UNIVERZITET U NOVOM SADU

FAKULTET TEHNIČKIH NAUKA

ODSEK ZA GRAĐEVINARSTVO
Doktorske studije, smer Građevinarstvo

ODABRANA POGLAVLJA
UREĐENJA I ZAŠTITA VODA
SEMINARSKI RAD

Kandidat

Lidija Đurđevac Ignjatović

Bor, mart 2013.

1
REMEDIJACIJA POVRŠINSKIH I PODZEMNIH VODA
U BORSKOM RUDNIKU

2
SADRŽAJ

UVOD 5

1. IDENTIFIKACIJA, LOCIRANJE I OZNAČAVANJE KRITIČNIH

VODOTOKOVA 7
1.1. Hidrogeološka situacija 8
1.2. Hidraulička kategorizacija geoloških jedinica 9
1.2.1. Pravac kretanja podzemnih voda 9
1.2.2. Hidrohemijski uslovi 10

2. ZAGAĐENJE POVRŠINSKIH I PODZEMNIH VODA 10

2.1. Zagađenje u podzemnim vodama 11

3. ZAKONSKA REGULATIVA REPUBLIKE SRBIJE

U OBLASTI ZAŠTITE VODA 15
3.1. Površinske vode 15
3.2. Podzemne vode 18

4. MONITORING POVRŠINSKIH I PODZEMNIH VODA 21

4.1. Uzorkovanje površinskih voda 21
4.1.1. Transport, skladištenje i priprema 22
4.1.2. Fizičko – hemijske analize površinskih voda 23
4.1.3. Analiza kvaliteta površinskih voda 24
4.2. Uzorkovanje podzemnih voda 24
4.2.1. Bušenje i ugradnja pijezometara 24
4.2.2. Uzorkovanje i ispitivanje kvaliteta podzemnih voda 25
4.2.3. Fizičko – hemijske analize uzoraka podzemnih voda 27
4.2.4. Analiza kvaliteta podzemnih voda 28

5. PLAN BUDUĆEG MONITORINGA SA PREDLOGOM

REMEDIJACIONIH MERA 29
5.1. Plan budućeg monitoringa 29
5.2. Predlog mera remedijacije 30

ZAKLJUČAK 35

LITERATURA 36

3
SPISAK KORIŠĆENIH SKRAĆENICA

1. RTB – Rudarsko topioničarski basen Bor

2. IRM – Institut za rudarstvo i metalurgiju Bor
3. RBB – Rudnici bakra Bor
4. TIR – Topionica i rafinacija

4
UVOD

Procenjuje se da iz deponija u Republici Srbiji nastane oko 890.000 m 3 procednih

voda dnevno, koje sadrže 41.590 tona raznog organskog i neorganskog zagađenja, 389 tona
azota i 426 tona fosfora, kao i teške metale kao što su bakar, cink, nikl i hrom. Značajno
mesto u zagađenju voda zauzimaju prostori deponovane flotacijske i rudničke jalovine
nastale u procesu rudarsko-prerađivačke industrije (flotacijska jalovišta i odlagališta Bora i
Majdanpeka, Rudnika, Velikog Majdana, Zajače, Raške, Vranja, i dr.), deponije nastale pri
metalurškoj preradi mineralnih sirovina i deponije pepela i šljake nastale pri energetsko-
toplotnoj proizvodnji (termoelektrane i toplane).
Eksploatacija rude bakra u okolini Bora datira od početka 20. veka. Proces dobijanja
bakra je stvorio velike količine otpadnog materijala i formiranje flotacijskih jalovišta, koja su
neobezbeđena i nezaštićena i često ne prate odgovarajuće mere zaštite površinskih i
podzemnih voda i doprinose zagađenju životne sredine na više načina, ponekad do mere
ekološke katastrofe.
Vlada Republike Srbije je pokrenula projekat čiji je cilj rešavanje ekoloških problema
nastalih usled restrukturiranja rudarskog sektora.
Komponenta upravljanja životnom sredinom i njenom sanacijom obuhvata monitoring
životne sredine, pripremu i sprovođenje radova na sanaciji flotacijskih jalovišta, brana i
deponija za odlaganje otpada nastalog kao posledica vađenja i prerade rude bakra i
proizvodnih aktivnosti.
Najvažnije aktivnosti u okviru projekta:

- projektovanja i izvođenja građevinskih radova na prečišćavanju vode iz jezera

nastalog iznad jalovine iz rudnika Veliki Krivelj, sanaciju brane za jalovinu i remedijaciju
površina sa rudarskim otpadom i jalovinom, koje su nastale kopanjem rude bakra i drugim
proizvodnim aktivnostima
- sanacija kolektora Veliki Krivelj.

Zbog toga je realizovan projekat “Studija izvodljivosti za remedijaciju površinskih i

podzemnih voda u Rudniku bakra Bor, čiji je glavni cilj analiza kvaliteta površinskih i
podzemnih voda, kao i davanje preporuka za moguće mere remedijacije i tehnike prilagođene
uslovima u Borskom rudniku.
Otpadne vode koje se generišu u pogonima RTB-a Bor (bilo direktno tokom tekuće
proizvodnje ili indirektno usled razlaganja odložene rudničke raskrivke i flotacijske jalovine
formiranjem kiselih drenažnih voda), zagađuju Borsku i Kriveljsku reku, koje se dalje ulivaju
u reku Timok, odnosno reku Dunav. Ova zagađenja su najčešće predstavljena niskom pH
vrednošću, povećanim sadržajem jona teških metala, suspendovanim česticama i finim
česticama flotacijske jalovine koja je deponovana u dolinama navedenih reka na površini od
preko 2000 hektara. Osim što drenažne vode sa aktivnih i neaktivnih jalovišta i kopovskih
odlagališta pogona RTB-a direktno zagađuju površinske vodotokove, pod direktnim štetnim
uticajem površinskih voda su i aluvijalne izdani u rečnim dolinama kroz koje navedene reke
protiču.

5
 Postoji nekoliko tačaka ispuštanja otpadnih voda u Borskoj oblasti. Kvalitet
površinskih i podzemnih voda je pod uticajem otpadnih voda tri rudnika i metalurškog
kompleksa u kombinaciji sa sanitarnim otpadnim vodama iz Borske opštine i nekoliko sela.
Ne postoje postrojenja za tretman otpadnih voda na području opštine Bor, sa izuzetkom
taložnika za taloženje suspendovanih čvrstih materija u rudniku Cerovo (ekološka brana).
Borska i Kriveljska reka sakupljaju otpadne vode nastale rudarskim aktivnostima,
flotacijskim procesima u Velikom Krivelju i Boru, iz metalurškog kompleksa, kao i
netretirane komunalne otpadne vode.
Na kraju površinske vode Kriveljske i Borske reke su izuzetno zagađene i degradirane
u pogledu niske pH vrednosti, povišenog sadržaja suspendovanih čestica čvrste materije, kao
povećanog sadržaja jona metala, od kojih su glavni zagađivači joni bakra i gvožđa.
Zaštita voda se još uvek ne bazira na principu zaštite u celom slivu. Zagađenje voda u
Republici Srbiji potiče od različitih privrednih grana (industrija, energetika, poljoprivreda,
saobraćaj, rudarstvo itd.), kao i od neprečišćenih komunalnih otpadnih voda.
Nedostatak standarda za ispuštanje otpadnih voda predstavlja veliki problem. U
primeni su standardi koji se odnose u većini slučajeva na kvalitet voda, i to površinskih i
podzemnih.
Tretman vode za piće na mnogim lokalitetima nije adekvatan. Distributivna
vodovodna mreža je stara, sa vrlo visokim procentom gubitaka. Ta činjenica, zajedno sa
nedostatkom podsticaja za racionalnu potrošnju vode, dovodi do prekomerno visoke tražnje
za vodom i prekomerne eksploatacije resursa.
Radi analize kvaliteta površinskih i podzemnih voda, kao i predloga daljeg
monitoringa i mogućih postupaka remedijacije, neophodno je sprovesti odgovarajući skup
sistematizovanih mera i aktivnosti, kako na terenu tako i u akreditovanim laboratorijama
IRM-a.

6
1. IDENTIFIKACIJA, LOCIRANJE I OZNAČAVANJE KRITIČNIH VODOTOKOVA

Vodotokovi na prostoru Mali Krivelj – Zagrađe pripadaju slivu Bele Reka, timočkom
slivu, odnosno slivu Dunava.
Slivu Bele Reke pripadaju:
1. Kriveljska Reka sa svojim pritokama;
2. Cerova Reka sa svojim pritokama;
3. Borska Reka sa svojim pritokama;
4. Ravna Reka sa svojim pritokama.

Izvore zagađenja ovih vodotokova predstavljaju aktivni i neaktivni rudarski radovi

(površinski i podzemni), flotacijska jalovišta, odlagališta kopovske jalovine, otpadne vode
nastale u procesu prerade rude bakra i komunalne otpadne vode, slika 1.1.

Slika 1.1. Otpadne vode nastale u RBB Bor i TIR kompleksu

7
 Pored navedenih vodotokova treba uzeti u obzir i sistem podzemnih voda koji se
nalazi na ugroženom području.

1.1 Hidrogeološka situacija

Dva glavna tipa izdani postoje u borskoj oblasti. Uski kvartarni izdani u dolinama
Kriveljske i Cerove reke i dublji prelomni izdani u masivnim stenama. Raspadanja masivnih
stena u borskoj oblasti ide do velikih dubina, čak do dubine od 50 m ili više, kao rezultat
relativno visokog topografskog sleganja terena. Sa hidrogeološke tačke gledišta, zona koja je
oštećena pod dejstvom padavina može se posmatrati kao jedna zona relativno visoke
poroznosti, ali niske propustljivosti, u kojoj se podzemne vode nalaze u ispucaloj matrici, kao
i unutar preloma.
Skladišta podzemne vode i strujanje u dublje izdane, zavisi od raseda, preloma,
kontaktnih zona i drugih diskontinuiteta u masivnim stenama. Poroznosti će verovatno biti
veoma niske u izlivnim magmatskim i metamorfnim stenama. Količina podzemnih voda koja
se skladišti je relativno niska, a pravac podzemne vode će biti na regionalnom nivou uporediv
sa plitkim izdanima, ako se vodimo regionalnom nadmorskom visinom. To znači da, na
lokalnom nivou, podzemne vode u dubljim izdanima ne mogu da prate lokalnu topografiju, i
da su putevi toka podzemnih voda duži. Put boravka toka podzemne vode verovatno će biti
reda jedne ili više godina, što dovodi do dodatne mineralizacije podzemnih voda.
Konceptualni hidrogeoloških presek u borskoj oblasti prikazan je na slici 1.2.

Slika 1.2. Konceptualni hidrogeoloških presek u borskoj oblasti

8
1.2. Hidraulička kategorizacija geoloških jedinica

Dosadašnja hidrogeološka istraživanja u borskoj oblasti su pokazala da su osnovni

izdani relativno loših hidrauličnih svojstava. U sloju kvartarne zone, izdani leže preko
preloma, masivnih stena. Hidraulične permeabilnosti su niske.

1.2.1. Pravac kretanja podzemnih voda

Po modelu kontura lokalnih podzemnih voda, jasno se vidi da je veliki uticaj rudnika
bakra, flotacijskih jalovišta i odlagališta rudničke jalovine. Konture regionalnih stacionarnih
podzemnih voda su, kao što se očekuje, u bliskoj vezi sa topografijom. Podzemne vode teku
od viših ka nižim terenima, gde se pojavljuju kao izvorišta od kojih nastaju potoci i reke
(slika 1.3).

Slika 1.3. Model kontura podzemnih voda za čitavu oblast modeliranja

9
1.2.2. Hidrohemijski uslovi

Unošenje otpadnih voda koje sadrže metale i neorganske soli u vodeni ekosistem može
da uzrokuje mnogobrojne fizičke, hemijske i biološke promene u njemu. Ove promene mogu
se svrstati u dve kategorije:
1-promene, vezane za uticaj uslova životne sredine na ponašanje metala i soli;
2-promene vezane za uticaj metala na stanje životne sredine.

U prvom slučaju najveći značaj imaju faktori koji mogu da utiču na izmenu oblika
nalaženja i toksičnosti metala i soli. Biološke reakcije koje se javljaju usled uticaja metala na
životnu sredinu veoma su različite. Može doći do izmene gustine, raznovrsnosti, grupne
strukture i sastava vrsta u vodenoj populaciji. Karakter i stepen ovih izmena zavise uglavnom
od nivoa sadržaja i oblika nalaženja metala u vodi i sedimentima.
Prema tome, fizičko-hemijski procesi u prirodnim vodama ispoljavaju veliki, mada i
posredan uticaj na karakter bioloških promena.
Vodena sredina karakteriše se varijacijama sadržaja suspendovanih materija, koloidnih
čestica, prirodnih i sintetičkih liganada, oksido-redukcionih uslova, stepena mešanja voda,
gustine raseljenja živih organizama u vertikalnom profilu. Raspodela i migracija metala i soli
u vodama u značajnoj meri zavise od kombinacija ovih promena. Akumulacija metala u
sedimentima vodenih sistema javljaju se usled njihovih vezivanja za suspendovane supstance
i kasnijim taloženjem. Prirodni i sintetički organski ligandi i hloridni kompleksi metala slabe
sorpciju i povećavaju vreme njihovog zadržavanja u vodenom sloju. U suštini, oblici
nalaženja metala uslovljeni su životnom sredinom, a njihove promene su ujedno i odgovor na
izmene njenog sastava.

2. ZAGAĐENJE POVRŠINSKIH I PODZEMNIH VODA

Površinske vode i suspendovane materije čine kompleksni heterogeni elektrolitički

sistem koji sadrži brojne neorganske i organske komponente raspodeljene između tečne i
čvrste faze. U borskoj oblasti zagađenje, metali - zagađivači dospevaju u površinske vode i
postaju deo ovog sistema, a njihova raspodela između tečne i čvrste faze kontrolisana je
dinamičko-fizičko-hemijskom ravnotežom i interakcijama.
Rastvorljivost metala u površinskim vodama zavisi od nekoliko faktora: pH vrednosti,
tipa i koncentracije liganada i helatnog agensa, oksidacionog stanja minerala i redoks
potencijala sredine. Dodatno, dinamička interakcija između površina faza rastvor-čvrsta
materija, određuje transfer metala između tečne i čvrste faze. Zbog svega navedenog metali-
zagađivači mogu biti u suspendovanom, koloidnom ili rastvorenom obliku. Suspendovane i
koloidne čestice se mogu sastojati od jedinjenja ili heterogene smeše metala u obliku
hidroksida, oksida, silikata, sulfida ili gline, silikata ili organskih materija za koje su metali
vezani apsorpcijom, jonskom izmenom ili kompleksirani. Oblici nalaženja metala u
površinskim vodama prikazani su u tabeli 2.1.

10
 Tabela 2.1. Oblici nalaženja metala u površinskim vodama
OBLIK METALA PRIMER
Slobodni metalni joni Cu 2+, Fe 3+, Pb 2+
Neorganski jonski parovi Cu2(OH)2 2+, Pb(CO3)2 2-
Neorganski kompleksi CdCl+
Organski kompleksi Me-SR, Me-OOCR….
Metali kompleksirani sa organskim materijama Me-lipidi, Me-huminske kiseline,
velike molekulske mase Me-polisaharidi
Metali u obliku visoko dispergovanih
Fe(OH)3, Mn(IV) oksidi, Mn7O13·5H2O
koloida
Metali sorbovani na koloidima Mx(OH)y, MCO3, MS…..
Precipitati, organske čestice, ostaci živih
organizama

Prilikom analiziranja podzemnih voda primećene su slične karakteristike zagađenja

kao i kod površinskih voda. Isti teški metali su nađeni kako u površinskim tako i u
podzemnim vodotokovima.

2.1. Zagađenje u podzemnim vodama

Konceptualni model podzemnih voda preveden je u numerički model strujanja

podzemnih voda, u cilju procene vrednosti brzine i pravca strujanja podzemnih voda. Izabran
je softverski paket „SPRING“, za 3D numeričko modeliranje strujanja podzemnih voda,
zasnovan na metodi konačnih elemenata, razvijen od strane Delta H Ingenieurgesellschaft
mbH, Germany (König 2010). Program je prvi put objavljen 1970. godine . Ovaj paket je
prihvaćen od strane naučnika iz oblasti zaštite životne sredine i naučnih udruženja.
„SPRING“ koristi metodu konačnih elemenata prilikom rešavanja jednačina kojom je
prikazano strujanje podzemnih voda. To znači da je domen modela predstavljen brojem
čvorova i elemenata.
Hidrauličke osobine, svojstva ovih čvorova, elemenata i jednačina, razvijaju se za
svaki čvor, a na osnovu susednih čvorova. Niz iteracija je zatim pokrenuto za rešavanje
sistema diferencijalnih jednačina matričkom metodom. Model je pokazao da ima
„konvergentne“ rezultate; kada se greške smanjuju do prihvatljivog opsega. SPRING je u
stanju da simulira stacionarno i nestacionarno strujanje podzemnih voda, u izdani nepravilnih
dimenzija, kao i prilikom zatvorenog ili otvorenog strujanja, ili kombinacije ova dva. Mogući
su različiti modeli slojeva podzemnih voda različitih debljina. Granice domena modela
obično treba da budu pažljivo definisane, a spadaju u nekoliko standardnih kategorija.
Ovaj model je korišćen za jalovišta, deponije i površinske kopove, koji su smatrani
kao potencijalni izvori zagađenja i ubačeni su u domen modela kao oblasti dreniranja sa
izvorom konstantne koncentracije.
U ovom tekstu se razmatra samo, transport potencijalnih zagađivača pretpostavljen
kao advekcioni-disperzivni (longitudinalna disperzivnost 50 m) bez zadržavanja ili
transformacija. Uticaji potencijalnih izvora zagađenja na kvalitet podzemnih voda su stoga
ograničeni.

11
 Slike 2.1 i 2.2 pokazuju proračunate koncentracije SO4-2 [mg/dm³] u borskoj oblasti u
podzemnim i površinskim vodama.

Slika 2.1. Proračunate linije pravca kretanja (crvene linije) i potencijalne nadmorske visine (plava
linija)

12
 Slika 2.2. Proračunate koncentracije SO4-2 [mg/dm³]

Slika 2.3. pokazuje proračunate koncentracije Cu [mg/dm³] u borskoj oblasti u

površinskim i podzemnim vodama.

13
Slika 2.3. Proračunata koncentracija Cu [mg/dm³]

14
3. ZAKONSKA REGULATIVA REPUBLIKE SRBIJE U OBLASTI ZAŠTITE VODA

Zakonodavni i institucionalni okvir zaštite životne sredine ima svoje uporište u

Ustavu Republike Srbije kojim se utvrđuje pravo građana na zdravu životnu sredinu, kao i
dužnost građana da štite i unapređuju životnu sredinu u skladu sa zakonom. Republika Srbija
uređuje i obezbeđuje sistem zaštite i unapređivanja životne sredine, zaštitu i unapređenje
biljnog i životinjskog sveta donošenjem zakona kojim se ostvaruje održivo upravljanje
prirodnim resursima i zdrava životna sredina.

3.1. Površinske vode

U Republici Srbiji, zaštita površinskih voda vrši se zakonskom regulativom, koja se
zasniva na klasifikaciji voda na pet klasa prema nivou zagađenosti i upotrebi. Granične
vrednosti elemenata date su u Službenom listu Socijalističke Republike Srbije br. 50/2012 od
26.05.2012. godine (parametri hemijskog kvaliteta). U tabeli 3.1. prikazane su granične
vrednosti zagađujućih materija u površinskim vodama po klasama.
Tabela 3.1. Granične vrednosti zagađujućih materija

Parametar Jedinica Granične vrednosti(1)

mere
Klasa I(2) Klasa II(3) Klasa Klasa Klasa V(6)
III(4) IV(5)

Opšti            

pH(12)   6,5-8,5 6,5-8,5 6,5-8,5 6,5-8,5 <6,5 ili

<8,5

Suspendovane materije(9) (12) mg/l 25 25 - - -

Kiseonični režim            

Rastvoreni kiseonik [mg O2/l] -(8) (ili PN) -(8) 5 4 <4

Zasićenost kiseonikom %          

- epilimnion (stratifikovana   90-110 70-90 50-70 30-50 <30

voda)

- hipolimnion (stratifikovana   70-90 70-50 30-50 10-30 <10

voda)

- nestratifikovana voda   70-90 50-70 30-50 10-30 <10

BPK5 [mg O2/l] -(8) (ili PN) -(8) 7 25 >25

15
HPK (bihromatna metoda) [mg O2/l] 10 (ili PN) 15 30 125 >125

HPK (permanganatna metoda) [mg O2/l] 5 (ili PN) 10 20 50 >50

Ukupni organski ugljenik (TOS) [mg/l] -(8) (ili PN) -(8) 15 50 >50

Nutrijenti            

Ukupan azot [mg N/l] 1 (ili PN) 2 8 15 >15

Nitrati [mg N/l] -(8) (ili PN) -(8) 6 15 >15

Nitriti [mg N/l] 0,01 (ili 0.03 0,12 0,3 >0,3

PN)

Amonijum jon [mg N/l] -(8) (ili PN) -(8) 0,6 1,5 >1,5

Ne-jonizovani amonijak(9) [mg/l NH3] 0,005 0,025 - - -

Ukupan fosfor(7) [mg P/l] -(8) (ili PN) -(8) 0,4 1 >1

Ortofosfati [mg P/l] -(8) (ili PN) -(8) 0,2 0,5 >0,5

Salinitet            

Hloridi [mg/l] 50 (ili PN) -(8) 150 250 >250

Ukupni zaostali hlor(9) [mg/l 0,005 0,005 - - -

HOCl]

Sulfati [mg/l] 50 (ili PN) 100 200 300 >300

Ukupna mineralizacija [mg/l] <1000 (ili 1000 1300 1500 >1500

PN)

Elektroprovodljivost na 20°C [mS/cm] <1000 (ili 1000 1500 3000 >3000

PN)

Metali            

Arsen [μg/l] <5 (ili PN) 10 50 100 >100

Bor [μg/l] 300 (ili 1000 1000 2500 >2500

PN)

16
Bakar [μg/l] 5 (T=10) 5 (T=10) 500 1000 >1000
22 (T=50) 22 (T=50)
40 (T=100) 40 (T=100)
112 112
(T=300) (T=300)

Cink [μg/l] 30 (T=10) 300 (T=10) 2000 5000 >5000

200 (T=50) 700 (T=50)
300 1000
(T=100) (T=100)
500 2000
(T=500) (T=500)

Hrom (ukupni) [μg/l] 25 (ili PN) 50 100 250 >250

Gvožđe (ukupno) [μg/l] 200 500 1000 2000 >2000

Mangan (ukupni) [μg/l] 50 100 300 1000 >1000

Organske supstance            

Fenolna jedinjenja (kao [μg/l] <1 1 20 50 >50

C2H5OH)

Naftni ugljovodonici(9)   (10) (10)

- - -

Površinski aktivne materije (kao [μg/l] 100 200 300 500 >500
laurilsulfat)

AOH (adsorbujući organski [μg/l] 10 50 100 250 >250

halogen)

Mikrobiološki parametri            

Fekalni koliformi cfu/100ml 100 1000 10000 100000 >100000

Ukupni koliformi cfu/100ml 500(11) 10000 100000 1000000 >1000000

Crevne enterokoke cfu/100ml 200 400 4000 40000 >40000

Broj aerobnih heterotrofa cfu/100ml 500 10000 100000 750000 >750000

(metoda Kohl)

17
T – tvrdoća vode (mg/l CaCO3)
PN – prirodni nivo

(1)
Ako drugačije nije naglašeno vrednosti su izražene kao ukupne koncentracije u uzetoj probi
(2)
Opis klase odgovara odličnom ekološkom statusu prema klasifikaciji datoj u pravilniku kojim se
propisuju parametri ekološkog i hemijskog statusa za površinske vode. Površinske vode koje
pripadaju ovoj klasi obezbeđuju na osnovu graničnih vrednosti elemenata kvaliteta uslove za
funkcionisanje ekosistema, život i zaštitu riba (salmonida i ciprinida) i mogu se koristiti u sledeće
svrhe: snabdevanje vodom za piće uz prethodni tretman filtracijom i dezinfekcijom, kupanje i
rekreaciju, navodnjavanje, industrijsku upotrebu (procesne i rashladne vode).
(3)
Opis klase odgovara dobrom ekološkom statusu prema klasifikaciji datoj u pravilniku kojim se
propisuju parametri ekološkog i hemijskog statusa za površinske vode. Površinske vode koje
pripadaju ovoj klasi obezbeđuju na osnovu graničnih vrednosti elemenata kvaliteta uslove za
funkcionisanje ekosistema, život i zaštitu riba (ciprinida) i mogu se koristiti u iste svrhe i pod istim
uslovima kao i površinske vode koje pripadaju klasi I.
(4)
Opis klase odgovara umerenom ekološkom statusu prema klasifikaciji datoj u pravilniku kojim se
propisuju parametri ekološkog i hemijskog statusa za površinske vode. Površinske vode koje
pripadaju ovoj klasi obezbeđuju na osnovu graničnih vrednosti elemenata kvaliteta uslove za život i
zaštitu ciprinida i mogu se koristiti u sledeće svrhe: snabdevanje vodom za piće uz prethodni tretman
koagulacijom, flokulacijom, filtracijom i dezinfekcijom, kupanje i rekreaciju, navodnjavanje,
industrijsku upotrebu (procesne i rashladne vode).
(5)
Opis klase odgovara slabom ekološkom statusu prema klasifikaciji datoj u pravilniku kojim se
propisuju parametri ekološkog i hemijskog statusa za površinske vode. Površinske vode koje
pripadaju ovoj klasi na osnovu graničnih vrednosti elemenata kvaliteta mogu se koristiti u sledeće
svrhe: snabdevanje vodom za piće uz primenu kombinacije prethodno navedenih tretmana i
unapređenih metoda tretmana, navodnjavanje, industrijsku upotrebu (procesne i rashladne vode).
(6)
Opis klase odgovara lošem ekološkom statusu prema klasifikaciji datoj u pravilniku kojim se
propisuju parametri ekološkog i hemijskog statusa za površinske vode. Površinske vode koje
pripadaju ovoj klasi ne mogu se koristiti ni u jednu svrhu.
(7)
Ukupan fosfor se analizira iz filtrata, tj. iz rastvorene faze koja je dobijena filtracijom kroz 0,45 mm
filter.
(8)
Vidi Prilog 1, Tabela 2 i Tabela 3, u kojima su date granične vrednosti zagađujućih supstanci za I
odnosno II klasu površinskih voda.
(9)
Parametar se prati samo u površinskim vodama koje su imenovane kao salmonidne ili ciprinidne.
(10)
Naftni derivati ne smeju biti prisutni u vodi u takvim količinama da:
- formiraju vidljivi film na površini vode ili prevlake na obalama vodotokova i jezera,
- daju prepoznatljivi "ugljovodonični" ukus ribama,
- izazivaju štetne efekte u ribama.
(11)
Bazirano na 95% -noj proceni
(12)
Dozvoljeno je odstupanje od graničnih vrednosti u slučaju specifičnih geografskih uslova

Površinski vodotokovi u borskom kompleksu se karakterišu malim protokom i

kolebljivim nivoima vode.
Najvažnije reke su Zlotska reka, Borski potok koji posle uliva u RTB Bor industrijske
otpadne vode postaje Borska reka, Kriveljska reka, Ravna reka i Timok. U oblasti rudnika
Cerovo prisutne su dve reke: Valja Mare, jugoistočno od površinskog kopa i reka Cerovo
zapadno od njega. Ova dva toka se spajaju kod Malog Krivelja da bi oformila Kriveljsku reku
koja teče u svom prirodnom basenu do površinskog kopa Veliki Krivelj. Rudarske aktivnosti
su proteklih godina veoma uticale na prirodne tokove reka, posebno na Borsku reku. Borska
reka je prvobitno tekla sa severozapada na jugoistok i dalje do Bora, koja je pre oko 30
godina skrenuta tunelom sagrađenim severno od starog borskog kopa, tako da ona sada utiče
18
u Kriveljsku reku ispred tunela za devijaciju Kriveljske reke ispod polja 1 flotacijskog
jalovišta Veliki krivelj. Tok Kriveljske reke je takođe izmenjen u odnosu na prvobitni tok i to
kod površinskog kopa Veliki Krivelj gde sada oivičava kop, i kod jalovišta Veliki Krivelj gde
je skrenut u podzemni kolektor koji prolazi ispod flotacijskog jalovišta.
Kriveljska reka sa Borskom i Ravnom rekom čini Belu reku, koja utiče u reku Timok
i dalje odlazi u Dunav.

3.2. Podzemne vode

U Republici Srbiji, zaštita podzemnih voda vrši se istom zakonskom regulativom kao
i zaštita površinskih voda. Granične vrednosti elemenata date su u Službenom listu
Socijalističke Republike Srbije br. 50/2012 od 26.05.2012. godine (parametri hemijskog
kvaliteta). U tabeli 3.2. prikazane su granične vrednosti zagađujućih materija u podzemnim
vodama u skladu sa propisom kojim se određuju parametri hemijskog i kvantitativnog statusa
za podzemne vode – Granične vrednosti zagađujućih materija u podzemnim vodama.

Tabela 3.2. Granične vrednosti zagađujućih materija u podzemnim vodama

Parametar Jedinica Prosečna godišnja

mere koncentracija (PGK)

Nitrati [mg/l] 50

Aktivne supstance u pesticidima(1), uključujući njihove [μg/l] 0,1

relevantne metabolite, produkte degradacije i reakcija 0,5 (ukupan)(2)

(1)
"Pesticidi" obuhvataju: organske insekticide, herbicide, fungicide, nematocide, akricide, algicide,
slimicide i druge slične proizvode kao što su npr. regulatori rasta, njihove metabolite i proizvode
reakcije razgradnje.
(2)
"Ukupan" znači sumu svih individualnih pesticida detektovanih i kvantifikovanih u procedurama
monitoringa, uključujući i njihove relevantne metabolite, produkte degradacije i reakcije.

Lista zagađujućih materija

Lista I
- organohalogena jedinjenja i materije koje mogu obrazovati takva jedinjenja u vodenoj
sredini;
- organofosforna jedinjenja;
- organokalajna jedinjenja;
- kancerogene, mutagene i teratogene materije, koje imaju te osobine ili ih ispoljavaju kroz
ili preko vode;
- živa i njena jedinjenja;
- kadmijum i njegova jedinjenja;
- mineralna ulja i ugljovodonici;
- cijanidi.

19
Lista II
- metali, metaloidi i njihova jedinjenja: Zn, Cu, Ni, Cr, Pb, Se, As, Sb, Mo, Ti, Sn, Ba, Be, B,
U, V, Co, Tl, Te i Ag;
- biocidi i derivati;
- materije koje daju miris i ukus, ili obrazuju takve materije u podzemnoj vodi i čine je
neupotrebljivom za ljudsku upotrebu;
- toksična ili postojana jedinjenja silikona, ili ona koja formiraju takva jedinjenja, izuzev
onih koja su biološki neškodljiva ili se pretvaraju u neškodljive materije;
- neorganska jedinjenja fosfora i elementarni fosfor;
- fluoridi;
- amonijak i nitrati.

Kada se govori o zakonskoj regulativi uopšteno se misli uglavnom na zakone koji

predstavljaju osnovu, odnosno pravnu bazu. Na žalost, veoma često donošenjem zakona
stvoren je samo osnovni pravni okvir, koji moraju da prate i odgovarajuća podzakonska akta,
koja definišu i bliže određuju pojedine, često vrlo uopštene članove zakona. Kada je u pitanju
domaće zakonodavstvo, najčešće nije u dovoljnoj meri usaglašeno, tako da imamo savremene
zakone koji su usaglašeni sa Evropskim zakonima, koje prate pravilnici i uredbe iz čak 1968
godine (primer: Uredba o kategorizaciji vodotoka „Službeni glasnik SRS”, broj 5/68).
Aktuelno zakonodavstvo koje definiše i zaokružuje pravni okvir kada su u pitanju
vode obrađeno je sa: 2 Zakona, 8 Uredbi i 6 Pravilnika. To su sledeći Zakoni, Uredbe i
Pravilnici :

Zakoni
1. Zakon o vodama („Službeni glasnik RS”, br. 46/91, 53/93, 67/93, 48/94, 54/96,
101/05 i 10/2010);
2. Zakon o režimu voda („Službeni list SRJ”, broj 59/98, „Službeni glasnik RS”, broj
101/05).

Uredbe
1. Uredba o kategorizaciji vodotoka („Službeni glasnik SRS”, broj 5/68);
2. Uredba o klasifikaciji voda („Službeni glasnik SRS”, broj 5/68);
3. Uredba o klasifikaciji voda međurepubličkih vodotoka, međudržavnih voda i voda
obalnog mora Jugoslavije(„Službeni list SFRJ”, broj 6/78);
4. Uredba o utvrđivanju vodoprivredne osnove Republike Srbije („Službeni glasnik RS”,
broj 11/02);
5. Godišnje Uredbe o utvrđivanju programa izgradnje rekonstrukcije i održavanja
vodoprivrednih objekata;
6. Godišnje Uredbe o visini naknade za korišćenje voda, naknade za zaštitu voda i
naknade za izvađeni materijal iz vodotoka;
7. Uredba o graničnim vrednostima prioritetnih hazardnih supstanci koje zagađuju
površinske vode i rokovima za njihovo dostizanje (''Sl. glasnik RS, br. 35/11).
8. Uredbe o graničnim vrednostima zagađujućih materija u površinskim i podzemnim
vodama i sediment i rokovima za njihovo dostizanje (''Sl. glasnik RS, br. 50/12).

20
Pravilnici
1. Pravilnik o metodama i minimalnom broju ispitivanja kvaliteta otpadnih voda
(„Službeni glasnik SRS”, br. 47/83 i 13/84);
2. Pravilnik o opasnim materijama u vodama („Službeni glasnik SRS”, broj 31/82);
3. Pravilnik o uslovima koji moraju da ispunjavaju preduzeća i druga pravna lica koja
vrše određenu vrstu ispitivanja kvaliteta površinskih i podzemnih voda, kao i
ispitivanje kvaliteta otpadnih voda („Službeni glasnik RS”, br. 41/94 i 47/94);
4. Pravilnik o higijenskoj ispravnosti vode za piće („Službeni list SRJ”, br. 42/98 i
44/99);
5. Pravilnik o načinu određivanja i održavanja zona sanitarne zaštite izvorišta
vodosnabdevanja („Službeni glasnik RS”, broj 92/08);
6. Pravilnik o opasnim materijama koje se ne smeju unositi u vode (“Službeni list
SFRJ”, br. 3/66 i 7/66).

21
4. MONITORING POVRŠINSKIH I PODZEMNIH VODA

4.1. Uzorkovanje površinskih voda

Nakon identifikacije i lociranja kritičnih tokova, koji predstavljaju moguće generatore

zagađenja, pristupilo se lociranju tačaka uzorkovanja površinskih vodotokova. Ukupno je
postavljeno 31 tačka za monitoring. Tačke su obeležene drvenim kočićima na kojima se
nalazi oznaka tačke (slika 3.1.).

Slika 4.1. Oznaka tačke uzorkovanja

U prvom ciklusu uzorkovanja prikupljeni su uzorci vode sa svih tačaka, da bi se ovaj

broj redukovao po prispeću izveštaja sa rezultatima hemijskih analiza. Rezultati hemijskih
analiza su pokazali da je kvalitet vode iz pojedinih tačaka isti ili sa malim razlikama, zbog
čega je smanjen broj tačaka uzorkovanja na 25 tačaka. Uzimanje uzoraka vode iz površinskih
vodotokova i voda iz drenažnih sistema je vršeno pomoću opreme za uzorkovanje (slike
4.1.a, b, c i d).

22
 4.1.a 4.1.b

4.1.c 4.1.d
4.1.a, b, c i d. Uzimanje uzoraka vode iz površinskih vodotokova

Na licu mesta se vršilo merenje pH vrednosti uzetog uzorka, provodljivosti,

temperature uzoraka vode i vazduha. Takođe se utvrđivalo da li uzorak poseduje boju i miris.
Svi parametri i prostorno-vremenska dinamika uzimanja uzoraka su definisani
standardima ISO 5667-1 i ISO 5667-2, kojima se utvrđuju opšti principi koji se primenju pri
izradi programa uzimanja uzoraka radi kontrole kvaliteta, određivanja karakteristika kvaliteta
i identifikacije izvora zagađenja vode.

4.1.1. Transport, skladištenje i priprema

Vode, posebno otpadne podzemne vode, podložne su promenama, što je rezultat

fizičkih, hemijskih ili bioloških reakcija do kojih može doći u periodu od uzimanja uzoraka
do analize. Priroda i stepen tih reakcija često su takvi da će se ispitivane koncentracije
razlikovati od koncentracija u vreme uzimanja, ako se ne preduzmu potrebne mere
predostrožnosti u toku uzimanja uzoraka, transporta i u toku čuvanja (za određene
parametre). Ove opšte smernice za izbor i pripremu posude za čuvanje uzoraka, transport,
23
 postupak zaštite, konzerviranje, hlađenje, dozvoljeno vreme čuvanja pre analize i ostale mere
predostrožnosti date su u standardu ISO 5667-3:2007.

4.1.2. Fizičko - hemijske analize površinskih voda

Imajući u vidu navedene standarde i zakonske regulative kao i kvalitet površinskih

voda, uticaj otpadnih i industrijskih voda u borskom rudniku, ispitivani su sledeći hemijski
parametri: hrom, selen, gvožđe, bakar, olovo, nikl, kadmijum, cink, arsen, sadržaj
suspendovanih materija i sulfata.
Zbog velikog broja podataka, ovde će biti prikazano samo nekoliko tabela kao primer
izvršenih ispitivanja otpadnih voda.

Tabele 4.1. i 4.1.a. Rezultati fizičko - hemijskih ispitivanja uzoraka sa lokacije Cerovo koji
su uzorkovani 11.04.2011., gde je: V1-Valja Lutarica uzvodno od Površinskog kopa Cerovo,
V2-Drenažna šahta, V3-Valja Lutarica nizvodno od drenažne šahte, V4-Valja Lutarica
uzvodno od drenažnog jezera, V5 - Drenažno jezero, V6-Valja Lutarica nizvodno od
drenažnog jezera, V7-Kriveljska reka uzvodno od ekološke brane Cerovo, V8-Drenažne vode
ekološke brane Cerovo, V9-Kriveljska reka nizvodno od ekološke brane Cerovo

T (oC) T (oC) Cu Pb Zn
Parametar Boja pH
vazduha vode (mg/dm3) (mg/dm3) (mg/dm3)

V1 11 7.4 bezbojna 7.89 <0.1 <0.1 <0.1

V2 11 7.3 mutna 4.55 147.1 <0.1 10.1
V3 11 7.4 bledo plava 6.22 1.7 <0.1 0.13
bledo plavo-
V4 10.5 7.3 6.98 1.9 <0.1 0.11
zelena
V5 10.5 8.5 zelena 3.51 1460 <0.1 47.7
bledo plavo-
V6 11 7.3 6.92 2.9 <0.1 0.14
zelena
V7 13 7.8 bezbojna 7.53 <0.1 <0.1 <0.1
V8 12 8.9 bezbojna 6.96 0.34 <0.1 0.65
V9 11 7.8 bezbojna 7.75 <0.1 <0.1 <0.1
Datum uzorkovanja: 11.04.2011.

Sus.
Cd Ni Cr Se As Fe-uk SO4 -2
Parametar mater.
(mg/dm3) (mg/dm3) (mg/dm3) (mg/dm3) (mg/dm3) (mg/dm3) (mg/dm3)
(mg/dm3)
V1 <0.1 <0.1 <0.1 <0.2 <0.1 0.1 8.0 3217.5
V2 0.1 0.29 <0.1 <0.2 <0.1 0.97 336.0 238.7
V3 <0.1 <0.1 <0.1 <0.2 <0.1 0.17 33.0 328.4
V4 <0.1 <0.1 <0.1 <0.2 <0.1 0.22 30.0 337.0
V5 0.35 0.56 <0.1 <0.2 <0.1 5.9 14.0 7326.8
V6 <0.1 <0.1 <0.1 <0.2 <0.1 0.31 33.0 342.0
24
 V7 <0.1 <0.1 <0.1 <0.2 <0.1 <0.1 6.0 97.5
V8 <0.1 <0.1 <0.1 <0.2 <0.1 <0.1 10.0 946.0
V9 <0.1 <0.1 <0.1 <0.2 <0.1 <0.1 5.0 125.5
Datum uzorkovanja: 11.04.2011.

4.1.3. Analiza kvaliteta površinskih voda

Kvalitet površinskih voda u borskom regionu definisan je u odnosu na hemijske

parametre (teški metali). Površinske vode u okviru borskog regiona Borska reka, Kriveljska
reka i Bela reka po svom sastavu ne mogu da se svrstaju ni u IV klasu i spadaju u vode sa
visokim sadržajem potencijalno toksičnih elemenata (teški metali) prema nivou maksimalno
dozvoljene koncentracije. Sadržaj olova do 1.5 mg/l pojavio se jedino u Borskoj reci i TIR-
ovim metaluškim otpadnim vodama, kadmijum u Drenažnom jezeru Cerova (do 0.35 mg/l),
hroma nema, arsena u Jamskim vodama, Borskoj reci i TIR-ovim vodama (od 0.19-6.6 mg /
l). Selena ima takođe u TIR-ovim vodama 18.6 mg/l, u Borskoj reci 0.61 mg/l i drenažnim
vodama RTH 0.23 mg/l. Koncentracija bakra, cinka, gvožđa je skoro kod svih voda
višestruko povećana u odnosu na vrednosti koje su propisane zakonom.

4.2. Uzorkovanje podzemnih voda

4.2.1. Bušenje i ugradnja pijezometara

Nakon lociranja mesta pijezometara pristupilo se bušenju i ugradnji pijezometarske

konstrukcije. Bušenje je vršeno mašinom za bušenje tipa LONGER, (slike 4.2. i 4.3.).
Izbušeno je 7 pijezometarskih bušotina ukupne dužine 49 m.

Slika 4.2. Mašina za bušenje tip LONGER Slika 4.3. Mašina za bušenje tip LONGER

25
 Pijezometarska konstrukcija se sastoji od taložnika čija dužina se kreće od 1 do 2 m u
zavisnosti od situacije na terenu, filtera čija se dužina takođe kreće od 1 do 2 m, PVC cevi i
pijezometarske kape (slike 4.4. i 4.5.).

Slika 4.4. Ugradnja pijezometarske konstrukcije Slika 4.5. Ugradnja pijezometarske konstrukcije
Po završetku ugradnje pijezometara, pozicija i kota svakog od pijezometara je
geodetski izmerena.

4.2.2. Uzorkovanje i ispitivanje kvaliteta podzemnih voda

Svi parametri i prostorno-vremenska dinamika uzimanja uzoraka podzemnih voda

definisani su standardom ISO 5667-11, kojim se utvrđuje program uzimanja uzoraka i
rukovanje uzorcima za fizičko i hemijsko ispitivanje istih.
Nedelju dana nakon završetka izrade i ugradnje pijezometara pristupilo se uzimanju
uzoraka podzemnih voda iz svakog od ugrađenih piezometara.
Uzimanje uzoraka podzemnih voda se vršilo svakih 12-15 dana kao i uzimanje
uzoraka površinskih voda (slike 4.6, 4.7, 4.8. i 4.9.).

26
Slika 4.6. Uzimanje uzoraka podzemnih voda Slika 4.7. Uzimanje uzoraka podzemnih voda
(Pijezometar P2) (Pijezometar P3)

Slika 4.8. Uzimanje uzoraka podzemnih voda Slika 4.9. Uzimanje uzoraka podzemnih voda
(Pijezometar P5) (Pijezometar P4)

Pri uzimanju uzoraka takođe je meren i nivo podzemnih voda (slike 4.10. i 4.11.).

27
 Slika 4.10. Merenje nivoa podzemnih voda Slika 4.11. Merenje nivoa podzemnih voda
(Pijezometar P1) (Pijezometar P3)

Na uzorcima je na licu mesta vršeno merenje pH vrednosti, provodljivost, temperatura

uzoraka i vazduha, kao i utvrđivanje da li uzorci poseduju boju i miris.

4.2.3. Fizičko-hemijske analize uzoraka podzemnih voda

Fizičko-hemijsko ispitivanje podzemnih voda u području borskog rudnika je

definisano na isti način kao i kod površinskih voda na sledeće elemente: hrom, selen, gvožđe,
bakar, olovo, nikl, kadmijum, cink, arsen, sadržaj suspendovanih materija i sulfata.
Zbog velikog broja podataka, kao i kod ispitivanja površinskih voda, i ovde će biti
prikazano samo nekoliko tabela kao primer izvršenih ispitivanja podzemnih voda.

Tabela 4.2. i 4.2.a. Rezultati fizičko hemijskih ispitivanja uzoraka podzemnih voda, P1- Desna obala
Valja Luterice –drenažna šahta, P2- Desna obala Valja Luterice-drenažno jezero, P3. Podnožje
odlagališta Saraka potok, P4- Borska reka uzvodno od Slatine, P5- Kriveljska reka posle izlaza iz
tunela, P8- Telo brane III, B2- Ulaz u tunel Kriveljske reke

T (oC) T (oC) Boja/ El.provod. Cu Pb Zn

Parametar pH
vazduha vode miris µS/cm (mg/dm ) (mg/dm ) (mg/dm3)
3 3

P1 20 13.7 mutna/bez 3452 5.82 <0.1 <0.1 0.5

P2 20 11.9 mutna/bez 3812 6.15 <0.1 <0.1 16.1
P3 20 12.7 mutna/bez 5858 6.45 3.6 <0.1 1.1
P4 20 16.0 mutna/bez 1777 5.21 5.1 <0.1 2.9
P5 23 14.4 mutna/bez 2751 6.83 <0.1 <0.1 0.73
P8 23 17.8 mutna/bez 3032 6.67 <0.1 <0.1 <0.1
B3 22 17 mutna/bez 3081 7.39 <0.1 <0.1 <0.1
Datum uzorkovanja: 18.05.2011.

28
 Cd Ni Cr Se As Fe-uk Sus.mater. SO4 -2
Parametar
(mg/dm3) (mg/dm3) (mg/dm3) (mg/dm3) (mg/dm3) (mg/dm3) (mg/dm3) (mg/dm3)

P1 <0.1 <0.1 <0.1 <0.2 <0.1 132.7 363.0 2837.2

P2 <0.1 <0.1 <0.1 <0.2 <0.1 64.4 1977.0 2806.3
P3 <0.1 0.5 <0.1 <0.2 <0.1 <0.1 2225.0 5392.8
P4 <0.1 0.37 <0.1 <0.2 <0.1 36.9 899.0 1204.3
P5 <0.1 <0.1 <0.1 <0.2 <0.1 0.1 2264.0 1641.1
P8 <0.1 <0.1 <0.1 <0.2 <0.1 2.1 6770.0 1276.0
B3 <0.1 <0.1 <0.1 <0.2 <0.1 <0.1 62.0 1944.8
Datum uzorkovanja: 18.05.2011.

4.2.4. Analiza kvaliteta podzemnih voda

Kvalitet podzemnih voda u borskom regionu definisan je u odnosu na hemijske

parametre (teški metali). Podzemne vode u okviru borskog regiona po svom sastavu spadaju
u vode sa visokim sadržajem potencijalno toksičnih elemenata (teški metali) prema nivou
maksimalno dozvoljene koncentracije. Sadržaj olova do 3 mg/l pojavio se u pijezometru P4,
na lokaciji Borska reka uzvodno od Slatine. Takođe je u istom pijezometru izmerena
povećana koncentracija bakra (od 5.9 mg/l), cinka i nikla. Takođe je istog dana (01.06.2011.
godine) uočena povećana koncentracija bakra u pijezometru P3, lokalitet podnožje
odlagališta Saraka potok, dok je u pijezometru P2 uočena povećana koncentracija cinka (21.4
mg/l).

29
5. PLAN BUDUĆEG MONITORINGA SA PREDLOGOM REMEDIJACIONIH MERA

5.1. Plan budućeg monitoringa

Plan monitoringa za površinske i podzemne vode u regionu Bora trebalo bi da bude

usklađen sa postojećim direktivama EU:
 Directive 76/464/EWG ( Pollution caused by discharging certain dangerous
substances into the waters of the community);
 Directive 91/676/EWG (Nitrates Directive);
 Decisions 77/795/EWG and 86/574/EWG (EG - Exchange of information on the
quality of surface freshwater in the Community);
 Directive 78/659/EWG (Fish Waters Directive) fish water quality regulation by LSA
of 26.9.1997;
 Directive 75/440/EWG (Drinking Water Directive) and regulation on quality
requirements of surface waters for drinking water production and its monitoring
(LSA);
 Directive 76/160/EWG (Bathing Water Directive) and bathing water regulation
(LSA);
 Directive 92/43/EWG for the conservation of natural habitats and of wild living fauna
and flora (FFH Directive);
 Directive 2001/42/EG (SUP-Directive);
 Directive of marine OSPAR Convention or the Trilateral Wadden Sea monitoring
(TMAP).
Monitoring treba podeliti na nadzorni monitoring i operativni monitoring ili praćenje
u svrhu istraživanja.
Nadzorni monitoring se koristi za detekciju glavnih pravaca-trendova u kvalitetu
vode. Operativni monitoring se sprovodi nad površinskim vodama koje verovatno neće
dostići dobro stanje (kvalitet), ili u koje se ispuštaju prioritetne, zagađujuće supstance.
Merenje nivoa voda bi trebalo da se uradi za obe vrste monitoringa. Za kvalitetan monitoring
je naročito bitno:
 Posmatranje dugoročnih razvoja i identifikovanje glavnih pravaca-trendova;
 Određivanje stepena i uticaja zagađenja i promena;
 Pomoć pri planiranju mera i praćenje uspešnosti mera;
 Omogućavanje klasifikacije voda u skladu sa EU standardima.
Resursi podzemnih voda su vodeni tokovi koji trebaju biti zaštićeni uporedno sa
rekama i jezerima. Status podzemnih voda (kvalitet i kvantitet) se treba redovno pratiti.
Kada su u pitanju podzemne vode postoji osnovna razlika između
 nadzornog monitoringa i
 operativnog monitoringa.
Nadzorni monitoring sledi iste ciljeve u odnosu na površinske vode. Uključene su
dugoročne promene u prirodnim uslovima i dugoročne promene usled ljudskih aktivnosti.
Glavni fokus je na promenama u hemijskom sastavu, kao odlučujući kriterijum za dobar
30
hemijski status podzemne vode. U okviru nadzornog monitoringa redovno treba nivoe
podzemnih voda.
Nasuprot tome u operativni monitoring su uključeni samo izdani, koji su ocenjivani u
početnom stanju kao "nečisti/nepovoljni" u smislu dobrog hemijskog statusa. Na osnovu
nadzornog i operativnog monitoringa, značajnih upornih i antropogenih trendova povećanja
koncentracije zagađenja, treba ispitati mogućnosti za ukidanje ovih trendova odnosno
rehabilitaciju zagađenih tokova.
To znači da za vodotokove borskog regiona treba primeniti različiti monitoring plan.
Kao deo nadzornog monitoringa površinskih voda, dodatni nadzorni monitoring treba da se
uradi posle spajanja Borske i Kriveljske reke. Na mestu spajanja Borske i Kriveljske reke,
sastav vode treba analizirati mesečno (tri tačke uzorkovanja, pre spajanja dve i posle spajanja
jedna). Ukoliko je moguće za kontrolu kvaliteta i kvantiteta vode rečnog toka, koji nastaje
posle spajanja Borske i Kriveljske reke, a obzirom na veliko zagađenje koje ove reke
prouzrokuju na životnu sredinu (naročito u dolini bele reke, nizvodno do Timoka i dalje),
predlaže se izgradnja stacionarne automatske stanice za kontinuirano praćenje zagađenja.
Ova stanica se može uključiti u mrežu postojećih stanica čime se stvaraju svi polazni uslovi
za upravljanje rečnim slivovima navedenih reka, što je u skladu sa EU direktivom, koja
nalaže svim zemljama članicama da izrade planove upravljanja rečnim slivovima. Kako se
Srbija nalazi u procesu pridruživanja i ocenjivanja radi dobijanja statusa države kandidata,
ovo će biti jedna od važnih direktiva-obaveza, koja nas sigurno očekuje u nastupajućem
periodu.
Operativnim monitoringom predvideti uzorkovanje različitih delova rečnih tokova, u
većim vremenskim razmacima, a koje su već ranije ispitivane.
Nadzorni monitoring je u stanju da lokalizuje porekla otkrivenih promena u sastavu
vode uz pomoć operativnog monitoringa. U ovu svrhu, predlaže se frekvencija uzorkovanja
od 4 puta godišnje.
Za sveobuhvatni monitoring podzemnih voda takođe treba ugraditi dodatne
pijezometarske konstrukcije, pre svega u zonama generisanja ARD voda kao i duž celog
rečnog toka Borske i Kriveljske reke. Broj i lokacije budućih pijezometara treba odrediti u
skladu sa važećim EU propisima i direktivama kao i BAT, koje se u ovoj oblasti koriste.
U slučaju odgovarajućih mera koja se odnose na podzemne vode, uzorkovanja
podzemnih voda u oblasti uticaja treba da se urade mesečno, sličan postupak važi i za
površinske vode. Posle dokazivanja uspeha predloženih mera, intervali uzorkovanja mogu da
se svedu na standardne intervale.

5.2. Predlog mera remedijacije

Nekoliko mera remedijacije treba sprovesti u regionu Bora. Neke od mera

remedijacije površinskih kopova su dugoročne. One treba da se obavljaju u cilju sprečavanja
generisanja kontaminiranih otpadnih voda iz kopova.
Kratkoročno glavni cilj treba biti sakupljanje i tretman otpadnih voda iz različitih
izvora. To se mora uraditi pre nego što otpadne vode dospeju u Borsku i Kriveljsku reku.
Naredni tekst tretira potencijalne lokacije za postrojenja za prečišćavanje glavnih tokova
otpadnih voda.
31
 Predlog mera zaštite površinskih i podzemnih vodotokova od zagađenih otpadnih
drenažnih voda predviđa prikupljanje otpadnih voda na izvoru zagađenja, a zatim tretman
ovih voda u pogonima za prečišćavanje (slika 6.1.).
Sledeća mesta bi bila pogodna za ovu svrhu:

 istočno od površinskog kopa Cerovo;

 južno od flotacijskog jalovišta Veliki Krivelj;

 na ušću Saraka potoka u Kriveljsku reku;

 otpadne vode iz Jame Bor pre ispuštanja u borski potok;

 južno od površinskog kopa Bor-izlaz iz tirovog i gradskog komunalnog kolektora.

Još jedna važna tačka sanacije bi bila provera funkcionalnosti i stabilnosti postojećeg
kolektora ispod polja II flotacijskog jalovišta Veliki Krivelj i sanacija ili izgradnja novog
kolektora.
Sledeće mere bi mogle biti sprovedene hronološki u cilju smanjenja zagađenja:
- Na području južno od površinskog kopa Bor bi se moglo postaviti postrojenje za
prečišćavanje otpadnih voda (slika 6.1.), obzirom da je ovo početna tačka zagađenja
Borske reke. Otpadne vode iz jezera Robule, drenažne vode iz jalovišta RTH, kao i
industrijske i komunalne otpadne vode iz opštine Bor trebaju biti prikupljene i
prečišćene.
- Kvalitet vode do tačke u kojoj se Borska reka uliva u Kriveljsku reku bi na ovaj način
bio značajno poboljšan. Takođe bi trebalo izvršiti rekultivaciju napuštenih odlagališta
površinskih kopova kako bi se sprečilo stvaranje kontaminiranih otpadnih voda.

32
 Slika 6.1. Pozicija postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda na Borskoj reci

- U oblasti istočno od površinskog kopa Cerovo bi takođe trebalo postaviti postrojenje

za prečišćavanje otpadnih voda (slika 6.2.). Ovo postrojenje bi imalo za cilj
prikupljanje i prečišćavanje otpadnih voda iz kopa Cerovo, što bi značajno poboljšalo
kvalitet vode u Kriveljskoj reci do tačke u kojoj se Saraka potok uliva u Kriveljsku
reku.
- U dugoročnom pogledu rekultivaciju odlagališta površinskog kopa Cerovo treba
sprovesti u potpunosti, kako bi se sprečilo dalje stvaranje kontaminiranih otpadnih
voda.
- Na površinskom kopu Krivelj, bi takođe trebalo instalirati postrojenje za preradu
(slika 6.3.). Ovo postrojenje bi imalo za cilj prikupljanje i prečišćavanje otpadnih
voda iz kopa Veliki Krivelj, kao i voda sa odlagališta kopovske jalovine Saraka, pre
nego što se te vode uliju u Saraka potok.

33
 Slika 6.2. Pozicija postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda na površinskom kopu Cerovo

- Još jedno postrojenje za prečišćavanje treba dodati u pogonu za podzemnu

eksploataciju rude bakra "Jama" Bor. Na taj način bi otpadne vode iz pogona za
podzemnu eksploataciju rude bakra "Jama" Bor bile prečišćene pre nego što dospeju u
Kriveljsku reku (slika 6.3.).
- Nakon toga bi se trebala izvršiti provera funkcionalnosti i stabilnosti postojećeg
kolektora Kriveljske reke ispod polja II flotacijskog jalovišta Veliki Krivelj i sanacija
ili izgradnja novog kolektora, kako bi se drenažne vode iz brana 1A i 3A mogle
prikupiti i prečistiti pre uliva u Kriveljsku reku (slika 6.4.).

34
Slika 6.3. Pozicije postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda na pogonu „Jama“ Bor, površinskom
kopu Veliki Krivelj i na kraju kolektora Kriveljske reke

Slika 6.4. Lokacija za koju je izrađen Projekat rekultivacije, deo leve obale
Borske reke, neposredno pre mosta i spajanja Borske i Kriveljske reke

35
ZAKLJUČAK

Ogromne količine odloženog rudničkog otpada u opštini Bor nastalog tokom vekovne
eksploatacije i prerade rude bakra, konstantno zagađuje kako površinske tako i podzemne
vodotokove. Kao krajnji rezultat i posledica zagađenja imamo neupotrebljive vodotokove
Borske i Kriveljske reke koji se ne mogu koristiti čak ni za navodnjavanje poljoprivrednog
zemljišta, jer je kvalitet vode u njima van svake kategorije. Posledice po podzemne vode u
zoni uticaja rudničkog otpada RTB Bor veoma ozbiljne. Svi bunari i izvorišta u okolnim
selima koja se nalaze u bližoj okolini Kriveljske i Borske reke su veoma zagađeni i ne mogu
se koristiti kako za piće tako ni za napajanje domaćih životinja. Ovo isto važi i za bunare i
izvorišta u bližoj okolini odlagališta kopovske raskrivke i flotacijske jalovine.
Na osnovu rezultata dobijenih analizom kvaliteta površinskih i podzemnih voda
ustanovljen je značajan negativan uticaj eklspolatacije i prerade rude bakra, usled
konstantnog zagađenja kako površinskih tako i podzemnih voda.
Na osnovu utvrđenog stanja date su kratkoročne i dugoročne mere mere remedijacije.
Cilj kratkoročnih mera je sakupljanje i tretman otpadnih voda iz različitih izvora pre nego što
otpadne vode dospeju u Borsku i Kriveljsku reku. Cilj dugoročnih mera je sprečavanje
generisanja kontaminiranih otpadnih voda iz kopova.
Predložene mere remedijacije će obezbediti da buduća zagađenja površinskih i
podzemnih voda, kao i zemljišta, budu svedena na minimum, odnosno na najmanju moguću
meru.
Iz svih gore navedenih razloga bilo je potrebno uraditi opsežnu studiju o remedijaciji
koju treba sprovesti u regionu Bora. Neke od mera remedijacije površinskih kopova su
dugoročne. One treba da se obavljaju u cilju sprečavanja generisanja kontaminiranih otpadnih
voda iz kopova.
Kratkoročno glavni cilj treba biti sakupljanje i tretman otpadnih voda iz različitih
izvora. To se mora uraditi pre nego što otpadne vode dospeju u Borsku i Kriveljsku reku.
Predložene mere remedijacije će obezbediti da buduća zagađenja površinskih i podzemnih
voda kao i zemljišta budu svedena na minimum, odnosno na najmanju moguću meru.

36
LITERATURA

[1] Studija izvodljivosti za remedijaciju površinskih i podzemnih voda u borskom rudniku –

izvođenje analize kvaliteta površinskih i podzemnih voda i identifikacija prioritetnih
područija za detaljnije proučavanje i/ili akcije, i davanje preporuka za moguće mere
remedijacije i tehnike za dalju evaluaciju u borskom rudniku, Institut za rudarstvo i
metalurgiju Bor, Jul 2011.
[2] Evropska direktiva o deponijama br. 1999/31/ECC.
[3] Uredba Republike Srbije o deponijama (''Službeni gl. RS'' br. 92/2010).
[4] Projekat rekultivacije degradiranih površina flotacijskog jalovišta RTB Bor, Institut za
rudarstvo i metalurgiju Bor, 2008, RBB Bor.
[5] Lj. Obradović, Z. Stanojević, Z. Stevanović - Wastewater management on Veliki Krivelj
tailing dump, 38th International October Conference on Mining and Metallurgy, 2008, Donji
Milanovac, Procedings.
[6] Lj. Obradović, B. Madić, D. Urošević - Characterization of the Drainage Wastewaters
from Veliki Krivelj Flotation Tailing Dump, 38th International October Conference on
Mining and Metallurgy, 2008, Donji Milanovac, Procedings.
[7] Group of authors, 2002, Assessment of Environmental Monitoring Capacities in Bor,
(UNEP).
[8] Group of authors, 2007, RTB Bor Tailing Ponds Remediation Study - Final Report.
[9] Obradović Lj., Stevanović Z., Bugarin M. - Characterization of the Acid Mine Drainage
from Cerovo Open Pit and its Overburden, XXI International Serbian Symposium on Mineral
Processing, 4-6 November 2008 Bor, Serbia, Proceedings.
[10] Urošević D., Petković S., Obradović Lj., Upravljanje opasnim otpadima, Časopis
ECOLOGICA No 52, Beograd 2008.
[11] Urošević D., Obradović Lj. and Madić B. - Zbrinjavanje, tretman i deponovanje opasnog
otpada, Časopis ECOLOGICA, No 49, Beograd 2007.
[12] INTREAT – FP6 Projekat finansiran od strane EU - Integralni tretman otpada u cilju
prevencije zagađenja reke Dunav, IRM je partner na projektu, projekat realizovan od jula
2004. do avgusta 2007. godine.

37