ΖΩΗ ΓΕΩΡΓΙΑ∆ΟΥ

∆ρ. Αρχιτέκτων Μηχανικός, Αρχιτέκτων Εσωτερικών Χώρων, Καθηγήτρια

Τµήµατος Εσωτερικής Αρχιτεκτονικής ∆ιακόσµησης και Σχεδιασµού
Αντικειµένων ΤΕΙ Αθήνας

ΑΡΗΣ ΚΛΩΝΙΖΑΚΗΣ
Αρχιτέκτων Μηχανικός, MSc in Built Environment: Light & Lighting,
Επιστηµονικός Συνεργάτης Τµήµατος Εσωτερικής Αρχιτεκτονικής
∆ιακόσµησης και Σχεδιασµού Αντικειµένων ΤΕΙ Αθήνας

ΜΑΡΙΑ ΜΟΙΡΑ
∆ρ. Αρχιτέκτων Μηχανικός, Αρχιτέκτων Εσωτερικών Χώρων, Καθηγήτρια
Εφαρµογών Τµήµατος Εσωτερικής Αρχιτεκτονικής ∆ιακόσµησης και
Σχεδιασµού Αντικειµένων ΤΕΙ Αθήνας

∆ΙΟΝΥΣΙΑ ΦΡΑΓΚΟΥ
Αρχιτέκτων Μηχανικός, MA Αρχιτέκτων Εσωτερικών Χώρων, Επίκουρη
Καθηγήτρια Τµήµατος Εσωτερικής Αρχιτεκτονικής ∆ιακόσµησης και
Σχεδιασµού Αντικειµένων ΤΕΙ Αθήνας

Χώροι Γραφείων:
µια ιστορία αρχιτεκτονικής εσωτερικών χώρων
 Χώροι Γραφείων: μια ιστορία αρχιτεκτονικής εσωτερικών χώρων

Συγγραφή
Ζωή Γεωργιάδου (κύριος συγγραφέας)
Άρης Κλωνιζάκης
Μαρία Μοίρα
Διονυσία Φράγκου

Πρωτογενές οπτικό υλικό

Παναγιώτης Ηλίας (φωτογραφίες)
Ευθύμης Kosemund-Σανίδης, Ελιζαμπέττα Ηλία-Γεωργιάδου (video)

Κριτικός αναγνώστης
Κωνσταντίνος Μωραΐτης

Συντελεστές έκδοσης
Γλωσσική Επιμέλεια: Αλίκη Σαλίμπα
Γραφιστική Επιμέλεια: Παναγιώτης Ηλίας, Ευθύμης Kosemund-Σανίδης
Τεχνική Επεξεργασία: Ευθύμης Kosemund-Σανίδης, Ελιζαμπέττα Ηλία-Γεωργιάδου, Ιφιγένεια Ηλία-
Γεωργιάδου

ISBN: 978-960-603-321-6

Copyright © ΣΕΑΒ, 2015

Το παρόν έργο αδειοδοτείται υπό τους όρους της άδειας Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Μη Εμπορική
Χρήση - Όχι Παράγωγα Έργα 3.0. Για να δείτε ένα αντίγραφο της άδειας αυτής επισκεφτείτε τον ιστότοπο
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/gr/

ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΩΝ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΩΝ

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο
Ηρώων Πολυτεχνείου 9, 15780 Ζωγράφου
www.kallipos.gr
 «Εµείς φτιάχνουµε τα κτίρια και µετά τα κτίρια φτιάχνουν εµάς»
F.Duffy, (1992). The Changing Workplace. London: Phaidon Press Ltd, foreword.
 Πίνακας

Πρόλογος (Κωνσταντίνος Μωραΐτης)

Εισαγωγή (Ζωή Γεωργιάδου)

1ο ΜΈΡΟΣ: Η τυπολογία των χώρων γραφείων (Ζωή Γεωργιάδου)

Κεφάλαιο 1ο: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ∆ΡΟΜΗ (Ζωή Γεωργιάδου)
Κεφάλαιο 2ο:ΠΡΟΤΥΠΑ ΧΩΡΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ (Ζωή Γεωργιάδου)
Κεφάλαιο 3ο:ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΓΡΑΦΕΙΩΝ (Ζωή Γεωργιάδου)

2ο ΜΈΡΟΣ: Σύγχρονες τάσεις, πρότυπα και χώροι εργασίας (Ζωή Γεωργιάδου)

Κεφάλαιο 4ο: ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΤΑΣΕΙΣ, ΠΡΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΙ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: Η ΜΕΤΑΒΑΣΗ (Ζωή
Γεωργιάδου)
Κεφάλαιο 5ο: ΤΟ ΕΙΚΟΝΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΑΥΤΟΜΑΤΟΠΟΙΗΜΕΝΟ ΓΡΑΦΕΙΟ (Ζωή Γεωργιάδου)
Κεφάλαιο 6ο:ΤΟ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟ ΓΡΑΦΕΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΓΡΑΦΕΙΟ (Ζωή Γεωργιάδου)
Κεφάλαιο 7ο:ΤΟ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟ Η ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΑ ΦΙΛΙΚΟ ΓΡΑΦΕΙΟ (Ζωή Γεωργιάδου)
Κεφάλαιο 8ο:ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗ ΚΤΙΡΙΩΝ ΩΣ ΧΩΡΩΝ ΓΡΑΦΕΙΩΝ (Ζωή Γεωργιάδου)

3ο ΜΈΡΟΣ: Ο Σχεδιασµός και οι Συνθετικές Παράµετροι (Άρης Κλωνιζάκης, Μαρία Μοίρα)

Κεφάλαιο 9ο:ΣΥΝΘΕΤΙΚΗ ∆ΙΑ∆ΙΚΑΣΙΑ (Άρης Κλωνιζάκης, Μαρία Μοίρα)
Κεφάλαιο 10ο: ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΙΠΛΩΣΗ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΕΡΓΑΣΙΑΣ (Μαρία Μοίρα, ∆ιονυσία
Φράγκου)
Κεφάλαιο 11ο: ΟΙ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ (Άρης Κλωνιζάκης)
Κεφάλαιο 12ο: ΤΑ ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΤΟ ΧΡΩΜΑ (Ζωή Γεωργιάδου, ∆ιονυσία Φράγκου)
 Πρόλογος
Σχεδιάζοντας χώρους οργανωτικής εργασίας
Galleria degli Uffici, Στοά των Γραφείων. Ένα από τα σηµαντικότερα µουσεία του πολιτισµένου κόσµου
συνδέεται, ως προς την παλιότερη χρήση του, µε µια από τις πρώτες νεότερες ∆υτικοευρωπαϊκές προσπάθειες
για οργάνωση κρατικής διοίκησης. Με την προσπάθεια να προσφέρει, στη χρήση αυτή, τον απαιτούµενο για
την οµαλή δραστηριότητα χώρο.
Ας θυµηθούµε πως στην Αναγεννησιακή Φλωρεντία εµφανίζεται, κατά την περίοδο της πολιτικής
ισχύος των Μεδίκων, µια από τις πρώτες συγκροτηµένες παρουσίες της αστικής τάξης στην Ευρώπη και τον
∆υτικό κόσµο. Μια από τις πρώτες προσπάθειες απόρριψης της µεσαιωνικής οικονοµικής, πολιτικής και
πολιτισµικής φυσιογνωµίας σε όφελος νέων πολιτικών και πολιτισµικών συνθηκών, συσχετισµένων µε νέους,
αποδοτικότερους τρόπους οργανωτικής και παραγωγικής απόδοσης.

Ενταγµένη στο προηγούµενο γενικότερο πλαίσιο, η Αναγεννησιακή σκέψη µετασχηµατίζει το

αποµονωµένο studiolo της εσωστρεφούς θρησκευτικής στοχαστικής προσέγγισης ή της µοναστικής
εµβρίθειας, σε ένα εξωστρεφές οργανωτικό σχήµα αποδοτικών διοικητικών λειτουργών που συνυπάρχουν, µε
απαιτήσεις συνεργασίας, σε όφελος ενός συνολικότερου σχήµατος διακυβέρνησης της πόλης τους. Στην
Ελληνική γλώσσα µπορούµε να συσχετίσουµε ανάλογα οργανωτικά και διοικητικά σχήµατα µε µια εξόχως
«πνευµατική» πρακτική καταγραφής, νοητικής συγκρότησης και ελέγχου, µε την πρακτικής της «γραφής»
που καθορίζει και την ονοµασία των αντίστοιχων χώρων.
Σε όλο το εύρος της νεότερης και σύγχρονης ιστορίας οι γραφειακοί χώροι θα συσχετιστούν µε
ανάλογες προσπάθειες οργάνωσης της ατοµικής ή οµαδικής δραστηριότητας. Ακόµη εντονότερα αποδίδουν
οι ίδιοι την εµβληµατική χωρική έκφραση αυτής της οργανωτικής πρόθεσης. Είναι εποµένως αναµενόµενο, οι
αλλαγές σε οργανωτικές τάσεις, όπως και οι αλλαγές σε διοικητικές διεργασίες, να επηρεάζουν άµεσα τον
σχεδιασµό των γραφειακών χώρων. Η αρχιτεκτονική, ο σχεδιασµός εσωτερικών χώρων, ο σχεδιασµός
επίπλων, µπορούν να αντιµετωπιστούν ως αποτελέσµατα ιδιαίτερων συνθετικών διεργασιών, συνθετικών
αρχών ή αισθητικών επιλογών που αντιστοιχούν σε µια ιδιαίτερη «γλώσσα» σχεδιασµού. Αλλά µπορούν να
αντιµετωπιστούν επίσης ως εκφράσεις ενός γενικότερου κοινωνικού «ήθους».

Το κείµενο που παρουσιάζουµε προλογικά, µπορεί να αντιµετωπιστεί ως βοήθηµα διδασκαλίας σε

συνθετικά µαθήµατα τριτοβάθµιας εκπαίδευσης ή ακόµη και ως βοήθηµα αναφοράς για επαγγελµατίες
σχεδιαστές. Εντούτοις αναφέρεται συγχρόνως, το κείµενο αυτό, σε µια από τις σηµαντικότερες κατηγορίες
χώρων που µπορούν να αποδώσουν, εµβληµατικά, τη νεωτερική και τη σύγχρονη ανάγκη για οργανωτική
δραστηριότητα, σε µικρότερες ή µεγαλύτερες οµάδες νοητικής εργασίας και συνεργασίας. Με αυτήν ακριβώς
τη βεβαιότητα θα µπορούσαµε καταληκτικά να σχολιάσουµε πως αποτέλεσε ευχαρίστησή µας η ανάγνωση
αυτού του κειµένου και ακόµη µεγαλύτερη ευχαρίστηση η κριτική αξιολόγησή του.

Κωνσταντίνος Μωραΐτης
∆ρ. Αρχιτέκτων Μηχανικός
Καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών
Ε.Μ.Πολυτεχνείου
 Εισαγωγή

Το σύγγραµµα αυτό επικεντρώνεται σε ζητήµατα Αρχιτεκτονικής Εσωτερικών Χώρων σε χώρους γραφείων.

Τα ερωτήµατα που διερευνώνται είναι ερωτήµατα που αφορούν την εξέλιξη, τα πρότυπα, τη λειτουργία, τις
σύγχρονες τάσεις, τα επιµέρους χαρακτηριστικά αυτών των χώρων εργασίας, ενώ για τη διερεύνηση τους
χρησιµοποιούνται διαθεµατικές προσεγγίσεις µε συσχετισµούς και τρόπους ανάλυσης, δανεισµένους και από
άλλες επιστηµονικές περιοχές. Όλες αυτές οι θεωρήσεις όµως, στοχεύουν στο πεδίο του σχεδιασµού
εσωτερικών χώρων και στη συγκρότηση µιας πολυεπίπεδης, τεκµηριωµένης γνώσης στη µελέτη χώρων
γραφείων.
Οι συν-συγγραφείς που συµµετείχαν σ’ αυτό το πόνηµα έχουν ο καθένας και η καθεµία το δικό του
πεδίο που αναπτύσσεται µε βάση τα επιστηµονικά τους ενδιαφέροντα και µελέτες, ενώ διαθέτουν παράλληλα
µακρόχρονη εµπειρία στην τριτοβάθµια εκπαίδευση. Η ∆ιονυσία Φράγκου και η Μαρία Μοίρα ξεκινούν από
την ίδια αφετηρία της σπουδής και της πολύχρονης εµβάθυνσης και εξειδίκευσης στο αντικείµενο της
Αρχιτεκτονικής Εσωτερικών Χώρων. Ο Άρης Κλωνιζάκης εστιάζει την έρευνα του στον Φωτισµό και τις
εφαρµογές του ως εργαλείο Αρχιτεκτονικού Σχεδιασµού. Ο Παναγιώτης Ηλίας φωτογραφίζει µε τη δική του
µατιά ελληνικές περιπτώσεις χώρων γραφείων και συνθέτει το εξώφυλλο, διαθέτοντας υπόβαθρο χωρικών
σπουδών και εφαρµοσµένων τεχνών. Στην οµάδα υποστήριξης µε σπουδές πληροφορικής, κινηµατογράφου
και εφαρµοσµένων τεχνών οι Ευθύµης Kosemund- Σανίδης, Ελιζαµπέττα και Ιφιγένεια Ηλία- Γεωργιάδου
λειτούργησαν ως συνεκτική οµάδα όχι µόνο επιµέλειας, αλλά σύνθεσης, συγκρότησης και επεξεργασίας του
πρωτογενούς ερευνητικού υλικού. Η Αλίκη Σαλίµπα επιµελήθηκε γλωσσικά το τελικό κείµενο. Οι πολύτιµες
παρατηρήσεις που οδήγησαν στη µορφή του περιεχοµένου αποδίδονται στον κριτικό αναγνώστη
Κωνσταντίνο Μωραΐτη. Παρότι δεν συµµετείχε πρακτικά σ’ αυτήν την προσπάθεια, θα πρέπει ν’ αναφέρουµε
και έναν πολύτιµο δάσκαλο τον Γιάννη Πεπονή, που είναι αυτός που µας οδήγησε σε κριτικές διαδροµές,
πολλά χρόνια πριν.
Αν θα έπρεπε να τεθεί το αναµενόµενο ερώτηµα των λόγων που οδήγησαν σ’ αυτό το πόνηµα, αυτοί
θα πρέπει να αναζητηθούν στην ενασχόληση επί σειρά ετών, από το 1989, µε το συγκεκριµένο αντικείµενο,
έτσι όπως εξελίχθηκε στο πρόγραµµα σπουδών του τµήµατος Εσωτερικής Αρχιτεκτονικής, ∆ιακόσµησης και
Σχεδιασµού Αντικειµένων του Τεχνολογικού Εκπαιδευτικού Ιδρύµατος Αθήνας. Στη διάρκεια αυτών των
χρόνων αναδύθηκαν ζητήµατα σχεδιασµού και ιδιαίτερων χαρακτηριστικών, διερευνήθηκαν οι εξελίξεις σ’
αυτό το πεδίο, διατυπώθηκαν απόψεις και σκέψεις σχετικές µε την εφαρµοσµένη αντιµετώπιση στην
αρχιτεκτονική εσωτερικών χώρων. Η αλήθεια είναι πως οι συνθήκες έχουν θεαµατικά µεταβληθεί σ’ αυτό το
διάστηµα, η αναφορά όµως σε παλαιότερα στοιχεία δεν αποτελεί, κατά την άποψη µας, περιττή διαδικασία,
αλλά αντίθετα φωτίζει τρόπους και περιπτώσεις που ερµηνεύουν αυτές τις εξελίξεις. Αφετηρία γι’ αυτήν την
προσέγγιση απετέλεσαν τα κείµενα και οι σηµειώσεις που αναπτύχθηκαν στη διάρκεια αυτής της πολύχρονης
ενασχόλησης µε το αντικείµενο, για τους φοιτητές του τµήµατος. Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι η θεώρηση των
χώρων γραφείων ως κοινωνικών πεδίων συσχετίζεται και µε την παράλληλη ενασχόληση µας µε την
κοινωνιολογία του χώρου. Εξ’ άλλου η κατανόηση των ερωτηµάτων που τίθενται δεν συνδέεται µ’ ένα
µοναδικό πεδίο, όπως ακριβώς ο χώρος δεν µπορεί ν’ αποσυνδεθεί από τους ανθρώπους που τον
χρησιµοποιούν, οι οποίοι έχουν συµπεριφορές, συναισθήµατα, σχέσεις και προσδοκίες.
Οι άνθρωποι που συντέλεσαν σ’ αυτήν την προσπάθεια είναι αυτοί που εµπιστεύτηκαν το
δηµιουργικό υλικό και τις σκέψεις τους στη συγγραφική οµάδα και τους οφείλουµε πολλές ευχαριστίες. Σ’
αυτό το σηµείο θα πρέπει να διευκρινίσουµε ότι το έλλειµµα περισσότερων αναφορών σε ελληνικά έργα, δεν
οφείλεται σε δικές µας προθέσεις, αλλά στη µη ανταπόκριση πολλών από τους µελετητές, από τους οποίους
ζητήθηκε υλικό. Οι ευχαριστίες µας λοιπόν, για το αρχειακό και εποπτικό υλικό, απευθύνονται στο Μουσείο
Τηλεπικοινωνιών του ΟΤΕ, στο Κέντρο ∆ιάδοσης Επιστηµών και Μουσείο Τεχνολογίας «Νόησις», στο
Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας Ελλάδος, στο Ιστορικό Αρχείο του Πολιτιστικού Ιδρύµατος Πειραιώς,
στον µη κερδοσκοπικό οργανισµό «Ανέλιξη», στο site «office museum». Για τις µελέτες και το φωτογραφικό
υλικό που συµπεριλαµβάνεται, στα αρχιτεκτονικά γραφεία: του Renzo Piano και τους φωτογράφους Michel
Denancé και Berengo Gardin Gianni,της Zaha Hadid, των O+A και τον φωτογράφο Jasper Sanidad, των
Camerazid Evolution και τους φωτογράφους Peter Wurmli και Itay Sikolski, των Kevin Roche και John
Dinkeloo, του Ton Alberts, του Christian Pottgiesser και τον φωτογράφο Willem Diepraam, του Herman
Hertzberger, των Schmidt, Hammer, Lassen, του Clive Wilkinson και τους φωτογράφους Benny Chan και
Michael Moran, των Julio Selgas, Lucia Cano και τον φωτογράφο Iwan Baan, της Rosan Bosch και το
φωτογράφο Anders Sune Berg, του M. Moser & Associates και τους φωτογράφους Jack Shea, Alastair Lever,
των Innocad Architecture και τον φωτογράφο Paul Ott, του Hiroki Tominaga Atelier και τον φωτογράφο
Masao Nishikawa, των ingenhoven architects και τον φωτογράφο Seele Gersthofen, των ΗΟΚ- Vanderweil,
του a-lab και τους φωτογράφους Luis Fonseca και Ramboll ved Kirsti Morch, των Except Integrated
Sustainability, των R-ZERO architects και τους φωτογράφους Jaime Navarro και Moritz Bernoully, του Coop
himmelb(l)au και τον φωτογράφο Duccio Malagamba, του Μassimiliano Locatelli Cls architetti studio και
τον φωτογράφο François Halard, του γραφείου feeling Brand Design Co., Ltd. (Evan Wu) και τον φωτογράφο
He Yuansheng, των Jacobo Gomis – Angel Blanco και τον φωτογράφο Javier Azurmendi, του mimari studio
(Ayça Akkayakul, Önder Kul) και τον φωτογράφο Gürkan Akay, του σχεδιαστή Kengo Kuma, του Nüvist
Architecture and Design Ltd., του γραφείου RAAAF. Για τις ελληνικές µελέτες και το φωτογραφικό υλικό που
συµπεριλαµβάνεται: τα αρχιτεκτονικά γραφεία του Αλέξανδρου Τοµπάζη και το φωτογράφο Νίκο ∆ανιηλίδη,
των gfra architects και τους φωτογράφους Κώστα Λακαφώση και Παναγιώτη Βουµβάκη, το R-C Tech των
Νάσου Χαµηλοθώρη και ∆αρείας Παναγιωτοπούλου – ∆ουρίδα και τους φωτογράφους Γιώργο Βρετάκο και
Εριέττα Αττάλη, το γραφείο someOFnine και τον οργανισµό Bios, τον αρχιτέκτονα Απόστολο Μολυνδρή, το
γραφείο stagedesign των Σταύρου Παπαγιάννη και Γιώργου Κυριαζή, τους αρχιτέκτονες Πρόδοµο
Νικοφορίδη και Bernard Cuomo, τον αρχιτέκτονα Μανώλη Αναστασάκη, την αρχιτέκτονα Χριστίνα
Πανουτσοπούλου. Για το άρθρο της τη Jaqueline Vischer. Για την επίπλωση την εταιρεία Technal Plaza, την
εταιρεία Dekko, την εταιρεία Herman Miller και την εταιρεία Knoll. Για την άδεια αναδηµοσίευσης την
εταιρεία coho-thecoworking. Για τη συµβολή της στη σχεδίαση των εικόνων του 2ου κεφαλαίου την Κάτια
Κολοβέα -Βαρνάβα.

Το υλικό του βιβλίου διαρθρώνεται σε τρία µέρη µε δώδεκα κεφάλαια.

Στο 1o µέρος µε τον γενικό τίτλο «Η τυπολογία των χώρων γραφείων», το οποίο περιλαµβάνει τρία
κεφάλαια, εισάγεται και περιγράφεται το γνωστικό αντικείµενο που πραγµατεύεται το παρόν σύγγραµµα. Τα
κτίρια γραφείων αποτελούν ένα, νεότερο ιστορικά, λειτουργικό πεδίο µε ιστορία περίπου εκατόν είκοσι ετών
και είναι συνδεµένα µ’ έναν ιδιαίτερο τοµέα εργασίας, που προέκυψε από την αποσύνδεση της παραγωγικής
διαδικασίας και της παροχής υπηρεσιών. Η συνεχής διεύρυνση των παρεχόµενων υπηρεσιών και η εξέλιξη
των µέσων που χρησιµοποιούνται στις εργασίες γραφείου επηρεάζουν τη φύση, την οργάνωση και τις θέσεις
εργασίας και, συνακόλουθα, τον τρόπο µε τον οποίο οι χώροι και οι εγκαταστάσεις υποστηρίζουν το
αντικείµενο απασχόλησης, τους στόχους και τους εργαζόµενους. Το πρώτο κεφάλαιο «Ιστορική αναδροµή»
πραγµατεύεται την εργασία και την παροχή υπηρεσιών ως ιδιαίτερους τοµείς στο πεδίο των κοινωνικών
οργανώσεων. Περιλαµβάνει συνοπτική ιστορική ανασκόπηση, αναφορά στο περιεχόµενο της εργασίας και
της παροχής υπηρεσιών, ενώ εισάγονται οι εργασιακοί χώροι γραφείων και οι τεχνολογικές εξελίξεις, οι
οποίες απετέλεσαν µοχλούς ανάπτυξης, τόσο σε ό,τι αφορά τις οργανωτικές µορφές και τη δοµή των
οργανισµών, όσο και τα µέσα που χρησιµοποιούνται από τους εργαζοµένους, αλλά και την άµεση επίπτωσή
τους στους χώρους όπου εξυπηρετούνται. Στο δεύτερο κεφάλαιο «Πρότυπα χωρικής οργάνωσης» αναλύονται
τα πρότυπα των χωρικών οργανώσεων που χρησιµοποιήθηκαν διαχρονικά για την εξυπηρέτηση της εργασίας
γραφείου: το γραφείο ανοικτής διάταξης (open- plan office), το γραφείο σε διάδροµο (corridor ή cell office)
και το γραφείο -τοπίο (landscape office ή Bürolandschaft). Η ανάλυση επικεντρώνεται στα χαρακτηριστικά,
στους στόχους, στις απαιτήσεις και στους τρόπους εργασίας, που καλύπτουν τα συστήµατα αυτά, συγκριτικά,
ενώ παρουσιάζονται συγκεκριµένες περιπτώσεις διαµορφωµένων χώρων µε χρονική διαδοχή, καθώς
µεµονωµένα ή σε συνδυασµούς, εξακολουθούν και υφίστανται ως µοντέλα χωρικών οργανώσεων,
υπακούοντας όµως σε νέες συνθήκες και τρόπους εργασίας, µε σχεδιασµό που δηµιουργεί τις προϋποθέσεις
για την προσαρµογή των χωρικών διατάξεων σ’ αυτές. Στο τρίτο κεφάλαιο «Σύγχρονες οργανωτικές µορφές
γραφείων» γίνεται ανασκόπηση των σύγχρονων οργανωτικών µορφών γραφείων σε ό,τι αφορά στο πρότυπο
εργασίας που εφαρµόζεται, στον χρόνο χρήσης των διατιθέµενων χώρων και στην απασχολησιµότητά τους,
στη δυνατότητα που προσφέρεται για συνδιαχείριση από τους εργαζόµενους, στις διατάξεις που
χρησιµοποιούνται στη διαρρύθµιση των χώρων, καθώς και στη χρήση των νέων τεχνολογιών.
Παρουσιάζονται τα τέσσερα πρότυπα του Duffy (1997): κυψέλη, κελί, φωλιά και οµάδα, που ορίζονται µε
βάση το βαθµό αυτονοµίας του εργαζόµενου και την ανάγκη συνεργασίας του µε άλλους εργαζοµένους,
καθώς και τα χαρακτηριστικά τους. Επίσης παρουσιάζονται τα πρότυπα των Myerson και Ross (2003) τα
οποία, υπό τη δική τους οπτική, κωδικοποιούν τις παραδοχές, που εκτιµούν ότι άρχισαν ήδη να επηρεάζουν
τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά και τον σχεδιασµό των σύγχρονων χώρων γραφείων: το γραφείο οπτική
αφήγηση, το κοµβικό γραφείο, το γραφείο κοινότητα και το νοµαδικό γραφείο.
 Στο 2o µέρος του βιβλίου µε τον γενικό τίτλο «Σύγχρονες τάσεις, πρότυπα και χώροι εργασίας», όπου
περιλαµβάνονται πέντε κεφάλαια, αναλύονται και περιγράφονται κάποιες από τις σύγχρονες τάσεις, σε ό,τι
αφορά την οργάνωση και τη διαµόρφωση των τρόπων και των χώρων εργασίας, που εκτιµάται ότι θα
κυριαρχήσουν τα επόµενα χρόνια. Στο 3ο κεφάλαιο έχουν ήδη εισαχθεί τα νέα πρότυπα εργασίας, που
προέκυψαν από τις τεχνολογίες της πληροφορίας, καθώς και η υποστήριξη τους από ανάλογες χωρικές
διατάξεις, που τα εξυπηρετούν. Τα κεφάλαια που ακολουθούν, εστιάζονται κυρίως στα χωρικά
χαρακτηριστικά νέων διατάξεων, όπου πραγµατοποιείται σύγκριση ανάµεσα στους τρόπους εργασίας και
τους συµβατικούς χώρους, όπου λαµβάνουν χώρα, καθώς και στους νέους τρόπους και χώρους, που
αναδύονται. Η ανάλυση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των χώρων πραγµατοποιείται µε συγκεκριµένα
παραδείγµατα διαµορφωµένων περιπτώσεων, που υποστηρίζουν τα νέα πρότυπα. Η εισαγωγή µε τον γενικό
τίτλο του 2ου µέρους «Σύγχρονες τάσεις, πρότυπα και χώροι εργασίας γραφείου: η µετάβαση» αποτελεί µια
θεώρηση των σύγχρονων γραφειακών συστηµάτων, ενώ συγκρίνονται οι διαδικασίες εξέλιξης και
διαφοροποίησης των συµβατικών και σύγχρονων προτύπων εργασίας. Στο κεφάλαιο 5 «Το εικονικό και
αυτοµατοποιηµένο γραφείο» παρουσιάζονται χωρικές διαρθρώσεις και πρότυπα, που αντιπροσωπεύουν την
αποσύνδεση της εργασίας από συγκεκριµένο χώρο γραφείου, σε µικρότερο ή µεγαλύτερο βαθµό, και τη
µεταφορά της σε δηµόσιους ή ιδιωτικούς χώρους, που δεν προορίζονται για τη συγκεκριµένη χρήση. Στο
κεφάλαιο 6 µε τον τίτλο «Το εναλλακτικό γραφείο και το προσωπικό γραφείο» παρουσιάζονται χώροι και
τρόποι υποστήριξης εναλλασσόµενων εργασιακών συνθηκών, που προσαρµόζονται σε ατοµικές ανάγκες,
χαρακτήρα και διάρκεια. Η προσωποποίηση του χώρου, στο επίπεδο των ιδεών αναδιαµορφώνει
καθιερωµένες έννοιες, αποδίδοντάς τους ένα ευρύτερο νόηµα ή ερµηνεύοντας τις µε νέα δεδοµένα. Στο
κεφάλαιο 7 «Το βιοκλιµατικό ή περιβαλλοντικά φιλικό γραφείο» παρουσιάζονται τα συστήµατα και οι τρόποι
µε τους οποίους αξιολογούνται οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις στα κτίρια γραφείων και στο ευρύτερο αστικό
περιβάλλον, καθώς και οι δυνατότητες ελαχιστοποίησης αυτών των επιπτώσεων. ∆ιαµέσου υλοποιηµένων
περιπτώσεων παρουσιάζονται τα ζητήµατα που απασχολούν τους µελετητές σε σχέση µε το βιοκλιµατικό
σχεδιασµό: ο προσανατολισµός, το κλίµα, η ενεργειακή συµπεριφορά του κτιρίου, η εξασφάλιση οπτικής,
θερµικής και ηχητικής άνεσης των χρηστών στον εσωτερικό χώρο, η χρήση δοµικών και διακοσµητικών
υλικών που διασφαλίζουν την ανθρώπινη υγεία κ.λπ. Τέλος, στο κεφάλαιο 8 «Επανάχρηση κτιρίων ως χώρων
γραφείων» παρουσιάζονται επιλεγµένες περιπτώσεις επανάχρησης υπαρχόντων κτιρίων µε τροποποίηση
χρήσης ή προσθήκες. Η επαναχρησιµοποίηση κτιρίων ιστορικής µνήµης ως φορέων του πνεύµατος της
εποχής που εκπροσωπούν, αποτελεί ένα ευρύ πεδίο µε κατευθύνσεις, παραδοχές, νοµοθετικό πλαίσιο,
κατασκευαστικές πρακτικές κ.ά., τα οποία δεν µπορούν να παρουσιαστούν έστω και συνοπτικά σ’ ένα
κεφάλαιο. Έτσι, η ενότητα αυτή έρχεται ως «συµπλήρωµα» του βιοκλιµατικού σχεδιασµού. Συνεπώς
αντιµετωπίζεται µε τη διάσταση της «οικονοµίας» υλικών, τεχνικών, ενέργειας κ.λπ., που προκύπτει από την
προσαρµογή ενός κτιρίου µιας άλλης εποχής, που υπάρχει και ξαναγίνεται βιώσιµο µε µια νέα χρήση.
Στο 3o µέρος του βιβλίου, µε τον γενικό τίτλο «Ο σχεδιασµός και οι συνθετικές παράµετροι»
περιλαµβάνονται τέσσερα κεφάλαια, διαµέσου των οποίων εισάγεται και περιγράφεται η διαδικασία του
σχεδιασµού των χώρων εργασίας και αναλύονται οι παράµετροι οι οποίες υπεισέρχονται στη συνθετική
διαδικασία συµµετέχοντας καταλυτικά στη διαµόρφωση του τελικού αποτελέσµατος. Σήµερα, οι χώροι
γραφείων αποτελούν ένα πεδίο αρχιτεκτονικού σχεδιασµού ιδιαίτερου ενδιαφέροντος, καθόσον η συνεχής
εξέλιξη των γνωστών και παγιωµένων εργασιακών προτύπων επιζητεί την ολική αναµόρφωση των χωρικών
προτύπων, µε νέες καινοτόµες µελετητικές προσεγγίσεις και ρηξικέλευθες επιλύσεις. Τα κτίρια γραφείων στη
διεθνή και επιχώρια αρχιτεκτονική σκηνή αποτελούν ένα πεδίο αιχµής, στο οποίο δοκιµάζονται πειραµατικές
σχεδιαστικές προτάσεις, νέες µορφές χωρικής οργάνωσης και λειτουργικής συγκρότησης, σύγχρονες
τεχνολογίες και υλικά κατασκευής µε προηγµένες ιδιότητες. Οι γραφειακοί χώροι διαµορφώνουν έναν
σύνθετο λειτουργικό στίβο, στον οποίο ο µελετητής καλείται να αναµορφώσει κατεστηµένες χωρικές
πρακτικές, ικανοποιώντας τις διαρκώς µεταβαλλόµενες ανάγκες εργοδοτών και εργαζοµένων. Οι σύγχρονες
ανάγκες απαιτούν µια πολυσυλλεκτική προσέγγιση και µια ευφάνταστη χωρική ερµηνεία, η οποία να
επιτυγχάνει τη διαµεσολάβηση της εταιρικής ταυτότητας και της ιδιαίτερης φυσιογνωµίας του παραγόµενου
έργου, τη µεγιστοποίηση της απόδοσης των εργαζοµένων και τη βελτιστοποίηση των συνθηκών και των όρων
εργασίας. Η δυναµική ανάπτυξη του εργασιακού τοµέα και η εξέλιξη των µέσων που χρησιµοποιούνται στις
εργασίες γραφείου, επιζητούν αρχιτεκτονικούς χειρισµούς οι οποίοι θα παράγουν ένα πρότυπο χωρικό
αποτέλεσµα, από πλευράς οργανωτική δοµής, διατάξεων και αισθητικής, το οποίο θα διασφαλίζει την
ικανοποίηση των αιτηµάτων που ανακύπτουν από τις νέες συνθήκες και τους τρόπους εργασίας. Στα τέσσερα
κεφάλαια που προαναφέρθηκαν θ’ αναλυθούν διεξοδικά η συνθετική διαδικασία αλλά και οι επιµέρους
παράµετροι που εµπλέκονται στο σχεδιασµό και αφορούν τον εξοπλισµό, τη µελέτη των δικτύων και των
εγκαταστάσεων και τέλος το κρίσιµο ζήτηµα της επιλογής χρωµάτων και υλικών. Το κεφάλαιο 9 «Συνθετική
διαδικασία» πραγµατεύεται την ίδια την εννόηση της επινοητικής, οργανωτικής και συγκροτητικής
διαδικασίας, µέσω της οποίας ο Χώρος καθίσταται λειτουργικός, εµπεριέχοντας και διασφαλίζοντας την
ανθρώπινη δραστηριότητα. ∆ηλαδή, πώς µέσα από το συσχετισµό ανόµοιων και διαφορετικών επιµέρους
στοιχείων, τα οποία όµως εναρµονίζονται σε ενιαίο σύνολο, µετατρέπεται σε περιβάλλον εργασίας, όπου
συµβαίνουν φαινόµενα, δρουν ανθρώπινα όντα και υπάρχουν αντικείµενα. Παράλληλα γίνεται συνοπτική
παρουσίαση των παραστατικών µέσων µε αναφορά στις κλασσικές και σύγχρονες τεχνικές αναπαράστασης.
Επίσης, µέσα από την παρουσίαση παραδειγµατικών περιπτώσεων σχεδιαστικής επίλυσης γραφειακών χώρων
αναλύεται ο τρόπος ανάδυσης της κεντρικής ιδέας, οργάνωσης και ολοκλήρωσης της συνθετικής διαδικασίας.
Στο κεφάλαιο 10 «Εξοπλισµός» παρουσιάζονται διεξοδικά και µε αναλυτικά παραδείγµατα τα έπιπλα τα
οποία ως αναπόσπαστο µέρος της σχεδιαστικής διαδικασίας επιλέγονται να εξοπλίσουν τους χώρους εργασίας
και να συµβάλλουν τόσο στη δοµή, όσο και στη µορφή του εργασιακού περιβάλλοντος συµµετέχοντας στη
λειτουργική και αισθητική του ολοκλήρωση. Στο κεφάλαιο 11 «∆ίκτυα και εγκαταστάσεις» αναλύονται τα
δίκτυα και οι εγκαταστάσεις και κυρίως ο φωτισµός (φυσικός και τεχνητός) ως παράµετροι, οι οποίες
υπεισέρχονται στη σχεδιαστική διαδικασία και επηρεάζουν το εργασιακό περιβάλλον, ακριβώς διότι
συνδέονται άµεσα µε την οργανωτική µορφή, τη δοµή των οργανισµών και µε τα λειτουργικά µέσα που
χρησιµοποιούνται από τους εργαζοµένους. Στο κεφάλαιο 12 «Υλικά και χρώµα» παρουσιάζονται οι
διαφορετικές «σκηνογραφίες» που προκύπτουν από τη χρήση σύγχρονων υλικών, τα οποία χρησιµοποιούνται
στην επιδερµίδα των εσωτερικών χώρων γραφείων. Αναλύεται η σηµαντικότητα της υφής και του χρώµατος
ως συνθετικών παραγόντων που επιδρούν καταλυτικά στη διαµόρφωση του συνολικού αισθητικού
αποτελέσµατος και της εικονογραφικής ταυτότητας των χώρων.
Η διάρθρωση και παρουσίαση του περιεχοµένου και των ενοτήτων που αναφέρθηκαν παραπάνω,
στοχεύουν στην κατανόηση των αναγκών λειτουργίας εργασιακών περιβαλλόντων που εξελίσσονται µε
µεγάλη ταχύτητα και της ανάγκης προσαρµογής των σχεδιαστών σε νέα δεδοµένα. Ακολουθώντας τα
µονοπάτια της ιστορικής ανάλυσης, διανύουµε διαστήµατα και καταλήγουµε ίσως σε ξέφωτα, όχι πάντα τα
ίδια για όλους, που µπορούν να φωτίσουν τις ερµηνευτικές µας δυνατότητες και να µας βοηθήσουν να
κατανοήσουµε διεπιστηµονικές προσεγγίσεις, οι οποίες οικοδοµούν το θεωρητικό υπόβαθρο της σχεδιαστικής
διαδικασίας. Η τυπολογική εξέλιξη, από την άλλη πλευρά, τόσο σε ό,τι αφορά τα πρότυπα, όσο και τις
σύγχρονες µορφές διατάξεων, µε τρόπο συγκριτικό και ιδιαίτερα διαµέσου ανάλυσης παραδειγµατικών
περιπτώσεων, συνεισφέρει στον ακαδηµαϊκό προβληµατισµό, µε την αποσαφήνιση των παραµέτρων που
λαµβάνονται υπόψη στον σχεδιασµό των εσωτερικών χώρων. Νέες έννοιες για σύγχρονα γραφεία και
πρακτικές ή φιλοσοφία που απαντούν σε γρήγορες αλλαγές, ενεργοποιούν διαδικασίες επαναπροσδιορισµού
του περιεχοµένου του σχεδιασµού σ’ αυτό το πεδίο. Με άλλα λόγια οδηγούν σε µία διαδικασία ανακάλυψης
νέων σχηµάτων και ανάδειξης των ποιοτικών διαστάσεων στην αρχιτεκτονική εσωτερικών χώρων, όπου
επαναπροσδιορίζονται έννοιες όπως «λειτουργικότητα», «σχέση µε το περιβάλλον», «ευελιξία»,
«ταυτότητα», «εξατοµίκευση», «κοινωνικό περιβάλλον εργασίας», «κινητικότητα», «ικανοποίηση» κ.ά.,
δίνοντας απαντήσεις στα νέα αιτήµατα που ανακύπτουν, αναφορικά µε τις µεταβολές των εργασιακών
τρόπων και χώρων. Το υλοποιηµένο έργο µπορεί να συγκροτήσει µία σύνθετη, συνολική εικόνα, που
διαµορφώνει τον προσανατολισµό της σχεδιαστικής πρακτικής και µ’ αυτόν τον τρόπο να συνεισφέρει στην
εκπαιδευτική διαδικασία.

Ζωή Γεωργιάδου

∆ρ. Αρχιτέκτων Μηχανικός

Αρχιτέκτων Εσωτερικών Χώρων
Καθηγήτρια Τµήµατος Εσωτερικής Αρχιτεκτονικής ∆ιακόσµησης και Σχεδιασµού Αντικειµένων
Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυµα Αθήνας
 ΜΕΡΟΣ 1Ο
Η τυπολογία των χώρων γραφείων
Στο 1o µέρος του βιβλίου, όπου περιλαµβάνονται τρία κεφάλαια, εισάγεται και περιγράφεται το γνωστικό
αντικείµενο που πραγµατεύεται αυτό το σύγγραµµα. Τα κτίρια γραφείων αποτελούν ένα νεώτερο ιστορικά
λειτουργικό πεδίο, αν συγκριθούν µε άλλους λειτουργικούς τύπους, όπως για παράδειγµα είναι οι ιδιωτικοί
χώροι κατοίκησης, οι δηµόσιοι χώροι εκπαίδευσης, κοκ. Ως οργανωµένοι χώροι διαθέτουν µία ιστορία
περίπου εκατόν είκοσι ετών, συνδεµένοι µε έναν ιδιαίτερο τοµέα εργασίας, που προέκυψε από την αποσύνδεση
της παραγωγικής διαδικασίας και της παροχής υπηρεσιών. Η δυναµική ανάπτυξη του εργασιακού αυτού τοµέα
αναδεικνύει δύο ζητήµατα, που συνέβαλλαν ουσιαστικά στην εµφάνιση και στη διαµόρφωση των χώρων
γραφείων ως ιδιαίτερου πεδίου αρχιτεκτονικού σχεδιασµού. Το πρώτο αφορά στην αφετηρία τους, στα
µεγέθη και στην εµβέλεια τους, το δε δεύτερο στη µορφοποίηση και εξέλιξη γνωστών εργασιακών και
συνακόλουθα χωρικών προτύπων. Σήµερα, η διόγκωση αυτού του τοµέα αποτελεί διεθνώς ένα
αδιαµφισβήτητο γεγονός, παρά την οικονοµική κρίση, µε αποτέλεσµα να απασχολούνται σε αυτόν,
περισσότερο από τον µισό ενεργό πληθυσµό της γης και ν’ αποτελεί µια σηµαντικότατη πηγή θέσεων
εργασίας. Η συνεχής διεύρυνση των παρεχόµενων υπηρεσιών και η εξέλιξη των µέσων που χρησιµοποιούνται
στις εργασίες γραφείου επηρεάζει τη φύση, την οργάνωση και τις θέσεις εργασίας και συνακόλουθα τον
τρόπο µε τον οποίο οι χώροι και οι εγκαταστάσεις υποστηρίζουν το αντικείµενο απασχόλησης, τους στόχους
και τους εργαζόµενους.
Το πρώτο κεφάλαιο «Ιστορική αναδροµή» πραγµατεύεται την εργασία και την παροχή υπηρεσιών ως
ιδιαίτεροι τοµείς στο πεδίο των κοινωνικών οργανώσεων, µε συνοπτική ιστορική ανασκόπηση, αναφορά στο
περιεχόµενο της εργασίας και της παροχής υπηρεσιών, ενώ εισάγονται οι εργασιακοί χώροι γραφείων και οι
τεχνολογικές εξελίξεις, οι οποίες απετέλεσαν µοχλούς ανάπτυξης, τόσο σε ότι αφορά στις οργανωτικές
µορφές και στη δοµή των οργανισµών, όσο και στα µέσα που χρησιµοποιούνται από τους εργαζοµένους,
αλλά και στην άµεση επίπτωση τους στους χώρους όπου εξυπηρετούνται.
Στο δεύτερο κεφάλαιο «Πρότυπα χωρικής οργάνωσης» αναλύονται τα πρότυπα των χωρικών
οργανώσεων που χρησιµοποιήθηκαν διαχρονικά για την εξυπηρέτηση της εργασίας γραφείου: το γραφείο
ανοικτής διάταξης (open plan office), το γραφείο σε διάδροµο (corridor ή cell office) και το γραφείο τοπίο
(landscape office ή Bürolandschaft). Η ανάλυση επικεντρώνεται στα χαρακτηριστικά, στους στόχους, στις
απαιτήσεις και στους τρόπους εργασίας, που καλύπτουν τα συστήµατα αυτά, συγκριτικά, ενώ αναλύονται
συγκεκριµένες περιπτώσεις διαµορφωµένων χώρων µε χρονική διαδοχή, καθώς µεµονωµένα ή σε
συνδυασµούς, εξακολουθούν και υφίστανται ως µοντέλα χωρικών οργανώσεων, υπακούοντας όµως σε νέες
συνθήκες και τρόπους εργασίας, µε σχεδιασµό που δηµιουργεί τις προϋποθέσεις για την προσαρµογή των
χωρικών διατάξεων σε αυτές.
Στο τρίτο κεφάλαιο «Σύγχρονες οργανωτικές µορφές γραφείων» γίνεται ανασκόπηση των σύγχρονων
οργανωτικών µορφών γραφείων σε ότι αφορά στο πρότυπο εργασίας που εφαρµόζεται, στο χρόνο χρήσης των
διατιθέµενων χώρων και στην απασχολησιµότητα τους, στη δυνατότητα που προσφέρεται για συνδιαχείριση
από τους εργαζόµενους, στις διατάξεις που χρησιµοποιούνται στη διαρρύθµιση των χώρων, καθώς και στη
χρήση των νέων τεχνολογιών. Παρουσιάζονται τα τέσσερα πρότυπα του Duffy (1997): κυψέλη, κελί, φωλιά
και οµάδα, που ορίζονται µε βάση το βαθµό αυτονοµίας του εργαζόµενου και την ανάγκη συνεργασίας του µε
άλλους εργαζοµένους, καθώς και τα χαρακτηριστικά τους. Επίσης παρουσιάζονται τα πρότυπα των Myerson
και Ross (2003), που µε την δική τους οπτική κωδικοποιούν τις παραδοχές, που εκτιµούν ότι άρχισαν ήδη να
επηρεάζουν τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά και το σχεδιασµό των σύγχρονων χώρων γραφείων: το γραφείο
οπτική αφήγηση, το κοµβικό γραφείο, το γραφείο κοινότητα και το νοµαδικό γραφείο.
Γιατί όµως η ιστορία, τα πρότυπα των χωρικών οργανώσεων και οι σύγχρονες οργανωτικές µορφές
µπορούν να είναι χρήσιµα στο σχεδιασµό εσωτερικών χώρων γραφείων; Ακολουθώντας τα µονοπάτια της
ιστορικής ανάλυσης διανύουµε διαστήµατα και καταλήγουµε ίσως σε ξέφωτα, όχι πάντα τα ίδια για όλους, που
µπορούν να φωτίσουν τις ερµηνευτικές µας δυνατότητες και να µας βοηθήσουν να κατανοήσουµε
διεπιστηµονικές προσεγγίσεις, οι οποίες οικοδοµούν το θεωρητικό υπόβαθρο της σχεδιαστικής διαδικασίας. Η
τυπολογική εξέλιξη, από την άλλη πλευρά τόσο σε ότι αφορά στα πρότυπα, όσο και στις σύγχρονες µορφές
διατάξεων, µε τρόπο συγκριτικό και ιδιαίτερα διαµέσου ανάλυσης παραδειγµατικών περιπτώσεων, συνεισφέρει
στον ακαδηµαϊκό προβληµατισµό, µε την αποσαφήνιση των παραµέτρων που λαµβάνονται υπόψη στο
σχεδιασµό των εσωτερικών χώρων.
 1.ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ∆ΡΟΜΗ
Σύνοψη
Το κεφάλαιο 1 που ακολουθεί, εισάγει το ευρύτερο γνωστικό αντικείµενο, το οποίο πραγµατεύεται το βιβλίο. Αποτελεί
κεφάλαιο µε τίτλο «Ιστορική αναδροµή» µε τρία υποκεφάλαια, το οποίο πραγµατεύεται την εργασία και την παροχή
υπηρεσιών ως ιδιαίτερους τοµείς στο πεδίο των κοινωνικών οργανώσεων. Στο πρώτο υποκεφάλαιο 1.1. «Η εργασία»,
προσδιορίζεται η έννοια και πραγµατοποιείται µια συνοπτική ιστορική ανασκόπηση, µε αφετηρία την Α΄ Βιοµηχανική
Επανάσταση έως τη σηµερινή εποχή. Η ιστορική ανασκόπηση συνδέει τον καταµερισµό και την οργάνωση της εργασίας µε
βασικές θεωρίες που αναπτύχθηκαν (Γραφειοκρατία, Τεϊλορισµός, Φορντισµός). Το υποκεφάλαιο 1.2. «Η παροχή
υπηρεσιών» περιγράφει το περιεχόµενο της εργασίας σ’ αυτόν τον τοµέα και το ρόλο του φύλου των εργαζοµένων. Το
υποκεφάλαιο 1.3. «Το γραφείο ως χώρος εργασίας» αναφέρεται στους εργασιακούς χώρους γραφείων και στις τεχνολογικές
εξελίξεις, οι οποίες απετέλεσαν µοχλούς εξέλιξης, τόσο σε ό,τι αφορά τις οργανωτικές µορφές και τη δοµή του οργανισµού,
όσο και τα µέσα που χρησιµοποιούνται από τους εργαζοµένους, αλλά και την άµεση επίπτωσή τους στις χωρικές
απαιτήσεις.

Προαπαιτούµενη γνώση
Σ’ αυτό το κεφάλαιο δεν χρειάζονται προαπαιτούµενες γνώσεις. Ωστόσο, για τη διεύρυνση του γνωστικού περιεχοµένου, οι
αναγνώστες µπορούν να ανατρέξουν σε ανάλογα κεφάλαια βιβλίων κοινωνιολογίας. Ενδεικτικά αναφέρονται: Giddens A.,
(2009). Κοινωνιολογία, (Τσαούσης ∆. µτφρ., επιµ.)(2η εκδ.), Αθήνα: Gutenberg, Henslin J.M., (2012). Στοιχεία
Κοινωνιολογίας: µια Πρακτική Προσέγγιση, (Κωτσιόπουλος Κ., επιµ.), Αθήνα: Επιστηµονικές εκδόσεις Παρισιανού Α.Ε.
Νικολαΐδου Σ., (1993). Η Κοινωνική Οργάνωση του Αστικού Χώρου, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση.

1.1. Η ΕΡΓΑΣΙΑ
Η εργασία για τους περισσότερους ανθρώπους καταλαµβάνει το µεγαλύτερο µέρος της ενεργής τους
ζωής και η ανεργία αποτελεί έναν αποφευκτέο εφιάλτη. Με τη βιοµηχανική επανάσταση, η καθιέρωση της
µισθωτής εργασίας µε αµοιβή που καθορίζεται από τον εργοδότη, τροποποιεί τη φύση και το περιεχόµενο της
εργασίας, µετατρέποντάς την σε προϋπόθεση επιβίωσης και σταδιακά σε δικαίωµα1 µε όρους και κανόνες.
Έτσι, σύµφωνα µε τον Antony Giddens (2009), η απασχόληση είναι η εργασία που παρέχεται µε αντάλλαγµα
ένα ηµεροµίσθιο ή µισθό και αποτελεί τη βάση του οικονοµικού συστήµατος, µε τη δηµιουργία θεσµών οι οποίοι
διασφαλίζουν την παραγωγή και διανοµή αγαθών και υπηρεσιών2. Στις σύγχρονες ανaπτυγµένες κοινωνίες, οι
θέσεις εργασίας και το επάγγελµα αποτελούν δείκτες οικονοµικής ευηµερίας και διατήρησης της ανθρώπινης
αξιοπρέπειας. Ο µισθός µε τον οποίο αµείβονται οι εργαζόµενοι, καλύπτει τις βασικές ανθρώπινες ανάγκες,
αν και υπάρχουν µορφές εργασίας οι οποίες αντιστοιχούν σε αυταπασχόληση ή µορφές εργασίας µη
αµειβόµενες, όπως για παράδειγµα οι καθηµερινές δουλειές του σπιτιού ή η εθελοντική εργασία σε κοινωνικά
ιδρύµατα.
Εκτός όµως από τους πόρους διαβίωσης, πρακτικά η εργασία προσφέρει ευκαιρίες για την ανάπτυξη
των δεξιοτήτων και την απόκτηση κοινωνικής ταυτότητας, για την ύπαρξη ποικιλίας δραστηριοτήτων, για την
ορθολογική οργάνωση του χρόνου και για τη διεύρυνση των κοινωνικών σχέσεων των ανθρώπων3..
Το φιλοσοφικό ερώτηµα αν θέλει ο άνθρωπος να εργάζεται ή αν η εργασία αποτελεί µία µορφή
τιµωρίας4 ή εξαναγκαστικής δουλείας, µοιάζει παράταιρο σε µια εποχή κατά την οποία το επαγγελµατικό

1
«Καθένας έχει το δικαίωµα να εργάζεται και να επιλέγει ελεύθερα το επάγγελµα του, να έχει δίκαιες και ικανοποιητικές
συνθήκες εργασίας και να προστατεύεται από την ανεργία. Όλοι, χωρίς καµιά διάκριση, έχουν το δικαίωµα ίσης αµοιβής
για ίση εργασία. Κάθε εργαζόµενος έχει το δικαίωµα δίκαιης και ικανοποιητικής αµοιβής, που να εξασφαλίζει σ’ αυτόν και
την οικογένειά του συνθήκες ζωής αντάξιες της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Καθένας έχει το δικαίωµα να ιδρύει µαζί µε
άλλους συνδικάτα και να συµµετέχει σε αυτά για την προάσπιση των συµφερόντων του». Οικουµενική ∆ιακήρυξη των
∆ικαιωµάτων του Ανθρώπου (1948) Άρθρο 23.
2
Giddens A., (2009) Τσαούσης ∆. (µτφρ., επιµ.)(2η εκδ.). Κοινωνιολογία. Αθήνα: Gutenberg.
3 Giddens A., (2009), ό.π., σελ. 416.
4
Στον χριστιανισµό η εργασία περιγράφεται ως απόρροια του προπατορικού αµαρτήµατος και της έκπτωσης από τον
παράδεισο. Στην Π. ∆ιαθήκη (Γένεσις) ο Θεός λέει στον Αδάµ µετά το προπατορικό αµάρτηµα «ἐν ἱδρῶτι τοῦ προσώπου
σου φαγῇ τὸν ἄρτον σου»- µε τον ιδρώτα του προσώπου σου να τρως το ψωµί σου, και στην επιστολή του Αποστόλου
Παύλου Προς Θεσσαλονικείς Β, Κεφ. Γ., στιχ.8-10 «Οὐδὲ δωρεὰν ἄρτον ἐφάγοµεν παρά τινος, ἀλλ' ἐν κόπῳ καὶ µόχθῳ,
νύκτα καὶ ἡµέραν ἐργαζόµενοι, πρὸς τὸ µὴ ἐπιβαρῆσαί τινα ὑµῶν οὐχ ὅτι οὐκ ἔχοµεν ἐξουσίαν, ἀλλ' ἵνα ἑαυτοὺς τύπον
δῶµεν ὑµῖν εἰς τὸ µιµεῖσθαι ἡµᾶς καὶ γὰρ ὅτε ἦµεν πρὸς ὑµᾶς, τοῦτο παρηγγέλλοµεν ὑµῖν, ὅτι εἴ τις οὐ θέλει ἐργάζεσθαι,
πεδίο µεταβάλλεται σε πεδίο αγώνα, µε τίµηµα την καταξίωση – κοινωνική και οικονοµική. Ακόµη και αν το
αντικείµενο ενασχόλησης είναι µονότονο, ή αν οι συνθήκες στο εργασιακό περιβάλλον είναι δυσάρεστες ή
δύσκολες, η αίσθηση της προσφοράς και της ανταµοιβής προσφέρουν ψυχική ικανοποίηση στο άτοµο που
εργάζεται.
Αν αποδεχτούµε λοιπόν ότι, από την αρχή της ιστορίας µας, ο πολιτισµός οικοδοµήθηκε κατά ένα
µεγάλο ποσοστό γύρω από την οικονοµία και την εργασία, διακρίνοντάς την σε χειρωνακτική και
πνευµατική, µε όλες τις διαφοροποιήσεις που αυτή υπέστη σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους και τόπους,
θα πρέπει ίσως συνοπτικά να εντοπίσουµε τα βασικά στάδια, τους εξελικτικούς σταθµούς στον σύγχρονο
∆υτικό κόσµο, που οδήγησαν στη σηµερινή της κατάσταση.
Στις παραδοσιακές κοινωνίες, το πλήθος των επαγγελµάτων που ασκούνταν, ανέρχονταν σε µερικές
δεκάδες – δύο ή τρεις. Με τη βιοµηχανική επανάσταση5, η εξειδίκευση και η αυτοµατοποίηση στη συνέχεια
της βιοµηχανικής παραγωγής δηµιούργησαν έναν διαρκώς αυξανόµενο καταµερισµό εργασιών, αύξησαν σε
µερικές χιλιάδες τα επαγγέλµατα µε τις εξειδικεύσεις τους και δηµιούργησαν συνθήκες παγκόσµιας
οικονοµικής αλληλεξάρτησης. Στις σύγχρονες µεταβιοµηχανικές κοινωνίες ή, όπως είναι γνωστές, κοινωνίες
της πληροφορίας, η οικονοµία βασίζεται στη µετάδοση πληροφοριών και γνώσεων που αποκτούν έναν
χαρακτήρα «εργαλείου» ή µέσου για την επίτευξη κοινωνικών και οικονοµικών στόχων σ’ ένα
παγκοσµιοποιηµένο περιβάλλον6.Για κάποιους ερευνητές, όπως ο Jeremy Riffkin (2012), η περίοδος αυτή
σηµατοδοτεί την Γ Βιοµηχανική Επανάσταση και προσφέρει τις προϋποθέσεις για µια θεµελιώδη αναδιάταξη
των ανθρώπινων σχέσεων, από την ιεραρχική στην οριζόντια ισχύ, πράγµα που θα αποτελέσει την
εναλλακτική οικονοµική δράση απέναντι στο γεγονός ότι, για πρώτη φορά, στο τέλος του 20ού αιώνα και την
αρχή του 21ου, «η ανθρώπινη εργασία εξαλείφεται συστηµατικά από τη διαδικασία παραγωγής»7.
Ο αυξανόµενος καταµερισµός της εργασίας υπήρξε ένα πρόσφορο πεδίο πειραµατισµών και
διατύπωσης θεωριών, τόσο σε κοινωνιολογικές προσεγγίσεις8 (Emile Durkheim, Ferdinand Tonnies, Karl

µηδὲ ἐσθιέτω». ∆εν µας χάρισε κάποιος το ψωµί που φάγαµε, αλλά µε κόπο και µόχθο το κερδίσαµε εργαζόµενοι
νυχθηµερόν, για να µην επιβαρύνουµε κάποιον από εσάς, όχι διότι δεν έχουµε τη δύναµη, αλλά για να σας δείξουµε το
δικό µας πρότυπο, έτσι ώστε να µας µιµηθείτε και, διότι, όταν θα σας το πούµε αυτό, θα σας ενηµερώσουµε ότι εάν
κάποιος δεν θέλει να εργάζεται, τότε αυτός δεν θα τρέφεται.
5
Η έναρξη της Βιοµηχανικής επανάστασης τοποθετείται στη Μ. Βρετανία το 1765, όπου χρησιµοποιήθηκε για πρώτη
φορά η ισχύς της ατµοµηχανής, ο άνθρακας και ο χάλυβας για να παραχθούν βιοµηχανικά προϊόντα. Τα νέα τεχνικά
µέσα που χρησιµοποιήθηκαν περιόρισαν τη χειρωνακτική εργασία και αύξησαν τους ρυθµούς οικονοµικής ανάπτυξης.
Σε κοινωνικό επίπεδο τροποποιήθηκαν τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της παραγωγικής δραστηριότητας - η απασχόληση
µετατράπηκε από ατοµική σε µαζική και αυξήθηκαν οι κοινωνικές ανισότητες µε τη συσσώρευση µεγάλου πλούτου σε
µικρές οµάδες ατόµων που κατείχαν τα µέσα παραγωγής (κεφαλαιοκράτες). Από τη Μ. Βρετανία η βιοµηχανική
επανάσταση εξαπλώθηκε στη Γαλλία, το Βέλγιο, τη Γερµανία και σε άλλες χώρες της Ηπειρωτικής Ευρώπης, καθώς και
στις Η.Π.Α. που συγκρότησαν τον 19ο αιώνα τον πυρήνα ενός παγκόσµιου οικονοµικού συστήµατος. Μετά το τέλος του
19ου αιώνα συντελείται η Β Βιοµηχανική επανάσταση, µε τη χρήση νέων πηγών ενέργειας (κυρίως πετρελαίου και
ηλεκτρισµού) και την επιστηµονική ανάπτυξη γνώσεων και τεχνολογιών. Έτσι επιτυγχάνεται η αυτοµατοποίηση της
βιοµηχανικής παραγωγής και η αποσύνδεση της παραγωγικής διαδικασίας από τα ανθρώπινα χέρια. Henslin J.M,
(2012) Κωτσιόπουλος Κ, (επιµ.). Στοιχεία Κοινωνιολογίας: µια Πρακτική Προσέγγιση. Αθήνα: Επιστηµονικές εκδόσεις
Παρισιανού Α.Ε. Νικολαΐδου Σ., (1993). Η Κοινωνική Οργάνωση του Αστικού Χώρου. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση.
6
Σε διεθνές επίπεδο, η εισαγωγή και η χρήση της κοινωνίας της γνώσης συνδέεται µε την «εκµηχάνιση των υπηρεσιών
και τη χρήση νέων µέσων επικοινωνίας που δηµιούργησε η πληροφορική και οδηγεί στην απελευθέρωσή τους από τη
βιοµηχανική παραγωγή και την αυτονόµησή τους. Στην παραγωγική διαδικασία, οι πηγές της παραγωγικότητας έχουν
µετατοπιστεί από το κεφάλαιο και την εργασία σε άλλους συντελεστές, που συνδέονται µε την επιστήµη ή τη διαχείριση της
ροής πληροφοριών». Castells M., (1989). The Informational City. Oxford: Basil Blackwell. Riffkin J., (2012),
Φιλιππάτος Α. (µτφρ.). Η Τρίτη Βιοµηχανική Επανάσταση. Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος Λιβάνη. Γαβαλά Ε., (2012). Η
κοινωνία της Γνώσης στη Μεταβιοµηχανική Εποχή, (∆ιπλωµατική Εργασία στην Ηθική και Πολιτική Φιλοσοφία, Τµήµα
Φιλοσοφίας, Πανεπιστήµιο Πατρών, επιβλέπων Παρούσης Μ.) Πάτρα: Φεβρουάριος 2012.
7
Riffkin J., (1996), Κοβαλένκο Γ. (µτφρ.). Το Τέλος της Εργασίας και το Μέλλον της. Αθήνα: Νέα Σύνορα Λιβάνης.
Riffkin J., (2012), ό.π.
8
∆ύο σηµαντικοί κοινωνιολόγοι στοχαστές, ο Emil Durkheim (1858-1917) και ο Ferdinand Tonnies (1855-1936), έχουν
αναφερθεί στη σύνδεση των µελών µιας κοινωνίας, αυτή που δηλώνεται ως κοινωνική απαρτίωση, µε τους ίδιους όρους
µηχανική και οργανική αλληλεγγύη, µε διαφορές όµως στον προσδιορισµό τους. Ο Durkheim προσδιόρισε τη µηχανική
αλληλεγγύη ως χαρακτηριστικό κοινωνιών µε περιορισµένο καταµερισµό εργασίας και την οργανική αλληλεγγύη ως
χαρακτηριστικό των σύγχρονων κοινωνιών, όπου υπάρχει µεγάλος καταµερισµός εργασίας, ενώ ο Tonnies εισήγαγε την
οργανική διαδικασία ως αποτέλεσµα του κοινωνικού δεσµού που βασίζεται στην προσωπική ή άµεση κοινωνική σχέση
Marx), όσο και στο επίπεδο οργάνωσης της εργασίας και της δυνητικής αύξησης της παραγωγικότητας
(Frederick Winslow Taylor, Henry Ford)9. Ο Γερµανός κοινωνιολόγος Max Weber10 εισηγήθηκε έναν νέο
τύπο οργάνωσης, που, κατά την άποψή του, εκλογίκευε την κοινωνική οργάνωση, συµπεριλαµβανοµένων των
οργανώσεων εργασίας τον οποίο ονόµασε γραφειοκρατία. Στα κύρια χαρακτηριστικά της γραφειοκρατίας
περιλαµβάνονται ο καταµερισµός της εργασίας και η εξειδίκευση του κάθε εργαζοµένου, ο απρόσωπος
χαρακτήρας και η αξιοκρατική επιλογή του κατάλληλου ατόµου για κάθε θέση, και η λειτουργία του
οργανισµού µε ιεραρχική δοµή και σύστηµα κανόνων. Οι γραφειοκρατίες έχουν διακριτά επίπεδα, µε
αναθέσεις εργασιών που προωθούνται προς τα κάτω και ευθύνες που προωθούνται προς τα πάνω,
καταµερισµό εργασιών, γραπτούς κανόνες, γραπτή επικοινωνία και αρχεία, άτοµα που είναι ανώνυµα και
µπορούν εύκολα να αντικατασταθούν.
Από την άλλη πλευρά, ο τεϊλορισµός (taylorism) είναι όρος που χρησιµοποιείται για να περιγράψει
τη θεωρία του Frederick Winslow Taylor για την επιστηµονική οργάνωση της εργασίας, που εισήγαγε
συστηµατικούς, λεπτοµερειακά περιγραφόµενους, τρόπους οργάνωσης της παραγωγικής διαδικασίας, µε
στόχο τη µεγιστοποίηση της παραγωγής, χρησιµοποιώντας εξειδικευµένη εργασία και τα πλεονεκτήµατα της
τεχνολογίας. Με βάση τα προαναφερόµενα, ο εξορθολογισµός της εργασίας βασίζεται στη, µε απόλυτη
ακρίβεια, οριζόντια και κάθετη οργάνωσή της, όπου στη µεν οριζόντια οργάνωση κάθε εργαζόµενος εκτελεί
ένα ορισµένο µέρος της εργασίας που του αναλογεί, ενώ στην κάθετη διαχωρίζεται η διεύθυνση των σταδίων
από στελέχη της επιχείρησης, από την απλή ανάθεση και εκτέλεση της εργασίας που πραγµατοποιείται από
τους χαµηλόβαθµους εργαζόµενους. Έτσι, οι χαµηλόβαθµοι εργαζόµενοι περιορίζονται σε συγκεκριµένα
καθήκοντα που επαναλαµβάνονται. Μετά το 1920, η µελέτη του Taylor απετέλεσε τη βάση της εφαρµογής
και αποδοχής µεθόδων επιστηµονικής διαχείρισης (management) στην εργασία γραφείου.
Η πρακτική εφαρµογή, ωστόσο, αυτών των απόψεων στον ευρύτερο εργασιακό χώρο αποδίδεται στο
βιοµήχανο Henry Ford, ο οποίος, στην αυτοκινητοβιοµηχανία του, συνέδεσε το σύστηµα παραγωγής µε την
ανάπτυξη των µαζικών αγορών. Ο φορντισµός αποτελεί ένα σύστηµα γραµµικής παραγωγής που βασίζεται
σε απλές επαναλαµβανόµενες ενέργειες µε τη χρήση εξειδικευµένων εργαλείων. Έτσι, κάθε εργαζόµενος

και όρισε τη µηχανική αλληλεγγύη ως εταιρικό δεσµό που προκύπτει από τον καταµερισµό της εργασίας. Τσαούσης
Γ.∆., (1984). Η Κοινωνία του Ανθρώπου: Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία, Αθήνα: Gutenberg, σελ. 116. Ο γερµανός Karl
Marx θεωρεί ότι ο κοινωνικός καταµερισµός της εργασίας δηµιουργεί την πάλη των τάξεων, εφόσον οι παραγωγικές
σχέσεις είναι διαχρονικά σχέσεις κυριαρχίας και υποτέλειας, σχέσεις εκµετάλλευσης µιας τάξης από µια άλλη. Οι
εργάτες παράγουν µέσω της εργασίας τους την υπεραξία, την οποία καρπώνονται οι κεφαλαιοκράτες. Ο καταµερισµός
συνεπάγεται ανισότητα στην κατανοµή της εργασίας και των προϊόντων της (τόσο σε ποσοτικό, όσο και σε ποιοτικό
επίπεδο), καθώς και την ατοµική ιδιοκτησία και τα ταξικά συµφέροντα (αντίφαση µεταξύ ατοµικού και συλλογικού
συµφέροντος, καθώς και σύγκρουση µεταξύ διαφορετικών ατοµικών συµφερόντων). Νικολαΐδου Σ., (1993), ό.π. σελ.
171-178.
9
Ο Frederick Winslow Taylor (1956-1915), µηχανικός και σύµβουλος επιχειρήσεων από την Πενσυλβανία,
προσπάθησε να µειώσει τον χρόνο που απαιτούνταν για την εκτέλεση µίας εργασίας µε την τυποποίηση µεθόδων, ροών
εργασιών, σύνταξη κανόνων και εφαρµογή οργανωτικής ιεραρχίας, οι οποίες θεωρητικά αύξαναν την απόδοση των
εργαζοµένων. Οι ιδέες του επηρέασαν σηµαντικά την οργάνωση της εργασίας και τον τρόπο διοίκησης των
εργαζοµένων, έως τα σύγχρονα εργασιακά µοντέλα. Ωστόσο, η αντιµετώπιση του ανθρώπινου παράγοντα ως απλής
παραµέτρου στην παραγωγική διαδικασία και η αξιολόγηση και διάκριση των εργασιών σε διευθυντικές και
χειρωνακτικές, οδήγησε σε άκαµπτες γραφειοκρατικές δοµές. Ο Henry Ford (1863-1947) ήταν ένας Αµερικανός
βιοµήχανος, ο ιδρυτής της αυτοκινητοβιοµηχανίας Ford, ο οποίος οργάνωσε την παραγωγή στο εργοστάσιό του µε το
σύστηµα της σειράς συναρµολόγησης ή διαφορετικά της γραµµικής παραγωγής. Μ’ αυτό το σύστηµα, ο κάθε
εργαζόµενος επιτελούσε ένα συγκεκριµένο στάδιο της συναρµολόγησης ενός αυτοκινήτου, χωρίς να µετακινείται, οπότε
και το κόστος παραγωγής µειωνόταν. Είναι χαρακτηριστικό ότι το µοντέλο Τ της συγκεκριµένης
αυτοκινητοβιοµηχανίας, ενώ το 1904 κόστιζε 845 $, µε την εφαρµογή της συγκεκριµένης µεθόδου µείωσε το κόστος του
σε 345 $ το 1916 και σε 290 $ το 1924.
10
Ο Maximilian Carl Emil Weber (1864-1920) ήταν Γερµανός κοινωνιολόγος και πολιτικός οικονοµολόγος, ο
οποίος εισήγαγε την γραφειοκρατική οργάνωση ως µία νοητική κατασκευή για την ερµηνεία των κοινωνικών
οργανώσεων, θεωρώντας ότι θα ήταν τόσο αποτελεσµατική, ώστε θα κυριαρχούσε στις σύγχρονες κοινωνίες, πεποίθηση
που επαληθεύτηκε. Ωστόσο, µόλις οι γραφειοκρατίες στην εργασία αρχίζουν να εφαρµόζονται έχουν την τάση να
γίνονται ανεξάρτητοι οργανισµοί, που εξακολουθούν να υπάρχουν διαιωνιζόµενοι, ακόµη και όταν ο στόχος της
ύπαρξής τους έχει επιτευχθεί. Έτσι διολισθαίνουν στην τυφλή εφαρµογή τυπικών κανόνων, την αποξένωση των
εργαζοµένων από το προϊόν της εργασίας τους και την γραφειοκρατική ανικανότητα, γνωστή ως αρχή του Peter (1969),
σύµφωνα µε την οποία οι εργαζόµενοι παίρνουν προαγωγή ανάλογα µε τις καλές τους επιδόσεις στην άκαµπτη
γραφειοκρατία. Henslin J. M., (2012), ό.π. σελ. 129.
εκπαιδεύεται και εκτελεί µία συγκεκριµένη ενέργεια στη γραµµή παραγωγής. Μ’ αυτόν τον τρόπο αυξάνεται
η παραγωγικότητα και ο ρυθµός παραγωγής προϊόντων, µειώνεται ο µη ωφέλιµος χρόνος που σπαταλιέται σε
συνεννοήσεις και υπάρχει η δυνατότητα γρήγορης ενσωµάτωσης στο εργατικό δυναµικό ανθρώπων που
έχουν ελάχιστη εκπαίδευση.

Modern Times http://www.imdb.com/title/tt0027977// Απόσπασµα Κινηµατογραφικής ταινίας, διάρκεια 1’19’’

http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/5e88844965/?raw=1
Η ταινία Modern Times (1936) είναι ταινία βωβού κινηµατογράφου, που γράφηκε και σκηνοθετήθηκε από τον Charlie
Chaplin. Παρουσιάζει τον πρωταγωνιστή που προσλαµβάνεται ως εργάτης σε γραµµή παραγωγής σ’ ένα εργοστάσιο.
Εργάζεται κάνοντας την ίδια επαναλαµβανόµενη εργασία, µέχρι τη νευρική του κατάρρευση. Πρωταγωνιστούν οι Ch.
Chaplin, P. Goddard, H. Bergman, St. Sandford, Ch. Conklin. Στο απόσπασµα που προτείνεται, παρουσιάζεται ο
πρωταγωνιστής, ο οποίος βιδώνει βίδες µε αυξανόµενη ταχύτητα, σαν να είναι κι ο ίδιος ένα γρανάζι µηχανής, ενώ ο
προϊστάµενός του έχει οπτική εποπτεία µέσω µιας οθόνης.

Ο Giddens (2009)11 σχολιάζει σχετικά «Ορισµένοι κοινωνιολόγοι της βιοµηχανίας χαρακτηρίζουν τον
τεϊλορισµό και τον φορντισµό ως συστήµατα χαµηλής εµπιστοσύνης. Οι εργασίες καθορίζονται από τη διοίκηση
και είναι άµεσα συνδεδεµένες µε τις µηχανές. Αυτοί που εκτελούν τις εργασίες βρίσκονται πάντα υπό άµεσο
έλεγχο και δεν έχουν παρά χαµηλή αυτονοµία δράσης. Όπου υπάρχουν πολλές θέσεις χαµηλής εµπιστοσύνης, το
επίπεδο της ικανοποίησης από την εργασία είναι χαµηλό, ενώ ταυτόχρονα βιοµηχανικές συγκρούσεις είναι πολύ
συχνές. Το σύστηµα υψηλής εµπιστοσύνης είναι εκείνο στο οποίο οι εργαζόµενοι µπορούν να έχουν τον έλεγχο
της εργασίας τους, ακόµη και του περιεχοµένου της, στο πλαίσιο των γενικών οδηγιών που τους δίνονται».
Αρκετοί επιστήµονες, ήδη από τη δεκαετία του 1930, άσκησαν αρνητική κριτική στους τρόπους
οργάνωσης που προαναφέρθηκαν, οι οποίοι ωφελούσαν ουσιαστικά τους οργανισµούς και αντέτειναν ότι οι
άνθρωποι και οι διαφορετικές συµπεριφορές τους ήταν αυτοί που διαδραµάτιζαν τον σηµαντικότερο ρόλο
στην παραγωγική διαδικασία. Κορυφαίο ρόλο στη διατύπωση µιας νέας θεωρίας για το κοινωνικό περιβάλλον
και τις ανθρώπινες σχέσεις στους χώρους εργασίας διαδραµάτισε ο Elton Mayo12 και µία ερευνητική οµάδα
του Εθνικού Συµβουλίου Ερευνών της Αµερικής, µέσα από σειρά πειραµάτων που πραγµατοποίησαν.
∆ιατύπωσαν την άποψη ότι η αύξηση της παραγωγικότητας µπορεί να επιτευχθεί µέσα από τη βελτίωση των
συνθηκών εργασίας, την ικανοποίηση των εργαζοµένων, τη συµµετοχή τους στη λήψη των αποφάσεων, την
ανθρώπινη επικοινωνία ανάµεσα στους προϊστάµενους και τους υφιστάµενους εργαζόµενους, όπως και την
αξιοποίηση των δεξιοτήτων του καθενός απ’ αυτούς. Ο Mayo υποστήριξε ότι ο κάθε εργαζόµενος λειτουργεί
ως µέλος µία οµάδας, από τη συνοχή και τη δυναµική της οποίας εξαρτάται η απόδοση και η
παραγωγικότητα.
Στη σύγχρονη εποχή, οι τεχνολογικές εξελίξεις µε την εισαγωγή νέων µεθόδων, επηρέασαν τη φύση
και τη δοµή της εργασίας, δηµιουργώντας νέες µορφές απασχόλησης, όπως η ευέλικτη εργασία. Οι θεωρίες
που διατυπώθηκαν στη βάση της φυσικής παρουσίας του εργαζόµενου στο χώρο εργασίας του, θα πρέπει να
θεωρηθούν ξεπερασµένες, µια και διαµορφώνεται πλέον µια διαφορετική εργασιακή κουλτούρα, όπου η
ανεργία και η µερική απασχόληση τείνουν να εξαπλωθούν ως φαινόµενα στο παγκόσµιο περιβάλλον.
Παράλληλα, η δυναµική πορεία του καταµερισµού και της εξειδίκευσης της εργασίας µοιάζει να βρίσκεται σε
συνεχή διαδικασία εξέλιξης κατά την οποία καταργήθηκαν ή καταργούνται πολλές κατηγορίες επαγγελµάτων
και ειδικοτήτων. Εντούτοις, σ’ αυτές τις ρευστές συνθήκες, η εργασία στον τριτογενή τοµέα παροχής
υπηρεσιών (εµπόριο, µεταφορές, τουρισµός, επικοινωνία, εκπαίδευση, υγεία, δηµόσιες υπηρεσίες κ.ά.), στον
οποίο περιλαµβάνεται η εργασία γραφείου, όπως έχει καθιερωθεί να ονοµάζεται, εξακολουθεί ν’ αποτελεί τον
κύριο τοµέα επαγγελµατικών δραστηριοτήτων σε όλα τα αναπτυγµένα κράτη.

11
Giddens A., (2009), ο.π., σελ. 421.
12
Ο E. Mayo (1880-1949) ήταν Αυστραλός ψυχολόγος και καθηγητής βιοµηχανικής διοίκησης στο Πανεπιστήµιο του
Harvard και πραγµατοποίησε µια σειρά πειραµάτων στο εργοστάσιο της περιοχής Hawthorne της εταιρείας Western
Electric για την επίδραση του φωτισµού στην αποδοτικότητα των εργατών. ∆ιαπίστωσε ότι σε δύο οµάδες (την
πειραµατική και την οµάδα ελέγχου), οι διαφορετικές συνθήκες φωτισµού δεν επηρέασαν εξίσου την αύξηση της
παραγωγικότητας και στις δύο οµάδες. Έτσι, κατέληξε στο συµπέρασµα ότι οι φυσικές συνθήκες ήταν µικρότερης
σηµασίας από τις κοινωνικές συνθήκες που ένωναν τα µέλη τους. Η λειτουργία, η δοµή, οι ανθρώπινες σχέσεις στις
οµάδες, καθώς και η συµµετοχή των µελών στις αποφάσεις αποτελούν, κατά την άποψή του, τις σηµαντικότερες
παραµέτρους αύξησης της αποδοτικότητας. Η θεωρία των ανθρώπινων σχέσεων οδήγησε τις οργανώσεις να στρέψουν
την προσοχή τους στις διαπροσωπικές σχέσεις στον εργασιακό χώρο.
 1.2. Η ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ
Η παροχή υπηρεσιών ως όρος περιγράφει το άυλο αγαθό που προσφέρεται από επιχειρήσεις που δεν παράγουν
υλικά προϊόντα, αλλά αµείβονται για υπηρεσίες, όπως είναι υπηρεσίες υγείας (νοσοκοµεία, ιατρεία, ιδιωτικά
και δηµόσια κ.ά.), εκπαίδευσης (σχολεία, πανεπιστήµια, τεχνολογικά εκπαιδευτικά ιδρύµατα, σχολές
µαθητείας και κατάρτισης, ιδιωτικές και δηµόσιες κ.ά.), άµυνας, κρατικής οργάνωσης και διοίκησης
(υπουργεία, αυτοδιοίκηση, ληξιαρχεία, κέντρα εξυπηρέτησης πολιτών ΚΕΠ κ.ά.), ασφάλειας (ασφαλιστικοί
οργανισµοί, εταιρείες κ.ά.), µεταφορών (µέσα µαζικής µεταφοράς, ακτοπλοΐα, αεροπλοΐα, σιδηρόδροµοι
κ.ά.), επικοινωνίας (τηλεπικοινωνίες, δίκτυα, κ.ά.), εµπορίου (κάθε λογής επιχειρήσεις, χονδρεµπόριο,
υπεραγορές, καταστήµατα κ.ά.), τουρισµού (καταλύµατα, τουριστικά γραφεία κ.ά.), χρηµατοπιστωτικών
οργανισµών (τράπεζες, χρηµατιστήρια κ.ά.), αναψυχής (θέατρα, κινηµατογράφοι κ.ά.), ελευθέρων
επαγγελµατιών (δικηγόρων, τεχνικών γραφείων, ασφαλιστών, διαφηµιστών κ.ά.) κ.λπ.
Αποτελεί τοµέα, ο οποίος ξεκίνησε ως απόρροια της βιοµηχανικής επανάστασης και γι’ αυτό αρχικά
ήταν στενά συνδεδεµένος µ’ αυτήν. Αν και κανείς δεν µπορεί να υπολογίσει µε ακρίβεια τον αριθµό των
εργαζοµένων που απασχολούσε στην αρχική του φάση, κυρίως γιατί τα στατιστικά στοιχεία αφορούσαν
συνολικά τον δευτερογενή και τριτογενή τοµέα παραγωγής, εκτιµάται ότι γύρω στο 1870 πρέπει ν’
απασχολούσε στα παρακλάδια του τρία εκατοµµύρια ανθρώπους παγκοσµίως, ενώ στη δεκαετία του 1990,
µόνο στη Β. Αµερική, ο αριθµός αυτός πλησίαζε τα ενενήντα εκατοµµύρια (Robert L. Heilbroner, 1995)13.
Στην Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί ίσως τη σηµαντικότερη πηγή θέσεων εργασίας, απασχολώντας την ίδια
δεκαετία ογδόντα πέντε εκατοµµύρια εργαζοµένων που αντιπροσώπευαν το 65% του ενεργού πληθυσµού. Σε
µελέτες14 που έχουν πραγµατοποιηθεί, παρατηρούµε ότι σε αναπτυγµένες χώρες µε βιοµηχανική παραγωγή,
πριν το 1920, το ποσοστό απασχόλησης του εργαζόµενου πληθυσµού στον τοµέα παροχής υπηρεσιών κινείτο
µεταξύ 19-31% (Γαλλία), 19-27% (ΗΠΑ), 14-19% (Ιταλία), 9-24% (Ιαπωνία), 34,0%-37% (Μ. Βρετανία), για
να φθάσει ελαφρά µειούµενο 33-29% (Σουηδία). Μέχρι τη δεκαετία του 1950 διατηρήθηκε περίπου στα ίδια
επίπεδα ή µε ελαφρά αύξηση του υψηλού ποσοστού: 33% (Γαλλία), 25% (Ιταλία), 38% (Μ. Βρετανία), 31%
(Σουηδία), µε τη µεγαλύτερη αύξηση στις ΗΠΑ 43% και την Ιαπωνία 32%. Το ποσοστό αυτό
υπερδιπλασιάζεται µετά το 1950 για να φθάσει το 70% το 1990 και ν’ αποτελέσει τον µεγαλύτερο τοµέα
θέσεων εργασίας, σηµαντικό ποσοστό των οποίων προέρχεται από τον δηµόσιο τοµέα. Οι ρυθµοί αύξησης
του ποσοστού αυτού έχουν δραστικά µειωθεί στη σηµερινή εποχή, όπου, όπως έχει προαναφερθεί, οι όροι και
οι µορφές εργασίας αλλάζουν, ωστόσο, δεδοµένου του µεγάλου ποσοστού µερικής απασχόλησης και
ανεργίας, αυτές οι τροποποιήσεις δεν είναι δυνατό ν’ αποτιµηθούν εύκολα.
Στα πρώτα στάδια ανάπτυξης του τοµέα παροχής υπηρεσιών, και ειδικά της εργασίας γραφείου, η
διάκριση του φύλου των απασχολουµένων συνυφαινόταν µε τη στενή σχέση ανάµεσα σε παραγωγικές και
οικιακές δραστηριότητες. Έτσι, παρότι οι γυναίκες δεν συµµετείχαν σε ανδροκρατούµενα πεδία, όπως για
παράδειγµα η πολιτική, εντούτοις η οικογενειακή παραγωγική µονάδα και η ενασχόληση των γυναικών της
οικογένειας µε τα οικονοµικά ή την οργάνωσή της, τους επέτρεπε να διαδραµατίσουν ενεργό ρόλο στην
επιχείρηση. Ωστόσο, η αµοιβή δεν αποτελούσε χαρακτηριστικό της γυναικείας εργασίας, αλλά αυτή
προσφερόταν ως µία «οικογενειακή υποχρέωση». Ο διαχωρισµός σταδιακά του τόπου εργασίας από τον τόπο
κατοικίας εδραίωσε την αντίληψη ότι οι γυναίκες όφειλαν να φροντίσουν «τα του οίκου τους», όπου ανήκαν,
µε ό,τι αυτό συνεπάγεται. Έτσι, ακόµη και στα µέσα του 19ου αιώνα, στις αναπτυγµένες κοινωνίες, ελάχιστες
ήσαν οι γυναίκες όλων των κοινωνικών τάξεων που απασχολούνταν εκτός σπιτιού και η συντριπτική τους
πλειονότητα εργάζονταν στα «οικιακά».15 Στις αρχές του 20ού αιώνα παρατηρείται µια αύξηση του γυναικείου
εργατικού δυναµικού, και ιδιαίτερα των γυναικών που απασχολούνται σε εργασίες γραφείου, εργασίες που
θεωρούνται σχετικά «εύκολες» για το γυναικείο φύλο16. (Εικόνα 1.2.1.). Οι δύο παγκόσµιοι πόλεµοι και η

13
Heilbroner R.L., Milberg W.S. (1995). The Crisis of Vision in Modern Economic Thought. London: Cambridge
University Press.
14
Kuznets S., (1966). Modern Economic Growth: Rate, Structure and Growth. Yale University: The Colonial Press,
Inc., Clinton, Mass.
15
Oakely An., (1974). The Sociology of Housework. Oxford: Martin Robertson.
16
Το πρωτοσέλιδο της εφηµερίδας Πρόοδος στις 16/10/1917 αναφέρει χαρακτηριστικά «Μία γυναικεία επανάστασις. Αι
γυναίκες της Αττικής κατέκτησαν τα Υπουργεία. Το 1/3 των υπαλλήλων είναι γυναίκες». Η σοσιαλίστρια Αθηνά Γαϊτάνου-
Γιαννιού τοποθετεί τη δουλειά γραφείου στα εύκολα επαγγέλµατα προς τα οποία κατευθύνονται οι νέες γυναίκες, χωρίς
προγραµµατισµό και απροετοίµαστες, και τα οποία τις «κάνουν νευρικές ή τις αποκουτιαίνουν». Την ίδια περίοδο,
βουλευτές προτείνουν στην Ελληνική Βουλή την «απόλυση όλων των γυναικών από τις ∆ηµόσιες Υπηρεσίες, γιατί µε τα
έλλειψη εργατικού δυναµικού που παρατηρήθηκε, ανέτρεψαν την ανδροκρατική αντίληψη και αύξησαν
σηµαντικά τα ποσοστά της γυναικείας εργασίας. Ωστόσο, τα κοινωνικά στερεότυπα που ισχύουν,
εξακολουθούν να οδηγούν στη µη αναγνώριση της ισοτιµίας της γυναικείας εργασίας και των ίδιων
ικανοτήτων ανάµεσα στα φύλα και οδηγούν στην καταβολή µικρότερων αµοιβών στις γυναίκες, για την ίδια
εργασία. (Εικόνες 1.2.2, 1.2.3). Το χάσµα των µισθών, ακόµη και σε περιπτώσεις γυναικών µε εκπαίδευση
υψηλού επιπέδου, υφίσταται και σήµερα, µε τις γυναίκες να λαµβάνουν κατά µέσο όρο 63-72% (ανάλογα µε
το επίπεδο εκπαίδευσης) ενός ανδρικού µισθού για την ίδια εργασία, µε τα ίδια προσόντα17.

Εικόνα 1.2.1. Εργαζόµενες υπάλληλοι σε µία card postal (1910) στην Ασφαλιστική Εταιρεία Metropolitan Life Insurance
στη Ν. Υόρκη. Πηγή Early office Museum Archives.

Εικόνα 1.2.2. Γυναίκες δακτυλογράφοι σε γραφείο (1912) στην Αγγλία. Πηγή Early office Museum Archives.

καµώµατά τους εµποδίζουν τους άντρες να συγκεντρωθούν στη δουλειά τους, είναι επιπόλαιες και ενδιαφέρονται µόνο για
να αποκατασταθούν». Αβδελά Ε., (Κυριακή 2 Μαΐου 1999), Ένθετο Επτά Ηµέρες, αφιέρωµα: Εργαζόµενες γυναίκες,
άρθρο «Μία γυναικεία επανάσταση». Εφηµερίδα Καθηµερινή, σελίδες 23-24.
17
Henslin, J. M. (2012), ό.π. σελ. 284.
Εικόνα 1.3.3. Γυναίκες δακτυλογράφοι της ΑΕΤΕ στη διεκπεραίωση της αλληλογραφίας (1963) στην Ελλάδα. Πηγή
Μουσείο Τηλεπικοινωνιών ΟΤΕ.

1.3. ΤΟ ΓΡΑΦΕΙΟ ΩΣ ΧΩΡΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Το γραφείο στον δυτικό κόσµο αρχίζει να υπάρχει ως οργανωµένος ιδιωτικός ή δηµόσιος χώρος σε κατοικίες
ευγενών, παλάτια ή δηµόσια κυβερνητικά κτίρια από τον µεσαίωνα (10ος-13ος αιώνας), όπως εµφανίζεται σε
γραπτά τεκµήρια και εικόνες. Ο χώρος αυτός χαρακτηρίζεται κυρίως ως χώρος περισυλλογής και
αποµόνωσης, συχνά συνυπάρχοντας µε βιβλιοθήκες γεµάτες χειρόγραφα, αλλά και ως χώρος καθηκόντων ή
επαφών οικονοµικής φύσης ιδιωτικού ή δηµόσιου χαρακτήρα. Το χαρακτηριστικό έπιπλο αυτού του χώρου
είναι το γραφείο - τραπέζι, όπου τοποθετούνται κάθε λογής έγγραφα και βιβλία χειρόγραφης καταγραφής
στοιχείων. Ο όρος «γραφείο» χρησιµοποιήθηκε από τον συγγραφέα Geoffrey Chaucer στο έργο του «Ιστορίες
του Καντέρµπουρυ» (Εικόνες 1.3.1., 1.3.2.) στα τέλη του 14ου αιώνα, για να χαρακτηρίσει έναν χώρο
διεκπεραίωσης επαγγελµατικών υποθέσεων. Η δηµιουργία µεγάλων οικονοµικών οργανισµών µε διοικητικές
ανάγκες οδήγησε στην εµφάνιση των πρώτων, οργανωµένων γραφειακών χώρων τον 18ο αιώνα. Η έννοια του
γραφείου-χώρου παροχής υπηρεσιών ωστόσο ταυτίζεται χρονικά µε τη βιοµηχανική επανάσταση. Ώς τότε,
η εργασία γινόταν στον γεωργικό αγρό, στη θάλασσα, στα ορυχεία στα βάθη της γης. Τα λίγα γραφεία
εργασίας δεν είχαν τη βαρύτητα που θα επέτρεπε σε κάποιον ν’ ασχοληθεί µαζί τους, είτε σε ό,τι αφορά τον
χώρο τους, είτε σε ό,τι αφορά την οργάνωσή τους, εξαιτίας του περιορισµένου αριθµού αποδεκτών στους
οποίους απευθύνονταν.
Εικόνα 1.3.1. Ο Άγιος Ιερώνυµος στον χώρο εργασίας του. Πίνακας του Antonella da Messina, 1474. Πηγή National
Gallery of London.
Εικόνα 1.4.2. Ευρωπαϊκό γραφείο νοµικού συµβουλίου, γύρω στο 1710–1720. Πηγή
http://www.bassenge.com/bassenge/de/default.asp (public domain).

Τα πρώτα γραφεία του 20ού αιώνα είναι συνυφασµένα µε τη βιοµηχανική παραγωγή και διαδικασίες,
ενώ στους χώρους τους, µε τα περιορισµένα τεχνικά µέσα, απηχούν οι αξίες της βιοµηχανίας. Η σχέση αυτή
γίνεται εµφανής ακόµη και στην ονοµασία τους: «εργοστάσια λευκών κολάρων» (white collars factories). Οι
εργαζόµενοι αντιµετωπίζονται συχνά ως µέρος των µονάδων µαζικής παραγωγής - είναι ένα φαινόµενο
βασισµένο στη µεταφορά των οργανωτικών αξιών του «τεϊλορισµού». Ουσιαστικά, το φαινόµενο αυτό
ταυτίζεται µεταγενέστερα, µε την απάνθρωπη πλευρά της εργασίας, τόσο στους χώρους παραγωγής, όσο και
στα γραφεία. Η µορφή αυτή ξεκίνησε από τη Β. Αµερική και επεκτάθηκε στην Ευρώπη, ακολουθώντας τα
δύο µεγάλα διαστήµατα «γραφειοποίησης» που εξελίχθηκαν στις αντίστοιχες περιοχές. Οι πρώτες εικόνες
των γραφείων δείχνουν ένα πλήθος ανθρώπων, που απασχολούνται µε τη διεκπεραίωση επαναλαµβανόµενων
διαδικασιών, εργασιών ρουτίνας, χαµένοι µέσα σ’ ένα πλήθος χαρτιών (Εικόνες 1.3.3, 1.3.4, 1.3.5, 1.3.6,
1.3.7). Οι οργανισµοί αυτοί διαθέτουν τα χαρακτηριστικά των γραφειοκρατιών. Οι γυναίκες εργαζόµενες
αποτελούν τον φορέα των πιο απαξιωµένων εργασιών, εικόνα που διαρκεί για πολλά χρόνια, τουλάχιστον
µέχρι τη δεκαετία του 1960. Οι ίδιοι οι εργαζόµενοι δεν φαίνεται να συνειδητοποιούν τη δυναµικότητα των
διεργασιών και τον τρόπο που το ίδιο το εργασιακό τους περιβάλλον αλλάζει σταδιακά την εικόνα των
µεγαλουπόλεων.
Εικόνα 1.3.3.Γραφείο 1911. Πηγή office museum .com. Early office Museum Archives 1910-1920

Εικόνα 1.3.4. Γραφείο σε εργοστάσιο- ΗΠΑ, 1906. Πηγή office museum .com. Early office Museum Archives 1905-1910
Εικόνα 1.3.5. 24 άνδρες υπάλληλοι µε µηχανές υπαγόρευσης µπροστά τους. Chicago, Minneapolis, St. Paul & Pacific
Railroad, 1935. Πηγή office museum .com. Early office Museum Archives 1930-1950.

Εικόνα 1.3.6. Αίθουσα τηλετύπων του ΟΤΕ (άγνωστη χρονολογία) στην Αθήνα. Πηγή Μουσείο Τηλεπικοινωνιών ΟΤΕ.
Εικόνα 1.3.7. Λογιστήριο στην εταιρεία σιδηροδρόµων του Chicago 1957. Πηγή office museum .com. Early office
Museum Archives 1930-1950.

Περισσότερες φωτογραφίες γραφειακών χώρων- αρχειακό υλικό.

http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/a7cb370e1f/?raw=1

∆εν είναι λοιπόν τυχαία η αρνητική αναφορά των γραφειακών χώρων στην τέχνη. Ο Φρ. Κάφκα18 στα
έργα του τους περιγράφει ως τους ζοφερούς χώρους, όπου πεθαίνει η ανθρώπινη προσωπικότητα µε την
καταστροφική γραφειοκρατία. Ο ποιητής Κ. Καρυωτάκης19, µελαγχολικός θεατής της ανίας της ζωής ενός
δηµοσίου υπαλλήλου, έφτασε ν’ αποµονωθεί και εντέλει ν’ αυτοκτονήσει µη βρίσκοντας διέξοδο στις
αναζητήσεις του. Ο F. Lang20 στην ταινία Metropolis (1927) οραµατίζεται το γραφείο του µέλλοντος, έναν
χώρο, όπου απροκάλυπτη εξουσία ασκείται σε ανθρώπους, πληροφορίες, χρήµατα και χρόνο.

Metropolis http://www.imdb.com/title/tt0017136/ Απόσπασµα Κινηµατογραφικής ταινίας, διάρκεια 1’30’’

http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/a3de45017d/?raw=1
Η ταινία Metropolis (1927) είναι ταινία βωβού κινηµατογράφου, που σκηνοθετήθηκε από τον Fritz Lang. Σενάριο: Thea
von Harbou. Πρωταγωνιστούν οι B. Helm, A. Abel, G. Frohlich. Στο απόσπασµα που προτείνεται παρουσιάζεται ο
συµβολικός γραφειακός χώρος του κυβερνήτη της Μητρόπολης, µιας φουτουριστικής πόλης του µέλλοντος, όπου οι
οικονοµικές τάξεις διαχωρίζονται χωρικά και κοινωνικά.

Η λογική της χειραγώγησης των εργαζοµένων, αντιµετωπίζοντάς τους σαν άλογους αυτοµατισµούς,
απορριπτέα εδώ και δεκαετίες, αλλά και οι θεωρίες των ανθρώπινων σχέσεων εισήγαγαν εν τούτοις, για

18
Ο Franz Kafka (1883-1924) χαρακτηρίζεται ως ένας από τους σηµαντικότερους γερµανόφωνους µοντερνιστές
συγγραφείς. Στα πεζογραφήµατά του περιγράφεται η αγωνία του σύγχρονου ανθρώπου παγιδευµένου σε ένα ζοφερό,
γραφειοκρατικό περιβάλλον. Τα σπουδαιότερα έργα του είναι: Η Μεταµόρφωση (1915), Η ∆ίκη (1925), Ο Πύργος
(1926), Η Αµερική ή ο Αγνοούµενος (1927).
19
Ο Κώστας Καρυωτάκης (1896-1928) είναι λυρικός ποιητής µε µεγάλο έργο, ο οποίος αυτοκτόνησε. Οι
σηµαντικότερες ποιητικές του συλλογές είναι: Θάνατοι (1919), ο Πόνος του ανθρώπου και των πραµάτων (1919),
Νηπενθή (1921), Ελεγεία και Σάτιρες (1927).
20
Ο Fritz Lang (1890-1976) Αυστριακός στην εθνικότητα, είναι ένας εκ των δύο εκπροσώπων του Γερµανικού
Εξπρεσιονιστικού κινηµατογράφου. Συγκεκριµένα, η ταινία του, Metropolis είναι µια επική ταινία βωβού
κινηµατογράφου, η οποία σκηνοθετήθηκε από αυτόν το 1925. Θεωρείται ως µία από τις τελευταίες ταινίες του
Γερµανικού εξπρεσιονισµού, εξαιτίας του απαγορευτικού κόστους παραγωγής. Όταν διανεµήθηκε στις αίθουσες το
1927, δέχθηκε σκληρή κριτική για τις υπερβολές της και ο Fritz Lang ίδρυσε δική του εταιρεία παραγωγής και στράφηκε
προς άλλες εκφραστικές τεχνοτροπίες. Bordwell D., Thompson K., (2004), Κοκκινίδης Κ. (µτφρ). Εισαγωγή στην
Τέχνη του Κινηµατογράφου. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης, σελ. 498.
πρώτη φορά, την ιδέα των µετρήσιµων ποιοτικών και ποσοτικών παραµέτρων, στην αξιολόγηση των
κτιριακών χώρων, σε σχέση µε την ανθρώπινη συµπεριφορά, ζήτηµα που απασχόλησε και απασχολεί
σύγχρονους ερευνητές όπως είναι ο Francis Duffy21, οι Bill Hillier και Julienne Hanson22, ο Γιάννης
Πεπονής23, η Μarilyn Zelinsky24 κ.ά. Η δε χρονική ταύτιση της δηµιουργίας των γραφειακών χώρων µε αξίες
που απασχόλησαν τον Taylor –της τάξης, της ιεραρχίας, της επίβλεψης, της αποπροσωποποίησης– δεν µπορεί
κανείς να ισχυρισθεί ότι δεν επηρέασε καθόλου την οργάνωση των συγκεκριµένων χώρων. Οι ιδέες αυτές
βέβαια δεν συνιστούν πλέον τον κορµό των σύγχρονων απαιτήσεων για την οργάνωση των χώρων γραφείων,
που έχει άλλωστε εµπλουτιστεί µε πλήθος άλλων παραµέτρων, θεωριών και πρακτικών.
Μία ιστορική αναδροµή, εντούτοις, στην εξέλιξη του είδους αυτού των εργασιακών χώρων, θα
αναδείκνυε δύο ζητήµατα, που συνέβαλαν ουσιαστικά στην εµφάνιση και τη διαµόρφωσή τους. Το πρώτο
αφορά την αφετηρία τους, τα µεγέθη και την εµβέλειά τους, το δε δεύτερο τη µορφοποίηση και εξέλιξη γνωστών
εργασιακών και συνακόλουθα χωρικών µοντέλων.
Τα πρώτα γραφεία, στα τέλη του 19ου αιώνα, αποτελούσαν έναν επιµέρους χώρο διοικητικής ή
οικονοµικής συναλλαγής, σε κάποια παραγωγική µονάδα. Τα µεγέθη και η εµβέλεια των µονάδων αυτών
συχνά κινούνταν στα πλαίσια µιας οικογενειακής οργάνωσης. Οι οικογενειακές επιχειρήσεις, όµως, άλλαξαν
δραστικά µε την ανάπτυξη των επικοινωνιών και της τεχνολογίας. Οι σηµαντικότερες εφευρέσεις25, που
ώθησαν σε επέκταση τις επιχειρήσεις και δηµιούργησαν τον νέο εργασιακό χώρο, ήσαν ο τηλέγραφος, η
γραφοµηχανή και το τηλέφωνο στα τέλη του 19ου αιώνα.
Η ανακάλυψη του τηλεγράφου, που έγινε το 1840 από τον Samuel Morse26, ήταν η πρώτη από τις
τρεις εφευρέσεις που έδωσε τη δυνατότητα στις επιχειρήσεις ν’ απλωθούν από τον µικρό χώρο της περιοχής
τους στον µεγαλύτερο χώρο της επαρχίας τους και στον ευρύτερο της χώρας τους ή άλλων χωρών. Η
εξάπλωση της χρήσης του από το 1844, επέτρεψε την άµεση επικοινωνία των πιο αποµακρυσµένων περιοχών
διαµέσου ενός δικτύου καλωδίων. Ο Thomas Edison27 εξέλιξε ακόµη περισσότερο την εφεύρεση, µε την
επινόηση µιας πιο σύνθετης συσκευής, του τηλεγράφου χρηµατιστηρίου, που χρησιµοποιήθηκε πρώτα στη
Wall Street το 1869. (Εικόνες 1.3.8, 1.3.9, 1.3.10, 1.3.11).

21
O Francis Duffy ως αρχιτέκτων, έχει ασχοληθεί σχεδόν αποκλειστικά µε τη διερεύνηση ζητηµάτων που αφορούν τον
σχεδιασµό και την οργάνωση χώρων γραφείων. Έχει διατελέσει πρόεδρος της ∆ιεθνούς Αρχιτεκτονικής Πρακτικής
DEGW, πρόεδρος του Βασιλικού Ινστιτούτου Βρετανών Αρχιτεκτόνων και θεωρείται ένας από τους βασικούς
συνεισφέροντες στον τοµέα του σχεδιασµού χώρων γραφείων. Έχει πλούσιο συγγραφικό έργο µε άρθρα και βιβλία, τα
κυριότερα των οποίων είναι New Environments for Working (1998), The New Office (1997), A Vision of the New
Workplace (1993), The Responsible Workplace (1993), The Changing Workplace (1992), Office Landscaping (1971).
22
Οι Bill Hillier και Julien Hanson (1984), καθηγητές στο UCL, έχουν περιγράψει τα κτίρια ως κοινωνικά πεδία και
έχουν εισαγάγει το συντακτικό του χώρου, µια θεωρία µελέτης των κοινωνικών χαρακτηριστικών διαφορετικών
κτιριακών τύπων. Ανάµεσα στα δυναµικά κοινωνικά πεδία που επηρεάζουν τις ανθρώπινες συµπεριφορές στους
οργανισµούς, εξέχουσα θέση κατέχουν οι χώροι εργασίας. www.spacesyntax.com.
23
Ο Γιάννης Πεπονής, καθηγητής στην Αρχιτεκτονική Σχολή της Georgia (Η.Π.Α.) διερευνά τις αρχές που διέπουν τη
γένεση της κτιριακής φόρµας και την κοινωνική, πολιτιστική και γνωσιολογική λειτουργία της, διά µέσου της ανάπτυξης
µεθόδων, µετρήσεων και λογισµικού (software), που αναλύουν τον κτισµένο χώρο. www.arch.gatech.edu/people/john-
peponis.
24
Η Marilyn Zelinsky είναι Νορβηγίδα δηµοσιογράφος, εκδότρια και συγγραφέας µε ερευνητικό ενδιαφέρον για τους
χώρους εργασίας. Τα σηµαντικότερα βιβλία της είναι: The Inspired Workplace: Design for Creativity and Productivity
(2002), New Workplaces for New Workstyles (1998).
25
Τα στοιχεία για όλες τις εφευρέσεις που αναφέρονται αντλούνται από τα βιβλία:
Asimof I, (1999). Μπαρουξής Γ., Σταµατάκης Ν., (µτφρ.). Το χρονικό των Επιστηµονικών ανακαλύψεων. Κρήτη:
Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Κρήτης.
Ayensu E., Marshall M., and Whitfield Ph., (1982). The Timetable of Technology. New York: Hearst Books.
Παγουλάτος (εκδ.) (1975). Εγκυκλοπαίδεια των Μαθηµατικών, Αθήνα, τόµος Α.
26
Ο Samuel Morse (1791-1872) ήταν Αµερικανός ζωγράφος προσωπογραφιών και εφευρέτης του συστήµατος
τηλεγραφικής επικοινωνίας µ’ έναν κώδικα στον οποίο βασίσθηκαν για πολλά χρόνια οι εµπορικές και ναυτικές
επικοινωνίες.
27
Ο Thomas Edison (1847-1931) ήταν Αµερικανός εφευρέτης, στον οποίο οφείλεται η ανακάλυψη πολλών συσκευών
που επηρέασαν την ανθρώπινη ζωή, όπως ο φωνόγραφος, το καρβονικό µικρόφωνο, ο ηλεκτρικός λαµπτήρας κ.ά.
Εικόνα 1.3.8. Ο ηλεκτροστατικός τηλέγραφος του Lesage. Πηγή Κέντρο διάδοσης Επιστηµών και Μουσείο Τεχνολογίας
Νόησις.

Εικόνα 1.3.9. Ένας δέκτης τηλεγράφου Morse. Αυτός ο τύπος µηχανής χρησιµοποιείτο σε όλες τις πρώτες γραµµές
τηλεγράφου Morse στην Αµερική. Περιελάµβανε ένα µηχανισµό διάτρησης της χαρτοταινίας για την καταγραφή των
µηνυµάτων που λαµβάνονταν. Πηγή: Κέντρο ∆ιάδοσης Επιστηµών και Μουσείο Τεχνολογίας Νόησις.
Εικόνα 1.3.10. Ο τηλέγραφος Χρηµατιστηρίου. Πηγή Μουσείο Αµερικανικής Οικονοµίας.

Εικόνα 1. 3.11..Αίθουσα τηλεγραφητών του ΟΤΕ (άγνωστη χρονολογία). Πηγή Μουσείο Τηλεπικοινωνιών ΟΤΕ.

Η γραφοµηχανή, από την άλλη πλευρά, που δηµιουργήθηκε από το 1867 από τον Christopher
Latham Sholes28 σε συνεργασία µε τους Carlos Glidden και Samuel Soule, αποτέλεσε το εργαλείο ταχύτερης
διεκπεραίωσης των διοικητικών εργασιών των επιχειρήσεων και αποκλειστικό τοµέα απασχόλησης των
γυναικών εργαζοµένων, για αρκετά χρόνια. Η βιοµηχανία όπλων Remington (1868) ήταν η πρώτη βιοµηχανία
µαζικής παραγωγής γραφοµηχανών, που κατέκλυσαν γρήγορα τις αγορές. (Εικόνες 1.3.12, 1.3.13.). Η ίδια η
γραφοµηχανή απετέλεσε αντικείµενο βιοµηχανικού σχεδιασµού και µορφολογικών πειραµατισµών για
πολλές δεκαετίες. Η εµφάνιση και η µορφή αυτού του µέσου, σε µια µεγάλη χρονική περίοδο, το καθιστούν
πρωταγωνιστικό αντικείµενο σε διαφηµιστικές καταχωρήσεις και το ταυτίζουν µε τη θηλυκότητα των
γυναικών υπαλλήλων, που το χρησιµοποιούν.

28
O Christopher Latham Sholes (1919-1890) ήταν Αµερικανός εφευρέτης, πολιτικός και εκδότης εφηµερίδας.
Εικόνα 1.3.12. Γκραβούρα
ραβούρα µε γυναίκα σε γραφοµηχανή. Πηγή http://ruizhealytimes.com/un-dia
dia-como-hoy/de-1868-se-
patenta-la-primera-maquina-de-escribir
escribir.

Εικόνα 1.3.13. Γραφοµηχανή της Remington,

Remington µοντέλο Standard No 6, 1895. Πηγή
http://sevenels.net/typewriters/rems.htm

Περισσότερες φωτογραφίες γραφοµηχανών αρχειακό υλικό.

http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/fa6d0e47
47c0/?raw=1
 Το τηλέφωνο ήρθε να προστεθεί, από τον Alexander Graham Bell29 το 1876, στα µέσα επικοινωνίας,
αναπτύσσοντας και επεκτείνοντας στο µεγαλύτερο βαθµό τις δυνατότητες των επιχειρήσεων. Η εφεύρεση του
µικροφώνου από τον David Edward Hughes30, το 1877, βοήθησε στην εξέλιξη των δυνατοτήτων του
τηλεφώνου και συνέδεσε µακρινές αποστάσεις. Η επικοινωνία, έτσι, κατέκτησε την αµεσότητα της
ανθρώπινης φωνής, που ακούστηκε όχι µόνον σε απόσταση χιλιοµέτρων, αλλά και στον ίδιο τον εργασιακό
χώρο, εξασφαλίζοντας τη συνεργασία των εργαζοµένων µε εσωτερικά τηλέφωνα. Το 1940 εγκαταστάθηκαν
τα πρώτα τηλέφωνα µε αυτόµατο σύστηµα κλήσεων. Όπως η γραφοµηχανή, έτσι και το τηλέφωνο
µετατράπηκε σε προσφιλές αντικείµενο βιοµηχανικού σχεδιασµού. (Εικόνες 1.3.14, 1.3.15., 1.3.16.).

Εικόνα 1.3.14.Τηλεφωνική συσκευή διάδοχος της αντίστοιχης του Bell, κατασκευαστής Vermer Von Siemens 1878. Πηγή:
Μουσείο Τηλεπικοινωνιών ΟΤΕ

Εικόνα 1.3.15. Χώρος γραφείων στο San Francisco 1910, όπου διακρίνεται υπάλληλος να τηλεφωνεί. Πηγή office museum
.com. Early office Museum Archives 1910-1920.

29
Ο Alexander Graham Bell (1947-1922) ήταν Σκώτος εφευρέτης, µηχανικός µε σηµαντικές καινοτοµίες στα πεδία της
αεροναυπηγικής, οπτικές τηλεπικοινωνίες και βέβαια του τηλεφώνου.
30
Ο David Edward Hughes (1831-1900) ήταν Αγγλο- αµερικανός ερευνητής, εφευρέτης και καθηγητής µουσικής.
Εικόνα 1.3.16. Τηλεφωνική συσκευή SAF NAT. Πηγή: Κέντρο διάδοσης Επιστηµών και Μουσείο Τεχνολογίας Νόησις.

Περισσότερες φωτογραφίες τηλεφώνων αρχειακό υλικό.

http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/51036ecce3/?raw=1

Οι αλλαγές αυτές διεύρυναν εξαιρετικά τον εργασιακό τοµέα, δηµιουργώντας ένα νέο είδος, αυτό της
παροχής υπηρεσιών. Σήµερα, η διόγκωση αυτού του τοµέα αποτελεί διεθνώς ένα αδιαµφισβήτητο γεγονός
στην παραγωγική-εµπορική διαδικασία, µ’ αποτέλεσµα να απασχολούνται σ’ αυτόν περισσότεροι από τον
µισό ενεργό πληθυσµό της γης και ν’ αποτελεί µια σηµαντικότατη πηγή θέσεων εργασίας. Είναι γνωστή η
εικόνα του Manhattan, στη Ν. Υόρκη, του νησιού «γραφείου» µε τους ουρανοξύστες του, όπου κατευθύνονται
κάθε πρωί µε πλοιάρια χιλιάδες Αµερικανοί, για να εργαστούν, και κάθε απόγευµα για να επιστρέψουν στην
πόλη. Η διεύρυνση του τοµέα αυτού σε συνάρτηση µε τις τεχνολογίες πληροφορικής, για κάποιους ερευνητές
σηµαίνει τη δηµιουργία ενός τεταρτογενούς τοµέα ο οποίος περιλαµβάνει µέρος της παροχής υπηρεσιών που
σχετίζονται µε την έρευνα, την οργάνωση και την τεχνολογική υποστήριξη άλλων υπηρεσιών.
Στη σειρά των παλιών εφευρέσεων της πρώτης περιόδου, που έδωσαν αποφασιστική ώθηση στην
ανάπτυξη της εργασίας γραφείου, ήρθαν να προστεθούν νέες δυνατότητες και πρωτοποριακές ιδέες, που
ανέτρεψαν σταδιακά τους αρχικούς τρόπους και στόχους της εργασίας, οδηγώντας στη γενίκευση της χρήσης
των νέων τεχνολογιών. Ανάµεσα στις καινοτοµίες συγκαταλέγονται ο προσωπικός ηλεκτρονικός υπολογιστής
(personal computer PC), η τηλεοµοιοτυπία (fax), οι τηλεπικοινωνίες, οι οπτικές ίνες, ο φορητός υπολογιστής
(laptop), ο δικτυακός τόπος (internet), το ηλεκτρονικό ταχυδροµείο (e-mail), οι τηλεδιασκέψεις, τα ασύρµατα
δίκτυα, η κινητή τηλεφωνία κ.ά.
Οι πρώτες αθροιστικές υπολογιστικές µηχανές κατασκευάσθηκαν από τους Wilhelm Schickard
(1623), Blaise Pascal (1642) και Gottfried Wilhelm Leibniz31 (1693). (Εικόνες 1.3.17, 1.3.18, 1.3.19). Οι
υπολογιστικές αυτές µηχανές ήσαν πολύ ακριβείς και εκτελούσαν αυτόµατα προσθέσεις και αφαιρέσεις. Ο
ηλεκτρονικός υπολογιστής, ως ιδέα συµπυκνωµένης καταγραφής δεδοµένων, οφείλεται στον Βρετανό
εφευρέτη Charles Babbage32, ο οποίος σχεδίασε τα πρώτα σχέδια για µια υπολογιστική µηχανή (1822), που
θα µπορούσε να δουλέψει µε τη βοήθεια µνήµης αποθηκευµένης σε κάρτες. Η ιδέα αυτή, της αποθηκευµένης

31
Ο Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716) ήταν Γερµανός πολυµαθής και φιλόσοφος. Ασχολήθηκε µε την ιστορία
των µαθηµατικών και της φιλοσοφίας, ενώ παράλληλα υπήρξε από τους πιο καινοτόµους εφευρέτες στο πεδίο των
υπολογιστικών µηχανών, φτιάχνοντας τον τροχό του Leibniz, ένα αθροιστικό σύστηµα µε τροχούς και ακίδες.
32
Ο Άγγλος Charles Babbage (1791-1871) θεωρείται ο «πατέρας» του ηλεκτρονικού υπολογιστή. Ερευνητής σε
διάφορα πεδία, µαθηµατικός, µηχανικός, φιλόσοφος και εφευρέτης έφτιαξε τον πρώτο µηχανικό υπολογιστή που
αποτέλεσε το πρόδροµο µοντέλο των υπολογιστών µ’ έναν περίπλοκο µηχανισµό.
µνήµης σε διάτρητες καρτέλες, χρησιµοποιήθηκε από τον Αµερικανό Herman Hollerith33, το 1884, που,
έχοντας στη διάθεσή του τον ηλεκτρισµό, µπόρεσε να την πραγµατοποιήσει. Ο ίδιος στη συνέχεια ίδρυσε µια
εταιρεία κατασκευής µηχανηµάτων για την επεξεργασία και την ανάλυση πληροφοριών, τη γνωστή IBM
(International Business Machines Corporation). Το 1945 κατασκευάσθηκε ο πρώτος πλήρης ηλεκτρονικός
υπολογιστής, που ονοµαζόταν ENIAC (Electronic Numerical Integrator and Calculator) και κάλυπτε
επιφάνεια 138 τ.µ. (Εικόνα 1.3.20). Το 1956 κατασκευάστηκε, στη Φιλαδέλφεια των Η.Π.Α., ο πρώτος
υπολογιστής Burroughs E-101, (εικόνα 1.3.21), µε µέγεθος επίπλου γραφείου, ενώ ταυτόχρονα
κατασκευαζόταν στην Ν. Υόρκη, ένα πιο οικονοµικό µοντέλο καθοδικών σωλήνων (transistorized). Από το
1956-60 στο πλαίσιο ενός κυβερνητικού προγράµµατος στις Η.Π.Α., που απευθυνόταν σε επιστήµονες
πληροφορικής, ανακαλύφθηκε η ιδέα του δικτυακού τόπου (internet). Το 1966 εφευρέθηκε το modem
(διαποδιαµορφωτής) από τον ψυχολόγο Tom Marill. Η ιδέα του δικτυακού τόπου εξελίχθηκε σε πρόγραµµα
βάσης δεδοµένων για έρευνες του Υπουργείου ∆ικαιοσύνης των Η.Π.Α., χάρη σ’ ένα διακόπτη που
εφευρέθηκε από την ερευνητική οµάδα του Joseph Carl Robnett Licklider, το 1969. Το πρώτο µήνυµα
ηλεκτρονικού ταχυδροµείου (e-mail) στάλθηκε το 1973 διαµέσου αυτού του προγράµµατος

Εικόνα 1.3.17. Ακριβές αντίγραφο της αθροιστικής υπολογιστικής µηχανής του W. Schickard. Πηγή:Herbert Klaeren.

33
Ο Herman Hollerith (1860-1929) ήταν Αµερικανός στατιστικολόγος και εφευρέτης που εφηύρε ένα µηχάνηµα
βασισµένο σε διάτρητες κάρτες, µέσω του οποίου µπορούσε να γίνει στατιστική επεξεργασία µεγάλου αριθµού
δεδοµένων.
Εικόνα 1.3.18. Η αθροιστική µηχανή που αναπτύχθηκε από τον Leibniz µε σύστηµα τροχών και ακίδων.
http://en.wikipedia.org/wiki/Pascal%27s_calculator#/media/File:Arts_et_Metiers_Pascaline_dsc03869.jpg

Εικόνα 1.3.19. Αθροιστική αριθµοµηχανή. Πηγή: Κέντρο διάδοσης Επιστηµών και Μουσείο Τεχνολογίας Νόησις.
Εικόνα 1.3.20. Ο ENIAC (Electronic Numerical Integrator and Calculator).Φωτογραφία Corbis Bettman. Πηγή
http://explorepahistory.com/displayimage.php?imgId=1-2-918

Εικόνα 1.3.21. Ο υπολογιστής Burroughs E-101, σε φωτογραφία του Donald Mcbrien (1956). Πηγή Burroughs
Corporation. I.D.102627317

Περισσότερες φωτογραφίες από αρχειακό υλικό.

http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/47c6fe607d/?raw=1

Οι πρώτοι τηλεπικοινωνιακοί δορυφόροι εκτοξεύτηκαν στο διάστηµα το 1965, ενώ οι οπτικές ίνες
που χρησιµοποιήθηκαν για την ενίσχυση των δικτύων τηλεφωνικών επικοινωνιών, µεταφέροντας τεράστιες
ποσότητες πληροφοριών, καθιερώθηκαν από το 1970. Το 1971, η εταιρεία Texas Instruments διέθεσε στην
αγορά τον φορητό αριθµητικό υπολογιστή µικρού µεγέθους- τσέπης (calculator). Το 1982 η εταιρεία ΙΒΜ
παρουσίασε τους εκτυπωτές laser, αθόρυβους µε την ιδιότητα να εκτυπώνουν 30 αράδες το δευτερόλεπτο. Ο
φορητός εξελιγµένος υπολογιστής (laptop) κατασκευάστηκε από τον Osborne και κυκλοφόρησε
περιορισµένα εµπορικά από την εταιρεία του, Osborne Computer Corporation το 1981, ως ένα κλειστό κουτί
µε χερούλι και µικρή οθόνη, ενώ καθιερώθηκε από την Apple Mackintosh το 1984. (Εικόνa 1.3.22).

Εικόνα 1.3.22.Ο φορητός υπολογιστής του Osborne Πηγή Evolution (34 365) by Casey Fleser - Flickr:

https://www.youtube.com/watch?v=OYecfV3ubP8 ∆ιαφήµιση για τον φορητό υπολογιστή Apple Mackintosh ,

διάρκεια 1.03
H διαφήµιση αυτή βασίζεται στην ιδέα της εισαγωγής του έτους 1984, έτους κυκλοφορίας του φορητού υπολογιστή σε
συσχετισµό µε το οµώνυµο µυθιστόρηµα του George Orwell (1949).

Η ίδια η εργασία γραφείου, άλλωστε, µε τις ανάγκες και τις απαιτήσεις της, έχει ονοµάσει έναν
µεγάλο τοµέα ανάπτυξης τεχνολογιών που αφορούν τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές: τη γραφειοπληροφορική
(bureau office automation-bureautique). H γραφειοπληροφορική προσφέρει δυνατότητες σύνδεσης και
επικοινωνίας ανάµεσα σ’ ένα σύνολο µονάδων εξοπλισµού, τόσο µέσα, όσο και έξω από το κτίριο όπου
βρίσκονται. Συνδέεται δε άµεσα µε την τηλεπληροφορική, που συνιστά ένα πλέγµα διεργασιών, µε τη
δυνατότητα επεξεργασίας, αποθήκευσης πληροφοριών, ακόµη και συσκέψεων µε οπτική επαφή στα πέρατα
του κόσµου (τηλεδιάσκεψη).
Η σειρά των εφευρέσεων που διαµόρφωσαν το σύγχρονο περιβάλλον της εργασίας γραφείου
ολοκληρώνεται µε την ανάπτυξη της κινητής τηλεφωνίας. Η ιδέα του κινητού τηλεφώνου οφείλεται στον
Martin Coοper, που ανάπτυξε ένα τηλέφωνο χωρίς καλώδια µεγάλου µεγέθους (33 εκ.) και βάρους (1 κιλό),
δουλεύοντας για τη Motorola. Το 1983 κυκλοφόρησε στην αγορά το πρώτο εµπορικό κινητό τηλέφωνο
Motorola Dynatac 8000x, της πρώτης γενιάς 1G (εικόνα 1.3.23.). Από τότε εξελίσσεται συνεχώς (σήµερα
έχουµε 4 G τηλέφωνα), iphone (από το 2007), Android (από το 2008), συστήµατα εντοπισµού GPS κ.λπ.
Εικόνα 1.3.23.Το πρώτο κινητό τηλέφωνο Motorola dynamic 8.000x. Πηγή http://www.abadiadigital.com/dynatac-
8000x-el-primer-movil-de-la-historia/

Οι εξελίξεις αυτές ήταν αναµενόµενο ν’ αναδιαρθρώσουν ολόκληρη τη δοµή και το λειτουργικό

σχήµα των υπηρεσιών. Το οργανωτικό µοντέλο που βασίσθηκε στη διοικητική πυραµίδα (λίγα υψηλόβαθµα
και µεσαία στελέχη, µεγάλη διοικητική βάση για εργασίες ρουτίνας) και ήταν αποδεκτό για πολλές δεκαετίες,
τώρα χρειαζόταν ν’ ανασυγκροτηθεί. Τα νέα οργανωτικά σχήµατα δεν έχουν πλήρως µορφοποιηθεί, µια και
οι εξελίξεις έχουν ραγδαίους συνεχιζόµενους ρυθµούς και βρίσκονται σε ρευστότητα, αλλά σε όλες τις
σύγχρονες επιχειρήσεις έχει γίνει συνείδηση η αναγκαιότητα εκσυγχρονισµού και δηµιουργίας κατάλληλου
περιβάλλοντος, για τη χρήση συστηµάτων πληροφορικής. Αυτό µεταφράζεται στην, από καιρό, κατάργηση της
µεγάλης βάσης της πυραµίδας, µια και η παραδοσιακή διοικητική εργασία ρουτίνας συντοµεύεται και
απλοποιείται, ενώ η χρήση νέων µέσων απαιτεί λιγότερο προσωπικό, χωρίς ειδικά προσόντα. Η µεσαία
διαστρωµάτωση των χαµηλόβαθµων στελεχών είναι αυτή που δέχεται τις περισσότερες πιέσεις, εφόσον πολλές
εργασίες που διαχωρίζονται κάθετα και κατανέµονταν σε τµήµατα, συµπυκνώνονται και διεκπεραιώνονται
οριζόντια, σε δίκτυα ή κατά οµάδες εργασίας. (∆ιάγραµµα 1.1.). (∆ες επίσης το ∆ιάγραµµα 4.1., στο κεφ. 4).
Η τέταρτη διάσταση, ο χρόνος, αποκτά τη µέγιστη σηµασία για την αποτελεσµατικότητα των
διοικητικών σχηµάτων και η ιεραρχία µεταπλάθεται. Ο επανασχεδιασµός (reengineering)34 των ροών
εργασίας, µε στόχο την αύξηση της παραγωγικότητας ενός οργανισµού και τη µείωση του κόστους, φαίνεται
να κυριαρχεί ως τάση σε όλους τους εργασιακούς τοµείς. Οι εταιρείες και οι οργανισµοί αναδιαρθρώνουν την
οργάνωσή τους για να δηµιουργήσουν ένα περιβάλλον συµβατό µε τις τεχνολογικές εξελίξεις. Οι επιπτώσεις
όµως είναι φανερές στην απώλεια θέσεων εργασίας. Ο Michael Hammer (1993, 2001, 2003)35 πρωτοπόρος
στην αναδιάρθρωση του χώρου εργασίας, επισηµαίνει, το 1993, ότι οι απώλειες αυτές φτάνουν στο 40% των
εργαζοµένων στα πρώτα στάδια και στη συνέχεια αναµένεται να αγγίξουν το ποσοστό του 75%, ενώ
πλήττουν κυρίως τα µεσαία διοικητικά στελέχη των επιχειρήσεων, σε σχέση µε τις πρώτες τεχνολογικές
αναδιαρθρώσεις που έπληξαν τους χαµηλόβαθµους υπαλλήλους. Πολλοί ερευνητές (Hammer, Champy,
Kennedy, Manganelli, Klein κ.ά.) υποστηρίζουν ότι ο επανασχεδιασµός αναµένεται να αποσταθεροποιήσει το

34
Ο επανασχεδιασµός µετριέται µε τη µείωση του ολικού ή κατά µονάδα κόστους. Manganelli R.L., Klein M.M.,
(1994). The Reengineering Handbook. American Management Association.
35
Hammer M., Champy J., (2003). Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution. USA: Collins
Business Essentials.
εργασιακό περιβάλλον µε τόσο ραγδαίο και δραµατικό τρόπο, όσο η βιοµηχανική επανάσταση. Σε παρόµοια
συµπεράσµατα, υποστηρίζοντας
τηρίζοντας ωστόσο την ανάδυση ενός τρίτου τοµέα βασισµένου στην εθελοντική
εργασία, καταλήγει και ο Riffkin (1996)36, ο οποίος υποστηρίζει ότι από τη δεκαετία του 1980 κυρίως, έχουµε
εισέλθει στη µεταφορντική περίοδο, που χαρακτηρίζεται από την εφαρµογή της ιαπωνικής λιτής παραγωγής
(µείωση εργατικού δυναµικού στο µισό, συντήρηση του µισού χώρου κατασκευής, παραγωγή στο µισό χρόνο
σε σχέση µε τη µαζική παραγωγή) και την επικράτηση των επαγγελµάτων του «ροζ κολάρου», έναντι του
λευκού κολάρου που έχει ανωτέρω αναφερθεί. Αυτό συνεπάγεται την εµφάνιση νέων εργασιών µερικής
απασχόλησης, που έχουν συγκεντρωθεί στους τοµείς παροχής υπηρεσιών και καθηκόντων γραφείου, όπως
είναι οι γραµµατείς, οι ταµίες και οι σερβιτόρες, που τις αναλαµβάνουν ως επί το πλείστον οι γυναίκες.
γυ Απ’
όλα αυτά γίνεται φανερό, ότι οι αποδέκτες και τα σχήµατα διοίκησης (management
(management) αλλάζουν, ενώ οι
χωρικές διαρθρώσεις δεν µπορούν να παραµείνουν ανεπηρέαστες και τα ακολουθούν.

∆ιάγραµµα 1.1. Ο µετασχηµατισµός της διοικητικής πυραµίδας.

πυραµίδας Πηγή: © Ζωή Γεωργιάδου.

O Duffy37 (1997) επιχείρησε µια συγκριτική κωδικοποίηση παραδοχών, που αφορούν τους τρόπους
εργασίας και τις χρήσεις των χώρων, σε δύο τύπους εργασίας γραφείου: το συµβατικό γραφείο και τα νέα
σχήµατα που το διαδέχθηκαν. Αφού λοιπόν διαπιστώσει ριζικές διαφορές οργάνωσης, λειτουργίας και
πολιτισµικού περιβάλλοντος, επισηµαίνει: Στα συµβατικά γραφεία ισχύουν συγκεκριµένα σχήµατα εργασίας
που στοχεύουν σε διαδικασίες επανάληψης (ρουτίνα), ανεξάρτητα καθήκοντα και µεµονωµένη εργασία. Σε ό,τι
αφορά τους χώρους τους, η συνήθης εικόνα είναι οι κεντρικές εγκαταστάσεις, στις οποίες το προσωπικό
φαίνεται ότι καταλαµβάνει µεµονωµένους χώρους, µε πλήρη κυριότητα στη διάρκεια µίας εργασιακής ηµέρας
(οκτάωρο). Η επιχείρηση εξασφαλίζει ένα
ένα γραφείο για κάθε εργαζόµενο, προβλέπει την ιεραρχία (τυπική και
άτυπη), ενώ οι εγκαταστάσεις βρίσκονται σε πλήρη απασχόληση τουλάχιστον κατά το 30% λιγότερο του
προβλεπόµενου ορίου του χώρου. Το ποσοστό αυτό καθίσταται εξαιρετικά χαµηλότερο, αν αναφερόµαστε
αναφερόµ σε
∆ηµόσιες Υπηρεσίες. Τα όρια των δοµών γίνονται ευδιάκριτα και στο χώρο, µε το διαχωρισµό τµηµάτων µε
συγκεκριµένο αντικείµενο εργασίας. Η ιεραρχία απηχεί και στην επίπλωση, που αντιπροσωπεύει το τεκµήριο
της υπόστασης και του κύρους του εργαζόµενου στην επιχείρηση (status). ). Η τεχνολογία χρησιµοποιείται
κυρίως για διαδικασίες ρουτίνας, προβλεπόµενες σε συγκεκριµένες θέσεις.
Στις νέες µορφές εργασίας που διαφαίνονται, κυριαρχεί η δηµιουργική γνώση στις οµάδες των
συνεργατών, τα συλλογικά σχέδια και η διαδραστική εργασία, εφόσον υπάρχει ο οικονοµικός στόχος της
καλύτερης εκµετάλλευσης του χώρου και του χρόνου, προς όφελος της επιχείρησης. Στις χωρικές διατάξεις
ισχύουν οι κατανεµηµένες περιοχές εργασίας που δεν είναι απαραίτητο να στεγάζονται στον ίδιο χώρο –

36
Riffkin J., (1996), ό.π., σελ.199.
37
∆ες υποσηµείωση 21.
µπορούν να µετακινούνται, να οµαδοποιούνται και να λειτουργούν, είτε στο σπίτι, είτε στο χώρο γραφείου,
είτε στο δρόµο, µε την εκµετάλλευση των δυνατοτήτων των συστηµάτων πληροφορικής, επικοινωνώντας
διαµέσου του διαδικτύου, των κεντρικών µονάδων κ.λπ. Έτσι δίνεται πολύ µεγαλύτερη έµφαση στην
κινητικότητα και στην ευελιξία των σχηµάτων εργασίας και οι εργαζόµενοι µπορούν να εργάζονται σε δικούς
τους χώρους, στα πλαίσια των οµαδικών τους συνεργασιών. Τα όρια γίνονται δυσδιάκριτα, καθώς η
διεκπεραίωση εργασιών χάνει την παραδοσιακή κατακόρυφη δοµή της και πραγµατοποιείται οριζόντια. Η
διάρκεια της εργασιακής ηµέρας επεκτείνεται ή συρρικνώνεται, ανάλογα µε τις ανάγκες, ενώ οι εγκαταστάσεις
χρησιµοποιούνται κατά βούληση. Σ’ αυτό το πλαίσιο, ο χώρος πλησιάζει τα όρια της πλήρους απασχόλησής
του, σε ηµερήσια βάση. Η οργάνωσή του γίνεται µε βάση την εξυπηρέτηση της συνεργασίας των οµάδων, αλλά
και την εξυπηρέτηση της ατοµικής εργασίας. Ο εξοπλισµός και η επίπλωση επιλέγονται για τη διαδικασία και
τους στόχους συνεργασίας, αλλά και των πολλαπλών χρήσεων, µε εναλλακτικές µορφές. Η χρήση των
εξοπλισµών που προσφέρει η τεχνολογία φτάνει στο µέγιστο όριο, υποστηρίζοντας τις ανάγκες των
συνεργατών µε φορητούς και σταθερούς υπολογιστές, κεντρικά δίκτυα, τηλεπληροφορική και κοινό
εξειδικευµένο εξοπλισµό κάθε τύπου.
Στα κεφάλαια που ακολουθούν περιγράφονται αφενός οι καθιερωµένες διαχρονικές δοµές οργάνωσης
χώρων γραφείων: το ανοικτό και το κλειστό γραφείο, το γραφείο-τοπίο και τα χαρακτηριστικά τους, µε όλες
τις πιθανές διαφοροποιήσεις τους, αφετέρου οι νέες δοµές που αναδύονται από την ανάπτυξη της
τεχνολογίας, όπως προσδιορίζονται σε σύγχρονα περιβάλλοντα ανοικτής επικοινωνίας και εκφράζονται στις
απόψεις διαφορετικών ερευνητών, οι οποίες δεν περιορίζονται σε οργανωτικούς, λειτουργικούς,
µορφολογικούς χειρισµούς, αλλά είναι φορείς ιδεών.

Βιβλιογραφία
Ardley N., (1994), Παπακωνσταντίνου Π., (µτφρ.). Λεξικό των Επιστηµών. Αθήνα: Ερευνητές.
Asimof Ι., (1999), Μπαρουξής Γ., Σταµατάκης Ν., (µτφρ.). Το Χρονικό των Επιστηµονικών Ανακαλύψεων.
Κρήτη: Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις.
Ayensu E., Marshall M., and Whitfield Ph., (1982). The Timetable of Technology. N. York: Hearst Books.
Cardwell D., (2004), Κατσέρης ∆. (µτφρ.). Η Ιστορία της Τεχνολογίας. Αθήνα: Μεταίχµιο.
Castells M., (1989). The Informational City, Oxford: Basil Blackwell.
Giddens A., (2009). Κοινωνιολογία, Αθήνα: Gutenberg
Hammer M., Champy J., (2003), (2nd ed.). Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business
Revolution. USA: Collins Business Essentials.
Heilbroner R.L., Milberg W.S., (1995). The Crisis of Vision in Modern Economic Thought. London:
Cambridge University Press.
Henslin J.M, (2012), Κωτσιόπουλος Κ. (επιµ). Στοιχεία Κοινωνιολογίας: µια Πρακτική Προσέγγιση, Αθήνα:
Επιστηµονικές εκδόσεις Παρισιανού Α.Ε.
Kuznets S., (1966). Modern Economic Growth: Rate, Structure and Growth. Yale University: The Colonial
Press, Inc., Clinton, Mass.
Manganelli R.L., Klein M.M., (1994). The Reengeneering Handbook, American Management Association.
Oakely An., (1974). The Sociology of Housework. Oxford: Martin Robertson.
Riffkin J., (1996). Κοβαλένκο Γ. (µτφρ.). Το Τέλος της Εργασίας και το Μέλλον της, Αθήνα: Νέα Σύνορα
Λιβάνης.
Riffkin J., (2012), Φιλιππάτος Α. (µτφρ.). Η Τρίτη Βιοµηχανική Επανάσταση. Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος
Λιβάνη
Weiser M., (Apr. 1, 1995). The Technologist’s Responsibilities and Social Change, Computer–Mediated
Communication Mag., V2N4,
Weiser M., (Sept. 1991). The Computer for the Twenty–First Century, Scientific American.
Αβδελά Ε., (Κυριακή 2 Μαΐου 1999), Ένθετο Επτά Ηµέρες, Αφιέρωµα Εργαζόµενες Γυναίκες, Άρθρο «Μία
Γυναικεία Επανάσταση». Εφηµερίδα Καθηµερινή, σελίδες 23-24.
Γαβαλά Ε., (2012), Η κοινωνία της Γνώσης στη Μεταβιοµηχανική Εποχή.(∆ιπλωµατική Εργασία στην Ηθική
και Πολιτική Φιλοσοφία, Τµήµα Φιλοσοφίας, Πανεπιστήµιο Πατρών, επιβλέπων Παρούσης Μ.)
Πάτρα: Φεβρουάριος 2012.
Λύτρας Α. Ν., (2000). Κοινωνία και Εργασία. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση.
Νικολαΐδου Σ., (1993). Η Κοινωνική Οργάνωση του Αστικού Χώρου, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση.
Τσαούσης Γ.∆., (1984). Η Κοινωνία του Ανθρώπου: Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία, Αθήνα: Gutenberg.

Κριτήρια αξιολόγησης
Κριτήριο αξιολόγησης 1
Παρακολούθησε το απόσπασµα της ταινίας Metropolis του Fritz Lang. και σηµείωσε τα χαρακτηριστικά του
γραφείου του κυβερνήτη της πόλης που συµβολίζουν την κυριαρχία και τη θέση του.

Απάντηση 1
Στο γραφείο του κυβερνήτη John Fenders διακρίνονται συµβολικά χαρακτηριστικά που αφορούν την
αισθητική, τα µεγέθη, την κλίµακα, την επίπλωση και τον εξοπλισµό του χώρου. Για παράδειγµα το µέγεθος
του ατοµικού του γραφείου σε σχέση µε τα υπόλοιπα έπιπλα, η κλίµακα στο χώρο (όπως η πόρτα εισόδου,
όταν εισέρχεται ο γιός του), η καµπύλη κλιµακωτή κατασκευή στο παράθυρο, τα υλικά, ο εξοπλισµός, τα
αντικείµενα, η θέα της πόλης από το παράθυρο κ.λπ.
 2. ΠΡΟΤΥΠΑ ΧΩΡΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ

Σύνοψη
Το κεφάλαιο 2 που ακολουθεί, εισάγει τα πρότυπα των χωρικών οργανώσεων που χρησιµοποιήθηκαν
διαχρονικά για την εξυπηρέτηση της εργασίας γραφείου . Αποτελείται από τέσσερα υποκεφάλαια: 2.1. Εισαγωγή,
2.2. Το γραφείο ανοικτής διάταξης (open plan office), 2.3. Το γραφείο σε διάδροµο (corridor ή cell office), 2.4.
Το γραφείο τοπίο (landscape office ή Bürolandschaft). Τα υποκεφάλαια αυτά αναφέρονται στα χαρακτηριστικά,
τους στόχους, τις απαιτήσεις και τους τρόπους εργασίας, που καλύπτουν τα συστήµατα αυτά, συγκριτικά, ενώ
αναλύονται συγκεκριµένες περιπτώσεις διαµορφωµένων χώρων µε χρονική διαδοχή, καθώς µεµονωµένα ή σε
συνδυασµούς, εξακολουθούν και υφίστανται ως µοντέλα χωρικών οργανώσεων, υπακούοντας όµως σε νέες
συνθήκες και τρόπους εργασίας, µε σχεδιασµό που δηµιουργεί τις προϋποθέσεις για την προσαρµογή των
χωρικών διατάξεων σε αυτές.

Προαπαιτούµενη γνώση
Σ’ αυτό το κεφάλαιο οι προαπαιτούµενες γνώσεις αφορούν το κεφάλαιο 1, 1.3. Το γραφείο ως χώρος εργασίας.
Μπορεί να χρησιµοποιηθεί το Λεξικό Μπούρας Χ., Φιλιππίδης ∆. (επιµ), (2013). Αρχιτεκτονική. Αθήνα:
Εκδοτικός οίκος Μέλισσα.

2.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
«Το κτίριο γραφείων αποτελεί µια από τις εντονότερες εικόνες του 20ού αιώνα. Οι πύργοι γραφείων κυριαρχούν
στον ουρανό των πόλεων σε όλες τις ηπείρους. Αποτελούν τον πιο ευδιάκριτο δείκτη οικονοµικής
δραστηριότητας, της κοινωνικής, τεχνολογικής και οικονοµικής ανάπτυξης, έχουν δε καταλήξει να συµβολίζουν
τις περισσότερες έννοιες αυτού του αιώνα»1 έγραφε ο Duffy (1997). Αντίστοιχα επιχειρώντας να περιγράψουν
τις εξελίξεις στα γραφεία του 21ου αιώνα, οι Myerson και Ross (2003) χαρακτηρίζουν τα κτίρια γραφείων ως
«κεντρικά κοινωνικά τοπόσηµα, που επηρεάζουν όχι µόνο την οικονοµική ανάπτυξη, αλλά επίσης την
κουλτούρα, το lifestyle, το περιβάλλον και την εικόνα του αστικού τοπίου»2. Σ’ αυτόν τον τύπο κτιρίων, µε
ιστορία εκατόν είκοσι χρόνων, κυριαρχούν δύο πρότυπα εσωτερικών χώρων στις αρχές του 20ού αιώνα. Το
πρώτο έχει τις ρίζες του στη βορειοαµερικανική παράδοση, όπου τα νέα κτίρια γραφείων σχεδιασµένα γι’
αυτόν τον γενικό σκοπό και χρήση, κατακλύζουν τις µεγάλες πόλεις (Σικάγο, Νέα Υόρκη, Βοστόνη,
Κονέκτικατ, Ουάσινγκτον κ.ά.), µε πολυώροφες κατασκευές, υψηλής τεχνολογίας και παροχών, συµβολίζουν
την πολλαπλασιαζόµενη αξία της γης, την έντονη οικονοµική δραστηριότητα και την αυξανόµενη δυναµική
του τοµέα παροχής υπηρεσιών. Το δεύτερο πρότυπο τοποθετείται στην Ευρώπη σε ιστορικές πόλεις µε
µακρόχρονο παρελθόν (Άµστερνταµ, Στοκχόλµη, Λονδίνο κ.ά.), µε ταυτότητα και αστικό περιβάλλον, που
προϋπήρξαν της διόγκωσης του τριτογενούς τοµέα παροχής υπηρεσιών. Εδώ παρατηρείται τόσο η
επαναχρησιµοποίηση παλαιών κτιρίων σχεδιασµένων γι’ άλλες χρήσεις σε πυκνοκατοικηµένες περιοχές, όσο
και η ανέγερση νέων κτιρίων µε ανθρώπινη κλίµακα, µικρότερο µέγεθος και χαµηλότερο ύψος, σε περιοχές
όπου οι σύγχρονες πόλεις επεκτείνονται. Αυτά τα νέα κτίρια είναι σχεδιασµένα και προσαρµοσµένα στις
ανάγκες και την οργάνωση συγκεκριµένων οργανισµών και επιχειρήσεων.
Η καθεµία από τις δύο παραδόσεις αντιπροσωπεύεται από έναν διαφορετικό στόχο στον σχεδιασµό
των εσωτερικών της χώρων, που διατηρείται για πολλές δεκαετίες, εκφράζοντας ένα βασικό εργασιακό
µοντέλο: η µεν βορειοαµερικανική παράδοση τη σηµασία της εταιρικής ταυτότητας και της τοπικής
αναγνώρισης της, η δε ευρωπαϊκή (ειδικά στις Σκανδιναβικές χώρες, τις Κάτω χώρες και τη Γερµανία και
λιγότερο στη Γαλλία και το Ηνωµένο Βασίλειο) την ανάδειξη της σηµασίας και του σεβασµού των
εργαζοµένων ως µονάδων3. Μετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο και ειδικά κατά τη δεκαετία του 1960, η
ευρωπαϊκή αυτή παράδοση εξελίχτηκε σ’ ένα ποιοτικό µοντέλο σχεδιασµού, που ευνοούσε την επικοινωνία
και την αποτελεσµατικότητα, εξατοµικεύοντας ταυτόχρονα τους χώρους γραφείων.

1
Duffy F., (1997). The New Office. London: Conran Octopus, σελ 14.
2
Myerson J., Ross Ph., (2003). 21st Century Office. London: Laurence King Publishing Ltd. Σελ. 8.
3
Duffy F., (1997). Ό.π, σελ.12-13.
 Παρά το πέρασµα των χρόνων, τον επανασχεδιασµό (reengineering), την αναδιάρθρωση των
οργανώσεων, την εισαγωγή νέων µορφών εργασίας και τις συνεχείς εξελίξεις της τεχνολογίας και των
επικοινωνιών, οι χωρικές διαρθρώσεις αυτές διατηρήθηκαν τουλάχιστον ώς τα τέλη της δεκαετίας του 1980.
Οι νέες µορφές εργασίας, που εισήχθησαν στη συνέχεια, χαρακτηρίζονταν από τη δηµιουργική γνώση στις
οµάδες των συνεργατών, τα συλλογικά σχέδια και τη διαδραστική εργασία, ενώ στις χωρικές διατάξεις
κυριάρχησαν οι κατανεµηµένες περιοχές εργασίας, η κινητικότητα και η ευελιξία των σχηµάτων εργασίας,
καθώς οι εργαζόµενοι µπορούν να εργάζονται σε δικούς τους χώρους, στα πλαίσια των οµαδικών τους
συνεργασιών.
Τα συστήµατα χωρικής οργάνωσης, που υποστήριξαν αυτές τις δύο προαναφερθείσες παραδόσεις,
ήταν το γραφείο ανοικτής διάταξης (open plan office), που ταυτίστηκε µε τη βορειοαµερικανική παράδοση,
και το κλειστό γραφείο ή γραφείο σε διάδροµο (corridor office ή cell office), που εκπροσώπησε την
ευρωπαϊκή παράδοση. Στη δεκαετία του 1960, το γραφείο τοπίο (landscape office) υποστήριξε στη Βόρεια
και Κεντρική Ευρώπη το νέο ποιοτικό πρότυπο σχεδιασµού και την εξατοµίκευση των χώρων γραφείων.
Σήµερα παρά τις διαφοροποιήσεις των απαιτήσεων και των τρόπων εργασίας, τα συστήµατα αυτά, µεµονωµένα
ή σε συνδυασµούς, εξακολουθούν και υφίστανται ως µοντέλα χωρικών οργανώσεων, υπακούοντας όµως σε νέες
συνθήκες και τρόπους εργασίας, µε σχεδιασµό που δηµιουργεί τις προϋποθέσεις για την προσαρµογή των
χωρικών διατάξεων σ’ αυτές. Παρά το γεγονός ότι πολλοί εργοδότες εξακολουθούν ν’ αντιµετωπίζουν το
εργασιακό περιβάλλον απλά ως έναν βολικό χώρο, για να στεγάσουν τους εργαζοµένους τους, κανείς δεν
µπορεί να παραγνωρίσει το ότι αποτελεί έναν από τους σηµαντικότερους παράγοντες, που θα µπορούσαν να
επηρεάσουν θετικά την απόδοσή τους, συνδέοντας το µε την ικανοποίηση από την εργασία τους.

2.2. ΤΟ ΓΡΑΦΕΙΟ ΑΝΟΙΚΤΗΣ ∆ΙΑΤΑΞΗΣ (OPEN PLAN OFFICE).

Το γραφείο ανοικτής διάταξης απεικονίζεται µε µεγάλους, πολύβοους χώρους, µε πλήθος επίπλων-
γραφείων, το ένα πίσω από το άλλο, σε τακτοποιηµένες σειρές. Η διάρθρωση είναι ήδη γνωστή από τις αρχές
του 20ού αιώνα και αντιπροσωπευτική της βορειοαµερικανικής παράδοσης, µε σαφείς οπτικές αναφορές σε
βιοµηχανικούς χώρους εκείνης της εποχής. Η εικόνα που παρουσιάζεται είναι, στην πλειονότητα των
γραφείων, ενιαίοι, ουδέτεροι χώροι, απογυµνωµένοι από διακοσµητικές επεµβάσεις, µε ακάλυπτες
ηλεκτροµηχανολογικές εγκαταστάσεις, απλά εµφανή υλικά, οµοιόµορφα τυποποιηµένα έπιπλα γραφείων- µε
κυρίαρχη την ατοµική επιφάνεια γραφείου και το κάθισµά του, χωρίς διαχωριστικά στοιχεία. Σ’ αυτήν την
ενιαία παράθεση των θέσεων εργασίας, η εντύπωση της τάξης επιτυγχάνεται µε την ορθοκανονική στοίχιση
των επίπλων, το ένα πίσω από το άλλο, ενώ τα διαφορετικά τµήµατα και υπηρεσίες είτε διακρίνονται από την
οριζόντια ή κάθετη φορά τους, είτε συχνότερα διαχωρίζονται µε παρεµβαλλόµενα αποθηκευτικά έπιπλα
(βιβλιοθήκες, αρχειοθήκες). Στις διατάξεις περιλαµβάνονται και ολιγάριθµοι κλειστοί χώροι, που καλύπτουν
τόσο τις ανάγκες του ιεραρχικά ανώτερου διοικητικού προσωπικού (προϊστάµενοι, διευθυντές), όσο και τις
απαραίτητες αίθουσες συνεδριάσεων. (Εικόνα 2.2.1). Το µοντέλο αυτό αντιστοιχεί στη διοικητική πυραµίδα
(λίγα υψηλόβαθµα και µεσαία στελέχη, µεγάλη διοικητική βάση για εργασίες ρουτίνας) και κυριάρχησε για
πολλές δεκαετίες. (∆ες Κεφάλαιο 1, 1.3. Το γραφείο ως χώρος εργασίας).Υπάρχουν διαφορετικές εκδοχές
διατάξεων, ανάλογα µε τη χωροθέτηση του ενιαίου και των κλειστών χώρων: για παράδειγµα, η εκδοχή της
τοποθέτησης του χώρου των χαµηλόβαθµων υπαλλήλων στον πυρήνα της κάτοψης χωρίς φυσικό φωτισµό, µε
περιµετρική διάταξη των κλειστών γραφείων, η οποία είναι γνωστή ως διάταξη «µαντρί». Αντίθετη αυτής
είναι η διάταξη του «πυρήνα των υψηλόβαθµων στελεχών», µε τοποθέτηση του χώρου των χαµηλόβαθµων
υπαλλήλων στη φυσικά φωτιζόµενη περίµετρο του κτιρίου, ενώ τα υψηλόβαθµα στελέχη τοποθετούνται στον
εσωτερικό πυρήνα του (McLain-Kark, 1996). (Εικόνες 2.2.2, 2.2.3).
Εικόνα 2.2.1. Ενδεικτική τυπική κάτοψη ανοικτής διάταξης, µε τµήµατα διακρινόµενα από αλλαγή φοράς σταθµών
εργασίας και ολιγάριθµους κλειστούς χώρους, για συνεδριάσεις και υψηλόβαθµα στελέχη. Πηγή: © Ζωή Γεωργιάδου.
Εικόνα 2.2.2. Ενδεικτική κάτοψη ανοικτής διάταξης- εκδοχή «µαντρί», µε τα υψηλόβαθµα στελέχη στη φυσικά φωτιζόµενη
περιφέρεια του κτιρίου (McLain-Kark, 1996). Πηγή: © Ζωή Γεωργιάδου

Εικόνα 2.2.3. Ενδεικτική κάτοψη ανοικτής διάταξης- εκδοχή «πυρήνας των υψηλόβαθµων στελεχών», µε τους
χαµηλόβαθµους υπαλλήλους στην περιφέρεια και τα υψηλόβαθµα στελέχη στο κέντρο (McLain-Kark, 1996). Πηγή: © Ζωή
Γεωργιάδου

Το πρώτο κύµα «γραφειοποίησης» κατέκλυσε τα αστικά κέντρα, την εικοσαετία του 1900-1920, στις
µεγαλουπόλεις της Αµερικής (Σικάγο, Ν. Υόρκη, Βοστόνη, Κονέκτικατ, κ.ά.), αλλά και αργότερα, µετά τον Α
Παγκόσµιο Πόλεµο, στη Γερµανία και την Αγγλία. (Εικόνα 2.2.4). Όπως παρατηρεί ο Jordan Furneaux
(1988) «το Σικάγο ήταν η πόλη που υλοποίησε τα πρώτα πολυώροφα κτίρια, που είχαν κατασκευαστεί µε
επιστηµονικές γνώσεις, οργάνωσε το πρώτο πολυώροφο συγκρότηµα γραφείων και διαµόρφωσε την αισθητική
που ταίριαζε στις νέες τεχνικές»4. Η θέα των πανύψηλων κτιρίων, κατασκευασµένων ειδικά για χρήση
γραφείων, βασισµένων στη δυναµική ανάπτυξη της τεχνολογίας του χάλυβα, στη χρήση των ανελκυστήρων
και των καινοτοµιών των κλιµατιστικών εγκαταστάσεων, για την εξασφάλιση συνθηκών άνεσης, απέκτησε
την οικειότητα της καθηµερινής εικόνας. Το ίδιο το κτιριακό κέλυφος γίνεται «τοπόσηµο» και ταυτίζεται µε τον
οργανισµό που στεγάζει, προβάλλοντας την εταιρική ταυτότητα στην ευρεία περιοχή. Οι ενιαίοι χώροι αυτών
των κτιρίων προσφέρθηκαν για την εδραίωση του γραφείου σε ανοικτή κάτοψη, µια και συγκέντρωναν σε
έναν πυρήνα τις κοινόχρηστες λειτουργίες και τους χώρους κατακόρυφης κίνησης (χώρους υγιεινής και
αποθήκευσης, κλιµακοστάσια, ανελκυστήρες), αφήνοντας µεγάλες επιφάνειες, ελεύθερες από διαχωριστικά
στοιχεία, µε µόνη δέσµευση τον φέροντα οργανισµό του κτιρίου. Σ’ αυτούς, αν και το ουδέτερο περιβάλλον
κυριαρχεί στην πλειονότητα των οργανισµών, ο φορέας της αναγνωρίσιµης εικόνας του οργανισµού, είναι η
υποδοχή (reception).

Εικόνα 2.2.4. Ο πρώιµος ουρανοξύστης Prudential στο Buffalo της Ν. Υόρκης σχεδιασµένος το 1894, από τον Louis
Henry Sullivan. Πηγή https://en.wikipedia.org/wiki/Louis_Sullivan. "Prudential buffalo louis sullivan" by Jack E.
Boucher - http://memory.loc.gov/pnp/habshaer/ny/ny0200/ny0204/photos/116404pv.jpg. Licensed under Public Domain

4
Furneaux J., (1988). Western Architecture: A Concise History. London: Thames and Hudson, σελ. 307.
via Wikimedia Commons.
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Prudential_buffalo_louis_sullivan.jpg#/media/File:Prudential_buffalo_louis_s
ullivan.jpg

∆ύο από τα πρώτα αντιπροσωπευτικά κτήρια αυτής της µορφής, µε το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του
ολιστικού σχεδιασµού5, από τον αρχιτέκτονα Frank Loyd Wright6 είναι το κτίριο διοίκησης της εταιρείας
Larkin στο Buffalo της Ν. Υόρκης και το κτίριο διοίκησης της εταιρείας S.C.Johnson and Son στο Racine του
Wisconsin. Το κτίριο Larkin σχεδιάστηκε το 1904 και κατασκευάστηκε το 1906 για να φιλοξενήσει τους
χώρους γραφείων εταιρείας σαπουνιού, ενώ κατεδαφίστηκε το 1950. Το κτίριο αναπτυσσόταν σε πέντε
ορόφους µε συνολικό προσωπικό 1.800 υπαλλήλων, εφαρµόζοντας σαφή συµβολική χωροθέτηση, εφόσον τα
γραφεία των υψηλόβαθµων ιεραρχικά διοικητικών υπαλλήλων τοποθετούνταν στους υψηλότερους ορόφους,
µε εποπτεία κεντρικών χώρων, ενώ οι χαµηλόβαθµοι υπάλληλοι τοποθετούνταν σε χαµηλότερα επίπεδα και
εποπτεύονταν. (Εικόνες 2.2.5, 2.2.6, 2.2.7, 2.2.8). Τον ίδιο συµβολικό χαρακτήρα αποπνέουν φράσεις όπως
γενναιοδωρία, αλτρουισµός, θυσία, αξιοπιστία, φαντασία, ευθυκρισία, ενθουσιασµός, εξυπνάδα, έλεγχος,
συνεργασία, οικονοµία κ.ά., που αναρτώνται σε διάφορους χώρους και περιγράφουν τις αρχές της εταιρείας
και των υπαλλήλων, οι οποίοι εργάζονται εκεί. Οι έννοιες αυτές συναρτώνται µε τον σχεδιαστικό στόχο που
διαφαίνεται, δηλαδή αυτόν της δηµιουργίας ενός «κοινωνικού» εταιρικού περιβάλλοντος, µε στοιχεία άνεσης
για την καλύτερη απόδοση των εργαζοµένων. Η οργάνωση του χώρου εκφράζει κατά πολλούς ερευνητές, το
µοντέλο του «πεφωτισµένου τεϊλορισµού», (δες Κεφάλαιο 1), ενώ είναι ενδεικτικός ο χαρακτηρισµός του
κτιρίου από τον Levine ως «χώρος- δεξαµενή δακτυλογράφων».7 (Εικόνες 2.2.7, 2.2.9).

Εικόνα 2.2.5. Κάτοψη ισογείου µε το γραφείο υποδοχής, τον κεντρικό χώρο και τα περιµετρικά γραφεία, όλα σε ανοικτή
διάταξη. Πηγή: http://top-img.com/l/larkin-administration-building-plan

5
Ο ολιστικός σχεδιασµός αναφέρεται στον σχεδιασµό του χώρου, ως σύνολο των στοιχείων που τον απαρτίζουν – είτε
αυτά είναι κινητά (έπιπλα, φωτιστικά κ.λπ.), είτε είναι σταθερά (κέλυφος), µε τις ίδιες αξίες αισθητικής και
λειτουργικότητας. Μέχρι το 1950, η κοινή πρακτική ήταν, οι αρχιτέκτονες να ολοκληρώνουν τον σχεδιασµό των κτιρίων
τους, σχεδιάζοντας όχι µόνο τα κελύφη, αλλά και τα διακοσµητικά στοιχεία των εσωτερικών χώρων της µελέτης τους:
επίπλωση, χρώµα, υλικά, χωρίς ουσιαστική παρέµβαση άλλων ειδικοτήτων, όπως σχεδιαστές εσωτερικών χώρων,
βιοµηχανικοί σχεδιαστές, σχεδιαστές επίπλων κ.λπ. Αυτό εν µέρει προερχόταν από την ευρύτερη παιδεία τους, καθώς οι
εκπαιδευτικές εξειδικεύσεις καθιερώθηκαν σε επόµενες δεκαετίες.
6
Ο Frank Lloyd Wright (1867-1959) ήταν Αµερικανός αρχιτέκτονας µε εξαιρετικά παραγωγικό έργο, αφού σχεδίασε
περισσότερες από 1000 µελέτες διαφορετικών έργων (κατοικιών, γραφείων, εκκλησιών κ.ά.) και υλοποίησε 500 από
αυτές, ενώ έγραψε 20 βιβλία, στα οποία υποστήριξε τις αρχές της οργανικής αρχιτεκτονικής, στην οποία εντάσσεται το
έργο του. ∆ες λήµµα στο λεξικό: Μπούρας Χ., Φιλιππίδης ∆. (επιµ), (2013). Αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος
Μέλισσα, σελ.417.
7
Levine N., στο φιλµ σχετικό µε τον Frank Loyd Wright, Burns K., Novick L., WETA – General Motors (producers),
Thomson D. (project director), http://www.pbs.org/flw/.
Εικόνα 2.2.6. Υποδοχή µε µέγεθος και µορφολογικά στοιχεία που προβάλλουν την ταυτότητα του οργανισµού.
οργανισµού Πηγή:
http://www.buffaloah.com/h/larkin/admin/photos.html

Εικόνα 2.2.7. Χώρος δακτυλογράφων,, στο κάτω µέρος της κάτοψης 2.2.5. Πηγή:
http://www.savewright.org/wright_chat/viewtopic.php?p=41810&sid=78cbb240ffa58c3def79294ee42c2138
Εικόνα 2.2.8. Γραφεία προσωπικού. Το κάθισµα και το γραφείο έχουν σχεδιαστεί από τον αρχιτέκτονα, ειδικά για το
συγκεκριµένο κτίριο. Πηγή: Early Office Museum.
http://www.officemuseum.com/IMagesWWW/1904_Larkin_Building_F.L.Wright_Buffalo_NY_OM.jpg
Εικόνα 2.2.9. Κεντρικός χώρος γραφείων χαµηλόβαθµου προσωπικού. Πηγή:
http://www.archnewsnow.com/features/images/Feature0041_10x.jpg

Το κτίριο διέθετε αξιόλογες καινοτοµίες, τόσο σε κατασκευαστικό επίπεδο, όσο και σε επίπεδο
εφαρµογής εγκαταστάσεων, καθώς και κτιριολογικού προγράµµατος. Ο Wright σχεδίασε έναν κεντρικό χώρο,
µεγάλου ύψους, χωρίς παράθυρα, αλλά µε άπλετο φυσικό φωτισµό από την οροφή, όπου τοποθέτησε θέσεις
εργασίας σε σειρές, εγκαθιστώντας ένα νέο πρότυπο εργασίας. (Εικόνα 2.2.9). Όπως σηµειώνει ο Jr.J. Jacobus
(1962)8 «το κτίριο Larkin αντιπροσώπευε καινοτοµίες αρχών, τόσο σε ό,τι αφορά την εξωτερική του εµφάνιση,
αλλά και την εσωτερική του διάρθρωση. Σ’ αυτήν, όλα τα γραφεία των πέντε ορόφων αρθρώνονταν γύρω από
έναν κεντρικό, καλά φωτισµένο χώρο, έτσι ώστε να εξασφαλίζεται µια απρόσκοπτη χωρική ροή, αντί του
επιµερισµού». Το κτίριο διέθετε ένα νέο σύστηµα εξαερισµού, εγκατεστηµένο στο υπόγειο, που ανανέωνε µε
φρέσκο, φιλτραρισµένο από το βιοµηχανικό περιβάλλον, αέρα, το σφραγισµένο, χωρίς πολλά ανοίγµατα
κέλυφος. Οι I. Abalos και J. Herreros (2003)9 διαπιστώνουν ότι «ο Wright δηµιουργώντας ένα τεχνητά
ελεγχόµενο περιβάλλον, που διαθέτει φωτιστικά µε λαµπτήρες πυρακτώσεως, θέρµανση και εγκατάσταση
τεχνητού αερισµού, θα απελευθέρωνε τον εργαζόµενο από τη φυσική εξάρτηση του από το εξωτερικό
περιβάλλον». Στο κτιριολογικό του πρόγραµµα εφαρµόζονται νεωτερικές ιδέες, που προσανατολίζονται στην
εξυπηρέτηση, την ασφάλεια και την άνεση των εργαζοµένων. Ανάµεσα σ’ αυτές ξεχωρίζουν ο σχεδιασµός
διακριτών χώρων υγιεινής για άνδρες και γυναίκες, µε κρεµαστές λεκάνες και ντους, τα ατοµικά ντουλάπια, ο
χώρος παροχής πρώτων βοηθειών για ατυχήµατα στο χώρο εργασίας, οι χώροι διαλείµµατος και αναψυχής, το
φυτεµένο δώµα, µε διάφορα παιχνίδια και χώρο για βόλτες κ.ά. Αλλά και η επίπλωση σχεδιάσθηκε επίσης
από τον αρχιτέκτονα, µε τη βασική µονάδα εργασίας να περιλαµβάνει κάθισµα σταθερά προσαρµοσµένο στο
8
Jacobus J. Jr., (1963). Modern Architecture, in, Hitchcock H. R., Lloyd S., Talbot R. D., Lynton N., Boyd A., Carden
A., Rawson Ph., Jacobus J., World Architecture: an Illustrated History. New York: McGraw-Hill, σελ.327.
9
Abalos I., & Herreros J., (2003). Tower and Office. Cambridge: MIT press.
Lipman J.,(1986), Frank Loyd Wright and the Johnson Wax Buildings. USA: Dover Publications, σελ. 85-87.
τραπέζι εργασίας, που εµπόδιζε την κίνηση των υπαλλήλων, αν και ο σχεδιασµός του Wright στόχευε στην
αύξηση της παραγωγικότητας. (Εικόνα 2.2.8).

Εικόνα 2.2.10. Κτίριο γραφείων S. C. Johnson and Son. Κάτοψη ισογείου (2ο επίπεδο). Πηγή:
http://www.archdaily.com/544911/ad-classics-sc-johnson-wax-research-tower-frank-lloyd-
wright/536719e2c07a806dcb00009e-ad-classics-sc-johnson-wax-research-tower-frank-lloyd-wright-second-level-plan

Εικόνα 2.2.11. Κτίριο γραφείων S. C. Johnson and Son. Κάτοψη ορόφου (3ο επίπεδο). Πηγή:
http://images.adsttc.com/media/images/5367/19f2/c07a/8056/5100/00e0/large_jpg/FLW_Plan3.jpg?1399265768

Το δεύτερο κτίριο αναφοράς είναι το κτίριο γραφείων S.C. Johnson and Son, που αποτελεί έργο
της ώριµης περιόδου του Wright, ή, όπως ο ίδιος σχολιάζει, αποτελεί τη θηλυκή εκδοχή του αρσενικού κτιρίου
της εταιρείας Larkin. Το κτίριο σχεδιάστηκε το 1936 και λειτούργησε το 1939, περιλαµβάνοντας τους χώρους
διοίκησης της εταιρείας, που εµπορευόταν κερί προστασίας ξύλινων πατωµάτων. Οι ιδέες του κοινωνικού
εταιρικού περιβάλλοντος και του τεχνητά ελεγχόµενου εσωτερικού χώρου, αποµονωµένου από τον ευρύτερο
περιβάλλοντα βιοµηχανικό χώρο, µε συνθήκες άνεσης, που είχε εφαρµόσει ο Wright στο κτίριο Larkin,
διατηρούνται, εξελίσσονται και γίνονται οι ευδιάκριτοι σχεδιαστικοί του στόχοι. Το κτίριο αναπτύσσεται σε
τρία επίπεδα: στο ισόγειο τοποθετεί τον διώροφο χώρο υποδοχής (εικόνες 2.2.10, 2.2.12.) και τον ενιαίο
κεντρικό χώρο, όπου οργανώνονται σε σειρές µε ανοικτή διάταξη, χωρίς κανένα διαχωριστικό στοιχείο, οι
σταθµοί εργασίας 200 υπαλλήλων, διαφόρων τµηµάτων. (Εικόνα 2.2.10). Σε έναν περιορισµένου µεγέθους
ηµιώροφο, που διατρέχει περιµετρικά τον κεντρικό χώρο, τοποθετούνται οι κλητήρες και κάποιες
δακτυλογράφοι. (Εικόνα 2.2.14). Στο τρίτο επίπεδο τοποθετείται µία αίθουσα συµβουλίου και ένα κλειστό
γραφείο υψηλόβαθµου διοικητικού στελέχους. (Εικόνα 2.2.11).
Η «αίθουσα εργασίας» (workroom), όπως ονοµάζει ο Wright τον κεντρικό χώρο, διαθέτει 60
µυκητοειδή υποστυλώµατα, ιδιαίτερου σχεδιασµού και κατασκευής10. (Εικόνα 2.2.13). Η ιδέα του
εσωστρεφούς κεντρικού χώρου χωρίς πλευρικά ανοίγµατα, µε άπλετο φωτισµό οροφής, που απετέλεσε
βασικό σχεδιαστικό χειρισµό στο κτίριο Larkin, εδώ µετατρέπεται στην κεντρική ιδέα (concept) και
ενισχύεται από τη χρήση διάφανων σωλήνων διάχυσης του φωτισµού οροφής. Η χρήση διαχεόµενου τεχνητού
φωτισµού υψηλού επιπέδου µειώνει τις διαφορές έντασης, ανάµεσα στο φυσικό φως της ηµέρας και τον τεχνητό
φωτισµό της νύχτας, εξασφαλίζοντας σταθερή οπτική άνεση για τους εργαζόµενους. Ο Wright συνεπής στις
αρχές του ολιστικού σχεδιασµού. σχεδίασε για το συγκεκριµένο κτίριο 48 διαφορετικά έπιπλα και φωτιστικά,
τα οποία κατασκευάστηκαν από µέταλλο και ξύλο, µορφολογικά εναρµονισµένα µε το ύφος και τις
αισθητικές επιλογές του κελύφους11.(Εικόνες 2.2.15, 2.2.16). Το κτίριο αυτό αποτελεί µνηµείο αρχιτεκτονικής
πολιτιστικής κληρονοµιάς, διατηρεί ανέπαφο τον εσωτερικό του χώρο και εξακολουθεί να λειτουργεί ως χώρος
γραφείων της ίδιας εταιρείας Johnson, παρόλο που αυτή έχει αλλάξει εµπορικό αντικείµενο.

10
Είναι υποστυλώµατα µε στενή κυλινδρική βάση 22 εκ., που καταλήγουν σε µεγάλη κυκλική επιφάνεια διαµέτρου 5,5
µ. στην οροφή. Έχουν ύψος 6,5 µ. και διαθέτουν εσωτερική χαλύβδινη ενίσχυση που αφήνει κενό, ώστε να
χρησιµοποιούνται ως σωλήνες διόδου ηλεκτροµηχανολογικών εγκαταστάσεων (γραµµές φωτισµού, ηλεκτρικών
παροχών και τηλεφώνου) και της αποχέτευσης των οµβρίων υδάτων της οροφής. Σε ό,τι αφορά την κατασκευή τους,
αναφέρεται ότι η επιτροπή αρχιτεκτονικού ελέγχου αρχικά δεν έδωσε άδεια εφαρµογής, αµφισβητώντας τη φέρουσα
δυνατότητά τους, ωστόσο, κατασκευάστηκε πειραµατικό µοντέλο, που υποβλήθηκε σε σειρά φορτίσεων και
καταπονήσεων, η στατική συµπεριφορά του οποίου διέλυσε τις αµφιβολίες και εξασφάλισε την άδεια κατασκευής. Mac
Carter R., (1997). Frank Loyd Wright Architect. London: Phaidon, σελ. 287-288.
11
Lipman J., (1986). Ό.π, σελ. 85-91.
Εικόνα 2.2.12. Υποδοχή. Πηγή https://www.studyblue.com/notes/note/n/lecture
https://www.studyblue.com/notes/note/n/lecture-12/deck/898246
12/deck/898246
Εικόνα 2.2.13. Κεντρικός χώρος γραφείων, «αίθουσα εργασίας». Πηγή:
https://arc204spring15.files.wordpress.com/2015/01/johnson-wax-balcony-sw-view.jpeg
Εικόνα 2.2.14. Άποψη κεντρικού χώρου γραφείων από τον ηµιώροφο. Πηγή: http://labfactory.tumblr.com/

Εικόνα 2.2.15. Σχέδιο γραφείου, καθίσµατος και υποστυλώµατος. Πηγή:

http://en.wikiarquitectura.com/index.php?title=File:Johnson_Wax_Plano_5.jpg&printable=yes
Εικόνα 2.2.16. Μονάδα εργασίας (επιφάνεια γραφείου και κάθισµα). Πηγή: http://www.daniellaondesign.com/blog/flws-
desk-from-the-johnson-wax-headquarters

Παρόλες όµως τις αρχικές φιλόδοξες προθέσεις για τη δηµιουργία άνετων χώρων, που θα οδηγούσαν σε
ευνοϊκές συνθήκες εργασίας, τα γραφεία ανοικτής διάταξης δεν διατήρησαν τον χαρακτήρα τους προς όφελος
των εργαζοµένων, αλλά υπέκυψαν στους όρους της οικονοµικής απόδοσης των χώρων. Αυτό είχε ως συνέπεια,
µε γνώµονα τη µεγαλύτερη δυνατή εκµετάλλευση των εµπορεύσιµων χωρών και την εξοικονόµηση χρηµάτων
από τον εξοπλισµό, να παραχθούν µια σειρά, µαζικών «βιοµηχανικού» ύφους χώρων, γυµνών, απρόσωπων
και διακοσµητικά ουδέτερων, που ισοπέδωσαν την ατοµικότητα του εργαζόµενου και οικοδοµήθηκαν πάνω
στην απλή επανάληψη της θέσης εργασίας. Η διάρθρωση αυτή βασίστηκε στην ευελιξία και στις ελεύθερες
απλοποιηµένες διατάξεις των βιοµηχανικών εγκαταστάσεων, όπου προτάσσεται η παραγωγική διαδικασία.
Έτσι τα θετικά χαρακτηριστικά των αρχικών ανοιχτών διατάξεων επικεντρώνονται σ’ αυτήν τη
θεώρηση. Ανάµεσα σ’ αυτά διακρίνεται η µέγιστη εκµετάλλευση του διατιθέµενου χώρου, που
πραγµατοποιείται χωρίς κλειστούς διαδρόµους και σταθερά χωρίσµατα και, κατά συνέπεια, χωρίς
επιπρόσθετη σπατάλη χώρου σε τοιχοποιίες, µεγάλου πλάτους διαδροµές, γωνίες και πόρτες. Ο ανοικτός
χώρος είναι εξαιρετικά ευέλικτος, ενώ η οργάνωση του τροποποιείται µε τον απλούστερο τρόπο, αυτόν της
αλλαγής της διευθέτησης των υπηρεσιών, των επίπλων και του εξοπλισµού, ώστε να εξυπηρετούν νέες
ανάγκες. Η διαδικασία αυτή µπορεί να γίνει ανέξοδα ή µε µικρό κόστος, χωρίς να απαιτείται η προσωρινή
διακοπή των εργασιών της επιχείρησης. Ως προς τη ροή της εργασίας, αυτή πραγµατοποιείται πολύ
ικανοποιητικά, µια και αφενός οι προϊστάµενοι µπορούν να ασκήσουν, ανά πάσα στιγµή, διακριτικό έλεγχο
στους εργαζόµενους που εποπτεύουν, και αφετέρου οι ίδιοι οι εργαζόµενοι µπορούν να επικοινωνούν
απρόσκοπτα και χωρίς κόπο, πολλές φορές χωρίς καν την παρεµβολή µηχανικών µέσων, αν το τµήµα στο
οποίο ανήκουν είναι µικρό. Οι οµάδες εργασίας µπορούν να οργανώσουν και να αναδιοργανώσουν πολύ
εύκολα στόχους και επαναληπτικές εργασίες διεκπεραίωσης. Ασφαλώς όµως σε µεγάλου µεγέθους
οργανισµούς, τουλάχιστον στις πρώτες περιόδους εφαρµογής, µε τη διευρυµένη βάση της διοικητικής
πυραµίδας, η διεκπεραίωση απλών διαδικασιών, όπως η διακίνηση εγγράφων αποτελούσε µία επίπονη και
συνεχή διαδικασία. (Εικόνα 2. 2. 17).
Εικόνα 2.2.17. Κλητήρας που µεταφέρει έγγραφα µε ηλεκτροκίνητο πατίνι. Πηγή: Duffy F.,(1997). The New Office.
London: Conran Octopus, σελ. 56.

Η εικόνα του χώρου όµως κατά γενική οµολογία είναι απογοητευτική, δεδοµένων και των πρόσθετων
ποιοτικών κριτηρίων, που έχουν εµπλουτίσει την αξιολόγηση της απόδοσης των εργασιακών χώρων. Έτσι
αυτός ο τύπος χωρικής οργάνωσης λειτουργεί αρνητικά στην ψυχολογία και στην απόδοση των
εργαζοµένων, µια και, όπως σχολιάζει ο Duffy (1992), «θα πρέπει να αναγνωρίσουµε ότι µια από τις πιο
σηµαντικές παραµέτρους, καθοριστική της παραγωγικότητας του προσωπικού, είναι το ίδιο το περιβάλλον των
γραφείων. ∆εν µπορεί να υπάρξει θετική απόδοση σε κακούς χώρους»12. Η ισοπέδωση της ατοµικότητας
ταυτίζεται µε το ουδέτερο περιβάλλον, την οµοιοµορφία, τη φτώχεια των ερεθισµάτων, τις επαναλαµβανόµενες
σειρές πανοµοιότυπων γραφείων χωρίς κανένα διαχωρισµό, και χωρίς δυνατότητα αποµόνωσης. Οι σειρές των
εργαζοµένων τοποθετούνται παράλληλα, µε τα γραφεία το ένα πίσω από το άλλο, για να αποφεύγονται χαοτικές
διατάξεις, µε µόνη διαφοροποίηση, κάποιες φορές, την αλλαγή κατεύθυνσης- οριζόντια ή κατακόρυφη,
προκειµένου να ξεχωρίζουν τα τµήµατα µεταξύ τους. Σ’ αυτήν την εικόνα του χώρου, οι οχλήσεις, οι
παρεµβολές και η απόσπαση από την εργασία αποτελούν κανόνες: η χρήση των υπολογιστών, ένας
συνάδελφος που περνά, κάποια χαρτιά που θροΐζουν, ο εκτυπωτής που δουλεύει, το τηλέφωνο που χτυπά, οι
συνάδελφοι που µιλούν χαµηλόφωνα είναι τα καθηµερινά στοιχεία που σωρευτικά και ανάλογα µε τον

12
Duffy F., (1992). The Changing Workplace. Hong Kong: Phaidon.
αριθµό των εργαζοµένων δηµιουργούν αρνητικές συνθήκες εργασίας. Όπως επισηµαίνεται από τους Α. Maher
και C.Von Hippel (2003)13 «δύο από τα πιο σηµαντικά προβλήµατα του γραφείου ανοικτής διάταξης είναι η
έλλειψη ιδιωτικότητας και η συχνή διακοπή της εργασίας, προβλήµατα που το καθένα συνδέεται µε χαµηλή
ικανοποίηση του εργαζόµενου, επηρεάζοντας την απόδοση του, και µε υψηλά επίπεδα στρες». Η ιδιωτικότητα14
και η εδαφοκυριαρχία15 αποτελούν σηµαντικές παράµετροι ψυχολογικής άνεσης, συνεισφέροντας στις
συνθήκες εργασίας και στην απόδοση των εργαζοµένων. Ο εργαζόµενος στα γραφεία ανοικτής διάταξης
όµως, δεν κυριαρχεί στον χώρο του, δεν µπορεί να είναι ρυθµιστής των συνθηκών που επικρατούν (από το φως
και τη θέρµανση, µέχρι τον θόρυβο και την οικειοποίηση µε τη χρήση προσωπικών αντικειµένων), δεν
αποτελεί ρυθµιστική µονάδα, αλλά µόνο παράγει έργο. Η µαζικότητα των διατάξεων, εκτός από τη διάσταση
που περιγράφηκε, προσθέτει και µια σύγχυση στους επισκέπτες- θεατές, ή και τους εργαζόµενους πολυπληθών
οργανισµών, εφόσον η θέση εργασίας και η ιεραρχία δεν καθίστανται προφανείς πλέον, αλλά χρειάζονται
πληροφορίες κατευθύνσεων και υπευθύνων. Αυτό το γεγονός δεν αφορά τα υψηλόβαθµα στελέχη, τα οποία
καταλαµβάνουν και στις ανοιχτές διατάξεις κλειστούς χώρους ατοµικών γραφείων στην περίµετρο των
κτιρίων κατά κανόνα, ενώ, σε αντίθεση µε τους εργαζόµενους των µαζικών τµηµάτων, απολαµβάνουν τον
φυσικό φωτισµό και αερισµό, καθώς και όλα τα προνόµια που σχετίζονται µε τα µεµονωµένα ιδιωτικά
γραφεία.

Working girl http://www.imdb.com/title/tt0080319/ Απόσπασµα Κινηµατογραφικής ταινίας, διάρκεια 1’33’’

http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/56e05152f4/?raw=1
Η ταινία Working girl (1988) είναι ροµαντική κωµωδία, που γράφηκε από τους K. Wade και σκηνοθετήθηκε από τον M.
Nichols. Παρουσιάζει µία γραµµατέα που η προϊσταµένη της «κλέβει» τις ιδέες της. Αποφασίζει να της το ανταποδώσει
και τελικά καταφέρνει να εξελιχθεί σε µεσαίο στέλεχος, «µετακοµίζοντας» από τον κεντρικό, ενιαίο, ανοικτής διάταξης
χώρο των χαµηλόβαθµων στελεχών, στο µικρό, ατοµικό γραφείο, κλειστού τύπου του µεσαίου στελέχους, που
τοποθετείται στην πλευρά του κτιριακού κελύφους µε φυσικό φωτισµό, παράθυρο και επαφή µε το εξωτερικό
περιβάλλον. Πρωταγωνιστούν οι M. Griffith, S. Weaver, H. Ford. Στο απόσπασµα που προτείνεται παρουσιάζεται ο
κεντρικός χώρος, όπου στεγάζονται σε γραφεία ανοικτής διάταξης οι χαµηλόβαθµοι υπάλληλοι- κυρίως δακτυλογράφοι,
χωρίς φυσικό φωτισµό, σε αντιπαραβολή µε το κλειστό ατοµικό γραφείο της καταληκτικής πορείας της γραµµατέως.

Ο επανασχεδιασµός (δες κεφάλαιο 1, 1.3) και τα νέα πρότυπα εργασίας, που διαµορφώθηκαν
µετατόπισαν το βάρος στις συνεργασίες των εργαζοµένων και τη δηµιουργική ατοµική εργασία (δες κεφάλαιο
3) και ανέδειξαν ακόµη περισσότερο τη σηµασία των περιβαλλοντικών συνθηκών στην απόδοση των
εργαζοµένων. Η πρώτη συστηµατική έρευνα που συνδέει, µέσα από λεπτοµερειακά ερωτηµατολόγια, την
επίδραση του σχεδιασµού των εσωτερικών χώρων γραφείων στην παραγωγικότητα, έγινε το 1985 από τους
Μ. Brill, S. Margulis και E. Konar16. Ένα από τα συµπεράσµατα της έρευνας συνιστούσε την ικανοποίηση
των χωρικών αναγκών των εργαζοµένων, διαθέτοντας χώρους πρόσφορους και συµβατούς µε το έργο τους.
∆ιαπίστωνε ότι τα στελέχη που διέθεταν κλειστά γραφεία, ήσαν πιο παραγωγικά, από τους υπαλλήλους που

13
Maher, A., Von Hippel, C. (2005). Individual Differences in Employee Reactions to Open-Plan Offices, Journal of
Environmental Psychology, Vol. 25, No. 5, σελ. 219-229.
14
Η έννοια της ιδιωτικότητας ορίζεται γενικά ως το «δικαίωµα του ατόµου ν’ αποφασίσει τι είδους πληροφορία θα
µεταδώσει στους άλλους για τον εαυτό του και κάτω από ποιες συνθήκες. Ένας λιγότερο γενικός ορισµός, που αφορά τη
σχέση του ατόµου µε άλλα άτοµα, επεξηγεί την ιδιωτικότητα ως τη θεληµατική και προσωρινή αποµάκρυνση του ατόµου
από τη µεγαλύτερη οµάδα ανθρώπων, µε τη χρήση φυσικών ή ψυχολογικών µέσων. Η έννοια της ιδιωτικότητας συνδέεται
και µε την έννοια της εδαφοκυριαρχίας, δηλαδή η ιδιωτικότητα θεωρείται έκφραση της εδαφικότητας ή και το αντίστροφο».
Νικολαΐδου Σ., (1993). Η Κοινωνική Οργάνωση του Αστικού Χώρου. Αθήνα: Παπαζήσης, σελ. 227.
15
Όπως αναφέρεται από την Νικολαΐδου ο όρος εδαφοκυριαρχία (territoriality) χρησιµοποιείται για «να περιγράψει και
να ερµηνεύσει µια βασική ανάγκη που χαρακτηρίζει τη συµπεριφορά των ζώων: να κατέχουν µια περιοχή, να την
υπερασπίζονται από την εισβολή άλλων ζώων του είδους τους ή και άλλου είδους και να κρατούν µια ορισµένη απόσταση
από τα άλλα ζώα». Αρκετοί ερευνητές την έχουν συσχετίσει µε τις έννοιες του προσωπικού χώρου και της ιδιωτικότητας.
Συνεχίζοντας «Ο I. Altman που µελέτησε σε βάθος το φαινόµενο της εδαφοκυριαρχίας, προτείνει µία ταξινόµηση σύµφωνα
µε δύο κριτήρια: του ελέγχου που εξασκείται πάνω στο έδαφος γι’ αυτούς που το καταλαµβάνουν και το κριτήριο της
χρονικής διάρκειας της κατάληψης του εδάφους, από τους ίδιους χρήστες. ∆ιακρίνει τρεις τύπους εδάφους: τα αρχέτυπα, τα
δευτερεύοντα και τα δηµόσια εδάφη». Νικολαΐδου Σ., (1993). Ό.π. σελ. 225-226.
16
Brill M., Margulis S., Konar E., (1985).The Impact of the Office Environment on Productivity and the Quality of
Working Life. (2 vols). Buffalo: Westinghouse Furniture Systems. Η έρευνα γνωστή ως BOSTI study βασίσθηκε σε
λεπτοµερειακά ερωτηµατολόγια, που συµπλήρωσε ένας µεγάλος αριθµός εργαζοµένων, πριν και µετά τη µετακίνηση
τους σε νέες κτιριακές εγκαταστάσεις.
δούλευαν σε σταθµούς εργασίας ανοικτής διάταξης. Ο Chr. Alexander (1977) είχε ήδη διαπιστώσει17 ότι: «οι
άνθρωποι δεν µπορούν να εργαστούν αποδοτικά, αν το εργασιακό τους περιβάλλον είναι πολύ κλειστό ή πολύ
εκτεθειµένο. Ένας ικανοποιητικός χώρος εργασίας στοχεύει στην ισορροπία ανάµεσα σε αυτά τα δύο» και είχε
συµπεράνει ότι «ένας εργαζόµενος αισθάνεται πιο άνετα σε ένα χώρο εργασίας, όπου υπάρχει ένας τοίχος πίσω
του. Αισθάνεται πιο άνετα σε έναν χώρο εργασίας, εάν υπάρχει ένας τοίχος σε µία πλευρά του. Κάθε χώρος
εργασίας θα πρέπει να περιβάλλεται κατά 50-75% από τοίχους ή παράθυρα. ∆εν είναι άνετο εάν ο εργαζόµενος
δεν απευθύνεται σε τουλάχιστον δύο ακόµη άτοµα, ενόσω εργάζεται. Από την άλλη πλευρά, δεν θέλει να
συνδιαλέγεται µε περισσότερα από οκτώ άτοµα. Αν απευθύνεται σε περισσότερα από οκτώ άτοµα, χάνει την
αίσθηση που τον τοποθετεί στο σύνολο του οργανισµού»18.
Ο ίδιος ερευνητής (Brill), συνεχίζοντας µε τον S. Weideman (2001)19 τη βασική του έρευνα,
αποτίµησε τους χώρους γραφείων 13 µεγάλων οργανισµών, καταλήγοντας στο συµπέρασµα ότι ο σχεδιασµός
περισσότερων χώρων ανοικτής διάταξης είχε ένα µετρήσιµο, αρνητικό αποτέλεσµα στους εργαζόµενους, τέτοιο
ώστε η επένδυση στο σχεδιασµό κλειστών ανεξάρτητων χώρων, θα µπορούσε άνετα να αντισταθµιστεί µε την
αύξηση της παραγωγικότητας των εργαζοµένων. Η J.Vischer (2007)20 προτείνει τρία πεδία κριτηρίων, στην
έρευνα της περιβαλλοντικής ψυχολογίας στους χώρους γραφείων: την ικανοποίηση και τη λειτουργική άνεση,
την εδαφοκυριαρχία και το αίσθηµα του «ανήκειν» και την παραγωγικότητα. Προτείνει «οι περιβαλλοντικές
παράµετροι του εργασιακού περιβάλλοντος να περιλάβουν την ατµόσφαιρα των συνθηκών (θόρυβος, φωτισµός,
ποιότητα αέρα, θερµική άνεση), την επίπλωση και την εργονοµία (σταθµοί εργασίας, γραφεία και κοινόχρηστες
εγκαταστάσεις), καθώς και ζητήµατα διαδικασιών, όπως η συµµετοχή των χρηστών στον σχεδιασµό, η σύγκλιση
των επιχειρησιακών και οργανωτικών στόχων. Οι µετρήσεις και η αποτίµηση της συµπεριφοράς, κοινές στη
διερεύνηση εργασιακών χώρων, συµπεριλαµβάνουν την ικανοποίηση των εργαζοµένων και τα συναισθήµατα
τους για τον χώρο τους, όπως εκφράζονται στην αίσθηση της εδαφοκυριαρχίας, της ιδιοκτησίας και του
«ανήκειν», καθώς και στην παραγωγικότητα των εργαζοµένων». Με βάση αυτά τα κριτήρια, διαπιστώνει ότι
ένα από τα πιο σταθερά ευρήµατα σε εµπειρικές έρευνες είναι ότι οι εργαζόµενοι δηλώνουν έλλειψη
ικανοποίησης από την εργασία τους σε γραφεία ανοικτής διάταξης, είτε αυτό αποδίδεται στα επίπεδα του
θορύβου, είτε στους περισπασµούς, είτε στην έλλειψη ιδιωτικότητας, είτε ακόµη στην οµοιοµορφία των
σταθµών εργασίας. Παρά ωστόσο την επανάληψη αυτού του ευρήµατος, οι επιχειρήσεις εξακολουθούν να
προτιµούν τις ανοικτές διατάξεις, εν µέρει λόγω της φθηνής κατασκευής τους και της ευελιξίας τους να
επαναδιαρθρώνονται ευκολότερα από τα συµβατικά, κλειστά γραφεία, ή γραφεία κελιά και, εν µέρει, λόγω
του ότι οι σταθµοί εργασίας καταλαµβάνουν λιγότερο χώρο από τα κλειστά γραφεία. Στα θετικά σηµεία
προσµετράται το ότι διευκολύνουν την επικοινωνία και επιτρέπουν στους εργαζόµενους να ανταλλάσσουν
πληροφορίες γρήγορα και µε άτυπη επαφή.
Το πλήρες άρθρο της Vischer είναι προσβάσιµο στο σύνδεσµο
http://www.seedengr.com/An%20Environmental%20PsychologyOf%20Workspace.pdf

17
Alexander Chr., (1977). A Pattern Language: Towns, Buildings and Construction. New York: Oxford University
Press, σελ. 847-850.
18
Brill M., Weideman S., (2001). Disproving Widespread Myths about Workplace Design. Indiana: Kimball
International.
19
Vischer J., (2007). Towards an Environmental Psychology of Workspace: How People are Αffected by Environments
for Work, University of Sydney, Architectural Science Review Volume 51.2, σελ. 97-108.
20
Vischer, J., (2007), ό.π., σελ. 98.
∆ιάγραµµα 2.2.1. Πρότυπο περιβαλλοντικής άνεσης της ποιότητας στο χώρο εργασίας. Πηγή: Vischer J., (2007). Towards
an Environmental Psychology of Workspace: How People are affected by Environments for Work, University of Sydney,
Architectural Science Review Volume 51.2, σελ.101.

Nine to five http://www.imdb.com/title/tt0080319/ Απόσπασµα Κινηµατογραφικής ταινίας, διάρκεια 1’19’'

http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/53103e2292/?raw=1
Η ταινία Nine to five (1980) είναι κωµωδία, που γράφηκε από τους P. Resnick και C. Higgins και σκηνοθετήθηκε από
τον C. Higgins. Παρουσιάζει τρεις εργαζόµενες γυναίκες που καταπιέζονται στο εργασιακό τους περιβάλλον από τον
άνδρα προϊστάµενο τους, εξ αιτίας του φύλου και της θέσης τους στην ιεραρχία. Αποφασίζουν να αντιδράσουν και ν’
αλλάξουν την πραγµατικότητα: από τη στάση του προϊσταµένου τους, έως τον σχεδιασµό των γραφειακών τους χώρων.
Πρωταγωνιστούν οι J. Fonda, D. Parton, L. Tomlin, D. Coleman. Στο απόσπασµα που προτείνεται, παρουσιάζεται ο
κεντρικός χώρος όπου στεγάζονται σε γραφεία ανοικτής διάταξης οι χαµηλόβαθµοι υπάλληλοι, κυρίως δακτυλογράφοι,
χωρίς φυσικό φωτισµό, µονότονος και γκρίζος, ενώ ο ίδιος χώρος παρουσιάζεται µε θερµά χρώµατα και γραφεία µε
χαµηλά διαχωριστικά µετά τις επεµβάσεις των τριών γυναικών. Επίσης παρουσιάζεται το κλειστό γραφείο του
προϊσταµένου στην περίµετρο του κτιρίου, µε φυσικό φωτισµό, οικιακό περιβάλλον, ζεστά υλικά και χρώµατα.

Από τη δεκαετία του 1990, παρά την εισαγωγή νέων τρόπων εργασίας, την τροποποίηση της
οργάνωσης των υπηρεσιών γραφείου και των προτύπων στον εργασιακό χώρο, µε την εγκατάλειψη των
συµβατικών τρόπων, την αποκεντρωτική ή την καθαρά διαδικτυακή νέα µορφή της εργασίας και τη
µετατροπή των κάθετων ροών σε οριζόντιες, τα γραφεία ανοικτής διάταξης δεν µειώνονται. Αντίθετα
διατηρούν τη δυναµική τους, είτε γιατί αποτελούν ένα ευέλικτο, οικονοµικό, απλουστευµένο, οργανωτικό
πρότυπο, είτε γιατί οι νέες µορφές εργασίας βρίσκουν σ’ αυτά τον χώρο και τις δυνατότητες ν’ αναπτυχτούν
µε χρήση ευπροσάρµοστου εξοπλισµού και επίπλωσης, διαµορφώνοντας συχνά ένα σκηνικό µε
«προσωποποιηµένες» ή «οικιακές» επεµβάσεις, που αναιρούν τα αρνητικά χαρακτηριστικά της µονοτονίας,
της αποπροσωποποίησης, της τυποποιηµένης επανάληψης. Αυτά, ωστόσο, τα χαρακτηριστικά παρότι
επιλύουν ζητήµατα οικειοποίησης των χώρων, δεν αντιµετωπίζουν τις αρνητικές επιπτώσεις του οργανωτικού
συστήµατος, που είναι οι οχλήσεις, ο περισπασµός από τον στόχο εργασίας, το χαοτικό περιβάλλον.
Χαρακτηριστικές περιπτώσεις της δεκαετίας του 1990 αποτελούν τα κτίρια των Loyd’s στο Λονδίνο
(1978-1986, αρχιτέκτονας Richard Rogers) (εικόνες 2.2.18, 2.2.19, 2.2.20, 2.2.21) και της τράπεζας Χονγκ
Κονγκ και Σαγκάης (1979-1986, αρχιτέκτονας Norman Foster) στο Χονγκ Κονγκ (εικόνες 2.2.22, 2.2.23,
2.2.24, 2.2.25). Παρότι και οι δύο αντιπροσωπεύουν επάξια την αρχιτεκτονική υψηλής τεχνολογίας (hi-tech)
µε λειτουργικές και σχεδιαστικές λεπτοµέρειες ,υψηλής αισθητικής και κατασκευής, το περιβάλλον εργασίας
των ανοικτών διατάξεων τους, περισσότερο θέτει, πάρα επιλύει, θέµατα ανθρωπίνων συνθηκών, λειτουργίας
και απόδοσης. Ειδικά το κτίριο της τράπεζας Χονγκ Κονγκ και Σαγκάης που, εκτός των άλλων, συµβολίζει
µορφολογικά και την ιεραρχική δοµή της επιχείρησης εγείρει ζητήµατα, µε τη συνύπαρξη σε τεράστιους
ανοικτούς εξώστες περίπου 6.000 εργαζοµένων, χωρίς δυνατότητες αποµόνωσης. Θα πρέπει ωστόσο να
επισηµάνουµε ότι οι ανοικτές αυτές διατάξεις, διαφοροποιούνται από τη φιλοσοφία της βιοµηχανικού τύπου
οργάνωσης. Εµπλουτίζονται µε µια πιο «οικεία» αντίληψη, αυτήν της δηµιουργίας συνόλων σταθµών
εργασίας, σαν «χωριά ή κοινότητες» ανά όροφο, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στη φιλοσοφία
σχεδιασµού του από τον N. Foster.

Video Link ∆ιάρκεια

Loyd’s στο Λονδίνο http://www.bbc.com/culture/story/20150407-future-london-lloyds- 04΄ 04
building
Tράπεζα Χονγκ Κονγκ και http://www.fosterandpartners.com/projects/hongkong-and-shanghai- 02΄ 30
Σαγκάης Χονγκ Κονγκ bank-headquarters/video

Εικόνα 2.2.18. Κτίριο Lloyds,Λονδίνο. Πηγή: "Lloyds building taken 2011" by Stephen Richards. Licensed under CC BY-
SA 2.0 via Wikimedia Commons -
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lloyds_building_taken_2011.jpg#/media/File:Lloyds_building_taken_2011.jpg
Εικόνα 2.2.19. Οργάνωση και τύπος σταθµών εργασίας στο κτίριο Lloyds, στο Λονδίνο. Πηγή:
http://www.baca.uk.com/index.php/commercial/lloyds-of-london2
Εικόνα 2.2.20. Εσωτερικό κτιρίου Lloyds, Λονδίνο. Πηγή: "Lloyd's building interior" by Lloyd's of London -
http://www.lloyds.com/Lloyds/About-Lloyds/Explore-Lloyds/The-Lloyds-Building/Images-of-the-Lloyds-
building/Interior-images. Licensed under CC BY 2.5 via Wikimedia Commons -
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lloyd%27s_building_interior.jpg#/media/File:Lloyd%27s_building_interior.jp
g
Εικόνα 2.2.21. Εσωτερικό κτιρίου Lloyds, Λονδίνο. Πηγή:
http://www.telegraph.co.uk/finance/newsbysector/banksandfinance/insurance/11496485/Lloyds-of-London-maintains-
profits-under-pressure-on-insurance-prices.html. Φωτογραφία Paul Grover

Εικόνα 2.2.22. Κτίριο Τράπεζας Hong Kong and Shanghai, στο Χονγκ Κόνγκ. Πηγή:
http://www.fosterandpartners.com/projects/hongkong-and-shanghai-bank-headquarters/
Εικόνα 2.2.23. Εσωτερικός χώρος στο κτίριο Τράπεζας Hong Kong and Shanghai, στο Χονγκ Κόνγκ . Πηγή:
http://www.fosterandpartners.com/projects/hongkong-and-shanghai-bank-headquarters/
Εικόνα 2.2.24. Κτίριο Τράπεζας Hong Kong and Shangai, στο Χονγκ Κόνγκ . Πηγή:
http://www.fosterandpartners.com/projects/hongkong-and-shanghai-bank-headquarters/
Εικόνα 2.2.25. Κτίριο Τράπεζας Hong Kong and Shangai, στο Χονγκ Κόνγκ. Κατόψεις ισογείου, τυπικού ορόφου έως τον
29ο όροφο, τυπικού ορόφου έως τον 44ο όροφο, 44ου ορόφου όπου τοποθετείται η αίθουσα συνεδριάσεων του διοικητικού
συµβουλίου, που κινείται µε υδραυλικό σύστηµα, για σταθερές συνθήκες προσανατολισµού και ηλιασµού. Πηγή:
http://www.fosterandpartners.com/projects/hongkong-and-shanghai-bank-headquarters/

Η ίδια ιδέα της οργάνωσης ανοικτής διάταξης εξακολουθεί να χρησιµοποιείται µε µεγαλύτερη συχνότητα από
όλες τις άλλες διατάξεις, σε πολλές σύγχρονες εκδοχές, κυρίως για λόγους «απόδοσης» των οργανισµών, η
οποία ταυτίζεται µε την εξαντλητική εκµετάλλευση των διατιθέµενων χώρων, που αποτελούν κοστοβόρους
πόρους. Η ουδετεροποίηση ωστόσο των χώρων διαφοροποιείται και αντιµετωπίζεται µε τρόπους απεικόνισης
εταιρικής ταυτότητας κυρίως πλέον στον εσωτερικό χώρο, µε ισχυρή κεντρική ιδέα στον σχεδιασµό (concept)
και στο ύφος και την αισθητική αντίληψη της διαχείρισης των επιµέρους στοιχείων (επίπλωση, φωτισµός,
χρώµα, υφές) ως «σκηνογραφία». (∆ες κεφάλαια 3, 9, 10, 12).

2.3. ΤΟ ΚΛΕΙΣΤΟ ΓΡΑΦΕΙΟ Ή ΓΡΑΦΕΙΟ ΣΕ ∆ΙΑ∆ΡΟΜΟ (CORRIDOR

OFFICE Ή CELL OFFICE)
Το κλειστό, ιδιωτικό γραφείο απεικονίζεται µε µακρείς κεντρικούς διαδρόµους, συχνά χωρίς φυσικό
φωτισµό, όπου ανοίγουν δεκάδες πόρτες µε ενδείξεις ονοµάτων ή υπηρεσιών και οδηγούν σε αντίστοιχα
µικρά, ή λίγο µεγαλύτερα γραφεία. Η κυρίαρχη λογική του συστήµατος βασίζεται στον επιµερισµό του
διατιθέµενου χώρου σε πλήθος µικρών γραφείων, που φιλοξενούν από έναν υπάλληλο ώς ένα µικρό αριθµό
υπαλλήλων. (Εικόνα 2.3.1.) Στην αρχική εφαρµογή του συστήµατος τα χωρίσµατα των γραφείων ήταν
σταθερά -συνήθως τοιχοποιία, ενώ σε µεταγενέστερες εκδοχές ελαφρά -ξηρή δόµηση µε γυψοσανίδες κ.ά.,
µειώνοντας τον χώρο που καταλαµβάνουν, αλλά εξακολουθώντας να καλύπτουν όλο το διατιθέµενο ύψος,
κάποιες φορές συνδυαζόµενα µε διαφανή στοιχεία.

Εικόνα 2.3.1. Ενδεικτική τυπική κάτοψη κλειστής διάταξης γραφείων σε διάδροµο. Πηγή: © Ζωή Γεωργιάδου

Η αφετηρία του συγκεκριµένου τρόπου οργάνωσης θα πρέπει ν’ αναζητηθεί στη συνέχεια της
οργανωτικής λογικής των κατοικιών, µε τη διασφάλιση της ιδιωτικότητας, της δυνατότητας αποµόνωσης, της
διαφύλαξης του προσωπικού χώρου. Εξάλλου οι πρώτοι χώροι γραφείων, ειδικά στην Ευρώπη, ήσαν χώροι
σε κτίρια µελετηµένα για διαφορετικές χρήσεις, που µετατράπηκαν, προκειµένου να εξυπηρετήσουν
υπηρεσίες και αντίστοιχες εργασίες. Η εµπορευµατοποίηση της οικοδοµικής δραστηριότητας οδήγησε και την
Ευρώπη σε µαζική παραγωγή γραφειακών χώρων, µε στόχο την πώληση ή ενοικίαση τους, µετά όµως τη
δεκαετία του 1960, και στις µεσογειακές χώρες πολύ αργότερα. Έτσι, το γραφείο σε διάδροµο αποτελεί τη
χαρακτηριστική εικόνα των διαδρόµων των δηµόσιων κτιρίων (για παράδειγµα υπουργείων), αλλά και τη
χαρακτηριστική εικόνα της Ευρωπαϊκής παράδοσης, του δεύτερου κύµατος γραφειοποίησης στη δεκαετία του
1950, µετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο. Σύµφωνα µ’ αυτήν την τελευταία, τα θετικά στοιχεία του προσωπικού
χώρου εργασίας ή της συστέγασης µιας µικρής οµάδας συνεργατών, αναδεικνύονται αντισταθµιζόµενα µε
έξυπνους χειρισµούς των µακριών διαδρόµων, χωρίς όµως να αποκλείουν και άλλα µοντέλα χωρικής
οργάνωσης. Στην Αµερική η εισαγωγή της αρχιτεκτονικής εσωτερικών χώρων, ως µιας ξεχωριστής περιοχής
ειδίκευσης στη δεκαετία του 1940-1950, οδηγεί σε µια διαφορετική αντίληψη της αισθητικής του συνόλου
των εσωτερικών χώρων, όπου περιλαµβάνονται η επίπλωση, οι επενδύσεις, τα υφάσµατα κ.ά. Αυτήν την
περίοδο η Florence Knoll, όπως σχολιάζει η Β. Lutz (2010)21, εκπαιδευµένη ως αρχιτέκτονας, βλέπει τον
εαυτό της, ως δηµιουργό χώρων και όχι ως διακοσµήτρια. Ένας δικός της χώρος, αρκετές φορές στη λογική
του κλειστού συστήµατος οργάνωσης (εικόνες 2.3.2, 2.3.3), ήταν µια διεξοδική σχεδιαστική µελέτη, µια
ιδανική ερµηνεία των λειτουργικών απαιτήσεων, επαναχαρτογραφηµένων µε ακρίβεια και το εκλεπτυσµένο
στυλ της. Ο χαρακτήρας των χώρων της παραπέµπει περισσότερο στον σχεδιαστικό στόχο της άνεσης και της
ανάδειξης του κάθε εργαζόµενου ως µονάδα, παρά το ότι τα χαρακτηριστικά των κλειστών χώρων δεν
τηρούνται στο ακέραιο, όπως για παράδειγµα τα χωρίσµατα που αποµονώνουν µεν τους χώρους, αλλά δεν
τους κλείνουν εντελώς καλύπτοντας όλο το ύψος τους.

21
Lutz B., (2010). Knoll: A Modernist Universe. N. York, London: Rizzoli, σελ. 17.
Εικόνα 2.3.2. Σχέδιο της Fl. Knoll για τα γραφεία του εκδοτικού οίκου Crown-1962
1962 . Πηγή: Knoll studio.

Εικόνα 2.3.3. Ιδιωτικό γραφείο µε τραπέζι σχεδιασµένο από τη Knoll και καρέκλες από τον Pollock.
Pollock Πηγή:
http://www.knoll-int.com/discover-knoll/our
knoll/our-story.

Ένα από τα βασικά πλεονεκτήµατα των κλειστών ιδιωτικών γραφείων αποτελεί η αυτονοµία του
υπαλλήλου, η αίσθηση ότι κυριαρχεί στον
στο χώρο του και η ιδιωτικότητα που του διασφαλίζει,
δια καθώς και η
αποµόνωση των χώρων. ν. Αυτά ακολουθούνται από έναν αξιοπρόσεκτο αριθµό καθηµερινών προνοµίων,
προνοµίων όπως
ο έλεγχος των συνθηκών στοτο περιβάλλον,
περιβάλλον τα χαµηλά, ελεγχόµενα επίπεδα θορύβων
ων και ηχορρύπανσης, το
φως, οι κουρτίνες, η χρήση
ση των φωτιστικών σωµάτων,
σωµάτων η θέρµανση και η ψύξη κατά βούληση. Επίσης η
δυνατότητα οικειοποίησης του προσωπικού χώρου µε επεµβάσεις (αφίσες, προσωπικές φωτογραφίες, φυτά,
µικροέπιπλα), που προκαλούν µια αίσθηση ψυχολογικής άνεσης. Στο σύνολο µπορεί να εξασφαλιστεί η
ποικιλοµορφία στα επιµέρους χαρακτηριστικά των χωρών,
χωρών αν ο φορέας -οργανισµός
οργανισµός το επιθυµεί.
επιθυµεί Η
ποικιλοµορφία αυτή, αφενός εξατοµικεύει τους χώρους και, αφετέρου δηµιουργεί πλούτο ερεθισµάτων για
τους χρήστες τους (υπαλλήλους
υπαλλήλους και επισκέπτες).
επισκέπτες

The firm http://www.imdb.com/title/tt0080319/

0080319/ Απόσπασµα Κινηµατογραφικής ταινίας,ταινίας διάρκεια 1’17’'
http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/d5a157a33e/?raw=1
Η ταινία the firm (1993) είναι µία δραµατική ταινία µυστηρίου,
µυστηρίου που βασίστηκε στη νουβέλα του J. Grisham και
σκηνοθετήθηκε από τον S. Pollack. Παρουσιάζει
αρουσιάζει ένα νεαρό δικηγόρο, που προσλαµβάνεται από µία µεγάλη δικηγορική
φίρµα και στην πορεία διαπιστώνει ότι προορίζεται να υπερασπισθεί συστηµατικά παράνοµες και αδιαφανείς πράξεις.
Το γραφείο οργανώνεται µε σύστηµα κλειστής διάταξης, µε ατοµικά
ατοµικά γραφεία που κλιµακώνουν το µέγεθος τους, όσο πιο
υψηλόβαθµος είναι ο εργαζόµενος που στεγάζουν, γύρω από έναν κεντρικό χώρο βιβλιοθήκης και συνεδριάσεων.
Πρωταγωνιστούν οι T. Cruise, G. Hackman, J. Tripplehorn. Στο απόσπασµα που προτείνεται παρουσιάζεται ο κεντρικός
χώρος και κάποια από τα ατοµικά γραφεία.

Στα αρνητικά χαρακτηριστικά των κλειστών γραφείων κατατάσσονται η ακαµψία του χώρου και η
κατασπατάληση του σε κυκλοφορία -διαδρόµους, πόρτες και τοιχοποιίες. Εξ αιτίας της δυσκολίας µεταβολής
του µεγέθους των γραφείων, που συνήθως έχουν µικρή έκταση, η διαφοροποίηση των αναγκών σε προσωπικό
και εξοπλισµό, πράγµα συνηθισµένο στους σύγχρονους οργανισµούς, λειτουργεί ως τροχοπέδη. Έτσι, µπορεί
να παρατηρηθεί το φαινόµενο, περισσότερα από τα προβλεπόµενα άτοµα να µοιράζονται κοινούς χώρους µε
δυσάρεστα αποτελέσµατα στη φυσική τους συγκέντρωση, ενώ εξοπλισµός µπορεί να φιλοξενείται σε
διαφορετικά γραφεία ή ακόµη και στους διαδρόµους. Η προσαρµογή των χώρων σε νέες απαιτήσεις εκτός από
χρονοβόρα διαδικασία, που απαιτεί την προσωρινή µη λειτουργία των γραφείων που τροποποιούνται, είναι
και δαπανηρή, γεγονός που λειτουργεί ανασταλτικά στη διοίκηση των επιχειρήσεων. Στην καθηµερινή χρήση
τους, η αποµόνωση των χώρων καθιστά την επίβλεψη των υπαλλήλων εξαιρετικά δύσκολη, καταδικάζοντας
τους προϊσταµένους σε συνεχή κίνηση. Η δυσκαµψία αυτή εξαναγκάζει το προσωπικό και σε υπερβολές στη
χρήση των µέσων εσωτερικής επικοινωνίας, ηλεκτρονικών και µη.
Στην πρώτη περίοδο εφαρµογής, σηµαντικά παραδείγµατα κλειστής οργάνωσης, εκτός των δηµόσιων
οργανισµών, αποτελούν οι τράπεζες, όπου, µε εξαίρεση τους χώρους συναλλαγών, όλοι οι υπόλοιποι
γραφειακοί χώροι χρησιµοποιούν αυτό το κλειστό σύστηµα στην οργανωτική τους δοµή. Η Εθνική Τράπεζα
της Ελλάδος στο κεντρικό της υποκατάστηµα, που κτίστηκε το 1843, ακολουθεί αυτό το πρότυπο, το οποίο
διατηρείται επί σχεδόν 70 χρόνια, τόσο σ’ αυτόν τον οργανισµό, όσο και σε άλλους τραπεζικούς
οργανισµούς. (Εικόνες 2.3.4, 2.3.5, 2.3.6, 2.3.7, 2.3.8). Ο σχεδιασµός πραγµατοποιήθηκε από το Γάλλο
αρχιτέκτονα Eugène Troumpe, µε την επίβλεψη του µηχανικού Ν. Μπαλάνου. Το µέγεθος των οργανισµών,
όπου εφαρµόζεται το κλειστό οργανωτικό σύστηµα, επηρεάζει το εύρος και τη συχνότητα της χρήσης του και
σε µεταγενέστερες περιόδους. Η συχνότερη χρήση αφορά σε µικρό ή µεσαίο µέγεθος οργανισµών.

Εικόνα 2.3.4. Κεντρικός χώρος καταστήµατος Αθηνών ΕΤΕ. Πηγή: Ιστορικό αρχείο της Εθνικής Τράπεζας.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Ι.Α./ ΕΤΕ
Εικόνα 2.3.5. Γραφείο ∆ιοίκησης καταστήµατος Αθηνών ΕΤΕ. Πηγή: Ιστορικό αρχείο της Εθνικής Τράπεζας.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Ι.Α./ ΕΤΕ

Εικόνα 2.3.6. Γραφείο ∆ιοίκησης καταστήµατος Αθηνών ΕΤΕ. Πηγή: Ιστορικό αρχείο της Εθνικής Τράπεζας.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Ι.Α./ ΕΤΕ
Εικόνα 2.3.7. Κάτοψη ισογείου καταστήµατος Σάµου ΕΤΕ (1931). Πηγή: Ιστορικό αρχείο της Εθνικής Τράπεζας.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Ι.Α./ ΕΤΕ

Εικόνα 2.3.8. Γραφείο ∆ιοίκησης καταστήµατος Ζυρίχης Ελβετίας ΕΤΕ (1951). Πηγή: Ιστορικό αρχείο της Εθνικής
Τράπεζας.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Ι.Α./ ΕΤΕ

Ένα ακόµη παράδειγµα αυτού του οργανωτικού τύπου, αποτελεί το κεντρικό κτίριο γραφείων του
Κοµµουνιστικού Κόµµατος Γαλλίας, στο Παρίσι, το οποίο µελετήθηκε και υλοποιήθηκε το διάστηµα 1967-
81 από τον Βραζιλιάνο αρχιτέκτονα του Μοντερνισµού Oscar Niemeyer22. Το κτίριο αποτελείται από τρία
τµήµατα: ένα διώροφο υπόγειο µε χώρους στάθµευσης και υπηρεσιών, καθώς και την ισόγεια υποδοχή, ένα
υπόγειο αµφιθέατρο µε λευκό θόλο, (εικόνα 2.3.9), τοποθετηµένο στην αυλή του κτιρίου και ένα εξαώροφο
κτίριο, οργανωµένο µε κλειστά γραφεία. Ο τυπικός όροφος µε καµπύλη µορφή και όψεις µε συνεχή
υαλοστάσια, διαµορφώνεται στη βάση του συστήµατος γραφείων σε διάδροµο. (Εικόνα 2.3.10). Η διαφορά,
εδώ, έγκειται στη δυνατότητα µεταβολής του µεγέθους των διατιθέµενων χώρων µε κινητά χωρίσµατα, τα οποία
καλύπτουν όλο το ύψος του ορόφου. Οι χώροι γραφείων διαθέτουν άπλετο φυσικό φωτισµό και επαφή µε το
φυσικό περιβάλλον, ενώ ο διάδροµος φωτίζεται µόνο τεχνητά. (Εικόνες 2.3.11, 2.3.12, 2.3.16).
Χαρακτηριστικό στοιχείο του κτιρίου αποτελεί ο ολιστικός σχεδιασµός, ο οποίος περιλαµβάνει και τα έπιπλα
που σχεδίασε ο Oscar Niemeyer ειδικά για τη συγκεκριµένη χρήση. Οι ρευστές καµπύλες διατάξεις
εφαρµόζονται και στη µορφολογία τους, όπως το ιδιαίτερο κάθισµα για τον χώρο του φουαγιέ. (Εικόνες
2.3.13, 2.3.14, 2.3.15). Το κτίριο λειτουργεί έως σήµερα µε συντηρήσεις και ανακαινίσεις µικρής κλίµακας, οι
οποίες δεν τροποποιούν το πνεύµα του αρχικού έργου.

Εικόνα 2.3.9. Κάτοψη υπογείων, υποδοχής και αµφιθεάτρου του κτιρίου γραφείων του Κοµµουνιστικού κόµµατος Γαλλίας.
Πηγή: Journal Domus 511 / June 1972.

22
O Soares Filho Oskar Ribeiro de Almeida Niemeyer (1907-2012) είναι Βραζιλιάνος και κατατάσσεται στους
σηµαντικότερους µοντέρνους αρχιτέκτονες του 20ού αιώνα. Τα µνηµειακής κλίµακας έργα του από οπλισµένο
σκυρόδεµα χαρακτηρίζονται από τολµηρές πλαστικές χειρονοµίες. ∆ες λήµµα στο Λεξικό: Μπούρας Χ., Φιλιππίδης ∆.
(επιµ), 2013, ό.π., σελ. 250.
Εικόνα 2.3.10. Κάτοψη τυπικών ορόφων (1ος-6ος) γραφείων του Κοµµουνιστικού κόµµατος Γαλλίας. Πηγή: Journal
Domus 511 / June 1972.

Εικόνα 2.3.11. Κτίριο γραφείων του Κοµµουνιστικού κόµµατος Γαλλίας. Πηγή: The Guardian 28-4-2008, Kadu
Niemeyer/Arcaid/Corbis
Εικόνα 2.3.12. Είσοδος. Πηγή: Journal Domus 511 / June 1972. Φωτογραφία Jean-Edgar de Trentinian.
Εικόνα 2.3.13. Υποδοχή ισογείου, όπου διακρίνεται στο βάθος η είσοδος του αµφιθεάτρου. Πηγή:
http://wikiarquitectura.com/es/images/e/e5/Patido_comunista_fr_13.jpg

Εικόνα 2.3.14. To φουαγιέ σχεδιασµένο ως φυσικό τοπίο, µε έπιπλα ειδικά γι’ αυτήν την περίσταση, από τον αρχιτέκτονα
Oscar Niemeyer. Φωτογραφία:Edward Tyler.
Εικόνα 2.3.15. To κάθισµα του Oscar Niemeyer. Φωτογραφία:Edward Tyler.
Εικόνα 2.3.16. ∆ιάδροµος τυπικού ορόφου γραφείων, µε τα κινητά χωρίσµατα και τις εισόδους των γραφείων
Πηγή: Journal Domus 511 / June 1972. Φωτογραφία Jean-Edgar de Trentinian

Στα κεντρικά γραφεία του Ιδρύµατος Ford στην Ν. Υόρκη, σχεδιασµένα από τους Kevin Roche και
John Dinkeloo την ίδια περίοδο (1966-1968), ο επιµερισµός των χώρων σε µικρά γραφεία, γίνεται µε διαφανή
στοιχεία «που επιτρέπουν στους εργαζόµενους την οπτική επαφή, την επικοινωνία, το µοίρασµα του κοινού
φιλανθρωπικού τους έργου και εντέλει την αίσθηση του ανήκειν στην ίδια οικογένεια εργαζοµένων». Το κτίριο
αναπτύσσεται σε 12 ορόφους, προσανατολισµένους γύρω από ένα κλειστό αίθριο φυσικής φύτευσης, ως µια
τεχνητή συνέχεια του πάρκου µε το οποίο γειτνιάζει, επιτυγχάνοντας µια ενδιαφέρουσα σύνδεση του αστικού
ευρύτερου περιβάλλοντος, µε τα στενότερα όρια του χώρου εργασίας. (Εικόνες 2.3.17, 2.3.18, 2.3.19). Ένας
ακόµη από τους στόχους του σχεδιασµού ήταν η διατήρηση της ανθρώπινης κλίµακας στους χώρους
γραφείων, µε χαµηλά ύψη, µεγέθη, κ.λπ., σε διάλογο µε την «ηρωική» κλίµακα της 42ας οδού, τα γύρω κτίρια
και το πάρκο, δηµιουργώντας µια οπτική «φυγή» προς το ποτάµι. (Εικόνες 2.3.20, 2.3.21).
Εικόνα 2.3.17.Το κτίριο του οργανισµού Ford στη Ν. Υόρκη. Πηγή: http://www.krjda.com/Sites/FordInfo1.html

Εικόνα 2.3.18.. Κάτοψη ορόφου γραφείων.

γραφείων Πηγή: http://www.krjda.com/Sites/FordInfo1.html
Εικόνα 2.3.19. Άποψη του κτιρίου από τον εσωτερικό κήπο. Πηγή: http://www.krjda.com/Sites/FordInfo1.html

Εικόνα 2.3.20. Εσωτερική όψη. Πηγή: http://www.krjda.com/Sites/FordInfo1.html

Εικόνα 2.3.21. Γραφείο ισογείου. Πηγή:: http://www.krjda.com/Sites/FordInfo1.html

ρόνων, η εξέλιξη των απαιτήσεων της εργασίας γραφείου, καθώς και τα

Με το πέρασµα των χρόνων
διατιθέµενα µέσα, οι προσφερόµενες τεχνολογικές δυνατότητες, αλλά κυρίως το κόστος, µείωσαν τον αριθµό
των κλειστών ιδιωτικών γραφείων ως επιλογή των επιχειρήσεων.
επιχειρήσεων Σε έρευνα του International
Internatio Facility Manager
Association, Huston (2010) δηµοσιευµένη στη Wall Street Journal23 σε δείγµα 424 επιχειρήσεων, µόλις το
32% των εργαζοµένων διαθέτουν ιδιωτικό κλειστό γραφείο, ενώ το µέγεθος του διατιθέµενου χώρου ανά
εργαζόµενο έχει µειωθεί κατά 17% έναντι
έν της δεκαετίας του 1990. Ωστόσο, αρκετοί σχεδιαστές εξακολουθούν
να χρησιµοποιούν το κλειστό σύστηµα οργάνωσης για τα πλεονεκτήµατα που προσφέρει, ειδικά σε
οργανισµούς µε δηµιουργικό προσανατολισµό.
Ο Frank O. Ghery στο κτίριο της διαφηµιστικής εταιρείας Chiat Day,, το οποίο είναι γνωστό ως
«κτίριο κιάλια» εξαιτίας του σχήµατός του, χρησιµοποιεί κλειστούς χώρους µικρού µεγέθους, τόσο για τα
ατοµικά γραφεία, όσο και για τους χώρους συνεργασίας των υπαλλήλων, σε συνδυασµόσυνδυασµ µε ελάχιστους
ελεύθερους σταθµούς εργασίας. (Εικόν
ικόνες 2.3.22, 2.3.23). Το κτίριο µε µεταµοντέρνο ύφος, κτίστηκε
κτίσ το 1985-
1991 στο Los Angeles.. Τα κλειστά γραφεία δεν διαθέτουν την τυπική µορφή του συστήµατος, αλλά ελαφρά
χωρίσµατα, µε ύψος µικρότερο της οροφής,
οροφής, διατηρώντας ωστόσο την ιδιωτικότητά τους και τη δυνατότητα
των υπαλλήλων για προσήλωση στην εργασία τους.

Εικόνα 2.3.22. Πανοραµική όψη κτιρίου Chiat Day. Πηγή:

Πηγή «052607-007-Chiat-Day-wide» by Bobak Ha'Eri - Own work.
Licensed under CC BY 3.0 via Wikimedia Commons - https://commons.wikimedia.org/wiki/File:052607-007-Chiat-Day-
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:052607
wide.jpg#/media/File:052607-007-Chiat
Chiat-Day-wide.jpg

23
Shellenbarger S., (2013
2013 Oct. 22). 7:48 p.m. ET
ET. Ανάκτηση από
http://www.wsj.com/news/articles/SB10001424052702303902404579151573105617530?
10001424052702303902404579151573105617530?mod=
mod=WSJ_Careers_CareerJou
rnal_4
Εικόνα 2.3.23. Κάτοψη κτιρίου Chiat Day. Πηγή: http://www.pickarch.com/cp-omnicom.htm

Το τετραώροφο, µε υπόγειο, κτίριο διοίκησης στην Πυλαία Θεσσαλονίκης, που σχεδιάστηκε από
τους Πρόδοµο Νικοφορίδη και Bernard Cuomo, κατασκευάστηκε το 2006-07, µε στόχο ν’ αποτελέσει το
κεντρικό κτίριο µίας περιοχής 100 στρεµµάτων, όπου θα χωροθετηθούν κτίρια γραφείων επιχειρήσεων.
(Εικόνα 2.3.24). Η οργάνωση πραγµατοποιείται γύρω από έναν µικρό φυτεµένο χώρο του ισογείου, ορατό απ’
όλους τους ορόφους. Στο ισόγειο τοποθετούνται κοινόχρηστοι χώροι εκδηλώσεων και υποδοχής, ενώ όλα τα
γραφεία, τόσο του ισογείου, όσο και των ορόφων (Α, Β, Γ) οργανώνονται σε διαφορετικά µεγέθη (1, 2, 3, 4
και 5 ατόµων) µε κλειστό σύστηµα, που τους προσφέρει δυνατότητες αποµόνωσης και ανά οµάδες. (Εικόνες
2.3.25, 2.3.26, 2.3.27, 2.3.28).
Εικόνα 2.3.24. Κτίριο διοίκησης στην Πυλαία Θεσσαλονίκης, αρχιτέκτονες Πρόδοµο Νικοφορίδη και Bernard Cuomo,
2006-07. Πηγή: Νικοφορίδης/ Cuomo

Εικόνα 2.3.25. Κάτοψη ισογείου. Πηγή: Νικοφορίδης/ Cuomo

Εικόνα 2.3.26. Κάτοψη Α ορόφου. Πηγή: Νικοφορίδης/ Cuomo

Εικόνα 2.3.27. Κάτοψη Β ορόφου. Πηγή: Νικοφορίδης/ Cuomo

Εικόνα 2.3.28. Κάτοψη Γ ορόφου. Πηγή: Νικοφορίδης/ Cuomo

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες από τα γραφεία.

http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/a64527195d/?raw=1

Το 2011, ο ψυχολόγος οργανώσεων M. Davis κάνοντας ανασκόπηση εκατό και πλέον εµπειρικών
ερευνών σε χώρους γραφείων, κατέληξε στο συµπέρασµα ότι, αν και τα γραφεία ανοικτής διάταξης συχνά
απεικονίζουν µια συµβολική διάσταση των οργανωτικών στόχων, υποστηρίζοντας χωρικά την αίσθηση του
«ανήκειν» σε µια οµάδα, λειτουργούν καταστροφικά στη στοχοπροσήλωση, την παραγωγικότητα, τη
δηµιουργική σκέψη και την ικανοποίηση των εργαζοµένων. Συγκρινόµενοι µε εργαζόµενους σε γραφεία
κλειστής διάταξης, οι εν λόγω εργαζόµενοι εκδηλώνουν συχνότερα ανεξέλεγκτες αντιδράσεις, υψηλότερα
επίπεδα άγχους, καθώς και χαµηλότερα επίπεδα συγκέντρωσης και κινήτρων. Αντίστοιχα, οι εργαζόµενοι σε
κλειστά ιδιωτικά γραφεία αντλούν περισσότερη ικανοποίηση από την αποµόνωση που απολαµβάνουν, το
φυσικό φως, τα χαµηλά επίπεδα θορύβου και γενικά τις συνθήκες στο εργασιακό περιβάλλον και αποδίδουν
καλύτερα24.
Μια σύγκριση, λοιπόν, ανάµεσα στα δύο συστήµατα οργάνωσης και τα χωρικά τους χαρακτηριστικά
καταδεικνύει ότι λειτουργούν διαµετρικά αντίθετα. Τα πλεονεκτήµατα του ενός συστήµατος είναι
µειονεκτήµατα για το άλλο και τούµπαλιν.

24
Konnikava M., (2014, January 7th). The Open Office Trap. New Yorker’s Newspaper. Ανάκτηση από
http://www.newyorker.com/business/currency/the-open-office-trap
 2.4. ΤΟ ΓΡΑΦΕΙΟ ΤΟΠΙΟ (LANDSCAPE OFFICE, BUROLANDSCHAFT)
Ο τρίτος γνωστός τύπος οργάνωσης χώρων γραφείων γεννήθηκε από τους άλλους δύο, που έχουν ήδη
αναφερθεί, ήτοι το κλειστό και το ανοικτό γραφείο, στην προσπάθεια να αµβλυνθούν τα αρνητικά τους
χαρακτηριστικά και ν’ αναδειχτούν τα θετικά. Στο τέλος της δεκαετίας του 1950 κι ενώ βρίσκονταν σε πλήρη
ανάπτυξη η εµπορευµατοποίηση των χώρων γραφείων και η εκφορά των δύο παραδόσεων, αµερικανικής και
ευρωπαϊκής, µε τους ανάλογους µορφολογικούς τύπους, στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη άρχισε να
αρθρώνεται µια νέα ιδέα. Η ιδέα αυτή εξέφρασε τη συνισταµένη ενός συνόλου προβληµατισµών και τη
δυναµική που διαφαινόταν στην αναπτυξιακή πορεία των γραφειακών χώρων. Από τη µια πλευρά
διατυπώνονταν τεχνικές µέτρησης παραµέτρων, ποιοτικές και ποσοτικές, που αφορούσαν την οργάνωση
χώρων γραφείων: τα οργανογράµµατα λειτουργίας, ο βαθµός και η συχνότητα επικοινωνίας (εσωτερικής και
εξωτερικής) των συνεργαζόµενων µεταξύ τους, οι απαιτήσεις σε εξοπλισµό, επίπλωση και εργονοµικό
σχεδιασµό. Από την άλλη πλευρά έχει γίνει πλέον συνείδηση η αξία της ανθρώπινης µονάδας, ως τµήµα ενός
συνόλου, που, αν δεν λειτουργήσει σωστά, δηµιουργεί κενά στην απόδοση του οργανισµού. Αυτό δεν έγινε
κτήµα µόνο των ερευνητών, αλλά και των εργαζοµένων που, σε πολλές χώρες (Γερµανία, Νορβηγία,
Σουηδία), άρχισαν πλέον να διαπραγµατεύονται όχι µόνο τις αµοιβές τους, αλλά και την ποιότητα του
περιβάλλοντος εργασίας.
Οι παραδοσιακοί µηχανισµοί ελέγχου και κατακόρυφης διεκπεραίωσης των αποφάσεων, που λαµβάνει
η κορυφή της διοικητικής ιεραρχίας, αποδεικνύονται αδύναµοι να υποστηρίξουν το ανθρώπινο περιβάλλον. Το
τεχνητό περιβάλλον, όπως άλλωστε και το φυσικό, φαίνεται να λειτουργεί σύνθετα και αµφίδροµα,
επηρεάζοντας όχι µόνο τη λειτουργία και την απόδοση, αλλά και την ψυχολογία των εργαζοµένων, την
κοινωνική οργάνωση και τις ανθρώπινες συναναστροφές, ενώ διαµέσου των στρατηγικών επιλογών
σχεδιασµού, τις χωρικές αντιλήψεις, την ποιότητα των άµεσων και έµµεσων ερεθισµάτων και εµπειριών που
αποκοµίζουν οι χρήστες. Ο χώρος µετατρέπεται σε ενεργό φορέα µε ποικίλη µορφολογία, που θα πρέπει να
προσφέρει δυνατότητες επιλογών, αλλαγών, ερεθισµάτων, να είναι ευχάριστος, προκλητικός και διασκεδαστικός
για τους χρήστες του. Μέσα από τους προβληµατισµούς που διατυπώνονταν και εξακολουθούν να
απασχολούν και σήµερα τους ερευνητές του χώρου, αναδείχτηκε τη δεκαετία του 1950 το γραφείο τοπίο.
Ο όρος «γραφείο τοπίο» (landscape office ή bürolandschaft) αποδίδεται στους Γερµανούς αδελφούς
Eberhard και Wolfgang Schnelle, µηχανικούς, που ασχολούνταν µε τον σχεδιασµό επίπλων γραφείου, τα
οποία, παράλληλα, κατασκεύαζαν στο εργοστάσιο του πατέρα τους. Αυτοί δηµιούργησαν και συντόνισαν µια
οµάδα συµβούλων επιχειρήσεων, οι οποίοι ονοµάζονταν Quickborner25 (1959), ενώ επινόησαν και εφάρµοσαν
ένα σύστηµα οργάνωσης χώρων γραφείων, βασισµένο σε ανοικτές διατάξεις, µε στόχο τη διευκόλυνση της
εργασιακής ροής, την εύκολη επικοινωνία των εργαζοµένων και την ελαχιστοποίηση των ενδείξεων ιεραρχίας26
(εικόνα 2.4.1). Η οργάνωση των χώρων γινόταν σε συγκεκριµένες κατευθύνσεις, µε ιεράρχηση κριτηρίων που
αναφέρονταν στη γραφειοκρατία της επιχείρησης, το τυπικό εταιρικό σχήµα και τους υπαλλήλους, τις
απαιτήσεις συνεργασίας και έρευνας, το βαθµό αλληλεπίδρασης µεταξύ των εργαζοµένων κ.λπ., µε τη χρήση
τρισδιάστατων µακετών. (Εικόνες 2.4.2, 2.4.3). Για να διασφαλιστεί η ελάχιστη ιδιωτικότητα και η
δυνατότητα αποµόνωσης των εργαζοµένων, χρησιµοποίησαν ελαφρά διαχωριστικά, ύψους περίπου 1,50 µ.,
καµπύλης µορφής, που έγιναν κάτι σαν «σήµα κατατεθέν» για το νέο οργανωτικό σχήµα. (Εικόνα 2.4.4). Το
βασικό χωρικό χαρακτηριστικό, εκτός από τα προαναφερθέντα χαµηλά διαχωριστικά, ήταν η απόρριψη των
παράλληλων σειρών στα γραφεία και η τοποθέτησή τους µε ασύµµετρες διατάξεις, καθώς και ο διαχωρισµός
των οµάδων εργασίας µε µεγάλα φυτά, που δεν χρησιµοποιούνταν ως είδος «παραγεµίσµατος», αλλά ως
οργανικό συστατικό του χώρου (Εικόνα 2.4.5).
Η ιδέα της επαναφοράς των χωρισµάτων και της δηµιουργίας µικρών ιδιωτικών χώρων, προσωπικών
γραφείων, µ’ έναν τρόπο όµως διόλου σταθερό, αλλά απολύτως ευέλικτο, εκφράστηκε σ’ αυτό το νέο
σύστηµα οργάνωσης χώρων γραφείων και ανάδειξε ένα περιβάλλον εργασίας µε όλα τα χαρακτηριστικά που
προαναφέρθηκαν: της άνεσης, της συνεργασίας, της επαφής και της διατήρησης της ατοµικότητας, της
αποµόνωσης, της ιδιωτικότητας. Τα οργανωτικά αυτά σχήµατα εφαρµόστηκαν σε νέους χώρους και κυρίως
εξαπλώθηκαν στις κεντρικές και βορειοευρωπαϊκές χώρες, εκεί όπου διατυπώθηκαν και οι πρώτοι
προβληµατισµοί σχετικά µε την ικανοποίηση του εργαζόµενου από τον χώρο του, αλλά και την καλή
ψυχολογία του, οι οποίες βοηθούν στην εργασιακή του απόδοση. Στην Αµερική, το σύστηµα αυτό
εφαρµόστηκε µερικά χρόνια αργότερα.

25
Η οµάδα αυτή δραστηριοποιείται έως σήµερα µε το συγκεκριµένο εταιρικό σχήµα.
26
Sundstorm E., Sundstorm M.G., (1986). Work Places: The Psychology of the Physical Environment in Offices and
Factories. USA: Press Syndicate of the University of Cambridge, σελ. 31-40.
Εικόνα 2.4.1. Κάτοψη κτιρίου γραφείων Bertelsmann Verlag στο Gütersloh, από την οµάδα συµβούλων Quickborner
(1961).Φωτογραφία © Quickborner Team . Πηγή: Remmele M., (22-10-2012). How the office became what it is today,
today
Journal of Style park, ανάκτηση http://www.stylepark.com/en/news/how-the-office-became-what
http://www.stylepark.com/en/news/how what-it-is-today/335695.

Εικόνα 2.4.2. Κριτήρια οργάνωσης και σχεδιασµού των χώρων γραφείων. © Quickborner Team

Εικόνα 2.4.3. Μακέτα

α οργάνωσης χώρων γραφείων. © Quickborner Team
Εικόνα 2.4.4. Τυπική µορφή γραφείου τοπίου, από την οµάδα συµβούλων Quickborner
Qui borner στη Φιλαδέλφεια. Πηγή: ©
Quickborner Team.

Εικόνα 2.4.5. ∆ιαµόρφωση γραφείων Osram στο Μόναχο, Walter Henn (1963) Πηγή:
http://www.carusostjohn.com/media/artscouncil
artscouncil/history/burolandschaft/photo_02.html

Η διάρθρωση των τυπικών κατόψεων διάταξης τοπίου, παρότι εµφανίζει µια χαοτική εικόνα,
υπόκειται σε αυστηρούς διαρθρωτικούς κανόνες και προϋποθέσεις, που αναφέρονται αναλυτικά από τον
Duffy, σε ό,τι αφορά τη µελέτη του οργανωτικού αυτού συστήµατος (1969)27. Στη συνθετική διαδικασία
εφαρµόζονται δώδεκα πολύ απλά βήµατα εξυπηρέτησης λειτουργικών αναγκών, αφού προηγηθεί αναλυτική
διαδικασία καταγραφής των αναγκών του οργανισµού σε προσωπικό, εξοπλισµό και τµήµατα. Ξεκινώντας
από τη µονάδα εργασίας (εικόνα 2.4.6, βήµα 1), προστίθενται αποθηκευτικοί χώροι και καθίσµατα
επισκεπτών (εικόνα 2.4.6, βήµα 2), τραπέζι συνεργασίας και διαχωριστικό στοιχείο (εικόνα 2.4.6, βήµατα 3,
4), φυτά, σύνθεση διαχωριστικών που υπακούει στις ανάγκες ενός προϊσταµένου (εικόνα 2.4.6, βήµατα 5,6),
θέσεις επισκεπτών (εικόνα 2.4.6, βήµα 7), δεύτερη και τρίτη θέση εργασίας, φυτά και διαχωριστικό στοιχείο
(εικόνα 2.3.14, βήµατα 8,9,10), τέταρτη θέση εργασίας και διαχωριστικό στοιχείο, που ολοκληρώνουν το
τµήµα (εικόνα 2.4.6, βήµα 11). Στο τελευταίο βήµα προστίθεται ένα νέο τµήµα που διακρίνεται από τη
διαφορετική φορά διάταξης των θέσεων εργασίας (εικόνα 2.4.6, βήµα 12).
Οι βασικοί συνθετικοί κανόνες αναφέρονται καταρχάς στη θέση, δηλαδή το σταθµό εργασίας. Οι
εργαζόµενοι δεν θα πρέπει να τοποθετούνται σε θέσεις άµεσης οπτικής επαφής µε εισόδους, κεντρικές
διαδροµές, µηχανήµατα µε έντονο θόρυβο, τουαλέτες, ή άλλους υπαλλήλους κατά πρόσωπο. Οι διαδροµές
προσπέλασης στους προαναφερθέντες χώρους πρέπει να είναι ευδιάκριτες και να προσδιορίζονται µε
διαχωριστικά στοιχεία ή φυτά. Ο φυσικός φωτισµός για θέσεις εργασίας, ο οποίος λειτουργεί και αποδίδει
µέχρι 7 µέτρα απόσταση από πηγές φυσικού φωτισµού-περιµετρικά παράθυρα, πρέπει να έρχεται από τα
αριστερά, εκτός αν χρησιµοποιούνται µηχανήµατα (π.χ. οθόνες υπολογιστών), οπότε η αξιοποίηση του
φυσικού φωτισµού είναι µικρής σηµασίας. Οι θέσεις εργασίας πρέπει να χωροθετούνται έτσι ώστε κάθε
εργαζόµενος να µπορεί να σηκωθεί ή να καθήσει στη θέση του, χωρίς να ενοχλήσει άλλους εργαζόµενους.
Ακόµη, στον σχεδιασµό, πρέπει να γίνεται σεβαστή η απαίτηση των ελάχιστων τετραγωνικών µέτρων για τη
λειτουργία κάθε µονάδας-σταθµού εργασίας. Η πρόσβαση στις θέσεις εργασίας πρέπει να είναι ευδιάκριτη,
ενώ οι αποστάσεις µεταξύ βασικών µονάδων επίπλων γραφείων δεν µπορούν να είναι µικρότερες των 70
εκατοστών. Όταν πρόκειται για διαδροµές προσπέλασης, που εξυπηρετούν µικρό αριθµό υπαλλήλων, η
απόσταση αυτή αυξάνεται σε 90 εκατοστά, ενώ σε κύριες διαδροµές ανάµεσα σε οµάδες πρέπει να
δηµιουργούνται χώροι αναπνοής-κόµβοι για να εκτονώνεται η κίνηση. Η σηµασία των ανοικτών αυτών
χώρων είναι πολύ µεγαλύτερη από την αξιοποίηση του χώρου σε θέσεις εργασίας, αυξάνεται δε ανάλογα µε
τον αριθµό των ατόµων που εξυπηρετούν. Οι κύριες προσπελάσεις πρέπει να κυµαίνονται από 1-2 µέτρα
πλάτος ανάλογα µε την πυκνότητα ροής της κίνησης, που προβλέπεται γι’ αυτές. Οι χώροι συσκέψεων και
συνεργασιών απαιτούν ιδιωτικότητα και προσεκτικό σχεδιασµό, έτσι ώστε να προστατεύονται από θορύβους,
αλλά και να µη βρίσκονται σε µεγάλη απόσταση από τις θέσεις των εργαζοµένων που τους χρησιµοποιούν
(4,5-9 µέτρα). Οι προϊστάµενοι πρέπει να προστατεύονται από την άµεση οπτική επαφή, ενώ η προσπέλαση
στις διευθυντικές µονάδες είναι προτιµότερο να γίνεται από πλαϊνές ή µπροστινές κατευθύνσεις, ποτέ όµως
πίσω από τον εργαζόµενο. Τα τµήµατα οφείλουν να αναγνωρίζονται οπτικά και να ξεχωρίζουν. Αυτό
µπορεί να γίνει είτε µε συµβολικούς τρόπους, όπως ένα χαρακτηριστικό χρώµα, είτε µε αλλαγή φοράς
τοποθέτησης των θέσεων εργασίας. Τα µηχανήµατα που προξενούν οχλήσεις πρέπει ν’ αποµονώνονται ή να
τοποθετούνται σε ηχοµονωµένους χώρους. Η επίπλωση πρέπει να σταθµίζεται µε µεγάλη προσοχή, έτσι ώστε
κάθε εργαζόµενος να διαθέτει τον εξοπλισµό και τα έπιπλα που του χρειάζονται, αλλά όχι περισσότερα. Η
υποδοχή θα πρέπει να εκτείνεται σε αρκετό χώρο διότι αποτελεί την εικόνα της επιχείρησης στους
επισκέπτες. Οι χώροι διαλείµµατος πρέπει να είναι εύκολα προσπελάσιµοι και να διαθέτουν τον κατάλληλο
εξοπλισµό (ψυγείο, καφετιέρα, σερβίτσια κ.λπ.), καθώς και ευχάριστο περιβάλλον για ξεκούραση. Οι χώροι
κάθε τµήµατος δεν πρέπει να έχουν ελάχιστα οριακά µεγέθη, έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η ευελιξία τους
και η πιθανότητα επέκτασής τους µε αναδιάρθρωση των τµηµάτων και των οργανωτικών αναλογιών.
Τα πλεονεκτήµατα των οργανώσεων αυτού του τύπου µπορούν να συνοψιστούν στην εξασφάλιση της
ιδιωτικότητας, την ανεξαρτησία των επιµέρους χώρων, τη δυνατότητα κάθε εργαζόµενου να οικειοποιηθεί µε
επεµβάσεις το χώρο του και να τον ελέγξει: δυνατότητα εκµετάλλευσης και χειρισµού επιµέρους εγκαταστάσεων
τεχνητού και φυσικού φωτισµού, αερισµού, θέρµανσης, έλεγχος του θορύβου. Οι συνθήκες εργασίας αποκτούν
στοιχεία άνεσης, εύκολης συνεργασίας, διακριτικής εποπτείας, ανθρωπίνων επαφών, αποφυγής των εντάσεων
που προκαλεί ο µεγάλος αριθµός θέσεων εργασίας σε ανοικτές διατάξεις και εξισορρόπησης των εργασιακών
απαιτήσεων, για συγκέντρωση και προσήλωση στο στόχο.
Από την άλλη πλευρά, οι επιχειρήσεις εκµεταλλεύονται στο έπακρο τους χώρους που διαθέτουν µε
κινητά χωρίσµατα, ενώ η ευελιξία των διατάξεων τούς δίνει δυνατότητες προσαρµογής σε νέες απαιτήσεις και
συνθήκες, χωρίς χάσιµο χρόνου και χρηµάτων. Οι άνετες συνθήκες στους χώρους εργασίας δηµιουργούν

27
Duffy F., Wancum A., (1969) (2nd ed.). Office Landscaping: A New Approach to Office Planning. London: Anbar
Publications.
εξάλλου ανταποδοτικότητα από την πλευρά των εργαζοµένων και καλύτερη ροή της εργασίας, όπως
καταδεικνύουν κοινωνιολογικές και ψυχολογικές εµπειρικές µελέτες. Οι δυνατότητες ανάπτυξης των
µηχανολογικών εγκαταστάσεων, τόσο στα δάπεδα όσο και στις οροφές, παράλληλα µε τις αναµονές στα
στοιχεία επίπλωσης και εξοπλισµού, ενισχύει ακόµη περισσότερο την προσαρµοστικότητα και την ευελιξία
των σταθµών εργασίας.

Disclosure http://www.imdb.com/title/tt0109635/ Απόσπασµα Κινηµατογραφικής ταινίας, διάρκεια 1’43’'

http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/2428622685/?raw=1
Η ταινία disclosure (1994) είναι µία δραµατική ταινία θρίλερ σε σενάριο P. Attanasio και σκηνοθεσία B. Levinson. Η
ταινία παρουσιάζει τις προσπάθειες ανέλιξης του πρωταγωνιστή στην ιεραρχία της εταιρείας σχεδιασµού λογισµικού
υλικού, όπου εργάζεται. Κι αυτό παρά την υπονόµευση που δέχεται από την πρωταγωνίστρια. Οι σκηνές αναφοράς
παρουσιάζουν τον τρόπο που έχουν ήδη εξελιχτεί οι δυνατότητες επικοινωνίας µέσω τηλεδιασκέψεων, καθώς και τον
σχεδιασµό εικονικών περιβαλλόντων. Ο χώρος εργασίας είναι οργανωµένος µε επαναλαµβανόµενα, ελεύθερα, ατοµικά
γραφεία, µε διαφανή στοιχεία, που προορίζονται για τα µεσαία στελέχη της εταιρείας. Πρωταγωνιστούν οι D. Moor, M.
Douglas, D. Sutherland.
Εικόνα 2.4.6. Συνθετική διαδικασία γραφείου τοπίου. Πηγή: © Ζωή Γεωργιάδου

Τη δεκαετία του 1960, στη Β. Αµερική, ο ερευνητής και σχεδιαστής Robert Propst, βασισµένος στις
αρχές της σύνδεσης του εργασιακού περιβάλλοντος µε τις ανάγκες των εργαζοµένων και της αποσύνδεσής
του από την εµφανή ιεραρχική οργάνωση, σχεδιάζει το σύστηµα επίπλωσης «Action Office Ι»,
δηµιουργώντας το δικό του γραφείο τοπίο. (Εικόνα 2.4.7).Το σύστηµά του είναι βασισµένο σε πολυετή
έρευνα και περιγράφεται στο βιβλίο του The Office: A Facility Based on Change (1968)28. (Εικόνα 2.4.8). Σ’
αυτήν διαπιστώνει ότι οι χώροι γραφείων, όπως ήταν οργανωµένοι, κατασπαταλούσαν την αποτελεσµατικότητα,
την ενεργητικότητα, την υγεία, τις ιδέες και τα κίνητρα των εργαζοµένων, κυρίως διότι αδυνατούσαν να
υποστηρίξουν την αλλαγή, που αποτελεί το φυσικό χαρακτηριστικό των οργανισµών29. Το σύστηµα Action
Office υλοποιήθηκε το 1968 από την εταιρεία επίπλων Herman Miller, στην οποία ο Propst ήταν πρόεδρος,
και γνώρισε µεγάλη απήχηση στις Ηνωµένες Πολιτείες, παράγοντας έναν νέο τύπο γραφείου τοπίου στην
Αµερική. Το σύστηµα αυτό σχεδιάστηκε ως ένα σύνολο στοιχείων, που µπορούσαν να συνδυαστούν µε
διαφορετικούς τρόπους για να φτιάξουν ένα θάλαµο εργασίας, ο οποίος στη συνέχεια γνώρισε ευρεία κλίµακα
εφαρµογών. (Εικόνα 2.4.9). Το σύστηµα εξελίχθηκε σε «Action Office II, ΙΙΙ» και λειτουργεί σε νέα µορφή
µέχρι σήµερα, διατηρώντας τις αρχικές του σχεδιαστικές αξίες, αλλά προσαρµοσµένο στα «κουβούκλια»-
θαλάµους εργασίας (cubicle), που φαίνεται να κυριαρχούν ως οργανωτικά πρότυπα, παρά τις αρνητικές
πολλές φορές αξιολογήσεις τους.(∆ες Κεφάλαιο 10). Ο ίδιος ο Propst, σε συνέντευξη του, σχεδόν 40 χρόνια
µετά, αναφερόµενος στην κακή χρήση των κουβουκλίων παρατηρεί ότι «Πολλοί οργανισµοί δεν διαθέτουν
εξυπνάδα και προοδευτικότητα και οι υπεύθυνοι των αποφάσεων µπορεί να πάρουν τον ίδιο εξοπλισµό και να
τον µετατρέψουν σε τρύπες κολάσεως. Φτιάχνουν µικρά κουβούκλια και στοιβάζουν µέσα σ’ αυτά τους
ανθρώπους, σαν να τους βάζουν σε ποντικότρυπες».

Playtime http://www.imdb.com/title/tt0080319/ Απόσπασµα Κινηµατογραφικής ταινίας, διάρκεια 1’36’'

http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/fd055f7dc4/?raw=1
Η ταινία playtime (1967) είναι µία γαλλική κωµωδία, σε σενάριο J. Tati, J. Lagrange και A. Buchwald και σκηνοθεσία J.
Tati. Εκτυλίσσεται σε 6 επεισόδια όπου παρουσιάζονται οι παράλληλες πορείες του κου Hulot και µιας οµάδας
Αµερικανίδων τουριστριών στο Παρίσι. Η σκηνή αναφοράς είναι το δεύτερο επεισόδιο, όπου ο κος Hulot φθάνει στο
κτίριο γραφείων, έναν µοντέρνο ουρανοξύστη φτιαγµένο από ατσάλι και γυαλί, µε γυαλιστερές επιφάνειες και µια
απόλυτα ουδέτερη γκρίζα όψη, για µια σηµαντική συνάντηση. Στον εσωτερικό χώρο επιµήκεις γκρίζοι διάδροµοι,
οδηγούν σε γυάλινα γραφεία στις δύο πλευρές τους. Ο χώρος εργασίας είναι οργανωµένος µε επαναλαµβανόµενα
πανοµοιότυπα κουβούκλια- γραφεία µεσαίου ύψους- σε σειρές µε µια πλευρά γεµάτη µε αποθηκευτικούς χώρους –
συρτάρια, και την τηλεφωνήτρια µέσα σ’ έναν µικρό περιστρεφόµενο γυάλινο κύβο στο κέντρο. Ο κύριος Hulot χάνεται
σ’ αυτόν τον λαβύρινθο χώρων και γραφείων, κυνηγώντας την αντανάκλαση, πάνω στους γυάλινους τοίχους, του
υπαλλήλου που επρόκειτο να συναντήσει. Πρωταγωνιστούν οι J. Tati, B. Dennek.

28
Propst R., (1968). The Office: A Facility Based on Change. Elmhurst, Ill: Business Press.
29
Abraham Υ., (1998). The Man Behind the Cubicle. Metropolis, November 1998.
Εικόνα 2.4.7. Το «Action Office I». Πηγή:Courtesy
Πηγή of the Herman Miller Archives

Εικόνα 2.4.8. Από την ανάλυση του συστήµατος από τον Propst. Πηγή:Courtesy
Courtesy of the Herman Miller Archives

Εικόνα 2.4.9. Η οργάνωση της κάτοψης µε το σύστηµα Action Office στη διαφηµιστική µπροσούρα της εταιρείας Herman
Miller (1973) απεικονίζει τις οργανικές
ές διατάξεις και τη µη γραµµική ιεραρχία,, που προσδιορίζουν οι ιδέες του Propst. Ο
ίδιος σηµειώνει «Οι ανθρώπινοι οργανισµοί ήσαν πάντα φυσικοί τόποι αλλαγών, αντανακλώντας την οργανική φύση της
ζωής. Αυτό που διαφοροποιείται τώρα είναι οι ρυθµοί των αλλαγών, που θα επέρχονται ταχύτερα και ταχύτερα στο µέλλον»
Πηγή: Courtesy of the Herman Miller Archives.

Τα κεντρικά γραφεία της ασφαλιστικής εταιρείας Beheer, Apeldoorn, στην Ολλανδία, σχεδιασµένα
από τον αρχιτέκτονα Herman Hertzberger
ertzberger το 1970-72,
72, αποτελούν ένα από τα καλύτερα όψιµα παραδείγµατα
της εξέλιξης του βορειοευρωπαϊκού προτύπου γραφείου-τοπίου
γραφείου τοπίου στην Κεντρική Ευρώπη την ίδια εποχή.
(Εικόνες 2.4.13, 2.4.14, 2.4.15). Αποτελούν τη χωρική έκφραση της οργανωτικής δοµής της εταιρείας, που
βασίζεται στην ελεύθερη συνεργασία των στελεχών της, εστιάζοντας «σε « µια α ισχυρή κεντρική αίσθηση τάξης,
απελευθερώνοντας τη δυνατότητα των χρηστών να δηµιουργήσουν το δικό τους περιβάλλον που προτιµούν,
µέσα σε µια δοµή»30. Η οργάνωση του χώρου σε µικρές οµάδες σταθµών εργασίας µε οριζόντιο και κάθετο
κάνναβο, (εικόνα 2.4.10) σε µικρά αίθρια, µε δυνατότητα προσωπικών επιλογών σε ό,τι αφορά την επίπλωση
και το «σκηνικό» (εικόνες 2.4.11, 2.4.12), αντιπροσωπεύει τη σαφή διάθεση εξανθρωπισµού του εργασιακού
περιβάλλοντος και επιτρέπει τη δηµιουργία ξεχωριστών µικρών «κόσµων» σ’ ένα ευρύτερο εργασιακό
περιβάλλον, που λειτουργεί οργανικά.

Εικόνα 2.4.10. Κάτοψη γραφείων της ασφαλιστικής εταιρείας Beheer, Apeldoorn, στην Ολλανδία, αρχιτέκτονας Herman
Hertzberger (1970-72). Πηγή http://www.ahh.nl/

30
Duffy F., (1997). The New Office. London: Conran Octopus, σελ. 36-37.
Abraham Y., (1998), ό.π.
Saval N., (2014). Cubed: A Secret History of the Workplace. USA: Doubleday.
Εικόνα 2.4.11. Κάτοψη διατάξεων σταθµών εργασίας. Πηγή: http://www.ahh.nl/

Εικόνα 2.4.12. ∆ιατάξεις χώρων γραφείων και χώρων συνεργασίας.

Πηγή:http://academics.triton.edu/faculty/fheitzman/architecturalmethodology-C.html
Εικόνα 2.4.13. .Εξωτερική όψη. Πηγή:http://architekturphoto.de

Εικόνα 2.4.14. Εσωτερικό κτιρίου. Πηγή:

Πηγή http://www.ahh.nl/ φωτογραφία Willem Diepraam
Εικόνα 2.4.15: Εσωτερικό κτιρίου. Πηγή: http://www.ahh.nl/ φωτογραφία Willem Diepraam

Στο κτίριο της Τράπεζας ING στην Ολλανδία (1987) µπορούµε να αναγνωρίσουµε τα
χαρακτηριστικά της οργανικής αρχιτεκτονικής και των βορειοευρωπαϊκών περιπτώσεων γραφείων τοπίων –
αυτά «της οριζόντιας, έναντι της κατακόρυφης κυκλοφορίας, της χαλαρής αντιµετώπισης της απόδοσης των
χώρων, τους στενοµέτωπους χώρους που είναι η απάντηση στις απαιτήσεις των χρηστών για θέα και φυσικό
φωτισµό, περισσότερο από τις οικονοµικές αξίες των ακινήτων, τη ροπή προς τις εκκεντρικές αρχιτεκτονικές
φόρµες, σε σχέση µε τον εξορθολογισµένο κάνναβο»31. Ο αρχιτέκτονας Ton Alberts απεικόνισε στο κτίριό του
τις πολιτισµικές αξίες της τράπεζας και ανάπτυξε µια θέση περιβαλλοντικής ευαισθησίας στην εξοικονόµηση
ενέργειας µε τη χρήση ηλιακών συλλεκτών, φυσικής ροής αέρα, θερµοµονώσεων κ.λπ. (Εικόνα 2.4.17).
Η κάτοψη περιλαµβάνει µια ροή ενός επαναλαµβανόµενου πολυγωνικού σχήµατος, ως µοτίβο-µονάδα,
που γίνεται πολυώροφο κτίριο και αρθρωτή κάτοψη-αλυσίδα και οργανώνεται λειτουργικά σε µικρή
επιµερισµένη κλίµακα. (Εικόνα 2.4.16). Το συγκρότηµα περιλαµβάνει 10 κτίρια, συνολικού εµβαδού 58.000
τ.µ., σε 43 ορόφους γραφείων. Στο εσωτερικό των κτιρίων παρατηρεί κανείς πολυεπίπεδους οργανικούς
όγκους, που δηµιουργούν σύνθετες µορφές, οι οποίες ξετυλίγονται στα κλιµακοστάσια, στις οροφές, αλλά και
σε λεπτοµέρειες ή αντικείµενα, όπως για παράδειγµα στα φωτιστικά σώµατα. (Εικόνες 2.4.18, 2.4.19, 2.4.20).
Το συγκεκριµένο γραφείο βραβεύτηκε µε 6 βραβεία αρχιτεκτονικού σχεδιασµού (1987, 3 βραβεία το
1988, 1989 και 2007).

31
Duffy F., (1997), ό.π., σελ. 40.
Εικόνα 2.4.16. Γραφεία Τράπεζας ING (1987), Ολλανδία, αρχιτέκτονας Ton Alberts. Κάτοψη επαναλαµβανόµενου
µοτίβου- όροφος.

Εικόνα 2.4.17:Όψη γραφείων Τράπεζας ING (1987), Ολλανδία, αρχιτέκτονας Ton Alberts.
Εικόνα 2.4.18:Εσωτερικός χώρος γραφείων Τράπεζας ING (1987), Ολλανδία, αρχιτέκτονας Ton Alberts. Πηγή: jankie
(ING gebouw Amsterdamse Poort) [CC BY-SA 2.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.0)], via Wikimedia
Commons
Εικόνα 2.4.19: Εσωτερικός χώρος γραφείων Τράπεζας ING (1987), Ολλανδία, αρχιτέκτονας Ton Alberts.Πηγή: Alberts &
Van Huut (Foto Architectenbureau Alberts & Van Huut Archief) [GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC
BY 3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by/3.0)], via Wikimedia Commons

Εικόνα 2.4.20: Εσωτερικός χώρος γραφείων Τράπεζας ING (1987), Ολλανδία, αρχιτέκτονας Ton Alberts.Πηγή: jankie
(Hal ING gebouw Amsterdamse Poort) [CC BY-SA 2.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.0)], via Wikimedia
Commons

Ένα διαφορετικό, σύγχρονο γραφείο-τοπίο µικρής έκτασης (540 τ.µ.) αντιπροσωπεύει η

ανακατασκευή του χώρου της εταιρείας Pons-Huot (2005-2006) στο Παρίσι, που πραγµατοποιήθηκε από το
αρχιτεκτονικό γραφείο Christian Pottgiesser και τιµήθηκε µε το παγκόσµιο βραβείο καλύτερου γραφείου το
2008. Το γραφείο στεγάζεται σ’ ένα ατελιέ του 19ου αιώνα, µε είσοδο από εσωτερική αυλή και γυάλινη στέγη
µε περίτεχνα µεταλλικά στοιχεία στήριξης, αντιπροσωπευτικά της εποχής κατασκευής του. (Εικόνες 2.4.22,
2.4.23). Η κεντρική ιδέα της διαρρύθµισης του εσωτερικού χώρου βασίστηκε στη δηµιουργία δύο
λειτουργικών επιπέδων και δύο παταριών: το άνω επίπεδο εισόδου, υποδοχής και σταθµών εργασίας και το
δεύτερο, κάτω από το πρώτο, µε χώρους συνεργασιών, ξεκούρασης και αποµόνωσης, µε τη µορφή τεχνητών
«σπηλαίων» που φωτίζονται από την οροφή.(Εικόνες 2. 4. 27, 2. 4. 28). ∆ύο διαµήκη τµήµατα παταριών-
χώρων συγκέντρωσης, διαµορφώνονται κάτω από τη γυάλινη στέγη- δεξιά και αριστερά, αποµονώνονται µε
υαλοστάσια και είναι προσβάσιµα από τέσσερα µεταλλικά κλιµακοστάσια, που µπορούν να χρησιµοποιηθούν
και ως καθίσµατα (Εικόνα 2.4.21, 2. 4. 24).
Η µορφολογία βασίστηκε σε οργανικές καµπύλες φόρµες, που ρέουν και συνδυάζουν συνεχόµενες
επιφάνειες εργασίας, µε στοιχεία φυσικής φύτευσης, τα οποία µεγαλώνουν σ’ αυτό το περιβάλλον
θερµοκηπίου και διαφανείς θόλους από πλεξιγκλάς, που αποµονώνουν τους σταθµούς εργασίας. (Εικόνες 2.
4.25, 2.4.26). Οι θέσεις εργασίας δεν είναι καθορισµένες – ο κάθε εργαζόµενος µπορεί να επιλέξει να καθήσει
οπουδήποτε, καθώς παντού υπάρχουν παροχές και φωτιστικά σώµατα. Η ίδια ρευστότητα και ευελιξία,
εξάλλου, εµφανίζεται σε όλους τους χώρους, µε τη δυνατότητα διαφορετικών συνδυασµών της επίπλωσης,
για την εξυπηρέτηση σειράς πιθανών αναγκών. (Εικόνα 2.4.25).
Εικόνα 2.4.21. Κάτοψη διαµόρφωσης εσωτερικού χώρου γραφείων Pons- Pons Huot .Αρχιτέκτονας: Christian Pottgiesser.
Πηγή: http://www.pottgiesser.fr/christian_pottgiesser_architecturespossibles/pons_+_huot.html Φωτογραφία
Φ Willem
Diepraam
Εικόνα 2.4.22. Αξονοµετρικό.
Πηγή: http://www.pottgiesser.fr/christian_pottgiesser_architecturespossibles/pons_+_huot.html

Εικόνα 2.4.23. Είσοδος . Φωτογραφία Luc Boegly, CPAP.

Πηγή: http://www.pottgiesser.fr/christian_pottgiesser_architecturespossibles/pons_+_huot.html
Εικόνα 2.4.24. Εσωτερικός χώρος . Φωτογραφία Luc Boegly, CPAP.
Πηγή: http://www.pottgiesser.fr/christian_pottgiesser_architecturespossibles/pons_+_huot.html

Εικόνα 2.4.25. Εσωτερικός χώρος, άνω επίπεδο. Φωτογραφία Luc Boegly, CPAP.
Πηγή: http://www.pottgiesser.fr/christian_pottgiesser_architecturespossibles/pons_+_huot.html
Εικόνα 2.4.26. Εσωτερικός χώρος, άνω επίπεδο. Φωτογραφία Luc Boegly, CPAP.
Πηγή: http://www.pottgiesser.fr/christian_pottgiesser_architecturespossibles/pons_+_huot.html
Εικόνα 2.4.27. Εσωτερικός χώρος, κάτω επίπεδο. Φωτογραφία Luc Boegly, CPAP.
Πηγή: http://www.pottgiesser.fr/christian_pottgiesser_architecturespossibles/pons_+_huot.html
Εικόνα 2.4.28. Εσωτερικός χώρος, κάτω επίπεδο. Φωτογραφία Luc Boegly, CPAP.
Πηγή: http://www.pottgiesser.fr/christian_pottgiesser_architecturespossibles/pons_+_huot.html

Βιβλιογραφία
Θεµατική βιβλιογραφία
Abalos, I., & Herreros, J., (2003). Tower and Office. Cambridge: MIT press.
Abraham Υ., (1998).The Man Behind the Cubicle. Metropolis, November 1998.
Allen C., (ed.), (2012). Best of Office Architecture and Design. Sandow Media.
Antonelli P.,(ed.) (2001). Workspheres: Design and Contemporary Work Styles. New York: The Museum of
Moder Art, Harry N. Abrams.
Bodin- Danielsson Chr., Bodin L., Wulff V., and Tores Th., (2015). The Relation between Office Type and
Workplace Conflict: a Gender and Noise Perpective. Journal of Environment Psychology, Vol.42,
σελ. 161-171.
Brennan A., Chugh J.S., and Kline T., (2002). Traditional Versus Open Space Design: A Longitudinal Field
Study. Journal of Environment and Behavior, Vol.34. No 3, σελ. 279-299.
Brill M (1986). Using Office Design to Increase Productivity. Buffalo Organization for Social and
Technological Innovation (BOSTI), Workplace Design and Productivity (two volumes).
Brill, M., Margulis, S., Konar, E., (1985).The Impact of the Office Environment on Productivity and the
Quality of Working Life. (2 vols). Buffalo: Westinghouse Furniture Systems.
Brill, M., Weideman, S.,(2001). Disproving Widespread Myths about Workplace Design. Indiana: Kimball
International
Cabe: British Council for Offices,( May 2005). The Impact of Office Design on Business Performance,
ανάκτηση από
http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20110118095356/http:/www.cabe.org.uk/files/impact-
office-design-full-research.pdf.
Duffy F., (1992). The Changing Workplace. Hong Kong: Phaidon
Duffy F., (1997). The New Office. London: Conran, Octopus.
Duffy F., Wancum A., (1969) (2nd ed.). Office Landscaping: A New Approach to Office Planning. London:
Anbar Publications.
Economist (November 25th, 1995). The White- Collars Factories.
Harrison A., Wheeler P., and Whitehead C., (ed.), (2004). The distributed workplace. London, N. York:
Spoon Press.
Jodidio Ph., (1997). Sir Norman Foster. Italy: Taschen.
Kleerman W. B., (June 1982).The Need of Ergonomics Expertise. Applied Ergonomics, Volume 13.2, σελ.
125-127.
Kupritz V. W., Hillsman T., (April 2011). The Impact of the Physical Environment on Supervisory
Communication Skills Transfer, International Journal of Business Communication, Volume 48.2,
σελ. 148-185.
Leaman A., Bordass B., (2004). Flexibility and Adaptability in Macmillian, S (2003) Designing Better
Buildings: Quality and Value in the Built Environment. London: E&FN Spon Press.
Lipman J.,(1986), Frank Loyd Wright and the Johnson Wax Buildings, USA: Dover Publications
Lutz B., (2010). Knoll: A Modernist Universe. N. York, London: Rizzoli
Mac Carter R., (1997). Frank Loyd Wright Architect. London: Phaidon
Maher, A., Von Hippel, C. (2005). Individual Differences in Employee Reactions to Open-Plan Offices,
Journal of Environmental Psychology, Vol. 25, No. 5, σελ. 219-229.
Marmot A., (1995). Understanding Offices. London: Penguin.
Mayo E., (1933). The Human Problems of an Industrial Civilization. New York: MacMillan.
Myerson J., Ross Ph., (2003). 21st Century Office. London: Laurence King Publishing Ltd.
Myerson J., Turner G., (1998). The Workspace, New Culture: Office Design as a Catalyst for Change. UK:
Gower.
O’ Neil M., (2007) (2nd ed.). Measuring Workplace Performance. New York: Taylor and Francis.
Propst R., (1968). The Office: A Facility Based on Change. Elmhurst, Ill: Business Press
Saval N., (2014). Cubed: A Secret History of the Workplace. USA: Doubleday.
Sundstorm E., Sundstorm M.G., (1986). Work Places: The Psychology of the Physical Environment in Offices
and Factories. USA: Press Syndicate of the University of Cambridge, σελ. 31-40
Vischer, J., (2007). Towards an Environmental Psychology of Workspace: How People are affected by
Environments for Work, University of Sydney, Architectural Science Review Volume 51.2, σελ. 97-
108.
Wankum A., (1969). Layout Planning in the Landscaped Office. London: Anbar Monograph.
Yldirim K., Akalin- Baskaya A., and Celebi, M.(2007). The Effects of Window Proximity, Partition Height,
and Gender on Perceptions of Open- Plan Offices. Journal of Environmental Psychology, Volume 27.
2, σελ. 154-165.
Aronoff, St, Kaplan Aud., (eds.) (1995). Total Workplace Performance: Rethinking the Office Environment.
Ottawa: WDL Publications.
Brill M., Keable E., and Fabiniak J., (2000). The Myth of Open-plan. Facilities Design & Management,
February. 19(2): 36-38.
Brill M., Marguilis St. T., Konar E., et al. (1994). Using Office Design to Increase Productivity. Buffalo, NY:
Workplace Design and Productivity, Inc.

∆ιαθεµατική βιβλιογραφία

Alexander, Chr., (1977). A Pattern Language: Towns, Buildings and Construction. New York: Oxford
University Press
Furneaux J., (1988). Western Architecture: A Concise History. London: Thames and Hudson
Government Property Management Centre of Expertise (ed.) (2014).Workplace Standards and Guidelines for
Office Space. New Zealand. Ανακτήθηκε
http://issuu.com/ministryofsocialdevelopment/docs/government_national_property_strate/0
Marmot A., Eley J., (2000). Office space Planning: Designing for Tomorrow’s Workplace. USA: Mac Craw
Hill.
O’ Neil M., (1998). Ergonomic Design for Organizational Effectiveness. N. York: CRC Press.
Panero J., Zelnik M., (1979). Human Dimension ad Interior Space: A source book of Design reference
standards. USA and Canada: Whitney Library of Design.
Plunkett D., Reid O., (2014). Detail in Contemporary Office Design. London: Laurence King Publishing Ltd.
Rengel R., (2012). The Interior Plan: Concept and Exercises. USA: Fairchild books.
Reznikoff S., C., (1986). Interior Graphic and Design standards. N. York: Whitney Library of Design.
Μπούρας Χ., Φιλιππίδης ∆. (επιµ), 2013. Αρχιτεκτονική. Αθήνα: εκδοτικός οίκος Μέλισσα.
Νικολαΐδου Σ., (1993). Η κοινωνική οργάνωση του αστικού χώρου. Αθήνα: Παπαζήσης.
Jacobus J., Jr., (1963). Modern Architecture, in, Hitchcock H. R., Lloyd S., Talbot R. D., Lynton N., Boyd A.,
Carden A., Rawson Ph., Jacobus J. World Architecture: an Illustrated History. New York: McGraw-
Hill.

Κριτήρια αξιολόγησης
Κριτήριο αξιολόγησης 1
Σας δίνεται σκαρίφηµα κάτοψης ορόφου γραφείων, µε διάσταση 12Χ18 µ., µε παράθυρα στις 3 πλευρές του
(α, β, γ) και καθορισµένο χώρο κατακόρυφης επικοινωνίας, µε κοινόχρηστες λειτουργίες στο κέντρο της
πλευράς δ.
Σχεδιάστε µε σκαριφήµατα 3 συστήµατα διατάξεων (κλειστή διάταξη, ανοικτή διάταξη, γραφείο
τοπίο). Στις διατάξεις σας θα περιλάβετε: α) µικρή υποδοχή, β) 2 αίθουσες συνεδριάσεων 6 και 12 ατόµων, γ)
3 γραφεία υψηλόβαθµων στελεχών µε ατοµική επιφάνεια εργασίας (διάσταση 1,80Χ 0,80µ.) και ατοµικό
κάθισµα, 2 καθίσµατα επισκεπτών και αποθηκευτικούς χώρους, δ) µεσαία και χαµηλόβαθµα στελέχη µε
ατοµική επιφάνεια εργασίας (διάσταση 1,30Χ 0,80µ.) και ατοµικό κάθισµα, κατ’ ελάχιστο αριθµό 15 άτοµα.
Χρησιµοποιήστε εργονοµικά στοιχεία από το βιβλίο Panero J., Zelnik M., (1979). Human Dimension
and Interior Space: A Source Book of Design Reference Standards. USA and Canada: Whitney Library of
Design, σελ. 169-194.
Παρατηρήστε τις διαφορές που θα προκύψουν ανάλογα µε το σύστηµα οργάνωσης στον αριθµό
µεσαίων και χαµηλόβαθµων στελεχών και περιγράψτε τις σε κείµενο 300 λέξεων.

Απάντηση 1
Στον σχεδιασµό των σκαριφηµάτων, εκτός από τις λειτουργικές απαιτήσεις και τα εργονοµικά
χαρακτηριστικά της επίπλωσης, τις αποστάσεις κ.λπ., που θα έχετε συγκεκριµενοποιήσει από την
προτεινόµενη βιβλιογραφία, θα πρέπει να ανατρέξετε στα βασικά χαρακτηριστικά των συστηµάτων που θα
χρησιµοποιήσετε. Αυτά αναφέρονται στα υποκεφάλαια που προηγήθηκαν. Όταν οριστικοποιήσετε τα
σκαριφήµατα σας, παρατηρήστε τις διαφορές που προκύπτουν στα διαφορετικά συστήµατα και συντάξτε το
κείµενο σας. Η αναφορά σας θα πρέπει να περιλάβει την πυκνότητα στον χώρο, τον αριθµό εργαζοµένων, τις
κινήσεις, την επικοινωνία, τον ελεύθερο χώρο, τα όρια ανάµεσα στα γραφεία, την ευελιξία διατάξεων και το
φυσικό φωτισµό.

Κριτήριο αξιολόγησης 2
Παρακολουθείστε την ταινία «disclosure» που αναφέρθηκε και σηµειώστε τα χαρακτηριστικά των γραφείων
που παρουσιάζονται στην πλοκή της. Καταγράψτε τα σε ελεύθερο κείµενο έκτασης έως 300 λέξεις.

Απάντηση 2
Το κείµενο σας θα πρέπει να περιλάβει τα γραφεία των υψηλόβαθµων και µεσαίων στελεχών, την επίπλωση
και τη συµβολική τους θέση στους ορόφους του κτιρίου, την εσωτερική και εξωτερική οπτική επαφή ανάλογα
µε τη βαθµίδα, τους τρόπους εσωτερικής επικοινωνίας, τις αίθουσες άτυπων συνεδριάσεων, τον χώρο
τυπικών συνεδριάσεων και τη χωρητικότητα τους. Επιπρόσθετα µπορείτε να σχολιάσετε τη συνολική
διάρθρωση του κτιρίου.
 3. ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΓΡΑΦΕΙΩΝ

Σύνοψη
Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται ανασκόπηση των σύγχρονων οργανωτικών µορφών γραφείων σε ό,τι αφορά το
πρότυπο εργασίας που εφαρµόζεται, το χρόνο χρήσης των διατιθέµενων χώρων και την απασχολησιµότητά τους,
τη δυνατότητα που προσφέρεται για συνδιαχείρηση από τους εργαζόµενους, τις διατάξεις που χρησιµοποιούνται
στη διαρρύθµιση των χώρων καθώς και τη χρήση των νέων τεχνολογιών. Παρουσιάζονται τα τέσσερα πρότυπα
του Duffy (1997): κυψέλη, κελί, φωλιά και οµάδα, που ορίζονται µε βάση τον βαθµό αυτονοµίας του
εργαζόµενου και την ανάγκη συνεργασίας του µε άλλους εργαζοµένους και τα χαρακτηριστικά τους. Επίσης,
παρουσιάζονται τα πρότυπα των Myerson και Ross (2003), που, µε τη δική τους οπτική, κωδικοποιούν τις
παραδοχές, οι οποίες, σύµφωνα µε την εκτίµησή τους, άρχισαν ήδη να επηρεάζουν τα αρχιτεκτονικά
χαρακτηριστικά και τον σχεδιασµό των σύγχρονων χώρων γραφείων: το γραφείο οπτική αφήγηση, το κοµβικό
γραφείο, το γραφείο κοινότητα και το νοµαδικό γραφείο.

Προαπαιτούµενη γνώση
Οι γνώσεις που απαιτούνται περιλαµβάνονται στα κεφάλαια 1 και 2. Τα βιβλία που χρησιµοποιούνται ως
θεωρητικό υπόβαθρο αναφοράς σ’ αυτό το κεφάλαιο είναι: Duffy F.,(1997). The New Office. London: Conran
Octopus. Myerson J., Ross Ph.,(2003). The 21rst Century Office: Architecture and Design for the New
Millenium. N. York: Rizzoli.

3.1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ
«Οι άνθρωποι µε τα λευκά κολάρα γλίστρησαν σιωπηλά µέσα σ’ αυτόν τον κόσµο», γράφει ο κοινωνιολόγος C.
Wright Mills, «και τα γραφεία, που τους φιλοξένησαν, εµφανίσθηκαν διστακτικά επίσης». «Η ιστορία του
σχεδιασµού (design) τους µπορεί να ειπωθεί διaµέσου απρόσωπων, ανώνυµων υπαλλήλων, δακτυλογράφων και
αρχείων, φακέλων που χρησιµοποίησαν, καθισµάτων που κάθησαν. Επίσης, όµως, είναι η χρονολογηµένη
ιστορία των ανθρώπων που επιδίωξαν να µορφοποιήσουν αυτά τα γραφεία, είτε φυσικά, είτε κοινωνικά, συχνά
µε τρόπους που στόχευαν στην καλυτέρευση της ζωής των ανθρώπων σ’ αυτά, και συνήθως πετυχαίνοντας κάτι
πολύ περισσότερο από αυτό που επιδίωκαν. Είναι µια ιστορία που µπορεί να ειπωθεί µε την οπτική των
ανθρώπων που αισθάνθηκαν αυτές τις αλλαγές από τα γραφεία τους».1
Όπως έχει ήδη αναφερθεί, οι νέες οργανωτικές µορφές εργασίας, µε τον επανασχεδιασµό της δοµής
των οργανισµών, συµπαρασύρουν, όπως είναι αναµενόµενο, και τον επανασχεδιασµό της χωρικής
µορφολογίας. Από τη στιγµή που η δηµιουργική γνώση φαίνεται να κυριαρχεί ως τρόπος εργασίας, τα
συλλογικά σχέδια και οι συνεργασίες, οι απαιτήσεις για παράλληλη αυτονοµία και δραστηριοποίηση στα
πλαίσια των οµάδων εργασίας, προβάλλονται σε πρώτο επίπεδο. Ακόµη περισσότερο δε, αφού η θεώρηση της
εργασίας γραφείου ως µιας παραγωγικής µονάδας όπου οι απλές διαδικασίες διεκπεραίωσης και ρουτίνας
πραγµατοποιούνται από µεµονωµένους υπαλλήλους, µε την επίβλεψη άλλων, έχει αναθεωρηθεί και πολλές
τυπικές διαδικασίες έχουν αυτοµατοποιηθεί. (∆ες κεφάλαιο 1, 1.3.).
Κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, καθώς η τεχνολογία και οι αυτοµατισµοί αλλάζουν τον χαρακτήρα
της εργασίας, πολλοί οργανισµοί στρέφουν τις απαιτήσεις τους τόσο σε χώρους, που προσδιορίζονται ως
χώροι οµαδικής εργασίας-συνεργασίας, όσο και σε άλλους, που χαρακτηρίζονται ως χώροι αυτοσυγκέντρωσης
και ατοµικής εργασίας, µε τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά και τις λειτουργικές απαιτήσεις των δύο ειδών. Σ’
αυτό το πλαίσιο, η έννοια της προσωπικής εργασίας περιλαµβάνει τον βαθµό ελέγχου, υπευθυνότητας, αλλά
και τη δυνατότητα λήψης αποφάσεων, που ο κάθε εργαζόµενος έχει µέσα στον οργανισµό, καθώς και το σύνολο
των µεθόδων, εργαλείων και χώρων που διαθέτει. Η συνεργασία περιλαµβάνει διά ζώσης επαφές, που είναι
απαραίτητες προκειµένου να διεκπεραιωθούν οι επιχειρησιακοί στόχοι, από τις πιο σύνθετες (για παράδειγµα
παρουσίαση του σχεδίου µιας οµάδας εργασίας στην παραγγελιοδόχο εταιρεία, για την έγκριση και την
εκτέλεσή του), έως τις συνεργασίες ρουτίνας (για παράδειγµα ενηµέρωση των µελών της οµάδας για την
πορεία των εργασιών), από τις πιο τυπικές (για παράδειγµα ενηµέρωση του διοικητικού συµβουλίου για τον

1
Saval N., (2014). Cubed: A Secret History of the Workplace. N. York, London, Toronto, Sydney, Auckland:
Doubleday, σελ. 4-6.
απολογισµό των ετήσιων στόχων), ή τις πιο δοµηµένες (για παράδειγµα σεµινάρια επιµόρφωσης
προσωπικού), έως τις πιο άτυπες (για παράδειγµα απρογραµµάτιστη συνεργασία).
Πολύ µεγάλη έµφαση στους σύγχρονους χώρους γραφείων δίνεται στην κινητικότητα και την ευελιξία
των χωρικών σχηµάτων. Έτσι, οι οργανωτικές µεταβλητές της αυτονοµίας και της συνεργασίας µορφοποιούν
τρόπους εργασίας που, ανάλογα µε τον βαθµό ανάπτυξής τους, καθορίζουν και τα χωρικά οργανωτικά
σχήµατα. Ο Duffy (1997)2 εισηγείται ένα διάγραµµα µε τις µεταβλητές που προαναφέρθηκαν,
χαρακτηρίζοντας τέσσερις τύπους γραφείων, που προκύπτουν από τη δυναµική αύξηση της µιας ή της άλλης
µεταβλητής. Έτσι, η διατήρηση περίπου του ίδιου χαµηλού βαθµού αυτονοµίας και συνεργασίας
χαρακτηρίζει την ανεξάρτητη εργασία ρουτίνας (οργανωτικός τύπος κυψέλης γιατί θυµίζει τα µέρη µιας
κυψέλης µελισσών, όπου οι µέλισσες εργάτριες δουλεύουν ακούραστα), ενώ η αύξηση της διαδραστικής
εργασίας χαρακτηρίζει τη συνεργασία µελών του οργανισµού (οργανωτικός τύπος φωλιάς, γιατί οι
εργαζόµενοι στεγάζονται σε πολύβουα ή πολυσύχναστα γραφεία, όπου εύκολα συνεργάζονται άτυπα), στο
πλαίσιο µιας συγκεκριµένης εργασίας. Η αύξηση της ανάγκης για αυτονοµία και ιδιωτικότητα, που
παρατηρείται σε εκπαιδευτικούς ή ερευνητικούς οργανισµούς, χαρακτηρίζει την ατοµική δηµιουργική
εργασία (οργανωτικός τύπος κελιού γιατί θυµίζει τα µοναστικά κελιά και το στοχασµό των µοναχών). Τέλος, η
διαδικασία ανταλλαγής τοµέων, πληροφοριών και δράσεων χαρακτηρίζει την οµαδική δηµιουργική εργασία
(οργανωτικός τύπος οµάδας ή, ακόµη καλύτερα, λέσχης γιατί θυµίζει το µοντέλο της παλιοµοδίτικης λέσχης
κυρίων). (∆ιάγραµµα 3.1.)

∆ιάγραµµα 3.1.Τα οργανωτικά µοντέλα του Duffy.

Πηγή: Duffy F.,1997. The New Office. London: Conran Octopus. Σελ. 61.

Η εισαγωγή των αυτοµατισµών περιορίζει την ανεξάρτητη εργασία και οδηγεί σταδιακά στην
οµαδική δράση, διότι διαδικασίες ρουτίνας πραγµατοποιούνται, πλέον, χωρίς την παρέµβαση χαµηλόβαθµου
διοικητικού προσωπικού. Αντίστοιχα, η ανταλλαγή πληροφοριών ευνοεί την άµιλλα των οµάδων και την
επαφή µε τους παραγγελιοδόχους, οδηγώντας στην πλήρη εκµετάλλευση των δυνατοτήτων των δικτύων, της
τηλεπληροφορικής, της τηλεδιάσκεψης κ.ο.κ. Έτσι, στις περισσότερες εταιρείες και οργανισµούς, εύκολα
µπορεί κανείς ν’ αναγνωρίσει τους συνδυασµούς των απλοποιηµένων µορφών εργασίας, που περιγράφηκαν
παραπάνω. Εµπειρικές µελέτες έχουν καταδείξει ότι, στα σύγχρονα γραφεία, ανάλογα µε τον τύπο των
εργασιών που εκτελούνται, η ατοµική εργασία τύπου κυψέλης αποτελούσε την περίοδο καταγραφής, τον
κύριο άξονα διεκπεραίωσης των οργανωτικών στόχων, µε µικρότερη έµφαση στο µοντέλο φωλιά, κι ακόµη

2
Duffy F., (1997). The New Office. London: Conran Octopus.
µικρότερη σε οργανωτικές µορφές κελιού. Η οργάνωση τύπου οµάδας βρισκόταν ακόµη στα χαµηλότερα
ποσοστά εµφάνισης. Ωστόσο, η ανάγκη αναδόµησης των µορφών εργασίας ανέστρεψε αυτές τις αναλογίες
δίνοντας το προβάδισµα σε οργανωτικές µορφές συνεργασιών (φωλιά και οµάδα), διατηρώντας τη δυνατότητα
αυτόνοµης εργασίας (κελί) και συρρικνώνοντας το κυρίαρχο µοντέλο της κυψέλης. Το συµπέρασµα αυτό, θα
πρέπει να σηµειωθεί ότι δεν αφορά µεγάλους οργανισµούς, σχετικά άκαµπτων οργανωτικών µορφών (για
παράδειγµα η πλειονότητα των κτιρίων, στα οποία στεγάζονται υπηρεσίες άσκησης δηµόσιας διοίκησης στην
Ελλάδα).
Οι Myerson και Ross (2002)3 παρατηρούν ότι στην αρχή του 21ου αιώνα που διανύουµε, διαφαίνεται
ότι οι αξίες της εδαφοκυριαρχίας, της κουλτούρας επίβλεψης, της οικονοµίας µεγέθους, που προσδιόρισαν
την εργασία γραφείου του 20ού αιώνα, αντικαθίστανται από νέες παραδοχές. Αυτές, όπως είναι φυσικό,
βρίσκονται σε εξέλιξη και κυρίως αφορούν την αναδιάρθρωση των καθορισµένων, αποστειρωµένων,
ουδέτερων ίσως, γραφειακών χώρων, που δεν µπορούν να υποστηρίξουν πλέον τις νέες µορφές εργασίας οι
οποίες βασίζονται στις συνεργασίες, την εξειδικευµένη γνώση, τον προσανατολισµό προς το «κοινό έργο»,
αλλά ούτε και την ανάγκη της αυξηµένης κινητικότητας των εργαζοµένων και του εργασιακού
αυτοπροσδιορισµού τους. «Τα γραφεία ήταν κάποτε προσανατολισµένα προς ένα εργασιακό ήθος, όπου η
ευχαρίστηση και η άνεση δεν είχαν θέση. Οι χώροι εργασίας ήταν απλά λειτουργικοί, απρόσωποι, και απέτρεπαν
την κοινωνική επαφή. Αλλά στο δηµιουργικό γραφείο υπάρχει µια αυξανόµενη αναγνώριση ότι η εργασία έχει
µια κοινωνική δυναµική, η οποία είναι παραγωγική και πολύτιµη».4
Οι ερευνητές διακρίνουν τέσσερις καταστάσεις µεταβάσεων από χωρικά πρότυπα, που ίσχυσαν και
φθίνουν, σε άλλα που βρίσκονται σε εξέλιξη5: το ουδέτερο γραφειακό περιβάλλον, το οποίο κατά την άποψή
τους µετατρέπεται σε αφηγηµατικό και ο χώρος γίνεται µ’ αυτόν τον τρόπο, ένα θεµελιώδες εργαλείο για την
οπτική αφήγηση της εταιρικής ταυτότητας, σε µια εποχή οµογενοποίησης, όπου αναζητείται η διαφορετικότητα
και κατά συνέπεια η αναγνωρισιµότητα. Το περιορισµένο σε συγκεκριµένο γεωγραφικό χώρο γραφείο, που
µετατρέπεται σε κοµβικό γραφείο, όπου χρησιµοποιούνται όλες οι νέες τεχνολογίες, για να µεταφέρουν νέες
ιδέες διαµέσου ποικιλόµορφων χώρων, στους οποίους γενικεύονται, ελέγχονται και επικοινωνούνται αυτές οι
ιδέες, σ’ ένα µείγµα εκπαίδευσης και διασκέδασης, το οποίο πληροφορεί, αλλά και δηµιουργεί εντυπώσεις και
αντιλήψεις. Ο στατικός χώρος, συχνά µε αρνητική εµφάνιση, µετατρέπεται στον χώρο της «κοινότητας»,
µέρους µιας πόλης, σαν ένα διευρυµένο, πολύχρωµο πεδίο κοινωνικών δραστηριοτήτων και
αλληλεπιδράσεων. Τέλος, ο προστατευµένος, εργασιακός χώρος-καταφύγιο, εξαρτηµένος από µια
συγκεκριµένη γεωγραφική τοποθεσία, µετατρέπεται, κατά την άποψή τους, σε νοµαδικό γραφείο, το οποίο
περιγράφει µια σειρά κατανεµηµένων γεωγραφικά χώρων που συνδέονται µεταξύ τους µε τα νέα συστήµατα
επικοινωνίας.
Στα υποκεφάλαια που ακολουθούν παρουσιάζονται µε συγκεκριµένες µελέτες περιπτώσεων οι
απόψεις του Duffy, οι οποίες διαµόρφωσαν και εξακολουθούν να βαρύνουν στη διαµόρφωση της αναλυτικής
θεώρησης της αρχιτεκτονικής των χώρων γραφείων. Επίσης, και των Myerson και Ross που, µε τη δική τους
οπτική κωδικοποιούν τις παραδοχές, που εκτιµούν ότι άρχισαν ήδη να επηρεάζουν τα αρχιτεκτονικά
χαρακτηριστικά και τον σχεδιασµό των νέων χώρων γραφείων.

3.2. ΤΑ ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΑ ΜΟΝΤΕΛΑ ΤΟΥ DUFFY

3.2.1. Η ΚΥΨΕΛΗ (HIVE)
Το γραφείο οργανωτικού τύπου κυψέλης (hive) χαρακτηρίζεται από ατοµική εργασία συνήθως ρουτίνας µε
χαµηλά επίπεδα συνεργασίας και αυτονοµίας. Απεικονίζεται κατά τον Duffy σαν µια κυψέλη µελισσών, ή
σαν µια βιοµηχανική µονάδα, όπου οι εργάτριες κάνουν µια συγκεκριµένη εργασία, που αντιπροσωπεύει
ένα µικρό µέρος του συνόλου. Η διαδικασία περιλαµβάνει περιορισµένους τοµείς καθηκόντων, οι οποίοι
διεκπεραιώνονται µε σαφείς οδηγίες και χαµηλό επίπεδο πρωτοβουλιών. Οι υπάλληλοι εργάζονται σε τυπικές

3
Ross Ph., Myerson J., (2002). The Creative Office. Ginko press.
4 Myerson J., Ross Ph., (2006). Space to Work: New Office Design. London: Laurence King Publishing, σελ. 126.
5
Myerson J., Ross Ph., (2003). The 21rst Century Office: Architecture and Design for the New Millenium. N. York:
Rizzoli.
διατάξεις, είτε για όλο το συµβατικό οκτάωρό τους, είτε για τη µεγαλύτερη περίοδό του, είτε ακόµη σε
παραλλαγές, όπου επεκτείνεται το ωράριο λειτουργίας, µε εναλλασσόµενες βάρδιες, στις ίδιες διατάξεις.
Η δοµή των χώρων αντιπροσωπεύεται από τον τύπο του γραφείου ανοικτής διάταξης, µε τη
µεγαλύτερη δυνατή εκµετάλλευση του ωφέλιµου χώρου και τις µικρότερες δυνατές προσπελάσεις, για την
µέγιστη εκµετάλλευση του διατιθέµενου χώρου. Εδώ έχει διατηρηθεί η εικόνα των αυστηρών παράλληλων
τοποθετήσεων των σταθµών εργασίας για µεγάλο αριθµό εργαζοµένων, συχνά όµως χρησιµοποιούνται
υποτυπώδη διαχωριστικά στοιχεία, που προστίθενται στο επίπεδο του επίπλου γραφείου, µε ύψος 20 έως 50
εκατοστά.
Πολλές φορές, σ’ αυτόν τον οργανωτικό τύπο, χρησιµοποιείται οµαδοποίηση γραφείων, για
συνθετικούς ή λειτουργικούς λόγους, χωρίς αυτό να συνεπάγεται απαραίτητα αντίστοιχη συνεργασία µεταξύ
των ατόµων που τα χρησιµοποιούν. Η χρήση των υπολογιστών, των δικτύων και των δυνατοτήτων που
προσφέρει η τεχνολογία περιορίζεται σε τυπικά πλαίσια µαζικής διεκπεραίωσης χωρίς δηµιουργική
επέµβαση. Η δυνατότητα προσωποποιηµένης παρέµβασης στα χαρακτηριστικά και τις συνθήκες που
επικρατούν στον χώρο είναι πολύ µικρή, όπως εξάλλου και στον πρόδροµο τύπο του ανοιχτού γραφείου. Το
γραφείο-κυψέλη αντιπροσωπεύει τη συνηθέστερη µορφή οργάνωσης στους περισσότερους οργανισµούς και
επιχειρήσεις, οι οποίες διατηρούν τις τυπικές δοµές της διοικητικής ιεραρχίας κι εξυπηρετεί τους
χαµηλόβαθµους υπαλλήλους και κάποια από τα µεσαία στελέχη. Συνδυάζεται και µε άλλες µορφές
οργάνωσης σε µικρότερα ποσοστά, όπως η φωλιά και το κελί, που εξυπηρετούν τα δηµιουργικά και τα
υψηλόβαθµα στελέχη αντίστοιχα. Εµφανίζεται µε µεγάλη συχνότητα σε τραπεζικούς και οικονοµικούς
οργανισµούς, σε υπηρεσίες στελέχωσης και πληροφοριών, σε µεγάλα τεχνικά γραφεία, δηµόσιες υπηρεσίες µε
εργασίες ρουτίνας κ.λπ.
Τα κεντρικά γραφεία της τράπεζας Nykredit, µιας από τις µεγαλύτερες τράπεζες χρηµατοδότησης
ακινήτων στην Κοπεγχάγη στη ∆ανία, κατασκευάστηκαν την περίοδο 1999-2001, µετά την ανάθεση του
έργου µε διαγωνισµό (1998) στο αρχιτεκτονικό γραφείο Schmidt, Hammer, Lassen. Η ιδέα της οπτικής
ενότητας µε τον περιβάλλοντα αστικό χώρο εκφράστηκε στον σχεδιασµό του κτιρίου- ως ένας δεκαώροφος
διαφανής κύβος από γυαλί, ο οποίος διαθέτει ένα κεντρικό αίθριο µε άπλετο φυσικό φωτισµό, διαµέσου του
οποίου πραγµατοποιούνται όλες οι κατακόρυφες επικοινωνίες. (Εικόνες 3.2.1.1., 3.2.1.2.). Το κτίριο διαθέτει
δροσισµό του χώρου, λόγω των αυξηµένων αναγκών που προκύπτουν από τις γυάλινες προσόψεις του, µε
διοχέτευση νερού από το κοντινό λιµάνι και φυσικό αερισµό, µε ανοιγόµενα τµήµατα των προσόψεων του.

Εικόνα 3.2.1.1. Κεντρικά γραφεία τράπεζας Nykredit (2001). Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Schmidt, Hammer, Lassen.
Εικόνα 3.2.1.2. Κεντρικά γραφεία τράπεζας Nykredit (2001). Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Schmidt, Hammer, Lassen.
Εικόνα 3.2.1.3. Κάτοψη ισογείου µε φουαγιέ (1), κλιµακοστάσια (2,3), ανελκυστήρες (4), αµφιθέατρο (5), γλυπτό νερού
(6), εξωτερικό κλιµακοστάσιο (7), λιµάνι (8). Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Schmidt, Hammer, Lassen.
Εικόνα 3.2.1.4. Κάτοψη 4ου ορόφου µε αίθριο (1), κλιµακοστάσια (2,3), ανελκυστήρες (4), φωτοτυπικό κέντρο (5), «κουτί
συναντήσεων» (6), γραφεία ανοικτής διάταξης (7), κλειστό γραφείο (8), κουζίνα (9), χώρο εµπορικών αντιπροσώπων (10),
βεράντα (11), σταθµούς εργασίας (12). Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Schmidt, Hammer, Lassen.

Η κεντρική ιδέα στον σχεδιασµό του εσωτερικού χώρου, συνολικού εµβαδού 24.000 τ.µ., είναι η
οργανωτική συνύπαρξη σταθµών εργασίας ανοικτής διάταξης, σε οµάδες δύο ή τεσσάρων εργαζοµένων, η
οποία δεν συνεπάγεται απαραίτητα συνεργασία ανάµεσά τους, µε αίθουσες συνεργασιών, δύο εκ των οποίων
«κρεµαστές» στο αίθριο, στις οποίες αποµονώνονται οι οµάδες συνεργασίας όταν απαιτείται. (Εικόνες
3.2.1.3, 3.2.1.4, 3.2.1.5). Οι αίθουσες συνεδριάσεων είναι ορατές από παντού και υπακούουν στη γενικότερη
αρχή της διαφάνειας και της οπτικής επικοινωνίας, που διέπει τον σχεδιασµό του κτιρίου. (Εικόνες 3.2.1.7,
3.2.1.8, 3.2.1.9). Υπάρχει ακόµη ανοικτή βεράντα συναντήσεων ανάλογης µορφολογίας, µε φυτεµένο δώµα,
ορατό από τους επόµενους ορόφους. (Εικόνα 3.2.1.10). Ένα άλλο χαρακτηριστικό του εσωτερικού χώρου
είναι η διακόσµησή του µε έργα ∆ανών εικαστικών (Anita Jørgensen, Olav Christopher Jenssen, Per Kirkeby)
που αναπτύσσονται σ’ όλα τα επίπεδα: από την υποδοχή µε µια γλυπτή κατασκευή µε νερό, ένα γιγάντιο
µπρούντζινο γλυπτό στο αίθριο και είκοσι ακόµη γλυπτά. (Εικόνα 3.2.1.6).
Εικόνα 3.2.1.5. Κάτοψη 9ου ορόφου µε αίθριο (1), καθιστικό διοικητικού προσωπικού (2), κλιµακοστάσιο (3),
ανελκυστήρες (4), γραφεία (5), κλιµακοστάσιο δώµατος (6), αίθουσα συσκέψεων (7), πέρασµα εξώστη (8), γραφεία (9),
γραµµατεία (10). Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Schmidt, Hammer, Lassen.
Εικόνα 3.2.1.6. Άποψη ισογείου, µε είσοδο και αµφιθέατρο. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Schmidt, Hammer, Lassen.
Εικόνα 3.2.1.7. Γενική άποψη από το αίθριο. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Schmidt, Hammer, Lassen.

Εικόνα 3.2.1.8. Γενική άποψη από το αίθριο. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Schmidt, Hammer, Lassen.
Εικόνα 3.2.1.9. Άποψη µε κατακόρυφες επικοινωνίες, ανάπτυξη τυπικών ορόφων. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Schmidt,
Hammer, Lassen.
Εικόνα 3.2.1.10. Κρεµαστή βεράντα συναντήσεων µε φυτεµένη στέγη. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Schmidt, Hammer,
Lassen.
Εικόνα 3.2.1.11. Λεπτοµέρεια κατασκευής βεράντας. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Schmidt, Hammer, Lassen.

Η συγκεκριµένη µελέτη έχει λάβει δύο βραβεία: καλύτερου εσωτερικού χώρου στην κατηγορία
γραφείων (2002) και αρχιτεκτονικό βραβείο του ∆ήµου της Κοπεγχάγης.

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες από τα γραφεία της τράπεζας Nykredit στη ∆ανία.
http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/1c1dd8041b/?raw=1

3.2.2. ΤΟ ΚΕΛΙ (CELL)

Ο οργανωτικός τύπος κελιού (cell) προορίζεται να εξυπηρετήσει ατοµική εργασία, µε περιοδική ή σπάνια
απαίτηση συνεργασίας, που απαιτεί συγκέντρωση στον εργασιακό στόχο και ιδιωτικότητα. Απεικονίζεται, κατά
τον Duffy, ως το κελί ενός µοναχού, προσηλωµένου στις αναζητήσεις και τους στοχασµούς του. Οι
υπάλληλοι, µεσαίοι και υψηλόβαθµοι µε ειδίκευση, ασχολούνται σε εργασία υψηλού επιπέδου, δηµιουργική και
ανεξάρτητη, που κατά κανόνα απαιτεί παράταση του τυπικού ωραρίου (το συµβατικό οκτάωρο δεν ισχύει),
αλλά και των ηµερών εβδοµαδιαίας εργασίας (πενθήµερο), ή ακόµη και των χώρων, ανάλογα µε το πρόγραµµα
συναντήσεων που έχει οριστεί. Έτσι, σ’ αυτόν τον τύπο οργάνωσης παρατηρούµε συχνά να χρησιµοποιείται,
όχι µόνο ο προσδιορισµένος χώρος- γραφείο του εργαζόµενου, αλλά κι άλλοι, εκτός του κτιρίου εργασίας,
όπως η κατοικία του εργαζόµενου, επιλεγµένα σηµεία, γραφεία εντολοδόχων πελατών κ.ά.
Το «κελί» εκφράζεται χωρικά µε κλειστό ή αποµονωµένο γραφείο, που, αν και πλέον δεν διαθέτει
σταθερές τοιχοποιίες αλλά ελαφρά χωρίσµατα µε δυνατότητες οπτικής επαφής, εντούτοις διατηρεί τη λογική
των κλειστών διατάξεων (γραφεία σε διάδροµο, µε πόρτες, τρόπους αποµόνωσης, π.χ. µε στόρια κ.λπ.).
Σπανιότερα, η οργάνωση «κελί» αναπτύσσεται µ’ έναν πιο ελεύθερο τρόπο, σε ανοικτή διάταξη, διατηρώντας
ωστόσο χαρακτηριστικά τα όρια του χώρου και τη δυνατότητα αποµόνωσής του. Ο τύπος αυτός γραφείου δίνει
απεριόριστες, θεωρητικά, δυνατότητες προσωπικών επεµβάσεων στον χώρο και οικειοποίησής του σε υψηλό
βαθµό.
Αν η φύση της εργασίας είναι τέτοια που απαιτεί µικρή παρουσία στον συγκεκριµένο χώρο (για
παράδειγµα συχνά ταξίδια ή εξωτερικές συναντήσεις), το διατιθέµενο γραφείο µπορεί, για λόγους οικονοµίας,
να µοιράζεται ανάµεσα σε δύο ή περισσότερα άτοµα εναλλακτικά. Ο χρήστης έχει την ευθύνη και τον έλεγχο
των συνθηκών στον χώρο του. Η χρήση των δυνατοτήτων των νέων τεχνολογιών είναι πολύ υψηλή µε όλες τις
δυνατές οργανώσεις δικτύων επικοινωνίας και προσωπικών υπολογιστών, µε χρήση φορητών υπολογιστών
που καλύπτουν όλες τις απαιτήσεις των µετακινήσεων.
Ο οργανωτικός αυτός τύπος καλύπτει τις ανάγκες µεµονωµένων επαγγελµατιών, όπως δικηγόρων,
λογιστών, σχεδιαστών, συµβούλων και ερευνητών, καθώς και αντίστοιχα υψηλόβαθµων στελεχών
ασφαλιστικών επιχειρήσεων, οικονοµικών, νοµικών οργανισµών, συµβούλων επιχειρήσεων και ανάπτυξης,
συµβούλων επενδύσεων κ.λπ.
Το γραφείο Maguire Partners, µιας αναπτυξιακής εταιρείας του Los Angeles, µεταστεγάστηκε το
2006 από έναν ουρανοξύστη στο κέντρο της πόλης σ’ έναν ενιαίο χώρο, πολύ κοντά στην παραλία της Santa
Monica, µε θέα τη θάλασσα. Ο χώρος συνολικού εµβαδού 1.440 τ.µ. διαµορφώθηκε από το αρχιτεκτονικό
γραφείο του Clive Wilkinson, µε κεντρική ιδέα αυτή της ζώσας εικόνας του φυσικού περιβάλλοντος και της
τοπικής κουλτούρας των ακτών της Νότιας Καλιφόρνιας. Το σχεδιαστικό αφήγηµα περιέλαβε δύο µορφές
καµπύλων στοιχείων, που εκφράζουν την κίνηση του νερού και εφαρµόστηκαν σε διαχωριστικά στοιχεία και
οροφές (εικόνες 3.2.2.1, 3.2.2.2, 3.2.2.3), είτε περιγράφοντας µια συνεχή ροή και κίνηση, είτε παρεµβάλλοντας
ασύµµετρες φόρµες µε διαφανή και αδιαφανή µέρη που ορίζουν χώρους µε ανάγκη αποµόνωσης (εικόνες
3.2.2.4, 3.2.2.5, 3.2.2.6). Η κατασκευή τους από αφρώδες πολυµερές υλικό, συνδυαζόµενο µε υάλινες
επιφάνειες διαφορετικών αποχρώσεων και τόνων, έγινε επιτόπου µε προσχέδια-οδηγούς και κοπή, που
διευκόλυναν τους συνδυασµούς των επιφανειών σε διάφορες κλίσεις, προκειµένου να υλοποιηθεί η
περίπλοκη γλυπτική σύνθεση, ανάλογα µε τους επιµέρους χώρους και τη χρήση τους.

Εικόνα 3.2.2.1. Γραφείο Maguire Partners (2006). Υποδοχή. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Clive Wilkinson. Φωτογράφος
Benny Chan, Fotoworks
Εικόνα 3.2.2.2. Γραφείο Maguire Partners, κουζίνα. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Clive Wilkinson. Φωτογράφος Benny
Chan, Fotoworks
Εικόνα 3.2.2.3. Γραφείο Maguire Partners, σταθµοί εργασίας. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Clive Wilkinson.
Φωτογράφος Benny Chan, Fotoworks
Εικόνα 3.2.2.4. Γραφείο Maguire Partners, χώρος συνεδριάσεων. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Clive Wilkinson.
Φωτογράφος Benny Chan, Fotoworks
Εικόνα 3.2.2.5. Γραφείο Maguire Partners , κεντρικός χώρος συνεδριάσεων. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Clive
Wilkinson. Φωτογράφος Benny Chan, Fotoworks
Εικόνα 3.2.2.6. Γραφείο Maguire Partners (2006). Χώρος συνεδριάσεων, άποψη από τον κεντρικό χώρο. Πηγή:
Αρχιτεκτονικό γραφείο Clive Wilkinson.Φωτογράφος Benny Chan, Fotoworks

Η οργάνωση του χώρου γίνεται µε ολιγάριθµους ανοικτούς σταθµούς εργασίας, σε τετράδες και δυάδες,
ενώ παρεµβάλλονται αρκετοί ατοµικοί σταθµοί, που ενώ δεν είναι περίκλειστοι, είναι αποµονωµένοι, οπτικά και
ηχητικά, µε υψηλά διαχωριστικά στοιχεία. Αντίστοιχα, υπάρχουν πολλά κλειστά ατοµικά γραφεία µικρού
µεγέθους και λιγότερα µεγάλου µεγέθους, µε χώρους συνεργασιών και συναντήσεων. ∆ύο είναι οι κεντρικοί
χώροι προγραµµατισµένων συνεδριάσεων (πράσινος και γαλάζιος χώρος), µε στοιχεία διαφάνειας και
αντίστοιχα χρώµατα υαλοστασίων, που επιτρέπουν τη διακριτική θέαση από τους κεντρικούς κοινόχρηστους
χώρους. (Εικόνες 3.2.2.7, 3.2.2.8).
Εικόνα 3.2.2.7. Γραφείο Maguire Partners (2006). Κάτοψη. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Clive Wilkinson.

Εικόνα 3.2.2.8. Μοντέλο κάτοψης, όπου φαίνονται σκιαγραφικά τα ύψη και οι διαµορφώσεις οροφής. Πηγή:
Αρχιτεκτονικό γραφείο Clive Wilkinson.

Στοιχεία του έργου γραφεία των Maguire Partners στις Η.Π.Α. http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/fde84ff041/?raw=1
3.2.3. Η ΦΩΛΙΑ (DEN)
Το γραφείο που µοιάζει µε φωλιά (den) σχετίζεται µε διαδικασίες που χρειάζονται συνεργασία, αλλά όχι
απαραίτητα ιδιαίτερη αυτονοµία. Απεικονίζεται κατά τον Duffy µε την εικόνα του εργαστηρίου ενός
αλχηµιστή, όπου µία οµάδα ειδικών εργάζεται συντονισµένα, κάτω από την εποπτεία και τις οδηγίες
του, για την επιτυχία ενός σχεδίου. Οι υπάλληλοι απασχολούνται σε εργασίες υψηλού επιπέδου εξειδίκευσης,
που απαιτούν µια ισορροπηµένη εναλλαγή πολλών διαφορετικών στόχων και συνεργατών µε σαφή
αλληλεξάρτηση. Το ωράριο εργασίας µπορεί, περιστασιακά και ανάλογα µε τον φόρτο, να παρατείνεται του
τυπικού οκτάωρου, εξαρτώµενο από τις συγκεκριµένες δραστηριότητες και υποχρεώσεις της οµάδας εργασίας.
Όπως και στην περίπτωση του «κελιού», η «φωλιά» εκφράζεται χωρικά µε οριοθετηµένες περιοχές
και έχει συχνά απαιτήσεις ακουστικής και οπτικής αποµόνωσης για τα µέλη της οµάδας. Η συχνή συνεργασία
µεταξύ τους, αλλά και µε υποοµάδες εργασίας, δηµιουργεί εναλλασσόµενους χρήστες, στοιχείο που
ενισχύεται από τη συνεχή παρουσία τους στον συγκεκριµένο χώρο. Η σύνθετη φύση των συνεργασιών
εκφράζεται µε χωρική πολυπλοκότητα και απαιτήσεις ευέλικτων και προσαρµοζόµενων στις διαφορετικές
περιστάσεις συστηµάτων επίπλωσης γραφείων και εξοπλισµών. Οι χώροι αυτού του τύπου είναι κατά κανόνα
µεσαίου µεγέθους και πυκνότητας και περιλαµβάνουν τόσο απλούς ατοµικούς σταθµούς εργασίας σε ανοικτή
διάταξη, όσο και τραπέζια άτυπων συνεργασιών, διαφορετικών µεγεθών. Η εναλλαγή χρηστών λειτουργεί σε
βάρος της οικειοποίησης του χώρου και της δηµιουργίας προσωπικής ατµόσφαιρας. Οι χρήστες έχουν την
συναινετική ευθύνη για τον έλεγχο των συνθηκών του χώρου. Η χρήση των δυνατοτήτων των νέων
τεχνολογιών είναι αρκετά υψηλή, έχοντας τον ρόλο και την σπουδαιότητα ενός ακόµη αφανούς συνεργάτη της
οµάδας, ενώ συνηθίζονται οι φορητοί υπολογιστές ως εξοπλισµός, για τις ανάγκες των µετακινήσεων. Πολλά
µέρη του εξοπλισµού είναι κοινά, όπως εκτυπωτές, σαρωτές, φωτοαντιγραφικά µηχανήµατα κ.ά., πράγµα που
απαιτεί συνεργασία και στην χρήση τους.
Ο οργανωτικός αυτός τύπος καλύπτει τις ανάγκες σύγχρονων οργανισµών, που εστιάζουν τους σκοπούς
τους σε δηµιουργικές εργασίες, όπως για παράδειγµα διαφηµιστικές εταιρίες, εταιρείες σχεδιασµού προϊόντων
και χώρων, ραδιοτηλεοπτικοί σταθµοί και µέσα ενηµέρωσης, εταιρείες σχεδιασµού και κατασκευής λογισµικού
υλικού, κ.λπ.
Τα κεντρικά γραφεία της εφηµερίδας New York Times σχεδιάστηκαν από την αρχιτεκτονική οµάδα
του Renzo Piano (Rpbw: Renzo Piano Building Workshop) σε συνεργασία µε το αρχιτεκτονικό γραφείο της
Ν. Υόρκης FXFowle µετά από διαγωνισµό, που διεξάχθηκε το 2000. Το πολυώροφο κτίριο λειτούργησε στη
Ν. Υόρκη το 2007. (Εικόνες 3.2.3.1, 3.2.3.2).
Εικόνα 3.2.3.1. Άποψη του κτιρίου της εφηµερίδας New York Times(2007), σχεδιασµός Renzo Piano, σε συνεργασία µε
FXFowle στην Ν. Υόρκη. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Rpbw (Renzo Piano Building Workshop ). Φωτογραφία © Michel
Denancé.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του φωτογράφου.
Εικόνα 3.2.3.2. Κεντρική είσοδος του κτιρίου της εφηµερίδας New York Times(2007), Renzo Piano, σε συνεργασία µε
FXFowle στην Ν. Υόρκη. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Rpbw. Φωτογραφία © Michel Denancé.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του φωτογράφου.

Το ισόγειο του κτιρίου διαρθρώνεται γύρω από ένα φυτεµένο αίθριο, περιλαµβάνοντας αµφιθέατρο
εκδηλώσεων, χώρο αναψυχής-διαλείµµατος µε τραπέζια καφετέριας, όλα µε θέα προς το αίθριο, που αποτελεί
και στοιχείο βιοκλιµατικού σχεδιασµού. (∆ες κεφάλαιο 7). (Εικόνες 3.2.3.3, 3.2.3.4, 3.2.3.5). Στους χώρους
διαλείµµατος αναπτύσσονται και διαµήκη πατάρια, µε υαλοστάσια, για µεγαλύτερη αποµόνωση, µε
ταυτόχρονη θέαση των υπόλοιπων χώρων. (Εικόνα 3.2.3.7). Η είσοδος, κι αυτή µε θέα προς το αίθριο, µε
κίτρινο χρώµα και εικαστικό χαρακτήρα, λειτουργεί ως κόµβος διέλευσης, που οδηγεί είτε στους
κοινόχρηστους χώρους που προαναφέρθηκαν, είτε στα σηµεία κατακόρυφης επικοινωνίας και διανοµής στους
ορόφους. (Εικόνες 3.2.3.3, 3.2.3.6). Οι χώροι εργασίας των δηµοσιογράφων στους ορόφους, διατάσσονται,
κατά το µεγαλύτερο ποσοστό τους, σε ελεύθερη οργάνωση βάσει καννάβου, µε χαµηλά διαχωριστικά στοιχεία
και αποθηκευτικούς χώρους, που λειτουργούν ως στοιχεία οριοθέτησης. (Εικόνα 3.2.3.9). Η διάρθρωση και οι
διαστάσεις τους είναι τέτοια, ώστε να καλύπτεται ο καθήµενος εργαζόµενος και να ορίζεται ο ατοµικός του
χώρος, σε κατάλληλο εµβαδόν, έτσι ώστε να µπορεί να φιλοξενήσει και άτυπες συνεργασίες, όταν απαιτείται. Σε
κάθε όροφο διαµορφώνονται και χώροι χαλαρής, ελεύθερης συνεργασίας ή ολιγόλεπτου διαλείµµατος των
δηµοσιογράφων. (Εικόνα 3.2.3.8).
Εικόνα 3.2.3.3. Κάτοψη ισογείου του κτιρίου των New York Times(2007), Renzo Piano, σε συνεργασία µε FXFowle στην
Ν. Υόρκη. Πηγή: © Αρχιτεκτονικό γραφείο Rpbw.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του αρχιτεκτονικού γραφείου Rpbw.

Εικόνα 3.2.3.4. Τοµή στην καφετέρια και πατάρι στο ισόγειο. Πηγή: © Αρχιτεκτονικό γραφείο Rpbw.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του αρχιτεκτονικού γραφείου Rpbw.
Εικόνα 3.2.3.5. Τοµή στο χώρο του αιθρίου. Πηγή: © Αρχιτεκτονικό γραφείο Rpbw.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του αρχιτεκτονικού γραφείου Rpbw.

Εικόνα 3.2.3.6. Χώρος εισόδου µε θέα στο αίθριο. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Rpbw. Φωτογραφία © Michel Denancé.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του φωτογράφου.
Εικόνα 3.2.3.7. Καφετέρια µε πατάρι. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Rpbw. Φωτογραφία © Michel Denancé.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του φωτογράφου.

Εικόνα 3.2.3.8. Κλιµακοστάσιο µε θέα στους ορόφους δηµοσιογραφικών γραφείων. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Rpbw.
Φωτογραφία © Michel Denancé.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του φωτογράφου.
Εικόνα 3.2.3.9. Τυπικός όροφος δηµοσιογραφικών γραφείων. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Rpbw. Φωτογραφία © Michel
Denancé.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του φωτογράφου.

Στοιχεία του έργου New York Times στις Η.Π.Α. http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/41d1303346/?raw=1

3.2.4. Η ΟΜΑ∆Α (CLUB)

Το γραφείο οµάδας (club) αποτελεί τον πιο πλούσιο, ευέλικτο και αντιστρεπτό τύπο οργάνωσης από τους
τρεις, που έχουν αναφερθεί παραπάνω. Απεικονίζεται κατά τον Duffy στην εικόνα µιας παλιοµοδίτικης
κλειστής λέσχης κυρίων, όπου τα ισότιµα µέλη της µοιράζονται κοινά ενδιαφέροντα, επιδιώξεις και
ιεραρχία. Η δοµή της οργάνωσής του βασίζεται στη δηµιουργική εργασία, που προϋποθέτει υψηλό επίπεδο
γνώσεων και εξειδίκευσης. Έτσι, ο εργαζόµενος διαθέτει τόσο ανώτερο επίπεδο αυτονοµίας και αυτενέργειας,
όσο και σηµαντική ανάγκη συνεργασίας µε άλλους εργαζόµενους, σε σύνθετους συνδυασµούς. Κατά συνέπεια,
η προσωπική του εργασία χαρακτηρίζεται από απαιτήσεις δυνατότητας συγκέντρωσης και αποµόνωσης στο
χώρο του, αλλά και από χωρικά σχήµατα που φιλοξενούν όλες τις πιθανότητες οµαδικών συνεργασιών.
Ο εργασιακός χρόνος και σ’ αυτές τις οργανωτικές δοµές επεκτείνεται πέρα από τα συνήθη ωράρια. Η
πυκνότητα της ανθρώπινης παρουσίας στα συγκεκριµένα γραφεία άλλοτε είναι µικρή και αναφέρεται σε
µεµονωµένα άτοµα, που εργάζονται ανεξάρτητα και άλλοτε είναι πολύ µεγάλη και αναφέρεται σε οµάδες
εργασίας, που προγραµµατίζουν ή υλοποιούν πολύπλοκους σχεδιασµούς. Ο χρόνος εµφάνισης αραιής ή
πυκνής ανθρώπινης παρουσίας δεν είναι προκαθορισµένος, ούτε προγραµµατισµένος, αλλά ακολουθεί τις
ανάγκες των περιστάσεων.
Όπως είναι φανερό από τις απαιτήσεις αυτές, ο εξοπλισµός είναι υψηλών δυνατοτήτων, όπως
άλλωστε και η χωρική πολυµορφία και η εύκολη εναλλαγή των διατάξεων, προκειµένου να µπορούν µε
απλούς χειρισµούς να εξυπηρετήσουν διαφορετικές ανάγκες. Κι αυτό, γιατί ένα χαρακτηριστικό γνώρισµα του
οργανωτικού τύπου οµάδας είναι η κινητικότητα των εργαζοµένων και η περιστασιακή, διακοπτόµενη χρήση
των χωρικών διατάξεων, παράλληλα µε την επέκταση στη χρήση του κοινού εξοπλισµού, αν χρειάζεται. Ο τύπος
αυτός εργασίας δεν καθηλώνεται στον χώρο του γραφείου που χρησιµοποιείται στη βάση «όποιος κι όσο τον
χρειάζεται», αλλά επεκτείνεται και σε άλλους εταιρικούς χώρους, ή ακόµη σε χώρους συναλλασσοµένων, ή
ιδιωτικούς χώρους, συνδυαζόµενος µε τις δυνατότητες που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες. Η χρήση των
δυνατοτήτων αυτών είναι η µέγιστη δυνατή, αξιοποιώντας όλες τις πιθανές οργανώσεις ψηφιακών δικτύων,
τηλεπικοινωνιών, προσωπικών και φορητών υπολογιστών, ακόµη και µέσων κοινωνικής δικτύωσης.
Ο οργανωτικός αυτός τύπος χρησιµοποιείται σε εταιρείες και δοµές που αναλύουν και συνθέτουν
δηµιουργικά έργα ή υποστηρίζουν ενεργά δηµιουργικές δραστηριότητες, όπως είναι διαφηµιστικές εταιρείες,
εταιρείες τεχνολογίας πληροφορικής, ραδιοτηλεοπτικά µέσα και σταθµοί, εταιρείες µουσικών και
κινηµατογραφικών παραγωγών, συµβουλευτικές εταιρείες οικονοµοτεχνικές και οργάνωσης επιχειρήσεων,
τεχνικά γραφεία ή εταιρείες σχεδιασµού κ.λπ. Το στοιχείο που συνδέει όλους αυτούς τους ποικίλους
οργανισµούς είναι ότι όλοι βασίζουν τη λειτουργία τους σε εξειδικευµένο προσωπικό, µε υψηλού επιπέδου
σπουδές, στην παροχή υποστηρικτικών, και όχι απλά διοικητικών, υπηρεσιών και κυρίως στη συνεχή
πρόσβαση σ’ έναν ανοικτό ορίζοντα γνώσεων και ανταλλαγής ιδεών.
Το αρχιτεκτονικό γραφείο Selgascano των Ισπανών αρχιτεκτόνων Lucia Cano και Julio Selgas
αυτοπροσδιορίζεται ως ένα µικρό ατελιέ, µε ερευνητικό προσανατολισµό, που στοχεύει στην ανάδειξη της
αρχιτεκτονικής πράξης, µε τη χρήση διαθεµατικής προσέγγισης και µεθόδων κατασκευής, ως έναν τρόπο
συγκρότησης µιας νέας θεώρησης της φύσης και του ανθρώπου µέσα σ’ αυτήν.

Εικόνα 3.2.4.1. Υπάρχων βιοµηχανικός χώρος µε πατάρι, όπου διαµορφώθηκε το αρχιτεκτονικό γραφείο των Selgascano
στο Λονδίνο. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο J. Selgas L.Cano. Φωτογραφία: Iwan Baan

Για το δεύτερο γραφείο τους, που βρίσκεται στο Λονδίνο (2014), χρησιµοποίησαν το ισόγειο µε
πατάρι, ενός υπάρχοντος βιοµηχανικού κτιρίου, µε τυπική φέρουσα δοµή από οπλισµένο σκυρόδεµα, (εικόνα
3.2.4.1), το οποίο µετέτρεψαν σε χώρο αρχιτεκτονικού σχεδιασµού, µε όλα τα χαρακτηριστικά του γραφείου
οµάδας. Η κεντρική τους ιδέα βασίστηκε στην «έκθεση» των εργαζόµενων, σε όλους τους χώρους τυπικών
και άτυπων συνεργασιών, στα βλέµµατα των χρηστών, αλλά και των διερχοµένων εν µέρει, µε διαφανή
στοιχεία, όπως η καµπύλη προσθήκη στην πρόσοψη, που χρησιµοποιούνται για να τονίσουν την εξωστρέφεια
του γραφείου. (Εικόνες 3.2.4.2, 3.2.4.3, 3.2.4.5, 3.2.4.6, 3.2.4.7). Το δεύτερο χωρικό χαρακτηριστικό είναι η
µορφολογία του εσωτερικού χώρου µε συνεχείς καµπύλες επιφάνειες, που ρέουν, δοµηµένες επάνω στον
υπάρχοντα φέροντα οργανισµό, ο οποίος ενισχύθηκε µε µεταλλικούς φορείς, µε διαχωριστικά από ακρυλικό
γυαλί και πλακάζ, αλλά και ψευδοροφές, στις οποίες εναλλάσσονται ξύλινες και υφασµάτινες επιφάνειες,
ανάλογα µε τις απαιτήσεις ηχοµόνωσης. (Εικόνες 3.2.4.2, 3.2.4.5, 3.2.4.10).
Στη διάταξη των χώρων χρησιµοποιούνται κλειστά γραφεία οµάδων που συνεργάζονται, καθώς και
χώροι συνεδριάσεων, διαφόρων µεγεθών, σε δύο επίπεδα, εναλλασσόµενα µε θερµοκήπια – περιοχές
διαλείµµατος. Μεγάλη έµφαση δίνεται στους χώρους περιστασιακής, κοινής συνεύρεσης χρηστών, όλων των
κατηγοριών (εργαζόµενοι, κατασκευαστές, επισκέπτες κ.λπ.), που τοποθετούνται στο πρώτο επίπεδο
πρόσβασης, ενώ οι ιδιωτικοί χώροι τοποθετούνται σε αποµονωµένες περιοχές. Τα έπιπλα σχεδιάστηκαν, στο
µεγαλύτερο µέρος τους, από την αρχιτεκτονική οµάδα, ακολουθώντας τις αισθητικές επιλογές του
εσωτερικού χώρου µε διάθεση οικειότητας, φιλικότητας και εξατοµίκευσης. (Εικόνες 3.2.4.4, 3.2.4.9,
3.2.4.9).
Εικόνα 3.2.4.2. Είσοδος. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Selgascano (2014). Φωτογραφία: Iwan Baan

Εικόνα 3.2.4.3. Χώρος διαλείµµατος, άτυπων συνεργασιών µε προσθήκη καµπύλου υαλοστασίου στην πρόσοψη του
κτιρίου. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Selgascano (2014). Φωτογραφία: Iwan Baan
Εικόνα 3.2.4.4. Εσωτερικός χώρος. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο J. Selgas L.Cano. Φωτογραφία: Iwan Baan

Εικόνα 3.2.4.5. Κάτοψη αρχιτεκτονικού

ρχιτεκτονικού γραφείου Selgascano (2014). Πηγή: Αρχιτεκτονικό
ρχιτεκτονικό γραφείο J. Selgas L.Cano.
Εικόνα 3.2.4.6. Λεπτοµέρεια διαµόρφωσης πρόσοψης.
πρόσοψης Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο J. Selgas L.Cano.
L

Εικόνα 3.2.4.7. ∆ιαµόρφωση εσωτερικού χώρου.

χώρου Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Selgascano. Φωτογραφία: Iwan Baan
Εικόνα 3.2.4.8. Χώρος συνεδριάσεων. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Selgascano. Φωτογραφία: Iwan Baan

Εικόνα 3.2.4.9. ∆ιαµόρφωση εσωτερικού χώρου. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Selgascano. Φωτογραφία: Iwan Baan
Εικόνα 3.2.4.10. Άποψη ισογείου και παταριού. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Selgascano. Φωτογραφία: Iwan Baan

3.2.5. ΣΥΝΟΨΗ
Σ’ αυτούς τους οργανωτικούς τύπους που αναφέρθηκαν παραπάνω, τα συστήµατα χωρικής οργάνωσης που
αναλύθηκαν (δες Κεφάλαιο 2): το γραφείο ανοικτής διάταξης, το κλειστό γραφείο και το γραφείο τοπίο δεν
έχουν διαφοροποιηθεί µορφολογικά, αλλά εξακολουθούν να χρησιµοποιούνται υποστηρίζοντας τους νέους
τρόπους εργασίας. Αυτό που έχει αλλάξει, είναι η δυναµική επέκταση στη χρήση νέων τεχνολογιών και,
κατά συνέπεια, η ταχύτητα προσαρµογής σε συνεχείς εξελίξεις, που περιλαµβάνουν και τους χώρους, η
ανταγωνιστική εγρήγορση των εργαζόµενων έναντι της τυπικής ροής εργασίας ρουτίνας και, κατά
συνέπεια, η διαδραστική χρήση των χώρων και η κινητικότητά τους, και ακόµη, το περιεχόµενο του
χρόνου εργασίας, που περιλαµβάνει και την παρουσία των εργαζοµένων σε καθορισµένους χώρους. Σ’
αυτό το πλαίσιο, οι εργαζόµενοι εµφανίζονται να έχουν αναπτύξει περισσότερες δυνατότητες ελέγχου του
χρόνου, του περιεχοµένου, των µέσων που έχουν στη διάθεσή τους, αλλά και του εργασιακού τους χώρου, ενώ η
ίδια η εργασία γραφείου αποκτά µεγαλύτερη ποικιλία και δηµιουργικότητα.
Κατά τη δεκαετία του 1990, έννοιες όπως «απόδοση» και «αποτελεσµατικότητα», ως δύο διαστάσεις
βελτίωσης στη χρήση των χώρων, επηρέασαν σηµαντικά τόσο τη δοµή, όσο και τον τρόπο, µε τον οποίο οι
οργανισµοί «εξαναγκάστηκαν» (λόγω της παγκοσµιοποίησης)6 να επανεξετάσουν τις επιδόσεις τους,
ανακαλύπτοντας πιο ευφυή διαχείριση στη χρήση των κοστοβόρων πόρων τους, όπως τα κτίρια, οι χώροι και
οι εγκαταστάσεις. Έτσι, στο περιβάλλον γραφείων και µε όρους διαχείρισης, το κέρδος από την αύξηση της
απόδοσης του οργανισµού σηµαίνει τη µείωση του λειτουργικού κόστους (όπως ενοίκιο, θέρµανση, ψύξη,
φωτισµός, καθαριότητα κ.λπ.), ενώ η αύξηση της αποτελεσµατικότητας συνεπάγεται τη χρήση των χώρων, µε
τρόπους που βελτιώνουν την ποιότητα της εργασίας, που πραγµατοποιείται σ’ αυτούς. Παρατηρείται βέβαια
συχνά το φαινόµενο οι δύο έννοιες να λειτουργούν ανταγωνιστικά: αν για παράδειγµα η διάθεση για µείωση
του λειτουργικού κόστους καταλήγει σε µεγάλη αποµείωση του µεγέθους των διατιθέµενων χώρων, αυτό
αυξάνει µεν την απόδοση για τον οργανισµό, µειώνει όµως την αποτελεσµατικότητα και τη δυνατότητά τους
να υποστηρίξουν το παραγόµενο έργο7. Ο Duffy καταλήγει συµπερασµατικά ότι «ο µόνος τρόπος να µειώσει
κανείς το κόστος και την ίδια στιγµή να απολαµβάνει καλύτερες χωρικές συνθήκες είναι να επανασχεδιαστούν
παράλληλα οι διαδικασίες και η εκµετάλλευση του χρόνου, µέσα και έξω από τα γραφεία, µια εξέλιξη που οι νέες
τεχνολογίες καθιστούν δυνατή και ελκυστική».
6
Η παγκοσµιοποίηση είναι όρος, που χρησιµοποιήθηκε για να περιγράψει την ενοποίηση των οικονοµικών και
εµπορικών σχέσεων και την αλληλεξάρτηση των κρατών σε παγκόσµιο επίπεδο. Ωστόσο, αυτό συνεπάγεται και τη
διάχυση στοιχείων κοινωνικής και πολιτιστικής ζωής, τεχνολογιών και έρευνας κ.ο.κ., και αντίστοιχου επιπέδου
αλληλεξάρτησης. Giddens A., (2009) Τσαούσης ∆., (µτφρ.), (2η έκδοση). Κοινωνιολογία. Αθήνα: Gutenberg-Γ. & Κ.
∆αρδανός.
7
Duffy F., (1997), ό.π. σελ. 46-48.
 Αν θελήσουµε να συγκρίνουµε τα τέσσερα νέα οργανωτικά µοντέλα που εισάγονται, σε ό,τι αφορά
τους χώρους και την οργάνωσή τους, τον εργασιακό χρόνο, τη µορφή της εργασίας, τη χρήση της
τεχνολογίας, τα χαρακτηριστικά τους θα συνοψίζονταν όπως εµφανίζονται στον Πίνακα 3.1.8

8
Ο όρος απασχολησιµότητα χρησιµοποιείται στον πίνακα συνδεδεµένος µε το χώρο και τις υποδοµές (occupancy) και
όχι ως όρος συνδεδεµένος µε το ανθρώπινο δυναµικό (employability), που σχετίζεται µε τα προσόντα και τη δυνατότητα
ενός ατόµου να απασχοληθεί επαγγελµατικά, να διατηρήσει ή να βελτιώσει την εργασία του.
 3.3. ΤΑ ΝΕΑ ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΑ ΜΟΝΤΕΛΑ ΤΩΝ MYERSON ΚΑΙ ROSS
3.3.1. ΤΟ ΓΡΑΦΕΙΟ «ΟΠΤΙΚΗ ΑΦΗΓΗΣΗ»
Καθώς τα κτίρια γραφείων διατηρούν τη βαρύνουσα σηµασία τους, ως δείκτες εταιρικής και κατά συνέπεια
οικονοµικής ανάπτυξης και κυριαρχούν στις σύγχρονες µεγαλουπόλεις, ο εσωτερικός τους χώρος
µετατρέπεται από ουδέτερο περιβάλλον σε ενεργό σκηνικό, που αφηγείται µία ιστορία: την ιστορία του ίδιου
του οργανισµού. Σε προγενέστερες περιόδους, η κεντρική ιδέα (concept) (δες Κεφάλαιο 9), ο χαρακτήρας, τα
στοιχεία που χρησιµοποιούνταν και η «εικόνα» έµοιαζαν ν’ ακολουθούν περισσότερο σχεδιαστικές αρχές,
που έκφραζαν την αισθητική θέση του σχεδιαστή τους και λιγότερο την εταιρική ταυτότητα. Στη σηµερινή
εποχή, µε τους γρήγορους ρυθµούς ανάπτυξης, την παγκόσµια οικονοµική επέκταση των οργανισµών, τη
δραστηριοποίησή τους σε διαφορετικές ηπείρους, την εξέλιξή τους µε τη χρήση των νέων τεχνολογιών, το
θέµα της εταιρικής ταυτότητας έρχεται δυναµικά στο προσκήνιο. Ο εσωτερικός χώρος υπόκειται πλέον στις
δεσµεύσεις της αναγνωρισιµότητας, της οπτικοποίησης της εταιρικής ταυτότητας και, κατά συνέπεια,
φέρει το βάρος της διαφοροποίησης της εικόνας του οργανισµού, έναντι οµοειδών εικόνων άλλων
οργανισµών, που µπορεί να χρησιµοποιούν τον ίδιο εξοπλισµό, έπιπλα, χρώµα, διακοσµητικά στοιχεία κ.λπ.
Η κεντρική αναζήτηση αυτού του αναγνωρίσιµου εταιρικού χώρου είναι η αντίδραση απέναντι σ’ ένα
ανώνυµο, τυποποιηµένο περιβάλλον, που χρησιµοποίησε τα προηγούµενα χρόνια τα ίδια έπιπλα ή συστήµατα
οργάνωσης, τα ίδια «κουβούκλια», τους ίδιους σταθµούς εργασίας. «Σταδιακά, µετά το 1960, οι χώροι
γραφείων σχεδιάστηκαν µ’ έναν ουδέτερο χαρακτήρα, σε πρώτη φάση από κατασκευαστές που απέφευγαν το
ρίσκο µιας νέας εικόνας και στη συνέχεια από υπαλλήλους εταιρειών που υιοθέτησαν λύσεις χρώµατος
«βανίλιας», αποδεκτές σε παγκόσµιο επίπεδο, οι οποίες εξαρτούσαν το καθετί από το χρώµα της µοκέτας και τις
προδιαγραφές µεγεθών γραφείων από τη βαθµίδα του εργαζοµένου. Ο παρονοµαστής για όλα έγινε η εφαρµογή
της ευκολότερης σχεδιαστικής λύσης και της παραγωγής µιας «αβλαβούς» αισθητικής, ατελείωτης επανάληψης,
που κυριάρχησε στους εργασιακούς χώρους»9.
Η ανάγκη αυτή της επικοινωνίας και η τάση δηµιουργίας µίας αναγνωρίσιµης σε παγκόσµιο επίπεδο
ταυτότητας, αποκτά τα χαρακτηριστικά ενός βιωµατικού οπτικού ταξιδιού διαµέσου και των χωρικών
διαµορφώσεων, όπου κι αν ο εσωτερικός χώρος τοποθετείται. Το ζητούµενο σ’ αυτήν την τάση είναι να
αντιλαµβάνονται οι θεατές τις αξίες, το περιεχόµενο, τις αναζητήσεις, τις αρχές που θέλει να εφαρµόσει ο
οργανισµός, ως ένα είδος «συλλογικής» µνήµης, που αφορά τόσο τους εργαζόµενους, όσο και τους
επισκέπτες, τους εντολοδόχους κ.ά. «Αυτή η προσέγγιση αντανακλά την άποψη ότι η εµπορική προώθηση δεν
αποτελεί πλέον διακριτή διαδικασία, αλλά αφορά όλο το προσωπικό και οι χώροι όπου εργάζονται έχουν γίνει
πλατφόρµες πρωτεύουσας σηµασίας, που επικοινωνούν παντού το ήθος της εταιρείας, σε όλη τη διάρκεια της
ηµέρας»10.
Αυτή η τάση εκφράζεται κυρίως σε πολυεθνικούς οργανισµούς, που δραστηριοποιούνται είτε σε
παροχή υπηρεσιών (υπηρεσίες διαδικτύου, κοινωνικά δίκτυα, διαφήµιση και προώθηση προϊόντων,
συµβουλευτική κ.ά.), είτε σε παραγωγή προϊόντων-υλικών και άυλων (µέσα µαζικής ενηµέρωσης, µουσικές
και κινηµατογραφικές παραγωγές, τραπεζικά προϊόντα, αθλητικά είδη, παιχνίδια, επίπλωση, µόδα, τρόφιµα
κ.ά.).
Τα γραφεία της βιοµηχανίας παιχνιδιών Lego Group στην πόλη Billund της ∆ανίας βασίστηκαν στις
ιδέες της διασκέδασης, της διάθεσης παιχνιδιού και της δηµιουργικότητας, οι οποίες θα επιτρέπουν την
επικοινωνία ενός χώρου ενηλίκων µε την παιδική φαντασία. Σ’ αυτόν τον διώροφο χώρο (Lego PMD), που
λειτούργησε το 2010, στεγάζεται το δηµιουργικό τµήµα του οµίλου, το οποίο ασχολείται µε τον σχεδιασµό
και την ανάπτυξη των µελλοντικών παιχνιδιών της Lego, που θα βγουν στην παραγωγή. Η συνολική έκταση
2.000 τ.µ. επανασχεδιάστηκε ως εσωτερικός χώρος από τους Rossan Bosch και Rune Fjord, µε στόχο να
δηµιουργήσουν έναν χώρο µε φυσικές διαστάσεις, που θα µπορούσε, µε τον χαρακτήρα και το ύφος του, να
υποστηρίξει τον φαντασιακό χώρο των παιδικών παιχνιδιών και τη δηµιουργική διαδικασία σχεδιασµού τους.
Έτσι, στα γραφεία αυτά δηµιουργείται ένα περιβάλλον οπτικής αφήγησης, όπου ο σχεδιασµός, η ανάπτυξη, η
δηµιουργικότητα ενσωµατώνονται διαµέσου του αρχιτεκτονικού σχεδιασµού στα χωρικά χαρακτηριστικά. Στον
ενιαίο χώρο του ισογείου µία υφιστάµενη διέλευση µετατράπηκε σ’ έναν υπερµεγέθη καναπέ, που µε το
φωτεινό γαλάζιο χρώµα του µετατρέπει τη διαδροµή σε σύννεφο, το οποίο συστρεφόµενο µορφοποιεί τον
9
Myerson J., Ross Ph., (2003), ό.π. σελ. 9.
10
Myerson J., Ross Ph., (2003), ό.π. σελ. 11.
καναπέ, (εικόνα 3.3.1.2), κάποιους καθιστικούς πάγκους και µια τσουλήθρα που συνδέει τα δύο επίπεδα
(εικόνες 3.3.1.3., 3.3.1.4), παράλληλα µε το υφιστάµενο κλιµακοστάσιο.(Εικόνα 3.3.1.1). Έτσι, σ’ αυτόν τον
ισόγειο χώρο, δηµιουργείται µια δυναµική ροή στο κέντρο του, ορατή και από τον Α΄ όροφο, που φιλοξενεί
τις άτυπες συναντήσεις προσωπικού και επισκεπτών, σε µια διαδικασία κοινωνικής διαντίδρασης και
ανταλλαγής πληροφοριών και απόψεων. (Εικόνα 3.3.1.4). Στον ισόγειο χώρο υπάρχουν ακόµη σταθµοί
εργασίας, µικροί και µεγαλύτεροι χώροι συνεδριάσεων και χώροι εκθέσεων, όπου οι εργαζόµενοι µπορούν να
πειραµατιστούν µε τα µοντέλα παιχνιδιών και να επιδείξουν τη δουλειά τους ή να ανταλλάξουν ιδέες µε τους
συναδέλφους τους, σε ένα βιωµατικό µοίρασµα των σχεδίων και των γνώσεων τους. (Εικόνα 3.3.1.6). Μια
ζώνη διασκέδασης µ’ ένα µπαρ κίτρινου χρώµατος (εικόνα 3.3.1.5) δηµιουργεί έναν χώρο ξεκούρασης και
κοινωνικών επαφών, όπου παιδιά παίζουν µε τα νέα προϊόντα και τα δοκιµάζουν παρέα µε τους σχεδιαστές
τους.

Εικόνα 3.3.1.1. Κάτοψη ισογείου και ορόφου Lego PMD (2010). Πηγή: Rosan Bosch.

Ο Α΄ όροφος αναπτύσσεται περιµετρικά του κεντρικού χώρου του ισογείου που περιγράφηκε,
επιτρέποντας την οπτική επαφή µ’ αυτόν, σε τρεις πλευρές, οι µεγαλύτερες σε µήκος δεξιά και αριστερά
αυτού. Στις τρεις πλευρές του χώρου υπάρχουν µικρές περιοχές αποµόνωσης γι’ ατοµική προσηλωµένη
εργασία, ή εργασία σε οµάδες, χώροι συνεργασιών -µικρότεροι, µεσαίοι και µεγάλοι-, πλήρως ή µερικώς
αποµονωµένοι µε διαχωριστικά ή αποθηκευτικές διατάξεις. (Εικόνες 3.3.1.7, 3.3.1.8). Τα δύο µεγαλύτερα
µέρη αυτού του επιπέδου συνδέονται µ’ ελεύθερη γέφυρα, ενώ η κατακόρυφη επικοινωνία µε το κάτω
επίπεδο, εκτός από το κλιµακοστάσιο και την τσουλήθρα που προαναφέρθηκαν, πραγµατοποιείται και µέσω
ενός δεύτερου ελεύθερου κλιµακοστασίου.
Εικόνα 3.3.1.2. O γαλάζιος καναπές στο ισόγειο Lego PMD (2010). Πηγή: Rosan Bosch, φωτογραφία Anders Sune .Berg.
Εικόνα 3.3.1.3. Η τσουλήθρα που συνδέει το Α επίπεδο µε το ισόγειο στη Lego PMD (2010). Πηγή: Rosan Bosch,
φωτογραφία Anders Sune .Berg.
Εικόνα 3.3.1.4. Χώροι συζήτησης, έκθεσης και επικοινωνίας στο ισόγειο Lego PMD (2010). Πηγή: Rosan Bosch,
φωτογραφία Anders Sune .Berg.

Εικόνα 3.3.1.5. Το κίτρινο µπαρ στο ισόγειο Lego PMD (2010). Πηγή: Rosan Bosch, φωτογραφία Anders Sune .Berg.
Εικόνα 3.3.1.6. ∆οκιµή µοντέλων, ανταλλαγή ιδεών. Πηγή: Rosan Bosch, φωτογραφία Anders Sune .Berg.
Εικόνα 3.3.1.7. Άποψη των χώρων συνεδριάσεων από το ισόγειο. Πηγή: Rosan Bosch, φωτογραφία Anders Sune .Berg.

Εικόνα 3.3.1.8. Ο µπλε χώρος συνεδριάσεων στον Α όροφο. Πηγή: Rosan Bosch, φωτογραφία Anders Sune .Berg.

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες από τα γραφεία του οµίλου Lego στη ∆ανία.
http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/7235de760c/?raw=1

3.3.2. ΤΟ ΓΡΑΦΕΙΟ «ΚΟΜΒΟΣ»

Τα γραφεία κάποτε προγραµµατίζονταν ως ιεραρχικά οργανωµένα αρχιτεκτονικά κελύφη για την
πραγµατοποίηση εργασιών και προορίζονταν να χρησιµοποιηθούν από τυπικούς υπαλλήλους, που σπάνια
µοιράζονταν τις ιδέες και τις δραστηριότητές τους, πέρα από τα πλαίσια της δοµής του οργανισµού. Όµως,
στην κοινωνία της γνώσης11, όπου η κουλτούρα της συνεργασίας κυριαρχεί και η συνεχής πρόσβαση σε
πληροφορίες και γνώσεις είναι απαραίτητη, οι ευέλικτοι χώροι γραφείων αναδεικνύονται ως χώροι που
µπορούν να στεγάσουν τυπικές και άτυπες εργασίες και να ενεργοποιήσουν την, χωρίς περιορισµούς, ροή των
πληροφοριών, γιατί διαθέτουν κοµβικό χαρακτήρα. Το γραφείο κόµβος στεγάζει µια ευέλικτη δύναµη
εργαζοµένων µε ελαστικό ωράριο, σε µια σταθερή βάση και ένα κέντρο πόρων και µέσων, προορισµένων να
εποπτεύουν, να καθοδηγούν, να εµπνέουν και να φιλοξενούν τις συνεργασίες, οι οποίες παράγουν επιτυχείς
καινοτοµίες. Ως αποτέλεσµα, δηµιουργείται ένα εταιρικό κέντρο, ένα µέρος να εργαστεί κάποιος ή να
συνδεθεί µ’ αυτό από αποµακρυσµένα σηµεία σε όλο τον πλανήτη, που αντιπροσωπεύει τη φυσική παρουσία-
δέσµευση του οργανισµού σε έναν εικονικό κόσµο, διαρκώς αυξανόµενης απήχησης.
Αυτή η τάση βασίζεται ασφαλώς στις δυνατότητες που προσφέρει η ψηφιακή τεχνολογία (δες
Κεφάλαιο 1), η οποία, όπως εξελίχτηκε, οδήγησε στην κοινωνία της πληροφορίας και της γνώσης. Το µοντέλο
του γραφείου κόµβου αντιπροσωπεύεται από ευµετάβλητους, πολυµορφικούς χώρους, που µπορούν να
εξυπηρετήσουν ειδικά τη δηµιουργικότητα, την εκπαίδευση και την κατάρτιση, µε κάθε λογής εγκαταστάσεις.
Σ’ αυτούς, η παρουσία των εργαζοµένων είναι εναλλασσόµενη, µε ελαστικά ωράρια και νέους τρόπους
εργασίας που εισάγονται (δες Κεφάλαιο 5: Το εικονικό και το αυτοµατοποιηµένο γραφείο) και οι οποίοι
διευρύνουν την µονοσήµαντη χρήση των χώρων, που κατέληγαν να µην χρησιµοποιούνται, παρά µόνο στη
διάρκεια ενός τυπικού ωραρίου. Ακόµη και η από απόσταση επαφή µε το φυσικό χώρο εργασίας, σηµασιοδοτεί
µια νέα προσέγγιση στους τρόπους εργασίας, που δεν συµπεριλαµβάνουν µόνο την ενεργή συµµετοχή των
εργαζόµενων, αλλά εισάγουν µια νέα σχέση ανάµεσα στους οργανισµούς και τους εντολοδόχους τους, που
καθιστά τους δεύτερους από παθητικούς θεατές σε ενεργούς αποδέκτες των διαδικασιών και πιθανώς
εµπεριέχει και µια διαδικασία «εκπαίδευσης» στη συµµετοχή τους.
Αυτή η τάση εκφράζεται κυρίως σε ερευνητικούς και εκπαιδευτικούς οργανισµούς, που
δραστηριοποιούνται είτε σε παροχή υπηρεσιών (διαδραστικές υπηρεσίες, υπηρεσίες διαδικτύου,
συµβουλευτική επιχειρήσεων, πληροφοριακά κέντρα κ.ά.), είτε σε µελέτη και σχεδιασµό νέων τεχνολογιών-
(software, hardware κ.ά.), ερευνητικά κέντρα, διαφηµιστικές εταιρείες, εταιρείες κατασκευών κ.ά.
Τα κεντρικά γραφεία του διεθνούς κατασκευαστικού οµίλου Halcrow, ο οποίος δραστηριοποιείται
στον σχεδιασµό, την κατασκευή και τη διαχείριση έργων υποδοµών, στεγάστηκαν στο Λονδίνο το 2010. Η
εταιρεία, που ιδρύθηκε το 1868, επέλεξε ένα κτίριο γνωστό ως κτίριο Elm, το οποίο είχε κτιστεί στο τέλος της
δεκαετίας του 1930, µε µια επέκταση η οποία είχε πραγµατοποιηθεί το 1970-80. Οι αλλεπάλληλες µετατροπές
που είχε δεχτεί το κτίριο από τους µεταγενέστερους χρήστες του, είχαν µετατρέψει τον εσωτερικό του χώρο
από τα αρχικά γραφεία ανοικτής διάταξης σε γραφεία κλειστής διάταξης. Η ιδέα του M. Moser και των
συνεργατών του ήταν να επαναφέρουν το κτίριο στην αρχική του κατάσταση (εικόνες 3.3.2.10, 3.3.2.11,
3.3.2.12), διατηρώντας την εξωτερική του όψη, που το είχε καταστήσει «τοπόσηµο», επιστρέφοντας στις
ανοικτές διευθετήσεις στον εσωτερικό χώρο, µε µια σύγχρονη αντίληψη ελαφρών, φωτεινών και εξαιρετικά
ευέλικτων σταθµών εργασίας. (Εικόνες 3.3.2.7, 3.3.2.8, 3.3.2.9). Η διαρρύθµιση των εσωτερικών χώρων των
ορόφων γραφείων (1ος έως 5ος) στόχευε στο να διατηρήσει µια λεπτή ισορροπία ανάµεσα στην εργασία των
εξειδικευµένων εργαζοµένων (άνω των 700 ατόµων) και την ανάγκη συνεργασίας τους σε συγκεκριµένες
µελέτες στον διεθνή χώρο. Ωστόσο, το χαρακτηριστικό σ’ αυτήν τη µελέτη είναι η τοποθέτηση στο ισόγειο
κοινόχρηστων χώρων (εστιατορίου, εικόνα 3.3.2.5, βιβλιοθήκης, εικόνα 3.3.2.6, χώρου εκπαίδευσης,
αιθουσών συνεδριάσεων και εκθεσιακού χώρου, εικόνα 3.3.2.2), οι οποίοι προορίζονται για την κοινή ζωή
11
Ο όρος «κοινωνία της γνώσης» εισάγεται διεθνώς στις δεκαετίες 1970-90, από ερευνητές όπως οι: Touraine (1971)
Bell (1973), Castels (1989), ως εναλλακτικός όρος της «κοινωνίας της πληροφορίας». Χρησιµοποιείται για να
περιγράψει τις µεταβιοµηχανικές κοινωνίες, όπου η γνώση και οι πληροφορία χρησιµοποιούνται ως µοχλοί ανάπτυξης
της οικονοµίας της κοινωνίας. Σύµφωνα µε τον Μπουζάκη (2005), οι περισσότεροι συγγραφείς, όταν αναφέρονται στην
κοινωνία της γνώσης, εννοούν µια κοινωνία στην οποία η γνώση επηρεάζει την οικονοµική, κοινωνική και ατοµική
ανάπτυξη, συµπεριλαµβάνουν δε, και το βασικό οικονοµικό πόρο (συντελεστή παραγωγής). Ο Ευστράτογλου (2006)
αναφέρει: «oι θέσεις αυτές των κύριων υποστηρικτών της κοινωνίας της γνώσης έχουν αποτελέσει τη βάση για την
ανάπτυξη ενός σηµαντικού διαλόγου. Και παρά το γεγονός ότι στις αρχικές αυτές θεωρήσεις δεν υποστηρίζεται πουθενά µε
σαφήνεια, ότι οι κοινωνίες και οι οικονοµίες έχουν εισέλθει σ’ ένα ολότελα διαφορετικό στάδιο ανάπτυξης σε σχέση µε τον
καπιταλισµό, ένα πλήθος σύγχρονων υποστηρικτών θεωρεί ότι τόσο τα χαρακτηριστικά των σύγχρονων εξελίξεων, όσο και
τα µεγέθη τους είναι επαρκή για να θεωρηθεί ότι έχουµε εισέλθει σε µια ολότελα νέα κοινωνία. Έτσι, οι επικρατούσες
σήµερα απόψεις αναφορικά µε την κοινωνία της γνώσης προβάλλουν είτε µια ειρηνική επανάσταση που έχει επιτελεστεί
µέσα από την επέκταση των τεχνολογιών της πληροφορικής και των επικοινωνιών, είτε µια αναµόρφωση των οικονοµικών
σχέσεων µέσα από τη διαφοροποίηση του ρόλου της, και ιδιαίτερα του ρόλου της γνώσης στο πλαίσιο της εργασιακής
διαδικασίας, είτε βέβαια, ως επακόλουθο των παραπάνω, µια αναδιαµόρφωση των κοινωνικών και πολιτικών σχέσεων».
των εργαζοµένων, αλλά και για τους επισκέπτες. Το ύφος και οι διατάξεις απηχούν έντονα την εταιρική
ταυτότητα και τις αρχές του οργανισµού, από την υποδοχή (εικόνα 3.3.2.3) και τους χώρους συνάντησης µε
τους πελάτες, έως τον ευέλικτο χώρο εκπαίδευσης και τον φαρδύ διάδροµο που οδηγεί στην καντίνα, κατά
µήκος του οποίου αναπτύσσονται χώροι καθιστικών και άτυπων συναντήσεων µε διαφορετικές διατάξεις και
ύφος, καθώς και ήσυχοι χώροι αναγνωστηρίου και ενηµέρωσης εκπαιδευτικού χαρακτήρα. (Εικόνες
3.3.2.1,3.3.2.6). Η µελέτη βραβεύτηκε µε το βραβείο σχεδιασµού εσωτερικών χώρων στην κατηγορία της, το
2011.

Εικόνα 3.3.2.1. Χώροι καθιστικών ισογείου οµίλου Halcrow Λονδίνο (2010). Πηγή: M. Moser & Associates, φωτογραφία
Alastair Lever.

Εικόνα 3.3.2.2. Εκθεσιακός χώρος ισογείου οµίλου Halcrow Λονδίνο (2010). Πηγή: M. Moser & Associates, φωτογραφία
Alastair Lever.
Εικόνα 3.3.2.3. Υποδοχή ισογείου οµίλου Halcrow Λονδίνο (2010). Πηγή: M. Moser & Associates, φωτογραφία Alastair
Lever.

Εικόνα 3.3.2.4. Χώρος διαλείµµατος οµίλου Halcrow Λονδίνο (2010). Πηγή: M. Moser & Associates, φωτογραφία
Alastair Lever.
Εικόνα 3.3.2.5. Καντίνα ισογείου οµίλου Halcrow Λονδίνο (2010). Πηγή: M. Moser & Associates, φωτογραφία Alastair
Lever.

Εικόνα 3.3.2.6. Βιβλιοθήκη ισογείου οµίλου Halcrow Λονδίνο (2010). Πηγή: M. Moser & Associates, φωτογραφία
Alastair Lever.
Εικόνα 3.3.2.7. Γραφεία και χώροι συνεργασιών 4ου ορόφου οµίλου Halcrow Λονδίνο (2010). Πηγή: M. Moser &
Associates, φωτογραφία Alastair Lever.

Εικόνα 3.3.2.8. Γραφεία και χώροι συνεργασιών 2ου ορόφου οµίλου Halcrow Λονδίνο (2010). Πηγή: M. Moser &
Associates, φωτογραφία Alastair Lever.
Εικόνα 3.3.2.9. Γραφεία και χώροι συνεργασιών5 ου ορόφου οµίλου Halcrow Λονδίνο (2010). Πηγή: M. Moser &
Associates, φωτογραφία Alastair Lever.

Εικόνα 3.3.2.10. Κάτοψη ισογείου µε υποδοχή και κοινόχρηστους χώρους οµίλου Halcrow Λονδίνο (2010). Πηγή: M.
Moser & Associates
Εικόνα 3.3.2.11. Κάτοψη Α ορόφου οµίλου Halcrow Λονδίνο µε σταθµούς εργασίας, χώρους συναντήσεων και
συνεδριάσεων (2010). Πηγή: M. Moser & Associates
Εικόνα 3.3.2.12. Κάτοψη Β τυπικού ορόφου γραφείων οµίλου Halcrow Λονδίνο (2010). Πηγή: M. Moser & Associates

Περισσότερες φωτογραφίες από τα γραφεία του οµίλου Halcrow στο Λονδίνο.

http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/34314b661e/?raw=1

3.3.3. ΤΟ ΓΡΑΦΕΙΟ «ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ»

Το γραφείο αυτό εκπροσωπεί την κοινωνική αντίληψη της κοινότητας. Ο χώρος εργασίας λειτούργησε
πάντοτε ως ένα πεδίο κοινωνικών επαφών, αν και, σε παλαιότερες περιόδους, αυτές ήταν µάλλον άτυπες
παρά προβλεπόµενες. O Mies Van der Rohe περιγράφει σαν µεταφορά, τον χώρο εργασίας των αρχών του
20ού αιώνα, ως µια «µηχανή, για να δουλέψεις εντός της». Ωστόσο, αυτό φαίνεται να ανατρέπεται σ’ αυτόν τον
τύπο οργάνωσης που οργανώνει το γραφείο ως µια µεταφορά µιας πολύχρωµης πόλης, που είναι ένα πεδίο
κοινωνικής δράσης και αλληλεπίδρασης12. Η εικόνα αυτή υλοποιείται σε διαµορφώσεις µικροκλίµακας,
που εµφανίζονται ως δρόµοι, γειτονιές, χώροι ψυχαγωγίας, µπαρ και χώροι φαγητού, κήποι, αποµονωµένα
ήρεµα µέρη, χώροι συναντήσεων, ξεκούρασης, ακόµη και «γειτονιές», όπου εντάσσονται οι οµάδες εργασίας.
Αυτή η νέα οργάνωση δεν αποτελεί µόνο µια οπτική εντύπωση, αλλά φιλοδοξεί να δηµιουργήσει στους
εργαζόµενους µια αίσθηση κοινότητας, να ενδυναµώσει τις κοινωνικές επαφές και τη συλλογική δράση, να
τους ωθήσει σε σχέσεις και αξίες, που πηγάζουν από το γεγονός ότι ανήκουν στην ίδια οµάδα. Η οργάνωση
στο πλαίσιο αυτής της αντίληψης κάποιες φορές φθάνει σε ακραίους εικονογραφικούς χειρισµούς που
υπερβαίνουν το συλλογικό επίπεδο, δηµιουργώντας έναν κακέκτυπο χώρο «γειτονιάς» ή «πόλης» στον
εσωτερικό χώρο.
Αυτή η τάση εφαρµόζεται κυρίως σε µεγάλου µεγέθους οργανισµούς, που δραστηριοποιούνται σε
παροχή υπηρεσιών (υπηρεσίες διαδικτύου, διαφηµιστικές εταιρείες, εταιρείες σχεδιασµού και κατασκευών,
µέσων ενηµέρωσης, τηλεφωνικές εταιρείες, πληροφοριακά κέντρα κ.ά.).

12
Myerson J., Ross Ph., (2003), ό.π. σελ. 13.
 Τα γραφεία της εταιρείας Google στο ∆ουβλίνο της Ιρλανδίας αποτελούν τα κεντρικά γραφεία της
εταιρείας για την Ευρώπη. Στεγάζονται σε τέσσερα κτίρια, τα οποία περιλαµβάνουν υπηρεσίες πωλήσεων,
προώθησης προϊόντων, οικονοµικές υπηρεσίες και υπηρεσίες τεχνικής υποστήριξης. (Εικόνα 3.3.3.1). Οι
εσωτερικοί χώροι των γραφείων σχεδιάστηκαν από την ελβετική εταιρεία Camenzind Evolution σε
συνεργασία µε τον Ιρλανδό αρχιτέκτονα Henry J. Lyons και κατασκευάστηκαν το διάστηµα 2011-2013. Η
κεντρική ιδέα του σχεδιασµού ήταν η δηµιουργία µιας «εσωτερικής πόλης» έκτασης 47.000 τ.µ., µ’ ένα
ενεργό, διαδραστικό, υγιές, ισορροπηµένο περιβάλλον, το οποίο να εκφράζει την ολιστική εργασιακή
φιλοσοφία του οργανισµού και να υποστηρίζει την επικοινωνία και την αλληλεπίδραση των εργαζοµένων και
επισκεπτών. Έτσι, σ’ αυτήν την κοινότητα περιλαµβάνονται 5 εστιατόρια, 42 κουζίνες µικρού µεγέθους,
χώροι αναψυχής, παιχνιδιών και ξεκούρασης, γυµναστήριο, πισίνα, συνεδριακοί χώροι, σταθµοί συνεργασίας,
κέντρο εκπαίδευσης, τηλεφωνικοί θάλαµοι, 400 χώροι συνεργασιών και συνεδριάσεων (άτυπων και
προγραµµατισµένων), γραφεία ανοικτής διάταξης, ευέλικτοι χώροι συνεργασιών κ.ά. Τα κτίρια έχουν
σχεδιαστεί ακολουθώντας τις αρχές της αειφόρου ανάπτυξης µε διεθνείς πιστοποιήσεις LEED. (∆ες Κεφάλαιο
7).
Καθένα από τα τέσσερα κτίρια των εγκαταστάσεων διαθέτει µια συγκεκριµένη ταυτότητα, πολλές
φορές ανά όροφο, επιδιώκοντας να εκφράσει µια περιοχή ενδιαφέροντος του οργανισµού, όπως «έρευνα»,
«εφαρµογές» (τα apps της Google), «να είσαι πράσινος» (η σχέση µε την οικολογία), «@σπίτι» (η διάθεση να
νοιώθουν οι χρήστες σαν στο σπίτι τους), «δηµιουργία», «οργάνωση», «καινοτοµία». Η ταυτότητα αυτή
εκφράζεται µε διαφορετικά χρώµατα, υφές, υλικά, µορφές στο υψηλότερο από τα τέσσερα κτίρια µε 14
ορόφους, που είναι και το υψηλότερο κτίριο του ∆ουβλίνου και ονοµάζεται «Docks». Στο κτίριο «Gasworks
House» αναπαριστάνονται φυσικά και ανθρωπογενή ιρλανδικά τοπία, ενώ στο κτίριο «1GC» (εικόνες 3.3.3.2-
3.3.3.7) προβάλλεται η ιρλανδική κουλτούρα, µε τους µύθους, τους θρύλους και τις παραδόσεις της. Σ’ αυτό
περιλαµβάνονται µια ιρλανδική pub και µια βιβλιοθήκη εµπνευσµένη από το «µακρύ δωµάτιο» στο κολέγιο
Trinity.Τέλος, στο «Gordon House» δηµιουργείται η εντύπωση του πολυεθνικού χαρακτήρα της εταιρείας, σε
έναν πολύχρωµο εικονικό διάδροµο, µε τα χρώµατα των εθνικών σηµαιών των κρατών όπου
δραστηριοποιείται η Google.
Εικόνα 3.3.3.1. Κατόψεις 4ου και 5ου επιπέδου των γραφείων της Google στο ∆ουβλίνο (2013). Πηγή: Camenzind
Evolution

Εικόνα 3.3.3.2. Γραφεία 1ου ορόφου στο κτίριο «1GC» Πηγή: Camenzind Evolution, φωτογράφος Peter Wurmli.
Εικόνα 3.3.3.3. Γραφεία 1ου ορόφου στο κτίριο «1GC» Πηγή: Camenzind Evolution, φωτογράφος Peter Wurmli.

Εικόνα 3.3.3.4. Γραφεία 2ου ορόφου στο κτίριο «1GC» Πηγή: Camenzind Evolution, φωτογράφος Peter Wurmli.
Εικόνα 3.3.3.5. Χώρος ψυχαγωγίας 2ου ορόφου, κτίριο «1GC» Πηγή: Camenzind Evolution, φωτογράφος Peter Wurmli.

Εικόνα 3.3.3.6. Γραφεία 3ου ορόφου στο κτίριο «1GC» Πηγή: Camenzind Evolution, φωτογράφος Peter Wurmli.
Εικόνα 3.3.3.7. Γραφεία 3ου ορόφου στο κτίριο «1GC» Πηγή: Camenzind Evolution, φωτογράφος Peter Wurmli.

Εικόνα 3.3.3.8. Είσοδος στο κτίριο «Docks» Πηγή: Camenzind Evolution, φωτογράφος Peter Wurmli.
Εικόνα 3.3.3.9. Υποδοχή στο ισόγειο του κτιρίου «Docks» Πηγή: Camenzind Evolution, φωτογράφος Peter Wurmli.

Εικόνα 3.3.3.10. Χώροι συναντήσεων 1ος όροφος, κτίριο «Docks» Πηγή: Camenzind Evolution, φωτογράφος Peter
Wurmli.

Εικόνα 3.3.3.11. Χώροι συναντήσεων 5ος όροφος, κτίριο «Docks» Πηγή: Camenzind Evolution, φωτογράφος Peter
Wurmli.
Εικόνα 3.3.3.11. Χώροι γραφείων στον 1ο όροφο του κτιρίου «Docks» Πηγή: Camenzind Evolution, φωτογράφος Peter
Wurmli.

Εικόνα 3.3.3.12. Χώροι γραφείων στον 1ο όροφο του κτιρίου «Docks» Πηγή: Camenzind Evolution, φωτογράφος Peter
Wurmli.

Το συγκεκριµένο γραφείο όπου κυριαρχεί η οργάνωση ως κοινότητα, συνδυάζει και την οπτική
αφήγηση της εταιρικής ταυτότητας, ειδικά στον ισόγειο χώρο του, αλλά επίσης και την κοµβική σύνδεση ως
κεντρικό γραφείο της εταιρείας στην Ευρώπη, που αποτελεί σηµείο επιτελικού συντονισµού από απόσταση
για τα υπόλοιπα ευρωπαϊκά γραφεία της εταιρείας, µε το ερευνητικό και εκπαιδευτικό του περιεχόµενο. Ένα
σηµείο ωστόσο προβληµατισµού αποτελεί η έκταση και το µέγεθος της εταιρείας σε συνάρτηση µε τη
βιωσιµότητά της και τα εργασιακά πρότυπα που καλλιεργεί, σ’ ένα πεδίο προσφοράς υπηρεσιών που
µεταλλάσσεται δυναµικά µε µεγάλη ταχύτητα.

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες των γραφείων της Google στο ∆ουβλίνο.
http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/34314b661e/?raw=1

3.3.4. ΤΟ ΝΟΜΑ∆ΙΚΟ ΓΡΑΦΕΙΟ

Το νοµαδικό γραφείο έρχεται ν’ αναιρέσει την αντίληψη ότι η εργασία πραγµατοποιείται σε συγκεκριµένο
χώρο και για συγκεκριµένο χρόνο. Αυτό το γραφείο, σε αντίθεση µε το «επίσηµο» γραφείο, που απαραίτητα
περιλαµβάνει εγκαταστάσεις και χώρους, είναι ένα γραφείο παντού, όπου εργάζονται οι νοµάδες
εργαζόµενοι πωλητές προϊόντων, σύµβουλοι, στελέχη διεθνών επιχειρήσεων, που µετακινούνται όπου
χρειάζεται. Αυτοί µπορούν να «στήσουν» το γραφείο τους στο σπίτι τους, σε χώρους εντολοδόχων, σε
αυτοκίνητα, πλοία, λεωφορεία, αεροπλάνα, καφέ, χώρους αναµονής, και να εργαστούν εκεί. Το νοµαδικό
γραφείο αντιπροσωπεύει τη λογική συνέπεια της, καθοδηγούµενης από την τεχνολογία, πρακτικής της
αποσύνδεσης της εργασίας από τον χώρο εργασίας, χωρίς ωστόσο ν’ αποκλείει και την εναλλακτική χρήση
γραφειακών χώρων ως βάση συντονισµού και προγραµµατισµού των εργασιών και των υπηρεσιών που
παρέχονται. (∆ες Κεφάλαιο 4). Οι φορητές συσκευές (laptop, κινητό τηλέφωνο, tablet) και οι δυνατότητες
επικοινωνίας µέσω διαδικτύου δηµιουργούν τις προϋποθέσεις αυτής της γεωγραφικής διασποράς των χώρων
και του νέου ρευστού τρόπου εργασίας. Εισάγει την κινητικότητα του εργαζόµενου και την καλύτερη απόδοση
των χώρων, µια και χρησιµοποιούνται µε τη µεγαλύτερη δυνατή απασχολησιµότητα, στη διάρκεια της
εργασιακής ηµέρας, εφόσον καταλαµβάνονται από εναλλασσόµενους εργαζόµενους κατά περίπτωση και
σύµφωνα µε πραγµατικές ανάγκες.
Αυτή η τάση εφαρµόζεται κυρίως σε εταιρείες, που δραστηριοποιούνται σε προώθηση προϊόντων
άυλων και υλικών (φαρµακευτικές εταιρείες, εταιρείες εξοπλισµών κάθε είδους, αεροπορικές εταιρείες,
εταιρείες τηλεπικοινωνιών, ασφαλιστικές εταιρείες, εταιρείες τηλεπωλήσεων, διαδικτύου κ.ά.).
Το γραφείο του οµίλου Barbarian στη Ν. Υόρκη, που δραστηριοποιείται στον τοµέα διαδικτυακών
διαφηµίσεων, λειτούργησε το 2014 σε ενιαίο χώρο 2.070 τ.µ., που αναδιαµορφώθηκε. (Εικόνα 3.3.4.1). Ο
χώρος σχεδιάστηκε από το αρχιτεκτονικό γραφείο του Clive Wilkinson, µε στόχο να δηµιουργηθεί ένα
εργασιακό περιβάλλον, που θα µπορούσε να υποστηρίξει τη συνεργασία και τη διαφάνεια σ’ αυτήν τη
δυναµικά αναπτυσσόµενη εταιρεία. Η οργανωτική διάρθρωση αυτού του γραφείου ακολουθεί το πρότυπο των
µετακινούµενων κατά περίπτωση εργαζοµένων, αλλά και της «κοινότητας», όπου οι «γειτονιές»
αντιπροσωπεύουν διαφορετικά διοικητικά τµήµατα (ανάπτυξης, στρατηγικής, πωλήσεων, δηµιουργικό,
παραγωγής, τεχνικής υποστήριξης). Προορίζεται να φιλοξενήσει 125-175 από τους εργαζόµενους, όταν
χρειάζεται να συνεργαστούν ή να εργαστούν ατοµικά στον συγκεκριµένο χώρο. Καθώς οι συµβατικές
επιφάνειες εργασίας µοιάζουν να χρησιµοποιούνται όλο και λιγότερο, η κεντρική ιδέα στον σχεδιασµό ήταν η
απλοποίηση των τραπεζιών που θα χρειάζονταν ως επιφάνειες εργασίας και η ενοποίησή τους σ’ ένα είδος
«ατελείωτου» τραπεζιού, το οποίο διατρέχει τον ενιαίο χώρο. (Εικόνες 3.3.4.6, 3.3.4.10). Στην επιφάνειά του
µπορούν να εργαστούν όλα τα παρόντα άτοµα, που συνδέονται νοητά µε τη φόρµα που ξετυλίγεται, σαν ένα
είδος ηλεκτρικού καλωδίου, το οποίο τροφοδοτεί τη συνεργασία τους. Επειδή δε αυτό το δεσπόζον στοιχείο
χρειάζεται διελεύσεις, χωρίς να διακόπτεται η συνέχειά του, υπάρχουν σηµεία στα οποία µετατρέπεται σε
πύλες-περάσµατα. Ο σκελετός στήριξης του τραπεζιού από πλακάζ «σηκώνεται» από το ξύλινο δρύινο
δάπεδο και µετατρέπεται σε σπηλαιώδεις µικροχώρους, µε πάγκους και τραπέζια, που φιλοξενούν
συνεργασίες, συναντήσεις και αποµονωµένη εργασία, φτιαγµένα από απλά υλικά χαµηλού κόστους. (Εικόνες
3.3.4.2, 3.3.4.8, 3.3.4.9, 3.3.4.10). Οι µοναδικοί χώροι εκτός της ενιαίας αυτής κατασκευής, είναι ο χώρος
υποδοχής και η κουζίνα µε τα τραπέζια της. (Εικόνες 3.3.4.4, 3.3.4.5, 3.3.4.7). Στον χώρο έχουν
πραγµατοποιηθεί παρεµβάσεις, οι οποίες στοχεύουν στη βελτίωση της ενεργειακής συµπεριφοράς και του
επιπέδου άνεσης µε όρους βιοκλιµατικού σχεδιασµού (δες Κεφάλαιο 7. Το βιοκλιµατικό ή περιβαλλοντικά
φιλικό γραφείο), καθώς και διαχείρισης ανακύκλωσης (της υφιστάµενης επίπλωσης, του δρύινου πατώµατος
ηλικίας περίπου 100 ετών, του χρησιµοποιούµενου νερού κ.ά.). (Εικόνα 3.3.4.3).
Εικόνα 3.3.4.1. Κάτοψη γραφείων οµίλου «Barbarian» Πηγή: Clive Wilkinson.

Εικόνα 3.3.4.2. Τρισδιάστατο κατασκευαστικό µοντέλο της στήριξης του συνεχούς πάγκου εργασίας µε τις στάσεις και τους
χώρους συνεργασιών. Πηγή: Clive Wilkinson.
Εικόνα 3.3.4.3. Φύλλο βελτίωσης των βιοκλιµατικών χαρακτηριστικών του γραφείου- παρεµβάσεις- διαδικασίες. Πηγή:
Clive Wilkinson.

Εικόνα 3.3.4.4. Χώρος υποδοχής οµίλου «Barbarian». Πηγή: Clive Wilkinson, φωτογράφος Michael Moran.
Εικόνα 3.3.4.5. Κουζίνα οµίλου «Barbarian». Πηγή: Clive Wilkinson, φωτογράφος Michael Moran.

Εικόνα 3.3.4.6. Χώρος εργασίας οµίλου «Barbarian». Πηγή: Clive Wilkinson, φωτογράφος Michael Moran.
Εικόνα 3.3.4.7. Γενική άποψη εσωτερικού χώρου. Πηγή: Clive Wilkinson, φωτογράφος Michael Moran.

Εικόνα 3.3.4.8.Γενική άποψη οµίλου «Barbarian» Πηγή: Clive Wilkinson, φωτογράφος Michael Moran.

Εικόνα 3.3.4.9. Χώροι συνεργασιών και ατοµικής εργασίας. Πηγή: Clive Wilkinson, φωτογράφος Michael Moran.
Εικόνα 3.3.4.10. Ενιαίος χώρος εργασίας οµίλου «Barbarian». Πηγή: Clive Wilkinson, φωτογράφος Michael Moran.

Video Link ∆ιάρκεια

Barbarian Group στη Ν. http://www.clivewilkinson.com/portfolio_page/the-barbarian-group/ 02΄ 16
Υόρκη

Στοιχεία του έργου γραφεία του οµίλου Barbarian, στις Η.Π.Α.

http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/f39d91bbfa/?raw=1

3.3.5. ΣΥΝΟΨΗ
Οι εξελιγµένοι οργανωτικοί τύποι εργασίας γραφείου, που παρουσιάστηκαν παραπάνω, έχουν ως κοινό
στοιχείο την πλήρη εφαρµογή των δυνατοτήτων που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες για την από απόσταση
συνεργασία. Τα συστήµατα χωρικής οργάνωσης που αναλύθηκαν (δες Κεφάλαιο 2): το γραφείο ανοικτής
διάταξης, το κλειστό γραφείο και το γραφείο τοπίο, εξακολουθούν να χρησιµοποιούνται, προσαρµοσµένα
εντούτοις στις νέες ανάγκες, µε διαφορετικές αναλογίες, µορφολογικά χαρακτηριστικά και συχνότητα.
Το γραφείο ανοικτής διάταξης φαίνεται να κυριαρχεί, ενώ µειώνεται το ποσοστό χρήσης κλειστών
γραφείων. Ωστόσο σ’ αυτά τα ανοικτά γραφεία χάνεται η σύνδεση του εργαζόµενου µε την ατοµική
επιφάνεια εργασίας και οι θέσεις εργασίας µετατρέπονται άλλοτε σε ελεύθερες ενιαίες επιφάνειες, που
διατίθενται για όποιον βρίσκεται τη συγκεκριµένη χρονική στιγµή στον συγκεκριµένο χώρο για να εργαστεί,
άλλοτε αποκτούν τη µορφή εναλλακτικών «συστάδων» επίπλων γραφείων, όπου η µετακίνηση, η µετάθεση και
ο διαφορετικός συνδυασµός τους εξυπηρετεί διαφορετικές εργασιακές ανάγκες, άλλοτε πάλι διαθέτουν
υποτυπώδη χαµηλά διαχωριστικά ή προσφέρουν δυνατότητες προσαρµογής στοιχείων που δηµιουργούν µια
ελάχιστη ιδιωτικότητα για τον µετακινούµενο εργαζόµενο. Τα κλειστά γραφεία εξυπηρετούν κυρίως ανάγκες
συναντήσεων ή συνεργασιών, µε νέες µορφές κλειστών «στάσεων», όπου έχουν χρησιµοποιηθεί
ηχοαπορροφητικά υλικά, οι οποίες παρεµβάλλονται ανάµεσα στους σταθµούς εργασίας. Οι διατάξεις τοπίου
έχουν χάσει τα κύρια χαρακτηριστικά τους και κατά κανόνα αποτελούν εµπλουτισµένες µορφές
«κουβουκλίων» (cubicles), που υποκαθιστούν τα κλειστά ιδιωτικά γραφεία, ελαχιστοποιώντας τις χωρικές
τους διαστάσεις. Η παρουσία του φυσικού στοιχείου µετατρέπεται σε παράµετρο αειφορικού σχεδιασµού και
αποκτά άλλα χαρακτηριστικά. Ένα από τα δυναµικά νέα στοιχεία είναι ο σχεδιασµός σταθµών εργασίας, που
δεν είναι απαραίτητα συνδεδεµένοι µε τον χώρο εργασίας, αλλά τοποθετούνται σε διαφορετικούς χώρους
προκειµένου να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες αποµόνωσης και επικοινωνίας των µετακινούµενων
εργαζοµένων, όπου κι αν βρίσκονται. (∆ες Κεφάλαια 5,11).
Ένα στοιχείο ευελιξίας αποτελεί η συνδυαστική χρήση των νέων τύπων των Myerson και Ross,
ανάλογα µε την ταυτότητα και τη φύση της εργασίας. Για παράδειγµα, σ’ ένα γραφείο το οποίο οπτικά
αφηγείται τα χαρακτηριστικά της εταιρικής ταυτότητας, µπορούν να χρησιµοποιηθούν στοιχεία κοµβικού και
νοµαδικού γραφείου, ενώ σε ένα γραφείο τύπου κοινότητας δεν αποκλείεται οι περισσότεροι εργαζόµενοι να
είναι µετακινούµενοι και να µοιράζονται περιστασιακά τις εγκαταστάσεις.
Η σύγκριση των τεσσάρων αυτών τύπων σε ό,τι αφορά τους χώρους και την οργάνωσή τους, τον
εργασιακό χρόνο, τη µορφή της εργασίας, τη χρήση της τεχνολογίας, τα χαρακτηριστικά τους εµφανίζεται
στον Πίνακα 3.2.
Βιβλιογραφία
Θεµατική βιβλιογραφία
Aronoff, St., Kaplan Aud., (eds.) (1995). Total Workplace Performance: Rethinking the Office Environment.
Ottawa: WDL Publications.
Artpower International (ed.) (2014). Inside/ Outside Office Design IV. Artpower International.
Borges S., Ehmann S., and Klanten R., (ed.) (2013).Workscape: New Spaces for New Work. Berlin: Gestalten
Chang D., (2009). Space Office.
Cullen L., T. (2006). Redrawing the CUBE. Time. July. 168(3): 28-30.
Davis A., Tollervey K., (2013).The Style of Co-working: Contemporary Shared Workspaces.USA: Prestel.
Doorley S., Witthoft S., (2012). Make Space: How to Set the Stage for Creative Collaboration. Canada: Jon
Whiley & Sons, Inc.
Duffy F., (1992). The Changing Workplace. Hong Kong: Phaidon
Duffy F., Jaunzens D., Willis St., and Laing A., (1998). New Environments for Working. London: Taylor and
Francis.
Duffy F.,(1997). The New Office. London: Conran Octopus.
DYG, Inc. (2001). The New Workplace: Attitudes and Expectations of a New Generation. Prepared for Knoll,
Inc. and CB Richard Ellis, Inc.
Freiman, Z. (1994). Hype vs. reality: The changing workplace: changes in the way Americans work offer
architects opportunities of visionary proportions. Progressive Architecture. 75 (3): 48.
Grech Chr., Walters D., (2008). Future Office: Design, Practice and Applied Research..USA: Routledge.
Krauel J., (2014).Working Spaces Today. Barcelona: Links International, Ceg, Har/Psc edition.
Miller R., Casey M., and Konchar M., (2014). Changing your Space, Changing your Culture: How Engaging
Workspaces Lead to Transformation and Growth. Hoboken, N. Jersey: Jon Whiley & Sons, Inc.
Myerson J., Ross Ph., (2003). The 21rst Century Office: Architecture and Design for the New Millenium. N.
York: Rizzoli
Myerson J., Ross Ph., (2006). Space to Work: New Office Design. London: Laurence King Publishing
Pogade D., (2008). Inspiration Office: How to Design Workspaces. Germany: Dom Publishers.
Ross Ph., Myerson J., (2002). The Creative Office. Ginko press
Saval N., (2014). Cubed: A Secret History of the Workplace. N. York, London, Torondo, Sydney, Auckland:
Doubleday
Stegmeier D., (2008). Innovations in Office Design: The Critical Approach to Effective Work Environments.
Hoboken, N. Jersey: Jon Whiley & Sons, Inc.
Tsang D., (2008). Xtra Corporate Interiors. N. York: Pace Publishing.

∆ιαθεµατική βιβλιογραφία
Baker M. L., (2012). Space –Planning for Commercial Office Interiors.USA: Fairchild Books.
Bell, D., (1973). The Coming of Post Industrial Society. N. York: Basic Books.
Castells, M., (1989). The Information City. Oxford: Basic Blackwell.
Giddens A., (2009). Κοινωνιολογία. Τσαούσης ∆., µτφρ., 2η έκδοση. Αθήνα: Gutenberg-Γ & Κ. ∆αρδανός.
Grantham, Ch. (2004). Demographics and the changing nature of work. Corporate Real Estate Leader. 3 (4):
24-26.
Plunkett D., Reid O., (2014). Detail in Contemporary Office Design. London: Laurence King Publishing Ltd.
Rengel R., (2012). The Interior Plan: Concept and Exercises. USA: Fairchild books.
Touraine, A., (1971). The Post-Industrial Society. N. York: Random House.
Ευστράτογλου, A., (2006). Κοινωνία της γνώσης: Ιδεολόγηµα ή πραγµατικότητα; Σκέψεις και σχόλια πάνω
στη χρήση της έννοιας της κοινωνίας της γνώσης. Περιοδικό Ιδέες, Μάιος 2006, τεύχος Νο 29.
Μπουζάκης, Σ., (2005). Παγκοσµιοποίηση και εκπαίδευση. Η υποταγή της εκπαίδευσης στην οικονοµία της
αγοράς, στο ∆. Γράβαρης & Ν. Παπαδάκης (επιµ.). Εκπαίδευση και εκπαιδευτική πολιτική. Μεταξύ
κράτους και αγοράς. Αθήνα: εκδ. Σαββάλας.
Τσαούσης, ∆., (2009). Η Κοινωνία της γνώσης. Αθήνα: Gutemberg- Κ. & Γ. ∆αρδανός.

Κριτήρια αξιολόγησης
Κριτήριο αξιολόγησης 1
Στο κεφάλαιο 6 παρουσιάζονται τα γραφεία orange grove (gfra architects) και ÖΒΒ (Innocad Architecture).
Παρατηρήστε τις κατόψεις που περιλαµβάνονται και κατατάξτε τα σε κάποιον από τους τέσσερεις
οργανωτικούς τύπους των Myerson και Ross, λαµβάνοντας υπόψη και το φωτογραφικό υλικό. Περιγράψτε τα
βασικά χαρακτηριστικά του συστήµατος οργάνωσης που τεκµηριώνουν την κατάταξη που προτείνετε σε
κείµενο 300 λέξεων.

Απάντηση 1
Η διάταξη του γραφείου orange grove το κατατάσσει στην οργανωτική κατηγορία «γραφείο κοινότητα»,
εφόσον διαθέτει χαρακτηριστικά ευελιξίας, συνεργασίας, δυνατότητας αναδιάταξης σύµφωνα µε τις
απαιτήσεις της εκάστοτε περίστασης, χώρους για οµαδική εργασία, χώρους συνεργασιών, ανοικτούς,
εναλλακτικούς σταθµούς εργασίας. Η διάταξη του γραφείου ÖΒΒ το κατατάσσει στην οργανωτική κατηγορία
«γραφείο οπτική αφήγηση», εφόσον διαθέτει χαρακτηριστικά µεικτών διατάξεων σε µεγαλύτερο βαθµό
ανοικτών, µε λίγα κλειστά γραφεία και αποµονωµένες στάσεις, καθώς και αναγνωρίσιµη ταυτότητα.
Στο κείµενο όπου θα αναπτύξετε τα χαρακτηριστικά που έχετε αξιολογήσει γι’ αυτήν την κατάταξη,
µπορείτε να αναφερθείτε στον Πίνακα 3.2. Σύγκριση των τεσσάρων οργανωτικών τύπων των Myerson και
Ross.
 ΜΕΡΟΣ 2Ο
Σύγχρονες τάσεις, πρότυπα και χώροι εργασίας
Στο 2o µέρος του βιβλίου, όπου περιλαµβάνονται πέντε κεφάλαια, αναλύονται και περιγράφονται κάποιες από
τις σύγχρονες τάσεις, σε ό,τι αφορά την οργάνωση και τη διαµόρφωση των τρόπων και των χώρων εργασίας,
που εκτιµάται ότι θα κυριαρχήσουν τα επόµενα χρόνια. Στο 3ο κεφάλαιο έχουν ήδη εισαχθεί τα νέα πρότυπα
εργασίας, που προέκυψαν από τις τεχνολογίες της πληροφορίας, καθώς και η υποστήριξη τους από ανάλογες
χωρικές διατάξεις, που τα εξυπηρετούν. Τα κεφάλαια που ακολουθούν, εστιάζονται κυρίως στα χωρικά
χαρακτηριστικά νέων διατάξεων, όπου πραγµατοποιείται σύγκριση ανάµεσα στους τρόπους εργασίας και
τους συµβατικούς χώρους, όπου λαµβάνουν χώρα, καθώς και στους νέους τρόπους και χώρους, που
αναδύονται. Η ανάλυση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των χώρων πραγµατοποιείται µε συγκεκριµένα
παραδείγµατα διαµορφωµένων περιπτώσεων, που υποστηρίζουν τα νέα πρότυπα.
Η εισαγωγή µε το γενικό τίτλο του 2ου µέρους «Σύγχρονες τάσεις, πρότυπα και χώροι εργασίας
γραφείου: η µετάβαση» αποτελεί µια θεώρηση των σύγχρονων γραφειακών συστηµάτων, ενώ συγκρίνονται οι
διαδικασίες εξέλιξης και διαφοροποίησης των συµβατικών και σύγχρονων προτύπων εργασίας.
Στο κεφάλαιο 5 «Το εικονικό και αυτοµατοποιηµένο γραφείο» παρουσιάζονται χωρικές διαρθρώσεις
και πρότυπα, που αντιπροσωπεύουν την αποσύνδεση της εργασίας από συγκεκριµένο χώρο γραφείου, σε
µικρότερο ή µεγαλύτερο βαθµό, και τη µεταφορά της σε δηµόσιους ή ιδιωτικούς χώρους, που δεν
προορίζονται για τη συγκεκριµένη χρήση. Εδώ αναφέρονται οι διαφοροποιήσεις στις απαιτήσεις σχεδιασµού
για την εξυπηρέτηση των εργαζοµένων µε τη δηµιουργία µεταφερόµενων σταθµών εργασίας,
συνδιαχειριζόµενων νέων µέσων κ.ά., καθώς και η καθιέρωση διαφορετικών πρακτικών και κουλτούρας στην
αντιµετώπιση των χώρων.
Στο κεφάλαιο 6 µε τον τίτλο «Το εναλλακτικό γραφείο και το προσωπικό γραφείο» παρουσιάζονται
χώροι και τρόποι υποστήριξης εναλλασσόµενων εργασιακών συνθηκών, που προσαρµόζονται σε ατοµικές
ανάγκες, χαρακτήρα και διάρκεια. Η προσωποποίηση του χώρου, στο επίπεδο των ιδεών αναδιαµορφώνει
καθιερωµένες έννοιες, αποδίδοντάς τους ένα ευρύτερο νόηµα ή ερµηνεύοντας τις µε νέους τρόπους.
Στο κεφάλαιο 7 «Το βιοκλιµατικό ή περιβαλλοντικά φιλικό γραφείο» παρουσιάζονται τα συστήµατα
και οι τρόποι µε τους οποίους αξιολογούνται οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις στα κτίρια γραφείων και στο
ευρύτερο αστικό περιβάλλον, καθώς και οι δυνατότητες ελαχιστοποίησης αυτών των επιπτώσεων. ∆ιαµέσου
υλοποιηµένων περιπτώσεων παρουσιάζονται τα ζητήµατα που απασχολούν τους µελετητές σε σχέση µε το
βιοκλιµατικό σχεδιασµό: ο προσανατολισµός, το κλίµα, η ενεργειακή συµπεριφορά του κτιρίου, η
εξασφάλιση οπτικής, θερµικής και ηχητικής άνεσης των χρηστών στον εσωτερικό χώρο, η χρήση δοµικών και
διακοσµητικών υλικών που διασφαλίζουν την ανθρώπινη υγεία κ.λπ.
Τέλος, στο κεφάλαιο 8 «Επανάχρηση κτιρίων ως χώρων γραφείων» παρουσιάζονται επιλεγµένες
περιπτώσεις επανάχρησης υπαρχόντων κτιρίων µε τροποποίηση χρήσης ή προσθήκες. Η
επαναχρησιµοποίηση κτιρίων ιστορικής µνήµης ως φορέων του πνεύµατος της εποχής που εκπροσωπούν,
αποτελεί ένα ευρύ πεδίο µε κατευθύνσεις, παραδοχές, νοµοθετικό πλαίσιο, κατασκευαστικές πρακτικές κ.ά.,
τα οποία δεν µπορούν να παρουσιαστούν έστω και συνοπτικά σ’ ένα κεφάλαιο. Έτσι η ενότητα αυτή έρχεται
ως «συµπλήρωµα» του βιοκλιµατικού σχεδιασµού. Συνεπώς αντιµετωπίζεται µε τη διάσταση της
«οικονοµίας», υλικών, τεχνικών, ενέργειας κ.λπ., που προκύπτει από την προσαρµογή ενός κτιρίου µιας
άλλης εποχής, που υπάρχει και ξαναγίνεται βιώσιµο µε µια νέα χρήση.
Σε τι όµως χρειάζεται η ανάλυση νέων προτύπων που εκτιµάται ότι διαφοροποιούν τις συµβατικές
µορφές των χώρων; Με ποιόν τρόπο µπορεί αυτό να συνεισφέρει στη σχεδιαστική διαδικασία; Πώς µπορεί να
εµπλουτίσει τις ποιοτικές διαστάσεις της αρχιτεκτονικής εσωτερικών χώρων; Η κατανόηση των αναγκών
λειτουργίας περιβαλλόντων που εξελίσσονται µε τέτοια ταχύτητα, βοηθά και στην κατανόηση της ανάγκης
προσαρµογής των σχεδιαστών σε άλλα δεδοµένα. Νέες έννοιες για σύγχρονα γραφεία και πρακτικές ή φιλοσοφία
που απαντούν σε γρήγορες αλλαγές, ενεργοποιούν διαδικασίες επαναπροσδιορισµού του περιεχοµένου του
σχεδιασµού σ’ αυτό το πεδίο. Με άλλα λόγια οδηγούν σε µια διαδικασία ανακάλυψης νέων σχηµάτων και
ανάδειξης των ποιοτικών διαστάσεων στην αρχιτεκτονική εσωτερικών χώρων, όπου προσδιορίζονται εκ νέου
έννοιες όπως «λειτουργικότητα», «σχέση µε το περιβάλλον», «ευελιξία», «ταυτότητα», «εξατοµίκευση»,
«κοινωνικό περιβάλλον εργασίας», «κινητικότητα», «ικανοποίηση» κ.ά. Το υλοποιηµένο έργο µπορεί να
συγκροτήσει µία σύνθετη, συνολική εικόνα, που διαµορφώνει τον προσανατολισµό της σχεδιαστικής πρακτικής
και µ’ αυτόν τον τρόπο να συνεισφέρει στην εκπαιδευτική διαδικασία.
 4. ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΤΑΣΕΙΣ,ΠΡΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΙ ΕΡΓΑΣΙΑΣ:
Η ΜΕΤΑΒΑΣΗ

Σύνοψη
Το κεφάλαιο 4, που ακολουθεί, αποτελεί εισαγωγή στο 2ο µέρος του βιβλίου, εστιάζοντας στη θεώρηση των
σύγχρονων γραφειακών συστηµάτων και στη σύγκριση της εξελικτικής διαδικασίας µετάβασης από τα
καθιερωµένα συµβατικά πρότυπα σε σύγχρονα, που εκτιµάται ότι θα αποτελέσουν τους βασικούς φορείς
αλλαγών στα εργασιακά περιβάλλοντα.

Προαπαιτούµενη γνώση
Η προαπαιτούµενη γνώση αφορά το 1ο µέρος του βιβλίου: «Η τυπολογία των χώρων γραφείων» (Κεφάλαια 1, 2
και 3).

4. ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΤΑΣΕΙΣ, ΠΡΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΙ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: Η

ΜΕΤΑΒΑΣΗ

Οι δυναµικές αλλαγές και εξελίξεις, που έχουν δροµολογηθεί από τη φύση, τη νέα οργάνωση, τις θέσεις
εργασίας, δεν µπορεί παρά να είναι αλληλένδετες µε την αναµόρφωση των χρήσεων των χώρων και
διαµορφώνουν διαφοροποιηµένες απαιτήσεις και δυνατότητες, που θα πρέπει να έχουν οι διατάξεις για να τις
υποστηρίξουν. Οι ίδιοι οι όροι που αναφέρονται στην οργάνωση των υπηρεσιών γραφείου τροποποιούνται,
γιατί οι χρησιµοποιούµενες τεχνολογίες εξελίσσονται ταχύτατα και τα πρότυπα στον εργασιακό χώρο
µεταπλάθονται. ∆ιατυπώνονται ακόµη και στην πράξη νέες παραδοχές, που σχετίζονται µε τη χρησιµοποίηση
του χρόνου και του χώρου από τους εργαζόµενους και αναδεικνύονται ταχύτατα νέοι τρόποι εργασίας. Οι
παλιές κάθετες ροές ρουτίνας παραχωρούν τη θέση τους σε οριζόντιες συνεργασίες οµάδων, µε έµφαση στο
περιεχόµενο αυτών των εργασιών και τη χρήση των κατάλληλων εργαλείων - εξοπλισµού. Πολλές από τις
τυπικές διαδικασίες αυτοµατοποιούνται ή πραγµατοποιούνται µε οικονοµικότερους τρόπους και ανάθεση σε
φορείς εκτός του οργανισµού. Η ίδια η δοµή της εργασίας χάνει τη συγκεντρωτική της διάρθρωση και
µετατρέπεται σε αποκεντρωτική, ακόµη και σε καθαρά διαδικτυακή. Αποσαφηνίζοντας αυτούς τους όρους,
θα σηµειώναµε ότι η συγκεντρωτική δοµή απεικονίζεται σχηµατικά µε τη διοικητική πυραµίδα και το ρόµβο
που συνδέονται µε συγκεκριµένους χώρους (δες ∆ιάγραµµα 4.1), ενώ η αποκεντρωµένη δοµή απεικονίζεται
στο ∆ιάγραµµα 4.2 και διευρύνει τους χώρους, όπου πραγµατοποιείται η εργασία, έως και αποσυνδέεται
τελείως από τον χώρο. Σ’ αυτήν την οργανωτική δοµή, οι χαµηλόβαθµοι υπάλληλοι απαλείφονται, µια και η
τεχνολογία της πληροφορίας αντικαθιστά το δίκτυο ενηµερώσεων και εργασιών ρουτίνας, που απαιτούνταν
σε παλαιότερες µορφές οργάνωσης. Το πρότυπο εργασίας που υπερισχύει είναι η εργασία σε οµάδες
ισότιµων συνεργατών, υψηλού επιπέδου εκπαίδευσης και εξειδίκευσης. (∆ες Κεφάλαια 1.3, 3.2). Στον
Πίνακα 4.1, που ακολουθεί, απεικονίζονται συνοπτικά τα χαρακτηριστικά (εργασιακή διάρθρωση και
πρότυπα, κτιριακές εγκαταστάσεις και χωρικά συστήµατα, τύποι επίπλωσης που χρησιµοποιούνται, χρόνος,
χώρος και χρήση τεχνολογιών πληροφορίας, καθώς και οι κύριες περίοδοι εφαρµογής τους), που αφορούν
τους καθιερωµένους συµβατικούς και τους νέους τρόπους εργασίας, που αναφαίνονται.
∆ιάγραµµα 4.1. Αποκεντρωµένη διοικητική δοµή.
δοµή Πηγή © Ζωή Γεωργιάδου.
 Ο προβληµατισµός γύρω από τη µελλοντική µορφή των αστικών κέντρων, των αρχιτεκτονικών
κελυφών και των εσωτερικών χώρων γραφείων είναι έντονος. Οι ενδείξεις αυτών των µεταπλάσεων οδηγούν
τους ερευνητές σε συµπεράσµατα, που κυρίως εστιάζουν στην εναλλαγή των χρηστών στους χώρους εργασίας
και στην εισαγωγή του εικονικού γραφείου, µε τη µεταφορά των χώρων εργασίας από το κτίριο γραφείων στην
κατοικία και της εργασίας σε όποιον δηµόσιο χώρο κρίνεται πρόσφορος. Η πορεία αυτή έχει ξεκινήσει από τη
δεκαετία 1980-90, µε σταθµό την ανάπτυξη µέσων, όπως ο φορητός υπολογιστής (laptop), και στη συνέχεια τη
χρήση της ασύρµατης τεχνολογίας (wireless technology) και των φορητών τηλεφωνικών συσκευών (cordless
telephones), καθώς και των κινητών τηλεφωνικών συσκευών (mobile phones) την επόµενη δεκαετία 1990-
2000. (∆ες Κεφάλαιο 1.3).

Εικόνα 4.1. Η µονάδα OfficePod, µε διάσταση 2,1Χ2,1 µ. µπορεί να τοποθετηθεί οπουδήποτε σε εσωτερικό ή εξωτερικό
χώρο, µε διαφορετικές εσωτερικές διατάξεις. Κατασκευάζεται από την οµώνυµη βρετανική εταιρεία από το 2009 και
εµπλουτίζεται συνεχώς µε διαφορετικές παραλλαγές. ∆ιαθέτει ηχοµόνωση και ακουστική απόδοση, µε δυνατότητα επιλογής
εναλλακτικής επίπλωσης.

Η απόδοση και η αποτελεσµατικότητα αυτών των διαδικασιών κρίνονται κυρίως µε όρους οικονοµίας,
που έχουν επιπτώσεις και στους χώρους. Έτσι γίνεται προτεραιότητα η µείωση του λειτουργικού κόστους
(περιορισµός ενοικίου, φορολογίας ακινήτου, κόστους θέρµανσης, ψύξης, ηλεκτροδότησης, καθαριότητας,
αναλωσίµων ειδών κ.λπ.) και επιδιώκεται η εισαγωγή εναλλακτικών τρόπων χρησιµοποίησης των χώρων για
τη µέγιστη δυνατή απασχολησιµότητά τους, µε τρόπους που βελτιώνουν την ποιότητα της εργασίας και
προσθέτουν αξία στην απόδοση της επιχείρησης ή του οργανισµού. Για παράδειγµα, σε πολλές περιπτώσεις,
για την ενίσχυση τόσο της αποτελεσµατικότητας, όσο και της απόδοσης, εφαρµόζεται η οργάνωση που
διακρίνει το πρόσθιο (front office) και το οπίσθιο γραφείο (back office). Το πρόσθιο γραφείο αναφέρεται
στις υπηρεσίες και στο σύνολο του ανθρώπινου δυναµικού, που απαραίτητα έρχεται σε επαφή µε τους
επισκέπτες - πελάτες και η χωρική του έκφραση περιλαµβάνει κεντρικές εγκαταστάσεις, µε εύκολη πρόσβαση
και εξυπηρέτηση. Το οπίσθιο γραφείο συχνά στεγάζεται σε διαφορετικούς από τους κεντρικούς χώρους, σε
περιοχές µε φθηνότερο ενοίκιο και περιλαµβάνει το σύνολο ή µέρος του ανθρώπινου δυναµικού και των
υπηρεσιών, που υποστηρίζουν στο παρασκήνιο τους σκοπούς της επιχείρησης (για παράδειγµα λογιστήριο,
διαφηµιστικό τµήµα κ.ά.). Η περιστασιακή χρήση ενοικιαζόµενων, κατάλληλα διαµορφωµένων και
εξοπλισµένων, χώρων (hoteling) αποτελεί µιαν άλλη πλευρά στη διαδικασία µείωσης του λειτουργικού
κόστους, ενώ και ο περιορισµός των µεγεθών των κτιριακών εγκαταστάσεων στοχεύει σ’ αυτήν τη διαδικασία
της αύξησης της απόδοσης των εργαζοµένων. Ωστόσο, η εξοικονόµηση κόστους δεν είναι ο µοναδικός
στόχος αυτών των αλλαγών. Η υψηλή απόδοση των εργαζοµένων συνδέεται κυρίως µε το επίπεδο
πρωτοβουλιών που µπορούν ν’ αναπτύξουν, µε τη συµµετοχή τους σε µια ευέλικτη οµάδα εργασίας, µε βάση τις
γνώσεις, τις δεξιότητες και την εµπειρία τους, καθώς και τον έλεγχο πάνω στο αντικείµενο εργασίας, πράγµα
που τους προσφέρει ικανοποίηση και ένταξη στην οµάδα. Το αντίτιµο, ωστόσο, αυτής της απόδοσης είναι η
µετατροπή τους σε «νοµάδες» εργαζόµενους (εικόνες 4.1, 4.2), η ελαχιστοποίηση των ορίων ανάµεσα στην
κατοικία και την εργασία (εικόνα 4.3) και µια διαδικασία «ασυνεχούς µεταβολής» ως ένα αδιαµφισβήτητο
χαρακτηριστικό της σύγχρονης ζωής (Charles Handy, 2001)1.
Η τυποποίηση - αποπροσωποποίηση των χώρων εργασίας, κυρίως µε τη χρήση του ανοικτού
συστήµατος οργάνωσης του χώρου, το οποίο χρησιµοποιείται και σήµερα µε παραλλαγές, αλλά και η
ουδετερότητα του εξοπλισµού που παράγει µονοτονία, είναι ένα άλλο ζήτηµα που συζητείται. Η δυνατότητα
του εργαζόµενου να οικειοποιηθεί τον χώρο του µε προσωπικές επεµβάσεις, η ύπαρξη οπτικών ερεθισµάτων
στο εργασιακό περιβάλλον, η ποικιλία στις µορφές, διεγείρουν τη συναισθηµατική συµµετοχή των
εργαζοµένων και δηµιουργούν ένα ενεργό περιβάλλον άνεσης. Η ατοµικότητα και ο προσωπικός χώρος ως
χαρακτηριστικά ταυτότητας της ανθρώπινης ύπαρξης δεν αποτελούν νέο πεδίο2. Ωστόσο, επανέρχονται ως
ένα δυναµικό εργαλείο που υποστηρίζει την εξατοµίκευση στους χώρους γραφείων, σε συνδυασµό µε την
ευελιξία των διατάξεων για να εξυπηρετήσουν τη συνεργασία των οµάδων. Το άτοµο στο εργασιακό
περιβάλλον αναδεικνύεται εκ νέου σε µονάδα, όχι πλέον µε τον συµβατικό τρόπο του τονισµού της θέσης ή του
κύρους του µε χωρικούς συµβολισµούς, αλλά µε την υποστήριξη της ατοµικής επιλογής και της ταυτότητας µέσα
σε µία οµάδα. (Εικόνα 4.4.).

Εικόνα 4.2.Ο σχεδιασµός βάσεων για laptops έχει καθιερωθεί πλέον ως εξοπλισµός «νοµαδικής εργασίας».

1
O Charles Handy είναι Ιρλανδός φιλόσοφος, ο οποίος έχει ασχοληθεί µε τη διοίκηση επιχειρήσεων και τη
συµπεριφορά των οργανώσεων. Έχει συγγράψει πολλά βιβλία ανάµεσα στα οποία και το Handy Ch., (2001). The
Elephant and the Flea: Reflections of a Reluctant Capitalist. Boston, Massachusetts: Harvard Business School Press.
2
Η νοµαδική εργασία ως όρος δανείζεται τον όρο «νοµάδας» για να περιγράψει έναν περιπλανόµενο εργαζόµενο, που
µπορεί να εργαστεί παντού ταξιδεύοντας, χρησιµοποιώντας τις τεχνολογίες της πληροφορίας και τα µεταφερόµενα µέσα
που έχει στη διάθεση του. Ως κουλτούρα εργασίας παρουσιάστηκε σε έκθεση που πραγµατοποιήθηκε το 2001 στο
Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στην Ν. Υόρκη, «αποτιµώντας τους τρόπους εργασίας του παρελθόντος και προβάλλοντας
τους µελλοντικούς, ενώ παρουσίασε τη διασταύρωση των αισθητικών αξιών και των πραγµατικών πρακτικών». Η έκθεση
κατέληξε στην έκδοση του βιβλίου Antonelli P., (ed), (2001). Workspheres: Design and Contemporary Work Styles. N.
York: The Museum of Modern Art.
Εικόνα 4.3. Η ζαρντινιέρα balconzept διαθέτει βάση για laptop και έχει σχεδιαστεί από τον Michael Hilgers το 2005.

Εικόνα 4.4. Τα γραφεία της Lego στη ∆ανία (2010). Πηγή:Rosan Bosch and Rune Fjord Designers. Φωτογραφία Anders
Suneberg

Από την άλλη πλευρά, η έντονη, σχεδόν βίαιη µερικές φορές, αστική ανάπτυξη, η υπέρβαση των
περιβαλλοντικών συνθηκών και η κατασπατάληση των ενεργειακών πόρων, τα τελευταία χρόνια γίνονται
πρόξενοι ενεργειακών καταστροφών και δραµατικών κλιµατικών αλλαγών που απειλούν την επιβίωση του
πλανήτη. Τα κτίρια γραφείων έχουν επιβαρυνθεί µ’ ένα παρελθόν, όπου προτάσσονταν οι µορφολογικές
επιλογές έναντι της αρµονικής ένταξής τους στο περιβάλλον: για παράδειγµα τα πολυάριθµα γυάλινα κτίρια,
που κυριάρχησαν για µεγάλες περιόδους σε σύγχρονα αστικά κέντρα, χωρίς να λαµβάνουν υπόψη τους τη
µεγάλη ηλιοφάνεια, το θερµό ή ψυχρό κλίµα και δηµιούργησαν χαµηλής ποιότητας εσωτερικό περιβάλλον
(σύνδροµο του άρρωστου κτιρίου)3, λειτουργώντας ως σφραγισµένα δοχεία. Ακόµη, εντασσόµενα σε
πυκνοδοµηµένα αστικά περιβάλλοντα, συνέβαλαν σε µεγάλο βαθµό στην επιβάρυνση του µικροκλίµατος των
πόλεων και στην ελαχιστοποίηση της παρουσίας του φυσικού στοιχείου. Στα πλαίσια αυτών των επιπτώσεων,
έχει αναπτυχθεί ένας προβληµατισµός, που αφορά στην ανάγκη σχεδιασµού βιοκλιµατικών χώρων, που να
σέβονται τις περιβαλλοντικές συνθήκες, να δηµιουργούν συνθήκες άνεσης, χωρίς να είναι ενεργοβόροι, να είναι
φιλικοί προς τον άνθρωπο χρησιµοποιώντας ασφαλή και υγιεινά υλικά, όπως επίσης και να εκµεταλλεύονται
στον µεγαλύτερο δυνατό βαθµό την ευεργετική επίδραση του προσανατολισµού, του ήλιου και του αέρα. Η
βιοκλιµατική αρχιτεκτονική από επιλογή εξελίσσεται σε επιτακτική ανάγκη και ο σχεδιασµός των
εσωτερικών χώρων γραφείων, χωρίς να υπολείπεται των σύγχρονων τεχνολογιών, καλείται να λειτουργήσει
αρµονικά µ’ αυτά τα δεδοµένα.

Εικόνα 4.5. Το γραφείο Qihoo 360 Edg Technology (2013) στην Κίνα όπου έχουν εφαρµοσθεί τεχνολογίες «πράσινου»
σχεδιασµού, µε διαµορφώσεις οµαδικής εργασίας.
Πηγή: Αρχιτέκτονες Edg Corporation David Ho, Echo Zhang, Serena Shu, Tian Ren .Φωτογράφος: David Ho.

Σ’ αυτήν την ενότητα του βιβλίου, όπως προαναφέρθηκε, επιλέχθηκε να παρουσιαστούν τρεις τάσεις
που φαίνεται ν’ αντιπροσωπεύουν τις σύγχρονες εξελίξεις και πρότυπα σε ό,τι αφορά τους χώρους γραφείων:
το εικονικό και αυτοµατοποιηµένο γραφείο, το βιοκλιµατικό ή περιβαλλοντικά φιλικό γραφείο, το
εναλλακτικό γραφείο και το προσωπικό γραφείο. Σε πολλές περιπτώσεις, αυτά µπορούν να συνυπάρχουν
και ν’ αλληλοκαλύπτονται. Σε άλλες, πάλι, µπορούν ν’ αποτελούν µεµονωµένες κατασκευές ή σχήµατα
εργασίας, που σχεδιάστηκαν για συγκεκριµένες ανάγκες ή που εντάσσονται στο πλαίσιο ενός ευρύτερου
προγραµµατισµού των οργανισµών που υποστηρίζουν. Ως τέταρτο µοντέλο επιλέχθηκε να γίνει πολύ
συνοπτική παρουσίαση, στο πλαίσιο ενός ευρύτατου θέµατος και πρακτικής, της δυνατότητας
επαναχρησιµοποίησης χώρων, οι οποίοι ήδη υπάρχουν, που είτε εγκαταλείφτηκαν, είτε χαρακτηρίστηκαν
ως φορείς µνήµης, αντιπροσωπεύοντας την εποχή σχεδιασµού τους. Τα ζητήµατα, βέβαια, που άπτονται της
επανάχρησης κτιρίων, είναι ευρύτατα και αποτελούν γνωστικό αντικείµενο µε ιδεολογικό, νοµοθετικό και
πρακτικό υπόβαθρο, που δεν είναι δυνατό να αναπτυχθεί σ’ ένα κεφάλαιο. Ωστόσο, η παραδειγµατική
αναφορά σε περιπτώσεις επανάχρησης, παρουσιάζεται ως συνέχεια του περιβαλλοντικά φιλικού σχεδιασµού,
εφόσον προσαρµόζει υπάρχοντα κτίρια σε νέες χρήσεις που διασφαλίζουν τη βιωσιµότητά τους.

3
∆ες σχετικά το υποκεφάλαιο 7. Το βιοκλιµατικό ή περιβαλλοντικά φιλικό γραφείο παρακάτω.
 Βιβλιογραφία
Η βιβλιογραφία αναφέρεται στα επόµενα κεφάλαια του 2ου µέρους.
 5. ΤΟ ΕΙΚΟΝΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΑΥΤΟΜΑΤΟΠΟΙΗΜΕΝΟ ΓΡΑΦΕΙΟ

Σύνοψη
Στο κεφάλαιο 5: «Tο εικονικό και το αυτοµατοποιηµένο γραφείο», παρουσιάζονται χωρικές διαρθρώσεις και
µοντέλα που υποστηρίζουν την αποσύνδεση της εργασίας από συγκεκριµένο χώρο γραφείων, σε µικρότερο ή
µεγαλύτερο βαθµό. Ο βαθµός αυτός αποσύνδεσης του εργασιακού προτύπου από τον συµβατικό, καθιερωµένο
γραφειακό χώρο ποικίλλει και επιλέγεται από τους οργανισµούς, µε τρόπο που κατά τον προγραµµατισµό τους
συµβάλλει στην απόδοση και την αποδοτικότητα τους. Κατά τεκµήριο βέβαια συνδέεται µε τη φύση της εργασίας
που πραγµατοποιείται, τον τύπο και το είδος της. Το αυτοµατοποιηµένο γραφείο χρησιµοποιεί µια σειρά µέσων
ψηφιακής τεχνολογίας, τα οποία προσφέρουν απεριόριστες δυνατότητες επικοινωνίας.

Προαπαιτούµενη γνώση
Οι προαπαιτούµενες γνώσεις είναι τα Κεφάλαια 1, 2, 3 του 1ου µέρους: «Η τυπολογία των χώρων γραφείων».

5. ΤΟ ΕΙΚΟΝΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΑΥΤΟΜΑΤΟΠΟΙΗΜΕΝΟ ΓΡΑΦΕΙΟ

Για το µεγαλύτερο διάστηµα του 20ού αιώνα, το γραφείο ήταν συγκεκριµένο, ορισµένο, µε κτιριακές
εγκαταστάσεις και τοποθεσία. Οι εργαζόµενοι µετακινούνταν από και προς χώρους γραφείων σε τακτά
χρονικά διαστήµατα και ο µόνος τρόπος για να επικοινωνήσει κανείς µε µια εταιρεία ήταν µε φυσική
παρουσία, είτε στα γραφεία της (µε επίσκεψη ή τηλεφωνικά), είτε µε την αλληλογραφία στην ταχυδροµική
της διεύθυνση. Η εισαγωγή των δυνατοτήτων της τηλεπληροφορικής στα συστήµατα εξυπηρέτησης,
επιτρέπει αρκετά χρόνια τώρα τη διεκπεραίωση µιας σειράς εργασιών και σε άλλους χώρους, πλην των
συµβατικών χώρων γραφείων, συµπεριλαµβανοµένου του χώρου κατοικίας των εργαζοµένων, αλλά και µιας
σειράς δηµόσιων χώρων. Αυτό συνεπάγεται κατ’ αρχήν, για µεν τους εργαζόµενους οικονοµία χρόνου, για δε
τις επιχειρήσεις εξοικονόµηση λειτουργικού κόστους, µε την ελάττωση του µεγέθους των συµβατικών
γραφειακών εγκαταστάσεων. Η διαδικασία όµως αυτή µειώνει δραµατικά τα όρια ανάµεσα στην εργασία και
την κατοίκηση, εισάγοντας την πρώτη σε όλες τις εκδηλώσεις της καθηµερινής ζωής. Η εταιρική διεύθυνση
δεν είναι πια ένα κτίριο και η εργασία δεν αντιπροσωπεύει πλέον µια σταθερή θέση χρόνων, αλλά
περισσότερο µια ευµετάβλητη, ρευστή σχέση που έχει αποσυνδεθεί από τον συµβατικό χώρο και χρόνο.
Η αυτοµατοποίηση στο περιβάλλον γραφείων (office automation) µε την εισαγωγή νέων ψηφιακών
τεχνολογιών ξεκίνησε γύρω στο 1970, όπου οι οργανισµοί χρησιµοποίησαν κεντρικά ελεγχόµενους
ηλεκτρονικούς υπολογιστές και εξυπηρετητές (servers), µε στόχο µια συγκεντρωτική ασφαλή διαχείριση
δεδοµένων, εγγράφων και έργων που εκπονούνταν σ’ αυτούς, καθώς και τη σύνδεση των εργαζοµένων τους
µε µια ψηφιακή βάση, µε συνεχή και ταυτόχρονη ροή πληροφοριών. Η διαδικασία αυτή εξελίχτηκε
παράλληλα µε τις τεχνολογικές εξελίξεις των µεταφερόµενων υπολογιστών (laptops) και των ψηφιακών
δικτύων, µε αποτέλεσµα την τροποποίηση του περιεχοµένου και της φύσης της εργασίας και τη σταδιακή
αποσύνδεσή της από τον χώρο του συµβατικού γραφείου. Ιστορικά, το σηµείο εκκίνησης θα πρέπει ν’
αναζητηθεί στη δεκαετία µετά το 1980, όπου η προοδευτική εισαγωγή της τηλεπληροφορικής οδηγεί από τη
µια πλευρά στη διαµόρφωση ενός «έξυπνου» γραφειακού περιβάλλοντος και, από την άλλη, στη
συσσωµάτωση απεριόριστων δυνατοτήτων επικοινωνίας στην παροχή υπηρεσιών. Ο χρόνος συµπιέζεται και
οι στόχοι αναδιαρθρώνονται στο πρότυπο της ταχύτητας της επικοινωνίας, µε αποτέλεσµα την ανάγκη
επανασχεδιασµού των επιχειρήσεων, έτσι ώστε «να καταργηθούν τα όρια ανάµεσα στην τυπική και στην άτυπη
εργασία, ενισχύοντας την κινητικότητα των εργαζοµένων»1. Όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά από τον
Κωνσταντίνο Μπαντρά (2008)2, ο τυπικός σχεδιασµός των γραφειακών χώρων, που κυριαρχούσε µέχρι το
1980, γίνεται σπανιότερος και σταδιακά αντικαθίσταται από περιοχές «προσεδάφισης», όπως τις
χαρακτηρίζει, όπου κάποιος «προσγειώνεται»-κάθεται, έχει πρόσβαση στις πληροφορίες που χρειάζεται, κάνει
τη δουλειά του και συνεχίζει τις δραστηριότητές του σε άλλο µέρος.

1
Thrift Ν., (2000).Performing Cultures in the New Economy. American Geographers, 90(4), σελ. 674-692. Σελ. 686.
2
Bandras K., (2008). The Evolution of Workspaces since the Early 20th Century. Dissertation thesis in Management
School of Lancaster University, supervisor Dr. Bogdan Costea. Σελ. 37.
Εικόνα 5. 1. Ο θάλαµος εργασίας Clipper SC-1 των Douglas Ball και Jeff Sokalski σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε
πειραµατικά από την αµερικανική εταιρεία Herman Miller, το 1994, σαν µια µορφή «γραφείου στο σπίτι», που όµως
µπορούσε να τοποθετηθεί και σε επίσηµους χώρους γραφείων. Είναι κατασκευασµένος από κόντρα-πλακέ µε κάθισµα από
fiber glass. ∆ιαθέτει, εκτός από το κάθισµα και την επιφάνεια εργασίας, και πτυσσόµενες βοηθητικές επιφάνειες.

Ο βαθµός αποσύνδεσης του εργασιακού προτύπου από τον συµβατικό γραφειακό χώρο ποικίλλει και
επιλέγεται από τους οργανισµούς, µε τρόπο που, κατά τον προγραµµατισµό τους, συµβάλλει στην απόδοση
και την αποδοτικότητά τους – µε οικονοµικούς κυρίως όρους, όπως έχει προαναφερθεί. Κατά τεκµήριο,
βέβαια, συνδέεται µε τη φύση της εργασίας που πραγµατοποιείται, τον τύπο και το είδος της. Έτσι,
µελετώντας τα κριτήρια που αρχικά καθόρισαν το εργασιακό περιβάλλον κατά τον 20ό αιώνα (δες Κεφάλαιο
2), στα οποία συµπεριλαµβάνονται η φύση και η οργάνωση της εργασίας, οι θέσεις εργασίας, καθώς και η
δυνατότητα του κτιριακού χώρου, να προσαρµόζεται και να υποστηρίζει διαφορετικά εργασιακά πρότυπα,
µπορούµε να διαπιστώσουµε ότι, πέρα από τη φύση και το είδος της εργασίας, όλα τα υπόλοιπα έχουν
τροποποιηθεί - τόσο η οργανωτική δοµή των οργανισµών, όσο και οι θέσεις εργασίας και κυρίως ο ίδιος ο
κτιριακός χώρος που φαίνεται, σε µικρότερο ή µεγαλύτερο βαθµό, να µην κρίνεται τόσο απαραίτητος. Αυτή η
διαδικασία αποσύνδεσης των εργαζοµένων από τον συµβατικό χώρο εργασίας που βρίσκεται σε εξέλιξη, είναι
το αντικείµενο που πραγµατεύεται αυτό το κεφάλαιο και την ονοµάσαµε µε παραδοχή «εικονικό γραφείο»,
παρόλο που οι τύποι που αναλύονται, διαθέτουν διαφορετικούς βαθµούς «εικονικότητας», δηλαδή φυσικής
παρουσίας των εργαζοµένων στους χώρους που προσφέρονται από τον οργανισµό.
Πολλές εταιρείες, ήδη τριάντα χρόνια πριν, καθιέρωσαν την απασχόληση των εργαζοµένων σε
συναλλαγές εκτός γραφείου. Η στρατηγική αυτή λειτούργησε στη βάση ότι, δεδοµένων των δυνατοτήτων της
τηλεπληροφορικής, θεωρείται πολύ οικονοµικότερο µέτρο η χρήση κοινού εξοπλισµού, για όποιον
εργαζόµενο βρίσκεται τη συγκεκριµένη χρονική περίοδο στο χώρο γραφείου, από την εξασφάλιση µιας θέσης
εργασίας και του απαιτούµενου εξοπλισµού για καθέναν εργαζόµενο της επιχείρησης. Έτσι, στο πλαίσιο της
προσαρµογής στο νέο εργασιακό πρότυπο, οι επιχειρήσεις καταργούν την έννοια της ατοµικής επιφάνειας
εργασίας, καθίσµατος και προσωπικού εξοπλισµού και την περιορίζουν, στην καλύτερη περίπτωση, σ’ έναν
τροχήλατο αποθηκευτικό χώρο-συρταριέρα µε το αρχείο του κάθε εργαζόµενου, που αποθηκεύεται όταν
αυτός εγκαταλείπει τον χώρο των γραφείων. Στη χειρότερη δε περίπτωση, σ’ ένα κουτί που µεταφέρεται από
τον εργαζόµενο, µε τα απαραίτητα µέσα και αρχεία για τη δουλειά του. Ο εργαζόµενος δεν κατέχει πλέον τον
χώρο ή την επίπλωση, αλλά έναν φορητό υπολογιστή και ένα κινητό τηλέφωνο, που σε µια σύγχρονη
παραφθορά είναι το «γραφείο µέσα στην τσάντα του» (office in a briefcase) και τα µεταφέρει παντού, όπου
χρειάζεται. Ο Jeremy Riffkin (1996) αναφέρει: «Συµπιέζοντας το χρόνο και καταργώντας το χώρο, η νέα
ηλεκτρονική µαγεία έχει µεταµορφώσει ακόµη και την ιδέα από χωρική σε χρονική έννοια. Οι εταιρείες έχουν
ήδη αρχίσει να καταπιάνονται µε την ιδέα του εικονικού γραφείου. ∆ίνουν στους υπαλλήλους τους ένα κινητό
γραφείο εφοδιασµένο µε φορητό υπολογιστή, ένα φαξ, ένα κινητό τηλέφωνο και, κυριολεκτικά, τους στέλνουν
στο σπίτι τους. Οι επιχειρήσεις, ανυπόµονες ν’ αυξήσουν την παραγωγικότητα του προσωπικού τους, βλέπουν
τις τηλεσυναλλαγές σαν το κύµα του µέλλοντος»3.
Η εργασία στο σπίτι (οικιακό γραφείο), που απορρέει από µια από τις συχνότερες εφαρµογές του
εικονικού γραφείου, στα πρώτα στάδια εξέλιξής του, έθεσε τις προϋποθέσεις ενός ευέλικτου, πολυµορφικού
σχεδιασµού, τόσο του εξοπλισµού (έτσι ώστε να είναι ελαφρύτερος, άρα ευκολότερα µεταφερόµενος), όσο
και της επίπλωσης. Τα διαµερίσµατα στις σύγχρονες µεγαλουπόλεις διέθεταν και διαθέτουν περιορισµένους
χώρους, όπου να µπορεί να στεγαστεί η πρόσθετη ανάγκη λειτουργίας ενός χώρου γραφείου. Η αναγκαιότητα
δηµιουργίας οικιακού γραφειακού χώρου άλλες φορές ενσωµατώνεται στις κτιριολογικές απαιτήσεις των
χρηστών, άλλες φορές µετατρέπεται σε ιδέα χώρων πολλαπλής χρήσης. (Εικόνες 5.2., 5.3, 5.4). ∆ες επίσης
κεφάλαιο 10.

Εικόνα 5. 2. Studio @ Gionata Xerra. Χώρος εργασίας που περιλαµβάνεται σε στούντιο στο συγκρότηµα κατοικιών City
Life του αρχιτεκτονικού γραφείου Zaha Hadid Architects στο Μιλάνο (2004-2014). Το συγκρότηµα αποτελείται από 3
κτίρια µε 230 διαµερίσµατα και συνδυάζεται µε πύργο γραφείων που βρίσκεται υπό κατασκευή. Πηγή: Zaha Hadid
Architects, City Life Courtesy. Περισσότερα http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/570125e4af/?raw=1

3
Riffkin J., (1996), Κοβαλένκο Γ. (µτφρ.). Το Τέλος της Εργασίας και το Μέλλον της. Η ∆ύση του Παγκόσµιου Εργατικού
∆υναµικού και το Χάραµα της- Μετά την Αγορά- Εργασίας. Αθήνα: Ν. Σύνορα.
Εικόνα 5. 3.Οικιακό γραφείο σε διαµέρισµα στη Γλυφάδα. Αρχιτέκτονας Απόστολος Μολυνδρής. Φωτογραφία: ©
Παναγιώτης Ηλίας

Εικόνα 5. 4. Σύνδεση του χώρου γραφείου µε τους υπόλοιπους χώρους κατοικίας. Αρχιτέκτονας Απόστολος Μολυνδρής.
Φωτογραφία: © Παναγιώτης Ηλίας

Έτσι, ο εξοπλισµός και η εγκατάστασή του θα πρέπει ν’ αποθηκεύεται ή να χρησιµοποιείται µε

εναλλακτικούς τρόπους και για άλλες καθηµερινές ανάγκες. Έξυπνα, πολυµορφικά έπιπλα προκαλούν τους
σχεδιαστές για ευφάνταστες εφαρµογές που καλύπτουν τις πολλαπλές ανάγκες των χρηστών τους σ’ όλα τα
επίπεδα - κατοίκησης και εργασίας (εικόνα 5.5). Η επιστροφή ωστόσο του γραφείου στο σπίτι, εκεί όπου
ξεκίνησε ως χωρική ιδέα τον 14ο αιώνα, καταδεικνύει τη διαφοροποίηση όχι µόνο του περιεχοµένου και των
ενεργειών, αλλά και της κοινωνικής δοµής. Το γραφείο ως χώρος στην κατοικία δεν αποτελεί πλέον τον χώρο
περισυλλογής και ιδιωτικής υποδοχής ενός µεγαλοαστού. ∆εν είναι καν χώρος, είναι ένα έπιπλο, είναι η άλλη
χρήση της τραπεζαρίας, είναι η πύλη για τον κόσµο όλο. Είναι όµως µια µοναχική πύλη: συνδέει αλλά
περισσότερο αποµονώνει, επικοινωνεί, αλλά περισσότερο αποξενώνει, γιατί αυτή η επικοινωνία δεν είναι
κατά πρόσωπο. Η αναίρεση των παραδοσιακών µορφών εργασίας και η κατάργηση της αλληλεπίδρασης των
συνεργαζόµενων στον ίδιο χώρο, δηµιουργεί προβλήµατα αποδυνάµωσης των ανθρώπινων σχέσεων και
χαλάρωσης των δεσµών και της κοινωνικής διάστασης των χώρων. Γιατί, όπως επισηµαίνει ο Thomas A.
Markus (1993): «Τα κτίρια είναι κάτι περισσότερο από παθητικά δοχεία ανθρωπίνων σχέσεων. Όπως όλες οι
πρακτικές διαµορφώνονται περισσότερο διαµέσου των πραγµάτων που συµβαίνουν σ’ αυτά, των λειτουργικών
προγραµµάτων τους, παρά από τις χωρικές σχέσεις και τις µορφές τους. Η θέση µου είναι ότι αποδίδω τον
µέγιστο σεβασµό στην υλική ιστορία και τις κοινωνικές σχέσεις που δηµιουργεί, και ιδιαίτερα στα ανθρώπινα
σώµατα, στον κτιριακό χώρο»4.

Εικόνα 5.5. Το λεπτό οικιακό γραφείο σχεδιάσθηκε από τον Michael Hilgers και κατασκευάσθηκε από την Γερµανική
Εταιρεία Muller Mobelwerkstatten το 2002. Κλειστό καταλαµβάνει χώρο µόλις 0,09 τ.µ.

Περισσότερες φωτογραφίες χώρων και επίπλων οικιακών γραφείων

http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/71165d0847/?raw=1

Η σουηδική θυγατρική εταιρεία της Digital Equipment έχει καταργήσει τα επίσηµα, συµβατικής
µορφής, γραφεία της από το 1992, διατηρώντας κάποιους περιορισµένους χώρους συνεδριάσεων για τα
στελέχη της. Το πρώτο εξάµηνο λειτουργίας του νέου συστήµατος, η παραγωγικότητα των εργαζοµένων
αυξήθηκε κατά 68%, ενώ το κόστος ηλεκτρικού ρεύµατος, καθαρισµού και συντήρησης κλιµατιστικών
µηχανηµάτων και εξοπλισµού µειώθηκε από 50 έως 70%. Η πρακτική αυτή ακολουθήθηκε και από άλλους
οργανισµούς, όπως η IBM στο Πεκίνο, που λειτούργησε µε τηλεφωνικά και ηλεκτρονικά µηνύµατα ή η
Andersen Consulting στο Παρίσι, που διέθετε τα γραφεία της µε προηγούµενη «κράτηση» των υπαλλήλων
της. Έχοντας ανακαινίσει τις κτιριακές εγκαταστάσεις της και αναθέτοντας τη διαχείριση του συστήµατος σε
40 υπαλλήλους, κατόρθωσε να έχει συν-παρουσία µόνο 600 κάθε φορά, από τους 1.500 εργαζοµένους της,
µια πρακτική που είναι γνωστή ως σύστηµα εναλλασσόµενων χρηστών «hot desking» - σε ελεύθερη
µετάφραση «θερµό γραφείο», µε την έννοια ότι χρησιµοποιείται συνεχώς απ’ όλους. Αυτό εξοικονόµησε για
την εταιρεία ένα κόστος 1.000.000 δολαρίων σε ετήσια βάση και απάλλαξε τους υπαλλήλους από τα περιττά
έγγραφα και χαρτιά, περίπου 150 τόνους για την πρώτη φάση εφαρµογής του συστήµατος, προµηθεύοντας σε
όλους από έναν φορητό υπολογιστή.
Σύγχρονες εκδοχές του hot desking αποτελούν το «έξυπνο γραφείο» της Credit Suisse στη Ζυρίχη και
το γραφείο της Google στο Τελ Αβίβ. Η ελβετική κατασκευαστική εταιρεία Credit Suisse, µε υπηρεσίες
διαχείρισης ιδεών, κατασκευών, αρχιτεκτονικών υπηρεσιών, οργάνωσης εργασιακού περιβάλλοντος και
έρευνας, από το 2005 επιχείρησε ν’ αναδιαµορφώσει τα γραφεία της µε την ιδέα σχεδιασµού πολλαπλών
χώρων, που οργανώνονται σε ανοικτό σύστηµα και οµαδοποιούνται γύρω από έναν κεντρικό χώρο µε τη
µορφή της «αγοράς». Μετά από ένα διαγωνισµό ιδεών, βραβεύτηκε και υλοποιήθηκε πιλοτικά µια ιδέα
«έξυπνου γραφείου» στη Ζυρίχη, από το ελβετικό γραφείο σχεδιασµού Camenzind Evolution. Το πιλοτικό
αυτό γραφείο, το οποίο εκτείνεται σε χώρο ορόφου 2.200 τ.µ., ολοκληρώθηκε τον Νοέµβριο του 2010.
Προορίζεται για 200 εργαζόµενους, που θα µετακινούνται ελεύθερα στον χώρο, καλύπτοντας τις ανάγκες
τους σε 160 θέσεις (σταθµούς) εργασίας σε µια «ποικιλία θεµατικών κόσµων που οργανώνουν ένα πλαίσιο

4
Markus Α. Τ., (1993). Buildings and Power: Freedom and Control in the Origin of Modern Building Types. London
and N. York: Routledge.
εξειδικευµένων στόχων εργασίας και αναγκών επικοινωνίας», όπως περιγράφεται από τους δηµιουργούς του.
Στην κάτοψη των χώρων (εικόνα 5.6) διακρίνεται η πρόσβαση σε τέσσερεις ζώνες θέσεων-σταθµών εργασίας
(που ονοµάζονται οικιακός χώρος), από δύο διαφορετικούς κεντρικούς χώρους, κόµβους αναµονής και
διανοµής. Η ατµόσφαιρα αυτών των κεντρικών χώρων εδράζεται στη διαφορετική θεµατική τους ταυτότητα.
Έτσι, ο χώρος του οµίλου (city club) εκφράζεται µε τυπική µορφολογία και σκούρους χρωµατισµούς (εικόνα
5.7), ενώ ο χώρος της πόλης (city lounge) προσφέρει χαλαρή ατµόσφαιρα (εικόνα 5.8). Αντίστοιχα, κάθε
«οίκος» φέρει το δικό του χρώµα: µπλε, πράσινο, κίτρινο και µωβ (εικόνα 5.9) και διαθέτει 22 σταθµούς
εργασίας για 50 εργαζόµενους, αλλά και µια εναλλακτική ζώνη, που υποστηρίζει συναντήσεις και ανταλλαγή
απόψεων µε «αποµόνωση» διαµέσου υφασµάτινων λωρίδων ή ειδικών αποµονωµένων κόµβων (εικόνες 5.10,
5.11, 5.12). Υπάρχει ακόµη ζώνη µε µεγάλου µεγέθους ευέλικτους χώρους συναντήσεων οµάδων, µε ανάθεση
συγκεκριµένου έργου (project), που συνδυάζεται µε περιοχές µεσαίων και µικρών χώρων συναντήσεων, οι
οποίες ανήκουν στο χώρο των «οίκων» (εικόνες 5.13, 5.14, 5.15). Προβλέπεται επίσης µια αποµονωµένη από
θορύβους και κίνηση «ήσυχη» περιοχή, για ατοµική εργασία όπου απαιτείται υψηλή αυτοσυγκέντρωση
(εικόνες 5.16, 5.17). Κάθε κόµβος lounge διαθέτει µπαρ και καθιστικά, µικρά και µεγαλύτερα τραπέζια µε
υποδοµή για παρουσιάσεις ιδεών (εικόνες 5.6, 5.21). Τέλος, προβλέπεται και ένας καταπράσινος, φυτεµένος
χώρος, που ονοµάζεται «κήπος εργασίας» (business garden) µε περιοχές συζήτησης, χαλάρωσης ή ατοµικής
εργασίας (εικόνα 5.23). ∆ίπλα σ’ αυτόν βρίσκεται η βιβλιοθήκη µε αναγνωστήριο.
Κανείς εργαζόµενος δεν διαθέτει προσωπικό γραφείο, παρά µόνον έναν προσωπικό αποθηκευτικό
χώρο, που φυλάσσεται όταν απουσιάζει. Αν κάποιος χρειαστεί πρόσθετο αποθηκευτικό χώρο, µπορεί να
χρησιµοποιήσει τα ράφια της οµάδας του. Ο εξοπλισµός (φωτοτυπικά µηχανήµατα, φαξ, κ.ά.) είναι κοινής
χρήσης, τοποθετηµένος σε ειδικό προβλεπόµενο χώρο, έτσι ώστε να µην ενοχλεί ηχητικά χώρους ατοµικής
εργασίας, ενώ, για τους ίδιους λόγους, σε κάποιες περιοχές απαγορεύεται ακόµη και η χρήση τηλεφώνων
(εικόνα 5.21). Παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ο εµφανής προσανατολισµός του οργανωτικού συστήµατος
στην οµαδική εργασία, µε ισότιµα µέλη οµάδας, χωρίς προϊσταµένους και επόπτες. Μετά την εφαρµογή του
«έξυπνου γραφείου», µε ερωτηµατολόγια που απευθύνονταν στους χρήστες, διαπιστώθηκε ο θετικός
αντίκτυπος της εφαρµογής του συστήµατος στην ψυχολογία και τη δηµιουργικότητα των εργαζοµένων. Η
οργάνωση του χώρου διαθέτει χαρακτηριστικά που συνδέονται τόσο µε τον οργανωτικό τύπο οµάδας που
εισηγείται ο Duffy (δες κεφάλαιο 3.2.4), όσο και µε το γραφείο «κοινότητα» των Myerson και Ross (δες
κεφάλαιο 3.3.3).

Εικόνα 5.6. Κάτοψη ορόφου. Πηγή: Design Office Camenzind Evolution.

Εικόνα 5.7. Lounge Club. Πηγή: Design Office Camenzind Evolution, φωτογραφία Camenzind Evolution.

Εικόνα 5.8. Lounge City. Πηγή: Design Office Camenzind Evolution, φωτογραφία Camenzind Evolution.
Εικόνα 5.9. Κίτρινος «οίκος». Πηγή: Design Office Camenzind Evolution, φωτογραφία Camenzind Evolution.

Εικόνα 5.10. Ζώνη εναλλακτικών συναντήσεων µωβ «οίκου». Πηγή: Design Office Camenzind Evolution, φωτογραφία
Camenzind Evolution.

Εικόνα 5.11. Ζώνη εναλλακτικών συναντήσεων κίτρινου «οίκου». Πηγή: Design Office Camenzind Evolution,
φωτογραφία Camenzind Evolution.
Εικόνα 5.12. Ζώνη εναλλακτικών συναντήσεων µπλε «οίκου». Πηγή: Design Office Camenzind Evolution, φωτογραφία
Camenzind Evolution.

Εικόνα 5.13. Μικρός χώρος συνεδριάσεων. Πηγή: Design Office Camenzind Evolution, φωτογραφία Camenzind
Evolution.
Εικόνα 5.14. Ευέλικτος µεγάλος χώρος συνεδριάσεων. Πηγή: Design Office Camenzind Evolution, φωτογραφία
Camenzind Evolution.

Εικόνα 5.15. Ευέλικτος µεγάλος χώρος συνεδριάσεων. Πηγή: Design Office Camenzind Evolution, φωτογραφία
Camenzind Evolution.
Εικόνα 5.16.Αποµονωµένος χώρος ατοµικής εργασίας. Πηγή: Design Office Camenzind Evolution, φωτογραφία
Camenzind Evolution.

Εικόνα 5.17. Ήσυχη ζώνη ατοµικής εργασίας. Πηγή: Design Office Camenzind Evolution, φωτογραφία Camenzind
Evolution.
Εικόνα 5.18. Μπαρ στο Lounge Club. Πηγή: Design Office Camenzind Evolution, φωτογραφία Camenzind Evolution.

Εικόνα 5.19. Lounge Club. Πηγή: Design Office Camenzind Evolution, φωτογραφία Camenzind Evolution.
Εικόνα 5.20. Κήπος εργασίας. Πηγή: Design Office Camenzind Evolution, φωτογραφία Camenzind Evolution.

Εικόνα 5.21. Χώρος εξοπλισµού. Πηγή: Design Office Camenzind Evolution, φωτογραφία Camenzind Evolution.

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες από τα γραφεία της Credit Suisse στην Ελβετία.
http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/8785b934d0/?raw=1
Εικόνα 5.22. Κατόψεις επιπέδων 33 και 27 της Google Tel Aviv. Πηγή: Design Office Camenzind Evolution.

Το γραφείο της Google (εικόνα 5.22) λειτούργησε το ∆εκέµβριο του 2012, σε χώρο 8.000 τ.µ.
αναπτυγµένων σε 2 ορόφους µε 490 σταθµούς εργασίας και σε 4 ακόµη (ορόφους) που διαµορφώνουν το
δεύτερο µεγαλύτερο στον κόσµο Campus της Google, στον Πύργο Electra στο κεντρικό Τελ Αβίβ στο
Ισραήλ. Ο χώρος προορίζεται να στεγάσει τις διαρκώς αυξανόµενες σε µέγεθος οµάδες εργαζοµένων
(µηχανικής, πωλήσεων και διαφηµίσεων). Ο σχεδιασµός των εσωτερικών χώρων έγινε από την Ελβετική
σχεδιαστική οµάδα Camenzind Evolution, σε συνεργασία µε τους Ισραηλινούς σχεδιαστές Shetter Architects και
Studio Yaron Tal. Στην οργάνωση του χώρου υπάρχει σαφής διαχωρισµός της τυπικής ατοµικής µονάδας
εργασίας και των χώρων συνεργασιών που είναι ανοικτοί, διαφορετικών µορφών και αισθητικής, και
καταλαµβάνουν άνω του 50% της έκτασης του εσωτερικού χώρου. Αλλά και η ατοµική µεµονωµένη εργασία
δεν έχει χαρακτηριστικά ρουτίνας, αλλά κυρίως χαρακτηριστικά αποµόνωσης σ’ ένα δηµιουργικό πεδίο, µε
εναλλασσόµενους χρήστες.
Ο βασικός στόχος του σχεδιασµού, όπως περιγράφεται από τους δηµιουργούς του, ήταν «να
δηµιουργήσει καινοτόµα εργασιακά περιβάλλοντα, επικοινωνιακά τοπία που να δίνουν στους εργαζόµενους
αµέτρητες ευκαιρίες συνεργασίας και επικοινωνίας µε άλλες τοποθεσίες και εργαζόµενους, σ’ ένα ποικιλόµορφο
περιβάλλον, που εξυπηρετεί διαφορετικές ανάγκες και απαιτήσεις». Ο κάθε όροφος σχεδιάστηκε µε µια
διαφορετική κεντρική ιδέα, ενώ βιοκλιµατικά στοιχεία λήφθηκαν επίσης υπόψη στον σχεδιασµό των νέων
γραφείων, που βραβεύτηκαν µε το Πλατινένιο Βραβείο LEED (Leed Platinum), το οποίο αποτελεί το
υψηλότερο βραβείο στην κατηγορία του στο Ισραήλ. (∆ες κεφάλαιο 7). Η πολυµορφία και
πολυλειτουργικότητα των χώρων κατατάσσει αυτό το γραφείο σε τρεις σύγχρονες τάσεις: στο εικονικό
γραφείο εναλλασσόµενων χρηστών (hot desking), στο περιβαλλοντικά φιλικό γραφείο και το εξατοµικευµένο
γραφείο, που θ’ αναπτυχθούν παρακάτω. (∆ες κεφάλαια 6, 7).
Η εικόνα 5.22 παρουσιάζει τις κατόψεις των επιπέδων 33 αριστερά µε τη θεµατική ενότητα
«πολιτισµός και κληρονοµιά» και 29 µε τη θεµατική ενότητα «ευχαρίστηση και απόλαυση», δεξιά, µε δύο
ζώνες σταθµών εργασίας 4 ατόµων στην πλειονότητα τους, αλλά και µεγαλύτερους 6 ατόµων (εικόνες 5.33,
5.34), που συνδυάζονται µε χώρους τυπικών και άτυπων συνεδριάσεων (εικόνες 5.26, 5.27, 5.28), καθώς και
χώρους χαλαρών συναντήσεων (εικόνες 5.25, 5.29), ξεκούρασης και ανταλλαγής ιδεών (εικόνες 5.23, 5.24,
5.30). Η σκηνογραφία στους χώρους ποικίλλει, από τις ελεύθερες οργανικές φόρµες στις κατασκευές, έως την
εικόνα της «γειτονιάς», του «οικισµού» και των δρόµων τους, που συνυπάρχοντας µε βιοµηχανικού ύφους
εµφανείς σωλήνες εξαερισµού, αγγίζουν συχνά τα όρια της αισθητικής υπερβολής. Η συνεχής εναλλαγή
εικόνων και ύφους στοχεύει προφανώς στη διέγερση των εργαζοµένων, την εξοικείωση των χώρων και την
εικονογράφηση διαφορετικών ιδεών. Οι λειτουργίες που περιγράφηκαν υποστηρίζονται και από τρία
ευµεγέθη εστιατόρια, σε διαφορετικές θεµατικές ιδέες, που απευθύνονται τόσο στους υπαλλήλους, όσο και σε
έναν επιχειρηµατικό κόµβο, για νέους επενδυτές και επιχειρηµατίες που φιλοξενείται στους τέσσερεις
ορόφους (Google campus). (Εικόνα 5. 32).
Εικόνα 5. 23. Υποδοχή. Πηγή: Design Office Camenzind Evolution, φωτογράφος Itay Sikolski.

Εικόνα 5. 24. Χώρος ξεκούρασης, Πηγή: Design Office Camenzind Evolution, φωτογράφος Itay Sikolski.
Εικόνα 5. 25. Χώρος ξεκούρασης. Πηγή: Design Office Camenzind Evolution, φωτογράφος Itay Sikolski.

Εικόνα 5. 26. Χώρος συνεδριάσεων. Πηγή: Design Office Camenzind Evolution, φωτογράφος Itay Sikolski.
Εικόνα 5. 27. Χώρος συνεδριάσεων. Πηγή: Design Office Camenzind Evolution, φωτογράφος Itay Sikolski.

Εικόνα 5. 28. Χώρος συνεδριάσεων. Πηγή: Design Office Camenzind Evolution, φωτογράφος Itay Sikolski.
Εικόνα 5. 29. Χώρος άτυπων συναντήσεων. Πηγή: Design Office Camenzind Evolution, φωτογράφος Itay Sikolski.

Εικόνα 5. 30. Χώρος άτυπων συναντήσεων και ξεκούρασης. Πηγή: Camenzind Evolution, φωτογράφος Itay Sikolski.
Εικόνα 5. 31. Χώρος συνεδριάσεων. Πηγή: Design Office Camenzind Evolution, φωτογράφος Itay Sikolski.

Εικόνα 5. 32. Χώρος άτυπων συναντήσεων. Πηγή: Design Office Camenzind Evolution, φωτογράφος Itay Sikolski.

Εικόνα 5. 33.Σταθµοί εργασίας. Πηγή: Design Office Camenzind Evolution, φωτογράφος Itay Sikolski.
Εικόνα 5. 34. Σταθµοί εργασίας. Πηγή: Design Office Camenzind Evolution, φωτογράφος Itay Sikolski.

Εικόνα 5.35. Κάτοψη του επιπέδου 29 (Google campus). Πηγή: Camenzind Evolution.

Περισσότερες φωτογραφίες των γραφείων Google στο Tel Aviv

http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/b2cb85afc2/?raw=1

Άλλα εταιρικά σχήµατα, στην πλειονότητα τους µικρότερου µεγέθους και µεµονωµένοι
επαγγελµατίες, µε περιορισµένους εταιρικούς χώρους, κινούνται σε διαφορετικές πρακτικές, ενοικιάζοντας
όταν τους χρειαστούν για κάποια συναλλαγή, ειδικά διαµορφωµένα γραφεία, στα οποία έχουν τη δυνατότητα
να επιλέξουν το ύφος και την αισθητική της επίπλωσης. Η πρακτική αυτή έχει επεκταθεί διεθνώς, γνωστή ως
«hoteling», σε ελεύθερη µετάφραση «ξενοδοχειακή εξυπηρέτηση γραφείου», δηµιουργώντας πλήθος
επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σ’ αυτόν τον τοµέα, προσφέροντας παράλληλα και άλλες υπηρεσίες,
όπως δίκτυα επικοινωνίας, εξοπλισµό και γραµµατειακή υποστήριξη, καθώς και ταχυδροµική διεύθυνση,
συνεργαζόµενες µε τους αποδέκτες τους διαµέσου διαδικτύου. Αυτός ο τρόπος αποσυνδέει την επιχείρηση
από την ανάγκη κατοχής συγκεκριµένου κτιριακού χώρου, σταθερού µεγέθους.
 Στην αρχή της εφαρµογής του «γραφείου στον χαρτοφύλακα» και της δυνατότητας των εργαζοµένων
να δουλεύουν και από το σπίτι τους, το νέο σύστηµα ήταν πλήρως αποτελεσµατικό κι αυτό γιατί η ζωή στις
σύγχρονες µεγαλουπόλεις δυσχεραίνεται, εκτός των άλλων, και από τη χρονοβόρα µεταφορά των
εργαζοµένων από την περιοχή κατοικίας τους στην περιοχή εργασίας τους, δηµιουργώντας εντάσεις και
εκνευρισµό που µειώνουν την απόδοση τους. Έτσι η αποδοχή του νέου συστήµατος ανακούφισε τους
εργαζόµενους που είδαν σ’ αυτό την προοπτική µιας πιο ελεύθερης εργασίας, αποδεσµευµένης από την
υποχρεωτική παρουσία στο γραφείο. Ωστόσο η καθιέρωση αυτών των νέων τρόπων εργασίας, του hot-
desking ή του hoteling οδήγησε αναπόφευκτα σε εξοικονόµηση του λειτουργικού κόστους, αλλά συχνά αυτή
η συνεχής επιµονή στη µείωση των χώρων είχε ως µακροπρόθεσµο αποτέλεσµα την αστάθεια στην
οργανωτική δοµή και την εχθρότητα ή ακόµη και την επιθετικότητα των εργαζόµενων (Jeremy Myerson,
Philip Ross, 2003)5. Στην ψηφιακή εποχή όταν απαιτείται ένα πρόσκαιρο πέρασµα ή µια διαδικτυακή σύνδεση
µε το γραφείο, µε αυξανόµενους ρυθµούς αναγκών, απαιτείται ταυτόχρονα µία νέα προσέγγιση.

Εικόνα 5.36. Το κουτί γραφείο «Blackhawk Secretary», από αλουµίνιο και κόντρα πλακέ, βασισµένο στην αισθητική των
αεροπλάνων των αρχών του 20ού αιώνα. Σχεδιαστής Timothy Oulton. Πηγή: Mercy Corps.

Η καθιέρωση του εικονικού γραφείου εµφανίζει ταχύτατη εξέλιξη και εξάπλωση αποκτώντας
ποιοτικά στοιχεία και στόχους, που εµπλουτίζουν αυτές τις εφαρµογές που προαναφέρθηκαν. Η πρωταρχική
σηµασία του όρου που διατηρείται και σήµερα, εξακολουθεί να περιγράφει ένα γραφείο, όπου εργαζόµενοι
στην υπηρεσία µιας επιχείρησης χρησιµοποιούν όλες τις απαραίτητες χωρικές εγκαταστάσεις και τον
εξοπλισµό, όταν και όποτε τους χρειάζεται. Συχνά περιλαµβάνει υπηρεσίες υποδοµής ή γραµµατειακή
υποστήριξη, χώρους αποµονωµένης εργασίας και συνεργασιών ή συναντήσεων, τηλεφωνική και δικτυακή
εγκατάσταση κ.λπ. Ακόµη, η έννοια του εικονικού γραφείου µπορεί πλέον να επικεντρωθεί αποκλειστικά και
µόνο σε υπηρεσίες διαδικτύου (virtual office). Αυτές ουσιαστικά είναι µέρος ενός συστήµατος, στο οποίο οι
πιστοποιηµένοι χρήστες µπορούν να έχουν πρόσβαση, µέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή, σε ηλεκτρονικό
ταχυδροµείο, έγγραφα και αποθηκευµένους φακέλους, χωρίς τη διαµεσολάβηση ανθρώπινης επαφής ή
συγκεκριµένου φυσικού χώρου. Συνήθως, αυτή η µορφή ταυτίζεται µε το «γραφείο χωρίς έγγραφα»
(paperless office). Ο όρος αυτός όµως, σωστότερα, αναφέρεται στην εισαγωγή της διαδικασίας
αυτοµατοποίησης, που επιτρέπει τη µείωση της κατανάλωσης χαρτιού και την εξοικονόµηση χρηµάτων από
τ’ αναλώσιµα και χρόνου από την ταξινόµηση των εγγράφων.
Το εικονικό γραφείο που απευθύνεται µόνο σε υπηρεσίες διαδικτύου αποτελεί περίπτωση γραφείου χωρίς υλικό
χώρο, αποτελεί αποκλειστικά ψηφιακό περιβάλλον και δεν αποκτά υλικά χαρακτηριστικά. Θα µπορούσε ακόµη κανείς
να ισχυριστεί ότι το εικονικό γραφείο µπορεί να συµπεριληφθεί στην ευρύτερη έννοια του εναλλακτικού γραφείου, αλλά
η πιο διαδεδοµένη σηµασία του περιγράφει το γραφείο, ως µη φυσικό χώρο γραφείου. Μ’ αυτόν τον προσδιορισµό, οι
εικονικές επιχειρήσεις λειτουργούν διαµέσου άτυπων συνεργασιών, µε ανεξάρτητους συνεργάτες και ευέλικτα σχήµατα,
που µπορούν να επιλύσουν όλα τα θέµατα και να συνεργαστούν ξανά, ή να µη συνεργαστούν, στην ίδια ή σε
διαφορετική, ανοικτή πάντα, µορφή.

Disclosure http://www.imdb.com/title/tt0109635/ Απόσπασµα Κινηµατογραφικής ταινίας, διάρκεια 1’43’'

http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/2428622685/?raw=1

5
Myerson J., Ross Ph., (2003). 21st Century Office. London: Laurence King Publishing Ltd.
Η ταινία disclosure (1994) είναι µία δραµατική ταινία θρίλερ σε σενάριο P. Attanasio και σκηνοθεσία B. Levinson. Η
ταινία παρουσιάζει τις προσπάθειες ανέλιξης του πρωταγωνιστή στην ιεραρχία της εταιρείας σχεδιασµού λογισµικού
υλικού, όπου εργάζεται. Κι αυτό, παρά την υπονόµευση που δέχεται από την πρωταγωνίστρια. Οι σκηνές αναφοράς
παρουσιάζουν τον τρόπο που έχουν ήδη εξελιχθεί οι δυνατότητες επικοινωνίας µέσω τηλεδιασκέψεων, καθώς και το
σχεδιασµό εικονικών περιβαλλόντων. Ο χώρος εργασίας είναι οργανωµένος µε επαναλαµβανόµενα, ελεύθερα, ατοµικά
γραφεία, µε διαφανή στοιχεία, που προορίζονται για τα µεσαία στελέχη της εταιρείας, ενώ τα υψηλόβαθµα στελέχη
εργάζονται σε κλειστούς αποµονωµένους χώρους. Πρωταγωνιστούν οι D. Moor, M. Douglas, D. Sutherland.

Οι συνθήκες που προκαλούν όλες αυτές οι εξελίξεις, συνυφασµένες µε εικονικούς γραφειακούς

χώρους, οδήγησαν τους ερευνητές να προσδιορίσουν νέες µορφές εργασίας, στενά συνδεδεµένες µε αυτούς,
ακόµη και νέα επιστηµονικά πεδία. Η αλληλεπίδραση ανθρώπου και υπολογιστή (Human Computer
Interaction HCI) στο πεδίο διεπαφής χρήστη (User Interface UI) γίνεται µε το κατάλληλο υλικό και
λογισµικό υπολογιστών και περιγράφεται ως η «επιστήµη που ασχολείται µε το σχεδιασµό, την αξιολόγηση και
την εφαρµογή των αλληλεπιδραστικών συστηµάτων υπολογισµού για ανθρώπινη χρήση, καθώς και τη µελέτη
σηµαντικών φαινοµένων που τα περιβάλλουν»6. Ένας από τους βασικούς στόχους της αλληλεπίδρασης
ανθρώπου-υπολογιστή είναι να βελτιώσει την επικοινωνία µεταξύ χρηστών και υπολογιστών, διαµέσου της
στοχευµένης σχεδίασης εύχρηστων και εργονοµικών υπολογιστών, προσανατολισµένων στις ανθρώπινες
ανάγκες, π.χ. εργασιακές ανάγκες-σύνδεση οµάδας χρηστών, βάσεις δεδοµένων κ.ά.
Μία από τις νέες µορφές εργασίας που αναδείχθηκαν και µελετήθηκαν εκτενώς, ονοµάσθηκε
νοµαδικό γραφείο (nomadic office). Το νοµαδικό γραφείο, σε αντίθεση µε το «επίσηµο» γραφείο, που
απαραίτητα περιλαµβάνει εγκαταστάσεις και χώρους, είναι ένα γραφείο παντού, όπου εργάζονται οι νοµάδες
εργαζόµενοι πωλητές προϊόντων, σύµβουλοι, στελέχη διεθνών επιχειρήσεων, οι οποίοι µετακινούνται παντού,
όπου χρειάζεται. Αυτοί µπορούν να «στήσουν» το γραφείο τους σε αυτοκίνητα, πλοία, λεωφορεία,
αεροπλάνα, καφέ, χώρους αναµονής και να εργαστούν εκεί. Το νοµαδικό γραφείο αντιπροσωπεύει τη λογική
συνέπεια της, καθοδηγούµενης από την τεχνολογία, πρακτικής της αποσύνδεσης της εργασίας από τον χώρο
εργασίας, χωρίς ωστόσο να αποκλείει και την εναλλακτική χρήση γραφειακών χώρων, µε τις µορφές που
αναφέρθηκαν προηγούµενα (hot desking, hoteling). Οι Gloria Mark και Norman Makoto Su (2010)7,
αναφερόµενοι στους νοµάδες εργαζόµενους, τους διαχωρίζουν από τους «µαχητές των δρόµων»8 και τους
«ελαστικούς εργαζόµενους»9 θεωρώντας ότι ταξιδεύουν πολύ περισσότερο και σε χρονική διάρκεια, και σε
γεωγραφική ποικιλία. Έτσι καταλήγουν σε τρία χαρακτηριστικά της νοµαδικής εργασίας: «οι νοµάδες
εργαζόµενοι ταξιδεύουν τον περισσότερο από τον εργασιακό τους χρόνο. ∆εν συνδέονται σταθερά µε
συγκεκριµένο χώρο γραφείου, οικιακό ή εταιρικό, αλλά εργάζονται όπου τύχει: στην εταιρεία, στο σπίτι, στο
καφέ, στο εστιατόριο, στο ξενοδοχείο, σε νοικιασµένα αυτοκίνητα, σε εταιρείες πελατών, σε αεροδρόµια κ.ά. Εν
τέλει, οι νοµάδες εργαζόµενοι είναι υπεύθυνοι για τη µεταφορά, τη διαχείριση και την επανεγκατάσταση των
εργασιακών τους µέσων, εκεί όπου οι τυπικοί εργαζόµενοι µπορούν να βασίζονται σ’ ένα σταθερό σύνολο
µέσων που χρησιµοποιούν στο σπίτι, στο γραφείο ή σε άλλον χώρο για εργασία ρουτίνας».
Στον Πίνακα 5.1 απεικονίζονται οι πιο διαδεδοµένες µορφές εργασίας που έχουν αναφερθεί σ’ αυτό
το υποκεφάλαιο και εµπίπτουν στην ευρεία ή στενή έννοια του εικονικού γραφείου, µε την παραδοχή που έχει
γίνει, δηλαδή µε τη µερική ή ολική αποσύνδεσή τους από συµβατικές χωρικές εγκαταστάσεις. Γίνεται

http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BB%CE%B5%CF%80%CE%AF%CE%B4
%CF%81%CE%B1%CF%83%CE%B7_%CE%B1%CE%BD%CE%B8%CF%81%CF%8E%CF%80%CE%BF%CF%8
5-%CF%85%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%AE
7
Mark G., Su N., M., (2010). Making Infrastructure Visible for Nomadic Work, Pervasive and Mobile Computing, doi:
10.1016/j.pmcj.2009.12.004., σελ.1-2.
8
Ajuha Μ. K., Chudoba C. J., Kacmar D., McKnight H., και George, J.F., (2006). IT Road Warriors: Balancing
Work- Family, Conflict, Job Autonomy, and Work Overload to Mitigate Turnover Intentions. MIS Quarterly 30, 3,
σελ.1-17. Οι «µαχητές των δρόµων» είναι εργαζόµενοι υψηλού επιπέδου, εξειδικευµένης εκπαίδευσης, κατάρτισης ή
δεξιοτήτων, που περνούν το µεγαλύτερο µέρος της εργασιακής τους εβδοµάδας µακριά από τον τόπο κατοικίας τους,
στην περιοχή κάποιου πελάτη.
9
Garrett R. K., Danziger J. N., (2007). Which Telework, Defining and Testing a Taxonomy of Technology -Mediating
Work at a Distance, Social Science of Computer Review, σελ. 27-47. Η τηλεργασία σύµφωνα µε τους συγκεκριµένους
ερευνητές ταξινοµείται σε τρεις διαφορετικούς τύπους: τηλεργασία σταθερής θέσης, κινητή τηλεργασία και ελαστική
τηλεργασία, που αναφέρεται σε εργαζόµενους που απασχολούνται κατά περίπτωση σε διαφορετικούς οργανισµούς,
δουλεύοντας είτε από απόσταση, είτε περιστασιακά σε χώρο της επιχείρησης.
αναφορά στο χώρο τους, το βασικό εξοπλισµό και την επίπλωση φυσικών διαστάσεων που χρησιµοποιούν οι
εργαζόµενοι, τον τύπο εργασίας καθώς και τη φύση της.
Μια ανάλυση του Βρετανικού Συµβουλίου Σχεδιασµού, που αναφέρεται στο τι µπορεί να κάνει ένας
σχεδιαστής γι’ αυτούς τους σύγχρονους νοµάδες εργαζόµενους, συνιστά: «Ν’ αναπτύξει χρήσιµο εξοπλισµό
εργασίας που µεταφέρεται εύκολα. Να σχεδιάσει και να τοποθετήσει περίπτερα πρόσβασης στο διαδίκτυο σε
δηµόσιους χώρους. Να διευθετήσει το εσωτερικό των αυτοκινήτων, έτσι ώστε να συµπεριλάβει πληροφοριακά
συστήµατα και έλεγχο, υποστηρίζοντας τους ανθρώπου που δουλεύουν ταξιδεύοντας. Να ξανασκεφτεί
ενδιάµεσους χώρους µεταφοράς, όπως αεροδρόµια, σταθµούς τραίνων, λεωφορείων κ.λπ., για να επιτρέπει
στους εργαζόµενους νοµάδες να συνδέονται και να εργάζονται. Να επανασχεδιάσει τους αυτοκινητόδροµους και
τα σηµεία στάθµευσής τους, καθώς και όλες τις εγκαταστάσεις τους, έτσι ώστε να υποστηρίζουν ευκαιρίες για
δουλειά. Ν’ αναπτύξει λογισµικό υπολογιστών και επικοινωνιακά συστήµατα που υποστηρίζουν εικονικές
οµάδες».

Εικόνα 5.37. Ο σταθµός εργασίας «Skull» από το Ολλανδικό γραφείο VanLieshout (1990).
 Οι σχεδιαστές ανταποκρινόµενοι σ’ αυτήν την πρόσκληση-πρόκληση καταθέτουν τις αισθητικές τους
θέσεις, προτείνοντας πολλά χρόνια τώρα «σταθµούς εργασίας»: µεταφερόµενους, στοιβαζόµενους, σταθερούς,
σε δηµόσιους χώρους, σε ιδιωτικούς χώρους, κλειστούς ή υπαίθριους, µε κύριο µέληµα την εξασφάλιση
ιδιωτικότητας, ηχητικής κατά πρώτον ή και οπτικής, για τους εργαζόµενους που τους χρησιµοποιούν. Ο
πρωτοποριακός για το 1990 σταθµός εργασίας «Skull» σχεδιάσθηκε από το Ολλανδικό γραφείο Van Lieshout
και υλοποιήθηκε ως ένα προκατασκευασµένο κέλυφος από fiberglass, µε δύο ενωµένα τµήµατα σε διάφορα
χρώµατα εξωτερικά και ξύλινες επιφάνειες από κόντρα πλακέ στο εσωτερικό του. ∆ιέθετε επιφάνεια εργασίας
και κάθισµα, ενώ ο χρήστης του είχε τη δυνατότητα να βλέπει τον περιβάλλοντα χώρο µέσω δύο παραθύρων.
(Εικόνα 5.37).Ο σταθµός εργασίας «The public space» σχεδιάσθηκε από τον Ισπανό σχεδιαστή Manuel Saez,
µε σκοπό να χρησιµοποιηθεί ως µονάδα, ή ως σύνολο 2-3 µονάδων, για να προσφέρει δυνατότητα
αποµονωµένης από περιττούς θορύβους εργασίας, σε δηµόσιους χώρους, κυρίως µέσων µεταφοράς:
αεροδροµίων, σταθµών λεωφορείων και τραίνων. Προβλέπεται να κατασκευαστεί από ακρυλικό γυαλί που
επιτρέπει τη σχετική ηχητική αποµόνωση από το περιβάλλον, διατηρώντας οπτική επαφή. Στον σχεδιασµό
του συµπεριλαµβάνει ένα εργονοµικά σχεδιασµένο κάθισµα εργασίας και περιστρεφόµενο τραπέζι για laptop,
αλλά δεν έχει κυκλοφορήσει ως τώρα υλοποιηµένο (Εικόνα 5.38).

Εικόνα 5.38. Ο σταθµός εργασίας «The Public Space» από τον Ισπανό σχεδιαστή Manuel Saez (2012)
Εικόνα 5.39. Ο σταθµός εργασίας «Coffee Mug Office» από το Βραζιλιάνο σχεδιαστή Lucas Vieira (2009).

Από την άλλη πλευρά ο σταθµός εργασίας «Coffee mug Office», που πήρε το όνοµα του από ένα
φλυτζάνι καφέ, που ανοιγοκλείνει χειροκίνητα για να χρησιµοποιηθεί, αποµονώνει οπτικά και ηχητικά τον
χρήστη του από το περιβάλλον, προσφέροντας του κάθισµα και τραπέζι, κυρτή οθόνη και εσοχή για τον καφέ
του. Έχει σχεδιαστεί από τον Βραζιλιάνο σχεδιαστή Lucas Vieira το 2009. (Εικόνα 5.39).
Ο σταθµός εργασίας «Work away» σχεδιάστηκε από το Ολλανδικό γραφείο WeLL, βασισµένο σε µια
ιδέα του Maarten Langen διευθυντή του info shop σ’ αυτό, το 2012. Πρόκειται να κυκλοφορήσει εντός του
2015, κατασκευασµένο από διογκωµένη πολυστερίνη, που είναι µονωτικό υλικό µε επένδυση πολυουρίας.
Μπορεί να γυρνά έτσι ώστε ο ήλιος να µην αντανακλά ποτέ στην οθόνη του υπολογιστή, ενώ διαθέτει
ηλεκτρική αυτοτέλεια µε φωτοβολταϊκά στοιχεία. (Εικόνα 5.40). Ανάλογη πρόβλεψη µε ενσωµατωµένο
φωτοβολταϊκό πάνελ στην οροφή του, διαθέτει και ο κινητός σταθµός εργασίας που σχεδιάστηκε από τον
Mathias Schnyder, κατασκευασµένος από κόντρα πλακέ και αλουµίνιο. Προορίζεται για εργασία σε υπαίθριο
δηµόσιο χώρο και µπορεί να χρησιµοποιηθεί για ατοµική εργασία ή συνεργασία δύο ατόµων.(Εικόνα 5.41).
Εικόνα 5.40. Ο σταθµός εργασίας «Workaway» από το γραφείο weLL (2015).

Εικόνα 5.41. Κινητός σταθµός εργασίας, σχεδιασµένος από τον Mathias Schnyder (2010).

Ο κινητός σταθµός εργασίας, που διαθέτει ρόδες για τη µεταφορά του, αποτελείται από δύο ωοειδή
κοµµάτια που ενώνονται στην κινούµενη βάση, µε λευκή λάκκα εξωτερικά και µαύρη ταπετσαρία εσωτερικά.
Σχεδιάστηκε από τον Michiel van der Kley για λογαριασµό της εταιρείας Artifort, που τον κατασκεύασε το
2012 σε συνεργασία µε την εταιρεία Gispen.(Εικόνα 5.42). Μεγαλύτερο όγκο εµφανίζει ο µεταφερόµενος
σταθµός εργασίας που περιλαµβάνει τραπέζι εργασίας, κάθισµα, πάγκο µ’ όλα αυτά ν’ αποσυνδέονται για την
εγκατάσταση ή να επανενώνονται για τη µεταφορά του.
Εικόνα 5.42. Σταθµός εργασίας µε ρόδες, σχεδιασµένος από τον Michiel van der Kley (2012).

Σταθµοί εργασίας χρησιµοποιούνται και σε εσωτερικούς χώρους όπου χρειάζεται κάποια µορφή
ιδιωτικότητας, είτε ως ανεξάρτητα κελύφη, που µπορούν να τοποθετηθούν παντού σε συνδυασµούς (εικόνες
5.43, 5.46) είτε ως επιµέρους κατασκευές (εικόνες 5.44, 5.45). Οι δεύτερες καλύπτουν τόσο συναντήσεις
οµάδας µέσα σε θαλάµους, που αποµονώνουν οπτικά και ηχητικά, όσο και την ατοµική επιφάνεια εργασίας,
όπου χρησιµοποιείται ένα έγχρωµο µεταφερόµενο κουτί, για ν’ αποµονώσει τον εργαζόµενο και να του
επιτρέψει να συγκεντρωθεί στη δουλειά του για όση ώρα του χρειάζεται.

Εικόνα 5.43. Σταθµός NU-OVO Trisettanta σχέδιο του αρχιτέκτονα Paolo Maldotti.

Εικόνα 5.44. Το γραφείο µε ιδιωτικότητα buzzi hub σχεδιασµένο από τον Alain Gilles
Εικόνα 5.45. Το «προσωρινό γραφείο» buzzi cockpit σχεδιασµένο από τον Alain Gilles.

Εικόνα 5.46. Ο σταθµός εργασίας «Brondy Work Lounge» (2014),εµπνευσµένος από το κουκούλι, επιτρέπει στον
εργαζόµενο να δουλέψει απερίσπαστος, σε εργονοµικά σχεδιασµένο συνδυαζόµενο σταθµό. Σχεδιαστές οµάδα Μ.
McKenna, κατασκευαστής Steelcase.1ο βραβείο (2015) για καινοτόµα προϊόντα.

Βιβλιογραφία
Θεµατική βιβλιογραφία
Ajuha Μ. K., Chudoba C. J., Kacmar D., McKnight H., and George, J.F., (2006). IT Road Warriors:
Balancing Work- Family, Conflict, Job Autonomy, and Work Overload to Mitigate Turnover
Intentions. MIS Quarterly 30: 3, σελ.1-17.
Allen T., Bell A., Graham R., et al. (2004). Working Without Walls: An Insight into the Transforming
Government Workplace. London: DEGW and Office of Government Commerce, UK.
Antonelli, P. (ed), (2001).Workspheres: Design and Contemporary Work Styles. N. York: The Museum of
Modern Art.
Bandras K., (2008). The Evolution of Workspaces since the Early 20th Century. Unpublished Dissertation
thesis in Management School of Lancaster University, supervisor Dr. Bogdan Costea.
Brill M., (1994). Now Offices, No Offices, New Offices. Wild times in the World of the Office Work. Toronto:
Teknion.
Jackson P., Suomi R., (2002). E- Business and Workplace Re-design. London: Routledge.
Johnson N.J., (2001). Telecommuting and Virtual Offices: Issues and Opportunities. London: Idea Group
Publishing.
Julier G., 2014 (3rd ed.). Design Culture. London: Sage Publications Ltd.
Markus Α. Τ., (1993). Buildings and Power: Freedom and Control in the Origin of Modern Building Types.
London and N. York: Routledge
Myerson J., Ross Ph., (2003). 21st Century Office. London: Laurence King Publishing Ltd.
Myerson, J., Ross Ph., (2006). Space to Work. London: Laurence King Publishing.
Peressut L. B., Borsotti M., Forino I., Salvadeo P., Leveratto J., and Longo T., (2015). Nomadic Interiors:
Living and Inhabiting in an Age of Migrations. Proceedings 3rd International Conference IFW 2015,
Interiors Forum World 2015. SMown Publications.
Swift J., (1990). Providing Services for Nomadic People: A Review of the Literature and Annotated
Bibliography (UNICEF staff working papers)
Van der Voordt, T. J. M., (2004). Costs and Benefits of Flexible Workspaces: Work in Progress in the
Netherlands. Facilities. 22 (9/10): 240-246.
Venezia C., Verna Al. (2007). Mobile Workers: Practices, Relationships and Components for Effective
Workplaces. CoreNet Global’s The Leader, 6 (5): 18-22.

∆ιαθεµατική βιβλιογραφία
Brill M., Weidemann S., (2001). Disproving Widespread Myths about Workplace Design. Buffalo, NY:
BOSTI Associates.
Clements-Croome D., (ed.) (2000). Creating the Productive Workplace. London: E & FN Spon.
Garrett R. K., Danziger J. N., (2007). Which Telework, Defining and Testing a Taxonomy of Technology -
Mediating Work at a Distance, Social Science of Computer Review, σελ. 27-47.
Handy C., (2001). The Elephant and the Flea: Reflections of a Reluctant Capitalist. Boston, Massachusetts:
Harvard Business School Press.
Riffkin J., (1996), Κοβαλένκο Γ. (µτφρ.). Το Τέλος της Εργασίας και το Μέλλον της. Η ∆ύση του Παγκόσµιου
Εργατικού ∆υναµικού και το Χάραµα της- Μετά την Αγορά- Εργασίας. Αθήνα : Ν. Σύνορα.
Riffkin J., (2012), Φιλιππάτος Α. (µτφρ.). Η Τρίτη Βιοµηχανική Επανάσταση. Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος
Λιβάνη
Ross, A.,(2004). No-Collar: The Human Workplace and its Hidden Costs. Philadelphia, PA: Temple
University Press.
Thrift Ν., (2000).Performing Cultures in the New Economy. American Geographers, 90(4), σελ. 674-692.

Κριτήρια αξιολόγησης
Κριτήριο αξιολόγησης 1
Να διατυπώσετε σε κείµενο 300 λέξεων, τις οµοιότητες και τις διαφορές στο επίπεδο του χώρου, του
εξοπλισµού, του τύπου εργασίας και της κεντρικής ιδέας, στους γραφειακούς χώρους των περιπτώσεων
Google Tel Aviv και Credit Suisse που έχουν µελετηθεί από την ίδια οµάδα σχεδιαστών Design Office
Camenzind Evolution. Για να διαµορφώσετε πληρέστερη άποψη θα πρέπει να ανατρέξετε και στο πρόσθετο
υλικό που διατίθεται στους συνδέσµους (links) αυτών των δύο µελετών.

Απάντηση 1
Οι οµοιότητες θα πρέπει ν’ αναζητηθούν στον εξοπλισµό και τον τύπο εργασίας που βασίζονται στη χρήση
τεχνολογίας πληροφορίας και οργανωµένου δικτύου εντός της εταιρείας, καθώς και στο σύστηµα
εναλλασσόµενων χρηστών (hot desking). Και στα δύο γραφεία χρησιµοποιούνται σταθµοί εργασίας διαφόρων
τύπων, συνεργασία οµάδων, δυνατότητα αποµονωµένων χώρων συνεργασίας, άτυπης και τυπικής µορφής,
χώροι διαλείµµατος και ψυχαγωγίας που ενδυναµώνουν την κουλτούρα της συνεργασίας των οµάδων. Οι
διαφορές θα πρέπει ν’ αναζητηθούν στις συµβολικές διαστάσεις των θεµατικών ενοτήτων που
χρησιµοποιούνται στην κεντρική ιδέα ανά όροφο στα γραφεία της Google Tel Aviv και στην ορθολογική
διάταξη των γραφείων της Credit Suisse, που διακρίνονται από το χρώµα, ως κεντρική ιδέα, στους χώρους
των οµάδων.

Κριτήριο αξιολόγησης 2
Να σχεδιάσετε µε σκαριφήµατα και σκίτσα κινητό σταθµό εργασίας, ο οποίος θα τοποθετηθεί σε δηµόσιους
αστικούς χώρους: οδός ∆ιονυσίου Αρεοπαγίτου, πλατεία Συντάγµατος, πλατεία Μοναστηρακίου, λιµάνι
Πειραιά, πλατεία Αριστοτέλους κ.ά. Στον σχεδιασµό σας θα πρέπει να λάβετε υπόψη τις ανάγκες
µετακινούµενων εργαζοµένων και τις Ελληνικές κλιµατικές συνθήκες.

Απάντηση 2
Για τον σχεδιασµό κινητού σταθµού εργασίας ο οποίος θα τοποθετηθεί σε δηµόσιους αστικούς χώρους στην
Ελλάδα, θα πρέπει να προσδιορίσετε τις ανάγκες που αφορούν την εργασία και τις κλιµατικές συνθήκες.
Σε ό,τι αφορά τις πρώτες θα πρέπει να περιληφθεί κάθισµα και επιφάνεια εργασίας, δυνατότητα φόρτισης
ηλεκτρικών συσκευών και δυνατότητα αποµόνωσης από τον περιβάλλοντα αστικό χώρο. Σε ό,τι αφορά τις
δεύτερες θα πρέπει να προβλεφθεί προστασία από έντονη ηλιοφάνεια, βροχόπτωση και ανέµους, ενώ µπορεί
να προταθεί ενεργειακή αυτοτέλεια µε χρήση φωτοβολταϊκών στοιχείων ή µικρών ανεµογεννητριών (π.χ.
«αιολικό δέντρο»: ανεµογεννήτρια ελληνικής κατασκευής και πατέντας του Λεωνίδα Κόντου).
 6. ΤΟ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟ ΓΡΑΦΕΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ
ΓΡΑΦΕΙΟ

Σύνοψη
Στο κεφάλαιο 6 µε τον τίτλο «Το εναλλακτικό γραφείο και το προσωπικό γραφείο» παρουσιάζονται χώροι και
τρόποι υποστήριξης εναλλασσόµενων εργασιακών συνθηκών, που προσαρµόζονται σε ατοµικές ανάγκες και
αποκτούν κατά περίπτωση, προσωπικό χαρακτήρα ή διάρκεια. Η προσωποποίηση του χώρου στο επίπεδο των
ιδεών αναδιαµορφώνει καθιερωµένες έννοιες, αποδίδοντας τους ένα ευρύτερο νόηµα ή ερµηνεύοντας τις µε
νέους τρόπους και συνδέει τον χρήστη µε µiα αδιάρρηκτη σχέση µε τον χώρο του .

Προαπαιτούµενη γνώση
Οι προαπαιτούµενες γνώσεις είναι τα Κεφάλαια 1, 2, 3 του 1ου µέρους.

6.1. ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΥ ΓΡΑΦΕΙΟΥ

Ο όρος «εναλλακτικό γραφείο» (alternative office) ή «εναλλακτικό εργασιακό περιβάλλον» (alternative
working environment) χρησιµοποιείται για να προσδιορίσει τρόπους εργασίας, και κατά συνέπεια σχεδιασµού
και οργάνωσης χώρων γραφείων, έναντι συµβατικών καθιερωµένων προτύπων. Το εναλλακτικό γραφείο
αποτελεί ένα ευρύ πεδίο πρακτικής εφαρµογής ιδεών που ήδη έχουν αναφερθεί και οι οποίες εστιάζονται στην
ελαστικότητα στον χρόνο και στον χώρο απασχόλησης. Ο όρος ωστόσο είναι ιδιαίτερα ευρύς και επιδέχεται
πολλαπλές ερµηνείες. Αν αποδεχτούµε τη ρήση του Walter James (1970) ότι «η µεγαλύτερη ανακάλυψη των
καιρών µας είναι ότι τα ανθρώπινα όντα µπορούν να προσαρµόσουν τις ζωές τους εναλλάσσοντας τη
συµπεριφορά τους», το εναλλακτικό γραφείο µπορεί να σηµαίνει την προσαρµογή σε νέα εργασιακά σχήµατα,
συνθήκες και χώρους. Έτσι, µπορεί να περιλάβει έννοιες, όπως οι νέες τεχνολογίες στα γραφεία, τα σχήµατα
οµάδων και άλλα, που εξυπηρετούνται σε χώρους, οι οποίοι δεν απέχουν ίσως µορφολογικά από τους
καθιερωµένους τυπικούς χώρους γραφείων. Αυτό ωστόσο που τους προσδιορίζει σύµφωνα µε την Marilyn
Zelinsky (2002), είναι το περιεχόµενο τους και το πώς οι συγκεκριµένοι χώροι χρησιµοποιούνται ουσιαστικά,
επαναπροσδιορίζοντας όρους και τρόπους εργασίας, χωρίς ωστόσο ν’ αντιπροσωπεύονται από το σχήµα
«γραφείο χωρίς χώρο» ή το «εικονικό γραφείο» (virtual office- δες Kεφάλαιο 5).
Στο επίπεδο των ιδεών θα λέγαµε πως το εναλλακτικό γραφείο συνδιαλέγεται µε ιδέες αποδίδοντάς
τους ένα ευρύτερο νόηµα ή ερµηνεύοντάς τες µε νέους τρόπους. Σ’ αυτήν τη διαδικασία όλοι διαδραµατίζουν
κάποιος ρόλους: οι σχεδιαστές µε τις κατασκευές τους εκπαιδεύουν τους χρήστες, οι υπεύθυνοι των
τµηµάτων συνηθίζουν να εργάζονται διαφορετικά και να χρησιµοποιούν στο έπακρο τις νέες τεχνολογίες, τα
τµήµατα να συνεργάζονται σε πιο περίπλοκα οµαδικά σχήµατα, αποβάλλοντας τη στατική µορφή των
συµβατικών γραφείων και τους καθορισµένους ρόλους, οι οργανισµοί να λειτουργούν διαδραστικά και
ευέλικτα. Πολλές εταιρείες συνδυάζουν σχήµατα εργασίας, που έρχονται από το παρελθόν, µε νέες
δυνατότητες που βασίζονται κυρίως στη χρήση της τεχνολογίας και βρίσκουν τρόπους να εκπαιδεύσουν το
προσωπικό τους, ώστε να µπορεί να συνδιαλλαχθεί µε διαφορετικές µεθόδους στο πεδίο εργασίας.
Το εναλλακτικό γραφείο ουσιαστικά δεν αντιπροσωπεύει συγκεκριµένα εργασιακά και χωρικά σχήµατα,
αλλά µια νέα εργασιακή και χωρική κουλτούρα. Ο χώρος οφείλει να είναι αποτελεσµατικός και
υποστηρικτικός σ’ ένα πλήθος ευέλικτων οµάδων και συνεργασιών που δηµιουργούνται, ή θα πρέπει να
δηµιουργηθούν στο εγγύς µέλλον, εντός των ιδίων εγκαταστάσεων. Το ενδιαφέρον δε, επικεντρώνεται και σε
ποιοτικά χαρακτηριστικά, που αφορούν την άνεση των χρηστών του και τη διασφάλιση των ιδιαίτερων
συνθηκών: ιδιωτικότητα, οικειοποίηση των χώρων, απόδοση προσωπικών χαρακτηριστικών κ.λπ., που
αναπόφευκτα διαδραµατίζουν καθοριστικό ρόλο στην παραγωγικότητα των εργαζοµένων.
Αν αξιολογούσαµε τη σηµασία των διαφόρων διαρθρωτικών στοιχείων του χώρου στον σχεδιασµό
ευέλικτων εγκαταστάσεων, τον ουσιαστικότερο ρόλο θα διαδραµάτιζαν τα συστατικά του «σκηνικού»:
κυρίως η επίπλωση και οι πιθανές διαχωριστικές επιφάνειες. Η δυνατότητα µετακίνησης, ή επανασύνθεσης
αυτών των στοιχείων είναι αυτή που καθορίζει την πολυµορφία στον χώρο. Η Zelinsky (2002) αναφέρει:
«Αυτό που χαρακτηρίζει καλύτερα ένα έπιπλο το οποίο προορίζεται για εναλλακτικό χώρο εργασίας, είναι το
έπιπλο που βρίσκεται πάνω σε τροχούς» και θα µπορούσαµε να συµπληρώσουµε και αυτό που στοιβάζεται.

Εικόνα 6.1.1. Τραπέζι και καρέκλα που στοιβάζονται. Σχεδιασµός: Sebastian Bergne 1999,(τραπέζι universal table),
Morrison Jasper (καρέκλα SIM). Κατασκευή Vitra International AG. Πηγή: https://www.pinterest.com/VitraNYC/

Εικόνα 6.1.2. Πειραµατικός κινούµενος σταθµός εργασίας Drift (1996)µε αποθηκευτικό χώρο, σχεδιασµός Brian
Alexander, κατασκευή πρωτοτύπου Hawort, Inc. Πηγή: Submaniam S., (Tuesday, Jun 04, 2002). All Work and no play
The Hindu: India’s National Newspaper. Ανάκτηση:
http://www.thehindu.com/thehindu/mp/2002/06/04/stories/2002060400110300.htm.
Πρωτογενής πηγή: Antonelli P.,(ed.) (2001). Workspheres: Design and Contemporary Work Styles. New York: The
Museum of Moder Art, Harry N. Abrams. Σελ. 103.

Πραγµατικά οι νέες µορφές εργασίας, και κυρίως η εναλλαγή ανάµεσα στην ατοµική δηµιουργική
εργασία και την άτυπη συνεργασία, απαιτούν διαχωριστικές επιφάνειες, που µπορούν να µεταλλάξουν έναν
χώρο από ανοικτό σε κλειστό και αποµονωµένο, για να υποστηρίξουν εξίσου και τις δύο µορφές, χωρίς να
επηρεάζουν ριζικά τις συνθήκες, την κίνηση ή την ψυχολογική και περιβαλλοντική άνεση των εργαζοµένων.
Κι αυτή η διαδικασία θα πρέπει να γίνεται εύκολα και γρήγορα, ώστε να µην διακόπτεται η ροή της εργασίας.
 Το Orange Grove (2013) είναι µια πρωτοβουλία της Ολλανδικής Πρεσβείας στην Αθήνα και των
Ελληνο-Ολλανδικών συνεργασιών της, σε µια προσπάθεια µετρίασης της ανεργίας των νέων και της φυγής
των δηµιουργικών µυαλών. Το Orange Grove είναι αποτέλεσµα συλλογικής προσπάθειας ενός µεγάλου
αριθµού ανθρώπων και οργανισµών από την Ολλανδία και την Ελλάδα, όπως ολλανδικές εταιρείες µε µακρά
παρουσία στην ελληνική αγορά, ελληνικές επιχειρήσεις, πανεπιστήµια και ιδιώτες που σχετίζονται µε τις δυο
χώρες. Ο χώρος σχεδιάστηκε από το γραφείο gfra architecture (οµάδα: Τάσος Γούσης, Joost Frijda, Έντυ
Ρόµπερτς, Νότα Τσάλτα, Φωτεινή Αναγνώστου), µε στόχο να τροποποιείται µε τον απλούστερο τρόπο,
εξυπηρετώντας διαφοροποιηµένες ανάγκες των χρηστών. Η ιδέα του αρχιτεκτονικού σχεδιασµού βασίζεται
στην κινητικότητα, στην ευελιξία και τη συνδεσιµότητα όλων των στοιχείων του χώρου: των επίπλων, των
θέσεων εργασίας, των διαχωριστικών, ακόµη και των κλειστών χώρων συνεδριάσεων (εικόνες 6.1.3, 6.1.4,
6.1.5). Η ιδέα αυτή λειτουργεί και συµβολικά ως σενάριο έµπνευσης για τους χρήστες του χώρου: το
προσωπικό ή τους νέους επιχειρηµατίες, εισάγοντας διαδικασίες ενηµέρωσης, αναπροσαρµογής ιδεών,
ευελιξίας και συνεργασίας. (Εικόνα 6.1.6). Η επίπλωση ακολουθεί µια απλούστατη µορφολογία, που παράγει
συνδυασµούς και συνδέσεις. (Εικόνες 6.1.7, 6.1.8, 6.1.9, 6.1.10).

Εικόνα 6.1.3. Τυπική διάταξη κάτοψης orange grove (2013). Πηγή: gfra architects.
Εικόνα 6.1.4. ∆ιάταξη κάτοψης µε τυχαία µετακίνηση στοιχείων, orange grove (2013). Πηγή: gfra architects.

Εικόνα 6.1.5. Τυπική διάταξη κάτοψης για παρουσιάσεις και διαλέξεις, orange grove (2013). Πηγή: gfra architects.
Εικόνα 6.1.6. Γενική άποψη χώρου orange grove (2013). Πηγή: gfra architects. Φωτογραφία: Κώστας Λακαφώσης

Εικόνα 6.1.7. Τυπική θέση εργασίας. Πηγή: gfra architects. Φωτογραφία: Κώστας Λακαφώσης
Εικόνα 6.1.8. Θέσεις εργασίας µε κίνηση (move me) και σύνδεση (join me). Πηγή: gfra architects. Φωτογραφία: Κώστας
Λακαφώσης

Εικόνα 6.1.9. Κλειστός χώρος συνεδρίασης, για συνεργασίες ή ατοµική εργασία που µετακινείται πάνω σε οδηγούς. Πηγή:
gfra architects. Φωτογραφία: Κώστας Λακαφώσης
Εικόνα 6.1.10. Κλειστός χώρος που µετακινείται πάνω σε οδηγούς. Πηγή: gfra architects. Φωτογραφία: Κώστας
Λακαφώσης

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες από τα γραφεία Orange grove στην Ελλάδα.
http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/67e61fd594/?raw=1

Το ίδιο αρχιτεκτονικό γραφείο gfra architecture (οµάδα: Τάσος Γούσης, Joost Frijda, Έντυ Ρόµπερτς,
Φωτεινή Αναγνώστου) σχεδίασε και την Ολλανδική πρεσβεία στην Αθήνα, την επόµενη χρονιά (2014),
προτείνοντας χωρικά ένα πρότυπο συνεργατικό περιβάλλον εργασίας, που εφαρµόζεται στα δηµόσια
αξιώµατα των Κάτω Χωρών και ονοµάζεται Het Nieuwe Werken (Νέος Τρόπος Εργασίας). Αυτό το
εργασιακό πρότυπο, που εφαρµόστηκε πιλοτικά στην Ολλανδική πρεσβεία, βασίζεται σε τρεις έννοιες:
behavior – bricks – bytes, όπως σηµειώνεται από τους σχεδιαστές. Η πρώτη εισάγει µια καινοτόµο αντίληψη
για την εργασιακή συµπεριφορά, σε ένα νέο συνεργατικό περιβάλλον εργασίας, όπου υπάρχει η ατοµική
ευθύνη της επίτευξης συγκεκριµένου αποτελέσµατος, ανεξαρτήτως προκαθορισµένου χώρου και χρόνου. Η
έννοια bricks αναφέρεται στον ευέλικτο χώρο που υποδέχεται αυτό το συνεργατικό περιβάλλον εργασίας,
όπου οι θέσεις δεν καθορίζονται µε βάση την ιεραρχία, αλλά µε βάση την εκάστοτε δραστηριότητα που
εκτελείται. Τέλος, τα bytes αφορούν την τεχνολογία που υποστηρίζει τα παραπάνω, περιλαµβάνοντας
σύγχρονα ψηφιακά µέσα (υπολογιστές, τηλέφωνα, δίκτυα), που επιτρέπουν στις εργασίες να γίνονται σε
οποιοδήποτε χώρο και χρόνο. Η πρεσβεία καταλαµβάνει τον 4ο όροφο ενός κτιρίου γραφείων, στον οποίο η
αντίληψη της δεκαετίας του 1990, µε µικρά ατοµικά γραφεία, αναθεωρήθηκε και µετατράπηκε σε ανοικτό
ευέλικτο, µεταβαλλόµενο χώρο, όπου παρέχονται οι θέσεις εργασίας σε όλους, συµπεριλαµβανοµένου του
πρέσβη, που δεν διαθέτει πλέον προσωπικό γραφείο και, όπως όλοι, εργάζεται σε κάποιον από τους
διαθέσιµους χώρους. (Εικόνα 6.1.18). Σηµειώνεται ότι σ’ αυτόν τον ανοιχτό χώρο παρέχονται τυπικά γραφεία
για µακράς διάρκειας απασχόληση, αλλά και αρκετοί εναλλακτικοί χώροι για σύντοµες εργασίες, όπως ένα
τραπέζι συναντήσεων, ένα καθιστικό µε πουφ, ένας αναρτηµένος πάγκος µε σκαµπό και ένα σετ πολυθρόνες
µε ψηλή πλάτη για ιδιωτικές συζητήσεις. (Εικόνες 6.1.12, 6.1.14, 6.1.19). Αντίθετα ελάχιστοι κλειστοί χώροι
δηµιουργούν το απαραίτητο περιβάλλον για ιδιωτικές και ήσυχες δραστηριότητες, όπως µικρή και µεγάλη
αίθουσα συσκέψεων, χώρος υποδοχής επισκεπτών και δύο µικρά γραφεία για εργασίες που απαιτούν
συγκέντρωση. (Εικόνες 6.1.11, 6.1.17). Η ολλανδική ταυτότητα προβάλλεται στον χώρο αφενός µε το ύφος του
σχεδιασµού (hi-tech) και τα ουδέτερα χρώµατα των βασικών στοιχείων, αφετέρου µε την αναφορά στο
αεροδρόµιο Schiphol του Άµστερνταµ, χρησιµοποιώντας την αυθεντική σήµανσή του, σε πινακίδες που
περιγράφουν τις δραστηριότητες των χώρων. (Εικόνες 6.1.13, 6.1.16).
Η επίπλωση, από Ολλανδούς σχεδιαστές, εξυπηρετεί την κουλτούρα συνεργασίας, ενώ η τέχνη έχει
βαρύνουσα σηµασία µε σύγχρονες αναφορές στην κλασσική ολλανδική τέχνη και κουλτούρα. (Εικόνες
6.1.11, 6.1.14, 6.1.16). Οι σχεδιαστές επισηµαίνουν «Στον κυρίως χώρο, βασικά στοιχεία αποτελούν το δάπεδο
και η οροφή. Η ακουστική ποιότητα σ’ έναν τέτοιο ενοποιηµένο χώρο οφείλει να είναι υψηλής ποιότητας. Έτσι
επιλέχτηκε ελαστικό δάπεδο ως τελική επιφάνεια, που µειώνει τον ήχο του βηµατισµού και έχει µια φυσική
καθαρή αίσθηση. Λόγω του χαµηλού ύψους της ψευδοροφής, η επιλογή έπρεπε να βασιστεί στο µέγιστο ποσοστό
διαφάνειας. Ειδικά µεταλλικά γαλβανιζέ πλέγµατα δηµιουργούν ένα ενιαίο επίπεδο οροφής που οπτικά καλύπτει
δοκάρια, ηχοαπορροφητικά πανέλα και µηχανολογικά στοιχεία, όλα βαµµένα στο ίδιο χρώµα ώστε να
εξαφανιστούν. Τοποθετώντας τα κυρίως φωτιστικά στοιχεία πάνω από το πλέγµα, επιτυγχάνεται επίσης η
µείωση της αίσθησης χαµηλού ύψους, και δηµιουργείται µια ενιαία φωτισµένη επιφάνεια. Οι ελάχιστοι κλειστοί
όγκοι στον ενιαίο χώρο, που περιλαµβάνουν τα κλειστά γραφεία εργασίας, βάφονται σε έντονα γυαλιστερό λευκό
χρώµα, ώστε να έρθουν σε αντίθεση µε το ουδέτερο µατ γκρι στο φόντο. Μαύρες κουρτίνες, οι οποίες παρέχουν
επιπλέον ηχοαπορρόφηση στον χώρο, εξυπηρετούν τον πιθανό διαχωρισµό των περιοχών για λόγους ασφάλειας
και ιδιωτικότητας, καθώς η διαφάνεια της πρεσβείας επιτρέπει την ορατότητα από παντού».

Εικόνα 6.1. 11. Κλειστός χώρος συναντήσεων. Πηγή: gfra architects. Φωτογραφία: Παναγιώτης Βουµβάκης.

Εικόνα 6.1.12. Ανοικτός χώρος συναντήσεων. Πηγή: gfra architects. Φωτογραφία: Παναγιώτης Βουµβάκης.
Εικόνα 6.1.13. Ενιαίος χώρος, µε σταθµούς εργασίας, χώρο συναντήσεων, σήµανση. Πηγή: gfra architects. Φωτογραφία:
Παναγιώτης Βουµβάκης.

Εικόνα 6.1.14. Ενιαίος χώρος, µε σταθµούς εργασίας, αποθηκευτικούς χώρους, καθιστικό µε ψηλή ράχη. Πηγή: gfra
architects. Φωτογραφία: Παναγιώτης Βουµβάκης.
Εικόνα 6.1.15. Κλειστός χώρος συναντήσεων. Πηγή: gfra architects. Φωτογραφία: Παναγιώτης Βουµβάκης.

Εικόνα 6.1.16. Γενική άποψη µε καµπύλο διαχωριστικό µε αποθηκευτικούς χώρους, εναλλακτικοί χώροι συναντήσεων.
Πηγή: gfra architects. Φωτογραφία: Παναγιώτης Βουµβάκης.
Εικόνα 6.1.17. Κεντρικός κλειστός χώρος συνεδριάσεων. Πηγή: gfra architects. Φωτογραφία: Παναγιώτης Βουµβάκης.

Εικόνα 6.1.18. Κάτοψη. Πηγή: gfra architects.

Εικόνα 6.1.19. Αναρτηµένος πάγκος µε σκαµπό, χώρος συνεδριάσεων. Πηγή:gfra architects. Φωτογραφία: Παναγιώτης
Βουµβάκης.

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες από τα γραφεία της ολλανδικής πρεσβείας στην Ελλάδα.
http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/c0935808ac/?raw=1

Τα κεντρικά γραφεία της ÖΒΒ βΒΒ (2012-2014) στη Βιέννη σχεδιάστηκαν από το αυστριακό
αρχιτεκτονικό γραφείο Innocad Architecture σε συνεργασία µε το γραφείο United Everything, ως αποτέλεσµα
του 1ου βραβείου που έλαβαν σε αρχιτεκτονικό διαγωνισµό. Σ’ αυτά η εναλλαγή στους χώρους
πραγµατοποιείται διαµέσου των διαχωριστικών στοιχείων. Τα συγκεκριµένα έχουν τη µορφή λεπτών
υφασµάτινων κουρτινών, που σύρονται απλούστατα σε οδηγούς οροφής µε καµπύλη φόρµα (εικόνες 6.20,
6.21, 6.22, 6.23, 6.24, 6.25), καλύπτοντας ένα µήκος 3,6 χλµ. συνολικά, σε 23 ορόφους. Στην περίµετρο του
ελεύθερου κελύφους τοποθετούνται σε ανοικτή διάταξη σταθµοί εργασίας σε τετράδες, καθώς και µικροί ή
µεγάλοι χώροι συνεργασιών και συνεδριάσεων διαχωρισµένοι µε διαφανή υαλοστάσια µε ηχοµονωτικές
κατασκευές που επιτρέπουν τη συγκέντρωση (εικόνες 6.26, 6.27, 6.28). Η περιοχή των κουρτινών-
διαχωριστικών βρίσκεται στον πυρήνα του κάθε τυπικού ορόφου, µε έµµεσο φυσικό φωτισµό και τροποποιεί
χώρους συναντήσεων, καθιστικά και την οπτική επαφή µε τις αίθουσες συνεδριάσεων (εικόνες 6.26, 6.28).
Ο εσωτερικός χώρος αποκτά µια µορφή οπτικής ψευδαίσθησης (trompe l’ oeil), αφού οι κουρτίνες
έχουν ρεαλιστικές εκτυπώσεις φυσικών τοπίων και ζώων και, σε άλλες περιπτώσεις έγχρωµων τεχνικών
σχεδίων (εικόνα 6.28, 6.29, 6.30), συµβολίζοντας ένα ταξίδι στην Αυστρία και τα τοπία της, µε ακουστικές
και ατµοσφαιρικές ποιότητες. Αυτές οι µεταβλητές οθόνες απεικονίζουν τη ρυθµική διαδοχή φυσικών τοπίων
σε µια κινούµενη αλληλουχία, που κλιµακώνεται και αποκλιµακώνεται στην πορεία ενός περιπατητή. Ο
προσδιορισµός του λειτουργικού ορίου πραγµατοποιείται συµβολικά µε την αποµόνωση των χώρων όταν
απαιτείται, µε εικόνες ενός ιδεατού φυσικού περιβάλλοντος ή έντονων χρωµάτων που παρεµβάλλονται
ανάµεσα σε πραγµατικούς αρχιτεκτονικούς χώρους. Ο διάλογος που εγκαθίσταται µε περιεχόµενο τον «µέσα»
και τον «έξω» χώρο, αποκτά βιωµατικές διαστάσεις, αν και σ’ αυτόν συµµετέχει κυρίως η όραση και όχι τόσο
οι υπόλοιπες αισθήσεις του θεατή- περιπατητή. Ο λειτουργικός στόχος του σχεδιασµού ήταν η ανάδειξη της
αυξανόµενης απαίτησης επικοινωνίας, ιδιαίτερα της αυθόρµητης επικοινωνίας η οποία υποστηρίζει ένα
ενεργητικό πρότυπο εργασίας.
Εικόνα 6.1.20. Κεντρικός χώρος µε κλειστές κουρτίνες. Πηγή: Innocad Architecture. Φωτογραφία ® Paul Ott

Εικόνα 6.1.21. Ο ίδιος κεντρικός χώρος µε ανοικτές κουρτίνες. Πηγή: Innocad Architecture. Φωτογραφία ® Paul Ott
Εικόνα 6.1.22. Άποψη των χώρων συναντήσεων που µπορούν να διαχωριστούν µε κουρτίνες. Πηγή: Innocad
Architecture. Φωτογραφία ® Paul Ott

Εικόνα 6.1.23.Άποψη των κόκκινων χώρων συναντήσεων και των διαχωριστικών σε άλλο όροφο. Πηγή: Innocad
Architecture. Φωτογραφία ® Paul Ott
Εικόνα 6.1.24. Άποψη των µπλε χώρων συναντήσεων και των διαχωριστικών σε άλλο όροφο. Πηγή: Innocad
Architecture. Φωτογραφία ® Paul Ott

Εικόνα 6.1.25. Άποψη του διαδρόµου, σταθµών εργασίας, κλειστού ιδιωτικού χώρου συνεδριάσεων και διαχωριστικών.
Πηγή: Innocad Architecture. Φωτογραφία ® Paul Ott
Εικόνα 6.1.26. Άποψη κεντρικού χώρου συνεδριάσεων και διαχωριστικού. Πηγή: Innocad Architecture. Φωτογραφία ®
Paul Ott
 :Κάτοψη τυπικού ορόφου κεντρικών γραφείων ÖΒΒ. Πηγή: Innocad Architecture.
Εικόνα 6.1.27:Κάτοψη Architecture

Εικόνα 6.1.28. Κάτοψη τυπικού ορόφου κεντρικών γραφείων ÖΒΒ. Πηγή: Innocad Architecture.
Architecture
Εικόνα 6.1.29. Οπτική ψευδαίσθηση µε ανάµειξη των πραγµατικών στοιχείων φύτευσης και των τυπωµένων κουρτινών.
Αυτή τονίζεται περισσότερο µε την εναλλαγή χρωµατικών λωρίδων στο δάπεδο, µε πυκνώσεις και αραιώσεις που
ανατρέπουν την προοπτική στον χώρο. Πηγή: Innocad Architecture. Φωτογραφία ® Paul Ott
Εικόνα 6.1.30. Χώρος διαλείµµατος, εστιατόριο. Πηγή: Innocad Architecture. Φωτογραφία ® Paul Ott

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες από τα γραφεία της ÖΒΒ βΒΒ στην Αυστρία.
http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/5ddd10ebc6/?raw=1

Όπως προαναφέρθηκε, βασικό στοιχείο των εναλλακτικών χώρων είναι η επίπλωση, που
συνδυάζεται, µετακινείται ή φέρει στοιχεία που µπορούν να τροποποιήσουν τη λειτουργία της, από πιο απλά
έως αρκετά σύνθετα (εικόνα 6.1.31). Για παράδειγµα επιφάνεια γραφείου, που σχεδιάστηκε για να
εξυπηρετήσει διαφοροποιηµένες εργασιακές ανάγκες και λειτουργεί µε πολλαπλούς τρόπους: εµπλουτίζεται
µ’ ένα χαµηλό ή µεσαίο κατά περίπτωση διαχωριστικό, το οποίο µπορεί να υψωθεί, να χαµηλώσει, να
µετακινηθεί, να συνδυαστεί µε βοηθητικές επιφάνειες ή να ενωθεί µε άλλες και να εξυπηρετήσει διαφορετικές
ανάγκες. (Εικόνα 6.1.32). (∆ες κεφάλαιο 10). Καθώς η κουλτούρα των εναλλακτικών τρόπων εργασίας
εµπεδώνεται στους στόχους και στη στρατηγική των επιχειρήσεων, οι εν λόγω τρόποι εξειδικεύονται και
διαφοροποιούνται κατά περίπτωση, προσδίδοντας στον σχεδιασµό όλο και πιο ευφάνταστα δυναµικά
χαρακτηριστικά, ενδυναµώνοντας το γεγονός ότι ο ίδιος χώρος θα πρέπει να µεταπλάθεται αποτελεσµατικά
ενεργοποιώντας χωρικά τις νέες ανάγκες. (Εικόνες 6.33, 6.34).
Εικόνα 6.1.31. Εναλλακτικά τραπέζια και καθίσµατα συσκέψεων(2013).
συσκέψεων(2013) Σχεδιασµός: Jeff Pochepan. Πηγή: Strong
Project.com.

Εικόνα 6.1.32. Τραπέζια εργασίας µε χαµηλές διαχωριστικές επιφάνειες διαφορετικών χρωµάτων και διαστάσεων.
διαστάσεων
Μοντέλο: Verteba spine. Πηγή: Martex,, ανάκτηση http://www.martex.it/products/workspaces/
Εικόνα 6.1.33. Σύστηµα διαµόρφωσης χώρου εργασίας µε ποικίλο προστιθέµενο εξοπλισµό και διαχωριστικά- Resolve
(1997). Σχεδιάστρια Ayse Birsel. Herman Miller Inc., USA (2000).

Εικόνα 6.1.34. Υλοποιηµένο σύστηµα διαµόρφωσης χώρου εργασίας, µε ποικίλο προστιθέµενο εξοπλισµό και
διαχωριστικά- Resolve. Σχεδιάστρια Ayse Birsel. Herman Miller Inc., USA (2000).

Περισσότερες φωτογραφίες από εναλλακτικά έπιπλα. http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/12c72a62fe/?raw=1

6.2. ΠΡΟΣΩΠΙΚΑ ΓΡΑΦΕΙΑ ΣΕ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΥΣ ΧΩΡΟΥΣ

Η έννοια του «εναλλακτικού εργασιακού περιβάλλοντος» µπορεί να µεταφερθεί από τα στοιχεία που
συνθέτουν τη «σκηνογραφία» του χώρου, στην ίδια τη δυνατότητά του να µεταπλάθεται σε «άλλο» ή «νέο»
προσωποποιηµένο περιβάλλον και να ικανοποιεί, εκτός από την ευελιξία και την αναπροσαρµογή, την ίδια την
ψυχολογική ανάγκη των χρηστών, για νέες «εικόνες- εµπειρίες» στον χώρο τους, µε τη διέγερση όχι µόνο του
βλέµµατος, αλλά και των άλλων αισθήσεών τους. Οι µεταφερόµενες (transportable) κατασκευές εµφανίζονται
σε κάποιους τόπους, υπάρχουν προσωρινά και στη συνέχεια επανεγκαθίστανται αλλού, προσφέροντας µ’
αυτήν τη διαδικασία εµπειρίες εφήµερων χαρακτηριστικών, παρόλο που ως κατασκευές εξακολουθούν και
υπάρχουν. Μια διαρκής αλλαγή τόπου εκφράζει έναν εναλλακτικό χώρο, ο οποίος λειτουργεί για
συγκεκριµένο χρόνο, εξυπηρετεί µια συγκεκριµένη λειτουργία και επανατοποθετείται σε άλλο περιβάλλον
εγκατάστασης. Η κλίµακα και το µέγεθος των χώρων σ’ αυτήν τη διαδικασία διαδραµατίζουν τον πρωταρχικό
ρόλο. Είναι αυτονόητο ότι µεγάλες ή µεσαίες εγκαταστάσεις, µε πολυπληθές προσωπικό, δεν µπορούν να
εφαρµόσουν ένα τέτοιο πρότυπο, το οποίο εκφράζεται µε κατασκευές µικρού µεγέθους, κατά κανόνα
λυόµενες και ελαφρές. Η αντίληψη της εφήµερης κατασκευής που αντιπαραβάλλεται µε τη συνήθη
µονιµότητα του µεγαλύτερου µέρους του κτισµένου χώρου, µπορεί να εκφραστεί και από την ίδια τη χρήση
εφήµερων υλικών, που είναι αναλώσιµα, µε περιορισµένη διάρκεια ζωής εκ των πραγµάτων. Η εφαρµογή
τέτοιων υλικών σε µόνιµους χώρους, που µ’ αυτόν τον τρόπο φέρουν µια εφήµερη εικόνα προσωρινού χώρου,
αναθεωρεί τις συνθήκες της µονιµότητας και δηµιουργεί ένα πλαίσιο ανανέωσης του σταθερού κελύφους. µε
τη δυναµική συνθήκη συµβίωσης µόνιµου και εφήµερου αρχιτεκτονικού χώρου.
Το 1983 ο Renzo Piano σχεδίασε το «περίπτερο της IBM που ταξιδεύει», το οποίο περιηγήθηκε για
µια τριετία σε είκοσι Ευρωπαϊκές πόλεις: Άµστερνταµ, Παρίσι, Λονδίνο, Ρώµη, Βερολίνο, Λυών, Στουτγάρδη
κ.ά. Το περίπτερο µε διαστάσεις 48 µ. µήκος - 12 µ. πλάτος - 7 µ. ύψος, είναι λυόµενο µε εύκολη
συναρµολόγηση και αποσυναρµολόγηση, µε στόχο την προσαρµογή του σε διαφορετικές περιβαλλοντικές
συνθήκες.

Εικόνα 6.2.1.Το µεταφερόµενο περίπτερο της ΙΒΜ (travelling IBM pavilion), 1983-1986. Πηγή: RPBW (Renzo Piano
Building Workshop), τοποθετηµένο στο πάρκο Vondel του Άµστερνταµ. Φωτογράφος Berengo Gardin Gianni.

Αποτελείται από 33 αψίδες αντικολλητής ξυλείας, µε τα ίδια γεωµετρικά στοιχεία σε µισά, που
ενώνονται µε συνδέσµους αλουµινίου στην οροφή. Κάθε κοµµάτι µορφοποιείται από 4 επαναλαµβανόµενα
στοιχεία, µε 3 πολυκαρβονικές πυραµίδες. Οι πυραµίδες, που αφενός αποτελούν τη στέγαση της κατασκευής
και, αφετέρου συνδέουν τις ξύλινες αψίδες, έχουν µορφοποιηθεί µε εφαρµογή θέρµανσης του υλικού υπό
πίεση. Για την κατασκευή του περιπτέρου χρησιµοποιήθηκε µια καινοτόµος γι’ εκείνη την εποχή κόλλα, η
οποία µπορούσε να συνδέει ισχυρά τα διαφορετικά υλικά κατασκευής του περιπτέρου. Στον εσωτερικό του
χώρο «στήνονταν» σταθµοί ενηµέρωσης και επιφάνειες εργασίας, οι οποίες προορίζονταν για τους κατά
περίπτωση εργαζόµενους που προσέφεραν την τεχνογνωσία της ΙΒΜ. Η ιδέα της εφήµερης κατασκευής που
µετακινείται από τόπο σε τόπο εισάγει την πρώιµη έκφραση της δυνατότητας του εικονικού γραφείου, που
µπορεί να βρίσκεται οπουδήποτε. Η µεταβλητότητα των καιρικών συνθηκών και η ευαισθησία του
εξοπλισµού σε θερµοκρασιακές διακυµάνσεις απαιτούσαν πλήρη έλεγχο της θερµοκρασίας στον εσωτερικό
χώρο, που εξασφαλιζόταν µε τις κατάλληλες εγκαταστάσεις στο δάπεδο της κατασκευής, οι οποίες εκτός από
τη σταθερή θερµοκρασία, παρείχαν και πλήρη κάλυψη ηλεκτρολογικών και ηλεκτρονικών εγκαταστάσεων.
Εικόνα 6.2.2. Κατασκευαστική τοµή. Πηγή:RPBW (Renzo Piano Building Workshop).

Εικόνα 6.2.3. Το µεταφερόµενο περίπτερο της ΙΒΜ στην Κοπεγχάγη. Πηγή: RPBW (Renzo Piano Building Workshop).
Φωτογράφος Berengo Gardin Gianni.
Εικόνα 6.2.4. Εσωτερικός χώρος περιπτέρου. Πηγή: RPBW (Renzo Piano Building Workshop), τοποθετηµένο στο πάρκο
Vondel του Άµστερνταµ. Φωτογράφος Berengo Gardin Gianni.

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες από το µετακινούµενο περίπτερο της ΙΒΜ
http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/e069286502/?raw=1

Η έννοια της «προσωποποίησης» του χώρου γραφείων περιγράφεται στην περιβαλλοντική ψυχολογία
από τον Sundstrom E. (1986)1 ως «επέµβαση του εργαζόµενου στον χώρο του µε προσωπικά αντικείµενα που
σχετίζονται µε την εργασία, ή η τακτοποίηση του χώρου του, µε τρόπο που να τον διακρίνει από άλλους
αντίστοιχους χώρους». Ωστόσο, ο προσωπικός χώρος φαίνεται να εκφράζει την ταυτότητα κάποιου
εργαζόµενου µέσα στον οργανισµό και µετατρέπεται σε σηµαντική συναισθηµατική παράµετρο του εργασιακού
περιβάλλοντος, καθοριστική για την ικανοποίηση των εργαζοµένων από την εργασία τους και την απόδοση τους.
(Brunia S., Hartjes- Gosselink A., 2009)2. Η συναισθηµατική σχέση των ατόµων µε τους χώρους εργασίας
είναι καθοριστική για την απόδοση προσωπικών χαρακτηριστικών και χρησιµοποιείται ως ένας ασυνείδητος
δρόµος αισθηµάτων, που δηµιουργεί ερεθίσµατα. (Scheiberg, S.L.,1990)3. Ο Wells (2000)4 σηµειώνει ότι οι
αιτίες για προσωποποίηση διαφοροποιούνται ανάλογα µε το φύλο. Οι γυναίκες προσωποποιούν τον χώρο τους
µε αισθητικές παρεµβάσεις για να εκφράσουν την ταυτότητα τους και να βελτιώσουν την αίσθηση στο
περιβάλλον τους, ενώ οι άνδρες για να καταδείξουν τη διαβάθµιση της θέσης τους µέσα στον οργανισµό. Σε
έρευνες που έχουν γίνει µε ερωτηµατολόγια σε εργαζόµενους αναδεικνύεται ότι η επαφή µε το φυσικό
περιβάλλον συµβάλλει σε µεγάλο βαθµό στην προσωποποίηση του χώρου, τόσο ικανοποιώντας
συναισθηµατικές ανάγκες των εργαζοµένων, όσο και δηµιουργώντας ποικίλα ερεθίσµατα: οπτικά, ακουστικά,
οσµής κ.λπ.
Το αρχιτεκτονικό γραφείο των Lucia Cano και Jose Selgas (SelgasCano) έχει τοποθετηθεί σ’ ένα
δάσος κοντά στη Μαδρίτη (2007). (Εικόνα 6.2.5). Είναι ένας σωλήνας µε συνδεµένα κοµµάτια από fiber
glass, µε διαµήκες διαφανές (µε ακρυλικό γυαλί) και µη διαφανές µέρος. ∆ιαφανής είναι η βόρεια πλευρά µε
ολόσωµο κουρµπαρισµένο άνοιγµα, που διασφαλίζει άπλετο φυσικό φωτισµό και θέα στο δάσος, ενώ η νότια
αδιαφανής πλευρά προστατεύεται από τον άµεσο ηλιασµό και φιλοξενεί τα τραπέζια των εργαζοµένων.
(Εικόνες 6.2.6, 6.2.7). Η κατασκευή είναι εν µέρει βυθισµένη στο φυσικό έδαφος, ώστε αφενός να

1
Sundstrom E., (1986). Symbolic workspace: self-identity and status. Κεφ. 11: Work Places. The Psychology of the
Physical Environment in Offices and Factories. Cambridge: Cambridge University Press, σελ. 217-251. Σελ.218.
2
Brunia S., Hartjes- Gosselink A.(2009). Personalization in non-territorial offices. Journal of Corporate Real Estate
Vol. 11 No. 3, 2009 σελ. 169-182. Σελ. 170-171.
3
Scheiberg, S.L. (1990). Emotions on display: the personal decoration of work space. American Behavioral Scientist,
Vol. 33 No. 3, σελ. 330-338. Σελ.334.
4
Wells, M.M. (2000). Office clutter or meaningful personal displays: the role of office personalization in employee and
organizational well-being. Journal of Environmental Psychology, Vol. 20, σελ. 239-55. Σελ. 246.
δηµιουργείται ζώνη µε χρήσιµους αποθηκευτικούς χώρους, αφετέρου ν’ αποσυνδέεται η θέα του φυσικού
περιβάλλοντος από τη γήινη υλικότητα της και να αποκτά χαρακτηριστικά ιδεατού τόπου. (Εικόνα 6.2.9).

Εικόνα 6.2.5. Το αρχιτεκτονικό γραφείο των Lucia Cano, Jose Selgas (SelgasCano) µε ανοικτή την πλευρά εισόδου.
Πηγή: SelgasCano, φωτογραφία Iwan Baan.

Εικόνα 6.2.6. Συνολική άποψη του γραφείου από την αδιαφανή πλευρά του. Πηγή: SelgasCano, φωτογραφία Iwan Baan.
Εικόνα 6.2.7. Συνολική άποψη του γραφείου και του φυσικού περιβάλλοντος από τη διαφανή πλευρά του. Πηγή:
SelgasCano, φωτογραφία Iwan Baan.

Εικόνα 6.2.8. Συνολική άποψη του γραφείου από τη διαφανή πλευρά του. Πηγή: SelgasCano, φωτογραφία Iwan Baan.

Οι σταθµοί εργασίας, µε θέσεις επισκεπτών, είναι ελεύθερα διαταγµένοι στη διαµήκη πλευρά–
εξάλλου σ’ αυτό συµβάλλει και ο µικρός αριθµός τους. (Εικόνα 6.2.8). Ο εσωτερικός χώρος µε µορφή
σωλήνα χωρίζεται σε χρωµατικές επιφάνειες- περιοχές, οι οποίες τονίζουν ακόµη περισσότερο οπτικά τη
µορφή του χώρου. Το τµήµα που αντιστοιχεί στο διαφανές άνοιγµα, έχει πράσινη ποδιά και κίτρινο δάπεδο,
ενώ όλος ο υπόλοιπος χώρος (δάπεδο- τοίχος- οροφή) είναι λευκός. (Εικόνες 6.2.9, 6.2.10). Το γραφείο των
SelgasCano, ανοικτό στο φυσικό περιβάλλον, εκφράζει µια συναισθηµατική τοποθέτηση απέναντι σε εικόνες
και αφηγήσεις- αρχέτυπα για την ανθρώπινη ζωή και µε βεβαιότητα αντιτίθεται στην αδιαφορία του αστικού
τοπίου.
Εικόνα 6.2.9. Εσωτερικός χώρος. Πηγή: SelgasCano, φωτογραφία Iwan Baan.

Εικόνα 6.2.10. Εσωτερικός χώρος. Πηγή: SelgasCano, φωτογραφία Iwan Baan.

Το αρχιτεκτονικό γραφείο του Hiroki Tominaga Atelier στο Tokyo κλήθηκε να διαµορφώσει έναν
περιορισµένο χώρο 50 τ.µ στο ισόγειο πολυκατοικίας, που χρησιµοποιείτο ως χώρος στάθµευσης. Ο χώρος
είχε ενοικιαστεί από µικρή εταιρεία παραγωγής βίντεο (2015). Το γεγονός ότι το καθεστώς κτηµατοµεσιτικών
διαµεσολαβήσεων είναι εξαιρετικά αβέβαιο στο πυκνοκατοικηµένο Tokyo, ενώ προβλέπεται ότι οι
ενοικιαστές οφείλουν ν’ αποµακρύνουν τις διαµορφώσεις τους όταν εγκαταλείπουν το κτίριο που είχαν
ενοικιάσει, αλλά και το ότι η εταιρεία επεδίωκε το µικρότερο δυνατό κόστος κατασκευής, οδήγησε τον
σχεδιαστή στην επιλογή ενός εφήµερου ευτελούς υλικού. Περίπου 130 παλέτες τριών ποιοτήτων και κόστους,
που είχαν χρησιµοποιηθεί σε γειτονικές επιχειρήσεις για τη µεταφορά εµφιαλωµένου νερού, αποσυνδέθηκαν
και διαµόρφωσαν την πρόσοψη, το πάτωµα, τις οροφές και κάποια από τα έπιπλα του γραφείου. Οι πιο
ακριβές από αυτές, λόγω φινιρίσµατος, χρησιµοποιήθηκαν ως σανίδες πατώµατος, ενώ οι φθηνότερες ως
οροφές. Κάποιες άλλες, «στοιβαγµένες» η µία πάνω στην άλλη, µε καπάκια από γυαλί, διαµόρφωσαν τα
τραπέζια, τους πάγκους εργασίας και µικρές βιβλιοθήκες. Στην οροφή χρησιµοποιήθηκε διάταξη των
τµηµάτων των παλετών, υπό κλίση, έτσι ώστε να ενταχθούν στα διάκενα οι λαµπτήρες φωτισµού για ένα πιο
διάχυτο αποτέλεσµα φωτισµού.
 Η δυνατότητα της πρόσοψης να κλείνει για ιδιωτικές συναντήσεις ή ν’ ανοίγει σε δηµόσια θέα
καλύπτει την επινοικίαση του χώρου τα Σαββατοκύριακα που δεν λειτουργεί η εταιρεία, σε άλλους φορείς,
λόγω των υψηλών τιµών ενοικίασης των επαγγελµατικών χώρων στο Tokyo. Το γραφείο που ονοµάσθηκε
Shitomito εφήµερο γραφείο, µπορεί να αποσυνδεθεί και να επαναδιαµορφώσει τις αρχικές παλέτες, που
χρησιµοποιήθηκαν, αν µεταφερθεί σε άλλο χώρο, έτσι ώστε να µειωθεί ακόµη περισσότερο το κόστος του,
που ήταν ιδιαίτερα χαµηλό: µόλις 2.150 Ευρώ για την κατασκευή και την επίπλωση.
Το γραφείο αυτό, µε το υλικό και τον τρόπο που έχει δοµηθεί εκφράζει µια κατάσταση
προσωρινότητας, πεπερασµένη µέσα στο χρόνο, καθώς δεν φιλοδοξεί να διαρκέσει και είναι συγχρονισµένη
µε τους συνεχείς µετασχηµατισµούς, που καθορίζουν το αστικό περιβάλλον µεγαλουπόλεων, όπως είναι το
Tokyo. Ταυτόχρονα όµως φέρει µία επινόηση που το προσωποποιεί και το καθιστά αναγνωρίσιµο,
αποδίδοντας του χαρακτήρα ασταθούς διαµονής ή προσωρινής στάσης, που εµπεριέχει τη διαδικασία της
κινητικότητας των εργαζοµένων.

Εικόνα 6.2.11. Εξωτερική όψη εισόδου, µε ανοικτά τα ανακλινόµενα στοιχεία. Πηγή: Hiroki Tominaga Atelier,
φωτογραφία Masao Nishikawa.
Εικόνα 6.2.12. Άποψη του εσωτερικού χώρου. Πηγή: Hiroki Tominaga Atelier, φωτογραφία Masao Nishikawa.

Εικόνα 6.2.13. Άποψη του εσωτερικού χώρου. Πηγή: Hiroki Tominaga Atelier, φωτογραφία Masao Nishikawa.
Εικόνα 6.2.14. Άποψη του εσωτερικού χώρου. Πηγή: Hiroki Tominaga Atelier, φωτογραφία Masao Nishikawa.

6.3. Η ∆ΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ

ΟΙΚΕΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ
Η απόδοση προσωπικών χαρακτηριστικών στους εσωτερικούς χώρους γραφείων φαίνεται να είναι στενά
συνδεµένη µε τις ανθρώπινες ανάγκες για εδαφοκυριαρχία και οικειοποίηση των χώρων καθηµερινής
διαβίωσης. Στις προκαθορισµένες θέσεις εργασίας που αποτελούν τους κύριους φορείς των επιλογών
οικειοποίησης και την έκφραση της εδαφοκυριαρχίας των εργαζοµένων, η αξία αυτών των ιδεών είναι ότι
µπορούν να εκφράσουν µε συµβολικό τρόπο τη θέση και την ταυτότητα του εργαζοµένου, την «κτήση» του
χώρου που χρησιµοποιεί, καθώς και την κουλτούρα του οργανισµού. Οι van der Voordt και van Meel (2002)
επιχειρούν να ταξινοµήσουν στοιχεία προσωποποίησης των χώρων σε τέσσερεις περιοχές, οι οποίες
συνδέονται µε την απόδοση προσωπικών χαρακτηριστικών και λειτουργούν µε αιτιάσεις προσωπικής
ταυτότητας ή φύσης της εργασίας5. Αυτές ορίζονται από τους ερευνητές ως η πρακτική πλευρά της εργασίας, ο
προσδιορισµός της περιοχής εδαφοκυριαρχίας, η δηµιουργία αναγνωρίσιµης εικόνας και η έκφραση ταυτότητας
τόσο του ίδιου του χώρου εργασίας, όσο και του εργαζόµενου που τον χρησιµοποιεί. Οι προσωπικές επεµβάσεις
φαίνεται να αποκτούν µεγαλύτερη συναισθηµατική αξία, όταν ο εργαζόµενος έχει τη δική του καθορισµένη
περιοχή εργασίας, που του προσφέρει τη δυνατότητα σταθερής οικειοποίησης, µε συγκεκριµένα
χαρακτηριστικά.
Στα κεντρικά γραφεία του εργοστασίου της εταιρείας Κορρές στην Αττική που δραστηριοποιείται
στον τοµέα της κοσµετολογίας και των φυσικών προϊόντων, χρησιµοποιήθηκε ένα σχεδιαστικό εύρηµα που
παρακινούσε τους εργαζόµενους σε επιλογές προσωποποίησης των χώρων τους. Το ισόγειο του εργοστασίου,
συνολικής έκτασης 2.400 τ.µ. σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε από το stage design office (Σταύρος
Παπαγιάννης, Γιώργος Κυριαζής) την περίοδο 2008-11, σ’ έναν ενιαίο χώρο µε εµφανή αρχιτεκτονικά
βιοµηχανικά χαρακτηριστικά, στον οποίο περιλαµβάνονταν τόσο χώροι γραφείων και συνεδριάσεων, όσο και
υποδοχή, χηµείο, εργαστήρια και αποδυτήρια. (Εικόνες 6.3.1, 6.3.2, 6.3.3, 6.3.4). Οι χώροι γραφείων
οργανώθηκαν µε σταθµούς εργασίας ανοικτής διάταξης, σε οµάδες δύο ή τεσσάρων ατόµων, που έφεραν
χαµηλά διαχωριστικά σε δύο πλευρές τους. Οι ανοικτοί σταθµοί εργασίας συνδυάστηκαν µε 6 κλειστά
ατοµικά γραφεία, µε τη µορφή απλών όγκων, ίδιου µεγέθους, ως «ready made» containers, ανεξαρτήτως της
θέσης του χρήστη στην ιεραρχία της εταιρείας και 3 κλειστούς χώρους συνεδριάσεων κλιµακούµενης
χωρητικότητας. (Εικόνες 6.3.8, 6.3.9, 6.3.10). Το µοναδικό διακριτό γραφείο µε διαφορετικό µέγεθος είναι το
γραφείο του ιδιοκτήτη. Στο κέντρο του χώρου διαµορφώθηκε µε χαµηλά διαχωριστικά, επενδυµένα µε

5
van der Voordt, D.J.M. and van Meel, J.J. (2002), Psychologische aspecten van kantoorinnovatie, Faculteit
Bouwkunde, Technische Universiteit Delft, Delft. Σελ. 40.
φορµάικα µεταλλικής, στιλπνής επιφάνειας,
επιφάνειας ένας χώρος που περιλαµβάνει διάταξη για χαλαρές συνεδριάσεις
και γραφεία εξυπηρέτησης περιστασιακής εργασίας συνεργατών. Ο χώρος αυτός, λόγω του υλικού
επένδυσης, ενοποιείται µε το βιοµηχανικό
χανικό δάπεδο και δεν δεσπόζει οπτικά.
Τα υλικά των χαµηλότερων ή υψηλότερων διαχωριστικών είναι βιοµηχανικής αισθητικής:
αισθητικής εµφανείς
ξυλόπλακες OSB (Oriented Strand Board) και συρόµενα υαλοστάσια. Οι εργαζόµενοι µπορούσαν να
επιλέξουν να επενδύσουν τις εσωτερικές, προς την πλευρά τους, όψεις των χαµηλών διαχωριστικών, µέσα
από µία ποικιλία υφασµάτινων ταπετσαριών,
ταπετσαριών µε χρώµατα και διαφορετικά µοτίβα, που αποσπούσαν τα
γραφεία τους από την ανωνυµία και τα καθιστούσαν αναγνωρίσιµα. (Εικόνες 6.3.5,, 6.3.6,
6.3. 6.3.7). Επιπρόσθετα
το ίδιο το υλικό τους επέτρεπε να επεµβαίνουν µε προσωπικές εικόνες, σηµειώµατα ή φωτογραφίες στον στο
χώρο τους, αλλά και εξασφάλιζε µια στοιχειώδη ηχοµόνωση.
ηχοµόνωση Η εικόνα των χρησιµοποιούµενων υλικών, που
θα µπορούσαν σε µια πρώτη αναγνώριση να χαρακτηριστούν ετερόκλιτα, σε µια δεύτερη
δεύτερ ανάλυση συνθέτουν
την πολυεπίπεδη εταιρική ταυτότητα µε «οικολογικά» υλικά, ανακυκλωµένες επιφάνειες (όπως οι παλέτες της
υποδοχής), αντιθέσεις στιλπνών και µατ επιφανειών, απλές κατασκευές και χρωµατικές
χρωµατικές αντιθέσεις.

Εικόνα 6.3.1. Κάτοψη κεντρικών γραφείων Κορρέ.

Κορρέ Πηγή: Stage design office © Σταύρος Παπαγιάννης,
Παπαγιάννης Γιώργος
Κυριαζής.
Εικόνα 6.3.2. Άποψη εσωτερικού χώρου κεντρικών γραφείων Κορρέ. Πηγή: Stage design office © Σταύρος Παπαγιάννης,
Γιώργος Κυριαζής.
Εικόνα 6.3.3. Άποψη εσωτερικού χώρου κεντρικών γραφείων Κορρέ. Πηγή: Stage design office © Σταύρος Παπαγιάννης,
Γιώργος Κυριαζής.
Εικόνα 6.3.4. Υποδοχή. Πηγή: Stage design office © Σταύρος Παπαγιάννης, Γιώργος Κυριαζής.

Εικόνα 6.3.5. Σταθµός εργασίας. Πηγή: Stage design office © Σταύρος Παπαγιάννης, Γιώργος Κυριαζής.
Εικόνα 6.3.6. Σταθµοί εργασίας. Πηγή: Stage design office © Σταύρος Παπαγιάννης, Γιώργος Κυριαζής.
Εικόνα 6.3.7. Σταθµός εργασίας. Πηγή: Stage design office © Σταύρος Παπαγιάννης, Γιώργος Κυριαζής.
Εικόνα 6.3.8. Κλειστό ατοµικό γραφείο. Πηγή: Stage design office © Σταύρος Παπαγιάννης, Γιώργος Κυριαζής.
Εικόνα 6.3.9. Χώρος άτυπων συνεδριάσεων σε ατοµικό γραφείο. Πηγή: Stage design office © Σταύρος Παπαγιάννης,
Γιώργος Κυριαζής.
Εικόνα 6.3.10. Κεντρικός χώρος συνεδριάσεων. Πηγή: Stage design office © Σταύρος Παπαγιάννης, Γιώργος Κυριαζής.

Περισσότερες φωτογραφίες από το γραφείο της εταιρείας Κορρές στην Αττική.

http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/e6ba7b7211/?raw=1

Το ίδιο αρχιτεκτονικό γραφείο stage design office (Σταύρος Παπαγιάννης, Γιώργος Κυριαζής)
σχεδίασε το 2008 τους εσωτερικούς χώρους στα γραφεία LAK και ιδιαίτερα το προσωπικό γραφείο του Λάκη
Γαβαλά, που δραστηριοποιείται στον χώρο της µόδας. Τα µορφολογικά, διακοσµητικά στοιχεία που
περιέλαβε το γραφείο του, συνδέονται εµφατικά µε την προσωπικότητα του, το είδος της κοινωνικής θέσης
που θέλει ν’ απηχεί και το περιεχόµενο της εργασίας του. Με συµβολικές χωρικές αφηγήσεις ο χρήστης
επιθυµεί να δηλώσει ποιός είναι, διεγείροντας το βλέµµα προς την αναγνώριση των στόχων και των αξιών του,
εγκαθιστώντας τα όρια στον χώρο, ανάµεσα στη χρήση και την ταυτότητα, ανάµεσα στην προσωπικότητα που
χρησιµοποιεί τον χώρο και την αναγνώρισή της διαµέσου αυτού του χώρου. Τα υλικά, οι µορφές και τα µεγέθη
δεν αντανακλούν µόνο την ατοµική ταυτότητα, αλλά και τη θέση που στη συγκεκριµένη περίπτωση είναι η
ανώτερη ιεραρχικά στην εν λόγω εταιρεία. Εδώ, η διαδικασία προσωποποίησης ξεκινά από το επίπεδο του
σχεδιασµού και εντάσσει τα προσωπικά χαρακτηριστικά στην αισθητική του χώρου και την ιδιαίτερη
λειτουργία του. Οι Backer και Steele (1985) αναφέρουν ότι οι υψηλότερες θέσεις στην ιεραρχία µεγιστοποιούν
τη δυνατότητα απόδοσης προσωπικών χαρακτηριστικών στο χώρο εργασίας τους, τα οποία χρησιµοποιούν για
να συµβολίσουν την επικυριαρχία τους.
Η διάταξη του γραφείου του Λάκη Γαβαλά ακολουθεί τις διαπιστώσεις ερευνητών, όπως οι Goodrich
(1982) και Farivarsadri (1992), όπου ο ιδιωτικός χώρος διατάσσεται σε τρία επίπεδα προσβασιµότητας
συσχετιζόµενα µε διαβάθµιση της εδαφοκυριαρχίας: τη ζώνη του επίπλου γραφείου και τον ιδιωτικό χώρο
πίσω από αυτήν, τη ζώνη των επισκεπτών εµπρός από αυτήν και τη ζώνη που µεσολαβεί ανάµεσα στην
είσοδο και τον χώρο κυκλοφορίας, που προορίζεται και πάλι να χρησιµοποιηθεί ως ζώνη επισκεπτών. Τα
στοιχεία που κυριαρχούν στον χώρο είναι η ανάγλυφη, αφαιρετική αναπαράσταση του «φούτερ», το οποίο ο
ιδιοκτήτης θεωρούσε ότι συνδέεται δυναµικά µε την εξέλιξη της µόδας. Η ιεραρχία εδώ καθορίζεται από τα
µεγέθη και την αναγνωρίσιµη αισθητική της επίπλωσης, καθώς και τη µοναδικότητα των διακοσµητικών
στοιχείων: της συρταριέρας –πυραµίδας του Shiro Kuramata από ακρυλικές ρητίνες (1968), τους καναπέδες
chesterfield της εταιρείας De Padova, τη σχεδιασµένη σε ριζόχαρτο, φωτιζόµενη σύνθεση, η οποία επενδύει
την κάθετη πλευρά του ιδιωτικού κλιµακοστασίου. Τα υλικά και το χρώµα χρησιµοποιούνται ως αρµονικοί
τόνοι στην ίδια ουδέτερη χρωµατική κλίµακα: γκρι, λευκό, µαύρο µε µικρές µεταλλικές νύξεις.
Εικόνα 6.3.11. Κτίριο γραφείων Λ. Γαβαλά. Πηγή: Stage design office © Σταύρος Παπαγιάννης, Γιώργος Κυριαζής.

Εικόνα 6.3.12. Κλιµακοστάσιο εισόδου. Πηγή: Stage design office © Σταύρος Παπαγιάννης, Γιώργος Κυριαζής.
Εικόνα 6.3.13. Υποδοχή, γραµµατεία. Πηγή: Stage design office © Σταύρος Παπαγιάννης, Γιώργος Κυριαζής.

Εικόνα 6.3.14. Προσωπικό γραφείο Λ. Γαβαλά. Πηγή: Stage design office © Σταύρος Παπαγιάννης, Γιώργος Κυριαζής.
Εικόνα 6.3.15. Προσωπικό γραφείο Λ. Γαβαλά. Πηγή: Stage design office © Σταύρος Παπαγιάννης, Γιώργος Κυριαζής.
Εικόνα 6.3.16. Προσωπικό γραφείο Λ. Γαβαλά. Πηγή: Stage design office © Σταύρος Παπαγιάννης, Γιώργος Κυριαζής.

Βιβλιογραφία
Altman I., Chemers M. M., (1980). Culture and Environment. Belmont, California: Wadsworth, Inc.
Ballad K. D., (1987). The Architecture of Temporary Structures. Australia: Monticello III, Vance
Bibliographies.
Becker F., Steele F., (1995). Workplace by Design: Mapping the High-Performance Workspace. San
Francisco: Jossey-Bass.
Brunia S., Hartjes- Gosselink A.(2009). Personalization in non Territorial Offices: A Study of Human Need.
Journal of Corporate Real Estate Vol. 11 No. 3, 2009 σελ. 169-182. Ανάκτηση
http://www.cfpb.nl/fileadmin/cfpb/images/publicaties/artikelen/2009/Personalization_Brunia_Hartjes
_2009_incl._review.pdf
Elsbach, K.D. (2003). Relating physical environment to self-categorizations: identity threat and affirmation in
a non-territorial office space. Administrative Science Quarterly, Vol. 48 No. 4, σελ. 622-54.
Elsbach, K.D. (2004), Interpreting workplace identities: the role of office decor. Journal of Organizational
Behavior, Vol. 25, σελ. 99-128.
Farivarsadri G. (1992). Furniture System for the Automated Office. Unpublished Master Thesis, Bilkent
University.
Gaver, W., and Martin, H. (2000). Alternatives: Exploring information appliances through conceptual design
proposals. Proceedings of CHI'00 (Den Haag). New York: ACM Press
Goodrich, R. (1986). Wineman, J.D. (ed.).The percieved office: the office environment as experienced by its
users.Behavioral issues in office design. N.York: Van Nostrand Reinhold Co.
Grech, C., & Walters, D. (2008). Future Office:Design,Practice and Applied Research. Great Britain: The
Cromwell Press.
Hall, E. T., ( 1966). The hidden dimension. Garden City: N.York: Doubleday.
Herbel D. E., Wisniewska M., and Heisel F., (2014). Building from Waste: Recovered Materials in
Architecture and Construction. Berlin: Birkhauser
Hider E.V., Neelen M., Vink J., and Volaard P.,(2013). Smart Architecture. Rotterdam: 010 Publishers.
Kronenburg R., (2014). Architecture in Motion: The History and Development of Portable Building. USA,
Canada, Routledge.
Lee S. Y., Brand J. L., (2005). Effects of control over office workspace on perceptions of the work
environment and work outcomes. Journal of Environmental Psychology, Volume 25, σελ.322-333.
Melis L., (2003).Parasite Paradise: A Manifesto for Temporary Architecture and Flexible Urbanism. NAi
Publishers
Moleski W. H., Lang J.T., (1982). Organizational needs and human values in office planning. Environment
and Behavior, Volume 14.3, σελ. 319–332.
Rafaeli A., Pratt M. G., (2006) (ed.). Artifacts and Organizations: Beyond Mere Symbolism. New Jersey:
Laurence Erlbaum Associates Inc.
Rapoport A., (1977). Human aspects of urban form : towards a man-environment approach to urban form and
design. Oxford; N. York: Pergamon Press.
Saoqiang W., (2014). New Portable Architecture: Designing Mobile and Portable Structures. China: Sandu
Publishing Co. Ltd.
Scheiberg, S.L. (1990). Emotions on display: the personal decoration of work space. American Behavioral
Scientist, Vol. 33 No. 3, σελ. 330-338.
Sommer R., (1969). Personal space; the behavioral basis of design. New Jersey: Prentice-Hall.
Sundstrom, E. (1986). Symbolic workspace: self-identity and status. Κεφ. 11: Work Places. The Psychology of
the Physical Environment in Offices and Factories, Cambridge University Press, Cambridge, σελ.
217-251.
van der Voordt, D.J.M. and van Meel, J.J. (2002), Psychologische aspecten van kantoorinnovatie,Faculteit
Bouwkunde, Technische Universiteit Delft, Delft
Vischer, J.C. (2008).Towards a user-centred theory of the built environment. Building Research &
Information, Vol. 36 No. 3, σελ. 231-40.
Wells M. Μ, Thelen L.,and Ruark J., (September 2007). Workspace Personalization and Organizational
Culture. Does Your Workspace Reflect You or Your Company? Environment and Behavior, Volume
39.5, σελ. 616-634.
Wells, M.M. (2000). Office clutter or meaningful personal displays: the role of office personalization in
employee and organizational well-being. Journal of Environmental Psychology, Vol. 20, σελ. 239-55.
7. ΤΟ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟ Η ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΑ ΦΙΛΙΚΟ ΓΡΑΦΕΙΟ

Σύνοψη
Το κεφάλαιο που ακολουθεί, αναφέρεται σε µια από τις τάσεις που θα αποτελέσουν κατά την εκτίµησή µας κύρια
κατεύθυνση σχεδιασµού και διαµόρφωσης σύγχρονων χώρων εργασίας. Εισάγει τις βασικές αρχές των
βιοκλιµατικών πρακτικών, στο πλαίσιο των οποίων τα κτίρια γραφείων, που αποτελούν µια από τις πιο
ενεργοβόρες κατηγορίες κτιρίων, µπορούν να λειτουργήσουν µε τη µικρότερη δυνατή επιβάρυνση του φυσικού
και του εγγύς περιβάλλοντος, αλλά και ν’ αποτελέσουν χώρους ποιοτικής διαβίωσης για τους χρήστες τους.
Πραγµατεύεται συστήµατα και τρόπους, µε τους οποίους αξιολογούνται οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις των
κτιρίων γραφείων, καθώς και οι δυνατότητες ελαχιστοποίησης αυτών των επιπτώσεων, σε δύο διακριτά
υποκεφάλαια: το αρχιτεκτονικό κέλυφος και τον εσωτερικό χώρο. Σε κaθένα απ’ αυτά τα υποκεφάλαια
αναφέρονται παράµετροι σχεδιασµού τόσο σε ό,τι αφορά τις κλιµατικές συνθήκες, τη λειτουργία των κτιριακών
κελυφών µέσα σ’ αυτές, τα συστήµατα παθητικής εκµετάλλευσης των φυσικών ενεργειακών πηγών, όσο και τα
σχεδιαστικά χαρακτηριστικά του εσωτερικού χώρου, που µπορούν να συµβάλουν στην άνεση και στην υγεία των
χρηστών του – οπτική, θερµική, οργανική, ψυχολογική- και κατά συνέπεια στην ευχαρίστησή τους από το
εργασιακό τους περιβάλλον.

Προαπαιτούµενη γνώση
Λεξικό: Μπούρας Χ., Φιλιππίδης ∆. (επιµ), (2013). Αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα: Σχετικά
µε τα λήµµατα αειφορία, βιοκλιµατικός σχεδιασµός, ανανεώσιµες πηγές ενέργειας, βιώσιµη πόλη, εθνικό
συµβούλιο χωροταξικού σχεδιασµού και αειφόρου ανάπτυξης, λοιπές βασικές έννοιες (θερµοµόνωση,
ηχοµόνωση, κ.λπ.). Βιβλίο: Γεωργιάδου Ζ., (2005). ∆οµικά και ∆ιακοσµητικά Υλικά. Αθήνα: Ίων, σχετικά µε
δοµικά υλικά και βασικούς όρους, συστήµατα αξιολόγησης (θερµοχωρητικότητα, ήχος, πτητικές οργανικές
ενώσεις κ.ά.).

7.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
«Ο βιοκλιµατικός ή αειφορικός σχεδιασµός είναι η φιλοσοφία που µεγιστοποιεί την ποιότητα του κτισµένου
περιβάλλοντος, ενώ ελαχιστοποιεί ή περιορίζει τις επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον» αποφαίνεται ο Jason
McLennan (2004)1.
Ο βιοκλιµατικός σχεδιασµός δεν αποτελεί ουσιαστικά µια νέα γνωστική περιοχή. Βασισµένος στην
αρµονική σχέση ανθρώπου και περιβάλλοντος, αντλεί τα πρότυπα και τις αρχές του από τις παραδοσιακές
µορφές αρχιτεκτονικής, που ήσαν πάντα συνδεµένες µε το κλίµα, τις ιδιαίτερες συνθήκες, τα τοπικά οικοδοµικά
υλικά, τα οποία ήσαν φυσικά και ασφαλή για τους ανθρώπους. Στο Λεξικό Αρχιτεκτονικής (2013), η
βιοκλιµατική αρχιτεκτονική ορίζεται ως «η αρχιτεκτονική που λαµβάνει υπόψη της, τόσο στο επίπεδο του
σχεδιασµού όσο και στο επίπεδο της κατασκευής, τα κλιµατικά και µικροκλιµατικά δεδοµένα, καθώς και τους
µικροκλιµατικούς δείκτες µιας ορισµένης περιοχής, στην οποία πρόκειται να κατασκευαστεί ένα κτιριακό έργο
και η οποία αντιµετωπίζει τις ενεργειακές ανάγκες του κτιρίου αυτού µε παθητικές διατάξεις (όπως
προσανατολισµός κτιρίου, θερµοµονώσεις, υαλοστάσια θερµοκηπιακής λειτουργίας, ανοίγµατα φυσικού
αερισµού, τοίχοι Trombe κ.ά.) και µε εγκαταστάσεις ανανεώσιµων πηγών ενέργειας (ηλιακοί θερµοσίφωνες,
φωτοβολταϊκές διατάξεις κ.τ.λ.), χωρίς να αποκλείεται συνδυασµός παθητικών συστηµάτων, συµβατικών
συστηµάτων και συστηµάτων ανανεώσιµων πηγών ενέργειας»2. Στη σύγχρονη πραγµατικότητα, ωστόσο, και
ειδικά στις αναπτυσσόµενες µεγαλουπόλεις, ποτέ άλλοτε δεν ήταν τόσο επιτακτική η ανάγκη ν’ αναστραφούν
οι δυσµενείς συνθήκες και επιπτώσεις στο φυσικό και το ανθρωπογενές περιβάλλον, µε την πρακτική
εφαρµογή των αρχών βιοκλιµατικού σχεδιασµού. Τα κτίρια γραφείων, που όπως ήδη έχει αναφερθεί,

1
McLennan J., F., (2004). The Philosophy of Sustainable Design. The Future of Architecture. Missuri: Ecotone, σελ. 4.
2
Μπούρας Χ., Φιλιππίδης ∆.,(επιµ.), (2013). Αρχιτεκτονική. Αθήνα: Μέλισσα, σελ. 57-58.
κυριαρχούν στο αστικό τοπίο, είναι φορείς επιλογών που µπορούν να το επιβαρύνουν ή, αντίθετα, να το
σεβαστούν και ν’ αποτελέσουν µοχλούς αειφόρου ανάπτυξης3.
Έτσι, οι γυάλινοι ουρανοξύστες µε τις ερµητικά σφραγισµένες επιφάνειες, όπου οι φυσικές συνθήκες-
ο ήλιος, η βροχή, ο αέρας, η εναλλαγή των εποχών - περνούν απαρατήρητες και απλά αντιµετωπίζονται µε
µηχανικούς τρόπους, κατασπαταλώντας τα ενεργειακά αποθέµατα του πλανήτη, µπορούν να αντιµετωπιστούν
µε νέους εναλλακτικούς τρόπους. Σε συνοπτικό πίνακα έρευνας (Κώστας Τσίπηρας & Θέµης Τσίπηρας,
2005)4 διαπιστώνεται ότι η µέση ενεργειακή κατανάλωση σ’ ένα κοινό κτίριο γραφείων ανέρχεται σε 95
KWh/m2 ανά έτος για θέρµανση, 48 KWh/m2 ανά έτος για τη λειτουργία συσκευών κάθε είδους, 24 KWh/m2
ανά έτος για δροσισµό και 20 KWh/m2 ανά έτος για φωτισµό, που προστιθέµενα ανεβάζουν την κατανάλωση
έτους για κάθε τετραγωνικό µέτρο του γραφείου σε 187 KWh/m2, κατατάσσοντας την κατηγορία αυτή
κτιρίων ανάµεσα στα πιο ενεργοβόρα. Το ζήτηµα της ενεργειακής συµπεριφοράς των κτιρίων δεν αναφέρεται
ωστόσο µόνο στην ενέργεια που χρησιµοποιείται για τη λειτουργία τους, αλλά και στην ενέργεια που
χρησιµοποιήθηκε για την παραγωγή τους και αφορά τόσο τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις που απορρέουν από
την επεξεργασία και τη διαχείριση των υλικών και των χρησιµοποιούµενων τεχνικών, όσο και την ασφάλεια
και την άνεση που αυτά προσδίδουν στο περιβάλλον, στο αρχιτεκτονικό κέλυφος και στον εσωτερικό
κτιριακό χώρο της κατασκευής. Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί απόψεις, αρχές και τρόποι αξιολόγησης των
κτιρίων, τόσο σε επίπεδο διεθνούς δικαίου, προστασίας φυσικού περιβάλλοντος, ειδικών συµφωνιών και
πρωτοκόλλων, εθνικού δικαίου κ.ά., όσο και σε τρόπους αξιολόγησης των πιθανών συνεπειών που συνεχώς
πληθαίνουν, καθώς τα περιθώρια ανάσχεσης των κάθε λογής επιπτώσεων βραχύνονται.
Σε ό,τι αφορά τις οικοδοµικές συνθέσεις που πληρούν το κριτήριο της ήπιας µορφής, χαρακτηρισµός
που αναφέρεται στις λιγότερες δυνατές επιπτώσεις στο περιβάλλον σ’ όλες τις φάσεις οικοδόµησης, οι ενέργειες
που οφείλουν να γίνουν, αποτελούν µέρος µιας σύνθετης διαδικασίας µε σταδιακή στάθµιση παραµέτρων που
θα οδηγήσει ιδεατά στη λήψη των βέλτιστων αποφάσεων. Για τη συγκεκριµένη διαδικασία θα
παρατηρούσαµε ότι έχουν συγκροτηθεί πλέον πλαίσια αρχών επιλογής και αξιολόγησης οικοδοµικών
τεχνικών και υλικών, σε ό,τι αφορά την προέλευση, τη συµπεριφορά, τη φιλικότητα τους. Ανάµεσα σ’ αυτά, το
λιγότερο ίσως επεξεργασµένο τµήµα τους αφορά τους εσωτερικούς χώρους, τις επιλογές και τις παραµέτρους
που αναφέρονται στα χρησιµοποιούµενα δοµικά και διακοσµητικά υλικά. Κι αυτό τόσο στο επίπεδο της
οικολογίας, των περιβαλλοντικών επιπτώσεων που προκύπτουν από τη συλλογή, την παραγωγική επεξεργασία,
τη διακίνηση, την εφαρµογή και τον κύκλο ζωής τους, παράµετροι που εξετάζονται συστηµατικά, όσο και στο
επίπεδο του τρόπου που επηρεάζουν την ανθρώπινη αίσθηση οπτικής, ηχητικής και θερµικής άνεσης
(δυνατότητας ελέγχου του φωτισµού, του αερισµού, της θερµοκρασίας και των ήχων) και ιδιαίτερα την υγεία
των χρηστών τους.
Η εφαρµογή των αρχών του βιοκλιµατικού σχεδιασµού σε κτίρια γραφείων, που αποτελούν µια
κατηγορία πολλαπλά ενεργοβόρων κτιρίων και φορείς νοσηρότητας στον εσωτερικό τους χώρο, καθίσταται
πλέον επιλογή πολλών σχεδιαστών, κατασκευαστών και ιδιοκτητών, σε µικρότερο ή µεγαλύτερο βαθµό.
∆ιαπιστώνεται ότι αυξάνεται συνεχώς ο αριθµός νέων κτιρίων γραφείων, κατασκευασµένων την τελευταία
δεκαετία, αλλά και υφισταµένων που χρησιµοποιούν οικοδοµικά υλικά και τεχνικές µε στόχο τη µείωση της
ενέργειας που καταναλώνεται τουλάχιστον για την καθηµερινή λειτουργία τους: από τη βελτίωση της
θερµοµονωτικής τους συµπεριφοράς, τη χρήση φωτιστικών χαµηλής κατανάλωσης ενέργειας, τη φύτευση
δωµάτων,(εικόνα 7.1.1), τη χρήση νερού και γεωθερµίας, αιολικής και ηλιακής ενέργειας, τη διαχείριση
αποβλήτων κ.λπ. Ωστόσο λιγότερο επεξεργασµένο πεδίο φαίνεται να είναι η ενέργεια που καταναλώνεται για
την ίδια την κατασκευή ή την εφαρµογή των καινοτόµων τεχνικών, για την οποία δεν συνάγεται ασφαλές
ερευνητικό συµπέρασµα για τον χρόνο απόσβεσής της στη διάρκεια της ζωής του κτιρίου.

3
Ο όρος αειφόρος (sustainable) προέρχεται από την οικολογία και αναφέρεται στην «ανάπτυξη που ικανοποιεί τις
σηµερινές ανάγκες, χωρίς να θέτει σε κίνδυνο την ικανοποίηση των αναγκών των µελλοντικών γενεών». Η αειφορική
ανάπτυξη στα κτίρια κατ’ επέκταση, χαρακτηρίζει τις κατασκευές που δεν δηµιουργούν πρόβληµα στο περιβάλλον.
Ένας ακόµη χαρακτηρισµός κτιρίων φιλικών προς το περιβάλλον είναι το «πράσινο» κτίριο, όρος που χρησιµοποιείται
κυρίως από την οικολογική θεώρηση. Ο ενδεικνυόµενος όµως όρος για τα βιοκλιµατικά κτίρια είναι κατά τον Ευάγγελο
Ευαγγελινό (2001) οι «περιβαλλοντικά ήπιες οικοδοµικές συνθέσεις». Ευαγγελινός Ε., (2001). Περιβαλλοντικός
σχεδιασµός κτιρίων και περιβάλλοντος χώρου. Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήµιο, τόµος Α, σελ. 237.
4
Στοιχεία δηµοσιευµένα στο βιβλίο Τσίπηρας Κ., Τσίπηρας Θ., (2005). Οικολογική Αρχιτεκτονική. Βιοκλιµατική
Αρχιτεκτονική, Οικολογική ∆όµηση, Γεωβιολογία, Εσωτέρα Αρχιτεκτονική. Αθήνα: Κέδρος, σελ. 211.
Εικόνα 7.1.1. Το φυτεµένο δώµα του δηµαρχείου του Σικάγο που κτίστηκε το 1911. Πηγή: «20080708 Chicago City Hall
Green Roof» by TonyTheTiger. Licensed under CC BY-SA 3.0 via Commons – Ανάκτηση:
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:20080708_Chicago_City_Hall_Green_Roof.JPG#/media/File:20080708_Chic
ago_City_Hall_Green_Roof.JPG

Σ’ αυτό το πλαίσιο, στα υποκεφάλαια που ακολουθούν αναπτύσσονται αφενός οι αρχές που αφορούν
την ελαχιστοποίηση της ενεργειακής κατανάλωσης, το περιβάλλον σε ό,τι αφορά το κέλυφος, τη θερµική του
µάζα, το µικροκλίµα, τον προσανατολισµό, τη σκίαση, την ύπαρξη νερού και βλάστησης κ.ά., και, αφετέρου,
οι αρχές που µπορούν να εφαρµοστούν στον εσωτερικό χώρο σε σχέση µε τη θέρµανση και το δροσισµό, το
φωτισµό, τον αερισµό, τα δοµικά υλικά κ.ά. Η Βασιλική Καλογιαννίδου- Πάσχου (2009)5 προτείνει τη
διάκριση των βασικών παραµέτρων βιοκλιµατικού σχεδιασµού σ’ αυτές που αφορούν τον εξωτερικό χώρο
(αστικό περιβάλλον, κτιριακό κέλυφος, µικροκλίµα) και σ’ αυτές που αφορούν τον εσωτερικό χώρο
(θέρµανση, φωτισµός, δροσισµός και ψύξη). Η δεύτερη οµάδα εµπλουτίζεται και µε συµπληρωµατικές
παραµέτρους που αφορούν τους εργαζόµενους (ένδυση, κίνηση, επιθυµητή σταθερή θερµοκρασία και
υγρασία χώρων, οµαλή κίνηση αέρα, δυνατότητα οπτικής επαφής και ηχητικής αποµόνωσης), εξοπλισµό και
µηχανήµατα (φωτοτυπικά, ηλεκτρονικοί υπολογιστές, σταθερά φωτιστικά, συµβατικά θερµαντικά,
κλιµατιστικά µηχανήµατα), χρήση δοµικών υλικών (ελαφρά διαχωριστικά, ψευδοροφές, δάπεδα, πλαστικά,
ηχοµονωτικά, επιφάνειες εργασίας, επικαλύψεις οροφής). Ωστόσο αυτή η διεύρυνση των χρησιµοποιούµενων
παραµέτρων στον εσωτερικό χώρο που προτείνει ως βάση αξιολόγησης, καθιστά το σύστηµα αυτό εξαιρετικά
πολύπλοκο στην εφαρµογή του, µε στοιχεία συνεχώς διαφοροποιούµενα εξαιτίας των ρυθµών αλλαγών στους
τρόπους εργασίας, την απασχολησιµότητα των χώρων, καθώς και την ευελιξία των χρησιµοποιούµενων
συστηµάτων οργάνωσης και επίπλωσης των χώρων.

7.2.ΤΟ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΚΕΛΥΦΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΓΓΥΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Οι επιπτώσεις του σχεδιασµού των κτιρίων στο µικροκλίµα των πόλεων είναι πρόδηλες σε φαινόµενα όπως
αυτό της «αστικής θερµικής νησίδας» και της αύξησης των ανθρωπογενών πηγών θερµότητας και ρύπανσης.
Είναι γνωστό ότι οι διαδικασίες αστικοποίησης και οι δραστηριότητες των πόλεων επιφέρουν σηµαντικές
αλλαγές στις κλιµατικές συνθήκες του περιβάλλοντος. Κατά τον Tim R. Oke (1978, 2007, 2008)6 έναν από

5
Καλογιαννίδου- Πάσχου Β., (2009). Κτίρια Γραφείων και Περιβαλλοντικός Σχεδιασµός. Αθήνα: Ίων.
6
Oke T. R., (1987) (2nd edition). Boundary Layer Climates. U.K. Routledge.
Nakamura Y., Oke T.R., (1988). Wind, temperature and stability conditions in an east-west oriented urban canyon,
Atmos. Envir., 22, pp. 2691-2700.
τους κυριότερους ερευνητές του αστικού µικροκλίµατος, συνήθως τις πόλεις τις χαρακτηρίζουν τραχύτερες,
θερµότερες και στεγνότερες επιφανειακές συνθήκες, από αυτές της υπαίθρου που τις περιβάλλει. Εποµένως ένα
από τα χαρακτηριστικά του αστικού µικροκλίµατος είναι και οι υψηλότερες θερµοκρασίες αέρα, που
εµφανίζονται κατά διαστήµατα στις κεντρικές αστικές περιοχές σε σχέση µε τα προάστια και την ύπαιθρο.
«Το φαινόµενο αυτό είναι γνωστό ως αστική θερµική νησίδα (Urban Heat Island) και αποτελεί αντικείµενο
έρευνας και µετρήσεων εδώ και σαράντα χρόνια. Ενδεικτικά οι διαφορές θερµοκρασίας πόλης/ υπαίθρου
κυµαίνονται από -2οC έως και +15°C, µε µέσες τιµές της µέγιστης θερµοκρασίας διαφοράς της τάξης 5- 8°C σε
µεγάλες πόλεις. Οι µέγιστες διαφορές εµφανίζονται συνήθως τη νύχτα, µε άπνοια και καθαρό ουρανό»7. Αυτό
έχει ως συνέπεια η θερµοκρασία που έχει αποθηκευτεί, ή συγκεντρωθεί στη διάρκεια της ηµέρας, ν’
αποβάλλεται µε µεγάλη δυσκολία τη νύχτα. Για την ευκολότερη αποβολή της θερµοκρασίας που
συγκρατείται στη διάρκεια της ηµέρας ή για την αποθήκευση της, για λόγους θέρµανσης τις ψυχρές
περιόδους, σηµαντικό ρόλο διαδραµατίζουν τα υλικά κατασκευής του κελύφους και η θερµοχωρητικότητά τους8
Τα πολεοδοµικά χαρακτηριστικά των αστικών κέντρων, η πυκνότητα της δόµησης, τα µεγέθη και το
σχήµα των δρόµων, η ύπαρξη υπαίθριων και ηµιυπαίθριων χώρων, η φύτευση, η υγρασία, ο προσανατολισµός
κ.λπ., αποτελούν σηµαντικές παραµέτρους, που ευθύνονται για τη δυσµενή µεταβολή του µικροκλίµατος στις
πόλεις. Η στρατηγική του βιοκλιµατικού σχεδιασµού σε ό,τι αφορά το κτιριακό κέλυφος και τον
περιβάλλοντα χώρο του, περιλαµβάνει µια σειρά επιλογών και ενεργειών µε συγκεκριµένους στόχους, έτσι
ώστε αυτό να εντάσσεται µε οφέλη στο περιβάλλον και να εκµεταλλεύεται στον µέγιστο βαθµό τις κλιµατικές
συνθήκες και τον προσανατολισµό. Ο στόχος της ελαχιστοποίησης της ενεργειακής κατανάλωσης, µε
αντίστοιχη µεγιστοποίηση της διατήρησης των φυσικών πόρων, καταρχήν στηρίζεται στο κλίµα της περιοχής,
και στις πόλεις δεν είναι το ίδιο εύκολος µε τον σχεδιασµό ενός κτιρίου στην ύπαιθρο. Παράµετροι που θα
οδηγούσαν τον σχεδιασµό σ’ αυτές τις θετικές κατευθύνσεις, θα ήσαν οι παρακάτω: η µελέτη του ηλιασµού
και του προσανατολισµού, των ανέµων και του µικροκλίµατος, του µεγέθους και της κατεύθυνσης των οδών, της
ύπαρξης γειτονικών πράσινων χώρων (για παράδειγµα πάρκα, πλατείες µε φύτευση κ.ά.) ή νερού, καθώς και η
επιλογή των εξωτερικών δοµικών υλικών και τεχνικών, που θα χρησιµοποιηθούν στην κατασκευή του.
Ο ηλιασµός, δηλαδή η έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία και η ηλιακή πρόσοδος, είναι ένας από τους
βασικότερους περιβαλλοντικούς παράγοντες που επηρεάζουν το µικροκλίµα (Κώστας Τσίπηρας & Θέµης
Τσίπηρας, 2005, Ηλίας Ζαχαρόπουλος 2001)9 και αποδίδει µια µορφή ενέργειας η οποία µπορεί να
χρησιµοποιηθεί για την παθητική θέρµανση του κτιρίου όταν χρειάζεται, περιορίζοντας την κατανάλωση
συµβατικών καυσίµων. Έτσι, η εκµετάλλευση του προσανατολισµού µε ανάλογη διαµόρφωση των
ανοιγµάτων, η κλίση των δοµικών επιφανειών, η χρήση κατασκευών και υλικών µε µεγάλη θερµοχωρητικότητα,
ή κατασκευών που αυξάνουν τη θερµοχωρητικότητα και την απόδοση της (για παράδειγµα τοίχοι θερµικής
αποθήκευσης, τοίχοι Trompe Michel, θερµοκήπια κ.ά.) που αποθηκεύουν τη θερµότητα του ήλιου και την
αποδίδουν στη διάρκεια της νύχτας που πέφτει η θερµοκρασία, είναι στοιχεία που εξασφαλίζουν θερµικά
κέρδη τις ψυχρές εποχές του έτους. http://www.anelixi.org/oikologiki-arxitektoniki/bioklimatikos-
sxediasmos-ktirion/prosanatolismos/ Από την άλλη πλευρά, κατά τη διάρκεια των θερµών εποχών, η µείωση

Oke T. R., Johnson G. T., Steyn D. G., and Watson I. D., (1991).Simulation of surface urban heat islands under
«ideal» conditions at night—part 2: diagnosis of causation, Boundary-Layer Meteorology, vol. 56, no. 4, pp. 339–358,
1991.
7
Γιάννας Σ., (2001). Περιβαλλοντικός σχεδιασµός κτιρίων και περιβάλλοντος χώρου. Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό
Πανεπιστήµιο, τόµος Α, σελ. 177-178.
8
Ως θερµοχωρητικότητα ενός σώµατος ή δοµικού στοιχείου ορίζεται η ικανότητα του ν’ αποθηκεύει τη θερµότητα που
δέχεται. Η ποσότητα της αποθηκευµένης θερµότητας εξαρτάται από τη διαφορά θερµοκρασίας ανάµεσα στο υλικό και το
περιβάλλον, την ειδική θερµοχωρητικότητα του υλικού (δηλαδή πόση θερµότητα χρειάζεται ν’ απορροφήσει για να
αυξήσει τη θερµοκρασία του κατά 1οC) και τη µάζα του. Ο συντελεστής θερµοχωρητικότητας αντιπροσωπεύει την
ποσότητα της θερµότητας που αποθηκεύεται σε 1 τ.µ. οµοιογενούς συγκεκριµένου υλικού, όταν η διαφορά
θερµοκρασίας δύο αντιδιαµετρικών πλευρών του είναι 1οC. Στη γενική συµπεριφορά λαµβάνεται υπόψη και ο
συντελεστής θερµοπερατότητας του δοµικού υλικού, που αντιπροσωπεύει την αντίσταση του στη µεταβολή της
θερµοκρασίας και δείχνει την ποσότητα της θερµότητας που µεταφέρεται σε διάστηµα µίας ώρας, µέσω αυτού, όταν η
διαφορά θερµοκρασίας του αέρα είναι 1οC από τη µια πλευρά του στην άλλη. Γεωργιάδου Ζ., (2005). ∆οµικά και
∆ιακοσµητικά Υλικά. Αθήνα: Ίων. Αναλυτικοί πίνακες τιµών θερµοχωρητικότητας υλικών και δοµικών στοιχείων
δίδονται στην οδηγία Τ.Ο.Τ.Ε.Ε. (20701-2/2010).
9
Τσίπηρας Κ., Τσίπηρας Θ., (2005). Ό.π. σελ. 123-127.
Ζαχαρόπουλος Η., (2001). Περιβαλλοντικός σχεδιασµός κτιρίων και περιβάλλοντος χώρου. Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό
Πανεπιστήµιο, τόµος Α, σελ. 85-116.
της προσλαµβάνουσας θερµότητας µε χρήση κατάλληλων στοιχείων ηλιοπροστασίας και σκίασης, όπως
στέγαστρα και φυσική βλάστηση (οριζόντια ή κατακόρυφη) ευνοεί το δροσισµό του κτιρίου. Εντούτοις, η
εκµετάλλευση αυτών των παραµέτρων σ’ έναν πυκνοδοµηµένο αστικό ιστό παρουσιάζει αρκετές δυσκολίες,
εξαιτίας του ύψους και των αποστάσεων των κτιρίων µεταξύ τους, του πλάτος των οδών κ.ά., µε συνέπεια τον
αλληλοσκιασµό των δοµικών επιφανειών και την ανάγκη χρήσης προσοµοιώσεων και υπολογιστικών µοντέλων
προκειµένου να εκτιµηθεί η πραγµατική κατάσταση.
Στα συστήµατα παραγωγής ενέργειας για την αυτόνοµη κάλυψη ενεργειακών αναγκών των κτιρίων,
πρωταρχικό ρόλο παίζει ο ήλιος. Η ηλιακή ενέργεια µπορεί να χρησιµοποιηθεί τόσο για την παραγωγή
ηλεκτρικής ενέργειας, όσο και για τη θέρµανση των χώρων ή του νερού. Η παθητική εκµετάλλευση της ηλιακής
ενέργειας έχει ήδη αναφερθεί και εστιάζεται σε κατασκευές και υλικά που λειτουργούν θερµοχωρητικά
αποθηκεύοντας και αποδίδοντας θερµότητα. Η θέρµανση του νερού διαµέσου συλλεκτών είναι πολύ
διαδεδοµένη στην Ελλάδα και µπορεί να χρησιµοποιηθεί και σε ενδοδαπέδια θέρµανση, αλλά θα πρέπει να
ληφθεί υπόψη η απρόσκοπτη λειτουργία τους, κυρίως ώστε να αποφευχθεί ο σκιασµός τους από γειτονικές
επιφάνειες. Η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από ηλιακή πραγµατοποιείται διαµέσου φωτοβολταϊκών
στοιχείων. Κατασκευάζονται από πυρίτιο και παράγουν άµεσα ηλεκτρική ενέργεια µε ένταση που εξαρτάται
από την επιφάνεια έκθεσης του στοιχείου και την περιεκτικότητα της ακτινοβολίας σε ενεργά φωτόνια. Η
εγκατάστασή τους µπορεί να γίνει σε στοιχεία της πρόσοψης, το δώµα ή τον περιβάλλοντα χώρο. Μειονέκτηµα
αποτελεί το υψηλό κόστος εγκατάστασης, το οποίο αντισταθµίζεται όµως µε τη δυνατότητα ανταλλαγής
ηλεκτρικής ενέργειας µε το εθνικό δίκτυο παραγωγής ηλεκτρισµού. Η απόδοσή τους κυµαίνεται από 11 έως
17 %,σε ετήσια βάση ανάλογα µε την κλίση (βέλτιστη κλίση για τον ελλαδικό χώρο θεωρείται αυτή από 20ο-
36ο). Αυτό σηµαίνει ότι ένα στοιχείο παράγει 140 έως 270 KWh/m2 ανά έτος. Τα φωτοβολταϊκά πανέλα
έχουν µεγάλη διάρκεια ζωής (30 έτη) και, σύµφωνα µε τους ισχύοντες κανονισµούς, τα µέρη τους
ανακυκλώνονται κατά 95%.
Ο άνεµος, που είναι ο δεύτερος σηµαντικός περιβαλλοντικός παράγοντας µαζί µε τον ηλιασµό, που
επηρεάζει το µικροκλίµα στο αστικό περιβάλλον, δεν παρουσιάζει τις ίδιες ταχύτητες µε την ύπαιθρο, γιατί
ανακόπτεται από τα υψηλά κτίρια και τη γεωµετρία των οδών: η ευθυγράµµισή τους µε την κατεύθυνση του
ανέµου αποτελεί την ευνοϊκότερη διάταξη. Ωστόσο η εκµετάλλευση της κυκλοφορίας του αέρα στα κτιριακά
κελύφη µπορεί να επιτευχθεί διαµέσου κατασκευών, όπως είναι οι αιολικές καµινάδες και τα αίθρια, ή ο
προσανατολισµός τους έτσι ώστε να εξασφαλίζεται ο δροσισµός της κατασκευής και η διασπορά των ρύπων και
της υγρασίας. Οι αιολικές καµινάδες ενισχύουν τη φυσική κυκλοφορία του αέρα µε ελεγχόµενα ανοίγµατα
(συνήθως µε περσίδες) προς τον Βορά, βασισµένες στο φαινόµενο Venturi10 και µε παρόµοιο τρόπο
λειτουργούν τα αίθρια, τα οποία επιπλέον διαθέτουν και τη φύτευση. Η αιολική ενέργεια µπορεί να
µετατραπεί σε ηλεκτρική µε τη χρήση ανεµογεννητριών, οι οποίες έχουν πολύ µικρότερο κόστος
εγκατάστασης από τα φωτοβολταϊκά στοιχεία, αποτελούν ήπια και ανανεώσιµη µορφή ενέργειας, ωστόσο
θεωρούνται «οχλούσες», καθώς δηµιουργούν ηχορρύπανση, και απαιτούν µεγάλες εκτάσεις εγκατάστασης,
µακριά από αστικά κέντρα, µε αποτέλεσµα να µην χρησιµοποιούνται σε µεµονωµένα κτίρια πόλεων.
Στην προσθήκη, κατ’ επέκταση, του υφισταµένου από το 1980 κτιρίου της Ευρωπαϊκής Τράπεζας
Επενδύσεων (European Investment Bank) στο Λουξεµβούργο, που πραγµατοποιήθηκε από το γραφείο
Ingenhoven architects, µετά από διαγωνισµό που διενεργήθηκε το 2002, χρησιµοποιούνται τα αίθρια ως
στοιχεία βιοκλιµατικού σχεδιασµού. Η διαφάνεια και η εξοικονόµηση ενέργειας αποτέλεσαν βασικούς στόχους
αυτής της µελέτης. Η οριζόντια ανάπτυξη του κτιριακού κελύφους σε µήκος 170 µέτρων, έναντι της
κατακόρυφης, έκφρασε την κεντρική επιλογή στον σχεδιασµό του κελύφους µε την καµπύλη οροφή και του
έδωσε τη µορφή φολιδωτού υάλινου σωλήνα, µε πλήθος τριγωνικών ανοιγµάτων. (Εικόνες 7.2.1, 7.2.2, 7.2.3,
7.2.4.). Η κατασκευή συνδέει τον φυσικό περιβάλλοντα χώρο µε τα αίθρια, ενώ ακολουθεί και εσωτερικά την
υψοµετρική τοπογραφία του εδάφους µε πτέρυγες γραφείων σχήµατος V ,οι οποίες συνδέονται µεταξύ τους και
µπορούν να αναδιαταχτούν ως µεµονωµένα γραφεία ή ως µονάδες, χωρίς να απαιτείται επαναδιάταξη βασικών
επίπλων, ή συστηµάτων υποστήριξης. (Εικόνες 7.2.5, 7.2.6.). Ο στόχος αυτής της εναλλαγής ήταν η
δηµιουργία µιας µη ιεραρχικής δοµής, η οποία υποστηρίζει την επικοινωνία και τη διάδραση. Ο χώρος που
διαµορφώθηκε φιλοξενεί 750 εργαζόµενους σε 72.500 τ.µ.

10
Το φαινόµενο Venturi, ή αλλιώς το φαινόµενο της καπνοδόχου, βασίζεται στο φυσικό ελκυσµό, καθώς ο θερµός αέρας
κινείται προς τα υψηλότερα στρώµατα και έτσι µεταφέρει τη θερµότητα στο εξωτερικό περιβάλλον, αρκεί αυτό να έχει
χαµηλότερη θερµοκρασία. Το φαινόµενο αυτό ενισχύεται από ρεύµατα αέρα στην εγγύς περιοχή και την κατάλληλη
διάταξη των ανοιγµάτων του κτιριακού κελύφους, ενώ αν αυτό δεν είναι εφικτό, η ίδια η καµινάδα διαθέτει σύστηµα
ανεµιστήρα και ονοµάζεται υβριδική.
Εικόνα 7.2.1. Κάτοψη της προσθήκης του κτιρίου της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων (European Investment Bank)
στο Λουξεµβούργο. Πηγή: © ingenhoven architects, Düsseldorf.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια των ingenhoven architects

Εικόνα 7.2.2. Η προσθήκη του κτιρίου της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων (European Investment Bank) στο
Λουξεµβούργο. Πηγή: © ingenhoven architects, Düsseldorf, φωτογραφία: Seele Gersthofen, Germany.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια των ingenhoven architects
Εικόνα 7.2.3. Όψη. Πηγή: © ingenhoven architects, Düsseldorf, φωτογραφία: Andreas Keller Altdorf, Germany.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια των ingenhoven architects

Εικόνα 7.2.4. Εσωτερική άποψη. Πηγή: © ingenhoven architects, Düsseldorf, φωτογραφία: Andreas Keller Altdorf,
Germany.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια των ingenhoven architects
Εικόνα 7.2.5. Εσωτερική άποψη. Πηγή: © ingenhoven architects, Düsseldorf, φωτογραφία: HG Esch Hennef, Germany.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια των ingenhoven architects

Εικόνα 7.2.6. Εσωτερική άποψη. Πηγή: © ingenhoven architects, Düsseldorf, φωτογραφία: HG Esch Hennef.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια των ingenhoven architects.

Η φυσική κυκλοφορία του αέρα διαµέσου των ανοιγµάτων εκµεταλλεύεται τη βλάστηση του
περιβάλλοντος υπαίθριου χώρου, τη φύτευση των αιθρίων και την εναλλαγή των εποχών, προκειµένου να
διασφαλιστεί, µε φυσικό τρόπο, µια ευχάριστη θερµοκρασία στον εσωτερικό χώρο, καθόλη τη διάρκεια του
έτους και όλες τις ώρες της ηµέρας. Ο φυτεµένος χώρος που δεν θερµαίνεται λειτουργεί ως ρυθµιστής του
µικροκλίµατος, ενώ οι θερµαινόµενοι χώροι των αιθρίων εξυπηρετούν τη µεταφορά της θερµοκρασίας
διαµέσου των ανοιγµάτων. (Εικόνες 7.2.7, 7.2.8., 7.2.9., 7.2.10). Αυτή η διαδικασία συνδυάζεται µε τα οφέλη
από την παθητική εκµετάλλευση του ηλιασµού, που ενισχύονται µε τη χρήση των υαλοστασίων, τα οποία
δηµιουργούν θερµοκήπια. Τα οφέλη είναι επίσης πολλά για τον φυσικό φωτισµό, που είναι άπλετος, ενώ
µηχανικά συστήµατα σκίασης, αερισµού, θέρµανσης, δροσισµού και φωτισµού µπορούν να ρυθµιστούν
µεµονωµένα από τους χρήστες. Οι άσκοπες υπερβολές αποφεύγονται µε την επαναρύθµιση, πολλές φορές
κατά τη διάρκεια της ηµέρας, των συνθηκών σε επίπεδα κοινά αποδεκτά, µε κεντρικό σύστηµα ελέγχου.
Το κτίριο έχει αξιολογηθεί ως «πολύ καλό» µε την ευρωπαϊκή µέθοδο που αναπτύχθηκε στο Ηνωµένο
Βασίλειο, τη µέθοδο BREEAM International (Building Research Establishment Environmental Assessment
Method), βασισµένη πάνω στη µέθοδο BRE – 1991 (Building Research Establishment), που χρησιµοποιεί
κριτήρια κτιριακής επίδοσης, µε κατηγορίες περιβαλλοντικών επιπτώσεων- κτιριακή διαχείριση, ενέργεια, άνεση
και υγεία, συγκοινωνιακό δίκτυο, νερό, υλικά, οικολογία και χρήση της γης, ρύπανση- και αποτελεί το κύριο
εργαλείο αξιολόγησης δηµόσιων εµπορικών και βιοµηχανικών κτιρίων. (Εικόνες 7.2.11, 7.2.12). Η ευρωπαϊκή
αυτή µέθοδος εµπλουτισµένη από το 2008 µε κριτήρια περιβαλλοντικής προσαρµογής, είναι πιο ευέλικτη από
την ανάλογη µέθοδο LEED (Leadership in Energy and Environmental Design). Η µέθοδος LEED, η οποία
καθιερώθηκε στις Η.Π.Α., είναι ένα σύστηµα «πράσινης» αξιολόγησης υπαρχόντων κτιρίων για δηµόσια και
ιδιωτικά κτίρια µέσης και µεγάλης έκτασης, που αναπτύχθηκε από το Συµβούλιο Πράσινων Κτιρίων των Η.Π.Α.
Αυτό µετεξελίχθηκε σε 6 αξιολογικά συστήµατα, που αφορούν κτιριακά κελύφη, νέες και υπάρχουσες
κατασκευές, αξιολόγηση δηµόσιων και ιδιωτικών µικρών σπιτιών και ανάπτυξη περιβάλλοντος στη γειτονιά.

Εικόνα 7.2.7. Η κυκλοφορία του αέρα σε θερµαινόµενο αίθριο τους χειµερινούς µήνες. Πηγή: © ingenhoven architects,
Düsseldorf.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια των ingenhoven architects
Εικόνα 7.2.8.Η κυκλοφορία του αέρα σε µη θερµαινόµενο αίθριο τους χειµερινούς µήνες. Πηγή: © ingenhoven architects,
Düsseldorf.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια των ingenhoven architects

Εικόνα 7.2.9.Η κυκλοφορία του αέρα σε κλιµατιζόµενο αίθριο τους καλοκαιρινούς µήνες, Πηγή: © ingenhoven architects,
Düsseldorf.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια των ingenhoven architects

Εικόνα 7.2.10.Η κυκλοφορία του αέρα σε µη κλιµατιζόµενο αίθριο τους καλοκαιρινούς µήνες. Πηγή: © ingenhoven
architects, Düsseldorf.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια των ingenhoven architects
Εικόνα 7.2.11. Αξιολόγηση µε τη µέθοδο BREEAM International. Πηγή: © ingenhoven architects, Düsseldorf.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια των ingenhoven architects

Εικόνα 7.2.12. Ενεργειακές προδιαγραφές. Πηγή: © ingenhoven architects, Düsseldorf.

Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια των ingenhoven architects

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες από τα γραφεία της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων
(European Investment Bank) στο Λουξεµβούργο. http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/1f4eb450df/?raw=1
 Η βλάστηση είναι µια από τις πιο σηµαντικότερες παραµέτρους, που µπορούν να επηρεάσουν τις
κλιµατικές συνθήκες και να ρυθµίσουν το µικροκλίµα µιας περιοχής, αποκαθιστώντας ένα βιώσιµο αστικό
περιβάλλον. Τα φυτά µπορούν να σκιάσουν, να λειτουργήσουν θερµοµονωτικά, άρα να δροσίσουν το
καλοκαίρι ή να διατηρήσουν υψηλότερη θερµοκρασία το χειµώνα (Τζανακάκη Eυτέρπη, 2011, Susca T.,
Gaffin S. R., Dell’ Osso G. R., 2011)11, ν’ απορροφήσουν µέρος των ήχων, άρα να αποτρέψουν την
ηχορύπανση, να επηρεάσουν την κατεύθυνση των ανέµων, να ρυθµίσουν την υγρασία στο περιβάλλον, ν’
αποκαταστήσουν την ισορροπία οξυγόνου και διοξειδίου άνθρακα, να καθαρίσουν την ατµοσφαιρική
ρύπανση (αιωρούµενα µικροσωµατίδια, σκόνη, βλαβερές ουσίες) (Καρανίκα Σ., Κοσµόπουλος Ι, 2008)12 και
να δηµιουργήσουν µια ευχάριστη οπτικά και ψυχολογικά τοπογραφία. Η θετική συµβολή των φυτών είναι
σωρευτική για µεγάλες εκτάσεις βλάστησης, ενώ τα µεµονωµένα δένδρα δεν µπορούν να έχουν το ίδιο
αποτέλεσµα, καθώς οι µεγάλες θερµοκρασίες αναστέλλουν τη φωτοσύνθεση (Baas B., Krayenhoff S., Martilli
A., Stull R. B. 2003, Wilson W. G. 2011)13. Η φύτευση φυλλοβόλων φυτών σε επιλεγµένα σηµεία (κύρια
Νότια στον ελλαδικό χώρο), διασφαλίζει σκίαση του κτιρίου κατά τους καλοκαιρινούς µήνας και ηλιασµό το
χειµώνα που είναι απαραίτητος. Η φύτευση της επιδερµίδας του κελύφους είναι µια πρακτική που
χρησιµοποιείται ευρύτατα, τόσο σε νέα, όσο και σε υφιστάµενα κελύφη, αξιοποιώντας τα πλεονεκτήµατα που
προαναφέρθηκαν. Αυτή (η φύτευση) είναι οριζόντια (δώµατα, εξώστες κ.ά.) ή κατακόρυφη (προσόψεις,
κάθετες επιφάνειες). Οι επιφάνειες που φυτεύονται επηρεάζουν τόσο τη θερµοκρασία των ίδιων των υλικών
τους, όσο και τη θερµοκρασία του αέρα πάνω απ’ αυτές, ενώ ερευνητές διαπιστώνουν ότι µεγιστοποιούν τα
οφέλη σε ξηρά και θερµά κλίµατα (Alexandri E., 2008)14. Είναι χαρακτηριστικό ότι ένα φυτεµένο δώµα µπορεί
να έχει διαφορά θερµοκρασίας έως και 35οC συγκριτικά µ’ ένα αφύτευτο.
Στη µελέτη «process zero: retrofit resolution» που απέσπασε το 1ο Βραβείο (2011) σε
αρχιτεκτονικό διαγωνισµό για την ανάπτυξη καινοτόµων τεχνικών που προκρίνουν τον βιοκλιµατικό
σχεδιασµό, ένα υφιστάµενο δηµόσιο κτίριο γραφείων, του 1960, που ανήκει στις στρατιωτικές υπηρεσίες των
Η.Π.Α. στο Los Angeles, µετατράπηκε σ’ ένα απόλυτα αυτοτελές ενεργειακά κτίριο, που συνεισφέρει στην
εξυγίανση του µικροκλίµατος. Η µελέτη αναπτύχθηκε από δεκαπενταµελή οµάδα νέων σχεδιαστών µε την
εταιρεία αρχιτεκτονικών µελετών HΟΚ σε συνεργασία µε την εταιρεία Vanderweil, που ειδικεύεται σε
ηλεκτροµηχανολογικές µελέτες. Η αναµόρφωση του κτιρίου όπως αναφέρεται από την Murrye Bernard
(Feature Architecture 28/11/2011)15 βασίζεται στη χρήση ενός συστήµατος υάλινων σωλήνων σε
διαφορετικές πυκνότητες σειρών, µέσα στους οποίους αναπτύσσεται ένα είδος µικροφύκης. Πανέλα µε
διατάξεις σωλήνων καλύπτουν ένα µεγάλο µέρος της εξωτερικής επιφάνειας του οκταώροφου κελύφους,
(εικόνα 7.2.13), ενώ στην οροφή του προβλέπεται να εγκατασταθούν φωτοβολταϊκά στοιχεία και τρία υάλινα
ανοίγµατα οροφής, (εικόνα 7.2.14), που αντιστοιχούν σε τρία νέα αίθρια, τα οποία θα εξασφαλίζουν φυσικό
φωτισµό στον εσωτερικό χώρο. Τα φύκια αναπτύσσονται µέσα στους σωλήνες µε το ανακυκλωµένο νερό του
κτιρίου και, µε τη διαδικασία της φωτοσύνθεσης, παράγουν λιπίδια τα οποία µπορούν να µετατραπούν σε
καύσιµα επιτόπου, καλύπτοντας το 84% των ενεργειακών αναγκών των γραφειακών χώρων. Επιπρόσθετα
απορροφούν τις εκποµπές CO2 από το εγγύς περιβάλλον και σκιάζουν τις όψεις. (Εικόνα 7.2.15).

11
Susca T., Gaffin S. R., Dell’ Osso G. R., (2011). Positive effects of vegetation: Urban Heat Island and Green Roofs.
Environmental Pollution. Vol. 159, Issus 8-9, August – September 2011, σελ. 2119-2126.
12
Κοσµόπουλος Π., (επιµ), (2008). Κτίρια, Ενέργεια και Περιβάλλον. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, Καρανίκα
Σ., Κοσµόπουλος Ι., Ελεύθεροι Αστικοί Χώροι και Πράσινο, σελ. 167-190.
13
Bass B., Krayenhoff E.S, Martilli A, και Stull R.B, (2003).The impact of green roofs on Toronto’s urban heat
island. Proceedings of the First North American Green Roof Conference: Greening Rooftops for Sustainable
Communities, Chicago.
Wilson W.G., (2011).Constructed Climates a primer on urban environments. The University of Chicago Press, Chicago.
14
Alexandri E., Jones P., (2008). Temperature decreases in an urban canyon due to green walls and green roofs in
diverse climates. Building and Environment, 43 (4), 480 – 493.
15
http://buildipedia.com/aec-pros/featured-architecture/hok-vanderweil-process-zero-concept-building-as-green-asalgae.
Εικόνα 7.2.13. Το κτίριο της µελέτης «process zero: retrofit resolution» 2011. Πηγή: Αρχείο των ΗΟΚ- Vanderweil .

Εικόνα 7.2.14. Η οροφή µε τα φωτοβολταϊκά πανέλα και τα ανοίγµατα οροφής. Πηγή: Αρχείο των ΗΟΚ- Vanderweil .
Εικόνα 7.2.15. Λεπτοµέρεια πρόσοψης. Πηγή: Αρχείο των ΗΟΚ- Vanderweil .

Το νερό και το φυσικό έδαφος, πέρα από τις ευεργετικές ιδιότητες τους στο περιβάλλον και την
επίδραση στο µικροκλίµα, µπορούν να χρησιµοποιηθούν ως παράγοντες µείωσης της θερµοκρασίας ή
διατήρησης της σε ικανοποιητικά επίπεδα. Συγκεκριµένα, οι επιφάνειες νερού µπορούν να απορροφήσουν
µέχρι και 80% της προσπίπτουσας ηλιακής ακτινοβολίας και να ψύξουν το περιβάλλον τις νυκτερινές ώρες,
µειώνοντας τη θερµοκρασία µέχρι 3οC. Μ’ αυτόν τον τρόπο τεχνητές λίµνες, ροή νερού σε κάθετες επιφάνειες,
ψεκασµός ή τεχνητή οµίχλη είναι πρακτικές που µπορούν να χρησιµοποιηθούν για να µειώσουν τη
θερµοκρασία δοµικών στοιχείων και χώρων. Το έδαφος έχει µεγάλη θερµοχωρητικότητα και, παρότι
αποθηκεύει µεγάλες ποσότητες θερµότητας, διατηρεί σχεδόν σταθερή ετήσια θερµοκρασία 18ο-22ο C σε µικρά
βάθη. Αυτό ήταν γνωστό από αρχαιοτάτων χρόνων και χρησιµοποιήθηκε ως αρχή σε διαφορετικές περιοχές
του πλανήτη, σε παραδοσιακά υπόσκαφα κτίσµατα, αυλές, θερµαντικούς αγωγούς, σωλήνες φυσικού
δροσισµού κ.λπ. Σ’ αυτήν την ιδιότητα βασίζεται η λειτουργία των γεωθερµικών αντλιών θερµότητας, µε τις
οποίες επιτυγχάνεται θέρµανση ή ψύξη των κτιριακών χώρων, αξιοποιώντας την αβαθή γεωθερµία. Το
σύστηµα µπορεί να αναπτυχτεί οριζόντια (σε επιφάνεια) ή κατακόρυφα (σε βάθος), ανάλογα µε την
διατιθέµενη έκταση εδάφους.
Στο πλαίσιο του σεβασµού των περιβαλλοντικών αγαθών µπορούν να αξιοποιηθούν και συστήµατα
επεξεργασίας λυµάτων, συλλογής του νερού της βροχής καθώς και ανακύκλωσης του νερού που έχει
χρησιµοποιηθεί. Το νερό αυτό αναφέρεται ως γκρίζο και χρησιµοποιείται σε βοηθητικές χρήσης.
Τα δοµικά υλικά που θα εφαρµοστούν, θα πρέπει να έχουν επιλεγεί προσεκτικά, διότι απορροφούν
θερµότητα, αντανακλούν και διαπερνώνται από την ηλιακή ακτινοβολία και γενικά, δια των ιδιοτήτων τους,
µπορούν να επιβαρύνουν τον εσωτερικό χώρο και το εγγύς περιβάλλον. Η ορθή θερµοµόνωση και ηχοµόνωση
των κτιρίων αποτελούν πολύ σηµαντικά στοιχεία στον αρχιτεκτονικό σχεδιασµό. Έτσι, νέα ή ήδη υφιστάµενα
κτήρια γραφείων µπορούν να µονωθούν µε τη χρήση κατάλληλων θερµοµονωτικών και ηχοµονωτικών
υλικών σε τοιχοποιίες, δάπεδα και οροφές, να χρησιµοποιηθούν θερµοµονωτικά και αεροστεγή κουφώµατα
οπότε να περιοριστούν οι απώλειες, ώστε να µειωθεί η χρήση καυσίµων και ενέργειας. Η ίδια θερµοµόνωση
εξασφαλίζει, παράλληλα µε άλλες µεθόδους, τον δροσισµό του εσωτερικού χώρου σε θερµά κλίµατα, όπως το
ελληνικό, και περιορίζει σηµαντικά τη χρήση κλιµατιστικών µηχανηµάτων, που αποτελούν µια από τις πιο
ενεργοβόρες εγκαταστάσεις στα σύγχρονα γραφεία.
Στο κτίριο της τεχνικής, κατασκευαστικής εταιρείας R-C Tech, που σχεδιάστηκε από τους
αρχιτέκτονες Νάσο Χαµηλοθώρη και ∆αρεία Παναγιωτοπούλου – ∆ουρίδα και υλοποιήθηκε το 2006, στην
Αθήνα, ο στόχος ήταν η ευρεία χρήση αρχών και τεχνικών συστηµάτων βιοκλιµατικού σχεδιασµού:
εξοικονόµηση ενέργειας, βελτιστοποίηση του περιβαλλοντικού «αποτυπώµατος» του κτιρίου, χρήση καινοτόµων
υλικών, εξασφάλιση άνετων συνθηκών εργασίας στους χρήστες, ενσωµάτωση νέων τεχνολογιών. Το κτίριο
αναπτύσσεται σε πέντε ορόφους και δύο υπόγεια µε συνολική επιφάνεια ορόφων 609 τ.µ. Στο ισόγειο
βρίσκονται χώροι υποδοχής και έκθεσης των έργων της εταιρείας, ενώ στους ορόφους αναπτύσσονται, µε
ανοιχτό σύστηµα διάταξης (open plan) τα γραφεία και οι εργασιακοί χώροι του αρχιτεκτονικού και
κατασκευαστικού τµήµατος. Η κατασκευή του κτιρίου επιδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση µέσω του
Επιχειρησιακού Προγράµµατος Ανταγωνιστικότητας (Γ’ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης), στο πλαίσιο δράσης,
η οποία αφορούσε την ενίσχυση επενδύσεων, φιλικών προς το περιβάλλον. Την υποστήριξη κατά τη διάρκεια
των διαδικασιών παρείχε η Ελληνική Αναπτυξιακή Εταιρεία, ως ενδιάµεσος φορέας διαχείρισης του
προγράµµατος.
Τα βιοκλιµατικά στοιχεία του κτιρίου είναι: ο προσανατολισµός των όψεων και των ανοιγµάτων του,
τοποθέτηση µικρών ανοιγµάτων µε βορινό προσανατολισµό, καθώς και του κλιµακοστασίου. Οι κύριοι χώροι
διατάσσονται, επί του άξονα Ανατολής – ∆ύσης, επιτρέποντας στον φυσικό, ελεγχόµενο φωτισµό, να
δηµιουργήσει οπτική άνεση για τους χρήστες τους. Η διάταξη των ανοιγµάτων στις όψεις, στόχευσε στη
µεγιστοποίηση της εκµετάλλευσης του φυσικού φωτός και της ηλιακής προσόδου. Στην εξωτερική
θερµοµόνωση εξαλείφθηκαν οι θερµογέφυρες, επιτρέποντας στα δοµικά στοιχεία του κτιρίου να «στρέψουν»
τη θερµοχωρητικότητα τους στο εσωτερικό του κτιρίου. Κατ’ αυτόν τον τρόπο µεγιστοποιείται η αποθήκευση
θερµότητας και δροσιάς στα δοµικά στοιχεία του κτιρίου κατά τους χειµερινούς και θερινούς µήνες
αντίστοιχα, ενώ παρέχεται η δυνατότητα επανάκτηση της, όταν σταµατούν τα ενεργητικά συστήµατα.
(Εικόνα 7.2.16).

Εικόνα 7.2.16. Κύρια όψη κτιρίου RC Tech, αρχιτέκτονες Ν. Χαµηλοθώρης και ∆. Παναγιωτοπούλου – ∆ουρίδα.(2006)
Πηγή: Τεχνική εταιρεία RC Tech.Φωτογράφοι Γ. Βρετάκος, Ερ. Αττάλη.

Επιπρόσθετα χρησιµοποιούνται- ενεργειακοί υαλοπίνακες low-e16 και εξωτερικά συστήµατα

ηλιοπροστασίας, µε σύστηµα στρεπτών περσίδων αλουµινίου, στα δυτικά ανοίγµατα, η γωνία των οποίων
ρυθµίζεται αυτόµατα, σε σχέση µε την κίνηση του ήλιου µέσω εξωτερικών αισθητήρων και υπολογιστή, που
υπολογίζει την τροχιά του ήλιου, (εικόνα 7.2.16), καθώς και πτυσσόµενες περσίδες µε χειροκίνητο χειρισµό για
την ηλιοπροστασία των υπόλοιπων υαλοστασίων. Η Νότια όψη του κτιρίου αερίζεται µε ανοικτή επένδυση
φλοιού λευκού αλουµινίου, η οποία τους θερµούς µήνες ανακλά τις ζεστές ακτίνες του ήλιου. Η Βόρεια όψη
είναι προστατευµένη µε κλειστή επένδυση φλοιού αλουµινίου (etalbond), η οποία λειτουργεί ως
ανεµοθραύστης, ενώ το σχετικά σκούρο χρώµα της απορροφά την ηλιακή ακτινοβολία, για παθητική
θέρµανση τον χειµώνα. (Εικόνα 7.2.17). Το κλιµακοστάσιο λειτουργεί ως αιολική καµινάδα µε ανοιγόµενους
φεγγίτες στην απόληξη του κοντά στη δεξαµενή νερού, στην ανατολική πλευρά του κτιρίου. Συγκεκριµένα, ο
δροσερός νυχτερινός αέρας εισέρχεται από το επίπεδο της δεξαµενής κυκλοφορώντας και συµπαρασύροντας
τις ζεστές αέριες µάζες του εσωτερικού της, προς τα πάνω και, µέσω των ανοιγµάτων του κλιµακοστασίου,
έξω από το κτίριο. (Εικόνα 7.2.17). Το δώµα έχει διαµορφωθεί σε χώρο πρασίνου, χαµηλής φύτευσης. Στον
εσωτερικό χώρο χρησιµοποιήθηκαν αποκλειστικά υλικά, βαφές και βερνίκια, που δεν περιέχουν επιβλαβείς ή
τοξικές ουσίες, µε ολοκληρωµένη διαχείριση αποβλήτων, ενώ αποφεύχθηκε η χρήση πολυµερών. (Εικόνες
7.2.18, 7.2.19, 7.2.20).

16
Οι low-e υαλοπίνακες είναι δύο φορές σχεδόν πιο θερµοµονωτικοί, σε σύγκριση µε τους συµβατικούς διπλούς
υαλοπίνακες, όπως µαρτυρούν και οι παρακάτω δείκτες. Low emissivity υαλοπίνακες µε U-value=1,70W/m2K σε σχέση
µε συµβατικούς υαλοπίνακες όπου U-value=3,00W/m2K.
Εικόνα 7.2.17. Σκίτσα της επένδυσης στη Βόρεια και Νότια πλευρά του κτιρίου και της αιολικής καµινάδας του
κλιµακοστασίου. Πηγή: Τεχνική εταιρεία RC Tech.

Εικόνα 7.2.18. Κλιµακοστάσιο, άποψη εσωτερικού διαδρόµου RC Tech, αρχιτέκτονες Ν. Χαµηλοθώρης και ∆.
Παναγιωτοπούλου – ∆ουρίδα. (2006) Πηγή: Τεχνική εταιρεία RC Tech.Φωτογράφοι Γ. Βρετάκος, Ερ. Αττάλη.
Εικόνα 7.2.19. Άποψη εσωτερικού χώρου RC Tech, αρχιτέκτονες Ν. Χαµηλοθώρης και ∆. Παναγιωτοπούλου – ∆ουρίδα.
(2006) Πηγή: Τεχνική εταιρεία RC Tech.Φωτογράφοι Γ. Βρετάκος, Ερ. Αττάλη.

Εικόνα 7.2.20. Άποψη εσωτερικού χώρου RC Tech, αρχιτέκτονες Ν. Χαµηλοθώρης και ∆. Παναγιωτοπούλου – ∆ουρίδα.
(2006) Πηγή: Τεχνική εταιρεία RC Tech.Φωτογράφοι Γ. Βρετάκος, Ερ. Αττάλη.

Οι βασικές εγκαταστάσεις ψύξης– θέρµανσης εξασφαλίζονται από σύστηµα τριχοειδών σωληνώσεων

(capillary system), το οποίο ενσωµατώνεται στα επιχρίσµατα των οροφών. Στα δίκτυο των σωληνώσεων
αυτών κυκλοφορεί θερµό νερό (32οC) το χειµώνα και δροσερό (18οC) το καλοκαίρι, µετατρέποντας τις
οροφές σε επιφάνειες ακτινοβολίας δροσισµού-θέρµανσης, αναλόγως της εποχής. Στο κτίριο γίνεται χρήση
ηλεκτρονικών συστηµάτων διαχείρισης, που, σε συνδυασµό µε τις αντίστοιχες εφαρµογές ηλεκτρονικού
υπολογιστή, παρέχουν δεδοµένα για τη λειτουργία του κτιρίου, όπως η θερµοκρασία και η υγρασία σε
συγκεκριµένες θέσεις, ενώ οι χρήστες µπορούν να παρακολουθήσουν και να ρυθµίσουν, σε δώδεκα
τουλάχιστον διαφορετικά σηµεία και σε πραγµατικό χρόνο, τους δείκτες αυτούς. Η ηχητική άνεση
διασφαλίζεται τόσο από τα κουφώµατα όσο και από τη χρήση ηχοµονωτικών θυρών µεταξύ των ορόφων. Οι
ήπιες αυτές περιβαλλοντικά παρεµβάσεις οδήγησαν σε εξοικονόµηση ηλεκτρικής ενέργειας κατά 69,59% και
θερµικής ενέργειας κατά 28,88%, σε σχέση µε αντίστοιχο κτίριο γραφείων συµβατικής κατασκευής.

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες από τα γραφεία της κατασκευαστικής εταιρείας R-C Tech.
http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/db131079c6/?raw=1

Το κτίριο γραφείων της εργοληπτικής εταιρείας ΑΒΑΞ σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε από την
εταιρεία «Μελετητική– Γραφείο Μελετών Α. Ν. Τοµπάζη» (1993-1998). Αποτελείται από τρία υπόγεια, ισόγειο
και πέντε ορόφους και έχει συνολικό εµβαδόν 2.950 τ.µ. (εικόνες 7.2.21, 7.2.22, 7.2.23). Κύριος στόχος κατά
τη µελέτη ήταν να εφαρµοστούν τεχνικές βιοκλιµατικού σχεδιασµού, οι οποίες να καλύπτουν τις ενεργειακές
ανάγκες του κτιρίου και να δηµιουργούν ένα ευχάριστο και άνετο περιβάλλον για τους χρήστες του. Στην είσοδο
του κτιρίου υπάρχει ένα γλυπτό του Γ. Λάππα. Το κτίριο έχει φέροντα οργανισµό από οπλισµένο σκυρόδεµα
µε φατνωµατατικές πλάκες και µεταλλική κατασκευή. (Εικόνα 7.2.26). Η κύρια όψη αποτελείται από
µεταλλικά επισµαλτωµένα φύλλα. Το έργο υπήρξε µέρος του προγράµµατος THERMIE – EC 2000 (Energy
Comfort 2000) που συγχρηµατοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή – Γενική ∆ιεύθυνση 17 για την
ενέργεια.

http://www.ert-archives.gr/V3/public/main/page- Εκποµπή ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ διάρκεια 51΄.16΄΄

assetview.aspx?tid=6605&mst=00:16:52:00&autostart=1
Το κτίριο της εταιρείας ΑΒΑΞ παρουσιάστηκε ανάµεσα σε άλλα αρχιτεκτονικά έργα στην εκποµπή ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ την
Τετάρτη 1η Ιανουαρίου 2003, µε τίτλο «Το παιχνίδι της Αρχιτεκτονικής- Αλέξανδρος Τοµπάζης» και είναι
καταχωρηµένο στα αρχεία της ΕΡΤ στη διεύθυνση που σηµειώνεται, ως βίντεο µε κωδικό τεκµηρίου 0000006605.

Τα βιοκλιµατικά στοιχεία του κτιρίου είναι: ο προσανατολισµός των όψεων και η σκίαση των
ανατολικών ανοιγµάτων µε κατακόρυφες υάλινες περσίδες, οι οποίες αποτελούνται από διπλούς laminated
υαλοπίνακες µε εντυπωµένη επιφάνεια, που προσφέρει σκίαση κατά 70%. Οι περσίδες περιστρέφονται µε
αυτόµατο ηλεκτρικό σύστηµα, ανάλογα µε την πρόσπτωση του ηλίου και το ποσοστό ηλιοφάνειας. (Εικόνες
7.2.24, 7.2.25). Η εξωτερική θερµοµόνωση του κτιρίου είναι ενισχυµένη µε µονωτικό υλικό πάχους 10 εκ. Σε
ό,τι αφορά τη θερµοκρασιακή άνεση στον εσωτερικό χώρο, έχουν δηµιουργηθεί ανοίγµατα για φυσικό
εξαερισµό και νυχτερινό αερισµό (για ψύξη), που εντάχθηκαν σε κενό ψευδοπατώµατος το οποίο
εγκαταστάθηκε. Έχουν τοποθετηθεί ανεµιστήρες οροφής σε όλους τους γραφειακούς χώρους, οι οποίοι
επεκτείνουν τη ζώνη άνεσης από τους 25ο στους 29°C. (Εικόνα 7.2.30). Στο υπόγειο υπάρχει «τράπεζα πάγου»
για αποθήκευση ενέργειας σε ώρες εκτός αιχµής (για παράδειγµα τις πρώτες πρωινές ώρες). Στη διάρκεια της
ηµέρας η αποθηκευµένη ενέργεια χρησιµοποιείται για τον δροσισµό του χώρου. Η µέγιστη δυνατή
εξοικονόµηση ενέργειας επιτυγχάνεται, εκτός των προαναφερόµενων, µε ειδικά συστήµατα αυτοµατισµού
(ΒΕΜS)17, τα οποία ρυθµίζουν τον αερισµό, τη σκίαση, τον φωτισµό, τον κλιµατισµό κ.λπ. Τέλος µε
αισθητήρες ρυθµίζεται η λειτουργία του τεχνητού φωτισµού, ανάλογα µε τις συνθήκες του φυσικού
φωτισµού. Τα υλικά που έχουν χρησιµοποιηθεί στους εσωτερικούς χώρους είναι φυσικά και εµφανή
(ανεπίχριστα τούβλα, ξύλο, κεραµικά πλακίδια), συµµετέχοντας χρωµατικά στην οπτική εντύπωση ενός
θερµού περιβάλλοντος και συνεισφέροντας στην ποιότητα αέρα του εσωτερικού µικροκλίµατος. (Εικόνες
7.2.26, 7.2.27, 7.2.28, 7.2.29, 7.2.30).

Εικόνα 7.2.21. Κάτοψη ισογείου κτιρίου γραφείων της εργοληπτικής εταιρείας ΑΒΑΞ, «Μελετητική – Γραφείο Μελετών Α.
Ν. Τοµπάζη» Ε.Π.Ε.(1998). Πηγή: «Μελετητική – Γραφείο Μελετών Α. Ν. Τοµπάζη».

17
Ο όρος BEMS είναι ακρωνύµιο για το Σύστηµα Ενεργειακής ∆ιαχείρισης Κτιρίου, που στοχεύει στον αυτόµατο
έλεγχο των ηλεκτρολογικών και µηχανολογικών εγκαταστάσεων του κτιρίου και βασίζεται στο πρωτόκολλο
επικοινωνίας EIB (European Instalation Bus). Παρακολουθεί τη θερµική άνεση, τον κλιµατισµό και τη θέρµανση,
γεωθερµικές εγκαταστάσεις, ηλιακούς συλλέκτες κ.ά, µέσω ενός κεντρικού σταθµού ελέγχου και αισθητηρίων οργάνων.
Εικόνα 7.2.22. Κάτοψη τυπικού ορόφου κτιρίου γραφείων της εργοληπτικής εταιρείας ΑΒΑΞ, «Μελετητική – Γραφείο
Μελετών Α. Ν. Τοµπάζη» Ε.Π.Ε.(1998) Πηγή: «Μελετητική – Γραφείο Μελετών Α. Ν. Τοµπάζη».

Εικόνα 7.2.23. Κάτοψη 5ου ορόφου κτιρίου γραφείων της εργοληπτικής εταιρείας ΑΒΑΞ, «Μελετητική – Γραφείο Μελετών
Α. Ν. Τοµπάζη» Ε.Π.Ε.(1998) Πηγή: «Μελετητική – Γραφείο Μελετών Α. Ν. Τοµπάζη».
Εικόνα 7.2.24. Ανατολική όψη κτιρίου γραφείων της εργοληπτικής εταιρείας ΑΒΑΞ, µε τις κατακόρυφες υάλινες περσίδες
ανοικτές. Πηγή: «Μελετητική – Γραφείο Μελετών Α. Ν. Τοµπάζη» Φωτογράφος © Ν. ∆ανιηλίδης.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Ν. ∆ανιηλίδη

Εικόνα 7.2.25. Ανατολική όψη κτιρίου γραφείων της εργοληπτικής εταιρείας ΑΒΑΞ, µε τις κατακόρυφες υάλινες περσίδες
κλειστές. Πηγή: «Μελετητική – Γραφείο Μελετών Α. Ν. Τοµπάζη» Φωτογράφος © Ν. ∆ανιηλίδης.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Ν. ∆ανιηλίδη
Εικόνα 7.2.26. Εσωτερικός χώρος, τυπικός όροφος γραφείων της εργοληπτικής εταιρείας ΑΒΑΞ. Πηγή: «Μελετητική –
Γραφείο Μελετών Α. Ν. Τοµπάζη» Φωτογράφος © Ν. ∆ανιηλίδης.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Ν. ∆ανιηλίδη
Εικόνα 7.2.27. Εσωτερικός χώρος, 5ος όροφος κτιρίου γραφείων της εργοληπτικής εταιρείας ΑΒΑΞ. Πηγή: «Μελετητική –
Γραφείο Μελετών Α. Ν. Τοµπάζη» Φωτογράφος © Ν. ∆ανιηλίδης.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Ν. ∆ανιηλίδη
Εικόνα 7.2.28. Χώρος συνεδριάσεων. Πηγή: «Μελετητική – Γραφείο Μελετών Α. Ν. Τοµπάζη» Φωτογράφος© Ν.
∆ανιηλίδης.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Ν. ∆ανιηλίδη

Εικόνα 7.2.29. Υποδοχή. Πηγή: «Μελετητική – Γραφείο Μελετών Α. Ν. Τοµπάζη» Φωτογράφος © Ν. ∆ανιηλίδης.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Ν. ∆ανιηλίδη
Εικόνα 7.2.30. Χώρος γραφείων. Πηγή: «Μελετητική – Γραφείο Μελετών Α. Ν. Τοµπάζη» Φωτογράφος © Ν. ∆ανιηλίδης.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Ν. ∆ανιηλίδη

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες από τα γραφεία ABAΞ.

http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/cf67c028ab/?raw=1.

7.3.ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

Ο εσωτερικός χώρος των κτιρίων γραφείων είναι ο κύριος φορέας της καθηµερινής ζωής των εργαζοµένων σε
αυτά και έχει συνδεθεί µε µια σειρά από χαρακτηριστικά που περιορίζουν την άνεση, ψυχολογική και σωµατική
των χρηστών, αλλά και επηρεάζουν την υγεία τους. (Vischer, 1989, 2005, 2006, 2011, Gann & Whyte, 2003).
(∆ες διάγραµµα 7.1). Ένα πλήθος δεινών που ταλανίζουν τους χρήστες των εσωτερικών αυτών χώρων, µε
οργανικά συµπτώµατα και ασθένειες, αποδίδονται στο σύνδροµο του άρρωστου κτιρίου (sick building
syndrome)18. Το σύνδροµο αυτό είναι γνωστό από τη δεκαετία του 1980, εποχή που κυριαρχούν οι γυάλινοι
ερµητικά σφραγισµένοι πύργοι γραφείων, µε τεχνητό αερισµό, φαινόµενο που δεν οφείλεται µόνο σε
αισθητικές επιλογές, αλλά και στην ανάγκη µείωσης της κατανάλωσης συµβατικών καυσίµων από την
πρόσφατη πετρελαϊκή κρίση. Ο ανεπαρκής αερισµός επιδρά στην ποιότητα του αέρα στους εσωτερικούς
χώρους, όπου συγκεντρώνονται χηµικοί ρύποι (για παράδειγµα πτητικές ενώσεις δοµικών υλικών κ.ά.),
φυσικοί ρύποι (για παράδειγµα ραδόνιο, σκόνη κ.ά.), αλλά και βακτήρια, µύκητες κ.ά., δηµιουργώντας πλήθος
αντιδράσεων στον ανθρώπινο οργανισµό, από απλές (αδιαθεσία, λήθαργος κ.ά.) έως σοβαρότερες (αλλεργικές,
µολυσµατικές, τοξικές κ.ά.)19.

18
«Πηγή σηµαντικών ενοχλήσεων είναι αυτή, που ονοµάζεται «το σύνδροµο του άρρωστου κτιρίου», ή το «σύνδροµο του
σφραγισµένου κτιρίου». Το σύνδροµο εκδηλώνεται, κατά κύριο λόγο, µε αναπνευστικές ενοχλήσεις, οπτικές διαταραχές,
ξηρότητα του στόµατος και του φάρυγγα, πονοκεφάλους και ατονία, που εµφανίζονται κυρίως σε µεγάλα κλιµατιζόµενα
κτίρια, όπου δεν είναι δυνατή η ανταλλαγή αέρα µε το εξωτερικό…Από µια πρόσφατη έρευνα που έγινε σε κτίριο
γραφείων, όπου εργάζονταν µερικές εκατοντάδες υπάλληλοι, προέκυψε ότι οι εξετασθέντες πάσχοντες ήταν κατά τα 2/3
γυναίκες, µη καπνίζοντες και εργαζόµενοι στα φωτοτυπικά µηχανήµατα. Στην εξέταση του χώρου υπεισέρχονται
διάφοροι παράγοντες: εργονοµικοί, ψυχολογικοί, ο ρόλος του φωτός, οι θόρυβοι από το περιβάλλον και η επαφή µε το
εξωτερικό περιβάλλον». Τσίπηρας Κ., Τσίπηρας Θ., (2005). Ό.π. σελ. 251.
19
«Όπως καταδεικνύει µελέτη η οποία πραγµατοποιήθηκε από το Τµήµα Φυσικής του Πανεπιστηµίου Αθηνών σε κτίρια
(γραφεία, δηµαρχεία, νοσοκοµεία) της Αθήνας, οι εννέα στους δέκα εργαζοµένους έχουν ταλαιπωρηθεί τουλάχιστον µια
φορά από το «σύνδροµο του άρρωστου κτιρίου». Στην έρευνα, η οποία έγινε σε 50 συνολικά κτίρια, συµµετείχαν 913
εργαζόµενοι, οι οποίοι βρίσκονταν στη θέση εργασίας τους για διάστηµα µεγαλύτερο του ενός έτους. Τα συµπτώµατα, που
συγκεντρώνουν τα υψηλότερα ποσοστά, στην πλειοψηφία των ερωτηθέντων είναι πονοκέφαλος (ποσοστό 62,5%),
ερεθισµοί στα µάτια (58,3%) και δυσκολία συγκέντρωσης (33%). Άλλα συµπτώµατα, που θεωρούν ότι σχετίζονται άµεσα µε
το εργασιακό τους περιβάλλον και το κτίριο, είναι επίσης ασυνήθιστη σωµατική κόπωση (31,4%), υπνηλία (31,4%), ζάλη
(28,5%), δύσπνοια (18,3%).Το ποσοστό των εργαζοµένων που δηλώνει ένα τουλάχιστον σύµπτωµα ανέρχεται σε 89,5%
στα κλιµατιζόµενα κτίρια και 87,8% στα φυσικά αεριζόµενα κτίρια. Ενδιαφέροντα στοιχεία κατέγραψε επίσης η ερευνητική
∆ιάγραµµα 7.1. Εσωτερικός χώρος και χαρακτηριστικά άνεσης. Πηγή: Vischer J., (2007). Towards an Environmental
Psychology of Workspace: How People are affected by Environments for Work, University of Sydney, Architectural
Science Review, Volume 51.2, σελ.104.

Ο έλεγχος του βαθµού επικινδυνότητας σχετίζεται µε τη συγκέντρωση τοξικών επιβλαβών ενώσεων,

που υπερβαίνει συνήθως τα αποδεκτά ποσοστά, οι δε επιπτώσεις είναι συνάρτηση πολλών διαφορετικών
παραµέτρων, συµπεριλαµβανοµένης και της ειδικής οµάδας πληθυσµού χρηστών, γιατί οι µεγαλύτεροι σε
ηλικία και οι ασθενείς εργαζόµενοι είναι πιο ευαισθητοποιηµένοι αποδέκτες των επιπτώσεων από τη χρήση
βλαβερών υλικών. Τις τελευταίες δεκαετίες η πιστοποίηση της ποιότητας του αέρα στους εσωτερικούς χώρους,
που αερίζονται µε τεχνητά µέσα, διαµέσου της τήρησης αρχών υγιεινής στη συντήρηση του εξοπλισµού και
στη διατήρηση της καλής κατάστασης λειτουργίας, θεωρείται υποχρεωτική για την ασφάλεια στην εργασία
και προϋποθέτει τη σύνταξη σχεδίου σε επίπεδο οργανισµών, µε τη µέριµνα επίσηµων φορέων, όπως το
Υπουργείο Εργασίας, Ινστιτούτα Υγιεινής και Ασφάλειας στην εργασία κ.ά. Ωστόσο, απ’ όλες αυτές τις
επιβαρυντικές παραµέτρους, που προαναφέρθηκαν, η πρόβλεψη φυσικού αερισµού συνεχούς ροής, που
ανανεώνει τον αέρα στον εσωτερικό χώρο, η εξασφάλιση της διαπνοής20 στην επιδερµίδα του κελύφους, αλλά
και ο έλεγχος των δοµικών υλικών που χρησιµοποιούνται αποτελούν εφικτές παρεµβάσεις στην κατεύθυνση του
βιοκλιµατικού σχεδιασµού.
Έχουν ήδη αναφερθεί τρόποι φυσικού αερισµού του αρχιτεκτονικού κελύφους, όπως ο
προσανατολισµός και ο υπολογισµός των τοπικών ανέµων και της γεωµετρίας των οδών, οι αιολικές καµινάδες,
τα φυτεµένα αίθρια, τα ανοιγόµενα παράθυρα. Ειδικά για τα ανοίγµατα, αυτά µπορούν να είναι τόσο
παράθυρα, όσο και εξαεριστικά στόµια, που µπορούν να διαθέτουν αυτοµατισµούς µε αισθητήρες
θερµοκρασίας και υγρασίας (trickle ventilatοrs), ενσωµατωµένους σε παράθυρα και πόρτες, έτσι ώστε να
επιτρέπεται η διέλευση µικρών ποσοτήτων αέρα, ακόµη και σε δυσµενείς καιρικές συνθήκες. Το σχήµα των

οµάδα αναφορικά µε την ποιότητα του αέρα στο εσωτερικό των κτιρίων. Στα µισά από τα (21) φυσικά αεριζόµενα κτίρια, η
κατάσταση χαρακτηρίζεται «µη ικανοποιητική». Στα κλιµατιζόµενα κτίρια δε η κατάσταση επιτείνεται καθώς η ποιότητα
του αέρα κρίνεται «ικανοποιητική» µόνο στο 30% των κτιρίων. Το ποσοστό των καπνιστών στους χώρους αυτούς
επηρεάζει σηµαντικά την ποιότητα της εσωτερικής ατµόσφαιρας. Οι µισοί (ποσοστό 48%) από τους εργαζοµένους δήλωσαν
ότι καπνίζουν στον χώρο εργασίας χωρίς ιδιαίτερους περιορισµούς». Άρθρο που δηµοσιεύθηκε στην εφηµερίδα «Το
Βήµα» 29-4-2001, δηµοσιογράφος Καρλατήρα Π.
20
∆ιαπνοή ονοµάζουµε την άδηλη αναπνοή των κτιριακών κελυφών. Ακριβώς όπως στο ανθρώπινο σώµα η επιδερµίδα
συντελεί στην αναπνοή, έτσι και στα κτίρια τα δοµικά υλικά επιτρέπουν ή όχι τη διάχυση των υδρατµών και κατά
συνέπεια εµποδίζουν την εµφάνιση υγρασίας, από υδρατµούς, στον εσωτερικό χώρο.
παραθύρων ενισχύει ή περιορίζει τη φυσική ροή του αέρα στον εσωτερικό χώρο, όπως εξάλλου και η διαδοχή
και τοποθέτηση όλων των ανοιγόµενων στοιχείων του κελύφους. Τα οριζόντιου σχήµατος παράθυρα έχουν
καλύτερα αποτελέσµατα από αυτά µε κάθετο, ή τετράγωνο σχήµα ίδιου εµβαδού, συνδυαζόµενα πάντα µε τις
ειδικές συνθήκες στο χώρο. ∆ιατάξεις όπου τα ανοίγµατα δεν είναι το ένα απέναντι στο άλλο, αλλά
τοποθετούνται διαγώνια, ή σε διαφορετικά ύψη, ανοίγµατα υπό κλίση προς την κατεύθυνση του ανέµου,
προσφέρουν µεγαλύτερη διαδροµή και ρεύµατα αέρα, αρκεί να συνδυάζονται µε τις ανάλογες θέσεις τυχόν
υψηλών διαχωριστικών στοιχείων στο χώρο, που να µην ανακόπτουν την πορεία του. Επιπρόσθετα θα πρέπει ν’
αποφεύγεται η διαστρωµάτωση του αέρα και να εξασφαλίζεται η οµαλή του κίνηση, καθώς και να
λαµβάνεται υπόψη το ποσοστό υγρασίας στην ατµόσφαιρα, που φαίνεται ότι επηρεάζει αρνητικά τους
εργαζόµενους, αλλά και τη λειτουργία των µηχανηµάτων.
Τα τοπικά και διεθνή γραφεία της Statoil, µιας Νορβηγικής εταιρείας ενέργειας, στο Fornebu της
Νορβηγίας, ανατέθηκαν µετά από ανοικτό διαγωνισµό, το 2009, στο γραφείο a-lab (Arkitekturlaboratoriet
AS) και ολοκληρώθηκαν στο τέλος του 2012. Ο σχεδιασµός του κτιρίου στόχευε αφενός στο να δηµιουργήσει
ένα εµβληµατικό κτίσµα- τοπόσηµο, σε µια περιοχή πάρκου, µε θέα στα Νορβηγικά Φιόρδ, αφετέρου να
«εικονοποιήσει» µία καινοτόµο ταυτότητα ενός κτιρίου, που σέβεται το περιβάλλον. (Εικόνα 7.3.1.). Έτσι, η
κεντρική ιδέα είναι η µείωση του εδαφικού αποτυπώµατος του κτιρίου, ώστε να υπάρξει αρκετός ελεύθερος
χώρος και η ενσωµάτωση του στο φυσικό τοπίο, ώστε η κλίµακα µεγέθους του να µην λειτουργεί αρνητικά ή
ανταγωνιστικά. (Εικόνα 7.3.2).

Εικόνα 7.3.1. Το κτίριο γραφείων της Statoil. (2012) Πηγή: a-lab.Φωτογράφος Luis Fonseca.

Η κατασκευή βασίζεται σε µία αρθρωτή, µε στροφή, επανάληψη ενός επιµήκους τριώροφου

στοιχείου µε µήκος 140 µ. και πλάτος 23µ., σχεδιασµένου σε κάνναβο 3x3µ. (εικόνα 7.3.2). Ο κάνναβος
αυτός χρησιµοποιείται ως διαρθρωτικό στοιχείο τόσο στις κατόψεις, όπου τοποθετούνται όλες οι επιµέρους
εσωτερικές διαρρυθµίσεις– πλην των κατακόρυφων επικοινωνιών (οι οποίες βρίσκονται σε κυκλικούς
χώρους, ως αρθρώσεις των επιµήκων κτιρίων- εικόνα 7.3.3), όσο και στις όψεις για την τοποθέτηση των
πολυάριθµων ανοιγµάτων. Το τµήµα του σκέλους, το οποίο εξέχει κάθε φορά, φέρει φωτιζόµενη έγχρωµη
επιφάνεια, ορατή ως οροφή από το χαµηλότερο της επίπεδο, µε κάνναβο και σχηµατοποιηµένα φυτικά
µοτίβα. (Εικόνα 7.3.4). Η στροφή τοποθέτησης καθενός από τα πέντε τριώροφα σκέλη που χρησιµοποιούνται,
γίνεται µε βάση τον προσανατολισµό και τον ηλιασµό, έτσι ώστε να ληφθούν τα καλύτερα δυνατά
αποτελέσµατα φυσικού φωτισµού στον εσωτερικό χώρο και να εξασφαλιστούν ισότιµες συνθήκες οπτικής
άνεσης και ευχάριστης θέας, για τους 2.500 εργαζόµενους. (Εικόνα 7.3.2). Τα διάκενα ανάµεσα στις
διαφορετικές θέσεις των σκελών χρησιµοποιούνται εσωτερικά ως «δηµόσιο αίθριο»- µια στεγασµένη πλατεία
µε κοινωνική ζωή που εξυπηρετεί αρκετές από τις κοινόχρηστες λειτουργίες και επαφές στο επίπεδο του
ισογείου. (Εικόνες 7.3.2., 7.3.7). Η διέλευση απ’ αυτό το αίθριο γίνεται υποχρεωτική για όλες τις
κατευθύνσεις ή τα σκέλη των κτιρίων και λειτουργεί ως ένα κύτταρο κοινωνικών συναναστροφών.
συναναστροφών (Εικόνα
7.3.8). Η στέγαση πραγµατοποιείται
ται µε γυάλινη οροφή υψηλής τεχνολογίας και στατικής επάρκειας, η οποία
αφενός «βρίσκει» την εκδοχή του µικρότερου εµβαδού για την κάλυψη των κενών ανάµεσα στους κτιριακούς
όγκους και,, αφετέρου µπορεί να ανταποκριθεί στα βάρη του χιονιού που είναι άφθονο στην περιοχή. (Εικόνα
7.3.6). Το κτίριο κατασκευάστηκε
ηκε σε χρονικό διάστηµα 20 µηνών µε µεταλλικούς φορείς, 4 γιγάντιους
πυρήνες, όπου τοποθετήθηκαν όλες οι κατακόρυφες επικοινωνίες και οι βασικοί κοινόχρηστοι χώροι και
1.6000 προκατασκευασµένα στοιχεία,
στοιχεία τα οποία φέρουν ανοίγµατα, µονώσεις, σκίαση κ.λπ.,
κ εξασφαλίζοντας
ενεργειακή συµπεριφορά υψηλού επιπέδου, που ενώνονται χωρίς εµφανείς αρµούς στις όψεις. (Εικόνα 7.3.5).
Στον εσωτερικό χώρο, η χρήση του καννάβου δηµιουργεί ανεξάρτητους σταθµούς εργασίας, σε ανοικτέςα
διατάξεις, οι οποίοι διαθέτουν την ευελιξία της επαναδιάταξης για την κάλυψη µελλοντικών αναγκών.
(Εικόνα 7.3.3).

Εικόνα 7.3.2. Οι βασικοί στόχοι σχεδιασµού του κτιρίου γραφείων της Statoil. (2012). Πηγή: a--lab.
Στην πρώτη σειρά διαγραµµάτων από αριστερά προς τα δεξιά η ελαχιστοποίηση του αποτυπώµατος,
υπώµατος, η στροφή των
κτιριακών όγκων, οι πολλαπλές κατευθύνσεις. Στη δεύτερη σειρά,
σειρά η βελτιστοποίηση της θέας στον
τον εσωτερικό χώρο, οι
συνδετικοί πυρήνες κατακόρυφων κινήσεων,
κινήσεω ο κοινόχρηστος χώρος στο κέντρο.
Εικόνα 7.3.3. Βασικό επίµηκες τριώροφο στοιχείο µε µήκος 140 µ. και πλάτος 23µ., σχεδιασµένο σε κάνναβο 3Χ3µ.
3 Πηγή:
a-lab.

Εικόνα 7.3.4. Άποψη εισόδου κτιρίου γραφείων της Statoil (2012). Πηγή: a-lab.Φωτογράφος: Ramboll
R ved Kirsti Morch.
Εικόνα 7.3.5. Άποψη όψεων κτιρίου γραφείων της Statoil (2012). Πηγή: a-lab.Φωτογράφος: Luis Fonseca.

Εικόνα 7.3.6. Στέγαση κεντρικού αιθρίου γραφείων της Statoil (2012). Πηγή: a-lab.Φωτογράφος: Luis Fonseca.
Εικόνα 7.3.7. Άποψη κοινόχρηστου ισογείου αιθρίου (2012). Πηγή: a-lab.Φωτογράφος: Luis Fonseca.

Εικόνα 7.3.8. Κατακόρυφη επικοινωνία στο κεντρικό αίθριο (2012). Πηγή: a-lab.Φωτογράφος: Luis Fonseca.

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες από το κτίριο της Statoil στη Νορβηγία.
http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/b0461c52d2/?raw=1

Η θερµική και οπτική άνεση µε φυσικό τρόπο στον εσωτερικό χώρο και η δυνατότητα ατοµικού
ελέγχου τους, αποτελούν σηµαντικές παραµέτρους ψυχολογικής άνεσης και ικανοποίησης των εργαζοµένων
από τον χώρο τους. Η θερµική άνεση ορίζεται από τη µέθοδο LEED ως «µια εγκεφαλική βιωµατική κατάσταση
των χρηστών κτιριακών κελυφών, που τους επιτρέπει να εκφράσουν ικανοποίηση από τη θερµοκρασία
περιβάλλοντος». Η άνεση αυτή σχετίζεται τόσο µε τη θερµοκρασία του αέρα, όσο και µε τη θερµοκρασία
εκποµπής των διαφόρων επιφανειών, αλλά την ταχύτητα του εσωτερικού αέρα και τη σχετική υγρασία
(ASHRAE, 2005).21 Βέβαια η θερµική επιβάρυνση των εσωτερικών χώρων δεν οφείλεται µόνο στις
προαναφερόµενες παραµέτρους αλλά σχετίζεται και µε ανθρωπογενείς πηγές θερµότητας. Έτσι, η µελέτη για
τη διασφάλιση θερµικής άνεσης στους εσωτερικούς χώρους θα πρέπει να λαµβάνει υπόψη στοιχεία, όπως η
θερµότητα που ακτινοβολούν τα φωτιστικά σώµατα και η χρήση µηχανηµάτων και εξοπλισµού, ακόµη και η
θερµότητα που εκλύουν οι εργαζόµενοι. Θα πρέπει ωστόσο να επισηµανθεί ότι τα στοιχεία αυτά συνεχώς
διαφοροποιούνται εξαιτίας των ρυθµών αλλαγών στους τρόπους εργασίας, της απασχολησιµότητας των
χώρων καθώς και της ευελιξίας των χρησιµοποιούµενων συστηµάτων οργάνωσης και εξοπλισµού των χώρων,
πράγµα που συνεπάγεται αδυναµία ακριβούς υπολογισµού και ανάγκη ευέλικτου σχεδιασµού. Οι ήπιες
περιβαλλοντικά παρεµβάσεις που χρησιµοποιούνται για την εξασφάλιση µιας ικανοποιητικής σταθερής,
ετήσιας θερµοκρασίας στον εσωτερικό χώρο (21ο έως 26οC) συγκροτούν µια ολοκληρωµένη στρατηγική
βιοκλιµατικού σχεδιασµού, που περιλαµβάνει τόσο αυτές που αφορούν την επιδερµίδα του κτιρίου, που ήδη
έχουν αναφερθεί και δεν επιβαρύνουν το περιβάλλον (προσανατολισµός, κατάλληλες µονώσεις µε διαπνοή,
αιολική και ηλιακή ενέργεια κ.λπ.) (δες Κεφάλαιο 7.2.), όσο και τη χρήση απλών πρακτικών µε άµεσο όφελος.
Σ’ αυτές µπορεί να συµπεριληφθεί η δυνατότητα ελεγχόµενης διείσδυσης της ηλιακής ακτινοβολίας στον
εσωτερικό χώρο εργασίας. Στα γεωγραφικά πλάτη της Ελλάδας, τα νότια ανοίγµατα µπορούν να αποδώσουν
τα µεγαλύτερα θερµικά οφέλη κατά τη διάρκεια των χειµερινών µηνών, ενώ θα πρέπει να προστατεύονται και
να σκιάζονται κατά τους θερινούς µήνες, όπου σηµειώνεται η µεγαλύτερη διαδροµή του ήλιου στη διάρκεια
της ηµέρας. (∆ες την ηλιακή κίνηση στον σύνδεσµο http://www.anelixi.org/oikologiki-arxitektoniki/beltiosi-
astikou-klimatos/tropopoiisi-mikroklimatos/iliaki-aktinobolia-ilioprostasia/ για τους θερινούς και χειµερινούς
µήνες). Η χρήση υλικών επικάλυψης οριζόντιων και κάθετων επιφανειών, µε µεγάλη θερµοχωρητικότητα, σε
χώρους ηλιαζόµενους, αυξάνει τη θερµική µάζα του κτιρίου22 και µπορεί ν’ αποθηκεύσει θερµότητα και να την
αποδώσει στη διάρκεια των απογευµατινών και νυκτερινών ωρών, τους χειµερινούς µήνες, συνεισφέροντας
κυρίως στη διατήρηση µιας θερµοκρασίας, που διαφορετικά θα µειωνόταν. Τέτοια υλικά είναι το σκυρόδεµα,
τα φυσικά πετρώµατα, τα κεραµικά πλακίδια, τα τούβλα αλλά και το νερό µε τη µορφή τεχνητών λιµνών, ή
στοιχείων µε ενσωµατωµένα δοχεία νερού. Ο φυσικός δροσισµός από την άλλη πλευρά µπορεί να
διασφαλιστεί µε τα ίδια υλικά, προβλέποντας όµως εξαεριστικά κενά- στις τοιχοποιίες µε διπλή επιδερµίδα, ή
στα δάπεδα, ή ακόµη υποδαπέδιες δεξαµενές νερού, συστήµατα τα οποία ψύχουν τους χώρους. Η χρήση
ανεµιστήρων οροφής µόνο µε τη ροή του αέρα διατηρεί τη θερµοκρασία του χώρου 2-4οC βαθµούς
χαµηλότερη. Η ικανοποιητική ψύξη των χωρών µε παθητικές µεθόδους δροσισµού που δεν απαιτούν τη
χρήση πρόσθετης ενέργειας, αναφέρεται στο Κεφάλαιο 7.2.
Η οπτική άνεση συνδέεται τόσο µε την επάρκεια του φυσικού φωτισµού, όσο και µε την
καταλληλότητα του τεχνητού, αλλά και την πρόβλεψη δυσάρεστων φαινοµένων όπως για παράδειγµα η
θάµβωση από αντανακλάσεις σε οθόνες υπολογιστών. Ειδικά η επάρκεια του φυσικού φωτισµού στον
εσωτερικό χώρο (λεπτοµερή στοιχεία για το φωτισµό αναφέρονται στο Κεφάλαιο 11) αποτελεί το κεντρικό
στοιχείο στην εξασφάλιση οπτικής και ψυχολογικής άνεσης για τους εργαζόµενους, συµβάλλοντας και σε
µικρότερη κατανάλωση ενέργειας για τον τεχνητό φωτισµό. Επιπρόσθετα η δυνατότητα να βιώνει κάποιος
οπτικά τις ηµερήσιες, καιρικές και εποχιακές αλλαγές στο εξωτερικό περιβάλλον, εξαιτίας του ότι ανατρέπεται η
µονοτονία και η επανάληψη σ’ έναν εσωτερικό χώρο µε σταθερά κατά το πλείστον χαρακτηριστικά, δηµιουργεί
συνθήκες ικανοποίησης από την εργασία του. Έρευνες που έχουν πραγµατοποιηθεί (Kaplan R., Kaplan S.,
1989, Hase B., Heerwagen J., 2001, Berman M., 2008) έχουν αποδείξει ότι η επαφή µε το φυσικό περιβάλλον,
ακόµη και µόνο η θέα του φυσικού περιβάλλοντος από ένα παράθυρο, βελτιώνει τη διανοητική λειτουργία23.
Όταν η µορφή και το µέγεθος του κτιρίου δεν µπορούν να εξασφαλίσουν την επάρκεια του φυσικού
φωτισµού, τότε µπορούν να χρησιµοποιηθούν µέθοδοι οι οποίες κατευθύνουν το φως σε δυσπρόσιτα

21
ASHRAE -Αmerican Society for Heating, Refrigeration and Air-conditioning Engineers.
22
Η θερµική µάζα των κτιρίων γραφείων είναι η µάζα της φέρουσας κατασκευής τους- ό,τι υλικό και αν είναι αυτό
(οπλισµένο σκυρόδεµα, µεταλλικοί φορείς κ.λπ) και των τοιχοποιιών τους. Τα θερµονωτικά υλικά σ’ αυτήν τη µάζα, για
να µπορεί να αποδώσει θερµικά οφέλη, θα πρέπει να τοποθετούνται στην εξωτερική πλευρά των κτιρίων, έτσι ώστε να
«σφραγίζεται» η θερµότητα που απορροφάται στον εσωτερικό χώρο τους τον χειµώνα, και να µην απορροφάται
πρόσθετη θερµότητα το καλοκαίρι, παρά µόνο µέσω των ειδικά προβλεπόµενων κατασκευών (θερµοκήπια, τοίχοι
Trompe- Michael κ.ά.). Behling S., Behling St., και Shindler., (2000). Sol power: The evolution of solar architecture.
London, Munich: Prestel.
23
Kaplan, R. Kaplan S., (1989). The Experience of Nature: A Psychological Perspective. Cambridge University Press.
Hase, B., Heerwagen, J., (2001). Building Biophilia: Connecting People to Nature in Building Design. Environmental
Design & Construction, March 1st.
Berman, M., et al., (2008). The Cognitive Benefits of Interacting with Nature. Psychological Science, 2008.
υποφωτιζόµενα σηµεία του εσωτερικού χώρου. Εµπειρικές µελέτες (Duffy 1992, 1997) καταδεικνύουν ότι η
ζώνη αξιοποίησης του φυσικού φωτισµού στον εσωτερικό χώρο εκτείνεται σε απόσταση 6-7 µέτρων από την
πηγή του κι αυτό εξαρτάται από το µέγεθος, το σχήµα (οριζόντιο η κατακόρυφο)24 και τη διάταξη του
ανοίγµατος εισόδου του. Κτιριακά κελύφη µεγάλου µεγέθους, άνω των 14 µέτρων µήκους/πλάτους, που
διατάσσονται γύρω από αίθρια µε φωτισµό οροφής, αξιοποιούν καλύτερα τα οφέλη του φυσικού φωτισµού.
Επιπρόσθετα κατασκευές όπως οι φωτοσωλήνες, ανακλαστικές επιφάνειες ή µικροπρισµατικά γυαλιά σε
κουφώµατα, που κατευθύνουν το φυσικό φως µε επάρκεια σε µεγάλα βάθη και συνδυάζονται µε
ανακλαστικές επιφάνειες (για παράδειγµα καθρέφτες) εξασφαλίζουν τη διάχυση του φωτός για την
εξασφάλιση της ισοκατανοµής της έντασης του. (∆ες Κεφάλαιο 11).
Το ηχητικό περιβάλλον αποτελεί, επίσης, παράµετρο άνεσης στον εσωτερικό χώρο. Η ακουστική
άνεση σχετίζεται µε τη στάθµη των ήχων στο περιβάλλον, την ένταση, τη συχνότητα, το είδος τους (αν για
παράδειγµα είναι απλός ήχος ή θόρυβος), τη διάρκεια, τη λειτουργία του χώρου που εξυπηρετείται, που
προϋποθέτει και διαφορετικές απαιτήσεις ηχητικής άνεσης κ.λπ. (Γεωργιάδου Ζ., 2005)25 . Το ηχητικό
περιβάλλον επηρεάζει άµεσα την απόδοση των εργαζοµένων, διότι τους αποσπά από την εργασία τους και
αποτελεί αρνητικό χαρακτηριστικό των ανοικτών διατάξεων, ωστόσο µπορεί να µειωθεί µε χρήση
ηχοαπορροφητικών υλικών, µονώσεων και φύτευσης.
Ο καθορισµός όµως της άνεσης στον εσωτερικό κτιριακό χώρο, είτε αυτή είναι οπτική, είτε θερµική,
είτε ηχητική, συσχετίζεται πέρα από τις αντικειµενικές µετρήσεις και µε την υποκειµενική αντίληψη των
χρηστών καθώς και µε το επίπεδο ευχαρίστησης ή δυσαρέσκειας που αντλούν απ’ όλες αυτές τις παραµέτρους –
από την όµορφη θέα, από τους ευχάριστους ήχους, από το δροσερό ή ζεστό περιβάλλον που ικανοποιεί τους
ίδιους.
Το Αρχιτεκτονικό γραφείο του Renzo Piano στη Γένοβα, στις ακτές της Λιγουρίας στην Ιταλία,
σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε από τον αρχιτέκτονα και τους συνεργάτες του την περίοδο 1989-91. Έχει
κτιστεί σ’ έναν λόφο µέσα στο φυσικό περιβάλλον, αποµονωµένο από την πόλη, ως ένα ερηµητήριο, που
επιτρέπει τη δηµιουργική συνεργασία συνεργατών- σχεδιαστών απ’ όλο τον κόσµο. (Εικόνα 7.3.9). Ο
αρχιτέκτονας επισηµαίνει ότι «αυτό το γραφείο δεν είναι ο αντίποδας ενός αστικού γραφείου, αλλά ένας µετα-
αστικός χώρος έρευνας». Το κτίριο έκτασης 700 τ.µ. σε σύνολο, έχει κλιµακωτή διάταξη, µε έξη επίπεδα που
ακολουθούν τις υψοµετρικές διαφορές του φυσικού εδάφους, ενώ αποτελεί µια πιστή µορφολογική εκδοχή των
παραδοσιακών θερµοκηπίων που βρίσκονταν στην περιοχή. (Εικόνες 7.3.10, 7.3.11). Εξάλλου εσωτερικά
είναι φυτεµένο µε πλήθος διαφορετικών ειδών τοπικών φυτών, ιδιαίτερα στην πλευρά της κατάβασης από το
υψηλότερο επίπεδο προς το χαµηλότερο, που επικοινωνούν όχι µόνο µε κλιµακοστάσιο, αλλά και µ’ ένα
ιδιαίτερο αναβατόριο σε ράγες. (Εικόνες 7.3.13, 7.3.14). Είναι κατασκευασµένο µε διπλά υαλοστάσια και
οροφή από αντικολλητή ξυλεία και πολυµερή διαφανή πανέλα, ενώ διαθέτει στόρια από ύφασµα µε
ανακλαστική επίστρωση, για σκίαση και έµµεσο φωτισµό. (Εικόνες 7.3.12, 7.3.15).Το κτίριο έχει µελετηθεί
µε τρόπο ώστε ο εσωτερικός του χώρος να ωφελείται στον µέγιστο βαθµό από τον ηλιασµό, τόσο στο επίπεδο
της παθητικής θέρµανσης, όσο και στην άνεση των εργαζοµένων µε τον άπλετο, αλλά ελεγχόµενο φυσικό
φωτισµό που εξασφαλίζει. Επιπρόσθετα η φύτευση σε συνδυασµό µε κατάλληλα διαταγµένα ανοίγµατα και
τον προσανατολισµό που έχει µελετηθεί, διασφαλίζει συνθήκες φυσικού αερισµού και δροσισµού του χώρου.
Η οργάνωση των εσωτερικών χώρων γίνεται µε ανοικτές διατάξεις ατοµικών γραφείων,
συνδυασµένων σε οµάδες συνεργασίας και κυκλικών τραπεζιών συνεργασιών, που παρεµβάλλονται σ’ αυτές
τις διατάξεις. Η χρήση φυσικών, φιλικών και ασφαλών για την ανθρώπινη υγεία υλικών (ξύλο, ύφασµα κ.ά.)
κυριαρχεί στον εσωτερικό χώρο, ενώ ο άπλετος φυσικός φωτισµός, η πυκνή φύτευση και η απρόσκοπτη θέα
στο φυσικό τοπίο αποτελούν παραµέτρους δηµιουργίας ενός οικείου, ευχάριστου εργασιακού περιβάλλοντος
για τους χρήστες του. (Εικόνες 7.3.16, 7.3.17).

24
Το φυσικό φως έχει µεγαλύτερη φωτεινότητα προερχόµενο από οριζόντιο άνοιγµα, έναντι κατακόρυφου, ίσου
εµβαδού. (∆ες Κεφάλαιο 11).
25
Γεωργιάδου Ζ., (2005), ό.π.
Εικόνα 7.3.9. Το αρχιτεκτονικό γραφείο του Renzo Piano στη Γένοβα. Πηγή: © Renzo Piano Building Workshop.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Renzo Piano Building Workshop

Εικόνα 7.3.10. Αξονοµετρικό σχέδιο επιπέδων. Πηγή: © Renzo Piano Building Workshop.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Renzo Piano Building Workshop.
Εικόνα 7.3.11. Τοµή όπου διακρίνεται η ένταξη του κτιρίου στο φυσικό έδαφος και ο προσανατολισµός- ηλιασµός ως
παράµετρος βιοκλιµατικού σχεδιασµού. Πηγή: © Renzo Piano Building Workshop.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Renzo Piano Building Workshop

Εικόνα 7.3.12. Λεπτοµέρεια τοµής, όπου διακρίνεται η υψοµετρική διαφορά των επιπέδων στον εσωτερικό χώρο και
κατασκευαστικές λεπτοµέρειες δαπέδων, οροφής. Πηγή: © Renzo Piano Building Workshop.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Renzo Piano Building Workshop
Εικόνα 7.3.13. Άποψη του αρχιτεκτονικού γραφείου του Renzo Piano στη Γένοβα από το επίπεδο εισόδου. Πηγή: © Renzo
Piano Building Workshop.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Renzo Piano Building Workshop

Εικόνα 7.3.14. Το βαγονέτο µεταφοράς από το επίπεδο εισόδου στο κατώτατο επίπεδο. Πηγή: © Renzo Piano Building
Workshop.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Renzo Piano Building Workshop
Εικόνα 7.3.15. Εσωτερικός χώρος, όπου διακρίνεται η κατασκευή της οροφής µε τα βιοκλιµατικά στοιχεία που έχουν
χρησιµοποιηθεί (περσίδες, διπλά υαλοστάσια, πολυµερή διαφανή πανέλα, στόρια κ.λπ.). Πηγή: © . Renzo Piano Building
Workshop.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Renzo Piano Building Workshop

Εικόνα 7.3.16. Εσωτερικός χώρος µε οπτική επαφή προς τον χώρο πυκνής φύτευσης- σκίασης σ’ όλο το µήκος της
διαδροµής εισόδου. Πηγή: © Renzo Piano Building Workshop.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Renzo Piano Building Workshop
Εικόνα 7.3.17. Εσωτερικός χώρος δεύτερης στάθµης, όπου διακρίνονται το τρίτο και τέταρτο επίπεδο. Πηγή: © Renzo
Piano Building Workshop.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Renzo Piano Building Workshop

Στοιχεία του έργου. http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/43b1a2c1dc/?raw=1

Η τοξικότητα των υλικών αποτελεί µια περιοχή έρευνας µεγάλου ενδιαφέροντος, µια και οι
επιπτώσεις της είναι απτές πλέον στην καθηµερινή ζωή και ειδικά στο εργασιακό περιβάλλον. Στον
εσωτερικό χώρο, η ποιότητα του αέρα καθορίζεται από τη ρύπανση που προέρχεται είτε από τη συγκέντρωση
εξωτερικών ρύπων σε συνδυασµό µε πληµµελή αερισµό, είτε από ρύπους που παράγονται στον εσωτερικό
χώρο οφειλόµενοι στα δοµικά υλικά ή σε ανθρωπογενείς παράγοντες και δράση ζώντων οργανισµών, κυρίως
φυτών, τα οποία µπορούν να βελτιώσoυν καθοριστικά τις περιβαλλοντικές συνθήκες, εφόσον αρκετά από
αυτά απορροφούν σηµαντικά ποσοστά επιβλαβών ενώσεων και ανανεώνουν υγιεινά τον αέρα. Ο
προσδιορισµός ανώτατου επιπέδου αποδεκτών τιµών συγκέντρωσης στην εσωτερική ατµόσφαιρα, η πιστοποίηση
νοσηρότητας και η υιοθέτηση χαρακτηριστικών σηµάτων ποιότητας αποτελούν τα πρώτα βήµατα για τον έλεγχο
στη χρήση ασφαλών δοµικών και διακοσµητικών υλικών26. Ο φιλικός σχεδιασµός (cradle to cradle idea) που
εισηγήθηκαν ο αρχιτέκτονας William McDonough και ο χηµικός Dr.Michael Braungart το 2002 ως µέθοδο
αξιολόγησης της επίδρασης των υλικών στην ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον, συνέβαλε όχι προς την
καθιέρωση κάποιου νέου συστήµατος27, αλλά κυρίως προς την κατεύθυνση της έρευνας για νέα µη τοξικά υλικά.
Στα κριτήρια αξιολόγησης των υπαρχόντων υλικών περιέλαβαν τις ιδιότητες τους σε σχέση µε την τοξικότητά
τους, την αντίστοιχη επίδραση στο φυσικό περιβάλλον και τη χρήση βαρέων µετάλλων. Από τα επιτεύγµατα
αυτής της µεθόδου ήταν η δηµιουργία υλικών, που, πέρα από τη φιλικότητά τους προς τον άνθρωπο και το
περιβάλλον, µπορούν να ανακυκλωθούν όταν ολοκληρώσουν τον κύκλο ζωής τους και αυτό αφορά όλα τους τα
µέρη και τα συστατικά τους στοιχεία. Η προσπάθεια προς µια τέτοια κατεύθυνση αποκτά βαρύνουσα σηµασία,
αν αναλογιστεί κανείς το πλήθος των χρησιµοποιούµενων υλικών, όχι µόνο στην επιδερµίδα του κτιρίου,
αλλά και στα στοιχεία του εξοπλισµού- επίπλωσης, επενδύσεις και υφάσµατα, τελειώµατα και βαφές,
στοιχεία που κατά κανόνα δεν ελέγχονται στον βαθµό που µπορούν να ελεγχθούν τα δοµικά υλικά του
κελύφους. Αυτά µπορούν ν’ αποτελέσουν πηγές τοξικής ρύπανσης, που σε συνδυασµό µε µειονεκτήµατα του

26
Αµούργης Σ., Γιάννας Σ., Ευαγγελινός Ε., Καλογεράς Ν., Καλογήρου Ν., και Helmle P, (2005). Περιβαλλοντικός
Σχεδιασµός Πόλεων και Ανοικτών Χώρων. Αθήνα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήµιο, σελ. 260-264.
27
Συστήµατα ελέγχου της τοξικότητας των υλικών έχουν λειτουργήσει σε πολλές χώρες ή περιλαµβάνονται ως
υποπεριοχή σε µεθόδους αξιολόγησης, όπως η BREEAM που προαναφέρθηκε. Ενδεικτικά µπορούν ν’ αναφερθούν η
ASTM International (ASTM) the American Society for Testing and Materials, η British Standards, το RAL- the German
Institute for Quality Assurance and Certification, κ.α.
σχεδιασµού του κτιρίου, όπως ο ανεπαρκής αερισµός, µπορούν να επιβαρύνουν δραµατικά την ποιότητα του
εσωτερικού περιβάλλοντος.
Οι πτητικές οργανικές ενώσεις VOC (Volatile Organic Compounds) ανήκουν σε µια κατηγορία
χηµικών ενώσεων άνθρακα, που σε φυσιολογικές θερµοκρασιακές συνθήκες εκλύονται στον εσωτερικό χώρο
και ενοχοποιούνται για διάφορες ασθένειες, µεταξύ των οποίων αλλεργίες, µολυσµατικές και νεοπλασµατικές
ασθένειες. Αποτελούν ένα στοιχείο εσωτερικών ρύπων, που καταγράφηκαν στο σύνδροµο του άρρωστου
κτιρίου28 µαζί µε τη φορµαλδεΰδη, τις φαινόλες και το βενζόλιο και περιλαµβάνονται σε µια σειρά κοινών
υλικών, όπως κόλλες, βαφές και διαλυτικά, στεγανωτικά, πολυµερή υλικά, νήµατα, βελτιωτικά πρόσθετα,
έπιπλα κ.ά. Η απαλλαγή των υλικών από αυτά τα επιβλαβή συστατικά βοηθά στη βελτίωση των εσωτερικών
συνθηκών για την ανθρώπινη υγεία. Ωστόσο, οι έλεγχοι καταλληλότητας συχνά περιορίζονται στις ευρέως
γνωστές επιβλαβείς ενώσεις, υποβαθµίζοντας ή απαλείφοντας κινδύνους από υποκατάστατες χηµικές ουσίες,
όπως για παράδειγµα το ισοκυάνιο που, σε προϊόντα ξυλείας, αντικατέστησε τη φορµαλδεΰδη, χωρίς να έχει
ωστόσο λιγότερο επιβλαβείς συνέπειες.
Μία άλλη ρυπογόνος πηγή είναι τα αφρώδη µονωτικά υλικά που έχουν ως βάση τις ενώσεις ουρίας-
φορµαλδεΰδης, εξηλασµένη πολυστερίνη και πολυουρεθάνη, τα οποία αποτελούν διαδεδοµένη µονωτική
πρακτική, επιβαρύνοντας το περιβάλλον και εκπέµποντας µακρόχρονα πτητικές οργανικές ενώσεις. Άλλα
εναλλακτικά µονωτικά υλικά, όπως ο πετροβάµβακας ή ο υαλοβάµβακας εκπέµπουν µακροχρόνια ίνες. Η
ολοκληρωµένη µονωτική διαχείριση µιας κατασκευής αποτελεί σηµαντικό κοµµάτι στην επίτευξη θερµικής
άνεσης και θετικής ανθρώπινης ψυχολογίας, προστατεύοντας παράλληλα το φυσικό περιβάλλον µε τον
περιορισµό των ενεργειακών πόρων, που κατασπαταλώνται στη θέρµανση ή ψύξη χώρων, ανεπαρκώς
µονωµένων, όπως έχει αναφερθεί.
Οι βαφές, εξαιτίας των ποικίλων συστατικών τους -πιγµέντων, συνδετικών µέσων, διαλυτών και
βελτιωτικών προσθέτων- αποτελούν πηγές διαφόρων τοξικών ρύπων τόσο στα στάδια της παρασκευής τους
και των περιεχόµενων συστατικών τους, όσο και σ’ αυτά της εφαρµογής, της επίδρασης τους στο εσωτερικό
περιβάλλον και της διαχείρισής τους ως απορρίµµατα, συσκευασίες, στερεά υπολείµµατα κ.ά.
Χρησιµοποιώντας ως βάση προϊόντα πετρελαίου εµπεριέχουν στη σύστασή τους βαρέα µέταλλα,
φορµαλδεΰδη, φαινολικές ενώσεις, βιοκτόνες ενώσεις και άλλα βελτιωτικά, ενώ οι διαλύτες τους είναι
χλωριωµένοι υδρογονάνθρακες, τολουόλη, ακετόνη, βενζόλιο κ.ά. Αυτό σε συνδυασµό µε το εύρος των
εφαρµογών τους - πρακτικά αποτελούν την επιφάνεια επαφής για το σύνολο των δοµικών υλικών, τα καθιστά
πηγές τοξικής ρύπανσης στους εσωτερικούς χώρους των κτιρίων. Ο πολλαπλός έλεγχος όλων των φάσεων και
η πιστοποίηση των βαφών θα πρέπει να αποκτήσει µια συνολική διάσταση, που να διασφαλίζει τη µη τοξική
συµπεριφορά τους και την ανθρώπινη υγεία. Τα διάφορα σήµατα καταλληλότητας και πιστοποιήσεις που
αφορούν επιµέρους συστατικά, διαλύτες ή διαδικασίες παραγωγής και ασφαλούς περιβαλλοντικής
διαχείρισης, θα πρέπει να συσσωµατωθούν σε µια κοινή διαδικασία πιστοποίησης, η οποία θα εγγυάται τη
συνολική συµπεριφορά του υλικού σε όλες τις φάσεις: κατασκευή, εφαρµογή και βίωση.
Τα πολυµερή αποτελούν µια άλλη κατηγορία υλικών µε πλήθος εφαρµογών, τόσο σε δοµικά και
διακοσµητικά υλικά (αυτούσια ή σύνθετα µε άλλα), που καλύπτουν όλους τους τοµείς των κατασκευών, από
τις µονώσεις, τις σωληνώσεις, τις βαφές και τα βερνίκια, τα κουφώµατα, τα υφάσµατα, τα χαλιά, τις µοκέτες,
κ.ο.κ., όσο και τις περισσότερες συσκευασίες. Το εύρος εφαρµογών, όπως και σε άλλα υλικά που
προαναφέρθηκαν, δηµιουργεί έναν εκτενή κατάλογο παράθεσης τοξικών στοιχείων κρυµµένων και εµφανών,
που επιβαρύνουν την ανθρώπινη ζωή στα ασφαλή καταφύγια της. Η παιδεία και η συνεχής ενηµέρωση ίσως
ν’ αποτελούν την πρακτική λύση για τη σταδιακή εγκατάλειψη τους και τη στροφή της έρευνας και της
κατασκευαστικής τεχνολογίας σε επιλογές, που µπορεί να έχουν µικρότερο κύκλο ζωής, αλλά µεγαλώνουν
αυτόν του χρήστη τους.
Τα χαρακτηριστικά των δοµικών υλικών που µπορούν να συµβάλλουν στην αειφορική συµπεριφορά
των εσωτερικών χώρων µπορούν να συνοψιστούν σε υλικά που δεν απαιτούν µεγάλη ποσότητα ενέργειας για
την κατασκευή και την εφαρµογή τους, εξασφαλίζουν οπτική άνεση, παρέχουν ικανοποιητική θερµοµονωτική
και ηχοµονωτική συµπεριφορά, προέρχονται από ανανεώσιµες πηγές που ελέγχονται, ανακυκλώνονται
µερικά ή ολικά, έχουν όσο το δυνατόν λιγότερες περιβαλλοντικές επιπτώσεις, συνδυαζόµενες µε µεγάλη
διάρκεια ζωής, και είναι ασφαλή για τον άνθρωπο. Ένα σύστηµα υπολογισµού του κύκλου ζωής των υλικών,
που οδηγεί και σε αποφάσεις που καθορίζουν τις επιλογές χρήσης τους, εισάγεται ως Life-Cycle Assessment-
L.C.A. και συσχετίζεται ευθέως µε το κόστος, όχι µόνο το κατασκευαστικό που είναι άµεσο, όσο και εκείνο

28
Susca T., Gaffin S. R., και Dell’ Osso G. R., (2011). Positive effects of vegetation: Urban Heat Island and Green
Roofs, Environmental Pollution 159, pp. 2119-2126.
της µελλοντικής τους αντικατάστασης, καταστροφής, ή ανακύκλωσης. Η επιθυµητή διάρκεια ζωής µιας
κατασκευής ασφαλώς και είναι η µεγαλύτερη δυνατή, αλλά στα επί µέρους στοιχεία της η στάθµιση του
προβλεπόµενου χρόνου σε σχέση µε τις πιθανές επιπτώσεις στην υγεία των χρηστών, µπορεί να οδηγήσει σε
επιλογές µικρότερης διάρκειας και είναι απαραίτητη. Για παράδειγµα ασφαλείς βαφές που είναι
υδατοδιαλυτές, έχουν πολύ µικρότερο κύκλο ζωής από βαφές µε τοξικούς χηµικούς διαλύτες.
Τα δοµικά υλικά συνολικά θα πρέπει να υπόκεινται σε πλήρη και συνεχή έλεγχο αξιολόγησης της
συµπεριφοράς και των επιπτώσεών τους στην ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον. Η ανάπτυξη συστηµάτων
αξιολόγησης αποτελεί στόχο που κυριαρχεί τις τελευταίες δεκαετίες τόσο στο στάδιο της πιστοποίησης και
επιλογής υλικών και µεθόδων, όσο και στο στάδιο της αποτίµησης της χρήσης τους. Έτσι µέθοδοι όπως η ΕPM
Environmental Preference Method, πρακτικά βοηθούν σε επιλογή υλικών και τεχνικών που προτιµώνται
εξαιτίας των ήπιων επιπτώσεών τους στο περιβάλλον. Άλλες πάλι, όπως το σύστηµα Post Occupancy
Evaluation POE, που αναπτύχθηκε στην Αγγλία και υιοθετήθηκε διεθνώς, αξιολογούν τα προσδοκώµενα από
τον σχεδιασµό αποτελέσµατα, µετά την ολοκλήρωση και λειτουργία του κτιρίου. Ουσιαστικά αποτιµούν την
ορθότητα των σχεδιαστικών αποφάσεων και βοηθούν στην αποφυγή µελλοντικών παραλείψεων. Αυτές δεν
αφορούν µόνο νέα κτίρια αλλά και παρεµβάσεις που πραγµατοποιούνται σε υφιστάµενα κελύφη. Η αποδοχή
και υιοθέτηση επιτυχηµένων συστηµάτων διεθνώς, είναι ένα ακόµη βήµα προς τη δηµιουργία πλέγµατος
παγκοσµίως αποδεκτών µεθόδων, µε προϋπόθεση την ευελιξία και τη δυνατότητα προσαρµογής στις
επιµέρους συνθήκες των κρατών, αναλόγως µε το κλίµα και τα χαρακτηριστικά της περιοχής στην οποία
ανήκουν.
Η αποτίµηση της εµπειρίας που αφορά σε δοκιµασµένα παραδοσιακά υλικά και τεχνικές δεν αποτελεί
ασφαλώς οπισθοδρόµηση προς το παρελθόν, αλλά αξιοποίηση ασφαλών υλικών και προσαρµογή τους σε νέες
τεχνολογίες, που µπορούν ν’ αποτελέσουν την αφετηρία ποικίλων εφαρµογών. Συµπερασµατικά τα δοµικά και
διακοσµητικά υλικά που επιλέγονται στον εσωτερικό χώρο, θα πρέπει να επιλέγονται µε κριτήρια τη φιλικότητα
τους προς τον άνθρωπο, την έλλειψη τοξικών ιδιοτήτων και επιβλαβών συστατικών, την ευκολία καθαρισµού
και συντήρησης και τη θετική συµβολή τους στην ενεργειακή συµπεριφορά του κτιρίου. Ακόµη η αίσθηση
ευχαρίστησης και ικανοποίησης των χρηστών από το περιβάλλον τους συνδέεται και µε την «εικόνα» των
υλικών που έχουν χρησιµοποιηθεί και τη συναισθηµατική οικειότητα που παράγουν.
Το συγκρότηµα κτιρίων γραφείων που στεγάζει το Γραφείο Μελετών Α. Ν. Τοµπάζη στο
Πολύδροσο Αττικής, αποτελείται από τρία κτίρια: το Α κτίριο (1990-91) στεγάζει τα γραφεία της
εργοληπτικής εταιρείας ΤΕΒ Α.Ε., το Β κτίριο (1994-95) τα γραφεία µηχανικών, ενώ το Γ κτίριο (1994-95),
που παρουσιάζεται εδώ, συνολικής επιφάνειας περίπου 1.100 τ.µ., τα γραφεία των αρχιτεκτόνων µε περίπου
50-60 θέσεις εργασίας. Σ’ αυτό το κτίριο υπάρχει υπόγειο για στάθµευση αυτοκινήτων και βοηθητικούς
χώρους αρχείων. Αναπτύσσεται σε τρεις ορόφους σε ηµιεπίπεδα µε κενούς χώρους µεταξύ τους, που
διασφαλίζουν οπτική επαφή των ενιαίων χώρων και αντίληψη των µικρών οµάδων εργασίας που
δηµιουργούνται. (Εικόνες 7.3.18, 7.3.19, 7.3.20, 7.3.21).

Εικόνα 7.3.18. ∆υτική και Βόρεια όψη συγκροτήµατος κτιρίων γραφείων «Μελετητική –Γραφείο Μελετών Α. Ν. Τοµπάζη»
στο Πολύδροσο. Πηγή: Γραφείο Μελετών Α. Ν. Τοµπάζη.
Εικόνα 7.3.19. Κάτοψη ισογείου Γ κτιρίου γραφείων «Μελετητική –Γραφείο Μελετών Α. Ν. Τοµπάζη» στο Πολύδροσο.
Πηγή: Γραφείο Μελετών Α. Ν. Τοµπάζη.

Εικόνα 7.3.20. Κάτοψη 1ου ορόφου Γ κτιρίου γραφείων «Μελετητική –Γραφείο Μελετών Α. Ν. Τοµπάζη» στο Πολύδροσο.
Πηγή: Γραφείο Μελετών Α. Ν. Τοµπάζη.
Εικόνα 7.3.21. Κάτοψη 2ου ορόφου Γ κτιρίου γραφείων «Μελετητική –Γραφείο Μελετών Α. Ν. Τοµπάζη» στο Πολύδροσο.
Πηγή: Γραφείο Μελετών Α. Ν. Τοµπάζη.

Τα τρία κτίρια συνδέονται µε µια αυλή εισόδου, όπου διαµορφώθηκε µια λίµνη, ξύλινες εξέδρες, ένα
γλυπτό του Γ. Ζογγολόπουλου και οι παλιές ελιές του χώρου ως φύτευση, οι οποίες διατηρήθηκαν ή
µεταφυτεύθηκαν. (Εικόνες 7.3.19, 7.3.22, 7.3.23). Το νερό της τεχνητής λίµνης και η φύτευση
χρησιµοποιούνται ως παράγοντες µείωσης της θερµοκρασίας των δοµικών στοιχείων και διατήρησης τους σε
ικανοποιητικά επίπεδα. (∆ες προηγούµενο υποκεφάλαιο 7.2).

Εικόνα 7.3.22. Εξωτερικός χώρος γραφείων «Μελετητική – Γραφείο Μελετών Α. Ν. Τοµπάζη» Φωτογράφος © Π. Ηλίας.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Π. Ηλία.
Εικόνα 7.3.23. Είσοδος γραφείων «Μελετητική – Γραφείο Μελετών Α. Ν. Τοµπάζη» Φωτογράφος © Π. Ηλίας.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Π. Ηλία.

Το κτίριο έχει σχεδιαστεί µε διαστάσεις 8,0x35,0 µ., ώστε όλοι οι σταθµοί εργασίας να
εξυπηρετούνται µε άµεσο φυσικό φως από τα πλαϊνά παράθυρα, αλλά και διάχυτο µέσω ανακλάσεως από τα
αναρτηµένα υφασµάτινα πανέλα, κάτω από τους φεγγίτες οροφής. Όλα τα ανοίγµατα σκιάζονται εξωτερικά
µε ηλεκτροκίνητα, µεµονωµένα, κατακόρυφα υφασµάτινα σκίαστρα, πράγµα σηµαντικό, για τον πρόσθετο
λόγο ότι οι δύο κύριες όψεις τοποθετούνται προς Ανατολή και ∆ύση. (Εικόνες 7.3.25, 7.3.27, 7.3.28). Ο
τεχνητός φωτισµός χρησιµοποιείται συµπληρωµατικά µόνο σε σπάνιες περιπτώσεις και έχει προβλεφθεί σαν
τοπικός φωτισµός εργασίας (task lighting), µε λίγα φωτιστικά σώµατα γενικού φωτισµού. Μ’ αυτόν τον
τρόπο παρέχεται σταθερή οπτική άνεση στους εργαζόµενους. Ως προς τη θερµική άνεση, το κτίριο έχει
µονωθεί µε αυξηµένη θερµοµόνωση 10εκ. µε το σύστηµα της αεριζόµενης πρόσοψης, καθώς οι όψεις
επενδύονται µε εµφανή τούβλα. Ο φυσικός αερισµός και δροσισµός του κτιρίου έχει οργανωθεί µε διαµπερή
αερισµό από τα παράθυρα, όταν οι εξωτερικές θερµοκρασίες το επιτρέπουν, και τους ανεµιστήρες οροφής
που ενεργοποιούνται αυτόµατα, όταν η εσωτερική θερµοκρασία φτάνει τους 25οC, επεκτείνοντας τη ζώνη
άνεσης από τους 25ο στους 29οC. Όταν η θερµοκρασία περιβάλλοντος ξεπεράσει τους 29οC, τότε, εφεδρικά
και µόνο, λειτουργεί ο κλιµατισµός µε αέρα κατά ζώνες µε αντλίες θερµότητας. Επιπλέον προβλέπεται
νυκτερινός αερισµός µε 25 ACH που παρέχεται από δύο εξαεριστήρες οροφής και µε το να αφήνονται
ανοιχτά ορισµένα παράθυρα τη νύκτα. Έτσι οι χαµηλότερες νυκτερινές θερµοκρασίες κατεβάζουν κατά
περίπου 3οC τη θερµοκρασία της µάζας του κτιρίου που επιδρά δι’ ακτινοβολίας την επόµενη µέρα στο
εσωτερικό του κτιρίου. Όλα τα συστήµατα ελέγχονται και οι καταναλώσεις καταγράφονται από κεντρικό
σύστηµα BΕMS.
Το νερό της βροχής συλλέγεται σε υπόγεια δεξαµενή και χρησιµοποιείται για άρδευση και για τις
τουαλέτες. Οι πλάκες από σκυρόδεµα των διαφόρων επιπέδων του κτιρίου φέρονται από µεταλλικά ζευκτά. Η
επιλογή αυτή επιτρέπει τη χρησιµοποίηση του στατικού ύψους και για τους αγωγούς κλιµατισµού και
ενισχύει την εντύπωση του ανοικτού εσωτερικού χώρου, µε την αλληλοδιαδοχή των λειτουργικών ενοτήτων.
Η επίπλωση σχεδιάστηκε από τους αρχιτέκτονες. Τα υλικά που χρησιµοποιούνται είναι φυσικό ξύλο, εµφανή
τούβλα, µεταλλικά στοιχεία µε λευκή βαφή. (Εικόνες 7.3.24, 7.3.26, 7.3.29, 7.3.30).
Εικόνα 7.3.24. Υποδοχή. Φωτογράφος © Π. Ηλίας.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Π. Ηλία.

Εικόνα 7.3.25. Εσωτερικός χώρος µε οµάδα εργασίας σε ηµιεπίπεδο. Φωτογράφος © Π. Ηλίας.

Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Π. Ηλία.
Εικόνα 7.3.26. Εσωτερικός χώρος µε κλιµακοστάσια σύνδεσης ηµιεπιπέδων. Φωτογράφος © Π. Ηλίας.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Π. Ηλία.

Εικόνα 7.3.27. Εσωτερικός χώρος µε οµάδες εργασίας. Φωτογράφος © Π. Ηλίας.

Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Π. Ηλία.
Εικόνα 7.3.28. Άποψη συνδετικών διαδρόµων, όπου διακρίνεται έργο του Le Corbusier. Φωτογράφος © Π. Ηλίας.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Π. Ηλία.
Εικόνα 7.3.29. Χώρος συνεδριάσεων στον 1ο όροφο του κτιρίου. Φωτογράφος © Π. Ηλίας.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Π. Ηλία.
Εικόνα 7.3.30. Το προσωπικό γραφείο του Αλέξανδρου Τοµπάζη. Φωτογράφος © Π. Ηλίας.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Π. Ηλία.

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες από το κτίριο της «Μελετητικής – Γραφείο Μελετών Α. Ν.
Τοµπάζη» στο Πολύδροσο Αττικής. http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/6593c18798/?raw=1.

Το «crystal forest» (κρυστάλλινο δάσος) είναι το κτίριο όπου στεγάζονται τα γραφεία της εταιρείας
«Except Integrated Sustainability», η οποία ειδικεύεται στη µελέτη και στην έρευνα της βιωσιµότητας στο
Άµστερνταµ της Ολλανδίας. Το κτίριο αναφοράς ήταν µια εγκαταλειµµένη αποθήκη που µετατράπηκε σε
γραφείο-θερµοκήπιο (2013), µ’ ένα ελαφρύ, αρθρωτό δοµικό σύστηµα µε µεταλλικούς φορείς, που
διαµόρφωσε το κεντρικό επίπεδο- πατάρι εργασίας και επιµέρους χώρους. (Εικόνες 7.3.31, 7.3.32). Το κτίριο
παρουσιάζεται αναλυτικότερα στο Κεφάλαιο 8.2. στο πλαίσιο της προσαρµοσµένης επανάχρησης (adaptive
reuse). Ο σεβασµός στις κατασκευαστικές αρχές του αρχικού κτιρίου, σ’ αυτήν την περίπτωση επικεντρώνεται
τόσο στη µορφολογία του, όσο και στη σύνθεση ενός τυποποιηµένου συστήµατος οργάνωσης, µε
επαναλαµβανόµενο απλό ρυθµό. Η αναδιαµόρφωση ενός υπάρχοντος, εγκαταλειµµένου, βιοµηχανικού χώρου
τοποθετεί τη βιοκλιµατική αρχιτεκτονική και στο πεδίο της επανάχρησης της βιοµηχανικής κληρονοµιάς, το
οποίο αποτελεί ζήτηµα όχι µόνο σεβασµού της µνήµης, αλλά και του περιβάλλοντος, εφόσον ένα κτίριο σε
διαδικασία «απόρριψης», αντί να κατεδαφιστεί, αξιοποιείται εκ νέου µε νέα χρήση.

Εικόνα 7.3.31. Ο εσωτερικός χώρος της αποθήκης πριν την αναδιαµόρφωση. Αρχιτέκτονας Arjan Luiten. Σύµβουλοι
Westerduin Eric και Tom Bosschart (διευθυντής) Πηγή: Except Integrated Sustainability

Εικόνα 7.3.32. Ο εσωτερικός χώρος µετά την αναδιαµόρφωση. Αρχιτέκτονας Arjan Luiten. Σύµβουλοι Westerduin Eric
και Tom Bosschart (διευθυντής) Πηγή: Except Integrated Sustainability

Βιβλιογραφία
Θεµατική βιβλιογραφία

Alexandri E., Jones P., (2008). Temperature decreases in an urban canyon due to green walls and green roofs
in diverse climates, Building and Environment, 43 (4), 480 – 493.
Allard Fr., (ed.) (1999). Natural Ventilation in Buildings– A Design Handbook. London: James & James
Science Publishers.
Anink D., Boonstra C., and Mak J., (1995). Handbook of Sustainable Building: An Environmental Preference
Method for Choosing Materials in Construction and Renovation. London: James and James Science
Publishers.
Arnold D., (2004). Airy offices create 15% work boost. Building Design. 1634: 5.
Asimakopoulos D.N., Asimakopoulos V.D., Chrisomallidou N., Klitsikas N., Mangold D., Michel P.,
Sandamouris M., and Tsangrassoulis A., (2011). Energy and Climate in the Urban Built Environment.
USA and Canada: Routledge.
Asimakopoulos M., Santamouris D, (ed.), (1999). Passive Cooling in Buildings. London: James and James
Science Publishers.
Bartolo H., et al.(ed.) (2013). Green Design, Materials, and Manufacturing Process. Proceedings of the 2nd
International Conference on Sustainable Intelligent Manufacturing, Portugal, Lisbon. June 26-29,
2013. London: Taylor and Francis Group.
Bass B., Krayenhoff E.S, Martilli A, and Stull R.B, (2003).The impact of green roofs on Toronto’s urban heat
island. Proceedings of the First North American Green Roof Conference: Greening Rooftops for
Sustainable Communities, Chicago.
Behling S., Behling St., Shindler ., (2000). Sol power: The evolution of solar architecture. London, Munich:
Prestel.
Berman A., (2008). Green Design. London: Frances Lincoln.
Bonda P. (2014). Sustainable Commercial Interiors. Hoboken, N. Jersey: Jon Whiley & Sons, Inc.
Bonda P., Sosnowchik K., (2007).Sustainable Commercial Interiors. New Jersey: John Wiley and Sons.
Breeam http://products.bre.co.uk/breeam/index.html Environmental performance assessment method of both
new and existing non residential buildings.
Burton S., (ed.), (2002). Energy-Efficient Office Refurbishment. London: James & James Science Publishers.
Edwards B.W., Naboni E., (2013) (3rd ed.). Green Buildings Pay: Design, Productivity and Ecology. Oxford:
Routledge.
Edwards S., Bartlett E., and Dickie I. (2000).Whole Life Costing and Life Cycle Assessment for Sustainable
Building Design, BRE Digest 452. British Research Establisment.
Fairs M., Dixon T., (2009). Green Design: Creative Sustainable Designs for the Twenty-first Century. Carlton
Foster K., Stelmack A, and Hindman D, (2006). Sustainable Residential Interiors. Hoboken, New Jersey:
John Wiley and Sons.
Harrison A., Wheeler P., and Whitehead C.,(ed.), (2003).The Distributed Workplace: Sustainable Work
Environments. USA: Routledge.
Hase, B., Heerwagen, J., 2001. Building Biophilia: Connecting People to Nature in Building Design,
Environmental Design & Construction, March 1st.
Heerwagen J. (2000). Green buildings, organizational success, and occupant productivity. Building Research
and Information. 28 (5): 353-367.
Hernadez S., Brebbia C.A., and De Wilde W. P., (ed.), (2010).Eco Architecture III: Harmonization Between
Architecture and Nature. UK: Wit Press.
Johson V. B., (2011), (2nd ed.). Green Vitruvius: Principles and Practice of Sustainable Architectural Design.
UK: Earthscan Ltd.
Jones L., (ed.) (2008). Environmentally Responsible Design: Green and Sustainable Design for Interior
Designers. Canada: John Wiley and Sons, Inc.
Kibert Ch. J.,(3rd ed.) (2012). Sustainable Construction: Green Building Design and Delivery. Hoboken, New
Jersey: John Wiley and Sons.
Krygiel E., Nies B., (2008). Green BIM: Successful Sustainable Design with Building Information Model.
Indiana: Wiley Publishing Inc.
Kuppaswamy I., (2015). Sustainable Architectural Design: An Overview. Oxford: Routledge.
Maclean I. M.D., Wilson R., J., (2011). Recent Ecological Responses to Climate Change support Predictions
of High Extinction Risk. Proceedings of the National Academy of Science, U S A. 2011 Jul 26;
108(30): 12337–12342.
McLennan, J. F., (2004).The Philosophy of Sustainable Design: The Future of Architecture. Kansas City,
Missouri: Ecotone.
Moxon S., (2014). Sustainability in Interior Design. London: Laurence King Pub.
Nakamura Y., Oke T.,(1988). Wind, temperature and stability conditions in an east-west oriented urban
canyon, Atmos. Environment, 22, σελ. 2691-2700.
Ozolins P., (2015). Sustainability and Scarcity: A handbook for Green Design and Construction in
Developing Countries. Oxford: Routledge.
Peuser F., Remmers K.-H. and Schnauss M., (2002). Solar Thermal Systems. London, James & James Science
Publishers.
Robertson M., (2014). Sustainability: Principles and Practice. Oxford: Routledge.
Susca T., Gaffin S. R., Dell’ Osso G. R., (2011). Positive effects of vegetation: Urban Heat Island and Green
Roofs, Environmental Pollution 159, σελ. 2119-2126.
Williams D. E., (2006). Sustainable Design: Ecology, Architecture, and Planning. Hoboken, New Jersey:
John Wiley and Sons.
Wilson W.G., (2011).Constructed Climates a primer on urban environments. The University of Chicago
Press, Chicago.
Yudelson J., Meyer U., (2013). The World’s Greenest Buildings: Promise Versus Performance in Sustainable
Design. Oxford: Routledge.
Γεωργιάδου Ζ, (2005).∆οµικά και διακοσµητικά Υλικά. Αθήνα: Εκδόσεις Ίων.
Γιάννας, Σ., (2001). Περιβαλλοντικός σχεδιασµός κτιρίων και περιβάλλοντος χώρου. Πάτρα: Ελληνικό
Ανοικτό Πανεπιστήµιο, τόµος Α, σελ. 177-178.
Ευθυµιόπουλος Η.(συντονιστής), (2000). Οικολογική ∆όµηση .Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνικά Γράµµατα, ∆ΙΠΕ.
Καλογιαννίδου- Πάσχου Β., (2009). Κτίρια Γραφείων και Περιβαλλοντικός Σχεδιασµός. Αθήνα: Ίων.
Κοσµόπουλος Π., (επιµ), (2008). Κτίρια, Ενέργεια και Περιβάλλον. Θεσσαλονίκη: University Studio Press,
Καρανίκα Σ., Κοσµόπουλος Ι., Ελεύθεροι Αστικοί Χώροι και Πράσινο, σελ. 167-190. Καρανίκα, Σ.
και Κοσµόπουλος Ι. (2008) Ελεύθεροι Αστικοί Χώροι και Πράσινο, στο Π. Κοσµόπουλος (επ.)
Κτίρια, Ενέργεια και Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σσ.167-190.
Τσίπηρας Κ., Τσίπηρας Θ., (2005). Οικολογική Αρχιτεκτονική. Βιοκλιµατική Αρχιτεκτονική, Οικολογική
∆όµηση, Γεωβιολογία, Εσωτέρα Αρχιτεκτονική. Αθήνα: Κέδρος.

∆ιαθεµατική βιβλιογραφία

Benyus J., (2002).Biomimicry: Innovation Inspired by Nature. USA: Harper Perennial.

Berman, M., et al., (2008).The Cognitive Benefits of Interacting with Nature. Psychological Science, 19 (12),
σελ. 1207-12.
Canter D., (1999), Κοσµόπουλος Π. (µτφρ.). Περιβαλλοντική Ψυχολογία. Θεσσαλονίκη: University Studio
Press.
Chapman J., (2015),(2nd ed.) Emotional Durable Design: Objects, Experiences and Empathy. London, N.
York: Routledge.
Gibson J J., (2002), Γολέµη Α., Πουρκός Μ. (µτφρ.). Η Οικολογική Προσέγγιση στην Οπτική Αντίληψη.
Αθήνα: Gutenberg, Κ.& Γ. ∆αρδιανός.
Hawken P, Lovins A., Hunter A., (1999). Natural Capitalism: Creating the Next Industrial Revolution.
London: Earthscan Publications Ltd.
Kaplan, R. Kaplan S., (1989). The Experience of Nature: A Psychological Perspective. Cambridge University
Press.
Oke T., R., (1987) (2nd ed.). Boundary Layer Climates. U.K: Routledge.
Rocca A, (2007).Natural Architecture. New York: Princeton Architectural Press.
Vischer J.,(2004). Space Meets Status: Designing workspace Performance. USA: Routledge.
Συγκολλιτού Ε., (2009). Περιβαλλοντική Ψυχολογία. Αθήνα : Ελληνικά Γράµµατα.

Κριτήρια αξιολόγησης

Κριτήριο αξιολόγησης 1
Αναφέρατε συνήθεις περιπτώσεις όπου χρησιµοποιούνται ινοσανίδες (νοβοπάν, MDF) σε χώρους γραφείων.
Προτείνετε ασφαλή και φιλικά υλικά αντικατάστασης τους σε κείµενο 150 λέξεων.

Απάντηση/Λύση 1
Εκτεταµένη χρήση ινοσανίδων σε χώρους γραφείων γίνεται σε έπιπλα (τραπέζια, βιβλιοθήκες, αρχειοθήκες,
κ.ά.), καθώς και σε πατώµατα τύπου laminate µε επικάλυψη φύλλου πολυµερούς. Μπορείτε να συντάξετε
πίνακα µε έπιπλα και χρησιµοποιούµενα υλικά, καθώς και προτάσεις αντικατάστασης τους. Από τα πιο
συνήθη υλικά αντικατάστασης, µε χαµηλό κόστος, για την κατασκευή επίπλων, είναι οι ξυλόπλακες από
κόντρα πλακέ (αντικολλητή ξυλεία) και το πλακάζ (πηχοσανίδες). Σε ό,τι αφορά τις επενδύσεις πατωµάτων,
το καταλληλότερο υλικό, το οποίο µπορεί να τοποθετηθεί και να συντηρηθεί είναι το φυσικό ξύλο.

Κριτήριο αξιολόγησης 2
Να εντοπίσετε και να καταγράψετε σε κείµενο 300 λέξεων τα βιοκλιµατικά χαρακτηριστικά του γραφείου
«Barbarian», από το αρχιτεκτονικό γραφείο του σχεδιαστή Clive Wilkinson, που έχει παρουσιαστεί στο
Κεφάλαιο 3 (υποκεφάλαιο 3.3.4).

Απάντηση/Λύση 2
Στην απάντησή σας µπορείτε να αντλήσετε στοιχεία από το φύλλο βελτίωσης των βιοκλιµατικών
χαρακτηριστικών του γραφείου. Μπορείτε να περιλάβετε τον προσανατολισµό του κτιρίου, τα ανοίγµατα, τον
αερισµό, τα υλικά που έχουν χρησιµοποιηθεί στον εσωτερικό χώρο, τις διαδικασίες ανακύκλωσης που
εισάγονται και εφαρµόζονται.
 8. ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗ ΚΤΙΡΙΩΝ ΩΣ ΧΩΡΩΝ ΓΡΑΦΕΙΩΝ

Σύνοψη
Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζονται επιλεγµένες περιπτώσεις προσαρµοσµένης επανάχρησης υπαρχόντων
κτιρίων µε τροποποίηση χρήσης ή προσθήκες. Η επαναχρησιµοποίηση κτιρίων ιστορικής µνήµης ως φορέων του
πνεύµατος της εποχής που εκπροσωπούν, αποτελεί ένα ευρύ πολυσύνθετο πεδίο µε κατευθύνσεις, παραδοχές,
νοµοθετικό πλαίσιο, κατασκευαστικές πρακτικές κ.ά., τα οποία δεν µπορούν να παρουσιαστούν, έστω και
συνοπτικά, σ’ ένα κεφάλαιο. Έτσι, η ενότητα αυτή έρχεται ως «συµπλήρωµα» του σχεδιασµού, ο οποίος σέβεται
το περιβάλλον. Συνεπώς αντιµετωπίζεται µε τη διάσταση της «οικονοµίας»- υλικών, τεχνικών, ενέργειας κ.λπ., η
οποία προκύπτει από την προσαρµογή ενός κτιρίου µιας άλλης εποχής, που υπάρχει και ξαναγίνεται βιώσιµο,
για να εξυπηρετήσει µια νέα χρήση.

Προαπαιτούµενη γνώση
Οι προαπαιτούµενες γνώσεις είναι το κεφάλαιο 7. Ως θεωρητικό υπόβαθρο µπορούν να χρησιµοποιηθούν τα
βιβλία: Ζήβας ∆. Α., (1997). Τα µνηµεία και η Πόλη. Αθήνα: Libro και Λάββας Γ. Π, (2010). Ζητήµατα
Πολιτιστικής ∆ιαχείρισης. Αθήνα: εκδοτικός οίκος Μέλισσα.

8.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗΣ ΧΡΗΣΗΣ

«Εκ παραδοχής, τα περισσότερα παλιά κτίρια είναι αναντικατάστατα, γεγονός που, στα µάτια πολλών
ανθρώπων, τους προσδίδει µια ιδιαίτερη, απειλούµενη θέση. Η επιθυµία να σωθούν αυτά τα κτίρια µπορεί να
βασιστεί σε ορθολογική σκέψη ή σε συναισθηµατικό δογµατισµό ή, ακόµη, σε κάποιον συνδυασµό και των δύο.
Το κίνητρο κάποιου να διατηρήσει µια δοµή, µπορεί να εκκινεί από έναν προσωπικό δεσµό ή τον φόβο ότι µια
νέα δοµή θα είναι κατώτερη του προϋπάρχοντος κτιρίου. Άλλοι, πάλι, οδηγούνται στη σωτηρία ενός παλιού
κτιρίου από το ενδιαφέρον τους να διατηρήσουν σηµαίνουσες αρχιτεκτονικές ποιότητες. Χειροποίητες όψεις και
στοιχεία διακόσµου εσωτερικών χώρων, µεγάλα παράθυρα, πρόσβαση σε άπλετο φυσικό φωτισµό και
ψηλοτάβανοι χώροι χαρακτηρίζουν παλιά κτίρια και απαντώνται όλο και λιγότερο σε νέα κτίρια. Η διατήρηση
αυτών των λεπτοµερειών είναι σχεδόν καθολικά επιθυµητή». Charles Bossies (2012)1.
Η επανάχρηση κτιρίων δεν αποτελεί νέο φαινόµενο. Σε όλες τις ιστορικές περιόδους, κτίρια που
υπήρχαν µετέτρεψαν τη χρήση τους, προσανατολισµένα, σε παλαιότερες εποχές, σε συµβολικές
τροποποιήσεις, που µπορούσαν να συσχετιστούν µε τη θρησκεία (π.χ. µετατροπή αρχαίου ναού σε
χριστιανικό) ή τον πολιτισµό. Η διαδικασία διαδοχής από τη µια χρήση στην άλλη δεν περιορίζεται σ’ αυτές
τις τροποποιήσεις, αλλά και σε άλλες, ενώ φαίνεται να είναι αναµενόµενη και αποτελεί µέρος µιας
φυσιολογικής, αργής εξέλιξης που συµπορεύεται µε τον χρόνο. Η συνεισφορά των κτιρίων στην κοινωνική
και πολιτισµική ταυτότητα των πόλεων, ή γενικότερα των περιοχών όπου τοποθετούνται, εστιάζεται στην
ανάπτυξη δυναµικών «ζώντων» πεδίων που βοηθούν στην ερµηνεία του πνεύµατος και του χαρακτήρα του
τόπου, µε όρους αισθητικών αξιών και χρήσης. Ο ∆ιονύσης Ζήβας (1997) σηµειώνει: «Το αρχιτεκτονικό έργο
πέρα από τις προθέσεις της εποχής και της κοινωνίας που το δηµιούργησε- επειδή το χρειαζόταν,- πέρα από το
πνεύµα αυτής της εποχής και τις αντιλήψεις που το έργο αυτό εκφράζει, πέρα ακόµη και από τις προθέσεις του
αρχιτέκτονα που το σχεδίασε και το κατασκεύασε, το κτίριο εξαναγκάζεται τώρα να δεχθεί να υπηρετήσει νέες
λειτουργίες και, µε τη σειρά του, εξαναγκάζει τις νέες αυτές λειτουργίες να ενταχθούν στον ήδη προκαθορισµένο
χώρο του, στην ήδη προκαθορισµένη µορφή του. ∆ηµιουργείται έτσι µοιραία, µια σύγκρουση ανάµεσα στις δύο
αυτές αντίθετες διαδικασίες– και στις δύο διαφορετικές πραγµατικότητες- και κατά συνέπεια, ένας συµβιβασµός,
που θα οδηγήσει στο τελικό- το κάθε φορά τελικό- αποτέλεσµα».2
Η προσαρµοσµένη επανάχρηση (adaptive reuse), ως στρατηγική αειφόρου ανάπτυξης και
σχεδιασµού (Ecological Sustainable Development)3, αποτελεί ένα πεδίο αυξανόµενου ενδιαφέροντος, που

1
Bossies Ch., (2012). Old Buildings, New Designs: Architectural Transformations. New York: Princeton Architectural
Press, σελ.18.
2
Ζήβας ∆., (1997). Τα µνηµεία και η Πόλη. Αθήνα: Libro, σελ. 114.
3
Ο όρος Ecological Sustainable Development έχει υιοθετηθεί και ενσωµατωθεί σε εθνικές στρατηγικές, σε χώρες όπως η
Αυστραλία, που το 1992, τον προσδιορίζει ως «χρήση, συντήρηση και βελτίωση των πόρων της κοινότητας, έτσι ώστε οι
οικολογικές διαδικασίες, από τις οποίες εξαρτάται η ζωή να διατηρούνται και η συνολική ποιότητα ζωής, τώρα και στο
µέλλον να µπορεί να βελτιωθεί» σελ.17.
εντάσσεται σε µια συνολική στρατηγική διατήρησης της ιστορικής µνήµης και της διαχρονικής εξέλιξης του
κτιριακού περιβάλλοντος, διαµέσου της διατήρησης της αρχιτεκτονικής πολιτισµικής κληρονοµιάς µε στοιχεία
αειφορικού σχεδιασµού. Έτσι διαπιστώνεται µια αυξανόµενη αποδοχή των κτιρίων που ήδη υπάρχουν και
προσφέρουν ευκαιρίες µε την επαναχρησιµοποίηση τους, αφενός συνεισφέροντας στην ιστορική συνέχεια,
αφετέρου αναζωογονώντας περιοχές που ερειπώνονται και αποσυντίθενται, µε οικολογικούς όρους. Τα κτίρια
που διατηρούνται οδηγούν στην ανάγνωση του παρελθόντος και στην κατανόηση των αξιών που φέρουν στο
µέλλον. Ο Γεώργιος Λάββας (2010) επισηµαίνει σχετικά µε την αυξητική τάση διατήρησης τόσο των
επιφανών, όσο και των απλών, απέριττων αρχιτεκτονικών δηµιουργηµάτων, ότι «η τάση αυτή δεν είναι ένα
επιδερµικό φαινόµενο ή υπόθεση µιας µικρής οµάδας αρχαιολατρών, ροµαντικών ή φυσιολατρών ή οικολόγων,
αλλά αφορά σε µια γενική και βασική ανάγκη της ανθρώπινης ύπαρξης». «Η τάση αυτή του καιρού µας είναι και
δραµατική και πρωτότυπη. Πρωτότυπη, γιατί η στροφή αυτή στις ρίζες και στην κατανόηση της πολιτιστικής και
φυσικής κληρονοµιάς και όχι στην επιλογή και µίµηση µίας τεχνοτροπίας αρχιτεκτονικής ή άλλης από το
παρελθόν, πρώτη φορά συµβαίνει σε τέτοια έκταση και βάθος και ακόµη σε κλίµακα οικουµενική. ∆ραµατική,
γιατί δεν είναι απόρροια µίας ελεύθερης επιλογής, αλλά µίας αδήριτης ανάγκης»4.
Η κλίµακα ενδιαφέροντος σ’ αυτήν την κατεύθυνση µπορεί να περιλάβει από σηµαντικά ιστορικά
κτίρια χαρακτηρισµένα ως διατηρητέα µνηµεία, έως λιγότερο σηµαντικές περιπτώσεις, που ωστόσο φέρουν
τον χαρακτήρα µιας περιόδου, ή το ίχνος ενός γεγονότος και αποτελούν θραύσµατα µιας συνολικής εικόνας.
Σ’ αυτό το πνεύµα, οι Esther Yung και Edwin Chan (2012), o Markus Berger (2013), και οι Stanley Rabun και
Richard Kelso (2009) διατυπώνουν την άποψη, υιοθετώντας ολιστικές προσεγγίσεις, ότι η προσαρµοσµένη
επανάχρηση αρχιτεκτονικών κελυφών πολιτισµικής κληρονοµιάς συνεισφέρει στην αειφορία των πόλεων,
ενσωµατώνοντας οικονοµικές, κοινωνικές, περιβαλλοντικές και αστικές πολιτικές. Οι Peter A. Bullen και Peter
E. D. Love (2009, 2011), σε µια διαδικασία προσδιορισµού συνθηκών σε περιοχές µε κτίρια και σηµεία
ενδιαφέροντος, συµπεραίνουν ότι σε κάποιες περιπτώσεις τα υπάρχοντα κτίρια περιττεύουν, όταν η χρήση για
την οποία σχεδιάστηκαν εκλείπει και εισηγούνται ένα πρότυπο, στο οποίο προσδιορίζουν τις παραµέτρους που
θα έπρεπε να ληφθούν υπόψη για την κρίσιµη απόφαση της διατήρησης ενός υπάρχοντος κτιρίου ή της
εγκατάλειψης και κατεδάφισής του. ∆ιαµέσου αυτού διαπιστώνουν, ανάµεσα σε άλλα θετικά χαρακτηριστικά
της διαδικασίας προσαρµογής χρήσης, τη δυνατότητα να ελαχιστοποιηθεί η εξάντληση πολιτισµικών πόρων,
οι οποίοι δεν θα µπορούσαν ν’ ανανεωθούν διαφορετικά. Ωστόσο, ως µια σηµαντική παράµετρο διατήρησης
θεωρούν τη δυνατότητα του κτιρίου που διατηρείται να προσαρµοστεί σε νέα χρήση, συνεκτιµώντας και τη
γενική κατάσταση και τις ενέργειες που απαιτούνται, αλλά και την αξία του σε σχέση µε την περίοδο που
εκπροσωπεί: αισθητική, πολιτισµική, κοινωνική και περιβαλλοντική. Παρά το ότι τα κτίρια που
τροποποιούνται µπορεί να µην πληρούν την περιβαλλοντική απόδοση και τα σχεδιαστικά πρότυπα στο βαθµό
που τα πληροί µία σύγχρονη κατασκευή, το γεγονός ότι εξοικονοµούν ενεργειακούς πόρους αποτελεί σηµαντική
παράµετρο για τη διατήρησή τους. Η συντήρησή τους, ωστόσο, δεν περιορίζεται σ’ αυτήν την απόδοση όπως
είναι φυσικό, αλλά εστιάζεται στον σεβασµό και στη διατήρηση της µορφής και του ιστορικού περιεχοµένου
τους, προσδίδοντάς τους σύγχρονα χαρακτηριστικά που θα τους δώσουν αξία συνέχειας στο µέλλον. Κάποια
από τα κριτήρια που φαίνεται να καθιερώνονται είναι η εγκατάσταση χρήσης που είναι συµβατή µε τον
χαρακτήρα και τις χρήσεις της ευρύτερης περιοχής. Ακόµη, ενισχύεται η ανάπτυξη ενός διαλόγου ανάµεσα στα
ίχνη των περιόδων, τροποποιήσεων, προσθηκών που υπάρχουν και διατηρούνται µε επιλογή στο σώµα του
κτιρίου και των σύγχρονων επεµβάσεων που πραγµατοποιούνται για την επαναχρησιµοποίηση του.

8.2.ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΓΡΑΦΕΙΩΝ ΣΕ ΠΡΟΫΠΑΡΧΟΝΤΑ ΚΤΙΡΙΑ

Η χρήση υπαρχόντων κτιρίων για χώρους γραφείων αποτελεί µια συχνή περίπτωση και περιλαµβάνει ένα
πλήθος κελυφών, φορέων µνήµης διαφορετικών ιστορικών περιόδων, που εκφράζονται µε ποικίλες
πολιτισµικές ταυτότητες και χρήσεις. Ένας από τους σηµαντικότερους στόχους της διατήρησης ενός κτιρίου
µε τροποποίηση του σκοπού λειτουργίας του, είναι, όπως σηµειώνει ο ∆ιονύσης Ζήβας (1997), η δικαίωση
του τελικού αποτελέσµατος, παρά τις παραχωρήσεις που η νέα χρήση θ’ αναγκαστεί να κάνει για να
προσαρµοστεί σ’ ένα προσχεδιασµένο κέλυφος. Η δικαίωση αυτή αναφέρεται τόσο στη διατήρηση των
στοιχείων αυθεντικότητας του έργου, όσο και στην εξυπηρέτηση σύγχρονων αναγκών. Αν επιχειρούσαµε να
διακρίνουµε το είδος των κτιρίων, η χρήση των οποίων τροποποιείται συχνότερα για να µετατραπούν σε
χώρους γραφείων, θα λέγαµε ότι τα βιοµηχανικά κτίρια ή κτίρια βοηθητικών χρήσεων (αποθήκες, γκαράζ
κ.ά.) µε ενιαίους χώρους και µικρότερο αριθµό κτιριοδοµικών περιορισµών, είναι αυτά που προσφέρονται γι’
4
Λάββας Γ. Π, (2010). Ζητήµατα Πολιτιστικής ∆ιαχείρισης. Αθήνα: εκδοτικός οίκος Μέλισσα. Σελ.100.
αυτήν τη χρήση, αφήνοντας περιθώρια πολλαπλών επιπέδων ανάγνωσης και ερµηνείας του νοήµατος και του
περιεχοµένου των επεµβάσεων. Η αποµάκρυνση των βιοµηχανιών και βιοτεχνιών από τα αστικά κέντρα, ή η
επέκταση των πόλεων, αφήνει πληθώρα τέτοιων χώρων, που είναι καταδικασµένοι να παραµείνουν
αχρησιµοποίητοι, αν δεν τροποποιηθούν και προσαρµοστούν σε νέες χρήσεις. Έτσι, η επιδίωξη διατήρησης
του κτιριακού πλούτου δεν µπορεί παρά να περιλάβει τόσο απλά και ταπεινά έργα, όσο και διακεκριµένα
µεµονωµένα κτίρια ως εξαιρετικές περιπτώσεις. Τα µικρά ταπεινά κτίρια, όµως, αποτελούν ένα σύνολο
εξαιρετικά ευάλωτο τόσο στις δραστικές αλλοιώσεις, όσο και στην παραµέληση και την ερείπωση,
συγκρινόµενα µε τα αναγνωρισµένα κτίρια µεγάλης κλίµακας. Ωστόσο, όσο και αν, µεµονωµένα τα κτίρια
αυτά δεν κρίνονται απαραίτητα να διατηρηθούν ως µοναδικά δείγµατα της αρχιτεκτονικής µίας περιόδου, η
θεώρηση τους ως συνόλου είναι αντιπροσωπευτική και αναγνωρίσιµη σε οικιστικά σύνολα αστικών
περιοχών. Η διαδικασία παρεµβάσεων που θα ακολουθηθεί στηρίζεται κυρίως στον εκσυγχρονισµό όλων αυτών
των κτιρίων, ώστε να προσφέρουν σύγχρονες ανέσεις συµβατές µε τη νέα χρήση τους, µε ζητούµενο τη συνέχεια
της ταυτότητας τους: τη διατήρηση της κλίµακας, του χαρακτήρα και της αυθεντικότητας των µορφών τους. Οι
περιπτώσεις που ακολουθούν είναι ενδεικτικές του εύρους των κτιρίων, τα οποία µπορούν να
χρησιµοποιηθούν ως χώροι εργασίας γραφείου, παρά την προηγούµενη χρήση τους, και εισάγουν τον
αναγνώστη σ’ αυτήν την πρακτική, χωρίς ωστόσο να παρουσιάζουν το θέµα της επαναχρησιµοποίησης σε
όλες του τις πτυχές ως γνωστικό αντικείµενο εξαιτίας του εύρους και του βάθους του ζητήµατος.
Στο κέντρο της πόλης του Μεξικού (στην περιοχή Federal), ένα συγκρότηµα φτιαγµένο στις αρχές
του 20ού αιώνα µετατράπηκε σε γραφεία από τους αρχιτέκτονες R-zero, Alejandro Zárate και Edgar Velasco
(2011-2015). Το συγκεκριµένο συγκρότηµα κτιρίων, που φιλοξενούσε κατοικίες, έναν φούρνο και τα γραφεία
της Ένωσης Βιβλιοπωλών της χώρας, έχει συµπεριληφθεί από τη Σχολή Καλών Τεχνών του Μεξικού στον
κατάλογο µε τα αρχιτεκτονικά µνηµεία του τόπου, εξ’ αιτίας της ιστορικής, αισθητικής και πολιτιστικής του
αξίας. Το κτίριο αναπτύσσεται σε 3 ορόφους γύρω από ένα κεντρικό αίθριο, καλύπτοντας συνολικό εµβαδόν
2.330 τ.µ. και εξυπηρετεί τις ανάγκες τριών οργανισµών CDLE. (Εικόνες 8.2.1, 8.2.2, 8.2.3).

Εικόνα 8.2.1. Κάτοψη του 3 επιπέδων του κτιριακού συγκροτήµατος CDLE στο Μεξικό. Πηγή: Courtesy of R-
ZERO architects.
Εικόνα 8.2.2. Όψη κτιριακού συγκροτήµατος από το αίθριο. Πηγή: Courtesy of R-ZERO architects. Φωτογραφία: Jaime
Navarro, Moritz Bernoully.

Εικόνα 8.2.3. Πρόσοψη του διατηρητέου κτιριακού συγκροτήµατος στο Μεξικό. Πηγή: Domus (9-3-2015). Φωτογραφία:
Jaime Navarro, Moritz Bernoully. Ανάκτηση http://www.domusweb.it/en/news/2015/03/09/rzero_cdle_offices.html
Εικόνα 8.2.4. Εσωτερικός χώρος γραφείων CDLE στο Μεξικό. Πηγή: Courtesy of R-ZERO architects. Φωτογραφία:
Jaime Navarro, Moritz Bernoully.

Η διαχείριση του χώρου βασίστηκε στην ιδέα της επαναχρησιµοποίησής του, χωρίς κατασκευαστικές
επεµβάσεις ή προσθήκες, αφήνοντας τα στοιχεία του κελύφους στην αρχική τους µορφή µε τις εµφανείς
τούβλινες τοιχοποιίες και τα χωρίσµατα, µε µικρές συντηρήσεις εκεί όπου υπήρχαν περισσότερες φθορές από
τον χρόνο. Αυτήν την επιλογή διευκόλυνε η καλή κατάσταση του κτιρίου, το οποίο χρειαζόταν µόνο
συντηρήσεις µικρής κλίµακας. Το σύνολο των χώρων λειτουργεί µε παύσεις – λειτουργικά κενά, που
διαδέχονται τους λειτουργικούς χώρους, αναγκάζοντας τον επισκέπτη- περιπατητή να διανύσει φωτεινές
διαδροµές από τον ένα γραφειακό χώρο στον άλλο. (Εικόνες 8.2.4, 8.2.8). Η απλή αυτή διάρθρωση
δηµιουργεί ευελιξία στη διανοµή και αναδιανοµή των χώρων, ανάλογα µε τις ανάγκες που δηµιουργούνται.
Στο ισόγειο του συγκροτήµατος τοποθετούνται 3 αίθουσες συνεδριάσεων, που µπορούν να φιλοξενήσουν έως
75 άτοµα. Τα γραφεία διαθέτουν µια ελάχιστη επίπλωση, εναρµονισµένη µε σύγχρονα σχεδιαστικά πρότυπα
και οπτική επαφή µε τον περιβάλλοντα χώρο και το κεντρικό αίθριο. (Εικόνες 8.2.5, 8.2.6, 8.2.7).

Εικόνα 8.2.5. Γραφείο CDLE. Πηγή: Courtesy of R-ZERO architects. Φωτογραφία: Jaime Navarro, Moritz Bernoully.
Εικόνα 8.2.6. Γραφείο CDLE, µε έπιπλα σχεδιασµένα από τους R-ZERO και καθίσµατα της εταιρείας Herman Miller-
κάθισµα επισκεπτών σχεδιασµένο από τον Eames. Πηγή: Courtesy of R-ZERO architects. Φωτογραφία: Jaime Navarro,
Moritz Bernoully.

Εικόνα 8.2.7. Γραφείο CDLE, µε έπιπλα σχεδιασµένα από τους R-ZERO και καθίσµατα Herman Miller. Πηγή: Courtesy
of R-ZERO architects. Φωτογραφία: Jaime Navarro, Moritz Bernoully.
Εικόνα 8.2.8. Εσωτερικός διάδροµος, όπου διακρίνεται συνδετικός χώρος δύο τµηµάτων µε ελαφριά διαφανή στέγαση που
φωτίζει τον χώρο. Πηγή: Courtesy of R-ZERO architects. Φωτογραφία: Jaime Navarro, Moritz Bernoully.

Το «crystal forest» (κρυστάλλινο δάσος) είναι το κτίριο όπου στεγάζονται τα γραφεία της εταιρείας
«Except Integrated Sustainability», η οποία ειδικεύεται στη µελέτη και την έρευνα της βιωσιµότητας στο
Άµστερνταµ της Ολλανδίας. Ήταν µια εγκαταλειµµένη αποθήκη που µετατράπηκε σε γραφείο-θερµοκήπιο
(2013), µ’ ένα ελαφρύ, αρθρωτό δοµικό σύστηµα µε µεταλλικούς φορείς, που διαµόρφωσε το κεντρικό
επίπεδο- πατάρι εργασίας και επιµέρους χώρους. (Εικόνα 8.2.9.) Το σύστηµα αυτό µε απλούστατες
διαδικασίες µπορεί ν’ αποσυναρµολογηθεί και να µεταφερθεί σε άλλον χώρο ή τοποθεσία, ή να τροποποιηθεί
προσαρµοζόµενο σε νέες ανάγκες. Το κέλυφος συντηρήθηκε και δέχτηκε µικρές τροποποιήσεις, όπως η
τοποθέτηση ανακλαστικών- κατοπτρικών επιφανειών, δεξιά και αριστερά του ανοίγµατος της οροφής, απ’
όπου εισέρχεται ο φυσικός φωτισµός. (Εικόνα 8.2.10). Οι επιφάνειες αντανακλούν την εικόνα της φύτευσης
του χώρου, αλλά και το φως. Μια δεύτερη τροποποίηση στο κέλυφος ήταν η προσθήκη µιας εσωτερικής
υάλινης επιδερµίδας. (Εικόνα 8.2.11). Η οργανωτική δοµή χρησιµοποιεί την ανοικτή διάταξη µε ατοµικά
γραφεία ή τα ίδια ενωµένα ανά δύο ή τέσσερα για οµαδική εργασία. (Εικόνα 8.2.12). Τόσο στο πατάρι, όσο
και στον ισόγειο χώρο παρεµβάλλονται καθιστικές στάσεις για χαλαρές συναντήσεις και ατοµική εργασία. Τα
υλικά που έχουν χρησιµοποιηθεί είναι, εκτός από το γυαλί και το µεταλλικό σύστηµα στήριξης, φυσικό ξύλο
σε πατώµατα και τραπέζια, καθώς και καθιστικά από µέταλλο. (Εικόνα 8.2.13).
Στο κτίριο έχουν εφαρµοστεί µέθοδοι συλλογής του βρόχινου νερού, το οποίο τροφοδοτεί απευθείας
τα φυτά που υπάρχουν σε αφθονία στον χώρο, ή αποθηκεύεται σε δοχεία µε θρεπτικές ουσίες για να
διοχετευτεί σ’ αυτά αργότερα. Τα ίδια τα φυτά, πέρα από την ανανέωση του ατµοσφαιρικού αέρα,
χρησιµοποιούνται ως σύστηµα σκίασης των υαλοστασίων, καθώς και ως ηχοαπορροφητικά και διαχωριστικά
στοιχεία.
Ο σεβασµός στις κατασκευαστικές αρχές του αρχικού κτιρίου, σ’ αυτήν την περίπτωση επικεντρώνεται
τόσο στη µορφολογία του, όσο και στη σύνθεση ενός τυποποιηµένου συστήµατος οργάνωσης, µε
επαναλαµβανόµενο απλό ρυθµό. Η κεντρική ιδέα προσαρµόζεται εύκολα και σε άλλες περιπτώσεις ανάλογων
αποθηκών στην περιοχή, γεγονός που αποτελεί ζητούµενο για τους σχεδιαστές του χώρου. Η αναδιαµόρφωση
ενός υπάρχοντος, εγκαταλειµµένου, βιοµηχανικού χώρου τοποθετεί τη βιοκλιµατική αρχιτεκτονική και στο
πεδίο της επανάχρησης της βιοµηχανικής κληρονοµιάς, το οποίο αποτελεί ζήτηµα, όχι µόνο σεβασµού της
µνήµης, αλλά και του περιβάλλοντος, εφόσον ένα κτίριο σε διαδικασία «απόρριψης», αντί να γκρεµιστεί
αξιοποιείται εκ νέου µε άλλη χρήση.
Εικόνα 8.2.9. Ο εσωτερικός χώρος της αποθήκης πριν την αναδιαµόρφωση. Αρχιτέκτονας Arjan Luiten. Σύµβουλοι
Westerduin Eric και Tom Bosschart (διευθυντής). Πηγή: Except Integrated Sustainability.

Εικόνα 8.2.10. Ο εσωτερικός χώρος µετά την αναδιαµόρφωση. Αρχιτέκτονας Arjan Luiten. Σύµβουλοι Westerduin Eric
και Tom Bosschart (διευθυντής). Πηγή: Except Integrated Sustainability.

Εικόνα 8.2.11. Γενική άποψη από την είσοδο. Πηγή: Except Integrated Sustainability.
Εικόνα 8.2.12. Η οργανωτική διάρθρωση των γραφείων. Πηγή: Except Integrated Sustainability.

Εικόνα 8.2.13. Γενική άποψη από το πατάρι. Πηγή: Except Integrated Sustainability.

Το βιοµηχανικό κτίριο της δεκαετίας του 1940, «Ροµάντσο», του εκδότη Νίκου Θεοφανίδη
επαναχρησιµοποιήθηκε το 2013. Το κτίριο αποτελεί µια περίπτωση καθετοποιηµένης µονάδας παραγωγής,
όπου στεγάζονταν τα γραφεία και η εκτυπωτική µονάδα του δηµοφιλούς βιβλιοπεριοδικού Ροµάντσο, αλλά
και άλλων λαϊκών περιοδικών µεγάλης κυκλοφορίας όπως το Πάνθεον και η Βεντέτα. Η ιδέα της νέας
λειτουργίας του οφείλεται στον πολιτιστικό οργανισµό ΒIOS, που, σε συνεργασία µε την αρχιτεκτονική οµάδα
someOFnine (οµάδα Κατσαρού Βίκυ, Μαλισιάνου Αθηνά, Μητσόπουλος Βασίλης και Οικονοµόπουλος
Ανδρέας), δηµιούργησε ένα κτίριο µεικτών χρήσεων µε χώρους πολιτιστικών εκδηλώσεων στο υπόγειο,
ισόγειο και τον 1ο όροφο και µία «θερµοκοιτίδα» γραφείων, που προορίζονται για νέους δηµιουργούς στους 3
επόµενους ορόφους (2ο, 3ο, 4ο). (Εικόνες 8.2.14, 8.2.15). Το κτίριο τοποθετείται στο ιστορικό εµπορικό
κέντρο της Αθήνας και έχει συνολικό εµβαδόν 2.200 τ.µ. Οι δηµιουργοί του επαναχρησιµοποίησαν λειτουργικά
την ιδέα της καθετοποιηµένης παραγωγής, συνδέοντας τους δηµιουργικούς χώρους- γραφεία µε τους
κοινόχρηστους χώρους, όπου εκτίθενται τα έργα που παράγονται. Η βασική τροποποίηση στους ορόφους
γραφείων αφορά τον επιµερισµό των ενιαίων χώρων της βιοµηχανικής εγκατάστασης, σε διαφορετικά µεγέθη
γραφείων- από 20- 45 τ.µ. (Εικόνες 8.2.16, 8.2.17, 8.2.18, 8.2.19, 8.2.20, 8.2.22, 8.2.24). Αισθητικά και
κατασκευαστικά οι επεµβάσεις αναπαράγουν στοιχεία από την εποχή του αρχικού κτίσµατος: µωσαϊκά
δάπεδα, µεταλλικά κουφώµατα βαµµένα σε µαύρο χρώµα, το κουβούκλιο του ασανσέρ, δρύινα έπιπλα, κ.λπ.
(Εικόνα 8.2.21). Οι νέες κατασκευές µεταφέρουν την αίσθηση της συνέχειας της εποχής του κτίσµατος. Η
όψη του κτιρίου συντηρήθηκε, µαζί µε την ιστορική επιγραφή του, που λειτουργεί ως αναπόσπαστο µέρος της
ταυτότητας του.
Εικόνα 8.2.14. Κάτοψη Β ορόφου (τυπικού) γραφείων «θερµοκοιτίδας». Πηγή: someOFnine.
Εικόνα 8.2.15. Κάτοψη ∆ ορόφου γραφείων «θερµοκοιτίδας». Πηγή: someOFnine.

Εικόνα 8.2.16. Γραφείο. Φωτογραφία: © Παναγιώτης Ηλίας.

Εικόνα 8.2.17. Γραφείο. Φωτογραφία: © Παναγιώτης Ηλίας.

Εικόνα 8.2.18. Γραφείο. Φωτογραφία: © Παναγιώτης Ηλίας.

Εικόνα 8.2.19. Γραφείο. Φωτογραφία: © Παναγιώτης Ηλίας.

Εικόνα 8.2.20. Γραφείο. Φωτογραφία: © Παναγιώτης Ηλίας.

Η ιδέα της συγκρότησης χώρου δηµιουργικής ατοµικής εργασίας, µε χαρακτηριστικά

συλλογικότητας, ανταλλαγής ιδεών και δηµοσιοποίησης του δηµιουργικού έργου, είναι µία ιδέα εξασφάλισης
της βιωσιµότητας ιστορικών χώρων και ταυτόχρονα υποστήριξης των νέων δηµιουργών, µε υποδοµές που δεν
θα µπορούσαν να εξευρεθούν ατοµικά. Το αποτέλεσµα στην εικόνα των χώρων µπορεί να µη παράγει
εντυπωσιακά αισθητικά ερεθίσµατα, εξ’ αιτίας της οικονοµικών συνθηκών που κάθε νέος δηµιουργός
καλείται να αντιµετωπίσει στην Ελλάδα, όµως υποστηρίζει την αυτενέργεια, την εξατοµίκευση των χώρων µε
περιορισµένα µέσα, προάγοντας συνεργατικές, πολιτιστικές διαδικασίες. Κάθε µικρός χώρος αποκτά τα δικά
του χαρακτηριστικά µε το ύφος και τα µέσα που διαθέτει ο ένοικος του, συµβάλλοντας σε µια χωρική
αντίστιξη, έναντι της τυποποίησης και της µονότονης επανάληψης συµβατικών χώρων.
Εικόνα 8.2.21. ∆ιάδροµος ορόφου γραφείων. Φωτογραφία: © Παναγιώτης Ηλίας.

Εικόνα 8.2.22. Γραφείο. Φωτογραφία: © Παναγιώτης Ηλίας.

Εικόνα 8.2.23. Γραφείο. Φωτογραφία: © Παναγιώτης Ηλίας.

Εικόνα 8.2.24. Γραφείο. Φωτογραφία: © Παναγιώτης Ηλίας.

Η µετατροπή του δώµατος ενός διατηρητέου εκλεκτικιστικού νεοκλασικού κτιρίου στη Βιέννη της
Αυστρίας σε χώρο συνεδριάσεων για το δικηγορικό γραφείο Schuppich, Sporn, Winischhofer, Schuppich,
αποτελεί µια από τις πρώτες υλοποιηµένες περιπτώσεις αρχιτεκτονικής αποδόµησης (deconstruction). (1983-
87). Το αρχιτεκτονικό γραφείο Coop himmelb(l)au επέκτεινε τους λειτουργικούς χώρους που στεγάζονταν
στον τελευταίο όροφο του κτιρίου προς τα επάνω, σε έναν χώρο συνολικού ύψους 7,80µ. και εµβαδού 400
τ.µ., υπερβαίνοντας την ορθοκανονικότητα της συµβατικής δοµής, σε µια ιδέα ανατροπής και ανασύνθεσης
της πραγµατικότητας, που µέχρι τότε ίσχυε. (Εικόνες 8.2.25, 8.2.26). Ο χώρος υψώθηκε µε τη µορφή ενός
τεντωµένου τόξου, µε σκελετό στήριξης από χάλυβα, µε υαλοστάσια και κλειστά πτυχωτά τµήµατα. ∆εν
υπάρχουν γωνίες ή απολήξεις στην οροφή, ούτε συγκεκριµένες αναλογίες, υλικά ή χρώµατα, αλλά µόνο η
οπτικοποίηση της ενεργής γραµµής που συνδέει το δρόµο µε την επέκταση του κτιρίου, διαρρηγνύοντας την
οροφή που υπήρχε. Ο αρχιτέκτονας Wolf D. Prix χαρακτηρίζει την επίλυση του ως αναπαράσταση
αρχιτεκτονικής «λύσης γωνίας», µε τις διαφορετικές κατευθύνσεις της θέας του χώρου από µέσα και απέξω,
ν’ αναδεικνύουν την πολυπλοκότητα των χωρικών σχέσεων που εγκαθιστά. Η πτύχωση των επιφανειών
στέγασης µε τα διαφανή και αδιαφανή τµήµατα της, ελέγχει την ένταση του φυσικού φωτισµού και κατά
περίπτωση επιτρέπει ή αποκλείει τη θέα στο εξωτερικό περιβάλλον. (Εικόνες 8.2.27, 8.2.28). Το έργο
εκτέθηκε µαζί µε άλλα, σε έκθεση που πραγµατοποιήθηκε στη Νέα Υόρκη στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης
το 1988 µε τίτλο Deconstructivist Architecture.

Εικόνα 8.2.25. Κάτοψη αναδιαµόρφωσης οροφής δικηγορικού γραφείου στη Βιέννη (1983-87).Πηγή: © COOP
HIMMELB(L)AU. Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του coop-himmelb(l)au.
Εικόνα 8.2.26. Τοµή αναδιαµόρφωσης οροφής δικηγορικού γραφείου στη Βιέννη (1983-87).Πηγή: © COOP
HIMMELB(L)AU. Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του coop-himmelb(l)au.

Εικόνα 8.2.27. Γενική άποψη. Πηγή: © COOP HIMMELB(L)AU. Φωτογραφία: © Duccio Malagamba
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς της άδεια του coop-himmelb(l)au.
Εικόνα 8.2.28. Γενική άποψη εσωτερικού χώρου. Πηγή: © COOP HIMMELB(L)AU. Φωτογραφία: © Duccio
Malagamba. Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς της άδεια του coop-himmelb(l)au.

Στοιχεία του έργου. http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/d4d5d907d8/?raw=1

Το ίδρυµα Jerôme Seydoux-Pathé είναι ένας οργανισµός που ασχολείται µε τη συντήρηση της
πολιτιστικής κληρονοµιάς του Pathé και την προώθηση της Τέχνης του Κινηµατογράφου. Το νέο κτίριο του
ιδρύµατος, µεικτής χρήσης, εγκαθίσταται σ’ ένα ιστορικό οικοδοµικό τετράγωνο, στο Παρίσι, όπου δέσποζε
ένα κτίριο θεάτρου του 19ου αιώνα, που από το 1950 είχε µετατραπεί σε µια από τις πρώτες κινηµατογραφικές
αίθουσες, η οποία µάλιστα αναδιαµορφώθηκε ριζικά το 1961. Το κτίσµα µελετήθηκε για να φιλοξενήσει τις
κεντρικές εγκαταστάσεις του ιδρύµατος, δηλαδή τα γραφεία του, το αρχείο του, χώρους µόνιµης έκθεσης,
αλλά και περιοδικών εναλλασσόµενων εκθέσεων, καθώς και µία αίθουσα εκδηλώσεων για 70 άτοµα. O
σχεδιασµός του κτιρίου ανατέθηκε στο αρχιτεκτονικό γραφείο του Renzo Piano (Renzo Piano Building
Workshop, Architects) και κατασκευάστηκε την περίοδο 2006-14. (Εικόνες 8.2.29, 8.2.30, 8.2.31, 8.2.32,
8.2.33).
Οι ανάγκες που προσδιορίστηκαν απαίτησαν την κατεδάφιση των παλαιότερων κτισµάτων, έτσι ώστε
να παραχθεί ένα νέο «οργανικό» κέλυφος, το οποίο ν’ ανταποκρίνεται στους περιορισµούς και στους
κτιριοδοµικούς κανονισµούς της περιοχής. Η κατασκευή στόχευε αφενός στην ικανοποίηση των
λειτουργικών αναγκών του ιδρύµατος και, αφετέρου, στη βελτίωση της ποιότητας του περιβάλλοντος χώρου
σύµφωνα µ’ αυτές. «Η τοποθέτηση ενός νέου κτιρίου σε µια ιστορική περιοχή σηµαίνει τη συµµετοχή του, σε
έναν ανοικτό, φυσικό διάλογο µε τα κτίρια, που ήδη υπάρχουν εκεί» σύµφωνα µε τους σχεδιαστές του έργου.
«Μια προϋπάρχουσα κτιριακή δοµή, όπως αυτή, εµφανίζεται ως ευκαιρία για να πραγµατοποιηθεί µια
εκτεταµένη ανακαίνιση, ένα είδος ανάκτησης του χώρου». Έτσι, το έργο αποκαλύπτει την έκπληξη µιας
«αναπάντεχης» καµπύλης φόρµας, που εµφανίζεται να ρέει στο κέντρο του οικοπέδου όπου τοποθετείται,
στερεωµένη σε λίγα σηµεία στήριξης, περιτριγυρισµένη από σηµύδες - ένα πράσινο σηµείο στον
πυκνοδοµηµένο αστικό ιστό. (Εικόνες 8.2.34, 8.2.35). Η µια από τις όψεις του προϋπάρχοντος κτιρίου
συντηρήθηκε και αποκαταστάθηκε, λόγω των γλυπτών του σηµαντικού καλλιτέχνη Αύγουστου Ροντέν, τα
οποία φέρει5. (Εικόνα 8.2.36). Η διαδικασία αυτή, πέρα από το ότι την αποκαθιστά ως ιστορικό τοπόσηµο,
της δίνει εικονικά χαρακτηριστικά, αφού στέκει ως ένα «σκηνικό», χωρισµένο σε δύο µέρη, εξελισσόµενο σε
5
Η πρακτική συντήρησης µόνο επιλεγµένων όψεων ενός ιστορικού κτιρίου µε κατεδάφιση του υπόλοιπου κτίσµατος και
ανέγερση νέων κτισµάτων συνδεδεµένων µε αυτές, είναι µία πρακτική γνωστή ως Façadism. Ο όρος αυτός προέρχεται
από τη λέξη Façade που σηµαίνει όψη. Η πρακτική αυτή χρησιµοποιείται κυρίως όταν ο χώρος του κτίσµατος έχει
υποστεί σοβαρές και ανεπίστρεπτες φθορές, οι οποίες έχουν µεγάλο κόστος αποκατάστασης, ενώ οι όψεις φέρουν
σηµαντικά αισθητικά και διακοσµητικά στοιχεία.
δύο επίπεδα: το πρώτο αυτό της ιστορικής όψης και το δεύτερο αυτό της νέας προσθήκης µ’ ένα µεταβατικό
χώρο µε διαφάνεια. Η διαφανής αυτή προσθήκη πίσω από την όψη, λειτουργεί ως κοινόχρηστος χώρος
διανοµής, και µοιάζει µε θερµοκήπιο, ενώ συνδέεται µέσω µεταλλικών γεφυρών µε τα αντίστοιχα επίπεδα του
δεύτερου κτιρίου που ακολουθεί. (Εικόνες 8.2.37, 8.2.38). Το δεύτερο αυτό κτίριο µε οργανική ρευστή µορφή
κι ένας εσωτερικός κήπος στο ισόγειο είναι ορατά από αυτόν τον χώρο προς την πίσω αυλή, που έχει
προκύψει από τη µείωση του αποτυπώµατος του κτιριακού όγκου. (Εικόνα 8.2.43). Ο ιδιόµορφος αυτός
σχεδιασµός καθορίζεται από τους πολλαπλούς περιορισµούς και κανονισµούς, που ισχύουν γι’ αυτήν την
περιοχή, χωρίς ωστόσο να καθίστανται ανενεργές οι συνήθεις βιοκλιµατικές αναζητήσεις του Renzo Piano,
σε ό,τι αφορά στη µέγιστη εκµετάλλευση του προσανατολισµού, του αερισµού και του φυσικού φωτισµού.
(Εικόνα 8.2.44). Η οροφή του κτιρίου είναι υάλινη για να εξασφαλίζει άπλετο φυσικό φωτισµό για τους
χώρους γραφείων, που τοποθετούνται στο τελευταίο επίπεδο. (Εικόνες 8.2.39, 8.2.40, 8.2.41, 8.2.42). Το νέο
κτίριο είναι διακριτικά ορατό από το κενό που δηµιουργείται στη συντηρηµένη διµερή όψη, ακόµα και µε τον
νυχτερινό φωτισµό του.

Εικόνα 8.2.29. Το ίδρυµα Jerôme Seydoux-Pathé στο Παρίσι. Κάτοψη ισογείου. Πηγή: © . Renzo Piano Building
Workshop.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Renzo Piano Building Workshop
Εικόνα 8.2.30. Κάτοψη υπογείου. Πηγή: © . Renzo Piano Building Workshop.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Renzo Piano Building Workshop

Εικόνα 8.2.31. Κάτοψη Α ορόφου- µουσείο. Πηγή: © . Renzo Piano Building Workshop.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Renzo Piano Building Workshop
Εικόνα 8.2.32. Κάτοψη Β, Γ ορόφων- αρχεία. Πηγή: © . Renzo Piano Building Workshop.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Renzo Piano Building Workshop

Εικόνα 8.2.33. Κάτοψη ∆ ορόφου-γραφεία. Πηγή: © . Renzo Piano Building Workshop.

Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Renzo Piano Building Workshop

Εικόνα 8.2.34. Τοµή. Πηγή: © . Renzo Piano Building Workshop.

Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Renzo Piano Building Workshop
Εικόνα 8.2.35. Τοµή. Πηγή: © . Renzo Piano Building Workshop.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Renzo Piano Building Workshop
Εικόνα 8.2.36. Η συντηρηµένη όψη του κτιρίου. Πηγή: © Renzo Piano Building Workshop. Φωτογραφία © Michel
Denancé. Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Michel Denancé.
Εικόνα 8.2.37. Μεταβατικός χώρος εισόδου. Πηγή: © Renzo Piano Building Workshop. Φωτογραφία © Michel Denancé.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Michel Denancé.
Εικόνα 8.2.38. Κλιµακοστάσιο εισόδου. Πηγή: © Renzo Piano Building Workshop. Φωτογραφία © Michel Denancé.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Michel Denancé.
Εικόνα 8.2.39. Το επίπεδο γραφείων, µε την υάλινη στέγαση. Πηγή: © Renzo Piano Building Workshop. Φωτογραφία ©
Michel Denancé. Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Michel Denancé.
Εικόνα 8.2.40. Το επίπεδο γραφείων. Πηγή: © Renzo Piano Building Workshop. Φωτογραφία © Michel Denancé.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Michel Denancé.
Εικόνα 8.2.41. Το επίπεδο γραφείων. Πηγή: © Renzo Piano Building Workshop. Φωτογραφία © Michel Denancé.
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Michel Denancé.
Εικόνα 8.2.42. Ο χώρος συνεδριάσεων στο επίπεδο γραφείων. Πηγή: © Renzo Piano Building Workshop. Φωτογραφία ©
Michel Denancé. Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Michel Denancé.
Εικόνα 8.2.43. Η οργανική καµπύλη µορφή του κτιρίου από τη φυτεµένη αυλή. Πηγή: © Renzo Piano Building Workshop.
Φωτογραφία © Michel Denancé. Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Michel Denancé.
Εικόνα 8.2.44. Η καµπύλη διαφανής στέγαση των γραφείων. Πηγή: © Renzo Piano Building Workshop. Φωτογραφία ©
Michel Denancé. Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση/ αναπαραγωγή από τρίτους, χωρίς την άδεια του Michel Denancé.

Στοιχεία του έργου. http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/ad73658e03/?raw=1

Το αρχιτεκτονικό γραφείο του Massimiliano Locatelli CLS στεγάσθηκε το 2014 στον ναό San
Paolo Converso του 16ου αιώνα στο Μιλάνο. Η ρωµαιοκαθολική αυτή µπαρόκ εκκλησία, που είχε σχεδιαστεί
από τους γνωστούς Giovanni Battista και Crespi Galeazzo Alessi, φέρει πλούσιο διάκοσµο, τοιχογραφίες και
οροφογραφίες των αδελφών Campi και είχε παραµείνει κλειστή χωρίς να χρησιµοποιείται. Ο ναός όµως, πριν
εγκαταλειφθεί είχε γνωρίσει και άλλες χρήσεις: στην περίοδο 1960-70 λειτούργησε ως στούντιο
ηχογραφήσεων για την Ιταλίδα τραγουδίστρια Mina, ενώ στη συνέχεια ως χώρος δηµοπρασιών του οίκου
Cristies. (Εικόνα 8.2.45).
Εικόνα 8.2.45. Η πρόσοψη. Πηγή: IMG 5473 - Milano - San Paolo Converso - Foto Giovanni Dall' Orto - 21-Febr-2007.

Η αρχιτεκτονική οµάδα µετέτρεψε τον ναό σε κεντρικό της γραφείο, διατηρώντας όλα τα στοιχεία
του διακόσµου στον εσωτερικό χώρο. Η εκκλησία διακρίνεται σε δύο µέρη: το πρώτο µέρος αποτελείται από
ένα πλευρικό κλίτος και δύο πλευρικά θολοσκεπή και χωρίζεται µε τοίχο από το δεύτερο. Στο κεντρικό κλίτος,
που είναι προσβάσιµο στο κοινό, ευρίσκεται η Αγία Τράπεζα και εκεί έχει τοποθετηθεί η βιβλιοθήκη στη νέα
χρήση. (Εικόνα 8.2.46). Το πίσω µέρος του χρησιµοποιείται από τις µοναχές γειτονικού µοναστηριού. Η
υποδοχή του αρχιτεκτονικού γραφείου CLS τοποθετήθηκε στο εµπρός τµήµα της εκκλησίας, όπως και η
βιβλιοθήκη, καθώς και ένας χώρος συνεδριάσεων που παρεµβάλλεται ανάµεσα στα δύο µέρη της εκκλησίας.
(Εικόνα 8.2.51). Το τµήµα αυτό του ναού έχει µελετηθεί να παραχωρείται για εκθέσεις και δηµόσιες
εκδηλώσεις, ανοικτές στο κοινό, (εικόνα 8.2.52), ενώ το τµήµα που χρησιµοποιείται από τις µοναχές, φέρει
σταυροειδείς θόλους σε δύο σειρές από κολόνες. Το πίσω τµήµα του ναού, όπου τοποθετείται ο κυρίως χώρος
του αρχιτεκτονικού γραφείου, σχεδιάσθηκε ως «χώρος µέσα στον χώρο». Έτσι, µια τετραώροφη χαλύβδινη
δοµή, σε µαύρο χρώµα, τοποθετήθηκε στο κέντρο του κυρίως ναού, χωρίς να τροποποιήσει κανένα από τα
υπάρχοντα στοιχεία του διακόσµου, τοιχογραφιών και οροφογραφιών, µε διακριτό ύφος, αποσυνδεµένο από
το ύφος του ναού και µινιµαλιστική αισθητική. (Εικόνες 8.2.47, 8.2.48, 8.2.49). Τα επίπεδα που
δηµιουργήθηκαν στεγάζουν διαφανείς χώρους γραφείων και συµβάλλουν στη θέαση του ναού από
διαφορετικά ύψη και διαφορετικές οπτικές γωνίες. Το ίδιο υλικό –µαύρος σωληνωτός χάλυβας που
χρησιµοποιήθηκε για τον διακριτό φέροντα οργανισµό, τα κιγκλιδώµατα και τα κλιµακοστάσια -
χρησιµοποιήθηκε και για τη δηµιουργία των επίπλων: βιβλιοθηκών, γραφείων και καθισµάτων. (Εικόνα
8.2.50). Η ιδιαίτερη φόρτιση από τη βαριά χαλύβδινη κατασκευή στο δάπεδο του ναού ανακουφίσθηκε από
την κατασκευή µιας φουσκωτής δεξαµενής που γέµισε αργά νερό και απόσβεσε τις πιέσεις.

Εικόνα 8.2.46. Το εµπρός τµήµα του ναού. Πηγή: http://www.clsarchitetti.com/portfolio/chiesa-san-paolo-converso-cls-

studio-milano-2014-2/ Φωτογράφος © François Halard.

Εικόνα 8.2.47. Τα γραφεία σε κατασκευή 4 επιπέδων. Πηγή: http://www.clsarchitetti.com/portfolio/chiesa-san-paolo-

converso-cls-studio-milano-2014-2/ Φωτογράφος © François Halard.
Εικόνα 8.2.48. Τα γραφεία γενική άποψη. Πηγή: http://www.clsarchitetti.com/portfolio/chiesa-san-paolo-converso-cls-
studio-milano-2014-2/ Φωτογράφος © François Halard.

Εικόνα 8.2.49. Τα γραφεία εσωτερική άποψη. Πηγή: http://www.clsarchitetti.com/portfolio/chiesa-san-paolo-converso-

cls-studio-milano-2014-2/ Φωτογράφος © François Halard.
Εικόνα 8.2.50. Χώρος συνεδριάσεων. Πηγή: Πηγή: http://www.clsarchitetti.com/portfolio/chiesa-san-paolo-converso-cls-
studio-milano-2014-2/ Φωτογράφος © François Halard.

Εικόνα 8.2.51. Χώρος συνεδριάσεων στο εµπρός µέρος του ναού. Πηγή: http://www.clsarchitetti.com/portfolio/chiesa-
san-paolo-converso-cls-studio-milano-2014-2/ Φωτογράφος © François Halard.
Εικόνα 8.2.52. Εγκατάσταση του Massimiliano Locatelli « It is all about meal» που εκτέθηκε στον εµπρός χώρο του ναού
στο πλαίσιο της έκθεσης Milantrace. Πηγή: http://www.clsarchitetti.com/portfolio/chiesa-san-paolo-converso-cls-studio-
milano-2014-2/ Φωτογράφος © Delfino Sisto Legnani.

Οι περιπτώσεις που παρουσιάστηκαν, διαφορετικές µεταξύ τους, δεν µπορούµε να θεωρήσουµε ότι
καλύπτουν πλήρως το θέµα της απόδοσης ενός διαφορετικού λειτουργικού περιεχοµένου, ως κίνητρο
διατήρησης ενός υπάρχοντος κτιρίου που έχει εγκαταλειφθεί. Ωστόσο, περιγράφουν το εύρος των
µεµονωµένων κτιρίων, όπως και τους ποικίλους τρόπους που µπορούν αυτά να διατηρηθούν και να
προσαρµοστούν σε νέες χρήσεις και, στην προκειµένη περίπτωση, σε χώρους εργασίας γραφείου. Το
περιεχόµενο και οι πρακτικές προστασίας, η ανάδειξη των χαρακτηριστικών της αρχιτεκτονικής πολιτιστικής
κληρονοµιάς, οι τρόποι που µια σύγχρονη χρήση αλλάζει ένα προϋπάρχον κτίριο, το ιστορικό βάρος του
κτιρίου, η σχέση της νέας λειτουργίας µε την αρχική, είναι ανοικτά πεδία που διαρκώς εξελίσσονται,
εµπλουτίζονται και χρησιµοποιούνται για «αρχιτεκτονικούς πειραµατισµούς» περισσότερο ή λιγότερο
αποδεκτούς. Επειδή όµως το αποτέλεσµα που παράγεται είναι ένα νέο σχεδιαστικό έργο «το ήθος της
επέµβασης, ο σεβασµός προς τα δεδοµένα και η εύστοχη αξιοποίηση αυτών των δεδοµένων, καθώς και η
καλλιτεχνική ποιότητα της σύνθεσης είναι- πρέπει να είναι- τα βασικά κριτήρια των αποφάσεών µας. Αυτός
άλλωστε είναι ο µόνος τρόπος για να γίνουν αποδεκτά τα αποτελέσµατα της επαναχρησιµοποίησης και να
συµβάλουν µε δηµιουργική διαδικασία στη βελτίωση, τον εµπλουτισµό και την ανανέωση του κτισµένου
περιβάλλοντος, µε την ανάδειξη των όσων αξιόλογων στοιχείων, το ίδιο εν δυνάµει περιέχει, πέρα φυσικά, από
ό,τι η κάθε εποχή- άρα και η δική µας- δικαιούται να προσθέσει»6i.

Βιβλιογραφία
Θεµατική βιβλιογραφία
Berger M. (2013). Interventions and Adaptive Reuse. Switzerland, Berlin: Birkhäuser
Berger M., (2014). Constructing Change: Developing a Theory for Adaptive Reuse. The international Journal
of the Constructed Environment, vol.2, issue 4, σελ.33-50.
Bollack Fr. A., (2013). Old Buildings, New Forms: New Directions in Architectural Transformations. USA:
The Monacelli Press.
Bossies Ch.,(2012). Old Buildings, New Designs: Architectural Transformations. New York: Princeton
Architectural Press.
Bullen, P. Α., Love, P. E. D., (2011). A new future for the past: a model for adaptive reuse decision‐making.
Built Environment Project and Asset Management, vol. 1, no. 1, σελ. 33‐44.
Bullen, P. Α., Love, P. E. D., (2011). Adaptive reuse of heritage buildings. Structural Survey, vol. 29, no. 5,
σελ. 411‐421.
Bullen, P.A., Love, P. E. D., (2010). The rhetoric of adaptive reuse or reality of demolition: Views from the
Field. Cities, vol. 24, no. 4, σελ. 215-224.
Bullen, P.A., Love, P.E.D. (2011). Factors influencing the adaptive reuse of buildings. Journal of
Engineering, Design and Technology, Vol. 9 No. 1, σελ. 32-46.
Everson S.,(2012). Old Buildings, NewBeginnings: Planning for the adaptive reuse of heritage buildings in
Queensland. Thesis, Regional and Town Planning, University of Queensland
Langston, R., (2012).Validation of the adaptive reuse potential (ARP) model using icon CUR, Emerald Group
Powell K., (1999). Architecture Reborn: Converting Old Buildings for New Uses. N. York:Rizzolli
Rabun St., (2000).Structural Analysis of Historic Buildings: Restoration, Preservation, and Adaptive Reuse
Applications for Architects and Engineers. Hoboken, New Jersey: JohnWiley and Son
Rabun St., (2000).Structural Analysis of Historic Buildings: Restoration, Preservation, and Adaptive Reuse
Applications for Architects and Engineers. Hoboken, New Jersey: JohnWiley and Son
Rabun St., Kelso R., (2009). Building Evaluation for Adaptive Reuse and Preservation. Hoboken, New Jersey:
JohnWiley and Son
Sandu publishing, (2010).Transformer: Reuse, Renewal, and Renovation in Contemporary Architecture.
Germany: Ginko Press.
Scott F., (2008).On Alternative Architecture. USA and Canada: Routledge.
Shen, L and Langston, C., (2010). Adaptive reuse potential: An examination of differences between urban and
non‐urban projects. Emerald Group Publishing Limited, vol. 28, no. 1/2, σελ. 6‐16.
Shen, L., Langston, C., (2010). Adaptive reuse potential: An examination of differences between urban and
non‐urban projects. Emerald Group Publishing Limited, vol. 28, no. 1/2, σελ. 6‐16.
Stewart Br., (1994). How Buildings Learn: What Happens after They’re Built. New York: Viking.
Vanderbilt T., (March 5, 2015).The Divine Office of Massimiliano Locatelli. Wall Street Journal
http://www.wsj.com/articles/the-divine-office-of-massimiliano-locatelli-1425564089

6
Ζήβας ∆., (1997), ό.π. σελ. 94.
Yung, E., Chan, E., (2012). Implementation challenges to the adaptive reuse of heritage buildings: Towards
the goals of sustainable, low carbon cities. Habitat International, vol. 36, no. 1, σελ. 352‐361.
Ζήβας ∆., (1997). Τα µνηµεία και η Πόλη. Αθήνα: Libro.
Λάββας Γ. Π, (2010). Ζητήµατα Πολιτιστικής ∆ιαχείρισης. Αθήνα: εκδοτικός οίκος Μέλισσα.

∆ιαθεµατική βιβλιογραφία
Κόνσολας Ν., (1995). Η ∆ιεθνής Προστασία της Παγκόσµιας Πολιτιστικής Κληρονοµιάς. Αθήνα: Παπαζήσης.
Λάββας Γ. Π, (1997). Προστασία Μνηµείων και Συνόλων: Βασικές Έννοιες, Ιδεολογία, Μεθοδολογία.
Θεσσαλονίκη, τεύχος 1.
Μιχελής Π., (1965). Αισθητικά Θεωρήµατα. Αθήνα
Μιχελής Π., (1965). Η Αρχιτεκτονική ως Τέχνη. Αθήνα.

Κριτήρια αξιολόγησης

Κριτήριο αξιολόγησης 1
Παρατηρήστε µε προσοχή τα στοιχεία προσαρµοσµένης επανάχρησης αποθήκης υδραυλικών στο San
Antonio των Η.Π.Α. από το Αρχιτεκτονικό Γραφείο Overland. Αναφέρατε την κεντρική ιδέα, τα βασικά
χαρακτηριστικά της προσαρµογής του κτιρίου στη νέα του χρήση ως χώρος γραφείων, τα υλικά που έχουν
χρησιµοποιηθεί, το σύστηµα οργάνωσης σε κείµενο 250 λέξεων.
http://surfingbird.ru/surf/hughes-warehouse-adaptive-reuse-overland-partners--i6qBaDF08#.ViaSfNLhBdg

Απάντηση 1
Η αποθήκη κτισµένη στις αρχές του 20ού αιώνα συντηρήθηκε διατηρώντας τα περισσότερα στοιχεία της, µε
µετατροπή µεγάλου τµήµατος του κτιρίου µε τους τούβλινους τοίχους του, σε τρεις µεταβατικούς, ανοικτούς
χώρους κοινωνικοποίησης µε συµµετοχή των κατοίκων της γειτονιάς, συµβάλλοντας στην αναζωογόνηση
µιας εγκαταλειµµένης περιοχής. Η οργάνωση του κύριου χώρου γραφείων έγινε µε την εναλλαγή ανοικτών
σταθµών εργασίας και κλειστών χώρων συνεδριάσεων στο σύστηµα open plan. Τα υλικά που
χρησιµοποιήθηκαν σέβονται το πνεύµα του αρχικού κτιρίου: εµφανή τούβλα, ξύλινες οροφές, βιοµηχανικό
δάπεδο, εγκαταστάσεις βιοµηχανικού ύφους κ.λπ. Οι περιορισµένες προσθήκες: πατάρι και κλειστοί χώροι,
ξεχωρίζουν από το αρχικό κτίριο, χρησιµοποιώντας όµως τα ίδια υλικά σε σύγχρονες εφαρµογές.

Κριτήριο αξιολόγησης 2
Επιλέξτε µία περιοχή της πόλης των Αθηνών (π.χ. Ψυρρή ή Βοτανικός) και ανακαλύψτε κτίρια που έχουν
προσαρµόσει τη χρήση τους σε χώρους γραφείων. Φωτογραφίστε τις περιπτώσεις που ανακαλύψατε και
σκιτσάρετε τα βασικά κτίρια. Μελετήστε τον τρόπο που αυτά προσαρµόζονται στο αστικό περιβάλλον, τις
σχέσεις τους µε την ευρύτερη περιοχή, τις µετατροπές που έχουν υποστεί και τα υλικά που
χρησιµοποιήθηκαν- παλαιά και σύγχρονα. Μπορείτε να πάρετε συνεντεύξεις από τους σχεδιαστές τους και να
επικεντρωθείτε στα προβλήµατα προσαρµογής που αντιµετώπισαν, τα στάδια επανάχρησης που ακολούθησαν
και τις σηµαντικές επιλογές τους.
i
Ζήβας ∆., (1997), ό.π. σελ. 94.
 ΜΕΡΟΣ 3ο
Ο Σχεδιασµός και οι Συνθετικές Παράµετροι
Στο 3o µέρος του βιβλίου, όπου περιλαµβάνονται τέσσερα κεφάλαια, εισάγεται και περιγράφεται η διαδικασία
του σχεδιασµού των χώρων εργασίας και αναλύονται οι παράµετροι οι οποίες υπεισέρχονται στη συνθετική
διαδικασία, συµµετέχοντας καταλυτικά στη διαµόρφωση του τελικού αποτελέσµατος. Σήµερα οι χώροι
γραφείων αποτελούν ένα ιδιαίτερου ενδιαφέροντος πεδίο αρχιτεκτονικού σχεδιασµού, καθόσον η συνεχής
εξέλιξη των γνωστών και παγιωµένων εργασιακών προτύπων επιζητεί την ολική αναµόρφωση των χωρικών
προτύπων µε νέες καινοτόµες µελετητικές προσεγγίσεις και ρηξικέλευθες επιλύσεις. Τα κτίρια γραφείων στη
διεθνή και επιχώρια αρχιτεκτονική σκηνή αποτελούν ένα πεδίο αιχµής, στο οποίο δοκιµάζονται πειραµατικές
σχεδιαστικές προτάσεις, νέες µορφές χωρικής οργάνωσης και λειτουργικής συγκρότησης, σύγχρονες
τεχνολογίες και υλικά κατασκευής µε προηγµένες ιδιότητες. Οι γραφειακοί χώροι διαµορφώνουν έναν
σύνθετο λειτουργικό στίβο στον οποίο ο χωρικός µελετητής καλείται να αναµορφώσει κατεστηµένες χωρικές
πρακτικές, ικανοποιώντας τις διαρκώς µεταβαλλόµενες ανάγκες εργοδοτών και εργαζοµένων. Οι σύγχρονες
ανάγκες απαιτούν µια πολυσυλλεκτική προσέγγιση και µια ευφάνταστη χωρική ερµηνεία η οποία να
επιτυγχάνει τη διαµεσολάβηση της εταιρικής ταυτότητας και της ιδιαίτερης φυσιογνωµίας του παραγόµενου
έργου, τη µεγιστοποίηση της απόδοσης των εργαζοµένων και τη βελτιστοποίηση των συνθηκών και των όρων
εργασίας. Η δυναµική ανάπτυξη του εργασιακού τοµέα και η εξέλιξη των µέσων που χρησιµοποιούνται στις
εργασίες γραφείου επιζητούν αρχιτεκτονικούς χειρισµούς, οι οποίοι θα παράγουν ένα πρότυπο χωρικό
αποτέλεσµα, από πλευράς οργανωτική δοµής, διατάξεων και αισθητικής, το οποίο θα διασφαλίζει την
ικανοποίηση των αιτηµάτων που ανακύπτουν από τις νέες συνθήκες και τους τρόπους εργασίας. Στα τέσσερα
κεφάλαια που προαναφέραµε θ’ αναλυθούν διεξοδικά η συνθετική διαδικασία, αλλά και οι επιµέρους
παράµετροι που εµπλέκονται στον σχεδιασµό και αφορούν τον εξοπλισµό, τη µελέτη των δικτύων και των
εγκαταστάσεων και τέλος, το κρίσιµο ζήτηµα της επιλογής χρωµάτων και υλικών.
Το Kεφάλαιο 9 «Συνθετική διαδικασία» πραγµατεύεται την ίδια την εννόηση της επινοητικής,
οργανωτικής και συγκροτητικής διαδικασίας µέσω της οποίας ο Χώρος καθίσταται λειτουργικός
εµπεριέχοντας και διασφαλίζοντας την ανθρώπινη δραστηριότητα. ∆ηλαδή, πώς, µέσα από τον συσχετισµό
ανόµοιων και διαφορετικών επιµέρους στοιχείων, τα οποία όµως εναρµονίζονται σε ενιαίο σύνολο, ο χώρος
µετατρέπεται σε περιβάλλον εργασίας, όπου συµβαίνουν φαινόµενα, δρουν ανθρώπινα όντα και υπάρχουν
αντικείµενα. Παράλληλα γίνεται συνοπτική παρουσίαση των παραστατικών µέσων µε αναφορά στις
κλασσικές και σύγχρονες τεχνικές αναπαράστασης. Επίσης µέσα από την παρουσίαση παραδειγµατικών
περιπτώσεων σχεδιαστικής επίλυσης γραφειακών χώρων, αναλύεται ο τρόπος ανάδυσης της κεντρικής ιδέας,
οργάνωσης και ολοκλήρωσης της συνθετικής διαδικασίας.
Στο Kεφάλαιο 10 «Εξοπλισµός» παρουσιάζονται διεξοδικά και µε αναλυτικά παραδείγµατα τα έπιπλα
τα οποία, σαν αναπόσπαστο µέρος της σχεδιαστικής διαδικασίας, επιλέγονται να εξοπλίσουν τους χώρους
εργασίας και να συµβάλουν τόσο στη δοµή όσο και στη µορφή του εργασιακού περιβάλλοντος
συµµετέχοντας στη λειτουργική και αισθητική του ολοκλήρωση. Στο Kεφάλαιο 11 «∆ίκτυα και
εγκαταστάσεις» αναλύονται τα δίκτυα και οι εγκαταστάσεις και κυρίως ο Φωτισµός (φυσικός και τεχνητός) ως
παράµετροι οι οποίες υπεισέρχονται στη σχεδιαστική διαδικασία και επηρεάζουν το εργασιακό περιβάλλον,
ακριβώς διότι συνδέονται άµεσα µε την οργανωτική µορφή, τη δοµή των οργανισµών και µε τα λειτουργικά
µέσα που χρησιµοποιούνται από τους εργαζοµένους. Στο Kεφάλαιο 12 «Υλικά και χρώµα» παρουσιάζονται οι
διαφορετικές «σκηνογραφίες» που προκύπτουν από τη χρήση σύγχρονων υλικών, τα οποία χρησιµοποιούνται
στην επιδερµίδα των εσωτερικών χώρων γραφείων. Αναλύεται η σηµαντικότητα της υφής και του χρώµατος
ως συνθετικών παραγόντων που επιδρούν καταλυτικά στη διαµόρφωση του συνολικού αισθητικού
αποτελέσµατος και της εικονογραφικής ταυτότητας των χώρων.
Γιατί όµως η διεξοδική ανάλυση τόσον της ίδιας της σχεδιαστικής διαδικασίας επίλυσης των χώρων
εργασίας, όσον και των παραµέτρων που επηρεάζουν το περιεχόµενο του σχεδιασµού αποτελεί ένα αυτόνοµο
λειτουργικό πεδίο; Όπως έχει γίνει ήδη κατανοητό από την κριτική προσέγγιση των δύο άλλων µερών του
βιβλίου, τα οποία πραγµατεύονται την ιστορία, τα πρότυπα των χωρικών οργανώσεων και τις σύγχρονες
οργανωτικές µορφές, είναι απαραίτητη η κατανόηση της ανάγκης προσαρµογής των σχεδιαστικών πρακτικών σε
νέα διαρκώς αναµορφούµενα δεδοµένα. Είναι επίσης απαραίτητη η δόµηση µιας συνολικής προβληµατικής η
οποία θα δίνει απαντήσεις στα νέα αιτήµατα τα οποία ανακύπτουν αναφορικά µε τις µεταβολές των εργασιακών
τρόπων και χώρων.
 9. ΣΥΝΘΕΤΙΚΗ ∆ΙΑ∆ΙΚΑΣΙΑ

Σύνοψη
Στο κεφάλαιο αυτό θα γίνει µια αναλυτική προσέγγιση των βασικών αρχών που διέπουν τον σχεδιασµό των
χώρων εργασίας. ∆ηλαδή των τρόπων και των µεθόδων που επιλέγονται για την αρχιτεκτονική επίλυση του
επαγγελµατικού χώρου των γραφειακών εγκαταστάσεων, από πλευράς προβολής και επικοινωνίας, δοµής και
λειτουργικότητας δηλαδή χωροοργάνωσης, εργονοµίας και ορθολογιστικής διάταξης του εργασιακού χώρου,
µορφής και αισθητικού αποτελέσµατος. Παράλληλα θα γίνει αναφορά στα παραστατικά µέσα, τα οποία
συµβάλλουν στη σχεδιαστική διαδικασία και θα παρουσιαστούν και θ’ αναλυθούν κριτικά παραδείγµατα
σχεδιασµού χώρων εργασίας µε ισχυρή κεντρική ιδέα και ευφάνταστη οργανωτική δοµή.

Προαπαιτούµενη γνώση
Ο αναγνώστης οφείλει να έχει εµπεδώσει τις γνώσεις του πρώτου µέρους (Kεφάλαια 1, 2, 3) αναφορικά µε την
Ιστορία, την Τυπολογία και τα Οργανωτικά Πρότυπα των γραφειακών χώρων, ώστε ν’ αντιληφθεί το εύρος των
δυνατοτήτων του αρχιτεκτονικού σχεδιασµού.

9.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η αρχιτεκτονική ως δηµιουργική, τεχνική και κατασκευαστική διαδικασία συντίθεται, πραγµατώνεται και
αποδίδεται στη βιωµατική χρήση και παρέµβαση. Πέρα από τις προθέσεις που κατευθύνουν κάθε επίλυση, το
έργο γίνεται αναγνώσιµο, κατανοητό, οικείο και εν τέλει βιώσιµο, όταν προβάλλει ξεκάθαρα η αρχιτεκτονική
σκέψη που του προσέδωσε συνθετική δοµή, καθότι «έργο του αρχιτέκτονα είναι να δηµιουργεί τόπους µε
νόηµα, οι οποίοι βοηθούν τον άνθρωπο να κατοικήσει»1. Ο χώρος εργασίας είναι ο τόπος της ένταξης των
εργαζοµένων και των εργοδοτών σ’ ένα πλαίσιο λειτουργικών κανόνων, ο τόπος των καθηµερινών δράσεων
και συναναστροφών, της προβολής και της επικοινωνίας, της αλληλεπίδρασης και της συγκέντρωσης. Είναι
εποµένως η «χρήση» η οποία µετατρέπει τον αρχιτεκτονικό χώρο σε βιωµένο χώρο και όχι σε χώρο που
απλώς προσφέρεται στη «θέαση». ∆εν αντιλαµβανόµαστε δηλαδή, το αρχιτεκτονικό έργο µόνον οπτικά, όπως
επισηµαίνει ο Benjamin (1978), µέσα από την παθητική ενατένιση, είτε ως εργαζόµενοι είτε ως επισκέπτες,
αλλά κυριολεκτικά ζώντας µέσα και έξω από τους επιµέρους χώρους που αυτό οριοθετεί2. Η αρχιτεκτονική
δεν αποτελεί αυτοσκοπό και αυτοεγκώµιo, όπως άλλες παραστατικές τέχνες οι οποίες αφορούν την θέαση και
αποσκοπούν στον εντυπωσιασµό και την παγίδευση του βλέµµατος. Ο χώρος ως υλοποιηµένη πρόθεση και
κατάθεση υπάρχει, αποκτά νόηµα και ολοκληρώνεται από τη στιγµή που κατοικείται. Οι άνθρωποι-χρήστες
επηρεάζουν τον χώρο αναδιαµορφώνοντάς τον και επηρεάζονται από αυτόν µε την κατοίκηση. ∆ηµιουργείται
δηλαδή µια σηµαντική και αµφίδροµη σχέση ανάµεσα στον χώρο και τους χρήστες του.3 Στην αρχιτεκτονική,
όπως και σε κάθε τέχνη, ο χρόνος αναζήτησης και σύλληψης της ιδέας του έργου, το πλέον µυστηριώδες και
δυσεξήγητο µέρος της διαδικασίας του σχεδιασµού, είναι καταλυτικός για τη µετέπειτα πορεία του, δηλαδή
µέχρι αυτό να ολοκληρωθεί και να πάρει την τελική του µορφή. Η διαδικασία αναζήτησης της κεντρικής
ιδέας, η οποία θα προσδώσει µορφή και νόηµα στον αρχιτεκτονικό σχεδιασµό, είναι αναµφίβολα µια νοητική
διαδικασία που, όµως, δεν ακολουθεί µια γραµµική πορεία και ένα απολύτως ορθολογικό σχέδιο που
υπακούει σε αυστηρές κανονικότητες. ∆εν προσοµοιάζει µε τη µαθηµατική επίλυση ενός προβλήµατος,
παρόλο που θέτει στόχους, έχει περιορισµούς, αναλύει δεδοµένα, διενεργεί διευθετήσεις και προσδοκά
συγκεκριµένα αποτελέσµατα. Η δηµιουργική αναλυτική και συνθετική σκέψη ακολουθεί µια δυναµική και
απρόβλεπτη πορεία µε άλµατα, ασυνέχειες, ανατροπές και αµφισβητήσεις των µέχρι τούδε κινήσεων και
παραδοχών.

9.2. ΚΕΝΤΡΙΚΗ Ι∆ΕΑ

1
Norberg-Schulz C., (2009). Φραγκόπουλος, Μ. (µτφρ.). Το Πνεύµα του Τόπου – Για µια Φαινοµενολογία της
Αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π., σελ. 7.
2
Benjamin W., (1978). ∆οκίµια για την Τέχνη. Αθήνα: Κάλβος, σελ. 35.
3
Heidegger M., (2006). Η Τέχνη και ο Χώρος. Αθήνα: Ίνδικτος, σελ. 41.
Η κεντρική ιδέα είναι ο πυρήνας της σύνθεσης και αποτελεί απόρροια του «σκέπτεσθαι». Ένα σηµείο
εκκίνησης το οποίο µετεωρίζεται µεταξύ λογικής και φαντασίας, κανόνων και έµπνευσης. Οι προϋποθέσεις
του έργου, οι προθέσεις και οι επιλογές του µελετητή, µέσα από τη µεθοδική αναλυτική θεώρηση και την
κριτική σκέψη, διαµορφώνουν µια δυναµική σχεδιαστική διαδικασία ικανή ν’ αναπτύξει ένα κανονιστικό
πλαίσιο αρχών. Η σκέψη και η αντίληψη επιστρατεύονται µαζί µε τα µεθοδολογικά εργαλεία, ώστε να
συλληφθεί η ιδέα που θα κατευθύνει τη συγκροτητική διαδικασία του σχεδιασµού. Μια σειρά από νοητικές
εικόνες-σκέψεις θ’ αποτελέσουν τα σηµεία αναφοράς, τα οποία θα µείνουν αναλλοίωτα στη συνθετική πορεία
και θα κατευθύνουν τις κινήσεις και τις επιλογές του µελετητή.
Η σύνθεση είναι η αναζήτηση µιας εσωτερικής τάξης η οποία θα αρθρώσει ετερότητες σ’ ένα
αρµονικό και ενιαίο όλον. Είναι µια επίπονη πορεία επίγνωσης κατά την οποία το αφηρηµένο αποκτά
υπόσταση και συγκεκριµενοποιείται, και τα µεµονωµένα µέρη συνδέονται και αποκτούν συνοχή και αρµονία.
Εικόνες και παραστάσεις άλλων συναφών, αλλά και µη συναφών, καλλιτεχνικών έργων, συγγενείς
αρχιτεκτονικοί τύποι, γλωσσικά σηµεία και ηχητικά σήµατα, δηλαδή αναγωγές σε άλλα αναπαραστατικά
συστήµατα όπως γλώσσα – εικόνα - ήχος, δίνουν τροφή στον αρχιτεκτονικό στοχασµό και ενεργοποιούν τη
φαντασία. Το σκίτσο, το σκαρίφηµα που κάνει, ακόµα και ασυνείδητα, ο µελετητής, επιστρατεύεται για ν’
αποτυπώσει τις διαδροµές του νου, τις αστραπές της σκέψης οι οποίες εµπεριέχουν σπέρµατα του
µελλοντικού έργου.
Σχεδιάζω ως χωρικός-µελετητής σηµαίνει ότι αντιµετωπίζω το αντικείµενο που σχεδιάζω στο
περιβάλλον. Στον αρχιτεκτονικό σχεδιασµό και ιδιαιτέρως στον σχεδιασµό που αφορά τον εσωτερικό χώρο
διαµορφώνεται µια εσωτερική νοµοτέλεια, σαν εσωτερικός σκελετός στον οποίο αρθρώνονται όλα τα
επιµέρους µορφολογικά και δοµικά χαρακτηριστικά. ∆ηµιουργείται µια αρµονία ανάµεσα στο αναγκαίο και
το περιττό. Ο χώρος µέσα στον οποίο ζούµε και κινούµαστε είναι στην ουσία ένας υποδοχέας τυχαίων και
απρόβλεπτων συµβάντων. Μέσα σ’ αυτήν την απροσδιοριστία και πολλαπλότητα του βιωµένου χώρου, ο
σχεδιαστής είναι υποχρεωµένος ν’ ασχοληθεί µ’ ένα µεγάλο µέρος των συνιστωσών του. Να καθορίσει και να
προδιαγράψει µια σειρά καταστάσεων, δράσεων και κινήσεων. Ποτέ ο σχεδιασµένος - κτισµένος χώρος δεν
µπορεί να περικλείσει το σύνολο δραστηριοτήτων και λειτουργιών στο σύνολό του, ενώ επιτρέπει µόνο σε
κάποιες λειτουργίες να λάβουν χώρα, την ίδια στιγµή αποτρέπει άλλες να συµβούν. Στην ουσία πρόκειται για
µια συγκεκριµένη και οριστική διευθέτηση, η οποία περιγράφει ένα πλαίσιο δράσεων και κινήσεων χωρίς να
µπορεί να αποκλείσει κάποιες άλλες οι οποίες ενδέχεται να συµβούν. Ο µελετητής µε το σχέδιο, µε τις
γραµµές, µε την οργάνωση των κενών και των γεµάτων παίρνει µια σειρά αποφάσεων. Αναζητά µια
εσωτερική τάξη. Αναζητά στην αναλυτική διαδικασία την απαρχή της κεντρικής ιδέας τον πυρήνα σκέψης,
και στη συνθετική διαδικασία την ξεκάθαρη κεντρική ιδέα, το «concept».
Κατά τη διαδικασία διατύπωσης και επεξεργασίας του σχεδιαστικού προβλήµατος υπεισέρχονται
τρεις σηµαντικοί παράγοντες, οι οποίοι αλληλεπιδρούν και καθορίζουν τον πυρήνα του αρχιτεκτονικού
στοχασµού δίνοντας ένα σύνολο απαντήσεων: ο εταιρικός τύπος, το κτίριο κι ο τόπος στον οποίο εντάσσεται,
καθώς και ο αρχιτέκτονας-δηµιουργός διαµορφώνουν τριγωνικές αµφίδροµες σχέσεις.
∆ιάγραµµα 9.1. Στο διάγραµµα αυτό αποτυπώνονται οι σχέσεις αλληλεπίδρασης µεταξύ του εταιρικού τύπου, του κτιρίου
και του µελετητή, οι οποίες διαµορφώνουν το πλαίσιο µέσα στο οποίο µορφοποιείται ο σχεδιασµός. Πηγή: Οι συγγραφείς
του κεφαλαίου.

H κεντρική ιδέα είναι το αποτέλεσµα της συνθετικής διαδικασίας. Αποτελεί ένα µονοπάτι
περιπλάνησης, πάντα απρόβλεπτο και ποτέ µονοσήµαντο, στο οποίο ο σχεδιαστής - δηµιουργός ανατρέχει,
πατάει και βασίζεται. Μια διαδροµή την οποία ακολουθεί καθόλη τη διάρκεια της σχεδιαστικής επίλυσης.
Μέσω αυτής της συνεπούς πορείας, το τελικό αποτέλεσµα της συνθετικής διαδικασίας αποκτά οντότητα και
σφαιρική συγκρότηση. Ο δηµιουργός είναι εκείνος ο οποίος, βασιζόµενος στη φιλοσοφία και τις πρωτότυπες
απόψεις του, στην αποθησαυρισµένη εµπειρία και σε «αρχιτεκτονικά δάνεια», ιεραρχεί τα ερωτήµατα
θέτοντας τις βάσεις της σχεδιαστικής διαδικασίας.
Η κεντρική ιδέα εποµένως, είναι η γενετήσια δύναµη της αρχικής δηµιουργίας. Πάνω σ’ αυτήν
προσαρµόζονται και αλληλεπιδρούν αρχές και ζητούµενα, µεταλλάσσοντας κι εξελίσσοντας τον πρωτογενή
χειρισµό.

Εικόνα 9.2.1. Ο πύργος BBK Headquarters στο Μπιλµπάο εντάσσεται στην απόληξη µιας γήινης λωρίδας που περιβάλλεται
από το υγρό στοιχείο. Λειτουργεί σαν Αρχιτεκτονική ∆ήλωση, σαν µια γλυπτική επισήµανση της Αρχής ή του Τέλους της
γραµµικής νησίδας. Πηγή: Zaha Hadid Architects.
Εικόνα 9.2.2. Ο πύργος BBK Headquarters στο Μπιλµπάο. Πηγή: Zaha Hadid Architects.

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες και σχέδια από τον πύργο ΒΒΚ Ηeadquarters.
http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/bc300faff8/?raw=1

Η κεντρική ιδέα (concept) επηρεάζεται άµεσα από πολλούς σχεδιαστικούς παράγοντες καθώς και
εξωγενή δεδοµένα. Όλα αυτά τα στοιχεία, τα οποία επηρεάζουν και συγκροτούν το εκάστοτε project
οφείλουν να ικανοποιούνται µέσα στο πλαίσιο της µελέτης. Επηρεάζουν δραστικά τόσο την κεντρική ιδέα
όσο και τις αποφάσεις και τις προτεινόµενες λύσεις του συνθέτη-δηµιουργού.

∆ιάγραµµα 9.2. Στο διάγραµµα αυτό διαφαίνεται ότι η κεντρική ιδέα είναι παράγωγο της αναλυτικής και συνθετικής
διαδικασίας. Πηγή: Οι συγγραφείς του κεφαλαίου.

Ο τόπος αποτελεί ένα βασικό κριτήριο της σχεδιαστικής µελέτης. Η θέση του κτιρίου – κελύφους
στον χώρο επηρεάζεται από το µακροκλίµα, το µεσοκλίµα και το µικροκλίµα της περιοχής. Ο
προσανατολισµός του κελύφους και η ένταξή του στο περιβάλλον αποτελεί κεντρικό στοιχείο της απαρχής
του σχεδιασµού. Η σχέση µε τον φυσικό φωτισµό και αερισµό, οι θέες και οι οπτικές φυγές µπορούν ν’
αποτελέσουν σηµαντικά στοιχεία της σύνθεσης του χώρου. Στοιχεία σηµαντικά, τα οποία επηρεάζουν έντονα
τόσο την ψυχολογική διάθεση των χρηστών (εργαζόµενοι, επισκέπτες) όσο και την οικονοµική-ενεργειακή
πλευρά της λειτουργίας του υπό διαµόρφωση χώρου. (∆ες κεφάλαιο 7).
Το κέλυφος (υπάρχον κτίριο – υφιστάµενος δοµικός οργανισµός) είναι εξίσου σηµαντικό στοιχείο της
σχεδιαστικής διαδικασίας. Οι αναλογίες και τα µεγέθη του χώρου υποδεικνύουν και ορίζουν σηµαντικά τον
τρόπο οργάνωσης των γραφειακών χώρων βάσει των αναγκών της εταιρείας καθώς και το ποσοστό κάλυψης.
Το ύψος, µήκος, πλάτος, αποτελούν χωρικές ποιότητες µέσα από τις οποίες επηρεάζονται οι πρώτες χαράξεις
και ιδέες του σχεδιασµού. Το αρχιτεκτονικό ύφος (στυλ) του κελύφους, οι υφιστάµενες φόρµες, µορφές και
υλικά επίσης συνιστούν στοιχείο σκέψης και αποφάσεων.
Ο χαρακτήρας της εταιρικής ταυτότητας, το είδος της εργασίας και οι ανάγκες των χρηστών είναι
παράµετροι οι οποίες εξωτερικεύονται από τις τελικές σχεδιαστικές επιλογές. Αποτελούν εξίσου σηµαντικό
σηµείο αναφοράς της σχεδιαστικής προσέγγισης και επηρεάζουν µε τη σειρά τους τις τελικές αποφάσεις του
δηµιουργού. Οι χώροι µιας εταιρείας δεν αποτελούν πλέον µόνον τον χώρο παραγωγής εργασίας, αλλά
αντικατοπτρίζουν την εταιρική ταυτότητα, την εσωτερική δοµή και ιεραρχία, το δίκτυο σχέσεων και
ισορροπιών, το ήθος και τη δυναµική της. Η ανάδειξη της βαρύτητας της ανθρωποκεντρικής διάστασης του
σχεδιασµού δίνει τη δυνατότητα να παραχθούν ισόρροποι εργασιακοί χώροι σύγχρονης δυναµικής ενώ
παράλληλα ο πρωτοποριακός σχεδιασµός του χώρου βελτιώνει την εταιρική εικόνα, εµπνέει τους
εργαζόµενους και εντυπωσιάζει τους επισκέπτες.
Εποµένως κατά τον σχεδιασµό ενός οργανισµού γραφείων θα πρέπει να λαµβάνονται υπόψη πολλές
παράµετροι και δεσµεύσεις, αλλά οι δύο κύριες στοχεύσεις του µελετητή δεν µπορεί παρά να είναι οι εξής:
Πρώτον, η διαµόρφωση ενός λειτουργικά άνετου και µορφικά ενδιαφέροντος περιβάλλοντος το οποίο θα
εξασφαλίζει καλές συνθήκες εργασίας στους εργαζόµενους, (παρόλο που λειτουργούν πλέον εναλλακτικά
σχήµατα εργασίας, ένας µεγάλος αριθµός εργαζοµένων περνά το ένα τρίτο του εικοσιτετραώρου του στον
χώρο εργασίας). ∆εύτερον, να εκφράζει το πνεύµα του χρήστη - ιδιοκτήτη και τον χαρακτήρα και το ύφος της
εταιρικής ταυτότητας επικοινωνώντας το επιτυχώς στους επισκέπτες, στους πελάτες και στους συνεργάτες.
Σε συνέχεια των παραπάνω, ένα σηµαντικό στοιχείο το οποίο επηρεάζει τις σχεδιαστικές αποφάσεις
του µελετητή είναι ο χρήστης του χώρου, ο οποίος µπορεί να είναι εργαζόµενος, πελάτης, επισκέπτης,
συνεργάτης. Η διαφορετικότητα των αναγκών των χρηστών και των απαιτήσεων τους αποτελούν παράγοντες
που απορρέουν από την ιδιότητά τους, τη σχέση τους µε την εταιρεία και τον χρόνο που δαπανούν στον
συγκεκριµένο χώρο. Τα στοιχεία αυτά, δια της αναλυτικής διαδικασίας, πρέπει να εκλογικευτούν ώστε να
ικανοποιηθούν τόσο λειτουργικά όσο και αισθητικά, µέσω των σχεδιαστικών αποφάσεων. Οι ψυχολογικές
και αισθητικές απαιτήσεις του εκάστοτε χρήστη είναι φανερό ότι πρέπει να αντιµετωπίζονται εκ παραλλήλου.
Σ’ αυτό το σηµείο αξίζει ν’ αναφερθεί πως, τόσο η ηλικία και το προφίλ των χρηστών, όσο και η φύση του
επαγγέλµατος επηρεάζουν ουσιαστικά τον σχεδιασµό του χώρου.
Παράλληλα η µορφή της χρήσης του εκάστοτε γραφειακού χώρου επηρεάζει σηµαντικά τις
σχεδιαστικές αποφάσεις του δηµιουργού. Σε άµεση σχέση µε την εταιρική ταυτότητα, η επιλογή του τρόπου
λειτουργίας ενός επαγγελµατικού - γραφειακού χώρου επηρεάζεται απόλυτα από το αντικείµενο εργασίας,
δηλαδή τη φύση του γραφειακού έργου που λαµβάνει χώρα. ∆ιαφορετικά αντιµετωπίζεται ο εργασιακός
χώρος σ’ ένα αρχιτεκτονικό γραφείο όπου η άµεση ανταλλαγή απόψεων και ιδεών είναι επιβεβληµένη µεταξύ
ενός συνόλου ανθρώπων, και διαφορετικά ο εργασιακός χώρος ενός επιστήµονα, για παράδειγµα ενός
γιατρού, όπου ο εργαζόµενος έχει άµεση επαφή και επικοινωνία µε τον εκάστοτε πελάτη σε προσωπικό
επίπεδο. (∆ες 1ο Μέρος, Κεφάλαια 1, 2, 3).
Εκτός των προαναφερθέντων κριτηρίων που επηρεάζουν τη σχεδιαστική πολιτική και προσέγγιση του
εκάστοτε έργου και της βασικής ιδέας, υπάρχουν και στοιχεία οικονοµοτεχνικού περιεχοµένου τα οποία
επηρεάζουν τη σύλληψη της κεντρικής ιδέας.
Κυρίαρχο ρόλο διαδραµατίζει η ενεργειακή ταυτότητα και η ενεργειακή βιωσιµότητα του υπό
σχεδιασµό έργου. Οι απαιτήσεις και προδιαγραφές που τίθενται εξαρχής καθώς και οι επιλογές των υλικών,
τεχνολογικών και δοµικών στοιχείων, που ενδεχοµένως προτείνονται, ορίζουν κατά µεγάλο ποσοστό και την
αισθητική της βασικής ιδέας. Τα υλικά, τεχνολογικά και δοµικά στοιχεία καθώς και η επιλογή δηµιουργίας
ενός ενεργειακά αυτόνοµου κελύφους έχουν συγκεκριµένη αισθητική άποψη, το τελικό αποτέλεσµα της
οποίας αποτελεί µια συνεχή συνδυαστική και σχεδιαστική προσέγγιση του δηµιουργού. (∆ες Κεφάλαια 7,8).
Επίσης, ο προϋπολογισµός ενός έργου επίσης µπορεί και ενδέχεται να επηρεάζει τις τελικές
σχεδιαστικές επιλογές και προτάσεις. Το οικονοµικό ζήτηµα (budget) που τίθεται εξαρχής σε ένα έργο
αποτελεί σηµείο αναφοράς και δεσµευτικό παράγοντα για τον µελετητή του χώρου. Οι επιλογές αναφορικά
µε τα κατασκευαστικά ζητήµατα, τα υλικά, τα δοµικά στοιχεία και την επίπλωση επηρεάζονται από τα
οικονοµικά δεδοµένα. Μάλιστα, στην πρακτική της αρχιτεκτονικής σύνθεσης, ιδιαίτερα ενδιαφέρον στοιχείο
αποτελεί η ευρηµατικότητα και φαντασία των δηµιουργών σε περιπτώσεις περιορισµένου budget, µε
εκπληκτικά παραδείγµατα αρχιτεκτονικών επιλύσεων και δηµιουργιών.
Τέλος, ένας επίσης σηµαντικός παράγοντας, που ενδέχεται να επηρεάσει τις τελικές προτάσεις, είναι
η συνεργασία µεταξύ των διαφορετικών ειδικοτήτων και µελετητών που εµπλέκονται στο εκάστοτε έργο.
Πολύ συχνά, αρχιτεκτονικές, κατασκευαστικές, µηχανολογικές αποφάσεις ενδέχεται να αλληλοεπηρεάζονται
και να αναδιαµορφώνονται µε κοινό στόχο και σκοπό τη δηµιουργία ενός ευχάριστου, λειτουργικού και
άνετου περιβάλλοντος το οποίο θα ικανοποιεί τις αισθητικές, ψυχολογικές και οργανικές απαιτήσεις, τόσο της
εταιρείας όσο και των χρηστών.
Εφόσον έχουν συζητηθεί και αναλυθεί όλες οι παραπάνω παράµετροι οι οποίες επηρεάζουν τη
σύλληψη του δηµιουργού, η κεντρική ιδέα συγκροτείται και αποσαφηνίζεται και εποµένως ο µελετητής
δηµιουργεί έναν πυρήνα σκέψης στον οποίο συγκεκριµενοποιεί σταδιακά τις ζητούµενες ποιότητες που
αφορούν την ψυχολογία, την αισθητική και τη λειτουργία.
Αναλυτικά ο σχεδιασµός στοχεύει σε µια ευέλικτη εσωτερική διαρρύθµιση, η οποία θα απαντά στις
παρούσες και τις µέλλουσες λειτουργικές ανάγκες και το οργανωτικό σχήµα της εταιρικής δοµής και αφορά
τα εξής:
• τον κατάλληλο εξοπλισµό- επίπλωση,
• την οµαλή ενσωµάτωση όλων των συγχρόνων δικτύων επικοινωνίας και ασφάλειας,
• τον επαρκή φυσικό και τεχνητό φωτισµό
• τον αερισµό,
• την ακουστική,
• την εξοικονόµηση ενέργειας,
• τα υλικά,
• το χρώµα.
Εποµένως ο σχεδιασµός, όσο κι αν δεν αποτελεί µια πλήρως εκλογικευµένη και µονοσήµαντη
διαδικασία, έρχεται να συγκροτήσει σε ένα ενιαίο όλον µια σειρά από χειρισµούς που απαντούν στα
ζητούµενα των ποιοτήτων του χώρου. Η πρωτοτυπία λύσεων και η ευφάνταστη δηµιουργική πλοήγηση σε
νέα µονοπάτια σχεδιασµού προφυλάσσει από την αναπαραγωγή τυποποιηµένων και στερεότυπων προτάσεων.
∆ηµιουργεί το γόνιµο έδαφος για νέους τρόπους συγκρότησης όλων των παραπάνω απαιτήσεων, ποιοτήτων
και χαρακτηριστικών σ’ ένα τελικό συνθετικό αποτέλεσµα στο οποίο µορφή, φόρµα, λειτουργία συνυπάρχουν
σε ένα αρµονικό χωρικό σύνολο.

Πίνακας 9.1. Στοιχεία τα οποία επηρεάζουν ιεραρχικά τη διαµόρφωση της κεντρικής ιδέας.

9.3. ΠΑΡΑΣΤΑΤΙΚΑ ΜΕΣΑ

Στη συνέχεια σηµαντικό βήµα στη σύλληψη, δηµιουργία και υλοποίησή µιας αρχιτεκτονική ιδέας στον χώρο,
αποτελεί η µέθοδος αναπαράστασης, σχεδιασµού και παρουσίασης των συνθετικών αρχών σχεδιασµού. Τα
παραστατικά µέσα, που µπορεί να διαχειριστεί ο δηµιουργός, πολύ συχνά παγιώνουν µια καλύτερη εικόνα της
δηµιουργικής αναζήτησης και µεταφέρουν-κοινωνούν τις ιδέες και τις υπό σχεδιασµό χωρικές ποιότητες.
Ο δηµιουργός µέσα από το σκίτσο, τα σχέδια, τη µακέτα (πρόπλασµα) ή τρισδιάστατα µοντέλα σε
Η/Υ, µπορεί να αποσαφηνίσει ορθότερα τη βασική ιδέα και να ελέγξει και να ιεραρχήσει τις εκάστοτε
προτεινόµενες χωρικές προτάσεις.
 Το σκίτσο αποτελεί συχνά µια από τις πρώτες αποτυπώσεις της ιδέας. Η κίνηση του χεριού µεταφέρει
στο χαρτί τις πρώτες σχεδιαστικές έννοιες και ποιότητες, µε απλό ή σύνθετο τρόπο. Η διαδικασία αυτή
αποτελεί την απαρχή της δηµιουργίας, την πρώτη µετάφραση από τον δηµιουργό των ζητούµενων
σχεδιαστικών και χωρικών αξιών. Εποµένως, η πρώτη καταγραφή στο χαρτί της αρχικής σκέψης και
πρόθεσης του µελετητή, είναι σηµαντική και συχνά, αποτελεί προοίµιο του τελικού αποτελέσµατος. Επίσης
είναι εξαιρετικά ενδιαφέρων ο τρόπος µετάβασης στα επόµενα στάδια του σχεδιασµού, καθώς µε την εξέλιξη
της µελέτης και την πορεία που θα ακολουθήσει, η σκέψη του δηµιουργού επηρεάζεται δραστικά και από τα
παραστατικά µέσα τα οποία θα επιλεγούν για τη σχεδιαστική αναπαράσταση. (Εικόνες 9.3.1., 9.3.2).

Εικόνα 9.3.1. Προοπτική απεικόνιση του Κτιρίου KCRW + Santa Monica College Media Technology Campus (2013).
Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Clive Wilkinson Architects© .
Εικόνα 9.3.2. KCRW Αξονοµετρικές αναπαραστάσεις των τριών επιπέδων, Santa Monica College Media Technology
Campus (2013). Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Clive Wilkinson Architects©.

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες πληροφορίες για το Κτίριο KCRW + Santa Monica College Media
Technology Campus. http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/b5db3b50fa/?raw=1.

Ένα από τα επόµενα βήµατα σχεδιαστικής αναπαράστασης είναι ο σχεδιασµός (σχέδια) κατά τη
σύνταξη των οποίων συγκεκριµενοποιούνται ακόµα περισσότερο η µορφή, η λειτουργία, οι εν γένει
συνθετικές αρχές, καθώς εισάγονται επιµέρους επιλύσεις και κατασκευαστικά ζητήµατα. Η χρήση χρώµατος,
υφών, και ενδελεχούς µελέτης σε λεπτοµέρειες και υποσύνολα του συνολικού έργου βοηθούν στους
συσχετισµούς των χώρων και λειτουργιών τόσο σε επίπεδο οργάνωσης, όσο και στην αισθητική συνέχεια και
ολοκλήρωση. Παράλληλα, ο τρισδιάστατος σχεδιασµός και η κατασκευή προπλασµάτων µπορούν ακόµη
περισσότερο να αποδώσουν και να εµφανίσουν στον τρισδιάστατο χώρο τις έννοιες και ιδέες, την
πλαστικότητα των όγκων και µορφολογία, τις χωρικές ποιότητες, όπως το φυσικό - τεχνητό φως, τις φυγές
και προοπτικές, τις οπτικές συνέχειες - ασυνέχειες, τα υλικά, τις υφές. Η δυνατότητα να κινηθεί κανείς και να
βιώσει τον χώρο πολύ πριν αυτός οριστικοποιηθεί και κατασκευαστεί, αποτελεί σηµαντικό εργαλείο
βελτιστοποίησης της ιδέας και αποφυγής πιθανών σφαλµάτων που αφορούν τόσο σε λειτουργικά, όσο και σε
αισθητικά θέµατα. (Εικόνες 9.3.3, 9.3.4).
Εικόνα 9.3.3. Τρισδιάστατη απεικόνιση Flying Garden Tower-Gateway Gardens µέσω Η/Υ. Πηγή: Αρχιτεκτονικό
γραφείο © COOP HIMMELB(L)AU.
 Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες και σχέδια από το Flying Garden Tower.
http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/436e16a1c9/?raw=1

Εικόνα 9.3.4. Office and Research Center Seibersdorf, Austria. Τρισδιάστατη µακέτα (1995). Πηγή: Αρχιτεκτονικό
γραφείο © COOP HIMMELB(L)AU.

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες από τo Office and Research Center Seibersdorf.
http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/a57ce9ee07/?raw=1

Σ’ αυτό το σηµείο αξίζει να σηµειωθεί η πιθανή επιρροή του εκάστοτε παραστατικού µέσου στην
ολοκλήρωση και αποσαφήνιση του σχεδιασµού, στην απόδοση και ίσως στη µεταβολή της κεντρικής ιδέας. Ο
καθένας από τους παραπάνω τρόπους αναπαράστασης επικουρεί διαφορετικά επίπεδα του σχεδιασµού και
αποτελεί αναπόσπαστο κοµµάτι της αρχιτεκτονικής σύνθεσης και δηµιουργίας. Τα παραστατικά µέσα
αλληλεπιδρούν µεταξύ τους και κυρίως αλληλοσυµπληρώνονται, καθώς συνιστούν χρήσιµα εργαλεία στα
χέρια του δηµιουργού. Αποτελούν βήµατα του ίδιου µονοπατιού που οδηγεί στην ολοκλήρωση και απόδοση
µιας ιδέας. Κοµµάτια µιας σφαιρικής θεώρησης και εποπτείας του πραγµατικού υπό µελέτη χώρου, τα οποία
µε τη σειρά τους επηρεάζουν το τελικό αποτέλεσµα, αναδεικνύοντας τις εκάστοτε χωρικές ποιότητες σε µια
συνεχή διαδικασία ελέγχου και βελτίωσης.

9.4. ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΩΝ

Στο παρακάτω υποκεφάλαιο, µέσα από µια σειρά παραδειγµάτων, θα καταδειχθεί ο τρόπος σύλληψης της
κεντρικής σχεδιαστικής ιδέας και πώς αυτή υλοποιείται και εκτυλίσσεται στον χώρο. Οι αρχιτεκτονικές
ποιότητες της σύνθεσης, τα δοµικά στοιχεία, τα υλικά, οι φόρµες και τα έπιπλα που εξοπλίζουν τον χώρο
ακολουθούν την κεντρική ιδέα υποστηρίζοντας και ενισχύοντας τη δυναµική του παραγόµενου νοήµατος από
τον δηµιουργό. Στοιχεία, όπως ο τόπος του έργου, το είδος και το αντικείµενο της εργασίας, το εταιρικό
προφίλ και η γενικότερη φιλοσοφία του σχεδιασµού, επηρεάζουν την αρχική ιδέα και παράλληλα
κατευθύνονται από αυτήν σε µια αµφίδροµη διαδικασία σκέψης που εµπλουτίζει τη διαδικασία της
σύλληψης.
Στη µελέτη που αφορά την εταιρεία BWM Garment Co, Ltd, στο Guangzhou της Κίνας, της
Εταιρείας Σχεδιασµού feeling Brand Design Co., Ltd – www.feelingdesign.cn (µελέτη 2013, κατασκευή
2014), κεντρική ιδέα των δηµιουργών είναι η διαµόρφωση ενός επαγγελµατικού χώρου στον οποίο κυριαρχεί
µια αίσθηση ρευστότητας, λιτότητας και µινιµαλιστικής έκφρασης. Η πλαστικότητα των επιφανειών
προκύπτει από την καµπύλωση των ακµών, τη γλυπτική επεξεργασία των µορφών και τις έντονες αναφορές
σε οργανικές φόρµες. Το σκούρο πάτωµα λειτουργεί αντιθετικά στην κυριαρχία του λευκού χρώµατος, ενώ
παράλληλα οι λευκές φόρµες εµπλουτίζονται µορφολογικά µε εστιακά σηµεία ξύλινης επένδυσης τα οποία
τονίζουν την πλαστικότητα του σχεδιασµένου περιβάλλοντος. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η συνεχής
περιµετρική διάταξη των θέσεων εργασίας που λειτουργεί σαν µία νησίδα δράσης, συνεργασίας και
παραγωγής έργου, ενώ άλλες, περισσότερο ιδιωτικές δράσεις, χωροθετούνται στα άκρα δηµιουργώντας την
αίσθηση της αποµόνωσης, όπως διευθυντικά γραφεία, αίθουσες συσκέψεων και βοηθητικοί χώροι. Έµφαση
δίνεται στις ένθετες επιφάνειες στην οροφή, οι οποίες φέρουν φωτισµό καθώς εντάσσονται απόλυτα στη
συνολική σχεδιαστική φιλοσοφία. (Εικόνες 9.4.1, 9.4.2, 9.4.3, 9.4.4).

Εικόνα 9.4.1. Στην κάτοψη των γραφείων BWM Garment Co, Ltd διακρίνεται ο διαχωρισµός της νησίδας εργασίας
από τις περιµετρικές, περισσότερο ιδιωτικές χρήσεις. Πηγή: feeling Brand Design Co., Ltd, www.feelingdesign.cn.
Εικόνα 9.4.2. Η αίθουσα συσκέψεων της εταιρείας BWM Garment Co, Ltd στην οποία κυριαρχεί το λευκό χρώµα,
εντάσσεται στη συνολική µινιµαλιστική αντίληψη του σχεδιασµού. Πηγή: feeling Brand Design Co., Ltd,
www.feelingdesign.cn. Φωτογραφία: He Yuansheng.
Εικόνα 9.4.3. Ατοµικό γραφείο (BWM Garment Co, Ltd) στο οποίο διαφαίνονται οι ξύλινες λεπτοµέρειες που
υπογραµµίζουν την παρουσία της καµπύλης µορφής. Πηγή: feeling Brand Design Co., Ltd, www.feelingdesign.cn.
Φωτογραφία: He Yuansheng.
Εικόνα 9.4.4. Ο χώρος υποδοχής – reception (BWM Garment Co, Ltd) µε τις έντονες γλυπτικές και οργανικές αναφορές,
χαρακτηρίζεται από την σύνθεση των καµπύλων επιφανειών που διαµορφώνουν το έπιπλο της υποδοχής και τον
διαχωριστικό τοίχο ο οποίος παρεµβάλλεται µεταξύ εισόδου και εργασιακού χώρου. Την αίσθηση ρευστότητας εντείνει η
φόρµα και το υλικό του φωτιστικού της υποδοχής. Πηγή: feeling Brand Design Co, Ltd, www.feelingdesign.cn.
Φωτογραφία: He Yuansheng.

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες από τα γραφεία της εταιρείας BWM Garment Co, Ltd.
http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/3b34e9ba93/?raw=1
 Ο γραφειακός χώρος CISE-Centro Internacional Santader Emprendimiento, έργο των Jacobo
Gomis and Angel Blanco Architects (2015), χαρακτηρίζεται επίσης έντονα από την έννοια της ροής και της
οπτικής και πραγµατικής σύνδεσης µεταξύ των διαφορετικών χρήσεων και λειτουργιών. Ο σχεδιασµός
βασισµένος στη δηµιουργία µιας «κεντρικής πλατείας» (The plaza) και ενός χώρου συνάντησης (Τhe
Amfitheater co-working), τοποθετεί τις επιµέρους χρήσεις περιµετρικά αυτών. Οι χώροι αυτοί, αποτελώντας
την καρδιά του CISE, µε καµπύλες και ρευστές φόρµες καλωσορίζουν τον χρήστη-επισκέπτη και ουσιαστικά
λειτουργούν ως κέντρο συνεργασιών, ανταλλαγής απόψεων και ιδεών. Χαρακτηριστικό στοιχείο του χώρου
είναι η µεταβλητότητα των γυάλινων αναδιπλούµενων διαχωριστικών και της επίπλωσης, ώστε ο χώρος να
µεταβάλλεται αναλόγως των εκάστοτε αναγκών, δηµιουργώντας παράλληλα το αίσθηµα ενός δηµόσιου ή
ενός ιδιωτικού χώρου. Η χρήση των συγκεκριµένων διάφανων διαχωριστικών επιτρέπει την εισχώρηση του
φωτός στον χώρο και παράλληλα δηµιουργεί ανεξάρτητους υποχώρους διασφαλίζοντας το αίσθηµα της
αποµόνωσης, όταν αυτό είναι επιθυµητό. Στον κεντρικό χώρο, «την πλατεία» και «το αµφιθέατρο», ελεύθερες
διατάξεις καθιστικών, επίπλων και λειτουργικών νησίδων, ανεξάρτητης εργασίας και συνεργασίας, εντείνουν
την αίσθηση της ρευστότητας και της ελευθερίας. Τέλος η αίσθηση της ροϊκότητας υπογραµµίζεται ακόµη
περισσότερο από την παρουσία της συνεχούς φωτεινής γραµµής στην οροφή, η οποία ακολουθεί τα καµπύλα
όρια του χώρου (Εικόνες 9.4.5, 9.4.6, 9.4.7, 9.4.8, 9.4.9).

Εικόνα 9.4.5. Κάτοψη του χώρου CISE. Κεντρικά διακρίνεται η «πλατεία» και ο χώρος του Αµφιθεάτρου. Γύρω τους
εξελίσσονται οι υπόλοιπες χρήσεις, ιδιωτικού ή δηµόσιου χαρακτήρα. Πηγή: Jacobo Gomis and Angel Blanco Architects.
Εικόνα 9.4.6. Γενική άποψη της «πλατείας» (CISE) µε ελεύθερες διατάξεις επίπλων και νησίδων συνεργασίας. Πηγή:
Jacobo Gomis and Angel Blanco Architects. Φωτογράφος: Javier Azurmendi.

Εικόνα 9.4.7. Γενική άποψη του Αµφιθεάτρου – Amphitheater co-working (CISE)- όπου η ελευθερία της διάταξης των
«θέσεων» αντικατοπτρίζει την ελευθερία στην ανταλλαγή απόψεων και ιδεών. Πηγή: Jacobo Gomis and Angel Blanco
Architects. Φωτογράφος: Javier Azurmendi.
Εικόνα 9.4.8. Γραφειακός χώρος CISE (2015). Η άµεση οπτική επαφή µε τον κεντρικό χώρο δηµιουργεί την εντύπωση
της ελευθερίας και παράλληλα τα µετακινούµενα γυάλινα διαχωριστικά µπορούν να αποτελέσουν µέσο αποµόνωσης για τις
θέσεις εργασίας (στο βάθος). Πηγή: Jacobo Gomis and Angel Blanco Architects. Φωτογράφος: Javier Azurmendi.

Εικόνα 9.4.9. Γραφειακός χώρος CISE (2015). Οι νησίδες αποµόνωσης στον κεντρικό χώρο αποτελούν σηµεία
συνεργασίας και αποµόνωσης, όταν αυτό είναι επιθυµητό. Πηγή: Jacobo Gomis and Angel Blanco Architects.
Φωτογράφος: Javier Azurmendi.

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες και σχέδια από τον χώρο CISE.
http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/230863e4d9/?raw=1.

Στους γραφειακούς χώρους της εταιρείας Pallotta TeamWorks (2002), Αρχιτεκτονικό γραφείο Clive
Wilkinson Architects, σ’ ένα τυπικό βιοµηχανικό κέλυφος εισάγονται κοντέινερς σε οριζόντιες και
κατακόρυφες διατάξεις, οι οποίες οργανώνουν και δοµούν τον αχανή εσωτερικό βιοµηχανικό χώρο
δηµιουργώντας κλειστές περιοχές εργασίας, σε συνθήκες µερικής ή ολικής, οπτικής και ηχητικής
αποµόνωσης. Η ιδέα της χρήσης «readymade» αντικειµένων όπως τα κοντέινερς, στη συνολική οργάνωση
του εσωτερικού χώρου, δίνει µια ιδιαίτερη ατµόσφαιρα που παραπέµπει σε εφήµερες και ευµετάβλητες
κατασκευές, διαφοροποιώντας παράλληλα τους χώρους κίνησης από τους χώρους στάσης και εργασίας. Οι
λέξεις κλειδιά που σηµατοδοτούν την κεντρική ιδέα είναι ο βιοµηχανικός χαρακτήρας και τα σκληρά υλικά
τα οποία συνδέονται µε την ταυτότητα του κελύφους και το χρώµα το οποίο εξυπηρετεί λειτουργίες
σήµανσης των διαφορετικών χρήσεων (Εικόνες 9.4.10, 9.4.11, 9.4.12, 9.4.13, 9.4.14, 9.4.15).
Εικόνα 9.4.10. Κατόψεις των Γραφείων Pallotta Teamworks (2002). Κάτω: Κάτοψη ισογείου. Πάνω: κάτοψη επιπέδου
ηµιώροφου. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Clive Wilkinson Architects ©.

Εικόνα 9.4.11. Τοµές των Γραφείων Pallotta Teamworks (2002). Κάτω: Κάτοψη στο επίπεδο του εδάφους. Πάνω:
κάτοψη επιπέδου ηµιώροφου. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Clive Wilkinson Architects ©.
Εικόνα 9.4.12. ∆ηµιουργία χώρου διπλής ταυτότητας στα γραφεία Pallotta Teamworks (2002). Ο γραφειακός χώρος
αποτελεί κλειστό κέλυφος µε κλιµακούµενο βαθµό ιδιωτικότητας. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Clive Wilkinson Architects
©. Φωτογραφία: Benny Chan – Fotoworks.
Εικόνα 9.4.13. Η κατακόρυφη διάταξη των κοντέινερς (Pallotta Teamworks) δηµιουργεί ανεξάρτητους υποχώρους
εργασίας σε τρία επίπεδα. Το βιοµηχανικό κέλυφος παραµένει ένας ενιαίος χώρος όπου η χωροθέτηση των κοντέινερς
δηµιουργεί καθ’ ύψος και κατά πλάτος δοµικές εντάσεις. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Clive Wilkinson Architects
©.Φωτογραφία: Benny Chan - Fotoworks
Εικόνα 9.4.14. Το βασικό στοιχείο (κοντέινερ) της αρχιτεκτονικής σύνθεσης (Pallotta Teamworks) παρά την ανελαστική
µορφή του και το συµβολισµό του, συνδυάζεται µε διακοσµητικά αντικείµενα και το νερό, µε ευφάνταστη σχεδιαστική
αντιµετώπιση. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Clive Wilkinson Architects ©. Φωτογραφία: Benny Chan – Fotoworks.
Εικόνα 9.4.15. Συνολική άποψη του εσωτερικού χώρου της εταιρείας Pallotta TeamWorks, όπου διακρίνεται η
κλιµάκωση των όγκων. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο Clive Wilkinson Architects ©. Φωτογραφία: Benny Chan -
Fotoworks

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες από τα γραφεία της εταιρείας Pallotta TeamWorks.
http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/0627796050/?raw=1

Στον Πύργο City Life της Zaha Hadid στο Μιλάνο (2004) παρατηρείται ένας οµοιογενής γλυπτικός
χειρισµός του κελύφους. Ο εσωτερικός χώρος ακολουθεί την ίδια φιλοσοφία του εξωτερικού κελύφους,
δηλαδή ενός ροϊκού παλλόµενου σχεδιασµού ο οποίος ενοποιεί όλες τις επιµέρους επιφάνειες (τοίχους –
οροφές - δάπεδα) σε µια συνεχή επιφάνεια, η οποία ελίσσεται και πτυχώνεται στο χώρο. Τη λευκή συνεχή
απόδοση της φόρµας διακόπτει η χρήση κάποιων υλικών και χρωµάτων που δρουν ως επισηµάνσεις ενός
συµβολικού νοήµατος. Οι χρήσεις και λειτουργίες σηµατοδοτούνται και βασίζονται σ’ αυτόν τον χειρισµό. Η
οργανική µαύρη γραµµή οδηγεί τις κινήσεις του χρήστη, επισηµαίνει τις διαδροµές και η ξύλινη επένδυση
οριοθετεί τις περιοχές εργασίας και γενικότερα υποδεικνύει τις διακριτές λειτουργίες. Παράλληλα, τα
οργανικά φωτεινά φατνώµατα της οροφής έρχονται να εντείνουν την κινητικότητα και την πλαστικότητα σε
ένα άλλο επίπεδο στον εσωτερικό χώρο. (Εικόνες 9.4.16, 9.4.17, 9.4.18, 9.4.19).
Εικόνα 9.4.16. Η µαύρη γραµµή στο πάτωµα, στον Πύργο CityLife στο Μιλάνο, ρέει προς την υποδοχή και οδηγεί τον
επισκέπτη. Πηγή: Zaha Hadid Architects, φωτογραφία: Iwan Baan.
Εικόνα 9.4.17. Άποψη του εσωτερικού χώρου της υποδοχής. Πηγή: Zaha Hadid Architects, φωτογραφία: Iwan
Baan.
Εικόνα 9.4.18. Συνολική άποψη του εσωτερικού χώρου όπου διακρίνεται η κίνηση των επιφανειών και του φωτός στον
χώρο. Πηγή: Zaha Hadid Architects, φωτογραφία: Iwan Baan.
Εικόνα 9.4.19. Οι όψεις του Πύργου CityLife ακολουθούν τη λογική της ροϊκής αντιµετώπισης όπου η λευκή
επιφάνεια, οι ξύλινες επενδύσεις και τα υαλοστάσια ελίσσονται κάτω από την ίδια σχεδιαστική φιλοσοφία. Πηγή:
Zaha Hadid Architects, φωτογραφία: Iwan Baan.

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες και σχέδια από τον Πύργο CityLife στο Μιλάνο.
http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/89373999e0/?raw=1

Βιβλιογραφία
Θεµατική βιβλιογραφία
Arnheim R., (2003), Ποταµιάνος Ι. (µτφρ.). Η ∆υναµική της Αρχιτεκτονικής Μορφής. Θεσσαλονίκη:
University Studio Press.
Ching D.K. F., (1979). Architecture: Form, Space & Order. N. York: Van Nostrand Reinhold.
Norberg-Schulz C., (2009). Φραγκόπουλος, Μ. (µτφρ.). Το Πνεύµα του Τόπου – Για µια Φαινοµενολογία της
Αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π.
Pierre Von Meiss, (1990). Elements of Architecture: From Form to Place. London: E &Fn Spon.
Scolari M., (1982), Ταµβάκη, Α. (µτφρ.). Τάσεις στη Σύγχρονη Αρχιτεκτονική. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυµα
Εθνικής Τράπεζας.
Shepheard P., (1994). What is Architecture? An Essay on Landscapes, Buildings, and Machines. Cambridge
Mass: MIT Press.
Βιτρούβιος, (1997), Λέφας, Π. (µτφρ). Περί Αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Πλέθρον.
Μπίρης Τ., (1996). Αρχιτεκτονικής σηµάδια και διδάγµατα. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τράπεζας.
Μπίρης Τ., Μπίρης, ∆., (2011). Αρχιτεκτονική, Το Αµφίδροµο Πέρασµα ανάµεσα στην Εφαρµογή και τη
∆ιδασκαλία. Αθήνα: Παπασωτηρίου.
Παπαϊωάννου Τ., (2015). Σκέψεις για την Αρχιτεκτονική Σύνθεση. Αθήνα: Ίνδικτος.
Σχολή Αρχιτεκτόνων, Τοµέας αρχιτεκτονικού σχεδιασµού, (2002). Εισαγωγή στην Αρχιτεκτονική Σύνθεση Ι
2000-2001. Αθήνα: Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π.
Φατούρος ∆., (2006). Ένα συντακτικό της Αρχιτεκτονικής Σύνθεσης. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.

∆ιαθεµατική βιβλιογραφία
Benjamin W., (1978). ∆οκίµια για την τέχνη. Αθήνα: Κάλβος.
Heidegger M., (2006). Η Τέχνη και ο Χώρος. Αθήνα: Ίνδικτος.
Γεωργιάδου Ζ., Ηλίας Π., (2009). Formulating an Idea: A Path for Design. Proceedings of the 7th
International Space Syntax Symposium, KTH School of Architecture, Stockholm, 8-11 June 2009.
Koch D., Markus L., Steen J., (edit.). http://www.sss7.org/Proceedings.html.
Κουρεµένος Κ., (επιµ), (µτφρ.), (1996). Αρχιτεκτονική, 38 Ορισµοί, Θέµατα χώρου και Τεχνών. Τεύχος 27,
Αθήνα.
Τερζόγλου Ν.,Ι., (2009). Ιδέες του Χώρου στον Εικοστό Αιώνα. Αθήνα: Νήσος.

Κριτήρια αξιολόγησης

Κριτήριο αξιολόγησης 1
Αναζητήστε τα µεθοδολογικά εργαλεία της Αρχιτεκτονικής σύνθεσης στους γραφειακούς χώρους της
εταιρείας Pallotta TeamWorks και τους τρόπους µε τους οποίους νοηµατοδοτείται ο χώρος και
πραγµατώνεται η κεντρική ιδέα του σχεδιασµού, µέσα από την επινόηση της δοµής, τη διαχείριση της
φόρµας, την χρήση των υλικών, την ένταξη του χρώµατος σε επίπεδο σήµανσης και συµβολισµού.

Απάντηση 1
Κεντρική ιδέα της συγκεκριµένης µελέτης για τα γραφεία της εταιρίας Pallotta TeamWorks (Αρχιτεκτονικό
γραφείο Clive Wilkinson Architects) είναι η χρήση ενός «readymade» αντικειµένου, όπως το κοντέινερ, σαν
ένα επαναλαµβανόµενο δοµικό, λειτουργικό και ταυτόχρονα διακοσµητικό µοτίβο το οποίο αναπτύσσεται σε
τρεις διαστάσεις µέσα στο κτιριακό κέλυφος. Ο αρχιτέκτονας εσωτερικών χώρων στη συγκεκριµένη
περίπτωση, εκµεταλλευόµενος το µεγάλο ύψος και τον βιοµηχανικό χαρακτήρα του κελύφους, δεν επινοεί
κάποιες µορφές εξαρχής για να εντάξει τις χρήσεις, αλλά συγκροτεί και συνθέτει τις δοµικές µονάδες των
κοντέινερς µε δηµιουργική λογική και ευφάνταστο τρόπο. Η όλη πρόταση συµπληρώνεται µε βοηθητικές
κατασκευές: πλατφόρµες έδρασης, στέγαστρα, σκάλες, ώστε ο χώρος να γίνει λειτουργικός, και παράλληλα
να σηµαίνεται µε επιγραφές και την επιλεκτική χρήση του χρώµατος. Εποµένως άλλες περιοχές είναι µπλε
και άλλες κίτρινες, αναλόγως των λειτουργιών που στεγάζουν (εικόνες 9.4.10, 9.4.13, 9.4.15) ώστε ο
εργαζόµενος και ο επισκέπτης να προσανατολίζονται στο χώρο.

Κριτήριο αξιολόγησης 2
Συγκρίνετε τις οµοιότητες και διαφορές στο επίπεδο κεντρικής ιδέας, αρχιτεκτονικών µορφολογικών
χειρισµών και σκηνογραφικού αποτελέσµατος στους γραφειακούς χώρους των παραδειγµάτων: Στο
αρχιτεκτονικό έργο BWM Garment Co, Ltd (feeling Brand Design Co., Ltd), και σε αυτό του Πύργου
CityLife (Ζaha Hadid Architects).

Απάντηση 2
Αν και οι δύο µελέτες παρουσιάζουν αρκετές οµοιότητες στο επίπεδο της πλαστικής αντιµετώπισης του
κελύφους, στη γενικευµένη χρήση του λευκού χρώµατος το οποίο διανθίζεται µε την παρουσία ξύλινων
φορµών και της ρέουσας λογικής των γραµµών των φωτιστικών σωµάτων, υπάρχουν και κάποιες
ιδιαιτερότητες σε κάθε έργο. Στο αρχιτεκτονικό έργο BWM Garment Co, Ltd, η καθετότητα των τοίχων
παρά την καµπύλωση των γωνιών παραµένει αµετάβλητη, ενώ στο CityLife η συνθετική λογική της
«οργανικής φόρµας» δηµιουργεί µια ολιστική πλαστική σύνθεση που παραπέµπει σε µια σπηλαιώδη
διαµόρφωση. Στο έργο BWM Garment Co, Ltd το έντονο σκούρο πάτωµα δηµιουργεί µια αντίθεση σε όλο
το χώρο (Εικόνα 9.4.4.), ενώ στο έργο της Ζaha Hadid η µαύρη γραµµή η οποία ελίσσεται στο λευκό
πάτωµα αποτελεί µια διαρκή «υπογράµµιση» της πορείας και καθοδηγεί τον επισκέπτη στο χώρο.
 10. ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΙΠΛΩΣΗ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Σύνοψη
Το κεφάλαιο 10, που ακολουθεί, πραγµατεύεται τη γνωστική περιοχή που αφορά το έπιπλο γραφείου και τον
εξοπλισµό των χώρων παροχής υπηρεσιών. Το κεφάλαιο αυτό, µε τον τίτλο «Εξοπλισµός και επίπλωση των
χώρων εργασίας», απαρτίζεται από τα εξής υποκεφάλαια: 10.1. Γραφειακή επίπλωση, λειτουργία και αισθητική,
10.2. Ιστορική αναδροµή-Τυπικός γραφειακός εξοπλισµός, 10.3. Κατηγοριοποίηση γραφειακών χώρων και
εξοπλισµός, 10.4. Εφαρµογές επίπλων σε διαφορετικές εργασιακές δοµές.
Το παρόν κεφάλαιο διερευνά τη θεµατική περιοχή του επίπλου γραφείου αφενός ως αυτοτελούς γνώσης και
αφετέρου, ως παραµέτρου άρρηκτα συνδεδεµένης µε τους αισθητικούς στόχους του σχεδιασµού, τη λειτουργική
διάρθρωση και το οργανωτικό σχήµα που έχει ήδη προεπιλεγεί. Εποµένως, είναι χρήσιµο για την πλήρη
κατανόηση του παρόντος κεφαλαίου από τον αναγνώστη να έχουν ήδη εµπεδωθεί οι γνώσεις των προηγούµενων
κεφαλαίων αναφορικά µε τη διαδικασία του σχεδιασµού.

Προαπαιτούµενη γνώση
Οι προαπαιτούµενες γνώσεις αφορούν τα Κεφάλαια 4, 5, 6, 7, 8 τα οποία πραγµατεύονται τις Σύγχρονες Τάσεις,
Πρότυπα και Χώρους Εργασίας και το Κεφάλαιο 9. που αφορά τον Σχεδιασµό.

10.1. ΓΡΑΦΕΙΑΚΗ ΕΠΙΠΛΩΣΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΣΧΕΣΗ

ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ Ι∆ΕΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΠΛΩΣΗΣ

Η επίπλωση αποτελεί το κύριο στοιχείο του «σκηνογραφικού» αποτελέσµατος στους χώρους των γραφείων,
αλλά όχι µόνον. Οφείλει να ικανοποιεί ένα ευρύ πλέγµα λειτουργικών περιορισµών και προδιαγραφών που
άπτονται των αισθητικών στόχων του σχεδιασµού, των αναγκών της οργάνωσης του εταιρικού σχήµατος και
της ορθολογικής διάρθρωσης του χώρου. Η διαδικασία επιλογής της επίπλωσης είναι αναπόσπαστα
συνδεδεµένη µε την αρχιτεκτονική πράξη µορφοδότησης του γραφειακού τοπίου και τους κανόνες σχεδίασης,
και υπόκειται στους περιορισµούς που αυτή έχει θέσει. Αποτελεί µια µικρής κλίµακας επέµβαση που όµως
έχει µια σηµαντική βαρύτητα για την ισορροπία και δυναµική του τελικού αποτελέσµατος, εξαιτίας της
ανθρωποκεντρικής της διάστασης. Οι αισθητικές εντυπώσεις και το συγκινησιακό στοιχείο, καθώς και η
οργανωτική δοµή, η λειτουργικότητα και η εργονοµία, επηρεάζουν άµεσα τον εργαζόµενο και τον επισκέπτη
και είναι άρρηκτα συνδεδεµένα µε την επίπλωση και τον εξοπλισµό γενικότερα καθώς και µε τη δυνατότητα
εξοικείωσης, αποδοχής και ιδιοποίησης του χώρου εργασίας.
Στο στάδιο της µελέτης έχει αποφασιστεί η κεντρική ιδέα που θα διέπει τον σχεδιασµό του
εσωτερικού χώρου, η σχέση µε το κτιριακό κέλυφος και τον περιβάλλοντα χώρο και η διατύπωση της
σύνταξης των τοµέων εργασίας. Οι αποφάσεις, όµως, οι οποίες αφορούν τον εξοπλισµό και την επίπλωση,
δεν παρεµβαίνουν µόνο στην ενότητα του ύφους, στη συνολική ατµόσφαιρα και στον καθορισµό του
µορφικού - σκηνογραφικού χαρακτήρα του εργασιακού περιβάλλοντος, αλλά συντελούν στην υποστήριξη του
εταιρικού προφίλ και στην αποσαφήνιση της χωρικής ταυτότητας του γραφειακού χώρου. Όπως θα
καταδειχθεί στη συνέχεια, επηρεάζουν άµεσα την εύρυθµη και αποτελεσµατική λειτουργία της, καθώς
απαντούν στην απαίτηση συνδυασµού της λειτουργικότητας µε τη µορφή και την εµπορική προβολή της προς
το κοινό στο οποίο απευθύνεται και προσφέρει τις υπηρεσίες της. Εξάλλου, η εικόνα των χώρων και των
κτιριακών εγκαταστάσεων της εταιρείας αποτελεί στοιχείο της οπτικής επικοινωνίας και λειτουργεί ως
εταιρικό σήµα προσδίδοντας αίσθηση κύρους και αξιοπιστίας. Σηµαντικό στοιχείο και προϋπόθεση για τον
σχεδιασµό και την επιλογή του γραφειακού εξοπλισµού είναι ο τρόπος λειτουργίας του οργανισµού και οι
ανάγκες του, αν αφορά δηλαδή οµαδική ή ατοµική εργασία, εναλλασσόµενους χρήστες κ.λπ. (∆ες Κεφάλαια
4, 5).
Η αισθητική προσέγγιση του γραφειακού εξοπλισµού είναι στενά συνδεδεµένη µε τον συνολικό
χαρακτήρα του σχεδιασµού και την κεντρική ιδέα που τον διέπει. Οι επιλογές που ήδη έχουν γίνει ως προς το
ύφος, τη δοµή, τη διάρθρωση του χώρου και τα υλικά θα πρέπει να αντανακλώνται και να εκφράζονται στον
γραφειακό εξοπλισµό. Συγκεκριµένα το ύφος της επίπλωσης που επιλέγεται για να εξοπλίσει τους χώρους
γραφείων είναι µια συνάρτηση της µορφής και του σχεδιασµού τους, των υλικών κατασκευής και του
χρώµατος. Τις τελευταίες δεκαετίες γίνεται µια προσπάθεια να εµπλουτιστεί το µορφολογικό λεξιλόγιο των
γραφειακών επίπλων (επιφάνεια εργασίας - κάθισµα), ν’ απαγκιστρωθούν από τις συµβατικές τυποποιηµένες
µορφές του µονολιθικού όγκου πρισµατικής µορφής, ο οποίος κατασκευάζεται από ένα µόνο υλικό (µέταλλο
ή ξύλο) µε κλειστές επιφάνειες που δεν έχουν διαφάνεια και εµποδίζουν την οπτική διαπερατότητα, και
ενσωµατωµένους αποθηκευτικούς χώρους. Το γραφείο τώρα µετατρέπεται σε µια αρθρωτή πολυεπίπεδη
κατασκευή, η οποία διατάσσεται ελεύθερα στον χώρο συνοδευόµενη από µια σειρά από κύριες, βοηθητικές
επιφάνειες εργασίας και αποθηκευτικούς χώρους. Ο σχεδιασµός γίνεται περισσότερο ευέλικτος,
πολυµορφικός, ανάλαφρος, γραµµικός ή καµπύλος. Τα υλικά µέταλλο, γυαλί, ξύλο, δέρµα, πολυµερές,
ύφασµα, πέτρα, µάρµαρο συνδυάζονται ευφάνταστα, τονίζοντας τις διαφορετικές φόρµες. Επίσης, τα
χρώµατα που επιλέγονται από τους σχεδιαστές γίνονται πιο τολµηρά και χαρούµενα συνυπάρχοντας µε το
λευκό, το γκρι, το µαύρο, το µεταλλικό και τις αποχρώσεις των διαφόρων ειδών ξύλων.

Εικόνα 10.1.1. Παράδειγµα γραφείου γλυπτικής µορφής µε οργανικές ανεξάρτητες φόρµες και ρευστή µορφή. Πηγή: Nüvist
Architecture & Design / nuvist.com.

Εικόνα 10.1.2. Παράδειγµα σύνθετης κατασκευής η οποία αποτελεί ταυτόχρονα επιφάνεια εργασίας, πίνακα παρουσίασης
και ψευδοροφή κυριαρχώντας στον χώρο. Google office Campus Dublin. Πηγή: Camenzind Evolution, φωτογράφος:
Peter Würmli.
https://picasaweb.google.com/108092584880079874852/GoogleDublinCampus?authkey=Gv1sRgCMi259iu_7XUigE
Εικόνα 10.1.3. Περίπτωση γραφείου µε δερµάτινη επένδυση, µονόπλευρη στήριξη, καµπύλες επιφάνειες και ανοικτή δοµή.
Σχεδιαστής Ν. Χαχάµης Πηγή: SESTANE SATO.

Εικόνα 10.1.4. Παράδειγµα διευθυντικού γραφείου µε έντονα χρώµατα και ανεξάρτητη συρταριέρα αποθήκευσης. Πηγή:
Dekko, σειρά HAN.
Εικόνα 10.1.5. Παράδειγµα γραφειακού συστήµατος µε έντονα χρώµατα και εναλλαγή υλικών (γυαλί, λάκα, µέταλλο),
ενσωµατωµένο αποθηκευτικό χώρο και πρόσθετες διαχωριστικές επιφάνειες. Πηγή: MOVINORD, σειρά PROSPERO
OFFICE.

Οι προσπάθειες ανανέωσης του σχεδιασµού έχουν στόχο να ικανοποιήσουν τις διαρκώς

µεταβαλλόµενες και εξελισσόµενες τάσεις διαµόρφωσης των γραφειακών χώρων που ανακύπτουν εξαιτίας
των αλλαγών των εργασιακών σχέσεων και του µοντέλου εργασίας, αλλά και των σχεδιαστικών
προσεγγίσεων που προκύπτουν από τα αιτήµατα της οικολογίας και της αειφόρου ανάπτυξης. Ανάλογοι
σχεδιαστικοί χειρισµοί διαπιστώνονται στους χώρους των γραφείων και του καφέ της Gurunavi, στην Osaka
το 2013, από τον Kengo Kuma, και στα γραφεία και της κατασκευαστικής εταιρείας Buck O’Neill Builders
στο San Francisco. Στη περίπτωση της Gurunavi, ο γραφειακός εξοπλισµός αποτελείται από ξύλινες
επιφάνειες οι οποίες, τοποθετηµένες η µια πάνω στην άλλη, διαµορφώνουν τη λειτουργική δοµή του χώρου
όπως τα γραφεία, καθίσµατα, ράφια, προθήκες. (Εικόνες 10.1.6, 10.1.7). Στην περίπτωση της εταιρείας Buck
O’Neill Builders, ο µελετητής, Studio Jones Haydu, δηµιούργησε το 2012 έναν χώρο βασισµένο στην ιδέα
των πράσινων κτηρίων, µε αποτέλεσµα να του δοθεί η πιστοποίηση αειφορίας LEED. (∆ες Κεφάλαια 7 και
11). (Εικόνες 10.1.8, 10.1.9, 10.1.10, 10.1.11).

Εικόνα 10.1.6. Οι ξύλινες επιφάνειες δηµιουργούν ένα οµοιογενές λειτουργικό και πολυµορφικό περιβάλλον
διαµορφώνοντας όλα τα απαραίτητα έπιπλα: πάγκους εργασίας, ράφια, προθήκες, καθιστικά, χώρους έκθεσης. Πηγή:
Kengo Kuma, φωτογράφος: Photography Courtesy of Kengo Kuma and Associates,
http://www.designboom.com/architecture/kengo-kuma-develops-shunshoku-lounge-for-gurunavi-01-16-2014.
Εικόνα 10.1.7. Γενική άποψη του χώρου µε το ξύλο να καταλαµβάνει όλο το χώρο, µε πανοµοιότυπες, επαναλαµβανόµενου
ύφους και αισθητικής στρώσεις. Πηγή: Kengo Kuma. Φωτογράφος: Photography Courtesy of Kengo Kuma and
Associates, http://www.designboom.com/architecture/kengo-kuma-develops-shunshoku-lounge-for-gurunavi-01-16-2014.

Εικόνα 10.1.8. Γενική άποψη του χώρου. Ο πράσινος «ζωντανός» τοίχος, µε την ειδική ποικιλία φυτών, όχι µόνο
οµορφαίνει το γραφείο εισάγοντας αποφασιστικά το φυσικό στοιχείο στον εσωτερικό χώρο, αλλά ταυτόχρονα φιλτράρει τον
αέρα. Πηγή: Jones Haydu. Αρχιτέκτονας: Jones Haydu. Φωτογράφος: Bruce Damonte.
http://www.archdaily.com/247982/the-offices-of-buck-oneill-builders-jones-haydu
Εικόνα 10.1.9. Στο συγκεκριµένο παράδειγµα διακριτοί χώροι (σταθµοί εργασίας, ένας ιδιωτικός χώρος γραφείου στο
ισόγειο και µία αίθουσα συνεδριάσεων στον εσωτερικό εξώστη) τοποθετήθηκαν µε τέτοιο τρόπο στο κτίριο, ώστε η σύνδεση
και η κίνηση ανάµεσά τους να γίνεται ανεµπόδιστα και άνετα. Πηγή: Jones | Haydu. Αρχιτέκτονας: Jones | Haydu
Φωτογράφος: Bruce Damonte. http://www.archdaily.com/247982/the-offices-of-buck-oneill-builders-jones-haydu.

Εικόνα 10.1.10. Η επιλογή χρωµάτων και υλικών, όπως ξύλο ανακυκλωµένης ελάτης, ανοξείδωτο ατσάλι, γυαλί, λευκό
σκυρόδεµα και λευκή τοιχοποιία, µετατρέπει τον χώρο σ’ ένα ευχάριστο και ξεκούραστο περιβάλλον εργασίας.
Πηγή: Jones|Haydu. Αρχιτέκτονας: Jones|Haydu. Φωτογράφος: Bruce Damonte http://www.archdaily.com/247982/the-
offices-of-buck-oneill-builders-jones-haydu.
Εικόνα 10.1.11. Κάτοψη ισογείου των γραφείων της κατασκευαστικής εταιρείας Buck O’Neill Builders στο San Francisco.
Πηγή: Jones|Haydu. Αρχιτέκτονας: Jones | Haydu. Φωτογράφος: Bruce Damonte
http://www.archdaily.com/247982/the-offices-of-buck-oneill-builders-jones-haydu

Παράλληλα σήµερα κερδίζει έδαφος µια άλλη τάση διαφορετικής αντίληψης που χρησιµοποιεί
εναλλακτικές σχεδιαστικές αρχές και εργαλεία. Στους γραφειακούς αυτούς χώρους, οι οποίοι συνήθως
συναντώνται σε µεγάλου µεγέθους εταιρικά περιβάλλοντα (συστεγάσεις εταιρειών-πολυεθνικές), δεν υπάρχει
µια ενιαία ατµόσφαιρα, αλλά διαµορφώνονται υποπεριοχές µε τη µορφή διαφορετικών σκηνογραφικών
περιβαλλόντων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο εργαζόµενος στη διάρκεια της µέρας αποκοµίζει διαρκώς
εναλλασσόµενα ερεθίσµατα και διαφορετικές εµπειρίες, κινούµενος από τη µια περιοχή στην άλλη.
Χαρακτηριστικό είναι ότι επαναπροσδιορίζονται αρκετές παγιωµένες απόψεις αναφορικά µε το οργανωτικό
σχήµα της εργασίας και τον τυπικό γραφειακό εξοπλισµό και δοκιµάζονται νέες εναλλακτικές προτάσεις
εργασιακών τοπίων, οι οποίες παρεµβαίνουν ουσιαστικά στον τρόπο που λειτουργεί ο εργαζόµενος µέσα σ’
αυτές. Στα πρότυπα πειραµατικά αυτά εργασιακά περιβάλλοντα, ο σχεδιασµός του χώρου και ο εξοπλισµός
του είναι αλληλένδετα συνδεδεµένοι και οι εργαζόµενοι υιοθετούν νέες στάσεις και συµπεριφορές. Στόχος
του εγχειρήµατος είναι να αρθεί ο καταναγκαστικός χαρακτήρας της εξαρτηµένης εργασίας - δουλείας µε το
σταθερό ωράριο και να προβληθεί ο χαρακτήρας της «χωρίς ωράριο» δηµιουργικής- οικειοθελούς-
ψυχαγωγικής απασχόλησης.
Περίπτωση τέτοιας ευέλικτης διαµόρφωσης εταιρικού χώρου αποτελεί η περίπτωση της Unilever,
στην πόλη Schaffhausen της Ελβετίας, η οποία σ’ έναν χώρο τριών επιπέδων και 2.300 τ.µ. συστεγάζει
τετρακόσιες διαφορετικές ετικέτες. Ο σχεδιασµός και η επίπλωση έχουν εστιάσει στην προβολή της
διαφορετικής ταυτότητας των προϊόντων και στην υποστήριξη διαφορετικών µορφών εργασίας, έτσι ώστε να
προάγονται η κινητικότητα και η νεωτερικότητα. Η µελέτη ανατέθηκε το 2011 στο γραφείο Camenzind
Evolution (Εικόνες 10.1.12, 10.1.13, 10.1.14, 10.1.15, 10.1.16, 10.1.17, 10.1.18, 10.1.19, 10.1.20, 10.1.21,
10.1.22, 10.1.23, 10.1.24). Η κεντρική ιδέα του σχεδιασµού εστιάζει στην άρθρωση τριών διαφορετικών
περιοχών: της περιοχής συγκέντρωσης για ατοµική εργασία, της περιοχής επικοινωνίας για συνεργασία και
της περιοχής αναζωογόνησης για ανανέωση, κοινωνικές επαφές και ψυχαγωγία. Στη ζώνη συγκέντρωσης
επιδιώκεται η δηµιουργία πρωτότυπων χώρων εργασίας, οι οποίοι θα προτρέπουν και θα εµπνέουν τους
εργαζόµενους. Ταυτόχρονα σχεδιάζονται περιοχές µε διαφορετική ατµόσφαιρα και χαρακτήρα, ώστε να
βελτιώνεται η διάθεσή και η απόδοσή τους. Στη ζώνη επικοινωνίας σχεδιάζονται ιδιότυποι εναλλακτικοί
χώροι για συνεργασία και δηµιουργική ανταλλαγή ιδεών.
 Ο εξοπλισµός επιτρέπει στους εργαζόµενους αφενός να αισθάνονται ότι εργάζονται οµαδικά και,
αφετέρου, ότι µπορούν να επιλέξουν τη θέση αναλόγως του έργου που έχουν να διεκπεραιώσουν. Τα έπιπλα
γραφείου χάνουν την τυπική ουδέτερη µορφή (εργάζοµαι ατοµικά,
ατοµικά καθιστός και ακίνητος για ένα οκτάωρο)
και το παγιωµένο οργανωτικό χωρικό σχήµα υπακούει στο φαντασιακό σχήµα της µη - καταναγκαστικής
εργασίας και χαλαρώνει. ∆ηµιουργούνται οµάδες εργασίας σε ποικίλους συνδυασµούς σε ανοικτούς και
προσβάσιµους από όλους τους εργαζόµενους χώρους, ενθαρρύνεται η κινητικότητα, η αυτενέργεια και η
συµπεριφορική διαφοροποίηση. Οι εργασιακοί χώροι εξοπλίζονται µε σκηνογραφικό χαρακτήρα,
παραπέµποντας σε σπίτια ή παιδικές χαρές ή γυµναστήρια
γυµναστή ή πάρκα, αποσκοπώντας στην απρόσκοπτη και
εθελούσια ενσωµάτωση του εργαζόµενου και στη τη µεγιστοποίηση της απόδοσής του. Στη ζώνη
αναζωογόνησης δηµιουργούνται περιοχές κατάλληλα εξοπλισµένες και διαµορφωµένες µε φαντασία για
ψυχική εκτόνωση και σωµατική χαλάρωση µε χώρους καθιστικών, καφέ, εστίασης, άθλησης και ψυχαγωγίας.

Εικόνα 10.1.12. Κάτοψη Α και Β Επιπέδου της Unilever όπου εµφανίζεται η χωροθέτηση των διαφόρων εταιριών
εταιρ χωρίς
σαφείς οριοθετήσεις. Πηγή: Camenzind Evolution.
Evolution

Εικόνα 10.1.13. Γραφεία

ραφεία σε σειρά µε χαµηλά πλευρικά και µετωπικά διαχωριστικά τα οποία διαµορφώνουν τα όρια του
προσωπικού
ού χώρου του κάθε εργαζόµενου. Πηγή: Unilever, Camenzind Evolution. Φωτογράφος:
Φωτογράφος Peter Würmli.
Εικόνα 10.1.14. Ατοµικά γραφεία εργασίας στα οποία διασφαλίζεται η ησυχία και η αποµόνωση µε σταθερά διαχωριστικά
µέχρι την οροφή στα οποία µπορούν να γίνουν επαφές, συνεργασίες και παρουσιάσεις. Πηγή: Unilever, Camenzind
Evolution. Φωτογράφος: Peter Würmli

Εικόνα 10.1.15. Θάλαµοι εργασίας σε ελεύθερη διάταξη διατεταγµένοι σε µια ανοικτή κάτοψη. Πηγή: Unilever,
Camenzind Evolution. Φωτογράφος: Peter Würmli
Εικόνα 10.1.16. Αποµονωµένη εργασία σε οριοθετηµένες περιοχές µε ελεύθερη διάταξη στο χώρο µε διαχωριστικά τα
οποία φέρουν µια σειρά οπτικών σηµάνσεων. Πηγή: Unilever, Camenzind Evolution. Photographer: Peter Würmli

Εικόνα 10.1.17. Θάλαµοι συνεργασίας χωρίς ηχητική και οπτική αποµόνωση, που λειτουργούν σαν οριοθετηµένες περιοχές
διαλόγου και επικοινωνίας. Πηγή: Unilever, Camenzind Evolution. Φωτογράφος: Peter Würmli
Εικόνα 10.1.18. Τυπική αίθουσα συσκέψεων για την συνεργασία πολλών ατόµων. Πηγή: Unilever, Camenzind Evolution.
Φωτογράφος: Peter Würmli.

Εικόνα 10.1.19. Εναλλακτικές επαναλαµβανόµενες δοµές συνεργασίας σε χώρους στους οποίους εντάσσονται και άλλες
λειτουργίες. Πηγή: Unilever, Camenzind Evolution. Φωτογράφος: Peter Würmli.
Εικόνα 10.1.20. Εναλλακτικές δοµές συνεργασίας σε πολυλειτουργικούς χώρους. Οι ροές των υλικών σηµατοδοτούν και
τον χαρακτήρα της κάθε περιοχής. Πηγή: Unilever, Camenzind Evolution. Φωτογράφος: Peter Würmli

Εικόνα 10.1.21. Χώροι ανάπαυσης και χαλάρωσης που παραπέµπουν σε οικιακά περιβάλλοντα. Πηγή: Unilever,
Camenzind Evolution. Φωτογράφος: Peter Würmli
Εικόνα 10.1.22. Χώροι ανάπαυσης, χαλάρωσης και διαλογισµού διάσπαρτοι στον ενιαίο χώρο των γραφείων. Πηγή:
Unilever, Camenzind Evolution. Φωτογράφος: Peter Würmli

Εικόνα 10.1.23. Χώροι εστίασης µε χαρούµενο χαρακτήρα που απορρέει από το ύφος του σχεδιασµού και την ποικιλία των
χρωµάτων. Πηγή: Unilever, Camenzind Evolution. Φωτογράφος: Peter Würmli
Εικόνα 10.1.24. Χώροι εστίασης για ατοµική εργασία και επικοινωνία σε ύφος µπαρ µε ψηλά καθίσµατα. Πηγή: Unilever,
Camenzind Evolution. Φωτογράφος: Peter Würmli

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες από τα γραφεία της Univer στην πόλη Schaffhausen της Ελβετίας.
http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/e7321b6744/?raw=1

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν σχεδιαστικές προτάσεις γραφειακών χώρων όπου το εργασιακό

περιβάλλον που δηµιουργείται, προσοµοιάζει µε το ανάγλυφο του φυσικού τοπίου. Παράδειγµα είναι η
πειραµατική πρόταση «The End of Sitting» της RAAAF, η οποία, το 2014, προσπαθεί να επινοήσει «το
γραφείο του µέλλοντος», σχεδιάζοντας ένα γραφείο χωρίς τραπέζια και καρέκλες. Προτείνει µια εγκατάσταση
που κινείται στο µεταίχµιο αρχιτεκτονικής τέχνης και επιστήµης. Η εργασιακή χωρική δοµή είναι ένα σύνολο
επιπέδων που διαµορφώνουν ένα ρευστό ανάγλυφο συνεχών επιφανειών, στο οποίο οι εργαζόµενοι
εντάσσονται κατά βούληση µε διαφορετικούς τρόπους και λειτουργούν ατοµικά ή σε οµάδες αυτοσχεδιαστικά
και κατά προαίρεση. Εργάζονται ατοµικά ή οµαδικά, σε όλες τις δυνατές παραλλαγές στάσεων του
ανθρώπινου σώµατος (όρθιοι ή ηµικαθιστοί ή ξαπλωµένοι ή στο πάτωµα, µόνοι ή σε µικρές οµάδες ή ευρείες
συλλογικότητες). (Εικόνες 10.1.25, 10.1.26, 10.1.27, 10.1.28). Η δοµή αυτή προσπαθεί να αντιµετωπίσει τα
προβλήµατα που προκύπτουν από την καθιστική εργασία, δίνοντας τη δυνατότητα στους εργαζόµενους να
παραµένουν σε όλη τη διάρκεια του ωραρίου τους δηµιουργικοί, σκεπτόµενοι και ενεργητικοί διότι, όπως λέει
ο Ronald Rietveld: «θελήσαµε να δηµιουργήσουµε όχι απλώς µια µορφή γραφειακής επίπλωσης, αλλά νέους
τρόπους για να δουλεύεις ενεργητικά σε όλο τον χώρο του εργασιακού περιβάλλοντος».

Στοιχεία του πειραµατικού έργου. The End of Sitting της RAAAF,

http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/45a09a08ee/?raw=1
http://www.raaaf.nl/en/projects/927_the_end_of_sitting
Εικόνα 10.1.25. Η πειραµατική αυτή πρόταση σχεδιασµού ενός ενιαίου γραφειακού χώρου, χώρου που αφορά µια οµάδα
εργαζοµένων, στοχεύει στην αναζήτηση διαφορετικών τρόπων χρήσης
χρήση ενός ανάγλυφου, ολιστικού στη σύλληψη του χώρου
και στην εύρεση εναλλακτικών στάσεων εργασίας κατά τη διάρκεια του ωραρίου τους. Πηγή:RAAAF
RAAAF The End of Sitting

Εικόνα 10.1.26. Πλαστικές µορφές του τεχνητού ανάγλυφου της εργασιακής δοµής δίνουν τη δυνατότητα
δυνατ στον εργαζόµενο
να λειτουργεί καθιστός ή όρθιος ή να στηρίζεται µε ποικίλους τρόπους, επικοινωνώντας µε τους άλλους εργαζόµενους.
Πηγή: RAAAF The End of Sitting. Φωτογραφία:
Φωτογραφία Frederica Rijkenberg (µαυρόασπρη).
Εικόνα 10.1.27. Παράδειγµα χρήσης του γραφειακού χώρου από ένα πλήθος εργαζοµένων σε εναλλακτικές στάσεις.
Πηγή: RAAAF The End of Sitting. Φωτογραφία: Jan Kempenaers (έγχρωµη).

Εικόνα 10.1.28. Συνολική άποψη του χώρου µε τους εργαζόµενους να καταλαµβάνουν διαφορετικές θέσεις στον χώρο.
Πηγή: RAAAF The End of Sitting. Φωτογραφία: Jan Kempenaers (έγχρωµη), Frederica Rijkenberg (µαυρόασπρη).

10.2. ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΓΡΑΦΕΙΑΚΩΝ ΧΩΡΩΝ ΚΑΙ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ

10.2.1. Οργανωτική ∆οµή
Η επιλογή του αναγκαίου εξοπλισµού σε κινητά και σταθερά στοιχεία αποτελεί ένα εξαιρετικά σηµαντικό
βήµα, όχι µόνο για την υλοποίηση της αρχιτεκτονικής πρότασης και τη διαµόρφωση της τελικής εντύπωσης
του εργασιακού περιβάλλοντος, αλλά κυρίως για την οµαλή λειτουργία του χώρου εργασίας και την
ικανοποίηση των διακριτών αλλά αλληλένδετων αναγκών και απαιτήσεων των χρηστών της, εργαζοµένων
και επισκεπτών.
Τα βασικά κριτήρια για την επιλογή του κατάλληλου εργασιακού εξοπλισµού είναι τα εξής:
• Η φύση της εργασίας, η οργανωτική δοµή και η εταιρική ταυτότητα: ο τύπος και το είδος
της εργασίας που επιτελείται στον συγκεκριµένο χώρο, η διακριτή εταιρική ταυτότητα, το
 εργασιακό µοντέλο µε τις ανθρώπινες απαιτήσεις και ανάγκες και τις επιµέρους εξειδικεύσεις
του ανά τµήµα και τοµέα που έχει επιλεγεί και η χωρική έκφραση της ιεραρχικής δοµής
καθορίζει το είδος και το ύφος της επίπλωσης.
• Ο αριθµός των θέσεων εργασίας και η πρόβλεψη πιθανών µεταβολών: ο αριθµός των
εργαζοµένων και των θέσεων εργασίας ο οποίος υπόκειται σε διαρκείς αλλαγές (αυξοµείωση
του αριθµού των θέσεων, κατάργηση τοµέων και τµηµάτων). Η προσαρµοστικότητα των
εξοπλιστικών συστηµάτων που αποτελούν τον κύριο φορέα των µεταβολών που συµβαίνουν
στους εργασιακούς χώρους, διασφαλίζει µακροπρόθεσµα, τη δυνατότητα εναλλακτικών
διατάξεων και τροποποιήσεων.
• Το συνολικό ύφος του αρχιτεκτονικού σχεδιασµού, ο χαρακτήρας και οι δυνατότητες
του κελύφους: το αρχιτεκτονικό ύφος του κτιρίου αλλά και η κεντρική ιδέα που υποστηρίζει
τον σχεδιασµό του εσωτερικού χώρου αποτελούν σηµαντικές παραµέτρους για την επιλογή
επίπλωσης.
• Το κόστος: το ποσόν που προβλέπεται να δαπανηθεί για την επίπλωση ως υποσύνολο του
συνολικού κοστολογίου του έργου προσδιορίζει τις δυνατότητες επιλογών του µελετητή.
Οι περιορισµοί οι οποίοι προαναφέρθηκαν λειτουργούν συνδυαστικά ως ένα περίπλοκο πλέγµα από
ανάγκες και απαιτήσεις των χρηστών, δηλαδή του ιδιοκτήτη, των επισκεπτών - πελατών και κυρίως των
εργαζοµένων, που θα καθορίσει µε ακρίβεια το είδος, το ύφος, τη µορφή, τις τεχνικές προδιαγραφές και το
κόστος του γραφειακού εξοπλισµού.
Οι διαφορετικές κατηγορίες εταιρειών και οργανισµών παροχής υπηρεσιών ιδιωτικού ή δηµόσιου
χαρακτήρα απαιτούν και διαφορετική µελετητική προσέγγιση από τον αρχιτέκτονα εσωτερικών χώρων
αναφορικά µε το είδος της επίπλωσης και τις ανάγκες εξοπλισµού. ∆ιακρίνουµε τις εξής κατηγορίες
οργανισµών:

Τα ατοµικά γραφεία, αφορούν σε διάφορες κατηγορίες προσωπικών χώρων παροχής υπηρεσιών

επιστηµόνων, τεχνικών, συµβούλων, τεχνητών, λογιστών, γιατρών, δικηγόρων, µηχανικών κ.λπ. Η
διαµόρφωσή τους και η επιλογή της επίπλωσης εξαρτάται από τον χαρακτήρα των προσφεροµένων
υπηρεσιών και απαιτούν εκτός από το προσωπικό γραφείο, ανάλογα µε τη φύση της εργασίας, γραφείο
συνεργάτη ή συνεργατών, υποδοχή µε χώρο αναµονής. Η επιλογή τους γίνεται µε γνώµονα τις προσωπικές
αισθητικές επιλογές, το λειτουργικό χαρακτήρα του εξοπλισµού, την αίσθηση κύρους και την
αναγνωρισιµότητα την οποία ο εκάστοτε χρήστης θέλει να προσδώσει στο χώρο. Η περίπτωση γραφειακού
χώρου που παρατίθεται αφορά ένα αρχιτεκτονικό γραφείο (Απόστολος Μολυδρής) στην Γλυφάδα, στο οποίο
απασχολούνται τρεις υπάλληλοι. (Εικόνες 10.2.1.1, 10.2.1.2, 10.2.1.3).

Εικόνα 10.2.1.1. Συνολική άποψη του χώρου εργασίας, µε γραφεία ελεύθερα διαταγµένα στον χώρο. Πηγή: Απόστολος
Μολυνδρής. Φωτογραφία: © Π. Ηλίας

Εικόνα 10.2.1.2. Το προσωπικό γραφείο διαχωρίζεται από τον χώρο εργασίας των συνεργατών µε συρόµενα
υαλοπετάσµατα, ώστε να υπάρχει ηχοµόνωση αλλά παράλληλα να επιτρέπεται η οπτική επαφή και η επικοινωνία. Πηγή:
Απόστολος Μολυνδρής. Φωτογραφία: © Π. Ηλίας
Εικόνα 10.2.1.3. Συνολική άποψη του χώρου εργασίας από τον χώρο της εισόδου Πηγή: Απόστολος Μολυνδρής.
Φωτογραφία: © Π. Ηλίας

Περισσότερες φωτογραφίες από το αρχιτεκτονικό γραφείο του Απόστολου Μολυνδρή.

http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/648bebb1f4/?raw=1

Μικρές επιχειρήσεις µε περιορισµένες θέσεις εργασίας 3-10 ατόµων. Απαιτούν προσωπικό γραφείο
υπευθύνου –διευθυντή, γραφεία ή εργαστήρια συνεργατών, γραµµατειακή υποστήριξη καθώς και υποδοχή-
αναµονή. Στους χώρους αυτούς τα έπιπλα συµµετέχουν στην αποσαφήνιση της εταιρικής ταυτότητας και
υποστηρίζουν τις λειτουργικές της ανάγκες. Οι εικόνες οι οποίες ακολουθούν αφορούν σε µια σχετικά µικρή
εταιρεία διαχείρισης ανθρώπινου δυναµικού που βρίσκεται στην Αθήνα και στην οποία απασχολούνται οκτώ
άτοµα. Ο χώρος υποδοχής δίπλα στην είσοδο χρησιµοποιείται και ως χώρος συνεντεύξεων και συνάντησης
των εργαζοµένων (Εικόνες 10.2.1.4, 10.2.1. 5, 10.2.1.6, 10.2.1.7, 10.2.1.8). Μελέτη: Χριστίνα
Πανουτσοπούλου.

Εικόνα 10.2.1.4. Άποψη του χώρου αναµονής και υποδοχής. Πηγή:LMW. Φωτογραφία © Π. Ηλίας.
Εικόνα 10.2.1.5. Άλλη άποψη της εισόδου και του καθιστικού στην περιοχή του χώρου αναµονής και του διαδρόµου, ο
οποίος οδηγεί στους επιµέρους γραφειακούς χώρους. Πηγή: LMW. Φωτογράφος Π. Ηλίας.

Εικόνα 10.2.1.6. Άποψη του γραφείου του διευθυντή, το οποίο επικοινωνεί οπτικά και µε την αίθουσα συσκέψεων. Πηγή:
LMW. Φωτογράφος Π. Ηλίας
Εικόνα 10.2.1.7. Η αίθουσα συσκέψεων µε επίµηκες τραπέζι για οκτώ άτοµα. Πηγή: LMW. Φωτογράφος Π. Ηλίας

Εικόνα 10.2.1.8. Μέρος του χώρου των γραφείων. Πηγή: LMW. Φωτογράφος Π. Ηλίας

Μεσαίες εταιρείες ιδιωτικού ή δηµόσιου χαρακτήρα µε µέγιστο αριθµό εργαζοµένων µέχρι 100
άτοµα. Σ’ αυτές τις εταιρείες όσον αφορά τις εργασιακές απαιτήσεις ισχύουν όσα προαναφέρθηκαν για τις
µικρές επιχειρήσεις. Η ύπαρξη όµως τοµέων και τµηµάτων απαιτεί ευέλικτα έπιπλα ή συστήµατα γραφειακής
οργάνωσης, που παρέχουν τη δυνατότητα συνδυασµών, µετατροπών και αλλαγών. Παρατίθεται το
παράδειγµα του Αρχιτεκτονικού Γραφείου SelgasCano στο Λονδίνο. (Εικόνες 10.2.1.9,10.2.1.10). (∆ες
Κεφάλαιο 3, 3.2.4, όπου παρουσιάζεται το συγκεκριµένο γραφείο).
Εικόνα 10.2.1.9. Ευέλικτα σχήµατα δηµιουργούν ιδιαίτερους χώρους για συνεργασίες. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο J.
Selgas L.Cano. Φωτογραφία: Iwan Baan.

Εικόνα 10.2.1.10. Η διαφάνεια των υλικών στους διαχωριστικούς τοίχους, τα χρώµατα και τα ρευστά σχήµατα δίνουν την
αίσθηση ενιαίου χώρου, εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα τις εργασιακές συνθήκες. Πηγή: Αρχιτεκτονικό γραφείο J. Selgas L.
Cano. Φωτογραφία: Iwan Baan

Μεγάλες εταιρείες ιδιωτικού ή δηµόσιου χαρακτήρα µε µεγάλο αριθµό εργαζοµένων 100 και πλέον
ατόµων, µε διακριτούς τοµείς και σαφές οργανωτικό σχήµα. Απαιτούν επιλογές εξειδικευµένων επίπλων
αναλόγως του είδους της εργασίας και της ταυτότητας της εταιρείας αλλά και του οργανωτικού σχήµατος και
των ιεραρχικών δοµών. Τα έπιπλα αυτά θα πρέπει να είναι ευέλικτα και ευµετάβλητα, ώστε συνδυαζόµενα µε
στοιχεία πολλαπλών επιλογών να εξυπηρετούν τις διαφοροποιηµένες λειτουργικές ανάγκες των τµηµάτων του
οργανισµού. (Εικόνες 10.2.1.11,10.2.1.12). (∆ες Κεφάλαιο 3, 3.3.1 Το γραφείο «οπτική αφήγηση», κεντρικά
γραφεία εταιρείας Lego).
Εικόνα 10.2.1.11. Η πολυµορφία των επίπλων σε σχέση µε τη χρηστική τους λειτουργία και η διάταξη µέσα στον χώρο,
δηµιουργεί χώρους και δοµές που διευκολύνουν το οργανωτικό σχήµα της εταιρείας. LEGO's International Factory And
Design Headquarters. Πηγή: Rosan Bosch, φωτογραφία Anders Sune Berg.

Εικόνα 10.2.1.12. Επιµερισµός των χώρων και δηµιουργία τµηµάτων για συνεργασία. LEGO's International Factory αnd
Design Headquarters. Πηγή: Rosan Bosch, φωτογραφία Anders Sune Berg.

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες από τα γραφεία του οµίλου Lego στη ∆ανία.
http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/7235de760c/?raw=1

Εργασία στο σπίτι (home office). Η εισαγωγή των συστηµάτων τηλεπληροφορικής στα συστήµατα
εξυπηρέτησης επιτρέπει τη διεκπεραίωση µιας σειράς εργασιών στο χώρο κατοικίας του εργαζόµενου. Το
σχήµα αυτό εργασίας απαιτεί πολυλειτουργικά έπιπλα, που εντάσσονται αρµονικά στο οικιακό περιβάλλον
και είναι δυνατόν να χρησιµοποιηθούν εναλλακτικά και από άλλα µέλη της οικογένειας (Εικόνες 10.2.1.13,
10.2.1.14, 10.2.1.15, 10.2.1.16). (∆ες Κεφάλαιο 5 «Το εικονικό και το αυτοµατοποιηµένο γραφείο»).
Εικόνα 10.2.1.13. Πρόταση γραφείου για εργασία στο σπίτι. Πηγή: Bagutta, Σχεδιαστής: A. SARIAN, Οίκος: ARFLEX.

Εικόνα 10.2.1.14. Πρόταση γραφείου για εργασία στο σπίτι. Πηγή: Vu Vu Vu, Σχεδιαστής: Carlo Ballabio,
Οίκος:Emmemobili.
Εικόνα 10.2.1.15. Άποψη χώρου εργασίας της κατοικίας ο οποίος καταλαµβάνει ένα µέρος του συνολικού χώρου του
καθιστικού. Πηγή: Astounding, Home Office Design Double Desk.

Εικόνα 10.2.1.16. Εργασία στο σπίτι µε τον κατάλληλο εξοπλισµό ο οποίος περιλαµβάνει χώρους αποθήκευσης, επιφάνεια
εργασίας και κάθισµα για τον εργαζόµενο. Πηγή: Johan Isarelson, Styling Tina Hellberg.
 Co-working space. Αφορά χώρους οι οποίοι ενοικιάζονται από διαφορετικούς χρήστες για
συγκεκριµένο χρονικό διάστηµα. Στις περιπτώσεις αυτές δεν µπορεί να προσδιοριστεί µε ακρίβεια εταιρικό ή
προσωπικό ύφος, και ο εξοπλισµός οφείλει να αποπνέει κύρος και να εξυπηρετεί, κατά κύριο λόγο,
λειτουργικές ανάγκες γενικής φύσεως. Στις προσφερόµενες υπηρεσίες, περιλαµβάνεται η γραµµατειακή
υποστήριξη, ο γραφειακός εξοπλισµός, οι υποδοµές και τα δίκτυα τηλεπικοινωνιών. Παράλληλα διατίθενται
αίθουσες συσκέψεων και βοηθητικοί χώροι.

Εικόνα 10.2.1.17. Συνολική άποψη των γραφειακών χώρων και των χώρων υποδοχής, οι οποίοι διατίθενται σε
διαφορετικούς χρήστες έναντι κάποιου µισθώµατος. Πηγή: coho the working home /www.coho.gr

Εικόνα 10.2.1.18. Άποψη του χώρου συνεργασιών και ανάπαυσης. Πηγή: Πηγή: coho the working home
Εικόνα 10.2.1.19. Άποψη του χώρου διαλλείµατος. Πηγή: coho the working home

10.2.2. Αιτήµατα και προσδοκώµενες ωφέλειες

Η κατάλληλη επίπλωση συµβάλλει δραστικά στην επίλυση µιας σειράς κεντρικών ζητηµάτων τα οποία
αφορούν τη διαµόρφωση και υποστήριξη των εργασιακών σχηµάτων, τις σχέσεις των εργαζοµένων και την
προβολή του κύρους και του χαρακτήρα της εταιρείας, καθώς και την αποδοτικότητα µέσω της διαµόρφωσης
κλίµατος σύµπνοιας και συνεργασίας.
Τα αιτήµατα και οι προσδοκώµενες ωφέλειες που άπτονται του γραφειακού εξοπλισµού είναι τα
εξής:
• Επικοινωνιακές σχέσεις: Η επίπλωση είναι ο κατεξοχήν ρυθµιστικός παράγοντας που
υποστηρίζει τη διατύπωση της ιεραρχικής δοµής, του εργασιακού µοντέλου και της χωρικής
αλληλεπίδρασης των τµηµάτων. Συµβάλλει στην ανθρώπινη επικοινωνία και στον
συντονισµό του έργου διευκολύνοντας τις πολλαπλές συνεργασίες µε διαφορετικούς, κάθε
φορά, όρους µέσα από τη συνύπαρξη, την ορατότητα, τη διαφάνεια και την οπτική
επικοινωνία των διαφορετικών τοµέων.
• Προσωπικός χώρος: Παρέχει στον εργαζόµενο έναν προσωπικό χώρο µε διακριτά
γνωρίσµατα και αίσθηµα άνεσης και οικειότητας µε όρους εδαφοκυριαρχίας και
ιδιωτικότητας. ∆ιευκολύνει την οικειοποίηση, αλλά και την αυτονοµία, τη συγκέντρωση, τη
σύσφιξη των σχέσεων και το οµαδικό πνεύµα.
• Κινητικότητα, ευελιξία και δυνατότητα αναδιατάξεων: Τα νέα ευέλικτα συστήµατα
γραφειακής οργάνωσης επιτρέπουν τη µετάβαση από την οµαδική στην ατοµική εργασία και
το αντίστροφο, µε απλές αντιµεταθέσεις κινητών στοιχείων. Επιτρέπουν επίσης την
αυξοµείωση των εργασιακών θέσεων, την ανακατανοµή και την εναλλαγή των ρόλων, την
επέκταση των τοµέων και εν γένει την κινητικότητα µέσω των αναδιατάξεων
 • Εργονοµία: Υποστηρίζει την ευχέρεια της εσωτερικής κυκλοφορίας και των επιµέρους
λειτουργικών διαρθρώσεων µε σεβασµό και αξιοποίηση των ανθρωποµετρικών µεγεθών
(άνεση και ασφάλεια, σωµατική και ψυχική υγεία), και επιπροσθέτως ευεξία, οικονοµία
κινήσεων και εργασιακού χρόνου.
• Ύφος και ολιστική ατµόσφαιρα του χώρου. Οπτική σήµανση και συµβολισµός: Η
επιλογή και σύνθεση των επιµέρους µορφών (design) υποστηρίζουν τις εξειδικευµένες
λειτουργικές απαιτήσεις (τεχνολογία αιχµής), ενώ παράλληλα προβάλλουν και επικοινωνούν
τον χαρακτήρα και την ταυτότητα τη εταιρείας. Κρίσιµο ρόλο στη διαµόρφωση του
συνολικού αποτελέσµατος παίζουν τα χρώµατα και τα υλικά. Φυσικά ή τεχνητά υλικά, µη
τοξικά και φιλικά στο χρήστη, που ανακυκλώνονται και συντελούν στην ατοµική υγεία και
στην αειφόρο ανάπτυξη, χρώµατα που δηµιουργούν ψυχική ευεξία στον εργαζόµενο και τον
ξεκουράζουν. (∆ες Κεφάλαια: 7, 7.3. Βιοκλιµατικός Σχεδιασµός και Εσωτερικός Χώρος και
12. Τα Υλικά και το Χρώµα).
Οι παράµετροι που προαναφέρθηκαν σε σχέση µε τον γραφειακό εξοπλισµό συµβάλλουν στην
εύρυθµη λειτουργία του οργανισµού διότι εξασφαλίζουν συνθήκες και όρους απρόσκοπτης ατοµικής και
οµαδικής εργασίας, διαµορφώνουν το επίπεδο των εργασιακών σχέσεων, βελτιστοποιούν την απόδοση των
εργαζοµένων, προσφέρουν άµεση και σε βάθος χρόνου ευελιξία και προσαρµοστικότητα σε νέες ανάγκες και
εποµένως οικονοµία χρόνου και χρήµατος και τέλος, συµβάλλουν αποφασιστικά στην επικοινωνιακή
πολιτική και την εγκαθίδρυση µιας σχέσης εµπιστοσύνης ανάµεσα στον πελάτη και στην εταιρεία, καθώς
προβάλλουν διαµέσου του σχεδιασµού του χώρου την εντύπωση κύρους και εύρυθµης λειτουργίας. Τέλος,
συνοψίζοντας, µπορούµε να παρατηρήσουµε ότι καθώς αποµακρυνόµαστε από το χειρωνακτικό µοντέλο και
η εργασία σε υπολογιστή και µάλιστα φορητό γενικεύεται, ο εργαζόµενος απελευθερώνεται χωρικά καθώς
δεν είναι πλέον απαιτητή µια σειρά παραµέτρων που χαρακτήριζαν µέχρι σήµερα την εργασιακή συνθήκη:
• Η µόνιµη θέση εργασίας (προσωπικό γραφείο)
• Η σταθερή στάση εργασίας (καθιστή θέση)
• Η αποθήκευση πολλών εργαλείων, αρχείων και φακέλων
• Η φυσική παρουσία στον εργασιακό χώρο

10.3. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ∆ΡΟΜΗ -ΤΥΠΙΚΟΣ ΓΡΑΦΕΙΑΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ

10.3.1. Σύντοµη ιστορική αναδροµή

Η διαδροµή του εµβληµατικού επίπλου της οργάνωσης της εργασίας στο «γραφείο» από το ξύλινο
τραπέζι του 10ου-13ου αιώνα, χώρο συγγραφής επιστολών και διεκπεραίωσης νοµικών και οικονοµικών
ζητηµάτων σε µοναστηριακά ή οικιακά περιβάλλοντα, µέχρι τη Βιοµηχανική επανάσταση που επέφερε την
επικράτηση του τοµέα παροχής υπηρεσιών, είναι µακρά. Η διόγκωση του τριτογενούς τοµέα και οι µεγάλες
εφευρέσεις του 19ου αιώνα (τηλέγραφος, τηλέφωνο και γραφοµηχανή) έδωσαν έναν νέο δυναµικό, δηµόσιο
χαρακτήρα στον εργασιακό χώρο, επιβάλλοντας τη µαζική παραγωγή επίπλων γραφείου, ώστε να
εξοπλιστούν οι εργασιακοί χώροι. (∆ες Κεφάλαιο 1, 1.3. Το Γραφείο ως Χώρος Εργασίας). Ο κλειστός τύπος
γραφείων (ευρωπαϊκό µοντέλο) µε τους αυτόνοµους χώρους, τους διαδρόµους και την άκαµπτη δοµή που δεν
επιδέχεται αλλαγές, λειτούργησε παράλληλα µε τον ανοικτό (αµερικανικό µοντέλο) µε την υπερσυσσώρευση
εργαζόµενων, τις επαναλαµβανόµενες διατάξεις στους ενιαίους χώρους και τη χαοτική δοµή. Η επίπλωση και
ο εξοπλισµός ακολούθησαν τις ανάγκες και τη γενική εικόνα των δύο αυτών συστηµάτων µε τη µαζικοποίηση
της βιοµηχανικής παραγωγής, καθώς και την εξέλιξη του ύφους στον αρχιτεκτονικό σχεδιασµό. Έτσι, η
ατµόσφαιρα του βιοµηχανικού χώρου εγκαθίσταται στην εικόνα του ανοικτού συστήµατος οργάνωσης και η
ατµόσφαιρα του οικιακού χώρου απεικονίζεται σε πολλά κλειστά γραφεία. Σε λίγες περιπτώσεις όµως, η
καινοτόµος αντίληψη σηµαντικών σχεδιαστών όπως ο Frank Loyd Wright (δες Κεφάλαιο 2.2 Το Γραφείο
Ανοικτής ∆ιάταξης), εισάγει παραµέτρους εργονοµίας και ειδικού σχεδιασµού επίπλων (σταθµός εργασίας,
έπιπλα γι’ αναψυχή, διάλειµµα, χωριστές τουαλέτες και ντους για άνδρες και γυναίκες κ.ά. κτίριο Larkin: 1904,
κτίριο S. C. Johnson and Son: 1936) οι οποίες στοχεύουν στην ευχάριστη και άνετη εργασία, που όµως
καθυστέρησαν πολύ ν’ αποκτήσουν καθολική αποδοχή και ιδίως να εφαρµοστούν στον σχεδιασµό του
εξοπλισµού.
Στα µέσα του 20ού αιώνα η ολιστική αντίληψη στον σχεδιασµό περιλάµβανε τον χώρο, ως σύνολο
των στοιχείων που τον απαρτίζουν – είτε αυτά είναι κινητά (έπιπλα, φωτιστικά κ.λπ.), είτε είναι σταθερά
(κέλυφος), µε τις ίδιες αξίες αισθητικής και λειτουργικότητας1. Μέχρι το 1950, η κοινή πρακτική ήταν οι
αρχιτέκτονες να ολοκληρώνουν τον σχεδιασµό των κτιρίων τους, σχεδιάζοντας όχι µόνο τα κελύφη, αλλά και
τα διακοσµητικά στοιχεία των εσωτερικών χώρων της µελέτης τους: επίπλωση, χρώµα, υλικά, χωρίς
ουσιαστική παρέµβαση άλλων ειδικοτήτων, όπως σχεδιαστές εσωτερικών χώρων, βιοµηχανικοί σχεδιαστές,
σχεδιαστές επίπλων κ.λπ. Αυτό εν µέρει προερχόταν από την ευρύτερη παιδεία τους, καθώς οι γνωστικές
εξειδικεύσεις καθιερώθηκαν σε επόµενες δεκαετίες. Τοµή σ’ αυτήν την αντίληψη απετέλεσε η παρουσία και
το έργο της Florence Knoll, που καθιέρωσε την περιοχή της Αρχιτεκτονικής Εσωτερικών Χώρων, ως µια
ξεχωριστή περιοχή ειδίκευσης στη δεκαετία του 1940-1950, η οποία οδήγησε σε µια διαφορετική αντίληψη
της αισθητικής του συνόλου των εσωτερικών χώρων, όπου περιλαµβάνονται η επίπλωση, οι επενδύσεις, τα
υφάσµατα κ.ά. Το εκλεπτυσµένο στυλ της Knoll παραπέµπει σ’ έναν νέο σχεδιαστικό στόχο, αυτόν της
άνεσης και της ανάδειξης του κάθε εργαζόµενου ως µονάδα. (∆ες Κεφάλαιο 2.3. Το Κλειστό Γραφείο ή
Γραφείο σε ∆ιάδροµο). Εκείνη την περίοδο, δηλαδή στα µέσα του 20ού αιώνα, οι νεωτερικές αναζητήσεις και ο
προβληµατισµός για µια νέα οργανωτική δοµή των χώρων γραφείων, που θα προσπαθούσε να άρει τις
δυσλειτουργίες των δύο προηγούµενων, έδωσαν νέα ώθηση στον σχεδιασµό απαιτώντας νέες ευέλικτες και
ευπροσάρµοστες µορφές εξοπλισµού, οι οποίες να υποστηρίζoυν τα νέα πρότυπα και να εκφράζουν τους
σχεδιαστικούς στόχους, της απλότητας, της καθαρότητας της φόρµας, των ανεπιτήδευτων υλικών, των
χρωµάτων που προέρχονται από τη φύση.
Ο όρος γραφείο-τοπίο, αποδίδεται στους αδελφούς Eberhard και Wolfgang Schnelle2 που
ασχολούνταν µε τον σχεδιασµό επίπλων γραφείου, κατασκευάζοντάς τα παράλληλα στο εργοστάσιό τους. Η
ιδέα της επαναφοράς των χωρισµάτων και της δηµιουργίας µικρών ιδιωτικών χώρων προσωπικών γραφείων
µ’ έναν τρόπο όµως διόλου σταθερό αλλά απολύτως ευέλικτο, εκφράστηκε σ’ ένα σύστηµα γραφείων που
σχεδίασαν και το ονόµασαν burolandschaft µε στόχο να δηµιουργήσουν ένα ανθρώπινο περιβάλλον µε τα
στοιχεία της άνεσης της επαφής, της συνεργασίας και της διατήρησης της ατοµικότητας. Η ιδέα
burolandschaft εφαρµόστηκε και από άλλους σχεδιαστές µε σύγχρονο τρόπο. Ξεχωρίζουν τα έπιπλα της
αµερικανικής εταιρείας Herman Miller: το σύστηµα Action Office (1964) των σχεδιαστών George Nelson και
Robert Probst, καθώς και τα γραφεία του σχεδιαστή George Nelson (1963). (Εικόνες 10.3.1.1, 10.3.1.2,
10.3.5). Τα συστήµατα αυτά τη δεκαετία του 1970 σχεδιάστηκαν και παράχθηκαν µε τα κατάλληλα υλικά µε
τη µορφή σύνθετων κατασκευών πολλών εναλλακτικών λύσεων και εφαρµογών: ελαφρά πετάσµατα µε
στοιχεία αποθήκευσης και εξοπλισµού, µε ενσωµατωµένα ηλεκτρικά δίκτυα, ηχοαπορροφητικά και
ηχοανακλαστικά υλικά για καλύτερες συνθήκες εργασίας και µείωση των θορύβων, που συνδυάζονται µε
ποικιλία υφασµάτων και χρωµάτων3. (∆ες Κεφάλαιο 2.4. Το Γραφείο Τοπίο). Παράλληλη διαδροµή
ακολούθησε και το κάθισµα εργασίας, το οποίο από την απλή ξύλινη καρέκλα ή την περιστρεφόµενη,
βιεννέζικου τύπου, εξελίχτηκε σ’ ένα πολυµορφικό σχεδιαστικά αντικείµενο προηγµένης τεχνολογίας και
κατασκευής. (Εικόνες 10.3.1.3, 10.3.1.4).
Η εργονοµία ως µελέτη της καταλληλότητας των διαστάσεων του εξοπλισµού και των επίπλων σε
σχέση µε το ανθρώπινο σώµα και της τοποθέτησης του ανθρώπου χρήστη στο επίκεντρο του σχεδιασµού, είχε
ήδη εισαχθεί σαν περιοχή ιδιαίτερου ενδιαφέροντος, υπακούοντας στις νέες απαιτήσεις άνεσης,
ευχαρίστησης, ευεξίας και καλής σωµατικής και ψυχικής κατάστασης των εργαζοµένων, προκειµένου να
υπάρχει µεγαλύτερη απόδοση στην εργασία τους. Ο επανασχεδιασµός (δες κεφάλαιο 1, 1.3) και τα νέα
πρότυπα εργασίας, που διαµορφώθηκαν µετατόπισαν το βάρος στις συνεργασίες των εργαζοµένων και την
δηµιουργική ατοµική εργασία (δες Κεφάλαιο 3) και ανέδειξαν ακόµη περισσότερο τη σηµασία των
περιβαλλοντικών συνθηκών στην απόδοση των εργαζοµένων. Αυτή η µετατόπιση εισήγαγε νέες απαιτήσεις
στον σχεδιασµό του εξοπλισµού, ενώ όλο και περισσότεροι ερευνητές µελετούν την επίπλωση και την

1
Άρθρα σχετικά µε την ολιστική αντίληψη στον σχεδιασµό: Georgiadou Z., Marnellos D., Frangou D., (2015). Xenia
Hotels in Greece: Modern Cultural Heritage, a Holistic Approach. Journal of Civil Engineering and Architecture,
February 2015, Volume 9, No 2. U.S.A. ISSN 1934-7359, pp. 130-141.
Georgiadou Z., Frangou D., Chatzopoulos P., (2015). The Development of a Touristic Model in Luxury Hotels in
Greece: the Case Study of Amalia Hotels. Proceeding of International Conference on Changing Cities II– Spatial
Design, Landscape and Socio economic Dimensions. Gospodini A. (edit.). Porto Heli, Peloponnese, Greece, 22-
26/6/2015, pp. 1531-1543.
Georgiadou Z., Marnellos D., Frangou D., (2015). Hotel Furniture in Greek Modernity: “Xenia” and “Amalia” Hotels
cases. Journal of Tourism Research , ISSN 2241-7931 Vol 10/ 2015, pp 25-57.
2
Γεωργιάδου Ζ., (2011).Τεύχος σηµειώσεων: Χώροι Γραφείων, Τµήµα Εσωτερικής Αρχιτεκτονικής ∆ιακόσµησης
Σχεδιασµού Αντικειµένων, ΤΕΙ Αθήνας, σελ.20.
3
Γεωργιάδου Ζ., (2011). Ό.π. σελ. 22-24.
εργονοµία, ως παραµέτρους περιβαλλοντικής άνεσης και συσσωµάτωσης των εργαζοµένων στον οργανισµό
που εργάζονται. (J.Vischer 2007)4.
Σήµερα, ο σχεδιασµός των επίπλων γραφείου αποσκοπεί στη δηµιουργία συνθηκών άνεσης και στη
διαµόρφωση χώρων υψηλής περιβαλλοντικής ποιότητας. Αποτελεί το πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη της
βιοµηχανικής παραγωγής και ταυτόχρονα, για την ανάδειξη νέων τρόπων αισθητικής έκφρασης κι
εξυπηρέτησης των λειτουργικών αναγκών, που ανακύπτουν ολοένα ως απότοκο των διαρκώς εξελισσόµενων
διαφορετικών οργανωτικών δοµών και εργασιακών µοντέλων. Το γεγονός αυτό τεκµηριώνεται από την
πληθώρα των εταιρειών οι οποίες δραστηριοποιούνται στον τοµέα της παραγωγής και των εισαγωγών, αλλά
κι από την ποικιλία των ολοκληρωµένων συστηµάτων τα οποία προτείνονται σε διαφορετικές εκδοχές. Κατά
κανόνα, από τις εταιρείες γραφειακού εξοπλισµού σχεδιάζονται και παράγονται σε σειρές, ολοκληρωµένα
συστήµατα, τα οποία απαντούν στις εξειδικευµένες απαιτήσεις των οργανισµών.

Εικόνα 10.3.1.1. Τυπικό διευθυντικό γραφείο της δεκαετίας 1960 µε την ανάλογη χαρακτηριστική επίπλωση: γραφείο
κλειστού τύπου και καθιστικό αναλόγου ύφους και αισθητικής. Σχεδιαστής George Nelson (1956). Πηγή: Courtesy of the
Herman Miller Archives.

4
Vischer J., (2007). Towards an Environmental Psychology of Workspace: How People are affected by Environments
for Work. University of Sydney, Architectural Science Review Volume 51.2, σελ. 97-108.
Εικόνα 10.3.1.2. Τυπική διαµόρφωση ενός διευθυντικού γραφείου µε το γραφείο να κυριαρχεί στον χώρο σε διαγώνια
διάταξη και τα υπόλοιπα έπιπλα να ακολουθούν ανάλογους µορφολογικούς κώδικες. Η κουρτίνα ως στοιχείο µε χρώµα,
ακολουθεί τη σχεδιαστική τάση µε επαναλαµβανόµενα µοτίβα. Σχεδιαστής George Nelson (1956).
Πηγή: Courtesy of the Herman Miller Archives.

Εικόνα 10.3.1.3. Κάθισµα από καµπυλωµένο κόντρα πλακέ. Σχεδιαστές Charles & Ray Eames (1946).
Πηγή: Courtesy of the Herman Miller Archives.
Εικόνα 10.3.1.4. Τυπική διάταξη χώρου χαλαρών συνεργασιών σε ένα διευθυντικό γραφείο. Σχεδιαστές Charles & Ray
Eames (1946). Στα στοιχεία διαµόρφωσης έχει πλέον εισαχθεί και η παρουσία του φυσικού στοιχείου.
Πηγή: Courtesy of the Herman Miller Archives.

Εικόνα 10.3.1.5. Σύστηµα οργάνωσης Action Office (1985), όπου κάνει αισθητή την παρουσία του το χρώµα που
χρησιµοποιείται σε διαχωριστικές επιφάνειες, καθώς και η οικιακή εικόνα της υποδοχής. Πηγή: Courtesy of the Herman
Miller Archives.
Εικόνα 10.3.1.6. Πολυθρόνα και σκαµνί Barcelona. Σχεδιαστής Ludwig Mies van der Rohe (1927). Αναπαραγωγή 1948.
Πηγή: Courtesy of Knoll Archives.

Εικόνα 10.3.1.7. ∆ιευθυντικό κάθισµα και πολυθρόνα επισκέπτη 1963. Σχεδιαστής Charles Pollock. Πηγή: Courtesy of
Knoll Archives.
Εικόνα 10.3.1.8. ∆ιευθυντικό γραφείο και κάθισµα 1961. Σχεδιάστρια Florence Knoll. Πηγή: Courtesy of Knoll Archives.

Περισσότερες φωτογραφίες από έπιπλα σταθµούς. http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/b9c095df6b/?raw=1

10.3.2. Τυπικός γραφειακός εξοπλισµός

Ο γραφειακός εξοπλισµός, σήµερα, στην εποχή των ραγδαίων τεχνολογικών εξελίξεων και των
ριζοσπαστικών επιστηµονικών επιτευγµάτων, των συστηµάτων επικοινωνίας και δικτύων και της αδιάκοπης
εισροής πληροφοριών, αποτελείται από ένα σύνολο βασικών επίπλων το οποίο απαντά σε µια σειρά
διαχρονικά προδιαγεγραµµένων αναγκών και λειτουργιών. Είναι προφανές ότι τα αντικείµενα αυτά
προσφέρονται στην αγορά σε µια µεγάλη ποικιλία σχεδιαστικών χαρακτηριστικών, φυσικών ή τεχνητών
υλικών, τεχνολογικών και κατασκευαστικών καινοτοµιών και αυτοµατισµών, και εν τέλει ύφους και κόστους.
Πέραν του αισθητικού αποτελέσµατος, αποφασιστικής σηµασίας για τη διαµόρφωση της εργασιακής
συνθήκης είναι η καταλληλότητα του γραφειακού εξοπλισµού κατά τρόπον ώστε, να εξυπηρετεί και να
διευκολύνει τον εργαζόµενο στην εργασία του. Η λειτουργικότητα, η εργονοµία και η ορθολογιστική διάταξη
του εργασιακού χώρου αποτελούν παραµέτρους οι οποίες επιδρούν καταλυτικά στην παραγωγικότητα του
χρήστη. Υπάρχουν όµως στοιχεία µη υπολογίσιµα και µετρήσιµα, εξίσου σηµαντικά και θεµελιώδη, τα οποία
καθορίζουν τη συνολική ποιότητα του παραγόµενου χώρου.
Αποτελεί πλέον γεγονός ότι η αποδοτικότητα είναι άρρηκτα συνδεδεµένη µε την ψυχολογία του
χρήστη5. Ο σεβασµός στα ανθρωποµετρικά µεγέθη είναι απαραίτητος και αναγκαίος, ώστε ο εργαζόµενος να
αισθάνεται ασφαλής από κινδύνους που απειλούν τη σωµατική του υγεία και ακεραιότητα και οι οποίοι
οφείλονται σε αστοχίες υλικού ή κατασκευαστικές ατέλειες, να µην καταπονείται σωµατικά (αβαρίες στο
µυοσκελετικό σύστηµα από κακή στάση κ.λπ.), να ενισχύεται ψυχικά (γραφειακά αντικείµενα λειτουργικά
και ευχάριστα στην όψη και στη χρήση, στο χρώµα και στην αφή) και να µη σπαταλά χρόνο και κόπο σε
περιττές κινήσεις και άσκοπες διαδροµές.
Τα βασικά έπιπλα γραφειακού εξοπλισµού, µε πολλές παραλλαγές και ιδιαιτερότητες, µπορούµε
επιγραµµατικά να τα συνοψίσουµε στις εξής κατηγορίες διακριτών χρήσεων:

5
Μαθιουδάκη Ε., (επιµ) (1997). Εργασιακές Σχέσεις, ∆ιοίκηση και Ανάπτυξη Ανθρώπινου ∆υναµικού, Αθήνα:
Ελ/Μ/ΜΑ, Κυβέλου Σ., Χιωτίνης Ν., Σχεδιασµός και Αισθητική Περιβάλλοντος: Η Περίπτωση των Χώρων Εργασίας,
σελ. 364. Η έννοια της εργονοµίας πολλές φορές ταυτίζεται µε τις ανθρωποµετρικές σταθερές των λειτουργικών
στοιχείων τόσο των µεγεθών των χώρων και των διαδροµών, όσο και του εξοπλισµού. «Όµως µια πραγµατική
εργονοµική µελέτη των χώρων, δεν µπορεί να λαµβάνει υπόψη της µόνο ανθρωποµετρικά µεγέθη, αλλά πρέπει να λαµβάνει
εξίσου, ίσως και µε µεγαλύτερη έµφαση και την ψυχική και αντιληπτική ανθρώπινη παρουσία».
Επιφάνεια εργασίας

Η επιφάνεια εργασίας είναι το πλέον απαραίτητο και αντιπροσωπευτικό έπιπλο των γραφειακών χώρων και
απαντάται σε µια µεγάλη ποικιλία χρήσεων, υλικών και µορφών. Επί παραδείγµατι, οι επιφάνειες εργασίας
είναι δυνατόν ν’ αλλάζουν εύκολα ύψος και είναι φτιαγµένες από υλικά µεγάλης αντοχής και ειδικών
χρωµατισµών. Στον τοµέα της κατασκευής χρησιµοποιούνται µελαµίνες µε «σόκορα» από ειδικό λάστιχο για
να αποφεύγονται οι τραυµατισµοί, ξύλο ή µέταλλο, µε ηλεκτροστατικές ή ειδικές αντιχαρακτικές βαφές που
αντέχουν στη συνεχή χρήση και καθαρίζονται εύκολα. Η επιφάνεια εργασίας αποτελεί τη µονάδα που
διαµορφώνει τον βασικό σταθµό εργασίας. Το ατοµικό γραφείο ως σταθµός εργασίας διακρίνεται ως προς τη
χρήση του σε γραφείο διευθυντικό ή υπαλληλικό, σε τραπέζι συσκέψεων και οµαδικών συνεργασιών, σε πάγκο
εργασίας, για µια σειρά βοηθητικών ή εξειδικευµένων εργασιών ή σε αντικατάσταση του ατοµικού γραφείου.
Η µονάδα αυτή µπορεί να λειτουργήσει αυτόνοµα, περιλαµβάνοντας ένα σταθµό εργασίας σε κάθε χώρο, ή
συνδυαστικά δηµιουργώντας γραφειακά σύνολα ή συστήµατα εργασίας (Εικόνες 10.3.2.1, 10.3.2.2, 10.3.2.3,
10.3.2.4).
Εικόνα 10.3.2.1. Λειτουργική µονάδα µε κύρια επιφάνεια εργασίας, βοηθητική επιφάνεια σε κάθετη διάταξη για την
δακτυλογράφηση εγγράφων και αποθηκευτικούς χώρους. Σχεδιαστής George Nelson (1949). Πηγή: Courtesy of the
Herman Miller Archives.

Εικόνα 10.3.2.2. Σύγχρονη γραφειακή µονάδα µε σύνθετη επιφάνεια εργασίας, αποθηκευτικό χώρο και χαµηλά πλευρικά
διαχωριστικά. Πηγή:dekko, σειρά Loopy opr 06, www.dekko.gr/el/έπιπλα-γραφείου-υπαλληλικά/loopy-opr

Εικόνα 10.3.2.3. Εικόνες γραφειακών σχεδιαστικών λεπτοµερειών που αφορούν στην εγκατάσταση των λειτουργικών
συστηµάτων και στην διακριτική διαχείριση των καλωδίων. Πηγή: Dekko, www.dekko.gr/el/έπιπλα-γραφείου-
υπαλληλικά/loopy-opr
Εικόνα 10.3.2.4. Εικόνες σχεδιαστικών λεπτοµερειών που εντάσσονται στην επιφάνεια εργασίας για την εγκατάσταση των
λειτουργικών συστηµάτων και τη διαχείριση των καλωδίων. Πηγή: dekko, σειρά ono

Το διευθυντικό γραφείο διακρίνεται από το µέγεθος και τα υλικά κατασκευής. Εκτός από τη
λειτουργικότητά του χρησιµοποιείται ως αντικείµενο προβολής και κύρους. Είναι αυτό που χαρακτηρίζει τη
µορφή της εργασίας, την ιδιότητα του προσώπου ή την εταιρική ταυτότητα. Μπορεί να είναι αυτοδύναµο ή να
συνδυάζεται µε άλλες βοηθητικές επιφάνειες και αποθηκευτικούς χώρους. Συνήθως καταλαµβάνει έναν χώρο
αυτόνοµο και διακριτά οριοθετηµένο, τόσο από πλευράς οπτικής αποµόνωσης όσο και ηχητικής. Το ύφος του
οφείλει να είναι συνεπές ως προς το συνολικό σχεδιαστικό ύφος του χώρου, αλλά οι διαστάσεις και η επιλογή
των υλικών του σηµατοδοτούν την ιδιότητα του ατόµου που το χρησιµοποιεί. Απαντάται σε µεγάλη ποικιλία
µορφολογικών και κατασκευαστικών χαρακτηριστικών, συνθέσεων, υλικών και χρωµάτων. Τοποθετείται
συνήθως κεντροβαρικά στο χώρο, σε ελεύθερη διάταξη, και συµπληρώνεται από βοηθητικές επιφάνειες και
αποθηκευτικούς χώρους που ενισχύουν τη λειτουργικότητά του.
 Το υπαλληλικό γραφείο διαφέρει ως προς τις διαστάσεις από το διευθυντικό, µπορεί όµως να έχει την
ίδια φιλοσοφία σχεδιασµού. Συναντάται σε µεγάλη ποικιλία σχηµάτων, µεγεθών και διατάξεων, συνδυάζεται
µε βοηθητικές επιφάνειες και στοιχεία πολλαπλών επιλογών, και είναι αυτό που δίνει το στίγµα της
οργανωτικής, λειτουργικής και αισθητικής πρόθεσης του σχεδιασµού. Επίσης, µπορεί να έχει ενσωµατωµένες
τεχνολογικές δυνατότητες ή να υπάρχει πρόβλεψη για την τοποθέτησή τους (διαχείριση ηλεκτρολογικού
υλικού, κρυφές συνδέσεις κ.λπ.). Κρίσιµο στοιχείο για την επιλογή του θεωρείται η ευκολία προσαρµογής σε
διαφορετικές χωρικές συνθήκες και απαιτήσεις και η συνδυαστική του ευελιξία που µπορεί να επιτευχθεί µε
τη χρήση συνδετικών επιφανειών, γεγονός που µπορεί να εξασφαλίσει τη βελτίωση της επικοινωνίας και της
παραγωγικότητας του χρήστη και τέλος, η δυνατότητα δηµιουργίας ενοποιηµένων χώρων εργασίας και
συνεργασίας µεταξύ των εργαζοµένων. Τα επίπεδα εργασίας µπορούν να διαµορφωθούν µε πολλούς τρόπους
αν γίνει χρήση διακριτών µοναδιαίων επιφανειών εργασίας και συνδετικών επιφανειών, έτσι ώστε να
ικανοποιούνται διαφορετικές οργανωτικές ανάγκες.
Εικόνα 10.3.2.5. Τυπική αµφίπλευρη ελεύθερη διάταξη υπαλληλικών γραφείων µε κοινκοινό
ό αποθηκευτικό χώρο που
λειτουργεί ως στήριξη των επιφανειών εργασίας, µε ποικιλία χρωµάτων και υλικών. Πηγή: Movinord Hellas, σειρά
PROSPERO

Εικόνα 10.3.2.6. Κατοπτρική ελεύθερη διάταξη γραφείων στα οποία κυριαρχεί το λιτό ύφος και το λευκό χρώµα.
Πηγή:dekko, σειρά key
Εικόνα 10.3.2.7. Γραφεία εν σειρά µε διαχωριστική επιφάνεια βιβλιοθήκης. Πηγή: dekko, σειρά loopy opr
 Το τραπέζι συσκέψεων και οµαδικών συνεργασιών έχει τη δυνατότητα να λειτουργεί σαν αυτόνοµο
αντικείµενο, εξασφαλίζοντας τη δυνατότητα συνεργασίας και επικοινωνίας ικανού αριθµού προσώπων,
συναντάται δε σε µεγάλη ποικιλία σχηµάτων και υλικών (Εικόνες 10.3.2.8, έως 10.3.2.18) ακολουθώντας το
σχεδιαστικό ύφος του χώρου. Το τραπέζι συσκέψεων µπορεί να τοποθετηθεί σε έναν ανεξάρτητο χώρο
σηµατοδοτώντας τη χρήση του ή να αποτελεί µέρος της διευθυντικής ή υπαλληλικής δοµής. Το µέγεθός του
ποικίλλει ανάλογα µε τις ανάγκες του χώρου και το πλήθος των παρισταµένων ατόµων, ενώ ο σχεδιασµός του
µπορεί να του εξασφαλίζει µεταβλητότητα και πολυµορφικότητα συµβάλλοντας στη λειτουργικότητα και τη
διαµόρφωση του εταιρικού ύφους. Στην κατηγορία αυτή µπορούν να ενταχθούν και οι σταθµοί-θάλαµοι
συνεργασίας, οι οποίοι είναι µία σύγχρονη εκδοχή επίπλων εργασίας. Οι µονάδες αυτές, απόρροια ευέλικτων
εργασιακών δοµών, αφορούν την εργασία ή συνεργασία δύο ή περισσότερων ατόµων σε συνθήκες
συγκέντρωσης και µερικής αποµόνωσης, συνεισφέροντας στη λειτουργικότητα και την ευελιξία του χώρου
(Εικόνες 10.3.2.15 έως 10.3.2.18). Πρόκειται για µικρές κόγχες αποµόνωσης οι οποίες δεν αποτελούν ατοµικό
και ανεξάρτητο χώρο εργασίας, αλλά ευφάνταστα διαµορφωµένες και εξοπλισµένες οάσεις σκέψης και
δηµιουργίας. Οι διακριτοί αυτοί χώροι µπορούν να χρησιµοποιηθούν εκ περιτροπής από τους εργαζόµενους
για συνεργασία το πολύ δύο ατόµων, ή για ατοµική εργασία σε συνθήκες αποµόνωσης και
αυτοσυγκέντρωσης.

Εικόνα 10.3.2.8. Τραπέζι συνεργασιών το οποίο εντάσσεται στο χώρο του γραφείου διεύθυνσης. Πηγή: dekko, σειρά
LOOPY

Εικόνα 10.3.2.9. Τυπική διάταξη γραφείου διεύθυνσης η οποία περιλαµβάνει διευθυντικό γραφείο και τραπέζι
συνεργασιών. Πηγή: dekko, σειρά bralco
Εικόνα 10.3.2.10. Αυτόνοµη περιοχή συνεργασιών η οποία οριοθετείται µε µόνιµα διαχωριστικά και µορφικά παραπέµπει
σε αθλητικό γήπεδο. Πηγή: Γραφεία travelplan, Αρχιτεκτονική µελέτη - επίβλεψη: APOSTOLAKOS ARCHITECTS /
Γιώργος Αποστολάκος, Γιάννα Παυλίδου – Αποστολάκου, http://www.ktirio.gr

Εικόνα 10.3.2.11. Αυτόνοµη περιοχή η οποία οριοθετείται µε µόνιµα διαχωριστικά. Πηγή: Dekko, σειρά CAMBINET
SYSTEM
Εικόνα 10.3.2.12. Αυτόνοµη περιοχή η οποία οριοθετείται µε µόνιµα διαχωριστικά και δυνατότητα επέκτασης.
Πηγή: Movinord Hellas, σειρά MOVIFLEX

Εικόνα 10.3.2.13. Χώρος συνεργασιών µε επίµηκες τραπέζι σε σχήµα Πι για την ευχερή εργασία περισσοτέρων ανθρώπων.
Πηγή: dekko, σειρά JET
Εικόνα 10.3.2.14. Χώρος συνεργασιών µε επίµηκες τραπέζι. Πηγή: dekko, σειρά HAN

Εικόνα 10.3.2.15. Κόγχες αυτόνοµων συνεργασιών µε ευφάνταστα σχήµατα και παιγνιώδες ύφος για χαλάρωση ή ατοµική
εργασία. Πηγή: Google's Office in Zurich.
Εικόνα 10.3.2.16. Κόγχες αυτόνοµων συνεργασιών. Πηγή: Google's New Office In Dublin, Φωτογράφος: Peter Würmli,
https://picasaweb.google.com/108092584880079874852/GoogleDublinCampus?authkey=Gv1sRgCMi259iu_7XUigE

Εικόνα 10.3.2.17. Kόγχες αυτόνοµων συνεργασιών µε την µορφή µικρών ξύλινων σπιτιών, βασισµένων στο πρότυπο των
µονάδων σε παραλίες.
Πηγή: London Google office by Scott Brownrigg,2010, http://www.dezeen.com/2011/01/28/google-office-by-scott-
brownrigg/
Εικόνα 10.3.2.18. Κόγχες αυτόνοµων συνεργασιών. Πηγή: Google office Dublin, φωτογράφος: Peter Würmli,
https://picasaweb.google.com/108092584880079874852/GoogleDublinCampus?authkey=Gv1sRgCMi259iu_7XUigE

Οι πάγκοι εργασίας αποτελούν µια ευέλικτη δοµή επιφάνειας εργασίας πέραν των καθιερωµένων
προτύπων. Προκύπτουν από την ανάγκη πολλαπλών συνεργασιών και την κατάργηση της σταθερής θέσης
εργασίας. Τα σύγχρονα µοντέλα αντικαθιστούν τα παγιωµένα εργασιακά πρότυπα αναφορικά µε τα ατοµικά
γραφεία και επιτρέπουν την κινητικότητα και την εργασία σε διαφορετικές θέσεις, ανάλογα µε τα σχήµατα
συνεργασίας που απαιτούνται κάθε φορά. Η εκτεταµένη χρήση των φορητών ηλεκτρονικών υπολογιστών και
οι ανοικτές εργασιακές δοµές συνηγορούν υπέρ της καθιέρωσης µεγάλων ελεύθερων επιφανειών εργασίας, οι
οποίες σαφώς συµµετέχουν στο συνολικό σχεδιαστικό ύφος, αλλά το διαφοροποιούν ως προς το τελικό
αποτέλεσµα λόγω της αποφυγής της επανάληψης της τυπικής γραφειακής µονάδας και της χρήσης ελεύθερων
σχηµάτων.

Εικόνα 10.3.2.19. Συνεχείς επιφάνειες εργασίας µε δυνατότητα επιλεκτικής χρήσης µικρών διαχωριστικών. Πηγή: dekko,
σειρά cabinet system
Εικόνα 10.3.2.20. Πάγκος εργασίας καµπύλης µορφής µε διακριτά µέλη για ποικιλία διατάξεων και περισσότερη ευελιξία
στον χώρο. Πηγή: movinord, σειρά atreo

Εικόνα 10.3.2.21. Επιµήκης πάγκος εργασίας 3,5 µέτρων εξαιρετικά λεπτός και ανθεκτικός, µε επιφάνεια από κόριαν και
σκελετό από ένα µείγµα από αλουµίνιο – ανθρακονήµατα – ακρυλικό - ξύλο, µε µη οριοθετηµένες συνεχείς θέσεις εργασίας.
Πηγή: Venticinque 25, Σχεδιαστής: PIERGIORGIO CAZZANIGA, Οίκος: DESALTO
Εικόνα 10.3.2.22. Πάγκος εργασίας και συνεργασιών σε ένα πολυλειτουργικό εργασιακό περιβάλλον.
Πηγή:Google office London office by Scott Brownrigg,2010, http://www.dezeen.com/2011/01/28/google-office-by-scott-
brownrigg/

Εικόνα 10.3.2.23. Πάγκος εργασίας και συνεργασιών µε έντονο χρώµα στην σύνθετη επιφάνεια εργασίας. Πηγή: Google
office London

Κάθισµα

Το ανατοµικό, ατοµικό, τροχήλατο κάθισµα εργασίας είναι το κατεξοχήν κρίσιµο στοιχείο της γραφειακής
επίπλωσης, καθώς διασφαλίζει την αποδοτικότητα του εργαζόµενου παρέχοντας σε καταστάσεις πολύωρης
σωµατικής χρήσης, ασφάλεια και ευεξία. Ανθρωποµετρικές, βιοµηχανικές και αισθητικές παράµετροι και
παραδοχές τροφοδοτούν τον σχεδιασµό στοχεύοντας στις µικρές αυτές τροποποιήσεις στη φόρµα ή στα
υλικά, που θα κάνουν τη διαφορά µεταξύ άνεσης και ασφάλειας χρήσης ή µακροχρόνιων επιβλαβών
συνεπειών.
Σήµερα, µια σειρά από εξελιγµένους µηχανισµούς και τεχνολογικά ευρήµατα προσφέρουν
ενδιαφέροντα σχεδιασµό, λειτουργικότητα και άνεση. Τα καθίσµατα εργασίας είναι πλέον εφοδιασµένα µε
συστήµατα άνετης κλίσης, ρύθµισης του βάρους και υδραυλικού συστήµατος ανύψωσης. Κατασκευάζονται
από ανθεκτικά συνθετικά υλικά σε ποικιλία υφών και χρωµατισµών που έχουν ελαστικότητα και
µεταµορφώνονται εύκολα, αλλάζοντας ύφος και στυλ µε απλή αντικατάσταση της ταπετσαρίας. Οι
τεχνολογικές εξελίξεις παρακολουθούν αυτά τα αιτήµατα και καινοτοµούν προσφέροντας «έξυπνα» έπιπλα
που αντιδρούν και ανταποκρίνονται στις ανάγκες του χρήστη: π.χ. η καρέκλα που διατίθεται αποκλειστικά
για την εργασία σε ηλεκτρονικό υπολογιστή, ή το κάθισµα το οποίο είναι από διαπνεόµενο υλικό ώστε να
µην ιδρώνει ο εργαζόµενος και δυσφορεί από τη συνεχή καθιστική στάση.
Το κάθισµα απαντάται ως κάθισµα εργασίας, διευθυντικό ή υπαλληλικό, ως κάθισµα επισκέπτη ή
συνεργασίας, υποδοχής σε µορφή πολυθρόνας, καναπέ ή πολυκαθίσµατος (συνεχείς σειρές καθισµάτων), ως
πτυσσόµενα καθίσµατα ή καθίσµατα αµφιθεάτρου. Οι κατηγορίες αυτές καθισµάτων, καθώς ποικίλουν ως
προς τον σχεδιασµό, τα χρώµατα και τα υλικά, συµµετέχουν αποφασιστικά στη διαµόρφωση της
ατµόσφαιρας του εργασιακού χώρου.

Εικόνα 10.3.2.24. Σειρά διευθυντικών και υπαλληλικών καθισµάτων µε διαφοροποίηση στο ύψος της πλάτης.
Πηγή: Light Collection Σχεδιαστής: LUXY Design Studio Οίκος: LUXY

Το κάθισµα εργασίας, διευθυντικό ή υπαλληλικό, είναι µαζί µε την επιφάνεια εργασίας το

σηµαντικότερο στοιχείο της εργασιακής επίπλωσης. Συναντάται σε διάφορους τύπους υλικών και µορφών, µε
εξελιγµένους µηχανισµούς που αφορούν την ανύψωση, την αλλαγή κλίσης, τη στήριξη της πλάτης και την
ανακούφιση της µέσης. Ο σχεδιασµός και η εργονοµία του επηρεάζουν τη σωµατική ευεξία, την άνεση και
την απόδοση του εργαζόµενου. Οι διαστάσεις του θα πρέπει να είναι οι κατάλληλες προκειµένου να
εξυπηρετείται η χρήση για την οποία προορίζεται. Το πλάτος θα πρέπει να επιτρέπει την κίνηση, το βάθος να
είναι ελαφρώς µικρότερο από το µήκος των µηρών, το ύψος να προσαρµόζεται ώστε να επιτρέπει στα πόδια
να ακουµπούν στο πάτωµα, όταν υπάρχει ψηλή ράχη να παρέχει τις προϋποθέσεις για τη στήριξη της
κεφαλής, και τα στηρίγµατα των βραχιόνων να βρίσκονται σε σωστή απόσταση από τη βάση του καθίσµατος.
Επίσης, τα σύγχρονα υλικά προσφέρουν µια σειρά δυνατοτήτων στον σχεδιασµό και την εργονοµία, όπως
άνεση στην πολύωρη χρήση, αντοχή στο χρόνο και τις καταπονήσεις, ευκολία στη συντήρηση. Σε σχέση µε
τη χρήση, το διευθυντικό κάθισµα διαφέρει από το υπαλληλικό, κυρίως ως προς το µέγεθος, την πολυτέλεια
των υλικών και τους αυτοµατισµούς.
Το κάθισµα συνεργασίας ή επισκέπτη ολοκληρώνει, µαζί µε την επιφάνεια εργασίας και το κάθισµα
εργασίας, την τυπική γραφειακή µονάδα. Ακολουθεί τη µορφολογική αντίληψη του σχεδιασµού, αλλά µπορεί
να είναι και κάτι εντελώς διαφορετικό, αν και σ’ αυτή την κατηγορία καλό είναι να συνδυάζεται η αισθητική
άποψη µε την εργονοµία6.

6
Λυρίτσης M.B., Βασιλοπούλου Θ.Ε., (2011). Η Εργονοµία του Γραφείου ως Μέσο Πρόληψης των Μυοσκελετικών
Προβληµάτων. Ανάκτηση από http://www.kinetiks.gr/2011/07/18/%CE%B7-
%CE%B5%CF%81%CE%B3%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%B9%CE%B1-
%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%B5%CE%B9%CE%BF%CF%85-
%CF%89%CF%83-%CE%BC%CE%B5%CF%83%CE%BF-%CF%80%CF%81%CE%BF%CE%BB%CE%B7/
 Αναφορικά µε το κάθισµα υποδοχής υπάρχει ευελιξία επιλογών καθώς οι εταιρείες επίπλων παράγουν
σειρές επίπλων µε διαφορετικά µορφολογικά χαρακτηριστικά και µε τη δυνατότητα εναλλακτικών
συνθέσεων. Παράλληλα γίνεται ευρεία χρήση εµβληµατικών επίπλων γνωστών σχεδιαστών ή επίπλων
«στυλ», που δίνουν µια διαχρονική ατµόσφαιρα και λειτουργούν και ως έργα τέχνης. Πρόσθετο εξοπλισµό
αποτελούν τα πτυσσόµενα καθίσµατα ή τα καθίσµατα αµφιθεάτρου τα οποία λειτουργούν συµπληρωµατικά και
καλύπτουν έκτατες ανάγκες ή εξειδικευµένες απαιτήσεις.

Εικόνα 10.3.2.25. Εµβληµατικός σχεδιασµός του µοντερνισµού σ’ αυτό το διευθυντικό κάθισµα (Eames Lounge Chair,
1956). Σχεδιαστές: Charles and Ray Eames.

Εικόνα 10.3.2.26. Λεπτοµέρειες σύγχρονου καθίσµατος εργασίας µε έµφαση στα σηµεία εργονοµικού ενδιαφέροντος. Πηγή:
dekko, σειρά Korium
Εικόνα 10.3.2.27. Στην εικόνα αυτή παρουσιάζονται τα σηµεία εστίασης του εργονοµικού σχεδιασµού του καθίσµατος σε
απόλυτη σχέση µε την επιφάνεια εργασίας: στάση σώµατος, σχέση βλέµµατος και οθόνης, άνετη θέση χεριών σε σχέση µε το
πληκτρολόγιο, άνετη θέση ποδιών. Πηγή: ERGONOMIC WORKSTATION GUIDELINES, ανάκτηση
https://www.ncsu.edu/ehs/www99/right/handsMan/office/ergonomic.html

Εικόνα 10.3.2.28. Στην εικόνα αυτή το κάθισµα γίνεται µια λειτουργική µηχανή, η οποία εξασφαλίζει άνεση και ευκολία
κινήσεων. Πηγή: ERGONOMIC WORKSTATION GUIDELINES. Ergonomics: Posturing Science, ανάκτηση
https://www.ncsu.edu/ehs/www99/right/handsMan/office/ergonomic.html
Εικόνα 10.3.2.29. Στην εικόνα αυτή καταδεικνύεται
καταδεικνύεται η ιδανική σχέση καθίσµατος και επιφάνειας εργασίας.
Πηγή: ERGONOMIC WORKSTATION GUIDELINES, obutto Ergonomic Workstations, ανάκτηση
https://www.ncsu.edu/ehs/www99/right/handsMan/office/ergonomic.html

Εικόνα 10.3.2.30. Στην εικόνα αυτήή ο εργαζόµενος εργάζεται χωρίς σωµατικές επιβαρύνσεις,
επιβαρύνσεις, καθώς η θέση του σώµατος
του εξασφαλίζει µια ευρεία εποπτεία των οθονών,
οθονών οι οποίες βρίσκονται στο ύψος του βλέµµατος,
βλέµµατος ενώ παράλληλα µπορεί να
πληκτρολογεί στον υπολογιστή. Πηγή: ERGONOMIC WORKSTATION GUIDELINES, obutto Ergonomic Workstations,
https://www.ncsu.edu/ehs/www99/right/handsMan
handsMan/office/ergonomic.html
Εικόνα 10.3.2.31. Η πολύωρη καθιστική εργασία µειώνει την αποδοτικότητα του εργαζόµενου και δηµιουργεί προβλήµατα
υγείας. Μ αυτό το δεδοµένο σχεδιάζονται πολυµορφικά γραφεία που συνδυάζουν την εργασία µε την άθληση. Πηγή:
ERGONOMIC WORKSTATION GUIDELINES
ανάκτηση https://www.ncsu.edu/ehs/www99/right/handsMan/office/ergonomic.html
Εικόνα 10.3.2.32. Οβάλ επίµηκες τραπέζι συσκέψεων, 10 ατόµων, µε ανάλογου σχεδιασµού καρέκλες συνεργασίας. Πηγή:
Σχεδιαστής: O.T.S. Οίκος: SELLEX

Εικόνα 10.3.2.33. Παραλληλόγραµµο τραπέζι συσκέψεων 6 ατόµων µε δερµάτινες πολυθρόνες-κελύφη συνεργασίας.

Πηγή: dekko, σειρά ALA.
Εικόνα 10.3.2.34. Τετράγωνο τραπέζι συσκέψεων 8 ατόµων µε δερµάτινες πολυθρόνες συνεργασίας τετραγωνισµένης
µορφής. Πηγή: dekko, σειρά ALA.
Υποδοχή

Η υποδοχή είναι ο πρώτος χώρος που συναντά ο επισκέπτης κατά την είσοδό του στον χώρο ενός γραφείου
(Εικόνες 10.3.2.35, 10.3.2.36). Στον χώρο αυτόν αποτυπώνεται ο χαρακτήρας της εταιρικής ταυτότητας και η
κεντρική ιδέα του σχεδιασµού. Αποτελεί ένα εστιακό σηµείο οπτικής έµφασης στο οποίο συναντάται ο
εξωτερικός χώρος µε τον εσωτερικό χώρο του κτηρίου και επικοινωνείται το είδος των προσφερόµενων
υπηρεσιών, η διάρθρωση των λειτουργιών και οι αισθητικές επιλογές. Για τον λόγο αυτό δίνεται έµφαση όχι
µόνο στις λειτουργικές απαιτήσεις, αλλά και στην εικόνα, δηλαδή όχι «µόνο στη χρήση, αλλά και στη
θέαση». Εποµένως υιοθετούνται ενδιαφέρουσες «στυλιστικές» επιλογές επίπλων, φωτιστικών και έργων
τέχνης, σχεδιάζονται σύνθετες κατασκευές µε πρωτοτυπία δοµής και ύφους και χρησιµοποιούνται ποικίλα
υλικά µε διαφορετικές ποιότητες και υφές. Στόχος είναι η µετάδοση ενός µηνύµατος ποιότητας, αξιοπιστίας
και κύρους, το οποίο θα γίνεται άµεσα αντιληπτό από τον επισκέπτη κατά την είσοδό του στον χώρο.

Εικόνα 10.3.2.35. Χώρος υποδοχής και αναµονής της εταιρείας Unilever. Πηγή: Camenzind Evolution. Φωτογράφος:
Peter Würmli

Εικόνα 10.3.2.36. Χώρος υποδοχής και αναµονής. Πηγή: Google Office Zurich, Camenzind Evolution
https://www.google.gr/search?q=google+office+zurich&ie=utf-8&oe=utf8&gws_rd=cr&ei=N1o7VqrUNoKPafnapPgK

Κύρια εξοπλιστική κατασκευή αυτού του χώρου, πέραν των καθισµάτων αναµονής που
προαναφέρθηκαν και των άλλων χρηστικών αντικειµένων, είναι ο πάγκος της υποδοχής - ρεσεψιόν ο οποίος
ως τραπέζι δύο επιφανειών χρησιµοποιείται για τη διαχείριση της επικοινωνίας του προσωπικού µε το κοινό.
Με τη διττή αυτή ιδιότητα σχεδιάζεται κατά τρόπον ώστε, να καλύπτει τις λειτουργικές απαιτήσεις των
εργαζοµένων: στο εσωτερικό του να λειτουργεί ως γραφείο και χώρος αποθήκευσης, ταυτόχρονα όµως µε την
εξωτερική του όψη να εκφράζει την αισθητική άποψη του σχεδιασµού εξασφαλίζοντας την καθαρότητα του
οπτικού αποτελέσµατος. Σηµαντικό είναι επίσης, να δίνεται η δυνατότητα ταυτόχρονης εξυπηρέτησης
πολλών ατόµων αλλά και ατόµων διαφορετικών δεξιοτήτων. Στον σχεδιασµό και την κατασκευή του επίπλου
της υποδοχής χρησιµοποιούνται σε συνδυασµό διαφορετικά υλικά, φυσικά ή συνθετικά σε µια προσπάθεια
δηµιουργίας ενός ευφάνταστου και εντυπωσιακού αποτελέσµατος. Πέραν όµως της αισθητικής, το έπιπλο της
υποδοχής καλείται να καλύψει στο εσωτερικό του µια σειρά σηµαντικών λειτουργικών αναγκών
(γραµµατειακή υποστήριξη, αποθήκευση, τηλεφωνικό κέντρο), οι οποίες δεν θα πρέπει να είναι ορατές και
προσβάσιµες από τον επισκέπτη.

Εικόνα 10.3.2.37. Έπιπλο υποδοχής µε πολλαπλές επιφάνειες εξυπηρέτησης και διαφορετικά υλικά.
Πηγή: Movinord,σειρά Reception CAN I HELP YOU.
Εικόνα 10.3.2.38. Έπιπλο υποδοχής µε λιτό σχεδιασµό που η µορφή του προκύπτει από τη λειτουργία του.
Πηγή: Dekko, σειρά BASIC
Εικόνα 10.3.2.39. Έπιπλο υποδοχής στο οποίο ο πάγκος εξυπηρέτησης είναι προέκταση της επιφάνειας εργασίας.
Πηγή: Dekko, σειρά Vogue
Εικόνα 10.3.2.40. Καµπυλόσχηµο έπιπλο υποδοχής µε διάφορα επίπεδα εξυπηρέτησης και εργασίας. Πηγή: Movinord,
σειρά Reception ONDA

Εικόνα 10.3.2.41. Λεπτοµέρειες της κατασκευής του επίπλου υποδοχής της εικόνας 10.3.2.40.
Πηγή: Movinord, σειρά Reception ONDA

Εικόνα 10.3.2.42. Τα διαφορετικά ύψη στις επιφάνειες εξυπηρέτησης στον πάγκο υποδοχής, στόχο έχουν να διευκολύνουν
τη χρήση του από άτοµα ΑΜεΑ. Πηγή: Dekko σειρά NOVA
Εικόνα 10.3.2.43. Καµπυλόσχηµο έπιπλο υποδοχής τοποθετηµένο ελεύθερα στον χώρο. Πηγή: Movinord, σειρά Reception
ONDA

Εικόνα 10.3.2.44. Πάγκος υποδοχής µε πολλές θέσεις εργασίας. Πηγή: Movinord, σειρά Reception ONDA
Εικόνα 10.3.2.45. Καµπυλόσχηµο έπιπλο υποδοχής µε υλικά κατασκευής που συµβαδίζουν µε το ύφος του σχεδιασµού.
Πηγή: Dekko, σειρά LOBBY

Αποθηκευτικοί χώροι

Η πρόβλεψη επαρκούς και κατάλληλα εξοπλισµένου χώρου αποθήκευσης είναι µια σηµαντική µέριµνα στον
σχεδιασµό γραφειακών χώρων, ιδιαίτερα εκεί που ο χώρος δεν είναι επαρκής ή εκεί που είναι επιθυµητό ένα
τακτοποιηµένο περιβάλλον. Οι αποθηκευτικοί χώροι, ακόµα και σήµερα στην ψηφιακή εποχή των νέας
γενιάς ηλεκτρονικών υπολογιστών, µε την αυξηµένη δυνατότητα αποθήκευσης και ταξινόµησης µεγάλου
όγκου αρχείων, έχουν µεγάλη λειτουργική αξία και καταλαµβάνουν σηµαντικό µερίδιο στον γραφειακό
εξοπλισµό. Εποµένως, σε αντίθεση µε τη σχεδιαστική αντίληψη της αρχικής τυπικής γραφειακής µονάδας,
όπου εκτός από το κάθισµα και την επιφάνεια εργασίας, σηµαίνοντα ρόλο έπαιζε ο αποθηκευτικός χώρος ως
προϋπόθεση για την οµαλή υποστήριξη της εργασιακής συνθήκης αποτελώντας αναπόσπαστο τρίπτυχο
(εικόνες 10.3.2.46, 10.3.2.47), σήµερα οι χώροι αυτοί αποσπώνται και λειτουργούν ανεξάρτητα ως
αυτόνοµες µονάδες. (Εικόνες 10.3.2.48 έως 10.3.2.51). Με τον τρόπο αυτόν συνεισφέρουν στην οπτική και
χωρική αποσυµφόρηση δηµιουργώντας υποχώρους οι οποίοι µπορούν να λειτουργήσουν ανεξάρτητα και σε
απόσταση. Απαντώνται ως αρχειοθήκες, βιβλιοθήκες ερµάρια, βοηθητικά έπιπλα αποθήκευσης αναλωσίµων
υλικών και εργαλείων γραφείου (συρταριέρες τροχήλατες ή αναρτώµενες από την επιφάνεια εργασίας).
Σ’ αυτήν την κατηγορία µπορούµε να εντάξουµε και τις βοηθητικές κατασκευές που εξοπλίζουν τον
χώρο εστίασης, καφέ και ανάπαυσης, την ιµατιοθήκη ή τα ντουλάπια αποθήκευσης των προσωπικών
αντικειµένων των εργαζοµένων, τα ντουλάπια των χώρων υγιεινής και αποθήκευσης των ειδών
καθαριότητας και τα άλλα ερµάρια ειδικών προδιαγραφών. Σηµαντικοί παράγοντες καθορισµού της θέσης
και της µορφής των αποθηκευτικών χώρων είναι η προσπελασιµότητα και η άνεση. Το µέγεθος, οι αναλογίες
και ο τύπος των µονάδων φύλαξης εξαρτώνται από τον τύπο και την ποσότητα των ειδών για φύλαξη, τη
συχνότητα της χρήσης τους και τον βαθµό της επιθυµητής τους ορατότητας. Βασικοί τύποι µονάδων
φύλαξης είναι τα ράφια, τα ντουλάπια και τα συρτάρια. Οι µονάδες φύλαξης µπορούν να έχουν ποικίλους
τρόπους κατασκευής: δηλαδή ν’ αναρτώνται, να εντοιχίζονται, να στερεώνονται, να είναι αυτοφερόµενες ή
να συνδυάζονται µε άλλα έπιπλα δηµιουργώντας συστήµατα αυτόνοµων εργασιακών δοµών. (Εικόνες
10.3.2.52, 10.3.2.53).
Εικόνα 10.3.2.46. Αποθηκευτικοί χώροι ενσωµατωµένοι στη γραφειακή δοµή. Σχεδιαστής George Nelson (1949). Πηγή:
Courtesy of the Herman Miller Archives.

Εικόνα 10.3.2.47. Αποθηκευτικοί χώροι αναρτηµένοι σε διαχωριστικά στο σύστηµα Αction office. Πηγή: Courtesy of the
Herman Miller Archives.
Εικόνα 10.3.2.48. Σειρά ερµαρίων, αρχειοθηκών και βιβλιοθηκών σε ποικιλία υλικών. Πηγή: Dekko

Εικόνα 10.3.2.49. Τροχήλατες συρταριέρες σύνθετες και απλές σε διάφορα σχέδια. Πηγή: Dekko

Εικόνα 10.3.2.50. Αποθηκευτικοί χώροι σε ποικιλία µεγεθών και υλικών. Πηγή: Dekko, σειρά LOOPY.
Εικόνα 10.3.2.51. Βοηθητική επιφάνεια εργασίας µε τροχήλατα ερµάρια. Πηγή: Movinord Hellas, σειρά FENG.

Εικόνα 10.3.2.52. Επιφάνειες εργασίας µε ενσωµατωµένα σταθερά ερµάρια αποθήκευσης. Πηγή: Dekko, σειρά CABINET
SYSTEM
Εικόνα 10.3.2.53. Αποθηκευτικοί χώροι διαφορετικών µεγεθών ενσωµατωµένοι σε διαχωριστικά στοιχεία. Πηγή: Herman
Miller, σειρά My Studio.

∆ιαχωριστικές επιφάνειες

Οι διαχωριστικές επιφάνειες οριοθετούν µε µη µόνιµο τρόπο χωρικές ενότητες ή λειτουργίες. Είναι

αναπόσπαστο µέρος της οργανωτικής δοµής στον σχεδιασµό γραφειακών χώρων µε το οργανωτικό σύστηµα
του γραφείου τοπίου (δες Κεφάλαιο 2, 2.4). Τα διαχωριστικά µετέχουν ενεργά όχι µόνο στην οργανωτική
δοµή του χώρου, αλλά και στην αισθητική του διαµόρφωση, διαφοροποιώντας τον βαθµό οπτικής και
ακουστικής επικοινωνίας (εικόνες 10.3.2.54, 10.3.2.55). Χρησιµοποιούνται ως ελαφρές επιφάνειες
επιµερισµού και χωροοργάνωσης των εργασιακών µονάδων, ως διακοσµητικές ή και λειτουργικές επιφάνειες
µε την ένταξη µεγάλων εκτυπώσεων και οθονών προβολής, καθώς και τη χρήση φωτιστικών σωµάτων,
διάτρητων επιφανειών ή πλεγµάτων ή ακόµη ειδικών κατασκευών από ανοξείδωτο χάλυβα και άλλα υλικά.
(Εικόνες 10.3.2.56 έως 10.3.2.62). Επίσης χρησιµοποιούνται ως αµφίπλευρες επιφάνειες ανάρτησης
εξοπλισµού και µερικού διαχωρισµού των γραφείων, και ως σταντ διαφηµιστικών και εντύπων. Σήµερα, τα
συστήµατα διαχωριστικών σχεδιάζονται µε τέτοιο τρόπο, ώστε, να έχουν εύκολη τοποθέτηση χωρίς να
προκαλούν φθορές και µόνιµες καταστροφές σε δοµικά µέρη (πατώµατα, τοίχους κ.λπ.), απλή
συναρµολόγηση, δυνατότητα εύκολης µετάθεσης και προσαρµοστικότητα στις ανάγκες του οργανισµού.
∆έχονται µια µεγάλη ποικιλία από πανέλα πλήρωσης διαφόρων υλικών και χρωµατισµών ώστε να
διαφοροποιείται το αισθητικό αποτέλεσµα. Χρησιµοποιούνται κρύσταλλα, διαφανή, έγχρωµα ή ηµιδιαφανή,
διαφώτιστα πολυκαρβονικά, U glass και plexiglass, τα οποία επιτρέπουν την ορατότητα και εποµένως την
οπτική ενοποίηση των χώρων ή αδιαφανή τα οποία διασφαλίζουν οπτική και ηχητική αποµόνωση.
Συνδυάζονται µε πόρτες απλές ή κρυστάλλινες ασφαλείας και συνοδεύονται από συστήµατα σκίασης µέσα
στο χώρισµα, που διαφοροποιούν τον βαθµό επικοινωνίας. Τέλος, προβλέπονται ειδικές δίοδοι και
εξαρτήµατα για τη διαχείριση των αναγκαίων καλωδιώσεων του δικτύου των υπολογιστών και των συναφών
βοηθητικών µηχανηµάτων.
Εικόνα 10.3.2.54. Σύστηµα διαχωριστικών στοιχείων µεσαίου ύψους µε ελεύθερη διάταξη γραφείου τοπίου. Σύστηµα
Action Office Ι (1969) της εταιρείας Herman Miller. Πηγή: Courtesy of the Herman Miller Archives.

Εικόνα 10.3.2.55. Παραλλαγή του συστήµατος Action Office ΙΙΙ (1988) της εταιρείας Herman Miller. Χαµηλά
διαχωριστικά διαµορφώνουν λειτουργικές ατοµικές περιοχές εργασίας. Πηγή: Courtesy of the Herman Miller Archives.
Εικόνα 10.3.2.56. Λειτουργικά διαχωριστικά µεσαίου ύψους, που επιτρέπουν την επικοινωνία των χώρων τους οποίους
οριοθετούν χωρίς απόλυτη οπτική και ηχητική αποµόνωση. Πηγή: Movinord, σειρά Nexus

Εικόνα 10.3.2.57. Κινητά ευέλικτα διαφανή διαχωριστικά που επιτρέπουν την εύκολη τροποποίηση της διάταξης των
χώρων. Πηγή: Dekko, σειρά screen 1.
Εικόνα 10.3.2.58. Εναλλαγή υλικών σε διαχωριστικά σταθερής διάταξης, που καλύπτουν όλο το ελεύθερο ύψος: aπό το
πάτωµα µέχρι την οροφή. Πηγή: Movinord
Εικόνα 10.3.2.59. Σταθερά ηµιδιαφανή διαχωριστικά για τη δηµιουργία ανεξάρτητων γραφειακών χώρων µε εξοπλισµό
θυρών. Πηγή: Movinord
Εικόνα 10.3.2.60. ∆ιαχωριστικά µε οπτικές σηµάνσεις και πληροφοριακό υλικό. Πηγή: Unilever, Camenzind Evolution.
Φωτογράφος: Peter Würmli

Εικόνα 10.3.2.61. ∆ιαφανή διαχωριστικά που εξασφαλίζουν ηχητική αλλά όχι οπτική αποµόνωση. Πηγή: MOVINORD
σειρά 1:10

Εικόνα 10.3.2.62. ∆ιαχωριστικά που εξασφαλίζουν ηχητική αλλά όχι οπτική αποµόνωση από γυαλί. Πηγή: MOVINORD
σειρά 1:10
Εικόνα 10.3.2.63. Αυτοφερόµενα διαχωριστικά που οριοθετούν µια περιοχή και διαµορφώνουν ατοµικές θέσεις εργασίας.
Πηγή: Herman Miller, σειρά my studio.

Εικόνα 10.3.2.64. Σύστηµα διαχωριστικών που δηµιουργεί έναν αυτόνοµο τοµέα εργασίας µε εξωτερικά και εσωτερικά
πετάσµατα. Πηγή: Herman Miller, σειρά my studio, http://www.hermanmiller.com/products/workspaces.html

∆ιακοσµητικά στοιχεία

Τα διακοσµητικά στοιχεία εντάσσονται στον γενικότερο σχεδιασµό και συµπεριλαµβάνουν όλα τα

αντικείµενα χρηστικά και µη, που εµψυχώνουν το τελικό αποτέλεσµα και διαµορφώνουν τον ιδιαίτερο
χαρακτήρα του χώρου. Σ’ αυτή την κατηγορία µπορούµε να εντάξουµε διάφορα µικροέπιπλα, όπως το µικρό
τραπέζι (coffee table) που τοποθετείται στον χώρο υποδοχής, καλόγερους, χρηστικά αντικείµενα, όπως
ανθοδοχεία και κατασκευές για τη φύτευση φυτών εσωτερικού χώρου, κάδους αχρήστων, φορητά φωτιστικά
σώµατα, αλλά και χαλιά, κουρτίνες, ταπετσαρίες τοίχων καθώς και αντικείµενα τέχνης. Αυτά τα αντικείµενα,
ως στοιχεία αισθητικού εµπλουτισµού, µπορούν ν’ αποτελέσουν σηµαντικές επί µέρους κινήσεις
µορφοδοσίας, οι οποίες αναβαθµίζουν τον χώρο υποστηρίζοντας την κεντρική ιδέα του σχεδιασµού.
Ιδιαίτερα όταν η σχεδιαστική προσέγγιση έχει ως στόχο ένα σκηνογραφικό αποτέλεσµα, τα αντικείµενα αυτά
παίζουν σηµαντικό ρόλο στη διατύπωση της τελικής εικόνας. (Πίνακας 10.9). Κρίσιµο είναι τα διακοσµητικά
αντικείµενα να επιλέγονται µε τρόπο ώστε, να µην διαταράσσονται η οπτική συνοχή του χώρου, η αισθητική
αρµονία του τελικού αποτελέσµατος και η σχεδιαστική πρόθεση. Όπως φαίνεται στις περιπτώσεις που
ακολουθούν, η επιλογή των διακοσµητικών στοιχείων συµµετέχει καθοριστικά στη διαµόρφωση της
σχεδιαστικής άποψης και της αισθητικής του χώρου.
 Στον πίνακα 10.10, ο οποίος ακολουθεί, παρατίθενται ενδεικτικά µια σειρά διακοσµητικών
αντικειµένων, όπως τραπεζάκια, σκαµπώ, καλόγεροι, χαλιά, επιτραπέζια φωτιστικά και κεραµικά αντικείµενα
τέχνης (δες κατάλογο µικροαντικειµένων http://designplaza).
Ολοκληρωµένα συστήµατα οργάνωσης

Πέραν των ανεξαρτήτων τυπικών µονάδων γραφειακού εξοπλισµού (επιφάνειες εργασίας, έπιπλα
αποθήκευσης, διαχωριστικά) κυκλοφορούν στην αγορά ευέλικτα ολοκληρωµένα συστήµατα εργασίας και
χωροοργάνωσης, τα οποία µπορούν εύκολα να τροποποιούνται και ν’ αναδιατάσσονται. Τα γραφειακά αυτά
συστήµατα εφαρµόζονται συνήθως σε περιπτώσεις όπου έχει επιλεγεί για τον σχεδιασµό του χώρου το
σύστηµα του γραφείου τοπίου, καθώς προσφέρουν ενιαίο ύφος, ευελιξία στη µορφοποίηση του χώρου,
ελαστικότητα στην οργάνωση των λειτουργιών και εύκολη διασύνδεση των διαφορετικών υπηρεσιών.
Ταυτόχρονα διασφαλίζουν την επικοινωνία και την οµαδικότητα µεταξύ των χρηστών, την πυκνότητα των
χρήσεων ανάλογα µε τις εργασιακές ανάγκες και, εξαιτίας της δυνατότητας των κυκλικών κινήσεων που
παρέχουν, την εύκολη προσβασιµότητα µεταξύ των τοµέων. Τα γραφειακά συστήµατα επίσης καλύπτουν τις
ιδιαίτερες ανάγκες των εργαζοµένων, προσφέροντας µία πλήρως οργανωµένη και ολοκληρωµένη περιοχή
εργασίας. Αφορούν σε µονές, διπλές ή πολλαπλές «δοµές εργασίας», οι οποίες, συνδυάζοντας τις κύριες και
βοηθητικές επιφάνειες, τα ράφια σε άλλο επίπεδο και τα εµπρόσθια και πλευρικά πανέλα (panels) µε
διάφορους τρόπους, δηµιουργούν επεκτάσιµες θέσεις εργασίας και την κατάλληλη αίσθηση προσωπικού
χώρου και αποµόνωσης (Herman Miller, Knoll International, Zero Disegno, Ycami, Narbur, Unifor κ.λπ).
Ενώ οι λεπτοµέρειες κάθε συστήµατος γραφείου ποικίλλουν, η βασική αντίληψη δοµής παραµένει ίδια.
Μοναδιαία φατνώµατα δηµιουργούνται για την ευστάθεια και τη στήριξη των απαιτούµενων επιφανειών
εργασίας, των αποθηκευτικών µονάδων, των φωτιστικών και των εξαρτηµάτων. (Εικόνες 10.3.2.65 έως
10.3.2.68). Στα γραφειακά συστήµατα υπάρχουν επιφάνειες εργασίας οι οποίες, όταν αλλάζουν θέση
διαφοροποιούν τη µορφή του επίπλου, και ενδιαφέροντες µηχανισµοί ενσωµατωµένοι στη βασική δοµή των
διαχωριστικών, λειτουργικοί αποθηκευτικοί χώροι, αναρτώµενες εργαλειοθήκες, οθόνες, πίνακες
ανακοινώσεων, καθίσµατα συνεργασίας συνδεδεµένα µε τη βασική δοµή, µε στόχο τη δηµιουργία συνθηκών
άνεσης και λειτουργικότητας σε περιορισµένο χώρο. Νέα τεχνολογικά επιτεύγµατα συµβάλλουν στο
σχεδιασµό πειραµατικών µοντέλων, τα οποία προσφέρουν πρότυπες λειτουργικές δυνατότητες στα ήδη
υπάρχοντα έπιπλα, όπως το τραπέζι εργασίας που ανασηκώνεται αυτόµατα, όταν το σώµα του εργαζόµενου
έχει καταπονηθεί από την καθιστή στάση, χωρίς δική του πρωτοβουλία.
Εικόνα 10.3.2.65. Ολοκληρωµένο σύστηµα µονάδας εργασίας. Σχεδιασµός Yves Behar and Fuseproject, Public Office
Landscape. Πηγή: Herman Miller.
Εικόνα 10.3.2.66. Πλήρης ανάπτυξη των δυνατοτήτων του γραφειακού συστήµατος της προηγούµενης εικόνας. Σχεδιασµός
Yves Behar and Fuseproject, Public Office Landscape. Πηγή: Herman Miller.

Εικόνα 10.3.2.67. Σύστηµα γραφείων µε ενσωµατωµένα καθίσµατα συνεργασιών και διαχωριστικά. Σχεδιασµός Yves
Behar and Fuseproject, Public Office Landscape. Πηγή: Herman Miller. www.wired.com/design/2013/06/herman-miller-
and-fuse-project-reinvert-t-he-office/herman 001/

Εικόνα 10.3.2.68. Επιφάνεια εργασίας µε κάθισµα συνεργασίας και αποθηκευτικό χώρο. Σχεδιασµός Yves Behar and
Fuseproject, Public Office Landscape. Πηγή: Herman Miller.
Εικόνα 10.3.2.69. Επιφάνεια εργασίας µε διαχωριστική επιφάνεια και αποθηκευτικό χώρο. Πηγή: GLIDER, Dekko

Εικόνα 10.3.2.70. Γραφειακό σύστηµα που µπορεί να χρησιµοποιηθεί και ως αυτόνοµη εργασιακή µονάδα. Πηγή: TEST,
Dekko
Εικόνα 10.3.2.71. Σύστηµα γραφείων σε ελεύθερη διάταξη και αποθηκευτικό χώρο ως διαχωριστικό. Πηγή: TEST, Dekko

Εικόνα 10.3.2.72. Σύστηµα οργάνωσης γραφείων µε πολλαπλές δυνατότητες διάταξης. Πηγή: knoll antenna,
http://www.knoll.com/product/antenna-workspaces%3Fsection=Design
Εικόνα 10.3.2.73. Σύνθετη επιφάνεια
φάνεια γραφείων µε διαχωριστικά από συνθετικό µαλακό αφρώδες υλικό, που δηµιουργεί
ηχοµόνωση και µεταφέρεται εύκολα. Πηγή:
Πηγή BuzziSpace/ http://www.ecobuildingpulse.com/news
news/redesigning-the-office-
with-flexible-eco-friendly-foam_o

Εικόνα 10.3.2.74. Σύστηµα

α γραφείων σε πλήρη ανάπτυξη στο χώρο από συνθετικό µαλακό αφρώδες υλικό. Πηγή:
BuzziSpace.
Εικόνα 10.3.2.75. Σύστηµα γραφείων που περιλαµβάνει και εξοπλισµό συνεργασίας: τραπέζι και καθίσµατα. Σχεδιασµός
Yves Behar and Fuseproject, Public Office Landscape. Πηγή: Herman Miller.

Εικόνα 10.3.2.76. Το ίδιο σύστηµα γραφείων, µε θέσεις εργασίας και επισκεπτών. Σχεδιασµός Yves Behar and
Fuseproject, Public Office Landscape. Πηγή: Herman Miller.

Ειδική κατηγορία γραφειακών διατάξεων αποτελούν τα call centers. Πρόκειται για ειδικά
εξοπλισµένες γραφειακές µονάδες οι οποίες διατάσσονται εν σειρά ή µε άλλους συνδυαστικούς τρόπους γύρω
από χαµηλά διαχωριστικά. Αποτελούνται από µια µικρή επιφάνεια εργασίας, ατοµικό κάθισµα, ηλεκτρονικό
υπολογιστή και τηλεφωνική συσκευή. Προσφέρονται για την εξειδικευµένη χρήση της τηλεφωνικής
επικοινωνίας µε το κοινό ενός συνόλου εργαζοµένων και πελατών, διασφαλίζοντάς τους όµως µια σχετική
ηχητική και οπτική αποµόνωση.
Εικόνα 10.3.2.77. Τυπική διάταξη γραφειακών µονάδων call center. Πηγή: Dekko

Εικόνα 10.3.2.78. Ανάπτυξη ενός συστήµατος γραφειακών µονάδων (call center) στον χώρο σε παράλληλες σειρές. Πηγή:
Dekko
Εικόνα 10.3.2.79. Θέσεις εργασίας τριγωνικής µορφής για εξοικονόµηση χώρου.
Πηγή: DIATAKSIS Cautiero Group Call Center, www.iltuofranchising.com Call Center in Franchising - Cautiero Group

Εικόνα 10.3.2.80. ∆ιάταξη call center. Πηγή: Via Val di Foro (Contrada Cerreto) Styloffice Orario apertura uffici

10.4. ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΕΠΙΠΛΩΝ ΣΕ ∆ΙΑΦΟΡΕΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΚΕΣ ∆ΟΜΕΣ

–ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Τα τελευταία χρόνια, µε την ανάπτυξη της τεχνολογίας, των συστηµάτων πληροφορικής και της διαδικτυακής
επικοινωνίας, έχουν αλλάξει δραστικά τα εργασιακά µοντέλα, καθώς έχουν υιοθετηθεί νέα ευέλικτα και
ευπροσάρµοστα σχήµατα εργασίας.7 Τα ευέλικτα ωράρια, η συνεργασία από απόσταση, η εργασία στο σπίτι,
οι πολλαπλές διαδικτυακές συνεργασίες έχουν εισβάλλει αποφασιστικά στην αγορά εργασίας επιδρώντας
καταλυτικά στην εξέλιξη των εργασιακών χώρων. Οι συνθήκες αυτές και η αλλαγή της εταιρικής εργασιακής
κουλτούρας προϋποθέτουν τη διαµόρφωση ενός περιβάλλοντος διαφορετικών προδιαγραφών και
δυνατοτήτων, που επιτρέπει τη διαρκή µεταβολή των εργασιακών σχηµάτων και την κινητικότητα εντός του
γραφειακού χώρου, αλλά και έξω απ’ αυτόν. Έτσι, προκρίνεται ο σχεδιασµός ενός χώρου πέραν των γνωστών
συµβάσεων και στερεοτυπικών οργανωτικών δοµών, ο οποίος θα προσφέρει στους εργαζόµενους «έµπνευση,
χαρά και θέληση για δηµιουργική δουλειά». Εποµένως, µια σειρά από µεγάλες και µικρές εταιρείες επιλέγουν
να διαµορφώνουν εναλλακτικούς εργασιακούς χώρους, κατάλληλα σχεδιασµένους και εξοπλισµένους, ώστε,
να λειτουργεί αποτελεσµατικά η τάση που προαναφέραµε διαµέσου του µοντέλου της ανοικτής οργανωτικής
διάταξης και του γραφείου τοπίου. (∆ες Κεφάλαιο 3).

∆ες αντίστοιχη περίπτωση http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/e8a6ac89a2/?raw=1

Αυτό στην πράξη απαιτεί τις παρακάτω σχεδιαστικές και εξοπλιστικές επιλογές:

7
Μπαρώ Λ., (2007). Ανακαίνιση επαγγελµατικών χώρων, Περιοδικό Αρχιτέκτονες, Αρχιτεκτονική µικρής κλίµακας,
τεύχος 65, Σεπτέµβριος - Οκτώβριος 2007. Η παγκοσµιοποίηση, ο έντονος ανταγωνισµός, οι συνεχείς διακυµάνσεις και
η αβεβαιότητα που χαρακτηρίζουν τις οικονοµικές αγορές, καθώς και η διαρκώς αυξανόµενη εισροή πληροφοριών έχει
αυξήσει σηµαντικά τον χρόνο που δαπανά ο σύγχρονος άνθρωπος στον χώρο εργασίας του. Το «γραφείο» λοιπόν
µετατρέπεται σε κύριο χώρο ύπαρξης και δράσης. Οι χώροι µιας εταιρείας δεν αποτελούν πλέον αποκλειστικά τον χώρο
παραγωγής εργασίας αλλά αντικατοπτρίζεται µέσω αυτών η εσωτερική δοµή και ιεραρχία, το εταιρικό ήθος, το πνεύµα
και η γενικότερη δυναµική της εταιρείας.
 • Ενιαίες αίθουσες που επιτρέπουν ταυτόχρονα ευρείες άτυπες συνεργασίες και δηµιουργική
ατοµική εργασία. Κάτι που επιτυγχάνεται µε συνεχείς επιφάνειες εργασίας που προάγουν το
οµαδικό πνεύµα και τη συλλογικότητα (side-by-side εργασία) ή πτυσσόµενα και εύκολα
µεταφερόµενα έπιπλα που επιδέχονται αναδιατάξεις, αλλάζοντας κατά περίπτωση το
εργασιακό τοπίο. Η δηµιουργική ορµή και διάδραση επιβάλλει ροϊκής αντίληψης ευέλικτα
σχήµατα στον χώρο και οπτική διαπερατότητα.

Εικόνα 10.4.1. Κατάργηση του τυπικού εργασιακού περιβάλλοντος µε τη δηµιουργία ελεύθερων διατάξεων επιφανειών
εργασίας οι οποίες χρησιµοποιούνται προαιρετικά απ’ όλους τους εργαζόµενους. Google Tel Aviv.
Πηγή: Camenzind Evolution. Φωτογράφος: Itay Sikolski
/https://picasaweb.google.com/100172193023379213438/GoogleOfficeTelAviv?authkey=Gv1sRgCLm348uBqt7WuwE

Εικόνα 10.4.2. ∆υνατότητα άτυπων συνεργασιών και άµεσης επικοινωνίας µε τη δηµιουργία περιοχών εργασίας από
οµάδες εργαζοµένων. Google Tel Aviv. Πηγή: Camenzind Evolution. Φωτογράφος: Itay Sikolski.
Εικόνα 10.4.3. Η δηµιουργία εναλλακτικών µη συµβατικής µορφής περιβαλλόντων ευνοεί τη χαλάρωση και την ανταλλαγή
απόψεων, όπως αυτός ο χώρος συνεργασιών µε τα διαδοχικά επίπεδα σε αµφιθεατρική µορφή, εταιρεία Google Campus
Dublin Πηγή: Camenzind Evolution. Φωτογράφος: Peter Wurmli

• Πρόβλεψη για την ύπαρξη διακριτών περιοχών δηµιουργικής εργασίας και αποµόνωσης
που χρησιµοποιούνται περιστασιακά απ’ όλους τους εργαζόµενους οι οποίοι εναλλάσσονται
σ’ αυτές. ∆ηλαδή ειδικές κατασκευές εσοχών ή θυλάκων που λειτουργούν ως θάλαµοι
εργασίας µε ιδιαίτερη επίπλωση και πρόβλεψη αποµόνωσης. Σταθµοί για προσηλωµένη
ατοµική εργασία ή σταθµοί συνεργασίας για δύο ή περισσότερα άτοµα, τα οποία εργάζονται
όρθια ή καθιστά µε στόχο την ανταλλαγή απόψεων και εστιασµένη συνεργασία (brain
storming sessions - smaller meeting).

Εικόνα 10.4.4. Ειδική κατασκευή θαλάµου εργασίας για συνεργασία τριών ατόµων η οποία επαναλαµβάνεται στον χώρο.
Πηγή: Credit Suisse Zurich, Camenzind Evolution. Φωτογραφία: Camenzind Evolution.
Εικόνα 10.4.5. Οριοθετηµένη περιοχή θαλάµου εργασίας, ο οποίος αποµονώνεται από το ευρύτερο περιβάλλον µε µια
ελαφριά διάφανη κατασκευή από κρόσσια που επιτρέπει την ορατότητα Πηγή: Credit Suisse Zurich, Camenzind Evolution.
Φωτογραφία: Camenzind Evolution.

Εικόνα 10.4.6. Θάλαµοι εργασίας υπό µορφή οριοθετηµένων περιοχών σε ελεύθερη διάταξη. Google Campus Dublin
Πηγή: Camenzind Evolution. Φωτογράφος: Peter Wurmli.
Εικόνα 10.4.7. Κόγχη συνεργασίας µε µορφική αναφορά σε κουφάλα δένδρου. Google office Dublin. Πηγή: Camenzind
Evolution. Φωτογράφος: Peter Würmli.
https://picasaweb.google.com/108092584880079874852/GoogleDublinCampus?authkey=Gv1sRgCMi259iu_7XUigE

• Καλλιέργεια αισθήµατος ένταξης, οικειότητας, ελευθερίας και αυτοδιάθεσης µε ειδικά

διαµορφωµένες περιοχές (breakout rooms), οι οποίες µε τον κατάλληλο εξοπλισµό παρέχουν
ευκολίες για εκτεταµένα διαλείµµατα αποφόρτισης από την εργασιακή πίεση και δυνατότητα
ανάπαυσης, σίτισης, γύµνασης, ψυχαγωγίας και χαλάρωσης των εργαζοµένων.

Εικόνα 10.4.8. Χώρος εστίασης, ανάπαυσης και αποµόνωσης για αποφόρτιση από την εργασιακή πίεση. Google Office Tel
Aviv Πηγή: Evolution Design http://www.evolution-design.info Φωτογράφος: Itay Sikolski.
Εικόνα 10.4.9. Καναπές για χαλάρωση και οικιακή ατµόσφαιρα. Google Office Tel Aviv Πηγή: Evolution Design
http://www.evolution-design.info. Φωτογράφος: Itay Sikolski.

Εικόνα 10.4.10. Κόγχες ανάπαυσης. Πηγή: Google's "Super HQ" in London

• Αισθητική πρωτοτυπία και µοναδικότητα στις προτάσεις σχεδιαστικής διαχείρισης του

χώρου και του εξοπλισµού του, που εξουδετερώνει τον χαρακτήρα της βιοµηχανικής
τυποποίησης και της ουδετεροποίησης του περιβάλλοντος. Παλιά έπιπλα, µοναδικά έπιπλα µε
το χαρακτήρα της ιδιοκατασκευής, έπιπλα γλυπτά που αντικαθιστούν την κλασική επίπεδη
επιφάνεια µε πλαστικές πολυλειτουργικές καµπύλες µορφές, ανεπιτήδευτη επίπλωση χωρίς
τη γνωστή τυπικότητα και κανονικότητα των συµβατικών εργασιακών επίπλων, έπιπλα µε
οικιακό χαρακτήρα ή µε χαρακτήρα mix and match.
Εικόνα 10.4.11. Ποικιλία οπτικών ερεθισµάτων µε τη χρήση µεγάλων εκτυπώσεων εικόνων και ποικιλία υλικών που
παραπέµπουν σε φυσικά τοπία και αστικά περιβάλλοντα. Google Tel Aviv. Πηγή: Camenzind Evolution. Φωτογράφος: Itay
Sikolski

Εικόνα 10.4.12. Συνεχείς εναλλαγές καταστάσεων και εντυπώσεων µε τη χρήση ποικίλων υλικών. Google Tel Aviv.
Πηγή: Camenzind Evolution. Φωτογράφος: Itay Sikolski
Εικόνα 10.4.13. Ψευδαισθησιακά περιβάλλοντα που παραπέµπουν στο ύπαιθρο για να αίρουν το αίσθηµα του εγκλεισµού.
Google Tel Aviv. Πηγή: Camenzind Evolution. Φωτογράφος: Itay Sikolski

• Ατµόσφαιρα χαλάρωσης κατά την ώρα της εργασίας, µε µουσική υπόκρουση, βορεινό
φωτισµό και αίσθηση οικιακής θαλπωρής. Στην προσπάθεια αυτή επιστρατεύονται φυτά και
ζώα που χρειάζονται φροντίδα (office mascot), όχι σαν διακοσµητική παρέµβαση, αλλά για
να ενισχύσουν τα γνωρίσµατα µιας εµπνευσµένης εργασιακής συνθήκης µε ανθρώπινο
πρόσωπο, που δεν βασίζεται στο ανελαστικό ωράριο, στην επιτήρηση και τον
πειθαναγκασµό, αλλά στην αίσθηση της ελευθερίας, της δηµιουργίας και της συλλογικής
ευθύνης.

Εικόνα 10.4.14. Χώρος εστίασης που παραπέµπει σε υπαίθριο καφέ που µιµείται το αστικό περιβάλλον. Google Tel Aviv.
Πηγή: Camenzind Evolution. Φωτογράφος: Itay Sikolski.
Εικόνα 10.4.15. Η αξιοποίηση της θέας, µαζί µε τις κατάλληλες κατασκευές, δηµιουργούν το σκηνικό περιβάλλον ενός
δρόµου. Google Tel Aviv. Πηγή: Camenzind Evolution. Φωτογράφος: Itay Sikolski.

Εικόνα 10.4.16. Ψευδαισθησιακά περιβάλλοντα που παραπέµπουν στο ύπαιθρο για να αίρουν το αίσθηµα του εγκλεισµού.
Google Tel Aviv. Πηγή: Camenzind Evolution. Φωτογράφος: Itay Sikolski
Εικόνα 10.4.17. Τσουλήθρες, µοκέτες µε θαλασσινές αναφορές, ανάλογες εκτυπώσεις στα διαχωριστικά και τα κατάλληλα
διακοσµητικά αντικείµενα, δίνουν την εντύπωση όχι ενός αυστηρού εργασιακού χώρου, αλλά ενός θαλάσσιου πάρκου.
Google Tel Aviv. Πηγή: Camenzind Evolution. Φωτογράφος: Itay Sikolski.

Εικόνα 10.4.18. Ευφάνταστες κατασκευές διαφόρων χρήσεων και λειτουργιών που µιµούνται τα φυσικά τοπία και τη
διαµόρφωση του εδάφους. Google Tel Aviv. Πηγή: Camenzind Evolution. Φωτογράφος: Itay Sikolski
Εικόνα 10.4.19. Ψευδαισθησιακά περιβάλλοντα που παραπέµπουν στο κατάστρωµα ενός πλοίου και, για να άρουν το
αίσθηµα του εγκλεισµού, δίνουν έµφαση στη θέα του αστικού τοπίου. Google Tel Aviv. Πηγή: Camenzind Evolution.
Φωτογράφος: Itay Sikolski

Εικόνα 10.4.20. Χώρος γύµνασης και ανάκτησης της σωµατικής και ψυχικής ευεξίας. Google Tel Aviv. Πηγή: Camenzind
Evolution. Φωτογράφος: Itay Sikolski.
Εικόνα 10.4.21. Μίµηση οικιακού περιβάλλοντος για µεγαλύτερη δυνητική ενσωµάτωση και οικειοποίηση του εργασιακού
χώρου. Google Tel Aviv. Πηγή: Camenzind Evolution. Φωτογράφος: Itay Sikolski

Εικόνα 10.4.22. Χώρος παιχνιδιού και χαλάρωσης. Google Tel Aviv. Πηγή: Camenzind Evolution. Φωτογράφος: Itay
Sikolski.

Όλα όσα προαναφέρθηκαν, καθώς και η ανάγκη της µεγιστοποίησης του διαθέσιµου χώρου και της
ελαχιστοποίησης του κόστους, οδηγούν εταιρείες και µελετητές να επιλέγουν το µοντέλο της ανοικτής
διάταξης. Πρόσφατες όµως ερευνητικές µελέτες και στατιστικές, όπως δηµοσιεύει η εφηµερίδα The
Guardian, αποδεικνύουν ότι το 85% των εργαζοµένων δεν είναι ευχαριστηµένοι από το εργασιακό
περιβάλλον, καθώς αδυνατούν να είναι δηµιουργικοί, παραγωγικοί και υγιείς8. Ο διάχυτος θόρυβος, η οπτική
επιτήρηση και η έλλειψη ιδιωτικότητας και ατοµικής σταθερής θέσης εργασίας, δηµιουργούν συνθήκες
νοητικής διάσπασης, άγχους και αδυναµίας συγκέντρωσης. Καθώς το 70% των εταιρειών έχουν καταργήσει
τα κάθε είδους διαχωριστικά, η εργασία γίνεται σε συνθήκες οπτικής και ηχητικής διάσπασης και διαρκούς

8
Vischer J. C., (2005). Designing the work environment for worker health and productivity /International Academy for
Design and Health, σελ. 85.
Vischer, J.C. (2007). The effects of the physical environment on job performance: Towards a theoretical model of
workplace stress. Stress and Health, 23, 175–84
διαντίδρασης, ακριβώς όπως στον χώρο του σχολείου. Γεγονός που έχει σαν αποτέλεσµα, όχι µια
εµπνευσµένη εργασιακή συνθήκη, αλλά την πτώση της παραγωγικότητας και τη µείωση της απόδοσης.

Εικόνα 10.4.23. Η συσσώρευση πολλών ατόµων στον ίδιο χώρο επιτείνει τη διάσπαση της προσοχής και τη µείωση της
παραγωγικότητας καθώς εν τέλει το περιβάλλον εγκυµονεί κινδύνους για την υγεία, ψυχική και σωµατική των εργαζοµένων.
Google Tel Aviv. Πηγή: Camenzind Evolution. Φωτογράφος: Itay Sikolski.

Εικόνα 10.4.24. Η έλλειψη ατοµικού χώρου και κάθε είδους διαχωριστικών διευκολύνει µεν την επικοινωνία και τη
συνεργασία, αλλά δηµιουργεί συνθήκες περίσπασης και επιτήρησης. Google’s Moscow Office Φωτογράφοi: Evgeny Luchin
και G. Smimov.
Πηγή: Google Moscow http://picasaweb.google.com/EvolutionRussia/GoogleOfficeMoscow#

Κριτήρια αξιολόγησης
Κριτήριο αξιολόγησης 1
Αναζητήστε επιχειρήµατα αναφορικά µε την αισθητική και λειτουργική αναγκαιότητα, η οποία επέβαλε
στους σχεδιαστές επίπλων γραφείου, αλλά και στους µελετητές γραφειακών χώρων, την επινόηση των
«θαλάµων εργασίας» και των «θαλάµων συνεργασίας» και αιτιολογήστε την ποικιλία µορφών µε την οποία
εµφανίζονται.

Απάντηση 1
Οι θάλαµοι εργασίας παρουσιάζονται στον σχεδιασµό των γραφείων ως απάντηση στην αναγκαιότητα
ύπαρξης κάποιων νησίδων αποµόνωσης και συγκέντρωσης στη διάθεση των εργαζοµένων. Η εξέλιξη των
εργασιακών σχέσεων, οι ευέλικτες µορφές συνεργασιών, οι ανοικτές κατόψεις χωρίς σταθερά διαχωριστικά
και η διαµόρφωση ενός τοπίου ηχητικών και οπτικών περισπασµών και διάχυτων εντάσεων, κάνουν απαιτητή
και χρήσιµη τη διαµόρφωση ειδικών ζωνών εργασίας, διαλόγου και επικοινωνίας. Οι µελετητές δηµιουργούν
εποµένως διάσπαρτες οάσεις ιδιωτικότητας και ηρεµίας σε µια ποικιλία σχεδίων και µορφών στην
προσπάθεια να αντιµετωπίσουν τις παθογένειες της ανοικτής κάτοψης και να εξασφαλίσουν µια απρόσκοπτη
εργασιακή συνθήκη.

Κριτήριο αξιολόγησης 2
Συγκρίνατε το σύστηµα «action office», το οποίο αποτέλεσε τοµή στον σχεδιασµό γραφειακών συστηµάτων
επίπλων τον 20ό αιώνα, µε τα σύγχρονα πολυλειτουργικά γραφειακά σύνολα του 21ου αιώνα, βρίσκοντας
διαφορές και οµοιότητες. Καταθέστε τις απόψεις σας αναφορικά µε την εργασιακή συνθήκη η οποία επέβαλε
την εξέλιξη αυτή στον τοµέα του σχεδιασµού.

Απάντηση 2
Η στόχευση των σχεδιαστών στα µέσα του 20ού αιώνα ήταν να εφοδιάσουν τον εργαζόµενο µ’ έναν
προσωπικό χώρο εργασίας συγκεκριµένων διαστάσεων, µε αυστηρές εργονοµικές προδιαγραφές. Να
δηµιουργήσουν ένα λειτουργικό γραφείο-εργαλείο, το οποίο θα του παρείχε τη δυνατότητα να εργαστεί
απρόσκοπτα και αποτελεσµατικά έχοντας στη διάθεσή του µια σειρά από επιλογές και διευκολύνσεις: άνετο
κάθισµα, λειτουργικές επιφάνειες εργασίας, κύριες και βοηθητικές, αποθηκευτικούς χώρους, διαχωριστικές
επιφάνειες. Οι σχεδιαστές του 21ου αιώνα προσαρµόζουν τις δηµιουργίες τους στη διαρκώς µεταβαλλόµενη,
από τις ραγδαία εξελισσόµενες τεχνολογικές καινοτοµίες, εργασιακή συνθήκη. Εποµένως επινοούν
γραφειακές κατασκευές οι οποίες υποστηρίζουν τη µη σταθερή θέση εργασίας, τις εναλλακτικές οµάδες
συνεργασιών και τις ευρείες συνεργασίες, την εργασία από απόσταση κ.λπ.

Κριτήριο αξιολόγησης 3
Η εναλλακτική µορφή του γραφειακού χώρου-γλυπτού εγγυάται σύµφωνα µε τους εµπνευστές του (Πηγή:
RAAAF The End of Sitting) µια περιπετειώδη, δηµιουργική και καθόλου κουραστική «ηµέρα» που αίρει την
εργασιακή ρουτίνα. Υπάρχει κατά τη γνώµη σας µια ρεαλιστική βάση στην πρόταση αυτή και από ποια
λειτουργική και εργονοµική αναγκαιότητα απορρέει.

Απάντηση 3
Η δηµιουργία του πειραµατικού αυτού εργασιακού τοπίου RAAAF The End of Sitting αποσκοπεί στο να
προσφέρει στον εργαζόµενο µια σειρά από διαφορετικές επιλογές «στάσεων εργασίας» στη διάρκεια µιας
ηµέρας. Επιστήµονες και ερευνητές θεωρούν ότι η καθιστική εργασία εµπεριέχει έναν ισχυρό συµβολισµό,
δηµιουργεί δυσφορία και πτώση της συγκέντρωσης και της παραγωγικότητας και επιβαρύνει την ψυχολογία
του εργαζόµενου. Πρόθεση λοιπόν των χωρικών µελετητών είναι να σχεδιάσουν ένα ενιαίο γλυπτικό
περιβάλλον µε επιφάνειες ποικίλων µορφών ώστε οι εργαζόµενοι να έχουν εναλλακτικές δυνατότητες να
εργαστούν όρθιοι ή ξαπλωτοί, µόνοι ή σε οµάδες. Ανάλογη είναι και η πρόθεση άλλων µελετητών οι οποίοι
καταφεύγουν σε σκηνογραφικές αναπαραστάσεις µη εργασιακών τόπων: πλαζ, παιδική χαρά, ύπαιθρος, πλοίο
κ.λπ. στην προσπάθεια να δηµιουργήσουν «χαρούµενα-γραφεία» στα οποία οι εργαζόµενοι δουλεύουν χωρίς
το αίσθηµα του καταναγκασµού.
 Βιβλιογραφία
Θεµατική βιβλιογραφία
Allen, T., & Henn, G.W. (2007). The Organization and Architecture of Innovation: Managing the Flow of
Technology. Oxford: Elsevier.
Arnheim, R., (2003), Ποταµιάνος, Ι., (µτφρ). Η δυναµική της Αρχιτεκτονικής µορφής. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις
University Studio Press.
Challenger, R., Clegg, C.W., & Robinson, M.A. (2010). Understanding Crowd Behaviours (volume 1)
Practical Guidance and Lessons Identified. London: The Stationary Office.
Ching D.K., F., (1979). Architecture: Form, Space & Order. N. York: Van Nostrand Reinhold.
Elsbach, K.D., & Pratt, M.G. (2007). The physical environment in organizations. Academy of Management
Annals, 1, 181–224.
Frankel, E., (2001). Design secrets Office Spaces. USA: Rockport Publishers.
Government Property Management Centre of Expertise (ed.) (2014).Workplace Standards and Guidelines for
Office Space. New Zealand. Ανακτήθηκε
http://issuu.com/ministryofsocialdevelopment/docs/government_national_property_strate/0
Henderson, J., (2000). Workplace and Workspaces. USA: Rockport Publichers.
Huang, Y.H., Robertson,M.M., & Chang, K.I. (2004). The role of environmental control on environmental
satisfaction, communication, and psychological stress: effects of office ergonomics training.
Environment and Behavior, 36(5), 617–37.
Kilduff, M., & Brass, D.J. (2010). Job design: A social network perspective Journal of Organizational
Behavior, 31, 309–18.
Kleerman W. B., (June 1982).The Need of Ergonomics Expertise. Applied Ergonomics, Volume 13.2, σελ.
125-127.
Kupritz V. W., Hillsman T., (April 2011). The Impact of the Physical Environment on Supervisory
Communication Skills Transfer, International Journal of Business Communication, Volume 48.2,
σελ. 148-185.
Marmot A., Eley J., (2000). Office Space Planning: Designing for Tomorrow’s Workplace. USA: Mac Craw
Hill.
Matthew Stewart, (2006), The Other Office Creative Workplace Design. Berlin: Birkhauser.
Norberg-Schulz, C., (2009) Φραγκόπουλος, Μ., (µτφρ.). Το Πνεύµα του Τόπου – Για µια Φαινοµενολογία της
Αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π.
O’ Neil M., (1998). Ergonomic Design for Organizational Effectiveness. N. York: CRC Press.
O’ Neil M., (2007) (2nd ed.). Measuring Workplace Performance. New York: Taylor and Francis.
Panero J., Zelnik M., (1979). Human Dimension ad Interior Space: A source book of Design reference
standards. USA and Canada: Whitney Library of Design.
Pierre Von Meiss, (1990). Elements of Architecture: From Form to Place. London: E & Fn Spon.
Plunkett D., Reid O., (2014). Detail in Contemporary Office Design. London: Laurence King Publishing Ltd.
Propst R., (1968). The Office: A Facility Based on Change. Elmhurst, Ill: Business Press
Rashid, M., & Zimring, C. (2008). A review of the empirical literature on the relationships between indoor
environment and stress in health care and office settings: Problems and prospects of sharing evidence.
Environment and Behavior, 40(2), 151–90.
Saval N., (2014). Cubed: A Secret History of the Workplace. USA: Doubleday.
Schultz, D.,- P. Schultz, S., (2005), Psychology and Work today, Prendice Hall.
Scolari, M., (1982). Ταµβάκη, Α., (µτφρ.). Τάσεις στη Σύγχρονη Αρχιτεκτονική. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυµα
Εθνικής Τράπεζας.
Shepheard, P., (1994). What is Architecture? An Essay on Landscapes, Buildings, and Machines. Cambridge
Mass: MIT Press.
Smith-Jackson, T.L., & Klein, K.W. (2009). Open-plan offices: Task performance and mental workload.
Journal of Environmental Psychology, 29(2), 279–89.
Sundstorm E., Sundstorm M.G., (1986). Work Places: The Psychology of the Physical Environment in Offices
and Factories. USA: Press Syndicate of the University of Cambridge, σελ. 31-40
Vercelloni, M., (2002), Offices for the digital age. L’ Archivolto.
Vischer, J., (2007). Towards an Environmental Psychology of Workspace: How People are Affected by
Environments for Work. University of Sydney, Architectural Science Review Volume 51.2, σελ. 97-
108.
Vischer, J.C. (2007). The effects of the physical environment on job performance: Towards a theoretical
model of workplace stress. Stress and Health, 23, 175–84.
War, P., (2002), Psychology at Work. Penguin editors.
Βιτρούβιος, (1997). Λέφας, Π., (µτφρ). Περί Αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Εκδόσεις Πλέθρον.
Γεωργιάδου, Ζ., (2005). ∆οµικά και ∆ιακοσµητικά υλικά. Αθήνα: Ίων
Μαθιουδάκη, Ε., (επιµ.) (1997). Εργασιακές Σχέσεις, ∆ιοίκηση και Ανάπτυξη Ανθρώπινου ∆υναµικού. Αθήνα:
Ελ/Μ/ΜΑ.
Μπίρης,Τ., (1996). Αρχιτεκτονικής Σηµάδια και ∆ιδάγµατα. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τράπεζας.
Μπίρης,Τ., Μπίρης, ∆., (2011). Αρχιτεκτονική, Το Αµφίδροµο Πέρασµα Ανάµεσα στην Εφαρµογή και τη
∆ιδασκαλία. Αθήνα: Εκδόσεις Παπασωτηρίου.
Παπαϊωάννου, Τ., (2015). Σκέψεις για την Αρχιτεκτονική Σύνθεση. Αθήνα: Εκδόσεις Ίνδικτος.
Σχολή Αρχιτεκτόνων, Τοµέας αρχιτεκτονικού σχεδιασµού, (2002). Εισαγωγή στην Αρχιτεκτονική Σύνθεση Ι
2000-2001. Αθήνα: Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π.
Φατούρος, ∆., (2006). Ένα Συντακτικό της Αρχιτεκτονικής Σύνθεσης. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Επίκεντρο.

∆ιαθεµατική βιβλιογραφία
Περιοδικό Κτίριο, Γραφεία και επαγγελµατικοί χώροι, Θεσσαλονίκη 2007.
Περιοδικό Αρχιτέκτονες, Αρχιτεκτονική µικρής κλίµακας, τεύχος 65, 2007.
Περιοδικό ∆οµές, Κτήρια γραφείων Β’, 01/13
«Αρχιτεκτονική, 38 Ορισµοί», Επιλογή και µετάφραση Κουρεµένος, Κ., Θέµατα χώρου +Τεχνών, 27/1996.
Benjamin, W., (1978). ∆οκίµια για την τέχνη. Αθήνα: Εκδόσεις Κάλβος.
Τερζόγλου, Ν.-Ι., (2009). Ιδέες του χώρου στον εικοστό αιώνα.. Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος.
 11. ΟΙ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ

Σύνοψη
Σ’ αυτό το κεφάλαιο θ’ αναλυθούν οι εγκαταστάσεις που συµπληρώνουν τον σχεδιασµό γραφειακών χώρων και,
ειδικότερα, η ένταξη αυτών στον αρχιτεκτονικό σχεδιασµό και στη λειτουργία του χώρου. Ειδικότερα θ’
αναλυθούν οι ηλεκτροµηχανολογικές εγκαταστάσεις, ο αερισµός των χώρων, η ψύξη και η θέρµανση αυτών
καθώς και οι αρχές ακουστικού σχεδιασµού. Σε ειδικό υποκεφάλαιο θ’ αναλυθεί ο φυσικός και τεχνητός
φωτισµός. Ο φωτισµός, φυσικός και τεχνητός, εισέρχεται από την αρχή της δηµιουργίας του σχεδιασµού κατά
την αναλυτική διαδικασία διερεύνησης των δεδοµένων σχεδιασµού και τoν ορισµό των συνθετικών δεδοµένων.
Ο τρόπος ένταξης του φωτισµού στην αρχιτεκτονική σύνθεση, ως οπτικό αποτέλεσµα φωτισµού (εφέ), και
παράλληλα τα φωτιστικά συστήµατα - φωτιστικά σώµατα ως αντικείµενα του χώρου καθώς και οι σχεδιαστικές
παρεµβάσεις, τόσο σε θέµατα προσανατολισµού, όσο και σε ζητήµατα δικτύων και ελέγχου φωτός (φωτιστικά
σενάρια - συσχετισµός µε εντάσεις φυσικού φωτός) παίζουν κυρίαρχο ρόλο στη βασική ιδέα σχεδιασµού.
Παράλληλα, θ’ αναλυθούν οι θεµελιώδεις αρχές και ιδιότητες του φωτός ούτως ώστε να κατανοηθεί πλήρως το
αντικείµενο και η εισαγωγή του στη συνθετική διαδικασία. Μέσα από ανάλυση του τρόπου προσέγγισης του
φωτισµού στο εκάστοτε σχεδιαστικό έργο καθώς και από τη µελέτη περιπτώσεων όπου παρουσιάζεται ο
φωτισµός χώρων, γίνεται ακόµα πιο κατανοητή η διαδικασία σύνθεσης µε το φως. Στο σύνολό τους, οι
εγκαταστάσεις και τα δίκτυα παρουσιάζονται και αναλύονται µε τέτοιο τρόπο, ώστε να εξεταστεί πρωτίστως ο
ρόλος τους ως παραµέτρων δηµιουργίας περιβαλλοντικής άνεσης και αισθητικής ένταξης και δευτερευόντως ως
παραµέτρων για τη δηµιουργία ενός χρηστικού και λειτουργικού δοµηµένου περιβάλλοντος.

Προαπαιτούµενη γνώση
Ο αναγνώστης ενδείκνυται να εµπεδώσει σε προηγούµενα και επόµενα κεφάλαια τον τρόπο σύλληψης της
αρχιτεκτονικής ιδέας και τις παραµέτρους που επηρεάζουν τη σύνθεση. Ο τρόπος προσέγγισης και µελέτης των
δικτύων και κυρίως του φωτός (φυσικού και τεχνητού) βασίζεται τόσο στην ένταξή τους στη συνολική
αρχιτεκτονική φιλοσοφία του χώρου, όσο και στην κατανόηση και απόδοση των αρχιτεκτονικών –
περιβαλλοντικών ποιοτήτων που ορίζουν τη δηµιουργία ενός φιλικού, άνετου και ευχάριστου περιβάλλοντος.

11.1. ∆ΙΚΤΥΑ ΚΑΙ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ

Στο αντικείµενο µελέτης των δικτύων και εγκαταστάσεων εντάσσονται όλες οι ηλεκτροµηχανολογικές
εγκαταστάσεις ενός χώρου που αφορούν τη Θέρµανση-Ψύξη, τον Αερισµό, τα Ασθενή και Ισχυρά Ρεύµατα, τα
δίκτυα Πυρανίχνευσης και Πυρόσβεσης καθώς και τον Φυσικό και Τεχνητό Φωτισµό. Η δηµιουργία ενός
ευχάριστου και περιβαλλοντικά άνετου εργασιακού περιβάλλοντος για τους χρήστες του εκάστοτε χώρου
αποτελεί ουσιαστική συνθήκη και µπορεί να επιτευχθεί συνδυάζοντας την αισθητική παρέµβαση µε την ορθή
λειτουργία των ∆ικτύων και Εγκαταστάσεων (δες Κεφάλαιο 7, Το Βιοκλιµατικό ή Περιβαλλοντικά φιλικό
Γραφείο). Έχει παρατηρηθεί πως η δηµιουργία ενός ευχάριστου περιβάλλοντος, όσον αφορά τις κλιµατικές
συνθήκες, εκτός της αισθητικής παραµέτρου, συντελεί στη βελτίωση της ζωής των εργαζοµένων και τη
βελτιστοποίηση της αποδοτικότητάς τους. Η εισαγωγή σύγχρονων συστηµάτων ελέγχου και αυτοµατισµών
που εγκαθίστανται στο κτισµένο περιβάλλον µε αισθητήρες θερµοκρασίας-φωτισµού-ηλιασµού-αερισµού
κ.λπ., αποτελεί ένα σηµαντικό εργαλείο δηµιουργίας ενός περιβαλλοντικά ευχάριστου χώρου και συντελεί
σηµαντικά στην εξοικονόµηση ενέργειας.
Η ένταξη των δικτύων και των εγκαταστάσεων σ’ έναν εσωτερικό χώρο µπορεί να αποτελέσει πολύ
σηµαντικό στοιχείο στην τελική εικόνα και αισθητική άποψη του εκάστοτε υπό σχεδιασµό χώρου. Το γεγονός
πως οι ηλεκτροµηχανολογικές εγκαταστάσεις απαιτούν ιδιαίτερη αντιµετώπιση και γνώση, σε επίπεδο
σχεδιασµού και κατασκευής, και αποτελούν ουσιαστικής σηµασίας αντικείµενο για την ποιότητα του
εσωτερικού χώρου, δηµιουργεί την ανάγκη να εντάσσονται στο σύνολό τους εξαρχής στη διαδικασία
σύνθεσης και σχεδιασµού του χώρου.

11.1.1 ΑΕΡΙΣΜΟΣ
Μέχρι πρόσφατα, η αρχιτεκτονική τάση της κατασκευής κτιρίων γραφειακών χώρων δηµιουργούσε
σφραγισµένα κτίρια-κελύφη, που ο αερισµός - κλιµατισµός τους βασιζόταν αποκλειστικά και µόνο σε
µηχανικά συστήµατα.
Ο φυσικός αερισµός αποτελεί µια ουσιαστική παράµετρο για τη δηµιουργία ενός ποιοτικού
εσωτερικού χώρου. Η σύγχρονη τάση, στο πλαίσιο τήρησης των αρχών υγιεινής και της δηµιουργίας υψηλών
ποιοτήτων στο κλίµα των εσωτερικών χώρων, τείνει στην σε βάθος µελέτη αερισµού εσωτερικών χώρων και
µε φυσικό τρόπο (cross ventilation, side ventilation κ.λπ.), εκτός των µηχανικών συστηµάτων αερισµού µε
στόµια εισαγωγής φρέσκου αέρα. Η αναγνώριση των αρνητικών συνεπειών του συνδρόµου του άρρωστου
κτιρίου (sick building syndrome) καθώς και οι διεθνείς κανονισµοί και νόρµες επιβάλλουν την
εµπεριστατωµένη µελέτη της βελτιστοποίησης του αερισµού και των λοιπών συνθηκών διαβίωσης στον
εσωτερικό χώρο (δες Κεφάλαιο 7, Το Βιοκλιµατικό ή Περιβαλλοντικά φιλικό Γραφείο).
Η φυσική κυκλοφορία του αέρα στον εσωτερικό χώρο βασίζεται στις διαφορές θερµοκρασίας και
πιέσεων των αερίων µαζών καθώς και στη συγκέντρωση υδρατµών. Για την ορθή λειτουργία του φυσικού
αερισµού του εσωτερικού χώρου πρέπει να λαµβάνονται υπόψη κάποιες βασικές αρχές σχεδιασµού, οι οποίες
εντάσσονται εξαρχής στη συνθετική διαδικασία.
• Ανοιγόµενα παράθυρα στις εξωτερικές τοιχοποιίες του κελύφους.
• Σωστή αναλογία ανοιγµάτων σε σχέση µε τον όγκο του εσωτερικού χώρου.
• ∆ιαφορετικά ύψη οπών-ανοιγµάτων.
• Συστηµατικό άνοιγµα των παραθύρων.
• Γνώση κλιµατολογικών συνθηκών της εκάστοτε περιοχής και ειδικότερα της φοράς των
ανέµων.
Ουσιαστικά, η ορθή λειτουργία του φυσικού αερισµού ενδείκνυται να µελετάται στον εξαρχής
σχεδιασµό. Ο σχεδιασµός και η χωροθέτηση των κατάλληλων ανοιγµάτων στο εξωτερικό κέλυφος του
κτιρίου, καθώς και ο σχεδιασµός οπών (χαµηλά και ψηλά) στα ενδιάµεσα διαχωριστικά στοιχεία (πάνελ,
τοίχοι κ.ά.) συµβάλλουν σηµαντικά στην ορθή λειτουργία του φυσικού αερισµού. Η κατάλληλη µελέτη της
τοποθέτησης τέτοιων οπών µπορεί να οδηγήσει (όταν οι καιρικές συνθήκες το επιτρέπουν) κατά τους
καλοκαιρινούς µήνες κυρίως, σε µετακίνηση των θερµών αέριων µαζών από το εσωτερικό προς το εξωτερικό
περιβάλλον. Ειδικότερα κατά τις νυχτερινές ώρες, το άνοιγµα των παραθύρων/οπών του κελύφους µέσα από
µηχανικά ή χειροκίνητα συστήµατα ανοίγµατος-κλεισίµατος µπορεί να συντελέσει σηµαντικά στο δροσισµό
µειώνοντας τις απαιτήσεις σε ενέργεια την επόµενη ηµέρα, και βελτιώνοντας ταυτόχρονα την ποιότητα του
αέρα στον εσωτερικό χώρο. Οµοίως, κατασκευές όπως η «ηλιακή καµινάδα» και ο «πύργος αερισµού»
(φωταγωγοί, ανοίγµατα στην οροφή κ.ά.) µέσω του φαινοµένου του φυσικού ελκυσµού µπορούν να
συντελέσουν σηµαντικά στην ανανέωση και την ποιότητα του αέρα.

Εικόνα 11.1.1.1. Μέθοδοι φυσικού αερισµού εσωτερικών χώρων. Αριστερά, διαµπερής φυσικός εξαερισµός και δεξιά,
«πύργος αερισµού» και «ηλιακή καµινάδα».

11.1.2 ΘΕΡΜΑΝΣΗ/∆ΡΟΣΙΣΜΟΣ
Η θέρµανση και ο δροσισµός στους εσωτερικούς χώρους αποτελούν ακόµα µια απαραίτητη εγκατάσταση για
τη δηµιουργία άνετου περιβάλλοντος (θερµική άνεση). Αναλόγως του µεγέθους, της κλίµακας και του τύπου
του εκάστοτε γραφειακού χώρου ενδείκνυται και η ανάλογη µελέτη εγκατάστασης και το είδος µηχανισµού
και τεχνολογίας Θέρµανσης/Ψύξης.
Σε µικρούς εσωτερικούς χώρους κυρίως προτείνονται µικρές αυτόνοµες µονάδες (ηλεκτρικά
κλιµατιστικά σώµατα, ηλεκτρικά θερµαντικά σώµατα, αντλίες θερµότητας), ενώ σε µεγαλύτερης κλίµακας
χώρους προδιαγράφονται κεντρικά συστήµατα θέρµανσης/ψύξης όπου από µια ή περισσότερες κεντρικές
µονάδες (λέβητες µε ποικίλες καύσιµες ύλες, µονάδες κλιµατισµού ηλεκτρικής ενέργειας, αντλίες θερµότητας
κ.ά.), και µέσω ενός συστήµατος σωληνώσεων και καναλιών, η θέρµανση και ψύξη κατανέµονται στους
επιµέρους χώρους. Στην περίπτωση των κεντρικών µονάδων θέρµανσης/ψύξης, ιδιαίτερα σηµαντικό ρόλο στη
διαδικασία σχεδιασµού έχει και ο σχεδιασµός των καναλιών-σωληνώσεων καθώς και οι τρόποι διέλευσης
µέσα στον χώρο. Είτε η εγκατάσταση του δικτύου που κατανέµει την θέρµανση και ψύξη τοποθετηθεί στο
δάπεδο (ενδοδαπέδια), είτε στην οροφή (εµφανής ή εγκιβωτισµένη σε ψευδοροφή), το γεγονός πως απαιτείται
η ένταξή της στη συνολική αρχιτεκτονική φιλοσοφία είναι δεδοµένο. Ειδικότερα στις περιπτώσεις όπου
χρησιµοποιούνται κεντρικές µονάδες θέρµανσης και ψύξης, είναι σηµαντική η πρόβλεψη των οδεύσεων των
κεντρικών καναλιών (shafts) και επιµέρους καναλιών όπου απαιτείται χώρος προσβάσιµος - επισκέψιµος
(συντήρηση και καλή λειτουργία) και βασισµένος σε τεχνικές προδιαγραφές και κανονισµούς.
Ουσιαστικό ρόλο στον δροσισµό του δοµηµένου περιβάλλοντος µπορεί να παίξει και ο διαµπερής
φυσικός εξαερισµός - δροσισµός, µια διαδικασία που µπορεί να µειώσει τα ενεργειακά φορτία που
απαιτούνται για το δροσισµό του εργασιακού περιβάλλοντος (δες υποκεφάλαιο 11.1.1. Αερισµός).

11.1.3 ΗΛΕΚΤΡΟΜΗΧΑΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ.

Στην κατηγορία των ηλεκτροµηχανολογικών εγκαταστάσεων εντάσσονται οι παραπάνω ενότητες που
αφορούν τον Αερισµό και τη Θέρµανση/Ψύξη καθώς και το σύνολο των ηλεκτρολογικών και λοιπών δικτύων
που αφορούν τις καλωδιώσεις Φωτισµού, Ασθενών-Ισχυρών ρευµάτων, Τηλεπικοινωνίες και ∆ίκτυα Η/Υ,
Πυρανίχνευση-Πυρόσβεση, δίκτυα Ασφαλείας και Υδραυλικές εγκαταστάσεις.
Τα συγκεκριµένα δίκτυα, εκτός του γεγονότος πως ενδείκνυται να εντάσσονται στην αρχιτεκτονική
σύνθεση του εκάστοτε χώρου, επιβάλλεται να ικανοποιούν παράλληλα τις συνθήκες οµαλής και ευέλικτης
λειτουργίας του εργασιακού περιβάλλοντος και τις απαιτήσεις του έργου και των χρηστών. Όροι, όπως η
ευελιξία, η µεταβλητότητα, η εύκολη συντήρηση και η επισκευή, η ένταξη αυτοµατισµών και ο έλεγχος
αυτών, επιβάλλεται ν’ αποτελούν τις βασικές αρχές του σχεδιασµού του συνόλου των ηλεκτροµηχανολογικών
εγκαταστάσεων. Ειδικά σε γραφειακούς χώρους ανοιχτού τύπου, όπου η µεταβλητότητα της οργάνωσης του
χώρου αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο της αρχιτεκτονικής σύνθεσης, οι όποιες απαιτούµενες εγκαταστάσεις
πρέπει ν’ ακολουθούν και να ικανοποιούν στο µέγιστο δυνατό τις πιθανές αλλαγές στη διάταξη του χώρου και
στη µεταβολή των λειτουργιών. Η ενδεχόµενη ένταξη των δικτύων και εγκαταστάσεων σε υπερυψωµένα
συστήµατα δαπέδου ή σε συστήµατα ψευδοροφών αποτελεί µια ασφαλή και απόλυτα λειτουργική-
ευµετάβλητη λύση.
Οι ανάλογες µελέτες για τις διατάξεις των δικτύων που βασίζονται σε κανονισµούς και νόρµες
σύµφωνα µε τον κτιριοδοµικό κανονισµό ορίζουν τους τρόπους κατακόρυφων και οριζόντιων καλωδιώσεων
και διαδροµών µέσα στον εσωτερικό χώρο. Παράλληλα, µέσα από τις ειδικές αυτές µελέτες, ορίζονται οι
οδεύσεις καναλιών καθώς και οι θέσεις στοµίων αερισµού, κλιµατισµού και λοιπών παροχών. Σηµαντικό
στοιχείο, επίσης, στην άνεση και καλή λειτουργία των χώρων εργασίας αποτελεί και η ορθή πρόβλεψη και
µελέτη της δοµηµένης καλωδίωσης (καλωδιώσεις FTP/UTP/STP, οπτικές ίνες κ.λπ.). Η δοµηµένη καλωδίωση
αφορά το σύστηµα των καλωδιώσεων που µπορεί να εξυπηρετεί τις ανάγκες:
• Πυρασφάλειας και Πυρανίχνευσης
• Συστηµάτων ασφαλείας και ελέγχων πρόσβασης
• Συστηµάτων ελέγχου θερµοκρασίας και εξαερισµού
• Μεταφορά δεδοµένων µέσω δικτύων Η/Υ
• Μεταφορά φωνητικών σηµάτων (Τηλεφωνία)
• Μεταφορά εικόνας (Ψηφιακή τηλεόραση)
Ο ενδελεχής σχεδιασµός, η εισαγωγή εξαρχής στη µελέτη του εσωτερικού χώρου και, γενικότερα, η
ένταξη όλων των παραπάνω συστηµάτων και δικτύων στη συνολική διαδικασία σύνθεσης αποτελεί ιδιαίτερα
ευαίσθητη και σηµαντική παράµετρο. Η ύστερη εγκατάσταση τέτοιων δικτύων δηµιουργεί σοβαρά
κατασκευαστικά ζητήµατα, αλλοιώνοντας την αισθητική του χώρου, και επιβαρύνει σηµαντικά το
κατασκευαστικό κόστος.
Η τελική εικόνα και άποψη του χρήστη για τις αρχιτεκτονικές ποιότητες του εσωτερικού χώρου δεν
επηρεάζεται µόνο από τη µορφολογική, λειτουργική και αισθητική επίλυση, το χρώµα, τα αντικείµενα, τα
υλικά. Η περιβαλλοντική άνεση (θερµική άνεση, υγιεινή) άµεσα συνδεδεµένη µε την ψυχολογία του χρήστη
ενός χώρου και η λειτουργικότητα επιδρούν εξίσου στην τελική εικόνα ενός γραφειακού χώρου,
επηρεάζοντας παράλληλα τη διάθεση και την απόδοση του εργαζοµένου.

11.1.4. ΑΚΟΥΣΤΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ.

Η ηχητική άνεση είναι επίσης µια χωρική ποιότητα που συντελεί σηµαντικά στη δηµιουργία ενός φιλικού
χώρου, ειδικά στην περίπτωση των χώρων εργασίας. Η ακουστική χώρων (κλάδος της Φυσικής), µε
ουσιαστικές εφαρµογές στο δοµηµένο περιβάλλον, µελετά γενικότερα το ηχητικό περιβάλλον και τους
τρόπους µετάδοσης υπέρηχων και υπόηχων προτείνοντας επιλύσεις σε ηχητικά ζητήµατα ώστε να
εξασφαλίζεται ένα ικανοποιητικό επίπεδο ηχητικής άνεσης.
Ο ήχος µεταφέρεται µε ταλαντώσεις ή κύµατα, είτε µέσω του ατµοσφαιρικού αέρα (αερόφερτος) είτε
µε κρούση στερεών υλικών/στοιχείων (κτυπογενής), όπου τα δοµικά στοιχεία του χώρου αποτελούν το µέσο
µεταφοράς του. Οι ήχοι αποτελούν µετρήσιµα µεγέθη [µονάδα µέτρησης το ντεσιµπέλ-dB(A)], που
χαρακτηρίζονται από ένταση και συχνότητα. Το ύψος καθορίζει την υποκειµενική αντίληψη της οξύτητας ή
του βάθους του ήχου και, µαζί µε την ακουστότητα (αίσθηση της έντασης του ήχου σ’ έναν φυσιολογικό
χρήστη) και τη χροιά (υποκειµενική ποιότητα του ήχου), αποτελούν τα υποκειµενικά χαρακτηριστικά του
ήχου1. Θόρυβο ονοµάζουµε τον ακανόνιστο, απροσδιόριστο ήχο, που παράγεται από τη σύνθεση ήχων,
προερχόµενων από διαφορετικές ηχητικές πηγές, και που δηµιουργεί, ανάλογα µε την έντασή του,
περισσότερη ή λιγότερη δυσαρέσκεια.
Οι ήχοι στο εργασιακό περιβάλλον µπορεί να οφείλονται σε εξωγενείς πηγές παραγωγής θορύβου
(θόρυβοι από το εξωτερικό περιβάλλον, δρόµοι, αυτοκίνητα κ.λπ.) ή εσωτερικούς ήχους από τη
δραστηριότητα των εργαζοµένων και τη λειτουργία µηχανηµάτων (φωτοτυπικές εκτυπωτικές µηχανές,
κλιµατιστικά, εξαερισµός κ.λπ.). Σύµφωνα µε την ευρωπαϊκή νοµοθεσία, ένα άνετο, ήσυχο ηχητικά, εργασιακό
περιβάλλον ορίζεται όταν χαρακτηρίζεται από ήχους τάξης µέχρι 50-55dB(Α) (µέσος όρος τιµών ήχου κατά τη
διάρκεια µιας εργασιακής ηµέρας). Για επίπεδα ήχου πάνω από 70-75dB(Α), το περιβάλλον αρχίζει να γίνεται
ηχητικά µη άνετο, ενώ ήχοι τάξης 85dB(Α) και άνω επιδρούν αρνητικά και απαιτούν προστασία για τους
εργαζοµένους.
Η διείσδυση των ήχων του εξωτερικού περιβάλλοντος ουσιαστικά περιορίζεται από το ίδιο το
κτιριακό κέλυφος και αποτελεί έναν αρκετά σύνθετο στόχο µελέτης, όπου αντιµετωπίζονται ζητήµατα, όπως η
σύσταση των υλικών της όψης, ηχογέφυρες, όπως άκαµπτες συνδέσεις, ενώσεις και αρµοί (σενάζ, µεταλλικά
βύσµατα στερέωσης κ.ά.), αεραγωγοί και οπές. Η µορφολογία του κελύφους, επίσης, εσωτερικά και
εξωτερικά, συντελεί στη µετάδοση ή όχι του ήχου. Έτσι, καµπύλες µορφές εσωτερικά συγκεντρώνουν τους
θορύβους, ενώ οι προεξοχές των εξωστών, ανάλογα µε την κατασκευή τους, µπορούν να αποκόψουν σ’ ένα
βαθµό τους εξωγενείς ήχους. Σε ευρύτερο επίπεδο, ο ίδιος ο πολεοδοµικός σχεδιασµός επηρεάζει τη στάθµη
του θορύβου σε µια περιοχή, ανάλογα µε τη γειτνίασή της µε χώρους φύτευσης, που αποτελούν ένα φυσικό
φράγµα ήχου, ή µε πηγές ηχορύπανσης, όπως µε οδούς ταχείας ή µεγάλης κυκλοφορίας, που απαιτούν τη
λήψη πρόσθετων µέτρων, µε πιθανή χρήση πλευρικών ηχοπετασµάτων2.
Κατά τη διάρκεια του σχεδιασµού ενός χώρου ακολουθούνται κάποια βασικά βήµατα µελέτης και
προσδιορισµού ιδιοτήτων υλικών και γεωµετρίας χώρου ώστε να προλαµβάνονται όσο το δυνατόν τα ηχητικά
προβλήµατα στο δοµηµένο χώρο. Ουσιαστικά, µια ακουστική µελέτη χώρου εξετάζει τις ηχητικές συνθήκες
µελετώντας τα παρακάτω στάδια, από το εξωτερικό περιβάλλον και τις ιδιότητες του κελύφους, στην
εσωτερική οργανωτική δοµή των λειτουργιών και χρήσεων και, τέλος, στον εκάστοτε χώρο µε τις αναλογίες
του (όγκος, επιφάνεια), τα υλικά επενδύσεων και την επίπλωσή του.
• Ποιότητα µόνωσης του κτιριακού κελύφους. Η µόνωση του αφορά στην ικανότητα
ηχοδιακοπής των δοµικών υλικών µέσω της µάζας τους καθώς και στην ποιότητα των
1
Αναστασάκης Ε., (1979). Φυσική για Αρχιτέκτονες. ΕΜΠ, Αθήνα.
2
Γεωργιάδου, Ζ., (2005). ∆οµικά και ∆ιακοσµητικά υλικά. Αθήνα, Εκδόσεις ΙΩΝ.
 κουφωµάτων-ανοιγµάτων του κελύφους. Για αποκοπή των εξωγενών θορύβων, ενδείκνυται τα
ανοίγµατα να χαρακτηρίζονται από υψηλή ακουστική κλάση.
• Ηχοµόνωση του εκάστοτε χώρου σε σχέση µε τις γειτονικές χρήσεις και λειτουργίες. Η
οργανωτική δοµή του γραφειακού περιβάλλοντος και η χωροθέτηση και γειτνίαση των θέσεων
εργασίας-χώρων συσκέψεων µε κλιµακοστάσια, ανελκυστήρες, χώρους κίνησης, σαλόνια
αναµονής κ.λπ. µπορεί να δηµιουργήσει προβλήµατα στην ηχητική ποιότητα του χώρου, ν’
αποσπά την προσοχή και συγκέντρωση του εργαζοµένου και να ενοχλεί. ∆οµικά στοιχεία όπως
τοιχεία, διαχωριστικοί τοίχοι κ.ά. µε συµπαγή µάζα (µονοκέλυφες κατασκευές), είτε
κατασκευές από πολλαπλά επίπεδα (layers) ηχοµονωτικών υλικών (δικέλυφες ή πολυκέλυφες
κατασκευές µε ενδιάµεσα µονωτικά υλικά ή αέρα σε διαχωριστικούς τοίχους, πλωτά-
ανυψωµένα δάπεδα) µπορούν να βελτιστοποιήσουν το ηχητικό περιβάλλον.
• H επικέντρωση σε κάθε χώρο ξεχωριστά και η ανάλυση-µελέτη του φαινοµένου της
αντήχησης είναι επίσης σηµαντικό στοιχείο της ακουστικής µελέτης. Μελετάται στο σύνολό
του ο κάθε χώρος και αναλύονται οι ιδιότητες των επιφανειών του ώστε κάποιες να
επενδυθούν ή και να κατασκευαστούν από ηχοαπορροφητικά υλικά. Στο συγκεκριµένο στάδιο
µελετάται, επίσης, η παραγωγή ήχου από ηλεκτροµηχανολογικό εξοπλισµό, όπως µηχανήµατα
εκτύπωσης, ηλεκτρονικοί υπολογιστές, εξαερισµός-κλιµατισµός κ.ά.
Εφόσον έχει ολοκληρωθεί η ανάλυση και µελέτη της αντήχησης για τον εκάστοτε γραφειακό χώρο,
είναι δυνατόν να µελετηθεί η πρόταση χωροθέτησης και οµαδοποίησης των θέσεων εργασίας αναλόγως της
λειτουργίας τους, του έργου που λαµβάνει χώρα και των καθηκόντων των εργαζοµένων, βελτιώνοντας ακόµα
περισσότερο την ποιότητα του ηχητικού περιβάλλοντος. Η πιθανή χρήση ακουστικών διαχωριστικών πάνελ
µεταξύ των θέσεων εργασίας µπορεί να ενδυναµώσει την ιδιωτικότητα των εργαζοµένων ενισχύοντας ακόµα
περισσότερο (τοπικά) την ηχητική αποµόνωση.
Αν και η ηχοµόνωση των χώρων µπορεί να επικεντρώνεται στις πηγές ήχου (εξωγενείς και
εσωτερικές), ειδικά απορροφητικά υλικά αποτελούν σηµαντικά εργαλεία αντιµετώπισης του θορύβου. Τα
ηχοαπορροφητικά υλικά, οι σχεδιαστικοί χειρισµοί και κατασκευαστικές µέθοδοι-συστήµατα, κατά τη
διάρκεια της µελέτης ηχοµόνωσης, διακρίνονται σε τρείς ουσιαστικές κατηγορίες ανάλογα µε τη συχνότητα
των παραγόµενων ήχων (Hz).
• Σύστηµα Μεµβρανών, για µπάσους ήχους (20-350Hz), όπου µέσω του ανεπαίσθητου παλµού
επιφανειών (επενδύσεις οροφών, επενδύσεις τοίχου) ανακόπτεται σηµαντικά η µετάδοση του
ήχου.
• Μέθοδος Κοιλοτήτων, για µεσαίες συχνότητες (350-1400Ηz), όπου η χρήση ηχοπαγίδων όπως
ακουστικά πάνελ µε ποικίλες πυκνότητες διάτρησης επιδρούν στη µείωση των ηχητικών
ζητηµάτων µετάδοσης.
• Μέθοδος εγκλωβισµού των ηχητικών κυµάτων, για υψηλές συχνότητες (>1400Hz), όπου
πορώδη υλικά (ειδικά ακουστικά πάνελ, πετροβάµβακας, µοκέτες και υφάσµατα κ.ά.)
ανακόπτουν την αναπαραγωγή-ανάκλαση του ήχου εγκλωβίζοντάς τον.
Ουσιαστικά, η εισαγωγή τέτοιων υλικών ισορροπεί το χρόνο αντήχησης µιας αίθουσας - ενός χώρου
και η χρήση και οι ακριβείς ιδιότητές τους προσδιορίζονται από πολλαπλούς παράγοντες, όπως η επιφάνεια
και ο όγκος του χώρου και, φυσικά, οι ιδιότητες και σύνθεση του εκάστοτε υλικού. Η επιστήµη και ειδικά το
design των µονωτικών µεθόδων, εργαλείων και υλικών έχει εξελιχτεί σηµαντικά τα τελευταία χρόνια, µε
αποτέλεσµα την ευκολότερη εισαγωγή τους στη φιλοσοφία αρχιτεκτονικής σύνθεσης και τον σχεδιασµό
εσωτερικών χώρων.
Όπως συµβαίνει και ενδείκνυται για το σύνολο των ηλεκτροµηχανολογικών εγκαταστάσεων είναι
θεµιτή η εισαγωγή της ακουστικής µελέτης κατά την αρχική διαδικασία του σχεδιασµού. Η δηµιουργία του
δοµηµένου περιβάλλοντος πρέπει να ορίζεται ως το αποτέλεσµα της πλήρους συνεργασίας διαφόρων
εξειδικευµένων ειδικών (τόσο στον σχεδιασµό όσο και στην κατασκευή) όχι µόνο για τη δηµιουργία ενός
αισθητικά-ποιοτικά-περιβαλλοντικά ενδιαφέροντος χώρου, αλλά και για την αποφυγή µελλοντικών
ζητηµάτων καλής λειτουργίας και ποιότητας.
Εικόνα 11.1.4.1. Υλικά, µέθοδοι, σχεδιασµός στοιχείων µε ιδιαίτερη έµφαση στις ηχοµονωτικές τους ιδιότητες. Ο ιδιαίτερος
σχεδιαστικός χαρακτήρας τους αποτελεί στοιχείο εισαγωγής τους στη διαδικασία της αρχιτεκτονικής σύνθεσης. Πηγή:
Εταιρεία ΒUZZI., Ανάκτηση: http://buzzi.space/category/products/acoustics/

11.2. ΦΩΤΙΣΜΟΣ

Ο φωτισµός αποτελεί επιστηµονικό πεδίο της δηµιουργίας και σύνθεσης του χώρου τόσο από αισθητικής
άποψης όσο και από τη βιολογική και ψυχική επιρροή του στον άνθρωπο και τον τρόπο που αναγνωρίζει και
διαβάζει το οπτικό περιβάλλον και τα οπτικά ερεθίσµατα. Το ανθρώπινο µάτι λειτουργεί ως δέκτης του
ανακλώµενου φωτός από τα αντικείµενα και, µέσα από τη διαδικασία αναγνώρισης των εµπειριών που έχουν
ήδη καταγραφεί στον εγκέφαλο, δηµιουργεί την ορθή και πλήρη εικόνα του ειδώλου που βλέπει. Έτσι
αντιλαµβάνεται το χρώµα, τη φόρµα, τη σκιά, το φως.
Καταρχάς, είναι σηµαντικό να γίνει σαφές το γεγονός ότι ο φωτισµός και ο σχεδιασµός φωτισµού
ενός χώρου αποτελούνται από δύο διαφορετικές ενότητες που τελικά αντιµετωπίζονται από τον δηµιουργό
(σύµβουλο φωτισµού, αρχιτέκτονα, σχεδιαστή) ως µία οντότητα, ένα σύνολο: τον φυσικό φωτισµό (φυσικό
φως και ηλιασµός) και τον τεχνητό φωτισµό (φωτιστικά σώµατα, συστήµατα φωτισµού, οπτικά
εφέ/αποτελέσµατα).
Κατά τη διαδικασία του σχεδιασµού λαµβάνονται υπόψη ένα σύνολο παραµέτρων που αφορούν τις
χωρικές ποιότητες καθώς και τις λειτουργικές και οπτικές ανάγκες χώρου και χρηστών. Το χρώµα, τα υλικά,
οι φόρµες, οι µορφές από τη µια πλευρά, οι επικείµενες χρήσεις, οι λειτουργίες και οι οπτικές ανάγκες του υπό
σχεδιασµό χώρου, από την άλλη, επηρεάζουν τη συνθετική διαδικασία µέσω του φωτός και την τελική
επιλογή του φωτιστικού συστήµατος-µοντέλου που ενδείκνυται να προταθεί σε παράλληλη συνάρτηση µε τη
διαδικασία σύνθεσης του χώρου και τον µελλοντικό χρήστη.
Ο φωτισµός έρχεται να υπογραµµίσει τις χωρικές ποιότητες που προτείνει ο δηµιουργός του
αρχιτεκτονικού χώρου. Μέσω των φωτιστικών προτάσεων, σκοπός είναι η δηµιουργία ενός ενδιαφέροντος
οπτικού περιβάλλοντος γεµάτου µε οπτικά ερεθίσµατα, ικανά να δηµιουργήσουν µια ευχάριστη και
ενδιαφέρουσα ατµόσφαιρα. Παράλληλα µε την αισθητική παράµετρο, οι φωτιστικές παρεµβάσεις και
προτάσεις αφορούν την ικανοποίηση των οπτικών αναγκών και την ποιότητα του οπτικού έργου που
συντελείται στον εκάστοτε χώρο.
Όσον αφορά τον εσωτερικό χώρο και τη διαδικασία σύνθεσής του, συχνά δίνεται η δυνατότητα
µικρών ή µεγαλύτερων επεµβάσεων στο υπάρχον και δεδοµένο κέλυφος. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις, ο
φωτισµός ενδείκνυται ν’ αντιµετωπίζεται από τον αντίστοιχο Σύµβουλο Φωτισµού ως ο συνδυασµός δύο
παραµέτρων, του φυσικού και του τεχνητού φωτός, που επηρεάζει το σύνολο των χωρικών ποιοτήτων.

11.2.1. ΦΥΣΙΚΟΣ ΦΩΤΙΣΜΟΣ

Ο φυσικός φωτισµός αποτελεί ένα σηµαντικό κεφάλαιο τόσο σε θέµατα σχεδιασµού (αναλογίες ανοιγµάτων
και τοποθέτηση τους στο κέλυφος) όσο και στην επιλογή µεθόδων και τεχνικών σκίασης και προστασίας.
Αφορά το ίδιο το κτιριακό κέλυφος, την τοποθεσία, το περιβάλλον -τον Τόπο του κελύφους- καθώς και τον
προσανατολισµό και τον συσχετισµό του µε άλλα κτίσµατα και οπτικά «εµπόδια». Η εισαγωγή φυσικού
φωτός στον χώρο σε επαρκή επίπεδα δεν είναι πάντα δεδοµένη και εφικτή. Επιρροές από εξωγενείς
παράγοντες, όπως όµορα και γειτονικά κτίρια, βλάστηση, ατµόσφαιρα και φυσικό περιβάλλον επηρεάζουν
σηµαντικά την είσοδο του φυσικού φωτός στον εκάστοτε χώρο.
Η σηµασία της επαφής µε το φυσικό περιβάλλον και, κυρίως, η αξία του φυσικού φωτός στον
εργασιακό χώρο είναι δεδοµένη τόσο για λόγους εξοικονόµησης ενέργειας και βιώσιµης αρχιτεκτονικής όσο
και για οργανικούς. Οι ψυχολογικές παράµετροι του φυσικού φωτός και η οργανική ανάγκη της φυσιολογίας
του ανθρώπου για φυσικό φως καθώς και η σχέση του φωτός µε την έκκριση σεροτονίνης ή µελατονίνης
έχουν αποτελέσει σηµαντικό κεφάλαιο στην επιστήµη της Βιολογίας και του Φωτισµού3. Η παρουσία του
φυσικού φωτός έχει αποδειχτεί πως συντελεί στην παραγωγή σεροτονίνης και κατ’ επέκταση στην εγρήγορση
της νοητικής λειτουργίας. Αντιθέτως, η έλλειψη επαφής µε το φυσικό φως οδηγεί στην έκκριση µελατονίνης,
η οποία ωθεί τον οργανισµό του ανθρώπου σε χαµηλούς βιολογικούς ρυθµούς και δυσλειτουργία του
ανθρώπινου βιολογικού ρολογιού δηµιουργώντας υπνηλία. Ειδικά, όπως έχει αποδειχτεί σε επιστηµονικές
έρευνες σε σχέση µε το φυσικό φως και την ανθρώπινη απόδοση4, στους εργασιακούς χώρους η παρουσία του
φυσικού φωτός αυξάνει την ψυχική υγεία και την ευεξία των εργαζοµένων και κατά συνέπεια την εργασιακή
απόδοση και λειτουργία τους.
Εποµένως, είναι ιδιαίτερα σηµαντικό, στους υπό σχεδιασµό χώρους, το φυσικό φως να εισάγεται µε
σχεδιασµένο τρόπο. Σηµειώνεται, βέβαια, πως εισαγωγή του φωτός δεν σηµαίνει ανεξέλεγκτη διείσδυση των
ακτίνων του ηλίου ή ποσοτήτων φυσικού φωτός. Η ένταξη του φυσικού φωτός ενδείκνυται να γίνει µε
συγκεκριµένες µεθόδους βάσει σχεδιασµού, ικανοποιώντας µεν την ψυχολογική παράµετρο και φυσιολογική
ανάγκη των χρηστών του χώρου, αλλά αποφεύγοντας ταυτόχρονα σηµαντικά ζητήµατα οπτικής όχλησης. Η
ανεξέλεγκτη εισαγωγή του φυσικού-ηλιακού φωτός ενδέχεται να δηµιουργήσει σοβαρά προβλήµατα
θάµβωσης (discomfort glare)5, µείωσης δηλαδή της ικανότητας διάκρισης των λεπτοµερειών λόγω έντονων
φωτιστικών αντιθέσεων (contrasts) ειδικά σε χώρους µε ηλεκτρονικούς υπολογιστές και στιλπνές επιφάνειες,
καθώς και φαινόµενα δηµιουργίας δυσάρεστου θερµικού περιβάλλοντος (υπερθέρµανση).
Όπως γίνεται κατανοητό από τα παραπάνω, η εισαγωγή του φυσικού φωτός είναι ουσιώδης για την
ποιότητα του χώρου, αλλά υπό προϋποθέσεις, ανάλογα µε τη χρήση του εκάστοτε χώρου και µε τις αρχές της
αρχιτεκτονικής σύνθεσης.

3
Lighting and Well Being: Illustrations of Psychological and Physiological Effects, Philips Lighting Webinar, Presented
by Craig Bernecker.
4
Boyce, P.R., (2003)(2nd ed.). Human Factors in Lighting. Boca Raton FL, Taylor and Francis.
5
Boyce, P.R., (2003)(2nd ed.). Ό.π.
 Συνήθως, ένας οµοιόµορφα φωτισµένος χώρος, ειδικά στην περίπτωση των οργανωµένων γραφείων,
θεωρείται ευχάριστος, ακόµα κι αν τα επίπεδα φωτεινότητας είναι λίγο χαµηλότερα από τα επιτρεπτά. Η
οµοιοµορφία στην κατανοµή του φωτός στο εσωτερικό επηρεάζεται (εκτός από τις αναλογίες των
ανοιγµάτων) και από τις αναλογίες του ίδιου του χώρου. Όταν πρόκειται για µονόπλευρο φυσικό φως µια
διάσταση βάθους χώρου 6,0 - 7,0 µέτρων θεωρείται η µέγιστη δυνατή για την εισχώρηση του φυσικού φωτός
σε ικανοποιητικά επίπεδα. Αντίστοιχα το βάθος χώρου περίπου 14,0 µέτρων µπορεί να φωτιστεί
ικανοποιητικά µε αµφίπλευρη δηµιουργία ανοιγµάτων. Η εισαγωγή φυσικού φωτός, εφόσον κρίνεται
απαραίτητη, µπορεί επίσης να επιτευχτεί µε τη χρήση επιπλέον µεθόδων όπως φωτοσωλήνων (Light Pipes),
φωταγωγών, skylights, ειδικών κρυστάλλων κ.λπ. (∆ες Κεφάλαιο 7, Το Βιοκλιµατικό ή Περιβαλλοντικά φιλικό
Γραφείο καθώς και Κεφάλαιο 11.2.6. Συστήµατα Αυτοµατισµών, Συσχετισµός φυσικού & τεχνητού φωτός,
Εξοικονόµηση ενέργειας).
Παράλληλα µε την εισαγωγή του φυσικού φωτός ενδείκνυται η µελέτη και πρόβλεψη του σκιασµού.
Το ηλιακό φως, αν και αποτελεί απαραίτητο στοιχείο στη φυσιολογία του ανθρώπου, µπορεί να δηµιουργήσει
σοβαρά προβλήµατα οπτικής όχλησης, θάµβωσης και έλλειψη θερµικής άνεσης, όταν εισάγεται ανεξέλεγκτο,
ειδικά στον εργασιακό χώρο. Μέθοδοι σκίασης των ανοιγµάτων θεωρούνται επιβεβληµένες και ο τρόπος
σχεδιασµού και κατασκευής τους επηρεάζεται σηµαντικά από τον προσανατολισµό του εκάστοτε ανοίγµατος.
Έτσι, για ανοίγµατα που τείνουν στον νότο, η συνήθης εγκατάσταση οριζόντιων σκιάστρων συντελεί στη
µείωση της ανεξέλεγκτης εισόδου του άµεσου ηλιακού φωτός, ενώ σε ανατολικά και δυτικά ανοίγµατα,
σκίαστρα κατακόρυφης διάταξης µπορούν ν’ αποτελέσουν τη βέλτιστη λύση. Τα βασικά χαρακτηριστικά των
υπό σχεδιασµό σκιάστρων, τα οποία µπορούν να συνδυάζονται και µε µηχανικά µέσα ώστε να είναι κινητά
και αυξοµειούµενης κλίσης, είναι θεµιτό να έχουν τα εξής χαρακτηριστικά6:
• Ανενόχλητη οπτική επαφή µε το εξωτερικό περιβάλλον, οπτικές φυγές.
• Κατάλληλη σκίαση κατά τους θερινούς µήνες.
• Η χρήση σκιάστρων να µην µειώνει την είσοδο του φυσικού φωτός.
Σηµειώνεται πως η ακριβής µελέτη της γωνίας πρόσπτωσης του ηλιακού φωτός ανά εποχή και
ανάλογα µε τη θέση γειτονικών οπτικών εµποδίων (κτίρια, δέντρα κ.λπ.) µπορεί κάλλιστα να προβλεφθεί µε
ακρίβεια µέσω υπολογιστικών µεθόδων και προγραµµάτων ηλεκτρονικών υπολογιστών. Μια πρώτη
προσέγγιση µπορεί να λάβει χώρα βασιζόµενη σε διαγράµµατα ηλιακής κίνησης (sun path track), όπως
σηµειώνονται στο Κεφάλαιο 7 καθώς και στο δείγµα που δίνεται παρακάτω.

6
http://sunandshadow.gr.
Εικόνα 11.2.1.1. Ηλιακός χάρτης για Βόρειο γεωγραφικό πλάτος 36°. Παράδειγµα υπολογισµού θέσης ηλίου στις 21
Ιανουαρίου στις 11:00π.µ. και στις 21 Ιουνίου αντίστοιχη ώρα. ∆ιαδικασία ελέγχου ηλιακής θέσης. Η θέση του ήλιου
ορίζεται από το αζιµούθιο και τη γωνία ύψους του. Στην οριζόντια κάτω ευθεία του ηλιακού χάρτη σηµειώνονται οι γωνίες
αζιµούθιου ως προς τον ηλιακό νότο. Ο νότος βρίσκεται στο κέντρο, µε γωνία 0°. Αριστερά του νότου ορίζεται η ανατολή
και δεξιά η δύση σε γωνίες 90° αντίστοιχα. Η κάθετη ευθεία (τεταγµένη) προσδιορίζει τις γωνίες ύψους του ήλιου, για κάθε
ώρα, ηµέρα και µήνα. Οι διακεκοµµένες καµπύλες προσδιορίζουν τις ηλιακές ώρες, από την ανατολή µέχρι τη δύση. α)
Βρίσκεται η τροχιά του ήλιου που αντιστοιχεί στην 21η Ιανουαρίου και στην 21 Ιουνίου και η καµπύλη της 11ης πρωινής. β)
Οι κάθετες µπλε γραµµές ορίζουν την γωνία αζιµούθιου ως προς τον ηλιακό νότο (ουσιαστικά ορίζεται η γωνία του ηλίου
ως προς το νότο στις 11:00π.µ. στις 21η Ιανουαρίου και 21η Ιουνίου αντίστοιχα). γ)Οι κόκκινες οριζόντιες γραµµές
επιδεικνύουν τη γωνία ύψους του ηλίου στην αντίστοιχη ώρα και αντίστοιχες ηµεροµηνίες. Πηγή: Τεχνική Οδηγία ΤΕΕ
(Τ.Ο.ΤΕΕ) 20702-5/2010.
Εικόνα 11.2.1.2. Σκαρίφηµα (τοµή και κάτοψη χώρου) όπου χαράζεται η γωνία αζιµούθιου του ηλίου και η γωνία ύψους
του ηλίου σε σχέση µε την 21η Ιανουαρίου και 21η Ιουνίου στις 11:00π.µ. σε συνέχεια του διαγράµµατος που αναλύθηκε
στην εικόνα 11.2.1. http://www.anelixi.org/oikologiki-arxitektoniki/bioklimatikos-sxediasmos-ktirion/prosanatolismos/

11.2.2. ΤΕΧΝΗΤΟΣ ΦΩΤΙΣΜΟΣ

Ο τεχνητός φωτισµός συνδέεται απόλυτα µε τις φωτεινές πηγές που, µέσω της κατανάλωσης ενέργειας
παράγουν φωτεινή ροή και, κατ’ επέκταση, µε τα φωτιστικά σώµατα και φωτιστικά συστήµατα που
εγκαθίστανται στον σχεδιασµένο χώρο. Εν πρώτοις, αποτελεί ένα αρκετά διαχειρήσιµο φαινόµενο (ή
αντικείµενο χωρικής σύνθεσης) αφού είναι ελέγξιµο και τεχνητό. Στην ουσία, ως γνωστικό αντικείµενο, και
αυτό αποδεικνύεται στην πρακτική του φωτισµού τις τελευταίες δεκαετίες, η µελέτη φωτισµού και γενικότερα
η εγκατάσταση φωτισµού στον αρχιτεκτονικό χώρο, δεν είναι απλά µια µαθηµατική διαδικασία µετρήσεων
και ικανοποίησης διεθνών και ευρωπαϊκών κανονισµών καθώς και τεχνικών προδιαγραφών. Αποτελεί ένα
αντικείµενο που µεταβάλλει, µεταλλάσσει και ενίοτε συντάσσει τον χώρο, κάνοντας ευχάριστη και
ενδιαφέρουσα την οπτική εµπειρία σ’ αυτόν, ανεξαρτήτως της χρήσης και της λειτουργίας του.
∆ιεθνώς έχουν καθοριστεί κάποιες βασικές ποσοτικές µετρήσεις φωτοµετρικών µεγεθών (δες
κεφάλαιο 11.2.2.1 Φύση του Φωτός - Φωτοµετρικά µεγέθη) για την έµπρακτη κατανόηση του φωτός. Εκτός
όµως των διαχειρήσιµων και µετρήσιµων µεγεθών, ποιοτικά χαρακτηριστικά του σχεδιασµένου χώρου, όπως
είναι η ατµόσφαιρα, το χρώµα, η µορφή, το αρχιτεκτονικό ύφος, δεν είναι απόλυτα µετρήσιµες έννοιες. Σε
συνδυασµό µε τα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες του φωτός (τεχνητού και φυσικού) αποτελούν ουσιαστικά
εργαλεία σύνθεσης και δηµιουργίας, που απαιτούν ιδιαίτερα λεπτούς και έµπειρους χειρισµούς. Η γνώση, η
εµπειρία και η διαίσθηση του Σύµβουλου φωτισµού θεωρούνται απαραίτητα εργαλεία.

11.2.2.1. ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ - ΦΩΤΟΜΕΤΡΙΚΑ ΜΕΓΕΘΗ

Ο φωτισµός είναι µια µορφή γλώσσας, η οποία συνδυαζόµενη µε την Αρχιτεκτονική, τη ∆ιακόσµηση, τα
Υλικά, το Χρώµα δηµιουργεί έναν κώδικα επικοινωνίας, έναν τρόπο διέγερσης του µατιού και των
αισθήσεων.
Τι είναι το φως;
• Είναι το µέσο για να δούµε τα αντικείµενα.
• Είναι το φάσµα εκείνο της ηλεκτροµαγνητικής ακτινοβολίας που είναι ορατό, που ερεθίζει και
διεγείρει το ανθρώπινο µάτι.
• Είναι ένα από τα εργαλεία που έχει ο δηµιουργός στα χέρια του για να συνθέσει χώρο, ώστε
να διεγείρει τις αισθήσεις
• Είναι ένα εργαλείο που δίνει τη δυνατότητα για την αλλαγή - µετάλλαξη του χώρου.
Το φως είναι το φάσµα της ηλεκτροµαγνητικής ενεργείας/ακτινοβολίας που είναι αντιληπτό στον
άνθρωπο, ουσιαστικά είναι η περιοχή της ηλεκτροµαγνητικής ενέργειας που γίνεται αντιληπτή από το
ανθρώπινο µάτι. Η ηλεκτροµαγνητική ακτινοβολία εκτείνεται από µικρά έως µεγάλα µήκη κύµατος, τα οποία
χαρακτηρίζουµε µε το γράµµα «λ» και µετριέται σε νανόµετρα (nm). Ένα πολύ µικρό φάσµα της υπάρχουσας
ηλεκτροµαγνητικής ακτινοβολίας είναι το ορατό φως, µεταξύ του µήκους κύµατος λ= 380nm και λ= 780nm
(εικόνα 11.2.2.1.1.).
Ανάλογα µε το µήκος κύµατος µιας ακτινοβολίας, στα πλαίσια του ορατού φωτός, καθορίζεται και το
χρώµα του φωτός. Έτσι, για µήκος κύµατος λ=400nm το φως έχει ιώδη απόχρωση, ενώ για µήκος κύµατος
λ=565nm το ορατό φως έχει βαθύ κίτρινο χρώµα. Όταν η ακτινοβολία, που ανακλάται από τα αντικείµενα και
φτάνει στο µάτι του παρατηρητή περιέχει όλα τα µήκη κύµατος (από 380-780nm) εντυπώνεται στον εγκέφαλο
ως λευκό φως.

Εικόνα 11.2.2.1.1. Το ηλεκτροµαγνητικό φάσµα που επηρεάζει το ανθρώπινο µάτι.

Εικόνα 11.2.2.1.2. Χρωµατική απόδοση του φωτός ανάλογα µε το µήκος κύµατος «λ».

Για την ουσιαστικότερη και ποσοτική κατανόηση του φωτός υπάρχουν ορισµένα µετρήσιµα
φωτοµετρικά µεγέθη, τα οποία επηρεάζουν ουσιαστικά την ένταξη και πρόταση του εκάστοτε φωτιστικού
µοντέλου.

ΦΩΤΕΙΝΗ ΡΟΗ «Φ» (LUMINOUS FLUX)

Η φωτεινή ροή είναι η ποσότητα του φωτός που παράγει µια φωτεινή πηγή προς όλες τις διευθύνσεις.
Συµβολίζεται µε το γράµµα «Φ» και µονάδα µέτρησης είναι το lumen (lm).
Ως ορισµός ισχύει ότι 1lm= 1/683 Watt στο µήκος κύµατος λ=555nm (κιτρινωπό φως) όπου το
ανθρώπινο µάτι έχει τη µεγαλύτερη ευαισθησία.

ΦΩΤΕΙΝΗ ΕΝΤΑΣΗ ΠΗΓΗΣ «I» (INTENSITY)

Φωτεινή ένταση πηγής ορίζεται ως η φωτεινή ροή «Φ» µε συγκεκριµένη διεύθυνση από µια φωτεινή πηγή
µέσα σε µικρή στερεά γωνία «ω». Συµβολίζεται µε το γράµµα «Ι» και ισχύει
Ι=Φ/ω
Μονάδα µέτρησης της Φωτεινής έντασης «Ι» είναι η «candela» (cd) (=καντέλα).

Εικόνα 11.2.2.1.3. Φωτεινή ένταση πηγής «Ι» (intensity).

ΕΝΤΑΣΗ ΦΩΤΟΣ «E» (ILLUMINANCE)

Ένταση φωτισµού ορίζεται ως το ποσό της φωτεινής ροής, Φ, που προσπίπτει σε µονάδα µέτρησης επιφάνειας
Α. Συµβολίζεται µε το γράµµα «Ε» δηλαδή Ε= Φ / Α (lumen/m²)
Μονάδα µέτρησης της Έντασης είναι το lumen/m² = lux (=λουξ)
Ενδεικτικά έχουµε :
• ένταση ηλιακού φωτός 100.000 lux
• ένταση συννεφιασµένου ουρανού 5.000 - 10.000 lux
• ένταση φωτός φεγγαριού 0,25 lux
• ένταση φωτός σε χώρους εργασίας 100 – 1000 lux
Ενδεικτικές προτεινόµενες τιµές έντασης φωτισµού για διάφορες χρήσεις δίνονται στον Πίνακα
11.2.2.1.1.7
Σηµείωση: Ανάλογα µε τον χώρο στον οποίο θέλουµε να υπολογίσουµε τον φωτισµό και ανάλογα µε
τις δραστηριότητες µέσα σ’ αυτόν, τα επίπεδα φωτισµού διαφέρουν. Για παράδειγµα, σ’ έναν χώρο8 γραφείων

7
Στοιχεία για τα επίπεδα εντάσεων φωτισµού βασισµένα σε IES (Illuminating Engineering Society) και CIBSE Lighting
Guide LG6.
χρειαζόµαστε διαφορετική ένταση φωτός στην επιφάνεια εργασίας, από την ένταση φωτός που χρειαζόµαστε
σ’ ένα κατάστηµα ρούχων ή µια κατοικία. Επίσης, µέσα στον ίδιο χώρο, π.χ. ένα γραφείο, τα επίπεδα της
έντασης του φωτός δεν είναι παντού τα ίδια. Κάπου µπορεί να ενδείκνυται η ένταση φωτός να φτάνει τα 500
lux, ενώ σε άλλα σηµεία ή επιφάνειες του ίδιου χώρου χρειάζονται λιγότερα lux.

Εικόνα 11.2.2.1.4. Ένταση φωτός Ε (illuminance).

8
To ποσό των lux (ένταση φωτός) που ενδείκνυται για κάθε χρήση, επηρεάζεται από το οπτικό έργο, τις ανάγκες του
χρήστη και τη χρήση του εκάστοτε χώρου. Ενδεικτικές τιµές για τις φωτεινές εντάσεις σε διάφορους χώρους δίνονται
στον Πίνακα 11.2.2.1.1.
ΛΑΜΠΡΟΤΗΤΑ «L» (LUMINANCE)9
Λαµπρότητα ορίζεται ως η φαινοµενική φωτεινότητα µιας επιφάνειας ή ενός αντικειµένου, που φτάνει στο
µάτι ενός παρατηρητή. Το φως από µια φωτεινή πηγή προσπίπτει σε µία επιφάνεια / αντικείµενο και
ανακλάται.
∆ίνεται από τον τύπο
L= I / A
Όπου Ι είναι η φωτεινή ένταση της πηγής (candela) και Α η επιφάνεια (m²). Μονάδα µέτρησης της
Λαµπρότητας «L» είναι candela ανά µονάδα επιφάνειας (=cd/m²).

9
Η έννοια της λαµπρότητας ενός αντικειµένου (φαινοµενική φωτεινότητα) αποτελεί ουσιαστικά φωτοµετρικό µέγεθος
πολύ κοντά στην πρακτική του Σχεδιασµού. Είναι ένα µετρήσιµο µέγεθος για το τί πραγµατικά βλέπουµε, καθώς
επηρεάζεται απόλυτα από το αντικείµενο που ανακλά το φως και τις ιδιότητές του. Ο σχεδιασµός χώρου πολύ συχνά
διέπεται από υποκειµενικά κριτήρια. Για παράδειγµα θα µπορούσαµε να έχουµε έναν χώρο όπου τα πάντα να είναι µαύρα
και έναν ίδιο χώρο, όπου τα πάντα είναι λευκά. Εισάγοντας το ίδιο φωτιστικό στους δύο χώρους στην ίδια ακριβώς θέση
η φωτεινή ροή ουσιαστικά του φωτιστικού θα παραµείνει σταθερή. Η εντύπωση και η οπτική εµπειρία όµως είναι
απόλυτα διαφορετική στους δύο χώρους. Στον µαύρο χώρο οι λαµπρότητες µπορεί να είναι σχεδόν µηδενικές.
 Σε περίπτωση που θέλουµε να υπολογίσουµε την λαµπρότητα µιας επιφάνειας την οποία βλέπουµε
υπό γωνία θ, τότε η λαµπρότητα δίνεται από τον τύπο:
L = I / Α’
Όπου Ι είναι η ένταση της φωτεινής πηγής και Α’=Ασυνθ η ορατή περιοχή υπό γωνία θ (επιφάνεια
παρατήρησης υπό γωνία θ).

Εικόνα 11.2.2.1.5. Λαµπρότητα L (Luminance).

ΦΩΤΕΙΝΗ ΑΠΟ∆ΟΣΗ «η» (EFFICACY)

Φωτεινή απόδοση «η» ορίζεται ως το κλάσµα της συνολικής φωτεινής ροής Φ, που εκπέµπει ένα φωτιστικό
σώµα – φωτεινή πηγή προς την συνολική ενέργεια W που καταναλώνεται για να εκπέµπεται η φωτεινή ροή Φ.
∆ίνεται από τον τύπο
η=Φ/W
Μονάδα µέτρησης είναι το lumen ανά µονάδα ενέργειας watt (= lm/watt).
Σηµείωση: Το ποσό της ενέργειας που δεν µετατρέπεται σε φωτεινή ροή µετατρέπεται σε θερµότητα
ή/και σε φως, το οποίο εγκλωβίζεται στο φωτιστικό σώµα.

ΦΩΤΙΣΤΙΚΗ ΑΠΟ∆ΟΣΗ «nE»

Η φωτιστική απόδοση «nE» αναφέρεται στο ποσοστό απόδοσης και λειτουργικότητας ενός
φωτιστικού και ορίζεται ως ο λόγος της φωτεινής ροής Φ που εκπέµπει ένα φωτιστικό προς τη φωτεινή ροή
Φολ που εκπέµπει η γυµνή λάµπα που χρησιµοποιείται για το συγκεκριµένο φωτιστικό.
nE= Φ/Φολ

11.2.2.2. ΑΙΣΘΗΤΙΚΕΣ - ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΥ ΦΩΤΙΣΜΟΥ

Όπως συµβαίνει σε όλες τις χρήσεις χώρων, έτσι και στον εργασιακό χώρο ο τεχνητός φωτισµός, και
ειδικότερα η διαδικασία σχεδιασµού µε το φως, επηρεάζει και επηρεάζεται από την Αρχιτεκτονική σύνθεση.
Παράλληλα, στους γραφειακούς χώρους, ο φωτισµός και η φιλοσοφία σύνθεσής του αλληλεπιδρά µε το
συνολικό περιεχόµενο (context10) της εταιρείας (φιλοσοφία εταιρικής ταυτότητας και δραστηριότητας,
διαφορετικές χρήσεις και λειτουργίες), µε το µέγεθος της εταιρείας και το πλήθος του προσωπικού, µε το
είδος των εργασιών, µε τη χωροθέτηση των λειτουργιών. Ταυτόχρονα, επηρεάζει και επηρεάζεται από τη
συνολική αισθητική αντιµετώπιση του χώρου. Εκτός από τους χειρισµούς που επηρεάζουν τη συνολική
αισθητική ανάγνωση του χώρου, υπάρχουν τα τεχνικά µεγέθη φωτισµού, οι ιδιότητες και ποιότητες του φωτός
που συνδράµουν σ’ ένα περισσότερο ολοκληρωµένο, προβλέψιµο και «ορθό» οπτικό σύνολο. Κατά τη
διαδικασία σχεδιασµού φωτισµού τα παρακάτω κριτήρια11 ενδέχεται να παίξουν κυρίαρχο ρόλο.
10
Context: Το πλαίσιο οργάνωσης µιας εταιρείας τόσο σε ζητήµατα αισθητικής του χώρου (αρχιτεκτονική-χωρική εικόνα
και ταυτότητα της εταιρείας), όσο και σε επίπεδο λειτουργίας της εταιρείας (οργάνωση εργασιών ανά χώρο, απαιτήσεις
οπτικού έργου και επιπέδων φωτισµού).
11
Tregeza P., Loe D., (2014) (2nd ed). The Design of Lighting. New York: Routledge.
 • Αρχιτεκτονική ένταξη.
• Οπτική άνεση.
• Οπτικό έργο
Ο µελετητής φωτισµού εξετάζει µε λεπτοµέρεια την αρχιτεκτονική επίλυση του δεδοµένου χώρου
αναγνωρίζοντας τις χωρικές ποιότητες και τον αισθητικό χαρακτήρα που αποδίδεται σ’ αυτόν. Το χρώµα, οι
υφές, το αρχιτεκτονικό στυλ, οι φόρµες και οι ανακλαστικότητες των επιφανειών και υλικών είναι µερικά από
τα υπό διερεύνηση στοιχεία για την κατανοητή ανάγνωση του χώρου. Τα αποτελέσµατα της ανάγνωσης αυτής
θα επηρεάσουν τις τελικές προτάσεις. Είναι πολύ σηµαντικό κατά τη σύλληψη και τον σχεδιασµό της
πρότασης φωτισµού, να λαµβάνεται υπόψη η µορφολογία του χώρου, η αρχιτεκτονική του φιλοσοφία και
γενικότερα ο σχεδιασµός του (=design). Η ένταξη των φωτιστικών σωµάτων ως αντικειµένων στον χώρο και
των φωτιστικών αποτελεσµάτων τους είναι µια από τις σηµαντικότερες παραµέτρους της φωτιστικής
πρότασης, έτσι ώστε να προτείνεται µια ολοκληρωµένη πρόταση αρχιτεκτονικά και φωτιστικά, µε ενιαία
φιλοσοφία και σχεδιασµένο χαρακτήρα.
Παράλληλα µε τα παραπάνω ο µελετητής φωτισµού αναζητεί, σε συνεργασία µε τον αρχιτέκτονα του
χώρου, τρόπους και µέσα ώστε να δηµιουργήσει έναν οπτικά ενδιαφέροντα χώρο. Είναι ιδιαίτερα σηµαντικό
οι χρήστες του υπό µελέτη χώρου να νιώθουν, να κινούνται και να βιώνουν τον χώρο µ’ ευχαρίστηση.
Ανεξάρτητα από τη χρήση, η οπτική άνεση, σχετιζόµενη µε τα επίπεδα φωτεινότητας των αντικειµένων,
πρέπει να εξασφαλίζεται από τον προτεινόµενο φωτισµό. Εκτός από ένα ικανοποιητικά φωτισµένο
περιβάλλον σε επίπεδο ποσότητας φωτός, είναι σηµαντική η δηµιουργία εντάσεων και οπτικού
ενδιαφέροντος, χωρίς ακρότητες. Η επίδραση στην ψυχολογίας του παρατηρητή είναι ένας από τους
βασικότερους στόχους του σχεδιαστή φωτισµού. Αξίζει να σηµειωθεί ότι σ’ αυτήν την παράµετρο
συµπεριλαµβάνεται και η σωστή πρόβλεψη για την ασφαλή κίνηση στον χώρο, καθώς και ο φωτισµός
ανάγκης (π.χ. σηµατοδότηση εξόδου κινδύνου, φωτισµός οδεύσεων διαφυγής) σύµφωνα µε τα ευρωπαϊκά και
ελληνικά δεδοµένα και κανονισµούς.
Ανάλογα µε τη χρήση ενός χώρου, σχεδιάζεται και προτείνεται ο φωτισµός του. Οι ανάγκες των
επιπέδων φωτισµού καθώς και των ιδιοτήτων του φωτός (ένταση, χρωµατική απόδοση, θερµοκρασία
χρώµατος κ.λπ.) διαφέρουν και δεν είναι πάντα οι ίδιες. Επηρεάζονται από το αντικείµενο – τον χώρο που
φωτίζεται, τη χρήση και τις ιδιότητές του (χρώµα, υφή, µορφή, γεωµετρία). Άλλοτε το οπτικό έργο του θεατή
είναι πολύ δύσκολο για την απόδοση της λεπτοµέρειας κι άλλοτε µικρότερη ένταση φωτός είναι αρκετή για
την επίτευξη του οπτικού στόχου.
Είναι σαφές πως η αρχιτεκτονική ένταξη, το οπτικό έργο και η οπτική άνεση είναι οι αρχές σχεδιασµού
που αφορούν την αισθητική της φωτιστικής πρότασης, την ικανοποίηση των σωστών επιπέδων φωτός
ανάλογα µε τη χρήση, καθώς και την επιρροή στην ψυχολογία του χρήστη. Αντιθέτως οι παρακάτω αρχές:
• Τοποθέτηση-Συντήρηση.
• Κόστος τοποθέτησης και λειτουργίας.
• Ενεργειακή απόδοση.
αφορούν περισσότερο σε οικονοµικά και τεχνικά χαρακτηριστικά της πρότασης φωτισµού και της
διαδικασίας σχεδιασµού. Το γεγονός πως αποτελούν τεχνικές αρχές δεν σηµαίνει πως δεν επιβάλλεται η
ένταξή τους από την αρχή στον σχεδιασµό. Αν αναλογιστεί κανείς τις ώρες χρήσης τεχνητού φωτισµού στους
επαγγελµατικούς χώρους, συµπεραίνει τη σηµασία των οικονοµοτεχνικών αυτών παραµέτρων στον
σχεδιασµό.
Σηµαντικό στοιχείο της φωτιστικής µελέτης είναι ο τρόπος τοποθέτησης των φωτιστικών σωµάτων
για να επιτευχθεί το επιθυµητό οπτικό αποτέλεσµα, καθώς επίσης και ο τρόπος συντήρησής τους (εύκολη
αλλαγή λαµπτήρων, εύκολα επισκέψιµα). Παράλληλα στις οικονοµοτεχνικές αρχές εισάγεται και το αρχικό
κεφάλαιο για την αγορά των φωτιστικών, την τοποθέτησή τους, όπως και το κόστος λειτουργίας (κατανάλωση
ενέργειας) όλης της πρότασης. Τέλος, η ενεργειακή απόδοση µιας φωτιστικής πρότασης είναι άµεσα
συνδεµένη µε την επιλογή των φωτιστικών, των λαµπτήρων, σε συνάρτηση µε τη χρήση, τον οπτικό στόχο,
την αντοχή, τη διάρκεια ζωής (φωτιστικών – λαµπτήρων) και την κατανάλωση ενέργειας.
Συνοψίζοντας, θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι, για να επιτευχθεί µια ορθή φωτιστική επέµβαση, το
πρώτο βήµα είναι να προσδιοριστεί λεπτοµερώς το οπτικό έργο που συντελείται στον χώρο και κατόπιν να
ικανοποιηθούν µέσα από την πρόταση όλες οι αισθητικές, λειτουργικές, τεχνικές, οικονοµικές και
ψυχολογικές ανάγκες του χρήστη-θεατή που κινείται, εργάζεται, κοινωνεί µέσα στον χώρο.

11.2.2.3. Ι∆ΙΟΤΗΤΕΣ ΦΩΤΙΣΜΟΥ

Όπως κάθε µετρήσιµο φυσικό µέγεθος, έτσι και το φως έχει κάποια χαρακτηριστικά και ιδιότητες, σηµαντικές
για την κατανόησή του, οι οποίες επηρεάζουν µε τη σειρά τους το τελικό οπτικό αποτέλεσµα στον εκάστοτε
χώρο.

11.2.2.3.1. ΤΥΠΟΙ ΦΩΤΙΣΜΟΥ

Ανάλογα µε τη χρήση και τη λειτουργία του χώρου όπου συνθέτουµε και σχεδιάζουµε τη φιλοσοφία του
φωτισµού (βασιζόµενοι πιθανώς και στις βασικές αρχές σχεδιασµού φωτισµού κατά P. Tregeza και D. Loe)
ένα σηµαντικό βήµα είναι η επιλογή του είδους φωτισµού (γενικός, τοπικός και µεικτός)12 και εργαλείο η
επιλογή των φωτιστικών σωµάτων. Η ποικιλία σε σχέδια, λαµπτήρες, χρώµα φωτός, καθώς επίσης και τα
φωτιστικά αποτελέσµατα («εφέ») των φωτιστικών σωµάτων που διατίθενται, συχνά καθορίζουν τµήµατα των
σχεδιαστικών αποφάσεων. Ο τρόπος που εκπέµπουν το φως θα µπορούσε να κατηγοριοποιηθεί σε
ατµοσφαιρικό, έµµεσο, άµεσο, κατευθυνόµενο, ηµιάµεσο και σήµανσης.

ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΙΚΟΣ ΦΩΤΙΣΜΟΣ (ambient lighting)

Ο ατµοσφαιρικός φωτισµός θα µπορούσε να συγκριθεί µε το φως που προέρχεται από έναν συννεφιασµένο
ουρανό. Βασικότερο χαρακτηριστικό του ατµοσφαιρικού φωτισµού είναι η έλλειψη σκιάσεων από τα
αντικείµενα που φωτίζονται. Θα µπορούσε να πει κανείς ότι ο ατµοσφαιρικός φωτισµός δηµιουργεί ένα
επίπεδο περιβάλλον, όπου τα αντικείµενα µπορεί να φωτίζονται αρκετά χωρίς όµως να διακρίνονται οι
λεπτοµέρειες στην υφή τους, και κυρίως στη µορφή τους, λόγω έλλειψης σκιών. Συχνά, σ’ έναν χώρο όπου ο
σχεδιαστής φωτισµού δηµιουργεί τις αρχές του φωτιστικού µοντέλου, αν επιλεγεί ένα είδος ατµοσφαιρικού
φωτισµού είναι ενδιαφέρον να δηµιουργηθούν σηµεία έντασης (επιτυγχάνονται µε άλλα είδη φωτισµού), µε
εντονότερη δραµατικότητα ώστε να διακόπτουν τη µονοτονία και να έλκουν το οπτικό ενδιαφέρον του θεατή.

ΕΜΜΕΣΟΣ ΦΩΤΙΣΜΟΣ (indirect lighting)

Ένα είδος ατµοσφαιρικού φωτισµού είναι και ο έµµεσος φωτισµός. Ο έµµεσος φωτισµός βασίζεται στην
ανάκλαση του φωτός προς µiα επιθυµητή κατεύθυνση χρησιµοποιώντας ανακλαστήρες µε διάφορες ιδιότητες
ή συχνά στοιχεία του χώρου όπως τοίχους ή οροφές (εικόνα 11.2.2.3.1.1.). Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω,
σηµαντικό ρόλο στον έµµεσο φωτισµό παίζουν οι ανακλαστικές ιδιότητες του στοιχείου - υλικού που
χρησιµοποιείται για την ανάκλαση του φωτός. Υπάρχουν υλικά µε µεγάλες αποδόσεις στην ανάκλαση του
φωτός (λεία, γυαλιστερά που χρησιµοποιούνται και στην κατασκευή φωτιστικών), αλλά υπάρχουν και υλικά
που δεν ενδείκνυνται για την ανάκλαση φωτός, αφού απορροφούν µεγάλο µέρος του.

Εικόνα 11.2.2.3.1.1. Έµµεσος φωτισµός από οροφή και από τοίχο. Οι ιδιότητες του υλικού (υφή, χρώµα κ.λπ.) στο οποίο
ανακλάται το φως επηρεάζουν το ποσοστό, την ποιότητα, τη γωνία του φωτός, του ανακλασµένου φωτός. Για παράδειγµα
αν η επιφάνεια ανάκλασης (διακεκοµµένη γραµµή) απορροφά συγκεκριµένες ηλεκτροµαγνητικές ακτινοβολίες στα κόκκινα,
τότε το φως που θα ανακλαστεί δεν θα περιέχει τις συγκεκριµένες ακτινοβολίες.

12
Όταν αναφερόµαστε στο είδος φωτός ή φωτισµού εννοούµε τον γενικό, τοπικό και µεικτό φωτισµό. Γενικός φωτισµός
είναι το σχήµα φωτισµού που καλύπτει τις ανάγκες σε φως σε όλο τοn χώρο όπου σχεδιάζουµε, τοπικός σε ορισµένα
σηµεία του (π.χ. επιφάνειες εργασίας, ράφια, καθιστικά) και µεικτός φωτισµός, ένα σχήµα φωτισµού που περιλαµβάνει
συνδυασµό των δύο παραπάνω.
 Υπάρχει µια πλούσια γκάµα φωτιστικών σωµάτων που µπορούν να χρησιµοποιηθούν για έµµεσο
φωτισµό, και η σωστή επιλογή από τον σχεδιαστή φωτισµού βασίζεται στο οπτικό αποτέλεσµα που
επιζητείται. Η πληθώρα ανακλαστήρων (γνωστών και ως ανταυγαστήρες) και ο τρόπος που τα αντίστοιχα
φωτιστικά σώµατα τοποθετούνται, καθώς και ο σωστός συνδυασµός τους µε φωτιστικά σώµατα άµεσου,
ατµοσφαιρικού φωτισµού δίνουν εντυπωσιακά οπτικά αποτελέσµατα. Ένα βασικό χαρακτηριστικό του
έµµεσου φωτισµού είναι ότι οι πιθανότητες να δηµιουργήσουν τύφλωση – θάµβωση στον θεατή
ελαχιστοποιούνται. Αξίζει να σηµειωθεί ότι ο κρυφός φωτισµός που χρησιµοποιείται πολύ συχνά στις µελέτες
φωτισµού είναι ένα είδος έµµεσου φωτισµού.

Εικόνα 11.2.2.3.1.2 (αριστερά).Έµµεσος φωτισµός από τοίχο. Είναι φανερό πως οι ιδιότητες του τοίχου επηρεάζουν το
τελικό οπτικό αποτέλεσµα. Ο συγκεκριµένος τοίχος απορροφά το µεγαλύτερο µέρος του παραγόµενου φωτός. (Πηγή:
www.artemide.com).
Εικόνα 11.2.2.3.1.3 (δεξιά). Έµµεσος φωτισµός από ανάκλαση σε υψηλής ανακλασιµότητας υλικό. Το µεγαλύτερο ποσοστό
του παραγόµενου φωτός ανακλάται προς τα κάτω.(Πηγή:www.artemide.com).

ΑΜΕΣΟΣ ΦΩΤΙΣΜΟΣ (direct lighting)

Ο άµεσος φωτισµός όπως τον χαρακτηρίζει και η ονοµασία του, είναι ο τύπος φωτισµού που χρησιµοποιείται
για να φωτιστεί άµεσα ένα αντικείµενο ή στοιχείο του χώρου. Χωρίζεται σε δύο κατηγορίες, τον
κατευθυνόµενο και τον σηµειακό φωτισµό, των οποίων οι διαφορές είναι µικρές. (Εικόνα 11.2.2.3.1.4.). Η
χαρακτηριστική διαφορά των δύο τύπων είναι το µέγεθος της γωνίας του φωτεινού κώνου που εκπέµπει το
φωτιστικό σώµα, µε τα αντίστοιχα οπτικά αποτελέσµατα στο σηµείο πρόσκρουσης του φωτός. Η τοποθέτηση
και η επιλογή της γωνίας του φωτός πρέπει να γίνεται µε ιδιαίτερη προσοχή διότι, µε τον άµεσο φωτισµό
υπάρχει περίπτωση ο θεατής να βλέπει άµεσα τη φωτεινή πηγή του φωτιστικού (τον λαµπτήρα) µε
αποτέλεσµα να δηµιουργείται τύφλωση – θάµβωση. (Εικόνα 11.2.2.3.1.5).

Κατευθυνόµενος (directional)
Ο κατευθυνόµενος φωτισµός χρησιµοποιείται για τον άµεσο φωτισµό ενός χώρου και συνήθως ο φωτεινός
κώνος του φωτιστικού σώµατος εκπέµπει φως σε ευρεία γωνία. Ως επί το πλείστον, ο κατευθυνόµενος
φωτισµός χρησιµοποιείται ως φωτισµός κατοικίας, θεάτρων, εξωτερικών χώρων, όψεων κτιρίων,
καταστηµάτων κ.λπ. Η άµεση πρόσκρουση του φωτός στο αντικείµενο που φωτίζεται δηµιουργεί σκιάσεις οι
οποίες αποδίδουν καλύτερα τη φόρµα και την υφή των υλικών από ό,τι ο έµµεσος φωτισµός.

Σηµειακός - συγκεντρωτικός (spotlighting)

Ο σηµειακός φωτισµός έχει σαν βασικό χαρακτηριστικό τη στενή δέσµη φωτός που εκπέµπεται από τα
φωτιστικά σώµατα. Ο στενός φωτεινός κώνος επιτυγχάνεται µε τη χρήση ανακλαστήρων που συγκεντρώνουν
τη φωτεινή ροή που εκπέµπει ο λαµπτήρας και την ανακλούν κατευθύνοντάς την σε στενή δέσµη φωτός. Με
την ανάπτυξη της τεχνολογίας στην παραγωγή λαµπτήρων έχουν κατασκευαστεί λαµπτήρες όπως π.χ. οι
λάµπες «led στενής δέσµης» στις οποίες ο ανακλαστήρας εµπεριέχεται στο εσωτερικό της λάµπας και δεν
είναι απαραίτητη η χρήση ειδικού φωτιστικού σώµατος για να δηµιουργήσουµε συγκεντρωτικό φωτισµό.
Χρησιµοποιείται πολύ συχνά όπου χρειάζεται να δοθεί έµφαση µε το φως καθώς και σε περιπτώσεις όπου
υπάρχει ιδιαίτερη ανάγκη για απόδοση της λεπτοµέρειας του φωτιζόµενου αντικειµένου (π.χ.
κοσµηµατοπωλεία, καταστήµατα, θέατρο, επιφάνειες εργασίας, µουσεία κ.λπ.). Ένα απλό παράδειγµα του
συγκεντρωτικού φωτισµού είναι τα επιτραπέζια φωτιστικά που χρησιµοποιούνται στα γραφεία και τα
σχεδιαστήρια.

Εικόνα 11.2.2.3.1.4 (αριστερά). Σχηµατικός διαχωρισµός άµεσου κατευθυνόµενου (Α) και άµεσου σηµειακού-
συγκεντρωτικού (Β) φωτισµού.
Εικόνα 11.2.2.3.1.5(δεξιά). Σχηµατική απόδοση άµεσου φωτισµού. Αριστερά η ανάκλαση δηµιουργεί τύφλωση - θάµβωση,
δεξιά η ανάκλαση γίνεται προς κατεύθυνση τέτοια που δεν ενοχλεί τον θεατή.

ΗΜΙΑΜΕΣΟΣ - ∆ΙΑΘΛΑΣΜΕΝΟΣ (diffused lighting)

Ηµιάµεσος φωτισµός χαρακτηρίζεται ο φωτισµός που προκύπτει µε τη χρήση διαθλαστικών επιφανειών
µπροστά από τον λαµπτήρα (εικόνα 11.2.2.3.1.6.). Τα υλικά που χρησιµοποιούνται για τη διάθλαση του
φωτός είναι γυαλί αµµοβολής, οπαλίνα, πολυκαρβονικά υλικά, ζελατίνες καθώς και ειδικά σχεδιασµένες
σχάρες ή περσίδες των οποίων βασικές ιδιότητες είναι (α) να ανακλούν και να διαχέουν το φως προς διάφορες
κατευθύνσεις και (β) να αποφεύγεται η άµεση οπτική επαφή µε τον λαµπτήρα. Ο ηµιάµεσος φωτισµός είναι
δυνατόν να εφαρµοστεί για όλες τις χρήσεις χώρων, αφού δίνει συνήθως καλό επίπεδο φωτισµού χωρίς να
δηµιουργεί θάµβωση όπως ο άµεσος (όταν είναι ορατός ο λαµπτήρας). Η πιο συνήθης χρήση του είναι σε
χώρους γραφείων και χώρους µε ηλεκτρονικούς υπολογιστές, αλλά και σε κατοικίες, καταστήµατα,
εστιατόρια, καφετέριες κ.λπ.

Εικόνα 11.2.2.3.1.6. Σχηµατική απόδοση ηµιάµεσου φωτισµού. Το υλικό διάθλασης επηρεάζει τον τρόπο διάχυσης του
φωτός.
Εικόνα 11.2.2.3.1.7. Ο φωτισµός στο συγκεκριµένο φωτιστικό διαθλάται προς ορισµένη κατεύθυνση και όχι προς όλες
όπως συµβαίνει µε ένα γυµνό λαµπτήρα φθορισµού.(Πηγή:www.iGuzzini.com).

ΣΗΜΑΝΣΗΣ - ΠΕΡΙΣΤΑΣΙΑΚΟΣ (occasional-signal lighting)

Ο φωτισµός σήµανσης ή περιστασιακός φωτισµός είναι είδος φωτισµού που εφαρµόζεται κυρίως στις
περιπτώσεις όπου ο σχεδιαστής θέλει να δώσει έµφαση σε αρχιτεκτονικά - µορφολογικά στοιχεία, να
σηµατοδοτήσει είσοδο, έξοδο, πορεία, γεγονός. Τα είδη λαµπτήρων που χρησιµοποιούνται και ο τρόπος που
τοποθετούνται, αποδίδουν συνήθως φωτισµό κατάλληλο για να υπογραµµιστεί το σηµείο στο οποίο
βρίσκονται. Το «νέον», τα LEDS, οι οπτικές ίνες, χωνευτά φωτιστικά δαπέδου και τοίχου είναι κάποιες από
τις µορφές εφαρµογής του φωτισµού σήµανσης (εικόνα 11.2.2.3.1.8.).

Εικόνα 11.2.2.3.1.8. Ο φωτισµός σήµανσης πορειοδεικτικών φωτιστικών και φωτιστικών ειδικών

εφέ.(Πηγή:iGuzzini.com)

Σ’ αυτό το σηµείο αξίζει να σηµειωθεί ότι, όταν συνθέτουµε και σχεδιάζουµε τη φιλοσοφία φωτισµού
σ’ έναν χώρο, συνήθως µπορούν να χρησιµοποιηθούν όλα τα είδη φωτισµού και οι τύποι που
προαναφέρθηκαν. Σε κάθε περίπτωση, και ανάλογα µε τη χρήση, υπάρχει ένα είδος φωτισµού που θεωρείται
το καταλληλότερο. Ο τρόπος που θα φωτιστεί ένα αντικείµενο ή ένας χώρος εξαρτάται πάντα από τις οπτικές
ανάγκες και τον αρχιτεκτονικό σχεδιασµό της εκάστοτε περίπτωσης. ∆ιαφορετικές φωτιστικές ανάγκες έχει
ένα µουσείο από έναν γραφειακό χώρο, διαφορετικές ανάγκες έχει µια κατοικία από ένα µπαρ. Παρά ταύτα, ο
σωστός συνδυασµός άµεσου, έµµεσου, ηµιάµεσου κ.λπ. τύπων φωτισµού µπορεί να δώσει οπτικά ιδιαίτερα
αποτελέσµατα µε ιδιαίτερο χαρακτήρα, εντάσεις και στοιχεία που να διεγείρουν το οπτικό ενδιαφέρον
ανεξάρτητα από τη χρήση του χώρου.

11.2.2.3.2. ΑΝΑΚΛΑΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ

Μια ιδιότητα του φωτός που συχνά προβληµατίζει κατά τη µελέτη φωτισµού είναι η ανάκλαση. Είναι γεγονός
ότι για να θεωρηθεί µια φωτιστική επέµβαση επιτυχής δεν αρκεί να επιτευχθεί µόνο η σωστή ποσότητα του
φωτός. Ο τρόπος µε τον οποίο ανακλάται το φως από τα προτεινόµενα φωτιστικά σώµατα και η σωστή
κατανοµή του στον χώρο είναι εξίσου σηµαντικά µέρη µιας µελέτης. Η ανάκλαση και η κατανοµή του φωτός
αποτελούν ιδιότητες οι οποίες δεν είναι εύκολο να προβλεφθούν απόλυτα, αλλά προσφέρουν σηµαντικές
πληροφορίες για την περαιτέρω διαδικασία της σύνθεσης της φωτιστικής µελέτης.

ΑΝΑΚΛΑΣΗ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ

Υπάρχουν τέσσερα βασικά είδη ανάκλασης φωτός όπως φαίνονται στην εικόνα 11.2.2.3.2.1. Το πρώτο είδος
ανάκλασης (περίπτωση 1) έχει ως χαρακτηριστικό το ότι η γωνία πρόσκρουσης και η γωνία ανάκλασης είναι
ίδιες (κατοπτρική ανάκλαση). Στη δεύτερη περίπτωση, κάποιες από τις ακτίνες του φωτός ανακλώνται µε
διαφορετική γωνία (διαθλώνται) και κάποιες ακτίνες ανακλώνται µε την ίδια γωνία. Στην τρίτη περίπτωση, το
φως ανακλάται προς όλες τις διευθύνσεις (χαρακτηριστικό των µατ επιφανειών), ενώ στην τέταρτη περίπτωση
η µεγαλύτερη ποσότητα του φωτός ανακλάται κατοπτρικά, και ποσότητα του φωτός ανακλάται-διαθλάται
γύρω από αυτήν τη γωνία. Η τέταρτη περίπτωση είναι και η προτιµητέα γιατί το φως ανακλάται προς την
επιθυµητή διεύθυνση, χωρίς όµως να δηµιουργεί τη θάµβωση που πιθανώς δηµιουργείται στην κατοπτρική
ανάκλαση.

Εικόνα 11.2.2.3.2.1. Είδη ανάκλασης του φωτός.

Με παρόµοιο τρόπο ανακλάται το φως σε όλες τις επιφάνειες. Όπως αναφέρεται στο κεφάλαιο του
Χρώµατος (Κεφ.11.2.2.3.3.), σε περίπτωση που τα µήκη κύµατος που ανακλά µια επιφάνεια δεν περιέχονται
στα µήκη κύµατος του προσπίπτοντος φωτός, τότε η επιφάνεια φαίνεται µαύρη.
Γενικότερα υπάρχει ένας συντελεστής που χαρακτηρίζει τις ιδιότητες των επιφανειών να ανακλούν το
φως: ο συντελεστής ανάκλασης. Ο συντελεστής ανάκλασης είναι πολύ σηµαντικό στοιχείο σε µια µελέτη
φωτισµού γιατί καθορίζει εν µέρει την ποσότητα του φωτός που πρέπει να εκπέµπουν οι λαµπτήρες. Ο
συντελεστής ανάκλασης επηρεάζεται, εκτός από το χρώµα και τον τόνο του χρώµατος (σκούρο ή ανοιχτό),
και από την υφή της επιφάνειας η οποία φωτίζεται. Μια λεία επιφάνεια ανακλά περισσότερο φως και προς την
επιθυµητή κατεύθυνση σε σχέση µε µια τραχεία επιφάνεια που απορροφά αρκετό φως. Για παράδειγµα, ένα
κόκκινο λείο τούβλο ανακλά πολύ περισσότερο φως από ό,τι ένα ίδιου χρώµατος τούβλο, αλλά τραχύ.
Στους παρακάτω πίνακες αναφέρονται ενδεικτικά οι συντελεστές ανάκλασης ορισµένων χρωµάτων
και υλικών. Αξίζει να σηµειωθεί ότι µια απλή µέθοδος για να προσδιοριστεί πρακτικά ο συντελεστής
ανάκλασης κάποιου χρώµατος είναι η ταύτισή του µε κάποια τονικότητα του γκρι από την εικόνα
11.2.2.3.2.213.

13
Lynes J., Bedöcs L, Professional Studies in British Architectural Practice LIGHTING, “lighting people and places-
ELECTRIC LIGHTING FOR BUILDINGS”. Royal Institute of British Architects-CIBSE-THORN Lighting,
οπισθόφυλλο.
.
Εικόνα 11.2.2.3.2.2. Ενδεικτικό ποσοστό ανάκλασης φωτός µε αναγωγή σε τονικότητες του γκρι.

ΚΑΤΑΝΟΜΗ - ∆ΙΑΣΠΟΡΑ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ

Όταν αναφερόµαστε στην κατανοµή του φωτός, αναφερόµαστε (α) στα επίπεδα φωτεινής έντασης
(illuminance) στις επιφάνειες και τα αντικείµενα και (β) στο πώς κατανέµονται οι λαµπρότητες (luminances)
µέσα στον χώρο. Είναι φανερό ότι η περίπτωση (α) κυρίως αφορά τις φωτεινές πηγές και η περίπτωση (β)
αφορά τα υλικά, τις επιφάνειες, τα αντικείµενα και τις οπτικές-ανακλαστικές τους ιδιότητες.
∆εν υπάρχουν κανόνες και έτοιµες λύσεις ώστε να επιτευχθεί µια «σωστή» κατανοµή του φωτός στον
χώρο. Στοιχεία και χειρισµοί, όπως η γωνία του προσπίπτοντος φωτός, η φωτεινή δέσµη των λαµπτήρων
(ανοικτός – στενός φωτεινός κώνος), το είδος φωτισµού (διάχυτος – σηµειακός), τα χρώµατα και οι σκιές, οι
ιδιότητες των υλικών για ανάκλαση του φωτός είναι βασικά συστατικά για να σχεδιαστεί και να εφαρµοστεί η
φιλοσοφία του οποιουδήποτε φωτιστικού µοντέλου. Σε πολλές περιπτώσεις, η µελλοντική χρήση του χώρου
επιβάλλει ορισµένες αρχές κυρίως στα επίπεδα φωτισµού (ανάλογα µε την εκάστοτε νοµοθεσία και τις
νόρµες), αλλά όχι πάντα καθοριστικές για τη διασπορά, τη διαφοροποίηση (τον τρόπο, προσανατολισµό,
γωνία) του φωτός µέσα στον χώρο.
Είναι σίγουρο ότι σ’ ένα δωµάτιο στο οποίο η οροφή, οι τοίχοι, το δάπεδο, οι επιφάνειες εργασίας και
τα έπιπλα φωτίζονται µε ίδια επίπεδα φωτισµού δηµιουργείται µια επίπεδη εντύπωση, χωρίς βάθος και οπτικό
ενδιαφέρον. Αν θεωρηθεί ότι τα χρώµατα και οι συντελεστές ανάκλασης των υλικών µέσα στο συγκεκριµένο
δωµάτιο είναι παρεµφερείς για όλα τα υλικά, τότε το οπτικό αποτέλεσµα µπορεί να είναι προβληµατικό τόσο
στην -υποκειµενική- οπτική επίδοση του παρατηρητή, όσο και στην αντικειµενική απόδοση των µορφών-
υφών του χώρου και των επίπλων.
Είναι απαραίτητο να δηµιουργούνται σηµεία ή περιοχές των οποίων ο φωτισµός να διαφέρει από
άλλες. Η δηµιουργία φωτιστικών αντιθέσεων (contrasts), ίσως και ακραίων σε ορισµένες περιπτώσεις
(αναλόγως της χρήσης, δεν ενδείκνυται να υπερβαίνει την αναλογία 5:1), καθώς επίσης και η σωστή απόδοση
του όγκου, της µορφής και του υλικού των αντικειµένων αποτελούν σηµαντικές φωτιστικές συνθήκες.
 Ο πρώτος άτυπος κανόνας, η δηµιουργία φωτιστικών αντιθέσεων, έχει να κάνει µε την οπτική
απόδοση και ανάγνωση του χώρου από τον παρατηρητή καθώς και µε τη διέγερση του οπτικού
ενδιαφέροντος. Όταν ένας παρατηρητής επικεντρώνει το οπτικό του ενδιαφέρον σε κάποιο σηµείο (π.χ.
επιφάνεια εργασίας), αν µετά από κάποιο διάστηµα επικεντρώσει το οπτικό ενδιαφέρον σε άλλο σηµείο του
χώρου και η φωτεινότητα του νέου οπτικού στόχου (π.χ. ο τοίχος απέναντί του στη θέση ξεκούρασης) είναι
ίδια µε την επιφάνεια εργασίας, το µάτι δεν «ξεκουράζεται». Στην περίπτωση που ο νέος οπτικός στόχος είναι
σκοτεινός µπορεί να δηµιουργηθούν εξίσου προβλήµατα στην απόδοση της όρασης. Μια ενδιάµεση
κατάσταση, δηλαδή ορατή φωτιστική αντίθεση χωρίς υπερβολικές εναλλαγές (άσπρο-µαύρο) δηµιουργεί ένα
περιβάλλον ξεκούραστο και ταυτόχρονα ενδιαφέρον. Αυτός ο άτυπος κανόνας είναι δυνατόν και ίσως
απαραίτητο να παραβιάζεται (κατά περίπτωση).
Όσον αφορά την αντικειµενική απόδοση του όγκου, της µορφής και του υλικού των αντικειµένων,
σηµαντικό στοιχείο στο χώρο είναι οι σκιάσεις και οι σκιές. Αν, για παράδειγµα, ένας παρατηρητής βρίσκεται
αξονικά µπροστά από µια κυλινδρική µορφή µέσα στον χώρο και αυτή φωτίζεται από την ίδια κατεύθυνση
από την οποία τη βλέπει ο παρατηρητής, υπάρχει περίπτωση να µην γίνει σωστή διάκριση της µορφής. Το
προσπίπτον φως και η µορφή του φωτιζόµενου στοιχείου παίζουν σηµαντικό ρόλο στην απόδοση του
ακριβούς ειδώλου το οποίο αντιλαµβάνεται το µάτι του παρατηρητή. Στην περίπτωση π.χ. του κυλινδρικού
στοιχείου υπάρχει κίνδυνος να αποδοθεί επίπεδο.
Εκτός από τη µορφή του αντικειµένου, σηµαντική είναι και η σωστή απόδοση της υφής των
επιφανειών του. Αν, για παράδειγµα, σ’ έναν χώρο του οποίου σχεδιάζουµε τον φωτισµό στόχος είναι να
φωτιστεί ένας πέτρινος τοίχος, έχει µεγάλη σηµασία η γωνία απ’ όπου θα επιλέξουµε να τον φωτίσουµε για να
αναδείξουµε την υφή και το υλικό του. Οι διάφορες σκιάσεις που µπορεί να δηµιουργήσει το προσπίπτον φως
πάνω στον πέτρινο τοίχο µπορούν να αναδείξουν την υφή και το ανάγλυφό του.
Λαµβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω στοιχεία που χαρακτηρίζουν το φως, παρατίθεται παρακάτω
σειρά τρισδιάστατων απεικονίσεων σε Η/Υ όπου εντάσσονται διαφορετικοί τύποι φωτισµού (άµεσος,
έµµεσος, σήµανσης κ.λπ.) στον ίδιο ακριβώς χώρο. Αξίζει να σηµειωθεί πως παρατηρείται ιδιαίτερη
αισθητική διαφοροποίηση και η εικόνα του ίδιου χώρου αλλάζει κατά πολύ µεγάλο βαθµό αναλόγως του
τρόπου και του τύπου φωτισµού.
Εικόνα 11.2.2.3.2.3
∆ιαφορετικοί τύποι φωτισµού ενταγµένοι στον ίδιο γραφειακό χώρο µε το ανάλογο οπτικό αποτέλεσµα (οπτικό εφέ).
Αριστερά πάνω, περίπτωση 1, ο γραφειακός χώρος µε φυσικό φως από το άνοιγµα στο βάθος του χώρου.
Στην περίπτωση 2 διακρίνεται φωτισµός από κρεµαστά φωτιστικά πάνω από τα γραφεία µε άµεσο και έµµεσο φωτισµό.
Στην περίπτωση 3 διακρίνεται έµµεσος (κρυφός) φωτισµός στην πλευρά του παραθύρου.
Στην περίπτωση 4 διακρίνεται έµµεσος περιφερειακός φωτισµός (sidelighting).
Στην περίπτωση 5 διακρίνεται ηµιάµεσος-διεθλασµένος φωτισµός από φωτιστικά κρεµαστά από την οροφή.
Στην περίπτωση 6 διακρίνεται µια οργάνωση σε κάνναβο χωνευτών φωτιστικών στην ψευδοροφή σχετικά συγκεντρωτικού
φωτός.
Είναι αξιοσηµείωτες οι διαφορές στην τελική οπτική εντύπωση του ίδιου χώρου αλλάζοντας µόνο τον τύπο φωτισµού. Αν
αναλογιστεί κανείς πως οι συγκεκριµένες απεικονίσεις µπορούν να αποτελούν και πραγµατικές ανάγκες για ποικίλες
λειτουργίες σ’ έναν γραφειακό χώρο γίνεται κατανοητή η πολυπλοκότητα και η σηµασία του πεδίου του φωτισµού.
(παραγωγή απεικονίσεων στο φωτοµετρικό πρόγραµµα Dialux,www.dialux.com).
11.2.2.3.3. ΧΡΩΜΑ ΚΑΙ ΦΩΣ
Το χρώµα αποτελεί ένα από τα σηµαντικότερα στοιχεία της οπτικής ανάγνωσης και κατανόησης του
περιβάλλοντός µας. Είναι πολύ συχνά απαραίτητο για τον διαχωρισµό της λεπτοµέρειας και την οπτική
απόδοση του παρατηρητή. Σχετίζεται µε τα αντικείµενα και τις επιφάνειες του χώρου, αλλά και µε τις πηγές
του φωτός. Εκτός από την ποσότητα του φωτός που απασχολεί τον σχεδιαστή-µελετητή φωτισµού, σηµαντική
παράµετρος που επηρεάζει την εκάστοτε φωτιστική φιλοσοφία και µελέτη είναι το χρώµα. Εξετάζοντας το
Χρώµα µε όρους φωτισµού, θα πρέπει να δοθεί έµφαση (α) στο χρώµα και την απόχρωση φωτός που εκπέµπει
η φωτεινή πηγή «Α» και (β) στο ποσοστό ορθής απόδοσης του χρώµατος των αντικειµένων τα οποία
φωτίζονται από την φωτεινή πηγή «Α», δηλαδή ο βαθµός ή δείκτης χρωµατικής απόδοσης της φωτεινής
πηγής «Α».
Όλα τα χρώµατα φωτός σύµφωνα µε CIE (Commité International de l’ Éclairage) αναλύονται σε
τρεις διαφορετικές χρωµατικές συντεταγµένες (ηλεκτροµαγνητικές ακτινοβολίες): την Κόκκινη (R),
Πράσινη(G) και Μπλε (B) - (Χρωµατικό Σύστηµα RGB).
και ισχύει 1,0 (C) = r(R) + g(G) + b(B)
Όπου 1,0 C είναι το χρώµα που αναζητούµε
r (R) µια ποσότητα Κόκκινο
g(G) µια ποσότητα Πράσινο
b(B) µια ποσότητα Μπλε
Από τον τύπο προκύπτει ότι 1=r+g+b, εποµένως για να προσδιοριστεί ένα χρώµα αρκεί να
γνωρίζουµε δύο από τις τρεις συντεταγµένες του, 1-(r+g)=b. Για να µην υπάρχουν όµως αρνητικές τιµές η
CIE δηµιούργησε το χρωµατοµετρικό τρίγωνο (εικ.11.2.2.3.3.1.) στο οποίο κάθε συντεταγµένη δίνεται κατά
άξονα χ και ψ.
Εικόνα 11.2.2.3.3.1. Χρωµατοµετρικό τρίγωνο κατά CIE.

Σ’ αυτό το χρωµατοµετρικό τρίγωνο αποδίδεται -σε βαθµούς Kelvin- η απόλυτη θερµοκρασία

φωτεινής πηγής (λευκής απόχρωσης) που αποτελεί το σηµείο αναφοράς και σύγκρισης όλων των φωτεινών
πηγών (καµπύλη PLANCK). Οι θερµοκρασίες όλων των φωτεινών πηγών που εκπέµπουν λευκό ή σχεδόν
λευκό χρώµα και ταυτίζονται µε την Planckian καµπύλη, αποτελούν τη «Σχετική Θερµοκρασία Χρώµατος»
(Correlated Color Temperature – CCT) που χαρακτηρίζει την κάθε φωτεινή πηγή (τον κάθε λαµπτήρα).

ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ ΧΡΩΜΑΤΟΣ
Εποµένως, η Σχετική Θερµοκρασία Χρώµατος ή Θερµοκρασία Χρώµατος, αποδίδει τη χρωµατική εντύπωση
που έχει µια φωτεινή πηγή. Όπως ήδη προαναφέρθηκε, η Θερµοκρασία Χρώµατος µετριέται σε βαθµούς °K
(Kelvin) και κυµαίνεται από 2700°K έως 6000°K για τις περισσότερες φωτεινές πηγές.
Ενδεικτικά, ένας λαµπτήρας πυρακτώσεως µε θερµό λευκό χρώµα φωτός έχει Θερµοκρασία
Χρώµατος περίπου 2700°K, το φως που εκπέµπει περιέχει αρκετά µεγάλο ποσοστό κόκκινης
ηλεκτροµαγνητικής ακτινοβολίας και δίνει την εντύπωση «θερµού» φωτός. Ένας λαµπτήρας φθορισµού µε
φως λευκό (ηµέρας) µε Θερµοκρασία Χρώµατος 6000°K-6500°K εκπέµπει φως που περιέχει αρκετά µεγάλο
ποσοστό µπλε ηλεκτροµαγνητικής ακτινοβολίας και δίνει την εντύπωση «ψυχρού» φωτός. Γενικότερα, η
Θερµοκρασία Χρώµατος των φωτεινών πηγών έχει κατηγοριοποιηθεί, ανάλογα µε την εντύπωση που
προκαλεί στον παρατηρητή σε Θερµή, Ενδιάµεση και Ψυχρή (Πίνακας 11.2.2.3.3.1.).

Εικόνα 11.2.2.3.3.2.Στην παραπάνω εικόνα διακρίνεται ο ίδιος χώρος φωτισµένος µε διαφορετικής θερµοκρασίας
χρώµατος λαµπτήρες. Αριστερά µε λαµπτήρες 2700°Κ (θερµό λευκό φως), στη µέση µε 3500°Κ (ενδιάµεσο λευκό φως) και
δεξιά µε 6000°Κ (ψυχρό λευκό φως). Είναι πολύ εµφανές στις παραπάνω τρισδιάστατες απεικονίσεις σε φωτοµετρικό
πρόγραµµα Η/Υ πως όσο πιο θερµό είναι το φως τόσο πιο έντονη η παρουσία της κόκκινης ακτινοβολίας και αντιθέτως όσο
πιο ψυχρό είναι το φως τόσο περισσότερη η µπλε ακτινοβολία.

∆ΕΙΚΤΗΣ ΧΡΩΜΑΤΙΚΗΣ ΑΠΟ∆ΟΣΗΣ ΦΩΤΕΙΝΗΣ ΠΗΓΗΣ

Το χρώµα ενός αντικειµένου εξαρτάται από το µήκος ή τα µήκη κύµατος της ηλεκτροµαγνητικής
ακτινοβολίας που αντανακλά η επιφάνειά του. Στην περίπτωση που το προσπίπτον φως σε µια επιφάνεια δεν
περιέχει µήκη κύµατος που ανακλώνται από την εν λόγω επιφάνεια, τότε το αντικείµενο φαίνεται µαύρο ή δεν
αποδίδεται πιστά το χρώµα του.
Ένα εξίσου σηµαντικό χαρακτηριστικό των φωτεινών πηγών είναι ο δείκτης χρωµατικής απόδοσης. Ο
δείκτης χρωµατικής απόδοσης (Ra) ενός λαµπτήρα δείχνει την ικανότητα του εκάστοτε λαµπτήρα να αποδίδει
σωστά τα χρώµατα. Για να προσδιοριστεί ο δείκτης χρωµατικής απόδοσης των φωτεινών πηγών,
δηµιουργήθηκε από την CIE ένας Γενικός Κώδικας (color rendering index, CRI) µε κλίµακα του 100 που
εκφράζει την ακρίβεια της χρωµατικής απόδοσης των λαµπτήρων. Όσο πιο υψηλή είναι η τιµή του βαθµού
CRI και κοντά στο 100, τόσο καλύτερα αποδίδονται τα χρώµατα των φωτιζόµενων αντικειµένων. Όσο η τιµή
του CRI αποµακρύνεται του 100, τόσο η απόδοση των χρωµάτων γίνεται πιο προβληµατική. Στον πίνακα
11.2.2.3.3.2 παρουσιάζεται η ταξινόµηση των δεικτών CRI σε σχέση µε την κλίµακα 100 (Color Rendering
Index, κατά CIΕ).

Όπως είναι φανερό και στον παραπάνω πίνακα, ο δείκτης χρωµατικής απόδοσης Ra είναι από τα
σηµαντικά στοιχεία που λαµβάνει υπόψη ο σχεδιαστής φωτισµού και εξαρτάται κατά κύριο λόγο από τη
χρήση του χώρου για τον οποίο γίνεται η µελέτη. Ένα παράδειγµα είναι οι µουσειακοί χώροι και ένας
υπόγειος χώρος στάθµευσης. Στην πρώτη περίπτωση, όπου η ακριβής απόδοση των χρωµάτων είναι
απαραίτητη, θα πρέπει να χρησιµοποιηθούν λαµπτήρες 1Α ή 1Β. Στην δεύτερη περίπτωση οι λαµπτήρες που
θα χρησιµοποιηθούν µπορούν να είναι και κατηγορίας 2, 3 ή 4.

11.2.3. ΦΩΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΣΕΙΣ - ΓΡΑΦΕΙΑΚΟΙ ΧΩΡΟΙ14

Όπως είναι φυσικό, ο φωτισµός παίζει σηµαντικό ρόλο στην οργάνωση και διαµόρφωση του χώρου καθώς και
στον σχεδιασµό του. Το φωτιστικό µοντέλο που µπορεί να προτείνεται ανάλογα µε τον χώρο, ενδείκνυται να
πληροί κάποιες προϋποθέσεις ώστε αυτός ο χώρος ν’ αποκτά ιδιαίτερο χαρακτήρα και ταυτόχρονα να
διευκολύνεται το οπτικό έργο που απαιτείται. Αυτές οι προϋποθέσεις διαφέρουν από χώρο σε χώρο και
επηρεάζονται κατά κύριο λόγο από τη χρήση και τη λειτουργία του. Σ’ αυτές τις προϋποθέσεις
συγκαταλέγεται και η επιλογή του σχεδιαστή φωτισµού για τον τρόπο που θα αντιµετωπιστεί ο φυσικός
φωτισµός.
14
Στους κανονισµούς και προτεινόµενες σχεδιαστικές αρχές φωτισµού των γραφειακών χώρων συµπεριλαµβάνονται και
οι απαραίτητες βασικές γνώσεις και για τους χώρους Εκπαίδευσης και ∆ιδασκαλίας. Η φύση των απαιτήσεων για
Εκπαιδευτικούς χώρους ενίοτε συσχετίζεται µε τις απαιτήσεις για Γραφειακούς χώρους, αλλά η εµπεριστατωµένη
φωτιστική µελέτη απαιτεί ιδιαίτερες γνώσεις για τον συνδυασµό φυσικού και τεχνητού φωτισµού και εποµένως απαιτεί
τη συµβολή εξειδικευµένου σύµβουλου φωτισµού.
 Οι γραφειακοί χώροι αποτελούν ίσως ένα από τα δυσκολότερα και πιο ενδιαφέροντα πεδία
φωτιστικής µελέτης σε εσωτερικό χώρο. Το φως είναι ένα από τα ουσιαστικότερα στοιχεία ενός εργασιακού
χώρου παίζοντας σηµαντικό ρόλο στη δηµιουργία ενός άνετου και ευχάριστου περιβάλλοντος. Η
«επιστηµονική» µελέτη φωτισµού αποσκοπεί σε δύο σηµαντικές παραµέτρους της οργάνωσης του
επαγγελµατικού χώρου. Από τη µια πλευρά είναι η οικονοµική κατανάλωση του φωτιστικού σχήµατος καθώς
και η διάρκεια ζωής του προτεινόµενου φωτισµού (τεχνικές παράµετροι) και, από την άλλη, η ευηµερία,
ευεξία και άνεση των εργαζοµένων (ψυχολογικές και αισθητικές παράµετροι).
Όσον αφορά τις τεχνικές παραµέτρους, υπάρχουν κανονισµοί και καθοδηγήσεις για τις απαιτούµενες
ή ενδεικνυόµενες τιµές εντάσεως φωτός (lux) στις επιφάνειες εργασίας, καθώς επίσης και για τους τύπους
φωτισµού και λαµπτήρων που θεωρούνται οι καταλληλότεροι για τον φωτισµό γραφειακών χώρων (ηµιάµεσο
- διαθλασµένο φως και λαµπτήρες φθορισµού - led). Συχνά, ως µέσος όρος φωτός αναφέρονται τα 500 lux -
στο επίπεδο της επιφάνειας εργασίας h=+0.80m- (βλ. παρακάτω Πίνακα 11.2.3.1), τα οποία, σε γενικές
γραµµές και ανάλογα µε τη λεπτοµέρεια της εκάστοτε εργασίας, µπορούν ν’ αποτελέσουν ικανοποιητικό
επίπεδο φωτισµού και το οπτικό έργο να πραγµατοποιείται µε άνεση και ευκολία.

Στον παραπάνω Πίνακα 11.2.3.1 παρατηρεί κανείς ότι, από τις προτεινόµενες τιµές εντάσεως
φωτισµού που δίνονται για κάθε χώρο, προκύπτει µια ποικιλοµορφία στον φωτισµό που δηµιουργεί
ενδιαφέρον στο οπτικό περιβάλλον. Ακόµα και αν αυτή η ποικιλοµορφία δεν προέκυπτε από τις
ενδεικνυόµενες τιµές φωτισµού, θα έπρεπε ν’ αποτελεί βασικό στοιχείο µιας φωτιστικής µελέτης. Όσον
αφορά τις ψυχολογικές παραµέτρους του φωτισµού, είναι σηµαντικό ο σχεδιασµός που προτείνεται να
αποφεύγει τη δηµιουργία ενός οπτικά µονότονου χώρου που θα «κουράσει» και θα «ενοχλήσει» τον χρήστη.
Άλλα ουσιαστικά στοιχεία που πρέπει να ληφθούν υπόψη κατά τον σχεδιασµό του φωτιστικού
µοντέλου - συστήµατος σ’ έναν χώρο εργασίας και επηρεάζουν άµεσα τον χρήστη, είναι η οπτική άνεση, η
οπτική ικανοποίηση και η οπτική απόδοση. Και οι τρεις προαναφερθείσες παράµετροι επηρεάζουν την
ψυχολογική κατάσταση και την απόδοση στον εργασιακό χώρο (δες και υποκεφάλαιο 11.2.2.2. Αισθητικές -
Τεχνικές αρχές Σχεδιασµού Φωτισµού).
Η οπτική άνεση έχει να κάνει (α) µε τη δηµιουργία ενός ευχάριστου φωτιστικά περιβάλλοντος, χωρίς
φωτιστικές υπερβολές που µπορούν να κουράσουν το µάτι και να αποτελέσουν πηγές θάµβωσης (glare),
καθώς επίσης (β) µε την ασφαλή και άνετη κίνηση, µετακίνηση και δραστηριότητα µέσα στον φωτιζόµενο
χώρο. Παρεµφερής έννοια µε την οπτική άνεση είναι και η οπτική ικανοποίηση. Η οπτική ικανοποίηση
σχετίζεται άµεσα µε τον φυσικό φωτισµό και τον προσανατολισµό του χώρου, µε την εµφάνιση ανθρώπων και
αντικειµένων στον χώρο (ζωντανά - µουντά χρώµατα και τονικότητες), µε τη διεύθυνση από την οποία
προέρχεται το φως που πέφτει σε µια επιφάνεια εργασίας (αριστερόχειρες - δεξιόχειρες), µε τη φωτεινότητα
στους τοίχους, τα ταβάνια και τα δάπεδα σε σχέση µε τη φωτεινότητα της επιφάνειας εργασίας και,
γενικότερα η οπτική ικανοποίηση αφορά οποιαδήποτε παράµετρο του φωτισµού και του χώρου γενικότερα
που µπορεί να βελτιώσει το οπτικό περιβάλλον δηµιουργώντας ένα ικανοποιητικό και ενδιαφέρον σκηνικό.
Τέλος, η οπτική απόδοση αφορά στο πότε και πώς ο προτεινόµενος φωτισµός επαρκεί στους χρήστες ώστε να
φέρουν εις πέρας το οπτικό έργο, δηλαδή αν οι χρήστες βλέπουν καλά και θεωρούν αρκετό το φως κατά την
εργασία τους. Η οπτική απόδοση, εποµένως, σχετίζεται άµεσα µε τις τιµές που δίνονται στον Πίνακα 11.2.3.1.
Αξίζει όµως να σηµειωθεί ότι πολύ συχνά απαιτείται προσθετικός σηµειακός φωτισµός και άλλοτε λιγότερος
φωτισµός για κάθε χρήστη, επειδή οι ανάγκες φωτισµού µπορούν να διαφέρουν (ανάλογα µε την ηλικία, την
εκάστοτε δραστηριότητα, την υποκειµενική ποιότητα και απόδοση της όρασης).
Είναι σηµαντικό να τονιστεί ότι κάθε χώρος έχει συγκεκριµένες ανάγκες σε φως. Οι ανάγκες αυτές
εξαρτώνται πρώτα απ’ όλα από τη χωροθέτηση και τον προσανατολισµό του χώρου και, φυσικά, από τις
πιθανές γραφειακές εργασίες που θα λάβουν χώρα. Για παράδειγµα, διαφορετικά θ’ αντιµετωπίσει ο
σχεδιαστής φωτισµού έναν γραφειακό χώρο µε λιγοστό φυσικό φως όπου οι χρήστες σχεδιάζουν, από έναν
χώρο µε άπλετο φως όπου οι χρήστες δακτυλογραφούν σε ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Σε καµία περίπτωση
ένας χώρος δεν µπορεί να θεωρηθεί σωστά φωτισµένος όταν χρησιµοποιούνται «έτοιµες φωτιστικές
συνταγές». Το µόνο που θα µπορούσε να ειπωθεί, είναι ότι υπάρχουν τρεις «γενικοί τρόποι προσέγγισης» για
τον φωτισµό γραφειακών χώρων που µπορούν να αποτελέσουν την απαρχή της φωτιστικής φιλοσοφίας, του
concept και γενικότερα της µελέτης φωτισµού.
• Η πιο κοινή προσέγγιση, που χρησιµοποιείται ακόµη και σήµερα, είναι ο ενιαίος φωτισµός σε
όλο τον χώρο, δηλαδή ίδια ποσά φωτεινών εντάσεων (π.χ. 500 lux στο επίπεδο της επιφάνειας
εργασίας) σε όλα τα σηµεία του χώρου (γραφεία, χώροι κίνησης, αναµονής κ.λπ.).
Αυτό επιτυγχάνεται µε την εισαγωγή συστηµάτων φωτιστικών σε κάνναβο ή άλλες
µορφές σχεδιαστικής οργάνωσης-διάταξης έτσι ώστε στο επίπεδο εργασίας (επίπεδο
αναφοράς µε ύψος +0.80µ) η µέση ένταση φωτισµού να φθάνει τα 500 lux. Αυτό το µοντέλο
φωτισµού είναι πολύ διαδεδοµένο σε περιπτώσεις open plan γραφειακών χώρων (γραφείο
ανοικτής διάταξης) όπου η χωροθέτηση των διαφορετικών χρήσεων δεν είναι απαραίτητα και
εξαρχής γνωστή ή δεδοµένη.
• Ένα δεύτερο µοντέλο προσέγγισης είναι και πάλι η χρήση υψηλών επιπέδων φωτισµού σε
χώρους όπου θεωρείται απαραίτητο (επιφάνειες εργασίας) και χαµηλότερου φωτισµού σε
χώρους πρόσβασης και µετακίνησης.
Η συγκεκριµένη σχεδιαστική φιλοσοφία φωτισµού αποτελεί λύση σε περισσότερο
δεδοµένες αρχιτεκτονικές επιλύσεις και χωροθετήσεις. Σ’ αυτήν την κατηγορία είναι
αναγκαίο να γνωρίζει ο µελετητής φωτισµού την τοποθέτηση των θέσεων εργασίας, των
διαδρόµων, των ντουλαπιών κ.λπ.
Αυτές οι περιπτώσεις σχεδιασµού φωτισµού, όπου η κάτοψη και οι χρήσεις είναι
γνωστές, αποτελούν συνήθως ελκυστικότερα οπτικά περιβάλλοντα και περισσότερο
ολοκληρωµένες αισθητικά παρεµβάσεις. Η οποιαδήποτε φωτιστική πρόταση και παρέµβαση
έχει γίνει για συγκεκριµένο λόγο και υπό συγκεκριµένο concept (=βασική ιδέα σχεδιασµού).
• Ένα τρίτο µοντέλο είναι η παροχή ενιαίου επιπέδου φωτός σε όλον τον χώρο, αρκετού για
πρόσβαση και µετακίνηση, και η δηµιουργία συστηµάτων ελέγχου (αυτοµατοποιηµένων ή/και
 χειροκίνητων) για διαφοροποίηση (αύξηση – ελάττωση) της έντασης του φωτός στις
επιφάνειες εργασίας ανάλογα µε τις ανάγκες του εκάστοτε χρήστη.
Αυτό το µοντέλο οργάνωσης φωτισµού ίσως στην πράξη αποτελεί την πιο ευέλικτη
λύση, γιατί η λειτουργία του εναπόκειται αποκλειστικά και µόνο στις υποκειµενικές ανάγκες
του κάθε χρήστη. Από τη µια πλευρά ο πλήρης έλεγχος του ιδιωτικού φωτιστικού
περιβάλλοντος µπορεί να ικανοποιεί απόλυτα τον εργαζόµενο. Από την άλλη πλευρά, όµως, η
συγκεκριµένη φιλοσοφία ενέχει έναν βασικό κίνδυνο: ο χώρος τελικά µπορεί να αποδίδει την
εντύπωση ενός µη σχεδιασµένου χώρου µε άναρχες φωτιστικές εντάσεις και χωρίς
σχεδιαστική συνοχή. Τα παραπάνω ενίοτε οδηγούν σε οπτικά περιβάλλοντα µη εύκολα
αναγνώσιµα µέσω της οπτικής διαδικασίας, σε οπτικά σύνολα χαρακτηριζόµενα από οπτική
όχληση.
Και τα τρία µοντέλα µπορούν να βοηθήσουν ώστε ο σχεδιαστής φωτισµού να προσεγγίσει µια µελέτη.
∆εν µπορεί να θεωρηθεί ότι κάποιο από αυτά υστερεί έναντι των άλλων, γιατί όπως ήδη προαναφέρθηκε, ο
τρόπος και η φιλοσοφία επηρεάζονται από την εκάστοτε κατάσταση του χώρου. Για παράδειγµα µπορεί να
φαίνεται πιο ενδιαφέρον φωτιστικό µοντέλο εκείνο που δηµιουργεί διαφοροποιήσεις και εναλλαγές µέσα στον
ίδιο χώρο, αλλά κατά πόσο τέτοιες εναλλαγές του φωτός είναι θεµιτές σε ένα µικρό γραφείο;

ΓΡΑΦΕΙΑ ΑΝΟΙΚΤΗΣ ∆ΙΑΤΑΞΗΣ

Όπως ήδη προαναφέρθηκε, στα γραφεία ανοιχτού τύπου η φωτιστική εγκατάσταση συνήθως έχει έναν πιο
σταθερό χαρακτήρα για να ικανοποιεί πλήρως τις ανάγκες για µεταβλητότητα του χώρου. Ένα επίπεδο
φωτισµού 500 lux προσφέρει τα απαραίτητα επίπεδα φωτός για το εκάστοτε οπτικό έργο.
Παρόλα τα παραπάνω, σηµαντικός παράγοντας στην περίπτωση σταθερών φωτιστικών λύσεων σε
γραφεία ανοικτού τύπου είναι η δηµιουργία ενός ενδιαφέροντος οπτικού περιβάλλοντος. Ο συνδυασµός του
τεχνητού φωτισµού µε το φυσικό φως που εισέρχεται στον χώρο µέσω συστηµάτων αυτοµατισµών και
σκίασης µπορεί ν’ αποδώσει στον χώρο ένα δυναµικό φωτιστικό χαρακτήρα. Επίσης, σηµαντικό στοιχείο
είναι και η επιλογή της κατάλληλης ποιότητας φωτός (ιδιότητες λαµπτήρων και φωτιστικών) ώστε να
αναδεικνύονται στον χώρο χρώµατα και τυχόν υφές που µπορούν να αποτελέσουν οπτικά ερεθίσµατα.
Ένας ακόµα τρόπος για να βελτιωθεί το σύνολο του οπτικού περιβάλλοντος στις περιπτώσεις
γραφείων ανοιχτού τύπου είναι η εισαγωγή χαµηλότερων επιπέδων γενικού φωτισµού (~300 lux) και η
εγκατάσταση αυτόνοµων, τοπικά ελεγχόµενων φωτισµών στις θέσεις εργασίας. Αυτό δηµιουργεί άµεσα στον
χρήστη τα εξής θετικά αποτελέσµατα: από τη µια πλευρά µπορεί να αυξοµειώσει τον φωτισµό στις
υποκειµενικές και πραγµατικές οπτικές ανάγκες του. Από την άλλη πλευρά, το γεγονός του προσωπικού
ελέγχου βοηθά τον εργαζόµενο ακόµα περισσότερο στην οικειοποίηση του εργασιακού του χώρου. Βέβαια,
αξίζει να σηµειωθεί πως, για να εγκατασταθεί ένα τέτοιο σύστηµα προσωπικού ελέγχου στις θέσεις εργασίας,
ενδείκνυται να έχουν προβλεφθεί εξαρχής οι απαραίτητες καλωδιώσεις-δίκτυα-πρίζες στο δάπεδο ή σε σηµεία
που δεν εµποδίζουν τη διέλευση και χωροθέτηση επίπλων και λειτουργιών.

ΚΛΕΙΣΤΟ ΓΡΑΦΕΙΟ
Ο φωτισµός σε γραφεία κλειστού τύπου βασίζεται σχεδόν πάντα στις υποκειµενικές απαιτήσεις και ανάγκες
σε επίπεδα φωτισµού του εκάστοτε χρήστη, καθώς και τη χρήση του χώρου. Το βασικό χαρακτηριστικό
ενδείκνυται να είναι η δυνατότητα πολλαπλών σεναρίων και ελέγχου επιπέδων φωτεινών εντάσεων. Η άµεση
σχέση µε το φυσικό φως από ανοίγµατα σε τοίχο-οροφή και ο συσχετισµός των επιπέδων φωτισµού του
χώρου (είτε χειροκίνητα είτε µέσα από συστήµατα αυτοµατισµών) µε το εισερχόµενο φυσικό φως, είναι
θεµιτός.

ΧΩΡΟΙ ΥΠΟ∆ΟΧΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΜΟΝΗΣ

Οι χώροι υποδοχής αποτελούν για τον επισκέπτη – χρήστη την πρώτη εντύπωση του επαγγελµατικού
περιβάλλοντος. Η φιλοσοφία της εταιρικής ταυτότητας καθώς και η αισθητική της εταιρείας είναι συνήθως
κυρίαρχα στοιχεία της οργάνωσης και σύνθεσης των χώρων υποδοχής. Ο φωτισµός έρχεται να διαδραµατίσει
εµφατικό ρόλο και ενίοτε να δηµιουργήσει εντυπωσιακά οπτικά εφέ. Ειδικά στους χώρους αναµονής,
ενδέχεται ο φωτισµός να δηµιουργεί συναισθήµατα ηρεµίας και χαλάρωσης (έµµεσος φωτισµός και κρυφός
φωτισµός) µε σηµεία εντάσεων και οπτικών διεγέρσεων (τοπικός φωτισµός, φωτισµός σήµανσης) µε ιδιαίτερη
προσοχή στην αποφυγή θάµβωσης. Ο ψυχολογικός παράγοντας επηρεάζεται ιδιαίτερα από την οπτική
ενόχληση.
 Εκτός βέβαια της αισθητικής και αρχιτεκτονικής εντύπωσης, σ’ έναν χώρο υποδοχής και αναµονής
λαµβάνουν χώρα και γραφειακές λειτουργίες, όπως διάβασµα, γράψιµο και χρήση Η/Υ. Είναι απαραίτητο
µέσω της µελέτης φωτισµού να ικανοποιούνται οι οπτικές ανάγκες και των ανωτέρω λειτουργιών σύµφωνα µε
τα απαιτούµενα επίπεδα φωτεινών εντάσεων που απεικονίζονται στον Πίνακα 11.2.3.1. Παράλληλα, ο
φωτισµός ενδείκνυται να αποτελεί για τον επισκέπτη εργαλείο ανάγνωσης και προσανατολισµού στον χώρο.

ΧΩΡΟΙ ΣΥΣΚΕΨΕΩΝ (meeting rooms)

Ο σχεδιασµένος φωτισµός σ’ έναν χώρο έρχεται να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις σε φως, τόσο σε τεχνικό όσο
και σε αισθητικό επίπεδο. Ένας χώρος µε πολλαπλές και ποικίλες φωτιστικές ανάγκες είναι και ο χώρος
συσκέψεων.
Όπως συµβαίνει σε κάθε περίπτωση, είναι θεµιτό ν’ αναλογιστεί κανείς τις λειτουργίες που
λαµβάνουν χώρα σ’ έναν χώρο συσκέψεων και τις ανάλογες φωτιστικές απαιτήσεις που µπορεί να υφίστανται.
Στον παρακάτω Πίνακα 11.2.3.2. αναλύονται µερικές από τις πιθανές χρήσεις και λειτουργίες συσχετισµένες
µε τις ανάγκες σε τύπους φωτισµού για τους χώρους συσκέψεων. Η διαφορετική φιλοσοφία του φωτισµού
που επιβάλλει η εκάστοτε χρήση, έχει να κάνει µε πρακτικά ζητήµατα, αλλά και µε ψυχολογικά θέµατα. Η
ανάγκη για το εκάστοτε οπτικό έργο απαιτεί και τον κατάλληλο φωτισµό.
Ο φωτισµός στους χώρους συσκέψεων συνήθως ελέγχεται µέσα από τον ίδιο τον χώρο σύσκεψης, και
όχι από τις κεντρικές µονάδες ελέγχου, για ευκολία στις απαραίτητες και συνεχείς εναλλαγές του φωτιστικού
σεναρίου. Ενδείκνυται τα προτεινόµενα φωτιστικά και συστήµατα φωτισµού στους συγκεκριµένους χώρους
να επιδέχονται αυξοµείωση της φωτεινής ροής τους µέσω χειροκίνητων ή ψηφιακών ροοστατών (=dimmer)
ώστε να πολλαπλασιάζονται οι πιθανότητες ευελιξίας του φωτισµού.
Στους συγκεκριµένους χώρους, σηµαντικό ρόλο δεν παίζουν µόνο οι τεχνικές προδιαγραφές των
φωτιστικών, αλλά και η χωροθέτηση και τοποθέτηση τους στον χώρο. Ο σχεδιασµός πρέπει να βασίζεται στην
ικανοποίηση των διαφόρων φωτιστικών αναγκών. Φωτισµός στο τραπέζι σύσκεψης, έµµεσοι φωτισµοί για
περιπτώσεις παρουσιάσεων, φωτισµός οµιλητή σε περιπτώσεις οµιλιών είναι µερικοί τύποι φωτισµού
απαραίτητοι στη λειτουργία των χώρων συσκέψεων. Σ’ αυτό το σηµείο πρέπει να τονιστεί πως στους
συγκεκριµένους χώρους ενδείκνυται ο φυσικός φωτισµός να είναι απόλυτα ελέγξιµος και να δίνεται η
δυνατότητα πλήρους συσκότισης όποτε αυτό είναι επιθυµητό από τους χρήστες. Για παράδειγµα σ’ έναν χώρο
που λαµβάνει χώρα µια ψηφιακή παρουσίαση σε τοίχο προβολής, εκ πρώτης πιστεύεται πως το ιδανικότερο
είναι να παραµείνουν τα φώτα σβηστά για να εντείνεται η προσοχή του θεατή στην παρουσίαση. Είναι
αποδεδειγµένο πως το ανθρώπινο µάτι έχει την ανάγκη να εστιάζει σε διαφορετικής απόστασης και
φωτεινότητας αντικείµενα και σηµεία του χώρου ανά κάποια χρονικά διαστήµατα. Σ’ ένα σκοτεινό
περιβάλλον αυτή η λειτουργία δεν εφαρµόζεται ορθά και το ανθρώπινο µάτι κουράζεται σχετικά γρήγορα και
δεν µπορεί να ανταπεξέλθει σε ένα σταθερά υποφωτισµένο-σκοτεινό περιβάλλον.
Παράδειγµα εφαρµογής πολλαπλών σεναρίων φωτισµού σε έναν χώρο συσκέψεων
Οι παρακάτω εικόνες προέκυψαν από τη χρήση φωτοµετρικού προγράµµατος σε Η/Υ. Οι φωτογραφίες δεξιά
αποτυπώνουν την διασπορά και την ένταση του φωτός στον χώρο (µετρήσεις σε lux).

Εικόνα 11.2.3.1. Περιφερειακός φωτισµός µε σποτ περιµετρικά του κεντρικού τραπεζιού συσκέψεων.
Εικόνα 11.2.3.2. Έντονα επίπεδα φωτισµού µε χρήση έµµεσου φωτισµού, άµεσου στο τραπέζι και σποτ περιµετρικά.

Εικόνα 11.2.3.3. Χρήση έµµεσου (κρυφού) φωτισµού, Φωτισµός παρουσιάσεων.

Εικόνα 11.2.3.4. Χρήση άµεσου, έµµεσου φωτισµού & περιµετρικών σποτ. Όλες οι οµάδες φωτισµού σε µείωση 50%-
dimmer.

ΧΩΡΟΙ ΚΙΝΗΣΗΣ-ΚΛΙΜΑΚΟΣΤΑΣΙΑ
Οι χώροι κίνησης και τα κλιµακοστάσια δεν απαιτούν απαραίτητα υψηλά επίπεδα στον φωτισµό (περίπου
100-150 lux) εφόσον δεν αποτελούν χώρους µε ιδιαίτερη έµφαση στο οπτικό έργο. Παρόλα αυτά, είναι θεµιτό
ο φωτισµός τους ν’ αποτελεί αποτέλεσµα σχεδιασµένου περιβάλλοντος έτσι ώστε, παράλληλα µε την ασφαλή
µετακίνηση των εργαζοµένων, να δηµιουργείται και ένα ευχάριστο περιβάλλον.
Έχει ιδιαίτερη σηµασία, βέβαια, στην περίπτωση των κλιµακοστασίων και γενικότερα των οδεύσεων
διαφυγής (οµοίως συµβαίνει και για τους υπόλοιπους χώρους) η ορθή µελέτη και εγκατάσταση του φωτισµού
ασφαλείας (emergency lighting) και φωτισµού πανικού (panic lighting) σύµφωνα µε τα Εθνικά και
Ευρωπαϊκά πρότυπα για περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης (πυρκαγιά, σεισµός)15.

ΧΩΡΟΙ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ-ΒΟΗΘΗΤΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ

Οι χώροι προσωπικού και οι βοηθητικοί χώροι έχουν ιδιαίτερη σηµασία στη λειτουργία των γραφειακών
χώρων και οι απαιτήσεις στα επίπεδα φωτισµού µπορεί να διαφέρουν αναλόγως της εκάστοτε χρήσης.
Στους χώρους προσωπικού (αποδυτήρια, χώροι ξεκούρασης κ.λπ.) ο µέσος φωτισµός που προτείνεται
από τους διεθνείς κανονισµούς (100-200 lux) είναι ικανοποιητικός για το σύνολο των χρήσεων που
λαµβάνουν χώρα. Σηµειώνεται πως στους χώρους ξεκούρασης ενδείκνυται ο φωτισµός να συντελεί, σε
συνδυασµό µε τον γενικότερο σχεδιασµό, στη δηµιουργία ενός ευχάριστου και άνετου περιβάλλοντος.
Έµφαση και περισσότερη ένταση φωτός µπορεί να προβλεφθεί σε σηµεία όπως οι καθρέπτες και οι νιπτήρες.
Στους υπόλοιπους βοηθητικούς χώρους (χώροι αποθήκευσης, αρχεία κ.λπ.) τα επίπεδα του φωτισµού
κυµαίνονται µεταξύ 100-200 lux εκτός από περιπτώσεις όπου επιβάλλεται να συντελεστεί οπτικό έργο µε
περισσότερη ακρίβεια, όπως π.χ. οι χώροι φωτοαντίγραφων και εκτυπώσεων.

11.2.4. ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΑΥΤΟΜΑΤΙΣΜΩΝ, ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΣ ΦΥΣΙΚΟΥ &

ΤΕΧΝΗΤΟΥ ΦΩΤΟΣ, ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΗΣΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ

Το φυσικό φως (δες υποκεφάλαιο 11.2.1. Φυσικός Φωτισµός) είναι ακόµα µια παράµετρος που πρέπει να
ληφθεί υπόψη κατά τη σύνθεση της φιλοσοφίας φωτισµού. Εφόσον είναι δυνατόν και ο προσανατολισµός του
χώρου το επιτρέπει, η είσοδος του φυσικού φωτός παίζει σηµαντικό ρόλο στην ευεξία και άνεση των
εργαζοµένων. Ο συνδυασµός χειροκίνητων και αυτοµατοποιηµένων συστηµάτων σκιασµού και
διαφοροποίησης της έντασης του τεχνητού φωτός, σε συνάρτηση µε το φυσικό φως, δίνουν στον χρήστη τη
δυνατότητα να µεταβάλλει τα επίπεδα φωτισµού στα ικανοποιητικά για εκείνον επίπεδα. Από την άλλη όµως
πλευρά, είναι δυνατόν το φυσικό φως να δηµιουργήσει οπτικά προβλήµατα όπως, θάµβωση και ακραίες
αντιθέσεις λαµπροτήτων (glare και luminance contrasts), που µπορούν να ενοχλήσουν τον χρήστη. Αξίζει να
σηµειωθεί ότι πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στις περιπτώσεις γραφειακών χώρων µε άπλετο φυσικό φως
όπου χρησιµοποιούνται οθόνες ηλεκτρονικών υπολογιστών. Στοιχεία του χώρου µε έντονες φωτιστικές
αντιθέσεις ή πολύ έντονη λαµπρότητα είναι πολύ πιθανόν να αντανακλώνται στις οθόνες υπολογιστών
δηµιουργώντας προβλήµατα στο οπτικό έργο. Γενικότερα σηµεία και γωνίες του χώρου που δεν φωτίζονται
από το φυσικό φως, είναι θεµιτό να φωτίζονται µε τεχνητό διάχυτο ή σηµειακό φως, ώστε να ελαττώνεται η
φωτιστική αντίθεση.
Κατά τον σχεδιασµό του φωτισµού εξετάζονται λεπτοµερειακά τα επιθυµητά επίπεδα φωτός στις
διάφορες επιφάνειες του χώρου, η χρωµατική απόδοση των λαµπτήρων, η αποδοτικότητα των φωτιστικών
σωµάτων, προσπαθώντας να ενταχθεί η φωτιστική πρόταση στη µορφολογία και τη φιλοσοφία του χώρου µε
τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Συχνά όµως αγνοείται ένα βασικό στοιχείο που µπορεί να επηρεάζει τον
σχεδιασµό φωτισµού, το φυσικό φως (φως ηµέρας – ηλιακό φως).
Είναι σηµαντικό να σηµειωθεί ότι όταν κανείς αναφέρεται στο φυσικό φως εννοεί µια φωτεινή πηγή
(ουρανός – ήλιος) µε ασταθή φωτεινή ροή και ένταση, µεταβαλλόµενη συνεχώς. Ένας συννεφιασµένος
ουρανός δεν δίνει την ίδια ποσότητα lux µε τον ήλιο. Η φωτεινή ένταση του ηλίου µπορεί να φτάσει και τα
100.000 lux ενώ η φωτεινή ένταση του συννεφιασµένου ουρανού κυµαίνεται µεταξύ 5.000-10.000 lux.
Σίγουρα, όταν ο µελετητής φωτισµού έχει τη δυνατότητα να εισάγει το φυσικό φως στον χώρο που σχεδιάζει,
τα αποτελέσµατα µπορεί να είναι πολύ εντυπωσιακά στην αισθητική του χώρου, στην εξοικονόµηση
ενέργειας, στην ψυχολογία και, φυσικά, στην υγεία των ανθρώπων που ζουν εκεί.
Συνήθως, το φυσικό φως «αφήνεται» και εισέρχεται στον χώρο χωρίς καµία πρόβλεψη,
δηµιουργώντας συχνά προβλήµατα στο οπτικό έργο καθώς και προβλήµατα θερµοκρασίας και ακτινοβολίας -
UV (π.χ. θάµβωση σε χώρους µε ηλεκτρονικούς υπολογιστές, τηλεοράσεις, σε αίθουσες τέχνης κ.λπ.).
Εφόσον από την αρχή της φωτιστικής µελέτης ο σχεδιαστής φωτισµού υπολογίσει και εντάξει το φυσικό φως
στη φωτιστική του φιλοσοφία, όχι µόνο µπορούν να αποφευχθούν οπτικά προβλήµατα, αλλά και να
δηµιουργηθεί ένα πετυχηµένο φωτιστικό σχήµα που συνδυάζει φυσικό και τεχνητό φως.

15
Εφαρµογές Φωτισµού-Φωτισµός ασφαλείας, Ελληνικό Πρότυπο ΕΛΟΤ ΕΝ 1838, Ελληνικός Οργανισµός
Τυποποίησης.
 Για την αποφυγή προβληµάτων από το φυσικό φως, η «σωστή» διαδικασία της φωτιστικής µελέτης
θα πρέπει πρώτα να ορίζει τη δυνατότητα για χρήση και είσοδο φυσικού - ηλιακού φωτός. ∆ηλαδή, ο
σχεδιαστής φωτισµού πριν εισαγάγει στη µελέτη του τα βασικά ερωτήµατα για τις φωτεινές εντάσεις, το είδος
του φωτισµού, τη θέση των φωτιστικών σωµάτων κ.λπ. πρέπει να θέσει το ερώτηµα για το αν θα εισαγάγει το
φυσικό και ηλιακό φως. Εφόσον ο µελετητής φωτισµού κρίνει ότι είναι δυνατή η είσοδος του φυσικού φωτός,
το δεύτερο βήµα είναι να προβλεφθεί και να χειραγωγηθεί το φυσικό φως µέσα στον χώρο. Η σωστή
πρόβλεψη µπορεί να καθορίζει την ποσότητα και τον τρόπο µε τον οποίο αυτό εισέρχεται στον χώρο. Συχνά
χρησιµοποιούνται απλά (κουρτίνες, τέντες) ή τεχνολογικά εξελιγµένα σκίαστρα (διαντιδραστικές κατασκευές
σκίασης, εικόνα 11.2.4.1.), ειδικά φίλτρα στα παράθυρα (π.χ. UV films), φωτεινοί σωλήνες (light pipes,
εικόνα 11.2.4.2).
Σηµαντική είναι η πρόοδος που έχει παρατηρηθεί στην κατασκευή αυτοµατισµών, εξελιγµένων
συστηµάτων σκίασης και ελέγχου τεχνητού φωτισµού σε σχέση µε το φυσικό φως. Η λειτουργία τους
βασίζεται σε φωτοκύτταρα (εξωτερικά ή εσωτερικά) µέσω των οποίων ελέγχεται το επίπεδο φυσικού
φωτισµού όταν πρόκειται για αυτοµατοποιηµένες µεθόδους (ή σε χειροκίνητη χρήση όταν πρόκειται για απλές
κατασκευές). Η φιλοσοφία που διέπει αυτού του είδους τους αυτοµατισµούς βασίζεται στη διατήρηση
σταθερών τιµών έντασης φωτός (illuminance levels). Όταν το εξωτερικό φως που εισέρχεται µέσα στον χώρο
αυξάνεται, ροοστάτες µειώνουν την ένταση του τεχνητού φωτισµού και το αντίθετο. Με τον τρόπο αυτό
επιτυγχάνεται µια συνεχής αισθητική αλλαγή στον χώρο, διατηρώντας σταθερά επίπεδα φωτισµού και
εξασφαλίζοντας συγχρόνως οικονοµία στην κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας. Αντίστοιχα µε τα παραπάνω
συστήµατα για έλεγχο των επιπέδων φωτισµού, υπάρχουν και µηχανικά συστήµατα σκιάστρων που
τοποθετούνται στα ανοίγµατα του χώρου και, ανάλογα µε το φως που εισέρχεται, αλλάζουν κλίση
επιτρέποντας την είσοδο περισσότερου η λιγότερου φωτός. Άλλα παρόµοια συστήµατα ανακλούν τις ακτίνες
του φυσικού φωτός προς µία επιθυµητή κατεύθυνση (συνήθως στην οροφή) φιλτράροντας τις και
αποκλείοντας συγχρόνως την είσοδο της υπεριώδους ακτινοβολίας. (∆ες Κεφάλαιο 7- περιπτώσεις R-C Tech:
http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/db131079c6/?raw=1, ΑΒΑΞ: http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/cf67c028ab/?raw=1 και
Γραφείο Μελετών Α. Ν. Τοµπάζη: http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/6593c18798/?raw=1).
Επίσης, µια µέθοδος εισαγωγής φυσικού φωτός σε χώρους (συνήθως χωρίς ανοίγµατα ή µε λιγοστό
φυσικό φως) είναι και η χρήση σωλήνων φωτός (=light pipes, εικόνα 11.2.4.2). Πρόκειται για σωλήνες
κατασκευασµένους από συνθετικά υλικά (πολυκαρβονικά, αλουµίνιο κ.α.) µε ιδιαίτερες ανακλαστικές
ιδιότητες (έως 99%) που οδηγούν το φως στο εσωτερικό τους σε επιθυµητά σηµεία του χώρου. Λειτουργούν
µε τη φιλοσοφία των οπτικών ινών (fiber optics) αλλά, στη συγκεκριµένη περίπτωση η φωτεινή πηγή είναι ο
ήλιος ή ο ουρανός. Το φως που εισέρχεται στον σωλήνα από το ένα άκρο του, οδηγείται µέσω πολλαπλών
ανακλάσεων στο άλλο άκρο του σωλήνα από όπου και διαχέεται στον χώρο µέσω κάποιου διαθλαστήρα.

Εικόνα 11.2.4.1.(αριστερά) Ενδεικτικό σχέδιο αυτόµατου σκιάστρου-διαθλαστήρα.

Εικόνα 11.2.4.2.(δεξιά) Ενδεικτικό σχέδιο σωλήνα φωτός (light pipe).
 Ένας τρόπος ελέγχου της ποιότητας του φυσικού φωτός και κυρίως του ηλιακού φωτός που
εισέρχεται σε έναν χώρο είναι και το είδος του υαλοπετάσµατος που χρησιµοποιείται. Η ηλιακή ακτινοβολία
περιέχει µεγάλες ποσότητες υπεριώδους ακτινοβολίας που είναι επιζήµια για την ανθρώπινη υγεία και για
πολλά ευπαθή αντικείµενα (έργα τέχνης, υφάσµατα κ.λπ.). Πολύ συχνά, σε χώρους µε ευπαθή αντικείµενα, αν
δεν υπάρχει η δυνατότητα για άµεσο φυσικό φως χρησιµοποιούνται κρύσταλλα για τα ανοίγµατα που
αποκλείουν την υπεριώδη ακτινοβολία µε ειδικά φίλτρα (UV filters) ή κρύσταλλα που εµπεριέχουν από
κατασκευής τους µικροσκοπικά πρίσµατα που ανακλούν τις ηλιακές ακτίνες, χωρίς να παραµορφώνουν την
εικόνα. Η τεχνολογία των κρυστάλλων για υαλοπετάσµατα έχει εξελιχθεί µε ταχείς ρυθµούς επιτυγχάνοντας
την κατασκευή κρυστάλλων µε πολλαπλές ιδιότητες ανάλογα µε τις χρήσεις των χώρων για τους οποίους
προορίζονται.
Μια ακόµη απλή εφαρµογή µηχανικών συστηµάτων που συσχετίζουν το τεχνητό µε το φυσικό φως
είναι οι απλοί χρονοδιακόπτες και τα φωτοκύτταρα. Οι χρονοδιακόπτες είναι µια µορφή συσχετισµού της
έναυσης του τεχνητού φωτισµού σε συνάρτηση µε τον φυσικό φωτισµό και την ώρα. Προγραµµατίζονται και
χρησιµοποιούνται για να θέτουν σε λειτουργία τον τεχνητό φωτισµό συγκεκριµένη ώρα χωρίς ανθρώπινη
παρεµβολή16. Τα φωτοκύτταρα είναι µηχανισµοί που συσχετίζουν τον τεχνητό φωτισµό κυρίως µε την κίνηση
του ανθρώπου στον χώρο, αλλά και µε την ποσότητα φυσικού φωτός. Οι αισθητήρες κίνησης που
περιλαµβάνουν συγκεκριµένου είδους φωτοκύτταρα λειτουργούν µόνο όταν τα επίπεδα φωτός είναι πολύ
χαµηλά. Τέτοιες συσκευές χρησιµοποιούνται συχνά σε αποθηκευτικούς και βιοµηχανικούς χώρους και δεν
ενδείκνυνται για πολυσύχναστους χώρους µε συνεχή κίνηση ανθρώπων.
Η γενικότερη φιλοσοφία αυτοµατισµών που χαρακτηρίζει τους µηχανισµούς που προαναφέρονται
δηµιουργήθηκε έχοντας ως βασικό στόχο την ευκολία του χρήστη. Τέτοια συστήµατα µπορούν να δώσουν
εντυπωσιακά και χρηστικά οπτικά αποτελέσµατα, να διατηρούν τα επίπεδα φωτός ενός χώρου σε σταθερές
τιµές (όταν αυτό είναι άκρως απαραίτητο όπως οι γραφειακοί χώροι), να διευκολύνουν το οπτικό έργο και,
συγχρόνως, να έχουν µεγάλη απόδοση στην εξοικονόµηση ηλεκτρικής ενέργειας εφόσον η χρήση τους γίνεται
µε πολλή προσοχή ώστε ν’ ανταποκρίνονται στον σκοπό για τον οποίο χρησιµοποιούνται.
Η κατανάλωση ενέργειας είναι ένα σηµαντικό ζήτηµα που τίθεται πλέον σαν θεµατική ενότητα από
την αρχή της διαδικασίας σύνθεσης ενός χώρου. Όλα τα παραπάνω συστήµατα αυτοµατισµών, εκτός της
αισθητικής αλλά και λειτουργικής παραµέτρου για τη δηµιουργία ευχάριστου περιβάλλοντος, σκοπεύουν και
στη µείωση της κατανάλωσης ενέργειας. Η µεγιστοποίηση της χρήσης του φυσικού φωτός (όπου και όταν
είναι επιτρεπτή η εισαγωγή του) και ο συσχετισµός αυτοµατοποιηµένων συστηµάτων τόσο για τον φωτισµό
όσο και για τις υπόλοιπες ηλεκτροµηχανολογικές εγκαταστάσεις (θέρµανση – ψύξη – αερισµός) είναι
ουσιαστικός στην ελαχιστοποίηση των ενεργειακών απαιτήσεων στους σύγχρονους χώρους. Ο αειφορικός
σχεδιασµός, η ενεργειακή αναβάθµιση των κτιρίων και ο σχεδιασµός περιβαλλοντικά φιλικών χώρων (βλ.
Κεφάλαιο 7. Το βιοκλιµατικό ή περιβαλλοντικά φιλικό γραφείο), η δηµιουργία ευχάριστης ατµόσφαιρας άνεσης
κι ευεξίας στο εργασιακό περιβάλλον δεν είναι αποτέλεσµα µιας και µόνο ειδικότητας. Το σύνολο των
ειδικοτήτων που εµπλέκονται στη διαδικασία του σχεδιασµού, Αρχιτέκτονες, Αρχιτέκτονες εσωτερικού
χώρου, Μηχανολόγοι, Ηλεκτρολόγοι, Μηχανικοί, Σύµβουλοι φωτισµού κ.λπ., επιβάλλεται να συµµετέχουν
στον σχεδιασµό από την πρώτη στιγµή17. Παράλληλα, βέβαια, αξίζει να τονιστεί πως η ενεργειακή βελτίωση
του σχεδιασµένου χώρου δεν αποτελεί ζήτηµα µόνο σε επίπεδο µελέτης. Η ευαισθητοποίηση και συνείδηση
των εκάστοτε χρηστών συντελεί εξίσου στη µείωση των ενεργειακών καταναλώσεων του εκάστοτε χώρου.
Ανακεφαλαιώνοντας και συνδέοντας τα παραπάνω µε το υποκεφάλαιο 11.2.2.2 (Αισθητικές –
Τεχνικές Αρχές Σχεδιασµού Φωτισµού) το πρώτο βήµα σε µια µελέτη φωτισµού είναι η απόφαση για τη

16
∆ιαδεδοµένη χρήση χρονοδιακοπτών γίνεται σε βιτρίνες καταστηµάτων, σε φωτισµό όψεων κτιρίων και γενικότερα
στον δηµόσιο φωτισµό (πλατείες, πάρκα, δρόµοι).
17
Κάτω από τη συνολική κεντρική ιδέα που διέπει τον σχεδιασµό ενός χώρου, και την τήρηση των βασικών αρχών της,
οι διάφορες ειδικότητες, µε την γνώση και εµπειρία τους στον εκάστοτε τοµέα, δίνουν τη δυνατότητα δηµιουργίας ενός
χώρου µε χαµηλά ενεργειακά δεδοµένα. Έτσι, για παράδειγµα, ο Μηχανολόγος-Ηλεκτρολόγος µηχανικός µπορεί
εξαρχής εφόσον απαιτείται η χρήση αυτοµατισµών να προδιαγράψει τα συστήµατα θέρµανσης-ψύξης και το
είδος/πλήθος καλωδιώσεων που απαιτούνται, ώστε να ενταχθούν στον σχεδιασµό από τα πρώτα στάδια (απαίτηση χώρου
για οριζόντιες και κατακόρυφες οδεύσεις µηχανολογικών εγκαταστάσεων και δικτύων). Αντίστοιχο παράδειγµα είναι
πώς ο Σύµβουλος φωτισµού µπορεί να προδιαγράψει τα συστήµατα φωτισµού και ελέγχου (σε συνεργασία µε τις Η/Μ
Εγκαταστάσεις) καθώς και φωτιστικά µε λαµπτήρες εξοικονόµησης ενέργειας, διατάξεις και αναλογίες ανοιγµάτων ώστε
να εντάσσονται στη συνολική αρχιτεκτονική φιλοσοφία.
δυνατότητα ή µη της εισόδου φυσικού και ηλιακού φωτός στον χώρο. Εφόσον στον χώρο όπου γίνεται η
φωτιστική µελέτη είναι εφικτό να εισέλθει το φυσικό φως και η χρήση του χώρου το επιτρέπει, η φιλοσοφία
του φωτισµού πρέπει να οργανώνεται µε τέτοιο τρόπο ώστε να µην δηµιουργούνται προβλήµατα όπως
θάµβωση, υψηλές θερµοκρασίες κ.λπ. και το φυσικό φως να εντάσσεται στη συνολική φωτιστική µελέτη και
σχεδιασµό.
Σηµείωση: Συχνά δίνεται η δυνατότητα στον σχεδιαστή φωτισµού, στον αρχιτέκτονα, στον διακοσµητή να παρέµβει και στον
σχεδιασµό των ανοιγµάτων του χώρου. Ο σχεδιασµός ή επανασχεδιασµός τους καθώς και ειδικές κατασκευές και στοιχεία
που σχεδιάζονται κατά περίπτωση, µπορούν να αποτελούν την καλύτερη λύση σε σχέση µε έτοιµα µοντέλα και κατασκευές
σκίασης, διάθλασης και «χειραγώγησης» του φωτός. Η φαντασία και η µελέτη στα ζητήµατα φυσικού φωτός και γενικότερα
στα ζητήµατα του φωτισµού είναι απαραίτητη για την ολοκληρωµένη αισθητική εικόνα ενός χώρου. Παράθυρα, φωταγωγοί,
φεγγίτες, skylights µπορούν να αποτελέσουν, εκτός από «πηγές φυσικού φωτός», εργαλεία στα χέρια του σχεδιαστή για
αναµόρφωση και επαναπροσδιορισµό του φωτισµένου χώρου (βλ. κεφάλαιο 11.2.1. Φυσικός Φωτισµός).

11.2.5. ΠΡΟΣΕΓΓΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΦΩΤΙΣΜΟ ΚΑΤΑ ΤΗ ∆ΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ

ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΥ – ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΩΝ

Έχοντας αναλύσει στα παραπάνω κεφάλαια τη φύση, τις έννοιες και τις ιδιότητες του φωτός, είναι θεµιτό
παρακάτω να συγκεντρωθούν αυτές οι γνώσεις και να παρουσιαστεί συγκεντρωτικά ο τρόπος προσέγγισης
του φυσικού και τεχνητού φωτός κατά τη διαδικασία σχεδιασµού. Μπορεί, ανάλογα των εκάστοτε χρήσεων
και λειτουργιών, το ισοζύγιο των παρακάτω βασικών αρχών προσέγγισης να µεταβάλλεται. Στο σύνολό της,
όµως, η οποιαδήποτε φωτιστική παρέµβαση - πρόταση πρέπει να εξετάζεται κάτω από ένα ποικίλο πρίσµα,
αναλύοντας ετερόκλητες χωρικές παραµέτρους.
Συνδυάζοντας τις έννοιες που παρουσιάζονται στο Κεφάλαιο 11.2.2.2. Αισθητικές - Τεχνικές Αρχές
Σχεδιασµού Φωτισµού, δηλαδή την Αρχιτεκτονική Ένταξη, την Οπτική Άνεση, το Οπτικό Έργο, την
Τοποθέτηση - Συντήρηση, το Κόστος τοποθέτησης και λειτουργίας και την Ενεργειακή απόδοση (που
αφορούν στο υπό σχεδιασµό φωτιστικό σύστηµα - µοντέλο) και έχοντας τα σχεδιαστικά δεδοµένα ενός
χώρου, αναλύεται ενδελεχώς το έργο και οι χωρικές του ποιότητες, ώστε να προκύψει η τελική πρόταση
φωτισµού.
Με τις αποφάσεις του για την εισαγωγή ή µη του φυσικού φωτός στον εσωτερικό χώρο, ο
Σχεδιαστής - Σύµβουλος φωτισµού προτείνει τις αναλογίες και τη διάταξη ανοιγµάτων και σκιάστρων
βασιζόµενος στον/στους προσανατολισµό/ούς του χώρου. Ο τόπος εποµένως (το περιβάλλον στο οποίο
βρίσκεται ο υπό µελέτη χώρος) επηρεάζει τις τελικές επιλογές φωτισµού. Ένας χώρος στο αστικό περιβάλλον
δεν αντιµετωπίζεται ταυτόσηµα µ’ έναν σε φυσικό περιβάλλον.
Η Αρχιτεκτονική ανάλυση και κατανόηση της φιλοσοφίας του χώρου και οι ιδέες και τα µηνύµατα
που περιέχονται στη σχεδιαστική δηµιουργία ενδείκνυται να λαµβάνονται σοβαρά υπόψη. Επίσης οι φόρµες,
τα υλικά και οι ιδιότητές τους, το χρώµα και το αρχιτεκτονικό στυλ οδηγούν τον σύµβουλο φωτισµού σε
προτάσεις τύπων φωτισµού, απόχρωσης, ποιοτήτων φωτός (Κεφ.11.2.2.3. Ιδιότητες Φωτισµού). Η ανταλλαγή
απόψεων και ιδεών µε τον αρχικό δηµιουργό του χώρου είναι απολύτως απαραίτητη για την αποσαφήνιση
των βασικών αισθητικών κριτηρίων.
Παράλληλα, η ενδεχόµενη χρήση και λειτουργία, καθώς και οι µελλοντικοί χρήστες είναι πολύ
σηµαντικά στοιχεία. Για παράδειγµα, είναι πολύ διαφορετική η προσέγγιση του φωτισµού ενός γραφειακού
χώρου από ό,τι ενός καταστήµατος. Το οπτικό έργο και οι ανάγκες φωτισµού διαφέρουν ανά χρήση και
επιβάλλεται η ικανοποίηση των εκάστοτε απαιτούµενων δεδοµένων, σύµφωνα µε τις σχεδιαστικές αρχές, τις
διεθνείς νόρµες και κανονισµούς τόσο σε ποσοτικό επίπεδο (επίπεδα lux) όσο και στην ποιοτική
παράµετρο18 (απόχρωση φωτισµού, δείκτης χρωµατικής απόδοσης κ.α.).

18
Η ποιοτική παράµετρος δεν σχετίζεται µόνο µε µετρήσιµα στοιχεία και αριθµούς. Η ποιότητα του φωτισµένου
περιβάλλοντος είναι πάντα συνάρτηση µιας σύνθετης αναζήτησης. Ψυχολογικές παράµετροι επηρεάζουν την εκτίµησή
του χρήστη για τις χωρικές ποιότητες. Η ποιότητα µιας εγκατάστασης φωτισµού σχετίζεται µε αξίες όπως η απόχρωση,
το χρώµα, η φωτεινότητα και η προσωπική εντύπωση. Η δηµιουργία ενός ποιοτικού χώρου µπορεί να εξαρτάται από 1)
την φωτεινότητα των επιφανειών και αντικειµένων, 2) την παρουσία οπτικών ερεθισµάτων και οπτικών θεµάτων, 3) την
ποιότητα της απόδοσης χρωµάτων, των υφών και των µορφολογικών στοιχείων του περιβάλλοντος, 4) τη θερµοκρασία
χρώµατος του φωτός, 5) τη συνολική αίσθηση ασφάλειας και άνεσης που αισθάνεται ο χρήστης, 6) την ευκολία και
ασφάλεια κίνησης, 7) την έλλειψη θάµβωσης, οπτικής όχλησης και φωτορρύπανσης. Η συνολική εντύπωση είναι ένας
συνδυασµός των παραπάνω αξιών που επηρεάζουν την προσωπική εντύπωση ενός χώρου. Ο σύµβουλος φωτισµού είναι
 Ένα εξίσου σηµαντικό στοιχείο της φωτιστικής πρότασης είναι η προτεινόµενη εγκατάσταση
φωτιστικών σωµάτων, συστηµάτων φωτισµού και ελέγχου τόσο σε επίπεδο τεχνικής, όσο και σε επίπεδο
αισθητικής. Τα φωτιστικά σώµατα εκτός από πηγές τεχνητού φωτός αποτελούν και αντικείµενα στον χώρο
(οπτικά ερεθίσµατα) µε δεδοµένη φόρµα, µορφή, χρώµα και αισθητική. Ταυτόχρονα, οι οποιεσδήποτε
προτάσεις επιβάλλεται να βασίζονται σε σύγχρονες τεχνολογίες, για λόγους ελαχιστοποίησης των
ενεργειακών απαιτήσεών τους και µεγιστοποίησης της διάρκειας ζωής τους.
Τέλος, µία σηµαντική παράµετρος στο σύνολο των προτάσεων σε ένα έργο είναι τα οικονοµικά
δεδοµένα του έργου. Ο συσχετισµός των φωτιστικών προτάσεων µε τα οικονοµικά δεδοµένα είναι άρρηκτος.
Βέβαια οποιαδήποτε εγκατάσταση είναι θεµιτό να εξετάζεται και µε κριτήρια ανταποδοτικότητας και
απόσβεσης σε βάθος χρόνου.
Όλα τα παραπάνω αποτελούν τα βήµατα µιας πολύπλοκης σχεδιαστικής διαδικασίας όπου υπεισέρχονται
ποικίλες παράµετροι που αφορούν την αισθητική, τη λειτουργία και την τεχνογνωσία. Είναι σίγουρο πως η
επιτυχής εξέλιξη και δηµιουργία ενός αρχιτεκτονικού έργου είναι αποτέλεσµα συµµετοχής πολλαπλών
ειδικοτήτων που προτείνουν και µελετούν κάτω από µία κυρίαρχη κεντρική ιδέα, ικανοποιώντας στο έπακρο τις
ανάγκες των χρηστών και των απαιτούµενων χωρικών ποιοτήτων.

Εικόνα 11.2.5.1. Ενδεικτική απεικόνιση των αξιών που διέπουν µια σχεδιαστική φωτιστική πρόταση. Τρόποι και µέθοδοι
προσέγγισης του φωτισµού σε δεδοµένο έργο. Πηγή: Αριστείδης Κλωνιζάκης.

Παρακάτω θ’ αναλυθεί ο φωτισµός σε κάποια παραδείγµατα γραφειακών χώρων, όπου θα

αναζητηθούν οι βασικές αρχές προσέγγισης και πρότασης των φωτιστικών παρεµβάσεων.
Στον χώρο γραφείων Evernote στην Καλιφόρνια (2013, Αρχιτέκτονες Studio O+A) παρατηρείται µια
ποικιλόµορφη αντιµετώπιση των φωτιστικών παρεµβάσεων, βασισµένη στη χρήση του εκάστοτε υποχώρου,
ικανοποιώντας τις ποσοτικές και ποιοτικές φωτιστικές ιδιότητες που απαιτούνται. Στους χώρους της
υποδοχής, η πρόταση του φωτισµού αποτελεί στοιχείο διακόσµησης παράλληλα µε τη χρηστική του αξία. Μια
τεθλασµένη κρεµαστή φωτιστική κατασκευή, εξοπλισµένη µε γραµµικούς λαµπτήρες φθορισµού (διάχυτου
φωτισµού) ενισχυόµενη µε κρεµαστά κυλινδρικά φωτιστικά στην οροφή πάνω από τον χώρο αναµονής
(φωτιστικά άµεσου κατευθυνόµενου φωτός) αποδίδουν τα απαιτούµενα επίπεδα φωτός στον χώρο,
δηµιουργώντας παράλληλα ένα ενδιαφέρον και άνετο οπτικό αποτέλεσµα.

υπεύθυνος για τη µελέτη και την ενσωµάτωσή αυτών των αξιών στην τελική πρόταση µέσω του σχεδιασµού και των
επιλογών του. (Κλωνιζάκης Α., (2015). The Concept in Lighting through the Design Procedure. Πρακτικά Συνεδρίου
BalkanLight 2015, Αθήνα, Μουσείο Ακρόπολης).
Εικόνα 11.2.5.2. Kάτοψη Ισογείου και 4ου ορόφου των γραφείων Evernote. Πηγή: Studio O+A.
Εικόνα 11.2.5.3. H υποδοχή των γραφείων Evernote όπου διακρίνεται η ελεύθερη κρεµαστή φωτιστική κατασκευή. Πηγή:
Studio O+A. Φωτογράφος Jasper Sanidad.

Στους χώρους κίνησης, τα επίπεδα φωτός είναι ικανοποιητικά για ασφαλή µετακίνηση και το φως
προκύπτει από κυλινδρικά κρεµαστά φωτιστικά στην οροφή. Ενδιαφέρον αποτελεί η χρήση ροηφόρου ράγας
µε κινητά σποτ στον χώρο µετακίνησης έξω από τα ατοµικά γραφεία (εικόνες 11.2.5.4, 11.2.5.5) όπου
δηµιουργούνται φωτεινές εντάσεις από τα σποτ, προσδίδοντας ένα ενδιαφέρον οπτικό αποτέλεσµα (εφέ). Οι
κλειστοί ατοµικοί χώροι εργασίας εξοπλίζονται µε φωτιστικά ενταγµένα (εγκιβωτισµένα - ένθετα) στην
ψευδοροφή, τα οποία έχουν διάχυτο φωτιστικό αποτέλεσµα (λαµπτήρες φθορισµού) µε ικανοποιητικά επίπεδα
έντασης φωτός στο επίπεδο εργασίας. Στους ανοικτού τύπου χώρους εργασίας έχει προταθεί µια διάταξη από
επιµήκη γραµµικά φωτιστικά φθορισµού, τοποθετηµένα στην οροφή. Το συγκεκριµένο σύστηµα φωτισµού
παρέχει ικανοποιητικά επίπεδα φωτός στην επιφάνεια εργασίας διατηρώντας παράλληλα τη δυνατότητα
µεταβλητότητας του χώρου (ελεύθερη διάταξη), αφού στο σύνολο της επιφάνειας του χώρου αποδίδεται
οµοιόµορφος φωτισµός. Παράλληλα, διακρίνεται ο χώρος κίνησης, ο οποίος φωτίζεται µε χαµηλότερα
επίπεδα φωτός από εγκιβωτισµένα φωτιστικά µικρής διατοµής και άµεσου διάχυτου φωτισµού. (Εικόνα
11.2.5.6). Τέλος, ενδιαφέρον προκαλεί ο φωτισµός στον χώρο χαλάρωσης - τραπεζαρίας. Μια διάταξη
κρεµαστών διακοσµητικών φωτιστικών µε έµµεση φωτεινή ροή προς την οροφή δηµιουργεί ένα ευχάριστο
και άνετο περιβάλλον. Ο θερµός φωτισµός ανακλώµενος από την οροφή δηµιουργεί σηµείο οπτικής εστίασης
στις τραπεζαρίες. (Εικόνα 11.2.5.7). Χαρακτηριστικό στοιχείο του συγκεκριµένου γραφειακού χώρου είναι
πως οι ηλεκτροµηχανολογικές εγκαταστάσεις σε άλλους χώρους εντάσσονται και εγκιβωτίζονται στις οροφές
(ειδικότερα στους ανοικτούς και κλειστούς χώρους εργασίας) και σε άλλους χώρους (χώροι κίνησης και
στάσης) είναι εµφανείς.

Εικόνα 11.2.5.4. Οι χώροι κίνησης-κλιµακοστάσια των γραφείων Evernote όπου διακρίνονται τα φωτιστικά οροφής,
καθώς και η ροηφόρος ράγα µε σποτ έξω από τα ατοµικά-κλειστά γραφεία του άνω επιπέδου (πάνω αριστερά). Πηγή:
Studio O+A. Φωτογράφος Jasper Sanidad.
Εικόνα 11.2.5.5. Ο φωτισµός στο εσωτερικό των ατοµικών-κλειστών γραφείων (διάχυτος – οροφής) και οι φωτιστικές
εντάσεις από την ράγα µε τα σποτ εξωτερικά αυτών, στον χώρο κίνησης. Πηγή: Studio O+A. Φωτογράφος Jasper Sanidad.

Εικόνα 11.2.5.6. Ο χώρος γραφείων µε ελεύθερη κάτοψη και το γραµµικό σύστηµα οµοιόµορφου διάχυτου φωτισµού στην
οροφή. Πηγή: Studio O+A. Φωτογράφος Jasper Sanidad.
Εικόνα 11.2.5.7. Ο χώρος προσωπικού – τραπεζαρία, όπου έχει προταθεί ένα σύστηµα διακοσµητικών κρεµαστών
φωτιστικών µε την κύρια φωτεινή τους ροή προς την οροφή. Ο έµµεσος φωτισµός του χώρου δηµιουργεί την αίσθηση της
χαλάρωσης και της άνεσης. Πηγή: Studio O+A. Φωτογράφος Jasper Sanidad.

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες από τα γραφεία της εταιρείας Evernote στην Καλιφόρνια.
http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/020c294284/?raw=1

Στον χώρο των γραφείων Zazzle (2013, Studio O+A) στην Καλιφόρνια παρουσιάζεται µια φωτιστική
σύνθεση που εναρµονίζει το φυσικό φως µε τις τεχνητές πηγές φωτός, καλύπτοντας τις ανάγκες φωτισµού των
διαφορετικών χώρων. Αξιοσηµείωτη είναι η ένταξη της σχεδιαστικής φιλοσοφίας του φωτισµού στη συνολική
φιλοσοφία του χώρου. Χαρακτηριστικό παράδειγµα είναι ο γραµµικός φωτισµός στους χώρους κίνησης που
εναρµονίζεται µε τη γραµµική σχεδιαστική απόδοση στοιχείων του χώρου, των επενδύσεων και των
διακοσµητικών εφαρµογών. (Εικόνα 11.2.5.9).

Εικόνα 11.2.5.8. Κατόψεις των γραφειακών χώρων Zazzle. Πηγή: Studio O+A.
Εικόνα 11.2.5.9. Συνδυασµός γραµµικών φωτιστικών και γραµµικών στοµίων κλιµατισµού µε γραµµικά διακοσµητικά
στοιχεία και µοτίβα (σε τοίχο και δάπεδα) που διαµορφώνουν έναν δυναµικό χώρο. Ο φωτισµός και κλιµατισµός σ’ αυτήν
την περίπτωση υποδηλώνει και την κατεύθυνση. Χαρακτηριστική είναι και η εισχώρηση άπλετου φυσικού φωτός από τα
µεγάλα ανοίγµατα της όψης. Πηγή: Studio O+A. Φωτογράφος Jasper Sanidad.

Εικόνα 11.2.5.10. Ο χώρος συσκέψεων αποτελεί χώρο µέσα σε χώρο. Η αντιµετώπιση του φωτισµού είναι τέτοια ώστε να
δηµιουργείται ευχάριστο και φιλικό περιβάλλον µε τη χρήση περισσότερο διακοσµητικών φωτιστικών. Τα γραµµικά
φωτιστικά οροφής µε γραµµικούς λαµπτήρες φθορισµού ενεργούν ενισχυτικά δηµιουργώντας τη δυνατότητα πολλαπλών
σεναρίων. Πηγή: Studio O+A. Φωτογράφος Jasper Sanidad.
Εικόνα 11.2.5.11. Χώροι συγκέντρωσης/συσκέψεων οι οποίοι λούζονται µε άπλετο φυσικό και ηλιακό φως. Αποτελούν
«προσωρινή» θέση εργασίας και για τον λόγο αυτό µπορεί και εισέρχεται το ηλιακό φως από τα ανοίγµατα της οροφής. Ο
διακοσµητικός χαρακτήρας των φωτιστικών, µε διάχυτο φως, προσδίδει µια άνετη και φιλική ατµόσφαιρα. Πηγή: Studio
O+A. Φωτογράφος Jasper Sanidad.
Εικόνα 11.2.5.12. ∆ιακρίνεται (στ’ αριστερά) ο φωτισµός σε χώρο κλειστού-ατοµικού γραφείου όσο και σε χώρους
ανοιχτού τύπου θέσεων εργασίας (στα δεξιά). Στην πρώτη περίπτωση χρησιµοποιούνται φωτιστικά γραµµικά διάχυτου
φωτισµού, ενώ στην περίπτωση του ανοιχτού τύπου ένα σύστηµα φωτιστικών µε διάχυτο φωτισµό για πλήρη οµοιοµορφία.
Ο χώρος κίνησης αποτελεί συνδετήριο χώρο µε χαµηλότερα επίπεδα φωτός. Χαρακτηριστική η εγκατάσταση των
ηλεκτροµηχανολογικών δικτύων που προσδίδουν βιοµηχανικό ύφος στον χώρο. Πηγή: Studio O+A. Φωτογράφος Jasper
Sanidad.

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες από τα γραφεία της εταιρείας Zazzle στην Καλιφόρνια.
http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/bfdb1b7d07/?raw=1

Ένα χαρακτηριστικό επίσης παράδειγµα ένταξης του φωτισµού και των ηλεκτροµηχανολογικών
δικτύων στην αρχιτεκτονική ιδέα αποτελούν τα γραφεία της Ολλανδικής Πρεσβείας στην Αθήνα (GFRA
Architecture). O χαρακτηριστικός χειρισµός βιοµηχανικών υλικών µε έµφαση στη λεπτοµέρεια του
σχεδιασµού µε αντικείµενα design, έργα τέχνης και στοιχεία χρώµατος, δηµιουργεί έναν ιδιαίτερο
επαγγελµατικό χώρο. Η άµεση επαφή των θέσεων εργασίας µε το εξωτερικό περιβάλλον και το φυσικό φως
συντελεί στη δηµιουργία ενός ευχάριστου αποτελέσµατος.
Εικόνα 11.2.5.13. Ο σχεδιασµός της οροφής. ∆ιακρίνεται η χωροθέτηση – πρόταση των φωτιστικών σωµάτων. Πηγή:
GFRA Architecture.

Εικόνα 11.2.5.14. Η αναρτηµένη οροφή (ενιαία επιφάνεια, αριστερά η σχεδιαστική λεπτοµέρειά της) πίσω από την οποία
διακρίνονται ηλεκτροµηχανολογικές εγκαταστάσεις και τα γραµµικά φωτιστικά σώµατα γενικού φωτισµού. Στις θέσεις
εργασίας τοποθετούνται φωτιστικά σώµατα µε έλεγχο από τον εργαζόµενο. Πηγή: GFRA Architecture. Φωτογραφία:
Παναγιώτης Βουµβάκης.
Εικόνα 11.2.5.15. Η αναρτηµένη οροφή δίνει την εντύπωση ενός ενιαίου στοιχείου «φιλτράροντας» την οπτική πληροφορία
των ηλεκτροµηχανολογικών εγκαταστάσεων και φωτισµού. Αριστερά στην εικόνα διακρίνεται ένα «κλειστό» καθιστικό
σηµείο συνάντησης η συνεργασίας. Τα µαλακά υλικά του αποτρέπουν στο µέγιστο την ανάκλαση του ήχου. Πηγή: GFRA
Architecture. Φωτογραφία: Παναγιώτης Βουµβάκης.

Εικόνα 11.2.5.16. Η διάτρητη αναρτηµένη οροφή (αριστερά) µειώνει την αντήχηση στον χώρο βελτιώνοντας το ηχητικό
περιβάλλον. ∆εξιά διακρίνεται ένα κινητό υφασµάτινο διαχωριστικό (υψηλές ιδιότητες ηχοαπορρόφησης) το οποίο εκτός
από οπτικό και ηχητικό εν µέρει όριο, αποτελεί ψυχολογικό στοιχείο διαχωρισµού λειτουργιών. Πηγή: GFRA Architecture.
Φωτογραφία: Παναγιώτης Βουµβάκης.
Εικόνα 11.2.5.17. Το τραπέζι συγκέντρωσης/συσκέψεων και ο χώρος ξεκούρασης/αναµονής χαρακτηρίζονται από µια
περισσότερη ελεύθερη χρήση τόσο στις µορφές και τα υλικά όσο και στα φωτιστικά σώµατα. Πηγή: GFRA Architecture.
Φωτογραφία: Παναγιώτης Βουµβάκης.

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες από τα γραφεία της ολλανδικής πρεσβείας στην Ελλάδα.
http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/c0935808ac/?raw=1

Σ’ έναν γραφειακό χώρο µικρότερης κλίµακας Okdl (2009, Αρχιτέκτονας Αριστ. Κλωνιζάκης) οι
διαφορετικοί χειρισµοί κατά τον σχεδιασµό φωτισµού µπορούν να προσφέρουν ποικίλα φωτιστικά σενάρια
ώστε να ικανοποιούν τις εκάστοτε φωτιστικές ανάγκες. Στο συγκεκριµένο έργο, ο διάχυτος έµµεσος φωτισµός
(γραµµικά συστήµατα led), προσφέρει ικανοποιητικά επίπεδα φωτός στον χώρο για µετακίνηση (µεσαία
ένταση φωτός) και, σε συνδυασµό µε σηµειακό φωτισµό από κινητά φωτιστικά σώµατα, αυξοµειώνονται οι
εντάσεις στα επιθυµητά επίπεδα έντασης στις επιφάνειες εργασίας και στον χώρο γενικότερα. Ένα τέτοιο
µοντέλο φωτιστικής σχεδιαστικής φιλοσοφίας αναλύεται στο υποκεφάλαιο 11.2.3. Φωτισµός και Χρήσεις-
Γραφειακοί χώροι.

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/3afb62da9e/?raw=1

Εικόνα 11.2.5.18. Στον συγκεκριµένο χώρο η ένταξη των φωτιστικών σωµάτων σε εσοχή – «ράφι» προσδίδει διάχυτο
έµµεσο φωτισµό ικανοποιητικό για ένα ευχάριστο περιβάλλον. Η ενίσχυση των επιπέδων φωτός γίνεται µε κινητά φωτιστικά
στις θέσεις εργασίας ώστε να ικανοποιούνται τα υψηλότερα απαιτούµενα επίπεδα φωτισµού στην επιφάνεια εργασίας.
Πηγή: www.lighting-architecture.com, Αρχιτέκτονας: Αριστ. Κλωνιζάκης.

Τέλος αξίζει να σηµειωθεί πως ο φωτισµός µπορεί να παίξει σηµαντικό ρόλο στη συνολική προβολή
µιας εταιρείας όπως διαφαίνεται στο παράδειγµα των γραφείων της Faisal Islamic Bank and Cultural
Centre στο Σουδάν (Coop HIMMELB(L)AU©, Wolf D. Prix & Partner ZT GmbH). Η οργανική δυναµική
φόρµα του κελύφους µεταµορφώνεται κατά τη διάρκεια της νύχτας σ’ έναν δυναµικό σχεδιασµό αυτόφωτων
οπών (ανοίγµατα που εισάγουν φυσικό φως κατά τη διάρκεια της ηµέρας) µεταφέροντας µια διαφορετική
εικόνα γεµάτη κίνηση. Ο έγχρωµος νυκτερινός φωτισµός στο κτίριο του Εκδοτικού Οίκου Μεταίχµιο στην
Αθήνα (Μανώλης Αναστασάκης 2007) µεταβάλλει την όψη του κτιρίου τονίζοντας εµφατικά τις οριζόντιες
περσίδες σκίασης σε µια σαφώς κατακόρυφη όψη, εντείνοντας παράλληλα την παρουσία του κτιρίου στο
νυκτερινό περιβάλλον.

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/cddb90a0d6/?raw=1

Εικόνα 11.2.5.19. Η δυναµική µεταµόρφωση της εικόνας του κτιριακού κελύφους βασίζεται στην διαφορετική απόδοση των
οπών (ανοιγµάτων) κατά την ηµέρα (επάνω) και τη νύχτα (κάτω). Κατά τη διάρκεια της ηµέρας οι οπές επιτρέπουν στο
φυσικό φως να εισχωρεί στον εσωτερικό χώρο, ενώ κατά τη διάρκεια της νύχτας το εσωτερικό τεχνητό φως εξέρχεται
δηµιουργώντας δυναµικούς σχηµατισµούς και µια αυτόφωτη όψη. Πηγή: Studio COOPHIMELB(L)AU©.

Εικόνα 11.2.5.20. Στην τοµή διακρίνεται το διάτρητο κέλυφος που επιτρέπει την είσοδο του φυσικού φωτός. Πηγή: Studio
COOPHIMELB(L)AU©.
Εικόνα 11.2.5.21. Το κτίριο γραφείων του Εκδοτικού Οίκου Μεταίχµιο στην Αθήνα (2007) µεταµορφώνεται τη νύχτα µε
τον έγχρωµο τεχνητό φωτισµό. Πηγή: Αρχιτεκτονικό Γραφείο Μανώλη Αναστασάκη.

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/cddb90a0d6/?raw=1

 Κριτήρια αξιολόγησης

Κριτήριο αξιολόγησης 1
Αναζητήστε και περιγράψετε τους τύπους φωτισµού (άµεσος, έµµεσος, συγκεντρωτικός κλπ) στους
γραφειακούς χώρους Evernote και Zazzle (Αρχιτέκτονες Studio Ο+Α). Αναγνωρίζετε ταυτόσηµους τρόπους
εισαγωγής των φωτιστικών προτάσεων για χώρους όµοιας λειτουργίας - χρήσης ανάµεσα σε αυτούς του δύο
Γραφειακούς χώρους;

Απάντηση/Λύση
Ο Φωτισµός παίζει ουσιαστικό ρόλο και στα δύο παραδείγµατα τόσο από χρηστικής άποψης όσο και από
αισθητικής άποψης. Γενικότερα, το φωτιστικό µοντέλο που διακρίνεται και στις δύο περιπτώσεις για τους
χώρους µε θέσεις εργασίας είναι παρεµφερές. Γενικός φωτισµός, άµεσος και διάχυτος µέσω γραµµικών
συστηµάτων µε λαµπτήρες φθορισµού αποδίδει τα απαιτούµενα ποσοστά φωτός στους χώρους ανοικτής
διάταξης γραφείων ώστε να επιτελείται σε ικανοποιητικό βαθµό το οπτικό έργο. Στους χώρους εισόδου και
στους χώρους συγκέντρωσης / συσκέψεων το φωτιστικό µοντέλο που χρησιµοποιείται από τους δηµιουργούς
βασίζεται σε µια ελεύθερη διάταξη, περισσότερο διακοσµητικών φωτιστικών και συνθέσεων από φωτιστικά
σώµατα άµεσης και έµµεσης φωτεινής ροής (εικόνες 11.5.2.3, 11.2.5.9, 11.2.5.10 και 11.2.5.11). Με τις
συγκεκριµένες επιλογές στους χώρους αυτούς αποδίδεται ένας λιγότερο αυστηρός – γραφειακός χαρακτήρας,
περισσότερο οικείος και φιλικός για τον επισκέπτη - εργαζόµενο. Το συναίσθηµα αυτό, βέβαια, εντείνεται και
µε την εισαγωγή του φυσικού φωτός ειδικά στο παράδειγµα του γραφειακού χώρου Ζazzle. Οµοιότητες
µεταξύ των δύο γραφειακών χώρων επίσης παρουσιάζονται στον τρόπο επίλυσης του φωτισµού των
γραφειακών χώρων κλειστού τύπου (ατοµικά γραφεία µε περισσότερη ιδιωτικότητα). Και στις δύο
περιπτώσεις χώρων παρατηρείται η χρήση - τοποθέτηση φωτιστικών διάχυτου και άµεσου φωτισµού από
λαµπτήρες φθορισµού τοποθετηµένους στην οροφή. Μια βασική διαφορά παρουσιάζεται στην επίλυση του
φωτισµού των διαδρόµων και των ενδιάµεσων σηµείων σύνδεσης, όπως τα κλιµακοστάσια µεταξύ χώρων
κύριας χρήσης. Στην περίπτωση του χώρου Evernote η χρήση σηµειακού και συγκεντρωτικού φωτισµού από
σποτ σε ράγες αποτελεί το βασικό χειρισµό του φωτισµού (εικόνες 11.2.5.4 και 11.2.5.5). Τα µετακινούµενα
σποτ µε περιστρεφόµενες κεφαλές µε ποικίλες στοχεύσεις του φωτεινού κώνου αποδίδουν στον χώρο
ικανοποιητικά επίπεδα φωτός, παρουσιάζοντας στο σύνολό τους µια περισσότερο ελεύθερη διάταξη και
διάσπαρτα φωτιστικά εφέ. Αντιθέτως, στον γραφειακό χώρο Zazzle στους συγκεκριµένους χώρους
µετακίνησης και στους ενδιάµεσους χώρους ο φωτισµός ακολουθεί ένα περισσότερο «σχεδιασµένο» και
δυναµικό µοτίβο βασισµένο σε ευθείες φωτεινές – φωτιστικές γραµµές και γραµµικές διατάξεις φωτιστικών
σωµάτων (εικόνες 11.2.5.8 και 11.2.5.12).

Κριτήριο αξιολόγησης 2
Περιγράψετε την ένταξη του φωτισµού (γενικός και σηµειακός) και των ηλεκτροµηχανολογικών δικτύων
στην Αρχιτεκτονική φιλοσοφία του χώρου, στην αισθητική διαµόρφωσή του και στο οπτικό έργο στον χώρο
γραφείων της Ολλανδικής πρεσβείας (GFRA Architecture). Πώς τα χρησιµοποιηµένα υλικά σε επιφάνειες
τοίχων, δάπεδα και οροφή συντελούν στην ηχητική ποιότητα του εσωτερικού χώρου;

Απάντηση/Λύση
Η συνολική ατµόσφαιρα που χαρακτηρίζει τον χώρο γραφείων της Ολλανδικής πρεσβείας βασίζεται στη
χρήση σύγχρονων υλικών όπως το µέταλλο, το βιοµηχανικό δάπεδο, οι στιλπνές επιφάνειες καθώς και
ουδέτερων σχετικά χρωµάτων (λευκό - γκρι) εκτός κάποιων σηµείων έντασης, όπου χρησιµοποιείται χρώµα
και εντείνεται το οπτικό ενδιαφέρον του θεατή. Ο σύγχρονος τρόπος σχεδιασµού, κατά κάποιο τρόπο ο
βιοµηχανικός χαρακτήρας του σχεδιασµένου περιβάλλοντος, αποτελεί ένα ιδιαίτερο δείγµα προσαρµογής των
ηλεκτροµηχανολογικών δικτύων και του φωτισµού στη συνολική φιλοσοφία του χώρου. Η µεταλλική
επιφάνεια, κρεµασµένη σε απόσταση από την πραγµατική οροφή του χώρου, δηµιουργεί κατάλληλο διάκενο
στο οποίο τοποθετούνται τα ηλεκτροµηχανολογικά δίκτυα και τα φωτιστικά σώµατα. Η πυκνότητα του
συγκεκριµένου µεταλλικού πλέγµατος επιτρέπει στο τεχνητό φως (γενικός άµεσος φωτισµός γραµµικών
λαµπτήρων φθορισµού) να διαπερνά τη µεταλλική επιφάνεια φωτίζοντας τον χώρο και τις επιφάνειες
εργασίας. Παράλληλα, µέσω της προοπτικής και της πυκνότητας του µεταλλικού πλέγµατος εµποδίζεται το
βλέµµα από τη συνεχή οπτική επαφή µε τις µηχανολογικές εγκαταστάσεις (εικόνες 11.2.5.14 και 11.2.5.15),
δίνοντας την εντύπωση µιας ενιαίας µεταλλικής επιφάνειας στην οροφή. Ο σηµειακός φωτισµός πάνω στις
θέσεις εργασίας (γραφεία) αποτελεί εργαλείο στην ευχέρεια και ανάγκη του εκάστοτε εργαζόµενου για
περισσότερο ή λιγότερο ποσό φωτός (εικόνα 11.2.5.14), αναλόγως των επιπέδων φυσικού φωτός που
εισέρχεται από τα ανοίγµατα. Ενδιαφέρον στοιχείο του φωτιστικού µοντέλου αποτελεί η ελεύθερη διάταξη
και τοποθέτηση των γραµµικών φωτιστικών φθορισµού (άµεσου και γενικού φωτός) στο σηµείο της εισόδου
(κάτοψη εικόνα 11.2.5.13 και εικόνα 11.2.5.16). Σε αντίθεση µε τους υπόλοιπους χώρους, όπου ο φωτισµός
πίσω από το µεταλλικό πλέγµα διατάσσεται σε κάνναβο, στο σηµείο της εισόδου και των χώρων συσκέψεων
όπου τοποθετείται λευκή –περισσότερο συµπαγής οροφή- τα φωτιστικά τοποθετούνται εµφανή, σε ελεύθερη
διάταξη, δηµιουργώντας µια οπτική και σχεδιαστική ποικιλοµορφία. Όσον αφορά τα χρησιµοποιηθέντα υλικά
και τον εξοπλισµό, χαρακτηριστική είναι η χρήση διάτρητης ψευδοροφής – ηχοαπορροφητικού πάνελ στον
χώρο εισόδου και στους χώρους συσκέψεων, που µειώνει χαρακτηριστικά τις ηχητικές ανακλάσεις στον
εσωτερικό χώρο. Επίσης σηµαντικό στοιχείο στη δηµιουργία ενός ποιοτικά ηχητικού περιβάλλοντος παίζει η
χρήστη ηχοαπορροφητικών υλικών, όπως το χυτό ελαστοµερές δάπεδο και τα υφάσµατα στα µεταβλητά
διαχωριστικά στοιχεία (εικόνα 11.2.5.16) και σε έπιπλα-χώρους συνεργασίας (εικόνα 11.2.5.15).

Βιβλιογραφία
Aizlegood M.E., (1993). Innovative Daylighting Systems: An Experimental Evaluation. Lighting Research and
Technology.
Antonelli, P. (ed), (2001).Workspheres: Design and Contemporary Work Styles. N. York: The Museum of
Modern Art.
Baker N., Steemers K., (2002). Daylight Design of Buildings. London: James & James Ltd.
Bοyce, P.R., (2003). (2nd ed.) Human Factors in Lighting. Boca Raton, FL: CRC Press.
Michel, L., (1996). Light: the Shape of Space: Designing with Space and Light. New York, NY [u.a.]: Wiley.
Steffy,G., (2008). (3rd ed.). Architectural Lighting Design. London: John Wiley and Sons.
Tregeza P., Loe D., (2014). (2nd ed.) The Design of Lighting. New York: Routledge, Taylor and Francis.
Winchip, S. M., (2011). (2nd ed.). Fundamentals of Lighting. New York: Fairchild Books.
Αλεξανδρή Ελ., Αξαρλή Κλ., Γράψας Κ., ∆ηµούδη Αρ., Λαµπροπούλου Ελ., Χρονάκη Ελ., 2010-(2011).
Υπουργείο Περιβάλλοντος Ενέργειας και Κλιµατικής Αλλαγής – Υ.Π.Ε.Κ.Α., Ειδική Γραµµατεία
Επιθεώρησης Περιβάλλοντος και Ενέργειας, Ειδική Υπηρεσία Επιθεωρητών Ενέργειας, ΤΕΧΝΙΚΟ
ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΕΛΛΑ∆ΑΣ, Τεχνική Οδηγία ΤΕΕ (Τ.Ο.ΤΕΕ) 20702-5/2010.
Ανδρεαδάκη, Ε., (2006). Βιοκλιµατικός Σχεδιασµός – Περιβάλλον και Βιωσιµότητα. Θεσσαλονίκη: University
Studio Press.
Βean, R., (2004). Lighting: Interior and Exterior. Boston, MA: Elsevier/Architectural Press.
Γεωργιάδου, Ζ., (2005). ∆οµικά και ∆ιακοσµητικά υλικά. Αθήνα: Ίων.
Ευθυµιάτος, ∆.,(2007). Ακουστική και Κτιριακές Εφαρµογές. Αθήνα: Παπασωτηρίου.
Κιτσινέλης, Σ., (2007). Τεχνητές πηγές φωτός. Αθήνα: Στέλλα Παρίκου & ΣΙΑ ΟΕ.
Κοντορήγας, Θ., (2006). Φωτισµός και Aρχιτεκτονική. Θεσσαλονίκη: Κτίριο.
Τόσκα, Θ., (2008). Αρχιτεκτονικό χρώµα. Θεωρία και σχεδιασµός + Παράρτηµα. Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός
Οίκος Αδελφών Κυριακίδη Α.Ε.
Τσινίκας Ν., (2005). Ακουστικός Σχεδιασµός Χώρων. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
 12. ΤΑ ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΤΟ ΧΡΩΜΑ
Σύνοψη
Στο κεφάλαιο 12 που ακολουθεί, παρουσιάζονται οι διαφορετικές «σκηνογραφίες» που προκύπτουν από τη
χρήση σύγχρονων ή καθιερωµένων υλικών, τα οποία χρησιµοποιούνται στην επιδερµίδα των εσωτερικών
χώρων γραφείων. Αναλύεται η σηµαντικότητα της υφής των υλικών και η χρήση του χρώµατος, ως συνθετικών
παραγόντων που επιδρούν καταλυτικά στη διαµόρφωση του συνολικού αισθητικού αποτελέσµατος και της
εικονογραφικής ταυτότητας των χώρων.

Προαπαιτούµενη γνώση
Η προαπαιτούµενη γνώση αφορά κυρίως το 3ο µέρος του βιβλίου: Κεφάλαια: 9 «Η συνθετική διαδικασία» και
11 «Οι εγκαταστάσεις», καθώς και το Κεφάλαιο 7 «Το βιοκλιµατικό ή περιβαλλοντικά φιλικό γραφείο» σχετικά
µε τα δοµικά και διακοσµητικά υλικά και τις ιδιότητες τους.

12.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

«Το Χρώµα στην Αρχιτεκτονική δεν είναι ένα διακοσµητικό επίχρισµα. Το Χρώµα στην Αρχιτεκτονική
συνεργάζεται µε την κατασκευαστική διάρθρωση και είναι ένας σηµαντικός συντελεστής ώστε ο κάθε χώρος να
γίνεται ένα αναντικατάστατο ∆οχείο Ζωής. Γιατί η Αρχιτεκτονική δουλεύεται και µε το χρώµα». Άρης
Κωνσταντινίδης (1992)1. Στη σηµερινή εποχή η καθοριστική αυτή αντίληψη του ελληνικού µοντερνισµού για
τη χρήση του χρώµατος φαίνεται να υποχωρεί σε µια πιο ελεύθερη διαδικασία, που απελευθερώνει
συµβολικές, υποκειµενικές, νοητικές αισθητικές ερµηνείες στη χρήση του χρώµατος. Τίποτε όµως δεν µπορεί
να αναιρέσει τη σηµασία των σχεδιαστικών χειρισµών που τοποθετεί το χρώµα ως βασική κατεύθυνση,
καθοριστική του σχεδιασµού των χώρων και ανάδειξης της γεωµετρίας των στοιχείων του.
Η αντίληψη του χώρου µέσω των αισθήσεων, δίνει πληροφορίες που επιβεβαιώνονται από την όραση
µε κύριο χαρακτηριστικό της το χρώµα και την υφή των επιφανειών. Το χρώµα χαρακτηρίζεται από τον
τόνο2, τη χροιά3, την ένταση4, τη φωτεινότητα5 και την ποιότητα (απόχρωση, καθαρότητα κλπ). Για να
υπάρξει όµως η οπτική αντίληψη του χρώµατος, θα πρέπει να υπάρχει και το φως- φυσικό και τεχνητό, το
οποίο οδηγεί στην αντίληψη και την οπτικοποιηµένη εµπειρία του τρισδιάστατου χώρου. Ο Αριστοτέλης
παρατήρησε ότι το φως περνώντας ή αντανακλώντας σ’ ένα αντικείµενο, είτε µείωνε την ένταση του, είτε
σκοτείνιαζε και έτσι αντιµετώπισε το χρώµα ως ένα φαινόµενο που αναδύεται από τη µεταφορά από την
φωτεινότητα στη σκοτεινότητα. Θεώρησε λοιπόν το χρώµα ως µια µείξη, παράθεση ή υπέρθεση του µαύρου και
του άσπρου χρώµατος. Παρόλη την ύπαρξη πολλαπλών επιπέδων ανάγνωσης των χρωµάτων σ’ έναν χώρο µε
φυσικές διαστάσεις, µε τον συσχετισµό της φυσιολογίας της ανθρώπινης όρασης, µε ψυχολογικές και
υποκειµενικές παραµέτρους, η ακριβής περιγραφή του χρώµατος και του φωτός αποτελεί µια εξαιρετικά
σύνθετη διαδικασία, που σχεδόν καθίσταται ανέφικτη, γιατί πάντα υπεισέρχονται στοιχεία που δεν µπορούν
να ειπωθούν µε λέξεις, παρά µόνο να γίνουν αισθητά διαµέσου µιας υποκειµενικής, βιωµατικής αντίληψης. Σ’
αυτό οφείλεται και το γεγονός ότι άλλη περιγραφή θα δώσει ένας φυσικός για το χρώµα και το φως, άλλη

1
Κωνσταντινίδης Α., (1992). Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής. Ηµερολογιακά Σηµειώµατα (1937- 1990). Αθήνα:
Εκδόσεις Άγρα, 10-6-1988, σελ. 333.
2
Ο τόνος διακρίνει ένα ανοικτό και ένα σκούρο χρώµα. Ο τόνος ενός χρώµατος οφείλεται στο ύψος και την ταχύτητα
του µήκους κύµατος του. Οι µικρές ταχύτητες αντιστοιχούν σε σκούρα χρώµατα, οι µεγάλες σε ανοιχτά. Τόσκα Θ. Φ.,
(2008). Αρχιτεκτονικό Χρώµα: Θεωρία και Σχεδιασµός. Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη Α.Ε., σελ. 11.
3
Η ένταση, ως ιδιότητα αναφέρεται στην καθαρότητα και τη διαύγεια που διαθέτει. Καθαρά θεωρούνται τα βασικά
χρώµατα και τα παράγωγά τους (κατ’ άλλους συµπληρωµατικά τους): κόκκινο, κίτρινο, µπλε, πράσινο, πορτοκαλί,
ιώδες.
4
Η χροιά, διακρίνει το ένα χρώµα από το άλλο και καθορίζεται από το επικρατέστερο µήκος κύµατος του χρώµατος που
εξετάζεται. Τόσκα Θ. Φ., ό.π. σελ. 11.
5
Η φωτεινότητα (L) µετριέται σε κλίµακα από 0-24, όπου στο 0 αντιστοιχεί το λευκό, στο 24 το µαύρο χρώµα µε
ενδιάµεσες τιµές για όλα τα υπόλοιπα χρώµατα. Τόσκα Θ. Φ., ό.π. σελ. 66.

1
ένας βιολόγος και άλλη ένας σχεδιαστής χώρου, προσπαθώντας ωστόσο όλοι να περιγράψουν διαφορετικές
πλευρές ενός οπτικού φαινοµένου, που αναφέρεται µόνο στη φυσιολογία του ανθρώπινου µατιού και κατά
συνέπεια µόνο στις ανθρώπινες κατασκευές. Η περιγραφή και η απόδοση της σηµασίας των χρωµάτων, µε
δάνεια από διαφορετικές µορφές τέχνης και αισθητικής, απασχόλησαν φιλοσόφους, όπως τον Καντ6, µε την
κριτική της αισθητικής θεώρησης του χρώµατος (1790/1978), τον Γκαίτε7 µε τη διατύπωση µιας θεωρίας
χρωµάτων (1801-10/1970), τον Hegel8 µε την αναφορά του συστήµατος δηµιουργίας χρωµατικής αρµονίας
στην αισθητική του και την περιγραφή της δύναµης των χρωµάτων (1830/1975), τον Wittgestein9 µε τις
παρατηρήσεις του πάνω στο χρώµα (1950/1978), τον Adorno10 µε παρατηρήσεις για το χρώµα βασισµένες
στη µουσικολογία (1981), τον Barthes11 (1985) ο οποίος εισαγάγει την ιδέα της εξαφάνισης του χρώµατος, µε
το αντι-χρώµα, τον Derrida12 (1986) µε την αλήθεια του χρώµατος. H γλώσσα του χρώµατος έχει διατυπωθεί
και επαναδιατυπωθεί, σε πολυάριθµα κείµενα µε πολλούς τρόπους, και ίσως ένα από τα µεγαλύτερα διλήµµατα
στην ορολογία που έχει χρησιµοποιηθεί, είναι ο τρόπος που ορίζονται τα χρώµατα κι οι τόνοι τους, κι αυτό διότι
το χρώµα δεν µπορεί να περιγραφεί και να εξεταστεί µε λεκτικά σχήµατα και διατυπώσεις.
Το χρώµα στην Αρχιτεκτονική ακολουθεί διαλεκτικά δίπολα που κινούνται ανάµεσα στην
πολυχρωµία και τη µονοχρωµία, στη χρωµατική καθαρότητα και την τονικότητα, την εκφραστική µεταφορά
της φόρµας και τις απεικονιστικές χρωµατικές ποιότητες, την αρµονία και την αντίθεση, την ουδετερότητα
και τη χρωµατική ταυτότητα. Η ίδια η φωτεινότητα, η χροιά και η ένταση των χρωµάτων επηρεάζεται από το
σκούρο ή φωτεινό περιβάλλον, τα γειτονικά χρώµατα, τη χρωµατική απόδοση του φωτισµού. (∆ες σχετικά
Κεφάλαιο 11, Πίνακα 11.2.2.3.3.2. Κατηγοριοποίηση δείκτη χρωµατικής απόδοσης των φωτεινών πηγών κατά
CIE). Έτσι, όπως σηµειώνεται από την Θεανώ Φάννυ Τόσκα (2008) στην περιγραφή της εντύπωσης της
αντίθεσης, ένα σκούρο περιβάλλον µε τον κατάλληλο φωτισµό εντείνει τη φωτεινότητα ενός χρώµατος, ενώ
το ίδιο χρώµα σε φωτεινό περιβάλλον φαίνεται σκουρότερο. Επιπρόσθετα µπορεί να διαφοροποιηθεί η
χρωµατικότητα (δηλαδή ο βαθµός κορεσµού), µικραίνοντας σε χρωµατικώτερο περιβάλλον της ίδιας χροιάς,
µεγαλώνοντας σε λιγότερο χρωµατικό περιβάλλον και αυξάνοντας τον κορεσµό του χρώµατος σε περιβάλλον
αντίθετου χρώµατος. Επίσης η χροιά αλλάζει, όταν το χρώµα συνυπάρχει µε γειτονικά συµπληρωµατικά
χρώµατα: ένα πορτοκαλί κάθισµα κιτρινίζει δίπλα σε έναν ιώδη τοίχο, ή κοκκινίζει δίπλα σε πράσινο τοίχο13.
Τα δοµικά και διακοσµητικά υλικά που χρησιµοποιούνται στους χώρους, σ’ αυτό το πλαίσιο
εξετάζονται όχι µε τις ιδιότητες και την συµπεριφορά τους στις κτιριακές κατασκευές, θέµα που άλλωστε έχει
συζητηθεί σε προηγούµενα κεφάλαια, συσχετιζόµενο µε την ποιότητα του περιβάλλοντος και την υγεία των
χρηστών, αλλά µε την εικόνα τους και ειδικά την υφή των επιφανειών που παράγουν. Μια από τις πιο
σηµαντικές θέσεις στις αισθητικές χρωµατικές θεωρίες είναι το διαφορετικό µέσον που «φέρει» το χρώµα. Η
υφή, η µατιέρα, η διαφάνεια των υλικών επηρεάζουν τις ποιότητες των χρωµάτων ανάλογα µε την ανάκλαση ή
την απορρόφηση του φυσικού ή τεχνητού φωτός. Για παράδειγµα µια στιλπνή επιφάνεια ανακλά περισσότερο
φως και µεγαλύτερη ένταση χρωµάτων από µια αντίστοιχη θαµπή ή πορώδη επιφάνεια. (∆ες σχετικά
Κεφάλαιο 11, Πίνακα 11.2.2.3.2.1. Ενδεικτικοί συντελεστές ανάκλασης χρωµάτων). Το ποσοστό ανάκλασης
διαφέρει σε µεγάλο βαθµό, όχι µόνο ανάλογα µε την υφή του υλικού, αλλά και µε τη χρωµατικότητα και τη
φωτεινότητα των χρωµάτων.
Για την επιστηµονική µελέτη, παρά τα υποκειµενικά γνωρίσµατα που χαρακτηρίζουν τα χρώµατα,
έχουν διατυπωθεί κατά διαστήµατα, διαφορετικά µετρικά συστήµατα, στα οποία ταξινοµούνται και
κατατάσσονται αυτά, µε κριτήριο τον τόνο, την καθαρότητα και την ένταση που έχουν. Τα κυριότερα
χρωµατικά συστήµατα ή διαφορετικά χρωµατικοί χώροι, σύµφωνα µε την Τόσκα (2008) είναι ο χρωµατικός
κύκλος του Ostwald, η χρωµατική πυραµίδα του Lambert, η χρωµατική σφαίρα του Runge, ο χρωµατικός κύβος
του Benson, το εννεαµερές αρµονικό τρίγωνο του Goethe, το χρωµατικό βιβλίο του Munshell, ο χρωµατικός
άτλαντας του Hesselgren, το φυσικό χρωµατικό σύστηµα (NCS), το σύστηµα CIE (Commission International de

6
Kant I., (1978). Meredith J. C., (trans). The critique of Judgement. Oxford: Oxford University Press.
7
Goethe J. W., (1970). Eastlake Ch. L., (trans). Theory of Colors. Cambridge, Mas.: MIT Press.
8
Hegel G. W. F., (1975). Knox T. M. (trans). Aesthetics. Oxford: Clarendon.
9
Wittgestein L., (1978). McAlister L., Schattle M., (trans). Remarks on Color. Berkeley: University California Press.
10
Adorno T., W., (1981). Livingstone R., (trans). In search of Wagner. London: NLB.
Adorno T., W., (1981). Weber S., & Sh., (trans). Prisms. Cambridge, Mas.: MIT Press.
11
Barthes R., (1985). The Responsibility of Forms. N. York: Hill & Wang.
12
Derrida J., (1981). Johson B., (trans.). Dissemination. Chicago: University of Chicago.
Derrida J., (1986). Bennington G., McLeon I.,(trans.). The Truth in Painting. Chicago: University of Chicago.
13
Τόσκα Θ. Φ., ό.π. σελ. 95.

2
l’ Eclairage, δες Κεφάλαιο 11). Από αυτά τα επικρατέστερα και χρήσιµα σε αρχιτεκτονικούς
τονικούς χειρισµούς είναι
ο χρωµατικός κύκλος του Ostwald στον οποίο τα χρώµατα κατατάσσονται σε θερµά (κίτρινο µε πορτοκαλί
τόνους, πορτοκαλί, κόκκινο, βιολέ), συµπληρωµατικά (γειτονικά χρώµατα του χρωµατικού κύκλου), βασικά
(κόκκινο, κίτρινο, µπλε), παράγωγα
γωγα (που παράγονται από την ανάµειξη των βασικών: ιώδες, πράσινο,
πορτοκαλί). (Εικόνα 12.1.1.). Το χρωµατικό βιβλίο του Munshell είναι το µοναδικό σύστηµα µε
απεριόριστη χρωµατική περιοχή, πράγµα που σηµαίνει ότι πρακτικά οι χρήστες µπορούν να χρησιµοποιήσουν
απεριόριστες χρωµατικές αποχρώσεις και ποιότητες.
ποιότητε Η ταξινόµηση των χρωµάτων γίνεται µε βάση την
απόχρωση, τη φωτεινότητα και τη χρωµατική καθαρότητα, σε µια ενοποιηµένη τρισδιάστατη κατάταξη µε τη
µορφή χρωµατικού στερεού. (Εικόνα
Εικόνα 12.1.2). Το φυσικό χρωµατικό σύστηµα,, είναι το πρώτο σύστηµα που
περιγράφει τις χρωµατικές ποιότητες ως αποτέλεσµα της αντιληπτικής εµπειρίας. Κάθε σύστηµα
σύ έχει ως στόχο
να δηµιουργήσει προδιαγραφές προσδιορισµού των χρωµάτων και περιγραφής της θέσης κάθε χρώµατος µέσα
στον εκάστοτε χρωµατικό χώρο µε δισδιάστατη απεικόνιση των στοιχείων που το απαρτίζουν,
απαρτίζουν εκτός από τον
τρισδιάστατο χώρο του Munshell.. Έτσι,
Έτσι, η σηµαντικότερη δυσκολία αυτών των διαφορετικών χρωµατικών
χώρων είναι η µετατροπή των προδιαγραφών από τον ένα χώρο στον άλλο. Εξίσου σηµαντική είναι και η
µεταφορά των χρωµάτων στον πραγµατικό τρισδιάστατο χώρο µε τοπικό προσανατολισµό και διαφορετικές
πηγές φωτισµού.

Εικόνα 12.1.1. Ο χρωµατικός κύκλος του Ostwald.

Πηγή:: "BYR color wheel" by The original uploader was Sakurambo at English Wikipedia - Transferred from
en.wikipedia o Commons. Transfer was stated to be made by User:nopira. Licensed under CC BY-SA
BY 3.0 via Commons -
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:BYR_color_wheel.svg#/media/File:BYR_color_wheel.svg

3
Εικόνα 12.1.2. Ο χρωµατικός κύκλος του Munshell.
Πηγή: Αριστερά "MunsellColorWheel" by Thenoizz - Own work. Licensed under CC BY 3.0 via Commons -
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:MunsellColorWheel.svg#/media/File:MunsellColorWheel.svg
∆εξιά:"Munsell 1929 color solid" by SharkD - Own work. Licensed under CC BY-SA 3.0 via Commons -
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Munsell_1929_color_solid.png#/media/File:Munsell_1929_color_solid.png

12.2. ΤΟ ΧΡΩΜΑ ΣΤΟΥΣ ΧΩΡΟΥΣ ΓΡΑΦΕΙΩΝ

Το χρώµα έχει διαχρονικά λειτουργήσει στον σχεδιασµό εσωτερικών χώρων γραφείων ως ένα από τα βασικά
χαρακτηριστικά της χωρικής κατασκευής. Η οπτικοποίηση της σχεδιαστικής ιδέας που πραγµατώνεται στον
αρχιτεκτονικό χώρο χρησιµοποιεί ως βασικά της συστατικά το χρώµα και τα υλικά, για να προκαλέσει τη
βιωµατική συµµετοχή των χρηστών, για ν’ αφηγηθεί µια ιστορία, να ορίσει µια ταυτότητα, να συνδέσει
ανόµοια στοιχεία, να κατασκευάσει τελικά µια σκηνογραφία που µετατρέπει αυτήν την ιδέα σε υλοποιηµένο
χώρο. Στην αµφίδροµη σχέση που αναπτύσσεται ανάµεσα στον χώρο και τους χρήστες του θα
παρατηρούσαµε ότι οι φωτιζόµενες επιφάνειες των υλικών και το χρώµα τους είναι φορείς άµεσων
οπτικών εντυπώσεων και µηνυµάτων, διεγείρουν συναισθηµατικές αντιδράσεις, εισάγουν συνθήκες
οικειότητας ή απόστασης, ενισχύουν ή αδυνατίζουν το βάρος των µορφών, υπαινίσσονται πολιτιστικές
και ιδεολογικές αξίες. Στην ανάγνωσή τους ο θεατής διαβλέπει την εταιρική ταυτότητα- χρωµατικά ή ως
φόρµα, συναισθάνεται τα µηνύµατα που εκπέµπονται, οδηγείται από τις συµβολικές αξίες σε
συναισθηµατικές τοποθετήσεις και αντιλαµβάνεται βιωµατικά τις χωρικές ποιότητες που έχουν εγκατασταθεί.
Ο ρυθµός, η εναλλαγή των χώρων, η σύνδεση µε φόρµες ή χρώµατα που παραπέµπουν στο φυσικό
περιβάλλον, η έκπληξη µιας απρόσµενης παρέµβασης, η αιχµηρότητα, η καµπυλότητα, η σταθερότητα, η
επανάληψη, η ένταση ή ο τονισµός ενός χρώµατος, η ουδετερότητα, η στιλπνότητα, η τραχύτητα κ.ά
αποτελούν τα µέσα µε τα οποία δηλώνονται οι ιδέες και η εταιρική κουλτούρα, µεταδίδονται το ύφος και η
ατµόσφαιρα, ορίζονται τα χωρικά χαρακτηριστικά συναισθηµατικές εννοήσεις. Αν αναλογιστούµε εµπειρικές
µελέτες που έχουν αναφερθεί και οι οποίες αξιολογούν την περιβαλλοντική άνεση και ποιότητα στον χώρο
εργασίας, θα διαπιστώσουµε εκ νέου ότι η ψυχολογική άνεση των χρηστών, τοποθετείται στην κορυφή των
απαιτήσεων και κατά συνέπεια το χρώµα στους χώρους ως συστατικό της, παρόλο που συχνά δεν
αξιολογείται ως τέτοιο, λειτουργεί µ’ έναν τρόπο άµεσο, αστάθµητο και υποκειµενικό και επηρεάζει άµεσα τη
βιωµατική σχέση των χρηστών µε το εργασιακό τους περιβάλλον. (∆ες Κεφάλαιο 2, ∆ιάγραµµα 2.2.1).
Ιστορικά στη σύγχρονη εποχή, το αρχιτεκτονικό χρώµα στον εσωτερικό χώρο εξετάστηκε για πρώτη
φορά συστηµατικά το 1937, σε µια σειρά έξη άρθρων του Amédée Ozenfant, ο οποίος σε συνεργασία µε τον
Le Corbusier, δηµιούργησαν µια αρχιτεκτονική και εικαστική τάση, που την ονόµασαν Πουρισµό (purism).
Τα άρθρα του αυτά δηµοσιεύτηκαν στο περιοδικό Architectural Review, διαβάστηκαν ιδιαίτερα από

4
αρχιτέκτονες και επηρέασαν τη χρήση του χρώµατος στην αρχιτεκτονική του µοντερνισµού. Σε αυτά
περιγράφει µια µεθοδολογία χρωµατικών επιλογών, επιχειρώντας να συνδέσει τα χρώµατα µε τις ψυχολογικές
τους επιδράσεις «τη δύναµη των χρωµατικών συνθέσεων, που βασίζονται στο περιεχόµενο των χρωµατικών
τόνων, χωρίς να αµελούµε την υλικότητα των χρωµάτων»14. Η σειρά όµως αυτών των άρθρων (που αποτελούν
κατά την άποψή µας ιστορικά, τη µόνη ολοκληρωµένη προσέγγιση για το αρχιτεκτονικό χρώµα στον
εσωτερικό χώρο των κτιρίων) που προαναγγέλθηκαν και γράφτηκαν σταδιακά, δεν φαίνεται να µπορεί να
περιγράψει µε σαφήνεια τον τρόπο που επιλέγονται τα χρώµατα από τους σχεδιαστές ή την επιρροή τους
στους χρήστες, γεγονός που ισχύει διαχρονικά. Ακόµη και πονήµατα προσανατολισµένα σ’ αυτό το
γνωσιολογικό περιεχόµενο δεν µπορούν ν’ αποφύγουν τις γενικές τοποθετήσεις, επικεντρώνονται σε
παρουσιάσεις χρωµατικών συστηµάτων και καταλήγουν σε περιγραφική µελέτη περιπτώσεων. Η αλήθεια
είναι ότι το χρώµα στον χώρο εργασίας είναι µια πολυπαραµετρική γνωστική περιοχή που συνδέεται µε τον
τόπο, τις κλιµατικές συνθήκες και τα υλικά που χρησιµοποιούνται, τον προσανατολισµό και τις συνθήκες
φωτισµού, τις πολιτισµικές παραδόσεις, το κοινωνικό περιβάλλον, το κοινό αναφοράς, τους σχεδιαστικούς
και λειτουργικούς στόχους, τα πρότυπα και το περιεχόµενο της εργασίας, την εταιρική ταυτότητα και τα
µηνύµατα που προδιαγράφονται να µεταφέρονται, την αναγνωρισιµότητα, την αισθητική τοποθέτηση και τα
χωρικά στοιχεία, τις υποκειµενικές επιλογές και τη δηµιουργία συνθηκών άνεσης για τον µέσο όρο των
χρηστών. Ο τρόπος που αυτά τα αλληλένδετα χαρακτηριστικά επικοινωνούνται και επηρεάζουν τους χρήστες
των χώρων (εργαζόµενους, πελάτες, επισκέπτες, συνεργάτες) παραµένει ασαφής, εφόσον δεν υπάρχουν
ολοκληρωµένες εµπειρικές έρευνες µε συγκεκριµένα συµπεράσµατα.
Έτσι, η διαδικασία της επιλογής χρωµάτων στον αρχιτεκτονικό χώρο είναι µια διεργασία στην οποία
περιέχονται και αναδεικνύονται διαφορετικά στοιχεία σε κάθε περίπτωση. Για παράδειγµα αποτελούν
συστατικό της κεντρικής ιδέας (concept), (εικόνα 12.2.1), δηλώνουν την αισθητική τοποθέτηση στον
σχεδιασµό, συνδέονται µε ιστορικές κοινωνικές συνθήκες, λειτουργούν ως σύµβολα (εικόνα 12.2.2),
χαρακτηρίζουν το ύφος, τον χαρακτήρα και την προσωπικότητα του σχεδιαστή15. (Εικόνα 12.2.3).
Περιγράφουν µε µεγάλη σαφήνεια την εταιρική ταυτότητα ή την υπαινίσσονται και δηµιουργούν συνθήκες
παγκόσµιας αναγνωρισιµότητας της. (Εικόνες 12.2.4, 12.2.5). Μια από τις κυριότητες πηγές έµπνευσης και
προέλευσης των χρωµάτων διαχρονικά απετέλεσε το φυσικό περιβάλλον, πολλές φορές µε την ίδια την
παρουσία φυσικών στοιχείων στον δοµηµένο χώρο, ή συνηθέστερα µε την υπόµνηση τους µε πράσινες ή
γαιώδεις αποχρώσεις (εικόνα 12.2.6). Τα ίδια τα στοιχεία στον χώρο, τα οποία χρωµατίζονται ή διατηρούν το
φυσικό τους χρώµα, διαφέρουν από εποχή σε εποχή, σε υλικά, σε µέγεθος- µεγάλες ή µικρότερες επιφάνειες
τοίχων, δαπέδων, οροφών, έπιπλα, διαχωριστικά, κουρτίνες κ.ά., χαρακτήρα και βαρύτητα. (Εικόνες 12.2.7,
12.2.8). Συνδέονται µε τον διάκοσµο, την πρωτοτυπία, την οπτική διέγερση, την ψυχολογική άνεση, την
οικειότητα, ή ακόµη τον λειτουργικό ή χωρικό προσδιορισµό. (Εικόνες 12.2.9, 12.2.10). ∆ηλώνουν την
εταιρική κουλτούρα και τα µηνύµατα που αυτή µεταφέρει. (Εικόνες 12.2.11, 12.2.12). Ακόµη
χρησιµοποιούνται ως πρακτικά µέσα «οπτικών διορθώσεων» αποστάσεων και µεγεθών (ύψος, πλάτος
µήκος)16. (∆ιάγραµµα 12.1).

14
Ozenfant Α., (1937). Color solidity. Architectural Review. Σελ. 243.
15
Πολλοί διακεκριµένοι σχεδιαστές, όπως η Florence Knoll, επιλέγουν ως χρωµατική ταυτότητα ένα χρώµα που τους
χαρακτηρίζει. Έτσι η Knoll συνδυάζει το τριανταφυλλόξυλο, το τηκ, το µάρµαρο και τον γυαλισµένο χάλυβα, µε
υφάσµατα στο ιδιαίτερο «κόκκινο χρώµα της Knoll». O Marberry S., (1994). Color in the Office: Design Trends from
1950-1990. N. York: Van Nostrand Reinhold.
16
Σε εµπειρικές προσεγγίσεις χρησιµοποιούνται «συνταγές», οι οποίες για παράδειγµα σ’ έναν χώρο µεγάλου ύψους,
προτείνουν ένα σκούρο χρώµα στο ταβάνι, που µειώνει αυτή την αίσθηση, σ’ έναν διαµήκη χώρο προτείνουν έναν τοίχο
έντονου χρώµατος στην απόληξη της µακριάς πλευράς του, για να έρθει πιο κοντά στον θεατή, σ’ έναν χώρο χαµηλού
ύψους, ανοιχτόχρωµη οροφή κ.ο.κ.

5
∆ιάγραµµα 12.1. Παράµετροι που επηρεάζουν την επιλογή υλικών και χρωµάτων στη σχεδιαστική διαδικασία.
Πηγή: © Ζωή Γεωργιάδου.

6
Εικόνα 12.2.1. Στο γραφείο Maguire Partners, που διαµορφώθηκε από το αρχιτεκτονικό γραφείο του Clive Wilkinson η
κεντρική ιδέα του σχεδιασµού βασίζεται στην υπόµνηση της εικόνας του φυσικού περιβάλλοντος και της τοπικής
κουλτούρας των ακτών της Νότιας Καλιφόρνιας. (∆ες Κεφάλαιο 3.2.2). Το σχεδιαστικό αφήγηµα περιλαµβάνει αφενός
την πλαστική έκφραση του περιβάλλοντος µε δύο µορφές καµπύλων κατασκευών οροφής και διαχωριστικών στοιχείων,
αφετέρου χρωµατική κλίµακα που κινείται ανάµεσα σε τόνους γαλάζιου και ανοικτού πράσινου σε διαφανή διαχωριστικά.
Κι’ αυτό σ’ έναν γενικά λευκό εσωτερικό χώρο, µε θερµό γκρίζο, γκριζογάλαζο και γκριζοπράσινο στα δάπεδα των
επιµέρους λειτουργικών περιοχών. Η οροφή σε άλλα σηµεία είναι λευκή και σε άλλα αφήνεται εµφανής η αρχική κατασκευή
µε ανεπίχριστο σκυρόδεµα. Η µοναδική διαφοροποιηµένη περιοχή είναι η κουζίνα στην οποία όλα τα στοιχεία έχουν το
χρώµα της κίτρινης ώχρας, το οποίο επίσης αναφέρεται στον φυσικό περιβάλλοντα χώρο. Οι τόνοι του γαλάζιου και του
πράσινου (µε µικρό βαθµό κορεσµού) υποστηρίζουν την κεντρική ιδέα, σε διαφανή στιλπνά ή αδιαφανή θαµπά στοιχεία και
εκφράζουν την ατµόσφαιρα, την κίνηση και τη ροή του νερού στις ακτές, είτε µε τη διαφάνεια τους, είτε µε το
γκριζάρισµα τους. Φωτογράφος Benny Chan, Fotoworks

Εικόνα 12.2.2. Τα κεντρικά γραφεία του Facebook στην Καλιφόρνια. Ο χώρος χαλάρωσης και αναµονής βρίσκεται
µπροστά σε έναν τοίχο καλυµµένο µε «γκράφιτι», που παριστάνει ένα φερµουάρ που ανοίγει, αποκαλύπτοντας έναν νέο
τεχνολογικά κόσµο. Σ’ αυτό το κεντρικό στοιχείο περιλαµβάνονται µια σειρά µηνύµατα, µε αποδέκτες τους επισκέπτες του
χώρου. Κατά πρώτον το περιεχόµενο του εταιρικού προϊόντος- η κοινωνική δικτύωση και η δηµιουργία on –line
κοινοτήτων, η άµεση επικοινωνία, η διάδραση ανάµεσα στους χρήστες. Κατά δεύτερον η χρήση του γκράφιτι, ενός
αντισυµβατικού εικαστικού µέσου που συνδέεται µε τον δηµόσιο χώρο, µε την εφήµερη εκφραστική µορφή του, συνδέεται

7
νοητά µε την κοινότητα των χρηστών, τη συνεχή εξέλιξη της, τη δηµοσιοποίηση των απόψεων και την άρνηση των
συµβατικών µέσων επικοινωνίας. Το δεσπόζον µπλε χρώµα που παραπέµπει σε ρούχο µε ύφασµα τζιν (το διαδεδοµένο,
καθηµερινό, αλλά και για κάθε περίπτωση, νεανικό ρούχο) συνδυάζεται µε πορτοκαλί φερµουάρ (το παράγωγο χρώµα του),
χρησιµοποιείται ως υποδεσπόζον χρώµα17 µαζί µε το φωτεινό κίτρινο και µεταφέρεται σε µικρές λεπτοµέρειες και στα
µεταλλικά δικτυωτά καθίσµατα του Harry Bertoia, που είναι η δεύτερη εκδοχή καθίσµατος σ’ αυτόν τον χώρο.

Εικόνα 12.2.3. Η Florence Knoll, επέλεξε ως σχεδιαστική «υπογραφή» της, ένα κόκκινο χρώµα που κυρίως παρήγαγε σε
υφάσµατα και έγινε γνωστό ως το «κόκκινο χρώµα της Knoll». Σ’ αυτόν τον εσωτερικό χώρο που σχεδιάστηκε το 1960 σε
κτίριο του Eero Saarinen και του Frank Stanton (γνωστό ως Black Rock) στεγάζονται τα κεντρικά γραφεία της CBS στην
Ν. Υόρκη. Η Knoll χειρίστηκε αυτόν τον χώρο µε µια ανορθόδοξη µονοχρωµατική αντίληψη, µε κόκκινο χρώµα σε
διαφορετικά υλικά και κορεσµό (κόκκινο ξύλο, βαθυκόκκινες βοηθητικές επιφάνειες εργασίας, ρόδινη ανοικτή µοκέτα,
υφασµάτινη ταπετσαρία καθισµάτων στο κόκκινο χρώµα της Knoll κ.ά.) και υφές (φυσική υφή λουστραρισµένου ξύλου,
βελούδινη υφή υφασµάτων, λακαρισµένη ξύλινη επιφάνεια κ.ά.). Φωτογραφία προερχόµενη από το αρχείο της Knoll (Knoll
archives).

17
Η Τόσκα ιεραρχεί το χρώµα στους χώρους σε: δεσπόζον (κύριο χρώµα), υποδεσπόζον (συνοδεύον χρώµα), τόνους
(πινελιές αντίθετης χρωµατικότητας από του κυρίως και του υποδεσπόζοντος χρώµατος), παύσεις (µικρές αχρωµατικές
επιφάνειες). Τόσκα Θ. Φ., ό.π. σελ. 137.

8
Εικόνα 12.2.4. Στα γραφεία της Google στο Λονδίνο σ’ ένα ουδέτερο λευκό περιβάλλον χρησιµοποιούνται καθαρά βασικά
χρώµατα (κόκκινο, κίτρινο, µπλε), τα ίδια µ’ αυτά του εταιρικού της λογότυπου. Στον χώρο κυριαρχούν οι φωτεινές λευκές
επιφάνειες (τοίχοι, οροφές, δάπεδα) µε το κόκκινο χρώµα να υπερτερεί έναντι των άλλων βασικών χρωµάτων (κίτρινου,
µπλε). Ενδιαφέρον παρουσιάζει η χρήση αυτής της διεθνούς ταυτότητας συνδεδεµένης µε τον χαρακτηριστικό κόκκινο
τηλεφωνικό θάλαµο, ένα σήµα κατατεθέν τοπικής- εθνικής ταυτότητας. Σχεδιαστής Scott Brownrigg.

Εικόνα 12.2.5. Η υποδοχή στα γραφεία της Sony Playstation. Τα ψυχρά χρώµατα στους τοίχους διαφοροποιούνται µε τον
φωτισµό που τροποποιεί προς την ψυχρή εντύπωση, ακόµη και την εικόνα του ζεστού ξύλινου πατώµατος. Η υποδοχή και
µέρος της επένδυσης της ηµιδιαφανούς τοιχοποιίας µε καµπύλες φόρµες είναι κατασκευασµένα από πολυµεθακρυλικό
µεθύλιο (perspex), το οποίο µε την στιλπνή του επιφάνεια και τον τεχνητό φωτισµό παραπέµπει στην φαντασιακή εντύπωση
των παιχνιδιών µε playstation. Τα ίδια τα καθίσµατα υπαινίσσονται µε την πλαστική τους φόρµα την κονσόλα του
προϊόντος ενώ και τα διαφανή αιωρούµενα τραπεζάκια συµβάλλουν στον χαρακτήρα της εικονικής πραγµατικότητας που
µεταφέρει ο χώρος. Στο βάθος ένα ξύλινο διαχωριστικό, µε καµπύλη µορφή, αποδίδει ως γήινη πύλη, το πέρασµα στους
υπόλοιπους χώρους του κτιρίου, µια και πίσω του τοποθετούνται οι ανελκυστήρες. Σχεδιαστές Fletcher, Priest Architects,
Λονδίνο.

9
Εικόνα 12.2.6. Το γραφείο another.com στεγάζεται στο Λονδίνο σε µια παλιά αποθήκη χαλιών, κοντά στο Central park. Η
κεντρική ιδέα του σχεδιασµού του βασίζεται στην εισαγωγή της εικόνας του πάρκου στον εσωτερικό χώρο, τόσο µε τη
χρήση ενός τµήµατος φυτεµένου µε φυσικό γρασίδι-
γρασίδι το φυσικό πράσινο χρώµα είναι το δεσπόζον χρώµα στο χώρο, όσο και
µε τη χρήση ενός καθίσµατος - κούνιας. Τα υλικά που έχουν χρησιµοποιηθεί είναι,
είναι πλην του φυσικού γρασιδιού, ξύλινο
δρύινο πάτωµα και διαχωριστικά
τικά από κυψελωτό πολυκαρβονικό υλικό, που επιτρέπει φωτεινότητα µε φυσικό φωτισµό στον
εσωτερικό χώρο και οπτικό περιορισµό. Σχεδιάστρια Marta Nowicka.

Εικόνα 12.2.7. Η εταιρεία QVC δραστηριοποιείται στην δορυφορική ραδιοτηλεόραση

ραδιοτηλε και την πώληση αγαθών. Το
ακρωνύµιο της αντιπροσωπεύει τη φράση ποιότητα, αξία, εξυπηρέτηση (Quality, Value, Convenience).
Conv Στα γραφεία της
στην Ιαπωνία, χρησιµοποιήθηκε µιαα χρωµατική προσέγγιση µε διµερείς,
δι τριµερείς ή τετραµερείς ζώνες µε λωρίδες θερµών
κορεσµένων χρωµάτων (πορτοκαλί, κόκκινο, βιολέ, ροζ) που τοποθετούνται µε τρόπο ώστε, ώστε να εντείνουν τη διαµήκη
διάσταση του χώρου και ν’ αναδείξουν τα επίπεδα, εναλλασσόµενα µε λευκές ζώνες - παύσεις. Στην απόληξη αυτής της
µακριάς χρωµατιστής διαδροµής, τοποθετείται µια γκρίζα
γκρίζα επιφάνεια µε το λογότυπο της εταιρείας, µε κόκκινο χρώµα
διάφορο του χρησιµοποιηµένου στις λωρίδες. Στην επιφάνεια του λογότυπου οδηγούν δύο λευκές φωτεινές λωρίδες-
λωρίδες στο
δάπεδο και στην οροφή. Σ’ αυτόν τον χειρισµό ανατρέπονται τρεις στερεότυπες αρχές: η χρωµατική ουδετερότητα των
διαδρόµων, ο µη τονισµός του µήκους από τις διαστάσεις του χώρου, όταν αυτό κυριαρχεί,
κυριαρχεί και η χρήση των «βαρύτερων»
χρωµάτων στο δάπεδο που εδράζεται και των «ελαφρύτερων» στην οροφή. Σχεδιασµός αρχιτεκτονικό γραφείο Gensler,
οµάδες από το San Francisco και το Tokyo.
Tokyo

10
Εικόνα 12.2.8. Η χαρούµενη πολυχρωµία στο Αρχιτεκτονικό γραφείο (Second Home) SelgasCano στο Λονδίνο µε
διαφορετικές ποσότητες βασικών και παράγωγων χρωµάτων (θερµά και ψυχρά), δηµιουργεί ένα ευχάριστο, διεγερτικό
περιβάλλον. Το δεσπόζον χρώµα είναι το χαρακτηριστικό ψυχρό κίτρινο των σχεδιαστών, που διαφοροποιείται σε
γυαλιστερές επιφάνειες βιοµηχανικού δαπέδου ή θαµπές ηχοµονωτικές πλάκες οροφής, αποκτώντας ένταση ή
εσωτερικότητα αντίστοιχα. Συνδυάζεται µε µικρές έντονες ψυχρές µπλε και πράσινες πινελιές, πορτοκαλί, ροζ, κόκκινο,
λευκές και γκρίζες παύσεις και εναλλαγές στιλπνών µεταλλικών επιφανειών, που αντανακλούν το φως, και θαµπών
δαπέδων µε ψυχρό γκρίζο χρώµα. Το χρώµα στα δάπεδα ορίζει λειτουργικές περιοχές- στάσεις, ανοικτή και κλειστή
συνεργασία, ατοµική εργασία, χαλάρωση. Στον χώρο υπάρχει επίσης σε άφθονες πινελιές το φυσικό πράσινο των
πολυάριθµων φυτών που συµβολίζουν τη «νέα θεώρηση της φύσης και του ανθρώπου µέσα σ’ αυτήν» όπως προσδιορίζουν
οι σχεδιαστές. (∆ες Κεφάλαιο 3.2.4). Φωτογραφία: Iwan Baan.

Εικόνα 12.2.9. Το χρώµα στην εταιρεία Halcrow (∆ες Κεφάλαιο 3.3.2) χρησιµοποιείται για να εννοήσει λειτουργίες. Σε
κάθε όροφο υπάρχει ένα δεσπόζον χρώµα που τον σηµατοδοτεί. Στο ισόγειο και τον 1ο όροφο το δεσπόζον χρώµα για τις
κοινόχρηστες λειτουργίες είναι το κόκκινο πορτοκαλί. Σε όλους τους υπόλοιπους ορόφους (2ος -5ος) µε ουδέτερο περιβάλλον
(λευκές οροφές και διαχωριστικά, γκρίζα µοκέτα στο δάπεδο µε διαχωρισµό ως ήσυχη µονόχρωµη επιφάνεια στον χώρο
εργασίας και ανήσυχη στον διάδροµο), οι περιοχές µε χρώµα είναι οι χώροι συνεργασιών. Σ’ αυτούς τοποθετούνται
γυάλινα διαχωριστικά µε κορεσµένο χρώµα και δάπεδο µε έγχρωµη µοκέτα ίδιου χρώµατος πολύ µικρότερου κορεσµού.
Έτσι ο 2ος όροφος χαρακτηρίζεται από το τυρκουάζ µπλε, ο 3ος από το µωβ βιολέ, ο 4ος από το πράσινο κίτρινο, ο 5ος από
το κόκκινο. Σχεδιασµός M. Moser & associates.

11
Εικόνα 12.2.10. Τα υλικά που χρησιµοποιήθηκαν για το γραφείο Suppose Design Office στο Τόκυο είναι φυσικά
ξαναχρησιµοποιηµένα υλικά – ξύλινες σανίδες που διαµόρφωσαν τα πατώµατα, τα τραπέζια εργασίας, τις βιβλιοθήκες και
τους καθιστικούς πάγκους. Στο διαµέρισµα όπου στεγάστηκε το γραφείο, καθαιρέθηκαν τα επιχρίσµατα των τοίχων και των
οροφών, αποκαλύπτοντας τόσο τον φέροντα οργανισµό από οπλισµένο σκυρόδεµα, όσο και τµήµατα τοιχοποιιών µε
στοιχεία αυτόκλειστου κυψελωτού σκυροδέµατος. Η ιδέα που µεταφέρεται στη διαχείριση του χώρου και των κατασκευών
του είναι ότι οι σχεδιαστές προτάσσουν επιλογές φυσικών ανακυκλωµένων υλικών, φιλικών προς τον άνθρωπο και το
περιβάλλον µε το δικό τους φυσικό χρώµα.

Εικόνα 12.2.11. Στο γραφείο CISE (Centro Internacional Santader Emprendimiento) στο Santader στην Ισπανία, όπου
εφαρµόζεται το πρότυπο των απρόσκοπτων ανοικτών συνεργασιών µε καινοτόµες ιδέες και εκπαιδευτική διαδικασία,
χρησιµοποιείται ως σχεδιαστική πρόταση ένα οργανικά διαµορφωµένο περιβάλλον που υποστηρίζεται µε µια αρµονική
παράθεση ανοιχτόχρωµων χρωµάτων µε γαιώδεις λεπτές αποχρώσεις και φυσικά υλικά- ξύλο, λευκό βαµβακερό ύφασµα
κ.λπ. .(∆ες κεφάλαιο 9.4). Η διαµόρφωση του χώρου βασίζεται στον έλεγχο του φυσικού και τεχνητού φωτός για την
ανάδειξη πολλών µικρών, συνεχόµενων, µεταβλητών χώρων σε ανθρώπινη κλίµακα, συνδεδεµένων µεταξύ τους σαν µια
οικολογική αλυσίδα. Οι σχεδιαστές του επιδίωξαν να δηµιουργήσουν ένα περιβάλλον µε ροϊκή καµπύλη διαµόρφωση, που
ισορροπεί ανάµεσα στην αισθητική και την τεχνολογία. Οι λευκές οργανικές φόρµες των επίπλων αναδεικνύονται από µια
πολύ περιορισµένη χρωµατική παλέτα θερµών, µη κορεσµένων χρωµάτων που συµβάλλουν στην απλότητα και την ενιαία
εντύπωση του χώρου. Μερικές έντονες χρωµατικές πινελιές βασικών χρωµάτων (κόκκινο, µπλε, κίτρινο) στα καθίσµατα
του χώρου συνεδριάσεων και των ατοµικών χώρων εργασίας, δηµιουργούν µικρές οπτικές εκπλήξεις και ισορροπούν
χρωµατικά ένα «τακτοποιηµένο χάος». Η εναλλαγή στο δάπεδο λευκών στιλπνών και ώχρινων θαµπών περιοχών,

12
προσδιορίζει λειτουργικά τις δυνατότητες ενοποίησης των χώρων. Πηγή: Jacobo Gomis and Angel Blanco Architects.
Φωτογράφος: Javier Azurmendi.

Εικόνα 12.2.12. Στην εταιρεία Κορρές το ανοικτό εργασιακό µοντέλο µε την υποκειµενική διάσταση των επιλογών των
εργαζοµένων, υποστηρίχθηκε χωρικά µε τη δυνατότητα τους να χρησιµοποιήσουν χρωµατικές νύξεις υφασµάτινων
ταπετσαριών σύµφωνα µε τις δικές τους επιθυµίες. Έτσι στους ελεύθερους σταθµούς εργασίας επιλέχθηκαν διαφορετικοί
χρωµατικοί συνδυασµοί και µοτίβα, που ενώ δεν υπάκουαν σε αρµονίες ή αντιθέσεις, ή δεν συνδέονταν σ’ ένα λογικό
σχήµα, εκπροσωπούσαν µια πράξη αυτοπροσδιορισµού του προσωπικού εργασιακού χώρου και συµβολισµού του εταιρικού
ήθους. Σχεδιαστές Stage design office © Σ. Παπαγιάννης, Γ. Κυριαζής.(∆ες Κεφάλαιο 6).

12.3. ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΩΝ

Στο υποκεφάλαιο αυτό, θα µελετηθούν µια σειρά παραδειγµάτων, θα καταδειχθούν διαφορετικοί τρόποι
επιλογής και χειρισµού των χρωµατικών ποιοτήτων σε χώρους εργασίας γραφείου και πώς αυτές
υλοποιούνται µε τη χρήση των δοµικών και διακοσµητικών υλικών στον χώρο. Οι αρχιτεκτονικές ποιότητες
στα κύρια δοµικά στοιχεία του χώρου (δάπεδα, οροφές, τοίχοι), στα δευτερεύοντα στοιχεία (διαχωριστικές
επιφάνειες, υφάσµατα κλπ), οι µορφές και τα έπιπλα που εξοπλίζουν τον χώρο, υποστηρίζονται από τα υλικά

13
και τη χρωµατική παλέτα που χρησιµοποιείται σ’ αυτά, αναδεικνύοντας την κεντρική ιδέα και ενισχύοντας το
νόηµα που επιθυµεί ο δηµιουργός. Στοιχεία όπως ο τόπος του έργου, η κοινωνική και πολιτισµική ταυτότητα,
το είδος και το αντικείµενο της εργασίας, το εργασιακό πρότυπο, η εταιρική ταυτότητα και η
αναγνωρισιµότητά της, η γενικότερη φιλοσοφία και αισθητική του σχεδιασµού, η επιδίωξη ψυχολογικής
άνεσης, τα υποκειµενικά χαρακτηριστικά κ.ά., όπως προαναφέρθηκε καθορίζουν και εµπλουτίζουν την
εκφραστική σύλληψη και εφαρµογή των χρωµάτων και των υλικών που τα φέρουν.
Η τράπεζα Volksbank στην πόλη Bolzano της Β. Ιταλίας διαµορφώθηκε από το γραφείο Innocad
Architects στον εσωτερικό της χώρο (2014), σ’ ένα ζικ-ζακ κτιριακό κέλυφος (εικόνα 12.3.1) που
σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Christian Rübbert σε συνεργασία µε τους Berg & Tal architects. Η οµάδα
των Innocad δηµιούργησε ευέλικτους χώρους εργασίας, χαλάρωσης και συνεργασίας. Χρησιµοποίησε
τοπικούς καλλιτέχνες και σχεδιαστές οι οποίοι δηµιούργησαν χώρους και έπιπλα (εικόνες 12.3.2, 12.3.3,
12.3.5, 12.3.6, 12.3.7) που προσφέρονται για πολλαπλές χρήσεις, µε εφαρµογή υλικών και χρωµάτων τα
οποία προέρχονται από την τοπική αρχιτεκτονική, αλλά και την εταιρική ταυτότητα της µητρικής τράπεζας
που έχει την έδρα της στο Τυρόλο. Στο κτήριο δεν υπάρχουν ατοµικά κλειστά γραφεία, ούτε ακόµη και για τα
µέλη της διοίκησης, ενισχύοντας µ’ αυτόν τον τρόπο την επικοινωνία και τις διαπροσωπικές και συνεργατικές
σχέσεις. Οι προτεραιότητες που τέθηκαν στον σχεδιασµό του συγκεκριµένου χώρου ήταν η κατασκευή
µοναδικών ξύλινων επίπλων, τα οποία θα τόνιζαν την ιδέα του καινοτόµου - διαφορετικού στοιχείου στον
εργασιακό χώρο, και το δεύτερο και σηµαντικότερο η αναφορά σε ένα έργο τέχνης, µια εγκατάσταση, που θα
µπορούσε να συµβάλλει στην οπτικοποίηση της εταιρικής κουλτούρας. Έτσι, δηµιουργήθηκε για τον λόγο
αυτό, από την Esther Stocker, το έργο «Wall Works» (εικόνα 12.3.2, 12.3.3, 12.3.10)- µια µορφή καµπύλων
τοίχων που εξελίσσονται σε πολλαπλούς χώρους - πυρήνες, που βρίσκονται στο κέντρο της χωρικής
διάρθρωσης, εκτείνονται και στους τέσσερις ορόφους του κτηρίου ως πλαστική, γλυπτή κατασκευή και
περιλαµβάνουν εντός τους, αίθουσες συνεδριάσεων, χώρους γραφείων, χαλάρωσης κ.λπ. Η εγκατάσταση
«WallWorks» κυριαρχεί στον χώρο, έχει λευκές στιλπνές επιφάνειες µε µαύρα- γκρίζα µοτίβα που δίνουν την
εντύπωση του διάτρητου και βασίζεται στην γραφιστική δουλειά της Esther Stocker, που χαρακτηρίζεται από
µοτίβα σε άσπρο και µαύρο χρώµα. Η οµάδα των σχεδιαστών επέλεξε µια µορφή που θα ήταν πηγή
έµπνευσης, αλλά και ηρεµίας για τους εργαζοµένους. Η κυριαρχία του «τοίχου» αυτού εκτός της δυναµικής
µορφής του και της εικαστικής µατιέρας του, τονίζεται και από τις χρωµατικές επιλογές του ίδιου του
στοιχείου, αλλά και του περιβάλλοντος χώρου, εσωτερικά και εξωτερικά των καµπύλων πυρήνων. Ο
φωτισµός αναδεικνύει την πλαστικότητα της λευκής επιφάνειας µε τα µαύρα γκρίζα µοτίβα που κυριαρχεί
στον χώρο. Η αντίθεση αυτή µεταφέρεται εµφατικά στην εναλλαγή λευκών και µαύρων γκρίζων οριζόντιων
και κατακόρυφων επιφανειών. Έτσι άλλοτε το δάπεδο, οι τοίχοι ή η οροφή είναι λευκά και φωτεινά, και
άλλοτε τα ίδια είναι γκρίζα σε σκούρα απόχρωση και παλλόµενη µατιέρα. Τα θερµά χρώµατα που
συνδυάζονται µ’ αυτόν τον χειρισµό είναι το ξύλο δρυός σε φυσική ανοιχτόχρωµη απόχρωση για τµήµατα
δαπέδων και έπιπλα και το λαµπερό κίτρινο που λειτουργεί διεγερτικά στο βλέµµα και την ψυχολογία των
χρηστών (εικόνες 12.3.2, 12.3.4). Η έκταση που καταλαµβάνουν το λευκό και το µαύρο-γκρίζο υπερέχει και
κυριαρχεί στον χώρο. Το κίτρινο χρώµα (εικόνα 12.3.6), αν και σε µικρότερη ποσότητα επειδή έχει µεγάλο
κορεσµό ως χρώµα και είναι πολύ λαµπερό, έχει δυναµική παρουσία και χαρακτηρίζει τους χώρους όπου
χρησιµοποιείται (εικόνα 12.3.7). Έτσι λειτουργεί ως δυναµικό «φόντο» στον γλυπτό πυρήνα για την ανάδειξή
του (εικόνα 12.3.2), φωτίζει το σκούρο περιβάλλον δηµιουργώντας αντιθέσεις και εντάσεις (εικόνες 12.3.4,
12.3.5), προκαλεί το βλέµµα και εκπλήσσει στο εσωτερικό των χώρων συνεργασιών, χαλάρωσης ή
προσηλωµένης εργασίας, συµβάλλει σε µιαν αίσθηση οικειότητας, τονίζει διακριτικά στοιχεία καθισµάτων
(εικόνες 12.3.9, 12.3.10). Σε µικρές πινελιές χρησιµοποιείται και το µπλε του κοβαλτίου, προερχόµενο από το
εταιρικό λογότυπο. (Εικόνα 12.3.8). Στην περίπτωση της τράπεζας Volksbank το χρώµα και οι επιφάνειες των
υλικών έχουν χρησιµοποιηθεί µε λιτότητα, σε ισορροπηµένες ποσότητες, µε την εικαστική εγκατάσταση να
κυριαρχεί στον χώρο. ∆ιαφορετικοί τύποι φωτισµού (άµεσος, έµµεσος, συγκεντρωτικός) δηµιουργούν
συνθήκες φωτεινού και άνετου περιβάλλοντος και τονίζουν εµφατικά τις χρωµατικές ποιότητες και το είδος
των υλικών που έχουν χρησιµοποιηθεί. (Εικόνα 12.3.6).

14
Εικόνα 12.3.1. Κάτοψη ισογείου τράπεζας Volksbank στην πόλη Bolzano της Β. Ιταλίας. Το ζικ ζακ κτιριακό κέλυφος έχει
σχεδιαστεί από τον αρχιτέκτονα Christian Rübbert σε συνεργασία µε τους Berg & Tal architects, ενώ η διαµόρφωση του
εσωτερικού χώρου έγινε από το γραφείο Innocad Architects. Πηγή: Innocad Architects.

Εικόνα 12.3.2. Η εγκατάσταση «WallWorks» µε λευκές στιλπνές επιφάνειες και µαύρα- γκρίζα µοτίβα που δίνουν την
εντύπωση του διάτρητου και βασίζεται στην γραφιστική δουλειά της Esther Stocker. Συνδυάζεται µε κίτρινες λαµπερές
επιφάνειες και δρύινο ξύλινο δάπεδο ανοικτής απόχρωσης. Πηγή: Innocad Architects. Φωτογράφος Paul Ott.

15
Εικόνα 12.3.3. Η υποδοχή που διαθέτει video οθόνη, προβάλλει µε ξύλινη κατασκευή και µαύρες επιφάνειες και αιωρείται
οπτικά σ’ έναν πολύ φωτεινό, λευκό χώρο, µε φόντο την εγκατάσταση «wallworks». Είναι χαρακτηριστική η κατεύθυνση
της οροφής µε οβάλ φόρµα, όπου αναπαράγεται ο διάλογος µαύρου- άσπρου της εικαστικής εγκατάστασης. Πηγή: Innocad
Architects. Φωτογράφος Paul Ott.

Εικόνα 12.3.4. Ένας από τους κόµβους κυκλοφορίας –στάσης που δηµιουργείται ανάµεσα σε κλειστούς διαφανείς χώρους
συναντήσεων, ατοµικής ή οµαδικής εργασίας, την εγκατάσταση «Wallworks» και έναν αποθηκευτικό χώρο από ξύλο. Μια
στερεότυπη αρχή, η χρήση των «βαρύτερων» χρωµάτων στο δάπεδο που εδράζεται και των «ελαφρύτερων» στην οροφή,
ανατρέπεται χωρίς αυτό να ενοχλεί την οικεία ατµόσφαιρα, εφόσον υποστηρίζεται από λαµπερές κίτρινες επιφάνειες και µια
φωτεινή απόληξη του χώρου, στο σηµείο όπου η σκούρα γκρίζα οροφή συναντά τη λευκή φωτεινή εναλλαγή της. Πηγή:
Innocad Architects. Φωτογράφος Paul Ott.

16
Εικόνα 12.3.5. Σ’ αυτόν τον χώρο ατοµικής συγκεντρωµένης εργασίας και µελέτης, οι φωτεινές κίτρινες επιφάνειες
τοποθετούνται ως υφασµάτινες επιφάνειες καθισµάτων, µε µαύρο-γκρίζο σκελετό και ως τοίχος-φόντο µιας διάτρητης
µαύρης- γκρίζας βιβλιοθήκης. Η αντίθεση των σκούρων λεπτοµερειών των επίπλων και του τοίχου, µε το φωτεινό κίτρινο
διεγείρει το βλέµµα και εντείνει τη δυναµική του παρουσία στον χώρο. Εδώ κυριαρχεί µια οικιακή ατµόσφαιρα µε µικρές
στάσεις εργασίας και κρεµαστά ή επιδαπέδια φωτιστικά σώµατα, που συνδυάζονται µε το διαµήκες γωνιώδες κεντρικό
φωτιστικό. Στην οροφή τοποθετείται επένδυση διάτρητων πλακών οροφής από ορυκτές ίνες για λόγους ακουστικής. Πηγή:
Innocad Architects. Φωτογράφος Paul Ott.

17
Εικόνα 12.3.6. Οι διαφορετικοί τύποι φωτισµού (άµεσος, έµµεσος, συγκεντρωτικός) αναδεικνύουν εµφατικά το είδος και
την υφή των υλικών που έχουν χρησιµοποιηθεί σ’ αυτόν τον χώρο. Οι ποιότητες τους που διαθέτουν ποικίλα
χαρακτηριστικά, επιλέχθηκαν να χρησιµοποιηθούν χωρίς τη δυναµική παρουσία χρωµατισµών που έχουν χρησιµοποιηθεί
σε άλλους χώρους, προκειµένου να µην αφαιρεθεί ή µειωθεί η διακριτή τους παρουσία και η κλίµακα των φυσικών
χρωµατισµών τους. Πηγή: Innocad Architects. Φωτογράφος Paul Ott.

18
Εικόνα 12.3.7. Η κίτρινη επιφάνεια συναρµολογηµένη από µικρότερα κοµµάτια συνδιαλέγεται µορφολογικά µε τις δρύινες
σανίδες οι οποίες διαµορφώνουν τα επίπεδα των καθισµάτων ή εργασίας και αυτό της διακριτικής φύτευσης. Σ’ αυτά
τοποθετούνται µεταλλικές λευκές καµπυλωµένες επιφάνειες καθισµάτων, ιδιαίτερου σχεδιασµού και αντίστοιχες βάσεις
φορητών υπολογιστών, που αναδεικνύονται µε την αντίθεση του σκούρου γκρίζου χρώµατος. Ο χώρος φωτίζεται από ένα
γραµµικό φωτιστικό µε γωνιώδη µορφή. Πηγή: Innocad Architects. Φωτογράφος Paul Ott.

19
Εικόνα 12.3.8. Η κατασκευή wallworks που συνδυάζεται µε το µπλε του κοβαλτίου, προερχόµενο από το εταιρικό
λογότυπο, σε µικρές ποσότητες. Πηγή: Innocad Architects. Φωτογράφος Paul Ott.

Εικόνα 12.3.9. Χώροι αναµονής επισκεπτών σε συνέχεια της υποδοχής. Οι χώροι αυτοί οριοθετούνται µε την αλλαγή
χρώµατος και υφής, σε σχήµα κύκλου στο λευκό βιοµηχανικό δάπεδο. Τα έπιπλα που χρησιµοποιούνται είναι σκούρα
γκρίζα, όπως κι ο διαχωριστικός τοίχος ενός από τους αποθηκευτικούς χώρους. Στα καθίσµατα χρησιµοποιείται το ζωηρό
κίτρινο στο εξωτερικό τους κέλυφος, ως νύξη της εκτενέστερης παρουσίας του συγκεκριµένου χρώµατος στις περιοχές
εργασίας. Πηγή: Innocad Architects. Φωτογράφος Paul Ott.

20
Εικόνα 12.3.10. Χώρος αναµονής επισκεπτών σε άλλη κεντρική είσοδο, µε οριοθέτηση µε αλλαγή χρώµατος και υφής του
δαπέδου και των χρωµατισµών των επίπλων. Στο βάθος διακρίνεται χώρος γρήγορων συναλλαγών. Πηγή: Innocad
Architects. Φωτογράφος Paul Ott.

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες από τα γραφεία της τράπεζας Volksbank,
http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/ce6571098f/?raw=1

Τα κεντρικά γραφεία της εταιρείας τηλεφωνικής ενοικίασης αυτοκινήτων Opulsa Uber στο San
Franscisco σχεδιάστηκαν το 2014 από το Studio O+A και καταλαµβάνουν έκταση 90.000 τ.µ. Η ιδέα του
σχεδιασµού ξεκίνησε ως µια νέα πρόταση για µια υπηρεσία αστικών µεταφορών, η οποία µέσα σε πέντε
χρόνια αναπτύχθηκε και έχει παγκόσµια παρουσία σε περισσότερες από 200 πόλεις. Ήταν πρόκληση πώς θα
µπορούσαν οι Ο+Α να εξισορροπήσουν τη δυναµική και ραγδαία αυτή ανάπτυξη, µε την οικειότητα ή την
πολυτέλεια µιας βόλτας στην πόλη. Η έδρα λοιπόν της εταιρείας Uber καταλαµβάνει έναν βιοµηχανικού
τύπου ενιαίο χώρο, µεγάλου µεγέθους, που αποτελείται από αλληλένδετες µεταξύ τους ζώνες άνεσης και
κοινόχρηστων χώρων, µε µικρούς θύλακες για συγκέντρωση και ατοµική εργασία (εικόνα 12.3.12). Η
κεντρική σχεδιαστική ιδέα ήταν να εδραιωθεί µια διττή πρόκληση για τον επισκέπτη- στο εξωτερικό κέλυφος
δεν δίνονται πολλές πληροφορίες και πλανάται κάποιο µυστήριο, αλλά εσωτερικά ολόκληρη η διάρθρωση
χαρακτηρίζεται από διαφάνεια, διατηρώντας ταυτόχρονα συµβολικό χαρακτήρα. Σ’ αυτήν την αντίληψη
έχουν χρησιµοποιηθεί σχεδιαστικές λεπτοµέρειες µε αισθητική η οποία είναι µια έκφραση της διττής
εταιρικής ταυτότητας της Uber, η οποία έχει δύο παραρτήµατα: ένα που λειτουργεί για την ενοικίαση
πολυτελών αυτοκινήτων (Uber black) κι ένα για την ενοικίαση φθηνών, καθηµερινών οχηµάτων (Uber X).
Έτσι, µόλις ένας επισκέπτης εισέλθει στον χώρο αναµονής, µ’ ένα ασανσέρ από όνυχα και µαύρο γυαλί (που
συµβολίζει τα φυµέ τζάµια µιας µαύρης πολυτελούς λιµουζίνας), βρίσκεται µέσα σ’ έναν λευκό χώρο
υποδοχής µε ευρύ οπτικό πεδίο, όπου υπερτονίζεται µέσω των υλικών και του χρώµατος η συµβολική
σηµασία της χωρικής διάρθρωσης. Η επιλογή πολυτελών αυτοκινήτων δίνεται µέσω του συµβολισµού του
µαύρου χρώµατος και της χρήσης θερµών αποχρώσεων επενδύσεων µε χαλκό και οξειδωµένο ξύλο
σφένδαµου, µαύρων ή ώχρινων δερµάτινων καναπέδων τύπου Chesterfield, έγχρωµων χαλιών κ.ά. (Εικόνα
12.3.11). Στο εσωτερικό των ανεξάρτητων µονάδων συνεργασιών υπάρχουν ηχοαπορροφητικές επενδύσεις
από δέρµα, στην επιφάνεια των οποίων έχουν εκτυπωθεί µε λέιζερ οι χάρτες των πόλεων όπου
δραστηριοποιείται η εταιρεία. Αντίθετα, η επιλογή φθηνότερων εναλλακτικών αυτοκινήτων συµβολίζεται µε
γκρίζο αχρωµατικό18 βιοµηχανικό δάπεδο, αδρό χάλυβα και διαχωριστικά από πολυκαρβονικό διαφανές

18
Αχρωµατικά, ονοµάζονται τα χρώµατα χωρίς χροιά που δεν έχουν χρωµατικό περιεχόµενο. Αυτά είναι το λευκό, το
µαύρο και το γκρίζο. Πλήρη χρώµατα, ονοµάζονται αυτά που δεν περιέχουν µαύρο ή λευκό: το καθαρό κίτρινο, το
καθαρό πορτοκαλί, το καθαρό κόκκινο, το καθαρό ιώδες, το καθαρό πράσινο και το καθαρό µπλε. Από αυτά, το κίτρινο

21
υλικό (polygal), απλές αδρές υφασµάτινες επενδύσεις και µοκέτες σε γκρίζο χρώµα. H άνεση και η
φιλικότητα, το εργασιακό πρότυπο, η διαφάνεια και η σύνδεση των δύο κλαδικών παραρτηµάτων
επιτυγχάνονται διαµέσου της ουδέτερης φωτεινής χρωµατικής ενότητας των υλικών που χρησιµοποιούνται
και του ενιαίου βιοµηχανικού δαπέδου. Υπάρχει µια ισορροπηµένη λιτή χρήση χρωµατικών τόνων όπως µωβ
και κίτρινο σε µικρές ποσότητες. (Εικόνες 12.3.11, 12.3.13). Στο βιοµηχανικό γκρίζο δάπεδο χρησιµοποιείται
το εύρηµα των ζωγραφισµένων διαδροµών και στάσεων ανάµεσα στους κοινόχρηστους εργασιακούς χώρους,
µετά από πρόταση του ∆ιευθύνοντα Συµβούλου στο οποίον αρέσει να περπατά στον χώρο κατά τη διάρκεια
των επιχειρηµατικών συναντήσεων- µια διαδροµή µισού µιλίου ανάµεσα στους χώρους εργασίας. (Εικόνα
12.3.13). Μ’ αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται η ενοποίηση µέσω του χρώµατος, αλλά και ταυτόχρονα ο
διαχωρισµός της κίνησης µέσω των διαφορετικών µοτίβων και η ανάγνωση των αναλογικών σχέσεων
επιµέρους χώρων. Το δίπολο πολυτέλεια - απλότητα υποστηρίζεται στην εικόνα αυτή, υπηρετώντας την
αντίληψη της «διαβρωτικής ατέλειας», έτσι ώστε τα γραφεία αυτά να µην έχουν την αίσθηση τέλειων
πολυτελών, κοµψών εσωτερικών χώρων, ούτε καινοτόµων φουτουριστικών γραφείων, αλλά απλά καλύτερων
χώρων εργασίας. Θα παρατηρούσαµε ότι περισσότερο από τις όποιες χρωµατικές επεµβάσεις,
χρησιµοποιούνται οι υφές και ο χαρακτήρας των υλικών, σε φυσικά και ουδέτερα χρώµατα (γκρίζο, άσπρο,
µαύρο, φυσικό ξύλο) που αναδεικνύονται από διαφορετικούς τύπους και µορφές φωτισµού: άµεσου, έµµεσου,
διάχυτου, γραµµικού, έγχρωµου, µε µορφολογική ποικιλία φωτιστικών σωµάτων. (Εικόνες 12.3.11, 12.3.15,
12.3.13). Η ίδια η γεωµετρία των χώρων υποστηρίζεται από τη διάταξη των φωτιστικών σωµάτων,
δηµιουργώντας όρια (εικόνες 12.3.11, 12.3.14) ή κατευθύνσεις (εικόνα 12.3.16) κ.ο.κ. Ο χώρος είναι
εξοπλισµένος µε συστήµατα υψηλής τεχνολογίας: οθόνες αφής, υάλινα διαχωριστικά χώρων συνεδρίασης που
µπορούν να µετατραπούν σε αδιαφανείς τοίχους, επιµήκεις οθόνες µπλε χρώµατος που αναδεικνύονται ως
χρωµατικά στοιχεία, για τον έλεγχο των κρατήσεων από την υποδοχή κ.ά. (εικόνες 12.3.14, 12.3.15). Είναι
εµφανές ότι η διαχείριση του χρώµατος γίνεται µέσα από την υφή και την απόχρωση τον υλικών τα οποία
χρησιµοποιούνται µε συµβολικό τρόπο, έτσι ώστε, να ενισχυθεί η κεντρική ιδέα του διττού σχεδιασµού. Ο
επιτήδειος όµως τρόπος που χρησιµοποιούνται, η ποσότητά τους, η ένταση και η έκταση που καταλαµβάνουν
στον χώρο, δηµιουργεί µια διακριτική και συγκρατηµένη χρωµατική πρόταση που βοηθά την αίσθηση άνεσης
και συµβάλλει στο εργασιακό αποτέλεσµα.

και το πορτοκαλί θεωρούνται ανοικτά χρώµατα, το ιώδες και το κόκκινο µουντά χρώµατα, ενώ το µπλε και το πράσινο
σκούρα χρώµατα. Τόσκα Θ. Φ., ό.π. σελ. 13.

22
Εικόνα 12.3.11. Κεντρικός χώρος συνεδριάσεων που τοποθετείται σε συνέχεια του χώρου εισόδου µε τους ανελκυστήρες
και σε επαφή µε χώρο σεµιναρίων- παρουσιάσεων. Ο χώρος χαλάρωσης και αναµονής συνδέεται εννοιολογικά µε το
παράρτηµα Uber Black, σε σχέση µε τα υλικά που έχουν χρησιµοποιηθεί. Χρωµατικά ο χώρος έχει ουδέτερη ταυτότητα µε
γκρίζες επιφάνειες οροφής και δαπέδου, φυσικού και οξειδωµένου ξύλου, σκούρες γκρίζες επιφάνειες και µαύρες
λεπτοµέρειες (πλαίσιο υαλοστασίων αίθουσας, επίπλων, δερµάτινου καναπέ κ.ά.). Πηγή: Studio Ο+Α. Φωτογράφος Jasper
Sanidad .

Εικόνα 12.3.12. Κάτοψη εταιρείας τηλεφωνικής ενοικίασης αυτοκινήτων Opulsa Uber στο San Franscisco (2014). Πηγή:
Studio Ο+Α.

23
Εικόνα 12.3.13. Βιοµηχανικό ανοικτό γκρίζο δάπεδο, ζωγραφισµένο µε διακοσµητικά σκουρότερα γκρίζα µοτίβα σε
κοινόχρηστο εργασιακό χώρο της Uber Black. Συνδυάζεται µε οξειδωµένες επιφάνειες ξύλου σφένδαµου και ελάχιστους
κίτρινους τόνους σε ύφασµα µε µοτίβο και στο φωτιστικό σώµα, ιδιαίτερου σχεδιασµού. Πηγή: Studio Ο+Α. Φωτογράφος
Jasper Sanidad .

24
Εικόνα 12.3.14. Κεντρικός χώρος κοντά στην είσοδο, µε µπλε φωτεινή οθόνη αφής µεγάλου µεγέθους, όπου ελέγχονται οι
κρατήσεις σε πραγµατικό χρόνο. Το µπλε χρώµα της οθόνης κυριαρχεί στον χώρο και συνδυάζεται µε τις κίτρινες
λεπτοµέρειες στο χαλί και τις ξύλινες επιφάνειες- οξειδωµένες και µη. Ο χώρος αναµονής – χαλάρωσης οριοθετείται τόσο
από το χαλί, όσο και από τα κρεµαστά λευκά κυβικά φωτιστικά σώµατα. Πηγή: Studio Ο+Α. Φωτογράφος Jasper Sanidad .

Εικόνα 12.3.15. Χώρος διαλείµµατος, χαλαρών συνεργασιών και ατοµικής εργασίας, κοντά στην είσοδο, που εξυπηρετεί
ως εργασιακός χώρος κυρίως το παράρτηµα της Uber X. Πηγή: Studio Ο+Α. Φωτογράφος Jasper Sanidad .

Εικόνα 12.3.16. Χώρος συνεργασιών, ατοµικής εργασίας σε επιφάνεια ή σε εσοχές στον περιµετρικό τοίχο, σε επαφή µε την
κεντρική είσοδο στον χώρο. Η στενή σκουρόχρωµη ζώνη στη µία πλευρά του δηλώνει ατοµικές δραστηριότητες και
οριοθετεί τη θέση του χρήστη των ατοµικών εσοχών ή της µικρής κουζίνας. Πηγή: Studio Ο+Α. Φωτογράφος Jasper
Sanidad .

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες από τα γραφεία της εταιρείας τηλεφωνικής ενοικίασης αυτοκινήτων Opulsa
Uber, http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/c4937352c0/?raw=1.

Το κτήριο της Vodafone Red Academy στην Τουρκία σχεδιάστηκε και επαναλειτούργησε το 2015
στην Κωνσταντινούπολη. Είναι ένα θεσµικό κέντρο εκπαίδευσης που πραγµατοποιήθηκε µε σχεδιασµό των
εσωτερικών του χώρων από το γραφείο mimaristudio και έχει έκταση 550.00 τ.µ. σε οκτώ ορόφους. Το
κτήριο, που παλαιότερα ήταν κατάστηµα ενδυµάτων, επανασχεδιάστηκε ώστε να καλύπτει τις ανάγκες που

25
καθορίζονται από το πρόγραµµα εκπαίδευσης, λαµβάνοντας υπόψη τους νέους χρήστες αλλά και την εταιρική
ταυτότητα της Vodafone, τόσο στην επιλογή των υλικών, όσο και στην επιλογή των χρωµάτων και των
µορφών. Οι σχεδιαστές προσδιόρισαν τους αποδέκτες των υπηρεσιών ως ένα δυναµικό νεανικό κοινό το οποίο
θα λειτουργούσε µέσα σ’ έναν χώρο αναγνωρίσιµης εταιρικής ταυτότητας. Στη σχεδιαστική τους πρόταση
αποφάσισαν να χρησιµοποιήσουν αφενός το αναγνωρίσιµο χαρακτηριστικό χρώµα και σχήµα του λογότυπου
της Vodafone, αφετέρου µια διαφοροποιηµένη πολυχρωµία και πολυµορφία σε ποικίλες υφές υλικών από
όροφο σε όροφο. Ανάλογα µε την λειτουργία των χώρων διαφοροποιείται η επιλογή της σύνθεσης, των
χρωµάτων, των σχηµάτων και των υλικών που χρησιµοποιούνται. Έτσι, το κόκκινο χρώµα µεγάλου
κορεσµού, δανεισµένο από την εταιρική ταυτότητα, προβάλλεται στον χώρο του Α ορόφου, όπου
τοποθετούνται η υποδοχή και η βιβλιοθήκη, συνδυαζόµενο µε τα κυκλικά στοιχεία του εταιρικού λογότυπου.
Τα υλικά που έχουν χρησιµοποιηθεί, προορίζονται να αναδείξουν µέσω των χρωµατικών αντιθέσεων την
ένταση του καθαρού κόκκινου χρώµατος, παρότι αυτό δεν χρησιµοποιείται ως δεσπόζον χρώµα: µεταλλικές
γυαλιστερές επιφάνειες και µοτίβα στην κυκλική ψευδοροφή, λευκά διάτρητα µοτίβα στη διαχωριστική
επιφάνεια πίσω από την υποδοχή, οι ορθοστάτες της βιβλιοθήκης, λευκές επιφάνειες στους τοίχους και σε
τµήµατα της οροφής και µαύρες επιφάνειες στο δάπεδο, ράφια και γραφεία εργασίας. Η κόκκινη ζώνη που
περιβάλλει το κυκλικό λευκό καθιστικό του αναγνωστηρίου, αναδύεται µε µεγάλη ένταση από την σκοτεινή
επιφάνεια της µοκέτας. (Εικόνες 12.3.17, 12.3.18, 12.3.19). Το ίδιο κόκκινο χρώµα σε συνδυασµό µε το
λογότυπο αναδεικνύεται χαρακτηριστικά και στον Β όροφο, όπου τοποθετείται αίθουσα σεµιναρίων. (Εικόνες
12.3.19, 12.3.20). Στους υπόλοιπους ορόφους, µε χώρους που επίσης αναφέρονται στην εκπαίδευση, όπως
αίθουσες σεµιναρίων, συναντήσεων, συνεργασίας κ.λπ., λαµβάνοντας υπόψη το νεανικό προφίλ των
χρηστών, χρησιµοποιείται µια πολύχρωµη, πολυµορφική και ζωντανή προσέγγιση που τους κάνει πιο
ευχάριστους, έτσι ώστε να περνάει κανείς µεγάλο µέρος της εργασιακής ηµέρας εκεί (εικόνες 12.3.21,
12.3.22). Ο επανασχεδιασµός των χώρων αυτών γίνεται βασισµένος στην επανάληψη. Όλες οι κατόψεις
έχουν την ίδια βασική σύνθεση, που προβλέπει την είσοδο στον πυρήνα του χώρου του κάθε ορόφου,
ανεξάρτητα από την λειτουργία του, τις κουζίνες, τα βεστιάρια και τις τουαλέτες στον ίδιο κατακόρυφο
άξονα. Για ν’ αντιλαµβάνονται οι χρήστες την διαφορετικότητα των χώρων, επιλέγονται διαφορετικά υλικά
και χρώµατα στα δάπεδα, στους τοίχους, στις οροφές και στα έπιπλα, όπως οι διαφορετικές επιλογές στον
σχεδιασµό και το χρώµα της µοκέτας που χρησιµοποιείται για την βελτίωση της ακουστικής ποιότητας
(εικόνες 12.3.22, 12.3.23, 12.3.24). Ο σχεδιασµός του φωτισµού έγινε επίσης από την οµάδα mimaristudio ως
συνέχεια της χωρικής σχεδιαστικής φιλοσοφίας. Η ταυτότητα των χώρων κάθε επιπέδου ενισχύεται από
γραφιστικές ή ογκοπλαστικές ανάγλυφες εφαρµογές, που τονίζουν το πολύχρωµο, δυναµικό και
διασκεδαστικό τοπίο, το οποίο στην τελική του έκφραση εναρµονίζεται µε την εταιρική ταυτότητα και το
προφίλ των χρηστών (εικόνες 12.3.18, 12.3.20, 12.3.22, 12.3.24). ∆εν θα µπορούσαµε όµως να µην
παρατηρήσουµε µια ανοµοιογένεια στους σχεδιαστικούς χειρισµούς, που παράγει ένα αποτέλεσµα χωρίς
µορφολογική συνοχή και ευκολία αντίληψης των προθέσεων των δηµιουργών του. Το πλήθος των
διαφορετικών σχηµάτων που χρησιµοποιούνται ογκοπλαστικά (κύκλος, εξάγωνο, παραλληλόγραµµο,
τετράγωνο), η ασαφής πολυχρωµία και τα υλικά που διαφοροποιούνται, καθώς και η ανοµοιογένεια στη
µορφή των γραφιστικών επεµβάσεων, εµφανίζονται αδύναµα να υποστηρίξουν µια σαφή κεντρική ιδέα, που
να γίνεται εύκολα αντιληπτή.

26
Εικόνα 12.3.17. Ο χώρος του Α ορόφου µε την καµπύλη µορφή της υποδοχής και τη βιβλιοθήκη στο βάθος, παραπέµπει
οπτικά στα κυκλικά στοιχεία του εταιρικού λογότυπου. Τα υλικά που έχουν χρησιµοποιηθεί: µεταλλικές γυαλιστερές
επιφάνειες και µοτίβα στην κυκλική ψευδοροφή, που αντανακλούν την εικόνα του κυκλικού καθιστικού- αναγνωστηρίου,
διαχωριστική επιφάνεια µε διάτρητα λευκά µοτίβα που κρέµονται πίσω από την υποδοχή, µεταλλικοί ορθοστάτες της
βιβλιοθήκης, λευκές επιφάνειες στους τοίχους και σε τµήµατα της οροφής και µαύρη - γκρι µοκέτα στο δάπεδο, ράφια και
γραφεία εργασίας. Θα παρατηρούσαµε ότι η φιλοσοφία σχεδιασµού και τα υλικά διαφοροποιούνται από την ιδέα και τα
πολύχρωµα υλικά των υπολοίπων ορόφων. Πηγή: mimaristudio.Φωτογραφία: Gurkan Akay.

Εικόνα 12.3.18. Το λευκό κυκλικό καθιστικό του αναγνωστηρίου αναδύεται µε ένταση από τη σκοτεινή γκρίζα- µαύρη
επιφάνεια της µοκέτας και περιβάλλεται από µια φωτεινή κόκκινη λωρίδα µεγάλου κορεσµού, µε το χρώµα της εταιρικής
ταυτότητας. Σ’ αυτόν τον χώρο υπάρχει µια αίσθηση συνεκτικής πολυτέλειας, που διαφέρει από τους υπόλοιπους ορόφους.
Πηγή: mimaristudio.Φωτογραφία: Gurkan Akay.

27
Εικόνα 12.3.19. Κάτοψη του Α ορόφου µε την υποδοχή και τη βιβλιοθήκη δεξιά και του Β ορόφου µε αίθουσα σεµιναρίου
αριστερά. Πηγή: mimaristudio.

Εικόνα 12.3.20. Ο χώρος σεµιναρίων στον Β όροφο, µε το χαρακτηριστικό κόκκινο εταιρικό χρώµα ως δεσπόζον σε
συνδυασµό µε µπλε και ώχρα ως συνοδεύοντα χρώµατα σε επίτοιχες λωρίδες και στα καθίσµατα. Τα χρώµατα αυτά
προβάλλονται σε ένα περιβάλλον µε λευκούς τοίχους και οροφές και µερικά λευκά και µαύρα καθίσµατα. Στο δάπεδο
χρησιµοποιείται σκούρα γκρίζα µοκέτα µε κόκκινες λωρίδες, ενώ τα έγχρωµα φωτιστικά γραµµικά σώµατα είναι ελεύθερα
τοποθετηµένα και αντιδιαστέλλονται µε την τακτοποιηµένη διάταξη των καθισµάτων. Πηγή: mimaristudio.Φωτογραφία:
Gurkan Akay.

28
Εικόνα 12.3.21. Κάτοψη του Γ ορόφου µε τον χώρο εκπαίδευσης και εργασίας δεξιά και του ∆ ορόφου µε αίθουσα
συνεδριάσεων αριστερά. Πηγή: mimaristudio.

Εικόνα 12.3.22. Άποψη του χώρου εκπαίδευσης του Γ ορόφου, µε πλαστική ανάγλυφη πολυχρωµία σε µπλε, πράσινο µπλε,
πορτοκαλί και κίτρινο σε µικρές ποσότητες στην οροφή και στη µία πλευρά του χώρου. Ο υπόλοιπος χώρος είναι
αχρωµατικός: λευκά έπιπλα, λευκοί τοίχοι και υπόλοιπο οροφής, σκούρο γκρίζο µε λεπτές νύξεις µπλε χρώµατος στη
µοκέτα. Πηγή: mimaristudio.Φωτογραφία: Gurkan Akay.

29
Εικόνα 12.3.23. Άποψη του χώρου συνεδριάσεων του ∆ ορόφου, µε πλαστική ανάγλυφη οροφή και πλευρικό τοίχο που
τονίζεται από διάχυτο φωτισµό σε δύο τόνους του γκρι, λευκό και ζωηρό κίτρινο. Στο δάπεδο τοποθετείται µοκέτα µε
γκρίζο ως βασικό χρώµα και λωρίδες σε ζωηρό κίτρινο και µουντό µπλε χρώµα. Τα ίδια χρώµατα µε την προσθήκη
πορτοκαλί τόνων χρησιµοποιούνται στις επιφάνειες των καθισµάτων.. Πηγή: mimaristudio.Φωτογραφία: Gurkan Akay.

Εικόνα 12.3.24. Άποψη του χώρου εκπαίδευσης του Στ ορόφου. Σ’ αυτόν τον χώρο κυριαρχεί το εξάγωνο σχήµα στα
φωτιστικά οροφής και τις επιφάνειες εργασίας και το βιολέ ροζ και µπλε χρώµα υψηλού κορεσµού που συνδυάζονται µε
γκρι, λευκό και µαύρο. Στους τοίχους της πολυγωνικής επιφάνειας του κελύφους υπάρχει µια επίτοιχη επέµβαση µε
αχρωµατικές ανθρώπινες φιγούρες σε γκρίζους τόνους. Αυτός ο χώρος εµφανίζεται µε διαφορετική σχεδιαστική
αντιµετώπιση από αυτήν όλων των υπολοίπων ορόφων, τόσο µορφολογικά, όσο και χρωµατικά. Πηγή: mimaristudio.
Φωτογραφία: Gurkan Akay.

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες από τα γραφεία της εταιρείας Vodafone Red Academy,
http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/41cdb0803e/?raw=1

Παρόµοια χρωµατική οργάνωση παρουσιάζεται στην επόµενη περίπτωση, που είναι το διαφηµιστικό
γραφείο Young & Rubicam Brands (Y & R) στην Kuala Lumpur στη Μαλαισία. Σχεδιάστηκε από το

30
αρχιτεκτονικό γραφείο M. Moser Associates (2011). (Εικόνα 12.3.26). Η κεντρική ιδέα του σχεδιασµού είναι
η γραφιστική παράθεση επιφανειών στον χώρο, ως µέσων οπτικής επικοινωνίας και παρουσίασης µηνυµάτων
στη διαφήµιση. (Εικόνες 12.3.25, 12.3.28, 12.3.29). Στη διαδικασία αυτή της οπτικής αναπαράστασης µε
διάφορα µέσα για την προβολή ενός προϊόντος ή µιας υπηρεσίας καθοριστικό ρόλο διαδραµατίζουν οι φόρµες
και τα χρώµατα. Σε τούτη τη διαµόρφωση παρά την πολυµορφία και πολυχρωµία που προτείνεται, η κεντρική
ιδέα προβάλλεται καθαρά στη γενική διάρθρωση του χώρου. Το δεσπόζον χρώµα της διαµόρφωσης είναι ένα
φωτεινό, βασικό µπλε, το οποίο χρησιµοποιείται στο λογότυπο της εταιρείας και µεταφέρεται µε διάφορες
µορφές στον χώρο: ως µεγεθυµένη ταυτότητα στο δάπεδο της υποδοχής (εικόνα 12.3.25), ως λωρίδα δαπέδου
για να περιγράψει τους κοινόχρηστους χώρους κατακόρυφης επικοινωνίας και τις διαδροµές στον εσωτερικό
χώρο (εικόνες 12.3.30, 12.3.31), ως διαφανής υάλινη φόρµα σε τοίχους (12.3.29), ως κάθετη επιφάνεια σε
χώρους εργασίας. Τα υποδεσπόζοντα χρώµατα είναι το φωτεινό κίτρινο σε κάποιους χώρους (εικόνα 12.3.30)
και το µουντό µπλε σε κάποιους άλλους (εικόνα 12.3.25), ενώ συνδυάζονται µε θερµούς τόνους ώχρας,
πορτοκαλί και κόκκινου σε πολύ µικρές ποσότητες και στοιχεία (π.χ. καθίσµατα). (Εικόνες 12.3.27, 12.3.31).
Η χρήση περιορισµένων αναφορών στο τοπικό περιβάλλον αποτελεί µια διαφοροποίηση της διεθνούς
εταιρικής ταυτότητας και συµπληρώνει την τοπική χωρική παρουσία της εταιρείας (εικόνα 12.3.32).

Εικόνα 12.3.25. Ο χώρος υποδοχής της διαφηµιστικής εταιρίας χαρακτηρίζεται από το καθαρό µπλε χρώµα που
χρησιµοποιείται στην εταιρική ταυτότητα - βασικό χρώµα υψηλού κορεσµού που εκπέµπει ενέργεια και σταθερότητα.
Εφαρµόζεται στο δάπεδο σε µια ελεύθερη απόδοση του λογότυπου (Y & R) και επεκτείνεται σε πλευρικές λωρίδες που
περιβάλλουν τον πυρήνα των κατακόρυφων επικοινωνιών (ανελκυστήρες και κλιµακοστάσια) και τις διαδροµές στους
χώρους εργασίας. Σ’ αυτόν τον χώρο ως υποδεσπόζον χρώµα χρησιµοποιείται ένα δεύτερο, πιο µουντό µπλε που περιέχει
µαύρο, ως υπόβαθρο για την προβολή του φωτεινού σήµατος, και ως τµήµα της υάλινης επιφάνειας των ανοιγµάτων της
κεντρικής αίθουσας συνεδριάσεων. Τα υλικά επένδυσης του δαπέδου διαφοροποιούνται σε µια τριµερή τοποθέτηση: γκρίζα
µοκέτα µε το µπλε εταιρικό χρώµα σε ενιαία επιφάνεια, στιλπνές µαρµάρινες πλάκες στον χώρο αναµονής, γκρίζα µοκέτα
σε πλακίδια στον κεντρικό χώρο συνεδριάσεων. Πηγή: M. Moser Associates. Φωτογράφος: Jack Shea.

31
Εικόνα 12.3.26. Κάτοψη του διαφηµιστικού γραφείου Y & R στην Kuala Lumpur. Πηγή: M. Moser Associates.

Εικόνα 12.3.27. Άποψη του κεντρικού χώρου συνεδριάσεων σε συνέχεια του χώρου υποδοχής. Οι αχρωµατικές επιφάνειες
– λευκό, µαύρο, γκρίζο σε διαφορετικούς τόνους, χρησιµοποιούνται σε όλες τις επιφάνειες και τα στοιχεία του χώρου-
δάπεδο, οροφή, καθίσµατα, επιφάνεια εργασίας, διαχωριστικά στοιχεία, φωτιστικά σώµατα. Η µοναδική χρωµατική
παρέµβαση στον χώρο είναι η επιφάνεια που φέρει την οθόνη προβολής, η οποία περιέχει όλα τα χρώµατα που έχουν
χρησιµοποιηθεί γενικά, µεταφέροντας χρωµατικές ποιότητες από τα καθίσµατα του χώρου αναµονής, παρέµβαση που όµως
δεν ακολουθεί το γενικό πνεύµα της διαµόρφωσης και κυρίως δεν υποστηρίζει την οθόνη προβολής, λειτουργώντας
ανταγωνιστικά προς το όποιο περιεχόµενό της. Πηγή: M. Moser Associates. Φωτογράφος: Jack Shea.

32
Εικόνα 12.3.28. Ένας από τους χώρους εργασίας των δηµιουργικών οµάδων. Σε αυτόν τον χώρο δεν υπάρχει χρώµα.
Χαρακτηρίζεται από µια συµβολική γραφιστική επίτοιχη παράσταση, η οποία αναπτύσσεται και επάνω στα φύλλα των
ντουλαπιών του χώρου αυτή, δηµιουργώντας µια διαφορετική προοπτική στο θέµα. Το µήνυµα που µεταφέρεται είναι ο
στόχος της δηµιουργικής εργασίας και η πορεία προς την επίτευξη του από τη δηµιουργική οµάδα. Ο στόχος είναι
αχρωµατικός µε αντίθεση µαύρου και λευκού χρώµατος, η οποία συνδέεται µε την επιφάνεια και το κάθισµα στον σταθµό
εργασίας. Πηγή: M. Moser Associates. Φωτογράφος: Jack Shea.

Εικόνα 12.3.29. Ο περιµετρικός διάδροµος που περικλείει τους κοινόχρηστους χώρους κατακόρυφης επικοινωνίας και
οδηγεί, µε τα δύο πλευρικά σκέλη του στους χώρους εργασίας, αποµονώνεται από τους χώρους υποδοχής, αναµονής και
επίσηµων συνεδριάσεων µε δύο υάλινες πόρτες. Σηµατοδοτείται προς την πλευρά των χώρων εργασίας µε την καθαρή µπλε
λωρίδα του εταιρικού χρώµατος, η οποία µεταφέρεται µε τη µορφή διαφανών στοιχείων και στην επιφάνεια διαχωρισµού
των επιµέρους χώρων συνεδριάσεων από τη διαδροµή. Ο διαχωριστικός αυτός τοίχος είναι διαµορφωµένος ως µια
αφαιρετική, δυναµική, γραφιστική σύνθεση, µε δύο τόνους του γκρίζου σε συνδυασµό µε τα µπλε διαφανή τµήµατα, µε
τρόπο ώστε να δηµιουργεί οπτικό ενδιαφέρον στην πορεία του περιπατητή και να αναδεικνύει το στοιχείο της έκπληξης, µε
την φευγαλέα θέαση του εσωτερικού των µικρών χώρων άτυπων συνεδριάσεων των οµάδων εργασίας. Με αυτόν
συνεισφέρει και στην άµεση αντίληψη σχετικά µε την απασχολησιµότητα αυτών των µικρών χώρων. Πηγή: M. Moser
Associates. Φωτογράφος: Jack Shea.

33
Εικόνα 12.3.30. Ο χώρος των τριών βιβλιοθηκών που προβλέπονται, σηµασιοδοτείται λειτουργικά µε ένα κίτρινο φωτεινό
χώµα και µε ώχρινες επιφάνειες όπου κρεµιούνται ενδιαφέρουσες προτάσεις. Σ’ αυτήν την άποψη του διαδρόµου,
εµφανίζεται και η απέναντι πλευρά του δυναµικού γκρίζου, µπλε τοίχου της εικόνας 12.3.29, η οποία περιβάλλει τον
πυρήνα των κοινόχρηστων χώρων κατακόρυφης επικοινωνίας και εµφανίζει µια ογκοπλαστική µορφή µε αχρωµατικές
επιφάνειες που διακόπτονται από οριζόντια ζώνη µε φωτισµό κίτρινου χρώµατος, όπου φιλοξενούνται βοηθητικές
λειτουργίες. Πηγή: M. Moser Associates. Φωτογράφος: Jack Shea.

Εικόνα 12.3.31. Αντίστοιχη (12.3.30) ογκοπλαστική διαµόρφωση εµφανίζεται και στη δεύτερη είσοδο του χώρου για τους
εργαζόµενους, µε στοιχεία διαφανή και γκρίζα, που επιτρέπουν την θέαση της πόρτας και του εσωτερικού χώρου ή
«κρύβουν» δύο θαλάµους προσηλωµένης ατοµικής εργασίας και ανάγνωσης, δεξιά και αριστερά. Και πάλι η µπλε λωρίδα
στο γκρίζο δάπεδο οριοθετεί τον χώρο της τρίτης βιβλιοθήκης απέναντι από την είσοδο προσωπικού και τους ανοικτούς µε
χαµηλά διαχωριστικά σταθµούς εργασίας. Πηγή: M. Moser Associates. Φωτογράφος: Jack Shea.

34
Εικόνα 12.3.32. Ο χώρος διαλείµµατος, χαλαρών συναντήσεων και ανοικτού αναγνωστηρίου των εργαζοµένων στις δύο
δηµιουργικές οµάδες της εταιρείας, τοποθετείται ανάµεσα στους χώρους εργασίας των δύο οµάδων και σε επαφή µε την
τρίτη βιβλιοθήκη. Θα παρατηρούσαµε ότι ο χώρος αυτός είναι ο µοναδικός ο οποίος φέρει ίχνη από την τοπική κοινότητα
µε το διαχωριστικό που δηµιουργείται µε σχοινί, διατηρώντας ωστόσο όλα τα στοιχεία της «παγκοσµιοποιηµένης»
ταυτότητας του εταιρικού περιβάλλοντος. Πηγή: M. Moser Associates. Φωτογράφος: Jack Shea.

Η περίπτωση της αίθουσας αναµονής και εκδηλώσεων της εταιρείας τηλεφωνίας Turkcell,
τοποθετείται σε µια γνωστή αθλητική εγκατάσταση της Κωνσταντινούπολης (Ulker Sports Area στο
συγκρότηµα Fenerbahce International Sports) και προορίζεται να εξυπηρετήσει εταιρικές συναλλαγές,
προώθηση προϊόντων τηλεφωνίας και συναντήσεις. Ο χώρος σχεδιάστηκε από το γραφείο mimaristudio το
2013, ως αποτέλεσµα αρχιτεκτονικού διαγωνισµού. Η κεντρική ιδέα σχεδιασµού βασίζεται στο γεγονός ότι η
λειτουργία του χώρου θα αφορούσε ηµέρα, µε συνθήκες φυσικού φωτισµού και ήπιου τεχνητού φωτισµού και
νύχτα, µε έγχρωµο τεχνητό φωτισµό, ανάλογα µε τις εταιρικές εκδηλώσεις και τη λειτουργία του αθλητικού
συγκροτήµατος. Ο χώρος αποτελείται από τρεις βασικές λειτουργικές περιοχές: την είσοδο και την υποδοχή,
την περιοχή εκδηλώσεων µε οπτικοακουστική υποδοµή και την περιοχή συναντήσεων. Η σύνθεση βασίζεται
σε καµπύλες συνεχόµενες µορφές, όπου µε τη χρήση των υλικών και των χρωµάτων προβάλλεται η εταιρική
ταυτότητα. Τα υλικά που έχουν χρησιµοποιηθεί είναι αχρωµατικά: γκρίζες πλάκες PVC στο δάπεδο, λευκές
οροφές και τοίχοι, λευκά υφασµάτινα καθιστικά, µε λίγα γκρίζα στοιχεία, µεταλλικές στήλες, πάγκοι και
φωτιστικά σώµατα. Το µοναδικό χρώµα που παρατηρείται σε πολύ µικρή ποσότητα είναι το καθαρό κίτρινο
σε σκαµπώ, υπόµνηση του χρώµατος που χρησιµοποιείται στο εταιρικό λογότυπο. Η µελέτη φωτισµού που
πραγµατοποιήθηκε, στόχευε στη µεταµόρφωση των χρωµατικών ποιοτήτων σε αχρωµατικές ή σε καθαρές
µπλε επιφάνειες διαφορετικού χρωµατικού κορεσµού, ανάλογα µε το είδος και την υφή του υλικού που
φωτίζεται. Με τον κατάλληλο φωτισµό επιλεγµένες επιφάνειες στην υποδοχή, το µπαρ και την οροφή
αποκτούν µία κίτρινη ανοικτή απόχρωση αποτελώντας τη θερµή αναφορά στο ψυχρό περιβάλλον, ή µια
ρόδινη απόχρωση σε αχρωµατικό περιβάλλον. Σ’ αυτήν την περίπτωση το χρώµα αποκτά µια εφήµερη
διάσταση µέσω της µεταβολής του φωτισµού και ο χώρος πολλαπλή χρωµατική ταυτότητα µε διαφορετικά
υποκειµενικά χαρακτηριστικά. Ο φωτισµός ελέγχεται από κεντρικά ηλεκτρονικά συστήµατα ρύθµισης και
εναλλάσσεται µε βάση διαφορετικά σενάρια που έχουν οργανωθεί. Ωστόσο ένας τέτοιος φωτιστικός
χρωµατικός χειρισµός δεν µπορεί να χρησιµοποιηθεί σε χώρους σταθερής εργασίας, παρά µόνο σε χώρους
εκδηλώσεων και διαδοχικών περιστασιακών εταιρικών χρήσεων.

35
Εικόνα 12.3.33. Ο χώρος της αίθουσας αναµονής και εκδηλώσεων της εταιρείας τηλεφωνίας Turkcell. Πηγή:
mimaristudio.

Εικόνα 12.3.34. Άποψη του χώρου αναµονής και εκδηλώσεων, µε βάση το σενάριο ηµερήσιου φωτισµού. Πηγή:
mimaristudio. Φωτογραφία: Gurkan Akay.

36
Εικόνα 12.3.35. Άποψη του χώρου αναµονής και εκδηλώσεων, µε βάση το σενάριο του νυχτερινού φωτισµού. Πηγή:
mimaristudio. Φωτογραφία: Gurkan Akay

Στοιχεία του έργου. Περισσότερες φωτογραφίες από την αίθουσα αναµονής και εκδηλώσεων της εταιρείας τηλεφωνίας
Turkcell, http://repfiles.kallipos.gr:8080/f/e6bfe9b8f2/?raw=1

12.4. ΣΥΝΟΨΗ
Οι περιπτώσεις χώρων γραφείων που µπορούν να µελετηθούν είναι ανεξάντλητες, όσες και οι ιδέες
των σχεδιαστών. Από αυτές καταδεικνύεται η βαρύνουσα σηµασία της χρωµατικής ταυτότητας του χώρου µε
τρεις υποστάσεις: τη φυσική, τη φυσιολογική και την υποκειµενική - ψυχολογική αντίληψη του χρώµατος µε
τα τρία του χαρακτηριστικά: τον τόνο, την ένταση και την χρωµατική ποιότητα. Το χρώµα όµως δεν µπορεί
να γίνει αντιληπτό χωρίς τον φωτισµό και τα υλικά µέσα που το φέρουν, τα δοµικά και τα διακοσµητικά υλικά
µε την υφή της επιφάνειάς τους. Η θέση των χρωµάτων στον χώρο, ο τρόπος που παρατίθενται και
συνδυάζονται, οι χρωµατικές αναλογίες, ο φωτισµός τους µε διάφορα µέσα, η απορρόφηση ή η ανάκλαση του
φωτός από τα υλικά και τις επιφάνειες, αποτελούν σηµαντικά στοιχεία που επηρεάζουν την αισθητική
αντίληψη και προσδιορίζουν την εικόνα των χώρων. Το χρώµα και η µορφή αλληλοσυµπληρώνονται για να
µεταδώσουν επιθυµητά αισθητικά µηνύµατα, προσδιορίζοντας τη θέση του δηµιουργού, την εργασιακή
κουλτούρα, την εταιρική ταυτότητα, και να δηµιουργήσουν ένα άνετο ψυχολογικά περιβάλλον. Παρόλο που
έχουν ειπωθεί πολλά για τη µορφή των γραφειακών χώρων και την επίδραση της στην οικειοποίηση, την

37
ενσωµάτωση και την απόδοση των εργαζοµένων, θα παρατηρούσαµε ότι έχουν ειπωθεί ελάχιστα σχετικά µε
την επίδραση των χρωµάτων στην ψυχολογία των χρηστών των χώρων. Οι εµπειρικές έρευνες σ’ αυτό το
πεδίο είναι περιορισµένες και αυτό ίσως οφείλεται στην πολυπαραµετρική διάσταση του πεδίου. Το χρώµα
στο εργασιακό περιβάλλον συχνά αντιµετωπίζεται σαν ένα αναγκαία οµοιόµορφο αποτέλεσµα, ουδέτερο,
προκειµένου να γίνεται αποδεκτό από τους περισσότερους χρήστες και επισκέπτες, αρµονικό προκειµένου να
συνεισφέρει στην ψυχολογική άνεση των εργαζοµένων. Ωστόσο τέτοιου είδους παραινέσεις δεν µπορούν
παρά να αναζητούν την απόρριψη τους για να παραχθούν χώροι µε ενδιαφέρον, διεγερτικοί στο βλέµµα και
πρωτότυποι στη χρωµατική σύλληψη.
Σε κάθε περίπτωση βασικές παράµετροι που λαµβάνονται υποχρεωτικά υπόψη είναι:
• Ως προς το κτιριακό κέλυφος:
Η τοποθεσία και ο προσανατολισµός που επηρεάζουν τον ψυχρό ή θερµό χαρακτήρα των
χρησιµοποιούµενων χρωµάτων. Για παράδειγµα ο βορεινός φυσικός φωτισµός είναι ψυχρός και διάχυτος, ενώ
ο νότιος στις µεσογειακές χώρες είναι ιδιαίτερα θερµός µε απ’ ευθείας ηλιακό φως.
Ο τεχνητός φωτισµός που υποστηρίζει τον φυσικό και το επιθυµητό επίπεδο άνεσης στον εσωτερικό
χώρο, µπορεί να συµβάλλει µε το είδος του, την ένταση, την κατεύθυνσή του, το χρώµα του, συνδυαζόµενο
µε τα υλικά που έχουν χρησιµοποιηθεί στη δηµιουργία χρωµατικού περιβάλλοντος.
Εκτός από τα χαρακτηριστικά του φυσικού περιβάλλοντος το κοινωνικό περιβάλλον και η πολιτισµική
ταυτότητα του τόπου µπορούν να επηρεάσουν βασικές χρωµατικές επιλογές: για παράδειγµα συµβολικά
χρώµατα και παραδοσιακά τοπικά υλικά µπορούν να συµβάλλουν στην υπόµνηση και συνέχεια του
πολιτισµικού περιβάλλοντος µέσα από υφές και συµβολικές αναφορές.
• Ως προς το περιεχόµενο της εργασίας:
Η εταιρική ταυτότητα συνοψίζει µια από τις πιο κοινές προσεγγίσεις στη χρήση του χρώµατος στους
χώρους γραφείων και αποτελεί ένα σηµείο αναφοράς για τη σύνδεση της χρωµατικής ταυτότητας αυτών των
χώρων µε τα σύµβολα και το λογότυπο της εταιρείας. Ακόµη, στην εταιρική ταυτότητα περιλαµβάνεται και η
φιλοσοφία λειτουργίας του οργανισµού: για παράδειγµα µια εταιρεία που αυτοπροσδιορίζεται ως φορέας
οικολογικών επιλογών, µπορεί να επιλέξει χρώµατα και υλικά στη φυσική τους µορφή, καθώς και
ανακυκλωµένα υλικά, προκειµένου να αποδώσει χωρικά µηνύµατα συσχετιζόµενα µ’ αυτήν τη φιλοσοφία.
Σηµαντικός ρόλος αποδίδεται και στο είδος της εργασίας και των παρεχόµενων υπηρεσιών, όπως και
στο εργασιακό πρότυπο: για παράδειγµα το γραφείο ανοικτής διάταξης χρειάζεται µεγαλύτερη οµοιογένεια
του χρωµατικού αποτελέσµατος προκειµένου να συµβάλλει στην ψυχολογική άνεση των πολυάριθµων
χρηστών του και να µην δηµιουργεί χαοτικές καταστάσεις µε πολλαπλότητα και ανοµοιογένεια χρωµατικών
επιλογών.
Η πρωτοτυπία και η αναγνωρισιµότητα της εικόνας του χώρου συνδέεται επίσης µε την επιλογή
µορφών, υλικών και χρωµάτων: για παράδειγµα σ’ ένα διαφηµιστικό γραφείο η χρήση υλικών µε πρωτότυπο
ή καινοτόµο τρόπο και η εφαρµογή χρωµατικών συνδυασµών που ξεχωρίζουν ανάµεσα σε άλλες χωρικές
διαρθρώσεις, δηλώνει τη δυνατότητα της εταιρείας να παράγει διαφηµιστικό έργο µε πρωτοτυπία και
ρηξικέλευθες προσεγγίσεις.
• Ως προς τον σχεδιαστή:
Η προσωπική αισθητική και το ύφος που συχνά αποτελούν τον αυτοπροσδιορισµό του δηµιουργού
τους, συνδέονται µε επιλογές χρωµάτων και υλικών και αποτελούν έναν άλλο τύπο αναγνωρίσιµης
ταυτότητας. Στο σύγχρονο παγκοσµιοποιηµένο περιβάλλον συχνά επιδιώκεται µια διεθνής οµογενοποιηµένη
έκφραση, η οποία δεν παραπέµπει σε προσωπικό ύφος, αλλά σε µια οµοιόµορφη εικόνα που προτάσσει την
εταιρική ταυτότητα και εφαρµόζεται σε διαφορετικούς τόπους, ανεξαρτήτως κλίµατος και πολιτισµικού
υπόβαθρου. Ωστόσο το προσωπικό ύφος του δηµιουργού εξακολουθεί και αποτελεί καθοριστικό παράγοντα
χρωµατικών ή µη επιλογών, τόσο στα στοιχεία του κελύφους, όσο και σ’ αυτά των εσωτερικών χώρων.
Στη διαδικασία αναζήτησης της κεντρικής ιδέας σχεδιασµού (concept) διαµορφώνεται µια εσωτερική
νοµοτέλεια, σαν εσωτερικός σκελετός στον οποίο αρθρώνονται όλα τα επιµέρους µορφολογικά και δοµικά
χαρακτηριστικά, στα οποία περιλαµβάνονται το χρώµα και τα υλικά.
• Ως προς τα υποκείµενα- αποδέκτες στο εργασιακό περιβάλλον:
Οι χρήστες του χώρου αντιλαµβάνονται, µέσα από τις χρωµατικές ποιότητες και τα υλικά, τη µορφή
του χώρου εργασίας τους και συµµετέχουν βιωµατικά στη συσσωµάτωσή τους σ’ αυτό. Η χρήση ποικιλίας
µορφών, υλικών και χρωµάτων µπορεί να διεγείρει το οπτικό ενδιαφέρον, να αποτρέψει τη µονοτονία και την
επανάληψη, να δηµιουργήσει συνθήκες οικειοποίησης µε την εγκατάσταση προσωπικής ταυτότητας, να
συµβάλλει στην αντιληπτική λειτουργία των µορφών, να προκαλέσει θετικά συναισθήµατα και αίσθηση

38
ευεξίας, ν’ αυξήσει την απόδοση των εργαζοµένων, δηµιουργώντας συνθήκες συναισθηµατικής άνεσης.
Μπορεί όµως και να δηµιουργήσει ουδέτερο ή αδιάφορο περιβάλλον, µονότονο, επαναλαµβανόµενο,
οµοιόµορφο, µε αρνητικές επιρροές στην άνεση και την υγεία των χρηστών του.

∆ιάγραµµα 12.2. Οµάδες χαρακτηριστικών που επηρεάζουν την επιλογή υλικών και χρωµάτων στη σχεδιαστική
διαδικασία. Πηγή: © Ζωή Γεωργιάδου.

Κριτήρια αξιολόγησης

Κριτήριο αξιολόγησης 1
Αναζητήστε τις παραµέτρους επιλογής υλικών και χρωµάτων που έχουν χρησιµοποιηθεί στο αρχιτεκτονικό
γραφείο του Massimiliano Locatelli CLS που στεγάζεται από το 2014 στον ναό San Paolo Converso του 16ου
αιώνα στο Μιλάνο. (Στοιχεία στο Κεφάλαιο 8.2). ∆ιατυπώστε την απάντησή σας σε κείµενο 250 λέξεων.

Απάντηση 1
Κεντρική παράµετρος επιλογής υλικών και χρωµάτων στη συγκεκριµένη µελέτη για τα γραφεία του
Massimiliano Locatelli CLS (Αρχιτεκτονικό γραφείο Massimiliano Locatelli CLS ©) είναι η διακριτή
συνύπαρξη ενός ιστορικού χώρου και ενός σύγχρονου περιβάλλοντος γραφείου. Η ρωµαιοκαθολική αυτή
µπαρόκ εκκλησία φέρει πλούσιο χρωµατικό διάκοσµο, τοιχογραφίες και οροφογραφίες. Ο αρχιτέκτονας στη
συγκεκριµένη περίπτωση, εκµεταλλευόµενος το µεγάλο ύψος των εσωτερικών χώρων και τον ιστορικό
χαρακτήρα του κελύφους, δεν χρησιµοποιεί ένα νέο χρωµατικό περιβάλλον, αλλά επινοεί µια τετραώροφη
χαλύβδινη δοµή, σε µαύρο χρώµα, που τοποθετήθηκε στο κέντρο του κυρίως ναού, χωρίς να τροποποιήσει

39
κανένα από τα υπάρχοντα στοιχεία του διακόσµου, τοιχογραφιών και οροφογραφιών. Αυτή χαρακτηρίζεται
από το διακριτό ύφος, αποσυνδεµένο από το ύφος του ναού και µινιµαλιστική αισθητική. Έτσι, επιλέγεται να
χρησιµοποιηθεί αποκλειστικά ένα αχρωµατικό νέο περιβάλλον µε µοναδικά χρώµατα σε όλα τα νέα στοιχεία
που προστίθενται, το µαύρο συνδυαζόµενο µε διαφανή υάλινα στοιχεία και το λευκό για το ενιαίο
βιοµηχανικό δάπεδο σε όλα τα επίπεδα που δηµιουργήθηκαν. Είναι εµφανής η επιλογή ενός χρωµατικού
χειρισµού µε στόχο να διακριθεί συµβολικά ο διαφορετικός χρόνος και το ύφος της επέµβασης και, να
διατηρηθεί η ιστορική συνέχεια του ναού, µέσω της διατήρησης της χρωµατικότητας της αρχικής δοµής του.
Στη διατύπωση του κειµένου σας µπορείτε ν’ αναγνωρίσετε και τα χρώµατα του υπάρχοντος ιστορικού
περιβάλλοντος.

Κριτήριο αξιολόγησης 2
Να συγκρίνετε τις χρωµατικές επιλογές στους γραφειακούς χώρους των παραδειγµάτων: Second Home
Selgascano στο Λονδίνο (στοιχεία στο Κεφάλαιο 3.2.4), και σ’ αυτό της εταιρείας Lego στη ∆ανία (στοιχεία
στο Κεφάλαιο 3.3.1). Να µελετήσετε τα χρώµατα που έχουν χρησιµοποιηθεί ζωγραφικά, διαπιστώνοντας την
απόχρωση, τον τόνο, την ένταση, τη χρωµατικότητα τους, και να τα χωρίσετε σε δεσπόζοντα,
υποδεσπόζοντα, τόνους και παύσεις. Να τα διακρίνετε σε πλήρη, θερµά και ψυχρά. Στη µελέτη σας θα
κατασκευάσετε τελικά σε γεωµετρικό σχήµα (για παράδειγµα ένα τετράγωνο ή παραλληλόγραµµο) τα
χρώµατα που θα έχετε διακρίνει προσδιορίζοντας και την έκταση της χρήσης τους στον χώρο (σε υποπεριοχές
του τετραγώνου ή παραλληλογράµµου).
Σ’ αυτήν την άσκηση θα χρειαστείτε χαρτί ακουαρέλας, πινέλα και χρώµατα ακουαρέλας.

Βιβλιογραφία
Θεµατική βιβλιογραφία
Birren F., (1961). Color Psychology and Color Therapy. N. Hyde Park, NY: University Books.
Birren F., (1963). Color for Interiors. New York: Whitney Library of Design.
Birren F., (1988). Light, Color and Environment. N. York: Schiffer Publishing.
Caivano J. L., (2006). Research on Color in Architecture and Environmental Design: Brief History, Current
Developments, and Possible Future. Color Research & Application. Volume 31, Issue 4, pp 350–363,
August 2006.
Fridell Anter K.,(2008). Forming Spaces with Colour and Light: Trends in Architectural Practice and Swedish
Colour Research, Colour: Design & Creativity (2) (2008): 2, 1–10.
Mahnke F. H., (1996). Color, environment, and Human Response: An Interdisciplinary Understanding of
Color and its Use as Beneficial Element in the Design of the Architectural Environment. New York,
Singapore, Toronto: John Wiley and Sons.
Marberry S.O., (1994). Color in the Office: Design Trends from 1950-1990 and Beyond. New York: Van
Nostrand Reinhold.
Michel, L., (1996). Light: the Shape of Space: Designing with Space and Light. New York: Wiley.
Riley II Ch. A., (1995). Color codes: Modern Theories of Color in Philosophy, Painting and Architecture,
Literature, Music, and Psychology. Hanover, London: University Press of New England.
Γεωργιάδου, Ζ., (2005). ∆οµικά και ∆ιακοσµητικά υλικά. Αθήνα: Ίων.
Τόσκα Θ. Φ., (2008). Αρχιτεκτονικό χρώµα: Θεωρία και Σχεδιασµός. Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος Αδελφών
Κυριακίδη Α.Ε.
Φαράντου Γ. Π., (2015). Εισαγωγή στην Ψυχολογία των Χρωµάτων. Χρωµατοψυχολογία. Αθήνα: Ίων.

40
∆ιαθεµατική βιβλιογραφία
Adorno T., W., (1981). Livingstone R., (trans). In search of Wagner. London: NLB.
Adorno T., W., (1981). Weber S., & Sh., (trans). Prisms. Cambridge, Mas.: MIT Press.
Alberts J., (1975). The Interaction of Color. New Haven, CT: Yale University Press.
Arnheim R., (2003), Ποταµιάνος Ι. (µτφρ.). Η δυναµική της Αρχιτεκτονικής µορφής. Θεσσαλονίκη: University
Studio Press.
Barthes R., (1985). The Responsibility of Forms. N. York: Hill & Wang.
Braham W.W., (2002). Modern Color/ Modern Architecture: Amédée Ozenfant and the Genealogy of Color in
Modern Architecture. Burlington, Vermont: Ashgate Publishing.
Derrida J., (1981). Johson B., (trans.). Dissemination. Chicago: University of Chicago.
Derrida J., (1986). Bennington G., McLeon I.,(trans.). The Truth in Painting. Chicago: University of Chicago.
Goethe J. W., (1970). Eastlake Ch. L., (trans). Theory of Colors. Cambridge, Mas.: MIT Press.
Hegel G. W. F., (1975). Knox T. M. (trans). Aesthetics. Oxford: Clarendon.
Heidegger M., (2006). Η Τέχνη και ο Χώρος. Αθήνα: Ίνδικτος.
Kant I., (1978). Meredith J. C., (trans). The critique of Judgement. Oxford: Oxford University Press.
Morton J., L., (2008). Color Logic. Color corn.
Wittgestein L., (1978). McAlister L., Schattle M., (trans). Remarks on Color. Berkeley: University California
Press.
Ίττεν Γ., (1998). Οµορφοπούλου Ι., (µετφρ).Τέχνη του χρώµατος. Κείµενα Εικαστικών Καλλιτεχνών 5. Αθήνα:
Ένωση Καθηγητών Καλλιτεχνικών Μαθηµάτων.
Κωνσταντινίδης Α., (1992). Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής. Ηµερολογιακά Σηµειώµατα (1937- 1990).
Αθήνα: Εκδόσεις Άγρα, 10-6-1988
Παπανούτσος Ε., Π., (2003). Αισθητική. Αθήνα: Εκδόσεις Νόηση.
Ρωµούδη Ε., (2014). ∆ιακοσµητικές Εφαρµογές: Σχεδιασµός Επιφανειών. Σηµειώσεις για το µάθηµα, Τµήµα
Εσωτερικής Αρχιτεκτονικής ∆ιακόσµησης Σχεδιασµού Αντικειµένων. ΤΕΙ Αθήνας.
Τσούµας Ι., (2005). Η Ιστορία των ∆ιακοσµητικών Τεχνών και της Αρχιτεκτονικής στην Ευρώπη και την
Αµερική (1760-1914). Αθήνα: Ίων.

41