સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  21 

નાળ
ૂ   નદના  ઢોળાવમાં  ગાડાં  ઊતયા  તે  પહલે ે ી  જ   એકલવા  ુ  ં  કોઈ  ટ  ગાંગર
લથ ગર  ુ  ં  હોય 
વો  િવલાપ-ભર  ૂ  ૂરર, ઘેરો
તેવો રો    ૂ  ૂનાળનો
નાળનો  વાહ  ઘોરતો  સભળાતો ં ળાતો  હતો. તે  નદનો    ુ  ુ દરતે
ભ દરતે 
વાઢ    લો
લો  અણઘડ  ગાળો  પાર  કર  સામે  કાં   ઠ   ચડવા  માટ      યાં  એક    એક એક  ભિરતયા  ગાડાને 
ચોકયા - એટલે    ક  બબે જોડ - બળદ જોતરવા પડતા. મહપતરામનો રસાલો યાં ઊતય  
યાર       એક    ૂ  ૂટ
ટ  ગયેલો લો, પગ  ભાંગે ગલો
લ
ે ો  ટ  ધણીધોર  િવનાનો  એક  બા    ુ   પડો  પડો 
પોતાનાં નસકોરાં બે-ણ કાગડાઓ પાસે ઠોલાવતો હતો. 
એ  ટના  વો  જ   નધણયાતો  ણે     ક   આખો    ુલક લક  હ   પડો  હતો. પાંચ-સાત 
ભિરતયાં  ગાડાં  સામા  પારથી  આ  કાંઠઠ  ચડવા  માટ  પણ  નદના  ચીલા  શોધતાં  શોધતાં,
સાથળ  ૂ  ૂડડ વાહના પેટમાં પડ    લી લી પાષાણી ચરાડોમાં પોતાના બળદોની ખરઓ અને પૈડાં ડાં 
ં ાવતાં  હતા. ભાણાને  થ  ુ  ં  ક, ાર   અહ     ુ   ં ુ  એક  વાર  મોટ  વયે  અમલદાર  બનીને આ  ુ  ં 
ભગાવતાં
ગ
અને નદ પર પાંચ માથોડાં ચો   ુલ બના  ુ  ં! 
"કાં, આયો    
 ક   નવો  સાબ! બાલબચાં  તેરાં રાં    ુશીમમ
શીમમ  સે  ને? હાર  પે   ર    સે  ને 
બચા?" એવી  વાચા  વાપરતો  એક  જટાધાર  બાવો  ફત  લગોટભર ગ
ં ોટભર  સામા  કાંઠાનીઠાની  નક 
ઢોરા ઉપર ઊભો હતો. એના હાથમાં ચલમ હતી. એની પછવાડ     એક ખડખડ ગયેલ ખોર  ુ   ં ુ  
હ  ુ  ં  ને  યાં  એક  વાછડ  બાંબરડા
બરડા  નાખતી  હતી. ચોતરફ  કાંટાની ટાની  વાડ  અને  લબડાની  ઘટા 
હતી. ખોરડા ઉપર રાતી ધ ઊડતી હતી. 

આયો. "હા બાવા

ને   ભાણે જને,  લા આયા   ુ  ં  ક   છએ
અમલદારોને  તમારય   સેવામાં ."
વામાં
બચા " મહપતરામે
.કહ   બોલાવનાર    િવવે
કોઈકભય 
ક ભય   જવાબ
નાગડ   સા  
અહ    ુ  ુ િનયાની
િનયાની કનાર પર પડ છે  ખર. 
“હડમાન  તેરો રો  સબ  ભલો  કરસે, બચા! એક  નાલીએરની  માનતા  રાખ . તેરો રો 
બેડો  પાર  હોઈ  સે." ." એમ  કહ     તો
તો  નાગડો  બાવો  ચલમના  ભડકા  ચેતાવતો તાવતો  રો. ગાડાં 
ગામ-ટબે ચડવા લાયાં. 
"આ  લોકો  ળમાં ળૂ માં  બાવા-સા  ુ  નથી  હો, બા  ુ!" !"મહપતરામે  િપતાને  સમજ   પાડઃ 
"અસલ      ક ટલાક
ટલાક  તો  બળવાના  કાળમાં  ઉરમાંથી થી  ભાગી  અહ   ભરાઈ  ગયેલા લા, ને  તે  પછ 
કટલાક  ફૂ ફૂરઓ રઓ  બગાળમાં ગ
ં ાળમાંથી થી  પા  નીકળ  ગયેલા લા: મતલબ  ક  સરકાર  િવરોધી 
કાવતરાખોરોની જમાતવાળા આ બધા." 
"એને પકડવાનો    ુ  ુકમ
કમ ખરો    ક  ભાઈ?" ડોસાએ ધીર     થી છ  ુ   ં ુ. 
થી   ૂ  ૂછ
“
  ુ  ુકમ
કમ તો ખરો. પણ એમાં કોણ હાથ કાળા કર કર ? ગમે તેમ તોય દશને માટ મા  ુ  ં   ૂ  ૂલ 
કરનારા તો ખરા જ  ને!" !" 
"સા   ુ  ં છે  ભાઈ! માઈના   ૂ  ૂત ત તો ખરા જ  ને!" !" 
ભાંગે ગેલી      ૂની ર, કલાલ  ુ  ં  પી  ુ   ં ુ ,   ુહાણાની
ની  દ     ર હાણાની  પાંચ    ુ  ુ કાનો
કાનો, લબડઆ  બજરંગ,
ઠાકરાર  અને  પદર દં    ર  ક  ખડયે
ં ડયેરોનાં રોનાં  અધઊભાં  ભતડાં  પાર  કરને  નવા  િઅધકારએ  થાણાની 
થાણદાર  ગેટના ટના  ણ  પહ       ર  ગીરોની ગીરોની  તથા  એક  નાયકની  'ગાટ! ટ..ચન!' એવા  બોલથી 
ગાજતી સલામી લીધી. 
ી  દવસે ખબર આયા    ક   દ     વકગામમાં વકગામમાં   ુનકાર
નકાર છવાઈ ગયો  છે . બ  ુ  ં  હ  ુ  ં એમ 
ક  આગલા  દવસે  જ   પગઢના  મહારાની  મોટર  નીકળ. મોટર  મહારાએ  લાવીને  છેક 
ખડભાઈ  શેઠની ઠની    ડ  લીએલીએ  ઊભી  રાખી. મહારાજ   કહ         ક   ચાલો  િશકાર       જ  ુ  ં  છે . ભેળા ળા  ગામના 
ખી  પટ    લ  કાનાભાઈને  પણ  લીધા, કારણ     ક   કાનાભાઈને  બ  ૂ ં  ૂ કનો
  ુ   ં ુ ભાર    ુખી કનો  શોખ, બ  ૂ ં  ૂ ક 
21
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  22 

બરાબર  હાથ  બેસી સી  ગયેલી લી. તે  પછ  મોટર  છેક  ખાંભાના ભાના   ુ   ં ુ ગરામાં
ગરામાં  પહચી. યાં  મહારાની 
ગોળએ  'ભ  ૂ  ૂિતયા િતયા' નામે  ઓળખાતા  િસહને હને  ઘાયલ  કય . જખમી  સાવજ   સતાઈ તં ાઈ  ગયો. સાંજ  જ 
  ુધી
ધી  એના  સગડ  ન  મયા. સાં    પાછા  ફરતી  વેળા ળા  માગની   ુ માં
ની  બા  માં  સાદા   ુ  ુ ાની
ાની  માફક 
બે   ઠ લો
લો ભ  ૂ  ૂિતયો
િતયો છલાંયો યો, પણ જો ખડ શે   ઠ  બ  ૂ ં  ૂ ક સહત પોતાનો પચો ભ  ૂ  ૂિતયાની િતયાની દાઢો 
વચે  ન  પેસાડ સાડ  દધો  હોત  તો  મહારા  અને  મોતને  ઘડક  ુ  ં  છે  ુ   ં ુ   હ  ુ  ં. ખડ  શે   ઠ  
િતયાને  પાછો  પછાડો. ને  પછ  જ   મહારાની  બ  ૂ ં  ૂ કના
ભ  ૂ  ૂિતયાને કના  એક  બહાર       એને    ૂ  ૂરો રો  કય .
મહારા સ થઈ ખડ શેઠની ઠની પીઠ થાબડવા લાયા, એ અઢારસો પાદરના ધણીને વ  ુ 
તો  મોજ   ન  આવી, ફત  શાબાશીના  જ   શદો  ટ  શાઃ  "વાહ  વાણયો! વાહ  શેઠ! રંગ 
તાર માતને!" !" 
યાં  તો  બા    ુ માં
માં  ચડને  મહારાને  કાના  પટલ ે ક  ુ  ં: " બાપા ! આ  જવાંમદ મદ  ુ  ં  બીજક 
કા...કા...." 
એટ  ુ  ં  બોલવા  ય  છે   યાં  તો  ખડ  શેઠ  પોતાનો  ભ  ૂ  ૂિતયાએ િતયાએ  ચાવી  ખાધેલો લો  હાથ 
બી  હાથમાં  ઝાલીને  મોટરમાંથી થી  ઊઠા ને  બોયા: "કાના  પટલ! જો   ુ   ં ુ  કાઠ  ુ  ં  બીજક  હો 
તો  તો  ણે    ક     ુ  ં  સતવાદ  રા  હરં. પણ  જો  આજથી  છ  મહનામાં  તને  ઠાર  મા  ં  ુ  ુ, તો 
ણ   ક  ખડ  અણી  ુધ ધ  વાણયા  ુ  ં  બીજક  હતો. ને  મહારાજ ! આપને  પણ  કહ  દ  ં, ક 
આજથી  છ  મહનામાં  અમારા  બેમાંથી થી  એક  મર       તો    ૂ  ૂનીને
નીને  ગોતવાની  જર  જોશો  મા:
બેમાંથી થી   વતો હોય તેને ન ે જ  હાથ કરજો!" 
પછ તો યાં પોતાના માટ રોટલાપાણી લઈ આવનારને ચાર ચાર આનાની બસ 
આપી  મહારા  ચાલી  નીકયા, ને  આ  બે  જણાની  વચે  વનમોત  ુ  ં  વેર  બધા ધં ા  ુ  ં. કાનો 
પટલ  એના  પાંચ  દકરાઓની  ખડ  ચોક  નીચે  રહ  છે , ને  રાતે  પાંચ  વાર  વાના ૂ   ઓરડા 
બદલે છે . એવી એક વાત  ુ  ં મરણ લઈને જમાદારનો ભાણેજ  જ   િપનાક યાંથીથી બાર ગાઉ પર 
આવેલા લા એક નાના શહરની રની િનશાળમાં ે ભણતર ભણવા ગયો. 

8. માલકની ફોરમ  

                       
  ુધીમાં
ધીમાં છતોમહને
  એને  િપનાક
વચગાળાનાદવાળની
  યેક ર
ગામડ   ભોગવવા
   વાહન  બદલ પાછો  ુ  ં ફય  પડ  ુ   ં ુયાર
. અમલદારના
     પહ    લાં
લાં પાં
  દકરાની
ચ ગાઉ 
ધી  ુ  ં  જ   ગા  ુ   ં ુ   કાઢ  ુ  ં. સામા  ગામે  પહયા  પછ 
વેઠ  માટ      યેક  ગામ  સામા  ગામડા    ુધી
ગામનો  પોલીસ-પટ    લ  પોતાને  ઘરને  ઓટ      ઊભો  રહ  પસાયતાઓને  હાકોટા  પાડ  ચોર     થી થી 
બોલાવતો. પસાયતા  પટ    લને લને  શોધી  પાડતા. પટ    લ  વેઠના ઠના  વારાની  ચીઓ  તપાસતો. તે 
પછ વારાવાળા ખે  ૂ  ૂતનેતને  ણ પહચાડવામાં  આવતી. પછ  ખે  ુ  ુ  પોતાના  સાંતીએ તીએ જોતરલા 
બળદોને  એક  ગાઉ  પરના  ખેત   ર  થી થી  ગામમાં  લાવવા  જતો. તે  પછ  અમલદારનો    ૂ  ૂ  
આગળ યાણ કરતો. 
પરં  ુ મહડા ગામથી િપનાકને એક ઘોડ  ુ  ં વાહન આપવામાં આ  ુ  ં. 
મયમ  ચાઈની,    ક સરવરણી ધી  ગરદન  પર    ૂર
સરવરણી, બાંધી ર     ક શવાળ
શવાળ  લાવતી  ને 
કાનોટ  માંડતી
ડતી  ઘોડને  િનહાળતાંની
ની  વાર  જ   િપનાકના  દલમાં  કશોક  સળવળાટ  ઊઠો.
ઘોડનાં લાદ-પેશાબની ખદાયક લાગી. 
શાબની સોડમ પણ એને   ુખદાયક
22
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  23 

ઘોડની  પીઠ  બાજઠ  વી  હતી. તે  પર  ચારમા  ુ  ં  પહોં  પલાણ  હ  ુ  ં. ચારમા 
ઉપર  પોચી  ગાદ  હતી. બાર  વષના ના  િપનાકને  ણે     ક   ઘોડએ  ડા  રમાડવા  પીઠ  પર 
લીધો.    ર  વળ
વળ  ચાલમાં  ચાલતી  ઘોડ  સરોવરનાં  બાયાં  નીર  પર  વહ    તી તી  નાવડની  ચાલમાં 
ચાલતી  હતી. પસાયતાને  તો  ાંનો નો  ાં  પાછળ  છોડ  દઈ  ઘોડએ  થોડ  જ   વારમાં 
િપનાકને  પેલાં  હસતાં  સફ    દ    ૂ  ૂનાબં નાબંધ  મકાનો  દ     ખાડાં
ખાડાં: ને  છૈયાને  તેડને
ડને  મા  ઊતર       તેવાં
વાં 
સાવચેત ડગલાં ભરતી ઘોડ   ૂ  ૂનાળ નાળ નદના   ૂ  ૂઘવતા
ઘવતા વાહને પાર કર ગઈ. 
મા    ુઓ  ઘોડને  િનહાળ  રહ    તા
વટ    મા તા, ઓળખી  લેતા  ને  િનઃાસ  છોડ  અધપટ પટ 
ઉ ્  ગારો
ગારો  કાઢતાઃ  "વાહ  તકદર! આ  ઘોડ  કવી  પરગંધીલી ધીલી  હતી! છાળો
ૂ   છેલ  શેઠયો ઠયો 
એકલો જ  એનો ચડનારો, અને ખેલવનારો હતો. આજ  એ જ  રાંડ ટારડ બનીને વે   ઠ  નીકળ.
હટ િનમકહરામ!" 
"અરઅર , લડ  કાંથી થી  આઈ?" હડમાનની  જયાના  બાવાએ  ફર  એક  વાર  ઢોરા  ચડ 
ચલમના દમ દ     તાદ તાં જો  ુ  ં ને િતરકારથી હસતાંહસતાં
તાદ     તાં હસતાં ક  ુ  ં,
“હ     -હ     ગધાડ!" કલાલ રંગલાલ પણ પીઠાના ઓરશામાંથી થી બોયો,
"મર ર  મર,    ુગર
ગર!" ઠાકરારના રએ ૂ  ઘોડને ફટકાર આયો. 
"એને  માથે  કોઈ  પીરા   ુ  ં  નહ  હોય." જલામશા  પીરના  તકયામાંથી થી  ગોદડયા 
      . 
સાંઈએ
ઈએ નેઉ  ્ થાણામાં
ગાર કાઢા   પહોચેલી  ઘોડએ  પોલીસ  ગાડની  દરવાની  નક  આવતાં  એકાએક 
કશીક  ફોરમ  આવી  હોય  તેમ  નસકોરાં  લાવી  િઅત  ક  ુ  ુણ    ૂ  ૂર   ર    હકોટા  ઉપર  હકોટા  કરવા 
માંડા
ડા, યાર   લૉક-અપમાંથી થી  સામા  ઓચતા
તા  હકાર  ઊઠાઃ  "બાપો  કસર! બેટા ટા  કસર! મા 
માર! હ ં." ." 
   ટ લતો
લતો  સી
ં ી  થયોં યો. નાયક  અને  બી  બે  પોલીસો  આરામ  લેતા તા  ઊભા  થઈ  ગયા 
અને  કમર  પટા  બાંધતા ધતા  'લૉક-અપ' તરફ  દોડા. નાયક  એવા  બોલ  બોલનાર  કદ  યે 
ઠપકાનાં  વચનો  કાં: "હાં  હાં  શેઠ! અહ   લખાનામાંથી થી  હકારા  કરાય? અમલદારો 
સાંભળશે
ભળશે તો અમને તો ઠપકો મળશે." ." 
તેટલામાં
ટલામાં  તો  ઘોડની  હણહણાટએ  એકધારા  અખ અખંડં     ૂ  ૂરો
રો  બાંધી ધી  દધા  હતા. ઘોડના 
તળેે     ૃવી
પગ  તળ ટાળ  કોઈ  અન  રસે  ઊભરાઈ  ર  ુ  ં  હોય  એવી  આ  ુ  ુ લતા
વી  ુ  ં  પેટાળ લતા  ઘોડના 
ડાબલાને   છબ  છબ  પછડાવી  રહ  હતી. ઘોડના  ગળામાં  આહ  હતી, ખોમાં   ,
ધં ને પકડવા મથતી હતી.    ુ હતાં
 
ગે પસીનો  ટપકતો હતો. એ ણે હવામાંથી થી કોઈક   ુગધને
થાણાનાં  માણસોનો  આખો  બેડો ડો  (જથો) યાં  જમા  થઈ  ગયો. સ  ુ  ુ  મળને  ઘોડને 
ડ  પાડનારા  બોલ  બોલવા  લાયા.    ક ટલાક
ઠંડ ટલાક      ઘોડને  થાબડ, લલાટ      હાથ     ફ રવી રવી  પપાળ
પં ાળ,
માણેકલટમાં
કલટમાં ખજવાળ જં વાળ કર, ને િપનાકને ઘોડ પરથી ઉતાર લેવામાં વામાં આયો. 
ભમરાને    ુગધં   આવે  છે   ક  નહ  તે  તો  ખબર  નથી, પણ  ઘોડાંને ન ે માનવીની  ાણ 
આવે  છે .    ક સર
સર  ઘોડ  પોતાને  ઝાલનાર  ચાર  લ  િસપાઈઓને  ઘસડતી  ઘસડતી  લૉક-અપ 
તરફ ખચાવા લાગી. 
થાણદાર  સાહ    બબ  ુ  ં  મકાન  કચેરના  ડાબે  છેડ      હ  ુ  ં, જમણા  છેડા  પર  િતજોર  તેમ  જ  
લૉક-અપ હતાં. કાચા કામના    ક  સ પામેલા લા    ક દને ધવા  ુ  ં એક છાપ  ં  ુ  ુ હ  ુ  ં. 
દને રાંધવા

23
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  24 

કચેર  બા    ુ ની

ની  ખડક  ુ  ં  કમાડ  જરા  ટ  ુ  ં  જ   ઊઘડ  ુ   ં ુ. બે  બારણાની  પાતળ 
થી  ગોરા  ગોરા  ચા  ભરાવદાર  શરરનો  વચલો  ભાગ, પગથી  માથા    ુધીના
ચરાડમાંથી ધીના  એક 
ચીરા વો દ    ખાયો
ખાયો. 
"શી ધમાલ છે ?" ?" એમણે રા ૂ   ુ   ં ુ. 
ૂ  બહાર આયા િવના જ  છ
નાયક     ક  ુ  ં: "સાહ    બ,   ૂ  ૂનના
નના    ક દની દની ઘોડ તોફાન મચાવી રહ છે ." ." 
"શા માટ     ?"
?"
"એના ધણીને મળવા માટ     ."
." 
"એવી     ુલાકાત
લાકાત  તે  કાંઈ  અપાતી  હશે? આ  તે    ુ  ં  બર  છે ? આ  તો  કહવાય વાય 
કટોનમેટ." આટ  ુ  ં કહને સાહ    બે
ટોનમેટ બ ે બારણાં બીડાં. 
પણ તેટલામાંટલામાં તો થાણદાર સાહ    બની બની ણ નાની-મોટ દકરઓ બહાર નીકળ પડ 
હતી, ને િપનાક પણ ગાડ-મના દરવા બહાર થોભીને દદાર જોવા ડો  ુ   ં ુ  તાણતો હતો. 
"આ જમાદાર સાહ     બ આયા." નાયક     ણ પોલીસને "  "ટં......
......ચન" ફરમા   ુ  ં. 'ટંચન"
એટલે  'એટશન'; આ   આપણી  યાયામ-તાલીમમાં  એને  માટ  વપરાતો  આદશ-બોલ  છે 
'હોયાર." 

ટમહપતરામના
ળૂ  છંટકોરાઈ
કોરાઈ ગઈ ફતી  મ.  એણે પર  ગામડાં
ૂ   ુ   ં ુ: "ના
છ ન  ુ  ંા  છરતાઓની
ે ?"
?"  પડ  ં
  ૂદના
દના લોટ વી   ુલાયમ લાયમ બારક 
નાયક      એમને  વાક    ફ  કયા.    ક દની દની     ક સર સર  ઘોડ  હ  જપી ં   નહોતી. એની  અને  એના 
ઝાલનારાઓ  વચે  ગજાહ  ચા  ુ  હતો, ને  ઝા  ુ  ુ   કાઢ    લા લા  કચરાના     ુ દા   ુ દા
દા    દા  ઢગલાઓને 
સળગાવતા ભગી ં ી વો િશયાળાનો   ૂ  ૂરજ 
ગ રજ  આભનાં   ૂ  ૂખરાં ખરાં વાદળાંને ને આગ   ૂ  ૂકતો
કતો ચે ચડતો 
હતો. 
  ુ  ં વાંધો
"તે  ધો છે ?"
?" જમાદાર ક   ુ  ં: "ફકર નહ, લઈ વ ઘોડને લૉક-અપના સળયા 
  ુધી
ધી." 
"પણ થાણદાર સાહ     બે
બ..."
.ે .." 
"હવે ઠક ઠક: વેવલા વલા થાઓ મા, નાયક.   ુ   ં ુ ક  ુ   ં ુ ં ને ક લઈ વ." 
"સા    ુ  ુકમ
કમ!" નાયક     સલામ કર. િસપાઈઓનો સારો બેડો ડો ઉલાસમાં આવી ગયો. 
ને   ૂ  ૂપ
પ ઊભેલા લા િપનાકને ખબર પણ ન પડ,    ક  ાર      પોતે દર ચાયો ગયો અને 
ાર એનો હાથ થાણદાર સાહબની બની વચેટ   ુી
ી   ુપાના
પાના હાથમાં પરોવાઈ ગયો. 
સ  ુ  ુ  છોકરાં  ને  િસપાઈઓ  જોઈ  રાં: ઘોડ  'હં-હં-હં, હં-હં-હં, હં-હં-હં' એવા  હણહણાટો 
કાઢતી  છેક   પરસાળ  પર  ચડ, પરસાળના  કાળા  પથરોની  લાદ  પર  એના  પોલા  ડાબલા 
રાગીના  હાથમાં  બજતા  ડફ  વા    ુ  ંયાં
વેરાગીના યાં, ને  એના  હોઠ  કદખાનાના  કાળા  સળયા  ઉપર 
રમવા લાયા. 
   ક દ   ુ     ફ રવી
દ પોતા  ુ  ં મ પાછલી બા  રવી ગયો હતો. 
નાયક ક  ુ  ં: "યો શેઠ, હવે તો મળો." 
  ુપાને
પાને ખચતો
ચતો િપનાક આગળ વયો. 

24
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  25 

કદ  ુ  ં  મ  આ  તરફ  ફ    ુ, એટલે  િપનાકએ  કદને  ઓળયો. દવકગામ  વાળા 
ખડભાઈ - ને ઘેર બા વતી થઈ હતી. 
   ક દએ
દએ ઘોડને બોલાવીઃ"બાપ!    ક સર સર! મમાં?"
?"
કદની  ખો  તા  છે છૂ લ
ે ી  હતી, પણ  ગાલ  ઉપર  ઓસનાં  િમોતયાં  લથી લૂ થી  બાઝેલાં લાં 
રહ  ગયાં  હતાં. એના  હાથ     ક સર સર  ઘોડની  માણેક-લટ  ઉપર  કાંસકની
સકની  માફક  ફયા. ઘોડના 
કપાળ   પર  માણેકલટમાં
ઝીણી ઝીણી કલટમાં
  ુ  ુવાટમાં
   ં ાટમા ં ી    કએણે
થ
થી
 
 દએદએપાં
  થી થી  પાડ. ઘોડના  લલાટમાં
 એક નાની ઈતરડ ખચી ચી કાઢ. લાં  ુ  ં સફ    દ ટ  ુ  ં હ  ુ  ં તેની
        . ની 

"ાંથી
થી - રાજકોટથી આવી લાગે છે!" !"નાયક છ  ુ   ં ુ. 
       ૂ  ૂછ
ભાર      અવા     ક દએ દએ ક  ુ  ં: "હા,   ુ   ં ુ યાં ર   ૂ થયો'તો." 
કદએ  ઘોડને  ક  ુ  ં: "કસર, બાપ, હવે  તો    ુ  ં  ઘેર  જઈશ  ને? ડાહડમર  થઈને  ર ' ,
પછાડ  બાંધવા ધવા  દ          રોજ . ને, જો   હો, સીમમાં  છોડ      તો  કોઈ  ટારડા  ઘોડાને  પડખેય  ચડવા 
દતી નહ. ને -  - ને   ુશીખબર
શીખબર દ!" ! " 
બધા જ  બોલ    ક દ દ ફત ઘોડ સાંભળ ભળ શક     તેવી વી જ  હળવાશથી બોયો. 
એકઠા  થયેલા લા િસપાઈઓ તન   ૂ  ૂપ પ હતા. યાં ણે    ક  કોઈ પીર અથવા દ     વ ગટ 
થયા હતા. 
ઘોડએ  મા  ુ  ં  નીચે  નમાવી  ના  ુ  ં. કદએ  છેલી  વાર  પપાળને પં ાળને  ક  ુ  ં: "  બચા 
હવે! હવે આને લઈ વ, ભાઈ!" 
બ  ુ  ં તેટલા ટલા બધાએ ઘોડની    ર  શમી શમી   ં  ૂઠ પર હાથ    ફ રયા રયા. માણસો િવખરાયા. 
  ુપાના
પાના  હાથમાં  હાથ  જોડ  િપનાક  હ    ુ   પણ  ઊભો  હતો. એ  લની  કોટડના 
દરવા   ુધી ધી ગયો. એણે    ક દને દને બોલાયો: "તમે દપડો માર     લો લો તે જ  ને?" ?"
દએ ક  ુ  ં: "ઓહો, ભાણાભાઈ, તમે તો   ૂ  ૂબ
   ક દએ બ ગ    ુ ં  ં કર ગયા ને   ુ  ં!"
!" 
  ુપાએ
પાએ  િપનાક  તરફ  ખાસ  િનહાળને  નજર  કર. છ-આઠ  મહનાના  ગાળામાં 
િપનાક જબર બની ગયો હતો. એ વાત   ુપાને પાને સાચી લાગી. 
"  ુ   ં ુ તમાર ઘોડ પર ચડને આયો." 
"સા   ુ  ં  ુ ક    ુ, ભાણાભાઈ!" 
"મને બ   ુ  ુ ગ  ુ  ં."
." 
"  ુ   ં ુ બહાર હોત તો તમને   ૂ  ૂબ બ સવાર કરાવત." 
"હવે બહાર નીકળો યાર      ."
." 
"હવે નીકળવા   ુ  ં નથી." 
"  
 ક મ?"
"મને ફાંસી સી જડશે. મ   ૂ  ૂન ન ક    ુ છે ." ." 
િપનાકની યાદદાત ઊઘડતા ભાત વી તા બની: "તમે તો પેલાને લાને માય  હશે 
-       '   ." 
તમને કાઠના દકરા કા તા તેને
ને
25
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  26 

"મને  કાઠનો  દકરો  રો  હોત  તો  - તો  બ

  ુ  ુ  વાંધો
ધો  ન  હતો  પણ  એ  ગાળ  તો  માર 
વાણયણ  માને  પડ. મા  અયાર       વતી  પણ  નથી. મર     લી
લી  માને  ગાળ  પડ      તે  તો  શે 
ખમાય!" 
આ  દલીલોમાં  િપનાકને  કંઈ  સમજ   ન  પડ. એને  હ   ુ   ભણકારા  તો  ખડ  શેઠની
ઠની 
ઘોડના  જ   વાગી  રા  હતા. ખડ  શેઠની
ઠની  ઘોડ  પર  પોતે  સવાર  થયો  હતો, એ  ગવ  પોતે 
        . 
અલય“  ુ રતે  
  ં ુ  હવે  ુ પા
તમાર
પા પર  ઘોડને
છાંટતો
ટતો  ખડ
હતો-પાણી  િનરાવવા    ં.   ુ   ં ુ  એને  બાજરો  પણ  આપીશ,
હો!" એમ કહ િપનાક ચાયો. 
"આવજો, ભાણાભાઈ!" 
    , તમે ાર      આયા, િપનાકભાઈ?"   ુપાએ
"હ છ  ુ   ં ુ. 
ત ે   ૂ  ૂછ
પાએ હવે િનરાંતે
"પછ કહશ. લાં ઘોડને જોઈ આ  ુ  ં" એમ કહ િપનાક દોડો ગયો. 
પહ    લાં
દિરમયાનમાં  થાણદાર  સાહ    બની બની  ઘર-કચેરમાંથી થી  ઉ    ૂ  ૂમો
મો  ઉઠતી  હતી: "થાણાનો 
ઉપર  કોણ? એ     ક     ુ   ં ુ? આ  તો  ઠક  છે , પણ  કોક  દ  આમાંથી થી    ૂ  ૂન
ન  થઈ  જશે  –   ૂ  ૂન ન!
તહોમતદારોને ફટવી   ૂ   ક  છે !" !" 
ને  જમાદારની  ઑફસ  યાંથી થી  બ  ુ  ુ    ૂ  ૂ ર  નહોતી. આ  બરાડા  યાં  સાંગોપાં ગોપાંગ  પહચતા 
હતા. એના  જવાબમાં  મહપતરામ  પોતાના  માણસોને  કહ    તા તા  હતા: "જો  ુ  ં? મેજ
જ    ટ  ઊઠને 
કહ      છે      ક ,   ૂ  ૂન
ન  થઈ  શે-  ૂ  ૂન ન! છે   અલ! જો, માજટર  ઉકાળે  છે   કૉડો! જો, સરકારનાં 
માટલાં ધાં વળ ગયા!" 
- ને  ઘરમાં  િપનાક  મોટબાથી  છાનો-છાનો      ક સર
સર  ઘોડને  માટ      એક  મોટ  તાસકમાં 
બાજરાનો આખો ડબો ઠાલવતો હતો. 

9.   ુકન
કન  

દપડઓ  વકળો  થાણાની  ભેખડને  ધસીને  વહ    તો તો  હતો. પાણીનો  વાહ  સાંકડો કડો  ને 
છછરો, છતાં  કાંઠાની ઠાની  ચાઈ  કારમી  હતી. તા    ુ ં  ં જમે  ુ  ં  હર  ુ  ં  જો  માને  ચાર-પાંચ  વાર 
ધા  ુ  ં હોય તો ણે    ક  વકળો ટપી જવાના કોડથી થનગની ઊઠ    . 
ભાતનાં  તીરછાં  કરણો  દપડઆના  ચા  એક  ધોધ  ઉપર  પડતાં  યાર   ધોધના 
પછાડામાંથી થી  લાખો  જળ-કણોની  ફરફર  ઊઠને  ભાત  સામે  ણ  થરાં  મેઘધ ઘધ  ુયોની
યોની  થાળ 
ધરતાં. 
થા  ુ  ં  નહો  ુ  ં  યાર   યાં  વાઘ-દપડા  મારણ  કરને  ધરાઈ  ગયા  પછ  પરોઢયે  છે  ુ  ં 
પાણી પીવા ઊતરતા, તે ઉપરથી એ વોકળા  ુ  ં નામ દપડઓ પડ  ુ   ં ુ હ  ુ  ં. 
રાતભર  દપડઓ  ણે  રોયા  કરતો. એ  ુ  ં  રો  ુ  ં  ગીરના  કોઈ  ગાંડા ડા  થઈ  ગયેલા
લા 
રબારના રોવા   ુ  ં હ  ુ  ં. 
સામે  કાં   ઠ   િશયાળોની    ુ  ુ ી
ી  ટોળ  રોવાનો  ડોળ  કર, કોણ  ણે     ક વીય વીય  વનમોજો 
માણતી: કમ  ક  હવાલદાર  તથા  ઘોડસવાર સવાર-નાયકનાં    ૂ  ૂકડામાં
કડામાંથી થી  હંમે મશનાં
શ
ે નાં  એક  - બે  ઊપડ 
જતાં. હડકાઈ થયેલી લી એક િશયાળે  હમણાં હમણાં આખો વગડો ફફડાવી   ૂ  ૂો ો હતો. 

26
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  27 

આઘે-આઘે  નાળ ૂ   નદ  રોતી. રાતના  કલાક  કલાક  સધાતી ધં ાતી  પોલીસોની  ણ  ણ 
આલબેલો ઝીલતાં   ૂ  ૂતરાં તરાં રોતાં. 
આવી  'ખાઉ-ખાઉ' કરતી  રાત, િપનાકને  એકને  જ   કદાચ, થાણાના  સો-પોણોસો 
લોકોમાં, મીઠ લાગતી. 
ભાતે  ઊઠને  િપનાક  ઓટલા  ઉપર  દાતણ  કરવા  બેઠો  યાર       કચેરના  દરવા 
ઉપર
ચોતારપહોં
    એક  ગા   ુ   ં ુ   જોતર     લ  બળદ      ઊ  ુ  ં  હ  ુ  ં, ને  વચોવચ  ખડ  વાણયો  પાણકોરાની 
  પછેડ  ઓઢને  બેઠો  હતો. એના  માથા  પર  કાળા  રંગની  પાઘડ  હતી. ઘણા 
દવસથી  નહ  ધોવાયેલી લી  પાઘડના  ઉપલા  વળ  ઉખેડ ડ  માયલા  ઊજળા  પડની  ઘડ  બહાર 
આણી  જણાતી  હતી. પાઘ  બાંધવાનો ધવાનો  કસબ  તો  ખડનો  એટલો  બધો  સાધેલો લો  હતો     ક  
માથાની  ણ  બા    ુ એ  એણે  ટઓ  પાડ  હતી. ગરદન  ઉપર  વાળના  ઑડયાં  ણે 
  ુ  ુ મનના
મનના ઝાટકા ઝીલવા માટ     ૂથ બાંધીને
ધીને બેઠાં હતાં. 
"ાં લઈ જશે?" ?" િપનાકએ િપતાને   ૂ છ  ુ   ં ુ. 
  ૂછ
"રાજકોટ." 
ખડ શેઠ પહ       ર  ગીરોને
ગીરોને કહ    તાતા હતા: “બો  ુ  ં ચા  ુ  ં માફ કરજો." 
પહરરગીરોના મોમાં ફત એટલા જ  બોલ હતા: "એક દન સૌને યાં મળવા  ુ  ં જ  છે ,
ભાઈ! કોઈ વે'લા, તો કોઈ બે વરસ મોડા." 
પોલીસોની ગળઓ આકાશ તરફ નધાતી હતી. 
ગાડામાં  બેઠઠ  બેઠ  ખડ  શેઠ  આ  તરફ  ફયાને    ંગે ગૂ  ે મએ  એણે  મહપતરામને  બે 
હાથની સલામો ભર: છેલી સલામ િપનાકને પણ કર. 
ભાણેજ   અને મોટાબા  ુ -  - બેઉના
ઉના હાથમાં દાતણ થભી ભ
ં ી ગયાં. 
ણ  પોલીસની    ુ  ુકડએ કડએ  આવીને  જમાદાર  પાસે  'હૉટ'ના  કદમો  પછાડા. નાયક 
ક  ુ  ં: "સા'બ! એક    ક દ
દ ને કાગળનો બીડો બરાબર મયા છે ." ." 
"બરાબર? ઠક; રતે ખબરદાર રહ     જો
જો. ને     ુ ઓ: તોફાન કર      તેમ તો નથી ને?"
?"
"ના ર  ના, સાહબ! એને શેનો નો ભો છે?" ?"

"તો પછ ગામ વચે રસીબસી ન રાખશો." 
રબાની આપણી. અમનેય એ બાબત મનમાં બ  ુ  ુ લાગ  ુ'  ુ  ં, સાહ    બ." 
    રબાની
"મહ
"જોઈએ  તો  ગામ  બહાર  બાંધજો
ધજો,  પણ  પાં  વચે  દ     વકગામ
વકગામ  આવે  છે , યાં  છોડ 
લેજો." 
  ુ  ં  ુ, સાહ    બ!.. ગાટ! લોપ-હાસ! આબોટ  ટન! વીક  માચ!"
"સા !" કરતો  નાયક 
પોલીસ-પાટને   ૂ  ૂચ કરાવી ગાડા પાછળ ચલાવી ગયો. તે જ  વખતે સીએ ં ીએ    ર  તીની
તીની કલાક-
શીશી  ખલાસ  થતી  જોઈ. 'ગાટ'માં  લતી  ઝાલર  પર  નવના  ડંકા કા  લગાયા. ને  તરત 
મહપતરામના   ૃધ ધ િપતાએ િનઃાસ નાયો: "અર      રામ!" 
"કમ દાદા!" િપનાકએ છ ૂ   ુ   ં ુ. 
"ન ખડ શેઠનેઠને લટકાવી દ     શે કા  ુ  ં   ુકન
શે. આ તો કાળડંકા કન." 
  ુ  ં થશે?"
"યાં રાજકોટમાં  ?"

27
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  28 

"કસ ચલાવશે."
." 
"કોણ?"
"સેશન
શન જડજ ."
." 
"પણ એમાં આમનો શો વાંક? પેલા
લા પટ    લે
લે તો આમની મર ગયેલી
લી માને ગાળ આપી 
હતી ને?"
?"
"આ ભાણોય પણ, બા  ુ. જડજ  જ  જયો દ     ખાય ખાય છે ."
." મહપતરામે ટોળ ક     ુ. 
"હા, ભાઈ, ભાણો જડજ  થાશે તે દ કાયદાકલમોની જર જ  નહ રહ     !"
!" દાદા હયા. 
બાપ-દકરો બ  ુ  ુ હયા. આ હાંસી સી િપનાકને ન ગમી. એણે એક પણ વ  ુ   ્છા છૂ ા 
પચાપ દાતણ કર લી  ુ  ં. 
િવના   ૂ  ૂપચાપ
ગળામાંથી થી  લમ  ઉબકા  કરતે  કરતે  ઊલ  ઉતારને  મહપતરામે  બે  ચીરો  ચોકમાં 
ફગાવી.બે  ચીરો  ચોકડના  આકાર  એકબીની  ઉપર  પડ. એ  જોઈને  મહપતરામે  ક  ુ  ં:
"આ  કંઈક િમટા મળવા   ુ  ં હો  ુ  ં જોઈએ." 
"આજ     ુ   ં ુ ક  ુ  ં જ  િમટા નથી ખાવાનો, બા  ુ!" િપનાકએ   ુ  ુ ભાયે લા વર      ક  ુ  ં. 
ભાયેલા
"પણ તને કોણે ક   ુ  ં?   ુ   ં ુ તો માર વાત ક  ુ  ં  ુ ં."
." 
થોડવાર  થઈ  યાં  જ   બે  ગાઉ  નકના  ગાયકવાડ  ગામડ    થી થી  એક  પીળ  પાટ  ૂ  ૂન ન 
અને  કાળાં  કોટ-ટોપીવાળા  પોલીસ-સવાર       આવી  પોતાનો  તાડ  વો  ચો, પેટની ટની  યેક 
પાંસળ
સળ  ગણી  શકાય  તેવો વો  ઘોડો  લાવીને  ઊભો  રાયો. જમાદારને  લફાફો  આયો. કવર 
ફોડને દરનો કાગળ વાંચી ચી મહપતરામ જમાદાર      મ મલકા  ુ  ં. 
બાપે   ૂ  ૂછ છ  ુ   ં ુ: "કાં? વળ કાંઈ દંગલ   ુ  ં    ક    ુ  ં?" ?"
"હા, રમે ૂ ર ર  ુ  ં."
." 
"ાં?" ?"
"  ુ   ુ    ર
ર મહાદ     વમાં વમાં."
." 
"કોણ?"
"ગાયકવાડ  મોટા  ફોજદાર  અને  ઈપેટર
ટર  પેલા
લા  ભીમાવાળાની  ડાકાઈટની  તપાસ 
માટ     આવેલ છે , તે ગોઠ  ઊડવાની છે ."
." 
"ઠક કરો ફે! તમને તો દાતણની ચીર-માતા ફળ." 
ને એક કલાકમાં તો મહપતરામ જમાદાર ઘોડ બેસી સી ઉપડ ગયા. 
લા  ુ  ુ  અને 'ડાકાઈટ' વચે તે સમયમાં આટ  ુ  ં જ  છે  ુ   ં ુ  હ  ુ  ં. 

10.    ે કાંઠ     
   ે
ગંગોીન
ગોીન
બા   ુ  ંબઈ
બઈ  ચાલી  ગઈ  હતી. બાની  બી  વાતો  િપનાકને  ગમતી; પણ  રોટલી  અને 
રોટલા   હર  વખતે  લદો  લદો  ઘી  'ખા  ને  ખા  જ !' એવી  જકર  એને  કડવી  ઝેર  વી 
લાગતી  .ઉપર
િશયાળાની   રમાં    ૂ
  ૂસળપાક
સળપાક  ને  સાલમપાકના  મસાલેદાર દાર  લા  ુ  ુ   ભાણાને 
28
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  29 

જોરાવરથી  ખાવા  પડતા. ખારકનો  આથો  અને   ુ  ુ ગ

ગધ
   દતો, અને  વારંવાર  એને  બોલાવવા 
આવતી  થાણદારની    ુી પા  પણ  આ  આહભેર  અપાતા  પાકના  લા  ુ  ુ   વી  જ  
ી    ુપા
અણગમતી થઈ ગઈ હતી. 
છટની  ઝાલરવાળો  ચણયો    ુપાને
પાને  કવો  ખરાબ  લાગે  છે ! એની  રાજકોટની  જ  
થી  શીખેલી  ચટક-ચટક  ચાલ    ુ  ં  સાર  કહ    વાય
િનશાળમાંથી વાય! ને  એના  કાનમાં  એરગો
ગો  તો 
ચરાઈ ઉતરડાઈ  ગયેલી
લ ી ચામડ વાં લબડ છે ! 
ખડ  શેઠની ઠની  ઘોડ  બે  દવસ  રોકાવી  રાખી  પોતે  સવાર-સાંજ  જ   ગગોીના ં ોીના    ૂ  ૂનામાં
ગ નામાં 
પાણી  પીવા  જતો. ગગોીનો ગ વો  આખા  ગામને  માટ      પીવા  ુ  ં  હળ  ુ  ં  પાણી    ૂ  ૂ  ુ  ં  ુ  પાડતો.
ં ોીનો    ૂ  ૂવો
નદઓ  યાં  ણ  ણ  છતાં  પીવાને  માટ      અણખપની  હતીઃ     ક મ     ક   એ  તો  હતી  ગીરની 
વનિપતનાં   ૂ  ૂળયાં ળયાંના ના અનેક રોગો   ૂ  ૂસીનેસીને ચાલી આવતી નદઓ. 
ં ોીનો   ૂ  ૂવો
ગગોીનો
ગ વો નમતા બપોરથી ગાજવા લાગતો. એની ગરડઓ પર ત  ુત ત  ુ ડા 
કાપા  પડ  રહ    તા તા. પાણયારઓની  કતાર  ગગોીના ગં ોીના  બાવાડયાને  ગામ  તેમજ  મજ   થાણાની 
જોડ      તાંબા બા-િપળની  હ    યોની યોની  સાંકળએ કળએ  બાંધી ધી  લેતી તી. બધાં  જ   યાં  આવતાં, તો  પછ 
  ુપાને
પાને એકાદ ગાગર માથે માંડ ડ યાં આવતાં   ુ  ં થઈ જ  ુ  ં હ  ુ  ં! અમલદારની દકરને માટ     
  ુ  ં એ મની મનાઈ હતી?
ં ોીના    ુ   ં ુ ડ  ઉપર  તે  દવસે  બપોર   ધોય  ધોનારાઓનો  ડાયરો  મયો  હતો.
ગગોીના
ગ
પોલીસોના  ધગા  પોશાકની  ધો  ય, ગામડાંનાં નાં  કોળ  શકદારો  વી, ધોકાના  માર  વગર 
માનતી નહોતી. ધોતાં ધોતાં વચે વાતો ચાલતી હતીઃ 
"દા  ુ  ુ  િસપાઈની બાયડ તો ગજબ જોરાવર, ભાઈ!" 
"કાં?
"ગગોીને
ગં ોીને   ૂ  ૂને ને એણે તો મગરને મીણ કહ    વરા વરા  ુ  ં."
." 
"શી રતે?" ?"
"બકર  લઈને  ધોવા  આવી'તી. પોતા   ુ  ં  યાન  ધોવામાં  ને  હ   બકરએ  બકારા કારા 
દધા. જોવે તો બકરના પાછલા પગ   ૂ  ૂનાની નાની મોટ મગરના ડાચામાં, ને મગર ખચવા ચવા ય 
છે   પાણીમાં, યાં  તો  દા  ુ  ુ ની ની  વ  ુ  ુ  પચી  ગઈ. 'અર અર   તારાં  વાલાં  મર મર   ર   મર
મર , નભાઈ!' એમ 
                .           ુ 
કરતી
 
  ુ  મડાઈ ડં ઈાઈતો
 ગ બકરના
  ુ  ં. આખરઆગલા
 મગર  થાકને
પગ લઈને  બકર મ મેડ ડં લી
લ ી ખદધી
ચવા. એવી
ચવા યાં  તો લઠક
મગરની
 દા   ુ  ુ ની
નહાર
ી વ
       ુ  ુરસાકસી
!" 
!"   ં
"એવો  જ   એક  પાઠ  આવે  છે   અમાર        પાંચમી ચમી  ચોપડમાં." ." ગગોીનેં ોીને  કાં  ઠ    કપડાં 
ગ
ચોળતાં બે   ઠ લા લા ગામના   ૂ  ૂલ-માતર બોયા. 
"પણ માતર," થાણદારનો પટાવાળો   ુળરામ ળરામ બોયો: "છોકરાંના ના ગડાં ૂ  તો ઠક,
પણ તમે માતરાણીનાં   ૂગડાં ગડાંય શીદ ધોવા લાવો છો?"
"ન  ધોયે  યા  ય  ાં? માતરાણીની  એક  હાક  પડ       તે  ભેં
 ં તો..." જમાદારનો 
'ઓડરલી' કહતો તો અટો. 
"હવે ઠક..." માતર ઝખવાણા ખ
ં વાણા પડા. 
"વાઘ ફોજદારનો મામલો સાંભયો ભયો?"
"ના ભઈ; શો મામલો?

29
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  30 

"વઢવાણ જકશને ગા  ુ  ં રયો વાઘડો." 
ં  લોમાપરના લમસંગ જોડ િધગા
"લમસંગ
ગ! વાઘ ફોજદારના દલોન દોત?"
"દોત તો હતા તે દ, બાક તો એ દોતીએ જ  દાટ વાયો ને!"
!" 
"કાં?"
?"

"વાઘ  ફોજદાર  ણે  ક  વેશ  કાઢવાનો  િઅત  શોખીન. આજ   પઠાણ  બને, તો  કાલ 
વળ  બાવો   બને; પરમ  દા'   ડ      ુરબયો
રબયો  બને. બને  તો  બને  પણ  ભેળાં ળાં  છોકરાંઓને ઓને  પણ  વેશ 
કઢાવે. ાંત  સા'બ,   ુપરટન
પરટન  સા'બ  -    કોઈ  સા'બની  સવાર  હોય  તે-તે  વખતે  વગડામાં 
બોની  જોડ       ુલાકાત
વેશ  કાઢને  સાહ    બોની લાકાત  કર     . સાહ    બો
બો  થાય  રા, ને  ઘે   ર    દરબારો  પણ  આવતા 
જતા  થયા. લમસંગનો ગનો  કાંઈક ઈક  વ  ુ  પગરવ, ને  એમાં    ૂર    ુ વાન
ર  વાન  દકર  હોય  ઘરમાં:
લાજમાલાજો રાયો નહ: પછ લમસંગ કાંઈ ઘા   ૂ  ૂલે લે?"
?"
"  
 ક મ   ૂ  ૂલે
લે! ગિરાશયા ભાઈ..." 
"હવે, ભાઈ, ગિરાશયા   ુ  ં  નામ  દયો  મા  ને! એક  રજ  ૂ  ૂતત  િસપાઈએ  ખ  ફાડને 
વાંધો
ધો લીધો. 
"ઠક, મેલો લો નામ પડ  ુ  ં, મેલો લો ગિરાશયાના નામમાં ટાંડ ડ!" 
“હા, પછ?"
“પછ તો લમસંગ વાઘ ફોજદારની દકરને લઈને ભાયો. વાઘડો કહ ક ફરયાદ 
નહ  ક  ં  ુ  ુ:   ુઓથી
ઓથી  ભર  પીશ. એમાં  પરમ  દા'ડ      લમસંગ  રાજકોટ  ય; વાઘ  વઢવાણ 
ટ    શન
શન  આવે. ટ    શન
શન  પર  જ   મી. વાઘ  વગર  િહથયાર       દોડો. લમસંગ  પાયખાનામાં 
સતાણો
તં ાણો." 
"પાયખાનામાં!"
!" ધોનારા રજ  ૂ  ૂતેતે િવમય ઉચા    ુ. 
"હા, હા, દરબાર!" વાત કહ     નાર
નાર      પેલા
લા રજ  ૂ  ૂત
ત િસપાઈને શદોના ડામ આયા. 
"હવે  સડાસને
ડં ાસને  તો  બેય  બા    ુ   બારણાં. એક  બા    ુ થી
થી  લમસંગ  નીકળ  ય  તો?
ટ    શનની
શનની  ગાડઓ  થભી ભં ી  ગઈ. માણસોની    ૂ  ૂકળ કળ  મચી. પણ  વાઘ  તો  વાઘ  હતો; વીફર     લો
લો 
વાઘ! કોણ  રોક? ચડો  જ  માથે. માથેથી થી  દર  લમસંગને ગને  માથે  ાટો. શ  ુના
ના 
હાથમાં
ગયાં  
. ને    ુવાઘ
લો છરો: ચકવા
લો  ફોજદાર  ગળાં  જતાં વાઘનાં
ં  ાળે
 સભાળે
ભ ણ  ગળાં
, યાં  લમસં ગ ર  ભડાનાં
થઈ ગયો   ફોડવાં
."    માફક  સમારાઈ 
"ાં ગયો?"
"હર ણે." ." 
"પતો જ  નહ?"
"ના." 
આગગાડથી વીસ ગાઉના તર  પડલા કાળા પાણીના ટબા ઉપર આઘેના ના બનાવો 
આટલા  વેગથી ં ોીના    ુ   ં ુ ડને  કાં   ઠ   િપનાક  પણ  નહાવા  જતો. આ  વાતો 
ગથી  પહચી  જતા. ગગોીના
ગ
એને  વાતાવરણ  પાતી. રાતે  એ  િસપાઈઓની  'ગાટ' પર  જઈ  બેસતો સતો. નાનકડો  ખાટલો 
રોકને યાં વાતો સાંભળતાં
ભળતાં ઘી જતો. 

30
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  31 

વળતા દવસે સાં     એક નાનો-સો બનાવ બયો. ગામડથી સના   ૂ  ૂ ધનાં

થી ભસના ધનાં બે બોઘરાં 
ભરને પસાયતા ઘર      આયા. જમાદાર      ક  ુ  ં: "લઈ વ ઘરમાં."
." 
છ  ુ   ં ુ: "એલા  તમામ 
ગરબડા  લાગતા  પસાયતા  બહાર  આયા  યાર       જમાદાર         ૂ  ૂછ
 ી   ૂ  ૂ ધ ઉઘરા  ુ  ં છે  ક?"
ઘેરરથ ?"
"હા સાબ. બધેથી થી. એક ઘેર ધાવણા છોકરાને પાવા ટ  ુ  ંય નથી રહ    વાવા દ  ુ  ં."
." 
"ઠક, વ." 
પસાયતાઓના  છેલા  શદો  િપનાકને  કાને  પડા, ને  એ  બહાર  ઓટલા  પર  જઈ 
ઊભો. આભનાં ચાંદરણાં દરણાં, કોઈ મધ  ૂ  ૂડાડા ઉપર ચટ ગયેલ પત
પતંગયા
ં ગયા વાં, પાંખો ખો ફટફટાવતાં 
હતાં. 

11. વનની ખાઈ  

રાતે વા થઈ ગયા પછ ગણામાં પથરોને મગાળે ં ાળે   ૂ  ૂ ધનો

ગ ધનો તાવડો ચડો. 
મહપતરામ બ  ુ  ુ પોરસીલા આદમી હતા, અને થાણદાર સાથે સરસાઈ કરવાનો એક 
પણ  અવસર  ન  કવાની ૂ   એની  જ  હતી. વળ  આગલે  જ   અઠવાડયે  થાણદારને  ઘેર 
રમાના  લા  ૂ  ૂ  ઊડા  હતા. તે  ુ  ં  વેર  લેવા
પચીસેક  માણસોના    ૂ  ૂરમાના વા  એણે  આ  વખતે  ચાલીસ 
જણાની તૈયાર
યાર માંડ ડ દધી. ને આ તૈયાર યાર  ુ  ં બહા  ુ  ં બયો ભાણેજ જ  િપનાક. 
"ભાણો ચારમી ેમાં માં પડો છે . ને બાપડો બોડગનાં ગનાં કાચાં-દાઝાં બાફણાં ચાવી 
ચાવી ઘેર આયો છે , એટલે આજ  તો ભાણાને મોજ  કરાવવી છે ." ." 
નોતરા  દવા  કાર  ૂ  ૂન  પાસે  ટપ  કરાવવા  માટ  તેમણે મણે  કાર  ૂ  ૂનને
નને  ક  ુ  ં: " એક  નોટ  કર 
લાવો." 
કાર  ુ  ુ ન કોરા કાગળની એક ડ નોટ-  ૂ  ૂકક સીવીને લાયો. 
 
"આ    ુ  ં?"
"નોટ". 
    ?"
"શા માટ ?"
  ુ  ં   ુ  ં ને....
"આપે ક   ુ  ં?"
....નોટ કર લાવવા ?"
"અર
અર  ડફોળ! મ   ુ  ંને
ન ે આવી નોટ બાંધી ધી લાવવા ક  ુ  ં'   ુ  ં?- ?- ક માણસોની નધ કરવા?"
કાર  ૂ  ૂન    ં  ૂગો
ગો  ઊભો  રો. અમલદાર       મા  ુ  ં    ૂ  ૂટ
ટ  ુ   ં ુ: "આ  ગધેડાને
ડાને  બદલવા  મ  દસ 
રપોટ  કયા, પણ કમતના પેટના ટના ઑફસવાળાઓ....." 
પછ  પોતે  જ   ટપ  કરવા  માંડ ડ. એ  વખતે  દરથી  પનીએ  આવીને  વચલા  કમાડ 
પર ઊભા રહ, સસરાની સહ    જ  જ   લાજ  કાઢને વામી યે ધીમે વર      ક  ુ  ં: "સાંભ
ભ  ુ  ં?"
?"

"
  ુ  ં છે ?"
31
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  32 

"યાં -
 - એમને પણ કહવરાવજો
વરાવજો." 
"કોને!"
!" 
"ઓને!"
!" બાઈએ હાથ પહોળાવીને કોઠ વી વ  ુને ન ે ઈશારત કર. 
ડ!   ુ  ં તા  ુ  ં  ુ કામ કર." 
  ૂ  ૂડ
"કોને? એ ઓપાને! લે, હવે , વલ

"અર
અર , પણ - કહ  ુ  ં જોવે."
." 
      ુ  ં -
"કહ  - તારો બાપ મર ય તેના
ના કારજ  વખતે!"
!" 
"હવે  તમે  સમજો  નહ  ને!!!"
!!!" બાઈએ  ડોળા  ફાડા. "તમાર        ને  એને  કજયો  કરવો 
વાર  સાચવવો  પડશે. ઘર  મા  ં  ુ  ુ 
હોય  તો  બહાર  કર  લેજો. હ  મારા  ઘરમાં  તો  માર  વહવાર
છે ."
." 
  ુ  ં  ુ ?"
"અને મા ?"
"તમારો વગડો ; વ, ધોડાં તગડા કરો." 
"સા  ુ  ં કહ છે , ગગા! - વ  ુ  ુ સા  ુ  ં કહ છે ."
." ઢાએ
ઢૂ ાએ પહલી
લી જ  વાર લાગ જોઈને વચન 
કાઢ  ુ   ં ુ. ડોસો યવહારમાં બડો તીરંદાજ  હતો. "સાચી વાત. ઘર તા  ુ   ં ુ નહ! હો ગગા! ઘર તો 
 ી  ુ  ં."
." 
િપનાક  તો  બેઠો ઠો  બેઠો ઠો  ચોપડમાં  મ  ઢાંકવાનાંકવાનાં  યાસ  કરતો  હતો. કોણ  ણે     ક મ 
પણ  'ઘર  મા  ં  ુ  ુ  છે ' એ  મોટબા  ુ  ં  વા   અને, બી    ુ ં ,ં મોટા  બા  ુને
ન ે પચાસ  વષની ની  વયે  પણ 
'ગગા' ' મહપત' વગે    ર    તોછડા  શદોથી  બોલાવતા  દાદાની  હંમે મશની
શ
ે ની  મોટબાની  તરફદાર  -
એ બે વાતો િપનાકને ગમી ગઈ. 
તરત  જ   િપનાક  જોઈ  શો     ક   મહપતરામના  મ  પરથી     ર  ખાઓ ખાઓ,    તપેલા લા 
ાંબાના
બાના  સળયા  સરખી  હતી, તે  કપાળમાં  ને  કપાળમાં  કોણ  અણદઠ  ભીની  ચ  થક 
ઓગળને કપાળ જોડ     એકરસ બની ગઈ. 
"બાળો યાર  એ   ુ  ંય નામ નોટમાં." ." એણે કઠોર રતે હસીને ક   ુ  ં. 
િપનાકનાં  મોટાબાએ  નાની-શી  લાજમાંથી થી  સસરા  યે  માયા  નજર  નાખતાં 
નાખતાં  ધીર       અવા   િપતને  કહ  દ  ુ  ં: " બા  ુ  બેઠા ઠા  છે   યાં    ુધી ધી  તો  મારા  સારા  નસીબ  છે ;
પણ   દા'ડ     બા  ુ..." ..." 
"  ુ
નેય  તે  દા'ડ      બા  ુ  ભેળ
  ંને હમાં    ં ક
ળ  ચેહમાં ક  દ       ુ  ં; લે, પછ  છે   કાંઈ?" મહપતરામના  એ 
બોલમાં  ડ  વહાલપ  હતી  એ  ફત  એની  પની  અને  દાદા  બે  જ   જણથી  સમ  શકાય.
સાવજ   -દપડાના  મમતા    ુરકાટનો રકાટનો  મમ  તો  રખેવાળો  જ   પારખી  શક    , બીંને ન ે તો  એ 
બધી  ાડોમાં  એકસર  ુ  ં    ુસ સ  જ   ભાસે. ને  સાવજ -દપડા  ુ  ં  તેમ  જ      ક ટલાં ટલાંક  માનવીઓ  ુ  ં 
એ  ુ  ં   ુ  ુ ભા
ભાય હોય છે     ક  એની વાણી હર એક વાતમાં હસક સક વપે જ  બહાર આવે. 
"અર        વ  ુ  ુ!"
!" ડોસો  પણ      ઠ કડમાં
કડમાં  ભયા: "તમે  શીદ  ચતા તા  કરો  છો?   ુ   ં ુ  તો  હ  બાર 
વરસનો બેઠો ં. એમ તમને રઝળાવીને કયાં જઈશ!" 
"લે, બા   ુ તો જમનેય પાછો વાળશે!" !" મહપતરામે ટોળ કર. 
"અર       ગગા, મસાણખડમાંથીય થીય ઠાઠડઓ સળવળને પાછ આવી છે  -  - ણછ?"
"યાર       તો તમાર વ  ુ  ુને નય ે  બાળને પછ જવાના, ખ  ુ  ં  ુ!" !" 

32
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  33 

"તો તો 
  ુ   ં ુ બ  ુ  ુ નસીબદાર થઈ ." વ  ુ  ુએ ધીરથી ક  ુ  ં, એની ખોમાં પાણી હતાં.
એના અવાજમાં કાંચક ચક પડતી હતી. 
"ના    
 ર  , માર  દકર!"ડોસાનો  અવાજ   કંઠમાં  કોઈ    ૂ  ૂતે
તેલા લા  લાકડાની  પે   ઠ   સલવાઈ 
જતો  હતો. " ઈર ઈર  કરો. સૌ આબભેર  સાથર ઈએ ૂ   એ  ુ  ં  જ   મારો  શ
ં   ુ  પાર  ઉતારશે 
આપ  ુ  ં."
." 

"આ એક ભાણો ભડવીર બની ય ને, એટલે પછ બસ." મહપતરામે ઉમે    ુ. 

 

  ૂ  ૂ ધપાકના
ધપાકના તાવડાને પાણયારાની ઠંડકમાં કને યાર      અમલદારની  ી   ૂ  ૂવા
ડકમાં ઢાંકને વા ગઈ 
યાર      રાતના એક વાયાની આલબેલ પોકારાતી હતી. 
ચાળસ  વષની ની  એ  ીનો  મજૂ મજૂતત  તો  ન  કહવાય
વાય  પણ  મનોબળને  કારણે  ખડતલ 
રહ  શક    લો લો  બાંધો ધો  હતો. ધણીની  જોડ      રઝળપાટમાં  એના  વાળ  પાંથીની થીની  બેય  બા    ુ   એ 
ળમાં
ૂ થી થી જ  સફ    દ બયા હતા. એટલે કાળા આકાશમાં ેત આકાશ-ગગા ગં ા ખચાઈ
ચાઈ ગયા વી 
એના  માથાની  પાંથી થી  લાગતી  હતી. મોટો    ુ  મર  ગયા  પછ  એણે    ૂઢા ઢા  રંગના  જ   સાડલા 
પહ    યા
યા હતા; નાકમાં   ં  ૂક અને પગમાં કડલાં નહોતા ધારણ કયા. 
બારક  મહને  પહલી લી  જ   વાર  એ  આજ   રાતે  િપતના  ઢોલયા  પાસે  જઈ  ચડ. ગઈ 
હતી   ચોફાળ  ઓઢાળવા  ભાણાને. બી  ઓરડામાં  જઈ  ઓઢાડ  
  ુ
  ં, ને  ધણી  પણ  કોણ  ણે 
 ુ
કવી દશામાં તો ૂ  હશે તે સાંભર ભર આવતાં યાં ગઈ. નમતી રાતનો પવન વ  ુ ઠંડક ડક પકડતો 
હતો. 
જરક  પશ  થતાંની ની  વાર  પોલીસ-ધધો ધં ો  કરનાર  િપત  ગી  ગયો. બેબાકળા બાકળા  બની 
એણે   ૂ  ૂછછ  ુ   ં ુ: "કોણ છે ?" ?"
"કોઈ નથી;   ુ    ં ુ જ  ં."
." 
"બેશ ને!" !" ધણી એ જયા કર આપી. 
"કટલા    ૂ   ૂ બળા બળા  પડ  ગયા  છો!" પનીએ  છએક  મહને  ધણીના  દહ  પર  હાથ 
લગાડો. 
"તારો હાથ ફરતો નથી તેથી થી જ  તો!" 
"ઘેર તા ૂ  છો કટલી રાત? યાદ છે ?" ?"
"ાંથી થી ૂ ? વીસ રાત તો મહનામાં ડકટ કરવાનો   ુ  ુકમ કમ છે ."
." 
"એ તો    ુ   ં ુ   ુ  ં ં."
." 
"ને બાકની દસ રાતે તો કોઈને કોઈક અકમાત બયો જ  હોય." 
"આ  કંઈ નહ બને." ." 
"સાચે  જ ?" ?" કહને  મહપતરામે  પનીને  છાતી  પર  ખચી ચી. ઝાડની  કોળાંબે બેલી
લી  ડાળ 
નાના  છોકરાના  હાથમાં  નમે  એમ  એ  નમી. છાતી  પરથી  પડખામાં  પણ  એ  એટલી  જ  
લાઈથી ઊતર ગઈ. એના ઊના િનસાસાએ પડખા  ુ  ં ર  ુ  ં સ  ુ  ં પોલાણ પણ ભર ના  ુ  ં. 
સહલાઈથી
"  
 ક મ?" િપતએ   ૂ  ૂછ છ  ુ   ં ુ. 
"કાંઈ નહ." 

33
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  34 

"ના; મારા સોગંદ." 
"ના, એ તો વ
  ુ  ુ બચાર યાદ આવી ગઈ." 
  ુ  ં અયાર      નામ ન લે."
"એ કમનસીબ ." 
"એનો બચારનો  શો અપરાધ? દકરો   ૂ  ૂવો   ુ વાનજોધ
વો યાર      વીસ વરસની   વાનજોધ: ખરાબે 
      !" 
ચડતાં શી
"છોડ વાર લાગે
  એની   વાત." ઘણા  દવસ  પછની  આવી  િરામાં, કોઈ  વખ વખંભર
ભ
ં ર  ખાઈ  ઉપર 
તકલાદ  પાટયાંનો   ૂનો
નો    નો  સે  ુ  પાર  કરતાં  કરતાં  કડ    ડાડ
ડાડ  બોલતી  હોય  ભય  મહપતરામે 
અ  ુભયો
ભયો. વનની ખાઈ ઉપર પનીને એ કોઈ આખર    ટ કાની કાની માફક બાઝી રા. 
યાં તો બહારથી અવાજ  પડો: "સા'બ...." 
"  
 ક મ?"
"લાશ આવી છે ." ." 
"ાંથીથી?"
"ગાલોળેથી." 
 
"કોની છે ?"
"કોળની." 
"ઠક, ભા! બોલાવો  કાર  ુ  ુ નને
નને. સળગાવો  ઑફસમાં  બી." ઊઠને  એણે  કપડા 
પહ    યા
યા. 

12.   ૂ  ૂ ધપાક

ધપાક બગડો 
ઑફસે  જતાં  જ   ઘોડ  ઝાલીને  ઊભેલા  એક  માણસે  અવાજ   દધો: “ સાહ    બ  મે’રબાન.
હ    ....
....હ     .” ‘હં’ અને  ‘સ’ એ  બે  અરની  વચે  અણલખાયેલો લો  ને  અણપકડાયેલો લો  એ  ‘હ    -હ    ’ 
ઉચાર મહપતરામને કાને પડતાં જ  બોલનાર આદમી પણ ધાર     થી થી પકડાયો. નરકમાંથી થી 
ફણા પરખાય તેવો વો એ ઉચાર હતો. 
“કોણ  – મોડભા દરબાર?“
“હ    -હ    ....
....હા, મે’રબાન.“
“તમે અયાર      ?“
?“
“હ
     -
 - હ     ....
....હા , ગાલોળેથી.“
“કમ?“
“આપને મોઢ      જરક...“
“બોલો.“
“હ
     -
 - હ     ....   ુ  ં ને?“
.... આ રામલા કોળએ અફણ ખા ?“
“તે તમાર     ુ  ં છે ?“
?“

34
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  35 

“હ-હ....   ુ  ં  કંઈ  નહ. પણ  એ  રખે

.... છે   તો  એ ૂ   આપઘાત  કય   છે . હવે  આપને  કોક 
  ુ  ંચ
ચ  ુ  ં...
... ભરાવી ય... તો એ બચાડાની બાયડ હ     રાન
રાન થાશે...     ...
... એટલા માટ ...“
મોડભા  દરબાર       ધારામાં  અમલદારના  હાથમાં  એક  કોથળ    ૂ  ૂક ક. કોથળ  નાની 
હતી, પણ વજનદાર હતી. દર પાંચસો ચસો ટલા િપયા હતા. 
“ઠક, ઠક, મોડભા દરબાર,“ અમલદાર       જરા ધીમાશથી ક  ુ  ં: “તમે એ બોજને ઘોડએ 
નાખીને પાછો જ  લઈ વ, ને ઝટ ગાલોળે પહચી વ.”
“હ-હ....
....કાં મે’રબાન?“
“ઉપાડવા   ુ  ં મા  ુ  ં  ુ ગ 
  ુ ં  ં નથી.”
“આ તો    ુ   ં ુ એક મહોબત દાખલ... “
“ હા, હા, દરબાર!    ુ   ં ુ  મહોબત  કર    ુ  ં  ં  ને   ુ  ુશવત
શવત  પણ  લઈ    ુ  ં  ં.   ુ   ં ુ  િસની 
  ૂ  ૂછડ
છડ  નથી. માર       િપયા  ખખે ં ેરવા  હોય  છે   ને  યાર       િનદષમાં  િનદષને  પણ  અડબોત 
ખ
મારને  ખખે ખં   ુ  ં ે  ુ  ં. પણ મોડભા  દરબાર, આ ખપે તો  તો  માર      ગા  ુ  ં  રગત ખપે: સમયા? ને 
ઝટ પાછા ફરો“
“પણ - પણ -“

રગદોળ“ગ   - ગ,   

 નાખીને  ફ   – બધા
 તમે    ફ   કરો   , દરબાર; 
 આ મા ડાકણ વી કોળણો  ુ   ં ુ     ુ  ંપાછળ
  ં. ઘરની  ગરાસણીના –
 હડકાયા થયા છો  દ
    
  એમાં
વતાઈ
વતાઈ  જ  પ
   
આ 
કોળને  અફણ ઘોળ  ુ  ં  પડ  ુ   ં ુ  ને! એવાં  તમારાં  કામાં  પાવવાની  કમત મત આપો  છો  તમે  મને 
ાણને?“?“
મોડભા દા   ૂ  ૂપ પ રા. 
“વ, દરબાર; મને  મા   ં  ુ  ુ  પેટ  નહ  ભરાય  તે  દા’  ડ    વટલોઈ  લઈ  ઈડરની  બરમાં 
ફરતાં આવડશે, ઓ, નીકર નાહક થાણામાં ગોકરો કરાવશો.”
મોડ  ગયા. થાણાના  ચોગાનમાં  ગા  ુ   ં ુ   ઊ  ુ  ં  હ  ુ  ં. તેમાં લા  શબની  સફ    દ  પછેડ 
માં    ૂ  ૂતે
તેલા
ધારામાં કાળ-િરાના એક દાંત વી દ     ખાતી ખાતી હતી. 
ઑફસમાં  રપોટ , પચના ં ના  ુ  ં, દાતર  પરની  યાદ  વગેરની  ધમાલ  મચી  ગઈ, ને 
ચ
સવાર
ભલે   
     ંપાં
થૂ ,ે ચને વાગતાં
થે  જમાદાર
  રળ  ખાય       કાર
  બાપડો   ુ  ુ નને
 એ ન  નેયો
 ૂ ક    ક , “ધક
  ુ  ં  વાઘ !   
 હાય
 લ આ  યાદ
, દ  ને આ
  હાફસને  લાશ
  તાં  દાકતર
. ને  પાસે. 
  ઝટ  નોતરાં
દઈ આવ સૌને.”
ભાતે  ખબર  પડ     ક   ગામમાં  શાક  ક  ુ  ં  જ   નથી  મળ  ુ  ં. ગામમાં  કોઈ  શાકભાની 
વાડ  કરતાં  નહ. સરકાર  થાણાં  વતાં  હમ  વાં  હતાં. એ  હમ  યાં  યાં  પડ  યાં  યાં 
શાકપાંદ દ  ુ   ં ુ  ઊગે નહ. 
ભાણયા  વાઘરએ  પાંચ  વષ  ઉપર  નદના  પટમાં  સાકરટ    ટનો ટનો  વાડો  કર     લો
લો.
જમાદાર-થાણદારનાં  નામ  લઈને  િસપાઈઓ, પટાવાળાઓ  એની     ટ ટઓ ટઓ  વીણી  ગયા; ને 
પછ વેપારનેપારને કર   ૂ  ૂકવવાકવવા માટ     ભાણયાને પોતાની બાયડ વેચી ચી નાખવી પડ હતી. 
થાણાં  હોય  યાં  મોચી,   ુતાર તાર,   ુ   ં ુ ભાર  વગેર   કારગર  વગ  પણ  ન  મે. એને 
વેઠમાં
ઠમાંથી થી જ  નવરાશ ન મળ મળેે . 

35
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  36 

“આ  ચડાળને
ડં ાળને તાપે  શાક  પણ સળગી  ગયા!” કહ  મહપતરામે થાણદારના  જ   િશર 
પર બધો દોષ ઢોયો. 
“પણ માર       તો એ ડફોળને બતાવી દ       ુ  ં છે     ક  આજ !” એવા ઉમંગથી
ગથી એણે બે ગાઉ પર 
તાબાના ગામે ઘોડસવારને
સવારને શાક લેવા
વા મોકયો. 
ડોકટર       કશીક  િિવધનો  દોષ  કાઢ  શબને  પાં  કાઢ  ુ   ં ુ. એ  ઊણપ  ઉપર  ડોકટર-
જમાદાર  વચે  લડાઈ  લાગી   પડ; ને  છેવ  
 
ટ   , સાંજ 
જ     ુધી
ધી  રઝળતી  લાશના  ઓછાયા  નીચે  જ  
જમણવાર ઊજવવો પડો. 
થાણદાર  સાહ    બને બને  સભળાયભં ળાય  તે  રતે  મહપતારામ  પોતાના  માણસોને  ઉલટાવી 
ઉલટાવી      ુ દ દ      ુ દ
દ  ચાલાકથી  કહતા તા  હતા: “ એલા  ચાળસ  પાટલા  ઢાયા  છે   ક? જોજો  હો,
વ  ુ  પાંચ  ઢાળ    ૂ  ૂકજો કજો. વખત  છે , ભાઈ, કોઈક  મહ    માન માન  આવી  ચડ    . આવે,    ક મ  ન  આવે?
ચાળસ માણસને રસોડ પાંચ વ  ુ જમી ય એમાં શી નવાઈ?”
જમણ  પોણા  ભાગ  ુ  ં    ૂ  ૂ  ુ   ં ુ  થવા  આ  ુ  ં  યાર       કોઈક      યાન  ખ
  ુ  ં     ક , “ભાણાભાઈનો 
  ૂ  ૂ ધપાકનો
ધપાકનો વાટકો તો હ    ુ  ભય  ને ભય  પડ    લો
લો છે .”
“  
 ક મ ભાણા! ીજો વાટકો    ક ?” ?”
પીરસનાર ક  ુ  ં: “નાં, ; પે’લો જ  વાટકો છે .”
“એમ     ક મ?”
“અડયા જ  નથી.”
“  
 ક મ ભાણા?”
“ મને ખ ૂ  નથી.”
“   ૂ  ુ   ં ુ . બોલ  –   ુ  ં છે ?”
?”
“પછ કહશ.”
“પછ  શીદ? હ  કોની  શરમ  છે ? માર  તો  સરકાર  ટાપાલોય  ઉઘાડ     છોગ
છોગ  ટ      છે ,
તો તાર      વળ ખાનગી   ુ  ં છે  -  - સરકારથીય વધાર      !”
“     .”
“મા
?  ં
  ુ  ુ” મન
કાં?” નથી
લાએ ક  ુ  ં’  ુ  ં ને?”
“પેલાએ ?”
     ?   ુ  ં?”
“કોણે? ાર ?”
“કાલ  રાતે     ૂ  ૂ ધ  લઈને  આવેલા
લા  તે  કહ    તા
તા’તા     ક , નાનાં  છોકરાંને
ન ે પાવા  માટ      પણ 
રાયા  િવના    ૂ  ૂ ધ  અહ   લઈ  આયા  છે .” એટ  ુ  ં  કહને  ભાણાનો  ચહરો રો  ઉનાળામાં  મયાના 
બાફમાં બફાઈ વરાળો કાઢતા ચીભડાની ફાડ વો ગરમ, લાલ ને પીળો બની ગયો. 
પ  રા. મહપતરામના  એક  થોભયાવાળા  િમે  ક  ુ  ં:
જમાનારા  સ  ુ  ુ  થોડ  પળ    ૂ  ૂપ
“અર
અર  ગાંડયા
ડયા! એ મારા બેટાઓ ટાઓ પસાયતાઓને   ુ  ં ઓળખતો નથી. એ તો પા છે   – પા!”
“હવે કંઈ નહ; બા બગડ ગઈ.“ થાણદાર       લાગ સાધીને ઠંડો
ડો ચમકો ચોડો. 

36
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  37 

પછ  તો  આખા  જમણના  કળશપ     કઢ  પીરસાઈ  તેનો

નો  વાદ  બરાબર  યો 
નહ. 
મહપતરામ  ુ  ં મ ઉજડ વગડા   ુ  ં બ  ુ  ં. 

13. દ    વલબા
વલબા સાંભર
ભર 
િપનાકની  ર    ૂ  ૂર ર  થઈ. વળતા  ભાતે  એને  ઘોડા  પર  ચડવા  ુ  ં  હ  ુ  ં. એની  ંક 
એક વેઠયો ઠયો ઉપાડવાનો હતો. 
આગલી રાતે મોટબાએ એના માટ     પડા ડા વાળ આયા. એ પડાનો ડાનો માવો ઉતારવા  ુ  ં 
  ૂ  ૂ ધ આ વખતે મહપતરામે રોકડ પૈસાથી ં ા  ુ  ં હ  ુ  ં. ભાણાના દ     ખતાં
સાથી મગા
ગ ખતાં જ  િપયો   ૂકયોકયો.
ભાણો  કોઈ  પણ  રતે    ૂ  ૂ ધપાકનો ધપાકનો  સ સંગં   િવસાર  પાડ  એ  ુ  ં  કરવાની  એમની  નેમ  હતી.
પનીને એ કહ    તા તા    ક , “મ તો ઘણાયના િનસાસા ને પૈસા સા લીધા છે ; પણ આ   ૂ  ૂ ધપાકના ધપાકના   ૂ  ૂ ધનો
ધનો 
સાવ નવો બનાવ મને ટલો ખટક છે  એટલા બી પૈસા સા નથી ખટકતા.”
િપનાક  ય  છે   તેની ની  યથા  મોટાબા  ુને ન ે અને  મોટબાને  ડ      ડ      થતી  હતી.
મોટબા  પડાનો ડાનો ડબો ભરને એ  યથાને  મટાડવા મથતાં  હતાં. રખે ાંક રોઈ પડાય  એવી 
બીક      એ  િપનાકને  તા  ૂ  ૂક ક-તા  ૂ  ૂકને
કને  ચેતવણી  આપતાં  હતાં     ક , “રોજ   અક    કો કો  પડો
ડો  ખા .
ભાઈબંધ-દોતારોને  રોજ   રોજ   ભેગા  કરને  ખવરાવી  દ     તો તો  નહ. કોઈ  કોઈ  વાર  જ   બીને 
આપ . દાનેર ર કરણ થતો નહ.”
ને  િપનાકએ  બરાબર  પેક  કર  લીધેલી લી  ંક  પણ  મોટાબા  ુએ  ફર  વાર  ઉખેળ ળ  છેક 
તળયેથી થી બધી ચીજો નવેસર સર ગોઠવી આપી. 
નાળ
ૂ  નદને સામે કાંઠઠ  ચડને િપનાકએ પાછળ નજર માંડ ડ. સફ    દ મકાનો   ૂ  ૂ ર ને 
  ૂ  ૂ ર  પડતાં  હતા.. .. મોટબાને  કામ  કરવા  ુ  ં    ૂ  ૂઝ ઝ  ુ  ં  નહ  હોય. દાદાને, ભગવાન, ઘણાં  વષ 
વાડજો! નહતર મોટા-બા  ુનો નો ગરમ વભાવ મોટબાને બાળ નાખશે! 
નાળના શીતળ વાયરાએ એની ખ  ુ  ં એક આ  ુ  ં   ૂછ
-ને   ૂનાળના છ  ુ  ં. 
પહ      ુ  ં  ગામ  વટાવી  પોતે  આગળા  વયો. તે  પછ  થોડ  વાર       એણે  પોતાની  પાછળ 
સાદ  સાંભયો
ભયો. સાથે  આવતો  પસાયતો  ભાણાભાઈને  ંક  માટ  વેઠયો ઠયો  બદલાવવા  રોકાઈ 
ગયો હતો. આ વખતે એ ંકને ચકનાર કોઈ બાઈ માણસ જણા  ુ  ં. િપનાકએ ઘોડને ચાલ 
ધીર પાડ. 
પસાયતાની  અને  એ  બાઈની  વચે  કશીક  ગરમાગરમ  વડછડ  ચાલતી  હતી.
માગમાં
માં  બેઉ  બા    ુ એ  લેલાં
લાં  પીઓને  પણ  દર  દરની  એવી  જ   કોઈ  તકરાર  મચી  ગઈ 
હતી. સકડોકડો  લેલાં  યાં  ને  યાં, બસ, સામસામાં  ‘ત-ત-ત’ અવાજ   કરને  એક      ૂની
ની 
લોકકથાને તા કરતાં હતા: ઘણે દવસે મળવા આવનાર એકના એક ભાઈને પોતપોતાના 
ઘેર  ખચી  જવા  મથતી  સાત  બહનોએ ચાખચીથી  ભાઈ  ુ  ં  મોત  નીપ  ુ  ં, અને  પછ 
નોએ  એ  ખચાખ
‘ત  માય ......
......ત  માય ... ...ત-ત-ત’ કર  એકબીનો  દોષ  કાઢતી  એ  બહ     નો
નો  મરને  લેલી
લી 
પખણીઓ
ખ
ં ણીઓ સરઈ છે . 

37
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  38 

‘આ  પસાયતો  અને  આ  વેઠયાણીઠયાણી પણ એવો જ  કોઈ અવતાર પામશે!’ એ  ુ  ં કપતો 

િપનાક  મનમાં  ર  ૂ  ૂજ  નાં    ુલાબી
જ   પામતો  હતો.    ક રડાં
રડાંનાં લાબી  નાનાં  લ  રતાની  બેઉ  કાં   ઠ થી
થી  એની 
સામે  હસતાં  હતાં. કાઠઓનાં  પડતર  ખેતરો  વચે  બોરડનાં  ળાં  લાલ  ટબા-ટબા 
ચણીબોર દ     ખાડને
ખાડને િપનાકને રમવા આવવા લલચાવતા હતાં. એ િવચાર      ચડો:
આ ચણીબોર વીણવા માટ     મોટબા અને બા  ુની
ની ચોરપીથી   ુ   ં ુ દપડઆને સામે 
પાર કોઈકની જોડ જતો હતો. 
કોની જોડ    ?
ભ    ુ: દાિનસહ  હવાલદારની  દકર  દ     વાલબા
સાંભ વાલબા  જોડ    . આ  વખતની  રમાં  મ 
દવાલબાને બ  ુ  ુ થોડ  જ  દઠ. એની કોટડની ઓસરમાં  ખપાટની    ળ  છે , તેના ના આડા 
કંતાનના  પડદા  ચોડ  નાખેલ  છે .   ુ   ં ુ  એક-બે  વાર  યાં  ગયેલો લો; પણ  દાિનસહ  હવાલદારના 
ન ે મ  ‘ભાભી’ શદ   બોલાવી  તે  દવાલબાની  માને  ના  ગ  ુ  ં, એણે  મને  ક  ુ  ં  ક,
દકરા-વ  ુ  ુને
અમારામાં ‘ભાભી’ કહ    વાની વાની મનાઈ છે . સગો દયર પણ ભાઈની વ  ુ  ુને ન ે ‘બોન’ કહને બોલાવે.
આ  ુ  ં બયા પછ મને યાં જવા  ુ  ં દલ નથી થ  ુ  ં. પણ દ     વલબા વલબા મારાથી નથી   ૂલાતાં લાતાં. આ 
વખતે  તો  મ  સાંભ ભ  ુ  ં     ક   એના  ફોટોાફ  પણ  પાડવામાં  આયા  છે , ને  એને  લઈને  એના 
માબાપ િવમ  ુર શહ    રમાં રમાં પણ જઈ આયાં. એને માટ     શી દોડાદોડ થઈ રહ છે ! 
બે  વષ  પર  તો    ુ   ં ુ  અને  દવાલબા  બેઉ  એનાં  માબાપની  જોડ  દરયાકાંઠઠ  નાગનાથને 
મેળે   ગયા  હતાં.   ૂ  ૂનમની નમની  રાતે  ગા  ુ   ં ુ   ચાલતા  ધોળયા    ુ  ં  લાગ  ુ  ં, ને  કાગાનદરમાં    ુ   ં ુ 
દવાલબાની  માનાં  ગાણાં  સાંભળતો ભળતો. દાિનસહહ  ના  કહવા વા  છતાં  એની  વ  ુ  ુ  ‘મારાથી  ગાયા 
િવના  નહ  રહ    વાય વાય  - આજ   તો  નહ  જ   રહ    વાય વાય!’ એવો  જવાબ  દઈને  સીમાડાને  લીપી 
નાખતાં   ૂ  ૂર   ર   ગાતાં હતાં    ક   –
ચાંદા
દા નમ ૂ   – રાત અગરચંદરણ દરણ રાત: અણસાયાં અજવાળાં ાંથી થી ઊભર ?
આકાશની  ઝાલાર  વો  ચાંદો દો  દ     ખી
ખી  મને  એના  ઉપર  ડંકા કા  બવવા  ુ  ં  દલ  થયે  ુ  ં.
નાગનાથ પહચી બાકની રાત અમે બેઉ જણાં ગાડાની નીચે એક જ  છાપર        ૂ  ૂતે તેલાં
લાં. 
ચણીબોરના ગોળા  રાતા ટબામાંથી થી  ઉપડલા લા  િવચારો  બે  વષના  તકાળ ૂ   ૂ  ૂડાં
  પર    ં ડાં 
દોરને પાછા વયા યાર      પસાયતા ને વેઠયાણી ઠયાણી તેને
ન ે બી ગયાં હતાં. 

14.     ે
વ  ેઠયાં
ઠયાં 
બાઈની એક બગલમાં બે  ુ   ં ુ -બે  ુ   ં ુ - નહ, લબડ  ુ  ં -  - એક  દસેક મહના   ુ  ં છોક  ં  ુ  ુ, બાઈના 
  ુકાઈ
કાઈ  ચીમળાઈ  ગયેલાં લાં, કોઈ  બલાડાએ    ં  ૂથી થી  નાખેલ  હોલા  પી  વા  તન  ઉપર  ધાવ  ુ  ં 
હ  ુ  ં. બી  હાથે  બાઈએ  ંકનો  બોજો  પોતાના  માથા  પરની  ઢોણીની  બેઠક  ટકયો  હતો.
  ુ ં  ં તન  પણ  ણે    ક   શરર  જોડ    ના
બાઈ  ુ  ં  બી  ના  કશા  જ    ુ  ુ દરતી
દરતી  સબ ં ધં   િવના    ક વળવળ    ુ  ંદરથી દરથી 
જ  ચોડલી લી મેલી લી કોથળ   ુ  ં, બી બા    ુ  લબડ  ુ  ં હ  ુ  ં. ભેખડગઢ થાણાની થાણદાર કચેરની 
  ૂ  ૂનો
નો  ઉખડ    લી
લી  અને  દરોએ  ગાભા-ગાભા  કર  નાખેલી લી  છત    ુ  ં  બાઈ  ુ  ં  કપ  ુ   ં ુ   હ  ુ  ં. એના 
ગાભા  ણે  ક  ભ  કાઢ  કાઢને  કહતા તા  હતા  ક  એક  દવસ  અમેય  ભાઈ, રાતી  અટલસના 
  ૂ  ૂરતી
રતી  કારગરોએ  ઠાંસી સી  ઠાંસી
સી  વણેલા લા  ાગડા  હતા. એ  તો  આ   અમારો  આવો  દનમાન 
બની ગયો છે. 

38
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  39 

બાઈનો  ઘાઘરો,   ંટણ

ટૂ ણ  ઉપરવટ  ખોસેલો લો, બાઈના  ઝટપટ  ઊપડતા  પગના  ઠસા 
ખાતો હતો. ને માથે ઓઢવા  ુ  ં બાઈને હ  ુ  ં    ક  નહ તે ખાસ યાદ કરવા બેસ
સ  ુ  ં પડ    . 
એ  ઘાઘરાને  અઢાર  હાથનો  ઘેર  હતો, ને  એ  ઘેર  નાગનાથના  મેળામાં ળામાં  રાસડાની 
સાગર-લહરો તૂ કાળની વાતો - લોકભાષામાં 'વે'લાની વા  ુ  ં' - કહને 
રો લેતો, તે કોઈ ાચીન તકાળની
યાદ  કર શકાય. ને ખર   ુરાતવનો
રાતવનો િવાની  પણ  કદ એમ  કહ    વાની વાની  હામ ન ભીડ શક     
ક એક વખત નાગનાથને મેળે ,
દ     તા
તા જો    ર   તમે દ     તા
તા જો! 
માર સગી નણ નણંદના
દં ના વીરા! 
માલ મારો દ     તા તા જજો! 
- એ  રાસડો  ગવરાવીને     ુરાન
રાન  ુરના રના  આધેડ  કારભારની  પથારમાં  િથત  પામવા 
ટલી આકષક આ વેઠયાણી ઠયાણી કિદાપ હોઈ શક    . 
િપનાકએ  જો  ુ  ં  તો  પસાયતો  પણ  બદલાયો  હતો. આ  નવા  પસાયતાએ  પોતાની 
તલવાર  ચામડાના  પટા  વડ      ખભા  પર  નહોતી  લટકાવી, પણ  પછેડ  લપેટને ટને  બગલમાં 
દબાવી  હતી. એનો  અવાજ   પટ  હતો: "તમારા  ઢ      ુ  ુના ના  તો  બરડા  જ   ફાડ  નાખવા  જોવે.
ઢઢાં ફાટાં: કોઈ નહ ને ઢઢાં ફાટાં!" !"  
"ફાટાં  છે -  - અમારાં    ૂ   ૂગડાં
ગડાં  ને  અમારાં  કાળાં! હવે  એક  ચામડાં  બાક  રાં  છે , તે 
ફાડ નાખો, દાદા!" 
પગના  વેગને ગને  લીધે  હાંફતા ફતા-હાંફતા ફતા  ટકો  લેતા-લેતા  એ  બાઈનો  જવાબ  સીમના 
કલેમાં માં કોઈ સલી કટાર વો   ં  ૂતતો તતો હતો. 
"ચામડાંય  ફાટશે  - જો  એક  હાંક  ભેળાં ળાં  હવે  વાસમાંથી થી  બહાર  નહ  નીકળો  તો."
પસાયતો પણ ખાસડાં ઘસડતો ઘસડતો એવા જ  ઘસડાતા અવા  બોયો હતો. 
"   ુ  ં  કરએ  બાપા? બી  કોઈ  હોત  તો  નોખી  વાત  હતી; પણ  તમે  તો  ગામના 
ગિરાશયા રયા." 
"બીને  જવાબ  આપો  એવા  તમે  ઢ     ઢાં
ઢાં  નથી, એટલે  જ   સરકાર  અમને  ગામેતીઓને તીઓને 
પસાય  ુ  ં આપે છે  ને!" !" 
'તમે  તો, આપા  આલેક, બ   ુ  ંય  ણો  છો." બાઈ  િવરોધ  છોડને  કણા  ઉપ  કરવા 
લાગી. "મ તો આ માર છોડ પેટમાં ટમાં આઠમો મહનો હતો તોય મારો વારો ખયે રાયો'તો.
  ુ   ં ુ  કાંઈ  ગોમતી  વી  દગડ  ન'તી. એણે  તો  ચારમે  મહનેથી થી  જ   હાડકાં  હરામનાં  કયા  હતાં.
એક  વાર  એક  લેસ  બદલીએ  ય: એ  ુ  ં  બચ  ુ   ં ુ   વહ    વાનો વાનો  વારો  આયો. ગોમતીએ  એના 
દસ વરસની છોકરને કાઢ. હવે છોડ તો છે  રાંડ ખડમાંકડ કડ વી: બે ગાઉ કાંઈ બોજ  ખચી ચી 
શક    ? રતામાં માર      પીટે લેસ ે પણ કાંઈનાં ઈનાં કાંઈ વાનાં કયા. છોડ આજ  લગણ કરગઠયા 
વીણવા વીય નથી થઈ." 
"તમે તો, ઢઢાં, લેસ પાસે જ  પાંસરાં સરાં દોર: બ  ૂ ં  ૂ કનો
કનો કંદો
દો દયો ક સીધાં સોટા વાં!" !"
પછ એણે અવાજ  ધીરો પાડને, િપનાક ન સાંભળે ભળે  તેમ ઉમે    ુ: "અમાર ભલમનસાઈને તમે 
ન માનો..." 
"હવે વ, વ: ગધેડ
ડ  ુ  ં તગડો - ડ  ુ  ં, આપા!" બાઈ હસી પડ. 
ગધેડ
39
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  40 

આ  બધી  વાતચીત  િપનાકના  ગળા  ફરતી  કોઈ રસીના  ગાળયા  વી બનતી  હતી.

એ રસીને બી  છેડ     આ ગામડા  ુ  ં લોકવન બાંધે ે   ુ  ં હ  ુ  ં. િપનાક પોતાના યેક ડગલે આ 
ધ
ચતો હતો, ને લોકવન એની પાછળ પાછળ ઘસડાયે આવ  ુ  ં હ  ુ  ં. 
રસી ખચતો
અજબ વી વાત: આ ચોપડઓના ને કપડાના ને પાંચ શેર પડાના ચ  ુ  ં 
ડાના બોને ખચ
જર  હસ  ુ  ં  હ  ુ  ં:    ઠ કડ
હાિડપજર કડ  પણ  કર  શક  ુ  ં  હ  ુ  ં. બાળકને  ધવરાવી  ર  ુ  ં  હ  ુ  ં. ગામના  કાઠ 
પસાયતાને પોતાના નયા હાડચામની લાલચમાં પણ લપેટ ટ ર  ુ  ં હ  ુ  ં. 
બી ગામના ઢ    ઢવાડાને
ઢવાડાને ચે ટબે બે ંક ઉતારને એ બાઈ બાળક સહત પાછ વળ 
નીકળ. દરથી કોઈક     સાદ કય : "ન  ુ ં  ુ , રોટલા ખાતી !" 
"ના, મામી, આ તો રોજ તી એ ન  ુ ં  ુ  ઢઢડએ પોતાના ગામને માગ   ઝપટ 
  ુ  ં િથ  ુ  ં,"," કહતી
કર    ક મક
મ   ક  એને આપા આલેકની
કની જોડ     પાછા વળવાની બીક હતી. 
એ ગામના પાદરમાં િપનાકએ ઘોડ થભાવી ભં ાવી. ગામનો પસાયતો એક ખે  ુ  ુ ને ને અને બે 
બળદોને લઈને યાં ઊભો હતો. 
"રામ રામ, આપા આલેક." 
"રામ." બેઉ મયા. 
"       ?"
"ક
ભાઈમ હ
  આ બે
ણેઠાં  છોઢાંઢાની
ઢાની  ચોક  ક  ુ  ં  ુ  ં" ગામના  પસાયતાએ  ખે  ુ  ુ   તથા  બળદો 
બતાયા. 
"કાં?"
?"
"થાણદાર સા'બ નીકળવાના છે . તે હ એના ગાડાની જોડ બદલવાનો   ૂ  ૂકમ
કમ છે ."
." 
      નીકળશે?"
" ાર ?"
"ભગવાન ણે. કોઈક વાર તો    ઠ ઠ સાંજર
જ   ર   તા નીકળે છે ."
." 
"હા, ભાઈ, હા; એ તો એની સગવડ      નીકળે!" !" 
"પણ  આ  ત ૂ   કાંઈ  અમલદાની  બાબતા  થોડો  સમ   છે ? હ  તો  ભળકડ  એને 
          ,         !" 
હ ઢાંખેઢાં
ઢ  ૂ ાં ૂએલઈ   ુ  ંઊભો
 ક
રાયો
: "હવે   ૂ
છે ,તેથાકબાક
  ૂરભાઈ
રભાઈ આટલી વળ
વારમાં થાક ગયો
 શાનો? માર
      વાડમાં રજકો   ૂ  ૂકાય
કાય છે ."." 
"તો  પછ, બાપા, મોટા  સાંગા
ગા  રાણા, વેઠ 
ઠ  કરવા નોખી બળદ જોડ વસાવીએ! ને  કાં 
તો પછ સરકારમાં લખાણ કરને વેઠમાં
ઠમાંથી
થી કાયમી ફારગતી કરાવી લઈએ!" 
"હા, પછ   ુ ં  ં તો    ુ  ં  થાય?" આપા  આલે   ક   પાઘડમાંથી
પછ   બી  થી  બીડ  શોધવા  માંડ
ડ. "ાં 
મર ગઈ? ગધાડની એક હતી ને?" ?" એમ કહને બીડને પણ એણે સવારોપણ ક     ુ. 
યાં  તો  માલયો  ઢ    ઢ  ંક  ઉપાડને  ઢ    ઢવાડ
ઢવાડ    થી
થી  આવતો  દ    ખાયો
ખાયો. ગામ  પસાયતાએ 
ક  ુ  ં: "કાંઈ  નહ, દાખડો  કરો  મા, આ  માલયા  પાસે  હશે. એલા, એક  બીડ  હઠ  ફગાવ   તો.
યો,   ુ   ં ુ છાંટ
ટ લ." 
સામે  અવેડોડો  હતો. છાપ  ુ  ં  જલી  ભરને  પસાયતો  પાણી  લઈ  આયો. છાંટને ટને  બે 
બીડ લઈ  પસાયતાની
માટ      નવા લીધી. બે  - ચાર
શોધ  ચાલી
  ંટૂ   તાણી
. 
  લીધા  પછ  આપા  આલેક  પાછા  વયા: ને  િપનાક 

40
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  41 

15. ખબરદાર ર ’ના 

ભા  ુર  ગામના  કાઠ  દરબાર  ગોદડવાળાએ  પોતાની  બે  બાઈઓનાં    ૂ  ૂનો નો  કયા.
ી પટારા નીચે પેસી સી ગઈ તેથી થી એનો વ બયો. દાના નશામાં ચક  ૂર ગોદડવાળાએ 
ી  ી હ    ુ  વતી છે  એટલી   ુ  રહ નહ. 
એ  મામલાની  તપાસ  માટ      ેજ  જ  પોલીસ  ઊપર  તે  ઊતયા. તપાસના  ારંભમાં 
જ   એણે  પોતાના  નાગર  િશરતેદારને દારને  ઓફસર  ુ  ં  કામ  છોડાવી  બી  કામ  પર  ચડાયો.
ઓફસનો કબજો નવા માણસોએ લીધો. ણે કોઈ દ     શ શ  ુ  ં ધાનમંડળ ડળ પલટા  ુ  ં. 
“ગોદડવાળા    ૂ   ૂનના
નના  મામલામાં  ડા  ઉતારવા  માટ      તમાર  પાસે  કોણ  કોણ  ણ 
સારા માણસો છે ?” ?” નવા સાહબે બે નવા ાણ િશરતેદારને દારને છ ૂ   ુ   ં ુ. 
િશરતેદાર દાર ર    ૂ કર     લાં
લાં ણા નામોમાં મહપતરામ  ુ  ં પણ નામ હ  ુ  ં. 
ણે જણાને સાહ    બે બ ે બ તેડાયા ડાયા. હ   ુ  ુ તાની
તાની ભાષા સૌ પહ    લી લી પકડનાર આ પહ    લો લો 
ગોરો  હતો. છના ૂ   થોભા  રાખતો, ઘોડ  ચડ  કાઠયાવાડ  મતો ૂ , વગડામાં  ખે  ૂ  ૂતોના
તોના 
થી  માગીને  રોટલો  ખાતો, ખે  ૂ  ૂતોની
ભાતમાંથી તોની  ભભલીમાં
ભં લીમાંથી
થી  પાણી  પીતો, ખાઈ  – કરને  પછ 
પોતાને ખવરાવનાર ખે  ૂ  ૂતની તની ભાથવાર વ  ુ  ુ-દકરના હાથમાં દસ િપયા ક ૂ  દતો. 
“  ૂ નો  –   ુ  ુ મ  ગરબ  લોક.” એણે  આ  ણે  અમલદારોને  ક  ુ  ં. “  ુ  ુ મ  બચરવાલ! અમ 
  ૂનો
ભી બચરવાલ! મઢમ સાબ કો દો બાબાલોગ હય, તીસરા આનેવાલા વાલા હય   ુના ના?”
અમલદારો પોતા  ુ  ં હસ  ુ  ં માંડમાં ડમાંડ ખાળ શા. તેઓએ ઓએ માથાં   ુણાયાં ણાયાં. 
“મગર   ુ   ુ મ   ુ  ુશવત
શવત  નહ  લેના, હમ   ુ  ુશવત શવત  નહ  લેનાં. નેકસે કસે  કામ  કરના. દરબારા 
કા લોક બડમાસ. મા  ૂ  ૂમ મ?”
“હા સાબ.”
“ાં ‘હા સાબ’! ‘સ’ (બેવ   ૂ  ૂફના
ફના સરદારો)!! “ સાહબે બ ે િસગાર ખખે ખ
ં ર
રે . 
“  ુ
  ુ મ  ખબરડાર     ર  ’નાં. હમ  ખબરડાર     ર  ’નાં.   ુ  ુ મકો મકો  સરકાર  રવોડ   (ઈનામ) દ     ગા ગા ;
હંય!”
“ઓ, આપને કામ પર લગ ઓ! અબાઉટ ટન! વક માચ! ડિસમસ!”
મહપતરામે  પોતા  ુ  ં  મથક  રાજકોટમાં  બદલી  નાં   ુ  ં. એની  બદલી  થઈ  યાર      
ભેખડગઢમાં  બે-ણ  નાના  બનાવો  બની  ગયા: એકા  તો,   ૂ  ૂ ધવાળા ધવાળા, શાકવાળા  અને  ગામનો 
મોદ અક    ક વારસા   ૂ  ૂવ
વની ઉઘરાણી કાઢને પૈસા સા માગવા ઊભા થયા. અગાઉ આ ને આ જ  
મોદએ  વારસો  વારસા  એમ  જ   કા  કર       ુ  ં    ક , “ અર     , મે’રબાન, આપના  તે  પૈસા સા  હોય! એમાં 
શી મામલત છે ?” ?”
બી    ુ ં ,ં ગામના  લોકો  – ખાસ  કરને  ગિરાસયાઓ  – કાંઈક ઈક  પહ    રામણી
રામણી  કરશે  એવી 
આશાથી  મહપતરામે  બસોએક  માણસોને  ચા  પીવા  બોલાયા  પણ  એની  િવદાયા  વેળાએ 
બે-ણ  સાકરના  પડા  અને  બેણ ણ  નારયેળ  િસવાય  ક  ુ  ં  ઉપ  ન  થ  ુ  ં. ી    ુ ં ,ં એણે    
દવસે સવાર      િવદાય લીધી તે દવસે સાં     થાણદાર        ુ  ુ    રની
રની જયામાં મોટ મહ    ફલ ફલ રાખી 
હતી. 
41
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  42 

આ  બધાંનો
નો  બદલો  એણે  પોતાની  પની  પર  ને  પોતાના  ઢા
ૂ   બાપ  ઉપર  લીધો 
હતો; પરં  ુ આ  તો પોતાની બદલી કોઈક અ  ુદયનો થી ટ    શન
દયનો માગ ઉઘાડનાર હતી, તેથી શન 
  ુધીનો
ધીનો રતો શાંિતથી
િતથી કપાયો. 
િપનાકને  પણ  રાજકોટ  તેડાવી
ડાવી  લેવામાં
વામાં  આયો. છએક  મહના  વીતી  ગયા  હતા.
બીજો જ  દવસે ખડ વાણયાની ફાંસીનાસીના દન   ુકરર
કરર થયો હતો. 
રાજકોટ શહ    ર િરાએ   ુલતાનમાં લતાનમાં આવી ગ  ુ  ં હ  ુ  ં,    ક મક
મ   ક  તે દવસોમાં ફાંસી સી હ    રમાં રમાં 
અપાતી.   ુને નગારે ાર  ુ  ં મોત તો એક મોટા મેળાનો
ગ ળાનો અવસર ઊભો કર  ુ  ં. 
“કાં,   ં   ૂગયો
ગયો  ઢોલ  સાંભયોને ?” પાન-બીડની    ુ
ભયોને?”   ુ કાનવાળો
કાનવાળો  ચાંિદમયાં િદમયાંને
ન ે એક  પૈસા સા  ુ  ં 
મસાલેદાર  બી  ુ   ં ુ   કર  આપતો-આપતો  છતો ૂ   હતો. એના  કાનમાંથી થી  અર  ુ  ં  મ ૂ   ુ   ં ુ   મહક-
મહ    ક દ       ુ  ં દ       ુ  ં પાનના શોખીનોને   ુશબોનાં
શબોનાં ઈજન આપ  ુ  ં હ  ુ  ં. 
ચાંિદમયાંિદમયાંએ ક  ુ  ં, “હા, યાર, અબ તો યે છેલી- છેલી ફાંસી સી દ     ખ લેવે
વે.”
“કમ છેલી?”
“બાતાં ચાલતી હ     ક  અબ તો ફાંસી
સી લ ક દર જ  દ    ને નેવાલી વાલી.”
“હા,     ક ટલાક
ટલાક ડરપોક જોનારાંઓની ઓની ખે તમર આવી ય છે .”
“   એસે  નામરદ    ુ
મદાઈ   ુ   ં ુતો વાલી હ.”   ુ   ઉધર  આના  નહ  ચાઈએ. લેકન  હ    ર  ફાંસી
 માપનેવાલી સી  તો  આદમી  ક 
પાનની  પી  તૈયાર યાર  થઈ  ગઈ  હતી. તે  ચાવતો  ચાવતો  િમયાં  ચાંદભાઈ દભાઈ  પોતાના 
દોતોને ખબર આપવા ચાયો. 
નાના  છોકરા  વહલે લ ે મળસક  ઊઠને  એકબીને  જગાડવા  જવાની  તૈયાર યાર  કરતા 
હતા. પગે ના ચાલી શક     તેવા વા જનો ઘોડાગાડઓની વરદ દ     તા તા હતા. 
“ખબરદાર, ભાણાને  જવા  દ શો  નહ.” એ  ુ  ં  કહ  મહપતરામ  આગલી  સાં 
     શો   
ભા  ુરના
રના મામલાની તપાસે ઉપડ ગયા હતા. 
િપનાક સવાર      છાનોમાનો બહાર નીકળ ગયો, ને લોકોના ટોળામાં સામેલ થયો. 
આગળ  પોલીસ: પાછળ  પોલીસ: ડાબી  ને  જમણી  બેઉ  બા    ુ એ  પણ  પોલીસ.
પોલીસોની  બ  ૂ ં  ૂ કો
કો  ઉપર  સગીનો ગ
ં ીનો ચકચકતાં  હતાં. ઘોડા  પર  સવાર  કરને  આગળ  ચાલનાર 
પોલીસ  અમલદાર  અવારનવાર    ુ  ુકમો કમો  છોડતો  હતો. લોકોના  ધસી  પડતાં  ટોળાંને ન ે હટાવવા 
માટ બરની પોલીસ પોતાના ચા  ુકવાળા કવાળા ધોકા વઝતી હતી. 
પોલીસોના  ચોથરાં  બદોબત દં ોબત  વચે  એક  ગા  ુ   ં ુ   ચાલ  ુ  ં  હ  ુ  ં. ચોમાસામાં  ધોવાઈ 
ધોવાઈ  બહાર  નીકળેલા  પથરો  એ  ગાડાને  પોતાના  માથા  પર  ચડાવી  ચડાવી  પાછા  નીચે 
પછાડતા હતા. 
ગાડામાં  બે  માણસ  બે   ઠ લા લા  હતા. બેઉના ઉના  હાથ  હાથકડમાં  જકડ    લા લા  હતા. બેઉ  પગોમાં 
પણ બેડ પહરાવી રાવી હતી. 
એક  છોકરો  િપનાકની  બા    ુ માં
માં  ચાયો  આવતો  હતો. તેણે ણ ે ક  ુ  ં:”:” શાબાશ: જોયો 
અમારો   ુમારયો મારયો! જો  ુ  ં  –   ૂ  ૂછોને
છોને    ક વો
વો વળ ચડાવી રો છે !”
િપનાક  જોતો  હતો  ક  બેમાંનો ન ો  એક  કદ  પોતાના  કડ  જડલા  બે  હાથને  નવરા,
નકામા ના રાખતાં પોતાની લાંબીબી   ૂ  ૂછોને
છોને બેઉ બા    ુ એ વળ ચડાવતો હતો. ને બબે ત  ુ   ૂ  ૂછ
છ 
42
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  43 

ં માં  બેવડથી  બહાર  ડોકયાં  કરતી  હતી. િપનાકએ  યાદ  આ  ુ  ં  ક  માં
તો  એના  પમાં
 ૂ  
ે ાં દાદા બરાબર આવી જ  રતે ને વળ દઈ દ     વની
બેસતાં
ત વની દવી માટ     વાટો વણતા હોય છે . 
  ુ  ં?”
“જો લા  છોકરાએ  ફરથી  ક  ુ  ં: “આજ   જ   નહ  હો; પણ  દરરોજ   એને  કોરટમાં 
?” પેલા
લઈ  જતા  ને, યાર  રતે  ગાડામાં  બેઠો ઠો  અમારો    ુમારયો
ઠો  બેઠો મારયો  દોત, બસ  આમાં  છોછૂ ો  જ  
વયા કરતો. આજ  મરવા ય છે  તો પણ   ૂ  ૂછો છો વણવી છોડતો નથી.”
“તમારો   મારયો?” િપનાકએ  વ  ુ  ને  વ  ુ  નીરખવા  માટ      પોલીસોની  નક  ને 
  ુમારયો
છ  ુ   ં ુ. 
નક ભસાતે ભસાતે   ૂ  ૂછ
“હા,” બીજો છોકરો ધીમેથી
થી બોયો: “અમે રોરોજ  એના ગાડાની પાછળ ચાલતા.”
  ુ  ં  ભણો  છો?’
“ને  એ  અમને  રોજ   રામરામ  કરતો. ‘ એમ    ૂ  ૂછતો
છતો. ‘કાંઈક
ઈક  િકવતા 
ં ળાવોને!’ એમ પણ કહ    તો
સભળાવોને
ભ તો.”
“અમે    ૂ
  ૂછતાં
છતાં     ક ,   ૂછો
છો     ક મ  વણો  છો? તો  કહ         ક   બાંધે
ધલા
લ   ુ ં  ં   ુ  ં  કર  શક    ? –
ે ા  હાથ  બી 
મરદો તો છો
ૂ  જ  વણે ને!”
યાર      િપનાકએ ક  ુ  ં: “આ બી છે  તે ને, તે અમારા ખડ શેઠ છે .”
“તારા શી રતે?” ?”

“
  ુ   ં ુ  ુ  ં  એને
  ઘેર  રાત  રહ
બેસાડવા વચન   ં.”     લો
 આપે  ુ લો. એને  ઘોડ  પર  ચડ    લો
લો. ને  એણે  મને  ઘોડ  પર    ૂ  ૂબ બ    ૂ  ૂબ
બ 
આ  શદો  િપનાક  કંઈક  વ  ુ  પડતા  અવા   બોલી  ગયો. એના  અવા   ગાડામાંથી થી 
બી     ક દની
દની  ખો  ચી  કરાવી. બેઉ  ખોએ  એ  અવાજ   શોધી  કાઢો. િપનાકને  જોઈ 
ખડ     ક દ
દ  સહ    જ  જ   હયો. એણે  બેડબં ડબંધ  હાથના  જોડ    લા
લા  પ ં   િપનાક  તરફ  ચા  કયા.
િપનાક  પોલીસ-પહ    રા રા  ુ  ં  ભાન    ૂ  ૂલી
લી  ગયો  ને  ખડ  શેઠને ઠને  રામરામ  કરવા  ગાડાની  નક 
ધયો. પહ       ર  ગીરોએ ગીરોએ એને પાછો ધક    યો યો. અને પછવાડ    થી
થી કોઈક     ઝીલી ના લીધો હોટ તો એ 
નીચે પટકાઈને થોકથોક ઉભરામતા લોક-  ં  ૃદના દના પગમાં હડફ       ટ  ચડો હતો. 
નીચે  પડ  ગયેલી લી  ટોપી  એ  શોધે  તે  પહલાં લાં  તો  એ  ુ  ં  યાન  એને  ઝીલનાર  હાથ  પર 
ચટ  ુ  ં. એ બેઉ હાથનાં કાંડા ં ડથી ભર  ૂ  ૂરર હતાં. 
ડા બગડથી
ગ
િનસરણીનાં  પિગથયાં  સમી  એ  બગડઓ ગ
ં ડઓ  પર  થઈને  િપનાકની  નજર  દોટમદોટ 
પોતાને  ઝીલનાર  માનવીના  મ  પર  ગઈ, ને  એ  મ  બોલી  ઊઠ  ુ   ં ુ: “ભાણાભાઈ, તમે  હ 
છો?”
એ મ ખડ શેઠની ઠની િસપારણ  ી  ુ  ં હ  ુ  ં. એને જોતાંની ની વાર થમ તો િપનાક તધ 
બયો: પગથી  માથા    ુધી ધી  નવોનકોર  પોશાક: ભર  ૂ  ૂરર  ઘર     ણાં ણાં: અરની    ુગધં   મઘમઘે.
પોતાના ધણીને ફાંસી સી થવાની છે  તે સમયે આ ઓરત આટલો ભભકો કરને કાં આવી હશે?” ?”
પછ તો િપનાકના ખભા પર હાથ કને ૂ  જ  એ ઓરત ચાલવા લાગી અને રતામાં 
વખતોવખત  એણે  પડકાર  કરને  ક  ુ  ં: “િહોશયાર     ર  ’જો! ખબરદાર     ર  ’જો! માલક  ુ  ં  નામ 
લેજો. હો ખાવંદ!”
એ  યેક  પડકાર  લોકમેદનીને દનીને  કોઈ  મસીદ  પરથી  ઊઠતી  બાંગના ગના    ુકાર
કાર  સમો 
જણાતો. ટોં   ુપકદ પકદ ધારણ કર  ુ  ં. પડકાર દ     નાર
નાર ઓરતની આ    ુ બા 
  ુ  માગ પહોળો બની 
બા 
જતો પોલીસોની
જઈ .રા   કરડાક  ઓસર  જતી. િસપાઈઓ  પોતે  કોઈક  ઘોર  નામોશી
તાડને ચાલતા હતા.  ુ  ં     ૃ  ૃય
રા કર, ભય પરા નજર   ુતાડને
વા યામ ચહ    રા
 હોય તેવા ય  કરવા 
43
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  44 

ને    ુમારયો
મારયો  કદ  તો, બસ, છોને
ૂ   વળ  ચડાયા  જ   કરતો  રો. લોકોના  ટોળામાંથી થી 
છાનીમાની  હાકલો  પડતી  જ   રહ: “દોત    ુમારયામારયા! શાબાશ, દોત    ુમારયા મારયા!” હાકલ 
ભળતો   ુમારયો
સાંભળતો મારયો બે હાથના પ છના વાળ  ુ  ં વણાટકામ વ  ુ જોશથી ચલાવતો 
ં  વચે   ૂ  ૂછના
હતો. એના  ખખારા  અને  એનો  કસબ  એની  બા    ુ માં
માં  શાંત  બે   ઠ લા
લા    ક દ
દ  ખડના મ  પર  પણ 
મલકાટ ઉપવતા હતા. 

ધરતી પર મામાના ખીડા

સ ીના
 ફાંસીના  માચડા   પાસે
  ઊપસે
 ખડા થયાલી
લ ી  ધરતી
  હતા   હતી. ફરતી
. માચડાને લોકો  એને સ  ‘વારોની
ખપર  ટતેકમજ 
ઘોડ    સવારોની ’ કહતા
મરજ  તા. એ- 
 પાયદળ
પોલીસની  સાતથર  ચોક  હતી. એ  ચોકને  ફર  ુ  ં  લોકો  ુ  ં  ટોં  હ  ુ  ં. આસપાસના  ઝાડોને 
ણે    ક  પાંદડ દડ     માનવી ટયાં હતાં. પણ માચડા પાસે   ુ  ં   ુ  ં બ  ુ  ં તેનો
દ   ડ  પાંદડ નો સાી રહ    નાર
નાર 
િપનાક પેલી લી ઓરતની હોડ જ  છેલી િિવધઓના સમયમાં નક ઊભો હતો. 
સરકાર હાકમ ે ખડ કદને છ ૂ   ુ   ં ુ: “તાર કાંઈ આખર ઈછા છે ?” ?”
“હા, એક વાર માર ઓરતને મળ લેવાની વાની.”
રા  આપવામાં  આવી. િસપારણ  ઓરત  નક  આવી.    ક દ દ  એની  સામે  જોઈ  રો.
ઓરતે ક  ુ  ં: ”ધરાઈ ધરાઈ ને જોઈ લેજો જો હો ક!”
“મતાન      ર  ’જો.” ઓરતે  ભલામણ  કર.    ક દએ દએ  પગલાં  આગળ  ભયા  ધીમેથી થી  ક  ુ  ં:
“  ુ
  ં...
... ...”
  ુ  ં...   ુ  ં છે ?”
“કહો, કહો,  ?”
  ુ  ં   ુ  ુ ઃખી
“ ઃખી થાતી નહ.”
“એટલે?”
?”
  ુ  ં ફરને ફાવે યાં...
“ ...”
િસપારણની  ખોમાં  પહલીવાર લીવાર    ુ  દખાયાં. એણે  ખો  મચીને  પોતાને  કલે 
 
હાથના પં  ચાંપી પી દધાં. 
“બો  ુ  ં ચા  ુ  ં માફ કરજો...” કહને    ક દ
દ ફર ગયો. 
“ભાઈ    ુમારયા
મારયા! તાર કાંઈ મન છે ?” ૂ   ુ   ં ુ. 
?” હાકમે બી કદને છ

"હા સાબ." કહને એ માચડા પર ચડો પછ એણે ગીત લલકા    ુ: 
અર        ુ  ં માનવનો અભમાન પલકમાં પડ જશે    ર  . 
  ૂના
  ના  સમયમાં  ભજવતા  'વીણાવેલી લી' નામના  નાટક  ુ  ં  ગાયન  દસ  જણાંના ના    ૂ  ૂન
ન 
કરનારો    ુમારયો
મારયો     ક દ સીના  માચડા  ઉપરથી  એટલા    ુલદં     ૂ  ૂર   ર    બોયો     ક   સાતથર 
દ  ફાંસીના
ચોકની બહારના કોના   ં  ૂ  ૂડાળાએ પણ એ ગીત સાંભ ભ  ુ  ં. 
ગીત    ુ  ં  ુ  ુ  કરને  તરત  જ   એણે  ક  ુ  ં: "હવે  લાવો, સાબ, ટોપી." કાળ  ટોપી  પહ    રાવી રાવી.
ગળામાં રસી ગોઠવાઈ. હ    ુ  તો   ુકાદમ
કાદમ પાટ  ુ  ં પાડવા ય છે , યાં તો   ુમારયોમારયો િમયાણો 
પાટયાની બહાર છલાંગ માર ટગાઈ ગાઈ પડો. 
ખડ  કદને  યાર  કાળ  ટોપી  પહરાવી રાવી  યાર  અને  પછ  પાટ  ુ  ં  પડ  ુ   ં ુ  યાં    ુધી
ધી 
 ર  'જો!', 'ખબરદાર    ર  'ના' - એવા   ુકોમળ
'િહોશયાર    કોમળ વીરતાથી ભર     લા
લા વરો ઊઠા. 

44
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  45 

થોડક જ  વાર તરફડને બને નં  ે લાશો લવા લાગી.   ૂ  ૂ ર

ર  ૂ  ૂ રથી
રથી એ લણ - િગતને જ  
જોઈ    ક ટલાકોએ
ટલાકોએ   ૂ  ૂછા
છા ખાધી. 
બને
નં ેના
ના  શબોને  અવલમંજલ જલ  પહચાડવા  સરકાર  પોલીસના  'હ    ડવાટસ ડવાટસ'માંથી થી  જ  
િસપાઈઓ આયા.   ુમારયાને મારયાને દફનાવીને પાછા સ  ુ  ુ ખડ શેઠનીઠની ચા પાસે બેઠા ઠા. 
એ ચતામાં ખડ શેઠની ઠની િસપારણ પોતે પગથી માથા   ુધી ધી કાળા લેબાસેબાસે   ૂ  ૂ ર એકલી 
બેઠ  હતી. એ  કાળાં  કપડાંને ને  પોતે  ઉપલા  સોહાગી  શણગારની  નીચે  જ   ગ  પર  પાયાં 
હતાં. 

16. મીઠો   ુલાવ
લાવ 
બનાવો  ઝડપથી  બનતા  જતા  હતા. અષાઢ-ાવણનાં  વાદળાંને ન ે રમાડતી  લીલા 
વી  એ  ઝડપ  હતી. ભા  ુરના
રના  દરબાર  ગોદડને  એના  ગઢમાંથી થી  કોઈ  વતો  ઝાલી  શક     
તેવી
વી  િથત  નહોતી  રહ. સરકારની  આા  એના  ઉપર     ક સ  ચલાવીને  એને  વતો     ક દ 
સતી અવથાનો હતો. રાઓને એક ઝપાટ     સાફ કર 
કરવાની હતી. એજસીનો કારભાર બેસતી
નાખવાની  એની  ગણતર  નહોતી. એને  તો  લાંબી
બી  અને  બ  ુ  ુરંરંગી  લીલા  રમવી  હતી. વૉકર 
સાહ    બના
બના   અટપટા કોલ-કરારો એજસીના હાક  
  
  મ
મોને
ોને
 ડગલે ને પગલે   ં   ૂ
ચ  પડાવતા હતા. 
ય તેને
ને તમ ં ા વડ     ઠાર મારવાનો તોર પકડને ભા  ુરનો
તમંચા
ચ રનો ગોદડ દરબાર બેઠો ઠો 
હતો. એને  વતો  ઝાલવા  માટ  ન  ુ  ં  જોખમ  ઉઠાવે  એવા  એક  માનવી  ઉપર  એજસીના 
ગોરા પોલીસ-ઉપરની નજર પડ: સાત વષની ની સમાંથી થી ટને એક ભાવર બહાર આયો 
હતો. અમલદાર       એ  ભાવરની  જોડ      ગરનારના  બોરયા  ગાળામાં    ુલાકાત લાકાત  ગોઠવી. જોડ     
મહપતરામ હાજર રા. 
ભાવર  બાઈ  રંગનાં  ઈર  અને  પહ    રણ રણ  પહ    રને
રને  પથર  પર  બેઠો  હતો. એની 
ખોમાં  િસહ-દપડાનાં  લોચનની  લાલશ  હતી. સાહબે બ ે છ ૂ   ુ   ં ુ: "સાત  વરસ  પર  કાંથડથડ 
કામદારને ગામની બરમાં ઝટકા કોણે માર     લા લા?"
"અમે."
." 
"               ?"
દરબાર એ નમાં
ૂ સામેલ હતા તે સાચી
વાત  ખોટ
"તે દવસે કોટમાં ખોટ હતી,
આ  છે ."
." 
ન તમે જ  ણ જણાએ માથે લઈ લીધાં તે  ુ  ં   ુ  ં કારણ?"
"એ   ૂ
  ૂન
"દરબારને બચાવવા હતા." 
  ુ  ં દવાના હતા?"
"એનો બદલો દરબાર તમને 
"અમને ફાંસી
સી થાય તો અમારાં બાલબચાંને
ન ે પાળત." 
"   વાંક પાયાં તે તો ત જોઈ લી  ુ  ં ને!"
 ક વાં !" 
ની  લાલ  ખો  વ  ુ  લાલ  બની. પછ  એ 
ભાવર       કશો  જવાબ  ન  આયો, પણ  તેની
ખોમાં  ઝળઝળયાં  ભરાયાં. એ    ુના ના  પડદા  ઉપર  એને  એક  તમાશો  દખાતો  હતો...
એની પચીસે
દકરાની ક  વષ
  સાત નની
ની
વષી  
ન ી  ુ વાન
વગેાનરહાજર
 ઓરત લેખા
ખા ઘરમાં
   દિરમયાન   મીઠા 
  માિતાપતા  ુ લાવની
લપોતાના
ાવની હાં  ડ
ડઅદાતા
 પકાવતી ઠ છે : 
 બેઠ
  દરબારને

45
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  46 

પોતાને  ઘેર  પરોણલા  નોતર  છે : "એ  મીઠપ  તો, બા  ુ, તમાર  દકરના  હાથની  છે ." ." ને  એ 
મીઠપના  ઝરા - એ  બે  હાથ - દરબારની  નજર       પડ      છે : લેખા ખા  ુ  ં  મો  ુ   ં ુય  દરબાર  ખોની 
હડફ    ટમાં
ટમાં  આવી  ય  છે : લેખાને ખાને  દરબાર  પોતાની  કર  લે  છે : માબાપ    ુલાવની લાવની  હાંડનાં
ડનાં 
કાછલાં  કરને  દરબારની  હદ  છોડને  ભાગે  છે :    ક દમાં દમાં  પડો  પડો  ભાવર  લેખાના ખાના 
ઝળકતા  તકદરની  કથા  સાંભળે ભળે   છે : ને  ટને  પહ      ુ  ં  કામ    ુ  ં  કર  ુ  ં  તેનો નો  િનય  ભાવર 
પોતાની હાથકડ ઉપર ઠક  ુ  ં  ુ ઘસીને નધી લે છે . 
"હવે?" ?" મહપતરામે  ક   ુ  ં: "નામદ   થઈને  રો  ુ  ં  છે ? -    ક   દરબારનો  હસાબ  ચોખો 
કરવો છે ? તા  ુ  ં  ુ કોઈ નામ ન લે: સાહબ બહા   ુ  ુ ર
ર  ુ  ં વચન છે ."
." 
સાહ    બે
બ ે આ  વચનના  પાલનની  ક  ૂ  ૂલત લત    ૂ  ૂચવતો
ચવતો  પોતાનો  પજો જં ો  ભાવર  તરફ 
લબાયો
બ
ં ાયો. 
ભાવર  જવાબ આયો: "સાહબ, હવે તો મો  ુ   ં ુ  થઈ ગ  ુ  ં. મારો હસાબ પતી ગયો." 
"  
 ક મ?"
"આજ  સવાર       જ  દરબાર તરફથી સદ   ં   શો
શો હતો, ને સમાધાનીનાં નાણાં હતાં." ." 
"  
 ક ટલાં
ટલાં?"?"
"         ; ,     ." 
"એ તો મને
 ન ખબર
ત નાણાં ?નથી
લીધાં?"
" સાહબ   ુ   ં ુ ભાડખાયો નથી
"ના, એણે માર માફ માગી. થવા  ુ  ં હ  ુ  ં તે થઈ ગ  ુ  ં. માર      એટ  ુ  ં જ  બસ છે ."
." 
"ને તાર બાયડ રાખીને બેઠા છે  તે   ુ  ં   ુ  ં?"
?"
"મ  બ  ુ  ંય    ુ  ં  છે, સાહ    બ. એને  ગ  ુ  ં  ને  એ  ગઈ  છે . એને  અને  માર       જમીન-
આસમાન  ુ  ં તર પડ  ુ   ં ુ." ." 
"એટલે ત વેર   ૂક ક દ  ુ  ં?"
?"
"તમ
તમંચો
ચ
ં ો ચોરને લાયો'તો, તેને ન ે આજ  બપોર      જ  ઓયા ભાડયા   ૂ  ૂવામાં વામાં નાખી દધો 
છે , સાહ    બ." 
      .
એટ  
     ુ  ં   હવે
"યાર
કહને  ં ભાવર
   ુ
ઊઠો
  ુ  ં કરશ?" સાહ     બે છ  ુ   ં ુ. 
બ ે ભાવરને   ૂ  ૂછ
"મારાં માવતર  ભેગો  જઈને ખેડ કરશ, લાકડાં વાઢને ભાર વેચીશ
ચીશ. કંઈક
ઈક ધધો
ધં ો તો 
કરશ જ  ને!"
!" 
સાહ    બે ં ાવી  ક  ુ  ંક  આપવા  ધા    ુ. "લો, યે  લે  કર    ુમારા
બ ે એના  તરફ  હાથ  લબાવી
બ મારા  ધધા
ધં ા 
કરો." 
એ એક પડ  ુ   ં ુ  હ  ુ  ં. ઉપર િપયાનાં ગોળ ચગદાંની
ની છાપ પડ હતી. ભાવર      છેટ    થી
થી જ  
સલામ કર. 
"માફ મા  ુ  ં ં."." 
"  
 ક મ?"

46
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  47 

"ધધો ધં ો કરવાનો ં તે તો બાકની જદગાની
દગાની ખચી
ચી કાઢવા માટ -
 - તાલેવર
વર થવા માટ 
નહ, સાહ    બ." 
"લે, લે, બેવ  ૂ  ૂફ!" સાહ    બે
બ ે જદ પકડ. 
"સાહબ  બહા   ુ  ુ રની
રની  બડ  મહરબાની રબાની.   ુ   ં ુ  તો  હવે  ખાઈ  ટો ૂ   ં." ." કહને  ભાવર 
બાઈ  રંગની  પછેડને  છેડ      ખો    ૂછતો છતો  બહાર  નીકયો. મહપતરામ  એને  વળાવવા 
ગયા. 
  ુ વાન
  વાન ભાવર  ખો છતે ૂ  છતે છૂ તે ક  ુ  ં: "એક મહરબાનીરબાની મા  ુ  ં?" ?"
આ  માગણીથી  મહપતરામ  રા  થયા. એણે      ુ વાનની
વાનની  પીઠ  ઉપર  ેમભય  મભય   હાથ 
ો, ને  ક  ુ  ં: "બેટા
  ૂ  ૂો ટા, આમ  જો:   ુ   ં ુય  તાર  તનો  જ   ં: િસપાઈ  ં. જનોઈ  તો  મા  ુ  ં  ુ      ૂ  ુ  ં 
બરદા  ુ  ં છે .   ુ  ં ડરશ ના.   ુ  ં ને   ુ   ં ુ બેય િસપાઈઓ." 
"તો   દ તમે દરબારને ઝાલો, તે દ ફત એટ   ુ  ં જ  કરજો: માર... માર લેખાને ખાને 
કોઈ  ુ  ં નામ આયા િવના છ ૂ  જોજો, ક એ યાં છે  યાં   ુખી ખી તો છે  ને?" ?"
મહપતરામ થોડ વાર      હયા, ને એણે ભાવર     ુ વાનને છ  ુ   ં ુ: ‘‘  ુ  ં તો કહ    તો
વાનને   ૂ  ૂછ તો હતો ને 
   ક  તાર      ને એને હવે જમીન-આસમાન  ુ  ં છે  ુ   ં ુ  થઈ પડ  ુ   ં ુ." ." 
" '   ,   ,                
ચડતો હોય
કહ તો
તનેો,તોતેમખરો
 એ બપણ
  ુ  ં યાદ
સાહ ચડ
બ     વળ
છે ."
."  વખતે માયલી કોરથી મ કોઈ વા
  ુનો
નો ગોળો
       એનાં    ુખ-  ુ  ુ ઃખના
"તાર ઃખના  ખબર  ણવા  છે   ને? , છોકરા; આઠમે  દવસ  આવ .   ુ   ં ુ 
પોતે જઈને ખબર કાઢ ન આ  ુ  ં તો   ુ   ં ુ ાણના પેટનો ટનો નહ." 
એમ  કહને  એણે  પોતાના    ુકામ કામ  ુ  ં  ઠામઠ    કા
કા  ુ  ં  આ  ુ  ં. ભાવર       મહપતરામના  પગ 
ઝાલી લીધા. 
"ઊઠ." મહપતરામે એને ઊભો કય . "મરદ બની . ને ખેતીબે   ૂરધં
તીબેતી ક મ  ધો   ુ  ં 
રધંધો
હવે  કર  રો. મા  ુ   ં ુ  માને  તો     ગાયકવાડની  પલટનમાં, ધાર  ગામે; ને  નોકર  માગી 
લે.  નીકર આ ઝાડવેઝાડવાં ઝાડવાં ને આ ભાપરની સીમના   ુ   ં ુ ગર ગર  ુ   ં ુ ગરા
ગરા દવસ-રાત તને એ-ના 
એ જ  અજપા ં  કરાવશે, ગાંડયા ડયા!" 

17. સાહ    બના
બના મનોરથો 
બ ૂ બૂ   ભાવરની  પીઠ  થાબડને  મહપતરામે  તેને ને   ુ   ં ુ ગરા
ગરા  બહાર  વળાયો, ને  પછ 
પોતે પણ સાહ    બની
બની જોડ     ઘોડ    સવાર
સવાર બયા. 
  ૂ  ૂર 
ર   પોતાના  ઘોડલાની  રાશ  ગગનમાં  ઢલી    ૂ  ૂક ક  હતી. અધર  આભના    ૂયમાં યમાં 
ફરતાં  એનાં  રથ-પૈડાં ની  ને  ઘોડાના  ડાબલાની  અબોલ  િગત  ચાલતી  હતી.    ર  વતાચળના
ડાંની વતાચળના 
ગળા  ફરતાં  વાદળઓના  વણેલા  ખેસ  વટળાતા  હતા. ગરવો  ગર  સોરઠની  ધરા  ઉપર 
ગાદએ બેઠઠલ  ા મોટા મહાજન વો - નગરશેઠ વો - દખાતો હતો. 
"મહપટરામ!" સાહ     બે
બ ે પોતાની  પાછળ  પાછળ  ઘોડો  હાંે  ે આવતા  િઅધકારને 
દમામભેર હાક દધી. 
મહપતરામે ઘોડો નક લઈને છ   ુ  ુ ર!" 
ૂ   ુ   ં ુ: "સાહબ બહા
47
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  48 

  ુ   ં ુ િવચાર ક  ં  ુ  ુ ં."
" ." સાહબે
બ ે હદમાં વાતાલાપ કરવા માંડો
ડો. 
"ફરમાવો." 
"અજબ  વી  છે   આ  કાઠયાવાડ  કોમો.    ુ   ં ુ  એ  ભાવર    વાનનો  િવચાર  ક  ં  ુ  ુ  ં.   ુ   ં ુ 
  ુ વાનનો
મારયાનો  ને  ખડનો  િવચાર  ક  ુ  ં  ુ  ં. સચ  ફાઈન  ટાઈસ  ઑફ  િશવી 
સી  પર લટકલ    ુમારયાનો
ફાંસી
ફાટ ડક    ગ
ગ: હાં?"
?"
સાહ    બ  વીસર  ગયા     ક   મહપતરામને  ે   ુ  ં  ાન  સાહ    બની
બની  િસગાર     ટના
ટના 
ગોટામાંથી થી પેટમાં ચવા પડતા   ુમાડા
ટમાં ખચવા માડા ટ  ુ  ં પણ નહો  ુ  ં. 
 ક મ બોલતો નથી   ુ  ં?"
"   ?" સાહ બ ે રોષ કરને મહપતરામ તરફ જો  ુ  ં. 
    બે
મહપતરામ કહ    વા વા લાયા: "સાહ    બ બહા   ુ  ુ ર, આઈ ડોટ નો લશ (  ુ   ં ુ ે નથી 
ણતો)." 
"ઓહો!" સાહ     બ  હસી  પડા. "હમ    ૂ  ૂલ લ  ગયા, બાબા! બેગ  યૉર  પાડન  (દર  ુજર જર 
ચા  ુ   ં ુ ં)!"
)!" 
પછ સાહબે બ ે પોતાના કથન  ુ  ં ભાષાતર કર સભળા ં ળા  ુ  ં:
ભ
"અફસોસ! આ નેકબહા કબહા  ુ  ુ ર લોકનો નાશ થતો ય છે , મહપતરામ!   ુ   ં ુ હદ દ સૈયમાં
યમાં 
મોટો અફસર   હો, તો  એક  સોરઠ     ટ  બનાવવાનો  સવાલ  ઉઠા  ુ  ં: કોઈ  એક  કોમની 
નહ, પણ  તમામ  સોરઠની રજમેટ ટ." ર  જમે
જમેટ
  ુ  ુ ર જર મોટા લકર હોા પર જવાના." 
    બ બહા
"સાહ
"ઐસા?" સાહ બ  ુ  ં મ ફળફળતા ભાતની તપેલી
    બ લી   ુ  ં હરખા  ુ  ં. 
  ૂના
"  હા, મારા  બાપ    ના  િયોતષી  છે .   ુ  ુ ર 
એમણે  મને  ક  ુ  ં  છે      ક , સાહ    બ  બહા
હથી ઘણા મોટા હોા પર જવાના." 
િયોતષની  આગાહ  ણીને  ગોરો  સાહ    બ  ટટાર  થઈ  ગયો. લોખંડ ડ  અણીવાળા,
ટૂ ણ    ુધીના
  ંટણ ધીના  ટૂ  ઘોડાનાં પેગડાં
ગડાંમાં
માં ચાંપીને
પીને પોતે  ન  પર ખડો  થયો. ઘોડાએ દોટ દધી.
પછવાડ      મહપતરામની  ઘોડ, કોઈ  ગિરાશયાની  માગેલી લી, વાર  ુ  ુ   ચાયમાં  નટવીની  માફક 
નાચતી ચાલી. 
સાહ    બે
બ ે પોતાનો    ુકામ કામ  એજસી-થાણાના  એક  ગામની  વાડમાં  વડલાને  છાંયે ય ે કય  
હતો. એક  નાનો  ત ં   ુ  ને  નાની  રાવટ  - સાહ    બનો બનો    ુકામ
કામ  - તે  દવસમાં  નાનાંમોટાં મોટાં  લોકો  ુ  ં 
મન હરનારાં બની ગયાં હતાં. 
રાવટ  પર  આવી  ઘોડ    થી થી  ઊતરતાં  જ   સાહ    બેબ ે થોડ        ૂ  ૂ ર  લોકોનાં  ટોળાં  જોયાં.
અરજદારોને  બોલાવવામાં  આયાં. એક  તો  '  ૂ  ૂપ પ  પીપળા'ની  જયાનો  બાવો  હતો. તેણે ણે 
અરજ     ુર ર: "અમારા  થાનકની  જયા  ફરતા  પાંચ-પાંચ  ગાઉમાં  કોઈ  િશકાર  નથી  થાતો.
માટ      સાહ    બ  બહા  ુ  ુ રને
રને  િવનંતી તી  કરવાની     ક   કાલ  હરણ  ુ   ં ુ   મા    ુ  તે  ુ  ં  ાછત  કર     , એટલે 
સાહ    બનાં
બનાં બાળબચાંને ન ે   ુ  ુ  ુદ અખંડં  આય  ુ  ં બશે."
દ અખ ." 
બી  ગામના  વાણયા  હતા. તેમણે મણે  હાથ  જોડને  િવનંતી તી    ુર ર: "  ૂ  ૂતરાં
તરાંને
ન ે ઝેરનાં 
પડકાં ખવરાવીને આજ  ગામના થાણાના પોલીસે અમાર લાજઆબ લીધી છે ." ." 

48
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  49 

"ઓ!   ુ
  ુ ા
ા  -   ુ  ુ ા કમ  દકર  મારગા.   ુ  ં  નહ  મારગા! રબડ 
ા  કો  મારગા; હમ    ુ  ુકમ
(હડકાયા) હો  તા  તબ    ુ   ુ ા
ા  સબકો  કાટતા. તબ    ુમ  માજન  લોગ  ા  કરતા! ગાય  કો 
કાટતા, બેલ કો કાટતા, ઓરત કો કાટતા, બચા કો કાટતા: હંય? તબ   ુમ ા કરતા હંય?"
"ઈ  ઠક!
સાહબ  બહ   ુ  ુ ર
ર  ુ  ં  કહ  ુ  ં  સોળ  વાલ  ને  એક  રતી  છે ."
." મહાજનના  આગેવાન
વાન 
દસેય  ગળએ  વેઢ  પહ       ર  લા
લા  પ ં   પહોળા  કરતા  કરતા  બોલતા  હતા. "પણ  આ  તો 
ધરમની વાત છે , સાહબ." 
"નહ  નહ, ઢરમ  નહ." સાહ     બે
બે  ટોપો  પછાડો, એટલે  વણકો  બે  ડગલાં  પછવાડ     
હતી ગયા, ને સાહ    બે બે ક  ુ  ં: "ઓ." 
સાહબે બ ે બાવાને  ક  ુ  ં: "ઑલ  રાઈટ! હમ  અફસોસ  કરતા  હ. માૂમ  નહ  થા. અબ 
િશકાર નહ કર     ગે ગ,ે યોર હોલીનેસ!" 
પ  પીપળાના  બાવાએ  'અહા...લેક... તે   ર    બાલબચે  કો    ુ  ુ  ુદ
  ૂ  ૂપ દ  આબાદ  રખે! તેરા
રા 
રાજ   અમર  તપે!' વગે   ર    શદોના  મં -રટણની  સાથોસાથ  પોતાની  પાસેના  ઝગતા    ૂ  ૂિપયા િપયા 
ઉપર    ૂ  ૂપની
પની    ૂક ક  ભભરાવી  સાહ    બનાં બનાં  મ    ુધી િપ  ુ  ં     ફ ર
ધી    ૂિપ ર  ુ  ં. બે  હાથ  વતી    ૂ  ૂપ
પ  લેવાની
વાની 
િિવધથી  સાહબ  બનમાહતગાર  હોઈ  આ  યા  જોઈ  ડર  પાયા. યાં  તો  મહપતરામે 
સાહ    બની
બની  આગળ  આવી    ૂ  ૂપ પ  લઈ  બાવાને  િવદાય  કયા. '   હો! ગોર       કા  રાજ   કા     હો!'
એવી  બાંગો ગો  દતો  દતો, કમર   બાંધે ધલ ે   દોરડામાંથી થી  લટકતા  પાંચે ચકે   ટોકરાના  ધમકાર  કરતો 
ચાયો જતો બાવો છેક  ગામઝાંપા પા   ુધી ધી સભળાયોભ
ં ળાયો. 
એ  બધાંને ન ે પતાવી  લીધા  પછ  સાહ    બે બ ે છેટ      એક  કાળા  પોશાકવાળ  ઓરતને  દ     ખી ખી.
ઓરતના મ પર એક બા    ુ  લાજનો   ૂ  ૂમટો મટો હતો. એની પાસે એક પદર દં ર વષનો
નો છોકરો ઊભો 
હતો. 
"કોણ છે ?    ુ  ં છે ? ઈધર લાવ." સાહ    બે બ ે સાદ કય . ને મહપતરામે નક આવતા તેને ન ે
ઓળયો. એ તો િપનાક હતો. 
મહપતરામે ધીર     થી થી ક  ુ  ં: "  ુ  ં હ  ાંથી થી?   ુ  ં છે  આ કાગળમાં?" ?"
િપનાકએ એ   ૂમટાવાળ મટાવાળ બાઈના હાથમાંથી થી કાગળ લઈને િશરતેદારને દારને આયો. 
િશરતેદાર દાર  કાગળ  ફોડ  વાંયો યો. ભાંગીૂ ગીૂટ
ટ  િશખાઉ  ેમાં  લખેલી લી  એ  અર 
હતી. નીચે
ખડની     ૂ
 િવધવા  ઠાની
ઠઓરત
ાની  છાપ   હતી. છાપ
 ફાતમાબાઈ માં  લ  ુ  ં  હ  ુ  ં     ક , 'ફાંસીએ
.'   નીચે  ેમાં સીએ  ચડનાર  શેઠ 

18. ખડની િવધવા 
"શેઠ ખડની િવધવા ફાતમા?" િશરતેદાર
દાર      આ સમયાનો ઉક    લ કરવા મહ    નત
નત લેવા 
માંડ
ડ  હતી. એ  તો  િપનાકએ  િશરતેદારના  કપાળ  પર  સળગતી  કરચલીઓ  જોઈને  કપી 
લી  ુ  ં. 
અરમાં  એવી  મતલબ  ુ  ં  લ  ુ  ં  હ  ુ  ં     ક , "  ુ   ં ુ  મરનાર  ખડ  શેઠની
ઠની  ઓરત  ં. એનો 
સં ાર  મ  દશ  વષ    ુધી
ઘર-સસાર ધી  ચલાયો  છે, છતાં  મને  આ   શા  માટ      એની  માિલમલકત 
    -             ?"   . 
તેમજ 
મજ  ગીરોનો કબજો ભોગવટો કરવા દ     વાની
વાની ના પડવામાં આવે છે વગે   ર  વગે   ર 
49
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  50 

"આ  તો  ઓયા  ખડયાની  રાંડ  ને?"

?" િશરતેદાર ૂ   જો  ુ  ં. માં 
દાર  મહપતરામને  છ
િતરકાર ભય  હતો. 
'રાંડ' શદ મહપતરામ પણ સો સો વાર વાપરતા હતા. એમણે હા પાડ. 
િપનાક  લાલપીળો  થઈ  ગયો. એના  હોઠ  ફફડવા  લાયા: "મોટા  બા  ુ!" તમે  -
તમે -"
 -" 
"  ૂપ  મર." મહપતરામે  િપનાકને  દબડાયો: "આને  હ  કોણ  -   ુ  ં  જ   લઈ 
આયો ક?"
?"
  ુ ં  ં કોણ લઈ આવે?"
"હા; એને બી  ?"
"નાલાયક! "   ુ  ુ :ખભ
મહપતરામે  ડોળા  ફાડા. "ભણી  ઊતય   એટલે  પર ખભંજન
જં ન  થઈ 
ગયો!" 
દાર      રાવટમાં જઈ સાહ    બને
િશરતેદાર બને અરનો કાગળ આયો; અને અરજદારને 'ફાસી 
ખાનાર ખડ વાણયાની વ   ઠં  લ રાંડ' તરક     ઓળખાવી. 
"ખડ!" સાહબના બના  કાન  ચમા. એ  ની ૂ   વાણયાની  ઓરત  હોવાનો  દાવો  કરનાર 
બના દયમાં   ુ  ુ   ૂ  ૂહલ
એક વટલેલી િસપારણને જોવા  ુ  ં સાહ    બના હલ   ુ  ં. 
"સાહ
    બ, પોલીસ ખાતાનો આ કસો નથી. વ  ુ ખાતે જ  ુ  ં જોઈએ." 
ઓરતે    ર  વ
"છતાં, માર એને મળ   ુ  ં છે ."
." 
સાહ    બ  રાવટની  બહાર  આયા. કાળા  ઓઢણાની  લાજના    ૂ  ૂમટા મટા  પછવાડ      એણે 
કદાવર  નારદ     હ  દઠો. મહપતરામની  પણ  સૌ  પહ    લી લી  નજર  આ  બાઈ  ઉપર  તે  જ   દવસે 
પડ. ને  એને  પોતાની  મરતી    ુી ી  ુ  ં  એ  ચતાભર જ  ુ  ં  મરણ  થ  ુ  ં. મરણ  થતાં  જ  
તાભર  સાંજ
મહપતરામની   ુખર ખ   ર  ખાઓ
ખાઓ સતાઈના મરોડ છોડવા લાગી. 
આ  ઓરતના  દ     હ  ઉપર  વૈધયના ધયના  વેશ  જોયા.   ૂ  ૂડઓ ડઓ  બગડઓ ગં ડઓ  િવનાના  અડવા 
હાથનાં  કાંડાં
ડાં  તેમજ મજ   પ ં   ીણ  થયા  હતા. ણે  એને  કોઈક  તા  કબરમાંથી થી  કફન  સોતી 
ખડ કરવામાં આવેલી લી હોય તે  ુ  ં ભાસ  ુ  ં હ  ુ  ં. 
"કમ  કંઈ  બોલતી  નથી? મ  ઢાંકને કને  કમ  ઊભી  છે ?"
?" સાહબે બ ે િશરતેદારને
દારને  છૂ   ુ   ં ુ.
િશરતેદાર
દાર      જવાબ આયો: "એ તો િવધવાનો વેશ પાળતી હોવાનો દ     ખાવ ." 
ખાવ કર રહ છે ."
"એને કહો     ક  ાંતના
તના સાહ    બ પાસે ય." 
બાઈએ   ંઘટમાં ઘૂ ટમાંથી થી  ક  ુ  ં: "  ુ   ં ુ કોની  પાસે ?   ુ   ં ુ કોઈને નથી  ઓળખતી. બધા  માર 
મકર કર      છે .   ુ   ં ુ તો આ ભાણાભાઈ મને લાયા તેથી થી મહપતરામ બા  ુ પાસે આવી ં." ." 
"આ છોકરો કોણ છે ?" ?" સાહ     બે
બે  કય . 
મહપતરામ જવાબ ન આપી શા. િપનાકએ જ  ક  ુ  ં: "એક િવયાથ ." ." 
"તાર ને એને શો સબ સબંધં  છે ?" ?"
"એણે માર બાને મરતી બચાવેલી લી." 
તે પછ તો આખો સબ ં ધં  યાં ગટ થયો. 

50
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  51 

પોલીસના  સાહબે બ ે પોલટકલ  એજટ  પર  એક  ચી  લખી  આપી. ચીઓનો  એ 
જમાનો હતો. કાયદા અને ઈસાફ ચીઓની પાસે કમજોર બનતા. 
ય ે એક  માણસને  ઘો  ુ   ં ુ   દોરને  ઊભેલો  દઠો. ઘોડની 
િવધવાએ    ૂ  ૂ ર  એક  ઝાડને  છાંયે
હણહણાટ વજનના બોલડા વી ઓળખાતી લાગી. 
"યો ભાણાભાઈ" િવધવાઈ ક   ુ  ં: "તમારા કોડ અ  ૂ  ૂરા
રા હતા ને?" ?"
ના, મામી?" િપનાકએ આ િસપારણને માટ     સગપણ શોધી લી  ુ  ં હ  ુ  ં. 
"શેના
"તમારા મામાની ઘોડએ ચડ   ુ  ં હ  ુ  ં ને?"
?"
"હા." 
"તો આ ઊભી." 
"હ  ાંથી થી?"
"ઘે   થી  મ  ધળા  હ  ુમાનની
 ર  થી માનની  જયામાં  મોકલી  દધી  હતી. એને  આહ   લાવવા  મ 
વરધી આપી હતી." 
"તમે હવે એને ાં રાખશો?"

"માર સગાથે
ગં ાથે જ . ઘોડએ ચડને ગામતરાં કરશ." 
ભા  પાસે  ઘોડને  ઊભી  રાખી  િવધવાએ  િપનાકને  ચડવા  ક  ુ  ં.
એક  ખાંભા ઘોડની  પાસે 
ગયેલો
લો િપનાક પાછો વળ ગયો. 
િવધવાએ   ૂ  ૂછ છ  ુ   ં ુ: "  ુ  ં થ  ુ  ં?"
?"
"નહ, મામી,    ુ   ં ુ નહ ચ  ુ   ં ુ ."
." 
"  
 ક મ?"
"મને એના ઉપર કોઈક અસવાર બે   ઠ  લો
લો ભાયો." 
"કોના વો?"
"નહ ક   ુ   ં ુ."
." 
"   વાં કપડા હતાં?"
 ક વાં
"માથા  પર  કાળ  કાનટોપી  હતી, ને  ગળામાં  ગાળયો  ઊડતો  હતો, ટોપીને  પોતે      ફ ક
ક 
દવા મથતો હતો." 
આટ  ુ  ં કહ    તાં તાં િપનાકને તમર ચડ ગયાં. એ ઝાડના થર ઉપર ઢળ ગયો. 
"ડરશો મા. ભાઈ; એ તો ન તમારા મામા જ  હશે." ." 
"   ુ  ં થશે?"
?"
"બસ, હવે  આ  ઘોડને  માર  પાસેથી થી  કોઈ  પડાવી  શકશે  નહ. મા  ં  ુ  ુ  બી 
  ુ ં  ં બ  ુ  ં  ભલે 
લઈ  ય: આ  ઘોડ  તો  માર  છે   ને?" ?" એમ  કહ     ની
ની  એ  ઘોડને  પગે  લાગીને  બોલવા  લાગી:
"હવે તો, માડ   ુ   ં માર પીરાણી થઈ   ૂ  ૂક ક. તાર      માથે પીર ગટા! તમે...... હવે એ ગાળયો 
  . ...  
      ... ...     ...      
કાઢ  ુડ
લી ડનાખો
 ધ!યો
ર  ુના
મારા
ના રામદ
શેઠને
ઠ    ને પીર
  ુ   ં ુ  તલવાર
વા બન 
બધા
ધં , ા
હો  ુ  ં! ને
ને  કોઈને
તમાર
   
  ભીડ
તો પડ
હવે
     તેની
નનીલો
ી વાર    ને ધાજો
જો ને!
જો
51
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  52 

હા....હા... તમાર  તો  યાં  જયાં  લખાનાં, ફાંસીખાનાં સીખાનાં, યાં  જ   સહાય  દવા  દોડવા  ુ  ં.
   ક દખાનાનાં
દખાનાનાં તાળાં તોડવાં -  - ભી  ુ
  ં ભાંગવી
ગવી - શાબાશ શેઠ! તમે પાછા આયા મારા -" 
એટ  ુ  ં  બોલતી  બોલતી  એ  ઘોડના  દ    હ  ઉપર     ટ કો કો  લઈ  ઢળ: ણે  એ  તરમાં 
કોઈકને ભેટતી હતી. 
"હાલો  ભાણાભાઈ! આજ   આપણે  ઘોડને  દોરને  જ   હાયા  જઈએ. તમને  ટ     શન
શન 
કને પછ   ુ   ં ુ ર લઈશ." 
  ૂ  ૂકને
"પાછાં ાર  આવશો?"
"આવીશ, તમને ઘોડની સવાર કરાવવા." 
શને  િપનાકથી  ટ  પડને  એણે  ઘોડ    ુ   ં ુ ગરા
ટ    શને ગરા  તરફ  દોર. તે  તરફ  ધળા 
હ  ુમાન
માન  ુ  ં ધમથાનકથાનક હ  ુ  ં. 
િપનાકએ આ     ર  લગાડના લગાડના ચાર-પાંચ ડબા આસોપાલવનાં તોરણ અને લના હાર 
વડ     શણગારાયેલા લા દ    યા ના મનમાં   ુ  ુ   ૂ  ૂહલ
યા. તેના હલ   ુ  ં: 'કોણ હશે એ ડબામાં?'
?'

19.   ! 

શન માર
ટશન ં રાણક
જકશન  હ  ુ   ં. ગાડ ઊભી રહ    ક  તરત જ  એક શણગારાયેલા લા સફ    દ
દ - સોનેર ર 
ડબા સામે બરકંદાજો ગોઠવાઈ ગયા. 
સામા  લેટફોમ  પર  એક  બી  ગાડ  ઊભી  રહ. તેમાં માંથી થી  થમ  તો  મોરબી-ઘાટની 
ચપટ પાલી વી ગોળ   ુ  ંદર દર પાઘડઓથી શોભતા કદાવર   ુ  ુ  ુષો ષો ઊતયા. તેમની મની દાઢના 
વાળ  વચે  સથા થા  પડલાલા  હતા. તેમના મના    ં  ૂ  ૂકા  કોટની  નીચે  લાંબે
બ ે છેડ  પછેડઓ  બાંધે ધલી લ
ે ી  હતી.
ની  ચપોચપ    ુરવાળો
તેની રવાળો  હરણ  સરખા  પાતળા  પગોની  મજ  ૂ  ૂત ત  િપડઓ
ડઓ  બતાવતી  હતી.
ઓના  પગમાં  રાણીછાપના  ચામડાના    ુલાયમ
તેઓના લાયમ  કાળા  ચકચકત  ટૂ   હતા. મ  કાંઠાનો ઠાનો 
ડ    જો
જો  તે  વખતે  નવા  જમાનાની  િરસકતામાં  તેમજ  મજ   રતરસમમાં  વેશ  કરનાર  સૌ  પહ    લો લો 
રજ  ૂ  ૂતત હતો. 
આ સફ    દ બાતા વાં ને ગળની આસમાની ઝાંય પાડતાં વો એક કારની મીઠ 
  ુગધં   વતાવીને  સામા  લેટફોમ  પર  ચાયાં  ગયાં. તે  પછ  ન  ુ  ં   ૃ  ૃ ય ય  નજર       પડ  ુ   ં ુ. ડબાનાં 
બારણાં  સામે  લાલ  મધરાસીના    ંઘટવાળા ઘૂ ટવાળા  ને  સફ    દ  જગાથીની  દવાલવાળા  ડરા રા 
ગોઠવાઈ ગયા. તેમાં માં કોઈકને   ૂ  ૂરવાનો
રવાનો કશોક મામલો મચી રો.   ડ  રા રા પણ બારણાંને ન ે ઢાંકવા કવા 
માટ  રા ૂ   ન  પડતા  હોય  તે  રતે  બી  પણ  પડદા  બારણાંની ની  બેઉ  બા   ુ   પાડ  દવામાં 
આયા. પાંચ  - સાત  માણસો  આ    ડ  રાને રાને  ઘર  આ  ુ  ુ લયા
લયા  ુ  ુ લ  દશા  દાખવતા  હતા, યાર      
ચાર-છ  ઘેરદાર રદાર  ઘાઘરાવાળ  બાઈઓ  એ    ડ  રાની રાની  ફડક  ચી  કરતી, ડ    રો
રો  પકડ  ઊભેલાઓને લાઓને 
ટપારતી, ઠપકો  દ     તી તી,   ૂ  ૂચના
ચના  આપતી, ડબામાંથી થી  કોઈક  રહયભ    ુ, કોઈ  ભેદ દ  ને  િન  ૂઢ 
ક  ુ  ંક,   ડ  રાના
રાના પડદા વચેથી થી ઉતારતી હતી. 
આવા  દખાવો  અગાઉ  કદ  ન  જોયા  હોવાથી  િપનાકને  આ  દખીને  કોઈ  મો  ુ   ં ુ   માછ  ુ  ં 
પકડનારા  માછમારો  અથવા  કોઈ  એકાદ  ભાગે  ુ  ુ      ક   હસક સક  પ  ુને ન ે ફાંસલામાં
સલામાં  આણવા 
ઉકરાટભયા મથનાર િશકારઓ સાંભરતા ભરતા હતા. 

52
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  53 

આખર   ડરાની રાની  દર  ક  ુ  ંક  સહસલામત  ઊત    ુ  લા  ુ  ં, ને  ડરો
રો  િગતમાં  કાયો
ૂ . છ-
આઠ  ી-  ુ  ુ  ુષોએ
ષોએ  પકડ    લા
લા  એના  પડદા  ઘ  હોવાથી  દર  ફકત  ઊચાં-નીચાં  થતાં  એક-બે 
માથાં હોવા  ુ  ં અ  ુમાન
માન થઈ શક  ુ  ં હ  ુ  ં. 
એવા  તો  ણ-ચાર  ડરા   ુ દા
રા      ુ દા
દા    દા  ડબાઓમાંથી
થી  નીકળ  પડયા, ને  સ  ુ  ુ  મળ  પેલા
લા 
શણગાર     લા
લા  ડબાઓ  પાસે  પહયા. ફરથી  પાછ  ડબાના  દરવા  ઉપર  ડ    રાઓ રાઓ  ખાલી 
કરવાની થી  ગડમથલ
  ડ  રામાં
રામાંથી નીકળને  કોઈકડં ાઈ ,માનવીઓ
મડાઈ અને  બે  આગગાડઓનાં
 ડબામાં વણદ ખ  ઉતા
ાયાં   ુ વે
     ખાયાં  ુઓની
ઓશની  કર
યાં  ગયાં
મળે.લતેી નો
નઠઠો  િવજય
વચે -પણ
ગવ  
પેલી લી આઠ-દસ ઘેરદાર રદાર પોશાકવાળ વડારણોના ચહરા રા પર િવતર ગયો. 
ટદાર  પાઘડઓ, પાનીઢક  લતી  કમર-પછેડ  અને  ચપોચપ  ચટ    લી લી 
  ુરવાળોનો
રવાળોનો  યાં    ુમાર
માર  ન  રો, તમાશો  મચી  ગયો. ને  એ  ઘાટ  તેમજ  મજ   આછ  દાઢવાળા,
દાઢ  વચે  કાપવાળા  તેમ  જ   કાપ  વગરના, કાતરાવાળા  તેમજ  મજ   થોભયાં  રાખનારા,
બાલાબંધી મજ   છ-બગલાં     ક ડયાવાળા
ધી  તેમજ  ડયાવાળા, ફાસરાવાળ  તેમજ  મજ   ફાસરા  વગરની  બાંયોવાળા યોવાળા,
કાંડડ  ચપોચપ  કરચલીઓ  પાડલી લી  બાંયોવાળા
યોવાળા  તેમજ 
મજ   ચાર  કાંડા ડા  એક  સાથે  નાખી  શકાય 
તેટલી યોવાળા,   ૂ  ૂટટ, લપર  અને  બીલખા  બા 
ટલી  પહોળ  બાંયોવાળા   ુ નાં
નાં  હળવા  ઓખાઈ  પગરખાં 
પહનારા નારા, તરવારવાળા  તેમજ  મજ   તરવારનો  બોજો  ન  સહ  શક  તેવા   ુ ક  સોટએ  શોભતા 
વા  ના 
હાથવાળા  -એ  રજ  ૂ  ૂતોની તોની  વચે  એક    ુ  ુ  ુષ  સવનાં
નાં  સમાન  પામતો  ઊભો  હતો. સ  ુ  ુ  તેને ન ે
            . 
બાથમાં પણ ઘાલી મળતા ને ભલકારા દતા હતા
  એ  આદમીની  િથત  કવી  હતી! ઓચતો તો ધરતીકંપ  થવાથી  કોઈ સપાટ રતાળ 
જમીનનો    ુ  ુ કડો
કડો  પણ  અણધાય   ઊપસી  આયો  હોય  ને  ઘાટ  ૂ  ૂટટ  વગરનો   ુ   ં ુ ગર ગર  બની  ગયો 
હોય, તેવી વી  એ  િથત  હતી. નવી  િથતની  અકળામણ  એનાં  મ  ઉપર  દખાતી  હતી. પહાડ 
દ     શની
શની  વાિભાવક     ર  ખાઓ
ખાઓ  ને  મરોડ  એમાં  નહોતાં. ઓચતા તા  ને  ધડા  વગર  ઉપર  ધસી 
આવેલા લા ખડકની કકશતા દશાવતો એ માનવી હતો. 
િપનાકને થ  ુ  ં હ  ુ  ં    ક  આ માણસને પોતે કયાંક જોયો છે , ને સાર પે   ઠ  સમાગમ પણ 
એની જોડ     પોતે પાયો છે . પણ એની યાદદાત ઉપર આ ભભકા  ુ  ં ઢાંકણ કણ વળ ગ  ુ  ં હ  ુ  ં. 
બે  ેકો
કો  િપનાકની  નક  ઊભા  ઊભા  વાતો  કરતા  હતા:  "નસીબ  આડ  પાંદ દ  ુ   ં ુ   જ  
હ  ુ  ં ને!"
!" 
" ;         ુ                  -
ખબય છહા ે  નાં?"
?નીકર
" એની વે   ર  મા  ં મા  ુ  ં દાનસંગે ગે    ક ટલી
ટલી વાર મારા  કને નાખે  ુ  ં
આ બોલનાર  માણસને અમથી અમથી પણ ખોના   ૂ  ૂણા ણા દબાવવાની તેમજ  મજ  ભવાં 
વાંકાં
કાં કર કર ઉછાળવાની ને ભાંગવાની ગવાની    ટ વ હતી. 
"ને એમાં પ પણ    ુ  ં બ  ુ  ં છે  ક રાવલ યા?"
"પ  નો'   ુ  ં  એટલે  જ   મારા  એ  માર  વે   ર    વેશવાળ શવાળ  કરવાની  ના  પાડ'તી  ને?' ?'
એમ કહને ફર પાછા એ બોલનાર      ભમર ભાંયાં યાં ને જમણી ખનો   ૂ  ૂણો ણો દાયો. 
અર , આજ     ુધી
"અર ધી  એજસીનાં  થાણાંની ની  પોલીસ-લેનોમાં  દદા    ૂ  ૂટતી
ટતી  ને  ઘોલક  ુ  ં 
રમતી'તી આ બચાડ." 
"હા, ને આજ  તો બેસી ગઈ િવમ   ુરને
રને પાટઠકરાણે." ." 
"પણ રાવલ મોા શી રતે?"

53
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  54 

  ુ  ુ ગરાપો
"પો ગરાપો જોઈ જોઈને. પો  ુ  ુ ગરાપમાં
ગરાપમાં તો પ ન હોય તોયે પ દખાય છે  ને?" ?"
"હા, ને  મારો  પો   ુ  ુ ગરાપ
ગરાપ  મારા  એ  પડાયો'તો  તેમાં માં  પ  આ  ુ  ં  જ   નહ! પાળાં 
ન  હોય  ઈ  પો  ુ  ુ ગરાપમાં
ગરાપમાં  પાળાં  વરતાય, ને  પાળાં  હોય  ઈનાં  મ  પો  ુ  ુ ગરાપમાં ગરાપમાં  વરહાં 
આવે, એવી કરામત કર છે  માર દકર  સરકાર !" !" 
િપનાકને થો  ુ   ં ુ  થો  ુ   ં ુ  ઓસાણ આ  ુ  ં: પેલા ની વચે દ     ખાતા
લા સ  ુ  ુની ખાતા આદમી દાિનસહકાકા હકાકા 
તો નહ? એ જ ; હા, હા, એ જ . 
એટલા  િનણય  પછ  એકાએક  િપનાકના  દય  પર  એક  ાસકો  પડયો. એને  શરર  
ણે શરદનો ટાઢો વા વાયો. બે જણા   કયાની વાત કર      છે  તે કોણ? દ       ુબા બા? દ       ુ કોને -
 -
િવમ  ુરના રના  રાજ   રાવલને  વર? દ  ુબાની બાની  પેલી લી  છબીઓ  પડાવી-પડાવીને    ુ  ં 
દાિનસહકાકા હકાકા  િવમ  ુર  મોકલતા  હતા? દ       ુબાની બાની  જોડ      મને  છેલેછેલે  મળવા  નહોતા 
દતા તે   ુ  ં આ કારણે?
એ  પડછંદ  કાયાધારઓનો  સ  ુહ  ભેદતો દતો  ભેદતો દતો  િપનાક  પેલા લા  ઓળખાણવાળા 
  ુ  ુ  ુષની
ષની  પાસે  પહયો, ને  એનો  હાથ  ઝાલી  હલાયો; બોયો: "દાનસંગકાકા ગકાકા! મને 
ઓળયો?"
ચા આદમીએ હાથ પાછો ખચી ચી લઈને છોકરા તરફ નજર કર; એટ  ુ  ં જ  ક  ુ  ં: "   ક મ 
છ ે , એલા ?   ુ?   ુ  ં અહ  કયાંથી થી આવી ચડયો? હમણાં જતો રહ    , હો; પછ -
પછ  -"  કયાં છે  તારો બા
છોભીલો  પડવા  છતાં  િપનાક    ૂ  ૂછયા છયા  વગર  ન  રહ  શો; "દ       ુબાબહ બાબહ    ન  અહ   જોડ     
છે ?" ?" કયાં ઓ છો તમે? મને યાદ કર કર  છે ..."
..." 
આ  બધા  સવાલોમાં  હસવા    ુ  ં  ક  ુ  ં  નહો  ુ  ં, છતાં  આ    ુ બા 
બા    ુ ના
ના  લોકોએ     ઠ કડ
કડ  માંડ
ડ.
કોઈ  એક  માણસે  એના  હાથ  ઝાલીને  મહ    માનોની માનોની  વચેથી  બહાર  કાઢો, ને  સમજ   પાડ:
"રાંડ વેવલીના વલીના! િવમ  ુરની રની પટરાણી   ુ  ં તારા ગામની કોળણ છે  તે આ  ુ  ં છવા ૂ  બેઠો ઠો'તો?
ભાગી  ." 
પણ  િપનાકને  માટ      ભાગી  જ  ુ  ં  સહ      ુ  ં  નહો  ુ  ં. એ  આસમાની  સ  ૂ  ૂનની નની  ઘાટ  ઝીણી 
ળઓ  પાછળ  દ      ુબા બા  બે   ઠ લી
લી  હતી  તેની ની  પોતાને  ખાતર  મળ. એ  દ       ુબા બા  હતી. પોતાની 
આ  રતે  હતી: બેએ  દપડઆ  નાળાની  સામી  ભેખળે ખળે   જઈ  સહયારાં  બોર  વીયાં  હતાં:
બાવળને છાંયે ય ે બેસીને
સીને એ બોરનાં બેઉએ ઉએ જોડ     જ  જમણભાતાં કર     લાં લાં હતાં: પોતાને પા  ુ   ં ુ  પો  ુ  ં 
રસભ    ુ બોર જડ  ુ  ં તે પોતે દ       ુબાના બાના મમાં   ૂ  ૂકને કને ખવરાવતો: રા'ખગાર વડ  ુ  ં 
ગાર અને રાણકદ     વડ
નાટક  થાણાના  છોકરાઓને  એકઠા  કર  િપનાક  પોતાને  ઘેર  બા  ુની ની  ગેરહાજરમાં 
ભજવતો: ડામચયાનો ઉપરકોટ અને ચી બારનો ગરનાર ઠરાવતો. પોતે ખગાર બનતો,
ને દ  ુબાનેબાને રાણક બનાવતો. 
રા'ખગારનો પાઠ માગનાર એક બી છોકરાને દ       ુબાએ બાએ જ  ચો  ુ  ં સભળાવી ભં ળાવી દધે  ુ  ં 
   ક , ભાણાભાઈ  િસવાય  બી  કોઈની  રાણકદ     વડ વડ    ુ   ં ુ  નહ  બ  ુ  ં: ને  પોતે  રા'ખગાર ગાર  તરક     
રણસંામમાં ામમાંથી થી  મરને  યાર       શબ  વો  બની  પડ    લો લો  યાર       પોતા  ુ  ં  મા  ુ  ં  ખોળામાં  લઈ 
'ગોઝારા  ગરનાર'ના    ુ   ુ હાહા  ગાતી  દ       ુબા
બા  સાચેસાચ સાચ  રોવા  લાગતી: ને  છે  ુ  ં  મરણ  પેલી લી 
મેશની ૂ   ુ  ં: રા'ખગારના
શની  છો ગારના  પાઠમાં  િપનાકએ  તાવડની  તળેથી  મેશ  છ ૂ   આવી  પોતાની 
  ૂ  ૂછો
છો  ચીતર     લી બાએ  રાણકના  પાઠમાં  પોતા  ુ  ં  મો  ુ   ં ુ  િપનાકના  મોઢાને  અડકાડ      ુ  ં 
લી; પછ  દ       ુબાએ
એટલે એને પણ હોઠ ઉપર છો ૂ  છપાઈ ગઈ હતી: સ  ુ  ુ કટ  ુ  ં હયાં હતાં! 
54
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  55 

તે  દવસે  સમજણ  નહોતી  ક  આ  એક  રમત  છે   અને  રમતનો  ત  આવવાનો  છે .
રા  કરને  ભણવા  જતો  યાર       તે  દવસોમાં  તો  દ       ુબા
િપનાક  રના  દવસો    ૂ  ૂરા બા  ખાતી 
નહોતી; ખા  ુ  ં  એને  ભાવ  ુ  ં  નહો  ુ  ં. એ  રડતી. તે  રડવા  ુ  ં  કારણ  બતાવી  શકતી  નહ.
િપનાકને  જતો  જોતી  છતાં    ુનાળનાળ  નદની  ભેખડ ખડ    ુધી
ધી  વળાવવા  જઈ  શકતી  નહ. હયામાં 
ગાર!' એવા  ભણકારા  હોઠ    ુધી
ઊઠતા  'મારા  રા'! મારા  ખગાર ધી  આવતા, અને    ુલાબના
લાબના  લના 
                         
કાંટામાં
હતાટામાં
.  પરોવાઈ ગયેલી લી પાંખે
ખે તરફડતા પત
પતંગયાની
ં ગયાની પે   ઠ  એ ભણકારા હોઠ ઉપર જ  ફફડતા
તેર અને સોળ વષની ની વચેની વયમાં રમનાર કશોર લેખે ખ ે િપનાકની મનોવથા તે 
વખતે     ક ટલી
ટલી  િવકલ  બની  ગઈ! એ  અવથાની  કઢંગી ગી  દશા  નથી  સમવી  શકાતી, નથી 
કોઈ  સમજવાની  પરવા  પણ  કર  ુ  ં. િપનાક  તો  પોતાની  માની  લીધેલી લી  કર  પોતાની 
હાથમાંથી ટં વીને  બીજો    ૂસતો
થી  ટવીને સતો  હોય  ને  પોતે  એ    ૂ  ૂસનારની
સનારની  સામે  દયાજનક, ભયાનક,
હસામય
સામય  તેમજ  મજ   લાચાર  નજર       ટાંપી
પી  રો  હોય  તેમ  પેલી લી  ઘાટા  ઝીણા  તારોની  બનેલી લી 
સ  ૂ  ૂન
ન-ળ તરફ જોઈ રો. 
બી બા    ુ ના
ના લેટફોમ ઉપર પોતાની ગાડનો પાવો વાયો. એ પાવાએ િપનાકના 
તરમાં  ણે  ક  ધગધગતા  કોઈ  ધા  ુ-રસની  ધાર  કર. પોતે  યાં  ન  પહચી  શકયો. પછ 
થોડ  જ   વાર       આ  સ  ૂ  ૂને
ને  શોભતી  ગાડ  પણ  યાર       ચાલતી  થઈ  યાર       એના  વની  એવી 
                         
દશા થઈ, વી  લાકડને
મકાનવાળાની દશા કોઈક ચશીતળ
  ચાંચોના મકાનની
ોના  હારો  કર દર બાંધે
ધલો
લ
ે ો ,પોતાનો
કર  તરફડતા કારતામાળો
  ુકારતા   ચૈ-ખે
વૈર
રશાખના
શાખના
નાખતા એ 
  નાના
ચકલાની થઈ પડ     છે . 
િપનાકને  અરધી  રાત    ુધી ધી  બી  ગાડની  રાહ  જોતા  બેસ  ુ  ં  પડ  ુ   ં ુ. બેઠાં  બેઠાં ઠાં  એણે 
ભયંકર
ભય કં ર  મનોરથોને  ભાંયા યા: મામીની  પીરાણી  ઘોડ  પર  એક  દવસ    ુ   ં ુ  િવમ  ુરમાં રમાં  પેસીશ:
  ૂની
  ની લોકકથા માંહહલી લ
 ી ચદન
દં ન ઘો જો કયાંકથી
કથી જડ ય, તો પછ રાવલના દરબારગઢની 
દવાલ ચડતાં શી વાર છે ! ઉનાળાની ધાર રાત હશે. ઝખા ઉઘાડા   ૂ  ૂકને કને દરબાર તથા 
દવલબા તાં ૂ  હશે: દરબારની   ુદની દની જ  તલવાર ખચી ચી લઈને એની છાતી પર ચડ બેસીશ સીશ,
ને  પછ  ગેલી લી  દ     વલબાને છ  જોઈશ     ક   '  ુ  ં  અહ     ુખી
વલબાને    ૂ  ૂછ ઢો  તને   ુ  ુ :ખ  તો  દ    તો
ખી  છે ? આ    ૂ  ૂઢો તો 
નથી  ને? આ  ણ  રાણીઓ  ઉપર  તને  ચોથીને  લાવનાર  તને  શી  રતે  િય  થઈ  પડયો?
માર રાણક એના બાડા ખગારને    ક મ િવસાર શક?'

‘જો , હને!  આ પછ

  માર નહન, પણ
  કંઈ  બહ થઈ.  દ   હવે
   ુબાને
બ-હવે
ાને   એ
એક  મને
  કાપ  ુ   ં ુ    કિદાપ
  જો આપીને  એવો
    ુ
   ં ુ  પે  સલા
લદદં ા શ
   ુ  ુો ટને
ટને   વીરા:,
  કહ  કરાખીશ
મોકલશે
  ુ   ં ુ   ુ  ુ ઃખી
ઃખી ં, તો માર મામીની પીરાણી ઘોડને પાંખો ખો ગટશે, ને હ  આવી   ુ   ં ુ આમ કરને 
તાર છાતીમાં તલવાર પરોવી લઈશ...'
આ  વખતે  "કટ" વો  કોઈક  અવાજ   થયો. િપનાકના  તરંગપડદા  વીખરાઈ  ગયા.
એણે  ભાનમાં  આવીને  જો  ુ  ં, તો  પોતાના  હાથમાંની
ની  પેસલને
સલને     ર  લવે
લવે  ટ    શનની
શનની  લાદ  ઉપર 
પોતે જોર કર દબાવી હતી, તેથી થી તેની અણી ભાંગી
ગી ગયાનો જ  એ નાનો કડાકો થયો હતો. 
20.    ેખાન
   ે
લ    ે જોઈ આયો 
   ે
ખાન
"એવડ  બધી  સા  સરકારની  -    ક   માર       માર  બાયડ  ુ  ં  ને     ક મ  રાખવી     ક મ  ન 
રાખવી, માર  નાખવી  ક  વતી  રાખવી, એ  બધી  મારા  ઘરની  વા  ુ  ંમાં માં  ઈ  મા  ુ  ં  માર! ના,
ના; ઈ નહ બને."
." 

55
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  56 

વડલા-મેડના ડના રાજગઢના ગોદડ દરબાર  ુ  ં આ કાર  ુ  ં તવાલોચન ચાલ  ુ  ં હ  ુ  ં. 
"પણ  આપણે  શા  માટ       એમ  કહ      ુ  ં  પડ    -"
-" વાણયા  કારભાર  દરબારને  સમવતા 
હતા: "   ક  બાઈઓને કોઈએ માયા છે ?" ?"
  ુ  ં માર સગે હાથે ઝાટકા નથી માયા?   ુ   ં ુ   ુ  ં નામદ  ં?"
"યાર   ?"

કામદારને
"રાણીસાહ
    બને   ણ
બને માયા તો  છહતી
ે  તમે   કજ  , વીરતા
આ  મરદ નશાની
 તો  તમે   અસરમાં
 જ  કર બોલે   છઆપણી
 છે ; પણ  આપણે ે . એણે વીરતા
  ક
  ુ  ં: 
આપણે મોઢથી શા માટ ગાવી? રવીર રૂ વીર તરક આપણે તો શરમા  ુ  ં જોઈએ." 
"શાબાશ!" દરબાર        હવામાં  હાથનો  પજો
જં ો  થાબડો. કામદાર  તન  બી  જ   બા    ુ એ 
બેઠા  હતા. "મ  કોઈ  અમથો    ુ  ં  વો  કારભાર  રાયો  હશે? નવાનગરને  ઘે   ર  ય  તા  ં  ુ  ુ 
દવાનપ   ુ   ં ુ  દવડા કર     . મહારાજ  ભાવસંગ ગ માગણી કર      તોય તને   ુ   ં ુ ન છો  ુ   ં ુ ."
." 
  ુ ઓ, બા  ુ, આપણે  તો  એમ  જ   કહ    વા
"હવે    વા  ુ  ં     ક   બેઉ  બાઈઓ  સામસામા  કપાઈ 
આ
ૂ , કમક બેઉ વચે ખાર અને ઈયા હતા." 
"બસ, બરાબર છે . એ સલાહ લાખ િપયાની છે . એ સલાહ બદલ તમને, કામદાર,   ુ   ં ુ 
રાજવ  ુ   ં ુ  ગામ પેઢાનપે
ઢાનપેઢ ડ આ  ુ  ં ં."
ઢ માંડ ." 
      ."                
"
બે જણા એઆ હવે
એક સવાર
જ  માનવવાત-શરરની
કામદારને
 દરખબર
 િનરાળાહતી
 છે .ક
  અયાર બોલનાર ભાતે પાળનાર
વડલા-મેડ
ડ  ગામની  રાજદ     વડમાં
વડમાં  તે  વખતે  એક  ફકર  દાખલ  થતો  હતો, આટલો 
ઢો
ૂ   સાંઈ  દવડ  પરના  આરબોએ  જદગીભર દગીભર  કદ  દયો  નહોતો. એ  ફકર  લાંબા બા  વાળ 
પાનાં  પતરાં  વા  સફ    દ  અને  ચળકતા  હતા. મ  બો  ુ  ં  હ  ુ  ં. હાડકાં  ખખળેલાં  હતાં.
ગલોફામાં  ખાડા  હતા. કમરની  કમન  વળ  ગઈ હતી. હાથમાં  લોબાનની ભભક  દ  ુ  ં  િપ ૂ   ુ  ં 
હ  ુ  ં, ને બી હાથમાં મોર-પછાની સાવરણી હતી. 
આરબોની  સલામોને  'બા  ુ! બા  ુ! તે  રહો!" એવા  ગભીર ં ીર  અને    ુકોમલ
ભ કોમલ  બોલોથી 
ઝીલતો  સાંઈ, કોઈ  જગમ ં   વડલા  વો, દવડ  પછ  દવડ  વટાવતો  દર  ચાયો  ગયો.
પાછળ  એક  ગોલી  ચાલી  આવતી  હતી. દરવાનોએ  મા  ુ  ં     ક   સાંઈબાઈબા  ુને
ન ે દર  ભાવરાણી 
માએ  જ   તેડાવે ડાવેલ  હશે. દરબારને  માથે  સરકાર  તહોમતનામાની  તલવાર  કાચા  તરની ૂ  

તાંદગીઓ
બ દં તણે
તગીઓ ણે  લટક   રહ  હોવાથી
-તપયાઓ  કયા જ     નવાં
કરતાં  ભાવરણી
 હતાં.    મા  અનેક  તની  ખેરાતો રાતો, માનતાઓ  તેમજ  મજ  
ભાવરાણી  લેખા  વીસેક  વષની ની  હોવા  છતાં, ને  એક  ટ  મનાતી  રખાત  હોવાં 
છતાં, દરબારગઢની દરના શી-શી વષના ના   ુગના
ગના મથી પણ 'મા' શદ     સબોધાતી
બ
ં ોધાતી. 
  ુઢો
ઢો  સાંઈ  યાર   દરના  ગાળામાં  ગયો  યાર  એણે  ણ  ડલીઓ લીઓ  વટાવી  હતી.
ી  દ     વડના
વડના  ઘાવાખાનામાં  તો  સો  વષના ના  ફ  આરબો  ચોકદાર  હતા. તેઓ  ઝીણી  નજર      
  ુ એ  તે પહ    લાં
  લાં તો 'બા  ુ! બા  ુ! તે  રહો! નેક ક-ઈમાન    ુમારા
મારા  સલામત રહો!' એવા  ગભીર ભ
ં ીર 
બોલ લલકારતો ફકર દર દાખલ થઈ ગયો. 
દર  ુ  ં   ૃ  ૃ ય
ય દ     ખીને   ુ બી
ખીને ફકર       તા  બી અ  ુભવી
ભવી. પરસાળ ઉપર થાંભલીને ભલીને અઢ    લી
લી એક 
ચાકળા ઉપર વીશ વષની લેખા અદલ કાઠયાણી વેશે શ,ે   ુિનત
િનત દદાર  બેઠ
ઠ છે . સામે ણ 
  ુ  ુ  ુષ-વેશધાર
શધાર  બાળકો  શાંત    ુખ ખ  ુા ા  ધારણ  કરને  બેઠા મના  વેશ    ુરવાલ
ઠા  છે . તેમના રવાલ  તેમજ  મજ  
પહરણના રણના  છે : માથા  પર  ઝીક  ભરલી  ટોપીઓ  છે , પણ  કશના  મોટા  બોડા  છે : હાથમાં 
  ૂ  ૂડઓ
ડઓ  - બગડઓ ગ
ં ડઓ  છે , ને  પગમાં  ઝાંઝર ઝર-ોડા  છે : નાકમાં    ૂ  ૂકો
કો  ને  છેલકડઓ  છે . એક  છ 
56
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  57 

વષની ની, બી  આઠક  વષની ની  ને  ી  નવ  વષની ની  - એ  ણે  ગોદડ  દરબારની  એલી ૂ  
 ીઓની   ુીઓ ીઓ છે . સામે એક ાણી  ી બેઠ બેઠ ઠ મહાભારત લલકાર      છે . 
  ુ બ  ફકર  પોતાની  ચેટાઓ
તા  ક  ગયો. મોિરપછનો  ડં   તેમ  જ   લોબાન  ુ  ં 
ટાઓ    ૂ  ૂક
પદાન ૂ  એના હાથમાં જ  થભી ભ
ં ી રાં. સાંભળે ભળેલી વાત સાચી પડ: આ લબાડ ગણાતી ઓરત 
પોતાની  શોોની    ુીઓને ીઓને  તાલીમ  આપે  છે . માતાઓ  વતી  હતી  યારથી  જ     ુીઓએ ીઓએ 
અહ  રહવા પસંદં  ક    ુ છે . 
વા  ુ  ં પસ
ાણી  િવધવાને  માથે    ુ  ંડન ડન  હ  ુ  ં. સફ    દ  વો  એના  ગભીર ભં ીર, ગમગીન, તોયે  તા 
  ુ  ંડને
ડને  તેજવી
જવી  લાગતા  મને  િવના  વાળ-લટોએ  પણ  શોભાવતાં  હતાં. મહાદ     વને વને  મતક     
ચૈ-વૈશાખની શાખની જળાધર ગળ ગળેે  તેમ એના ગળામાંથી થી મહાભારતના લોકો ટપકતા હતા. એ  ુ  ં 
રસપાન  કરતી  ભાવરાણીનાં  નેો ો  મીટ  પણ  નહોતાં  ભાંગતાં ગતાં. વચે  વચે  યાર       ૌપદના 
ધા-પોકારવાળા લોકો આવતા યાર  એ  ુ  ં મ ધીર રહને પેલી લી   ુ  ુ  ુષવે
ષવેશધાર
શધાર ણ કયાઓ 
તરફ ઢળ  ુ  ં ને મલકા  ુ  ં. 
ફકર  તરફ  લેખા  ુ  ં  યાન  થોડ  વાર  પછ  ગ  ુ  ં. એક    ુલમ લમ  પથના થં ના  ધમ  ુ  ુ  ુષને
ષને 
આવી  અદબ  રાખી  હ   ુ  ુ   થં   સાંભળતો
ભળતો  દ    ખી ખી  લેખા  પણ  ચકત  થઈ. એને  મહાભારત 
વાંચનાર ચનાર  િવધવાને  હાથની  ઈશારત  કર. વાની  ધમણ  ધીમે  ધીમે  પડ      તે  રતે  બાઈના 
લલકાર ધીમા પડા. 
લેખાએ
ખાએ ઊઠને ફકરને બે હાથની   ુ  ુ રનસ રનસ કર: "પધારો સાંઈબા ઈબા  ુ!"
!" 
"દાતાર  આબાદ  રખે, બચા!" ફકર        સ  ુખ  જોયા  વગર  જ   પજો જં ો  ચો  કર    ુ  ુ વાવા 
પોકાર. 
"દાતારને   ુ    ં ુ ગર થી પધારો છો, બા  ુ?"
ગ   ર  થી ?"
"હાં બેટ! િજમયલશા કા    ુ  ુકમ
કમ   ુ  ુવા
વા. આના પડા." 
ફકરની ખો ધરતી પરથી ઊખડતી નહોતી. આટલી   ૃાવથાએ ાવથાએ પણ સાંઈ ચી 
નજર  નથી  કરતો, એટલે  હોવો  જોઈએ  કોઈક  પરમ  સતં , એમ  સમ  લેખાએ ખાએ  િવશેષ 
સમાનની લાગની અ  ુભવી ભવી ક  ુ  ં:
"ફરમાવો સાંઈબા ઈબા  ુ!" !" 

  થઈ, એટલે  ચ  ુર  લેખાએ

એક પછથોડવાર ધી વાંખકા
કાાએ
  યાંથી
થી  સવને
ન ે ર   ુ  ંઆપી . નાની  કયાઓએ 
 એક અપરમાના ખોળા    ુધી  વળ હાથજોડ કર ક : "મા, રામરામ!" 
"રામરામ બેટા ટા! મા  ુબાબા! રામરામ! વ, હવે ઘોડ  ુ  ં કઢાવો સામાન મડાવો ડં ાવો." 
લેખાએ
ખાએ એમ કહ મોટ કયાના મએ હાથ પસાય . 
વચે   ટ  આવીને ક  ુ  ં: "મા, રામરામ!" 
ી સ  ુ  ુથીથી નાનીએ કશો જ  બોલ બોયા વગર ઝટપટ મ તેમ હાથ જોડ લીધા. 
"કમ  બેટા ટા  જ  ુબા
બા!" કહતાં તાં  કહતાં
તાં  લેખાએખાએ  નાની  કયાને  પોતાના  હયા  પાસે 
પવા નક ખચી, પણ નાની કયા કોઈ જડબાં  ફાડને  બે   ઠ લ અજગરથી ડર  ભાગે તેમ 
ચાંપવા
જોર કર ટ થઈ નાસી ગઈ. 

ડચશો "નહ
મા.  ુબા
બ ા!"  લે
નીકર ખાએ સાં
ખાએ
ઈ ઘોડ   પછવાડ
કળની     ઝટ
કળની થી   ભલામણ
થી મારશે તો   કર "જોજો  હો, આજ 
ડફ :દ     તાં
ત ."    
ાં પડશો હ    ઠાં
ઠાં."    ર  ડ
ડ  ુ  ં  ચોક  ુ   ં ુ  
57
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  58 

"એ હો, મા." 
  ુ."
"ને  બા ." લેખાએ ખાએ  વચેટ  કયાને  ક  ુ  ં:  "  ુ  ં  ચીભડાંની
ની  ફાંટની
ટની  મ  બાવળા  ઉપર 
ન ખડકાતી હો! ઘોડ     સવારમાં તો ડલને ટટાર રાખીએ." 
" હો, મા!" વચેટ કયા વ  ુ િવનયશીલ હતી. 
"ને જ
  ુને
ન ે આજ  હરણ-ગાડ હાંકવાની
કવાની છે . બ  ુ  ુ તગડાવે નહ, હો ક!"
!" 
એ  દવસોમાં  કાઠ  રજવાડા  બોકડા-ગાડ, હરણ-ગાડ,   ૂ  ૂતરાં તરાં-ગાડ  વગે   ર   
તતના ાણીઓ જોતર     લાં
લાં વાહનો પોતાનાં બાળકો માટ     વાપરતાં હતાં. 
સવને
ન ે વળાવી  પોતાના  મલીરને  ભરાવદાર  છાતીનાં  ડોક  નીચેનાં નાં  બનેલાં
લાં  ંદણા
દણા 
ઉપર  ઓઢાડ  દ     તી
તી  દ    તી
તી  લેખા  સાંઈનીઈની  પાસે  આવી. પોતે  ચાકળા  પર  બેઠ. સાંઈએ ઈએ 
ચાકળા  પર  બેસવાની  ના  પાડ: "નહ  બેટા ટા! ફકરો    ુ   ં ુ   તો  જમી  કા  જલેસા  જ   ખપે, મેરા
રા 
બાપ!" 
એટ  ુ  ં કહને ફકર      પહ    લી
લી વાર નેો
ો ચાં કયા, ને લેખાની ખાની   ુખ
ખ  ુા
ા સામે નયાં.
એની  ઝાંખી
ખી  ખોનાં  કોડયાંમાં માં  કોઈએ  ન  ુ  ં  દવેલ    ૂ  ૂ
    ુ  હોય  તેમ  ડોળાની  દવેટ-કકઓ 
સતેજ 
જ  થઈ. ફકર બોયો: "એક જ  સવાલ ફકર   ૂ  ૂછે છેગા. જવાબ દ     ગી ગી, બેટા?"
                       
  ુખી
ખી છે ?" ભાવરાણી
? " સામો ઉર આપે તે પહલાં લાં તો ફકર પોતાનો સવાલ છોડ : "
નાયો   ુ  ં
 ક મ?" ઓરતે   ુજરાતી
"   જરાતી વેણ સાંભળને ભળને ાઠ હરણીની પે   ઠ  કાન ચા કયા. 
"એક આદમીએ   ૂ છા  ુ  ં છે ."
  ૂછા ." 
"બા   ુ!"
!"  ીએ  પોતાની  મોટ  ખોનાં  ભવાં  ચડાયાં: " તમે  જોગી  છો, ક  દલાલ  છો 
કોઈના?"
"  ુ   ં ુ  િસપાઈ  ં."
." એટ   ુ  ં  કહ    તાં
તાં  ફકર         ૂ  ૂરાં
રાં  હોડ  ઉઘાડા, ને  બીસે  દાંતની તની  હાર  એ 
બોખા  મમાં  ડોકયાં  કર  ઊઠ. ગલોફાના  ખાડા  ઓચતી તી  કોઈ  સરવાણી  ટ  હોય  તેમ 
ઉપસી આયા, ને  ભાવરણી  ચમક     તે પહ    લાં લાં તો એણે ક  ુ  ં: "િસપાઈ ં, ને િસપાઈ  બચાનો 
છવા  આવેલ  ં  - એવો  િસપાઈ  બચો,   ુ  ં  કલે 
સદ   ં   શ    ૂ  ૂછવા   ુ ં  ં ચરાય  છે   ને  ણે  પોતા  ુ  ં 
          ." 
સયાનાશ
લેકરનારને ખા  નરમપણ
ખા   પડ માફ
. એ બી
  ુ  ં  મછ ે ભઠામણના  ભાર  ફુ  ં  પડ  ુ   ં ુ. એની  રત ૂ   લોહ 
િવનાની થઈ પડ. 
ફકર       મમ    ૂ  ૂર   ર    ક  ુ  ં: "તને  ભોળવવા  નથી  આયો. તારો  છાંટોય ટોય  લેવા
વા  એ  તૈયાર
યાર 
નથી. પણ એને ણ  ુ  ં હ  ુ  ં -  -    ુખો
ખો  ુખ ણ  ુ  ં હ  ુ  ં -
 - ક   ુ
  ં   ુખી
ખી છો ક નહ?"
"એ બાયલો મને    ુછાવે
છાવે છે ?" ?" લેખાએખાએ   ુછકારભ
છકારભ    ુ હાય ક    ુ. 
"બાયલો! તમને માફ આપનાર બાયલો     ક ?"
?"
"સાંઈસાબ ઈસાબ!" ભાવરાણીએ    ઠ કડ કડ કર: "તમે ાંથી થી સમ શકો એ મરમ?   ુ   ં ુ તો વાટ 
જોતી'તી     ક   ભાવર  મને  ને  દરબારને  - બેયને  બ  ૂ ં  ૂ   ક   દ     શે શે; પણ    ુ   ં ુ  તો  નાહકની  એ  નામદની 
વાટ જોતી'તી." 
ફકર પૂ  થયો. 
58
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  59 

"એને  કમ  છે ? - એ  દલાવરના  દાતારને?"

?" ઓરતે  મમાઘાતો  ચા   ુ  જ   રાયા. પણ 
લેખાનો
ખાનો અવાજ  હવે     ૂના
ના મેલા
લા ત રાના તારોની પે   ઠ  જરક   ુર
ં   ૂરાના ર ખાવા લાયો. 
"તેની
ની તને હવે શી િનબત છે ?"
?"
"અને, મારાં  ખ  ુ  ુ ઃખ
  ુખ ઃખ   ુછાવીને
છાવીને એ   ુ  ં કરશે?"
?"

"   ુખી ભળને  સળગી  જશે; ને    ુ  ુ ઃખી

કરશે."."   ખી  સાંભળને ઃખી  ણશે  તો  દરબારને  ડ ડૂ   નાખી  તને  ટ 
"સાંઈબા ઈબા  ુ, એને ફકર જ  વ  ુ શોભશે. એણે કાંટયા ટયા વરણને લજ  ુ  ં છે ."
." 
"એને    ુ   ં ુ િસપાઈ બનાવીશ." 
"િસપાઈ! હા! હા!" કહને  ઓરતે  િનસાસો  નાયો. એ  િનઃાસનો  અવાજ   કોઈ 
ઓરયાની ખાડના ધસી પડતા ગવર 
ં વર થરના પછડાટ વો બોદો હતો. 
"કહજો જો  એને  - ક    ુખ ખ  ુ  ુ ઃખના
ઃખના  હસાબ  હવે  નથી  રા; કડવામીઠાનો  વાદ  જ   હાર 
ગઈ ં." ." 
"શાબાશ!" કહને ફકરવેશધાર શધાર ઊઠો. "હવે   ુ   ં ુ ર લઈશ, દકર!" 
ફકર  તરક  બનાવટય  ન  થઈ  કૂ લો  છતાં  આ  આદમી  "દકર" વા  િનમળ 
લાડ-શદ      બોલાવે છે , તે  ુ  ં   ુ  ં કારણ હશે?
"તમે કોણ છો?"
"તારા નવા ડલાનો ડૂ લાનો કાળ ં." ." 
"હ    !!!"
!!!" લેખાના ખાના મમાંથી થી ાસ નીકળ ગયો. 
"  ૂપદદ
પદદ રાખ ."       નાક પર ગળ   ૂ  ૂક
." ફકર ક. "માર પછવાડ     આખી શહ    નશાહત
નશાહત 
છે . મા  ં  ુ  ુ ંવાવા  ુ   ં ુ ય ખાં  ુ   ં ુ  થયે તારો દરબાર માંડલે ના કાળાં પાણી   ુધી
ડલેના ધી પણ નહ પહચે. રાઈ-
રાઈ વડા એના   ુ  ુ કડા કડા વહ    ચાઈ
ચાઈ જશે." ." 
એમ બોલીને ફકર      પાછા હોઠ લાંબા બા કયા, ખોના પડદા ઢલા   ૂ  ૂક ક દધા. કમરથી 
ઉપરનો ભાગ કાવીને એ ચાલતો થયો. 
લેખાખા  ચી  પરસાળની  એક  થાંભલી ભલી  જોડ    , એ  થાંભલીના
ભલીના  લાકડામાંથી
થી  કોતરામણ 
કર  કાઢ    લી
લી    ૂ  ૂતળ
તળ  હોય  તેવી વી  ઊભી  થઈ  રહ, ને  એના  ચીસ  પાડવા  આ  ુર  મનને  કોઈ 
ચેતાવ  ુ  ં ર  ુ  ં: 'માર પછવાડ     આખી શહ    નશાહત
નશાહત છે !'
'માર પછવાડ નશાહત છે !' એવી   ુમાર
     આખી શહ    નશાહત માર જમ પાયાનો એ જમાનો હતો.
થમ પહલા લા સરકાર પોલીસની નોકરમાં જોડાનારા ાણ-વાણયાઓને એ   ુમાર માર ગોરા 
િઅધકારઓએ આપી હતી. નાનાં -  - મોટાં રજવાડાંની
ની જ  વસતીમાંથી થી પેદા
દા થયેલા
લા આ નવા 
અમલદારોએ વનમાં પહ    લી લી જ  વાર આ ઠકરાતોના ઠાકોરો તા  ુકદારોને કદારોને 'અદાતા' શદ 
કહ    વો
વો  બધં   કય . એજસીની  નોકર  કરનાર  અનેકના કના  દયમાં  એક  જ   કારની  ઉમેદ  ગી 
   ક  ફલાણા ફલાણા દરબારને ાર      હાથડ પહ    રાવીએ રાવીએ! 
રાજકોટના  િિસવલ  ટશનમાં  શહરની રની  નોકર  કરનાર  સ  ુ  ુ  કોઈ  િસપાઈને  ખબર  પડ 
   ક   પોતાનો  એક  હાથ  ચો  થયે  મ, બાબી     ક   ડ      નર     શોની શોની  આઠ-આઠ  ઘોડાળ 
ગાડઓને ખડ થઈ રહ  ુ  ં પડ છે . રાતની રૉન ( રાઉડ) ના 'હૉટ,   ુ  ુ કમજ  ધૅર'નો યેક 
પડકારો  મોટા  ચમરબંધીને વરાવનારો  બની  ગયો. અને    ુબલી
ધીને  મએથી  પણ  'રયત!' કહ    વરાવનારો બલી 
59
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  60 

બાગના હૉલમાં એક દવસ ગવનર સાહબનો બનો દરબાર હતો તે દવસે   ુકરર કરર કરલ વખતથી 

એક િિમનટ પણ મોડા આવનાર દરબારની ગાડને ન પેસવા સવા દ     વી
વી એવો   ુ  ુકમ
કમ લઈ ઊભેલા 
એક પોલીસે દાગઢના ઠાકોર સાહ    બની બની ગાડ પાછ વાળ હતી.
સપાઈ-બેડાનાં
ડાનાં  નાનાં-નાનાં  છોકરાં  થાણે  થાણે  આવી  વીરકથાઓ  રટતાં, ને  આ 
તની   ુમારમાં
મારમાં ઊછરતાં એ   ુમારનો
મારનો લલચાયો જ  વઢવાણ-લબડનો ાણ     ુ વાન
વાન,
ધાર   વાણયો, ક  હરકોઈ  ગામડાનો  કાંટયો
ચાલી- અમર લીનો,  સોળ
નીકળતો વેપાર
પાર ટયો   કસતો
રની  બ  ૂ ં  ૂ ક  ખભા  પર  ઉઠાવતો, શરર
  શેરની  
  ુ વાન
વાન,  પર
રાજકોટની   સડક 
     ડ  શીખવનાર  
દારના  ઠસાને  પણ  વહાલા  ગણી    ુબલીને
બેૂ દારના બલીને  દરવા   કોઈક  વાર- કોઈક  ગવનરની રની 
સવાર  વખતે -  - કોઈક  એકાદ  ઠાકોરની  ગાડ  પાછ  કાઢવાનાં  વનાં  સેવતો વતો. લકર  તૉર 
પેદા
દા  થયાનો  એ  જમાનો  હતો. એ  જમાનાએ  કાંટયા ટયા  તેમ  જ   ાણ-વાણયાના  ભેદ  જ  
ભાંગી
ગી નાયા. 
એ  જમાનાનો  યાલો  પીનાર  મહપતરામે  વડલા-મેડના ડના  ઝાડવાંને ને  વટાવી  જઈ 
રાતના  બી  પહોર  એક  નાના  ગામડાની  દર  એક  ઘર  ઊઘડા  ુ  ં. ફકરનો  વેશ  ઉતાર 
પોતાના  કપડાં  ચડાયા. ભાવર      ુ વાન વાન  નીચે  બેસીને
સીને  મહપતરામના  પગની  િપડઓ ડઓ  ઉપર 
કાળા 'બાંડસ
ડસ' (બેડ
ડજ 
જ)  લપેટટ રો હતો, ને મહપતરામ લેખાના શા સમાચાર લાયા છે  
તે ણવા તલપાપડ થઈ રો હતો. 
મહપતરામે   ૂ  ૂછ છ  ુ   ં ુ: "અયા, તારા વશમાં
શં માં કોઈ પીર ઓલયો પાક    લો લો ખરો    ક ?"
"હા  ; મારો  દાદો  ભર    ુ વાનીમાં
વાનીમાં  કફની  ચડાવી  ચાલી  નીકળેલા."     ુ વાન
વાન  ભાવર 
છાતી લાવીને જવાબ દધો. 
"શા કારણે?" ?"
"માર દાદની     ુ વાનીમાં
વાનીમાં એક   ૂ  ૂલ લ થઈ ગયેલી લી તેને
ન ે કારણે." ." 
"હવે    ુ   ં ુ સમ શો." 
  ુ  ં સાહ    બ?"
"
"આજની માર હાર." 
"હાર? કોનાથી?"
"તાર રાંડથી ડથી." 
"શી રતે?" ?"
"મ તાર િસપઈગીર ને દલાવર ગાઈ. એણે તને 'બાયલો' કો." 
ભાવર      િનઃાસ નાયો. મહપતરામે ક  ુ  ં: "ને મનેય હવે ઘડ  બેસે સ ે છે ."
." 
"શાની?"
"તને ઝ  ૂ ન ન ચડ  ુ   ં ુ તે વાતની." 
  ૂન
ભાવર  ભય  પાયો. એના  દલના  ડા  ડા    ૂ  ૂવાને વાને  કાં   ઠ   ઊભીને  મહપતરામ  ણે 
પાણી પારખતા હતા. 

60
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  61 

"ને  એને  હવે   ખ  ુ  ુ ઃખની

  ુખ ઃખની  લાગણી  નથી  રહ. દરબારના  દકરઓને  કળવે  છે , ને 
હ  ુ  ુ નાં
નાં શાો સાંભળે
ભળે  છે . એની ચતા તા કરશ મા. ને હવે કોઈક મીરાં-દાતાર જયાએ ચાયો 
જ ." ." 
"દરબારને દઠા?"
      જોઈ લઈશ." 
"ના; હાથડ લઈને જઈશ યાર
" આ કાળ નાગણથી ચેતજો
તજો." 
"એની દાઢ તો મ િનચોવી લીધી છે ."
." 
ઘોડએ  ચડને  ચાલી  નીકળેલા  મહપતરામના  મનમાં  એક  વાતનો  વલોપાત  રહ 
ખાને  એટ  ુ  ં  સભાળ
ગયો: સાં, લેખાને ં ાળ  ુ  ં  રહ  ગ  ુ  ં     ક , 'તારા  દરબારને  પહ       ર  લ  હાથકડએ 
ભ
રની બર સસરો કા  ુ   ં ુ તો તો કહ 
ભા  ુરની    ક ાણ હતો; નીક તને પાલવે તે કહ  .’. ’ 
ઘણાં માણસોને આવા વસવસા રહ ય છે  -  - કહ       ુ  ં હોય તે ન કહ શકાયાના. 

21. બહ    નની
નની શોધમાં 
"ઉઘાડો!" 
ધળા હ  ુમાનની માનની જયાને ડલીબં લીબંધ દરવા  કોક પાછલી રાતે સાદ પાડો. 
  ુ   ં ુ ગરાની
ગરાની વચે ટાઢો પવન   ૂ  ૂમર મર ખાતો હતો. 
"ઉઘાડો, બાપ, ઝટ ઉઘાડો. ટાઢે દાંત ડાકલ   ુ  ં વગાડ     છે ."
." બી વાર કોઈ બો   ુ  ં. 
નદના  પાણીમાં  બગલાની  ચાંચો ચો  'ચ ્  ચ ્' અવાજો  કરતી  હતી. ટટોડના  બોલ 
તોતળા નાનાં છૈયાંના ના 'યા-યા-યા' એવા   ુશહાલ શહાલ વરોને યાદ કરાવતા હતા. 
ણ  જણા  દરવાજો  ઠોકતા  ઊભા  હતા. ણમાં  એક      ક  ુ  ં: "છોક  ુ  ં  ુ  મા  ુ  ં  ુ  ાંય    ૂ  ૂ   ુ  ં 
હશે."." 
"  ુ   ં આ  ુ  ં બોલ છ એટલે જ  મને બીક લાગે છે ." ." બીનો પોલો વર નીકયો. 
"કાં?" ?" પહ     લાએ
લાએ   ૂ  ૂછ
છ  ુ   ં ુ. 
"છોકરાં સાંભરશે ભરશે, ને તારાથી નહ    ર  'વાય;   ુ  ં મને દગો દઈશ." 
"જો   ુ  ં, લખમણભાઈ?" પહલાએ લાએ  ીને  સબોધીને બ
ં ોધીને  ફરયાદ  કર: "તમને-   ુ   ં ુ 
િવાશયાંગ ઊઠને તમને, લખમણભાઈને દગો દઈશ? આ   ુ  ં બોલે છે    ુનોભાઈ નોભાઈ?"
જવાબમાં  એક  મીઠા  હસવાનો  અવાજ   ઊઠો. એ  હસવામાં, હરા  ુ  ં  પાણી  મ 
ધાર      પણ પરખાય, હસનાર  ુ  ં મ પરખા  ુ  ં હ  ુ  ં. એ મો  ુ   ં ુ પાં હો  ુ  ં જોઈએ. 
"હસો  કાં, લખમણભાઈ?     ુ ઓ, આ ભેરવ રવ બોલી." િવાશયાંગ નામનો એ કોચવાયેલો લો 
  ુ વાન
  વાન બોયો. ચીબરના અવાજમાંથી થી એણે અપ  ુકનકન ઉકયા. 
'હવે ડલી લી તો ઉઘડાવો, બાપા?" લખમણભાઈ નામના આદમીએ આન આનંદં  ભરૂ
ભરૂરર વર  
ક  ુ  ં: "િશયાય હાડકાંને ." 
ને ચાટ     તેમ ટાઢ મોઢાં ચાટ રહ છે ."

61
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  62 

"ઉઘાડો...ઓ..ઓ...ઓ."    ુનાભાઈ
નાભાઈ  નામે  ઓળખાયેલા લા  ી  જણે  એટલો  બોલ 
બોલવામાં  માનવી, િશયાળ  અને  બલાડ  - એમ  ણ  પ  ુઓની
ઓની  બોલીના  લહ    કા કા  િમલાયા.
િશયા રાતના મકરા પવને એ લહ    કાને બા-  ં  ૂ  ૂકા કયા. 
કાને પાછા પોતાની રતે લાંબા
"કોણ  છો, ભા?" દરથી  કોઈક     ુ  ંવાળો
વાળો  અવાજ   આયો. મકરા    ુિનયાએ િનયાએ  ઉર 
કાર તો યાં અમાર      ગામ રયાઃ અખંડ નદ  ં  ુ  ુ કર      છે  રોગા!’’ 
વાયોઃ "છઈય તો ચોર. શા  ુ  ુકાર
"  
ઠ  કડ
કડ કરો છો દ     વથાનની
વથાનની?" દરથી તપેલો
લો અવાજ  આયો. 
  ુ  ં? બાવે રામક ગોતી?" િઅત ધીર વર    ુનો
"આ  નો િવાશયાંગને
ગને છવા
ૂ  લાયો. 
"બસ, બસ." લખમણભાઈ  નામના  માણસનો  ગભીર ભ
ં ીર  અવાજ   ઊઠો, એણે  જવાબ 
દધો: "બાઈ, બોન, હ   ણે    ક   વાય  છે   કાળ  ટાઢ. ઓઢવા  ધાબળોય  નથી, એટલે  હાંસી સી 
કરતાં  કરતાં  ટાઢને  થાપ  દ     તાં તાં  રાતભર  હાયા  આવીએ  છએ. ભલી  થઈને  ઉઘાડ  તો 
વથા  ુ  ં છે . આશરો છે . નહ તો તાપ  ુ  ં કરને બહાર પડા છએ." 
દ     વથા
"હા, તો  પછ
પછેે   બેક  લાકડાં  બહાર  ફગાવ , બાઈ!"   ુનોભાઈ
નોભાઈ  ન  રહ  શો: "આમેય 
ણી ધખાવ  ુ  ં."
બાવા તો બયા જ  છઈય ને, એટલે   ૂ  ૂણી ." 
નાની  ગડક-બાર  ઉધાડનાર  ી  હતી. એણે  એક  પછ  એક  ણે    ુ  ુ  ુષોનો ષોનો  જોબન-
વેશ ઉકયો. ખભે અકક બ  ૂ ં  ૂ ક ચામડાના પટ લટકાવી હતી. બોકાના બાંયાં યાં હતાં.   ુરવાળો
રવાળો 
ર હતી. બદન પર   ં  ૂ  ૂકા ડગલા હતા. માથે પાઘડઓ હતી. 
પહ    ર
"   ધળા!" કહ     તા
તા  ણે  દરના  નાના  દહ    રાના
રાના  િશખર  ઉપર ઊડતી  ધોળ  ધને 
હાથ જોડા. 
ધારયા  પની બારસ-તેરસનો રસનો કંગાલ
ગાલ ચમાં મા, ગરબના  ઘરના  તેલ   ૂ  ૂટ   ટ લા
લા દવા 
વો, યના  રોગીના  છેલા  ચમકાટ  વો, વ ૂ   ગાયના  રાસા    ૂ  ૂ ધની
વૂકતી ધની  વાટક  વો,
થોડક વાર માટ     ઉદય પાયો. ણે મહ    માનોના માનોના ચહ    રામોરા
રામોરા િવશેષ ઉક    લ પાયા. 
મકરો   ુનોનો બેઠ
ઠ દડનો, િશવનો પોઠયો કોઈક િશવાલયમાંથી થી સવન થઈ ઊઠો 
હોય  તેવો વો  દખાતો  હતો. એના  માથા  પર  ુ  ં  ફાળ  ુ  ં  પણ  એના  શગડાં  વા  બે  ઊભા  ખભા 
ચવ  ુ  ં  હ  ુ  ં. એની  ગરદન  ગર     ડ
  ૂ  ૂચવ ડ  વી  હતી. પરોણાગત  કરનાર  ઓરતને  સામી  નજર       ન 
જોતાં  એ  તીરછ  નજર  જ   જોતો  હતો. એને  જોતાં  જ   જણાઈ  આવે  ક    ુ  ુ િનયાની િનયાની  લગભગ 
તમામ
મમતાની   વાતો   તરફ
  કોઈ   ાંસી
વ ાળ
  ુ  ંવાળસ  લીટ
ી નજર
   
 નહોતી
   જ  જોનારાં
. એની  માણસો
છો   માં
છૂ ો, બે હ    લો
  વછનેલો એ  હોઠ
એક   પર
છે .  સામસામા
એના મ  પર   માયા  
ચટાડા
હોય તેવી
વી વાંકડ
કડ ને જોવી ભયાનક લાગે તેવી વી હતી. 
િવાશયાંગ,   ુનાથી નાથી  નાનેરો રો, બાવીસેક  વષનો નો  માંડ  હશે. એને  જોતાં  જ   ઓરતે  ક  ુ  ં:
"ભાઈ, િશખાઉ દ      ખાઓ
ખાઓ છો." એના દદાર િશખાઉને જ  શોભે તેવા વા હતા. 
"વાહ, ભલો  પારયો! જળ  ટલાં  અજવાળાંમાં માં  શો  સરસ  પારયો!"   ુનો નો  આ 
બાઈની  સામે  જોયા  િવના  બોલી  ઊઠો. બાઈએ  એની  સામે  નજર  કર, તેટલામાં ટલામાં  તો    ુનો
નો 
હ  ુમાનની
માનની   ૂ  ૂિત
િત   સામે એક પગે ઊભો ઊભો ગાવા મડ ડં  પડો હતો: 
જનીના લાલા! 
હરદમ બાલા! 
દોઢ પગાળા! 
સમદર ટપવાવાળા વામી! 

62
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  63 

વજર કછોટાવાળા વામી! 
  જશનામી! વરદાની! 
હ  ુમાન માન  ુ  ં  તો  ગાતો  ગાતો  એ  તીરછ  નજર   પોતાની  બગલ  નીચેથી થી  બાઈને 
જોતો હતો. 
િવાશયાંગ  કશો  જવાબ  ન  આપી  શો, છતાં  દલમાં  તો  પામી  ગયો     ક   બાઈએ 
પોતાને િશખાઉ ચોરની ઉપમા આપી છે . 
"કોઈ     ુ  ુ  ુષ  માણસ     ક મ  નથી  જણા  ુ  ં  હ ?" ?" એ   ુ  ં    ૂ  ૂછનાર
છનાર  લખમણભાઈ  નામના 
ી    ુ  ુ  ુષને
ષને  ઓરતે  નીરયો. સીધો  સોટા  સરખો, સવા  પાંચ  હાથનો  ચો  એ      ુ વાન
વાન 
ધારામાં વો ડો કપેલો લો હતો તેના ના કરતાં વ  ુ સોહામણો દ    ખાયો ખાયો. 
એણે  ધોતી  ુ  ં  પહ    ર ર  તે  ઉપર  િપછોડ  લપેટ ટ  હતી. એક  સફ    દ  અરધો  ડગલો  એની 
કમર    ુધી
ધી    ુલે લે    ુતાને તાને  પડો  હતો. એની  પાઘડ  એના  હાથમાં  હતી. એટલે  ઉઘાડ      માથે 
અધા ગોળની તાળ કોઈ લીસા પથરની ખરલ વી ચમકતી હતી. ચ ં   ુ  ં બબ એ ટાલથી 
ભય લાગતા  ભાલમાં  જળ-રમતી  કોઈ  માછલી    ુ  ં  ઝળક  ુ  ં  હ  ુ  ં. પછવાડ  લાંબી બી  કશવાળ 
હતી. 
 ક મ?   ુ  ુ  ુષ િવનાની   ૃવી
"   વી   ૂ  ૂનકાર
નકાર બની જશે એવી બીક લાગે છે     ક , ભાઈ?"
"એમ  તો  નહ, બેન!" પેલા લા    ુ  ુ  ુષે
ષ ે કટાની  સામે  કટા  ન  અફળાયો, પણ  ગભીર ભ
ં ીર 
ભાવે ક  ુ  ં: "પણ માનવી િવનાનાં એકલાં તો આ દ     વલાં વલાં નથી શોભતાં." ." 
"તમાર       કો  ુ  ં કામ હ  ુ  ં?"
?"
"બાવા તાપગર   ુ  ં."
." 
"એ તો ચાયા ગયા છે ." ." 
"કાં?" ?"
"હ  કોઈ બહારવટયો આશરો લેવા આવશે એ બીક     ."
." 
"બીક શાની?"
"સરકાર       એના ઉપર તવાઈ કર છે ." ." 
"ાર       ગયા?"
"કાલે સાં   ." ." 
"તમે હ  એકલાં?" ?"
"   ુ   ં ુ   ુ  ુ િનયામાં
િનયામાં એકલી જ  ં." ." 
"હ      ક મ રાં?" ?"
"બહારવટયાને મળવા." 
"તમારો સાદ મને ણીતો લાગે છે ." ." 
"તમારોય મને કોઈ     ૂના ના ભણકારા જગાવે છે . મને તો તમે જોઈ પણ હશે." ." 
"ના, નથી લાગ  ુ   ં."
." 

63
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  64 

"દવકગામના છો ને?"
?"
"હા; તમને ાંથી
થી ખબર?"
"લખમણભાઈ પટગર તો નહ?"
"હશે."
."   ુ  ુ  ુષ  ચમકતો  હતો. તેને
ન ે આ  કોઈક  બાતમીદાર  બાઈ  લાગી. "ધીમે  બોલો,
બેન!" 
"તમે ભગત થઈને -
 - ગાયોના    ટ લવા
લવા થઈને -  - થાણદાર   ૂડો
ડો?"
"પણ, બાઈ  આ  તો  કાઠ  ભગત     વા'ય."   ુના
 ક વા ના  નામના  બાંઠયા
ઠયા  સાથીએ  બજરંગ-
તો ગાતાં-ગાતાં વચે આટલો િવસામો લીધો, ને પાં એ  ુ  ં તો આગળ ચા  ુ  ં. 
"બાપને પણ ન   ૂ ો? ગોહયા કર!" બાઈએ બધી જ  વાત  ુ  ં ાન બતા  ુ  ં. 
  ૂો
  ુ  ુ  ુષના
ષના  મમાંથી થી  ફત  આટલો  જ   ઉચાર  નીકયોઃ  "છીના  લેખ, બોન! તમે  અહ  
ડરતાં નથી?"
"શાનાથી ડ   ુ  ં  ુ?"
?"
"આ થાનક અને આ રાત - એકલાને માટ      િઅત ભકાર
કાર છે ."
." 

"તો 
  ુ   ં ુ એથીય વ  ુ ભકાર ાં નથી? મને જોઈને તો િનનતાય ફાટ પડ    ."
." 
"તમે કોણ છો? આ   ુ  ં કયા   ુ  ુ ઃખે
ઃખે બોલાય છે ?"
?"
"તમે કોના ગૌચર ધગાણે ઊતયા'તા, ભાઈ!" 
"ખડ  શેઠ  - ને  ફાંસી સી  થઈ  - તેની ની  રંડવાળ  બાઈએ  પોતાના  ધણીની  િમલકત 
પોતાની  ગણી  બસો  વીઘા  ગૌચરના  કાઢા. તે  માથે    ુ   ં ુ  ગા  ુ  ં  ચારતો. એક  સૈયદનો યદનો  છોકરો 
પણ પોતાની ગાયને ચારવા આવતો. ખડ શેઠના ઠના િપાઈઓએ આ ગૌચર  ુ  ં દાન થાણદાર 
પાસે જઈ રદ  કરા  ુ  ં. થાણદાર અમને ગૌચર ખાલી  કરવા  કહવા વા  આયા. સૈયદની યદની  ગાવડ 
ઉપર  થાણદારના    ુસલમાન સલમાન  ફોજદાર       સીસાના  ગાવાળ  સોટ  ઝાપટ, ને  ગાયના  યાં  જ  
ાણ  ટા. સૈયદના યદના  છોકરાએ  યાં  ને  યાં  પાણકો  લઈ  પોતા  ુ  ં  મા  ુ  ં  વધેર
ર  ના  ુ  ં; એટલે 
વા  ુ  ં. બેન! રાત  વી  રાત  છે : ાગડના  દોરા  ટતા  આવે  છે ; ખો  ુ   ં ુ   નહ 
મારાથી  ન  રહ    વા
બો  ુ  ં. બેન! મ હાથ પે'લો નહોતો ઉપાડો." 
"ને એ બાઈ કયાં ગઈ?’’ 
     છે  મલક ઉતર ગઈ." 
"કહ
એક  ઘોડની હણહણાટ  સભળાઈ ં ળાઈ. એટલે  લખમણભાઈ નામના    ુ  ુ  ુષને
ભ ષને યાદ આ  ુ  ં:
"આવી જ  હાવળ દતી." 
"કોણ?"
"એની ઘોડ." 
"એને   ુદને
દને નો'તી દ     ખી
ખી?"
"ના. ધણી  ફાંસીએ
સીએ  ગયો  તે  પછ  ગામ  બહાર  ડલા ૂ   ભાંગતી
ગતી'તી  યાર  ગામ  જોવા 
.     ." 
ગયે  ુ  ં "  ુ   ં ુ   ક મ
નહોતો
?" ગયો

64
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  65 

"ડકરમ
ડૂ કરમ નથી જોવાતાં મારાથી." 
      બા'રવ  ુ   ં ુ     ક મ કર શકાશે!"
"યાર !" 
  ુ  ં મન થાય છે ; માટ     તો તમાર પાસે હ    ર થઈ  ં ને?"
"પડાઈ જવા ?"
"ફાંસીએ
સીએ ચડશો તો?"
"તો કોઈને ડકરમ
ૂ   ુ  ં પડ તેમ નથી." 
 કર
"બેય વાતો બગાડવી છે ?"
?"
"બગડ તો ગઈ ારની." 
ગા બે સાથીઓ છે  તે  ુ  ંય સયાનાશ કાં વાળો?"
"પણ આ ભેગા
"એને માફ અપાવીશ." 
      તો સરકારની બેસતી
"અયાર સતી બાદશાહ છે . માફ નહ આપે." ." 
"માર       માફ  નથી  જોતી.” િવાશયાંગ  નામનો  બાળો      ુ વાન
વાન  બોયો: "માર       તો  હ 
ગોદડવાળા  ુ  ં નાક કાપ  ુ  ં છે ." ." 
"શા માટ?" ?"
"એણે એક ભાવરનો ભવ બગાડો છે ." ." 
"પારકા કજયા શીદ ઉછના યો છો, ભીયા?"
"પારકો  કજયો  શીનો? પર-અસતરને  ફસાવનારો     ુ  ુ  ુષ  તો  હરએક  મરદનો 
અપરાધી છે ; દ     વનો વનો ોહ છે ." ." 
"રંગ મારા વીરા! તમે ણ ભેળ ળ મને ચોથી ગણજો." 
"તમે?" ?" િવાશયાંગ ચમો. 
"તમે કોણ છો?" લખમણે ફરથી છ ૂ   ુ   ં ુ. 
એ  સવાલનો  જવાબ  દ    તી તી    હો હો  ફાટ.   ુ   ં ુ ગરાની
ગરાની  આડ      ઊભેલો લો  બાલ  ૂ  ૂય ય     ક   ૂ  ૂડાનાં
ડાનાં 
પાણીની  િપચકારઓ  ભર  ભર  કોઈ  અણી  અનામી  વાદળ-ભાભીનાં  ચીર  ભજવતો 
લપાઈ રો હતો. પોતાનો પહ    રો રો   ૂ  ૂરો
રો કરને ચાયા જતા ચમાનો ં માનો તેજ  જ-  પટો   ૂ  ૂ રથી
રથી દ     ખાતો ખાતો 
હતો. 
ણે  જણાએ  બાઈ  ુ  ં  મ  િનહા  ુ  ં. ધારામાં  સાંભળે ભળેલો  અવાજ   ડો  હતો; તે  પરથી 
બાંધે ધ ે   ુ  ં અ  ુમાન
માન     ૂ  ુ   ં ુ   પડ  ુ   ં ુ. બાઈના ઝાંખા ખા પડ    લા લા ચહ    રા
રા  પર લાવય હ    ુ યે
ય ે બે  ુ   ં ુ   હ  ુ  ં: સાપે 
ે ા માળા પર ચક  ુ  ં બે  ુ   ં ુ  હોય તેવી
  ં  ૂથે
થલાલ વી ક  ુ  ુણતાએ
ણતાએ ભ    ુ. 
ઓરતના ઓઢણા નીચેથી ડાબી બા    ૂ કમરના ભાગ ઉપર ક  ુ  ંક ઊપસી આવ  ુ  ં હ  ુ  ં.
તેના
ના  ઉપર  ણે  દોતોની  નજર  ઠર. ણ  પછ  એ  છયે  ખો  બેઅદબીના અદબીના  અપરાધથી 
ડરને ખસી ગઈ. 
“તમે ડરશો નહ, વીરા મારા!" 
એટ  ુ  ં  કહ  બાઈએ  કમર  નીચે  હાથ  નાયો. ઘડ  પછ  એના  હાથમાં  એક  નાનો 
તમંચો ચો, પાળેલા બાજ  પી વો, રમતો થયો, ને બાઈ એને હાથમાં બેફકરપણે હલોળતી-

65
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  66 

હલોળતી, હસતી-હસતી  કહવા વા  લાગી: " આવડો  નાનકડો  એક  ભાઈ  ભેળો ળો  હોય, પછ  આવી 
એકાંતનો તનો ને બા'રવટયાનો શો ભો? આ ભર     લો લો છે  હો    ક ?"
?"
  ૂ  ૂનાને
નાને યાંથી થી ખસવા  ુ  ં મન થ  ુ  ં: હમણાં જ  ણે ભડાકો થશે. 
ભાત  પડ  ુ   ં ુ. તેને ન ે રામરામ  કરતી  હોય  તેમ  ઘોડ  હણહણી. લખમણભાઈએ  ઘોડને 
  ૂ  ૂ ર બાંધે
ધલી
લ
ે ી િનહાળ. િનહાળતાં જ  એ બોલવા ગયોઃ "તમે -  - તમે -"  -" 
"
  ુ   ં ુ ભાઈની બહ    ન ં. તમને તો મ અવા  પારયા;    ક મ    ક  એક દવસ તમારા બોલ 
મ સાંભયા ભયા હતા." 
"ાં? કયા દવસે?" ?"
"મહપતરામ  જમાદાર નવા બદલીને આયા, અમાર       ઘેર ઉતયા, તેને
ન ે વળતે દવસે 
તમે અમાર ડલીએ લીએ આવેલા લા. આગલી રાતે ગાડામારગને કાંઠઠ  અમારા ખેતરની તરની થોરની વાડ 
તમે   ૂડ ડ'તી -   ુલાસો લાસો કરતા'તા તમે." ." 
"યાર કન થયાં. બેન જડ." લખમણભાઈએ બ  ૂ ં  ૂ ક પર હાથ દધો. 
      તો   ુકન
"બેન  જ   જડ  માનજો, ભાઈ! ને  એક  વાતની  ગાંઠ  વાળજો: સપાજો  મા! ગમે  તેવાં વાં 
વચન આપે તોય ન સપાજો! દગલબાજ  છે  બધા." 
"ને  કાયદાએ  ઘાણ  કાઢ  નાયો  છે   આપણો."   ુનો
નો  ાંસી
સી  ખે  બોયો. એણે  હવે 
બેઠાં-બેઠાં
ઠાં માળાના પ માંડા
ડા હતા. 
"કાયદો  શેનો નો?   ુ   ં ુ  તમને  - અર     , તમાર  મર     લી
લી  માને  હણપ  દ, ને  તમે  મને  માર 
નાખો - છડ    ચોક
ચોક ચેતવણી
તવણી દઈને ઠાર મારો - એમાં કાયદો ાં વચે આયો?"
"હા જ  તો!" લખમણભાઈએ પોતાના મનોયાપાર ગટ કયાઃ "મને એમાં કાંઈ ગમ 
નથી પડતી    ક  બેન, તમારા ધણીની કાઢ    લી
લી િમલકત, એમાંથી
થી તમે ગૌચરની ખેરાત
રાત કાઢો છો 
- એમાં કાયદાનો બાપ કોણે માય ?" ?"
"  
 ક મ, કાયદાનો  બાપ  થાણદાર  છે . ઈ  થાણદારને  તો  તમે  માય !"   ુ  
!" અણસમ 
ગ ે   ુો
િવાશયાંગે ો પકડો. 
"મ  તો  માય , કારણ  ક  એણે  સૈયદના
યદના  છોકરાને  મરવા  વો  મામલો  ઊભો  કય , ને 
ગાય માર. ગૌચર ટવી ટં વી લી  ુ  ં. છતાંય   ુ   ં ુ ન મા  ં  ુ  ુ? તો પછ ાર      મા  ુ  ં  ુ? કોને મા  ુ  ં  ુ?"
લખમણભાઈની  આ  દલીલ-સરણી  હતી.     ૂના
ના  સોરઠની  એ  િવચાર-પિધત  હતી.
એણે ઉમે    ુ: "ને એમ હોય તો થાણદારનો દકરો ભલે ને મને કોક દ ઠાર માર. હસાબ તો 
એમ જ  પતે છે . એમાં વચે કાયદા  ુ  ં પો  ુ  ં શે  ુ  ં ઘોડો   ુ  ુ દાવે દાવે છે ?"
?"
"કાયદો  ળ છે ; એક ફાંસલો સલો છે . ખરો કાયદો તો કોઈ પાળ  ુ  ં જ  નથી.     ુ ઓ ને,
રો  ઉપર  સરકાર  મનવારોએ  ગલોલા  છોડા  તે  ગલોલા  તર  ૂ  ૂચ
વાઘેરો ચ-તર  ૂ  ૂચ ચ  વડા; ને 
રોની  ગોળઓ  તો  હતી  સોપાર  સોપાર  વડઃ  એ  ુ  ં  નામ   
વાઘેરોની   ુ ? એ  ુ  ં  નામ  કાયદો?
ઈસાફ ાં રો'તો યાં?" ?"
  ુનાએ
નાએ  ક  ુ  ં: "હવે, ભાઈ, તમે  આ  ભણતર  મેલી લી  દયો, ને  ઝટ  ાંઈક ઈક  આશરો 
લેવાની વાત પર આવો, નીકર     ૂનાગઢની
નાગઢની ગત આવી ણો!" 
"આવે તો 
  ુ  ં?" લખમણે ક  ુ  ં: "આહ  મદરમાં વી મગ  ૂ  ૂ ર નથી." 
ં દરમાં જોઈ ઝાલે તેવી

66
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  67 

  ુ  ં,"," કહને  એ  ઓરત  ણે  જણાને  દોર  ગઈ. દવ-

"હાલો, તમને  આશરો  બતા
િતમાને  પછવાડ      એક  પથરને  જમણી  બા    ૂના
ના    ૂ  ૂણા
ણા  ઉપર  દાબતાં  જ   પથર  ખયો:
ભોય  ં  ુ  ુ ઊઘડ  ુ   ં ુ. 
  ુ   ં ુ  ફસાવતી  હો  એમ  તો  નથી  લાગ  ુ  ં  ને?"
"તમને     ુ  ં  કહ  હસતી-હસતી  એ 
?" એટ
પોતે જ  ભયરામાં ઊતર ગઈ, ને નીચેથી એણે પથર બધં  કર દધો. 
ણે   ુસાફરોએ
સાફરોએ ધરતી વી ધરતી ભાળ. થોડ વાર      ઓરત પાછ બહાર આવી. 
"હવે ચાલો." 
"ાં?"?"
"ધલા દ વની સ  ુખે
     વની ખ.ે ”
"શા માટ     ?"
?"
"સોગંદ  લેવા થી  કોઈ ન  તાં  પણ    ુટામણ
વા  ક, ચારમાંથી ટામણ  નહ  કરએ.   ુટામણ ટામણ કર
કર  
ન ે ધળો  પહચે. ને  મરવા    ુધી
તેને ધી  આપ  ુ  ં  બા'રવ  ુ   ં ુ   ચાલે. તેમાં
માં         ુ  ુ ખયાઓ
ખયાઓ  ભળવા 
આવે  તેને
ન ે ણી-તપાસી  ભેળવવા ળવવા. તે  તમામનાં  વેરની રની  વ  ુલાત
લાત  સ  ુ  ુએ  સાથે  મળને 
કરવી." 
, બગડ
અફળાતા  હતા. એગ
બલોયાં ં  અડવા
ડ    ક     ૂ  ૂિડાવહોણા
િડાવહોણા આ ઓરતના   હાથ  યેક  બોલના  તાલમાં  હવા  જોડ
જં ો  ઠોૂ   ભીડતો     
 
  હાથની  તાકાત  એના  પમાંં માં  સરતી  હતી. પજો
યાર      હથોડો બની જતો.   ુીના ીના આધાતે આધાતે ણે    ક  હવામાં તરતી કોઈ એરણ પર એ 
કશો ઘાટ ઘડતી હતી. યેક ઘાટ એના તરમાં એકાદ મનૂ મનૂબો બો સરવતો હતો. ઠોળયાં 
િવનાની  એની  કાનની    ૂ  ૂટો ટો  મોટાં  મોટાં  િછો  સહત  લતી  હતી. એ  લતી  કાન-  ૂટો ટો  એ 
ઓરતને કોઈ કાનફટા જોગીનો સીનો આપતી હતી. 
એણે  જ   ચાર     ને ન ે િતા  લેવરાવી. ણ    ુ  ુ  ુષો ષો  એની  સામે  તાલીમ  લેનારા  કોઈ 
ચેલકાઓ  વા    ં  ૂગા ગા  ને  રાંક  બની  ગયા. િતા  લેવામાં  ચાર       જણાંએ  પોતાનાં  િહથયારો 
પલાંઠ ઠ  પાસે  જ   રાયાં  હતાં; ને  યેકક  િતાના  બોલ  બોલવા  સાથે  પોતપોતા  ુ  ં  િહથયાર 
ખોને અડકાડવા  ુ  ં હ  ુ  ં. 
દવસ ચડો યાર      ઊના ઊના રોટલા અને તા છાશ, તાં માખણ શાકની દોણક 
વગે   ર    લઈને  જયાએ  દરવા   બે  વનકયાઓ  આવી  પહચી. આવીને  ક  ુ  ં: "યો,મા, આ 
િશરામણ." 
"લાયાં, બેટા ટા?"
ઓરત  હ   રા  પછ  થોડા  જ   મહનામાં  આ    ુ બા 
  ુ ના
બા  ના  માલધારઓના  નેસડાનીસડાની 
'મા' થઈ પડ હતી. 
"હા,મા! કાલથી    ુ    એકલી જ  આવીશ. હરબાઈ તો શે."
  ુ   ં ુ તે  ." 
"ાં?"
?"
"સાસર     ."
." 
"સાસર      જ  ુ  ં ગમે છે ? હ     હરબાઈ!" 
મોટ કયા ની  ુ  ં જોઈ ગઈ. 

67
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  68 

  ુ  ં રમવા-  ૂ  ૂદવા
"આહના  દવા  ુ  ં નહ મળ
મળેે  યાં."
." 
હરબાઈની ખમાં   ુ આયાં. 
  ુ  ં  ુ સાસ  ુ  ં  ુ કયે ગામ?"
"તા
"દોણ-ગઢડા." 

ભળને ઓરતે ઊનો િનઃાસ નાયો; પછ ક  ુ  ં: "આવ  બેટા

નામ સાંભળને ટા." 
બેઉને
ઉને વળાવી પાછા દરવા ભીડ ઓરતે બહારવટયાને રોટલા પીરયા. 
  ુનો
નો ચકળવકળ ખે હ    ુ    ડ  લા
લા તરફ જોઈ રો હતો. િવાશયાંગની ગની ભ પણ   ૂ  ૂં ં-
ંૂ   કરતી  તલપાપડ  થઈ  રહ  હતી. લખમણભાઈએ  તો  ંૂ   પણ  ખ  ં  ુ  ુ: "એ  બાઈઓ  કોણ 
હતી?"
"વગડાની  હર   ુ  ં  હતી, ભાઈ! બહારવટયાએ  બ  ુ  ુમાં તવા  ુ  ં  હોય  તો  આ 
માં  બ  ુ  ુ  ચેતવા
થી.   ુ   ં ુ ગરામાં
ભોળ  છોકર  ુ  ંથી ગરામાં  નદને  ઝરણાંનો નો  પાર  નથી, તેમ  આવી  કયાઓનાય  ફાલ 
ઊભરાયા  છે . સીધી  સયાની ં યાની  વાદળઓમાંથી થી  ઊતર  આવી  હોય  એવી  તો  એની    ુખકાં ખકાંિત
િત 
છે . મકરાણીઓ એના કાળ બયા છે . છોકરઓ પણ ભોળ ભટાક, દવા માથે     ંદાં
દાં ઝપલાવે
પં લાવે 
તેમ, િમયાઓના
યાઓના મોહમાં લેવાય છે . એનો કોઈ રણહાર ન મળ મળેે ."
." 

ભાવ ચેસાં ભળતાં
ભળતાં  જ   ણે     ુ  ુ  ુષોનાં
ષોનાં  દ     હમાં
હમાં લાગણીઓ  દબાઈ  ગઈ. તેઓનાં ઓનાં દયમાં  રાનો 
તાયો
તાયો . 
"આ છોકરઓમાંથી થી એક હવે વતી નહ આવે,"," ઓરતે પરોણાઓને ચમકાયા. 
"  
 ક મ?" લખમણભાઈએ   ૂ  ૂછ છ  ુ   ં ુ. 
"એ હરણી હાલી છે  દપડાની બોડમાં." ." 
"ાં?"?"
'દોણ-ગઢડ     . મકરાણીઓ એને   ૂ  ૂથી થી નાખશે. આઠ    ક દવસમાં સાંભળ ભળ  ુ  ં."
." 
"એટલે?    ુ  ં  સાંભળવા
ભળવા  વાટ  જોવી  છે ?" ?" િવાશયાંગનો ગનો  િમજ   ફાટો. એ  બાવો 
આયા." ઓરતે  કાન  માંડા ડા. "આ  ગં  જ   અમરા  શા   ુ  ુ ળા ." ઓરતે    ૂ
ળા  ુ  ં."   ૂતરાના
તરાના  ડાઉ-ડાઉ 
અવાજને પારયો. એ ઉઘાડવા ઊઠ. 
"હવે મારો ાસ હ     ઠો ઠો." લખમણભાઈએ સાથીઓને ક  ુ  ં. હ 
ઠો બેઠો   ુ    ુધી
ધી બાંધી
ધી રાખેલાં
લાં 
િહથયાર ણે જણાએ છોડ નાંખી ખી ખીટ પર લટકાયાં. 
ધળા  થાનકની  ડ    લી લી  થોડ      છેટ      હતી. ઓરત  બે  સાંકળ કળ  અને  ણ  આગળયાર 
ઉઘાડતાં-ઉઘાડતાં  છતી ૂ   જતી  હતી: "શા   ુ  ુ ળા
ળા! કમ  બ  ુ  ુ  ભસે  છે , ભાઈ? બાપ  કમ  બોલતા 
નથી? અમથા તો કાળ રાતે આવે યાર      ય 'આદ     શ!' 'આદ     શ!' 'આદ     શ!' જપતા હોય છે ." ." 
'આદ      શ' એ દસનામ સા  ુઓનો ઓનો િમલન-બોલ છે . 
છેલો  આગળયારો  ખસેડ ડ  દરવાજો    ુલો લો  કય   યાર  યાં  બે  ઘોડા  જોડલી લી  એક 
ઘોડાગાડ  ઊભી  હતી. હાંકવાની કવાની  ગાદવાળ  બેઠક ઠક  ઉપર  એક  િશકારના  લેબાસવાળો બાસવાળો    ુ  ુ  ુષ 
બેઠો  હતો. એના  હાથના  પમાં 
ં માં  લગામ  રમતી  હતી. આગળ  ઊભો  ઊભો  એક  ખાસદાર 
ઘોડાની માણેશકલટ
લીમાં  વે
  ડ  લીમાં ક કય 
લટ . પનાની
પં ાળતો
પાળતો   હતો .બદલે
 બારને ગાડની  પાછલી
 મોટા   બે ઠકો
 દરવા ઠખોલવા
કો  પરથી  ચાર
 મડા .  
    ક  જણાએ     ઠ ક  માર 

68
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  69 

  ૂ  ૂતરો
તરો  એ  સવની ની  સામે  ઝ ઝૂનભયા
ૂ   ડાઉકારા  ફર  છલાંગો ગો  ભરતો  હતો. બે  જણના 
પગની પડઓમાંથી થી લોહ ચાલી રાં હતાં. 
  ૂ  ૂતરાએ
તરાએ  છેલી  તરાપ  એ  હાંકનાર કનાર  િશકાર  પર  કર. િશકારના  કલે    ુધી ધી    ૂ  ૂતરો
તરો 
પહોચે  તે  વૂ    તો  િશકારનો  બ  ૂ ં  ૂ કનો કનો    ુ   ં ુ દો  ચો  થયો. બરાબર  લમણાં  પર  ફટકો  ખાઈને 
  ૂ  ૂતરો
તરો જમીન પર ઝકાયો. 
"કોણ  છો, તમે?" ?" હાક  મારતી  ઓરત  બહાર  ધસી. જયાના  દરવા  તરફ  ગાડને 
ખચી  જવા  ુ  ં  જોશ  કર  રહ    લ  ઘોડાઓને  એણે  લગામો  ડચીને  પાછા  ધક    યા છ  ુ   ં ુ: " ઊભા 
યા.   ૂ  ૂછ
રો’, કોણ છો? આ દ     વતાના વતાના   ૂ  ૂતરાને
તરાને ઠાર મારનાર કોણ છો તમે?" ?"
"  ુ   ં  તો  નવી  ચેલી  ને? દાબેલા લા  પાસામાંથી   ુ ં  ં વા  રૂ   કાઢ  તેવા
થી  વા  વા  રૂ    િશકાર 
આગેવાન  ગાડની  ચી  બેઠક ઠક  પરથી  બોયો. બોલતી  વેળા ળા  એની  ખો  ઘેનમાં નમાં  ઘેરાયે રાયેલ 
હોય તેવી વી અરધી મચેલી હતી. માથા પર ટડ પડલી લી ખાખી હટને ટને એણે વ  ુ ટડ ગોઠવી. 
નીચે  ઊભેલી લી  ઓરતની  ખો  તરફડયાં  મારતા    ૂ  ૂતરા તરા  તરફ  હતી. મા  ુ  ં    ુ  ં  કર 
કરને    ૂ  ૂતરાએ
તરાએ  નેો ો  ધ  ઉપર     ઠ રયાંરયાં. એના  મમાંથી થી  ફણ  ઝરતાં  હતાં. ઘરતી  ુ  ં    
ધાવણ પીધે  ુ  ં તે પાં કવીને ૂ   ૂ  ૂતરો
  તરો જદગીના દગીના કરજમાંથી થી ફારગ થઈ ગયો. 
બાઈ  ુ  ં હ  ુ  ં ભેદને બોલ નીકયો: "આ ધની છાંયડમાં યડમાં તમે વ માય ?" ?"

ઘોડાગાડ  તરફ  આગળ  વધતી  ઓરતને  અટકાવવાની    ં  ૂગી ગી  ઈશારત  કરતો 
િશકારનો હાથ ઊચો થયો. પાસવાનોએ ઓરતના કદમો ંયાં યાં. 
"ઊભી  રહ     ."
." િશકારએ  માંજર જર  અધમચી  ખોની  પાપણો  પટપટાવી. "બીજોય 
વ માય  છે . જોતી ." 
એટ  ુ  ં  કહને  એણે  ગાડને  મોખર   પોતાના  પગ  પાસે  પડલા લા  િશકાર  પર  નજર 
ચધાડ. પણ  એની  ખો  ઓચતી તી  કોઈ  તણખો  પડતાં  દાઝી  હોય  તેમ  ચમક  ઊઠ. એની 
ભ પણ જરાક બહાર નીકળ. 
પોતાનો  માલક  ચમક  ઊઠવાની  િનબળતા  ધરાવે  છે , એવો  આ  પહલો લો  જ   અ  ુભવ ભવ 
સાથીદારોને થયો. તેઓ નક ગયા. ઓરતને પણ અચ અચંબોબ
ં ો લાયો. 
િશકારએ િશકાર પરથી ખો બી તરફ સેરવી રવી લીધી. ડાબી બા    ુ ના
ના આકાશને એ 
જોઈ  રો. િશયા  આકાશની    ૂ  ૂણી ણી    ૂ  ૂણી
ણી  તડકમાં  વત-વત-વા  ડ  ઘાટ  ઊનથી  ભર     લાં લાં 
હરો ઘેટાં ટાં વાં સફ    દ નાનકડાં વાદળ-ધાબાં એકબીની ગોદમાં લપાઈ ઊભા હતાં. એક 
મોટ  વાદળ, એ  મઢાને ઢાને  ચારતી  ગોવાળણ-શી, સીધી, પાતળ,   ુડોલ ડોલ  અને  લહ    રાતી
રાતી  થોડક 
વેગળ ગળ ઊભી હતી. 
યાંથી થી  ધકલાઈ  હોય  તેમ  િશકારની  ખો  ફર  એક  વાર  પોતાના  પગ  તળ તળેે   પડલા લા 
િશકાર  તરફ  ફર. એણે  તાં  ુ  ં. એ  ુ  ં  મ  ફાટ  ુ   ં ુ. બીઓ  એને  ડર  ગયેલા લા  ન  માને  તેવી વી 
િસફતથી  એણે  પોતાની  ખો  પર  પજો જં ો  ઢાંો ો: ણે  પોતે    ૂ  ૂરજનાં
રજનાં  કરણોને  ખાળવા  માગે 
છે . 
"ઉતાર નાખો." એણે આા આપી. 
સાથીદારોએ    ૂ  ૂએલા એલા  ાણીને  નીચે  ઊતા    ુ. ધીર       રહને  ધરતી  પર    ૂ  ૂ   ુ  ં. બાઈ  એ 
ઓળ  ુ  ં. 

69
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  70 

એ એક સસલી  ુ  ં મડ   ુ   ં ુ  હ  ુ  ં. એ  ુ  ં પેટ કોઈ ચીભડાની ગાંસડ સડ ફસક પડ તેમ ચરાઈ 

ગ  ુ  ં  હ  ુ  ં. એના  નીકળ  પડ    લા લા  ગભાશયમાં  બે  બચાં  ણે     ક   નીદર  કરતાં  હતાં. િશકાર 
કરને સસલીને ગાડમાં નાખતી વખતે આ બનાવ તેને ન ે નહોતો દ    ખાયો
ખાયો. 
િશકાર  કાંપતે પતે  પગે  ગાડથી  નીચે  ઊતય . એક  િશલા  પડ  હતી, તેના ના  પર  એણે 
બ  ૂ ં  ૂ કને
કને  નાળ  વતી  ઝાલીને  પછાડ. એના  હાથ  જોરદાર  હતા. પહ    લા લા  જ   હાર       બ  ૂ ં  ૂ કના
કના 
લાકડાના હાથાના છોડયાં ઊડ પડાં. 
એક ઘોડ    સવાર સવાર તરફ ફરને િશકારએ   ૂ  ૂછ છ  ુ   ં ુ: "નકમાં   ુ  ં શહ    ર છે ?"
?"
"આપ   ુ  ં."
." 
"આ  યો: આ  દસ  િપયા. બે  સાચી  અટલસની  સોડો  લાવીને  અહ   આપી  જજો 
જ     ુધીમાં
સાંજ  ધીમાં." ." 
ઘોડ    સવાર
સવાર       ઘોડો  દોડાવી    ૂ  ૂો ો, ને  િશકાર  ઓરત  સામે  ફયઃ  "આ  બેય  વને 
દટાવી દશો તમે?" ?"
ઓરતે    ં  ૂગી ગી  હા  કહ. પાંચ  િપયા  એણે  એક  બી  સાથીના  હાથમાં    ૂ  ૂા ા; ક  ુ  ં:
"હ   ુમાનને
માનને ધર આવ." 

ફરને
દઠાં. 'આ  -  ફરને
  ુ  ં - આ  ુ  ં  તોએણે
 કોઈ   એલી ૂ  નહો
દ   સસલીના   ુ  ં બ  ુ  ં' એ  ં થાઈ
થૂ વા 
ાઈ  ગયેલ  આઉની
 િશકાર   દર
 ણ વાર   બે  
 બોયો .  તે
ૂ લાં
લાં  બાલ 
ઘોડાગાડ  પાછ  વળ  ગઈ. િશકારએ  લગામ  બી  જણના  હાથમાં  સપી. પોતે 
પાછળની ગાદ ઉપર ઢલો થઈ પડો. રતામાં એક-બે વાર એણે પૈડા ડા નીચે નજર નાખી. 
 ક મ બા  ુ?"
"   ?" કોચમેન   ૂ   ૂછતો
છતો હતો: "કાંઈ જોઈએ છે ?’’ 
"ના, એ તો મને પૈડા ડા હ    ઠળ
ઠળ કંઈક ચપા પં ા  ુ  ં હોય એવો વહ    મ આયો." 
"ના, ના; એ તો નદની વે હતી." 
ડલીના
લીના  ધગા  દરવા  ફરથી  બધં   કરને  ઓરત  દર  ગઈ. મહમાનોને માનોને  ન  દઠા.
ભળને ભાગી ગયા    ક    ુ  ં?'
'ગોકરો સાંભળને ?' એ   ુ  ં િવચારતી એ મદરમાં ં દરમાં પેઠ
ઠ. 
ં દર  તો  એ  ુ  ં  મા  નામ  હ  ુ  ં. એ  તો  હતો  એક    ુરાતન
મદર રાતન  કોઠો. કાળાંતરના તરના 
િઈતહાસને કલેમાં માં સધરતો ધં રતો એ કોઠો યાં ઊભો હતો. 
એ કોઠાની દર સાફ  ૂ  ૂફ ફ કરને કર બાવાએ એક પથર પધરાયો હતો, ને ઉપર 
રાતી ધ બાંધી ધી હતી. 
ઓરત  દર  ગઈ.     ૂએ છે   તો  િવાશયાંગના ગના ખભા  ઉપર    ુનો નો  ઊભો  હતો. ને    ુનાને
નાને 
માથે  લખમણભાઈ  ચડો  હતો. કોઠાની  દવાલને  ઓથે  આ  ણે  ઉપરાઉપર  ઊભા  હતા.
લખમણભાઈના હાથમાં બ  ૂ ં  ૂ ક હતી. બ  ૂ ં  ૂ કની કની નાળ એક ચા મોરચા (બાકોરા)ની આરપાર 
રાખીને લખમણભાઈ કોઠાની ટોચે એક ઝીણા ળયા વાટ     જોઈ રો હતો. 
"ગયા." કહને  લખમણે  બ   ૂ ં  ૂ ક    ુનાના
નાના  હાથમાં  આપી,   ુનાએ નાએ  િવાશયાંગને ગને  દધી.
વતા ણ જણાની રચાયેલી લી િનસરણી િવખેરાઈ રાઈ ગઈ. 
"યાં ચે ચડને    ુ  ં કરતા'તા, ભાઈ?"
"િનશાન માંડતો ડતો'તો." લખમણે ક  ુ  ં: "તમે અમને હાકલ    ક મ ન કર?"
70
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  71 

"માર  તમને  છતા  નહોતા  કરવા. એ  બચાડા  મને    ુ  ં  કરત? નાનેરો
રો  ભાઈ  તો  માર 
પાસે જ  છે  ને?"
?" એમ બોલીને એણે કમર પરના તમ તમંચાને
ચં ાને હાથ અડકાડો. 
"ઓળયો એને?" છ  ુ   ં ુ. 
?" લખમણભાઈએ   ૂ
  ૂછ
"કોણ?"

"મારો બનેવી
વી. કૉલેજમાં લો રામગઢનો   ુ   ં ુ વરડો." 
જમાં ભણેલોગણેલો
"તમારો બનેવી
વી?"
"નહ  યાર
     ? બેનનો ડો  આ  બ  ૂ ં  ૂ કની
નનો    ૂ  ૂડો કની  નાય  આડ      ન  આયો  હોત  તો  એ  બાપડો 
કાંઈ આજ  ધળાને કોઠથી વતો પાછો વળ શકત?"
"પાછો વયો - ભલે વયો: માણસાઈ લઈને વયો દસે છે ."
." 
"  
 ક મ વળ ગયો?"
"ગાભણી  સસલીનો    ૂ
  ૂર   ર    માસે  િશકાર  કય . ફાટ  ગયેલ  ગાભમાં  બે  બચાં  જોયાં.
તેથી ઈક થઈ ગ  ુ."
થી કંઈક ." 
"અર નાઈએ  ક  ુ  ં: "રાજકોટની  કૉલેજમાં  ભણેલ  રાજ  ુ   ં ુ વરડાને 
       રાખો  રાખો  બેન!"   ુનાઈએ
        ?       ?        
ગાભણી
સાહ
    બોના
બોનાસસલી
 પય ય જોયે ને!"
!માણસાઈ
"  આવે   ુ  ં બોલો છો તમે તો તો ઈલમ શીખવનારા
  ુ  ં સત."
"કંઈક થાનક લખમણે ક  ુ  ં. 
"બેનનો  પોતાનો  જ   દવતાઈ  શ  એને  ઝી ૂ   ગયો." િવાશયાંગે ગ ે ટકટકને 
ઓરતની સામે જો  ુ  ં. 
"બેનના સતના તાપે તો અમે ઉગર ગયા. અમે તો આશા મેલી લી દધી હતી." 
"કમ?"
"હ  ુમાનને
માનને  િપયા  ધરવા  આવનારો  આદમી  ભે  ખાઈને  બહારથી  જ   િપયા 
ફગાવી ભાગી નીકયો. દર આયો હોત તો એને જ  અમાર      ઠાર રાખવો પડત ને!" !" 
એ  જ   પળપળેે   કોઠાની  ચરાડમાંથી થી    ુવડ ઘ  ુ  ં. તોપના  ગોળાને  છાતી  પર 
વડ    ૂ  ૂઘ
ઝીલનારાઓ  નાના-શા  અપ  ુકનને કનને  નથી  સહ  શકતા.   ુવડની વડની  વાણી  એ  ચાર       જણાને 
કાળવાણી લાગી: હમણાં ણે કોઠો ખળભળ જઈ ચાર     ના ના ઉપર કબર ચણી દ     શે શ.ે  
ઓરતે  જો  ુ  ં  ક  ણ  મરદનાં  કલેં
 ં પારવાંનીની  મ  ફફડ  છે . એણે  ક  ુ  ં: "ભાઈ, તમે 
આજ   રાતમાં  જ   બીજો  કોઈ  આશરો  ગોતી  લો. માલધારઓની  દકરઓને  સનસ  આવી 
ગયેલ છે , ને આ િશકાર  ુ  ં ટોં પણ ગધં  લીધા વગર નહ ગ  ુ  ં હોય." 
"અમે  પણ, બેન, એક  દા'ડાની  જ   ઓથ  લેવા  આયા  હતા. અમા   ુ  ં  ુ  પગે  ુ  ં  ુ  ઊલટ 
દશામાં  નીકળે, એટલે, સરકાર  ગતો  એક  દવસ  તો  આ    ૃ  ૃ યે યે  આવે  જ   નહ, એવો 
બદોબત
દં ોબત કરને અમે આવેલા લા. હવે   ુશીથી
શીથી જ  ુ  ં."
." 
"ને તે પછ તમારા    ુકામની
કામની મને ણ કર દ     જો
જો.   ુ   ં ુ ચાલી આવીશ." 
"ને જો પકડાઈ જઈએ તો?"

71
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  72 

"તો  લમાં  મળ   ુ  ં. એક વાર  લને માથે  વાવટો  ચડાવીને  પછ  મર  ુ  ં. પણ મરવા 
અગાઉ મા  ં  ુ  ુ એક કામ બાક રહ ય છે ." ." 
"કહો, બેન." 
"માણેકવાડાના
કવાડાના ગોરા પોલટકલ સા'બ સાથે હસાબ પતાવવાનો." 
"શાનો હસાબ?"
"એ પછ કહશ. એક વાર તમે ઠરને ઠામ થાઓ." 
રાતે ણ જણાએ તૈયાર યાર કરવા માંડ ડ. લમણભાઈ અને   ુનો નો દાગોળાની તજવીજ  
કરતા  હતા, યાર      ુ વાન
વાન  િવાશયાંગ  ડલીના લીના  ચોપાટમાં  બેઠોઠો  હતો. ઓરત  ડલીનો લીનો  દરવાજો 
તપાસવા જતી હતી. એના હાથમાં     ૂનવાણી
નવાણી ફાનસ હ  ુ  ં. 
 ક મ, ભાઈ!" ઓરતે  બ  ુ ં  ુ કની
"   કવે  ુ  ં  િવાશયાંગ
કની  નાળ  પર     ટ કવે ગ  ુ  ં  મ  જોઈને    ૂ  ૂછ
છ  ુ   ં ુ:
      તો ઘે   ર   બાળબચાં છે , ખ  ુ  ં  ુ?"
"તમાર ?"
િવાશયાંગે ગ ે દયામ  ુ  ં મ હલા  ુ  ં. 
"હવે તો એને વીસરવાનાં." ." બાઈએ ટાઢો ડામ ડધો. 
      .       :"     ." 
િવાશયાં ગ મ    ફ રવી
રવી ગયો ઓરત
"મને  હ   તમાર  પાસે  રહ વા  દ   વ
    વા શ  ુો?"કઠોર
  શો બનીગ
િવાશયાં ગ  ુ  ંકલે  ુ ં ં વજર
  પાં   મ   ુ
  ંસહકરવા
    જ    ુ  ં ે   ભર     લી
જ   જળ
જળે લી 
ખોએ કર વ  ુ સોહામ  ુ  ં બને  ુ  ં હ  ુ  ં. 
"શા માટ?" ?"
"તમાર      માટ     મરવા  ુ  ં મન થાય છે ." ." 
"પણ વગર જર      ?"
?"
"મર  ુ  ં તો છે  જ . તો પછ મોતનો ક  ુ  ંબો બો મીઠો    ક મ ન કર દ?"
એની ખ ક  ુ  ંબલ બલ ચટક પકડ રહ હતી. 
"ભાઈ,   ુ   ંને
ન ે મોહ  થયો  છે . એવા  મોહ  તો  પગલે  પગલે  થાશે. ચેત  ત . ભાઈ, બેય 
બગાડશ"મને  મા." 
 એકવાર   ુ   ુ ઃખણાં
ઃખણાં દશો?"
"ભાઈ, રહવા વા  દ. ભીતરના  ભોરગને ગને  પડો  રહવા વા  દ. તારા  દલના  રાફડાને  વ  ુ 
ધકાવીશ નહ." 
એટ  ુ  ં  કહ    તી
તી  જ   ઓરત  દવો  લઈને  દર  ચાલી  ગઈ. પાછળ  એક  ભડાકો  થયો.
કોઠો  ધણધયો.   ૂ  ૂતાં તાં  પીઓએ  કકયારઓ  પાડ. ણે  જણાં    ડ  લીમાં   ૂએ  છે   તો 
લીમાં  આવીને   
િવાશયાંગને ગને પોતાની બ  ૂ ં  ૂ ક ખાઈને બે   ઠ લો લો દઠો. 
"આ શો ગજબ!" લખમણભાઈ આભો બયો. 
"એ  ગજબની  વાત     ુ ં  ં ં."
  ુ   ં ુ  સમ  ." બાઈએ  ક   ુ  ં, "પણ  તમે  બેઈ  હવે  નીકળ  વ.
બ  ૂ ં  ૂ કનો
કનો ભડાકો  હ   હમણાં  ટોં ભેં ઠળ ભસાઈ  જ  ુ  ં  પડશે.
 ં કરશે. તમાર       નાહક  ભત  હ    ઠળ
ભાગવા માંડો ડો." 
"લાશને અવલમંજલ જલ -" 
72
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  73 

"
  ુ   ં ુ પહચાડશ. ભરોસો રાખો." 
િવાશયાંગનાંગનાં િહથયારો ઉઠાવી લઈ બેઉ જણા કોઠાની પાછલી બા    ુ થી
થી નીકળ ગયા.
ઓરત મદરમાં ં દરમાં દોડ. 
હ  ુમાનના
માનના  કોઠાની  ઝીણીઝીણી  ખીલીઓ  ઊપર  બાવાએ  ઘણી  ઘણી  ચીથરઓ 
  .  ' - '               
લટકાવી  હતી
બાજરયાં બાળતે  નાયાં
માંથી
માંથી . ઘાતેની
નબાજરયા
ી  રાખ  િવાશયાં
નામની ગના
ગવનિપતની
ના  જખમ  ઉપર ચીથર
  દાબી
છોડને
  પાટોઓરતે
  કસકસાવીને
ચારક 
બાંધી ધી લીધો. જખમ એક બા    ુ  થયો હતો. 
બેહોશ લા  એ  જખમી  ુ  ં  મ  ઓરત  જોઈ  રહ, ને  બોલી: "આખર       ત  તો  ધા    ુ  જ  
હોશ  પડ    લા
ક    ુ:   ુ  ં માર પાસે જ  રો." 
એના કલે ઉપર બાઈએ પજો ો. સામે બળ  ુ  ં ફાનસ એને કોઈ   ૂ  ૂપચાપ
જં ો   ૂો પચાપ જોઈ 
રહ      ુ  ં વ  ુ  ં માનવી લા  ુ  ં. 
થોડ  ઘડ  હાથ  ખચકાયો. પછ  એ  હાથ  જખમીની  છાતી  પર  ચોરની  મ,
અપરાધીની  મ  મડાયો. જખમીના  હયાના  ધબકારાની  િગતએ  એને  ગભરાવી. એને  ફાળ 
પડઃ "આ તો વે એ  ુ  ં જણાય છે . શી વીતી? શી વીતશે?" ?"
િવાશયાંગ  વે  તેનો નો  ભય? શા  માટ? ઓરત  પોતાના  તરના  અટપટા  ભોયરામાં 
ણે    ક  દવા વગરની ભટકતી હતી. 

22. મરદ  ં  ુ વચન 
તે પછના  મહનાની  બી , ી , ચોથે,.. ,..  ૂ
  ૂનમે
નમે  - પદરદં    ર    પદર
દં ર  અજવાળયાંએ 
રોમાંચક ચક  બનાવો  દઠા. ભા  ુરનો રનો  કાઠ  દરબાર  ગોદડવાળો  વીફરને  ગટ  િધગાણે ગાણે 
ઊતય . એના     ૂથની
થની બ  ૂ ં  ૂ કોએ
કોએ ગોળબારોની ધાણી ફોડ. તેની ની સામે મહપતરામની પોલીસ 
  ુ  ુ કડએ ના  ઓડા  લીધા. શ  ુની
કડએ  નાં  ધોકડાંના ની  ગોળથી  સળગી  ઊથતાં  ધોકડાં  પર  પાણી 
છંટાવતો ટાવતો, ધોકડાં  રોડવી-રોડવી, તેની ની  પછવાડથી થી  તાસીરો  ચલાવતો  મહપતરામ 
ગોદડવાળાના  મોરચાની  લગોલગ  જઈ  પહયો; ને  એણે  સાદ  પાડો: "ગોદડવાળા!
વતો સપાઈ . મા  ુ  ં  ુ ાણ  ુ  ં વચન છે  ક, તને સાચવી લઈશ." 
ગોદડવાળાએ  લાકડ  ઉપર  ફાળ  ુ  ં  ચડાવીને  ધોળ  ઝડ ડં   ચી  કર. ગઢની  રાંગ 
થી નીકળને એ સ  ુખ આયો. બ  ૂ ં  ૂ ક એણે ફગાવી નાખી. 
આડ    થી
મહપતરામને  ધોકડાની  આડથી થી  નીકળતા  દખી  િસપાઈઓએ  એને  પકડ  રાયા:
"અર      સાહ    બ! એ કાઠનો ભરોસો હોય? મા વ; હમણાં એ દગો દ     શે શ."
.ે " 
"દગાથી ડરને    ુ   ં ુ   ઠો ઠ  ં  ુ  ુ, તે કરતાં તો દગલબાથી મ  ુ  ં  ુ તે જ  બહ    તર
  ૂઠો તર છે ."
." એટ  ુ  ં 
કહને  મહપતરામ  સામે  ચાયા. ગોદડવાળાની  જોડ  હાથ  િમલાયા. "દરબાર  સાહબ,
શાબાશ છે  તમને!" !" કહ પીઠ થાબડ, પછ   ૂ છ  ુ   ં ુ: "એકલા તો શરમાશો ને, દરબાર?"
  ૂછ
"શી બાબત?"
"હાથકડનો    ુ  ુકમ
કમ છે ." ." 
"હવે હાથમાં આયો ં, પછ ચાહ      તે કરો ને!" !" 

73
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  74 

  ુ   ં ુ ને તમે જોડદાર બન  ુ  ં:
"ના,  ચણ કર  ુ  ં."
નામોશીની પણ વહચણ ." 
"  
 ક વી
વી રતે?"
?"
  ુ  ં ં."
"બતા ." 
હાથકડ  પોતે  પોતાના  જમણા  કાંડામાં
ડામાં  અને  ગોદડવાળાનાં  ડાબાં  કાંડામાં
ડામાં  પહ    રાવી
રાવી.
હાથની   ુઓ ઓ - રસીને બે છેડ બાંધવા ધવા પોતે હવાલદારને   ુ  ુકમ કમ આયો. 
"ને હવે    ુ   ં ુ ને તમે ભાઈબંધો ધો છએ એ  ુ  ં તમાર વસતીને પણ જોવા દો." 
એમ કહ પોતે દરબારને લઈ ભા  ુરની રની બરમાં નીકયા. પાછળ બેઉની ઉની   ુઓ ઓ 
સાથે બાંધે ધલી
લ
ે ી રસી ઝાલીને હવાલદાર ચાલતો હતો. તેની ની પાછળ પદર દં ર પોલીસો હતા. પદર દં ર 
બ  ૂ ં  ૂ કો
કો  ઉપર  સગીનો ં ીનો  ચમકતાં  હતાં. ગામલોકોને  ગમ  ન  પડ      તે  ુ  ં    ૂઢાથ
ગ ભ    ુ  આ   ૃ  ૃ ય
ઢાથભ ય  હ  ુ  ં.
કાઠયાવાડમાંથી થી  એક  રા-દરના  દરબારને  હાથકડ  પહરાવી રાવી  કદનો  હર  તમાશો 
કરવાનો  એ પહ    લો લો  બનાવ  હતો. ઘડ   ૂ  ૂવ   ા 'અદાતા'ની  આવી અનાથતા દ     ખનાર
વના
ન ખનાર  વતી 
ધળ  નહોતી, અ  ુધ  નહોતી. એક  િવ  એને  પકડ  જતો  હતો. એક  જનોઈધારએ 
બડકંદા કર હતી. વસતીની   ૃ  ૃ ટએ ટએ મહપતરામ નવા     ુ ગનો
ગનો પર  ુરામ રામ લાયો.
ટ  ુ  ં  વરણ' એ  નામથી    ૂ  ૂછોના
'કાંટ છોના  આડા  ચડાવનાર  મરદો, સધીઓ ધં ીઓ, િમયાણા યાણા,
ખાંટ,ગધઈ, સપાઈ મકરાણીઓ - ઓ દરબારને આશર  ભા  ુરમાં રમાં આવી રા હતા તે સ  ુ  ુ 
  ડ  લીઓમાં
લીઓમાં  ચોરા  માથે, નવીસવી  થયેલી લી  પાંચે
ચકે   હૉટ    લોમાં
લોમાં  ને  ગામ-ઝાંપે પે  તધ  બની  ગયા 
હતા. તેઓની ઓની  કડયાળ  ડાંગો ગો  ને  મકયાળ  રઓ  લ  ુ  ં  પણ  વીસર  ગઈ. દરબારને 
પણ  ગમ  ન પડ    ક  વસતીની આજની  સલામો પોતાની  સામે નીચી  કવા  ુ  ં   ૂલીને લીને  આવી 
તોછડ  કમ  બની  ગઈ! ને  ઊભી  બર   થઈ  રહલી લી  સલામોને  મહપતરામ  કમ  ઝીલી  રા 
હતા?   ુ  ં આ બધી સલામો પોતાને ભરાતી હતી? -    ક  મહપતરામને?
રાજકોટ  પોલીસ  હ    ડવાટ ડવાટસમાંમ
 ાં  (મથકમાં) મોટો  મેળાવડો ળાવડો  ભરાયો. એજસીએ 
મહપતરામને  સોનાની  ઠ ઠૂ   વાળ  કરચ  બધાવી ધં ાવી. મેળાવડામાં
ળાવડામાં  હાજર  રહલા લા  પોલીસ-
ઉપર, િઆસટંટ ઉપર અને ી ઘોડ    સવારોના સવારોના ઉપર - એ ણે ગોરાઓએ ભાષણો કયા.
તેનો નો  જવાબ  આપવા  ઊભા  થનારા  મહપતરામને  ક  ુ  ં  બોલતાં  જ   ન  આવડ  ુ   ં ુ. એણે  ફત 
એટ  ુ  ં  જ   માયં     ક   'ગોદડવાળા  દરબારને  વતા  રહ    વા વા  ુ  ં  મ  વચન  આપેલ  છે   તે 
વા  દ     વા
સરકાર બહા   ુ  ુ ર પાળશે તો મારો ાણનો બોલ રો ગણાશે." ." 
પછ  સાહ    બોએ બોએ  િસપાઈઓને  ક  ુ  ં: "હર  એક  આદમી    ૂ  ૂછ  બોલો." પાલનપે 
િસપાઈઓમાંથી થી કોઈક     રગ કાઢને ગા  ુ  ં,
છં ળયાં માળયાં બૂ  છા  
-એ      ૂની ની    ુજરાતીજરાતી  ચોપડ  ુ  ં  દલપત-ગીત. બીએ  'ભેખ  ઉતારો, રા  ભરથર!'
વાં 'ભ    ૃહર હર' નાટક  ુ  ં  ગીત લલકા    ુ. કોઈક ાણ હતો  તે રડોખડો લોક બોયો. દસ 
િપયાનો  દરમાયો  પામનાર  પોલીસની  અને  સવસાધીશ સાધીશ  ગોરા    ુપરટ પરટડટનીટની  વચે 
ભેદભાવ  ટળ  ગયો. ગોરાઓ  હયા. િસપાઈઓએ  પેટ  ભરને  ર  ૂ  ૂજ  જ   માણી. મહપતરામને 
ફોજદાર મળ ને નવા વષના ના ભાતે 'રાવસાહબ'નો ખતાબ મયો. 
'રાવસાહ     બ'નો  ખતાબ  મેળવનાર ળવનાર  એક  સાધારણ  પોલીસ  જમાદાર, તે  તો  સોરઠના 
  ૂના
  ના  દવસોમાં  અ ્    ુતની તની  બીના  લેખાતી. આ  કસાની  ભભક  િવશેષ  હતી,    ક મક મ   ક   એ 
ખતાબ
સામે  ખડા   તનાર  સીધીદોર  મરણયા  િસપાઈગીર  હતી. રાવસાહ
  રાખીને  ગઈ  કાલ     ુધી
ધી    ુરશીએથી
રશીએથી    ુ  ુકમો કમો  કરનાર     બફોજદારો  મહપતરામને  પોતાની 
  એને  ઘેર  જઈ 

74
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  75 

  ુબારકબાદ
બારકબાદ  આપવા  લાયા. અને  રાવસાહબે બ ે ફોજદારનો  પોષાક  ાંથી
થી  ખરદવો, કટલી 
ચીઝ  અને     ક ટલા
ટલા  કોટ  કરાવવા, કયા  દરની  કારગર  રાવસાહ    બને
બને  શોભશે, તે  િવષે 
વણમાગી સલાહો મળવા માંડ ડ. 
પણ  મહપતરામને  હય ે હોશ  નહોતા. એના  ાસ  ઊચા  થઈ  ગયેલા લા. સરકાર 
ખતાબ  તેમ  જ   કરચના  કરતાં  પોતાના  નેકના મત  એને  વધાર       હતી. એ 
કના  બોલની  કમત
વળતા જ  દવસે ગોરા ઉપર પાસે જઈ સલામ કર ઊભા રા. 
" િનતેજ  જ   હંઈ? રાવસાહ    બ!" 
"અરજ  છે ." ." 
"અછા!" 
"ગોદડવાળાને  મ બોલ આપીને  વતો  પકડાવેલ છે . એ બોલ મ સાહબ બહા   ુ  ુ રના
રના 
િવાસે આયો હતો." 
"હમારા િવાસ! કાયકો હમારા િવાસ? હંઈ?"
"એ   છતી ૂ  વખતે ગોરા પોલીસ-ઉપરના દયપટ પર ઈટ ઈડયા કંપનીના પનીના 
કારભારની  બેઈમાનીની
ઈમાનીની  કાળ  કથા  ચપટની  માફક  સરતી  હતી. લાઈવથી  માંડને ડને 
સાવનની
એની કપના  એ  પર   કાળ
 ચમક -સયા
ં  યાઊઠ   ુ. ધીનાં
ધીનાં    ઠાણાં, દગલબાજ   આચરણો  ને  નાપાકની  પરંપરા 
  ૂઠાણાં
"હા . મને સાહ     બ બહા   ુ  ુ રની
રની નેકમાં કમાં િવાસ હતો." 
"નહ-નહ.    ૂ  ૂમ ઉસકો ઉધર ઠાર   ુ  ં નહ કયા?"
"ઠાર  કરત  તો  એ  પાપ   ુ  ં  તં ૂ   આ ૂ   પછ  સોરઠનો  રોૂ રૂ ોૂરો
રો  દવ  બનત. આપણે 
તો  એને  વતો  પકડને  ભરબર       એની  ઈજત  લીધી. એની  એકની  જ   નહ, તમામ 
રજવાડાંની ની િતઠાની દાઢો ખચી ચી કાઢ. ગોદડવાળો એક તર  ુ  ં બની ગયો." 
"તો અબ?"
"હવે  એને  જવાડો. એ  સરકારનો  ભખાર  બની  રહ     શે
શે, ને  તે  દ     ખી
ખી  સોરઠના  સવ 
રાલોક આપોઆપ હનતા અ  ુભશે ભશે." ." 
"મઈ  વો  પોલટકલ  િવઝડમ ( રાજાર  ડહાપણ)   ુ   ુ માર
માર       પાસ  નહ  સીખને  મગટા ગ
ં ટા."
સાહ    બે ન ે ભેગાં  કરતાં  કરતાં  ક  ુ  ં: "એક  જ   બાટ  હમેરા
બ ે ભવાંને રા  દલમ  ઊટર  ગઈ  હય:   ુ  ુ મને મને 
હમાર નેક ક પર િવાસ રખા. બસ, અબ હમ દખગે." ." 
મહપતરામના મ પર આ જવાબે એક ગવિિમત િિમત આન આનંદની દં ની લાગણી છાવર દધી.
એની છાતી ટટાર થઈ. 
"ઔર   ુ   ુ છ?" સાહબે ૂ   ુ   ં ુ. "  ુ  ુ માર
બ ે છ માર બદલી ક લયે તૈયાર યાર રહના ના." 
મહપતરામ અબોલ રા. 
"! નારાજ ?" ?"
"સાહ    બ બહા   ુ  ુ રને
રને વાંધો ધો ન હોય તો   ૂ  ૂં ં."
." 
"હાં."
." 

75
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  76 

"ાં બદલી કરશો?"
"પાંચાલમ
ચાલમ. ઠાનદારકા    ૂ  ૂની ગા  હસ  (  ુ   ં ુ ગરા
ની  લોક  ઠાંગા ગરા) મ  છપે  હય. પકડ  કર 
લાઓ." 
મહપતરામ ક  ુ  ં બોયા િવના સાહબની
બની સામે તાક રા. 
" પ ૂ ! ડર ગયા?"
"નહ." મહપતરામના  મ  પર  સાહ     બના
બના  આેપે
પ ે વેદનાનો
દનાનો  લેખ  લયો. "મારો 
ભાણેજ  જ   હાઈ  ૂ  ૂલમાં
લમાં  ભણે  છે . તે  ુ  ં  ભણતર  રઝળ  પડશે. એ  એક  જ   વાતથી    ુ   ં ુ  અચકાયો,
સાહ    બ." 
"ટબ  બોલટા નહ? હંઈ! દ ખો: હઝ હાઈનેસ િવમ  ુર ઠાકોર સા'બ ઈઢર આટા 
    ખો
હ.   ુ  ુ મારા
મારા  ભાનેજ 
જ   ક  લયે  હમ  કોલિરશપ  મગે ગ
ં ગા
ગ
ે ા  ઉસક  પાસ. ડોટ  વર  (ફકર  ન  કરો),
રાવ સા'બ!" 

23.     ે
વ  ેરની
રની સવટ 
ઘર  આવીને મહપતરામે પનીને વાત કર. પનીએ િપનાકને આ હષના
ઘર ના સમાચાર 
આયા. િપનાકએ ફરથી   ૂ  ૂછ છ  ુ   ં ુ: "ાંના ના ઠાકોર સાહ    બ?" 
"િવમ   ુરના
રના. ન  ઓળા, ભાણા? આપણી  જોડ      ભેખડગઢ  થાણામાં  દાનસંગકાકા ગકાકા 
હવાલદાર નહોતા? તેની ની દકર દ       ુબા બા નહોતી? તેની ની વે   ર   લન કરનારા રા." 
િપનાક  યાંથી થી  ઊઠને  ચાલતો  થયો. 'માર       એ  કોલિરશપ  નથી  જોઈતી' એ  ુ  ં  ક  ુ  ંક 
એ બડબડતો હતો. 
વળતા  દવસે  રાતના  અગયાર  વાગે  હાઈ  ૂ  ૂલના લના  હ    ડમાતર
ડમાતર  મહપતરામને  ઘેર 
આયા. િપનાક   ૂ  ૂઈ ઈ ગયો હતો તેને ન ે જગાડવામાં આયો. 
હડમાતર
ડમાતર  છ ૂ   ુ   ં ુ: "તને  ગયા  મેળાવડા ળાવડા  વખતનો  'િસકંદર  ને  ડા  ુ  ુ 'નો  સવાદ
વં ાદ  મએ 
છે ?"
?"
"ફર જરા ગોખી જવો જોઈએ.     ક મ?"
"આ  રાતોરાત મએ કર જઈશ?"
"   ુશીથી
શીથી." 
"તો  કર  કાઢ. કાલે  હાઈ   ૂ  ૂલમાં
લમાં  િવમ  ુરના
રના  ઠાકોર  સાહ    બ  પધાર       છે ; આપણે 
સમારંભ કરવાનો છે ." ." 
િપનાકએ બગા  ુ  ં આ  ુ  ં. એ  ુ  ં મ ઉતર ગ  ુ  ં. 
"હવે     ુતી
તી  ન  કર. , પાણી  પી  લે: અથવા  માને  કહ         ક   ચા  કર  આપે. સવાદમાં વં ાદમાં 
તારો  ડા  ુ  ુ નો
નો  પાઠ  પાકો  કર  નાખ. ઠાકોર  સાહ    બનાં બનાં  નવાં  રાણીને  હાથે  જ   તમારાં  ઈનામો 
ચાવવાનાં છે .   ુ  ં પહ      ુ  ં ઈનામ તવા યન કર." 
વહ    ચાવવાનાં
છેલી  વાત  સાંભળને ખો  પડો. એનાં  ધબગાસાં  તો  ઊડ  ગયાં, પણ 
ભળને  િપનાક  ઝાંખો
એના મ પણ કોઈ તમાચો પડો હોય તેવી વી િઊમ   તરવર નીકળ. 
76
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  77 

"ઊઠ, ભાઈ; મને  તારા  પર  ધા  છે .    ુ  ં  કાલે  મેળાવડાને

ળાવડાને  રઝળાવતો  નહ. ને  માર 
  ુ   બી  છોકરાઓને  પણ  કહ    વા
હ  વા  જ  ુ  ં  છે . થઈ    હિશયાર  જો? માર  આબ  તાર      
રાખવાની  છે , હ     ક !" !" એમ  બોલી  હ ડમાતર  બહાર  નીકયા. િપનાકને  મન  એ    ૃ  ૃ ય
    ડમાતર ય  િઅત 
દયામ  ુ  ં હ  ુ  ં. હ    ડમાતર
ડમાતર વાઘ વા ગણાતા. એનો આબ એક લર વો ઉ હતો. એની 
તાપી  કારકદ  ુ  ં  માપ  એણે  િવાથઓના  વાંસામાં સામાં  ભાંગે
ગલી
લ
ે ી  સોટઓની  સયા
ં યા  પરથી 
નીકળ
ટકોરા   ુપછ   ં. એની
 કોઈ    સામે
  છોકરાઓ
િવાથ  શાળાના   ખ   ચક  ન
 કપાઉડમાં   શક
વેશ      પણ
એ  હતી
ન કર  એની     . મહા
 શક અગયારના
એનો .આદ     શ એટલે  
લકર   ુ  ુકમ કમ. 
હાઈ  ૂ  ૂલના
લના  ચોગાનમાં  તો    ુ  ં  પણ  ચોગાન  ફરતી  વડની ડં ની  નક  પણ  શહ    રનો
રનો  કોઈ 
રઝ  ઠર  શકતો  નહ. વડ ડં   પરથી  િસસોટ  મારનાર  ણ    ુ  ંડાઓને ડાઓને  હડમાતરની
ડમાતરની  સોટની 
ફડાફડએ રાડ પડાવી હતી. પોલીસ પણ એની શેહમાં હમાં દબાતી. આવા કડપદાર હ    ડમાતર ડમાતર  ુ  ં 
મોડ  રાતે  િપનાક  પાસે  આવ  ુ  ં, એ  િપનાકના  ગવની ની  વાત  બની. એની  આબ  િપનાકની 
  ૂ  ૂઠમાં
ઠમાં આવી ગઈ. બી તેજ  જ   કરને તે ડા  ુ  ુ નો
નો પાઠ કં   ઠ  કરવા લાયો. 
આવતી કાલ િપનાકના કરણ-ચમકાટની કાલ હતી. એ િવચાર      મહપતરામને અને 
એમનાં  પનીને  પણ  ઘ  ન  આવી. આધેડ  વયનાં  ધણી-ધણયાણી  ધીર  સાદ  વાતોએ 
વળયાં. 
'   વો કડકડાટ ગર      બોલે છે  ભાણો? બાલટર બનશે."
 ક વો ." 
"ના, માર તો એને દાતર બનાવવો છે ."
." 
ધં ો મારા ભાણાને નથી કરવા દ     વો
"એ મડદાં ચીરવાનો નરક-ધધો વો." 
       ુબા
"કોને  ખબર  છે , એ  તો  કાલે  દ બા એને ઓળખશે, એટલે કદાચ પોતાના રાજમાં જ  
એને કોઈ મોટો હાક    મ બનાવી લેશે
શે."
." 
"ગાંડ
ડ ર  ગાંડ
ડ! એ દ  ુબાબા    ુ દ
દ હતી: આજની દ  ુબા   ુ દ
બા   દ હશે."
." 
    ! ભેગાં
"હ ગાં રમતાં'તાં તે વીસર જશે." ." 
"એવાં તો ક ક છોકરાં ભેળાં ળાં રમતાં હતાં." ." 
"પણ ભાણાની જોડ      એની માયા તો અનોખી જ  હતી." 
આવા  વાતાલાપને  પોતાના  કાનથી  વેગળા ગળા  રાખવા  િપનાક  મોટા  હાકોરા  પાડને 
પાઠ  ગોખવા  લાયો. તેના ના  શદોચારો  દવાલોને  સવન  કરતા  હતા. એનો  સીનો, એની 
હાથકડમાં  જડલા લા  હાથનો  અભનય, એ  ુ  ં  પડકાર  ુ  ં  મ, એની  પહોળાતી  અને  ઊપસતી 
છાતી  - તમામના  પડછાયા    ૂનાબં નાબંધ  દવાલ  પર  િવગતવાર  કાતા  હતા. પેર ર  પડદા 
પર  ણે  નાટક  રચા  ુ  ં  હ  ુ  ં. અકડાં ૂ   બીડલાં લાં  બારણાંની
ની  આરપાર  ધણી-ધણયાણી  બા    ુ ના
ના 
ઓરડાની  ભતો  પર  િપનાકના  દ     હ-મરોડો  િનહાળતાં-િનહાળતાં  ઘી  ગયાં. ને  મોડ  રાત 
  ુધી
ધી િપનાકએ દ       ુબા
બા  પર કર  બદલો  લેવાની વાની  સવટ  કર, પછ એ  ઘવા  મયો; પણ 
ઘ ન આવી. 
મેળાવડામાં
ળાવડામાં  જવા  િપનાક  ઘેરથી રથી  િનકયો  યાર       મોટબાએ  એની  વાંકડયા
કડયા  વાળની 
લટો  સમારતાં  સમારતાં  ક  ુ  ં: "ભાણા, રાણીસા'બ  તને  બોલાવે  તો  છ  ૂ   હો  - ક, મારાં 
મોટબાને  આપની  પાસે  બેસવા  આવ  ુ  ં  છે , તો  ાર       આવે? ને  જો  આપણે  ઘેર  પધરામણી 
કરવા  ુ  ં માને તો તો રંગ રહ ય, હો દકરા! બધી વાત તારા હાથમાં છે ." ." 

77
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  78 

'એવી નપાવટ  ીને આપણે ઘેર લાવીને    ુ  ં કર  ુ  ં છે ?'   ુ  ં ક  ુ  ંક બબડતો બબડતો 

?' આ
ભાણો  સાઈકલ  પર  છલાંયો યો. મોટબાએ  પોતાના  ઘરના  ચા  ઓટા  પર  ઊભીને  ભાણાને 
જતો  િનહાયો. કાળ  કાળ  ઘોડાગાડઓના    ં  ૂગા ગા  પૈડાં ની  વચે  થઈને  સફ    દ  કોટપાટ  ૂ  ૂનમાં
ડાંની નમાં 
સજજ   થયે  ુ  ં  એ  ટ  ુ  ં  જોબન  સાઈકલને  છટાથી  રમાડ  ુ  ં  સર  ુ  ં  હ  ુ  ં. રાજકોટ  શહ    રની રની 
ધણીમાં  એ  પ  રમ  ુ  ં  જ  ુ  ં  હ  ુ  ં.   ુબલી
સોહામણી  બાંધણીમાં બલી  બાગને  નાક      ટટાર  ઊભેલો  પોલીસ 
િપનાકને
એક  નવી  સલામ કરતો  યાલો
મ ારનો
જ     ુમારનો હતો. રાવસાહ
  પાયો   
  હતો
બ  મહપતરામની
. િસપાઈઓ  વાતો   વીરતાએ
  કરતા  એજસીના   િસપાઈઓને
હતા     ક , 'ભાણાભાઈ   તો  
રાવસાહ    બથી
બથી સવાયા થવાના. નાશક જઈને પોલીસ-પરા આપે, તો હાલ ઘડ ફોજદારની 
જગા મળ
મળેે .'
"હમણાં હમણાં છ મહનામાં તો ઠકઠક   ુ ં  ં કાઢ ગયો છે   
  ુ  ં ગ    ુ વાન
વાન!" 
"એને માથે પજો જં ો છે ."
." 
"કોનો?"
"ખડયા દ      વનો
વનો." 
"ખડયો દ      વ?"
"હા, ઓયો  ખડ શેઠ  ફાંસીએ સીએ ગયો ને, તે દવ સરયા છે . રાવસાહબના બના ભાણાભાઈ 
ઉપર  એને  માયા  રહ  ગઈ'તી. સાંભ ભ  ુ  ં  છે      ક   એની  પીરાણી  ઘોડ  લઈને  ખડદ     વ  હ  
'ગાડા વડ' પાસે આવે છે  ને ભાણાભાઈને સવાર શીખવે છે ." ." 
"એ  તો  ગપાટા. પણ  ખડની  ઓરત  એક  બે  વાર  હ   આવી  ભાણાભાઈને  મળ 
ગયેલી
લી, ને ાંક તેડ ડ પણ ગયેલી લી. 
"એ તો બાર'વટ નીકળ ગઈ છે  ને?" ?"
"હા, ને     ુદ  ાંત-સાબને  સા  કહ    વરાવે વરાવે  છે      ક , ગતો     ર  ' , છાતીએ  ચડને 
મારશ." 
"એ જ  લાગનો છે  રયો ૂ . સવારમાં ધધો ધં ો જ  એનો એક હોય છે  ને?" ?"
"આ બાઈની પણ છેડતી કર હશે?" ?"

"સાંભ ." 
ભ  ુ  ં તો છે ."
  ુ  ં?"
" ?"
"બાઈ  આપણા    ુપરટન
પરટન  સા'બની  ચીી  લઈ  રાવે  ગયેલી
લી. રયે
ૂ   હદ-બેહદ  પ 
દ  ુ   ં ુ ; ચર  ખાઈ  ગયો. એકલી  અર   બોલાવી  હશે. નધણયાતી  ણીને  બેઅદબ  બયો 
હશે. એટલે બાઈ કાળ નાગણ બની છે . લાગ ગોતી રહ    લ છે ." ." 
"રયાનોય
ૂ  દ ફય  છે  ને?   ુ
  ુ ાઓ તૂ ખા  ુ  ં ખોલીને બેઠા
ાઓ તખા ઠા છે , તોય શા સા  ુ  ુ ઓખર 
કરવા નીકળે  છે ?"
?"
"  ૂપ!
  ૂ  ૂપ
પ!" 
ૂ   ુ  ં' શદ  રાજકોટના  વાતાવરણમાં  એક  ભયાનક, ભેદ, અકળ, ભાવની, ગધં  
'તખા
સરાવતો હતો. 'ફમેસન તખા  ુ  ં' નામે ઓળખાતો. ઘ  ુ  ં કરને એ વષમાં આવો 
સન'નો લૉજ  '  ૂતખા
લૉજ  કાઠયાવાડમાં એ એક જ  હતો. યાં મહના અ  ુક અ  ુક દવસે   યાઓ થતી, તેની ની 
ચોપાસ    ુતાની
તાની  ચોકદાર  રહ    તી
તી. એજસીના  મોટા  મોટા  િઅધકારઓ, ગોરા  સાહ    બો બો  ને 
78
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  79 

કટલાક  રાઓ  તેના ના  સયો  હતા; એટલે  યાની  િરાએ  યાં  પોલીસોના  કડક  પહરા રા 
  ુકાતા
કાતા. આ  અણસમ    ુ   પહ       ર  ગીરોની મ  ૃિ
ગીરોની  કપના  અને  વહ    મ િ  આવી  યાની  હરએક  િરાએ 
સળગી  ઊઠતી.   ૂ  ૂતખાનામાં
તખાનામાં  મેલા લા  કારના  િવલાસો  રમાય  છે , ને  એ  ુ  ં  રહય  બહાર 
પાડનારની ગરદન કાપવાનો આદ     શ છે ; તેની ની પાછળ પણ આવો જ  કોઈ ભેદ હોવો જોઈએ,
એવા તકિવતક  પોલીસો કરતા. વાતો કરતાં કરતાં પણ થથર ઊઠતા. 
વાતો   કરતા  પોલીસ  િહોશયાર  બયા, કમક  ઘોડાઘાડના  િવન  
લી    ુલી
જોડ    લી લી  ગાડ  રબરનાં  પૈડાં ડાં  પર  રમતી  આવી. ઘોડાના  ડાબલાએ   ુ  ંપાક યા . સડક
યા ચાર  ઉપર
ઘોડા  
  ૃદંદંગો  બયાં. આગળ  ઘોડવારો વારો, પાછળ  ઘોડવારો
વારો, સવારોના  રંગબેરંગી  પોશાક, ગળા 
પર  સાંકળઓ કળઓ, ચકચકત  લોખંડની ડની એડઓ, બા  ુ  ુ પર  ખણખણતી લાંબી બી કરચો ને  હાથમાં 
ળા ભાલા: એવી રાજસવારઓ રાજકોટને િસવશેષ સોહામ  ુ  ં બનાવતી હતી. 
નેળા
આ  '   ફ ટન ટન' પસાર  થઈ  ગયા  પછ  પોલીસ  ુ  ં  મડળ ડં ળ  ફરથી  બધા ધં ા  ુ  ં. ને  ચચા  ચાલીઃ 
"િવમ   ુરના
રના ઠાકોર સાહ    બ." 
"ન   ુ  ં પરણેતર તર." 
"મલાજો આજથી કાઢ નાયો." 
"દ       ુબાનાં
બાનાં તો પ જ  બદલી ગયાં." ." 
"રાજ   ુ  ં   ુખ કોને    ક ' છે ?"?"
"આ   ૂ   ૂઢાનીઢાની સાથે રાજ  ુ  ં   ુખ?"
"માનવી! આ-હા-હા-હા!" એક  પોલીસે  તવાન  છોડ   ુ   ં ુ: "માનવી  પોતે  તો  ચથ  ુ   ં ુ 
જ   છે   ના! શી  આ  છોકરની    ૂ  ૂરત રત  બની  ગઈ! ભીનો  વાન  હતો, તેને કાણે    ુલાબની
ન ે    ઠ કાણે લાબની 
દડ  ુ  ં પથરાઈ ગઈ, મારા બાપ! હા!હા!હા!" 
પાંદડ
"એમાં િનસાપા શીના નાંખો ખો છો, દા!" 
"તાલ   ુ   ં ુ ! તાલ  ુ   ં ુ !"
!" કહને તવાનીએ લલાટ ઉપર ગળ ભટકાવી. 
ને  રાજસવાર  હાઈ  ૂ  ૂલના લના  ચોગાનમાં  વળ  ગઈ. ઘોડાઓએ  અજબ  િસફતથી    ં  ૂ  ૂડાં ડાં 
ખા  ુ  ં. 
પોશાક પહ    રતાં ડં ની દર િપનાકના કલેમાં તે વખતે ધરતીકંપ ચાલતો હતો. 
રતાં ખડની

24.   ુ   ર  દ

દ    વ 
હાઈ  ૂ  ૂલના
લના  મય  ખડને ડં ને  એક  છેડ  ઊ  ુ  ં  ચણે  ુ  ં  યાસપીઠ  હ  ુ  ં. તેના
ના  ઉપર  રંગાલય 
ગોઠવા  ુ  ં હ  ુ  ં. શહ    રની
રની નાટક કંપની પાસેથી થી માગી લીધેલો લો એક પડદો યાં લતો હતો. 
ખડની
ડં ની  જમણી  બા    ુ એ  બી  એક  ચી  બેઠક  બનાવી  હતી. તેના ના  પર  માનવંતા
તા 
માનોની   ુરશીઓ
મહ    માનોની રશીઓ હતી. 
વચલી  બે    ુરશી રશી  જરા  વ  ુ  ઠસાદાર  બની  હતી. તેના ના  ઉપર  ઠાકોર  સાહ    બ  અને 
રાણી સાહબ બેસી ગયાં. 

79
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  80 

એ  જોઈને  હડમાતર ડમાતર  આ  ુ  ુ લયા

લયા  ુ  ુ લ  બનવા  લાયા. વચલી  બે  પૈકનીકની  એક    ુરસી
રસી 
પોતે ખાલી રખાવવા માગતા હતા. 
ઠકો  પાસે  જઈને  હ    ડ-માતર       મીઠો  મ-મલકાટ  ધારણ  કય , ને  ક  ુ  ં:
ધીર       ધીર       એ  બેઠકો
”મહરબાન
રબાન ાંત-સાહબ પણ પધારવાના છે ." ." 
" !"                          
કહ  શકઓહો ; પણ  પોતે
ઠાકોર  રાણીસાહ     બસાહ
રા
    બની
બનીથયા
  જમણી
   ક  ગભરાટ
  બા 
  ુ  પાયા
હતા  યાં
તે થી
થતોી  ડાબી
એમની   બા 
  ુ  ુખ
ખએ  ુ ા
જઈ
ા પટ
  બેઠન
ા.
ભર  ૂ  ૂરર  દાઢ  અને    ૂ  ૂછોના
છોના  વાંકડા કડા  વળ  ચડાવનાર  આ  ડાંખરો ખાતો  રજ  ુત  ાંત-
ખરો  દ     ખાતો
સાહ    બના
બના નામમાથી ઝખવાણો ખ
ં વાણો પડો. 
રસીઓની  પાછલી  હારમાં  બેઠલા  બી  એક    ુ  ુ  ુષે
  ુરસીઓની ષ ે આ  ગભરાટ  પર  આં  મત 
વે    ુ. એ    ુ  ુ  ુષનો
ષનો  પોશાક  સાદો  પાણકોરોનો  ને  સાવ  સફ    દ  હતો. એના  માથા  પર  સફ    દ 
બી  ટોપી  હતી. એના  જોડા  ઓખાઈ  ઘાટના  પણ  હળવા  અને    ુ  ુ માશદાર
લાંબી માશદાર  હતા. એની 
  ુલાબી
લાબી ચામડ પર   ુલાં લાં ટાઢ-તડકા  ુ  ં મહ    ન
ન  ુ વન આછ છાયા પાડ  ુ  ં હ  ુ  ં. 
એ  ુ  ં  હસ  ુ  ં  જર  જોરદાર  બ  ુ  ં  ને  જોડાજોડ  એના  તરમાંથી
થી  િનઃાસ  પણ  ઢયો.
ડા   ૂ  ૂવામાં
વામાંથી થી ખચાઈને મડાણ ડં ાણ પર આવી થાળામાં ઠલવાતા કોસનો વો અવાજ  થાય છે ,
તેવો
વો જ  અવાજ  એ િનઃાસનો હતો. 

કયા.  ઠાકોર સાહ    બે બ ે પછવાડ      નજર  કર. પેલા લા    ુ  ુ  ુષે
ષે  ઊભા  થઈને  બે  હાથ  જોડ  રામરામ 
 

"ઓહો!" ઠાકોર સાહ     બ ઓળખવા મયાઃ "આપ   ુ   ર  દ દ     વ

વ તો નહ?"
"હા, , એ જ ." ." 
ઠાકોર સાહબે બ ે પજોજં ો લબાયો બ
ં ાયો. 
  ુ   ર  દ
દ     વે
વ ે સામો  પજો જં ો  આયો. બેના ના  પ ં   મયા  યાર       બેના ના  વેશ-પરધાનનો 
તફાવત  પણ  વ  ુ  તી  દ     ખાયો ખાયો. ઠાકોર  સાહ    બના બના  દ     હ  પર    ર  શમના
શમના  ઠઠારા  હતા. ખભા  પર 
જનોઈ-પ  ઝરયાની  હમેલ  લપેટાઈ ટાઈ  હતી. પગમાં  રાણી  છાપનાં  કાળાં  ટૂ   હતાં. સાફો 
સોના-સળનો   ુલાબરં લાબરંગી હતો. 
એ  ઠાઠમાઠ  જોડ      તકરાર  કરનાર  દાઢ-  ૂ  ૂછના છના  ેત    ક શને શને  ઠાકોર  સાહ    બે બ ે કાળો  કલપ 
લગાવી   ૂપ કયા હતા. 
આ  તફાવતની  હાંસીને સીને  રોળટોળ  નાખવા  માટ      ઠાકોર  સાહ    બે બે  ક  ુ  ં: "  ુ   ર  દ
દ    વ
વ,
આપ તો તન બદલી ગયા!   ુ  ં ભેખ લીધો!" 
"નહ ઠાકોર સાહ     બ! જોબનના રંગો   ુ   ં ુ હવે જ  માણી રો ં." ." 
આવા  શદોચાર  તરફ  રાણી  સાહ    બ  ખચાયાં. એમણે  પણ  પાછળ  જો  ુ  ં. ઠાકોર 
સાહબે
બ ે િપછાન દધીઃ "રાણી સાહબ, આ કડ-બેડના ડના દરબાર સાહબ   ુરરદવ." 
  ુ   ં ુ એમને ઓળ  ુ  ં ં."
" ."   ુ   ર  દ
દ     વે
વ ે ઠાકોર સાહ    બને
બને ચમકાયા. 
"ઓળખો છો! ાંથી થી?"
"એમના  િપતા  ભેખડગઢમાં  પોલીસ-હવાલદાર  હતા. યાંથી થી  બદલી  થઈને  ગયા 
યાર       એમને મારા  ગામ  રંગ  ુરની રની પાટમાંથી થી  ગાડાં જોઈતાં  હતાં: પણ  વેઠના ઠના  દર    ુજબના જબના 

80
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  81 

પૈસા
સા  નહોતા  કવવા ૂ . વરસાદ  પણ  અનરાધાર  પડતો  હતો, એટલે  આપણા  ઉતારામાં  જ  
ને ણ દવસ   ુધી
સ  ુ  ુને ધી રોકા  ુ  ં પડ      ુ  ં."
." 
રાણી સાહ    બ બી બા    ુ  જોઈ ગયાં. 
આ  સકડામણમાં
કં ડામણમાંથી થી  નીકળવા  માટ  ઠાકોર  સાહબે
બ ે વાત  પલટાવી. યાં  તો 
        .              
દગણગણાટનો
     ખાયો
ખાયો: ણે એક સાાય
સં   ુત
 તચા
જનરવ
  ુ  ં  આવ
ઊઠો
  ુ  ં  હ  ુ  ંગોરા
. મેજરની
જાં
રની
ત  સાહ
લકર
    બનો
બનો  પદવી
  ુ  ુઆબી
આબી
  પામે
દ     હલો
લપિગથયાં
ો  એ  પડછં
પરદ 
ેજ  જ   હતો. અધ   માથે એને ટાલ હતી. 
એને  દ     ખી ખી  ઠાકોર  સાહ    બ  ઊઠા. બે  ડગલાં  આગળ  ધર  હાથ  િમલાયો. કમરમાં 
ણે  કમાન  નાખેલી લી  તેવી વી  અદાથી  ઠાકોર  સાહબની બની  છાતી  સહજ  જ  નમી  પડ. ગોરો  અડ  જ  
રો. 
"હલો! યોર હાઈનેસ રાની સાહ     બ!" કહ    તોતો ગોરો અઢાર વષની ની દ      ુબા
બા તરફ વયો,
ને એણે પજો ં ાયો ને ક  ુ  ં: "તમે પરદો કાઢ નાયો તે બદલ અભનંદન
જં ો લબાયો
બ દન!" 
િન  ુ  ુપાયે પાયે રાણી સાહ    બે બ ે પોતાનો નાનો-શો હાથ કાઢને ાંત સાહ    બના બના હાથમાં   ૂ  ૂો ો. 
ગોરાએ  રાણી  સાહ    બની બની  જમણી  બા    ુ એ  આસન  લી  ુ  ં. ઠાકોર  સાહ    બ  અને  ાંત 
સાહબ  વચેનો નો  તફાવત  યાં  પોતાની  ભાત  પાડ  રો. બેઉ  કદાવર  છતાં  એક  હર-
ઝરયાનની ઢલી-વીલી કોથળને, બીજો શાસન-સાનો સીધો   ુઢ ઢ   ુવણ
વણ-ત તંભ
ં . 
ગોરાની  ખ  પછવાડ      ાંસી સી  થઈ, તેણે ણે    ુ   ર  દ
દ     વને
વને  દઠા. ગોરાના  ચહ    રા રા  પર 
કરચલીઓનાં બે અિળશયાં આલેખાઈ ગયાં. 
રંગાલય  ઊઘડ  ુ   ં ુ.   ુજરાતના જરાતના  મહાિકવએ  રચે  ુ  ં  'રાદ    વ' નામે  ગીત  બોલાવા 
લા  ુ  ં. ઠાકોર સાહબના બના હાથ આપોઆપ જોડાઈ ગયા. 
આખી  ાથના ના  ચા  ુ  રહ  યાં    ુધી ધી    ટ ડ
ડ  ગરદને  પછવાડ      ક    લા લા  એ  ગોરા  અફસરને 
અને    ુ   ર  દ દ     વનોવનો  કશોક  વાતાલાપ  થતો  રો. ગોરાના    ુખ  પર  ઉતાનાં    ુ  ંચળાં ચળાં  વળતાં 
હતાં, એના  ધીરા  વાતાલાપમાંથી થી  'કકટસ' 'કકટસ' એવા  શદો  ધમણો  ધમાતી  ભીમાંથી થી 
િતખારા ટ     તેમ ટતા હતા. 
‘  
 ક કટસકટસ' એ િહાથયા થોર  ુ  ં ે નામ છે . સોરઠમાં તે વખતે   ુ  ુ કાળ કાળ ચાલતો હતો.
ઘાસચારા  વગર    ુ  ુ ઃખી ઃખી  થતાં  ઢોરને  થોરનાં  ડડલાં  કાપીને  ખવરાવવાની    ૂ  ૂન ન  કોઈએ 
ેજનાં જનાં  ભેમાં માં  બેસાડ સાડ  હતી.   ુ   ર  દ
દ     વને
વને  સાહ    બ  દમદાટ  દઈ  રહ    લ  હતા     ક , "તમાર      
ઘાસ હો  યા  ન  હો, મને  તેની ની  પરવા  નથી. તમાર         ક કટસ કટસ  ઢોરને ખવરાવવાં  ન  હોય  તો  કંઈ 
નહ; પણ તમાર      પક તો રોરોજનાં ભર મોકલવાં જ  પડશે. " 
"   ૂ  ુ   ં ુ  નહ કર શ  ુ   ં ુ ."
  ુ   ં ુ એ  ુ  ં   ." 
"   ુ  ુ િપડિપડ (બેવ  ૂ  ૂફ)..." વગે   ર   યોગો સાહ    બના બના વાતાલાપમાં િવરામચ ્ નો નો વાં હતાં.
  ુ   ર  દ
દ     વ  એને  મચક  નહોતા  આપતા. એના  ચહ    રા રા  પર  પણ  લાચાર  મગરના    ુલાબી લાબી 
ગારા ધગતા હતા. 
િહાથયા  થોરની  વાત  પરથી  સાહ    બ    ુ   ર  દ દ     વના
વના  એક  બી  અપરાધ  પર  ઊતર 
પડા: "તમારો છોકરો ાં ભણે છે ?" ?"
"મારા ગામની જ  િનશાળમા." 

81
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  82 

  ુ  ુ મારોની
"રાજ મારોની   ૂ  ૂલમાં
લમાં કમ નથી મોકલતા?"
"યાં     િશણ  આપવામાં  આવે  છે   તેને   ુ   મરલાયક  નથી."
ન ે માટ      મારો  છોકરો  હ 
કહને   ુ   ર  દ
દ     વે જ  ધારણ કર. એ જવાબમાં કટ   ૃણા
વે મ પર ર  ૂ  ૂજ  ણા હતી. 
"જોઈ લઈશ." સાહબે
બ ે દાંત ભયા. 
ઠાકોર સાહબ   ુરરદવ તરફ ઠંડા ડા બનવાની ઈશારતો કરતા હતા. 
રાણીસાહ    બને બને ગમ નહોતી પડતી    ક  આ શો મામલો મયો છે . 
એકાએક ગોરા સાહ    બના બના કાન પર શદો પડાઃ 
"આઈ એમ થેિશયન િશયન એડ એ સોજર (  ુ   ં ુ એક રા  ુ ં, અને િસપાઈબચો ં)." )." 
સાહબનીબની ટડ ગરદન સીધી બની. િવમયની અને ગભરાટની એક પલ વીતી ગઈ.
બ ે જો  ુ  ં    ક  આ તો રંગાલય પરના બોલ છે . તાબેદાર
સાહ    બે દાર દ    શનાં
શનાં છોકરાં આ તો વેશ ભજવી 
રાં છે . આ   ૃટ ટ સાચી નથી. 
રંગાલય  પર  શાિહસકંદર અને ડા  ુ  ુ  સરદારની  વચેનો નો સ
સંગ ં   ચાલતો  હતો. િસકંદર 
િસહાસન
હાસન  પર  બેઠો ઠો  છે . આઠ  છોકરાઓ  એના  સાયાની  લતી  કનાર  પકડ  છે . તતની 
સ  ુખે ખ ે જરં       પકડાયેલ એક ચથર     હાલ હાલ    ુ વાન
વાન ઊભો છે . એનો એક દમ આગળ છે . તેની ની 
છાતી  આગળ  ધસવા  છલ છલંગ
ં   માર  રહ  હોય  તેવી વી  ભાસે  છે . ને  '  ુ  ં  જ   પેલો
લો  ડા  ુ  ુ      ક ?' એવા 
કદરના  સવાલનો  એ  છોકરો    ુ  ુઆબીથી
િસકદરના આબીથી  જબાબ  વાળે  છે   ક,","   ુ   ં ુ  રા  ુ  ં  ને 
િસપાઈબચો ં.'
પાઠ  ભજવનારાઓએ  સભાજનોને  એકતાન  બનાવી  નાયા. યાં  બે   ઠ લા લા  સવ 
કલેં
ની ં ી  મગર  ણે     ક     ૂ  ૂિત
ન   ાન  રંગ  ૂ  ૂિમ
િતમાન
મ િમ  પર  ખડ  થઈ  ગઈ  હતી. સવ  કોઈના  સીના 
તળેે    ૂ  ૂતે
તળ તેલા
લા શદો જ  ણે    ક  ઉચારાયા હતા: 'આઈ એમ એ થેશીયન શીયન એડ એ સોજર.'
ગોરો  અફસર  મલકાઈ  રો. એણે  ે  શદોની  સચોટતા  દખી, એણે  ે 
જબાનની  સવની ં વની  િનહાળ. આ    ુડદાલ
 ડદાલ  કાળાં  બાળકોને  પણ  અમાર  જબાન    ક વી વી    ુમાર માર 
િપવાડ રહ છે ! એ વાણીના છંટકાવે ટકાવે આ શબો બેઠાં ઠાં થાય છે . વાહ જબાન! વાહ સાહય! 
પણ  એનો  આન આનંદં -ઝરો  થભી ં ી  ગયો. એને  આ  તમાશો  ન  ગયો. આ  ડા  ુ  ુ -પાના 
ભ
  ુ   ં ુકારમાં
કોઈક કારમાં   એણે  વનમાં
  દવસ િભવયના   ભણકાર
  તો સાંભયા
ભ યા
  નાટક  નહ ઉતાર . િનશાળોમાં નાટક  કરતી
સે  ને!  આપણી
  બેસે મઆાર  
  માર
  જ     ુ   િભવયમાં
  આપણા   સામી  
નહ યો  ને! 
એ  િવચાર       ગોરો  ચડ  ગયો. ડા  ુ  ુ ની
ની    ુમાખી
માખી  એને  ન  ગમી. એ  જો  િસફ       લકર 
અમલદાર  હોત  તો  એને  નવો  િવચાર  ન    ૂ  ૂઝત ઝત. પણ  એ  પાછો  રાજાર  િઅધકાર  હતો.
એનો  િવચાર  આગળ  ચાયો. િભવયમાં  ભમવા  લાયો. એને  યાંથી થી  ચાયા  જવા  ુ  ં  મન 
થ  ુ  ં. સવાદ વં ાદ  અટકાવવાની  ઈછા  થઈ. પોતાની    ૂ  ૂવ વ   અહ   આવી  ગયેલા લા  પોલટકલ 
અફસરોએ  જ   પડાવેલી લી  આ  આદતો  હતી. આવા  તમાશા  વડ      ાંતના મો  ુ  ં  વાગત 
તના  હાક    મો
કરનારા  ગામગામની  િનશાળોના  હડ-માતરો  આવી  કરામત  ાં  જઈ  શીખી  આયા  છે ?
કોણે  એમણે  ચડાયા  છે ?.... ?.... બી  કોણે? - અસલ  કાળમાં  નોકર  કર  ગયેલ  પોલટકલ 
એજટોએ. એમણે જ  આ કફ કરાયો છે . આ ધાંધલ ધલ જ  ુ  ં જોઈએ. 
ગોરો.  અધવચે   માગતો  હતો, યાં  કોઈએ  આવીને  એના  હાથમાં 
ચીી  આપી ચીને  થી
વાંચીને થગોરાને
ી  ઊઠને
  જવા
  ુ ખ
ખ  ા જ બદલી
  ુા . 'બદલી' એમ  કરતાં  પોતાની  તે  જ  

82
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  83 

'બદલાઈ  ગઈ' કહ   ુ  ં  વ  ુ  ઉચત  થશે. એના  મ  પર  સતા  રમવા  માંડ ડ. એણે  વારંવાર 
પાછળ ફરને  દરબાર   ુ   ર  દ દ     વ જોડ      પણ મીઠા શદોની આપ-લે  કર. ઠાકોર સાહ    બ યે 
પણ  લ  ુ  ુ   બનવા  લાયો.   ૂ  ૂય ય  ુ  ં  હણ  ટ      ને  જગત    ુ  ં  ઝાકમઝોળ  બની  ય, તે  ુ  ં 
જોમય એ  ુ  ં મ બની ગ  ુ  ં. 
તેજોમય
આ પરવતનનો  મમ  ન ઠાકોર સાહ    બ પારખી  શા    ક   ન    ુ   ર  દ દ     વને
વને  સમયો.
રાણીસાહ  ુ  ુબ  તો  ણે  વાતમાંથી થી  નીકળ  ગયાં  હતાં. એની  મીટ  રંગાલય  પર  જ   જડાઈ  ગઈ 
હતી. ડા  પાઠ  કરનાર  છોકરાના  દ     હમાં હમાં  તેમ  જ   શદોમાં     ઠંડ ડ  િવ  ૂ  ૂિત િત  ધખધખતી  હતી,
તે  ુ  ં એ રજૂ
રજૂત ત   ુ  ંદરને
દરને ઘે  ુ  ં લા  ુ  ં હ  ુ  ં. 
"માફ  કરજો, ઠાકોર  સાહ તા  સાહ    બ  ઊઠા. " માર       તાકદ  ુ  ં  કામ  આવી  પડ  ુ   ં ુ 
    બ!" કહ    તા
છે , એટલે   ુ   ં ુ આપના તેમ જ  રાણીસાહ    બના બના   ુખદ ખદ સમાગમને છોડ  ં. 
ઠાકોર સાહબે બ ે ઊઠને તેમને મને િવદાય આપી. 
"ફર  મળ   ુ  ં  યાર       આન
આનંદં   થાશે,"," કહ    તાં
તાં  કહ    તાં બ ે   ુ   ર  દ
તાં  સાહ    બે દ     વ  તરફ  એક  મત 
વે    ુ. 
"જ   ુ  ુર."   ુ   ર  દ
દ     વ  ઊઠવા - ન  ઊઠવા    ુ  ં  કરને  બેસી  રા. એમના  પહોળા  વરદ 
પર  એની  એ  સતા  રમતી  રહ. ભલભલી  ીઓને  પણ  ઈયા  કરાવે  તેવો વો    ુ   ર  દ
દ     વના
વના 
ભાલનો
કોઈ ચણોઠના
  કં  ુ
  ુ -ચાં દલો
દછોડ
લો  વો સોરઠની   સપાટ  અને  અસીમ  ભોમકા  વચે  એકલવાયા  લચી  પડતા 
 સોહામણો લાગતો હતો. 
ઈનામોની લહાણી શ થઈ. હ    ડ-માતર      સ  ુ  ુને ન ે કહ રા  ુ  ં હ  ુ  ં    ક  ઈનામ લેતાં તાં પહ    લાં
લાં 
અને  લીધા  પછ  બે  વાર, રાણી  સાહબને બને  નમન  કરવા  ુ  ં  ન  લશો ૂ   હો!    યા ૂ   તેણે ણ ે આ 
સોટને સા  ુ  ુ પોતાનો બરડો સજ  રાખવાનો છે . 
પહ      ુ  ં  જ   નામ  િપનાક  ુ  ં  બોલા  ુ  ં. િપનાક  કશા  ઉસાહ  વગર  આગળ  વયો. એણે 
નમન  ન  ક    ુ. એ  કોઈ  બાઘાની  માફક  રાણી  સાહબની બની  સામે  ઊભો  રો. સાહબ  લોકોનાં 
છોકરાંને ન ે હાથે  વતાં  ઝલાઈને  ટાંકણી ઠાં  પર  ચોડાતાં    ુ  ંદર
કણી  વતી    ં  ૂઠાં દર  પત પતંગયાંં ગયાં  વી  એની 
  ૃ  ૃ ટ
ટ  રાણી  સાહબના બના  મ  પર  ચટ  રહ. ઈનામ  આપવા  માટ  એ    ુ  ંદર દર  હાથ  લબાયા બ
ં ાયા  પણ 
િપનાક ગભરાયો. ઈનામ લેવા વા જતાં કદાચ પોતે એ હાથને પકડ બેસશે એવી એને ધાતી 
લાગી. ઈનામ લીધા િવના જ  એ પાછો વળ ગયો. 
સભાનો  રંગ  વણયો. હ    ડમાતરના ડમાતરના  હાથમાં  સોટ  ગમગમી  રહ. બીં  ઈનામો 
ચાઈ ગયાં પછ બ  ુ  ુ આહને વશ થઈ   ુ   ર  દ
વહ    ચાઈ દ    વ થો  ુ   ં ુ  વચન કરવા ઊઠા. 
મણે  ક  ુ  ં: "અહ   એક  શહનશાહ
તેમણે નશાહ  અને  એક  ડા  ુ  ુ -સરદારનો  વેશ  ભજવાયો  છે .
િવાથઓ! એ એક જ  પાઠ તમાર      ન વીસરવા વો છે . શહ    નશાહતો નશાહતો તો સદા એવી જ  છે .
વીર નરોને ડા  ુ  ુ  બનાવનાર તો     ુ લમો
લમો જ  છે . અમે રાઓ, નાનામોટા સ  ુ  ુ જ  રાઓ - એ 
શહ    નશાહ
નશાહ િસકંદરની દરની જ  નાની-મોટ આ  ૃિઓ િઓ  છએ. માટ     તમે પણ તમારો અવસર  યાર      
આવે  યાર       એમને  એ  જ   જવાબ  આપજો     ક , અમે  હરામખોર  નથી, અમે  અમારા  રાના 
  ુો ો છએ, ને સાચા િસપાઈઓ છએ." 
છોકરાઓએ  આવાં  સભાષણ ં ાષણ  પર  તાળઓના  ગગડાટ  કયા. હ    ડમાતર
ભ ડમાતર  રાતાપીળા 
બયા. ઠાકોર  સાહબે બ ે ક  ુ  ં  બોલવાની  ના  કહ. મેળાવડો ળાવડો  ભારખમ  હયે  િવસન  થયો.
હ"    છોકરો
ડમાતર
ડમાતર
   
 ગભરાઈ
    ગાડ  પાસે
ગયો  જઈને
હતો."   રાણી  સાહ    બ  તરફ  બેઅદબી  થયા  બદલની  મા  માગી  ક  ુ  ં:

83
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  84 

"કોણ છે  એ?" રાણીએ  કય . પોતે તે ણે પોતાના િવૂટા

ટા પડલા
લા વરને શોધતી 
ક  ૂતર
તર વી મનોવથામાં પડ હતી. 
"એક પોલીસ-અફસરનો ભાણેજ   છે . આમ તો ઘણો શાણો િવાથ  છે ."
." 
વ  ુ  કશો    ન  કરતાં  રાણીએ  ગાડ  ચલાવવાનો  આદશ  આયો. શાળાના  સાંકડા
કડા 
                         
દરવામાં
ભાન રાણીએ
થી   ુપાણીના
થી મા  ુ  ં હ   ર  ુ  ં  .લા
મા લ  ા પે   ઠ  નીકળ જનારા ઘોડાઓ ગાડને ાં લઈ ય છે તે  ુ  ં
ઠાકોર સાહબ શી વાત કર રા હતા તેની ની તેને
ન ે ગમ નહોતી. 
હ    ડમાતરનાં
ડમાતરનાં પગલાં લાદના પથરોને કચડતા દરના ખાંડમાં ડમાં ધયા, યાં જઈ ન 
છ  ુ   ં ુ, ન ગાછ  ુ   ં ુ. િપનાકના શરર પર એણે સપાટા જ  ખચવા
કાંઈ   ૂ  ૂછ ચવા માંડા
ડા. 

25. તાકાત  ં  ુ માપ 
સોટ  ઉપાડવામાં  થોડો  ચકો  હતો  તે  એક  બે  સપાટા  ખયા યા  પછ  હ    ડમાતરના
ડમાતરના 
દયમાંથી
થી જતો રો. પછ તો એમાં િઉમ   દાખલ થઈ. વેગે લી આગગાડ વ  ુ ને વ  ુ 
ગે ચડ    લી
વે ગ . મ   આપોઆપ  પકડતી  ય  છે , તેમ  હ         ડમાતરના
ડરમાતરના   હાથની  નેતર
તર  કયા
પણ  ભાગ
િપત  પર પકડતી
ગઈ ને  પછ   એને  એટલી  તો  સબોડવાની  લહ   પડ   
 ક   ફટકો   શરરના   પડ       
છે  તેની ની   ુદ મારનારને જ    ુ  ન રહ. 
િપનાક  થમ  તો  ખચકાયો  પહ    લો લો  હાર  પડો  યાર       જરા  નમી  ગયો; આડા  હાથ 
પણ  દધા. પછ  એનામાં  લોખંડ  કટ  થ  ુ  ં. એ  અડ બની  ઊભો રો. કટલી  સોટ ખામી 
શકાય  તે  જોવાની     ક મ  ણે  પોતે  હોડ  વો  હોય  ને, એવા  તોરથી  એણે  ફટકા  ઝીલવા 
માંડયા
ડયા. 
િવાથઓ  ુ  ં  ટોં  યાં  જમા  થઈ  ગ  ુ  ં. હડમાતર ડમાતર  એ  ટોળાને  દખી  વ  ુ  આવેશમાં શમાં 
આવતા ગયા. િવાથઓની સહા  ુ  ૂ  ૂિત િત િપનાક પર ઢળ પડ. સ  ુ  ુ છોકરાની ખમાં ણે 
નૂ  ટપાં. યેકના કના ગાલ પર ઝનના ૂ  િટશયા ટા. હડમાતરના ડમાતરના શરરના   ુ  ુ કડ
કડ   ુ  ુ કડા
કડા 
કર નાખવા નાનકડાં દલો તલાસી ઊઠાં. હારો ઝીલતો   ં  ૂગો ગો ને અ  ુધ
ધ િપનાક તેમને મને 
યોગી   ભાયો. ને  ઓચતા
એ  ુ  ં એક  વચન સભળા
ભં ળાત  ુ  ં:ા“  ુ  ંશાબાશ
  સોટના  સબોડાટ  જોડ  ણે  ક  તાલ  લેવા
!” વા  માટ  બોલા  ુ  ં  હોય 
હ    ડમાતર
ડમાતર એ શદની દશામાં વયાં;   ૂ  ૂછ છ  ુ   ં ુ: “કોણે ક  ુ  ં ‘શાબાશા’?”
“મ.” એક છોકરો ધયો. 
“મ.” બીએ આગળ પગલાં ાં ૂ . 
“મ.” ીએ એ બને નં ના
ન
ે ા પાછા હઠાયા. 
યાં તો ‘મ’-‘’-‘મ’-‘
’-‘મ’ ના વરો તમરાંના ના લહ    કારની
કારની પે  ઠ   બધાઈ ધં ાઈ ગયાં. ‘મ’કારાની ણે 
મોતન-માળા પરોવાઈ ગઈ. 
“હરામખોરો!” એવો  િસહનાદ હનાદ  કરને  હ    ડમાતર
ડમાતર       યાર       આખા  ટોળાં  પર    ૂ  ૂટ
ટ  પાડવા 
          .            
વચે ,
ધસારો પોતાના
કય  યાર હ    નોિપનાક
     હનો
 દ ભલોના
 થાંભલો રહ
 કય  શો સોટને
. પડતી એણે એણેઝડપ પોતાની
કરને  ટોળાની
  ૂ  ૂઠમાં
ઠમાં પકડ તેમજ 
મજ  મારનારની
 લીધી . 

84
 

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  85 

હડમાતર
ડમાતર તેને ન ે ધો માર સોટને ઝટ દધી. 
ફાટ    લા ળમાં ચીરા પાડા,   ુ  ુિધર
ત   ર   િપનાકના હથેળમાં
લા નેતર લા  ુ  ં. 
િધર    ર  લા
બી  પની ં ની  ઝડપ  કર       તેમ  સોટના  બે  ફાડયાં  કર  િપનાકએ  તેને
 ન ે    ફ ક
ક  દધાં  ને 
પછ પહોળ છાતી પર અદભ ભીડને એ હડમાતરના ડમાતરના ધગધગતા સીના સામે ઊભો રો. 

ડતમામ
એક   ુ  ંડા છોકરા  એની
ા વા  છોકરાએ   આ   ુ બા 
બા 
 િશકોને કહ દ
  ુ   ગોઠવાઈ
  ુ  ં: "સાહ     બગયા . િશકો  પણ  યાં  આવી  પહયા.
, આબભેર    ૂ  ૂ ર ઊભા રહ    જો
જો." 
ચારસો  છોકરાઓના  વીફર     લ  ટોળાને  દબડાવવા  માટ         ઝ  ૂ  ૂન ન  તેમ  જ   સાવાન 
મનોદશા  જોઈએ  તે  માતરોમાં  નહોતાં. બે  ચહ    રા રા  બીડઓના  યસની  હતા. બે-ણ  બી 
ડમાતરની  વ  ુ    ૂ  ૂર
મોઢાં  પછવાડ      ઊભાં  રહ  હ    ડમાતરની ર  વલે  કરવા  માટ      િવાથઓને  ખોના 
િમચકારા  મારતા  હતા. અને  એ  સવ  િશકોના  ચહ    રાઓ રાઓ  ઉપર  ટ  ૂ  ૂશનોની
શનોની  ગરજ   વાંચી ચી 
શકાતી હતી. 
હડમાતરના
ડમાતરના  ખાલી  હાથ  ફરથી  િપનાકના  ગાલ  પર  ઊપડા. િપનાકએ  શાંિતથી િતથી 
ગાલ  ધર  રાયા, અને  ધસી  આવતા  છોકરાઓ  તરફ  હાથ  પહોળા  કર  દવાલ  રચી  એ 
આટ  ુ  ં જ  બોયો: "મને એકલાને   ુશીથી શીથી મારો, સાહ    બ!" 
                  ુ.    
વાસણમાંહડમાતરના
ડથી
થમાતરના
ી  ઘી  ચાટ મલે, પરથી તેવી
વી  રતે
આ  હ    શદોએ
ડમાતરની
ડમાતરની તમામ
  હણપલોહ
  એમનીશોષી   તમામ
લી   ંિવબલી
  ૂ  ૂિતને
િતને  ચાટ મ 
ગઈ. એમણે  પોતાની  ઑફસ  તરફ  પગલાં  ભયા. પછવાડ  જ  ુ  ં  િશકો  ુ  ં  ટોં  કોઈ  શબની 
પાછળ જતા ડા  ુઓની ઓની યાદ દ       ુ  ં હ  ુ  ં. 
છોકરાના  ટોળા  વચે  વટળાયેલો લો  િપનાક  પોતાના  લડથડયાં  લેતા તા  દ     હને
હને  મોટા 
મનોબળથી  થર  કરતો  સાઈકલ  પકડને  બહાર  નીકયો. કોઈ  છોકરો  એના  માથા  પરના 
વાળમાં  વળગેલી લી  નેતરની તરની  છોઈ    ં  ૂટ
ટ  લેતો  હતો. બે-ણ  છોકરા  એના  કોટના  કૉલરની 
બગડલીલી  ઘડ  બેસાડતાસાડતા  હતા, ચાર-પાંચ  પ ં   એના  ખભા  પર  ને  એની  પીઠનાં  ઊપસેલા લા 
ના  ુઓ પર થબડાતા હતા. 
"પણ  થ   ુ  ં    ુ  ં?"
?" એક  િવાથ     ૂ છતો  હતો: "હ      િપનાક,   ુ  ં    ક મ  યાં ઊભો-ઊભો  થી 
  ૂછતો
ગયો હતો?"
"મને ખબર નથી." િપનાક હસીને જવાબ દ તો. 
     તો
"પણ હવે તાર
      ફરયાદ માંડવી
ડવી જોઈએ હ    ડમાતર
ડમાતર પર." 
"શા માટ?"
?"
  ુ  ં? તારા 
"ફરયાદ   દાદા  તો  ફોજદાર  છે . બે-ચાર  પોલીસોને  મોકલી  સાલાને 
ઠમઠોરાવ તો ખરો, દોત!" 
"આપણી બધાની દાઝ   ુ
  ં જ  ઉતરાવ ને યાર!" 
"પણ   ુ
  ં સોટ ખાતો-ખાતો જ    ુ  ં ઊભો'તો? કંઈ કહ    તો
તો    ક મ નહોતો?"
છા િવના   ુ  ં ક  ુ   ં ુ?"
"  ૂ
  ૂછા ?"
"તાર છ  ુ  ં હ  ુ  ં    ક  શા માટ     મારો છો?"
      તો   ૂ  ૂછ
"છ
ૂ  ને   ુ  ં કર  ુ  ં હ  ુ  ં?"
?"

85
 85

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  86 

"
  ુ   ં ુ જો યાયાધીશ હો, તો હડમાતરને
ડમાતરને વીણીને કદમાં ર
ૂ  દ." 
" ડમાતરોના શરર પર ગોળ  ુ  ં પાણી ચોપડને મકોડાની કોઠમાં   ૂ  ૂર
  ુ   ં ુ તો હ    ડમાતરોના ર દ." 
લખી  શકાય  અને  ન  પણ  લખી  શકાય  એવી  અનેક  લાગણીઓની  મતીભર  આપ-
  ુ ના
લે  કરતા  છોકરા  ચાયા  જતા  હતા, યાર   એક  બા  ના  ટપાથ  પર    ુરરદવ  ઊભા  હતા.
      .           . 
તે  ુ  ં મ "હસ  ુ  ં હ  ુ  ં!"તેતેકોઈની
છોકરાઓ મણે ક  ુ  ંજોડ
મણે      વાત કરતા હતા
: "લડાઈ શ થઈ." 
"ાં?"
?"
"વાંદરાઓના
દરાઓના ઘરમાં."
." 
છોકરા ન સમયા.   ુ   ર  દ વ ે ક  ુ  ં: "  ુરોપમાં
દ     વે રોપમાં" 
"એની  ર  પડશે?" ?" એક  છોકરાએ    ૂ છ  જો  ુ  ં. હરએક  સારોમાઠો  બનાવ  િવાથની 
  ૂછ
દય-  ુલામાં
લામાં એક જ  રતે તોળાય છે : બનાવની કમત મત રના દવસો પરથી કાય છે . 
"એ તો પડશે, લડાઈમાં ઇલડનો કોઈક મહાન વાંદરો દરો ખપી જશે યાર     ."
." 
  ુ   ર  દ ના  બી  માણસે  ક  ુ  ં: " હવે  તો  જમન  કસરની  છાપ  હનાં  િપયા-
દ     વ  જોડ    ના
પૈસા  આવી સમજો!" 
સા પર"સરસ લાગશે,"   ુ  ં: "એની   ૂ  ૂછોના
," એક છોકરાએ ક છોના કડા ફડ દ     ખાશે
ખાશે."
." 
"બસ    
 ક !"   ુ   ર  દ
!"  દ     વના
વના  મ  પર  િતરકાર  દ     ખાયો
ખાયો. "તમાર       તો  િસા  પર  પરદ     શી
શી 
ૂ  જોઈએ છે  ને? હદ માતા  ુ  ં ચ - ગાય  ુ  ં મો  ુ   ં ુ -
રાની જ  છો  - નથી જોઈ  ુ   ં ક?"
?"
"હવે  ચાલો-ચાલો,    ુ   ર  દ
દ     વ
વ!" કહ  પેલા
લા    ુ માં
સાથીએ  એમને  બા  માં  ઊભેલ 
યાં. "નકા  ુ  ં કંઈક બાફ મારશો." 
ઘોડાગાડ તરફ ખયાં
જતા  જતા    ુરરદવએ  સાથીને  ક  ુ  ં: "મને  તો  ખરખર  અજબ  લાગે  ુ  ં  ક, આ 
વાંદરો
દરો મારા પર આટલો બધો રાતોપીળો થયા પછ પાછો ઓચતો તો એવા શા હ    તે
ત ે ઊભરાઈ 
ગયો! પણ હવે મમ સમયો: "વાંદરાને દરાને   ચી મળ તેમાં માં લડાઈ સળયાના જ  સમાચાર 
હોવા  જોઈએ. વાંદરો
દરો  ચેતી તી  ગયો;    ક મક
મ   ક   હવે  પૈસા
સા  કઢાવવા  છે   ખરા  ને! એટલે  અમાર  પાસે 
  .                    
  ૂ  ૂછડ
છડ સામા
હસીને પટપટાવશે એમને બચાઓ
 લેવા આવશે કલાકો !"
  ુ ધી
ધી બહાર બેસાડતા તેને
ને બદલે હવે કપાઉડ   ુધી
ધી

26.    ે પં   ે
   ે
િજત-િસતન  થ  ે 
છોકરાઓ  ધીર     -ધીર     , આથમતા  તારાઓની  મ, વીખરાતા  ગયા. એકલો  પડ    લો લો 
િપનાક  સાઈકલ  પર  ના  ચડ  શો. એને  આરામ  લેવા વા  રતા  પર  બેસવાની  પણ  શરમ 
લાગી. એણે લથડતે પગે સડક પર ચાયા ક    ુ. 
રતામાં  એક  બેઠા  ઘાટના  બગલાના ગં લાના  ચોગાનમાં  હોજ   હતો. સયાનાં
ં યાનાં  ક ડાં
ૂ   એ 
ૂડાં
હોજના  પાણીમાં  ઝબકોળાઈ     ક સર સર  રંગની  તશરો  મેળતાં   ુ વાના
ળતાં  હતાં. બે    વાના  છોકરઓ  કાં   ઠ  
બેઠ  બેઠ  પગ  ઝબોળતી  હતી. િપનાક  એમને  િપછાનતો  હતો. પોલીસખાતાના  ’ડપોટ 
સાહ    બ’ની એ કયા હતી. પણ આ  િપનાકએ તે તરફ ના િનહા  ુ  ં. 
 86

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  87 

કોઈ  કોઈ  નાળા  પાસેના ના  ઓઠા  ઉપર    ૂ  ૂ ધ  વેચનાર

ચનાર  ગવાલીઓ  નવ  ં  ૂ  ૂકરની  રમત 
રમતા હતા, અને રમનારાઓની વચે વાતાલાપ થતો હતો: 
“આ એક ભરત ભ     ુ. ને તારો જરમન ઉપાડયો.”
“તો એક ભરત ભ     ુ. ને તારો ેજ 
જ  ખાધો.”

ઝડપથીિપનાકના
  કાનેથી
થી  એ  શદો  પાછા  ન  વળ  ગયા. એણે મણે જો
    ુ  ં  ક  નામ
  ુરોપની
રોપની   લડાઈને 
 લોકોએ પોતાની કર લીધી છે . સોગઠઓનાં પણ તેમણે લડાયક  પાડાં છે . 
એ  બર  તફર  વયો. બરમાં  રોનક  મી  પડ  ુ   ં ુ  હ  ુ  ં. વેપારઓનાં પારઓનાં  મોઢાં  પર 
દવડા  પેટાયા ટાયા  હતા.   ૂ  ૂણે ચ   ર    બબે  દળ  વહ    ચાઈ
ણે  ને  ખાંચર ચાઈ  ગયાં  હતાં. એક  દળમાંથી થી  અવાજ  
ઊઠતો હતો: “     ુ ઓ તો ખરા, જમન કસર ેજના   ૂ  ૂા ા કાઢ નાખશે   ૂા ા છ મહનામાં.”
“અર અર  અમારો   ુકનો
કનો   ુલતાન
લતાન તો જોજો, ેજને જને ર કર નાખશે.”
“કસરની તો   ૂ છો જ  બોડ નખાવ  ુ  ં અમે.”
  ૂછો
સાઈકલ  ઘેર    ૂ  ૂકને કને  િપનાક  ઘર  છોડ  ુ   ં ુ. મોટાબા  ુના
ના  ઉક    રાટનો
રાટનો  એને  ગભરાટ 
લાયો. માનભંગ  થયેલા ડમાતર  મોટા  બા  ુને
લા  હડમાતર ને  કોણ  ણે  કવાય  વપમાં  વાત  ર    ૂ 
કરશે! દ       ુબા
બા  સામેનાના  મારા  વતાવમાં  મોટાબા  ુને ને  માર  હલકટ  મનો  ૃિની િની  ગધં   આવશે 
તો! 
એવી ગધં  મોટા બા  ુને ને વ  ુમાં
માં વ  ુ ભયાનક બનાવનાર છે . મારા પર એ મારની 
ઝાડ વરસાવશે.   ુ   ં ુ જવાબ નહ આ  ુ  ં તો ઝ  ૂ  ૂનમાં નમાં એ બ  ૂ ં  ૂ ક ઉપાડશે. 
નમાં ને ઝ  ૂ  ૂનમાં
એવા  ડરનો  માય   િપનાક  ટ    શનને શનને  પથે થં  ે વાયો. ટકટ  કઢાવવા  ગયો. “ાંથી થી 
ટકટ?” િપનાક  પાસે  જવાબ  નહોતો. “યાર       િમતર, થમથી  િવચાર  કરને  કાં  નથી 
આવતા?” એમ  કહ  ટકટમાતર       એને  ખસી  જવા  ક  ુ  ં. ટ    શનના શનના  પોલીસ  કોટ    બલ બલ  ુ  ં 
કવવા માટ     િપનાકએ   નામ મએ ચઢ  ુ   ં ુ તે નામના ટ    શનની
યાન   ૂ  ૂકવવા શનની ટકટ માગી. 
પસાર  થ  ુ  ં  યેક  ટ    શન શન  એને  કોઈક  અતતા  તરફ  ધક    લ લ  ુ  ં  હ  ુ  ં. ઘર  છોડવાનો 
સતાપ
તં ાપ  હ    ુ   એણે  અ  ુભયો ભયો  નહોતો. રાતની  ગાડમાં  ઉતા  ુ  ુઓ  વચે  અનેક  તની  વાતો 
થતી  હતી. ત  ુરના રના  બે  મેમણો મણો  પાડા  ઘાસ  વાગોળે  તેમ  પાનનાં  બીડાંને ન ે બીશે    ુલાલા 
દાંતોતો  વચે  કચડતા    ુકના કના  પાટનગર  કોટાટનોપલ  અને  આઆનોપલ  િવષે  સમજણ 
કરતા  હતા. એક        ૂ  ૂછછ  ુ   ં ુ: "હ  લડાઈ  મ  પા    ુરક રક  જો  ક  મામલો  આય, હ      ભા? છાપા  મ 
યાર     લ આય?"
"તડ? યાયા વગર તો કાફર હોય ઈ રયે." ." 
"તડ     ઘાલ ક આય!" 
"ઘાલ  હ  આય      ક   પાં    ુરકહા
રકહા  બો    ુલ: હકડો  કનટ  જો    ુલ; ને  યો આીપાજો 
  ુલ: હણે િશયા યે ક હકડો  ુલ પાં     ખપે, ને ેજ   યે ક, બોય   ુલ અસાં     ખપે. પાં 
  ુરકએ
રકએ જવાબ ડનો    ક ..." ..." 
તે  પછ  તો  બેઉ  મેમણ મણ  ભાઈઓએ  પોતાની  એવી  વાિભાવક  બોલી     ફ કવા કવા  માંડ
ડ     ક  
એ  બોલી  ુ  ં કલામક  ઉચારણ    ુતકો તકો  લખવાની  બનાવટ  ભાષામાં  કોઈ  િવરલા  જ   કરાવી 
શક    . િપનાક  તો  એક  જ   વાત  નીરખતો  રો  હતો,    ક   હ  ુ  ુ તાનના તાનના  એક  ધારા    ૂ  ૂણામાં ણામાં 
પડલા લા  મેમણો
મણો    ૂ  ૂ ર    ૂ  ૂ રને
રને    ુ  ુ િનયામાં કને  'પાં  (આપણી)   ુક 
િનયામાં  પડલ    ુકને ક ' કહ  રા  હતા  ને 
એવી વહાર કરવા માટ     અયારથી જ  ઉઘરાણાંની ની   ૂ  ૂને
ને ચડા હતા. 
 87

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  88 

તલસર ટશને િપનાકની ટકટ ખતમ થતી હતી, એ ઉતય , 'ાં જ  ુ  ં?' ?' પાછા જ  

જ  ુ  ં બહ    તર
તર નહો  ુ  ં? મોટાબા  ુ અને મોટબા    ક ટલા ટલા ફફડા હશે આખી રાત? બ હોત તો 
કદાચ  રોષ  કરત; પણ  અયાર       માર     ક વી વી     ક વીવી    ુ  ુ ગ
િ ત  કપીને  મોટાબા  ુ  કોમલ  બયા 
ગિત
હશે! બ  ુ  ુ અકળાતા હશે. પાછો જ  .'
પરોઢયાના  પહોરમાં  લૅટફોમ  ઓળંગવા  જતા  જ   ટ    શનની શનની  હોટ    લમાં
લમાંથી
થી  કોઈકનો 
લલકાર કાને પડો" 
ગર     જ  જ     ે
 ન  ે જરમન આફળ    ે : બળયા જોા    ે  બ  ે;  
એ  ં  ુ ી    ુ  ં લખમણ     ત   ગરમાં રણ ગગિડાવ  ં  ુ. 
કોઈક મીર પોતાના સતારની ઝણઝણાટને તાલે તાલે   ુ  ુ હા હા ગાઈ રો હતો, િપનાક 
ટ    શનની
શનની સીડ ઉપર થયો ં યો, એણે વ  ુ   ુ  ુ આ સાંભયા ભયા:
થાણદાર થથર ગયા, લલના વેશે શ ે લપાય;
રાનામાં ય, લા  ુ  ં મોઢ    , લખમણા! 
અને વળ- 
લખમણીયા ભેળ ભળ, ભગની ભગવે વેશ;
પીરાની પગ લગી, (ના) લે જોગન-   ક શ. 
િપનાકના  કાન  ખડા  થયા. 'પીરાણી', 'જોગણ' અને  'ભગની' વગેર  શદો  સવન 
બયા. એને  મામી  યાદ  આયા. 'મામી' બહારવટયામાં  જઈ  ભયાં  હતાં  એની  િપનાકને 
ખબર  હતી.   ુ  ુ હાએ હાએ  'મામી'ની    ુ  ંદરતા દરતા  કંડાર  નાખી. ઊગતા  ભાતમાંથી થી  'મામી' ણે  ક 
સતા    ૂ  ૂય યને  જોડાજોડ  પીરાણી  પર  સવાર  બની  ચાયાં  આવતાં  હતાં. ચા    ર  લવે લવે    ુલ 
પરથી  ધોરાની  ધાર  પાછળનો  રજભાણ ૂ   દખાતો  હતો. સીમાડ  જ   ણે  એના  સાત  અને 
મામીની એક - એમ આઠ ઘોડલાંની ની હમચી   ં  ૂદાતી દાતી હતી. 
મીર      ીજો   ુ  ુ હો હો બેસાડો
સાડો:
  ં  ુ બીજો લખમણ િજત; ભડ! રમ  ભારાથ;
િજત-સતીના સાથ સરગ પાર શોભાવજો! 
"વાહ,   ુ   ુ લા
લા મીર, વાહ! " સાંભળનારાઓના ભળનારાઓના હાથમાં ઝગતી બીડઓ થભી ભ
ં ી ગઈ. "આ 
હા લઈને જો એક વાર ગરના ગાળામાં જઈ પહચ ને, તો તા  ુ  ં  ુ પાક ય,   ૂ  ૂઢા
  ુ  ુ હા ઢા!" 
"અર        મારા  બાપ!"   ૂ  ૂઢો ઢો  મીર  ડો  ુ   ં ુ   ડગમગાવતો  હતો. ગરના  ગાળામાં  તો  હવે  જઈ 
રયા  ને  લખમણભાઈની  મોજ   તો  લઈ  રયા. આ  તો  દલડામાં  અેક    ુ  ુ હો હો, વેમાં
માં 
મગરમછ લોચે ને, તેમ લોચતો હતો, તે આજ  તમ વા પાસે ઠાલવી  ં." ." 
િપનાક  પાસે  આયો. એણે  મીરના  ખોળા  પર  એક  આઠ-આની  ક ૂ , ઢા ૂ   મીર 
ખો પર નેજ જ  ુ  ં કરને નજર માંડ ડ. 
"કોણ છો, ભાઈ?"
"િવાથ  ં." ." 
મીર ન સમયો. બીઓએ સમજ  પાડ. 
"િનશાળયો છે  િનશાળયો. મોતી મીર!" 
 88

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  89 

"ભણો  છો?" મોતી  મીરની  અરધી  ભ  ઓચતા

તા  િવમય  અને  આન
આનંદને
દં ને  લીધે  બહાર 
લબડવા લાગી. 
"હા ..." 
લી વાર '' કાર કો. એની ભ વ  ુ લાંબી
મીરને કોઈક આ  વનમાં પહલી બી થઈ.
      .  
ભમાંથી
થ"િકવરાજ 
ી   ુખા
ખા  ુ!"
ભવની લાળો   ૂછ
ભવની પણ  
છ  ુ   ં ુ: ઝર
!" િપનાકએ   ૂ "િજત ને સતી ાં છે ? મને કહ
    શો
શો?"
"એક જ    
 ઠ કાણાની
કાણાની ખબર છે ."
." 
  ુ  ં?"
"ક ?"
      છે ."
"મારા  તરમાં  રહ ." એમ  કહને  મીર  એટ  ુ  ં  બ  ુ  ં  હયો     ક   એને  ખાંસી
સી  ઉપડ 
ગઈ. 
બી એક જણે ક  ુ  ં: " ભાઈ,   ુ  ં બાતમી લેવા તો નથી આયો ને?" ?"
િપનાકને  હ    ુ   આ  આેપ  સમતો  નહોતો. બહારવટયા  સરકારના  ઘોર    ુને નગારો
ગ
ે ારો 
છે   તે  વાતનો  યાલ  જ   એ    ૂ  ૂક ક  ગયો  હતો. એ  તો  ણે  કોઈ      ૂના
ના    ુગનો
ગનો  િઈતહાસ  ભણી 
રો  હતો  એટલે  એ  જવાબ  ન  આપતાં    ં  ૂગો ગો  રો. એના  મૌને  િમજલસમાં  િવશેષ  શકા કં ા 
ઉપવી. કોઈક      ક  ુ  ં: 'ભાઈ, ળવજો  હો, અમારાં  હાંડલાં ડલાં  ાંક  અભળાવી  દ     તા
તા  નહ. અમે 
તો, મારા બાપા, મોટ માલણના તરફના માલધાર  ુ  ં છએ. બે ગડ   ુગલ ગલ કરએ છએ." 
બધા  િપનાકને  હાથ  જોડવા  લાયા. િપનાક  શિરમદો દો  બયો. આ  કૉડા  વડ  મોટ 
ખો: ખોમાં  ગાંની માર  ુ  ં  જન: બાજઠ  વી  આ  છાતીઓ: બ  ૂ ં  ૂ કો
ની    ુમાર કો  વી  આ  બબે 
  ુઓ
ઓ: િધગી ગી  આ  દાઢઓ: ને  થાંભલા ભલા  વા  આ  પગ: એ  જ   આ  લોકો, આ  િસહોને હોને 
તગડનરાઓ, આટલા  બધા  ગભ  ુ  ુ! આટલા  બધા  રાંકડા કડા! િપનાક  ખસી  ગયો. ભયભીત 
માલધારઓ એક પછ એક સરક ગયા. બેસી રો ફત એક મોતી મીર, એણે સતાર ચા  ુ 
રાખી. નવો   ુ  ુ હો
હો મનમાં બેસાય  સાય :
ગરજ  ! !   ં  ુ   ે
 ન  ે અકલ નહ; ડાયા તણો દકાળ;
(નકર)    ે
 ત  ેડાવત
ડાવત તકાળ લાજ  રખાવણ લખમણો. 
જ!  
ક    મ   ક   અર      ગર     જ 
તમ    ે જરા મરકટાં: એ ર  ુપતનો
   ે માંજરા પતનો વીર;
જરમર(જમન) વાંદરડાં દરડાં નમત, એન    ે બની અધીર. 
   ે
િપનાક નક આયો;   ૂ  ૂછ છ  ુ   ં ુ:":"િકવરાજ , તમે તો બીતા નથી ને!" !" 
"બીઉ કોનાથી? બીવા    ુ  ં કાંઈ ર  ુ  ં જ  નથી ને   ુ  ુ િનયામાં
િનયામાં!"
!" 
"તો મને સમાચાર દશો?"
"કોના?"
"લખમણ બહારવટયાના અને ભગની જોગણના." 
"   ુ  ં કરશ?"
"યાં જઈશ." 
 89

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  90 

"મારા આ   ુ
  ુ હા
હા હાથો હાથ દઈશ." 
"જર." 

27.    
“યાર
બા  ુ
  ં  ુ તવાન
      એ યો આ મારો ખરડો.” એમાં કહને એ   ૂ  ૂઢા
ઢા લોક-િકવએ િપનાકના હાથમાં 
એક  કાગળ    ૂ  ૂો
ો. કાગળ  તેલથી
લથી  ખરડાયેલો
લો  ને  ગદો
દં ો  હતો. તેમાં
માં  બોડયા  અરોથી  કાય 
ટપકાવેલાં
લાં હતાં. 
“ક’જો લખમણ બા’રવાટયાને  –“ મીરનો અવાજ  અષાઢના મોરલાની માફક ગહો ો:
“  
 ક ’જો    ક  િકવ મોટ મીર      તમને રામરામ કા છે .    ક ’જો    ક   –  
મીતર ક  મંગણાં ગણાં; અવરામ આળપંપાળ પાળ;
વતડાં જશ ગાવશ    ે,   ુવાં
   ે વાં લડાવણહાર. 
“  ુ  ં  વીર  નર  છે . માગણયાત  મીરો-ભાટોની  દોતી  રાખ ; કારણ     ક   એ  િમો  તારા 
વતાં    ુધીધી  તો  તારા  જશડા  ગાશે, પણ    ૂવા વા  પછય  તને  િકવતામાં  લાડ  લડાવશે  એ 
િકવઓ. બીની ીત તો તકલાદ છે , ભાઈ!   ૂ  ૂવા વા પછ તને કોઈ નહ ગાય.”
“પણ  મને  એ  ાં  મળશે?” ?” િપનાકએ  મા   ુ  ં     ક   બહારવટયાના    ુકામકામ  પર  તો  કોઈ 
સીધી સડક જતી હશે. 
  ુ ઓ ને ભાઈ!” મીરની ખો ઘેરાવા
“  રાવા લાગી. “આ અહથી ઊપડો તે નીકળો જમીને 
થી   ુળશીયામ
ધડ    . યાંથી ળશીયામ. યાંથી
થી નાંદવે લ.ે યાં ના હોય તો પછ સાણે   ુ   ં ુ ગર
દવેલે ગર. યાંયે
ય ે ન જડ     
તો  પછ  ચાચઈ  ને  ગઢ    , સાધાર     , વેજળા જળા  કોઠ    ...
...” કહ     તો
તો  કહ    તો
તો  મીરા  ઝોકાં  ખાવા  લાયો.
બહારવટયાનાં થાનોની નામાવલી સાંભળતો ભળતો સાંભળતો ભળતો િપનાક મ ફાડ રો. એણે   ૂ  ૂછ છ  ુ   ં ુ:
“એ બધા ાં આયાં?” ?”
“એ કાંઈ મ થોડાં જોયાં છે , બાપ!” મીર હયો. 
“યાર       તમને ચોકકસ    ઠ કાણની
કાણની ણ નથી?”
“તો  તો  પછ  
  ુ   ં ુ  જ   ન  ત? તમને  શા  માટ      તદ  આપત?” મીરની  ખો    ુ  ુ ી
ી 
બની ગઈ. એક ખ ફાંગી  
  ૂ
 ૂ
ગી થઈ ણે એ કોઈ િનશાનબાજની માફક બં ક તાકતો હતો.
;  
િપનાકને મીર પો   ૂ  ૂત ત લાયો. 
“લાવો  લાવો  મારો  ખરડો, તમે  જઈ  રયા  બહારવટયાને     ુકામે
કામે.” કહને  મીર      
પોતાનો િકવતાનો કાગળ પાછો ખચી લીધો. “િસકલ તો     ુ ઓ િસકલ!” મીરની ગરદન ખડ 
થઈ. એ  ુ  ં મા  ુ  ં, ફસાડ પડ    લા
લા કોળા   ુ  ં, છાતી પર ક  ુ  ં. એ વ  ુ િવનોદ      ચડો: “િનશાળ 
ભેળા થઈ વ, ભાઈ, િનશાળ ભેળા.“
િપનાકએ  પોતાની  કમતાકાતનો    ં  ૂગો ગો  વીકાર  કર  લીધો. અને  એને  િનશાળ  ુ  ં 
મરણ  થ  ુ  ં  એ  ચમો: ‘આ   હડમાતર ડમાતર  કાળના  તોફાનવાળા  િવાથઓની  શી  વલે 
કરશે? સદાના  એ  ગભ  ુ  ુ  છોકરાઓને ગઈ  કાલે  કશાકથી  પાણી  ચડ      ગ  ુ  ં હ  ુ  ં; પણ  આ   તો 
રાતની  નદ
ઊભા માર    
 ખાશે
    એમના    
  ુ સાને
, બરતરફ સાને
  શોષી
 થાશે   લીધો  માબાપો
 ને એમના હશે. મને  નહ   દ
 વડચકાં     ભરશે
ખ ે એટલે
ખે  એ
 તે તો   ૂ    ુ બધા
     ં ુ .’     ં  ૂગા
ગા    ં  ૂગા
ગા 
 90

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  91 

આખી  દયાજનકતાનો  ચતાર  િપનાકની  કપનામાં  ભજવાવા  લાયો. પાછો  જવા 

એ  તલપાપડ  થયો. મોટા  બા  ુની ની  બીકના  માયા  નાસી  ટવામાં  પોતે  પોતાની  પામરતા 
અ  ુભવી
ભવી. હ    ડ-માતરના  લીમ  વપની  એણે  ઝાંખી વા  ુ  ં, ‘   થાય 
ખી  કર. એનાથી  ના  રહ    વા
તે  કર લે. માર      પાછા જઈ આ     ૂ  ૂલમાં
લમાં જ  ખડા  થ  ુ  ં જોઈએ, નહ તો િધાર મને! મામી 
જો સાંભળે
ભળે  તો જર િધાર આપે.’
વળતી  ગાડમાં  એ  પાછો  ચાયો. બારમાંથી થી  એ  જોતો  હતો. ગરનારની  છો ૂ   ઉપર 
વાદળઓ  ગેલ  કરતી  હતી. ેત  દહ    રાં રાં    ુગ
ગ  ગરનારાના  બોખા  મના  કોઈ  કોઈ  બાક 
રહલાં
લાં  દાંત  વાં  જણાતાં  હતાં, એનીયે  પાછળ, કટલે  આઘે, ગીરના  કયા  પહાડગાળા 
બહારવટયાઓને ગોદમાં લઈ બેઠા હશે! 
એ  હાઈ  ૂ  ૂલના
લના  િવાથને  ભમવાની  ભાવના-પાંખો ખો  ટવા લાગી. નાના  બાળક વા 
બનીને એને   ુ   ં ુ ગરા
ગરા  પરથી વાદળઓમાં બાચકા ભરવા મન  થ  ુ  ં હ  ુ  ં. યૂ નો નો  ઊગતો  ગોળો 
નક રમતા િમ વો ભાસતો હતો. નવાગઢ ટ    શનના શનના   ુલ નીચે પડ    લી
લી ભાદર નદ, આ 
રલગાડ  અકમાત  પડ  તો  તેથી થી  ચોપઈ  જવાના  કશા  ભય  વગર, નાનાં  છોકરાં  માટ 
ચીકા (  ૂ  ૂકા
પાંચીકા કા) ઘડતી હતી.
િપનાકના  દયમાં  ભાદર  વતી  હતી. એ  ાંથી થી  આવી, એ  ુ  ં  ઘર  ાં, એનાં 
માબાપ કોણ, એને ાં જ  ુ  ં છે , આટલી ઉતાવળે કોને મળ  ુ  ં છે ,    ક ટલાં ટલાં ગામડાં એના તનો 
પર પડ ધાવે છે ,    ક ટલી
ટલી કયાઓ એને કાં   ઠ  વાતો કર      છે ,    ક ટલી
ટલી િપનહારઓ એના પાણીની 
હયો
યો  ઉપાડ  ભેખડો ખડો  ચડ  છે , વાઘરઓના  વાડામાં  પાકતી  સાકરટટને  અને  તરૂ તરૂચોને
ચોને  આ 
ભાદરની  વે  ૂ  ૂર
ર  એક  કરને  અ  ૃત  પાય  છે - આવા  ોની  એના  મ  પર  કતાર  ને  કતાર 
લખાઈ  ગઈ.   ૃ  ૃિતના િતના  યાનમાં  એ  નીરવ  બયો. તરના  ઘોડા  પહાડો  તરફ  દોડવા 
લાયા. ઊલટ  દશામાં  દોડતી  ગાંડ ડ  ૂ  ૂરર  ગાડ  ચીસાચીસ  પાડતી  હતી,    ક મક મ   ક   રતામાં    ુ   ં ુ  
કપાણ આ  ુ  ં હ  ુ  ં. એમ કરતાં રાજકોટ આ  ુ  ં. 
ઘરમાં  દાખલ  થતી  વેળા ળા  િપનાકએ  પોતાની  પીઠ  અને  છાતી  સજ   રાયાં  હતાં.
મોટાબા  ુની
ની ગાદાર લાકડને એ ઓળખતો હતો. 
બા  ુનેને એણે જોયા. રવોવોરની નાળને એ સાફ કરતા હતા. 
  ુ  ં આયો?” બા  ુએ
“ એ સાદા અવા    ૂ  ૂછ છ  ુ   ં ુ. િપનાક જવાબ ના દધો. 
“
  ુ  ં ના આયો હોત તો   ુ   ં ુ તને નામદ  માનત.” બા  ુ બોલતાં બોલતાં રવોવરની 
‘ચેબર
બર’માં  કારૂ
કારૂસો
સો  ભરતા  હતા, “િવમૂ િવમૂરનાં
રનાં  રાણી  સાહબેબ...   ુ  ં  બોલીને  બા  ુ 
.ે ..” એટ
ચેબર બધં  કર અને રવોવરની ‘સેટ ટ-ક’ (સલામતીની    ઠ સી
સી) જોર કર બેસાર. 
િપનાકની  છાતીમાં  છેલા  ધબકારા  ઊઠા. બા  ુ  વા     ૂ  ૂ  ં  ુ  ુ  ક    ુ: “રાણી  સાહ    બે બ ે
તારા માટ પદર દં ર િપયાની િમાસક કોલરશીપ કર આપી છે .”
િપનાકને શકા કં ા પડ    ક  પોતાના કાન ખોટા પડ ગયા છે . 
“   ુ   ં ુ  તો  અયાર       ઊપ  ુ   ં ુ   ં.” બા  ુ  રવોવર  ચામડાની  ‘   ક ઈસ
ઈસ’માં  નાખતાં  નાખતાં 
ક  ુ  ં: “  ુ  ં  ને  તાર  ડોસી  સાચવીને  રહજો જો. દાદાને  બરાબર  સાચવજો,   ુ   ં ુ    ં 
બહારવટયા  પાછળ. પાછો  આ  ુ  ં     ક   નયે  આ  ુ  ં. , નાહધોઈ  ઝટ  િનશાળે   પહચી  .
માતર  મા    ુ એમાં નાસવા   ુ  ં   ુ  ં હ  ુ  ં! મારા બરડા પર તો હ    ુ ય નાનપણનાં સોળાં છે .”
િપનાકને એ  ુ  ં થ  ુ  ં    ક  બા  ુના
ના પગમાં પડ પડ રડ ના  ુ  ં. મોટબા આવીને ઊભાં 
પણે   ુના
રાં. એની પાંપણે ના તારા ટમટમતા હતાં. 
 91

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  92 

બા  ુએ એ  એને  દખી  ભાણાને  ક  ુ  ં: “એ  તો  તારા  નામ  ુ  ં  મ  વાળને  બેઠ ઠ’તી  ફકર 
પાસે  દોડતી’તી  કાજળ  જોવરાવવા, ને  જોષી  પાસે  જતી’તી  ટપણામાં  તને  ગોતવા. આખી 
રાત  મને  ઘવા  ના  દધો.   ુ   ં ુ  તો    ુશ  થયો     ક   ત  એકલા  નીકળ  પાડવાની  હામ  ભીડ.
આખર      તો સ  ુ  ુને ન ે એકલા જ  જવા  ુ  ં છે  ને!”
“મોટા તવાની!” મોટબાના મ પર હષ અને વેદનાની દનાની   ૂ  ૂપછાં પછાંય રમવા લાગી. 
“મા   ં  ુ  ુ  તવાન  તો, આ  જો, આમાં  ભ    ુ  છે .” મોટા  બા  ુ  રવોવર  બતાવી. “  ુ   ં ુ 
રોતલ નથી. મારા છોકરાને રોતલ બનાવવા નથી માગતો.   ૂ  ૂછ છ જો બા  ુને ને; માર ખાઈને   ુ   ં ુ 
ઘેર  આવતો  યાર       મને  ઘરમાં  પેસવા સવા  જ   નહોતા  દ     તા
તા. માતર  હતો  લમ. એને  લેટ 
મારને   ુ   ં ુ ભાયો’તો. બા  ુએ એ મને ગોતીને શાબાશી આપી હતી.”
બહારની પરશાળમાં એક ખખારો આયો અને હસ  ુ  ં સભળા ભં ળા  ુ  ં. એ તો દાદા હતા. 
િપનાક  એ  વાતાલાપનો  લાગ  જોઈ  બી  ખડમાં ડં માં  પેસી
સી  ગયો. ‘ઑરડરલી’ િસપાઈ 
શેખ  ફકની  જોડ        ૂ  ૂદા દા  ૂ  ૂદ  કરવા  લાયો. શેખ  ફક  ખોટા  િસા  પાડવા  બાબત  પકડાયો 
હતો, ને  પછ    ુનાની નાની  ક  ૂ  ૂલાતને
લાતને  પરણામે  નોકરમાં  ભરતી  પાયો  હતો. એટલો  નેકદાર કદાર 
હતો ક આ માણસ ખોટા િસા પાડતો હતો એ  ુ  ં, એ પોતે કહ તો પણ, ન માની શકાય. 
મહપતરામ કપડાં ચડાવીને બહાર નીકયા, પણ પોતે વ સટોસટના જગમાં ં  જઈ 
રહ    લ છે  એવી કશી જ  ડંફાસ ખાઈ. 
ફાસ એના દદારમાં ન દ     ખાઈ
મોટબાએ  આવીને  ક  ુ  ં: “બા  માનો  દવો  કય   છે , તે  જરા  પગે  તો  લાગતા 
વ.”
“હવે  ઠઠારો    ૂ   ૂકક  ને, ઘેલી
લી, એવી  શી  ધાડ  માર  નાખી  છે   હ    ુ !” એમાં  કહ  ફર  પાછ 
  ૂ  ૂટની
ટની  વાધર  છોડ. દર  જઈ  પગે  લાગી, વળ  કંઈક  બી    ુ ં  ં લફ  ં  ુ  ુ  પની  કાઢ  બેસશે
સશે  એ 
બીક     વાધર બાંધી ધી  – ન બાંધી ધી ને ઊપડા. 
“એક વાત ના વીસરજો.” પનીએ ક   ુ  ં. 
“   ુ  ં?”
?”
“ની પાછાળ ચડો છો એના આપણાં માથે ઉપકાર છે .”

દં ોબત“હા કર
બદોબત કર, હા; સરકારને     ુ   ં ુ  કહ
  ! ! ભલી થઈને ાં ય     વાનો
વઆવા
ાનો  બબડાટ
ં     ક   એને
 કરતીઘીએ
 
 ફરતીઝબોળ
 
 નહ.” રોટલી પહચાડવાનો
     

રાવસાહ    બના બના એ શદોમાં તોછડાઈનો આડો ક હતો. 
પનીએ દર જય દવાને ણામ કરતે કરતે ઉચા    ુ:
“હ     બા મા! વામીની આબ રાખજો, પેલાઓની લાઓની પણ રા કરજો!”
બેવડ
વડ ાથનાના નાના ચકા એના તરમાં લાગતા હતા. 
િપનાક    ૂ  ૂલે લ ે ગયો. અયબ  થયો. વગ   શ  થઈ  ગયા  હતા. હંમે ે ની  રસમ  ચા  ુ 
મશની
શ
હતી. છોકરામોનાં મ પર ગભીરતા ં ીરતા  ુ  ં વાદળ ઘેરા
ભ રા  ુ  ં હ  ુ  ં, કંઈક થવા  ુ  ં છે , ઝટ નથી થ  ુ  ં એ 
વ  ુ  ભયાનક  છે , હ    ડમાતર
ડમાતર  કોણ  ણે  શા  મન  ૂ  ૂબા બા  ગોઠવી  રહ    લ  હશે  – એવા  એવા 
ભાવોનો   ં  ૂગોગો ગભરાટ ઘેરો રો બયો હતો. પણ ક  ુ  ં જ  ન થ  ુ  ં. 
 92

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  93 

28.    ે નહ  
   ે
પાછા જવાશ
વામાં  આવતાં: એક  જળવાસીઓ  માટ      ુ  ં  મા  ુ  ં 
સોરઠમાં  બે  થળોને  ‘માનાં  પેટ’ કહ    વામાં
પે
શટખોારના અને  બી 
ં  ોારના
ખ   ુ ં  ં થળવાસીઓ
  દરયાને   માટ   ુ  ં. ‘બેટ  તો
    . ચોમાસાને   દાડયો
  મા   ુ  ં  પે ટસ
 છ
ે  દ   ભાઈ
  ુદ ’ એ  કહવાય
  વ  !યાર વાયને
ન  છ,ે ે  મછવાને
       હોડકાં ારકાના  અને
બેટ  
સફાર  વહાણને  મોતના  સદદં શ  ા  સભળાવે ભ ં ળાવે  છે , યાર   સાગર  ખેડતા ડતા  વહાણવટઓ  પોતાનાં 
નાવ લાવીને બેટની ટની ખાડમાં નાંગર ગ   ર   છે . મોટો મહાસાગર થોડ      જ  છેટ     પડો ‘ખાઉ-ખાઉ’ નાં 
  ુ   ં ુકાટા
કાટા  કર       છે , પણ  માતાના  પેટમાં ટમાં  સચવાતાં  બાળકો  સમાં  આ  વહાણોને  સાગરની  એક 
નાનકડ થપાટ પણ વાગતી નથી. 
બી    ુ ં  ં છે   ‘ગર  મા  ુ  ં  પેટ.’ ભયાનક  િશ  ુઓ  એ  માના  ઉદરનો  આશરો  લેતાં.
નદઓની  ખોપો, પહાડોના  ગાળા, વનરાઈની  ઘટાઓ, ટ  ઓરાય  તેટલા ટલા  ચા  ઘાસ  અને 
ગરવાસીઓનાં  નેસડાં સડાં  - એમાં  એક  વાર  ગાયબ  થના  ુ  ં  ુ  માનવી  મોટ  ફોજોને  પણ  થકવી 
શક  ુ  ં. 
લખમણભાઈ  અને    ુનરવ નરવ  ટા  પડા  પછ  ખડા  શેઠની ઠની  ઓરતે  જખમી 
િવાશયાં
ઓરતે એકાં ગ  ુ  ં તશરર
ગ  શોધીએક
    નેસડ
 િવાશયાં સડ   ગને
ગ થીથનેી  બી 
છ ૂ   ુ   ં ુ :ને“કસડ
સમડ       
  ુખસેવાન
વાન ડ!  સાં
ડ ઘં 
ઘ    
  ુજ
  હ  ુ
  ુ  ં   ંછ. ે  એને ?”પાણીઢોળ કયા પછ
હવે?”       

“તમે રાખો તમાર પાસે.”
“નહ તો?”
“ઈર આગળ.”
  ુ  ં શા માટ માર પાછળ પડો છે ?”
“ ?”
         ક ની
“યાર ની પાછળ ?”
      ને માર      હવે   ુ  ં ર  ુ  ં છે ?”
“તાર ?”
      નથી ર  ુ  ં: માર      તો રહ ગ  ુ  ં છે .”
“તમાર
“આયરનો છોકરો આટલો નમાલો!”
યાં, ખ  ં  ુ  ુ?”
“મને નમાલો કહને તો તમે આપણાં લીધાં લને ભાંયાં ?”
મને તારા માથે હ    ત નથી ટ  ુ  ં.”
“તને કહને ભાગી’તીને  –   
 ક ,
“મ તમારા પગ    ુએ પખાયા તોય?”
“તેથી
થી જ .”
“કાં?”
?”
“માર        ુ પાડનાર નો’તો જોતો.   ુ   ં ુ ભાગે  ુ  ુ  બની મારાં પ પાવવા માટ        ઠ કઠ
ક   ઠ કાણે
કાણે 
  ૂર
મ  ર કરતી રહ. મ વીરને ગોયો.”
“           .”
“તો
છોડપણ મ  તમને
      એ
 દ વાતને.ગોતી
સાત લીધાં
વરસ થઈ ગયાં. મારો આ ભવ   ૂ  ૂરો
રો થયો.”
 93

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  94 

“નવો ભવ માંડએ
ડએ”
  ુ  ં  ઘર  માંડશ
“તાર  ભ  કપાય! ન ડશ  કોઈક  શેઠથી
ઠથી  સવાયા  મરદની  સાથે     મારએ 
ણે ને મરયે ણે. તમાર ણેની તો   ુ   ં ુ બેન ં.”
મ    ઓરત  િવકરાળ  બનતી  ગઈ, તેમાં   ુ વાન
માં      ૂના
વાન  િવાશયાંગ  એના    ના  પને 
ભાળવા  લાયો
પોલાણમાં  ણે . એક પડ  તે લની લગયેની લા લ  ં  ૂ  ૂાપ  ીખ એવી
ડ   ં  ર   વચે
ને એવી   ણે ઠ હતી . રહ  ગ  ુ  ં  હ  ુ  ં; ને  એ 
  કોઈક  બેપોલાણ
 અનામત ઠ
“મા   ં  ુ  ુ તો સયાનાશ વ  ુ  ં છે .”
“શી રતે? તાર       ઘર સસાર સં ાર છે  ને?” ?”
“પણ એ તો બળજબરથી સૌ એ મડાવે ડં ાવેલો
લો સસાર
સં ાર.”
“બળજબરથી?” ઓરતે  ણે      ક   િતરકાર  ૃિથી
િથી    ૂ  ૂમટો
મટો  મ  પર  તાણી  લીધો.
“બાયલો  તો  છો, પણ  ઉપર  તાં  ઠગ  પણ  છો! પરણેલી  ી  સાથે  આ  સસાર યો  તે    ુ  ં 
સં ાર  સેયો
બધી લબાડ જ  કર!”
“  ુ   ં ુ ાંથી થી હ આયો?”
“પાછા જ   ુ  ં છે ?” ?”
“હા જ  તો; બી    ુ ં  ં   ુ  ં થાય?”
“વાર છે  વાર.”
“કાં?” ?” િવાશયાંગને ગને કૌ  ુક થ  ુ  ં. 
“એક વાર હ આવેલને લને માટ     પાછા જવાનો રતો નથી.”
“કારણ?”
“કારણ! તા   ં  ુ  ુ  દલ  પો  ુ  ં  છે .   ુડાં ડાં  પાડ  શકછ  ને? અમારાં  ગળાં  પણ  એટલી  જ  
લથી   ુ  ં સપી દ એવો છો.”
સહલથી
“જોરાવરથી મને રોકશો?”

“જોરાવરથી તને પરણાવી શકા   ુ  ં તો જોરાવરથી રોકવામાં શી   ુક લી છે ?”

   ક લી
“ઠક,    ુ   ં ુ  તો  હસતો  હતો. હવે  માર  જઈને    ુ  ં  કર  ુ  ં  છે ? હ  તમાર  છાયામાં  જ  
મર  ુ  ં મી  ુ   ં ુ  સમશ.”
ગ ે બોલ તો ગોઠયા, પણ એ બોલમાં પોતે વથતાના   ૂ  ૂરર ના   ૂ  ૂર
િવાશયાંગે ર શો.
એના ઉારમાં ગભરામણ હતી. ઓરતની પાળ ખોમાં એણે ભયાનકતા ભાળ, લા  ુ  ં ક 
પોતે કોઈ મગરનાં ડાચામાં પેઠો ઠો હતો. 
“ધળાની  જયામાં  ત  ક   ુ  ં‘  ુ  ં  ને,    ક   દોણ  ગઢડાના  મકરાણીને  મારવો  છે .” ઓરતે 
ભગવા ઓઢાણાની ગાતર પોતાનાં ગ ઉપર ભીડતાં ભીડતાં   ૂ  ૂછ છ  ુ   ં ુ. 
“હા.” િવાશયાંગે
ગે  એ  ગાતરની  ગાંઠ  ઓરતના  બે  તનોની  વચોવચ  ભડાયેલી લી 
જોઈ. માથાના  કશ  પર  ઓરતે  લીલો  માલ  લપેટને ટને  ગરદન  સાથે  બાંધી ધી  લીધો  હતો  તે 
પણ જોયો. 
 94

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  95 

“તો  ઉઠ  વીરા! સાસર   ગયેલી

લી  ઓલી  માલધારની  દકર    ંથાઈ
થૂ ાઈ  ગઈ  છે .   ંથનાર
થૂ નાર 
મકરાણી ઈમાઈલ છે .”
િવાશયાંગ ગ  ુ  ં પાણી માર ગ  ુ  ં હ  ુ  ં. એના ંવાડાં
વાડાં ફરાં નહ. મીઠા વજનની ગોદમાં 
મળતી   ં  ૂ  ૂફ સમી   લાગતી હતી તે ઓરત હવે એને િદોષના તાવ વી લાગી. 
“ચાલો.” એણે બનાવટ જવાબ આયો. 
ધરતીનો તે વખતે િવધવા વેશ બયો હતો.   ૂ  ૂખરા ખરા   ુ   ં ુ ગરા
ગરા ખાખી બાવાઓ વા બેઠા 
ૂ  કોઈ વાટપા  ુ  ુ ની
હતા. રજ  ની પેઠઠ    ુ   ં ુ ગરા
ગરા પાછળ સતાઈ
તં ાઈ બેઠો
ઠો હતો. 
હરણ  નદને  તીર     તીર તીર       બેઉ  ણ  જોડ      ચાયાં.   ુ  ુ  ુષ  પછવાડ      ચાલતો  હતો. વ  ુ  ને 
વ  ુ  તર  એ  પાડતો  ગયો. ઓરતે  પણ  પતંગનો ગનો  દોર  ટો    ુકનાર કનાર  બાળકની  પે   ઠ  
ગને  છેટો  ને  છેટો  પડવા  દધો. એક  નાની     ક ડ
િવાશયાંગને ડ  નોખી  પડતી  હતી. ઓરત  એને 
વટાવી  ગઈ, પણ     ક ડની ડની  ને  ઓરતની  વચે  િવાશયાંગે ગે  એક  ધાર  આડ    ૂ  ૂતે તેલી
લી  દ    ખી
ખી.
િવાશયાંગ     ક ડ ડ  ઉપર  થયો ં યો. પળવાર  થરથય . પછ  ભાયો. પાછળથી  એણે  પોતાની  પીઠ 
સસરો  કંઈક    ુ  ંવાળો વાળો  સચાર ં ાર  થતો  અ  ુભયો
ચ ભયો. ભડકો  સભળાયો ભ
ં ળાયો. છાતી  ચરાઈ  ગઈ.
િવાશયાંગ ફરંટ ખાઈને થોરના જથા પર ઢળ પડો. 
ધાર  ઉપર  ઊભીને  ઓરત  હસતી  હતી. એના  હાથમાં  બ  ૂ ં  ૂ ક  હતી. બીડ  પીને  પછ 
ડાણમાંથી થી છેલા   ુમાડા માડા કાઢતી હોય તેવી વી કોઈ વાઘરણ   ુ  ં એ બ  ૂ ં  ૂ ક ક  ુ  ં પ હ  ુ  ં. 
એ િવાશયાંગના ગના શબની પાસે ગઈ.   ુડદાના ડદાના મમાંથી થી પાણી નીકળ  ુ  ં હ  ુ  ં. 
હ    ુ   તો  હમણાં  જ   આવીને  માળામાં  લપાયેલાં લાં  પીઓ  ભડાકાના  ગભરાટથી  ઊડ 
ઊડને  કકયાણ  મચાવવા  લાયા. ફર  પાછાં  ઝાડઝાંખરાં ખરાં  શાંત  પડાં. વનરાઈએ  ણે    ક  
કોઈને વઢ લી  ુ  ં. 
ઓરતે  પોતાની  છાતી  પર  પજો જં ો    ૂક
ક  જોયો. મનમાં  કોઈક  કારખાનાના  ધડાકા 
ચાલતા  હતા. પણ  ખો  ન  ફાટ  પડ. કંપાર  એક  વાર  ટને  રહ  ગઈ.   ુ   ં ુ  આટલી  તો 
ઘાતક  બની  શક  ં. 'એક  મોટ  તૈયાર યાર  થઈ    ૂ  ૂક
ક  છે ' - એવી  એક  લાગણી  લઈને  એણે 
પગને વહ    તા તા   ૂ  ૂા
ા. 
'પણ એનાં બાયડ-છોકરાં... ...' એ િવચાર રતામાં એની કાંધ પર ચડા. 
'તેને ન ે પણ   ુ   ં ુ   ં  ુ  ુધી નાખીશ.' ઓરતે પોતાના જ  એ િવચારનો જવાબ વાયો. 
  ુ   ં ુ ગરાને
ગરાને પણ એ જવાબ ન સભળાયો ભ
ં ળાયો. 

29. નવી   ુમાર
માર 
  ુરોપ
રોપ  ુ  ં  મહા  ુ  આગળ  વધ  ુ  ં  હ  ુ  ં. લોકોની  અલ  પણ  આગળ  વધતી  હતી.
નાનાં  ગામોની  ને  મોટાં  શહ    રોની
રોની  ટપાલ-ઑફસોના  ઓટા  'િવડો  ડલવર'ના  કાગળો 
ળવવા માટ     આવનારાં લોકોથી ઠાંસોઠાં
મેળવવા સોઠાંસ રહ    તા
તા. ચ  ૂ  ૂતરાની
તરાની પરસાળો અને દ     વ મદરોની
ં દરોની 
ફરસબંધીઓ
ધીઓ  પર  છાપાંનાં નાં  પાનાં  પથરાતાં. અમદાવાદ  પણ  ન  જો  ુ  ં  હોય  તેવા વા  લોકો 
                     
  ુરોપની
તે રવાં
વોપની
ાં િપછાનદાર
દવાથળના
 બની પકડતા
  ુે
ે.  પર પથરાયેલી
લી લડાયક સડકોને નાનેથી
થી યાં રયાં હોય
 95

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  96 

  ુના
ના  મોરચામાં  ાં-કયાં  લો લૂ ો  થઈ  રહ  છે   તે  ુ  ં  ાન  કાઠયાવાડના  નવરા 
પેશનરોશનરો પાસે સરકારના સેનાિપતઓ નાિપતઓ કરતાં વ  ુ  ં હ  ુ  ં! લીજ , ના  ુર અને વ    ુ  ુનના કલામાં 
   ક મ  ણે  પોતે  ઈજનેર ર  કામ  ક    ુ  હોય, તેટલી
ટલી  બધી  વાક    ફગાર
ફગાર, આ  વાતોડયા  દાખવતા 
હતા. 
પણ  એજસી  સરકાર  એ  સોરઠ    ુ-ાનની  અદ     ખાઈ ખાઈ  કરવા  લાગી. ાંતાં તાંતના
તના 
ડ   ુટ
ટ  પોલટકલ  એજટો  ગામેગામ ગામ  ભમવા  લાયા. હર  સભાઓમાં  તેઓએ ઓએ  નશા 
લટકાયા. સોટની  અણી  વડ      તેઓએ ઓએ  આ  નશા  પર  લડાઈની  મોરચા  બધી ધં ી  આલેખી 
બતાવી. 'િમ  રાયો'ના  અને  ે  લકરોના  દવજયો  ોતાઓના  ભેમાં  ઠસાવતા 
તેઓએ ઓએ  સોટના  ધોકા  બની  શક      તેટલા ટલા  જોરશોરથી  માયા. અને  સભાએ  સભાએ  તેઓએ 
જનોની  દદભર  બાનીમાં  હાકલ  કર  ક, 'લડાઈના  મોરચા  પર  ગયેલા લા  આપણા  હદ 
િનકોને  ખાવા  માટ      િલવગ  એલચી  ને  સોપાર  નથી. પીવા  માટ      બીડઓ  નથી. ચા  નથી.
સૈિનકોને
આપણો ધમ છે     ક  તેમને મને માટ     ફાળો ઉઘરાવી આ   ુખવાસો ખવાસો મોકલીએ. 
પછ  િલવગના ગના, એલચીનાં  ને  સોપારના  ઉઘરાણાં  શ  થયાં. અરસપરસ  ખના 
િમચકારા  કરતા  વેપારઓ પારઓ  અરધા  રતલથી  માંડ ડ  મણ  મણ  તજ -એલચીની  ભેટ  નધાવવા 
લાયા. ગોરા-ાંતસાહ તસાહબનીબની  હાજરમાં  આ  હદ  સૈિનકો િનકો  પરની  વણક-િીત  બેરૂ   ઉછળ 
પડ. 
છતાં  દરખાનેથી થી  લોકો  રાજ   પલટો  ચાહતા  હતા. '  ૃવીરાજ  વીરાજ   રાસો' વગે   ર     
  ૂના
ના 
પોથાંમાં માંથી
થી ચારણ-ભાટો આગમના બોલ ટાંક ક બતાવતા લાયાં ક,
તા પીછ ટોપી આવસી બ  ુ  ુ 
અમલ કલમ ચલાવસી.... 
વગેર  વગેર   િવગતો  સાચી  પડતી  આવે  છે , માટ  નવો  રાજપલટો  થયા  િવના 
વાનો નથી.   ૃ  ુરાજ 
રહ    વાનો રાજ  રાસામાં એમ લ  ુ  ં છે ! 
એવી  લોકધારણાએ  વાતાવરણને  ઘે    ુ  હ  ુ  ં. યાર         ુ   ર  દ
દ     વના
વના  બેડગામ
ડગામ  ખાતેના ના 
બગલામાં ં લામાં   ુ  ંદર
ગ દર  ુરના
રના ઠાકોર એક પી મસલત કર રા હતા. બરકંદામાં ની રાણીઓ,
બહ    નોનો ને   ુીઓ
ીઓ પણ બાહોશી ધરાવતી હતી, બહારવટયાને પાવવાનો સદ   ં   હ-ડોળો ના 
પર  એજસી  સરકાર     ઠ રવી રવી  રહ  હતી, તે  આ  ઠાકોર  હતા. તેમણે મણે  વાતનો  ારંભ  કય :
"રાજપલટો તો આયો સમજો,    ુ   ર  દ વ!" 
દ     વ
  ુ  ંબઈને
"હા!  બઈને કનાર ઊતય  ક   ુ  ં?" ?"
"મકરની વાત નથી. મકરનો વખત પણ નથી." 
"આપણને ઠાકોરોને મકર િસવાયનો બીજો સમય     ક વો
વો!" 
"  ુ   ં ુ ક  ુ   ં ુ તે એક વાર સાંભળ ભળ લેશો? પછ હસી કાઢજો." 
"સભળાવો ભં ળાવો." 
"મારા  ભી  કશોિરસહ  લડાઈમાં  ગયા  છે . યાંથી થી  પો  કાગળ  છે : િમ  રાયોના 
ંદા
દા થવાને વાર નથી." 
"તેથી થી    ુ  ં? આપણે  તો     આવશે  તેનો નો  દરબાર  ભર  રાવેશ  ભજવી  ુ  ં, ને  આજ  

  ુધી
ધી  િસ
ચગદાં હ-ઘોડાનાં  ે
 છાતીએ લગાવી
  મોરવાળા  ચાંદરડા
  ુ  ં ને દરડા  પહ    રતા
રતા  તે  હવે  પછ
 જમન પોલટકલ એજટને ગમશે તેવા
  ગ
  ુ  ુડ-મૉરાનાં
વા શણગાર  સ
જમન 
  ુ  ં ."
." 
 96

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  97 

"એ  ઠક  વાત  છે . એ  િવના  તો  ટકો  નથી, પણ  જમનો

નો  આવે  યાર  એની  સા 
આપણને    ક વી
વી િથતમાં માય રાખશે?"
?"
"  
 ક વી
વી?"
"આપણે વી િથત તૈયાર
યાર રાખી હશે તેવી
વી." 
"એટલે?"
"એટલે  એમ     ડના  તા  ુકામાં
 ક   તમારા  કડબેડના   ુ નાં
કામાં  આ   બા  નાં  પચીસ  ગામડાં  દબાવી 
દઈને  તમે  બેસી
સી  ઓ, તો  નવી  રાજસા  તમારો  એ  કબજો  ક  ૂ  ૂલ લ  રાખશે. કજયા 
સાંભળવા
ભળવા નહ બેસેસે."
." 
  ુ  ં ધા    ુ છે , ઠાકોર સાહ    બ?"
"તમે તે આ 
"
  ુ   ં ુ માર વેતરણમાં
તરણમાં જ  ં. આપણે બને ં  િમલાવી શક  ુ  ં?"
નં  ે પ ?"
"વ  ુ સાચવવાની માર ેવડ વડ જ  નથી. ટ  ુ  ં વ  ુ તેટલી ટલી   ુલામીલામી િવશેષ." 
કો  છો.   ુ   ં ુ  તો  ક  ુ   ં ુ  ં     ક   છેલો  કડાકો  થાય     ક   તકાળ  એજસી  ુ  ં  વેજળ
"મોકો    ૂકો જળ 
પરગ  ુ  ં દબાવી બેસો સો." 
"માફ કરો તો એક વાત ક ...." 
  ુ   ં ુ...."
"કહો." 
"પચીસ  વષ  પછ  કોઈ  લેખક  જો  આપના  િવષેની
ની  સાચી  વાત  લખશે  તો  એ 
દવાનામાં ખપશે."
." 
"એની મતલબ તો એ ને   
 ક  મને આપ દવાનો માનો છો?"
"કારણ     ક   આપ  કોઈ  કારનો  નશો  તો  કરતા  નથી  એ  વાત    ુ   ં ુ    ુ  ં  ં."
."
  ુરરદવ બ  ુ  ુ મીઠાશથી ગાળો આપી શકતા હતા. 
"તમને તો,   ુરરદવ," ઠાકોર ખેદ બતાયો: "રાઓ જોડ કદ બં   ુભાવ
ભાવ થયો જ  
નહ." 
"           .        
આપણો બાચીન
ં   ુભાવની
ભાવની
 સકાર
ં કાર
વાત
 છે ."
."રાઓની
  સથાને
ં થાને શોભશે નહ ભાઈઓને ઝેર દ     વાનો
વાનો તો
"આપ કોની વાત કરો છો?" ઠાકોર સાહ     બ ભડા. 
"
  ુ   ં ુ તો પાંડવ
ડવ-કરવોથી માંડ ધીના આપણા િઈતહાસની વાત ક  ં  ુ  ુ ં" 
ડ આજ    ુધીના
"તો પછ વ   ુ  ં શી રતે?"
?"
"આપણા  વવા    ૂ   ૂરતી વના  હોત  તો  આપણે  હદ  પર  પીં  પો  ુ  ં     ફ રવી
રતી  જ   જો  ખેવના રવી 
શકત. પણ આપણે તો આપણા   ૂવા વા પછ પેઢાનપે
ઢાનપેઢ ઢ આપણી ઓલાદને કપાળે   ુલામીનો
લામીનો 
ભોજનથાળ  ચોસ  ચોડ  જવો  છે . આપણે  આપણા  પોતાનાં    ૂ  ૂત ત  થઈને    ૃવી
વી  પર  ભમ  ુ  ં 
છે ."
." 
ઠાકોર  સાહબને બને  આ  બધી  વાત  અાવટ  લાગી, એમણે  તો    ુરરદવને  મએ  જ  
ચોડ દ  ુ  ં: "દ     વ! તમે તમા  ુ  ં  ુ તો ટાળશો, પણ છોકરાંનીય
નીય રાબ  ુ  ં રામપાતર ફોડતા જશો." 
 97

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  98 

" લા    ુરબયાની

  ુ   ં ુ  તો  પેલા રબયાની  મનોદશા  કળવી  રો  ં: સબ  સબક  સમાલના, મ  મેર ર 
ફોડતા    ુ   ં ુ. મા  ુ  ં  ુ  થાન  તો  હદની    સાથે  છે .   ુ   ં ુ  તો  રા  સાહ    બોની
બોની    ૃટમાં
ટમાં  િવધાતાની 
કોઈ સરત  ૂ  ૂકથી કથી   ુકાઈ
કાઈ ગયો ં."." 
"અધીરાઈ શી આવી ગઈ છે ?"
?"

"  ૂળની
ળ ની અણીને માથે ધીરજ  રાખે તેની ન ી ." 
 બલહાર છે ."
"ઠક, આપણી વચે તો િવચારો   ુ  ં તર જમીન-આસમાન ટ  ુ  ં ગ  ુ  ં."
." 
"એ તર પણ સમય પોતે જ  પાજ  બાંધી
ધી રો છે ."
." 
"ગમે તેમ, આપણે તો કૉલેજકાળના
જકાળના ગોઠયા." 
"એ મૈી
ી તો કાયમી છે .'
દરબારગઢની ઘડયાળમાં રાતના નવના ડંકા કા પડા, ને   ુ   ર  દ
દ     વ
વ ઊઠયા. ઠાકોર 
બને એણે ક  ુ  ં: "ચાલો યાર વા કર લઈએ હવે."
સાહબને ." 
“ઓલો વાંદરો દરો હ   ુ  આવે યાર      ને? “
“કોણ ાંત  – સાહ     બ? હવે એ તો આવીને   ૂ  ૂઈ
ઈ રહ    શે
શ.ે ”
“એ
  ુ  ં ખાવાપીવા  ુ  ં?
“માર યાં તો ટાઈમ બહાર કોઈને ન મળ
મળેે . મને પોતાને પણ નહ.”
યો   ુવડાવવો
“  ૂ
  ૂયો વડાવવો છે  એને?”
?”
“ખાશે: એને  ઉતાર       પા-બકટ  તો    ુકાયાં
કાયાં  છે   ને?”
?”   ુ   ર  દ
દ     વના ટ  ુ  ં  પાણી 
વના  પેટ
હલ  ુ  ં નહો  ુ  ં. 
“હવે દવાના બનવાનો તમારો વારો આયો   
 ક , દ     વ!”
ઠાકોર સાહ    બે બ ે મકર કરતાં કરતાં પણ દ     હશત હશત અ  ુભવી ભવી. 
“નહ, નહ; માર અહની રસમ નહ   ૂ   ૂટ   ટ .”   ુ   ર  દ
દ    વ
વ પોતાની કડકાઈ ન પાવી. 
બેઉ ઊઠા. 
એક  જ   કલાક  પછ  ગામના    ૂ  ૂતરાં તરાં  ભયાં. પાંચ  ઘોડ    સવારો સવારો  સાથે  ાંત  સાહ    બ  ઝાંપે
પ ે
દાખલ  થયા. ભસતાં    ૂ  ૂતરાને તરાને  એણે  ેમાં  બે  ગાળો  દધી.   ૂ  ૂતરાં તરાં  એ  ગાળોને  સમયાં 
હોવા જોઈએ; કમક તેઓ   ૂ  ૂ ર જઈને વ  ુ ભસવા લાયાં. 
ઉતારા    ુધી ધી  ાંત-સાહ    બ  જોતા  ગયા. એણે  આશા  રાખી  હતી     ક   ાંઈક ઈક  ને  ાંઈક ઈક 
રતે   ુ   ર  દ
દ    વ
વ સામા લેવાવા ઊભા હશે, એને બદલે તેણે ણ ે તો ઉતારામાં પણ   ૂ  ૂનકારનકાર જોયો. 
છતાં ૂ  જમાદાર અમલદાર ક  ુ  ં: “દરબાર સાહબ તો રોજના િનયમ   ુજબ જબ ઈૂ  ગયા 
છે , સવાર      મળશે.”
“હમેરા રા ખાના!” સાહ    બે
બ ે   ુ  ુકમ
કમ કય . જવાબમાં   ૂ  ૂક ક અને ઠંડ ડ ચીજો હાજર થઈ. 
સાહબને બને  આ  તમામ  મામલો  પોતાની  જ   નહ   પણ  સમ  ટશ  સાાયની 
    .       .              
બેઅ.દબીથી
રો સવાર ભર     લો
પડ લ
  ુ   ં ુ.ો   ુભાયો
રરદવપણ એણે  ગમ
 આયા નહ. ખાધી સોડા અને દા  ુ  ં િમણ પીને એ   ૂ  ૂઈ
ઈ
 98

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  99 

સાહબ  પોતે  તેમને મને  બગલે ગં લે  જવા  તૈયાર યાર  થયા. માણસ  જવાબ  લઈને  આયો  ક 
દરબાર સાહ    બ રોજદ દ   ુ-ાથનામાંનામાં બેઠા છે . નવ વાયે બહાર આવીને સાહ    બને બને મળશે. 
એજસીની  થાપના  પછ  ેજ  અમલદારોનાં    ૂ  ૂતરાં તરાં  પણ  આજ     ુધી ધી  કદ  આવી 
સરભરા નહોતાં પાયાં.   ુમાખી માખી અને તોછડાઈની હદ વટાવી હતી. ગોરાને થાને કોઈ પણ 
દ     શી
શી અમલદાર હોત તો રમખાણ મચાવીને ગામ છોડત. 
પણ  ગોરો  હાક    મ  અપમાનનો    ં  ૂટડો ટડો  પી  ગયો, આન
આનંદં   રાખીને  પી  ગયો; કારણ    ક   એ 
પીવાનો  હતો  સાાયની  રાને  કારણે. સાાયની  ભાવનાએ  ગોરાના  કલેમાં  પાષાણ 
અને મીણ બને નં  ે મેળવીને
ળવીને   ૂ  ૂાં
ાં હતાં. 
  ુરરદવને  મયો  યાર  ગોરો  હાકમ  જરક  દોર  ો ૂ   નહ. માનપાનની 
લાગણીને  તો  એણે  દયના  પાતાળમાં  ઉતાર  હતી. દરબારીના  ઓરડાની  દવાલ  પર 
એક ટડ  ુ   ં ુ  બે  ુ   ં ુ  હ  ુ  ં તે જોઈને પણ એ બોલી ઊઠો: “ઓહ, હોટ એ લલી લટલ    ફ ઈર ઈર  ૂ
હ    વ મેઈડ
ઈડ યોર પેટ! (ઓહ!    ક વી વી રય પરને તમે પાળ છે !)" !)" 
પછ  એણે  લડાઈની  લોન  િવષે  તેમજ   થોડા  રંગટો(  ુ  માટ      ફોજમાં  ભરતી 
થનારાઓ) િવષે માગણી કર. 
  ુ   ર  દ
દ     વએ
વએ બેઉ વાતોની ઘસીને ના કહ. 
છતાંય  ગોરો  હયો. માણસમાં  મનમાં  અનરસના  ધ  ચાલી  રા  હોય  છતાં  એ 
હોઠ  પર  મત  રમાડતો  રહ, યાર  એની  પાસે  એ  ુ  ં  યોગીપ  ુ  ં  સધાવનાર     કોઈ  ભાવના 
હોય તે આપણાં માથાંને ન ે નમાવે છે   – ભલે એ ભાવના સાાયવાદની હોય. 
“કંઈ  નહ  દરબાર  સાહ   ુ ં  ં ં.   ુ   ં ુ  ‘એ. .‘ને  યોય  રપોટ  
    બ,   ુ   ં ુ  તમાર  િથત  સમ 
કર નાખીશ. તમે ચતા તા ના કરશો.”
એટ  ુ  ં કહને એણે ઘોડા હંકાયા કાયા. 

એ  વખતે  ગરના  એક  નાકા  ઉપર  િશકારનો  એક  કપ  નખાતો  તો  અને  એ  કપમાં 
રમખાણ બોલી ર  ુ  ં હ  ુ  ં. 
“નહ  િમલેગા ગ.ા: એ બકરા   હમેર ર   સાંતરફસે   નહ  િમલેગા    ુમકો
મકો .“ એ  અવાજ   રાવસાહ     બ  
મહપતરામનો   હતો   જવાબ ભળનાર
ભળનાર   સાહબ  લોકોનો   બબરચી   હતો. બબરચી
  ૂ  ૂ
  ૂ  ૂ  થઈ રો હતો.    ક મક મ   ક  ાંત-સાહ    બનાં
બનાં બબરચીને આમ પોતાની કારકદમાં પહ    લી લી 
જ  વખત સાંભળવા ભળવા મ  ુ  ં ક, ‘બકરો નહ મળ મળેે ’
“અછા! તબ  હમ  સાબકા  ખાના  નહ  પકાયગા!” એમ  કહને  બબરચી  રસામણે 
બેઠો. 
રાવસાહબ  મહપતરામ  ુ  ં  ન  ુ  ં  પોલીસ-થા  ુ  ં  બે  ગાઉ  છેટ  હ  ુ  ં, એમની  તો  િનમૂ  ંક 
બહારવટયાના  હંગામને ગામને  કા  ૂમાં માં  લેવા વા  માટ      થઈ  હતી. ને  હ    ુ   તો  ગઈ  કાલે  જ   તાબા  ુ  ં 
મોજણી  ગામ  ભાં   ુ  ં  હ  ુ  ં. છતાં, સાહબલોકોનો
બલોકોનો  િશકારનો  કપ  ગોઠવવાની  ફરજ   બી  સવ 
ફરજોથી અપદ      ગણાતી હોવાથી, એમને અહ  આવ  ુ  ં પડ  ુ   ં ુ હ  ુ  ં. 
એક  તાબેદાર દાર  અમલદાર  તરક      એમની  તો  ફરજ   હતી     ક   સાહ    બના બના  બબરચીની 
રૂ રૂરૂ   તહનાત
નાત  એને  ઉઠાવવી. પરં  ુ  રાવસાહબની બની  દર  રહ  ગયેલા લા  'ાણયા' સકાર
ં કાર 
રાવસાહ    બને
બને ભાર      પડા. મોશનો મેળવવાની ળવવાની સીડનાં પિગથયાં સાહ    બ લોકોની તે કાળની 
 99

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  100 

  ૃટમાં
ટમાં  બે  હતાં: એક  પિગથ  ુ  ં  સાહબનો બનો  બબરચી; બી    ુ ં  ં પિગથ  ુ  ં  સાહબનાં
બનાં  'મેમ  સા'બ'
બેઉમાં બબરચી  ુ  ં ચલણ િસવશેષ હ  ુ  ં. 
એવા  મહવના  માણસને  રાવસાહ    બ  મહપતરામ  ન  સાચવી  શા. એમણે 
પોતાના તરફથી બકરા-  ૂ  ૂકડાનો
કડાનો બદોબત દં ોબત ન કર આયો. બબરચીએ તો કંઈ કંઈ આશાઓ 
રાખી  હતી, ને  મહપતરામ  તો  પહ    લે લથી
થ
ે ી  જ   પાણીમાં  બેસી
સી  ગયા. બબરચીએ  મહપતરામને 
ધોળા દવસે તારા દખાડવાનો િનય કય . 
બપોર ધયો ને સાહ    બોના
બોના ઘોડાની પડઘી વાગી. 
રાતન ચડ  ુ   ં ુ. 
બબરચીને   ૂરાતન

30.    ેજ 
   ે
ાત જ  
પસીને    ર  બઝે
બઝેબ બે અસલ અરબી ઓલાદના ઘોડા તબડાટ કરતાં આવી પહયા. બે 
ેજ 
જ   િઅધકારઓએ છલાંગ માર ઘોડાના ન છોડાં. 
ઓનાં  રશમી  ખમીસો  ર  ુ  ંબડા
તેઓનાં બડા  શરરો  સાથે  પસીને  ચટ  ગયા  હતાં, ખૂ   અને 
તરસની
જગર-નથી   તેમના
મના થાબડા
  પેટમાં
ટમાં . લાય   લાગી  હતી. છતાં  સૌ  પહ
ઘોડાના  કપાળ પર, બેટાને ટાને સગો     લાં
લ બાપ
ાં  તેમણે
મ પણેપાળે
પં   પોતપોતાના
ાળે તેવા ઘોડાઓને
મ થી
વા ેમથી મણે  
, તેમણે
હાથ  પસાયા; અને  ઘોડાના  નસકોરાંનો નો     વ  ુમાં માં  વ  ુ  પોચો  ભાગ, તે  પર  બેઉ  જણાએ 
બચીઓ ભર. 
બેમાં
માંનો
નો  એક  પોલટકલ  એજટ  હતો, ને  બીજો  નવો  આવેલ  પોલીસ  ઉપર  હતો.
  ૂના
  ના ખાનદાન સાહ    બની બની લડાઈના સબબે બદલી થઈ ગઈ હતી. 
તે  પછ  બેઉ  અફસરો  ’ખાના! જલદ  ખાના  લાવ!’ના    ુકારા કારા  કરતા  એ  જગલમાં ં  
બચાવેલા લા  રાવટમાં  મેજ  જ   પર  ઢયા, અને  બટલર  તેઓની ઓની  સામે  ફોજદારની  તોછડાઈની 
કથા લઈ ઊભો રો. 
મની સીટઓ બવી જગલમાં ં  મગલગ
ં લ કર રહલા લા ગોરા તધ બયા. બેડગામના 
બગલામાં
ગ
ં લામાંથી થી  ચેતાયેલા લા  કોપ  ુ  ં  છા  ુ  ં  અહ   ભડકો  કર  ઊઠ  ુ   ં ુ.   ુ   ર  દ વના    ુછકારને
દ     વના છકારને 
ગળ  જનારા  ગોરો    ુધાની ધાની  આગને  ન  સહ  શો. બદનને  બ  ુ  ુ  કસનારા, િવિપઓ  ને 
  ુસીબતો
સીબતો સહ    વામાં
વામાં પાવરધા આ ેજો જો આહારની બાબતમાં બાળકો વા પરવશ હોય છે .
ખાણા  ઉપર  જ   તેઓની ઓની  ખરખર  ખલાવટ  થાય  છે . એટલે  જ   હદ  ઉપવાસો  તેમને મને  હરત
રત 
પમાડ     છે . અને   ુ  ંદર
દર ભાષણો તેઓ   ુ  ંદર દર ભોજનની સાથે જ  કર શક     છે . 
તેઓ  બે  રાવસાહ    બ  મહપતરામ  પર  ઊતર  પડા. એટલી  વરાળો    ં કવા કવા  લાયા 
ક  મહપતરામ  જો  માણસ  હોવાને  બદલે  પ  ુ  હોત  તો  તેઓ  એને  જ   શેકયા કયા  વગર  ખાઈ 
ત! 
“અભી     ક   અભી  ફોરન  સવાર  ભેજો જો;   ુમારા
મારા  થાના     ક   ગાંવસે વસે  મટન  લેકર કર  આવે.”
બ ે ફરમાન આ  ુ  ં. 
સાહ    બે
“યાં તો ખાટક   ુ  ં કામ બધં  છે , હ    ૂર.” રાવસાહ    બે
બ ે જવાબ આયો. 
“કાયકો? કમસ?” સાહ    બનો
કસકા   ુ  ુકમસ બનો દ    હ કારખાનાના ફાટ ફાટ થતા બોયલરની યાદ 
દ     તો
તો હતો. 
 100

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  101 

“મારા 
  ુ  ુકમથી
કમથી.”
“?”
“ખાટકના  ફળયામાંથી
થી  સમળઓ  માંસના સના  લોચા  ઉઠાવી  હ  ુ  ુ ઓનાં
ઓનાં  ઘરોમાં  નાખતી 
હતી. મ એને તાકદ  કર હતી  ક  આયદ  બદોબત
દં ોબત  કર
કર , પણ  એણે બેપરવાઈપરવાઈ બતાવી. કાલે 
એક સમળએ , .”
  ુ ડ    મગામના
 ઠાકર મદરમાં
વર...” ં દરમાં હાડ  ુ   ં ુ પડ  ુ  ં   ૂ  ુ  ં એટલે માર     મનાઈ કરવી પડ
               
“   ુવર
 ગધા 
“સાહ   ુ  ુ રને
    બ  બહા રને    ુ   ં ુ  અરજ   ક  ુ  ં  ુ  ં     ક   જબાન  સમાલો!” મહપતરામ  ટલા  ટાર 
ઊભા  હતા  તે  કરતાં  પણ  બ  ુ  અડ  બયા. આ  શદો  એ  બોયા  યાર       એમની  છાતી  બે 
ત  ુ વ  ુ ખચાઈ
ચાઈ. 
“ા!   ુ ... તા બેઉ ગોરાઓ ઊભા થઈ ગયા, પણ ન  ુ  ં િવશેષણ
 ...” કહતા ષણ ઉમેર  તે પહલાં
લાં 
તો  મહપતરામે  પોતાની  કમર  પરથી  કરચ-પટો  ખોયો. એ  અણધાર  યાએ  બોલતા 
સાહબને
બને  હબતાયા
બતાયા, ને  કરચ-પટોસાહબની બની  સ  ુખ  ધરને  મહપતરામે  જવાબ  આયો:
  ુ  ુ ર  એક  પણ  અણછાજતો  બોલા  ઉચાર       તે  પહ    લાં
    બ  બહા
“સાહ લાં  આ  સભાળ
ભ
ં ાળ  લે  ને  મને 
‘ડચાર’ (ડચા ) આપે.”
                   
ખાખી    ક  કોટ
ભને ણે , ચીઝ
કોઈ ખીલા અને ખડો
 જડને સાફામાં
 રો. શોભતો આ બાવન વષનો
નો ાણ સાહબોની
બોની
બો  ખમયા. એ  એક  પળનો  લાભ  લઈને  મહપતરામે  કહ  ના  ુ  ં: “આ  કરચ 
સાહ    બો
સરકાર      મને બકરાં   ૂ  ૂરા રા પાડવાની તાબેદાર દાર ઉઠાવવા બદલા નથી બસ કર.”
“   ુ આર એ શેઈમ ઈમ   ુ  ુ  યોર કરચ (તાર એ કરચની ત નામોશી કર છે .).)”
એટ  ુ  ં બોલનારા બી ેજની સામે મહપતરામે શાંિતથી િતથી કરચ-પટો છોડ દધાં 
ને ક  ુ  ં: “સાહ    બ બહા   ુ  ુ રનો
રનો હવે શો   ુ  ુકમ
કમ છે ?”
?”
“તમાર  ફોજદાર  તોડ  નાખવામાં  આવે  છે . તમને  સેકડ કડ  ેડ  જમાદારમાં 
ઉતારવામાં આવે છે .”
જવાબમાં  મહપતરામે  પોતાને  બઢતી  મળ  હોય  તેવી વી  અદાથી  સલામ  ભર, અને 
ઉપર સાહ    બે બ ે ફરમાન ક    ુ: “એટ    શનશન! એબાઉટ ટન! વક માચ!”
કમ    ુજબ
  ુ  ુકમ જબ  િહોશયાર  બની, પાછા  ફર, ઝડપી  પગલે  મહપતરામ  રાવટ  બહાર 
નીકળ  ગયા. આ  બધો  શો  ગજબ  થઈ  ગયો. તે  ુ  ં  હવે  ભાન  આ  ુ  ં. ફોજદાર    ૂ  ૂટ ટ  એ 
એમને જદગી ટા બરાબર લા  ુ  ં. આવી બેઈજતી
દગી   ૂ  ૂટા ઈજતી    ક મ લઈ વી શકાશે? જગતને મો  ુ   ં ુ 
શી રતે બતાવી શકાશે?     ૂનો
નો જમાનો હંમે શા પોતાની ઈજત િવષે વન-  ૃ
મેશા   ુની
ની લાગણી 
અ  ુભવતો
ભવતો. 
મહપતરામ  થાણામાં  પાછા  ફયા  યાર   એકા  સાદા  પોશાકવાળો  સવાર  ઘો  ુ   ં ુ   દોરને 
ઊભો હતો. તેને ન ે મહપતરામના હાથમાં એક સીલ કર     લ ચી   ૂ  ૂક ક. માણસે ધીમેથી થી ક  ુ  ં: “એ 
ચીમાં મરદ  ુ  ં મા  ુ  ં છે , માટ ળવજો.” કહને એ ચાયો ગયો. 
સમ    ુ  મહપતરામે એ ચી સડાસમાં ચી. દર લ  ુ  ં હ  ુ  ં:
ડં ાસમાં જઈને વાંચી
  ુ  ુ ર િસપાઈ,
બહા
 101

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  102 

આ  દશની    ુ  ુ દદશા  છે   ક  એક  બહા   ુ  ુ ર  બી  બહા   ુ  ુ રનો
રનો  િવનાકારણ  ાણ  લેવા
વા 
નીકળેલ  છે . સ  ુ  ુ  બહા   ુ  ુ રોને
રોને  સાચવનારો  એક  દ     શવીર શવીર  પરદ     શથી
શથી  પાછો  ફય   છે . તમે  થોડા 
દવસ  ઠંડા
ડા  રહ  શકશો? તો  લખમણને  અહથી  સરકાવી  લઈને  બહાર  રવાના  કર  શકાય.
તમાર સેવા વા ફોગટ નહ ય. 
નીચે સહ આ રતે હતી:
આ   ૂિમની િમની મદાઈનો ેમી મી એક   ુર
ર. 
મહપતરામના તરમાં ઘોડાૂર લોભન ધયાં: 
  ુ   ર  દ
દ     વ
વ િસવાય બી કોઈનો આ સદ   ં   શો શો ન હોય. એજટ સાહ    બ બે જ  ગાઉ પર 
છે . જઈને  રોશન  ક  ુ  ં  ુ?   ૂ  ૂટ   ટ લી
લી  ફોજદાર  હમણાં  ને  હમણાં  પાછ  વળશે. ટ    લી લી  કરચ  પાછ 
કમર  પર  બરાજશે,    ક મ     ક   એજટ  વગે   ર    ગોરાઓને  ઘેર  તો  આ  ચી  થક  ગોળના  ગાડાં 
આવશે.   ુ   ર  દ વની   ુમાખી
દ     વની માખી પર સ  ુ  ુને
ન ે હાડ    હાડ
હાડ દાઝ ચડ ગઈ છે . 
ને  એમાં  કરવામાં  ખો  ુ   ં ુ   પણ    ુ  ં  છે ? એ  તો  માર  એક  નોકર  તરક  પણ  ફરજ   છે .
માર  િનમકહલાલીને  લાજમ  છે      ક   બહારવટયાને  નસાડવાની  આવી  પી     ફ રવી રવી  માર      
પકડાવી દ     વીવી. 
                   
કટલી બધી
કો  ુ  ં  ુ પાડવાની
બાંકો  હામનાલાયક કહ એ
  ભીડ! મને વ ાયબહારવટયાના
વાય આ   ુરરદ વપલાયનમાં
ની ક એણે માર બનાવવા
 ભાગીદાર િસપાઈગીરમાં
 માગે 
છે ! 
પણ  આ  બાપડાનો  શો  દોષ! એણે  મારા  પર  િવાસ    ૂ  ૂો
ો.   ુ   ં ુ  િવાસઘાતી     ક મ 
બ  ુ  ં! 
નહ, નહ; એમાં  વળ  િવાસઘાત  શાનો? લમ  બહારવટયાના  સાથીનો  વળ 
િવાસઘાત  શો? કોને  ખબર  –   ુ   ર  દ દ     વને
વને  ઘેર  બહારવટયો    ં  ૂટની ટની  થેલીઓ લીઓ  ઠાલવી 
આવતો  નહ  હોય? આ  બધા  રા-મહારાઓ    ુ  ં  સારા  ધધા કર   છે ?   ુરરદવ  અને 
ધં ા  કર
  ુ  ંદર
દર  ુરના
રના ઠાકોર હ    ુ  ગઈ કાલે જ  ભેગા ગા થયા’તા, તેનો નો ભેદ પણ ાં નથી કપી શકાતો?
તેઓ બધા સરકાર િવ  ુ  ુ  કાવત  ુ  ં  ુ પકવી રા છે . 
ને    ુ   ં ુ  રાઓનો  ક  સરકારનો? મા  ુ  ં  ુ  સા  ં  ુ  ુ  કરનાર  તો  સરકાર  જ   ને! ઉપર  સાહબને બને 
તો  માર  ઉતાઈથી  ણકા  રોષ  ચડો.  ુબ  ુ  ુ  બ   ુ  ુ  તો  તેઓએ ઓએ  માર  ફોજદાર  લઈ  લીધી.
પણ  આ  ઠાકોર  માયલો  કોઈક  હોત  તો    ં  કરત?   ુ  ં    ુ  ં  ન  કરત? મને  બદનામ  તો  કરત,
ઉપરાંત રબાવીને મારત. 
સરકાર  તો  આવતી  કાલે  માર  ફોજદાર  પાછ  પણ  આપશે. સરકાર  હર  દર  
સાર  છે . પાડ  એના     ક   અદના  િસપાઈને  પણ  એણે  ઠાકોરો-  ૂ  ૂપાલોનો પાલોનો  ડારનાર  બનાયો, ને 
વાંક ક વળેલી અમાર કામરોને કવા  ુ  ં વીસરાવી ટટાર છાતીએ ઊભા રહ    તાં તાં શીખ  ુ  ં. 
આ  કાવત  ં  ુ  ુ     ફ ડ
ડ  ુ  ં  જોઈએ. કંઈ  નહ.   ુ   ં ુ    ુ   ર  દ વ  ુ  ં  નામ  નહ  લ. મને  ખબર  જ  
દ     વ
ાં છે ?   ુ   ં ુ તો ચી ર    ૂ કર દ. 
સડાસમાં
ડં ાસમાંથી થી બહાર આવીને એણે ઘોડ પર ફર સામાન નખાયો. 
રકાબ  પર  એક  પગ    ૂ  ૂક   ક   છે   તે  જ   ઘડએ  મહપતરામે  એક     ટ લયા લયા  ાણની     ટ લ 
સાંભળ ભળ. મોટા સાદ      સવાસો િપયા    ટ લ   ુકારતો કારતો ાણ નક આયો. 
“એમ નહ મા’રાજ !” મહપતરામે   ૂ છ  ુ   ં ુ: "તમને િયોતષ આવડ     છે ?“
  ૂછ ?“
 102

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  103 

  ુ કમ ના આવડ?”
“હા બા ?”
     ખા
“હતર ખા?”
“એ પણ.”
“આવો યાર
      ઘરમાં.”
ાણને લઈ પોતે દર ગયા. જઈને છ ૂ   ુ   ં ુ: “કાં, જગા પગી!”
ાણવેશધારએ શધારએ ક  ુ  ં: ”ફતેહ કરો. ચાલો ઝટ ચડો.”
“   ુ  ં થ  ુ  ં?”
?”
“એક પોતે ને બી નવ  – દસેય જણા બેફામાં ફામાં પડા છે  ચદરવાની દં રવાની ખેપમાં.”
“બેફામ કમ?”
 ક મ   ુ  ં, પેટમાં
“   ટમાં લાડવા પડા.”
“શેના ના લાડવા?”
“અ   ૃતના
તના તો ના જ  હોય ને?” ?”

“એટલે?”
“કાંઈક
ઈક ઝેરની ક
ૂ  મળ’તી.”
“કોના તરફથી?”
         ુ  ં  કામ?
“હવે  ઈ  તમાર મ  મારા  હાથે  જ   લાડવા  ખવરાવી, લથડયા  લેતા
તા  જોઈ-
કરને હ દોટાવી છે .”
  ુડા
“જ ડા!” મહપતરામ  ુ  ં મ ઊતર ગ  ુ  ં. “ઝેર દ  ુ  ં?”
?”
  ુ  ં ઝાટક     ને ગોળએ મારવો’તો તમાર      લખમણને?”
“નીકર  ?”
  ુ.”
“હા, જ
“રામરામ કરો! ને હવે તમાર વા  ુ  ં કરવી છે  ક ઝટ પહચ  ુ  ં છે ?”
?”
“
  ુ  ં કરવા?”
“બહારવટયા પર   ૂરાતન
રાતન કરવા?”
  ુ પગી, તમે નામરદાઈ કર.”
“જ
“સાત વાર. પણ હવે હાલો છો? કોઈ બીજો પોગી શે તો તમે રહશો શો હાથ ઘસતા.”
“જ   ુ પગી. માર      એ પરામ નથી જો  ુ  ં.”
“  ુ  ં બોલો છો, સા’બ?”
“લખમણને  ઝેર? બહા   ુ  ુ ર  લખમણને  ઝેર? માર       તો  એને  પડકારને  પડમાં
ડં માં 
ઉતારવો’તો. હા! હા! િશવ િશવ!”

જ
  ુ  ં   ુને પગીને
  ંકૂ  ના ૂ   ુ   ં ુ : આ
 છ  ાણ
“યાર  મને  પર કંટાળો
નાહકનો  ટો કરાયો
 દાખડો . એણે એ
 ને ,કંસા
ટાળાની
’બ?”  ધાણીપે   ૃવી
વી પર 
 103

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  104 

  ુ,    ુ  ં ઘાંઘાલીને
“ના, ના, જ ઘાલીને નેૂ . યાં સાહબો
બો પોતે જ  બેઠા છે , એને સમાચાર દ.
ઝેર  દધેલા લા  બહારવટયાનો  તવાનો  જશ  ભલે  એમને  તો. મને  ખબર  આયા  છે   એ  ુ  ં 
કહ    તો
તો જ  નહ.”
“બામ લસાગ  ુ  ં  ુ!
  ુ  ં ક  ુ  ં ઘેલસાગ આ મોકો વા દધો!” એમાં િવચારતો એ ટલયો વેશધાર
શધાર 
ઘલી-  ૂ  ૂના
ઘાંઘલી ના તરફ દોડો. 
મહપરામે  ઘોડ  પરથી  ન  ઉતરા  ુ  ં. સાંજનો જનો  સમય  હતો. સવારની  બાક  રહ    લી લી 
સયા   માટ      એણે  નાન  ક    ુ. નાન  કરતાં  કરતાં  એણે  શાંિતના
ં યા-  ૂ  ૂ િતના  લોકો  રટા. કોઈક 
મરતા  આદમીની  સદિગત  માટ      એણે  આ  શાંિતપાઠ િતપાઠ  કય , ને  પાટલા  પર  ઘીની  ઝીણી  દવી 
બળતી હતી તેની ની િયોતમાં એણે પેલી લી   ુ   ર  દ
દ     વવાળ
વવાળ ચી ઝબોળ. 
સળગી  ગયેલા લા  કાગળ  પર  અરો  ઉક    લી લી  શકાય  તેવા
વા  ને  તેવાવા  રહ      છે  એ  વાત 
પોલીસ-અમલદાર  ણતો  હતો. કાગળને  એણે  ચોળ  રાખ  કર  નાયો. એનો  તરામા 
વકલોની  દલીલબામાંથી થી  મોકળા  થયેલા લા  દ     હાં દ  વી  દશા  પાયો. આ  સા  ુ  ં  ુ 
હાંત-સના    ક દ
   ક   તે  સા  ં  ુ  ુ? આ  કતય   ુ ં ?ં – એ  ો  જ   ન  રા.   ૂ  ૂના
ય     ક   બી  ના  બાજોઠ  પર  જ   ાણ  ુ  ં 
ાતેજ  જ   સાહ    બોના
બોના ખાણાના મેજની જની સામે કાશેલ ાતેજથી   ુ દ
જથી   દ તર     હ     દ    દયમાના
દયમાના થઈ 
ર  ુ  ં. પોતાનાં બામાએ આ  એને એક મહાપાપમાંથી થી બચાયો. 
સાચા ાણની એ પરમ કમાઈ!  

31.   ુ  ુ ર
બહા ર 
અહ  ચદરવાની   ુ ગાતર
દં રવાની ખોપમાં  – એટલે    ક      ૂની
ગાતર-  ની કોઈ વીજળ ાટકવાથી ગરની 
છાતી વધાઈ ગઈ હતી, તેના ના પોલાણમાં ઘેરૂ  ખે લખમણ પડો હતો. 
એ  હવે  પાંચ-સાત  વરસો    ૂ  ૂવ
વનો ન   ો  ગૌચારક  લખમણ  નહોતો  રો. બે  વષ    ૂ  ૂવ
વની ન   ી 
બહ    નનો
નનો ડાોડમરો ને પોચો પોચો ભાઈ પણ નહોતો રો. લખમણની છાતીમાં મરદાઈના 
મહોર  ટયા  હતા. એનો  અવાજ   રિણશગાના ગાના  રણકાર  જગવતો  હતો. એનો  સગાથ ગ
ં ાથ  અડખમ 
આઠ િમયાણાઓનો હતો. ભાષા પણ લખમણની ચોપાસ મરદોની ડ     ભાષા હતી. મોળો 
બોલ ઉચારનાર જ  ુ  પગી પણ
   કોઈ નહો  ુ
લખમણનો   ં, લખમણની
  િવા
 પાસે. 
  ુ  કોળ: જ ન ે ખોળે  લખમણ  ઓશી  ુ   ં ુ   કરને  િનરાંતે
  ુને ત ે
ઘનાર. એ  જ   જ  ુએ  લખમણને  ને  એના  સાથીઓને  ઝેર  ભેળવેલ  લાડવા  જમાડ  આ  
પાર     વાં
વાંને
ને બાફ નાખે તેવા વા ઉનાળાને મયાહને છેલી ઘના ઝોલાં લેવરાયાં. 
સ  ુ  ુ  ઢળ  પડા  પણ  એકલા  લખમણને  દગાની  સનસ  આવી. લડથડયાં  લેત-ે લેતે તે 
એણે  ગળાની  દર  ગળઓ  ઉતાર  વમન  ક    ુ. લાડવા  ુ  ં  ઝેર  પાયેલ  લી  ુ  ં  અ  એના 
જઠરમાંથી થી  થો  ુ   ં ુ ક  નીક  ુ  ં. થોડક  ખો  ઊઘડ. તે  વખતે  લખમણે  સામી  ચી  ધાર  ઉપર 
સાહબ લોકોની બ  ૂ ં  ૂ કો કો દઠ. પછવાડ પચીસેક બી ખાખી પોશાક િનહાયા. 
લખમણ  ખસી  તો  શકતો  નહોતો. ગ  લગભગ  ખો  ુ   ં ુ   પડ  ગ  ુ  ં  હ  ુ  ં. ફકત  બે  હાથ 
સળવયા. પણ એના હાથમાં બ  ૂ ં  ૂ ક થર કર શકતી નહોતી. 
    !     :                  
“
પડશે?   ુ   ંઓ
 ુ  વતો ”
હો હો  ંલખમણે
  ુ  ંયધા
  એટ   જણાવી “
નાખી  નહ
એક  શવાર
  ુ   ં ુ ? કોઈ
એક- ભડાકો
આઠમાંપણ કયા  મને
થી  કોઈ
થી િવના માર  બજ
  માર   ૂ ં  ૂ ક  ુ  ં 
આપવા નહ ઊઠો! કોઈક તો ઊઠો! કોઈક તો બ  ૂ ં  ૂ ક દયો.”
 104

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  105 

થી એના હાથમાં ભરલી બ  ૂ ં  ૂ ક ક
ચમકાર બયો હોય તે  ુ  ં લા  ુ  ં. કોઈક પછવાડથી ૂ . 
લખમણે  પાછળ  જોવા  ફાંફાં ફાં  માયા. પણ  ખોએ  એક  માનવીનો  દ     હ  જ   દઠો.
  ુખ
ખ  ુા
ા ન પારખી શકાઈ. 
“કો-કો-કો-કોણ છો?” લખમણ માંડ માંડ છ ૂ  શો. 
“બેન ં  – બેન.” જવાબ મયો. 
પણ  લખમણ  જવાબ  ન  ઝીલી  શો. શદો  ન  પકડાયા. એણે  બ  ૂ ં  ૂ કના કના  ઘોડા  ઉપર 
ગળા  થર  કરવા  માંડયા ડયા, એને  કોઈક      િનશાન  લેવારા  ુ  ં  ને  ક  ુ  ં: “ઉડાડ, ઉડાડ  બેનની 
   ઠ કડ
કડ કરનાર ગોરાને!”
લખમણની  બ  ૂ ં  ૂ ક  ટ. ટોળએ  સામી  ધાર  પર  ાંઈક ઈક  ઠણકારો  કય , પણ  કોઈ 
પડ  ુ   ં ુ નહ 
એક  પછ  એક  બ  ૂ ં  ૂ ક  ભરતી  ભરતી  એ  આવેલી લી   ી  લખમણને  દ    તી તી  ગઈ.
બહારવટયો  ભડાકા  કરતો  ગયો, ને  છેવ   ટ   એ  પડો  યાર       એટ  ુ  ં  બોલી  શો: “બેન, હાલો 
ને, ગૌધન ચારએ! આ ગોરખ ધધો ધં ો કાંઈ લખમણનો હોય?”
સામી  ધાર  સળવળ  ઉઠ. દ    કારો કારો  બોલતો  હતો. ને  હ  સૌને    ૂ  ૂવે વેલા લા  સમજનાર 
સાહબો બો તા    ુ બ થતા હતા ક ગોળઓ ાંથી થી વરસે છે . 
ધાણીટ  ગોળઓ  છોડતા  સરકાર  અમલદારો  નક  આયા  યાર   લખમણનો  દહ 
ખોળામાં લઈને બે   ઠ લી લી એક  ી દઠ. 
ઢળેલા  બહારવટયા  લખમણને  એ  ભગવા  વેશધાર શધાર  ઓરતે  પોતાના  ખોળા  ુ  ં     ટ કણ કણ 
આપી બે   ઠ લો લો રાયો હતો, ને એના ખભા પર બ  ૂ ં  ૂકા કા તોળ રાખી હતી. 
“હ    ુ  વતો છે .   ૂટ!” દોડતો આવતા એક સાહ    બે બ ે તમંચો
ચો તાો. 
“રહો! ન  ચાંપજો પજો!” બી  સાહ    બે
બ ે એનો  હાથ  ઝાયો. “પછવાડ      એક  ી  બેઠ ઠ  છે   તે 
વધાઈ જશે.”
“છોડ, છોડ,! એક  નાચીઝ  ડાકણ   ુ  ં  સમાન
મં ાન! મોતની  પળપળેે ?”
?” એમ  બોલતા  બોલતા  એ 
સાહબે બ ે રવોવરને  ફર  વાર  તોળ. પણ  તેનો નો  ભડકો  થાય  તે  વૂ    જ   બી      ુ વાન
વાન  સાહબેબે 
એના  હાથને     ઠ લો લો  માય . ગોળ    ુમાડાના
માડાના    ૂ  ૂખરાં
ખરાં  િપછ  ફરકાવતી  કોઈ  દ     વચકલી વચકલી  વી 
આકાશ વધીને રમતી ગઈ. 
આટલો  વખત  જવા  છતાં  સામેથી થી  બહારવટયાની  તાક  રહલી લી  બ  ૂ ં  ૂ ક  ના  વટ.
બહારવટયો  બેઠો ઠો  હતો  તેવો
વો  જ   થર  કોઈ  યાનધાર  વો  બેસી સી  રો. ઓરત  પણ  નક 
પહચતાં  રૂ રૂરૂ   ગટ  થઈ.   ૂ  ૂ રથી રથી  ડરામણો  દખાતો  ડા  ુ  ુ   ખતમ  થયેલો લો  જ   માૂમ  પડો.
ગોળઓ  વડ      વધાઈને  એનો  દ     હ  નવરાના  ગરબા  વો ળદાર  બયો  હતો. િછોમાંથી થી 
રાતાં   ુ  ુિધરના
િધરના અજવાળાં નીતરતાં હતાં. 
  ુ   ં ુ ગરના
ગરના  કાળમીઢ  પથરોને  ચગદ  ચગદ  પોતાની    ૂ  ૂટની ટની  એડના  ચકાર 
બોલાવતો મોટો સાહ    બ    ઠ કને કને નીચે છલાંયો યો, ને એને   ૂટનો ટનો  ધો માર લખમણ  ુ  ં કલેવર 
જમીનદોત  ક    ુ  દાંત  ભયા. ઓરતે  પોતાની  રાતી  ખો  તાક, સાહબે બ ે ણે  ક  એની 
દ     વ
વ  ૂ  ૂનો
નો   ૂ  ૂપો પો પખી નાયો હતો. 
 105

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  106 

  ુ  ં  કરો  છો  તમે?

“ ઈ  ુને
ન ે ખાતર  અટકો.” નાનેરા
રા  સાહબે
બ ે મોટાને  યાંથી
થી  ધકલવા 
યન કય . 
ઓરત બહારવટયા  ુ  ં રોળા  ુ  ં મા  ુ  ં સર  ુ  ં કરવા ચાલી. સાહ    બના બના   ુરકાટ
રકાટ હ   ુ  શયા 
નહ. એ  ઓરત  સામે  ધયો. ઓરતે  એક  બા    ુ   ઊભેલીલી  િસપાઈઓની  ગત  સામે  દયામણી 
નજર નધી. 
“સા’બ બહા   ુ  ુ ર!” િસપાઈઓના હવાલદાર      સાદ કય . 
છંછે
છેડાયેલો લો ગોરો થભીને ભં ીને રો રૂ ો. 
હવાલદાર      ક  ુ  ં: ”સાહ    બ બહા   ુ  ુ રને
રને હાથ જોડ છએ લાશને ના અપમાનો!”
નાનેરા રા  સાહ    બે બ ે  – એટલે    ક   પોલીસ  િઅધકારએ  – પોતાની  ખાખી  હ    ટ  ઉતાર  હાથમાં 
લીધી. 
“  ૂ
  ૂપ
પ રહો!” ગોરાએ પોતાની માનિહાન ના સહ. 
ઘોડ    સવાર
સવાર પોલીસો થોડ     છેટ     ઘોડાં દોરને ઊભા હતા, તેઓ એકાએક ઊતર આયા.
તેમાં ના એક સફ    દ દાઢવાળા નાયક ક  ુ  ં: “સાહબ બહા
માંના   ુ  ુ ર સૈયદ
યદ ં, મ સરકારની ચાકરમાં 
મોવરના, વાલાના, રાયદ     ના ના  વગે   ર  ના ના  હંગામો ગામો  ખેડયા ડયા  છે . સાહ    બ  લોકો  પણ  અમાર  સાથે 
સામે
ધાવણમાં લા  હતા
લા થી  પણ
થી
. શ   ુ ની નમોટામાં
ી  લાશ  મોટ
યે  એક કોઈએ   બેઅદબી  કર  નથી. અમારો  મજહબ  અમને  માના 
  જ   વાત  િપલાવે  છે ,     ક   આદમી  ઝીદો  છે   યાં    ુધી
ધી 
  ુ  ુ મન
મન:   ૂ  ૂવા વા  બાદ  એ  ુ  ં  બછા  ુ  ં  માલેકને કને  ખોળે  થાય  છે . એને  અદબ  સાથે  અવલમંજલ જલ 
પહચાડવાની અમાર ફરજ  છે .”
“આ ઓરત તમને ઉક બ ે ખમચી જઈને ક  ુ  ં. 
       ર   છે ,    ક મ?“ સાહ    બે
“એ  ઓરતે  લાશને  બેઠક  કરાવી  હતી,” સૈયદ યદ  સવાર       સમ  ુ  ં: “તે  તો  મોતની 
મદાઈ  બતાવવા  વતો  ઈસાન    ુ  ુ ો ો  થઈને  ભલે  ભમે, પણ  એના  શબને  કોઈ    ૂ  ૂળ ળ  ના 
ચટાવી શક    .”
“બાબા  લોગ!” નાનેરા રા  સાહબે બ ે ગતના  ઉકરાટ  િનહાળને  શાંિતના િતના  શદો  છાંટા ટા:
“તમા   ં  ુ  ુ  કહ      ુ  ં  ખ  ં  ુ  ુ  છે . એક  બેલગાડ  મેળવી ળવી  લાવો. આપણે  લાશને  રાજકોટ  લઈ  જ  ુ  ં.
            ." 
અહથી ાં તોતલાશને બઝોળ
-સાહબને
કરને  પરાજય
ને  પોતાનો ઉઠાવી  લઈએ
સમયો. નાકની  દર  ઊતર  જતા  અવા   એણે 
બને  ક  ુ  ં: "િવલયસ, આ    ુ  ુ ાઓ
નાના  સાહ    બને ાઓ  જો  અહ   ન  હોત  હો  તો  માર       આ  ભય
ભયંકર
કં ર 
ઓરતને એક - ફત એક જ  લાત માર લેવી હતી. મને   ૃ  ૃત ત થઈ ત." 
"તાર    ુધા
ધા  જ   તમાર  પાસે  આ  ુ  ં  બોલાવે  છે , હૉટસન! નહ  તો  થોડા  જ   કલાકોમાં 
  ુ  ં આપણા મહાન એપાયર (સાાય)ની આબાદનો     ક મ   ૂ  ૂલી લી ત?"
'આપણા  મહાન  એપાયર' એ  ણ  શદોએ  યાં  ગાયીના  મની ં ની  િસ  સાબત 
કર, ખર  વાત  એ  હતી     ક   સાહ    બનાં
બનાં  છેલાં  બે  ખાણાં  બગડાં  હતાં.   ૂ  ૂખ
ખ  વભાવને 
બગાડાનાર  હતી. િસપાઈઓએ  યાર  લાશને  અદબભેર  એક  ઝોળમાં  ઉઠાવી  યાર  ાંત-
બ ે પણ   ૃ
સાહ    બે   ુના
ના માનમાં પોતાની ટોપી ઉતાર. 
       
        .  
િસપાઈઓએ ઝોળને
  બીપડખે
  લાશને પડખે
  પણ  લાશના ઉઠાવી. પછવાડ માથાને  ગોરાઓ
   ટ કો
કો આપતી
  ઘોડા  દોરતા
ઓરત  ચાયા
ચાલી. આ   ક  ુ  ં ટલાક
ટ  લાક ટોં 
  ુ   ં ુ ગરાની
ગરાની  બહાર  નીકળ  ુ  ં  હ  ુ  ં  યાર       ઘણાંખરાં
ખરાં  પી  માળામાં  પેસી સી  ગયા  હતાં. પણ    ૂવે વલા
લ
ે ા 
 106

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  107 

બહારવટયા  માંહહલા લ
 ા  એકાદનો  કોઈ  રખડતો  કાળો  માલ  પગના  વળેલા  નખમાં  ભરાઈ 
ગયેલો લો તે ન નીકળતો હોવાથી એક કાગડો એને લઈ લઈ ઊડાઊડ  કરતો હતો, ને એનો 
વાંક ક  ુનો
નો  તપાયા  વગર  જ   બી  કાગડાઓ  એને  ચાંચો
ચો  માર  માર  કકળાટ  મચાવતા 
  ૂ  ૂમતા
મતા હતા. 

32.    ે    ે
   ે
વાતાવરણ ભણાવ છ 
િવમ  ુરના
રના  દરયાને  આલેશાન શાન  બા  ુ  ં  ુ  હ  ુ  ં. એ  બારાની  દખણાદ  દશામાં  ભસો  ુ  ં 
ખા  ુ   ં ુ   માંદણે
દણે  પડ  મહાલ  ુ  ં  હોય  તેવા વા  કાળા, વતાગતા  ખડકો  હતા. લોકવાણીએ  એ  ુ  ં 
'ભસલા' નામ  પાડ   ુ   ં ુ  હ  ુ  ં. યાં  આઠ      પહોર  આફળતાં  મોં  ફણ    ૂ  ૂકતાં કતાં  હતાં. િવરાટ 
મહષા  ુર  વાિરધ  ણે     ક   વાગોયા  કરતો  હતો. પાડાઓ  ુ  ં  એકાદ  ધણ  ચા  ુ  ં  જ  ુ  ં  હશે 
તેમાં
માં  એકાએક  ણે  દરયાના  પાણી  તેના ના  ઉપર  ફર  વયાં  હશે!    ક ટલાક ટલાક  નાસીને  બહાર 
નીકયા  હશે,    ક ટલાક ટલાક    ં  ૂગળાઈને
ગળાઈને  દર  રાં  હશે; એટલે  જ , આ  બહાર  દ     ખાતા ખાતા  ખડકોની 
પાધર  કતારમાં        ક ટલાક ટલાક  ખડકો  અઢ-ણ  ગાઉ    ુધી ધી  પાણીની  નીચે  પથરાયેલા લા  હતા.
'વીજળ' આગબોટ ગરક થઈ ગયા   ુ  ં પણ આ એક   ઠ  કા કા  ુ  ં મના  ુ  ં. 

એક  િઅધકાર િપનાકની  એને

 મીટ સયાના
દં રં  યાના
  બદર િવષેની    ૂખરા
ન ી ખવાતો રા ઉસમાં
  કરતા  હતા
 એ ભસલા ખડકો પર ઠર
. એક  ખારવો  પોતાની      લી
લ ી જળચર
હતી. રાજના
  વી 
 
ખો તગતગાવતો 'વીજળ' આગબોટના   ૂ  ૂત ત િવષેની ની વાતો હાંકતો કતો હતો.   ૂ  ૂ ર એક દરબાર 
ઘોડાગાડ ઊભી હતી. 
ૌઢ  વયના  ઠાકોર  સાહબ  ચોથીવારના  લન  ુ  ં  એક  રહય  બરાબર  પકડ  શા 
હતા,    ક     ુવાન
વાન  રાણીના  નાનામોટા  કોડ  વા  ગે  તેવા વા    ૂ  ૂરવા
રવા  જોઈએ, નહ  તો  લનરસ 
ખાટો  થઈ  ય. થમનાં  લનોમાંથી લો  આવો  અ  ુભવ
થી  જડલો ભવ  અયાર   ઉપયોગમાં  આવતો 
હતો. 
એટલે  જ   તેમણે  નવા  રાણી  સાહ    બની બની  ઈછા  થવાથી  િપનાકને  િવમ  ુર  તેડાયો ડાયો 
હતો. િપનાક રાયનો માનીતો મહમાન માન હતો. િઅિતથ  ૃહમાં હમાં એને માટ રોજ  ચાર-ચાર મોટ 
આસ    ક રના
રના ફળો આવતા. 
ઠાકોર  સાહ    બની
બની  અને  રાણી  સાહ    બની બની  જોડ      એની  પહ    લી લી    ુલાકાત
લાકાત  થઈ    ૂક ક  હતી.
રાણી સાહ    બેબ ે િપનાકને બેરટર રટર થવાનો આહ કય ;    ક મ    ક  વકલાતના કામમાં   વાચાની 
કળા  તેમ  જ   અભનયના  મરોડ  જોઈએ  તે  િપનાકમાં  એમને  શાળાના  મેળાવડાને ળાવડાને  સ
સંગે
ગ
ં ે 
દ     ખાયા
ખાયા હતા. 
"રાજ   તમને  મદદ  કરશે," ," રાણી  સાહ     બે
બ ે બોલ  પણ  આપી  દધો. "   ક મ  નહ, ઠાકોર 
સાહબ?" રાણીએ િપતને છ ૂ   ુ   ં ુ. 
"આપ   ુ  ં દાન   ુપાે
પાે જ  છે ." ." ઠાકોરસાહ     બે
બ ે પનીનો બોલ ઝીયો. 
"પછ અહયા જ  વકલાત કરશે ને? રાણી સાહ     બે છ  ુ   ં ુ. 
બ ે   ૂ  ૂછ
"વકલાત  શા  માટ     ?"
?" ઠાકોર        માયા  પહ    લાંલાં  જ   ઢગલો ધય : "એમનામાં  દવત દ     ખ ખ  ુ  ં 
તો યાયાધીશી જ  નહ આપીએ?"
િપનાકના  દયમાંથી થી  તો  મનોરથોના  ગબારા  ચડા. વન  ુ  ં  ગગન  ણે     ક  
િસઓના તારામંડળ દયમાન બની ઊઠ  ુ   ં ુ. 
ડળ વડ     દ     દયમાન
 107

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  108 

"પાંચે
ચેક  વષનો
નો  ગાળો  છે  તમાર  તૈયાર
યાર  થવાનો." એમ  યાર  સાહબેબ ે યાદ  કરા  ુ  ં 
માન-  ૂ  ૂદકો
યાર      િપનાક પાછો પછડાયો. િશણની તાલમમાં હ  ુમાન દકો હોતો નથી. 
"પણ  બારટર  થવાની જર  ખર? રાજના યાયાધીશને માટ     અહ  ુ  ં જ  ભણતર ન 
ચાલે?"
?" રાણીએ છૂ   ુ   ં ુ. 
"શા  માટ      ." ?
િવા પણ  ઊઘડ ."ન    ચાલે રાજ   તો  મા
  ુ  ં  ુ  છે   ને! ના  માથે  આપણે  હાથ    ૂ  ૂકએ
કએ  એની  તો 
"તો આને અહ  જ  તાલીમ આપી   ુ  ં?" ?"
"જર મેક ક થઈ જવા દો." 
ઠાકોર  સાહ    બે બ ે રાણી  પાસેથી
થી  િપનાક  યેની ની  મમતા  ુ  ં  કારણ  ાર  ુ  ં  ણી  લી  ુ  ં 
હ  ુ  ં. ભાંડરડાં
ડરડાંની
ની  માફક  ઓ  ભેળાં ળાં  રયા-ઊછયા  હતાં. તેમનો મનો  અયોય  ઉપકારભાવ  ઠાકોર 
સાહ    બને
બને  તર       વયો  હતો. ઠાકોર  ૌઢવમાં  પાકટ  થઈ  ગયા  હતા. એમનામાં  ઈયાની 
આગ  નહોતી  એ  એનો  મોટામાં  મોટો    ુણ  હતો. પડદાનો  યાગ  કરવાની  તેમની મની  હમત મત  આ 
વાતને આભાર હતી. િપનાકના આચરણની છાપ પણ એમના દલ પર ચોખી પડ હતી:
એની ખો ગભીર ભ
ં ીર હતી, તેના ના હાવભાવમાં   ુ  ુ માશ માશ હતી: તનમનાટ નહોતો. 
'અહ 
છે.   ુ   ં ુ  એને    દ  ુખમાં
  ુબા
ખ બમાંા    ુજોયા
ખી છ
ખી   ેક   ં એને
 ુ  તો  જોઈએ
.   ુ મને   બી તે જડ   છે .  એની
  કોઈ   ુ  ંવાળ
 છા
મનેછા વ  ાળ
નથી િઊમ
.' એઓ    હતો
  પણ   સચવાય  
  િપનાકનો
મનોભાવ. 
તે  દવસે  રાતે  િવમ  ુરન રન  દરયાનો  કં   દ લયો લયો    ુઝાયો
ઝાયો. દવાદાંડઓના ડઓના  દવાઓ  ન 
ચેતાવવાનો સરકાર   ુ  ુકમ કમ બદર દં    ર   બદર
દં    ર   ફર વયો હતો. 
કંદદલયો  ઠય ! ઘેર  ઘેર  વાત  ફર  વળ. ગામડાને  ફાળ  પડ. કંદલયો  ઠય ! થઈ 
ર  ુ  ં. જરમર આયા! ેજની જની ધરતી ડોલી. કંદ     લયો લયો ઓલવાયો. આ બનાવ અત  બયો.
જમાના  ગયા, પણ  કંદલયો  ઝગતો  હતો. રા  પછ  રા  દવ  પાયા, છતાં  કંદલયાને 
કોઈએ  શોક  નહોતો  પડાયો. કં   દ લયાને લયાને  ઓલવવાવાળ  આફત  કોઈ  આસપાસ  હોવી 
જોઈએ. 
'એમડન' નામની  એક  જમન  જળ-નાગણી  ઉકાપાત  મચાવી  રહ  છે . ેજ  જ  
જહાજોના  મોટા  માતંગોને ગોને  એ  ભાંગી ગી    ુા ા  કર       છે . બદરો
દં રો  અને  બારામાં  પેસી સી  જઈને  એ 
સયાનાશ  વાળે  છે ,   ુ  ંબઈના બઈના  કંદલયા  પણ  ઓલવી  નાખેલ  છે . રાતભર  'એડમન'ના 
ભણકારા  વાગે  છે . દરયાની  મહારાણી  ગણાતી  િટાનયા  પોતાના  હદ  વા  સાાયને 
કનાર   સતા તં ા  ૂ  ૂકડ
કડ  રમતી  આ  નાચીજ   નાવડને  પણ  નથી  ઝાલી  શકતી! સરકારની  ગજબ 
   ઠ કડ
કડ મડાઈ ડં ાઈ ગઈ સોરઠને તીર      તીર      જમનીનો નીનો સાથ લઈને નવ  ૂ  ૂકર કર રમનારાઓએ પોતાની 
  ૂ  ૂછ
છે  તાવ  દધા  અને    ૂ  ૂય ય  ૂ  ૂરના
રના  ઠાકોર       પોતાના  પાડોશી  પરગણાને  બથાવી  પાડવાનો  કાળ 
પાક    લો
લો દ    યો
યો. 
િપનાક  ુ  ં  અાની  મગજ   આટલી  વાત  તો  વણસમયે  પણ  પામી  ગ  ુ  ં     ક   ેજ  જ 
સરકાર  અય  નથી: જગતને  છાવર  નાખીને  પડલો લો  ેજ  જ   પણ  ા    ુ ડમાં
ડમાં  ડોલી  રો  છે :
શેરને રને  માથે  સવા  શેર: ેજ  ુ  ં  મા  ુ  ં  ભાંગનાર ગનાર  સાઓ   ુ  ુ િનયામાં િનયામાં  પડ  છે . ચૌટ      ને  ચોતર      
બેસતાં, ેજ   ટોપીને  ભાળતા  વાર  જ   ભાગવા  ટવાયેલાં લાં  લોક  આજ   ેજ  જ   સાના  દોઢ 
સૈકાને   તે
કાને
િપનાક   એટ
  ુ  ં  લોકમત
એ કારના તો  િવચારતા   થઈ  ગયાં    
  ુ  ં બ  ક   ે
  ુ  ં બયો. કોણ ણેજ આ
   અપરાજત  બળયો  જોો  નથી.
 કારણથી એને ેજ   શહ
    નશાહ
નશાહ 
 108

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  109 

તેમ  જ   મહારાણીના  મોરાં  િનશાળોમાં  ટંગાતા  હતાં  તેના ના  તરફ  નફરત  આવી. લડના 
િઈતહાસની  ચોપડમાં     ચો  હતા  તેમાં ના    ુ  ુ  ુ ષ-ચોને  એણે  કાળાં  કર  નાયાં, એકાદ 
માંના
 ી-ચને એણે   ૂ  ૂછો છો આલેખી! 
બીજો  કંટાળો  એણે  વળતા  જ   દવસે  િવમ  ુરના રના  રલવે  ટશને  અ  ુભયો
ભયો. દરબાર 
'લેસસ'ની  એક   ુ   ુ કડ
કડ લડાઈના   ુરોપી
રોપી મોરચા પર જવાને ઊપડતી હતી. તેમનાં મનાં કપાળમાં 
કં  ુ  ુ ના
ના  ચાંદલાદલા  હતા. લેટફોમની ની  દર  તેઓના
ઓના  નાનાં-મોટાં  બાળબચાં  રડતાં  હતાં.  બહાર 
મની પનીઓ પરદામાં   ુરાઈ
થોડ     છેટ     તેમની રાઈ ઊભી હતી. મોરચા પર જઈ રહ    લ આ રજ  ૂ  ૂતોના તોના 
મ  પર  િઅવૂિત િત  નહોતી. પોતે  કઈ  દશ  રા, િતરા  ક    ુ  ુ ળ  રાને  કારણે  કોની  સામે 
લડવા જઈ રહ    લ છે  તેની ની તેમને
મને ગમ નહોતી.
પડઘમના   ૂરાતન રાતન-વરો અને  જગના આ  ુધો ધો  તેમના
મના આમાની દર જોમ  નહોતા 
રૂ   શકતાં. એમના  ગળામાંથી થી  કોઈ  હાકલ  ઊઠતી  નહોતી. તેમની મની    ુખ
ખ  ુા
ા  પરનો  મરોડ 
વીરરસના  વેશ  ભજવનાર  નાટકય  પાોનો  હોય  તેમ  દસી  આવ  ુ  ં  હ  ુ  ં. ને  આગગાડ 
યાર  તેમને મને  ઉઠાવી  ચાલી  યાર  એ  કલાક-બે  કલાકનો  તમાશો  પોતાની  પછવાડ  કોઈ 
અકારણ  િનયોજનતાની    ૂયતા યતા  પાથરતો  ગયો. એક  અવાિતવક  લીલા  ખતમ  થઈ 
ગઈ. ને પાછા વળતાં લોકોએ વાતો કર ક, 'બચારા ઘેટાં ટાંની
ની માફક રસાશે.'
           .        
થ  ુ  ં. 'હોમલ
ી દવસે
' નામનો
િવમ
  મં  ુરમાં
ર માં
પઢાવનાર
બી ઝલક
  એ છાઈ
િસેરગઈ
  વષ
િિમસસ
ની  િવદ
ની એની
     શી
શી  બેડોશી
સટ
સટ
  ભારતવાસી
  ુ  ં આગમન 
  ુ વાનોની
  વાનોની  મૈયા યા  થઈ  પડ  હતી. ગોર  ડોશી  હદ
દ  સાડ  ને  ચપલો
પં લો  પહરતી રતી  હતી. ગળામાં 
માળા ધારણ કરતી ને 'ભગવદગીતા' ના ઘોષ ગવતી; સરકારને   ુો ો ઉગામી ડારતી, ને 
હ   ુ  ુ  ધમના
ના રહયો ઉકલતી. 
ણ  મહનાની  નજર     ક દ  ભોગવીને  'મૈયા મવા  નીકળ  હતી.   ુકામે
યા' દ     શ    ૂ  ૂમવા કામે    ુકામે
કામે 
એની  ગાડના  ઘોડા  છોડ  નાખવામાં  આવતા  ને    ુવાનો વાનો  ગાડ  ખચતા
ચતા. એની  સભાઓ 
ભરાતી યાર      એની ચપલોપં લો પાસે બેસવામાં પણ એક લહાણ લેખાતી. 
િવમ  ુ   ર    પણ  એને  અછો  અછો  વાનાં  કયા. એની  ભૈરવ-વાણ  સાંભળવા ભળવા  મેદની દની 
મળ, ને  એ  મેદની દની  સમ  પોતાની    ુ  ેરત
રત  ાને  જોર  એણે  હર  ક    ુ:  "  ુરોપ
રોપ  ુ  ં    ુ 
એ  તરમાં  લડાતી  દવી  તેમજ  મજ   આ  ુર
ર  શતઓની  લડાઈ  ુ  ં  િતબબ  છે . ઇલડ,
                     
િરશયા
રોનાઅને
અ  ુરોના ાંસ . છઆખર
  પકારો ે દવ   ી    શતઓના
િવજય  છે   દિિતિનધઓ ,
વી  સવનો ને- જમ ,
ની     ક   ુ કઇલડનો
ની
એટલે વગે   ર  શ
,   ુાં
ઓસનો
સનોછે,
િરશયાનો." 
સાંભળતાં
ભળતાંનીની  વાર  િપનાક  તધ  બયો. એની  વીર   ૂ   પર  કોઈ  યામ  છાયા 
પડ. એ  ુ  ં દલ રસભયા કટોરા   ુ  ં ધરતી પર પટકાઈને   ૂ  ૂટ ટ પડ  ુ   ં ુ. ે સાત  ુ  ં ધોરણ 
ભણનારો  િવાથ   આવી  કોઈ  વહમની મની    ુ  ુ િનયામાં
િનયામાં  દાખલ  થવા  તૈયાર
યાર  નહોતો. નહ  નહ:
તાને  કે  નહ:   ુ  પોતે  નીચે  ઊતરને  કહ      તો  પણ  નહ! ભાંગી
કોઈ  પણ  દ    શને
શનેતાને ગી  ગયેલી લી 
  ૂ  ૂતળના
તળના  કકડાને  બેઘડ ઘ   ડ   હાથમાં  ઝાલી  રાખીને  પછ  પડતા    ૂ  ૂકતા
કતા  બાળક  વો  િપનાક 
સભામાંથી થી પાછો વયો, ને વળતે દહાડ     રાજકોટ ચાયો. 
 109

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  110 

33. અમલદારની પની 
લખમણ  બહારવટયાનો  મ  િપનાકએ  આગગાડમાં  જ   ણી  લીધો. 'મામી'
પકડાઈને
હતો.    રાજકોટ  ગયાની  પણ  ખબર  પડ.   ુ   ં ુ ગરામાં ગરામાં  બનેલો લો  મામલો    ુસાફરોની
સાફરોની  ભ  પર 
"પણ  આ  તો  ગોરા  બે  સાહ     બોની મદ , હો  ભાઈ! એક    ુસાફર
બોની  જવાંમદ  સાફર  કહ    તો
તો: "દ     શી
શી 
અમલદાર તો, ક' છે  ક, ડરને માં ૂ  બેસી સી ગયો તો!'
િપનાકને ફાળ પડ: મોટાબા  ુની ની વાત તો નથી થતી ને? મોટા બા  ુ કદ ડર     ?
"ગોરાના  કશાં  જ   પરામ  નો'તા, ભાઈ!" એક  ડોશીએ  સમજ   પાડ: "અફણ  ભેળવી ળવી 
લાડવા ખવાયા લાડવા! મીણો ચડો ને બહવટયા વા વૂ ા." 
'અરર! મોટા  બા   ુએ
એ  આવો  કાળો  કામો  કય   હશે?' ?' િપનાકનો  આમા  વલોવાયો.
  ુસાફરોની
સાફરોની વાત આગળ ચાલી. 
'ને  કાળાં  કામાંની ની  ખર  કરનાર  ઓલી  વેરાગણ રાગણ  ઉપર  તો  હવે  શી  શી  નહ  થાય?
જમટપ દ     શે શ.".ે " 
"તો વળ પાછ એ જોગટ, યાંથી થી લ તોડશે." ." 
"એને ફાંસી સી કાં નથી દ    તા
તા?"
"એને ફાંસી સી નયે દયે. કન ે ખબર, કદાચ એના પેટમાં ટૂ ારા  ુ  ં ઓધાન હોય." 
ટમાં તો   ંટારા
"કાળ  નાગણી  છે , હો  ભાઈ! એક      ુ વાન
વાન  આયો  એને  ઈક  કરવા, એને  બ  ૂ ં  ૂ   ક   દધો 
ઈ સાપણે." ." 
"ઈ બ   ુ  ં જ  હવે એના   ુકડદમામાં
કડદમામાં નીકળશે." ." 
  ુકદ
કદમો ચાલશે એ  ુ  ં ણીને િપનાકને હોશ આયા. 'મામી'નો મેળાપ ળાપ થવા  ુ  ં    ઠ કા
કા  ુ  ં 
પડ  ુ   ં ુ. મામી  બહારવટાની  આગમાં    ં  ૂઈને
સાંપડ ઈને  કોણે  ણે     ક વીય
વીય  થઈ  ગઈ  હશે. એના 
દ     વતાઈ
ગૌચરની વતાઈ  શીલ   ઉપરથી
જમીનમાં થ  ીબદનામી   ચડાવનાર
  આ  િવનાશ   યો ,લોકો     
 ક  ટલાં
   ક ટલાં
ટલાં ટવતરો
લાં  બધાં   રોળાયાં
િદોષત !હતાં એક  બસો
ને ! મામીને   પણ   વીઘાં
  શી  
વીતી ને શી વીતવી બાક હશે! 
ઘેર  પહચીને  એણે  મોટા  બા  ુની
ની  તલાશ  કર. કોઈ  ન  કહ  શ  ુ  ં     ક   બહારવટયા 
પરની  ચડાઈમાં  એ  શા  માટ      િશામલ  ન  થયા. એટ  ુ  ં  જ     ુ  ં    ક   સાહ    બના
બના  તોછડા  બોલ  ન 
સહ    વાથી
વાથી  એમણે  કરચ-પટો  છોડ  દધાં  છે  ને  સાહ    બોને
બોને  મટન  ન  મળ  શકવાને  કારણે 
એમની ફોજદાર   ૂ  ૂટ ટ છે . 
મોટબાની ખોમાં દનરાત   ુ  દડાતાં રાં. બાની છબી પાસે અખ અખંડં  દવા 
બાળતી  એ  ી  બેઠ ઠ  રહ. એણે  ઉપવાસો  આદયા. બેઠ ઠ  એ  બોલતી  હતી     ક , 'બા 
ઠ  બેઠ
મા, તમારા દવાનાં દશન કરને તો એ ગયા'તા. એની િનીત  ુ  ં પાણી પણ મર મર  નહ. એ તો 
સાવજ   સરખા  છે , ડરને  ભાગે  નહ. ન  આમાં  કશોક  ભેદ  છે . તમાર  તો  મને    ૂ  ૂર ર 
આથા છે . મા! તમે અમા  ુ  ં  ુ અકયાણ કિદાપ ન થવા દો.'
 110

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  111 

દિરમયાન તો મહપતરામને પાછા આવવા  ુ  ં ફરમાન ગ  ુ  ં હ  ુ  ં. પોતાની ગફલતનો 
જવાબ  આપવા  એ  હાજર  થયા. રાતના  ણ  વાયાની  ગાડમાં  એ  આયા. આવીને  પહ    લી લી 
ભેટ એણે ગરણ ખચતી ચતી પનીની કર. એણે ક  ૂ  ૂલ લ ક    ુ: "તારાં બામાએ આપણી રા 
કર છે ."
." 
"બ   ૂ  ુ   ં ુ ?"
  ુ  ં   ?"
"ના  બ   ુ  ં  જ   સા  ુ  ં, ને  કાલે  તો  રતે  પડવા  ુ  ં  થશે. પણ  મને  બી  ધણીની  નોકર 
જડ ગઈ છે ." ." 
"કોની?"
"   ુનીની. એણે માર ચાકર ન નધી હોત તો   ુ   ં ુ માર      પોતાને જોર      થોડ જ  આ ટર 
ઝીલી શો હોત." 
પની    ૂ  ૂપ પ  રહ. ધણીના  નૈિતક િતક  િવજય  ુ  ં    ૂ  ૂય
ય  એને  ન  સમ  ુ  ં, બા  મા  ુ  ં  સત 
ાં  ગ  ુ  ં? ઘીના  દવા    ુ  ં  ફોગટ  ગયા? વાટો  વણી  વણી    ુ  ં  હથેળ ળ  અને  સાથળ  નાહક 
ઘયાં?
િપતએ  કોઈ  દવી  અવસર  જતો  કય   છે , એ  ુ  ં  આ  ીને  લા  ુ  ં: "જગતમાં  આવડ 
બધી ? એવી  સા
કરતાં  િનીત કોઈ  વખાણવા અને  સચાઈ   પાળવાની
  ુ  ં નથી . બધા તમને  શી  જર હતી
વ લા
 વેવલા  ગણશે. કોઈ પાઘડ   ુકલાઈને
કલાઈને   આવતી
 નહ  કાલે
ધં ાવે  !"
 બધાવે !"   કોઈ 
"  ુ
  ં પણ નહ?" મહપતરામે હસીને   ૂ  ૂછ છ  ુ   ં ુ. 
"
  ુ   ં ુ  પણ  જગત  માંયલી યલી  જ   એક  ં  ને? તમા  ં  ુ  ુ  મો  ુ   ં ુ  જગતને  િવષે  ઊજં  રહ  એ  જ  
મને  તો  ગમે  ને? કાલ  સવાર       તો  અહ   ચાર  ચાર  ઑડરલી  પોલીસમાંથી થી  એક    ય  નહ  હોય.
કાલે આહ  િસપાઈઓની બાયડઓ બેસવા નહ આવે, સેવપાપડ વપાપડ વણાવવા નહ આવે, મારાં 
   ક રનાં
રનાં અથાણા કરાવવા પણ નહ આવે." ." 
"આપણે  અહ   રહ   ુ  ં  જ   નહ  ને ?"
 ?" િપતએ  ખળભળ  પડ     લી
લી  પનીના  કાનની    ૂ  ૂટો
ટો 
પપાળ પં ાળ. 
"આપણી  ઊતરતી  અવથા  બગડ. હવે  યાં  જ   ુ  ં  યાં  નામોશી  પણ  ભેળ ળ  જ   માથા 
  .            
."  
પર ભમશે મારો  સભાણો
ધણીની સં ાર  હવે
સાર    ઠ કાણે
ચડતીમાં કાણે  જ 
પણ ઝટ નહ પડ      
  ના  હયાની  તમામ  મહવાકાંા ા  અને  અભલાષાઓ 
સમાત  થતી  હતી, ધણીના  નોકર-વનની  બહાર  ને  કોઈ  પણ  ત  ુ  ં  િનરાં  વન 
નહો  ુ  ં. વનના  કોડ  નહોતા, અિશાનરાશા  નહોતાં, ઓઢવા-પહરવાના રવાના  ક  માણવાના 
મનોરથ નહોતા, અલ નહોતી, નજર નહોતી, વાંછના ર  ુ  ં 'સોના   ુ  ં 
છના નહોતી, હર ઉનાળે     ક ર
પીં  ધમરક' અથા  ુ  ં  ભર  ુ  ં  અને  િસપાઈઓની  ઓરતો  વાટક  ભર  એ  અથા  ુ  ં  ચાખવા 
આપ  ુ  ં એ ઉપરાંત ને કોઈ વષસવ નહોતો, અને ધણીના ઢોલયામાંથી થી રોજ  રોજ  માંકડ કડ 
વીણવાની  તેમજ  મજ   ધોયેલી લી  ચાદર  બછાવવા  માટ      ઑડરલી  જોડ      લમણાઝીક  કરવાની  ને 
આદત  પડ  ગઈ  હતી - તેવી વી  ી  િપતની  'હાક    મીમી'ના  આ  વ
વંસની
સં ની  નૈિતક
િતક  બા   ુ   ન  જોઈ  શક     
તેમાં
માં નવાઈ નહોતી. 
  ુ  તો વાર હતી, પણ પનીએ પથાર છોડ હતી: તે વખતે િપનાક 
સવાર પડવાને હ 
આવીને  કોઈ
નકોરાં મોટાબા   ુને
 'શટનગે ' ઢોલીએ  બેઠો. એના
કરતા એજનનો   હયામાં
 આભાસ   ઉમળકા
 આપતાં   સમાતા
 હતાં   નહોતા
. એ શટ . મોટાબા
ગ જરાક ં    ુપડતાં
 બધ નાં  
નાં
જ  િપનાક મોટાબા  ુના
ના પડખામાં બેઠો   ુ  ટ નહોતી. 
ઠો. નાનપણની એ    ટ વ હ 
 111

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  112 

"કમ  ભાણા? ાર   આયો?" મોટાબા   ુએ

એ  ભાણેજના
જના  બરડા  ઉપર  હાથ  પસાય .
  ુ વાનીએ
  વાનીએ    ં  ૂથવા
થવા  માંડ    લા
લા  ગા  અને  પેશીઓ
શીઓ  ભાણેજના
જના  ખભા  ને  પીઠ  ઉપરથી  વીણી  શકાય 
તેટલાં
ટલાં ઘાટલાં લાયાં. 
  ુ," િપનાકએ છ
"બા ૂ   ુ   ં ુ: " બહારવટયાને અફણ તમે તો નથી ખવરા  ુ  ં ને?"
?"

"ના, બેટા
ટા." 
  ુ  ં જ  નહો  ુ  ં."
"તો ઠક; મ મા ." 
        ુ  ં તો માર ભે   ર   છો ને?"
"યાર ?"
"કમ નહ?"
"તાર ડોશી તો મ વાળવા બેઠ
ઠ છે ."
." 
"
  ુ   ં ુ એની સામે સયાહ કરશ." 
  ુ  ં કરશ?"
"
"સયાહ." 
"એટલે?"
?"
  ુ   ં ુ ઘી-  ૂ  ૂ ધ ખા  ુ  ં બધં  કરશ." 
"
  ુ  ં?"
"આ કોણે શીખ ?"
"ગાંધીએ
ધીએ." 
"એ ઠક. ગાંધી
ધી હ    ુ  તો ચાયા આવે છે  યાં છોકરાંને
ન ે બગાડવાય લાગી પડા!" 
િપનાકએ  ઓં  આ  ુ  ં. ગાંધીના
ધીના  આવવાની  સાથે  જ   દ     શમાં
શમાં  નવી  લહરઓ  વાઈ 
હતી. 'સયાહ શદ ઘર-ઘરને બર  અફળાતો થતો હતો. યેક ઘરમાં એકાદ છોકરો તો 
ડાતો હતો. કોઈ પણ વાતમાં પોત  ુ  ં ધા    ુ ન થતાં અગાઉ છોકરાં રસાતાં, તેને
  ં  ૂડાતો ન ે બદલે હવે 
ઘી-  ૂ  ૂ ધ  યજતાં  ને  કાં  ઉપવાસ  કરતા, 'સયાહ' એ  'રસામણા'  ુ  ં  ન  ુ  ં  સકાર
ં કાર-નામ  બ  ુ  ં 
હ  ુ  ં. 
મોટબા
ઘી-  ૂ  ૂ ધનો
ધનો
  સાંભળભળ  ગયાં. એ  ભસની  ગમાણમાંથી
 સયાહ કરવો જ  નહ પડ, આપોઆપ થશે."
થી. " જ   આવતાં  હતાં. એણે  ક  ુ  ં: "તાર      
"  
 ક મ?" ઊઠ    લા
લા મહપતરામે   ૂ  ૂછ છ  ુ   ં ુ. 
"માર મોરલા વી ભસ તો જશે ને?" ?"
"લે  બેસ  બેસ  ઘેલી લી!" મહપતરામે  જવાબ  આયો: "આમાંથી થી  એક  પણ  ઢોર 
ચાવા  ુ  ં  નથી. એ  ભસ, બેઉ  ગાયો  અને  માર  ઘોડ  - ચાર  વ  મારા  ઘરમાં  પહ    લા
વેચાવા લા; ને 
પછ   ુ  ં, ભાણો પણ પછ. ખબર છે ?" ?"
"ચારનાં પેટ ાંથી થી ભરશો?"
"ચોર કરને! તાર       તે  ુ  ં કાંઈ કામ?"

નીકળશો"ખર
!   
 જોયા
    ટાણે તો   મોટા
 ન  હોય ઠા, ને  હવે  ઢોરોને  માટ      ચોર  કરવા 
તો!"   સા  ુ    ુ  ુ  ુષ  થવા  બેઠા
 112

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  113 

34. કોઈ    ે
 મ  ેળનો
ળનો નહ  
તે દવસે  બપોર       મહપતરામનો    ુલાસો
લાસો  લેવા  માટ      પોલીસ-ઉપરએ  ખાનગી 
ઑફસ ભર. એમને   ૂ  ૂછવામાં છવામાં આ  ુ  ં: 
"બહારવટયાના ખબર મયા પછ તમે કમ ન ગયા?"
મહપતરામે   ુર ર ન દધો. 
"ડર ગયા?"
"નહ સા'બ!" મહપતરામે સીનો બતાયો. 
"નહ સા'બ!" સાહબે બ ે એનાં ચાં  ુ  ુ ડયાં ડયાં પાડાં. "બમન ડર ગયા." 
"કભી નહ!" મહપતરામે શાંિતથી િતથી સભળા ભં ળા  ુ  ં. 
"બહારવટયા પાસેથી ટલી   ુ  ુશવતો
થી    ક ટલી શવતો ખાધી છે ?" ?"
"સાહ     બ બહા   ુ  ુ ર તપાસ કર      ને સા  ુ  ં નીકળે તો હાથકડ નાખે." ." 
  ુરરદવની ભલામણથી જતા અટા'તા?"
"
"નહ સા'બ." 
  ુ   ર  દ
" દ     વની
વની ભલામણ આવી હતી ખર?"
મહપતરામે મૌન સાચ  ુ  ં. 
"અછા!" સાહબ પગ પછાડા. "ઢા ૂ  હો ગયા. મૂ  કો સરકાર નોકરસે કમી કરતી 
હ    ."
." 
મહપતરામે સલામ ભર   ુ  ુખસદ ખસદ લીધી. 
મહપતરામ  ટૂ   ગયા, એ  સમચાર  સોરઠમાં  પવન  પલાણીને  પહચી  ગયા.
મહપતરામને યાદ આ  ુ  ં    ક  આજ    ુધી ધી અનેક નાનાં રજવાડાઓએ પોતાના પોલીસ-ઉપર 
તરક      એની  માગણી  કર  હતી  પણ  એણે  જ   ના  પાડા  કર  હતી. એજસીએ  પણ  હંગામી ગામી 
સમયમાં  એક  બાહોશ  આદમીને  ખોવાની  નારા  બતાવી  હતી. અયાર       મહપતરામની 
નજર એ  રજવાડાં પર પડ. એણે કાગળો  લયા. જવાબમાં અ  ુક દરબારોએ  કહ    વરા વરા  ુ  ં    ક  
એજસીનો  સદ   ં   હપા હપા  પોલીસ-ઉપર  અમે  રાખીએ  તેમાં માં  અમને  જોખમ  છે , બી     ક ટલાક
ટલાક     
જવાબ  ન  મોકયા. એક  ફત    ુ   ર  દ વ  ુ  ં  કહ    ણ  આ  ુ  ં: "માર       યાં  રહો. વાટક  ુ  ં 
દ     વ
િશરામણ છે , પણ રોટલો આપી શકશ." 
મહપતરામે સામે કહ    વરા વરા  ુ  ં: "આપને સરકાર ખરાબ કરતાં વાર નહ લગાડ    ." ." 
"સરકારડ  બાપડ  કર  કરને     ુ  ં  કરશે?"
?"    ુ   ર  દ
દ     વે
વ ે મહપતરામને  રાજકોટમાં  બ 
તેડાવી ડાવી ક  ુ  ં. 
"નહ નહ, દરબાર સાહ     બ,   ુ   ં ુ ણી જોઈને આિપ  ુ  ં કારણ નહ બ  ુ  ં." ." 

રાજકોટના  મોરબી  ટ    શનની

શનની  બા 
  ુ એ  ખોર  ુ   ં ુ   ભાડ      રાખીને  મહપતરામ  પોતાનાં 
ઢોરઢાંખરા વા  લાયા. િપનાકને  ભણાવવાના  લોભથી  રાજકોટ  છોડ  ના  શકા  ુ  ં.
ખરા  લઈ  રહવા
 113

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  114 

હાથમાં  એ-નો  એ  દંડો  રાખતા  અને  િધોતયા  પર  ખાખી  લાંબો બો  ડગલો  તેમજ  મજ   ખાખી  સાફો 
પહ    રને
રને  એ  ગામમાં  ફરવા  લાયા. થોડા  દવસ  તો  એમને     ક ટલીક ટલીક  બેઠકમાં  ને  ઑફસોમાં 
સકાર  મયો. પણ  નોકરથી  – તેમાં માંય  પોલીસની  નોકરથી  - પરવાર  જનાર  ભાયે  જ  
કોઈ  બેઠકમાં  પોતાનો    ૂ  ૂરર  િમલાવી  શક      છે . એની  પાસે  વાતાલાપનો  દ    શ  એકનો  એક  જ  
હોય છે . એ વાતોમાંથી થી કોથળમાંથી થી ઝ  ુ ં  ુ રયો
રયો, કા  ૂ  ૂડો
ડો, ખોટા િપયા પાડનારો દતગીર, પેધો ધો 
અને , ઝીણક  વાઘરણ  અને  િમયાં  મેરાણી
ટ  લધો ગયા. મીયાણો રાણી  વગે   ર    પાોના
ની  રોમાંખના
        ઝટ  ઝટ 
  ૂ  ૂટ પોતે  જગલમાં
ં   બે-પાંચ  વખત  િશકાર  કયા  હતા  તેની ચક  વાતો
ચક   પણ 
  ુસાઈ
સાઈ    ુસાઈને
સાઈને  છોતાં  વી  થઈ  ગઈ. કંટાળેલા  વકલો, િશકો  અને  કામદારો 
મહપતરામભાઈને આવવાનો વખત થાય એટલે બહાર જવા લાયા. 
પાર  દોતોની    ુ  ુ કાને
કોઈ  કોઈ  વેપાર કાને  બેસી સી  બેસી  મહપતરામે  અનાજ , પથર, કપાસ 
વગે   ર  ના પારમાં નજર   ં  ૂચાડવા
ના વેપારમાં ચાડવા યન કય  પણ થોડા જ  દવસોમાં એને ખાતર થઈ    ક  
શકદારો,   ુને નગારો
ગ
ે ારો વગે   ર  નાં
નાં ઝીણાંમાં િરાનશાનોને  વીસ વીસ  વષ    ુધી
માં ઝીણાં ચહ    િરાનશાનોને ધી  ના   ૂ  ૂલી
લી 
જનાર  પોતાની  યાદદાત  ઘના  ગઈકાલના  ભાવોને  પણ  સઘરવા ઘં રવા  તૈયાર
યાર  નહોતી.
ભાસરની  ડાકાયટ  કરાવનાર  રાણક  કોળણને  ડાબે  ગાલે  તલ  હતો  તેની ની  સભારણ
ભ
ં ારણ  રોજ  
તા  રાખવી  સહ    લી લી  હતી; પણ  ખાવામાં  તલની  કઈ  વાનગી  કાલે  આવી  હતી  તે  સભાર ભ
ં ાર 
રાખ  ુ  ં અશ  હ  ુ  ં. 
મહપતરામે  પોતાની   બેકારને
કારને  યાપાર-ધધાથી ધં ાથી  રવાની
ૂ   આશા  છોડ. કોઈની 
અરઓ  લખી  દ     વા ઝ  ુ  ં. પણ  બ  ૂ ં  ૂ ક-તલવારોની  મહોબતે  રમેલાં
વા  ુ  ં  કામ    ૂ  ૂઝ લાં  ગળાએ 
માર કામ ે દહાડ     ક    ુ હ  ુ  ં! અરો ભાળને જ  માણસો   ૂ  ૂ ર ભાયા. 
  ુમાર
આખર   મહપતરામને  એક ર ૂ     ંઝવણનો
ઝૂ વણનો  દવસ  આવી  પહયો. ચાર ઢોરને માટ 
ઘાસના  ભરોટયા  લેવાના વાના  પૈસા સા  નથી  રા. ઘોડની  ગઠ  ુ  ં  પણ  તર  ુ  ં  નથી  ર  ુ  ં. પની 
રસોડામાં  બેઠ ઠ  બેઠ  રડ  છે . ઢોરને  પાણી  પાવા  લઈ  જનાર  નોકર  પણ  ન નૂ
ૂ નૂ   બેઠો
ઠો  છે .
િવમ  ૂ  ૂરથીરથી  િપનાકની  કોલરશીપનો  મનીઓડર  આયો  હતો  તે  પણ  ઘાસની  મઘી  મઘી 
ભારઓ લેવામાં વામાં ખરચાઈ ગયેલ છે . મહપતરામને એ વાત  ુ  ં ભાન નહો  ુ  ં. 
ઘરમાં દાખલ થતાં જ  પહ  ુ  ં કામ પોતે પ  ુઓ પાસે જવા  ુ  ં કરતા. તે દવસ જઈને 
ન ે કપાળે   – બરડ      હાથ     ફ રયો
ચાર     ને રયો. ઢોરનાં  નેોમાં ોમાં  કણતા  િનહાળ. પ  ુઓએ ઓએ  ઘાંઘાંઘાં  થયાં 
હોય  એમ  ફરકડા  નાખી  હાથ  ચાટા. મહપતરામે  હાક  માર: “એલા, આ  ચારય  ખાલી 
ખાલી    ક મ છે ? આઠમનો ઉપવાસ તો નથી કરાયો ને! ાં ગઈ ધરમની   ૂ  ૂિત િત?”
 
કોઈએ  જવાબ  ના  આયો. મહપતરામ  ઘાસની  ઓરડમાં  તે  ગયા. યાં  ક  ુ  ં  ન 
હ  ુ  ં. પોતે   ૂમ પાડ: “ઘાસ ાં ભ    ુ છે ?” ?”
જવાબ ન મયો. પોતે દર ગયા. પનીને રડતી જોઈને   ૂ  ૂછ છ  ુ   ં ુ: “ઘાસ ાં?”?”
પનીએ આ  પહ    લી લી જ  વાર જમણા હાથની ગળ ચે આસમાન તરફ ચધાડ ધાડ. 
પ  ુઓ  ઘરની  આજ     ુધીની ધીની  તરદશા  ઉપર  એક  ઢાંકણ કણ  વાં  હતાં. પ  ુઓની ઓની 
મો  નહોતી  ઊઠ  યાં    ુધી
  ૂ  ૂમો ધી  મહપતરામને  ભાન  પણ  નહો  ુ  ં  ર  ુ  ં    ક   રોજ   પોતાની  થાળમાં 
ક  ુ  ં  અ  િપરસાય  છે   ક  પોતાનાં  કપડાં  કટલે  ઠકાણે  જરત  છે .   ૂ  ૂ ધનો ધનો  વાટકો  બધં   થઈને 
છાશ  ારથી  પોતાને  પીરસાવા  લાગેલી લી  તેનીય નીય  એને  ગમ  નહોતી. ઘરની  સવટ  પણ 
એણે  આ   જ   સભાન  િનહાળ. ફાટ    લાં લાં  ગાદલાં  ના  ગાભા  બતાવી  બતાવી  ણે  ડામચયા 
પરથી  એની  સામે  ઠઠા  કરતાં  હતાં. ભાંગે ગલી લ રશી, ઘરની  કોઈ  ચરરોગી    ુી
ે ી    ુરશી ી  વી,
  ૂ  ૂણામાં
ણામાં ઊભી હતી. 
 114

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  115 

વ  ુ  િવગતોને  નીરખી  જોવાની  હાલત  ન  રહ. મહપતરામે    ફ  ટો ટો  ને  ડગલો  ઉતાયા.
ચાર       ઢોરને  છોડ  પોતે  બહાર  હાંક ક  ગયા; અવાડ      પાણી  પા  ુ  ં, ને  પછ  નકમાં  ચરયાણ 
જયા  હતી  યાં  જઈ  ગાય  ભસને સને  મોકળાં    ૂ  ૂાં
ાં. ઘોડની  સરકનો  છેડો  પકડ  રાખી  એને 
ચરતી છોડ. 
ચરતાં  ચાર  પ  ુઓનો ઓનો  આન ખી  મહપતરામ  ુ  ં  િપ  ૃ  ૃદય
આનંદં   દ     ખી દય     ક ટ ટ  ુ  ં  સ  થ  ુ  ં!
પ  ુઓ  ચારતાં  ચારતાં  એને  નાનપણમાં  પગ  તળ તળેે     ંદદૂ લા  ઈડરયા    ુ   ં ુ ગરા
ગરા  યાદ  આયા.
શામળના  મેળાની ળાની    ૃિતઓ િતઓ  ગી. ઢોરાં  ચારને  લાંબા બા  બાળ  રંડાપા  વેઠતી ઠતી  પોતાની 
યાતની  િવેણી ણી, જડાવ  અને  ગોરની  છોકર  ગગા ગ
ં ા  સાંભર ભર. ગગાની ગ
ં ાની  વેર   પહલાં લાં  પોતાનો 
સબ ં ધં  થવાનો હતો તે યાદ આ  ુ  ં. 
‘ના, ના, હવે  તો  યાદ  કરને  પાપમાં  ના  પડ   ુ  ં. માર  ડોસલી  બાપડ   ુ  ુ ભાશે ભાશે  ાંક!’
એમ િવચારને પોતે ઈડરના મરણો પર પરદો નાયો. 
પછ છેવ   ટ  એને લખમણ બહારવટયો યાદ આયો. લખમણ પણ ગાયોને ચારનારો 
જ  હતો ને! ગાયોની જોડ     ાણ પરોવનાર લખમણ મારા અયારના   ુખ કરતાં    ક ટલા ટલા મોટા 
  ુખનો
ખનો વાદ લેનારો હતો! ગૌચર ખાતર   ૂ  ૂન ન કરનારા  ુ  ં દલ    ક ટ
ટ  ુ  ં ખદખ  ુ હો  ુ  ં જોઈએ! 
બે-ણ કલાક ચારને પોતે પાછા ફરતા હતા યાર      ઘરને ગણે ટપાલી દઠો. 
“આપ   ુ  ં  રટર  છે , સાહ    બ!” ટપાલી  હ    ુ   પણ  મહપતરામને  ‘સાહ    બ’ શદ     
સબોધતો
બં ોધતો હતો. 
“ભાણા!” પોતે  હાક  માર: “ આ  તો  કશોક  ે  કાગળ  છે . ને  દર  સો  િપયાની 
નોટો  છે . કો  ુ  ં  છે   આ? આ  નીચે  સહ  તો  પરચત  લાગે  છે . કોની  – અર અર   – માં  જો  ને... ...
હય ે છે  પણ હોઠ     નથી. કોની...”
“આ તો બા   ુ, સાહ    બ બહા  ૂ  ૂ રનો
રનો કાગળ છે .”
“હાં, હાં, સાહબ  બહા   ૂ  ૂ રની
રની  જ   આ  સહ. જોને, ઈનો  અરોની  મરોડ  તો  જોઈ  લે!
વાહ!    ક વી
વી ફાંકડ કડ સહ.   ુ  ં લખે છે? “ મહપતરામનો હષ મેઘને ઘને જોનાર મોર માફક ઉછળવા 
લાયો. િપનાક વાંચવા ચવા લાયો. લખે છે     ક :
મારા વહાલા મહપતરામ,
મ  ઊડતી  વાતો  ણી     ક   તમને  બરતરફ  કયા  છે . તમાર  કાંઈ  ક  ૂ  ૂરર  થાય  એ    ુ   ં ુ 
માની  શકતો  જ   નથી. નામદાઈ  તો  તમે  કરો  જ   નહ! કશીક  ગેરસમજ   લાગે  છે .   ુ   ં ુ  તો 
લાચાર  ં,    ક   નવા  સાહ    બોને બોને  િપછાનતો  નથી. નવો  જમાનો  ના    ુ ક  છે .   ુ  ુ ઃખી
ઃખી  ના  થશો, આ 
મરણચ  વીકારજો. યાર       યાર       મારા  તરફથી  કાંઈ  મળ મળેે   યાર       ઈનકાર  ન  કરશો  ને 
ભાણાને બરાબર ભણાવજો. 
કાગળ  સાંભળને ભળને  મહપતરામ  ુ  ં  હાય  પાગલ  બ  ુ  ં. હસતાં  હસતાં  એ  ગદગદત 
બયા: “ગોરો, હથી બદલી થઈને ચાયો ગયેલ ગોરો સાહ    બ માર આટલી હદ      ખબર લે 
છે ! વાહ સાહ    બ, તાર ખાનદાની!    ક ટલી ટલી રખાવટ!”
“પણ બા   ુ, હ   ુ  ‘તા.ક.‘ કરને એણે લ  ુ  ં છે .”
  ુ  ં છે ?”
“ ?”
“ક-“
 115

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  116 

તમારા  બાપનો  જોષ  સાચો  પડતો  જણાય  છે . મને  થોડાં  વખતમાં  જ     ુ  ંબઈના
બઈના 
િકમરનો હોો મળશે. તમારા િપતા મહાન િયોતષી હોવા જોઈએ. 
ભળને તો મહપતરામ  ુ  ં હસ  ુ  ં પાંસળઓને
એ સાંભળને સળઓને ભેદવા લા  ુ  ં. 
“એ   ુ  ં? હ બા  ુ?“ િપનાકએ છ
ૂ   ુ   ં ુ. 
“બાપડાને મ એક વાર બનાયો’તો. િયોતષ-િફોતષ તે મારો ો ડોસો ણતો’તો!
મ તો માર ગપ, ને પડ ગ  ુ  ં સા  ુ  ં.”
ઘરમાં  જઈ  એણે  પનીને  બોલાવી  ક  ુ  ં: “આમ  તો  જો      ૂના
ના  જમાનાના  સાહ    બ 
લોકોની મહોબત! ાં એ પડા છે ! ાં   ુ   ં ુ! પણ   ૂયા યા મને? ને હવે? જો   ુ  ં એક કામ કર.
સરસ  મનાં  સેવ, પાપડ  અને  વડ  કર. આપણે  સાહ    બ  બહા   ુ  ુ રને
રને  મોકલ  ુ  ં. એને  બ  ુ  ુ 
ભાવતાં: યાદ છે  ને?” ?”
“ભેં મા   ુ  ં  ુ અથા  ુ  ંયે
ય ે મોકલીશ: પાં સોના   ુ  ં ધમરક અથા  ુ  ં!”
“  ુ  ં બ  ુ  ં એકલે હાથે કર શકશ?”
“યાર ? હવે િસપાઈઓની વ   ુ  ુને
ન ે ાંથી
થી લાવીએ?”
“               ,   ?”    
પહ    લી
લી વારહવે ભાણે
તો જની
જભાણાની
ની હાંસી
સીવ
  કર
  ુ  ુ આવે
. િપનાક
યાર
   
  ચમક
કરાવવા
  ગયોલાગે
. કોઈ ખ
અણસમાતા
  ં  ુ  ુ ને મોટાબા
 આન
આનંદને
દં   ુનેએ
 એકોઈકઆ 
  જ  
સંગે ગે  બા  ુ  આટલા  આછકલા  બનતા. છતાં  આવી  હાંસીનો સીનો  તો  આ  થમ  જ   ઉચાર 
હતો. 
િપનાક યાંથી થી ખસી ગયો પણ હયાની બા-ડાળે લ  ુ  ં કોઈક ચાવં કાબર પી 
ન રહ શ  ુ  ં. ‘ભાણાની વ  ુ  ુ આવશે!’ એવા ચાં  ુ  ુ ડયાં થી એ પાડવા લા  ુ  ં. 
ડયાં એના દયમાંથી

35.     ે
  ેરણા
રણા  ૂ  ૂિત
િત 
િપનાક  િનશાળે   ગયો. રતામાં  ઝીણાં  પાંખાળાં ખાળાં  જ  ું ઓ
ઓ  ુ  ં  મ  ુ  ં  હોય  તેવો
વો  આ 
િવચાર તેના ના મને વટળાતો રો. ‘વ’ એ શદનો ઉચાર પણ એને ખરાબ લાયો. એના 
આખા  શરરની  ચામડ  પણ  ખાજવણીનાં   ુ   પાંદ  કોઈએ  મસયાં  ણે! ચેન  પડ  ુ  ં  જ   નહો  ુ  ં.
વગમાં માં  સવાલો    ૂ  ૂછાય ના  જવાબો  આપવામાં  પણ  િપનાકને  ફા  ુ  ં  નહ. પરણ  ુ  ં  અને 
છાય  તેના
વ  ુ  ુ લાવવી? બાના નાનકડા રોપણી ડાળએ કોઈ બનાવટ    ક ર ર લટકાવે તો    ક   ુ  ં િવચ 
લાગે!    ક   ુ  ં    ૃ  ૃિમ ડોળ  અને  બે  ૂ  ૂ  ુ   ં ુ ! વ  ુ  ુનો
િમ, બેડોળ નો  િવચાર  આ  સર  વષના   ુ વાનને
ના    વાનને  એટલો  જ  
ના  ુનસબનસબ લાયો. આ મકર એને ગમી નહ. 
સાં     કટની  રમતમાં  એ  દાઝેભય   રયો. બેટને  યેક  ફટક  એ  ‘વ  ુ  ુ’ના  િવચારને 
ડતો હતો. પસીનાનાં પાણી વાટ     ણે બદનના યેક બાકોરામાંથી થી ‘વ  ુ  ુ’ને એણે િનચોવી 
નાખી. 
આટલી બધી તકલીફ એને શા માટ લેવી પડ? સર વષના ના કશોરને તર  વ  ુ  ુની ની 
વાત જોર કરને    ક મ પેસી સી ગઈ?

કપટહનકારણ  ુ  ં     ક મન
  એ
  િપનાક   ુ  ં  ં.  દય
  નહો  ુ આટલી
બ ાને
દ       ુબાને   કાચી  મર
  એ  તાતરમાં    
  જ 
  પણ  સાફ  નહો  ુ
  ં.   ં  ૂ  ૂ પહતો
  જોઈ  મળ  આયો ળોની
. નેટશી
    
  ુ  ં  
  દપડાને
 116

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  117 

પ  ુની ની  ગધં   આવે  તેમ  એને  કોઈ  એક  માદક  સોડમ  તલસાવતી  હતી. સર  વષનો નો  કશોર 
 – વીસમી  સદના  ચડતા  પહોરની    ુ   ુ િનયામાં
િનયામાં  િવહરતો  કશોર  - વેદકાળના દકાળના  તપોવનોને 
સામની  ઋચાઓથી    ૂ  ૂ ર  કરતો, િવકાર  ભાવોને  કડકડતી  ટાઢના  તારાનાનમાં  ગગા ગ
ં ા-વાહ     
િવસન દ     તોતો ચાર બ  ુ  ુક તો થોડો જ  હોઈ શક     છે ! 
               ુ          .   ુ      
જોગણનોયાં , ખડ
તો  શેગઠની
ઠગાના
ગ
ં ની
ાના એવહ ‘રાંણ
ડ’નો
રાજકોટ
, ભાણાભાઈની
કામે  જ 
‘મામી વહ’તાં
નો થયાં
  ુકદમો
કદમોબહારવ
 મડાયો
ડં ાયો  ં.  જગાવનાર એ
અદાલતમાં જવા માટ     િપનાક િનશાળના વગ  છોડા. અદાલતમાં ઓરડો ઠાંસોઠાં સોઠાંસ 
દઠો. થમ  વાર જોતાં  તો  િપનાકને ાંિત િત  થઈ    ક  આ તે   ુ  ં  સોરાઠની    ૂ  ૂછો
છો  ુ  ં દશન છે ?
દાઢ-  ૂ  ૂછના
છના  યાં  ક ક  કાતરા  હતા, કક   થોભયાં  હતાં, કક   વળ  વછની    ં  ૂછડ છડ-શા  કડા 
વાળેલી    ૂ  ૂછો
છો  હતી,    ક ટલાક
ટલાક  હોઠ  ઉપર  ખસકોલીની  કાબર    ં  ૂછડઓ છડઓ  ણે     ક   કાપીને    ુ  ંદર
દર 
વતી  ચોડ  હતી. કટલાક  ણે  ક  લોઢાના  લાંબા બા  સોયા  હતા. કટલાક  ઢાઓએ ૂ   પોતાની 
સફ    દ  લાંબી
બી    ૂછોના
છોના  છેડા  મરોડને  ણે   ક   ગાલ  સાથે  પાનાં  ચગદાં  ચોડાં  હતાં.    ક ટલીક ટલીક 
દાઢઓ  યાં  પખીને ખ
ં ીને  માળા  કરવા  વી  હતી. કટલીક  ઓળેલી, સથા થા  પાડલી લી  હતી. કટલીક 
પડતર ખેતરો વી હતી. 
ગીરકાંઠાનો
ઠાનો સોરઠ અદાલતમાં આ રતે ર    ૂ થયો હતો. ફાંદાળા દાળા ફોજદારો નાકા ઉપર 
                .    
ભાંગે
લોકો
ગલી
લ
ે   ુ  ં ી એક
દાંડલીનાં
ડ લીનાં
એક ટોં
ગામઠ
  વળને ચમાં
  િડાઘયા
ચડાવીને
  ‘
  ુલ-મેડોગલાં ’ કાગળયાં
લાં વા લાગતા વાંચતા
ચ અમલદારો
તા હતા ગામડાં
 સાીના
ન-ા  ુરાવાની
રગાભરા
ાવાની 
સવટ  કરતા  હતા.     ુ દાં   ુ દાં
દાં-  દાં  ટોળાની  વચેથી  એ  ફોજદારો  જમાદારો  ને    ુખી ખી  પટલોના 
ચોખા બોલ ઊઠતા હતા: “જો, પાંચયા ચયા, તાર      કહ      ુ  ં    ક  ભાણગઢની ડાકાયટમાં ભેળળ હતી તે 
આ જ  રાંડ છે .”
  ુ  ં પઢતાં અચકાતો હતો: ”સાબ,
“પણ  પણ...” ગામડયો પોપટ  પઢાવે ઈ બાઈએ તો 
તે  ુ  ુ ની
ની   ં  ૂટ બધં  પડાવી’તી ને!”
“અર
અર   બોતડા!” અમલદારના  શદો  એની  ફાંદમાં થી  ભઈને  નીકળતા  હતા: “તા  ં  ુ  ુ 
દમાંથી
ડા’પણ તાર પાસે જ  રાખ, ને   ુ   ં ુ ક  ુ   ં ુ ં તેમ બોલ .”
“પણ એની વાંસે
સ ે ગીરના પાંચસે
ચસે માલધારઓ છે , અને સા’બ, એ અમને જપવા
ં  નહ 
આપે.”
“ઠક  યાર
     , બોલીશ  મા, ને  પછ  જોઈ  લે   , બેટા
ટા  મારા!” કહ    તો
તો  અમલદાર     બે 
ખો બતાવતો હતો તે ખોમાં   ુત ત વાંછનાનો
છનાનો અન હતો. 
ઊનની  લોબડઓ  ઓઢલ  ગામડયાણ   ીઓ   – ઢઓ ૂ   ને  ત  ુ  ુણીઓ
ણીઓ   –
અમલદારોની  પાસે  ગવાહ  ુ  ં  ભણતર  ભણતી  હતી. ગામડાંના ના  ઊભા  પાકને  તરયા    ુકાતા
કાતા 
છોડને  ખે  ૂ  ૂતો
તો  અહ     ુરાવારાવા  આપવા  હાજર  થયા  હતા. આગલી-પાછલી  અદાવતોનાં 
લેણદ     ણાં
ણાં  ની  ની  જોડ     ચોખાં કરવાનાં  હતાં. તે તમામ લોકોને લખમણ બહારવટયાની 
ડાકાયટઓમાં  સડોવનાર ડં ોવનાર  સાહદઓ દઓ  આ  થોભીયાધારઓએ  રચી  રાખી  હતી. અદાલતની 
પરસાળમાં તેમ જ  ચોગાનમાં સકડો કડો મોઢાં ગભીર ં ીર, ભિયવલ અને   ૂ  ૂન
ભ ન  ૂ  ૂન
ન હતાં. 
કોઈ  કોઈ    કરતાં     ક   ‘   ક ટલા
ટલા  દા’ડા  અહ   ભાંગશે
ગશે?’
?’ કોઈ  વળ  અમલદારોને 
કરગરતા  હતા:  “એ  મેરબાન રબાન! તમાર  પગે  પાઘડ  ઉતા  ં  ુ  ુ: મને  ઘેર  જવા  દો. મારા  ઢોરાં 
      .”
રઝળતાં રાખીને આયો ં
 117

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  118 

કોઈ  કકળાટ  કરતાં  હતાં  ક  ગોળ  ને  દાળયા  ફાંક ક  ફાંકને
કને  કટલાક  દવસ  ખચાશે?
એમાંય રોજના બે આના ભાંગવાં ગવાં પડ     છે . 
“ને પાછાં અમલદા   ં  ુ  ુનાંા ં સીધાં પણ આપણે જ  નાખવાનાં!”
  ુ   ં ુ   સ
“આ  કરતાં  કોરા સૂળ ળૂ   જ   નો’તી  તે  દાં’ડા  શાં  ખોટા  હતા? બા’રવાટયાની  સામે 
પણ
તો નો   લોક  વ  ુ
’તી!”   ં  – પોતાના બળજોરથી. નીકર સમાધાની કર લે  ુ  ં. આ કોર  ુ  ુ વાળ વાળ હાલાક 
“હળવો બોય ડા! કો’ક સાંભળશે ભળશે તો ડફ દઈને હાથકડ પેરાવી રાવી લખાનામાં ઘાલી 
શ!ે અહ  સાસરા  ુ  ં ઘર નથી.“
દ     શે
કઈ બાબત બોલવાથી    ક મ કરવાથી    ક દ મળ મળેે  છે . તેના
ના આ બધા યાલો િવમયકાર 
હતા. છતાં  એક  વાત  તો  ચોખી  હતી: આ  ગામડયાઓ  ઈસાફની  વે   ઠ   પકડ  આણેલા લા 
ગમારો  હતા. આ    ુ  ુ િનયામાં િનયામાં  તેઓ    ૂ  ૂલા
લા  પડા  હતા. તેમનામના  રતા     ુ દા   ુ દા
દા    મ  ુ  ં 
દા  હતા. તેમ
જતાં છેટ     પડ  ુ   ં ુ હ  ુ  ં. તેમને
મને પીરસાતો યાયનો ભોજનથાળ તેમને મને માટ     ઝેર સમાન હતો. ને 
  વાત બે હર િપયાનો દરમાયો ખાનાર ગોરા   ુિડશયલ િડશયલ િઆસટંટને નહોતી   ૂ  ૂઝી ઝી, તે 
સર  વષના ના  છોકરા  િપનાકના  મગજ   વચે, એક  જ   મામલો  જોતાં, ઊગી  નીકળ. તેણે ણ ે
િવચા    ુ: ‘શા માટ     આ    ક સ અહ  ચલાવાય છે ? યાં ગામડાઓમાં ાંક વચગાળાના થળમાં 
અદાલત
તેડાયા ડાયા  તેના   બેસાડ સાડ  શકાત! સકડો કડો  ઉમી  લોકોને  એના  ધધા
 કરતાં પાંચ યાય કરનારાઓ જ  યાં ગયા હોત તો?’
ધં ા  રઝળતા    ુકાવી કાવી  અહ  
એકાએક  ગણગણાટ  અટક  ગયો. તમામ  ખો  દરવા  પર  દોડ. પોલીસોની 
સગીનો ં ીનો  ઝ  ૂ  ૂક
ગ ક. બે-ણ  જરા યા, બાઘા  મવાળા  ગામડયાઓની  જોડ      એક  ઓરત 
ં   બાંયા
ચાલતી  હતી, ને  તેમની મની  પછવાડ      પદર દં ર  પહ       ર  ગીરોનાં
ગીરોનાં  કાળા  ચમકતા  િતોતગ    ૂ  ૂટટ  કોટના 
પથરોને તાલબંધ ચગદતા ચાયા આવતા હતા. 
જોનારાંઓ  જોઈ  રાં  અને  ઘડભર    ૂ  ૂલાવામાં લાવામાં  પડ  ગયાં     ક   આ  પોલીસની  પેદલ દલ 
  ુ  ુ કડ
કડ પેલી
લી બાઈનો તો રાખતી હતી    ક  ઈનો મલાજો સાચવતી હતી. 
એવી  મણા  સકારણ  હતી. ઓરતનો  કદાવર  દહ  દવ  મદર ં દર   સચારતી
ચ
ં ારતી  કોઈ 
રાજવણને  ઝાંખી ખી  પાડતો  હતો. એના  મોઢા  ઉપર, એની  િગતમાં, યેક  પગલામાં, નજરમાં,
      –   .   ુ        .      
ડોલનમાં
જ    એ  ચાલી વાણી
  આવતીહતી   હતી  ંગા
ગ.ૂ ાએનાઅભયની
  મ  પરઅભય
  ગમગીનીએ   ં એ નાટક
  ણે નહોતી
માળો  કરતી
  ં  ૂયો
યો  હતો વી. મેવાત
  ુ  ં  ભગ
તેવી
વ  ુ  ંી 
એના  માથાના  ઘાટા  કશ-    ૂથને
થને  અદબમાં  રાખ  ુ  ં  હ  ુ  ં. હાથ  એના  એવી  તોલદાર  રતથી 
લતા હતા    ક  ણે અયાર      પણ એના પમાં ં માં બ  ૂ ં  ૂ કો કો હચતી હોય એવો વહ    મ આવે. 
   ક ટલાય
ટલાય  િપછાનદાર  ચહ    રાને રાને  પકડતી  એની  ખો  ટોળામાં  ટા  લઈ  વળ. એની 
ઓળખાણમાં  ના  આવવામાં  જ   સાર  સમાજનારા  ગામડયાં  નજર  સરકાવી  જતાં  હતાં, એની 
મીટ જોડ     મીટ િમલાવનાર યાં કોઈક જ  હ  ુ  ં. 
સાંકડ કડ  પરસાળમાં  ગરદની  વચે     ક ડ ડ  રચાઈ  ગઈ. એ     ક ડ ડ  વચે  આ  બાઈ 
ચાલતી. યાં એક બા    ુ થી
થી િપનાક સચાના ચં ાના   ૂ  ૂતળા
તળા પે   ઠ  ઊઠોને બોયો: “મામી!”
“કોણ?” બાઈએ  ઉઠનારની  સામે  જો   ુ  ં. ઓળયો; “અર       કોણ  – ભાણાભાઈ!   
ધળાની, બાપ! આવડા મોટા ારના થઈ યા! સાદ બદલી ગયો. ખમા તમને.”
એમ  કરતી  એ  તો  િનરાંતે ત ે ઓવારણાં  લેવા વા  ગઈ. પોલીસના  નાયકની    ં  ૂઝવણનો ઝવણનો 
પાર ન રો. ધીર     થી થી કહ રો: “નહ , નહ, નહ, બાઈ! બોન! નહ, ભાણાભાઈ! અહ  નહ!”
 118

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  119 

નાયક  એકને  બહારવટયાણી  ણી  સમાનતો  હતો  ને  બીને  પોતાના  જવાંમદ મદ  
અમલદાર મહપતરામભાઈના ભાણેજ  જ   તરક     રમાડ   ૂ  ૂો
ો હતો. 
“થોડક  વાર, ભાઈ  થોડક  જ   વાર.” ઓરતે  હસતે  હસતે  િપનાકની  ગરદન  પર  હાથ 
   ફ રયો
રયો અને નાયકને સમ  ુ  ં: “આ મારો બચો છે . ઘણે વરસે જોયો.”
બોલતાં   નાયો બોલતાં.   મામીના
એની  ખો   ગભીર   જ   રહ  પણ  િપનાકને  તો  ‘બચો’
શદ       ઓગાળ   હાથ   ુ  ંભ
 ં અમી
ીર  ને  એની
ગભીર
ભ
ં  ીરગરાદાનમાં   વેશીને શીને  એની  રગે  રગે 
ઊત    ુ. 
મામીને  િપનાક  પડખોપડખ  િનહાયાં. એક  વખતનાં  નીલરંગી  પને  માથે  દાઝો 
પડ ગઈ હતી. ભયા ભયા જોબનમાં ઝનૂ  અને જહમતનાં મતનાં હળ ખેડાયાં ડાયાં હતાં. મામીની   ૂ  ૂખ 
નહોતી ફાટ તે છતાંય મામી માતા થવાને યોય શોભા મેળવી ળવી   ૂ  ૂાં
ાં હતાં. 
તમાશો  વધી  પડો. ગામડયાં  ખડાં  થઈ  ગયાં. ઉજળયાત  કોમનો  આ  સોહામણો 
  ુ  ુ માર
માર  કયા  સગપણને  દાવે  બહારવટયાણીને  ‘મામી’ કહ  બોલાવી  રો  છે ?    ક મ  નેો ો 
િનઝરાવે રાવે છે ? શી ખોવાયેલી લી વ  ુ ગોતી રો છે  એ મની કરચલીઓમાંથી થી? સમયાઓ થઈ 
પડ. 
અદાલતની દરથી પણ બી અમલદારો દોડા આયા. પલક િોસ  ૂ  ૂટર ટર એક 
  ુલમલમ  હતા. એ  તો  હ    ુ   બી  પોલીસ-અમલદારો  જોડ      ચચા  જ   કર  રા  હતાં     ક   આ 
ઓરતને  જો  ફાંસીની સીની  ટપ  જડ    , તો  પછ  એને  વટલેલી લી    ુસલમાનણ
સલમાનણ  તરક      દફનાવવાની    ક  
હ   ુ  ુ  વાણયાની ‘રાંડ’ તરક     દ     ન પાડવાની?
યાં  તો  એમણે  પરસાળમાં  ઉપાત  સાંભયો ભયો  ને  યાં  જઈ    ૂ  ૂ રથી
રથી  નાયક  યે  હાકલ 
માર: “ઓ બેવ વ  ૂ  ૂફ! ાં કર રહ     હો   ુમ?”
“એમાં તાપી જવા    ુ  ં   ુ  ં છે , મારા વીરા!” બહારવટયાણીએ િોસ  ૂ  ૂટરને ટરને ક  ુ  ં. 
“નાયક,”    ુસલમાન
સલમાન  િોસૂટર ટર   બાઈને  આપવાનો  જવાબ  નાયક  મારફત  આયો:
“તહોમતદારણને આરોપીના પાંજરામાં જરામાં ખડ કરો.  – ‘વીરા’ કોને કહ     છે  એ?”
“યાર     ?”
?” બહારવટયાણી  પાછ  ફર. ઈનો  દદાર  બદલી  ગયો. ઉચારમાંય  આગ 
ઊઠ: “યાર   ુ  ં તને મારો ધણી કહને બોલા  ુ  ં, હ િમયા યા? આમ તો જો માર સામે! એક મીટ 
તો માંડ! બોલ તો ખરો: ક  ુ  ં સગપણ ગમે છે  તને? હ     સગી બેનને નને પરણવાવાળા!”
ઓરતનો  અવાજ   સરખી      ં   ક    
  ંકાતા
કાતા  દ     વતાની
વતાની  મ  ચો  થયો. એણે  આગળ  ડગલાં 
માંડાં ડાં. િોસ  ૂ  ૂટર ટર  ણે  કોઈ  સાંકડ કડ  ગલીમાં  સપડાઈ  ગયા. એણે  ચોગમ  નજર  કર. એ 
નજરમાં મદદની યાચના હતી. 
આખલા  વા, સાહબ  લોકોના    ુલ-ડૉગ  વા  ને  વૈતરાં તરાં  ખચનારાચનારા  ઘાણીના  બેલ 
વા ફોજદારો   ૂ  ૂ ર ઊભા હતા, તે ડગ  ુ  ં ભર ન શા. પણ ગામડ    થી થી   ુરાવા
રાવા આપવા માટ     
એકઠ  કર     લી લી  ડોશીઓ  અને  દકરઓ  બધી  ધસી  આવી  વચોવચ  ઊભી  રહ. પોતાનાં 
ફાટ    લાં
લાં  ઓઢણાંનાં નાં  ખોળા  પાથરતી  પાથરતી  એ  બહારવટયાણીને  વીનવી  રહ: “આઈ!
માડ! આ પ સમાવો. અ  ુધોના ધોના બોયાના ઓરતા શા? તમે તો સમરથ છો, માતા!”
બહાવટયાણીનો  ોધ  ઊતય   ને  હાંસી સી  ચડ. આ  ગામડયાણીઓ    ુ  ં  કપે  છે ? મને 
કોઈ
‘આઈ  સતી
-આઈ    
 ’ક કર
  કોઈ
કર   છ ે ! દ      ુ  ંવી
વ સાચેી  સમ 
સાચ  છ
સાચ   ુ   ંે ુ? મને
  ૂ   ીસ
જવા  વી   વષ
ં?ની
ની   
  ુ વાનને
વાનને  એ    ૂ  ૂઢઓ
ઢઓ  ખોળા  પાથર 
 119

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  120 

આ  િવમાસણે  એના  મ  પર  ગભીરતાની

ભ
ં ીરતાની  લાગણી  ઢોળ. એના  મનમાં  કોઈ  ન 
સમય તેવી વી જવાબદારનો ભય ભરાયો. 
પોલીસનો  નાયક  આવી  પગે  લાયો. ઓરત  પાળેલા  સાવજની  પે   ઠ   આરોપીને 
પાંજર
જર   વેશી
શી. આધેડ  ઉમરના  પોલીસ-િોસૂ
િોસૂટર
ટર  તો  આ  દિરમયાન  ારના  પોતાની 
        .           . 
બેઠક   ુધીધ  ૂ  ૂછોની
ી પહચી
છોની ગયા હતા
  અણીઓને   વળ કોઈક   ચડાવતાં એને ધક       એણે
 લી
લી  લઈ
તીરછ ગ  ુ  ં  નજર
હ  ુ  ં       આરોપીના  પાંજરા જરા  તરફ 
નીરયા ક    ુ. ખો જોડ     ખો મેળવવાની ળવવાની મગ  ૂ  ૂ ર નહોતી. 
“તમે  સમયા  ને, ખાનસાહ     બ?“ એક  નાગર  વકલે  એની  પાસે  આવીને  હથેળમાં ળમાં 
તમા  ુ  ુ  સાથે નો ૂ  ચોળતાં ચોળતાં છ ૂ   ુ   ં ુ. 
“   ુ  ં?”
?” િોસ  ૂ   ૂટર
ટર એ અણગમતા વાતાલાપમાં ઊતરવા નારાજ  હતા. 
“ઓ   ુ  ં  – તહોમતદારણે તમને ક  ુ  ં ને  –    ક  સગી બેનને નને પરણવાવાળા!”
“જવા દો ને યાર! બેવ વ  ૂ  ૂફ વાઘરણ વી છે  એ તો. એને કાંઈ ભાન છે ?” ?”
“  ુ
  ુ   લેઈટ ઈટ  એ  ડકશન, ખાન  સાહબ  (િઅત  મો  ુ   ં ુ   આ  ડહાપણ, ખાનસાહબ)!” એક 
  ુ એ એક   ુલમ
બા  લમ વકલ બોયા િવના ના રહ શા. 
યાં તો પેલા લા વકલે તમા  ુ  ુ  ઉપર તાળોટા દ     તે ત ે ક  ુ  ં: “એમ નહ, ખાન સાહ    બ! એ 
ત ે દ     તે
ઓરત  ુ  ં  બોલ  ુ  ં  ચક ૂ   હ  ુ  ં. તમારા    ુસલમાન સલમાન  ભાઈઓમાં  તો  િપતરાઈ  ભાઈ-બેનની નની  વચે 
પણ શાદ થઈ શક     છે  ને? એ રવાજ  પર તહોમતદારણનો કટા હતો. 
“તમાર  મદદની  જર  નથી  મને.” ખાનસાહ     બ  િોસક  ૂ  ૂટર ટર       પોતાની  સમજ   અને 
અલ ઉપર આ એક મોટો અયાચાર થતો માયો. 
“યાર        તો  આપ  સમ  શક    લા લા, એમ  ને?” ?” પેલા
લા  વકલે  હ    ુ   આ  ભાઈનો  પીછો  ન 
છોડો. તમા  ુ  ુ ની ની ચપટ મમાં ચપાઈ પં ાઈ ગઈ હતી. 
“ખસો  ને  યાર!” પલક  િોસ  ૂ   ૂટર ટર       છણકો  કય : “તમાર  તમા  ુ  ુ   અહ   ખોમાં  કાં 
ઉડાડો?’
              .    
કદાવર યાં
ઓરતેતો પોતાના
  ુિડશયલ
િડશયલ
 માથાઓફસરની
 પરનો છેડોઅડ
 અરધા ગૌરૂ
કપાળિત
િત ટલો
એ
  વે હ   શ
 ઠો
ઠો કય 
ઉતાય 
પાં. જરામાં
જરામાં ઊભેલી
લી
એ  અદબની  યા  તરફ  યાય  ૂ  ૂિત િતની
ન  ી  નજર  ચટ  રહ. િશરતેદારને
દારને  એણે    ૂ  ૂછ
છ 
જો  ુ  ં. એને ણ પડ ક બદમાસ ટોળની   આગેવાન વાન બાઈ, તે જ  આ ઓરત પોતે. 
આ  ગોરા  યાિયાધકારને  હદ  ીઓ  પર    ુતકો તકો  લખવાં  હતાં. સોરઠની  લડાયક 
કોમો, ભસો સો  અને  ઘોડઓ  પર  ુ  ં  લોકસાહય  એ  તારવી  રો  હતો. એ  તારવણી  અહ  
વતી  થઈ.   ં  ૂટા ટા  ુ  ુ  ટોળની  સરદાર  ઓરતમાં  એણે  અદબ  દઠ. એ  અદબમાં  ભયભીતતા 
નહોતી, નહોતાં  કયા – કારયાં કારયાં  કામોનો  કોઈ  અ  ુતાપ તાપ, નહોતી  કોઈ  અણછાજતા  આચરણની 
શરમ, નહોતો  આ  અદાલતની  સાનો  વીકાર. હયાના  તરતમ  ઝરણ-તીર       નાર  ુ  ં 
  ૃ  ૃિત
િત-પખીખ
ં ી શરમની પાંખો ખો હલાવ  ુ  ં ઊ  ુ  ં હોય છે , તે જ  પાંખોનો
ખોનો આ સચાર
ચ
ં ાર હતો. 
‘
  ુ   ં ુ  એને  માર  એક  વાતાની  િનાયકા  બનાવીશ!’ યાયાધીકારની  આ  નેૂ   એને 
તહોમતદાર યે પહ    લે લથે ી જ  કોમળ કર   ૂ  ૂો ો. 
 120

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  121 

‘ને 
  ુ   ં ુ એને માર મદાઈની એક હાજરાહ    ૂર ભાવના બનાવીશ... એવાં વનો સેવતોવતો 
િપનાક  પાછલી  બેઠકોમાં ઠકોમાં  બેઠો
ઠો  હતો. િનશાળને  ખાલી  કર  છોકરાની  ટોળ  પછ  ટોળ  યાં 
દાખલ થઈ ગઈ હતી. માતરોના માંડલા ડલા િઈતહાસ-પાઠોને સાટ     અહ  એ છોકરાઓ પોતાની 
તા  ધરતીના  પોપડા  નીરખતા  હતા. થોડ  વાર  થઈ  યાર       બે  િશકો  પણ    ૂપચાપ
જનેતા પચાપ  એ 
લોક ગરદની દર પેસી સી જઈ કોઈ ન કળ ય તેવી વી િસફતથી નીચા વળ બેસી ગયા. 
કામકાજ   શ  થ  ુ  ં. પહલી લી   
  ુ બાની
બાની  આપવા  દાિનસહ  ફોજદાર  ઊભા  થયા. એના 
માથાના  ખાખી  ફટાકા  ુ  ં લાં  ુ  ં  છો  ુ  ં  આથમણા  પવનની  લહ    રખીઓ રખીઓ  જોડ      ગેલ  કર ર  ુ  ં  હ  ુ  ં.
એની  છો ૂ   અને  રાણા  તાપની  છો છૂ ો  મળતી  આવતી  હતી. એ  પોતે  િસસોદયાના  વશજ  શં જ  
કહ    વાતા
વાતા  હતા. એના  અદાવતીયા  રાજ  ૂ  ૂતો કતા     ક   દાનસંગ  તો  ખવાસનો 
તો  નકામી  વાતો  હાંકતા
છોરો છે . 
  ુ બાની
  બાની  લેત ે લેતે તે  પલક  િોસૂટર ટર   પોરો  ખાધો. એટલે  આરોપી  ઓરતનો  સાદ 
સભળાયો
ભ
ં ળાયો: “દાનસંગ દરબાર!”
ફોજદારની સાથે આખી મેદનીની દનીની ખો એ ઓરત પર મડાઈ ડં ાઈ. 
“મને ઓળખો છો ક દરબાર?” બાઈ મ મલકાવતી છવા ૂ  લાગી. 
“ઓળ   ુ  ં ં.   ુ  ં   ં  ૂટનો
ટનો માલ સઘરતીઘં રતી.”
“એ  નહ, બી  એક  ઓળખાણ  છે   આપણી  યાદ  આવે  છે ? જથરકના  નેરામાં રામાં 
આપણે મયાં’તાં: યાદ છે ?” ?”
દાિનસહ હ  ુ  ં  મ  રા  ુ  ં  પીં  થઈ  ગ  ુ  ં. એણે  યાય  ૂ  ૂિત
િતને
ન   ે અરજ   કર: “નામદાર,   ુ   ં ુ 
આપ  ુ  ં રણ માં  ુ ં.”
પોલીસ-િોસૂ િોસૂટર ટર  િવનંિત
િત કર: “આ ઓરતને બકબક કરતી રોકો, નામદાર.”
“  ુ   ં ુ  બકબક  નથી  કરતી. યાયના  હાક    મ!   ુ   ં ુ  આ  દાનસંગ ગ  બહાદરને  એમ    ૂ  ૂછવા છવા 
માં  ુ  ં ં    ક  દો  ુભા ભા નામના કોઈક બહારવટયા     ુ વાનનો
વાનનો એમને ભેટો થયેલો લો    ક  નહ?”
“દો   ુભા
ભા...” દાિનસહએ હએ  યન  કરને  વા   ગોઠ  ુ  ં: “દો  ુભા ભા  નામનો  શસ  આ 
ટોળમાંથી થી   ુમ થયો છે , નામદાર! એના વાવડ કરાંચી ચી તરફના સભળાયા ભ
ં ળાયા છે .”
“  ૂ   વ  છો, દાનસંગ
મકરાણીઓ  ભાગતા’તા, કમક  ગ
  ૂલી
લી એ
  બહા
  ુ  ુ ર! કરાંચી
ચી  તરફ  તો   
  ૂના
ના  કાળમાં  કા   ુ  ુ   વગે   ર   
  મકરાણીઓ  હતા. એની  ભોમકા  ઈ  નો’તી. એ  હતા 
પરદ     શીઓ
શીઓ. એને  આ    ૂ  ૂિમની
િમની  માટ  ભાવે  નહ. પણ  અમે  તો  સોરઠમાં  જલયાં, સોરઠને 
ધાવી  મોટાં  થયાં, સોરઠને  ખોળે  જ   વાનાં ૂ . એટલે, દાનસંગ  બહા   ુ  ુ ર, દો  ુભા
ભા  આ  દશનાં 
મસાણ મેલીને લીને  પારક  ભોમમાં મરવા ન ય. દો  ુભા ભા નથી ભાગી ગયો. જથરકને વકળે  
તમે  ને  એ  મયા'તા, સયાટાણેં યાટાણે  તમને  એણે  પરોણો  માર  ઘોડએથી  પછાડા'તા, તમારો 
તલવાર-પટોને ને બ  ૂ ં  ૂ ક યાં વેરાઈ
રાઈ ગયા'તાં ને તમે બ  ુ  ુ રગરયા,    ક  દો  ુભા
ભા, મારાં છોકરાં 
રઝળશે  ને  મને  કોઈ  ટોયોય  નહ  રાખે. યાર  પછ  દો  ુભાએ ભાએ  તમારાં  િહથયાર  પાછાં  દઈ 
તમને િવદાય દધેલી લી. એ વાત તમાર કોઈ ડાયરમાં તમે સરકારને જણાવી છે , દાનસંગ ગ 
બહાદર? આ ઊભો એ-નો એ જ  દો  ુભા ભા." 
એમ કહને બહારવટયાણીએ પોતાની છાતી પર હાથ થાબડો. 
"બટ  સર, બટ  સર," એમ  બોલતા  પલક  િોસ  ૂ   ૂટર
ટર  તહોમતદારણની  ધર  ધર 
વહ    તી
તી  વાધારાને  ંધવા
ધવા  ફોગટ  મથતા  રા. યાય  ૂ  ૂિત
િતએ     એના  સામે  મ  મલકાવી  હાથની 
 121

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  122 

ઈશારતથી  બેસી સી  જવા  ક  ુ  ં. ઓરતના  એકએક  બોલને, મોરલો  દાણા  ચણી  લે  તેવી વી 
મીઠાશથી  યાિયાધકારએ  ઝીલી  લીધો. ને  એ  હયા  એટલે  આખી  મેદનીદની  ુ  ં  હાય  કોઈ 
ઘરાને પે  ઠ   ઝણઝણી ઊઠ  ુ   ં ુ. 
દડતા   ૂ  ૂઘરાને
બાઈનાં વચનોએ નવી અસર પાડ. એક પછ એક સાહદ ઊ  ુ  ં થઈ થઈ બોલી ગ  ુ  ં 
                       ,
   છોકરાં
ક  દો  ુને
નભા
ભ ે ારોતાં
નામના
  રાયાં
બહારવટયાએ
  છે , અને   
તો   
દર
   
  ડાકાયટમાં
ક ડાકાયટ  વખતે
દો  ુભા
ભાગામની
  િશામલ  ીઓની
  થયો  હતો
રા  તેકર
  દરછકે  
કસામાં    ં  ૂટાયે
ટાયેલા
લા  ખોરડાંની
ની  કોઈક  ને  કોઈક  િવધવા  િપાઈઓને  હાથે  અયાય  પામતી 
હતી. ને  દો  ુભા ભા  બહારવટયો  એ  િનરાધાર  િવધવાનો  ધમભાઈ  બની  ાટકતો. િસતમગર 
સગાંઓને ટને પાછો દો  ુભા
ઓને   ં  ૂટને ભા બહારવટયો તો આવી ધમબહ બહ    નોને
નોને આપતો. 
હાજર  થયેલી લી  ાય  ીઓમાંથી થી  ણે  ણે  દો  ુભાને ભાને  દઠો  હતો, તેણે ણ ે એ  ઝાંખાખા 
રાી-તેજમાં
જમાં  દઠલી  રત ૂ   આ  ઓરતના  ચહરામાં રામાં  દખી. 'આ  પડડં   જ   દો  ુભા ભા?' એવા  ઉારો 
ઢ બાઈઓનાં ડાચા ફાટ રાં.   ુવતીઓ
કાઢતા   ૂ  ૂઢ વતીઓ હતી તેમાં થી    ક ટલીક
માંથી ટલીક     હ    તની
તની ઘેલછામાં
લછામાં 
ધાવણાં છોકરાને ક  ુ  ં: "આ આપણા દો  ુભા ભા મામા!" 
કોઈ કોઈએ   ૂ  ૂ રથી
રથી બાઈના ઓવારણાં લીધાં. 
'મરદનો લેબાસ પણ શો ઓપતો'તો આને!'     ક ટલીક
ટલીક  ીઓના ાણ બોલી ઊઠા. 
યાિયાધકાર  ેજને  એ  વીસમી  સદનો    ુગ  હોવા  – ન  હોવા  િવષે  જ   સમ ં મ 
થયો. નવી  સદના  ઝગમગતા  ભાતમાં  સોરઠ  આ  ગેબી બી  બનાવો  ુ  ં  ધામ  હ  ુ  ં, એમાં  કોણ 
માનશે? એના તરમાં તો મય  ુગની ગની એક રોમાંચક ચક કથા   ં  ૂથાતી
થાતી હતી. 
રોજ  રોજ  લોક-ભીડ વધતી ચાલી. પલક િોસૂ િોસૂટરની ટરની તપાસ-ઊલટતપાસ ઘી 
જ   ગમ  પોતા  ુ  ં  જોર    ૂ  ૂરાવા
રાવા  લાગી. ફોજદારો     બા  ગોઠવી  લાયા  હતા  તે  તો  બગડ 
ગઈ. 
ી   ક  ચોથે  દવસે  અદાલતમાં  ઠઠ  મી  હતી. તહોમતદારણના  યેક  સવાલમાં 
સાીઓ  થોથરાતા  હતા. અમલદારોએ  હરએક  હંગામા ગામા  વખતે  ડાકટાઈવાળા  ગામે  જઈ    ુદ 
  ંટાનર
ટૂ ાનર  વગનેને  જ   કવા  ખખે ખં યા
ય
ે ા  હતા  તે  વાતો  ટવા  લાગી. બાઈ  છતી ૂ : “િભોવન 
ફોજદાર, તે તમે રોકડ ગામ ભાંયા ટલી વાર      પોયા?   ૂ  ૂ ધપાક
યા પછ    ક ટલી ધપાક માટ       ૂ  ૂ ધ મગા
ં ા  ુ  ં’  ુ  ં 
ગ
  ?               ’     ?  
ક નહ  ગોમટ
કરવા અમારા
  ગામના
ભરવાડ
  કંદોઈને
દઅને
ોઈને ટ
તે  ુડાયો
ડડાયો
 રબારણના
’તો    
 ક   નહ
ભયા
? નેબોધરાં
  છેલે  ઉપાડયા
મકન  તાશેઠ કપાસે
નહથી
થી   ૂ દણા
 ૂ ધપાક
ધપાક 
કટલી  કોથળની  લીધી’તી? વળ  બહાવાટયાએ  સામેથી થી  કહણ  મોકલે  ુ  ં  ક, સરોદડની 
ટમાં અમે તમાર વાટ જોઈએ છએ, છતાં તમે નો’તા ચડા એ ખ  ં  ુ  ુ    ક  નહ?
કાંટમાં
જવાબમાં ફોજદાર   ં  ૂગા
ગા મર રા. ઈનકાર કરવાથી ભવાડો વધવાની દહ    શત શત હતી 
કમ  ક  એક-બે  વાર  યાિયાધકારએ  ઈછા  બતાવી  હતી  ક  આ  ડાકાયટઓનાં  ‘ફનરલ ૂ  
ફટસ’ (કારજો) વ  ુ  સમ  લેવાની  પોતાને  પોતાના    ુતક તક-લેખનમાં  જર  છે ; માટ     
બોલાવીએ તે શશોને, ઓનાં આ ઓરત નામ આપે છે . 
તડાકાબંધ    ુકમો
કમો  ચાલે  છે . તહોમતદારણ  આ  ાસકથાઓનાં  ઝડપી  ચો  દોર 
રહ  છે. ગોરાસાહ    બના
બના  મ  પરથી  મરક  મરક  કરતો  મલકાટ  ઊતરતો  જ   નથી. બાઈના 
વાણીવેગેગ ે બાઈને  એટલી  તો  ઉેત ત  કર  કૂ   છે   ક  માથા  પરથી  છેક  ખભે  ઢળેલા 
        .               .  
ઓઢણાં
એક   ુ  ુ  ુષ
    ુ  ં  પણ એને, ઓળયો
ને જોયો ભાન નથી
 અનેતે વામાં
વએકાએક
ામાં ઓચ
 એ તી
તબોલતી
ી એની અટક
નજર ગઈ
સામા
.    ૂ
  ૂણા
ણા પર પડ એણે
 122

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  123 

એણે ઓઢ  ુ  ં સર  ુ  ં ઓઢ  ુ  ં. એટ  ુ  ં જ  નહ પણ એક બા   ુ   લાંબો

બો મટો
ૂ  ખચી
ચી લીધો.
એના  બોલ  પણ  ધીમા  અવાજની  લાજ   પાછળ  ઢંકાયા કાયા. એની  ખો  યાિયાધકાર  તરફ 
હતી, ખોના  પોપચાં  નયાં  હતાં. કોઈ  એવા  માણસની  યાં  હાજર  હતી, ણે  આ  નફટ 
બહારવટયાણીને નાની, શરમાળ િવષાદભર વ  ુ  ુ બનાવી નાખી. 
                .      
સાહબ ણવા હ    રત
રત પામે
 માગે લ ાછિઅધકારએ
લા ે .  બાઈની સામે ટગર ટગર તાા ક    ુ બાઈને લા  ુ  ં    ક 
“સા’બ” એણે ક   ુ  ં: ”મારા ભાણાભાઈના દાદા યાં બે   ઠ લા લા છે . એ અમાર        ૂજવા કા  ુ  ં 
જવા    ઠ કા
છે . અમ  કારણે  તો  એના    ૂ  ૂરા રા  હાલ  બયા  છે . મને  બધીય  ખબર  છે , સા’બ!” એમ  કહ    તી તી 
કંઠવાણી ણે કોઈ ભેજમાં જમાં ભઈ ગઈ. 
લોકોએ  પેલા ણામાં  જો  ુ  ં. એક    ૂ  ૂઢો
લા    ૂ  ૂણામાં ઢો  માનવી  બેઠો ઠો  છે . એની  ખો  ખીલના  જોર      
લાલાશ  પકડ  ગઈ  છે . કપડાં  એનાં  સહજ  જ   મેલાં  છે . ગાલ  એના  લબડલા લા  છે . દાઢની 
હડપચી હ    ઠળ ઠળ ચામડ લે છે . એની નજર ભય તરફ છે . 
ઘણાંએ  એમને  િપછાયા. રાવસાહ    બ  મહપતરામનો  ણે  એ  એક  કણ  અવશેષ 
હતો. એના  રાઠોડ  હાથની  કવળ  ગળઓ  જ   ણે  હ    ુ   બ  ૂ ં  ૂ કોનાં
કોનાં  બેનપણાં
નપણાં  લી
ૂ   ન  હોય 
તેવી
વી જણાતી હતી. 
િશરતેદાર દાર       સાહ    બને
બને    ં  ૂ  ૂકમાં  સમ  ુ  ં     ક   એ  આદમી  કોણ  છે   ને  એની  શી  િગત  થઈ 
છે . 
મહપતરામે  પાંચે ચકે   િિમનટ  જવા  દધી. એણે  જો  ુ  ં     ક   એની  હાજરએ  વ  ુ  પડ  ુ  ં 
યાન  ખ  ુ  ં  છે . વ  ુમાં માં  વ  ુ  ના    ુ ક  અવથા  એણે  બહારવટયાણીની  દઠ. એ  ધીર  રહને 
ઊભા થયા. ધીરાં ડગલાં દ     તા તા એ બહાર નીકળ ગયા. 
અદાલતમાં  ગણગણાટ  ઊઠો  હતો. શદો  પકડાતા  હતા: ઝેર  – બહારવટયાને  –
બહા   ુ  ુ ર  – ન  સહ  શો  - ઘેર  બેઠો ઠો  – નામદ   નથી  – કાઠ  દરબારને  એકલો  હાથકડ 
પહ    રાવીને
રાવીને લાયો હતો  – વગે   ર   વગે   ર  . 

36. ડૂ લ થઈશ 

વીસમા દવસે અદાલતે    ફ સલો સલો સભળાયો
ભ
ં ળાયો. એમાંનો નો એક ભાગ આ હતો: 
"મર  જતા     ુરાતન
રાતન  કાઠયાવાડ  ુ  ં  આ  બાઈ  એક  રોમાંચક ચક  પા  છે . અસલ    ુ   ં ુ છડ 
નામના  બરડા  દશની  આ  મેર-કયા  હતી. એ  ુ  ં  નામ  ઢલી  હ  ુ  ં. માવતર   િનમાય  ધણી 
જોડ      પરણાવવા  ધાર     લી થી  એ  નાસી  ટ. ભાગે  ૂ  ૂ  બની. પાવા  માટ      િસપારણનો  વેશ 
લી, તેથી
લીધો. જગલી ં   દફ    ર  કોમના  દંગામાં  સપડાયેલી લી, તેમાં
માંથી થી  એને  દ     વકગઢના
વકગઢના  ભારાડ વાણયા 
ખડ શે   ઠ  બચાવી. શે  ુ  ં નદનાં કોતરોમાંથી થી બે દફ    રોની
રોની લાશ નીકળ હતી, તેના ના   ૂ  ૂનીનો
નીનો 
પો  નહોતો  લાયો, પણ  બાઈ  ઢ    લી લી  પોતે  જ   એકરાર  કર       છે      ક   એ  બેને
ને  ઠાર  કરનાર 
વાણયો  ખડ  જ   હતો. ખડ      આ  ઓરતને  છોડાવવા  માટ      કાયદ     સર સર  પગલાં  ન  લેતાં  બે 
દફ    રોનાં
રોનાં    ૂ  ૂન
ન  કયા  તે  ે 'સેસ સ  ઓફ  જટસ  એડ  સટટ ટટ  ઑફ    ુમન મન  લાઈફ' અથાત 
યાય  ુ   તેમ  જ   માનવ  જદગીની દગીની  િપવતાના  ેજ  આદશને ન ે ન  શોભે  તે  ુ  ં    ૃ  ૃય
ય 
કહ    વાય
વાય. એ    ૂ  ૂનોની
નોની  તલપશ   તપાસ  ન  કરનાર  આપ  ુ  ં  પોલીસ  ખા  ુ  ં  ઠપકાને  પા 
ગણાય. 
 123

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  124 

"પછ  ખડ  તો  ઢલીને  બેન  તરક  પાળવા  તૈયાર યાર  હતો, છતાં  ઢલી  એના  ઉપર 
મોહત  થઈ  એના  ઘરમાં  બેઠ ઠ. અહ   પડ    લાલા  સાી    ુરાવા
રાવા  પરથી  એમ  જણાય  છે      ક   આ 
ભાગે  ુ  ુ   બાઈએ  ખડની  ઓરત  તરક        ૂ  ૂરતાં
રતાં  લાજ -મલાજો  પાયાં  હતાં  ને  પોતાનાં  હ  ુ  ુ  
થી બચવા માટ       ુસલમાની
સગાંથી સલમાની નામઠામ ધારણ કયા હતાં. 
"                .        
તેવી
વી  િપતપરાયણ
પછ મજ   ૂ  ૂઓરત
ર ખડને
  છતાં
એક , ને બી
વૈધય
ધય  ૂ  ૂન
 ન પાળવા બદલ  તૈફાંયાર
યસી સારી  હોવા
થઈ  મજ
છતાં  ૂ  ૂ,રકાયદો
ઓરત  એને
ઢ    લી
લ ી- ચાહ
એક     
મેરાણીને
રાણીને -  - કોઈ વાણયાની  ઓરત ઠરાવી  શક      નહ. પણ મજ  ૂ  ૂર ઓરત ઢ    લીએ લીએ તો કાયદો 
પોતાના  હાથમાં  લીધો, ઘરખેતરનો તરનો  કબજો  - ભોગવટો  ન  છોડો  અને  ગેર  ુનસફથી નસફથી 
પોતા  ુ  ં  એક  ખેતર  ગૌચર  ખાતે  વેડફ ડફ  દ  ુ  ં. ગાયો  યેના ના  આવા  'અનઈકોિનોમક 
સેટમે
ટમેટ ટ'થી  -   ુકસાનકારક
કસાનકારક  દયાવેશથી શથી  - હદને દને  ઘ  ુ  ં    ુકસાન
કસાન  થ  ુ  ં  છે . ને  સરકાર  ફરજ  
આવા  બેકાયદ કાયદ      આચરણને  એ  જમીનના  સાચા  હકદારો  એટલે  ખડના  િપતરાઈ 
વાણયાઓની  હતરાથ   અટકાવવાની  જર  હતી. તેથી થી  સરકાર  થાણદાર  િથાનક  જયા 
પર  પોલીસ    ુ  ુ કડ
કડ  લઈને  હાજર  થતાં, બાઈ  મજ  ૂ  ૂરની રણીથી  મજ  ૂ  ૂર  ગામના  એક 
રની  ઉક    રણીથી
લખમણ નામના રઝ કાઠ     ુ વાને
વાને થાણદાર  ુ  ં   ૂ  ૂન
ન ક    ુ. 
"મજ  ૂ  ૂર  લખમણે  મજ  ૂ  ૂર  ઓરતની  ઉકરણીથી  હરામખોરોની  ટોળ  બાંધી ધી, અને 
ટલાક  આબદાર  જમીનદારોના    ુ  ુ  ુ   ં ુ બની  કોઈ  રાંડરાં
કાયદો  હાથમાં  લઈ     ક ટલાક ડરાંડ  બાઈઓને 
બારોબાર  ઈસાફ  અપાવવાના  તોરમાં  હરામખોરોની  ટોળએ  ણ  જમીનદારોને  ઠાર  માયા.
પણ  છેવ   ટ   તો  મહાન  ેજ  જ   સાના  લાંબા બા  હાથ  તેમને મને  પણ  પહચી  વયા, ટોળનો     ફ જ  જ  
થયો અને ઓરત ઢ    લીને લીને બે ેજ   ઑફસરોએ બહા   ુ  ુ રથી
રથી હાથ કર. 
"મજ   ૂ  ૂર  ઓરત  ઢલી  આ  ટોળ  પાછળ  ુ  ં    ુય ય  બળ  હતી  તે  તો  અહ   પડલી લી 
  ુ બાનીઓથી
  બાનીઓથી  પટ  થાય  છે . પરં  ુ  એક    ય  સાહ    દ  એમ  નથી  કહ  શ  ુ  ં     ક   એક  પણ    ૂ  ૂન ન 
બાઈ મજ  ૂ  ૂર  વહતે ક    ુ છે . 
"આથી  કરને  ઓરત  મજ   ૂ  ૂરને
રને  અમે  સાત  વષની ની  જ   સખત     ક દ  આપીએ  છએ."
   ફ સલાનો
સલાનો એ શેષ ભાગ   ૂ  ૂરો રો વચાઈચ
ં ાઈ રો. 
"તાર કાંઈ કહ   ુ  ં છે ?"
?" યાયૂિત િતના
ન
  ા ચનથી
ૂ  િશરતેદાર દાર બાઈને  કય . 
"હા." 
"બોલ." 
"માર વા  ુ  ં  એટ  ુ  ં  જ   છે ,    ક      ખેતરની
       કહ    વા તરની  ધરતીમાં  ભેખડગઢનો ખડગઢનો  થાણદાર    ૂઓ, ઈ 
ખેતર  સરકાર  ગૌચરમાં  કઢાવે  અને  તેની ની  વચોવચ  એક  દર  ચણાવે. ઈ  દરમાં  બે 
ખાંભ ભ  ુ  ં મેલાવે
લાવે: એક ખાંભી ભી ઈ થાણદારની ને બી ખાંભી ભી મારા ભાઈ લખમણ પટગરની." 
"એનો  ભાઈ  લખમણ! હા-હા-હા!" દાઢવાળા  પલક  િોસ  ૂ   ૂટરટર  એવી  િસફતથી 
બોલી ગયા    ક  એ વરો કદડાની ધાર મ ગળણીમાં    ર  ડાઈ ડાઈ ય તેમ દાઢમાં ઊતર ગયા. 
પણ  ઓરતની  ખોમાંથી થી  તો  કોઈએ  ણે  િચીપયા  વતી  કકઓ  ખચી ચી  કાઢ. એણે 
િોસૂટરથી ટરથી  નક  હોવાથી  આ  બોલ  પટ  પકડા  હતા. એણે  સભળા ં ળા  ુ  ં: "સાંભળ
ભ ભળ  યો,
િમયાં! સાત વરસને વીતતાં વાર    ક ટલી ટલી!" 
િશરતેદાર દાર       િસસકારા  કયા. ઓરતને  પહ       ર  ગીરોએ વા  ફરમા  ુ  ં. યાય  ૂ  ૂિત
ગીરોએ    ૂપ  રહ    વા િત  
પણ તપી ગયા. એમણે ક  ુ  ં: "ઓરત, તાર માગણીઓ સાથે આ કોટન ે કશી િનબત નથી." 
 તો પછ   ૂ  ૂછો
છો છો િશયા માટ        ક  બાઈ, તાર      કા     ુ   છ?
ઈ કહ  
કાઈ
124

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  125 

"અદાલતનો એ યવહાર છે."
." 
  ુ  ં  ુ, બાપા! વે'વાર  માતર  કર  લીધા  હોય  તો  હવે  મને  મા  ુ  ં  ુ  સાત  વરસ  ુ  ં    ુકામ
"સા કામ 
બતાવી દયો. પણ ઊભા રો'.   ુ   ં ુ કહ    તી તી  ં. હ  બે   ઠ લાં લાં તમામને, સરકારને, સરકારના 
હાકમોને, અને  િ  ુવનના વનના  નાથને  પણ  કહતી તી    ં, ક  સાત  વરસે  જો  વતી  નીકળશ 
              ,            
તોય બેદ   સીશ
યાં સ
  વકગામ
વીશ
કગામ
. બે કરતાં   ુ  ં ઈવ
 ી
  ુ   ં ુ ઈ કોઈ
ખેત રહાલની
ગા  ુ  ંને
ન આશા
ે મોઢ     રાખતા
  ુકાવીશ
કાવીશ
 હો તો
અને મેલી
લ
જોી દમરશ
જો."  તો   ૂ  ૂડ  ડ  લ થઈને
એમ કહને એ પોલીસ-ચોક વચે ચાલી નીકળ. 
 

"બોયાંચાયાં
ચાયાં માફ કરજો, માતા!" 
  ુ  ં-બો  ુ  ં!
"આવજો, ભાઈ મારાય અવગણ માફ કરજો! ઘણાંને ન ે સતાપવા
તં ાપવા પડાં છે ."
." 
"બોલો મા, બોલો મા એ   ુ  ં, આઈ! કાંઈ   ુ  ુકમ કમ?"
" કમ  તો    ુ  ં? સૌને  વીન  ુ  ં  ં     ક   યાં    ુ   ં ુ ગરામાં
  ુ  ુકમ ગરામાં  મારા  ભાઈ  લખમણની  અને  બી 
નવેયની
યની ખાંભ ભ  ુ  ં બેસાડજો
સાડજો, અને એની તયે ગા  ુ  ંને ન ે કિપાસયા નીરજો." 
       
             
લાં બાઈને
આવેલાં દર
ગામડયાં     લે
 જોડ વા માટ
વા
 આટલી   
 વાતો
  યાર
     .લના
 થઈ દરવા
બાઈ અ ય બનીઊઘડા
  ૃ  ૃ ય યાર     ઊભાં
, લોકો બધાં એને થઈવળવવા
 રાં.
માંહોમાં
હોમાંહ તેમણે
મણે વાતો કર લીધી:
"છે   ને  કાંઈ  ભકાર
કાર  ચો  કોટ: છ  ુ   ં ુ   નાખીને  ગોળ    ં  ૂ  ૂડાળે
કાળો  અજગર  ણે  મમાં    ં  ૂછ ાળે  
બેઠો છે !"
!" 
"બરાબર આપણી હપાપાટની મગર જોઈ યો!" 
બી ડોશી બોખા દાંત માથે હાથ ઢાંકને કને બોલી: "આ દરવા ઊઘડા: ણે ઈવડ 
ઈ આપણી માણસમાર મગરનાં ડાચાં જોઈ યો." 
"થઈ ગઈ ઈ તો ગારદ." 
"વતી નીકળે  યાર       સાચી." 
"નીકયા િવના     ર  ' નહ. સો દઈને ગઈ છે . જોગમાયા છે ." ." 
"બાપડો ઓયો િમયાં, હવે સાત વરસ લગી સખની નદર કર રયો!" 
લના  કલાની  રાંગે ગેરાંગે ગ ે ગામડયાં  ચાલતાં  ગયાં  અને      ૂનાગઢ
નાગઢ  વગેર      ુ નવાણી
નવાણી 
નગરોની   ુરાતન રાતન લો જોડ     રાજકોટની નવી લને સરખાવતાં ચાયાં. પાછલી દવાલનાં 
કોઈકોઈ  બાંકોરાં કોરાંમાં રવ  પીઓ  પોતા  ુ  ં  માનવી    ુ  ં  મ  ડોલાવતાં  ણે  કશીક  ખાનગી 
માં  ભૈરવ
વાત કરવા બોલાવતાં હતાં. પાછળના ભાગમાં એક પથર ઉપર િસ  ૂ  ૂ ર ર  ુ  ં લેપન
પન કર     લ હ  ુ  ં.
આ   ુ બા 
  ુ  કોઈ કારમા કાળમાં િનળાં રહને   ૂ  ં  ૂઠાં
બા  ઠાં બની ગયેલાં લાં ઝાડ ઊભાં હતાં. થોડાં વષ  
પર  યાં  એક  પરદ     શીશી  (ઉર  હ  ુ  ુ તાની
તાની) રજ  ૂ  ૂત
ત  િસપાઈએ  આપઘાત  કય   હતો. યારથી 
થી પાછલી   ુત
યાંથી ત બારનો પહ    રો રો નીકળ ગયો હતો. 
"વે વૂ લો
લ
ે ો  િસપાઈ  તૂ   િથયો  છે ." ." ટોળામાંના ના  એક  ક  ુ  ં: "ને  હથી  એક-બે  કદને 
ભગાડ ગયો છે ." ." 
"  ુ
   ં ુ વારો ને   ુ   ં ુ વારો
વારો જ    ૂ  ૂવો
વો હશે."." 
 125

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  126 

  ુ  ં મન સરકારના એક ગોરા હાકમની જ  દકર માથે મોહ  ુ  ં."
"હા, ને એ ." 

37. લો  ં  ુ  ુ ઘડાય    ે
છ 
અદાલત  ચાલી  યાં    ુધી ધી  િપનાક  મત  હતો. પળેપળ  એને  આસવની  યાલી  સમી 
હતી. મામીના શદો અમલદારોને અને વકલોને હંફાવનારા ફાવનારા હતા. િપનાકની તો રગરગમાં 
એ  નવ  ુ  ુિધર િધર  સચનારા  હતા: ને     દવસે  મામીએ  ભર અદાલતમાં અદાલતમાં  બા  ુની ની  અદબ  કર 
હતી તે દવસથી ભાણેજ  જ   મામીને પોતા  ુ  ં વહાલામાં વહા  ુ  ં વજન ગણતો થયો હતો. 
એણે વનો સેયાં યાં હતાં આવાં: આવી બહા   ુ  ુ ર સોરઠયાણીને કદરબાજ  યાિયાધકાર 
છોડ    ૂ  ૂકશે
કશે. ને  છોડ    ૂ  ૂકશે કશે  તો  તો    ુ   ં ુ  એને  આપણા  ઘે   ર    લઈ  જઈશ, ઘે   ર    જ   રાખીશ.
મોટબાનો  એને  સહવાસ  મળશે. અથાણાં  અને  પાપડ-સેવ  કરવામાં  મોટબાને     સાથ 
જોઈએ છે  તે આ મામી જ    ૂ  ૂરો રો પાડશે. 
પણ  ચૌદથી  વીસ  વષ    ુધીની ધીની  અવથા  અ  ુધ  છે . િપનાકને  સાન  નહોતી     ક   દર     ક 
ેજ  હમાં  એક  કરતાં  બ  ુ  માનવીઓ  વસે  છે : એક  હોય  છે   કળા-સાહયનો  અને 
જ   દ    હમાં
અ ્    ૂ  ૂતતાનો
તતાનો  આશક  માનવી; બીજો  હોય  છે   કાયદાપાલક  યાપાર  અથવા  અમલદાર 
માનવી. મામીના  યાિયાધકારની  દર  પણ  બે  જણા  ગોઠવાઈ  સમાયા  હતા: અમલદાર 
માનવી  મામીને  તહોમતદાર  હરામખોર  ગણી  સાત  વષની ની  ટપ  ફરમાવે  છે , ને  એનામાંનો નો 
એ સાહયેમી મી માનવી મામીનાં રાતનોની રૂ ાતનોની રોમાંચક ચક વાતાઓ પણ ઘેર જઈ રાતે લખે છે . 
લ જતી મામી ભાણાભાઈને મળતી ન ગઈ. િપનાકને એની બાિઈસકલ પાછ ઘેર 
લઈ  આવી. બી   દવસે  એ    ૂ  ૂલે લે  ગયો  યાર       એને  અયાસ  પર  કંટાળો  ટો. ગમાં 
આળસ ને મમાં બગાસાં આયાં. પણ યાં તો એને એક રોનક સાંપડ પડ  ુ   ં ુ.   ુ  ુ લ ીસ છોકરાના 
વગમાંમાંથી થી  પાંચ  ડાાડમરા  છોકરા  અદાલતના  ઉધામે  ચડા  નહોતા, તેથી થી  તેમને
મને  હ    ડ 
માતર      વચન આ  ુ  ં હ  ુ  ં    ક  આ વષના ના મેળાવડામાં
ળાવડામાં ામાણકતા, િવનય, ચારય, ચોખાઈ 
અને િધામકતાનાં ક  તાનાં પાંચે ચય ે  ઈનામો   ુ   ં ુ તમને પાંચને ચને જ  મઢોળગઢના નામદાર મહારાણાીને 
હાથે  અપાવવાનો  ં. એવી  આશા  મયા  પછ  તો  એ  પાંચે ચેય  છોકરાંઓ  યોગી  વા  બયા 
હતા. ખો  લગભગ  અરધી  મચેલી  જ   રાખતા. ચાલતા  એટલી  સભાળથી ભં ાળથી     ક   મેજ  જ,    ુરશી
રશી 
અને
તેઓ બાં
  કડાના કડાના     મન
'ભાઈી દ વ'ઉપર
વ
 
કહનેપણ
    તેમની
  તેડવા
ડવા મની  સાર
  જતા. કહ તચાલચલગતની
 
    તાા    ક  "
 "ભાઈી  દ
  છાપ  પડ. પટાવાળાને  પણ 
     વભાઈ
વભાઈ, વગમાં એક મર     લી લી 
ખસકોલી પડ છે  તેને ન ે ઉપાડવા આવશો?"
ઈનામ  મેળવવાની ળવવાની  આવી  તૈયાર યાર  કર  રહ    લા લા  હર  ૃ  ૃણને
ણને  િપનાકએ  ખભો  ઝાલી 
ઢોયો: "એલા એય   ુડદાલ
ઢંઢોયો ડદાલ!" 
"કહ." ." હર   ૃ  ૃણે
ણે િવનય ન છોડો. ઈનામનો મેળાવડો ળાવડો એની નજરમાં જ  રમતો હતો. 
"ઢગ કરતો હવે ખો તો ઉઘાડ!    ુવના
વના અવતાર!" 
  ુ   ં ુ હ    ડ માતરને કહ આવીશ." 
"
"જો કહ વા ગયો છે , તો બે અડબોત ખાધી ણ ! નાલાયક, મામીનો   ુકમો
    વા કમો જોવા 
પણ ન આયો? આયો હોત તો   ુડદાલ ડદાલ મટને કંઈક મરદ તો બનત!" 
"વા   ુ  ુ!"
!" હર   ૃ  ૃણે
ણે પાછાં પોતાનાં િવનીત લોચન અધબીડાં કર લીધાં. 
 126

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  127 

"હવે ડાો થા, ને મને ચાલી ગયેલા
લા પાઠ જરા બતાવી દ."
." 
    ડ માતર સાહ    બે
"હ બે બતાવવાની ના પાડ છે ."
." 
હર  ૃ  ૃણ
ણ  વગે   ર    પાંચે
ચેય  ઈનામ-સાધના  કરવાવાળાઓએ  ના  કહ. બાકના  ઓ 
િપનાકની જોડ રઝ બયા હતા તેમણે મણે પણ માૂ ૂ મ કર ક
ૂ : "િપનાક, સાહબને બને કહએ:
પાઠ ફરથી ચલાવે." ." 
"ચલાવવા જ  પડશે. નહ ચલાવે તો ાં જશે?" ?"
"ને નહ ચલાવે તો?"
"તો આખો લાસ મળને કહ   ુ  ં."
." 
"પણ  એ  તો  આ  પાંચ  િવનયનાં    ૂ   ૂતળાં
તળાં  જો  આપણી  જોડ      કહ    વા
વા  લાગે  તો  જ   બને 
ને!"
!" 
"એ  બરાબર  છે ." ." કહતો
તો  િપનાક  પાંચે ચેય  જણાની  પાસે  ગયો, એકની  બગલમાં 
પીને  એક  હળવો  ઠસો  લગાયો, ને  ડોળા  ફાડ  ક  ુ  ં: "કાં, અમાર  જોડ      સામેલ  થ  ુ  ં  છે      ક  
ચાંપીને
નહ?"

લગાયોિવનય  ુ  ં:   ૂ  ૂિત
; ક િત   િવાથએ
"બોલો !"    િપનાક  સામે   ૃ
  ૃ ટ
ટ  કર. હસતાં  હસતાં  િપનાકએ બીજો  ઠસો 
એ િવનયવંતાએ તાએ પોતાના ચાર સાથીઓ તરફ નજર કર, એટલે િપનાકએ પોતાના 
સહરઝ  છોકરાઓને  ઈશારો  કર  ક  ુ  ં     ક   આ    ુરબી રબી  બં   ુને
ન ે   ુ   ં ુ  િવન  ુ  ં  ં, તેવી
વી  રતે  તમે 
સવ   પણ અય ચાર     યને યને િવનંિત
િત કરશો! 
પરણામે  પાંચે ચય
ે   િવનયવંતોની
તોની  બને
નં  ે બા    ુ માં
માં  તોફાની  છોકરા  ચડ  બેઠા ઠા, ને  તેમના
મના 
પડખાં  દબાવી  બારક    ં  ૂટઓ ટઓ  લેવા  લાયા. કોઈ  કલાેમી મી  ી  પોતાના  કાપડ  પર    
છટાથી  ભરતૂ  ંથણની થણની  સોયનો  ટભો  યે, તેવી વી  જ   િસફતવાળ  એ    ંટઓ ટૂ ઓ  પાંચેચય
ે  
તોની  કમર  પર  લોહના  િટશયા  ુ  ં  ભરતકામ  કરવા  લાગી. પાંચે
િવનયવંતોની ચયે   િવનયવંતોની
તોની 
ટોપીઓ  યાં  ટબોલો  બની  ગઈ. ઠસા  ખાતાખાતા  પણ  તેઓ, ઈનામને  લાયક  રહવાના વાના 
મમ  િનયી  હતા  એથી, ચોપડઓ  જ   વાંચતા ચતા  રા. એટલે  િપનાકએ  તેમના મના  હાથમાંથી થી 
ચોપડઓ ટવી ટં વી લીધી. 
હડમાતર
ડમાતર ઓચતા તા કોઈ વટોળયાની
ટં ોળયાની વા આવી ચડા. તેમણે મણે આ   ુ  ંડાશાહ
ડાશાહ નજર  
દઠ. તેના ના  ભમર  ચડ  ગયાં. તેમણે મણે  હાથમાં  સોટ  લીધી.    પહોળા  બરડા  ુ  ં    ુ  ુિધરનાન િધરનાન 
કરવા  તેમની મની  સોટ  ગયા  મેળાવડાથી ળાવડાથી  આજ     ુધી ધી  તલસી  રહ  હતી, તે  બરડો  આ   વ  ુ 
પહોળો ને ભાદરવાના તળાવ-શો છલકતો બયો હતો. 
હ    ડ માતર      પાંચ િવનયવંતો તો તરફ જોઈ   ૂ  ૂછ છ  ુ   ં ુ: "હર  ૃ  ૃણ
ણ,   ુ  ં હ  ુ  ં?"
?"
તોફાન કરનારા છોકરાઓએ પાંચે ચય ે    ુશીલો
શીલો પર સામટ ખો  ુ  ં ાટક ક    ુ. 
"કંઈ નહો  ુ   ં, સાહ    બ!" હર  ૃ  ૃણે
ણે ચોપડમાં મ ઢાંક ક રાખીને જ  જવાબ આયો. 
"કંઈ  નહો   ુ  ં?"
?" હ     ડ  માતર       િસહ-ગના  કર: "નાલાયક! અસય? બોલો  તમે,
કરપારામ:   ુ  ં હ  ુ  ં?" ?"
"કાંઈ  જ   નહો  ુ   ં, સાહ    બ!" પાંચે ચેય  જણ  સરકસનાં  પાર     વા વા  પે  ઠ    પઢ  ગયા: "કાંઈ 
નહો  ુ  ં, િવનોદ કરતા હતા." 
 127

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  128 

યા  પછ  માણસની  ખૂ   મર  ય  છે , ખાવાની    ૃિ

બ  ુ  ુ  ખૂ   ખયા િ  જતી  રહ  છે .
સોટબાઈની પણ નાન-ઝખના ખ
ં ના શમી ગઈ. 
"  
 ક મ ગેરહાજર
રહાજર રો'તો મારા સમયમાં છેલા પદરદં ર દવસોથી?" હ    ડ માતર      િપનાક 
યે જોઈ ન  ુ  ં કરણ ઉપાડ  ુ   ં ુ. 
"બહારવટયા-   ભળવા જતો'તો." 
 ક સ સાંભળવા
"  
 ક મ? યાં કોઈ તાર કાક-માસી થતી'તી?"
"માર મામી થતાં'તાં એ." 
"મકર કર
કર  છે , એમ?"
"મકર નથી કરતો." 
હ    ડ  માતર  શા  માટ      આ  બધી  લપ  કરતા  હતા? પોતાની  કરડાઈ  માટ      આખા 
કાઠયાવાડની  ણીતી  હાઈ  ૂ  ૂલોમાં લોમાં  ધાકભ    ુ  વાતાવરણ  ક
ૂ   આવનાર  આ  સર  ુખયાર
ખયાર 
  ૂના
સરખો,   ના   ુગના
ગના ગામડાના ફોજદાર વો માણસ સીધી સોટાબા કરતાં    ક મ  ખચકાતો 
હતો?

ક    ુ. ફત કારણ    

  અય ક   ગયા   મેળાવડામાં
ળાવડામાં
િવાથઓ   ઉપર  િપનાકએ   એની
પડતી  સોટને   સોટને
  હ   ઝાલી
મત  કર
મત   પકડ   હતી ; બી 
  હતી .   ુહ
     ં  ડં તો  ક
  ુ  ં નહો
  માતર   કંટ  ુ
  ંા  
હતા  તે  સાથે  દશી  રાયોની  જ   શાળાઓમાં  નોકર  કરનાર  તરક  વ  ુ  ચકોર  હતા. ચેતી તી 
ગયા હતા    ક  કાલે   હાથે એની નેતર તર ઝાલી હતી, તે હાથે તે જ  નેતરને તરને ચક લેતાં વાર 
નહ  લગાડ; સામી  સબોડતાં  પણ  એ  હાથને  ચકો  નહ  આવે. શરમનો  પડદો  આશકોના 
ણયમંદરમાં દરમાં     ક   શાસકોના  સા  ુવનમાં
વનમાં, માખીની  પાંખ  થક  પણ  વ  ુ  પાતળો  હોય  છે :
એક  વાર  ચરાયા  પછ  એની  અદબ  સદાને  માટ  જતી  રહ  છે . િપનાકની  ખના  ણામાં ૂ  
ઈશાન    ૂ  ૂણાની ણાની  વીજળ  સળગવા  લાગી  હતી, તેટ ટ  ુ  ં  આ  િવા  ુ  ુ  ુ  જોઈ  શો  હતો  ને  એને 
ખબર  હતી  ક  કોઈ  િવાથનો  હાથ     દવસે  એના  ઉપર  ઊપડશે, તે  દવસથી  એની 
હ    ડમાતર
ડમાતર  ખતમ  થઈ  જશે. અને  તે  દવસથી  કાઠયાવાડની     ક ળવણી ળવણી  તો  એને  નહ  જ  
સઘર ઘં    ર  . તે  દવસથી  એને  કાં  ટ  ૂ  ૂશનો
શનો  રાખવાં  પડશે, ને  કાં  રજવાડાની  બી  કોઈ  નોકર 
શોધવી પડશે. 
એટલે  એણે  મારપીટની  પિત  છોડ  દઈ  બી  જ   માગ   પોતા  ુ  ં    ુસ સ  વાળ  દ  ુ  ં 
અને િપનાકને કહ લી  ુ  ં ક ેના વગ    ુમાવનારને માવનારને મેક ક  ુ  ં ફોમ નહ મળ શક. 
"િલમનરમાં પાસ માક  મેળવે ળવે તો પણ નહ?" િપનાકએ સા  ુ  ં   ૂ  ૂછ છ  ુ   ં ુ. 
"એ તો જોવાશે -  -   
 ક વી
વી રતે િલમનરમાં પાસ થશો તે." ." 
િપનાક માંડમાં ડમાંડ પોતાના મનને રોકને કહ    તો
તો રહ ગયો: ‘‘તમે તો, સાહ    બ, પહ    લે લથ ે ી 
ન જ  કર રા  ુ  ં છે     ક  કોને કોને પાસ-નપાસ કરવા.’’ 
બી  જ   દવસે  પાણી  પાનાર  ાણ  પટવાળાએ  હ    ડ  માતર  પાસે  જઈને  ફરયાદ 
કર  ક  િપનાકએ  પાણીની  ઓરડ  પર  ટંટો  મચાયો  છે . પોતાની  િય  સહચર  સોટને 
ઉઠાવતા  હ    ડ  માતર  પાણીની  ઓરડ  પર  દોડા. િપનાકના  હાથમાં  યાલો  હતો. યાલો 
એણે  હ    ડ  માતર  તરફ  ધય . પાણીમાં  લીલની  પાંદડઓ દડઓ  તરતી  હતી  અને  ણ  પોરા 
તરફડતા હતા. 
 128

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  129 

છોકરા  ુ  ં  ટોં  તરયાં  હરણાં    ુ  ં  ચકળવકળ  ખે  ઊ  ુ  ં  હ  ુ  ં. આ  ુ  ં    ૃ  ૃ ય ય  જ   એક 
મમચાર   ુ  ં હ  ુ  ં. કહ    વાની
વાની   વાત હતી તે તો પાણીનો યાલો જ  કહ રો હતો. 
"તાર        ક  ુ  ંક  બહા  ુ  ં જોઈ  ુ  ં હ  ુ  ં, ખ  ુ  ં  ુ  ને?"
?" હ    ડ  માતર      '   ૂ  ૂબતો
બતો તર  ુ  ં ઝાલે'ની કહ    વત
વત 
તા કર. 
"આ બહા   ુ  ં છે ?" િપનાક હસવા લાયો. 
યાં તો ાણ બરાડ ઊઠો: "પણ અહ  તો     ુ ઓ, સાહ    બ!" 
પાણીની ઓરડમાં માટલાંનાં નાં કાછલાં વેરણછે
રણછેરણ પડાં હતાં. 
"કોણે ભાંયો યો ગોળો?"
"મ." ." િપનાક     ૂ  ુ   ં ુ  બોયો. કોઈ બી જ  છોકરાએ ભાંગફોડ ગફોડ કર હતી. 
"શા માટ     ?"
?"
"કાછલાં     ુ ઓ ને!" !" 
સાપના ઝેર સરખી લીલ એ કાછલાંએ પહર ર હતી. 
            : "       ુ     ુ  ,  
તમારો હ   બધાનો
 ડ માતર   શો        િવચાર
અય  છોકરાઓ છે ? બાપનાતરફ
  પૈસા
સહાંા ક   ક મમાર
  બગાડો
એને
  છો?
તોપાણી
બહારવ
  િવના
  ં  કર
  ુ  ં   ંમર
છે   વ
પણ 
છો? પાણી  ઘેર  પીને  કાં  નથી  આવતા? એક  કલાકમાં  તરયા  મર  ગયા    ુ  ં? િપવરાવી  દ  
પાણી?    ક  પહચો છો લાસમાં?" ?"
તરસે  ટળવળતા  છોકરા, કટલાક  તો  દસ-દસ  જ   વષના ના, ભાર  ડગલાં  ભરતાં  પાછા 
વયા. એકલો િપનાક જ  યાર      ઊભો રો. 
ને  એને  ભાસવા  લા  ુ  ં     ક   ણે  એ  લોઢાનો  બનતો  હતો. ણે  કોઈક  અ  ૃ  ૃ ય ય 
શતનો હથોડો એના ાણને વનની એરણ ઉપર ઘડ રો હતો. 

38. ટપાથ પરનો ાફક 
  ુ  ં ક  ુ  ં  ુ?"
" ?" હ
    ડ માતર        ૂ  ૂલે
લે ચડ    લા
લા હાંડલાની   ંક
ડલાની મ વરાળ   ક: "તારા વયો  ૃ દાદાની 
મને દયા આવે છે . તને કાઢ   ૂ  ૂકશ કશ તો એ ડોસો રઝળ પડશે, નહ તો તને...   ુ  ં ક  ુ   ં ુ? બ  ુ  ં 
... 
અયાહાર જ  રા  ુ ં હવે તો!" 
એક  એક  શદ  િપનાકના  ાણ  ઉપર  તેબના બના  છાંટા
ટા  વો  પડો. એથી  પણ 
િઅધક, શીળનો  એક    ક  દાણો  બગડ  બગડને  કાળ  બળતરા  લગાડતો  સમાઈ  ય  તેવા વા 
વસમા  તો  હ    ડ  માતરના  અણબોલાયેલા લા, અયાહાર  રહ    લા
લા  શદો  બયા. અયાહાર  શદો 
શાં વ  ુ વસમા હોય છે . 
હમેશાં
એની  ખો  ડોળા    ુમાવી
માવી    ુમાવી
માવી  હ    ડ  માતર  તરફ  િનહાળ  રહ. અઢાર  વષનો
નો 
છોકરો    ુ  પાડવાનો  શોખીન  નથી  હોતો. એનાં  િવરલાં    ુ  સમજવાં  પણ    ુક કલ  હોય 
છે . િપનાકનાં   ુ   ુલાબની દડઓ પરનાં ઝાકળ-ટપાં નહોતાં. હ    ડ માતર એ સમ 
લાબની પાંદડઓ
ન  શા. એણે મા
"યાદ  તો  કર:   ુ   ુ  ં ક     કઆ
  ં  મારો  ટલો છોકરાને પોતાનો ઠપકો અસર કર રો છે . એટલે એણે ઉમે
ટલો     ુ: 
  ુ  ં  થઈ  ગ  ુ  ં? તારા
  માનીતો  િવાથ   હતો! આ   તને  આ  
 િનરાધાર દાદાની પણ દયા નથી આવતી, ગા
ગાડા
ડા?
129

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  130 

એટ  ુ  ં કહતાં
તાં હડમાતર
ડમાતર િપનાકને પતાયેલો લો ગણી પપાળવાપં ાળવા માટ નક ગયા, પણ 
વો  એ  િપનાકના  ખભા  પર  પજો જં ો    ૂ  ૂકવા
કવા  ગયા  તેવા
વા  જ   િપનાકએ  ધગાવેલાલા  સળયા  વા 
એ હાથને ઝટકોર નાખી, એક ઉચાર પણ કયા િવના, યાંથી ડ  ુ   ં ુ. ને એનાં   ં  ૂગાં
થી ચાલવા માંડ ગાં 
હબકાં છેક દરવા બહારથી પણ સભળાતાં ભં ળાતાં ગયાં. 
              ,            
અપમાનબી  .   ુને ં ં બડ  ુ  ંમાતરની
હડમાતરનીજ  સાંખી
ખી  લેમોટા
વા  એબા
તૈ  ુ
યાર
યાર હતોની
  યેનીપણ
  અ  ુએને અસ
કંકંપાનો હ  ુ  ંક એક
  એકએ શદમોટાબા
  ુ
  ુ  ં 
  અપમાનના
અક    ક ડામ વો હતો. 
મારા મોટા બા  ુ... રઝળ પડા છે ? કોણે ક  ુ  ં    ક  એ રઝળ પડા છે ? એની દયા 
ખાનારો  આ  દાતાર  કોણ  આયો? મારા  મોટાબા  ુ  કયે  દહાડ      એની  પાસે  દલસો 
ભીખવા ગયા હતા? મ   ુ  ં નથી જો  ુ  ં    ક  રસાલાના નાળા ઉપર     માણસો ફરવા ય છે 
તે બધા મારા મોટાબા  ુને ને પહલાં લાં '   ' કર કર  છે !   ૃવી
વી  ુરના
રના પેલા લા રટાયર થયેલા લા દવાન 
સાહ    બ તે મારા મોટાબા  ુ પાસે રોજ  એ ગરનાળા ઉપર બેસી સોરઠના ગામડાના તકરાર 
સીમાડા  િવષે  માહતી  માગે  છે . જોરાવરગઢના  િશકાર  દરબાર  ગરનો  લયો ૂ   સાવજ   કઈ 
બોડમાં  રહ      છે   તેની છપરછ  કરવા  તો  મારા  બા  ુને
ની    ૂ  ૂછપરછ ને  ઘે   ર    મળવા  આવે  છે   ને  બા  ુ 
હમત  કરાવતા  હોય  તો  એટલી  વાર  ગાડ  બહાર  થોભાવી  વાટ      ુ એ  છે . એવા  મારા 
બા  ુને ને  રઝળ  પડ    લ  કહ    નાર નાર  કોણ  છે   આ  કંગાલ? એને  ઘેર  મારા  બા  ુ  ાર       ચા 
પીવાનો સમય જોઈને પેઠા ઠા હતા! કયે દા'ડ ઉછના પૈસા સા માયા છે ! માર ફ ભરવામાં એક 
દવસ  ુ  ં પણ મો  ુ   ં ુ  બા  ુએ એ ાર      ક    ુ છે ! 
યાર     ? - યાર      -
 - યાર       -
 - આ     ુ  ં  બોલી  ગયો એ  માણસ? એને  મ  બોલતાં    ૂ  ૂપ પ  કાં ન 
કર નાયો? મ એની યાં ને યાં પટક કાં ન પાડ નાખી?   ુ   ં ુ અઢાર વષનો     ુ વાન
વાન કમ ન 
કકળ ઊઠો? મ એની બોચી જ  કાં ન પકડ? મ આ શરરના ગા શા માટ     જમાયા છે ?   ુ   ં ુ 
તે   ુ  ં નયા લોહમાંસનો સનો કોથળો જ  નીવડો?
રતાની  એક  બા    ુ એ  ઘસાઈને  એ  ચાયો  જતો  હતો. યેક  િવચાર  એનાં  હબકાંમાં માં 
રતો  હતો. પોતાને    ુસકાં
જોર    ૂ  ૂરતો સકાં  નાંખતો ખતો  કોઈ  જોઈ     ક   સાંભળ ભળ  જશે  તો  ઊલટાની  નામોશી 
વધશે  એ  બીક  પોતે  હબકાંને ન ે ંધવા
ધવા  યન  કરતો  હતો, પણ  હડમાતરને ડમાતરને  ક  ુ  ં  કર  ન 
શકા  ુ  ં એ પોતાની કંગાલયત ગાલયત એના દયને વ  ુ ને વ  ુ ભેદતી હતી.   ુ   ુછવા છવા માટ     ને 
હબકાં દાબવાને માટ એ મ આડ વારંવાર હાથ દતો હતો. માલ ઘેર લી ૂ  ગયેલ હોવાથી 
આિપ થઈ પડ! અને નાક   ૂ  ૂછવાનો છવાનો દ     ખાવ
ખાવ કર એ   ુ   ૂ  ૂછતો છતો હતો. 
પણ ચોર  કરવા  નીકળનાર  માણસ  કદ ન  કપેલા લા  હોય  એવા  કોઈ સાીની  નજર      
પકડાય છે . િપનાકને ભાન ન ર  ુ  ં    ક  રતાની પગથી ઉપર એક અથડામણ થતી થતી રહ 
ગઈ. એના હાથ એની ખો આડ     હતા. એ  ુ  ં મો  ુ   ં ુ રતાની ઊલટ બા    ુ એ હ  ુ  ં. 
ઓચ  ુ  ં ણે ક કોઈકની જોડ એ  ુ  ં પડ  ુ  ં ઘસા  ુ  ં. કોઈક પછવાડથી થી બો  ુ  ં પણ ખ  ં  ુ  ુ 
   ક  'જરા જોઈને તો ચાલતો , ભાઈ!'
પોતે જોઈને નથી ચાલતો એવી ચેતવણીનો તવણીનો વર યાર      કોઈ પણ     ુ વાન
વાન માણસને 
કોઈ  નાર  કંઠમાંથી થી  સભળાય ં ળાય, યાર  એણે  જર  સમજ  ુ  ં  ક  ાફકના  િનયમનો  કોઈક  મહાન 
ભ
ભગ ં   પોતાને  હાથે  થયો  હોવો  જોઈએ, અને  ટપાયર  ઉપર  તો  ાફકની  દોરવણી  કરનારો 
કોઈ પોલીસ રાખવામાં આવતો નથી, તેથી થી, ખાસ કરને બપોર વેળાના ળાના બળબળતા રાજકોટ 
શહ    રના
ર ના ,
હોય છે .   અ  ુક  અ  ુક  િનન  પડતા  રતાઓ  પર આવા  ી-કંઠો  જરા  િસવશેષ  કડક  રહ    તા
તા 
 130

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  131 

વીફરલા  િમજની  આ  ણોમાં  પોતાને  વ  ુત: ધળો  કહ  અપમાનનાર  આ 

અયા  કંઠ  યે  િપનાક  બેદરકાર  ન  રહ  શો. હ    ડમાતરને ડમાતરને    ૂપ  કરવાની  એણે  જવા 
દધેલી લી  તક  એને  અયાર       ઉપકારક  નીવડ. એણે  િમજથી  પાછળ  જો  ુ  ં. પણ  એના  પગ 
આપોઆપ  અટા. એની  ખો  ખબરદાર  બની. િવફરાટ  ઊતર  ગયો. નરમાશે  ખોનાં 
કરણોમાં  શીતળતા    ૂ  ૂક ક. એની  નજર  ણે  કોઈ  વૈશાખ શાખ  મહનાના  લી  ુડા ડા  છાસટયાની 
નાનકડ એક વાડ ઉપર ઊતર. 
બે  જણાંને ન ે એણે  જોયાં. બને નં  ે  ીઓ  હતી. એક    ૂ  ૂ બળા
બળા  દ     હની
હની, કાળા  વેશનીશની, કંકણ 
િવનાનાં  કાંડાં ડાં, ખો  પર  દાતર  પાટો. બી  સોળ-સર  વષની ની: આજથી  બે'ક  દાયકા 
પહ    લાં
લાંના
ના સોરઠને સહજ  એવી     ુ વાનીના
વાનીના લાલ વેલા લા ણે    ક  ચડતા હતા, ઝાલરદાર છટના 
લતા  ચણયા  પર  એક  પાટલીએ  પોમચાનો  પહરવે રવેશ  તે  કાળમાં  હ    ુ   િઅવવાહત 
કયાઓને  આપોઆપ  ઓળખાવી  આપતો  હતો. ને  લેલ  બાંયનાં યનાં  આછાં    ુલાબી
લાબી  પોલકાંનો નો 
શોખ  હ    ુ   રાજકોટને  છોડ  નહોતો  ગયો. બગડઓ ગં ડઓ  અને  કાંડાં ડાં, એકબીનાં  વેર ર  વાં,
દવસ-રાત  ઝઘડ  ઝઘડ  કયા  કર      -  - અથવા  બગડઓ ગ
ં ડઓ, કોઈ  વાંદરઓ દરઓ  વી, કાંડાની ડાની  ઉપર-
નીચે  ચડઊતર  જ   કયા  કર       - એવી  ના    ુ ક  હાંઠ
ઠ  પણ  હ    ુ   સોરઠની  કયાઓને  નહોતી 
સાંપડ
પડ. એવી  ચપોચપ  બગડમાં ં ડમાં  રા  ુશીથી
ગ શીથી  બધાયે ધં ાયેલ  બે  કાંડાંડાં  પર  થઈને  િપનાકની 
નજર  વનમાં  રમતી  ખસકોલી  સમી, યાર       આ  સર  વષની ની  કયાનાં  નેોનેોને  મળ, યાર      
બે ચહરા રા પરના ધગધગાટ ઊતર ગયા. 
"  
 ક મ  થભી ભં ી  રહ? કોણ  છે   એ?" ખે  પાટા  બધાયે ધં ાયેલ  આધેડ  ીએ  કયાને    ૂ  ૂછ છ  ુ   ં ુ.
"હાલવા માંડો ડો, બેટા! એવા તો ઘણાય મવાલીઓ હાયા તા હોય." 
"રહો  - રહો, બા! કોઈક  આપણી  ઓળખાણવાળા  લાગે  છે." ." દકરએ  જવાબ  દઈને 
િપનાકને, કોઈ િસપાઈ    ક દની દની જડતી લેતો તો હોય તેટલી
ટલી બધી ઝીણવટથી તપાયો. 
િપનાકનાં  હબકાં  કોણ  ણે  ાં  શમી  ગયા. કયાએ    ૂ  ૂછ છ  ુ   ં ુ: "તમે  અહના  છો?
તમા  ુ  ં  ુ નામ   ુ  ં છે ?" ?"
"  ુ   ં ુ  તમને  ઓળખતો  હો  એ  ુ  ં  લાગે  છે ." ." િપનાકએ  નામ  કટ  કરવાને  બદલે 
પોતાની મરણ-શત કટ કર. 
બરાબર  તે  જ   અરસામાં  િપનાકનો  અવાજ   ફાટતો  હતો  - એટલે     ક   કશોર 
અવથાનો  કોકોલ  કંઠ  ણે  માંડમાં ડમાંડ, કોઈક  ભસામણમાંથી થી  નીકળને      ુ વાનીના
વાનીના  ભયા 
રણકારમાં  વેશ  કરતો  હતો. ઘટનાં   ુ   ુ
ટં નાં  બે  પડ  વચે  ણે  ક  ગં  ભરડા  ં  હ  ં. એટલે  જ   એ 
કશોરાવથાના   ૂ  ૂરર, હ    ુ  પારખી શકાય તેવા વા, કોઈ કોઈ વાર દ     ખાતા
ખાતા હતા. 
"તમે -  - તમે ભાણભાઈ તો નહ!" 
"ઓહોહો,    ુપાબે
પાબેન! તમે અહ ?" ?"
કયાએ  આધેડ   ીને  ક  ુ  ં: "બા, આપણા  ભેખડગઢવાળા ખડગઢવાળા  જમાદાર  સાહ    બના બના 
ભાણાભાઈ છે ." ." 
"ઓહો! ભાણો! ભાણા બેટા ટા, હા જ  તો! અમે તો હવે અહ  જ  હોઈએ ને બેટા ટા!   ુપાના
પાના 
બાપ  ુ  ં  તો  ઢમ  ઢાળ  ના  ુ  ં  રોયા  કાઠઓએ. તે  પછ  બી   ાં  જઈએ? હ   અમારાં 
ઘરખોરડાં છે ." ." 
 131

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  132 

િપનાક    ંગોગૂ ો  રો.   ુપાના

પાના  િપતા, ભેખડગઢના
ખડગઢના  થાણદાર  સાહબ, ડા  ડા  કોઠ 
વા, મોટબા મ  ુ  ં  નામ લેવાને શાં  બે હાથ  પહોળા કર  ઈશાર      િનદ     શ  કરતાં -
વાને  બદલે હમેશાં  -
તે થાણદાર  ુ  ં મરણ મામીએ અદાલતમાં કરા  ુ  ં હ  ુ  ં. 
"તમારાય  બા   ુની લી  િવધવાએ  ક  ુ  ં: "નોકર  તો 
ની  નોકર  ગઈ: કાં  ને, ભાણા?" પેલી
                        .  
આખર
બે થી નોકર
માંથી ,
કોઈને જ  ઈ  કાંનઈ  કર
યાલ ખો
   ુ
   ંદધાં ?
 ુ ક  ુ  ં, ભાણા
છે અમાર      ય  એ
! નોકર તે   ુ  ંનોકર
થ  ુ  ં :નેકર
તમાર      ય  છેએ
  તોય વ  ુ  ંટ થ
  ુ  ં સરકાર
તાં       
  નો  જ 
કર!" 
નોકર શદનો આવો િન  ૂઢાથ ઢાથ તે વખતે સોરઠમાં   ૂ  ૂબ બ જ  ચલત હતો. પેશનરો શનરો,
સા  ુઓ, શાીઓ  વગે   ર    લોકોની  તે  વખતમાં  એ  એક  િખાસયત  જ   હતી     ક   બધા  શદોના 
આવા અથ  બધં  બેસાડા સાડા. 
"પણ એમ  તો એ   ુ  ંય મારા પીટા  ુ  ં સયનાશ થઈ ગ  ુ  ં ને?     ુ ઓ ને, ઈ રાંડ   ુડડલ   
પણ  ટપાઈ  ગઈ  ને? હર  હાથવાળો  ઈર  કાંઈ  લેખાં ખાં  લીધા  િવના    ર  ' છે ?   ુપાના પાના  બાપ 
તો દ     વ હતા દ     વ. એને મારને તે   ુખી ખી થાય    ક 'દ કોઈ?"
ખે પાટા બાંધે ધલીે ી એ  ી યાર ઈર ાન રલાવી રહ હતી યાર  એને   ૃવી
લ વી  ુ  ં 
ાન  નહો  ુ  ં     ક   પોતાની  ખોના  ગણામાં  જ   શી  લીલા  ચાલતી  હતી. નહોતો  િપનાક 
બોલતો , નહોતી     ુ

પા
પા   બોલતી, છતાં  બેમાં મ ાં
થ
થી ી  એકયના  કાન, પીઠ      
ફ   ર
રવીને
વીને   ઊભા  રહ  ચોર 
થવા  દનાર  
  
   
  
    ુ
નાર  િસપાઈઓની  પેઠ પોતા  ં  કાય  જ   બધં   કરને  બેઠા
, ઠા  હતા. સર-અઢાર  વષનાં નાં 
બે  છોકરાંની ની  ખો  જ   એકબીને  ણે  ક  સામસામી  નવરાવી  રહ  હતી. થો  ુ   ં ુ ક  બી    ુ ં  ં કામ 
િનાસક    ય
ય  કર  રહ  હતી  - એટલે     ક   બેઉને ઉને  નક  નક  ઊભવાથી  પરપરનાં  શરરોની 
એક એવી ઘેર ર, ધીર, ખટમીઠ અને માદક ગધં  આવતી,   ગધં  અ  ુક ચોસ અવથાએ,
અ  ુક ચોસ લોહ  ુ  ંબકતાનો બકતાનો અ  ુભવ ભવ કરનારાં  ી-  ુ  ુ  ુષોને ષોને જ  સામસામી આવી શક     છે . 
 ક મ,   ુ  ં થ  ુ  ં છે  બાને?"
"   ?" િપનાકએ   ૂ છ  ુ   ં ુ. 
  ૂછ
ઝીણા, છોકર  વા, ને  ઘેરા રા    ુ  ુ  ુષ  વા: એ  બે  વરોની  ભરડાભરડ  િપનાકના 
ગળામાં  ચાલતી  જોઈને    ુપાને પાને    ૂ  ૂબ
બ  ર  ૂ  ૂજ  જ   થઈ. એનાથી  હસી  જવા  ુ  ં. એટલે  બાએ  જ  
જવાબ  આયો: "માર  તો  ખો  જવા  એઠ  છે , ભાણા! ઈપતાલે  ગયાં'તાં.   ુપી પી  બાપડ 
મને રોજ  દોરને લઈ ય છે ." ." 
િપનાક જો જરાક મોટ વયનો હોત તો િવવેક કરત - કંઈક આવા શદોમાં: 'અર       ર  !
આ  ુ  ં  શાથી  થ  ુ  ં?' ?' તેને ને  બદલે  િપનાકએ  તો    ુપાની પાની  બાના  વાનો  એક  જ   શદ  પકડો:
"રોજ ?" ?"
  ુપાએ
પાએ િપનાક સામે  મ હલાવીને હા પાડ. એ  ુ  ં પણ યાન એ એક જ  બોલ પર 
થર થ  ુ  ં. 
"આ જ  રતેથી થી?" િપનાક તરના કશા વાંકધોક કધોક િવના સી  ુ  ં   ૂ  ૂછ
છ ઊઠો. 
પાએ  ડો  ુ   ં ુ     ુણા
  ુપાએ ણા  ુ  ં. ધળ  ીનો  બોલ  એણે  તે  પછ  જ   સાંભયો ભયો: "હા  ભાઈ,
નકમાં જ  અમે રહએ છએ. સદરમાં જ  અમારો ડલો લો છે ."
." 
"આ  જ   વખતે?" ?" િપનાકએ  પાક  ખાતર  કર  લીધી. બાએ  મા   ુ  ં     ક     ુપા
પા  દકર 
              . 
શરમાતી"તારાં
હશે  તેમોટાં
થી બાને
થી બજ ાનેકશા
 કમજવાબો દ    તી
 છે , ભાણા ત?ી એ
નથી
 બાપડાં હવે તો માર  મ ખળભળ ગયાં હશે."
."
   ુપાની
પાની બાએ લાગણી  ૂ  ૂવ છ  ુ    ુ. 
વક   ૂ  ૂછ
132

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  133 

"
  ુ   ં ુ મોટાંબાને
બાને વાત કરશ." 
      ઘેર લઈ આવ , હો!" 
"જર કર , ને એક વાર અમાર
"જર." િપનાકને  નોત  ુ   ં ુ   ગ  ુ  ં. પણ    ુપાએ
પાએ  મ  મચકોડ  ુ   ં ુ. િપનાક  જોઈ  શો     ક  
  ુપાપા નાનપણમાં છેક  િનમાય હતી તેને ન ે બદલે હવે ટખળ અને   ૃટ ટ બની છે . 
"ને, ભાણા."    ુપાની
પાની  બાએ  ક  ુ  ં: "મોટાબા  ુને ને  અમારા  ખબર  દ.  અમાર  વતી 
ખબર    ૂ  ૂછ છ .    ક ' , હો  ભાઈ,    ક     ુપાની
પાની  બા  ુ  ં  તર  એમને  માટ      બ  ુ  ુ  બળ
બળેે   છે . ઓહો!    ક વા
વા 
હાકમ વા!   ુપીના પીના બા  ુ સાથે થોડ બનતી, છતાં અમાર સ  ુ  ુની ની તો શી ખબર રાખતા!
મારો  ચપક પં ક  ઘોડ    થી થી  પડો'તો  યાર       દવાદા  માટ      પોતે  તે     ક ટલી
ટલી  દોડાદોડ  કર    ૂ  ૂક   ક લી
લી!
એવા  લાખેણા ણા  માણસ  માથે  પણ  કવી  કર! ઓહોહો! હ  િવંભર ભર! નોકર  એટલે  તો  કરકર 
તોય નો જ  કર!" 
  ુપાની
પાની  બાએ  દાખવેલી લી  દલસોને  િપનાક  હ    ડમાતરના
ડમાતરના  બોલ  જોડ      સરખાવતો 
ગયો. પણ  આમાંનો નો  એક    ય  શદ  એને  અળખામણો ન  લાયો. મોટાબા  ુના ના  લગભગ  શ  ુ 
સરખા  એક  અમલદારની  ી,    ીને  વૈધય ઈક  શે  મોટાબા  ુની
ધય  પણ  કંઈક ની  આડાઈને 
પરણામે મ  ુ  ં, તે  ીના શદો ને હડ માતરના શદો વચે   ફ  ર હતો. હડમાતરના ડમાતરના શદો 
ભેખડગઢના  દપડયા  વકળાને  સામે  કાં   ઠ   ઊગતી  દાડનાં  ઝેરલા રલા  ફળો  વા  હતા:
  ુપાની
પાની બા ણે માવાદાર ં  ુને ન ે ચસણીમાં ઝબોળ ઝબોળ ખવરાવતાં હતાં. 
"હો,    ુ   ં ુ મોટાબા  ુને
ને પણ કહશ." 
"  ુ
  ં અયાર      હ  ાંથી થી?"
"િનશાળેથી." 
"ટ થઈ ગઈ? અયારમાં? કોઈક સા'બ-બા'બ મર ગયો હશે કાં તો." 
"ના, ના...." 
િપનાકએ    ૂ  ૂરો રો  જવાબ  ન  આયો. પણ    ુપાના પાના  મ  મચકોડ    લા લા  મલકાટ  બતાવી 
દતા  હતા  ક    ુપા પા  સમ  ગઈ  છે : હાથલા  થોરનાં  ઘોલાં  વી  રાતીચોળ  ખો  લઈને 
  ૂ  ૂવે
ે ાની િનશાળ છોડનાર છોકરો ઉપરથી વો દ     ખાય
વળાની
ળ ખાય તેવો
વો ડાોડમરો તો દરખાનેથી થી ન 
જ  હોય! એ વાતની પાક ખાતર   વાન છોકરઓને નહ તો કોને હોય! 
  ુ વાન
િપનાક  ચાલતો  થયો. તે  પછ  તેની  પીઠ  પર    ુપાએ
પાએ  પણ  પાછા  ફર  કટલીય 
નજર નાખી; અને એવી છલકતી પીઠ પર ધબા લગાવવા  ુ  ં મન એને વારંવાર થ  ુ  ં ગ  ુ  ં. 

39. ચકાચક! 
ં   ટ    શનમાં
જકશન શનમાં  એક  પણ  ગાડની  વેળા ળા  નહોતી, તે  છતાં  યાં  ઊ  ુ  ં  ઊ  ુ  ં  એક 
ચકચકત  મો  ુ   ં ુ   'પી. લાસ' એજન  હાંફ
ફ  ુ  ં  હ  ુ  ં. હાથીનાં  નાનાં  મિદનયાં  વા  ણ  ડબા  એ 
એજનને  વળયા  હતા. પોલીસોની    ુ  ુ કડ કડ  એક  ડબામાં  ીજલોડ  બ  ૂ ં  ૂ કો કો  સહત  ગોઠવાઈ 
ગઈ હતી. 
" ચકાચક કરને કો ચલે, હવાલદાર!" જકશનનો
ટા કરતો ં કરતો   ૂ  ૂછતો
 હ   છતો
 ડ કોટ
    બલ
બલ પોતાના બે પ
ં  
રમાનો લા  ુ  ુ  વાળતો હોય તેવી
વચે   ૂ  ૂરમાનો વી ચેટા  હતો. 
 133

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  134 

"હાં  હાં, તકદર  ક  બાત  બડ  હ, ભાઈ, આજ   ફર  કો  જ   હમ  કોટર  યાટ  સ  ટ 
ગયે."
." 
  ુ  ુ તાની
પોલીસ  પાટનો  હવાલદાર  એ  હર     ક  ઉચારને  ઉર  હ તાની  બોલીની  હલકમાં 
લડાવતો હતો. 

હતી. એફટ
  લાસના  ડબામાં  નેતરની તરની  કોઈ
પેટઓ
ટ ઓ  ને  ચામડાની  ઠસાદાર  પટારઓ  ભરાતી 
  પેટઓ ટઓ  ઉપરથી  િવલાયતની આગબોટની   છાપેલ  ચીઓ  પણ  હ   ુ   ઊતર 
નહોતી.   ૂ  ૂળ
ળ  હ   ુ  ુ તાનમાં
તાનમાં  જ   બનેલી ટઓનો  આ  છાપેલ  પતાકડાનો  મદ    ુરોપ
લી  એ  પેટઓનો રોપ  જઈ 
આવતા તે વખતના દ    શીઓના શીઓના પદવી-મદને આબે  ૂ  ૂબ મળતો આવતો હતો. 
એક  િશરતેદાર દાર, એક  'રાઈટર', બે  કાર  ુ  ુ નો
નો  ને  એક  પોલીસ  ઈપેટર ટર    ંગા
ગૂ ા 
અવાજમાં  કશીક  ગભીર ભ
ં ીર  વાતો  કર  રા  હતા. પણ  તેમાં માંના
ના     િશરતેદાર
દાર  હતા, તેમના
મના  મ 
પરનો  મલકાટ  ગભીરતાના ભં ીરતાના  પડને  ભેદને
દને  બહાર  આવતો  હતો. એમને  આ  સ સંગં   કોઈક 
િભાવકને તીથયાાનોયાાનો સ સંગ
ં  હોય તેટલો
ટલો િય લાગતો હતો. 
ખબ, ખબ, ખબ: રબર-ટાયરની  ગાડના  ઘોડાની  પડઘી  ટ    શનની શનની  કમાન  નીચે 
વાગી. સૌ િહોશયાર બયા: "ાંત-સાહબ આયા." 
      .              
પર  ચડો
એજનની
. ગોરા  પોલટકલ
વરાળે જોશ
  એજટ
પકડ
   ુ
   ંલાં
 ુ નીચે
બી, ધીર
બી ઊભે લો
લ
ડાંોફો
ફોકાળો
  ભરને
દ      શી
શઆવી
ી તી
  પહયા
ાઈવર
, નાની
એજન
  એક 
બસી
સં ી બવીને એજને ણ ડબા ઉપાડા. િનન જકશન ં  પર કોઈ પા કાવતરાની હવા 
ગાડ  પછવાડ      રહ  ગઈ. નાનકડ  એ  પેયલ યલ  આગગાડએ  દ     દયમાન દયમાન  દવસને  પણ 
ધાર રાીનો પોશાક પહ    રાવી
રાવી દધો. 
    બની
"ાંત-સાહ બની એ પેયલ યલ     ન ાં જતી હતી? િપનાકએ જકશનની
ં  તારની વાડ  
પર રમતાં છોકરાંને છ  ુ   ં ુ. 
ન ે   ૂ  ૂછ
"કોઈક  રાજો  મર  ગયો  છે , ઈયાં  ગીયો  છે   મારો  પે."
." કોઈક  િમયાણા  પોલીસના 
છોકરાએ ક  ુ  ં. 
થોડ  વાર  પછ    ુ  ુ િનયાને
િનયાને  ણ  થઈ  ગઈ: િવમ  ુરના રના  ઠાકોર  સાહ    બ    ુજર
જર  ગયા.
થઈ  તો  ગયા  હતા  બે  દવસ, પણ  એજસીને  ખબર  આ   જ   પહયા. શબને  પથારમાં  જ  
સાચવી રાખી, માંદગી દગી ચા  ુ છે  એવી વાત જ  રાજમહ    લમાં લમાંથી થી હ    ર કયા કર હતી. 
રાઓનાં અવસાનો તે વખતમાં રોમાંચકાર ચકાર બનાવો હતા.   ૃ   ુ શ  તેટ ટ  ુ  ં   ુતત 
રખા  ુ  ં. અને  તે  દિરમયાન  મદારખાનાનાં  જવાહરો  અને  ખનાનાં  ય  અનેક  અણદઠ 
હાથોની  ગળઓ  વડ  હરફ ર   ફ ર  પામતાં. રાજભંડારોને
ડારોને  સીલ  મારવા  પોલટકલ  એજટોની 
પેયલો
યલો  દોટાદોટ  કરતી. ક ક  યાલ  થતા. ક ક  િનીતમાન  નોકરો  ઝડપમાં  આવી  પાયમાલ 
થતા. 
અઢાર  વષની  બાલસખી  દ  ુબા બા  અયાર   કવી   ુ  ુ દદશામાં  પડ  હશે! એ    ુસકાં
સકાં  કને ૂ  
રોતી હશે. એને દલાસો દ    નાર નાર કોણ હશે? એના શ  ુઓ એને   ં  ૂટ ટ લેશ?ે   ુ  ં કરશે?
એવાં વલોપાતનાં વમળો િપનાકને જશનની ં  સડક ઉપર અહતહ  હડસેલતાં રાં.
એમ કરતાં કરતાં એ  ુ  ં મનપંખી ખી પાંખો ખો ફફડાવીને િવમ  ુરના ડ  ુ   ં ુ. 
રના આભ-   ક ડ     ઊડવા માંડ
ણ જ   કલાક
  ુ  ં  વળ
મા  ુ  ં  ની   વળપછ
    િવમ
  દાખલ   ુ  ુ  ંરના
  થ ર  ના
હ  ુ  ં .દરબારગઢને
  ઓરડ
      માટ
કડઓ  લગાવવા ઓરડન    ી  ાં
ત-સાહ     બ
દવાની બ   ુ  ં  ટાલ
કાકડ   ુ  ં  
  અને
 લાખનો    ુ  ુકડો
કડો  પટએ  પટએ  ભમતા  હતા. દસ  વષના  એકના  એક  વારસદાર    ુ   વરન
વષના  ુ  
134

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  135 

ચોકપહરામાં
રામાં  સાચવીને      ૂનાં
નાં  રાજમાતા  પચાપ
ૂ   બેઠાં  હતાં. એને  ટલાવી  તો  લીધો  હતો 
સવારમાં  જ . એને  શા  માટ      ટલાવવામાં  આયો. તે  વાંધો ધો  ઊઠાવીને  ગોરો  િઅધકાર 
ધમપછાડા  કર  રો  હતો.   ુ   ં ુ વરના  મામાએ  ઠંડા
ડા  કલે 
  જવાબ  વાયો     ક   થમ  ગાદ-
વારસને ટલાવવો પડ    ; પછ જ  મર  ૂ  ૂમ રાજવીની નનામી કાઢ શકાય. 
                -
સાહબને બનેટલાવે
  જમણેલ   ુ   ં ુ વ  ર 
  કાને બનાવટ
  ંકાતી
કાતી  ગઈ. તે ે , ીરાણીના
છની
ન   બી  બા પે  ુટનો
ટ નોડાબાનથી , એવી
  કાનમાં ખટપટની
  બી  વાત  ર   
  ં  ૂકો
ક  કરવામાં
ો ાંત  
આવી    ક  નવાં રાણી દ       ુબાને બાને બે મહના ચડ    લા લા છે . એ આખી વાત જ  મો  ુ   ં ુ    ૂ  ૂત
ત છે  તેવા વા પણ 
અવાજો  આવી  પહયા. ભાતભાતની  ભભે ભં રણીઓ
રે ણીઓ  વચે  ગોરો  ભવાં  ખચતો ચતો  બેઠો ઠો  હતો. કડ 
જડ    લા
લા  મદારખાનાને  ખોલાવીને  પછ  તેની ની  તમામ  સામીની  નધ  ગોરો  લેવરાવવા વરાવવા 
લાયો. દરક  પેટનાંટનાં  નગ ં -દાગીના  ગણાવા  લાયાં. એમાં  એક  પેટ ટ  જરા  છેટર, એક 
કમાડની  ઓથે  પડ  હતી, કોઈક  સાહ    બે બ ે મદારખાનાના    ુય ય  અમલદાર  સામે   ૂ  ૂચક ચક   ૃ  ૃ ટ
ટ 
કર. એ  િઅધકાર  પોતે  જ   હ    ુ   તો  િવમયની  લાગણીમાંથી થી  મોકળો  થાય  તે    ૂ  ૂવ વ   સાહ    બે
બ ે
એને યાં ને યાં   ુ  ુકમ
કમ ફરમાયો: "િનકલ વ." 
સાહ    બનો
બનો  છાકો  બેસી  ગયો. પહ    લા
લા  દરનો  િઅધકાર  ચોર  ગણાઈ  બરતરફ  થયો.
એ અમલદારની લાંબી બી, ટાઈપ કરલી,   ુલાસાવાર
લાસાવાર અરને સાહબે બ ે ફગાવી દધી. એને બ 
અર  આવવા પણ ર ન આપી. સાહ    બનો બનો એક મહાન હ      ુ સધાઈ ગયો! પોતાના નામનો 
છાકો  બેસી સી  ગયો: એ  છાકો  બેસાયા સાયાથી  રાજવહવટની  અરધી  િિશથલતા  આપોઆપ  ઓછ 
થઈ ગઈ. 
ધાક  બેસારવી સારવી, જતાં  વત  થરથરાટ     ફ લાવી વી, એકાદ  કસામાં  દા  ુ  ુણ  અયાય 
લાવી  દ     વી
થતો  હોય  તો  તેને ન ે ભોગે  પણ  કડપ  બેસાર
સાર  દવો  - એવી  એકાદ  ચાવીએ  જ   અનેક  ેજ 
અફસરોને  કાબેલ  કહ    વરાયા વરાયા  છે . ટાલયા  ાંત-સાહ    બને
બને  પણ  એ  ચાવી  હાથ  આવી  ગઈ.
વળતા  જ   દવસથી  એણે  રાજના  સહકાર  વહવટકતા  તરકનો  ચા   સભાળ ભં ાળ  લીધો, અને 
તેલ   ૂ  ૂર   ર  લાં ની પે   ઠ  રાજના નોકરો કામ કરવા લાગી પડા. 
લાં પૈડાં
ડાંની

40. લકર ભરતી 
"
  ુ   ં ુ હાથ જોડને ક  ુ   ં ુ ં ક મને આમાં ન નાખો." 
"પણ, દકર,   ુ
  ં રાજરાણી છો. તાર      એ  ુ  ં કય   જ  સારાવાટ છે ."
." 
"શી સારાવાટ?"
"ગાંડ
ડ, છોકરો  હશે  તો  ચાર  ગામનાં  ઝાળાં  પણ  મળશે. નીકર  તને  એકલીને    ુખનો
ખનો 
રોટલોય ખાવા નૈ દયે. ણછ?"
  ુ  ં બોલો છો આ?"
"નહ ખાવા દયે? 
  ુ  ં બો  ુ  ં ં.
"સા તને કલ
કલંકં  લગાડને કાઢ મેલશે
લશે."
." 
"એવી  ગાંડ
ડ  વાતો  કરો  મા. મને  કોઈ  નહ   કાઢ  કૂ .   ુ   ં ુ  ાં  રખાત  ં! મને, ભલા 
થઈને, આ  ઢગમાં  ન  ઉતારો. મારાથી  ઢગ  નહ  ચા  ુ  રહ  શક    . ને    ુએ  મને  દકરો 
દવા  ુ  ં સર  ુ  ં હોત તો તો દધો જ  ન હોત?"
 135

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  136 

એ  ુ  ં કહતી તી એ     ુ વાન

વાન રજૂ રજૂતાણી તાણી દાંત કચરડને રોતી હતી. એ િવમ  ુરની રની માનેતી તી 
િવધવા  રાણી  દ       ુબા બા  હતી. એની  ખો  પોતાના  ઓરડાની  ભતો  પર  ઠાંસોઠાં સોઠાંસ  ભર     લી લી 
તસવીરોમાં રતો કરતી હતી. પોતાની ને પોતાના મર  ૂ  ૂમ િખાવદની દની એ તર     હતર
હતર     હ ભાતની 
તસવીરો  હતી: ઠાકોર  સાહ    બને બને  ચાનો  યાલો  પીરસતી  દ      ુબા બા: દાની  યાલી  પાતી  દ      ુબા બા:
ડગલાનાં  બટનો  બીડ  દ     તી તી  દ       ુબા
બા: દ      ુબાના
બાના  નામની  ગૌશાળા  ઊઘડ      છે : 'દ       ુબા બા 
સેને ટે ોરયમ'ની  ઉ ્  ઘાટનયા
નટોરયમ ઘાટનયા  થાય  છે : દ     વે વર 
ે ર  મહાદ     વના વના  મદર ત  ચાલે  છે :
ં દર  ુ  ં  ખાત  ુ  ૂ  ૂત
રનાકરને    ૂ  ૂજતી જતી  દ       ુબા
બા: કયાઓને  ઈનામો  વહ    ચતી બા    ુ  ુ  ુષવે
ચતી  દ       ુબા ષવેશે
શ ે િશકારમાં  -
અપરંપાર  છબીઓ: દ     ખી ખી  દ     ખીને બાએ  છાતી  ધ  ૂ  ૂસી
ખીને  દ       ુબાએ સી, માથાં  પટાં, કપાળ    ૂ  ૂટ ટ  ુ   ં ુ.
'વહાલા મારા! ઠાકોર સાહ     બ!'ને યાદ કરતી એ રવા લાગી. 
એની  મા  એને  બનાવટ  દકરો  ધારણ  કરાવવા  આવી  છે . અઢાર-વીસ  વષની ની 
દ       ુબાને
બાને એ પંચળ ચળ ળવી રાખતાં આવડવા  ુ  ં નથી. પણ એનાં સગાં, એના પાસવાનો,
એના  ખવાસો, એના  કામદારો  અને  રાયના  કક     ુસઓ સઓ-મહ    તાઓ તાઓ  દ       ુબાને
બાને  પોતાની 
સોગઠ  સમ  બેઠા ઠા  હતા. તેઓની ઓની  મતલબ  દ       ુબાને બાને  હાથે  આ  નાટક  કરાવવાની  હતી. એ 
નાટક ભજવવા  ુ  ં જોમ દ       ુબામાં બામાં ર  ુ  ં નહો  ુ  ં. 
"મને રોઈ લેવાનો વાનો તો વખત આપો! અને   ુડડલો લો વટળ વળ હોય તેમ કાં વટ છે  
તમે?" ?"
એવા  ધગધગતા  બોલ  બોલતી  એ  બાળા  એકાતનો  િવસામો  માગતી  હતી. પણ 
રાજમહલમાં લમાં  એકાત  નથી  હોતી. દ  ુબાની બાની  મેડ ડ  દવસરાત  ભરૂ ભરૂરર  રહતી તી. ેજ 
ઑફસરના  ફરમાનથી  છેક  એની  દ    વડ વડ    ુધી ધી  પહ       ર  ગીરો
ગીરો  બેઠા
ઠા  હતા. શોક  કરવા  આવનાર 
માણસોમાંથી થી  પણ  કોણ  હ  ુ  છે   ને  કોણ  શ  ુ  છે   તે  કળા  ુ  ં  નહો  ુ  ં. રાણી  સાહબનાં બનાં  જવાહર 
અને  દાગીના  પણ  યાર       ગોરા  હાક    મના કમથી    ં  ૂથાવા
મના    ુ  ુકમથી થાવા  લાયાં  યાર       દ       ુબાને બાને  ભાગી 
જવા  ુ  ં દલ થ  ુ  ં. 
ભાગ  ુ  ં ભાગ  ુ  ં એ  ુ  ં હયાહર  ુ  ં સીમાડા ઓળંગ  ુ  ં હ  ુ  ં. ઝાંઝવાનાં ઝવાનાં જળ સસ  ં  ુ  ુ ધીખતી 
બાફમાં  બફા  ુ  ં  જ  ુ  ં  હ  ુ  ં. એની  પાછળ  ણે     ક   ગોરો  હાક    મ  િશકાર    ુ  ુ ાઓ ાઓ  ુ  ં  અને 
િશકારગંધીલા ધીલા  માણસો  ુ  ં      ૂથ  લઈને  પગે  ં  ુ  ુ  લેતો  આવતો  હતો. બોરડનાં  ળાં  અને    ંબડા બૂ ડા 
થોરની  લાંબી બી  કતાર  એક  પછ  એક  એના  દયવેગને ગને  રોધતી  હતી. જો  પોતે  ગરબ  ઘરની 
કોઈ  ાણી  હોત  તો  રંડાપો  પાળવામાં  પણ  એને  એક  ત  ુ  ં    ુખ  સાંપડત પડત. ભર  ભર 
  ુ  ુ િનયાના
િનયાના  ખોળામાં  એ  બેસી સી શકત, સીમમાં  જઈ  ખડની  ભાર  લઈ  આવત, છાણાંની ની  ગાંસડ
સડ 
વીણી  આવત, ગણે  ગાયનો  ખીલો  પાળત  ને    ુલસીનો લસીનો  ારો  રોપત, આડોશીપાડોશીનાં 
બાળકો રમાડને મન ખીલે બાંધત ધત. 
પણ  આ  તો  રાજ -રંડાપો! એના  છેડા  સકોડને કં ોડને    ુ   ં ુ  શી  રતે  બેસીશ સીશ?   ુ   ં ુ  હવે  કોઈની 
રાણી  નથી, કોઈની  માતા  નથી, કોઈની    ુી ી     ક   બહ    ન  નથી;   ુ   ં ુ  તો  સવની ની  શકદાર  ં,    ક દ દ 
ં, ખટપટ  ુ  ં     ક    ં,   ુગલીખોર ગલીખોર  ુ  ં  રમક  ુ   ં ુ   ં. મારા  યેક  હલનચલનમાં  કોઈક 
કારતાનનો  વહમ  પોતાના  ઓળા  પાડશે. માર  ઘેર  કોઈ  રાજ  ુ  ુ  ુ   ં ુબી  જન  ભા  ુ  ં  નહ  માંડડ,
   ક મક
મ   ક   એને  ઝેરની  બીક  લાગશે.   ુ   ં ુ  ત  ૂ  ૂ   કરશ  તો  કોઈ  કામણ  ૂ  ૂમણ મણ  કરતી  મનાઈશ.
મા  ં  ુ  ુ  ખ-મા  ુ  ં    ુ  ુ ઃખશે
ઃખશે  તો  કોઈ    ુત ત  રોગનો  સશય શં ય     ફ લાશે
લાશે. ાં  ? કોને  યાં  ?
દ       ુબા ઝાઈ. એને  પણ  િપનાક  યાદ  આયો. બાળપણનો  એ  ભાં  ુ  ુ   મને  રાજપંચની
બા  બ  ુ  ુ    ં  ૂઝાઈ ચની 
ળમાંથી થી  નહ  છોડાવે? કમ  કરને  છોડાવી  શક? એની  હ    ુ   ઉમર  શી? એને  ગતાગમ 
ટલી? ાં લઈ જઈને એ મને સઘર
   ક ટલી ઘં    ર  ?
 136

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  137 

ઢળતી  પાંપણોનાં પણોનાં  અધબીડાં  બારણાંની ની  વચે  પોતાનાં  ને  િપનાકનાં  અનેક  સોણાં 
જોતી જોતી દ       ુબાને
બાને દવાલને    ટ    ક  ઝો  ુ  ં આવી ગ  ુ  ં. 
આઠ  જ   દવસમાં  તો  ગોરા  હાક    મે મે  વતીનાં  હયાં  વશ  કર  લીધાં. રાજના 
િઅધકારઓને  પણ  ગોરો  િય  થઈ  પડો. મર  ૂ  ૂમ  ઠાકોર  સાહબના બના  ધમાદાઓ  તમામ  એણે 
ચા  ુ  રાયા
સિમાધ -મદર ં દર,  નવા ધં  ા
બધા વધાર
  ુ  ં,   ુ લદધા . નહાવાનો
દં   કારજ    ક     ુ,  ઘાટ   બધાયો
નોકરોને ર,-પગારનાં
ધં  ાયો ઠાકોર  સાહ     
 ધોરણ
 બના
બના  નામ કર  પર   ન
આયાં   ુ  ં, 
પોલીસની અને કાર  ૂ  ૂનોની નોની લાઈનો બધાવવા ધં ાવવા   ુ  ુકમ કમ કય . 
અને  એ  લોકેમના મના  પાયા  ઉપર  ગોરાએ    ુરોપના રોપના  મહા  ુમાં માં  મોકલવા  માટ     
રંગટોને  ભરતી કરવાની  એક  ઑફસ ઉઘાડ. રાજના લગભગ  તમામ  િઅધકારઓને  એણે 
'રટગ' અફસરો બનાવી પગાર વધાર આયા ને નવા વષના ના ચાંદ-ખતાબોની લહાણીની 
લાલચો આપી. 
એક  મહનાની  દર  તો  રાજના  બેકાર કાર  પડ    લા
લા  કાંટયા
ટયા  વણનાના      ુ વાનો
વાનો, માથામાંથી થી 
ટોલા પકડાય તેમ, હાજર થવા લાયા ને દ    શી શી અમલદારો પોતાની મીઠ જબાનથી એમનાં 
કલેંનેન
ં ે વેતરવાતરવા લાયા. 
"જો, સાંભળ ભળ, ઓઢા    ુમા મા, દ    વરાઆ
વરાઆ, પીથલ, હોથી, વીરમ  - તમે  સૌ  સાંભળો ભળો.
તમતમાર  બેફકર ફકર  ર 'જો. ઉવાં  તમને  કાંઈ  લડવા  લઈ  વાના  નથી. લડ  છે   તો  ગોર 
પલટણો. તમાર      તો એ...ય ને લીલાલે'ર કરવાની છે ." ." 
  ુ વાન
  વાન  વીરમે  મા  ુ  ં    ુ  ં  કરને  આ  ભાષણ  કરનાર  અમલદાર  સામે  સદ   ં   હભર હભર  મીટ 
માંડ
ડ. 
બી બધા   ૂયમાં યમાં જોતા બેઠા હતા. 
"ઉવાં  તમાર        બીડ  ુ  ં, સોપાર  ુ  ં, િસગર      ુ   ં ુ , ખાવાનાં, પીવાનાં, ને  વળ  દાના  પણ 
ટસ. તે ઉપરાંત -" 
ઑફસર       આમતેમ  જોઈને  ખ  ફાંગી ગી  કર. પછ  વીરમની  પીઠ  થાબડતે-થાબડતે 
ધીમેથીથી  ક  ુ  ં: "તમને  ઘર  સાંભર ભ   ર    ઈ    ુ  ં  સરકાર  નથી  સમજતી? આ  લાખમલાખ  ગોરા 
  ુ વાનો
  વાનો   ુ  ં ઠાલા મફતના લડવા આવે છે ?   ુ  ં સમયા? સમયો મા  ં  ુ  ુ કહ      ુ  ં? સૌ સમયા?"
સૌએ  ચે જો  ુ  ં. અમલદાર      પટ  કરને ક  ુ  ં: "આરબોની  ને  ય  ૂ  ૂદઓની દઓની છોકરઓ 
દઠ છે  કોઈ દ જનમ ધરને?" ?"
બધા રટોએ ડોકાં   ુણાયાં ણાયાં. 
"તય  પછ  ઈટદ વ  ુ  ં  નામ  લઈને ઝટ  ચડ વ  આગબોટમાં. હ  શીદ અવતાર 
    વ
ળૂ  મેળવો
ળવો છો?"
"તય    ુ  ંય હાલને, સા'બ, અમ ભેળો ળો!" પેથાએ થાએ ર  ૂ  ૂજ  જ  કર. 
"અર        ગાંડયાડયા! મને  વાણયાને  જો  ભરતીમાં  લેતા તા  હોત  તો    ુ   ં ુ    ુ  ં  તારા     ક 'વાની  વાટ 
જોઈ બેસત સત!   ુ   ં ુ તો ઘરનાં માણસોને ખબરય ન પડવા દત, તૂ !" 
લકર  લોહના  બનેલા લા  આ  સોરઠ      ુ વાનોનાં
વાનોનાં  મન  નાં ૂ   હતાં. બનરોજગાર  તેમને મને 
દવસરાત
છેડો  હતો,  તેખાઈ
મની  જતી
મની   હતી
  સામે . િવમ
  આગબોટ ,   ુ
રનો  દરયાકાં
રનો
દરયાની ઠો  છાતી
ઠો
  અનંત ઓની   આજ 
  પર    ુધીની
  યાણ ધ, ીની  વન
બગદાદ   ૃટનો
ટનો  
-બસરાના
 137

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  138 

અદઠ  દશો  અને  પેલે લેટાઈનની  ગોર  લલનાઓ  તરવર  ઊઠાં. વશીકરણ  બલ  બ  ુ  ં.
માં અમલદાર      છેલો મં    ૂ  ૂો
તેમાં ો. 
"આ  યો!" કહને  પોતાની  ગાદ  ઉપર  એણે  િપયા  બસો-બસોની  ઢગલી  કર. " આ 
તમારાં બાળબચાંનો નો થમથી જ  બદોબત દં ોબત. યો, હવે છે  કાંઈ?"

મારતી િપયાની
  ઢગલી  દ      યા
યા  પછ  આ  સોરઠ  િસપાઈગીર    
  ુ વાનોનાં
વાનોનાં
ની મનને
શી  વલેચકા
     
   છેલી  વાત   હતી  તે  પતી  ગઈ. પોતાની  પછવાડ       બાલબચાં ની   થાય!
એ એમની છેલી વળગણ હતી. સાવજ  વા પણ એ બાળબચાંની ની ફકર સામે બકરા બની 
જતા. 
"ક'દ ઊપડવા   ુ  ં, સા'બ?" રણવીર છ ૂ   ુ   ં ુ. 
"પરમ દવસ." 
"ઠક." કહને તેઓ ઊઠયા. 
"ને  આ  યો." િઅધકારએ  બીડઓનાં  મોટાં  મોટાં  બડલો ડં લો  તેમની
મની  સામે  ફગાયાં.
"ઉપાડો, ઉપાડો જોઈએ તેટલી ટલી." 
  ુ વાનોનાં
સોરઠ    વાનોનાં  દલ  ભરચક  બયાં. તેમને મને  લા  ુ  ં    ક   કોઈક  વાલેી ી  અમારા  ઉપર 
અથાક  વહાલપ  ઠલવી  રહલ  છે . સામે  તેઓ  કહવા વા  લાયા: "હાઉ  હાઉ; હવે  બસ, સા'બ!
ઢય થઈ ગઈ!" 
"લઈ  ઓ. લઈ  ઓ  ઘેર. સૌને  પીવા  દ      જો
જો." એમ  આહ  કર  કરને 
િઅધકારઓએ બીડઓ બધાવી ધં ાવી. 
ી  દવસે  બસરાની  આગબોટમાં  પહચવા  માટ      યાર       લી-બોટ  ઊપડ  ગઈ 
યાર       પચાસેક  ઓરતો  અને  પચીસ-ીસ  બાળકો  ુ  ં      ૂથ  સ  ુના ના  હયા  પર  પડતા  જતા 
પાવરણા પટા પર પોતાની ખોને દોડાવ  ુ  ં   ં  ૂ  ુ  ં   ં  ૂ  ુ  ં ઊ  ુ  ં હ  ુ  ં. 

41. વટ રાખી યો 
પડાં  ક  ુ  ં: "ઘોડને  લઈ  .
"ભાણા  મહપતરામ  ડોસાએ  પથારમાં  પડાંપડાં દરબાર 
  ુ   ર  દ વને સપી આવ. હવે એ પ  ુ આપણા ઘરને ખીલે   ુ  ુ ઃખી
દ     વને ઃખી થશે." ." 
મહપતરામના વનમાં આ થમ-પહ    લી સં ારની '  ુ  ુ  ુ  ુ  ુ' રમતાં એણે 
લી હાર હતી. સસારની
લી વાર 'મીણ' ક  ુ  ં. સોરઠના છોકરા   ુ  ુ  ુ  ુ  ુની
પહલી ની રમતમાં સામી બા    ુ નો
નો પટ   ંદદૂ  છે , અને 
ઝલાઈ ગયા પછ મરણતોલ થયે જ  'મીણ' કહ     છે . 
આ નદ સોરઠયાણી છે. વક કં  અને િવકરાળ છે . મરદ મહપતરામના પગ કમજોર 
પડા  પછ  એક  દવસ  યાં  ઘોડને  ધરાભર  પાણીમાં  ધમારતાં  ધમારતાં  પથર  પરથી 
લચા હતા. એની છાતીના જમણા પડખામાં એક સટાકો નીકયો હતો. વષ  પહ    લાં લાં ગોરા 
સાહબ સાથે િશકાર ગયેલ યાર  વછોડલી લી  બ  ૂ ં  ૂ ક અકમાત પાછ  પડ હતી:    ફ ફસાં ફસાં પર કંદો 
ભટકાયો હતો. દગલબાજ  દપડાની પે   ઠ  લપાઈ રહ      ુ  ં એ દદ દદ  અયાર      મહપતરામના દ     હના હના 
ના
સાથે  ુના
નઓ   ુખળભળતાં
ા     તરાપ
માં  હાર   ક
માં માર  ઊઠ
લી.  પોતાનાં
  ૂ  ૂલી   ુ   ં ુ. એનો
  યારાં ઓદને
  ુ ઓને
  પ હ   પથારવશ
  ઠ  કાણે   બયો
કાણે  પાડવાનો . એણે   એણે
  િવચાર વનની
  સૌ- 
 પહલો
પહલો કય . 
138

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  139 

  ુરરદવ  રાજકોટમાં  હતા. મેડએથી

ડએથી  એણે  રશમ  ઘોડનો  અસવાર  નીરયો.
ટતી      ુ વાની વાં  ડાં જગત  પર ઘણાં  ઓછાં   ૃ  ૃ યો
વાની  ઘોડાની  પીઠ  પર  વી  ડ  લાગે છે  તેવાં યો 
જડ     છે . 
"મારા  બા   ુએ
એ આ ઘોડ આપને  સપવા મોકલેલ છે ."   ુ ક  ુ  ં સમવી 
." િપનાક  વ

. 
ન શોકાઠયાવાડની   એ  રસમ     ુ   ર  દ
દ     વને
વને  મા  ૂ  ૂમ
મ  હતી. બદલી  પર  જતા  અમલદારો 
પોતાનાં  પ  ુઓ  લાગતાવળગતા  દરબારોને  ભેટ  દાખલ  મોકલતા. એવી  ભેટનાં    ૂલ 
બરભાવ  કરતાં  ઘણાં  વધાર       મળતાં. પણ  મહપતરામની  એ  રસમ  ન  હોય. એ  આજ  
છેલે પાટલે હોવો જોઈએ! 
  ુ   ર  દ
દ     વએ રા  ચારસો  િપયા  િપનાકને  ગજવે  ઘાયા.   ુ   ર  દ
વએ    ૂ  ૂરા વના    ુ  ંવાળા
દ     વના વાળા 
પં  નીચે પોતાની રશમી   ં  ુ  ુવાટ થરથરાવતી ઘોડ દરબાર તબેલામાં લામાં ચાલી અને િપનાક 
હષ પામતો પામતો ઘેર પહયો. 
"યો આ," કહને એણે બા   ુની
ની પથાર પર નોટોની ઢગલી કર ઉમે    ુ    ક , "દરબાર 
સાહબ તો ઊલટાના બ  ુ  ુ રા થયા." 
 
                     -  
ફાળ  પાંમહપતરામ
ચાળના  આષાઢ
ચાળના જોતા
-ઝરતા
હતા   ુ   ં   ક ુ ગરા
ગભાણાના
રા  પર  પોતાની
મ પર    રઆન
આનં
  શમ
શમ દની
દં ઘોડના
ની ફાળો
  પગડા
ચાલી  રમતા
રહ  છહતા
ે  વી
એક 
દન. 
એ   ૂ  ૂતા
તા હતા તેમાં થી કટાતા કટાતા ઊઠા. િપનાક    ટ કો
માંથી કો આપવા ગયો તે એણે ન 
લીધો. ઊઠને એણે બેઠક રચી, ખો ફાડ છ ૂ   ુ   ં ુ: "મ તને ઘોડ વેચવા
ચવા મોકયો હતો?"
થી  જવાબ  તો    ુ  ં  ટવાનો  હતો? - મહપતરામના  હાથની  એક 
િપનાકના  મમાંથી
અડબોત  ટ. િપનાકના  ગાલ  ઉપર  લોહ  ધસમ  ુ  ં  - નવા  ઘાસની  મોકળ  ચાર  ચરને 
ડામણ સોતા વછેરા ઊભી વાટ ધસે છે  એવી રતે. 
એ  અડબોતના  મે  મહપતરામને  ગાદલામાં  પાછા  પછાડા. એની  ખોએ  ભાયે 
જ   કદ    ુ ભાયાં  હતાં. ઘણાં  વષ   પછ  થમ  વાર  ફત  એક  જ     ર  લો લો  એની  પાંપણોના
પણોના 
વાળ  પલાળને  એના  કાનને  કોઈ  છાની  કથા  સભળાવવા ભં ળાવવા  ચાયો  ગયો. છાતી  પર  હાથ 
દબાવીને   :" ,
લ થઈ."એ  પડ  ુ  ં ફર ગયા રડતા િપનાકએ એના પગોને અડકને ક  ુ  ં બા  ુ માર
        .          
  ૂ  ૂલ
એનો  જવાબ  મહપતરામે  પગના  ધીરા  ધાથી  વાયો. ખાટલા  પરથી  ઊઠ 
જવાનો એ   ંગો ગૂ ો આદશ હતો. 
લબડ    લ  કાયાવાળાં  મોટબા  યાં  આવીને    ૂ  ૂપચાપ
પચાપ  ઊભાં  રાં. એણે  િપનાકને 
ઓરડાની બહાર લીધો. 
થોડ  જ   વાર  પછ  ખડકની  બહાર  એક  'ડૉગ-કાટ ' (નાની  ઘોડાગાડ) રણઝણી.
હાથમાં  ચમર  લઈને    ુ   ર  દ વનો  કોચમેન  દર  આયો; ક  ુ  ં: "દરબાર  સાહ    બ  તબયત 
દ    વનો
જોવા આવે?"?"
િપનાકની  તો  છવા ૂ   જવાની  તાકાત  નહોતી. મોટબાએ  પથાર  પર  જઈને  છ ૂ   ુ   ં ુ:
"દરબાર સાહ     બ આયા છે ." ." 
 ભ કોઈ છ?
139

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  140 

  ુિટન
"ડપોટ  િટન સાહબ લાગે છે ."
." 
"હાં  - હાં? મારો  વાલેશર ટયા  ઢસરડતો  જોવા     ક ? ઊભા  રહો.
શર  આયો  છે ? મને  ટાંટયા
મારો  ડગલો  લાવો. મારો    ફ  ટો
ટો  લાવો  ને  માર  લાકડ  લાવો. મને-મને  ઝટ  ઝટ    ૂ  ૂરાં
રાં  કપડાં 
પહરાવો
રાવો." 

ભસ  પછવાડ કોણ    ણે   ાંથી

   દબાવી થી  શરરમાં
  રાખી.   ૂ
  ૂરા
  કાંટો
રા  પોશાક ટો     આયો . ગળાની  હાંફણને
  એ    ુરસી
રસી  પર  ચડને ફણને   બેએણે   હોઠ  અને  દાંતની
ઠા. ઢોલયા
ઠા તની 
  પર  નવી 
ચાદર બછાવરાવીને તે પર પરોણા  ુ  ં આસન રખા  ુ  ં. પોતે હાથમાં ડંડો ડો ઝાલીને બેઠા. 
!" ભાદરવાના  મોરલાના  ભર  ૂ
"કાં!" કારવ  વો    ુ   ર  દ
  ૂરર  કંઠલા     ક કારવ દ     વનો
વનો  ભયભય  
બોલ આયો. 
મહપતરામ    ુરસી રસી  પરથી  ખડા  થવા  ગયા. "બેઠા ઠા  રો', બેઠા  રો' હવે."     તા
." કહ તા 
  ુ   ર  દ વ  સામા  દોડ  ગયા, ક  ુ  ં: "અર       વાહ! રંગ  છે ! આમાં  મદવાડ
દ     વ દં વાડ  જ   ાં  છે ? અમને 
નાહક  ટો  થયો.    ક મ    ુલ લ  સાહ    બ!" એમ  કહ    તાં તાં    ુ   ર  દ
દ     વ
વ  ખાખી  ચીઝ  અને  કાબરા 
હાફકોટવાળા પોતાના સાથી તરફ ફયા. 
"આપને... ...તો...ઠક...પણ...સાહ     બને
બને...
...તો...સાચે... ...સાચ  ટો  થયો!" મહપત- રામ 
    .           -        
હાંફતાં
ગયા
ફતાં.  હાંફતાં
ફતાં બોયા ને બોલતાં બોલતાં એ   ડ     ુટ ટ પોલીસ િઅધકાર તરફ   ૂ  ૂબ બ કતરાતા
"માર  તો  ફરજ   છે   ને!" !" પોલીસ-િઅધકારએ  શેરડના રડના    ુસાયે
સાયેલા
લા  છોતા  વો  ચહરો રો 
રાખીને ક  ુ  ં. 
પા  કલાક, અરધો  કલાક, કલાક    ુધી ધી    ુ   ર  દ
દ     વ
વ  બેઠા
ઠા. એ  તો  કંઈ  કંઈ  વાતોએ 
ઊખયા. એમને  લાગ  ુ  ં  હ  ુ  ં     ક   મહપતરામને    ુવાણ વાણ  થઈ  રહ    લ  છે . એની  યેક 
વાતચીતનો    ુય ય    ુો ો  એક  જ   હતો     ક   "આ  રાજ  ુ  ં  હવે  આવી  બ  ુ  ં  છે . શહ    નશાહત નશાહત 
ટવાની
ૂ યાર છે . એનાં કાળ-ઘડયાળાં વાગી રહલ છે . એના પાપ-ભાર જ  એ   ૂ  ૂબશે
 તૈયાર બશે."
." 
પોલીસ-ઑફસર  એ  યેક બોલને  પોતાના  મનની મરણપોથીમાં  ટપકાવતો  હતો.
કાળ શાહના અ  ૂ  ૂટટ બે ખડયા વી એની ખો હતી. 
    .   ુ            
પણ પડશે ઊઠને
 તો પોતા
પરોણા  ુ  ં   ુ  ંચાયા
 થશે તે
નરો મહપતરામને
નો દવના મમાં  મોટો થી ભય
થી ઘોડના
 હતો.સપણબ
ં ધમાં
ધં  માં
બીજો સવ
શદસરખો
 વાતોમાં 
ભખભખયા  બનનાર    ુરરદવ ે ઘોડને  િવષે  ઈશારો  સરખોય  ન  કય . એણે  ઊઠતાં  ઊઠતાં 
ફત એટ  ુ  ં જ  ક  ુ  ં    ક , "કોઈ કારની     ુ દાઈ
દાઈ ણશો નહ." 
ડૉગ-કાટના  ઘોડાના  ડાબલા  ઊપડને  થોડ        ૂ  ૂ ર  ગયા  પછ  જ   મહપતરામનો  શરર 
પરનો  કા  ૂ  વટ  ગયો. એ  પટકાયા. તે  પછ  બી   દવસે  એમ  ુ  ં  અવસાન  થ  ુ  ં. પણ 
છેલી  ઘડ    ુધીધી  એમણે  િપનાકની  સામે  ન  જો  ુ  ં. આઠ-દસ  ાણો  જઈને  એમને  બાળ 
આયા. એમ  ુ  ં લૌકક કરવા પણ બ  ુ  ુ લોકો ન આયાં. 
42. ઓટા ઉપર 
િવમ  ુર શહ    ર વ  ુ રળયામ  ુ  ં શાથી લાગ  ુ  ં હ  ુ  ં? તેના
ના ચા ટાવરને લીધે? એના 
કનેરબંધ ,ફળફળતો
રબં
રાસડાનો પહોળા  'અમ
રસ   ુ પાયે
 ુ  ચોક '   લીધે? ચાંદની
લી નેએની
લી  છોબંધ દઅગાસીઓને
ની  રાતોમાં  લીધે ધાબે?     ુ  ુ ટટલ
 ી  અને  ખારવણોના 
 140

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  141 

ના,ના; જરાક  િનહાળને  જોશો  તો  િવમ  ુરર  ુ  ં  ખરખ  ં  ુ  ુ  પ  તમને  એનાં  મકાનોના 
થી  ઊઠ  ુ  ં  લાગશે  -    ઓટા  માથે  બેસીને
ચા  ઓટલામાંથી સીને  હર  ભાતે  ઘર-માલકો 
રજ   બે'ક  નાડા-વા  ચો  ચડ      યાં    ુધી
પલઠભર  દાતણ  કરતા  હોય  છે , ને    ૂ  ૂરજ  ધી  સામસામા 
ઓટા પરથી વકલો-િઅધકારઓ વાતોના ફડાકા મારતા હોય છે . 

રાજના એ   ઓટા
મોટા   પરથી  ઊઠ
  િઅધકારઓ   ુ  ં  ગમે  એક
  ભાતે   નહ . એ
  બાં
ડયા
ડયા   ઓટાને
  પહરણભર ક  ુ  ં  પાથર
ર ણભર   ુ  ં  પાથરવાની
  એ  ઓટા   પર  વા  જર દમામદાર  નહ. 
અને ડાા લાગે છે , તેવા વા એ કચેરઓની રઓની   ુરશીઓ રશીઓ પર નથી લાગતા. એ ઓટા પર માણસ 
હાથી  વાં  દપે  છે . પાણીભયા  પેર ર  લોટાઓ  એ  ઓટાની  િવૂ િવૂિતમાં
િતમાં  વધારો  કર કર   છે . ને 
દાતણ  કરનારાઓ  એ  ઓટા  પરથી       ૂ  ૂણ ણ  શાીય,   ુલદં     ુરલી રલી  ઊલ  ઉતાર       છે , તેનો નો 
જોટો  તો  કદાચ  જગતભરમાં  નહ  જડ! છેક   અરધા  ગળા    ુધી ધી  પેસતી
સતી  એ  લીલા  દાતણની 
  ુ  ંવાળ
વાળ  સરખી  ચીર  ચ ચંડં   ઊબકાના  િસહનાદો હનાદો  મચાવે  છે . વાઘરણો  યાં     દાતણ  નાખવા 
આવે  છે   તે  અક    ક  છડના  બબેજ     ુ  ુકડા કડા  કર     લાં
લાં  દાતણો  હોય  છે . વળ  એ  યેક  ઓટાની 
નીચે  િઈતહાસ  ુ  ં  અેક  પા  ુ  ં  પડ      ુ  ં  હોય  છે. પાડોશીની     ક   હ    ર  ની  ટ  અરધો  ટ 
જમીન  દબાવી  લેવી વી, એ  બીના  િઐતિહાસક  નથી    ુ  ં? એની  લડતનાં  દતરો  િવમ  ુર 
રની    ુધરાઈ
શહ    રની ધરાઈ-ઑફસના  ઘોડાઓ  પર  તવારખના  થરો  પર  થરો  ચડાવતાં  આ   પણ 
ઊભાં હશે. 
એવા એક િઐતિહાસક ચા ઓટા પર હ    ુ  યૂ   ુ  ં કરણ નહો  ુ  ં ઊત    ુ. ઘરધણી યાં 
  ુ   ખો  ચોળતા  જ   બેઠા  હતા. એમની  બા 
હ    ુ માં
માં  પાણીનો  લોટો, દાતણ  અને  મીઠાની 
વાટક ગોઠવાતાં હતાં. 
નકમાં એક પીપર હતી. પીપરના થડ પાસે એક ણ વષના ના નાના છોકરાને સડક 
પર  જતો  રોક  એક      ુ વાન
વાન  ઓરત  ઊભી  હતી. ઓરતનો  પોશાક  આહરો-કાઠઓની  તનો 
હતો. સાથે બી એક ઓરત સાઠક વષની ની   ુી ી હતી. એના મમાં પીપર  ુ  ં દાતણ હ  ુ  ં. 
"આમ  આવ, ગગા; જો  અપણા  સાબ  બેઠા: એને  સલામ  ભર." એમ  કહ તી  એ    ુી
    તી ી 
નાનકડા છોકરાના હાથને જોરાવરથી એના કપાળ પર   ુકાવતી કાવતી હતી. 
એનો  અથ  સય . દાતણ  કરનાર  ુ  ં  યાન  એ  તરફ  ગ  ુ  ં. બાઈઓ  બ  ુ  ુ  િપછાનદાર 
બની સામે હસી; અમલદારની પાસે ગઈ; ક  ુઃ "   ક મ, બાપા, આન
હોય તે રતે સાહ    બની આનંદં -મમાં 
!" 
છે ને!"
બે અરધીપરધી ઓળખાણ પામીને ક  ુ  ં: "  ુ  ં છે  અયારમાં?"
"આવો,"સાહબે ?"
“ઈ તો ઈમ આવેલ છએ, સાબ,   
 ક  અમારા વીરમના હ    ક મ કાંઈ સમાચાર નથી?"
"વીરમ કોણ?"
"આ  નઈ - ત  ફાંટ  ભર  ભરને  બીડ   ુ  ં  બધાવી
ધં ાવી'તી  ને  પાળા  ઢગલો  ઢગલો  િપયા 
રાવીને  આગ  ુટમાં
દધા'તા, ને  ઈ  ને  પીળો  દર     સ  પેરાવીને ટમાં  સડાયો'તો? મારો  વીરમ  નથી  ઈયાદ 
આવતો? શીળના ઘોબાવાળો જવાન ઈ વીરમ, લડાઈમાં મેયો યો છે  ને રા ?"
?"
  ુ   ં ુ   યાદ  રહ, ડોશી? બપોર   કચેરએ
"મોઢ  મને  થો રએ  આવજો, ને  એનો  નબર
બ
ં ર  તમને 
આયો  હોય  ને, એ  લેતા તા  આવજો. નબર બ
ં ર  હશે  તો  એનો  પો  મળશે: નામથી  પો  નહ 
મળેે ."
મળ ." 
આ પણ એક અકળ કોયડો હતો: માણસ વો માણસ - વતો ગતો ને બોલતો-
   ુ વાન
ચાલતો  શીળના  ઘોબાવાળો    વાન  માણસ  - પોતાના  વીરમ  એવા  નામથી  ન  ઓળખાતા 
141

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  142 

ં યાવાચક  કોઈ  કડા  વડ  ઓળખી  શકાય, એવી  તે  રચના  કોની  હશે? એ    ુ  ુ િનયા
સયાવાચક િનયા  કઈ 
હશે?
ડોશીને  કશી  ગમ  ન  પડ. એટલામાં  તો  ડોશી  જોડ    ની   ુ વાન
ની    વાન  ઓરતે  પોતાના  રાતા 
રંગના ઓઢણાનો એક છેડો કમરમાં ખોસેલ હતો તેને ને બહાર કાઢ તેની ની ગાંઠ વાળ હતી તે 
છોડવા  હતી
છોડતી માંડ
ડ યાર
. હાથની
 ઓટા  ગળઓ
 પર બેઠલ  ન   છોડ  શક  નજર
અમલદારની એથી  એના
પોતાના  દાંત  દાંવડ
 આગલા ત      પર
ગાં ઠપડ
  છોડ . એ  
. આવી
દં   ીના દાંત આટલા બધા સફ    દ! આટલા ચકચકતા! એ પણ સમયા જ  હતી. લી  ુ  ંછમ
ગદ છમ 
દાતણ નહ પણ િનરોગી હોજર જ  દાંતને તને સફ    દ
દ આપનાર છે  એ વાતને વીસર નવ  ુગનો ગનો 
અધદધદધ બનેલો લો એ અમલદાર હતો. 
ઓઢણાના  છેડાની  ચથરમાંથી થી  એક  બી  ચથર  નીકળ. એની  દર  મેલી લી  એક 
કાગળની કટક હતી. તેમાં માં સયા
ં યા લખેલી
લી હતી. બાઈએ કટક ડોશીને દધી. 
રમાં  લાવજો, ડોશી." અમલદાર       આ  બાઈના  લબાયે
"યાં  કચેરમાં બ
ં ાયેલા
લા  હાથને  પાછો 
કાઢતાં ક  ુ  ં. 
"ભલે બાપા, પણ હવે તો મારા વીરમના વાવડ મશે ને?" ?"
   
"   મળેે ?"
 ક મ નહ મળ
"ના, ઈ  તો  ઓયો  પેથાપરવાળો
થાપરવાળો  અમરો  પાછો  આયો  છે   ને, એણે  અમને  ફડકો 
પડાયો." 
"અમરો કોણ?"
"ગાંડો
ડો થઈને પાછો આવેલ છે  ને?"   ુ  ં લયા કર      છે ."
?" તી ગમે તે ." 
અમલદાર    ૂપ  રા, ડોશીએ    ૂ  ૂછ છ  ુ   ં ુ: "તી, હ      સાબ, વાં  માણસ  ગાંડાં ડાં  શ  થઈ  ય 
છે ? મારો વીરમ નરયો તો હશે ને?" ?"
"એ બધી ખબર કચેરમાં પડશે." ." 
"પણ  તય, હ       સાબ, આપણા  દરયામાં  ધા  ુ  ં  ુ  કમ  કર  ના  ુ  ં?   ુ   ં ુ  તો  અણગોતરા 
કાળમાં  જલમી ં. ને  ચાર વષની ની  ધાવણી હતી તે  ુ  ુ થી ભ   ર   છે     ક   આપણા દરયામાં 
થી  મને સાંભર
   ક ’દ  ધા  ુ  ં  ુ  નો'  ુ  ં  થ  ુ  ં. આપણો  કં   દ  લયો
લયો  તો  ડો  દરયાપીરની    ુ  ં  વો  આટલા 
વરસથી  ઝગતો  ને  ઝગતો  રયો'તો. મોટા  રોગચાળા  આયા, સાત  તો  કાળ  પડા  - તોય 
આપણા  દરયાલાલના  દવા    ક 'દ  નો'તા  ઓલવાણા. આ  વખતે  જ   એવ  ુ   ં ુ   બ  ુ  ં  શી  ુ  ં  દંગલ 
થી  ુ  ં ક દરયે ધા  ુ  ં  ુ કર  ુ  ં પડ  ુ   ં ુ?"
?"
"પા-પ-પા-પ" ડોશીનો નાનો પોતરો ભ ના ગોટા વાળતો કાંકરો કરો વીણતો હતો. 
"આવી  કઈ  આફત  આવી  પડ  છે , સાબ? મારા  વીરમને  તો  કાંઈ  વપય  નથી  પડ 
ને?" ?"
"અર ડ!" અમલદારને  હવે    ુલાસો
       ગાંડ લાસો  કરવાની  જર  પડ. "તને  શી  ખબર  પડ    !
દરયામાં ધા  ં  ુ  ુ તો આપણે એટલા સા  ુ  ુ ક    ુ છે     ક    ુ  ુ મનોને મનોને ખબર પડ ય    ક  આપણે શી 
રમત  રમીએ  છએ. ભલી  થઈને  આ  વાત  પેટમાં ટમાં  રાખ . તારો  વીરમ  તો  એ..ઈને  અયાર 
અમનચમન કરતો હશે કોક આરબાણી-" 
 142

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  143 

અમલદાર  રૂ   વાત  કરતાં  અટક  ગયા. એને  ભાન  આ  ુ  ં  ક  આરબાણીઓ  અને 
ય  ૂ  ૂદણોની
દણોની વાત સાંભળને
ભળને ધાન નહ ખાય એવી એક  ી યાં હાજર હતી. 
એણે  વાત  બદલી: "તારા  વીરમને  માટ      તો  અહથી  કોથળા  ને  કોથળા  ભર  બીડ-
સોપાર મોકલાય છે ; એલચી, િલવગ ને તજ  મોકલાય છે ; ચાની પેટઓ ટઓ અને -  - " 

"  તમ વો ઈર  નહ. પણ જો  હો, સાબ; મારા વીરમને વાં દા

એને દા  ુ  ુતો   ુ પડતો ચડ     ય   ુ માર
 ુ પીવા  નો દ      .
 વ  છે; ને ચડા પછ આ વ ન
ને
  ુ  ુ  ે કાં
ક     ુ
વ   પડતી    
  
   છે .
."
"  
"અર અર   ડોશી, વીરમ  પાછો  આવે  યાર  તો    ુ  ં  જો ! એની  આખી  છાતી  સોનાને  ચાંદદ 
મઢ  હશે. ને  હ   તો  મોટા  મોટા  હાક    મોમો  એને  લેવા  સામા  શે. એને  રાજની  મોટ  નોકર 
આપશે. પછ આ તારો છોકરો ળૂ  નહ    ંથે થૂ :ે બગીમાં ફરશે." ." 
"તો  તો  તારા  મોમાં  સાકર, મારા  બાપ!" કહ     તા
તા  વેવલી વલી  ડોશી  હસવા  લાગી.     ુ વાન
વાન 
ઓરત  સામા  મકાનોની  હાર પાછળ  પડ    લા લા  દરયાના    ક િડવહોણા
િડવહોણા  અનંત  વેરાન રાન  ઉપર  મનને 
દોડાવવા  લાગી. અને  સાાત  ણે  વીરમનો  મેળાપ ળાપ  થતો  હોય  એવા  ભાવને  લઈને  એ 
બાઈઓ પાછ વળ. 
વળતાં  વળતાં  ડોશીએ  પાછા  આવીને  અમલદારની  યાં  બે   ઠ લી લી  છોકરના  હાથમાં 
            :"   ..      
   કકં 'ઈ  ુ  ંક નહ   ુ  ં, ને! બોલે
સેર
ર,
સાબ અમલદારની સામે
 એને મારા હાથ જોડને
 વીરમના સમ છક ."   ુ
ે ."   ં અમાર ભાણીબાને તાર     એમાં કંઈ
અને અમલદાર એ આકરા સોગંદ પાયા. 

43. વાવાઝોડાં શ થાય    ે
છ 
વીરમ  નામના  લડાઈમાં  ગયેલા લા  રંગટની  આ  બે  સગી  બાઈઓ  યાંથી થી  પાછ  વળ.
અને  હ   ઓટાવાળા  અમલદારના  ઘરમાં  બધાં  છોકરાં  વચે  કજયો  મયો  ક  ડોશીએ 
આપેલાલા અરધા િપયામાં કોનો    ક ટલો ટલો ભાગ. અમલદાર પોતે ઓટલા પર હમત કરાવવા 
બેઠા. એમના હાથ  ુ  ં આભ  ુ  ં રજનાં ૂ  કરણોને  ઝીલી લઈ, કોઈક કટારની માફક, રતે જતી 
          ુ    ુ. 
આવતી "િપનહારઓનાં
ઈ," ડોશીની શરરો પર  ુ  ુએરમાડ
દકરાવ   ક   ુ  ં  ં: હ
"  ંઆટલે  આયાં  છએ  યાર
       હાલોને  દરયે 
નાળયેર નાખી આવીએ." 
"હાલો, માડ; આ ગગાને પણ રતનાકરને પગે લગાડ આવીએ." 
એક    ુ  ુ કાનદારને
કાનદારને  હાટડ      નાળયેરનાં રનાં  પાણી  ખખડાવીને  કાને  માંડતી ડતી  બને નં  ે જણીઓ 
ઊભી  હતી. રૂ   ં  ુ ૂૂ  ુ  ીફળ  હ    ુ   જડ  ુ   ં ુ  નહો  ુ  ં. પાસે  ઊભેલ  બાળક    ુ  ુ કાનદારની
કાનદારની 
ટોપલીઓમાંથી થી  અડધા  અડદનો    ૂ  ૂઠો ઠો  ભર  રો  હતો. તે  વખતે  ણ-ચાર  પોલીસના 
િસપાઈઓ દોડતા આયા. અને એ માંહહલા  ા એક ક  ુ  ં: "ડોશી, નાળયેર પછ લે 
લ ,  હાલો હાલો 
હાલો ઝટ બેય જણી  ુ  ં ટ    શને
શને."
." 
"કાં ભાઈ? શીદ હાલીએ?"

કરવાની" હવે
છે ,  માર 'કાં' ને  'શીદ' કરવા
તાર  મા   ુ  ં    ુ  ં થી
!" પોલીસે એના હાથમાં થકામ  છે ? રયાં
ી નાળયે કકોઈ
  ુ કાવી
  તાર.   
ાવી  દધાં ૂ   તો  થોડ  જ  
 143

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  144 

"પણ,   ુ વાન

ભાઈ,"   વાન  બાઈએ  ક  ુ  ં: "અમે  અહના  શે'રના  નથીઃ  ગામડથી
થી  આવેલ 
છએ." 
"એટ   ુ વાન
  ુ  ંય    ુ   ં ુ  તારા  મ  પરથી  નહ  વરતી  શકતો  હો?" પોલીસે    વાન  બાઈને 
પોતાની અલની ખાતર આપી. "માટ તો તમને તેડવા ડવા આવેલ ં."
." 

એમ   કહને  િસપાઈએ  છોકરાને  ઉપાડ  લીધો, એટલે  પછ  બને ન

ં  ે બાઈઓ  વાછ   ં
 
  ુ
 ુ  
પાછળ ગાય ય તેમ ચાલી. છેટ    થી , થી તેમણે
મણે ટ    શન
શન પરનો શોરબકોર દ     યો યો. ખચરગાડના 
કડા યાં એક પછ  એક  આવી આવીને   ુસાફરનાં
પીળા    ર  કડા સાફરનાં  બીતર  વગે   ર    સામાન  ઠાલવતા 
હતા. દર એક     ન તૈયાર યાર ઊભી હતી. 
બાઈઓ  સમ  ગઈ  ક  આ  સરકાર-દરબાર  સામાન  સાર  સાર  ગાડમાં  કવા ૂ  
માટ     જ  િસપાઈ તેમને મને પકડ લાવેલ છે . 
બી  બે-ણ  માગ   પરથી  એક    ક  પોલીસ  બબે, ણ-ણ  ગામડયાં    ુસાફરોને સાફરોને 
ધક    લી
લી ધક    લી
લી ટ    શન
શન તરફ લાવતો હતો. 
દરયાનો  ખારો યાંથી થી દ    ખાતો
ખાતો હતો. ખારામાં  ભસ   ુ   ં ુ  પડ  ુ   ં ુ  હ  ુ  ં. એના પર 
સ  ુ  ં  એક  મડ
ગીધડાનાં  થર  મી  પડા  હતા. વચે  પેસવા સવા  માટ      થોડા  કાગડા  અને  એક-બે    ૂ  ૂતરાં તરાં 
    . "                 !  
મહ લ    નત
ન
  ુ  ુલાવાવા ત કરતાં
ાવાવા હતાં લાયો
-લાવવા   ં વાળો કછોટા અને ઉપાડો જોઈએ આ સામાન ”
બે જણી
.    ુ પોલીસ
  ુ વાન
"ના,ભાઈ;"   વાન  બાઈએ  ક  ુ  ં: " માર  સા  ુ  નહ  ઉપાડ. એને  છે   દમનો  રોગ. મા  ુ  ં  ુ 
છોક  ં  ુ  ુ એને દઈ દયો." 
"હા, જમાદાર;" ડોશીએ  પોતાના  દમનો  િઈતહાસ  કહ વા  ુ  ં  શ  ક    ુ: "પરારની  સાલ 
    વા
  ુધી
ધી તો મને નખમાંય રોગ નો'તો, પણ મારા વીરમના બાપ પાછા થયા -" 
"પણ, ડોશી, દરયાકાં    ઠ   તો  દમ  મે'નત  કય   જ   મટ    .   ુ   ં ુય  વૈ  ુ   ં ુ     ુ  ં  ં."
." િસપાઈ 
તનો વાણંદ હતો. 
"પણ  અમાર  તમા   ુ   ં ુ વૈ  ુ   ં ુ  નથી કર  ુ  ં. છોકરો માર સા  ુનેન ે દઈ દયોને ઝટ! લાવો,   ુ   ં ુ 
તમારા બે    ફ રા રા ફગાવી દ." વ  ુ  ુ એ રકઝક કરવા માંડ ડ. 

નહ મરડોશી
 યછોકરાને
 
. છાનીમાની
  લેવા ગઈ, એટલે
વ ા ઉપાડવા  માડપોલીસ
 
 સામાનપાછો
 
."  ખસી ગયો ને બોયો છોકરો તારો
        :"    

છોકરાએ આ વખતે સમ લી  ુ  ં    ક  પોતે કોઈ પરાયા   ુ  ુ  ુષના ષના હાથમાં છે . કોઈ પણ 

પરાયા  માણસને  પોતાના  પર  હક  હોઈ  શક  નહ. એ  હોય  છે   યેક  બાળકની  ઈરદ 
  ુમાર
માર. એ પછાડા મારવા લાયો. 
િસપાઈની એ ડોશીની રકઝક ચા  ુ થઈ. તે અરસામાં તો યાં ણ-ચાર અમલદારો 
ઉપરાછાપર આવી ગયા, ને િસપાઈને ઠપકો દઈ ગયા. 
હવાલદાર      ક  ુ  ં: "હવે    ક ટલી
ટલી વાર છે ? ગફલત કરશો યાં સાહ    બ આવી પહચશે."
." 
જમાદાર આયા યાર        ૂ  ૂટના ટના ચમચમાટ બોયા; ઝીની સોટ એમની જમણી ંઘની ઘની 
ચીઝ  પર  'પટ-પટ' થઈ. એણે  પોતાની  ટોપીનો  કાળો  પટો  બરાબર  દાઢની  ધાર  પર 
   ફનથી
 રવતે
રવતે    
 ફ રવતે
ર સામાન
વતે  ક :  "નોકરો  કરો  છો  િમતર? હ   છોકરાંની
. ઝટ    ુ
  ંઉપડાવી  ઓ."  ની  િનશાળ  ભણાવવા  આયા 
 144

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  145 

દિરમયાન  ફોજદારની  પણ  ઘોડાગાડ  આવી  પહચી. છોકરો  તે  વખતે  પોલીસની 
બગલમાં  ચેપાઈને
પાઈને  લબડતો  હતો, તેને ણ ે જમીન  પર  પડતો    ૂ  ૂો
ન ે તેણે ો. ડોશીના  માથા  પર 
એણે એક કાળ િમલટર ંક   ુક
ક. ડોશીથી એ બોજો ન ઉપડો. એક બા    ુ  ંક પડો: બી 
  ુ  ડોશી પટકાઈ ગઈ. 
બા 

ફોજદાર
કોઈ  મજૂ
મજૂતત    વે   ઠયા
આવીને
ઠયા  નથી   હવાલદાર જમાદાર
  મળતા,  તે  આવા    બે  ુડદાલોને
ડઉદાલોને
ને  ક  ુ  ં : લઈ
"હ 
  આવો  
  ુ  ં  હમત   કરો
છો? વખત   છો  તમે
  કયો છે   તે? 
તો સમજો! નહ તો રાના  ુ  ં આપો. હમણાં કાકો આવીને ઊભો રહ    શે શ." .ે " 
થોડાં  કદમો  આગળ  જઈને  ફોજદાર  પાછા  ફયા; તેમણે મણે  ક  ુ  ં: "આ  દશનને નને    ૂ  ૂ ર  તો 
કરો હવે. નાહક લોકો કાં ભેળાં ળાં કરો?"
એ  દશન  ડોશીના  વેરાઈ લા  શરર  ુ  ં  હ  ુ  ં. ના  ુ  ં  છોક  ં  ુ  ુ  ડોશીની  છાતીએ  ઢળ 
રાઈ  ગયેલા
ચીસો પાડ  ુ  ં હ  ુ  ં. 
રાતની મોડ ગાડમાં આવેલો લો એક   ુસાફર
સાફર મ ધોઈને ચાયો આવતો હતો, તેણે ણ ે આ 
મામલો  જોયો. તેણે ણ ે યાં  આવીને  ડોશીના  દ     હ  પરથી  બાળકને  તેડવા ડ  ુ   ં ુ. દિરમયાન 
ડવા  માંડ
બાળકની મા પોતાનો    ફ રો રો નાખીને આવી. 
                       
"આ     કમર
ઊઠ: "એનાં  ણેણ    ે  ક ?
   ર       ુમર       ક  એનાં
ણે રોયાએ
ણે  માણ  ુ  ંમાર
!"  સા
!"   ુને ળાં કયા?"
ને ભ ભેળાં
 
  ુ વાન
વાન બાઈ રાડો પાડ
પોલીસ  અમલદારો    ૂ  ૂ ર  ઊભા  હતા, તેમણે મણે  જો  ુ  ં  ક, કોઈ  ઊજળયાત      ુ વાન
વાન  આ 
ઠયાઓની  મદદમાં  આવી  પહયો  છે : એણે  પાટ  ૂ  ૂન
વેઠયાઓની ન  અને  કોટ  પહ       ર  લ  છે , ને  એ  ુ  ં  બદન 
જોબનના વજ    ુ  ં છે . 
"એય  િમતર," એક  અમલદાર કમદારની  ઢબે  ક  ુ  ં: "એ  ડોશીને  લઈ 
       વાિભાવક    ુ  ુકમદારની
વ, લઈ વ. મા'જનમાંથી થી કંઈક
ઈક મદદ મેળવી ળવી આપો, વયંસે સવક
વ
ે ક છો ને?" ?"
જવાબમાં      ુ વાન
વાન  થોડ  વાર  ધગધગતી  નજર   તાક  રો. ને  પછ  એણે  બેઉ 
 ીઓને ક  ુ  ં: “ચાલો   ુ   ં ુ તમને રાજમાં લઈ ." 
"કોણ છો તમે, િમતર?"

  પોલીસખાતાં  તે  કાળમાં  'િમતર' શદ  વાપરતાં  થઈ  ગયાં  હતાં. એ 

યોગનોસોરઠનાં
  લાભ  પોલીસો   સહ     જસહાજ 
જસહાજ   ઉજળયાત  જવાનોને  જ   આપતા. એ  યોગ  કરતી 
વખતે  પોલીસ  ુ  ં  ભ  ુ  ં     ટ ર લી  આગ  ુ  ં  એકાદ  ફો  ં  ુ  ુ  પકડતી 
ર  ુ  ં  વછના  આકડાની  ટોચે  રહ    લી
હતી. 
"માણસ ં." ." સોરઠ     ુ વાન
વાન પણ આડોડાઈથી ઉર દ     તાં તાં શીખતો હતો. 
"એ તો હવે    ુ  ં અમે    ક  તમે નવર નથી; પણ તમા  ં  ુ  ુ નામ   ુ  ં?"
?"
"િપનાકદવ." 
"અહ      ક ને
ન ે યાં વાના છો?"
       ુબા
"દ બા સાહ    બને
બને યાં." ." 
            :"     ."
પોલીસના માણસોએ   ં ુએકબીની
"આ બાઈઓને પણ   ુ
સામે પછ
 સાથે લઈ  ં."
." 
ફોજદાર     ક  ુ  ં જવા દો એમને  
 145

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  146 

"ડોશી ભલે આવે. બી બાઈને તો કામ કરવા રોકવાની છે ." ." 

"માર        માર       ગામડ      પોગ  ુ  ં  છે . બપોર       કચેરમાં    ુ  ં  છે . મને  છોડો."     ુ વાન
વાન  બાઈએ 
ગાતર છોડ નાખીને ક  ુ  ં. 
"વા દયો." મોટા અમલદાર કોઈ ડાઘા    ુલ-ડૉગ વો અવાજ  કાઢો. 
"અમાર મ    ૂર
ર?"     ુ વાન
વાન બાઈએ પૈસા સા માયા. 
"મ    ૂર ર?" અમલદારો હયા: "તને વહ    લી લી છોડએ છએ એ જ  તમાર મ    ૂર
ર." 
"  
 ક મ? કર     લ  કામની  મ    ૂર
ર  નહ  મળ મળેે   આ  બાઈઓને?" ?" િપનાકએ  ચકત  બનીને 
ૂ   ુ   ં ુ. 
છ
"હવે  િમતર," ફોજદાર        નક આવીને  િપનાકનો  ખભો    ુણાયો ણાયો: " કાંઈક ઈક  સમજો  તો 
ખરા! આ તો લડાઈમાં જનાર રસાલા  ુ  ં બ  ુ  ં દંગલ છે . અયાર      કોઈને કોઈની દયા ખાવાનો 
વખત  નથી. તમે  વ  ુ  વાર  ઊભા  રહો  તો  તમને  પણ  વે   ઠ   લેવા વા  પડ    . અમારો  એક    એક એક 
િસપાઈ  અને  એક    એક એક  અમલદાર  રાત  દવસ  હ    રાન રાન  થાય  છે . નાથી  રચર  થઈ  જવાય 
એટલા ઊગર ગયા. સમજોને મારા ભાઈ!" 
"ના-ના, એમ     ક મ સમ    ુ ં ?ં આને મ    ૂર
ર   ુકાવો કાવો." 
"ભણો છો     ક  હ?" અમલદાર      ખ ફાંગી છ  ુ   ં ુ. 
ગી કરને   ૂ  ૂછ
"હા ." 
"વણનાયો વાછડો વ દકા માર     : ખ  ુ  ં  ુ ને?"
  ુ   ૂ  ૂદકા ?"
"એ વાત પછ કર   ુ  ં. આને મ    ુ ર
ર   ૂ  ૂકાવો
કાવો." 
"બેસો યાર       હ . તે    ુ ર
ર     ૂ  ૂલે
લે ને, યાર      આપીએ!" 
રઝક  થતી  રહ. ને  થોડક  વેળા ળા  વીતી  પછ  પોલીસ-અમલદાર  છ ૂ   ુ   ં ુ: "તમે  કોને 
મ   ૂર
ર અપાવવાની વાત કરો છો, િમતર?"
"આ બાઈઓને..." ..." કહ િપનાક પાછળ જોવા ફય . 

-   કોઈ  નહો  ુ
ડર  હતોયાં . પોતાના    ં
. ગામડયણો    ૂ
મદદગારને   તેઓ  ૂપચાપ
પચાપ   સર  ગઈ  હતી. નવી  કમબખતીનો  તેઓને
  ઓળખતાં   નહોતાં. અયા  ફસાવનારાઓ ઓને  
   ર  લગાડઓમાં
લગાડઓમાં    ૂ  ૂમતા મને  નવી  ભાષામાં  '  ુ  ંબઈના
મતા  હોય  છે , અને  તેમને બઈના  સફ    દ  ઠગ' કહ    વામાં
વામાં 
આવે છે , એટ  ુ  ં આ બાઈઓ ણતી હતી. '  ુ  ંબઈનો બઈનો સફ    દ ઠગ' એ શદોમાં ધાક ભર હતી:
  ુતી તી-લાકડમાં તલવાર ભર હોય છે  તે કારની ધાક. 
િપનાક  ુ  ં  મ  ઊતરલ  ધાનના  હાંડલા
ડલા    ુ  ં  બ  ુ  ં. અમલદાર  એને  આાસન  આ  ુ  ં:
"કાંઈ  ફકર  નહ, િમતર! એ  બચાડાંઓને ઓને  રાતદવસ  રહ      ુ  ં  ણે     ક   અમાર  સાથે. તમે  તો 
આવી ચડા પરોણા દાખલ. તમને રઝવે    ક  અમને? તમે જ  કહો." 
રસાલો  આયો. બૅડ ડ-વાંના
ના  વીર-વરો  ધણધયા  અને  ટશન  પર  ગરદ  મચી 
ગઈ. 
રાઓ  જોયા: એક  સોહામણા,   ૂ  ૂ ધમલ
એ  ગરદમાં  િપનાકએ  ચહ    રાઓ ધમલ  છોકરાઓ  ુ  ં; ને 
બી  નાનાં  નાનાં  મખાં    ુ  ુ ટલટલ  કાવાદાવાદાર, કરડ  કરચલીઓવાળાં  મોઢાંનાં નાં. એ  મોઢાં 
   ુ દા
હતા રગટોની ભરતી-અમલદારોના.     ુ દા
દા   દા અન
અનકક રાયોની નોકરઓમા ડામીજ  થઈન 
146

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  147 

રાત  લઈ  નાસેલા લા     કાળાં  કામના  કરવાવાળા  અમલદારો, તેઓ  લડાઈના  ટાણાનો  લાભ 
લઈને  સરકારને  બર       પહચી  ગયા  હતા, ને  'રટગ' ઑફસરોનાં  ચગદાં  ધારણ  કર  સવ 
  ુનાઓથી
નાઓથી  પાવન  થઈ    ૂ  ૂા ા  હતા. એમાંના ના  બે-ણ  ચહ    રાઓની રાઓની  તો  િપનાકને  અણસાર 
આવતી  હતી. મોટાબા  ુની ની  નોકર  દિરમયાન  એ  બે-ણ  જણા  એજસીમાંથી થી  બરતરફ 
થયા હતા. અયાર      તો તેઓ ગોરા અને કાળા મોટા મોટા હાક    મોની મોની જોડ     હાથ િમલાવી રા 
છે ! ને મોટાબા  ુ મારા... એને કાળ ખાઈ ગયો. 
ઘોડાગાડ  કરને  િપનાક  રતે  પડો. પણ  યાર       ગાડવાળાએ  એને  જવા  ુ  ં     ઠ કા કા  ુ  ં 
છ ૂ   ુ   ં ુ યાર  જ  િપનાકની ખ ઊઘડ ક પોતે દ  ુબાની બાની દવડ પર જઈને બતર શી રતે 
ઉતાર  શકવાનો  હતો? પોતે  યાં  પરોણો  બનવા  જઈ  રો  હતો  એ  કાંઈ  દસ  વષ    ૂ  ૂવ વના
ના 
દાનસંગકાકાની ગકાકાની  દકર  ુ  ં  ઘર  થો  ુ   ં ુ   હ  ુ  ં? એ  તો  હતો  રાજમહલ. ને  મહલોને લોને  મહમાનોમાનો 
ખખડાવી  શક      એવી  સાંકળો કળો  નથી  હોતી. રાજમહ    લોને લોને  ગણાં  પણ  નથી  હોતાં. રસોડામાં 
રોટલા  કરતી  બાને  'મે'માન  આયા! મે'માન' એવી  વધાઈ  દ     નારાં નારાં     છોકરાઓ  સાધારણ 
ઘરને ગણે રમે છે , તે છોકરાં રાજમહ    લોમાં લોમાં રમતાં નથી. ખડક ઉપર ઊતરનારો અયો 
િઅિતથ  દરના  બરા    ુધી ધી  પહચે  તેટલી ટલી  વારમાં  તો  પોતા  ુ  ં  થાન  ઘરની  ધરતી  ઉપર 
આપોઆપ કર બેસે સ ે છે . રાજમહ    લો
લો આવા િઅિતથભાવને ઓળખતા નથી. 
       ુબા
"દ બને  યાં  જ  ુ  ં  છે, ભાઈ  તમાર     ?"
બા  સાહ    બને ?" ગાડવાળો  નવાઈ  પાયો: "ગાડ 
સામેથી થી નો'તી આવી?"
"ઊભા રો'ને!" !" િપનાક    ુ  ંઝવણમાં
ઝવણમાં પડો. 
"થમ જ  વાર પધારતા લાગો છો." 
િપનાક ન બોયો. 
"રાજના  મેમાન માન  થ  ુ  ં  હોય  ને, ભાઈ, યાર       આગલે  જશનથી ં   એક  અટ  તાર 
ઠોકરડ  દ     વો વો  ને  બે'ક  ટ    શન
શન  બાક  હોય  યાંથી થી  સેકડ કડ  લાસની  ટકટ  કઢાવી  લેવી વી:   ુ  ં 
સમયા, સાહ    બ? પછ  ભલે  ને  આપ  છ  મહના  ઉતારામાં  પડા  રહો, કોઈ  ખાસ  ન  કહ    .   ુ  ં 
સમયા, મે'રબાન?   ુ   ં ુ  તો  ક  ુ   ં ુ  ં    ક  હ પાછા  જઈને આ ઈલાજ   અજમાવો. પછ પછેે  મને અહ  
મળો યાર        ુનકારો નકારો કરજો -    ક ,ના, કાંથડ થડ, તા  ં  ુ  ુ    ક '  ુ  ં સોળે સોળ આના સા  ુ  ં પડ  ુ   ં ુ!"
!" 

મડો: ને"હમણાં
  કાંથડ થડ   જ ગાડવાળો
  અમાર ધીર   ધીર
        રાજમાં એક  ઘોડાગાડ
રોનક  બ   આગળ   લેતો
ત ો ઉર
  ુ  ં'  ુ  ં: કોઈક લેતો
ત ો હ
એક  ુ  ુ તાનની
ઝપાટ  કહ
તાનની ફત વા  
વા
કલાસ  રયાસતના  પાટવી  સા'બ  પધાયા'તા. નહ  નહ  ને  બે  વરસ  મેમાન માન  રયા. મર  ૂ  ૂમ 
બા  ુ  ભેળા  ખાણાં  ખાધાં, િશકા  ં  ુ  ુ  કયા, એ..યને  તમે      ુ ઓ  તો, સેલગાલગા  કર  ુ  ં, ને  દ       ુબા
બા 
સાબના  હાથની  પણ  રસોઈ  ુ  ં  જયા; ને  છોકર  ુ  ંની ની  િનશાળ  પણ    ુલી લી    ૂ  ૂક
ક. પછ પછેે   અમારા 
દોલતસંગ ગ  સાહ    બે બ ે ભોપાં  પકડ  ુ   ં ુ: એ  નામની  કોઈ  રયાસત  જ   ન  મળ મળેે ! બનાવટ   ુ   ં ુ વર 
પોપટની  મ  બધી  બનાવટ  ક  ૂ  ૂલ લ  કર  ગયા. તે  પછ  એમને     ઠ ઠ  વઢવાણ  જશન ં     ુધી ધી 
ફટ લાસની ટકટ કઢાવીને વળાવી આયા. આ એ  ુ  ં છે  રાજ  ુ  ં તો!" 
  ુ   ં ુ  તો  િવાથ   ં. ને  મને  દ      ુબા
“ બા  સાહ    બ  મદદ  આપે  છે , તેની ની  બાબતમાં  મળ  ુ  ંછે ." ."
િપનાકએ ક  ુ  ં. 
"યાર   તો  મળ  રા. એ  તો  આજ   સાંજની જની  ગાડમાં  ાએ  નીકળનાર  છે . અયાર  
તો તમારો ભાવ   ુછાય થડ નહ!" 
છાય તો મા  ં  ુ  ુ નામ કાંથડ
 તો કોઈ ધમ
ધમશાળામા
શાળામા હા
હાકશો
કશો, ભાઈ?

147

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  148 

ખાસી વાત. બાક, અટાણે દ  ુબા

"હા, બને એની ા  ુ  ં ને એની હર તની 
બા સાહબને
જં જં વારમાં  જ   નીકળ  ય  ને! દ       ુબા
ં . એમાં  તમ  વો  િનશાળયો  તો  સજવારમાં બા  એટલે 
અટાણે શી બાબતા!" 
"શી વાત?"

"ઈ ઠાકોર સાહ     બની
બની વેળા
ળા   દ!" 
  ુ દ
  ુ દ
"કઈ રતે   દ?"
  ુ દ
"  દ, ભાઈ     ુ દ
દ! તમે  ન  સમજો. અમે  થમથી  જ   સમજતા'તા     ક   ાએ  જ  ુ  ં  જ  
પડશે બા સાહ    બને
બને!"
!" 
ઘોડાગાડવાળો  કાંથડ થડ  કશીક  કથા  કહ    વા
વા  માગતો  હતો. કશીક  મમની ની  કથા  એના 
મનમાં  સધર
ધં ર  ણે  ક  સધરાતીધં રાતી  નહોતી. કોઈકને  પણ  કહ  નાખવા  એ  તલખતો  હતો. પણ 
રાજથાની  જબાનો  હંમે મશા શ
ે ા  ચર  ખાઈને  ચાલે  છે : સીધા  ચાલવાનો  એને  ડર  હોય  છે .
ગાડવાળાએ  ધીર  ધીર  ક કૂલૂ   કર  ના  ુ  ં  ક, દ  ુબા બને  દહ  ુ  ં  કોઈ  એ  ુ  ં  પાપ  ધોવા 
બા  સાહબને
ાએ નીકળ  ુ  ં પડ     છે     ક ,   ુ  ં બી કોઈ રતે િનવારણ કરવા  ુ  ં શ  નથી. 
િપનાકના વનમાં આ પહ    લી લી છાયા પડ. એ   ૂ  ૂનસાન
નસાન બનીને ધમશાળામાં શાળામાં ઊતર 
પડો. એક ણામાંૂ  બતર પટ  ુ  ં. પછ બતર પર મ દબાવીને ઘણી વાર પડ રો. 

44. બધાં એનાં   ુ  ુ મનો

મનો 
બતરા  પર  પડાં  પડાં  િપનાકની  ખો  ધમશાળાની શાળાની  દવાલ  પર  ચોટ    લી લી 
આરસની તકતી પર પડ. દર લ  ુ  ં હ  ુ  ં    ક  -  - 
બાના વ.   ુ  ુ માર
દ       ુબાના માર બલવંિતસ
િતસહની હની યાદગીરમાં. 
લેખના ખના એકએક અર      પલ પછ અેક બાળક  ુ  ં પ ધ    ુ. પદર દં ર દવસની આવરદા 
એ  યેક  બાળકમાં  ઊછળ  રહ. લાલી  અને    ુ  ુ માશનો માશનો  નાટારંભ  કરતી  એ  બાલમંડળ ડળ 
તકતીના  આરસ  પર  લોટપોટ  થતી  લપસી  ગઈ. અને  િપનાકની  ખો  પણ  એ  બાળકોની 
ટોળની જોડ લસરતી લસરતી નીચે ઊતર. એ ખોએ દવાલ પર બીય લેખો ઉકયા.
ઉક    લતી
લતી  ઉક    લતીલતી  એ  એ  ખો  દપડાની  ખો  વી  બની. ખોમાંથી થી  અનના  દોરયા 
ફટા. 
ધમશાળાની શાળાની  દવાલો  પરના  એ  લેખ, કોલસા  અર     , ટના    ૂ  ૂકડાનાકડાના  અર     ,   ૂ  ૂઠ
ઠ 
પેિનસલોના
િનસલોના  અર     ,   ૂ  ૂનાની
નાની  પડતર  પર  ચીરા  પાડતા  નયા  કોઈ  અણીદાર  લોઢા-લાડાના 
અર, કાતર, સોયા અને  બાવા ફકરોની રની અણી વતી લખાયેલા લા અર , અનંત  લાગે 
તેવી
વી ભાત પાડને ચીતરાયા હતા. ને એ ચતરામણ ગઈ કાલની રાજરાણીની આ  મચેલી લી 
ચકચાર  ુ  ં  ચતરામણ  હ  ુ  ં. લોકોએ  િઈતહાસ  લયો  હતો. દોહરા  ને  સોરઠા  જોડ  જોડ 
કંડાયા  હતા. કોઈ  િવાન    ુસાફર સાફર       તો  વળ    ુસાફરખાનાને
સાફરખાનાને  એક  કાયયસંગથી ગથી  પણ 
શણગા    ુ  હ  ુ  ં. એક    ુ  ંદર
દર  મ  અને  એની  સામે  એક  કદપ  મ  - એવાં  બે  ીનાં  મોરાં 
ચીતરને  નીચે  એેક  લેખ  લયો  હતોઃ  '  ૂ  ૂકક  એટ  િધસ    ફ  સ  એડ    ૂ  ૂકક  એટ  ધેટ  (આ  મ 
િનહાળો, ને પછ પે  ુ  ં મ િનહાળો)!'
 148

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  149 

થોડવાર  યાં  એક  માણસ  આયો. એના  હાથમાં  એક    ૂ  ૂચડો

ચડો  હતો. ડબામાં    ૂ  ૂચડો
ચડો 
બોળબોળને એ દવાલ પરના લોક-લેખોને ખોને   ં  ૂસવા
સવા લાયો. 
એક  પોલીસ  યાં  ચોક  કરતો  હતો. તેણે નાવાળાની  પાસે  આવીને  ક  ુ  ં: "ભગત!
ણ ે   ૂ  ૂનાવાળાની
ખડ જરા ઘાટ કરવી'તી ને! આ તો એકોએક અર માલીપાથી ડોક  ુ  ં કર કર  છે !"
!" 

જવાબમાં -  - 
ધોયાં ન ધોવાય,   ુયાં યાં   ુવાય
વાય નહ;
યાંબાયાં બાયાં જ  ય પાતક તારાં પાણયા! 
- એવા  આપજોડયા  સોરઠાને    ૂ   ૂનો
નો  છાંટનાર ટનાર  પોતાના  ઘટલા ટં લા  વા  ગળા  વચે 
ભરડવા લાયો. 
"રંગ  ર   િકવ! રંગ   ુ   ુ વાગીર
વાગીર!   ુ  ં  તો  ભાવેશરના શરના  મેળામાં ળામાં  ભલભલાને   ૂ પાઈ  દઈશ."
એ  ુ  ં  કહને  પોલીસે  પોતાની  છાતીમાંથી થી  ઈયળ  વો  બળખો  કાઢો  યાર       ધમશાળાની શાળાની 
  ં  ૂ  ૂપળદાર નાની લબડ ઉપર પીરો રંગ  ુ  ં એક ં  ુડાં ડાં વ  ુ   ં ુ  પી હચક  ુ  ં હચક  ુ  ં ગા  ુ  ં 
હ  ુ  ં. એના ગાનમાં ઝરણનાં નીર હતાં, વાદળની નીલપ હતી. 
િપનાકએ  એ  ુ  ં  પખી ખં ી  ઘણાં  વષ   પછ  જો  ુ  ં. આઠ-દસ  વષ   પહ    લાં લાં  જો  ુ  ં  હ  ુ  ં  -
દપડયા   વોકળાને  કનાર , બોરડના  ઝાળામાં  બોર  વીણવા  પોતે  ને  દ
ળાએ  ુ બા બદસ ા  ભમતાં   હતાં 
યાર     . ભેખડગઢ
ખડગઢ  થાણાની  ચાઈ  પરથી  યાર       સાંજની જની  નમતી  વેળાએ -પદર
દં ર  ગાઉ  
માથેથી થી  ગરના    ુ   ં ુ ગરાની ગરાની  ધારો  પર  લાગતી  લાંપડા પડા  ઘાસની  આગ  દખાતી. એ  વગડાઉ 
દાવાનળ  રાતી-પીળ  રોશની  વો  લાગતો  હતો. આ  િસપાઈ  પી  રો  છે   એવી  કોઈક 
બીડ  ુ  ં ઝગ  ુ  ં ખો  ુ  ં જ  એ   ુ   ં ુ ગરાઈ ગરાઈ દવ  ુ  ં િિનમ બ  ુ  ં હશે. 
અગયારના  ટકોરા  વાયા.   ૂ  ૂયો યો  િપનાક  ગોરા  રાજશાસકની  ઑફસે  ગયો.
િશરતેદારની દારની  પાસે  જઈ  એણે  હકકત    ૂ  ૂક ક     ક , "મને  મળતી  કૉલિરશપ  આ  વખતથી  બધં  
થઈ છે , તો   ુ  ં કારણ?"
િશરતેદાર દાર       એને  પટાવાળાઓને  બેસવાના સવાના  બાંકડા કડા  પર  રાહ  જોવા  ુ  ં  ક  ુ  ં, ને  પોતે 
િપનાક  ુ  ં િનવેદન દન લઈ, કોટનાં બટન બરાબર બીડ    લાં લાં હતાં તેમ છતાં પણ ચાર વાર બટનો 
પર  હાથ     ફ રવી રવી, ગં  સાફ  કર  સાહ    બની બની  'ચેબર બર'માં  ગયો. િપનાકને  કાને  શદો  તો  ન 
પડા પણ વરો અફળાયા. એ વરોમાં નરમાશ તો નહોતી જ . 
બહાર  આવીને  િશરતેદાર દાર  િપનાકને  સભળા ં ળા  ુ  ં: "સાહબ  બહા
ભ   ુ  ુ ર  તમને    ુલાકાતલાકાત 
આપવાની તો ના પાડ     છે . પણ કહ     છે     ક  તમાર      લખી આપ  ુ  ં પડશે." ." 
"   ુ  ં?"
?"
"ક     ુ   ં ુ  આ   અથવા  િભવયમાં  રા   ક  શહનશાહ નશાહ  િવ  ુ  ુની ની  કોઈ  પણ  ચળવળમાં 
જોડાઈશ નહ." 
"આ   ુ  ં કારણ?"
"તમારા  હડમાતર ડમાતર  તરફથી  રપોટ   થઈ  આવેલ  છે   ક  તમે  એક  ભય ભયંકર
કં ર  બનો  તેવા વા 
િવાથ  છો." 
"શા પરથી?"
 149

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  150 

"રાજકોટની     ુબલીમાં
બલીમાં  હના  રાજ   તરફથી     સોનાનાં  એરોલેન  કવામાં ૂ  
આવેલ  છે . તેને
ન ે લડાઈમાં  ગયેલા લા  આપણા  િસપાઈઓના  લાભાથ   દશન  તરક        ૂ  ૂકવામાં
કવામાં 
આવેલ છે , તેની
ની એક    ક આનો ફ લઈને િવાથઓને બતાવવાની તજવીજ  થતી હતી યાર      
તમે િવાથઓને હ    ડમાતરની
ડમાતરની સામે ઉક    યા
યા હતા." 

જ  ુ  ં ક ન"પણ
 જ   ુ   ંએમાં
 ઉક
    રવા
 તે મરજયાત રવા   ુ  ંછ    ં"   હ  ુ  ં? હ    ડમાતર
.  ુ
ે ." ડમાતર સાહ    બનીબની જ  નોટસમાં લ  ુ  ં હ  ુ  ં    ક  જોવા 
"તમે િવાથઓમાં એ જોવા જવા િવ   ુ  ુ ચળવળ તો કર હતી ને?" ?"
"ના; મ તો ક   ુ  ં    ક    ુ   ં ુ નથી જવાનો." 
"પણ તમે છોકરાઓનાં મન ઉપર ખોટ અસર કર તે તો ખર વાત ને?" ?"
િપનાક ઢૂ  વો ઊભો રો. િશરતેદાર દાર ક  ુ  ં: "બોલો, સહ કર આપશો?"
જવાબમાં  'ના-હા-ના' એવા  ઉચરો, કોઈ    ૂતગલીમાં તગલીમાં  દોડા  ગયેલાં
લાં  નાનાં  નાનાં 
છોકરાંની ની પે   ઠ , ગળાની દર જ  દોડ   ં  ૂચવાઈ ચવાઈ ગયા. 
િપનાકને  દયામ  ુ  ં  મ  કરતા  આવડ  ુ  ં  નહ, એ  રોષ  પણ  સળગાવી  શો  નહ.
          ,      
અઢાર  વરસની
પોતાનો રતો  ન દરના
જોયો. એ છોકરાઓને
ફત  આટ  ુ  ં અકળાવતી
જ   વા   લાં 
બ ે ગાળે
બે િવચતાઓ
  બોલી  શો
તેમાં
મ: ાંથી
થ" ઠક
ી િપનાકએ
  યાર , 
  ુ   ં ુ 
પછ િવચાર કરને આવીશ." 
એને હ    ડમાતર
ડમાતર પર દાઝ ચડ. ગોરા સાહ    બ પર એણે દાંત કચકચાયા. િશરતેદાર દાર 
પણ  કવા  ઠંડાગાર
ડાગાર  કલે   વાત કરતો હતો  તે  યાદ આવતાં તેને ન ે ખજવાટ  આયો. દ  ુબાએ બાએ 
પોતાને  રઝળાયો  છે , એવી  તની    ૃણા ણા  ઊપ. મોટાબા  ુને ને  આટલો  બધો  િમજ  
કરને  મર  જવાની  શી  જર  હતી, એ  સવાલ  પણ  એના  દલનો  કાંટો ટો  બની  ગયો. આખી 
  ુ  ુ િનયા
િનયા  એની    ુ  ુ મન
મન  ભાસવા  લાગી. સવ   ણે     ક   સપં   કરને  પોતાનો    ુો ો  બોલાવવા 
માગતા  હોય  એવો  એને  ભાસ  થયો. એણે  પોતાના  હાથ  હવામાં  વઝા. પછ  તો  મ  પર 
માખી  બેસવા  આવી  તે  પણ  તેને ન ે કાવતરાખોર  લાગી. એને  રતે  ચાલતાં  ઠોકર  લાગી તેમાં માં 
પણ  એને  પોતાના  યે  ુ  ં  કોઈ  ઈરાદા  ૂ  ૂવ ક  ુ  ં  શ  ુકાય
વક કાય  ક  ુ  ં. માણસની  - ખાસ  કરને 
કાચેર  વયના      ુ વાનની
વાનની  - કપના  યાર       આવે  ચકડોળે   ચડ      છે   યાર       એને  આ  ુ  ં  ાંડ 
પોતાની આસપાસ ચર ફર  ુ  ં લાગે છે . 

45. ઉજળયાતોનાં દન 
િપનાક  ભાતે  પાછો  રાજકોટ  પહયો  યાર       ઘરના  ગણે  એક  ગવલણ  ઊભી 
હતી. એના  હાથમાં  ખોળનો  કાળો    ુ  ુ કડો
કડો  અને  કિપાસયાની  ટોપલી  હતાં. મોટબા  ખીલેથી 
ગાયને  છોડતાં  હતા, પણ  ગાય  મોટબાને  છોડતી  નહોતી. ઊભેલી  ગવાલણના  ખોળ-
કિપાસયા  ગાયને  આકષ   શા  નહોતા. ગવલણ  'આવ! આવ! બા..પો! બા...પો! આલે ! !
આલે!' એવા મીઠા મીઠા બોલે ગાયને બોલાવતી હતી. 
 ક મ મોટબા! આ   ુ  ં?"
"   છ  ુ   ં ુ. 
?" િપનાકએ   ૂછ
"ગાય  વેચીચી  નાખી  આ  ગવલણને, ભાણા! મોટબા  ુ  ં  બો  ુ  ં  મ  ણે     ક   ડાકલી 
 બવ  ુ   હ  ુ  . 
150

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  151 

"કોઈ તની ચતા તા ન કરજો, બા!" ગવલણે ક  ુ  ં: "માર ઘેર એક ગાદલા ને ખાટલા 

િસવાય આ ગાય સા  ુ  ુ બધી જ  વાતની જોગવાઈ છે . કોઈ વાતે તમાર ગાયને   ુ   ં ુ   ુ  ુ ઃખી
ઃખી નહ 
થવા દ." 
"એ  તો  
  ુ   ં ુ આઠ-આઠ  દા'ડ  જઈને જોઈ આવીશ ને, બેટા!" મોટબાએ  િપનાક  ુ  ં પડ 
ગયે  ુ  ં મો  ુ   ં ુ જોઈ દલાસો  દધો. 
"ને  તમે  મા   ુ  ં  ુ  જ     ૂ  ૂ ધ  બધાવજો
ધં ાવજો  ને, બા; એટલે  ભાઈને    ૂ  ૂ ધ  પણ  ઈ-ની  ઈ  જ   ગા'  ુ  ં 
ખા  ુ  ં ભાવે."
." ગવલણે પણ ભાણાની િઊમઓ    ઓળખી લીધી. 
"ભલે-ભલે; વ, માતા! હવે     ુખે
ખથી
થ
ે ી  વ!" એમ  કહને  મોટબાએ  ગાયને  થાબડ 
માર. 
પણ  ગાય  ન  ખસી. કિપાસયાની    ં  ૂડમાં ડમાં  એણે  મો  ુ   ં ુ  પણ  ન  ના  ુ  ં. આખર       ગવલણે 
યાર       એક  મહનાની  નાની  વાછડને  હાથમાં  ઉઠાવી  તેડ ડ  લીધી, યાર       પછ  ગાય  'ભાં-ભાં'
કરતી પછવાડ     ચાલી ગઈ. 
ઘરમાં  બેસીને સીને  િપનાકએ  નાના  બાળકની  માફક  રડવા  માંડ ડ  ુ   ં ુ. એણે  પોકો    ૂ  ૂક
ક.
મોટાબા  ુ ગયા. એની  પોતાની બા પણ ગઈ. ઘોડ ગઈ - તેમાં માંના
ના કોઈ પણ સંગે ગ ે એને 
એટ  ુ  ં નહો   ુ  ં લા  ુ  ં -
 - ટ   ુ  ં આજ  ગાય? જતાં
"એલા, આ  ભકડા  કોણ  તાણે  છે ?"
 લા   ુ  ં. 
" કરતો  એક  પડોશી  ખે  ૂ   ૂત  ખપાળ
પં ાળ  લઈને  ખડકએ 
ડોકાયો. એ  ગાડામાં  બહારનો  ઉકરડો  ભરતો  હતો. એને  મએ  મોહર  ુ  ં  બાંધી ધી  લી  ુ  ં  હ  ુ  ં.
એના  ફાટ    લા
લા  કપડાં  વાંદરાને દરાને  શરર        ં  ુ  ુછા  હોય  છે   તેના ના  કરતાં  જર  પણ  વ  ુ  રણ  શરરને 
આપતાં નહોતાં. 
 ક મ  રોવો  છો  ભાઈ? કોણ  - કોઈ..." ખે  ૂ  ૂતને
"   તને  કોઈક  સ  ુ  ંવહા વહા  ુ  ં  મર  ગ  ુ  ં  હોવાનો 
વહ    મ  આયો,    ક મકમ   ક   તે  િસવાયનો  કોઈ  વન-સંગ  ખે  ૂ  ૂતને તને  રોવા  ટલો  િવસામો  આપતો 
નથી. 
"ના    ર  , નરસીભાઈ," મોટબા પણ ભીની પાપણે જ  બોયાં: " એ તો ગાય વેચી ચી ખર 
ને, તે.... એમ    ક  ભાણાને ગાય જરા વા'લી હતી." 
"   !"           . "    
ઓય
અને છોકરાં ચભાણાભાઈ
 વેચીી નાખનારાનેખે   ૂ   ક ૂ તને
ત'દને જોયાં
આ ઉજળયાત
   
 ક  સાંભયાં
ભયાંઆિપમાં રૂ!જ 
ર
 નથી લાગતાં જૂ રોવે
  લાગી !સગી
"  બાયડ
 જ  ને!"
ભણેલા લા  િપનાકને  આ  ચથર     હાલ
હાલ  માણસની  મકર  લપદ  લાગી. બાયડ  અને 
છોકરાંના ના વેચાણની
ચાણની કોઈક પરકથા સાંભળવા ભળવા એના કાન ચા થયા. 
  ુ  ં કહો છો, નરસીભાઈ?" મોટબાએ વાત કઢાવવા  ુ  ં બહા  ુ  ં ઊ  ુ  ં ક    ુ. એનો શોકનો 
"
કાળો  સાડલો  આગમાંથી થી  સળગીને  ઊભી  થયેલી લી  ીના  શરરની  ખોળ  સરખો  લાગતો  હતો.
કણબીએ  લાંબા બા  હાથ  કરને  ક  ુ  ં: "  ુ  ં  કહો  છો,   ુ  ં  કહો  છો'   ુ  ં? આ  પરમ  દા'  ડ    જ   અમારા 
દ     વરાયાની
વરાયાની  બાયડને  ઉપાડને  કબાલાવાળા  સધીઓ ધં ીઓ  હાયા  ગયા. ને  માર  જ   દસ 
વરસની  છોકરને  વીરચંદ  શેઠના ઠના  માર  કનેના ના  લેણા  પે   ટ   શેઠને
ઠને  ઘેર  માર         ૂ  ૂકવી
કવી  પડ  છે .
મળવા  ં. તો મો  ુ   ં ુય જોવા નથી પામતો." 
"કમ?"
 151

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  152 

"શેઠાણી
ઠાણી કામમાંથી થી મા  ુ  ં   ુ  ં કરવા જ  દયે નહ. મારો છોકરો માંદો
દો હતો યારય ન 
મોકલી  ને!" !" એમ  કહ    તાં
તાં  નરસી  પટ    લે લ ે પોતાના  કાંડા બે  લસરક     
ડા  વતી  નાકનાં  પાણી  લાંબે
  ૂ  ૂછાં
છાં. 
િપનાક  જોતો  હતો  ક  આવી  વાતો  કરનાર  માણસના  કંઠમાં  કોઈ  વેદનાનો
દનાનો  ઝકાર
કં ાર 
પણ નહોતો: એ ણે મેથી થી અને રગણાંની ની વાતો કરતો હતો. 
"છોકર ગદાર છે ?" ?" મોટબાએ   ૂછ  ુ   ં ુ. 
  ૂછ
"ગદાર  તો  ાંથી થી  હોય? એની  માને  એ ૂ   ને  માર  ભસને
સને  એ
ૂ   આ   પાંચ  વરસ 
થયાં. પણ  દસ  વરસની  છોકર  ગદાર  હોય    ક  ન  હોય, કાંઈ  નાની  ન  કહ    વાય વાય, બા? એનો 
સસરો રાડેરાડ રાડ  ુ   ં ુ દયે છે , ક ઝટ િવવા કર! - િવવા કર!" 
"િવવા? અયારથી?"
"તયે  નહ ? એમાં  એના  સસરાનોય     ુ  ં  વાંક? દસ  વરસની  વ  ુ  ુ  ઘરમાં  હોય  તો 
રોટલા  ટયા  કર કર   ને! વાસીદાંબાસીદાંબાસીદાંય  કરવા  લાગે  ને! એની  બચાડાની    ૂ  ૂ બળ બળ  ખેડમાં 
દસ  વરસની  વ  ુ  ુ  સો    ુ  ુિપયા
િપયા  બચાવી  દયે  ને! પણ  હથી  એને  વીરચંદ  વાણયો  શેનો નો 
છોડ    ? એને છોડા  ુ  ં તો વીરચંદ લે  ુ  ં વ  ુલ કરવા કોરટ     ધોડ    . દઃખ કાંઈ થોડાં છે ?" ?"

રા હતાએમ
  બોલીને  ખે  ુ
  ુ ત   ુહયો. િપનાકના  થર  બનેલા
લા મ પરથી મ   ક
    ુ  
. વહાલી ગાયની   દાઈ એને
દાઈ  સતાવતી ઓછ થઈ હતી,     ક મક  એણે  ુ વહાલી
કાઈને  લપે
કાઈને વ  ુ  ુડા
ડ -
ા 
 -
દકરઓનાં  વેચાણોની
ચાણોની  કથા  સાંભળ ભળ. એવી  કથાનો  કહનારો
નારો  ઊલટાનો  હસતો  હતો  પાછો 
ચાયો ગયો. એની વેદનાદના ઉકરડાની   ૂ  ૂળ ગી   ૂ  ૂળ
ળ ભેગી ળ થઈ ગઈ. 

46.   ુ  ુ રો ાં    ે

એ બહા છ? 
  ુ  ં  વષ: અગયારમો  મહનો: અગયારમી  તારખ: અગયારના  કડા  પર 
1918
ઘડયાળના  કાંટા ટા  ચડા: અને  તારનાં  દોરડાં    ુ  ં  ઊઠાં. તોપોના  અગયાર-અગયાર 
  ુબાકાએ
બાકાએ હવાને   ુણાવી
ણાવી ક
ૂ . 

પડઘમોનાજગતનાં   િહથયાર  હ
  ેમ-વરો          ઠાં
  જોડ ઠતાલ
ાં    ુ કાયાં
કપાડતાં
ાયાં. તલવારો, પગલાં યાન
 
તાં   ઘેબની
દ     તાં . વતા  હતા  તે   
ર  ચાયા આ  હતા    ુતેવાનો
.   ૂ
  ૂઆ વમનાં
માનો
નાં  
માિતાપતાઓને  ખોળે  લકર  ચાંદ  અને  ચગદાં  રયાં. લાખો  અનામી  લડવૈયાઓનાં યાઓનાં  નામ 
પર એક એક ખાંભો ભો ખડો થયો હતો. એવા ખાંભા ભા તે દવસે લોના હારો તળ તળેે  ઢંકાયા
કાયા. 
િવરામનો દવસ હતો. ગામડ રમાતી નવ  ૂ  ૂકરઓની
  ુિવરામનો કરઓની રમતો તે દવસે ઊઠ ગઈ.
નીનો  પ  તાણનારા  અને  કસરની    ૂ  ૂછો
જમનીનો છો  ઉપર    ુધ ધ  બનેલા લા  ગામડયા  ડોસાઓ  તે 
દવસે  ણે  ક  ુ  ં  ણતા  પણ  નથી  એવા  ગભીર ભ
ં ીર  મોઢ      કામગીરમાં  ચડ  ગયા; અને  નાના 
ગામડાની  િનશાળોના  માતરોને  આવા  આવા  જમનપી નપી  નવ  ૂ  ૂકર કર  રમનારાઓ  િવ  ુ  ુ 
સરકાર પર નનામા કાગળો લખવા  ુ  ં કામ જડ ગ  ુ  ં. 
સભાઓ  ભરાઈ. સરકાર  ઓફસરો    ુખો ખો  બયા. વકલોએ  વફાદારનાં  યાયાનો 
કયા. ગોરા    ુખોએ
ખોએ    ુમાં
માં  જનાર  બહા   ુ  ુ ર  હદ   ુ વાનોની
દ    વાનોની  તારફના  હોજ   પછ  હોજ   ટા 
ક
ૂ   દધા. એવી  એક  દબદબાદાર  સભામાં  એજટ  સાહબ  પોતે    ુખ  હતા. રા-
  ક ટલાકોની  હાજર  હતી, અન  હાઈ  ૂ  ૂલના
મહારાઓ  પક  પણ    ટલાકોની લના  હ  ડમાતર
  ડમાતર       ગજગજ   છાતી 
લાવી ઉછાળા મારતે મારતે ઘોષણા કર    ક ,
152

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  153 

"આપણા બકા   ુ  ુ રો
કં ા બહા રો,   પોતાના ાણ આપવા ગયા હતા તેને
ન..."
.ે .." 
ન ે કોઈને  હ   હાજર  તો  કરો; અમાર       તેમને
"તેને મને  જોવા  છે ."." આવો  એક  અવાજ  
સભામાંથી
થી  ઊઠો.    બા   ુ   દરબાર  સાહ    બો
બો  બેઠા   ુ થી
ઠા  હતા  તે  બા  થી  ઊઠ    લો
લો  આ  અરધો  ર  ૂ 
અને અરધો ગભીરભં ીર ઘોષ હતો. 
બધા  ચકળવકળ  જોઈ  રા. એજટ  સાહ    બે બ ે થોડો  ગભરાટ  અ  ુભયો
ભયો. હ    ડમાતરની ડમાતરની 
વાણી-ધારાને ણે કોઈક ભાડયો ખાડો ગળ ગયો. 
કોણે  આ    છો ૂ ? પાણીમાં  નાનો  પથર  પડ  ને  લાખલાખ    ં  ૂ  ૂડાળાં  દોરાય, એમ 
'ાં છે   એ  બહા   ુ  ુ રો રો?'નો ધીરો બોલ પડો, ને સભાજનોનાં હયાંમાં માં ચો છવાયાં -  - ચતાનાં તાનાં,
ધાકનાં, દૂ દૂઢતાનાં ઢતાનાં. 
હ    ડમાતર
ડમાતર  હાંફળાં ફળાંફાં ફળા  થઈ  ઊભા. એજટ  સાહ    બે
ફાંફળા બ ે દરબારોના    ં  ૃદ  તરફ  ાંસી સી 
ખ નાખી. દરબારો એ ગોરાની   ૃ  ૃ ટનાં ટનાં ભાલાં   ૂ  ૂકાવવા કાવવા પછવાડ     જોઈ ગયા. કોઈ છંદર દર 
યાં ણે ફરતી હોય તેવો વો   ુસ સ  ુસ અવાજ  એક મએથી બી  મએ પેઠો ઠો: 'કોણે   ૂ  ૂછ છ  ુ   ં ુ?'
?'
"એ તો    ુ   ં ુ   ૂ  ૂં
ં ં." ." કહ     તા
તા એક દરબાર પછવાડ    ની ની   ુરશી
રશી પરથી ઊઠા. 
એ    ુ   ર  દદ     વ વ  હતા. એમનો  વેશ  આગળ  હતો  તે  કરતાં  વ  ુ  િવચ  બયો  હતો.
એ  વેશના
 
  ુ  ુ શ ના  ઘાટૂટ કાઠયાવાડ ખે
  ુ  
       ુ  
  ૂ
 ૂ
ત
તને
  ં  પણ  ધોઈને  લ    ં  કર  ં  પાણકો  ં   હ  ં. વહાણને  મ  શઢ  ચગાવે  છે   તેમ  ખેના ને
 મળતા આવતા હતા. કપડાં
 
  ુ
 ુ   ુ   ુ
  ં
 કાપડ પાણકો  
  ં
  ુ
 ુ  હ  ુ
    ં
  ૂ
 ૂ
 -
 -
ના 
દહને  ચગાવનાર  પવન-લતા  ઘેરદાર રદાર  કડયાને  બદલે    ુરરદવએ  લાંબો બો  ડગલો  પહય  ય  
હતો. 
"   ુ   ં ુ  સાહ    બ  બહા   ુ  ુ રને
રને  િવનંતી તી  ક  ુ  ં  ુ  ં  -" એમણે  એજટ  સાહ    બ  તરફ  મલકાતે  મએ 
જોતાંજોતાં જોતાં  ચલા  ુ  ં: "   ક -   ક -   ક -" -" હ      ુ   ર  દ
દ     વનો
વનો  અવાજ , બેશક શક, જરા  થોથવાયો. એક 
પલ  એના  હાથપગ  પાણીપાણી  થયા. એજટ  સાહ    બની બની  ખો  કરતાં  પણ  બી  બે  ખો 
એની  છાતીને  ણે  ક  પરોવી  લેવા  ધસતી  હતી. એ  ખોને  એણે  ઓળખી  લીધી. ને 
  ુ   ર  દ
દ     વએ
વએ  ખોની  જ   તલવાર-ધારનો     ટ કો કો  લીધો. એણે  વા     ૂ  ૂ  ુ   ં ુ  ક    ુ: "-   ક   સરકાર 
બહા   ુ  ુ ર  યેની ની  ભત  કરનાર  એ  સોરઠયા  દશવીરોનાં  અમને  સ  ુ  ુને ને  દશન  કરાવો, થી 
અમો હ  બે  ઠ  લા લા સ  ુ  ુ પાવન થઈએ." 
'થઈએ' શદનો  એ  ઉચાર  વછને     ં  ૂછડ
છ   ડ   વળેલા  કાંટા
ટા  વો  કારમો  હતો. સોરઠનાં 
ન ે    વખતે    ૂ  ૂછના
રજવાડાંને છના  કડા  િસવાય  બીજો  કોઈ  મરોડ  રો  નહોતો, યાર       સોરઠનાં 
આઠ-દસ ગામડા ખાતો આ ગામધણી અવળવાણીનો એો લાયો સવને ન.ે  
તમામ  દરબારોનાં  મ  પર  માંખો સી  ગઈ, કમક  એજટ  સાહબ  પોતે  જ     ુખની
ખો  બેસી ખની 
  ુરસીરસી પરથી ખડા થયા, પણ ણે કશો જ  ઉપાત યાં બયો નથી,   ુ   ર  દ દ     વનો
વનો લાપ 
   ક મ  ણે  કોઈ  પાગલના  મમાંથી થી  નીકયો  હોય, એવી  શાંત  લાપરવાઈ  ધારણ  કરને 
એજટ      સભાને  સમેટવા ટવા  બોલ  ઉચાયા. એ  બોલવા  દિરમયાન  એણે  એક  પણ  વાર 
  ુ   ર  દ
દ     વ
વ બેઠા હતા તે બા    ુ એ નજર સરખીય ન નાખી. એણે વારંવાર પોતાની તારફની 
લઝડઓ પોતાની ડાબી બા    ુ એ બે   ઠ લા
લા એક ગોરા પર વરસાવી. એણે ક  ુ  ં    ક  'સાાયની 
સેવા વા કરનારા બહા   ુ  ુ ર રાજભતોનો મોટામાં મોટો ફાળો તો િવમ  ુર રાજને નામે ચડ     છે ,    ક  
  રાય  ુ  ં ભાિયવધાન મારા આ બાહોશ સાથીના સલામત હાથોમાં   ુપરત પરત થ  ુ  ં છે ' વગેર  
વગે   ર  . 
 153

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  154 

એ  ઉચારો  નીકળતા  હતા  તે  જ   વખતે  િવમ  ુરના રના  એ  ગોરા  ભાિયવધાતાની 
ખોમાં  અનચ    ુ   ર  દ દ     વની
વની  ખો  જોડ      અફળાતાં  હતાં. એજટ  સાહ    બની
બની  તારફમાં 
િવમ  ુરના મને  રસ  નહોતો  રો. એ  રસમાં  માખી  પડ  હતી  -   ુ   ર  દ
રના  હાક    મને દ    વના
વના  પેલા
લા 
ની: ાં છે એ બહા   ુ  ુ રો
રો?

હતો, એ   ુખના

 શદો ખના પર  મમાં
  હ 
  ુ   તો
 વકલોના   'સાાયનાં
 'હઅર   સવ ગાજતા
 હઅર' ઘોષ   એકસરખાં  હતા .બાળકો
' એવો  સ
તાળઓના   ુન  તરા
 તો હવે રમતો  
જ   નહોતા  રા  તે  વખતે  સભાજનોને  લા  ુ  ં    ક   બહાર  ચોગાનમાં  કશીક  ધડાપીટનો  મામલો 
મયો છે . 
રડયા  અપટ  હતા, તે  ઘડ  પછ  પટ  બયા. ચા  ુકોના કોના  ફડાકા  સભળાયા
ભ
ં ળાયા, ને 
િવચાર  કરવાનો  સમય  રહ      તે  પહ    લાંલાં  તો  ચોગાનમાં  પિગથયાં  પરથી  ચસકા  પડા     ક  
"ગરબ  પરવર, અમાર   માથે  ચા કો  પડ! અમા  ં  ુ  ુ  સાંભળનાર
  ુકો ભળનાર  કોઈ  છે   ક  નહ? સરકાર 
વતી છે     ક  મર ગઈ છે ?"
?" 

47. એક જ  દવાસળ? 
બી  જ   પલ  - અને  આ  ુ  ં  દંગલ    ુબલી
બલી  બાગના  કૉનોટ  હૉલને  દરવા   આવી 
પહ  ુ  ં. પોલીસના  હાથમાંથી થી  વટને  પદરદં ર-વીસ  ગામડયા  હૉલની  દર  ધસારો  કરતા 
હતા. 
તમામ  સભાજનો  - એજટ  સાહ    બ    ુધાંધાં  - ખડાં  થઈ  ગયાં, અને  એ  ગામડયાની 
કાગારોળ મચી રહ. પટ અવાજો પણ સભળાયા ભં ળાયા: "ગરબપરવર! અમને મોકયા તે ટાણે 
અમારા ખોળામાં ખ    ૂર નાયો! ને હવે અમે પાછા આયા તે ટાણે આ   ુ  ં થઈ ગ  ુ  ં?" ?"
"ા  હય?" કોઈ  િતોતગ  ઝાડને  વેરતા રતા  કરવત  વો  અવાજ   કાઢતા  િવમ  ુરના રના 
ગોરા હાકમ આગળ ધસી આયા: "ા,   ુ  ુલડ લડ મચાના હય? કોન હય?"
"ગરબપરવર!" એ  વીસ  માણસોનો  આગેવાન વાન  ફાટ    લાં
લાં  ખાખી  કપડાં  પહ    રને
રને  ટટાર 
ઊભો  રો. બાંયના યના  લબડતા  ચીરાને  લાવતો  એનો  જમણો  હાથ  તા  શીખેલી  લકર 
સલામીની છટાથી લમણા પર   ુકાયો કાયો, ને એણે ક  ુ  ં: "ગરબપરવર! અમે તમને જ  ગોતીએ 
છએ. આ  તે  સરકારને  થઈ    ુ  ં  ગ  ુ  ં? અમને  બસર       મોકયા  તય  અમે  સરકારના  લાડકા 
દકરા  હતા, ને  આજ   પાછા  યાંથી થી  અમને  કોઈ  ચોર-લબાડની  મ  ધકલી  શા  માટ  ા ૂ ?
યા વાતે અમાર હ  કોઈ સાર નથ લે  ુ  ં? આ ણ-ણ મહનાનાં અમારાં પેશન શન પણ 
કમ અટકને ઊભાં છે ?" ?"
પાગલની  પે   ઠ   એ  બોલતો  રો, ને  એજટ  સાહ    બ, દરબાર  સાહ    બો
બો, અય  સભાસદો 
વગે   ર  ને
ન ે પોલીસે પાછલે બારણેથી થી પસાર કર દધા. 
"અચા! અચા! બાબાલોગ!" ગોરો  હાકમ  લાપને  ંધતો ધતો  એકલો  ઊભો. "  ુ  ુમ 
કડરસે આટ     હો?"
"આપણે  ગામથી, સા'બ; િવમ   ુરથી
રથી. અમને  ન  ઓળયા?   ુ   ં ુ  વીરમ, આ  ભાણો,
પેથો
થો..." બોલનાર આગેવાને ડો. 
વાને ઓળખાણ કરાવવાનો યન માંડો
 ગોરા  હાક  મ
  મ  પોતાની  આ    ુ બા 
બા    ુ   જો  ુ  . ડાબી  બા 
  ુ   જરા    ૂ  ૂ ર    ુ  દ
 ર  દ  વન
   વન  ઊભ
ઊભલા
લા 
જોયા. પોતાના  હાથ  વચે    ુ   ર  દ
દ     વની
વની  ગરદન  ચીપીને     ક રના રના  છોતરાની  માફક  ફગાવી 
154

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  155 

દવા  ુ  ં એને દલ  થ  ુ  ં  પણ એણે  િમજને યાન રાયો. એણે પેલાઓને લાઓને ક  ુ  ં: "બાબાલોગ!

ઉપર ચલો! હમાર      પાસ આઓ! અપને ગામ ચલો. ઈડર ગરબડ મટ મચાવો." 
એમ  કહને  એ  બહાર  ચાયા  ગયા, યાર         ુ   ર  દ
દ     વએ
વએ  પેલા લા  ચથર     હાલ
હાલ  વીસ 
ખાખી  પોશાકધારઓ  યે  હાથ  જોડને  ક  ુ  ં: " કાઠયાવાડ  બહા   ુ  ુ રો
રો, માર  તમારાં  જ   દશન 
કરવાં હતાં." ." 
ચાયા  જતા  ગોરાને  કાને  એ  વા   પહચી  શક      તેટલી ટલી  કાળ  તો    ુ   ર  દ
દ     વના
વના  કં   ઠ  
ઈરાદા  ૂ  ૂવ વક રાખી જ  હોવી જોઈએ,    ક મક મ ે એક વાર પછવાડ     જો  ુ  ં. 
મ   ક  ગોરા હાક    મે
"અર      , મકર કાં કરો, બા  ુ?" ?" વીસ જણામાંથી થી એક     ુ વાનના
વાનના એ શદોમાં કચવાટના 
રૂ  હતા: "અમે ણી લી  ુ  ં છે  ક હવે તો અમે કાળ  ુખા ખા બની ગયા." 
"અમને  ગાડએ  ને  આગબો   ુ   ં ુમાં  બેસાયા
સાયા'તા  તે  દ  જોવા  આવ  ુ  ં'  ુ  ં  ને. ભાઈ  મારા!"
બીએ પણ િમજ  ખોયો. 
"હાલો હાલો હવે પાછા." ીએ પોતાની સામેના ના ખડમાં ૂ  જોઈ ક  ુ  ં: "હ  
ડં માં નકાર
કોની પાસે -  - આ   ૂ એલા દાઢયાળાની છબી  ુ  ં પાસે રાવ કરો છો?"
  ૂએલા
સ  ુ  ુ  ુ  ં  યાન  ગ  ુ  ં. સોરઠના      ૂના
ના  રાઓની  છબીઓ  યાં  ેતો તો  વી  ચટ  હતી.
આ  ુ  ં સભા  ૃહ ખાલી હ  ુ  ં. પટાવાળો ઝા  ુ  ુ  કાઢતો હતો. 
"ના ના, બેસોને સોને!" !" એક પહ        ર  ગીર
ગીર પોલીસે ખના   ૂ  ૂણા ણા તીરછા કયા. 
"તમને  સ   ુ  ુને
ન ે મોકયા  હોત  તો  ખબર  પડત     ક   આવાં  વેણ  અમારાં  હયાંમાં માં     ક વાં
વાં 
  ંચતાં
ચૂ તાં હશે." ." 
આગેવાનનો  આટલો  ઠપકો  પોલીસ  પર  ઝડપી  અસર  કર  ગયો. પોલીસ  ુ  ં  મ 
ઝખા
ખં ા  ુ  ં. 
પેલા
લા  વીસમાંથી થી  એક  ઉમે    ુ: "તમે  ને  અમે  - સૌ  ભોળા  ભોટ  છએ, સૌ  ગામડયા!
ચડાઉ ધનેડાં ડાં! કોઈક વાંસો સો થાબડ     યાં તો કટકા થઈ જવા તૈયાર યાર!" 
"સા   ુ  ં ક  ુ  ં."
." પોલીસને પોતાને િવષે પણ પોરસ ચડો. 

"યો, બીડ  પીશો?" વીસ  રંગટો  માંયલા

થોકડ બીડની  કાઢને પોલીસની સામે ધર.  યલા  એક  પોતાના  ખાખી  સાફામાંથી થી  એક 
પોલીસ  એ  બીડ  લઈ  શો  નહ. એણે  પા  જ   કલાક  પર  આ  જ       ુ વાનને
વાનને 
દરવામાં દાખલ થતો રોકતાં રોકતાં પોતે ચા  ુક ફટકાયો હતો. ચા  ુકની કની શેડ  ડ  ઓચતી તી 
એના  ગાલ  ઉપર  ચટ  ગઈ  હતી.     ુ વાન
વાન  જરા  ગોરવાણ   હતો. એવા  ઊજળા  ગાલ  ઉપર 
ચા  ુકની
કની શેડનો
ડનો ડાઘ લીલો કડો ણે ક ચામડ નીચે પેસી સી ગયો હોય તેવો વો દખાતો હતો. 
"યો-યો, પીવો-પીવો; બસરાની  બીડ  છે ."   ુ વાને
."   વાને  પોલીસને  આહ  કરને  બીડ 
આપી. પોતે  જ   દવાસળ  ઘસી. તેની ની  એક  જ   યોતમાંથી થી  પોતે, એ  પોલીસે  ને  બી  ણ-
ચાર જણાએ બીડઓ ચેતાવી તાવી લીધી. 
પોતાના  શદોથી    ુ  ુ ભાયે
લા  આ  રંગટોને  છોડ    ુ   ર  દ
ભાયેલા વ  થોડ        ૂ  ૂ ર  ગયા  હતા.
દ     વ
બગીચાની  લવેલીઓલીઓ  પર  હાથ    ફ રવતા
રવતા    ફ રવતા
રવતા  એ  હ   ુ  આ  લોકોને    ૂ  ૂ રથી
રથી નીરખતા  હતા.
તેમણે
મણે આ લોકોને પોલીસની જોડ     એક જ  દવાસળની યોતમાંથી થી બીડઓ પેટાવતા ટાવતા જોયા 
 યાર       એ  ુ    દલ  િવચાર       ચડ  ુ    ુ: આ  ના  ુ    અન  રોરોજ  ુ      ૃ  ૃ ય
ય    ુ    પોતાના  હયામા  કોઈ 

155

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  156 

આગાહ  સઘર ઘં ર  ર  ુ  ં  હ  ુ  ં? એક  જ   દવાસળએ  બીડઓ  ચેતાય તાય  છે , તે    ુ  ં  ફત  બીડઓ  જ  
છે ? હયાં  પણ  નથી  ચેતાતાં તાતાં? ઓ  પેલા લા  ખે  ૂ  ૂતો
તો    ુબલી બલી  જોવા  નીકયા. એ  પણ,     ુ ઓ,
રંગટોના      ૂથની
થની  પાસે  થયા ં યા. દવાસળ  માગી. ચલમો  ચેતાવી તાવી. ચલમ  એક  પછ  એક 
પદર દં ર  હાથમાં  ફર  રહ  છે . યેક  મ  એ  એકની  એક  નળમાંથી થી  કલેમાં  તમા  ુ  ુ ના ના 
  ુમાડાની
માડાની      ંકો
કો  ભર       છે . નાની  એવી  ચલમની    ં  ૂગળ ગળ  આ  સવની ની  ઉપરછલી  િિવવધતાને 
  ુલાવી
લાવી  દર  ુ  ં  એક  પ  ુ  ં  જગાવે  છે .   ુમાડાની માડાની  અેક  સટ  તેમના મના  ભેદોને    ં  ૂસે
સ ે છે . જો  જો:
ચા  ુક  મારનારનો  ચહ    રો રો  અને  ચા  ુકના કના  ફટકા  ઝીલનારનો  ચહ    રો રો, અયા  બી  બધા 
ચહ    રા
રા  - સવ  ચહ    રા
રા- પર  એક  જ   તની     ર  ખાઓ ખાઓ  કાય  છે ; એક  જ     ૂ  ૂલે લેખા ખા  છવાય  છે ;
એક જ  લાગણીઓ  ુ  ં વાતાવરણ વણાય છે . તેઓ કોણ ણે શી વાતો કરતા હશે! 
એવાં  ચતનોની
તનોની  નાવ  આ  એકિલવહાર  દરબારને  િભાવના  અસીમ  સાગર  પર 
રમાડતી ગઈ.   ુ   ર  દ દ     વ
વ દરવા તરફ ચાલતા થયા. 
"કોણ  છે   આ  ધોબો?" એક  રંગટ છ  ુ   ં ુ. પોલીસની  એને  હવે  બીક  નહોતી  રહ.
        ૂ  ૂછ
"વકલ છે ?" ?"
"દરબાર  છે ." ." િસપાઈએ  બસરાની  બીડઓનો  અણધાય   લહાવ  પેટ  ભરભરને  લેત ે
ક  ુ  ં. 
"ઠકડ કરવા આયો'તો મામો!" 
"ના, ના; તમે ણતા નથી. ધી ખોપર છે . સરકારને ગાંઠતો ઠતો નથી." 
"રા થઈને શીદ આવા ગામડયા વેશ કાઢ      છે ? માનતો કાં નથી?"
"રા ને રયત - એવા ભેદને દને એ માનતો નથી. સ  ુ  ુને ને સરખા ગણે છે ." ." 
"ગયાંગયાં
ગયાં  સૌને  સરખા! મારો  બેટો ટો  મખીૂસ  હશે. ડ ૂ   ભેળ
ળ  કરતો  હશે. અહથી 
ડ  જમાવીને  મારા  દકરા  બધા  વયાતે  જઈ  વાડ  ુ  ં  ને  બગલાની
  ૂ  ૂડ ગ
ં લાની  જમાવટ  કર  રયા  છે .
ભાઈના સમ! અમને આગબોટમાં બધીય ખબ  ં  ુ  ુ પડ." 
"પણ આમ   ુ  ં એ  ુ  ં નથી." 
"ગિરાસયો  છે   ને? એનાં  ઊડાં  પેટ  તમે  ન  સમજો." બોલનાર      ુ વાન
વાન  પોતાને  બડો 
અ  ુભવી ભવી માનતો હતો. 
"યો, હવે હાલોહાલો; ધાન ભેળા તો થાય." ." એક યા ૂ  થયેલાએ લાએ યાદ કરા  ુ  ં. 
"જવાય નહ," પોલીસે ક   ુ  ં: "હાલો, હોટલમાં ચા િપયે." ." 
"પણ, ભાઈ, અમે ઝાઝા જણ છય." ." 
"ના રામ રા હોય તેને ને જ  ઝાઝા જણ હોય. હાલો." 
ખચીતાણીને
ચીતાણીને  પોલીસ  આ  પદર દં ર-વીસ  જણને  હોટલમાં  લઈ  ગયો. 'એકવીસ  ડબલ 
કોપ'નો  ઓડર  દધો. પછ  હમત  િવનાની  પોતાની  ઝીણીઝીણી  વધેલી લી  દાઢને  કાતરા 
મનાવવા માટ પોતે વારવાર દાઢ ઉપર હાથ નાખવા લાયો. 
48. િવધાતાએ ફ    કકલ
 ો 
 બ  ુ  ુ  ખો  ુ    ુ   ક    ુ. આપ  ઉતાવળયા  છો. આ  લોકોન  ઓળખતા  નથી. કોના  જોર      
  ૂ  ૂદંદં  ૂ  ૂદા
દા કરો છો?" 
156

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  157 

આવા ઠપકા તે િરાએ   ુરર દવના ઉતારાના બરામાંથી થી ઉપરાઉપર શ થયા. 

વકલ  િમો  તેમ  જ   અમલદાર  નેહઓ હઓ  પગરખાં  ઉતારતાં  ઉતારતાં  જ   એમના 
ઉપર  વાોની  ઝડ  વરસાવવા  લાયા. સૌની  જોડ      પોલીસના  નાના  ઉપર  સાહ    બ  પણ 
િશખામણ  દવા  આયા. સ  ુ  ુની મણે  ક  ુ  ં: "આપને    ુ  ં  એમ  લાગે  છે   ક  અમે  હ  
ની  વતી  તેમણે
બે   ઠ લા લા બધા દ     શાભમાનથી શાભમાનથી પરવાર ગયેલા લા છએ?"
"પણ     ુ  છે   આટ  ુ  બ  ુ?" ?" અ   ુવારો
વારો  વગરનાં  ઉચારણોવાં  આ  વા  
  ુ   ર  દ વના  મના  મલકાટની  વચે  મઢ    લ  કોઈ  તસવીર    ુ  ં  લાગ  ુ  ં  હ  ુ  ં. એમના  મમાં 
દ     વના
  ુ  ુાની
ાની પેર ર નળ હતી. 
"બી    ુ ં  ં તો   ુ  ં? તમે રાજાર બનવા સ  યે યેલ જ  નથી." એક વકલે એમ કહને નવો 
મમરો    ૂો ો     ક   પોતાનામાં  રાજનૈિતક િતક  ડહાપણ  િભાવના  કોઈ  મોકાની  રાહ  જો  ુ  ં  ભરાઈ  બે  ુ   ં ુ  
છે . 
"આમાં  રાજાર  લાયક-નાલાયકની  વાત  ાં  આવી?"    ુ   ર  દ વએ  ક  ુ  ં: "મા  ં  ુ  ુ 
દ     વએ
લોહ ઊકળે  છે     ક  એક જ  વાત માટ        ક  િવધાતા મને હ  સોરઠમાં તેડ ડ લાવેલ છે . તમારા 
લોકો  અને  િઈતહાસકારો  સોરઠ  રાતનોની રૂ ાતનોની  વાતો  લખે  છે . પણ  આ  બહા   ુ  ુ રોને
રોને  હાથમાં 
લેનાર કોઈ ાં છે ?" ?"
"તમે હાથમાં લેશો શો?" પોલીસ િઅધકારએ   ૂ  ૂછ છ  ુ   ં ુ. 
"શા  માટ  નહ?     ુ ઓ, તમારાથી  ક  ુ  ં  અ  ુ  ં  નથી. તમે  માર  યાં  આવીને 
આડઅવળ, ાંસી સી  નજર  કરો  તે  કરતાં  તો    ુ   ં ુ  જ   તમને  હમેશાં શાં  માર    ૃિ િ    ુલાસાવાર
લાસાવાર 
કહતો તો  રો  ં. હ    ુ   પણ    ુ   ં ુ  તમને  વીન  ુ  ં  ં  ક  ાંસી સી  નજર   તમે  મને  રૂ રોૂરોૂ   નહ  જોઈ 
શકો: મને સામોસામ િનહાળો." 
"પણ  - અર        - આ  -" પોલીસ  ઑફસર       પોતાની  સજનતાનો  પરપોટો  ટ  જતો 
જોયો. 
"
  ુ   ં ુ  તમને  હારો  નથી  કરતો.   ુ   ં ુ  તમને  પણ  મારા  નેહ હ  ગણી, એક  કાઠયાવાડ 
ગણી  ઠપકો  આ  ુ  ં  ં     ક   મને  સીધી  િનગાહમાં  િનહાળો.     ુ ઓ, મનગરની  સીમના 
રાજરત  દપડાને  બથોબથ  લડ  મારનાર  આ  વખ  ુભા   ુ ઓ, એ  માર  સામે  જ   બેઠો
ભા:   ઠો  છે .
એને  દરબાર       સીમનો  દપડો  મારવાના  અપરાધ  બદલ  દંડો  ને     ક દમાં દમાં    ૂ  ૂય 
ય . એ  અયાર      
માર  પાસે  આવેલ  છે   ને  મ  એને  માર  સીમમાં  ખે  ૂ  ૂતોના તોના  ખેતરોની તરોની  ચોક  કરવા  રોક    લ  છે .
લખી યો તમાર ડાયરમાં, ને એનો ફોટો પણ પાડવો હોય તો પાડ યો." 
એ  વખ  ુભા ભા  નામનો      ુ વાન
વાન  એક  ણામાં ૂ   ઊભો  હતો. એના  એક  હાથના  પ ં   પર 
પાટો હતો. એ પને 
ં ને દપડો ચાવી ગયો હતો. 
"શાબાશ!" પોલીસ-િઅધકારએ  વખ   ુભાની
ભાની  સામે  જોઈ  ખો  એકા  કર: "  ુ  ં 
ાંનો નો છે , છોકરા?"
"ાંના ના  છો  તમે, વખ  ુભા ભા?"   ુ   ર  દ
દ     વએ
વએ  પેલાના લાના  તોછડા  વાને  િવનયવં  ુ  ં 
કરને ઈરાદા  ૂ  ૂવ લ   ુધા
વલ ધા    ુ છે , તે વ  ુ પોલીસ-િઅધકાર જોઈ શા. 
"સડોદરનો ં." ." વખ  ુભાએ ભાએ   ુરર દવ સામે જોઈને જવાબ વાયો. 
"અને  ઓયો  ર   ુવીર
વીર  પણ  આપને  યાં  રહને  રતે  ચડ  ગયો, હો!" પોલીસ-
 િઅધકારએ પોતાની ગ  ુ  ુડ-  ૃ  ૃ ટ
ટ   ુરવાર
રવાર કર. 
157

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  158 

"શા  માટ  ન  બને? એનો  વૂ -િઈતહાસ    ુ   ં ુ  છતો

ૂ   નથી. કોઈ  કહ  છે   ક  એ  સરકાર 
  ૂ  ૂસ
સ  છે   ને  કોઈના  માણે  એ  નાસી  ટ    લો
લો  રાજોહ  જમટિપયો  છે . મ  તો  એને 
ગામેગામ ગામ  અખાડાની  જ   કામગીર  સપી  છે . મારા  ખે  ૂ  ૂતોતો  એક  વષ    ૂ  ૂવ
વ   તમારા  આવતા-
જતા  પોલીસોની  વેઠ  ઠ   કરતાં  વટાવમાં  ગાળો  ખાતા. તેઓ  આ   બળદનાં  જોતર  છોડ 
નાખીને જવાબ આપે છે . તે મારા આ ર  ુવીરને વીરને તાપે." ." 
"મને  ખેદ  એક  જ   વાતનો  થાય  છે ."." પોલીસ-િઅધકાર  ચાલતી  વાતને  રલગાડના 
ડબાની  માફક  પાછલા  પાટા  પર  ધક    લી લી  નવી  વાત  ુ  ં  વેગન
ગન    ૂળ  લાઈન  પર  ખચી
ચી  લાયા:
"ક  રાવસાહબ  મહપતરામ  િન   ુ  ુપયોગી
પયોગી થઈને  આૂ . તે જો  આપના  હાથમાં  પડા  હોત  તો 
તો   ૂ  ૂરાં
રાં શી વષની ની આવરદા ભોગવીને જ  ત." 
"હા, ઠક  સભા ં ા    ુ.
ભ વખ  ુભા
ભા, સવાર       આપણે  રજવાડ      જતાં  જતાં  મહપતરામભાઈને 
ખોરડ થતા જ  ુ  ં છે  હ ક! ભાણાની ખબર કાઢવી છે ." ." 
"હા ." 
"એ  છોકરો  પણ  ધી  ખોપરનો  છે . આપ     ઠ કાણે
કાણે  પાડશો  તો  પડશે."
." પોલીસ-
િઅધકાર દલસોના હોજ  ઠાલવતા હતા. 
"જોઈ લેવાશે."
." 
"આપના  આખા  તા  ુકાને
કાને  જ   'ધી  ખોપર  ઍડ  કં.'  ુ  ં  નામ  આપવા    ુ  ં  છે ."
." એક 
વકલે ક  ુ  ં. 
"મહપતરામભાઈની  પાસે  અમારો  પેલો લો  મોપલો  િસપાઈ  દતગીર  હતો, તેને ન ે તો 
પછ  આપે  જ   રાખી  લીધો  છે   ને?"  ક   કોઈના    ુશીખબર
?" પોલીસ-િઅધકાર  ણે     શીખબર    ૂ  ૂછતા
છતા 
હતા. 
"હા; એની  પાસે  હતો  ખોટા  િસા  પાડવાનો  કસબ, એટલે  અમને  એ  કામ  આવી 
ગયો." 
"દરબાર ટંકશાળ તો શ નથી કર ને!"
!" વકલ-િમે મમ કય . 
"  ૂ
  ૂછો
છો  ને  આ  સાહ    બને
બને!"   ુ   ર  દ
!"  દ     વએ
વએ  પોલીસ-િઅધકાર  તરફ  ખ  નધી. "મને 
નહ હોય તેટલી ટલી ણ માર      યાંની
ની   ૃિઓ િઓ િવષે એમને તો હશે જ  ને?"
"મને આપ એટલો નીચ ગણો છો?"
"ના, કાબેલ  ગ   ુ  ં ં. એ કાબેલયત લયત આ   નીચ માણસોના  હાથમાં પડ છે   એટ  ુ  ં  જ  
  ુ   ં ુ   ુ  ુ ઃખ
ઃખ પા  ુ  ં ં."
." 
"એ   ુ  ુ ઃખનો
ઃખનો ત આપના આવા ઉધામાથી આવવાનો છે ?" ૂ   ુ   ં ુ. 
?" વકલે છ
"મને  તો  મોટો  ડર  હવે  પછના  મામલાનો  લાગે  છે ." ." પોલીસ-ઉપરએ  ણી  ૂઝીને ઝીને 
એક સંગની ગની યાદ કરાવી. 
"શો મામલો?"
"વાઈસરોય સાહ     બનો
બનો દરબાર." 
"ને ભય શાનો?"
   ુ  ં તો પડશે જ  ને!"
"વાઈસરોયના દરબારમાં પધાર !" 

158

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  159 

"હા.આવી  ુ  ં."
." 
"કયા પોશાકમાં?" ?"
"બી કયા વળ? -     ુ   ં ુ પહ      ં  ુ  ુ ં તે જ  પોશાકમાં!"
!" 

લાગી આવે "સાંભળો ભ
 છળો ે .  !" પોલીસ-ઉપરએ  વકલને  એવી  તર     હથી હથી  ક  ુ  ં     ક   પોતાને  તરમાં    ુ   ં ુ  
"યાર         ુ  ં ભવૈયાનો યાનો વેશ કાઢને  દરબારમાં?" ?"
"અર        બા  ુ!" !" વકલે     બલ  પર  થપાટ  લગાવીને  ક  ુ  ં: "િરશયાના  લેિનને
 ટ બલ િનને  એના 
સાથીઓને હમણાં હમણાં   ુ  ં ક  ુ  ં છે , ણો છો?"
"  ુ  ં?"
?"
"ઘાઘરા  પહ ર  જ  ુ  ં  પડ      ને, તોપણ  જ  ુ  ં, બેલાશક  જ  ુ  ં -
    ર  - જો  એમ  કય   આપણો  અથ 
સરતો હોય તો!" 
"હા, એ એક વાત હવે બાક રહ છે ! વા   ુ  ુ! પણ અથ સરતો હોય તો ને? કયો અથ?" ?"
"આ  સોરઠયા    ૂરવીરોની રવીરોની  જમાત  બાંધવાનો ધવાનો." પોલીસ-ઉપરએ  ક  ુ  ં: "આપનો 
તા  ુકો
કો હાથમાં હશે તો બ  ુ  ં જ  કર શકશો." 
"તા   ુકોકો! તા  ુકો કો વળ હાથમાંથી થી ાં જવાનો છે ?" ?"
"રતસરનો પોશાક પહ રને દરબારમાં નહ ઓ તો તા  ુકો
    રને કો જશે." ." 
"એમ? એટલી બધી વાત?"
"હા, મહરબાન રબાન!" 
"પણ    ુ   ં ુ તો એક ખે  ૂ  ૂત ં. કહો    ક  મોટો ખે  ૂ  ૂત ં. ખે  ૂ  ૂતના તના પોશાક ખે  ૂ  ૂત ન પહ       ર  ?"
?"
"ઠક,    ુ   ં ુ  તો  એટ  ુ  ં  જ   ક  ુ   ં ુ  ં     ક   પહ    લે
લથે ી  લખી    ુછાવજો
છાવજો, નીકર  આપને  દરવા  
રોકશે."." 
"વા   ુ  ુ! આવવા દો િનમંણ ણ." 
"કાઠયાવાડમાં આપ બે'ક વષ વહ     લા
લા આયા હોત?"
"તો?"
"તો ચારક બહા   ુ  ુ રોની
રોની ર ૂ  વલે થતી રોક શકાત." 
"કોણ ચાર?"
"આ   તો  એમાં   ુ  ં  કોઈ  હાથ  આવે  તેમ  નથી. એક  ખડ  વાણયો, બીજો    ુમારયો મારયો,
ીજો લખમણ પટગર, ને ચોથી ખડ શેઠની ઠની બાયડ." 
"એ બાઈ તો જમટપમાં છે  ને?" ?"
"હા - એટલે વતે  ર  ુ   ં ુ ."
  ુર ." 

"જોઈ
  ુ  ં."
." કહને    ુ   ર  દ
દ     વએ
વએ  કોઈક  તરમાં    ુણાકાર
ણાકાર-ભાગાકાર  કરનાર 
 િયોતષીના  વો  ચહ
ચહરો રો  ધારણ  કય . એ  ચહ ચહરા
રા  ઉપર  કાતી  ન      સાતી
સાતી
ૂ   એકએક  રખામા 
પોલીસ-િઅધકાર ક  ુ  ંક પગે  ુ  ં  ુ લેતો હતો. 
159

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  160 

"મને  બતાયા  પહલાં

લાં કોઈ પણ જવાબ નથી લખી નાખવાનો, હો ક! સાફ કહ રા  ુ  ં 
ં.."" વકલ િમે ઊઠતાં ઊઠતાં   ુ   ર  દ
દ     વનો
વનો હાથ ઝાયો. 
"ને  
  ુ   ં ુ  પણ  ઉપયોગનો  લા  ુ  ં  તો  મને  બેલાશક
લાશક  બોલાવજો, બા  ુ."
." પોલીસ-
િઅધકારએ લકર સલામ કર. 
"હવે  એ  પચાતં ાત  અયારથી  શી  કરવી? થશે     થ  ુ  ં  હશે  તે!"
ચ !" કહને  
  ુ   ર  દ
દ     વએ
વએ 
નેહઓને
હઓને િવદાય આપી. એક ઢોલયા પર ફત ધડક બછાવીને   ૂ  ૂઈ ઈ જવાની    ટ વ હતી તે 
ઈ  ગયા. નાના  બાળક  વા  એ    ુ  ુ  ુષનાં
માણે  એ    ૂ  ૂઈ ષનાં  પોપચાં  પર  નદર  એક  જ   િિમનટમાં 
તો પોતાનાં સસલાં ચરાવવા લાગી. 
49.  ખ  ે  ુ  ુ  
નવો    ે
ી  ચોથી  વારક  િવયાતલ યાતલ  કોઈ  આહરાણી  વી  હાલાર  નદ  પહોળાવેલ  દહ 
પડ  હતી. પાએક  ગાઉના  ઘેરાવમાં રાવમાં  એનાં  વાંસળસળ  પાણી, કોઈ  હઠલા  ઘરધણીને  ઘેર 
અૂ  ં  ુ ૂ  ુ  રોકાણ  પામેલા
અ લા  પરોણલાઓની  માફક    ંગા ગૂ ા  બનીને  ઊભાં  હતાં. ખોરડાં  ખોરડાં  વડાં 
જગી ં   કાળમઢોના  બહામણા  ગદ     ડાની ડાની  વચે    ૂલાં
લાં  પડને  એકબીંને ન ે ગોતતાં  છોકરાં  વા 
હાલારનાં પાણી  ુ  ં અહ  ણે કોઈ ધણ ધોળા  ુ  ં હ  ુ  ં. 
ઓતરાદ  હ    ઠવાશે
ઠવાશે  એક  ચો  પથર-બધં   ઉગમણી-આથમણી  ચોક  બાંધીને ધીને  પડો 
હતો. બધની ધં ની  ટોચને  ઓળંગી  હાલારનાં  પાણી  ધોળાં  ઘેટાં ટાં     ઠ ક
ક  પડ      એમ     ઠ કતાં
કતાં  હતાં. ફર 
પાછા કાળમઢોની   ંગી ગૂ ી ભેરવ-સેના
ના વચે બીતાં-બીતાં એ નીર દરયા ભણી ધાતાં હતાં. 
  ૂિતયા
િતયા  કાળમઢોને  જોતા  ઊભેલો લો  બધં , કોઈ  પહાડની  ંઘ  વો, આ  ભાગતાં,
પાણીને ભાળભાળ અઘોર હાકોટા પાડતો: 'વ મા, વ મા, તમાર મા માર      ઘેર મહ    માન માન 
છે .'
બધની
ધં ની પાણી વગરની એક ટોચ ઉપર એક આદમી ઊભો હતો. એનો પોશાક િશકાર 
વો, રંગ ે ખાખી  હતો. એના  માથા  પર  વાણયાશાહ  ટ  પાડલી લી  હતી. ચા  એના  ટૂ  
હતા. ખભે  એને  બે-જોટાળ  બ  ૂ ં  ૂ ક  હતી. હ    ુ   તો  પરોઢ  હ  ુ  ં. ફાટતી  હો  એની  િવગતવાર 
આ  ૃ  ૃિતને
િતને ર    ૂ કર શક તેટલી
ટલી જોરાવર ન હતી. કોઈ ચતારાએ કલી છાયા-છબી વો એ 
માનવી ઊભો હતો. 
એ માનવીના ડાબા હાથની બા    ુ  ણેક ગાઉનો લી  ુડો
ડો ને ઘટાદાર ઘેરાવ રાવ પથરાયો 
હતો. પાંચાળની
ચાળની  આછ  પાંખી ખી    ુ   ં ુ ગરયાળ   ુ વાર
ગરયાળ  ભ  ચોપાસ  થોડાં  થોડાં    વાર  બાજરાનાં  લીલાં 
ન ે પાવતી  હતી  - ણે  કોઈ  સ  ૃમાં
બાટાંને માંથી કં ટમાં  આવી  પડ    લી
થી  સકટમાં લી   ી  પોતાના 
સાડલાની  ચીરાડો  ઢાંકતી કતી  હતી; યાર  ણેક  ગાઉનો  આ  એક  જ   ભય    ુ  ુ કડો કડો  વહવારયા
વારયા 
વેપાર
પાર સમો સવન ઊભો હતો. 
થોડવાર  થઈ. પરોઢનાં  અજવાળાં  સતેજ  જ   થયાં. ને  ચે  ઊભેલા  આદમીની  બ  ૂ ં  ૂ ક 
થી  ઊતર છાતીસરસી    ઠ રવાતી
ખભેથી રવાતી  ગઈ. પાણીમાં  પડતા  પથરને  જોર       મ  હર    ં  ૂ  ૂડાળા 
દોરાય  તેમ  એના  ગોળબારથી  વગડાની  હવામાં  ચરો  પડ  ગયાં. પખીઓની ખં ીઓની  કકયાર 
ઊઠ, અને  શેરડના રડના  વાઢની  કાંટાળા ટાળા  તારથી  કરલી  વાડની  પાસે  એક  દાતરદવાળો  વર ૂ  
ઢળ પડો. ઊઠને   ૂ  ૂવર વર પાણીના વહ    ણ પાસે પહચે તે પહ    લાં લાં તો બી ગોળ પાળા પર 
ઊભેલા
લા    ુ  ુ  ુષની
ષની  બ  ુ ં  ુ કમાં
કમાંથી
થી  ટ. વરડો ૂ   પોતાનાં  જખમને  ઝવનાર  પાણીથી  અન અનંતં  
 યોજન તર      રહ ગયો. 

160

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  161 

પાળા  પરથી  એ  માનવીએ  બ  ૂ ં  ૂ કભેકભેર  દોટ  દધી. શેરડના

રડના  વાઢ  પછવાડથી થી  થોરની 
વાડ    વાડ
વાડ     એણે હડ   ૂ  ૂક
ક. એની મોખર      એક શા  ુ  ુડ
ડ નાસતી હતી. 
"હો-હો-હો-" એવી  એક  કારમી  ડણક  આ  બ   ૂ ં  ૂ કધાર
કધાર  માનવીના  ગળામાંથીથી 
ગ  ૂ  ૂદયાના
દયાના  ગડડાટની  પેઠઠ  વટ. દોડતી  શા  ુ  ુડને ડને  એ  અવા   હબતાવીબતાવી  નાખી; કોઈક  મો  ુ   ં ુ  
કટક
અનીદાર   ણે  પોતાની  ચોગરદમ  ફર  વ
  િપછોડયાં  ઊભાં  થઈ  ગયાં. 'સમમમમ   ુ  ં  છે . હ    તબાઈને
ત' બાઈને પ  ુ  ઊ
એવા  વરો એ   ુ  ંિપછોળયાના
  ર  ુ  ં. પછવાડ
   
 રોમાં
   ફ    ુચમાં
ચ. માંએનાં
થી  
થી
ભેદાઈ  ઊઠા. સહસહ  તીણાં  તાતાં  તીરની  બાંધે ધલી
લ
ે ી  કોઈ  ભાર  વી  શા  ુ  ુડ ડ  પોતાની 
પીળ-પીળ  ખોના  ડાકણયા  ડોળાને    ુમાવતી માવતી  ને  લાલ  લાલ  મોઢાનાં  દાંત  કચકચાવતી 
યાર       સામી  મડાઈ ડં ાઈ  યાર       ભલભલા  િશકારઓનાં  રોમે  રોમે  વેદ  બાઝી  ય  તેવો વો  એ 
  ુકાબલો
કાબલો બયો. 
બે  ભડકાને  ખાલી  કર  નાખનાર  એ  િશકાર  પાસે  નવો  કારૂ કારૂસ સ  ભરવાનો  સમય 
નહોતો. એણે  સામી  દોટ  દઈ, બ  ૂ ં  ૂ કને કને  નાળથી  ઝાલી  શા  ુ  ુડના ડના  ડાચા  ઉપર  કંદ      કંદ      હાર 
કર યાં ને યાં એને પીટ નાખી. 
એલાં  બેઉ  નવરો  તરફ    ુછકાર
  ૂ  ૂએલાં છકાર  ભર  ખ  નાખીને  બ  ૂ ં  ૂ કધાર કધાર  ફર  પાછો 
નદના  પાળા  પર  ચડો. ભરવાડો  ડાંગ     ટ કવે કવે  છે   તે  રતે  એણે  ગરદન  પર  બ  ૂ ં  ૂ ક     ટ કવી કવી.
   ટપર
 કયા
કયા     ૂ
  ૂવ
વ   એણે  બ  ૂ ં  ૂ ક  ભર  લીધી  હતી. કાર  ૂ  ૂસનો
 પથરાયો હતો. 
સનો  પટો  એના  જમણા  ખભા  પરથી  છાતી 
સાણસામાં  માણસ  મ  સાપ  પકડ  તેમ  એની  નજર  ચોમેરના
રના  સીમાડાઓને  પકડતી 
હતી. 
"  ુ
  ુ ો
ો  બાડયો  દાતરડવાળો  ને!" !" એ  પોતાની  ણે  જ   બડબડો. "એક  વાર  હ 
પાણી  પીવા  આવે  તો  ખબર  પા  ુ   ં ુ    ુ  ુ ાને
ાને, ક    ુ   ં ુ  બીઓની  મ  વેઠયો
ઠયો  નથી:   ુ   ં ુ  ઊભડ  પણ 
નથી:   ુ   ં ુ તો ં ખે  ૂ  ૂત: ધરતીનાં તરડાં ખચીને
ચીને પાક લ ં   ુ   ં ુ."
." 
ં ઓનાં  દસ  ગળાં  પર    ૃ  ૃ ટ
પોતાના  બેઉ  પઓનાં
 ટ  કરને  એ  બબડો: "વાણયાઈના 
રંગનો ાંય છાંટોય
ટોય ન રો." 
પછ  એણે  નજર  િવતાર: પાળના  પડછંદ  બાંધકામ ધકામ  ઉપર  સરોવર-શા  ઝીલતા 
નદપટ
નદની  વાંઉપર ક  ં  ૂ,ક
ક કઅને   તેનીયે  ઉપરવાસ  કાળમઢોના  ગદડા  સસર  ચાલી  આવતી  હાલાર 
 નીક ઉપર. 
વળાંક  લઈને  એ  નજર       પોતાની  સીમને  માથે  પાંખો ખો  પસાર: બા  ુ  ં  એક  હર 
થડવાં  બેરણ: પચાસ  વીઘામાં  હલે લ ે ચડલો
લો  શેરડનો
રડનો  વાઢ: ગળઓએ  કટકટલી 
કલમોનાં  તરલનો  ઊજવી  સોરઠભરમાં  ાંય  ન  જડ      તેવા વા  નવીન  રસ-  ુગધનાં ધં નાં  તેમજ  મજ  
ઘાટઘાટનાં ફળોની   ુવાવડ વાવડ કરાવી હતી. 
નદને  એક  બા    ુ   આવી  વ  ુ  ંધરા
ધરા, ને  સામે  કાં   ઠ   એવા  જ   સવન    ૂ  ૂવા વા-વાડઓ.
બ  ૂ ં  ૂ કધારએ
કધારએ  િનહાળને  વાડઓના  ચા  વડપીપળા  પર  મીટ  માંડ ડ. એ  હયો  ને  બબડો:
"આ  વાડ ના  માલકો  મને  મારવા  આવનારા! 'બચા  ુ   ં ુ   વાણ  ુ  ં    ુ  ં  અમાર       નદકાં   ઠ   ઠરશે?'
  ુ  ંના ?'
એમ  ડાઢને  મારા  પાળા  ુ  ં  ચણતરકામ    ં  ૂથનારા થનારા: મારાં  હાથ-હાથ-વા  લાંબા બા  મરચાંની ની 
મરચ  ુ  ં ડ ડૂ  જનારા: આજ  કવી  લીલાલહર થઈ ગઈ છે   એને! પાળો મ બાંયો યો, પણ મારા 
સઘર
ઘં    ર  લાં
લાં પાણીએ નવાણ એમનાં સવન કયા. હવે   ૂ  ૂ    છે  મને! માર તાકાત હોત, ને આ 
 રજવાડાના
રજવાડાના  ઘોલકા
ઘોલકાઘોલકન
ઘોલકન  ભાગી  કર  મારા  રાવળ  બા  ુ  વા  એકન  જ   ઘર  આખી 
ભાગી

161

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  162 

સોરઠ ધરા પધરાવી શકત, તો તો કાઠયાવાડની લઝપટ નદ  ુ  ંને ન ે નાથી લઈ   ુ  ુ ા

ા ખારા-
  ુધવા
ધવા દરયાને ડાચેથી તો આ બધાં પાણીને પાછાં વાળ લેત." 
એની  નજરમાં  આખી  ધરા  તરવરતી  થઈ. એ  બબડતો  રો: "ભાલ  બાપડો! ભાલ 
શા  માટ  પાણી  વગરનો  સળગે? રાંકાં
કાં  એનાં  માનવીઓ  ધમાદાના  લોટકા  પી  પી  વે? હઠ 
નામદ  કાઠયાવાડ!   ુ   ં ુ ગર ગ   ર     ુ   ં ુ ગરનાં
ગરનાં પાણી ન સઘરાવી ઘં રાવી લેત   ુ   ં ુ?"
ય  ચડતો  હતો. એનો  જમણો  ગાલ  વ  ુ  ને  વ  ુ  કાળપ    ં  ૂટતો
  ૂ  ૂય ટતો  હતો. એણે  બ  ૂ ં  ૂ કનો
કનો 
પટો ગળામાં નાયો. એ બબયો: "આ માર જનોઈ!" 
પાળા  ઉપર  થઈને  એ  નદની  ઉપરવાસ  ચાયો, ખો  પર  હાથની  છાજલી  કર 
જો  ુ  ં: "કોની ઘોડાગાડ તબક છે ? મામા નહ હોય? આવીને વળ પાછા પરડ હાંકશે કશે -
 - વ 
હયાની  ને  છકાયના  વની, અઢાર  પાપથાનાંની ની  ને  પજોસણની  મોટ  પાંચમ ચમ  ુ  ં  પડકમ  ુ  ં 
કરવા રાજકોટ આવવાની!" 
જમણી  બા    ુ   કક  સચાર ં ાર  થયો. બ  ૂ ં  ૂ કધારએ
ચ કધારએ  ગળેથી  પટો  કાઢને  ાર       બ  ૂ ં  ૂ ક 
હાથમાં  લીધી, ાર       તાક, ાર       ભડકો  કય   ને  ક  ુ  ં  ાણી  ઢળ  પડ  ુ   ં ુ  તેની ની  વખત-વહ    ચણી
ચણી 
કરવી દોલી હતી એણે ફત પોતાના ફળ-બાગની બહાર પટકાઈ પડલ કાળયારને એટ  ુ  ં 
જ   ક  ુ  ં: "કાં, ને  મારા  મીઠાં  મરચાં  અને  માર  દરાખ  ચરવા! રોજ   હયો'તો! બાપે  વાવી 
ૂ   ુ  ં હશે!"
!" 
બ  ૂ ં  ૂ કની
કની  નાળ  વતી  એ  િતોતગ  કાળયારના  મડદાને  ખાડામાં  રોડવતો-રોડવતો  એ 
િશકાર હયો: "ગોળબાર સાંભળતા ભળતા મામા મારાં પાપ  ુ  ં પોટ  ુ  ં નજરોનજર જોતા હશે. મારો 
ઉાર  કરવા  માટ      કોઈ  સા  ુ-  ુિન િન  મહારાજને  અહ   લઈ  આવશે  તો  ભોગ  મળ  જશે  માર 
ખેતીના!" 
કાળયારના  શબ  ઉપર  થોડો  વખત  માટ  વાળ દ     વાની વાની  એને  જર  લાગી. " મામાને 
ખા  ુ  ં  નહ  ભાવે  - જો  આ  નજર       ચડશે  તો." એમ  બડબડતો  બ  ૂ ં  ૂ કધાર કધાર  મહ    માન
માન  ગાડની 
સામે ચાયો. 
"એ..... જવાર  છે , શેઠયા ઠયા  જવાર!"   ૂ  ૂ ર  ઘોડાગાડમાંથી થી  કોઈ  ગોવાળ  અથવા  ખે  ુ  ુ નાના 
વો રણકાર સભળાયો ભ
ં ળાયો. 
'મામા  ન  જ   હોય.' િવચારને  બ કધારએ  સામા  ' 
  ૂ ં  ૂ કધારએ વાર'નો  ટ  ુ  ુકો
  ુ વાર કો  દધો. "આ  તો 
દરબાર   ુ   ર  દ
દ     વ
વ," િશકારને મહ    માન
માન ઓળખાયો. "વાહ! સોનાનો   ૂ  ૂરજ  રજ  ઊયો." 
િશકારએ સામે દોટ દધી. દોડતો એ   ુ  ુ  ુષ બાળક વો લાયો. 
"આપ  હ  ાંથી થી, મારા  બાપા! ને  આ  પોશાક!..." એમ  બોલતો  બ  ૂ ં  ૂ કધાર
કધાર 
  ુ   ર  દ
દ     વને
વને બાથમાં ભસીને મયો, ને પછ હસતે મએ દરબારના દદાર જોઈ રો. 
"છેલી વારકનો તમારો ગોળ ચાખવા." 
"ગોળ  ને? હા, હવે  તમને  કાળો  કટોડો  નહ  પીર   ુ  ં, બા  ુ! હવે  તો  આખા 
કાઠયાવાડને મએ સોના વા ભીલાં પોગાડશ, હવે   ુ   ં ુ તી ગયો ં." ." 
  ુ  ુ ડના
"ને ચી ડના શા હાલ છે ?"
?"

"ચી
ચીુુ ડઓને
ડઓને તો સાસ
સાસુું ગોઠ ગ
ગુ ું હવે. ખાુ .ં  
હાલો હાલો. એના બચાં દ ખાુ
 ચી  ુ  ુ ડઓન
ડઓન તો સાસ  ુ    ુ ગોઠ ગ  ુ   હવ હાલો હાલો એના બ ચા દ  ખા
   ખા  ુ    ુ

162

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  163 

મહમાનના માનના  હાથ  ઝાલીને  બ  ૂ ં  ૂ કધાર કધાર  પોતાની  વાડ  તરફ  ચાયો.   ુરરદવએ 
પોતાની જોડ    ના ના    ુ વાનાને
વાનાને ક  ુ  ં: "ચાલ, ભાણા." 
"કોણ છે?" ?" બ   ૂ ં  ૂ કધર
કધર  ુ  ં યાન પડ  ુ   ં ુ. 
"મારો ભાણયો છે : મહપતરામનો પોતરો. તમને    ુપરત
પરત કરવા લાયો ં." ." 
અર   માબાપ, એ    ુ   ં ુ  મા  ુ  ં  જ   કમ? કાઠયાવાડાનો   
"અર   ુ વાન
વાન  તો    ુ  ંબઈ
બઈ-અમદાવાદની 
જોના ઝ  ુ  ુખે
કૉલેજોના ખ ે જ  શોભે." ." 
બ  ૂ ં  ૂ કધારએ
કધારએ  એમ  કહ    તાં તાં  િપનાકના  દ    હ  પર  પગથી  માથા    ુધી
તાં  કહ    તાં ધી  નજર  કર.
એની ખોમાં િતરકાર નહતો. 
િપનાક  ુ  ં  દલ    ુ  ં    ુ  ં  આ  બ  ૂ ં  ૂ કધારની રતને  કોઈક  બી  આ  ૃ  ૃિત
કધારની    ૂ  ૂરતને િત  જોડ     
ળવવા  લાગી  પડ  ુ   ં ુ. કોની  આ  ૃ  ૃિત
મેળવવા િત! હયે  છે   પણ  હોઠ  નથી. કોણ... ખડ  મામાની  આ  ૃ  ૃિત િત 
તો  નહ? હાં  હાં, એની  જૉડ      મળ મળેે   છે . આ  વાણયો! આ  નગરશેઠનો ઠનો    ુ! સોરઠની  આ 
ઓલાદમાં   ુ  ુ દરતે
દરતે   ુ  ં લોઢાનો રસ રડો હશે! 

50. એક િવાપીઠ 
યામાં  ચાલતા  કો' ચપળ     ર  વતની
રાજ - સામૈયામાં વતની  મ  એ  કદાવર  બ  ૂ ં  ૂ કધાર
કધાર  ઘડવાર 
  ુ     ુરર દવને, તો  ઘડક  પોતાની  ડાબી  બા 
પોતાની  જમણી  બા    ુ   જરાક  પાછળ  ચાયા 
આવતા િપનાકને પોતાની વક કં  નજરમાં લેતો તો. 
ં ોડો  જનમ  -પલટો  કર  નાયો, બાપા!" બ  ૂ ં  ૂ કધારએ
"આપે  તો  સચોડો
ચ કધારએ  તા  તલના 
તેલ-શી ઝલકતી ખે   ુ   ર  દ દ     વના
વના દદાર ફર ફર િનહાયા. 
"છેલો મને કયાર લો, શેઠ?"   ુ   ર  દ
      દઠ    લો દ     વએ છ  ુ  ં. 
વએ શરમાતે   ૂ  ૂછ
"રાજકોટની  નાટકશાળામાં  રાિજસહનો હનો  ખેલ  હતો. તમે  તે  રાતે, બાપા  રાણીપાઠ 
કરનાર છોકરાને પોશાક  ુ  ં ઈનામ આપે  ુ  ં: યાદ છે ?" ?"

"બ ની વાત!" 
  ુ  ુ વહ    લાં
લાંની
"સાત સાલ પહ     લાં
લાંની
ની વાત. આપનો લેબાસ પણ તે દ તો..." 
બ  ૂ ં  ૂ કધારએ
કધારએ  જો  ુ  ં     ક     ુ   ર  દ
દ     વને
વને  આ  મરણો  ગમતાં  નહોતાં. એટલે  એણે  વાત 
કને ક  ુ  ં: "ણે વા  ુકએ
પડતી   ૂકને કએ કાંચળ ચળ ઉતાર નાખી." 
"બસ?"    ુ   ર  દ
દ     વ
વ હયા: "દરખાને તો સાપનો સાપ જ  રો ં ને?" ?"
"સાપ  તો  હજો  આપના  શ   ુઓના
ઓના.   ુ   ં ુ  તો  વગડાનો  વાસી  ં. સાપ  જોડ      ભ  ુ  ં  ં.
વાદના   ૂ  ૂઠને
ઠને ન માને એવા િવષધર મને ગમે છે ." ." 
‘‘  ૂ
  ૂઠઠ તો પડ   ૂક ક છે , શેઠ!"   ુ   ર  દ વએ ક  ુ  ં. 
દ    વએ
"હાં. હ બધીય વા   ુ  ં માર      કાને પડ     છે .   ુ  ં ં."
." 

"                           ."  
  રમાટ
  તા   ુ  દ
કહ  તા   જ  ક  ુ    નલાલચટક
  દ  વની
વની મ ક છલીખ  ુવારકો
  ુખ
  શઠની
ા ઉપર
ા શરડનો
 વાદળઓ વાદ મા
 ભમવા લડવા.  આવ
માડ આવલ
લ  કહ
કહતા
તા

163

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  164 

"શા માટ બલદાનના બકરા બનો છો?"
  ુ  ં ક  ુ  ં  ુ? કાળ ટલી કરા  ુ  ં તો જ  સોરઠમાં વી શકાય તે  ુ  ં છે ."
" ." 
"ના, બાપા!" 'ટલી' શદ સાંભળતાની ભળતાની વાર જ  બ  ૂ ં  ૂ કધારની કધારની મીટ મહ    માનના માનના લલાટ 
પરના  ના    ુ ક  લાલચટક  ચાંદલા દલા  પર  લાગી. આવેશમાં શમાં  આવીને  એ  બોલી  ઉઠયો: "વાહ!
લલાટની એ લાલ ટલડ તો નથી જ  ગઈને   ુ  ં!" !" વા છેલ  છબીલા જોયા'તા તેવા વા ને તેવા
વા 
આજ  જો ં. બે     ુ ગના
ગના સીમાડા ઉપર આ એક લાલ ટલી જ  અનામત રહ છે , ને    ર  'વાની 
છે ."
." 
વાડની    ૃ-ઘટા  નીચે  ણ  જણાનાં  મ  પર  ઊગતા    ૂ  ૂય યનાં નાં  તીરછાં  કરણો  સોના-
રસ  રલાવતાં  હતાં. વાઢમાંથી થી  શેરડની
રડની  અને  વાડમાંથી થી  બકાલાની, પપૈયાં યાંની
ની, ા, કળાં 
અને  ચી  ુ  ુ   વગે   ર  ની
ની    ુવાસ
વાસ    ં  ૂટ
ટ-કરને  કોઈ  એક  માદક  િમણની  યાલીઓ  ભર  ભર 
હવાની લહરો રો ચાલી આવતી હતી. 
"એલા, આ   ઢોલયો  ન  પાથરતો." બ   ૂ ં  ૂ કધાર
કધાર  શે   ઠ   બ  ૂ ં  ૂ ક  નીચે  ઉતારને  મ  ધોતે 
ધોતે પોતાના નોકરને ક  ુ  ં. પથરાયે  ુ  ં બછા  ુ  ં સ   કં  લાવા લાવા લા  ુ  ં. 
"  
 ક મ? અયાર      પથાર કોને માટ    ?'   ુ   ર  દ
?'  દ     વએ છ  ુ   ં ુ. 
વએ   ૂ  ૂછ
"મારા  માટ" શેઠ ઠ  જવાબ  આયો: "મા  ં  ુ  ુ  તો  નવર    ુ  ં  વતર  છે   ને  બાપા! સ  ુ  ુ 
 
  ૂ
 ૂ
એ  યાર       માર       બં ક  ખભે  ઉપાડ  આખી  રાત  સીમ  ભમવાની, ને  આ  ુ  ં  જગત  ગે  યાર      
  ૂ  ૂએ
માર થોડ વાર જપી ં  લેવા  ુ  ં ."
 ." 
  ુ  ં નહ,   ુિનવર
"નવર  િનવર   ુ  ં! આખી રાત ચોક કરો છો?"
"બીજો શો ઈલાજ ? નહ તો આ મારાં બચળાંને ને કોણ વવા આપે?" ?"
એમ  કહ    તાં તાં  બ  ૂ ં  ૂ કધાર
તાં  કહ    તાં કધાર  શેઠની
ઠની, નજર  બબે  માથોડાં  ચાઈએ  લતી  શેરડ
રડ 
પર અને વાડનાં ફળઝાડો પર, માના હોઠ ફરતા હોય તેવી વી રતે, ફર વળ. 
"શેરડનો
રડનો સાંઠો ઠો    ક વડો
વડો કય , શેઠ?"
"કાલ જોખી જોયો: ેવીસ વીસ રતલ પાકા ઊતય ." ." 

"મર  ુ  ં?"
"અગયાર તોલા.'
  ુ  ં બોલો છો?"
"
"ભોમકાની  તાકાત  છે , માર  નહ." શે    ઠ   ધરતી  તરફ  ગળ  ચધી. "પણ    ુ  ં  ક  ુ   ં ુ?
અભાગણી  ભોમકાને  માથે  - માફ  કરજો, બાપા!-તમારા  વા  પોણોસોના  પગ    ુ  ંદાય દાય  છે .
  ુ ઓ: એક  લાખ  બાવળનાં  થડ  મ  નાયાં  છે . ને  રાજગઢ    ુ  ં  નગર  સાત  જ   ગાઉને 
આમ   
પલે પડ  ુ  ં છે . પણ   ુ  ં ક  ં  ુ  ુ?"
?" િનાસ નીકળ પડયો. 
"  
 ક મ?"
રાજની  ામે  રાજગઢનો    ુ  ુ લ  વહ    વાર
વાર  પોતાને  કબ   લીધો  છે . મારો  માલ    ુ   ં ુ  મારાં 
વાહનોમાં  ન  લઈ  જઈ  શ  ુ   ં ુ ! માર  જ   જનમૂ
જનમૂિમ
િમ! મારા  જ   રાજવી! માર  જ   પોતાની  ંઘ 
    ?       ." 
 ઉઘાડ કરવી ન   ૂ  ૂપ
પ થઈન બઠો 

164

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  165 

ડગલો  ઉતારને  શેઠઠ  ગરદન  પર  હાથ     ફ રયો માન  ુ  ં  ાન  પણ  એ    ંથાયે
રયો, મહમાન થૂ ાયેલા
લા 
હભાગ પર ગ  ુ  ં:   ૂ  ૂછ
દ     હભાગ છ  ુ  ં: "આ   ુ  ં?"
?"
"બહારવટયાની  આપેલ  ભેટ." શેઠની ઠની    ૂછોના
છોના  વાળ  ફરક  ફરક  થઈ  રા. "બાપડા 
રાંક  હતા. એક  દ  ભળકડ  માર  ઘનો  લાગ  લીધો. બાપડાઓની  ગોળ  જરાક 
આગરદનનો લોચો ચાખી ગઈ. ખેર! થયા કર     ." ." 
રડના રસનાં  રામપાતર  ભરાઈને  આયાં. ા, ચી  ુ  ુ   વગે   ર   કાઠયાવાડમાં મળવાં 
શેરડના
  ુ  ુ લ
  એવાં કક  ફળો    ક ળનાં
લભ ળનાં પાંદડાં દડાંમાં માં પીરસાયાં. 
િપનાક  તો  આ  માનવીની  એક    એક એક  છટાને  નીરખવામાં  તલીન  બયો  હતો. એ  ુ  ં 
બેસ  ુ  ં, બા    ુ માંમાં  બ  ૂ ં  ૂ ક  રાખવી, પાઘડને  નીચે  કવી ૂ , ચા  ુ  ુ   કાઢને  શેરડને રડને  છોલવી, વગેર 
દર     ક યામાં રસ હતો: શેરડના રડના સાંઠામાં ઠામાં ભય  હતો તેવો વો જ  વન-રસ. 
રસ  ુ  ં  રામપાતર  શેઠની ઠની  સામે  પડ  ુ   ં ુ  જ   રહ      ુ  ં  જોઈને    ુ   ર  દ વએ  યાદ  કરા  ુ  ં:
દ     વએ
"તમે તો પીઓ!" 
"ના, બા   ુ." ." શે    ઠ  જવાબ વાયો. 
"કાં!" !" 
"નથી ભાવતી. વા   ુ ઊપડ છે ." ." 
બાગાયત  વાવેતરમાં તરમાં  બે  કલાક  યા ૂ   પછ    ુરરદવએ  િપનાકની  ગરદન  પર 
હાથ થાબડતે   ૂ  ૂછ છ  ુ  ં: "કાં ભાણા, ગમે છે  અહ ?" ?"
"બ   ુ  ુ જ  ગમે છે ." ." 
"  ુ  ં ગમે છે ? વ  ુમાં માં વ  ુ કઈ વાત ગમે છે ?" ?"
િપનાક શિરમદો દો બયો. શેઠ પણ ણે    ક  એના જવાબની રાહ જોતા તાક રા. 
"ખચકાય છે  શીદ? કહ થી વ  ુ   ુ  ં યા  ં  ુ  ુ લાગે છે ?"
    , સ  ુ  ુથી ?"
"ભર બ   ૂ ં  ૂ   ક  રાતભરની ચોક." 
"તારો બા  ુ યાદ  આયો ક  !" 
 ઠ   હસીને  ુ  ં  ક  ુ  ં: "ચાર  આવી  ગયા. સોરઠભરમાં  મ  કહ    વરાવે
!"
." શે  
"આ  છોકરો  ટકશે." વરાવે  ુ  ં 
  ુ વાનો
   ક     વાનો  મોકલો: માર  ગાંઠના
ઠના  રોટલા  ખવરાવી  તૈયાર યાર  ક  ુ   ં ુ. ચાર  આયા. પણ  રોજ   છાપાં 
માટ      વલવલે, ટપાલના  હલકારા  માથે  ટાંપ  માંડને ઠા  રહ    . નોવે  ુ  ં  વાંચે
ડને  બેઠા ચ.ે પદર
દં ર  દવસમાં 
તો ભાયા." 
"આ નહ ભાગે?"
?"
  ુધી
"બનતાં   ધી  તો  નહ  ભાગે. એ  ુ  ં  યાન  આ  જદગાનીની
દગાનીની  ખર    ુમાર
માર  ઉપર  ઠ    ુ 
છે ."
." 
"યાર  સપી  ં."
." 
  ુખે
" ખથે ી" 
                .  
 બપોર   ુધી
ધી   ુ  દ
 ર  દ  વ
   વ અન શઠ વ ચ શા
શાિતભર
િતભર વાતાલાપ ચાયો િપનાકના
  ુ  ુિધરમાં
િધરમાં  તરવરાટ  મચી  ગયો. હાલાર  નદના  પાણી-બધં   ઉપર  ચડને  એણે  પણ 

165

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  166 

પાંચાળના
ચાળના જોગંદરો દરો વા   ુ   ં ુ ગરાઓને
ગરાઓને િનહાયા કયા. એના ાણમાં બા  ુનો
નો માિનસક તોર 
ગી  ઊઠો. એણે  પોતાની  નકમાં  પીરાણી  ઘોડનો  અસવાર  ખડ  શેઠ  ઊભેલો લો  જોયો.
એની  ખોમાં  પહાડો  પીને  આવતા  વાયરાનો  મદભય     ુરમો રમો  યો. એ  હવાની  વચે 
એકાદ-બે  લહ    રખીઓ   ુ દ     ર
રખીઓ    ર  પણ  વાઈ  જતી  હતી: મોટબા  એકલાં  થઈ  પડશે: દ       ુબા
બા  કયાં 
?           !         . 
હશે   ુપાને
સાં
પાને
   તો
    ુરરહવે
દવનહ
એમળાય
  િવદાય ને  લીધી એનો. વ તડ
કહતા     ડ
ા  ગયા    ડ   કબળતો રહયો
  "ભાણા, તારાં  દાદમાની  ચતા
તા 
કરતો ના.   ુ   ં ુ એને સભાળશ ં ાળશ.   ુ  ં વ હ    ઠો
ભ લીને હ  શીખ . હ  જ  તાર   ુિનિવસ
ઠો મેલીને િનિવસટ
ટ  ,
ને  આ  જ   તારો    ુશ   ુ ં  ં તો  તા  ુ  ં  ુ  ચાહ  તે  થાવ, પણ    ુ  ં    ુલામ
શદ . બી  લામ  તો  નહ  જ   થાય  એ 
ન સમજજ . 

51.     ે તની   ુમાર

ખ  ે  ૂ  ૂતની માર 
એ જ   રાતથી  િપનાક  ુ  ં    ુિનિવસ ટ    ુ  ં  િશણ  શ  થઈ  ગ  ુ  ં. લ  અને  લોહભરૂ
િનિવસટ લોહભરૂરર 
એ  ુ  ં બદન આ મરદ ખેતીકારના તીકારના દયમાં વસી ગ  ુ  ં. રાીએ એણે િપનાકને પોતાની સાથે 
રાતભરને રખોપે ચડાયો. 
પહ    લો
લો  પાઠ  િપનાકને  પહ    લી
લી  જ   રાતે  મયો. પોતાના  માલકનો  બોજ   કમતી 
કરવાના  ઈરાદાથી  એ  ખતી  પરથી  માલકની  બ  ૂ ં  ૂ ક  ઉતારવા  ગયો. એના  હાથ  પહચે  તે 
વૂ    તો માલક બ  ૂ ં  ૂ કને
કને હાથ કર લીધી. ઠપકાનો એક શદ પણ કા વગર જ  શેઠ ચાયા,
ને િપનાકને ક  ુ  ં: "ચાલો!" 
િપનાકએ જોઈ લી  ુ  ં.   ુશ દ ની   ુશ
શદની શદદ મૌનમાં રહ હતી. 
બી   દવસે  િપનાકનાં  ગો  પર  બી    ુ ં  ં શેર  લોહ  ચડ  ુ   ં ુ. બપોર  વેળાએ
ળાએ  રાજવાડા 
ગામની  પછવાડ      ગોટંગોટ    ુમાડામાડા  ઊઠા, ને  ઠાંગા ગા   ુ   ં ુ ગરની
ગરની  હાલાર  ધાર  પર  ઘાસની  એક 
ગાઉ ફરતી વીડ સળગી ઊઠ. 
"એલા, કોની વીડને દા લાયો?" શે    ઠ  રડયા સાંભળને છ  ુ   ં ુ. 
ભળને ગી જઈ   ૂ  ૂછ
"આપણી નથી." માણસોએ આવીને ક   ુ  ં. 
"આપણી નથી. પણ કોની છે ? કયા ગામની?"
"રણખળાના કોળની, ઈરાની વીડ. " 
"આપણી નહ, આપણા પાડોશીની તો ખર ને?" ?"
એમ  કહને  શે   ઠ   ખભે  બ  ૂ ં  ૂ ક  નાખી  િપનાકને  જોડ      લીધો. રતામાં  માણસો,
ઘોડસવારો
સવારો, પગપાળા  પોલીસો, ખાખી  પોશાકવાળા  િશકારઓ  વગેરની  તડબડાટ  સાંભળ ભળ.
એ  બધાના  રડયા  અને  ચસકા  પહાડ  ભોમના  કોઈ  અકાળ  ગભપાતની પાતની  કપના  કરાવતા 
હતા. 
એક  બાઈ અને બે  છોકરાં  દોડા આવતા  હતા. ણે જણાંનાં નાં ગળામાંથી
થી કાળ ચીસો 
ઊઠતી હતી. 
"     ?"   . 
   ુ   છ એલા શ   ઠ    ૂ  ૂછ
છ  ુ    ુ
"અમાર વીડ સળગાવી ક ૂ ." 
166

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  167 

" કોણે?"
?"
  ુએ પોતે જ ."
"બા ." 
  ુએ? રાવલ બા  ુએ?"
"આપણા બા

" હા." 
"શા માટ?"
?"
  ુવરડો
"એના િશકારનો  વરડો વીડમાં જઈ ભરાણો એટલા માટ    ."
." 
"એમ  છે ?"   ૂ ં  ૂ કધારએ
?" થોડ  વાર  તો  બ કધારએ  ગમ  ખાધી. પાછા  ફર  જવા  એના  પગ 
લલચાઈ  રા. થોડ  વાર  પછ  પોતાના  ફરતા  પગને  એણે  થર  કરને  આગળ  ચલાયા.
ને  એની  કસોટનો  કાળ  આઘો  ન  રો. નવલખા  નગરથી  િશકાર       ચડ    લ  રા  રાવલની 
મોટર એને રતામાં જ  સામી મળ. શે   ઠ  રાને રામરામ કયા. 
  ુલતાનમાં
લતાનમાં  આવી  ગયેલ  રાવલ  પોતાના  િિવશટ  િઆત  ખેતીકારને  શોભીતો 
જોઈ મલકતા ઊભા. 
"િશકાર- િશકાર  તો  આપે  બ   ુ  ુ  ભાર  કય   હો  બા  ુ!" !" ખેતીકારની
તીકારની  જબાન  બી 
કોઈપણ તની િિવધ કરવા  ુ  ં વીસર બેઠ ઠ. 
"હા    ૂ   ૂબ બ    ુક લી  -" આ  ુ  ં  બોલતા  જતા  રાવલની  ભ  થોથરાઈ  ગઈ;    ક મ     ક  
   ક લી
પોતાના  ખેતીકારની તીકારની    ુખ ખ  ુા ા  પર  એણે  પેલા લા  શદોનો  ઉસી  ભાવ  ભાયો  નહ. ને 
રાવલના  થોથરાતાની  જ   વાર  ખેતીકાર તીકાર       હમત  કર  ક  ુ  ં: "નવલખા  ધણીને  શોભે  તેવો
વો 
િશકાર કય , બા  ુ!" !" 
"કમ? તમે આ કોની -" 
"  ુ   ં ુ   ુ  ં ં    ક    ુ   ં ુ કોની સામે બો  ુ  ં ં.   ુ   ં ુ રાવલનો જ  િઆત ખે  ુ  ુ , ગાદના ધણીની 
જ  સામે, ઓગણીસસો ને વીસની સાલમાં આ બોલી રો ં." ." 
"તમાર     ુ  ં કહ  ુ  ં છે ?" ?"
"એટ   ુ  ં જ     ક  બા  ુ! તમે આજ  એક નવર ઉપરાંત ણ માણસોનાય િશકાર ખેયા 
છો." 
રાવલના  મ  પર    ુ  ુિધરનો િધરનો  ધમધમાટ  થઈ  રો, એટલે  વાણયો  ખે  ુ  ુ   વ  ુ  ગરમ 
બયો: "તમે  ની  વીડ  સળગાવી    ૂ  ૂક ક  એ  ણ  જણાં  આ  ચાયા  ય  ધા  દ     તા તા. જરા 
ગાડને વેગથી ગથી ઉપાડો, તો બતા  ુ  ં." ." 
રાવલ  ુ  ં  મો  ુ   ં ુ  પડ  ગ  ુ  ં. એ  ગાડમાંથી થી  નીચે  ઉતયા. એણે  નરમ  બનીને  ક  ુ  ં:
"આખી વીડ સળગી ગઈ?"
"પાંચાલ ચાલ  ુ  ં લાંપ પ  ુ   ં ુ  સળગતા શી વાર?"
રાવલએ    ુમાડાના માડાના  થાંભલા ભલા  ગગને  અડતા  જોયા. વીડના  ઘાસમાંથી થી  નીકળતા 
ભડકા દપાળના વટ    લા લા દપડાઓ વા દયા. 
            .
" ?"  
  ક ટલી   ુકશાની
  ટલી કશાની થઈ હશ રાવલએ પતાવાભયા વર       ુછ
  ુ."
"એ મને ખબર નથી બા ." 
છ  ુ    ુ

167

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  168 

"અયાર   આટ   ુ  ં  કરશો  તમે, શેઠ?   ુકશાની

કશાની  ન  કરજો. તમાર  ભે     કડો 
પડશે, તે   ૂ  ૂકવી
કવી અપાશે." ." 
પછ  કોઈ  ક  ુ  ં  બોલી  ન  શ  ુ  ં. મશાનયાા  વી  રાજસવાર  શેઠની ઠની  વાડએ  ગઈ.
યાં  રાવલ  એકાદ  કલાક  રા. આખો  વખત  એના  મ  ઉપર  અપરાધીપ  ુ  ં  તરવયા  કર  ુ  ં 
હ  ુ  ં. 
એ  અ  ુભવે ભવે  િપનાકએ    ુતકોનાં
તકોનાં    ુતકો તકો  પઢાયાં. એને  લા  ુ  ં     ક   ફાંસીએ
સીએ  લટક    લ 
ખડ મામો નવા   ુગના ગના નવસંકાર કાર પામીને હ ઊતર આયો છે . 
રાતે     ગળઓ  મોત  વરસાવતી, તેમાં થી  દવસે  વન  ઝર  ુ  ં. ચી  ુ  ુ ડના
માંથી ડના  રોપ,
ાના  માંડવા ડવા, અને  સીધા  સોટા  સમા  છોડવા  ઉપર  ખસકોલી  -શા  પગ  ભરાવીને  ચે 
ચે  ચડતી  નાગરવેલડઓ લડઓ  િશકાર  શેઠનાં ઠનાં     ટ રવાં થી  અ  ૃત
રવાંમાં
માંથી ત  ુ  ં  પાન  કરતી. અને  શેઠના ઠના 
યેક  વેણમાંણમાં  પણ  િપનાકએ  કદ  ન  સાંભળે ભળેલી  એવી  નવી  ભાષા  સાંભળ ભળ. સાથીઓ  જોડ 
વાતો  કરતાં  શેઠ  વનભર  જ   વાણી  વાપરતા: "  ુ   ં ુ કણી    ક ળનાં ળનાં  બચળાં  રમવા  નીકયા    ક ?
માંડ  માંડ  િવયાણી  છે   બચાર!" - "ચી  ુ  ુ ડને ડને  આ  જમીન  ભાવતી  નથી, સીમમાંથી થી  હાડકા 
ભેળાં  કરાવો, ખાંડને ડને  એ  ુ  ં  ખાતર  નીર  ુ  ં" - "આ  બદામડની  ડોક     ક મ  ખડ  ગઈ  છે ?" ?" -
"જમાદારઆ  બાની  કલમને  ને  િસ  ૂ   ૂ રયાને
રયાને  પરણાયા  તો  ખરા, પણ  એનો  સસાર સં ાર  હાલશે 
ખરો ? નથી, વાંધો નો  પડ      છે ? ગોતી  તો  કાઢ  ુ  ં  પડશે  ભાઈ, કોઈ  ુ  ં  ઘર  કાંઈ 
ગ  ુ  ં લાગ
ભાંગ   ુ  ં  ?"
જોવાશે ?"
ધો  શેનો
"આ ભાષાએ િપનાકના મનમાં વનિપતની   ુ   ુ િનયા
િનયા વતી કર. સચરાચરનાં ગેબી બી 
ાર  ઊઘડ  ગયાં. ખપેડ ડ, ખડમાંકડ
કડ  અને  વાતને  ખાઈ  જનાર  ચીબર  ચકલીથી  લઈ 
વાઘદપડા    ુધીની ધીની  ાણી  ૃટના
ટના  એણે  કડબંધ  સબ ં ધોધં ો  જોયા. એ  બધા  સબ ં ધોની
ધં ોની  ચાવીઓ 
પોતે  િનહાળતો  ગયો  તેમ  તેમ  સા  ં  ુ  ુ  ય  સચેતન  જગત  એને  માનવી  ુ  ં    ુત ખા  ુ  ં.
ત-રાય  દ     ખા
માનવી  એને  મરદ  દ    ખાયોખાયો. મરદાઈની  બધી    ૂ  ૂરત
રત  એની  સામે  િવચરતી  હતી. િશયાળાનાં 
કરવતો  આ  માનવીનાં  લોહ-માંસ  પર  ફરતાં  હતાં, પણ  કટકય  કાપી  શકતાં  નહોતાં.
ઉનાળાની  આગ  એને  શેક ક, રાંધી
ધી  ખાઈ  જવા  માંગતી
ગતી  હતી, પણ  ઉલટો  આ  માનવીનો  દ     હ 
તા  ુ  ં  ાં  ુ  બની  ગયો  હતો. રોજ   ભાતે, વહ  જતી  રાતને  ડારો  દતો  માનવી  ઊભો  હતો -
પાણીબંધની ધની ચી પાળ ઉપર: અણભાંયો યો ને અણભેદાયો. 
હવે  િપનાકને   એ   ુ
  ં
  ભણતર  રગદોળ  નાખનાર  હ  
  
 
ડ
ડમાતરની
માતરની  ગરદન    ૂ
  ૂસી
સી   જવાની 
મનેછા
છા રહ નહ. 
છ મહના ગયા છતાં એણે એક     વાર રાજકોટ જવા  ુ  ં યાદ ન કરા  ુ  ં. 
એમાં એક દવસ મોટબા  ુ  ં પ  ુ  ં આ  ુ  ં. 
ઢળતો  રજ ૂ   જગલનાં ં   જડ-ચેતનને  લાંબે
બ ે પડછાયે  ડરાવતો  હતો  યાર  િપનાકએ 
શેઠની
ઠની ર માંગીગી. 
"ામ તો વહ     લી
લી ઊપડ ગઈ હશે. કાલે જો." 
"અયાર  જ  ઊપ   ુ   ં ુ  તો?"
"શી રતે?"
?"
"  
 પગપાળો.
"હમત
મત છે ? પાકા સાત ગાઉનો પથં  છે ."
." 

168

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  169 

"મારાં મોટબાને કોણ ણે     ુ  ં   ુ  ં થ  ુ  ં હશે.   ુ   ં ુ  જ ."

." િપનાકએ પોતાની ખોને 
  ુ     ફ રવી
બી બા  રવી લીધી ને ગં ખખાર સાફ ક    ુ. 
"ઊપડો યાર
     , લાકડ લેતા
તા જજો." 
િપનાકને  શેઠના ઠના  વરમાં  લાગણી  જ   ન  લાગી. પાસે  આટલા  માણસો  છે , ગાડાં  ને 
બળદો છે , ઘોડ ને ટ પણ છે . એક પણ વાહનની દયા કરવા  ુ  ં દલ    ક મ આ  એની પાસે 
નથી ર  ુ  ં?
ખાખી િનકર અને કાબરા ડગલાભેર એ બહાર નીકયો. 
"ી  દવસે પાછા આવી પહચજો." શેઠના ઠના   ૂ  ૂકા કા ગળામાંથી થી બોલ પડા. 
િપનાકના ગયા પછ શે   ઠ  પોતાની ઘોડ પર પલાણ મડા ડં ા  ુ  ં. 
"તમાચી," એણે   ૂ ઢા િમયાણા ચોકદારને બોલાવીને ક  ુ  ં: "તમે ચડ ઓ. આપણો 
  ૂઢા
  ુ વાન
  વાન હમણાં ગયો ને, એનાથી ખેતરવા તરવા -બે ખેતરવા તરવા પછવાડ     હાંે  ે જજો.    ઠ ઠ એના ઘરમાં 
દાખલ  થઈ  ય  યાં    ુધી ધી  સાચવતા  રહ    જો જો. એને  ખબર  ન  પડવા  દ     જો જો. ને      ુ ઓ: ભેળાં
ળાં 
પચાસ  કટકા  આપણી  બયારણની  શેરડનાં રડનાં, થો  ુ   ં ુ   થો  ુ   ં ુ   શાક  અને  ચી  ુ  ુ   એક  ફાંટમાં ટમાં  બાંધીધી 
યો. ઘોડને  માથે  નાખતા  વ. સવાર       જઈને  એની  ડોશીમાને  દ     જો જો. છાનામાના  કહ 
આવજો ક ખાસ કહવરાવે વરાવેલ છે  મ, ક તમારા ભાણાની ચતા તા ન કરજો." 
"ને જો!" શેઠને ઠને કંઈક સાંભ ભ    ુ: "રતે એકાદ વાર એ  ુ  ં પાણી પણ માપી લેજો જો ને!"
!" 
ધણી  ુ  ં એ છે  ુ  ં ફરમાન   ૂ  ૂઢા ઢા તમાચીને બ  ુ  ુ મી  ુ   ં ુ  લા  ુ  ં. એ ચડ ગયો. 
"વભાઈ," શે    ઠ   સાં     વા કરને  હોકો  પીતે  પીતે  પોતાના  વહવટકતાન ે ભલામણ 
કર: "નવા  ઘ  ુ  ં  ખં  થાય, તેમાં માંથી થી  એક  ગાડ  નોખી  ભરાવજો. એક  ઘીનો  ડબો      ુ દો
દો 
કઢાવજો, ને એક માટ  ુ  ં ગોળ  ુ  ં. આપણે રાજકોટ મોકલ  ુ  ં છે ." ." 
"ાં?" ?"
કા  ુ  ં પછથી કહશ. પણ કોઈને ખબર ન પડવી જોઈએ." 
  ુ   ં ુ    ઠ કા
"
રાતે  શેઠ  રખો  ુ  ં  કરવા  ચાયા  યાર       એને  પહ    લી લી  જ   વાર  એક  કારની  એકલતા 
ખટકઢો  .કાંએને
  ૂ  ૂઢો ઈ  કમ   ઉચાટ  પણ  થયો: "મ  લ
  નથી! મ  પણ  કાંઈ  ઓછા ૂ   કર  .નિમયાણો
ગ
ં   એકઠાં   કયાંઈક ઈક  છછોકરાને
  કયા ે ! ચોર -હડાકાયટમાં
બતાવી  ન  ભાગ
બતાવી બેસે
સ.ે  
લીધેલા લા ભારાડઓનો   ુ   ં ુ આશરો બયો ં. પણ   ુ   ં ુ   ુ   ં ુકાર કાર શેનો નો ક  ં  ુ  ુ ં? આશરો તો સ  ુ  ુને ન ે આ 
ધરતીનો  છે . એક  દવસ  ધરતીનો  ખોળો    ૂ  ૂકને કને  ભાગી  નીકળેલા  આ  બધા  થાકને  એ  ખોળે 
પછા વયા છે . ઠરને ઠામ થઈ ગયા બચાડા. શા માટ     ન થાય? હ એની તમામ ઉમેદો દો 
તં ોષાય  છે . તમાચીનો  વ  િશકારનો    ૂ  ૂયો
સતોષાય યો  હતો. એના  ગામની  સીમમાં  એણે  કાળયાર 
માય , એટલે  વદયા  મા'જનનો  એ  પોતે  જ   િશકાર  થઈ  પડો. મારપીટ  કરને     ક દમાં દમાં 
ગયો. હ તો એને કોણ ના પાડ     છે ! માર ને, બચા, ખે  ુ  ુ નાં નાં ખેતરો
તરો સચવાય છે ! 
"એક-એક  બ   ૂ ં  ૂ ક!" રાતના  સીમ-રક  પોતાની  બ  ૂ ં  ૂ કને કને  હાથમાં  લઈને  બોયો:
"હરએક  ખે   ૂ  ૂતના
તના  પમાં ં માં  આવી  બે-જોટાળ  એેક  બ  ૂ ં  ૂ ક    ુ   ં ુ     દ  ઝલાવી  શકશ  તે  દ    ુ   ં ુ 

ધરાઈને ધાન ખાઈશ. આજ  તો   ુ   ં ુ એકલો મરદ બનીને આ માયકાંગલાઓની ગલાઓની વચે વતો 
    . 
 સળગી મ    ુ  ુ 

169

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  170 

52.   ુપા
પા ાં ગઈ? 
રાજકોટના  સીમાડા  પરથી  િપનાકએ  પહલા લા  ડંકા
કા  સભયા ભ
ં યા  ને  પછ  લાંબા બા  સાદની 
એક પછ એક પાંચે ચકે  'આ...લ...બે...
...લ!' સાંભળ
ભળ. 
'દસ બ ગયા!' એ િવચારની સાથસાથ એણે મશાનની છાપર દ      ખી
ખી. એ છાપરની 
પાછળ એણે એક ઘોડ    સવારનો
સવારનો અચલ,   ં  ૂગો
ગો આકાર ભાયો. ઘોડો ણે    ક  ચો ચો બની 
આકાશે ચડતો થયો. અસવારના પગ લાંબા ચાઈને જમીન   ુધી
બા ખચાઈને ધી લટકવા લાયા. એક જ  
પલ  િપનાકનાં  ગાોને  ઓગાળ  રહ. પણ  એને  યાદ  આ  ુ  ં     ક , હ  મારા  મોટાબા  ુને ન ે
  ુવરાયા
વરાયા  છે . હ  ખડ  મામાનો  દ     હ  બયો  છે   એ  િવચાર       મશાન  એ  ુ  ં  પરચત  થાન 
બની  ગ  ુ  ં. એ  પસાર  થઈ  ગયો. ને  એણે  જો  ુ  ં  ક  એ  સાદો  ઘોડ  સવાર  કાફ  ગાતો  ગાતો 
પોતાનાથી   ૂ  ૂ ર ચાયો આવે છે . 
એ હતો   ૂ  ૂઢો
ઢો તમાચી. તમાચીએ   ં  ૂગાગા મએ છોકરા  ુ  ં પાણી માપી લી  ુ  ં હ  ુ  ં. 
"મોટબા, ઉઘાડો!" એમ  કહને  એણે  પોતાની  નાની  ડલી લી  પર  મૂ   પાડ  તે  વખતે 
એક આદમીને િપનાકએ મકાનના   ૂ  ૂણાની ણાની પાછળ સરક જતો જોયો. 

પસવાય  ડોશીએ
. એ પશ   બાળકને માં ભ
માં   બારણાની
 ન કથી શક  દર
     વ ી લઈ
  તેવી વાણી   પહ     લો
હતી લ.ો   જ   હાથ  એના  આખા  મ  પર 
"મોઢ         ુ  ં    ૂમડાં
મડાં  થયાં'તા, ભાઈ?" ડોશીએ    ૂ  ૂછ છ  ુ   ં ુ. એણે  બાળકનો  ચહ    રો
રો     દવસ 
પં ાળને  વળાયો  હતો  તે  દવસની   ુ  ુ માશ
છેલે  પપાળને માશ  એની  ગળો  નહોતી  વીસર  શક. કમ 
ણે નવા  પહ       ર  ગીરો
ગીરો િતજોરનાં  તાળાં તપાસી રા  હોય  તેવી વી અદાથી ડોશીનાં ગળાં છ 
મહના પરના બાલક  ુ  ં કૌમાર-ધન તપાસતાં હતાં. 
"ખીલના ઢમણાં હશે એ તો." િપનાકએ જવા દધો. 
ખીલનાં  ઢમણા  એટલે  ફાટતા  જોબનનાં  પગલાં. ડોશી  સમ  ગઈ. પૌના  ચહ    રાં રાં 
  ુ વાની
પર   વાની ણે ગાર   ં  ૂદતી દતી હતી. 
"મોટ બા!" િપનાકએ ધીમે વર  છ ૂ   ુ   ં ુ: "કોઈ હ  ુ  ં હ?"
"કયાં?"
    ."
"બહારને ઓટ ." 
  ુ  ં જો  ુ  ં?"
"ત  ?"
"એક આદમીને."
." 
"પોલીસ હશે."
." 
    ?"
"શા માટ ?"
"તને ખબર પડા?"
"શાના?"
          ."
"
 લ તોડન તાર મામી ગઈ તના  
     ?"
"ાર ?"

170

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  171 

"પરમ  દા'ડ  રાતે. અને  કાલ  સવારથી  આપણા  ઘર  ઉપર  પોલીસની  આવ  થાય 
છે . મને  પણ    ૂ  ૂછપરછ
છપરછ  કરવા પોલીસનાં  માણસો આવવા  માંડાડા  એટલે મ  સદ   ં   શો
શો  મોકયો,
ભાઈ!   ુ   ં ુ પોતે ઘરડ આખી ઊઠને ામના ટ    શને
શને જઈ કાગળ આપી આવી'તી." 
િપનાક  પૂ   થઈ  ગયો. ડોશીએ  ક  ુ  ં: "તારા  બા  ુની ની  હાકમી  હતી  યાર  પોલીસ 
આપણે  આવતો ને આજ  આવે છે , એમાં બ ,
ભયા નઘે ે રમારાથી
સાંભયા   ન  રહવાવા  ુ  ં. આપણા  ઘરને  ુ  ુ     ફમાથે
 ર પડ  હવેગયો
 
   ુ  ં  છછેે  ભાઈ ! મને  
તે  પોલીસ    ૂના
ન ા દવસો
ચોકપે 'રા!
 
શરમાતા નથી રોયાઓ?"
ડોશી  રડવા  વાં  થઈ  જતાં  હતાં  ને  વચે  પાછાં  રોષ  કર  ઊઠતાં  હતાં. તપેલી લી 
લોઢ  ણે  પાણીના  છાંટા ટા  રમાડતી  હતી. પછ  ડોશીએ  િપનાકને  ઓરડામાં  લીધો. ધા  ં  ુ  ુ 
હ  ુ  ં  ને  બાર  બધં   હતી  તો  પણ  ચોમેર  તાક  તાકને  જો  ુ  ં, અને  હવા  પણ  ન  સાંભળે ભળે   તેવી
વી 
ધીમાશથી ક  ુ  ં: "થાણાદારની છોકર   ુપા પા તને કાગળો લખતી'તી?"
"ના." િપનાક આભો બયો. 
"એ ાં છે ?"?" ડોશીએ િપનાકને વ   ુ ચકાયો. 
"મને    છો છો?    ક મ, ાં છે?   ુપા
 ક મ   ૂ  ૂછો પા ાં ગઈ? નથી?"
ડોશીએ ડો  ુ   ં ુ  હલા  ુ  ં. 
"કાલ રાતથી નથી. એની બા હ શોધવા આવેલાં. મને છાને   ૂ   ૂણે
ણે લઈ જઈ કંઈક 
વેણ સભળાવી ભં ળાવી ગયાં. છોકર તાર પાછળ આવી હશે એવો એને વહ    મ છે ." ." 
"શા પરથી?"
"તારા માથે લખેલો એનો કાગળ પકડાઈ ગયો." 
"પછ?"
"એના  ભાઈએ  ને  એની  બાએ  એને   કળ  માર  માય . પોલીસમાં  પણ  તા  ુ  ં  ુ  નામ 
  ુકળ
ગ  ુ  ં લાગે છે ."
." 
િપનાકને  ભાસ  થયો     ક   પોતે  કોઈક  અણી    ૃવી વી  પર  માગ    ૂલીને
લીને  આવી  ચડો 
લાગે
વાતની   છે . એ  પોતાના  હાથની  ડાંગ  પણ  નીચે  કવા
 સરત  ૂ
  ૂકક થઈ ગઈ.  ૂ   ુ  ં  લી
ૂ   ગયો. એને  પાણી  પી  ુ  ં  હ  ુ  ં  તે 
"મોટબા!" એણે ક  ુ  ં: "  ુ   ં ુ અયાર      જ  ." 
"ાં?"
?"
  ુપાને
" પાને ઘેર." 
અયાર      નહ. એ રોષે સળગતા ઘરમાં તા  ુ  ં  ુ જ  ુ  ં સા  ુ  ં  ુ નહ, બેટા!" 
"ના.
ડોશી એમ કહ    તાં તાં રાં, ને િપનાક ડાંગ લઈને ઘરની બહાર નીકયો. 
  ંગા
ગૂ ા તારાઓ આ  પહલી લી જ  વાર એને   ુપાની
પાની ખો વા લાયા. એ તારાઓના 
દ  હતી, ઠપકો  હતો, ઘ  ુ  ં  ઘ  ુ  ં  હ  ુ  ં. પોતે  ઓચતો
ઝળકાટમાં  કાક  ૂ  ૂદ તો  જ      ભાતે 
   ુ  દ
હ  ર  ુ   .દ
ત  વન
   વન જોડ
પછથી      રજવાડ
  આજ  ધ    ી  ઊપડ
  ુધી
  પા  ગયો
  ુપા એના  હતો, ત ભાત
તરની  તો  જ 
  એકાત   ુ પાન
પાન
રાઈ  મળવા
  ુરાઈ   ુ   વચન
રહ  હતી . ખર આ
   ખર
  ખર   ુ    
 
આ  છોકરએ  મારા  સા  ુ  ુ  થઈને  માર  ખાધો  હશે? રજવાડાને  માગ   નીકળ  પડ  હશે? તો 
171

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  172 

આવી  કાં  નહ? સામે  કાં  ન  મળ? યાં  ગઈ  હોય, યાં    ુમ  થઈ  હોય, યાં  એ  ુ  ં  અતવ 
હોય યા તો મડ   ુ   ં ુ  હોય, યાં અને તે વપે   ુપા પા માર કહ    વાય
વાય. 
"માશી!" િપનાકએ    ુપાની
પાની બાને ઘેર જઈ સાદ દધો. 
"કોણ  - ભાણોભાઈ?" બા  દોડતાં  આયાં. "ભાઈ     ુ  ં  લાયો  છો    ુપાને
પાને? ાં? ાં 
છે ? ાં મળ તને?" ?"
"માશી, મને કશી જ  ખબર નથી." 
"એ   ુ  ં  ન  બોય, મારા  દકરા!" કહ    તી તી  એ    ુીની
ીની  માતાએ  િપનાકને  મએ  હાથ 
  ૂ  ૂો
ો. "મને  આમ  કહને  ન  માર  નાખતો, બેટા!   ુ   ં ુ  તને  ક  ુ   ં ુ  ં     ક   હવે  તાર       કશો  જ   વાંધો ધો 
નથી. માર   ુપા પા તાર જ  છે . તને જ    ુ   ં ુ આપી   ૂ  ૂક ક ં. પણ   ુ  ં મને એક વાર માર   ુપા પા 
વતી દ     ખાડ ખાડ: બસ, એક વાર." 
ગાભર  બનેલી લી  માતા  ુ  ં  એ  ુ  ં  દશન  અધ   રાતનાં  કલે ં ભેદ  નાખના  ં  ુ  ુ  હ  ુ  ં.
િપનાકની ભમાં જવાબ નહોતો. 
"મને  જવાબ  તો  આપ, બચા!"    ુપાની
પાની  બાએ  લગભગ  પાગલના  વી  ચેટાઓ 
આદર: "ત એને તારા કોટમાં તો નથી સતાડને તં ાડને?   ુ  ં એને બહાર ઊભી રાખીને આવેલ છો?
એ મને ઓચતી તી જ  આવીને બાઝી પડ એ  ુ  ં શીખવીને   ુ  ં એકલો આવેલ છો? તને એ મળ 
યાર        ૂખી
ખી    ક વીક
વીક હતી?   ૂ  ૂખી ખી તો હશે જ  ને, ભાઈ! એને મા  ં  ુ  ુ ધાવણ ધવરાયાં ઘણાં વરસ 
થઈ  ગયા  તે  પછ    ુ   ં ુ  એને  છાતીએ  લેવા વા  ુ  ં  જ   લી
ૂ   ગઈ.   ુ   ં ુ  પણ  કવી    ુલકણી
લકણી! હ-હ-હ-
હ-" 
એમ  હસીને  એ  આધેડ  નાર  હ       ઠ   બેસ ે ગઈ, અને  પોતાની  છાતી  પરથી  સાડલાનો 
છેડો  ચો  કરતી  બહારના  દરવા  પાસેના ના  નાના  બાળકને  બોલાવી  રહ  હોય  તેમ  સાદ 
વા લાગી: "પ  ુડ
દ     વા ડ... એ પ  ુડડ! હાય હાય ઝટ   ૂ  ૂ -  ૂ  ૂ ...
... પીવા." 
વ  ુ  વાર  િપનાક  ઊભો  ન  રહ  શો. એને  પોતાની  બા  સાંભર ભર. દકરની  માના 
દલમાં પડ    લી લી   ુ  ુ િનયાઓ િનયાઓ આજ    ુધી ધી એને અકલત હતી. એ   ુ  ુ િનયાઓ િનયાઓ  ુ  ં દશન ટ  ુ  ં ક  ુ  ુણ 
હ  ુ  ં તેથી
થી િવશેષ ભયાનક હ  ુ  ં. 

કરગરવાએ  લાગીપાછો:  "જો ફય   યાર

 ભાઈ  
, ભલે   ુ પાની
પાની દ  બાએ
  ુ દ
  ુ  ં     એની
નાતનો રો . પછવાડ
નાતત   દોડને
 ય  નેએને ઝાલી
લ  ામાં
   ૂલામાં   લીધો; 
! દકરની
માને  વળ  નાતત  શી  જોવી  રહ?   ુ   ં ુ  તો  તને  આપી  જ   ક કૂ   ં, હો  ક! મને    ુધારો
ધારો  ગમે 
  ૂના
છે , હો  માડ!   ુ   ં ુ  કાંઈ    ના  િવચારની  નથી. ફત  આટ  ુ  ં  જો , ભાઈ,   ુ  ં  એક  દાને, બી 
પરમાટને -  - બે  ચીજને  ન  અડ .    ુપાના
પાના  બાપા  હતા, તે  એ  લતે  ચડ  ગયા'તા  ભાઈ! આ 
તો તને એકને જ  ક  ુ   ં ુ ં, હો    ક !"!" 
આ  બધી  કાક  ૂદઓમાં દઓમાંથી થી  િપનાકના    ુ  ુ  ુષવે
ષવે  પોતાની  નપાવટ  હાંસી સી  સાંભળ
ભળ.
પોતની તને જોડા મારતો એ બહાર નીકળ ગયો. 
બહાર  પોલીસના  બે  માણસો  બેઠા  હતા. તેમાં ના  એક    ુા
માંના ા  શકર
કં ર  બારોટ  હતા. તેણે ણ ે
િપનાકને ઓળખીને બોલાયો. 
િપનાકને એક બા    ુ  લઈ જઈને એણે ક  ુ  ં: "છોકર તમાર કને આવવા નીકળેલી તે 
 વાતની કડઓ મળ છ. હાલારના નાગ ધરા   ુધીના
ધીના એના વાવડ છ. યા
યાથી
થી પછ બાતમી 
આગળ નથી ચાલતી. એટલે અમને સૌને તો ફાળ પડ ગઈ છે ."
." 

172

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  173 

"શેની
ની?"
"વીણગઢના પાટવી   ુ
   ં ુ વરની.   ુ માં
યાં બા  માં જ  છે . ને એનાં કામાં મશ  ૂ  ૂર છે ."
." 
     ?"
"પોલીસ તપાસ નહ કર ?"

"રામ રામ કરો." 
"કાં?"
?"
  ૂ  ૂચા
"સૌનાં  મ  માં  કાગળોના   ચા  માયા  છે ." કં ર  બારોટ      નોટોની    ુ  ુશવત
." શકર શવત  માટ     
ગામડયો શદ વાપય . "ને પાં ઓલી મેરાણી રાણી લ તોડ ભાગી છે ને એટલે એની પાછળ 
જ  બધા રોકાઈ ગયા છે ."." 
"ઠક," એટ   ુ  ં  કહ  િપનાક  ઊપડો. એના  માથાની  ખોપરમાં  કપાસ  પીલવાના 
ચરખાઓ  ુ  ં આ  ુ  ં કારખા  ુ  ં સમાઈ ગ  ુ  ં હોય એટલો ધમધમાટ ઊઠો. એ બાળકના અાત 
તરમાં પહ    લો
લો  જ   ઊઠો    ક , 'આ  -  - આ   આ, આ  વીસમી  સદના  વીસમાં  વષમાં માં   ુ  ં 
રાજથાનનો રાજ  ુ   ં ુ વર રતે ચાલતી છોકર  ુ  ં હરણ કર જઈ શક    ? આ તે ો જમાનો?   ુ  ં 
શાસન? ા કાયદા  ુ  ં રાજ ? આવી એક છોકર ઉપાડ ય છે , છતાં હ    ુ  રાજકોટ શહ    ર   ૂ  ૂ
  ુ  ં 
છે ? એજસીની  બીઓ  બળ બળેે   છે ? એજટ  સાહ    બના બના  બછાનામાં  નદ  પેસી  શક      છે ? વાયરા 
વાય છે ? વકલો ેટસ ટસ કર કર  છે ?   ુ  ુ િનયા
િનયા   ુ  ં એમ ને એમ જ  ચાલે છે ?' 

53. એ માર    ે
છ 
ણ લાગણીઓ  ુ  ં ેવડ વડ કૌવત િપનાકની રગરગમાં છલબલી ઉઠ  ુ   ં ુ: એક તો,   ુપા પા 
માર  થવાને  માટ      સગી  જનેતાને તાને  પણ  યને  અગમ  પથે થં  ે નીકળ  પડ  છે   તે  વાતનો 
પોરસ: બી    ુ ં  ં માર    ુપાનેપાને  ભીડ  પડ  હશે  તેની ની  વેદનાદના: ને  ી    ુ ં  ં મારા  બરડા  પર 
  ુરરદવ, રાજવાડાના શેઠ, એલા ૂ  મોટાબા  ુ અને ખડ મામાની જોગમાયા શી  ીના 
પ ં  પડા છે . 
એવાં      ુ દાં   ુ દાં
દાં    દાં  જોમ  અ  ુભવતો
ભવતો  િપનાક  યાંથી થી  પરબારો  જ   ઉપડો. મોટબાની 
ર લેવા એ ન રોકાયો. એનાં ગેગ   ૂ  ૂટ ટ પડતાં  હતાં. પણ વા  ુ િવમાનને ઉપાડ ચાલે 
તેમ તરનો વેગ એના દ     હને હને અધર લેવા વા માંડો
ડો.
રમાં  પાનવાળાની   ુ  ુ કાનો
શહરમાં કાનો  છેલી  બધં   થતી  હતી.   ુપાનાપાના  ઘરવાળ  શેરને રને  નાક 
  ૂ  ૂતનાથ
તનાથ  મહાદ     વના વના  મદરમાં થી  હરકથાનો  ોતાસ  ૂ  ૂહહ  િવસન  પામીને  બહાર  નીકળતો 
ં દરમાંથી
હતો. તેમની મની  નાની  નાની  મડળઓ ડં ળઓ  વેરાઈને
રાઈને  ચાલી  આવતી  હતી. િપનાકને  કાને  બોલ 
પડતા  હતા: "મદોમત  બની'તી  હો  સારાકાકા! રા  ુશીથી શીથી  જ   પલાયન  કર  ગઈ  જણાય 
છે ."
." 
"પણ કોની સાથે?" ?"
"બીજો કોણ હશે -  - કાં બગડવાળો
ગ
ં ડવાળો, ને કાં પલટનીઓ પઠાણ!" 
"સાં કંઈ ગમ નથી પડતી     ક  આવાની જોડ     ભાગવામાં કયો રસ રો છે !" !" 
 યાર        ુ   તમાર જોડ     ભગાડવી તી,   ુલાબશકરભાઈ
લાબશકરભાઈ!  

173

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  174 

  ુલાબશં
"આ....હા!" આધેડ  મરના   લાબશંકર
કર   િનઃાસ  નાખી  ડ  વેદનાઓભયા
દનાઓભયા  અવા  
ક  ુ  ં: "અમારા પણ દવસો હતા, ભાઈ, હતા!" 
પાછળ પાછળ ચાયા જતા, િપનાકના કાન એના પગને હળવા પાડતા હતા. એના 
હાથમાં  લાકડ  હતી. એના  યૌવને  આ  શદો  સાંભળ ભળ  પોતાની  જ   હનતા  અ  ુભવીભવી. એનો 
પ જં ો લાડના  છલાં
જો કાઠગી ફરતો 'મ-મ' થઈ રો. એમાનાં એનો બરડો ફાડવાની િઊમ   એની 
ગળઓમાં ગ ી  ઊઠ. પણ  એવા  કજયાની  એ  વેળા ળા  ન  હતી. િપનાકએ  પગ 
ઉપાડા. 
ફર  એજ   મશાન, રાખના  ઢગલા,   ૂ  ૂમસામ મસામ  રાી, અન
અનંતં   લાગતી  ઉજડ  સડક,
ઓખર કરતી કોઈ ગાય, ઝાડના   ૂ  ં  ૂઠા ઠા પર એકલવાયા બે   ઠ લ   ુવડની
વડની બહામણી વાણી, અને 
ચા  ચા ઘાસની  દર    ક મ ણે કોઈ મોટાં  નવરો ભમતાં હોય તેવો વો  ભાસ  આપનારા 
ઝીણા  વડાની    ૂ  ૂદા
દા    ૂ  ૂદ! પકડલા
લા  દરને  જરા  ટો  કતી
ૂ   ને  પાછ  ઝપટ  કર  ચાલતી 
બલાડ  વી  કાળ  વાદળયો  આકાશમાં  અજવાળ  આઠમના  ચને ં ને  વારંવાર  ઉઘાડઢાંક-
ઉઘાડઢાંક  કરતી  હતી. અથવા  તો  ચમા ં મા  થોડાએક  કાગડાઓની  ચાંચો ચો  વચે    ંથાઈ
થૂ ાઈ  રહલ 
દહથરા  વો  દસતો  હતો. અધ-  ુ  ુ કાળમાં કાળમાં  ઉપરાઉપર  વષ   ખચતો  પવન  ખેતરાઉ 
ધરતીમાંથીથી કોઈ ટ થયેલી લી  ીના શરમ દાયા કંઠ-વર વો રોતો હતો. 

લપછ ાં શબોાન
  
ય  ુ  ંપી
 કાબ
પી ભ  ં  ુ  ુ ગયાની
  અને  
ં ગયાની  ુ ખ
ખવાટ
  ુ  ં  ુ  સવાર   આ   ુ  ં  અને
સડતાંવાદળયો
        તેમજ 
મજ   ચનાં
ં નાં  ણે 
  ં  ૂથાયે
થાયેલાં  જ    ુય જોતાં આકાશે  પડાં. 
િપનાકએ  સીમમાં  કોઈ  કોઈ  માણસો  મયા, તેને ન ે એણે  ો  કયા. કોઈ  કોઈ 
પડઓપં ડઓ  એણે  ખેતરોમાં તરોમાં  જોઈ, યાં  જઈ  ખબર    ુછયા છયા. સીમમાં  લોક      એકબી  સામે 
સનકારા  કરને  વહ    મના મના  તાંતણા તણા  સાંયા યા: કોઈક  બાતમીદાર  લેસવાળો  હશે! આપી  દો 
જવાબ: અમને  ખબર  નથી  ભા! એટ  ુ  ં  કહને  સ  ુ  ુ  પોતપોતાના  કામે  લાગી  ગયાં. આગળ 
ચાલતા િપનાકની પાછળ  ટકા સભળાતી ભ
ં ળાતી હતી    ક , "આમ કહ        ક , અમે ચાં વરણ. માંહ  હ   તો 
સડ  ગયેલાં લાં! આપણી  છોકર  ુ  ં  એમ     ક 'દ  ભાગી  છે ! કામધંધા ધા  વગરના  ઉજળયાતો  ુ  ં  પછ પછેે  
એમ જ  હોય ને, બાપા!" 
સરખા  પવનની  પાંખો ખો  ઉપર  ચડતા  એ  ટકાના  ટ  ુ  ુકા કા  વ  ુ  વ  ુ  ચોખા  થયા: "એ 
ભાઈ, માર  ડક ભાગી  ગઈ'તી. ખતા ખાઈને  આવી  પાછ. મડ ડં    ુ  પાડવા. અમે  એક    ય 
બોલ  પણ  ન  કો. ભડળે   એની  તે  જ   બેસી સી  ગઈ  ઘટ ટં   તાણવા. સવાર       મ  પકડાવી 
દાતરડ. ક  ુ  ં    ક  -  -  બાઈ, નદવા. આખા ગામની ભેળ એ તો મડ ડં  નદ  ુ કરવા. આજની 
ઘડ  ને  કાયનો  દ: કોઈ  હવે  સાંભર ભર  ુ  ં  નથી. પરણી-પશટયે  ગઈ. ઘોડયે  બે  છોકરાંય  એ 
રમી રયાં!" !" 
"ને  આ  તો  આબદાર  માણસ! હવે  એ  છોકરને  કોઈ  સઘરશે ઘં રશે  નહ, એના  માવતર 
સોત નાત-બહાર   ુકાશે કાશે, ને એનો ભાયડો સગપણ જ  ક ૂ  દશ." .ે " 
"પછ પછ  તો છોકર ને   ૂ  ૂવો વો જ    ૂરવો રવો રયો ને!" !" 
ધાં  માથાં  નાખી  કપાસના  જડવામાંથી થી  ી  વારનો  ફાલ  વીણ  ુ  ં  આ  ટોં    ૂ  ૂલી લી 
ગ  ુ  ં હ  ુ  ં ક તેમના
મના રૂ  સાર પેઠઠ  ચા બયા હતા. 
બે  વાતો  િપનાકના  દય-નગારા  પર  દાંડની ડની  પેઠઠ  પડ. દયમાં  ઘોષ  યા. બે 
 વાતના  એ  ઘોષ  હતા: એક  હવ એ  છોકરન કોઈ  સઘરશ
ઘરશય ય  નહ; ન  બી 
શ ે ને?   ુ  એનો ભાયડો હશ
       
એય સગપણ તોડ નાખશે: પછ તો છોકરને વો 
  ૂ
 ૂ
વો જ    ુરવો
રવો રહશે

174

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  175 

આજ     ુધીના ધીના  અયાસમાં  કોઈ  ચોપડએ  એને  આ  ુ  ં    ુઝાડ પા    ૂ  ૂવો
ઝાડ  ુ   ં ુ  નહો  ુ  ં:   ુપા વો 
  ૂ  ૂરશે
રશે     ક મ     ક   કોઈ  એને  સઘરશે ઘં રશે  નહ,    ક મક
ઘં રશે  નહ! એને  કોઈ  સઘરશે મ   ક   આ  ઉજળયાતોને  કામ 
ધધાની ધં ાની કંઈ પડ નથી ને આબ  ુ  ુની ની જ  પેટઓ
ટઓ ઉપર બેઠાંઠાં બેઠાં ખા  ુ  ં છે ! 
પા   ુ  ુ વો
  ુપા વો  રશે ૂ   એ  વાત  ુ  ં  મરણ  એને  સતાવવા  લા  ુ  ં.   ુપાએ પાએ  કંઈ  ન  કરવા  ુ  ં 
કામ
ખેતરોકર
    ના
   ુ
  ંદવા
દવા લાયો   ુ  ં  હશે.  એ  કપના  એને  દંશવા  લાગી. એ   ુ  ુ વા
વા-વાડઓ  તપાસવા  આડમાગ  
થોડ  વારમાં  એના  કાન  પર  ચા  અવા   શદો  પડવા  લાયા. એ  શદો  મોટ 
સડક  પરથી  આવતા  હતા. પોતે  સડક  તરફ  વયો. પહ    લા લા  તો  ખાખી  પોશાકો  અને  ણ 
બ  ૂ ં  ૂ કો ખાયાં. પછ  ગા  ુ   ં ુ   દ     ખા
કો  દ    ખાયાં ખા  ુ  ં. ગા  ુ   ં ુ   નક  આ  ુ  ં. િપનાકના  માથાની  નસો  ફાટવા 
લાગી. ગાડમાં   ુપા પા હતી? -    ક    ુપા પા  ુ  ં ેત હ  ુ  ં? િપનાકને દ     ખતાં
ખતાંની ની વાર   ુપાની
પાની છાતી 
ફાટ  પડ; એના  મોમાંથી થી  ચીસો  ઉઠ. એણે  મ  પોતાની  લીરલીરા  બનેલી લી  સાડમાં  પાવી 
દ  ુ  ં. િપનાકના ઈશારા પર ગા  ુ   ં ુ  ઊ  ુ  ં ર  ુ  ં. 
"ાં લઈ ઓ છો?" િપનાકએ પોલીસની   ુ   ુ કડને છ  ુ   ં ુ. 
કડને   ૂ  ૂછ
"રાજકોટ. આ  તમા   ુ  ં  ુ  માણસ  છે ? આમ  રઢ  કોૂ   છો    ુ   ં ુ વાર  છોકરને? આ  બાઈને 
      .   ૂ   '       ." 
હરામના"કયા હમેલ
 રાજના રા  છછોે  તમે વે ?" પડતી
? " તી યાંથી થી ઝાલી છે
"વીણગઢના." 
"છોડ દો એને.   ુ    ં ુ તેડ
ડ જઈશ." 
"એમ ન છોડાય." 
"યાર          ક મ?"
"રાજકોટની પોલીસમાં સપવી જોશે." ." 
િપનાક થોડ ણ   ૂ  ૂપ પ રો. એના તરમાં એક લાંબા બા અને લોહ  ુહાણ હાણ સામની
ં ામની 
રણભેરઓ બ ઊઠ. 
"તમાર     ુ  ં સગપણ છે આ બાઈ જોડ." ." પોલીસના નાયક બીડ સળગાવી છ ૂ   ુ   ં ુ. 
િપનાકને  માટ      આ  સામની લી  હાકલ  હતી.   ુપાના
ં ામની  થમ  પહ    લી
 હ  ુ  ં, નોળયાએ 
પાના  દ     હ
લા  સાપના    ુ  ં  િનજવ    ં  ૂચં
લોહલોહાણ  કર     લા ચં  એને  ગાળા  પર  જો  ુ  ં. બીબા    ુ   પોતાની 
મોટબા, પોતાનો    ુશ શદ   શેઠ,   ુરર દવ, આખો  સમાજ   અને  પોલીસ-અદાલત, લ, ઘટ ટં ,
  ુકાદામોના
કાદામોના  માર  અને  - એને  કોઈક  દવસે  પણ  આ  કલ કલંકં   કથા  ને  કાને  જવાની  છે   તે 
"મામી"ના   ંગા
ગૂ ા ફટકાર એની ખ સામે વીજળવેગે ગ ે સરક રા. 
આ    ુપા પા  કોણ?    ક વી
વી  ચાલની?    ક વા વા  િવકારોથી  ભર     લી
લી?    ક નાં
નાં  કર  ૂ  ૂકોની
કોની  આ  સ 
પોતાના  િશર  પર  આવી  પડવાની  છે ? જવા  દ     ! એ  નીચને  એની  નીચાતાનો  દંડ  ભરપાઈ 
કરવા દ     ! માર કારકદ , મા  ં  ુ  ુ ઉઘડ  ુ  ં વન-ભાત, માર   ુરાદનાં રાદનાં   ુપોપો... 
નહ  નહ  એ  ક  ુ  ં  જ   નહ.   ુપા પા  ુ  ં  મ  માર  સામે  જોઈ  ર  ુ  ં  છે . એ  મ  પર  માર 
          - ?    -    - 
 ચતા ખડક
"એનોછ ક માર
  માર    લન
  જોડ ચોર
   િવવાહ ગમ  તછે . છોડો
  થવાનો ગમ  તએને."
." િપનાકએ  જવાબ  દ      તાં
તાં  છાતીને 
સવા ગજ  પહોળાવી. એની ગરદન ટટાર થઈ ગઈ. ને   ુપાએ પાએ પોતા  ુ  ં મ   ૂ  ૂર   ર    ુ  ં  ુ  ુ િપનાક 
175

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  176 

તરફ     ફ ર
ર  ુ  ં. ઝાડ  પરથી  પી  બો  ુ  ં  તેમાંમાં  ણે  શદોની  રચના  હતી  ક, "સા  ુ  ં  ક  ુ  ં, સા  ુ  ં 
ક  ુ  ં."
." 
"ચાલો  યાર        તમે  પણ  રાજકોટ. યાં  તમને  એજસી  પોલીસ  સપે  તો  સભાળ ભ
ં ાળ 
લેજો." પોઈસ નાયક ક  ુ  ં. 
"ચાલો." 
"આ કોની - તમારજ  મરદાઈ હશે: ખ   ુ  ં  ુ    ક  િમતર?" રતે ચાલતા નાયક     ટકોર કર.
અને  પછ  તો  વટમા    ુઓનો ઓનો  પણ  ઠક  ઠક  મેળો ળો  ગાડા  ફરતો  ઘેર ર  વયો, એટલે  િવનોદ  ુ  ં 
યાં  રોનક  મી  ગ  ુ  ં. ટોળાની  વાતચીતનો    ુય ય  બોલ  એક  જ   હતો: "આબદાર  વરણના 
પણ કવા ભવાડા છે , બોન!" 
ગાઉ-બે  ગાઉ  ગયા  પછ  ગાડાની  પાછળ  છેટ      ચાલતો  િપનાક  ધીર       ધીર       ગાડાની 
નક  આવતો  ગયો. તે  પછ  ધીમે  રહ  એણે  ગાડા  ુ  ં  ઠા  ુ   ં ુ   પકડ  ચાલવા  માંડ ડ  ુ   ં ુ. તે  પછ 
રાજકોટના  બગલા ં લા  ડોકાવા  લાયા  અને    ુપાના
ગ પાના  કંઠની  ચીસ  પણ  બગલાઓના ગ
ં લાઓના  કરતાંય 
વ  ુ  ચે  ચડ યાર       િપનાકના  મમાંથી લો  બોલ  પડો: "   ુપા
થી  પહ    લો પા ગભરાટ  છોડ.   ુ  ં  માર 
થવા ક  ુલ કર કર  છે ? તો આપણે મર  ુ  ં છતાં િવૂટાં ટાં નહ પડએ.   ુ   ં ુ તને આગ  ુ  ં પાછ  ુ  ં ક  ુ  ં 
    ." 
જ    ૂ  ૂછવાનો
છવાનો નથી   ુપાએ
જવાબમાં પાએ ફત પોતાની ખના   ુ જ    ુછાં
છાં. 
"હવે  બહા   ુ  ુ ર  બની  ,   ુપા
પા! રાજકોટ  આવી  પહ  ુ  ં.   ુ   ં ુ  તાર  જોડ  જ   ં. એટ  ુ  ં 
કહ  િપનાક  ગાડાની  એક  બા    ુ એ  થઈ  ગયો. ને  એણે  ટ  ુ  ં  બની  શક  ુ  ં  તેટટ  ુ  ં  પોતાની  ને 
  ુપાની
પાની વચે  ુ  ં તર ઓં ક    ુ. 
સરઘસેમી મી  શહ    ર
ર  જનોમાં  તે  સવાર       આનઆનંદં   આન આનંદં   વત   રો. પોલીસોને  હંમે મશના
શ
ે ના 
કઠોર  રસહન  વનમાં  આ  ુ  ં  કોઈ  રમક  ુ   ં ુ   હાથમાં  આવે  છે   યાર       એની    ૂ  ૂર ર  મ  લેવાનો વાનો 
લોભ  સહજ   હોય  છે . તેમણે  ગા  ુ   ં ુ   ગામની  વચે  થઈને  હંકા કા    ુ. પોતા  ુ  ં    ુ  ં  અને  મા  ુ  ં 
મણે  સફળ  લા  ુ  ં. પોલીસ  થયા  તેને
તેમણે ન ે બદલે  જો  દ     શના
શના  વયંસે સવકો
વ
ે કો  થયા  હોત, તો  આ  જ  
મોજ   તેઓ  લોકનેતાઓનાં તાઓનાં  સરઘસોમાં  નેતાઓની તાઓની  મોટરોના  'મડ-ગાડ' ઉપર  ઊભા  રહને 
મેળવી
ળવી લેત. 
એજસીની  પોલીસ-કચેરમાં રમાં    ુછાયે
છાયેલા  સવાલોના    ુર ર  િપનાકએ  સતોષકારક તં ોષકારક 
આયા:   ુપાની પાની  જોડ      માર       સબ
ં ધં   હતો: અમે  પરણવાનો  સકપ કં પ  કય   છે : અમે  મનથી  તો 
પરણી જ    ૂ  ૂા ા હતાં. 
"શી  રતે? ચાંદા દા-  ુરજની રજની  સાખે? સદવતં   સાવળગાના  અવતાર  લાગો  છો!"
પોલીસ-િઅધકારએ એમ કહ આન આનંદં  મેળયો
ળયો. 
અને  કચેરથી રથી  થોડ    ક    ુ  ુ ર  કકયાર  સભળાઈ ં ળાઈ: "એ  તારા  છાયા  લ!   ુ  ં  કાળો 
ભ
નાગ! તા  ં  ુ  ુ ધનોત પનોત નીકળજો!" 
એ  શાપ    ુપાનીપાની  માતાના  મમાંથી થી  ઉઠતા  હતા. અને  ભાંગી ગી  પ  ુ   ં ુ   પ  ુ   ં ુ   થતી    ુપાને
પાને 
િપનાક ધીરજ  દ     તો
તો હતો    ક , "જરાય ગભરાઈશ નહ." 
ઝાઝી વાર નહોતી થઈ યાં બીં પણ એક ડોશી દખાયાં. એમના મમાં શદોચાર 
 નહોતો. એના  શદો  એની  ખોમા  હતા, એના  બોખા  મની  ડાકલી  બોલતી  હતી. એની 
કરચલીઓના  ચીરા  ડા  હતા. એણે  ઓળખનાર  પોલીસોએ  એને  "બા" કહને  બહારના 
બાંકડા ઠક આપી. એણે ગમ નહોતી પડતી    ક  િપનાક દકરાએ આ   ુ  ં આદ    ુ છે . 
કડા ઉપર બેઠક
176

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  177 

"છોકર, તાર ાં -
 - તાર માને ઘેર જ  ુ  ં છે  ક?" ?" અમલદાર  છ ૂ   ુ   ં ુ. 
"નહ, નહ, માર સાથે આવશે એ." કહને િપનાકએ  પા  ુ  ં કાં  ુ   ં ુ  પકડ  ુ   ં ુ. 
  ુપા
"જબરો  હમતબાજ 
મતબાજ !" !" પોલીસોને  રોનક  વધ  ુ   ં  જ  ુ  ં  હ  ુ  ં. "યાર      તો  આ હમેલ  તમારા 
જ  છે  િમતર?" અમલદાર ફર વાર એ િય સવાલ છો ૂ . 
"હા જ  તો". 
"સાચવીને  વાવડ કરજો.   ુ  ુ િનયા
  ુવાવડ િનયા પર દ     વ ઉતરશે." ." 
"આપની   ુ   ુ આ." એટ  ુ  ં કહને િપનાકએ   ુપાને પાને પોતાની જોડ     દોર. 
  ુપાનાં ડાની નસોમાં એ  ુ  ં થ  ુ  ં હ  ુ  ં ક ણે કોઈ ડ-લાંબી
પાનાં કાંડાની બી રલવે-ટનલમાં એક 
પછ એક આગગાડઓ માર માર વેગે ગ ે ચાલી જતી હતી. 
સોરઠના  સસાર સં ાર-વનમાં  આવો  બનાવ  સૌ-પહ    લો લો  હતો. આટલી  નફટાઈ  કોઈ 
  ુ વાનના
  વાનના  જોબને  નહોતી  રમી  દખાડ. બહાર  નીકળેલા    ુપા પા-િપનાકને  જોઈ    ુપાની પાની 
માતા અને  તેનો નો  ભાઈ  બોલાય તેવી વી ગાળો  બોલતાં નાસવા  લાયાં. અને એ  ચી િાતના 
કટલાક  રપાલો  રતામાં  તોફાન  કરવાની  નેમથી  ખડા  થયા  હતા. તેમણે મણે  િપનાકના 
'બદમાશ  ુ
   ં ુ',  ભાડ
'સેતાન
હાથમાં
શરો    
  ુ   પડકારતો
  વરસાવતા   ધોકો
  પછવાડ  રહ   જોયો
ગયા.. તેછાયાવાં
ઓ  પણ   એક   ગા કર',  'બ
ત ાન નાગો ' વગે  
નં  ે જણા
ને   ર    શદોનાં  
રાજવાડાને
માગ   પડા. 
પાછળ અવાજ  આવતા હતા: 
"ભાણા! ભાણા! ભાઈ! વાત ક   ુ   ં ુ!"
!" 
ગામની બહાર મોટબા દોડતાં દોડતાં આવતાં હતાં. ગા  ુ   ં ુ  ઉ  ુ  ં રાખી આવી પહચેલા લા 
મોટબાને િપનાક પગે પડો.   ુપાને પાને એણે ક  ુ  ં: "  ુપા
પા, પગે પડ!" 
એક  ણ  ડોશી  આઘી  ખસી  ગઈ. પછ  તરત  નક  આવી. નમેલી લી    ુપાની
પાની  પીઠ 
ઉપર  એણે  હાથ  પસવાય . ઊઠતી    ુપાના પાના  મ  પર  એ  હાથ  સરતો  સરતો  આયો. ડોશીથી 
ક  ુ  ં બોલા  ુ  ં નહ. ડોશીએ ધીર      રહને   ુપાને પાને હયાસરસી લીધી. સાડલા નીચે ઢાંક ક રાખેલીલી 
        . "            
વાટક
તો   ુ  ં કકાઢને
  ુ   ં ુ આહ ડોશીએ ગોળધાણા
? મને કશીય લીધા  નથી
  ુઝ પડતી
  .", 
ભાઈ બેય જણા એક એક કાંકર કર ચાખશો?
બી 
  ુ ં ં
"ક   ુ  ં  જ   કર  ુ  ં  નથી  મોટબા, તમારા    ુને ને  િઆશષો  જ   દજો; બી   ુ ં  ં ક  ુ  ં  જ   નહ.   ુ   ં ુ 
પાછો આ  ુ  ં ં તમને તેડવા ડવા." 
ડોશી  ુ  ં  મ  જરા  િઓશયાં  બ  ુ  ં. ગા  ુ   ં ુ   આગળ  ચા  ુ  ં. િપનાકએ    ૂ  ૂછ
છ  ુ   ં ુ: "મોટબા,
લોકોનો ડર લાગે છે ?" ?"
"કોને? મને? ડર? લોકોનો? કાચાં ને કાચાં ખાઈ નહ  લોકોને?    ુ   ં તાર     , માર 
ફકર કરશ નહ." 
ણાની  માર  ડોશી  પડકારા  કરને  પાછ  વળ. ધગધગતા    ુ  એના  ગાલે  અને 
મેણાની
ગળા   ુધી
ધી ણે ચોમાસાના ધોધવા પે   ઠ  ચરારા પાડતાં હતાં. 
 આવવા િપનાકએ   પહ
નીકળ હતી   લી  જ   વાર    ુપાની
  લી
?" પાની  સામ  િનહાળન  જો  ુ  .   ૂ  ૂછ
છ  ુ    ુ:   ુ    માર  પાસ 
  ુપાએ
પાએ મ   ુણા
ણા  ુ  ં. 
177

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  178 

"બ
  ુ  ુ   ંઝાઈ
ઝૂ ાઈ ગઈ હતી?"
  ુપા
પા  ભયની  માર  બી  બા    ુ   જોઈ  ગઈ. એણે  ફાળ  હતી     ક   હમણા  જ   ીજો   
થશે:    ક મ કરને, કોના હાથમાં ફસાઈ પડ હતી, વીણગઢમાં શી-શી વલે થઈ- તે વાત નો. 
એ  ુ  ં  ક  ુજ 
જ  િપનાક  ન  બોયો. "બ  થાો  ં." ." એટ   ુ  ં  કહને  એણે  શરર  ઢાળ 
દ  ુ  ં. અકમાત  જ   એ  ુ  ં  મા  ુ  ં    ુપાના
પાના  ખોળાની  ુ   નક  ઢ  ુ  ં.   ુપાએ
પાએ  એ  માથાને  ચકને 
પોતાની ભરાવદાર જમણી ંઘ પર ટકા  ુ  ં. િપનાકને ગાઢ ઘ ચઢ ગઈ. 

54. કલમની   ુ  ુ િનયાનો

િનયાનો માનવ 
ટલી િનરાંત કરને આ મા  ુ  ં માર      ખોળે ઘે છે ! એને કોઈ ભય નથી   ુ  ં? એને મને 
   ક ટલી
કલંકતને
કલ ં કતને  લઈ  પોતાના  કપાળમાં  િતલકને  થાને  ચડાવી. એને  માર  જોડ  જોઈને  કોઈ 
સઘરશે
ઘં રશે નહ તો? મારો ભાઈ એના ાણ લેવા વા  ુ  ં કાવત  ુ  ં  ુ કયા વગર કંઈ થોડો રહ    વાનો
વાનો છે ?
હ  પોલીસે  થોડાં  જ   અમને  છોડ  દધાં  છે ? આટલી  બધી  ગાંઠડઓના ઠડઓના  બોજ   ફગાવીને  આ 
મા  ુ  ં નદર કર      છે ! 
  ુપાને
પાને  એ  મા  ુ  ં  જરા  તોછ  ુ   ં ુ   લા  ુ  ં. એણે  એને  ખોળામાં  નક  ખ   ુ  ં. ખચતી  વેળા
ળા 
એના  બે  હાથની  વચે  એ  મા  ુ  ં  કોઈ  લીલા  ીફળ    ુ  ં  લા  ુ  ં. તેૂ લી લી  ખોના  ગોખલામાં 
ભરાયેલી ળને    ુપા
લી    ૂ  ૂળને પા  ઓઢણના  છેડા  વડ        ૂછવા છવા  લાગી. કાનનાં  પોલાણોને  પણ  દ    વતાના વતાના 
થાનક પેઠઠ  વછ કયા. પોતે નવી પરણીને આવેલી લી ણે ક પોતાનો ખડં  શણગારતી હતી.
ચાલી  જતી  બેલગાડના  પછડાટ  િપનાકને    ુપાના પાના  ખોળામાં  વ  ુ  ને  વ  ુ    ુકાવવા કાવવા  મદદ 
કર રા હતા. 
ગાડવાન  વોરો બેવ  ૂ  ૂફ હતો, તેથી થી  થોડો  ઈનામેમી મી  પણ  હતો. વગર કામે  પોતાની 
ગાડાની દર બે   ઠ લ   ુસાફરોની સાફરોની ચેટા ન જોવી એવો એનો િનયમ બધાઈ ધં ાઈ ગયો હતો. આ  
એ  િનયમ  એને  વ  ુમાં માં  વ  ુ  સાલવા  લાયો. આખા  રાજકોટને  ચકડોળે  ચડાવનાર  આ  બે 
  ુ િવાનયાં
  િવાનયાંનાંનાં    ૂ  ૂરાં
રાં  મોઢાં  જોયાં  નથી, બેઉ  આટલાં  બધાં  નક  હોવાં  છતાં  પણ  પોતે  એ 
લાભથી  વચત ં ચત  રો  છે , તેમ  સમ  પોતે  દાઝમાં  ને  દાઝમાં  બળદના    ંછડાં છૂ ડાંને
ન ે વળ 
ચડાવતો હતો. આખર      એ પોતાના કૌ  ુકને કને રોક ન શો, તેમ એને કારણ પણ જડ  ુ   ં ુ. 
"એ... મોટો  રોદો  આવે  છે   હો  ભાઈ, યાન  રાખજો." કહ તા  એણે  પછવાડ      જો  ુ  ં     ક  
    તા
પાના  હોઠ  છેક   િપનાકના  ગાલને  અ  ુ   ં ુ   અ  ુ   ં ુ   થવા  ટલા  નીચા  નમેલા
તકાળ    ુપાના લા; પણ 
િશકારનો  સચાર ચં ાર  થતાં  નવાણને  કાં   ઠ થી થી  મ    ૂ  ૂ  ં  ુ  ુ  પલાયા  વગર  જ   નાસી  ટતાં  હરણાંની ની 
પેઠઠ  એ હોઠ પાછા વળ નીકયા. 
બી  જ   ણે  ગાડાનાં  પૈડાં ડાં  નીચે  ડો  રોદો  આયો. ગા  ુ   ં ુ   પટકા  ુ  ં.   ુપાના પાના  હોઠ 
અનાયાસે િપનાકના ગાલને મયા. 
બેણણ મોટરો ળના ૂ  ગોટા ઉરાડતી ગાડા પાસેથી થી ઘસાઈને આગળ નીકળ ગઈ, તો 
પણ  િપનાક  યો  નહ. ને  ગા  ુ   ં ુ   હ    ુ   ચાર     ક  ગાઉ  પછવાડ      હશે  યાર       - એટલે     ક   હાલાર 
નદનાં પાણીમાં નમતા રજની ૂ  ભગવી િપછોડ બોળાતી હતી તે ટાણે -  - મોટર રાજવાડાના 
  ૂ           .       ુ      
 ખ  ુ  ત નહો
ખત
ગ શઠન
  ુ  . માણસો
ઝાપ
ઝાપ ભસોન
 ટોળ વળન
ભડકાવતી
 એ આય
આયન
હતી ન
   
  કણગાડ
  ૂિનહાળતા
કણગાડ    ુ
  હતાકૌતક
.  હ  ગામડા
ગામડાના
ના લોકોમા
લોકોમાથી
થી
ને વડલાના છાયડામાં શેઠ આ પરોણાઓને લઈ બેઠા ઠા હતા. 
178

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  179 

"અમે  તો  એવી  ખાતરથી  જ   આવેલ  છએ  ક  આ  ઢઢવાડાને  તમે  તો  નહ  જ  
સઘરો થી એક જણે ક  ુ  ં. 
ઘં રો." મહ    માનોમાં
માનોમાંથી
બીઓએ  પણ  બી    ુ ં  ં ઘ  ુ  ં  બ  ુ  ં  કહ  ના  ુ  ં  હ  ુ  ં. અને  શેઠ  ણે     ક   એ  તમામ 
વાતોમાં મળતા થતા હોય તે રતે મો  ુ   ં ુ હલાવતા, જરા મલકાયા કરતા બેઠા ઠા હતા. 
"છોકરની મર     ક ટલી
ટલી છે ?" ?" આખર       શે   ઠ   કય . 
"અઢાર વરસની, પણ સાવ પ   ુ  ુ   ં ુ !"
!" 
"તો  તો  પછ  પ   ુ  ં, એને  ફાવે  એમ  કરવા  દો  ને!" !" શે    ઠ   ણે     ક   કોઈ  કાદવના 
ખાડામાં પથર પછાડો. સવ મહ    માનો માનો ચમક ઊઠા. 
"તમે ઊઠને આમ બોલો છો? હાંઉ! ધરતી   ુ  ં સ  ં  ુ  ુ આવી ર  ુ  ં." ." 
"ધરતીના  સરાં  એમ  ન  આવે. ને, ભાઈ, તમે  આવતા  દવસની  ધાણી  ઓળખો.
  ુ વાનોને
  વાનોને છંછે છડે ો મા. હશે, બેય    ઠ કાણે કાણે પડાં." ." 
શેઠ બોલતા હતા યાર      એના પેટમાં ટમાં પાણી પણ હાલ  ુ  ં નહો  ુ  ં. 
"યાર       તો તમે એને હ સઘરશો ઘં રશો, એમ ને?" ?"
"માર યાં તો ડાકાયટઓ ને નો ૂ  કરનારાઓ પણ સચવાયા છે ." ." 
"ડાકાયટ અને   ૂ   ૂનને
નને પણ લજવે એવો આ અપરાધ - " 
  ુ ઓ  ભાઈ," શે   ઠ   ક  ુ  ં: " માર       યાં  તો  વનિપત  ુ  ં  જગત  છે . મારા  આ  બે  હાથે  કક  
" 
કલમોને  હથી  યાં  ને  યાંથી થી  હ  લા  ુ  કર  નવાનવા  રસ, રંગ, અને  ગધના ધં ના  મેળ 
િનપવેલ  છે .   ુ   ં ુ અખતરાથી ડરતો નથી. માર   ુ  ુ િનયા િનયા િનરાળ છે .   ુ   ં ુ માનવીના સમાજનો 
માણસ નથી. માર   ુ  ુ િનયા િનયા ઝાડવાંની ની છે .   ુ   ં ુય ઝાડ  ુ  ં ં. ઝાડ  ુ  ં બનીને અહ  આવનારનો   ુ   ં ુ 
યાતભાઈ ં. હવે ઝાઝી માથા  ુ  ુ ટ ન કરાવો." 
"સાંભળો ભળો  શેઠ: માર  સામે      ુ ઓ," એક  વકલ  વા  જણાતા  માણસે  વાચાને  અડ 
કર. 
શે   ઠ  ક  ુ  ં: "આ જો  ુ  ં. યો ફરમાવો." 
"આ અર   ુ  ં રાજકોટ   શાક - પાંદ દ  ુ   ં ુ  ઉપાડ     છે  ને -  - " 
"હા." 
"તેનીની વખારો નહ ભર શકાય: ખબર છે ?" ?"
"તો  સીમમાં  નવરોને  ચાર  દઈશ. રાજકોટને  કહ  દ      જો
જો    ક   આ  વાણયાની  દયા  ન 
ખાય. વ, કર દો, મારા શાકનો બહકાર." 
બોલતાં  બોલતાં  શેઠની ઠની  ખોએ  મહમાનની માનની  સામે  જ   જો  ુ  ં  બધં   ક    ુ. એ  ખો  ચે 
લતી શેરડ રડ તરફ જોઈ રહ. 
"સા   ુ  ં  ુ  યાર     , શેઠ; બી  તો  એમાં  શી  આશા  રાખી  શકાય!" એક  નગરજને  િનઃાસ 
નાયો. 
 "  ૂ
  ૂળના
ળના ઢ    ફા
ફા સાથેનો
નો સહવાસ છે  તમારો ભાઈ!" બીએ પટકરણ મા
માડ
ડ  ુ    ુ: "એટલે 
િમત પણ ડ બની ય. નીકર રાજકોટના ફરજં ફરજંદને
દને...."
...." 

179

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  180 

"લો
ૂ   છો  તમે." ઠ  ક  ુ  ં: "રાજકોટનાં  ફરજં
." શેઠ ફરજંદો દો  જમાનાને  િપછાનવામાં  પહલે લે  મોરચે 
રાં છે . આખા સોરઠ     રાજકોટની દકરઓને માથે માછલાં ધોયાં છે ,    ક મ    ક  એ ભણવા માટ     
પહ    લી
લી ચાલી. રાજકોટના મોહનદાસે દરયો ઓળંયો એટલે એનાં પછડાં પયા'તા સોરઠ    .
આજ   એ   ુ  ુ િનયાનો
િનયાનો  'મહામા' બનીને  આયો, એટલે  એના  ખોરડાની    ૂ  ૂળ ળ  મતક      ચડાવો  છો 
!                
બધા
ભતો  ફાટ રાજકોટને
  ય    ુ   ંતે
 ુ ટલાટનહ
લા  લજ
અવાજ  ,
  ુ  ં  નેકરનાર
મોટા  થોભયા
તમે  સ  ુ  ુ,કરનારા ,
તમારામાંદવાનપદાં
થી  એક  તોઠોકનારા
થી   ઊઠો. આયો, કોરટોની
:   ુ   ં ુ 
માર  બે-જોટાળ  ભરને  હાથમાં  આ  ુ  ં, ય  છે   કોઈ  િવણગઢના  રાજ -ચોક  વચે? છે 
કોઈની  છાતી  આ  રાજકોટની    ુ   ં ુ વારકા વારકા  ુ  ં  િશયળ  રોળનારાના  મોઢામાં  ચપટ    ૂ  ૂળ ળ  નાખી 
આવવાની? છે   કોઈ  તમારો  માંયલો યલો  તૈયાર યાર  એ  રાજ  ુ   ં ુ વરડ        ં  ૂથે
થલ ે   રાજકોટની  દકરને 
પોતાના  દકરાની   ુ  ુ ળવૂ ળવૂ  કરવા  માટ? બોલો, કઈ  છોનાં ચૂ ળાં  માથે  લ  ુડાં
ૂ     ંચળાં ડાં  લટકાવીને 
તમે મને કહ    વા વા આયા છો    ક  તમારાથી કોઈથી ન સઘર ઘં ર શકાઈ તેવી વી એક બાળકને શરણ 
આપનાર  એક      ુ વાનની
વાનની  સામે  માર  મારાં  ઘરબાર  બધં   કરવાં, ભાઈ? કઈ  છોમાં ૂ થી થી  એટ  ુ  ં 
પાણી  ટપક      છે ? પાણી  હોય  તો  પહચો  પરબારા  વીણગઢ: આ  યો  આ  બે-જોટાળ. ઉપર 
મા  ં  ુ  ુ  નામ  કોતર  ુ  ં  છે . કોરટમાં  આવીને  કહશ  ક, ' હા, હા, મ  જ   દધી'તી  એ  બ  ૂ ં  ૂ ક! મ  ક ૂ  
હતી એને મારા બહાદરયા રાજકોટઆના હાથમાં, ને માર છાતી ફાટ     છે  એ જોઈને    ક  માર 
બે-જોટાળનો રંગ રહ ગયો છે . છે  કોઈ માટમાર? તો આ યો." 
એમ  કહતાં તાં  કહતાં
તાં  શેઠઠ  પોતાની  બા    ુ માં
માં  પડલ  બ  ૂ ં  ૂ કને
કને  ઊઠાવી  હાથ  મહમાનો માનો  તરફ 
લાંબો
બો કય . સામે એક હાથ ન લબાયો ં ાયો. એકાએક મહ    માને
બ માને મ બગાડ શેઠની ઠની નજર   ુકાવી કાવી. 
બાગમાંથી થી  અને  વાડમાંથી થી  શેઠના
ઠના  સાથીદારો  ટોળે  વળગી  ગયા  હતા. તેઓ  યાં 
ઊભા  હતા  યાં  થી  ગયા. છેલા  મહનામાં  શેઠ  નહ  બોયા  હોય  તેટલા ટલા  બોલ  તે  વખતે 
એકસામટા બોલી ગયા હતા. 
ધીર  રહને  એણે  બ  ૂ ં  ૂ ક  પોતાના  ખોળામાં  ધર  દધી. એણે  પોતાનો  અવાજ   ધીરો 
પડવા દધો. એની ખોમાં ભીનાશ છવાઈ ગઈ. એણે   ુ  ુ પા છને ક  ુ  ં: "મને તો 
પા વડ     મ   ૂછને
યાનત  છે   ક    ુ   ં ુ  આ  બધો  મામલો  ણતો  ણતો  પણ  અહ   સમસમીને  બેસી સી  રો  ં. મ 
મારા  િહથયારને  લજયાં  છે . મ  મારા    ૂ  ૂવ વજોને
જોને  આજ   પાણી  િવના  'પાણી!પાણી!' પોકારતા 
કયા હશે. પણ   ુ  ં ક  ુ  ં  ુ? મ આજ  હ  એટલો પથારો કય  છે , મ પારકાના - માર બહ    નોના નોના,
ને  ફઈઓના, મારા  ભાઈબંધોની ધોની  રાંડરાં ડોના  િપયા  લઈ  લઈને  આ  ધરતીમાં    ર  ડા
ડરાંડોના ડા  છે . એ 
સૌ  નાણાં    ૂ  ૂ ધે
ધ ે ધોઈને    ુ   ં ુ  પાછાં  પહચતાં  ન  ક  ં  ુ  ુ  યાં    ુધી
ધી  માર  આ  શેરડ  ભયા  સાંઠામાં ઠામાં 
કળોયા  ુ  ં  લોહ  ભાં  ં. મ  માર  શેરડએ  હ    ુ   મમાં  નથી  નાખી.   ુ   ં ુ  તો     ક દ
દ  ં. માર 
ઈજત-આબનો, ને  મારાં  િવા  ુ  માણસોનો  એટલે     ક     ુ   ં ુ  અયાર       કંગાલ  ં, મરદ  નથી 
રો. કંગાલ  ં  તેથી થી  જ     ુ   ં ુ  એ  બે  છોકરાંનેન ે માટ આથી  વ  ુ  કાંઈ  કર  શકશ  નહ. બાક  તો 
આ  ધરતી  મારા  એકલાની  મા  નથી. એનામાં  ટલી  પહોળાશ  હશે  તેટલી ટલી  તો  એ  એનાં 
બચાંને
ન ે છાંયડ
યડ કાઢ જ  આપશે." ." 
"આ  તો  બધી  આડ  વાતે  ઊતર  ગયા  તમે, શેઠ! કાંઈ  નહ  ખેર! અમે  ર  લઈએ 
છએ." કહને    ુય ય  મહ    માન
માન  ઊઠા. તેમની મની  પછવાડ      બી  સ  ુ  ુ  ઊઠા. સ  ુ  ુને ને  શે   ઠ   હાથ 
જોડા. 
બહારથી  કંઈક  નવી  સતલસના તં લસના    ુસ સ  ુસ  અવાજો  આયા. શે   ઠ   એ    ૂ  ૂરર  પકડા.
        -         :"      
 એમણે બહાર
રાવળ   બા
  ુનીકળને
ન ે મળવામોટરોને
ને   જવાનો વળાવતા
િવચાર  કરતા
વળાવતા
  હો  તો
 ણૂ નવલખાનો
ગભીર ચહ
  મારગ
ર ક  ુ    આજો  સામે
આપ  રો
હવે.
અહથી  ીસ  ગાઉ  થાય  છે . રતો  લાંબો
બો  છે  ને  વાંકો
કો  પણ  છે . ઉતાવળ  હોય  તો  મારા 

180

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  181 

ચોકયાતને  ભેળો ળો  મોક  ુ  ં. રાત  રોકાઈને  સવાર  નીકળ  ુ  ં  હોય  તો  વાપાણીને  તૈયાર યાર  થતા 
વાર નહ લાગે. પથારઓ પણ તૈયાર યાર છે ."
." 
"ના. ના. રાજકોટ જ  જ   ુ  ં."
." 
"માર  દયા  ન  ખાતા  હો  ક! રાવળ  બા   ુ  મને  દબાવી  તો  નહ  જ   શક. બાક  હાં,
કાઢ   ૂ  ૂક
ક શકશે." ." 
એ શદોમાં ધગધગતા ડામ અ  ુભવતા માનો વ  ુ વાતનો સ
ભવતા મહ    માનો સંગ
ં  શેઠને
ઠને ન દ     તાં
તાં 
પાછા વયા. 
"આ  ચાયા  આવે  બેય  જણાં." ." ચાલતી  મોટર        મહ    માનોએ
માનોએ  રતામાં  બળદગાડમાં 
િપનાક-  ુપાને પાને આવતાં દઠાં. 
"સાલાંને ને હ  ઠમઠોરવાં જોઈએ." 
"થોડાંક પાણકા લઈ લીધા હોત, તો દોડતી મોટર       એનાં માથાં રંગી શકાત." 
"બ   ુ  ુ થ  ુ  ં હવે, ભાઈ!" દરથી એક   ૃના ના શદો     ુ દા
દા તર નીકયા. 
"  
 ક મ કાકા?"
"આપણે નામદ  છએ. મને શેઠના ઠના બોલના ભણકારા વાગે છે : આપણે નામદ  છએ.
આ છોકરા સામે તો     ુ ઓ!! સાચો મદ મદ  તો એ છે . હવે આપણે આપણા બબડાટ બધં  કરો." 
તે પછ કોઈ ક  ુ  ં બો  ુ  ં જ  નહ. મોટરો ગાડાને વટાવી ગઈ. 

55.    ે ખોળ
   ે
ધરતીન    ે  
   ે
  ુ   ં ુ ઘતો'તો  યાર       આ  મોટરો  નીકળ  હતી?"
" ગાડામાં  ગીને  િપનાકએ    ુપાને
પાને 
છ  ુ   ં ુ. 
  ૂ  ૂછ
અબોલ   ુપાએ
પાએ મા  ુ  ં હલા  ુ  ં. 
િપનાક  આખી  વાતનો  ભેદ  પામી  ગયો. થોડ  વાર  એ    ં  ૂગો ગો  રો. પછ  એણે 
  ુપાને છ  ુ   ં ુ: "કદાચ હથી કારો મળશે તો?"
પાને   ૂ  ૂછ
  ુપા
પા   ંગી ગૂ ી   ંગી ગૂ ી હસી. 
"તો ાં જ   ુ  ં?"
?" િપનાકએ   ૂ છ  ુ   ં ુ.   ુપાએ
  ૂછ પાએ ફર વાર મ મલકા  ુ  ં. 
"  
 ક મ હસે છે ? જવાબ    ક મ નથી આપતી?"
"મને     ક મ   ૂ  ૂછો છો છો?" માર      ાં ાંય જવાની ચતા તા છે ?" ?"
"એટલે?" ?"
"એટલે     ક    ુ   ં ુ તો તમાર પાસે ગયેલી લી જ  ં. હવે માર      બી  ાં જવા  ુ  ં છે ? તમે પણ 
શા સા  ુ  ુ ચતાતા કરો છો અયારથી?"
 અયારથી! આ સામે ગામ છે . પેલા ." 
લા લોકો પા  ુ    ુ  કરને જ  પાછા વયા લાગે છે ."

181

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  182 

"તમને  મ  ફસામણમાં  નાયા  યાર   તો."    ુપાપા  થભીને

ભં ીને  ચાર  દશે  જોવા  લાગી. "  ુ   ં ુ 
હ  ઊભી ર  ુ   ં ુ? તમે જઈને   ૂ  ૂછ
છ     ુ ઓ. એ હા પાડ     તો જ    ુ   ં ુ આવીશ." 
"નહતર?"
એ નો જવાબ   ુપા પા દશે દશાઓના નકારમાં ૂ થી શોધતી હતી. 
થી
િપનાકને  ભઠામણ  આ  ુ  ં: આ  છોકરને    ુ   ં ુ  અટવા  ુ  ં  ં  શા  માટ? એ  માર  શરણે 
આવી  છે   એટલા  માટ    ? એને    ુ  ં  કોઈ    ુસલમાન સલમાન  નહ  મળ  રહ    ?   ુ   ં ુ  એક  જ     ુ  ં  એનો 
તારણહાર ં? અમને શેઠ નહ સઘર ઘં ર  તો પણ મા  ં  ુ  ુ ને   ુપા
પા  ુ  ં જળ હવે ન ટ શક. 
" પા, આ ખે  ુ  ુ -સસાર
  ુપા સં ાર તારાથી સહ    વાશે વાશે?"
?" એણે બીજો સવાલ કય . 
"અયાર       સહ      ુ  ં પડ  ુ   ં ુ છે  તે કરતાં તો ખે  ુ  ુ -સસાર સં ાર વસમો નથી ને?" ?"
"વખત જતાં કંટાળ ટાળ તો?"
"તે  બધી  વાતોની  જળ ં   અયારથી  કાં  કરો? તમે  આવડ  બધી  આફતને  ઉપાડ 
લીધા પછ '  ુ  ં થશે   ુ  ં થશે?' ?' કર     ક મ ડરો છો?"
"  ુપા
પા   ુ  ં તો કઠણ બની ગઈ! મનેય   ૂ  ૂબ બ હમત મત આપે છે    ુ  ં તો." 
"તો બસ." 
બેઉ  જણાં  આવળની  લબાયે બં ાયેલી
લી  ડાળઓને  હચોળતાં  ચાલતાં  હતાં. ઓચતી તી 
બાવળની  નમેલી લી  ડાળઓ  બેઉના  ગાલને  ઉઝરડા  કરતી  જતી  હતી. હાલાર  નદ  ુ  ં  વહ    ણ 
જરક    ૂ  ૂ ર  સતાઈ તં ાઈ  પાં  તેમની મની  જોડાજોડ  થઈને  ચા  ુ  ં  આવ  ુ  ં  હ  ુ  ં. ને  થોડ      છેટ      સામા 
બ  ૂ ં  ૂ કધાર
કધાર શેઠ ચાયા આવતા હતા. 
િપનાકના  કાળમાં  ક  ૂ  ૂતરો તરો  ફફડવા  લાયાં.   ુપા પા  પછવાડ      પછવાડ      ચાલવા 
લાગી. 
પડ  ગયે  ુ  ં  મ  લઈને  િપનાક  ઊભો  થઈ  રો. શે   ઠ   આવીને  પહ    લો લો  સવાલ  એ 
છો
ૂ : "ઓયા મોટરવાળાઓએ રતામાં કાંઈ ઉપાત તો નહોતો કય  ને?" ?"
"મને તો એટલી જ  બીક હતી." 
આથી િવશેષ એક બોલ પણ ઉમેયા યા િવના શે   ઠ  ક  ુ  ં: "ચાલો યાર     ."
." 
કને ખભે ચડાવી શેઠ આગળ ચાયા યાર      આકાશમાં ીજનો ચં  લલાટની કં  ુ  ુ -
બ  ૂ ં  ૂ કને
ટલડ  વો  તબક  રો. હરણાંના ના  ટોળાને  લઈ  એક  ઉચશગો  કાળયાર  બક ડ    ુખ-
કં -   ટ ડ
છટા  કરને  ગરદન  મરોડતો  નદને  સામે  તીર       ચાયો  ગયો. થાકને  લોથ  થયેલ  કોઈ 
નાસેલ    ક દદ   ુ  ં ધા  ં  ુ  ુ ધરતીને ખોળે ઢળ  ુ  ં હ  ુ  ં. 

56. ઉપસંહાર
હાર 
"ટડા, મા'રાજ !"
!" શે  
ઠ    પોતાના    ૂ  ૂઢા ડાયો, ક  ુ  ં: "  ૂ  ૂરત
ઢા  રસોઈયાને  તેડાયો રત  ૂ  ૂરત
રત  નથી 
 જોવાં , ઘડયાં  લગન  લેવાં
  ુમરાણ
મરાણ  મચે તે પહ લાં વપતાવ
    લાં ાં  છે .   ુમાર
  ં છ    ે . કયાદાન
મત ?"દ       ુ  ં  છે . કાલ સવાર       અહ   રાજ  ુ  ં    ક   સરકાર  ુ  ં 
છે  હમત
મત જ  છે  ના, ભાઈ!" ટડાએ બોખા મમાથી   ંકૂ  ઉરાડતે ઉરાડતે ક  ુ  ં. 
"હવે હમત

182

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  183 

  ુ  ં પડ કદાચ!" 
"તમારય લમાં જ
"પણ તમ ભેં
 ં ને?"
?"
"હા, મને તો પે'લો જ  ઝાલે ને!"
!" 

દઈશ." "યાર       ફકર  નહ,   ુ   ં ુ  અ  ુભવી

ભવી  ં  એટલે  તમને  લમાં  વાનાં  માની  સોઈ  કર 
"સા  ુ  ં. તમે    ક મ ન ડરો તે તો હવે યાદ આ  ુ  ં." ." 
ટડો મહારાજ  સાત વષની ની ટપમાં જઈ આવેલ હતો. 
એના  હાથે  ચોર  રોપાઈ. આખા  રાજવાડામાં  ધામૂમ  મચાવીને  ધ  ૂ  ૂકતે કતે  ઢોલે  શેઠઠ 
  ુપા
પા  ુ  ં કયાદાન દ  ુ  ં. 
  ુ વાન
"જો,   વાન!" શે   ઠ  ચોર પાસે બેઠાબેઠા ઠા ક  ુ  ં: "ચેતા
તા  ુ  ં  ં. આ  માર  કયા  ઠર. એને 
સતાપનારો
તં ાપનારો જમાઈ વી ન શક, હો બેટા!" 
િપનાકએ નીચે જો  ુ  ં   ુપાપા  ુ  ં મ તો   ૂ  ૂમટામાં
મટામાં હ  ુ  ં. એનો   ૂ  ૂમટો
મટો સળવળ ઊઠો. 

દવસો  એકબીને  તાળ  દઈ-દઈ  ચાયા  જતા  હતા. બેસતા સતા  િશયાળાને  વાયર      
વનિપતનાં  પાંદડાં દડાં  ફરફર       તેમ    ુપાના ટ  ુ  ં  પાંચે
પાના  પેટ ચકે   મહના  ુ  ં  બાળ  સળવળ  ુ  ં  હ  ુ  ં.
િપનાકની  હથેળ ળ  એ  સળવળાટનો  પશ  પામતી  વાગત  દ     તી તી  હતી.   ુપાનાં
પાનાં  નયન 
ભાતની તડકમાં આ  ુએ ધોવાઈ સાફ થતાં હતાં. 
શેઠ  િપનાકને  વાડની  વાડે-વાડે  રમતા  તતના  વેલાની  અને  ભય  પર 
પથરાયેલીલી  તર     હવારહવાર  વનિપતઓની  િપછાન  આપતા  હતા: "જો, હાથપગના  સો  ઉપર,
અથવા  તો  મની  થેથર થર  ઉપર  આ  વાટને  ચોપડાય. સાંધા ધા    ૂ  ૂટતા
ટતા  હોય  તો  આને  પાણીમાં 
ખદખદાવી નવરાવાય." વગે   ર   વગે   ર  . 
િપનાક સાંભળ ભળ સાંભળનેભળને સમજતો હતો ક આ બધા વનિપત-િશણ  ુ  ં લય હતી 
ગભણી
ણ
  ી કમકયા કયા   ુપા પા.   ુશ
શદ       બતાવેલી
લી તે તમામ ઔિષધઓને િપનાક ઉપાડ લેતો તો હતો. 
"અર       રામ!" શેઠ અફસોસ પણ કરતા જતા હતા: "સોરઠમાંથી થી   ૃ  ૃણ
ણ વો ઓલયો 
કછમાં  ધક    લાણોલાણો. આવડ  મોટ  વ  ુ  ંધરા ધરા  એક    ૃ  ૃણને
ણને  ન  સાચવી  શક. કોણ  એને  પાછા 
લાવશે? કોણ એના ઈલમનો વારસ થશે? આ ઝાડવાંને ન ે કોણ હકારો દ     તાં
તાં કરશે?
ફરને પાછા આયા યાર પાણકોરાના મોટા બગલથેલાવાળા લાવાળા ણેક મહમાનો માનો આવી 
પહયા હતા. મગફળની િશગો ગો, ખ    ુ નો
  ૂર અને કા  નો તેઓ નાતો કરતા હતા. 
"હો! હો! હા! હા! હા!" એક  ચકચકત  મ  વાળા  પડછંદ  િઅિતથનો  ખજર જં ર  વો 
રણઝણતો  અવાજ   આયો: "  ુભ  સમાચાર!   ુ  બલદાન  ચડ  ગ  ુ  ં  છે .   ુ  ુ ટોના ટોના  દવસો 
ભરાઈ   ૂા
ા છે ." ." 
"  ુ  ં છે  પણ?"
"પરમ  આન આનંદં ! મગલગં લ  ઉસવ!   ુરરદવએ  ગાદયાગ  કય .   ુ  ં  પ  લયો  છે 
 સરકાર પર! ઓહ! વાહ િવટ! આ તો સોરઠનો રાણો તાપ પાો!" 

183

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  184 

"હં! થઈ પણ  ૂ   ુ  ં?"

?" ં ીર, ડા અવા  બ  ૂ ં  ૂ ક ખભેથી
શેઠઠ  ગભીર
ભ થી હઠ
ઠ ઉતાર એને ાસ 
ે ી હ       ઠ  ઉતાય . 
હયથી
થ
"બસ!" મહ    માને ડ  ુ   ં ુ: "વાલા ગટ સમજો હવે!"
માને અલકારવા માંડ !" 
          .       :     ુ       ુ 
િનહાળ  ુ  ંશે હ
ઠને  ુ  ં એને
ઠને આ .શદોમાં
  વાદ ન રો એણે પોતાની ખો ચોળ ણે ક  ંક ન દખા  ં
"કહો." મહ માને  ક  ુ  ં: "   ુ   ં ુ  તો  ઝોળ  ધરવા  આયો ં. તમે  હવે  ાર       આ  બ  ુ  ં  છોડો 
    માને
છો? મને વચન ન આપો યાં   ુધી ધી   ુ   ં ુ જમનાર નથી." 
શેઠ   ૂ  ૂપ
પ રા. મહ    માને
માને બગલથેલીમાં થી છા  ુ  ં કાઢને ફગા  ુ  ં: 
લીમાંથી
"આ  વાંચો ચો: શો      ુ લમાટ
લમાટ  ચાલી  રો  છે ! િવમ  ુરનાં વમાતા  દ       ુબાને
રનાં  દ    વમાતા બાને  યાંથી
થી 
  ુ  ુડડ  ુ   ુડડ  કર  કાઢાં, ને  રાજમાતા  છાજયાં  લેતાં તાં  લેતાંતાં, છાતી    ૂ  ૂટતાં
ટતાં    ૂ  ૂટતાં
ટતાં  એક  અદના 
િસગરામમાં ટ    શને શને પહયા! આટ  ુ  ં થયા પછ પણ તમારાં ંવાડાં વાડાં ખડાં થતાં નથી?"
મહ    માનની
માનની  વાધારા  વહ    તી તી  રહ, અને  શેઠની ઠની  ખો  છાપાનાં  એક-બે  બી  જ  
સમાચારો પર ટક ગઈ: 
વીણગઢના દરબારીને 'સર'નો ઈલકાબ મળ મળેે  છે ! 
  ુ  ં આ?" શે   ઠ  પા  ુ  ં િપનાક તરફ    ફ   ુ  ં. 
"વાં
વાંચીને
ચીને િપનાક યાંથી થી ઊઠ ચાયો ગયો. 
ધોળ ટોપી અને ખાદના બગલથેલાવાળા લાવાળા મહ    માનો માનો ખાવાપીવામાં ભાતભાતના છંદ 
કરને  પછ  િનરાશ  થઈ  ચાયા  ગયા. શે  ઠ       એમ  ક  ુ  ં     ક   "માર       રાંડરાં
ડરાંડોને
ડોને  ભેગી
ગી  કર 
'આમ'ના મહંત નથી બન   ુ  ં..."
..." એથી મહમાનો
માનો ચડાયા હતા. 
 

રાત 'ઝમ-ઝમ' કરતી હતી. તારાઓ આકાશની  છાતીમાં    ૂ  ૂતે તેલાં

લાં ખજર
જં ર વા  દસતા 
હતા. િપનાક પાણીબંધ પર એકલો બેઠો ઠો હતો. એને ચેન નહો  ુ  ં. 
"   ુ  ?"           . 
  ં છે શે સામે
િપનાકએ    ઠ  શાં િતથી
િજો
તથી  ુ  ં એના
આવીને  મ એનો ખભો  પહતો
પર ઉાપ પં ાયો
પાયો
. 
"વ   ુ  ુને
ન ે    ક મ છે ?" ?" શે   છ  ુ   ં ુ. 
 ઠ    ૂ  ૂછ
"બ   ુ  ુ કટાય છે ." ." જવાબ ટપાલીએ     ફ કકલ
 ા કાગળ વો ઝડપી હતો. 
"અહ      ક મ બેસ સ  ુ  ં પડ  ુ   ં ુ છે ? ચાલો ઘેર." 
"એ નહ વે તો?"
"તો?"
"તો    ુ   ં ુ   ુ  ં કરશ, ક  ુ   ં ુ?" ?"
"કહો." 
 "વીણગઢ જઈને હસાબ પતાવીશ." 

184

  સોરઠ તારાં વહ    ત
તાંાં પાણી  185 

"તે દવસ    ુ   ં ુ તને નહ રો  ુ   ં ુ . પણ એ દવસને ટલો બને તેટલો

ટલો છેટો રાખવા માટ   ુ   ં ુ 
તાર મરતી વ  ુ  ુને
ન ે બચાવીશ. ચાલ, ઊઠ." 
િપનાકને  પોતે  આગળ  કય . નદ-બધં   ઉપર  ચં -તારા  ફરસબંધી ધી  કરતાં  હતાં. એ 
ફરસબંધી ધી  પર  ચાયા  જતા  શેઠની ઠની  ચ
ચંડં   છાયા  િપનાક  ઉપર  પડતી  હતી. નદનાં  વહતાં તાં 
પાણી ઉપર ચમા ં મા જલતરંગ બવતો હતો. 
"  ુ
  ં  માર       ઘેર    ુ   ર  દ
દ     વની
વની  થાપણ  છો, એ  તને  યાદ  છે , બેટા ટા?" બ  ૂ ં  ૂ કધારએ
કધારએ 
િપનાકને એક વાર નદ-બધં  પર થોભાયો. 
િપનાક સામે જો  ુ  ં. શે  ઠ   ફરથી ક  ુ  ં: "એ તો ગયા." 
"મારાં તો ઘણાં ઘણાં ગયાં." ." 
"એ પાછા આવે યાં    ુધી ધી વાટ જોવાની." િપનાકના મ પર ાટક કરતાં હોય તેવી વી 
તર     હથી
હથી ખો ચોડને શેઠ છેલો શદ બોયા: "વાટ જોતાં શીખ .   ુ   ં ુ શીયો ં." ." 
- ને પછ બેઉ ચાયા ગયા. નદ-બધના ધં ના હયામાં તેમનાં
મનાં પગલાં િવરમી ગયાં.
