Izdavac: lzdavaclat Iatca TlIgra Mehmedalija Lilic

Za izdavaca: Nevzeta Mahmlltovic

Recenzenti: Mr. Dulsa Bajramovic

Pro dr. Boio Banjanin

DTP: Selma Kukavica

Stampa: BEMUS1; Sarajevo

HEMIJA
za 1. razred gimnazije
ISBN 9958-22-087-3

elP - Katalogizacija u publikaciji

Nacionalna i univerzitetska-biblioteka
Bosne i Hercegovine, Sarajevo

54(075.3)

LILIC, Mehmedalija
Hcmija : za L razred gimnazije / Mehmedalija
Lilic. - 1. izd. - Sarajevo: Ljiljan, 2001. . 127
str. : ilu8tr. ; 24 em

ISBN 9958·22·087·3

COBISSIBiH·lD 9678598

Tirai: 1.000

Ministarstvo obrazovanja, nanke, kulture i spOlia Vlade Federacije Bosnc i

Hercegovine rjesenjem broj UP -I- 03-38-9-2517/4 odobrilo je ovaj udzbenik za
upotrebu
Strollo je zabranjello svako umnviavanje j preI:tampavanje (lvog udtbenika bel, odobrellJa iu/avQca. Neavlasteno kopi-
Izdavacka kuca Tugra
ranje, ul1!lIoiav(1ltje i preJtampavaflje predstllv{ja krivicno djelo iz cl. 100. Zn/€on£l 0 autorskom pravil (SI. list RBiH br.
2192 i 13/94)_ Sarajevo 2006.
 5

emija je nauka koja nudi odgovore kako Se neki prirodni materijali koji se ne

H mogu koristiti, mogu preraditi u proizvode koji !judima omogucavaju kvalite-

tniji zivot Take S8 od kvarcnog pijeska, sode j kre-cnjaka dobiva staklo. Iz
morske vade, kamena i vazduha se dabivaju plasticne mase. Iz rude bokslta
se dobiva aluminij, iz rude pirita zeljezo i sulfalna kiselina.
U procesima doblvanja korisnijih proizvoda nastaju i mnogl proizvodj kojt su nepotre-
bni. Oni se odbacuju. Ovi prolzvodi su cesto stetni i Dpasni po Ijudsko zdravlje. Ljudi tl~
me prirodnu sredinu cine manje kva!itetnom i ugrozavaju Ijudske zivote.
Hemija j8 nauka kOja nudi i odgovore sta treba uraditi da sporedni proizvodi ne pos-
tanu opasnost. Tim i drugim problernima zagadivanja zivotne sredine danas se bavi eko-
logija. U ekoloskim akcijama posebno js znacajno UOeSGe mladih. Aktivnosti mladih mo-
gu biti vrlo raznovrsne. Svako moze odabrati onu aktivnost koja mu predstavlja posebno
zadovoljstvo j gdje se maze isl<azatL
Ucenici gimnazije steknu dovoljno znanja jz hemije, biologije, geografije, fizike j dru-
gih nauka da se mogu uspjesno baviti istrazivackim posfovima. Danas postoje laborato-
fjje za terensku analizu vode, zemljista i vazduha. Rad na ovim laboratorijama je vrlo je-
dnostavan i svaki ucenik moze zadovoljiti svoju znatizelju da \spita nesta sto ga intere-
suje. Mladi imaju bezbroj ideja pa se zbog toga organizuju takmitenja mladih istraziva-
ca - ekologa. Mladi Bosne i Hercegovine su u poslijeratnom perfedu ucestvovali na
evropskim j syjetskim takmicenjima. I\Ijihovi radov! su bili vrlo zapazeni. U buducnosti se
ocekuje ucesce ve6eg broja m!adih na o~im takmicenjima, jer je istrazivacki rad nasa sj-
gurna buducnost.

U{;enici I razreda gimnazije, Clanovi eko{oske sekcije, koriste terenske

laboratorije za analizu vade
 ,
Uvod 7 I

1. UVOD

1. i. Porljeklo naziva hemija

I
I

Nazlv hemlja potice od staroeglpatske rijeei "hem'" Rijec "hem» kod Starih
koja znaei Egipat. Ta rijee je takode oznaeavala i vjesti- Eglpcana u poeetku je ImBla
nu obrade metala, dragog kamenja, pravljenje lijekova, zna6enje «cmo". Tako se nazi~
boja ltd. Ove vjestine su u Starom Egiptu bile vrlo razvi~ vafa zemija crnica u dofini Mia
jene. Neke od ovih vjestina od Egipcana preuzelj su Ara~, koja je bila izuzetno pfodna. Lju"
bljani. Nazivu hem dodaH su svoj gramaticki clan al i di su vjerovali da fa zemya Ima
nastao je naziv alhemija ... u sebt nesta tajanstveno, nesta
Arabljani su znatno usavrsili vjestine dobivanja meta- fT!agicno, 6ega nama na drugim
la i fijekova - unaprijedili su alhemiju. Kada su Arapi osvo-; mjestfma. Isla rijee "hem» se
jili Pirinejski poluotok, prenijeli su i dostignuca alhemije. kasnije koristila za naziv erne
Odalle se alhemija prenijela u druge dijelove Evrope. U iacke u ofw iii zjenice. 77me se
XVII vijeku napuiitena je ideja alhemije, nastala js nova isticala tajna koju krije zjenica
nauka koja je nazvana hemija. aka. Taka se rijee «hem» karisti¥
la u svim sluca1'evima kada je
1.2. Predmet izucavanja hemije trebalo istaCi ne,§to posebno,
nesto tajanstveno. KoriStena je
Hemija j8 prirodna nauka kOja proucava gradu, sastav da se istakne posebno umijece
i osobine tvari. TVar ill supstanca je dio materije sa ta6no uzga1'anja nekih biijaka, dobiva-
odredenim fizickim i hemijskim osobinama. Na primjer, nja keramike, baja, fijekova itd.
tvar je voda (HP), zeljezo (Fe), kuhinjska so (NaCI) itd.
Hemija takode prouCava reakcije izmedu tvari kao i uslo-
ve potrebne za odvijanje reakcija. Materija 1'e sve sto postoji u prl-
Predmet izucavanja hemije su tvari. rodi. Mater/fa se ispofjava u
Hemija kod tvari utvrduje: obliku tvari iii supstanci i fi-
.. Postojanje zickog polja (gravitaciono,
• Mjesto i obllk nalazenja u prirodi elelctriena, magnetna poije, te
• Nacin dobivanja iz prirodnih izvora ili nac!n topiotna, svjetlosna i drugi obli-
vjestaekog dobivanja pi energije).
• Sve bitne fizicke i hemijske osobine
• Mogucnost upotrebe
Oa bi hemija mogla ispuniti postavljene zadatke, ve~
liku paznju poklanja proueavanju grade najsitniJih eesti~
ca tvari - aloma i molekula. Na osnovu grade atoma i ,
molekula, hemija objasnjava njihove osobine i njihovo
medusobno djelovanje koje dovodi do raznolikosti tva-
ri u prirodi i uzroke njihovih promjena. Kada se utvrde
uzroci promjena, onda se maze predvidjeti ponasanje
tvari pri promjeni uslova. To prakticno znael da se neka
promjena tvari moze voditi u zeljenom praveu ako se
obezbijede potrebni uslovi. SI. 1. - Hemija je teorijska nauka.
8 Uvod
1.3. Hemija u svakodneynom zivotu m jednaCme nemusKe reE,
2 V(CI )
2
Mnoge promjene u prirodi, industriji i domacinstvu InO )=-.--,M(KIV.
nastaju odvijanjem hemijskih promjena, hemijskih reak-
4 5 Vm
dja. Sve hemijske reakcije se mogu svesti na dva osno-
vna tipa: hemijske reakcije spajanja i hemijske rsa- mCHC!) = 16 V(Cf')M
kcije razlaganja.
5 Vm
Prj sagorijevanju dlVeta u peel nastaju nove tvari i : Potrebno fe 282a KMnO
oslobada se ioplota. Prlilkorn pripremanja hrane odvlja 51. 2. - Hem/fa je egzaktna na-
S8 niz hemijskih reakcija. Iz brasna, vade i kvasca dabi- uka Pored teorijskog objasnje-
nja u hemiji se koristi i
va se kruh kojl js drugacljiil osoblna od pogace koja se
izracunavanje.
dobiva sarno od vade i brasna. Zagrijavanjem mesa j ja-
jeta dolazi do bithih promjena. Iz, mlijeka S8 raznim pos-
tupcima mogu dobiti raznovrsni proizvodi; kiselo mlijeko,
jogurt, sir, maslac ltd.
U organizrnu covjeka i zivotinJa hrana se varenjem
pretvara u druge tvari od kojih organlzam stvara tkiva i
sokove. Proces disanja je takode hemijski proces.
Moze se reci da je zivot beskonacan niz hemijskih rea-
kcija. Po pres1anku zivota hemijske r~akcije se nastav-
Ijaju, !vari od kojlh je organlzamsaclnjen se rnljenj".
U blljkama S6 takode odvijaju hemljske reakcije. Bllj-
ke iz zemljista uzimaju anorganske tvari od kojih po-
moc:u sun6eve svjet!osti fotosintezom stvaraju potre-
bne organske tvarL 81. 3. - Hemija je eksperimen-
U industriji se jz sirovina (polaznih tvari) hemijskim talna nauka. Sve sto se teorij-
ski objasni i racunski potvrdi,
reakcija dobivaju proizvodi. Na primjer od masti i sode
mora se i eksperimentalno do-
dobiva se sapun. Iz krompira se dobiva skrob, a iz skro- kazali.
ba etanol. Iz kamenog uglja se dobiva svjetleCl plin,
arnonijak, katran. Iz I~atrana se dobivaju boje, lakovi, he-
mikalije za fototehniku.
Hemijske promjene su praeene izdvajanjem energi-
je koja ima raznovrsnu primjenu. Toplotna energija se
koristi za zagrijavanje, ali S8 maze koristiti i za meha-
nicki rad. Sagorljevanjern benzlna dobiva se energija
kojorn se pokretu automobili. Izdvojena energija se ko'
rlsti I kao svjetlost: parafinske I druge svljete, petrolejke
itd. Kod galvansklh elemenata I akumulatora se hemlj·
ska eJiergija pretvara u e!ektricnu struju.
Sf. 4. - Rezultati do kojih se
Iz navedenog se moze zakljuciti da se mnoge hemij-
dode u faboratoriji se koriste za
ske promjene u prirodi desavaju kontrolom Ijudi. Potre- industrijsku proizvodnju. Na pri-
bno je te promjene sto terneijitije upoznati da bi se njima mjer, od krecnjaka sode i kvar-
ovladalo i moglo koristi za dobrobit covjecanstva. cnag pijeska dobiva se stakfa.
9
1.4. Hemija i druge prirodne nauks
Promjene na tvarima mogu biti razli6ite, ali su poveza-
ne sa hernijskim prornjenama. Te druge promjene pro-
u6avaju druge nauke: flzika, biologija, medicina, farmacija,
agronomija ltd. Te promjene povezuju hemiju j druge na-
uke I zajedno daju objasnjenja svih oblika promjena tvarL
Neke promjene tvari su takve da ih je tesko odvojiti pa
ih proucavaju posebne granicne nauke kao sto su: medi-
clnska blohemlja, molekularna blologlja, geohemija ltd.
Nauke kao S10 su: medicina, farmacija, poljoprivreda,
sumarstvo, svoj razvoj zasnivaju, pored ostalog, i na dos·
tignuCima hemije. U ljudskim, zivotinjskim i biljnim organi-
zmima odvijaju S8 hemijski procesi prflikom disanja, meta-
bolizma, djelovanja lijekova, iotosinteze itd. .
Hemija je pratilac mnogih grana industrrje kOje koriste
njena dostignuea za dobivanje kvalitetnijih i jeftinijih proi-
zvoda. Hemijske laboratorije se koriste za kontro!u sirovina
i proizvoda u gotovo svim granama industrije. Hemija je ne-
zaobilazna u rjesavanju pmblema zastite iivotne sredine.
Hemija proucava siroko podrucje promjena tvari, pa se
U okviru hemije javlja potreba uze specijalizacije. Oijeli se
na opeu, anorgansku, organsku, analiticku, biohemiju, fl-
licku hemiju ltd.
Sf. 5. - Podjela nauka
1,5. Naucne metode
Nauke se mogu slikovito predo
staviti kao neka velika zgrada
Oa bi hemija kao nauka mogla odgovoriti na pitanja
koja joj se postavljaju, mora slijediti naucne metode. To u kojo) fma mnogo prostorija.
su strege metode jer odgovori moraju biti istiniti. Naucne Svaka ad tih prostonja pred-
metode su opee i vrijede za sve nauke, ili posebne, jer stavlja jednu ad naukR Izmeau
svaka nauka ima svojih posebnosti. Naucne metode prostorija nema vrata.
imaju sljedeCi razvojni put:
Do 1900. godine bifo je malo
• Prikupljanje podatal~a iii cinjenica koje se odnose na profesionalnih nau(;nika. Do fa-
odredeni problem I<oji treba rijesiti, da fe nauka Ima malu vainost u
.. Svi podaci Illoraju biti v!sestruko provjereni i teme!jito drustvu. Razvojem naucne re-
ispitanL Sarno se istiniti podaci iii cinjenice mogu ko- vo/ueije, vainost nauke je bitno
ristiti. Po potrebi se vrsi klasifikacija (razvrstavanje) u paras{a. Zbog toga, a i zato sto
grupe sa sto je moguee vise zajednickih elemenata, je naueni rad mnago zanimfjivi-
• U toku razvrstavanja podataka iii cinjenica dolazi do ji i uzbudfjiviji, broj prafesionaf-
misaonog skoka kojim se povezuje sve sto je zaje- nih nauenika se veoma po-
dnicko za njih. Tada se vee uocavaju odredene zako- vecao. Izracunata je da je ad
nitosti koje mogu dati potreban odgovor, nastaje ra- svih nauenika kaji su Ikada
dna hipoteza, livje/I, devet desetfna iivi f radi
u nase vrijeme.
10 Uvod 11

$ Radna hipoteza iii model provjerava se koristenjem
potrebnih proracuna, a posebno eksperimentalno.
Eksperimentalna provjera mora bitl razumljiva i
visestruko izvodljiva,
@ Pashje eksperimentalne provjere radna hipoteza pos~
taje teorija. Teorija se mora uklapati u sve do tada
poznate zakonitosli uz uzajamno dopunjavanje i
objasnjenje,
• Dostignuta teorija iii zakonitost mora bitl upotrebljiva,
mora Imati vrijednost koja se potvrduje kod pre-
dvidanja novih podataka iii einjenica.
Razvojni put naucnih metoda mora se postovati, ali
se mora ostvariti jedinstvQ eksperimenta, ideje, stvara-
!acke vjestine i maste.
Kao lIustracija primjene naucnih metoda moze se
uzeti primjer otkrica zakona hemijskog spajanja. Zakoni
su slijedili jedan iz drugog, da bi se na osnovu njih doslo
do novog saznanja tearije 0 atomima. To ce se detaljni-
je obraditi u sljedecem poglavlju.
j.!t Podjela Ivari
Radi lakseg izucavanja tvari, hemija ih dijeli prema
s!ozenosti na proste tvar! iii elemente i slozene tvari iii
spojeve i smjese.
Element! su najjednostavnije tvari koje se ne mogu
dalje razlagati. To su: cink (Zn), aluminij (AI), sumpor
(8), karbon (C) i drugi. Elementi su sastavljeni od aloma
Apsolulno eisle tvari se ne mogu dobil!, pa se hemi-
ja zadovoljava tz. hemijskom cistocom tvari. Hemijska
6istoca je takav stepen cistoce tvari, kada se u nekoj
tvari raspolozivim metodama ne moze dokazati prisus-
tvo druge tvari.
Za odvajanje tvari u hemiji se koriste razlicile melode, a SI.7. - Tarionik sa tuckom
znacajnije su:
1.7.1. Filtriranje iii cijedenje
Filtriranjem S9 razdvajaju tvari ako su u smjesi u ra~
51. 6. -Istraiivacki rad je popu~
zlicitom agregatnom stanju (6vrsto j tecna). Smjesa
laran kod om/adine. Posebno
cvrste j teene tvari propusti se kroz filter-papir, kroz. Cije
interesovanje i uspleh imaju
pore prolazi tecnast-filtrat, a na filter-papiru zaostaje
rn/ad! u oblasti eka/agije.
cvrsta tvar U obliku taloga:
Demonstracioni eksperiment
U tarioniku (SI.7) usitniti malo krede i pomijesatisa
jednom kasikom kuhinjske soli. Smjesu prenijeti u s'ta-
Tvari iii klenu casu od 100ml i dodatj aka 30ml destHavane vo-
supstance de. U vodi se kuhinjska so rastvara, a kreda se ne ras-
tva Kruino izrezani filter~papir saviti dva puta, tako da
/ \
srnjese ciste tvari
kada se otvori ima oblik kupe. Filter papir staviti u lije-
vak i nakvasiti destilovanom vodam da prione za zido~
ve lijevka (SI. B).
Ucvrstiti lijevak za stativ, a ispod fijevka staviti Cis~
tu casu taka da /ijevak grJi6em dodiruje unutrasnji zfd
Sf. 8. ~ Pripremanje fifter-papira

iste vrsts.
Spojev; iii jedinjenja nastaju hemijskim spajanjem
e!emenata. Elementi prj tome gUbe svoje osobine i oso-
bine spojeva su drugaeije od osobina elemenata iz kojih
su nastali. 8pojevi su: karbon(IV)-oksid (C02 ), magne-
I I \1
homogene spojevi elementi

heterogen!
zij-sulfat (MgS0 4 ), ferum(lIl)-hlorid (FeCI3 ), natrij-hidro-
genkarbonat (NaHC0 3 ) itd.
Smjese nastaju mehanickim mijesanjem dviju iii vise
anorgansl<.i
tvarL Te tvari zadrZavaju svoje osobine, pa osobine
organski
smjese zavise ad osobina i udjela tvari (komponenata)
koje ulaze u saslav smjese. 8mjese su: vazduh. pijesak.
51. 6.8. - PodjeJa tvari ifi sup-
obradiva zemljiste, vada za pice ltd.
stanci
1.7. Razdvajanje tvar;
T vari se u prirodi vrlo rijetko nalaze bez primjesa. A
da bi se doslo do pouzdanih zakljueaka u proueavanju
tvad, one moraju biti eiste, ne smiju imati primjesa.
case. Smjesu krede soli j vade izlijevati niz stakient
stapie (SI. 9).
Na filter papiru ostaje kreda u obliku taloga. Teenast iii
tilirat sadtii u sebi rastvorenu kuhinjsku so. Upariti filtrat i
gotovo do suha na vodenom kupatilu, a onda ahladiti.: ~
Hlaaenjem se izdvajaju kristali kuhinjske soli.
Illetali 1.7.2. Destilacija
nellletali
DestHacija se koristi za razdvajanje te6nosti koje su u
snljesi, a raz!ikuju se u vrijednosti tacke kljucanja. Zagri-
javanjem smjese prvo isparava tecnost nize tacke
kljucanja i tako se odvaja. Dobivene pare se h!ade i do-
biva se eista teenost. Na ovaj nacin sa dobivaju derivalj
nafte: benzin, petrolej, dizel-gorivo ltd. Oestilacija se ko-
risli i za dobivanje jedne teenosli iz raslvora cvrslih Iva- SI. 9. - Filtriranje
ri. Na primjer, dobivanje destilovane vode.
12 Uvod. 13

Pitanja za ponavljanje

Pripremiti aparaturu kao na slici 4. U balon za A • Zaokruzili slovo ispred tacnog odgovora
destifaciju u/itl destifovane vode Iz vodovoda, dodati
malo kuprum{J1)-suJlata (CuS04), voda se oboji pla- 1. Porijeklo rijeCi hem je iz: a) Grcke b) Eglpta c) Arabije
vorn bojam. U smjesu dadat; malo staklenih perli ra- 2. Porijeklo rijee; alkohol je iz: a) Egipta b) Gr6ke c) Arabije
dl ravnomjernijeg kljucanja. Pustlti vodu kroz Liblgo-
3. Filtriranje je: a) reakcija sinteze b) reakcija analize c) razdvajan}e tvari
vo (Liebig) hladiJo polako zagrijavat! balon preko
azbestne mreiice. Kada voda prokljuca, aCitati tem- S/. 10. - Oesti/acija vade 4. Hemljsld element! su: a) natrlj-hldrogenkarbonat b) aluminij c) sumpor
peraturu na termometru. Pare nastale kljucanjem
vade se kondenzuju I Iz hladnjaka kaplju blstre kapl d) lerum{IIJ)-hlorld e) karbon{IV)-oksld f) cink
destilovane vade. Ostate primjese ostaju u baJonu.
B - Zaokruziti tacne odgovore

5. Tvar iii supstanca je dio materije: da ne

1.7.:1. Sublimacija 6. Disanje organ;zama je hemijski proces: da ne
7. Ene/gija nastaje pri hemijskim promjenama tva/t da ne
Neke tvari kao sto su: sumpor, jod, naftaien, kamfor
8. Pri nastanku smjesa odvijaju se hemijske promjene: da ne
ltd., lmaju osobinu da prj zagrijavanju prelaze direktno u
gasovito stanje. Svaka tvar ima tacno odredenu vrije- 9. Sublimacija je hemijski proces: da ne
doost sublimacije. To se koristi za njihova odvajanje od
SI. 11. - Sublimacija
C - Dopuniti prazna mjesta
drugih tvarL Zagrijavanjem, takve tvari na temperaturi
sublimadje prelaze iz cvrstog u gasQvito stanje i tako S8
10. Hemija kod tvari utvrauje:
odvajaju od ostalih tvar; koje zaostaju. Pare se hlade ;
pri tom 1akode subHmuju, prelaze jz gasovitog u cvrsto • Postojanje
agregatno stanje. • Mjesto 1_ _ _ __
e· NaCin dobivanja iz
1_7.4. P,,,krislalizac:ija
iii nacin. _ _ __
Neka tvar A, koja sadrii manju kolitinu primjesa tva~ a b
" Sve bftne
rf B, C ... rastvara S8 u sto je mogu6e manjoj kolicini
vru6eg rastvarata. Hladenjem iz rastvora luistalise sa·
•
rno tvar A, dok S8 primjese B, C ... zadriavaju u rastvo- o - Spojiti iijevu i desnu stranu
ru. lzdvojeni kristali se odvajaju Hltriranjem. Po potrebi
S8 posIupak ponavlja vise puta uz upotrebu 6istog ras- 11. a) fotosinteza f) element ai
tvaraca, c d b) clnk g) Ilzicka promjena bI
Postoje i mnoge druge metode za pre6iscavanje u c) ferum{IIJ)-hlorld Nsmjesa ci
hemiji i ucenici 6e ih upoznatL Sf. 12. - Prekristafizacija d) vazduh I) spoj dl
e) destilacija j) hemijska promjena eI

Napomena: Svaki lacan odgovor vrednuje se sa jedn;m bodom.

Gcjena se odreauje na osnovu jednaCine: oclena=fJ-· 5
o
N - ostvareni bra} bodova; No - moguc; bro} bodova
14 15 ,I
i
2,2. Zakon odrzanju masa
2. ZAKONI HEMIJSKOG
SPAJANJA
0
!
1
Francuski naucnik Lavoazije (Antoin Laurent Lavo~
!
isier. 1743,1794) je u svom radu koristio vagu. Odrecli, I
Covjek je paceo svjesna koristiti hemijske reakcije on~ van je masu tvari prije i poslije hemijske reakcije. Pose-
Ii
~
de kada je naucio koristiti vatru. Pomo6u vatre mogli su se bno se bavio reakcijama sagorijevanja. Spa!jivanjem
neki prirodni materijali pretvoriti u proizvode kaji su se k<r fostora dokazao je da se povecava masa dobivenog
risti1i za zadovoljenje odredenih Ijudskih potreba. proizvoda. Zagrijavanjem (przenjem) opiljaka bakra do-

2.10 Period alhemije
Znacajniji rezuitati koristenja hemijskih reakcija za
dobivanJe nekih proizvoda ostvareni su u periodu alhe~
rnijs. Smo.tra S8 do. je alhemija nastala u starom Egiptu
eke: 250. godine prije nove ere.
Slar; Egipcani su poznava!i vjestine dobivanja mno~
gih vainih proizvoda. Neke od tih vjestina od Egip6ana
preuzeli su Arabijani. Oni su unaprijedili alhemiju. Iz tog
periodD. poticu neki nazivi koji se j danas koriste (na pri-
mjer ~ alkohoi). Arapi su ideju i dostignu6a a!hemije pre-
niJsii u drugc dijelove svijeta. Alhemija 58 poseba razvi~
jala od Hi do XVU vijeka.
Aihernicari su vjerovali da se sv! metali magu pretvo~
riti u ziato, sarno je potrebno otkriti "kamen mudrosti".
To su neks iRjne reakcije kaje treba otkriti. Takode su
smatrali do. postoji "eliksir zivota" proizvod koji se mo~
J
ze dobiH nekirn jos nepoznatim reakcijama. "Eliksir zjvo~
t2" j8 iijek kojim 5e Hjece sve bolesti i obezbjeduje vjecna
rnladost.
Alhernicari nisu poznavah sastav tvari i zakone pro-
mjen2, tvaii. Za svaki neuspjeh krivi!i su sebe, smatra!i su
aa inlaju propusta u svom radu. Neke postupke su ponav~
Ijali bezbroj puta zbog cega su mnogi alhemicari postali
wlo dobre zanaUljc. Usavrsili su metode destilacije, talo~
zenja, upamvanja, dobivanja j bajenja stakla ltd.
No. stecenirn iskustvima alhemije postav!jeni su te-
malji moderne nauke ~ hemije. Za modernu hemiju su
posebno znucajni zakoni hemijskog spajanja.
Engles!i naucnlk Bo]1 (Robert Boyle, 1627,1691) je
ut"m"ljl"3c modeme hemi]e, Radio je na odvajanju he,
mije ad rnedidne i drugih nauka. Smatrao je da se hemija
mora bav!t! probiemom objasnjavanja sastava materije.
Traiio je de hemicari abjasnjavaju svaje eksperimente, da
koriste vagu. Uvea je u hemiju pojam eiementa.
81. 13. - Alhemijska iaboratorija
fdeje a/hem/cara bile su vr/o
primamljive za mnoge vladare
u srednjem vijeku, pa $U po-
znatij/m alhemicarima obezbje-
divali sve potrebne usfolfe za
njihov rad, Uiivalf su takode i
mnoge povlastice. Obecanja
alhemicarl nisu mogJi fspuniti,
pa su mnogf stradalf.
Bojl
I
bio je proizvod koji je imao vecu masu. SHena je bilo i ka-
da je zario opiljke zeljeza na vazduhu.
Ovim i mnogim drugim reakcijama sagorijevanja po~
kazao je da je sagorijevanje spajanje elemenata sa oksi~
genom iz vazduha iii kako se tada nazivao "zivotni Lavoazije
zrak". Nastajali su oksidi koji su imall vecu masu oego
elementi koji su sagorijevali. Te hemijske reakcije sada
mozema napisati sljedecim hemijskim jednaeinama:
Lavoazije je svojim radovima
2Cu + 02 -7 2CuO
opvrgao f/ogistonsku teoriju,
po kojoj sve zapaljive tvari sa-
Mnogim reakcijama sagorijevanja u zatvorenim po~
drie ffogiston "vatreni mat-ert··
sudama, pokazao je da se masa tvari tokom sagorijeva~
jal", Kada tvar sagorijeva,
nja ne smanjuje. Na primjer, sagorijevao je svijecu pod
staklenim zvonom (SL 14). Produkti sagorijevanja su OS~ smatrala se, flog/stan iz nje
tali pod staklenim zvonom. Masa se nije mijenjala. Vaga odlazi u vidu piamena.
je osta!a u ravnotezi lako je sagorio dio svijece, sto iz~
g!eda kao da je nestalo mase.
Do istih zak!jucaka d~sao je proucavanjem i drugih
hemijskih reakcija, kao sto su reakcije alkoho!nog vrenja
i druge.
Sva ta svoja saznanja formuHsao je 1789. godine u
Zakon 0 odrzanJu mase koji glasi:
Ukupna masa tvari dobiven!h u hemijskoj reakcf~
j! jednaka je ukupnoj masi tvari kaje su stupile u he-
mijsku reakciju.
Pored pomenutog, Lavozij~je mnogim drugim otkrici~
ma dao veliki doprinos razvoju hemije. Dokazao je da je Sf. 14. " Sagorijevanje svije6e
voda spoj hidrogena i oksigena, do tada se smatralo da je pod staklenim zvoom
voda elemenat.
Prvi je naplsao hemljsku jednaclnu reakclje alkoholnog
vrenja, pretvaranje g!ukoze u eta no!. Uveo je nazive kiseli~
na prema njihovim solima (sulfatna kiselina, nitratna kiseliM

na ltd).
16 ,~

.r

Prvi je uvea nomenklaturu (nazive) eiemenata, na Na primjer, zeljezo i sumpor se spajaju u pomenu w

primjer, naziv hidrogen izveden je iz grckih ri,ied hidor ~ Lavoazije se bavio i rjesava~ tom omjeru 7:4, ali se mogu spajati i u omjeru 7:8 pri
voda i genae - stvaram. njem mnogih prakticnih proble- cemu nastaje spoj (Fe8,):
ma. Na primjer, usavrsio je fa H

Demonstracioni eksperiment brikaciju baruta i time znatno

Fe + 8 -» Fe8 Fe: 8 = 7: 4 (1x4)

U jednu epruvetu sa cepom uliti 1-2ml rastvora doprinio pobjedi Francuske re- Fe + 28 -» Fe8, Fe: 8 = 7: 8 (2x4)
natrij-sulfida (Na2 S). U drugu epruvetu, takocfe sa vo/ucije.
lako je Lavoazije jedna od naj- Do istog zakljucka je dosao i kod proucavanja spa H

cepom, uliti 1m! rastvora plumbum(II)-nitrata

znacajnijih licnosti u svjetskoj
janja karbona i oksigena:
[Pb(NO;)). Zacepili epruvete i izvagati. Poslije loga
iz prve epruvete dadat! u drugu oko 1m! rastvora historiji, revolucionarni sud ga
C + O2 -» CO2 0:C=8:3 (1x3)
Dalton
Nastaje emt talog. Panova zacepiti obadvije epruve- je osudio na smrt. Giljofiran je
te ; izvagafi. Masa se nije promijenifa. 8.5.1794. godine. 2C + 0, -» 2CO 0:C=8:6 (2x3)

Prilikom spajanja nitrogena (N) i oksigena (0) nas- Dalton je sa bratom osnovao
2.3. Zakon stainih omjera masa taje vise oksida, pri cemu se N i 0 spajaju u razlicitim skolu u kojoj je LI sa 12 godina
omjerima masa: po6eo raditi kao uCitelj. Bic je
Proucavanje hemijskih reakci.ja i{oje je zapoceo Lavoazi- dan fifozofskog i kn/iievnog
je prihvatili su mnogi naucnici tog vremena. Jedan od njih je
francuski naucnik: Prust (Josef Luis ProUSI, '1755-182(-),)
i Oksidi nitrogen ~ ForfTILJla N:O
- ---~.--.~--
kluba u Mancesteru. Jedno od
prvih njegov;h predavanja u tom
Nitrogen(I)-oksid N,o 14 :8 1x8
Prust je preciznim IYljerenjem je ulvrdio do 58 pri sagori- f~···-·- drustvu bilo jr posvecena manJ-
jevanju 3 masena dijela karbona spaja sa 8 masenih dije!o· :
Nitrogen(II)-oksid NO 14 : 16 2x8 kavosti vida u vezi sa bajama,
~,.--- ---
va oksigena, Nitrogen(III)-oksid N 20 3 14 : 24 3x8 od 6ega je i sam bolov8o. Da-
i
Danas to mozemo napisati na sljedeCi naGin: iNiirogen(IV)-oksid nas je taj nedostatak poznat
~-----
N f f i - 3 2 4x8
----,;--- pod nazivom daltonizam.
c: 0:;;;: 3: 8 I Nitrogen(V)-oksid N,05 14: 40 5x8
:- - - , -..
-
~.-- ---- _
.. _-----
I abela 1. - Masem omJen N IOU oksldlma
Spajanjem zeljez3 i surnpora utvrdio je da S8 spajanje
vrSi tako sto S8 7 masenih dijelova zeljeza (Fe) spaja sa 4 Prust l\Ia osnovu ovih reakcija, naucnik Dalton je
masena dijela sumpora (5). Moze se napisati: 1802. godine dosao do Zakona umnozenih
ProuCavanjem reakcija sagori- omjera masa, koji glasi: Aka se obrati painja na omj(~re
Fe + S -j- FeS Fe: S:;;;: 7: 4 masa u Kojima se spajaju Fe i
jevanj£) pod staklenim zvonom.
Prust je utvrdio da pod veCim Akn spajanjem dva hemijska elementa nastaje S, onda se uocava da se spaja-
Na osnovu ovih j mnogih drugih real<cija, Prust je vise razi!citih spojeva, onda razlicite mase jednog ju, pri nastankLi FeS (l omjen
stakfenim zvonom sagorijeva I

1799. godine formuiisao Zakon stainirr masa
koj! g!asi:
Dva elementfA se uvijek spaJaJu u sta~n!m om1eri-
rna maS8i, aka 1st! spo1.
2.3. Zakon umnoienih omjera mas"
Mijenjanjem uslova za odvijanje hemijskih reakcija, en-
gleski naucnik Dalton (John Dalton, 1766-1844) je zaklju-
Cia da se pojedini elementi mogu spajati i u razlicitlm ma
B:iementa koje sa spajaju sa istom masom drugog 7:4, a pri nastanku FeS2 11
vise svijece, a pod manjim sta-
eiementa stoje U omeru prostih cijelih brojeva. omjeru 7:8, gdje je 8 umnozak
klenim zvonom sagorijeva ma-
nje svijece. Prust je to objasnio masenog udjela 4 f broja 2. 1st!
2.5. Zakon spojnih omjera masa je zakljucak i kod drugih primje-
na sljedeCf natin: ka rbon (C) iz
ra (Tab. 1).
svije6e moze sagor/jevat; sarno
dok postojl oksigen (OJ u vaz- Njemacki naucnik Rihter (Jeremias Benjamin Ric-
hter) i svedski naucnik Bercelijus (Jon Jakob Berzelli-
duhu. Pod veCim staklenim
zvonom fma vise oksigena i vj~ us, 1779-1848) su nezavisno jedan od drugog prouca-
vall hemijske reakcije razlicitih tvari, a dosli su do istih
5e sagorijeva svijece. Pod ma~
rezu!tata na osnovu kojih je formulisan Zakon spojnih
njim staklenim zvonom ima
H

omjera masa. Pojednostavljeno se njihovi radovi mo-

manje oks/gena pa 6e i manje
senim omjerima i da pri tom nastaju razliCiti spojevi. gu sazeti u sljedeCim primjerima:
sagorijevati svijece.
18
Karbon (C) I hldrogen (H) se spajaju u omjeru masa
3:1
C + 2H2 -7 CH 4 C:H=3:1
Okslgen (0) I hldrogen (H) se spajaju u omjeru masa
8:1
0:H=8:1
Aka S8 i masen! dio H spaja sa 3 masena dijela C i
8 masenih dijelova 0, onda S8 C i 0 moraju spajati U
omjeru masa 3:8. To je eksperimelltalno i potvrdeno he-
mijskom reakcijorn spajanja karbona i oksigena:
C + O 2 -7 CO 2 C:0=3:8
18to S8 ponavlja aka 58 ova tri elementa spajaju sa
neklm cetvrtlm elementom, na primjer, hlorom (CI):
H : CI = 1 : 35,5
C : CI = 3 : 35,5
o : CI = 8 : 35,5
Svi elementi reaguju U omjeru istih masa:
H : C : 0 : CI = 1 : 3 : 8 : 35,5
Na osnovu bvih i mnogih drugih slicnih rezultata,
1789. godine formulisan je Zakon spojnih omjera ma-
sa koji glasl:
Mase dvaju elemenata koje reaguju sa istom ma-
sam treceg elementa reaguju i medusobno, a isto ta-
ka i sa masom nekog cetvrtog elements.
Mase elernenata s kojima oni ulaze u medusobne
hemijske reakcije nazivaju S8 spojne mase iii raniji na-
ziv ekvivalentne tezine. Ovaj zakon S8 moze formulisa-
ti i na osnovu spojnih masa na sljedeCi nacin:
Element! se medusobno spajaju u omjeru njiho~
vih spojnih masa.
8erce/ijus
Spojne mase (ekviva/entne fe-
tine) dobivaju se kada se rela-
tivna atomska masa podJjefi sa
va/encJjom. Aka S8 uzme spoj-
na masa hidrogena kao jedini-
cna vrJjednost, da je jednaka 1,
onda je spojna masa karbona
3, oksigena 8, hfora 35,5.
19
2.6. Daltonova teorija atoma
Zakone hemijskog spajanja koji su nastali krajem
XVIII i pocetkom XIX vijeka objasnio je engleski naucnik
Dalton teorijom 0 atomima 1808. godine. Dalloova teori-
ja aloma moze se sazeti u 4 osnovna postulata (Iat. pos-
tulare - tvrdnja, pretpostavka koja je sama po sebi tako Kada isti elementi grade vise
oeita da je ne treba dokazivati): spojeva, onda u tim spojevima
postoje razliciti omjeri atoma, Ti
1. Atomi su realne, veoma sitne cestice tvari koje se atomi mogu bitf samo u omjeru
ne mogu dalje dijeliti prl hemijskoj reakciji. prostih cijefih brojeva, kao sto
2. Atomi istog eiementa su isti i jednaki su po masi. se U druslvu maze biti sa 3 iii 8
3. Atomi razlicitih elemenata imaju razlicite osobi- odnosno 15 osoba, a ne sa 2,7
ne i razlicite ma.se. f1i 8,4 osobe. Ista tako lo/wmo"
4. Hemijski spojevi nastaju spajanjem eiemenata. tiv[-i moze vuCi 12 iii 27 vagona,
a ne 14,3 iii 36,8 vagona.
Prihvatanjem Daltonove teorije 0 atomirna paeel) su
se rjesavati na pravi natin mnogi problemi savremene
hemije.
U toku hemijske reakcije ostaje ish brej atoma. Ako
58 ne mijenja broj atoma, ooda se ne mijenja ni masa,
sto objasnjava Zakon a odrzanju mase (2.2).
Ako u sastav nekog spoja uvijek u[aze lsti atomi, on- Darton je napravio gresku kod
da moraju i njihovi omjeri masa biti isti,Sto objasnjava odredivanja reiativne atomske
Zakon stalnih omjera masa (2.3). mase oks/gena. Greska je po"
Aka se atomi spajaju u omjeru prostih cijelih brojeva, s/jedica njegove pretpostavke
onda su i njihove mase U omjeru prostih cijelih brojev3, ti- da se voda sastoji ad jednog
me se objasnjava Zakon umnozenih omjera masa (2.4). atorna hidrogena (H) i jednog
Iz Daltonove teorije 0 atomima poticu i prva saznanj2 0 atoma oksigena (0). Na osno~
relativnim atomskim masama (atomskim tezinama)" vu toga je zakljuCio da se H i 0
Dalton je posao od toga da je atom hidrogena (Hi spajaju u omjeru
najmanje rnase, pa je to uzeo kao jedinicu za odredivc'
nje masa ostalih atoma. 10:0= 1 :8,
Dalton je uvea oznake za pojedine elemenle (S!. i 5).
odnosno relathma afomska rna"
(~ sa oksigena je 8, sto je netacno,
8 hidrogen Q) foslor \.~! bakB.!
Zbog te greske pojavila se gre-
{" sica kod svih atoma koji se spa-
0 oksigen EEl sumpor h/ olavo
jaju sa oks/genom, odnos/lo, a-
je su relativne atomske mase
CD nitrogen 8 hlor @ srebro
odredene prema oksfgenu.
0 karbon ® cink CD zeljezo
Sf. 15. - Oznake nekih efemenata po Oaftonu
20 21

Koriste6i oznake za elemente, Dalton je uvea i for~

mule za hemijske spojeve (SI. 16).

CX)
voda
CD
karbon(II)-oksid
CCD
karbon(IV)-oksid
Daltonova ideja 0 oznakama
elemenata je prihvacena u he-
miji. Kasnije su umjesto ovih
oznaka uvedeni simboli eleme- 1 zapremina 1 zapremina
-- ~ v'
'
2 zapremine
.'

nata koji se danas koiiste. Sim- (hidrogen) (hlor) (hidrogen-hlorid)

CD
bakar(11)-9ksid
CCD
bakar(t)-oksid
~
sumpor(IV)-oksid
boli elemenata daju se prema
latinskim nazivima elemenata.
crvenl crveni Uzima se PNO slovo latinskog
naziva, na primjer, latinski na-
SI. 16. - Daftonove formule nekih spojeva ziv za karbon (ugljik) je carbo-
neum, pa je simbol C.
U formulama je naznacen kvalitativni i kvantitativni Ako vise elemenata imaju nazi-
sastav. ve na latinskom jeziku koji poCi- 2 zapremine 1 zapremina 2 zapremine
(hidrogen) (oksigen) (vodena para)
Teorijom 0 atomima, Dalton je postavio osnovu za dalle nju sa istim slovom, onda se
izucavanje i mnoga otkri6a koja su kasnije uslijedila. uzima prvo i neko karakteris N

ticno slovo, Na primjer, latinski

~.···I05~(1
2.7. Zakon prostih zapreminskih omjera naziv za bakar je cuprum, pa
je simbo! Cu, za kadmij je ca- + /' \...}-)
_ _1/
dmium I simbo' je Cd, za cezij
~.

Francuski naucnik Gej-Lisak (Gay·Lusssac, 1778·

cesium j simbol je Cs itd. 3 zapremine 1 zapremina 2 zapremine
1850) j8 proucavao zakonitosti spajanja gasova. Do Za-
(hidrogen) (nitrogen) (am~nijak)
kona prostih zapreminskih omjera dosao je na osno-
vu reakcija koje su ilustrovane primjerima na slid 8.
Spajanjem 1 zapremine hidrogena i 1 zapremine hlora Sf. 17. N Spajanje gasova po zapreminama
dobio je 2 zapremine hidrogen-hlorida. U reakciji spajanja
hidrogena i oksigena, 2 zapremine hidrogena i 1 zaprem~
ina oksigena (ukupno 3 zapremine) daju 2 zapremine vo· Naime, po ovom zakonu dolazi do smanjenja
dene pare. U reakciji nastanka amonijaka, spajaju se 3 zapremine gasova u toku hemijske reakcije, a time se
zapremine hidrogena j 1 zapremina nitrogena ukupno 4 smanjuje j broj cestiea (atoma) gasova koji reguje.
zapremine, a nastaju 2 zapremine amonijaka. Ovu dilemu je razrijesio talijanski naucnik Avogadro
Na osnovu ovih reakcija Gej-Lisak j8 1808. godine for- (Amadeo Avogadro, 1776·1856), teoriJom 0 molekuli-
mulisao Zakon prostih zapreminskih omjera, koji 9lasi: rna gasova. On je objasnio da cestiee gasova nisu ne-
zavisni atomi, nego grupice cvrsto povezanih atoma,
koje je nazvao molekulirna.
Zapremine gasova koji stupaju u hemijsku rea- Avogadro
Ako se primijeni ova teorija na Gej-Lisakov zakon.
kciju ! zapremine gasova nastaiih reakcijom medu-
onda se dolazi do sljedeceg objasnjenja:
sobno se odnose kao mali cijeti brojevL Molekuii mogu biti sastavijeni od
iii Kod spajanja hidrogena i hlora, od dvoatomskih
veceg broja atama. Molekuli
molekula prije reakcije, nastaju dvoatomski moleku-
2.8. Avogadrov zakon elemnta saCinjeni su ad islil? afo-
Ii gasa poslije reakcije (81. 17). Obzirom da S8 ne
rna, a molekuff spoja sastavljenl
mijenja velicina molekula, ne mijenja se ni broj mo-
Svedski naucnik Bercelijus (Jons Jakob Berselius, su ad razliCitih aloma. U jedna-
lekula, pa je zapremina ista. To danas mazema
1779·1848,) je eksperimentalno dokazao da iste zaprem- kim zapreminama razli6itih gaso-
predstaviti hemijskom jednacinom:
ine gasova (pri istoj temperaturi i pritisku) imaju isti braj va nalazl se isti braj mo/ekula
cestica. Ako se primijeni ovaj dokaz, onda se Daltonovom aka su Isti uslovl, aka je ista tem-
2HCI
peratura i priUsak.
teorijom ne moze objasniti Gej-Lisakov zakon.
 23
22

• Kod spajanja hidrogena i oksigena, od dvoatom- c ~ Na osnovu Zakona umnoienih arnjers mass dopuni:
skih molekula hidrogena i oksigena nastaje tro-
atomski molekul vade (SL 8). U ovoj reakciji od ve~ 11. CO O:C=8: NO N:O= : 16
6eg broja manjih molekula nastaje manji broj ve6ih Avogadro je teorijom 0 moleku-
lima gasova atk/onto mnoge di- CO2 O:C= '6 N02 N: 0 = 14.
molekula. Zbog smanjenja broja molekula smanju-
je S8 i zapremina. Broj atoma ostaje isti. Jednaci- leme j nejasnoce U hemiji, po- N: 0= 14: N2 0 S N:O= . 40
Np
na reakcije je: sfije 6ega je usfijedio niz vr{o
znacajnih otkrica j objasnjenja.
2H2 + 02 ~ 2H20 Avogadro fe posebno posvetio D - Spojiti fijevu i desnu stranu
painju odreaivanju j izraiava-
• Kod spajanja hidrogena i nitrogena (81. 8), od dvo- nju masa najsitnijih cestica tva-
12. a) Prust f) Teorija o· mofekufima a)i~
atomskih molekula hidrogena i nitrogena nastaje ri, Nemjerljiv je njegov doprinos
cetveroatomski molekul amonijaka. Od veceg bro- u rjesavanju problema f poje~
b) Dalton g) Atoms/(a teorija b)i~
ja manjih molekula nastaje manji broj vecih mole- dnostavljenju izra6unavanja u
kula. Smanjuje se broj molekula, a time zapremi- hemiji. c) Avogadro fI} Spojne mase c)i~
na, dok broj atoma ostaje istL
d) Rihter i) Zal<on prostil! voiumnih omjera d)i~

e) Gej-Lisak j) Zakon sta/nih omjera masa

Pitanja i zadaci:
E - Dopuniti receni;;;e:
A ~ Zaokruiiti slovo ispred tacnog odgovora
13. Avogadro }e tvorac teorije 0 mofekulima pfinova
1. Covjek je svjesna paceo koristiti hemijske reakcije kada je nauCio koristiti:

b) vazduh c) vatru It cestice pJinova nisu nezavisnf atomi; nego _ __

a) vodu

2. Gilj alhemicara je bio da otkriju:

a) e/emente b) spojeve c) kamen mudrosti • molekuli elementa sa6injen! su ad

• molekuli spoja sastavljeni su ad ____ ~_, ____________ _

3. Bojl je od hemicara tratio da se bave prob/emom:

a) medicine b) sastava materije c) poljoprivrede • u jedakim volumenima raziicitih plinova nafazi se ist! _ _ ~.~ _____ _

4. Za e/emente js Dalton uveo: a) simbole b) oznake c) va/enciju .. __ ~ aka ie isla temperatura i pritisak.
5. Avogadro ie tvorae teonJe 0: a) simbolima b) mofekulima c) elementima
11. Gej~LisakO\' zakon prostih volumnih omjera gfasi:
B ~ Zaokruziti tacne odgovore
Volumeni ____ _______________ koji ..

6. Prust je tvorae atomske 1'eorije da ne u

da ne plinov8_____.
7. Avogadro ie uveo formule za spojeve
ne
se odnose kao _
8. Lavoazije je opovrgnuo flogistonsku teoriju da

9. Gej~Lisak ie tvorae teorije 0 molekuJima da ne

10. Dalton je uveo oznake za elemente da ne

 Molarne velicine 25
24

3. MOlARNE VELICINE Primjer za izracunavanje:

Zapremina gasa je 5L, a pritisak 202600Pa. Koliki ce bit! pritisak aka se

3.1. Velicine koje odreduju stanje gasa Zbog neprestanog kretanja mo- zapremina poveea na 20L?
leku/a gasa, oni zauzimaju sav
MolekuH gasova (plinova) su u neprestanom kreta- prostor koji fm stoji na raspola- Izracunavanie:
nju. Aka molekuH gasa medusobno ne uticu jedan na ganju. Da bi upozna/i nek! gas, Data je: V,=5L; p ,=202600Pa; V2 =20L Trat; se: Pi"';;?
drugog, aka su potpuno nezavisni onda su to idealni prostor u kome se gas nafazi
gasovi. Mnogi gasovi imaju molekule koji odredenim si- mora biti ogranicen, mora biU Za izracunavanje se koristi jednaCina za BOjf-Mariotov zakon:
lama djeluju jedni na druge, postoji zavisnost medu mo- poznata zapremina iii volu~
. p,'V,
lekulima. To utiee na stanje i osobine tih gasova. Ovakvi men (V). koji zauzima taj gas. Dalole: p,'V, = P2' V2 =;> P2 = - -
Mo/ekuli gasa pri svom kretanju V2
gasovi nazlvaju se realni gasovi. Zamjenom se dobiva:
nailaze na zidove posude, uda-
Zakonltosti ponasanja gasova, koje ce se pom'lnjati,
odnose se na idealne gasove.
raju u njih i predaju im odrede-
P2 = 202600P~:!,L ~ 50560Pe =50.56kPa
nu kaliCinu energije, kOja se 20L
Stanje gasa odredeno je sa tri velieine: zapremina (V),
ispoljava kao pritisak ifi flak
pritisak (p) i temperatura (t). Ako se mijenja bilo koja vel'!- Odgovor: pritisak je 50,56 kPa
gasa (pi·
6[na mijenjaju se i ostaJe, mijenja se stanje gasa. Te pro- Mo/ekuff gasa imaju energlju
mjene objasnjavaju BojlwMariotov i Gej-lisakov zakon. krelanja iii kineticku energiju. 3.3. Gej-Lisakov zakon
Ona se maze paveeali zagri-
3.2. Bojl-Mariotov zakon javanjem iii smanjitf hfaaenjem. Gej-lisacov (Gay-Lussak) zal<on objasnjava pro-
Srednja vrijednost kineticke mjene stanja gasa prilikom promjene temperature.
Bojl i Mariot (Boyle i Mariotte) su proucavall stanje energije svih mo/ekula gasa je Tada postoje dvije mogutnosti:
gasa pri slalnoj temperaturi, brzina kretanja molekula temperatura gasa (t).
gasa je ista. 1. Promjene zapremine pri konstantnom pritisku
Eksperimentalno su utvrdHi da se pritisak smanji ono- Pove6anjem rastoja/1ja izmeau
2. Promjene pritiska pri konstantnoj zaprern'lni
zidava posude u kojo) se nalazi
liko, koliko se pove6a zapremina, i obrnuto, prilisak se p, V
gas, molekuli rjede udaraju u
pove6a onoliko, koHko se zapremina smanji. Na osnovu Gej-Usak je eksperimenta!no utvrdio:
zidave posude, pa 5e smanjuje
toga Bojl i Mariol su dosh do zakona koji glasi:
pritisak.
Pri konstantnom pritisku, za svakl °C povecanp<i
Aka je temperatura stalna, povecanjem pritiska Smanjenjem zapremine, mo- temperature, zapremina se povec8 za 1/273,15 din
smanjuje se zapremina. Za koUko se poveca priti- fekuli cesce udaraju u zidove od zapremine koju gas ima na DOC, a sniite'''l''"'
sak, za toliko se smanji zapremina, ali je njihov proi- posude jer je manje rastojanje, temperature zapremina se smanj! za !stl izn05,
zvod staian. pa je pritisak veCi.
To se maze izraziti jednacinom:
Vrijedi l obrnuto, smanjenjem pritiska, povecava se p
zapremina. Sf. 11. ~ Grafi6ki prikaz
p :::: const.
Zakon se maze predstaviti grafieki (SI. 9) i matemati- Gej~Li5akovog zakona
eki.
Gej-Usak je takode eksperimentaino dokazao da se
p = const. pV = const. pri konstantnoj zapreminj, povecanjem temperature
povecava i pritisak. Za svaki stepen Celzijusov poveca-
odnosno: V
• nja temperature, pritisak se poveca za 11273,15 dio od
51. 10. - Graficki prikaz pritiska koji je gas imao na O°C.
Bojl-Mariotovog zakona
26 Molarne velicine 27

Sniienjem temperature pritisak se smanji za isti

Primjer ZB izracunavanje:
izn08, sto se moze izraziti jednacinom:
Temperaturu od 400C izraziti u stepenirna Kelvinovim.

v = const. Izracunav8nje:
Data je: t = 4if!C TraZi se: T == ?

PrimJer za izracunavanje Korist! S8 jednaCina: t = To + t == 273, 15K + 40 = 313, 15K

Na O"C gas ima zapremlnu 5L. Kolika tie biti zapremina gasa ako se temperatura pove- Odgovor: temperatura od 400C je 313, 15K
(;a na 100C

Izracunavanje: 3.5. Opca jednacina 9asn09 stanja

Data je: Vo ;:::- 5L; Traii se: V( :;:;; ?
Koristenjem matematicke jednacine gasnih zakona Meausobna zavisnost sve tri
Za izracunavanje S8 karisri jednaCina za Gej-Lisakovov zakon. dobiva se: velicine kojima je dato stanje
1 1 1 gasa izraiava se opcom jedna··
1 1 5.1QL pV "" PIV! :=po(1+--·t)·Vo(1+--·t)=P oVo(H--·t):=
Vi = V2(1+--·t);:=5L(1+ ---10°C)=5L+--""SL+O,18L::o:S,'18L 273,15 273,15 273,15
273,15 273,150 C 273,15 Ciom gasnog stanja, do koje S8
= V (273,15-':1.) = V 1.. = P,V"T dofazi kombinacljom Bojf-Mari·
Po () 273,15 Po 0 To To
Odgovor: zapremina gasa fe 5,18L otovog i Gej-Lisakovog zakona.
Kako su vrijednosti p V
Po' Vo iTo konstantne, to je: ~= const. = R Konstanta R se naziva
To Bolcmanova lconstanta i ima
3.4. Apsolutna temperatura Na -273, 1f?C gas nema pritis-
ka, nema udara cestica gasa u' Njenim uvrstavanjem dobiva se: pV ::: RT. sto vrijedl vnjednost R"", 8,3143J/Kmoi

Ako se graficki predstavi Gej-Lisakov zakon (SI. 11), zidove posude. Prakticno se za 1 mol gasa, a za n molova je: pV:::nRT, kako je
cestice gasa ne krecu. 00 istog n:::::m/M, zamjenom se dobiva: Vnj'ednost (M)}'e mofama masa
onda se vidi da je na 273, 15°C pritisak jednak nulL Ako
zakljucka se dolazi koristenjem m koja je brojcano jednaka reiati-
se u jednacini:
matematickog izraza Gej-Lfsa-
pV= 'M-' RT vnoj molekulskoj mas! (Mr). !z
1 kovog zakona (3.3). Ova jednacina S8 naziva opea jednacina gasn09 I(lapejronove jednaCine se mo-
Pt =Po(1+~----t),
273,15 stanja, iii Klapejronova jednacina. ie izracunati (M), jer je:

uzme da je t = 273,15'C, onda je: Napomena: Jednacina p V = IlL , RT se moze mRT

M=---
K napisati i ovako: pV=mfM' RT M pV
Pt = p oC1- 27_~_) = p,(1-1) = p,,(O) = 0 Stvama masa pOjedinacnih
273,15' - 3,6. Mase najsitnijih cestica tvari
atoma j6 veoma maia. Taka}0
masa atoma tJidrogena (Hr
Temperatura od -273, 15°C naziva se apsolutna nula 373,1 -------- 100 3,6.1. Unificirana atomska jedinica mase (u)
i obiljezava se sa To' Ako se temperatura izrazava ska~
10m Cija je nula To, onda se ta temperatura naziva apso- U hemiji se izrazavanje masa atoma, molekula, jona itd,
tutna temperatura i obiljezava se sa T. Apsolutna tempe- 273 1 --------- 0 pOjednostav!juje uvodenjem nove jedinice za masu. Ova dak fe mesa atoma !carbona:
ratura izrazava se u Kelvinima (K). jedinica se koristi kao standard iii elalon sa kojom se upo-
Veza izmedu apsolutne temperature i obicne tempe- reduju mase ostalih cestica. Naziva se unificirana atom-
rature, odnosno izmedu Kelvinove i Celzijusove skale ska jedinica mase i oznacava se sa (u). Radi jednosta-
data ja na slid 11. I
0------ -273,15
vnosti, cesto se koristi sarno naziv - atomska jedinica ma- Mase atoma i drugih e/emena-
Veza izmedu stepeni Kelvinovih (K) i stepeni Celziju- ta su reda veliCine 1(/239 .
seT Oogovoreno je da vrijednost atomske jedinice mase bu-
sovih (OC) data je jednaGinom: de jedna dvanaestina mase atoma karbona, izotopa 12:
51. 12. - Kelvinova i CelzijusoN Izratavanje masa atoma u 9 fir

T = To + t, odakle je: va temperaturna skala "~.!.

12'
m (" C) ~.!:. -1992- 1o-n g ~ 1660·1 O-"'g ~, 660- 10-"kg
12 ' • ~
kg je vrlo neprakticno.
28 Molarne ve!iCine 29

3.6.2. Relativna atomska masa (Ar) 3.6.3. Relativna molekulska masa (Mr)
Stvarna masa Btomske jedinice
Relativna atomska masa se maseje: Relativna molekulska masa S8 dobiva kada sa stvar~
dobiva kada S8 stvarna masa na masa molekula podijeli sa atomskom jedinicom mase:
atoma podijeH sa atomskom
jedinicom mase:
Ar(X) = marX) Mr(XY) = mm(XY)
u Mafekuli nastaju spajanjem
u
Relativna vrijednost atomske atoma. U sastav veGine mo-
Relativna molekulska masa js neimenovan broj i de-
Relativna atomska masa S8 definU3;e: jedinice mase je 1. lekula ulazi relativno mali bro}
finise S8 na sijeded nacin:
atoma. Zbog toga su i rno/ekuli
Relativna atomska masa je bioi koj; pokazuje ko- veama mafih masa, reda veliCi·
Relativna molekulska masa je broj koj; pokazuje
liko je puta masa atoma nekog eiementa veca od
koUko je puta masa nekog molekula veca ad atom- ne masa atoma. Na primjer,
atomske jedinice mase. stvama masa rna/ekula \fade
ske jedinice mase (u).
(HP) je 2,9881&23g, do" je
Primjer za ;zracunavanje:
Molekuli S8 sastoje od atoma koji imaju svoje vrije- masa rna/eku/a karbon(tV)-
dnosti relativnih atomskih masa pa S8 moze reel: oksida (C02 ) 7,216-1O· 23 g.
Mass atoma he/ija je 6,64610'24g. Kolika je relativna atomska masa helija?
SHena je i kod mnogih drugih
Izracunavanje: RelativnEt moiekulske mase sa dobivaju sabira- mo/ekula. Taka se i kod Izm-
Data je: miHe) = 6,6461(t24g Trail se: Ar(He) ;; ? nje-m reiativnih ai:omskih masa eiemenata koji ulaze iavanja masa mo/ekula susre~
ll. sastav spoja. cerno sa istirn problemom kao j
Koristi se jednacina kojom se definise relativna atomska mass: kod atoma. To je razrijeseno,
24 Opcenito se moze uzetl da je: kao i kod atoma, uvoaenjem re-
6646.10-
-'-. _____ fL =4 003 lativne molekufske mase (Mr).
1,660 .10- 24 9 , Mr(X,Y,) = aAr(X) + bAr(Y)
Odgovor: relativna atomska masa hefija je 4,003.
Primjer za izracunavanje:

U ovom primjeru to zna6i: re!ativna atomska masa izracunati reiativnu molekulsku masu sulfafne kiseline (H2 SOJ.
helija je 4.003, sto pokazuje da je masa atoma helija ve· Relativna atomska masa je ne-
(zracunavanje:
ea 4,003 pula od alomske jedinice mase (u). imenovan broj. On ne gavori 0
Relativna moleku/ska masa suffathe kiseline dob/va se sabiranjem relativnih
Relativna atomska masa S8 maze po potrebl prera- stvarnoj masi atoma, nego samo
atoms kim masa efemenata koji ulaze u njen sastav. Relativne atomske mase se
cunati u stvarnu masu. Po!azeei ad toga da je: o njegovoj refativnoj vrlj'ednosti u nalaze u Perodnom sistemu e/emenata.
odnosu na uzeti standard (u).
Ar(X) = m~(x) =;. m,(X) = Ar(X) . u Mr(H2 SQ,J = 2Ar(H) + Ar(S) + 4Ar(O)
= 21 + 132 + 416
Primjer za izracunavanje: =2+32+64
Mr(H2 SO,J = 98
Relativna atomska masa he/ija je 4,003. Kolika je stvarna masa atoma He izrazena u u Odgovor; refativna molekulsl<a masa su/fatne kiseline]e Mr(H2SO,J = 98
gramima i kilogramima?

Izracunav8nje:
Dato je: Ar(He) = 4,003. Traii se: miHe) "" ?
3.7. f(oliclna iii mnozina tvari In)
lzracunavanje se vrsi koriStenjem definicije AT, odakle je:
Ko!lcina tvari oznacava se sa n, a predstav!ja kolicI-
mo(He)=Ar(Heiu=4,0031,660 1(t24 g =6,646·1 (t24g =6,646·1 (t27kg nu jedinki tvari (atomi, joni, mo!ekuH) iii kolicinu elemen-
tarnih cestica (elektrani, protoni, neutroni).
Odgovor: masa atoma helija fe: 6,646'1(J24g =6,646-1(J27kg
Jedinlca za kolicinu tvari je mol.
30 Mclame veHCine 31

Jedan mol je koliCina jedinki neke tvari, kOja od-
govara kolicini atoma karbona u 12g karbona izoto- Najsitnije cestice tvari tH jedinke
pa 12C. su atomi, joni, molekuli. Mora se
uvifek imati na umu da je nemo-
Zakonska deffnicija ove jedinice glasi: guce izdvojili 1, 10 iii bifo koji ra-
zuman braj jedinki i onda po-
Mol je jedinica kolicine tvar! nekog sistema koji smatrati njihove promjene. Mo-
sadrzi toHka jedinki koUko ima atoma u O,012kg izo~ guce }e uzeti dovoljno jedinki da
topa ugljika 12. se mote registravati nasim Gul/-
rna njihovo prisustvo, osobine ifi
Mol S9 uklapa u dekadni sistem jedinica. Postoji ve- promjene. Tako se u praksi i ra-
ta jedinica kilomol (kmol): di, pa je bilo neminovno da se
dovoljno najsitnijih cestica tvari
1kmol =1000mol =103 mol izrazi nekom, za te cest/ce, pra-
kticnom veliCinom. Taka se do-
i manja jedinica milimol (mmol): 1310 do jedne od sedam osno-
vl1ih vefiCina sistema. To je koli-
1mmol = 0,001 mol =iO·3rnol tina iii mnoiina tvar;.
3.7.1. Molarns mass (M)
Mojarna masa je kojjcnik mase i kolicine tvari:
Molama mass (M) je konstantna vrijednost. Bmi'
cano je jednaka relativnoj atomskoj masi (Ar) kod
elemenata, i reiativnoj molekulskoI masi (Mr) kod
spojeva.
Primjer:
Molama masa kafcija }e M(Ca)=40g/mai, jer }e relativna atams/w mass kaicija
Ar(Ca)~40
Mo{ama masa vade je M(H2 0j.:;;;18g/mof, fer }e relativna molekulsiw masa vade
Mr(Hp)~18.
Primjer:

Koliko treba grama afuminija (AI) da se dabile :lmo! atoma aluminija?

Uvodenjem kolicine tvari, u hemiji se mnogi problemi
pojednostavljuju. Kod pisanja hemljskih jednacina po- KolfCina tvari se moie povezati Rjesavanje:
gresno je tumacenje da koeficijenti uz reaktante j produ- sa drugim velieinama. Za to se Dato }e: n(AI);::;:3mol; M(Af)=27glmo! Traii se: m(Ai);:;.?
kte hemijske reakcije oznacavaju broj atoma, molekula koriste mo/arne velicine:
U izracunavanju se polazi ad definicije rna/arne mase:
itd. PravHno tumacenje je da koeficijenti predstav!jaju mo/ama masa, mo/ame za-
brojeve malava. premina i mo/ami braj.

Primjer:
m(AI) ~ M(AI) n(AI) ~ 27gimof 3mol~8 f 9

Zn +2HCI
Odgovor: da bi se dabifo 3mof aloma AI treba 819 Ai.

JednaCina se pogresno tumaCt ovako:

1 atom Zn reaguje sa 2 mofekola Hel i nastaje 1 molekuf ZnCI2 i 1 mofekul H2 . 3.7.2.Molarna zapremina (Molvolumen)~

JednaCinu treba tumaciti na s/jedeci naCin: Molarna zapremina je kolicnik zaprernine i koiicin8
tvari:
tmol atoma In reaguje sa 2mol moiekula Hel, prj cemu nastaje 1mo! molekuJa ZnCI2 i
1mof mofekula H2' StandardnEi lemperatura je (fJC
v m =~::;,.
n
V=V m · n ifi 273, 15t{ a slancfardni prftisk
iii jednaCinu: Vm }e 10 1325Pa.

treba lumaCiti ovako:

Jedan mol bilo kog gasa (plina) pri standardnim
2mol jona H+ redukuju se sa 2mo/ e/ektrona i nastaje 1mol mo/eku/a H2" uslovima STP, zauzima zapreminu od 22,4L
Vm=22,4L1mol.
32 Molarne velitine 33

Primjer:
3.8. Izracunavanje procentnog sastava spoja

Izracunati kolic;nu molekula sumpor(IV}-oksida (502) pri STP u 44,8L SO:; Sastav spoja moze S8 izraziti kao maseni udjo ele~
Izracunavanje: menta u spoju. Maseni udio elementa u spoju je kolicnik
Dato je: V(SOd=l4,8L; Vm=22,4Umol Trazi se: n(50 2)==-? mase tog elementa i mase spoja. Mase elementa i spo-
ja S8 mogu uzeti kao molarne mase elementa i spoja, pa Masen{ udio je neimenovan
Polazi se ad jednacine za definiciju rno/arne zapremine: je u opstern slucaju: broj i Ima vrijednost 0-1. Kada

V(SOd V(SO,) se masen! udio pomnofi sa

v m = - - ~n(S02)= 100, dobija se masen! udia u
n(S02) vm aM(X)
w(X) = M(X Y I . 100 procentima i fma vrijednost D-
Vm je konstantna vrijednost i unosi se u podatke pod "Dato ]e". Uvrstavanjem podataka, da- a be IDO.
b/va se:
V(SO,) 44,SL
n(SO,)= _ _ :;;;,2mola
Vm 22,4Umo!
Primjer za izracunavanje:
Odgovor: u 44,BL 5°2 Ima 2mol molekula S02"
Izracunaff maseni udio hidrogena (H) i oicsigena (0) u vodf. fzrazitf sastav u proccnfi-
mh
Malam! bra] (iVA) naziva se i
3,7.3. Molami broj, NA Izracunavanje:
Avogadrova' konstanta i fma
vrijednost: Koristenjem iedaCine za ;zracunavanje masenog udjefa hidrogena (H) u procel;fima, dobiva
Molami bro) )e kolicnik izmedu bra)a )edinki (N) i koli· se:
N A =6,02204S' 1(J23 jedinkilmol
cine tvar! (n):
iii w(H) = 2M(H) . 100 = 21g/mo! 100= 200_"" 11,11%,
N A =6.022045·10'3/mol M(H2 0) 18g/mof 18
Avogadrov bra} (N) koristi se kod
Masen; Lldio o/(sfgena izracunava se na isti naCin
Jedan mol bilo koje tva,l sadri! ist! bra) )edinkl i izracunavanja, radi prakticnosti se
to 6,022045'1023 • zaokruiuje f fma vrijednost:
M(O) 16g/mol 1600
NA=6,022045'1 023 jedinkifmol 10/(0)= - - - ·100= ---·100",,--.=.88.89%
N = 6,022 '10" M(H,o) 18g/mol 18

Primjer za izracunavanje:
Procenat oksigena (0) maze se izra6unali i na sfjedeCi naGin: ad 100 se ocJuzrnc
procenat hidrogena:
Koliko ;ma atoma ie/jeza (Fe) u 2moi atoma zeijeza Fe?
w(O)=100·w(H).~100·11, 11=88,89
Izracunavanje:
Dato 1'e: n(Fe)= 2 mola; N A =6,021Q23atomaimol Traii se: N(Fe)=?

Po{az{ se od matematickog izraza za rno/ami broj:

N = N(Fe) N (F: ) 3,9. Sastavljanje formule spoja na

A n(Fe) ~ N(Fe) = A· n e
osnovu hemijskog sastava
Zam1'enom podataka u jednaCini, dobiva se:
Odnos broja molova elemenata u spoiu odgovara
N(Fe) = NA -n(Fe)=6,021()28 a toma/mol2mola=12,04-1Q23atoma odnosu broja atoma tih elemenata u molekulu spoja.

Odgovor; u 2 mol atoma Fe fma 1,2 '1(J24 atoma Fe

To se koristi za sastavljanje formula spojeva.
34 Molarne velicine 35

Prlmjer: B" Zaokruiifi laean odgovor

Analizom nekog spoja utvroeno je da sadri; 11,11% hidrogena (H) i 88,89% oks/gena 6. Gasovi zauzimaju sav prostor koj! fm stoji na raspolagan}u da ne
(0). Sastaviti formulu spoja ako Je Mr=18.
7. 1kmol ima milion mala da ne
8. Relativna atamska masa se moze prera6unatf u stvarnu da ne
Procenat pojedinih elemenata se uzima kao vrijednost masa. Masa se preracuna u koliCinu
tvari: 9. N je oznaka za kaliCinu tvari da ne
10. KaliCina tvarf}e osnovna veliCina da ne
m(H) 11,llg
n(H): - - : - - : 11,11 mola c ~ Spojiti lijevu i desnu stranu
M(H) 191mol
11. a) T I) Relativna rno/ekuska masa ai
m(O) 88,89g
n(O): - - : - __ : 5,55 mola
M(O) 16g/mol b) Mr g) Malam; broj bi

Odnos broja atoma i broja molova je isti, pa je:

c) 22,4Umol h) Bolcmanova konstanta ci

n(H) : n(O) : H : 0 11,11 : 5,55 : H : 0 d) R i) IViolama zapremina di

Odnos braja aloma mora biti odnos prostih cijelih brojeva, pa se dobivene vrijednosti za braj e) 6,02x1O"3 j) Apso/utna temperatura ei
rn%va kofi ie U obliku decimafnih brajeva, moraju pomnoiiti iff podijeliti istim brojem da bi se
dobio odnos najmanjih prostih cijelih brojeva. Ugfavnom fe to najmanji bra} molova. U ovom
prim/eru se vrijednosti dijele sa 5,55: o - Popuniti prazna mjesta u recenici i zadatku
11,11 5,55
- - .--' =H 0 12. Refativna rnolekufska masa se _ _ _~_________ . _ relativnih
5,55 5,55
2 : H 0 koji uJaze u sastav
spoja.
Dak/e, na jedan atom oksigena (0) dolaze dva atoma hirogena (H), pa}e formula spoja H2 O.
Formula spoja odgovara i vrijednosti refativne molekufske mase spoja. 13. Koliko ima aloma kaiciia (Ca) u O,2mola aloma kalcija?

Dato je: n(Ca) = _____ ~; N,=6,02x 1()23atomaimol Traii se: N(Ca)=?

Pitanja i zadaci: Koristi se sijedeca. jednacina ..

A - Zaokruii slovo ispred tacnog odgovora N(Ca)=NA ' ---~ - - - - - - -----.-.~-

14. E - Popuniti prazna mjesta u tabeli

1. Bojl-Mariotov zakon se odnosi na stanje gasa pri stalno}:

a) zapremini b) temperaturi cJ pritisku

~--- "--~-'-~'~'~-

Naziv !
1

Oznaka
-~--'-'"-T

,i _ _ _~",r"JiJ",·e",d'."nost
j-
"~'~~---------'~'-'---1~

Unit/cirana aiornska I i
2. Na apsolutnoj temperaturi molekuli gasa se:

a) ograniceno krecu b) krecu se ideafni gasovi c) ne krecu

::~~~ mas~ .
_J.~_ y~ -",·~-·~~·-·-1
l
"_____==~=
6,21Cf2:Jiedinkizlp~
I

i R -1
J___~~ .
~m _ _ ~

3. aoc je: a) 273K b) lOOK c) 10K Apsofutna temeperatura ~,~-·-t "mj

4. JednaCina pV=nRT je: a) Avogadrova b) Bolcmanova c) Klapejronova Napomena: Svakl taean odgovor vrednuje se sa jednim bodom,
N
Ocjena se odreauje na osnovu jednaCine: ocjena:;;- - . 5
5. Alomskajedinica mase je: a) 1,992xlO'23g b) 1,660xlO'27kg c) 1,674x1O'24g N
N - ostvareni broj bodova; No - mogu6i broj bodova 0
36
4. STRUKTURA ATOMA
4.1. Pojam atoma
Naziv atom patiee ad grcke rijeci atomos sto znaci ne-
djeijiv. Grcki filozofi Leukip i Demokrit (IV vijek p. n. e.)
su prvi izrazili misao da je materija sacinjena od nerazor~
nih zrnaca razlicite velieine i oblika - od atoma. PosHje
njih teorija atoma bila je duga zanemarivana.
l\jaucnik Dalton je 1804. godine uveo atomsku teoriju,
smatrao je atome nedjeljevim cesticama i dodao im masu
kao bitnu osobinu. Ovu teoriju su prlhvatlli mnogi naucni-
ci tog vremen8, ali su je i dopunjavali.
flude. Boskovic (1711-1787), roden U Orahovu u
Hercegovini, a radio u Dubrovniku, Napulju, Parizu, Lon-
je smatrao atome nevidljivim tackama koje su
sred!sie sila koje medusobno djeluju privlacno i odbojno.
'firne je unesena sumnja u nedjeljivost atoma.
Naucnik Tomson (Joseph J. Thomson, 1856-1940) je
"1898. godine zastupao mlsljenje da S8 atomi, negativno
nadektrisane Cestice, krecu u lopti pozitivnog na-
eiekl:risanjs.
Francuski naucnik Bekerel (Henri Becquerel, 1852-
1908) je 1896. godine otkrio da ruda urana ispusta nepo~
?nate zrake. Marija Sklodovska-Kiri (Marie Sklodowska-
Cuire,1867-1934) i njen muz Pjer Kiri (Pierre Cuire, 1859-
"906) su 1898. godine su konstatovali da je Bekerel otkrio
novu pojavu koju su nazvaii radioaktivnost.
Otkricern radioaktivnosti i ispitivanjem osobina ra-
dioaktivnih zraka, za koje je utvrdeno da su nosioci ra-
zlicitog naelektrisanja, potvrda je da u atomu postoji po~
zitivno i negativno naelektrisanje
Engleski naucnik Radeford (Ernest Rutherford,
IT;'-j-1937) je eksperimentalno dokazao da S8 atom
sastoji od unutarnjeg dijela koji je pozitivno naelektrisan
i zauzima manji dio atoma ~ jezgra aloma i omotaca u
kome se nalaze elektroni. Na osnovu toga Radeford je
predlozio planetarni model aloma. Ovaj model nije pri-
hvacen u nauei, jer se nije mogao rljesiti problem ener-
gij0 eiektrona. Naime, kru~enjem ako jezgra elektron
mora gubiti energiju pa mora i pasti na jezgro. To se ne
desava, a odakle elektroni nadoknaduju energiju, nije
mogla objasniti klasicna mehanika.
Struktura atoma 37
Danski naucnik Bor (Niels Bol", 1885-1962) je 1913.
godine postavio kvantnu teoriju 0 grad! atoma, prema
kojoj se elektroni u atomu krecu po odredenim energet-
skim nivoima. Prelaz elektrona iz jednog u drugi ener-
getski nivo pracen je apsorpcijom j emisijom energije.
Borav model atoma su dopunili i svojim radom otklonili
neke nejasnoce francuski naucnik de Brolj (Luis Victor
de Broglie, 1882-1987) i austrijski naucnik Sredinger
(Ervin Schrodinger, 1887-1961) 1924. godine uvode-
Oemokrit njem talasne mehanike.
U XX vijeku su rijesene mnoge dileme oka grade alo-
ma, mnogo je naucnih otkrica ukazaio da ,ie atom sioze~
na cestica, da ima svoju strukturu. da su dijeiovl atoma
medusobno vezani posebnim silama. Svladavanjem tih
sila dolazi do pretvaranja mase u energiju, 0 cemu gavo-
ri Ajnstajnova (Albert Einstein, 1879··1955) teorija reiati-
viteta. Cijepanjem iii fisijom i spajanjem ili tuzijom jezgara
u atom[ma S6 izdvaja ogromna koliCina energije. Obzirom SI. 13. - Radefordo\! eksperiment
na veliki znacaj energije u nase vrijeme, proucavanje ato·
ma nije sarno od teorijskog, nego [rna i ve!iku prakticnu
vrljednost. Danas se 0 atomu dosta zna, ali ima jos dosta
R. Boskovi6 neistrazenog, pa je to jedno od najpopularnijih podrucja u
nauci. Na osnovu onog 5tO je nauka do sada utvrdila, mo-
ze se reci:
Atomi su najsitnije cestice nekog elements. ito,!€}
O,1nm
imaju osobine toga elementa.
4·.2. Grada atoma
lako su atomi vrlo sitfle cestic8, to su slozene cesti-
Marija Kiri ee koje se mogu dalje dijeliti. Atom S8 sastoji od dva di·
jela: jezgra i omotaca. Jezgro je unutrasnji dio atoma,
dok je omotac spoljasnji dio atoma. Jezgro je mnogo
0,0001 om
manji dio atoma nego omotac (31. 14.). Prec:nil< JGzgra je
od 10.000 do 100.000 puta rnanji oel samog atoma. Sf. 14.-0imenziie atornE.
4.3. Dimenzije atoma Nanometar je mifij"arditi dio me-
tra:
Atomi su vrlo sitne cestiee. Ne mogu 58 vidjeti nika-
kvim mikroskopom. Dimenzije atoma se izrazavaju na-
iii milioniti dio milfmetra:
nometrima (nm).
Radeford Precnici atoma su reda velitine 0,1 nm.
38
4.4. Elementarne cestice
Cestlee od kojih je sastavljen atom nazivaju S8 e!e~
mentarne cestlee, to su: protoni (p+), neutroni (nO) i
elektroni (e"). Protoni i neutroni ulaze u sastav jezgra,
dok elektroni ulaze u sastav elektronskog omotac3.
4.4. t. Mase elementarnih cestica
Na osnovu vrijednosti masa elementarnih cestica
maze zakljuciti:
Masa protona i neutrona je priblizno ista. Mase:
elektrona je oka 2000 iii tacna 1836 pula manja ad
mase protona i neutrona"
Obzirom da je masa e!ektrona mnogo manja nego
masa protona iii neutrona,
masa eiektrona sa zanemaruje, ne uzima se u
uit:upnoJ masi atoma. Sva masa atoma je skoncentri-
sana u jezgru stoma,
dok j8 elektronski omotac dio atoma eija S8 masa za-
nemaruje.
4.4.2. Naelektrisanje elementarnih cestica
Protoni su naelektrisani pozitivno (+), pa se to istice i
u oznaei za proton (p+). Neutroni su nenaelektrisane ill
neutralne cestlee (nO). Elektroni su naelektrisani negati-
vno (e·). Na osnovu rasporeda elementarnih cestiea u
atomu, zakljucuje se:
,jezgro atoma je pozltiVi10 ru.'u~lektrkHlnoo Elek-
t!'onski ornotac je negativno naelektrisan.
U atomu ima ist! broj protona i elektrona pa je atom
kao ejelina neutralna cestica, jer S8 pozitivno naelektri-
sanje jezgra neutralise negativnim naeiektrisanjem elek-
tronskog omotaca.
Struktura atoma 39
4.4.3. Kretanje elementarnih cestica
U okviru atoma, protoni i neutroni su cestlee koje se
kre6u unutar jezgra. Elektroni se krecu u elektronskom
omotacu velikom brzinom koja se priblizava brzini svje~
tlosti. Zbog toga elektroni imaju veHku energiju kretanja U jednoj sekundi e/ektron obfe~
iii kineticku energiju. Ta energija je glavno obiljezje tf atom oko sedam triHona puta.
elektronskog omota6a.
Eiementarne cestice imaju
S8 sljedece vrijednosti masa: 4.5. Alomski iii redni broj (Z)
Atornski broj je bitno obiljezje atoma.
Atomskf predstavlja broj proton a u jezgru Atomski broj se pise sa donje (i-
atorrw, jeve strane simbola e/ementa:
m(e")"" 9, 10910·28g;::;:9, 10910 31 kg
kod elemenata oznacava njihovo
U fl""'(Jd,'lOlm sistemu eiemennta {PSE), pa se
Na osnovlJ ovih brojeva se za-
kljucuje: u jezgru atoma hidro-
Na osnovu toga S8 zakljucuje da je hidrogen na gena Ima 1p+, oksigena Bp",
prvorn, oksigen na os mom, magnezij da dvanaestom \ magnezija 12p' [ka/cija 20p!.
ka!cij na dvadesetom mjestu u PSE.
4.6. Mas",,; broj (A)
Masen; broj predstavlja zbir protona i neutrona u
Jezgru aloma:
Kolk5ina pozitivog naeiei<trisanja A = Z + N{nO) Gdje je: Z - broj pratona (atomski brai)
protona jednaka je kolicini nega~ N(nO) - broj neutrona
iivnog naelektrisanja efektrona: Maseni broj se piSe sa gomje /i-
Ako je poznat atornski i rnaseni broi, onda je poznat jeve strane sfmbola eiementa,
broj svih cestica u atomu, jer je:
10 je najmanja koHCina naelektri-
sanja i n8ziva se jedinicna ko/i+
cina naeiektrisanja iii jedinicni
naboj. 4.7.lzotopi
izotopl su atoml koji imaju istl hroj protona (p+), a ra~
zHcil bro! neutrona (nO) u jezgru atoma, iii, to su ele--
ment! imaju isti atomski l a razlicit maseni braj.
Svi elementi S8 pojavljuju u vise izotopa.
40 Struktura atoma 41

Kod hidrogena postoie tfi izotopa (81. 15)
Obicni hidrogen u jezgru atoma ima 1p+, teski hidrogen
ili deuterij Ima 1p+ i 1nO, a tricij iii superteski hidrogen i p+ i
2nO. I ked drugih elemenata postoje izotopi. To se uzima u
obzlr kod utvrdivanja vrijednosti relativnih atomskih masa.
Relatlvne atomske mase su srednja vrijednost masa svih
prirodnih izotopa.
Relativna atomska masa se izracunava na sljedeci
nacin:
saberu se umnosci udjela izotopa u prirodl i
jednost njihovih masenih brojeva.
Primjer za izracunavanje'
Bakar (eu) se u prirodl nalazi u dva izotopa: ;;Cu (w) =- 6!VJ9%:;;;: 0,6909 i
Kolika je relativna atomska masa bakra?
Izracunavanje S8 vrsi na sljede6i naein:
Ar (Cu) = w(~~Cu)· A(Cu) + w(!~Cu)· A(Cu)."" a,6909· 63 + 0,3901 - 65
= 43,5267 + 20,0917 = 63,5472
Odgovor: relativna atomska masa bakra je Ar(Cu);63,5472
Izotopi se cesto nazivaju nuklidi. U prirodi je otkrive-
no 330, a u laboratorijama je priprernljeno jos oko 2000
nuklida.
4.8. Elektronski omotae
Elektronski omotac atoma ima poseban znacaj u he-
miji. Sve hemijske promjene tvari su promjene kOj8 S8
desavaju u elektronskom omotacu atoma. Da bl S8 18
promjene rnogle razumjeti j pravHno tumaciti, neopho-
dno je poznavati osnovne zakonitosti ponasanja elektm-
na u elektronskom omotaeu.
4.8.1. PIanetarni model atoma
Zakonitosti ponasanja elektrona u elektronskom omota-
eu proueavali su i danas proucavaju mnogi naucnid. Prve
znaeajnije rezultate imao je naucnik Radeford koji je predlo~
zio planelarni model aloma (81. 16).
'H 'H
vrt~
51. 15. -Izotopi hidrogena
Od 330 nuklida, 260 su slabi!-
nih jezgam. Osia/; nu/didi imaju
nestabi/na /ezgra, spontano se
raspada/u i ta pojava se nazivA
radioaktivnosf. Radioakfivni nu~
I<:lidi se Iwriste lJ medlcini, me-
ta/urgijf. poljoprivredi itd.
Sf. 16.- Planetarni mode!
Po Radefordu, atom S8 sastoji od pozitivno naelektriw
sanog jezgra aka koga kruze elektroni, sHena kretanju
planeta ako sunca.
Elektron zbog velike brzine kretanja mora gubiti Planetami model ne rjesava bi-
energiju i taka slab! sila koja ga nastoji odvojiti od jez w
tan problem elektrona) a to je
gra. Po tome bi elektron poslije odredenog vremena mo* njihova energi/a. Naime, poziti-
rao pasti na jezgro. Da S8 to ne bi desilo, elektron bi ne- vna jezgro priv/aei negativne
prestano morao nadoknadivati energiju sa strane, sto se elektrone (Ku/onova priv/acna
ne desava. Zakoni klasicne mehanike nisu mogli obja~ sila). Ovoj siti se 5uprotstavlja
sniti strukiuru elek1ronskog omotaca. Problem je razrije~ sUa koja nastoji odvojiti elektron
sen primjenom teorije kvanta energije na elektrone. ad jezgra, a pojavljuje se kao
posljedica velike brzine kruie¥
4.8.2. Kvantna leorij" elektromagnetnog zracenja nja eJektrona. Ove dvije sile 5U
u ravnafeii, pa ele/(tron kruii
Njemacki naucnik Plank (Max Planck, 1858-1947) je oka jezgra vvijek na istam ras-
dokazao da je energija elektromagnetnog zracenja dis~ tojanju.
kontinualne prirode. Energija se ne moze beskonacno
usitnjavatL Postoji najmanja kolicina energije koju je
Plank nazvao kvant energije.
Energija S8 predaje iii prima u iznosima koji predstav~
ijaju cjelo~upne umnoske kvanta.
Energija kvanta zracenja data je izrazom:
E = h·v Gdje ie: h - Plankova konstanta
(h=6,6210,--,34Js)
v- frekvencija zracenja
Svaka vrsta elektromagnetnog zracenja odlikuje se
odredenom frekvencijom, a time i odredenom vrijednos-
GU kvanta energije. -
Veza izmedu frekvencije i talasne duzine izrazava se
na sljedeci nacin:
Piank
Gdiei s : c - brzina svjetla
A - talasna duzina
Kao sto fe atom najmanja ko/i-
Zamjenom vrijednosti za c Cina e/ementa, a elektron iii
frekvenciju S8 dobiva: E=hT
proton najmanja kofiana elek-
trieiteta, kvant je najmanja koli-
Sto znaci da zracenje manje talasne duzine ima vecu
cina energije koja se mote
energiju i obrnuto. Kvant zracenja S8 krece kroz prostor
emitovati iii apsorbovati.
kao "paketic energije" sam~ u odredenom pavcu. Takvo
shvatanie energije omogucilo je Ajnstajnu (Albert Einste-
in) da dode do pojma svjetlosnog fotona. Ako se u Aj-
nstajnovoj jednacini ekvivalencije mase i energije (teorija
relatlviteta): E ;;;; mc2
42
vrijednost E zamijeni odgovaraju6om vrijednos6u kvan~
ta energije, dobiva se:
h giju E3 . Apsorbovani kvant energije je E ~ E3 . E, i pojavlju-
h' ~=mc2 =!> m = CA.
Time je dokazano da foton svjetiosti ima masu. Ova te-
orija ima eksperimentalnupotvrdu u pojavi fotoefekta.
4.8.3. Hidrogenov iinijski spektar
Naucnik Bar je, primjenom Plankove kvantne teorije,
objasnio nastanak hidrogenovog spektra (81. 17). Oovo-
denjem energije atomima hidrogena vrsi S8
0
,"
" "
SI. 17. '"- Hidrogenov apsorpcij"ski spektar
ekscitacija (Iat excitare ~ pobudivati). Pritom dolazi do
apsorpcije kvanta energije sto se registruje pojavom [lni-
je Hu ' odredene talasne duzine. Daljim dovodenjem
energije apsorbuju se nove kolicine energije u kvantima
koji su oznaceni linijama HI1 i Hr' Na taj nacin nastaje ap-
sorpcioni linijski spektar H, koji j8 u oblasti vidljivog dije-
la talasnih duzina.
Na osnovu Plankove kvantne tearije j hidrogenovog
spektra, Bor dolazi do sljedecih zakljucaka:
@ Elektroni se krecu u atomima po tacno odredenim pu··
tanjama za koje su karakteristicni odredeni nivoi ener~
gije. Dok se krecu po njima, elektroni niti emituju, niti
apsorbuju energiju. U takvom stanju ne nastaje spe-
ktaL (Prvi Borov postula!).
@ Energija se emituje iii apsorbuje samo kada elektroni
prelaze lZ jednog u drug! energetski nivo i jednaka je
raz!icl energija elektrona u tim nivoima. (Drugi Borav
postulat).
Bar je to objasnio na sljedeci nacin:
Posao je od toga da se elektron na!azi u energetskom
stanju L gdje ima odredenu vrijednost energije E1 (St 18).
Dovodenjem energije elektron prelazi u energetski nivo M
gdje ima energiju E,. Pritom apsorbuje kvant energije E ~
E2~ E 1, sto se registruje pojavom linije (Ha) sa talasnom du~
zinom 6S6,28nm.
Fotoefekat je pojava da se 05-
vjetqavanjem pfoCice nekih me-
tala oslobadaju elektroni. To se
objasnjava taka sto totoni ener-
gije, kada padnu na metal, iz
njega izbacuju elektrone.
Kada prestarw dovoaenje
energije, dotaz! do obrnutog
procesa. Ekscftovani atom! H
otpustaju - em/tulu energiju.
Emitovana energija se pojavlju-
je u obfiku Iinija kale su identi-
cne emisionim linijama.
Sf. "8. - Bafmerova spektralna
serija aloma hidrogena
Struktura atoma 43
Apsorpcijom veceg kvanta energije elektron prelazi iz
energetskag nivoa L u energetskj nivo N u kame ima ener-
je se u obliku elektromagnetskog talasa kao linija (H il) ma-
nje talasne duzine 485,13nm, vete frekvencije. Na s!ican
naCin nastaje linija (H y ltd).
Vra6anje elektrona iz visih energetskih nivoa u ener-
getski nivo L dolaz! do emisije - otpustanja energije u obli-
ku elektromagnetskih talasa koji se registruju kao Hnije
Hu' H~ itd. Bor
4.8.4. Borov model atoma
8m je objasnio linijski spektar atoma hidrogena kojl js
najjednostavniji, jer je atom hidrogena najjednostavniji
atom. Na ish naCin je objasnio spektre drugih atoma. Do··
sao je do saznanja da svaki atom ima svoje spektre kOii 58
razlikuju od spektara drugih atoma. Svaki atom ima svoje
spektre, kao sto svaka osaba ima svoje otiske prsta.
Na osnovu toga je Bor 1913. godine pred!oilo model
51. 1g. BJ)rov mode! atoma
atoma koji je nauka prihvaWa. Kasni.je su vrsene dopu-
ne i potrebne korekcije, ali je osnovna zamlsao ostala is-
ta, a sastojl se u sljedecem:
1. E!ektronski omotac se sastoji od energetskih nivoa
u kojima elektroni imaju stalnu vrijednost energije (81. 7) U jednom energetskom nivou
Vrijednost energije e!ektrona zavisi ad udaljenosti ad jez- e/ektroni mogu imati razffCite
gra. Ovi energetski nivoi nazivaju se eiektronske Ijuskeo vrijednosti energije. Postojf mi-
nimalna i maksirnalna vri-
2. Razilka u vrijednosti energije elektrona u istom jednost koju e/ek/roni mogu
energetskom nivou ne zavisi od udaljenosti ad jezgra imati a da ne napuste taj enet·
nego od oblika putanja po kojima kruze elektroni. Tako getski nivo. Svaki energetski ni-
se energetski nivoi iii elektronske Ijuske dije!e na ener- va irna svoj raspon minima/ne
getske podnivoe iii eiektronske podljuske. i maksimafne ene/gije
3, Energetski podn[voi iii elektronske pod!juske mogu
imati vise putanja koje se nazivaju orbitalni nivoi iii O!'-
bitale. Elektronske Ijuske se aijele na orbitals.
4.8.5. Energetski nivoi ~ elektronske Ijuske
U elektronskom omota6u moze biti 7 ijusaka i obilje-
zavaju se brojevima 1, 2, 3, 4, 5, 6 i 7 i slovima K, L, M,
N, 0, P i Q. Ovaj redoslijed je istovremeno i redoslijed
povecanja energije. Kako je energija mjerifo stabilnosti,
44 Struktura atoma 45

e Popunjavanie sa vrsl redoslijedom: s, p, d , f.

" d-podljuska predzadnje Ijuske popunjava se lek
kada S8 popunl s-podljuska ,adnje Ijuske.
@i f-podijuska unutrasnje Ijuske popunjava se tek

kada se popun! s~podlJuska zadnje i 5 i p-podljus-

ka predzadnje Ijuske_

U podljuske S6 maze smjestiti sljedeCi broj elektrona: SI, 21. - Oblik s-orbitaie
(a-sfemosimetricni, b-kruinica)
s - pod 2e-
p. 68'
d- iDe'
I- 14e'

Slika 20. - Energetski nivai - elektranske ijuske 4.8.7, Orbitain! nivo! - orbital€:
a
istovremeno je i redos!ijed smanjenja stabHnosti elektro- Orbltale predstavljaju oblik prostora vjerovatnoce
na (81. 20). naiaienja eiektrona u atomu, Prakticno S8 elektron u
8to je ljuska dalje od jezgra, zauzima yeti prostor, pa Energetske nivoe iii e/ektronske jednoj orbitaii nalazi u svakoj tack! u svakom trenutku.
moze primiti veei broj elektrona. Brej elektrona u Ijusci ljuske zbog prakticnosfi zovemo Orbitale se obiljezavaju kao i podljuske slovirna: s, p, ct,
izracunava se koristenjem jednacine: jednostavno ljuske. Kao sto je if. To znaCi s-podljusku Cine s-orbitale, p-podljusku cine p-
objasnjeno (2.9.4), u Ijuskama orbitals ita,
III = 2n' Gdje je: III - broj elektrona u Ijusei se nafaze elektroni ko}i imaju is- s-orbitaia je naHedostavnija. Sfernosimetricnog b
n - redni broj ljuske tu vrijednost energije koja zavisi je oblika, ima oblik povrsinE~ iii kugle, a ako se nactra na

Yl#.~ ___ Yk3~

Koristenjem jednacine dobiva se broj elektrona u od udaljenosti e/ektrona od jez- pap;,-u, onda je to kruzniea (SI. 21).
gra aloma. p-orbitaie imaju obUk povrsina spojenih dviju iz-
Ijuskama:

K Ijuska (2e) n=1 N= 2n2 = 21' = 2

Materija uvijek teii da bude u
stanju §to je moguce manje
duzenih kugli (81. 22) jli aka se nacrta na papirL!, dobi-
ja S0 ob!ik izduzene osmic8.
7!~x C7!~--- x
z;; I Z, i
L (8e-) n=2 N= 2n2 = 2-2' = 8 energije, a vece stabi1nosti. Ta- p-podljuska ima 3 p-orbitale kOje su rasporedene u
c
M (18e-) n=3 N= 2n' = 23 2 = 18 ko se ponasaju i elektroni. Ka- pravcu osa prostornog koordinatnog sistema.
Sf, 22. - Oblici [)-orbitaia
N (32e-) n=4 N= 2n' = 2-4' = 32 . da se popunjava elektronski Oblljezavaju S8 sa:. Px koja se prostire u pravcu x-ose
(81. 22. a), Py S8 prostire u pravcu y-ose (SI. 22, b) i Pz (a-px' b-py' c-p)
omotac, prvo se popuni K-fjus-
Kod popunjavanja elektronskog omotaca vrljedi pra- ka, zatim L -fjuska, potom M- prostire S8 u pravcu z-ose (81. 22c)_
vila: posijednja Ijuska maze primiti najvise osam ljuska i tako redom. d i f-orbitale su slozenljeg -oblika. d-podljuska ima 5
eiektrona. d-orbitala, a f-podljuska lme. 7 f-orbitala.
U jednu orbitaiu 58 moze smjestiti 1 ill 2e·. Ako je u
4.8.6. Energetski podnivoi - elektronske podljuske orbitaii 1cr, onda js to e!ektron sa nesparenim spinom
(Sf. 11). Stika 23. - Elektroni U orliitaiama
Energetski podnivoi iii elektronske podljuske jz pra- Ako su jednostavnije putanje! Aka 58 u orbitaii naiaze 2e- ani imaiu suprotne smjero-
sa nesparenim .spinom
kticnih razloga zovu se podijuske. U podljuskama elek- elektroni su stabilniji, manje su ve obrtanj3, to su eiektroni sa sparenim spinom (81. 12).
troni imaju istu vrijednost energije koja zavisi od oblika energije. Ako su putanje sloie- Rjjec spin js iz eng!eskog jezika i oznacava obrtanje. U he-
pulanja u Kojima se elektroni krecu. U jednoj Ijusei mo- nijeg oblika, elektroni su manje mill se pojam spin odnosi na smjer magnetnog polja koje
ze biti razlieit broj podljusaka. Obiljezavaju se slovima: stabilni, vece su energije. (Ovo
nastaje oko eleklrona koji se obr6e (rotira) pri linijskom kre-
s, p, d, I. Ovaj redoslijed je takode redoslijed slozenos- se moze uporediti sa kretanjem tanju (translaciji) oko jezgra.
ti putanja, a time i redoslijed povecanja energije, odno- Radi prakiicnosti, pri pisanju elektronske kofiguracije,
automobila na pravom putu i u
sno smanjenja stabilnosti. Pri popunjavanju podljusaka krivinama prj isto} brzini, jer se
orbitale S8 predstavljaju kUClcama (kvadratiCima) a eiek- SI. 24. - Elektroni sa sparenim
troni, radi isticanja spina, strelicom. spinom
vrijede pravifa: elektroni krecu istom brzinom).
 46 Struktura atoma 47
-~---.-- ..

Prilikorn pisanja rasporeda elektrona U orbitalarna n - glavni kvantoi broj n::: 1, 2, 3, ... 7
vrijedi Hundovo pravilo;
N ,k· , Odreduje energiju elektrona kOja se odnosi na Ijusku,
4 -t4fIHlll-ffil--'"
dva eiektrona ne mogu zauzimati istu orbitalu Za K Ijusku n=1, za L Ijusku n=2 ltd 1:::0, 1,2, ... n~t
dok Bve orbitale ta podljuske ne sadrze po jedan \ dllHll!-IllHll!--Iru- ,,'"
I - sporedni iii orbitalni kvantn! broj
e!€ktrf)n~
j ''-I.ID---------- .,'
/ Odnosi S8 na energiju podljusaka, odnosno orbitala m i !:: od - i do +!
4.8.8. Pisanje elektronske konfiguracije 3 "-;,-lllI--ffH-1111---
M .' 3p' koje cine tu podljusku. s~podljuska ima vrijednost ovog
broja 0, p-podljuska 1, d-podljuska 2 i f-podljuska 3;
Rasporedivanje elektrona u elektronskom omotacu
zove S8 eiektronska konfiguracija. Dna S8 pise obje-
dinjavanjem svih pravila popunjavanja Ijusaka, pod/jusa-
II , .L.
,~ffIHID--Illl-- 'p'
m t - magnetni kvantni broj
ms = +112 i -112

ka i orbita!a koja su objasnjena. III \--{ffi- ...-.. --~.- 2s"

Odnosi se na orijentaciju orbitala u prostoru. Njego-
va vrijednost zavisi od orbitalnog kvantnag braja j maze Na osnovu pravila mugu se na~
Za pisanje rasporeda elektrona koristi S8 sljedeci na~ i ..!$... --{ffi.. ~----- h' bitl od '/ do +/ ukljucujuCi I vrijednost O. pisati kvantni brojevi biio kog
em: ele/drona u atomu. Na primjer,
St. 25. - Elektronska
i eita se: "dva pe tr;", gdje je: ms - spinski kvantni broj Iwd atoma 1H:
konfiguracija
E·' 2 redni broj Ijuske
Odnasi se na energiju e!ektrona kaja zaVls! od njegovoq
$; p podljuska u kojoj S8 nalaze elektroni K 'jS
rotacionog kretanja, ad rotacije oka sopstvene ase. Obziram
® 3 broj elektrona u podljusci
da postoji obrtanje u smjeru kretanja kazaljke na satu i
Atom helija (He) [rnfi :2 efektro·
abrnuto, ovaj broj moze Imati vrijednosti +1/2 i -1/2.
na. Ptvi elel(trvn irna isie I<van·
Koristenjem kvantnih brojeva moze S8 adrediti palo-
Primjer: Ine brvjeve kao elektron atoma
zaj svakog elektrona u elektronskom omatacu pojedina-
iIla,ptsali eiektronsku konfiguraciju atoma nitro~ H, a drugi efektron se razlikuje
cno, ali j procijeniti ukupna energija svih elektrona. U po~
gena (7N), u vrijednostf spinskog kvantnog
retku e!ektrana postaj! apso!utni red, 0 cemu govori Pa-
Ijuske podljuske orbitale broja, cija je vrijednos! - tl2.
ulijev princip iskljucenja, kaji g!asi:
o
L,5e' 2s 2 2 p 3 [ill rllfm ';)$
U eiektronskom omotacu ne postoje rive. eiektJ."o~ n mj m,
na koji imaju istu vrijednost energlj2'; odnosno riC- I elektron 0 0 +112
K- 20' 1s2 [ill pastols dV8 etektrona koji imaju istu sva If efekiron 0 0 ~112

cetiri kvantna broja.

Pregled vrijednosti kvantnih brojeva dat je u tabeii 2.

SI. 26, - Serna dijagonala
Na sliei 13. predstavljeno je kako se popunjavaju
ijuske, podljuske j orbitale uz primjenu svih pomenutih
pr8.vila.
Rad; iakseg snalaienja u pisanju elektronske konfi~
glJ18cije, koriste se razlicite seme. Na slicj 26. je serna
dijagonaia, a na slid 27. serna spirale.

4.8Jt Kvantni brojevi

Vrijednost energije elektrona odredena je njegovim Tabela 2. - Vrijednosti kvantnih brojeva

pofozajem u elektronskom omotacu, a izrazava se
kvantnim brojevima. Postoje cetiri vrste kvantnih bra- U tabell SU, radi prastora, umjesto vrijednosti za spin~
leva ito: SI. 27. - Serna spirale
ski kvantni broj + 1/2 i ,112 koristene strelice.
48 Struktura atoma 49

4.8.10. Elektronska konfiguraeija i

osobine elemenata B ~ Zaokruiiti taean odgovor
Elektronska konfiguracija 6. Izotopi su atom; koji imaju isti bra} protona i efektrona: da ne
Oktet elektrona imaju atomi plemenitih plinova: neon atoma elementa odreduje 050- 7. Osnivac kvantne teorije je Ajnastajn: da ne
(Ne), argon (Ar), krlpton (Kr), ksenon (Xe) I radon (Rn), bine e/ementa. Atomi imaju 8. U elektronskom omotacu mote biti 7ljusaka: da ne
Njihovl atomi ne mogu preci u stanje veGe stabi!nosti ~ maksima/nu stabilnost ako u 9. s-orbitala je sfemosimetricnog oblika: da ne
manje energije nego sto jesu. posljednjoj Ijusci imaju oldet 10. sporedn; kvantni bra} se odnosi na orijentaciju orbitala: da ne
Atomi svlh ostalih elemenata imaju takvu elektronsku (Be-) elektrona_ Ovo pravilo ne
konfiguraciju da S8 njenom promjenom maze postiei sta~ vrijedi za elemente koji imaju c ~ Dopuniti prazna mjesta u zadacima
nje manje energlje - ve6e stabllnost!. Izmjene su usmje· jednostavne atome kod koj;h 11. Koliko fma protona u 1kg protona:
rene na to da se u posljednjoj Ijusel postigne oktet elek· se popunjava prva i kod nekih Dato je: m(protona)=lkg; m(p+)=1,673x1lJ27kg Tral: sec N(p+).~?
trona, Lakota sa kojom se to postize uzima se kao mje- druga ljuska: hidrogen (H), he/ij
rHo hemijske reaktlvnosti elementa. Aka se oktet elek- (He), litij (Li), berilij (8e).
trona postize iakse, elemenat je reaktivniji, a aka se oktet
elektrona postize teze, eiement je manje reaktivan.
Oktet elektrona atomi mogu postlei na dva nacina: D ~ Spojiti lijevu i desnv strarar

12. a) K;r; f) Kvantni brojevi ai

$ Otpustanjem elektrona iz posljednje ljuske, pri cemli Otpu.stanje elektrona ie kara-
b) deuterij gj maseni broj bi
pretposljednja Ijuska postaje posljednja lima oklet kteristicno za atome meta/a, pa
c) Pauli h) izotop; ci
elektrona. Prj tome ad atoma (nenaelektrisanih ces- se energija jonizacije koristi za d) energija jonizacije i) radioaktillnost d,
tlea) nastaju pozitivno nalektrisane cestice. istjeanje re~ktivnosti metala.
ejA j) metali ei
• Primanjem eiektrona u posljednju Ijusku do okteia Ako je potencijal jonizacije ma-
elektrona. Pri tome nastaju negativno naelektrisane nji, meialie reaktivniji. E - Popuniti prazna mjesta
cestice.
13. Napisati eJektronsku konfiguraciju atoma
Primanje elektrona je kara-
Energija potrebna da se udaljl jedan elektron Iz po· kteristicno za atome nemetafa.
sljednje Ijuske aloma nazlva se energija jonizacije. Alw je koliCina osfoboaene N-2e"
Energija jonizacije se izracava elektronvoltima (eV) iii energije veca, nemetafi su rea- ~DD--D~
kJ/moL ktivniji.
M· LJ ' U i

Primanjem elektrona oslobada se energija. L - Be'

A - Zaokruziti siovo ispred lac"og odgovora

F - Popuniti prazna mjesta u tabe!!
1. Jedinicni nabo} je: a) 1,6xW '9C c) 6,25xl0 18p+
14. Napisati kvantne brojeve M-ijuske atoma mangana (25Mn):
2. Mass protona je: b) 1,673)(10-27 kg c) 1,660x10-24 g
3SIITJ 3Prn:I!IIllJ
3. Maseni bra} se pise simbo/u elementa sa:

aj gomje lijeve b) gornje desne c) donje IJjeve strane

4. p-orbitala moze primitf: a) 2e- b) 6e

5. Energija elektrona u podljusci zavisi ad:

a) udaljenosti ad jezgra b) oblika putanje c) smjera obrtanja

50 Periodni sistem elemenata 51

5. PERIODNI SISTEM ELEMENATA 5.2. Zakon periodicnosti

Krajem XVIII vijeka Lavoazije je sastavio tablicu u Ruski naucnik Mendeljejev (Dmitrij Ivanovi6 Mende-
kojoj je bilo 30 elemenata. U prvoj polovini XIX vijeka bi· U prou6avanfu elemenata pIVO Ijejev, 1834·1907.) je nastavio rjesavanje problema koje
10 je poznato aka 60 elemenata. Tada S8 razvrstavanju je potrebno izvrsiti klasifikaciju, su zapoceli Deberajner Njulens I mnogi drug! naucnici
elemenata poklanjala posebna paznja. PNa znacajnija razvrstati eiemente u grupe sa tog vremena. Rezultate svoga rada 1869. godine sateo Pravilo trijade i pravifo oktave
podjela elemenata je bila podjela na metale i nemetaie. sta je moguce vi.5e zajednickih je u zakon periodicnosti, koji g!asi: su ukaza/f da izmedu osobina
Ova podjela S8 koristl i danas. Ovo je gruba podjela i ne osobina. To se u hemiji radi od e/emenala i relativniti atom-
moze zadovoljiti potrebe hemije. Potrebno je razvrstava~ njenog pocetim. aka se elementi redaju po rastucim relativnim skih masa postoji povezanost.
nje u manje grupe sa vise zajednitkih osobina. Bilo je atomskim masama, osobine eiemenata kao i 050-
mnogo pokusaja razvrstavanja Glemenata i koristeni su Kada je u hemiji prifwacena bine i oblici njihovih spojeva. pravilno sa mije-
razliCiti kriteriji. Daltonov8 ai'omska teorija i te- njaju i periodicno ponavljaju.
orija 0 "atomskim teiinama ",

5.1. Pry! pokusaji klasifikacije eleme",,,ta kakn se danas nazivafu relati~ Ovaj problem u hemiji je rijesen kasnlje, kada js ut-
vne atomskB mase. One BU se vt'deno da bitno obiljeije elementa nije relativna atom~
Njemacki naucnik Deberajner (Jotlan Wolgang Do~ u razvrstavanju eiemenata ko- ska masa nego atomski i!i redni broj. Zbog toga je zakon
ristile law NIno obi/leije e{eme~ periodicnosti izmijenjen i danas g[asi:
bereiner) je 1829. godine dosao do pravile Dv-
kazao je da elementi imaju sHene osobine ako S6 rnogu naia. Uoceno jt) do. izmeau
"alomskin lezfrw" i osobina ele-
svrstati u grupe po tri elementa, ali taka da relativna Osobine eiemenat.n kao j osob!ne ! oblici njihovih
atomska masa srednjeg elementa bude aritme1!cka sre- menata pos[oji zavisllOsi.
spojevCi. pravilno se
j i periodicno ponavlja-
dina relativnih atomskih masa krajnjih elemenata. iu, aKO se element! po rastuc-im atolnskim. Menedeljejev
Kao prirnjer S8 mogu uzeti elementi: brojovimu.

Li Ar(Li) = 7 5.3. Tablica periodnog sistema elemenata

Na Ar(Na) = 23
K Ar(K) = 39 1869. godine bila su poznata 63 elementa. Njih je
Mendeljejev razvrstao u tabHcu koju je nazvao tablica
Ar(Na) Ar(Li) + Ar(K) =7 + 39 = 23 periodnog sistema elemenala (PSE). Kasnije atkriveni
2 2
elementi su imali svoje mjesto u tOj tablici, pa se i danas
Osabine litija (Li), natrija (Na) i kalija (K) su vrlo sli· koristL Postoji vise mogu6nosti obiljezavanja nizova i
ene. razvrstavanja elemenata.
Slicno je kod berilija (Be), magnezija (Mg) i kalei;a Mendeljejev je, koriste6i zakon periodicnosti, do tablice Primjenom zakona periodi-
(Ca). PSE dosao na sljedeCi naCtn. Redao je elemente po ras- cnosti fwd nekih efemenata se
Engleski naucnik Njuiends (J. A. R. Newlanas) js do- tu6im "atomskim tezinama". Elemente sa slicnim osobina- javljaju nefogicnostL Tako je
sao do pravila oktave. Redanjem elemenata po rastu~ Deborajnel rna stavljao je jedne ispod drugih. Mendeljejev se strego Mende/jejev stavio argon (AI)
tim "atomskim teiinama" dobiva S8 niz u kome su prvi i pridrzavao zakona periodicnosti. Osobinama e!emenata js ispred ka/fja (K), fako je
osmi e!emenat s!icnih osobina. davao prednost prilikom smjestanja u tabHci, jer je bio SI- Ar(Ar)=39,95 veea od
Na primjer: Deberajnerovo praviio {nj"ade guran da se osobine e!emenata pravilno mijenjaju i peri- Ar(K)=39,01. Mendeljejev je
se moglo prilmj'enitf sarno na odicno ponavljaju. sma/rao da je ovo odstupanje
7 9 10 12 14 16 19 23 24 27 28 31 32 35 39 40 manji braj e/emenata. Mendeljejev je, pored ostalih, ostavio slobadno mjes' posljedica neprecizno odrede-
li Be B C N 0 F Na Mg AI Si P S CI K Ca to u tablici PSE ispod silicija (Si). Elementu je dao naziv nih relativnih atomskih masa.
Pravito oktave vnjedi za samo ekasilicij i simbol (Es). Na asnovu zakona periodicnos· Otkrivanjem novih elemenata
(Iznad simbola oznacene su vrijednosti relativne atofn~ neke e/emente. ti predvidio mu je i asabine. Kasnije je otkriven taj ele~ utvrdeno 1e da ovakvih odstu-
ske mase). ment i nazvan je germanij (Ge), Gije su osabine date u panja fma jOs.
tabeli 3.
52 Periodni
- ---
sistem elemenata
-- --- --- ---- ..
-~~
53

Periode su horizontaini nizovi u kojima su pore- Svaka perioda poeinje alkalnim

Predvidio Eksperimentalno
Osobine dani elementi po ra-stucim atomskim brojevima. metalom, a zavrSava halogenim
Mendeljev utvrdene
elementom. Posfije halogenih
Baja Siva 8ivobijela U tablici PSE pojaviJa su se i U tablici PSE ima 7 perioda i oznacavaju S8 brojevima elemenata su plemeniti gasovi.
prazna mjesta, Mendeljejev je 1, 2, 3, 4, 5, 6 i 7. Periode se dijele na male, to su 1, 2 I 3.
Ret atom. masa 72 72,6
ostavljao neka mjesta prazna, Velika periode su 4, 5 i 6. Sedma perioda je nepopunjena. Elementi podgrupa A, nazivaju
Gustina 5,5g/cm' 5,47g/cm' jer je bio siguran da mnogi ele- S8 glavni elementi.
Grupe su uspravni nizovi u kojlma sa nalaze efe-
menti nisu otkriveni. Za te ele-
Gustina oksida 4,7g/cm 3 4,703g/cm 3 menti sa siicnim osobinama.
mente koje je predvidio i osobi- Element; B-podgrupa nazivaju
ne se bitno ne razlikuju ad ut- Grupe se dijele u podgrupe: A, B i C (81. 28). prelazni elementi.
Tabela 3. - Predvidene i utvrdene osobine germanija (Ge) vrdenih osobina elemenata ko- Kod atoma glavnih elemenata popunJava se poslje-
ji su kasnije otkriveni. dnja Ijuska i to s i p-podljuska. Elementi C-podgrupa nazivaju
5.4. Grupe i periode u PSE Kod prelaznih elemenata popunjava S8 u atomima d- se unutrasnji prefazni element/.
podljuska predzadnje Ijuske. U PSE ovi elementi se pose-
U tablici PSE raztikujemo dvije vrste redova iii nizo- Unutrasnji prelazni elementi imaju atoms kod kojlh bno izdvajaju pod nazivom lan-
va, to su: perlode i grupe (81. 28). se popunjava f-podljuska unutrasnje Ijuske. tanidi i aktinidi

G-Iavni etem€toH a-podgrupe

Cj:f' He'
fa
f _ ,--, ~ l:- • ,. Be N 0' F N,
1 ~ t "OO'f/'>'
"',lIl:~
t lfa Itt. IVa v. fN,; ~g AI i P S C! Ar

K ell: II
"" I,. .. Cia Ge 1\ , S, Sr Kr
Rb $, .' s-p""-'
I; Fe I I", I, I···· In n
(i- b Te- J ,
Cs Sa ' i ;; . 1;, /;'I'·0'1 8m l'·I·j,I.III+,I, .i· I····, I, I I" , p o·

i"l,; ,,,.J,>,,hd·,I··I.. I, I·; I, '"

, i;~- 0 t,Rn

" ,,,'+,·,V I:;", IF.

e, ',M

SI. 29. - Tab/iea PSE sa objedinjenim podgrupama

5.5. PSE i elektronska konfiguracija

Izmedu tablice PSE j e!ektronske konfiguracije pos-

Element; kod cijih se aloma po-
toji podudarnost - identicnost. To se moze zak!juciti iz
punjava s-podljuska zadnje
sljedeceg:
ljuske Cine e/emnte s-bloka .
• U PSE ima 7 perioda, u elektronskom omoiacu ima 7
Ijusaka
Elementi p-bloka imaju atome
• U periodama moze biti: 2, 8, i 8 i 32 elementa, a u Ijus~
kod kojih se popunjava p-po-
kama 2, 8, 18 i 32 elektrona.
dljuska zadnje ljuske.
Detaljnijim uporedivanjem podudarnost je jos uoc!ji~
vlja (81. 29).
Hidrogenom (H) pocinje prva perioda, a kod atoma H Kod elemenata d~bloka u ato-
se poeinje popunjavatl prva Ijuska (1s 1 ). Helijem se za- mima se popunjava d-podljus-
vrsava prva perioda, a kod aloma He je popunjena prva ka predzadnje ljuske. f-blok ci-
Ijuska (1s2 ). ne element; kod kojih se u ato-
Utijem (U) pocinje druga perioda, kod atoma Li se po- mima popunjava f-podljuska
elnje popunjavati prva Ijuska. Poslije Li dolazi berillj (Be) unutamje ljuske.
SI. 28. - Razdvojene grupe u PSE
 Periodni sistem eiemenata 55
54

5.6. PSE i osobine elemenata

s-blok p-blok (oslm He)

~ ~
1 Poznavanjem PSE umnogome s6 olaksava proucava-
He nje e!emenata. Na osnovu polozaja elementa u PSE mo-
2 2s 2p ze S6 zakljuCiti koje su mu bitne osobine. Za sada 68 biti
• d-blok
• objasnjene promjene meta!nih i nemetalnih osobina, ali je
LiISe B I C I N I 0 I FINe
3 3s 3s to Isto taka znacajno kod objasnjenja tipova veza koje gra-
AI I SI I PiS I CII Ar de atomi pojedinih elemenata, tipova spojeva, valencije,
NalMg
4 3d 4p oksidacionog broja itd. To ce biti objasnjeno kasnije.
4s
8itne veHcine atoma, koje odreduju osobine eleme~ Poling
K ICa Sci TI I V I Cr IMnl Fe I Col Ni I CulZn GalGel AsTserSrTKr
nata su: precnik atoma, potencijal jonizacije i koeficijent
5 5s 4d 5p
elektronegativnosti po Polingovoj (Linus Pauling, 1901~
RblSr Y I Zr INblMol TciRulRhlPdlA9ICd In ISnlSbl Tel J IXe
1994) skalL Za glavne elemente (osim plemenitih plino-
6 6s 5d 6p
va) ove veHcine date su u pregledu (SI. 31).
Csi Ba Lui HfiTalWIRelOsl Ir IPtlAulHg TI I Phi BI I Pol At I Rn
0,15--~li----rO'6910'07-~~1 O,07~- f 0,07 -~:(Y-!'-;
~ 4,0
7 7s 6d
lrIRfIDE~l~~~MTI-
7p
r- I I I I I I 2 Li 1,0 I Be 1.:; I II 2.0 C 2.5 N 3.0 0 3.5 I I I
FrlRa
5.39 I 9,32 j 8,3() _ . . 11,~" ___ 14,54__, ! 15,~ ,,_1 17.4,, __
0.18 0.]6 10,12 O.ll : O,ll To.JO i 0,09 I
+-------~f-blok --------+. 3 Na 0.9 MIl, l.~ ,Ali 1,5 Si 1,8 'P 2,' : S 2.5 1 CI 3,0 ,

lLa , __-- 5.14 .7'64_~J.-'~~' 8,15 110. "10,36 _.J 13~Ol"

1
55

O.2~
Ilantanidi 4f 0,19 10,12 0,12 10,11 0 ,110,]2
. 1
aktin'idi JAe , 5f 4 K 0.8 Ca l.() i Gale 1.6 Ge l,'l I As 2,() I 5e 2.4 IBr 2.8 ,
i 10,0 1}~88
SI. 30. ~ PSE i efektronska konfigllracija Cezijem (Cs) poeinje sesta peri"
ada, kod atoma Cs se poeinje r-
, 5
,:!,3l4
0.24
Rb
. 6.11

0.8
I 6.0
I-~--~'15
Sr ,In Sn
1,0
8,13

1.7
"19.75
0.14
1.7
! 0,14
i
Sb 1.8
0,13
Te 2.1
10.13
I ,J 2,4
kod koga je popunjena s-podljuska. Poslije Be dolazi niz popunjavati sesta Ijllska. Pos/ije
! 4,18 15,69 _15,79 7,33 _____ .I_~ __ l~y~~____ 1 10.44 ~.~_I
ad 6 elemenata (B, C. N, 0, FiNe) kod cijih se atoma
popunjava p-podljuska druge Ijuske, Kod atoma neona
Cs dalazi barij (8a) kod koga je
popunjena 6s"podljuska. Iza ba-
6
0.26
Cs 0.7
0.22
Bill OS
I 0.15
I TI 1,8
0,15
Ph 1,8
1i Bi
1,9
0.15.. 1 0.
Po 2.0 At 2,2
,5 1. '
I I
rija slijed! niz ad 14 elemenata
(Ne) je popunjena druga Ijuska, a neonom S8 zavrsava 3,89 5,21 f.6,11 7,j:2 _~,O: _ _ _I'L8".-:,4",.3,--_-"._ _- -
lantanida kod kojih se u atomi"
druga perioda. SI. 31. - Precnici atoma, potencijafi jonizacije i koeficijenti elektronegativnosiI
ma popunjava 4f-podljus«a. Po-
Natrijem (Na) zapoCinje treca perioda. a kod aioma tom sfijedi niz ad 10 elemenata gfavnih elemenata
Na S8 potinje popunjavati treca Ijuska. Zatim S8 ponav- kod kojih se u atomima popunja- Poling je dobio Nobelovu na-
Ija sve ono sto je pomenuto ked druge periods, va 5d-padljuska. Zatfm dalaz/ niz !znad simbo!a efement3 je oznacen precnik atoma u
gradu za ilemiju 1954. godine,
KaHjem (K) zapocinje cetvrta perioda, a kod atoma K ad 6 elemenata kod CiPh se ato- nanometrima (nm). ispod simbo!E.l je oznacen potencijai
a i 962. godine je dobio Nobe-
S8 pocinje popunjavati s-podljuska cetvrte Ijuske. Nare- ma popunjava 6-podljusl<a. Ses- jonizacije u eV, a sa desne stn3J1E',; je vrijednost ~,oefi6-
lovu nagradu za miL
dni elemenat je kaleij (Ca), kod cijeg je atoma popunje, fa per/ada se zavrsava radanam jenta elektronegativnos1!.
na s-podljuska. Iza Ca dolazi niz od 10 elemenata kod (Rn), a kod atoma Rn je popu- PrecnH{ _. venCina atoma zavhi od atornskog broia.
cijih S8 atoma popunjava 3d~podljuska. Poslije toga do- njena sesta ljuska. Na osnovu podataka (Si. 3'1) u jednoj grupi PSE pove-
, .
lazi niz od 6 elemenata ked cijih S8 atoma popunjava 4s- Francijem (Fr) zapoeinje sedma
canjem atomskog braja pov8c;ava se precnik atoma. U .*#:"'''' i@

podljuska, pedoda, a kod atoma Fr se poc;-

jednoj periodi PSE povecanjern atomskog breja smanju- •• ~IIi;·~;""".

Kriptonom (Kr) S8 zavrsava cetvrta perioda, a kod je se precnik atoma.

nje popunjavati sedma I}uska., . , . ' .. " "." " ;II!
aloma Kr je popunjena cetvrta Ijuska. Ponavlja se ana sta }e reeena
POjednostavljeno i siikovito, za glavne elemente je to • • ,$ .. fI,"".
Rubidijem (Rb) pocinje peia perioda. a kod aioma Rb kad elemenata seste per/ode, S vidljivo iz slike 32,
SI. 32. - Velieina atoma gfavnih
S6 pocinje popunjavati peta Ijuska. Dalie S9 ponavlja sve tim sto }e sedma perioda nepo- Na osnovu podataka (SI. 31) moze se zakljuciti: poveca>
elemenafa
ana sto je reeeno kod cetvrte periode. punjena. njem atomskog broja u jednoj periodi iPSE, smanjuje S8
56 57

precnik atoma, povecava se potencijal jonizacije, pove-

cava se koeficijent elektronegativnosti. Metalne osobine
9 t F A ~ Zaokruiiti slovo ispred tacnog odgovora
slabe, a nemetalne osobine rastu (81. 34). ~ 8·1 f/
Pry! potencijal jonizacije je potrebna energija da se 71' N
1. Do pravila trijade dosaoje: aj Deberajner bj POling c) Mendeljejev
~ !
udalji prvi elektron iz posljednje Ijuske atoma. Poteneijal VJ 6 -: ,c
2. Grupe sue a) horizontaini b) vertlkalnl c) dijagonalni nizovi
jonizacije zavisi od precnika atoma, odnosno atomskog ~ sj B
broja. U jednoj grupi P8E, poveGanjem atomskog broja, < 4~ )e 3. Kod atoma elemenata B-podgrupa popunjava se:
smanjuje S8 potencijal jonizacije, metalne osobine su 3 L_~lr_~.~~ a) d-podljuska b) p-podljuska c) s-podijuska
izratenije (81. 35). o 5 10 15 20
U jednoj periodi P8E porastom atomskog broja po- Potencijai jonizacije u eV 4, U jednoj grupi PSE povecanjem atomskog braja preenik atoma se:
tencijal jonizacije raste. Metaine osobine elemenata su a) povecava b) smanjuje c) ne mijenja 58
slabije izratene (81. 34). Sf. 34. - Zavisnost potencijala
5. U jednoj period; PSE porastom atomskog braja nemetaine osobine:
Poling je uveo koeficijente elei<tronegativnosti, jonizacije od atomskog
a) rastu b) opadaju c) stagniraju
napravio je skalu u kojoj fluor (F) ima najveGu vrijednost broja u period; PSE
4, a francij (Fr) najmanju 0,7.
B ~ Zaokruiiti i£lcan odgovor
Vrijednosti koeficijenta elektronegativnosti po Polin~
60~
gavoj skali za glavne elemente date su u pregledu na Cs 6. Mendeljejev je u radu koristio atomske brojeve: da ne
sliei 31. D
0
501
Na osnovu podataka (81. 31) mote se zakljuCiti: po- 401 I
7. Velike periode su 3, 4, 5 : da ne.
~ Rb
veGanjem atomskog broja u jednoj periodi P8E, smanju- w 30~ 8. Eiementi f-bloka SLI prelazni elementi: da ne
I
je se precnik atoma, povecava S8 foeficijent elektrone- E
0 20~
gativnosti, nemetalne osobine su izraienije. K 9. Koeficijent elektronegativnostf izraiava se u e\l: da ne
U Jednoj grupi PSE povecanjem atomskog broja,
« 101
oL .. 10. Metali S8 nalaze na lijevoj stram' PSE da ne
smanjuje S8 vrijednost koeficijenta elektronegativnosti,
3,5 4,0 4,5 5,0 5,5
nemetalne osobine su slabije izratene (81. 36).
Potencijal jonizacije u eV C - Popuniil prazna mjesta
U tabliei P8E linija: B, SI, As, Te i At dijeli elemente
na metale i nemetale. Ujevo od ave linije su metali a de- SI. 35- Zavisnast potencijala
II. Nikl ima atomskl braj 28 (28M).
sno su nemetali. Elementi u liniji iii neposredno ako lini- jonizacije ad atomskog
je ponasaju se i kao metali i kao nemetalL broja u grupi PSE Efektronska konfiguracija ja: Na osnovu eJektronske konfiguracije se
Elementi koji su dalje ad ave linije imaju izrazitije me- N _ __ zakljucuje:
talne osobine. Kod francijuma (Fr) najizrazitije su metal-
ne osobine.
,
60i
11/1 _____ Nikf spada u "~~_ periodu, ~~~

podgrupu, ~ ___. b/ok, ~~~_ __

8to su elementi dalje udesno od pomenute linije, to 0 J
501 \,
su izra.zenije nemetalne osobine. Najizrazitije nemetalne !
,,
osobine ima fluor (F).
"' !
401
efemente, a po osobinama je:
-" Br aj meta! b) nemetaf
w 30t \
Nemetalne osotdne E
0 20~ CI D -- SpojW lijevu i desnu slranu
« 101 . -.
F
12. a) Nju/ends f) horizontalni nizovi a
oj "
~~~,t "'---r-

2,0 2,5 30 3,5 4,0 b) aktinidi g) pravilo oktave b i

elektronegatlvnost
c) periode h) prelazni elementi c
Sf. 36. Efekronegativnost
Metalne osoblne d) Poling i) elektronegativnost d I
u grupi PSE
SI. 33. - Metali i nemetali u PSE
e) B - podgrupe j) f -- blok e i
 Hemijske v~ze
59
58

6. HEMIJSKE VEZE
E - Dopunitiprazna,mjesta u recenicama

Atomi plemenitih gasova imaju u posljednjoj ljusci Postoji vise mogucnosti veziva-
13. Kee! atoma eiemenata B~podgrupa - _ _ _ _ _ ______ popunjava se
(osim He) osam elektrona - oktetnu elektronsku konfigu- nja aloma iii vise tipova hemij-
raciju. Atomi ovih elemenata su stabilni. Atomi svih osta- skih veZl1, a to su:
lih elemenata imaju u posljednjoj ljusci manje elektrona Jonska veza - vezuju se atom!
od oktetne elektronske konfiguracije. Svi ovi atomi mo- metaia i nemetaia
gu postiCi stanje veGe stabilnostl - manje energlje. U te2- Kovaientna veza - vezuJu 5e
_____ ~_ _ _ _ u jednoj periodi PSE _ _ __
nji da S8 postigne veGa stabHnost, izmedu atoma se vrsi medusobno atomi nemetala
__._____ aloma, ______ se' _____~ jonizacije _____ razmjena ili novi razmjestaj elektrona sto uzrokuje pro- Metalna veZEl - vezuju se me-
mjene, zbog kojih S8 atomi udruzuju iii povezuju. Taka dusobno atomE meta/a
dolazi do ostvarivanja hemijskih veZB .
se ... elektronegativnosti. Metalne asobine _____ ~_____' a
6.1. Jonska veza
Kada atomi nemetala prime
Jonskom vezom povezuju se atomi metala i atomi elektrone, osiobaoa se energij2.

F - Popunitl tabe/u
nemetala. Osfoboaena energija is veea OG'
Metali imaju mali potencijat jonizacije, pa se iz atoma energije kojn je uirosenD d{1 Sf'
metala moze udaljiti elektron koristenjern relativno male efektron oavoji od atoma rneta-
~-
kolicine energije. Udaljavanjem elektrona iz atoma meta- lao Ukupna. energija je manjc
/';[O:TiSki la nastaje pozitivno naelektrisani jon iii katjon. sto je i osnovni uzrol( prefaska
EiBl<tronska konfiguracija po podljuskama Podgrupa Nemetali imaju veliku vrijednost koeficijenta elektro-
bmi elektrona sa atornn metals. tla
negativnosti, pa atomi nemetala mogu primiti elektrone, atom nemetala. Qktetna elel<-
imaju izrazen afinitet prema elektronima. Primanjem tronska konfiguracija posfjednje
12 1s22s22pp3s23pp3d"4s2 3, elei<trona, od atoma nemetala nastaju negativni jonl iii Ijuske nastaiih jona js posljedica

-- anjonL tog preiaska.

Izmedu raznoimeno naelektrisanih jona djeiuju pri-
B vlacne Kulonove (Coulomb) sile, ostvaruje S8 veza. Udaljavanjem Ie iz [reee (/Vl)
Obzirom da S8 veza ostvaruje preko jona, naziva se jon- ljuske, atom Na gUbi tu /jus/G.!.
ska veza. pa mu je druga (L) ljuska sada
53 Kao primjer se mOle uzeti v8zivanje atoma natrija posljednja ijusiw koja ima okte·
(Na) i hlora (CI), pri cemu nastaje natrij-hlorid (NaCI) iii tnu elektronsku konfiguraciju
I ---,- kuhinjska so. Oa bi S8 objasnilo vezivanje atoma ovih (8e). U eie}(tronskorn omotacu
elemenata, treba nap'lsati nj"lhovu elektronsku konflgura- sada ima 100··, a jczgru
j,?2s2 2p R3s23{i'3d104s24{i'4d'°4f'5s25{i'6s2 L!
clju: je l1p~, pa je ad neuimlnoy ati)-
------ rna nastao pozitivan ,ion (Na' j.
Primanjem 1e od alOma N2,
S\/aki ta6an odgovor vrednuje se sa jednim bodom. atom CI popunjAva svoju tteeu
(M) ljusku do o/<tetne efektron-
Na ~."--- Na+ + 1e=l
58 odreduje na osnovu jednaCine: ocjena= Z
o
·5 2.6.1
\~._-.J
2 6 [' ske konfiguracije. U eiektron·
skarn omatacu atoma CI sada
{rna 18e", doleje ujezgru 17pi.
N _. ostavreni bra} bodova; No -'inoguc; bro} bodova C!+1e·
2,8,7
--~¥ C!
2,8,6 J
I pa je ad neutra/nog atoma nas-
tao negativan jon (et J-
 60

Spajanje atoma Na i atoma GI se Luisovim formula-

gdje nastaju joni, dalazi do pravilnog prostornog raspore-
rna pise na sljede6i nacin:
da tih jona. Tako nastaje kristalna resetka. Obzirom da
resetku cine jonl, naziva se jonska kristalna resetka.
Aka S8 u jonskoj kristalnoj raseci posmatra stanje bi-
10 kog jona, anda S8 vidi da je svaki jon okruien sa svih
Broj elektrona koje otpustaju atomi metala i broj elek-
strana jonima suprotnog naelektrisanja. Radi toga S8 jon
trona koje primaju atomi nemeta!a moze biti razlieit. Ra~
nalazi na jednom mjestu, adnosno vibrjra aka jedne ta- a
di toga u nastajanju jonske veze moze ucestvDvati razH~
cke, ali 58 ne moze odatle udaljiti. Kada se najsitnije

~
Cit braj atoma, Kao primjer S8 moze uzeti spajanje ato- Americki hemicar Luis (Gilbert
ma kalija (K) i sumpora (S). Newton Lewis, 1875-1946) cestlee tvar! ne krecu, onda je to Gvrsto agregatno sta-
nje. Jonski spojevi su cvrste tvarl.
uveo je oznake iii formule koie
se i danas koriste kod pisanja Razlika medu jonskim spojevima potite od razlika u
nastanka hemijskih veza i nazi- gradi jonske kristalne resetke. Tipovi kristalnih resetki se !/ / -~~~5;'
odreduju prema elementarnoj celiji kristalne resetke. To je
Atom S moze primiti 2e- do postizanja oktetne konfi- vaju se Luisove formule. Luis
je jezgro atoma i dio elektron- najmanji dio kristalne resetke ad kaje se maze izgraditi ei- b
guracije. Atom K moze primiti 1e'. Zbog toga se sa 1 ato-
mom S vezuju 2 atoma K. skog omotaca koji se ne mijenja tava kristalna resetka periodicnim ponavljanjem. Elemen-
kod ostvarivanja hemijskih veza tarna celija NaCI je kocka. Ivice kocke su ujedno i smjero-
I
2K --~ 2K+ + 2e-' oznaeio simllolom efementa vi u kojima se ponavljaju elementarne cellje j nazivaju se
2,8.8,1

--~~ Efektrone iz poslijednje Ijuske iii ase kristalne resetke. Na mjestu gdje se sijeku ose, nala-
I valentne eJektrone koji ucestvu- ze se jani, i ito je evor kristalne resetke (81. 38).

S + 2,,-
2,8,6
s2-1
2,8,8 -.J
K~.Sr+\"K
••
Promjenorn elektranske konfiguraclje pri nastanku
hemijsklh veza bltno S8 mijenjaju osobine e!emenata. Na
primjer, natrij (Na) je vrlo reaktivan metal, nepostojan na
vazduhu a sa vodom reaguje vrlo burno. Hlor (GI) je gas
j jedan od najopasnijih otrova. Njihovim spajanjem nasta-
je kuhinjska so, kaju svakodnevno koristimo u ishrani.
SHeno se desava kada se spajaju i drugi elementL
6.1.1. Jonska kristalna resetka
ju U ostvarivanju hemijske Veze
oznaCio je tackicama oko sim-
bola e/ementa.
Hemijsko vezivanje atoma nije
prosto mehanic/w povezivanje
atoma, nego proces u kame se
desavaju bitne promjene tvar!,
vrse se hemijske promjene
tvari iii hemijske reakcije.
Postjl sedam kristalnih sistema, kod kojih su ose razli-
cite j sijeku se pad razlicitim uglovima. Kristalna resetka
NaC! spada u kubicne sisteme. U avam sistemu su sve c
ase iste i sijeku se pod uglam ad 900 • U kubicnam siste- Sf. 38. - Efementarnc r:efUc
mu postoje 3 vrste elementarnih celija: jednostavna, kubicnog sistema
plosno centrirana I prostarna centrirana (81.38). Elemen-
tarna telija NaGI je plosno centrirana (51. 39).
Jedan jon Na+ je okruzen sa sest jona GI', takode je je-
dan jon CI" okruzen sa sest jona Na+. Braj jona koji okru-
iuju jedan jon suprotnog naelektrisanja naziva se koordi-
nacijski braj. U kristalu NaGI koordinacijski broj Na+ i n
jona je sest
Pored tlpa kristalne resetke, na cvrstocu kristala uticu i
drug! faktori, kojt pojacavaju iii slabe privlacne sile izmedu jo-
na. To su vellclna jona i kolicina elektriciteta jona.

Naein na ko]t je objasnjeno povezivanje atoma Na i

CI, kao i atoma K i S je pOjednostavljena. U procesu
" e '" \\40®®
Utl' Qe,,&" 1i\IS'. c H,;W- ox;" f!'i'"
SI. 39 - Elementarna tarija
nastanka hemijskih veza izmedu atoma, nemogu6e je G>Q)~ ~@@@ NaC!

•
-' MyIM,g,. N(N'. So pI!"" Sift" Clf(;r
izdvojiti 1 atom Na i 1 atom GI. U tom procesu ucestvu-
je ogroman broj atoma Na i GI i nastaje ogroman broj jo- @
...,
Joni metala su manji ad atoma

•
na Na+ i C!-. ~' ad kojih su nastali, dak su }oni
Izmedu njih djeluju Kulonove sile. Istoimeni joni se 81. 37. - Presjek jonske Sf. 40. - Odnos preM nemeta/a veCi ad atoma neme-
odbijaju, a raznoimeni se privlace. Zbog toga u prostoru kristalne resetke cnika aloma i jona
gJavnih elemenata .. tala ad kojih su nastaii (Sf. 40).
 62 Hemljske veze 63

Aka su joni manji, kristalna resetka j8 tvrsca, i obrnuto. Aka se uporede ta6ka topljenja Spajanje atoma S9 moze objasniti na vise nacina:
Ako je kolicina naelektrosanja jona veea, veGe su i privJa" fluorida j hlorida alkalnih metafa a) Nastajanje molekulske vezne orbitale u molekulu
cne sile izmedu jona, kristalna resetka je cvrsca. Mjefilo (TabeJa 4), vid! se da fluoridi (H 2 ) maze se objasniti koristenjem na6ina oznacavanja Efektronski oblak vezne mole-
cvrstoee kristalne resetke je tacka topljenja. Aka je tacka imaju vise taake topljenja, jer su orbitala (4.8.7): kulske orbitale prostire se
topljenja visa, kristalna resetka je cvrsca. ffuoridni joni manji ad hloridnih simetricno oko ase koja spaja
dva jezgra u mofekulu i ova ve-
ITJ
tfIT]
jana. Isti uticaj ima i velitina ka- H 15 H is
Tac.1. Tad. (jana. Taka RbCI ima niiu taaku za se zove sigma (u) veza.
Spo} Spo} Spo} Tac·1.1
uOC uOC u °C I tapljenja ad KG!, jer je jon manji

NaC! 801 NaF 998 MgO I 2640 I

ad jana Rb·. NaCI fma najvisu
tacku topljenja, jer je jon Na+
H is OJ H is

2580 I
KC! 768 KF 857 najmanji. Uticaj kaliCine naelek-
CaO
, trisanja jona na GvrstoGu kristal-
RbC! 715 RbF 750 SrO I
I
2430 I ne resetke vidi se iz vrijednosti
tacke topljenja oksida meta/a
Tabe/a 4. H Tacke topljenja nekih jonskih spojeva 113 grupe PSE. Joni: Mq?+,
en""·, S/2T, ; 0 2- imaju dva jedi-
Jonski spojevi su krhti, !omljivi. Dalazi do pucanjEi nicna naboja naelektrisanja, pa
krista!ne resetke djeJovanjem spo!jne mehanicke sile SU, Kulol7ove sife vece, ktista/~
(81. 41). na resetlw je vece Cvtstoce, vi-
se SU tacke topijenja,
Krista/na resetka puca jer su ra-
zf10irneni jon! jedan naspram
Sf. 41. - Djefovanje spa/jne site na jonsku kristalnu re" drugog. Djelovanjem spoijne si-
setku Ie pomjemju S8 slojevi kristalne
reselke, pa {stoimenfjoll! dolaze
iedal? naspram drugog, prf i5e-
6.2. Kovalentna veza niL! djeluju odbojne site i puca
kristafn<:l resetka.
6.2.1. Jednostruka kavalen!na veza
i<ovalentnom vezom vezuju 58
Aka u spajanju atoma ucestvuje po jedna orbitala It: atomi nemetala. Ovi atomi u po~
svakog atoma, onda je to jednostruka iii sigma n veztl. sfjednjoj ijusci ima/v neke elek~
Najjednostavniji je primier spajanie dva atoma i'~roge­ trone U orbitatama sa
na (H) u molekul Ilidrogena (H,). nmirn spinom. Ove orbitale
Prvo ie potrebno napisati elektronsku konfinuraciju atom! udruzuju. Nastaje vezna
atoma H da bi se utvrdilo koliko ima orbitala sa nesp8- moieJw/ska orbitaJa u ko}a}
renim spinom, jer samo te orbitale grade kovaientnu elektroni fmaju manju energiju -
vezu,
vecu stabiinos!. Na oval naCin
dolazi do smanjenja energije
efeklrona u oba atoma, sto je I
uzrok udruiivania oruita/a. Ve-
zna fT/olekulska orbitala je zaje-
dnicka za oba atoma - nastaje
kovaientna veZ8.
b) najispravnije je nasianak veze predstaviti pomo-
cu elektronskih oblaka (4.8.7):
cr(5-5)
Model mo/e/wla H;:
+
Aka se umjesto zajednickih
elektronskih parova korisie va- _
c) Elektronski oblaci S2 rnogu oznaciti pojednostav- fentne cfte, dob/vaju se stru'
Ijeno (4,8.7), pa se v8zivanje atoma H moze predstaviti kturne formule,
na s!jedeci nacin:
Oslm s-orbitala, (l'-vezu grade i
0"(5 - S )
p-orbitale. Na primjer, spajanje
o aloma hlora (Cf) u moleku! hlo-
ra (CI2 ), Elektranska kontigura-
cija atoma CI vee 1e pisana kod
d) Pomocu Luisbvih formula (6.1.) najjednostavnije abjasnjenja jonske veze (6." j
S8 maze predstaviti povezivanje atoma H: Kod.pisEmja e/ektronske konfi-
, . . . r-, guracije po orultalama dovo-
H' 'H ~.~ H:H --- H - H .... ~ Hz /jno je napisati sarno konfigura-
dju posijednje ljuske. Atom CI
Povezivanje atoma Ci u rno!ekul Cl<.> objasnjavR se u posl/ednjoj /jusci irna jednu p-
nespa~ na isti nacin kaa i kod povezivanje atoma H u molekul orbitalu sa nesparenirn spi-
nom. Sa drugim atomom CJ
H2 ·
a) lIdruiuje tu orbitahl,
CI 35 [ilJ 3 WP
I p , Uj 1m
CI 35lTIJ 3~ t *It tiL]
i
CI 35 [tJJ 3p It~ It mn
64 65

b) pomoou orbitala 3.2.2. Dvostruka kovalentna veza Iz do sada navedenih primjera

vidf se da atom hidrogena posti-
ie stabilnu efektronsku konfigu-
U spajanju dva atoma nemetaia mogu ucestvQvati po raciju sa dva elektrona, jer atom
dvije atomske orbitale jednog atoma koji imaju elektrone H Ima samo K~ljusku. Ostali ala-
cr(p-p)
sa nesparenim spinom. Nastaju dvije zajednicke vezne mi postiiu oktetnu eJektronsku
C><J ~~ molekulske orbitale sa sparenim spinovima. Taka se konfiguraciju.
Model mofekula Cf2 spa!a!u dva atoma oksigena (0).
c) pomocu Luisovih formula Napomena: Oksfgen je para-
magnetican, a to znaGi da u mo-
lekufu 02 fma i nesparenih eiek-
•• ••
:CPCI: ----..- Ci - CI-~ CI 2 trona. Oval problem prevazf!azi
$0 0$
okvire ovog udibenika, pa 6e se
korfstitf dvostruka veza.
s i p-orbitale se mogu spajati i nastaje jednostruka si- a)
gma (a) veza. Kao primjer se moze uzet! spajanje ato-
ma H i CI u molekulu HeL Elektronske konfiguracije i
oblici orbitala su vee objasnjeni: o [llJ2PrnIJ[]] o 25 [ill2P[f][IJ[]
a) <' "

H 15m H 1sI!l.1 0
II 25 [ill 2P[ffiI][J]
o
,-:--+-i
-""".~
I
,I
CI 35 [ill 3p [[][ITEI] CI 35 [II [llJfTIT"
3p :: ~J ~J
b)

b)

H CI H - CI

Modef mofekufa O2

8+(>Cl
Madei moiekula He!
H CI H - CI
Aka sa veza objasnjava pomo6u Luisovih 'formula,
onda nastaju dva zajednicka elektronska para izmedu
c) aloma.

••
-->-- H :CI: H - CI Hel
•• :0::0: -- 0 =0 - 02
IiUll ••
66 67

3.2.3. Trostruka kovalentna veza 6.3. Hibridizacija orbital a Orbitale se cesto mijenjaju pri
Trostruka veza nastaje kada gradenju hemijskih veZ8. Od
atom; udruiuju po tri orbitaJe u Proces promjene orbitala naziva S8 hibridizacija or- orbitala, ciji sma oblik do sada
7N kojima su elektroni sa nespare- bitala, a nastale orbitale nazivaju se hibridizovane Of- upoznali, nastaju orbitaie dru-
nim spinom, pri cemu nastaju bitale. Kod hibridizovanih orbitala elektronski oblak je gacijeg oblike., ali pogodnije u
tff zajednicke vezne mo/eku/-
pomjeren na jednu stranu jezgra, nije simetricno raspo- datom slueaju za gracJenje ne-
ske orbitale sa sparenim spino-
reden aka jezgra (SI. 42): kih hemi]skih veza.
virna. Taka se spajaju atom! ni~
trogena (N).
a)

N 35 [JJ 3p [JITIIJ N
[ll] 3p [Jlt : till
N 3s [ill 3p eLi t 111] --- III
N
35

35 [ill 3p ~[]ITJJ
s-orbitala hibridizovana orbitala

Slika 42. - Hibndizacija orbitala

p-orbitala

Kod atoma karbona (C) u hibridizaciji mogu ucestvova-

b) Ii jedna s i iri p-orbilale iz druge Ijuske (SL 43). to je Sp3 (ei-
ta se "es pe tri") hibridizacija". Nastaju 4 petpuno iste orbi-
tale sa po jednim elektronom sa nesparenim spinom, Orbi-
tale su tetraedarski rasporedene, ugao izmedu njih je
109°28'. Ova i druge hibridizacije atoma karbona biee de- Model molekula CH4
taljnije objasnjene kod proucavanja organskih spojeva.

Model molelcuta NHs

Mode! mofekufa N2

SI. 43. - Hibridizacija orbitala atoma C

Jedna od nastalih flibridizova-
Hibridizaci.ia orbitala atoma nitrogena (N) vrsi S8 talm nih orbitala ima dva e{ektrona
sto orbitale iz druge Ijuske (622) mijenjaju svoj oblik. (spareni spin), ne ucestvuje u
Od jedne s i tri p-orbitaie nastaju cetiri hibridizovane or- gradenju hemijskil1 veza pa S8
c) bitale (SL 44): zove nevezuju6a orbitafa.
Ova orbitala je stabilnija i potlS-
"Ii v kuje elektronske oblake astalit!
• •
: N~-)!,.·..o{{-e
•
N!
•
'"... .
"N··· N"
orbitata, remeti se tetraedarski
raspored, Izmedu orbiiala ]e
~--j ugao od 10SOS'. Taj ugao osta~
je istl i u spojevima nitrogena,
na primjer, u molekufu amo(JIja-
SI.44. - Hibridizacija orbitala atoma N
ka (NH,).
68 69

Kod aloma oksigena se takode vrSi sp3-hibridizacija, Veze u molekulu ovog spoja nastaju na sljedeci na-
pri cemu nastaju4 hibridizovane orbitale (SI. 45). Od lih or- (5in: atom N iz NH3 daje elektronski par (donor elektrona)
bitala dvije orbitale imaju po 2e'(nevezuju6e orbilale), ko- jonu Cu2+. Takvu vezu ostvaruju 4 moiekula amonijaka i
je su stabilnije i potiskuju preostale dvije orbitale Cime se jon Cu 2+, koji ostvaruje oktetnu elektronsku konfiguraci-
remeti tetraedarski raspored. Ugao izmedu ovih arbitala je ju posljednje Ijuske:
10405', Isti ovaj ugao je i izmedu veza koje stvara atom
oksigena, na primjer, u molekulu vode.
I ' NH3
, NH •
3•• , I I ,
CI H N: Cll! NH ' CI --~ CiH
I
,3 N~Cu~~NH I CI
, 3,
i 3.. 3i
4- '
, NH3_J

Model rno/ekula H2 0

Kod kompleksnih spojeva u moiekuiu postoji centralni

SI. 45 - Hibridizacija orbitala atoma 0
atom Gon). U ovom primjeru jo eu;:;'" i grupE; kaje S8 veZl!
za taj atom, a nazivaju se IigandL Ugandi su U ovorn pri- IVlole/w!! nastafi kova/entnom
Koorriinativna veza naziva S8
mjeru mo!ekuli NH3 . Broj liganda, koii S8 veiL: za centra!ni vezom cine zasebnu cjefinu.
6.4, Koordinativna veza donorska veza. U moleku/Il
atom Gon) je njegov koordinacijski or01. Tvari sa kovalentnirn veZ8ma
CO, atom 0 je donor iii dona-
mogu biti: piinov ! (N:). C2" N2'
Kod vezivanja atoma nemetala, da bi se postigla
T tor (davafae) elektronskog pa-
NH3 itd.), tecnosti (H20,
oklelna elektronska konfiguracija posljednje Ijuske, neki ra, atom C je akcepior iii pri-
6.5. Polarnost molekula CH3 0H itd.) i cvrste tvari (J2 ,
atomi sami ulazu elektronske parov8. Na primjer, kod ma/ae elektronskog para.
3 8 , P s itd.). Ove razlike su po-
vezivanja atoma C i 0 u molekul karbon(U)-oksida iii
Nepolarni moiekuii nastaju spajanjem atoma iste sljedica nepOlnjeranja iii po-
ugljicnog monoksida (CO):
vrste: H2, 02' N2 itd. Kod ovih molekula zajednicki eiek~ mjeranjR zajednickih elei<tron-

••
C ry0.
..U. >E-:O:
, .
--,.. :C:::O:
'''-..../.
~ ....... C :"-0~
tronski parovi S8 nalaze na istom rastojanju od jezgara
oba atoma, jer ih isti atomi privlace istim priviacnim siia-
ma. Zbog toga je naelektrisanje. u tim molekuiima ravno-
rnjerno rasporedeno u titavom molekuili. lVloieku! je ne-
polaran:
s/(ih parova prema nekim ato-
m/ma koji grade kovafentnu ve-
zu. Pri tom nastaju nepoiarnf i
po/ami mo/ekuli.

Atomi C i 0 ulaZu .2e' i nastaju 2 zajednicka elektronska U strukturnoj fannuli se ufoieni

para, ali sa ne posliZe oktetna eleklronska konfiguracija kod
atoma C, Zbog toga atom 0 ulaZe 2e' (eleklronski par) i
elektroflski par oznacava stre/i-
l
nastaju 3 zajednicka elektronska para pa tako i atom 0 i
atom C postizu oktetnu elektronsku konfiguraciju,
com, umjesto vafentne crUce,
Strelica je usmjerena ad dono-
ra (atom 0) prema akceptoru --------------------~~
I
Atomi bakra (Cu) i. hlora (Cl) S8 vezuju jonskom vezom Nepolarni molekuli ne djeJuju nikakvifTi jakim niti privla"
(atom C).
cnim, niti odbojnim 5ilama jedan na drugi. Molekuli se kre-
i nastaje kuprum(II)-hlorid (CuCI,). Alomi hidrogena (H) i
6u nesmetano bez ogranicenja u cijeiorn prostoru koji im
nitrogena (N) spajaju se kovalenlnom vezom i nastaje
K oordinativna veza }e posebno starl na raspolaganju. Tvari kod kojih 58 najsitni.ie cestiee
amonijaka (NH3). Atom N u NH3 ima jedan slobodan elek-
znacajna kod nastanka kom- slobodno krecu su plinovi. Takvi su: H2 , 02' N 2 , CI 2 itd.
lronski par (nevezujuCa orbilala). Taj elektronski par atom
pfeksnih spojeva. Kao primjer Kod molekula sastavJjenih od razlicitih atoma, zaje-
N ulaZekodnastanka'koordinativne veze. Spajanjem
se maze uzeti nastanak tetra- dnicki eJektronski par se pomjera prema elektronegati~
CuCl, i NH3 nastaje kompleksni spoj:
minokuprum (f I) -hforida vnijem atamu u molekulu.
CUClz + 4NH3 [Cu(NH')4JCI, [Cu(NHolJCI2 ·
70 71

6.6. Hidrogenova (vodikova) veza

<&tl (3-)
H :CI H :0: H H-CI Proces udruzivanja - asocijaclje molekula vode moze
a Asocijacija mofekufa vade mo-
S8 predstaviti na sljedeci nacin (81. 48).
Pomjeranje zajednickog eiektronskog para u jedan ze se predstaviti i pamo6u mo-
(Ii-) Molekuli se udruzuju preko atoma hidrogena pa se
dio molekula cini da taj dio molekula postaje parcijalno dela mofekula.
ova veza naziva hidrogenova veza iii hidrogenov
(djelimlcno) negatlvan. Drugl dlo molekula, gdje je ma-
nj8 elektronegativan atom, postaje parcijalno pozitivan. /0, most. Hidrogenova veza je fizicka veza jer se ostvaruje
djelovanjem Kulonovih privlacnih sila. Jacina hidrogeno-
U ITloiekuiu ]8 dosio do razdvajanja naelektrisanja, POM
javljuju S8 dva pal a, pa su to dipolarni l1i jednostavno
H
(1Hj
H
(&tl
ve veze je razlicita kod razli6itih moleku!a.

poiami moiekuIl. b
U moiekulu He!, zajedni6ki elektronski par pomjera
S8 pn3ma utornu C, jer j8 mnogo eiektronegativniji nego
wo+)
(&+) (&-) ./
atoni H. Taj dia molekulaje parcijalno negativno naelek- ( 8-) (5-)
(o+)H ''', .. H (0 "J
0 0
j.riSL1f i S8 sa (6) i cita se "delta minus". Dio
~
,/

rYiuiSi<.UlU gdiu je atorn H, siromasniji je elektronima i on // ~"., /

js parcijalno pozitivno naeiektrisan, obiljezava se sa c H H 0(8-) H( 5tj .. 0(8-)
) i cita sc "delta pius" (SL 46. a). (0+)
U rnoiekuiu vade atom oksigena (0) je mnogo elek-
SI. 46, ~ Polarnost molekula
(8+)
" \
H
lronegatilfniii od atoma hidrogena (H), pa dolazi do raz- '" H
(0+) (6+)
dV:'lial"" naelektrisanja, rnoleku! vade je dipolaran (SL
42" 1))' !2: pmkticnih razloga poiarni molekuli se pred-
stavijaju pOjednostavljeno (81. 46. c). Ovako pojednos-
nacin predstavljanja polarnih moleku!a o!aksava SI. 48. - Asocijacija molekula vode (hidrogenova veza)
:"'D,iasnjenje ponasanja mole kula i njihove osobine. Po-
ziti van db jednog molekula privlaci negativan dio dru-
gog rno!ekula i tako redom (31. 47). 6,7. Atomske kristalne resetke

U nekim sluca:jevima kovalentnim povezivanjem ato-

ma nastaju "dzinovski moleku!i", kao i kod jonske veze.
Dobiva se kristalna resetka koju cine atomi i love se
atomska kristalna resetka. Te tvari su u cvrstom agre~
gatnom stanju.
Atom! karbona (C) grade dvije vrste kristala: dijamant
(SL 49) i gram. Atomske kristalne resetke imaju silicij
(SI), germanlj (Ge) I drugi.

6.8. Molekulske kristalne resetke

Sf. 47. - Asocljacija mofekula

tvlolekuli nisu potpuno slobodni, dolaz! do udruziva~
nja asociJacije moiekula. Ova udruzivanje utice na
osobine tvarL Molekuh S8 krecu, ali su u svom kretanju
ograniceni. Ovakvo stanje tvari u kome najsitnije cestive
irnaju ograniceno kretanje je tecno agregatno stanje.
Medusobno djelovanje izmedu molekula moze bit! ta-
ko jako da se molekuli ne mogu kretati, zauzimaju tacno
odredeni polozaj u prostoru. Pri tom nastaje kristalna re-
setka koju cine molekuli, pa se naziva molekulska kris~ SI. 49. - Krista! dijamanta
lalna resetka. Jednostavnl oblik ove resetke je kod le-
da (81. 50. a).
 72
73

Snlzenjem temperature vode u tecnom stanju pokre~ ,'.i onda tvar slabo provod] elektricnu struju. Manji broj
tljivQst mOlekula vode je sve manja j na OOC molekuli za~ ". <-"
elektrona moze savladati energetsku barijeru i pre6i iz
uzimaju odredeni polozaj u prostoru, gdje mogu sarno vi~ valentne u vodljivu vrpcu. Kako u provodenju struje
brirati oko tog polozaja. Nastaje kristalna resetka, voda ucestvuje manj; broj elektrona, i elektricna provodlji-
pre!azi u evrsto agregatno stanje - u led. U kristalu leda vast takve tvari je manja. Takve tvari su poluprovodni-
znacajnu ulogu ima hidrogenova veza, koja bitno utice ci (81. 55).
na strukturu kristalne resetke. Mofekulske kristalne reset- a b
Ako je energetska barijera velika, elektroni ne mogu
ke imaju jod (50.b), sumpor. fostor itd. Sf. 50. - Molekulske kristalne Sf. 55. - Valentna ; vodljiv8 vrpca
prelaziti iz valentne u vodljivu vrpcu. Takve tvari su Izo-
resetke: a) led b) fod poluprovodn;kE
latori (81. 56).
6.9. Metalna veza Mijesanjem orbjtala atoma metala nastaje zajednicka
,ezonantna orbitala koja okruzuje sve atome metala,
vr~ca
6.9.1. Valentna i vod1,Bv«'1
Metalnom vezom se medusobno povezuiu atom! !l1(,
Et-rrD rn
]L..J~j i-------L--J
povezuje ih, nastaje metalna veza (81. 57).Otpustanjem
elektrona iz vodliive u valentnu vrpcu atomi metala pos-
tala. Metalna' veza je b!iska kova!entnoi vezi atom2 nt,· taju pozitivno naelektrisani. Medu njima dje!uju odbojne
metala (6.2). ~t~nSk;!W/ at~~stw Kulonove sHe koje ih prisiljavaju da zauzmu sto je mo~
guce pravilniji raspored. Nastaje kristalna resetka koju
Kod mole kula nemet&Ja atomi se medusobno pove !ormtala 'H orbitala SI. 56. - Valentna f \fodijiv(j >Jrp;,,-;
zuju veznom molekulskorn orbila!om. Kod spajanj2 dVe 2 cine atomi rnetala pa se naziva metalna kristaina re- izolatora
molekulska
atoma H, od dvlje iste atonlske orbitale nastaju dvije rnc'- orbitaJa setka.
lekulske orbitale ~ dva energetska nivoa. Jedan .Ie enE)j·· Sf. 51, Vezivanje aloma H
gtski nivo nize, drugi vise energije. Elektroni u moiekulu
H2 zauzimaju nivo nize energij8, vezna molekulska orbi·· , 0.9.2. Metalna kristalna resetka

tala (81. 51) i zato se pri nastajanju moleku!a H2 i~;: ato- Vee je objasnjeno da atomi Na prilikom spajanja
rna H oslobada energija. udruzuju valentne elektrone u zajednicki elektronski
Kod spajanja atoms Na desava se isto. Dva atoma oblak (6.9.1). Prj tom od atoma Na nastaju joni Na+. Me-
Na udruzuju dvije atomske orbitaie, nastaju dvije moit::-
kulske orbitale kOje se maio razlikuju u vrijednosii enel"·
gije.
1 du jonima djeluju odbojne Kulonove sile, zbog cega se
u prostoru joni Na+ pravilno rasporeduju, grade kristalnu
vadijiva wpce

Sf. 57. - Metafna veZ2

resetku. Resetku cine joni metala pa se naziva metalna
Ako veei broj atoma (x 8toma) Na udtuzuJu siloje SI. 52_ - Vezivanje atome Na
k,istaloe reselka. Zajednicki elektronski oblak povezu-
atomske orbitale nastajf} x molekulskih orbitaiEl. ~
je sve atome (jone) metala pa se ova veza naziva me~
~------------.-h--:=:­
Svaka molekulska orbitala moze primiti 2 elektrona.
Kako je braj molekulskih orbiiala i elektrona jedak, sarno
E
r--~--------It :a talna veza.

ce polovlna molekulskih orbitala biti popunjena. Tako S8

formiraju dva energetska nivoa bliska po energiji_ Nazi-
1------------
Hl>----e---It "'PC.
t.
1---...------:.. valentlJ&
E!ementarna celija kristalne resetke natrija (Na) je
kocka, natrij ima kubicni kristalni sistem (6.1.1). Jedan Sf. 58. - Kubicno centrtranfi '
r~---®------- atom Na okruzen je sa osam istih atoma, pa je to pros-
vaju se vrpce nivoa iii zon@;e
i torno centrirana kristalna struktura (SL 58).
Energetski nivoi koji su popunjeni elektronima zovu
Heksagonalnu kristalnu strukturu (81. 60) imaju: ma-
se vaientne vrpce. a prazni energetski niVDi zovu S8 Si. 53." Valentna i vodijiva vrpca
gezij (Mg), titan (Ti), kobalt (Co), cink (Zo), kadmij (Cd)
vodijive vrpce (SL 53). \/alentne i vOdijive vrpcf; kod
kristala metala su toliko bllzu jedna drugoj do. elektroni itd.
E L-e------fr--;;c-
vodliwB Sf. 59. ~ Plosno centriran3
bez prepreka pre!aze iz valentne u vodljivu vrpclL Vodlji ..
va vrpca omogu6uje eiekll"Ollirna da, pod uticajern spo-
!
t·----....- : wpCe 6.9.S. Osobine metala
!jasnjeg elektricnog polja, prime veGi sadrzaj energjje i ,t~~.~= t valenfna
t ..---e--
.
vrpca
da se krecu kroz metal. Metaii su provodnici elektricne ----111--- U meta!noj kristalnoj resetki ima vise orbitala nego
struje (81. 54). sto ima elektrona da ih popune. lato elektroni nepresta-
Izmedu va!entne j vod!jive vrpce maze postojatl ener- no prelaze iz jedne raspolozive orbitale u drugu. Ove or-
Sf. 54. - Valentna ivodljiva vrpca
getska barijera (E). Aka je eoergetska barijera mala, bitale su u rezonanciji Oat. resonare - razlijegati se). Sf. 60. ~ Heksagonafna
provodnika
 74
75

U kristalu metala rezonancija se protete u cijeloj kris~ Prazne orbitale omoguGuju ne-
talnoj resetki. Elektroni postaju de'okalizovani, nisu ve- smetana ubrzavanje elektrona
zani za odredeni atom u kristalu.
Kada Se na kristal metala djeluje spoljnom silom, po-
pod uticajem spoljasnjeg elek- Valenaja U III IV J III{V) 111(111,VI)
tricnog polja, sto je osnovni
cinje «kHzanje» slojeva atoma metala (81. 61). Klizanje uslov za provodenje eiektricne
neprekidno prati pokretljivi elektronski oblak, pa se ne struje_ Metaii su provodnici
raskida veza. Zbog toga se metali mogu kavati, valjati u eiektricne struje.
!imave i follje, izvlaciti u zice ltd.

51. 63. ~ Valencija i elektronska IwnfigurBcija aloma gfavnih e/emenata

51. 61. - Ojelavanje spaljne mehanioke sile
na krista! metala Atomi elemenata IA podgrupe imaju 1F u p05!jednjoj
IjuseL Taj e!ektron otpustaju pri gradenju hernijskih veza
pa su jednovalentnL Atomi elemenata itA podgrupe imaju
6.9.4. Legure metal. 2e- u posljednjoj ljusef, koje otpustaju pri gradenju hemij- U spojevima nastalim kava/en"
skih veza, pa su dvova!entni. Atomi elemenata IliA pod~ tnom vezom va/encija je odre-
Aka se bakar istopi zajedno sa cinkom, ta dva meta- grupe imaju 3e" u posljednjoj Ijusei oni su trovalentnL dena brojem orb;tala sa ne~
la se medusobno mijesaju. Pri hladenju dolazi do oc- Atomi elemenata IVA podgrupe imaju 4e- u pos!je- sparenim spinom koje atom
vrscavanja, formifa Se metalna kristalna resetka. U kris- dnjej Ijusci, kOje u!azu ked nastanka kevalentne veze iii daje za stvaranje zajednicke
talnu resetku bakra (6.9.2) "ubacuju" se atomi cinka (81. ih otpustaju prj gradenju jonske veze (Sn i Pb), pa su ce- vezne molekulske amita/e. Ato-
62) umjesto atoma bakra. Atom cinka bltno utice na oso- tverovalentni. m! H i Cf U H2! CI2' He! su /e-
bine kristalne resetke, a time j na osobine dobivenog Atomi elemenata VA podgrupe imaju 58· u poslj8dnjoj dnovalentni< Oksigen u O2 je
profzvoda koji se naziva iegura (tal. legatura ~ spajanje, Ijusei. Kovalentne veze grade elektroni sa nesparenim dvovalentan Nitrogen u N2 je
vezanje). spinom iz p-podljuske posljednje Ijuske (3e.) pa su trD- trova/entan.
Postoji bezboroj mogucnosti mijesanja razlicitih me- Sf_ 62. - Legura hakra i cinka. va!entni.
tala, a time i bezbroj legura sa specificnim osobinama. Atomi elemenata VIA podgrupe ima 6e- u posljednjoj Kod atoma elemenata VA pod~
Legure se mnogo vise koriste nego cisti rnetali. !jusei. Mogu primiti 2e", iii 2e- sa nesparenim spinom iz ~ grupe u gradenju veza moze
p~podljuske mogu graditi kovalentne veze pa su dvova- ucestvovati svih 5e-, pa su u
lentni. nekim spojevima petovalenlni.
6.10. Valencija U jonskorn spoju vafencija eje~ Atom! e!emenata VilA podgrupe u posljednjoj Ijusei
menta jednaka je broju ale/;;- irnaju 7e". Mogu primiti 1e- pri gradenju jonske veze, iii Kod aloma efemenata ViA pod-
Valencija Oat. valentia ~ moe, kapacitet) je sposo- irol13 ka}e jf? .atorn meta/,'S' udruziti 1 e- pri gradenju kova!entne veze pa su iedno~ grupe Ii gradenju kovalentnih
bnost atoma nekog elementa da se spaja sa odre- otpustio iff atom nemetaia valentnL veza mogu Ucestvovati sva 6e~
denim brojem atoma drugog jednovalentnog ele- primio. Tako su Na { Cf u NaC! tiri efektrona jz p-podlji.lske, pa
menta. jednavalentni, dok je u K2 S, K 6.11. Oksidacioni broj mogu bit!' 6etverovalentni. U
Valencija glavnih elemenata PSE moze se odreditf jednovaientan, a S dvovalen- gradenju kovalentnih veza mo~
pomocu elektronske konfiguraCije posljednje !juske i Lu- tan (6.1). Valencija nema Oksidaeioni broj predstavlia broi pomjerenih elek- ie ucestvovatf svih sest elek-
isovih formula koje su date na slici 63. predznak. trona od jednog ka drugom atomu pri gradenju hemij- trona, pa mogu bitl i sesterova-
skih veza. Atomi od kojih 5e udaljavaju elektroni imaju lentni.
pozitivan oksidacioni broj.
76 _~_~mijske veze._" 77

Atom! prema kojima S8 pomjeraju elektroni imaju ne~ Kod jonske veze, atom; meta/a
Pltani" I zadaci za ponav/janje
gativan oksidacioni broj. imaju onoliko pozitivan oksidaci-
Kod kovalentne veze, atom od koga S8 udaljava za- on; bra} koliko otpustaju elektro¥
Zaokruiiti slovo ispred tacnog odgovora
jednicki elektronski par, ima pozitivan oksidacioni braj. na. Atomi nemetafa imaju ono¥
Koliko je elektrona atom uloZIO u zajednicke elektronske liko negativan oksidacioni broi a) H 10 b) C 10 c) K iO
1. Jonskom vezom spajaju se atomi:
parove, toliki mu je pozitivan oksidacioni broj. U moleku- koliko elektrona prima}u, U K2 S,
lu Hel (3.2.1) od aloma H se udaljava jedan zajednicki K fma oksidacioni bro} + 1 (K'), a 2. Krista/na resetka kod dijamnata je: a) jonska b) atomska c) mo/ekulska
elektronskl par u koji j8 atom H ul02io 1 e", pa mu je oksi- Sima oksidacioni broj -2 (52 J
dadoni broj +1 (H"l 3, Hidrogenove veze 58 ostvaruju izme6u mo/ekula: a) N2
Negativan oksidacioni broj imaju atomi koj! privlace .. U molekulima}e zbir oksidacf-
zajednicki elektronski par. Koliko je atom ul02io elektro- onih brojeva uvij'ek jednak nulf. 4. Hibrid/zacija orbitala aloma oks/gena (0) vrs/ se u: a) H2 0 b) CaO c) 02
na u zajednfcke elektronske parove koje privla6i, toliko .. U jonima }e zbir oksidacionih
mu ie negativan oksidacioni broi. U molekulu Hel, CI ie brojeva aloma }ednak n8- 5. Elt~menti Va podgrupe su:
ul02io 1e- u zajedni6ki elektronski par koji privlaci, pa mu efektrisanju jona
je oksidacioni broj ·1 (el'). a) trovalentni f petovaientni b) jednovaientn/ cJ dvova/entni
e Oksidacioni broj hidrogena
Zajednicki e!ektronski parov! S8 pomjeraju prema (H) U spojevima fe + 1, osim u
fI Zaokruiitf tacan odgovor
atamu nemetala koji ima veti atinitet prema elektronima hidridima (spojevi meia/a i Iii,
ve6i koehcijent elektronegativnostL drogena (NaH, AIH3 ), gdje Jf) da ne
6 Atom! nemetaia primaju efektrone j nastaju anjoni:
¥

Kod kovaientne veze, gdje se spajaju atomi iste oksidacioni bra} -1

7. Jod ima atomsiw krista/rlu resetku da ne
vrste, kao j kod metalne veze, ne dolazi do pomjeranja .. Oksidacioni braj oksigena (0)
elektrona pa je oksidacioni broj nula. Oksidacioni broj 0 u spojevima fe -2, osim u SI)- B_ I\/1g0 ima visu tacku topfjenja nego Gao,: da ne
imaju atomi u molekuHma: H 2o, 02°, N2 °, pero/(sidima iii peroksidima
9. I-fidrogenollu vez/J grade mofekulf vade (H2 0): da ne
(H2 0:!, Na2 0 p), gdje je oksida-
ciani braj ~2. 10. Oksidacioni bra} H u H2 0 je nula (0): dB oe

1/1 Spo/iti lijevu i desnu stranu

Primjeri za izracunavanje:

I(oliki je oksidac;oni broj N u HN03?

a) N2 I) po/ami malekuli
Korislenjem navedenih praviJa dobiva se:
b) hibridizacija g) trostruka veza b i __
(+1) x (·2) 3
c) asocijacija h) kompJeksni spojevi c i __
(+1) + x + (-2) 3 e:: 0 x - 5 == 0
cf) koordinativna veza i) lednostruka veza d)i _ _
1+x-6~O x :;:; 5
e) j) orbITale eli __
Odgovor: oksidacioni bra) N ja +5
IV Popuniti prazna mlesta u zadafku
Kofiki ie oksidacioni broj S u 50/-?
12. f(ofik! fe oksidacioni bra! 5 u H 2 S04 ?
x (-2) 4 x + (·2) 4 = ·2
(+I)2+x+. _ _ __

SO 2- x·8=-2 ~+x+ ____~~=O

4 x= 6 x·. ____ .~O
Odgovor: oksidacioni bra) S fe +6. x~
78 79

V Papuniti prazna mjesta 7. DISPERZNI SISTEMI

13. Veza izme6u atoma kalcija (Ga) i sumpora (S) moze
Prvo se napise elektronska konfiguracija:
L -. __ 2s22p 6
se objasniti ovako:
L-8e- _ _ __
Prema veliCini cestica disper-
U svakodnevnom i:ivotu, idustriji i iaboratorijama mije-
zne faze, disperzni sistemi se
saju se tvarL Pri tome S8 jedna iii vise tvar! rasporeduju
dfje!e na:
iii disperguju (Iat. dispergere - rasprsi!i, razdijeliti) u dru-
~ Grubo disperzne
goj tvari, dobija S8 disperzni sistem. Tvar koja S8 rasp.o~
~ Koloidno disperzne
reduje u drugoj tvari zove se disperzna faza. Tvar u kOJoj
fI Fino disperzne
se rasporeduje neka tvar je disperzno sredstvo.

7.1. Gruba disperzn; sislemi - suspenzije

N - 4s2
Cestiee disperzne faze grubo disperznog sistema ve~
U mnogim hemijskim reakcija-

fa~8
ce su ad 100nm i vidljive su goiim okorn. Ove 6esti~

...,.. 2c +T-[ ce S6 poslije odredenog vremena izdvajaju na dna iii leb-

de. Dalazi do razdvajanja disperzne faze i disperznog
rna dolazi do nastanka taloga
koji sa tecnascu Cini disperzni

S +2e-
t 1--- _____ --- GaS sredstva. Nastaje heterogeni (gI"6. eterogenes - druge
sistem. Cestice taloga su dova-
ljno krupne, vidljive su golirn
2,8,6 J vrste) sistem. Disperzna faza S8 moze odvojiti od dispel'-
znog sredstva filtriranjem. .. .. v '
okom i mogu se odvojiti fi/trira-
njem. Ovi sistemi su znacajni,
Gruba disperzni sistemi mogu S8 debltl mlJ8sanJem
14. Objasniti vezu u molekulu .amonijaka (NHsJ koristenjem Luisovih formula mnog{ pro{zvodi u fJemijskoj in-
disperzne faze i disperznog sredstva (usitnjena kreda i
EJektronska kant/guraeifa NiH }e: dustriji se dobivaju u tom obfiku.
voda).
7N ,H
K- 1s2 K- _ _ 7.2. Koloidni disperzni "'stem; - koloid;
L-
Cestiee disperzne faze koloidnih disperznih sistema
-- .... su precnika ad 1 do 100nm. Ove cestiee se mogu v.!die-
ti pomo6u ultramikroskopa. Ultramikroskop mdl na
Tindaiov renomen je pojava da
cestiee odbijaju svjet!osne zra-
H principu Tindalovog (Tyndall) ten omena. ,
ke. Pojava 77nda/ovog renome-
15. Objasniti koordinativnu vezu u molekufu 8° , Koloidi su vr!o rasprostranjeni i znacajni. U obllku
3 na susre6e se u zamracenoj
ko!oida su hranljive tvari u mlijeku, sokovima, SUP!, j~­
Prvo se napise elektronska konfiguracija 16S i aD: prostoriji, kada ulazi uzak snap
jetu itd. Tee-nasti u celijarna zivih organizama su kolo-
svjet/osti. U snopu se vide ces-
idL Kaloidi su: magla, sprejevi, boie, naki lijakovi. mno·
2, _ _ ) tiee pras/ne u vazdufJu.
ga kozmeti6ka sredstva, dim, sapunica itd. Koloidi se
Koriste se Luisove formule: mogu dobiti usitnjavanjern tvari do veHcine cestica ko-
je odgovaraju koloidima, a vesi se u tz. kOii~ni,m .mli-
novima. Druga mogu6nosl js ukrupnjavanJe II! KOIl-
denzacija sitnijih jona, atom a iii molekula do velieine
koloida. Metode kondenzacije su mnogo prakticnije
cesce se koriste. Kod nekih metoda nastanka koloida
N~pomJma: Svaki taean odgovor vrednuje se sa jednim bodom. ne vrs8 S8 hemijske reakcije - nastanak magle.
Ocjena se odreduje na osnovu jednaCine: oc/ena= Z·5
a
Ve6ina kondenzacionih metoda su hemijske reakcije.
Na primjer:
Rastvor NaCi Rastvor Agel

N - ostvareni braj badova; No - moguCi bra} bodova

SI, 64 -77ndalov (enomen
 80 81

Disperzno sredstvo se naziva rastvarac iii otapalo, a

'Demonstracioni eksperiment
I:,
disperzna faza supslanca kOja sa rastvara iii topljiva.
~ U casu nasuti destilovane vode, dodati malo deterdienta i promijesati staklenim stapiCem.
tvar. Rastvor! imaju izuzetan znacaj kako u hemiji tako i
~i Kroz dobiveni rastvor propustiti snop svjetJosti. Vide se 6estice ko{oida - 77ndalov {enomen u svakodnevnom zivotu.
r (Sf. 54). Aka se umjesfo rasfvora deterdZenta uzme rastvor seeera, neee se vidjeti Cesti-
~ ce, nema Tindalovog fenomena, kaie se da}e rastvor opficki prazan. 7.3.1. Rastvaranje iii otapanje

Proces nastanka rastvora iii otopina naziva S8 rastva~ Rastvarac moze usitn;"avaU
Fe(OH), + 3HCI Cestice k%ida proJaze kroz
ranje iii otapanje. Pri rastvaranju dje!uje rastvarac na sup·· (ras/varati) neku tvar samo 8/-(0
filter-papir. Za njihovo odvaja~
nfe potreban se specijalni cela- stancu koja se rastvara, tako da je usitnjava do najsitnijih se izmedu tih tvari mogu
Nastat molekull ferum(III)-hidrokslda [Fe(OH),] me- uspostaviti odgovarajuce veZ8.
fan koji S6 koristi kod dija/ize. cestica jana iii moleku!a, koji se rasporeduju (disperguju) u
dusobno S8 vezu ·do velicine --koloidnih cestica. Od tih
citavoj zapreminL Vrsi se jonska iii molekuiska disperz!~ Tako se poiarne tvad mogu ras-
<5estk::8 S8 zarnuti rastvor.
ja. U svlm dljelovima rastvora je ist! sastav, dab·lva Sf) ho- tvarati sarno u po/arnim rastv3-
S1icnc s;:,;· c1esava ako se u vodu iz vodovoda doda ras- H,O
H,D H,O mogeni (grc. omogenos - iste vrste) sistem. r£lama, jer se po/arne cestice
ivo' SSei)i'CHlltrala (AgNO,):
H,O Molekulska disperzija moze S8 objasniti na primjen' medusobno privlace i (161)OS-
HP/
I i.tatil\a rastvaranja saharoze (obicnog se6era) u vodi (81 66) tElvfjaju vaze, Nepoiarne tvar!
+ HCI AgCI + HNO,
H;C)\ H,O se rastvaraju u nepo/amim ras-
, Seter ima formulu C 12 H 220'1.
vod' :e vodovoda ima hloridnih jona (CI-) koji sa jo- ,,;0 ,0 U svom sastavu ima vise hidroksilnih grupa ("C)-H) ko·· tvamCima, jer nepa/ami mole-
,0 je su izrazito polarne. Ove hidroksilne grupe sa rnoiekuli- kuii rastvaraca mogu usposta··
'liIT;<,' slet>:s (Ag') daju AgCL Molekuli AgCI S8 udruiuju
a rna vode uspostavljaju hidrogenove veze. Moiekufi seGers viti veze samo sa nerJOiarnim
Of' velicin",: koloida i do/azi do zamucenja vode.
sa povrsine vezu S8 sa molekullma vode. Kako S8 mole· ceslfcama tvari
holo!c!ne cestice stvaraju tzV. -miCE!lu. To je jezgro ko-
loidnt.- cestlce koja na povrsini ima zastitni slo], koji cuva kuli vade krecu, oni sa sobom nose i moiekule secera. Po-
rnicelu od djelovanja sredine u kojoj se nalaz1. Micele slije odvajanja prvog sioja molekula secera. isto S8 desa-
lTioQu bit:' hidrofHne (vezu vodu) pa je voda zastitni sloj va sa drugim slojem i tako redom dok 58 sav secer ne cJi··
rr;iceie 65.8.). Hidrofilna micela-je kod zelatina. sperguje U obliku molekula u citavoj zapremini rastvora.
i\kn micela koloida ne veze vodu, ako je hidrofobna, Rastvaranjem hemija dolazi do najsitnijih CEistica tva·
ondr: Sf' :Zclstitni sloj stvara ad jona koji ulaze u sastav ri cije osobine i ponasanje proucava.
mi::cis, takvc1 .ie micela Agel, gdje zastitni sloj moze biti Molekulska disperzija nepolarnih tvari vrsi se nepolm·
od iom, iii CI- (SL 55_b)_ nim rastvaracima. Izmedu molekula rastvaraca I rnoiekula
I<oloidi mogu bltl u dva oblika: sol I gel stanje, Sol sta- b nepolarne tvari uspostavljaju S8 veze pomocu van de;- Vai-
iG takav obl1k koloida kada se cestlce slobodno kre~ Sf. 65 .. Kolaidne micefe sovih (J. D. van der Wals) sila. To su sile koje 5e uspostav~
b i kn:::" disperzllo sredstvo. Gel stanje je mrezaste stru- 2astitni slo;" micefs k%ida /jaju izmedu indukovanih dipola. Proces rastvaranja se de.-
kturp , lads js l; micelu uklopljeno dosta cestica disper~ Ije odvija kao i kod polarnih rastvaraca Sf. 66 - Rastvaranje se6era
odreduje oosobine k%ida.
=no:~; src:dstv(}. Kod nekih koloida prelazak sol stanja u Razbijanjem zaslitnog sJoja u vodi
gel stanjn i obrnuto vrsi se-Iako ~ pfories je povratan. Kod cestice se udruzuju i nastaje 7.4. Sastav rastvo,a
nekih koioioa to nije moguce. Na primjer, protoplazma iz grubo disperzni sistem. Ovaj
proces 5e naziva koagulacija
sol staniE\ na visokim temperaturama prelazi u gel stanje. Za iZraZavanje sastava rastvora koriste 50:' Koncentr2-
koioida.
U tom obiiku u ceHji se ne mogu odvijati potrebni proce- cije (kolicinska, masena, volumna) i udjeli (masen:, vo!u- U fabomtorijama, idustriji i sva-
Koagulacija se maze vrSiti na vi-
sL ceilje ugibaju, dolazi dq smrtL se naana. Zagrijavanjem jajeta mni itd,), Imdnevnom Zivotu pripremaju
dofazi do razbijanja micela kola- se rastvori odredenog Iwntitati-
1.,30 Fino disperzni sistemtRastvori iii otopine ida, sadrzaj jajeta oGvrScava, 7A.1.Masena koncenlracija (1) vnog sastava. Prije priprema-
vrsi se koagufaeya koloida u jaje- nja rastvora mora se znati ma-
tIL Dodavanjem kiseline u mlije~ sa iii koficina tvari koja treba bi-
Fino disperzni sistemi imaju cestice disperzne faze
ko, dofazi do razbijanja zastitnog
Masena koncentraclja ie kolicnik izmedu !nas"
cd i nln. Ove cestiee su nevidljive. Fino disper- rastvorene tvari I zepromlne reslvors, ti rastvorena U odredeno;" za-
sloja mieele, nastaje sir, Vfsi se
zni s(stemi S9 jos nazivaju rastvor. iii otopine. premini iIi masi rastvora.
koagulaeija k%ida iz m/ijeka.
82 83

Kod pripremanja rastvora potrebno je umjesto kolicine

m(A). meA)
'yeA) = -~ =::> m(A) = y(A)· V =::> V = - - tvari uzimati masu, jer se masa moze odvagati na vagi.
v . yeA)
Za pripremanje rastvora u !aboratorijama najprakticni- Primjer za izracunavanje:
je je izrazavati masu u gramima (g) a zapreminu u Htrima
(L). Po potrebi S8 mogu koristiti i druge jedinice. Koliko treba uzeti 9 natrijum~hidroks;da (NaOH) da se pripremi O,5L rastvora
koncentrac;je 3moUL?
Primjer za izracunavanje:
fzracunavanje:
Data fe: V=0,5L; c(NaOH)=3maIIL; M(NaOH)=40gIL
Koliko treba g natrijum-karbonata (NazCO;) za pripremanje 250m! rastvora
Trazi set m(NaOH)=?
eila je koncentracija 10Dn1L?
Polazi se od matemati6kog izraza za koliCinsku koncentraciju u kame se umjesto n uzi-
tzracunavanje: mamlM:
Dato je: l/:::::.250mkO,25L; Trazi set m(NaP0o!=? c(NaOH) ~ n(NaOH) = m(NaOHL
V M(NaOH)·V
Rjesavanjem jednacine po m, dobiva se:
Za izra6un[1vanjc; S6 /wrisii jodnaCina za definiciju masene koncentracije:
m(NaOH) = c(NaOH)M(NaOH) V
= 3mallL40glmaiO,5L
m(NaOH) = 60g
Odgo\lor: Za pripremanje 250m! rasfvora Na2 C03 koncentracije 100g/L treba
Odgovor: Za pripremanje O,5L rastvara NaOH koncentracije 3mollL, potrebno je 60g
uzeU 25g Nap03. NaOH,

7,.4.2. Koiicinsita koncentracija (c)

Maseni udio je nefmenovan
7.4.3, Mase"i udio (w) bra]. Aka se vrijednost masenog
udje/a pomnoii sa 100, dobiva
Maseni udio neke tvari u rastvoru je kolicnik ma.¥ se maseni udio u procentima.
se te tvari j zbira mass; svih tvari koje ulaze u sastav
.oIE;;; (),i'~<.~ H~ filnDiinskL'_ !(tJl"""ltnlcijB je kolicnik mS!VQra< Zbir masa svih tvari koje ulaze
tB£;tvon;':t)c tV8r~ ras-
U sastav rastvora je maSEl ras-
\V(A) = mC1) .100 = meA) 100 tvora.
m(A)+m(8) meR)
Primjer za izracunavanje:
Primjer za izracunavanje:
Koliko treba uzetJ mOiO'llB magnezijum~hiorida (Mgel2) da se pripremi 400mi
Koliki je maseni udio natrijum-hiorida (NaCI) u rastvoru ko}i se dobiva ra$-
tvaranjem 20g NaCI u 80g vade?
!zracunavanje,'
Izracunavanje:
Oatu i8: c(MgC!2)=O,2mo/IL; V=400ml=O,4L
Data jet m(NaCI)=20g; mIHp)=80g Trazi se: w(NaCI)=?
Za izracunavanje se {wrist! jednaCina /(ojom je defin/sana koliCinska koncentracija: Izracunavanje se vrsi prema jednaCini za definiciju masenog udjela:
n(MgCf2 )=c(MgCf2 ) x V=O,2mo/lL-x O,4L=O,OBmo/ w(NaCl) m(NaCl) .100= 109 .100=20%
m(NaCl) + m(H 2()) 109 + SOg
Odgo'llor: Za pripremanje 400m! rastvora, koncentracije O,2moIIL, treba uzeti
O,OBmol MgCI2 . Odgovor: Maseni udlo NaCI u rastvoru je 0,2 iii 20%.
84 85

Primjer za izracunavanje: 7.5. Rastvaranje cvrstih tvari u tecnoslima

Koliko treba 9 seeers da se dobije 600g rastvora u kome je maseni udio se~ Rastvaranje cvrstih tvari u tecnostima je proces ram
cera 8%? zaranja kristalne resetke tvari koja se rastvara pomo-
eu molekula rastvaraC8. U ovom procesu tvar mijenja
Izracunavanje: stanje, sto j8 praceno promjenom energije.
Oala je: m(R)=600g; Ukupna energija neke tvari,
w(sec.)=8%=0,08 Trail se: m(se6.)::c:? Promjena entalpije pri rastvaranju jednaka je:
L\.H =H, - H2 prf odredenoj vrijednosti pritis-
ka (p) i temperature (t), naziva
Polazi se ad definicije masenog udjela, odakle je
Gdje je: b.H - promjena entalpije se entalpija tvari. Promjenom
m(sec. )=w(sec.)· m(R)=600g 0.08=48g stanja tvari mijenja se i ental-
Hl - entalpija tvari prije rastvaranja
pija.
H2 - entalpija tvari poslije rastvaranja
Odgovor: Za pripremanje 600g 8% rastvora se6era potrebno je 48g secera.

Pri rastvaranju S8 desavaju dva procesa kojima se

Maseni udio je praktican nacin izrazavanja sastava mijenja entalpija. MolekuH rastvarac razaraju kristalnu
tvari pa se 6esto koristi. Vee je koristen kod izra6unava~ resetku tvari koja S8 rastvara i za to je potrebna odrede~
nja sastava hemijskih spojeva. Koristi se kod izrazavEl- na kolic!na energiie (S!. 67).
nja sas1ava legura i na drugim rnjestima.

7.4.4. Volumni (zapreminski) udio (<p)

;J};
Volumni utilo tvari u rastvoru je kolicnik voiume--
,~ ,it.
na te tvari i volumena rastvora. Aka se dobivena vri-
jednost pomnozi sa 100, dobiva se volumni udio u Volumni udlo S8 rjeae koristi
procentima. nego maseni udio. Zbog toga
58 mora naznaciti kada su vo~

iumni procenti. U praksi se to

(p(A) = VeAl .100 = veAl .100
oznacava na sljedeci naCin:
veAl + V(B) VCR) SI. 67. - Promjena entalpije pri rastvaranju NaC!

Na primjer, kod mstvaranja kuhinjske soli (NaG!):

Primjer za izracunavanje.: NaCI -7 Na + Ci'

J
, /\H raz. :::;: 788kJ/mol
Kolika je koncenfracija metanoia (CH3 0H) u procentima~ ako}o 200mi CH3 0H
Kolicina toplote od 788kJ/moi je energij8 razaranja
rastvoreno u 300ml vade.
kristalne resetke Naei, toliko se trosi, odnosno, toliko je
potrebno dovesti top!ote.
!zra{;unavanje:
Nastall joni S8 vezu za molekuie rastvaraca (vade) ~
Oalo je: V(CHPH)=200ml; V(Hp)=300ml
vrsi se hidratacija jana. Pri hidrataciji se izdvaja ~ oslo~
bada taplata:
Polazi S8 od definicije voJumnog udje/a:
V(CHPH) 200 ml CI' +aq -7 CI'(aq)
<p(CHPH)= '1 00z: -~--- ·1 00z: 40%
200 ml + 300ml
Odgavor: koncentracija rastvora metanoia je 40% L\.H hid ,= -784kJ/mal
86 87

KoliCina ioplote od 784kJ/moi je energija hidralael- Isla se desava kod rastvaranja drugih polarnih t8-
je, toliko S6 izdvaja energije pri hidrataciji. cnostL Polarne i nepofame tecnosti se
Ukupna promjena entalpije pri rastvaranju NaC! je: Mijesanje nepolarnih tecnasti moguce je zbog djelo- ne mijesa]u. Teenost manje
vanja van der Valsovih sila izmedu molekula tvari koja gustine pliva nB tecnosti vece
bH,", + bH hid ,. =788kJ/moi - 784kJ/mol =4kJ/moi S6 rastvara i rastvaraca. gustine.
20°C 1000C Rastvaranjem kuhinjske soli
Natrij-hlorid, NaCI 369 40g 7.7. Rastvaranje gasova u tecnostima
povecava se entaipija sistema.
Olovo(II)-nilrat, Pb(N03 ), 52g 127g Kuhin]ska so u obffku rastvora
Kalij~nitrat, KN0 3 319 2479 Rastvori se mogu dobit! rastvaranjem gasava u te~
fma vecu energlju, koju uzima
cnostima. Rastvorljivost gasova zavisi ad grade moleku-
Tabela 5. - Zavisnost rastvorljivosti od temperature ad okofine, zbag cega dofazi do
la gasa i tetnosti, temperature i pritiska.
snfienja temperature rastvora,
Rastvorljivosl nekih gasova u vodi data je u labeli 6_ Ako izme6u mo/ekufa gasa i
Pri rastvaranju nekih tvari dolazi do smanjenja ental- dolazi do hladenja. Zagrijava-
rastvaraca dolazi do hemijske
p!Je te tvari. Na primjer, pri rastvaranju natrij-hidroksida njern se nadokna6uje top/ota i
reakcije, gasovi se bolje rastva-
(i\laOH) dobija S8 rastvor u kame NaOH lma manju en-
talpiju, pa S8 visak energije izdvaja U obliku toplote, vrsi
povecava se rastvorljivost. To
I Gas (plin) H, 0, CO, NH3 raju (rastvaranje NHs i He! u
se desava ph rastvaraniu \!e6i~ I vodi). Aka se molekuli gasa i
S8 zagrljavanje rastvora. ne tvari, povecanjem tempera- ~~rIJiVost 0,018 i 0,031 0,878 702 rastvaraca razfikuju po gradi, I
ture povecava S('" ratvorijivosf u UL pn STP izme6u njih ne dolazi do hemij-
NaOH + aq ~ Na'(aq) + CI-(aq) l>.H=-42kJ/mol
(Tabe/a 5):
Tabeia 6. " Rastvorlj"ivost nekih gasova u vodi skih veza, oni se sfabije ras/va-
Da bi S8 olaksalo rastvaranje, potrebno je ukloniti izdvo- raju (rastvaranje H2 i 02 u vodi).
jenu toplotu, zbog Gega je potrebno vrsiti hladenje pri rastva- Izmedu moiekula gasova koji se rastvaraju i moleku~
ranju NaOH. Ovdje se rastvorljivost poveCava hladenjem. !a rastvaraca privlacne sile slabs aka se povecava tem~
peratura. Zbog toga se zagrijavanjem smanjuje rastvOf-
7.6. Rastvaranje tecnosti u tecnosti !jivost gasova u tecnastima. Gasov! se bolje rastvaraju
Rastvorfjivost ne{(e tva,-i pred- aka je temperatura nita.
Fi.astvori S8 mogu dobiti mijesanjem dviju iii vise te- stavtja masu fe tvan' u 9 koja se Izmedu moiekula gasa iznad rastvora i moiekula ga~ Hfadne planinske rijeke bogata
cnosti. Rastvarac je ona tecnost kOje- ima vise, dok je rastvara u 100p rastvaraca sa u rastvoru postoji dinami6ka ravnoteza. Aka se pove- su ribom. U hladmjoj vodi fma
lVC1,;- koja se rastvara ona koje ima manje. (najCesce vode) na odredenoi ta pritisak, rastvoreni malekuli teze napustaju tecnost, viSe rastvorenog oksigena.
Ovi rastvori mogu nastati aka su molekuli tecnosti sH- temperaturi. povecava se brej moleku!a koj'1 se rastvaraju. Pove6a-
bl(~ grade pa se rnogu mijesati. I ovdje vrijedi pravilo da
njem prltlska povecava se rastvorljivost gasova u te-
Sf: polarne tecnosti moraju rastvarati u polarnim tecnos··
cnostima.
tim~;" £; nepolarne u nepolarnim. Metana! (CH 30H) S8 la-
ka raStvara u vodl, zbog paJamast! hidroksilne grupe ko-
7. 8. Povisenje tack" kljucanja i snizenj"
je_ 88. rno!ekulima vode, koji su takode polarni, stvaraju tacke mrznjenja rastvora
ilicil0geflOVG veze (SI. 68).
U tecnosti se molekufi krecu ra-
Ako S8 tecnost nalazi u zatvorenoj posudi, koncen- zliCitom brzfnom. Na biio kojo]
tracija para S9 povecava. izvjesno vrijeme, a onda se us- temperaturi neki mo/e/wfi fmaju
H--- tall. Naime, neki molekuli pare u toku svog kretanja uda- dovaljno kineUcke energije da
/
_0
,H_ raju u povrsinu tecnosti, teenost ih zadrzava pod dej~ sav/adaju privlacne sile i na-
stvom privlacnih sila. Tako S8 uporedo sa isparavanjem puste tee-nasi. Taka dolazi do
vrsi i i kondenzovanje. Kada 5e braj molekula koji u jedi~ isparavanja.
nld vremena napuste teenost izjednaci sa brojem rna!e- Kada je teenost u otvorenaj po~
kula koji se u nju vra6aju, kada 5e brzina isparavanja sudi, njene pare se gube u
izjednaci sa brzinom kondenzacije, nastaje dinamicka aka/nom prostoru, pa se ispa-
ravnoteza. ravanje vrs; do kraja.
SI. 68 - Hidrogenova veza izmedu molekula vode i metanola
88 Disperzni sistemi 89

Para koja je u ravnotezi sa tecnos4u-naziva se,zasi~ Snizenje tacke kljucanja i povisenje tacke kljucanja
cena para, a njen pritisak - napon, naziva se napon za~ rastvora S8 koristi za odredivanje relativne molekulske
sleens pare. mase rastvorene tvari.
Napon pare S8 poveeava pri porastu temperature.
Kada u toku zagrijavanja napon pare dostigne vrijednost
Demonstracioni ekspriment
spoijasnjeg pritiska, nastupa kljucanje, To je burna ispa-
ravanje koje zahvata i unutrasnje siojeve teenosti. U dvije Ga5ice ad 1GDm! nasuti vade. Potom u jednu
U rastvoru, u parnoj fazj S8 na!aze moiekulj rastvara- casicu staviti nekoliko kapi rastvora kuprum(I/)-sulfa-
ca i rastvorene tvari. Napon pare rastvaraca j rastvore- ta (euSO 4) U drugu cas;cu staviN nekofiko kapi tinte.
ne tvari je nizt nego kada su u cistorn stanju na istoj tem- Tinta i CuS04 SU obojenf. Njihova boja se postepeno
peraturi. Ako je rastvorena tvar u (:vrstom stanlu~_ gnda SI. 69. - U Cistom rastvaracu siri j ako promijesarno staklenim stapicem vada u
ana veoma malo isparava. pa 1e napon pare-rastvora je- molekuli mogu napustiti te- obadvije case 6e se obojiti u Citavoj zaprmini.
dnak naponu pare rastvaraca, a on -je nizi nego kada je enost i vraNti se ponovo u fe-
rastvarac u cistorn stanju. enost na svakom mjestu na po-
Francuski naucnik Raul (F. M. Raoult) je utvrdio da vr,sini. 7,g, Dituzija Sf. 71 - Difuzija
snizenje napona pare rastvora zavisi od kolicine rastvo-
rene tvari, a ne zavisi od prirode tvari: Osmoza fma velikf znacaj u fJ-
/\1..;0 su najsitnije castiee tvari pokretljive one se mije-
P ;;;: Pc1( Gdje je: p - napon pare rastvora vim ce/ijama. Sve ce/ije su oba-
saiu, dolazi do difuzi,e (lat. difiunciere - rasprsiti). Difu-
Po- napon pare 61st09 rastvaraca vijene polupropusnom memo
ziji su naroeita podlozni gasovi sirenje miris8. Difuzija
x - koli6inski udio rastvaraca- u branam, f<roz kaju u ceiiju mogu
S8 susrece i ked tecnosti.
rastvoru ulaziti sarno ceflj! potrebne tvar;
Da bi S8 dostigao napon pare rastvaraca, rastvor~ se Tako Viljke uzimaiu vodu ; neke
7.10,Osmoza
mor2 dovoditi toplota. Radi toga rastvor! imaju vise ta- potrebne minerale tvari. Crvena
cke kljucanja. Osmoza (grt. osmos - guranje, tiskanje, udarac) je po- lavna zmca pJivaju u pfazmi i
tsta pojava je i kod tacke mri:njenja, prelazak tecnos- java difuzije molekula rastvaraca kroz polupropustljivu - obavijena su polupropusnom
ti u cvrsto agregatno stanje. Rastvor ima nizu ta6ku semioermeabilnu membranu iz rastvora manje koncen- membranom koja regufise uJa-
mrznjenja nego cist rastvarac. tracij~ u rastvor vece i(oncentracije u cilju izjednacava- zak i izfazak tvari jz zmaca u
Povisenje tacke kljucanja i snizenje tacke mrinjenja nja koncentraclje rastvora (S1. 72), pla.zmu i obmuto.
je proporeionalno kolicini rastvorene tvari u rastvoru. Ek-
sperimentaino je utvrdeno da je: Cestice ragtvorene cestice
11! ~ kb Gdje je: il.t - povisenje tacke kljucanja rnstvaraca
iii snizenje tacke mr.znjenja Sf. 70, - U rasivorima dio po-
vrsine zauzimaju cestice ras-
war) "
, ;,
k - konstanta (krioskopska iii
ebulioskopska) tvarene ivari sto ufice da manji II
b - molalna koncentracija braj eestica moze isparavati iii
MolainG koncentracija je koliCnik koliCine tvan (n) i mase se vracati u teeno stanje
rastvaraca (L): b:::::nlL, a koli6ina tvan kolicnik mase (m) i rno-
lame rnass (M): n:::::m/M, pa se zamjenom dobiva:
n rn
L1t k,b=k--=k-~
L M·L
Krioskopska (snizenje tacke rnrinjenja) i ebulioskop-
ska (povisenje tacke kljucanja) konstanta se racuna na
1000g rastvaraca, pa se zamjenom dobiva:
L1t=k, m,1000 =:oM k·m,1000
SI. 72. - Osmoza
M,L L1t,L
 90 91

Cestice rastvorene tvari se krecusa,m,olekulima ras~ Kao ilustracija se moze uzeti rastvaranje kuhinjske
tvaraca i kada naidu na polupropusnu.membranu, onda soli (NaC!) , pri cemu nastaju pozitivni natrijevi (Na+) i
u nju udaraju i taka vrse pritisak. Ovaj_pritisak:se naziva negativni hloridni (CI-) joni (SI. 74).
osmotski pritisak. Osmotski pritisak S8 moze mjeriti po-
mocu osmometra (SL 73).
Osmornetar Se sastoji od staklenog ,zvana koje je na rastvor
W(Jrll.
donjern kraju zatvoreo semipermeabilnom rriembranom, a
na gornjern kraju je staklena cijev. U stakleno zvana se
stavi rastvor secera, a onda se to sve uroni u posudu sa
destilovanom vodom. Nakan nekog vremena u staklenoj
cijevi se poene dizati nivo-teeno9ti. _~JiJ~_~~i,:je_ qoslo_do_spu~
stanja nivoa vode. U staklenom zvonu]e
doslo do pove6a- , . .
~

nja zaprel11ine rastvora. To je zbog toga sto u stakleno • s.

zvono difunduju molekuli vode, a iz staklenog zvona ne
51, 73. - Osmametar
rnogu difundovati molekuli seeera"pa vrse pritisak na se-
miperrneabi!nu membranu. Na 'osnovu -eksperimenata j8
utvrdeno da je osmotski pritisak (n) j6dnak +1111 molekull hloridni natrijevl
vade Jon~ joni
10 ~ c·RT
Cidje j8: C - kolicinska koncentracija
_ _ _ _ _ _.------.1 I
R - gasna konstanta Sf. 74, - Ra.stvaranje NaG! u vodf
T - apsolutna temperatura
Molekuli vode se krecu, a sa njima i joni koji se ravno-
mjemo rasporeduju i citavoj zapreminl rastvof3.. Oko ovih
jona okupljaju se sa svih strana molekuli vode, dolazi do
Stavfjanjem kuhinjske soli
1,1'1.1. Rastvori neelektrolita i elektrolita stvaranja zastitnog sloja, vrsi 5e hidrataci}a jane. Zbog za-
(NaCt) u vodu (SI. 74), jone na
stitnog sloja slabe privlacne sile izmedu jona. To slabljenje
Aka se u rastvor jona urone povrsini okrutuju malekuli va-
Flastvori neelektrolita ne provods,,_,elektri6nu struju. To privlacnih sila zavisi ad ra5tvaraca i izrazava 58 dielektri-
elektrode vezane za izvor i5to- de. Pazitivni pol mo!efwla vade
SU tvar~ koje rastvaranjem daju molekule kao najsitnije cnom konstantom rastvaraca. Dielektricna konstanta ras-
5mjerne struje, onda se prema vele 58 za negativni hforidni
c;esiicE:, Molekuli su neutralne cestiee, na njih ne djeluje tvaraca pokazuje koliko su puta privlacne siie izmedu jona
negativnoj elektradi katodi (-) jon (et). Negaiivni pol moleku-
0iektricno polje. Ne krecu se djelovanjem elektricnog slabije u razblazenom rastvoru oego u praznom prostmu.
krecu pozitivni jon; katjoni (+), la vode vele 58 za pozitivni na-
polja, pC\. n8ma provodenja elektricne -struje. Taka se po- Die!ektricna konstanta vade je 80. To znaci da su priviacne
a prema pozitivnoj elektrodi trijev jon (Na-!). Pri tome slabe
nasaju rastvori secera, alkohola ltd. sHe izmedu jona u vodi 80 puta slabije nego u vakuurnu. Di-
anodi (+) krecu se negativni jo- privlacne sHe izmedu Na' iii Ct
Hastvori elektrolita provode, elektricnu struju. Ovi ras- elektricne konstante nekih rastvaraca su: etanol 25, aceton
ni anjoni (-). Dolazi do usmje- jona, jon! se razdvajaju i odla-
tvori nastalu taka sto rasvararac-usitnjava tvar do najsi- 21, hlorofonn 5, benzen 2 itd.
renog kretanja jona. Rastvori ze sa l7Iolekufima vade, posta-
tnijih cesl1ja - jona. Pozitivno naelektrisani jonl nazivaju
eiektrolita su provodnici ju sfobodnf. Poslije skidanja
Sf::: [«Il.ioni, a negativno naelktrisani joni su anjoni. 7.3.11. Jonizacija
drugog reda. Kroz metale 5e prvog sioja jana, skida 5e drugi
Joni u rastvorima elektrolita nastaju elektrolitickom
disocijacijom i jonizadjom. u vodljivoj vrpci usmjereno kre- sloj i lako redom, dok se ne ra-
Jonizacija Ie proces nastanka slobodnih jona IX
tu eJektroni djefovanjem eiek- zor! Cilavo. jOf)ska kristaina re-
molekula djelovanjem rastvaraca.
tricnog polja i metafi 5U provo- selka.
7. i 1.2" Elektroliticka disocijacija
dnic/ prvog reda.
Kao primjer se maze uzeti nastanak slobodnih jona H;
Elektroliticka disocijacija je pr~es nastajanja i CI- iz HCI djelovanjem vode. Oko negativnog pola mole-
siobodnih jona u rastvoru razaranjem jonske kristal- kula He! okupljaju se moleuli vode okrenuii pozitivnim po-
ne resetke 1 djelovanjem molekula rastvaraea. 10m (SL 75), a oko pozitivnog pola Hel okupljaju S6 moie-
kuli vade okrenuti negativnim polom.
 92 93

7.11.5. Kiseline

.. Kiseline su hemijski spojevi koj! Ima;u klseo

okus. Lakmus pap!. boje crvenom bojom. Kiseline u
svom sastavu imaju hidrogen.
Neke kiseline navedene u tabeli 7:
Formula Pravilan naziv Uobicajeni naz;v
I sulfatna kiselina
H 2 SO4 Sulfatna kiselina Sumporna kiselina I
••
..
:CI: H
!
." ~~.

-I- Y :0: H ~---

~ .··1<±>
H. O. H . '
I -I-
IUS
:CI:
HCI
HN03
H!oridna kiselina Sana, hlorovodicna kiselina
Azotna, dusicna kiselina
I
•• L •• I •• H3 P04
Nttratna kiselina
Fosfatna kiselina Fosforna kiselina
H H .J H2GO, Karbonatna kiseHna Ugljena, ugljicna kiselina
CH 3COOH Acetatna kiselina Sircetna, oetena kjselin~i
He! Tabela 7.
.
- VaZnljB I(lselme
nitratna kisefina

Kiseline rastvaranjem u vodi jonizuju i pri tom nastaju

Sf. 75. - Jonizacija molekula Hel
joni hidrogena (W) i jon! klselinskog oslatka;
Atomi H j Cf jz Hel vezuju se za mo!ekul vade, a ti-
me slabe sile kojima su veznL Kada te sile dovoljno
HCI-7 W+CI-
oslabe, dolazi do raskidanja veze. U tom raskidanju za- Nastali jon (H+) je nepostojan u vodenom rastvoru,
jednicki elektronski par ostaje sa atomom CI (vise je jer je to proton (p+). Veza se za rnoiekul vode:
elektronegativan) i nastaje negalivan hloridni jon (Gil
Atom H ostajs bez svog elektrona kojeg je ulozio u za- H+ + H2 0 -7'" H30+ karbonatna kiselina
jednicki elektronski par (manje je elektroegalivan) i nas·
taje pozitivan jon hidrogena (W): Jon H30+ naziva se hidronij jon. 51- 76, - Modeli molekula nekih
id3efina
PravH~ije je tumacenje da:
HG! -7 W + CI"
Kiseline mogu biti anorganske i
kiseline rastvaranjern u vodi daju hidroni; jane
7.11.4. Slepen disocijacij" organsi<e.
(H30+) i jone klsellnskog oslatka;
Na osnovu vrijednosti stepena
Pri rastvaranju se najcesce ne vrsi potpuna jonlzaci- HGI + H2 0 -7 H,o+ + CI· i<iseline se prema stepenu jo-
disocijacije elektrofiti se dljeie
ja svih rastvorenih mOieku!a, niti potpuna disocijacija pri nizacije dijefe na jake i slahe:
fiB jake i s/abe elektrolite.
razaranJu jonske krista!ne resetke. Za kvantitativno izra- H2 S04 + 2H,o -7 2H,o· + SO,'·
zavanje .ionizacije i disocijacije koristi se stepen disoci- Jake kiseline
Jaki elektrolitf imaju stepen Hidronij jon (H30+) odreduje sve zajednicke O'$(}"
jac;je (a). Slepen disocijacije je kolicnik izmedu broja Hloridna (He!)
dfsocijacije veCi ad 30%. bine kiselina, pa je to g!avno kiseiina.
disosovanih Uonizovanih) molekula (N) i ukupnog breja Nitratna (HNO..,)
mole kula (No). Suffatna (H250,J
Siabi efektroliti imaju stepen Ako kiseline lmaju u sastavu vise atoma hidrogena (Hi
Stepen disocljacije je neimenovan braj i ima vrije- onda se jonizacija vrsi u vise stupnjeva:
disocijacije manji ad 30%.
dnost 0-1. Aka S8 ova vrijednost pomnoli sa 100, onda Siabe kiseline
S8 dobiva stepen disocijacije u procentima i ima vrije- H2 S04 + H20 -7 H,O+ + HSO,· Fosfatna (HsPO)
dnost 0·100. Acelalna (CH.,COOH.)
2·
HSO; + H2 0 -7 H,o+ + S04
Karbonatna (H2 CO,,J
·--o2·~~

H2S04 + 2H 20 -7 H,o+ + S04

94 95

7.11.6. Baze Iii luilne Slicne osobine irnaju i amlni (organske baze), koje
se dobijaju iz amonijaka. Ove baze 6e biti obradene u
Baze IIIluzlne su hemllski spolevi koii Im.ill luzat organskoj hemiji. Ozljede uzrokovane kisefjna~
okus, lakmus papir boje plavom bOjorn: SV0 baze il < Kiseline i baze su vrlo reaktivni spojevi, kada su ve!i- rna treba ispirati razblazenim
svom sastavu imsJu hidroksilnu grupu ("011). ke koncentracije razaraju mnoge tvari pa j kozu, pose- rastvorom slabih baza (na pri~
Najvainije i najja6e baze su
bno s[uzokozu. U radu sa ovim tvarima treba bib vrlo mjer, rastvorom sode bikarbo-
baze:
Rastvaranjem baza u vodi dolazi do pove6anja ko- oprezan. U pocetku, dok se ne upoznaju dobro osobine ne, NaHCO:). Oz/ijedena
ncentracije -OH jana, jer baze disocijacijom daju jone i djelovanje, uvijek se radi sa razblazenim kise!inama i mjesta bazom treba ispirati
alkalnih metala
-OH i jone metala: razblaienim rastvorom sfabe
bazama. Aka S8 zadobiju ozljede od kiselina iii baza tre-
ba brzo intervenisati: ozlijedeno mjesto ispirati sa dos- kiseline (na primjer, sircetnom
NaOH -7Na+ + -OH Ca(OH)2 -C> Ca2 + + 2-0H natrij-hidroksid (NaOH)
ta vode_ kiselinam, Cf-I3 COOH).
kalij-hidroksid (KOH)
ZaJednlcke osobl,,<; baz"
jon I glavno obilieij(0 svih tH~zn. zemnoalkafnih metafa 7.11.7. Teorija 0 kiselinama i bazama

Baze kaje imaju vise -OH grupa disosuiu u vise slup· Arenius (Arhenius) je 1884. godine obznanio teoriju Razvaj hemije kao nauke pm,·
kBlcij-hidroksid [Ca(OH),J
njeva: elektrolitic-ke disocijacije i objasnio elektrolite i neelektro- cen je razvojem i usavrsava-
barij-hidroksid [Ba(OH))
lite. Na osnovu ave teorije razvi!a se teorija 0 kiselina- njem tearije 0 kisefinama / ba-
Mg(OH), -) Mg(OHr + ·OH ma, kao eiektrolitima koji u vodenom rastvoru pove6ava~ zamB. Pojedini hem/carf su
Baze veCine ostafih metala su
ju koncentraciju jana hidrogena (H+), i bazama, I(oje ras- imali paseban znacaj u tome,
Mg(OH)- -7 !lAg2- +-OH slabe baze, Osim ovih baza
tvaranjem u vodl povecavaju koncentraciju hidroksilnih (- od kojih su znacajniji:
postoje ; mnoge druge, koje 6e
Mg(OH)2 -C> !lAg2+ + 2-0H biti obraoene u anorganskoj OH) jona.
Brensted (Bronsted) je i 923. godine objavio protoli- Bo}f (Bayile) je 1663. godine je
hemiji.
ticku teoriju kiselina i baza. Po ovaj teoriji svaka hemij~ konstatovao da sve kiseline
Znacajnija baza, koja u svorn sastavu nema atoma me-
tala, Ie arnonij-hidroksid (I\lHPH)_ Spada u grupu slabih Da- ska tvar koja moze dati proton (Hl') je kiselina (donor rastvaraju kamenac i neke tva-
protona). Baza je svaka tvar koja moze primiti proton ri plave boje biljnog porijekla
za. Nastaje rastvaranjern amonijaka (NH3) u vod: (Si. 77):
(akceptor protona). Da bi baza mogla primiti proton, mo- prevode u pfavu boju.
ra postojati slobodan elektronski par. Ovom teorijom se
uspostavlja uzajamna zavisnost kiselina i baza. Da bi Lavoazije (Lavoisier) je 1777.
neka tvar reagova!a kao kiseiina, mora biti druga tvar godine dokazao da oksidi ne~

koja 6e reagovati kao baza. Da bi donor dao proton, mo- meta/a rastvoreni u vodi daju
+ ra biti akceptor da ga primL kiseline. fz toga je zaklju{;io da
Pri reakciji kise!lna i baza nastaje nova kisetina i ba- sve kiseline u svom sastavu
za, s tim sto od prvobitne kisellne nastaje bazB, a od imaju oksigen
prvobitne baze nastaje kisetina:
Dejvi (Davy) je 1810. yodfne
kisefina 1 + baza 1 -7 kiselina 2 + baza 2 dobio hforidnu kiselinu (Hef) f
H time dokazao da kiseline ne

00
. -.
••
'0·".'
•• .,
rnoraju imat; u sastavu oksigen.

Ubig (Liebig) je 1838. godine

H H H:CI:
.. + H:O:H utvrdio da mnogf metali reaguju
sa kiselinama zbog djefovanja
Hel
+ + jona hidrogena. Na osnovu toga
je utvrdio da sve kisefine u svom
SI. 77. ~ Rastvaranje amonijaka u vodi B, sastavu imaju hidrogen (H).
96 f::I.emiJ(1 za I razre~ ~imnazije 97

Luis (Lewis) je predlozio teoriju kiselina i baza za- Aka ne reaguju svi atomi hidrogena iz kiseline pri
snovanu na elektronskoj teoriji. Po Luisu, kiseline su sve neutralizaciji onda nastaju kisele iii hidrogen soli:
tvari koje mogu primiti elektronski par - elektronakcepto- Po Luisovoj teorij! kiseJine mo-
rl, a baze su sve tvari koje mogu dati elektronski par - gu bit! bez flidrogenovih ala·· H3 PO 4 + NaOH ~ H,o + NaH,PO4
elektrondonatori. rna, a [Jaze bez hidroksilnih nafrii-dihidrogen-fosfat
Na primjer: grupa.
CI CI
H2 C03 + NaOH -+ H2 0 + NaHC03
natrij-hidrogen-karbonat
B:CI + Na':CW Na+ 'irCI:B'.. :CI
CI , CI Ako sve hidroksilne grupe jz baze ne reaguju pri neu-
traHzaciji, onda nastaju bazne iii hidroksi soli:
kiseHna baza
Mg(OH), + HCI -+ H2 0 + Mg(OH)CI Reakcija vade sa nekom tvari
7.11.8. Soli magnezij-hidroksi-h!orid je reakcija hidroJize. Neke so-
li reaguju so. vodam ~ hidroU-
Soli su hemijski spojev; ko]; raslvaranjem u vod: 7.11.9. Hiclroliza soli zuju. Pri hidrolizi neki rastvari
daju pozitivne Jane metala i negalivn" Jone kisali",
reaguju kise/o, povecava se
skog ostatka. Soli nastale neutralizacijom jaklh kisel\na 1slabih ba- kancentracija H+ (H3 Q+) jona, a
NaCI -+ Na+ + CI- MgSO 4 -+ Mg2+ + sal' za hidrolizuju ! njihovi rastvori reaguju klselo: neki reaguju bazno, povseava

NH 4 CI + H2 0 -7 NH 4 0H + He! se koncentracija -OH jona,

Soli nastaju reagovanjem kiseHna i baza. U ovim rea-
kcijama joni hidrogena iz kiseline reaguju sa hidroksii- Soli SLi vrla raznofikf j raspror,· Soli koje se rastvarajy u rastvoru su u jonskom obll-
nim jonima iz baze. Prj tom nestaje H+ (H30)+ jona iz lranieni spojevf. Pastoji bez- ku. Vodeni rastvori jakih elektro!lta su takode u jonskom
rastvora, a time nestaje i kiselih osobina. Reagovanjem broj mogu6nosti .k:ombinacfja obliku. Neelektro!itl t slabi elektroliti su u molekulskom Soli nastale neutrafizacijom ja~
-OH jona nestaje i baznih osobina. Pri tom nastaje voda. jona meta/a i kiseiinsKog oSlat- obllku: kih kiselina i jakih baza ne hi-
koja je neutralni spoj, pa S8 ave reakcije nazivaju rea~ ka. Osobin6 soli zavise ad 050- drolizuju, njihovi rastvori su
kCije neutralizacije. bina fona meta/a i kiselinskog neutraini (NaC!, K2 SO 4'
ostatka. KNOi
NaOi" + HCI ~ NaCI + Jon! C!" nalaze se i na lijevo! i na oesnoj strani jedna-
cine, oni ne ucestvuju u reakel)i pa js:
Joni Na+ 'I C!- pojavljuju se i na lljevoj i na desnoj stra- NaGI + Hp -+ NaOH + HGI
Aka se meta! javlja u vise oksi-
ni, oni ne ucestvuju u reakciji, pa S8 jednacina moze na-
dacionih stanja, to se u nazivu Aka se raekcija napise u jon-
pisali:
mora israei: skam obJiku,
Zbog nastanka H+ (H30+) jona rastvor NH 4 Cl reagu-
+ Ct· -+ Na' + CI- +
}e kiselo.
FeCI2 fe{u/Ti(!!)-hforid
son nastale oel slablh I'(!sel"lna i jakin baza rastvara-
njem u vadi hidroiizuju:
FeCls t'erum(I/f)-hforid
Nazivi soli daju se na osnovu naziva jona meta!a ! ki-
CH 3 COONa + H 2 0 -t CH 3 COOH + NaOH
se!inskog ostatka:
vidi se da se Na+ i Ct pojavlju-
NaCl natrij-hlorid CaSO4 kalcij-sulfat ju i prije i pos/ije reakcije, sta
znaci da se reakcija ne odvija -
Ako pri reakciji neutralizacije, nastanka soli,svi atomi Soli fmaju ogroman znacaj i CH 3 COO' + H,o -+ CH,COOH + 'OH nema hidroJize.
hidrogena iz kiseline i sve hidoksilne grupe iz baze re- mnoge soli riB se pominjati u
aguju, onda nastaju neutralne soli: organskoj i anorganskoj hemiji. Rastvor CH 3 COONa reaguje bazno, jer se njegovim
rastvaranjem u VOdl povecava koncentracija -OH jona.
Ca(OH)2 + H2 S04 ~ CaSO4 + 2H 2 0
98 99

Soli nastale reakcijom slabih kiselina i slabih baza

IV - Dopuniti prazna mjesta u zadacima
narocito hidro!izuju:
CH 3 COONH, + H 2 0 ~ CH 3 COOH + NH 4 0H 14. Kolika treba grama natrij-hidroksida (NaOH) da se pripremi O,5L rastvara
CH3COC~ + NH4' + H 2 0 -:> CH,COOH + NH 4 0H koncentracije 3mollL?

Katjoni i anajoni nastali rastvaranjem amonij~acetata Izracunavanje:

(CH 3 COONH,,) u vodi reaguju sa vodom. Dato }e: V ~ _ _; c(NaOH) ~ _ _~ M(NaOH) ~ 40glmol

TraZi 5e: m(NaOH) ~?

Pitanja i zadaci za panav/janje
m(NaOH) ~ c(NaOH) ,~~_~_~ x M(NaOH) ~ 3molll x _ _ x 40glmol ~_
J - Zaokruiiti siovo ispred tacnog odgovora
15. Koliko treba se6era da se pripremi 600g rastvora u kome 1'e maseni udlo secera 8%?
1. Cestice dLsperzne faze grubo disperznog sistema su:
Izracunavanje:
a) manje ad 1nm b) veGe od 100nm c) 1-1DOnrn
Dato }e: m(R): ~ 600g; wi';) = _ _ _ ~ =~ ___ Traii se: mrs) = ?
2. ,JonskD o'iSf)erZJja vrsi S8 kod: fl) suspenzija b) koloida c) rastvora
mrs) = ~~ ____ x m(R) = _ _ _ _ x 600g = _ _ _ 9
3. Kod iacke kljucanja je: a) napon pare veci od v8zdusnog pritiska
b) napon pare fe jednak vazdusnom pdtisku v .- Spojiti lijevu i desnu stranu
c) napon pare}e manji ad vazdusnog pritiska
4. Osrnolski prilisak zavisi od: a) broja cestiea b) veNcine cestica c) vrsle cestica
16. s) gel stanje f} rastvaranje ai
b) promjena entalpi}e g) e/ektroliti bi
5. RastvorfjivDsl gasova u tecnostiima se povecava: a) snizenjem temperature c) vodiCi drugag reda h) hidroksi soli ci_,_
b) povisenjem temperature d) hidroksilna grupa i) baze di
c) temperatura ne utice fla rastvorfjivost e) Mg(OH)CI j) koloidi ei
6. Katjoni su: a) negativni b) pozitivni c) neutralni
VI - Dopuniti jednacinu reakcije
7. Dleiektri(:na konstanta atanola }e: a) 80 b) 25 c) 21
17. JednaCina disocijaci}e magnezij-hidroksida, Mg(OH)2}e:
8. Slaba kise/ina fe: c) HS P04
9. Baze dfsocljacljom daju: !'1) hidronij feme b) jone hidrogena c) hidroksifne jane Mg(OH)2 -:> ___ + _____
10. RastvO! Cf-!3COONa reaguje." a) kiselo b) bazno L~ neutralnc
VII - Dopuniti prazna. mjesta u tabeii
II - Dopuniti prazna mjesta u recenicama 18~

"f 1. Osrnoza je pojava difuzije mo/ekufa _~ ... ~~____ kroz pofupropusnu membranu Naziv ! Formula Naziv Formula
iz raslvora _~~_ u rastvor_~~~ _~~~_
Hloridna kiselina Amonij-hidroksid
12. Soli su hermjski spojevi koji ~_~~~_u vodi daju poziUvne ______._~
H3 P04 Ba(OH)2
f negativlle jane _~_~~~~~__~~~~~_

Ka/cij-sulfat Natrij-fosiat
III - Zaokruiiti taean odgovor i
1g Tindalov fenomen je karakteristican za grubo disperzne sisteme:
Van der Varsove sile dje/uju izmedu po/amih mo/ekula:
da
da
ne
ne
I NaHC0 3 Hi)'

Solvataclja fe okruzivanje jona molekulima rastvaraca: da ne fohmomena:_ Svaki laean odgovor vrednuje se sa jednim bodom.
Hidronij jon nastaje spajanjem jana hidrogena i molekula vode:
Rastvor NH4 NO s reagu1'e neutralno:
da ne Oejena se odreauje na osnovu jednaCine: ocjena;;:; fj-. 5
da ne
N - ostvareni braj bodova,' No - moguci broj bodova 0
iOO i01

8. HEMIJSKE REAKCIJE nazivaju 59 produkti iii proizvodi hemijske reakcije.

Hemljske reakelje S8 predstavljaju hemijskim jedna-
8.1. Pojam hemijske reakcije cinama. Od reaktanata se 5trelicom oznacava nastanak
produkata hemi,iske reakcije. Hemijskim simbolima elemena-
ta i hemijskim formulama spo-
Prillkom spajanja natrlja (Na) I hlora (CI) nastaje ku-
Zn + 2HC! -7 ZnCI 2 + H2 jeva predstavljaju se reaktantf f
hlnjska so III natrij-hlorld (NaCI):
reaki:anti produkti produkti hemijske reakcije.

2Na + CI 2 -7 2NaCI
Ovdje su se atomi Na spojili sa atomima CI u'NaCL
SI. 78. - Natrij
Atomi Na su iz metairie resetke koja se -morala razoritL
Atomi Ci su iz mole kula C!21 gdje S8 morala raskinuti ve R
Z8 izmedu dva atoma CI. Prj tom se desila bitna promje~
na i natrija i hlora. Natrij je meta! vrlo reaktivan i opasan,
8 hIm j8 ,jedan ad najotrovnijih gasova, dok S6 nastala
kuhinjska so koris!i svakodnevno u ishrani.
,/'\ko 5e izvrsi elektroliza vade:
onda se od vode kOja S8 korlstl za gasenje pozara
doblva hldrogen (H 2 ). koj; je jedno ad boljlh gasovitih go-
flva i oksigen (02), bez koga nema sagorijevanja.
Mljesanjem dva rastvora: srebro-nltrata (AgN0 3 ) i
hloridne kiseline (He]) nastaje talog srebro-hlorida
SI. 79. - Hlor
(Agel):
AgN0 3 + HCI -7 AgCI +HN03
Kod pisanja hemijskih iednacina mora se poStivati Reaktanti se nalaze na Ifjevoj
sljede6e pravilo: strani hemijske jednacine, a
produkti na desnoj strani.
BroI j vrsta atoms fiB dHsnoj strani mora bitl je~
dnak broJu ( vrsti atoms rw strani hemiJske je-
ctnaCin€L
8.3. Tok hemijske H,.,kc:ijB
Do hemijske reakcije. ce doci aka najsitnije cestiee
reaktanata (atomt, joni, !TIOiekuli) dodu u neposredan
dodir. Tal<:ode je potrebna odredena koliCina energije da
reaktanti predu u a~rtiviran0 - prelazno stanje u kome
se moze desiti hemijska reakeija, to je energija aktiva-
cije. Kao primjer semoze uzti reakcija spajanja hidroge-
na (H 2) i oksigena (02)·
Hidrogen i ok5igen (SL 81) iz odvojenih balona treba
pomisati u jedan balon. Potorn upaljenom siblcom zagri-
jati balan pri cemu doiazi do hemijske reakcije j nastaje
voda.

HazmjeStanjem jona, odnosno atoma u AgN0 3 j Hel,

do{;ro je do hemijske promjene ovih tvari.
U svim ovim pomenutim i mnogim drugim procesima
dos!o ]8 do suStinske promjene osobina tvan. Takve pro-
mj811e su hemijske reakcije. Oakle,
hHmi]ske reakcije su svako nastajanje hemijskih
veza) .svako raskidanje veza, svako raskidanje pos~
flovih veza, kao i svako razmjesta~
njB atoma u moiekulima iii jona u jonskim tvarima. SI. 80. - Natrij-hlorid

8.2. Jednacine hemijskih reakcija"

Sf. 81. - Spajanje hidrogena i oksigena
Da bl doslo do hemljske reakelje, moraju postoj~ti
tvari kOJa slupaju u hemljsku reakelju, to su reaktanli iii U ovoj hemljskoj reakcij; S8 (SI. 81) u molekulima H2 i
polazne tvari. Tvari koje nastaju u hemijskoj reakciji 02 raskidaju veze i nastaju atom! H i O. Za to je potrebna
102 103

kolicina toplote od 1370kJlmoi. To je energija aktivacije

Demonstracioni eksperiment
(,6.E).
Atomi H i 0 su sarno meduproizvodi u toku hemijske
reakcije. Atomi S8 spajaju i nastaje moleku! vade (H2 0). U casu nasuti malo vode. Izmjeriti temperaturu. U vodu dadati kalclj-oksid
Malekul vade je stabilniji, lma manju energiju pa S8 oslo~ (GaO) iii iivog kreca, promijesati staklenim stapicem i panavo izmjeriti temperaturu.
bada top iota od 1856kJlmoi. Temperatura fe viSa pas/ije rastvaranja GaO. Ovo je egzotermna reakcija:

.® @--@
@ ® /e, CaO + H20 ~ Ca(OH)2

----
potrebnoje
®
odvaja se ® ® Endotermne (gr6. endom - unutra) hemijske reakcije

•
1310kJtm01 • 1B65kJlmo; f.';\
su takve hemijske reakcije za cije je odvijanje potrebno
® '-'i< dovest! energiju.
Kao primjer endotermne reakcije moze S8 uzet! dobi~
vanje zivog kreca iii kalcij-oksida (CaO) iz krecnjaka iIi
b c kalcij-karbonata (CaCO,):
Sf 8::.> " Tok hemijske reakcije spajanja H2 i 02
CaCO, ~ CaO + CO, ll.H "" + i 78kJ/rno!
a) reaktanti b) meduproizvod c) produkti
Ova reakcija 58 maze predstaviti i graficki (81. 83): Iz grafika (81. 84) se vidi da je energija reaktanata ma-
nja od energije produkata hemijske reakcije. Taj visak
energije S8 mora dovesti i obiljezava se sa +ll.H. Enedo- Sf. 84, - Grafik endotermne
E 1- termne reakcije su eeste u industriji, posebno u metalur- reakcije
giji, gdje se dobijaju metal!. Metali u spojevima (rudama)
imaju manju energiju nego u elementarnom stanju.

Demonstarcioni eksperiment

U casu uliti malo vade. Izmjeriti temperaturu. U vodu ciodati Gvrstog amonij~hlori·
da (NHPI). Promijesati staklenim stapi6em. Kada 5e NH,CI ra5tvori, izmjeriti pono-
va temperaturu. Temperatura}e niia. Rastvaran}e NI-f4 Cf je egzoterman proces.

----
Sf. 83. - Graffk hemJjske reakcije spajanja H2 i 02
• Katalizatori su tvari koje potpomazu odvijanje hemij~
ske reakcije, smanjuju energiju aktivacije (SL 85)Jnhibi~
tori su tvari koje usporavaju odvijanje hemijske reakci-
je, povecavaju energiju aktivacije (SI. 85)
Entalpija moiekula vade (H2 0) je manja ad entalpije
°
rnolekuia H2 i 21 razlika j8 ~H;:::-486kJ/mol. Ovaj dio topic- 8.4. Izracunavanje na osnOVll
t8 58 izdvaja u toku hemijske reakcije. Ovakve reakcije, U hemijskih jednacina
Kojima se oslobada toplota, nazivaju S8 egzotermne (grt.
ekso - vani, thermens - topic) hemijske reakcije. Kolicina to- Na osnovu hemijskih jednacina moze se izracunati ko-
plate koja S8 izdvaja pise se na sijedeCi nacin: liko je potrebno uzeti reaktanata da bi se dobila odredena S1. 85. ~ Grafik hemijs/<8
kolicina produkata iii koliko nastaje produkata ako reagu- reakcije uz djelovanje
AH = - 486kJlmoi je odredena koli6ina reaktanata u hemijskoj reakciji. kataifzatora i inhibitora
 105
104

Primjer za izracunavanje:
Vm f N su konstantne vrijednosti, zamjenom se dobiva:
A

Koliko grama hlorldne klseline (HCI) reaguje sa kalielj-karbonatom 2

n(NH~.) ~ ~. ~.,~ ...-'--·6,02· 10" rno1c kul a / mo1 ~,", 10" rno1ek-u1a
5.6L
(CaCa,), ako u reake/jt nastaje 55g kalelj-hlorlda (CaCI2 )? , 3 5,6L1mol

Rjesavanje: Odgovor: U reakciji nastaje 10:13 mo/ekula NH3"

Prvo je potrebno napisati jednaCinu hemijske reakcije:

GaGO s + 2HGf ~ CaCI2 + H2 0 + CO2 8.S. Reakeije oksiciacije i redukcije

m=? m=55g
Oksidacija je svaki proces otpustanja eiektrona.
U jednaCini se podvuce sfo }e Ntno, sfo se pominje u zadatku, a ispad se Redukcija je svaki proces primanja elektrona.
naznaCi fifa }e po::..nalO, :1 sta treba izra6unati,
'-' . . d _... n(HCI) 2 2 Pri odvljanju mnogih hemjjskih reakcija dolazi do
Odnos k OIClna
/ tvan, prema J8 (Jacm! J8: n(CaC!2) = 1"::::::
oksidacije i redukcije. Na primjer (SI. 86):
Poznate vrijednosti se prebacuju nB desnu stranu: n(HC~k2-n-{CaCf2)
Fe + CuSO, ~ FeS0 4 + Cu
Umjesto ko/iCine tvari (n) uzlma se odgovarajuca vrijednost mlM, jer je po~
trebno izracunati masu:
m(HCi) = 2. m(CaCI,)
oksidacija redukcija
M(NC!) M(CaCI,)
M(HCf) se prebacuje na desnu stranu jer je to poznata vrijednost
M(HCI)=36,5glmol, M(GaCI2 =1IOglmol, pa je: Demonstracioni eksperiment

m(CaCl,) _ SSg U casu uliti ra5tvora kuprum(II)-5ulfata (GuSO,J i

m( HCl)." ~-----·2· M(RCI) ·236,5g =}ri5g
. M(CaCl,) llOg/mol uroniti ieljezn; predmet (ekser), tako da je jedan dio
u rastvoru,a drugi dio van rastvara. Poslije odre6e~
Odgovor: Potrebno je uzeti 36,5g He/,
nag vremena na dijelu zeljeza koji je uronje~ u ras~
tvor CuSO izdvaja 5e bakar (Cu) crvene boje.
4

Primer za izracunavanje:
Oksidacija i redukcija vrse se istovremeno. Ook se
!\fa O$novu jednacine: 3H2 + N2 -7 2NH3 jedna tvar oksiduje druga se mora redukovatL Elektro-
tzracunaii koiiko ce nastati mofekula amonijaka~ aka reaguje 5,6L H2 pri ST? n8, koje otpusta jectna tvar, mora primiti druga tvar. Zbog
toga se ovi procesi nazivaju jednim imenom r~dok~­
(zracunavanje:
Na osnovu uputstava u prethodnom primjeru, rad; se nB sljedeci nac;n: proces ! iii redoks~reakciie. Nazlv redoks nastajs saZ!- SL 86. - Reakcija teijeza i
manjem naziva REDukcija I OKSidacIJ8. bakar(//)-suffata
3H2 + No 2,,!'i, Redoks reakcije se predstavljaju redoks jednacina··
V=5,6L N~? rna. Koeficijenti uz tvari koje ucestvuju u hemijskoj rea- Oa bi dosio do redukcije. mora-
niNFL) 2 _ 2 kciji odreduju se na osnovu otpustenih i prim!jenih elek- ju postojati tvar! koje 6e dati
ntH,) ~ 3=> n(NH) ~ 3' n(H,) trona. U redoks reakciji: elektrone. Tal<ve tvari se nazi-
vaju redukciona sredstvB. Re-
Umjesto KoliCine Ivari n(NH} uzima se vrijednost N(NH)INN a umjeslo H2 S + HN0 3 ~ NO + S + H2 0 dukciona sredstva su metali.
n(H2 ) vrijednost V(H2 )/Vm, pa je:
potrebno je prvo odrediti koji 5e atomi oksiduju, a koji re-
N(NH1 ) 2 1/(NH j )=:, N(NH,) ~2:..v(NH3 )N
A dukuju:
NA 3 Vm . 3 Vm
106 Hemljske reakcIJ8 107

• Oksidaciono stanje oksigena i hidrogena 5e ne mijenja K 4[Fe(CN)61 -) 4K+ + [Fe(CN),l'"

• S U H 2S ima oksidacioni broj (-2), a prelazi u elemen- bezbojan
tame stanje i oksidacioni broj je 0 00 oksidaclje ce doci aka pos~
• N U HN0 3 ima oksidacioni broj (+5) i prelazi u NO gdje toje tvari kale mogu primiti Sa ferum(III)-hloridom (FeCI,) reaguje i nastaje spoj pla-
je oksidacioni broj za N (+2) elektrone i nazivalu se oksida- ve boje ferum(III)-heksacijano-ferat(lI) (Fe4 [Fe(CN).JJ:
dona sredstvs. To su nemeta-
S-2 -7 SO + 2e- 2 3 Ii. Najbo/fa oksidaciona sred* 3K [Fe(CN),l + 4FeCI 3 -) Fe4[Fe(CN)6], + 12KCI
4
6 stva su oksigen i halogeni ele* bezbojan plav
3 2 menti.

Broj otpustenih elektrona j broj primljenih eiektrona Kompleksni joni se mogu razoritL
mora biti jednak. Sa strane 5e pise broj primljenih ! otpu- Diamino-argentum(l) jon [A9(NH')21 u kiseloj sredini
stenih elektrona. Najmanji zajednicki sadrzalac za bro) S8 raspada:

primljenih i otpustenih elektrona U ovoj reakciji je 6, Dalje

se radi ovako: za S je 2 u 6 je 3 puta i to se pise u pro·
duzetku, za N je 3 u 6 je 2 puta i to 5e pisE:! u produiet-
ku. To znaci da U ovoj reakeiji moraju ucestvQvati 3 ato-
ma S, a oni se nalaze u 3 mole kula H 2 S i 2 atorna N. 8
oni se nalaze u 2 mole kula HN03 " To se pise:
[Ag(NH3M' + 2H' -) Ag' + 2NH 4 '
Nastajanje i reakcije komp!eksnih spojeva imaju zna-
caj u analitickoj hemijl, sto ce biti obradeno u 1/ razredu.
Poseban znacaj imaju kompieksni spajevi metala,
SI. 89. - Talo9 AgCI
koji cine prstenaste iii helatne komplekse (h!orofil, he~
moglobin). Detaljnije 6e biti obradeni u IV razredu_

Stehiometrijski koeficijentj na desnoj strani jednaCine 8.7. Hemijske reakcije nastanka taloga
odreduju se na osnovu broja atoma no. iijevoj srrani, jer
broj atoma na lijevoj strani mora biti jednak broju atoma Joni i molekuli u rastvorima medusobno reaguju i da-
na desnoj strani. ju spojeve razlicitih osobina. U tim reakcijama cesto
St. 87. - Rastvor CuS04 nastaju teska rastvorni spojevi, pa S8 kao rezultat hemij*
8.6. Hemijske reakcije kompleksnih spojeva ske reakcije pojavljuje talog.
Ako 58 pomijesa natrij-hlorid (NaCI) i srebro-nitrat
Kompleksni spojevi nastaju ostvarivanjem koordina- (AgNO,) nastaje bijeli talog srebro-hlorida (AgCl):
tivne veze centra!nog atoma i liganadH. Veza izmedu
centralnog atoma (jona) i liganada je stabilna, pa taj dio AgNO, + NaCI -7 Agel + NaN0 3
mole kula cini cjelinu. U vodenim rastvorirna dlsosuju, a
jedan od jona je u obliku kompleksa. Mijesanjem rastvora ferum(!!!)~h!orida (FeC!3) i natrij~
Reakcijom bakar(II)-sulfata i amonijaka nastaje Korn· hidroksida (NaOH) nastaje crvenosmjedi talog fe-
pleksni spoj tetraamino-bakar(II)-sulfat: rum(III)-hidroksida [Fe(OH)31 :

CuS0 4 + 4NH3 -) [Cu(NH 3 )J S0 4

FeCI 3 + 3NaOH -7 Fe(OH)3 + 3NaCI
SI. 90. - Talog FeIOH) 3
Nastali tetraamino-bakar(II)~su[fat je indigo plave bo-
je. Jon [Cu(NH 3 )J2 + S8 ponasa kao zasebna cjelina, kao Hemijske reakcije, cijim odvijanjem nastaju talozi, su
i drugi joni. Spajanjem sa razlicitim jonirna daie spojeve vrlo ceste i znacajne reakcije.
razlicitih osobina.
Vodeni rastvor kalij-heksacijano-ferat(II), K4 [Fe(CN)61
Sf, 88. - Nastajanje komplek*
je bezbojan, sto znaGi da je heksacijano-ferat(ll) jon
snag spoja [CuINH:;!.JS04
[Fe(CN)61 4' bezbojan:
 108
109

8.8. Hemijske reakcije razgradnje cvrstih wari

Izracunavanje: Dato je: m(KcI03)=lg; M(KGIO) = 122,55glmol
U 10ku nekih hemijskih reakeija dolazi do razgradnje
Trazi sec V(02) =?
kristalne resetke tvari koje reaguju. Od tvari U Gvrstom
stanju nastaje rastvor. Koristi se jednaCina hemijske reakcije. Na osno~u jed~acin~ se p?~tavlja ~d~os ~~oja
ma/ova nastaiog oksigena (02) i kalij-hlorata kOJl reguje. Iz Jednacme se Vldl da je.
Ako se na kamen kreenjak iii kaleij·karbona1 (CaC0 )
3
djeluje rastvorom hloridne kiseline (HCI), dolazi do hemijske n(02) _ =;I co> n(0 )=;I n(KGIO)
2
reakcije u kojoj se razgraduje kristalna reSetka nIKGIO) 2 2 .. . . _.
CaC03 : zamjenom vrijednosti n sa odgovaraju6im vrijednostima I sredlvanjem jednacme
dob;va se:
CaC03 + 2HCI -7 CaCl, + Hp + CO,
V(02)~ :2 . -M(KC!0 3) . Vm = -2 -122,55glmol . 22,4Umol = 0,27 L
Aka se na cink-oksid (ZnO) djeluje rastvorom sulfa-
tne kiseline (H2 S04 ) dolazi do razgradnje eink.oksida. 12. Napisati stehfometrijske koeficijente u redoks-jednaCini: Mg + 02 -7 MgO
Pri tom se odvija sljedeca hemijska reakcija:
o +2 -2
Rjesavanje: + O2 ~ MgO
Sf. 91 - Rastvaranje Caco.}
ZnO + H2 S04 -7 ZnS0 4 + Hp -7 Mg2+ + 2e· 2
sa He!
Hemijske reakcije razgradnje cvrstih tvari su znacaj-
ne reakcije i imaju raznovrsnu primjenu u hemijskim la-
boratorijama i industriji. 2Mg + O2 -7 2MgO

D - Popunitf prazna mjesta u hemijskim jednacinama

Pitanja i zadaci za ponsv/jan/e
13. Tetraamin-kuprUm(U):sulfat (__._-----1 disosuje," ____ ~ __'"'_ + S04 2 -
A ~ Zaokruziti slavo ispred tacnog odgmfora
14. Cink-oksid reaguje sa sulfatnom kiselinom: _ _ + H 2 S04 ~ __ + H2 0
1_ Hemijska reakcija je: a) topljenje NaGI b) nastanak NaGI c) rastvaranje NaC!
IE - Spojiti /ijevu i desnu stranu
2. Hemijskim formulama se predstavliaiu: a) element! b) spojev; c) reakci.jE!

3. Oksidacija je: a) udruzivanje e- b) otpustanje e- 15. a) oksidacija f) otpustanje elektrona al

c) primanje e-
b) redukcija g) prelazno stanje bi
4. Oksidaciona sredstva: a) daju e- b) primaju e- c) usmjeravaju e- c) egzotermna reakcija h) izdvajanje toplote ci
d) endotermna reakcija i) primanje elektrona dl
5. Izmecfu nikl·sulfata (NiSO"J i natrij-hidroksida (NaOH) odvija se reakcija: e) energija aktivacije j) dovocfenje toplote ei
a) nastanka kompleksa b) redukcije c) nastanka taioga

B - Zaokruiiti tacan odgovor

Formula Naziv
6. Reaktanti nastaju u hemijskoj reakciji: da ne
7. DH u egzotermnim reakcijama fma znak ( % ): da ne
8_ Kompleksni spoj KJFe(GN!J je bezbojan: da fie
Diamino-argentum(!)-jon
i
9. Oksidacioni broj S u H2 S je (+2): da
PbS
I
10. Reakcija: N5+ + 3e- -7 fV2+ je redukcija: da
ne
ne
~ __________~~____________-t__________~N~ik~l-h~;d~'O~k=S=;d __________1
AlGI:.> •
C • Dopuniti prazna mjesta u zadacima
11. Na osnovu jednaCine hemijske reakcije: 2KGI0:3.._ -7 2KGI + ~92- lYimomena: Svaki tacan odgovor vrednuje se sa jedni~ bodom.
m=lg v=" Dejena se odreauje na osnovu jednaCine: oCjena= N . 5
Izracunati zapreminu nastalog oksigena (0 ) aka reaguje Ig KG/Os. N - ostvareni bra] bodoV8,' No - moguci bra] bodova 0
2
 i 10
VJEZBE
Vjezba broj 1.
Destiiacija i filtriranje
Destilacija i filtriranje su objasnjeni u dijelu 1.7, kao i
aparatura kOja 5e pri tom koristL Da bi svi iii ve6ina uce~
nika magli uradjti ave vjezbe, moze se raditj i jednosta-
vnijorn aparaturom koja 5e lakse obezbjeduje.
a) Deslilacija vade
Potrebne nemikalije: veda, tinta, rastver bakar(II)-
suUata (CuS0 4 ).
Polreban priber: zeljezni stalak, hvataljka, epruveta
z,.~. odsisavanje, gumeni eep, staklene cjevcice, gumena
CnjGVEl, epruveta, casa od 250ml, plamenfk.
izvodenje vjezbe; u epruvetu za odsisavanje staviti
~.rn! ra~~vora tinte l!i rastvora bakar(II)-sutfata (CuSO4)'
0as~W.HI aparaturu kao kao na slid 92. Zagrijavati polako
"~adrzaJ. u epruveti za odsisavanje. U obicnoj epruveti koja
J8 urorljena u haladnu vodu sakuplja S8 bezbojna tocnost.
Objasnjenje: destilacija je objasnjena u dijelu 1.7.
b) Filtrinmje
Polrebne hemikallje: samljevena kreda, veda.
, Potreban pribor: lijevak, filter·papir, erlenmajer, ca-
sa, stakleni slapici. ~ na kada prestane prelaziti voda iz reagens~boce u casu
. Izvoa"nie vjezbe: izrezati filter papir (SI. 93. a), u li-
JENak staviti Hlter~papir (SI. 93. b), a onda lijevak staviti
roa .atvor erlenmajera. Iz case niz stakleni stapic sipati
smjesu vode i krede(SI. 93. c).
Objasnjenje: filtriranje je detaljno objasnjene u dije-
iu 1.7,
Vjezba broj 2.
Pmvjera zakona 0 odrzanju mase
a) Aeakcija zeljeza i bakar(II)-hlarida (CuCl )
z
Potrebne hemikallje: rastvor bakar(ll)-hlorida
(CuGI,)
Potreban pribor: epruveta, gumeni eep, zeljezni
ckser, vaga.
SI. 92. - Dest/lac/ja vode
a izvodenle vjezbe: u epruvetu staviti 29 ziva(II)-oksi~
b stezalica otvori. Reagens~boca S8 puni izdvajenim oksi~
c te vode oduzme masa reagens-boee sa vodom prije do~
SI. 93. -Filtriranje
a) priprema filter~papira
b) postavljanje filter papira u
lijevak
c) fI1tnranje
\/Jezbe 111
Izvodenje vjezbe: u cep se zabije ekser duzine oko 113
duzine epruvete. U epruvetu se stavi rastvor CuCl 2 (aka 1/3
zapremine epruvete). Zatvori se epruveta cepom sa ekse-
rom (St. 94 ) i onda 58 izvaga. Epruveta se okrene take da
ekser bude u rastvoru GuCI 2 . Postije odredenog vremena
na ekseru se izdvaja sloj bakra. Epruvetu sa cepom i ekse-
rom ponovo izvagati. Masa se nije promijenila.
Objasnjenje: ovdje vrijedi Zakon 0 odrzanju mase
koji je objasnjen u dijelu 2.1.
b) Odredivanje sastava ziva(lIj-oksida (HgO)
Potrebne hemikalije: Ziva(ll)-oksid (HgO), veda.
Potreban pribor: epruveta, reagens~boca, casa, 2
tepa, staktene cijevi, gumena crijeva, stezaljka, grija!ica.
SI. 94. - Reakcija ieljeza i bfl-
da. Priprerniti aparaturu prema sUci 95. Puhnuti u djev kar(II)-oksida
koja treba da ide Ll epruvetu da bi se cljev koja ide iz re-
agens~boce u casu napunila vodom, a onda se steza!i-
com zatvori gumeno crijevQ, Prijs spajanja aparature
treba izvagati:
1. epruvetu zajedno sa 2g HgO,
2. bocu sa vodom,
3. praznu casu u koju 6e se hvatati istisnuta voda.
Grijatlcom se zagrijava HgO u epruveti, s tim da se
genom (02) i potiskuje vodu u casu. Reakcija je zavrse-
i kada 58 izdvoji tiva u epruvetL Poslije toga se saceka
da se epruveta ohladi a onda se vaga:
I. epruveta sa zivom - iz razlike mase epruvete sa zi-
vorn I prazne epruvete izracuna se masa zive;
2. boca sa vodom i eksigenom,
3. casa sa vodom - iz razlike mase case sa YOCom i
mase prazne case izracuna S8 masa lstisnute vode. Sf. 95. ~ Odredivanje sastava
4. masa oksigena (02) nastalog zagrijavanjem HgO iiva(II)-oksida
izracuna S8 take slo S8 od ukupn8 mase vode U fe-
agens-boci zajedno sa oksigenom (02) ! masom istlsnu-
vodenja oksigena (02). Kod dobra uradene vjezbe rezul~
tati bi trebali biti sljedeti: od 2g HgO nastaje 1,85g Hg
(92,6%) i 0,15g 0, (7,4%).
112 113

Objasnjenje: vjezbom se dokazuje Zakon 0 odria- Vjezba broj 4.

nju mase kojl je objasnjen u dljelu 2.1. Ovdje se koristi-
la reakcija: Bojenje plamena
Potreban pribor: platinska iica (moze se koristiti
2HgO -i' 2Hg + 02 zamjena grafitni stapiei iii "mine" za grafitnu oiovku, bun-
zenov plamenik i sahatno staklo.
Potrebne hemikalije: koriste se rastveri iii soli u cvrstom
Vjetba broj3. tanju: natrijum-hlarid (NaGI), kalcijum-hlorid (GaGI?), litijum·
hlorid (LiGI), kalijum-hlorid (KGI), bakar(II)-hiorid (GuCI2 ), ba-
Odredivanje molarnog volumena oksigena (02) rijum-hlorid (BaClz) i koncentrovana HCi.
Izvodenje vjezbe: aka u laboratoriji postoje p!atinske
Polrebne hemikalije: kalijum-hlorat (KeIO,), man- ilee onda se prjpremaju ovako: u sahatno stal\lo se uHje Utij (U)
gan(IV)-oksid (MnO) malo koncentrovane kisennE:l j uroni se piatlnska zieB. a on-
Potreban pribor: meta!ni stalak sa hvata!jkom, epru- da se unese u plamen bunzenove grijallce (redukcioni
SI. 96. - Dobivanje oksigena
veta sa cepom, graduisana epruveta, staklena cijev, gu- dio). Aka se plamen oboji bilo kakvom bo!orn to se ponav-
mena crijevo, pneumatska kada, grijalica. Ija dok unesena platinska fica ne boji plamei-;' Tado. 5e plB:
izvodenje v,lezbe: u epruvetu staviti KCI0 3 i Mn02 u tinska zica uroni u rastvor NaG! : ovlazena unese u pla-
omjeru 4:1 i izvagati epruvetu sa smjesom. Aparaturu men. P!amen 6e se obojiti zutom bojom (81 97'). Piatinsku
PAZNJA: KCI03 i Mn02 moraju
sastavitl prema slici 96. Graduisanu epruvetu napuniti zicu ponovo treba oc:istiti sa Hei. a onda ponoviti eksperi~
bit; Gisti. Vjeiba se moze izvodi-
sa vodom i drzati zatvorenu prstom dok se ne smjesti ment sa rastvorom CaeL,. Pia me!) C8- bitt obojen cigla
ti sarno sa zastitnim naocalima.
iznad diev! I<a? na s!ici 96. Zagrijavanje treba vrsiti opre~ crvenom bojom. Daljim po~avljanjem postupka plamen (:8
Ova smjesa laka ekspladira.
zno. Kada se masa uzari, odmah prekinuti zagrijavanje. bojiti Lie! karmin-crvenom bojom, takode i SrCI: daje kar-
Kada se ohladi epruveta, treba je izvagati. Razljka u ma- mincrvenu boiu dok CuCL. i BaCL) boje pia men zelenom
si prije i posiije reakcije predstavlja masu izdvojenog bojom. KCI b~ji' plamen Iju'bk:astorn bO!OlTL Baja se bolje
oksigena (0;;). U graduisanoj epruveti se spusta nivo vo- uocava aka se posmatra kroz koba!tno stai<;io
de jer izdvojeni oksigen (02) ulazi u epruvetu j potiskuje Ako u laboratoriji nema platinskih iiea, Dnda S8 ova Natrij (Na)
vodu. Poslije reakcije se Deita zapremina izdvojenog vjezba moze radjti sa grafitnim '·minama". Ako se OCiSC8-
oksigena (0). na grafitna mina ovlazi destilovanom vodom i stavi se u
cvrste soli, onda 6e se zalijepiti I~rista!i tE:; soi: koji S8 mo-
Objasnjenje: vjezba se zasniva na reakciji: gu unositi u plamen grijaiics-.

iVln02 Vjezba bmj 5

2KCIOo ,.. 2KGI + 30 2
Dobivanje olovo(II)··jodid"
Eksperirnentaino se odreduje masa i zapremina oksi- Potrebne hemikatije; olovo u granuic±rna i jod (~j2).
gena i<oji se lzdvaja u reakciji, a onda se koristi jednaci- Potreban pribor: epruveta, pia men!!;, metaini stalak
na za izracunavanje: sa hvataljkama za epruvetu.
NAPOMENA: Vjezba: se- radi U olgesteitL
niO. \ ~ m(O,) c. ,,-,,(°2 ) "" M(O ) ~ Vm· m(O,) Izvodenje vjezbe: u epruvetu 88 stavi gramJia olova
\ 21 M(O,) Vm 2 V(O,) j otprilike isto toliko joda_ Epruveta 5e pricvrsti uspravno KaJij (K)
na sta!ak (SL 98.). Oprezno se zagrijava dol< ne nasta-
Vrn je konstantna vrijednost i iznosl 22,4Umal. nu zuti kristali u obliku listica. Ako S8 nastaii PbJ 2 rastvo~ SI. 97. - Bojenje p/amena
Kad dobro uradene vjezbe rezulta! !reba da bude aka ri u malo destilovane vode (treba paziti da 56 ne dada
32gimol. previse vode - potreban je zasi6en ra5tvor). To S8 preli-
je u drugu suhu epruvetu.
 115
114

Prilikom hiadenia nastaju lijepi iglicastikristali bqje
ziat&.
Objasnjenje: vjezbom je pokazano kako se odvija
reakcija:
Pb + J 2 ~ PbJ2
izmedu Pb i J 2 nastala je jonska veza (6.1.).
Vjezba broj 6.
Prip,'emanje rastvora zadane koncentracije
Napnmena: vjezbu treba prilagoditi uslovima u -Iabo·
Tmba dati vise zadataka, na primjer: pripremiti
200t'n; r.cE:;tvorD natrijum·hlorida (NaGI) koncentracije
Ci''''',i}ocU,CrnOlliC. Ucenik treba da izracuna koliko je to
~Jromf-Y- !\IaCL onda 10 treba izvagati i rastvoriti u menzuri.
LJrUq~ z8datak moze biti da S8 pripremi 150ml 5% rastvo-
r8_ sescrn itt1.. konste S8 one hemikalije kajih ima u labo--
t-atoriji ciclVoijno da svaki ucenik pripremi rastvor. Ne treba
kmist!i: normaine posude, jer 6e se 0 tome detaljnije radi-
ti U okviru analititicke hemije u II razredu.
Vjezba broj 7.
c) U epruvetu staviti malo natrij-hlorida (NaCI) i doda-
ti vade da se rastvori. U rastvor uroniti lakmus~papir. Ba-
ja papira se ne mjjenja.
Objasnjenje: rastvori soli reaguju neutral no.
d) U epruvetu staviti malo natrijumMhidrogen-karbo-
nata (NaHCO ) (sode bikarbone) i dodati vode da se
• , I
rastvarL U rastvor uroniti lakmus·papiL NastaJ8 p ava
boja lakmus-papira.
Objasnjenje: NaHCO. rastvaranjem u vodi hidrolizu-
je, rastvor reaguje bazno.
e) U menzuru ad 100mi uliti 1ml rastvora natrijum-hi-
droksida, c(NaOH)=0,1 moUL i dopuniti vodom do 100ml.
Rastvor prenijeti u casu od 150ml. Dodati nekoliko kapi
SI. 98. ~ Dobivanje fenolftaleina . Rastvor posiaje ijubicaste boje (81. 99), U
Sf. 99. - Baja fenolttafeirw. L
olovo(II)-jodida (PbJ2J rastvor kapalicom dodavati HCI, uz mijesanje staklenim
baznom rastvoru
stapi6em, dok se rastvor ne obezboji. Srojati koliko je ka-
pi HCi dodato do obezbojenja rastvora (81. 100). Na
osnovu toga izracunatJ kancentraciju He!, uzimaju6i da 1
kap zauzima zapreminu od O,05rnL
Primjer za izracunavanje
Prilikom rada vjeibe 7 (e) za neutraiizaciju je utrose-
no 25 kapi HCI.

Kil;eiimL baze, soli Izracunavanje:

3
c(NaOH) = O,lmoVL; V(NaOH) = 1m! = 0,001L = 1O-- L
Pelreone hemikalije: rastvori hloridne (HCI).sulfa-
iii nekih drugih kiselina, natrijum~hidroksida N(kapi HCI) ~ 25; V(HCI) =25 0,05ml = 1,25' to-3L Sf. 100. ~ Baja feno/fta/eina u
amol1ljum-hidroksida (NH4 0H) iii nekih drugih
kise/om rastvoru
bfE('~. fenolftaleina, NaCI i NaHC03 u evrstom stanju. _ c(HC!) = ?
r~otreban pribor: stalak sa epruvetama, ea'sa ad
Izmedu NaOH i Hel odvija s.e reakcija neutrafizacije:
100mi 200mi, stakleni staple, lakmus papir.
IZ'Jo,:leinie vjezbe: HCI + NaOH ~ NaCI + H2 0
8.) U dvij(;; epruvete nalit! vade. U jednu epruvetu sta-
viii nekoilko kapi h!oridne kiseline, a u drugu sulfatne ki~ U baznoj sredini fenofftafein Ima Ijubicastu boju. 00-
seiins. U prvu epruvetu umn!ti lakmus papir. Lakmus- davanjem Hel reaguje NaOH, obezbojavanje rastvora
pap:: js postao Cl"vene boje. U drugu epruvetu staviti ukazuje da u rastvoru nema NaOH. Tada je:
iakrnus~papir. on takode ima crvenu boju. n(HCI) = n(NaOH)
Objasnjenje: rastvori kiselina boje lakmus-papir
crvenom bojom. Ako se umjesto n uzme C· \I, onda se dabiva:
b) U dvije epruvete uzetl vade j dadati nekoliko kapi c(HCI) . V(HCI) = c(NaOH) . V(NaOH)
NaOH i NH,:OH. U rastvore epruveta uroniti lakmUS7pa- odakle je:
pirS'. Nastaje playa boja.
Objasnjenje: rastvori baza boje lakmus-papir plavam Q,OSmol / L
bojom.
116 .117

Potreban pribor za izradu vjezbi

n
Stalak sa epruvetama Casa
J
Epruveta Epruveta Staklene cijevi Stakleni iitapie Posuda Z8
destilovanu vodu
(odsisna)

Porculanska posuda Porculanska teglica Cepav; i gumena crijeva

Erlenmajer Erlenmajer Menzura Ujevak Kapa/ica
(odsisni)

\
Pneumatska kada Sahatno stakfo Spiritusna lampa Metain; tranoine
Bunzenov plamenik

Porculanski trokut
Azbestna mreiica
Boce za evrste tvari Reagens-boce SpriG-boca
118
119

Cetkfca za pranje epruveta Drvena stipaljka

Pinceta Kasike za hemikalije fv!asice

Anafiticka vaga Tehnicka vaga

Klema

Hvataljka

Radni sfa u skolskoj hemlj"skoj faboratoriji

Hvataljka sa klemom

IJ:[J.".~. . •.
~
Otrovno Nagrizajuce EkSplozivno Zapaljivo Opasno Radioaktivno
Metalni prsten sa kiemom Metalni sta/ak Oznake za opasne hemikalije
120
121

ODGOVORI NA PITANJA I RJESENJA ZADATAKA MOLARNE VELICINE

UVOD I.b 2, C 3, a 4,c 5,b 6. de. 7. ne 8. da 9. ne 10. da

I.b 2. c 3. c 11. a i); b if; c i i; di h; e ig

4. b, c, f 5. da 6. da 7, da 8. ne 9. ne
12. Refativna molekulska masa se dobiva §abiraniem reaftivnih 1l1Qffi1!fmL mflsa
10. Hemija kod tvari utvrduje: elemenata koji ulaze u sastav spoja.

" Postojanje 13. Koliko fma atoma ka/cija (Ca) u G,2mo/a atoma kafcija?
• Mjesto I obllk Da/aienia u prirodf Dato ]e: n(Ca) ;;;;: ---p..,gmol ; NA =6,02x1(J23atoma/mo! Trail se; N(Ca)=?
Koristi se sljedeca jednaGrna:

14.

e moqucnost Naziv
Unificirana atomska jedinica
Oznaka Vrijednost
I
u 1,660' 1([24g
11. ail; bir" cil; dih; eig mase
Molama zapremina Vm 22,4Umo! I
ZAKONI HEMIJSKOG SPAJANJA Avogadrov broj N 6,022 1[J2'''jedinkilmol

Solcmanova konstanta R 8,3143JfKmol

I.e 2. c 3. b 4. b 5. b 6. ne 7. ne 8. da 9. ne 10, da
Apsolutna nula To 273,15"C (OK)
11. CO a: C=8: ~ NO N: 0= _1£ 16

CO2 O' C= ~ 6 N02 N: 0= 14: . ~.z...

STRUKTURA ATOMA

1. a 2, b 3, a 4, a 5, b 6. ne 7. ne 8. da 9. da 10. ne
Np N: 0= 14: --.L N2 0 S N: O='_.J!L. 40
11, Koliko frna protona u 1kg profona:
12. a i j; big; elf; dlh; ef; Dato je: m(protona)=1kg: m(p-l)= 1,673x1{r27kg TraB 5e: N(p+)=?

13. Avogadro je tvorae teorije 0 molekulima plinova. On je objasnio da:

@ cestice plinova nisu nezavisni atomi, nego ._9Il1Ri£c~ evrsto JJ.9.J!.lZzanih atom.r
<!l malekuli elementa saCinjeni su ad Istih atoma, 12, a if; b i h; c if: d i j; eig
ill malekuli spaja s8stavljenf su ad razliiHtih .ilJgma
13. Napisati elektronsku konfiguraciju atoma
• u jedakim volumenima razliCitlh plinova nalazi 5e 1st{ broi !]Jofg,!fyl&
ako je ista temperatura i pritisak.
:-A';--!
N-2e 4s' L+!.i
11. Gej-Usakov zakon prostih volumnih omjera g/asi:
_~J!.iu.
M· 12e- 3s'3p'3tf' [If] [!][IIffIl
Va/umen;
volumeni plinova
_ plinovtl koji u helJliiskQ...
nastalift reakeijom _lPedusobno se odnose kao L ~ 8e' 2s22p6 rm
W:J IITlJJJ[Il]
111fJfi ciieli !:mJjevi , K ~2e' 1s'
flTl
LLu
 123
122

14. Napisati kvantne brojeve M~Jjuske atoma mangana (2SMn): HEMiJSKE VEZE
r\-Le
6. da T ne 8. de g, da 10, ne
4. a 5. a
L·8e
M-13e
N,2e
3SlfJ] 3dITlDJJTOm 1. c 2. b 3. b

b ij elf dih e ii
11. aig

f ,, ~ "- ..."
"3 ."i 3 3 . . "
..
-
."
12, Koliki je oksidacioni bro] S u H2 S0 4 ?

(1-1)2 x (-2)4 (+1)2+x+ J-2;4 =0

n 3
I3 3 3 3 331 3 1
3 1 31

I0 1 1 1 j' I 1 1 2---n'-mT21 H2 S04

-dJ±]
" I 0 I ' , I
Imi'f-t·o
I "{ .. I -I
I 1 1
7 -:2 -~'r't-J-t+Ti -13. Veza izmedu atoma ka/cija (Ca) i sumpora (5) moie sa objasniti ovako:
1m
L' t II r ' -'JlJLWTi t 11 I t I Prvo S8 napise ele/<tronska Iwnfiguracija:

K-2e- 1s2
PERIODNI SISTEM ELEMENATA K-2e

L - Boer 2s2p6 L - 8e- 2s'2p'_

1. a 2. b 4. a 6. ne 7. ne 8. ne 9. ne 10. da
M - 6Er 3s23p4
ft/;- 8e ~_S2$~
11. Nikl fma atomski bra] 28 (zsNi).
Elektronska (wnfiguracija ]e: Na osnovu elektronske konfiguracije S8

N 2.- 4s' zakljucuje: C£ii Ca 2+ +

- 2,8,8,2 2.8.8
Nikf spada u __4~_. periodu, ~
CaS
M 16.- 3s'3p'3c!'
2s'2p' padgrupu, _5_ blak, JJrela4D~ ..
s + 2e- -;--
2,8,6 2.8.8

elemente, a po osobinama je:

a) metal b) nemetal 14. Objasniti vezu u mo!ekuiu amonijaka (NH) koristenjem Luisovih formula
Eleiltronslm Iwnfiguracija NiH je:
12. a i g; b i j; c if; d ii; eih
7A1
K - £ifL 1~-2
13. Kod atoma eiemenata B-podgrupa - ------BL.~/azni ~mmffJJ1tL~_ popunjava S8

d - pod/iuska

atomskog __l1rgj~ u }edna} period; PSE ___ £manilJle~ se 1+ -1;1 • • /-! H-.-tf .. H
14. Povecanjem
----Ij~.----.~-
_-"o"-,,,oc£-nu.,,,-k,--_ atoma, .~l!ovecava

se koeficii~!)L elektronegativnosti. Metalne osobine 1D. Objasniti Koordmativnu vezu u molekulu 50::1'
nemetalne osobfne ra5ft!. Prvo se napise eiu/(Uonsi<a KonfiQur;]cija fi)S i 80 :
15_
2, _?_ 6)
Atomski broj Elektronska konfiguracija po pod/juskama Podgrupa Perioda

12 1s'2s'2p'3s" A 3_ f{orisie se Luisove formule:

25 1s22s22p'3s23p6 3d'4s2 B 4.
~o::s!o:
H 4< ...
---p
0' r""
o
53 1s'2s'2P'3s'3p6 3d,04s'4p6 4d,o5s'5P' A 5.
:o~

60 1s22s22p6 3s23p'3d"4s24p'4d"4f'5s25p6 6s2 C 6_

 124
125

DISPERZNI SISTEMI Koristi se jednaCina hemijske reakcije. Na osnovu jednaCine se postavlja odnos braja mo{ova
nastalog oksigena (02) i kalij-hJorata koji reguje. Iz jednaCine se vidl da je:
1. b 2. c 3.b 4. a 5. a 6. b 7. b 8. c 9. c 10. b

11. Osmoza je pojava difuzije mo/ekuJa rastvaraca

n(O) = 2 => n(O )= 2 n(KGIO,)
kroz polupropusnu membranu n(I(GIO) 2 2- 2
koncentraciie _ u rastvor vece koncentraciie
zam/enom vrijednosti n sa odgovara/u6im vrijednostima i sredfvanjem jednai5ine dob/va se:
12. Soli su hemijski spojevi koji -----.-Lastvaranie~ u vodi daju pozitivne _ _-J;",o",n"e_
-----.!111ltala .. __ i negativne jane _kiselin~ osta,~.
VIO2.) = :>
2_ .
. _ _1_"__._ . 22 4Umal = 67,2L = 027 L
122,55glmol' 245,1'
13. ne 14. ne 15. da 16. da 17. ne

18. I<oliko treba grama natrij-hidroksida (NaOH) de se pripremi O,5L rastvora 12, Napisali stehiometrijske koeficijenle u redoks-iednaCini' Mg+02 MgO
koncentracJ]e 3mollL?
lzracunmranje: o 1-2 -2
Riesavanje: .(Iff.sfi -I- 02 -:;, fvlgO
Date ie: V = _.QJR_; c(NaOH) = _ 3mo/IL; M(NaOH) = 40glmol
Trazi se: m(NaOH) =?

m(NaOH) C~ a(NaOH) ___L M(NaOH) ~ 3moll' .. O,5L_ 40glmol = . .!iIl!L..

2
1_4_
__4_1
19. /{o/iko treba secera da se pripremf 600g rastvora u kome je maseni udio secera 8%? - - - _..... _ . _ - -
~ _ _--,,-I_~. _ _ _ _

fzracunavanje: 2Mg + -1 2MgO

Daio je: m(R): ~ 600g; Traii se: mrs) :::;;; ?
13. Tetraamin-Iwprum(ff}-sulfat ~rCu(NH31\>S04flj dfsosu/e: [Cu(NH:J2S0J -7 [Cu(NH3 Ji2 +
+S0<1 2 -
20. a ij bit cig dii eth

21. Jednacina disocijacije magnezij-hidroksida, Mg(OH)2je:

15. aft bii eil! di/ eig
Mg(OH)2 ~ Mg" + 2-0H

22 16.
I Naziv Formula Naziv Formula
I Hloridna ki-r;elina Hel Amonij-hidroksid

~ormUI£ -+_~______
NHpH
L Fosfatna klsellna H 3P04 Barii~hidroksid 8a(OH)2 ..
' _____ N_"_Z_h_' _ _ _ _ _ _l_,
I'-----.. Kalcij··sulfat CaS04 Natrij-fosfat Nal'°4 I ,
!, NatriJ-hidrogenkarbonat NaHCq, Hidronij-jon HP' ~~.--_.---.-~- ~._~ _ _~--I~~~m(III)-heksaCljanO-ferat(ll)
--I
,
HEMIJSKE REAKCIJE IP',",' 'Y2'
!
i Diamtno - argentum(!) jon~

i
i.b 2. b 3. b
I I
4.b 5. c 6. ne 7. da 8. da 9. ne 10. da PbS II Olovo(I/)-sulfid
11. Na osnovu jednacine hemijske reakcije: ,?'!5.QIQ3 -? 2KCI + .:}Qg
m~lg V=? Ni(OH), Nikl-hidroksid
izracunati zapreminu nasta/og oksigena (02) ako reaguje 19 KCf0 .
3
Izracunavanje: Data je: m(KcIO,,!=lg; MIKeIO,,! = 122,55g1mol
AICI 3 Aluminij-hlorid
Trail sec V(02) =?
 ,38
4.4. Elementarne cestiee ...
SADRZAJ 4.4.1. Mase elementarnih cestiea .
.38
,. 38
4.4.2. Nae!ektrisanje e!ernentarnih cestlea ..
,. 39
4.4.3. Kretanje elementarnih cestiea.
1. UVOD , , , 39
4,5. Atomski broj (2).
1. i. Porijeklo naziva hemija. ,.",,7 .39
4.6. Maseni broj (Am)
1.2. Predmet izuc3vanja hemije. """",,7 .39
4.7. Izotopi .
i .3. Hemija u svakodnevnom zivotu . ,.""".,.8 ,40
4.8. E!ektronski omotac .
1.4. Hemija i druge prirodne nauke . "".9 ..40
4.8.1. Planetarni model atoma
1.5. Naucne metode. , , . , , , . , , ,. ... , , 9 ,. 41
4.8.2. Kvantna teorija elektromagnetnog zracenja ....... .
1.6, Podjela tvari " " . " " " .... ,,10 ,42
4.8.3. Hidrogenov linijski spektar
1_7. Razdvajanje tvari , 10 .43
4.8.4. Borov model atoma.
1.7.1. Filtriranje iii cijedenje. , , . , , , . , , , , , , , , , , , , , , , , 11 ,43
4.8.5. Energetski nivoi - elektronske Ijuske.
1.7.2. Destiiacije , . , , , , , . , , , , 11 ,44
4.8.6. Energetski podnivoi - eiektronske podljuske .....
1.7.3. Subfimacija . , 12 ,45
4.8.7. Orbltalni nivoi - orbitale.
1.7.4. Piokristalizacija .. , . , , , , , 12 , ,46
4,8.8. Pisanje elektronske konfiguracije .
,46
4.8.9. Kvantni brojevi ........ > •••••••••• , ••••••••••

2. Z/\XON1 HEMiJSKOG SPAJANJA . .48

4,8.10. E!ektronska kontiguracija i osobine e!ernenata- ..
2.1. Period air·!emi.ie . . 14
2.2. Zakon 0 odrz.anju mase , , , , . , , .. , 15
5 PERIODNI SlSTEM ELEMENATA
2.3, ZakOl"I stalnih ornjera masa. ,.,., 16 " . 50
5.1. Pry! pokusaji klasifikacije elemenata
2.4. Zakon umnozenih omjem masa. ....... , 16 .5i
5.2. Zakon periodicnosti.
2.5. Zakon spojnih omjera masa . ,··,17 .51
5.3. Tabliea periodog sistema elemenata
2,6. Daltonov3 teorija aloma. , 19 .52
5.4. Grupe i periode u PSE .
2.7. Zakon prostih volumnih omjera. ,..20 .53
5.5. PSE i elektronska konfiguracija . ,
2.8. Avogadrov zakon ,. ,. ,. . 20 . . 55
5.6. PSE i osabine elemenata .
;3, MOLARNE VEUCINE
6. HEMIJSKE VEZE
3.1. VeiiCine koje odreduju stanje gasa . ".,.24 ,59
6.1. Jonska veza .
32. 8ojl-Mariolov zakon ".,.24 ,60
6,1.1. Jonska kristalna resetka ...
3.3. Gej-Lisakov zakon , .. , . " . " " , . " " , ,.25 ,62
6.2. Kovalentna veza .
3.4. Apsolutnn temperatura> ., ., ,. .. 26 ., 62
6.2.1. Jednostruka kovalentna veza .
3.5. Opca jednacina gasnog stanja . ,27 65
6.2.2. Dvostruka kovalentna veza.
3,6. fv'IasE' najsitnijih testiea tvari, 27 ., 66
6.2.3. Trostruka kovalentna veza
3.6.1. Unificifana atomska jedinica mase (u) " ,27 ,67
6.3. Hibridizacija orbitala .
3.6.2. Helativna atomska masa (Ar) . 28 ,68
6A. Koordinativna veza .
3.6.3. Reiativna molekulska masa (Mr). ....... 29 .69
6.5. Palamost molekula .
3.7. Koiicina iii rrlllOzina tvari (n) . . , .. 29 ,7'1
6.6. Hidrogenova (vodlkova) veza.
3.7."1. Molama masa (M). , " , . , , ...... , , , , , , , , . , ,. . , , . , , 31 .71
6.7. Atomske kristalne resetke.
3.7.2, h/loiarne, zaplemina (Molvolumen), V m . , , , .31 .7-1
6.8. Molekulske kristalne resetke
3.7.3. iVialami (Avogadrov) broj, N A • " " " 32 .. 72
6.9. Metalna veza.
3.2 izracunavanje procentnog sastava spoja .. " " " " 33 ..,72
6.9.1. Valentna i vodljiva vrpea .
3.9. Sastavljanje formule spoja na osnovu hemijskog sastava. , , , , , , , , . , ,. , , , . , . 33 " 73
6.9.2. Metalna kristalna resetka
. . 73
6.9.3. Osobine metala.
4. STRUKTURA ATOMA ,74
6,9.4. Legure metala .
4.1. Pojam atoma. , .. , .. , , . , , .. , .36 ........... ,74
4.2. Grada atoma ..
6.10. Valencija .
,. ,. 37 .75
6.11. Oksidadonl broj.
Lj .3. Dimenzlje atoma . .."."".37
7, DISPERZNI SISTEMI
7,1. Gruba disperzni sistemi • suspenzije .. .79
7.2. Koloidni disperzni sistemi • koloidi .... . .. 79
7.3. Fino disperzni sistemi. Rastvori iii otopine . .80
7.3.1. Rastvaranje motapanje. . .. 81
7.4. Sastav rastvora. ..81
7.4.1. Masena koncentracija (g) .. .81
7.4.2. Kolicinska koncentracija (c). .82
7.4.3. Maseni udio (w). ..83
7.4.4. Volumni (zapreminski) udio (v) .. .84
7.5. Rastvaranje cvrstih tvari u tecnostima . . ... 85
7.6. Rastvaranje tecnosti u tecnosti .. . .. 86
7.7. Rastvaranje gasova u tecnostima. . .. 87
7.8. Povisenje tacke kljucanja i sniienje tacke mrinjenja rastvora. ..87
7.9. Difuzija .89
7.10. Osmoza .. .89
7. i i. Jonski disperzni sistemi .. 90
7.11.1. Rastvori neelektrolita i elektrolita. ..90
7.11.2. Elektroliticka disocijacija .. 90
7.11.3. Jonizacija. · . 91
7.11.4. Stepen disocijacije. ..92
7.11.5. Kiseline .. 93
7.11.6. Baze ili iuzine. ..94
7.11.7. Teorija 0 kiselinama i bazama. . .. 95
7.11.B. Soli. .96
7:11.9. Hidroiiza soli .97

8. HEMIJSKE REAKCIJE
8. i. Pojam hemijske reakcije. .100
8.2. Jednacine hemijskih reakclja .. .100
8.3. Tok hemijske reakcije . · . 101
8.4. \zracunavanje na osnovu hemijskih jednaCina .. · . 103
8.5. Reakcije oksidacije i redukcije . · . 105
8.6. Hemijske reakcije kompleksnih spojeva. .106
8.7. Hemijske reakcije nastanka taloga. .107
8.8. Hemijske reakcije razgradnje Gvrstih tvari .. 108
VJEZBE
broj 1. Destilacija i filtriranje ..
Vjeiba · . 110
broj 2. Provjera zakona a odrzanj\~ mase
Vjeiba .110
broj 3. Odredivanje molarnag volumena oksigena (° 2 ),
Vjezba · . 112
broj 4. Bojenje plamena ..
Vjezba . ... 113
Vjezba broj 5. Dobivanje olovo(Il)-jodida (PbJ 2 ) ....... 113
Vjezba bro) 6. Pripremanje rastvora zadane koncentracije .. . .. 114
Vjezba bra] 7. Kiseline, baze, soli . . .. 114

POTRE6AN PRIBOR ZA IZRADU VJEZ61 . · 116

ODGOVORI NA PITANJA I RJESENJA ZADATAKA · 120