Professional Documents
Culture Documents
PDF Sorath Tara Vaheta Panipdf PDF
PDF Sorath Tara Vaheta Panipdf PDF
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 21
નાળ
ૂ નદના ઢોળાવમાં ગાડાં ઊતયા તે પહલે ે ી જ એકલવા ુ ં કોઈ ટ ગાંગર
લથ ગર ુ ં હોય
વો િવલાપ-ભર ૂ ૂરર, ઘેરો
તેવો રો ૂ ૂનાળનો
નાળનો વાહ ઘોરતો સભળાતો ં ળાતો હતો. તે નદનો ુ ુ દરતે
ભ દરતે
વાઢ લો
લો અણઘડ ગાળો પાર કર સામે કાં ઠ ચડવા માટ યાં એક એક એક ભિરતયા ગાડાને
ચોકયા - એટલે ક બબે જોડ - બળદ જોતરવા પડતા. મહપતરામનો રસાલો યાં ઊતય
યાર એક ૂ ૂટ
ટ ગયેલો લો, પગ ભાંગે ગલો
લ
ે ો ટ ધણીધોર િવનાનો એક બા ુ પડો પડો
પોતાનાં નસકોરાં બે-ણ કાગડાઓ પાસે ઠોલાવતો હતો.
એ ટના વો જ નધણયાતો ણે ક આખો ુલક લક હ પડો હતો. પાંચ-સાત
ભિરતયાં ગાડાં સામા પારથી આ કાંઠઠ ચડવા માટ પણ નદના ચીલા શોધતાં શોધતાં,
સાથળ ૂ ૂડડ વાહના પેટમાં પડ લી લી પાષાણી ચરાડોમાં પોતાના બળદોની ખરઓ અને પૈડાં ડાં
ં ાવતાં હતા. ભાણાને થ ુ ં ક, ાર અહ ુ ં ુ એક વાર મોટ વયે અમલદાર બનીને આ ુ ં
ભગાવતાં
ગ
અને નદ પર પાંચ માથોડાં ચો ુલ બના ુ ં!
"કાં, આયો
ક નવો સાબ! બાલબચાં તેરાં રાં ુશીમમ
શીમમ સે ને? હાર પે ર સે ને
બચા?" એવી વાચા વાપરતો એક જટાધાર બાવો ફત લગોટભર ગ
ં ોટભર સામા કાંઠાનીઠાની નક
ઢોરા ઉપર ઊભો હતો. એના હાથમાં ચલમ હતી. એની પછવાડ એક ખડખડ ગયેલ ખોર ુ ં ુ
હ ુ ં ને યાં એક વાછડ બાંબરડા
બરડા નાખતી હતી. ચોતરફ કાંટાની ટાની વાડ અને લબડાની ઘટા
હતી. ખોરડા ઉપર રાતી ધ ઊડતી હતી.
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 22
બરાબર હાથ બેસી સી ગયેલી લી. તે પછ મોટર છેક ખાંભાના ભાના ુ ં ુ ગરામાં
ગરામાં પહચી. યાં મહારાની
ગોળએ 'ભ ૂ ૂિતયા િતયા' નામે ઓળખાતા િસહને હને ઘાયલ કય . જખમી સાવજ સતાઈ તં ાઈ ગયો. સાંજ જ
ુધી
ધી એના સગડ ન મયા. સાં પાછા ફરતી વેળા ળા માગની ુ માં
ની બા માં સાદા ુ ુ ાની
ાની માફક
બે ઠ લો
લો ભ ૂ ૂિતયો
િતયો છલાંયો યો, પણ જો ખડ શે ઠ બ ૂ ં ૂ ક સહત પોતાનો પચો ભ ૂ ૂિતયાની િતયાની દાઢો
વચે ન પેસાડ સાડ દધો હોત તો મહારા અને મોતને ઘડક ુ ં છે ુ ં ુ હ ુ ં. ખડ શે ઠ
િતયાને પાછો પછાડો. ને પછ જ મહારાની બ ૂ ં ૂ કના
ભ ૂ ૂિતયાને કના એક બહાર એને ૂ ૂરો રો કય .
મહારા સ થઈ ખડ શેઠની ઠની પીઠ થાબડવા લાયા, એ અઢારસો પાદરના ધણીને વ ુ
તો મોજ ન આવી, ફત શાબાશીના જ શદો ટ શાઃ "વાહ વાણયો! વાહ શેઠ! રંગ
તાર માતને!" !"
યાં તો બા ુ માં
માં ચડને મહારાને કાના પટલ ે ક ુ ં: " બાપા ! આ જવાંમદ મદ ુ ં બીજક
કા...કા...."
એટ ુ ં બોલવા ય છે યાં તો ખડ શેઠ પોતાનો ભ ૂ ૂિતયાએ િતયાએ ચાવી ખાધેલો લો હાથ
બી હાથમાં ઝાલીને મોટરમાંથી થી ઊઠા ને બોયા: "કાના પટલ! જો ુ ં ુ કાઠ ુ ં બીજક હો
તો તો ણે ક ુ ં સતવાદ રા હરં. પણ જો આજથી છ મહનામાં તને ઠાર મા ં ુ ુ, તો
ણ ક ખડ અણી ુધ ધ વાણયા ુ ં બીજક હતો. ને મહારાજ ! આપને પણ કહ દ ં, ક
આજથી છ મહનામાં અમારા બેમાંથી થી એક મર તો ૂ ૂનીને
નીને ગોતવાની જર જોશો મા:
બેમાંથી થી વતો હોય તેને ન ે જ હાથ કરજો!"
પછ તો યાં પોતાના માટ રોટલાપાણી લઈ આવનારને ચાર ચાર આનાની બસ
આપી મહારા ચાલી નીકયા, ને આ બે જણાની વચે વનમોત ુ ં વેર બધા ધં ા ુ ં. કાનો
પટલ એના પાંચ દકરાઓની ખડ ચોક નીચે રહ છે , ને રાતે પાંચ વાર વાના ૂ ઓરડા
બદલે છે . એવી એક વાત ુ ં મરણ લઈને જમાદારનો ભાણેજ જ િપનાક યાંથીથી બાર ગાઉ પર
આવેલા લા એક નાના શહરની રની િનશાળમાં ે ભણતર ભણવા ગયો.
8. માલકની ફોરમ
ુધીમાં
ધીમાં છતોમહને
એને િપનાક
વચગાળાનાદવાળની
યેક ર
ગામડ ભોગવવા
વાહન બદલ પાછો ુ ં ફય પડ ુ ં ુયાર
. અમલદારના
પહ લાં
લાં પાં
દકરાની
ચ ગાઉ
ધી ુ ં જ ગા ુ ં ુ કાઢ ુ ં. સામા ગામે પહયા પછ
વેઠ માટ યેક ગામ સામા ગામડા ુધી
ગામનો પોલીસ-પટ લ પોતાને ઘરને ઓટ ઊભો રહ પસાયતાઓને હાકોટા પાડ ચોર થી થી
બોલાવતો. પસાયતા પટ લને લને શોધી પાડતા. પટ લ વેઠના ઠના વારાની ચીઓ તપાસતો. તે
પછ વારાવાળા ખે ૂ ૂતનેતને ણ પહચાડવામાં આવતી. પછ ખે ુ ુ પોતાના સાંતીએ તીએ જોતરલા
બળદોને એક ગાઉ પરના ખેત ર થી થી ગામમાં લાવવા જતો. તે પછ અમલદારનો ૂ ૂ
આગળ યાણ કરતો.
પરં ુ મહડા ગામથી િપનાકને એક ઘોડ ુ ં વાહન આપવામાં આ ુ ં.
મયમ ચાઈની, ક સરવરણી ધી ગરદન પર ૂર
સરવરણી, બાંધી ર ક શવાળ
શવાળ લાવતી ને
કાનોટ માંડતી
ડતી ઘોડને િનહાળતાંની
ની વાર જ િપનાકના દલમાં કશોક સળવળાટ ઊઠો.
ઘોડનાં લાદ-પેશાબની ખદાયક લાગી.
શાબની સોડમ પણ એને ુખદાયક
22
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 23
ઘોડની પીઠ બાજઠ વી હતી. તે પર ચારમા ુ ં પહોં પલાણ હ ુ ં. ચારમા
ઉપર પોચી ગાદ હતી. બાર વષના ના િપનાકને ણે ક ઘોડએ ડા રમાડવા પીઠ પર
લીધો. ર વળ
વળ ચાલમાં ચાલતી ઘોડ સરોવરનાં બાયાં નીર પર વહ તી તી નાવડની ચાલમાં
ચાલતી હતી. પસાયતાને તો ાંનો નો ાં પાછળ છોડ દઈ ઘોડએ થોડ જ વારમાં
િપનાકને પેલાં હસતાં સફ દ ૂ ૂનાબં નાબંધ મકાનો દ ખાડાં
ખાડાં: ને છૈયાને તેડને
ડને મા ઊતર તેવાં
વાં
સાવચેત ડગલાં ભરતી ઘોડ ૂ ૂનાળ નાળ નદના ૂ ૂઘવતા
ઘવતા વાહને પાર કર ગઈ.
મા ુઓ ઘોડને િનહાળ રહ તા
વટ મા તા, ઓળખી લેતા ને િનઃાસ છોડ અધપટ પટ
ઉ ્ ગારો
ગારો કાઢતાઃ "વાહ તકદર! આ ઘોડ કવી પરગંધીલી ધીલી હતી! છાળો
ૂ છેલ શેઠયો ઠયો
એકલો જ એનો ચડનારો, અને ખેલવનારો હતો. આજ એ જ રાંડ ટારડ બનીને વે ઠ નીકળ.
હટ િનમકહરામ!"
"અરઅર , લડ કાંથી થી આઈ?" હડમાનની જયાના બાવાએ ફર એક વાર ઢોરા ચડ
ચલમના દમ દ તાદ તાં જો ુ ં ને િતરકારથી હસતાંહસતાં
તાદ તાં હસતાં ક ુ ં,
“હ -હ ગધાડ!" કલાલ રંગલાલ પણ પીઠાના ઓરશામાંથી થી બોયો,
"મર ર મર, ુગર
ગર!" ઠાકરારના રએ ૂ ઘોડને ફટકાર આયો.
"એને માથે કોઈ પીરા ુ ં નહ હોય." જલામશા પીરના તકયામાંથી થી ગોદડયા
.
સાંઈએ
ઈએ નેઉ ્ થાણામાં
ગાર કાઢા પહોચેલી ઘોડએ પોલીસ ગાડની દરવાની નક આવતાં એકાએક
કશીક ફોરમ આવી હોય તેમ નસકોરાં લાવી િઅત ક ુ ુણ ૂ ૂર ર હકોટા ઉપર હકોટા કરવા
માંડા
ડા, યાર લૉક-અપમાંથી થી સામા ઓચતા
તા હકાર ઊઠાઃ "બાપો કસર! બેટા ટા કસર! મા
માર! હ ં." ."
ટ લતો
લતો સી
ં ી થયોં યો. નાયક અને બી બે પોલીસો આરામ લેતા તા ઊભા થઈ ગયા
અને કમર પટા બાંધતા ધતા 'લૉક-અપ' તરફ દોડા. નાયક એવા બોલ બોલનાર કદ યે
ઠપકાનાં વચનો કાં: "હાં હાં શેઠ! અહ લખાનામાંથી થી હકારા કરાય? અમલદારો
સાંભળશે
ભળશે તો અમને તો ઠપકો મળશે." ."
તેટલામાં
ટલામાં તો ઘોડની હણહણાટએ એકધારા અખ અખંડં ૂ ૂરો
રો બાંધી ધી દધા હતા. ઘોડના
તળેે ૃવી
પગ તળ ટાળ કોઈ અન રસે ઊભરાઈ ર ુ ં હોય એવી આ ુ ુ લતા
વી ુ ં પેટાળ લતા ઘોડના
ડાબલાને છબ છબ પછડાવી રહ હતી. ઘોડના ગળામાં આહ હતી, ખોમાં ,
ધં ને પકડવા મથતી હતી. ુ હતાં
ગે પસીનો ટપકતો હતો. એ ણે હવામાંથી થી કોઈક ુગધને
થાણાનાં માણસોનો આખો બેડો ડો (જથો) યાં જમા થઈ ગયો. સ ુ ુ મળને ઘોડને
ડ પાડનારા બોલ બોલવા લાયા. ક ટલાક
ઠંડ ટલાક ઘોડને થાબડ, લલાટ હાથ ફ રવી રવી પપાળ
પં ાળ,
માણેકલટમાં
કલટમાં ખજવાળ જં વાળ કર, ને િપનાકને ઘોડ પરથી ઉતાર લેવામાં વામાં આયો.
ભમરાને ુગધં આવે છે ક નહ તે તો ખબર નથી, પણ ઘોડાંને ન ે માનવીની ાણ
આવે છે . ક સર
સર ઘોડ પોતાને ઝાલનાર ચાર લ િસપાઈઓને ઘસડતી ઘસડતી લૉક-અપ
તરફ ખચાવા લાગી.
થાણદાર સાહ બબ ુ ં મકાન કચેરના ડાબે છેડ હ ુ ં, જમણા છેડા પર િતજોર તેમ જ
લૉક-અપ હતાં. કાચા કામના ક સ પામેલા લા ક દને ધવા ુ ં એક છાપ ં ુ ુ હ ુ ં.
દને રાંધવા
23
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 24
ટમહપતરામના
ળૂ છંટકોરાઈ
કોરાઈ ગઈ ફતી મ. એણે પર ગામડાં
ૂ ુ ં ુ: "ના
છ ન ુ ંા છરતાઓની
ે ?"
?" પડ ં
ૂદના
દના લોટ વી ુલાયમ લાયમ બારક
નાયક એમને વાક ફ કયા. ક દની દની ક સર સર ઘોડ હ જપી ં નહોતી. એની અને એના
ઝાલનારાઓ વચે ગજાહ ચા ુ હતો, ને ઝા ુ ુ કાઢ લા લા કચરાના ુ દા ુ દા
દા દા ઢગલાઓને
સળગાવતા ભગી ં ી વો િશયાળાનો ૂ ૂરજ
ગ રજ આભનાં ૂ ૂખરાં ખરાં વાદળાંને ને આગ ૂ ૂકતો
કતો ચે ચડતો
હતો.
ુ ં વાંધો
"તે ધો છે ?"
?" જમાદાર ક ુ ં: "ફકર નહ, લઈ વ ઘોડને લૉક-અપના સળયા
ુધી
ધી."
"પણ થાણદાર સાહ બે
બ..."
.ે .."
"હવે ઠક ઠક: વેવલા વલા થાઓ મા, નાયક. ુ ં ુ ક ુ ં ુ ં ને ક લઈ વ."
"સા ુ ુકમ
કમ!" નાયક સલામ કર. િસપાઈઓનો સારો બેડો ડો ઉલાસમાં આવી ગયો.
ને ૂ ૂપ
પ ઊભેલા લા િપનાકને ખબર પણ ન પડ, ક ાર પોતે દર ચાયો ગયો અને
ાર એનો હાથ થાણદાર સાહબની બની વચેટ ુી
ી ુપાના
પાના હાથમાં પરોવાઈ ગયો.
સ ુ ુ છોકરાં ને િસપાઈઓ જોઈ રાં: ઘોડ 'હં-હં-હં, હં-હં-હં, હં-હં-હં' એવા હણહણાટો
કાઢતી છેક પરસાળ પર ચડ, પરસાળના કાળા પથરોની લાદ પર એના પોલા ડાબલા
રાગીના હાથમાં બજતા ડફ વા ુ ંયાં
વેરાગીના યાં, ને એના હોઠ કદખાનાના કાળા સળયા ઉપર
રમવા લાયા.
ક દ ુ ફ રવી
દ પોતા ુ ં મ પાછલી બા રવી ગયો હતો.
નાયક ક ુ ં: "યો શેઠ, હવે તો મળો."
ુપાને
પાને ખચતો
ચતો િપનાક આગળ વયો.
24
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 25
કદ ુ ં મ આ તરફ ફ ુ, એટલે િપનાકએ કદને ઓળયો. દવકગામ વાળા
ખડભાઈ - ને ઘેર બા વતી થઈ હતી.
ક દએ
દએ ઘોડને બોલાવીઃ"બાપ! ક સર સર! મમાં?"
?"
કદની ખો તા છે છૂ લ
ે ી હતી, પણ ગાલ ઉપર ઓસનાં િમોતયાં લથી લૂ થી બાઝેલાં લાં
રહ ગયાં હતાં. એના હાથ ક સર સર ઘોડની માણેક-લટ ઉપર કાંસકની
સકની માફક ફયા. ઘોડના
કપાળ પર માણેકલટમાં
ઝીણી ઝીણી કલટમાં
ુ ુવાટમાં
ં ાટમા ં ી કએણે
થ
થી
દએદએપાં
થી થી પાડ. ઘોડના લલાટમાં
એક નાની ઈતરડ ખચી ચી કાઢ. લાં ુ ં સફ દ ટ ુ ં હ ુ ં તેની
. ની
"ાંથી
થી - રાજકોટથી આવી લાગે છે!" !"નાયક છ ુ ં ુ.
ૂ ૂછ
ભાર અવા ક દએ દએ ક ુ ં: "હા, ુ ં ુ યાં ર ૂ થયો'તો."
કદએ ઘોડને ક ુ ં: "કસર, બાપ, હવે તો ુ ં ઘેર જઈશ ને? ડાહડમર થઈને ર ' ,
પછાડ બાંધવા ધવા દ રોજ . ને, જો હો, સીમમાં છોડ તો કોઈ ટારડા ઘોડાને પડખેય ચડવા
દતી નહ. ને - - ને ુશીખબર
શીખબર દ!" ! "
બધા જ બોલ ક દ દ ફત ઘોડ સાંભળ ભળ શક તેવી વી જ હળવાશથી બોયો.
એકઠા થયેલા લા િસપાઈઓ તન ૂ ૂપ પ હતા. યાં ણે ક કોઈ પીર અથવા દ વ ગટ
થયા હતા.
ઘોડએ મા ુ ં નીચે નમાવી ના ુ ં. કદએ છેલી વાર પપાળને પં ાળને ક ુ ં: " બચા
હવે! હવે આને લઈ વ, ભાઈ!"
બ ુ ં તેટલા ટલા બધાએ ઘોડની ર શમી શમી ં ૂઠ પર હાથ ફ રયા રયા. માણસો િવખરાયા.
ુપાના
પાના હાથમાં હાથ જોડ િપનાક હ ુ પણ ઊભો હતો. એ લની કોટડના
દરવા ુધી ધી ગયો. એણે ક દને દને બોલાયો: "તમે દપડો માર લો લો તે જ ને?" ?"
દએ ક ુ ં: "ઓહો, ભાણાભાઈ, તમે તો ૂ ૂબ
ક દએ બ ગ ુ ં ં કર ગયા ને ુ ં!"
!"
ુપાએ
પાએ િપનાક તરફ ખાસ િનહાળને નજર કર. છ-આઠ મહનાના ગાળામાં
િપનાક જબર બની ગયો હતો. એ વાત ુપાને પાને સાચી લાગી.
" ુ ં ુ તમાર ઘોડ પર ચડને આયો."
"સા ુ ં ુ ક ુ, ભાણાભાઈ!"
"મને બ ુ ુ ગ ુ ં."
."
" ુ ં ુ બહાર હોત તો તમને ૂ ૂબ બ સવાર કરાવત."
"હવે બહાર નીકળો યાર ."
."
"હવે નીકળવા ુ ં નથી."
"
ક મ?"
"મને ફાંસી સી જડશે. મ ૂ ૂન ન ક ુ છે ." ."
િપનાકની યાદદાત ઊઘડતા ભાત વી તા બની: "તમે તો પેલાને લાને માય હશે
- ' ."
તમને કાઠના દકરા કા તા તેને
ને
25
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 26
9. ુકન
કન
દપડઓ વકળો થાણાની ભેખડને ધસીને વહ તો તો હતો. પાણીનો વાહ સાંકડો કડો ને
છછરો, છતાં કાંઠાની ઠાની ચાઈ કારમી હતી. તા ુ ં ં જમે ુ ં હર ુ ં જો માને ચાર-પાંચ વાર
ધા ુ ં હોય તો ણે ક વકળો ટપી જવાના કોડથી થનગની ઊઠ .
ભાતનાં તીરછાં કરણો દપડઆના ચા એક ધોધ ઉપર પડતાં યાર ધોધના
પછાડામાંથી થી લાખો જળ-કણોની ફરફર ઊઠને ભાત સામે ણ થરાં મેઘધ ઘધ ુયોની
યોની થાળ
ધરતાં.
થા ુ ં નહો ુ ં યાર યાં વાઘ-દપડા મારણ કરને ધરાઈ ગયા પછ પરોઢયે છે ુ ં
પાણી પીવા ઊતરતા, તે ઉપરથી એ વોકળા ુ ં નામ દપડઓ પડ ુ ં ુ હ ુ ં.
રાતભર દપડઓ ણે રોયા કરતો. એ ુ ં રો ુ ં ગીરના કોઈ ગાંડા ડા થઈ ગયેલા
લા
રબારના રોવા ુ ં હ ુ ં.
સામે કાં ઠ િશયાળોની ુ ુ ી
ી ટોળ રોવાનો ડોળ કર, કોણ ણે ક વીય વીય વનમોજો
માણતી: કમ ક હવાલદાર તથા ઘોડસવાર સવાર-નાયકનાં ૂ ૂકડામાં
કડામાંથી થી હંમે મશનાં
શ
ે નાં એક - બે ઊપડ
જતાં. હડકાઈ થયેલી લી એક િશયાળે હમણાં હમણાં આખો વગડો ફફડાવી ૂ ૂો ો હતો.
26
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 27
આઘે-આઘે નાળ ૂ નદ રોતી. રાતના કલાક કલાક સધાતી ધં ાતી પોલીસોની ણ ણ
આલબેલો ઝીલતાં ૂ ૂતરાં તરાં રોતાં.
આવી 'ખાઉ-ખાઉ' કરતી રાત, િપનાકને એકને જ કદાચ, થાણાના સો-પોણોસો
લોકોમાં, મીઠ લાગતી.
ભાતે ઊઠને િપનાક ઓટલા ઉપર દાતણ કરવા બેઠો યાર કચેરના દરવા
ઉપર
ચોતારપહોં
એક ગા ુ ં ુ જોતર લ બળદ ઊ ુ ં હ ુ ં, ને વચોવચ ખડ વાણયો પાણકોરાની
પછેડ ઓઢને બેઠો હતો. એના માથા પર કાળા રંગની પાઘડ હતી. ઘણા
દવસથી નહ ધોવાયેલી લી પાઘડના ઉપલા વળ ઉખેડ ડ માયલા ઊજળા પડની ઘડ બહાર
આણી જણાતી હતી. પાઘ બાંધવાનો ધવાનો કસબ તો ખડનો એટલો બધો સાધેલો લો હતો ક
માથાની ણ બા ુ એ એણે ટઓ પાડ હતી. ગરદન ઉપર વાળના ઑડયાં ણે
ુ ુ મનના
મનના ઝાટકા ઝીલવા માટ ૂથ બાંધીને
ધીને બેઠાં હતાં.
"ાં લઈ જશે?" ?" િપનાકએ િપતાને ૂ છ ુ ં ુ.
ૂછ
"રાજકોટ."
ખડ શેઠ પહ ર ગીરોને
ગીરોને કહ તાતા હતા: “બો ુ ં ચા ુ ં માફ કરજો."
પહરરગીરોના મોમાં ફત એટલા જ બોલ હતા: "એક દન સૌને યાં મળવા ુ ં જ છે ,
ભાઈ! કોઈ વે'લા, તો કોઈ બે વરસ મોડા."
પોલીસોની ગળઓ આકાશ તરફ નધાતી હતી.
ગાડામાં બેઠઠ બેઠ ખડ શેઠ આ તરફ ફયાને ંગે ગૂ ે મએ એણે મહપતરામને બે
હાથની સલામો ભર: છેલી સલામ િપનાકને પણ કર.
ભાણેજ અને મોટાબા ુ - - બેઉના
ઉના હાથમાં દાતણ થભી ભ
ં ી ગયાં.
ણ પોલીસની ુ ુકડએ કડએ આવીને જમાદાર પાસે 'હૉટ'ના કદમો પછાડા. નાયક
ક ુ ં: "સા'બ! એક ક દ
દ ને કાગળનો બીડો બરાબર મયા છે ." ."
"બરાબર? ઠક; રતે ખબરદાર રહ જો
જો. ને ુ ઓ: તોફાન કર તેમ તો નથી ને?"
?"
"ના ર ના, સાહબ! એને શેનો નો ભો છે?" ?"
"તો પછ ગામ વચે રસીબસી ન રાખશો."
રબાની આપણી. અમનેય એ બાબત મનમાં બ ુ ુ લાગ ુ' ુ ં, સાહ બ."
રબાની
"મહ
"જોઈએ તો ગામ બહાર બાંધજો
ધજો, પણ પાં વચે દ વકગામ
વકગામ આવે છે , યાં છોડ
લેજો."
ુ ં ુ, સાહ બ!.. ગાટ! લોપ-હાસ! આબોટ ટન! વીક માચ!"
"સા !" કરતો નાયક
પોલીસ-પાટને ૂ ૂચ કરાવી ગાડા પાછળ ચલાવી ગયો. તે જ વખતે સીએ ં ીએ ર તીની
તીની કલાક-
શીશી ખલાસ થતી જોઈ. 'ગાટ'માં લતી ઝાલર પર નવના ડંકા કા લગાયા. ને તરત
મહપતરામના ૃધ ધ િપતાએ િનઃાસ નાયો: "અર રામ!"
"કમ દાદા!" િપનાકએ છ ૂ ુ ં ુ.
"ન ખડ શેઠનેઠને લટકાવી દ શે કા ુ ં ુકન
શે. આ તો કાળડંકા કન."
ુ ં થશે?"
"યાં રાજકોટમાં ?"
27
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 28
"કસ ચલાવશે."
."
"કોણ?"
"સેશન
શન જડજ ."
."
"પણ એમાં આમનો શો વાંક? પેલા
લા પટ લે
લે તો આમની મર ગયેલી
લી માને ગાળ આપી
હતી ને?"
?"
"આ ભાણોય પણ, બા ુ. જડજ જ જયો દ ખાય ખાય છે ."
." મહપતરામે ટોળ ક ુ.
"હા, ભાઈ, ભાણો જડજ થાશે તે દ કાયદાકલમોની જર જ નહ રહ !"
!" દાદા હયા.
બાપ-દકરો બ ુ ુ હયા. આ હાંસી સી િપનાકને ન ગમી. એણે એક પણ વ ુ ્છા છૂ ા
પચાપ દાતણ કર લી ુ ં.
િવના ૂ ૂપચાપ
ગળામાંથી થી લમ ઉબકા કરતે કરતે ઊલ ઉતારને મહપતરામે બે ચીરો ચોકમાં
ફગાવી.બે ચીરો ચોકડના આકાર એકબીની ઉપર પડ. એ જોઈને મહપતરામે ક ુ ં:
"આ કંઈક િમટા મળવા ુ ં હો ુ ં જોઈએ."
"આજ ુ ં ુ ક ુ ં જ િમટા નથી ખાવાનો, બા ુ!" િપનાકએ ુ ુ ભાયે લા વર ક ુ ં.
ભાયેલા
"પણ તને કોણે ક ુ ં? ુ ં ુ તો માર વાત ક ુ ં ુ ં."
."
થોડવાર થઈ યાં જ બે ગાઉ નકના ગાયકવાડ ગામડ થી થી એક પીળ પાટ ૂ ૂન ન
અને કાળાં કોટ-ટોપીવાળા પોલીસ-સવાર આવી પોતાનો તાડ વો ચો, પેટની ટની યેક
પાંસળ
સળ ગણી શકાય તેવો વો ઘોડો લાવીને ઊભો રાયો. જમાદારને લફાફો આયો. કવર
ફોડને દરનો કાગળ વાંચી ચી મહપતરામ જમાદાર મ મલકા ુ ં.
બાપે ૂ ૂછ છ ુ ં ુ: "કાં? વળ કાંઈ દંગલ ુ ં ક ુ ં?" ?"
"હા, રમે ૂ ર ર ુ ં."
."
"ાં?" ?"
" ુ ુ ર
ર મહાદ વમાં વમાં."
."
"કોણ?"
"ગાયકવાડ મોટા ફોજદાર અને ઈપેટર
ટર પેલા
લા ભીમાવાળાની ડાકાઈટની તપાસ
માટ આવેલ છે , તે ગોઠ ઊડવાની છે ."
."
"ઠક કરો ફે! તમને તો દાતણની ચીર-માતા ફળ."
ને એક કલાકમાં તો મહપતરામ જમાદાર ઘોડ બેસી સી ઉપડ ગયા.
લા ુ ુ અને 'ડાકાઈટ' વચે તે સમયમાં આટ ુ ં જ છે ુ ં ુ હ ુ ં.
10. ે કાંઠ
ે
ગંગોીન
ગોીન
બા ુ ંબઈ
બઈ ચાલી ગઈ હતી. બાની બી વાતો િપનાકને ગમતી; પણ રોટલી અને
રોટલા હર વખતે લદો લદો ઘી 'ખા ને ખા જ !' એવી જકર એને કડવી ઝેર વી
લાગતી .ઉપર
િશયાળાની રમાં ૂ
ૂસળપાક
સળપાક ને સાલમપાકના મસાલેદાર દાર લા ુ ુ ભાણાને
28
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 29
29
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 30
"વઢવાણ જકશને ગા ુ ં રયો વાઘડો."
ં લોમાપરના લમસંગ જોડ િધગા
"લમસંગ
ગ! વાઘ ફોજદારના દલોન દોત?"
"દોત તો હતા તે દ, બાક તો એ દોતીએ જ દાટ વાયો ને!"
!"
"કાં?"
?"
"વાઘ ફોજદાર ણે ક વેશ કાઢવાનો િઅત શોખીન. આજ પઠાણ બને, તો કાલ
વળ બાવો બને; પરમ દા' ડ ુરબયો
રબયો બને. બને તો બને પણ ભેળાં ળાં છોકરાંઓને ઓને પણ વેશ
કઢાવે. ાંત સા'બ, ુપરટન
પરટન સા'બ - કોઈ સા'બની સવાર હોય તે-તે વખતે વગડામાં
બોની જોડ ુલાકાત
વેશ કાઢને સાહ બોની લાકાત કર . સાહ બો
બો થાય રા, ને ઘે ર દરબારો પણ આવતા
જતા થયા. લમસંગનો ગનો કાંઈક ઈક વ ુ પગરવ, ને એમાં ૂર ુ વાન
ર વાન દકર હોય ઘરમાં:
લાજમાલાજો રાયો નહ: પછ લમસંગ કાંઈ ઘા ૂ ૂલે લે?"
?"
"
ક મ ૂ ૂલે
લે! ગિરાશયા ભાઈ..."
"હવે, ભાઈ, ગિરાશયા ુ ં નામ દયો મા ને! એક રજ ૂ ૂતત િસપાઈએ ખ ફાડને
વાંધો
ધો લીધો.
"ઠક, મેલો લો નામ પડ ુ ં, મેલો લો ગિરાશયાના નામમાં ટાંડ ડ!"
“હા, પછ?"
“પછ તો લમસંગ વાઘ ફોજદારની દકરને લઈને ભાયો. વાઘડો કહ ક ફરયાદ
નહ ક ં ુ ુ: ુઓથી
ઓથી ભર પીશ. એમાં પરમ દા'ડ લમસંગ રાજકોટ ય; વાઘ વઢવાણ
ટ શન
શન આવે. ટ શન
શન પર જ મી. વાઘ વગર િહથયાર દોડો. લમસંગ પાયખાનામાં
સતાણો
તં ાણો."
"પાયખાનામાં!"
!" ધોનારા રજ ૂ ૂતેતે િવમય ઉચા ુ.
"હા, હા, દરબાર!" વાત કહ નાર
નાર પેલા
લા રજ ૂ ૂત
ત િસપાઈને શદોના ડામ આયા.
"હવે સડાસને
ડં ાસને તો બેય બા ુ બારણાં. એક બા ુ થી
થી લમસંગ નીકળ ય તો?
ટ શનની
શનની ગાડઓ થભી ભં ી ગઈ. માણસોની ૂ ૂકળ કળ મચી. પણ વાઘ તો વાઘ હતો; વીફર લો
લો
વાઘ! કોણ રોક? ચડો જ માથે. માથેથી થી દર લમસંગને ગને માથે ાટો. શ ુના
ના
હાથમાં
ગયાં
. ને ુવાઘ
લો છરો: ચકવા
લો ફોજદાર ગળાં જતાં વાઘનાં
ં ાળે
સભાળે
ભ ણ ગળાં
, યાં લમસં ગ ર ભડાનાં
થઈ ગયો ફોડવાં
." માફક સમારાઈ
"ાં ગયો?"
"હર ણે." ."
"પતો જ નહ?"
"ના."
આગગાડથી વીસ ગાઉના તર પડલા કાળા પાણીના ટબા ઉપર આઘેના ના બનાવો
આટલા વેગથી ં ોીના ુ ં ુ ડને કાં ઠ િપનાક પણ નહાવા જતો. આ વાતો
ગથી પહચી જતા. ગગોીના
ગ
એને વાતાવરણ પાતી. રાતે એ િસપાઈઓની 'ગાટ' પર જઈ બેસતો સતો. નાનકડો ખાટલો
રોકને યાં વાતો સાંભળતાં
ભળતાં ઘી જતો.
30
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 31
11. વનની ખાઈ
"
ુ ં છે ?"
31
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 32
"યાં -
- એમને પણ કહવરાવજો
વરાવજો."
"કોને!"
!"
"ઓને!"
!" બાઈએ હાથ પહોળાવીને કોઠ વી વ ુને ન ે ઈશારત કર.
ડ! ુ ં તા ુ ં ુ કામ કર."
ૂ ૂડ
"કોને? એ ઓપાને! લે, હવે , વલ
"અર
અર , પણ - કહ ુ ં જોવે."
."
ુ ં -
"કહ - તારો બાપ મર ય તેના
ના કારજ વખતે!"
!"
"હવે તમે સમજો નહ ને!!!"
!!!" બાઈએ ડોળા ફાડા. "તમાર ને એને કજયો કરવો
વાર સાચવવો પડશે. ઘર મા ં ુ ુ
હોય તો બહાર કર લેજો. હ મારા ઘરમાં તો માર વહવાર
છે ."
."
ુ ં ુ ?"
"અને મા ?"
"તમારો વગડો ; વ, ધોડાં તગડા કરો."
"સા ુ ં કહ છે , ગગા! - વ ુ ુ સા ુ ં કહ છે ."
." ઢાએ
ઢૂ ાએ પહલી
લી જ વાર લાગ જોઈને વચન
કાઢ ુ ં ુ. ડોસો યવહારમાં બડો તીરંદાજ હતો. "સાચી વાત. ઘર તા ુ ં ુ નહ! હો ગગા! ઘર તો
ી ુ ં."
."
િપનાક તો બેઠો ઠો બેઠો ઠો ચોપડમાં મ ઢાંકવાનાંકવાનાં યાસ કરતો હતો. કોણ ણે ક મ
પણ 'ઘર મા ં ુ ુ છે ' એ મોટબા ુ ં વા અને, બી ુ ં ,ં મોટા બા ુને
ન ે પચાસ વષની ની વયે પણ
'ગગા' ' મહપત' વગે ર તોછડા શદોથી બોલાવતા દાદાની હંમે મશની
શ
ે ની મોટબાની તરફદાર -
એ બે વાતો િપનાકને ગમી ગઈ.
તરત જ િપનાક જોઈ શો ક મહપતરામના મ પરથી ર ખાઓ ખાઓ, તપેલા લા
ાંબાના
બાના સળયા સરખી હતી, તે કપાળમાં ને કપાળમાં કોણ અણદઠ ભીની ચ થક
ઓગળને કપાળ જોડ એકરસ બની ગઈ.
"બાળો યાર એ ુ ંય નામ નોટમાં." ." એણે કઠોર રતે હસીને ક ુ ં.
િપનાકનાં મોટાબાએ નાની-શી લાજમાંથી થી સસરા યે માયા નજર નાખતાં
નાખતાં ધીર અવા િપતને કહ દ ુ ં: " બા ુ બેઠા ઠા છે યાં ુધી ધી તો મારા સારા નસીબ છે ;
પણ દા'ડ બા ુ..." ..."
" ુ
નેય તે દા'ડ બા ુ ભેળ
ંને હમાં ં ક
ળ ચેહમાં ક દ ુ ં; લે, પછ છે કાંઈ?" મહપતરામના એ
બોલમાં ડ વહાલપ હતી એ ફત એની પની અને દાદા બે જ જણથી સમ શકાય.
સાવજ -દપડાના મમતા ુરકાટનો રકાટનો મમ તો રખેવાળો જ પારખી શક , બીંને ન ે તો એ
બધી ાડોમાં એકસર ુ ં ુસ સ જ ભાસે. ને સાવજ -દપડા ુ ં તેમ જ ક ટલાં ટલાંક માનવીઓ ુ ં
એ ુ ં ુ ુ ભા
ભાય હોય છે ક એની વાણી હર એક વાતમાં હસક સક વપે જ બહાર આવે.
"અર વ ુ ુ!"
!" ડોસો પણ ઠ કડમાં
કડમાં ભયા: "તમે શીદ ચતા તા કરો છો? ુ ં ુ તો હ બાર
વરસનો બેઠો ં. એમ તમને રઝળાવીને કયાં જઈશ!"
"લે, બા ુ તો જમનેય પાછો વાળશે!" !" મહપતરામે ટોળ કર.
"અર ગગા, મસાણખડમાંથીય થીય ઠાઠડઓ સળવળને પાછ આવી છે - - ણછ?"
"યાર તો તમાર વ ુ ુને નય ે બાળને પછ જવાના, ખ ુ ં ુ!" !"
32
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 33
"તો તો
ુ ં ુ બ ુ ુ નસીબદાર થઈ ." વ ુ ુએ ધીરથી ક ુ ં, એની ખોમાં પાણી હતાં.
એના અવાજમાં કાંચક ચક પડતી હતી.
"ના
ર , માર દકર!"ડોસાનો અવાજ કંઠમાં કોઈ ૂ ૂતે
તેલા લા લાકડાની પે ઠ સલવાઈ
જતો હતો. " ઈર ઈર કરો. સૌ આબભેર સાથર ઈએ ૂ એ ુ ં જ મારો શ
ં ુ પાર ઉતારશે
આપ ુ ં."
."
ૂ ૂ ધપાકના
ધપાકના તાવડાને પાણયારાની ઠંડકમાં કને યાર અમલદારની ી ૂ ૂવા
ડકમાં ઢાંકને વા ગઈ
યાર રાતના એક વાયાની આલબેલ પોકારાતી હતી.
ચાળસ વષની ની એ ીનો મજૂ મજૂતત તો ન કહવાય
વાય પણ મનોબળને કારણે ખડતલ
રહ શક લો લો બાંધો ધો હતો. ધણીની જોડ રઝળપાટમાં એના વાળ પાંથીની થીની બેય બા ુ એ
ળમાં
ૂ થી થી જ સફ દ બયા હતા. એટલે કાળા આકાશમાં ેત આકાશ-ગગા ગં ા ખચાઈ
ચાઈ ગયા વી
એના માથાની પાંથી થી લાગતી હતી. મોટો ુ મર ગયા પછ એણે ૂઢા ઢા રંગના જ સાડલા
પહ યા
યા હતા; નાકમાં ં ૂક અને પગમાં કડલાં નહોતા ધારણ કયા.
બારક મહને પહલી લી જ વાર એ આજ રાતે િપતના ઢોલયા પાસે જઈ ચડ. ગઈ
હતી ચોફાળ ઓઢાળવા ભાણાને. બી ઓરડામાં જઈ ઓઢાડ
ુ
ં, ને ધણી પણ કોણ ણે
ુ
કવી દશામાં તો ૂ હશે તે સાંભર ભર આવતાં યાં ગઈ. નમતી રાતનો પવન વ ુ ઠંડક ડક પકડતો
હતો.
જરક પશ થતાંની ની વાર પોલીસ-ધધો ધં ો કરનાર િપત ગી ગયો. બેબાકળા બાકળા બની
એણે ૂ ૂછછ ુ ં ુ: "કોણ છે ?" ?"
"કોઈ નથી; ુ ં ુ જ ં."
."
"બેશ ને!" !" ધણી એ જયા કર આપી.
"કટલા ૂ ૂ બળા બળા પડ ગયા છો!" પનીએ છએક મહને ધણીના દહ પર હાથ
લગાડો.
"તારો હાથ ફરતો નથી તેથી થી જ તો!"
"ઘેર તા ૂ છો કટલી રાત? યાદ છે ?" ?"
"ાંથી થી ૂ ? વીસ રાત તો મહનામાં ડકટ કરવાનો ુ ુકમ કમ છે ."
."
"એ તો ુ ં ુ ુ ં ં."
."
"ને બાકની દસ રાતે તો કોઈને કોઈક અકમાત બયો જ હોય."
"આ કંઈ નહ બને." ."
"સાચે જ ?" ?" કહને મહપતરામે પનીને છાતી પર ખચી ચી. ઝાડની કોળાંબે બેલી
લી ડાળ
નાના છોકરાના હાથમાં નમે એમ એ નમી. છાતી પરથી પડખામાં પણ એ એટલી જ
લાઈથી ઊતર ગઈ. એના ઊના િનસાસાએ પડખા ુ ં ર ુ ં સ ુ ં પોલાણ પણ ભર ના ુ ં.
સહલાઈથી
"
ક મ?" િપતએ ૂ ૂછ છ ુ ં ુ.
"કાંઈ નહ."
33
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 34
"ના; મારા સોગંદ."
"ના, એ તો વ
ુ ુ બચાર યાદ આવી ગઈ."
ુ ં અયાર નામ ન લે."
"એ કમનસીબ ."
"એનો બચારનો શો અપરાધ? દકરો ૂ ૂવો ુ વાનજોધ
વો યાર વીસ વરસની વાનજોધ: ખરાબે
!"
ચડતાં શી
"છોડ વાર લાગે
એની વાત." ઘણા દવસ પછની આવી િરામાં, કોઈ વખ વખંભર
ભ
ં ર ખાઈ ઉપર
તકલાદ પાટયાંનો ૂનો
નો નો સે ુ પાર કરતાં કરતાં કડ ડાડ
ડાડ બોલતી હોય ભય મહપતરામે
અ ુભયો
ભયો. વનની ખાઈ ઉપર પનીને એ કોઈ આખર ટ કાની કાની માફક બાઝી રા.
યાં તો બહારથી અવાજ પડો: "સા'બ...."
"
ક મ?"
"લાશ આવી છે ." ."
"ાંથીથી?"
"ગાલોળેથી."
"કોની છે ?"
"કોળની."
"ઠક, ભા! બોલાવો કાર ુ ુ નને
નને. સળગાવો ઑફસમાં બી." ઊઠને એણે કપડા
પહ યા
યા.
34
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 35
35
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 36
“આ ચડાળને
ડં ાળને તાપે શાક પણ સળગી ગયા!” કહ મહપતરામે થાણદારના જ િશર
પર બધો દોષ ઢોયો.
“પણ માર તો એ ડફોળને બતાવી દ ુ ં છે ક આજ !” એવા ઉમંગથી
ગથી એણે બે ગાઉ પર
તાબાના ગામે ઘોડસવારને
સવારને શાક લેવા
વા મોકયો.
ડોકટર કશીક િિવધનો દોષ કાઢ શબને પાં કાઢ ુ ં ુ. એ ઊણપ ઉપર ડોકટર-
જમાદાર વચે લડાઈ લાગી પડ; ને છેવ
ટ , સાંજ
જ ુધી
ધી રઝળતી લાશના ઓછાયા નીચે જ
જમણવાર ઊજવવો પડો.
થાણદાર સાહ બને બને સભળાયભં ળાય તે રતે મહપતારામ પોતાના માણસોને ઉલટાવી
ઉલટાવી ુ દ દ ુ દ
દ ચાલાકથી કહતા તા હતા: “ એલા ચાળસ પાટલા ઢાયા છે ક? જોજો હો,
વ ુ પાંચ ઢાળ ૂ ૂકજો કજો. વખત છે , ભાઈ, કોઈક મહ માન માન આવી ચડ . આવે, ક મ ન આવે?
ચાળસ માણસને રસોડ પાંચ વ ુ જમી ય એમાં શી નવાઈ?”
જમણ પોણા ભાગ ુ ં ૂ ૂ ુ ં ુ થવા આ ુ ં યાર કોઈક યાન ખ
ુ ં ક , “ભાણાભાઈનો
ૂ ૂ ધપાકનો
ધપાકનો વાટકો તો હ ુ ભય ને ભય પડ લો
લો છે .”
“
ક મ ભાણા! ીજો વાટકો ક ?” ?”
પીરસનાર ક ુ ં: “નાં, ; પે’લો જ વાટકો છે .”
“એમ ક મ?”
“અડયા જ નથી.”
“
ક મ ભાણા?”
“ મને ખ ૂ નથી.”
“ ૂ ુ ં ુ . બોલ – ુ ં છે ?”
?”
“પછ કહશ.”
“પછ શીદ? હ કોની શરમ છે ? માર તો સરકાર ટાપાલોય ઉઘાડ છોગ
છોગ ટ છે ,
તો તાર વળ ખાનગી ુ ં છે - - સરકારથીય વધાર !”
“ .”
“મા
? ં
ુ ુ” મન
કાં?” નથી
લાએ ક ુ ં’ ુ ં ને?”
“પેલાએ ?”
? ુ ં?”
“કોણે? ાર ?”
“કાલ રાતે ૂ ૂ ધ લઈને આવેલા
લા તે કહ તા
તા’તા ક , નાનાં છોકરાંને
ન ે પાવા માટ પણ
રાયા િવના ૂ ૂ ધ અહ લઈ આયા છે .” એટ ુ ં કહને ભાણાનો ચહરો રો ઉનાળામાં મયાના
બાફમાં બફાઈ વરાળો કાઢતા ચીભડાની ફાડ વો ગરમ, લાલ ને પીળો બની ગયો.
પ રા. મહપતરામના એક થોભયાવાળા િમે ક ુ ં:
જમાનારા સ ુ ુ થોડ પળ ૂ ૂપ
“અર
અર ગાંડયા
ડયા! એ મારા બેટાઓ ટાઓ પસાયતાઓને ુ ં ઓળખતો નથી. એ તો પા છે – પા!”
“હવે કંઈ નહ; બા બગડ ગઈ.“ થાણદાર લાગ સાધીને ઠંડો
ડો ચમકો ચોડો.
36
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 37
13. દ વલબા
વલબા સાંભર
ભર
િપનાકની ર ૂ ૂર ર થઈ. વળતા ભાતે એને ઘોડા પર ચડવા ુ ં હ ુ ં. એની ંક
એક વેઠયો ઠયો ઉપાડવાનો હતો.
આગલી રાતે મોટબાએ એના માટ પડા ડા વાળ આયા. એ પડાનો ડાનો માવો ઉતારવા ુ ં
ૂ ૂ ધ આ વખતે મહપતરામે રોકડ પૈસાથી ં ા ુ ં હ ુ ં. ભાણાના દ ખતાં
સાથી મગા
ગ ખતાં જ િપયો ૂકયોકયો.
ભાણો કોઈ પણ રતે ૂ ૂ ધપાકનો ધપાકનો સ સંગં િવસાર પાડ એ ુ ં કરવાની એમની નેમ હતી.
પનીને એ કહ તા તા ક , “મ તો ઘણાયના િનસાસા ને પૈસા સા લીધા છે ; પણ આ ૂ ૂ ધપાકના ધપાકના ૂ ૂ ધનો
ધનો
સાવ નવો બનાવ મને ટલો ખટક છે એટલા બી પૈસા સા નથી ખટકતા.”
િપનાક ય છે તેની ની યથા મોટાબા ુને ન ે અને મોટબાને ડ ડ થતી હતી.
મોટબા પડાનો ડાનો ડબો ભરને એ યથાને મટાડવા મથતાં હતાં. રખે ાંક રોઈ પડાય એવી
બીક એ િપનાકને તા ૂ ૂક ક-તા ૂ ૂકને
કને ચેતવણી આપતાં હતાં ક , “રોજ અક કો કો પડો
ડો ખા .
ભાઈબંધ-દોતારોને રોજ રોજ ભેગા કરને ખવરાવી દ તો તો નહ. કોઈ કોઈ વાર જ બીને
આપ . દાનેર ર કરણ થતો નહ.”
ને િપનાકએ બરાબર પેક કર લીધેલી લી ંક પણ મોટાબા ુએ ફર વાર ઉખેળ ળ છેક
તળયેથી થી બધી ચીજો નવેસર સર ગોઠવી આપી.
નાળ
ૂ નદને સામે કાંઠઠ ચડને િપનાકએ પાછળ નજર માંડ ડ. સફ દ મકાનો ૂ ૂ ર ને
ૂ ૂ ર પડતાં હતા.. .. મોટબાને કામ કરવા ુ ં ૂ ૂઝ ઝ ુ ં નહ હોય. દાદાને, ભગવાન, ઘણાં વષ
વાડજો! નહતર મોટા-બા ુનો નો ગરમ વભાવ મોટબાને બાળ નાખશે!
નાળના શીતળ વાયરાએ એની ખ ુ ં એક આ ુ ં ૂછ
-ને ૂનાળના છ ુ ં.
પહ ુ ં ગામ વટાવી પોતે આગળા વયો. તે પછ થોડ વાર એણે પોતાની પાછળ
સાદ સાંભયો
ભયો. સાથે આવતો પસાયતો ભાણાભાઈને ંક માટ વેઠયો ઠયો બદલાવવા રોકાઈ
ગયો હતો. આ વખતે એ ંકને ચકનાર કોઈ બાઈ માણસ જણા ુ ં. િપનાકએ ઘોડને ચાલ
ધીર પાડ.
પસાયતાની અને એ બાઈની વચે કશીક ગરમાગરમ વડછડ ચાલતી હતી.
માગમાં
માં બેઉ બા ુ એ લેલાં
લાં પીઓને પણ દર દરની એવી જ કોઈ તકરાર મચી ગઈ
હતી. સકડોકડો લેલાં યાં ને યાં, બસ, સામસામાં ‘ત-ત-ત’ અવાજ કરને એક ૂની
ની
લોકકથાને તા કરતાં હતા: ઘણે દવસે મળવા આવનાર એકના એક ભાઈને પોતપોતાના
ઘેર ખચી જવા મથતી સાત બહનોએ ચાખચીથી ભાઈ ુ ં મોત નીપ ુ ં, અને પછ
નોએ એ ખચાખ
‘ત માય ......
......ત માય ... ...ત-ત-ત’ કર એકબીનો દોષ કાઢતી એ બહ નો
નો મરને લેલી
લી
પખણીઓ
ખ
ં ણીઓ સરઈ છે .
37
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 38
14. ે
વ ેઠયાં
ઠયાં
બાઈની એક બગલમાં બે ુ ં ુ -બે ુ ં ુ - નહ, લબડ ુ ં - - એક દસેક મહના ુ ં છોક ં ુ ુ, બાઈના
ુકાઈ
કાઈ ચીમળાઈ ગયેલાં લાં, કોઈ બલાડાએ ં ૂથી થી નાખેલ હોલા પી વા તન ઉપર ધાવ ુ ં
હ ુ ં. બી હાથે બાઈએ ંકનો બોજો પોતાના માથા પરની ઢોણીની બેઠક ટકયો હતો.
ુ ં ં તન પણ ણે ક શરર જોડ ના
બાઈ ુ ં બી ના કશા જ ુ ુ દરતી
દરતી સબ ં ધં િવના ક વળવળ ુ ંદરથી દરથી
જ ચોડલી લી મેલી લી કોથળ ુ ં, બી બા ુ લબડ ુ ં હ ુ ં. ભેખડગઢ થાણાની થાણદાર કચેરની
ૂ ૂનો
નો ઉખડ લી
લી અને દરોએ ગાભા-ગાભા કર નાખેલી લી છત ુ ં બાઈ ુ ં કપ ુ ં ુ હ ુ ં. એના
ગાભા ણે ક ભ કાઢ કાઢને કહતા તા હતા ક એક દવસ અમેય ભાઈ, રાતી અટલસના
ૂ ૂરતી
રતી કારગરોએ ઠાંસી સી ઠાંસી
સી વણેલા લા ાગડા હતા. એ તો આ અમારો આવો દનમાન
બની ગયો છે.
38
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 39
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 40
40
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 41
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 42
આ બધાંનો
નો બદલો એણે પોતાની પની પર ને પોતાના ઢા
ૂ બાપ ઉપર લીધો
હતો; પરં ુ આ તો પોતાની બદલી કોઈક અ ુદયનો થી ટ શન
દયનો માગ ઉઘાડનાર હતી, તેથી શન
ુધીનો
ધીનો રતો શાંિતથી
િતથી કપાયો.
િપનાકને પણ રાજકોટ તેડાવી
ડાવી લેવામાં
વામાં આયો. છએક મહના વીતી ગયા હતા.
બીજો જ દવસે ખડ વાણયાની ફાંસીનાસીના દન ુકરર
કરર થયો હતો.
રાજકોટ શહ ર િરાએ ુલતાનમાં લતાનમાં આવી ગ ુ ં હ ુ ં, ક મક
મ ક તે દવસોમાં ફાંસી સી હ રમાં રમાં
અપાતી. ુને નગારે ાર ુ ં મોત તો એક મોટા મેળાનો
ગ ળાનો અવસર ઊભો કર ુ ં.
“કાં, ં ૂગયો
ગયો ઢોલ સાંભયોને ?” પાન-બીડની ુ
ભયોને?” ુ કાનવાળો
કાનવાળો ચાંિદમયાં િદમયાંને
ન ે એક પૈસા સા ુ ં
મસાલેદાર બી ુ ં ુ કર આપતો-આપતો છતો ૂ હતો. એના કાનમાંથી થી અર ુ ં મ ૂ ુ ં ુ મહક-
મહ ક દ ુ ં દ ુ ં પાનના શોખીનોને ુશબોનાં
શબોનાં ઈજન આપ ુ ં હ ુ ં.
ચાંિદમયાંિદમયાંએ ક ુ ં, “હા, યાર, અબ તો યે છેલી- છેલી ફાંસી સી દ ખ લેવે
વે.”
“કમ છેલી?”
“બાતાં ચાલતી હ ક અબ તો ફાંસી
સી લ ક દર જ દ ને નેવાલી વાલી.”
“હા, ક ટલાક
ટલાક ડરપોક જોનારાંઓની ઓની ખે તમર આવી ય છે .”
“ એસે નામરદ ુ
મદાઈ ુ ં ુતો વાલી હ.” ુ ઉધર આના નહ ચાઈએ. લેકન હ ર ફાંસી
માપનેવાલી સી તો આદમી ક
પાનની પી તૈયાર યાર થઈ ગઈ હતી. તે ચાવતો ચાવતો િમયાં ચાંદભાઈ દભાઈ પોતાના
દોતોને ખબર આપવા ચાયો.
નાના છોકરા વહલે લ ે મળસક ઊઠને એકબીને જગાડવા જવાની તૈયાર યાર કરતા
હતા. પગે ના ચાલી શક તેવા વા જનો ઘોડાગાડઓની વરદ દ તા તા હતા.
“ખબરદાર, ભાણાને જવા દ શો નહ.” એ ુ ં કહ મહપતરામ આગલી સાં
શો
ભા ુરના
રના મામલાની તપાસે ઉપડ ગયા હતા.
િપનાક સવાર છાનોમાનો બહાર નીકળ ગયો, ને લોકોના ટોળામાં સામેલ થયો.
આગળ પોલીસ: પાછળ પોલીસ: ડાબી ને જમણી બેઉ બા ુ એ પણ પોલીસ.
પોલીસોની બ ૂ ં ૂ કો
કો ઉપર સગીનો ગ
ં ીનો ચકચકતાં હતાં. ઘોડા પર સવાર કરને આગળ ચાલનાર
પોલીસ અમલદાર અવારનવાર ુ ુકમો કમો છોડતો હતો. લોકોના ધસી પડતાં ટોળાંને ન ે હટાવવા
માટ બરની પોલીસ પોતાના ચા ુકવાળા કવાળા ધોકા વઝતી હતી.
પોલીસોના ચોથરાં બદોબત દં ોબત વચે એક ગા ુ ં ુ ચાલ ુ ં હ ુ ં. ચોમાસામાં ધોવાઈ
ધોવાઈ બહાર નીકળેલા પથરો એ ગાડાને પોતાના માથા પર ચડાવી ચડાવી પાછા નીચે
પછાડતા હતા.
ગાડામાં બે માણસ બે ઠ લા લા હતા. બેઉના ઉના હાથ હાથકડમાં જકડ લા લા હતા. બેઉ પગોમાં
પણ બેડ પહરાવી રાવી હતી.
એક છોકરો િપનાકની બા ુ માં
માં ચાયો આવતો હતો. તેણે ણ ે ક ુ ં:”:” શાબાશ: જોયો
અમારો ુમારયો મારયો! જો ુ ં – ૂ ૂછોને
છોને ક વો
વો વળ ચડાવી રો છે !”
િપનાક જોતો હતો ક બેમાંનો ન ો એક કદ પોતાના કડ જડલા બે હાથને નવરા,
નકામા ના રાખતાં પોતાની લાંબીબી ૂ ૂછોને
છોને બેઉ બા ુ એ વળ ચડાવતો હતો. ને બબે ત ુ ૂ ૂછ
છ
42
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 43
ં માં બેવડથી બહાર ડોકયાં કરતી હતી. િપનાકએ યાદ આ ુ ં ક માં
તો એના પમાં
ૂ
ે ાં દાદા બરાબર આવી જ રતે ને વળ દઈ દ વની
બેસતાં
ત વની દવી માટ વાટો વણતા હોય છે .
ુ ં?”
“જો લા છોકરાએ ફરથી ક ુ ં: “આજ જ નહ હો; પણ દરરોજ એને કોરટમાં
?” પેલા
લઈ જતા ને, યાર રતે ગાડામાં બેઠો ઠો અમારો ુમારયો
ઠો બેઠો મારયો દોત, બસ આમાં છોછૂ ો જ
વયા કરતો. આજ મરવા ય છે તો પણ ૂ ૂછો છો વણવી છોડતો નથી.”
“તમારો મારયો?” િપનાકએ વ ુ ને વ ુ નીરખવા માટ પોલીસોની નક ને
ુમારયો
છ ુ ં ુ.
નક ભસાતે ભસાતે ૂ ૂછ
“હા,” બીજો છોકરો ધીમેથી
થી બોયો: “અમે રોરોજ એના ગાડાની પાછળ ચાલતા.”
ુ ં ભણો છો?’
“ને એ અમને રોજ રામરામ કરતો. ‘ એમ ૂ ૂછતો
છતો. ‘કાંઈક
ઈક િકવતા
ં ળાવોને!’ એમ પણ કહ તો
સભળાવોને
ભ તો.”
“અમે ૂ
ૂછતાં
છતાં ક , ૂછો
છો ક મ વણો છો? તો કહ ક બાંધે
ધલા
લ ુ ં ં ુ ં કર શક ? –
ે ા હાથ બી
મરદો તો છો
ૂ જ વણે ને!”
યાર િપનાકએ ક ુ ં: “આ બી છે તે ને, તે અમારા ખડ શેઠ છે .”
“તારા શી રતે?” ?”
“
ુ ં ુ ુ ં એને
ઘેર રાત રહ
બેસાડવા વચન ં.” લો
આપે ુ લો. એને ઘોડ પર ચડ લો
લો. ને એણે મને ઘોડ પર ૂ ૂબ બ ૂ ૂબ
બ
આ શદો િપનાક કંઈક વ ુ પડતા અવા બોલી ગયો. એના અવા ગાડામાંથી થી
બી ક દની
દની ખો ચી કરાવી. બેઉ ખોએ એ અવાજ શોધી કાઢો. િપનાકને જોઈ
ખડ ક દ
દ સહ જ જ હયો. એણે બેડબં ડબંધ હાથના જોડ લા
લા પ ં િપનાક તરફ ચા કયા.
િપનાક પોલીસ-પહ રા રા ુ ં ભાન ૂ ૂલી
લી ગયો ને ખડ શેઠને ઠને રામરામ કરવા ગાડાની નક
ધયો. પહ ર ગીરોએ ગીરોએ એને પાછો ધક યો યો. અને પછવાડ થી
થી કોઈક ઝીલી ના લીધો હોટ તો એ
નીચે પટકાઈને થોકથોક ઉભરામતા લોક- ં ૃદના દના પગમાં હડફ ટ ચડો હતો.
નીચે પડ ગયેલી લી ટોપી એ શોધે તે પહલાં લાં તો એ ુ ં યાન એને ઝીલનાર હાથ પર
ચટ ુ ં. એ બેઉ હાથનાં કાંડા ં ડથી ભર ૂ ૂરર હતાં.
ડા બગડથી
ગ
િનસરણીનાં પિગથયાં સમી એ બગડઓ ગ
ં ડઓ પર થઈને િપનાકની નજર દોટમદોટ
પોતાને ઝીલનાર માનવીના મ પર ગઈ, ને એ મ બોલી ઊઠ ુ ં ુ: “ભાણાભાઈ, તમે હ
છો?”
એ મ ખડ શેઠની ઠની િસપારણ ી ુ ં હ ુ ં. એને જોતાંની ની વાર થમ તો િપનાક તધ
બયો: પગથી માથા ુધી ધી નવોનકોર પોશાક: ભર ૂ ૂરર ઘર ણાં ણાં: અરની ુગધં મઘમઘે.
પોતાના ધણીને ફાંસી સી થવાની છે તે સમયે આ ઓરત આટલો ભભકો કરને કાં આવી હશે?” ?”
પછ તો િપનાકના ખભા પર હાથ કને ૂ જ એ ઓરત ચાલવા લાગી અને રતામાં
વખતોવખત એણે પડકાર કરને ક ુ ં: “િહોશયાર ર ’જો! ખબરદાર ર ’જો! માલક ુ ં નામ
લેજો. હો ખાવંદ!”
એ યેક પડકાર લોકમેદનીને દનીને કોઈ મસીદ પરથી ઊઠતી બાંગના ગના ુકાર
કાર સમો
જણાતો. ટોં ુપકદ પકદ ધારણ કર ુ ં. પડકાર દ નાર
નાર ઓરતની આ ુ બા
ુ માગ પહોળો બની
બા
જતો પોલીસોની
જઈ .રા કરડાક ઓસર જતી. િસપાઈઓ પોતે કોઈક ઘોર નામોશી
તાડને ચાલતા હતા. ુ ં ૃ ૃય
રા કર, ભય પરા નજર ુતાડને
વા યામ ચહ રા
હોય તેવા ય કરવા
43
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 44
ને ુમારયો
મારયો કદ તો, બસ, છોને
ૂ વળ ચડાયા જ કરતો રો. લોકોના ટોળામાંથી થી
છાનીમાની હાકલો પડતી જ રહ: “દોત ુમારયામારયા! શાબાશ, દોત ુમારયા મારયા!” હાકલ
ભળતો ુમારયો
સાંભળતો મારયો બે હાથના પ છના વાળ ુ ં વણાટકામ વ ુ જોશથી ચલાવતો
ં વચે ૂ ૂછના
હતો. એના ખખારા અને એનો કસબ એની બા ુ માં
માં શાંત બે ઠ લા
લા ક દ
દ ખડના મ પર પણ
મલકાટ ઉપવતા હતા.
"હા સાબ." કહને એ માચડા પર ચડો પછ એણે ગીત લલકા ુ:
અર ુ ં માનવનો અભમાન પલકમાં પડ જશે ર .
ૂના
ના સમયમાં ભજવતા 'વીણાવેલી લી' નામના નાટક ુ ં ગાયન દસ જણાંના ના ૂ ૂન
ન
કરનારો ુમારયો
મારયો ક દ સીના માચડા ઉપરથી એટલા ુલદં ૂ ૂર ર બોયો ક સાતથર
દ ફાંસીના
ચોકની બહારના કોના ં ૂ ૂડાળાએ પણ એ ગીત સાંભ ભ ુ ં.
ગીત ુ ં ુ ુ કરને તરત જ એણે ક ુ ં: "હવે લાવો, સાબ, ટોપી." કાળ ટોપી પહ રાવી રાવી.
ગળામાં રસી ગોઠવાઈ. હ ુ તો ુકાદમ
કાદમ પાટ ુ ં પાડવા ય છે , યાં તો ુમારયોમારયો િમયાણો
પાટયાની બહાર છલાંગ માર ટગાઈ ગાઈ પડો.
ખડ કદને યાર કાળ ટોપી પહરાવી રાવી યાર અને પછ પાટ ુ ં પડ ુ ં ુ યાં ુધી
ધી
ર 'જો!', 'ખબરદાર ર 'ના' - એવા ુકોમળ
'િહોશયાર કોમળ વીરતાથી ભર લા
લા વરો ઊઠા.
44
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 45
16. મીઠો ુલાવ
લાવ
બનાવો ઝડપથી બનતા જતા હતા. અષાઢ-ાવણનાં વાદળાંને ન ે રમાડતી લીલા
વી એ ઝડપ હતી. ભા ુરના
રના દરબાર ગોદડને એના ગઢમાંથી થી કોઈ વતો ઝાલી શક
તેવી
વી િથત નહોતી રહ. સરકારની આા એના ઉપર ક સ ચલાવીને એને વતો ક દ
સતી અવથાનો હતો. રાઓને એક ઝપાટ સાફ કર
કરવાની હતી. એજસીનો કારભાર બેસતી
નાખવાની એની ગણતર નહોતી. એને તો લાંબી
બી અને બ ુ ુરંરંગી લીલા રમવી હતી. વૉકર
સાહ બના
બના અટપટા કોલ-કરારો એજસીના હાક
મ
મોને
ોને
ડગલે ને પગલે ં ૂ
ચ પડાવતા હતા.
ય તેને
ને તમ ં ા વડ ઠાર મારવાનો તોર પકડને ભા ુરનો
તમંચા
ચ રનો ગોદડ દરબાર બેઠો ઠો
હતો. એને વતો ઝાલવા માટ ન ુ ં જોખમ ઉઠાવે એવા એક માનવી ઉપર એજસીના
ગોરા પોલીસ-ઉપરની નજર પડ: સાત વષની ની સમાંથી થી ટને એક ભાવર બહાર આયો
હતો. અમલદાર એ ભાવરની જોડ ગરનારના બોરયા ગાળામાં ુલાકાત લાકાત ગોઠવી. જોડ
મહપતરામ હાજર રા.
ભાવર બાઈ રંગનાં ઈર અને પહ રણ રણ પહ રને
રને પથર પર બેઠો હતો. એની
ખોમાં િસહ-દપડાનાં લોચનની લાલશ હતી. સાહબે બ ે છ ૂ ુ ં ુ: "સાત વરસ પર કાંથડથડ
કામદારને ગામની બરમાં ઝટકા કોણે માર લા લા?"
"અમે."
."
" ?"
દરબાર એ નમાં
ૂ સામેલ હતા તે સાચી
વાત ખોટ
"તે દવસે કોટમાં ખોટ હતી,
આ છે ."
."
ન તમે જ ણ જણાએ માથે લઈ લીધાં તે ુ ં ુ ં કારણ?"
"એ ૂ
ૂન
"દરબારને બચાવવા હતા."
ુ ં દવાના હતા?"
"એનો બદલો દરબાર તમને
"અમને ફાંસી
સી થાય તો અમારાં બાલબચાંને
ન ે પાળત."
" વાંક પાયાં તે તો ત જોઈ લી ુ ં ને!"
ક વાં !"
ની લાલ ખો વ ુ લાલ બની. પછ એ
ભાવર કશો જવાબ ન આયો, પણ તેની
ખોમાં ઝળઝળયાં ભરાયાં. એ ુના ના પડદા ઉપર એને એક તમાશો દખાતો હતો...
એની પચીસે
દકરાની ક વષ
સાત નની
ની
વષી
ન ી ુ વાન
વગેાનરહાજર
ઓરત લેખા
ખા ઘરમાં
દિરમયાન મીઠા
માિતાપતા ુ લાવની
લપોતાના
ાવની હાં ડ
ડઅદાતા
પકાવતી ઠ છે :
બેઠ
દરબારને
45
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 46
પોતાને ઘેર પરોણલા નોતર છે : "એ મીઠપ તો, બા ુ, તમાર દકરના હાથની છે ." ." ને એ
મીઠપના ઝરા - એ બે હાથ - દરબારની નજર પડ છે : લેખા ખા ુ ં મો ુ ં ુય દરબાર ખોની
હડફ ટમાં
ટમાં આવી ય છે : લેખાને ખાને દરબાર પોતાની કર લે છે : માબાપ ુલાવની લાવની હાંડનાં
ડનાં
કાછલાં કરને દરબારની હદ છોડને ભાગે છે : ક દમાં દમાં પડો પડો ભાવર લેખાના ખાના
ઝળકતા તકદરની કથા સાંભળે ભળે છે : ને ટને પહ ુ ં કામ ુ ં કર ુ ં તેનો નો િનય ભાવર
પોતાની હાથકડ ઉપર ઠક ુ ં ુ ઘસીને નધી લે છે .
"હવે?" ?" મહપતરામે ક ુ ં: "નામદ થઈને રો ુ ં છે ? - ક દરબારનો હસાબ ચોખો
કરવો છે ? તા ુ ં ુ કોઈ નામ ન લે: સાહબ બહા ુ ુ ર
ર ુ ં વચન છે ."
."
સાહ બે
બ ે આ વચનના પાલનની ક ૂ ૂલત લત ૂ ૂચવતો
ચવતો પોતાનો પજો જં ો ભાવર તરફ
લબાયો
બ
ં ાયો.
ભાવર જવાબ આયો: "સાહબ, હવે તો મો ુ ં ુ થઈ ગ ુ ં. મારો હસાબ પતી ગયો."
"
ક મ?"
"આજ સવાર જ દરબાર તરફથી સદ ં શો
શો હતો, ને સમાધાનીનાં નાણાં હતાં." ."
"
ક ટલાં
ટલાં?"?"
" ; , ."
"એ તો મને
ન ખબર
ત નાણાં ?નથી
લીધાં?"
" સાહબ ુ ં ુ ભાડખાયો નથી
"ના, એણે માર માફ માગી. થવા ુ ં હ ુ ં તે થઈ ગ ુ ં. માર એટ ુ ં જ બસ છે ."
."
"ને તાર બાયડ રાખીને બેઠા છે તે ુ ં ુ ં?"
?"
"મ બ ુ ંય ુ ં છે, સાહ બ. એને ગ ુ ં ને એ ગઈ છે . એને અને માર જમીન-
આસમાન ુ ં તર પડ ુ ં ુ." ."
"એટલે ત વેર ૂક ક દ ુ ં?"
?"
"તમ
તમંચો
ચ
ં ો ચોરને લાયો'તો, તેને ન ે આજ બપોર જ ઓયા ભાડયા ૂ ૂવામાં વામાં નાખી દધો
છે , સાહ બ."
.
એટ
ુ ં હવે
"યાર
કહને ં ભાવર
ુ
ઊઠો
ુ ં કરશ?" સાહ બે છ ુ ં ુ.
બ ે ભાવરને ૂ ૂછ
"મારાં માવતર ભેગો જઈને ખેડ કરશ, લાકડાં વાઢને ભાર વેચીશ
ચીશ. કંઈક
ઈક ધધો
ધં ો તો
કરશ જ ને!"
!"
સાહ બે ં ાવી ક ુ ંક આપવા ધા ુ. "લો, યે લે કર ુમારા
બ ે એના તરફ હાથ લબાવી
બ મારા ધધા
ધં ા
કરો."
એ એક પડ ુ ં ુ હ ુ ં. ઉપર િપયાનાં ગોળ ચગદાંની
ની છાપ પડ હતી. ભાવર છેટ થી
થી જ
સલામ કર.
"માફ મા ુ ં ં."."
"
ક મ?"
46
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 47
"ધધો ધં ો કરવાનો ં તે તો બાકની જદગાની
દગાની ખચી
ચી કાઢવા માટ -
- તાલેવર
વર થવા માટ
નહ, સાહ બ."
"લે, લે, બેવ ૂ ૂફ!" સાહ બે
બ ે જદ પકડ.
"સાહબ બહા ુ ુ રની
રની બડ મહરબાની રબાની. ુ ં ુ તો હવે ખાઈ ટો ૂ ં." ." કહને ભાવર
બાઈ રંગની પછેડને છેડ ખો ૂછતો છતો બહાર નીકયો. મહપતરામ એને વળાવવા
ગયા.
ુ વાન
વાન ભાવર ખો છતે ૂ છતે છૂ તે ક ુ ં: "એક મહરબાનીરબાની મા ુ ં?" ?"
આ માગણીથી મહપતરામ રા થયા. એણે ુ વાનની
વાનની પીઠ ઉપર ેમભય મભય હાથ
ો, ને ક ુ ં: "બેટા
ૂ ૂો ટા, આમ જો: ુ ં ુય તાર તનો જ ં: િસપાઈ ં. જનોઈ તો મા ુ ં ુ ૂ ુ ં
બરદા ુ ં છે . ુ ં ડરશ ના. ુ ં ને ુ ં ુ બેય િસપાઈઓ."
"તો દ તમે દરબારને ઝાલો, તે દ ફત એટ ુ ં જ કરજો: માર... માર લેખાને ખાને
કોઈ ુ ં નામ આયા િવના છ ૂ જોજો, ક એ યાં છે યાં ુખી ખી તો છે ને?" ?"
મહપતરામ થોડ વાર હયા, ને એણે ભાવર ુ વાનને છ ુ ં ુ: ‘‘ ુ ં તો કહ તો
વાનને ૂ ૂછ તો હતો ને
ક તાર ને એને હવે જમીન-આસમાન ુ ં છે ુ ં ુ થઈ પડ ુ ં ુ." ."
" ' , ,
ચડતો હોય
કહ તો
તનેો,તોતેમખરો
એ બપણ
ુ ં યાદ
સાહ ચડ
બ વળ
છે ."
." વખતે માયલી કોરથી મ કોઈ વા
ુનો
નો ગોળો
એનાં ુખ- ુ ુ ઃખના
"તાર ઃખના ખબર ણવા છે ને? , છોકરા; આઠમે દવસ આવ . ુ ં ુ
પોતે જઈને ખબર કાઢ ન આ ુ ં તો ુ ં ુ ાણના પેટનો ટનો નહ."
એમ કહને એણે પોતાના ુકામ કામ ુ ં ઠામઠ કા
કા ુ ં આ ુ ં. ભાવર મહપતરામના પગ
ઝાલી લીધા.
"ઊઠ." મહપતરામે એને ઊભો કય . "મરદ બની . ને ખેતીબે ૂરધં
તીબેતી ક મ ધો ુ ં
રધંધો
હવે કર રો. મા ુ ં ુ માને તો ગાયકવાડની પલટનમાં, ધાર ગામે; ને નોકર માગી
લે. નીકર આ ઝાડવેઝાડવાં ઝાડવાં ને આ ભાપરની સીમના ુ ં ુ ગર ગર ુ ં ુ ગરા
ગરા દવસ-રાત તને એ-ના
એ જ અજપા ં કરાવશે, ગાંડયા ડયા!"
17. સાહ બના
બના મનોરથો
બ ૂ બૂ ભાવરની પીઠ થાબડને મહપતરામે તેને ને ુ ં ુ ગરા
ગરા બહાર વળાયો, ને પછ
પોતે પણ સાહ બની
બની જોડ ઘોડ સવાર
સવાર બયા.
ૂ ૂર
ર પોતાના ઘોડલાની રાશ ગગનમાં ઢલી ૂ ૂક ક હતી. અધર આભના ૂયમાં યમાં
ફરતાં એનાં રથ-પૈડાં ની ને ઘોડાના ડાબલાની અબોલ િગત ચાલતી હતી. ર વતાચળના
ડાંની વતાચળના
ગળા ફરતાં વાદળઓના વણેલા ખેસ વટળાતા હતા. ગરવો ગર સોરઠની ધરા ઉપર
ગાદએ બેઠઠલ ા મોટા મહાજન વો - નગરશેઠ વો - દખાતો હતો.
"મહપટરામ!" સાહ બે
બ ે પોતાની પાછળ પાછળ ઘોડો હાંે ે આવતા િઅધકારને
દમામભેર હાક દધી.
મહપતરામે ઘોડો નક લઈને છ ુ ુ ર!"
ૂ ુ ં ુ: "સાહબ બહા
47
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 48
ુ ં ુ િવચાર ક ં ુ ુ ં."
" ." સાહબે
બ ે હદમાં વાતાલાપ કરવા માંડો
ડો.
"ફરમાવો."
"અજબ વી છે આ કાઠયાવાડ કોમો. ુ ં ુ એ ભાવર વાનનો િવચાર ક ં ુ ુ ં. ુ ં ુ
ુ વાનનો
મારયાનો ને ખડનો િવચાર ક ુ ં ુ ં. સચ ફાઈન ટાઈસ ઑફ િશવી
સી પર લટકલ ુમારયાનો
ફાંસી
ફાટ ડક ગ
ગ: હાં?"
?"
સાહ બ વીસર ગયા ક મહપતરામને ે ુ ં ાન સાહ બની
બની િસગાર ટના
ટના
ગોટામાંથી થી પેટમાં ચવા પડતા ુમાડા
ટમાં ખચવા માડા ટ ુ ં પણ નહો ુ ં.
ક મ બોલતો નથી ુ ં?"
" ?" સાહ બ ે રોષ કરને મહપતરામ તરફ જો ુ ં.
બે
મહપતરામ કહ વા વા લાયા: "સાહ બ બહા ુ ુ ર, આઈ ડોટ નો લશ ( ુ ં ુ ે નથી
ણતો)."
"ઓહો!" સાહ બ હસી પડા. "હમ ૂ ૂલ લ ગયા, બાબા! બેગ યૉર પાડન (દર ુજર જર
ચા ુ ં ુ ં)!"
)!"
પછ સાહબે બ ે પોતાના કથન ુ ં ભાષાતર કર સભળા ં ળા ુ ં:
ભ
"અફસોસ! આ નેકબહા કબહા ુ ુ ર લોકનો નાશ થતો ય છે , મહપતરામ! ુ ં ુ હદ દ સૈયમાં
યમાં
મોટો અફસર હો, તો એક સોરઠ ટ બનાવવાનો સવાલ ઉઠા ુ ં: કોઈ એક કોમની
નહ, પણ તમામ સોરઠની રજમેટ ટ." ર જમે
જમેટ
ુ ુ ર જર મોટા લકર હોા પર જવાના."
બ બહા
"સાહ
"ઐસા?" સાહ બ ુ ં મ ફળફળતા ભાતની તપેલી
બ લી ુ ં હરખા ુ ં.
ૂના
" હા, મારા બાપ ના િયોતષી છે . ુ ુ ર
એમણે મને ક ુ ં છે ક , સાહ બ બહા
હથી ઘણા મોટા હોા પર જવાના."
િયોતષની આગાહ ણીને ગોરો સાહ બ ટટાર થઈ ગયો. લોખંડ ડ અણીવાળા,
ટૂ ણ ુધીના
ંટણ ધીના ટૂ ઘોડાનાં પેગડાં
ગડાંમાં
માં ચાંપીને
પીને પોતે ન પર ખડો થયો. ઘોડાએ દોટ દધી.
પછવાડ મહપતરામની ઘોડ, કોઈ ગિરાશયાની માગેલી લી, વાર ુ ુ ચાયમાં નટવીની માફક
નાચતી ચાલી.
સાહ બે
બ ે પોતાનો ુકામ કામ એજસી-થાણાના એક ગામની વાડમાં વડલાને છાંયે ય ે કય
હતો. એક નાનો ત ં ુ ને નાની રાવટ - સાહ બનો બનો ુકામ
કામ - તે દવસમાં નાનાંમોટાં મોટાં લોકો ુ ં
મન હરનારાં બની ગયાં હતાં.
રાવટ પર આવી ઘોડ થી થી ઊતરતાં જ સાહ બેબ ે થોડ ૂ ૂ ર લોકોનાં ટોળાં જોયાં.
અરજદારોને બોલાવવામાં આયાં. એક તો ' ૂ ૂપ પ પીપળા'ની જયાનો બાવો હતો. તેણે ણે
અરજ ુર ર: "અમારા થાનકની જયા ફરતા પાંચ-પાંચ ગાઉમાં કોઈ િશકાર નથી થાતો.
માટ સાહ બ બહા ુ ુ રને
રને િવનંતી તી કરવાની ક કાલ હરણ ુ ં ુ મા ુ તે ુ ં ાછત કર , એટલે
સાહ બનાં
બનાં બાળબચાંને ન ે ુ ુ ુદ અખંડં આય ુ ં બશે."
દ અખ ."
બી ગામના વાણયા હતા. તેમણે મણે હાથ જોડને િવનંતી તી ુર ર: " ૂ ૂતરાં
તરાંને
ન ે ઝેરનાં
પડકાં ખવરાવીને આજ ગામના થાણાના પોલીસે અમાર લાજઆબ લીધી છે ." ."
48
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 49
"ઓ! ુ
ુ ા
ા - ુ ુ ા કમ દકર મારગા. ુ ં નહ મારગા! રબડ
ા કો મારગા; હમ ુ ુકમ
(હડકાયા) હો તા તબ ુ ુ ા
ા સબકો કાટતા. તબ ુમ માજન લોગ ા કરતા! ગાય કો
કાટતા, બેલ કો કાટતા, ઓરત કો કાટતા, બચા કો કાટતા: હંય? તબ ુમ ા કરતા હંય?"
"ઈ ઠક!
સાહબ બહ ુ ુ ર
ર ુ ં કહ ુ ં સોળ વાલ ને એક રતી છે ."
." મહાજનના આગેવાન
વાન
દસેય ગળએ વેઢ પહ ર લા
લા પ ં પહોળા કરતા કરતા બોલતા હતા. "પણ આ તો
ધરમની વાત છે , સાહબ."
"નહ નહ, ઢરમ નહ." સાહ બે
બે ટોપો પછાડો, એટલે વણકો બે ડગલાં પછવાડ
હતી ગયા, ને સાહ બે બે ક ુ ં: "ઓ."
સાહબે બ ે બાવાને ક ુ ં: "ઑલ રાઈટ! હમ અફસોસ કરતા હ. માૂમ નહ થા. અબ
િશકાર નહ કર ગે ગ,ે યોર હોલીનેસ!"
પ પીપળાના બાવાએ 'અહા...લેક... તે ર બાલબચે કો ુ ુ ુદ
ૂ ૂપ દ આબાદ રખે! તેરા
રા
રાજ અમર તપે!' વગે ર શદોના મં -રટણની સાથોસાથ પોતાની પાસેના ઝગતા ૂ ૂિપયા િપયા
ઉપર ૂ ૂપની
પની ૂક ક ભભરાવી સાહ બનાં બનાં મ ુધી િપ ુ ં ફ ર
ધી ૂિપ ર ુ ં. બે હાથ વતી ૂ ૂપ
પ લેવાની
વાની
િિવધથી સાહબ બનમાહતગાર હોઈ આ યા જોઈ ડર પાયા. યાં તો મહપતરામે
સાહ બની
બની આગળ આવી ૂ ૂપ પ લઈ બાવાને િવદાય કયા. ' હો! ગોર કા રાજ કા હો!'
એવી બાંગો ગો દતો દતો, કમર બાંધે ધલ ે દોરડામાંથી થી લટકતા પાંચે ચકે ટોકરાના ધમકાર કરતો
ચાયો જતો બાવો છેક ગામઝાંપા પા ુધી ધી સભળાયોભ
ં ળાયો.
એ બધાંને ન ે પતાવી લીધા પછ સાહ બે બ ે છેટ એક કાળા પોશાકવાળ ઓરતને દ ખી ખી.
ઓરતના મ પર એક બા ુ લાજનો ૂ ૂમટો મટો હતો. એની પાસે એક પદર દં ર વષનો
નો છોકરો ઊભો
હતો.
"કોણ છે ? ુ ં છે ? ઈધર લાવ." સાહ બે બ ે સાદ કય . ને મહપતરામે નક આવતા તેને ન ે
ઓળયો. એ તો િપનાક હતો.
મહપતરામે ધીર થી થી ક ુ ં: " ુ ં હ ાંથી થી? ુ ં છે આ કાગળમાં?" ?"
િપનાકએ એ ૂમટાવાળ મટાવાળ બાઈના હાથમાંથી થી કાગળ લઈને િશરતેદારને દારને આયો.
િશરતેદાર દાર કાગળ ફોડ વાંયો યો. ભાંગીૂ ગીૂટ
ટ િશખાઉ ેમાં લખેલી લી એ અર
હતી. નીચે
ખડની ૂ
િવધવા ઠાની
ઠઓરત
ાની છાપ હતી. છાપ
ફાતમાબાઈ માં લ ુ ં હ ુ ં ક , 'ફાંસીએ
.' નીચે ેમાં સીએ ચડનાર શેઠ
18. ખડની િવધવા
"શેઠ ખડની િવધવા ફાતમા?" િશરતેદાર
દાર આ સમયાનો ઉક લ કરવા મહ નત
નત લેવા
માંડ
ડ હતી. એ તો િપનાકએ િશરતેદારના કપાળ પર સળગતી કરચલીઓ જોઈને કપી
લી ુ ં.
અરમાં એવી મતલબ ુ ં લ ુ ં હ ુ ં ક , " ુ ં ુ મરનાર ખડ શેઠની
ઠની ઓરત ં. એનો
સં ાર મ દશ વષ ુધી
ઘર-સસાર ધી ચલાયો છે, છતાં મને આ શા માટ એની માિલમલકત
- ?" .
તેમજ
મજ ગીરોનો કબજો ભોગવટો કરવા દ વાની
વાની ના પડવામાં આવે છે વગે ર વગે ર
49
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 50
50
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 51
પોલીસના સાહબે બ ે પોલટકલ એજટ પર એક ચી લખી આપી. ચીઓનો એ
જમાનો હતો. કાયદા અને ઈસાફ ચીઓની પાસે કમજોર બનતા.
ય ે એક માણસને ઘો ુ ં ુ દોરને ઊભેલો દઠો. ઘોડની
િવધવાએ ૂ ૂ ર એક ઝાડને છાંયે
હણહણાટ વજનના બોલડા વી ઓળખાતી લાગી.
"યો ભાણાભાઈ" િવધવાઈ ક ુ ં: "તમારા કોડ અ ૂ ૂરા
રા હતા ને?" ?"
ના, મામી?" િપનાકએ આ િસપારણને માટ સગપણ શોધી લી ુ ં હ ુ ં.
"શેના
"તમારા મામાની ઘોડએ ચડ ુ ં હ ુ ં ને?"
?"
"હા."
"તો આ ઊભી."
"હ ાંથી થી?"
"ઘે થી મ ધળા હ ુમાનની
ર થી માનની જયામાં મોકલી દધી હતી. એને આહ લાવવા મ
વરધી આપી હતી."
"તમે હવે એને ાં રાખશો?"
"માર સગાથે
ગં ાથે જ . ઘોડએ ચડને ગામતરાં કરશ."
ભા પાસે ઘોડને ઊભી રાખી િવધવાએ િપનાકને ચડવા ક ુ ં.
એક ખાંભા ઘોડની પાસે
ગયેલો
લો િપનાક પાછો વળ ગયો.
િવધવાએ ૂ ૂછ છ ુ ં ુ: " ુ ં થ ુ ં?"
?"
"નહ, મામી, ુ ં ુ નહ ચ ુ ં ુ ."
."
"
ક મ?"
"મને એના ઉપર કોઈક અસવાર બે ઠ લો
લો ભાયો."
"કોના વો?"
"નહ ક ુ ં ુ."
."
" વાં કપડા હતાં?"
ક વાં
"માથા પર કાળ કાનટોપી હતી, ને ગળામાં ગાળયો ઊડતો હતો, ટોપીને પોતે ફ ક
ક
દવા મથતો હતો."
આટ ુ ં કહ તાં તાં િપનાકને તમર ચડ ગયાં. એ ઝાડના થર ઉપર ઢળ ગયો.
"ડરશો મા. ભાઈ; એ તો ન તમારા મામા જ હશે." ."
" ુ ં થશે?"
?"
"બસ, હવે આ ઘોડને માર પાસેથી થી કોઈ પડાવી શકશે નહ. મા ં ુ ુ બી
ુ ં ં બ ુ ં ભલે
લઈ ય: આ ઘોડ તો માર છે ને?" ?" એમ કહ ની
ની એ ઘોડને પગે લાગીને બોલવા લાગી:
"હવે તો, માડ ુ ં માર પીરાણી થઈ ૂ ૂક ક. તાર માથે પીર ગટા! તમે...... હવે એ ગાળયો
. ...
... ... ...
કાઢ ુડ
લી ડનાખો
ધ!યો
ર ુના
મારા
ના રામદ
શેઠને
ઠ ને પીર
ુ ં ુ તલવાર
વા બન
બધા
ધં , ા
હો ુ ં! ને
ને કોઈને
તમાર
ભીડ
તો પડ
હવે
તેની
નનીલો
ી વાર ને ધાજો
જો ને!
જો
51
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 52
હા....હા... તમાર તો યાં જયાં લખાનાં, ફાંસીખાનાં સીખાનાં, યાં જ સહાય દવા દોડવા ુ ં.
ક દખાનાનાં
દખાનાનાં તાળાં તોડવાં - - ભી ુ
ં ભાંગવી
ગવી - શાબાશ શેઠ! તમે પાછા આયા મારા -"
એટ ુ ં બોલતી બોલતી એ ઘોડના દ હ ઉપર ટ કો કો લઈ ઢળ: ણે એ તરમાં
કોઈકને ભેટતી હતી.
"હાલો ભાણાભાઈ! આજ આપણે ઘોડને દોરને જ હાયા જઈએ. તમને ટ શન
શન
કને પછ ુ ં ુ ર લઈશ."
ૂ ૂકને
"પાછાં ાર આવશો?"
"આવીશ, તમને ઘોડની સવાર કરાવવા."
શને િપનાકથી ટ પડને એણે ઘોડ ુ ં ુ ગરા
ટ શને ગરા તરફ દોર. તે તરફ ધળા
હ ુમાન
માન ુ ં ધમથાનકથાનક હ ુ ં.
િપનાકએ આ ર લગાડના લગાડના ચાર-પાંચ ડબા આસોપાલવનાં તોરણ અને લના હાર
વડ શણગારાયેલા લા દ યા ના મનમાં ુ ુ ૂ ૂહલ
યા. તેના હલ ુ ં: 'કોણ હશે એ ડબામાં?'
?'
19. !
શન માર
ટશન ં રાણક
જકશન હ ુ ં. ગાડ ઊભી રહ ક તરત જ એક શણગારાયેલા લા સફ દ
દ - સોનેર ર
ડબા સામે બરકંદાજો ગોઠવાઈ ગયા.
સામા લેટફોમ પર એક બી ગાડ ઊભી રહ. તેમાં માંથી થી થમ તો મોરબી-ઘાટની
ચપટ પાલી વી ગોળ ુ ંદર દર પાઘડઓથી શોભતા કદાવર ુ ુ ુષો ષો ઊતયા. તેમની મની દાઢના
વાળ વચે સથા થા પડલાલા હતા. તેમના મના ં ૂ ૂકા કોટની નીચે લાંબે
બ ે છેડ પછેડઓ બાંધે ધલી લ
ે ી હતી.
ની ચપોચપ ુરવાળો
તેની રવાળો હરણ સરખા પાતળા પગોની મજ ૂ ૂત ત િપડઓ
ડઓ બતાવતી હતી.
ઓના પગમાં રાણીછાપના ચામડાના ુલાયમ
તેઓના લાયમ કાળા ચકચકત ટૂ હતા. મ કાંઠાનો ઠાનો
ડ જો
જો તે વખતે નવા જમાનાની િરસકતામાં તેમજ મજ રતરસમમાં વેશ કરનાર સૌ પહ લો લો
રજ ૂ ૂતત હતો.
આ સફ દ બાતા વાં ને ગળની આસમાની ઝાંય પાડતાં વો એક કારની મીઠ
ુગધં વતાવીને સામા લેટફોમ પર ચાયાં ગયાં. તે પછ ન ુ ં ૃ ૃ ય ય નજર પડ ુ ં ુ. ડબાનાં
બારણાં સામે લાલ મધરાસીના ંઘટવાળા ઘૂ ટવાળા ને સફ દ જગાથીની દવાલવાળા ડરા રા
ગોઠવાઈ ગયા. તેમાં માં કોઈકને ૂ ૂરવાનો
રવાનો કશોક મામલો મચી રો. ડ રા રા પણ બારણાંને ન ે ઢાંકવા કવા
માટ રા ૂ ન પડતા હોય તે રતે બી પણ પડદા બારણાંની ની બેઉ બા ુ પાડ દવામાં
આયા. પાંચ - સાત માણસો આ ડ રાને રાને ઘર આ ુ ુ લયા
લયા ુ ુ લ દશા દાખવતા હતા, યાર
ચાર-છ ઘેરદાર રદાર ઘાઘરાવાળ બાઈઓ એ ડ રાની રાની ફડક ચી કરતી, ડ રો
રો પકડ ઊભેલાઓને લાઓને
ટપારતી, ઠપકો દ તી તી, ૂ ૂચના
ચના આપતી, ડબામાંથી થી કોઈક રહયભ ુ, કોઈ ભેદ દ ને િન ૂઢ
ક ુ ંક, ડ રાના
રાના પડદા વચેથી થી ઉતારતી હતી.
આવા દખાવો અગાઉ કદ ન જોયા હોવાથી િપનાકને આ દખીને કોઈ મો ુ ં ુ માછ ુ ં
પકડનારા માછમારો અથવા કોઈ એકાદ ભાગે ુ ુ ક હસક સક પ ુને ન ે ફાંસલામાં
સલામાં આણવા
ઉકરાટભયા મથનાર િશકારઓ સાંભરતા ભરતા હતા.
52
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 53
આખર ડરાની રાની દર ક ુ ંક સહસલામત ઊત ુ લા ુ ં, ને ડરો
રો િગતમાં કાયો
ૂ . છ-
આઠ ી- ુ ુ ુષોએ
ષોએ પકડ લા
લા એના પડદા ઘ હોવાથી દર ફકત ઊચાં-નીચાં થતાં એક-બે
માથાં હોવા ુ ં અ ુમાન
માન થઈ શક ુ ં હ ુ ં.
એવા તો ણ-ચાર ડરા ુ દા
રા ુ દા
દા દા ડબાઓમાંથી
થી નીકળ પડયા, ને સ ુ ુ મળ પેલા
લા
શણગાર લા
લા ડબાઓ પાસે પહયા. ફરથી પાછ ડબાના દરવા ઉપર ડ રાઓ રાઓ ખાલી
કરવાની થી ગડમથલ
ડ રામાં
રામાંથી નીકળને કોઈકડં ાઈ ,માનવીઓ
મડાઈ અને બે આગગાડઓનાં
ડબામાં વણદ ખ ઉતા
ાયાં ુ વે
ખાયાં ુઓની
ઓશની કર
યાં ગયાં
મળે.લતેી નો
નઠઠો િવજય
વચે -પણ
ગવ
પેલી લી આઠ-દસ ઘેરદાર રદાર પોશાકવાળ વડારણોના ચહરા રા પર િવતર ગયો.
ટદાર પાઘડઓ, પાનીઢક લતી કમર-પછેડ અને ચપોચપ ચટ લી લી
ુરવાળોનો
રવાળોનો યાં ુમાર
માર ન રો, તમાશો મચી ગયો. ને એ ઘાટ તેમજ મજ આછ દાઢવાળા,
દાઢ વચે કાપવાળા તેમ જ કાપ વગરના, કાતરાવાળા તેમજ મજ થોભયાં રાખનારા,
બાલાબંધી મજ છ-બગલાં ક ડયાવાળા
ધી તેમજ ડયાવાળા, ફાસરાવાળ તેમજ મજ ફાસરા વગરની બાંયોવાળા યોવાળા,
કાંડડ ચપોચપ કરચલીઓ પાડલી લી બાંયોવાળા
યોવાળા તેમજ
મજ ચાર કાંડા ડા એક સાથે નાખી શકાય
તેટલી યોવાળા, ૂ ૂટટ, લપર અને બીલખા બા
ટલી પહોળ બાંયોવાળા ુ નાં
નાં હળવા ઓખાઈ પગરખાં
પહનારા નારા, તરવારવાળા તેમજ મજ તરવારનો બોજો ન સહ શક તેવા ુ ક સોટએ શોભતા
વા ના
હાથવાળા -એ રજ ૂ ૂતોની તોની વચે એક ુ ુ ુષ સવનાં
નાં સમાન પામતો ઊભો હતો. સ ુ ુ તેને ન ે
.
બાથમાં પણ ઘાલી મળતા ને ભલકારા દતા હતા
એ આદમીની િથત કવી હતી! ઓચતો તો ધરતીકંપ થવાથી કોઈ સપાટ રતાળ
જમીનનો ુ ુ કડો
કડો પણ અણધાય ઊપસી આયો હોય ને ઘાટ ૂ ૂટટ વગરનો ુ ં ુ ગર ગર બની ગયો
હોય, તેવી વી એ િથત હતી. નવી િથતની અકળામણ એનાં મ ઉપર દખાતી હતી. પહાડ
દ શની
શની વાિભાવક ર ખાઓ
ખાઓ ને મરોડ એમાં નહોતાં. ઓચતા તા ને ધડા વગર ઉપર ધસી
આવેલા લા ખડકની કકશતા દશાવતો એ માનવી હતો.
િપનાકને થ ુ ં હ ુ ં ક આ માણસને પોતે કયાંક જોયો છે , ને સાર પે ઠ સમાગમ પણ
એની જોડ પોતે પાયો છે . પણ એની યાદદાત ઉપર આ ભભકા ુ ં ઢાંકણ કણ વળ ગ ુ ં હ ુ ં.
બે ેકો
કો િપનાકની નક ઊભા ઊભા વાતો કરતા હતા: "નસીબ આડ પાંદ દ ુ ં ુ જ
હ ુ ં ને!"
!"
" ; ુ -
ખબય છહા ે નાં?"
?નીકર
" એની વે ર મા ં મા ુ ં દાનસંગે ગે ક ટલી
ટલી વાર મારા કને નાખે ુ ં
આ બોલનાર માણસને અમથી અમથી પણ ખોના ૂ ૂણા ણા દબાવવાની તેમજ મજ ભવાં
વાંકાં
કાં કર કર ઉછાળવાની ને ભાંગવાની ગવાની ટ વ હતી.
"ને એમાં પ પણ ુ ં બ ુ ં છે ક રાવલ યા?"
"પ નો' ુ ં એટલે જ મારા એ માર વે ર વેશવાળ શવાળ કરવાની ના પાડ'તી ને?' ?'
એમ કહને ફર પાછા એ બોલનાર ભમર ભાંયાં યાં ને જમણી ખનો ૂ ૂણો ણો દાયો.
અર , આજ ુધી
"અર ધી એજસીનાં થાણાંની ની પોલીસ-લેનોમાં દદા ૂ ૂટતી
ટતી ને ઘોલક ુ ં
રમતી'તી આ બચાડ."
"હા, ને આજ તો બેસી ગઈ િવમ ુરને
રને પાટઠકરાણે." ."
"પણ રાવલ મોા શી રતે?"
53
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 54
ુ ુ ગરાપો
"પો ગરાપો જોઈ જોઈને. પો ુ ુ ગરાપમાં
ગરાપમાં તો પ ન હોય તોયે પ દખાય છે ને?" ?"
"હા, ને મારો પો ુ ુ ગરાપ
ગરાપ મારા એ પડાયો'તો તેમાં માં પ આ ુ ં જ નહ! પાળાં
ન હોય ઈ પો ુ ુ ગરાપમાં
ગરાપમાં પાળાં વરતાય, ને પાળાં હોય ઈનાં મ પો ુ ુ ગરાપમાં ગરાપમાં વરહાં
આવે, એવી કરામત કર છે માર દકર સરકાર !" !"
િપનાકને થો ુ ં ુ થો ુ ં ુ ઓસાણ આ ુ ં: પેલા ની વચે દ ખાતા
લા સ ુ ુની ખાતા આદમી દાિનસહકાકા હકાકા
તો નહ? એ જ ; હા, હા, એ જ .
એટલા િનણય પછ એકાએક િપનાકના દય પર એક ાસકો પડયો. એને શરર
ણે શરદનો ટાઢો વા વાયો. બે જણા કયાની વાત કર છે તે કોણ? દ ુબા બા? દ ુ કોને -
-
િવમ ુરના રના રાજ રાવલને વર? દ ુબાની બાની પેલી લી છબીઓ પડાવી-પડાવીને ુ ં
દાિનસહકાકા હકાકા િવમ ુર મોકલતા હતા? દ ુબાની બાની જોડ મને છેલેછેલે મળવા નહોતા
દતા તે ુ ં આ કારણે?
એ પડછંદ કાયાધારઓનો સ ુહ ભેદતો દતો ભેદતો દતો િપનાક પેલા લા ઓળખાણવાળા
ુ ુ ુષની
ષની પાસે પહયો, ને એનો હાથ ઝાલી હલાયો; બોયો: "દાનસંગકાકા ગકાકા! મને
ઓળયો?"
ચા આદમીએ હાથ પાછો ખચી ચી લઈને છોકરા તરફ નજર કર; એટ ુ ં જ ક ુ ં: " ક મ
છ ે , એલા ? ુ? ુ ં અહ કયાંથી થી આવી ચડયો? હમણાં જતો રહ , હો; પછ -
પછ -" કયાં છે તારો બા
છોભીલો પડવા છતાં િપનાક ૂ ૂછયા છયા વગર ન રહ શો; "દ ુબાબહ બાબહ ન અહ જોડ
છે ?" ?" કયાં ઓ છો તમે? મને યાદ કર કર છે ..."
..."
આ બધા સવાલોમાં હસવા ુ ં ક ુ ં નહો ુ ં, છતાં આ ુ બા
બા ુ ના
ના લોકોએ ઠ કડ
કડ માંડ
ડ.
કોઈ એક માણસે એના હાથ ઝાલીને મહ માનોની માનોની વચેથી બહાર કાઢો, ને સમજ પાડ:
"રાંડ વેવલીના વલીના! િવમ ુરની રની પટરાણી ુ ં તારા ગામની કોળણ છે તે આ ુ ં છવા ૂ બેઠો ઠો'તો?
ભાગી ."
પણ િપનાકને માટ ભાગી જ ુ ં સહ ુ ં નહો ુ ં. એ આસમાની સ ૂ ૂનની નની ઘાટ ઝીણી
ળઓ પાછળ દ ુબા બા બે ઠ લી
લી હતી તેની ની પોતાને ખાતર મળ. એ દ ુબા બા હતી. પોતાની
આ રતે હતી: બેએ દપડઆ નાળાની સામી ભેખળે ખળે જઈ સહયારાં બોર વીયાં હતાં:
બાવળને છાંયે ય ે બેસીને
સીને એ બોરનાં બેઉએ ઉએ જોડ જ જમણભાતાં કર લાં લાં હતાં: પોતાને પા ુ ં ુ પો ુ ં
રસભ ુ બોર જડ ુ ં તે પોતે દ ુબાના બાના મમાં ૂ ૂકને કને ખવરાવતો: રા'ખગાર વડ ુ ં
ગાર અને રાણકદ વડ
નાટક થાણાના છોકરાઓને એકઠા કર િપનાક પોતાને ઘેર બા ુની ની ગેરહાજરમાં
ભજવતો: ડામચયાનો ઉપરકોટ અને ચી બારનો ગરનાર ઠરાવતો. પોતે ખગાર બનતો,
ને દ ુબાનેબાને રાણક બનાવતો.
રા'ખગારનો પાઠ માગનાર એક બી છોકરાને દ ુબાએ બાએ જ ચો ુ ં સભળાવી ભં ળાવી દધે ુ ં
ક , ભાણાભાઈ િસવાય બી કોઈની રાણકદ વડ વડ ુ ં ુ નહ બ ુ ં: ને પોતે રા'ખગાર ગાર તરક
રણસંામમાં ામમાંથી થી મરને યાર શબ વો બની પડ લો લો યાર પોતા ુ ં મા ુ ં ખોળામાં લઈ
'ગોઝારા ગરનાર'ના ુ ુ હાહા ગાતી દ ુબા
બા સાચેસાચ સાચ રોવા લાગતી: ને છે ુ ં મરણ પેલી લી
મેશની ૂ ુ ં: રા'ખગારના
શની છો ગારના પાઠમાં િપનાકએ તાવડની તળેથી મેશ છ ૂ આવી પોતાની
ૂ ૂછો
છો ચીતર લી બાએ રાણકના પાઠમાં પોતા ુ ં મો ુ ં ુ િપનાકના મોઢાને અડકાડ ુ ં
લી; પછ દ ુબાએ
એટલે એને પણ હોઠ ઉપર છો ૂ છપાઈ ગઈ હતી: સ ુ ુ કટ ુ ં હયાં હતાં!
54
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 55
તે દવસે સમજણ નહોતી ક આ એક રમત છે અને રમતનો ત આવવાનો છે .
રા કરને ભણવા જતો યાર તે દવસોમાં તો દ ુબા
િપનાક રના દવસો ૂ ૂરા બા ખાતી
નહોતી; ખા ુ ં એને ભાવ ુ ં નહો ુ ં. એ રડતી. તે રડવા ુ ં કારણ બતાવી શકતી નહ.
િપનાકને જતો જોતી છતાં ુનાળનાળ નદની ભેખડ ખડ ુધી
ધી વળાવવા જઈ શકતી નહ. હયામાં
ગાર!' એવા ભણકારા હોઠ ુધી
ઊઠતા 'મારા રા'! મારા ખગાર ધી આવતા, અને ુલાબના
લાબના લના
કાંટામાં
હતાટામાં
. પરોવાઈ ગયેલી લી પાંખે
ખે તરફડતા પત
પતંગયાની
ં ગયાની પે ઠ એ ભણકારા હોઠ ઉપર જ ફફડતા
તેર અને સોળ વષની ની વચેની વયમાં રમનાર કશોર લેખે ખ ે િપનાકની મનોવથા તે
વખતે ક ટલી
ટલી િવકલ બની ગઈ! એ અવથાની કઢંગી ગી દશા નથી સમવી શકાતી, નથી
કોઈ સમજવાની પરવા પણ કર ુ ં. િપનાક તો પોતાની માની લીધેલી લી કર પોતાની
હાથમાંથી ટં વીને બીજો ૂસતો
થી ટવીને સતો હોય ને પોતે એ ૂ ૂસનારની
સનારની સામે દયાજનક, ભયાનક,
હસામય
સામય તેમજ મજ લાચાર નજર ટાંપી
પી રો હોય તેમ પેલી લી ઘાટા ઝીણા તારોની બનેલી લી
સ ૂ ૂન
ન-ળ તરફ જોઈ રો.
બી બા ુ ના
ના લેટફોમ ઉપર પોતાની ગાડનો પાવો વાયો. એ પાવાએ િપનાકના
તરમાં ણે ક ધગધગતા કોઈ ધા ુ-રસની ધાર કર. પોતે યાં ન પહચી શકયો. પછ
થોડ જ વાર આ સ ૂ ૂને
ને શોભતી ગાડ પણ યાર ચાલતી થઈ યાર એના વની એવી
દશા થઈ, વી લાકડને
મકાનવાળાની દશા કોઈક ચશીતળ
ચાંચોના મકાનની
ોના હારો કર દર બાંધે
ધલો
લ
ે ો ,પોતાનો
કર તરફડતા કારતામાળો
ુકારતા ચૈ-ખે
વૈર
રશાખના
શાખના
નાખતા એ
નાના
ચકલાની થઈ પડ છે .
િપનાકને અરધી રાત ુધી ધી બી ગાડની રાહ જોતા બેસ ુ ં પડ ુ ં ુ. બેઠાં બેઠાં ઠાં એણે
ભયંકર
ભય કં ર મનોરથોને ભાંયા યા: મામીની પીરાણી ઘોડ પર એક દવસ ુ ં ુ િવમ ુરમાં રમાં પેસીશ:
ૂની
ની લોકકથા માંહહલી લ
ી ચદન
દં ન ઘો જો કયાંકથી
કથી જડ ય, તો પછ રાવલના દરબારગઢની
દવાલ ચડતાં શી વાર છે ! ઉનાળાની ધાર રાત હશે. ઝખા ઉઘાડા ૂ ૂકને કને દરબાર તથા
દવલબા તાં ૂ હશે: દરબારની ુદની દની જ તલવાર ખચી ચી લઈને એની છાતી પર ચડ બેસીશ સીશ,
ને પછ ગેલી લી દ વલબાને છ જોઈશ ક ' ુ ં અહ ુખી
વલબાને ૂ ૂછ ઢો તને ુ ુ :ખ તો દ તો
ખી છે ? આ ૂ ૂઢો તો
નથી ને? આ ણ રાણીઓ ઉપર તને ચોથીને લાવનાર તને શી રતે િય થઈ પડયો?
માર રાણક એના બાડા ખગારને ક મ િવસાર શક?'
55
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 56
વડલા-મેડના ડના રાજગઢના ગોદડ દરબાર ુ ં આ કાર ુ ં તવાલોચન ચાલ ુ ં હ ુ ં.
"પણ આપણે શા માટ એમ કહ ુ ં પડ -"
-" વાણયા કારભાર દરબારને સમવતા
હતા: " ક બાઈઓને કોઈએ માયા છે ?" ?"
ુ ં માર સગે હાથે ઝાટકા નથી માયા? ુ ં ુ ુ ં નામદ ં?"
"યાર ?"
કામદારને
"રાણીસાહ
બને ણ
બને માયા તો છહતી
ે તમે કજ , વીરતા
આ મરદ નશાની
તો તમે અસરમાં
જ કર બોલે છઆપણી
છે ; પણ આપણે ે . એણે વીરતા
ક
ુ ં:
આપણે મોઢથી શા માટ ગાવી? રવીર રૂ વીર તરક આપણે તો શરમા ુ ં જોઈએ."
"શાબાશ!" દરબાર હવામાં હાથનો પજો
જં ો થાબડો. કામદાર તન બી જ બા ુ એ
બેઠા હતા. "મ કોઈ અમથો ુ ં વો કારભાર રાયો હશે? નવાનગરને ઘે ર ય તા ં ુ ુ
દવાનપ ુ ં ુ દવડા કર . મહારાજ ભાવસંગ ગ માગણી કર તોય તને ુ ં ુ ન છો ુ ં ુ ."
."
ુ ઓ, બા ુ, આપણે તો એમ જ કહ વા
"હવે વા ુ ં ક બેઉ બાઈઓ સામસામા કપાઈ
આ
ૂ , કમક બેઉ વચે ખાર અને ઈયા હતા."
"બસ, બરાબર છે . એ સલાહ લાખ િપયાની છે . એ સલાહ બદલ તમને, કામદાર, ુ ં ુ
રાજવ ુ ં ુ ગામ પેઢાનપે
ઢાનપેઢ ડ આ ુ ં ં."
ઢ માંડ ."
."
"
બે જણા એઆ હવે
એક સવાર
જ માનવવાત-શરરની
કામદારને
દરખબર
િનરાળાહતી
છે .ક
અયાર બોલનાર ભાતે પાળનાર
વડલા-મેડ
ડ ગામની રાજદ વડમાં
વડમાં તે વખતે એક ફકર દાખલ થતો હતો, આટલો
ઢો
ૂ સાંઈ દવડ પરના આરબોએ જદગીભર દગીભર કદ દયો નહોતો. એ ફકર લાંબા બા વાળ
પાનાં પતરાં વા સફ દ અને ચળકતા હતા. મ બો ુ ં હ ુ ં. હાડકાં ખખળેલાં હતાં.
ગલોફામાં ખાડા હતા. કમરની કમન વળ ગઈ હતી. હાથમાં લોબાનની ભભક દ ુ ં િપ ૂ ુ ં
હ ુ ં, ને બી હાથમાં મોર-પછાની સાવરણી હતી.
આરબોની સલામોને 'બા ુ! બા ુ! તે રહો!" એવા ગભીર ં ીર અને ુકોમલ
ભ કોમલ બોલોથી
ઝીલતો સાંઈ, કોઈ જગમ ં વડલા વો, દવડ પછ દવડ વટાવતો દર ચાયો ગયો.
પાછળ એક ગોલી ચાલી આવતી હતી. દરવાનોએ મા ુ ં ક સાંઈબાઈબા ુને
ન ે દર ભાવરાણી
માએ જ તેડાવે ડાવેલ હશે. દરબારને માથે સરકાર તહોમતનામાની તલવાર કાચા તરની ૂ
તાંદગીઓ
બ દં તણે
તગીઓ ણે લટક રહ હોવાથી
-તપયાઓ કયા જ નવાં
કરતાં ભાવરણી
હતાં. મા અનેક તની ખેરાતો રાતો, માનતાઓ તેમજ મજ
ભાવરાણી લેખા વીસેક વષની ની હોવા છતાં, ને એક ટ મનાતી રખાત હોવાં
છતાં, દરબારગઢની દરના શી-શી વષના ના ુગના
ગના મથી પણ 'મા' શદ સબોધાતી
બ
ં ોધાતી.
ુઢો
ઢો સાંઈ યાર દરના ગાળામાં ગયો યાર એણે ણ ડલીઓ લીઓ વટાવી હતી.
ી દ વડના
વડના ઘાવાખાનામાં તો સો વષના ના ફ આરબો ચોકદાર હતા. તેઓ ઝીણી નજર
ુ એ તે પહ લાં
લાં તો 'બા ુ! બા ુ! તે રહો! નેક ક-ઈમાન ુમારા
મારા સલામત રહો!' એવા ગભીર ભ
ં ીર
બોલ લલકારતો ફકર દર દાખલ થઈ ગયો.
દર ુ ં ૃ ૃ ય
ય દ ખીને ુ બી
ખીને ફકર તા બી અ ુભવી
ભવી. પરસાળ ઉપર થાંભલીને ભલીને અઢ લી
લી એક
ચાકળા ઉપર વીશ વષની લેખા અદલ કાઠયાણી વેશે શ,ે ુિનત
િનત દદાર બેઠ
ઠ છે . સામે ણ
ુ ુ ુષ-વેશધાર
શધાર બાળકો શાંત ુખ ખ ુા ા ધારણ કરને બેઠા મના વેશ ુરવાલ
ઠા છે . તેમના રવાલ તેમજ મજ
પહરણના રણના છે : માથા પર ઝીક ભરલી ટોપીઓ છે , પણ કશના મોટા બોડા છે : હાથમાં
ૂ ૂડઓ
ડઓ - બગડઓ ગ
ં ડઓ છે , ને પગમાં ઝાંઝર ઝર-ોડા છે : નાકમાં ૂ ૂકો
કો ને છેલકડઓ છે . એક છ
56
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 57
વષની ની, બી આઠક વષની ની ને ી નવ વષની ની - એ ણે ગોદડ દરબારની એલી ૂ
ીઓની ુીઓ ીઓ છે . સામે એક ાણી ી બેઠ બેઠ ઠ મહાભારત લલકાર છે .
ુ બ ફકર પોતાની ચેટાઓ
તા ક ગયો. મોિરપછનો ડં તેમ જ લોબાન ુ ં
ટાઓ ૂ ૂક
પદાન ૂ એના હાથમાં જ થભી ભ
ં ી રાં. સાંભળે ભળેલી વાત સાચી પડ: આ લબાડ ગણાતી ઓરત
પોતાની શોોની ુીઓને ીઓને તાલીમ આપે છે . માતાઓ વતી હતી યારથી જ ુીઓએ ીઓએ
અહ રહવા પસંદં ક ુ છે .
વા ુ ં પસ
ાણી િવધવાને માથે ુ ંડન ડન હ ુ ં. સફ દ વો એના ગભીર ભં ીર, ગમગીન, તોયે તા
ુ ંડને
ડને તેજવી
જવી લાગતા મને િવના વાળ-લટોએ પણ શોભાવતાં હતાં. મહાદ વને વને મતક
ચૈ-વૈશાખની શાખની જળાધર ગળ ગળેે તેમ એના ગળામાંથી થી મહાભારતના લોકો ટપકતા હતા. એ ુ ં
રસપાન કરતી ભાવરાણીનાં નેો ો મીટ પણ નહોતાં ભાંગતાં ગતાં. વચે વચે યાર ૌપદના
ધા-પોકારવાળા લોકો આવતા યાર એ ુ ં મ ધીર રહને પેલી લી ુ ુ ુષવે
ષવેશધાર
શધાર ણ કયાઓ
તરફ ઢળ ુ ં ને મલકા ુ ં.
ફકર તરફ લેખા ુ ં યાન થોડ વાર પછ ગ ુ ં. એક ુલમ લમ પથના થં ના ધમ ુ ુ ુષને
ષને
આવી અદબ રાખી હ ુ ુ થં સાંભળતો
ભળતો દ ખી ખી લેખા પણ ચકત થઈ. એને મહાભારત
વાંચનાર ચનાર િવધવાને હાથની ઈશારત કર. વાની ધમણ ધીમે ધીમે પડ તે રતે બાઈના
લલકાર ધીમા પડા.
લેખાએ
ખાએ ઊઠને ફકરને બે હાથની ુ ુ રનસ રનસ કર: "પધારો સાંઈબા ઈબા ુ!"
!"
"દાતાર આબાદ રખે, બચા!" ફકર સ ુખ જોયા વગર જ પજો જં ો ચો કર ુ ુ વાવા
પોકાર.
"દાતારને ુ ં ુ ગર થી પધારો છો, બા ુ?"
ગ ર થી ?"
"હાં બેટ! િજમયલશા કા ુ ુકમ
કમ ુ ુવા
વા. આના પડા."
ફકરની ખો ધરતી પરથી ઊખડતી નહોતી. આટલી ૃાવથાએ ાવથાએ પણ સાંઈ ચી
નજર નથી કરતો, એટલે હોવો જોઈએ કોઈક પરમ સતં , એમ સમ લેખાએ ખાએ િવશેષ
સમાનની લાગની અ ુભવી ભવી ક ુ ં:
"ફરમાવો સાંઈબા ઈબા ુ!" !"
ડચશો "નહ
મા. ુબા
બ ા!" લે
નીકર ખાએ સાં
ખાએ
ઈ ઘોડ પછવાડ
કળની ઝટ
કળની થી ભલામણ
થી મારશે તો કર "જોજો હો, આજ
ડફ :દ તાં
ત ."
ાં પડશો હ ઠાં
ઠાં." ર ડ
ડ ુ ં ચોક ુ ં ુ
57
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 58
"એ હો, મા."
ુ."
"ને બા ." લેખાએ ખાએ વચેટ કયાને ક ુ ં: " ુ ં ચીભડાંની
ની ફાંટની
ટની મ બાવળા ઉપર
ન ખડકાતી હો! ઘોડ સવારમાં તો ડલને ટટાર રાખીએ."
" હો, મા!" વચેટ કયા વ ુ િવનયશીલ હતી.
"ને જ
ુને
ન ે આજ હરણ-ગાડ હાંકવાની
કવાની છે . બ ુ ુ તગડાવે નહ, હો ક!"
!"
એ દવસોમાં કાઠ રજવાડા બોકડા-ગાડ, હરણ-ગાડ, ૂ ૂતરાં તરાં-ગાડ વગે ર
તતના ાણીઓ જોતર લાં
લાં વાહનો પોતાનાં બાળકો માટ વાપરતાં હતાં.
સવને
ન ે વળાવી પોતાના મલીરને ભરાવદાર છાતીનાં ડોક નીચેનાં નાં બનેલાં
લાં ંદણા
દણા
ઉપર ઓઢાડ દ તી
તી દ તી
તી લેખા સાંઈનીઈની પાસે આવી. પોતે ચાકળા પર બેઠ. સાંઈએ ઈએ
ચાકળા પર બેસવાની ના પાડ: "નહ બેટા ટા! ફકરો ુ ં ુ તો જમી કા જલેસા જ ખપે, મેરા
રા
બાપ!"
એટ ુ ં કહને ફકર પહ લી
લી વાર નેો
ો ચાં કયા, ને લેખાની ખાની ુખ
ખ ુા
ા સામે નયાં.
એની ઝાંખી
ખી ખોનાં કોડયાંમાં માં કોઈએ ન ુ ં દવેલ ૂ ૂ
ુ હોય તેમ ડોળાની દવેટ-કકઓ
સતેજ
જ થઈ. ફકર બોયો: "એક જ સવાલ ફકર ૂ ૂછે છેગા. જવાબ દ ગી ગી, બેટા?"
ુખી
ખી છે ?" ભાવરાણી
? " સામો ઉર આપે તે પહલાં લાં તો ફકર પોતાનો સવાલ છોડ : "
નાયો ુ ં
ક મ?" ઓરતે ુજરાતી
" જરાતી વેણ સાંભળને ભળને ાઠ હરણીની પે ઠ કાન ચા કયા.
"એક આદમીએ ૂ છા ુ ં છે ."
ૂછા ."
"બા ુ!"
!" ીએ પોતાની મોટ ખોનાં ભવાં ચડાયાં: " તમે જોગી છો, ક દલાલ છો
કોઈના?"
" ુ ં ુ િસપાઈ ં."
." એટ ુ ં કહ તાં
તાં ફકર ૂ ૂરાં
રાં હોડ ઉઘાડા, ને બીસે દાંતની તની હાર એ
બોખા મમાં ડોકયાં કર ઊઠ. ગલોફાના ખાડા ઓચતી તી કોઈ સરવાણી ટ હોય તેમ
ઉપસી આયા, ને ભાવરણી ચમક તે પહ લાં લાં તો એણે ક ુ ં: "િસપાઈ ં, ને િસપાઈ બચાનો
છવા આવેલ ં - એવો િસપાઈ બચો, ુ ં કલે
સદ ં શ ૂ ૂછવા ુ ં ં ચરાય છે ને ણે પોતા ુ ં
."
સયાનાશ
લેકરનારને ખા નરમપણ
ખા પડ માફ
. એ બી
ુ ં મછ ે ભઠામણના ભાર ફુ ં પડ ુ ં ુ. એની રત ૂ લોહ
િવનાની થઈ પડ.
ફકર મમ ૂ ૂર ર ક ુ ં: "તને ભોળવવા નથી આયો. તારો છાંટોય ટોય લેવા
વા એ તૈયાર
યાર
નથી. પણ એને ણ ુ ં હ ુ ં - - ુખો
ખો ુખ ણ ુ ં હ ુ ં -
- ક ુ
ં ુખી
ખી છો ક નહ?"
"એ બાયલો મને ુછાવે
છાવે છે ?" ?" લેખાએખાએ ુછકારભ
છકારભ ુ હાય ક ુ.
"બાયલો! તમને માફ આપનાર બાયલો ક ?"
?"
"સાંઈસાબ ઈસાબ!" ભાવરાણીએ ઠ કડ કડ કર: "તમે ાંથી થી સમ શકો એ મરમ? ુ ં ુ તો વાટ
જોતી'તી ક ભાવર મને ને દરબારને - બેયને બ ૂ ં ૂ ક દ શે શે; પણ ુ ં ુ તો નાહકની એ નામદની
વાટ જોતી'તી."
ફકર પૂ થયો.
58
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 59
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 60
60
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 61
21. બહ નની
નની શોધમાં
"ઉઘાડો!"
ધળા હ ુમાનની માનની જયાને ડલીબં લીબંધ દરવા કોક પાછલી રાતે સાદ પાડો.
ુ ં ુ ગરાની
ગરાની વચે ટાઢો પવન ૂ ૂમર મર ખાતો હતો.
"ઉઘાડો, બાપ, ઝટ ઉઘાડો. ટાઢે દાંત ડાકલ ુ ં વગાડ છે ."
." બી વાર કોઈ બો ુ ં.
નદના પાણીમાં બગલાની ચાંચો ચો 'ચ ્ ચ ્' અવાજો કરતી હતી. ટટોડના બોલ
તોતળા નાનાં છૈયાંના ના 'યા-યા-યા' એવા ુશહાલ શહાલ વરોને યાદ કરાવતા હતા.
ણ જણા દરવાજો ઠોકતા ઊભા હતા. ણમાં એક ક ુ ં: "છોક ુ ં ુ મા ુ ં ુ ાંય ૂ ૂ ુ ં
હશે."."
" ુ ં આ ુ ં બોલ છ એટલે જ મને બીક લાગે છે ." ." બીનો પોલો વર નીકયો.
"કાં?" ?" પહ લાએ
લાએ ૂ ૂછ
છ ુ ં ુ.
"છોકરાં સાંભરશે ભરશે, ને તારાથી નહ ર 'વાય; ુ ં મને દગો દઈશ."
"જો ુ ં, લખમણભાઈ?" પહલાએ લાએ ીને સબોધીને બ
ં ોધીને ફરયાદ કર: "તમને- ુ ં ુ
િવાશયાંગ ઊઠને તમને, લખમણભાઈને દગો દઈશ? આ ુ ં બોલે છે ુનોભાઈ નોભાઈ?"
જવાબમાં એક મીઠા હસવાનો અવાજ ઊઠો. એ હસવામાં, હરા ુ ં પાણી મ
ધાર પણ પરખાય, હસનાર ુ ં મ પરખા ુ ં હ ુ ં. એ મો ુ ં ુ પાં હો ુ ં જોઈએ.
"હસો કાં, લખમણભાઈ? ુ ઓ, આ ભેરવ રવ બોલી." િવાશયાંગ નામનો એ કોચવાયેલો લો
ુ વાન
વાન બોયો. ચીબરના અવાજમાંથી થી એણે અપ ુકનકન ઉકયા.
'હવે ડલી લી તો ઉઘડાવો, બાપા?" લખમણભાઈ નામના આદમીએ આન આનંદં ભરૂ
ભરૂરર વર
ક ુ ં: "િશયાય હાડકાંને ."
ને ચાટ તેમ ટાઢ મોઢાં ચાટ રહ છે ."
61
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 62
"ઉઘાડો...ઓ..ઓ...ઓ." ુનાભાઈ
નાભાઈ નામે ઓળખાયેલા લા ી જણે એટલો બોલ
બોલવામાં માનવી, િશયાળ અને બલાડ - એમ ણ પ ુઓની
ઓની બોલીના લહ કા કા િમલાયા.
િશયા રાતના મકરા પવને એ લહ કાને બા- ં ૂ ૂકા કયા.
કાને પાછા પોતાની રતે લાંબા
"કોણ છો, ભા?" દરથી કોઈક ુ ંવાળો
વાળો અવાજ આયો. મકરા ુિનયાએ િનયાએ ઉર
કાર તો યાં અમાર ગામ રયાઃ અખંડ નદ ં ુ ુ કર છે રોગા!’’
વાયોઃ "છઈય તો ચોર. શા ુ ુકાર
"
ઠ કડ
કડ કરો છો દ વથાનની
વથાનની?" દરથી તપેલો
લો અવાજ આયો.
ુ ં? બાવે રામક ગોતી?" િઅત ધીર વર ુનો
"આ નો િવાશયાંગને
ગને છવા
ૂ લાયો.
"બસ, બસ." લખમણભાઈ નામના માણસનો ગભીર ભ
ં ીર અવાજ ઊઠો, એણે જવાબ
દધો: "બાઈ, બોન, હ ણે ક વાય છે કાળ ટાઢ. ઓઢવા ધાબળોય નથી, એટલે હાંસી સી
કરતાં કરતાં ટાઢને થાપ દ તાં તાં રાતભર હાયા આવીએ છએ. ભલી થઈને ઉઘાડ તો
વથા ુ ં છે . આશરો છે . નહ તો તાપ ુ ં કરને બહાર પડા છએ."
દ વથા
"હા, તો પછ
પછેે બેક લાકડાં બહાર ફગાવ , બાઈ!" ુનોભાઈ
નોભાઈ ન રહ શો: "આમેય
ણી ધખાવ ુ ં."
બાવા તો બયા જ છઈય ને, એટલે ૂ ૂણી ."
નાની ગડક-બાર ઉધાડનાર ી હતી. એણે એક પછ એક ણે ુ ુ ુષોનો ષોનો જોબન-
વેશ ઉકયો. ખભે અકક બ ૂ ં ૂ ક ચામડાના પટ લટકાવી હતી. બોકાના બાંયાં યાં હતાં. ુરવાળો
રવાળો
ર હતી. બદન પર ં ૂ ૂકા ડગલા હતા. માથે પાઘડઓ હતી.
પહ ર
" ધળા!" કહ તા
તા ણે દરના નાના દહ રાના
રાના િશખર ઉપર ઊડતી ધોળ ધને
હાથ જોડા.
ધારયા પની બારસ-તેરસનો રસનો કંગાલ
ગાલ ચમાં મા, ગરબના ઘરના તેલ ૂ ૂટ ટ લા
લા દવા
વો, યના રોગીના છેલા ચમકાટ વો, વ ૂ ગાયના રાસા ૂ ૂ ધની
વૂકતી ધની વાટક વો,
થોડક વાર માટ ઉદય પાયો. ણે મહ માનોના માનોના ચહ રામોરા
રામોરા િવશેષ ઉક લ પાયા.
મકરો ુનોનો બેઠ
ઠ દડનો, િશવનો પોઠયો કોઈક િશવાલયમાંથી થી સવન થઈ ઊઠો
હોય તેવો વો દખાતો હતો. એના માથા પર ુ ં ફાળ ુ ં પણ એના શગડાં વા બે ઊભા ખભા
ચવ ુ ં હ ુ ં. એની ગરદન ગર ડ
ૂ ૂચવ ડ વી હતી. પરોણાગત કરનાર ઓરતને સામી નજર ન
જોતાં એ તીરછ નજર જ જોતો હતો. એને જોતાં જ જણાઈ આવે ક ુ ુ િનયાની િનયાની લગભગ
તમામ
મમતાની વાતો તરફ
કોઈ ાંસી
વ ાળ
ુ ંવાળસ લીટ
ી નજર
નહોતી
જ જોનારાં
. એની માણસો
છો માં
છૂ ો, બે હ લો
વછનેલો એ હોઠ
એક પર
છે . સામસામા
એના મ પર માયા
ચટાડા
હોય તેવી
વી વાંકડ
કડ ને જોવી ભયાનક લાગે તેવી વી હતી.
િવાશયાંગ, ુનાથી નાથી નાનેરો રો, બાવીસેક વષનો નો માંડ હશે. એને જોતાં જ ઓરતે ક ુ ં:
"ભાઈ, િશખાઉ દ ખાઓ
ખાઓ છો." એના દદાર િશખાઉને જ શોભે તેવા વા હતા.
"વાહ, ભલો પારયો! જળ ટલાં અજવાળાંમાં માં શો સરસ પારયો!" ુનો નો આ
બાઈની સામે જોયા િવના બોલી ઊઠો. બાઈએ એની સામે નજર કર, તેટલામાં ટલામાં તો ુનો
નો
હ ુમાનની
માનની ૂ ૂિત
િત સામે એક પગે ઊભો ઊભો ગાવા મડ ડં પડો હતો:
જનીના લાલા!
હરદમ બાલા!
દોઢ પગાળા!
સમદર ટપવાવાળા વામી!
62
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 63
વજર કછોટાવાળા વામી!
જશનામી! વરદાની!
હ ુમાન માન ુ ં તો ગાતો ગાતો એ તીરછ નજર પોતાની બગલ નીચેથી થી બાઈને
જોતો હતો.
િવાશયાંગ કશો જવાબ ન આપી શો, છતાં દલમાં તો પામી ગયો ક બાઈએ
પોતાને િશખાઉ ચોરની ઉપમા આપી છે .
"કોઈ ુ ુ ુષ માણસ ક મ નથી જણા ુ ં હ ?" ?" એ ુ ં ૂ ૂછનાર
છનાર લખમણભાઈ નામના
ી ુ ુ ુષને
ષને ઓરતે નીરયો. સીધો સોટા સરખો, સવા પાંચ હાથનો ચો એ ુ વાન
વાન
ધારામાં વો ડો કપેલો લો હતો તેના ના કરતાં વ ુ સોહામણો દ ખાયો ખાયો.
એણે ધોતી ુ ં પહ ર ર તે ઉપર િપછોડ લપેટ ટ હતી. એક સફ દ અરધો ડગલો એની
કમર ુધી
ધી ુલે લે ુતાને તાને પડો હતો. એની પાઘડ એના હાથમાં હતી. એટલે ઉઘાડ માથે
અધા ગોળની તાળ કોઈ લીસા પથરની ખરલ વી ચમકતી હતી. ચ ં ુ ં બબ એ ટાલથી
ભય લાગતા ભાલમાં જળ-રમતી કોઈ માછલી ુ ં ઝળક ુ ં હ ુ ં. પછવાડ લાંબી બી કશવાળ
હતી.
ક મ? ુ ુ ુષ િવનાની ૃવી
" વી ૂ ૂનકાર
નકાર બની જશે એવી બીક લાગે છે ક , ભાઈ?"
"એમ તો નહ, બેન!" પેલા લા ુ ુ ુષે
ષ ે કટાની સામે કટા ન અફળાયો, પણ ગભીર ભ
ં ીર
ભાવે ક ુ ં: "પણ માનવી િવનાનાં એકલાં તો આ દ વલાં વલાં નથી શોભતાં." ."
"તમાર કો ુ ં કામ હ ુ ં?"
?"
"બાવા તાપગર ુ ં."
."
"એ તો ચાયા ગયા છે ." ."
"કાં?" ?"
"હ કોઈ બહારવટયો આશરો લેવા આવશે એ બીક ."
."
"બીક શાની?"
"સરકાર એના ઉપર તવાઈ કર છે ." ."
"ાર ગયા?"
"કાલે સાં ." ."
"તમે હ એકલાં?" ?"
" ુ ં ુ ુ ુ િનયામાં
િનયામાં એકલી જ ં." ."
"હ ક મ રાં?" ?"
"બહારવટયાને મળવા."
"તમારો સાદ મને ણીતો લાગે છે ." ."
"તમારોય મને કોઈ ૂના ના ભણકારા જગાવે છે . મને તો તમે જોઈ પણ હશે." ."
"ના, નથી લાગ ુ ં."
."
63
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 64
"દવકગામના છો ને?"
?"
"હા; તમને ાંથી
થી ખબર?"
"લખમણભાઈ પટગર તો નહ?"
"હશે."
." ુ ુ ુષ ચમકતો હતો. તેને
ન ે આ કોઈક બાતમીદાર બાઈ લાગી. "ધીમે બોલો,
બેન!"
"તમે ભગત થઈને -
- ગાયોના ટ લવા
લવા થઈને - - થાણદાર ૂડો
ડો?"
"પણ, બાઈ આ તો કાઠ ભગત વા'ય." ુના
ક વા ના નામના બાંઠયા
ઠયા સાથીએ બજરંગ-
તો ગાતાં-ગાતાં વચે આટલો િવસામો લીધો, ને પાં એ ુ ં તો આગળ ચા ુ ં.
"બાપને પણ ન ૂ ો? ગોહયા કર!" બાઈએ બધી જ વાત ુ ં ાન બતા ુ ં.
ૂો
ુ ુ ુષના
ષના મમાંથી થી ફત આટલો જ ઉચાર નીકયોઃ "છીના લેખ, બોન! તમે અહ
ડરતાં નથી?"
"શાનાથી ડ ુ ં ુ?"
?"
"આ થાનક અને આ રાત - એકલાને માટ િઅત ભકાર
કાર છે ."
."
"તો
ુ ં ુ એથીય વ ુ ભકાર ાં નથી? મને જોઈને તો િનનતાય ફાટ પડ ."
."
"તમે કોણ છો? આ ુ ં કયા ુ ુ ઃખે
ઃખે બોલાય છે ?"
?"
"તમે કોના ગૌચર ધગાણે ઊતયા'તા, ભાઈ!"
"ખડ શેઠ - ને ફાંસી સી થઈ - તેની ની રંડવાળ બાઈએ પોતાના ધણીની િમલકત
પોતાની ગણી બસો વીઘા ગૌચરના કાઢા. તે માથે ુ ં ુ ગા ુ ં ચારતો. એક સૈયદનો યદનો છોકરો
પણ પોતાની ગાયને ચારવા આવતો. ખડ શેઠના ઠના િપાઈઓએ આ ગૌચર ુ ં દાન થાણદાર
પાસે જઈ રદ કરા ુ ં. થાણદાર અમને ગૌચર ખાલી કરવા કહવા વા આયા. સૈયદની યદની ગાવડ
ઉપર થાણદારના ુસલમાન સલમાન ફોજદાર સીસાના ગાવાળ સોટ ઝાપટ, ને ગાયના યાં જ
ાણ ટા. સૈયદના યદના છોકરાએ યાં ને યાં પાણકો લઈ પોતા ુ ં મા ુ ં વધેર
ર ના ુ ં; એટલે
વા ુ ં. બેન! રાત વી રાત છે : ાગડના દોરા ટતા આવે છે ; ખો ુ ં ુ નહ
મારાથી ન રહ વા
બો ુ ં. બેન! મ હાથ પે'લો નહોતો ઉપાડો."
"ને એ બાઈ કયાં ગઈ?’’
છે મલક ઉતર ગઈ."
"કહ
એક ઘોડની હણહણાટ સભળાઈ ં ળાઈ. એટલે લખમણભાઈ નામના ુ ુ ુષને
ભ ષને યાદ આ ુ ં:
"આવી જ હાવળ દતી."
"કોણ?"
"એની ઘોડ."
"એને ુદને
દને નો'તી દ ખી
ખી?"
"ના. ધણી ફાંસીએ
સીએ ગયો તે પછ ગામ બહાર ડલા ૂ ભાંગતી
ગતી'તી યાર ગામ જોવા
. ."
ગયે ુ ં " ુ ં ુ ક મ
નહોતો
?" ગયો
64
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 65
"ડકરમ
ડૂ કરમ નથી જોવાતાં મારાથી."
બા'રવ ુ ં ુ ક મ કર શકાશે!"
"યાર !"
ુ ં મન થાય છે ; માટ તો તમાર પાસે હ ર થઈ ં ને?"
"પડાઈ જવા ?"
"ફાંસીએ
સીએ ચડશો તો?"
"તો કોઈને ડકરમ
ૂ ુ ં પડ તેમ નથી."
કર
"બેય વાતો બગાડવી છે ?"
?"
"બગડ તો ગઈ ારની."
ગા બે સાથીઓ છે તે ુ ંય સયાનાશ કાં વાળો?"
"પણ આ ભેગા
"એને માફ અપાવીશ."
તો સરકારની બેસતી
"અયાર સતી બાદશાહ છે . માફ નહ આપે." ."
"માર માફ નથી જોતી.” િવાશયાંગ નામનો બાળો ુ વાન
વાન બોયો: "માર તો હ
ગોદડવાળા ુ ં નાક કાપ ુ ં છે ." ."
"શા માટ?" ?"
"એણે એક ભાવરનો ભવ બગાડો છે ." ."
"પારકા કજયા શીદ ઉછના યો છો, ભીયા?"
"પારકો કજયો શીનો? પર-અસતરને ફસાવનારો ુ ુ ુષ તો હરએક મરદનો
અપરાધી છે ; દ વનો વનો ોહ છે ." ."
"રંગ મારા વીરા! તમે ણ ભેળ ળ મને ચોથી ગણજો."
"તમે?" ?" િવાશયાંગ ચમો.
"તમે કોણ છો?" લખમણે ફરથી છ ૂ ુ ં ુ.
એ સવાલનો જવાબ દ તી તી હો હો ફાટ. ુ ં ુ ગરાની
ગરાની આડ ઊભેલો લો બાલ ૂ ૂય ય ક ૂ ૂડાનાં
ડાનાં
પાણીની િપચકારઓ ભર ભર કોઈ અણી અનામી વાદળ-ભાભીનાં ચીર ભજવતો
લપાઈ રો હતો. પોતાનો પહ રો રો ૂ ૂરો
રો કરને ચાયા જતા ચમાનો ં માનો તેજ જ- પટો ૂ ૂ રથી
રથી દ ખાતો ખાતો
હતો.
ણે જણાએ બાઈ ુ ં મ િનહા ુ ં. ધારામાં સાંભળે ભળેલો અવાજ ડો હતો; તે પરથી
બાંધે ધ ે ુ ં અ ુમાન
માન ૂ ુ ં ુ પડ ુ ં ુ. બાઈના ઝાંખા ખા પડ લા લા ચહ રા
રા પર લાવય હ ુ યે
ય ે બે ુ ં ુ હ ુ ં: સાપે
ે ા માળા પર ચક ુ ં બે ુ ં ુ હોય તેવી
ં ૂથે
થલાલ વી ક ુ ુણતાએ
ણતાએ ભ ુ.
ઓરતના ઓઢણા નીચેથી ડાબી બા ૂ કમરના ભાગ ઉપર ક ુ ંક ઊપસી આવ ુ ં હ ુ ં.
તેના
ના ઉપર ણે દોતોની નજર ઠર. ણ પછ એ છયે ખો બેઅદબીના અદબીના અપરાધથી
ડરને ખસી ગઈ.
“તમે ડરશો નહ, વીરા મારા!"
એટ ુ ં કહ બાઈએ કમર નીચે હાથ નાયો. ઘડ પછ એના હાથમાં એક નાનો
તમંચો ચો, પાળેલા બાજ પી વો, રમતો થયો, ને બાઈ એને હાથમાં બેફકરપણે હલોળતી-
65
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 66
હલોળતી, હસતી-હસતી કહવા વા લાગી: " આવડો નાનકડો એક ભાઈ ભેળો ળો હોય, પછ આવી
એકાંતનો તનો ને બા'રવટયાનો શો ભો? આ ભર લો લો છે હો ક ?"
?"
ૂ ૂનાને
નાને યાંથી થી ખસવા ુ ં મન થ ુ ં: હમણાં જ ણે ભડાકો થશે.
ભાત પડ ુ ં ુ. તેને ન ે રામરામ કરતી હોય તેમ ઘોડ હણહણી. લખમણભાઈએ ઘોડને
ૂ ૂ ર બાંધે
ધલી
લ
ે ી િનહાળ. િનહાળતાં જ એ બોલવા ગયોઃ "તમે - - તમે -" -"
"
ુ ં ુ ભાઈની બહ ન ં. તમને તો મ અવા પારયા; ક મ ક એક દવસ તમારા બોલ
મ સાંભયા ભયા હતા."
"ાં? કયા દવસે?" ?"
"મહપતરામ જમાદાર નવા બદલીને આયા, અમાર ઘેર ઉતયા, તેને
ન ે વળતે દવસે
તમે અમાર ડલીએ લીએ આવેલા લા. આગલી રાતે ગાડામારગને કાંઠઠ અમારા ખેતરની તરની થોરની વાડ
તમે ૂડ ડ'તી - ુલાસો લાસો કરતા'તા તમે." ."
"યાર કન થયાં. બેન જડ." લખમણભાઈએ બ ૂ ં ૂ ક પર હાથ દધો.
તો ુકન
"બેન જ જડ માનજો, ભાઈ! ને એક વાતની ગાંઠ વાળજો: સપાજો મા! ગમે તેવાં વાં
વચન આપે તોય ન સપાજો! દગલબાજ છે બધા."
"ને કાયદાએ ઘાણ કાઢ નાયો છે આપણો." ુનો
નો ાંસી
સી ખે બોયો. એણે હવે
બેઠાં-બેઠાં
ઠાં માળાના પ માંડા
ડા હતા.
"કાયદો શેનો નો? ુ ં ુ તમને - અર , તમાર મર લી
લી માને હણપ દ, ને તમે મને માર
નાખો - છડ ચોક
ચોક ચેતવણી
તવણી દઈને ઠાર મારો - એમાં કાયદો ાં વચે આયો?"
"હા જ તો!" લખમણભાઈએ પોતાના મનોયાપાર ગટ કયાઃ "મને એમાં કાંઈ ગમ
નથી પડતી ક બેન, તમારા ધણીની કાઢ લી
લી િમલકત, એમાંથી
થી તમે ગૌચરની ખેરાત
રાત કાઢો છો
- એમાં કાયદાનો બાપ કોણે માય ?" ?"
"
ક મ, કાયદાનો બાપ થાણદાર છે . ઈ થાણદારને તો તમે માય !" ુ
!" અણસમ
ગ ે ુો
િવાશયાંગે ો પકડો.
"મ તો માય , કારણ ક એણે સૈયદના
યદના છોકરાને મરવા વો મામલો ઊભો કય , ને
ગાય માર. ગૌચર ટવી ટં વી લી ુ ં. છતાંય ુ ં ુ ન મા ં ુ ુ? તો પછ ાર મા ુ ં ુ? કોને મા ુ ં ુ?"
લખમણભાઈની આ દલીલ-સરણી હતી. ૂના
ના સોરઠની એ િવચાર-પિધત હતી.
એણે ઉમે ુ: "ને એમ હોય તો થાણદારનો દકરો ભલે ને મને કોક દ ઠાર માર. હસાબ તો
એમ જ પતે છે . એમાં વચે કાયદા ુ ં પો ુ ં શે ુ ં ઘોડો ુ ુ દાવે દાવે છે ?"
?"
"કાયદો ળ છે ; એક ફાંસલો સલો છે . ખરો કાયદો તો કોઈ પાળ ુ ં જ નથી. ુ ઓ ને,
રો ઉપર સરકાર મનવારોએ ગલોલા છોડા તે ગલોલા તર ૂ ૂચ
વાઘેરો ચ-તર ૂ ૂચ ચ વડા; ને
રોની ગોળઓ તો હતી સોપાર સોપાર વડઃ એ ુ ં નામ
વાઘેરોની ુ ? એ ુ ં નામ કાયદો?
ઈસાફ ાં રો'તો યાં?" ?"
ુનાએ
નાએ ક ુ ં: "હવે, ભાઈ, તમે આ ભણતર મેલી લી દયો, ને ઝટ ાંઈક ઈક આશરો
લેવાની વાત પર આવો, નીકર ૂનાગઢની
નાગઢની ગત આવી ણો!"
"આવે તો
ુ ં?" લખમણે ક ુ ં: "આહ મદરમાં વી મગ ૂ ૂ ર નથી."
ં દરમાં જોઈ ઝાલે તેવી
66
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 67
67
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 68
ુ ં રમવા- ૂ ૂદવા
"આહના દવા ુ ં નહ મળ
મળેે યાં."
."
હરબાઈની ખમાં ુ આયાં.
ુ ં ુ સાસ ુ ં ુ કયે ગામ?"
"તા
"દોણ-ગઢડા."
ભાવ ચેસાં ભળતાં
ભળતાં જ ણે ુ ુ ુષોનાં
ષોનાં દ હમાં
હમાં લાગણીઓ દબાઈ ગઈ. તેઓનાં ઓનાં દયમાં રાનો
તાયો
તાયો .
"આ છોકરઓમાંથી થી એક હવે વતી નહ આવે,"," ઓરતે પરોણાઓને ચમકાયા.
"
ક મ?" લખમણભાઈએ ૂ ૂછ છ ુ ં ુ.
"એ હરણી હાલી છે દપડાની બોડમાં." ."
"ાં?"?"
'દોણ-ગઢડ . મકરાણીઓ એને ૂ ૂથી થી નાખશે. આઠ ક દવસમાં સાંભળ ભળ ુ ં."
."
"એટલે? ુ ં સાંભળવા
ભળવા વાટ જોવી છે ?" ?" િવાશયાંગનો ગનો િમજ ફાટો. એ બાવો
આયા." ઓરતે કાન માંડા ડા. "આ ગં જ અમરા શા ુ ુ ળા ." ઓરતે ૂ
ળા ુ ં." ૂતરાના
તરાના ડાઉ-ડાઉ
અવાજને પારયો. એ ઉઘાડવા ઊઠ.
"હવે મારો ાસ હ ઠો ઠો." લખમણભાઈએ સાથીઓને ક ુ ં. હ
ઠો બેઠો ુ ુધી
ધી બાંધી
ધી રાખેલાં
લાં
િહથયાર ણે જણાએ છોડ નાંખી ખી ખીટ પર લટકાયાં.
ધળા થાનકની ડ લી લી થોડ છેટ હતી. ઓરત બે સાંકળ કળ અને ણ આગળયાર
ઉઘાડતાં-ઉઘાડતાં છતી ૂ જતી હતી: "શા ુ ુ ળા
ળા! કમ બ ુ ુ ભસે છે , ભાઈ? બાપ કમ બોલતા
નથી? અમથા તો કાળ રાતે આવે યાર ય 'આદ શ!' 'આદ શ!' 'આદ શ!' જપતા હોય છે ." ."
'આદ શ' એ દસનામ સા ુઓનો ઓનો િમલન-બોલ છે .
છેલો આગળયારો ખસેડ ડ દરવાજો ુલો લો કય યાર યાં બે ઘોડા જોડલી લી એક
ઘોડાગાડ ઊભી હતી. હાંકવાની કવાની ગાદવાળ બેઠક ઠક ઉપર એક િશકારના લેબાસવાળો બાસવાળો ુ ુ ુષ
બેઠો હતો. એના હાથના પમાં
ં માં લગામ રમતી હતી. આગળ ઊભો ઊભો એક ખાસદાર
ઘોડાની માણેશકલટ
લીમાં વે
ડ લીમાં ક કય
લટ . પનાની
પં ાળતો
પાળતો હતો .બદલે
બારને ગાડની પાછલી
મોટા બે ઠકો
દરવા ઠખોલવા
કો પરથી ચાર
મડા .
ક જણાએ ઠ ક માર
68
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 69
ૂ ૂતરો
તરો એ સવની ની સામે ઝ ઝૂનભયા
ૂ ડાઉકારા ફર છલાંગો ગો ભરતો હતો. બે જણના
પગની પડઓમાંથી થી લોહ ચાલી રાં હતાં.
ૂ ૂતરાએ
તરાએ છેલી તરાપ એ હાંકનાર કનાર િશકાર પર કર. િશકારના કલે ુધી ધી ૂ ૂતરો
તરો
પહોચે તે વૂ તો િશકારનો બ ૂ ં ૂ કનો કનો ુ ં ુ દો ચો થયો. બરાબર લમણાં પર ફટકો ખાઈને
ૂ ૂતરો
તરો જમીન પર ઝકાયો.
"કોણ છો, તમે?" ?" હાક મારતી ઓરત બહાર ધસી. જયાના દરવા તરફ ગાડને
ખચી જવા ુ ં જોશ કર રહ લ ઘોડાઓને એણે લગામો ડચીને પાછા ધક યા છ ુ ં ુ: " ઊભા
યા. ૂ ૂછ
રો’, કોણ છો? આ દ વતાના વતાના ૂ ૂતરાને
તરાને ઠાર મારનાર કોણ છો તમે?" ?"
" ુ ં તો નવી ચેલી ને? દાબેલા લા પાસામાંથી ુ ં ં વા રૂ કાઢ તેવા
થી વા વા રૂ િશકાર
આગેવાન ગાડની ચી બેઠક ઠક પરથી બોયો. બોલતી વેળા ળા એની ખો ઘેનમાં નમાં ઘેરાયે રાયેલ
હોય તેવી વી અરધી મચેલી હતી. માથા પર ટડ પડલી લી ખાખી હટને ટને એણે વ ુ ટડ ગોઠવી.
નીચે ઊભેલી લી ઓરતની ખો તરફડયાં મારતા ૂ ૂતરા તરા તરફ હતી. મા ુ ં ુ ં કર
કરને ૂ ૂતરાએ
તરાએ નેો ો ધ ઉપર ઠ રયાંરયાં. એના મમાંથી થી ફણ ઝરતાં હતાં. ઘરતી ુ ં
ધાવણ પીધે ુ ં તે પાં કવીને ૂ ૂ ૂતરો
તરો જદગીના દગીના કરજમાંથી થી ફારગ થઈ ગયો.
બાઈ ુ ં હ ુ ં ભેદને બોલ નીકયો: "આ ધની છાંયડમાં યડમાં તમે વ માય ?" ?"
ઘોડાગાડ તરફ આગળ વધતી ઓરતને અટકાવવાની ં ૂગી ગી ઈશારત કરતો
િશકારનો હાથ ઊચો થયો. પાસવાનોએ ઓરતના કદમો ંયાં યાં.
"ઊભી રહ ."
." િશકારએ માંજર જર અધમચી ખોની પાપણો પટપટાવી. "બીજોય
વ માય છે . જોતી ."
એટ ુ ં કહને એણે ગાડને મોખર પોતાના પગ પાસે પડલા લા િશકાર પર નજર
ચધાડ. પણ એની ખો ઓચતી તી કોઈ તણખો પડતાં દાઝી હોય તેમ ચમક ઊઠ. એની
ભ પણ જરાક બહાર નીકળ.
પોતાનો માલક ચમક ઊઠવાની િનબળતા ધરાવે છે , એવો આ પહલો લો જ અ ુભવ ભવ
સાથીદારોને થયો. તેઓ નક ગયા. ઓરતને પણ અચ અચંબોબ
ં ો લાયો.
િશકારએ િશકાર પરથી ખો બી તરફ સેરવી રવી લીધી. ડાબી બા ુ ના
ના આકાશને એ
જોઈ રો. િશયા આકાશની ૂ ૂણી ણી ૂ ૂણી
ણી તડકમાં વત-વત-વા ડ ઘાટ ઊનથી ભર લાં લાં
હરો ઘેટાં ટાં વાં સફ દ નાનકડાં વાદળ-ધાબાં એકબીની ગોદમાં લપાઈ ઊભા હતાં. એક
મોટ વાદળ, એ મઢાને ઢાને ચારતી ગોવાળણ-શી, સીધી, પાતળ, ુડોલ ડોલ અને લહ રાતી
રાતી થોડક
વેગળ ગળ ઊભી હતી.
યાંથી થી ધકલાઈ હોય તેમ િશકારની ખો ફર એક વાર પોતાના પગ તળ તળેે પડલા લા
િશકાર તરફ ફર. એણે તાં ુ ં. એ ુ ં મ ફાટ ુ ં ુ. બીઓ એને ડર ગયેલા લા ન માને તેવી વી
િસફતથી એણે પોતાની ખો પર પજો જં ો ઢાંો ો: ણે પોતે ૂ ૂરજનાં
રજનાં કરણોને ખાળવા માગે
છે .
"ઉતાર નાખો." એણે આા આપી.
સાથીદારોએ ૂ ૂએલા એલા ાણીને નીચે ઊતા ુ. ધીર રહને ધરતી પર ૂ ૂ ુ ં. બાઈ એ
ઓળ ુ ં.
69
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 70
ફરને
દઠાં. 'આ - ફરને
ુ ં - આ ુ ં તોએણે
કોઈ એલી ૂ નહો
દ સસલીના ુ ં બ ુ ં' એ ં થાઈ
થૂ વા
ાઈ ગયેલ આઉની
િશકાર દર
ણ વાર બે
બોયો . તે
ૂ લાં
લાં બાલ
ઘોડાગાડ પાછ વળ ગઈ. િશકારએ લગામ બી જણના હાથમાં સપી. પોતે
પાછળની ગાદ ઉપર ઢલો થઈ પડો. રતામાં એક-બે વાર એણે પૈડા ડા નીચે નજર નાખી.
ક મ બા ુ?"
" ?" કોચમેન ૂ ૂછતો
છતો હતો: "કાંઈ જોઈએ છે ?’’
"ના, એ તો મને પૈડા ડા હ ઠળ
ઠળ કંઈક ચપા પં ા ુ ં હોય એવો વહ મ આયો."
"ના, ના; એ તો નદની વે હતી."
ડલીના
લીના ધગા દરવા ફરથી બધં કરને ઓરત દર ગઈ. મહમાનોને માનોને ન દઠા.
ભળને ભાગી ગયા ક ુ ં?'
'ગોકરો સાંભળને ?' એ ુ ં િવચારતી એ મદરમાં ં દરમાં પેઠ
ઠ.
ં દર તો એ ુ ં મા નામ હ ુ ં. એ તો હતો એક ુરાતન
મદર રાતન કોઠો. કાળાંતરના તરના
િઈતહાસને કલેમાં માં સધરતો ધં રતો એ કોઠો યાં ઊભો હતો.
એ કોઠાની દર સાફ ૂ ૂફ ફ કરને કર બાવાએ એક પથર પધરાયો હતો, ને ઉપર
રાતી ધ બાંધી ધી હતી.
ઓરત દર ગઈ. ૂએ છે તો િવાશયાંગના ગના ખભા ઉપર ુનો નો ઊભો હતો. ને ુનાને
નાને
માથે લખમણભાઈ ચડો હતો. કોઠાની દવાલને ઓથે આ ણે ઉપરાઉપર ઊભા હતા.
લખમણભાઈના હાથમાં બ ૂ ં ૂ ક હતી. બ ૂ ં ૂ કની કની નાળ એક ચા મોરચા (બાકોરા)ની આરપાર
રાખીને લખમણભાઈ કોઠાની ટોચે એક ઝીણા ળયા વાટ જોઈ રો હતો.
"ગયા." કહને લખમણે બ ૂ ં ૂ ક ુનાના
નાના હાથમાં આપી, ુનાએ નાએ િવાશયાંગને ગને દધી.
વતા ણ જણાની રચાયેલી લી િનસરણી િવખેરાઈ રાઈ ગઈ.
"યાં ચે ચડને ુ ં કરતા'તા, ભાઈ?"
"િનશાન માંડતો ડતો'તો." લખમણે ક ુ ં: "તમે અમને હાકલ ક મ ન કર?"
70
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 71
"માર તમને છતા નહોતા કરવા. એ બચાડા મને ુ ં કરત? નાનેરો
રો ભાઈ તો માર
પાસે જ છે ને?"
?" એમ બોલીને એણે કમર પરના તમ તમંચાને
ચં ાને હાથ અડકાડો.
"ઓળયો એને?" છ ુ ં ુ.
?" લખમણભાઈએ ૂ
ૂછ
"કોણ?"
"મારો બનેવી
વી. કૉલેજમાં લો રામગઢનો ુ ં ુ વરડો."
જમાં ભણેલોગણેલો
"તમારો બનેવી
વી?"
"નહ યાર
? બેનનો ડો આ બ ૂ ં ૂ કની
નનો ૂ ૂડો કની નાય આડ ન આયો હોત તો એ બાપડો
કાંઈ આજ ધળાને કોઠથી વતો પાછો વળ શકત?"
"પાછો વયો - ભલે વયો: માણસાઈ લઈને વયો દસે છે ."
."
"
ક મ વળ ગયો?"
"ગાભણી સસલીનો ૂ
ૂર ર માસે િશકાર કય . ફાટ ગયેલ ગાભમાં બે બચાં જોયાં.
તેથી ઈક થઈ ગ ુ."
થી કંઈક ."
"અર નાઈએ ક ુ ં: "રાજકોટની કૉલેજમાં ભણેલ રાજ ુ ં ુ વરડાને
રાખો રાખો બેન!" ુનાઈએ
? ?
ગાભણી
સાહ
બોના
બોનાસસલી
પય ય જોયે ને!"
!માણસાઈ
" આવે ુ ં બોલો છો તમે તો તો ઈલમ શીખવનારા
ુ ં સત."
"કંઈક થાનક લખમણે ક ુ ં.
"બેનનો પોતાનો જ દવતાઈ શ એને ઝી ૂ ગયો." િવાશયાંગે ગ ે ટકટકને
ઓરતની સામે જો ુ ં.
"બેનના સતના તાપે તો અમે ઉગર ગયા. અમે તો આશા મેલી લી દધી હતી."
"કમ?"
"હ ુમાનને
માનને િપયા ધરવા આવનારો આદમી ભે ખાઈને બહારથી જ િપયા
ફગાવી ભાગી નીકયો. દર આયો હોત તો એને જ અમાર ઠાર રાખવો પડત ને!" !"
એ જ પળપળેે કોઠાની ચરાડમાંથી થી ુવડ ઘ ુ ં. તોપના ગોળાને છાતી પર
વડ ૂ ૂઘ
ઝીલનારાઓ નાના-શા અપ ુકનને કનને નથી સહ શકતા. ુવડની વડની વાણી એ ચાર જણાને
કાળવાણી લાગી: હમણાં ણે કોઠો ખળભળ જઈ ચાર ના ના ઉપર કબર ચણી દ શે શ.ે
ઓરતે જો ુ ં ક ણ મરદનાં કલેં
ં પારવાંનીની મ ફફડ છે . એણે ક ુ ં: "ભાઈ, તમે
આજ રાતમાં જ બીજો કોઈ આશરો ગોતી લો. માલધારઓની દકરઓને સનસ આવી
ગયેલ છે , ને આ િશકાર ુ ં ટોં પણ ગધં લીધા વગર નહ ગ ુ ં હોય."
"અમે પણ, બેન, એક દા'ડાની જ ઓથ લેવા આયા હતા. અમા ુ ં ુ પગે ુ ં ુ ઊલટ
દશામાં નીકળે, એટલે, સરકાર ગતો એક દવસ તો આ ૃ ૃ યે યે આવે જ નહ, એવો
બદોબત
દં ોબત કરને અમે આવેલા લા. હવે ુશીથી
શીથી જ ુ ં."
."
"ને તે પછ તમારા ુકામની
કામની મને ણ કર દ જો
જો. ુ ં ુ ચાલી આવીશ."
"ને જો પકડાઈ જઈએ તો?"
71
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 72
"તો લમાં મળ ુ ં. એક વાર લને માથે વાવટો ચડાવીને પછ મર ુ ં. પણ મરવા
અગાઉ મા ં ુ ુ એક કામ બાક રહ ય છે ." ."
"કહો, બેન."
"માણેકવાડાના
કવાડાના ગોરા પોલટકલ સા'બ સાથે હસાબ પતાવવાનો."
"શાનો હસાબ?"
"એ પછ કહશ. એક વાર તમે ઠરને ઠામ થાઓ."
રાતે ણ જણાએ તૈયાર યાર કરવા માંડ ડ. લમણભાઈ અને ુનો નો દાગોળાની તજવીજ
કરતા હતા, યાર ુ વાન
વાન િવાશયાંગ ડલીના લીના ચોપાટમાં બેઠોઠો હતો. ઓરત ડલીનો લીનો દરવાજો
તપાસવા જતી હતી. એના હાથમાં ૂનવાણી
નવાણી ફાનસ હ ુ ં.
ક મ, ભાઈ!" ઓરતે બ ુ ં ુ કની
" કવે ુ ં િવાશયાંગ
કની નાળ પર ટ કવે ગ ુ ં મ જોઈને ૂ ૂછ
છ ુ ં ુ:
તો ઘે ર બાળબચાં છે , ખ ુ ં ુ?"
"તમાર ?"
િવાશયાંગે ગ ે દયામ ુ ં મ હલા ુ ં.
"હવે તો એને વીસરવાનાં." ." બાઈએ ટાઢો ડામ ડધો.
. :" ."
િવાશયાં ગ મ ફ રવી
રવી ગયો ઓરત
"મને હ તમાર પાસે રહ વા દ વ
વા શ ુો?"કઠોર
શો બનીગ
િવાશયાં ગ ુ ંકલે ુ ં ં વજર
પાં મ ુ
ંસહકરવા
જ ુ ં ે ભર લી
જ જળ
જળે લી
ખોએ કર વ ુ સોહામ ુ ં બને ુ ં હ ુ ં.
"શા માટ?" ?"
"તમાર માટ મરવા ુ ં મન થાય છે ." ."
"પણ વગર જર ?"
?"
"મર ુ ં તો છે જ . તો પછ મોતનો ક ુ ંબો બો મીઠો ક મ ન કર દ?"
એની ખ ક ુ ંબલ બલ ચટક પકડ રહ હતી.
"ભાઈ, ુ ંને
ન ે મોહ થયો છે . એવા મોહ તો પગલે પગલે થાશે. ચેત ત . ભાઈ, બેય
બગાડશ"મને મા."
એકવાર ુ ુ ઃખણાં
ઃખણાં દશો?"
"ભાઈ, રહવા વા દ. ભીતરના ભોરગને ગને પડો રહવા વા દ. તારા દલના રાફડાને વ ુ
ધકાવીશ નહ."
એટ ુ ં કહ તી
તી જ ઓરત દવો લઈને દર ચાલી ગઈ. પાછળ એક ભડાકો થયો.
કોઠો ધણધયો. ૂ ૂતાં તાં પીઓએ કકયારઓ પાડ. ણે જણાં ડ લીમાં ૂએ છે તો
લીમાં આવીને
િવાશયાંગને ગને પોતાની બ ૂ ં ૂ ક ખાઈને બે ઠ લો લો દઠો.
"આ શો ગજબ!" લખમણભાઈ આભો બયો.
"એ ગજબની વાત ુ ં ં ં."
ુ ં ુ સમ ." બાઈએ ક ુ ં, "પણ તમે બેઈ હવે નીકળ વ.
બ ૂ ં ૂ કનો
કનો ભડાકો હ હમણાં ટોં ભેં ઠળ ભસાઈ જ ુ ં પડશે.
ં કરશે. તમાર નાહક ભત હ ઠળ
ભાગવા માંડો ડો."
"લાશને અવલમંજલ જલ -"
72
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 73
"
ુ ં ુ પહચાડશ. ભરોસો રાખો."
િવાશયાંગનાંગનાં િહથયારો ઉઠાવી લઈ બેઉ જણા કોઠાની પાછલી બા ુ થી
થી નીકળ ગયા.
ઓરત મદરમાં ં દરમાં દોડ.
હ ુમાનના
માનના કોઠાની ઝીણીઝીણી ખીલીઓ ઊપર બાવાએ ઘણી ઘણી ચીથરઓ
. ' - '
લટકાવી હતી
બાજરયાં બાળતે નાયાં
માંથી
માંથી . ઘાતેની
નબાજરયા
ી રાખ િવાશયાં
નામની ગના
ગવનિપતની
ના જખમ ઉપર ચીથર
દાબી
છોડને
પાટોઓરતે
કસકસાવીને
ચારક
બાંધી ધી લીધો. જખમ એક બા ુ થયો હતો.
બેહોશ લા એ જખમી ુ ં મ ઓરત જોઈ રહ, ને બોલી: "આખર ત તો ધા ુ જ
હોશ પડ લા
ક ુ: ુ ં માર પાસે જ રો."
એના કલે ઉપર બાઈએ પજો ો. સામે બળ ુ ં ફાનસ એને કોઈ ૂ ૂપચાપ
જં ો ૂો પચાપ જોઈ
રહ ુ ં વ ુ ં માનવી લા ુ ં.
થોડ ઘડ હાથ ખચકાયો. પછ એ હાથ જખમીની છાતી પર ચોરની મ,
અપરાધીની મ મડાયો. જખમીના હયાના ધબકારાની િગતએ એને ગભરાવી. એને ફાળ
પડઃ "આ તો વે એ ુ ં જણાય છે . શી વીતી? શી વીતશે?" ?"
િવાશયાંગ વે તેનો નો ભય? શા માટ? ઓરત પોતાના તરના અટપટા ભોયરામાં
ણે ક દવા વગરની ભટકતી હતી.
22. મરદ ં ુ વચન
તે પછના મહનાની બી , ી , ચોથે,.. ,.. ૂ
ૂનમે
નમે - પદરદં ર પદર
દં ર અજવાળયાંએ
રોમાંચક ચક બનાવો દઠા. ભા ુરનો રનો કાઠ દરબાર ગોદડવાળો વીફરને ગટ િધગાણે ગાણે
ઊતય . એના ૂથની
થની બ ૂ ં ૂ કોએ
કોએ ગોળબારોની ધાણી ફોડ. તેની ની સામે મહપતરામની પોલીસ
ુ ુ કડએ ના ઓડા લીધા. શ ુની
કડએ નાં ધોકડાંના ની ગોળથી સળગી ઊથતાં ધોકડાં પર પાણી
છંટાવતો ટાવતો, ધોકડાં રોડવી-રોડવી, તેની ની પછવાડથી થી તાસીરો ચલાવતો મહપતરામ
ગોદડવાળાના મોરચાની લગોલગ જઈ પહયો; ને એણે સાદ પાડો: "ગોદડવાળા!
વતો સપાઈ . મા ુ ં ુ ાણ ુ ં વચન છે ક, તને સાચવી લઈશ."
ગોદડવાળાએ લાકડ ઉપર ફાળ ુ ં ચડાવીને ધોળ ઝડ ડં ચી કર. ગઢની રાંગ
થી નીકળને એ સ ુખ આયો. બ ૂ ં ૂ ક એણે ફગાવી નાખી.
આડ થી
મહપતરામને ધોકડાની આડથી થી નીકળતા દખી િસપાઈઓએ એને પકડ રાયા:
"અર સાહ બ! એ કાઠનો ભરોસો હોય? મા વ; હમણાં એ દગો દ શે શ."
.ે "
"દગાથી ડરને ુ ં ુ ઠો ઠ ં ુ ુ, તે કરતાં તો દગલબાથી મ ુ ં ુ તે જ બહ તર
ૂઠો તર છે ."
." એટ ુ ં
કહને મહપતરામ સામે ચાયા. ગોદડવાળાની જોડ હાથ િમલાયા. "દરબાર સાહબ,
શાબાશ છે તમને!" !" કહ પીઠ થાબડ, પછ ૂ છ ુ ં ુ: "એકલા તો શરમાશો ને, દરબાર?"
ૂછ
"શી બાબત?"
"હાથકડનો ુ ુકમ
કમ છે ." ."
"હવે હાથમાં આયો ં, પછ ચાહ તે કરો ને!" !"
73
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 74
ુ ં ુ ને તમે જોડદાર બન ુ ં:
"ના, ચણ કર ુ ં."
નામોશીની પણ વહચણ ."
"
ક વી
વી રતે?"
?"
ુ ં ં."
"બતા ."
હાથકડ પોતે પોતાના જમણા કાંડામાં
ડામાં અને ગોદડવાળાનાં ડાબાં કાંડામાં
ડામાં પહ રાવી
રાવી.
હાથની ુઓ ઓ - રસીને બે છેડ બાંધવા ધવા પોતે હવાલદારને ુ ુકમ કમ આયો.
"ને હવે ુ ં ુ ને તમે ભાઈબંધો ધો છએ એ ુ ં તમાર વસતીને પણ જોવા દો."
એમ કહ પોતે દરબારને લઈ ભા ુરની રની બરમાં નીકયા. પાછળ બેઉની ઉની ુઓ ઓ
સાથે બાંધે ધલી
લ
ે ી રસી ઝાલીને હવાલદાર ચાલતો હતો. તેની ની પાછળ પદર દં ર પોલીસો હતા. પદર દં ર
બ ૂ ં ૂ કો
કો ઉપર સગીનો ં ીનો ચમકતાં હતાં. ગામલોકોને ગમ ન પડ તે ુ ં ૂઢાથ
ગ ભ ુ આ ૃ ૃ ય
ઢાથભ ય હ ુ ં.
કાઠયાવાડમાંથી થી એક રા-દરના દરબારને હાથકડ પહરાવી રાવી કદનો હર તમાશો
કરવાનો એ પહ લો લો બનાવ હતો. ઘડ ૂ ૂવ ા 'અદાતા'ની આવી અનાથતા દ ખનાર
વના
ન ખનાર વતી
ધળ નહોતી, અ ુધ નહોતી. એક િવ એને પકડ જતો હતો. એક જનોઈધારએ
બડકંદા કર હતી. વસતીની ૃ ૃ ટએ ટએ મહપતરામ નવા ુ ગનો
ગનો પર ુરામ રામ લાયો.
ટ ુ ં વરણ' એ નામથી ૂ ૂછોના
'કાંટ છોના આડા ચડાવનાર મરદો, સધીઓ ધં ીઓ, િમયાણા યાણા,
ખાંટ,ગધઈ, સપાઈ મકરાણીઓ - ઓ દરબારને આશર ભા ુરમાં રમાં આવી રા હતા તે સ ુ ુ
ડ લીઓમાં
લીઓમાં ચોરા માથે, નવીસવી થયેલી લી પાંચે
ચકે હૉટ લોમાં
લોમાં ને ગામ-ઝાંપે પે તધ બની ગયા
હતા. તેઓની ઓની કડયાળ ડાંગો ગો ને મકયાળ રઓ લ ુ ં પણ વીસર ગઈ. દરબારને
પણ ગમ ન પડ ક વસતીની આજની સલામો પોતાની સામે નીચી કવા ુ ં ૂલીને લીને આવી
તોછડ કમ બની ગઈ! ને ઊભી બર થઈ રહલી લી સલામોને મહપતરામ કમ ઝીલી રા
હતા? ુ ં આ બધી સલામો પોતાને ભરાતી હતી? - ક મહપતરામને?
રાજકોટ પોલીસ હ ડવાટ ડવાટસમાંમ
ાં (મથકમાં) મોટો મેળાવડો ળાવડો ભરાયો. એજસીએ
મહપતરામને સોનાની ઠ ઠૂ વાળ કરચ બધાવી ધં ાવી. મેળાવડામાં
ળાવડામાં હાજર રહલા લા પોલીસ-
ઉપર, િઆસટંટ ઉપર અને ી ઘોડ સવારોના સવારોના ઉપર - એ ણે ગોરાઓએ ભાષણો કયા.
તેનો નો જવાબ આપવા ઊભા થનારા મહપતરામને ક ુ ં બોલતાં જ ન આવડ ુ ં ુ. એણે ફત
એટ ુ ં જ માયં ક 'ગોદડવાળા દરબારને વતા રહ વા વા ુ ં મ વચન આપેલ છે તે
વા દ વા
સરકાર બહા ુ ુ ર પાળશે તો મારો ાણનો બોલ રો ગણાશે." ."
પછ સાહ બોએ બોએ િસપાઈઓને ક ુ ં: "હર એક આદમી ૂ ૂછ બોલો." પાલનપે
િસપાઈઓમાંથી થી કોઈક રગ કાઢને ગા ુ ં,
છં ળયાં માળયાં બૂ છા
-એ ૂની ની ુજરાતીજરાતી ચોપડ ુ ં દલપત-ગીત. બીએ 'ભેખ ઉતારો, રા ભરથર!'
વાં 'ભ ૃહર હર' નાટક ુ ં ગીત લલકા ુ. કોઈક ાણ હતો તે રડોખડો લોક બોયો. દસ
િપયાનો દરમાયો પામનાર પોલીસની અને સવસાધીશ સાધીશ ગોરા ુપરટ પરટડટનીટની વચે
ભેદભાવ ટળ ગયો. ગોરાઓ હયા. િસપાઈઓએ પેટ ભરને ર ૂ ૂજ જ માણી. મહપતરામને
ફોજદાર મળ ને નવા વષના ના ભાતે 'રાવસાહબ'નો ખતાબ મયો.
'રાવસાહ બ'નો ખતાબ મેળવનાર ળવનાર એક સાધારણ પોલીસ જમાદાર, તે તો સોરઠના
ૂના
ના દવસોમાં અ ્ ુતની તની બીના લેખાતી. આ કસાની ભભક િવશેષ હતી, ક મક મ ક એ
ખતાબ
સામે ખડા તનાર સીધીદોર મરણયા િસપાઈગીર હતી. રાવસાહ
રાખીને ગઈ કાલ ુધી
ધી ુરશીએથી
રશીએથી ુ ુકમો કમો કરનાર બફોજદારો મહપતરામને પોતાની
એને ઘેર જઈ
74
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 75
ુબારકબાદ
બારકબાદ આપવા લાયા. અને રાવસાહબે બ ે ફોજદારનો પોષાક ાંથી
થી ખરદવો, કટલી
ચીઝ અને ક ટલા
ટલા કોટ કરાવવા, કયા દરની કારગર રાવસાહ બને
બને શોભશે, તે િવષે
વણમાગી સલાહો મળવા માંડ ડ.
પણ મહપતરામને હય ે હોશ નહોતા. એના ાસ ઊચા થઈ ગયેલા લા. સરકાર
ખતાબ તેમ જ કરચના કરતાં પોતાના નેકના મત એને વધાર હતી. એ
કના બોલની કમત
વળતા જ દવસે ગોરા ઉપર પાસે જઈ સલામ કર ઊભા રા.
" િનતેજ જ હંઈ? રાવસાહ બ!"
"અરજ છે ." ."
"અછા!"
"ગોદડવાળાને મ બોલ આપીને વતો પકડાવેલ છે . એ બોલ મ સાહબ બહા ુ ુ રના
રના
િવાસે આયો હતો."
"હમારા િવાસ! કાયકો હમારા િવાસ? હંઈ?"
"એ છતી ૂ વખતે ગોરા પોલીસ-ઉપરના દયપટ પર ઈટ ઈડયા કંપનીના પનીના
કારભારની બેઈમાનીની
ઈમાનીની કાળ કથા ચપટની માફક સરતી હતી. લાઈવથી માંડને ડને
સાવનની
એની કપના એ પર કાળ
ચમક -સયા
ં યાઊઠ ુ. ધીનાં
ધીનાં ઠાણાં, દગલબાજ આચરણો ને નાપાકની પરંપરા
ૂઠાણાં
"હા . મને સાહ બ બહા ુ ુ રની
રની નેકમાં કમાં િવાસ હતો."
"નહ-નહ. ૂ ૂમ ઉસકો ઉધર ઠાર ુ ં નહ કયા?"
"ઠાર કરત તો એ પાપ ુ ં તં ૂ આ ૂ પછ સોરઠનો રોૂ રૂ ોૂરો
રો દવ બનત. આપણે
તો એને વતો પકડને ભરબર એની ઈજત લીધી. એની એકની જ નહ, તમામ
રજવાડાંની ની િતઠાની દાઢો ખચી ચી કાઢ. ગોદડવાળો એક તર ુ ં બની ગયો."
"તો અબ?"
"હવે એને જવાડો. એ સરકારનો ભખાર બની રહ શે
શે, ને તે દ ખી
ખી સોરઠના સવ
રાલોક આપોઆપ હનતા અ ુભશે ભશે." ."
"મઈ વો પોલટકલ િવઝડમ ( રાજાર ડહાપણ) ુ ુ માર
માર પાસ નહ સીખને મગટા ગ
ં ટા."
સાહ બે ન ે ભેગાં કરતાં કરતાં ક ુ ં: "એક જ બાટ હમેરા
બ ે ભવાંને રા દલમ ઊટર ગઈ હય: ુ ુ મને મને
હમાર નેક ક પર િવાસ રખા. બસ, અબ હમ દખગે." ."
મહપતરામના મ પર આ જવાબે એક ગવિિમત િિમત આન આનંદની દં ની લાગણી છાવર દધી.
એની છાતી ટટાર થઈ.
"ઔર ુ ુ છ?" સાહબે ૂ ુ ં ુ. " ુ ુ માર
બ ે છ માર બદલી ક લયે તૈયાર યાર રહના ના."
મહપતરામ અબોલ રા.
"! નારાજ ?" ?"
"સાહ બ બહા ુ ુ રને
રને વાંધો ધો ન હોય તો ૂ ૂં ં."
."
"હાં."
."
75
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 76
"ાં બદલી કરશો?"
"પાંચાલમ
ચાલમ. ઠાનદારકા ૂ ૂની ગા હસ ( ુ ં ુ ગરા
ની લોક ઠાંગા ગરા) મ છપે હય. પકડ કર
લાઓ."
મહપતરામ ક ુ ં બોયા િવના સાહબની
બની સામે તાક રા.
" પ ૂ ! ડર ગયા?"
"નહ." મહપતરામના મ પર સાહ બના
બના આેપે
પ ે વેદનાનો
દનાનો લેખ લયો. "મારો
ભાણેજ જ હાઈ ૂ ૂલમાં
લમાં ભણે છે . તે ુ ં ભણતર રઝળ પડશે. એ એક જ વાતથી ુ ં ુ અચકાયો,
સાહ બ."
"ટબ બોલટા નહ? હંઈ! દ ખો: હઝ હાઈનેસ િવમ ુર ઠાકોર સા'બ ઈઢર આટા
ખો
હ. ુ ુ મારા
મારા ભાનેજ
જ ક લયે હમ કોલિરશપ મગે ગ
ં ગા
ગ
ે ા ઉસક પાસ. ડોટ વર (ફકર ન કરો),
રાવ સા'બ!"
23. ે
વ ેરની
રની સવટ
ઘર આવીને મહપતરામે પનીને વાત કર. પનીએ િપનાકને આ હષના
ઘર ના સમાચાર
આયા. િપનાકએ ફરથી ૂ ૂછ છ ુ ં ુ: "ાંના ના ઠાકોર સાહ બ?"
"િવમ ુરના
રના. ન ઓળા, ભાણા? આપણી જોડ ભેખડગઢ થાણામાં દાનસંગકાકા ગકાકા
હવાલદાર નહોતા? તેની ની દકર દ ુબા બા નહોતી? તેની ની વે ર લન કરનારા રા."
િપનાક યાંથી થી ઊઠને ચાલતો થયો. 'માર એ કોલિરશપ નથી જોઈતી' એ ુ ં ક ુ ંક
એ બડબડતો હતો.
વળતા દવસે રાતના અગયાર વાગે હાઈ ૂ ૂલના લના હ ડમાતર
ડમાતર મહપતરામને ઘેર
આયા. િપનાક ૂ ૂઈ ઈ ગયો હતો તેને ન ે જગાડવામાં આયો.
હડમાતર
ડમાતર છ ૂ ુ ં ુ: "તને ગયા મેળાવડા ળાવડા વખતનો 'િસકંદર ને ડા ુ ુ 'નો સવાદ
વં ાદ મએ
છે ?"
?"
"ફર જરા ગોખી જવો જોઈએ. ક મ?"
"આ રાતોરાત મએ કર જઈશ?"
" ુશીથી
શીથી."
"તો કર કાઢ. કાલે હાઈ ૂ ૂલમાં
લમાં િવમ ુરના
રના ઠાકોર સાહ બ પધાર છે ; આપણે
સમારંભ કરવાનો છે ." ."
િપનાકએ બગા ુ ં આ ુ ં. એ ુ ં મ ઉતર ગ ુ ં.
"હવે ુતી
તી ન કર. , પાણી પી લે: અથવા માને કહ ક ચા કર આપે. સવાદમાં વં ાદમાં
તારો ડા ુ ુ નો
નો પાઠ પાકો કર નાખ. ઠાકોર સાહ બનાં બનાં નવાં રાણીને હાથે જ તમારાં ઈનામો
ચાવવાનાં છે . ુ ં પહ ુ ં ઈનામ તવા યન કર."
વહ ચાવવાનાં
છેલી વાત સાંભળને ખો પડો. એનાં ધબગાસાં તો ઊડ ગયાં, પણ
ભળને િપનાક ઝાંખો
એના મ પણ કોઈ તમાચો પડો હોય તેવી વી િઊમ તરવર નીકળ.
76
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 77
77
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 78
"સાંભ ."
ભ ુ ં તો છે ."
ુ ં?"
" ?"
"બાઈ આપણા ુપરટન
પરટન સા'બની ચીી લઈ રાવે ગયેલી
લી. રયે
ૂ હદ-બેહદ પ
દ ુ ં ુ ; ચર ખાઈ ગયો. એકલી અર બોલાવી હશે. નધણયાતી ણીને બેઅદબ બયો
હશે. એટલે બાઈ કાળ નાગણ બની છે . લાગ ગોતી રહ લ છે ." ."
"રયાનોય
ૂ દ ફય છે ને? ુ
ુ ાઓ તૂ ખા ુ ં ખોલીને બેઠા
ાઓ તખા ઠા છે , તોય શા સા ુ ુ ઓખર
કરવા નીકળે છે ?"
?"
" ૂપ!
ૂ ૂપ
પ!"
ૂ ુ ં' શદ રાજકોટના વાતાવરણમાં એક ભયાનક, ભેદ, અકળ, ભાવની, ગધં
'તખા
સરાવતો હતો. 'ફમેસન તખા ુ ં' નામે ઓળખાતો. ઘ ુ ં કરને એ વષમાં આવો
સન'નો લૉજ ' ૂતખા
લૉજ કાઠયાવાડમાં એ એક જ હતો. યાં મહના અ ુક અ ુક દવસે યાઓ થતી, તેની ની
ચોપાસ ુતાની
તાની ચોકદાર રહ તી
તી. એજસીના મોટા મોટા િઅધકારઓ, ગોરા સાહ બો બો ને
78
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 79
કટલાક રાઓ તેના ના સયો હતા; એટલે યાની િરાએ યાં પોલીસોના કડક પહરા રા
ુકાતા
કાતા. આ અણસમ ુ પહ ર ગીરોની મ ૃિ
ગીરોની કપના અને વહ મ િ આવી યાની હરએક િરાએ
સળગી ઊઠતી. ૂ ૂતખાનામાં
તખાનામાં મેલા લા કારના િવલાસો રમાય છે , ને એ ુ ં રહય બહાર
પાડનારની ગરદન કાપવાનો આદ શ છે ; તેની ની પાછળ પણ આવો જ કોઈ ભેદ હોવો જોઈએ,
એવા તકિવતક પોલીસો કરતા. વાતો કરતાં કરતાં પણ થથર ઊઠતા.
વાતો કરતા પોલીસ િહોશયાર બયા, કમક ઘોડાઘાડના િવન
લી ુલી
જોડ લી લી ગાડ રબરનાં પૈડાં ડાં પર રમતી આવી. ઘોડાના ડાબલાએ ુ ંપાક યા . સડક
યા ચાર ઉપર
ઘોડા
ૃદંદંગો બયાં. આગળ ઘોડવારો વારો, પાછળ ઘોડવારો
વારો, સવારોના રંગબેરંગી પોશાક, ગળા
પર સાંકળઓ કળઓ, ચકચકત લોખંડની ડની એડઓ, બા ુ ુ પર ખણખણતી લાંબી બી કરચો ને હાથમાં
ળા ભાલા: એવી રાજસવારઓ રાજકોટને િસવશેષ સોહામ ુ ં બનાવતી હતી.
નેળા
આ ' ફ ટન ટન' પસાર થઈ ગયા પછ પોલીસ ુ ં મડળ ડં ળ ફરથી બધા ધં ા ુ ં. ને ચચા ચાલીઃ
"િવમ ુરના
રના ઠાકોર સાહ બ."
"ન ુ ં પરણેતર તર."
"મલાજો આજથી કાઢ નાયો."
"દ ુબાનાં
બાનાં તો પ જ બદલી ગયાં." ."
"રાજ ુ ં ુખ કોને ક ' છે ?"?"
"આ ૂ ૂઢાનીઢાની સાથે રાજ ુ ં ુખ?"
"માનવી! આ-હા-હા-હા!" એક પોલીસે તવાન છોડ ુ ં ુ: "માનવી પોતે તો ચથ ુ ં ુ
જ છે ના! શી આ છોકરની ૂ ૂરત રત બની ગઈ! ભીનો વાન હતો, તેને કાણે ુલાબની
ન ે ઠ કાણે લાબની
દડ ુ ં પથરાઈ ગઈ, મારા બાપ! હા!હા!હા!"
પાંદડ
"એમાં િનસાપા શીના નાંખો ખો છો, દા!"
"તાલ ુ ં ુ ! તાલ ુ ં ુ !"
!" કહને તવાનીએ લલાટ ઉપર ગળ ભટકાવી.
ને રાજસવાર હાઈ ૂ ૂલના લના ચોગાનમાં વળ ગઈ. ઘોડાઓએ અજબ િસફતથી ં ૂ ૂડાં ડાં
ખા ુ ં.
પોશાક પહ રતાં ડં ની દર િપનાકના કલેમાં તે વખતે ધરતીકંપ ચાલતો હતો.
રતાં ખડની
79
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 80
કયા. ઠાકોર સાહ બે બ ે પછવાડ નજર કર. પેલા લા ુ ુ ુષે
ષે ઊભા થઈને બે હાથ જોડ રામરામ
80
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 81
પૈસા
સા નહોતા કવવા ૂ . વરસાદ પણ અનરાધાર પડતો હતો, એટલે આપણા ઉતારામાં જ
ને ણ દવસ ુધી
સ ુ ુને ધી રોકા ુ ં પડ ુ ં."
."
રાણી સાહ બ બી બા ુ જોઈ ગયાં.
આ સકડામણમાં
કં ડામણમાંથી થી નીકળવા માટ ઠાકોર સાહબે
બ ે વાત પલટાવી. યાં તો
.
દગણગણાટનો
ખાયો
ખાયો: ણે એક સાાય
સં ુત
તચા
જનરવ
ુ ં આવ
ઊઠો
ુ ં હ ુ ંગોરા
. મેજરની
જાં
રની
ત સાહ
લકર
બનો
બનો પદવી
ુ ુઆબી
આબી
પામે
દ હલો
લપિગથયાં
ો એ પડછં
પરદ
ેજ જ હતો. અધ માથે એને ટાલ હતી.
એને દ ખી ખી ઠાકોર સાહ બ ઊઠા. બે ડગલાં આગળ ધર હાથ િમલાયો. કમરમાં
ણે કમાન નાખેલી લી તેવી વી અદાથી ઠાકોર સાહબની બની છાતી સહજ જ નમી પડ. ગોરો અડ જ
રો.
"હલો! યોર હાઈનેસ રાની સાહ બ!" કહ તોતો ગોરો અઢાર વષની ની દ ુબા
બા તરફ વયો,
ને એણે પજો ં ાયો ને ક ુ ં: "તમે પરદો કાઢ નાયો તે બદલ અભનંદન
જં ો લબાયો
બ દન!"
િન ુ ુપાયે પાયે રાણી સાહ બે બ ે પોતાનો નાનો-શો હાથ કાઢને ાંત સાહ બના બના હાથમાં ૂ ૂો ો.
ગોરાએ રાણી સાહ બની બની જમણી બા ુ એ આસન લી ુ ં. ઠાકોર સાહ બ અને ાંત
સાહબ વચેનો નો તફાવત યાં પોતાની ભાત પાડ રો. બેઉ કદાવર છતાં એક હર-
ઝરયાનની ઢલી-વીલી કોથળને, બીજો શાસન-સાનો સીધો ુઢ ઢ ુવણ
વણ-ત તંભ
ં .
ગોરાની ખ પછવાડ ાંસી સી થઈ, તેણે ણે ુ ર દ
દ વને
વને દઠા. ગોરાના ચહ રા રા પર
કરચલીઓનાં બે અિળશયાં આલેખાઈ ગયાં.
રંગાલય ઊઘડ ુ ં ુ. ુજરાતના જરાતના મહાિકવએ રચે ુ ં 'રાદ વ' નામે ગીત બોલાવા
લા ુ ં. ઠાકોર સાહબના બના હાથ આપોઆપ જોડાઈ ગયા.
આખી ાથના ના ચા ુ રહ યાં ુધી ધી ટ ડ
ડ ગરદને પછવાડ ક લા લા એ ગોરા અફસરને
અને ુ ર દ દ વનોવનો કશોક વાતાલાપ થતો રો. ગોરાના ુખ પર ઉતાનાં ુ ંચળાં ચળાં વળતાં
હતાં, એના ધીરા વાતાલાપમાંથી થી 'કકટસ' 'કકટસ' એવા શદો ધમણો ધમાતી ભીમાંથી થી
િતખારા ટ તેમ ટતા હતા.
‘
ક કટસકટસ' એ િહાથયા થોર ુ ં ે નામ છે . સોરઠમાં તે વખતે ુ ુ કાળ કાળ ચાલતો હતો.
ઘાસચારા વગર ુ ુ ઃખી ઃખી થતાં ઢોરને થોરનાં ડડલાં કાપીને ખવરાવવાની ૂ ૂન ન કોઈએ
ેજનાં જનાં ભેમાં માં બેસાડ સાડ હતી. ુ ર દ
દ વને
વને સાહ બ દમદાટ દઈ રહ લ હતા ક , "તમાર
ઘાસ હો યા ન હો, મને તેની ની પરવા નથી. તમાર ક કટસ કટસ ઢોરને ખવરાવવાં ન હોય તો કંઈ
નહ; પણ તમાર પક તો રોરોજનાં ભર મોકલવાં જ પડશે. "
" ૂ ુ ં ુ નહ કર શ ુ ં ુ ."
ુ ં ુ એ ુ ં ."
" ુ ુ િપડિપડ (બેવ ૂ ૂફ)..." વગે ર યોગો સાહ બના બના વાતાલાપમાં િવરામચ ્ નો નો વાં હતાં.
ુ ર દ
દ વ એને મચક નહોતા આપતા. એના ચહ રા રા પર પણ લાચાર મગરના ુલાબી લાબી
ગારા ધગતા હતા.
િહાથયા થોરની વાત પરથી સાહ બ ુ ર દ દ વના
વના એક બી અપરાધ પર ઊતર
પડા: "તમારો છોકરો ાં ભણે છે ?" ?"
"મારા ગામની જ િનશાળમા."
81
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 82
ુ ુ મારોની
"રાજ મારોની ૂ ૂલમાં
લમાં કમ નથી મોકલતા?"
"યાં િશણ આપવામાં આવે છે તેને ુ મરલાયક નથી."
ન ે માટ મારો છોકરો હ
કહને ુ ર દ
દ વે જ ધારણ કર. એ જવાબમાં કટ ૃણા
વે મ પર ર ૂ ૂજ ણા હતી.
"જોઈ લઈશ." સાહબે
બ ે દાંત ભયા.
ઠાકોર સાહબ ુરરદવ તરફ ઠંડા ડા બનવાની ઈશારતો કરતા હતા.
રાણીસાહ બને બને ગમ નહોતી પડતી ક આ શો મામલો મયો છે .
એકાએક ગોરા સાહ બના બના કાન પર શદો પડાઃ
"આઈ એમ થેિશયન િશયન એડ એ સોજર ( ુ ં ુ એક રા ુ ં, અને િસપાઈબચો ં)." )."
સાહબનીબની ટડ ગરદન સીધી બની. િવમયની અને ગભરાટની એક પલ વીતી ગઈ.
બ ે જો ુ ં ક આ તો રંગાલય પરના બોલ છે . તાબેદાર
સાહ બે દાર દ શનાં
શનાં છોકરાં આ તો વેશ ભજવી
રાં છે . આ ૃટ ટ સાચી નથી.
રંગાલય પર શાિહસકંદર અને ડા ુ ુ સરદારની વચેનો નો સ
સંગ ં ચાલતો હતો. િસકંદર
િસહાસન
હાસન પર બેઠો ઠો છે . આઠ છોકરાઓ એના સાયાની લતી કનાર પકડ છે . તતની
સ ુખે ખ ે જરં પકડાયેલ એક ચથર હાલ હાલ ુ વાન
વાન ઊભો છે . એનો એક દમ આગળ છે . તેની ની
છાતી આગળ ધસવા છલ છલંગ
ં માર રહ હોય તેવી વી ભાસે છે . ને ' ુ ં જ પેલો
લો ડા ુ ુ ક ?' એવા
કદરના સવાલનો એ છોકરો ુ ુઆબીથી
િસકદરના આબીથી જબાબ વાળે છે ક,"," ુ ં ુ રા ુ ં ને
િસપાઈબચો ં.'
પાઠ ભજવનારાઓએ સભાજનોને એકતાન બનાવી નાયા. યાં બે ઠ લા લા સવ
કલેં
ની ં ી મગર ણે ક ૂ ૂિત
ન ાન રંગ ૂ ૂિમ
િતમાન
મ િમ પર ખડ થઈ ગઈ હતી. સવ કોઈના સીના
તળેે ૂ ૂતે
તળ તેલા
લા શદો જ ણે ક ઉચારાયા હતા: 'આઈ એમ એ થેશીયન શીયન એડ એ સોજર.'
ગોરો અફસર મલકાઈ રો. એણે ે શદોની સચોટતા દખી, એણે ે
જબાનની સવની ં વની િનહાળ. આ ુડદાલ
ડદાલ કાળાં બાળકોને પણ અમાર જબાન ક વી વી ુમાર માર
િપવાડ રહ છે ! એ વાણીના છંટકાવે ટકાવે આ શબો બેઠાં ઠાં થાય છે . વાહ જબાન! વાહ સાહય!
પણ એનો આન આનંદં -ઝરો થભી ં ી ગયો. એને આ તમાશો ન ગયો. આ ડા ુ ુ -પાના
ભ
ુ ં ુકારમાં
કોઈક કારમાં એણે વનમાં
દવસ િભવયના ભણકાર
તો સાંભયા
ભ યા
નાટક નહ ઉતાર . િનશાળોમાં નાટક કરતી
સે ને! આપણી
બેસે મઆાર
માર
જ ુ િભવયમાં
આપણા સામી
નહ યો ને!
એ િવચાર ગોરો ચડ ગયો. ડા ુ ુ ની
ની ુમાખી
માખી એને ન ગમી. એ જો િસફ લકર
અમલદાર હોત તો એને નવો િવચાર ન ૂ ૂઝત ઝત. પણ એ પાછો રાજાર િઅધકાર હતો.
એનો િવચાર આગળ ચાયો. િભવયમાં ભમવા લાયો. એને યાંથી થી ચાયા જવા ુ ં મન
થ ુ ં. સવાદ વં ાદ અટકાવવાની ઈછા થઈ. પોતાની ૂ ૂવ વ અહ આવી ગયેલા લા પોલટકલ
અફસરોએ જ પડાવેલી લી આ આદતો હતી. આવા તમાશા વડ ાંતના મો ુ ં વાગત
તના હાક મો
કરનારા ગામગામની િનશાળોના હડ-માતરો આવી કરામત ાં જઈ શીખી આયા છે ?
કોણે એમણે ચડાયા છે ?.... ?.... બી કોણે? - અસલ કાળમાં નોકર કર ગયેલ પોલટકલ
એજટોએ. એમણે જ આ કફ કરાયો છે . આ ધાંધલ ધલ જ ુ ં જોઈએ.
ગોરો. અધવચે માગતો હતો, યાં કોઈએ આવીને એના હાથમાં
ચીી આપી ચીને થી
વાંચીને થગોરાને
ી ઊઠને
જવા
ુ ખ
ખ ા જ બદલી
ુા . 'બદલી' એમ કરતાં પોતાની તે જ
82
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 83
'બદલાઈ ગઈ' કહ ુ ં વ ુ ઉચત થશે. એના મ પર સતા રમવા માંડ ડ. એણે વારંવાર
પાછળ ફરને દરબાર ુ ર દ દ વ જોડ પણ મીઠા શદોની આપ-લે કર. ઠાકોર સાહ બ યે
પણ લ ુ ુ બનવા લાયો. ૂ ૂય ય ુ ં હણ ટ ને જગત ુ ં ઝાકમઝોળ બની ય, તે ુ ં
જોમય એ ુ ં મ બની ગ ુ ં.
તેજોમય
આ પરવતનનો મમ ન ઠાકોર સાહ બ પારખી શા ક ન ુ ર દ દ વને
વને સમયો.
રાણીસાહ ુ ુબ તો ણે વાતમાંથી થી નીકળ ગયાં હતાં. એની મીટ રંગાલય પર જ જડાઈ ગઈ
હતી. ડા પાઠ કરનાર છોકરાના દ હમાં હમાં તેમ જ શદોમાં ઠંડ ડ િવ ૂ ૂિત િત ધખધખતી હતી,
તે ુ ં એ રજૂ
રજૂત ત ુ ંદરને
દરને ઘે ુ ં લા ુ ં હ ુ ં.
"માફ કરજો, ઠાકોર સાહ તા સાહ બ ઊઠા. " માર તાકદ ુ ં કામ આવી પડ ુ ં ુ
બ!" કહ તા
છે , એટલે ુ ં ુ આપના તેમ જ રાણીસાહ બના બના ુખદ ખદ સમાગમને છોડ ં.
ઠાકોર સાહબે બ ે ઊઠને તેમને મને િવદાય આપી.
"ફર મળ ુ ં યાર આન
આનંદં થાશે,"," કહ તાં
તાં કહ તાં બ ે ુ ર દ
તાં સાહ બે દ વ તરફ એક મત
વે ુ.
"જ ુ ુર." ુ ર દ
દ વ ઊઠવા - ન ઊઠવા ુ ં કરને બેસી રા. એમના પહોળા વરદ
પર એની એ સતા રમતી રહ. ભલભલી ીઓને પણ ઈયા કરાવે તેવો વો ુ ર દ
દ વના
વના
ભાલનો
કોઈ ચણોઠના
કં ુ
ુ -ચાં દલો
દછોડ
લો વો સોરઠની સપાટ અને અસીમ ભોમકા વચે એકલવાયા લચી પડતા
સોહામણો લાગતો હતો.
ઈનામોની લહાણી શ થઈ. હ ડ-માતર સ ુ ુને ન ે કહ રા ુ ં હ ુ ં ક ઈનામ લેતાં તાં પહ લાં
લાં
અને લીધા પછ બે વાર, રાણી સાહબને બને નમન કરવા ુ ં ન લશો ૂ હો! યા ૂ તેણે ણ ે આ
સોટને સા ુ ુ પોતાનો બરડો સજ રાખવાનો છે .
પહ ુ ં જ નામ િપનાક ુ ં બોલા ુ ં. િપનાક કશા ઉસાહ વગર આગળ વયો. એણે
નમન ન ક ુ. એ કોઈ બાઘાની માફક રાણી સાહબની બની સામે ઊભો રો. સાહબ લોકોનાં
છોકરાંને ન ે હાથે વતાં ઝલાઈને ટાંકણી ઠાં પર ચોડાતાં ુ ંદર
કણી વતી ં ૂઠાં દર પત પતંગયાંં ગયાં વી એની
ૃ ૃ ટ
ટ રાણી સાહબના બના મ પર ચટ રહ. ઈનામ આપવા માટ એ ુ ંદર દર હાથ લબાયા બ
ં ાયા પણ
િપનાક ગભરાયો. ઈનામ લેવા વા જતાં કદાચ પોતે એ હાથને પકડ બેસશે એવી એને ધાતી
લાગી. ઈનામ લીધા િવના જ એ પાછો વળ ગયો.
સભાનો રંગ વણયો. હ ડમાતરના ડમાતરના હાથમાં સોટ ગમગમી રહ. બીં ઈનામો
ચાઈ ગયાં પછ બ ુ ુ આહને વશ થઈ ુ ર દ
વહ ચાઈ દ વ થો ુ ં ુ વચન કરવા ઊઠા.
મણે ક ુ ં: "અહ એક શહનશાહ
તેમણે નશાહ અને એક ડા ુ ુ -સરદારનો વેશ ભજવાયો છે .
િવાથઓ! એ એક જ પાઠ તમાર ન વીસરવા વો છે . શહ નશાહતો નશાહતો તો સદા એવી જ છે .
વીર નરોને ડા ુ ુ બનાવનાર તો ુ લમો
લમો જ છે . અમે રાઓ, નાનામોટા સ ુ ુ જ રાઓ - એ
શહ નશાહ
નશાહ િસકંદરની દરની જ નાની-મોટ આ ૃિઓ િઓ છએ. માટ તમે પણ તમારો અવસર યાર
આવે યાર એમને એ જ જવાબ આપજો ક , અમે હરામખોર નથી, અમે અમારા રાના
ુો ો છએ, ને સાચા િસપાઈઓ છએ."
છોકરાઓએ આવાં સભાષણ ં ાષણ પર તાળઓના ગગડાટ કયા. હ ડમાતર
ભ ડમાતર રાતાપીળા
બયા. ઠાકોર સાહબે બ ે ક ુ ં બોલવાની ના કહ. મેળાવડો ળાવડો ભારખમ હયે િવસન થયો.
હ" છોકરો
ડમાતર
ડમાતર
ગભરાઈ
ગાડ પાસે
ગયો જઈને
હતો." રાણી સાહ બ તરફ બેઅદબી થયા બદલની મા માગી ક ુ ં:
83
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 84
25. તાકાત ં ુ માપ
સોટ ઉપાડવામાં થોડો ચકો હતો તે એક બે સપાટા ખયા યા પછ હ ડમાતરના
ડમાતરના
દયમાંથી
થી જતો રો. પછ તો એમાં િઉમ દાખલ થઈ. વેગે લી આગગાડ વ ુ ને વ ુ
ગે ચડ લી
વે ગ . મ આપોઆપ પકડતી ય છે , તેમ હ ડમાતરના
ડરમાતરના હાથની નેતર
તર કયા
પણ ભાગ
િપત પર પકડતી
ગઈ ને પછ એને એટલી તો સબોડવાની લહ પડ
ક ફટકો શરરના પડ
છે તેની ની ુદ મારનારને જ ુ ન રહ.
િપનાક થમ તો ખચકાયો પહ લો લો હાર પડો યાર જરા નમી ગયો; આડા હાથ
પણ દધા. પછ એનામાં લોખંડ કટ થ ુ ં. એ અડ બની ઊભો રો. કટલી સોટ ખામી
શકાય તે જોવાની ક મ ણે પોતે હોડ વો હોય ને, એવા તોરથી એણે ફટકા ઝીલવા
માંડયા
ડયા.
િવાથઓ ુ ં ટોં યાં જમા થઈ ગ ુ ં. હડમાતર ડમાતર એ ટોળાને દખી વ ુ આવેશમાં શમાં
આવતા ગયા. િવાથઓની સહા ુ ૂ ૂિત િત િપનાક પર ઢળ પડ. સ ુ ુ છોકરાની ખમાં ણે
નૂ ટપાં. યેકના કના ગાલ પર ઝનના ૂ િટશયા ટા. હડમાતરના ડમાતરના શરરના ુ ુ કડ
કડ ુ ુ કડા
કડા
કર નાખવા નાનકડાં દલો તલાસી ઊઠાં. હારો ઝીલતો ં ૂગો ગો ને અ ુધ
ધ િપનાક તેમને મને
યોગી ભાયો. ને ઓચતા
એ ુ ં એક વચન સભળા
ભં ળાત ુ ં:ા“ ુ ંશાબાશ
સોટના સબોડાટ જોડ ણે ક તાલ લેવા
!” વા માટ બોલા ુ ં હોય
હ ડમાતર
ડમાતર એ શદની દશામાં વયાં; ૂ ૂછ છ ુ ં ુ: “કોણે ક ુ ં ‘શાબાશા’?”
“મ.” એક છોકરો ધયો.
“મ.” બીએ આગળ પગલાં ાં ૂ .
“મ.” ીએ એ બને નં ના
ન
ે ા પાછા હઠાયા.
યાં તો ‘મ’-‘’-‘મ’-‘
’-‘મ’ ના વરો તમરાંના ના લહ કારની
કારની પે ઠ બધાઈ ધં ાઈ ગયાં. ‘મ’કારાની ણે
મોતન-માળા પરોવાઈ ગઈ.
“હરામખોરો!” એવો િસહનાદ હનાદ કરને હ ડમાતર
ડમાતર યાર આખા ટોળાં પર ૂ ૂટ
ટ પાડવા
.
વચે ,
ધસારો પોતાના
કય યાર હ નોિપનાક
હનો
દ ભલોના
થાંભલો રહ
કય શો સોટને
. પડતી એણે એણેઝડપ પોતાની
કરને ટોળાની
ૂ ૂઠમાં
ઠમાં પકડ તેમજ
મજ મારનારની
લીધી .
84
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 85
હડમાતર
ડમાતર તેને ન ે ધો માર સોટને ઝટ દધી.
ફાટ લા ળમાં ચીરા પાડા, ુ ુિધર
ત ર િપનાકના હથેળમાં
લા નેતર લા ુ ં.
િધર ર લા
બી પની ં ની ઝડપ કર તેમ સોટના બે ફાડયાં કર િપનાકએ તેને
ન ે ફ ક
ક દધાં ને
પછ પહોળ છાતી પર અદભ ભીડને એ હડમાતરના ડમાતરના ધગધગતા સીના સામે ઊભો રો.
ડતમામ
એક ુ ંડા છોકરા એની
ા વા છોકરાએ આ ુ બા
બા
િશકોને કહ દ
ુ ગોઠવાઈ
ુ ં: "સાહ બગયા . િશકો પણ યાં આવી પહયા.
, આબભેર ૂ ૂ ર ઊભા રહ જો
જો."
ચારસો છોકરાઓના વીફર લ ટોળાને દબડાવવા માટ ઝ ૂ ૂન ન તેમ જ સાવાન
મનોદશા જોઈએ તે માતરોમાં નહોતાં. બે ચહ રા રા બીડઓના યસની હતા. બે-ણ બી
ડમાતરની વ ુ ૂ ૂર
મોઢાં પછવાડ ઊભાં રહ હ ડમાતરની ર વલે કરવા માટ િવાથઓને ખોના
િમચકારા મારતા હતા. અને એ સવ િશકોના ચહ રાઓ રાઓ ઉપર ટ ૂ ૂશનોની
શનોની ગરજ વાંચી ચી
શકાતી હતી.
હડમાતરના
ડમાતરના ખાલી હાથ ફરથી િપનાકના ગાલ પર ઊપડા. િપનાકએ શાંિતથી િતથી
ગાલ ધર રાયા, અને ધસી આવતા છોકરાઓ તરફ હાથ પહોળા કર દવાલ રચી એ
આટ ુ ં જ બોયો: "મને એકલાને ુશીથી શીથી મારો, સાહ બ!"
ુ.
વાસણમાંહડમાતરના
ડથી
થમાતરના
ી ઘી ચાટ મલે, પરથી તેવી
વી રતે
આ હ શદોએ
ડમાતરની
ડમાતરની તમામ
હણપલોહ
એમનીશોષી તમામ
લી ંિવબલી
ૂ ૂિતને
િતને ચાટ મ
ગઈ. એમણે પોતાની ઑફસ તરફ પગલાં ભયા. પછવાડ જ ુ ં િશકો ુ ં ટોં કોઈ શબની
પાછળ જતા ડા ુઓની ઓની યાદ દ ુ ં હ ુ ં.
છોકરાના ટોળા વચે વટળાયેલો લો િપનાક પોતાના લડથડયાં લેતા તા દ હને
હને મોટા
મનોબળથી થર કરતો સાઈકલ પકડને બહાર નીકયો. કોઈ છોકરો એના માથા પરના
વાળમાં વળગેલી લી નેતરની તરની છોઈ ં ૂટ
ટ લેતો હતો. બે-ણ છોકરા એના કોટના કૉલરની
બગડલીલી ઘડ બેસાડતાસાડતા હતા, ચાર-પાંચ પ ં એના ખભા પર ને એની પીઠનાં ઊપસેલા લા
ના ુઓ પર થબડાતા હતા.
"પણ થ ુ ં ુ ં?"
?" એક િવાથ ૂ છતો હતો: "હ િપનાક, ુ ં ક મ યાં ઊભો-ઊભો થી
ૂછતો
ગયો હતો?"
"મને ખબર નથી." િપનાક હસીને જવાબ દ તો.
તો
"પણ હવે તાર
ફરયાદ માંડવી
ડવી જોઈએ હ ડમાતર
ડમાતર પર."
"શા માટ?"
?"
ુ ં? તારા
"ફરયાદ દાદા તો ફોજદાર છે . બે-ચાર પોલીસોને મોકલી સાલાને
ઠમઠોરાવ તો ખરો, દોત!"
"આપણી બધાની દાઝ ુ
ં જ ઉતરાવ ને યાર!"
"પણ ુ
ં સોટ ખાતો-ખાતો જ ુ ં ઊભો'તો? કંઈ કહ તો
તો ક મ નહોતો?"
છા િવના ુ ં ક ુ ં ુ?"
" ૂ
ૂછા ?"
"તાર છ ુ ં હ ુ ં ક શા માટ મારો છો?"
તો ૂ ૂછ
"છ
ૂ ને ુ ં કર ુ ં હ ુ ં?"
?"
85
85
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 86
"
ુ ં ુ જો યાયાધીશ હો, તો હડમાતરને
ડમાતરને વીણીને કદમાં ર
ૂ દ."
" ડમાતરોના શરર પર ગોળ ુ ં પાણી ચોપડને મકોડાની કોઠમાં ૂ ૂર
ુ ં ુ તો હ ડમાતરોના ર દ."
લખી શકાય અને ન પણ લખી શકાય એવી અનેક લાગણીઓની મતીભર આપ-
ુ ના
લે કરતા છોકરા ચાયા જતા હતા, યાર એક બા ના ટપાથ પર ુરરદવ ઊભા હતા.
. .
તે ુ ં મ "હસ ુ ં હ ુ ં!"તેતેકોઈની
છોકરાઓ મણે ક ુ ંજોડ
મણે વાત કરતા હતા
: "લડાઈ શ થઈ."
"ાં?"
?"
"વાંદરાઓના
દરાઓના ઘરમાં."
."
છોકરા ન સમયા. ુ ર દ વ ે ક ુ ં: " ુરોપમાં
દ વે રોપમાં"
"એની ર પડશે?" ?" એક છોકરાએ ૂ છ જો ુ ં. હરએક સારોમાઠો બનાવ િવાથની
ૂછ
દય- ુલામાં
લામાં એક જ રતે તોળાય છે : બનાવની કમત મત રના દવસો પરથી કાય છે .
"એ તો પડશે, લડાઈમાં ઇલડનો કોઈક મહાન વાંદરો દરો ખપી જશે યાર ."
."
ુ ર દ ના બી માણસે ક ુ ં: " હવે તો જમન કસરની છાપ હનાં િપયા-
દ વ જોડ ના
પૈસા આવી સમજો!"
સા પર"સરસ લાગશે," ુ ં: "એની ૂ ૂછોના
," એક છોકરાએ ક છોના કડા ફડ દ ખાશે
ખાશે."
."
"બસ
ક !" ુ ર દ
!" દ વના
વના મ પર િતરકાર દ ખાયો
ખાયો. "તમાર તો િસા પર પરદ શી
શી
ૂ જોઈએ છે ને? હદ માતા ુ ં ચ - ગાય ુ ં મો ુ ં ુ -
રાની જ છો - નથી જોઈ ુ ં ક?"
?"
"હવે ચાલો-ચાલો, ુ ર દ
દ વ
વ!" કહ પેલા
લા ુ માં
સાથીએ એમને બા માં ઊભેલ
યાં. "નકા ુ ં કંઈક બાફ મારશો."
ઘોડાગાડ તરફ ખયાં
જતા જતા ુરરદવએ સાથીને ક ુ ં: "મને તો ખરખર અજબ લાગે ુ ં ક, આ
વાંદરો
દરો મારા પર આટલો બધો રાતોપીળો થયા પછ પાછો ઓચતો તો એવા શા હ તે
ત ે ઊભરાઈ
ગયો! પણ હવે મમ સમયો: "વાંદરાને દરાને ચી મળ તેમાં માં લડાઈ સળયાના જ સમાચાર
હોવા જોઈએ. વાંદરો
દરો ચેતી તી ગયો; ક મક
મ ક હવે પૈસા
સા કઢાવવા છે ખરા ને! એટલે અમાર પાસે
.
ૂ ૂછડ
છડ સામા
હસીને પટપટાવશે એમને બચાઓ
લેવા આવશે કલાકો !"
ુ ધી
ધી બહાર બેસાડતા તેને
ને બદલે હવે કપાઉડ ુધી
ધી
26. ે પં ે
ે
િજત-િસતન થ ે
છોકરાઓ ધીર -ધીર , આથમતા તારાઓની મ, વીખરાતા ગયા. એકલો પડ લો લો
િપનાક સાઈકલ પર ના ચડ શો. એને આરામ લેવા વા રતા પર બેસવાની પણ શરમ
લાગી. એણે લથડતે પગે સડક પર ચાયા ક ુ.
રતામાં એક બેઠા ઘાટના બગલાના ગં લાના ચોગાનમાં હોજ હતો. સયાનાં
ં યાનાં ક ડાં
ૂ એ
ૂડાં
હોજના પાણીમાં ઝબકોળાઈ ક સર સર રંગની તશરો મેળતાં ુ વાના
ળતાં હતાં. બે વાના છોકરઓ કાં ઠ
બેઠ બેઠ પગ ઝબોળતી હતી. િપનાક એમને િપછાનતો હતો. પોલીસખાતાના ’ડપોટ
સાહ બ’ની એ કયા હતી. પણ આ િપનાકએ તે તરફ ના િનહા ુ ં.
86
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 87
ઝડપથીિપનાકના
કાનેથી
થી એ શદો પાછા ન વળ ગયા. એણે મણે જો
ુ ં ક નામ
ુરોપની
રોપની લડાઈને
લોકોએ પોતાની કર લીધી છે . સોગઠઓનાં પણ તેમણે લડાયક પાડાં છે .
એ બર તફર વયો. બરમાં રોનક મી પડ ુ ં ુ હ ુ ં. વેપારઓનાં પારઓનાં મોઢાં પર
દવડા પેટાયા ટાયા હતા. ૂ ૂણે ચ ર બબે દળ વહ ચાઈ
ણે ને ખાંચર ચાઈ ગયાં હતાં. એક દળમાંથી થી અવાજ
ઊઠતો હતો: “ ુ ઓ તો ખરા, જમન કસર ેજના ૂ ૂા ા કાઢ નાખશે ૂા ા છ મહનામાં.”
“અર અર અમારો ુકનો
કનો ુલતાન
લતાન તો જોજો, ેજને જને ર કર નાખશે.”
“કસરની તો ૂ છો જ બોડ નખાવ ુ ં અમે.”
ૂછો
સાઈકલ ઘેર ૂ ૂકને કને િપનાક ઘર છોડ ુ ં ુ. મોટાબા ુના
ના ઉક રાટનો
રાટનો એને ગભરાટ
લાયો. માનભંગ થયેલા ડમાતર મોટા બા ુને
લા હડમાતર ને કોણ ણે કવાય વપમાં વાત ર ૂ
કરશે! દ ુબા
બા સામેનાના મારા વતાવમાં મોટાબા ુને ને માર હલકટ મનો ૃિની િની ગધં આવશે
તો!
એવી ગધં મોટા બા ુને ને વ ુમાં
માં વ ુ ભયાનક બનાવનાર છે . મારા પર એ મારની
ઝાડ વરસાવશે. ુ ં ુ જવાબ નહ આ ુ ં તો ઝ ૂ ૂનમાં નમાં એ બ ૂ ં ૂ ક ઉપાડશે.
નમાં ને ઝ ૂ ૂનમાં
એવા ડરનો માય િપનાક ટ શનને શનને પથે થં ે વાયો. ટકટ કઢાવવા ગયો. “ાંથી થી
ટકટ?” િપનાક પાસે જવાબ નહોતો. “યાર િમતર, થમથી િવચાર કરને કાં નથી
આવતા?” એમ કહ ટકટમાતર એને ખસી જવા ક ુ ં. ટ શનના શનના પોલીસ કોટ બલ બલ ુ ં
કવવા માટ િપનાકએ નામ મએ ચઢ ુ ં ુ તે નામના ટ શનની
યાન ૂ ૂકવવા શનની ટકટ માગી.
પસાર થ ુ ં યેક ટ શન શન એને કોઈક અતતા તરફ ધક લ લ ુ ં હ ુ ં. ઘર છોડવાનો
સતાપ
તં ાપ હ ુ એણે અ ુભયો ભયો નહોતો. રાતની ગાડમાં ઉતા ુ ુઓ વચે અનેક તની વાતો
થતી હતી. ત ુરના રના બે મેમણો મણો પાડા ઘાસ વાગોળે તેમ પાનનાં બીડાંને ન ે બીશે ુલાલા
દાંતોતો વચે કચડતા ુકના કના પાટનગર કોટાટનોપલ અને આઆનોપલ િવષે સમજણ
કરતા હતા. એક ૂ ૂછછ ુ ં ુ: "હ લડાઈ મ પા ુરક રક જો ક મામલો આય, હ ભા? છાપા મ
યાર લ આય?"
"તડ? યાયા વગર તો કાફર હોય ઈ રયે." ."
"તડ ઘાલ ક આય!"
"ઘાલ હ આય ક પાં ુરકહા
રકહા બો ુલ: હકડો કનટ જો ુલ; ને યો આીપાજો
ુલ: હણે િશયા યે ક હકડો ુલ પાં ખપે, ને ેજ યે ક, બોય ુલ અસાં ખપે. પાં
ુરકએ
રકએ જવાબ ડનો ક ..." ..."
તે પછ તો બેઉ મેમણ મણ ભાઈઓએ પોતાની એવી વાિભાવક બોલી ફ કવા કવા માંડ
ડ ક
એ બોલી ુ ં કલામક ઉચારણ ુતકો તકો લખવાની બનાવટ ભાષામાં કોઈ િવરલા જ કરાવી
શક . િપનાક તો એક જ વાત નીરખતો રો હતો, ક હ ુ ુ તાનના તાનના એક ધારા ૂ ૂણામાં ણામાં
પડલા લા મેમણો
મણો ૂ ૂ ર ૂ ૂ રને
રને ુ ુ િનયામાં કને 'પાં (આપણી) ુક
િનયામાં પડલ ુકને ક ' કહ રા હતા ને
એવી વહાર કરવા માટ અયારથી જ ઉઘરાણાંની ની ૂ ૂને
ને ચડા હતા.
87
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 88
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 89
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 90
"મારા આ ુ
ુ હા
હા હાથો હાથ દઈશ."
"જર."
27.
“યાર
બા ુ
ં ુ તવાન
એ યો આ મારો ખરડો.” એમાં કહને એ ૂ ૂઢા
ઢા લોક-િકવએ િપનાકના હાથમાં
એક કાગળ ૂ ૂો
ો. કાગળ તેલથી
લથી ખરડાયેલો
લો ને ગદો
દં ો હતો. તેમાં
માં બોડયા અરોથી કાય
ટપકાવેલાં
લાં હતાં.
“ક’જો લખમણ બા’રવાટયાને –“ મીરનો અવાજ અષાઢના મોરલાની માફક ગહો ો:
“
ક ’જો ક િકવ મોટ મીર તમને રામરામ કા છે . ક ’જો ક –
મીતર ક મંગણાં ગણાં; અવરામ આળપંપાળ પાળ;
વતડાં જશ ગાવશ ે, ુવાં
ે વાં લડાવણહાર.
“ ુ ં વીર નર છે . માગણયાત મીરો-ભાટોની દોતી રાખ ; કારણ ક એ િમો તારા
વતાં ુધીધી તો તારા જશડા ગાશે, પણ ૂવા વા પછય તને િકવતામાં લાડ લડાવશે એ
િકવઓ. બીની ીત તો તકલાદ છે , ભાઈ! ૂ ૂવા વા પછ તને કોઈ નહ ગાય.”
“પણ મને એ ાં મળશે?” ?” િપનાકએ મા ુ ં ક બહારવટયાના ુકામકામ પર તો કોઈ
સીધી સડક જતી હશે.
ુ ઓ ને ભાઈ!” મીરની ખો ઘેરાવા
“ રાવા લાગી. “આ અહથી ઊપડો તે નીકળો જમીને
થી ુળશીયામ
ધડ . યાંથી ળશીયામ. યાંથી
થી નાંદવે લ.ે યાં ના હોય તો પછ સાણે ુ ં ુ ગર
દવેલે ગર. યાંયે
ય ે ન જડ
તો પછ ચાચઈ ને ગઢ , સાધાર , વેજળા જળા કોઠ ...
...” કહ તો
તો કહ તો
તો મીરા ઝોકાં ખાવા લાયો.
બહારવટયાનાં થાનોની નામાવલી સાંભળતો ભળતો સાંભળતો ભળતો િપનાક મ ફાડ રો. એણે ૂ ૂછ છ ુ ં ુ:
“એ બધા ાં આયાં?” ?”
“એ કાંઈ મ થોડાં જોયાં છે , બાપ!” મીર હયો.
“યાર તમને ચોકકસ ઠ કાણની
કાણની ણ નથી?”
“તો તો પછ
ુ ં ુ જ ન ત? તમને શા માટ તદ આપત?” મીરની ખો ુ ુ ી
ી
બની ગઈ. એક ખ ફાંગી
ૂ
ૂ
ગી થઈ ણે એ કોઈ િનશાનબાજની માફક બં ક તાકતો હતો.
;
િપનાકને મીર પો ૂ ૂત ત લાયો.
“લાવો લાવો મારો ખરડો, તમે જઈ રયા બહારવટયાને ુકામે
કામે.” કહને મીર
પોતાનો િકવતાનો કાગળ પાછો ખચી લીધો. “િસકલ તો ુ ઓ િસકલ!” મીરની ગરદન ખડ
થઈ. એ ુ ં મા ુ ં, ફસાડ પડ લા
લા કોળા ુ ં, છાતી પર ક ુ ં. એ વ ુ િવનોદ ચડો: “િનશાળ
ભેળા થઈ વ, ભાઈ, િનશાળ ભેળા.“
િપનાકએ પોતાની કમતાકાતનો ં ૂગો ગો વીકાર કર લીધો. અને એને િનશાળ ુ ં
મરણ થ ુ ં એ ચમો: ‘આ હડમાતર ડમાતર કાળના તોફાનવાળા િવાથઓની શી વલે
કરશે? સદાના એ ગભ ુ ુ છોકરાઓને ગઈ કાલે કશાકથી પાણી ચડ ગ ુ ં હ ુ ં; પણ આ તો
રાતની નદ
ઊભા માર
ખાશે
એમના
ુ સાને
, બરતરફ સાને
શોષી
થાશે લીધો માબાપો
ને એમના હશે. મને નહ દ
વડચકાં ભરશે
ખ ે એટલે
ખે એ
તે તો ૂ ુ બધા
ં ુ .’ ં ૂગા
ગા ં ૂગા
ગા
90
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 91
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 92
બા ુએ એ એને દખી ભાણાને ક ુ ં: “એ તો તારા નામ ુ ં મ વાળને બેઠ ઠ’તી ફકર
પાસે દોડતી’તી કાજળ જોવરાવવા, ને જોષી પાસે જતી’તી ટપણામાં તને ગોતવા. આખી
રાત મને ઘવા ના દધો. ુ ં ુ તો ુશ થયો ક ત એકલા નીકળ પાડવાની હામ ભીડ.
આખર તો સ ુ ુને ન ે એકલા જ જવા ુ ં છે ને!”
“મોટા તવાની!” મોટબાના મ પર હષ અને વેદનાની દનાની ૂ ૂપછાં પછાંય રમવા લાગી.
“મા ં ુ ુ તવાન તો, આ જો, આમાં ભ ુ છે .” મોટા બા ુ રવોવર બતાવી. “ ુ ં ુ
રોતલ નથી. મારા છોકરાને રોતલ બનાવવા નથી માગતો. ૂ ૂછ છ જો બા ુને ને; માર ખાઈને ુ ં ુ
ઘેર આવતો યાર મને ઘરમાં પેસવા સવા જ નહોતા દ તા
તા. માતર હતો લમ. એને લેટ
મારને ુ ં ુ ભાયો’તો. બા ુએ એ મને ગોતીને શાબાશી આપી હતી.”
બહારની પરશાળમાં એક ખખારો આયો અને હસ ુ ં સભળા ભં ળા ુ ં. એ તો દાદા હતા.
િપનાક એ વાતાલાપનો લાગ જોઈ બી ખડમાં ડં માં પેસી
સી ગયો. ‘ઑરડરલી’ િસપાઈ
શેખ ફકની જોડ ૂ ૂદા દા ૂ ૂદ કરવા લાયો. શેખ ફક ખોટા િસા પાડવા બાબત પકડાયો
હતો, ને પછ ુનાની નાની ક ૂ ૂલાતને
લાતને પરણામે નોકરમાં ભરતી પાયો હતો. એટલો નેકદાર કદાર
હતો ક આ માણસ ખોટા િસા પાડતો હતો એ ુ ં, એ પોતે કહ તો પણ, ન માની શકાય.
મહપતરામ કપડાં ચડાવીને બહાર નીકયા, પણ પોતે વ સટોસટના જગમાં ં જઈ
રહ લ છે એવી કશી જ ડંફાસ ખાઈ.
ફાસ એના દદારમાં ન દ ખાઈ
મોટબાએ આવીને ક ુ ં: “બા માનો દવો કય છે , તે જરા પગે તો લાગતા
વ.”
“હવે ઠઠારો ૂ ૂકક ને, ઘેલી
લી, એવી શી ધાડ માર નાખી છે હ ુ !” એમાં કહ ફર પાછ
ૂ ૂટની
ટની વાધર છોડ. દર જઈ પગે લાગી, વળ કંઈક બી ુ ં ં લફ ં ુ ુ પની કાઢ બેસશે
સશે એ
બીક વાધર બાંધી ધી – ન બાંધી ધી ને ઊપડા.
“એક વાત ના વીસરજો.” પનીએ ક ુ ં.
“ ુ ં?”
?”
“ની પાછાળ ચડો છો એના આપણાં માથે ઉપકાર છે .”
દં ોબત“હા કર
બદોબત કર, હા; સરકારને ુ ં ુ કહ
! ! ભલી થઈને ાં ય વાનો
વઆવા
ાનો બબડાટ
ં ક એને
કરતીઘીએ
ફરતીઝબોળ
નહ.” રોટલી પહચાડવાનો
રાવસાહ બના બના એ શદોમાં તોછડાઈનો આડો ક હતો.
પનીએ દર જય દવાને ણામ કરતે કરતે ઉચા ુ:
“હ બા મા! વામીની આબ રાખજો, પેલાઓની લાઓની પણ રા કરજો!”
બેવડ
વડ ાથનાના નાના ચકા એના તરમાં લાગતા હતા.
િપનાક ૂ ૂલે લ ે ગયો. અયબ થયો. વગ શ થઈ ગયા હતા. હંમે ે ની રસમ ચા ુ
મશની
શ
હતી. છોકરામોનાં મ પર ગભીરતા ં ીરતા ુ ં વાદળ ઘેરા
ભ રા ુ ં હ ુ ં, કંઈક થવા ુ ં છે , ઝટ નથી થ ુ ં એ
વ ુ ભયાનક છે , હ ડમાતર
ડમાતર કોણ ણે શા મન ૂ ૂબા બા ગોઠવી રહ લ હશે – એવા એવા
ભાવોનો ં ૂગોગો ગભરાટ ઘેરો રો બયો હતો. પણ ક ુ ં જ ન થ ુ ં.
92
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 93
28. ે નહ
ે
પાછા જવાશ
વામાં આવતાં: એક જળવાસીઓ માટ ુ ં મા ુ ં
સોરઠમાં બે થળોને ‘માનાં પેટ’ કહ વામાં
પે
શટખોારના અને બી
ં ોારના
ખ ુ ં ં થળવાસીઓ
દરયાને માટ ુ ં. ‘બેટ તો
. ચોમાસાને દાડયો
મા ુ ં પે ટસ
છ
ે દ ભાઈ
ુદ ’ એ કહવાય
વ !યાર વાયને
ન છ,ે ે મછવાને
હોડકાં ારકાના અને
બેટ
સફાર વહાણને મોતના સદદં શ ા સભળાવે ભ ં ળાવે છે , યાર સાગર ખેડતા ડતા વહાણવટઓ પોતાનાં
નાવ લાવીને બેટની ટની ખાડમાં નાંગર ગ ર છે . મોટો મહાસાગર થોડ જ છેટ પડો ‘ખાઉ-ખાઉ’ નાં
ુ ં ુકાટા
કાટા કર છે , પણ માતાના પેટમાં ટમાં સચવાતાં બાળકો સમાં આ વહાણોને સાગરની એક
નાનકડ થપાટ પણ વાગતી નથી.
બી ુ ં ં છે ‘ગર મા ુ ં પેટ.’ ભયાનક િશ ુઓ એ માના ઉદરનો આશરો લેતાં.
નદઓની ખોપો, પહાડોના ગાળા, વનરાઈની ઘટાઓ, ટ ઓરાય તેટલા ટલા ચા ઘાસ અને
ગરવાસીઓનાં નેસડાં સડાં - એમાં એક વાર ગાયબ થના ુ ં ુ માનવી મોટ ફોજોને પણ થકવી
શક ુ ં.
લખમણભાઈ અને ુનરવ નરવ ટા પડા પછ ખડા શેઠની ઠની ઓરતે જખમી
િવાશયાં
ઓરતે એકાં ગ ુ ં તશરર
ગ શોધીએક
નેસડ
િવાશયાં સડ ગને
ગ થીથનેી બી
છ ૂ ુ ં ુ :ને“કસડ
સમડ
ુખસેવાન
વાન ડ! સાં
ડ ઘં
ઘ
ુજ
હ ુ
ુ ં ંછ. ે એને ?”પાણીઢોળ કયા પછ
હવે?”
“તમે રાખો તમાર પાસે.”
“નહ તો?”
“ઈર આગળ.”
ુ ં શા માટ માર પાછળ પડો છે ?”
“ ?”
ક ની
“યાર ની પાછળ ?”
ને માર હવે ુ ં ર ુ ં છે ?”
“તાર ?”
નથી ર ુ ં: માર તો રહ ગ ુ ં છે .”
“તમાર
“આયરનો છોકરો આટલો નમાલો!”
યાં, ખ ં ુ ુ?”
“મને નમાલો કહને તો તમે આપણાં લીધાં લને ભાંયાં ?”
મને તારા માથે હ ત નથી ટ ુ ં.”
“તને કહને ભાગી’તીને –
ક ,
“મ તમારા પગ ુએ પખાયા તોય?”
“તેથી
થી જ .”
“કાં?”
?”
“માર ુ પાડનાર નો’તો જોતો. ુ ં ુ ભાગે ુ ુ બની મારાં પ પાવવા માટ ઠ કઠ
ક ઠ કાણે
કાણે
ૂર
મ ર કરતી રહ. મ વીરને ગોયો.”
“ .”
“તો
છોડપણ મ તમને
એ
દ વાતને.ગોતી
સાત લીધાં
વરસ થઈ ગયાં. મારો આ ભવ ૂ ૂરો
રો થયો.”
93
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 94
“નવો ભવ માંડએ
ડએ”
ુ ં ઘર માંડશ
“તાર ભ કપાય! ન ડશ કોઈક શેઠથી
ઠથી સવાયા મરદની સાથે મારએ
ણે ને મરયે ણે. તમાર ણેની તો ુ ં ુ બેન ં.”
મ ઓરત િવકરાળ બનતી ગઈ, તેમાં ુ વાન
માં ૂના
વાન િવાશયાંગ એના ના પને
ભાળવા લાયો
પોલાણમાં ણે . એક પડ તે લની લગયેની લા લ ં ૂ ૂાપ ીખ એવી
ડ ં ર વચે
ને એવી ણે ઠ હતી . રહ ગ ુ ં હ ુ ં; ને એ
કોઈક બેપોલાણ
અનામત ઠ
“મા ં ુ ુ તો સયાનાશ વ ુ ં છે .”
“શી રતે? તાર ઘર સસાર સં ાર છે ને?” ?”
“પણ એ તો બળજબરથી સૌ એ મડાવે ડં ાવેલો
લો સસાર
સં ાર.”
“બળજબરથી?” ઓરતે ણે ક િતરકાર ૃિથી
િથી ૂ ૂમટો
મટો મ પર તાણી લીધો.
“બાયલો તો છો, પણ ઉપર તાં ઠગ પણ છો! પરણેલી ી સાથે આ સસાર યો તે ુ ં
સં ાર સેયો
બધી લબાડ જ કર!”
“ ુ ં ુ ાંથી થી હ આયો?”
“પાછા જ ુ ં છે ?” ?”
“હા જ તો; બી ુ ં ં ુ ં થાય?”
“વાર છે વાર.”
“કાં?” ?” િવાશયાંગને ગને કૌ ુક થ ુ ં.
“એક વાર હ આવેલને લને માટ પાછા જવાનો રતો નથી.”
“કારણ?”
“કારણ! તા ં ુ ુ દલ પો ુ ં છે . ુડાં ડાં પાડ શકછ ને? અમારાં ગળાં પણ એટલી જ
લથી ુ ં સપી દ એવો છો.”
સહલથી
“જોરાવરથી મને રોકશો?”
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 95
29. નવી ુમાર
માર
ુરોપ
રોપ ુ ં મહા ુ આગળ વધ ુ ં હ ુ ં. લોકોની અલ પણ આગળ વધતી હતી.
નાનાં ગામોની ને મોટાં શહ રોની
રોની ટપાલ-ઑફસોના ઓટા 'િવડો ડલવર'ના કાગળો
ળવવા માટ આવનારાં લોકોથી ઠાંસોઠાં
મેળવવા સોઠાંસ રહ તા
તા. ચ ૂ ૂતરાની
તરાની પરસાળો અને દ વ મદરોની
ં દરોની
ફરસબંધીઓ
ધીઓ પર છાપાંનાં નાં પાનાં પથરાતાં. અમદાવાદ પણ ન જો ુ ં હોય તેવા વા લોકો
ુરોપની
તે રવાં
વોપની
ાં િપછાનદાર
દવાથળના
બની પકડતા
ુે
ે. પર પથરાયેલી
લી લડાયક સડકોને નાનેથી
થી યાં રયાં હોય
95
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 96
ુના
ના મોરચામાં ાં-કયાં લો લૂ ો થઈ રહ છે તે ુ ં ાન કાઠયાવાડના નવરા
પેશનરોશનરો પાસે સરકારના સેનાિપતઓ નાિપતઓ કરતાં વ ુ ં હ ુ ં! લીજ , ના ુર અને વ ુ ુનના કલામાં
ક મ ણે પોતે ઈજનેર ર કામ ક ુ હોય, તેટલી
ટલી બધી વાક ફગાર
ફગાર, આ વાતોડયા દાખવતા
હતા.
પણ એજસી સરકાર એ સોરઠ ુ-ાનની અદ ખાઈ ખાઈ કરવા લાગી. ાંતાં તાંતના
તના
ડ ુટ
ટ પોલટકલ એજટો ગામેગામ ગામ ભમવા લાયા. હર સભાઓમાં તેઓએ ઓએ નશા
લટકાયા. સોટની અણી વડ તેઓએ ઓએ આ નશા પર લડાઈની મોરચા બધી ધં ી આલેખી
બતાવી. 'િમ રાયો'ના અને ે લકરોના દવજયો ોતાઓના ભેમાં ઠસાવતા
તેઓએ ઓએ સોટના ધોકા બની શક તેટલા ટલા જોરશોરથી માયા. અને સભાએ સભાએ તેઓએ
જનોની દદભર બાનીમાં હાકલ કર ક, 'લડાઈના મોરચા પર ગયેલા લા આપણા હદ
િનકોને ખાવા માટ િલવગ એલચી ને સોપાર નથી. પીવા માટ બીડઓ નથી. ચા નથી.
સૈિનકોને
આપણો ધમ છે ક તેમને મને માટ ફાળો ઉઘરાવી આ ુખવાસો ખવાસો મોકલીએ.
પછ િલવગના ગના, એલચીનાં ને સોપારના ઉઘરાણાં શ થયાં. અરસપરસ ખના
િમચકારા કરતા વેપારઓ પારઓ અરધા રતલથી માંડ ડ મણ મણ તજ -એલચીની ભેટ નધાવવા
લાયા. ગોરા-ાંતસાહ તસાહબનીબની હાજરમાં આ હદ સૈિનકો િનકો પરની વણક-િીત બેરૂ ઉછળ
પડ.
છતાં દરખાનેથી થી લોકો રાજ પલટો ચાહતા હતા. ' ૃવીરાજ વીરાજ રાસો' વગે ર
ૂના
ના
પોથાંમાં માંથી
થી ચારણ-ભાટો આગમના બોલ ટાંક ક બતાવતા લાયાં ક,
તા પીછ ટોપી આવસી બ ુ ુ
અમલ કલમ ચલાવસી....
વગેર વગેર િવગતો સાચી પડતી આવે છે , માટ નવો રાજપલટો થયા િવના
વાનો નથી. ૃ ુરાજ
રહ વાનો રાજ રાસામાં એમ લ ુ ં છે !
એવી લોકધારણાએ વાતાવરણને ઘે ુ હ ુ ં. યાર ુ ર દ
દ વના
વના બેડગામ
ડગામ ખાતેના ના
બગલામાં ં લામાં ુ ંદર
ગ દર ુરના
રના ઠાકોર એક પી મસલત કર રા હતા. બરકંદામાં ની રાણીઓ,
બહ નોનો ને ુીઓ
ીઓ પણ બાહોશી ધરાવતી હતી, બહારવટયાને પાવવાનો સદ ં હ-ડોળો ના
પર એજસી સરકાર ઠ રવી રવી રહ હતી, તે આ ઠાકોર હતા. તેમણે મણે વાતનો ારંભ કય :
"રાજપલટો તો આયો સમજો, ુ ર દ વ!"
દ વ
ુ ંબઈને
"હા! બઈને કનાર ઊતય ક ુ ં?" ?"
"મકરની વાત નથી. મકરનો વખત પણ નથી."
"આપણને ઠાકોરોને મકર િસવાયનો બીજો સમય ક વો
વો!"
" ુ ં ુ ક ુ ં ુ તે એક વાર સાંભળ ભળ લેશો? પછ હસી કાઢજો."
"સભળાવો ભં ળાવો."
"મારા ભી કશોિરસહ લડાઈમાં ગયા છે . યાંથી થી પો કાગળ છે : િમ રાયોના
ંદા
દા થવાને વાર નથી."
"તેથી થી ુ ં? આપણે તો આવશે તેનો નો દરબાર ભર રાવેશ ભજવી ુ ં, ને આજ
ુધી
ધી િસ
ચગદાં હ-ઘોડાનાં ે
છાતીએ લગાવી
મોરવાળા ચાંદરડા
ુ ં ને દરડા પહ રતા
રતા તે હવે પછ
જમન પોલટકલ એજટને ગમશે તેવા
ગ
ુ ુડ-મૉરાનાં
વા શણગાર સ
જમન
ુ ં ."
."
96
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 97
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 98
" ૂળની
ળ ની અણીને માથે ધીરજ રાખે તેની ન ી ."
બલહાર છે ."
"ઠક, આપણી વચે તો િવચારો ુ ં તર જમીન-આસમાન ટ ુ ં ગ ુ ં."
."
"એ તર પણ સમય પોતે જ પાજ બાંધી
ધી રો છે ."
."
"ગમે તેમ, આપણે તો કૉલેજકાળના
જકાળના ગોઠયા."
"એ મૈી
ી તો કાયમી છે .'
દરબારગઢની ઘડયાળમાં રાતના નવના ડંકા કા પડા, ને ુ ર દ
દ વ
વ ઊઠયા. ઠાકોર
બને એણે ક ુ ં: "ચાલો યાર વા કર લઈએ હવે."
સાહબને ."
“ઓલો વાંદરો દરો હ ુ આવે યાર ને? “
“કોણ ાંત – સાહ બ? હવે એ તો આવીને ૂ ૂઈ
ઈ રહ શે
શ.ે ”
“એ
ુ ં ખાવાપીવા ુ ં?
“માર યાં તો ટાઈમ બહાર કોઈને ન મળ
મળેે . મને પોતાને પણ નહ.”
યો ુવડાવવો
“ ૂ
ૂયો વડાવવો છે એને?”
?”
“ખાશે: એને ઉતાર પા-બકટ તો ુકાયાં
કાયાં છે ને?”
?” ુ ર દ
દ વના ટ ુ ં પાણી
વના પેટ
હલ ુ ં નહો ુ ં.
“હવે દવાના બનવાનો તમારો વારો આયો
ક , દ વ!”
ઠાકોર સાહ બે બ ે મકર કરતાં કરતાં પણ દ હશત હશત અ ુભવી ભવી.
“નહ, નહ; માર અહની રસમ નહ ૂ ૂટ ટ .” ુ ર દ
દ વ
વ પોતાની કડકાઈ ન પાવી.
બેઉ ઊઠા.
એક જ કલાક પછ ગામના ૂ ૂતરાં તરાં ભયાં. પાંચ ઘોડ સવારો સવારો સાથે ાંત સાહ બ ઝાંપે
પ ે
દાખલ થયા. ભસતાં ૂ ૂતરાને તરાને એણે ેમાં બે ગાળો દધી. ૂ ૂતરાં તરાં એ ગાળોને સમયાં
હોવા જોઈએ; કમક તેઓ ૂ ૂ ર જઈને વ ુ ભસવા લાયાં.
ઉતારા ુધી ધી ાંત-સાહ બ જોતા ગયા. એણે આશા રાખી હતી ક ાંઈક ઈક ને ાંઈક ઈક
રતે ુ ર દ
દ વ
વ સામા લેવાવા ઊભા હશે, એને બદલે તેણે ણ ે તો ઉતારામાં પણ ૂ ૂનકારનકાર જોયો.
છતાં ૂ જમાદાર અમલદાર ક ુ ં: “દરબાર સાહબ તો રોજના િનયમ ુજબ જબ ઈૂ ગયા
છે , સવાર મળશે.”
“હમેરા રા ખાના!” સાહ બે
બ ે ુ ુકમ
કમ કય . જવાબમાં ૂ ૂક ક અને ઠંડ ડ ચીજો હાજર થઈ.
સાહબને બને આ તમામ મામલો પોતાની જ નહ પણ સમ ટશ સાાયની
. .
બેઅ.દબીથી
રો સવાર ભર લો
પડ લ
ુ ં ુ.ો ુભાયો
રરદવપણ એણે ગમ
આયા નહ. ખાધી સોડા અને દા ુ ં િમણ પીને એ ૂ ૂઈ
ઈ
98
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 99
સાહબ પોતે તેમને મને બગલે ગં લે જવા તૈયાર યાર થયા. માણસ જવાબ લઈને આયો ક
દરબાર સાહ બ રોજદ દ ુ-ાથનામાંનામાં બેઠા છે . નવ વાયે બહાર આવીને સાહ બને બને મળશે.
એજસીની થાપના પછ ેજ અમલદારોનાં ૂ ૂતરાં તરાં પણ આજ ુધી ધી કદ આવી
સરભરા નહોતાં પાયાં. ુમાખી માખી અને તોછડાઈની હદ વટાવી હતી. ગોરાને થાને કોઈ પણ
દ શી
શી અમલદાર હોત તો રમખાણ મચાવીને ગામ છોડત.
પણ ગોરો હાક મ અપમાનનો ં ૂટડો ટડો પી ગયો, આન
આનંદં રાખીને પી ગયો; કારણ ક એ
પીવાનો હતો સાાયની રાને કારણે. સાાયની ભાવનાએ ગોરાના કલેમાં પાષાણ
અને મીણ બને નં ે મેળવીને
ળવીને ૂ ૂાં
ાં હતાં.
ુરરદવને મયો યાર ગોરો હાકમ જરક દોર ો ૂ નહ. માનપાનની
લાગણીને તો એણે દયના પાતાળમાં ઉતાર હતી. દરબારીના ઓરડાની દવાલ પર
એક ટડ ુ ં ુ બે ુ ં ુ હ ુ ં તે જોઈને પણ એ બોલી ઊઠો: “ઓહ, હોટ એ લલી લટલ ફ ઈર ઈર ૂ
હ વ મેઈડ
ઈડ યોર પેટ! (ઓહ! ક વી વી રય પરને તમે પાળ છે !)" !)"
પછ એણે લડાઈની લોન િવષે તેમજ થોડા રંગટો( ુ માટ ફોજમાં ભરતી
થનારાઓ) િવષે માગણી કર.
ુ ર દ
દ વએ
વએ બેઉ વાતોની ઘસીને ના કહ.
છતાંય ગોરો હયો. માણસમાં મનમાં અનરસના ધ ચાલી રા હોય છતાં એ
હોઠ પર મત રમાડતો રહ, યાર એની પાસે એ ુ ં યોગીપ ુ ં સધાવનાર કોઈ ભાવના
હોય તે આપણાં માથાંને ન ે નમાવે છે – ભલે એ ભાવના સાાયવાદની હોય.
“કંઈ નહ દરબાર સાહ ુ ં ં ં. ુ ં ુ ‘એ. .‘ને યોય રપોટ
બ, ુ ં ુ તમાર િથત સમ
કર નાખીશ. તમે ચતા તા ના કરશો.”
એટ ુ ં કહને એણે ઘોડા હંકાયા કાયા.
એ વખતે ગરના એક નાકા ઉપર િશકારનો એક કપ નખાતો તો અને એ કપમાં
રમખાણ બોલી ર ુ ં હ ુ ં.
“નહ િમલેગા ગ.ા: એ બકરા હમેર ર સાંતરફસે નહ િમલેગા ુમકો
મકો .“ એ અવાજ રાવસાહ બ
મહપતરામનો હતો જવાબ ભળનાર
ભળનાર સાહબ લોકોનો બબરચી હતો. બબરચી
ૂ ૂ
ૂ ૂ થઈ રો હતો. ક મક મ ક ાંત-સાહ બનાં
બનાં બબરચીને આમ પોતાની કારકદમાં પહ લી લી
જ વખત સાંભળવા ભળવા મ ુ ં ક, ‘બકરો નહ મળ મળેે ’
“અછા! તબ હમ સાબકા ખાના નહ પકાયગા!” એમ કહને બબરચી રસામણે
બેઠો.
રાવસાહબ મહપતરામ ુ ં ન ુ ં પોલીસ-થા ુ ં બે ગાઉ છેટ હ ુ ં, એમની તો િનમૂ ંક
બહારવટયાના હંગામને ગામને કા ૂમાં માં લેવા વા માટ થઈ હતી. ને હ ુ તો ગઈ કાલે જ તાબા ુ ં
મોજણી ગામ ભાં ુ ં હ ુ ં. છતાં, સાહબલોકોનો
બલોકોનો િશકારનો કપ ગોઠવવાની ફરજ બી સવ
ફરજોથી અપદ ગણાતી હોવાથી, એમને અહ આવ ુ ં પડ ુ ં ુ હ ુ ં.
એક તાબેદાર દાર અમલદાર તરક એમની તો ફરજ હતી ક સાહ બના બના બબરચીની
રૂ રૂરૂ તહનાત
નાત એને ઉઠાવવી. પરં ુ રાવસાહબની બની દર રહ ગયેલા લા 'ાણયા' સકાર
ં કાર
રાવસાહ બને
બને ભાર પડા. મોશનો મેળવવાની ળવવાની સીડનાં પિગથયાં સાહ બ લોકોની તે કાળની
99
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 100
ૃટમાં
ટમાં બે હતાં: એક પિગથ ુ ં સાહબનો બનો બબરચી; બી ુ ં ં પિગથ ુ ં સાહબનાં
બનાં 'મેમ સા'બ'
બેઉમાં બબરચી ુ ં ચલણ િસવશેષ હ ુ ં.
એવા મહવના માણસને રાવસાહ બ મહપતરામ ન સાચવી શા. એમણે
પોતાના તરફથી બકરા- ૂ ૂકડાનો
કડાનો બદોબત દં ોબત ન કર આયો. બબરચીએ તો કંઈ કંઈ આશાઓ
રાખી હતી, ને મહપતરામ તો પહ લે લથી
થ
ે ી જ પાણીમાં બેસી
સી ગયા. બબરચીએ મહપતરામને
ધોળા દવસે તારા દખાડવાનો િનય કય .
બપોર ધયો ને સાહ બોના
બોના ઘોડાની પડઘી વાગી.
રાતન ચડ ુ ં ુ.
બબરચીને ૂરાતન
30. ેજ
ે
ાત જ
પસીને ર બઝે
બઝેબ બે અસલ અરબી ઓલાદના ઘોડા તબડાટ કરતાં આવી પહયા. બે
ેજ
જ િઅધકારઓએ છલાંગ માર ઘોડાના ન છોડાં.
ઓનાં રશમી ખમીસો ર ુ ંબડા
તેઓનાં બડા શરરો સાથે પસીને ચટ ગયા હતાં, ખૂ અને
તરસની
જગર-નથી તેમના
મના થાબડા
પેટમાં
ટમાં . લાય લાગી હતી. છતાં સૌ પહ
ઘોડાના કપાળ પર, બેટાને ટાને સગો લાં
લ બાપ
ાં તેમણે
મ પણેપાળે
પં પોતપોતાના
ાળે તેવા ઘોડાઓને
મ થી
વા ેમથી મણે
, તેમણે
હાથ પસાયા; અને ઘોડાના નસકોરાંનો નો વ ુમાં માં વ ુ પોચો ભાગ, તે પર બેઉ જણાએ
બચીઓ ભર.
બેમાં
માંનો
નો એક પોલટકલ એજટ હતો, ને બીજો નવો આવેલ પોલીસ ઉપર હતો.
ૂના
ના ખાનદાન સાહ બની બની લડાઈના સબબે બદલી થઈ ગઈ હતી.
તે પછ બેઉ અફસરો ’ખાના! જલદ ખાના લાવ!’ના ુકારા કારા કરતા એ જગલમાં ં
બચાવેલા લા રાવટમાં મેજ જ પર ઢયા, અને બટલર તેઓની ઓની સામે ફોજદારની તોછડાઈની
કથા લઈ ઊભો રો.
મની સીટઓ બવી જગલમાં ં મગલગ
ં લ કર રહલા લા ગોરા તધ બયા. બેડગામના
બગલામાં
ગ
ં લામાંથી થી ચેતાયેલા લા કોપ ુ ં છા ુ ં અહ ભડકો કર ઊઠ ુ ં ુ. ુ ર દ વના ુછકારને
દ વના છકારને
ગળ જનારા ગોરો ુધાની ધાની આગને ન સહ શો. બદનને બ ુ ુ કસનારા, િવિપઓ ને
ુસીબતો
સીબતો સહ વામાં
વામાં પાવરધા આ ેજો જો આહારની બાબતમાં બાળકો વા પરવશ હોય છે .
ખાણા ઉપર જ તેઓની ઓની ખરખર ખલાવટ થાય છે . એટલે જ હદ ઉપવાસો તેમને મને હરત
રત
પમાડ છે . અને ુ ંદર
દર ભાષણો તેઓ ુ ંદર દર ભોજનની સાથે જ કર શક છે .
તેઓ બે રાવસાહ બ મહપતરામ પર ઊતર પડા. એટલી વરાળો ં કવા કવા લાયા
ક મહપતરામ જો માણસ હોવાને બદલે પ ુ હોત તો તેઓ એને જ શેકયા કયા વગર ખાઈ
ત!
“અભી ક અભી ફોરન સવાર ભેજો જો; ુમારા
મારા થાના ક ગાંવસે વસે મટન લેકર કર આવે.”
બ ે ફરમાન આ ુ ં.
સાહ બે
“યાં તો ખાટક ુ ં કામ બધં છે , હ ૂર.” રાવસાહ બે
બ ે જવાબ આયો.
“કાયકો? કમસ?” સાહ બનો
કસકા ુ ુકમસ બનો દ હ કારખાનાના ફાટ ફાટ થતા બોયલરની યાદ
દ તો
તો હતો.
100
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 101
“મારા
ુ ુકમથી
કમથી.”
“?”
“ખાટકના ફળયામાંથી
થી સમળઓ માંસના સના લોચા ઉઠાવી હ ુ ુ ઓનાં
ઓનાં ઘરોમાં નાખતી
હતી. મ એને તાકદ કર હતી ક આયદ બદોબત
દં ોબત કર
કર , પણ એણે બેપરવાઈપરવાઈ બતાવી. કાલે
એક સમળએ , .”
ુ ડ મગામના
ઠાકર મદરમાં
વર...” ં દરમાં હાડ ુ ં ુ પડ ુ ં ૂ ુ ં એટલે માર મનાઈ કરવી પડ
“ ુવર
ગધા
“સાહ ુ ુ રને
બ બહા રને ુ ં ુ અરજ ક ુ ં ુ ં ક જબાન સમાલો!” મહપતરામ ટલા ટાર
ઊભા હતા તે કરતાં પણ બ ુ અડ બયા. આ શદો એ બોયા યાર એમની છાતી બે
ત ુ વ ુ ખચાઈ
ચાઈ.
“ા! ુ ... તા બેઉ ગોરાઓ ઊભા થઈ ગયા, પણ ન ુ ં િવશેષણ
...” કહતા ષણ ઉમેર તે પહલાં
લાં
તો મહપતરામે પોતાની કમર પરથી કરચ-પટો ખોયો. એ અણધાર યાએ બોલતા
સાહબને
બને હબતાયા
બતાયા, ને કરચ-પટોસાહબની બની સ ુખ ધરને મહપતરામે જવાબ આયો:
ુ ુ ર એક પણ અણછાજતો બોલા ઉચાર તે પહ લાં
બ બહા
“સાહ લાં આ સભાળ
ભ
ં ાળ લે ને મને
‘ડચાર’ (ડચા ) આપે.”
ખાખી ક કોટ
ભને ણે , ચીઝ
કોઈ ખીલા અને ખડો
જડને સાફામાં
રો. શોભતો આ બાવન વષનો
નો ાણ સાહબોની
બોની
બો ખમયા. એ એક પળનો લાભ લઈને મહપતરામે કહ ના ુ ં: “આ કરચ
સાહ બો
સરકાર મને બકરાં ૂ ૂરા રા પાડવાની તાબેદાર દાર ઉઠાવવા બદલા નથી બસ કર.”
“ ુ આર એ શેઈમ ઈમ ુ ુ યોર કરચ (તાર એ કરચની ત નામોશી કર છે .).)”
એટ ુ ં બોલનારા બી ેજની સામે મહપતરામે શાંિતથી િતથી કરચ-પટો છોડ દધાં
ને ક ુ ં: “સાહ બ બહા ુ ુ રનો
રનો હવે શો ુ ુકમ
કમ છે ?”
?”
“તમાર ફોજદાર તોડ નાખવામાં આવે છે . તમને સેકડ કડ ેડ જમાદારમાં
ઉતારવામાં આવે છે .”
જવાબમાં મહપતરામે પોતાને બઢતી મળ હોય તેવી વી અદાથી સલામ ભર, અને
ઉપર સાહ બે બ ે ફરમાન ક ુ: “એટ શનશન! એબાઉટ ટન! વક માચ!”
કમ ુજબ
ુ ુકમ જબ િહોશયાર બની, પાછા ફર, ઝડપી પગલે મહપતરામ રાવટ બહાર
નીકળ ગયા. આ બધો શો ગજબ થઈ ગયો. તે ુ ં હવે ભાન આ ુ ં. ફોજદાર ૂ ૂટ ટ એ
એમને જદગી ટા બરાબર લા ુ ં. આવી બેઈજતી
દગી ૂ ૂટા ઈજતી ક મ લઈ વી શકાશે? જગતને મો ુ ં ુ
શી રતે બતાવી શકાશે? ૂનો
નો જમાનો હંમે શા પોતાની ઈજત િવષે વન- ૃ
મેશા ુની
ની લાગણી
અ ુભવતો
ભવતો.
મહપતરામ થાણામાં પાછા ફયા યાર એકા સાદા પોશાકવાળો સવાર ઘો ુ ં ુ દોરને
ઊભો હતો. તેને ન ે મહપતરામના હાથમાં એક સીલ કર લ ચી ૂ ૂક ક. માણસે ધીમેથી થી ક ુ ં: “એ
ચીમાં મરદ ુ ં મા ુ ં છે , માટ ળવજો.” કહને એ ચાયો ગયો.
સમ ુ મહપતરામે એ ચી સડાસમાં ચી. દર લ ુ ં હ ુ ં:
ડં ાસમાં જઈને વાંચી
ુ ુ ર િસપાઈ,
બહા
101
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 102
આ દશની ુ ુ દદશા છે ક એક બહા ુ ુ ર બી બહા ુ ુ રનો
રનો િવનાકારણ ાણ લેવા
વા
નીકળેલ છે . સ ુ ુ બહા ુ ુ રોને
રોને સાચવનારો એક દ શવીર શવીર પરદ શથી
શથી પાછો ફય છે . તમે થોડા
દવસ ઠંડા
ડા રહ શકશો? તો લખમણને અહથી સરકાવી લઈને બહાર રવાના કર શકાય.
તમાર સેવા વા ફોગટ નહ ય.
નીચે સહ આ રતે હતી:
આ ૂિમની િમની મદાઈનો ેમી મી એક ુર
ર.
મહપતરામના તરમાં ઘોડાૂર લોભન ધયાં:
ુ ર દ
દ વ
વ િસવાય બી કોઈનો આ સદ ં શો શો ન હોય. એજટ સાહ બ બે જ ગાઉ પર
છે . જઈને રોશન ક ુ ં ુ? ૂ ૂટ ટ લી
લી ફોજદાર હમણાં ને હમણાં પાછ વળશે. ટ લી લી કરચ પાછ
કમર પર બરાજશે, ક મ ક એજટ વગે ર ગોરાઓને ઘેર તો આ ચી થક ગોળના ગાડાં
આવશે. ુ ર દ વની ુમાખી
દ વની માખી પર સ ુ ુને
ન ે હાડ હાડ
હાડ દાઝ ચડ ગઈ છે .
ને એમાં કરવામાં ખો ુ ં ુ પણ ુ ં છે ? એ તો માર એક નોકર તરક પણ ફરજ છે .
માર િનમકહલાલીને લાજમ છે ક બહારવટયાને નસાડવાની આવી પી ફ રવી રવી માર
પકડાવી દ વીવી.
કટલી બધી
કો ુ ં ુ પાડવાની
બાંકો હામનાલાયક કહ એ
ભીડ! મને વ ાયબહારવટયાના
વાય આ ુરરદ વપલાયનમાં
ની ક એણે માર બનાવવા
ભાગીદાર િસપાઈગીરમાં
માગે
છે !
પણ આ બાપડાનો શો દોષ! એણે મારા પર િવાસ ૂ ૂો
ો. ુ ં ુ િવાસઘાતી ક મ
બ ુ ં!
નહ, નહ; એમાં વળ િવાસઘાત શાનો? લમ બહારવટયાના સાથીનો વળ
િવાસઘાત શો? કોને ખબર – ુ ર દ દ વને
વને ઘેર બહારવટયો ં ૂટની ટની થેલીઓ લીઓ ઠાલવી
આવતો નહ હોય? આ બધા રા-મહારાઓ ુ ં સારા ધધા કર છે ? ુરરદવ અને
ધં ા કર
ુ ંદર
દર ુરના
રના ઠાકોર હ ુ ગઈ કાલે જ ભેગા ગા થયા’તા, તેનો નો ભેદ પણ ાં નથી કપી શકાતો?
તેઓ બધા સરકાર િવ ુ ુ કાવત ુ ં ુ પકવી રા છે .
ને ુ ં ુ રાઓનો ક સરકારનો? મા ુ ં ુ સા ં ુ ુ કરનાર તો સરકાર જ ને! ઉપર સાહબને બને
તો માર ઉતાઈથી ણકા રોષ ચડો. ુબ ુ ુ બ ુ ુ તો તેઓએ ઓએ માર ફોજદાર લઈ લીધી.
પણ આ ઠાકોર માયલો કોઈક હોત તો ં કરત? ુ ં ુ ં ન કરત? મને બદનામ તો કરત,
ઉપરાંત રબાવીને મારત.
સરકાર તો આવતી કાલે માર ફોજદાર પાછ પણ આપશે. સરકાર હર દર
સાર છે . પાડ એના ક અદના િસપાઈને પણ એણે ઠાકોરો- ૂ ૂપાલોનો પાલોનો ડારનાર બનાયો, ને
વાંક ક વળેલી અમાર કામરોને કવા ુ ં વીસરાવી ટટાર છાતીએ ઊભા રહ તાં તાં શીખ ુ ં.
આ કાવત ં ુ ુ ફ ડ
ડ ુ ં જોઈએ. કંઈ નહ. ુ ં ુ ુ ર દ વ ુ ં નામ નહ લ. મને ખબર જ
દ વ
ાં છે ? ુ ં ુ તો ચી ર ૂ કર દ.
સડાસમાં
ડં ાસમાંથી થી બહાર આવીને એણે ઘોડ પર ફર સામાન નખાયો.
રકાબ પર એક પગ ૂ ૂક ક છે તે જ ઘડએ મહપતરામે એક ટ લયા લયા ાણની ટ લ
સાંભળ ભળ. મોટા સાદ સવાસો િપયા ટ લ ુકારતો કારતો ાણ નક આયો.
“એમ નહ મા’રાજ !” મહપતરામે ૂ છ ુ ં ુ: "તમને િયોતષ આવડ છે ?“
ૂછ ?“
102
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 103
ુ કમ ના આવડ?”
“હા બા ?”
ખા
“હતર ખા?”
“એ પણ.”
“આવો યાર
ઘરમાં.”
ાણને લઈ પોતે દર ગયા. જઈને છ ૂ ુ ં ુ: “કાં, જગા પગી!”
ાણવેશધારએ શધારએ ક ુ ં: ”ફતેહ કરો. ચાલો ઝટ ચડો.”
“ ુ ં થ ુ ં?”
?”
“એક પોતે ને બી નવ – દસેય જણા બેફામાં ફામાં પડા છે ચદરવાની દં રવાની ખેપમાં.”
“બેફામ કમ?”
ક મ ુ ં, પેટમાં
“ ટમાં લાડવા પડા.”
“શેના ના લાડવા?”
“અ ૃતના
તના તો ના જ હોય ને?” ?”
“એટલે?”
“કાંઈક
ઈક ઝેરની ક
ૂ મળ’તી.”
“કોના તરફથી?”
ુ ં કામ?
“હવે ઈ તમાર મ મારા હાથે જ લાડવા ખવરાવી, લથડયા લેતા
તા જોઈ-
કરને હ દોટાવી છે .”
ુડા
“જ ડા!” મહપતરામ ુ ં મ ઊતર ગ ુ ં. “ઝેર દ ુ ં?”
?”
ુ ં ઝાટક ને ગોળએ મારવો’તો તમાર લખમણને?”
“નીકર ?”
ુ.”
“હા, જ
“રામરામ કરો! ને હવે તમાર વા ુ ં કરવી છે ક ઝટ પહચ ુ ં છે ?”
?”
“
ુ ં કરવા?”
“બહારવટયા પર ૂરાતન
રાતન કરવા?”
ુ પગી, તમે નામરદાઈ કર.”
“જ
“સાત વાર. પણ હવે હાલો છો? કોઈ બીજો પોગી શે તો તમે રહશો શો હાથ ઘસતા.”
“જ ુ પગી. માર એ પરામ નથી જો ુ ં.”
“ ુ ં બોલો છો, સા’બ?”
“લખમણને ઝેર? બહા ુ ુ ર લખમણને ઝેર? માર તો એને પડકારને પડમાં
ડં માં
ઉતારવો’તો. હા! હા! િશવ િશવ!”
જ
ુ ં ુને પગીને
ંકૂ ના ૂ ુ ં ુ : આ
છ ાણ
“યાર મને પર કંટાળો
નાહકનો ટો કરાયો
દાખડો . એણે એ
ને ,કંસા
ટાળાની
’બ?” ધાણીપે ૃવી
વી પર
103
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 104
ુ, ુ ં ઘાંઘાલીને
“ના, ના, જ ઘાલીને નેૂ . યાં સાહબો
બો પોતે જ બેઠા છે , એને સમાચાર દ.
ઝેર દધેલા લા બહારવટયાનો તવાનો જશ ભલે એમને તો. મને ખબર આયા છે એ ુ ં
કહ તો
તો જ નહ.”
“બામ લસાગ ુ ં ુ!
ુ ં ક ુ ં ઘેલસાગ આ મોકો વા દધો!” એમાં િવચારતો એ ટલયો વેશધાર
શધાર
ઘલી- ૂ ૂના
ઘાંઘલી ના તરફ દોડો.
મહપરામે ઘોડ પરથી ન ઉતરા ુ ં. સાંજનો જનો સમય હતો. સવારની બાક રહ લી લી
સયા માટ એણે નાન ક ુ. નાન કરતાં કરતાં એણે શાંિતના
ં યા- ૂ ૂ િતના લોકો રટા. કોઈક
મરતા આદમીની સદિગત માટ એણે આ શાંિતપાઠ િતપાઠ કય , ને પાટલા પર ઘીની ઝીણી દવી
બળતી હતી તેની ની િયોતમાં એણે પેલી લી ુ ર દ
દ વવાળ
વવાળ ચી ઝબોળ.
સળગી ગયેલા લા કાગળ પર અરો ઉક લી લી શકાય તેવા
વા ને તેવાવા રહ છે એ વાત
પોલીસ-અમલદાર ણતો હતો. કાગળને એણે ચોળ રાખ કર નાયો. એનો તરામા
વકલોની દલીલબામાંથી થી મોકળા થયેલા લા દ હાં દ વી દશા પાયો. આ સા ુ ં ુ
હાંત-સના ક દ
ક તે સા ં ુ ુ? આ કતય ુ ં ?ં – એ ો જ ન રા. ૂ ૂના
ય ક બી ના બાજોઠ પર જ ાણ ુ ં
ાતેજ જ સાહ બોના
બોના ખાણાના મેજની જની સામે કાશેલ ાતેજથી ુ દ
જથી દ તર હ દ દયમાના
દયમાના થઈ
ર ુ ં. પોતાનાં બામાએ આ એને એક મહાપાપમાંથી થી બચાયો.
સાચા ાણની એ પરમ કમાઈ!
31. ુ ુ ર
બહા ર
અહ ચદરવાની ુ ગાતર
દં રવાની ખોપમાં – એટલે ક ૂની
ગાતર- ની કોઈ વીજળ ાટકવાથી ગરની
છાતી વધાઈ ગઈ હતી, તેના ના પોલાણમાં ઘેરૂ ખે લખમણ પડો હતો.
એ હવે પાંચ-સાત વરસો ૂ ૂવ
વનો ન ો ગૌચારક લખમણ નહોતો રો. બે વષ ૂ ૂવ
વની ન ી
બહ નનો
નનો ડાોડમરો ને પોચો પોચો ભાઈ પણ નહોતો રો. લખમણની છાતીમાં મરદાઈના
મહોર ટયા હતા. એનો અવાજ રિણશગાના ગાના રણકાર જગવતો હતો. એનો સગાથ ગ
ં ાથ અડખમ
આઠ િમયાણાઓનો હતો. ભાષા પણ લખમણની ચોપાસ મરદોની ડ ભાષા હતી. મોળો
બોલ ઉચારનાર જ ુ પગી પણ
કોઈ નહો ુ
લખમણનો ં, લખમણની
િવા
પાસે.
ુ કોળ: જ ન ે ખોળે લખમણ ઓશી ુ ં ુ કરને િનરાંતે
ુને ત ે
ઘનાર. એ જ જ ુએ લખમણને ને એના સાથીઓને ઝેર ભેળવેલ લાડવા જમાડ આ
પાર વાં
વાંને
ને બાફ નાખે તેવા વા ઉનાળાને મયાહને છેલી ઘના ઝોલાં લેવરાયાં.
સ ુ ુ ઢળ પડા પણ એકલા લખમણને દગાની સનસ આવી. લડથડયાં લેત-ે લેતે તે
એણે ગળાની દર ગળઓ ઉતાર વમન ક ુ. લાડવા ુ ં ઝેર પાયેલ લી ુ ં અ એના
જઠરમાંથી થી થો ુ ં ુ ક નીક ુ ં. થોડક ખો ઊઘડ. તે વખતે લખમણે સામી ચી ધાર ઉપર
સાહબ લોકોની બ ૂ ં ૂ કો કો દઠ. પછવાડ પચીસેક બી ખાખી પોશાક િનહાયા.
લખમણ ખસી તો શકતો નહોતો. ગ લગભગ ખો ુ ં ુ પડ ગ ુ ં હ ુ ં. ફકત બે હાથ
સળવયા. પણ એના હાથમાં બ ૂ ં ૂ ક થર કર શકતી નહોતી.
! :
“
પડશે? ુ ંઓ
ુ વતો ”
હો હો ંલખમણે
ુ ંયધા
એટ જણાવી “
નાખી નહ
એક શવાર
ુ ં ુ ? કોઈ
એક- ભડાકો
આઠમાંપણ કયા મને
થી કોઈ
થી િવના માર બજ
માર ૂ ં ૂ ક ુ ં
આપવા નહ ઊઠો! કોઈક તો ઊઠો! કોઈક તો બ ૂ ં ૂ ક દયો.”
104
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 105
થી એના હાથમાં ભરલી બ ૂ ં ૂ ક ક
ચમકાર બયો હોય તે ુ ં લા ુ ં. કોઈક પછવાડથી ૂ .
લખમણે પાછળ જોવા ફાંફાં ફાં માયા. પણ ખોએ એક માનવીનો દ હ જ દઠો.
ુખ
ખ ુા
ા ન પારખી શકાઈ.
“કો-કો-કો-કોણ છો?” લખમણ માંડ માંડ છ ૂ શો.
“બેન ં – બેન.” જવાબ મયો.
પણ લખમણ જવાબ ન ઝીલી શો. શદો ન પકડાયા. એણે બ ૂ ં ૂ કના કના ઘોડા ઉપર
ગળા થર કરવા માંડયા ડયા, એને કોઈક િનશાન લેવારા ુ ં ને ક ુ ં: “ઉડાડ, ઉડાડ બેનની
ઠ કડ
કડ કરનાર ગોરાને!”
લખમણની બ ૂ ં ૂ ક ટ. ટોળએ સામી ધાર પર ાંઈક ઈક ઠણકારો કય , પણ કોઈ
પડ ુ ં ુ નહ
એક પછ એક બ ૂ ં ૂ ક ભરતી ભરતી એ આવેલી લી ી લખમણને દ તી તી ગઈ.
બહારવટયો ભડાકા કરતો ગયો, ને છેવ ટ એ પડો યાર એટ ુ ં બોલી શો: “બેન, હાલો
ને, ગૌધન ચારએ! આ ગોરખ ધધો ધં ો કાંઈ લખમણનો હોય?”
સામી ધાર સળવળ ઉઠ. દ કારો કારો બોલતો હતો. ને હ સૌને ૂ ૂવે વેલા લા સમજનાર
સાહબો બો તા ુ બ થતા હતા ક ગોળઓ ાંથી થી વરસે છે .
ધાણીટ ગોળઓ છોડતા સરકાર અમલદારો નક આયા યાર લખમણનો દહ
ખોળામાં લઈને બે ઠ લી લી એક ી દઠ.
ઢળેલા બહારવટયા લખમણને એ ભગવા વેશધાર શધાર ઓરતે પોતાના ખોળા ુ ં ટ કણ કણ
આપી બે ઠ લો લો રાયો હતો, ને એના ખભા પર બ ૂ ં ૂકા કા તોળ રાખી હતી.
“હ ુ વતો છે . ૂટ!” દોડતો આવતા એક સાહ બે બ ે તમંચો
ચો તાો.
“રહો! ન ચાંપજો પજો!” બી સાહ બે
બ ે એનો હાથ ઝાયો. “પછવાડ એક ી બેઠ ઠ છે તે
વધાઈ જશે.”
“છોડ, છોડ,! એક નાચીઝ ડાકણ ુ ં સમાન
મં ાન! મોતની પળપળેે ?”
?” એમ બોલતા બોલતા એ
સાહબે બ ે રવોવરને ફર વાર તોળ. પણ તેનો નો ભડકો થાય તે વૂ જ બી ુ વાન
વાન સાહબેબે
એના હાથને ઠ લો લો માય . ગોળ ુમાડાના
માડાના ૂ ૂખરાં
ખરાં િપછ ફરકાવતી કોઈ દ વચકલી વચકલી વી
આકાશ વધીને રમતી ગઈ.
આટલો વખત જવા છતાં સામેથી થી બહારવટયાની તાક રહલી લી બ ૂ ં ૂ ક ના વટ.
બહારવટયો બેઠો ઠો હતો તેવો
વો જ થર કોઈ યાનધાર વો બેસી સી રો. ઓરત પણ નક
પહચતાં રૂ રૂરૂ ગટ થઈ. ૂ ૂ રથી રથી ડરામણો દખાતો ડા ુ ુ ખતમ થયેલો લો જ માૂમ પડો.
ગોળઓ વડ વધાઈને એનો દ હ નવરાના ગરબા વો ળદાર બયો હતો. િછોમાંથી થી
રાતાં ુ ુિધરના
િધરના અજવાળાં નીતરતાં હતાં.
ુ ં ુ ગરના
ગરના કાળમીઢ પથરોને ચગદ ચગદ પોતાની ૂ ૂટની ટની એડના ચકાર
બોલાવતો મોટો સાહ બ ઠ કને કને નીચે છલાંયો યો, ને એને ૂટનો ટનો ધો માર લખમણ ુ ં કલેવર
જમીનદોત ક ુ દાંત ભયા. ઓરતે પોતાની રાતી ખો તાક, સાહબે બ ે ણે ક એની
દ વ
વ ૂ ૂનો
નો ૂ ૂપો પો પખી નાયો હતો.
105
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 106
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 107
બહારવટયા માંહહલા લ
ા એકાદનો કોઈ રખડતો કાળો માલ પગના વળેલા નખમાં ભરાઈ
ગયેલો લો તે ન નીકળતો હોવાથી એક કાગડો એને લઈ લઈ ઊડાઊડ કરતો હતો, ને એનો
વાંક ક ુનો
નો તપાયા વગર જ બી કાગડાઓ એને ચાંચો
ચો માર માર કકળાટ મચાવતા
ૂ ૂમતા
મતા હતા.
32. ે ે
ે
વાતાવરણ ભણાવ છ
િવમ ુરના
રના દરયાને આલેશાન શાન બા ુ ં ુ હ ુ ં. એ બારાની દખણાદ દશામાં ભસો ુ ં
ખા ુ ં ુ માંદણે
દણે પડ મહાલ ુ ં હોય તેવા વા કાળા, વતાગતા ખડકો હતા. લોકવાણીએ એ ુ ં
'ભસલા' નામ પાડ ુ ં ુ હ ુ ં. યાં આઠ પહોર આફળતાં મોં ફણ ૂ ૂકતાં કતાં હતાં. િવરાટ
મહષા ુર વાિરધ ણે ક વાગોયા કરતો હતો. પાડાઓ ુ ં એકાદ ધણ ચા ુ ં જ ુ ં હશે
તેમાં
માં એકાએક ણે દરયાના પાણી તેના ના ઉપર ફર વયાં હશે! ક ટલાક ટલાક નાસીને બહાર
નીકયા હશે, ક ટલાક ટલાક ં ૂગળાઈને
ગળાઈને દર રાં હશે; એટલે જ , આ બહાર દ ખાતા ખાતા ખડકોની
પાધર કતારમાં ક ટલાક ટલાક ખડકો અઢ-ણ ગાઉ ુધી ધી પાણીની નીચે પથરાયેલા લા હતા.
'વીજળ' આગબોટ ગરક થઈ ગયા ુ ં પણ આ એક ઠ કા કા ુ ં મના ુ ં.
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 108
"પાંચે
ચેક વષનો
નો ગાળો છે તમાર તૈયાર
યાર થવાનો." એમ યાર સાહબેબ ે યાદ કરા ુ ં
માન- ૂ ૂદકો
યાર િપનાક પાછો પછડાયો. િશણની તાલમમાં હ ુમાન દકો હોતો નથી.
"પણ બારટર થવાની જર ખર? રાજના યાયાધીશને માટ અહ ુ ં જ ભણતર ન
ચાલે?"
?" રાણીએ છૂ ુ ં ુ.
"શા માટ ." ?
િવા પણ ઊઘડ ."ન ચાલે રાજ તો મા
ુ ં ુ છે ને! ના માથે આપણે હાથ ૂ ૂકએ
કએ એની તો
"તો આને અહ જ તાલીમ આપી ુ ં?" ?"
"જર મેક ક થઈ જવા દો."
ઠાકોર સાહ બે બ ે રાણી પાસેથી
થી િપનાક યેની ની મમતા ુ ં કારણ ાર ુ ં ણી લી ુ ં
હ ુ ં. ભાંડરડાં
ડરડાંની
ની માફક ઓ ભેળાં ળાં રયા-ઊછયા હતાં. તેમનો મનો અયોય ઉપકારભાવ ઠાકોર
સાહ બને
બને તર વયો હતો. ઠાકોર ૌઢવમાં પાકટ થઈ ગયા હતા. એમનામાં ઈયાની
આગ નહોતી એ એનો મોટામાં મોટો ુણ હતો. પડદાનો યાગ કરવાની તેમની મની હમત મત આ
વાતને આભાર હતી. િપનાકના આચરણની છાપ પણ એમના દલ પર ચોખી પડ હતી:
એની ખો ગભીર ભ
ં ીર હતી, તેના ના હાવભાવમાં ુ ુ માશ માશ હતી: તનમનાટ નહોતો.
'અહ
છે. ુ ં ુ એને દ ુખમાં
ુબા
ખ બમાંા ુજોયા
ખી છ
ખી ેક ં એને
ુ તો જોઈએ
. ુ મને બી તે જડ છે . એની
કોઈ ુ ંવાળ
છા
મનેછા વ ાળ
નથી િઊમ
.' એઓ હતો
પણ સચવાય
િપનાકનો
મનોભાવ.
તે દવસે રાતે િવમ ુરન રન દરયાનો કં દ લયો લયો ુઝાયો
ઝાયો. દવાદાંડઓના ડઓના દવાઓ ન
ચેતાવવાનો સરકાર ુ ુકમ કમ બદર દં ર બદર
દં ર ફર વયો હતો.
કંદદલયો ઠય ! ઘેર ઘેર વાત ફર વળ. ગામડાને ફાળ પડ. કંદલયો ઠય ! થઈ
ર ુ ં. જરમર આયા! ેજની જની ધરતી ડોલી. કંદ લયો લયો ઓલવાયો. આ બનાવ અત બયો.
જમાના ગયા, પણ કંદલયો ઝગતો હતો. રા પછ રા દવ પાયા, છતાં કંદલયાને
કોઈએ શોક નહોતો પડાયો. કં દ લયાને લયાને ઓલવવાવાળ આફત કોઈ આસપાસ હોવી
જોઈએ.
'એમડન' નામની એક જમન જળ-નાગણી ઉકાપાત મચાવી રહ છે . ેજ જ
જહાજોના મોટા માતંગોને ગોને એ ભાંગી ગી ુા ા કર છે . બદરો
દં રો અને બારામાં પેસી સી જઈને એ
સયાનાશ વાળે છે , ુ ંબઈના બઈના કંદલયા પણ ઓલવી નાખેલ છે . રાતભર 'એડમન'ના
ભણકારા વાગે છે . દરયાની મહારાણી ગણાતી િટાનયા પોતાના હદ વા સાાયને
કનાર સતા તં ા ૂ ૂકડ
કડ રમતી આ નાચીજ નાવડને પણ નથી ઝાલી શકતી! સરકારની ગજબ
ઠ કડ
કડ મડાઈ ડં ાઈ ગઈ સોરઠને તીર તીર જમનીનો નીનો સાથ લઈને નવ ૂ ૂકર કર રમનારાઓએ પોતાની
ૂ ૂછ
છે તાવ દધા અને ૂ ૂય ય ૂ ૂરના
રના ઠાકોર પોતાના પાડોશી પરગણાને બથાવી પાડવાનો કાળ
પાક લો
લો દ યો
યો.
િપનાક ુ ં અાની મગજ આટલી વાત તો વણસમયે પણ પામી ગ ુ ં ક ેજ જ
સરકાર અય નથી: જગતને છાવર નાખીને પડલો લો ેજ જ પણ ા ુ ડમાં
ડમાં ડોલી રો છે :
શેરને રને માથે સવા શેર: ેજ ુ ં મા ુ ં ભાંગનાર ગનાર સાઓ ુ ુ િનયામાં િનયામાં પડ છે . ચૌટ ને ચોતર
બેસતાં, ેજ ટોપીને ભાળતા વાર જ ભાગવા ટવાયેલાં લાં લોક આજ ેજ જ સાના દોઢ
સૈકાને તે
કાને
િપનાક એટ
ુ ં લોકમત
એ કારના તો િવચારતા થઈ ગયાં
ુ ં બ ક ે
ુ ં બયો. કોણ ણેજ આ
અપરાજત બળયો જોો નથી.
કારણથી એને ેજ શહ
નશાહ
નશાહ
108
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 109
તેમ જ મહારાણીના મોરાં િનશાળોમાં ટંગાતા હતાં તેના ના તરફ નફરત આવી. લડના
િઈતહાસની ચોપડમાં ચો હતા તેમાં ના ુ ુ ુ ષ-ચોને એણે કાળાં કર નાયાં, એકાદ
માંના
ી-ચને એણે ૂ ૂછો છો આલેખી!
બીજો કંટાળો એણે વળતા જ દવસે િવમ ુરના રના રલવે ટશને અ ુભયો
ભયો. દરબાર
'લેસસ'ની એક ુ ુ કડ
કડ લડાઈના ુરોપી
રોપી મોરચા પર જવાને ઊપડતી હતી. તેમનાં મનાં કપાળમાં
કં ુ ુ ના
ના ચાંદલાદલા હતા. લેટફોમની ની દર તેઓના
ઓના નાનાં-મોટાં બાળબચાં રડતાં હતાં. બહાર
મની પનીઓ પરદામાં ુરાઈ
થોડ છેટ તેમની રાઈ ઊભી હતી. મોરચા પર જઈ રહ લ આ રજ ૂ ૂતોના તોના
મ પર િઅવૂિત િત નહોતી. પોતે કઈ દશ રા, િતરા ક ુ ુ ળ રાને કારણે કોની સામે
લડવા જઈ રહ લ છે તેની ની તેમને
મને ગમ નહોતી.
પડઘમના ૂરાતન રાતન-વરો અને જગના આ ુધો ધો તેમના
મના આમાની દર જોમ નહોતા
રૂ શકતાં. એમના ગળામાંથી થી કોઈ હાકલ ઊઠતી નહોતી. તેમની મની ુખ
ખ ુા
ા પરનો મરોડ
વીરરસના વેશ ભજવનાર નાટકય પાોનો હોય તેમ દસી આવ ુ ં હ ુ ં. ને આગગાડ
યાર તેમને મને ઉઠાવી ચાલી યાર એ કલાક-બે કલાકનો તમાશો પોતાની પછવાડ કોઈ
અકારણ િનયોજનતાની ૂયતા યતા પાથરતો ગયો. એક અવાિતવક લીલા ખતમ થઈ
ગઈ. ને પાછા વળતાં લોકોએ વાતો કર ક, 'બચારા ઘેટાં ટાંની
ની માફક રસાશે.'
.
થ ુ ં. 'હોમલ
ી દવસે
' નામનો
િવમ
મં ુરમાં
ર માં
પઢાવનાર
બી ઝલક
એ છાઈ
િસેરગઈ
વષ
િિમસસ
ની િવદ
ની એની
શી
શી બેડોશી
સટ
સટ
ભારતવાસી
ુ ં આગમન
ુ વાનોની
વાનોની મૈયા યા થઈ પડ હતી. ગોર ડોશી હદ
દ સાડ ને ચપલો
પં લો પહરતી રતી હતી. ગળામાં
માળા ધારણ કરતી ને 'ભગવદગીતા' ના ઘોષ ગવતી; સરકારને ુો ો ઉગામી ડારતી, ને
હ ુ ુ ધમના
ના રહયો ઉકલતી.
ણ મહનાની નજર ક દ ભોગવીને 'મૈયા મવા નીકળ હતી. ુકામે
યા' દ શ ૂ ૂમવા કામે ુકામે
કામે
એની ગાડના ઘોડા છોડ નાખવામાં આવતા ને ુવાનો વાનો ગાડ ખચતા
ચતા. એની સભાઓ
ભરાતી યાર એની ચપલોપં લો પાસે બેસવામાં પણ એક લહાણ લેખાતી.
િવમ ુ ર પણ એને અછો અછો વાનાં કયા. એની ભૈરવ-વાણ સાંભળવા ભળવા મેદની દની
મળ, ને એ મેદની દની સમ પોતાની ુ ેરત
રત ાને જોર એણે હર ક ુ: " ુરોપ
રોપ ુ ં ુ
એ તરમાં લડાતી દવી તેમજ મજ આ ુર
ર શતઓની લડાઈ ુ ં િતબબ છે . ઇલડ,
િરશયા
રોનાઅને
અ ુરોના ાંસ . છઆખર
પકારો ે દવ ી શતઓના
િવજય છે દિિતિનધઓ ,
વી સવનો ને- જમ ,
ની ક ુ કઇલડનો
ની
એટલે વગે ર શ
, ુાં
ઓસનો
સનોછે,
િરશયાનો."
સાંભળતાં
ભળતાંનીની વાર િપનાક તધ બયો. એની વીર ૂ પર કોઈ યામ છાયા
પડ. એ ુ ં દલ રસભયા કટોરા ુ ં ધરતી પર પટકાઈને ૂ ૂટ ટ પડ ુ ં ુ. ે સાત ુ ં ધોરણ
ભણનારો િવાથ આવી કોઈ વહમની મની ુ ુ િનયામાં
િનયામાં દાખલ થવા તૈયાર
યાર નહોતો. નહ નહ:
તાને કે નહ: ુ પોતે નીચે ઊતરને કહ તો પણ નહ! ભાંગી
કોઈ પણ દ શને
શનેતાને ગી ગયેલી લી
ૂ ૂતળના
તળના કકડાને બેઘડ ઘ ડ હાથમાં ઝાલી રાખીને પછ પડતા ૂ ૂકતા
કતા બાળક વો િપનાક
સભામાંથી થી પાછો વયો, ને વળતે દહાડ રાજકોટ ચાયો.
109
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 110
33. અમલદારની પની
લખમણ બહારવટયાનો મ િપનાકએ આગગાડમાં જ ણી લીધો. 'મામી'
પકડાઈને
હતો. રાજકોટ ગયાની પણ ખબર પડ. ુ ં ુ ગરામાં ગરામાં બનેલો લો મામલો ુસાફરોની
સાફરોની ભ પર
"પણ આ તો ગોરા બે સાહ બોની મદ , હો ભાઈ! એક ુસાફર
બોની જવાંમદ સાફર કહ તો
તો: "દ શી
શી
અમલદાર તો, ક' છે ક, ડરને માં ૂ બેસી સી ગયો તો!'
િપનાકને ફાળ પડ: મોટાબા ુની ની વાત તો નથી થતી ને? મોટા બા ુ કદ ડર ?
"ગોરાના કશાં જ પરામ નો'તા, ભાઈ!" એક ડોશીએ સમજ પાડ: "અફણ ભેળવી ળવી
લાડવા ખવાયા લાડવા! મીણો ચડો ને બહવટયા વા વૂ ા."
'અરર! મોટા બા ુએ
એ આવો કાળો કામો કય હશે?' ?' િપનાકનો આમા વલોવાયો.
ુસાફરોની
સાફરોની વાત આગળ ચાલી.
'ને કાળાં કામાંની ની ખર કરનાર ઓલી વેરાગણ રાગણ ઉપર તો હવે શી શી નહ થાય?
જમટપ દ શે શ.".ે "
"તો વળ પાછ એ જોગટ, યાંથી થી લ તોડશે." ."
"એને ફાંસી સી કાં નથી દ તા
તા?"
"એને ફાંસી સી નયે દયે. કન ે ખબર, કદાચ એના પેટમાં ટૂ ારા ુ ં ઓધાન હોય."
ટમાં તો ંટારા
"કાળ નાગણી છે , હો ભાઈ! એક ુ વાન
વાન આયો એને ઈક કરવા, એને બ ૂ ં ૂ ક દધો
ઈ સાપણે." ."
"ઈ બ ુ ં જ હવે એના ુકડદમામાં
કડદમામાં નીકળશે." ."
ુકદ
કદમો ચાલશે એ ુ ં ણીને િપનાકને હોશ આયા. 'મામી'નો મેળાપ ળાપ થવા ુ ં ઠ કા
કા ુ ં
પડ ુ ં ુ. મામી બહારવટાની આગમાં ં ૂઈને
સાંપડ ઈને કોણે ણે ક વીય
વીય થઈ ગઈ હશે. એના
દ વતાઈ
ગૌચરની વતાઈ શીલ ઉપરથી
જમીનમાં થ ીબદનામી ચડાવનાર
આ િવનાશ યો ,લોકો
ક ટલાં
ક ટલાં
ટલાં ટવતરો
લાં બધાં રોળાયાં
િદોષત !હતાં એક બસો
ને ! મામીને પણ વીઘાં
શી
વીતી ને શી વીતવી બાક હશે!
ઘેર પહચીને એણે મોટા બા ુની
ની તલાશ કર. કોઈ ન કહ શ ુ ં ક બહારવટયા
પરની ચડાઈમાં એ શા માટ િશામલ ન થયા. એટ ુ ં જ ુ ં ક સાહ બના
બના તોછડા બોલ ન
સહ વાથી
વાથી એમણે કરચ-પટો છોડ દધાં છે ને સાહ બોને
બોને મટન ન મળ શકવાને કારણે
એમની ફોજદાર ૂ ૂટ ટ છે .
મોટબાની ખોમાં દનરાત ુ દડાતાં રાં. બાની છબી પાસે અખ અખંડં દવા
બાળતી એ ી બેઠ ઠ રહ. એણે ઉપવાસો આદયા. બેઠ ઠ એ બોલતી હતી ક , 'બા
ઠ બેઠ
મા, તમારા દવાનાં દશન કરને તો એ ગયા'તા. એની િનીત ુ ં પાણી પણ મર મર નહ. એ તો
સાવજ સરખા છે , ડરને ભાગે નહ. ન આમાં કશોક ભેદ છે . તમાર તો મને ૂ ૂર ર
આથા છે . મા! તમે અમા ુ ં ુ અકયાણ કિદાપ ન થવા દો.'
110
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 111
દિરમયાન તો મહપતરામને પાછા આવવા ુ ં ફરમાન ગ ુ ં હ ુ ં. પોતાની ગફલતનો
જવાબ આપવા એ હાજર થયા. રાતના ણ વાયાની ગાડમાં એ આયા. આવીને પહ લી લી
ભેટ એણે ગરણ ખચતી ચતી પનીની કર. એણે ક ૂ ૂલ લ ક ુ: "તારાં બામાએ આપણી રા
કર છે ."
."
"બ ૂ ુ ં ુ ?"
ુ ં ?"
"ના બ ુ ં જ સા ુ ં, ને કાલે તો રતે પડવા ુ ં થશે. પણ મને બી ધણીની નોકર
જડ ગઈ છે ." ."
"કોની?"
" ુનીની. એણે માર ચાકર ન નધી હોત તો ુ ં ુ માર પોતાને જોર થોડ જ આ ટર
ઝીલી શો હોત."
પની ૂ ૂપ પ રહ. ધણીના નૈિતક િતક િવજય ુ ં ૂ ૂય
ય એને ન સમ ુ ં, બા મા ુ ં સત
ાં ગ ુ ં? ઘીના દવા ુ ં ફોગટ ગયા? વાટો વણી વણી ુ ં હથેળ ળ અને સાથળ નાહક
ઘયાં?
િપતએ કોઈ દવી અવસર જતો કય છે , એ ુ ં આ ીને લા ુ ં: "જગતમાં આવડ
બધી ? એવી સા
કરતાં િનીત કોઈ વખાણવા અને સચાઈ પાળવાની
ુ ં નથી . બધા તમને શી જર હતી
વ લા
વેવલા ગણશે. કોઈ પાઘડ ુકલાઈને
કલાઈને આવતી
નહ કાલે
ધં ાવે !"
બધાવે !" કોઈ
" ુ
ં પણ નહ?" મહપતરામે હસીને ૂ ૂછ છ ુ ં ુ.
"
ુ ં ુ પણ જગત માંયલી યલી જ એક ં ને? તમા ં ુ ુ મો ુ ં ુ જગતને િવષે ઊજં રહ એ જ
મને તો ગમે ને? કાલ સવાર તો અહ ચાર ચાર ઑડરલી પોલીસમાંથી થી એક ય નહ હોય.
કાલે આહ િસપાઈઓની બાયડઓ બેસવા નહ આવે, સેવપાપડ વપાપડ વણાવવા નહ આવે, મારાં
ક રનાં
રનાં અથાણા કરાવવા પણ નહ આવે." ."
"આપણે અહ રહ ુ ં જ નહ ને ?"
?" િપતએ ખળભળ પડ લી
લી પનીના કાનની ૂ ૂટો
ટો
પપાળ પં ાળ.
"આપણી ઊતરતી અવથા બગડ. હવે યાં જ ુ ં યાં નામોશી પણ ભેળ ળ જ માથા
.
."
પર ભમશે મારો સભાણો
ધણીની સં ાર હવે
સાર ઠ કાણે
ચડતીમાં કાણે જ
પણ ઝટ નહ પડ
ના હયાની તમામ મહવાકાંા ા અને અભલાષાઓ
સમાત થતી હતી, ધણીના નોકર-વનની બહાર ને કોઈ પણ ત ુ ં િનરાં વન
નહો ુ ં. વનના કોડ નહોતા, અિશાનરાશા નહોતાં, ઓઢવા-પહરવાના રવાના ક માણવાના
મનોરથ નહોતા, અલ નહોતી, નજર નહોતી, વાંછના ર ુ ં 'સોના ુ ં
છના નહોતી, હર ઉનાળે ક ર
પીં ધમરક' અથા ુ ં ભર ુ ં અને િસપાઈઓની ઓરતો વાટક ભર એ અથા ુ ં ચાખવા
આપ ુ ં એ ઉપરાંત ને કોઈ વષસવ નહોતો, અને ધણીના ઢોલયામાંથી થી રોજ રોજ માંકડ કડ
વીણવાની તેમજ મજ ધોયેલી લી ચાદર બછાવવા માટ ઑડરલી જોડ લમણાઝીક કરવાની ને
આદત પડ ગઈ હતી - તેવી વી ી િપતની 'હાક મીમી'ના આ વ
વંસની
સં ની નૈિતક
િતક બા ુ ન જોઈ શક
તેમાં
માં નવાઈ નહોતી.
ુ તો વાર હતી, પણ પનીએ પથાર છોડ હતી: તે વખતે િપનાક
સવાર પડવાને હ
આવીને કોઈ
નકોરાં મોટાબા ુને
'શટનગે ' ઢોલીએ બેઠો. એના
કરતા એજનનો હયામાં
આભાસ ઉમળકા
આપતાં સમાતા
હતાં નહોતા
. એ શટ . મોટાબા
ગ જરાક ં ુપડતાં
બધ નાં
નાં
જ િપનાક મોટાબા ુના
ના પડખામાં બેઠો ુ ટ નહોતી.
ઠો. નાનપણની એ ટ વ હ
111
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 112
"ના, બેટા
ટા."
ુ ં જ નહો ુ ં."
"તો ઠક; મ મા ."
ુ ં તો માર ભે ર છો ને?"
"યાર ?"
"કમ નહ?"
"તાર ડોશી તો મ વાળવા બેઠ
ઠ છે ."
."
"
ુ ં ુ એની સામે સયાહ કરશ."
ુ ં કરશ?"
"
"સયાહ."
"એટલે?"
?"
ુ ં ુ ઘી- ૂ ૂ ધ ખા ુ ં બધં કરશ."
"
ુ ં?"
"આ કોણે શીખ ?"
"ગાંધીએ
ધીએ."
"એ ઠક. ગાંધી
ધી હ ુ તો ચાયા આવે છે યાં છોકરાંને
ન ે બગાડવાય લાગી પડા!"
િપનાકએ ઓં આ ુ ં. ગાંધીના
ધીના આવવાની સાથે જ દ શમાં
શમાં નવી લહરઓ વાઈ
હતી. 'સયાહ શદ ઘર-ઘરને બર અફળાતો થતો હતો. યેક ઘરમાં એકાદ છોકરો તો
ડાતો હતો. કોઈ પણ વાતમાં પોત ુ ં ધા ુ ન થતાં અગાઉ છોકરાં રસાતાં, તેને
ં ૂડાતો ન ે બદલે હવે
ઘી- ૂ ૂ ધ યજતાં ને કાં ઉપવાસ કરતા, 'સયાહ' એ 'રસામણા' ુ ં ન ુ ં સકાર
ં કાર-નામ બ ુ ં
હ ુ ં.
મોટબા
ઘી- ૂ ૂ ધનો
ધનો
સાંભળભળ ગયાં. એ ભસની ગમાણમાંથી
સયાહ કરવો જ નહ પડ, આપોઆપ થશે."
થી. " જ આવતાં હતાં. એણે ક ુ ં: "તાર
"
ક મ?" ઊઠ લા
લા મહપતરામે ૂ ૂછ છ ુ ં ુ.
"માર મોરલા વી ભસ તો જશે ને?" ?"
"લે બેસ બેસ ઘેલી લી!" મહપતરામે જવાબ આયો: "આમાંથી થી એક પણ ઢોર
ચાવા ુ ં નથી. એ ભસ, બેઉ ગાયો અને માર ઘોડ - ચાર વ મારા ઘરમાં પહ લા
વેચાવા લા; ને
પછ ુ ં, ભાણો પણ પછ. ખબર છે ?" ?"
"ચારનાં પેટ ાંથી થી ભરશો?"
"ચોર કરને! તાર તે ુ ં કાંઈ કામ?"
નીકળશો"ખર
!
જોયા
ટાણે તો મોટા
ન હોય ઠા, ને હવે ઢોરોને માટ ચોર કરવા
તો!" સા ુ ુ ુ ુષ થવા બેઠા
112
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 113
34. કોઈ ે
મ ેળનો
ળનો નહ
તે દવસે બપોર મહપતરામનો ુલાસો
લાસો લેવા માટ પોલીસ-ઉપરએ ખાનગી
ઑફસ ભર. એમને ૂ ૂછવામાં છવામાં આ ુ ં:
"બહારવટયાના ખબર મયા પછ તમે કમ ન ગયા?"
મહપતરામે ુર ર ન દધો.
"ડર ગયા?"
"નહ સા'બ!" મહપતરામે સીનો બતાયો.
"નહ સા'બ!" સાહબે બ ે એનાં ચાં ુ ુ ડયાં ડયાં પાડાં. "બમન ડર ગયા."
"કભી નહ!" મહપતરામે શાંિતથી િતથી સભળા ભં ળા ુ ં.
"બહારવટયા પાસેથી ટલી ુ ુશવતો
થી ક ટલી શવતો ખાધી છે ?" ?"
"સાહ બ બહા ુ ુ ર તપાસ કર ને સા ુ ં નીકળે તો હાથકડ નાખે." ."
ુરરદવની ભલામણથી જતા અટા'તા?"
"
"નહ સા'બ."
ુ ર દ
" દ વની
વની ભલામણ આવી હતી ખર?"
મહપતરામે મૌન સાચ ુ ં.
"અછા!" સાહબ પગ પછાડા. "ઢા ૂ હો ગયા. મૂ કો સરકાર નોકરસે કમી કરતી
હ ."
."
મહપતરામે સલામ ભર ુ ુખસદ ખસદ લીધી.
મહપતરામ ટૂ ગયા, એ સમચાર સોરઠમાં પવન પલાણીને પહચી ગયા.
મહપતરામને યાદ આ ુ ં ક આજ ુધી ધી અનેક નાનાં રજવાડાઓએ પોતાના પોલીસ-ઉપર
તરક એની માગણી કર હતી પણ એણે જ ના પાડા કર હતી. એજસીએ પણ હંગામી ગામી
સમયમાં એક બાહોશ આદમીને ખોવાની નારા બતાવી હતી. અયાર મહપતરામની
નજર એ રજવાડાં પર પડ. એણે કાગળો લયા. જવાબમાં અ ુક દરબારોએ કહ વરા વરા ુ ં ક
એજસીનો સદ ં હપા હપા પોલીસ-ઉપર અમે રાખીએ તેમાં માં અમને જોખમ છે , બી ક ટલાક
ટલાક
જવાબ ન મોકયા. એક ફત ુ ર દ વ ુ ં કહ ણ આ ુ ં: "માર યાં રહો. વાટક ુ ં
દ વ
િશરામણ છે , પણ રોટલો આપી શકશ."
મહપતરામે સામે કહ વરા વરા ુ ં: "આપને સરકાર ખરાબ કરતાં વાર નહ લગાડ ." ."
"સરકારડ બાપડ કર કરને ુ ં કરશે?"
?" ુ ર દ
દ વે
વ ે મહપતરામને રાજકોટમાં બ
તેડાવી ડાવી ક ુ ં.
"નહ નહ, દરબાર સાહ બ, ુ ં ુ ણી જોઈને આિપ ુ ં કારણ નહ બ ુ ં." ."
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 114
હાથમાં એ-નો એ દંડો રાખતા અને િધોતયા પર ખાખી લાંબો બો ડગલો તેમજ મજ ખાખી સાફો
પહ રને
રને એ ગામમાં ફરવા લાયા. થોડા દવસ તો એમને ક ટલીક ટલીક બેઠકમાં ને ઑફસોમાં
સકાર મયો. પણ નોકરથી – તેમાં માંય પોલીસની નોકરથી - પરવાર જનાર ભાયે જ
કોઈ બેઠકમાં પોતાનો ૂ ૂરર િમલાવી શક છે . એની પાસે વાતાલાપનો દ શ એકનો એક જ
હોય છે . એ વાતોમાંથી થી કોથળમાંથી થી ઝ ુ ં ુ રયો
રયો, કા ૂ ૂડો
ડો, ખોટા િપયા પાડનારો દતગીર, પેધો ધો
અને , ઝીણક વાઘરણ અને િમયાં મેરાણી
ટ લધો ગયા. મીયાણો રાણી વગે ર પાોના
ની રોમાંખના
ઝટ ઝટ
ૂ ૂટ પોતે જગલમાં
ં બે-પાંચ વખત િશકાર કયા હતા તેની ચક વાતો
ચક પણ
ુસાઈ
સાઈ ુસાઈને
સાઈને છોતાં વી થઈ ગઈ. કંટાળેલા વકલો, િશકો અને કામદારો
મહપતરામભાઈને આવવાનો વખત થાય એટલે બહાર જવા લાયા.
પાર દોતોની ુ ુ કાને
કોઈ કોઈ વેપાર કાને બેસી સી બેસી મહપતરામે અનાજ , પથર, કપાસ
વગે ર ના પારમાં નજર ં ૂચાડવા
ના વેપારમાં ચાડવા યન કય પણ થોડા જ દવસોમાં એને ખાતર થઈ ક
શકદારો, ુને નગારો
ગ
ે ારો વગે ર નાં
નાં ઝીણાંમાં િરાનશાનોને વીસ વીસ વષ ુધી
માં ઝીણાં ચહ િરાનશાનોને ધી ના ૂ ૂલી
લી
જનાર પોતાની યાદદાત ઘના ગઈકાલના ભાવોને પણ સઘરવા ઘં રવા તૈયાર
યાર નહોતી.
ભાસરની ડાકાયટ કરાવનાર રાણક કોળણને ડાબે ગાલે તલ હતો તેની ની સભારણ
ભ
ં ારણ રોજ
તા રાખવી સહ લી લી હતી; પણ ખાવામાં તલની કઈ વાનગી કાલે આવી હતી તે સભાર ભ
ં ાર
રાખ ુ ં અશ હ ુ ં.
મહપતરામે પોતાની બેકારને
કારને યાપાર-ધધાથી ધં ાથી રવાની
ૂ આશા છોડ. કોઈની
અરઓ લખી દ વા ઝ ુ ં. પણ બ ૂ ં ૂ ક-તલવારોની મહોબતે રમેલાં
વા ુ ં કામ ૂ ૂઝ લાં ગળાએ
માર કામ ે દહાડ ક ુ હ ુ ં! અરો ભાળને જ માણસો ૂ ૂ ર ભાયા.
ુમાર
આખર મહપતરામને એક ર ૂ ંઝવણનો
ઝૂ વણનો દવસ આવી પહયો. ચાર ઢોરને માટ
ઘાસના ભરોટયા લેવાના વાના પૈસા સા નથી રા. ઘોડની ગઠ ુ ં પણ તર ુ ં નથી ર ુ ં. પની
રસોડામાં બેઠ ઠ બેઠ રડ છે . ઢોરને પાણી પાવા લઈ જનાર નોકર પણ ન નૂ
ૂ નૂ બેઠો
ઠો છે .
િવમ ૂ ૂરથીરથી િપનાકની કોલરશીપનો મનીઓડર આયો હતો તે પણ ઘાસની મઘી મઘી
ભારઓ લેવામાં વામાં ખરચાઈ ગયેલ છે . મહપતરામને એ વાત ુ ં ભાન નહો ુ ં.
ઘરમાં દાખલ થતાં જ પહ ુ ં કામ પોતે પ ુઓ પાસે જવા ુ ં કરતા. તે દવસ જઈને
ન ે કપાળે – બરડ હાથ ફ રયો
ચાર ને રયો. ઢોરનાં નેોમાં ોમાં કણતા િનહાળ. પ ુઓએ ઓએ ઘાંઘાંઘાં થયાં
હોય એમ ફરકડા નાખી હાથ ચાટા. મહપતરામે હાક માર: “એલા, આ ચારય ખાલી
ખાલી ક મ છે ? આઠમનો ઉપવાસ તો નથી કરાયો ને! ાં ગઈ ધરમની ૂ ૂિત િત?”
કોઈએ જવાબ ના આયો. મહપતરામ ઘાસની ઓરડમાં તે ગયા. યાં ક ુ ં ન
હ ુ ં. પોતે ૂમ પાડ: “ઘાસ ાં ભ ુ છે ?” ?”
જવાબ ન મયો. પોતે દર ગયા. પનીને રડતી જોઈને ૂ ૂછ છ ુ ં ુ: “ઘાસ ાં?”?”
પનીએ આ પહ લી લી જ વાર જમણા હાથની ગળ ચે આસમાન તરફ ચધાડ ધાડ.
પ ુઓ ઘરની આજ ુધીની ધીની તરદશા ઉપર એક ઢાંકણ કણ વાં હતાં. પ ુઓની ઓની
મો નહોતી ઊઠ યાં ુધી
ૂ ૂમો ધી મહપતરામને ભાન પણ નહો ુ ં ર ુ ં ક રોજ પોતાની થાળમાં
ક ુ ં અ િપરસાય છે ક પોતાનાં કપડાં કટલે ઠકાણે જરત છે . ૂ ૂ ધનો ધનો વાટકો બધં થઈને
છાશ ારથી પોતાને પીરસાવા લાગેલી લી તેનીય નીય એને ગમ નહોતી. ઘરની સવટ પણ
એણે આ જ સભાન િનહાળ. ફાટ લાં લાં ગાદલાં ના ગાભા બતાવી બતાવી ણે ડામચયા
પરથી એની સામે ઠઠા કરતાં હતાં. ભાંગે ગલી લ રશી, ઘરની કોઈ ચરરોગી ુી
ે ી ુરશી ી વી,
ૂ ૂણામાં
ણામાં ઊભી હતી.
114
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 115
વ ુ િવગતોને નીરખી જોવાની હાલત ન રહ. મહપતરામે ફ ટો ટો ને ડગલો ઉતાયા.
ચાર ઢોરને છોડ પોતે બહાર હાંક ક ગયા; અવાડ પાણી પા ુ ં, ને પછ નકમાં ચરયાણ
જયા હતી યાં જઈ ગાય ભસને સને મોકળાં ૂ ૂાં
ાં. ઘોડની સરકનો છેડો પકડ રાખી એને
ચરતી છોડ.
ચરતાં ચાર પ ુઓનો ઓનો આન ખી મહપતરામ ુ ં િપ ૃ ૃદય
આનંદં દ ખી દય ક ટ ટ ુ ં સ થ ુ ં!
પ ુઓ ચારતાં ચારતાં એને નાનપણમાં પગ તળ તળેે ંદદૂ લા ઈડરયા ુ ં ુ ગરા
ગરા યાદ આયા.
શામળના મેળાની ળાની ૃિતઓ િતઓ ગી. ઢોરાં ચારને લાંબા બા બાળ રંડાપા વેઠતી ઠતી પોતાની
યાતની િવેણી ણી, જડાવ અને ગોરની છોકર ગગા ગ
ં ા સાંભર ભર. ગગાની ગ
ં ાની વેર પહલાં લાં પોતાનો
સબ ં ધં થવાનો હતો તે યાદ આ ુ ં.
‘ના, ના, હવે તો યાદ કરને પાપમાં ના પડ ુ ં. માર ડોસલી બાપડ ુ ુ ભાશે ભાશે ાંક!’
એમ િવચારને પોતે ઈડરના મરણો પર પરદો નાયો.
પછ છેવ ટ એને લખમણ બહારવટયો યાદ આયો. લખમણ પણ ગાયોને ચારનારો
જ હતો ને! ગાયોની જોડ ાણ પરોવનાર લખમણ મારા અયારના ુખ કરતાં ક ટલા ટલા મોટા
ુખનો
ખનો વાદ લેનારો હતો! ગૌચર ખાતર ૂ ૂન ન કરનારા ુ ં દલ ક ટ
ટ ુ ં ખદખ ુ હો ુ ં જોઈએ!
બે-ણ કલાક ચારને પોતે પાછા ફરતા હતા યાર ઘરને ગણે ટપાલી દઠો.
“આપ ુ ં રટર છે , સાહ બ!” ટપાલી હ ુ પણ મહપતરામને ‘સાહ બ’ શદ
સબોધતો
બં ોધતો હતો.
“ભાણા!” પોતે હાક માર: “ આ તો કશોક ે કાગળ છે . ને દર સો િપયાની
નોટો છે . કો ુ ં છે આ? આ નીચે સહ તો પરચત લાગે છે . કોની – અર અર – માં જો ને... ...
હય ે છે પણ હોઠ નથી. કોની...”
“આ તો બા ુ, સાહ બ બહા ૂ ૂ રનો
રનો કાગળ છે .”
“હાં, હાં, સાહબ બહા ૂ ૂ રની
રની જ આ સહ. જોને, ઈનો અરોની મરોડ તો જોઈ લે!
વાહ! ક વી
વી ફાંકડ કડ સહ. ુ ં લખે છે? “ મહપતરામનો હષ મેઘને ઘને જોનાર મોર માફક ઉછળવા
લાયો. િપનાક વાંચવા ચવા લાયો. લખે છે ક :
મારા વહાલા મહપતરામ,
મ ઊડતી વાતો ણી ક તમને બરતરફ કયા છે . તમાર કાંઈ ક ૂ ૂરર થાય એ ુ ં ુ
માની શકતો જ નથી. નામદાઈ તો તમે કરો જ નહ! કશીક ગેરસમજ લાગે છે . ુ ં ુ તો
લાચાર ં, ક નવા સાહ બોને બોને િપછાનતો નથી. નવો જમાનો ના ુ ક છે . ુ ુ ઃખી
ઃખી ના થશો, આ
મરણચ વીકારજો. યાર યાર મારા તરફથી કાંઈ મળ મળેે યાર ઈનકાર ન કરશો ને
ભાણાને બરાબર ભણાવજો.
કાગળ સાંભળને ભળને મહપતરામ ુ ં હાય પાગલ બ ુ ં. હસતાં હસતાં એ ગદગદત
બયા: “ગોરો, હથી બદલી થઈને ચાયો ગયેલ ગોરો સાહ બ માર આટલી હદ ખબર લે
છે ! વાહ સાહ બ, તાર ખાનદાની! ક ટલી ટલી રખાવટ!”
“પણ બા ુ, હ ુ ‘તા.ક.‘ કરને એણે લ ુ ં છે .”
ુ ં છે ?”
“ ?”
“ક-“
115
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 116
તમારા બાપનો જોષ સાચો પડતો જણાય છે . મને થોડાં વખતમાં જ ુ ંબઈના
બઈના
િકમરનો હોો મળશે. તમારા િપતા મહાન િયોતષી હોવા જોઈએ.
ભળને તો મહપતરામ ુ ં હસ ુ ં પાંસળઓને
એ સાંભળને સળઓને ભેદવા લા ુ ં.
“એ ુ ં? હ બા ુ?“ િપનાકએ છ
ૂ ુ ં ુ.
“બાપડાને મ એક વાર બનાયો’તો. િયોતષ-િફોતષ તે મારો ો ડોસો ણતો’તો!
મ તો માર ગપ, ને પડ ગ ુ ં સા ુ ં.”
ઘરમાં જઈ એણે પનીને બોલાવી ક ુ ં: “આમ તો જો ૂના
ના જમાનાના સાહ બ
લોકોની મહોબત! ાં એ પડા છે ! ાં ુ ં ુ! પણ ૂયા યા મને? ને હવે? જો ુ ં એક કામ કર.
સરસ મનાં સેવ, પાપડ અને વડ કર. આપણે સાહ બ બહા ુ ુ રને
રને મોકલ ુ ં. એને બ ુ ુ
ભાવતાં: યાદ છે ને?” ?”
“ભેં મા ુ ં ુ અથા ુ ંયે
ય ે મોકલીશ: પાં સોના ુ ં ધમરક અથા ુ ં!”
“ ુ ં બ ુ ં એકલે હાથે કર શકશ?”
“યાર ? હવે િસપાઈઓની વ ુ ુને
ન ે ાંથી
થી લાવીએ?”
“ , ?”
પહ લી
લી વારહવે ભાણે
તો જની
જભાણાની
ની હાંસી
સીવ
કર
ુ ુ આવે
. િપનાક
યાર
ચમક
કરાવવા
ગયોલાગે
. કોઈ ખ
અણસમાતા
ં ુ ુ ને મોટાબા
આન
આનંદને
દં ુનેએ
એકોઈકઆ
જ
સંગે ગે બા ુ આટલા આછકલા બનતા. છતાં આવી હાંસીનો સીનો તો આ થમ જ ઉચાર
હતો.
િપનાક યાંથી થી ખસી ગયો પણ હયાની બા-ડાળે લ ુ ં કોઈક ચાવં કાબર પી
ન રહ શ ુ ં. ‘ભાણાની વ ુ ુ આવશે!’ એવા ચાં ુ ુ ડયાં થી એ પાડવા લા ુ ં.
ડયાં એના દયમાંથી
35. ે
ેરણા
રણા ૂ ૂિત
િત
િપનાક િનશાળે ગયો. રતામાં ઝીણાં પાંખાળાં ખાળાં જ ું ઓ
ઓ ુ ં મ ુ ં હોય તેવો
વો આ
િવચાર તેના ના મને વટળાતો રો. ‘વ’ એ શદનો ઉચાર પણ એને ખરાબ લાયો. એના
આખા શરરની ચામડ પણ ખાજવણીનાં ુ પાંદ કોઈએ મસયાં ણે! ચેન પડ ુ ં જ નહો ુ ં.
વગમાં માં સવાલો ૂ ૂછાય ના જવાબો આપવામાં પણ િપનાકને ફા ુ ં નહ. પરણ ુ ં અને
છાય તેના
વ ુ ુ લાવવી? બાના નાનકડા રોપણી ડાળએ કોઈ બનાવટ ક ર ર લટકાવે તો ક ુ ં િવચ
લાગે! ક ુ ં ૃ ૃિમ ડોળ અને બે ૂ ૂ ુ ં ુ ! વ ુ ુનો
િમ, બેડોળ નો િવચાર આ સર વષના ુ વાનને
ના વાનને એટલો જ
ના ુનસબનસબ લાયો. આ મકર એને ગમી નહ.
સાં કટની રમતમાં એ દાઝેભય રયો. બેટને યેક ફટક એ ‘વ ુ ુ’ના િવચારને
ડતો હતો. પસીનાનાં પાણી વાટ ણે બદનના યેક બાકોરામાંથી થી ‘વ ુ ુ’ને એણે િનચોવી
નાખી.
આટલી બધી તકલીફ એને શા માટ લેવી પડ? સર વષના ના કશોરને તર વ ુ ુની ની
વાત જોર કરને ક મ પેસી સી ગઈ?
કપટહનકારણ ુ ં ક મન
એ
િપનાક ુ ં ં. દય
નહો ુ આટલી
બ ાને
દ ુબાને કાચી મર
એ તાતરમાં
જ
પણ સાફ નહો ુ
ં. ં ૂ ૂ પહતો
જોઈ મળ આયો ળોની
. નેટશી
ુ ં
દપડાને
116
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 117
પ ુની ની ગધં આવે તેમ એને કોઈ એક માદક સોડમ તલસાવતી હતી. સર વષનો નો કશોર
– વીસમી સદના ચડતા પહોરની ુ ુ િનયામાં
િનયામાં િવહરતો કશોર - વેદકાળના દકાળના તપોવનોને
સામની ઋચાઓથી ૂ ૂ ર કરતો, િવકાર ભાવોને કડકડતી ટાઢના તારાનાનમાં ગગા ગ
ં ા-વાહ
િવસન દ તોતો ચાર બ ુ ુક તો થોડો જ હોઈ શક છે !
ુ . ુ
જોગણનોયાં , ખડ
તો શેગઠની
ઠગાના
ગ
ં ની
ાના એવહ ‘રાંણ
ડ’નો
રાજકોટ
, ભાણાભાઈની
કામે જ
‘મામી વહ’તાં
નો થયાં
ુકદમો
કદમોબહારવ
મડાયો
ડં ાયો ં. જગાવનાર એ
અદાલતમાં જવા માટ િપનાક િનશાળના વગ છોડા. અદાલતમાં ઓરડો ઠાંસોઠાં સોઠાંસ
દઠો. થમ વાર જોતાં તો િપનાકને ાંિત િત થઈ ક આ તે ુ ં સોરાઠની ૂ ૂછો
છો ુ ં દશન છે ?
દાઢ- ૂ ૂછના
છના યાં ક ક કાતરા હતા, કક થોભયાં હતાં, કક વળ વછની ં ૂછડ છડ-શા કડા
વાળેલી ૂ ૂછો
છો હતી, ક ટલાક
ટલાક હોઠ ઉપર ખસકોલીની કાબર ં ૂછડઓ છડઓ ણે ક કાપીને ુ ંદર
દર
વતી ચોડ હતી. કટલાક ણે ક લોઢાના લાંબા બા સોયા હતા. કટલાક ઢાઓએ ૂ પોતાની
સફ દ લાંબી
બી ૂછોના
છોના છેડા મરોડને ણે ક ગાલ સાથે પાનાં ચગદાં ચોડાં હતાં. ક ટલીક ટલીક
દાઢઓ યાં પખીને ખ
ં ીને માળા કરવા વી હતી. કટલીક ઓળેલી, સથા થા પાડલી લી હતી. કટલીક
પડતર ખેતરો વી હતી.
ગીરકાંઠાનો
ઠાનો સોરઠ અદાલતમાં આ રતે ર ૂ થયો હતો. ફાંદાળા દાળા ફોજદારો નાકા ઉપર
.
ભાંગે
લોકો
ગલી
લ
ે ુ ં ી એક
દાંડલીનાં
ડ લીનાં
એક ટોં
ગામઠ
વળને ચમાં
િડાઘયા
ચડાવીને
‘
ુલ-મેડોગલાં ’ કાગળયાં
લાં વા લાગતા વાંચતા
ચ અમલદારો
તા હતા ગામડાં
સાીના
ન-ા ુરાવાની
રગાભરા
ાવાની
સવટ કરતા હતા. ુ દાં ુ દાં
દાં- દાં ટોળાની વચેથી એ ફોજદારો જમાદારો ને ુખી ખી પટલોના
ચોખા બોલ ઊઠતા હતા: “જો, પાંચયા ચયા, તાર કહ ુ ં ક ભાણગઢની ડાકાયટમાં ભેળળ હતી તે
આ જ રાંડ છે .”
ુ ં પઢતાં અચકાતો હતો: ”સાબ,
“પણ પણ...” ગામડયો પોપટ પઢાવે ઈ બાઈએ તો
તે ુ ુ ની
ની ં ૂટ બધં પડાવી’તી ને!”
“અર
અર બોતડા!” અમલદારના શદો એની ફાંદમાં થી ભઈને નીકળતા હતા: “તા ં ુ ુ
દમાંથી
ડા’પણ તાર પાસે જ રાખ, ને ુ ં ુ ક ુ ં ુ ં તેમ બોલ .”
“પણ એની વાંસે
સ ે ગીરના પાંચસે
ચસે માલધારઓ છે , અને સા’બ, એ અમને જપવા
ં નહ
આપે.”
“ઠક યાર
, બોલીશ મા, ને પછ જોઈ લે , બેટા
ટા મારા!” કહ તો
તો અમલદાર બે
ખો બતાવતો હતો તે ખોમાં ુત ત વાંછનાનો
છનાનો અન હતો.
ઊનની લોબડઓ ઓઢલ ગામડયાણ ીઓ – ઢઓ ૂ ને ત ુ ુણીઓ
ણીઓ –
અમલદારોની પાસે ગવાહ ુ ં ભણતર ભણતી હતી. ગામડાંના ના ઊભા પાકને તરયા ુકાતા
કાતા
છોડને ખે ૂ ૂતો
તો અહ ુરાવારાવા આપવા હાજર થયા હતા. આગલી-પાછલી અદાવતોનાં
લેણદ ણાં
ણાં ની ની જોડ ચોખાં કરવાનાં હતાં. તે તમામ લોકોને લખમણ બહારવટયાની
ડાકાયટઓમાં સડોવનાર ડં ોવનાર સાહદઓ દઓ આ થોભીયાધારઓએ રચી રાખી હતી. અદાલતની
પરસાળમાં તેમ જ ચોગાનમાં સકડો કડો મોઢાં ગભીર ં ીર, ભિયવલ અને ૂ ૂન
ભ ન ૂ ૂન
ન હતાં.
કોઈ કોઈ કરતાં ક ‘ ક ટલા
ટલા દા’ડા અહ ભાંગશે
ગશે?’
?’ કોઈ વળ અમલદારોને
કરગરતા હતા: “એ મેરબાન રબાન! તમાર પગે પાઘડ ઉતા ં ુ ુ: મને ઘેર જવા દો. મારા ઢોરાં
.”
રઝળતાં રાખીને આયો ં
117
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 118
કોઈ કકળાટ કરતાં હતાં ક ગોળ ને દાળયા ફાંક ક ફાંકને
કને કટલાક દવસ ખચાશે?
એમાંય રોજના બે આના ભાંગવાં ગવાં પડ છે .
“ને પાછાં અમલદા ં ુ ુનાંા ં સીધાં પણ આપણે જ નાખવાનાં!”
ુ ં ુ સ
“આ કરતાં કોરા સૂળ ળૂ જ નો’તી તે દાં’ડા શાં ખોટા હતા? બા’રવાટયાની સામે
પણ
તો નો લોક વ ુ
’તી!” ં – પોતાના બળજોરથી. નીકર સમાધાની કર લે ુ ં. આ કોર ુ ુ વાળ વાળ હાલાક
“હળવો બોય ડા! કો’ક સાંભળશે ભળશે તો ડફ દઈને હાથકડ પેરાવી રાવી લખાનામાં ઘાલી
શ!ે અહ સાસરા ુ ં ઘર નથી.“
દ શે
કઈ બાબત બોલવાથી ક મ કરવાથી ક દ મળ મળેે છે . તેના
ના આ બધા યાલો િવમયકાર
હતા. છતાં એક વાત તો ચોખી હતી: આ ગામડયાઓ ઈસાફની વે ઠ પકડ આણેલા લા
ગમારો હતા. આ ુ ુ િનયામાં િનયામાં તેઓ ૂ ૂલા
લા પડા હતા. તેમનામના રતા ુ દા ુ દા
દા મ ુ ં
દા હતા. તેમ
જતાં છેટ પડ ુ ં ુ હ ુ ં. તેમને
મને પીરસાતો યાયનો ભોજનથાળ તેમને મને માટ ઝેર સમાન હતો. ને
વાત બે હર િપયાનો દરમાયો ખાનાર ગોરા ુિડશયલ િડશયલ િઆસટંટને નહોતી ૂ ૂઝી ઝી, તે
સર વષના ના છોકરા િપનાકના મગજ વચે, એક જ મામલો જોતાં, ઊગી નીકળ. તેણે ણ ે
િવચા ુ: ‘શા માટ આ ક સ અહ ચલાવાય છે ? યાં ગામડાઓમાં ાંક વચગાળાના થળમાં
અદાલત
તેડાયા ડાયા તેના બેસાડ સાડ શકાત! સકડો કડો ઉમી લોકોને એના ધધા
કરતાં પાંચ યાય કરનારાઓ જ યાં ગયા હોત તો?’
ધં ા રઝળતા ુકાવી કાવી અહ
એકાએક ગણગણાટ અટક ગયો. તમામ ખો દરવા પર દોડ. પોલીસોની
સગીનો ં ીનો ઝ ૂ ૂક
ગ ક. બે-ણ જરા યા, બાઘા મવાળા ગામડયાઓની જોડ એક ઓરત
ં બાંયા
ચાલતી હતી, ને તેમની મની પછવાડ પદર દં ર પહ ર ગીરોનાં
ગીરોનાં કાળા ચમકતા િતોતગ ૂ ૂટટ કોટના
પથરોને તાલબંધ ચગદતા ચાયા આવતા હતા.
જોનારાંઓ જોઈ રાં અને ઘડભર ૂ ૂલાવામાં લાવામાં પડ ગયાં ક આ પોલીસની પેદલ દલ
ુ ુ કડ
કડ પેલી
લી બાઈનો તો રાખતી હતી ક ઈનો મલાજો સાચવતી હતી.
એવી મણા સકારણ હતી. ઓરતનો કદાવર દહ દવ મદર ં દર સચારતી
ચ
ં ારતી કોઈ
રાજવણને ઝાંખી ખી પાડતો હતો. એના મોઢા ઉપર, એની િગતમાં, યેક પગલામાં, નજરમાં,
– . ુ .
ડોલનમાં
જ એ ચાલી વાણી
આવતીહતી હતી ંગા
ગ.ૂ ાએનાઅભયની
મ પરઅભય
ગમગીનીએ ં એ નાટક
ણે નહોતી
માળો કરતી
ં ૂયો
યો હતો વી. મેવાત
ુ ં ભગ
તેવી
વ ુ ંી
એના માથાના ઘાટા કશ- ૂથને
થને અદબમાં રાખ ુ ં હ ુ ં. હાથ એના એવી તોલદાર રતથી
લતા હતા ક ણે અયાર પણ એના પમાં ં માં બ ૂ ં ૂ કો કો હચતી હોય એવો વહ મ આવે.
ક ટલાય
ટલાય િપછાનદાર ચહ રાને રાને પકડતી એની ખો ટોળામાં ટા લઈ વળ. એની
ઓળખાણમાં ના આવવામાં જ સાર સમાજનારા ગામડયાં નજર સરકાવી જતાં હતાં, એની
મીટ જોડ મીટ િમલાવનાર યાં કોઈક જ હ ુ ં.
સાંકડ કડ પરસાળમાં ગરદની વચે ક ડ ડ રચાઈ ગઈ. એ ક ડ ડ વચે આ બાઈ
ચાલતી. યાં એક બા ુ થી
થી િપનાક સચાના ચં ાના ૂ ૂતળા
તળા પે ઠ ઊઠોને બોયો: “મામી!”
“કોણ?” બાઈએ ઉઠનારની સામે જો ુ ં. ઓળયો; “અર કોણ – ભાણાભાઈ!
ધળાની, બાપ! આવડા મોટા ારના થઈ યા! સાદ બદલી ગયો. ખમા તમને.”
એમ કરતી એ તો િનરાંતે ત ે ઓવારણાં લેવા વા ગઈ. પોલીસના નાયકની ં ૂઝવણનો ઝવણનો
પાર ન રો. ધીર થી થી કહ રો: “નહ , નહ, નહ, બાઈ! બોન! નહ, ભાણાભાઈ! અહ નહ!”
118
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 119
નાયક એકને બહારવટયાણી ણી સમાનતો હતો ને બીને પોતાના જવાંમદ મદ
અમલદાર મહપતરામભાઈના ભાણેજ જ તરક રમાડ ૂ ૂો
ો હતો.
“થોડક વાર, ભાઈ થોડક જ વાર.” ઓરતે હસતે હસતે િપનાકની ગરદન પર હાથ
ફ રયો
રયો અને નાયકને સમ ુ ં: “આ મારો બચો છે . ઘણે વરસે જોયો.”
બોલતાં નાયો બોલતાં. મામીના
એની ખો ગભીર જ રહ પણ િપનાકને તો ‘બચો’
શદ ઓગાળ હાથ ુ ંભ
ં અમી
ીર ને એની
ગભીર
ભ
ં ીરગરાદાનમાં વેશીને શીને એની રગે રગે
ઊત ુ.
મામીને િપનાક પડખોપડખ િનહાયાં. એક વખતનાં નીલરંગી પને માથે દાઝો
પડ ગઈ હતી. ભયા ભયા જોબનમાં ઝનૂ અને જહમતનાં મતનાં હળ ખેડાયાં ડાયાં હતાં. મામીની ૂ ૂખ
નહોતી ફાટ તે છતાંય મામી માતા થવાને યોય શોભા મેળવી ળવી ૂ ૂાં
ાં હતાં.
તમાશો વધી પડો. ગામડયાં ખડાં થઈ ગયાં. ઉજળયાત કોમનો આ સોહામણો
ુ ુ માર
માર કયા સગપણને દાવે બહારવટયાણીને ‘મામી’ કહ બોલાવી રો છે ? ક મ નેો ો
િનઝરાવે રાવે છે ? શી ખોવાયેલી લી વ ુ ગોતી રો છે એ મની કરચલીઓમાંથી થી? સમયાઓ થઈ
પડ.
અદાલતની દરથી પણ બી અમલદારો દોડા આયા. પલક િોસ ૂ ૂટર ટર એક
ુલમલમ હતા. એ તો હ ુ બી પોલીસ-અમલદારો જોડ ચચા જ કર રા હતાં ક આ
ઓરતને જો ફાંસીની સીની ટપ જડ , તો પછ એને વટલેલી લી ુસલમાનણ
સલમાનણ તરક દફનાવવાની ક
હ ુ ુ વાણયાની ‘રાંડ’ તરક દ ન પાડવાની?
યાં તો એમણે પરસાળમાં ઉપાત સાંભયો ભયો ને યાં જઈ ૂ ૂ રથી
રથી નાયક યે હાકલ
માર: “ઓ બેવ વ ૂ ૂફ! ાં કર રહ હો ુમ?”
“એમાં તાપી જવા ુ ં ુ ં છે , મારા વીરા!” બહારવટયાણીએ િોસ ૂ ૂટરને ટરને ક ુ ં.
“નાયક,” ુસલમાન
સલમાન િોસૂટર ટર બાઈને આપવાનો જવાબ નાયક મારફત આયો:
“તહોમતદારણને આરોપીના પાંજરામાં જરામાં ખડ કરો. – ‘વીરા’ કોને કહ છે એ?”
“યાર ?”
?” બહારવટયાણી પાછ ફર. ઈનો દદાર બદલી ગયો. ઉચારમાંય આગ
ઊઠ: “યાર ુ ં તને મારો ધણી કહને બોલા ુ ં, હ િમયા યા? આમ તો જો માર સામે! એક મીટ
તો માંડ! બોલ તો ખરો: ક ુ ં સગપણ ગમે છે તને? હ સગી બેનને નને પરણવાવાળા!”
ઓરતનો અવાજ સરખી ં ક
ંકાતા
કાતા દ વતાની
વતાની મ ચો થયો. એણે આગળ ડગલાં
માંડાં ડાં. િોસ ૂ ૂટર ટર ણે કોઈ સાંકડ કડ ગલીમાં સપડાઈ ગયા. એણે ચોગમ નજર કર. એ
નજરમાં મદદની યાચના હતી.
આખલા વા, સાહબ લોકોના ુલ-ડૉગ વા ને વૈતરાં તરાં ખચનારાચનારા ઘાણીના બેલ
વા ફોજદારો ૂ ૂ ર ઊભા હતા, તે ડગ ુ ં ભર ન શા. પણ ગામડ થી થી ુરાવા
રાવા આપવા માટ
એકઠ કર લી લી ડોશીઓ અને દકરઓ બધી ધસી આવી વચોવચ ઊભી રહ. પોતાનાં
ફાટ લાં
લાં ઓઢણાંનાં નાં ખોળા પાથરતી પાથરતી એ બહારવટયાણીને વીનવી રહ: “આઈ!
માડ! આ પ સમાવો. અ ુધોના ધોના બોયાના ઓરતા શા? તમે તો સમરથ છો, માતા!”
બહાવટયાણીનો ોધ ઊતય ને હાંસી સી ચડ. આ ગામડયાણીઓ ુ ં કપે છે ? મને
કોઈ
‘આઈ સતી
-આઈ
’ક કર
કોઈ
કર છ ે ! દ ુ ંવી
વ સાચેી સમ
સાચ છ
સાચ ુ ંે ુ? મને
ૂ ીસ
જવા વી વષ
ં?ની
ની
ુ વાનને
વાનને એ ૂ ૂઢઓ
ઢઓ ખોળા પાથર
119
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 120
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 121
‘ને
ુ ં ુ એને માર મદાઈની એક હાજરાહ ૂર ભાવના બનાવીશ... એવાં વનો સેવતોવતો
િપનાક પાછલી બેઠકોમાં ઠકોમાં બેઠો
ઠો હતો. િનશાળને ખાલી કર છોકરાની ટોળ પછ ટોળ યાં
દાખલ થઈ ગઈ હતી. માતરોના માંડલા ડલા િઈતહાસ-પાઠોને સાટ અહ એ છોકરાઓ પોતાની
તા ધરતીના પોપડા નીરખતા હતા. થોડ વાર થઈ યાર બે િશકો પણ ૂપચાપ
જનેતા પચાપ એ
લોક ગરદની દર પેસી સી જઈ કોઈ ન કળ ય તેવી વી િસફતથી નીચા વળ બેસી ગયા.
કામકાજ શ થ ુ ં. પહલી લી
ુ બાની
બાની આપવા દાિનસહ ફોજદાર ઊભા થયા. એના
માથાના ખાખી ફટાકા ુ ં લાં ુ ં છો ુ ં આથમણા પવનની લહ રખીઓ રખીઓ જોડ ગેલ કર ર ુ ં હ ુ ં.
એની છો ૂ અને રાણા તાપની છો છૂ ો મળતી આવતી હતી. એ પોતે િસસોદયાના વશજ શં જ
કહ વાતા
વાતા હતા. એના અદાવતીયા રાજ ૂ ૂતો કતા ક દાનસંગ તો ખવાસનો
તો નકામી વાતો હાંકતા
છોરો છે .
ુ બાની
બાની લેત ે લેતે તે પલક િોસૂટર ટર પોરો ખાધો. એટલે આરોપી ઓરતનો સાદ
સભળાયો
ભ
ં ળાયો: “દાનસંગ દરબાર!”
ફોજદારની સાથે આખી મેદનીની દનીની ખો એ ઓરત પર મડાઈ ડં ાઈ.
“મને ઓળખો છો ક દરબાર?” બાઈ મ મલકાવતી છવા ૂ લાગી.
“ઓળ ુ ં ં. ુ ં ં ૂટનો
ટનો માલ સઘરતીઘં રતી.”
“એ નહ, બી એક ઓળખાણ છે આપણી યાદ આવે છે ? જથરકના નેરામાં રામાં
આપણે મયાં’તાં: યાદ છે ?” ?”
દાિનસહ હ ુ ં મ રા ુ ં પીં થઈ ગ ુ ં. એણે યાય ૂ ૂિત
િતને
ન ે અરજ કર: “નામદાર, ુ ં ુ
આપ ુ ં રણ માં ુ ં.”
પોલીસ-િોસૂ િોસૂટર ટર િવનંિત
િત કર: “આ ઓરતને બકબક કરતી રોકો, નામદાર.”
“ ુ ં ુ બકબક નથી કરતી. યાયના હાક મ! ુ ં ુ આ દાનસંગ ગ બહાદરને એમ ૂ ૂછવા છવા
માં ુ ં ં ક દો ુભા ભા નામના કોઈક બહારવટયા ુ વાનનો
વાનનો એમને ભેટો થયેલો લો ક નહ?”
“દો ુભા
ભા...” દાિનસહએ હએ યન કરને વા ગોઠ ુ ં: “દો ુભા ભા નામનો શસ આ
ટોળમાંથી થી ુમ થયો છે , નામદાર! એના વાવડ કરાંચી ચી તરફના સભળાયા ભ
ં ળાયા છે .”
“ ૂ વ છો, દાનસંગ
મકરાણીઓ ભાગતા’તા, કમક ગ
ૂલી
લી એ
બહા
ુ ુ ર! કરાંચી
ચી તરફ તો
ૂના
ના કાળમાં કા ુ ુ વગે ર
મકરાણીઓ હતા. એની ભોમકા ઈ નો’તી. એ હતા
પરદ શીઓ
શીઓ. એને આ ૂ ૂિમની
િમની માટ ભાવે નહ. પણ અમે તો સોરઠમાં જલયાં, સોરઠને
ધાવી મોટાં થયાં, સોરઠને ખોળે જ વાનાં ૂ . એટલે, દાનસંગ બહા ુ ુ ર, દો ુભા
ભા આ દશનાં
મસાણ મેલીને લીને પારક ભોમમાં મરવા ન ય. દો ુભા ભા નથી ભાગી ગયો. જથરકને વકળે
તમે ને એ મયા'તા, સયાટાણેં યાટાણે તમને એણે પરોણો માર ઘોડએથી પછાડા'તા, તમારો
તલવાર-પટોને ને બ ૂ ં ૂ ક યાં વેરાઈ
રાઈ ગયા'તાં ને તમે બ ુ ુ રગરયા, ક દો ુભા
ભા, મારાં છોકરાં
રઝળશે ને મને કોઈ ટોયોય નહ રાખે. યાર પછ દો ુભાએ ભાએ તમારાં િહથયાર પાછાં દઈ
તમને િવદાય દધેલી લી. એ વાત તમાર કોઈ ડાયરમાં તમે સરકારને જણાવી છે , દાનસંગ ગ
બહાદર? આ ઊભો એ-નો એ જ દો ુભા ભા."
એમ કહને બહારવટયાણીએ પોતાની છાતી પર હાથ થાબડો.
"બટ સર, બટ સર," એમ બોલતા પલક િોસ ૂ ૂટર
ટર તહોમતદારણની ધર ધર
વહ તી
તી વાધારાને ંધવા
ધવા ફોગટ મથતા રા. યાય ૂ ૂિત
િતએ એના સામે મ મલકાવી હાથની
121
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 122
ઈશારતથી બેસી સી જવા ક ુ ં. ઓરતના એકએક બોલને, મોરલો દાણા ચણી લે તેવી વી
મીઠાશથી યાિયાધકારએ ઝીલી લીધો. ને એ હયા એટલે આખી મેદનીદની ુ ં હાય કોઈ
ઘરાને પે ઠ ઝણઝણી ઊઠ ુ ં ુ.
દડતા ૂ ૂઘરાને
બાઈનાં વચનોએ નવી અસર પાડ. એક પછ એક સાહદ ઊ ુ ં થઈ થઈ બોલી ગ ુ ં
,
છોકરાં
ક દો ુને
નભા
ભ ે ારોતાં
નામના
રાયાં
બહારવટયાએ
છે , અને
તો
દર
ડાકાયટમાં
ક ડાકાયટ વખતે
દો ુભા
ભાગામની
િશામલ ીઓની
થયો હતો
રા તેકર
દરછકે
કસામાં ં ૂટાયે
ટાયેલા
લા ખોરડાંની
ની કોઈક ને કોઈક િવધવા િપાઈઓને હાથે અયાય પામતી
હતી. ને દો ુભા ભા બહારવટયો એ િનરાધાર િવધવાનો ધમભાઈ બની ાટકતો. િસતમગર
સગાંઓને ટને પાછો દો ુભા
ઓને ં ૂટને ભા બહારવટયો તો આવી ધમબહ બહ નોને
નોને આપતો.
હાજર થયેલી લી ાય ીઓમાંથી થી ણે ણે દો ુભાને ભાને દઠો હતો, તેણે ણ ે એ ઝાંખાખા
રાી-તેજમાં
જમાં દઠલી રત ૂ આ ઓરતના ચહરામાં રામાં દખી. 'આ પડડં જ દો ુભા ભા?' એવા ઉારો
ઢ બાઈઓનાં ડાચા ફાટ રાં. ુવતીઓ
કાઢતા ૂ ૂઢ વતીઓ હતી તેમાં થી ક ટલીક
માંથી ટલીક હ તની
તની ઘેલછામાં
લછામાં
ધાવણાં છોકરાને ક ુ ં: "આ આપણા દો ુભા ભા મામા!"
કોઈ કોઈએ ૂ ૂ રથી
રથી બાઈના ઓવારણાં લીધાં.
'મરદનો લેબાસ પણ શો ઓપતો'તો આને!' ક ટલીક
ટલીક ીઓના ાણ બોલી ઊઠા.
યાિયાધકાર ેજને એ વીસમી સદનો ુગ હોવા – ન હોવા િવષે જ સમ ં મ
થયો. નવી સદના ઝગમગતા ભાતમાં સોરઠ આ ગેબી બી બનાવો ુ ં ધામ હ ુ ં, એમાં કોણ
માનશે? એના તરમાં તો મય ુગની ગની એક રોમાંચક ચક કથા ં ૂથાતી
થાતી હતી.
રોજ રોજ લોક-ભીડ વધતી ચાલી. પલક િોસૂ િોસૂટરની ટરની તપાસ-ઊલટતપાસ ઘી
જ ગમ પોતા ુ ં જોર ૂ ૂરાવા
રાવા લાગી. ફોજદારો બા ગોઠવી લાયા હતા તે તો બગડ
ગઈ.
ી ક ચોથે દવસે અદાલતમાં ઠઠ મી હતી. તહોમતદારણના યેક સવાલમાં
સાીઓ થોથરાતા હતા. અમલદારોએ હરએક હંગામા ગામા વખતે ડાકટાઈવાળા ગામે જઈ ુદ
ંટાનર
ટૂ ાનર વગનેને જ કવા ખખે ખં યા
ય
ે ા હતા તે વાતો ટવા લાગી. બાઈ છતી ૂ : “િભોવન
ફોજદાર, તે તમે રોકડ ગામ ભાંયા ટલી વાર પોયા? ૂ ૂ ધપાક
યા પછ ક ટલી ધપાક માટ ૂ ૂ ધ મગા
ં ા ુ ં’ ુ ં
ગ
? ’ ?
ક નહ ગોમટ
કરવા અમારા
ગામના
ભરવાડ
કંદોઈને
દઅને
ોઈને ટ
તે ુડાયો
ડડાયો
રબારણના
’તો
ક નહ
ભયા
? નેબોધરાં
છેલે ઉપાડયા
મકન તાશેઠ કપાસે
નહથી
થી ૂ દણા
ૂ ધપાક
ધપાક
કટલી કોથળની લીધી’તી? વળ બહાવાટયાએ સામેથી થી કહણ મોકલે ુ ં ક, સરોદડની
ટમાં અમે તમાર વાટ જોઈએ છએ, છતાં તમે નો’તા ચડા એ ખ ં ુ ુ ક નહ?
કાંટમાં
જવાબમાં ફોજદાર ં ૂગા
ગા મર રા. ઈનકાર કરવાથી ભવાડો વધવાની દહ શત શત હતી
કમ ક એક-બે વાર યાિયાધકારએ ઈછા બતાવી હતી ક આ ડાકાયટઓનાં ‘ફનરલ ૂ
ફટસ’ (કારજો) વ ુ સમ લેવાની પોતાને પોતાના ુતક તક-લેખનમાં જર છે ; માટ
બોલાવીએ તે શશોને, ઓનાં આ ઓરત નામ આપે છે .
તડાકાબંધ ુકમો
કમો ચાલે છે . તહોમતદારણ આ ાસકથાઓનાં ઝડપી ચો દોર
રહ છે. ગોરાસાહ બના
બના મ પરથી મરક મરક કરતો મલકાટ ઊતરતો જ નથી. બાઈના
વાણીવેગેગ ે બાઈને એટલી તો ઉેત ત કર કૂ છે ક માથા પરથી છેક ખભે ઢળેલા
. .
ઓઢણાં
એક ુ ુ ુષ
ુ ં પણ એને, ઓળયો
ને જોયો ભાન નથી
અનેતે વામાં
વએકાએક
ામાં ઓચ
એ તી
તબોલતી
ી એની અટક
નજર ગઈ
સામા
. ૂ
ૂણા
ણા પર પડ એણે
122
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 123
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 124
"પછ ખડ તો ઢલીને બેન તરક પાળવા તૈયાર યાર હતો, છતાં ઢલી એના ઉપર
મોહત થઈ એના ઘરમાં બેઠ ઠ. અહ પડ લાલા સાી ુરાવા
રાવા પરથી એમ જણાય છે ક આ
ભાગે ુ ુ બાઈએ ખડની ઓરત તરક ૂ ૂરતાં
રતાં લાજ -મલાજો પાયાં હતાં ને પોતાનાં હ ુ ુ
થી બચવા માટ ુસલમાની
સગાંથી સલમાની નામઠામ ધારણ કયા હતાં.
" .
તેવી
વી િપતપરાયણ
પછ મજ ૂ ૂઓરત
ર ખડને
છતાં
એક , ને બી
વૈધય
ધય ૂ ૂન
ન પાળવા બદલ તૈફાંયાર
યસી સારી હોવા
થઈ મજ
છતાં ૂ ૂ,રકાયદો
ઓરત એને
ઢ લી
લ ી- ચાહ
એક
મેરાણીને
રાણીને - - કોઈ વાણયાની ઓરત ઠરાવી શક નહ. પણ મજ ૂ ૂર ઓરત ઢ લીએ લીએ તો કાયદો
પોતાના હાથમાં લીધો, ઘરખેતરનો તરનો કબજો - ભોગવટો ન છોડો અને ગેર ુનસફથી નસફથી
પોતા ુ ં એક ખેતર ગૌચર ખાતે વેડફ ડફ દ ુ ં. ગાયો યેના ના આવા 'અનઈકોિનોમક
સેટમે
ટમેટ ટ'થી - ુકસાનકારક
કસાનકારક દયાવેશથી શથી - હદને દને ઘ ુ ં ુકસાન
કસાન થ ુ ં છે . ને સરકાર ફરજ
આવા બેકાયદ કાયદ આચરણને એ જમીનના સાચા હકદારો એટલે ખડના િપતરાઈ
વાણયાઓની હતરાથ અટકાવવાની જર હતી. તેથી થી સરકાર થાણદાર િથાનક જયા
પર પોલીસ ુ ુ કડ
કડ લઈને હાજર થતાં, બાઈ મજ ૂ ૂરની રણીથી મજ ૂ ૂર ગામના એક
રની ઉક રણીથી
લખમણ નામના રઝ કાઠ ુ વાને
વાને થાણદાર ુ ં ૂ ૂન
ન ક ુ.
"મજ ૂ ૂર લખમણે મજ ૂ ૂર ઓરતની ઉકરણીથી હરામખોરોની ટોળ બાંધી ધી, અને
ટલાક આબદાર જમીનદારોના ુ ુ ુ ં ુ બની કોઈ રાંડરાં
કાયદો હાથમાં લઈ ક ટલાક ડરાંડ બાઈઓને
બારોબાર ઈસાફ અપાવવાના તોરમાં હરામખોરોની ટોળએ ણ જમીનદારોને ઠાર માયા.
પણ છેવ ટ તો મહાન ેજ જ સાના લાંબા બા હાથ તેમને મને પણ પહચી વયા, ટોળનો ફ જ જ
થયો અને ઓરત ઢ લીને લીને બે ેજ ઑફસરોએ બહા ુ ુ રથી
રથી હાથ કર.
"મજ ૂ ૂર ઓરત ઢલી આ ટોળ પાછળ ુ ં ુય ય બળ હતી તે તો અહ પડલી લી
ુ બાનીઓથી
બાનીઓથી પટ થાય છે . પરં ુ એક ય સાહ દ એમ નથી કહ શ ુ ં ક એક પણ ૂ ૂન ન
બાઈ મજ ૂ ૂર વહતે ક ુ છે .
"આથી કરને ઓરત મજ ૂ ૂરને
રને અમે સાત વષની ની જ સખત ક દ આપીએ છએ."
ફ સલાનો
સલાનો એ શેષ ભાગ ૂ ૂરો રો વચાઈચ
ં ાઈ રો.
"તાર કાંઈ કહ ુ ં છે ?"
?" યાયૂિત િતના
ન
ા ચનથી
ૂ િશરતેદાર દાર બાઈને કય .
"હા."
"બોલ."
"માર વા ુ ં એટ ુ ં જ છે , ક ખેતરની
કહ વા તરની ધરતીમાં ભેખડગઢનો ખડગઢનો થાણદાર ૂઓ, ઈ
ખેતર સરકાર ગૌચરમાં કઢાવે અને તેની ની વચોવચ એક દર ચણાવે. ઈ દરમાં બે
ખાંભ ભ ુ ં મેલાવે
લાવે: એક ખાંભી ભી ઈ થાણદારની ને બી ખાંભી ભી મારા ભાઈ લખમણ પટગરની."
"એનો ભાઈ લખમણ! હા-હા-હા!" દાઢવાળા પલક િોસ ૂ ૂટરટર એવી િસફતથી
બોલી ગયા ક એ વરો કદડાની ધાર મ ગળણીમાં ર ડાઈ ડાઈ ય તેમ દાઢમાં ઊતર ગયા.
પણ ઓરતની ખોમાંથી થી તો કોઈએ ણે િચીપયા વતી કકઓ ખચી ચી કાઢ. એણે
િોસૂટરથી ટરથી નક હોવાથી આ બોલ પટ પકડા હતા. એણે સભળા ં ળા ુ ં: "સાંભળ
ભ ભળ યો,
િમયાં! સાત વરસને વીતતાં વાર ક ટલી ટલી!"
િશરતેદાર દાર િસસકારા કયા. ઓરતને પહ ર ગીરોએ વા ફરમા ુ ં. યાય ૂ ૂિત
ગીરોએ ૂપ રહ વા િત
પણ તપી ગયા. એમણે ક ુ ં: "ઓરત, તાર માગણીઓ સાથે આ કોટન ે કશી િનબત નથી."
તો પછ ૂ ૂછો
છો છો િશયા માટ ક બાઈ, તાર કા ુ છ?
ઈ કહ
કાઈ
124
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 125
"અદાલતનો એ યવહાર છે."
."
ુ ં ુ, બાપા! વે'વાર માતર કર લીધા હોય તો હવે મને મા ુ ં ુ સાત વરસ ુ ં ુકામ
"સા કામ
બતાવી દયો. પણ ઊભા રો'. ુ ં ુ કહ તી તી ં. હ બે ઠ લાં લાં તમામને, સરકારને, સરકારના
હાકમોને, અને િ ુવનના વનના નાથને પણ કહતી તી ં, ક સાત વરસે જો વતી નીકળશ
,
તોય બેદ સીશ
યાં સ
વકગામ
વીશ
કગામ
. બે કરતાં ુ ં ઈવ
ી
ુ ં ુ ઈ કોઈ
ખેત રહાલની
ગા ુ ંને
ન આશા
ે મોઢ રાખતા
ુકાવીશ
કાવીશ
હો તો
અને મેલી
લ
જોી દમરશ
જો." તો ૂ ૂડ ડ લ થઈને
એમ કહને એ પોલીસ-ચોક વચે ચાલી નીકળ.
"બોયાંચાયાં
ચાયાં માફ કરજો, માતા!"
ુ ં-બો ુ ં!
"આવજો, ભાઈ મારાય અવગણ માફ કરજો! ઘણાંને ન ે સતાપવા
તં ાપવા પડાં છે ."
."
"બોલો મા, બોલો મા એ ુ ં, આઈ! કાંઈ ુ ુકમ કમ?"
" કમ તો ુ ં? સૌને વીન ુ ં ં ક યાં ુ ં ુ ગરામાં
ુ ુકમ ગરામાં મારા ભાઈ લખમણની અને બી
નવેયની
યની ખાંભ ભ ુ ં બેસાડજો
સાડજો, અને એની તયે ગા ુ ંને ન ે કિપાસયા નીરજો."
લાં બાઈને
આવેલાં દર
ગામડયાં લે
જોડ વા માટ
વા
આટલી
વાતો
યાર
.લના
થઈ દરવા
બાઈ અ ય બનીઊઘડા
ૃ ૃ ય યાર ઊભાં
, લોકો બધાં એને થઈવળવવા
રાં.
માંહોમાં
હોમાંહ તેમણે
મણે વાતો કર લીધી:
"છે ને કાંઈ ભકાર
કાર ચો કોટ: છ ુ ં ુ નાખીને ગોળ ં ૂ ૂડાળે
કાળો અજગર ણે મમાં ં ૂછ ાળે
બેઠો છે !"
!"
"બરાબર આપણી હપાપાટની મગર જોઈ યો!"
બી ડોશી બોખા દાંત માથે હાથ ઢાંકને કને બોલી: "આ દરવા ઊઘડા: ણે ઈવડ
ઈ આપણી માણસમાર મગરનાં ડાચાં જોઈ યો."
"થઈ ગઈ ઈ તો ગારદ."
"વતી નીકળે યાર સાચી."
"નીકયા િવના ર ' નહ. સો દઈને ગઈ છે . જોગમાયા છે ." ."
"બાપડો ઓયો િમયાં, હવે સાત વરસ લગી સખની નદર કર રયો!"
લના કલાની રાંગે ગેરાંગે ગ ે ગામડયાં ચાલતાં ગયાં અને ૂનાગઢ
નાગઢ વગેર ુ નવાણી
નવાણી
નગરોની ુરાતન રાતન લો જોડ રાજકોટની નવી લને સરખાવતાં ચાયાં. પાછલી દવાલનાં
કોઈકોઈ બાંકોરાં કોરાંમાં રવ પીઓ પોતા ુ ં માનવી ુ ં મ ડોલાવતાં ણે કશીક ખાનગી
માં ભૈરવ
વાત કરવા બોલાવતાં હતાં. પાછળના ભાગમાં એક પથર ઉપર િસ ૂ ૂ ર ર ુ ં લેપન
પન કર લ હ ુ ં.
આ ુ બા
ુ કોઈ કારમા કાળમાં િનળાં રહને ૂ ં ૂઠાં
બા ઠાં બની ગયેલાં લાં ઝાડ ઊભાં હતાં. થોડાં વષ
પર યાં એક પરદ શીશી (ઉર હ ુ ુ તાની
તાની) રજ ૂ ૂત
ત િસપાઈએ આપઘાત કય હતો. યારથી
થી પાછલી ુત
યાંથી ત બારનો પહ રો રો નીકળ ગયો હતો.
"વે વૂ લો
લ
ે ો િસપાઈ તૂ િથયો છે ." ." ટોળામાંના ના એક ક ુ ં: "ને હથી એક-બે કદને
ભગાડ ગયો છે ." ."
" ુ
ં ુ વારો ને ુ ં ુ વારો
વારો જ ૂ ૂવો
વો હશે."."
125
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 126
ુ ં મન સરકારના એક ગોરા હાકમની જ દકર માથે મોહ ુ ં."
"હા, ને એ ."
37. લો ં ુ ુ ઘડાય ે
છ
અદાલત ચાલી યાં ુધી ધી િપનાક મત હતો. પળેપળ એને આસવની યાલી સમી
હતી. મામીના શદો અમલદારોને અને વકલોને હંફાવનારા ફાવનારા હતા. િપનાકની તો રગરગમાં
એ નવ ુ ુિધર િધર સચનારા હતા: ને દવસે મામીએ ભર અદાલતમાં અદાલતમાં બા ુની ની અદબ કર
હતી તે દવસથી ભાણેજ જ મામીને પોતા ુ ં વહાલામાં વહા ુ ં વજન ગણતો થયો હતો.
એણે વનો સેયાં યાં હતાં આવાં: આવી બહા ુ ુ ર સોરઠયાણીને કદરબાજ યાિયાધકાર
છોડ ૂ ૂકશે
કશે. ને છોડ ૂ ૂકશે કશે તો તો ુ ં ુ એને આપણા ઘે ર લઈ જઈશ, ઘે ર જ રાખીશ.
મોટબાનો એને સહવાસ મળશે. અથાણાં અને પાપડ-સેવ કરવામાં મોટબાને સાથ
જોઈએ છે તે આ મામી જ ૂ ૂરો રો પાડશે.
પણ ચૌદથી વીસ વષ ુધીની ધીની અવથા અ ુધ છે . િપનાકને સાન નહોતી ક દર ક
ેજ હમાં એક કરતાં બ ુ માનવીઓ વસે છે : એક હોય છે કળા-સાહયનો અને
જ દ હમાં
અ ્ ૂ ૂતતાનો
તતાનો આશક માનવી; બીજો હોય છે કાયદાપાલક યાપાર અથવા અમલદાર
માનવી. મામીના યાિયાધકારની દર પણ બે જણા ગોઠવાઈ સમાયા હતા: અમલદાર
માનવી મામીને તહોમતદાર હરામખોર ગણી સાત વષની ની ટપ ફરમાવે છે , ને એનામાંનો નો
એ સાહયેમી મી માનવી મામીનાં રાતનોની રૂ ાતનોની રોમાંચક ચક વાતાઓ પણ ઘેર જઈ રાતે લખે છે .
લ જતી મામી ભાણાભાઈને મળતી ન ગઈ. િપનાકને એની બાિઈસકલ પાછ ઘેર
લઈ આવી. બી દવસે એ ૂ ૂલે લે ગયો યાર એને અયાસ પર કંટાળો ટો. ગમાં
આળસ ને મમાં બગાસાં આયાં. પણ યાં તો એને એક રોનક સાંપડ પડ ુ ં ુ. ુ ુ લ ીસ છોકરાના
વગમાંમાંથી થી પાંચ ડાાડમરા છોકરા અદાલતના ઉધામે ચડા નહોતા, તેથી થી તેમને
મને હ ડ
માતર વચન આ ુ ં હ ુ ં ક આ વષના ના મેળાવડામાં
ળાવડામાં ામાણકતા, િવનય, ચારય, ચોખાઈ
અને િધામકતાનાં ક તાનાં પાંચે ચય ે ઈનામો ુ ં ુ તમને પાંચને ચને જ મઢોળગઢના નામદાર મહારાણાીને
હાથે અપાવવાનો ં. એવી આશા મયા પછ તો એ પાંચે ચેય છોકરાંઓ યોગી વા બયા
હતા. ખો લગભગ અરધી મચેલી જ રાખતા. ચાલતા એટલી સભાળથી ભં ાળથી ક મેજ જ, ુરશી
રશી
અને
તેઓ બાં
કડાના કડાના મન
'ભાઈી દ વ'ઉપર
વ
કહનેપણ
તેમની
તેડવા
ડવા મની સાર
જતા. કહ તચાલચલગતની
તાા ક "
"ભાઈી દ
છાપ પડ. પટાવાળાને પણ
વભાઈ
વભાઈ, વગમાં એક મર લી લી
ખસકોલી પડ છે તેને ન ે ઉપાડવા આવશો?"
ઈનામ મેળવવાની ળવવાની આવી તૈયાર યાર કર રહ લા લા હર ૃ ૃણને
ણને િપનાકએ ખભો ઝાલી
ઢોયો: "એલા એય ુડદાલ
ઢંઢોયો ડદાલ!"
"કહ." ." હર ૃ ૃણે
ણે િવનય ન છોડો. ઈનામનો મેળાવડો ળાવડો એની નજરમાં જ રમતો હતો.
"ઢગ કરતો હવે ખો તો ઉઘાડ! ુવના
વના અવતાર!"
ુ ં ુ હ ડ માતરને કહ આવીશ."
"
"જો કહ વા ગયો છે , તો બે અડબોત ખાધી ણ ! નાલાયક, મામીનો ુકમો
વા કમો જોવા
પણ ન આયો? આયો હોત તો ુડદાલ ડદાલ મટને કંઈક મરદ તો બનત!"
"વા ુ ુ!"
!" હર ૃ ૃણે
ણે પાછાં પોતાનાં િવનીત લોચન અધબીડાં કર લીધાં.
126
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 127
"હવે ડાો થા, ને મને ચાલી ગયેલા
લા પાઠ જરા બતાવી દ."
."
ડ માતર સાહ બે
"હ બે બતાવવાની ના પાડ છે ."
."
હર ૃ ૃણ
ણ વગે ર પાંચે
ચેય ઈનામ-સાધના કરવાવાળાઓએ ના કહ. બાકના ઓ
િપનાકની જોડ રઝ બયા હતા તેમણે મણે પણ માૂ ૂ મ કર ક
ૂ : "િપનાક, સાહબને બને કહએ:
પાઠ ફરથી ચલાવે." ."
"ચલાવવા જ પડશે. નહ ચલાવે તો ાં જશે?" ?"
"ને નહ ચલાવે તો?"
"તો આખો લાસ મળને કહ ુ ં."
."
"પણ એ તો આ પાંચ િવનયનાં ૂ ૂતળાં
તળાં જો આપણી જોડ કહ વા
વા લાગે તો જ બને
ને!"
!"
"એ બરાબર છે ." ." કહતો
તો િપનાક પાંચે ચેય જણાની પાસે ગયો, એકની બગલમાં
પીને એક હળવો ઠસો લગાયો, ને ડોળા ફાડ ક ુ ં: "કાં, અમાર જોડ સામેલ થ ુ ં છે ક
ચાંપીને
નહ?"
લગાયોિવનય ુ ં: ૂ ૂિત
; ક િત િવાથએ
"બોલો !" િપનાક સામે ૃ
ૃ ટ
ટ કર. હસતાં હસતાં િપનાકએ બીજો ઠસો
એ િવનયવંતાએ તાએ પોતાના ચાર સાથીઓ તરફ નજર કર, એટલે િપનાકએ પોતાના
સહરઝ છોકરાઓને ઈશારો કર ક ુ ં ક આ ુરબી રબી બં ુને
ન ે ુ ં ુ િવન ુ ં ં, તેવી
વી રતે તમે
સવ પણ અય ચાર યને યને િવનંિત
િત કરશો!
પરણામે પાંચે ચય
ે િવનયવંતોની
તોની બને
નં ે બા ુ માં
માં તોફાની છોકરા ચડ બેઠા ઠા, ને તેમના
મના
પડખાં દબાવી બારક ં ૂટઓ ટઓ લેવા લાયા. કોઈ કલાેમી મી ી પોતાના કાપડ પર
છટાથી ભરતૂ ંથણની થણની સોયનો ટભો યે, તેવી વી જ િસફતવાળ એ ંટઓ ટૂ ઓ પાંચેચય
ે
તોની કમર પર લોહના િટશયા ુ ં ભરતકામ કરવા લાગી. પાંચે
િવનયવંતોની ચયે િવનયવંતોની
તોની
ટોપીઓ યાં ટબોલો બની ગઈ. ઠસા ખાતાખાતા પણ તેઓ, ઈનામને લાયક રહવાના વાના
મમ િનયી હતા એથી, ચોપડઓ જ વાંચતા ચતા રા. એટલે િપનાકએ તેમના મના હાથમાંથી થી
ચોપડઓ ટવી ટં વી લીધી.
હડમાતર
ડમાતર ઓચતા તા કોઈ વટોળયાની
ટં ોળયાની વા આવી ચડા. તેમણે મણે આ ુ ંડાશાહ
ડાશાહ નજર
દઠ. તેના ના ભમર ચડ ગયાં. તેમણે મણે હાથમાં સોટ લીધી. પહોળા બરડા ુ ં ુ ુિધરનાન િધરનાન
કરવા તેમની મની સોટ ગયા મેળાવડાથી ળાવડાથી આજ ુધી ધી તલસી રહ હતી, તે બરડો આ વ ુ
પહોળો ને ભાદરવાના તળાવ-શો છલકતો બયો હતો.
હ ડ માતર પાંચ િવનયવંતો તો તરફ જોઈ ૂ ૂછ છ ુ ં ુ: "હર ૃ ૃણ
ણ, ુ ં હ ુ ં?"
?"
તોફાન કરનારા છોકરાઓએ પાંચે ચય ે ુશીલો
શીલો પર સામટ ખો ુ ં ાટક ક ુ.
"કંઈ નહો ુ ં, સાહ બ!" હર ૃ ૃણે
ણે ચોપડમાં મ ઢાંક ક રાખીને જ જવાબ આયો.
"કંઈ નહો ુ ં?"
?" હ ડ માતર િસહ-ગના કર: "નાલાયક! અસય? બોલો તમે,
કરપારામ: ુ ં હ ુ ં?" ?"
"કાંઈ જ નહો ુ ં, સાહ બ!" પાંચે ચેય જણ સરકસનાં પાર વા વા પે ઠ પઢ ગયા: "કાંઈ
નહો ુ ં, િવનોદ કરતા હતા."
127
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 128
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 129
છોકરા ુ ં ટોં તરયાં હરણાં ુ ં ચકળવકળ ખે ઊ ુ ં હ ુ ં. આ ુ ં ૃ ૃ ય ય જ એક
મમચાર ુ ં હ ુ ં. કહ વાની
વાની વાત હતી તે તો પાણીનો યાલો જ કહ રો હતો.
"તાર ક ુ ંક બહા ુ ં જોઈ ુ ં હ ુ ં, ખ ુ ં ુ ને?"
?" હ ડ માતર ' ૂ ૂબતો
બતો તર ુ ં ઝાલે'ની કહ વત
વત
તા કર.
"આ બહા ુ ં છે ?" િપનાક હસવા લાયો.
યાં તો ાણ બરાડ ઊઠો: "પણ અહ તો ુ ઓ, સાહ બ!"
પાણીની ઓરડમાં માટલાંનાં નાં કાછલાં વેરણછે
રણછેરણ પડાં હતાં.
"કોણે ભાંયો યો ગોળો?"
"મ." ." િપનાક ૂ ુ ં ુ બોયો. કોઈ બી જ છોકરાએ ભાંગફોડ ગફોડ કર હતી.
"શા માટ ?"
?"
"કાછલાં ુ ઓ ને!" !"
સાપના ઝેર સરખી લીલ એ કાછલાંએ પહર ર હતી.
: " ુ ુ ,
તમારો હ બધાનો
ડ માતર શો િવચાર
અય છોકરાઓ છે ? બાપનાતરફ
પૈસા
સહાંા ક ક મમાર
બગાડો
એને
છો?
તોપાણી
બહારવ
િવના
ં કર
ુ ં ંમર
છે વ
પણ
છો? પાણી ઘેર પીને કાં નથી આવતા? એક કલાકમાં તરયા મર ગયા ુ ં? િપવરાવી દ
પાણી? ક પહચો છો લાસમાં?" ?"
તરસે ટળવળતા છોકરા, કટલાક તો દસ-દસ જ વષના ના, ભાર ડગલાં ભરતાં પાછા
વયા. એકલો િપનાક જ યાર ઊભો રો.
ને એને ભાસવા લા ુ ં ક ણે એ લોઢાનો બનતો હતો. ણે કોઈક અ ૃ ૃ ય ય
શતનો હથોડો એના ાણને વનની એરણ ઉપર ઘડ રો હતો.
38. ટપાથ પરનો ાફક
ુ ં ક ુ ં ુ?"
" ?" હ
ડ માતર ૂ ૂલે
લે ચડ લા
લા હાંડલાની ંક
ડલાની મ વરાળ ક: "તારા વયો ૃ દાદાની
મને દયા આવે છે . તને કાઢ ૂ ૂકશ કશ તો એ ડોસો રઝળ પડશે, નહ તો તને... ુ ં ક ુ ં ુ? બ ુ ં
...
અયાહાર જ રા ુ ં હવે તો!"
એક એક શદ િપનાકના ાણ ઉપર તેબના બના છાંટા
ટા વો પડો. એથી પણ
િઅધક, શીળનો એક ક દાણો બગડ બગડને કાળ બળતરા લગાડતો સમાઈ ય તેવા વા
વસમા તો હ ડ માતરના અણબોલાયેલા લા, અયાહાર રહ લા
લા શદો બયા. અયાહાર શદો
શાં વ ુ વસમા હોય છે .
હમેશાં
એની ખો ડોળા ુમાવી
માવી ુમાવી
માવી હ ડ માતર તરફ િનહાળ રહ. અઢાર વષનો
નો
છોકરો ુ પાડવાનો શોખીન નથી હોતો. એનાં િવરલાં ુ સમજવાં પણ ુક કલ હોય
છે . િપનાકનાં ુ ુલાબની દડઓ પરનાં ઝાકળ-ટપાં નહોતાં. હ ડ માતર એ સમ
લાબની પાંદડઓ
ન શા. એણે મા
"યાદ તો કર: ુ ુ ં ક કઆ
ં મારો ટલો છોકરાને પોતાનો ઠપકો અસર કર રો છે . એટલે એણે ઉમે
ટલો ુ:
ુ ં થઈ ગ ુ ં? તારા
માનીતો િવાથ હતો! આ તને આ
િનરાધાર દાદાની પણ દયા નથી આવતી, ગા
ગાડા
ડા?
129
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 130
એટ ુ ં કહતાં
તાં હડમાતર
ડમાતર િપનાકને પતાયેલો લો ગણી પપાળવાપં ાળવા માટ નક ગયા, પણ
વો એ િપનાકના ખભા પર પજો જં ો ૂ ૂકવા
કવા ગયા તેવા
વા જ િપનાકએ ધગાવેલાલા સળયા વા
એ હાથને ઝટકોર નાખી, એક ઉચાર પણ કયા િવના, યાંથી ડ ુ ં ુ. ને એનાં ં ૂગાં
થી ચાલવા માંડ ગાં
હબકાં છેક દરવા બહારથી પણ સભળાતાં ભં ળાતાં ગયાં.
,
અપમાનબી . ુને ં ં બડ ુ ંમાતરની
હડમાતરનીજ સાંખી
ખી લેમોટા
વા એબા
તૈ ુ
યાર
યાર હતોની
યેનીપણ
અ ુએને અસ
કંકંપાનો હ ુ ંક એક
એકએ શદમોટાબા
ુ
ુ ં
અપમાનના
અક ક ડામ વો હતો.
મારા મોટા બા ુ... રઝળ પડા છે ? કોણે ક ુ ં ક એ રઝળ પડા છે ? એની દયા
ખાનારો આ દાતાર કોણ આયો? મારા મોટાબા ુ કયે દહાડ એની પાસે દલસો
ભીખવા ગયા હતા? મ ુ ં નથી જો ુ ં ક રસાલાના નાળા ઉપર માણસો ફરવા ય છે
તે બધા મારા મોટાબા ુને ને પહલાં લાં ' ' કર કર છે ! ૃવી
વી ુરના
રના પેલા લા રટાયર થયેલા લા દવાન
સાહ બ તે મારા મોટાબા ુ પાસે રોજ એ ગરનાળા ઉપર બેસી સોરઠના ગામડાના તકરાર
સીમાડા િવષે માહતી માગે છે . જોરાવરગઢના િશકાર દરબાર ગરનો લયો ૂ સાવજ કઈ
બોડમાં રહ છે તેની છપરછ કરવા તો મારા બા ુને
ની ૂ ૂછપરછ ને ઘે ર મળવા આવે છે ને બા ુ
હમત કરાવતા હોય તો એટલી વાર ગાડ બહાર થોભાવી વાટ ુ એ છે . એવા મારા
બા ુને ને રઝળ પડ લ કહ નાર નાર કોણ છે આ કંગાલ? એને ઘેર મારા બા ુ ાર ચા
પીવાનો સમય જોઈને પેઠા ઠા હતા! કયે દા'ડ ઉછના પૈસા સા માયા છે ! માર ફ ભરવામાં એક
દવસ ુ ં પણ મો ુ ં ુ બા ુએ એ ાર ક ુ છે !
યાર ? - યાર -
- યાર -
- આ ુ ં બોલી ગયો એ માણસ? એને મ બોલતાં ૂ ૂપ પ કાં ન
કર નાયો? મ એની યાં ને યાં પટક કાં ન પાડ નાખી? ુ ં ુ અઢાર વષનો ુ વાન
વાન કમ ન
કકળ ઊઠો? મ એની બોચી જ કાં ન પકડ? મ આ શરરના ગા શા માટ જમાયા છે ? ુ ં ુ
તે ુ ં નયા લોહમાંસનો સનો કોથળો જ નીવડો?
રતાની એક બા ુ એ ઘસાઈને એ ચાયો જતો હતો. યેક િવચાર એનાં હબકાંમાં માં
રતો હતો. પોતાને ુસકાં
જોર ૂ ૂરતો સકાં નાંખતો ખતો કોઈ જોઈ ક સાંભળ ભળ જશે તો ઊલટાની નામોશી
વધશે એ બીક પોતે હબકાંને ન ે ંધવા
ધવા યન કરતો હતો, પણ હડમાતરને ડમાતરને ક ુ ં કર ન
શકા ુ ં એ પોતાની કંગાલયત ગાલયત એના દયને વ ુ ને વ ુ ભેદતી હતી. ુ ુછવા છવા માટ ને
હબકાં દાબવાને માટ એ મ આડ વારંવાર હાથ દતો હતો. માલ ઘેર લી ૂ ગયેલ હોવાથી
આિપ થઈ પડ! અને નાક ૂ ૂછવાનો છવાનો દ ખાવ
ખાવ કર એ ુ ૂ ૂછતો છતો હતો.
પણ ચોર કરવા નીકળનાર માણસ કદ ન કપેલા લા હોય એવા કોઈ સાીની નજર
પકડાય છે . િપનાકને ભાન ન ર ુ ં ક રતાની પગથી ઉપર એક અથડામણ થતી થતી રહ
ગઈ. એના હાથ એની ખો આડ હતા. એ ુ ં મો ુ ં ુ રતાની ઊલટ બા ુ એ હ ુ ં.
ઓચ ુ ં ણે ક કોઈકની જોડ એ ુ ં પડ ુ ં ઘસા ુ ં. કોઈક પછવાડથી થી બો ુ ં પણ ખ ં ુ ુ
ક 'જરા જોઈને તો ચાલતો , ભાઈ!'
પોતે જોઈને નથી ચાલતો એવી ચેતવણીનો તવણીનો વર યાર કોઈ પણ ુ વાન
વાન માણસને
કોઈ નાર કંઠમાંથી થી સભળાય ં ળાય, યાર એણે જર સમજ ુ ં ક ાફકના િનયમનો કોઈક મહાન
ભ
ભગ ં પોતાને હાથે થયો હોવો જોઈએ, અને ટપાયર ઉપર તો ાફકની દોરવણી કરનારો
કોઈ પોલીસ રાખવામાં આવતો નથી, તેથી થી, ખાસ કરને બપોર વેળાના ળાના બળબળતા રાજકોટ
શહ રના
ર ના ,
હોય છે . અ ુક અ ુક િનન પડતા રતાઓ પર આવા ી-કંઠો જરા િસવશેષ કડક રહ તા
તા
130
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 131
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 132
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 133
"
ુ ં ુ મોટાંબાને
બાને વાત કરશ."
ઘેર લઈ આવ , હો!"
"જર કર , ને એક વાર અમાર
"જર." િપનાકને નોત ુ ં ુ ગ ુ ં. પણ ુપાએ
પાએ મ મચકોડ ુ ં ુ. િપનાક જોઈ શો ક
ુપાપા નાનપણમાં છેક િનમાય હતી તેને ન ે બદલે હવે ટખળ અને ૃટ ટ બની છે .
"ને, ભાણા." ુપાની
પાની બાએ ક ુ ં: "મોટાબા ુને ને અમારા ખબર દ. અમાર વતી
ખબર ૂ ૂછ છ . ક ' , હો ભાઈ, ક ુપાની
પાની બા ુ ં તર એમને માટ બ ુ ુ બળ
બળેે છે . ઓહો! ક વા
વા
હાકમ વા! ુપીના પીના બા ુ સાથે થોડ બનતી, છતાં અમાર સ ુ ુની ની તો શી ખબર રાખતા!
મારો ચપક પં ક ઘોડ થી થી પડો'તો યાર દવાદા માટ પોતે તે ક ટલી
ટલી દોડાદોડ કર ૂ ૂક ક લી
લી!
એવા લાખેણા ણા માણસ માથે પણ કવી કર! ઓહોહો! હ િવંભર ભર! નોકર એટલે તો કરકર
તોય નો જ કર!"
ુપાની
પાની બાએ દાખવેલી લી દલસોને િપનાક હ ડમાતરના
ડમાતરના બોલ જોડ સરખાવતો
ગયો. પણ આમાંનો નો એક ય શદ એને અળખામણો ન લાયો. મોટાબા ુના ના લગભગ શ ુ
સરખા એક અમલદારની ી, ીને વૈધય ઈક શે મોટાબા ુની
ધય પણ કંઈક ની આડાઈને
પરણામે મ ુ ં, તે ીના શદો ને હડ માતરના શદો વચે ફ ર હતો. હડમાતરના ડમાતરના શદો
ભેખડગઢના દપડયા વકળાને સામે કાં ઠ ઊગતી દાડનાં ઝેરલા રલા ફળો વા હતા:
ુપાની
પાની બા ણે માવાદાર ં ુને ન ે ચસણીમાં ઝબોળ ઝબોળ ખવરાવતાં હતાં.
"હો, ુ ં ુ મોટાબા ુને
ને પણ કહશ."
" ુ
ં અયાર હ ાંથી થી?"
"િનશાળેથી."
"ટ થઈ ગઈ? અયારમાં? કોઈક સા'બ-બા'બ મર ગયો હશે કાં તો."
"ના, ના...."
િપનાકએ ૂ ૂરો રો જવાબ ન આયો. પણ ુપાના પાના મ મચકોડ લા લા મલકાટ બતાવી
દતા હતા ક ુપા પા સમ ગઈ છે : હાથલા થોરનાં ઘોલાં વી રાતીચોળ ખો લઈને
ૂ ૂવે
ે ાની િનશાળ છોડનાર છોકરો ઉપરથી વો દ ખાય
વળાની
ળ ખાય તેવો
વો ડાોડમરો તો દરખાનેથી થી ન
જ હોય! એ વાતની પાક ખાતર વાન છોકરઓને નહ તો કોને હોય!
ુ વાન
િપનાક ચાલતો થયો. તે પછ તેની પીઠ પર ુપાએ
પાએ પણ પાછા ફર કટલીય
નજર નાખી; અને એવી છલકતી પીઠ પર ધબા લગાવવા ુ ં મન એને વારંવાર થ ુ ં ગ ુ ં.
39. ચકાચક!
ં ટ શનમાં
જકશન શનમાં એક પણ ગાડની વેળા ળા નહોતી, તે છતાં યાં ઊ ુ ં ઊ ુ ં એક
ચકચકત મો ુ ં ુ 'પી. લાસ' એજન હાંફ
ફ ુ ં હ ુ ં. હાથીનાં નાનાં મિદનયાં વા ણ ડબા એ
એજનને વળયા હતા. પોલીસોની ુ ુ કડ કડ એક ડબામાં ીજલોડ બ ૂ ં ૂ કો કો સહત ગોઠવાઈ
ગઈ હતી.
" ચકાચક કરને કો ચલે, હવાલદાર!" જકશનનો
ટા કરતો ં કરતો ૂ ૂછતો
હ છતો
ડ કોટ
બલ
બલ પોતાના બે પ
ં
રમાનો લા ુ ુ વાળતો હોય તેવી
વચે ૂ ૂરમાનો વી ચેટા હતો.
133
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 134
"હાં હાં, તકદર ક બાત બડ હ, ભાઈ, આજ ફર કો જ હમ કોટર યાટ સ ટ
ગયે."
."
ુ ુ તાની
પોલીસ પાટનો હવાલદાર એ હર ક ઉચારને ઉર હ તાની બોલીની હલકમાં
લડાવતો હતો.
હતી. એફટ
લાસના ડબામાં નેતરની તરની કોઈ
પેટઓ
ટ ઓ ને ચામડાની ઠસાદાર પટારઓ ભરાતી
પેટઓ ટઓ ઉપરથી િવલાયતની આગબોટની છાપેલ ચીઓ પણ હ ુ ઊતર
નહોતી. ૂ ૂળ
ળ હ ુ ુ તાનમાં
તાનમાં જ બનેલી ટઓનો આ છાપેલ પતાકડાનો મદ ુરોપ
લી એ પેટઓનો રોપ જઈ
આવતા તે વખતના દ શીઓના શીઓના પદવી-મદને આબે ૂ ૂબ મળતો આવતો હતો.
એક િશરતેદાર દાર, એક 'રાઈટર', બે કાર ુ ુ નો
નો ને એક પોલીસ ઈપેટર ટર ંગા
ગૂ ા
અવાજમાં કશીક ગભીર ભ
ં ીર વાતો કર રા હતા. પણ તેમાં માંના
ના િશરતેદાર
દાર હતા, તેમના
મના મ
પરનો મલકાટ ગભીરતાના ભં ીરતાના પડને ભેદને
દને બહાર આવતો હતો. એમને આ સ સંગં કોઈક
િભાવકને તીથયાાનોયાાનો સ સંગ
ં હોય તેટલો
ટલો િય લાગતો હતો.
ખબ, ખબ, ખબ: રબર-ટાયરની ગાડના ઘોડાની પડઘી ટ શનની શનની કમાન નીચે
વાગી. સૌ િહોશયાર બયા: "ાંત-સાહબ આયા."
.
પર ચડો
એજનની
. ગોરા પોલટકલ
વરાળે જોશ
એજટ
પકડ
ુ
ંલાં
ુ નીચે
બી, ધીર
બી ઊભે લો
લ
ડાંોફો
ફોકાળો
ભરને
દ શી
શઆવી
ી તી
પહયા
ાઈવર
, નાની
એજન
એક
બસી
સં ી બવીને એજને ણ ડબા ઉપાડા. િનન જકશન ં પર કોઈ પા કાવતરાની હવા
ગાડ પછવાડ રહ ગઈ. નાનકડ એ પેયલ યલ આગગાડએ દ દયમાન દયમાન દવસને પણ
ધાર રાીનો પોશાક પહ રાવી
રાવી દધો.
બની
"ાંત-સાહ બની એ પેયલ યલ ન ાં જતી હતી? િપનાકએ જકશનની
ં તારની વાડ
પર રમતાં છોકરાંને છ ુ ં ુ.
ન ે ૂ ૂછ
"કોઈક રાજો મર ગયો છે , ઈયાં ગીયો છે મારો પે."
." કોઈક િમયાણા પોલીસના
છોકરાએ ક ુ ં.
થોડ વાર પછ ુ ુ િનયાને
િનયાને ણ થઈ ગઈ: િવમ ુરના રના ઠાકોર સાહ બ ુજર
જર ગયા.
થઈ તો ગયા હતા બે દવસ, પણ એજસીને ખબર આ જ પહયા. શબને પથારમાં જ
સાચવી રાખી, માંદગી દગી ચા ુ છે એવી વાત જ રાજમહ લમાં લમાંથી થી હ ર કયા કર હતી.
રાઓનાં અવસાનો તે વખતમાં રોમાંચકાર ચકાર બનાવો હતા. ૃ ુ શ તેટ ટ ુ ં ુતત
રખા ુ ં. અને તે દિરમયાન મદારખાનાનાં જવાહરો અને ખનાનાં ય અનેક અણદઠ
હાથોની ગળઓ વડ હરફ ર ફ ર પામતાં. રાજભંડારોને
ડારોને સીલ મારવા પોલટકલ એજટોની
પેયલો
યલો દોટાદોટ કરતી. ક ક યાલ થતા. ક ક િનીતમાન નોકરો ઝડપમાં આવી પાયમાલ
થતા.
અઢાર વષની બાલસખી દ ુબા બા અયાર કવી ુ ુ દદશામાં પડ હશે! એ ુસકાં
સકાં કને ૂ
રોતી હશે. એને દલાસો દ નાર નાર કોણ હશે? એના શ ુઓ એને ં ૂટ ટ લેશ?ે ુ ં કરશે?
એવાં વલોપાતનાં વમળો િપનાકને જશનની ં સડક ઉપર અહતહ હડસેલતાં રાં.
એમ કરતાં કરતાં એ ુ ં મનપંખી ખી પાંખો ખો ફફડાવીને િવમ ુરના ડ ુ ં ુ.
રના આભ- ક ડ ઊડવા માંડ
ણ જ કલાક
ુ ં વળ
મા ુ ં ની વળપછ
િવમ
દાખલ ુ ુ ંરના
થ ર ના
હ ુ ં .દરબારગઢને
ઓરડ
માટ
કડઓ લગાવવા ઓરડન ી ાં
ત-સાહ બ
દવાની બ ુ ં ટાલ
કાકડ ુ ં
અને
લાખનો ુ ુકડો
કડો પટએ પટએ ભમતા હતા. દસ વષના એકના એક વારસદાર ુ વરન
વષના ુ
134
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 135
ચોકપહરામાં
રામાં સાચવીને ૂનાં
નાં રાજમાતા પચાપ
ૂ બેઠાં હતાં. એને ટલાવી તો લીધો હતો
સવારમાં જ . એને શા માટ ટલાવવામાં આયો. તે વાંધો ધો ઊઠાવીને ગોરો િઅધકાર
ધમપછાડા કર રો હતો. ુ ં ુ વરના મામાએ ઠંડા
ડા કલે
જવાબ વાયો ક થમ ગાદ-
વારસને ટલાવવો પડ ; પછ જ મર ૂ ૂમ રાજવીની નનામી કાઢ શકાય.
-
સાહબને બનેટલાવે
જમણેલ ુ ં ુ વ ર
કાને બનાવટ
ંકાતી
કાતી ગઈ. તે ે , ીરાણીના
છની
ન બી બા પે ુટનો
ટ નોડાબાનથી , એવી
કાનમાં ખટપટની
બી વાત ર
ં ૂકો
ક કરવામાં
ો ાંત
આવી ક નવાં રાણી દ ુબાને બાને બે મહના ચડ લા લા છે . એ આખી વાત જ મો ુ ં ુ ૂ ૂત
ત છે તેવા વા પણ
અવાજો આવી પહયા. ભાતભાતની ભભે ભં રણીઓ
રે ણીઓ વચે ગોરો ભવાં ખચતો ચતો બેઠો ઠો હતો. કડ
જડ લા
લા મદારખાનાને ખોલાવીને પછ તેની ની તમામ સામીની નધ ગોરો લેવરાવવા વરાવવા
લાયો. દરક પેટનાંટનાં નગ ં -દાગીના ગણાવા લાયાં. એમાં એક પેટ ટ જરા છેટર, એક
કમાડની ઓથે પડ હતી, કોઈક સાહ બે બ ે મદારખાનાના ુય ય અમલદાર સામે ૂ ૂચક ચક ૃ ૃ ટ
ટ
કર. એ િઅધકાર પોતે જ હ ુ તો િવમયની લાગણીમાંથી થી મોકળો થાય તે ૂ ૂવ વ સાહ બે
બ ે
એને યાં ને યાં ુ ુકમ
કમ ફરમાયો: "િનકલ વ."
સાહ બનો
બનો છાકો બેસી ગયો. પહ લા
લા દરનો િઅધકાર ચોર ગણાઈ બરતરફ થયો.
એ અમલદારની લાંબી બી, ટાઈપ કરલી, ુલાસાવાર
લાસાવાર અરને સાહબે બ ે ફગાવી દધી. એને બ
અર આવવા પણ ર ન આપી. સાહ બનો બનો એક મહાન હ ુ સધાઈ ગયો! પોતાના નામનો
છાકો બેસી સી ગયો: એ છાકો બેસાયા સાયાથી રાજવહવટની અરધી િિશથલતા આપોઆપ ઓછ
થઈ ગઈ.
ધાક બેસારવી સારવી, જતાં વત થરથરાટ ફ લાવી વી, એકાદ કસામાં દા ુ ુણ અયાય
લાવી દ વી
થતો હોય તો તેને ન ે ભોગે પણ કડપ બેસાર
સાર દવો - એવી એકાદ ચાવીએ જ અનેક ેજ
અફસરોને કાબેલ કહ વરાયા વરાયા છે . ટાલયા ાંત-સાહ બને
બને પણ એ ચાવી હાથ આવી ગઈ.
વળતા જ દવસથી એણે રાજના સહકાર વહવટકતા તરકનો ચા સભાળ ભં ાળ લીધો, અને
તેલ ૂ ૂર ર લાં ની પે ઠ રાજના નોકરો કામ કરવા લાગી પડા.
લાં પૈડાં
ડાંની
40. લકર ભરતી
"
ુ ં ુ હાથ જોડને ક ુ ં ુ ં ક મને આમાં ન નાખો."
"પણ, દકર, ુ
ં રાજરાણી છો. તાર એ ુ ં કય જ સારાવાટ છે ."
."
"શી સારાવાટ?"
"ગાંડ
ડ, છોકરો હશે તો ચાર ગામનાં ઝાળાં પણ મળશે. નીકર તને એકલીને ુખનો
ખનો
રોટલોય ખાવા નૈ દયે. ણછ?"
ુ ં બોલો છો આ?"
"નહ ખાવા દયે?
ુ ં બો ુ ં ં.
"સા તને કલ
કલંકં લગાડને કાઢ મેલશે
લશે."
."
"એવી ગાંડ
ડ વાતો કરો મા. મને કોઈ નહ કાઢ કૂ . ુ ં ુ ાં રખાત ં! મને, ભલા
થઈને, આ ઢગમાં ન ઉતારો. મારાથી ઢગ નહ ચા ુ રહ શક . ને ુએ મને દકરો
દવા ુ ં સર ુ ં હોત તો તો દધો જ ન હોત?"
135
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 136
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 137
ઢળતી પાંપણોનાં પણોનાં અધબીડાં બારણાંની ની વચે પોતાનાં ને િપનાકનાં અનેક સોણાં
જોતી જોતી દ ુબાને
બાને દવાલને ટ ક ઝો ુ ં આવી ગ ુ ં.
આઠ જ દવસમાં તો ગોરા હાક મે મે વતીનાં હયાં વશ કર લીધાં. રાજના
િઅધકારઓને પણ ગોરો િય થઈ પડો. મર ૂ ૂમ ઠાકોર સાહબના બના ધમાદાઓ તમામ એણે
ચા ુ રાયા
સિમાધ -મદર ં દર, નવા ધં ા
બધા વધાર
ુ ં, ુ લદધા . નહાવાનો
દં કારજ ક ુ, ઘાટ બધાયો
નોકરોને ર,-પગારનાં
ધં ાયો ઠાકોર સાહ
ધોરણ
બના
બના નામ કર પર ન
આયાં ુ ં,
પોલીસની અને કાર ૂ ૂનોની નોની લાઈનો બધાવવા ધં ાવવા ુ ુકમ કમ કય .
અને એ લોકેમના મના પાયા ઉપર ગોરાએ ુરોપના રોપના મહા ુમાં માં મોકલવા માટ
રંગટોને ભરતી કરવાની એક ઑફસ ઉઘાડ. રાજના લગભગ તમામ િઅધકારઓને એણે
'રટગ' અફસરો બનાવી પગાર વધાર આયા ને નવા વષના ના ચાંદ-ખતાબોની લહાણીની
લાલચો આપી.
એક મહનાની દર તો રાજના બેકાર કાર પડ લા
લા કાંટયા
ટયા વણનાના ુ વાનો
વાનો, માથામાંથી થી
ટોલા પકડાય તેમ, હાજર થવા લાયા ને દ શી શી અમલદારો પોતાની મીઠ જબાનથી એમનાં
કલેંનેન
ં ે વેતરવાતરવા લાયા.
"જો, સાંભળ ભળ, ઓઢા ુમા મા, દ વરાઆ
વરાઆ, પીથલ, હોથી, વીરમ - તમે સૌ સાંભળો ભળો.
તમતમાર બેફકર ફકર ર 'જો. ઉવાં તમને કાંઈ લડવા લઈ વાના નથી. લડ છે તો ગોર
પલટણો. તમાર તો એ...ય ને લીલાલે'ર કરવાની છે ." ."
ુ વાન
વાન વીરમે મા ુ ં ુ ં કરને આ ભાષણ કરનાર અમલદાર સામે સદ ં હભર હભર મીટ
માંડ
ડ.
બી બધા ૂયમાં યમાં જોતા બેઠા હતા.
"ઉવાં તમાર બીડ ુ ં, સોપાર ુ ં, િસગર ુ ં ુ , ખાવાનાં, પીવાનાં, ને વળ દાના પણ
ટસ. તે ઉપરાંત -"
ઑફસર આમતેમ જોઈને ખ ફાંગી ગી કર. પછ વીરમની પીઠ થાબડતે-થાબડતે
ધીમેથીથી ક ુ ં: "તમને ઘર સાંભર ભ ર ઈ ુ ં સરકાર નથી સમજતી? આ લાખમલાખ ગોરા
ુ વાનો
વાનો ુ ં ઠાલા મફતના લડવા આવે છે ? ુ ં સમયા? સમયો મા ં ુ ુ કહ ુ ં? સૌ સમયા?"
સૌએ ચે જો ુ ં. અમલદાર પટ કરને ક ુ ં: "આરબોની ને ય ૂ ૂદઓની દઓની છોકરઓ
દઠ છે કોઈ દ જનમ ધરને?" ?"
બધા રટોએ ડોકાં ુણાયાં ણાયાં.
"તય પછ ઈટદ વ ુ ં નામ લઈને ઝટ ચડ વ આગબોટમાં. હ શીદ અવતાર
વ
ળૂ મેળવો
ળવો છો?"
"તય ુ ંય હાલને, સા'બ, અમ ભેળો ળો!" પેથાએ થાએ ર ૂ ૂજ જ કર.
"અર ગાંડયાડયા! મને વાણયાને જો ભરતીમાં લેતા તા હોત તો ુ ં ુ ુ ં તારા ક 'વાની વાટ
જોઈ બેસત સત! ુ ં ુ તો ઘરનાં માણસોને ખબરય ન પડવા દત, તૂ !"
લકર લોહના બનેલા લા આ સોરઠ ુ વાનોનાં
વાનોનાં મન નાં ૂ હતાં. બનરોજગાર તેમને મને
દવસરાત
છેડો હતો, તેખાઈ
મની જતી
મની હતી
સામે . િવમ
આગબોટ , ુ
રનો દરયાકાં
રનો
દરયાની ઠો છાતી
ઠો
અનંત ઓની આજ
પર ુધીની
યાણ ધ, ીની વન
બગદાદ ૃટનો
ટનો
-બસરાના
137
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 138
અદઠ દશો અને પેલે લેટાઈનની ગોર લલનાઓ તરવર ઊઠાં. વશીકરણ બલ બ ુ ં.
માં અમલદાર છેલો મં ૂ ૂો
તેમાં ો.
"આ યો!" કહને પોતાની ગાદ ઉપર એણે િપયા બસો-બસોની ઢગલી કર. " આ
તમારાં બાળબચાંનો નો થમથી જ બદોબત દં ોબત. યો, હવે છે કાંઈ?"
મારતી િપયાની
ઢગલી દ યા
યા પછ આ સોરઠ િસપાઈગીર
ુ વાનોનાં
વાનોનાં
ની મનને
શી વલેચકા
છેલી વાત હતી તે પતી ગઈ. પોતાની પછવાડ બાલબચાં ની થાય!
એ એમની છેલી વળગણ હતી. સાવજ વા પણ એ બાળબચાંની ની ફકર સામે બકરા બની
જતા.
"ક'દ ઊપડવા ુ ં, સા'બ?" રણવીર છ ૂ ુ ં ુ.
"પરમ દવસ."
"ઠક." કહને તેઓ ઊઠયા.
"ને આ યો." િઅધકારએ બીડઓનાં મોટાં મોટાં બડલો ડં લો તેમની
મની સામે ફગાયાં.
"ઉપાડો, ઉપાડો જોઈએ તેટલી ટલી."
ુ વાનોનાં
સોરઠ વાનોનાં દલ ભરચક બયાં. તેમને મને લા ુ ં ક કોઈક વાલેી ી અમારા ઉપર
અથાક વહાલપ ઠલવી રહલ છે . સામે તેઓ કહવા વા લાયા: "હાઉ હાઉ; હવે બસ, સા'બ!
ઢય થઈ ગઈ!"
"લઈ ઓ. લઈ ઓ ઘેર. સૌને પીવા દ જો
જો." એમ આહ કર કરને
િઅધકારઓએ બીડઓ બધાવી ધં ાવી.
ી દવસે બસરાની આગબોટમાં પહચવા માટ યાર લી-બોટ ઊપડ ગઈ
યાર પચાસેક ઓરતો અને પચીસ-ીસ બાળકો ુ ં ૂથ સ ુના ના હયા પર પડતા જતા
પાવરણા પટા પર પોતાની ખોને દોડાવ ુ ં ં ૂ ુ ં ં ૂ ુ ં ઊ ુ ં હ ુ ં.
41. વટ રાખી યો
પડાં ક ુ ં: "ઘોડને લઈ .
"ભાણા મહપતરામ ડોસાએ પથારમાં પડાંપડાં દરબાર
ુ ર દ વને સપી આવ. હવે એ પ ુ આપણા ઘરને ખીલે ુ ુ ઃખી
દ વને ઃખી થશે." ."
મહપતરામના વનમાં આ થમ-પહ લી સં ારની ' ુ ુ ુ ુ ુ' રમતાં એણે
લી હાર હતી. સસારની
લી વાર 'મીણ' ક ુ ં. સોરઠના છોકરા ુ ુ ુ ુ ુની
પહલી ની રમતમાં સામી બા ુ નો
નો પટ ંદદૂ છે , અને
ઝલાઈ ગયા પછ મરણતોલ થયે જ 'મીણ' કહ છે .
આ નદ સોરઠયાણી છે. વક કં અને િવકરાળ છે . મરદ મહપતરામના પગ કમજોર
પડા પછ એક દવસ યાં ઘોડને ધરાભર પાણીમાં ધમારતાં ધમારતાં પથર પરથી
લચા હતા. એની છાતીના જમણા પડખામાં એક સટાકો નીકયો હતો. વષ પહ લાં લાં ગોરા
સાહબ સાથે િશકાર ગયેલ યાર વછોડલી લી બ ૂ ં ૂ ક અકમાત પાછ પડ હતી: ફ ફસાં ફસાં પર કંદો
ભટકાયો હતો. દગલબાજ દપડાની પે ઠ લપાઈ રહ ુ ં એ દદ દદ અયાર મહપતરામના દ હના હના
ના
સાથે ુના
નઓ ુખળભળતાં
ા તરાપ
માં હાર ક
માં માર ઊઠ
લી. પોતાનાં
ૂ ૂલી ુ ં ુ. એનો
યારાં ઓદને
ુ ઓને
પ હ પથારવશ
ઠ કાણે બયો
કાણે પાડવાનો . એણે એણે
િવચાર વનની
સૌ-
પહલો
પહલો કય .
138
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 139
.
ન શોકાઠયાવાડની એ રસમ ુ ર દ
દ વને
વને મા ૂ ૂમ
મ હતી. બદલી પર જતા અમલદારો
પોતાનાં પ ુઓ લાગતાવળગતા દરબારોને ભેટ દાખલ મોકલતા. એવી ભેટનાં ૂલ
બરભાવ કરતાં ઘણાં વધાર મળતાં. પણ મહપતરામની એ રસમ ન હોય. એ આજ
છેલે પાટલે હોવો જોઈએ!
ુ ર દ
દ વએ રા ચારસો િપયા િપનાકને ગજવે ઘાયા. ુ ર દ
વએ ૂ ૂરા વના ુ ંવાળા
દ વના વાળા
પં નીચે પોતાની રશમી ં ુ ુવાટ થરથરાવતી ઘોડ દરબાર તબેલામાં લામાં ચાલી અને િપનાક
હષ પામતો પામતો ઘેર પહયો.
"યો આ," કહને એણે બા ુની
ની પથાર પર નોટોની ઢગલી કર ઉમે ુ ક , "દરબાર
સાહબ તો ઊલટાના બ ુ ુ રા થયા."
-
ફાળ પાંમહપતરામ
ચાળના આષાઢ
ચાળના જોતા
-ઝરતા
હતા ુ ં ક ુ ગરા
ગભાણાના
રા પર પોતાની
મ પર રઆન
આનં
શમ
શમ દની
દં ઘોડના
ની ફાળો
પગડા
ચાલી રમતા
રહ છહતા
ે વી
એક
દન.
એ ૂ ૂતા
તા હતા તેમાં થી કટાતા કટાતા ઊઠા. િપનાક ટ કો
માંથી કો આપવા ગયો તે એણે ન
લીધો. ઊઠને એણે બેઠક રચી, ખો ફાડ છ ૂ ુ ં ુ: "મ તને ઘોડ વેચવા
ચવા મોકયો હતો?"
થી જવાબ તો ુ ં ટવાનો હતો? - મહપતરામના હાથની એક
િપનાકના મમાંથી
અડબોત ટ. િપનાકના ગાલ ઉપર લોહ ધસમ ુ ં - નવા ઘાસની મોકળ ચાર ચરને
ડામણ સોતા વછેરા ઊભી વાટ ધસે છે એવી રતે.
એ અડબોતના મે મહપતરામને ગાદલામાં પાછા પછાડા. એની ખોએ ભાયે
જ કદ ુ ભાયાં હતાં. ઘણાં વષ પછ થમ વાર ફત એક જ ર લો લો એની પાંપણોના
પણોના
વાળ પલાળને એના કાનને કોઈ છાની કથા સભળાવવા ભં ળાવવા ચાયો ગયો. છાતી પર હાથ
દબાવીને :" ,
લ થઈ."એ પડ ુ ં ફર ગયા રડતા િપનાકએ એના પગોને અડકને ક ુ ં બા ુ માર
.
ૂ ૂલ
એનો જવાબ મહપતરામે પગના ધીરા ધાથી વાયો. ખાટલા પરથી ઊઠ
જવાનો એ ંગો ગૂ ો આદશ હતો.
લબડ લ કાયાવાળાં મોટબા યાં આવીને ૂ ૂપચાપ
પચાપ ઊભાં રાં. એણે િપનાકને
ઓરડાની બહાર લીધો.
થોડ જ વાર પછ ખડકની બહાર એક 'ડૉગ-કાટ ' (નાની ઘોડાગાડ) રણઝણી.
હાથમાં ચમર લઈને ુ ર દ વનો કોચમેન દર આયો; ક ુ ં: "દરબાર સાહ બ તબયત
દ વનો
જોવા આવે?"?"
િપનાકની તો છવા ૂ જવાની તાકાત નહોતી. મોટબાએ પથાર પર જઈને છ ૂ ુ ં ુ:
"દરબાર સાહ બ આયા છે ." ."
ભ કોઈ છ?
139
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 140
ુિટન
"ડપોટ િટન સાહબ લાગે છે ."
."
"હાં - હાં? મારો વાલેશર ટયા ઢસરડતો જોવા ક ? ઊભા રહો.
શર આયો છે ? મને ટાંટયા
મારો ડગલો લાવો. મારો ફ ટો
ટો લાવો ને માર લાકડ લાવો. મને-મને ઝટ ઝટ ૂ ૂરાં
રાં કપડાં
પહરાવો
રાવો."
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 141
ના,ના; જરાક િનહાળને જોશો તો િવમ ુરર ુ ં ખરખ ં ુ ુ પ તમને એનાં મકાનોના
થી ઊઠ ુ ં લાગશે - ઓટા માથે બેસીને
ચા ઓટલામાંથી સીને હર ભાતે ઘર-માલકો
રજ બે'ક નાડા-વા ચો ચડ યાં ુધી
પલઠભર દાતણ કરતા હોય છે , ને ૂ ૂરજ ધી સામસામા
ઓટા પરથી વકલો-િઅધકારઓ વાતોના ફડાકા મારતા હોય છે .
રાજના એ ઓટા
મોટા પરથી ઊઠ
િઅધકારઓ ુ ં ગમે એક
ભાતે નહ . એ
બાં
ડયા
ડયા ઓટાને
પહરણભર ક ુ ં પાથર
ર ણભર ુ ં પાથરવાની
એ ઓટા પર વા જર દમામદાર નહ.
અને ડાા લાગે છે , તેવા વા એ કચેરઓની રઓની ુરશીઓ રશીઓ પર નથી લાગતા. એ ઓટા પર માણસ
હાથી વાં દપે છે . પાણીભયા પેર ર લોટાઓ એ ઓટાની િવૂ િવૂિતમાં
િતમાં વધારો કર કર છે . ને
દાતણ કરનારાઓ એ ઓટા પરથી ૂ ૂણ ણ શાીય, ુલદં ુરલી રલી ઊલ ઉતાર છે , તેનો નો
જોટો તો કદાચ જગતભરમાં નહ જડ! છેક અરધા ગળા ુધી ધી પેસતી
સતી એ લીલા દાતણની
ુ ંવાળ
વાળ સરખી ચીર ચ ચંડં ઊબકાના િસહનાદો હનાદો મચાવે છે . વાઘરણો યાં દાતણ નાખવા
આવે છે તે અક ક છડના બબેજ ુ ુકડા કડા કર લાં
લાં દાતણો હોય છે . વળ એ યેક ઓટાની
નીચે િઈતહાસ ુ ં અેક પા ુ ં પડ ુ ં હોય છે. પાડોશીની ક હ ર ની ટ અરધો ટ
જમીન દબાવી લેવી વી, એ બીના િઐતિહાસક નથી ુ ં? એની લડતનાં દતરો િવમ ુર
રની ુધરાઈ
શહ રની ધરાઈ-ઑફસના ઘોડાઓ પર તવારખના થરો પર થરો ચડાવતાં આ પણ
ઊભાં હશે.
એવા એક િઐતિહાસક ચા ઓટા પર હ ુ યૂ ુ ં કરણ નહો ુ ં ઊત ુ. ઘરધણી યાં
ુ ખો ચોળતા જ બેઠા હતા. એમની બા
હ ુ માં
માં પાણીનો લોટો, દાતણ અને મીઠાની
વાટક ગોઠવાતાં હતાં.
નકમાં એક પીપર હતી. પીપરના થડ પાસે એક ણ વષના ના નાના છોકરાને સડક
પર જતો રોક એક ુ વાન
વાન ઓરત ઊભી હતી. ઓરતનો પોશાક આહરો-કાઠઓની તનો
હતો. સાથે બી એક ઓરત સાઠક વષની ની ુી ી હતી. એના મમાં પીપર ુ ં દાતણ હ ુ ં.
"આમ આવ, ગગા; જો અપણા સાબ બેઠા: એને સલામ ભર." એમ કહ તી એ ુી
તી ી
નાનકડા છોકરાના હાથને જોરાવરથી એના કપાળ પર ુકાવતી કાવતી હતી.
એનો અથ સય . દાતણ કરનાર ુ ં યાન એ તરફ ગ ુ ં. બાઈઓ બ ુ ુ િપછાનદાર
બની સામે હસી; અમલદારની પાસે ગઈ; ક ુઃ " ક મ, બાપા, આન
હોય તે રતે સાહ બની આનંદં -મમાં
!"
છે ને!"
બે અરધીપરધી ઓળખાણ પામીને ક ુ ં: " ુ ં છે અયારમાં?"
"આવો,"સાહબે ?"
“ઈ તો ઈમ આવેલ છએ, સાબ,
ક અમારા વીરમના હ ક મ કાંઈ સમાચાર નથી?"
"વીરમ કોણ?"
"આ નઈ - ત ફાંટ ભર ભરને બીડ ુ ં બધાવી
ધં ાવી'તી ને પાળા ઢગલો ઢગલો િપયા
રાવીને આગ ુટમાં
દધા'તા, ને ઈ ને પીળો દર સ પેરાવીને ટમાં સડાયો'તો? મારો વીરમ નથી ઈયાદ
આવતો? શીળના ઘોબાવાળો જવાન ઈ વીરમ, લડાઈમાં મેયો યો છે ને રા ?"
?"
ુ ં ુ યાદ રહ, ડોશી? બપોર કચેરએ
"મોઢ મને થો રએ આવજો, ને એનો નબર
બ
ં ર તમને
આયો હોય ને, એ લેતા તા આવજો. નબર બ
ં ર હશે તો એનો પો મળશે: નામથી પો નહ
મળેે ."
મળ ."
આ પણ એક અકળ કોયડો હતો: માણસ વો માણસ - વતો ગતો ને બોલતો-
ુ વાન
ચાલતો શીળના ઘોબાવાળો વાન માણસ - પોતાના વીરમ એવા નામથી ન ઓળખાતા
141
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 142
ં યાવાચક કોઈ કડા વડ ઓળખી શકાય, એવી તે રચના કોની હશે? એ ુ ુ િનયા
સયાવાચક િનયા કઈ
હશે?
ડોશીને કશી ગમ ન પડ. એટલામાં તો ડોશી જોડ ની ુ વાન
ની વાન ઓરતે પોતાના રાતા
રંગના ઓઢણાનો એક છેડો કમરમાં ખોસેલ હતો તેને ને બહાર કાઢ તેની ની ગાંઠ વાળ હતી તે
છોડવા હતી
છોડતી માંડ
ડ યાર
. હાથની
ઓટા ગળઓ
પર બેઠલ ન છોડ શક નજર
અમલદારની એથી એના
પોતાના દાંત દાંવડ
આગલા ત પર
ગાં ઠપડ
છોડ . એ
. આવી
દં ીના દાંત આટલા બધા સફ દ! આટલા ચકચકતા! એ પણ સમયા જ હતી. લી ુ ંછમ
ગદ છમ
દાતણ નહ પણ િનરોગી હોજર જ દાંતને તને સફ દ
દ આપનાર છે એ વાતને વીસર નવ ુગનો ગનો
અધદધદધ બનેલો લો એ અમલદાર હતો.
ઓઢણાના છેડાની ચથરમાંથી થી એક બી ચથર નીકળ. એની દર મેલી લી એક
કાગળની કટક હતી. તેમાં માં સયા
ં યા લખેલી
લી હતી. બાઈએ કટક ડોશીને દધી.
રમાં લાવજો, ડોશી." અમલદાર આ બાઈના લબાયે
"યાં કચેરમાં બ
ં ાયેલા
લા હાથને પાછો
કાઢતાં ક ુ ં.
"ભલે બાપા, પણ હવે તો મારા વીરમના વાવડ મશે ને?" ?"
" મળેે ?"
ક મ નહ મળ
"ના, ઈ તો ઓયો પેથાપરવાળો
થાપરવાળો અમરો પાછો આયો છે ને, એણે અમને ફડકો
પડાયો."
"અમરો કોણ?"
"ગાંડો
ડો થઈને પાછો આવેલ છે ને?" ુ ં લયા કર છે ."
?" તી ગમે તે ."
અમલદાર ૂપ રા, ડોશીએ ૂ ૂછ છ ુ ં ુ: "તી, હ સાબ, વાં માણસ ગાંડાં ડાં શ થઈ ય
છે ? મારો વીરમ નરયો તો હશે ને?" ?"
"એ બધી ખબર કચેરમાં પડશે." ."
"પણ તય, હ સાબ, આપણા દરયામાં ધા ુ ં ુ કમ કર ના ુ ં? ુ ં ુ તો અણગોતરા
કાળમાં જલમી ં. ને ચાર વષની ની ધાવણી હતી તે ુ ુ થી ભ ર છે ક આપણા દરયામાં
થી મને સાંભર
ક ’દ ધા ુ ં ુ નો' ુ ં થ ુ ં. આપણો કં દ લયો
લયો તો ડો દરયાપીરની ુ ં વો આટલા
વરસથી ઝગતો ને ઝગતો રયો'તો. મોટા રોગચાળા આયા, સાત તો કાળ પડા - તોય
આપણા દરયાલાલના દવા ક 'દ નો'તા ઓલવાણા. આ વખતે જ એવ ુ ં ુ બ ુ ં શી ુ ં દંગલ
થી ુ ં ક દરયે ધા ુ ં ુ કર ુ ં પડ ુ ં ુ?"
?"
"પા-પ-પા-પ" ડોશીનો નાનો પોતરો ભ ના ગોટા વાળતો કાંકરો કરો વીણતો હતો.
"આવી કઈ આફત આવી પડ છે , સાબ? મારા વીરમને તો કાંઈ વપય નથી પડ
ને?" ?"
"અર ડ!" અમલદારને હવે ુલાસો
ગાંડ લાસો કરવાની જર પડ. "તને શી ખબર પડ !
દરયામાં ધા ં ુ ુ તો આપણે એટલા સા ુ ુ ક ુ છે ક ુ ુ મનોને મનોને ખબર પડ ય ક આપણે શી
રમત રમીએ છએ. ભલી થઈને આ વાત પેટમાં ટમાં રાખ . તારો વીરમ તો એ..ઈને અયાર
અમનચમન કરતો હશે કોક આરબાણી-"
142
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 143
અમલદાર રૂ વાત કરતાં અટક ગયા. એને ભાન આ ુ ં ક આરબાણીઓ અને
ય ૂ ૂદણોની
દણોની વાત સાંભળને
ભળને ધાન નહ ખાય એવી એક ી યાં હાજર હતી.
એણે વાત બદલી: "તારા વીરમને માટ તો અહથી કોથળા ને કોથળા ભર બીડ-
સોપાર મોકલાય છે ; એલચી, િલવગ ને તજ મોકલાય છે ; ચાની પેટઓ ટઓ અને - - "
43. વાવાઝોડાં શ થાય ે
છ
વીરમ નામના લડાઈમાં ગયેલા લા રંગટની આ બે સગી બાઈઓ યાંથી થી પાછ વળ.
અને હ ઓટાવાળા અમલદારના ઘરમાં બધાં છોકરાં વચે કજયો મયો ક ડોશીએ
આપેલાલા અરધા િપયામાં કોનો ક ટલો ટલો ભાગ. અમલદાર પોતે ઓટલા પર હમત કરાવવા
બેઠા. એમના હાથ ુ ં આભ ુ ં રજનાં ૂ કરણોને ઝીલી લઈ, કોઈક કટારની માફક, રતે જતી
ુ ુ.
આવતી "િપનહારઓનાં
ઈ," ડોશીની શરરો પર ુ ુએરમાડ
દકરાવ ક ુ ં ં: હ
" ંઆટલે આયાં છએ યાર
હાલોને દરયે
નાળયેર નાખી આવીએ."
"હાલો, માડ; આ ગગાને પણ રતનાકરને પગે લગાડ આવીએ."
એક ુ ુ કાનદારને
કાનદારને હાટડ નાળયેરનાં રનાં પાણી ખખડાવીને કાને માંડતી ડતી બને નં ે જણીઓ
ઊભી હતી. રૂ ં ુ ૂૂ ુ ીફળ હ ુ જડ ુ ં ુ નહો ુ ં. પાસે ઊભેલ બાળક ુ ુ કાનદારની
કાનદારની
ટોપલીઓમાંથી થી અડધા અડદનો ૂ ૂઠો ઠો ભર રો હતો. તે વખતે ણ-ચાર પોલીસના
િસપાઈઓ દોડતા આયા. અને એ માંહહલા ા એક ક ુ ં: "ડોશી, નાળયેર પછ લે
લ , હાલો હાલો
હાલો ઝટ બેય જણી ુ ં ટ શને
શને."
."
"કાં ભાઈ? શીદ હાલીએ?"
કરવાની" હવે
છે , માર 'કાં' ને 'શીદ' કરવા
તાર મા ુ ં ુ ં થી
!" પોલીસે એના હાથમાં થકામ છે ? રયાં
ી નાળયે કકોઈ
ુ કાવી
તાર.
ાવી દધાં ૂ તો થોડ જ
143
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 144
નહ મરડોશી
યછોકરાને
. છાનીમાની
લેવા ગઈ, એટલે
વ ા ઉપાડવા માડપોલીસ
સામાનપાછો
." ખસી ગયો ને બોયો છોકરો તારો
:"
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 145
દિરમયાન ફોજદારની પણ ઘોડાગાડ આવી પહચી. છોકરો તે વખતે પોલીસની
બગલમાં ચેપાઈને
પાઈને લબડતો હતો, તેને ણ ે જમીન પર પડતો ૂ ૂો
ન ે તેણે ો. ડોશીના માથા પર
એણે એક કાળ િમલટર ંક ુક
ક. ડોશીથી એ બોજો ન ઉપડો. એક બા ુ ંક પડો: બી
ુ ડોશી પટકાઈ ગઈ.
બા
ફોજદાર
કોઈ મજૂ
મજૂતત વે ઠયા
આવીને
ઠયા નથી હવાલદાર જમાદાર
મળતા, તે આવા બે ુડદાલોને
ડઉદાલોને
ને ક ુ ં : લઈ
"હ
આવો
ુ ં હમત કરો
છો? વખત છો તમે
કયો છે તે?
તો સમજો! નહ તો રાના ુ ં આપો. હમણાં કાકો આવીને ઊભો રહ શે શ." .ે "
થોડાં કદમો આગળ જઈને ફોજદાર પાછા ફયા; તેમણે મણે ક ુ ં: "આ દશનને નને ૂ ૂ ર તો
કરો હવે. નાહક લોકો કાં ભેળાં ળાં કરો?"
એ દશન ડોશીના વેરાઈ લા શરર ુ ં હ ુ ં. ના ુ ં છોક ં ુ ુ ડોશીની છાતીએ ઢળ
રાઈ ગયેલા
ચીસો પાડ ુ ં હ ુ ં.
રાતની મોડ ગાડમાં આવેલો લો એક ુસાફર
સાફર મ ધોઈને ચાયો આવતો હતો, તેણે ણ ે આ
મામલો જોયો. તેણે ણ ે યાં આવીને ડોશીના દ હ પરથી બાળકને તેડવા ડ ુ ં ુ. દિરમયાન
ડવા માંડ
બાળકની મા પોતાનો ફ રો રો નાખીને આવી.
"આ કમર
ઊઠ: "એનાં ણેણ ે ક ?
ર ુમર ક એનાં
ણે રોયાએ
ણે માણ ુ ંમાર
!" સા
!" ુને ળાં કયા?"
ને ભ ભેળાં
ુ વાન
વાન બાઈ રાડો પાડ
પોલીસ અમલદારો ૂ ૂ ર ઊભા હતા, તેમણે મણે જો ુ ં ક, કોઈ ઊજળયાત ુ વાન
વાન આ
ઠયાઓની મદદમાં આવી પહયો છે : એણે પાટ ૂ ૂન
વેઠયાઓની ન અને કોટ પહ ર લ છે , ને એ ુ ં બદન
જોબનના વજ ુ ં છે .
"એય િમતર," એક અમલદાર કમદારની ઢબે ક ુ ં: "એ ડોશીને લઈ
વાિભાવક ુ ુકમદારની
વ, લઈ વ. મા'જનમાંથી થી કંઈક
ઈક મદદ મેળવી ળવી આપો, વયંસે સવક
વ
ે ક છો ને?" ?"
જવાબમાં ુ વાન
વાન થોડ વાર ધગધગતી નજર તાક રો. ને પછ એણે બેઉ
ીઓને ક ુ ં: “ચાલો ુ ં ુ તમને રાજમાં લઈ ."
"કોણ છો તમે, િમતર?"
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 146
- કોઈ નહો ુ
ડર હતોયાં . પોતાના ં
. ગામડયણો ૂ
મદદગારને તેઓ ૂપચાપ
પચાપ સર ગઈ હતી. નવી કમબખતીનો તેઓને
ઓળખતાં નહોતાં. અયા ફસાવનારાઓ ઓને
ર લગાડઓમાં
લગાડઓમાં ૂ ૂમતા મને નવી ભાષામાં ' ુ ંબઈના
મતા હોય છે , અને તેમને બઈના સફ દ ઠગ' કહ વામાં
વામાં
આવે છે , એટ ુ ં આ બાઈઓ ણતી હતી. ' ુ ંબઈનો બઈનો સફ દ ઠગ' એ શદોમાં ધાક ભર હતી:
ુતી તી-લાકડમાં તલવાર ભર હોય છે તે કારની ધાક.
િપનાક ુ ં મ ઊતરલ ધાનના હાંડલા
ડલા ુ ં બ ુ ં. અમલદાર એને આાસન આ ુ ં:
"કાંઈ ફકર નહ, િમતર! એ બચાડાંઓને ઓને રાતદવસ રહ ુ ં ણે ક અમાર સાથે. તમે તો
આવી ચડા પરોણા દાખલ. તમને રઝવે ક અમને? તમે જ કહો."
રસાલો આયો. બૅડ ડ-વાંના
ના વીર-વરો ધણધયા અને ટશન પર ગરદ મચી
ગઈ.
રાઓ જોયા: એક સોહામણા, ૂ ૂ ધમલ
એ ગરદમાં િપનાકએ ચહ રાઓ ધમલ છોકરાઓ ુ ં; ને
બી નાનાં નાનાં મખાં ુ ુ ટલટલ કાવાદાવાદાર, કરડ કરચલીઓવાળાં મોઢાંનાં નાં. એ મોઢાં
ુ દા
હતા રગટોની ભરતી-અમલદારોના. ુ દા
દા દા અન
અનકક રાયોની નોકરઓમા ડામીજ થઈન
146
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 147
રાત લઈ નાસેલા લા કાળાં કામના કરવાવાળા અમલદારો, તેઓ લડાઈના ટાણાનો લાભ
લઈને સરકારને બર પહચી ગયા હતા, ને 'રટગ' ઑફસરોનાં ચગદાં ધારણ કર સવ
ુનાઓથી
નાઓથી પાવન થઈ ૂ ૂા ા હતા. એમાંના ના બે-ણ ચહ રાઓની રાઓની તો િપનાકને અણસાર
આવતી હતી. મોટાબા ુની ની નોકર દિરમયાન એ બે-ણ જણા એજસીમાંથી થી બરતરફ
થયા હતા. અયાર તો તેઓ ગોરા અને કાળા મોટા મોટા હાક મોની મોની જોડ હાથ િમલાવી રા
છે ! ને મોટાબા ુ મારા... એને કાળ ખાઈ ગયો.
ઘોડાગાડ કરને િપનાક રતે પડો. પણ યાર ગાડવાળાએ એને જવા ુ ં ઠ કા કા ુ ં
છ ૂ ુ ં ુ યાર જ િપનાકની ખ ઊઘડ ક પોતે દ ુબાની બાની દવડ પર જઈને બતર શી રતે
ઉતાર શકવાનો હતો? પોતે યાં પરોણો બનવા જઈ રો હતો એ કાંઈ દસ વષ ૂ ૂવ વના
ના
દાનસંગકાકાની ગકાકાની દકર ુ ં ઘર થો ુ ં ુ હ ુ ં? એ તો હતો રાજમહલ. ને મહલોને લોને મહમાનોમાનો
ખખડાવી શક એવી સાંકળો કળો નથી હોતી. રાજમહ લોને લોને ગણાં પણ નથી હોતાં. રસોડામાં
રોટલા કરતી બાને 'મે'માન આયા! મે'માન' એવી વધાઈ દ નારાં નારાં છોકરાઓ સાધારણ
ઘરને ગણે રમે છે , તે છોકરાં રાજમહ લોમાં લોમાં રમતાં નથી. ખડક ઉપર ઊતરનારો અયો
િઅિતથ દરના બરા ુધી ધી પહચે તેટલી ટલી વારમાં તો પોતા ુ ં થાન ઘરની ધરતી ઉપર
આપોઆપ કર બેસે સ ે છે . રાજમહ લો
લો આવા િઅિતથભાવને ઓળખતા નથી.
ુબા
"દ બને યાં જ ુ ં છે, ભાઈ તમાર ?"
બા સાહ બને ?" ગાડવાળો નવાઈ પાયો: "ગાડ
સામેથી થી નો'તી આવી?"
"ઊભા રો'ને!" !" િપનાક ુ ંઝવણમાં
ઝવણમાં પડો.
"થમ જ વાર પધારતા લાગો છો."
િપનાક ન બોયો.
"રાજના મેમાન માન થ ુ ં હોય ને, ભાઈ, યાર આગલે જશનથી ં એક અટ તાર
ઠોકરડ દ વો વો ને બે'ક ટ શન
શન બાક હોય યાંથી થી સેકડ કડ લાસની ટકટ કઢાવી લેવી વી: ુ ં
સમયા, સાહ બ? પછ ભલે ને આપ છ મહના ઉતારામાં પડા રહો, કોઈ ખાસ ન કહ . ુ ં
સમયા, મે'રબાન? ુ ં ુ તો ક ુ ં ુ ં ક હ પાછા જઈને આ ઈલાજ અજમાવો. પછ પછેે મને અહ
મળો યાર ુનકારો નકારો કરજો - ક ,ના, કાંથડ થડ, તા ં ુ ુ ક ' ુ ં સોળે સોળ આના સા ુ ં પડ ુ ં ુ!"
!"
મડો: ને"હમણાં
કાંથડ થડ જ ગાડવાળો
અમાર ધીર ધીર
રાજમાં એક ઘોડાગાડ
રોનક બ આગળ લેતો
ત ો ઉર
ુ ં' ુ ં: કોઈક લેતો
ત ો હ
એક ુ ુ તાનની
ઝપાટ કહ
તાનની ફત વા
વા
કલાસ રયાસતના પાટવી સા'બ પધાયા'તા. નહ નહ ને બે વરસ મેમાન માન રયા. મર ૂ ૂમ
બા ુ ભેળા ખાણાં ખાધાં, િશકા ં ુ ુ કયા, એ..યને તમે ુ ઓ તો, સેલગાલગા કર ુ ં, ને દ ુબા
બા
સાબના હાથની પણ રસોઈ ુ ં જયા; ને છોકર ુ ંની ની િનશાળ પણ ુલી લી ૂ ૂક
ક. પછ પછેે અમારા
દોલતસંગ ગ સાહ બે બ ે ભોપાં પકડ ુ ં ુ: એ નામની કોઈ રયાસત જ ન મળ મળેે ! બનાવટ ુ ં ુ વર
પોપટની મ બધી બનાવટ ક ૂ ૂલ લ કર ગયા. તે પછ એમને ઠ ઠ વઢવાણ જશન ં ુધી ધી
ફટ લાસની ટકટ કઢાવીને વળાવી આયા. આ એ ુ ં છે રાજ ુ ં તો!"
ુ ં ુ તો િવાથ ં. ને મને દ ુબા
“ બા સાહ બ મદદ આપે છે , તેની ની બાબતમાં મળ ુ ંછે ." ."
િપનાકએ ક ુ ં.
"યાર તો મળ રા. એ તો આજ સાંજની જની ગાડમાં ાએ નીકળનાર છે . અયાર
તો તમારો ભાવ ુછાય થડ નહ!"
છાય તો મા ં ુ ુ નામ કાંથડ
તો કોઈ ધમ
ધમશાળામા
શાળામા હા
હાકશો
કશો, ભાઈ?
147
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 148
"ઈ ઠાકોર સાહ બની
બની વેળા
ળા દ!"
ુ દ
ુ દ
"કઈ રતે દ?"
ુ દ
" દ, ભાઈ ુ દ
દ! તમે ન સમજો. અમે થમથી જ સમજતા'તા ક ાએ જ ુ ં જ
પડશે બા સાહ બને
બને!"
!"
ઘોડાગાડવાળો કાંથડ થડ કશીક કથા કહ વા
વા માગતો હતો. કશીક મમની ની કથા એના
મનમાં સધર
ધં ર ણે ક સધરાતીધં રાતી નહોતી. કોઈકને પણ કહ નાખવા એ તલખતો હતો. પણ
રાજથાની જબાનો હંમે મશા શ
ે ા ચર ખાઈને ચાલે છે : સીધા ચાલવાનો એને ડર હોય છે .
ગાડવાળાએ ધીર ધીર ક કૂલૂ કર ના ુ ં ક, દ ુબા બને દહ ુ ં કોઈ એ ુ ં પાપ ધોવા
બા સાહબને
ાએ નીકળ ુ ં પડ છે ક , ુ ં બી કોઈ રતે િનવારણ કરવા ુ ં શ નથી.
િપનાકના વનમાં આ પહ લી લી છાયા પડ. એ ૂ ૂનસાન
નસાન બનીને ધમશાળામાં શાળામાં ઊતર
પડો. એક ણામાંૂ બતર પટ ુ ં. પછ બતર પર મ દબાવીને ઘણી વાર પડ રો.
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 149
જવાબમાં - -
ધોયાં ન ધોવાય, ુયાં યાં ુવાય
વાય નહ;
યાંબાયાં બાયાં જ ય પાતક તારાં પાણયા!
- એવા આપજોડયા સોરઠાને ૂ ૂનો
નો છાંટનાર ટનાર પોતાના ઘટલા ટં લા વા ગળા વચે
ભરડવા લાયો.
"રંગ ર િકવ! રંગ ુ ુ વાગીર
વાગીર! ુ ં તો ભાવેશરના શરના મેળામાં ળામાં ભલભલાને ૂ પાઈ દઈશ."
એ ુ ં કહને પોલીસે પોતાની છાતીમાંથી થી ઈયળ વો બળખો કાઢો યાર ધમશાળાની શાળાની
ં ૂ ૂપળદાર નાની લબડ ઉપર પીરો રંગ ુ ં એક ં ુડાં ડાં વ ુ ં ુ પી હચક ુ ં હચક ુ ં ગા ુ ં
હ ુ ં. એના ગાનમાં ઝરણનાં નીર હતાં, વાદળની નીલપ હતી.
િપનાકએ એ ુ ં પખી ખં ી ઘણાં વષ પછ જો ુ ં. આઠ-દસ વષ પહ લાં લાં જો ુ ં હ ુ ં -
દપડયા વોકળાને કનાર , બોરડના ઝાળામાં બોર વીણવા પોતે ને દ
ળાએ ુ બા બદસ ા ભમતાં હતાં
યાર . ભેખડગઢ
ખડગઢ થાણાની ચાઈ પરથી યાર સાંજની જની નમતી વેળાએ -પદર
દં ર ગાઉ
માથેથી થી ગરના ુ ં ુ ગરાની ગરાની ધારો પર લાગતી લાંપડા પડા ઘાસની આગ દખાતી. એ વગડાઉ
દાવાનળ રાતી-પીળ રોશની વો લાગતો હતો. આ િસપાઈ પી રો છે એવી કોઈક
બીડ ુ ં ઝગ ુ ં ખો ુ ં જ એ ુ ં ુ ગરાઈ ગરાઈ દવ ુ ં િિનમ બ ુ ં હશે.
અગયારના ટકોરા વાયા. ૂ ૂયો યો િપનાક ગોરા રાજશાસકની ઑફસે ગયો.
િશરતેદારની દારની પાસે જઈ એણે હકકત ૂ ૂક ક ક , "મને મળતી કૉલિરશપ આ વખતથી બધં
થઈ છે , તો ુ ં કારણ?"
િશરતેદાર દાર એને પટાવાળાઓને બેસવાના સવાના બાંકડા કડા પર રાહ જોવા ુ ં ક ુ ં, ને પોતે
િપનાક ુ ં િનવેદન દન લઈ, કોટનાં બટન બરાબર બીડ લાં લાં હતાં તેમ છતાં પણ ચાર વાર બટનો
પર હાથ ફ રવી રવી, ગં સાફ કર સાહ બની બની 'ચેબર બર'માં ગયો. િપનાકને કાને શદો તો ન
પડા પણ વરો અફળાયા. એ વરોમાં નરમાશ તો નહોતી જ .
બહાર આવીને િશરતેદાર દાર િપનાકને સભળા ં ળા ુ ં: "સાહબ બહા
ભ ુ ુ ર તમને ુલાકાતલાકાત
આપવાની તો ના પાડ છે . પણ કહ છે ક તમાર લખી આપ ુ ં પડશે." ."
" ુ ં?"
?"
"ક ુ ં ુ આ અથવા િભવયમાં રા ક શહનશાહ નશાહ િવ ુ ુની ની કોઈ પણ ચળવળમાં
જોડાઈશ નહ."
"આ ુ ં કારણ?"
"તમારા હડમાતર ડમાતર તરફથી રપોટ થઈ આવેલ છે ક તમે એક ભય ભયંકર
કં ર બનો તેવા વા
િવાથ છો."
"શા પરથી?"
149
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 150
"રાજકોટની ુબલીમાં
બલીમાં હના રાજ તરફથી સોનાનાં એરોલેન કવામાં ૂ
આવેલ છે . તેને
ન ે લડાઈમાં ગયેલા લા આપણા િસપાઈઓના લાભાથ દશન તરક ૂ ૂકવામાં
કવામાં
આવેલ છે , તેની
ની એક ક આનો ફ લઈને િવાથઓને બતાવવાની તજવીજ થતી હતી યાર
તમે િવાથઓને હ ડમાતરની
ડમાતરની સામે ઉક યા
યા હતા."
જ ુ ં ક ન"પણ
જ ુ ંએમાં
ઉક
રવા
તે મરજયાત રવા ુ ંછ ં" હ ુ ં? હ ડમાતર
. ુ
ે ." ડમાતર સાહ બનીબની જ નોટસમાં લ ુ ં હ ુ ં ક જોવા
"તમે િવાથઓમાં એ જોવા જવા િવ ુ ુ ચળવળ તો કર હતી ને?" ?"
"ના; મ તો ક ુ ં ક ુ ં ુ નથી જવાનો."
"પણ તમે છોકરાઓનાં મન ઉપર ખોટ અસર કર તે તો ખર વાત ને?" ?"
િપનાક ઢૂ વો ઊભો રો. િશરતેદાર દાર ક ુ ં: "બોલો, સહ કર આપશો?"
જવાબમાં 'ના-હા-ના' એવા ઉચરો, કોઈ ૂતગલીમાં તગલીમાં દોડા ગયેલાં
લાં નાનાં નાનાં
છોકરાંની ની પે ઠ , ગળાની દર જ દોડ ં ૂચવાઈ ચવાઈ ગયા.
િપનાકને દયામ ુ ં મ કરતા આવડ ુ ં નહ, એ રોષ પણ સળગાવી શો નહ.
,
અઢાર વરસની
પોતાનો રતો ન દરના
જોયો. એ છોકરાઓને
ફત આટ ુ ં અકળાવતી
જ વા લાં
બ ે ગાળે
બે િવચતાઓ
બોલી શો
તેમાં
મ: ાંથી
થ" ઠક
ી િપનાકએ
યાર ,
ુ ં ુ
પછ િવચાર કરને આવીશ."
એને હ ડમાતર
ડમાતર પર દાઝ ચડ. ગોરા સાહ બ પર એણે દાંત કચકચાયા. િશરતેદાર દાર
પણ કવા ઠંડાગાર
ડાગાર કલે વાત કરતો હતો તે યાદ આવતાં તેને ન ે ખજવાટ આયો. દ ુબાએ બાએ
પોતાને રઝળાયો છે , એવી તની ૃણા ણા ઊપ. મોટાબા ુને ને આટલો બધો િમજ
કરને મર જવાની શી જર હતી, એ સવાલ પણ એના દલનો કાંટો ટો બની ગયો. આખી
ુ ુ િનયા
િનયા એની ુ ુ મન
મન ભાસવા લાગી. સવ ણે ક સપં કરને પોતાનો ુો ો બોલાવવા
માગતા હોય એવો એને ભાસ થયો. એણે પોતાના હાથ હવામાં વઝા. પછ તો મ પર
માખી બેસવા આવી તે પણ તેને ન ે કાવતરાખોર લાગી. એને રતે ચાલતાં ઠોકર લાગી તેમાં માં
પણ એને પોતાના યે ુ ં કોઈ ઈરાદા ૂ ૂવ ક ુ ં શ ુકાય
વક કાય ક ુ ં. માણસની - ખાસ કરને
કાચેર વયના ુ વાનની
વાનની - કપના યાર આવે ચકડોળે ચડ છે યાર એને આ ુ ં ાંડ
પોતાની આસપાસ ચર ફર ુ ં લાગે છે .
45. ઉજળયાતોનાં દન
િપનાક ભાતે પાછો રાજકોટ પહયો યાર ઘરના ગણે એક ગવલણ ઊભી
હતી. એના હાથમાં ખોળનો કાળો ુ ુ કડો
કડો અને કિપાસયાની ટોપલી હતાં. મોટબા ખીલેથી
ગાયને છોડતાં હતા, પણ ગાય મોટબાને છોડતી નહોતી. ઊભેલી ગવાલણના ખોળ-
કિપાસયા ગાયને આકષ શા નહોતા. ગવલણ 'આવ! આવ! બા..પો! બા...પો! આલે ! !
આલે!' એવા મીઠા મીઠા બોલે ગાયને બોલાવતી હતી.
ક મ મોટબા! આ ુ ં?"
" છ ુ ં ુ.
?" િપનાકએ ૂછ
"ગાય વેચીચી નાખી આ ગવલણને, ભાણા! મોટબા ુ ં બો ુ ં મ ણે ક ડાકલી
બવ ુ હ ુ .
150
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 151
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 152
"શેઠાણી
ઠાણી કામમાંથી થી મા ુ ં ુ ં કરવા જ દયે નહ. મારો છોકરો માંદો
દો હતો યારય ન
મોકલી ને!" !" એમ કહ તાં
તાં નરસી પટ લે લ ે પોતાના કાંડા બે લસરક
ડા વતી નાકનાં પાણી લાંબે
ૂ ૂછાં
છાં.
િપનાક જોતો હતો ક આવી વાતો કરનાર માણસના કંઠમાં કોઈ વેદનાનો
દનાનો ઝકાર
કં ાર
પણ નહોતો: એ ણે મેથી થી અને રગણાંની ની વાતો કરતો હતો.
"છોકર ગદાર છે ?" ?" મોટબાએ ૂછ ુ ં ુ.
ૂછ
"ગદાર તો ાંથી થી હોય? એની માને એ ૂ ને માર ભસને
સને એ
ૂ આ પાંચ વરસ
થયાં. પણ દસ વરસની છોકર ગદાર હોય ક ન હોય, કાંઈ નાની ન કહ વાય વાય, બા? એનો
સસરો રાડેરાડ રાડ ુ ં ુ દયે છે , ક ઝટ િવવા કર! - િવવા કર!"
"િવવા? અયારથી?"
"તયે નહ ? એમાં એના સસરાનોય ુ ં વાંક? દસ વરસની વ ુ ુ ઘરમાં હોય તો
રોટલા ટયા કર કર ને! વાસીદાંબાસીદાંબાસીદાંય કરવા લાગે ને! એની બચાડાની ૂ ૂ બળ બળ ખેડમાં
દસ વરસની વ ુ ુ સો ુ ુિપયા
િપયા બચાવી દયે ને! પણ હથી એને વીરચંદ વાણયો શેનો નો
છોડ ? એને છોડા ુ ં તો વીરચંદ લે ુ ં વ ુલ કરવા કોરટ ધોડ . દઃખ કાંઈ થોડાં છે ?" ?"
રા હતાએમ
બોલીને ખે ુ
ુ ત ુહયો. િપનાકના થર બનેલા
લા મ પરથી મ ક
ુ
. વહાલી ગાયની દાઈ એને
દાઈ સતાવતી ઓછ થઈ હતી, ક મક એણે ુ વહાલી
કાઈને લપે
કાઈને વ ુ ુડા
ડ -
ા
-
દકરઓનાં વેચાણોની
ચાણોની કથા સાંભળ ભળ. એવી કથાનો કહનારો
નારો ઊલટાનો હસતો હતો પાછો
ચાયો ગયો. એની વેદનાદના ઉકરડાની ૂ ૂળ ગી ૂ ૂળ
ળ ભેગી ળ થઈ ગઈ.
પડઘમોનાજગતનાં િહથયાર હ
ેમ-વરો ઠાં
જોડ ઠતાલ
ાં ુ કાયાં
કપાડતાં
ાયાં. તલવારો, પગલાં યાન
તાં ઘેબની
દ તાં . વતા હતા તે
ર ચાયા આ હતા ુતેવાનો
. ૂ
ૂઆ વમનાં
માનો
નાં
માિતાપતાઓને ખોળે લકર ચાંદ અને ચગદાં રયાં. લાખો અનામી લડવૈયાઓનાં યાઓનાં નામ
પર એક એક ખાંભો ભો ખડો થયો હતો. એવા ખાંભા ભા તે દવસે લોના હારો તળ તળેે ઢંકાયા
કાયા.
િવરામનો દવસ હતો. ગામડ રમાતી નવ ૂ ૂકરઓની
ુિવરામનો કરઓની રમતો તે દવસે ઊઠ ગઈ.
નીનો પ તાણનારા અને કસરની ૂ ૂછો
જમનીનો છો ઉપર ુધ ધ બનેલા લા ગામડયા ડોસાઓ તે
દવસે ણે ક ુ ં ણતા પણ નથી એવા ગભીર ભ
ં ીર મોઢ કામગીરમાં ચડ ગયા; અને નાના
ગામડાની િનશાળોના માતરોને આવા આવા જમનપી નપી નવ ૂ ૂકર કર રમનારાઓ િવ ુ ુ
સરકાર પર નનામા કાગળો લખવા ુ ં કામ જડ ગ ુ ં.
સભાઓ ભરાઈ. સરકાર ઓફસરો ુખો ખો બયા. વકલોએ વફાદારનાં યાયાનો
કયા. ગોરા ુખોએ
ખોએ ુમાં
માં જનાર બહા ુ ુ ર હદ ુ વાનોની
દ વાનોની તારફના હોજ પછ હોજ ટા
ક
ૂ દધા. એવી એક દબદબાદાર સભામાં એજટ સાહબ પોતે ુખ હતા. રા-
ક ટલાકોની હાજર હતી, અન હાઈ ૂ ૂલના
મહારાઓ પક પણ ટલાકોની લના હ ડમાતર
ડમાતર ગજગજ છાતી
લાવી ઉછાળા મારતે મારતે ઘોષણા કર ક ,
152
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 153
"આપણા બકા ુ ુ રો
કં ા બહા રો, પોતાના ાણ આપવા ગયા હતા તેને
ન..."
.ે .."
ન ે કોઈને હ હાજર તો કરો; અમાર તેમને
"તેને મને જોવા છે ."." આવો એક અવાજ
સભામાંથી
થી ઊઠો. બા ુ દરબાર સાહ બો
બો બેઠા ુ થી
ઠા હતા તે બા થી ઊઠ લો
લો આ અરધો ર ૂ
અને અરધો ગભીરભં ીર ઘોષ હતો.
બધા ચકળવકળ જોઈ રા. એજટ સાહ બે બ ે થોડો ગભરાટ અ ુભયો
ભયો. હ ડમાતરની ડમાતરની
વાણી-ધારાને ણે કોઈક ભાડયો ખાડો ગળ ગયો.
કોણે આ છો ૂ ? પાણીમાં નાનો પથર પડ ને લાખલાખ ં ૂ ૂડાળાં દોરાય, એમ
'ાં છે એ બહા ુ ુ રો રો?'નો ધીરો બોલ પડો, ને સભાજનોનાં હયાંમાં માં ચો છવાયાં - - ચતાનાં તાનાં,
ધાકનાં, દૂ દૂઢતાનાં ઢતાનાં.
હ ડમાતર
ડમાતર હાંફળાં ફળાંફાં ફળા થઈ ઊભા. એજટ સાહ બે
ફાંફળા બ ે દરબારોના ં ૃદ તરફ ાંસી સી
ખ નાખી. દરબારો એ ગોરાની ૃ ૃ ટનાં ટનાં ભાલાં ૂ ૂકાવવા કાવવા પછવાડ જોઈ ગયા. કોઈ છંદર દર
યાં ણે ફરતી હોય તેવો વો ુસ સ ુસ અવાજ એક મએથી બી મએ પેઠો ઠો: 'કોણે ૂ ૂછ છ ુ ં ુ?'
?'
"એ તો ુ ં ુ ૂ ૂં
ં ં." ." કહ તા
તા એક દરબાર પછવાડ ની ની ુરશી
રશી પરથી ઊઠા.
એ ુ ર દદ વ વ હતા. એમનો વેશ આગળ હતો તે કરતાં વ ુ િવચ બયો હતો.
એ વેશના
ુ ુ શ ના ઘાટૂટ કાઠયાવાડ ખે
ુ
ુ
ૂ
ૂ
ત
તને
ં પણ ધોઈને લ ં કર ં પાણકો ં હ ં. વહાણને મ શઢ ચગાવે છે તેમ ખેના ને
મળતા આવતા હતા. કપડાં
ુ
ુ ુ ુ
ં
કાપડ પાણકો
ં
ુ
ુ હ ુ
ં
ૂ
ૂ
-
-
ના
દહને ચગાવનાર પવન-લતા ઘેરદાર રદાર કડયાને બદલે ુરરદવએ લાંબો બો ડગલો પહય ય
હતો.
" ુ ં ુ સાહ બ બહા ુ ુ રને
રને િવનંતી તી ક ુ ં ુ ં -" એમણે એજટ સાહ બ તરફ મલકાતે મએ
જોતાંજોતાં જોતાં ચલા ુ ં: " ક - ક - ક -" -" હ ુ ર દ
દ વનો
વનો અવાજ , બેશક શક, જરા થોથવાયો. એક
પલ એના હાથપગ પાણીપાણી થયા. એજટ સાહ બની બની ખો કરતાં પણ બી બે ખો
એની છાતીને ણે ક પરોવી લેવા ધસતી હતી. એ ખોને એણે ઓળખી લીધી. ને
ુ ર દ
દ વએ
વએ ખોની જ તલવાર-ધારનો ટ કો કો લીધો. એણે વા ૂ ૂ ુ ં ુ ક ુ: "- ક સરકાર
બહા ુ ુ ર યેની ની ભત કરનાર એ સોરઠયા દશવીરોનાં અમને સ ુ ુને ને દશન કરાવો, થી
અમો હ બે ઠ લા લા સ ુ ુ પાવન થઈએ."
'થઈએ' શદનો એ ઉચાર વછને ં ૂછડ
છ ડ વળેલા કાંટા
ટા વો કારમો હતો. સોરઠનાં
ન ે વખતે ૂ ૂછના
રજવાડાંને છના કડા િસવાય બીજો કોઈ મરોડ રો નહોતો, યાર સોરઠનાં
આઠ-દસ ગામડા ખાતો આ ગામધણી અવળવાણીનો એો લાયો સવને ન.ે
તમામ દરબારોનાં મ પર માંખો સી ગઈ, કમક એજટ સાહબ પોતે જ ુખની
ખો બેસી ખની
ુરસીરસી પરથી ખડા થયા, પણ ણે કશો જ ઉપાત યાં બયો નથી, ુ ર દ દ વનો
વનો લાપ
ક મ ણે કોઈ પાગલના મમાંથી થી નીકયો હોય, એવી શાંત લાપરવાઈ ધારણ કરને
એજટ સભાને સમેટવા ટવા બોલ ઉચાયા. એ બોલવા દિરમયાન એણે એક પણ વાર
ુ ર દ
દ વ
વ બેઠા હતા તે બા ુ એ નજર સરખીય ન નાખી. એણે વારંવાર પોતાની તારફની
લઝડઓ પોતાની ડાબી બા ુ એ બે ઠ લા
લા એક ગોરા પર વરસાવી. એણે ક ુ ં ક 'સાાયની
સેવા વા કરનારા બહા ુ ુ ર રાજભતોનો મોટામાં મોટો ફાળો તો િવમ ુર રાજને નામે ચડ છે , ક
રાય ુ ં ભાિયવધાન મારા આ બાહોશ સાથીના સલામત હાથોમાં ુપરત પરત થ ુ ં છે ' વગેર
વગે ર .
153
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 154
એ ઉચારો નીકળતા હતા તે જ વખતે િવમ ુરના રના એ ગોરા ભાિયવધાતાની
ખોમાં અનચ ુ ર દ દ વની
વની ખો જોડ અફળાતાં હતાં. એજટ સાહ બની
બની તારફમાં
િવમ ુરના મને રસ નહોતો રો. એ રસમાં માખી પડ હતી - ુ ર દ
રના હાક મને દ વના
વના પેલા
લા
ની: ાં છે એ બહા ુ ુ રો
રો?
47. એક જ દવાસળ?
બી જ પલ - અને આ ુ ં દંગલ ુબલી
બલી બાગના કૉનોટ હૉલને દરવા આવી
પહ ુ ં. પોલીસના હાથમાંથી થી વટને પદરદં ર-વીસ ગામડયા હૉલની દર ધસારો કરતા
હતા.
તમામ સભાજનો - એજટ સાહ બ ુધાંધાં - ખડાં થઈ ગયાં, અને એ ગામડયાની
કાગારોળ મચી રહ. પટ અવાજો પણ સભળાયા ભં ળાયા: "ગરબપરવર! અમને મોકયા તે ટાણે
અમારા ખોળામાં ખ ૂર નાયો! ને હવે અમે પાછા આયા તે ટાણે આ ુ ં થઈ ગ ુ ં?" ?"
"ા હય?" કોઈ િતોતગ ઝાડને વેરતા રતા કરવત વો અવાજ કાઢતા િવમ ુરના રના
ગોરા હાકમ આગળ ધસી આયા: "ા, ુ ુલડ લડ મચાના હય? કોન હય?"
"ગરબપરવર!" એ વીસ માણસોનો આગેવાન વાન ફાટ લાં
લાં ખાખી કપડાં પહ રને
રને ટટાર
ઊભો રો. બાંયના યના લબડતા ચીરાને લાવતો એનો જમણો હાથ તા શીખેલી લકર
સલામીની છટાથી લમણા પર ુકાયો કાયો, ને એણે ક ુ ં: "ગરબપરવર! અમે તમને જ ગોતીએ
છએ. આ તે સરકારને થઈ ુ ં ગ ુ ં? અમને બસર મોકયા તય અમે સરકારના લાડકા
દકરા હતા, ને આજ પાછા યાંથી થી અમને કોઈ ચોર-લબાડની મ ધકલી શા માટ ા ૂ ?
યા વાતે અમાર હ કોઈ સાર નથ લે ુ ં? આ ણ-ણ મહનાનાં અમારાં પેશન શન પણ
કમ અટકને ઊભાં છે ?" ?"
પાગલની પે ઠ એ બોલતો રો, ને એજટ સાહ બ, દરબાર સાહ બો
બો, અય સભાસદો
વગે ર ને
ન ે પોલીસે પાછલે બારણેથી થી પસાર કર દધા.
"અચા! અચા! બાબાલોગ!" ગોરો હાકમ લાપને ંધતો ધતો એકલો ઊભો. " ુ ુમ
કડરસે આટ હો?"
"આપણે ગામથી, સા'બ; િવમ ુરથી
રથી. અમને ન ઓળયા? ુ ં ુ વીરમ, આ ભાણો,
પેથો
થો..." બોલનાર આગેવાને ડો.
વાને ઓળખાણ કરાવવાનો યન માંડો
ગોરા હાક મ
મ પોતાની આ ુ બા
બા ુ જો ુ . ડાબી બા
ુ જરા ૂ ૂ ર ુ દ
ર દ વન
વન ઊભ
ઊભલા
લા
જોયા. પોતાના હાથ વચે ુ ર દ
દ વની
વની ગરદન ચીપીને ક રના રના છોતરાની માફક ફગાવી
154
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 155
155
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 156
આગાહ સઘર ઘં ર ર ુ ં હ ુ ં? એક જ દવાસળએ બીડઓ ચેતાય તાય છે , તે ુ ં ફત બીડઓ જ
છે ? હયાં પણ નથી ચેતાતાં તાતાં? ઓ પેલા લા ખે ૂ ૂતો
તો ુબલી બલી જોવા નીકયા. એ પણ, ુ ઓ,
રંગટોના ૂથની
થની પાસે થયા ં યા. દવાસળ માગી. ચલમો ચેતાવી તાવી. ચલમ એક પછ એક
પદર દં ર હાથમાં ફર રહ છે . યેક મ એ એકની એક નળમાંથી થી કલેમાં તમા ુ ુ ના ના
ુમાડાની
માડાની ંકો
કો ભર છે . નાની એવી ચલમની ં ૂગળ ગળ આ સવની ની ઉપરછલી િિવવધતાને
ુલાવી
લાવી દર ુ ં એક પ ુ ં જગાવે છે . ુમાડાની માડાની અેક સટ તેમના મના ભેદોને ં ૂસે
સ ે છે . જો જો:
ચા ુક મારનારનો ચહ રો રો અને ચા ુકના કના ફટકા ઝીલનારનો ચહ રો રો, અયા બી બધા
ચહ રા
રા - સવ ચહ રા
રા- પર એક જ તની ર ખાઓ ખાઓ કાય છે ; એક જ ૂ ૂલે લેખા ખા છવાય છે ;
એક જ લાગણીઓ ુ ં વાતાવરણ વણાય છે . તેઓ કોણ ણે શી વાતો કરતા હશે!
એવાં ચતનોની
તનોની નાવ આ એકિલવહાર દરબારને િભાવના અસીમ સાગર પર
રમાડતી ગઈ. ુ ર દ દ વ
વ દરવા તરફ ચાલતા થયા.
"કોણ છે આ ધોબો?" એક રંગટ છ ુ ં ુ. પોલીસની એને હવે બીક નહોતી રહ.
ૂ ૂછ
"વકલ છે ?" ?"
"દરબાર છે ." ." િસપાઈએ બસરાની બીડઓનો અણધાય લહાવ પેટ ભરભરને લેત ે
ક ુ ં.
"ઠકડ કરવા આયો'તો મામો!"
"ના, ના; તમે ણતા નથી. ધી ખોપર છે . સરકારને ગાંઠતો ઠતો નથી."
"રા થઈને શીદ આવા ગામડયા વેશ કાઢ છે ? માનતો કાં નથી?"
"રા ને રયત - એવા ભેદને દને એ માનતો નથી. સ ુ ુને ને સરખા ગણે છે ." ."
"ગયાંગયાં
ગયાં સૌને સરખા! મારો બેટો ટો મખીૂસ હશે. ડ ૂ ભેળ
ળ કરતો હશે. અહથી
ડ જમાવીને મારા દકરા બધા વયાતે જઈ વાડ ુ ં ને બગલાની
ૂ ૂડ ગ
ં લાની જમાવટ કર રયા છે .
ભાઈના સમ! અમને આગબોટમાં બધીય ખબ ં ુ ુ પડ."
"પણ આમ ુ ં એ ુ ં નથી."
"ગિરાસયો છે ને? એનાં ઊડાં પેટ તમે ન સમજો." બોલનાર ુ વાન
વાન પોતાને બડો
અ ુભવી ભવી માનતો હતો.
"યો, હવે હાલોહાલો; ધાન ભેળા તો થાય." ." એક યા ૂ થયેલાએ લાએ યાદ કરા ુ ં.
"જવાય નહ," પોલીસે ક ુ ં: "હાલો, હોટલમાં ચા િપયે." ."
"પણ, ભાઈ, અમે ઝાઝા જણ છય." ."
"ના રામ રા હોય તેને ને જ ઝાઝા જણ હોય. હાલો."
ખચીતાણીને
ચીતાણીને પોલીસ આ પદર દં ર-વીસ જણને હોટલમાં લઈ ગયો. 'એકવીસ ડબલ
કોપ'નો ઓડર દધો. પછ હમત િવનાની પોતાની ઝીણીઝીણી વધેલી લી દાઢને કાતરા
મનાવવા માટ પોતે વારવાર દાઢ ઉપર હાથ નાખવા લાયો.
48. િવધાતાએ ફ કકલ
ો
બ ુ ુ ખો ુ ુ ક ુ. આપ ઉતાવળયા છો. આ લોકોન ઓળખતા નથી. કોના જોર
ૂ ૂદંદં ૂ ૂદા
દા કરો છો?"
156
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 157
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 158
158
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 159
"હા.આવી ુ ં."
."
"કયા પોશાકમાં?" ?"
"બી કયા વળ? - ુ ં ુ પહ ં ુ ુ ં તે જ પોશાકમાં!"
!"
લાગી આવે "સાંભળો ભ
છળો ે . !" પોલીસ-ઉપરએ વકલને એવી તર હથી હથી ક ુ ં ક પોતાને તરમાં ુ ં ુ
"યાર ુ ં ભવૈયાનો યાનો વેશ કાઢને દરબારમાં?" ?"
"અર બા ુ!" !" વકલે બલ પર થપાટ લગાવીને ક ુ ં: "િરશયાના લેિનને
ટ બલ િનને એના
સાથીઓને હમણાં હમણાં ુ ં ક ુ ં છે , ણો છો?"
" ુ ં?"
?"
"ઘાઘરા પહ ર જ ુ ં પડ ને, તોપણ જ ુ ં, બેલાશક જ ુ ં -
ર - જો એમ કય આપણો અથ
સરતો હોય તો!"
"હા, એ એક વાત હવે બાક રહ છે ! વા ુ ુ! પણ અથ સરતો હોય તો ને? કયો અથ?" ?"
"આ સોરઠયા ૂરવીરોની રવીરોની જમાત બાંધવાનો ધવાનો." પોલીસ-ઉપરએ ક ુ ં: "આપનો
તા ુકો
કો હાથમાં હશે તો બ ુ ં જ કર શકશો."
"તા ુકોકો! તા ુકો કો વળ હાથમાંથી થી ાં જવાનો છે ?" ?"
"રતસરનો પોશાક પહ રને દરબારમાં નહ ઓ તો તા ુકો
રને કો જશે." ."
"એમ? એટલી બધી વાત?"
"હા, મહરબાન રબાન!"
"પણ ુ ં ુ તો એક ખે ૂ ૂત ં. કહો ક મોટો ખે ૂ ૂત ં. ખે ૂ ૂતના તના પોશાક ખે ૂ ૂત ન પહ ર ?"
?"
"ઠક, ુ ં ુ તો એટ ુ ં જ ક ુ ં ુ ં ક પહ લે
લથે ી લખી ુછાવજો
છાવજો, નીકર આપને દરવા
રોકશે."."
"વા ુ ુ! આવવા દો િનમંણ ણ."
"કાઠયાવાડમાં આપ બે'ક વષ વહ લા
લા આયા હોત?"
"તો?"
"તો ચારક બહા ુ ુ રોની
રોની ર ૂ વલે થતી રોક શકાત."
"કોણ ચાર?"
"આ તો એમાં ુ ં કોઈ હાથ આવે તેમ નથી. એક ખડ વાણયો, બીજો ુમારયો મારયો,
ીજો લખમણ પટગર, ને ચોથી ખડ શેઠની ઠની બાયડ."
"એ બાઈ તો જમટપમાં છે ને?" ?"
"હા - એટલે વતે ર ુ ં ુ ."
ુર ."
"જોઈ
ુ ં."
." કહને ુ ર દ
દ વએ
વએ કોઈક તરમાં ુણાકાર
ણાકાર-ભાગાકાર કરનાર
િયોતષીના વો ચહ
ચહરો રો ધારણ કય . એ ચહ ચહરા
રા ઉપર કાતી ન સાતી
સાતી
ૂ એકએક રખામા
પોલીસ-િઅધકાર ક ુ ંક પગે ુ ં ુ લેતો હતો.
159
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 160
160
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 161
161
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 162
"ચી
ચીુુ ડઓને
ડઓને તો સાસ
સાસુું ગોઠ ગ
ગુ ું હવે. ખાુ .ં
હાલો હાલો. એના બચાં દ ખાુ
ચી ુ ુ ડઓન
ડઓન તો સાસ ુ ુ ગોઠ ગ ુ હવ હાલો હાલો એના બ ચા દ ખા
ખા ુ ુ
162
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 163
મહમાનના માનના હાથ ઝાલીને બ ૂ ં ૂ કધાર કધાર પોતાની વાડ તરફ ચાયો. ુરરદવએ
પોતાની જોડ ના ના ુ વાનાને
વાનાને ક ુ ં: "ચાલ, ભાણા."
"કોણ છે?" ?" બ ૂ ં ૂ કધર
કધર ુ ં યાન પડ ુ ં ુ.
"મારો ભાણયો છે : મહપતરામનો પોતરો. તમને ુપરત
પરત કરવા લાયો ં." ."
અર માબાપ, એ ુ ં ુ મા ુ ં જ કમ? કાઠયાવાડાનો
"અર ુ વાન
વાન તો ુ ંબઈ
બઈ-અમદાવાદની
જોના ઝ ુ ુખે
કૉલેજોના ખ ે જ શોભે." ."
બ ૂ ં ૂ કધારએ
કધારએ એમ કહ તાં તાં િપનાકના દ હ પર પગથી માથા ુધી
તાં કહ તાં ધી નજર કર.
એની ખોમાં િતરકાર નહતો.
િપનાક ુ ં દલ ુ ં ુ ં આ બ ૂ ં ૂ કધારની રતને કોઈક બી આ ૃ ૃિત
કધારની ૂ ૂરતને િત જોડ
ળવવા લાગી પડ ુ ં ુ. કોની આ ૃ ૃિત
મેળવવા િત! હયે છે પણ હોઠ નથી. કોણ... ખડ મામાની આ ૃ ૃિત િત
તો નહ? હાં હાં, એની જૉડ મળ મળેે છે . આ વાણયો! આ નગરશેઠનો ઠનો ુ! સોરઠની આ
ઓલાદમાં ુ ુ દરતે
દરતે ુ ં લોઢાનો રસ રડો હશે!
50. એક િવાપીઠ
યામાં ચાલતા કો' ચપળ ર વતની
રાજ - સામૈયામાં વતની મ એ કદાવર બ ૂ ં ૂ કધાર
કધાર ઘડવાર
ુ ુરર દવને, તો ઘડક પોતાની ડાબી બા
પોતાની જમણી બા ુ જરાક પાછળ ચાયા
આવતા િપનાકને પોતાની વક કં નજરમાં લેતો તો.
ં ોડો જનમ -પલટો કર નાયો, બાપા!" બ ૂ ં ૂ કધારએ
"આપે તો સચોડો
ચ કધારએ તા તલના
તેલ-શી ઝલકતી ખે ુ ર દ દ વના
વના દદાર ફર ફર િનહાયા.
"છેલો મને કયાર લો, શેઠ?" ુ ર દ
દઠ લો દ વએ છ ુ ં.
વએ શરમાતે ૂ ૂછ
"રાજકોટની નાટકશાળામાં રાિજસહનો હનો ખેલ હતો. તમે તે રાતે, બાપા રાણીપાઠ
કરનાર છોકરાને પોશાક ુ ં ઈનામ આપે ુ ં: યાદ છે ?" ?"
"બ ની વાત!"
ુ ુ વહ લાં
લાંની
"સાત સાલ પહ લાં
લાંની
ની વાત. આપનો લેબાસ પણ તે દ તો..."
બ ૂ ં ૂ કધારએ
કધારએ જો ુ ં ક ુ ર દ
દ વને
વને આ મરણો ગમતાં નહોતાં. એટલે એણે વાત
કને ક ુ ં: "ણે વા ુકએ
પડતી ૂકને કએ કાંચળ ચળ ઉતાર નાખી."
"બસ?" ુ ર દ
દ વ
વ હયા: "દરખાને તો સાપનો સાપ જ રો ં ને?" ?"
"સાપ તો હજો આપના શ ુઓના
ઓના. ુ ં ુ તો વગડાનો વાસી ં. સાપ જોડ ભ ુ ં ં.
વાદના ૂ ૂઠને
ઠને ન માને એવા િવષધર મને ગમે છે ." ."
‘‘ ૂ
ૂઠઠ તો પડ ૂક ક છે , શેઠ!" ુ ર દ વએ ક ુ ં.
દ વએ
"હાં. હ બધીય વા ુ ં માર કાને પડ છે . ુ ં ં."
."
" ."
રમાટ
તા ુ દ
કહ તા જ ક ુ નલાલચટક
દ વની
વની મ ક છલીખ ુવારકો
ુખ
શઠની
ા ઉપર
ા શરડનો
વાદળઓ વાદ મા
ભમવા લડવા. આવ
માડ આવલ
લ કહ
કહતા
તા
163
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 164
"શા માટ બલદાનના બકરા બનો છો?"
ુ ં ક ુ ં ુ? કાળ ટલી કરા ુ ં તો જ સોરઠમાં વી શકાય તે ુ ં છે ."
" ."
"ના, બાપા!" 'ટલી' શદ સાંભળતાની ભળતાની વાર જ બ ૂ ં ૂ કધારની કધારની મીટ મહ માનના માનના લલાટ
પરના ના ુ ક લાલચટક ચાંદલા દલા પર લાગી. આવેશમાં શમાં આવીને એ બોલી ઉઠયો: "વાહ!
લલાટની એ લાલ ટલડ તો નથી જ ગઈને ુ ં!" !" વા છેલ છબીલા જોયા'તા તેવા વા ને તેવા
વા
આજ જો ં. બે ુ ગના
ગના સીમાડા ઉપર આ એક લાલ ટલી જ અનામત રહ છે , ને ર 'વાની
છે ."
."
વાડની ૃ-ઘટા નીચે ણ જણાનાં મ પર ઊગતા ૂ ૂય યનાં નાં તીરછાં કરણો સોના-
રસ રલાવતાં હતાં. વાઢમાંથી થી શેરડની
રડની અને વાડમાંથી થી બકાલાની, પપૈયાં યાંની
ની, ા, કળાં
અને ચી ુ ુ વગે ર ની
ની ુવાસ
વાસ ં ૂટ
ટ-કરને કોઈ એક માદક િમણની યાલીઓ ભર ભર
હવાની લહરો રો ચાલી આવતી હતી.
"એલા, આ ઢોલયો ન પાથરતો." બ ૂ ં ૂ કધાર
કધાર શે ઠ બ ૂ ં ૂ ક નીચે ઉતારને મ ધોતે
ધોતે પોતાના નોકરને ક ુ ં. પથરાયે ુ ં બછા ુ ં સ કં લાવા લાવા લા ુ ં.
"
ક મ? અયાર પથાર કોને માટ ?' ુ ર દ
?' દ વએ છ ુ ં ુ.
વએ ૂ ૂછ
"મારા માટ" શેઠ ઠ જવાબ આયો: "મા ં ુ ુ તો નવર ુ ં વતર છે ને બાપા! સ ુ ુ
ૂ
ૂ
એ યાર માર બં ક ખભે ઉપાડ આખી રાત સીમ ભમવાની, ને આ ુ ં જગત ગે યાર
ૂ ૂએ
માર થોડ વાર જપી ં લેવા ુ ં ."
."
ુ ં નહ, ુિનવર
"નવર િનવર ુ ં! આખી રાત ચોક કરો છો?"
"બીજો શો ઈલાજ ? નહ તો આ મારાં બચળાંને ને કોણ વવા આપે?" ?"
એમ કહ તાં તાં બ ૂ ં ૂ કધાર
તાં કહ તાં કધાર શેઠની
ઠની, નજર બબે માથોડાં ચાઈએ લતી શેરડ
રડ
પર અને વાડનાં ફળઝાડો પર, માના હોઠ ફરતા હોય તેવી વી રતે, ફર વળ.
"શેરડનો
રડનો સાંઠો ઠો ક વડો
વડો કય , શેઠ?"
"કાલ જોખી જોયો: ેવીસ વીસ રતલ પાકા ઊતય ." ."
"મર ુ ં?"
"અગયાર તોલા.'
ુ ં બોલો છો?"
"
"ભોમકાની તાકાત છે , માર નહ." શે ઠ ધરતી તરફ ગળ ચધી. "પણ ુ ં ક ુ ં ુ?
અભાગણી ભોમકાને માથે - માફ કરજો, બાપા!-તમારા વા પોણોસોના પગ ુ ંદાય દાય છે .
ુ ઓ: એક લાખ બાવળનાં થડ મ નાયાં છે . ને રાજગઢ ુ ં નગર સાત જ ગાઉને
આમ
પલે પડ ુ ં છે . પણ ુ ં ક ં ુ ુ?"
?" િનાસ નીકળ પડયો.
"
ક મ?"
રાજની ામે રાજગઢનો ુ ુ લ વહ વાર
વાર પોતાને કબ લીધો છે . મારો માલ ુ ં ુ મારાં
વાહનોમાં ન લઈ જઈ શ ુ ં ુ ! માર જ જનમૂ
જનમૂિમ
િમ! મારા જ રાજવી! માર જ પોતાની ંઘ
? ."
ઉઘાડ કરવી ન ૂ ૂપ
પ થઈન બઠો
164
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 165
ડગલો ઉતારને શેઠઠ ગરદન પર હાથ ફ રયો માન ુ ં ાન પણ એ ંથાયે
રયો, મહમાન થૂ ાયેલા
લા
હભાગ પર ગ ુ ં: ૂ ૂછ
દ હભાગ છ ુ ં: "આ ુ ં?"
?"
"બહારવટયાની આપેલ ભેટ." શેઠની ઠની ૂછોના
છોના વાળ ફરક ફરક થઈ રા. "બાપડા
રાંક હતા. એક દ ભળકડ માર ઘનો લાગ લીધો. બાપડાઓની ગોળ જરાક
આગરદનનો લોચો ચાખી ગઈ. ખેર! થયા કર ." ."
રડના રસનાં રામપાતર ભરાઈને આયાં. ા, ચી ુ ુ વગે ર કાઠયાવાડમાં મળવાં
શેરડના
ુ ુ લ
એવાં કક ફળો ક ળનાં
લભ ળનાં પાંદડાં દડાંમાં માં પીરસાયાં.
િપનાક તો આ માનવીની એક એક એક છટાને નીરખવામાં તલીન બયો હતો. એ ુ ં
બેસ ુ ં, બા ુ માંમાં બ ૂ ં ૂ ક રાખવી, પાઘડને નીચે કવી ૂ , ચા ુ ુ કાઢને શેરડને રડને છોલવી, વગેર
દર ક યામાં રસ હતો: શેરડના રડના સાંઠામાં ઠામાં ભય હતો તેવો વો જ વન-રસ.
રસ ુ ં રામપાતર શેઠની ઠની સામે પડ ુ ં ુ જ રહ ુ ં જોઈને ુ ર દ વએ યાદ કરા ુ ં:
દ વએ
"તમે તો પીઓ!"
"ના, બા ુ." ." શે ઠ જવાબ વાયો.
"કાં!" !"
"નથી ભાવતી. વા ુ ઊપડ છે ." ."
બાગાયત વાવેતરમાં તરમાં બે કલાક યા ૂ પછ ુરરદવએ િપનાકની ગરદન પર
હાથ થાબડતે ૂ ૂછ છ ુ ં: "કાં ભાણા, ગમે છે અહ ?" ?"
"બ ુ ુ જ ગમે છે ." ."
" ુ ં ગમે છે ? વ ુમાં માં વ ુ કઈ વાત ગમે છે ?" ?"
િપનાક શિરમદો દો બયો. શેઠ પણ ણે ક એના જવાબની રાહ જોતા તાક રા.
"ખચકાય છે શીદ? કહ થી વ ુ ુ ં યા ં ુ ુ લાગે છે ?"
, સ ુ ુથી ?"
"ભર બ ૂ ં ૂ ક રાતભરની ચોક."
"તારો બા ુ યાદ આયો ક !"
ઠ હસીને ુ ં ક ુ ં: "ચાર આવી ગયા. સોરઠભરમાં મ કહ વરાવે
!"
." શે
"આ છોકરો ટકશે." વરાવે ુ ં
ુ વાનો
ક વાનો મોકલો: માર ગાંઠના
ઠના રોટલા ખવરાવી તૈયાર યાર ક ુ ં ુ. ચાર આયા. પણ રોજ છાપાં
માટ વલવલે, ટપાલના હલકારા માથે ટાંપ માંડને ઠા રહ . નોવે ુ ં વાંચે
ડને બેઠા ચ.ે પદર
દં ર દવસમાં
તો ભાયા."
"આ નહ ભાગે?"
?"
ુધી
"બનતાં ધી તો નહ ભાગે. એ ુ ં યાન આ જદગાનીની
દગાનીની ખર ુમાર
માર ઉપર ઠ ુ
છે ."
."
"યાર સપી ં."
."
ુખે
" ખથે ી"
.
બપોર ુધી
ધી ુ દ
ર દ વ
વ અન શઠ વ ચ શા
શાિતભર
િતભર વાતાલાપ ચાયો િપનાકના
ુ ુિધરમાં
િધરમાં તરવરાટ મચી ગયો. હાલાર નદના પાણી-બધં ઉપર ચડને એણે પણ
165
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 166
પાંચાળના
ચાળના જોગંદરો દરો વા ુ ં ુ ગરાઓને
ગરાઓને િનહાયા કયા. એના ાણમાં બા ુનો
નો માિનસક તોર
ગી ઊઠો. એણે પોતાની નકમાં પીરાણી ઘોડનો અસવાર ખડ શેઠ ઊભેલો લો જોયો.
એની ખોમાં પહાડો પીને આવતા વાયરાનો મદભય ુરમો રમો યો. એ હવાની વચે
એકાદ-બે લહ રખીઓ ુ દ ર
રખીઓ ર પણ વાઈ જતી હતી: મોટબા એકલાં થઈ પડશે: દ ુબા
બા કયાં
? ! .
હશે ુપાને
સાં
પાને
તો
ુરરહવે
દવનહ
એમળાય
િવદાય ને લીધી એનો. વ તડ
કહતા ડ
ા ગયા ડ કબળતો રહયો
"ભાણા, તારાં દાદમાની ચતા
તા
કરતો ના. ુ ં ુ એને સભાળશ ં ાળશ. ુ ં વ હ ઠો
ભ લીને હ શીખ . હ જ તાર ુિનિવસ
ઠો મેલીને િનિવસટ
ટ ,
ને આ જ તારો ુશ ુ ં ં તો તા ુ ં ુ ચાહ તે થાવ, પણ ુ ં ુલામ
શદ . બી લામ તો નહ જ થાય એ
ન સમજજ .
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 167
" કોણે?"
?"
ુએ પોતે જ ."
"બા ."
ુએ? રાવલ બા ુએ?"
"આપણા બા
" હા."
"શા માટ?"
?"
ુવરડો
"એના િશકારનો વરડો વીડમાં જઈ ભરાણો એટલા માટ ."
."
"એમ છે ?" ૂ ં ૂ કધારએ
?" થોડ વાર તો બ કધારએ ગમ ખાધી. પાછા ફર જવા એના પગ
લલચાઈ રા. થોડ વાર પછ પોતાના ફરતા પગને એણે થર કરને આગળ ચલાયા.
ને એની કસોટનો કાળ આઘો ન રો. નવલખા નગરથી િશકાર ચડ લ રા રાવલની
મોટર એને રતામાં જ સામી મળ. શે ઠ રાને રામરામ કયા.
ુલતાનમાં
લતાનમાં આવી ગયેલ રાવલ પોતાના િિવશટ િઆત ખેતીકારને શોભીતો
જોઈ મલકતા ઊભા.
"િશકાર- િશકાર તો આપે બ ુ ુ ભાર કય હો બા ુ!" !" ખેતીકારની
તીકારની જબાન બી
કોઈપણ તની િિવધ કરવા ુ ં વીસર બેઠ ઠ.
"હા ૂ ૂબ બ ુક લી -" આ ુ ં બોલતા જતા રાવલની ભ થોથરાઈ ગઈ; ક મ ક
ક લી
પોતાના ખેતીકારની તીકારની ુખ ખ ુા ા પર એણે પેલા લા શદોનો ઉસી ભાવ ભાયો નહ. ને
રાવલના થોથરાતાની જ વાર ખેતીકાર તીકાર હમત કર ક ુ ં: "નવલખા ધણીને શોભે તેવો
વો
િશકાર કય , બા ુ!" !"
"કમ? તમે આ કોની -"
" ુ ં ુ ુ ં ં ક ુ ં ુ કોની સામે બો ુ ં ં. ુ ં ુ રાવલનો જ િઆત ખે ુ ુ , ગાદના ધણીની
જ સામે, ઓગણીસસો ને વીસની સાલમાં આ બોલી રો ં." ."
"તમાર ુ ં કહ ુ ં છે ?" ?"
"એટ ુ ં જ ક બા ુ! તમે આજ એક નવર ઉપરાંત ણ માણસોનાય િશકાર ખેયા
છો."
રાવલના મ પર ુ ુિધરનો િધરનો ધમધમાટ થઈ રો, એટલે વાણયો ખે ુ ુ વ ુ ગરમ
બયો: "તમે ની વીડ સળગાવી ૂ ૂક ક એ ણ જણાં આ ચાયા ય ધા દ તા તા. જરા
ગાડને વેગથી ગથી ઉપાડો, તો બતા ુ ં." ."
રાવલ ુ ં મો ુ ં ુ પડ ગ ુ ં. એ ગાડમાંથી થી નીચે ઉતયા. એણે નરમ બનીને ક ુ ં:
"આખી વીડ સળગી ગઈ?"
"પાંચાલ ચાલ ુ ં લાંપ પ ુ ં ુ સળગતા શી વાર?"
રાવલએ ુમાડાના માડાના થાંભલા ભલા ગગને અડતા જોયા. વીડના ઘાસમાંથી થી નીકળતા
ભડકા દપાળના વટ લા લા દપડાઓ વા દયા.
.
" ?"
ક ટલી ુકશાની
ટલી કશાની થઈ હશ રાવલએ પતાવાભયા વર ુછ
ુ."
"એ મને ખબર નથી બા ."
છ ુ ુ
167
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 168
168
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 169
169
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 170
52. ુપા
પા ાં ગઈ?
રાજકોટના સીમાડા પરથી િપનાકએ પહલા લા ડંકા
કા સભયા ભ
ં યા ને પછ લાંબા બા સાદની
એક પછ એક પાંચે ચકે 'આ...લ...બે...
...લ!' સાંભળ
ભળ.
'દસ બ ગયા!' એ િવચારની સાથસાથ એણે મશાનની છાપર દ ખી
ખી. એ છાપરની
પાછળ એણે એક ઘોડ સવારનો
સવારનો અચલ, ં ૂગો
ગો આકાર ભાયો. ઘોડો ણે ક ચો ચો બની
આકાશે ચડતો થયો. અસવારના પગ લાંબા ચાઈને જમીન ુધી
બા ખચાઈને ધી લટકવા લાયા. એક જ
પલ િપનાકનાં ગાોને ઓગાળ રહ. પણ એને યાદ આ ુ ં ક , હ મારા મોટાબા ુને ન ે
ુવરાયા
વરાયા છે . હ ખડ મામાનો દ હ બયો છે એ િવચાર મશાન એ ુ ં પરચત થાન
બની ગ ુ ં. એ પસાર થઈ ગયો. ને એણે જો ુ ં ક એ સાદો ઘોડ સવાર કાફ ગાતો ગાતો
પોતાનાથી ૂ ૂ ર ચાયો આવે છે .
એ હતો ૂ ૂઢો
ઢો તમાચી. તમાચીએ ં ૂગાગા મએ છોકરા ુ ં પાણી માપી લી ુ ં હ ુ ં.
"મોટબા, ઉઘાડો!" એમ કહને એણે પોતાની નાની ડલી લી પર મૂ પાડ તે વખતે
એક આદમીને િપનાકએ મકાનના ૂ ૂણાની ણાની પાછળ સરક જતો જોયો.
પસવાય ડોશીએ
. એ પશ બાળકને માં ભ
માં બારણાની
ન કથી શક દર
વ ી લઈ
તેવી વાણી પહ લો
હતી લ.ો જ હાથ એના આખા મ પર
"મોઢ ુ ં ૂમડાં
મડાં થયાં'તા, ભાઈ?" ડોશીએ ૂ ૂછ છ ુ ં ુ. એણે બાળકનો ચહ રો
રો દવસ
પં ાળને વળાયો હતો તે દવસની ુ ુ માશ
છેલે પપાળને માશ એની ગળો નહોતી વીસર શક. કમ
ણે નવા પહ ર ગીરો
ગીરો િતજોરનાં તાળાં તપાસી રા હોય તેવી વી અદાથી ડોશીનાં ગળાં છ
મહના પરના બાલક ુ ં કૌમાર-ધન તપાસતાં હતાં.
"ખીલના ઢમણાં હશે એ તો." િપનાકએ જવા દધો.
ખીલનાં ઢમણા એટલે ફાટતા જોબનનાં પગલાં. ડોશી સમ ગઈ. પૌના ચહ રાં રાં
ુ વાની
પર વાની ણે ગાર ં ૂદતી દતી હતી.
"મોટ બા!" િપનાકએ ધીમે વર છ ૂ ુ ં ુ: "કોઈ હ ુ ં હ?"
"કયાં?"
."
"બહારને ઓટ ."
ુ ં જો ુ ં?"
"ત ?"
"એક આદમીને."
."
"પોલીસ હશે."
."
?"
"શા માટ ?"
"તને ખબર પડા?"
"શાના?"
."
"
લ તોડન તાર મામી ગઈ તના
?"
"ાર ?"
170
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 171
"પરમ દા'ડ રાતે. અને કાલ સવારથી આપણા ઘર ઉપર પોલીસની આવ થાય
છે . મને પણ ૂ ૂછપરછ
છપરછ કરવા પોલીસનાં માણસો આવવા માંડાડા એટલે મ સદ ં શો
શો મોકયો,
ભાઈ! ુ ં ુ પોતે ઘરડ આખી ઊઠને ામના ટ શને
શને જઈ કાગળ આપી આવી'તી."
િપનાક પૂ થઈ ગયો. ડોશીએ ક ુ ં: "તારા બા ુની ની હાકમી હતી યાર પોલીસ
આપણે આવતો ને આજ આવે છે , એમાં બ ,
ભયા નઘે ે રમારાથી
સાંભયા ન રહવાવા ુ ં. આપણા ઘરને ુ ુ ફમાથે
ર પડ હવેગયો
ુ ં છછેે ભાઈ ! મને
તે પોલીસ ૂના
ન ા દવસો
ચોકપે 'રા!
શરમાતા નથી રોયાઓ?"
ડોશી રડવા વાં થઈ જતાં હતાં ને વચે પાછાં રોષ કર ઊઠતાં હતાં. તપેલી લી
લોઢ ણે પાણીના છાંટા ટા રમાડતી હતી. પછ ડોશીએ િપનાકને ઓરડામાં લીધો. ધા ં ુ ુ
હ ુ ં ને બાર બધં હતી તો પણ ચોમેર તાક તાકને જો ુ ં, અને હવા પણ ન સાંભળે ભળે તેવી
વી
ધીમાશથી ક ુ ં: "થાણાદારની છોકર ુપા પા તને કાગળો લખતી'તી?"
"ના." િપનાક આભો બયો.
"એ ાં છે ?"?" ડોશીએ િપનાકને વ ુ ચકાયો.
"મને છો છો? ક મ, ાં છે? ુપા
ક મ ૂ ૂછો પા ાં ગઈ? નથી?"
ડોશીએ ડો ુ ં ુ હલા ુ ં.
"કાલ રાતથી નથી. એની બા હ શોધવા આવેલાં. મને છાને ૂ ૂણે
ણે લઈ જઈ કંઈક
વેણ સભળાવી ભં ળાવી ગયાં. છોકર તાર પાછળ આવી હશે એવો એને વહ મ છે ." ."
"શા પરથી?"
"તારા માથે લખેલો એનો કાગળ પકડાઈ ગયો."
"પછ?"
"એના ભાઈએ ને એની બાએ એને કળ માર માય . પોલીસમાં પણ તા ુ ં ુ નામ
ુકળ
ગ ુ ં લાગે છે ."
."
િપનાકને ભાસ થયો ક પોતે કોઈક અણી ૃવી વી પર માગ ૂલીને
લીને આવી ચડો
લાગે
વાતની છે . એ પોતાના હાથની ડાંગ પણ નીચે કવા
સરત ૂ
ૂકક થઈ ગઈ. ૂ ુ ં લી
ૂ ગયો. એને પાણી પી ુ ં હ ુ ં તે
"મોટબા!" એણે ક ુ ં: " ુ ં ુ અયાર જ ."
"ાં?"
?"
ુપાને
" પાને ઘેર."
અયાર નહ. એ રોષે સળગતા ઘરમાં તા ુ ં ુ જ ુ ં સા ુ ં ુ નહ, બેટા!"
"ના.
ડોશી એમ કહ તાં તાં રાં, ને િપનાક ડાંગ લઈને ઘરની બહાર નીકયો.
ંગા
ગૂ ા તારાઓ આ પહલી લી જ વાર એને ુપાની
પાની ખો વા લાયા. એ તારાઓના
દ હતી, ઠપકો હતો, ઘ ુ ં ઘ ુ ં હ ુ ં. પોતે ઓચતો
ઝળકાટમાં કાક ૂ ૂદ તો જ ભાતે
ુ દ
હ ર ુ .દ
ત વન
વન જોડ
પછથી રજવાડ
આજ ધ ી ઊપડ
ુધી
પા ગયો
ુપા એના હતો, ત ભાત
તરની તો જ
એકાત ુ પાન
પાન
રાઈ મળવા
ુરાઈ ુ વચન
રહ હતી . ખર આ
ખર
ખર ુ
આ છોકરએ મારા સા ુ ુ થઈને માર ખાધો હશે? રજવાડાને માગ નીકળ પડ હશે? તો
171
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 172
આવી કાં નહ? સામે કાં ન મળ? યાં ગઈ હોય, યાં ુમ થઈ હોય, યાં એ ુ ં અતવ
હોય યા તો મડ ુ ં ુ હોય, યાં અને તે વપે ુપા પા માર કહ વાય
વાય.
"માશી!" િપનાકએ ુપાની
પાની બાને ઘેર જઈ સાદ દધો.
"કોણ - ભાણોભાઈ?" બા દોડતાં આયાં. "ભાઈ ુ ં લાયો છો ુપાને
પાને? ાં? ાં
છે ? ાં મળ તને?" ?"
"માશી, મને કશી જ ખબર નથી."
"એ ુ ં ન બોય, મારા દકરા!" કહ તી તી એ ુીની
ીની માતાએ િપનાકને મએ હાથ
ૂ ૂો
ો. "મને આમ કહને ન માર નાખતો, બેટા! ુ ં ુ તને ક ુ ં ુ ં ક હવે તાર કશો જ વાંધો ધો
નથી. માર ુપા પા તાર જ છે . તને જ ુ ં ુ આપી ૂ ૂક ક ં. પણ ુ ં મને એક વાર માર ુપા પા
વતી દ ખાડ ખાડ: બસ, એક વાર."
ગાભર બનેલી લી માતા ુ ં એ ુ ં દશન અધ રાતનાં કલે ં ભેદ નાખના ં ુ ુ હ ુ ં.
િપનાકની ભમાં જવાબ નહોતો.
"મને જવાબ તો આપ, બચા!" ુપાની
પાની બાએ લગભગ પાગલના વી ચેટાઓ
આદર: "ત એને તારા કોટમાં તો નથી સતાડને તં ાડને? ુ ં એને બહાર ઊભી રાખીને આવેલ છો?
એ મને ઓચતી તી જ આવીને બાઝી પડ એ ુ ં શીખવીને ુ ં એકલો આવેલ છો? તને એ મળ
યાર ૂખી
ખી ક વીક
વીક હતી? ૂ ૂખી ખી તો હશે જ ને, ભાઈ! એને મા ં ુ ુ ધાવણ ધવરાયાં ઘણાં વરસ
થઈ ગયા તે પછ ુ ં ુ એને છાતીએ લેવા વા ુ ં જ લી
ૂ ગઈ. ુ ં ુ પણ કવી ુલકણી
લકણી! હ-હ-હ-
હ-"
એમ હસીને એ આધેડ નાર હ ઠ બેસ ે ગઈ, અને પોતાની છાતી પરથી સાડલાનો
છેડો ચો કરતી બહારના દરવા પાસેના ના નાના બાળકને બોલાવી રહ હોય તેમ સાદ
વા લાગી: "પ ુડ
દ વા ડ... એ પ ુડડ! હાય હાય ઝટ ૂ ૂ - ૂ ૂ ...
... પીવા."
વ ુ વાર િપનાક ઊભો ન રહ શો. એને પોતાની બા સાંભર ભર. દકરની માના
દલમાં પડ લી લી ુ ુ િનયાઓ િનયાઓ આજ ુધી ધી એને અકલત હતી. એ ુ ુ િનયાઓ િનયાઓ ુ ં દશન ટ ુ ં ક ુ ુણ
હ ુ ં તેથી
થી િવશેષ ભયાનક હ ુ ં.
172
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 173
"શેની
ની?"
"વીણગઢના પાટવી ુ
ં ુ વરની. ુ માં
યાં બા માં જ છે . ને એનાં કામાં મશ ૂ ૂર છે ."
."
?"
"પોલીસ તપાસ નહ કર ?"
"રામ રામ કરો."
"કાં?"
?"
ૂ ૂચા
"સૌનાં મ માં કાગળોના ચા માયા છે ." કં ર બારોટ નોટોની ુ ુશવત
." શકર શવત માટ
ગામડયો શદ વાપય . "ને પાં ઓલી મેરાણી રાણી લ તોડ ભાગી છે ને એટલે એની પાછળ
જ બધા રોકાઈ ગયા છે ."."
"ઠક," એટ ુ ં કહ િપનાક ઊપડો. એના માથાની ખોપરમાં કપાસ પીલવાના
ચરખાઓ ુ ં આ ુ ં કારખા ુ ં સમાઈ ગ ુ ં હોય એટલો ધમધમાટ ઊઠો. એ બાળકના અાત
તરમાં પહ લો
લો જ ઊઠો ક , 'આ - - આ આ, આ વીસમી સદના વીસમાં વષમાં માં ુ ં
રાજથાનનો રાજ ુ ં ુ વર રતે ચાલતી છોકર ુ ં હરણ કર જઈ શક ? આ તે ો જમાનો? ુ ં
શાસન? ા કાયદા ુ ં રાજ ? આવી એક છોકર ઉપાડ ય છે , છતાં હ ુ રાજકોટ શહ ર ૂ ૂ
ુ ં
છે ? એજસીની બીઓ બળ બળેે છે ? એજટ સાહ બના બના બછાનામાં નદ પેસી શક છે ? વાયરા
વાય છે ? વકલો ેટસ ટસ કર કર છે ? ુ ુ િનયા
િનયા ુ ં એમ ને એમ જ ચાલે છે ?'
53. એ માર ે
છ
ણ લાગણીઓ ુ ં ેવડ વડ કૌવત િપનાકની રગરગમાં છલબલી ઉઠ ુ ં ુ: એક તો, ુપા પા
માર થવાને માટ સગી જનેતાને તાને પણ યને અગમ પથે થં ે નીકળ પડ છે તે વાતનો
પોરસ: બી ુ ં ં માર ુપાનેપાને ભીડ પડ હશે તેની ની વેદનાદના: ને ી ુ ં ં મારા બરડા પર
ુરરદવ, રાજવાડાના શેઠ, એલા ૂ મોટાબા ુ અને ખડ મામાની જોગમાયા શી ીના
પ ં પડા છે .
એવાં ુ દાં ુ દાં
દાં દાં જોમ અ ુભવતો
ભવતો િપનાક યાંથી થી પરબારો જ ઉપડો. મોટબાની
ર લેવા એ ન રોકાયો. એનાં ગેગ ૂ ૂટ ટ પડતાં હતાં. પણ વા ુ િવમાનને ઉપાડ ચાલે
તેમ તરનો વેગ એના દ હને હને અધર લેવા વા માંડો
ડો.
રમાં પાનવાળાની ુ ુ કાનો
શહરમાં કાનો છેલી બધં થતી હતી. ુપાનાપાના ઘરવાળ શેરને રને નાક
ૂ ૂતનાથ
તનાથ મહાદ વના વના મદરમાં થી હરકથાનો ોતાસ ૂ ૂહહ િવસન પામીને બહાર નીકળતો
ં દરમાંથી
હતો. તેમની મની નાની નાની મડળઓ ડં ળઓ વેરાઈને
રાઈને ચાલી આવતી હતી. િપનાકને કાને બોલ
પડતા હતા: "મદોમત બની'તી હો સારાકાકા! રા ુશીથી શીથી જ પલાયન કર ગઈ જણાય
છે ."
."
"પણ કોની સાથે?" ?"
"બીજો કોણ હશે - - કાં બગડવાળો
ગ
ં ડવાળો, ને કાં પલટનીઓ પઠાણ!"
"સાં કંઈ ગમ નથી પડતી ક આવાની જોડ ભાગવામાં કયો રસ રો છે !" !"
યાર ુ તમાર જોડ ભગાડવી તી, ુલાબશકરભાઈ
લાબશકરભાઈ!
173
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 174
ુલાબશં
"આ....હા!" આધેડ મરના લાબશંકર
કર િનઃાસ નાખી ડ વેદનાઓભયા
દનાઓભયા અવા
ક ુ ં: "અમારા પણ દવસો હતા, ભાઈ, હતા!"
પાછળ પાછળ ચાયા જતા, િપનાકના કાન એના પગને હળવા પાડતા હતા. એના
હાથમાં લાકડ હતી. એના યૌવને આ શદો સાંભળ ભળ પોતાની જ હનતા અ ુભવીભવી. એનો
પ જં ો લાડના છલાં
જો કાઠગી ફરતો 'મ-મ' થઈ રો. એમાનાં એનો બરડો ફાડવાની િઊમ એની
ગળઓમાં ગ ી ઊઠ. પણ એવા કજયાની એ વેળા ળા ન હતી. િપનાકએ પગ
ઉપાડા.
ફર એજ મશાન, રાખના ઢગલા, ૂ ૂમસામ મસામ રાી, અન
અનંતં લાગતી ઉજડ સડક,
ઓખર કરતી કોઈ ગાય, ઝાડના ૂ ં ૂઠા ઠા પર એકલવાયા બે ઠ લ ુવડની
વડની બહામણી વાણી, અને
ચા ચા ઘાસની દર ક મ ણે કોઈ મોટાં નવરો ભમતાં હોય તેવો વો ભાસ આપનારા
ઝીણા વડાની ૂ ૂદા
દા ૂ ૂદ! પકડલા
લા દરને જરા ટો કતી
ૂ ને પાછ ઝપટ કર ચાલતી
બલાડ વી કાળ વાદળયો આકાશમાં અજવાળ આઠમના ચને ં ને વારંવાર ઉઘાડઢાંક-
ઉઘાડઢાંક કરતી હતી. અથવા તો ચમા ં મા થોડાએક કાગડાઓની ચાંચો ચો વચે ંથાઈ
થૂ ાઈ રહલ
દહથરા વો દસતો હતો. અધ- ુ ુ કાળમાં કાળમાં ઉપરાઉપર વષ ખચતો પવન ખેતરાઉ
ધરતીમાંથીથી કોઈ ટ થયેલી લી ીના શરમ દાયા કંઠ-વર વો રોતો હતો.
લપછ ાં શબોાન
ય ુ ંપી
કાબ
પી ભ ં ુ ુ ગયાની
અને
ં ગયાની ુ ખ
ખવાટ
ુ ં ુ સવાર આ ુ ં અને
સડતાંવાદળયો
તેમજ
મજ ચનાં
ં નાં ણે
ં ૂથાયે
થાયેલાં જ ુય જોતાં આકાશે પડાં.
િપનાકએ સીમમાં કોઈ કોઈ માણસો મયા, તેને ન ે એણે ો કયા. કોઈ કોઈ
પડઓપં ડઓ એણે ખેતરોમાં તરોમાં જોઈ, યાં જઈ ખબર ુછયા છયા. સીમમાં લોક એકબી સામે
સનકારા કરને વહ મના મના તાંતણા તણા સાંયા યા: કોઈક બાતમીદાર લેસવાળો હશે! આપી દો
જવાબ: અમને ખબર નથી ભા! એટ ુ ં કહને સ ુ ુ પોતપોતાના કામે લાગી ગયાં. આગળ
ચાલતા િપનાકની પાછળ ટકા સભળાતી ભ
ં ળાતી હતી ક , "આમ કહ ક , અમે ચાં વરણ. માંહ હ તો
સડ ગયેલાં લાં! આપણી છોકર ુ ં એમ ક 'દ ભાગી છે ! કામધંધા ધા વગરના ઉજળયાતો ુ ં પછ પછેે
એમ જ હોય ને, બાપા!"
સરખા પવનની પાંખો ખો ઉપર ચડતા એ ટકાના ટ ુ ુકા કા વ ુ વ ુ ચોખા થયા: "એ
ભાઈ, માર ડક ભાગી ગઈ'તી. ખતા ખાઈને આવી પાછ. મડ ડં ુ પાડવા. અમે એક ય
બોલ પણ ન કો. ભડળે એની તે જ બેસી સી ગઈ ઘટ ટં તાણવા. સવાર મ પકડાવી
દાતરડ. ક ુ ં ક - - બાઈ, નદવા. આખા ગામની ભેળ એ તો મડ ડં નદ ુ કરવા. આજની
ઘડ ને કાયનો દ: કોઈ હવે સાંભર ભર ુ ં નથી. પરણી-પશટયે ગઈ. ઘોડયે બે છોકરાંય એ
રમી રયાં!" !"
"ને આ તો આબદાર માણસ! હવે એ છોકરને કોઈ સઘરશે ઘં રશે નહ, એના માવતર
સોત નાત-બહાર ુકાશે કાશે, ને એનો ભાયડો સગપણ જ ક ૂ દશ." .ે "
"પછ પછ તો છોકર ને ૂ ૂવો વો જ ૂરવો રવો રયો ને!" !"
ધાં માથાં નાખી કપાસના જડવામાંથી થી ી વારનો ફાલ વીણ ુ ં આ ટોં ૂ ૂલી લી
ગ ુ ં હ ુ ં ક તેમના
મના રૂ સાર પેઠઠ ચા બયા હતા.
બે વાતો િપનાકના દય-નગારા પર દાંડની ડની પેઠઠ પડ. દયમાં ઘોષ યા. બે
વાતના એ ઘોષ હતા: એક હવ એ છોકરન કોઈ સઘરશ
ઘરશય ય નહ; ન બી
શ ે ને? ુ એનો ભાયડો હશ
એય સગપણ તોડ નાખશે: પછ તો છોકરને વો
ૂ
ૂ
વો જ ુરવો
રવો રહશે
174
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 175
આજ ુધીના ધીના અયાસમાં કોઈ ચોપડએ એને આ ુ ં ુઝાડ પા ૂ ૂવો
ઝાડ ુ ં ુ નહો ુ ં: ુપા વો
ૂ ૂરશે
રશે ક મ ક કોઈ એને સઘરશે ઘં રશે નહ, ક મક
ઘં રશે નહ! એને કોઈ સઘરશે મ ક આ ઉજળયાતોને કામ
ધધાની ધં ાની કંઈ પડ નથી ને આબ ુ ુની ની જ પેટઓ
ટઓ ઉપર બેઠાંઠાં બેઠાં ખા ુ ં છે !
પા ુ ુ વો
ુપા વો રશે ૂ એ વાત ુ ં મરણ એને સતાવવા લા ુ ં. ુપાએ પાએ કંઈ ન કરવા ુ ં
કામ
ખેતરોકર
ના
ુ
ંદવા
દવા લાયો ુ ં હશે. એ કપના એને દંશવા લાગી. એ ુ ુ વા
વા-વાડઓ તપાસવા આડમાગ
થોડ વારમાં એના કાન પર ચા અવા શદો પડવા લાયા. એ શદો મોટ
સડક પરથી આવતા હતા. પોતે સડક તરફ વયો. પહ લા લા તો ખાખી પોશાકો અને ણ
બ ૂ ં ૂ કો ખાયાં. પછ ગા ુ ં ુ દ ખા
કો દ ખાયાં ખા ુ ં. ગા ુ ં ુ નક આ ુ ં. િપનાકના માથાની નસો ફાટવા
લાગી. ગાડમાં ુપા પા હતી? - ક ુપા પા ુ ં ેત હ ુ ં? િપનાકને દ ખતાં
ખતાંની ની વાર ુપાની
પાની છાતી
ફાટ પડ; એના મોમાંથી થી ચીસો ઉઠ. એણે મ પોતાની લીરલીરા બનેલી લી સાડમાં પાવી
દ ુ ં. િપનાકના ઈશારા પર ગા ુ ં ુ ઊ ુ ં ર ુ ં.
"ાં લઈ ઓ છો?" િપનાકએ પોલીસની ુ ુ કડને છ ુ ં ુ.
કડને ૂ ૂછ
"રાજકોટ. આ તમા ુ ં ુ માણસ છે ? આમ રઢ કોૂ છો ુ ં ુ વાર છોકરને? આ બાઈને
. ૂ ' ."
હરામના"કયા હમેલ
રાજના રા છછોે તમે વે ?" પડતી
? " તી યાંથી થી ઝાલી છે
"વીણગઢના."
"છોડ દો એને. ુ ં ુ તેડ
ડ જઈશ."
"એમ ન છોડાય."
"યાર ક મ?"
"રાજકોટની પોલીસમાં સપવી જોશે." ."
િપનાક થોડ ણ ૂ ૂપ પ રો. એના તરમાં એક લાંબા બા અને લોહ ુહાણ હાણ સામની
ં ામની
રણભેરઓ બ ઊઠ.
"તમાર ુ ં સગપણ છે આ બાઈ જોડ." ." પોલીસના નાયક બીડ સળગાવી છ ૂ ુ ં ુ.
િપનાકને માટ આ સામની લી હાકલ હતી. ુપાના
ં ામની થમ પહ લી
હ ુ ં, નોળયાએ
પાના દ હ
લા સાપના ુ ં િનજવ ં ૂચં
લોહલોહાણ કર લા ચં એને ગાળા પર જો ુ ં. બીબા ુ પોતાની
મોટબા, પોતાનો ુશ શદ શેઠ, ુરર દવ, આખો સમાજ અને પોલીસ-અદાલત, લ, ઘટ ટં ,
ુકાદામોના
કાદામોના માર અને - એને કોઈક દવસે પણ આ કલ કલંકં કથા ને કાને જવાની છે તે
"મામી"ના ંગા
ગૂ ા ફટકાર એની ખ સામે વીજળવેગે ગ ે સરક રા.
આ ુપા પા કોણ? ક વી
વી ચાલની? ક વા વા િવકારોથી ભર લી
લી? ક નાં
નાં કર ૂ ૂકોની
કોની આ સ
પોતાના િશર પર આવી પડવાની છે ? જવા દ ! એ નીચને એની નીચાતાનો દંડ ભરપાઈ
કરવા દ ! માર કારકદ , મા ં ુ ુ ઉઘડ ુ ં વન-ભાત, માર ુરાદનાં રાદનાં ુપોપો...
નહ નહ એ ક ુ ં જ નહ. ુપા પા ુ ં મ માર સામે જોઈ ર ુ ં છે . એ મ પર માર
- ? - -
ચતા ખડક
"એનોછ ક માર
માર લન
જોડ ચોર
િવવાહ ગમ તછે . છોડો
થવાનો ગમ તએને."
." િપનાકએ જવાબ દ તાં
તાં છાતીને
સવા ગજ પહોળાવી. એની ગરદન ટટાર થઈ ગઈ. ને ુપાએ પાએ પોતા ુ ં મ ૂ ૂર ર ુ ં ુ ુ િપનાક
175
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 176
તરફ ફ ર
ર ુ ં. ઝાડ પરથી પી બો ુ ં તેમાંમાં ણે શદોની રચના હતી ક, "સા ુ ં ક ુ ં, સા ુ ં
ક ુ ં."
."
"ચાલો યાર તમે પણ રાજકોટ. યાં તમને એજસી પોલીસ સપે તો સભાળ ભ
ં ાળ
લેજો." પોઈસ નાયક ક ુ ં.
"ચાલો."
"આ કોની - તમારજ મરદાઈ હશે: ખ ુ ં ુ ક િમતર?" રતે ચાલતા નાયક ટકોર કર.
અને પછ તો વટમા ુઓનો ઓનો પણ ઠક ઠક મેળો ળો ગાડા ફરતો ઘેર ર વયો, એટલે િવનોદ ુ ં
યાં રોનક મી ગ ુ ં. ટોળાની વાતચીતનો ુય ય બોલ એક જ હતો: "આબદાર વરણના
પણ કવા ભવાડા છે , બોન!"
ગાઉ-બે ગાઉ ગયા પછ ગાડાની પાછળ છેટ ચાલતો િપનાક ધીર ધીર ગાડાની
નક આવતો ગયો. તે પછ ધીમે રહ એણે ગાડા ુ ં ઠા ુ ં ુ પકડ ચાલવા માંડ ડ ુ ં ુ. તે પછ
રાજકોટના બગલા ં લા ડોકાવા લાયા અને ુપાના
ગ પાના કંઠની ચીસ પણ બગલાઓના ગ
ં લાઓના કરતાંય
વ ુ ચે ચડ યાર િપનાકના મમાંથી લો બોલ પડો: " ુપા
થી પહ લો પા ગભરાટ છોડ. ુ ં માર
થવા ક ુલ કર કર છે ? તો આપણે મર ુ ં છતાં િવૂટાં ટાં નહ પડએ. ુ ં ુ તને આગ ુ ં પાછ ુ ં ક ુ ં
."
જ ૂ ૂછવાનો
છવાનો નથી ુપાએ
જવાબમાં પાએ ફત પોતાની ખના ુ જ ુછાં
છાં.
"હવે બહા ુ ુ ર બની , ુપા
પા! રાજકોટ આવી પહ ુ ં. ુ ં ુ તાર જોડ જ ં. એટ ુ ં
કહ િપનાક ગાડાની એક બા ુ એ થઈ ગયો. ને એણે ટ ુ ં બની શક ુ ં તેટટ ુ ં પોતાની ને
ુપાની
પાની વચે ુ ં તર ઓં ક ુ.
સરઘસેમી મી શહ ર
ર જનોમાં તે સવાર આનઆનંદં આન આનંદં વત રો. પોલીસોને હંમે મશના
શ
ે ના
કઠોર રસહન વનમાં આ ુ ં કોઈ રમક ુ ં ુ હાથમાં આવે છે યાર એની ૂ ૂર ર મ લેવાનો વાનો
લોભ સહજ હોય છે . તેમણે ગા ુ ં ુ ગામની વચે થઈને હંકા કા ુ. પોતા ુ ં ુ ં અને મા ુ ં
મણે સફળ લા ુ ં. પોલીસ થયા તેને
તેમણે ન ે બદલે જો દ શના
શના વયંસે સવકો
વ
ે કો થયા હોત, તો આ જ
મોજ તેઓ લોકનેતાઓનાં તાઓનાં સરઘસોમાં નેતાઓની તાઓની મોટરોના 'મડ-ગાડ' ઉપર ઊભા રહને
મેળવી
ળવી લેત.
એજસીની પોલીસ-કચેરમાં રમાં ુછાયે
છાયેલા સવાલોના ુર ર િપનાકએ સતોષકારક તં ોષકારક
આયા: ુપાની પાની જોડ માર સબ
ં ધં હતો: અમે પરણવાનો સકપ કં પ કય છે : અમે મનથી તો
પરણી જ ૂ ૂા ા હતાં.
"શી રતે? ચાંદા દા- ુરજની રજની સાખે? સદવતં સાવળગાના અવતાર લાગો છો!"
પોલીસ-િઅધકારએ એમ કહ આન આનંદં મેળયો
ળયો.
અને કચેરથી રથી થોડ ક ુ ુ ર કકયાર સભળાઈ ં ળાઈ: "એ તારા છાયા લ! ુ ં કાળો
ભ
નાગ! તા ં ુ ુ ધનોત પનોત નીકળજો!"
એ શાપ ુપાનીપાની માતાના મમાંથી થી ઉઠતા હતા. અને ભાંગી ગી પ ુ ં ુ પ ુ ં ુ થતી ુપાને
પાને
િપનાક ધીરજ દ તો
તો હતો ક , "જરાય ગભરાઈશ નહ."
ઝાઝી વાર નહોતી થઈ યાં બીં પણ એક ડોશી દખાયાં. એમના મમાં શદોચાર
નહોતો. એના શદો એની ખોમા હતા, એના બોખા મની ડાકલી બોલતી હતી. એની
કરચલીઓના ચીરા ડા હતા. એણે ઓળખનાર પોલીસોએ એને "બા" કહને બહારના
બાંકડા ઠક આપી. એણે ગમ નહોતી પડતી ક િપનાક દકરાએ આ ુ ં આદ ુ છે .
કડા ઉપર બેઠક
176
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 177
"છોકર, તાર ાં -
- તાર માને ઘેર જ ુ ં છે ક?" ?" અમલદાર છ ૂ ુ ં ુ.
"નહ, નહ, માર સાથે આવશે એ." કહને િપનાકએ પા ુ ં કાં ુ ં ુ પકડ ુ ં ુ.
ુપા
"જબરો હમતબાજ
મતબાજ !" !" પોલીસોને રોનક વધ ુ ં જ ુ ં હ ુ ં. "યાર તો આ હમેલ તમારા
જ છે િમતર?" અમલદાર ફર વાર એ િય સવાલ છો ૂ .
"હા જ તો".
"સાચવીને વાવડ કરજો. ુ ુ િનયા
ુવાવડ િનયા પર દ વ ઉતરશે." ."
"આપની ુ ુ આ." એટ ુ ં કહને િપનાકએ ુપાને પાને પોતાની જોડ દોર.
ુપાનાં ડાની નસોમાં એ ુ ં થ ુ ં હ ુ ં ક ણે કોઈ ડ-લાંબી
પાનાં કાંડાની બી રલવે-ટનલમાં એક
પછ એક આગગાડઓ માર માર વેગે ગ ે ચાલી જતી હતી.
સોરઠના સસાર સં ાર-વનમાં આવો બનાવ સૌ-પહ લો લો હતો. આટલી નફટાઈ કોઈ
ુ વાનના
વાનના જોબને નહોતી રમી દખાડ. બહાર નીકળેલા ુપા પા-િપનાકને જોઈ ુપાની પાની
માતા અને તેનો નો ભાઈ બોલાય તેવી વી ગાળો બોલતાં નાસવા લાયાં. અને એ ચી િાતના
કટલાક રપાલો રતામાં તોફાન કરવાની નેમથી ખડા થયા હતા. તેમણે મણે િપનાકના
'બદમાશ ુ
ં ુ', ભાડ
'સેતાન
હાથમાં
શરો
ુ પડકારતો
વરસાવતા ધોકો
પછવાડ રહ જોયો
ગયા.. તેછાયાવાં
ઓ પણ એક ગા કર', 'બ
ત ાન નાગો ' વગે
નં ે જણા
ને ર શદોનાં
રાજવાડાને
માગ પડા.
પાછળ અવાજ આવતા હતા:
"ભાણા! ભાણા! ભાઈ! વાત ક ુ ં ુ!"
!"
ગામની બહાર મોટબા દોડતાં દોડતાં આવતાં હતાં. ગા ુ ં ુ ઉ ુ ં રાખી આવી પહચેલા લા
મોટબાને િપનાક પગે પડો. ુપાને પાને એણે ક ુ ં: " ુપા
પા, પગે પડ!"
એક ણ ડોશી આઘી ખસી ગઈ. પછ તરત નક આવી. નમેલી લી ુપાની
પાની પીઠ
ઉપર એણે હાથ પસવાય . ઊઠતી ુપાના પાના મ પર એ હાથ સરતો સરતો આયો. ડોશીથી
ક ુ ં બોલા ુ ં નહ. ડોશીએ ધીર રહને ુપાને પાને હયાસરસી લીધી. સાડલા નીચે ઢાંક ક રાખેલીલી
. "
વાટક
તો ુ ં કકાઢને
ુ ં ુ આહ ડોશીએ ગોળધાણા
? મને કશીય લીધા નથી
ુઝ પડતી
.",
ભાઈ બેય જણા એક એક કાંકર કર ચાખશો?
બી
ુ ં ં
"ક ુ ં જ કર ુ ં નથી મોટબા, તમારા ુને ને િઆશષો જ દજો; બી ુ ં ં ક ુ ં જ નહ. ુ ં ુ
પાછો આ ુ ં ં તમને તેડવા ડવા."
ડોશી ુ ં મ જરા િઓશયાં બ ુ ં. ગા ુ ં ુ આગળ ચા ુ ં. િપનાકએ ૂ ૂછ
છ ુ ં ુ: "મોટબા,
લોકોનો ડર લાગે છે ?" ?"
"કોને? મને? ડર? લોકોનો? કાચાં ને કાચાં ખાઈ નહ લોકોને? ુ ં તાર , માર
ફકર કરશ નહ."
ણાની માર ડોશી પડકારા કરને પાછ વળ. ધગધગતા ુ એના ગાલે અને
મેણાની
ગળા ુધી
ધી ણે ચોમાસાના ધોધવા પે ઠ ચરારા પાડતાં હતાં.
આવવા િપનાકએ પહ
નીકળ હતી લી જ વાર ુપાની
લી
?" પાની સામ િનહાળન જો ુ . ૂ ૂછ
છ ુ ુ: ુ માર પાસ
ુપાએ
પાએ મ ુણા
ણા ુ ં.
177
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 178
"બ
ુ ુ ંઝાઈ
ઝૂ ાઈ ગઈ હતી?"
ુપા
પા ભયની માર બી બા ુ જોઈ ગઈ. એણે ફાળ હતી ક હમણા જ ીજો
થશે: ક મ કરને, કોના હાથમાં ફસાઈ પડ હતી, વીણગઢમાં શી-શી વલે થઈ- તે વાત નો.
એ ુ ં ક ુજ
જ િપનાક ન બોયો. "બ થાો ં." ." એટ ુ ં કહને એણે શરર ઢાળ
દ ુ ં. અકમાત જ એ ુ ં મા ુ ં ુપાના
પાના ખોળાની ુ નક ઢ ુ ં. ુપાએ
પાએ એ માથાને ચકને
પોતાની ભરાવદાર જમણી ંઘ પર ટકા ુ ં. િપનાકને ગાઢ ઘ ચઢ ગઈ.
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 179
"અમે તો એવી ખાતરથી જ આવેલ છએ ક આ ઢઢવાડાને તમે તો નહ જ
સઘરો થી એક જણે ક ુ ં.
ઘં રો." મહ માનોમાં
માનોમાંથી
બીઓએ પણ બી ુ ં ં ઘ ુ ં બ ુ ં કહ ના ુ ં હ ુ ં. અને શેઠ ણે ક એ તમામ
વાતોમાં મળતા થતા હોય તે રતે મો ુ ં ુ હલાવતા, જરા મલકાયા કરતા બેઠા ઠા હતા.
"છોકરની મર ક ટલી
ટલી છે ?" ?" આખર શે ઠ કય .
"અઢાર વરસની, પણ સાવ પ ુ ુ ં ુ !"
!"
"તો તો પછ પ ુ ં, એને ફાવે એમ કરવા દો ને!" !" શે ઠ ણે ક કોઈ કાદવના
ખાડામાં પથર પછાડો. સવ મહ માનો માનો ચમક ઊઠા.
"તમે ઊઠને આમ બોલો છો? હાંઉ! ધરતી ુ ં સ ં ુ ુ આવી ર ુ ં." ."
"ધરતીના સરાં એમ ન આવે. ને, ભાઈ, તમે આવતા દવસની ધાણી ઓળખો.
ુ વાનોને
વાનોને છંછે છડે ો મા. હશે, બેય ઠ કાણે કાણે પડાં." ."
શેઠ બોલતા હતા યાર એના પેટમાં ટમાં પાણી પણ હાલ ુ ં નહો ુ ં.
"યાર તો તમે એને હ સઘરશો ઘં રશો, એમ ને?" ?"
"માર યાં તો ડાકાયટઓ ને નો ૂ કરનારાઓ પણ સચવાયા છે ." ."
"ડાકાયટ અને ૂ ૂનને
નને પણ લજવે એવો આ અપરાધ - "
ુ ઓ ભાઈ," શે ઠ ક ુ ં: " માર યાં તો વનિપત ુ ં જગત છે . મારા આ બે હાથે કક
"
કલમોને હથી યાં ને યાંથી થી હ લા ુ કર નવાનવા રસ, રંગ, અને ગધના ધં ના મેળ
િનપવેલ છે . ુ ં ુ અખતરાથી ડરતો નથી. માર ુ ુ િનયા િનયા િનરાળ છે . ુ ં ુ માનવીના સમાજનો
માણસ નથી. માર ુ ુ િનયા િનયા ઝાડવાંની ની છે . ુ ં ુય ઝાડ ુ ં ં. ઝાડ ુ ં બનીને અહ આવનારનો ુ ં ુ
યાતભાઈ ં. હવે ઝાઝી માથા ુ ુ ટ ન કરાવો."
"સાંભળો ભળો શેઠ: માર સામે ુ ઓ," એક વકલ વા જણાતા માણસે વાચાને અડ
કર.
શે ઠ ક ુ ં: "આ જો ુ ં. યો ફરમાવો."
"આ અર ુ ં રાજકોટ શાક - પાંદ દ ુ ં ુ ઉપાડ છે ને - - "
"હા."
"તેનીની વખારો નહ ભર શકાય: ખબર છે ?" ?"
"તો સીમમાં નવરોને ચાર દઈશ. રાજકોટને કહ દ જો
જો ક આ વાણયાની દયા ન
ખાય. વ, કર દો, મારા શાકનો બહકાર."
બોલતાં બોલતાં શેઠની ઠની ખોએ મહમાનની માનની સામે જ જો ુ ં બધં ક ુ. એ ખો ચે
લતી શેરડ રડ તરફ જોઈ રહ.
"સા ુ ં ુ યાર , શેઠ; બી તો એમાં શી આશા રાખી શકાય!" એક નગરજને િનઃાસ
નાયો.
" ૂ
ૂળના
ળના ઢ ફા
ફા સાથેનો
નો સહવાસ છે તમારો ભાઈ!" બીએ પટકરણ મા
માડ
ડ ુ ુ: "એટલે
િમત પણ ડ બની ય. નીકર રાજકોટના ફરજં ફરજંદને
દને...."
...."
179
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 180
"લો
ૂ છો તમે." ઠ ક ુ ં: "રાજકોટનાં ફરજં
." શેઠ ફરજંદો દો જમાનાને િપછાનવામાં પહલે લે મોરચે
રાં છે . આખા સોરઠ રાજકોટની દકરઓને માથે માછલાં ધોયાં છે , ક મ ક એ ભણવા માટ
પહ લી
લી ચાલી. રાજકોટના મોહનદાસે દરયો ઓળંયો એટલે એનાં પછડાં પયા'તા સોરઠ .
આજ એ ુ ુ િનયાનો
િનયાનો 'મહામા' બનીને આયો, એટલે એના ખોરડાની ૂ ૂળ ળ મતક ચડાવો છો
!
બધા
ભતો ફાટ રાજકોટને
ય ુ ંતે
ુ ટલાટનહ
લા લજ
અવાજ ,
ુ ં નેકરનાર
મોટા થોભયા
તમે સ ુ ુ,કરનારા ,
તમારામાંદવાનપદાં
થી એક તોઠોકનારા
થી ઊઠો. આયો, કોરટોની
: ુ ં ુ
માર બે-જોટાળ ભરને હાથમાં આ ુ ં, ય છે કોઈ િવણગઢના રાજ -ચોક વચે? છે
કોઈની છાતી આ રાજકોટની ુ ં ુ વારકા વારકા ુ ં િશયળ રોળનારાના મોઢામાં ચપટ ૂ ૂળ ળ નાખી
આવવાની? છે કોઈ તમારો માંયલો યલો તૈયાર યાર એ રાજ ુ ં ુ વરડ ં ૂથે
થલ ે રાજકોટની દકરને
પોતાના દકરાની ુ ુ ળવૂ ળવૂ કરવા માટ? બોલો, કઈ છોનાં ચૂ ળાં માથે લ ુડાં
ૂ ંચળાં ડાં લટકાવીને
તમે મને કહ વા વા આયા છો ક તમારાથી કોઈથી ન સઘર ઘં ર શકાઈ તેવી વી એક બાળકને શરણ
આપનાર એક ુ વાનની
વાનની સામે માર મારાં ઘરબાર બધં કરવાં, ભાઈ? કઈ છોમાં ૂ થી થી એટ ુ ં
પાણી ટપક છે ? પાણી હોય તો પહચો પરબારા વીણગઢ: આ યો આ બે-જોટાળ. ઉપર
મા ં ુ ુ નામ કોતર ુ ં છે . કોરટમાં આવીને કહશ ક, ' હા, હા, મ જ દધી'તી એ બ ૂ ં ૂ ક! મ ક ૂ
હતી એને મારા બહાદરયા રાજકોટઆના હાથમાં, ને માર છાતી ફાટ છે એ જોઈને ક માર
બે-જોટાળનો રંગ રહ ગયો છે . છે કોઈ માટમાર? તો આ યો."
એમ કહતાં તાં કહતાં
તાં શેઠઠ પોતાની બા ુ માં
માં પડલ બ ૂ ં ૂ કને
કને ઊઠાવી હાથ મહમાનો માનો તરફ
લાંબો
બો કય . સામે એક હાથ ન લબાયો ં ાયો. એકાએક મહ માને
બ માને મ બગાડ શેઠની ઠની નજર ુકાવી કાવી.
બાગમાંથી થી અને વાડમાંથી થી શેઠના
ઠના સાથીદારો ટોળે વળગી ગયા હતા. તેઓ યાં
ઊભા હતા યાં થી ગયા. છેલા મહનામાં શેઠ નહ બોયા હોય તેટલા ટલા બોલ તે વખતે
એકસામટા બોલી ગયા હતા.
ધીર રહને એણે બ ૂ ં ૂ ક પોતાના ખોળામાં ધર દધી. એણે પોતાનો અવાજ ધીરો
પડવા દધો. એની ખોમાં ભીનાશ છવાઈ ગઈ. એણે ુ ુ પા છને ક ુ ં: "મને તો
પા વડ મ ૂછને
યાનત છે ક ુ ં ુ આ બધો મામલો ણતો ણતો પણ અહ સમસમીને બેસી સી રો ં. મ
મારા િહથયારને લજયાં છે . મ મારા ૂ ૂવ વજોને
જોને આજ પાણી િવના 'પાણી!પાણી!' પોકારતા
કયા હશે. પણ ુ ં ક ુ ં ુ? મ આજ હ એટલો પથારો કય છે , મ પારકાના - માર બહ નોના નોના,
ને ફઈઓના, મારા ભાઈબંધોની ધોની રાંડરાં ડોના િપયા લઈ લઈને આ ધરતીમાં ર ડા
ડરાંડોના ડા છે . એ
સૌ નાણાં ૂ ૂ ધે
ધ ે ધોઈને ુ ં ુ પાછાં પહચતાં ન ક ં ુ ુ યાં ુધી
ધી માર આ શેરડ ભયા સાંઠામાં ઠામાં
કળોયા ુ ં લોહ ભાં ં. મ માર શેરડએ હ ુ મમાં નથી નાખી. ુ ં ુ તો ક દ
દ ં. માર
ઈજત-આબનો, ને મારાં િવા ુ માણસોનો એટલે ક ુ ં ુ અયાર કંગાલ ં, મરદ નથી
રો. કંગાલ ં તેથી થી જ ુ ં ુ એ બે છોકરાંનેન ે માટ આથી વ ુ કાંઈ કર શકશ નહ. બાક તો
આ ધરતી મારા એકલાની મા નથી. એનામાં ટલી પહોળાશ હશે તેટલી ટલી તો એ એનાં
બચાંને
ન ે છાંયડ
યડ કાઢ જ આપશે." ."
"આ તો બધી આડ વાતે ઊતર ગયા તમે, શેઠ! કાંઈ નહ ખેર! અમે ર લઈએ
છએ." કહને ુય ય મહ માન
માન ઊઠા. તેમની મની પછવાડ બી સ ુ ુ ઊઠા. સ ુ ુને ને શે ઠ હાથ
જોડા.
બહારથી કંઈક નવી સતલસના તં લસના ુસ સ ુસ અવાજો આયા. શે ઠ એ ૂ ૂરર પકડા.
- :"
એમણે બહાર
રાવળ બા
ુનીકળને
ન ે મળવામોટરોને
ને જવાનો વળાવતા
િવચાર કરતા
વળાવતા
હો તો
ણૂ નવલખાનો
ગભીર ચહ
મારગ
ર ક ુ આજો સામે
આપ રો
હવે.
અહથી ીસ ગાઉ થાય છે . રતો લાંબો
બો છે ને વાંકો
કો પણ છે . ઉતાવળ હોય તો મારા
180
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 181
ચોકયાતને ભેળો ળો મોક ુ ં. રાત રોકાઈને સવાર નીકળ ુ ં હોય તો વાપાણીને તૈયાર યાર થતા
વાર નહ લાગે. પથારઓ પણ તૈયાર યાર છે ."
."
"ના. ના. રાજકોટ જ જ ુ ં."
."
"માર દયા ન ખાતા હો ક! રાવળ બા ુ મને દબાવી તો નહ જ શક. બાક હાં,
કાઢ ૂ ૂક
ક શકશે." ."
એ શદોમાં ધગધગતા ડામ અ ુભવતા માનો વ ુ વાતનો સ
ભવતા મહ માનો સંગ
ં શેઠને
ઠને ન દ તાં
તાં
પાછા વયા.
"આ ચાયા આવે બેય જણાં." ." ચાલતી મોટર મહ માનોએ
માનોએ રતામાં બળદગાડમાં
િપનાક- ુપાને પાને આવતાં દઠાં.
"સાલાંને ને હ ઠમઠોરવાં જોઈએ."
"થોડાંક પાણકા લઈ લીધા હોત, તો દોડતી મોટર એનાં માથાં રંગી શકાત."
"બ ુ ુ થ ુ ં હવે, ભાઈ!" દરથી એક ૃના ના શદો ુ દા
દા તર નીકયા.
"
ક મ કાકા?"
"આપણે નામદ છએ. મને શેઠના ઠના બોલના ભણકારા વાગે છે : આપણે નામદ છએ.
આ છોકરા સામે તો ુ ઓ!! સાચો મદ મદ તો એ છે . હવે આપણે આપણા બબડાટ બધં કરો."
તે પછ કોઈ ક ુ ં બો ુ ં જ નહ. મોટરો ગાડાને વટાવી ગઈ.
55. ે ખોળ
ે
ધરતીન ે
ે
ુ ં ુ ઘતો'તો યાર આ મોટરો નીકળ હતી?"
" ગાડામાં ગીને િપનાકએ ુપાને
પાને
છ ુ ં ુ.
ૂ ૂછ
અબોલ ુપાએ
પાએ મા ુ ં હલા ુ ં.
િપનાક આખી વાતનો ભેદ પામી ગયો. થોડ વાર એ ં ૂગો ગો રો. પછ એણે
ુપાને છ ુ ં ુ: "કદાચ હથી કારો મળશે તો?"
પાને ૂ ૂછ
ુપા
પા ંગી ગૂ ી ંગી ગૂ ી હસી.
"તો ાં જ ુ ં?"
?" િપનાકએ ૂ છ ુ ં ુ. ુપાએ
ૂછ પાએ ફર વાર મ મલકા ુ ં.
"
ક મ હસે છે ? જવાબ ક મ નથી આપતી?"
"મને ક મ ૂ ૂછો છો છો?" માર ાં ાંય જવાની ચતા તા છે ?" ?"
"એટલે?" ?"
"એટલે ક ુ ં ુ તો તમાર પાસે ગયેલી લી જ ં. હવે માર બી ાં જવા ુ ં છે ? તમે પણ
શા સા ુ ુ ચતાતા કરો છો અયારથી?"
અયારથી! આ સામે ગામ છે . પેલા ."
લા લોકો પા ુ ુ કરને જ પાછા વયા લાગે છે ."
181
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 182
56. ઉપસંહાર
હાર
"ટડા, મા'રાજ !"
!" શે
ઠ પોતાના ૂ ૂઢા ડાયો, ક ુ ં: " ૂ ૂરત
ઢા રસોઈયાને તેડાયો રત ૂ ૂરત
રત નથી
જોવાં , ઘડયાં લગન લેવાં
ુમરાણ
મરાણ મચે તે પહ લાં વપતાવ
લાં ાં છે . ુમાર
ં છ ે . કયાદાન
મત ?"દ ુ ં છે . કાલ સવાર અહ રાજ ુ ં ક સરકાર ુ ં
છે હમત
મત જ છે ના, ભાઈ!" ટડાએ બોખા મમાથી ંકૂ ઉરાડતે ઉરાડતે ક ુ ં.
"હવે હમત
182
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 183
ુ ં પડ કદાચ!"
"તમારય લમાં જ
"પણ તમ ભેં
ં ને?"
?"
"હા, મને તો પે'લો જ ઝાલે ને!"
!"
દવસો એકબીને તાળ દઈ-દઈ ચાયા જતા હતા. બેસતા સતા િશયાળાને વાયર
વનિપતનાં પાંદડાં દડાં ફરફર તેમ ુપાના ટ ુ ં પાંચે
પાના પેટ ચકે મહના ુ ં બાળ સળવળ ુ ં હ ુ ં.
િપનાકની હથેળ ળ એ સળવળાટનો પશ પામતી વાગત દ તી તી હતી. ુપાનાં
પાનાં નયન
ભાતની તડકમાં આ ુએ ધોવાઈ સાફ થતાં હતાં.
શેઠ િપનાકને વાડની વાડે-વાડે રમતા તતના વેલાની અને ભય પર
પથરાયેલીલી તર હવારહવાર વનિપતઓની િપછાન આપતા હતા: "જો, હાથપગના સો ઉપર,
અથવા તો મની થેથર થર ઉપર આ વાટને ચોપડાય. સાંધા ધા ૂ ૂટતા
ટતા હોય તો આને પાણીમાં
ખદખદાવી નવરાવાય." વગે ર વગે ર .
િપનાક સાંભળ ભળ સાંભળનેભળને સમજતો હતો ક આ બધા વનિપત-િશણ ુ ં લય હતી
ગભણી
ણ
ી કમકયા કયા ુપા પા. ુશ
શદ બતાવેલી
લી તે તમામ ઔિષધઓને િપનાક ઉપાડ લેતો તો હતો.
"અર રામ!" શેઠ અફસોસ પણ કરતા જતા હતા: "સોરઠમાંથી થી ૃ ૃણ
ણ વો ઓલયો
કછમાં ધક લાણોલાણો. આવડ મોટ વ ુ ંધરા ધરા એક ૃ ૃણને
ણને ન સાચવી શક. કોણ એને પાછા
લાવશે? કોણ એના ઈલમનો વારસ થશે? આ ઝાડવાંને ન ે કોણ હકારો દ તાં
તાં કરશે?
ફરને પાછા આયા યાર પાણકોરાના મોટા બગલથેલાવાળા લાવાળા ણેક મહમાનો માનો આવી
પહયા હતા. મગફળની િશગો ગો, ખ ુ નો
ૂર અને કા નો તેઓ નાતો કરતા હતા.
"હો! હો! હા! હા! હા!" એક ચકચકત મ વાળા પડછંદ િઅિતથનો ખજર જં ર વો
રણઝણતો અવાજ આયો: " ુભ સમાચાર! ુ બલદાન ચડ ગ ુ ં છે . ુ ુ ટોના ટોના દવસો
ભરાઈ ૂા
ા છે ." ."
" ુ ં છે પણ?"
"પરમ આન આનંદં ! મગલગં લ ઉસવ! ુરરદવએ ગાદયાગ કય . ુ ં પ લયો છે
સરકાર પર! ઓહ! વાહ િવટ! આ તો સોરઠનો રાણો તાપ પાો!"
183
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 184
184
સોરઠ તારાં વહ ત
તાંાં પાણી 185