All rights reserved along with e-books & layout.

No part of this publication may be reproduced,

storedin a retrieval system or transmitted, in any form or by any means, without the prior written
consent of the publisher and the licence holder. please contact us at Mehta Publishing House, 1941,
Madiwale Colony, Sadashiv Peth, Pune 411030. ✆ : +91 020-24476924 / 24460313
Email :
info@mehtapublishinghouse.com
production@mehtapublishinghouse.com
sales@mehtapublishinghouse.com
Website : www.mehtapublishinghouse.com
❖ पु तकातील लेखकाची मते, घटना, वणने ही या लेखकाची असनू या याशी काशक सहमत असतीलच
असे नाही.
ADOF HITLER by ATUL KAHATE
अॅडॉ फ िहटलर : अतुल कहाते / च र
© अतल ु कहाते
३०४, लणु ावत लािसक, आयसीएस कॉलनी,
भोसले नगर, यिु न हिसटी रोड, पणु े ४११००७.
Email : akahate@gmail.com
Website : www.atulkahate.com
काशक :
सनु ील अिनल मेहता, मेहता पि लिशगं हाऊस,
१९४१, सदािशव पेठ, माडीवाले कॉलनी, पणु े - ४११०३०.
ई-बुक :
िवनोद आमले, बल ु डाणा.
✆ +९१ ९४२११५५७९३
मुखपृ :
सतीश भावसार
P Book ISBN 9789386888556
E Book ISBN 9789386888563
E Books available on :
play.google.com/store/books
m.dailyhunt.in/Ebooks/marathi
www.amazon.in
िहटलर आिण याची नाझी राजवट यांचा काळ
अ रशः आप या नजरे समोर उभे करणारे
िव यम िशरर
यां या मृतीला
 अनु मिणका
तावना
िहटलरची जडणघडण
काशझोतात ये याची सु वात
जमनीची ददु शा आिण िहटलरचा उदय
फसलेला कट आिण ‘माईन का फ’
गोबे स, गेली आिण िहमलर
चॅ सलर िहटलर
हकूमशाहीकडे वाटचाल
द ेट िड टेटर
अतं गत खळबळी, आतं ररा ीय चाली
ऑि याची िशकार
आता झेको लोवािकयाकडे नजर
झेको लोवािकयाचा घास
पोलंडसंबंधी या घडामोडी
पोलंड सहजपणे िखशात!
पॅ रसवरही वि तक!
पवू कडे नजर
बाबारोसा
िनराशेकडे वाटचाल
यू लोकांवर अनि वत अ याचार
टॅिलन ाडचा ऐितहािसक लढा
पराभवाकडे वाटचाल
एकामागनू एक पराभव
टॉफे नबगचा कट
टॉफे नबग िहटलरला जवळजवळ ठार करतो ते हा...
िहटलर अजनू िजवंतच!
शेवटाचा ारंभ
व नरंजन आिण घात झा याची भावना
शेवटची धगु धगु ी
अतं !
समारोप
 तावना
‘अॅडॉ फ िहटलर’ हे श द ऐकताच खास कारे कापले या िमशा असलेला चेहरा आप यासमोर येतो. िक येक
जणांना तर चाल चॅि लनचीही आठवण िहटलर या नावामळ ु े होते. कदािचत चॅि लन या ‘द ेट िड टेटर’ या िहटलरवर या
अजरामर िच पटामळ ु े ही असे घडत असावे. याचबरोबर आपण इितहास कशा कारे िशकलो आहोत यानसु ार आिण तो
कुणाकडून िशकलो आहोत याव नसु ा आप या मनात ठरावीक िवचार लगेचच येतात. यात दसु रे महायु वगैरे तर
असतेच; पण मु य हणजे आप या डो यात िहटलरची ितमा एकदम घ बसलेली अस यामळ ु े एक तर ‘ ू रकमा’,
‘हकूमशहा’ वगैरे श द तरी आप या ओठांवर येतात िकंवा ‘शरू ’, ‘महान नेता’ असं तरी आपण हणायला लागतो. आपली
जडणघडण कशी झाली आहे, याव न ते ठरते. अनेकदा आपण आप याशी िकंवा कुणाशीच नीटपणे वागत नसले या िकंवा
िश तीचा अितरे क करणा या माणसाला ‘िहटलर’ हणतो. या याच जोडीला काही जण िहटलरभ अस याचे ऐकून आपण
िवचारातही पडतो. गे या शतकभरात या जगावर या लोकांनी चांग या अथवा वाईट अथाने चडं भाव पाडला आहे, या
लोकां या यादीत िहटलरचे नाव आघाडीवर येते, हे मा न क .
अॅडॉ फ िहटलर या १९३३ ते ४५ या काळात या जमन स ल े ा थड राईख (Third Reich) असे हणतात. याचे
कारण हणजे जमनीत यापवू ‘होली रोम ए पायर’ आिण एकोिणसा या शतकात या िब माक या नेतृ वाखालचे ‘जमन
ए पायर’ अशी दोन सा ा ये होऊन गेली होती आिण हे ितसरे सा ा य होते, असे िहटलर हणत असे. जमन भाषेत ‘राईख’
हणजे ‘सा ा य’ असा अथ होतो. िहटलर या सा ा याची सु वात हो याआधी या सं याकाळी बिलन शहरातले वातावरण
एकदम तंग होते. गेली अनेक वष जमनीम ये नसु ता ग धळच सु होता. लोकशाहीला ितलांजली दे यात आली होती.
रा पती राजवटीसार या ि येचा वापर क न जनरल कट हॉन ाईशर जमनीचा ‘चॅ सलर’ हणजेच सरकारचा मख ु
बनला होता. जाता जाता सांगायचे तर, भारतात जसे पंत धान आिण रा पती असतात, तसे जमनीम ये चॅ सलर आिण
रा पती असतात. पवू जमनीम ये रा पतीला बरे च जा त अिधकार होते. उदाहरणाथ, ल कराचे मख ु पद या याकडे होते
आिण आणीबाणी या काळात तो जमन ससं देकडे न जाता वतः मह वाचे िनणय घेऊ शकत असे. यामळ ु े दसु या
महायु ापयत अनेकदा रा पतीने आप या पदाचा दु पयोग के या या घटना झा या आिण यामळ ु े रा पतीचे अिधकार कमी
कर यात आले. आता जमन रा पत ना भारता या रा पत माणेच नावापरु ते ह क असतात; य ात सगळा कारभार
चॅ सलर याच हातांम ये असतो.
दर यान, आता िहटलरकडे जमनी या चॅ सलरपदाची सू े ये यासाठीचा माग मोकळा होत अस याची िच हे िदसत
होती. आधी उ लेख के या माणे जमन मतदारांचा कौल िवचारात न घेताच जनरल कट हॉन ाईशर याला वयोवृ
रा पती फ ड माशल हॉन िहडं ेनबग याने चॅ सलर बनवले होते. २८ जानेवारी १९३३ या शिनवारी िहडं ेनबगने
अचानकपणे ाईशरला चॅ सलरपदाव न हसकावनू लाव याचा िनणय घेतला. जमनीमध या ‘नॅशनल सोशॅिल ट्स
(नाझी)’ या सग यात मोठ्या राजक य प ाचा नेता असले या अॅडॉ फ िहटलरला ही आप यासमोर चालनू आलेली मोठी
संधी अस याचे ल ात आले आिण याने रा पती िहडं ेनबगकडे चॅ सलरपदासाठीचा दावा के ला.
या समु ाराला जमनीमधले वातावरण चडं ग धळाचे आिण अिनि ततेचे होते. आप याला चॅ सलरपदाव न घालवनू
िदले जा या या भीतीमळ ु े ल कराला हाताशी ध न रा पती िहडं ेनबगलाच पद यतु कर यासाठी ाईशर धडपडत
अस या या अफवा पसर या हो या. या या जोडीला स ा िमळव या या हेतनू े देशात उठाव घडवनू आण यासाठी िहटलर
धडपडत अस या या बात याही जोरात पसरव या जात हो या. याखेरीज देश यापी संप घडवनू आणला जाईल अशी
िच हेही िदसत होती. २९ जानेवारी या रिववार या दपु ारी िहटलरकडे चॅ सलरपद िदले जाता कामा नये, अशी मागणी
कर यासाठी हजारो कामगारांनी बिलन शहरात मोचा काढला. तरीही जर िहटलर चॅ सलर बनला तर आपण एक पणे लढावे,
यासंबंधी चचा कर यासाठी कामगार ने यांनी ल कर मख
ु ाशी संपक साधला. काहीही क न िहटलरला थांबवले पािहजे, असे
यांचे उि होते.
रिववार या रा ीपासनू सोमवारपयत जमन चॅ सलर या िनवास थानापासनू अगदी जवळ असले या हॉटेलात
उतरले या िहटलरने सतत येरझारा घात या. याचे मन अ व थ असले तरी या खेपेला जमनीचे चॅ सलरपद आप या
आवा यात आले अस याचा आ मिव ास याला सख ु ावत होता. यासाठी या या ‘नाझी’ प ाकडे प बहमत नसले तरी
ब याच काळापासनू उज या िवचारसरणी या काही प ांबरोबर याची संयु सरकार थापन कर यासंबंधीची बोलणी गु पणे
सु होती. आप या मागात आता रा पती िहडं ेनबगचा मु य अडथळा रािहलेला अस याची िहटलरला क पना होती.
िहटलरकडे जमनीचे चॅ सलरपद दे याचा धोका िहडं ेनबग प क इि छत न हता. तरीही इतर लोकां या वाढ या दबावापढु े
८६ वष वयाचा थकलेला िहडं ेनबग फार काळ िटकाव ध शके ल, असे वाटत न हते.
अखेर ३० जानेवारी १९३३ या दपु ारी िहडं ेनबगची भेट घे यासाठी हणनू िहटलर चॅ सलर या स या रका या
असले या िनवास थानी दाखल झाला. िहडं ेनबगही ितथे आला. िहडं ेनबग आिण िहटलर यांची काही काळ चचा झाली.
काही वेळातच िहटलर ितथनू बाहेर पडला, तो जमनी या चॅ सलरपदाची शपथ हण क नच! जमनी या आिण एकंदर
सग या जगा या ीने नंतर अ यंत घातक ठरले या या िनणयामळ ु े पढु े काय घडणार आहे, याची ते हा कुणाला क पना
असणार? चॅ सलर या िनवास थानातनू िहटलर परत आप या हॉटेलम ये आला. ितथे या या कटकार थानांम ये सामील
असलेले याचे मह वाचे सहकारी होते. िहटलर िकंवा हे सहकारी यां या कुणा याच त डून अ यानंदामळ ु े एक श दसु ा
बाहेर पडला नाही. कुणाला काही बोलायची गरजच न हती. िहटलर या डो यांमधनू आनंदा ू वाहायला लागले. या
सं याकाळपासनू म यरा ीपयत नाझी प ा या कायक यानी आिण समथकांनी आप या घोषणांनी आिण ज लोशाने
वातावरण पार बदलनू टाकले. आपण घेतलेला िनणय यो य आहे का नाही, या सं मात असलेला िहडं ेनबग िनदान या न या
चॅ सलरचे समथक ज लोश तरी करत अस याचे बघनू जरा खश ू झाला.
३० जानेवारी १९३३ या िदवशी सु झालेले ‘थड राईख’चे अि त व पढु ची हजार वष िटके ल, अशी दप िहटलरने
के ली. नाझी लोक तर अनेकदा आप याला िमळाले या स चे ा उ लेख ‘एक हजार वषाचे सा ा य’ असाच करत. य ात
मा ते मोजनू बारा वष व चार मिहने िटकले. या काळात या सा ा याने जमनीला अभतू पवू यशोिशखरावर काही काळ नेले
आिण जमनी हाच जगातला सव े देश अस याची भावना जनतेम ये जागवली. यानंतर याच सा ा याने जमनीला
िवल ण संकटात लोटले. दसु रे महायु ही याच सा ा याने घडवनू आणले. इितहासा या पानांम ये अ यंत ू र, अमानवी
आिण क पनेपलीकड या अ याचारांची न दही याच सा ा यामळ ु े झाली. श दांम ये वणन करता येणार नाही अशी दहशतही
याच सा ा याने लोकां या मनाम ये िनमाण के ली.
 या सग याला कारणीभतू ठरलेला अॅडॉ फ िहटलर हा िनिववादपणे अ यंत ू र, िविच , अमानषु आिण दु माणसू
होता. याचबरोबर तो चडं चाणा ही होता. जमन लोकां या मनात खदखदत असलेला संताप याने आप या चतरु ाईने
वतः या फाय ासाठी वापरला आिण या संतापाला िदशा िदली. रा सी वृ ी आिण मह वाकां ा या अवगणु ांना याने
अिवचल िनधाराची जोड िदली. कुणाला कसे नमवायचे याची अचक ू जाण याला होती. तसेच कुठ याही सगं ाम ये
कुणाशी कसे वागायचे याची नसही याने पकडली होती. या सग याचा वापर क न िहटलरने ‘थड राईख’ िनमाण के ले.
िहटलरची जमनी या चॅ सलरपदी नेमणक ू झा या झा या इतर देशांमध या बहतेक जणांना आिण जमनीमध याही काही सु
लोकांना िहटलर या मतेिवषयी शक ं ा वाटायला लागली. िहटलरने लोकांना मख
ू बनवनू आपली अ यंत उजळ ितमा
िनमाण के ली अस याचा संशय यांना सतावत होता. जमनी या नाग रकांना मा िहटलरने पार मोहात टाकले होते.
आप याला िक येक शतकांम ये एकदाच लाभेल असा कुणीतरी महान नेता िमळाला अस याची भावना यांना सख ु ावत
होती. पढु ची बारा वष िहटलरकडे कुठलीतरी अद् भतु , िद य श असावी अशा त हेने यांनी िहटलरला अ रशः
आधं ळे पणाने िवनाशत पािठंबा िदला. याचा प रणाम हणजे आज याच जमनी देशात िहटलरचे नाव जरी कुणी घेतले तरी
सग यांनी चमकून या याकडे बघावे, अशी प रि थती िनमाण झाली आहे.
अशा या अॅडॉ फ िहटलरची आिण याने िवसा या शतकात घडवले या अिव सनीय इितहासाची ही भ नाट कहाणी
आहे! िहटलरचे यि म व ही आजवर या आिण खास क न अलीकड या इितहासामधील कदािचत सग यात जा त
कुतहू लाची गो ठरली आहे. िहटलर या च र ांची सं या याला दसु या महायु ात पु न उरले या िव टन चिचलवर या
च र ां या सं ये या दपु टीहन जा त आहे. िहटलर या नाझी प ात या अनेक जणांनी याला असामा य व बहाल के ले
आहे. तो म य माणसू न हता तर ‘सपु रमॅन’ होता, असे हे लोक मानत. १९३६ म ये िहटलर या मिं मडं ळात या
कायदेमं याने ‘िहटलर एकाक आहे आिण तसा देवही एकाक च असतो, हणनू च िहटलर हा देवासारखा आहे.’ असे हटले
होते. िहटलर या दसु या एका चाह याने तर ‘फार तर एकदोन जगावेग या मदु ् ां या सदं भातच आपण िहटलर आिण देव
यांची तलु ना क शकतो, देवासार या िकरकोळ संक पनेशी तल ु ना कर याइतका िहटलर छोटा नाही.’ असे हणनू कळसच
गाठला होता! नाझी लोकां या ि कोनातनू िलिह या गेले या इितहासानसु ार या माणे समु ारे २००० वषापवू हे जग
वाचव यासाठी येशू ि त पृ वीवर अवतरला, याच माणे जमनीला गतवैभव िमळवनू दे यासाठी िहटलरचा ज म झाला,
असे मानले जाते. येशू ि त आिण िहटलर या दोघांनाही नाझी इितहास यगु पु ष मानतो. तसेच यांचे पृ वीवर अवतरणे हे
िविधिलिखत होते, असा चार नाझ नी के ला. नेहमीच पृ वीवरचे िविवध सोडव यासाठी महामानवांचा ज म होतो, असे
मानले जा याचा घात पडला आहे. याला साजेसे असेच हे प ीकरण अस यामळ ु े अजनू ही काही िठकाणी
िहटलरिवषयी या या अ यंत उथळ संक पना ख या मान या जातात.
यामधला फोलपणा खरे हणजे सांग याचीसु ा गरज नाही. तरीसु ा अगदी परु ा यांिनशी बोलायचे तर, १९२८
साल या मे िमह यात िहटलर या नाझी प ाने थमच जमनी या सावजिनक िनवडणक ु म ये आपले भिवत य अजमावायचे
ठरवले. िहटलरकडे नाझी प ाचे नेतृ व येऊन समु ारे सात वष उलटून गेली होती. साहिजकच या ‘यगु पु षाला’ आपले
माहा य दाखव यासाठी आिण जमन लोकांना संमोिहत कर यासाठी तोपयत बरीच संधी िमळालेली होती. असे असनू सु ा
या िनवडणकु त नाझी प ाला फ २.६० ट के मते िमळाली! या काळात या एका गु सरकारी अहवालाम ये ‘नाझी
प ाला सवसामा य जनतेवर कुठलाही खास भाव पाडता आलेला नाही’ असे प पणे नमदू कर यात आले होते. हणजेच
अगदी सु वातीपासनू िकंवा प रि थती िवपरीत असतानासु ा जमन लोकांवर आपला िनिववाद भाव पाड याचे कसब
िहटलरम ये होते, असे हणणे साफ चक ु चे ठरते. उलट, िहटलर आिण नाझी प इतर सग यां माणेच या काळ या
प रि थतीत सापडले होते. जसे आपण आज या घटना माला जळ ु वनू घे याचा य न करत राहतो, तसेच िहटलर आिण
नाझी प हेसु ा या काळात या जमनीमध या प रि थतीशी जळ ु वनू घे यासाठी धडपडत होते, हे यातले स य आहे.
िहटलरने आप या ‘िद य वा’ या जोरावर ते हातरी काही चम कार घडवलेला न हता, हे आप याला हणनू च प पणे
िदसनू येईल. िहटलर कोण होता यापे ासु ा नाझी प ाला इतरांची िमळालेली साथ, इतरांमधले क चे दवु े, इतरांचे चक
ु लेले
अदं ाज आिण डावपेच आिण इतरांची सहनशीलता यामळ ु े च बाजी मारता आली हे, समजनू घेणे मह वाचे आहे.
िहटलर या काळात अनेक लोकांनी याला िदले या साथीिवषयी नंतर या काळात जे हा यांना िवचार यात आले
ते हा यांपैक अनेक जणांची िति या ‘ते हा मला तसे करणे बरोबर वाटले’ अशी होती. वरवर वाटते िततके हे साधे
प ीकरण अिजबातच नाही. आप यावर ओढवले या प रि थतीला उ र हणनू िहटलरला साथ देणे यांना आव यक
वाटावे, हे अ यंत धोकादायक आहे. पिह या महायु ात आपला झालेला अपमान धऊ ु न काढ यासाठी आपण ते हा वाटेल
ते करायला तयार होतो, असे हे लोक हणतात. याचाच अथ, प रि थती िबकट झाली क ितचा फायदा घे यासाठी कुणीतरी
उ सक ु असते आिण अशा वेळी पणू समाज या समाज आपला िववेक गमावनू बस याजोगी भीषण प रि थती िनमाण होऊ
शकते, हे आपण कधीच िवसरता कामा नये. िहटलर या कारिकद चा हा पैलू ऐितहािसक मह वाचा आहे. कधीही कुठे ही
अशा कारची िवचारसरणी मळ ू ध शकते आिण फोफावू शकते, हे आप याला यातनू ल ात येईल. पिह या महायु ाम ये
जमनीने शरणागती प कर यानंतर हसाय या करारामळ ु े जमनीची झालेली मानहानी आिण सवसामा य जमन नाग रकांवर
ओढवलेले अितमहागाईचे महासंकट, हे गंभीर होतेच. यातच १९३० या दशका या सु वातीला सु झालेला
जागितक महामदं ीचा आिण जमनीम ये पसरलेले बेरोजगारीचे सावट यामळ ु े जमन नाग रकां या रागाचा उ क े झाला.
अशा वेळी आप याला या संकटातनू बाहेर काढू शके ल असा समथ, खबं ीर नेता िहटलर या पाने िमळाला अस या या
भावनेपोटी जमन जनता या यामागे उभी रािहली.
जमनीने शरणागती प कर यानंतर जे हा १९१८ साल या नो हबर मिह यात पिहले महायु संपले, ते हा आप यावर ही
नामु क का ओढवली हे जमन ल करामध या ब याच लोकांना समजत न हते. आपण यु ात पराभतू झालो आहोत असे
िक येक जणांना अिजबातच वाटत न हते. असे असनू सु ा आप याला श े टाकायला आिण श ल ू ा शरण जायला का
सांिगतले जाते आहे, हे यांना कळत न हते. िक येक जण तर श ू या ह ीत लढत होते. हणजेच आपली पीछे हाट
झा याचेही यांना जाणवत न हते. तरीसु ा आप याला हे यु हर याब ल जबरी अटी घातले या तहाचा सामना करावा
लागणे आिण मळ ु ात आपला देश हा पराभतू देश हणनू ओळखला जाणे, यां या िज हारी लागले. साहिजकच यां या
मनातला हा संताप खदखदत रािहला आिण नंतर दसु या कुणावर तरी याचे खापर फोड याने तो बाहेर पडला. आप या
पाठीत आप या रा यक यानी खजं ीर खपु सला अस याची भावना यांना सतावायला लागली. या काळात जमनीवर डा या
िवचारसरणी या राजकार यांची स ा होती. खरे हणजे १९१८ साल या अखेर या काळात जमनीम ये थमच लोकशाहीचे
वारे वाहत होते. अशा प रि थतीत आपण नक ु सानदायी आिण आप याला पराभवाकडे नेणारे यु लढत राह यात कसलाच
मतलब नाही, असा सु िवचार ते हा या स ाधा यांनी के ला. याचा प रणाम उलटाच झाला. या डा या िवचारसरणी या
स ाधा यांनी आप याला पराभतू मानिसकतेकडे ने याचे मत ल कराम ये तसेच सवसामा य लोकांम येसु ा वेगाने पसरले.
आपोआपच जमन जनतेम ये डा या िवचारसरणी या िवरोधात आदं ोलने सु झाली. यात भर हणनू क काय; पण या
डा या िवचारसरणी या स ाधारी राजकार यांपैक ब हश ं ी लोक यू धम य होते. यामळ
ु े डा या िवचारसरणीचे लोक आिण
यू लोक यांनी आप या देशाला रसातळाला नेले अस या या भावनेने जोर पकडला. तसेच यू लोकांमळ ु े जमनीचे परु ते
वाटोळे होत अस याची भावना हळूहळू बळ होत गेली. खरे हणजे १९३३ साल या आकडेवारीनसु ार जमनीम ये फ ५
लाख तीन हजार हणजेच एकूण लोकसं ये या फ ०.७६ ट के एवढेच यू लोक होते. तसेच पोलंडसार या देशांम ये यू
लोक जसे इतर समाजापासनू फटकून राहायचे, तसे जमनीम ये घडले न हते. असे असनू सु ा, आप यावर या सग या
संकटांचे खापर नाझी प ाने यंवू र फोडायला सु वात के ली. डावी िवचारसरणी आिण या ारा के ले जाणारे राजकारण,
सवसामा यांवर या आिथक सक ं टांना कारणीभतू ठरणारा भांडवलशाहीचा िवकृ त कार आिण जमन सं कृ तीवर घाला
घातला जाणे, या सग या गो ना यंनू ाच जबाबदार धरले गेले.
माणसू िवचारी ाणी आहे; पण हणनू माणसू नेहमीच िवचार क न वागेल असे नाही. तकबु ीला पटणारे िनणय घेत
घेत आपण जगत असतो, असे आप याला अनेकदा वाटत असले तरी य ात आपण भावनेला जा त मह व देतो, असे
अनेकदा िस झालेले आहे. िहटलर या मागे जमन जनतेने उभे राह यामागेसु ा हाच मु ा मह वाचा ठरला. हणनू च हा
‘जमन लोकांचा’ गणु धम आहे असे अिजबातच समजता कामा नये. इतर कुठ याही देशाम ये आिण कुठ याही कालखडं ात
याची पनु रावृ ी घडू शकते. िहटलरला लोकां या या भावनांशी कसे खेळायचे, हे चांगलेच माहीत होते. अथातच या
काळात या जमनीमध या प रि थतीने या भावना भडकव यात खपू मोठा हातभार लावला, हे वेगळे सांगायला नको.
जमनीची प रि थती उ म असती आिण ितथे सग याच पात यांवर ब यापैक थैय असते, तर िहटलरला आपले ब तान
बसव याची सधं ी तरी िमळाली असती का, हा कायम राहतो. तरीसु ा िहटलरला भेट यानंतर आपले आयु य पार
बदलनू गेले अस याची भावना अनेक जणांनी य के लेली अस यामळ ु े लोकां या मानिसकतेवर भाव टाक याची
िवल ण हातोटी िहटलरम ये होती, हे मा य के लेच पािहजे. हणनू च अशा कारे लोकांवर भाव टाकणारे यि म व
लाभले या लोकांपासनू आपण जरा सावधच रािहले पािहजे, असे इितहास आप याला सांगतो!
त ण वयातला िहटलरचा एकमेव िम ऑग ट यिू बझेक ऊफ ‘ग टल’ याने नंतर िलिहले या आठवण नसु ार
िहटलर या वभावाम ये असलेला अ यंत वेगळा गणु धम हणजे कुठ याही गो ीिवषयी पराकोटीचा ितर कार मनात
बाळग याची याची मता हा अस याचे, अगदी याने प पणे हणनू ठे वले आहे. इतके च न हे तर, ‘ याचं या जगाशी
जळ ु ायचचं नाही. िजथंितथं याला अ याय, ितर कार आिण श ु वच िदसे. या या टीके ला बळी पडणार नाही अशी गो च
बहधा नसावी. याला काहीच पसंत नसे. रागारागानं तो जवळपास सग याच गो िवषयी अ यंत ितर कारानं बोलत राही.
अगदी मानवा या संक पनेपासनू वतःला समजनू न घेणा या येकापयत याचा िवखार बाहेर पडे,’ असेही ग टलने अगदी
प श दांम ये हटले आहे. कहर हणजे सवसामा यपणे अ यंत खराब समजली जाणारी ही वभाववैिश ्ये नंतर िहटलरला
खपू च उपयोगी ठरली. त णपणात खासगी तसेच सावजिनक िकंवा यावसाियक आयु यात ही वभाववैिश ्ये याला
अपयशाकडे खेचनू नेत होती; नंतर मा याचे हे दगु णु अचानकपणे याची बल थाने बनत गेली. उदाहरणाथ, कमालीचा
दरु ा ही आिण अ हासाने भरलेला वभाव हे कुठ याही माणसाला इतरांपासनू साफ दरू नेईल. िहटलर या बाबतीत मा इतर
कुठ याही माणसाचे मत िवचारात घे यासाठी मळ ु ात चचा करायला तयार होणेच या या आडमठु ् या वभावाला मा य
नस यामळ ु े , तो ‘िन यी वभावाचा’ अस याचे मत पसरत गेले! तो सात याने आपली मते मांडत असे आिण याला कुणी
िवरोध के ला िकंवा यािवषयी कुठलेही उपि थत के ले क याचा रागाने भडका होत असे. िहटलरम ये कमालीचा आिण
खरे हणजे अगदी अनाठायी आ मिव ास अस यामळ ु े आपली मते ठासनू मांडणे आिण यां याशी िमळतीजळ
ु ती मते
नसणा यांवर कडाडून तटु ू न पडणे, यामळ
ु े लोक एकदम भाव पड यासारखे या या मागे उभे राहत. िहटलरचा आ मिव ास
हणजे या या असामा य वाचे ल ण,असे लोक चक ु ू न समजत.
िहटलरचे च र हा िवषय हणनू च अनेक अगं ांनी अ यास याचा िवषय आहे. मळ ु ात एक अितसामा य दजाचा माणसू
सग या जगाला संकटा या छायेत ने याजोगी पावले उचलू शक याची मता कशी ा क शकतो, हा अ यंत मह वाचा
िवषय आहे. या या जोडीला या माणसाला साथ ायला लाखो देशवासी कसे काय उभे राह शकतात, हा याहन जा त उद्
बोधक िवषय आहे. काही जणांनी याचे वणन ‘संमोिहत करणे’ अशा श दांम ये के लेले आहे. इतर काही लोक हे वणन साफ
चकु चे आहे, असे हणतात. िहटलरम ये नेमके असे काय होते क यामळ ु े भलेभले िवचारी लोकसु ा या या िवखारी
िवचारांकडे ओढले गेले? हे सगळे अ यंत रंजक आहेत. अशीच प रि थती भिव यात कुठे ही कधीही उद् भवू शकते, हा
इशारा या िनिम ाने आप या सग यांना िमळाला आहे. तसेच घडले या इितहासाकडे कुठ या नजरे तनू बिघतले पािहजे
आिण याचे नेमके अथ कसे लावले पािहजेत, हा अितशय मह वाचा ि कोन प का कर यासाठीही याचा उपयोग झाला
पािहजे.
िहटलर या च र ाचा यापक अथ हा असा आहे!
 िहटलरची जडणघडण
अॅडॉ फ िहटलरचं नशीब आयु यभर चांगलं होतं असं हणतात खरं; पण याची सु वात या या ज माआधीच झाली
होती! १८७६ म ये अॅडॉ फ िहटलर या ज माला आणखी तेरा वष बाक असताना या या होणा या विडलांनी आपलं
अॅलॉईस िश ल बु र हे नाव बदलनू अॅलॉईस िहटलर असं क न घेतलं. ‘िहटलर’ हे आपलं आडनाव आप याला िकती ि य
आहे याचा उ लेख िहटलर आयु यभर करत रािहला. िश ल बु र हे ऑि यामधलं गरीब शेतकरी कुटुंब होतं. ब यापैक
नोकरी िमळवू शकणारे अॅडॉ फ िहटलरचे वडील अॅलॉईस हे यां या कुटुंबातले पिहलेच ठरले. यांचं िश ण बेताचचं
असलं तरी ऑि या या अथ मं ालयात यांनी नोकरी िमळवली आिण हळूहळू पदो नती िमळवत ते क टम अिधकारी
झाले. लारा प झेल या अॅडॉ फ िहटलर या आईला दोन भावंडं होती. खरं हणजे लारा या आईला एकंदर अकरा मल ु ं
झाली; पण यांपैक आठ मल ु ं दगावली. िहटलरची आई मा वाचली.
अॅडॉ फ िहटलर या विडलांची अनेक ल नं झाली आिण यांना िववाहबा सबं ंधातनू ही अप य ा ी झाली. यात
आप याहन वयानं जा त असले या, तसंच आपली मल ु गी शोभेल अशा ि यांचाही समावेश होता! आप या पिह या
प नीचा आजार बळावलेला असताना अॅलॉईसनं आप या घरी वयंपाक करणा या ीशी संबंध ठे वले आिण नंतर ित याशी
ल न के लं. काही िदवसांम ये तेही मोडलं. आता तो लाराकडे वळला. लवकरच लाराला गभधारणा झाली. १८८५
साल या जानेवारी मिह यात ितचं अॅलॉईसशी हणजेच िहटलर या विडलांशी ल न झालं. या वेळी लाराचं वय २५ तर
अॅलॉईसचं वय ४८ हणजे ित या वयाहन जवळपास दु पट होतं! यांचं एकमेकांशी लांबचं नातंही होतं. लाराचं हे पिहलंच
ल न असलं तरी अॅलॉईसचं हे ितसरं ल न होतं.
अॅलॉईस आिण लारा यांना गु ताव नावाचा पिहला मल ु गा झाला. यानंतर इदा नावाची मल ु गी लारा या पोटी
ज म यावर लगेचच ओटो नावाचा मल ु गा ितला झाला; पण तो ज मानंतर काही काळातच मरण पावला. यापाठोपाठ गु ताव
आिण इदा यांना घटसप झाला आिण ते दोघेही मृ यमु ख ु ी पडले. हणजेच लाराची ित ही मल ु ं आता जगात न हती. १८८८
साल या उ हा यात लाराला परत गभधारणा झाली. २० एि ल १८८९ या ढगाळ िदवशी या सं याकाळी साडेसहा वाजता
ित या पोटी अॅडॉ फ िहटलरचा ज म झाला. अॅलॉईस या पोटी आ ापयत ज मले या चार मल ु ांपैक फ अॅडॉ फ हाच
बालपणी दगावला नाही. हा मल ु गा पढु े जमनी या इितहासामध या यापवू या ने यांना लाभलेली लोकि यता मागे टाकून
सग या जमन जनतेची मनं त बल बारा वषासाठी िजक ं ू न घेईल, याची कुणाला क पनासु ा ये याचा च न हता.
िहटलर कुटुंबाची आिथक ि थती म यमवग य होती. अॅडॉ फनंतर लारा या पोटी एडमडं हा मल ु गा ज मला आिण
वया या सात या वष दगावला. यानंतरची पॉला ही मल ु गी मा वाचली. याखेरीज िहटलर या विडलां या आधी या
ल नामधली दोन मल ु ंसु ा या कुटुंबात राहत. याखेरीज लाराची अ यंत िविच आिण िचड या वभावाची धाकटी बहीण
योआनासु ा िहटलर कुटुंबात राहायची. अॅडॉ फ िहटलर हा आपला भाचा मा या योआनाचा अ यंत लाडका होता.
अॅलॉईस हे िहटलरचे वडील अ यंत िचडके , दरु ा ही, आपली हकूमत घरात सग यांवर गाजवणारे आिण सतत धसु फूस
करणारे होते. सग यांनी सतत िश तीचं पालन करावं, आप या हण यानसु ारच वागावं, अशा कार या यां या अपे ा
इतरांना अस होत; पण कुणाचचं यां यासमोर अिजबात चालत नसे. िहटलरची आई लारा मा अ यंत शांत, सोशीक, घर
मनापासनू सांभाळणारी आिण आप या पोट या तसंच अॅलॉईस आिण अँगेला या साव मल ु ांवर िवल ण ेम करणारी
गृिहणी होती. या दोन साव भावंडांपैक फ अँगेलाशी िहटलरचे नंतर या आयु यातही चांगले संबंध रािहले. या अँगेलाची
मलु गी गेली रौबाल नंतर िहटलर या आयु यात आली आिण यातनू एक मोठं वादळच घडलं, हे आपण नंतर बघचू .
नव याकडून िहटलर या आईला कसलंच ेम िमळत नसे. यातच आप या पोटी ज मणारी मल ु ं धडाधड मृ यमु ख
ु ी
पडत गे यामळ ु े िजवंत रािहले या दोन मल ु ांवर, तसचं आप या साव मल ु ांवर ती खपू ेम करे . अॅडॉ फ िहटलरलाही
आपली आई खपू आवडे. ितचा ेमळ वभाव आिण ितनं आप यासाठी घेतलेले क यांची याला आयु यभर आठवण
रािहली. आयु या या अखेरपयत यानं आप या आईचं छायािच आप याजवळ बाळगलं. बहधा ित या एकटीवरच
िहटलरनं खरं ेम के लं असावं. आप या विडलां या िश तीचा आिण कडक वाग याचा अितरे क झा यामळ ु े अॅडॉ फ
िहटलर सतत यां या िवरोधात छोटी बंडं पक ु ारे . याचा प रणाम हणनू याला बहतेक वेळा विडलांकडून चांगला चोप िमळे .
याचे िहटलरवर खोल प रणाम झाले असावेत. आपलं वच व थािपत करण,ं इतरांवर आपली हकूमत सतत चालवण,ं
सग यांनी आप या मज नसु ार वागावं असा आ ह धरण,ं िवरोध ठे चनू काढण,ं सग यांना आप यासमोर शरण यायला भाग
पाडण,ं असे िहटलरचे अनेक दगु णु नकळतच या या विडलां या िनरी णातनू या याम ये उतरले असावेत. जर आपण
घाबरलो आहोत असं समोर या माणसा या ल ात आलं तर तो याचा गैरफायदा घेतो, असं िहटलर या ल ात आ यामळ ु े
यानं आप या विडलांसमोर घाबरायचं नाही, असा एकदा िनधार के ला. नेहमी माणे यांनी एकदा िहटलरला फटके ायला
सु वात के ली ते हा दखु यामळ ु े न ओरडता िकंवा न रडता यानं मोठ्यानं हा िकतवा फटका आहे, हे मोठ्यानं ओरडून
सांगायला सु वात के ली. यामळ ु े याचे वडील संतापनू याला आणखीनच मारायला लागले. एक-दोन-तीन असं करत
िहटलरचे त बल ब ीसपयत आकडे मोजनू झा यावरच याचे वडील थांबले. तरीसु ा िहटलर या चेह यावरचा िनधार
कायम रािहला आिण उलट ओरडून यानं आप या विडलांनी आप याला ३२ फटके मार याचं दाराआड लपनू हे य
कसंबसं सहन करणा या आईला सांिगतलं. या िदवसानंतर िहटलरला या या विडलांनी कधीच मारलं नाही, असं यानं नंतर
आप या सहायकांना सांिगतलं.
 िहटलरचं ाथिमक िश ण मजेत झालं. १९०० म ये या या विडलांनी याला उ च िश णासाठी मह वाचे ठरतील
अशा िवषयांचं िश ण देणा या शाळे त घातलं. कला, इितहास, त व ान अशा िवषयांचा आयु यात अिजबात उपयोग होत
नाहा, असं यांचं प मत होतं. आप या मल ु ानं शासक य सेवेत वेश िमळवावा, असं यांचं व न होतं. यासाठी िव ान
आिण तं ान यां यासार या ‘आधिु नक’ िवषयांम ये तो वीण झाला पािहजे, असं यांना वाटत होतं. िलंझ इथ या या
न या शाळे त जा यासाठी िहटलरला एक तास चालत जावं लागे. या शाळे त याचे कुणी खास िम ही झाले नाहीत. शाळे तली
याची कामिगरी सवसाधारण होती आिण वया या मानानं या याम ये परु े शी प रप वता नाही, असं या या िश कांचं मत
झालं. शाळे ची िश त पाळ याची याची तयारी नसे आिण तो सतत आप या िश कांशी उ टपणे वागनू आप या
आ ता या वभावाचे नमनु े दाखवे. अधनू मधनू िहटलर शालेय वयात या मल ु ांना साजेशी दगं ाम ती करे . याचं धमा या
िवरोधातलं मतही अशाच एका सगं ातनू प कं झालं, असं यानं नंतर आप या एका सहायकाला सांिगतलं होतं. याची
पा भमू ी हणजे शाळे त धािमक िवषयांचं िश ण देणारा याचा िश क अ यंत गबाळा आिण घाणेरडा होता. या या
कपड्यांवर नेहमी डाग पडलेले असत. तसचं याचं एकूण पच उबगवाणं असे. याचा मालसु ा अ यंत कळकट होता.
एकदा चचम ये िव ाथ धमाची िशकवण असते ते हा गडु यांम ये वाकून नीट बसत नाहीत, असं हणनू यानं सग या
िव ा याची खरडप ी काढली. ते हा या वेळी मु ामच नेमकं कसं बसायचं हे आप याला माहीत नस याचं िहटलरनं या
िश काला सांिगतलं. एक तरी िव ाथ अशा कारे आप याला देवासमोर नम यासाठीची यो य प त कशी असते हे
िवचारत अस या या आनंदामळ ु े या िश कानं जिमनीवर आपला कळकट माल पसरला आिण यावर गडु घे टेकून ाथना
कशी करायची हे िव ा याना दाखवलं. तेवढ्यात तास संप याची वेळ झा यामळ ु े घटं ा वाजली आिण तो िश क आपला
माल ितथंच िवस न इतर िश कांशी बोलायला गेला. ही संधी साधनू िहटलरनं तो माल आप या बोटां या टोकांनी
कसाबसा उचलला आिण सग या िश कांसमोर मु ामच तो संबंिधत िश काला अगदी पताके सारखा िमरवत उघड्या
अव थेत िदला. यामळ ु े इतर िश कांनाही या िश का या उपि थतीत ितथं थांबणं नकोसं झालं!
आप या वगात या मल ु ना आपण सहजपणे हसवू शकतो अशी पैजसु ा िहटलरनं १२ वष वय असताना आप या
िम ांशी लावली अस याचं यानं नंतर सांिगतलं. यासाठी कुठ याही मल ु ीची िहटलरकडे नजर गेली क तो आप याला िमशा
अस यासार या या बोटांनी ठीकठाक कर याची न कल करे . एकदा गंमत हणनू िहटलरनं िसगारे ट ओढून बिघतली; पण
यामळ
ु े याला एकदम कसंसंच वाटायला लागलं. यामळ ु े िहटलर या आईला खपू काळजी वाटायला लागलेली असताना
आपण कसला तरी िवषारी पदाथ खा ला अस याचं यानं सांिगतलं. यामळ ु े आईनं िहटलरला ताबडतोब डॉ टरकडे नेलं.
डॉ टरला िहटलरचा संशय आ यामळ ु े यानं िहटलर या पँटचा िखसा चाचपनू बिघतला. यात िसगारे टचा तक ु डा
िमळा यामळ ु े सगळं करण उघडक ला आलं. नंतर एकदा िहटलरनं पाईप आणला आिण तो याला इतका आवडला क
अगदी झोपायला गे यावरसु ा तो पाईप ओढत असे. यामळ ु े एकदा पाईपचा आ वाद घेता घेताच याला झोप लागली आिण
काही वेळानंतर याला जाग आ यावर आप या पलंगाला आग लागली अस याचं या या ल ात आलं. यामळ ु े यानंतर
कधीच धू पान करायचं नाही असं यानं ठरवनू टाकलं. अशाच कारे तो दा पीत अस याचं या या विडलांसमोर एकदा
उघडक ला आलं आिण यामळ ु े कधीच दा न यायचा िनधार यानं आप या मनाशी के ला.

या काळात आप या विडलांशी सु असले या िहटलर या सघं षानंही आणखी मोठं प धारण के लं. विडलां या
इ छे नसु ार भिव यात सरकारी नोकरी धरायची हणजे आपलं वातं य गमावनू एका कायालयात बसनू िनरथक काम कर यात
आपलं आयु य फुकट घालवायचे, अशी याची धारणा होती. साहिजकच विडलांची इ छा आिण िहटलरची व नं
यां यामधलं ं आणखी वाढत गेलं. आप याला कलाकार हायचं आहे, असं िहटलरनं आप या विडलांना सांिगत यावर
यांचा संताप टोकाला पोहोचला. आपण चडं क क न इथपयत पोहोचलेलो असताना आप या मल ु ानं व नाळू जगात
रमणं यांना अिजबात पसतं न हतं. तेवढ्यात ३ जानेवारी १९०३ या िदवशी अचानकपणे िहटलर या विडलांचं िनधन झालं
आिण िहटलर या मागातला मोठा अडथळा दरू झाला. िहटलर या विडलांनी आप या कुटुंबासाठी परु े शी संप ी साठवलेली
अस यामळ ु े िहटलर या आईला तशी काळजी न हती. आप या नव या या इ छे नसु ार अॅडॉ फ िहटलरनं सरकारी नोकरी
िमळव यासाठीची पा ता सपं ािदत कर या या ीनं य न करावेत, अशी ितचीही इ छा होती; पण आप या नव याइतका
अ ाहास ितला मा य न हता. यातच आप या मल ु ानं शाळे त लावलेले िदवे बघता, या याम ये ही नोकरी
िमळव यासाठीची मता नस याचहं ी ित या ल ात आलं. यामळ ु े या या कलानं यावं असं ितनं ठरवलं. १९०५ म ये
आपण शाळे त जाऊन आपला वेळ फुकट घालवत अस याचं आप या आईला पटवनू दे यात िहटलर यश वी झाला आिण
यानं शाळा सोडली.
पढु ची दोन वष िहटलरनं अगदी आरामात घालवली. ना याला कसला अ यास करायची गरज होता, ना कमाई
कर याची गरज होती. साहिजकच नसु ती मौजमजा करण,ं िच ं काढण,ं वाचन करण,ं ‘किवता’ िलिहणं अशा गो म ये तो
वेळ घालवे. याचे सगळे नखरे याची आई आिण याची मावशी आनंदानं सहन करत. आपण मोठे पणी मोठे कलाकार
होणार अशी व नं बघ यात तो रा ी उिशरापयत रंगनू जाई आिण वाभािवकपणे सकाळचा बराच वेळ झोपेतच घालवे.
नंतर या आयु यात िहटलरनं अशाच कारचा िदन म ठे वला आिण याची मळ ु ं या या या त णपणी या दोन वषामध या
िदन मात सापडतात. या काळात संगीत े ात आपली कारक द घडव याची व नं बघणारा आिण िहटलर माणेच
सवसाधारण कौश यं असलेला ऑग ट यिू बझेक ऊफ ‘ग टल’ नावाचा एक िम िहटलरला लाभला. आता हे दोघं िमळून
मोठमोठी व नं रंगवत. या दोघांपैक िहटलरचा वभाव समोर या माणसावर दादािगरी कर याचा आिण ग टलचा वभाव
अशा कारची दादािगरी खपवनू घे याचा अस यामळ ु े यांचं चांगलं जमे. िहटलर याला बाता मारत राही आिण आपण कसे
अि तीय कलाकार होणार आहोत यािवषयी सतत सांगत राही. ब याचदा सं याकाळी, आता बारीकशी िमशी ठे वणारा आिण
सटू -बटू -हॅट-छडी अशा वेषातला िहटलर ग टलबरोबर ऑपेरा बघायला जाई. येताना तो या ऑपेरा या काय मािवषयीची
वतःची मतं अगदी ठासनू मांडे. ग टल नेहमी माणेच अगदी आदरानं ती ऐकून घेई. राजकारण, देश ेम, सरकारी नोकर,
शासन यव था अशा कुठ याही गो ीिवषयी िहटलरकडे अगदी प मतं असत आिण ही मतं तो ग टलवर लादत राही.
ता यसल ु भ बदलांमळ
ु े या काळात िहटलर एका मल ु ीवर िफदाही झाला होता; पण हे काही काळच िटकलं. आपण काही
काळानंतर चडं यश वी कलाकार झा यानंतर या मल ु ीचा हात मागणार आिण ितची आई ितचं ल न अगदी आनंदानं
आप याशी क न देणार यािवषयी िहटलर या मनात कुठलीच शक ं ा न हती. अगदी प के िवचार आिण भ य व नं बघत
राह याची याची सवय यांची पाळंमळ ु ं आता प क जली. याचं एक उदाहरण हणजे १९०६ म ये यानं लॉटरीचं एक
ितक ट काढलं आिण आपणच ही लॉटरी िजंकणार यािवषयी या या मनात अिजबात शक ं ा उरली नाही. यातनू िमळणा या
पैशांचं काय करायचं यासाठीची व नं यानं अगदी तपिशलात रंगवली. अथातच लॉटरीनं दगा िद यावर मा या या
रागाला पारावार उरला नाही.
१९०६ म ये आप याला ि हए ना शहराला भेट ायची अस याचं सांगनू िहटलरनं आप या आईला यासाठी राजी
के लं. दोन आठवडे इकडे ितकडे भटकून तो आता या आप या िलंझ गावात परत आला खरा; पण ि हए नामध या
नावाजले या कला अकादमीम ये आपण आपलं नशीब घडवायचं असं यानं या दर यान ठरवलं. पढु या वष अठरा वय
असले या आिण अजनू िश ण िकंवा नोकरी या दो ही बाबत म ये भोपळा कमावले या िहटलरनं ि हए नाला परत
जा याचा िनणय घेतला. खरं हणजे याला एखा ा नोकरीला लाव यासंबंधी या या नातेवाइकांनी या या आईला खपू
सांिगतलं होतं; पण ितचं पु ेम या या आड आलं. ि हए नामधला याचा खच भागव यासाठी या या मावशीनं एक कज
िमळवलं. दर यान िहटलर या आईची कृ ती तना या ककरोगामळ ु े वेगानं िबघडत चालली होती; तरीही १९०७ साल या
स टबर मिह यात तो ि हए नाला गेला आिण ितथ या अकादमीम ये िश ण घे यासाठीची वेशपरी ा यानं िदली. यात तो
अपयशी ठरला आिण नेहमी माणेच हा पराभव या या िज हारी लागला. आपण या अकादमीसाठी पा ठ शकणार नाही
असं याला व नातही वाटलं न हतं. ितकडे २१ िडसबरला या या आईचं िनधन झालं. ित या अखेर या काळात िलंझला
परतनू िहटलरनं ितची मनापासनू सेवा के ली. ितचं िनधन झा यावर याला िवल ण ध का बसला. आप यावर मनापासनू
ेम करणारी एकमेव य जगातनू िनघनू गे याचा हादरा तो बराच काळ सहन क शकला नाही. या या जोडीला आई या
आजारपणात चडं खच झा यामळ ु े आता िहटलरला पैशांची चणचण भासायला लागली असे उ लेख सापडतात खरे ; पण
िहटलरनं वतःिवषयी सहानभु तू ी पसरव यासाठी हे िलिहलं होतं, असं िदसनू येतं. कारण सगळे खच वजा जातासु ा
या याकडे ब यापैक र कम िश लक होती, असं आकडेवारी सांगते. यानंतर ितस यांदा तो ि हए नाला आला. आपण
वा तिु वशारद (‘आिकटे ट’) हायचं असं िहटलरनं ठरवलं होतं खरं; पण यासाठी कुठलेच य न यानं के ले नाहीत. नसु ता
वेळ फुकट घालव यातच यानं समाधान मानलं. इतकंच न हे तर ग टल हा याचा िम या या कुटुंबीयां या यवसायात
चांगला मदत करत असताना यालासु ा ‘संगीत े ात कारक द घडव यासाठी’ आप याबरोबर ि हए नाला पाठवाव,
यासाठी िहटलरनं या या आई-विडलांची मनधरणी के ली. ि हए नामध या िहटलर या एका शेजा यानं याला ‘पो ट
ऑिफसम ये नोकरी करायची का’ असं िवचारलं ते हा ‘आपण कलाकार हणनू च आपलं नशीब घडवणार’ अस याचं उ र
िहटलरनं िदलं. हे तो न क कसं सा य करणार याचा कुणालाच अदं ाज न हता. वतः िहटलरलासु ा अकादमी या पढु या
वष या वेशपरी ेम ये उ ीण हो याखेरीज इतर कुठ याही मागानं आपण या मागानं जाऊ शकणार नस याची क पना
होती. साहिजकच या एकाच गो ीवर याची सगळी आशा आता कि त होती.
 काशझोतात ये याची सु वात
ग टलला िहटलरनं ि हए नाला बोलावनू घेतलं खरं; पण गंमत हणजे अकादमीमध या संगीतासाठी या वेशपरी ेत
ग टलला यश िमळालं. िहटलरचं भिवत य अजनू अधांतरी होतं. आप या संगीतसाधनेसाठी ग टलनं एक भलामोठा िपयानो
भाड्यानं घेतला. यामळ ु े तो आिण िहटलर एक राहत असलेली अ ं द खोली अजनू च छोटी भासायला लागली. आपला िम
न क कशा कारे वेळ घालवतो याचं ग टलला कोडं पडलेलं असताना, एके िदवशी या या िपयानोवादनाला वैतागनू
िहटलरनं या यावर आरडाओरडा के ला. या वेळी अकादमी या वेशपरी ेचा अडथळा ओलांडू न शक यामळ ु े आपण
अ यंत त आहोत, हे िहटलरनं शेवटी एकदा मा य के लं. आता आपण पढु े काय करणार याचीही आप याला क पना
नस याचं यानं ओरडून ग टलला सांिगतलं. ग टलनं अथातच िहटलर या दख ु या बाजवू र नेमकं बोट ठे व यामळ ु े िहटलरचा
जोरदार फोट झाला होता. आपण या परी ेत अनु ीण झा याचं यानं आजवर कुणालाच सांिगतलं न हतं. आता ग टलला
ते समज यामळ ु े आपलं दाबनू ठे वलेलं दःु ख बाहेर आ या या भावनेनं िहटलर खपू त झाला. या काळात या िहटलर या
मानिसकतेचे पडसाद या या आयु यभर उमटत रािहले. उदाहरणाथ एकदा ग टलनं एका मल ु ीला िपयानोवादनाचे धडे
दे यासाठी हणनू आप या खोलीवर आणलं, ते हा िहटलरनं कुठ याही कारणासाठी मल ु शी सपं क ठे वणं हे पाप असतं, असं
ग टलला सांिगतलं. संगीतािवषयी आिण एकूणच बहतेक सग या बाबत म ये मल ु ना फारसं काही कळत नाही, अशी
याची धारणा आयु यभर कायम रािहली. ि यांपासनू तो एकदम दरू राही आिण एखादी मल ु गी या या िविच पणाकडे
आकृ झाली तर ितलाही तो पार झटकून टाकत असे. याला समिलंगी सबं ंध ठे वणा यांचा तर साफ ितटकारा होता.
वे यांमळ ु े गु रोग होतात याची याला चडं भीती वाटे आिण वे यांकडे तो कुतहू लयु भीती या नजरे नं बघत असे. आपण
मनानं एकदम शु रािहलं पािहजे, अशा िन ेपोटी तो ह तमैथनु ही करत नसे. अथात याचा अथ सग याच लिगक
सबं ंधांिवषयी िहटलर या मनात राग होता असं नाही. अगदी विचतच आिण नीितम ल े ा ध न हे यवहार के ले पािहजेत,
असा याचा आ ह असे. ि यांकडे बघ याचा याचा ि कोन, खपू कमी लोकांवर िव ास ठे व याची याची वृ ी,
जवळपास कुणाशीच गाढ मै ी क न शक याचा याचा वभाव, या सग या गो मागे या या बालपणात घरी असलेलं
ताणतणावाचं वातावरण कारणीभतू असावं.
ि हए नामधलं आपलं आयु य खडतर आिण ग रबीनं भरलेलं होतं, असा उ लेख िहटलरनं ‘माईन का फ’ या आप या
आ मच र ात के ला आहे. यात या या इतर िलखाणा माणेच फारसं त य नाही. पैसे कमाव यासाठी िहटलरनं वतः
कसलीच धडपड तर के ली नाहीच; पण िशवाय आप या मावशीनं कज घेऊन के ले या आिथक मदती या जोरावर यानं
ब यापैक आरामात िदवस काढले. अथात तो खच क वभावाचा नस यामळ ु े िवनाकारण पैसे उधळत नसे. श य िततक
काटकसर क न तो डे -बटर, व तातलं पिु डंग आिण के क यां यावर िदवस काढत असे. नेहमी दधू आिण अधनू मधनू
फळांचा रस घेणारा िहटलर दा मा अिजबात पीत नसे. एवढ्यात अचानकपणे िहटलरनं ग टलशी असलेले आपले सबं ंध
एकदम कमी क न टाकले आिण वेगळीकडे राहायला जा याचा िनणय घेतला. याचं कारण हणजे दसु या खेपेला
अकादमी या परी ेला बस यासाठीसु ा तो अपा ठरला, हे असावं.
याच समु ाराला िहटलरम ये वण षे ी भावना वाढीला लाग या. िहटलर राहत असले या घराजवळच वतमानप ं
िवक यासाठीचं एक खोपटंवजा दक ु ान होतं. या दक
ु ानात मु य वतमानप ांबरोबरच अनेक उथळ आिण िथ लर व पाची
वतमानप ं तसचं िनयतकािलकं िमळत. यांपैक ‘ओ तारा’ नावाचं एक िनयतकािलक अॅडॉ फ लांझ नावाचा माणसू
चालवे. वण षे ी िवचारांनी परु े परू भरले या या िनयतकािलकात ‘दु यम’ वणा या लोकांचे लाड बंद कर यािवषयी भडक
मजकूर असे. अशा वणाचं वच व थािपत होऊ नये यासाठी यांना गल ु ामीत ढकलावं, या वणा या ी-पु षांची
जबरद तीनं नसबंदी करावी आिण एवढंच न हे, तर या वणामध या लोकांना सरळ ठार करावं, असे थ क क न सोडणारे
आदेश यात असत. तसंच समाजवाद, लोकशाही, ी-वाद अशा गो ी दु यम वणामध या लोकांचे चोचले परु वत
अस यामळ ु े याही संपव या पािहजेत, अशी भिू मका घेतली जाई. आय वंशात या सग या लोकांना एक क न यांचं
वच व थािपत कर यावर भर िदला पािहजे, असहं ी हे िनयतकािलक सात यानं हणे. या कारची इतरही काही
िनयतकािलकं ि हए नाम ये ते हा कािशत होत. यां या वाचनामळ ु े िहटलरम ये आप या वणा या वच ववादाची
संक पना जली असावी. अथात ती अजनू खपू धारदार न हती. हळूहळू सगळी िश लक र कम संपत गेली आिण
िहटलरवर आता मा अ रशः द र ी अव थेत जग याची वेळ आली. १९०९ साल या कडा या या थंडीत आिण पावसात
िहटलरवर अनेकदा र या या कडेला कुडकुडत उपाशीपोटी झोप याची वेळ येई. या वष या नाताळा या समु ाराला तर
चालनू चालनू पावलं सजु ले या अव थेत या आिण फाटके तटु के कपडे घालनू थंडीपासनू कसाबसा आपला बचाव
कर याचा य न करणा या िहटलरला बेघरांसाठी चालव या जाणा या एका सं थेत भरती हावं लागलं. ि हए नाम ये
कले या ांतात अ ु त कामिगरी क न दाखव याची व नं काही वषापवू बघत असलेला िहटलर आता िभकारी, चोर,
भणगं , अनाथ अशा लोकांसह या िठकाणी नाइलाजानं राहायला लागला. नावापरु ती कमाई कर यासाठी यानं र यांवर
जागोजागी साचलेला बफ साफ करण,ं लोकांचं सामान वाहन नेणं अशा कारची कामं कर याचा य न के ला खरा; पण
या याकडे थंडीपासनू बचाव कर यासाठीचे कपडे नस यामळ ु े आिण याची शरीरय ी अशा कारची शारी रक कामं
कर यासाठी यो य वाटत नस यामळ ु े याला जवळपास काहीच काम िमळालं नाही.
लवकरच िहटलरला एक साथीदार िमळाला. िहटलर ि हए नामध या िठकिठकाणची यं पो टकाडा या आकारा या
कागदावर रे खाटे आिण हा िम ती िवके . ही िच ं काढ यासाठी िहटलर कुठं भटकत नसे. आधी या िच कारांनी
पो टकाडा या आकारा या कागदावर काढले या िच ांची तो जवळपास न कल करत असे. यातनू झालेली कमाई दोघं
िन मी-िन मी वाटून घेत. यामळ ु े आिण मावशीनं थोडे पैसे पाठव यामळ ु े िहटलरला जरा बरे िदवस आले. अथात
िहटलरमधला आळशीपणा अजनू ही कायम होता. यानं आणखी वेगानं आिण जा त माणात िच ं रे खाटावीत यासाठी
याचा साथीदार सात यानं याला िडवचत राही; पण िहटलरवर याचा काहीएक प रणाम होत नसे. आता यांचं राहायचं
िठकाणही जरा बरं होतं. बरे चदा या िठकाणी राहणारे सगळे लोक एक जमत आिण वेगवेग या िवषयांवर ितथं चचा होई.
यात िहटलर सहभागी तर होत असेच; िशवाय ही चचा राजक य व पाची असेल तर या संदभात तो आपली मतं अ यंत
िह ररीनं मांडे. लोकशाहीवादी िकंवा समाजवादी िवचारांचा याला िवल ण ितटकारा अस यामळ ु े क र भिू मका
वीकारणा या जहाल ने यां या बाजनू ं तो आ मकरी या बोले. हळूहळू िहटलरला हा कार इतका आवडायला लागला, क
याचं िच ं काढ याकडे दलु हायला लागलं आिण यामळ ु े याचा सहकारी या यावर अजनू च भडकायला लागला. याचा
िहटलरवर काही प रणाम होत नसे. िन वळ िच ं खपतात हणनू आपण ती काढणार नसनू , यासाठी यो य ‘मडू ’ असेपयत
आपण थांबणार अस याचं िहटलरनं याला थंडपणे सांिगतलं. यानंतरची पढु ची दोन वष िहटलरनं न क काय के लं
यािवषयीचे फारसे तपशील उपल ध नाहीत; पण १९१२-१३ साल या समु ाराला याची प रि थती आधी या मानानं
बरीचशी सधु ारली अस याचं न क च हणता येईल. याची राजक य मतं अिधकािधक क र होत गे याचे आिण याचा
वभाव अजनू च शी कोपी झा याचे काही उ लेख मा सापडतात.
ि हए नाम ये एकदा भटकत असतानाच आप या यू षे ाची पाळमळ ु ं प क झाली, असं िहटलरनं वतःच िलिहलं
आहे. याची सु वात एका यू माणसा या िनरी णातनू झाली. हा यू माणसू अ यंत धािमक असावा. साहिजकच यानं लांब
के स वाढवले होते आिण यू धमात सांिगत यानसु ार पोषाख के ला होता. िहटलर या याकडे बघतच रािहला. हा यू माणसू
आहे खरा; पण तो जमन आहे का असा याला पडला. याचं उ र आप याला यिू वरोधी (anti-semitic) िलखाणात
सापडेल, अशा समजापोटी यानं या कारचं िलखाण वाचायला सु वात के ली. याआधी िहटलर िनरिनरा या कारणांनी
काही यू लोकांशी सपं कात आला होता आिण यापैक काही जणांशी याचे सौहादपणू सबं ंधही होते. हळूहळू यू
लोकांमळु े च ि हए नाम ये िजथंितथं अ व छता, घाण, रोगराई यांचं थैमान पसरलं आहे, असं याला वाटायला लागलं.
सगळीकडे याला यू लोक िदसत आिण तेच या प रि थतीला कारणीभतू आहेत, असं याचं मत झालं. तसंच उदारमतवादी
िवचारसरणी, मोकळंढाकळं वातावरण, वे या यवसाय आिण समाजवादी लोकशाही या ‘रोगांसाठी’ही यू लोकांनाच
जबाबदार धरलं पािहजे, असं याचं मत होत गेलं.
दर यान या काळात िहटलर अडचणीत सापड याची श यता िनमाण झाली. याचं कारण हणजे या काळात या
िनयमांनसु ार १९०९ म ये ऑि या या ल करी सेवेम ये भरती हो यासाठी िहटलरचं वय परु े सं झालं होतं; पण यानं यातनू
पळवाट काढ याचे य न के ले आिण हे टाळलं. ि हए नावर िहटलरचा इतका चडं राग असताना ऑि या याच ल कराची
सेवा करणं िहटलरला अिजबात पसंत न हतं. दर यान ऑि यन ल करी अिधका यांनी या यावर पाळत ठे वली अस याचं
याला समजलं नाही. तरीही यातनू िनसटून जा यासाठी यानं २४ मे १९१३ या िदवशी आपला मु काम यिू नक शहरात
हलवला. ि हए ना या ‘ऑि यन’ सं कृ तीमधनू आपण ‘आप या मळ ू जमन’ सं कृ तीत परत याचं समाधान याला
लाभलं. ऑि यामधलं राजक य नेतृ व जमन लोकांवर अ याय करत अस याची भावना याला खपू सतावे. तसचं इतर
दु यम वणाचे लोक मळ ू जमन लोकांम ये िमसळून यांचं नक ु सान करतात, असंही याला वाटे. आता यिू नकम ये यानं
पु हा पो टकाडावर या िच ांची न कल कर याचा यवसाय सु के ला. साधारण दोन-तीन िदवसांम ये असं एक िच तो पणू
करे आिण ते िवक यासाठी काही िठकाणी िफरे . रा ी तो ामु यानं राजक य िवषयांवरचं वाचन करे . यातनू मा सवाद आिण
यू समदु ाय यां यात काय संबंध आहे, याचा शोध घे याचा य न यानं सु के ला. अथात िहटलरनं मा स, एगं स, लेिनन,
ॉट् क यांचं मळ ू िलखाण कधीच वाचलं नाही. तसंच या संदभातलं कुणाचं अ यासपणू िववेचनही यानं आप या
नजरे खालनू घातलं नाही. मा सवाद आिण यू समदु ाय हे दोघहं ी घातक आहेत, असं याचं पवू हदिू षत मत प कं
कर या या िदशेनं आिण हेतनू ंच याचं सगळं वाचन झालं. साहिजकच याची मतं बदल याचा च उ वला नाही.
काही िदवसांनी तु ं गात रवानगी हो या या मानहानीतनू िहटलर अगदी कसाबसा बचावला. ऑि यामध या आप या
वा त या या काळात िहटलरनं ल करी सेवेम ये भरती हो याचं टाळलं अस याचं करण न यानं उ वलं. िहटलरिवषयीचे
तपशील ऑि यन अिधका यांकडे होते. यांनी शोध घेत िहटलरपयत आपली पकड मजबतू के ली आिण याला
चौकशीसाठी बोलावनू घेतलं. यामळ ु े चडं घाबरगंडु ी उडाले या िहटलरनं संबंिधत अिधका यांसमोर गयावया के ली.
िहटलरची कृ श शारी रक अव था, यानं घातलेले फाटके कपडे आिण याचा एकूण दयनीय अवतार, हे सगळं बघनू आिण
एवीतेवी शारी रक ्या तो ल करी सेवेसाठी अयो य अस या या अदं ाजाव न िहटलरची या करणातनू िबनशत मु ता
कर यात आली. यामळ ु े याला खपू हायसं वाटलं.
एकूणच या काळात सामािजक, तसंच भाविनक अशा दो ही पात यांवर िहटलर पणू पणे सैरभैर अव थेतला अ यंत
अपयशी त ण होता. या या आयु या या वासाला कुठलीच िदशा न हती. आजवर या इितहासात यगु पु ष हणनू
ओळखले गेलेले िकंवा इितहास बदलनू टाक याची व नं रंगवणारे लोक वया या २४ या वषापयत न क च काहीतरी
भ यिद य क न दाखवतात. िकमान यासाठीची झलक तरी यां यात िदसते. िहटलरम ये मा अशा कुठ याच गणु धमाचा
अगदी पसु टसाही अश ं िदसत नसे. के वळ पिह या महायु ामळ ु े आिण जमनी या ीनं ते या कारे संपलं यामळ ु े
िहटलरचा उदय होऊ शकला. हे घडलं नसतं तर िहटलर हा अ जावधी सवसामा य माणसां माणेच पृ वीवरचं आपलं
आयु य िवशेष काही न करता घालवनू इितहासा या पटाव न कुठ याही खास न दीिवना िनघनू गेला असता.
दर यान २८ जनू १९१४ या िदवशी ऑि या या राजपु ाची सप नीक ह या झाली आिण पिहलं महायु पेटलं.
िहटलर या ीनं ही सवु णसंधी होती. याचं कारण हणजे पणू पणे िनरथक आयु य जगणा या, िश ण िकंवा नोकरी/ यवसाय
या दो ही बाबत म ये जवळपास शू य असले या, कुणाशीही खरी मै ी न क शकणा या, जवळपास सग या
नातेवाइकांपासनू लांब गेले या आिण मोठमोठी व नं बघत असताना ती पणू वाला ने यासाठी काहीच क न शकणा या
िहटलरला अचानकपणे काम िमळालं. इतकंच न हे तर आप या रा ेमाला काहीतरी अथ आहे असं याला या यु ामळ ु े
वाटायला लागलं. आपण या यु ात जमनीची सेवा के ली पािहजे आिण ितला वैभव ा क न िदलं पािहजे, असा आशावाद
या याम ये िनमाण झाला. १९१४ साल या ऑग ट मिह यात िहटलरनं बॅ हे रया या जमन सा ा याचा भाग असले या
देशा या ल करात सेवा कर यासाठीचा अज दाखल के ला. सु वातीला या यासाठी साजेसं काम नस यामळ ु े हा अज
बाजल ू ा ठे व यात आला असला तरी लवकरच याला ल करी सेवेत भरती क न घे यात आलं. एक कडून दसु रीकडे
मह वाचे िनरोप पोचव याच-ं हणजेच िनरो याचं काम याला दे यात आलं. हे काम वरवर सवसाधारण वाटलं तरी मह वाचं
होतं आिण यात धोकाही होता. आपलं काम सु के यावर िहटलरनं सात यानं िहसं ाचार आिण र पात यांचे अनभु व घेतले.
यामळ ु े िहटलरमधला आधीचा आदशवाद सपं ु ात आला आिण याला वा तवाची जाण आली. तसचं माणसाला भोगा या
लागणा या हालअपे ांिवषयी, तसंच शारी रक अडचण िवषयी या या मनात भावनाशू यता आली. हाल, अ याचार, िहसं ा
यात या कशामळ ु े च काही वाटू नये अशी काहीशी बिधर अव था यानं अनभु वली. आप याला नेमनू िदलेली जबाबदारी
ामािणकपणे पार पाड यातच िहटलर समाधान मानत नसे. आपण आप या कामात जीव ओतनू जमनीला िवजयी
कर यासाठी धडपडलं पािहजे, अशा भावनेतनू तो सतत े रत झालेला असे. शारी रक ्या तो फारसा स म नसला तरी
िभ ा न हता. या या सहका यांना या या कामावर या िन ेमळ ु े कधीकधी आ यही वाटे. िहटलरला कुठ याच कारची
गंमतजंमत िकंवा मजा आवडत नाही, यामळ ु े ही ते कोड्यात पडत. उदाहरणाथ यु ा या धीरगंभीर आिण िवल ण तणावा या
वातावरणातनू सटु का क न घे यासाठी िहटलरचे सहकारी दा िपण,ं मल ु बरोबर मजा कर यासाठी धडपडण,ं अशा
गो या शोधात असत. िहटलरला मा हे कार अिजबात पसंत नसत. पणू िन ेनं आपण आपली जबाबदारी पार पाडली
पािहजे आिण आपली एका ता भगं ेल अशी इतर कुठलीच गो करता कामा नये, असा याचा ि कोन असे. यामळ ु े
आप या सहका यां या वृ ीवर तो अनेकदा िचडे आिण शांतपणे पु तक वाचत बसे. या काळात िहटलरनं जाडजडू आिण
लांबलचक िमशी राखली होती. सहका यांचे हा यिवनोद चाललेले असताना तो मा चेह यावरची रे घसु ा हलू देत नसे.
आप याला आप या कुटुंबीयांकडून प ं, सामान वगैरे गो ी येत राहतात; पण िहटलरला मा कधीच कुणाची एक साधी
िच ीसु ा येत नाही याचं या सहका यांना िवल ण औ सु य वाटे. िहटलरला कुणी िम सु ा नाहीत, हे यांना आता कळून
चक ु लं होतं आिण या या वभावाला ते साजेसंच होतं, असं यांचं मत झालं.
 १९४१ साली पिह या महायु ा या
घोषणे या वेळी गद तला िहटलर
एकदा िहटलर आिण याचे सहकारी या िठकाणी तंबू ठोकून पढु या कामाची आखणी करत होते, ितथं श चू ा ह ला
झाला आिण यात िहटलरचे काही सहकारी दगावले. िहटलरची डावी मांडी र बंबाळ झाली; पण तो आप या इतर जखमी
सहका यांसारखा वाचला. पढु चे दोन मिहने यानं बिलनजवळ या एका इि पतळात काढले. समु ारे दोन वषानंतर िहटलर
जमनीम ये आला होता. या काळात आप या देशात िकती बदल झाले आहेत, याची याला जाणीव झाली. यु ात जमनी
पराभवाकडे वाटचाल करत होती तर ितकडे इि पतळातच काही जमन सैिनक रणभमू ीव न पळ काढून सख ु प परत
आ यािवषयी या बढाया मारत होते. यासाठी यांनी आपण जखमी झा याचं नाटक के लं होतं. साधारणपणे अशाच कारचं
वातावरण संपणू बिलन शहरात अस याची जाणीव िहटलरला लवकरच झाली. सगळीकडे िनराशा, ग रबी, उि नता,
दोषारोप यांचं थैमान पसरलं होतं. सगळे जण एकमेकावर जबाबदारी ढकल यात म गलू होते. हे बघनू िहटलर पार वैतागनू
गेला. याचा मळ ू यू षे उफाळून आला. जमनी या या ददु शेला ामु यानं यू लोक कारणीभतू अस याचा िवचार या या
मनात प का झाला. याचं कारण हणजे जवळपास सग याच ‘ हाईट कॉलर’ हणजे सरकारी आिण िनमसरकारी नोक या
यू लोकांनी बळकावनू टाक या अस याचं याचं मत झालं. याखेरीज बहसं य यावसाियकही यचू होते. याउलट
ल करामधले बहसं य लोक यू न हते असं याला वाटलं. हणजेच यू लोकांनी वतःला सरु ि त ठे वनू , जमन लोकांना
शश ू ी सामना कर यासाठी यु भमू ीवर पाठवनू िदलं आह, अशी िहटलरची चक ु ची धारणा झाली. य ात ल करातही
अनेक यू लोक होते. यां यापैक अनेक जणांनी शौय गाजवनू आप या देशासाठी बहमोल कामिगरीसु ा के ली होती.
तरीही िहटलर या मनातला हा िवखार वाढत गेला.
 पिह या महायु ात िहटलर (सग यात डावीकडे)
दर यान ४ ऑग ट १९१८ या िदवशी िहटलरला ‘आयन ॉस’ या स मानानं गौरव यात आलं. ल कराम ये िहटलर या
हद् ावर असले या माणसाला हा स मान िमळणं तसं दिु मळ होतं. अथात िहटलरची कामिगरी काही अि तीय होती असं
नाही; पण ती एकदम सवसामा य होती असंही नाही. यानं जीव तोडून, ामािणकपणे आपली भिू मका िनभावली आिण
याचं ब ीस याला िमळालं. यापाठोपाठ १० नो हबर या िदवशी जमनीमधली राजस ा संपनू जमनी आता लोकशाही
मागानं जाणारं जास ाक झालं अस याची बातमी िहटलरला समजली. जमन ल कराचं वच वही यामळ ु े आपोआप खपू
कमी झालं. ांती आिण यादवी यु यां या वादळानं जमनीला घेरलं. यामधला एक अ यंत मह वाचा पण सू म मु ा हणजे
ांतीमळु े आिण ांती या या ‘देश ोही’ िवचारां या जोरामळ
ु े ल कराचं वच व घट याची भावना पसरत गेली; पण ती साफ
चकु ची होती. िहटलरनंही हीच चक ू के ली. य ात जमन ल करा या हारािकरीमळ ु े आिण यु ात झाले या पराभवामळ
ु े
िवरोधकांची एकजटू झाली आिण यांनी राजस ा आिण ल कर यांचं वच व संपु ात आणायचं ठरवलं. तसंच जर राजस ल े ा
हटवलं नाही तर यु ातनू बाहेर पडणं अवघड होईल आिण सोि हएत यिु नयन माणे र रंिजत ांती होऊन जमनीम ये
राजस ा जबरद तीनं हटवली जाईल, अशी प रि थती िनमाण झाली होती. यामळ ु े िव हेम कै झर या राजाला आपणहन स ा
सोड याची संधी दे यात आली आिण यानं सु पणे ती वीकारली. नवे स ाधारी डा या िवचारसरणीचे होते. यांना
रिशयाम ये झाले या बो शेि हक ांती या धत वर जमनीम ये ांती घडवायची अस या या बात या पसर या. िहटलर
यामळ ु े चडं भडकला. राजस ा आिण ल कर यांचं वच व संपु ात येण,ं तसंच जमनी जास ाक देश होण,ं याचा अथ
देश ोही भावना वाढीला लागणं आिण यामळ ु े जमनी आणखी अधोगतीला जाण,ं असं याचं सोपं समीकरण होतं. तसचं
जमनी हे यु िजंकू शकली असती; पण या डा या िवचारसरणी या लोकांनीच जमनी पराभतू झाली अस याचं मा य क न
श सू ंमोर शरणागती प करली अस याचा राग या या डो यात बसला. जमन ल करामध या अनेकांनाही असंच वाटलं.
आपली फसगत झाली अस याचं आिण आप याच काही देशवासीयांनी आपला िदमाख धळ ु ीला िमळवत मानहानी
प करली अस याचं यांचं मत झालं. या सदं भात आपण काहीतरी के लं पािहजे असं िहटलरला वाटायला लागलं; पण आपण
न क काय के लं पािहजे हे याला कळत न हतं. तेवढ्यात १९१९ म ये अशी संधी या यासमोर आपणहन चालनू आली.
ितचा परु े परू फायदा उठवायचं यानं ठरवलं.
या ांितका यांनी उठाव क न जमनीची स ा आप या ता यात घेतली होती, यां यात एकवा यता न हती. दोन
िभ न राजक य प ां या संयु आघाडीचं हे सरकार होतं. याम ये वच व असणा या कड या डा या िवचारसरणी या
प ाचा नेता यू होता. या आघाडीमध या मतभेदांमळ ु े , तसचं समाजामध या एकंदर अशांततेमळ
ु े हे सरकार फार काळ
िटके ल, अशी िच हं अिजबात िदसत न हती. साहिजकच ांतीतनू िनमाण झाले या या आघाडी सरकार या िवरोधात
ित ांती सु झाली. डा या िवचारसरणीचं आघाडी सरकार उलथनू टाक यासाठीचे य न सु झाले. स वे र असले या
आघाडीनं ताकद वाप न ही ित ांती मोडून काढली आिण पवू पे ा आणखी क र िवचारसरणीचं सोि हएत प तीचं
सा यवादी सरकार थापन के लं. हा सगळा कार जेमतेम दोन आठवडे चालला आिण तो अ यंत र रंिजत ठरला. याचे
प रणाम िवल ण होते. वतमानप ांवर कडक से सॉरिशप, सवसामा य जनतेचे खा यािप यासंबंधीचे हाल, सगळीकडे संप,
अ नधा य-कपडे-सामान यांचा तटु वडा, ग धळ आिण गदारोळ यां या वातावरणानं सगळीकडे फोटक प रि थती िनमाण
झाली. रिशया या बो शेि हक ांती या पावलावर पाऊल टाकून सा यवादी लोकांनी यंू या साथीत जमनांवर ही
जबरद ती के ली अस याचा जोरदार चार साहिजकच उज या िवचारसरणी या लोकांनी सु के ला. यात काही अश ं ीत य
िनि त होतं; पण याचबरोबर टोकाचा िवखारही होता. यातनू च अॅडॉ फ िहटलरचा ज म झाला!
या काळात िहटलरचं र उस या घेई. हे सरकार उलथनू टाकलं पािहजे असं तो हणे. इतरही क र िवचारसरणी या
अनेक लोकांना असं वाटे. साहिजकच सरकार या िवरोधात या या मतांना उठाव िमळ यासाठी काहीतरी के लं पािहजे,
यासाठी य न सु झाले. यातनू च क र डा या िवचारसरणीचं सरकार उद् व त कर यात आलं. काही ल करी तक ु ड्यांनी
स ा आप या ता यात घेतली. िहटलर अजनू ल करी सेवेतच होता. यामळ ु े या याकडे या संदभात एक यो य संधी चालनू
आली. सा यवादी, तसचं यू लोकां या िवरोधात बोल याची एकही सधं ी िहटलर सोडत नाही, याची एका ल करी
अिधका याला चांगली क पना होती. या याकडे आता सा यवादी आिण यू लोकां या िवरोधात जनमत पेटव यासाठीची
जा तीची जबाबदारी आली होती. या कामासाठी प कं तयार करण,ं ल कराम ये भरती झाले या जवानांसमोर ामु यानं
यंू या िवरोधात जनमत तयार कर यासाठी आिण एकूणच क र उज या िवचारसरणीची भलामण कर यासाठी भाषणं करण,ं
अशी जबाबदारी िहटलरकडे सोपव यात आली. यासाठी ५-१२ जनू १९१९ या काळात िहटलरनं यिू नक िव ापीठात या
एका ‘अ यास वगाला’ही हजेरी लावली! इथं जमनीनं पिहलं महायु का गमावलं, इथपासनू बो शेि हकांची चळवळ कशी
घातक आहे, यािवषयीची ठाम मतं सग यां या माथी मार यात आली. िहटलर या ीनं ही ससु धं ी होती. कुठलीही
भीडभाड न ठे वता अ यंत आ मकपणे आिण ो यांना िखळवनू ठे वणा या शैलीत तो आपली दरु ा ही मतं मांडत असे. या
मतांम ये ख याखोट्याचं बेमालमू िम ण असे. तसंच लोकां या मनात असलेले पवू ह प के करणारी मांडणीही असे.
चक
ु चे सदं भ देणं आिण जमनी या दरु व थेला सा यवादी, तसचं यू लोक ामु यानं कारणीभतू अस याचं सांगनू
सग यांची िदशाभल ू करणं िहटलरला उ मरी या जमे. साहिजकच आज या भाषेत सांगायचं तर िहटलर लवकरच ‘ टार
परफॉमर’ ठरला!
आप या साहेबाची मज संपािदत क न या भाषणबाजीबरोबरच राजक य प ांवर नजर ठे व याची जबाबदारीही
िहटलरनं आप याकडे खेचनू घेतली. यिू नकमध या अितडा यांपासनू अितउज या राजक य प ांखरे ीज राजक य
सघं टनां या हालचाली आता िहटलर िटपत असे. यातनू च १२ स टबर १९१९ या िदवशीचा ‘जमन वकस पाट ’चा यिू नक
शहरात या बैठक चा गाजलेला संग घडला. या बैठक त झालेलं मु य भाषण िहटलरनं पवू ऐकलेलं अस यामळ ु े याला
कंटाळा आला आिण हे भाषण संपाय या समु ाराला ितथनू िनघनू जा यासाठी उठला. ितत यात दसु या एका ने यानं मु य
भाषण सपं ताच भाषणावर कडाडून टीका के ली आिण आपण सौ य धोरण सोडून आ मक झालं पािहजे, असा इशारा िदला.
याचबरोबर यानं बॅ हे रया ांतानं जमनीपासनू वेगळं हो याची गरज आहे, असं सांिगतलं. हे ऐकताच िहटलरचा संताप
िशगेला पोहोचला आिण यानं यासपीठावर जाऊन माईक खेचनू घेतला आिण ही मागणी करणा या व याला िश यांची
लाखोली वािहली. िहटलरचा आवेश बघनू बॅ हे रया या वातं याची मागणी करणारा व ा िनमटू पणे ितथनू िनघनू च गेला.
िहटलरम ये दम आहे असं वाटून, या प ा या अ य ानं आपलं एक प क याला िदलं आिण आप या प ाचं सद य व
वीकार याची िवनंती के ली. खरं हणजे आप याला भिव यात वतःचा राजक य प थापन करायचा असला तरीही एक
योग हणनू या आमं णाचा वीकार करावा या हेतनू ं िहटलरनं या प ा या पढु या बैठक ला हजर राहायचं ठरवलं. ितथं
गे यावर याला मोठा ध काच बसला. अ यंत अपु या काशात काही मोजके लोक दु यम मदु ् ांवर ितथं चचा करत होते.
तरीही यानं या प ाचं सद य व वीकारायचं ठरवलं यामागे एक मह वाचा धतू हेतू होता. अशा प ाचा िकंवा संघटनेचा
सद य झा यामळ ु े आप याला या प ात या दबु ल घटकांवर वच व गाजवता येईल आिण वतःचा वैयि क ठसा उमटवनू
प ाची सू ं काही काळातच आप या हाती घेता येतील, असं याला जाणवलं. अथात या सदं भातले हे िहटलरचे दावे आहेत.
िहटलर या साहेबानं मा आपणच िहटलरला या प ाची वाढ हावी या हेतनू ं या प ाचं सद य व वीकार याचे आदेश
िदले होते, असं आप या आठवण म ये नमदू के लं आहे. िहटलर या िलखाणात सात यानं खोटेपणा आढळत अस यामळ ु े
या सगं ाम येसु ा यानं बनवाबनवी के ली असावी, असं मानायला भरपरू जागा आहे. याचं कारण हणजे, या प ाचं
सद य व वीका नसु ा या या ल करी सेवेम ये काहीच अडथळे आले नाहीत. ३१ माच १९२० या िदवशी यानं ल करी
सेवेचा राजीनामा देईपयत याची ‘राजक य कारक द’ अशा कारे भरभ कम झाली. िहटलरकडे असले या व ृ वा या
एकमेव कलेचा याला अशा कारे फायदा झाला. चारक थाटात आपली राजक य मतं अ यंत भावी शैलीत मांड याचा
सपाटाच यानं सु के ला.
अनेक जण िहटलरम ये यगु पु षाची ी अस यामळ ु े यानं ‘जमनीला वाचव यासाठी’ िकंवा ‘जमनीला आधीसारखं
वैभव न यानं िमळवनू दे यासाठी’ राजकारणाम ये वेश के ला असं हणतात. यात अिजबात त य नाही. यात िहटलरचं
यि म व एकदम िवल ण ितभाशाली अस याचाही काही संबंध न हता. या वेळची प रि थती, अशा प रि थतीचा
यो यरी या फायदा क न घे याची िहटलरची चलाखी, चांगलं नशीब आिण ल कराचा अ य पािठंबा, या गो ी
िहटलर या प यावर पड या. िहटलरचं तट थपणे मू यांकन करणा या येक इितहासकारानं हे मु े मांडले आहेत. जमनीचा
पिह या महायु ात झालेला पराभव, यामळ ु े जमन ल कराची िनघालेली ल रं, यानंतर क र डा या िवचारसरणी या
लोकांनी जमन राजस ा आिण जमन ल कर यांना दोषी ठरवनू के लेली आिण लवकरच फसलेली ांती, जमनीचा या
सग या घटना माम ये झालेला िवल ण अपमान... हे घटक नसते तर िहटलरकडे कुणी ढुंकूनसु ा बिघतलं नसतं.
आप यासारखी िवचारसरणी असले या आिण ा प रि थतीचा दोष काही वेग याच घटकांवर ढकलनू यांचा सडू
घे यासाठी स ज होणा या जनमता या भावना पेटव याचं कसब मा िहटलरम ये न क च होतं. याची छाप याचं भाषण
ऐकणा यांवर पडे. खोट्या गो ी चढ्या आवाजात, आवेशात आिण रा ेमाची झल ू पांघ न सांिगत या क या तकबु ीनं
िवचार करणा यांनाही पटायला लागतात, याचं हे उ कृ उदाहरण होतं. जमनीला पु हा यशा या िशखरावर जाणं श य आहे
आिण यासाठी रा पनु िनमाणाचा एकमेव माग उपल ध आहे, असं िहटलर सांगत रािहला. साहिजकच लोक या याकडे
आकिषत झाले. लोकां या मनातला राग, वैताग, यांना आलेली िनराशा, यांना सतावत असलेली भीती, बदला
घे यासाठीचं यांचं आससु ण,ं यां या मनात असलेला पवू ह या सग या गो ना साद घाल याची चलाखी िहटलरला
साधली. यासाठीची उ कृ शैली या याकडे होती, यात वादच नाही. ि ल ांना सोपी उ रं असतात असं सांिगत यावर
अनेक जणांना ते पटतं, याचाही िहटलरनं फायदा उठवला. आप या मनात काही ठरावीक बाबत या सदं भात खदखदणारा
षे इतरां या मनातही अशीच षे भावना उ प न कर यासाठी वापर याचा यश वी योग यानं के ला. पिह या महायु ात
जमनी या झाले या अपमाना पद पराभवा या मानहानीकारक पा भमू ीवर िहटलरचा हा चार लोकां या गळी सहजपणे
उतरला. हणनू च काही िविश भिू मका, राजक य िवचारसरणी िकंवा िवचार यांपैक कोण याच गो ीचा आधार न घेता
िन वळ चारक थाटात िवखार पसरवत िहटलरनं आपलं नाव सगळीकडे पसरवलं. या या भाषणात कुठलाच मल ू भतू
िकंवा ठोस िवचार न हता. कस याही त वां या आधारे लढा ायचं यानं ठरवलं न हतं. यिू नक शहरांमध या अनेक
िबअरहॉ सम ये हणजेच िजथं लोक एक दा पीत िनरिनरा या िवषयांवर ग पा मारत असत, अशा िठकाणी िहटलरनं
जोरदार भाषणं के ली.
 भाषणाची तयारी
लोकां या मनात साचलेली का पिनक भीती, यांचे पवू ह आिण यां या मनात खदखदत असलेला संताप, हे सगळं
या भाषणांना िमळत असले या जोरदार ितसादांमळ ु े बाहेर पडे. िहटलरला यामळ
ु े आणखी चेव चढे. हा ितसाद हेच याचं
इधं न ठरे . तो आणखी जोरानं आपले मु े मांडत राही. िहटलरला तोपयत ल करी सेवेत िमळाले या थोड्याफार यशाखेरीज
काहीच सा य झालं न हतं. यामळ ु े याची व ितमा तशी बेताचीच होती. आपण आयु यात खपू काही क न दाखवणार
अशा बाता तो वरवर मारत असला तरी, आतनू मा याचं अपयश याला खात होतं. साहिजकच अचानकपणे समाज
आप या श दांवर िफदा होत अस याचं बघनू याला िवल ण आनंद झाला आिण या या मनातली याची व ितमा
उजळली. िहटलर काय हणतो आहे याला अनेकदा लोक फार मह व देत नसत; पण तो या आ मक प तीनं बोले, यामळ ु े
लोक भारावनू जात. चारक थाटात ठरावीक लोकांना श ू ठरवनू यां यावर घणाघाती शाि दक हार कर याची कला
याला काही काळातच सा य झाली. याचाच सोपा अथ हणजे समहू ाची मानिसकता ओळखनू या मानिसकतेचा फायदा
परु े परू कसा उठवायचा, हे याला हळूहळू उमगलं. लोकांवर आपण संमोहन के यासारखा भाव टाकू शकतो, हे या या
ल ात आलं.
श य िततके सोपे मु े मांडणं आिण ते वारंवार लोकां या मनात िबंबवत ठे वणं ही िहटलर या व ृ वाची वैिश ्यं होती.
यात जमनी या सग या नाग रकांनी चडं देश ेमी असलं पािहजे आिण यासाठी रा ीय वाची भावना मोठ्या माणावर
पसरवली पािहजे, १९१८ साल या अपमानाचा बदला घेतला पािहजे, जमनी या सग या ‘अतं गत’ श ंचू ा नायनाट के ला
पािहजे आिण खास क न यू लोकांचं अि त वच संपवलं पािहजे, जागितक पातळीवर नावलौिकक कमाव यासाठी जमनीनं
भौितक आिण मानिसक गती के ली पािहजे, असे याचे मु य मु े असत.
या ‘जमन वकस पाट ’चं सद य व िहटलरनं वीकारलं होतं, या प ाची एक यापक व पाची बैठक १९२०
साल या फे वु ारी मिह यात भरव यात आली. या बैठक ला फारशी उपि थती नसेल, अशी भीती संघटकांना वाटत होती. या
बैठक त समं त कर यासाठीचा एक पचं वीस मदु ् ांचा मसदु ा तयार कर यात आला. यात मोठ्या माणावर रा ीयीकरण
कर याबरोबरच यू लोकांवर कडक िनबध घाल याचा ठरावही होता. िहटलरनं हा मसदु ा तयार कर यात हातभार
लाव यामळ ु े यात आ य वाट यासारखं काही न हतंच. अपे ा नसनू ही या मानानं छोट्या आकारा या सभागृहात त बल
२४०० जणांनी या सभेला हजेरी लावली. सु वाती या व यानं मागदशनपर भाषण के लं खरं; पण यात कसलाच जोष
न हता. यानंतर िहटलर यासपीठावर भाषण कर यासाठी आला. आप या आधी या व यासारखं ‘पड ाआडून’ न
बोलता िहटलरनं आपले मु े अ यंत थेटपणे आिण आ मक शैलीत मांडले. सटु सटु ीत वा यं आिण सोपी भाषा वाप न यानं
उपि थतांना आपलंसं के लं. १९१८ साल या मानहानीला कारणीभतू असले या लोकांवर यानं कडाडून टीका के ली.
पिह या महायु ानंतर िम रा ांनी जमनीवर लादले या जाचक अट चा समावेश असले या ‘ हसाय करारा’वर तर तो तटु ू नच
पडला. याची पा भमू ी जाणनू घेणं मह वाचं आहे.
१९१९ ते १९२१ या काळात जमनीनं पिह या महायु ासाठी िम रा ांना नेमक िकती नक ु सानभरपाई ावी यािवषयी
बरीच चचा झाली. १९२१ म ये झाले या एका बैठक त हा आकडा त बल ३१०० कोटी डॉलस िकंवा १३२०० कोटी
मा स इतका असावा असं ठरलं! या संदभातला हसायचा करार इितहासाम ये खपू गाजला. यात आिण नंतर लंडनम ये
झाले या एका बैठक त जमनीवर अ यंत जाचक अटी लाद यात आ या. याम ये जमनीला आिथक भदु डाबरोबरच इतरही
नक ु सान सोसणं भाग आहे, असं ठरलं. यानसु ार जमनीला पिह या महायु ाआधी या आप या देशापैक एक स मांश
भाग िम रा ांना ावा लागेल, असं ठरलं. जमनीनं आप या ल करात ७५ट के इतक घसघशीत कपात करावी, असा िनणय
घे यात आला. हणजेच आधीच जजर झाले या जमन अथ यव थेला ल करामधनू स नं बाहेर काढ यात आलेले आिण
जखमी िकंवा आजारी असलेले जवळपास २.५० लाख लोक सामावनू घेणं भाग होतं. जमनीनं आप यावरचं कज
फे ड यासाठी तसचं आतं ररा ीय पातळीवरचे यवहार कर यासाठी डॉलस िकंवा यां या मोबद यातलं सोनं आणायचं तरी
कुठून? यासाठी सवसाधारणपणे एकच माग होता- तो हणजे जमनीनं आप या उ ोग े ात कमालीची भरभराट
आणायची, मोठ्या माणावर सग या व तंचू ं उ पादन वाढवायच,ं ते कमीत कमी खचात बनवता येईल याची काळजी
यायची आिण अितशय भरघोस िनयात करायची. यामळ ु े जमनीकडून सग या व तू आिण सेवा िवकत घेणारे देश ितला
डॉलस, प ड्स िकंवा सोनं देतील. यांचा कज फे डायला वापर क न हळूहळू जमनी कजमु हायचा य न करे ल, अशी ही
क पना होती; पण िनयात वाढवायची तर यासाठी जमनीला ितची आयात वाढवणहं ी गरजेचं होतं. कारण काही गो ी
आयात क नच यां यापासनू िनयातीसाठी या व तू बनवणं श य होतं. आयात करायची हटलं क पु हा जमनीतनू सोनं
आिण डॉलस-प ड्स बाहेर जाणार हे उघडच होतं. तसंच जमन उ ोग े ाची खासीयत हणजे लोखडं , पोलाद, व ो ोग,
कोळसा या पदाथाचं उ पादन, ही होती. हे पदाथ आयात के यामळ ु े इतर देशांम ये या पदाथाचं होणारं उ पादन पडून राहणार
होतं. यामळ
ु े या देशांचा या पदाथा या आयातीला िवरोध होता. यासाठी यांनी या व तंू या आयातीवर जबरी आयातकर
लावला. यामळ ु े एक कडे भलीमोठी कज फे डणं तर दसु रीकडे या सग या व तंचू ी िनयात इतर देशांनी लावले या
आयातकरा या पा भमू ीवर करणं अवघड होऊन बसण,ं अशा दहु रे ी पेचात जमनी सापडली. यातच यरु ोपीय देशांनी
महायु ात आप या झाले या नक ु सानाची भरपाई के लीच पािहजे, असा मु ा अमे रके नं रे टून धरला. यासाठी या देशांना
जमनीकडून अपेि त असलेली नक ु सानभरपाई लवकर िमळणं आव यक होतं. या सग यामळ ु े जमनीत भयंकर चलनफुगवटा
आिण महागाई यांची बीजं रोवली गेली.
जमनीवर लाद यात आले या कजाची भीषणता ल ात यायची तर यासाठी फ एकच आकडेवारी परु े शी आहे.
जमनी या डो यावरचं कज हे ित या ते हा या वािषक उ पादना या हणजे जीडीपी या दु पट होतं! तसचं या करारामध या
जाचक अटी अशा कारे तयार कर यात आ या क पढु ची त बल ४२ वष जमनी या कजा या दबावाखाली राहणार होती.
हा मखू पणाचा कळसच होता. साहिजकच हे कज फे ड यासाठी जमनीम ये हा भार कुणावर पडावा यािवषयी वादळ िनमाण
झालं. १९२१ म ये ‘जमन सोशल डेमो ॅ िटक’ प ा या रॉबट ि मड या अथमं यानं ीमतं लोकांकडून यां याकडचे शेअस
आिण बाँड्स या ऐवजाचा २०ट के भाग सरकारनं आप या ता यात या, तसंच सग या लोकां या थावर मालम वे र
५ट के कर लादावा, असा ताव मांडला. अपे े माणेच ीमतं लोक यामळ ु े पार भडकले आिण यांनी या तावाला
कडाडून िवरोध के ला. आप यावर हा भार टाक याऐवजी सरकारनं िव कर, तसंच उ पादन शु क (ए साईझ) या अ य
करां या दरांम ये वाढ करावी, असं यांनी सचु वलं. अथातच आप यावरचा हा भार हटून तो सग या जनतेवर आिण खास
क न गरीब, तसंच म यमवग य लोकांवर पडावा, अशी यांची यामागची चाल होती. याला अपे े माणे बहसं य
लोकांकडून िवरोध झाला. एकूण काय, तर या दो हीपैक कुठलाही पयाय िनवडला तरी यातनू गोळा होणारी सगळी र कम
जमनी या डो यावरचं िवदेशी कज फे ड यासाठीच खच पडणार, हे िनि त अस यामळ ु े दो ही गटांचा मळ
ू सकं पनेला
िवरोध होतच रािहला. शेवटी काही माणात िव कर आिण उ पादन शु क वाढवनू जा तीचा महसल ू गोळा कर याचा
य न सरकारनं के ला; पण तो अपरु ा पडला.
जमनीनं पराभतू झा यानंतर अशा कार या करारावर सही करणं हणजे िम रा ांची गल ु ामी कर यासारखं अस याचं
मत िहटलरनं य के लं. जमनीनं अशा कारे आपली मान श सू मोर झक ु वणं अ यंत अपमाना पद असनू , आपण ते सहन
करणार नस याचा इशारा यानं िदला. यू लोकां या िवरोधात यानं घणाघाती शाि दक हार के ले. या या भाषणाला लोक
बेभान होऊन ितसाद देत होते आिण आरो या ठोकत होते. िक येक जण टेबलावर उभं राहन घोषणा देत होते. सभेला
डा या िवचारसरणीचे काही लोक हजर होते आिण यांनी िहटलर या हण याला िवरोध कर याचा दबु ळा य न के ला खरा;
पण तो हाणनू पाड यात आला. या सभेची वतमानप ांनी फारशी दखल घेतली नसली तरी इथनू पढु े िहटलर या भाषणांना
जोरदार ितसाद िमळणार, याची चणु क
ू मा या िनिम ानं उपि थतांना न क च िमळाली.
आता ‘जमन वकस पाट ’चं नाव बदलनू ‘नॅशनल सोशॅिल ट जमन वकस पाट (NSDAP)’ असं कर यात आलं.
डा या तसचं इतर प ां या सभां या मानानं या प ा या सभा एकदम आ मक असणार, हे आता उघड होतं. डा या
िवचारसरणी या प ांना िखजव यासाठी आिण आपले आ मक मनसबु े जाहीर कर यासाठी प ानं लाल रंगाचा वज
िनवडला. १९२० साल या म यावर या वजा या म यभागी पांढ या वतळात ु वि तकाचं िच ह टाकायचं िहटलरनं ठरवलं.
यामळ
ु े आपला वज अजनू च उठावदार िदसेल, याची याला क पना होती. खरं हणजे िहटलरनं वि तकाचं िच ह
िनवड याआधी जमनीमध या उज या िवचारसरणी या इतर काही प ांनी या िच हाचा वापर के ला होता. तसचं नंतर
आप या कु िस आ मक संघटनां या टो यांवर यानं वापरलेलं कवटी आिण हाडं यांचं िच हसु ा आधी जमन
ल करात या घोडे वारांनी वापरलं होतं. याखेरीज िहटलर आिण याचे सगळे सहकारी आपला उजवा हात सरळ ठे वनू जी
सलामी देत ती कु िस सलामीसु ा इटलीत या मसु ोिलनी या फॅ िस ट लोकांकडून उचल यात आली होती. हणजेच
बहतेक सगळा उचलाउचलीचा कार होता.
आता सभा सु हो याआधीच मोठ्या माणावर लोक हजर असत. तसंच िहटलर या िवखारी बोल याचा ितवाद
कर यासाठी िवरोधकही या सभांना येत. यामळ ु े सभा एकदम वाद त होणार आिण आ मकरी या आपण आप या
िवरोधकांवर तटु ू न पडू शकणार, हे िहटलरला माहीत होतं. अशा वेळी िहसं ाचार होऊ शकतो आिण आप याला शारी रक
इजा होऊ शकते याची क पना अस यामळ ु े िहटलरनं या सभांम ये शरीरर कांची एक छोटी फौज उभी करायचं ठरवलं. या
फौजेचं नाव बदलनू नंतर इं जीत Storm Section तर जमन भाषेनसु ार Sturmabteilung (SA) असं कर यात आलं.
िहटलर या दोन कु िस संघटनांपैक एक हणनू
SA इितहासात ओळखली जाते.
या प ा या सद य वा या संदभात िहटलरनं के लेला एक खोटेपणा नंतर उघडक ला आला. काही काळानंतर
िस ी या झोतात असले या िहटलरला आपण आप या प ाचे अगदी सं थापक सद य अस याचं भासवायचं होतं.
हणजे मग याची या प ा तीची िन ा अगदी ठळकपणे लोकां या नजरे त भरली असती. यासाठी यानं या प ाचे आपण ७
मांकाचे सद य अस याची बतावणी के ली. य ात तो प ाचा ५५५ वा सद य होता. खाडाखोड क न यानं ५५५
ऐवजी ७ मांक िमळवला. यामळ ु े वैतागनू एका माणसानं प ा या एका बैठक त आपली नापसंती य के ली आिण
िहटलरला एक प ही िलिहलं. याकडे िहटलरनं सोयी कररी या दल ु के लं, हे वेगळं सांगायला नको.
िहटलर या भाषणांमळ ु े आता नसु ती खळबळ माजे. िव ाथ , म यमवयीन लोक, कामगार, सैिनक असे सग या
कारचे लोक ितथं येत. आदशवादी, मा सवादी, रा वादी अशा अनेक कारची भाषणं करणा या व यांना लोक कंटाळून
गेले होते. यांना िहटलर या पानं आशेचा नवा िकरण सापडला. िहटलर इतरां या मानानं एकदम वेग या कारची भाषणं
करे . या या भाषणांनी ते उ िे जत होत, आरडाओरडा करायला लागत. िहटलर या वाढ या लोकि यतेमळ ु े प ाची
सद यसं याही वेगानं वाढत गेली. आप या भाषणासाठी िहटलर काही मु े िलहन काढत असे. यामध या ठळक मदु ् ांना
तो अधोरे िखत करे . याचं भाषण साधारणपणे िकमान दोन तासभर तरी चाले. अजनू तरी जमनीची ददु शा सपं व यासाठी
एखा ा हकूमशहाकडे देशाची सू ं यावीत, असा उ लेख यानं एका भाषणाचा अपवाद वगळता के ला न हता. तसंच हा
हकूमशहा आपण अस,ू असंही यानं कधीच हटलेलं न हतं. िहटलर या भाषणाची रचनाही ठरलेली असे. तो संथ सु वात
करे . यानंतर आप या िवरोधकांची तो कुजकट भाषेत िनंदा करे . यानंतर ठरावीक ‘टागट्स’वर तो नावं घेऊन िकंवा अगदी
नेमके उ लेख करत तटु ू न पडे. याचा जोर आिण वेग वाढवत तो आप या भाषणा या शेवटाकडे वळे . सु वाती या काळात
जमनीची ददु शा, यू लोकांचा यामधला सहभाग आिण भांडवलशाहीचा या याशी असलेला संबंध या गो वर िहटलर भर
देत असे. हळूहळू यानं आपलं ल मा सवाद आिण सा यवाद यां याकडेही वळवलं आिण यांनाही दोष ायला सु वात
के ली. आप या भावी भाषणांमळ ु े िहटलरला हळूहळू राजक य वजन ा होत गेलं असलं तरी ते यिू नक शहरापरु तं
मयािदत होतं. तसंच नसु ती िवखारी भाषणं क न आिण लोकां या टा या िमळवनू आप याला फार गती साधता येणार
नाही याचीही याला जाणीव होती. आप याला आता भावी लोकांचा पािठंबा तसंच आिथक मदत िमळवणं गरजेचं आहे,
हे यानं ओळखलं. यासाठी यानं भावशाली लोकांचा गोतावळा आप याभोवती गोळा करायला सु वात के ली.
िहटलरचं जमनी या राजक य पटलावर अशा रीतीनं आगमन झालं!
 जमनीची दुदशा आिण िहटलरचा उदय
िहटलरनं प ात आपलं थान प कं करायला लगेचच सु वात के ली. काही काळातच िहटलर हणजेच याचा प
आिण प हणजेच िहटलर, असं समीकरण प कं होत गेलं. िहटलरिशवाय प ाला काही मह व उरणार नाही, याची जाणीव
व र पदािधका यांना होत गेली. यामळ ु े प ा या अ य ानं आपलं पद िहटलरला दे यासंबंधीचा ताव अनेकदा िदला;
पण िहटलरनं तो दर वेळी धडु कावनू लावला. प ाचं कामकाज बघायचं हणजे अनेक िनरिनरा या जबाबदा या आप यावर
याय या, याची याला क पना होती. साहिजकच आपलं चारक चं आिण भाषणं दे याचं काम बाजल ू ा पडेल आिण
आपण िन वळ कारकुनी व पाचं काम क , अशी भीती याला वाटत होती. साहिजकच याला प ाचं अ य पद
िमळव यात कसलाच रस वाटत नसे. िहटलरला कधीच प बांधणी, संघटनाकौश य अशा गो म ये वेळ घालवायला
आवडत नसे. या गो ी याला जमतही नसत. साहिजकच आ मक भिू मका वीका न लोकांना चेतावण,ं हा याचा
आवडता काय म असे. यालाच तो राजकारण हणे. दर यान दसु या एका प ाशी आप या NSDAP प ानं यतु ी करावी
यासाठी प ा या पदािधका यांनी कंबर कसली. यामळ ु े या दोन प ांची एकि त ताकद वाढेल असं NSDAP या
अ य ाला वाटलं. िहटलरचा मा याला प का िवरोध होता. याचं कारणही सोपं होतं. िहटलरला आपली एकािधकारशाही
थािपत करायची होती. कुणालाही आप या वरचढ होऊ दे याची क पना याला अिजबात मा य न हती. या दसु या
प ाम ये एक लोकि य नेता होता आिण या ने याशी आपली पधा सु होईल, असं याला वाटत होतं. हणनू च या
यतु ी या सक
ं पने या िवरोधात िहटलरनं जोरदार थयथयाट के ला. जर आप या मताला डावलनू प ानं तरीसु ा यतु ी
कर याचा िनणय घेतलाच, तर आपण आप या प सद य वाचा राजीनामा देऊ, अशी धमक यानं िदली. ही धमक तो
ब याचदा वापरे . आपली प ाला खपू गरज आहे आिण आप या आ मक भाषणांखरे ीज प ाची लोकि यता घसरणीला
लागू शकते, हे याला परु े परू माहीत होतं.
एकूणच िहटलरला कुठ याही मदु ् ावर फारशी चचा करण,ं इतरांची मतं ऐकून घेण,ं मधला माग वीकारण,ं असले
पयाय कधीच मा य नसत. याला एकदम टोकाची भिू मका यायला आवडे. एक तर आपण हणू तसं हायला हवं; िकंवा
आपण राजीनामा देऊन बाहेर पडू, असं तो आप या सहका यांना सांगे. साहिजकच सावमतानं िनणय घेण,ं इतरां या मतांचा
आदर करण,ं अशा गो ी याला अिजबात पसंत नसत. आपोआपच िहटलर या एकसरु ी मतांशी जळ ु वनू घेणं हा एकमेव
पयाय या या सहका यांसमोर उरत असे. यांना हे मा य नसे, ते प सोडून जात िकंवा या याशी वाकडं घेत. यातला
मह वाचा भाग हणजे िहटलरचं हे वागणं हे या या मानिसक ताकदीचं ल ण अिजबातच न हतं. उलट या या मनातली
भीती आिण अडचण मळ ु े या यासमोर आलेली असहायता, यांचं हे िम ण असे. इतरांना ते जाणवू न दे याची चलाखी
यात होती.
 आताही आप या प सद य वाचा राजीनामा दे याची धमक देत िहटलरनं आप या प ाकडून अनेक माग या मा य
क न घेत या. यात आप याकडे प ाची िदशा ठरव यासंबंधीची हकूमशाही िनणय मता असली पािहजे, असा ठराव यानं
मजं रू क न घेतला. याखेरीज प ाचं अ य पद आप याकडे आलं तरी आपण अ य ाकडून अपेि त असलेली सगळी
कामं न करता वतः ठरवू तीच कामं क , आप या प ाचं मु यालय कायमसाठी यिू नकम ये असावं आिण आप या
प ाची यापढु े कधी कुणाशी यतु ी हायला नको, असे सगळे ठरावही यानं मजं रू क न घेतले. आप यापढु े प ात कुणाचहं ी
आ हान उभं राहायला नको याची याला कायमसाठी खा ी क न यायची होती. अशा रीतीनं प ाची सू ं िहटलरकडे
आली.
आता िहटलरनं आपली लोकि यता वाढव यासाठी आिण सग यांचं ल आप याकडे वेधनू घे यासाठी आणखी
आ मक धोरण वीकारलं. आपले िवरोधक तसंच स ाधारी यांना जाणनू बजु नू भडकव यासाठी िहटलरनं आप या
समथकांना र यावर उत न हाणामारी कर यासाठी े रत के लं. यामळ ु े िहटलरचे समथक आिण याचे िवरोधक िकंवा
पोलीस यं णा यां याम ये चकमक सु झा या. १९२२ साल या सु वातीला अशाच एका घटनेमळ ु े िहटलरला तीन
मिह यांसाठी तु ं गवास झाला; पण भिव यात या चांग या वतना या हमीवर यामधले दोन मिहने माफ कर यात आले.
अथात िहटलरला चांग या वतना या या हमीचा सोयी कररी या िवसर पडला आिण संबंिधत यं णांनीही ही अट नजेरआड
के ली. एक मिह याची कै द झा यामळ ु े िहटलर घाबरला तर नाहीच; पण उलट कुठ याही कारची िस ी आप यासाठी
चांगलीच आहे, अशा भावनेतनू यानं आप या समथकांना आणखी चेतवलं. नकारा मक िस ीमळ ु े आप यािवषयी
सगळीकडे कुतहू ल िनमाण होतं आिण सहानभु तू ीचं वातावरण पसरतं असं याचं मत होतं.
१४-१५ ऑ टोबर १९२२ हणजेच ‘जमन डे’ हणनू ओळख या जाणा या काळात िहटलरनं िस ी िमळव यासाठी
एक मोठा टंट के ला. आता ‘नाझी’ हणनू ओळख या जाणा या िहटलर या प ाला जवळपास नग य थान असले या
कोबगु ांतात िहटलरला आपला दबदबा पसरवायचा होता. यासाठी िहटलरनं नाझी प ाचा िनधी वाप न एक अ खी या
अ खी रे वेगाडीच आरि त के ली आिण आप या ‘एसए’ संघटने या आठशे आ मक समथकांना कोबगु ला नेलं.
पोिलसांचे आदेश झगु ा न दे याचे प आदेश िहटलरनं यांना िदले होते. कोबगु ला उतर यानंतर या लोकांनी आप या
वि तक िच हाचे झडे बाहेर काढले आिण मोठ्यानं घोषणा देत, तसचं सगं ीत वाजवत ते सगळीकडे िफरले. यांची िनभ सना
कर यासाठी काही िठकाणी सा यवादी कामगार एक जमले आिण यां यावर ते थंक ु लेसु ा. याला ितसाद हणनू एसए
संघटनेचे नाझी कायकत कामगारां या समहू ांम ये घसु ले आिण यांनी लाठ्याकाठ्यांनी या कामगारांना चांगला चोप िदला.
यामळ ु े वातावरण खपू तंग झालं आिण चडं खळबळ माजली. या घटनेमळ ु े आ ापयत नाझी प ाचा अिजबात दबदबा
नसले या उ र बॅ हे रया ांतात या प ाची पाळंमळु ं जली. अचानकपणे लोक या प ािवषयी बोलायला लागले. िहटलरचा
हेतू सा य झाला. िहटलरचा आ मिव ास वाढ याला या समु ाराला इटलीम ये घडले या एका घटनेनंही हातभार लावला.
२८ ऑ टोबर १९२२ या िदवशी मसु ोिलनीनं रोमवर मोचा काढून स ा ह तगत के ली आिण या घटनेला खपू िस ी
िमळाली. इटलीम ये एका ने यानं िहटलरचं वणन ‘जमनीमधला मसु ोिलनी’ अशा श दांम ये क न भिव यात या
घटना माची चणु क ू दाखवली. यरु ोपमध या यु प ात वातावरणात ल करी ताकद, तसंच हकूमशाही फॅ िस ट वृ ी मळ ू
धरत अस याची ही चाहल होती. इटलीम ये मसु ोिलनीनं जे के लं, तेच आपण जमनीम ये के लं पािहजे, असं नाझी प ा या
अनेक लोकांना वाटायला लागलं.
हळूहळू िहटलर हा फ आप या प ाचाच न हे तर सग या जमनीचा सव े नेता आहे, असं वातावरण नाझी
लोकांनी पसरवायला सु वात के ली. काही लोक तर याची तल
ु ना थेट नेपोिलयनशी करत. अथातच उज या िवचारसरणी या
लोकांना हे पटायलाही लागलं. जमनी या दा ण प रि थतीवर िहटलरसारखा नेताच मात क शकतो, असा समज यांनी
पसरवला. नंतर या काळात सगळे िहटलरचा उ लेख ‘ यरू र’ (नेता िकंवा आप याला आई-विडलां या थानी असलेला
माणसू ) असा करत आिण याला उ श े नू बोलतानाही तोच श द वापरत. याची पाळंमळ ु ं इथं जली. अथात अजनू ही
िहटलर या यि पजू ेला िकंवा या या एकहाती स ल े ा माणाबाहेर मह व िदलं जा याला अवकाश होता. वतः िहटलरला
मा आपलं मह व वाढवत नेणं गरजेचं अस याचं यानात आलं. १९२३ साल या या या भाषणांम ये याचे संकेत
िमळतात. जमनीला गतवैभव ा क न दे यासाठी हवं असलेलं नेतृ व कर याची मता आप याम ये अस याचे दावे
करायला यानं सु वात के ली. एका ि िटश वतमानप ाला िदले या मल ु ाखतीत तर िहटलरनं ‘जर मसु ोिलनीसारखा एखादा
नेता जमनीला लाभला तर इथली जनता अगदी गडु घे वाकवनू याला नमन करे ल आिण याला आपला नेता मानेल,’ असं
यानं प पणे हटलं. तसंच हा नेता आपणच असू शकतो, असा अ प उ लेखही के ला. िहटलरनं अजनू ही आप यालाच
जमनीचं नेतृ व कर याम ये रस अस याचा अगदी प उ लेख करायचं जाणनू बजु नू टाळलं होतं. याचं कारण हणजे काही
सहकारी तसंच इतर भावशाली लोक यांचा पािठंबा िमळवणं आिण यांना न दख ु वणं मह वाचं अस याची याला जाणीव
होती. स से ाठी आ ाच संघष सु के ला तर यामळ ु े काही जण दख
ु ावले जातील आिण आप याला यां याशी जळ ु वनू घेणं
नंतर कठीण जाईल, याची याला क पना होती.
आप याला एकहाती नेतृ वाची जबाबदारी िमळावी, या छु या इ छे ला मतू व प दे यासाठी आपण भावशाली
आिण ीमतं लोकांचा पािठंबा िमळवला पािहजे, हे या समु ाराला िहटलर या ल ात आलं. या या निशबानं याचं एक
नेहमी या चारक थाटातलं भाषण कड या िवचारसरणी या एका भावशाली माणसानं ऐकलं. तो यामळ ु े चांगलाच
भािवत झाला. यानं िहटलरिवषयी ब याच चांग या गो ी माजी जमन ल कर मख ु जनरल यडु ेनडॉफला सांिगत या.
पिह या महायु ा या काळात रिशया या आ मणाला यश वीपणे थोपवनू धर यात यडु ेनडॉफचा मोठा हात होता. तसंच
यानंतर या अ यंत ग धळा या प रि थतीत जवळपास दोन वष जमनीचा हकूमशहा हणनू यानंच जबाबदारी सांभाळली
होती. जमनीम ये यडु ेनडॉफ चांगलाच लोकि य होता. याचा पािठंबा िमळाला तर िहटलरला इतरही अनेक मह वाचे लोक
आपोआप पािठंबा देतील, याची सग यांना जाणीव होती. याखेरीज अ ट हॅ फ टँगल ऊफ ‘पटु ् झी’ नावा या अमे रके हन
जमनीम ये थाियक हो यासाठी आले या भावशाली माणसावरही िहटलरची छाप पडली. यिू नक या उ चपद थांम ये
आिण यावसाियक मडं ळ म ये पटु ् झीची चांगली ओळख होती. िहटलरचं भाषण सु असताना याचा पोषाख िकती गबाळा
आहे, याची जाणीव झा यामळ ु े सु वातीला पटु ् झी खरं हणजे जरा वैतागलाच होता; पण िहटलरचं भाषण ऐक यावर मा
पटु ् झीचं मत साफ बदललं. िवल ण भावीपणे िहटलर आपली मतं मांडू शकतो हे बघनू , यानं िहटलरला आप या घरी
आमिं त के लं. ितथंसु ा िहटलर या वाग या-बोल यामधला गावंढळपणा आिण िविच पणा पटु ् झीनं कसाबसा सहन के ला.
काटा-चमचा वाप न कसं जेवायचं हे िहटलरला अिजबात समजत न हतं. तसंच पटु ् झीनं अ यंत दिु मळ असलेली वाईन
िहटलरसमोर या पे यात ओतली तर यात साखर िमसळून ती ढवळून िहटलरनं यायली. हे बघनू पटु ् झी ि तिमतच झाला.
असं असनू ही मोठ्या जनसमदु ायाला चेव येईल असं भाषण कर याची िहटलरची मता याला आकषत होती. लवकरच
पटु ् झीकडे िहटलर िनयिमतपणे यायला लागला. ितथले संदु र के स खात खात पटु ् झी या अ यंत आकषक प नी या जवळ
िहटलर घटु मळे . यातनू आप याला कसलाही धोका नस याचं ितचं मत होतं. याचं कारण हणजे ‘ या यात खरं पु ष व
नाही’ असं ितला जाणवे. पटु ् झीलाही यािवषयी खा ी वाटे. आप यामधली ही कमतरता िहटलर आप या आ मक
भाषणांनी सग या ो यांना ‘ि यां माणे कमजोर लेखनू ’ भ न काढत अस याचं पटु ् झीचं मत होतं. वतः िहटलरला पटु ् झी
आिण याची प नी यां यािवषयी खास काही ेम न हतं. तसं याला ते फारसं कुणािवषयीच न हतं. कुठ याही माणसाची
आप या ीनं असलेली उपयु ता, हा याचा एकमेव िनकष असे.
जसजशी िहटलरची लोकि यता वाढत गेली आिण या या भाषणांमधला िवखार वाढत गेला, तशा िहटलर उठाव
घडवनू आण याची तयारी करत अस या या अफवा १९२२ साल या नो हबर मिह यात जोरदार पसर या. यातच १९२३
साल या जानेवारी मिह यात च ल करानं पि म जमनीमधला ु अ (Ruhr) ांत हा मोठा औ ोिगक टापू आप या ता यात
घे यासाठी जमनीम ये वेश के या या बात या पसर या. यामागचं कारण हणजे हसाय या करारानसु ार जमनीनं ा सला
कोळसा आिण लाकूड यां या पानं जी नक ु सानभरपाई देणं अपेि त होतं, ती जमनी देत न हती. खरं हणजे अशी
नक ु सानभरपाई दे या या प रि थतीतच जमनी न हती. या याशी काही देणघं णे ं नस यामळ ु े ा सनं आ मक पाऊल
उचललं. खरं हणजे सु वातीला जमनीनं आप यावरचं कज चक ु व यासाठी ामािणकपणे य न के ले होते. अशा वेळी
जमनीकडे सहानभु तू ी या नजरे नं बघणं आिण ित यावर या अितजाचक अट म ये काही माणात सटू देणं गरजेचं होतं.
ा सम ये मा अितक र िवचारसरणीचं सरकार अस यामळ ु े , हे अश य झालं. यातनू च १९२३ साल या जानेवारी मिह यात
चांनी जमनीम ये जबरद तीनं घसु खोरी कर याचा कार घडला. यामागे च पंत धान आिण पररा मं ी रे मडं
पॉईनके अरचा हात होता. १८७१ म ये ा सचा ते हा या िशयानं हणजेच आता या जमन ांतानं पराभव क न
पॉईनके अर राहत असले या भागासकट ब याच च ांतांम ये घसु खोरी के ली होती. ते हा बालवयात या पॉईनके अर या
घरीसु ा एक िशयन ल करी अिधकारी जबर तीनं राहत असे. यामळ ु े दमु जली घरा या तळमज यावर खोली असले या
पॉईनके अरसकट या या सग याच कुटुंबाला तळमजला खाली क न ावा लागला आिण वर या मज यावर आपलं
ब तान हलवावं लागलं. हा कार तीन वष सु रािहला. पिह या महायु ात अशाच घटनांची पनु रावृ ी झाली. साहिजकच
पॉईनके अर या मनात जमनीिवषयी कमालीचा षे ठासनू भरला गेला. तसंच या अपमानाचा बदला घे याची भावनासु ा
या या मनात प क बसली.
आता या भागात जमनीनं आपलं ल कर तैनात कर यावर हसाय या करारानसु ार बंदी अस यामळ ु े ा सला काही
िवरोध हो याचा च न हता. साहिजकच िहटलर या आ मकतेला नवी धार आली. िहटलरला आपलं मह व
वाढव यासाठी अगदी अनक ु ू ल वातावरण िनमाण झालं. आता नाझी प ाची सद यसं या ५५,००चा आकडा पार क न
वाढत गेली. आजबू ाजचू ी राजक य आिण आिथक दरु व था बघनू वैतागलेले सवसामा य लोक मोठ्या सं येनं नाझी प ाला
आपलंसं करत होते. याखेरीज आणखी हजारो लोक नाझी प ा या ‘एसए’ या आ मक िवभागाम ये समािव होत होते.
आपण हातावर हात ठे वनू शांतपणे सगळा घटना म बघत बसणारे नसनू , बदल घडवनू आण यासाठी किटब अस याची
वाही िहटलरनं जाहीरपणे िद याचा हा प रणाम होता. जमनीचा वैभवशाली इितहास न यानं िदसणार, यु ामधला अपमान
धतु ला जाणार, लटु ु पटु ू ची डावी ांती उ व त होणार, असं तो ठासनू सांगत होता. अथातच फार काळ आपण अशा कारे
नसु या शाि दक कसरत नी या लोकांना आप या बाजनू ं बांधनू ठे वू शकणार नाही, याची याला परु े परू क पना होती.
साहिजकच आपण याहन काहीतरी मोठं के लं पािहजे, याची याला जाणीव होती.
दर यान च ल करानं जमनीत के ले या घसु खोरी या िनषेधाथ िहटलरनं आप या आवाजाची धार चांगलीच वाढवली.
सरकारम ये सु असले या ग धळामळ ु े आिण लोकांम ये असले या संतापामळ ु े िहटलरचं मह व एकदम वाढलं. याला
आता राजक य वजन ा झालं. सरकारनं आप या चचाम ये याला सहभागी हो याचं आमं ण िदलं. तसंच पवू जमनीचा
‘हीरो’ असले या माजी ल कर मख ु यडु ेनडॉफशीही िहटलरचे िम वाचे सबं ंध थािपत झाले. इथनू पढु या राजक य
घडामोड म ये यडु ेनडॉफबरोबर िहटलरही सहभागी होणार, हे यामळ ु े न क झालं. आपोआपच ल कराम येही िहटलरला
मा यता िमळाली.
िकती काळ आपण नसु ती भाषणं ठोकत राहणार, हे िहटलरला समजत नस यामळ ु े यानं मैदानात उतरायचं ठरवलं.
यासाठी यानं १ मे १९२३ रोजी हणजेच ‘मे िदवशी’ सरकार या िवरोधात आदं ोलन पक ु ार याचा इशारा िदला. अथातच
सा यवादी िवचारसरणी या लोकांवर ह ला कर याचा याचा यामागचा हेतू होता. कारण ‘कामगार िदवस’ हणनू साजरा
के या जाणा या या िदवशी सा यवादी लोक कामगारां या वतीनं र यांवर उत न आपला आनंद साजरा करणार, हे उघड
होतं. याचा फायदा उठवनू आप या ‘एसए’ संघटने या वतीनं र पात घडवनू आणायचा आिण डा या चळवळी या
िवरोधातलं जनमत आणखी प कं करायच,ं असा िहटलरचा इरादा होता. य ात पोिलसांना मा िहटलर या हेतचू ा सगु ावा
लागला आिण मोठ्या चातयु ानं यांनी िहटलर या सहका यांकडून श ा ं काढून घेतली. यामळ ु े िहटलरचे मनसबु े उ व त
झाले आिण तो िवल ण संतापला. थोडं डोकं वाप न आिण आप या भिू मके व न न हट याचा िन य पणू वाला ने यानं
िहटलरसार या माणसालाही सहजपणे आवर घालता येऊ शकतो, याचं हे मिू तमतं उदाहरण होतं. मानवते या ददु वानं हा
िन य नंतर या काळात िदसला नाही आिण िहटलरचा दबदबा वाढत गेला.
१ मे १९२३ या अपयशानंतर काही काळ िहटलर फारसा गाजला नाही. याची भाषणं सु होती आिण यांना
पवू माणेच उदडं ितसाद िमळत होता. तरीही आधी या माणात नाझी प ाची भरभराट होत न हती. यामळ ु े िहटलर जरा
अ व थ झाला. पु हा एकदा लोकि यते या काशझोतात ये यासाठी यानं धडपड सु के ली. यासाठी ‘जमन िदवस’ हणनू
साजरा के ला जाणारा उ सव या या कामी आला. १-२ स टबर १९२३ या िदवशी यरू े मबग इथं जमन ल करामध या िनवृ
लोकांचा एक भलामोठा समदु ाय गोळा झाला. समु ारे एक लाख लोकांसमोर जनरल यडु ेनडॉफ आिण इतर मख ु ल करी
अिधकारी यां यासमवेत यासपीठावर ये याची संधी िहटलरनं साधली.

१९२३ सालचा िहटलर

सात यानं आप कालीन प रि थती िनमाण कर यावरच िहटलरचं यश अवलंबनू होतं. जमनीमधली आिथक प रि थती
िबघडत चालली होती. एक कडे च ल करानं जमनीचा अपमान के लेला असताना, दसु रीकडे पिह या महायु ानंतर
िम रा ांनी लादलेलं चडं कज फे डताफे डता जमन अथ यव था पार जेरीला आली होती. साहिजकच जमन चलनाची
िकंमत माणाबाहेर घसरली. याचा प रणाम जमनीम ये अभतू पवू महागाई वाढ यात झाला. साहिजकच सवसामा य जमन
नाग रकाचं आयु य खडतर झालं. िक येक कुटुंबांची आयु यभराची बचत काही तासांम ये िबनकामाची ठरे . यामळ
ु े लोकांना
सोसावा लागणारा मानिसक ताण तर अस होता. िनवृि वेतनावर अवलंबनू असले या ये नाग रकांना आप या हाती येत
असले या जमन माकला या कागदावर ते माक चलन छापलेलं असे, या कागदाएवढीही िकंमत उरली नस याचं कटू स य
वीकारावं लागे. याचाच अथ, आपला खच कसा भागवायाचा हा भीषण यांना िनवृि वेतन असनू सु ा सोडवावा लागे.
सरकार या बोटचे या धोरणांमळ ु े हे घडत अस याची भावना देशभर पसरली. साहिजकच डा या तसचं उज या
िवचारसरणी या लोकांम ये क र िवचार जत गेले.
महागाई आिण चलनफुगवटा यामळ ु े जमनीम ये सरकारी मालक चे दहा छापखाने आिण सरकारनं नोटां या छपाईचं
काम िदलेले शभं र छापखाने हे सगळे िमळूनसु ा िजतकं चलन छापत होते, ते अपरु ं पडत होतं. १९२३ साल या ऑ टोबर
मिह यात जमन सरकारनं जारी के ले या मािहतीप कानसु ार अथ यव थेम ये एकावर अठरा शू य इत या मा स नोटांची गरज
असताना जमनी फ एकावर पंधरा शू य इत या िकमती या मा स या नोटाच छापू शकलं होतं!
जमन चलनाची िकंमत अथातच पार उतरली होती. माक हे चलन या कागदावर छापलं जाई या कागदाइतक च िकंमत
चलनाला आली. याचं एक उदाहरण हणनू वॉ टर ले ही नावा या एका मा यवर तेला या यवहारामध या त ा या
विडलांचं नाव घेता येईल. १९०३ म ये या व र ले हीनं २० वष मदु तीची एक िवमा योजना घेतली आिण पढु ची २० वष
अगदी िनयिमतपणे आप या योजनेसाठीचे ह े न चक ु ता भरले. १९२३ साली या िवमा योजनेची मदु त पणू झा यावर याला
िमळाले या रकमेतनू फ पावाची एक लादी िवकत घेता आली! बहतेक सग या जमन लोकांनी िव ासापोटी आपली
बचत सरकारी बाँड्सम ये गंतु वली होती. अथातच अ ाळिव ाळ महागाईमळ ु े या बाँड्सवर िमळणारं याज तसंच मळ ू मु ल
हे अ रशः कवडीमोल ठरलं. लाखो म यमवग य लोकांची आयु यभराची पंजु ी यामळ ु े न झाली. बेरोजगारीचा दर १९२३
म ये ३० ट यांवर गेला.
१९१९ साल या एि ल मिह यात चार माणसां या कुटुंबाचा एका आठवड्याचा अ नावरचा खच साधारण ६० मा स
असे. तो १९२० साल या नो हबर मिह यात २३० मा सवर गेला. यु ापवू जमनीम ये सेवािनवृ झाले या एखा ा जमन
माणसाचं वािषक उ प न समजा १०००० मा स असेल, तर ते इं लंडम ये वषाला ५०० प ड्स कमावणा या ितथ या
सेवािनवृ माणसा या तोडीचं असे. पण आता जमनीमध या १०००० मा सची िकंमत फ १० प ड्स इतक च रािहली!
१९१३ ते १९२१ या काळात जमनीम ये व तंू या िकमतीत िकती भयानक वाढ झाली यासाठीची काही आकडेवारी अगदी
बोलक आहे. डे ची िकंमत १३ पट नी, मांसाची िकंमत १७ पट नी, साखर, दधू , बटाटे यां या िकमती २३ ते २८ पट नी,
लो याची िकंमत ३३ पट नी अशा चडं वेगानं वाढ या. ही सगळी अिधकृ त सरकारी आकडेवारी झाली. य ात या व तू
िवकत घे यासाठी याहन ३०-३५ट के जा त र कम मोजावी लागे. उदाहरणाथ एका अडं ् याची िकंमत १९१४ साल या
तलु नेत १८० पट नी वाढली! बँकेत काम करणा या माणसाचा वािषक पगार या या कुटुंबाचं पोट आता फ एका
मिह याभरासाठी भ शके ; कारण दर यान महागाई परत वेगानं वाढत गेलेली असे. १९२२ साल या एि ल मिह यात एक
िलटर दधू ७ मा सला िमळायच;ं ते स टबर मिह यात २६ मा सवर गेलं. िबअरची िकंमत ५.६० मा सव न ४० मा सवर
गेली. लोकांचा आता आप याच चलनावरचा िव ास पणू पणे उडून गेलेला अस यामळ ु े लोकांनी व तंू या देवाणघेवाणीचा
हणजे ‘बाटर’ प तीचा िकंवा इतर देशांची चलनं वापरायचा माग वीकारला. दधू १९२२ साल या ऑ टोबर मिह यात ५०
मा सवर जाऊन पोहोचलं. एका माणसानं या भयानक प रि थतीचं वणन करताना ‘मी सकाळी एका दक ु ानात गेलो असताना
खायचे दोन रो स मला २० मा सला िमळाले ... पण मी दपु ारी ितथं गेलो असताना याच दोन रो सची िकंमत २५ मा स
झाली होती ... या दकु ानदारालासु ा हे कसं घडलं याची काहीच क पना न हती ...’ असं िलिहलं. नो हबर मिह यात एक
िलटर दधु ाचा भाव ७८ मा सवर गेला या गो ीवर कुणाचाच िव ास बसत नसला तरी आणखी मिह याभरात तो २०२
मा सवर जाऊन पोहोचला, ते हा लोक थ कच झाले! आता नोटा छाप या जा यासाठीचा जमनी या म यवत बँकेवरचा
दबाव इतका वाढत होता क , सरकारनं च क ४० वेगवेग या िठकाणांहन चलन छापनू यायचं ठरवलं!
याच सग यात जा त फटका िनवृ पे शनधारकांना बसला. कारण या लोकांना िमळणारं िनवृि वेतन ठरावीक
असायच.ं महागाईमळ ु े या उ प नाला काहीच अथ उरला नाही. यामळ ु े आपला दररोजचा खचसु ा भागवणं िक येक जणांना
अश य झालं. िक येक जण आप या घरातलं फिनचर िवकून आपलं पोट भरायचा य न करायला लागले. िपयानोला
चांगला भाव िमळत अस यामळ ु े आप या घरातला िपयानो िवकायची एक नवी टूमच िनघाली. िपयानो हे एक कारचं
चलनच बनलं! ही प रि थती सहन न होऊन काही वृ जोडपी आप या वयंपाकघरात जायची, एकमेकांचे हात धरायची,
आपली डोक मोठ्या ओ हनम ये घालायची आिण यामधला गॅस सु क न भयानक मागानं आ मह या करायची!
अमे रके मधले काही लोक जमनीम ये राहायचे. १९२३ म ये या अमे रक लोकांकडे डॉलस असनू ही अडचणी यायला
लाग या. कारण साधी पाच डॉलसची नोट बदलनू या या मोबद यात जमन मा स यायचे असं हटलं तरी यासाठी
लागणारे लाखो मा स कुणाकडे नसायचे! िवकत घेताना ५००० मा स िकमतीची कॉफ ती िपऊन होईपयत ८००० मा सची
झालेली असायची! लोकांना कसलीही छोटीशी खरे दी करायची असली तरी िपश या िकंवा पोती भरभ न मा स घेऊन बाहेर
पडावं लागे. साहिजकच सु वातीला याचा फायदा घेऊन काही चोरांनी या िपश यांवर िकंवा पो यांवर ड ला मारला; पण
माकची िकंमत इत या वेगानं घटायची क नंतरनंतर चोरांनाही चोरीचा कंटाळा यायला लागला. यामळ ु े मा सनी भरले या
िपश या िकंवा पोती र या या कडेला पडलेली िदसली तरी याकडे कुणी ढुंकूनसु ा बघत नसे! १९२३ साल या जल ु ै
मिह या या सु वातीला १ ि िटश प ड हणजे ८ लाख जमन मा स असा दर होता. मिहना संपताना तो ५० लाख मा स
असा झाला! शेवटी शाई वाचव यासाठी नोटां या एकाच बाजल ू ा छपाई करायचं सरकारनं ठरवलं. १९२३ साल या
ऑ टोबर मिह यात एक ि िटश प डाची िकंमत त बल १.८० कोटी मा स इतक झाली. यानंतर सहा िदवसांम येच ही
िकंमत ८ कोटी मा सवर गेली! हणजेच लोकांकडे िकतीही पैसे असले तरी महागाई याहन जा त वेगानं वाढत होती. काही
काळातच १० लाख हणजेच १ िमिलयन मा स या नोटा छाप यात आ या. याही अपु या पडायला लाग यामळ ु े १९२३
साल या नो हबर मिह यात १०० कोटी हणजेच १ िबिलयन मा स या नोटा बाजारात आ या. अथातच काही काळातच ५
िबिलयन आिण १० िबिलयन मा स या नोटाही लवकरच बाजारात आ या, हे वेगळं सांगायलाच नको! १९१३ म ये ७७००
कंप यांनी िदवाळखोरी जाहीर के ली होती. १९२४ म ये फ ५७००, १९२५ म ये१०८०० असे हे आकडे असताना फ
१९२५ सालचा शेवट ते १९२७ सालचा म य या काळात त बल ३१००० कंप या देशोधडीला लाग या!
या दर यान ‘टोराँटो डेली टार’ या वतमानप ासाठी काम करणारा िस लेखक अन ट हेिमं वे ा सहन काही
कामासाठी जमनीला आला असताना यानं ितथली िवदारक प रि थती बिघतली आिण अथातच याला ती श दब
करावीशी वाटली. या संदभात िलिहताना हेिमं वेनं ‘ ॉसबग शहरात जमन माक हे चलन िदसतच न हतं ... सग या
बँकांकडचं चलनसु ा संपनू गेलं होतं ... यामळ
ु े दसु या एका िठकाणी रे वे थानकावर मी मा याकड या १० ँ स या
मोबद यात ६७० जमन मा स िमळवले ... कॅ नडा या चलनाचा िवचार के ला तर ही र कम ९० सट्स इतक च झाली असती
... पण हा पैसा माझी प नी आिण मी अशा दोघांना िदवसभर खपू खच क नही परु ला ... तरीही िदवसा या शेवटी
आम याकडे १२० मा स िश लक रािहले ... आ ही सु वातीला पाच सफरचदं ं घेतली ... या फळांची िव करणा या
बाईला मी ५० मा सची नोट िद यावर ितनं ३८ मा स परत के ले ... हे य बघणा या पांढ या दाढीवा या एका चांग या
माणसानं आपली हॅट काढून मी ही सफरचदं ं काय िकमतीला घेतली असं िवचारलं ... मी ‘१२ मा स’ असं उ र देताच
आप याला इतका खच परवडणं श यच नाही असं उदासपणे हणनू तो माणसू िनघनू गेला ... तो गे यावर मी मा याकडची
काही सफरचदं ं याला ायला हवी होती असं मला वाटायला लागलं ...’ असं सु न क न सोडणारं वणन के लं.
१९१३ साल या जानेवारी मिह यात एका अमे रक डॉलरची िकंमत ४.२ जमन मा स इतक होती. १९१९ म ये ती
दु पट झाली. हे माण वाढत वाढत १९२३ साल या नो हबर मिह यात त बल ४.२ लाख कोटी मा स हणजे एक अमे रक
डॉलर असा िहशेब ठरला. हणजेच एका दशकभरात जमन माकची िकंमत अ रशः पालापाचो याएवढी झाली. सरकारी
अदं ाजप कात वाढत गेले या तटु ीमळ
ु े जमन सरकारला सात यानं न या नोटा छापत राह यावाचनू पयाय िदसेना. नोटा छापत
रािह याचा प रणाम होऊन जमन चलनाचा भाव घसरत राह यातही काही आ य ते न हतंच. शेवटी प रि थती इतक
खालावली क जमनीनं आप या माक या चलनाऐवजी ‘राईशमाक’ नावाचं चलन १ राईशमाक हणजे ४२० कोटी मा स या
िहशेबानं यवहारात आणलं.
 जमन अथ यव थेला जोड या गेले या ऑि या, हगं ेरी आिण पोलंड यां यासार या देशांनासु ा १९२२-२३ या
काळात चलनफुगवट्याला त ड ावं लागलं. अथात यांना जमनीइत या खराब प रि थतीचा सामना करावा लागला नाही.
१९२३ साल या शेवटी जमनी यु कज फे डू शकणार नाही, हे िच जवळजवळ प झालं होतं. यामळ ु े पढु या वष
अमे रके या नेतृ वाखाली या ावर चचा कर यासाठी एका सिमतीची थापना कर यात आली. जमनीनं १९२४ म ये
ित या रा ीय उ प ना या फ एक ट के िह सा यु कज फे ड यासाठी वापरावा, असा एकदम वेगळाच तोडगा या सिमतीनं
काढला. तसंच पढु ची पाच वष जर जमन अथ यव थेत सधु ारणा िदस या तर या आकड्यात वाढ होत राहील, असंही ितनं
सचु वलं. तसंच जमनीला या वेळ या भीषण प रि थतीतनू सावर यासाठी ८० कोटी मा सचं कज दे यात आलं. १९२५ ते
१९२८ या काळात अनेक अमे रक आिण यरु ोपीय बँकांनी जमनीला कज िदली. यातनू च जमन अथ यव था सधु ारायला
आिण जमनीवरचं यु कज थोड्याफार माणात िफटायला मदत झाली; पण लोकांपयत याचा फायदा थेटपणे जायला बराच
काळ लागला. साहिजकच जमनीमधला असंतोष वाढत गेला आिण यामळ ु े िहटलरचं चांगलंच फावलं!
 फसलेला कट आिण ‘माईन का फ’
जमनीमधली आिथक प रि थती नाजकू अस या या काळात बॅ हे रयामध या स ाधा यांना प रि थती हाताबाहेर
जात अस याचं ल ात आलं आिण ितथं ांती घडली. न या स ाधा यांनी लगेचच आणीबाणी घोिषत के ली. गु ताव र र
फॉन कार याची ितथला सवािधकारी हणनू नेमणक ू कर यात आली आिण याला खरोखरच हकूमशाही अिधकार दे यात
आले. िहटलर सरकार या िवरोधात उठाव घडवनू आण या या अफवा जोर पकडत असतानाच कारनं नाझी प ा या
बैठकांवर बंदी घालनू टाकली. यामळ
ु े िहटलरचं िप खवळलं. आप याला िव ासात न घेता सरकारनं ही कृ ती करायला
नको होती आिण कार हा स या या सम यांवर काहीच उ र शोधू शकणार नाही, अशा दहु रे ी भावनांमळ ु े तो अ व थ झाला.
एसए संघटने या यिू नक ांतात या मख ु ानं िहटलरला वरे नं काहीतरी कर यासाठी वृ के लं. आपले सहकारी अ व थ
असनू सु असले या घटना माकडे हात चोळत बघत बस याची यांची अिजबात तयारी नस याचं यानं िहटलरला
प पणे सांिगतलं. जर आपण अगदी लगेचच काही कृ ती के ली नाही, तर आपली संघटना सोडून आपले सहकारी डा या
िवचारसरणी या क रवा ांकडे आकिषत होतील, असं िहटलरला इतर व र सहका यांनीही सांिगतलं.
८ नो हबर १९२३ या िदवशी यिू नकमधले सगळे मा यवर लोक बॅ हे रयाम ये नक ु याच घडले या ांतीचा
िवजयो सव साजरा कर यासाठी जमले. मा सवादाचा यांना जोरदार िनषेध करायचा होता. तीन हजार लोकांनी खचाखच
भरले या एका िबअर हॉलमध या एका सभागृहात कारचं भाषण समु ारे अधा तास सु होतं. ते हा रा ीचे साडेआठ वाजले
होते. तेवढ्यात िबअर हॉल या वेश ारापाशी कसली तरी गडबड सु अस याचा आवाज आला. यामळ ु े कारनं आपलं
भाषण थांबवलं. पोलादी िशर ाण घातलेली काही माणसं सभागृहात िशरली. यां या हातात मिशनग स हो या. िहटलरचे
आ मक लोक सभागृहात िशरले होते. यामळ ु े अचिं बत झालेले े क आपाप या बस या या जागेवर उभे राहन हे िवल ण
य बघ यासाठी धडपडायला लागले. तेवढ्यात िप तल ू हातात घेतले या आप या दोन अगं र कांसह िहटलर सभागृहात
िशरला. तो एका खचु वर बसला खरा; पण ग धळात याचं बोलणं कुणाला ऐकू येत नस यामळ ु े यानं आप याजवळचं
िप तल ू बाहेर काढलं आिण सभागृहा या छता या िदशेनं एक गोळी झाडली. याबरोबर सभागृहात शांतता पसरली.
यासरशी आपण रा यापी ांती घडवत असनू यासाठी सभागृहाला आप या सहाशे सश साथीदारांनी घेराव घातला
अस याचं िहटलरनं जाहीर के लं. जर कुणी ग धळ के ला तर आपण मिशनगनवा या आप या सहका यांना े कांम ये
पाठव,ू अशी धमक ही यानं िदली. बॅ हे रयामधलं सरकार आपण बरखा त करत असनू , एका हगं ामी सरकारची थापना
करत अस याचं यानं जाहीर के लं. कार आिण या या सरकारशी संल न असलेला पोलीस मख ु आिण ल कर मख ु यांना
यानं आप याबरोबर आत या बाजू या एका खोलीत बोलावलं. यां या सरु ि ततेची हमी यानं िदली. थोडे आढेवेढे घेऊन
यांनी िहटलर या या मागणीला होकार िदला.
 आत या खोलीत कार आिण याचे दोन सहकारी आ यावर िहटलरनं आपलं िप तल ू हवेत नाचवलं आिण आप या
परवानगीिशवाय इथनू कुणी बाहेर जाणार नस याचा हकूमच िदला. यानंतर यानं आप या नेतृ वाखाली नवं सरकार थापन
करत अस याचं सांगनू टाकलं. कार आप या हाताखाली काम करे ल आिण कारचे इतर सहकारी यांची स याची पदं
सांभाळतील, तसचं यडु ेनडॉफ नवा ल कर मख ु असेल असहं ी िहटलरनं जाहीर के लं. आपण या कारे हा कट घडवनू
आणत अस यािवषयी खेद य क न आप यासमोर दसु रा पयायच नस याचं यानं सांिगतलं. जर काही दगाफटका झाला
तर कार आिण याचे दोन सहकारी यां यासाठी तीन तर वतःसाठी एक अशा चार गो या आप या िप तल ु ाम ये िश लक
अस याची धमक ही यानं िदली. दहा िमिनटांनी सभागृहात जमले या समदु ायासमोर जाऊन िहटलरनं आप या या
तावािवषयीची मािहती िदली. तसंच कार आिण याचे दोन सहकारी अजनू कुठ याही िनणयापयत आलेले नस याचं
सांगनू उपि थत समदु ायाचा आप याला पािठंबा आहे असं आपण यांना सांगू शकतो का, असं िहटलरनं िवचारलं. अथातच
नेहमी माणे भावनेनं भरलेलं आिण नाट्यमयरी या के लेलं याचं हे आवाहन सभागृहात या े कांनी आनंदानं वीकारलं
आिण याला होकारा मक ितसाद िदला. िहटलरनं ितथं हजर असले यांना िजक ं ू न घेतलं होतं. आता तो परत कार आिण
याचे सहकारी यां याशी चचा कर यासाठी आत या खोलीत गेला.
सभागृहात वेश के यापासनू एक तासाचा अवधी झा यानंतर िहटलर पु हा एकदा सभागृहात आला. या खेपेला पणू
ल करी पोषाख घातलेला यडु ेनडॉफ या याबरोबर होता. सु वातीला भावनाशू य चेह यानं कार बोलला. आपण िहटलरचा
ताव मा य क न जमन राजघरा याचा ितिनधी हणनू काम करायला तयार अस याचं यानं ज लोष करणा या े कांना
उश े नू सांिगतलं. एखा ा लहान मल ु ा माणे आनंिदत झाले या िहटलरनं कारचा हात हातात घेतला आिण आपण न या
सरकारची धोरणं ठरवणार अस याचं सांिगतलं. यानंतर बोलणा या यडु ेनडॉफनं अ यंत ामािणकपणे घडत असले या
घटना मािवषयी आ य य के लं. कारचे इतर सहकारी अिन छे नं बोलले. िहटलरनं सग यांशी ह तांदोलन के लं.
अचानकपणे बॅ हे रयाची स ा यानं काबीज के ली होती. िनिववादपणे उपि थत असले या लोकांसमोर तो ‘हीरो’ ठरला
होता.
यानंतरचा घटना म मा अ यंत अनपेि त उलथापालथ नी भरलेला होता. अ यंत नाट्यमयरी या गो ी घडत गे या
आिण िहटलरनं या वेगानं यश वीपणे आप या कटाचं पांतर ांतीम ये के लं होतं, याच वेगानं याची ही ांती साफ
फसत गेली. िहटलर या सहका यांनी सरकारी यं णांचा क जा घेतला असला तरी आ याची गो हणजे सरकारी दरू संचार
यं णेचं िनयं ण मा यांनी वतःकडे घेतलं नाही. यामळ ु े ते हा या ल करी आिण पोलीस यं णांना या कटािवषयीची
मािहती कळव यात कार या सहका यांना यश आलं. यामळ ु े ल करा या आिण पोलीस दला या राखीव तक ु ड्या मदतीसाठी
बोलाव यात आ या. िहटलरनं नसु तंच कारसकट काही दलां या मख ु ांना जबरद तीनं आप या सरकारम ये सामील
हायला भाग पाडलेलं असलं तरी सरकारी यं णा, ल कर आिण पोलीस दल हे मा स या या हणजे कार या सरकार याच
बाजनू ं होते. एकामागनू एक अशा चक ु ा िहटलर आिण याचे सहकारी यां या हातनू घडत गे या. कार आिण याचे सहकारी
यां यावर ल ठे वायला कुणी मागे रािहलं नाही. यामळ ु े यांनी आप या सहका यांना तातडीनं प रि थतीवर िनयं ण
थािपत कर याचे आदेश िदले. वाभािवकपणे सं याकाळपासनू काही तासां या काळात िहटलरनं बाजी मारली असली
तरी रा ी या काळात िच पार बदलनू गेलं. पहाट उजाडली तसं आपला कट फसला अस याची िहटलरसकट सग यांना
जाणीव झाली.
आता पढु े काय करायचं यािवषयी िहटलर आिण याचे सहकारी यांची चचा झाली. यातनू नीटसं काहीच िन प न झालं
नाही. शेवटी सकाळी आपण एक जाहीर मोचा काढावा असं िहटलर आिण यडु ेनडॉफ यांनी ठरवलं. यातनू न क काय
िन प न होईल यािवषयी यांना खा ी न हती. फ जनमत यामळ ु े आप याकडे वळे ल आिण यडु ेनडॉफ या उपि थतीमळ ु े
ल कराची आप यावर कारवाई कर याची िहमं त होणार नाही, अशी आशा िहटलरला वाटत होती. लोकांची सहानभु तू ी
िमळव यासाठी दपु ारी मोचा िनघाला. िहटलर या या साधारण दोन हजार समथकांबरोबर िनघाला. पोिलसांचा सामना
कर यासाठी ब याच जणां या हातात िप तल ु ं होती. यिू नक शहरा या म यवत भागात िफ न सरकार या सरं ण
मं ालयाकडे चाल क न जायचं यांचं उि होतं. र यावर जमलेले लोक यांना ओरडून ो साहन देत होते. िहटलर आिण
याचे सहकारी थोडं पढु े गे यानंतर पोिलसांचा एक मोठा जमाव यांना िदसला. गद तनू कुणीतरी ‘हाईल िहटलर’ ( हणजे
‘िहटलरचा िवजय असो’) असं ओरडलं. यापाठोपाठ गोळा झाड याचे आवाज झाले. गोळीबार सपं ला ते हा िहटलरचे चौदा
सहकारी आिण चार पोलीस मृ यमु ख ु ी पड याचं ल ात आलं. मरण पावले या लोकांम ये िहटलरचा हात हातात घेऊन
चालणारा याचा एक सहकारीसु ा होता. याला लागलेली गोळी फ एक फूट उजवीकडे असली असती तर ितनं िहटलरचा
वेध घेतला असता आिण इितहास पणू पणे बदलला असता. िहटलर अ यंत आ यकारकरी या वाचला. यानं गोळी
चकु व यासाठी वेगानं हालचाल के ली का मृ यमु ख ु ी पडले या सहका यानं वतःचा बळी देऊन याचा बचाव के ला हे माहीत
नाही; पण िहटलरचा डावा खांदा जबरी दख ु ावला हे मा न क . यडु ेनडॉफला मा कसलीच इजा झाली नाही आिण यानं
शरणागती प करली. िहटलरला ‘एसए’ संघटने या डॉ टरनं ितथनू घाईघाईनं आप याबरोबर नेलं आिण या यावर
थमोपचार के ले. यानंतर िहटलर पढु े पटु ् झी या घरी गेला. पटु ् झी वतः ितथं न हता. तो पळून ऑि याम ये गेला होता.
याची बायको मा घरी होती. िहटलर ितथं डोकं िठकाणावर नस यासारखा वागत अस याचं ितनं नमदू के लं. तसंच ितथं
असताना िहटलरनं वतः या कपाळाला िप तल ू लावनू आ मह या कर याचा य न के ला अस या या बात याही नंतर या
काळात पसर या; पण यात फारसं त य नाही, असं इितहासकार हणतात. िहटलरचा शोध घेत पोलीस ितथं पोहोचले आिण
यांनी िहटलरला देश ोहा या आरोपाखाली अटक के ली. यिू नकपासनू चाळीस मैल अतं रावर या एका संदु र गावामध या
तु ं गात िहटलरची रवानगी कर यात आली.

अटके त असताना िहटलर

अशा कारे िहटलरचे ांती घडवनू आण याचे मनसबु े पार फसले. आता तु ं गात बसनू आप या भिव यािवषयीची
िचतं ा करणं या या हाती िश लक रािहलं. सरकारिवरोधी कट रच या या गंभीर आरोपाव न िहटलरला तु ं गात टाकून
 या या नाझी प ावर बंदी घालत सरकारनं आपला दबदबा न यानं िनमाण के ला. या काळात जमनीम ये जरा आिथक
थैयही िनमाण झालं. यामळ ु े कड या उज या िवचारसरणी या लोकांकडून सरकारला असलेला धोका काही माणात कमी
झाला. िहटलरचा आ मिव ास या काळात पार खालावला. यानं काहीही बोलायला नकार िदला आिण उपोषण कर याची
धमक िदली. आ मह या कर याचे िवचार या या मनात या काळात घोळत असत. िहटलर आिण याचे सहकारी यां यावर
सरकारनं भरले या खट याची सनु ावणी सु हाय या काळापयत मा िहटलर या मनःि थतीत आमल ू ा बदल झाले.
या यामधली आ मकता पु हा उफाळून वर आली. आप या चारासाठी आप यावर चालव या जाणा या खट याचा
परु े परू वापर कर याचा िनधार यानं के ला. बॅ हे रया या सरकारनंही अ य पणे िहटलरला या कामात मदतच के ली.
िहटलरवरचा खटला खरं हणजे बॅ हे रया ांता या आिधप याखाली यिू नक शहरात चालवला जाणं अिजबातच अपेि त
न हतं. उलट रा ीय पातळीवर या याय यव थे या आिधप याखाली िलि झग शहरात तो चालवला जाणं गरजेचं होतं. असं
असनू ही बॅ हे रयामध या थािनक सरकारनं तो यिू नकम येच चालवायचं ठरवलं आिण रा ीय पातळीवर या सरकारनं
याला परवानगी िदली. कारचा यामागचा हेतू प होता. िहटलरला या खट याचा वापर वतः या िस ीसाठी क देणं
आप या ीनं धो याचं आहे, याची याला जाणीव होती. साहिजकच कमीत कमी काळ हा खटला चालवावा आिण
िहटलरला फार बोलू न देता याला काहीतरी जजु बी िश ा देऊन करण िमटवनू टाकावं यासाठी याचे य न सु होते.
हळूहळू िहटलरमधला खट यासबं ंधीचा आ मिव ास वेगानं वाढत गेला. िनकाल काहीही लागो; पण या खट याचा
फायदा आपण न क च उठव,ू असं याला वाटत होतं. आपलं कुणीही काही िबघडवू शकत नाही, असं या या बोल यातनू
या या सहका यांना जाणवलं. खटला सु झाला. आ याची गो हणजे तट थ भिू मका वीका न खट याचं कामकाज
चालव याची अपे ा या यायाधीशांकडून के ली जात होती, यांनाच िहटलरिवषयी आ था अस याचं िदसनू येत होतं.
िहटलरला मोकळे पणानं बोल याची परवानगी दे यात आली. िहटलरनं अ यंत आ मक श दांम ये बॅ हे रया या सरकारवर
तसंच पोिलसांवर कडाडून टीका के ली, तरीसु ा कुणी याला अिजबात िवराेध के ला नाही. एका यायाधीशानं तर उलट ‘हा
िहटलर काय जबरद त माणसू आहे!’ असे उ ारही खासगीत काढले! या सग या यायाधीशां या प पातीपणावर
सगळीकडे टीका झाली. त बल चार तास िहटलरचा चारक थाटातला बचाव सु रािहला. कहर हणजे कार आिण याचे
सहकारी हेच आरोपी असावेत, अशा प तीनं यांची हवी तशी उलटतपासणी घे याचं आिण राजक य मदु ् ांचा दु नही
नसलेला संबंध जोडत भाषणबाजी कर याचं वातं य िहटलरला दे यात आलं. १ एि ल १९२४ या िदवशी खट याचा
िनकाल जाहीर कर यात आला. आपली िनद ष मु ता झा याचा यडु ेनडॉफला अिजबात आनंद तर झालाच नाही; पण
उलट आपला हा अपमान अस याचं याचं मत झालं. िहटलर आिण याचे मख ु सहकारी यांना जजु बी दडं आिण पाच
वषाचा तु ं गवास अशी िश ा ठोठाव यात आली. बॅ हे रयामध या उज या िवचासरणी या लोकांनाही िहटलरवर या
खट या या कामकाजामळ ु े आिण याला दे यात आले या िश ेमळ ु े खपू आ य वाटलं. िहटलर या सहका यांनी
कटादर यान के ले या गु ांचा साधा उ लेखसु ा कर यात आला नाही. आपोआपच िहटलरवर या आरोपांम ये काही दम
उरला नाही.
आता िहटलरची रवानगी नजरकै देसार या यव थेत कर यात आली. आजबू ाजचू ी रमणीय यं आरामात िदसतील
अशा सख ु सोय नी भरले या जागेत िहटलर राही. तु ं गातले अिधकारी या याकडे आदरानं बघत. ते िहटलरची बडदा त
राखत आिण काही जण तर हळूच ‘हाईल िहटलर’ असं हणनू याला सलाम ठोकत! आप या सहका यांना भेट याची,
तसचं प यवहाराची िहटलरला पणू परवानगी होती. हळूहळू िहटलरला भेटायला येणा या लोकांची सं या इतक वाढली क
वैतागनू वतः िहटलरनंच यावर िनयं ण आणलं. िहटलरिवषयीची समाजातली सहानभु तू ी वाढत गेली. तसंच िनवांतपणे
आरामदायी वातावरणात राह याची संधी िमळा यामळ ु े िहटलरनंही आपले राजक य िवचार ‘प रप व’ कर यासाठी हा काळ
वापरायचं ठरवलं.
ल कर आिण पोलीस यांना िवरोध क न स ा थापन कर याचा य न करणं खपू धो याचं आिण जवळपास
खा ीलायकरी या अपयशी ठरणार अस याचं िहटलरला आप या कटातनू समजलं होतं. याऐवजी आपण आपली जहरी
मतं चारक थाटानं मांडत रािहलं पािहजे आिण आणखी मोठ्या माणावर जनसमदु ायाला आप या बाजनू ं ओढून घेतलं
पािहजे, याची याला जाणीव झाली. यातनू च आपण ‘रा ीय ांती’ घडवली पािहजे, असं उि यानं नजरे समोर ठे वलं. खरं
हणजे १९२४ हे वष िहटलरला कायमसाठी िन भ करणारं वष हणनू इितहासात ओळखलं गेलं असतं; य ात मा
राखेतनू झेपावणा या िफिन स प यासारखी झेप घे यात िहटलर यश वी ठरला. िहटलर या अनपु ि थतीत या या
अनयु ायांम ये सं माचं वातावरण िनमाण झालं खरं आिण यांनी एकमेकांवर चढाओढ कर याचा य न के ला खरा; पण
िहटलरला याची िफक र न हती. आपण नजरकै देतनू मु झा यावर पु हा एकदा आपले अनयु ायी आपलं हणणं ऐकतील,
असा आ मिव ास या याम ये होता. याच समु ाराला हणजे १९२४ साल या जनू मिह यात िहटलरनं आपलं आ मच र
िलहायला सु वात के ली.
िहटलर या अनपु ि थतीत उज या िवचारसरणी या राजकारणाम ये काही उलथापालथी झा या. आप या नाझी प ानं
इतर उज या िवचारसरणी या प ांबरोबर यतु ी करावी, असं यडु ेनडॉफचं मत होतं. िहटलरचा याला साफ िवरोध होता; पण
यानं कुठलीच ठोस भिू मका यायला नकार िदला. िहटलरचा या संदभात कदािचत थोडा ग धळ उडालेला असावा; पण
याहन मह वाचं हणजे मु ामच आप या अनपु ि थतीत जरा ग धळ माजू ायचा आिण आपलं मह व वाढवायच,ं असाही
याचा हेतू असावा. या काळात रा ीय पातळीवरची िनवडणक ू झाली आिण यात िहटलर या मनािव कर यात आले या
आघाडी या जागांची सं या ३२ व न १४ वर घसरली. यापैक नाझी प ाला तर फ चारच जागा िमळा या. यामळ ु े
िहटलरला मनातनू आनंद झाला. आपलं नेतृ व भरभ कम झालं अस याची आिण आप यािशवाय प ाचं कसं नक ु सान
होऊ शकतं, याची झलक लोकांना बघायला िमळाली अस याचं या या ल ात आलं. िनवडणक ु मध या या िनकालाचा
आणखी एक फायदा हणजे क र उज या िवचारसरणी या प ांची पीछे हाट झा यामळ ु े आता यां याकडून पवू सारखा
धोका रािहला नस याची सरकारची समजतू झाली. आपोआपच िहटलरची नजरकै देवजा तु ं गवासातनू सटु का करायला काही
हरकत नस याचा सरकारचा समज झाला. राजक य दबावामळ ु े २० िडसबर १९२४ या िदवशी दपु ारी स वाबारा वाजता
िहटलरची मु ता कर यात आली. सरकारी द तरात या न दीनसु ार िहटलरला ३ वष ३३३ िदवस २१ तास ५० िमिनटं
इत या वेळेची सटू दे यात आली आिण याची मदु तपवू सटु का कर यात आली. तु ं गातले अिधकारी आिण सरु ार क
िहटलरची भेट घे यासाठी आले.
िहटलरची नजरकै देतनू मु ता हो यामागेही एक मह वाचा घटना म कारणीभतू होता. १९२२ साल या जानेवारी
मिह यात िहटलर आिण याचे काही सहकारी यांना अटक क न यां यावर खटला चालव यात आला होता. आद या
वष या स टबर मिह यात या लोकांनी कायदेभगं क न एक बैठक उधळून लाव याचा आरोप यां यावर ठे व यात आला
होता. या खट याचा यायिनवाडा करणा या माणसानं िहटलरिवषयी िवल ण सहानभु तू ी दाखवत याचा तीन मिह यांचा
तु ं गवास कमी क न फ एका मिह यावर आणला होता. आता हाच यायाशीध िहटलरवर या न या खट याचं कामकाज
बघत होता. साहिजकच आपली या खट यातनू सु ा अगदी नावापरु ती िश ा भोगनू सटु का होणार आहे, हे िहटलरला माहीत
होतं. यामळ ु े याचा आ मिव ास चडं वाढला. यायालयात खटला सु असताना अ यंत आ मिव ासानं यानं
आप यावर या आरोपांना उ रं िदली. नमदू कर यासारखी आणखी एक गो हणजे नंतर या काळात स वे र आ यानंतर
नाझी प ानं िहटलरवर या १९२२ साल या खट यासंबंधीची सगळी कागदप ं िमळवनू ती जाळून टाकली.
आप या नजरकै दे या काळात आप याला भरपरू वाचन कर याची सधं ी िमळा याचं िहटलरनं नंतर नमदू के लं. खरं
हणजे िहटलरचं हे वाचन कुठ याही बौि क कारचं िकंवा आपली मतं प रप व कर यासाठीचं न हतं. आधी माणेच
आपली आधीपासनू प क असलेली मतं आणखी प क कर यासाठी िहटलरनं ठरावीक कारचं वाचन या काळात के लं.
पवू हदिू षत िवचारसरणीपोटी के ले या या वाचनामळु े िहटलरचे आधीचे आडाखे आणखी प के होत गेले. याच काळात
िहटलरनं आप या आ मच र ाचं िलखाण के याचा उ लेख मागे आलेलाच आहे. सु वातीला या पु तकाचं नाव िहटलरनं
Four and a half Years of Struggle against Lies, Stupidity and Cowardice असं अ यंत िविच कारचं
ठे वायचं ठरवलं. १९२५ साल या वसंत ऋतमू ये मा हे नाव बदलनू Mein Kampf (माझा संघष) असं कर यात आलं.
िहटलरनं सु वातीला िलिहलेला मजकूर खपू बदलला आिण या आ मच र ाचा पिहला भाग १८ जल ु ै १९२५ या िदवशी
कािशत झाला. यात बहतेक क न या या आयु यािवषयीची हणजेच आ मपर वणनं होती. नजरकै देतनू सटु का झा यानंतर
िहटलरनं आप या आ मच र ाचा दसु रा भाग िलिहला. तो ११ िडसबर १९२६ या िदवशी कािशत झाला. या भागात
िहटलरनं आपले राजक य िवचार, आपली िवचारसरणी, संघटनेिवषयीचं भा य, चार कर याची प त यािवषयी िलिहलं.
िहटलरनं या पु तकाचं िलखाण श दशः के लेलं नसनू यानं आप या एका सहका याला आपले िवचार सांिगतले आिण या
सहका यानं ते िलहन काढले, असं अनेक वष मानलं जाई. यात त य नस याचं नंतर ल ात आलं. िहटलरनं आप या
आ मच र ा या पिह या भागाचा मजकूर वतःच टाईप के ला होता. या मजकुरात अनेक चक ु ा हो या. तसंच िहटलर या
िलखाणाची शैलीसु ा एकदम ओबडधोबड होती. वतः िहटलरनंसु ा हे मा य के लं. पु तका या पिह या भागाची िकंमत
१२ मा स हणजे तल ु नेनं जा त होती. यामळु े १९२९ सालापयत पु तका या पिह या भागा या २३,००० तर दसु या
भागा या १३,००० त चीच िव झाली. नंतर या काळात िहटलर या नाझी प ाला िमळाले या यशामळ ु े मा या
पु तका या त ची तफ ु ान िव होत गेली. १९३२ म ये ८०,००० ती खप या. १९३३ सालापासनू तर यात िव मी वाढ
झाली. या वष त बल दीड लाख ती िवक या गे या. १९३६ म ये िहटलर या आ मच र ाची ल े आवृ ी उपल ध
झाली. नाझी प ाची नंतर स ा आ यावर ल न झाले या येक न या जोड याला िहटलर या पु तका या दो ही भागांची
एक बाईडं के लेली त भेट हणनू िदली जात असे. या पा भमू ीवर १९४५ सालापयत िहटलर या आ मच र ा या एकंदर
एक कोटी त ची िव फ जमनीम येच झाली. परदेशी सोळा भाषांम ये ‘माईन का फ’चा अनवु ाद कर यात आला. या
पु तकामळ ु े िहटलर चडं ीमतं झाला आिण नंतर जमनीचा ‘चॅ सलर’ झा यानंतर यासाठीचा पगारही यानं हणनू च
नाकारला.
िहटलरनं आप या आ मच र ात कुठ याही कारची राजक य िवचारसरणी नीटपणे मांडली नाही. जमनी या स या या
दरु व थेतनू ितची सटु का क न ितला गतवैभव ा क न दे याची मता आप याम ये अस याचा आ मिव ास मा यानं
अगदी ठळकपणे य के ला. जगामध या आिण खास क न जमनीमध या ांचं िववेचन करताना यानं सग या ि ल
गो ी एकदम सो या क न टाक या. जगामधले सगळे मोठे हे िभ नवण य लोकां या एक ीकरणातनू ज मलेले
अस याचं मत यानं य के लं. ‘ े ’ आयवण य लोकांबरोबर ‘दु यम’ यवू ण य लोक िमसळले गे यामळ ु े जमनीची
दरु ाव था झालेली अस याची याला ठाम खा ी होती. यू लोकांमळ ु े जमनीम ये सगळे िनमाण झाले अस याचं िवधान
यानं के लं. रिशयाम ये बो शेि हकां या यू सरकारनं हे िस के याचहं ी िहटलरनं िलिहलं. समु ारे तीन कोटी िन पाप
लोकांवर चडं अ याचार क न आिण अनेकांचा जीव घेऊन यू लोकांनी आप यामध या अमानवी गणु धमाचं ा यि क
िदलेलं अस यामळ ु े यांना यांची जागा दाखवनू िदली पािहजे, असा िहटलरचा ि कोन होता. यू लोकांचं वणन िहटलर
‘घातक िजवाण’ू असं करे . यांना िचरडून टाकलं पािहजे, यािवषयी या या मनात कुठलीच शक ं ा न हती. आप या
देशामधला ‘वणाधा रत यरोग’ यू लोकांमळ ु े च पसरलेला आहे आिण तो सपं वला पािहजे, असं तो हणे. यातनू च जमन
लोकांना आप या ‘ े ’ वणामध या लोकांसाठी यो य अशी यव था िनमाण करता येईल आिण शांतीनं जगता येईल, असं
यानं िलिहलं. िहटलरला बहतेक कुठ याच बाबतीत म यममाग मा य नसे. ‘आर या पार’ अशी याची टोकाची मतं असत.
या या आ मच र ातही हे अनेक िठकाणी िदसनू येतं. इतर अनेक पयाय असू शकतात, ही श यताच याला मा य नसे.
पिह या महायु ा या सु वातीलाच जर बारा-पंधरा हजार यू लोकांना पकडून िवषारी वायनू ं ठार मारलं असतं, तर यु ाम ये
लाखो शरू जमन योद् यांचा हकनाक बळी गेला नसता, असा प उ लेख यानं के ला.
िस लेखक जॉज ऑरवेल यानं ‘माईन का फ’ या िहटलर या आ मच र ाचं के लेलं परी ण अ यंत बोलकं आहे :
लोकांना फ आराम आिण थैय, सरु ि तता, कमी काम, आरो य आिण व छता, लोकसं यावाढीवर
 िनयं ण आिण एकूणच यवहार ान एवढ्याच गो ी नको असतात; यां या जोडीला अधनू मधनू तरी यांना झगडा,
याग आिण यां या जोडीला ढोलताशे, वज, कवायती या सग या गो ीसु ा ह या असतात.
या या जोडीला आपण इतर सग यांहन अनेक बाबत म ये े आहोत, असं लोकांना सांग यात आलं तर ते
अजनू च खश ू होतात. या े वामागे ते कुठे , कुठ या धमात, कुठ या वणात, कुठ या देशात ज मले एवढाच मु ा
परु े सा ठ शकतो! या या जोडीला आप या देशावर अलीकड या काळात ओढवलेलं संकट आप यामळ ु े
अिजबातच आलेलं नसनू , यामागे ‘आतं ररा ीय कट’ अस याचं ऐकायला िमळालं तर ते कुणाला आवडणार
नाही?
दर यान मा सवाद आिण यू लोक यां याम ये आता िहटलर या नजरे तनू कसलाच फरक उरला नाही. २७ माच
१९२४ या िदवशी आप यावर चालव या जाणा या खट या या अखेरीला िहटलरनं आप याला मा सवाद सपं वायचा
अस याचं प पणे सांिगतलं. एकूणच नाझी चळवळीचा मु य हेतू मानवतेचा मख ु श ू असले या मा सवादाचा खातमा
कर याचा आहे, असंही तो हणे. यात यू लोकांिवषयीचा कसलाच उ लेख न हता. साहिजकच िहटलरची यू
लोकांिवषयीची भिू मका बदलली आहे आिण आता तो पवू सारखा यू लोकांचा षे करत नाही, असं मत एका वतमानप ानं
मांडलं. िहटलरचे समथकही यामळ ु े ग धळून गेले. एका समथकानं िहटलरची भेट घेऊन याला सरळ हा िवचारला. या
वेळी यात त य अस याचं िहटलरनं नमदू के लं. यानंतर यू लोकांिवषयी आपण पवू परु े शा ती तेनं बोलत न हतो, असं
िहटलर हणाला. हणजेच ‘ यू लोकांचा सवनाश के ला पािहजे’ अशी अितक र भिू मका वीकारण,ं हा या यामधला
‘बदल’ होता. फ जमन लोकां या ीनंच न हे, तर सग या मानवते या ीनं यू लोकांना संपवलं पािहजे, असा ‘ यापक
ि कोन’ िहटलरनं आता वीकारला. यू धम हणजे ‘जगाला लागलेली लेगची साथ’ अस याचं िवखारी मत यानं य
के लं.
आतं ररा ीय धोरणां या सदं भात िहटलर आिण जमनीमधले इतर क र उज या िवचारसरणीचे लोक यां यात बरंच
सा य होतं. ‘ ा स हा आपला मु य श ू आहे’ असं या लोकां माणेच िहटलरही हणे आिण याखालोखाल तो इं लंडकडे
वैरी हणनू बघे. पिह या महायु ाम ये जमनीचा काही देश इतर देशां या ता यात आला होता. तो पु हा िमळवण,ं हे
आप या मख ु उि ांपैक एक अस याचं याचं मत होतं. इटलीशी मा सहकायाची भिू मका यायचं याचं धोरण होतं. खरं
हणजे इटलीनंही जमन लोकांचं भु व असलेला ऑि यामधला एक ांत बळकावला होता आिण या भागाचं ‘इटलीकरण’
जोरानं सु के लं होतं. असं असनू ही इटलीशी श ु व न प करता ित याकडे आपला सहकारी देश हणनू बिघतलं पािहजे,
असं िहटलरला वाटत होतं. काही काळ जागितक महास ा हणनू ओळख या जात असले या इं लंडिवषयीही िहटलरला
तसा आदर वाटत होता आिण हणनू च जमनीनं इं लंडशी िम वाचे संबंध िनमाण के ले पािहजेत, असं याचं मत बनलं होतं.
यू लोकांनी रिशयाम ये अ याचार घडवनू आणले अस या या भावनेमळ ु े रिशयाशी कुठ याही कारचा तह कर याची
िहटलरची अिजबात मानिसकता न हती. अथात रिशयाम येही ‘ यंचू ा’ आिण ‘ यंचू ा नसलेला’ असे दोन भाग आहेत असं
इतर काही जणां माणे िहटलरही माने. यामध या ‘ यंचू ा नसलेला’ रिशया आप या ीनं सहकारी ठ शकतो, असं याला
वाटे. याचबरोबर याहन सोपा माग हणजे ‘ यंचू ा’ रिशया आपला श ू अस यामळ ु े या याशी यु करायचं आिण ही भमू ी
आप या ता यात यायची, असा दसु रा मागही या या मनात घोळत होता. एकूणच जमन लोकां या ख या गतीसाठी
आप याकडे परु े शी भमू ी नस याचं आिण हणनू च न यानं भमू ी िमळव यासाठी धडपड याचं गिणत िहटलर या डो यात
प कं होतं. साहिजकच इतर देशांवर आपण क जा क शकलो तर ितथ या ‘दु यम दजा या’ नाग रकांना हाकलनू देता
येईल िकंवा ठार मारता येईल आिण ितथं जमन लोकां या वसाहती उ या करता येतील, असा याचा िहशेब होता. याच
कारणासाठी याला ि िटशांचा आदर वाटे. एवढासा देश असनू सु ा सग या जगावर वसाहतवाद लादनू ि िटशांनी आपलं
भलं कसं क न घेतलं याचा कौतक ु ा पद उ लेख यानं ‘माईन का फ’म ये तर के लाच; पण िशवाय नंतर या काळातही तो
सात यानं ि िटशांशी तह कर यािवषयी बोलत राही. जागितक पातळीवर या ‘लीग ऑफ नेश स’सार या संघटनांम ये
सहभागी होणं हणजे आपला वेळ वाया घालवणं आिण इतरां या तालावर नाचणं आहे, असं याला वाटे. इं लंडसार या
तु यबळ आिण हशार देशाशी यतु ी कर यात मा याला िनरिनरा या संधी िदसत.

तु ं गातून सटु यावर िहटलर

नजरकै देतनू मु ता झा यावर िहटलरचा ि कोन एकदम बदलला होता. या या मनातले ग धळ आता दरू झाले होते.
आपणच जमनीचे तारणहार अस याची भावना याला चडं आ मिव ास देत होती. यासाठी आव यक असलेली दरू ी
तसचं हे घडवनू आण यासाठीची कौश यं आप याम ये आहेत, असं तो आता उघडपणे हणायला लागला. आप या
आ मच र ात यानं तसं िलिहलंसु ा. हणनू च आपण कुणीतरी अि तीय आहोत आिण जमनीसाठी चांगलं नशीब घेऊन
आलेलो आहोत, असं तो हणायला लागला. अथात िहटलर या उथळ ि कोनात वैचा रकता, त वं अशा गो ना अिजबात
थारा नस यामळ ु े या या अनेक अनयु ायांशी याची काही मतं जळ
ु त नसत. अथातच िहटलरला याची अिजबात काळजी
वाटत नसे. आप या दीघकालीन उि ांची पतू ता कर यासाठी अशा अ पकालीन मतभेदांना सामोरं जावंच लागणार, असं तो
हणे. काहीही क न स ा ह तगत कर या या धोरणामळ ु े त वांना पार गंडु ाळून टाकायला तो तयार होता. आप या
ि कोनातनू स ा ह तगत कर यासाठीची काही ‘त वं’ यानं ठरवनू घेतली आिण इतर सग या त वांना दरू सारलं. आता
आपणच जमनीचे तारणहार अस याचं इतरांना पटवनू दे याचं काम याला हाती घेणं भाग होतं.
आपलं मह व वाढव यासाठी आिण इतरां या मनात आप यािवषयी कुतहू लिमि त आदर िनमाण कर यासाठी िहटलर
अनेक यु या रचे. या अ यंत हा या पदही असत. याचं उदाहरण हणजे १९२४ साल या नाताळा या काळात पटु ् झी या
घरी िहटलर आनंदात वेळ घालवत असताना अचानकपणे गभं ीर झाला. यामागचं कारण पटु ् झीनं याला िवचारताच
‘ या माणे नजरकै देत असताना सतत दरवाजा या कुलपा या भोकातनू सतत आप यावर कुणीतरी पाळत ठे वत ठे वायच,
तसचं काहीसं होत अस याचा भास आप याला आ ा होत अस याच’ं प ीकरण िहटलरनं िदलं. पटु ् झीला मा हे अगदी
िवनोदी वाटलं. कारण नजरकै देत असताना िहटलर अगदी मजेत असे. या यावर कुणी पाळत ठे वत अस याचा बारीकसा
संगही कधी घडलेला न हता आिण िहटलरनंही यािवषयी कधी भा य के लेलं न हतं. गंमत हणजे िहटलर राहत असले या
िठकाण या दाराला कुलपु ाचं असं भोकही न हतं! िवनाकारणच आपण कुणीतरी फार मह वाचे आहोत, असं सतत दाखवत
राह याचा हा कार अस याचं पटु ् झीनं नमदू के लं.
नजरकै देतनू बाहेर आ यावर नाझी प ावरची बंदी उठवणं आिण आपलं राजक य पनु जीवन करण,ं यावर िहटलरचा
भर होता. यासाठी यानं उ चपद थांमध या आप या जु या िम ांशी संपक साधला. यामळ ु े िहटलरची काही अिधका यांशी
बैठक होऊ शकली. या बैठक त आपण समजं सपणे वागू आिण िनयमांचं उ लंघन करणार नाही, अशी हमी िहटलरनं िदली.
सरकारला सा यवादा या िवरोधात या लढ्याम ये आपण साथ देऊ, असं आ ासनही यानं िदलं. याचबरोबर यानं अ यंत
हशारीनं कॅ थॉिलक चचवर या यडु ेनडॉफ या टीके शी आपण अिजबात सहमत नस याचहं ी सांिगतलं. बॅ हे रयाम ये या
काळात चचशी पंगा घेणं अिजबातच सु पणाचं ल ण न हतं. यडु ेनडॉफनं ही चक ू के ली अस यामळ ु े आपण या यापे ा
वेगळे आहोत हे दाखव यासाठी िहटलरनं ही चाल खेळली. एकूणच िहटलर आिण यडु ेनडॉफ या दोघांम ये मतभेद वाढत
गेले आिण नंतर या मतभेदांचं पांतर यां यामधलं नातं पार िबघड यात झाला. िहटलरनं पु हा कट रचनू ांती घडव याचा
य न के ला तर याला या खेपेला दयामाया दाखवली जाणार नाही, असं अिधका यांनी सनु ावताच आपण परत कधीच हा
माग वीकारणार नस याचं आ ासन िहटलरनं िदलं. या या मोबद यात नाझी प ावरची बंदी उठवली जाणं या या ीनं
सग यात मह वाचं होतं. िहटलरचा चार करणारं वतमानप १९२५ साल या फे वु ारी मिह यात परत सु झालं. यात
झालंगेलं िवस न आपण नाझी प ाची पनु बाधणी करत अस याचं जाहीर क न िहटलरनं यात सहभागी होऊ इि छणा या
सग यांना यासाठीचं आमं ण िदलं. यू लोक आिण मा सवाद यां याशी आपण ती लढा देणार असनू , यासाठी
आप या प ा या सग या लोकांनी आपसातले मतभेद िवस न एकजटु ीनं रािहलं पािहजे, असहं ी हे वतमानप हणालं.
आप या प ाची आ मक भिू मका िनभाव यासाठी ‘एसए’ संघटनेचं पनु जीवन करायचहं ी िहटलरनं ठरवलं.
२७ फे वु ारी १९२५ या सं याकाळी िहटलरचं यिू नक या राजकारणात गाजावाजासह पनु रागमन झालं. या या
भाषणासाठी ज यत तयारी कर यात आली. नाझी प ाची लाल रंगाची पो टस सगळीकडे लाव यात आली. दपु ारपासनू च
लोकांनी िहटलरचं भाषण ऐक यासाठी जागा पटकाव याचे य न सु के ले. िहटलरचं भाषण सु हायला तीन तासांचा
अवधी असतानाच चडं मोठ्या आकाराचा िबअरहॉल खचाखच भरला. तीन हजार लोक दाटीवाटीनं बसले, आणखी दोन
हजार लोकांना जागा नस यामळ ु े बाहेरच थांबावं लागलं आिण काहीतरी िवपरीत घड या या भीतीमळ ु े पोिलसांनी कडेकोट
बंदोब त ठे वला. आप या दोन तासां या भाषणात िहटलरनं नेहमी माणेच जमनी या हालअपे ांना यू लोक जबाबदार
अस याचं सांिगतलं. शेवट या अ या तासात िहटलरनं आप या भाषणाला नाट्यमय प देत इथनू पढु ं नाझी प ा या
वासाची सू ं आपण एकहाती सांभाळणार अस याची घोषणा के ली. याला लोकांनी भरभ न ितसाद िदला. आपण
आपलं काम अ यंत जबाबदारीनं पार पाडणार अस याचं आिण आप या कामाचा िहशेब एका वषानंतर देणार अस याचहं ी
िहटलर हणाला. अगदी शेवटी नाझी प ाचे वेगवेगळे नेते यासपीठावर आले. िहटलर या अनपु ि थतीत यांनी एकमेकांशी
खपू भांडणं के ली होती; आता मा आपण एक नं राह आिण िहटलर या आप या ने याशी एकिन राह, अशी शपथ यांनी
घेतली. नाट्यमयरी या घडवनू आणलेले असे संग िहटलरला नेहमीच आवडत. जनमानसावर याचा खपू सकारा मक
प रणाम होतो, अशी याची धारणा होती.
िहटलर आता नाझी प ाचा सव च नेता हणनू ओळखला जात असला तरी यडु ेनडॉफ या पानं या या मागात
अजनू एक मोठा अडथळा िश लक होता. याचा काटा काढ यासाठी िहटलरनं चाल रचली. िहटलरचं वर उ लेख के लेलं
भाषण झा या या पढु याच िदवशी े ि ख एबट या जमन रा पतीचं िनधन झालं. साहिजकच जमनीम ये रा पितपदासाठी
न यानं िनवडणक ू जाहीर झाली. अनेक लोकां या िवरोधाला न जमु ानता िहटलरनं या िनवडणक ु त आप या प ाचा उमेदवार
हणनू यडु ेनडॉफला पढु े करायचं ठरवलं. यडु ेनडॉफला िवजय िमळ याची अिजबात श यता न हती. खासगीत िहटलर
असं बोलनू दाखवायचा आिण हणनू च आपण यडु ेनडॉफचा बकरा बनवत अस याचहं ी सांगायचा. नाझी प ांतगत सु
असले या स ासघं षात यडु ेनडॉफ आप याला भारी पडू शकतो, याची याला क पना होती. यडु ेनडॉफ हे न
समज याइतका भोळा न हता; पण उज याच िवचारसरणी या दसु या प ा या उमेदवाराची घोडदौड रोख यासाठी
यडु ेनडॉफसार या आदरणीय यि म वानं याचा सामना कर याची गरज अस याची भलावण िहटलरनं के ली. या
ततु ीमळु े यडु ेनडॉफ खशू झाला आिण िहटलरचं हणणं यानं मा य के लं. २९ माच या िदवशी झाले या या िनवडणक ु त
यडु ेनडॉफची अ रशः ल रं िनघाली. एकूण मतांपैक २.८६ लाख हणजेच फ १.१ट का मतं या या वाट्याला आली.
यामळ ु े िहटलर बेह खश ू झाला. यडु ेनडॉफचा धोका आपण या या या पराभवामळ ु े एकदम कमी क न टाकला
अस याचा आनंद यानं आप या जवळ या एका सहका यापाशी य के ला. या िनवडणक ु त जमन ल करामधलाच माजी
मख ु अिधकारी फ ड माशल िहडं ेनबग िवजयी झाला. यडु ेनडॉफ मा आप या ध कादायक पराभवातनू परु े सा साव च
शकला नाही. याचं राजक य वजन घटत गेलं आिण काही काळातच िहटलर या यावर जाहीर टीकाही करायला लागला.
नाझी प ाबरोबरच जमनीवर आपला क जा थािपत कर या या ीनं िहटलर अशा प तीनं पावलं टाकत रािहला.
आप या मागातले सगळे अडथळे दरू कर यासाठी य न कर यासाठीची याची धडपड आता जोरात सु झाली.
 गोबे स, गेली आिण िहमलर
जोसेफ गोबे स हे नाव िहटलर या कारिकद शी खपू जळु लं आहे. तसंच कुणी खोटानाटा चार करायला लागलं,
बाता आिण फुशार या मारायला लागलं, ढळढळीत खोट्या गो ी ख याच आहेत असं भासवायला लागलं आिण छाती
बडवनू यािवषयी ओरडायला लागलं क तो माणसू गोबे ससारखा चार करतो, असं हटलं जातं. िहटलरचा भाव
जमनीभर पड याची िच हं िदसत असताना या काळात या या सपं कात गोबे स आला. िहटलर या कारिकद मधला
‘कु िस चारक’ हणनू तो ओळखला जातो. खोट्या गो ी अ यंत नाट्यमयरी या रंगवनू आिण पनु ःपु हा अशा कारे
सांगाय या क या सग यांना ख याच वाट या पािहजेत; यावर गोबे सचं भु व होतं. आधी नमदू के या माणे गोबे स
इतका गाजला क , आजही जगभरात अशा कारे कुठला राजक य नेता चलाखीनं खोट्या गो ी लोकां या मनावर
िबंबवायला लागला क या या चारक थाटाला गोबे सनीतीची उपमा िदली जाते. १९२४ साल या अखेरीला गोबे सनं
नाझी प ाचं सद य व वीकारलं. रहाईनल
् ंडमध या एका सवसामा य धािमक कुटुंबात गोबे स वाढला. गोबे स या उज या
पायात दोष अस यामळ ु े या या लहानपणापासनू च अनेक जण याची खपू थ ा उडवत. साहिजकच या या मनात यािवषयी
राग आिण वतःिवषयी यनू गडं िनमाण झाला. गोबे सला या या त ण वयापासनू अखेरपयत डायरी िलहायची सवय
अस यामळ ु े या या मनात या उलथापालथी आिण याचा वतःशीच चालू असलेला संवाद, हे सगळं लोकांसमोर आलं.
िहटलरला गोबे स अजनू जवळून ओळखत नसला तरी िहटलरचं नेतृ व इतरां माणेच यानंही मा य क न टाकलं. गोबे स
हा नंतर या काळात िहटलरचा अगदी आधं यासारखा अननु य करणारा सहकारी बनला असला तरी, सु वातीला खरं हणजे
याला िहटलर अगदी भावहीन वाटला होता, ही आ यकारक गो फारशी सांिगतली जात नाही. याची पा भमू ी हणजे
नाझी प ाची येयधोरणं कशी असावीत आिण प ानं इथनू अॅडॉ फ िहटलर पढु े कशी वाटचाल करावी, यािवषयी
गोबे स या काही सहका यांची काही मतं होती. याआधारे यांनी एक मसदु ा बनवला. यामधले मु े समजताच िहटलरचा
रागानं ितळपापड झाला. आपण प ा या वाटचालीिवषयीचे सगळे िनणय घेणार अस याचं यानं दोन तास चालणा या
आप या एका भाषणात गोबे ससह या या सहका यांना सनु ावलं. िहटलरचं हे भाषण ऐकून गोबे स एकदम आ यचिकत
झाला. िहटलरिवषयी या आप या मनात या ितमा या य ात या िहटलरशी अिजबात जळ ु त नस याचं यानं आप या
डायरीत न दवलं. िहटलरसंबंधी आपला पणू मिनरास झाला अस याचं आिण याला आता आपण आपला नेता मानत
नस याचहं ी यानं िलिहलं.
 गोबे स कुटुंबासह िहटलर
खरं हणजे गोबे स या मनातला िहटलरिवषयीचा आदर या संगामळ ु े पणू तः संपला न हता. िहटलरिवषयी गोबे स या
मनात फ काही शक ं ा िनमाण झा या हो या, इतकंच. अशा संगांमधनू कसा माग काढायचा याची िहटलरला परु े परू जाण
होती. यानं अ यंत हशारीनं गोबे सला आपलंसं के लं. यिू नकम ये एक भाषण दे यासाठीचं आमं ण िहटलरकडून येताच
गोबे स आनंिदत झाला. गोबे सला रे वे थानकाव न हॉटेलम ये ने यासाठी, तसंच दसु या िदवशी यिू नक शहराचा
फे रफटका मार यासाठी िहटलरनं आपली गाडी पाठवली. साहिजकच गोबे स पार िवरघळून गेला. गोबे सचं भाषण
झा यावर िहटलरनं सा ू नयनांनी याला िमठी मारली. आता िहटलर या िवरोधात एकही पाऊल उचलणं गोबे स या ीनं
अश य झालं. तो परु ता िहटलरभ झाला.
१९२५ साल या एि ल मिह यात ‘एसए’ या आ मक सघं टने या जोडीला ‘एसएस’ या दसु या आ मक सघं टनेचा
ज म झाला. ‘शु झ टाफे ल’ हणजेच ‘संर ण दल’ असं या संघटनेचं पणू नाव होतं. इितहासात ‘एसएस’ हणनू च या अ यंत
कु िस संघटनेचा उ लेख होतो. िहटलर या वैयि क अगं र कानं या संघटनेची थापना के ली. दांडगाई आिण गंडु िगरी
करणारे इतर लोक यात लवकरच सामील झाले. ३-४ जल ु ै १९२६ या काळात नाझी प ाचं एक मोठं अिधवेशन पार पडलं.
यात थमच एसएसही लोकांसमोर आली. िहटलरला या या भाषणानंतर या या प ामध या सहका यांनी जोरदार
अिभवादन के लं. खरं हणजे बा जगा या ीनं नाझी प तसा खपू छोटा आिण दल ु णीय असला आिण िहटलर या
अयश वी कटानंतर तो खरंच ीण झालेला असला तरी िहटलरनं प ांतगत वच व िनमाण क न आपली बाजू भरभ कम
क न टाकली.
िहटलरनं आपलं वैयि क माहा य जप यासाठी आिण वाढव यासाठी नवन या यु या लढव या. आप यािवषयी
लोकां या मनात खपू कुतहू ल िनमाण हावं यासाठी तो फार कमी लोकांना भेटे. भाषणं कर यासाठी गे यावरसु ा िहटलर
अगदी शेवट या णापयत आत या खोलीत बसनू राही आिण ऐन वेळी यासपीठावर येई. भाषण सपं याबरोबर
यासपीठावर णभरसु ा न थांबता तो ितथनू िनघनू जाई. प ा या कायक याना तो आप या फार जवळ येऊ देत नसे.
आप यािवषयी गढू िनमाण हावं, असा य न तो जाणीवपवू करी या करत राही. प ामधली भांडणं आिण कायक याचे
एकमेकांशी सु असलेले वादिववाद यां याकडे तो मु ाम दल ु करे . आपण या सग या दु यम गो या खपू वर या
पातळीवर असनू , आप याला अशा ु लक गो म ये दखलबाजी कर यात रस नाही िकंवा यासाठी आप याकडे वेळसु ा
नाही, असा िदखावा याला िनमाण करायचा असे. आप याला जवळून पाहणा या लोकांनाही िहटलर तसा वतः या मनात
काय चालू आहे, यािवषयीचा थांगप ा लागू देत नसे. एखा ा िन णात अिभने या माणे िहटलर आपली ितमा उंचावत
ने याचा आिण लोकां या मनात आप यािवषयी असले या कुतहू लाला जोपास याचा िवल ण य न करे . उदाहरणाथ
आप या भाषणाआधी लोकांची उ सक ु ता ताणली जावी यासाठी आपलं यासपीठावर जरा उिशरानं आगमन हावं, असं तो
आयोजकांना सांगे. आप या भाषणाम ये तो ो यांना उ िे जत करणारी भडक भाषा वापरे . याची देहबोली आिण याचे
हातवारे हे सगळं एकदम सफाईदार असे. भाषणाची सु वात के यावर मु ामच तो दीघ ‘पॉझेस’ घेई. यामळ ु े ोते कमाली या
औ सु यानं िहटलर आता काय बोलणार, याची ती ा करत. सु वातीला िहटलर संथ सु वात करे . हळूहळू तो आपला
चारक थाट यात भरत जाई. या या भाषणाचा वेग वाढे. यात नाट्य येई. आप या हातांचा तो भावी वापर करे .
आप या िवरोधकांची तो कुचे े या भाषेत थ ा उडवे. याचा पोषाखही ो यांवर अवलंबनू असे. िहटलर बहतेक वेळा
अिभनयच करतो, असं या या जवळचे लोक खासगीत हणत. िहटलर या नाटक पणाचं आणखी एक उदाहरण हणजे
खासगीत या लोकांची तो यथे छ थ ा िकंवा िनंदा करे , यां याशी तो सावजिनक संगांम ये मा अ यंत ेमानं वागत
अस याचा िदखावा िनमाण करे .
आपली भाषणं ो यांनसु ार बदल याम ये िहटलर वाकबगार होता. यंचू ा षे या या नसानसांम ये भरलेला असला
तरी यंिू वषयी सहानभु तू ी बाळगणारे ोते समोर असताना यंचू ी िनंदा करायची नाही, एवढी जाण तो बाळगे. हणनू च
िबअरहॉलमध या आप या भाषणांम ये यंिू व आगपाखड करणारा िहटलर उ चपद थ आिण यावसाियक मडं ळी
यां यासमोर बोलताना २८ फे वु ारी १९२६ या िदवशी एकदम सावध होता. हॅ बग शहरातले आिथक ताकद असलेले लोक
आप यासमोर बसलेले आहेत आिण यांना आपलं िवखारी भाषण अिजबातच चणार नाही, याची िहटलरला क पना होती.
यामळ ु े यानं या भाषणात फ मा सवादाला खर िवरोध के ला. यंचू ं नावसु ा यानं या भाषणात काढलं नाही.
िहटलरचा िदखावा फ भाषणांपरु ता िकंवा लोकांशी चांगलं वागनू दाखव यापरु ता मयािदत नसे. अधनू मधनू आपला
खपू भडका उडाला अस याचा िदखावा तो िनमाण करे . अशा सगं ी तो एकदम सतं ापे. य ात हे सगळंही याचं यि म व
आणखी भारदार वाटावं आिण लोकां या मनात या यािवषयी भीती िनमाण हावी यासाठी रचलेलं असायच,ं असं मानलं
जाई. आप या प ा या कायक या या नजरे त नजर िमसळून तो यां याशी कडक ह तांदोलन करे . आपण अ यंत समथ
आिण कडवा नेता अस याचं िच िनमाण कर यासाठीची याची ही धडपड असे. य ात याला कुणाम येच अिजबात रस
नसे. आपला ‘ईगो’ जोपास यासाठी आिण आपली ितमा आणखी उजळ कर यासाठी याचे हे य न सु असत. आतनू
याला सतावत असलेलं रतेपण झाक यासाठी बाहे न तो अशा कारे धडपडत राही. अ यंत िवखारी भाषेत भाषणं करण,ं
अ व थपणा, नाझी प ामध या आप या िवरोधकांिवषयी मनात खदखदणारा संताप, कुठ याही कारचं िनयोजनब काम
कर याला िवरोध असण,ं अधनू मधनू कुि सत भाषेत मोठमोठ्यांदा ओरडणं अशा कारची ल णं िहटलरम ये या या
लिगक असमथतेमळ ु े िदसत अस याचं पटु ् झीचं मत होतं. अथातच याला कसलाच वै ािनक आधार न हता. हा पटु ् झीचा
वैयि क पातळीवरचा अदं ाज होता. अथात िहटलरचं ि यांशी असलेलं वागणं सग यांना कोड्यात टाकणारं असे, हेही
िततकंच खरं. उदाहरणाथ एकदा पटु ् झी या या खोलीत बराच वेळ नस याचा फायदा घेऊन िहटलर या या बायकोसमोर
च क आप या गडु यांवर बसला. अशा अव थेतच ‘आप याला निशबाची साथ नस यामळ ु े आपली जरा उिशराच भेट
झाली’ असं यानं ितला सांिगतलं. अथात िहटलरला संदु र ि यां या सहवासात राहायला मा न क च आवडे. याला
ि यांिवषयी काही आकषण न हतं, असा समज जाणनू बजु नू पसरव यात आला होता. आप या ता यात ि हए नाम ये
आप या आयु यात अनेक मल ु ी आ याचा उ लेख यानं एकदा के ला. तसंच दसु या महायु ा या काळात १९४२ म ये ‘या
जगात िकती संदु र ि या आहेत!’ असे उ ारही यानं काढले होते. १९१७ म ये ा सम ये असताना एका च मल ु ीशी संबंध
ठे व यानंतर िहटलरनं ितला आप या आयु यातनू बेदखल के लं, असं हणतात. या सबं ंधांमधनू या मल ु ी या पोटी िजअँ-मेरी
लोरे नावाचं मल ू ज मलं आिण या मल ु ा या आईनं ित या मृ यआ ू धी याचे वडील हणजे अॅडॉ फ िहटलर अस याचं
याला सांिगतलं हणे. नंतर हाईडलबगमध या, तसंच इतर िठकाण या जेनेिट सशी संबंिधत असले या संशोधन क ांम ये
िहटलरच आपला िपता अस याचं िस कर यासाठी या मल ु ानं बरीच खटपट के ली होती. िहटलरला एकच वृषण
अस यामळ ु े याला लिगक संबंधच थािपत करता येत न हते, असंही मानलं जातं. यिू नकमध या एका मू रोगत ाकडे
याचा परु ावाही होता, असं हणतात. १९२० या दशकात हणजे खपू उिशरा िहटलर या डॉ टरकडे गेलेला अस यामळ ु े
या या या दोषावर काही उपाय करणसं ु ा अश य झालं, असं या डॉ टरनंच नमदू के लं होतं.
आपण लोकांसमोर कुठ या पोषाखात येतो यािवषयी िहटलर िवल ण जाग क असे. उदाहरणाथ इटलीमधला
हकूमशहा मसु ोिलनी कधीकधी एखा ा खेळाडू या वेषात सहजपणे लोकांसमोर येत असला तरी िहटलर मा नेहमीच पणू
सटु ाबटु ात या पोषाखात असे. चडं उकाडा असला तरी यात कसलाच फरक पडत नसे. आपलं हसं होऊ नये यासाठी
आपली ितमा कायम जप या या िहटलर या धडपडीचाच हा एक भाग होता.
१९२८ म ये िहटलर एका छोट्या सु ीवर गेला. एका उ ोगपतीचं घर यानं या या िवधवेकडून दरमहा १०० मा स या
भाड्या या बोलीवर घेतलं. ितथं यानं आप या एका साव बिहणीलाही राहायला बोलावलं. ती ितथं आप या दोन मल ु सह
आली. यांमधली वीस वष वयाची अँगेला ऊफ ‘गेली’ रौबाल सोनेरी के सांची होती. या गेलीची िहटलरवर िवल ण मोिहनी
पडली. िदसायला संदु र आिण वागायला चळ ु बळ
ु ी असले या गेलीशी आपलं साव मामा-भाचीचं नातं लागतं, हे िहटलर
पार िवस नच गेला. तो सतत ित याबरोबर असे. आप याबरोबरही तो ितला सगळीकडे नेई. कधीकधी आप याला
सवसामा य माणसासारखं वागता येत नाही, मनाला येईल ितथं िफरता येत नाही यामळ ु े तो गेलीपाशी खतं य करे . एकदा
र यामधनू जाताना मधनू च िहटलरला खाली उतरायला भाग पाडून गेली याला दक ु ानात घेऊन गेली. ितथ या एकूण एक
हॅट्स ितनं एकापाठोपाठ एक घालनू बिघत या. शेवटी यामधली कुठलीच हॅट आप याला साजेशी नाही असं हणनू ती
िहटलरसह बाहेर पडत होती, ते हा एवढ्या हॅट्स घालनू बघनू झा यावर एकही हॅट िवकत न घेता ितथनू ती कशी काय बाहेर
पडू शकते, असं िहटलरनं िवचारलं असता ‘यासाठीच तर दक ु ानात से सग स असतात’ असं मजेशीर उ र गेलीनं िदलं.
 गेली
आप या प ा या बैठकांनाही गेलीला बरोबर ने यािशवाय याला चैन पडत नसे. िहटलर आिण गेली अनेकदा
पवतराश म ये िफरायला जात आिण यिू नकमध या िथएटसमध या काय मांनाही हजेरी लावत. िहटलरला सबं ोधताना
गेली नेहमी ‘अक ं ल आ फ’ असा श द योग करे . भाड्यानं घेतले या आप या बंग यात िहटलरनं गेलीला एक मोठी खोली
िदली. या घडामोड मळ ु े िहटलर आिण गेली यां या संबंधांिवषयी सगळीकडे चचा सु झाली. काही जणांनी तर गेलीला
जाहीर काय मांम ये िहटलरनं आणू नये िकंवा मग ित याशी ल न करावं, असा स ला कुजबजु ी या पानं ायला सु वात
के ली. हे समज यावर िहटलर भयानक संतापला. खरं हणजे गेलीशी ल न कर याचा िहटलरचा बहधा हेतू असावा. िहटलर
हा िनि तपणे गेली या ेमात आकंठ बडु ाला होता, यािवषयी कुणालाच शक ं ा न हती. गेलीला काय वाटत होतं हे मा
कुणालाच ठाऊक न हतं. खपू लोकि य होत चालले या एका माणसाला आपण वेडं क न सोडलं आहे आिण यामळ ु े
सग यांचं ल आप याकडे लागनू रािहलेलं असतं, याची गेलीला खपू गंमत वाटत होती, हे न क . ितचं िहटलरवर ेम मा
बहधा नसावं. कहर हणजे िहटलर आिण गेली यां यामधलं हे िविच नातं फुलत असताना दोघांनाही एकमेकािवषयी
िवल ण षे जाणवे. इतर ि यांकडे िहटलरचं आकषलं जाणं गेलीला सहन होत नसे; तर गेलीची इतर पु षांबरोबर करणं
सु आहेत, असं िहटलरला वाटत राही. गेलीचा वभाव तसा मोकळाढाकळा आिण ता यसल ु भ होता. इतर पु ष
आप याकडे आकिषत होत अस याचं बघनू ती अिजबात अ व थ होत नसे; उलट यां याशी ती लिटगही करत असे.
िहटलरचा शरीरर क आिण चालक हणनू काम करणा या मॉ रसशी गेलीचं करण सु अस याचं उघडक ला आलं ते हा
िहटलर असा काही संतापला क तो आता आप याला जाग या जागी गो या घालनू ठार करणार, असं वाट याचं मॉ रसनं
नंतर नमदू के लं. गेलीवर िहटलर अ यंत बारीक ल ठे वे. ती कुठं एकटी बाहेर गेली क तो चडं अ व थ होई आिण ित या
सग या हालचाल वर नजर ठे वे. यामळ ु े गेलीला आपलं वातं य गमाव या या भावनेनं बेजार क न सोडलं आिण आपण
एखा ा तु ं गात राहत आहोत, असं ितला वाटायला लागलं. याचा ितला िवल ण सतं ाप येई.
 गेली आिण िहटलर
काही जणां या मते िहटलरची मानिसकता सवसामा य माणसासारखी नस याचा गेलीला ास होई. तो गेलीवर वच व
गाजव याचा य न करे . ितला कुठलीच मोकळीक ायला तो तयार नसे. ती इतर कुठ याही पु षासमवेत िदसणं याला
अिजबात सहन होत नसे. तसचं या याम ये असले या िवकृ त मळ ु े तो गेलीचा शारी रक छळही करत असावा, अशी
श यता काही जणांनी य के ली आहे. अथात ही िन वळ अफवा अस याची िकंवा िहटलर या िवरोधकांनी जाणनू बजु नू
या या िवरोधात रचलेली भाकडकथा असू शकते. याच जोडीला हकूमशाही वृ ी या अनेक लोकांम ये हे आढळतं.
इतरांवर आपलं संपणू िनयं ण थािपत कर यासाठी ते कुठ याही थराला जाऊ शकतात आिण ि यांवर लिगक हकूमत
गाजवताना ते अनैसिगक कारही करतात. िहटलर आिण गेली यां या बाबतीत असं घडत असावं, असा काही लोकांचा
अदं ाज आहे. काहीही असो. लवकरच िहटलर आिण गेली यां यामधले नेहपणू संबंध िबघडत गेले. यां याम ये आता
जोरदार भांडणं होत. यामळ ु े वैतागनू १९३१ म ये ि हए नाम ये परत याचा िनणय गेलीनं घेतला. ितथंही बहधा ितचा एक
ि यकर होता. याची क पना अस यामळ ु े च क काय; पण िहटलरनं यायला साफ नकार िदला. १७ स टबर १९३१ या िदवशी
दोघांचं या िवषयाव न कडा याचं भांडण झालं आिण याला शेजारपाजारचे लोकही सा ी होते. िहटलर ित रिमरीत आप या
गाडीत बसनू िनघनू जात असताना गेलीनं िखडक तनू ‘तू मला ि हए नाला जाऊ देणार नाहीस तर?’ असं िवचारलं आिण
यावर िहटलरनं ‘नाही’ असं उ र िदलं.
दसु या िदवशी सकाळी गेली रौबालचा गोळी झाड यामळ ु े मृ यू झा याचं आढळून आलं. या करणा या सखोल
तपासानंतर गेलीनं वतःवर गोळी झाडून आ मह या के याचा यो य िन कष काढ यात आला. यिू नकम ये िहटलरनं गेलीची
ह या करवली अस या या अफवा पसर या; पण यात फारसं त य नस याचं ल ात आलं. िहटलरला गेली या मृ यमू ळ ु े
अतीव दःु ख झालं. याचा एक सहकारी पढु चे दोन िदवस जवळपास चोवीस तास या यापाशीच थांबला. गेली या
ध कादायक मृ यमू ळ ु े िहटलर वतःला संपवेल अशी भीती या या काही जवळ या माणसांना वाटत अस याचा हा प रणाम
होता. पढु चे अनेक मिहने िहटलर या दःु खातनू साव च शकला नाही. तो सतत शोकम न असे. गेलीची खोली ित या
मृ यू या वेळी होती तशीच कायम ठे व यात यावी, असे आदेश नंतर िहटलरनं िदले. गेली या आ मह येमळ ु े वतमानप ांना
मोकळं रानच िमळालं. िहटलर ितला अ यंत ू रपणे वागवत होता, अशा बात या सगळीकडे छापनू आ या. गेलीनं न क
का आ मह या के ली असावी यािवषयी अनेक लोकांनी तकिवतक लढवले. िहटलर या लिगक छळाला कंटाळून गेलीनं जीव
िदला, अशा बात या िहटलर या िवरोधकांनी पसरव या. काह नी तर ‘आपण गेलीचा लिगक छळ करत अस या या
बात या िस हो या या भीतीमळ ु े िहटलरनंच ितला ठार कर याची सपु ारी कुणाला तरी िदली असावी’अशा कंड्या
िपकव या. याचं दसु रं टोक हणजे िहटलरचं िप तल ू गेली साफ करत असताना चक ु ू न यातनू गोळी उडाली आिण या गोळीनं
ितचा जीव घेतला, असं नाझी प ानं अिधकृ तरी या सांिगतलं.
िहटलरसार या माणसानं आप याहन खपू त ण वया या मल ु ीवर ेम करावं यामागचं तकशा कुणालाच समजणं
श य नाही. िहटलरिवषयी या अनेक गढू गो पैक एक हणनू ितचा उ लेख के ला पािहजे. साहिजकच यामागची
कारणमीमांसा कर या या भानगडीत कुणी पडू नये, असं इितहासकार हणतात. िहटलर ि यांना दु यम लेखायचा यािवषयी
मा कुणालाच शक ं ा वाटत नाही. ि या हणजे ‘उपयु व त’ू असतात असं याला वाटे. या याच जोडीला तो काही
ि यांशी खपू जवळीकही साधे. अथात याचा अथ याचे या ि यांशी शारी रक संबंध होते असं हणणं धाडसाचं ठरे ल.
यािवषयी अनेक अफवा आहेत. एकूण हे जग पु षांसाठीच तयार झालेलं आहे आिण ि यांचं यामधलं थान तसं दु यम
आहे, हे मा तो जवळपास प पणे आप या कृ त मधनू आिण बोल यातनू दाखवनू देई. िहटलर या आयु यात या
सग याला अपवाद असणारी गेली ही एकमेव ी होती. गेली वगळता इतर कुठ याही ीशी भावना मकरी या िहटलर
कधीच बांधला गेला नाही.
िहटलर या जोडीला नेहमी एक नाव घेतलं जातं ते हणजे हेि च िहमलरचे. िहटलर या आडनावाशी कमालीचं साध य
असलेला िहमलर हा याचा ‘नंबर २’ होता. िहटलरला प ाचं रोजचं कामकाज सांभाळ यात अिजबात रस न हता.
या याम ये खरं हणजे यासाठी आव यक असलेले गणु ही नसावेत. िहमलर ही जबाबदारी िहटलर या वतीनं चोखपणे
सांभाळत असे. आप या वया या िवशीत िहटलरची मज संपािदत के ले या िहमलरनं नंतर या काळात कु िस ‘एसएस’
सघं टनेची सू ं आप या हाती घेतली. उ चिशि त िहमलरनं कृ षी िवषयात पदवी िमळवली आिण याच े ात काम सु
के लं. जवळपास कृ श शरीरय ी, अगदी छोटे के स ठे व याची प त, गोलाकार काचांचा च मा, छोटीशी िमशी यामळ ु े िहमलर
खरं हणजे एखा ा कारकुनासारखा िदसे. यानं नंतर या काळात पसरवलेली दहशत मा भ याभ या ू रक याना
लाजवणारी ठरली. अ यंत कठोर मन, टोकाचे िवचार, डोकं थंड ठे वनू अ यंत ू र कामं कर याची तयारी, यामळ ु े िहमलर
इितहासात वाईट अथानं अजरामर झाला. याची झलक हणजे १९२३ म ये या अ ट रॉहम या भावामळ ु े िहमलरनं नाझी
प ाचं सद य व वीकारलं, याच रॉहमचा खनू कर यासाठीचा कट िहमलरनं रचला आिण पणू वाला नेला. नाझी प ाम ये
भावी कामिगरी क न िहमलर भराभर गती साधत गेला आिण यानं िहटलरचा िव ास संपािदत के ला.
िहटलर आिण नाझी प यांचा देशपातळीवर मा अजनू अिजबातच भाव िदसत न हता. उदाहरणाथ २० मे १९२८ या
िदवशी जाहीर झाले या देशपातळीवर या िनवडणक ु या िनकालाम ये नाझी प ाला फ डझनभर जागा आिण २.६ट के
मतं यां यावर समाधान मानावं लागलं. यामळ ु े आप याला यु पातळीवर काम क न प ाचा िव तार करणं आव यक
अस याची िहटलर आिण याचे सहकारी यांना जाणीव झाली. खास क न जमनीमधला म यम वग आप यापासनू दरू
अस यामळ ु े या वगाला आकषनू घे यासाठीची पावलं उचल यावर भर ायचं ठरलं. अनेक छोट्या संघटना आिण
उपसंघटना प ाची या ी वाढव यासाठी तयार कर यात आ या. या काळात नाझी प ाला अनक ु ू ल ठरणारी प रि थती
िनमाण झाली. जमनीची आिथक प रि थती साफ घसरली आिण ितथली बेरोजगारी चडं वाढली. िनवडणक ु नंतर
अि त वात आलेलं आघाडी सरकार यामळ ु े डळमळीत झालं आिण राजक य अि थरताही वाढली. याचा फायदा नाझी
प ाला िमळाला. १९२८ साल या नो हबर मिह यात अडीच हजार िव ा यानी िहटलरचं यिू नक िव ापीठात जोरदार
वागत के लं. शेतकरी वग तर आिथक दरु व थेमळु े फारच अडचणीत सापडला होता. शेतक यांनी आिण मजरु ांनी सरकार या
िवरोधात िहसं क िनदशनं सु के ली होतीच; आता यांना नाझी प ाचा आधार वाटायला लागला. लवकरच रा ीय
पातळीवर या िनवडणक ु म ये नाझी प िवजय िमळवेल, असं शेतकरी हणायला लागले. हे श य नसेल तर िहसं क ांती
घडवावी आिण यादवी यु ा ारा सरकार उलथनू टाकावं, असंही हटलं जाई. याचा परु े परू फायदा उठवनू िहटलरनं या
शेतक यां या चळवळीला पािठंबा िदला. आता आप या भाषणांमधला यू षे वगळून िहटलर सवसामा य लोकां या आिण
खास क न शेतक यां या आिथक प रि थतीिवषयी बोले. यातच २४ ऑ टोबर १९२९ या िदवशी अमे रक शेअर बाजार
कोसळला आिण जागितक महामदं ी सु झाली. यामळ ु े िहटलरला वेगानं गती कर यासाठी हवी असलेली प रि थती
जमनीम ये िनमाण होत गेली.
 चॅ सलर िहटलर
१९२९ साल या ऑ टोबर मिह यात अमे रक शेअर बाजार कोसळ याचा प रणाम खरं हणजे नाझी प ा या
ल ात सु वातीला आलाच नाही. लवकरच या संकटाचे पडसाद जमनीम ये उमट यामळ ु े मा या महासंकटाची चाहल
यांना लागली. अमे रके कडून जमनीमधले अनेक उ ोग अ पकालीन मदु तीची कज घेत. तेच जमन बँकाही करत. आता
अमे रके मधनू येणारा पैसा वेगानं आटत गे याचे दु प रणाम या सग यांना भोगावे लागले. जमनीमधलं औ ोिगक उ पादन,
ितथ या व तंू या िकमती आिण लोकांचं वेतन यांची पार धळ ू धाण उडाली आिण १९३२ म ये या सग यांनी नीचांक
गाठला. जमन शेती उ ोगावरचं संकट आणखीनच ती झालं. अिधकृ त आकडेवारीनसु ार १९३० साल या जानेवारी
मिह यात त ण वगातले १४ट के लोक बेरोजगारीत अडकले. लोकशाहीमळ ु े आपलं आता भलं होणं श य नस याचं आिण
एकदम कडवी पावलं उचल यािशवाय प रि थतीत कसलीच सधु ारणा होणार नस याचं मत वेगानं पसरलं. डा य, तसंच
उज या िवचारसरणी या दो ही टोकांपयत यािवषयी एकमत झालं. ांतीय पातळीवर या िनवडणक ु ांम ये नाझी प ाला िमळत
असलेला वाढता पािठंबा हणजे याच िवचारांचं मतू व प होतं.
तोपयत या कुठ याच सरकारम ये सहभागी न झाले या नाझी प ानं आपण जमनीचे तारणहार अस याची भिू मका
आता अ यंत जहालपणे मांडायला सु वात के ली. अथात जागितक महामदं ी आिण ितचे जमनीम ये उमटणारे पडसाद यांचा
भाव चांगलाच जाणवत असला आिण यामळ ु े नाझी प ाला खपू पािठंबा िमळत असला तरी, स ा ह तगत कर याइतक
गती नाझी प अजनू क शकला न हता. जर स वे र असले या सरकारनंच काही चक ु ा के या तर हळूहळू नाझी प ाला
ही संधी उपल ध हायची श यता होती. यासाठीची प रि थती खरं हणजे आपोआपच तयार होत होती. लोकशाहीला परू क
असलेलं वातावरण बदलनू आता आिथक अडचण मधनू माग शोध यासाठी स ाधारी वग थोड्याफार हकूमशाही प तीनं
कारभार चालव याची श यता होती. १९३० साल या माच मिह यात नेमकं हेच घडलं. हमन यल ू र या चॅ सलरची
हकालप ी क न या जागी हेि च िू नंगची नेमणक ू िवनाकारण कर याची चक ू सरकारनं के ली. रा पती िहडं ेनबगनं यासाठी
ब याच काळापासनू य न सु के याचं नंतर उघडक ला आलं. िू नंग हा नवा चॅ सलर फार काही क शकला नाही आिण
जलु ै मिह यात सरकार बरखा त क न स टबर मिह यात न यानं िनवडणक ू यायचं ठरलं. देशात आप या सरकारिव
िकती असंतोष आहे आिण लोक िकती भडकलेले आहेत, याची िू नंगला परु े शी क पना न हती. याचा फायदा गोबे स या
नेतृ वाखाल या नाझी चारकांनी उठवायचं ठरवलं.
इतके िदवस नाझी प ाकडे वतमानप ांचं फारसं ल नसे. आता मा ‘ ाऊन शट्स’ हणनू ओळखले जाणारे नाझी
लोक वतमानप ां या पिह या पानावर झळकायला लागले. मोठ्या माणावर िनदशनं करणं आिण र यांवर उत न िहसं ाचार
करणं यामळ ु े नाझी प काशझोतात आला. चडं मोठ्या माणावर प ा या चारसभा आिण बैठका आयोिजत कर यात
आ या. इतर कुठ याही राजक य प ाहन हे य न िकतीतरी जा त होते. िहटलरनंही जवळपास वीसेक सभांम ये भाषणं
के ली. या या भाषणांना भरपरू गद होई. पवू यंू या िवरोधात िवखारी भाषणं करणारा िहटलर आता फ जमनीची
दरु व था आिण आतं ररा ीय पातळीवर जमनीला सोसा या लागणा या आिथक अडचणी यां यािवषयी बोले. याला स याची
लोकशाही ससं द यव था कारणीभतू आहे, असं तो हणे. यातनू माग काढ यासाठी सग या ‘शु ’ जमन लोकांना एक
आणलं पािहजे आिण देशाची गती साधली पािहजे, असा याचा दावा होता. हे काम आपला नाझी प क शके ल, असा
िव ास तो य करे . इतर सग याच राजक य प ांनी स ते िकंवा िवरोधात राहन जमनी या घसरणीला हातभार लावलेला
अस यामळ ु े आता आप याला संधी िमळावी अशी अपे ा तो मांडे. अथात िहटलर फ इतरांवर टीका कर यात समाधान
मानत नसे; या या जोडीला तो लोकांना आप या प ािवषयीचे सकारा मक मु े मांडे. इतर प ांसारखं राजकारण
आप याला करायचं नसनू , के वळ जमनीला यशा या सव च िशखरावर ने याचं आपलं व न अस याचं तो सांगत राही.
इतर सग या ने यां या तल ु नेत िहटलरचे मु े अथातच खपू वेगळे होते. यामळ ु े लोकांवर याचा िवल ण भाव पडे.
सात यानं एकामागनू एक सक ं टं, सघं ष, िनराशेकडे सु असलेली वाटचाल या अडचण ना त ड देऊन कंटाळले या जमन
लोकांना िहटलर हणजे एखादा देवदतू वाटला असणार. िवशेषतः त णांवर तर िहटलरचा चडं पगडा बसला. जु या
संक पना आिण जनु ाट मडं ळी यांना बाजल ू ा फे कून आपण िहटलरला संधी िदली पािहजे, असं ते हणायला लागले. िहटलर
हा एक अ यंत साम यवान आिण िहमतीचा नेता असनू , आपण इतर छोट्या प ांना/ने यांना आता बाजल ू ा ठे वलं पािहजे,
अशी भावना वाढीला लागली.
१४ स टबर १९३० या िदवशी झाले या रा ीय पातळीवर या िनवडणक ु मळ ु े नाझी प आिण िहटलर यांनी स ा
सपं ािदत कर या या िदशेनं चडं मोठी झेप घेतली. १९२८ म ये नाझी प ाला देशपातळीवर फ २.६ट के मतं आिण १२
जागा इतकंच ितिनिध व िमळालं होतं. आता हे आकडे अनु मे १८.३ ट के मतं आिण संसदेत त बल १०७ जागा, असे
अभतू पवू माणात वाढले. रा ीय पातळीवर आता नाझी प सग यात दसु रा मोठा प बनला. िहटलर आिण गोबे स यांना
या िनवडणक ु त चांग यापैक यश िमळ याची अपे ा असली तरी य ात हाती आलेला िनकाल यांनाही थ क क न
गेला. इत या मोठ्या माणावर प ाला जागा िमळतील, असं यांनाही अिजबातच वाटलं न हतं. नाझी प ाला िमळाले या
मतांपैक िकमान ४०ट के मतं म यमवग यांची होती, तर २५ट के मतं कामगार वगात या लोकांची होती. या यशानंतर
देशात सगळीकडे नाझी प ा या सद य न दणीला मोठं उधाणच आलं. एका झट यात देशपातळीवर या राजकारणा या
कडेला उ या असले या नाझी प ानं थेट राजकारणा या मु य गा यातच वेश के ला.
दर यान या काळात िहटलरनं ‘ ाऊन हाऊस’ हणनू ओळख या जाणा या एका न या कायालयातनू आपलं कामकाज
सु के लं. खरं हणजे िहटलर काहीच काम करत नस यामळ ु े ‘कामकाज’ श दाला काहीच अथ नस याचं याचे अनेक
च र कार उ गे ानं हणतात! िलंझ आिण ि हए ना इथ या आप या आधी या फुकट वेळ घालवत बस या या सवय ना
िहटलरनं इथं उजाळा िदला असावा. फरक इतकाच क आता रा ीय पातळीवर याचं नाव पसरलं होतं. िहटलरचं हे
कायालय अ यंत उदासवाणं होतं. ितथं यानं ‘ े ड रक द ेट’ या या या ीनं इितहासपु ष असले या िशया या माजी
स ाटाचं मोठं तैलिच िभतं ीवर रंगवनू घेतलं होतं. याशेजारी १९१४ साल या जमन सैिनकां या परा माचहं ी एक िच
होतं. जवळच मसु ोिलनीचा मोठा पतु ळा होता. इथं असताना िहटलरला प ा या कामकाजाकडे साफ दल ु क न
मनसो पणे आपला वेळ घालवता येई. िहटलर कुठलंही ठरावीक काम करत नसे. मनाला येईल तसा िदवस पढु े ढकलण,ं
एवढाच याचा उ ोग असे. े ड रकचं मोठं िच बघनू सु ा आपण िश तब कारे काम करावं, असं िहटलरला कधीच
वाटत नस याची खतं नंतर या या िवदेशी प कारांसाठी या मख ु सम वयकानं य के ली! अथात िहटलर या कायालयात
फारसा आढळत नसे, असंही यानं हटलं. अनेक लोक िहटलरची भेट घे यासाठी हणनू याची वेळ ठरवनू घेत आिण
िहटलर बहतेक क न या वेळा पाळत नसे. यामळ ु े लोकांना हात हलवत परत जावं लागे. िकमान प कारांना भेटीसाठी िदलेली
वेळ तरी िहटलरनं पाळावी यासाठी यिू नक शहरात तो न क कुठे भटकतो आहे याचा शोध िहटलर या सहायकांना यावा
लागे आिण ही भेट घडवनू आणावी लागे. अगदी मह वा या मदु ् ांिवषयी चचा कर यासाठीसु ा या या प ात या
लोकांना िहटलरची ठरावीक अशी वेळ िमळत नसे. चक ु ू न िहटलर ‘ ाऊन हाऊस’म ये आलेला असताना यांनी याला
गाठलंच, तर तो लगेचच आप याला तातडीनं इथनू काही कामासाठी जायचं आहे, असं सांगनू यांची माफ मागे आिण
या या पढु या िदवशी भेट याचं आ ासन देऊन ितथनू गायब होई. यातनू ही माग काढून कुणी िहटलरची भेट घे यात यश
िमळवलंच, तर या लोकांशी कुठ याही कारची चचा कर यात िहटलरला अिजबात रस नसे. उगीच वरवर तो एखा ा
करणात रस घेत यासारखं भासवे आिण अ यंत उथळपणे तो मु ा काही िमिनटांम येच िनकालात काढे. कधीकधी तो
आप या खचु तनू उठे आिण आप या नेहमी या सवयीनसु ार वतःशी अग य बडबड करत खोलीत येरझारा घाले. यातलं
काहीच घडलं नाही तर मळ ू िवषयाला बगल देत भल याच कुठ या तरी गो ीवर तो िवनाकारण बोलत राही. आप याला रस
असेल अशाच गो ीिवषयी तो बोलत राही. या गो ीचा मळ ू मदु ् ाशी दु नसु ा कसलाच संबंध नस याची याला
अिजबात िफक र नसे. याला या गो ी समजत नसत िकंवा या गो या संदभात या यावर एखादा अवघड िनणय
घे याची प रि थती उद् भवे अशा गो ी तर तो पार टाळे िकंवा ितथ या ितथे या गडंु ाळून टाके .
िहटलर या अनाकलनीय यि म वामधले अनेक पैलू या काळातही ठळकपणे िदसत. एक कडे अ यंत कौश यानं
लोकांना संमोिहत क शक याची ताकद या याम ये होता, तर दसु रीकडे तो िततकाच चाचपडणारा आिण आ मिव ास
गमावनू बस यासारखा होता. नेहमीच कुठलाही िनणय घेताना तो खपू चाचपडत असे; पण याचबरोबर अधनू मधनू तो
एखादा अ यंत आ मक नेतासु ा घेणार नाही असा चडं धाडसी िनणय घेऊन मोकळा होई. याचबरोबर एकदा िनणय
घेतला क काहीही झालं तरी तो बदलायला नकार दे याचा िन ही वभावही या यात आढळे .
अगदी विचतच िहटलर सावजिनक िठकाणी आप या ितमेला तडा जाईल असं वागे. असाच एक दिु मळ सगं
१९३२ म ये हॅ बग शहरा या एका आिलशान हॉटेलम ये घडला. एका सहका याला अचानकपणे िहटलर एखा ा
उताव या मल ु ासारखा ‘माझं सपू कुठे आहे? माझं सपू मला हवं आहे ...’ असं ओरडत अस याचं ऐकू आलं. यापाठोपाठ
आप या खोलीत एका टेबलावर ठे वलेलं सपू अधा यासारखं ओरपत असलेला िहटलर याला िदसला. अ यंत थकलेला
आिण िनराश चेहरा असलेला िहटलर बघनू याला ध काच बसला. दसु या िदवशी कराय या भाषणाचा िलिखत मसदु ा
िहटलर या सहका यानं ितथं आणनू ठे वला होता; याकडे िहटलरनं साफ दल ु के लं. याऐवजी मांसाहार टाळ यािवषयी या
सहका याचं काय मत आहे, असा िहटलरनं िवचारला! नेहमी माणेच या सहका या या उ राची वाट न बघता िकंवा
याला उ र दे याची संधीसु ा न देता, िहटलरनं मांसाहार टाळ यामळ ु े होणा या फाय ांसंबंधी एक लांबलचक भाषण
ठोकलं. समोर या माणसाला आपलं मत पटवनू दे यासाठीचा एकही गणु धम िहटलर या बोल यात आढळत नसनू ,
आ मकरी या आपलं मत समोर या माणसावर ठासनू िचकटव याचा हा कार होता, असं या सहका यानं नंतर नमदू के लं.
याहन मह वाचं हणजे, आप याला इतरां माणेच कायम दरू ठे वणा या िहटलरनं अचानकपणे जवळ के लं अस याची ही
खणू अिजबातच नसनू , िहटलर या अि थर मनःि थतीचा हा नमनु ा अस याचं प होत अस याचं यानं सांिगतलं.
या याम ये इतक जाण असली तरी या या ने याम ये ती अिजबातच न हती, हेही यातनू प हावं. िहटलर या मनातली
िवल ण असरु ि तता अशा कारे विचतच अनपेि तरी या बाहेर येई आिण इतर वेळी स ा ा कर यासाठीची धडपड
आिण िहसं ेसंबंधी वाटणारं आकषण या पांनी ती कट होई, असं हा सहकारी हणतो. आपण मांसाहार का टाळतो
यािवषयी बोलताना याचे अनेक दु प रणाम भोग यानंतर आप याला ही उपरती झा याचं िहटलरनं नमदू के लं, असा दावा या
सहका यानं के ला. अचानकपणे सग या शरीराला घाम येण,ं चडं मानिसक ताण येण,ं शरीर थरथरणं आिण पोटात गोळे येणं
अशा अनेक सम यांचा सामना के यानंतर आपण मांसाहारी अ न टाळ याचा योग के ला आिण यात आप याला यश
आलं, असं िहटलरनं याला सांिगतलं. पोटात गोळे येणं ही आप याला ककरोग झाला अस याची सु वातीची िच हं
अस याचं आिण यानं आप याला सपं व याआधी आप यासमोरचं भ यिद य काम पणू वाला ने याचं व न साकार
कर यासाठी आपण धडपडत अस याचं िहटलरनं ओरडून सांिगतलं, असं हा सहकारी हणतो. िहटलर काही काळासाठी
मानिसक ध याम ये अस यासार या अव थेत गेला असावा, असं यानं प पणे सांिगतलं. यामळ ु े तो सहकारी अवाक
झालेला असतानाच अचानकपणे िहटलर सावरला. यानं आप या मदतिनसांना बोलावनू घेतलं आिण काही सचू ना िद या.
कुणाकुणाला फोन करायचा, तसंच कुणाकुणाची भेट यायची, या या या ा तयार झा या. पु हा आपला मख ु वटा घालनू
अॅडॉ फ िहटलर हा माणसू ‘नेता’ बनला!
िहटलर या वभावाम ये अशा अनेक गढू गो ी हो या. आप याला डोईजड होऊ शकणा या लोकांची िहटलर काय
अव था करत असे, याचं उ म उदाहरण हणजे अ ट रॉहम या िहटलर या साथीदाराचं आहे. गंडु वृ ीचा, सतत भांडणं
आिण मारामा या करणारा आिण समिलंगी संबंध ठे वणारा रॉहम सतत कुठ या ना कुठ या तरी करणात अडकलेला असे.
या यावरचे खनु ाचे आरोपही िस झाले होते! सु वातीला रॉहम हा िहटलरला एकदम जवळ होता. नाझी प ा या ‘एसए’
या आ मक संघटनेव न रॉहम आिण िहटलर यां यात मतभेद झाले. िहटलर या नजरे तनू या संघटनेचं मह व आप या
श ंवू र ह ले चढवण,ं नासधसू आिण मारहाण यांचं थैमान घालनू आप या िवरोधकांम ये दहशत पसरवण,ं इतपतच होतं.
रॉहमला मा एसए सघं टना ही भिव यात नाझी सरकारचं ल कर बनू शकते, असं वाटे. िहटलरचा या सक ं पनेला साफ िवरोध
होता. यातनू िहटलर आिण रॉहम यां याम ये दरी पडली. १९३१ म ये कुणीही आ मकरी या सरकारिवरोधी कारवाया
के या तर याचे गंभीर प रणाम भोगावे लागतील, असं िू नंग या चॅ सलरनं जाहीर क न देशात आणीबाणी जाहीर के ली. या
िनणयाला आ हान दे यासाठी एसएस आिण एसए या आ मक नाझी सघं टना उ सक ु हो या. िहटलरला मा कुठ याही
कारे िू नंग या या िनणयािव जायचं न हतं. आपण आता आततायीपणा क न आधी माणे ांती घडवनू आण याची
घाई के ली, तर ते आप या चांगलंच अगं लट येऊ शकतं, याची याला क पना होती. रॉहमला मा असं अिजबातच वाटत
न हतं. िहटलरबरोबरचे याचे िबघडलेले सबं ंध नक ु तेच सधु ारलेले अस यामळ ु े , िहटलरनं याला आप या आ मक
दलां या मख ु पदी नेमलं होतं. आपण आप या पदाला अनसु न िहसं ा घडवनू आण यासाठीचे य न के ले पािहजेत, असं
रॉहमचं मत होतं; पण यानं या काळात िहटलरला पणू सहकाय के लं. एसएमध या इतर काही लोकांनी मा िहटलरला न
जमु ानता आ मक हायचं ठरवलं. साहिजकच नाझी प ातच उठाव हो याची आिण िहटलरला दगाफटका हो याची दाट
श यता िनमाण झाली. यामळ ु े िहटलर हाद न गेला. यानं तातडीनं पावलं उचलनू हा कट हाणनू पाडला आिण यात एसए
संघटने या समु ारे पाचशे लोकांना ठार कर यात आलं. िहटलरवरचं संकट टळलं. यामळ ु े रॉहम आिण िहटलर यांचे संबंध
पवू वत झाले असले तरी लवकरच पु हा ते िबघडले. १९३३ म ये तर नाझी प ाचं नेतृ व आप याकडे यावं यासाठी रॉहमनं
खपू य न क न बिघतले. यात तो अपयशी ठरला. असे गु हे माफ करणा यांमधला िहटलर न हता. यानं संधी साधनू रॉहम
या या समिलंगी जोडीदाराबरोबर एका हॉटेलम ये असताना रा ी िबछा यातच याचा खनू घडवनू आणला.
िहटलर वतः हकूमशाही वृ ीचा अस यामळ ु े नाझी प ाची पाळंमळ ु ं हकूमशाही या त वांवर आधारलेली होती, यात
आ य वाट यासारखं काहीच न हतं. उलट आप या प ाम ये लोकशाही नाही याचा नाझ ना अिभमान वाटे. याचं कारण
हणजे पिह या महायु ात शेपटू घाल याचा आिण आप यावर हसायचा मानहानीकारक करार लादनू घे याचा ‘परा म’
लोकशाहीवादी लोकांनीच के ला होता, असं ते सात यानं हणायचे. इतर राजक य प ांम ये वेगवेग या सिम या असाय या.
तसचं अनेक पात यांवर चचा घडाय या. सग यांची मतं िकमान ऐकली तरी जायची. नाझी प मा फ िहटलरभोवतीच
घटु मळत असे. अिं तम िनणय घे याचे सगळे अिधकार या याकडेच एकवटलेले होते. यामळ ु े खरं हणजे नाझी प
कोलमडून पडायला हवा होता. कारण िहटलरवर कामाची आिण िनणयांची इतक जबाबदारी यायला हवी होती क यामळ ु े
प ात नसु ता ग धळ माजणं आिण कुठलाच िनणय पटकन न होण,ं यांचं थैमान माजायला हवं होतं. कहर हणजे य ात
िच या या एकदम उलटं होतं. कामा या ओ याखाली िहटलर कधीच दबनू गेला नाही. तसंच प ा या कामकाजाशी
संबंिधत असले या कुठ याही कार या जबाबदा यांमळ ु े तो थकून गेला नाही. यामागचं एक मह वाचं कारण हणजे नाझी
प ाची रचनाच अशा कारे झाली होती क , अनेक त णांना यात भरती हो यासाठी खपू उ जे न िमळावं. हणजेच आप या
समोर या अडचण ची त ार घेऊन कुणी िहटलरकडे िकंवा इतर उ चपद थांकडे जाणं अपेि तच नसे. येकानं
आप यासमोरचे आप या परीनं सोडवावेत, असं सात यानं सांिगतलं जात असे. याचाच अथ, प ात वर जायचं असेल
तर एकमेकांवर कुरघोडी करण,ं आ मक होण,ं या य-अ या य असा फरक न करता कुठ याही मागाचा वापर क न आपला
दबदबा वाढवण,ं याला ित ा िमळत होती. हणनू च जो माणसू आप यािवषयी भीतीयु वलय िनमाण करे ल याला नाझी
प ात भराभर वर जाता येतं, असं िच िनमाण होत गेलं. त णांना अशाच तर गो चं आकषण असतं. आपण दादािगरी क
शकतो आिण ती नसु ती खपवनू घेतली जाते असं नाही, तर ितला अ य री या ो साहन िदलं जातं, असं यां या ल ात
आ यामळ ु े ते मोठ्या सं येनं नाझी प ाकडे वळले. इतर प ांम ये समानता, लोकशाही, सग यांना संधी, याय अशी मू यं
जपली जात अस यामळ ु े , आप याला ितथं वेगानं गती क न घेणं अश य आहे, अशी भावना यां या मनात जली. नाझी
प ानं प तशीरपणे याला खतपाणी घातलं. या या मळ ु ाशी िहटलरचा उ ांती या संदभातला चा स डािवनचा िस ा त
वापरण,ं हे खरं कारण ठरलं. ५ फे वु ारी १९२८ या िदवशी या आप या एका भाषणात िहटलरनं अगदी उघडपणे यािवषयी
भा य के लं होतं :
आयु या या संक पनेइतक च संघषाची संक पना पवू ापार काळापासनू चालत आली आहे. जा त ताकदवान
असलेले आिण जा त मता असलेले लोक सघं षात िवजयी ठरतात. दबु ळ लोक यात पराभतू होतात. सघं ष हाच
सग या गो या मळ ु ाशी असतो. मानवतेशी संबंिधत असले या त वां या आधारे कुठलाही माणसू जगू शकत
नाही िकंवा या खडतर िव ात तग ध शकत नाही. ू र व पाचा झगडा क नच माणसाला हे सा य होऊ शकतं.
िहटलरची ही िवचारसरणी आयु यभर िटकून रािहली. उदाहरणाथ २३ स टबर १९४१ या िदवशी रा ी या
भोजनानंतर या ग पांम ये िहटलरची िवधानं याच व पाची होती :
उ ांतीम ये हटलं आहे यापे ा देव काही वेगळ ं करत नाही. तो अचानकपणे पृ वीवर खपू माणसांना धाडून
देतो. येक माणसानं आपला बचाव आिण िवकास कसा साधायचा हे ठरवणं भाग असतं. माणसं सात यानं
एकमेकांवर कुरघोडी कर या या य नांत असतात. शेवटी जो जा त ताकदवान असेल याचा िवजय होतो. हीच
प त बरोबर नाहीये का? असं नसतं तर चांगलं हणनू जे काही ओळखलं जातं, ते िटकावच ध शकलं नसतं.
िनसगाचे िनयम जर आपण धडु कावनू लावले असते तर पु हा एकदा जगं ली ापदं माणसांना खायला लागतील
आिण क टक जंगली ापदांना खायला लागतील. शेवटी या पृ वीवर सू मजीव वगळता काहीच िश लक उरणार
नाही.
नाझी प ाचं कामकाज डािवन या संक पनांनसु ार चालव याचा संक प िहटलरनं के ला आिण तो अमलात आणला,
यात आ य वाट याचं काहीच कारण नाही. याचं एक ठळक उदाहरण हणजे २७ ऑ टोबर १९२५ या िदवशी हॅनोवर
शहरामधला नाझी प ा या मख ु पदी आपली नेमणक ू के ली जावी यासाठी एका ने यानं िहटलरला प िलिहलं. िहटलर या
एका मदतिनसानं याला िलिहले या उ रात नाझी प ात अशी ‘नेमणक ू ’ के ली जात नाहा, तर ती वतःच क न
घे यासाठीची धमक दाखवावी लागते, असं प पणे हटलं होतं. हणजेच या ने यानं वतःच आपली नेमणक ू क न घेणं
अपेि त होतं. याला िवरोध झाला तर तो ठे चनू काढ याची धमक या याम ये असली हणजे झालं! हणजेच एखादी गो
आवडली नाही तर वतःच यात बदल क न टाकायचा; पण आम याकडे यायचं नाही, अशी िहटलरची नाझी प
चालव याची प त होती. जर आपण आप या ित प याहन जा त ताकदीचे असू तर आपला िवजय होईल; पण आपण
कमजोर असू तर आपला पराभव होईल, हे सग यांनी ल ात यावं अशी िहटलरची अपे ा असे. कदािचत हणनू च दसु या
महायु ात सोि हएत ताकदीपढु े जमनी िटकू शकत नाही हे प झा यावर, जमनी पराभतू होणचं ित यासाठी यो य अस याचं
िविच िवधान िहटलरनं के लं असावं. याचे िवल ण प रणाम जमन समाजकारणावर झाले. एखादा तगडा मल ु गा असेल तर
तो काटकु या मल ु ावर दादािगरी करणारच. ीमतं लोक ग रबांना हवं तसं नाचवणारच. उ ोजक कामगारांना हवं तसं
वाकवणारच... ‘उ च’ वणातले लोक ‘दु यम’ दजा या वणात या लोकांहन े असणारच... या आिण अशा कार या
अनेक भ नाट सक ं पना नाझी प ानं सग यां या मनांवर िबंबव या. सहानभु तू ी, दया, समानता, कणव, काय ाचा आदर या
सग या गो ी हणजे गरीब, आजारी, मितमदं , मानिसक आजार असलेले आिण दबु ळे लोक यांना ख या प रि थतीचा
सामना करायला लागू नये हणनू उभे के लेले कृ ि म अडथळे आहेत, असं सात यानं सांग यात आलं. खरं हणजे या लोकांनी
आप या निशबात जे िलिहलं आहे याचा सामना के ला पािहजे; पण तसं कर याऐवजी ते दसु यांचा आधार घे यासाठी
धडपडतात, अशी ही िवकृ त िवचारसरणी सवमा य होत गेली. जसं वैयि क पातळीवर माणसामाणसामधला हा संघष
अिवरतपणे सु असतो, याच माणे आतं ररा ीय पातळीवर देशादेशांम ये आपलं वच व थािपत कर यासाठीसु ा संघष
सु असतो, असं िहटलर माने. तसंच हा संघष कधीच संपत नस यामळ ु े , जो कुणी आप यासमोर नमतं घेत नाही याला
वाकव यासाठी या यावर चाल क न जाणं भाग आहे, असं याचं तकशा होतं.
दर यान १९३२ साल या रा पितपदासाठी या िनवडणक ु या चारानं जोर पकडला. बहतेक सग या यावसाियकांनी
िहडं ेनबगला पािठंबा ायचं ठरवलं. यांना िहटलरिवषयी अजनू परु े सा िव ास वाटत न हता. आपलं भलं िहडं ेनबगच करे ल,
अशी यांना खा ी वाटत असावी. याचं कारण हणजे नाझी प ानं भांडवलशाहीिव रान उठवलं होतं आिण हे ओळखनू
िहटलरनं यावसाियकांना शांत कर याचे य न िन फळ ठरले. ५ मे १९३२ या िदवशी िहडं ेनबग या रा पितपदाचा
कायकाल संपु ात येणार होता. या या जोडीला दसु री घडामोड हणजे िू नंग या चॅ सलरनं जमन संसद बरखा त के यामळ ु े
ससं देसाठी हणजेच चॅ सलरपदासाठीसु ा िनवडणक ू जाहीर झाली आिण याचाही चार सु झाला. या घडामोड मळ ु े
िहटलर अ व थ झाला. आपण रा पितपदा या िनवडणक ु म ये िहडं ेनबग या िवरोधात उभं राहावं असं िहटलरला वाटत
होतं. असं न कर यानं आपले लाखो समथक िनराश होतील, असं याला वाटणं वाभािवकच होतं. या ने यावर आपण
इतका िव ास टाकला आिण या या मागे आपण उभे रािहलो तो िनवडणक ु पासनू लांब पळाला, तर आपण याला का
समथन ावं, असं यांना वाटलं असतं. एक मिहनाभर या घालमेलीनंतर िहटलरनं अखेर या िनवडणक ु साठी आपली
उमेदवारी जाहीर कर याचा िनणय घेतला. यानंतर या चारसभेत जमन लोकांना बदल हवा असेल तर यांनी आप याला मत
ावं, असं जाहीर करत ‘ हाता या, तू आता दरू हटलं पािहजेस’ असं िहडं ेनबगला उ श े नू हटलं. नेहमी माणेच िहटलरनं
अनेक सभा घेत या. नाझी चारयं णा ज यत तयारीला लागली. िनवडणक ु त िनकाल मा िहडं ेनबग या बाजनू ंच लागला.
याला ५३ट के , तर िहटलरला ३७ट के मतं िमळाली.
एक कडे िहडं ेनबगकडे जमनी या रा पितपदाची सू ं आलेली असताना दसु रीकडे ५३ वष वया या ांझ फॉन पापेनची
देशा या चॅ सलरपदी िनवड झाली. खरं हणजे संसदेत पापेन या सरकारकडे बहमत न हतंच. यामळ ु े रा पती िहडं ेनबगकडे
असलेले खास अिधकार आिण नाझी प ाकडून अपेि त असलेलं सहकाय यां या िजवावर पापेनचं भिवत य अवलंबनू
होतं. पापेननं आप या आयु यात काहीच खास के लं न हतं. पापेन हा कठपतु लीसारखा नाचणार याची सग यांना क पना
होती. या कठपतु लीची सू ं जनरल कट हॉन ाईशर या याकडे होती. जमन ल करात तो ले टनंट जनरल हणनू १९३१
म ये काम करत होता. यु भमू ीवर या परा मांपे ा कुिटल कार थानं रचणं आिण आप या फाय ासाठी या चाली खेळण,ं
यात ाईशर एकदम वीण होता. यानंच आधी िू नंगला जमनी या चॅ सलरपदी बसवलं होतं आिण आता पापेनला हे पद
िदलं. पापेन हा अ यंत कमजोर चॅ सलर असनू , याचं आप या दा यापढु े काही चालणार नाही, याची क पना अस यामळ ु े
िहटलरनं आता चॅ सलरपदासाठीचा दावा करायचं ठरवलं.
१३ ऑग ट १९३२ या िदवशी िहटलरनं चॅ सलर पापेनची भेट घेतली. िहडं ेनबग आप याला चॅ सलरपदी नेमायला
तयार नस याचं या सभं ाषणातनू िहटलरला समजलं. हणनू च उप-चॅ सलरपद िहटलरनं वीकारावं असा ताव पापेननं
या यासमोर ठे वला. यामळ ु े िहटलर स ते येईल आिण हळूहळू िहडं ेनबगला िहटलरिवषयी आणखी मािहती िमळत गेली क
तो आपोआपच याला चॅ सलरपद देईल, असं पापेननं िहटलरला सांिगतलं. य ात मा िहटलरला आप या हाताखाली
हणजे िनयं णाखाली ठे वायच,ं असा याचा बेत होता. िहटलर या अहक ं ाराला मा हे अिजबातच साजेसं नस यामळ ु े , यानं
पापेनचा हा ताव पार धडु कावनू लावला. दसु रा पयाय हणजे आप या एखा ा सहका याला पापेन या हाताखाली उप-
चॅ सलर बनवायचं आिण आपण मा स े या बाहेर राहायच,ं असा होता. तोही िहटलरला अमा य होता. पापेननं नाइलाजानं
आपण आप या या संभाषणािवषयी िहडं ेनबगला सांग,ू असं हणनू बैठक संपवली. चॅ सलरपद हातनू िनसट याची भावना
िहटलरला सतावत असतानाच याला िहडं ेनबगकडून सं याकाळी ४.१५ वाजता भेट यासाठीचं आमं ण िमळालं. न यानं
िहटलर आिण याचे सहकारी यां या आशा प लिवत झा या. िहडं ेनबगनं िहटलरला पु हा एकदा पापेन या हाताखाली काम
कर यािवषयी िवचारलं आिण आधी माणेच िहटलरनं याला साफ नकार िदला. आप याला पणू स ा हवी अस याचं
िहटलरनं सांगताच फ एका प ाकडे स ा सोपवणं आप याला धोकादायक वाटत अस याचं िहडं ेनबगनं याला सांिगतलं.
तसंच आप याशी सहमत नसले या लोकांना अिजबात सहन न क न घे याची वृ ी बाळगणा या नाझी प ाकडे स ा
सोपव यात तर आप याला काहीच मतलब िदसत नस याचं िहडं ेनबग हणाला. िहटलरनं मा िहडं ेनबगनं सचु वलेले सगळे
पयाय खोडून काढले. शेवटी ‘िहटलरनं आपला िवरोध शांतपणे कट करावा आिण िहसं ाचार होणार नाही याची काळजी
यावी,’ असा इशारा देत आपण िहसं ाचार कठोरपणे मोडून काढू, असं िहडं ेनबगनं याला ठणकावनू सांिगतलं. बाहेर
आ यावर िहटलरचा खदखदत असलेला सतं ाप बाहेर पडला. आपण िहडं ेनबग या या िनणयाला आ मकपणे िवरोध
करणार अस याचं आिण या या प रणामांची आपण अिजबात िचतं ा करणार नस याचं सांगनू टाकलं.

१९३२ साली सहका यांसमवेत िहटलर

 नऊ वषापवू ांती घडव याचा य न अयश वी ठर यानंतर िहटलरचा हा सग यात मोठा पराभव होता. िनवडणक ु त
चडं यश िमळवनू सु ा याला जमनीचं चॅ सलरपद िमळत न हतं. रा पती िहडं ेनबगचा िनणय अिं तम होता आिण यानं
िहटलरला चॅ सलरपद ायला नकार िदला अस यामळ ु े िहटलरसमोर दसु रा पयाय न हता. हा पराभव िहटलर या एकदम
िज हारी लागला. याचा सतं ाप आिण अपमानामळ ु े झालेली मानहानी या गो ी अगदी ठळकपणे या या वाग याबोल यातनू
िदसनू येत हो या. तेवढ्यात िहटलरसमोर एक सवु णसंधी चालनू आली. एका खनू करणात िहटलर या ‘एसए’
संघटनेमध या लोकांना पकडून फाशीची िश ा ठोठाव यात आली. याचा ती िनषेध क न आपण असा िनणय घेणा या
पापेन या सरकारम ये सहभागी हो याचा िवचारसु ा क शकत नाही, असं िहटलर हणाला. आपला अपमान िहडं ेनबग या
या िनणयामळ ु े झाला होता, याच िनणयाला िहटलरनं अशा त हेनं एकदम वेगळं प िदलं. वातावरण तापत गेलं.
िहडं ेनबगनं पापेनला संसदेम ये आपलं सरकार बरखा त करत अस याची घोषणा कर याचे आदेश िदले. यासाठी पापेन
संसदेम ये दाखल झाला खरा; पण िहटलरला पापेनचं सरकार अशा ‘स माननीय’ प तीनं बरखा त होऊ ायचं न हतं.
आप या क र िवरोधक असले या क यिु न ट प ानं पापेन या सरकार या िवरोधात मांडले या अिव ासा या तावावर
घाईघाईनं मतदान यावं आिण पापेनची अपमाना पदरी या हकालप ी करावी, असे आदेश यानं संसदेमध या आप या
सहका यांना िदले. पापेनला याची क पना आ यामळ ु े यानं संसदे या कामकाजाची सू ं आप या हातांम ये घे याचे य न
के ले खरे ; पण ससं देम ये नाझी प सग यात मोठा अस यामळ ु े ससं दे या सभापितपदी नाझी प ाचा हमन गो रंग हा नेता
होता. यानं पापेनला बोलचू िदलं नाही आिण पापेनचं सरकार बरखा त कर यासंबंधी या िवधेयकावर तातडीनं मतदान
घेतलं. यात पापेन सरकारचा ४२-५१२ अशा मतांनी पराभव झाला. साहिजकच अ यंत अपमाना पदरी या पापेन सरकार
कोलमडून पडलं. िहटलरचा आनंद गगनात मावत तर न हताच; पण या या जोडीला स ते आ यानंतर आपण इतरांशी कसं
वागणार आहोत, याची चांगली चणु क ू ही या या नाझी प ानं या िनिम ानं दाखवली.
या घटना मामळ ु े जमनीत एका वषात त बल पाच यांदा रा ीय पातळीवरची िनवडणक ू होणार, हे न क झालं. ६
नो हबर रोजी ही िनवडणक ू घे यात येईल, असं जाहीर कर यात आलं. खरं हणजे सतत या िनवडणक ु ांमळ
ु े नाझी प ाचे
नेते, कायकत आिण मतदार हे सगळे च थकून गेले होते. िहटलरला मा भाषणबाजी करायला िमळाली क तो सग यात खश ू
असे. यामळ ु े िहटलरनं पु हा िव मी वेगानं जाहीर सभा यायला सु वात के ली. अथात गोबे सनं िहटलर या सभांना
जमले या गद चे आकडे फुगवण,ं तसंच कमी गद चा धसका घेऊन काही ामीण भागांम ये इथनू ितथनू लोकांना सभेम ये
हजर राह यासाठी गोळा करण,ं असे कारही के ले. एकूणच नाझी प ाला या िनवडणक ु त फारसं यश िमळणार नाही, असं
गोबे ससकट अनेक जणांना वाटत होतं. य ात घडलंही तसंच. आधी या मानानं नाझी प ाला िमळाले या मतां या
सं येत वीस लाख मतांची घट झाली; तसंच प ाला िमळाले या जागांची सं याही २३० व न १९६ वर घसरली. यामळ ु े
िहटलर मा िनराश झाला नाही. यानं आधीसार या वेषानं लढत राह याचं आवाहन आप या सहका यांना के लं.
जमनीमध या प रि थतीत या िनवडणक ु मळ
ु े िकंवा ित या िनकालामळ ु े कसलाच फरक पडला नाही. पापेननं न यानं सरकार
थापन कर याचे य न के ले; पण ते फसले. िहटलरनं पु हा एकदा िहडं ेनबगची भेट घेतली. अजनू ही िहडं ेनबग आप या
मतांवर ठाम होता. िहटलरनं वतःकडे एकहाती स ा घे याचे य न सोडून इतरां या सहकायानं सयं ु कार या सरकारम ये
थापन हायची तयारी दाखवली पािहजे, असं िहडं ेनबगचं मत होतं. यामळ ु े िनदान संसदेम ये बहमत असलेलं आघाडी
सरकार तरी स वे र येईल, असं िहडं ेनबग हणत होता. अथात आपण िहटलरसमोर अश य ाय पयाय ठे वत अस याची
िहडं ेनबगला जाणीव होती; कारण असं सरकार थापन कर यासाठी समिवचारी प ांकडे िमळून बहमत न हतं. यातनू काहीच
िन प न होईना.
या कठीण प रि थतीतनू वाट काढता काढता िहडं ेनबग या नाक नऊ आले. यानं परत एकदा पापेन चॅ सलर हावा
यासाठीचे य न सु के ले. पापेनकडे मा यासाठीचं बहमत न हतं आिण पापेनला पु हा चॅ सलर के लं तर जमनीत यादवी
यु माजेल, असा इशारा ाईशरनं िहडं ेनबगला देत आपली उमेदवारी अ य री या जाहीर के ली. यामळ ु े नाइलाज
झाले या िहडं ेनबगनं आप या आवड या पापेनऐवजी ाईशरला जमनी या चॅ सलरपदी नेमलं. आता ाईशरनं नाझी
प ाम ये िहटलरखालोखाल मह व असले या ेगॉर ॉसरला आप या बाजनू ं खेचनू घे यासाठी य न सु के ले. िहटलर
आिण ॉसर यां यामधले संबंध आधीपासनू च जरा िबघडत चालले होते. िहटलरइतका ॉसर अितक र नसनू , तो जा त
समजतू दार आहे आिण नाझी कायक याना तो आप यामागे आणू शके ल, अशी ाईशरला खा ी वाटत होती. ३ िडसबर
रोजी या एका गु बैठक त ाईशरनं ॉसरला उप-चॅ सलरपदाचं आिमष दाखवलं. ॉसरसमोर आता िहटलरला शरण
जाणं आिण याचं नेतृ व वीकारण,ं िहटलर या िवरोधात जाणं िकंवा राजकारणातनू िनवृ ी प क न शांतपणे जगण,ं असे
तीन पयाय होतो. पिहले दोन पयाय अनु मे अपमाना पद आिण धोकादायक वाटत अस यामळ ु े ॉसर ते वीका शकला
नाही. शेवटी ८ िडसबर १९३२ या िदवशी ॉसरनं नाझी प ामध या आप या सग या पदांचा राजीनामा िदला. नाझी
प ा या मतांम ये आधीच घट झालेली असताना, न यानं आलेलं हे संकट खपू च धोकादायक ठ शके ल याची िहटलरला
क पना होती. कदािचत प ाचे तक ु डे हो याचीही श यताही होती. यामळ ु े नाझी प ात चडं खळबळ माजेल आिण
आप या िवरोधात उठाव होईल, अशी भीती याला वाटली. धोका ओळखनू िहटलरनं आप या जवळ या कायक याची
तातडीनं बैठक बोलावली आिण या बैठक त ॉसरवर कडाडून टीका के ली. आप याशी एकिन राह इि छणा यांनीच
आप यासोबत प ात राहावं, असं सांगनू जर प ात दफ ु ळी माजली तर आपण ‘तीन िमिनटांम ये सगळं संपव’ू असा
सनसनाटी इशारा यानं िदला. नेहमी माणेच अशा समर सगं ी नाट्यमय कृ ती करणं आिण लोकां या भावनांना हात घालण,ं
हे कार यानं के ले. या रा ीसु ा तो एकदम अ व थ होता. यानंतर यानं पढु या नऊ िदवसांम ये आप या कायक या या
सात बैठका घेत या आिण यां या भावनांना साद घातली. याबरोबर ॉसर या राजीना यामळ ु े उभं ठाकलेलं संकट दरू
झालं. अथात िहटलर या डो यातनू ॉसरचा िवषय पणू पणे जाणं श यच न हतं. आप या िवरोधात जाणा या लोकांचा पणू
बदला घेत यािशवाय याला चैन पडत नसे. ३० जनू १९३४ या िदवशी ॉसरची ह या कर यात आली.
ाईशरकडे जमनीचं चॅ सलरपद आ यामळ ु े जमनीवरची संकटं काही दरू झाली नाहीत. उलट आता पापेन पार
दखु ावला होता. ाईशर जमनीचं पार वाटोळं करत अस याचं मत तो सगळीकडे य करायला लागला. यानं िहटलरचीही
भेट घेतली. यातनू िहडं ेनबगकडे पापेन आता िहटलरची िशफारस कर याची आिण याला चॅ सलरपदावर बसव यासंबंधीची
िवनंती कर याची श यता िनमाण झाली. य ात िहडं ेनबगला भेट यावर आप या नेतृ वाखाली िहटलर संयु आघाडी
सरकारम ये सामील हो याची श यता पापेननं बोलनू दाखवली. या सग यातनू काहीच िन प न झालं नाही. प रि थती ‘जैसे
थे’च रािहली. यातनू माग काढ यासाठी पापेननं नमतं यायचं ठरवलं आिण िहटलरला चॅ सलरपद दे यात यावं आिण आपण
या या हाताखाली उप-चॅ सलर हणनू काम बघ,ू असं िहडं ेनबगला सांगनू पािहलं. दर यान आप या चॅ सलरपदाला धोका
िनमाण झाला अस याचं आिण जमन संसदेम ये आप या िवरोधात िव ासमताचा कौल जा याची श यता अस याचं
िहडं ेनबगला सांिगतलं. हणजेच पापेन माणेच आपलीही अपमाना पदरी या चॅ सलरपदाव न हकालप ी होणार, हे याला
िदसत होतं. याआधीच िहडं ेनबगनं आपलं सरकार स मानानं बरखा त क न न यानं िनवडणक ू जाहीर करावी, अशी िवनंती
ाईशरनं याला के ली. याला िहडं ेनबगनं नकार िदला. यामळ ु े ाईशरनं वतःच आपलं मिं मडं ळ बरखा त क न
राजीनामा िदला. आता काय करायच,ं हा िहडं ेनबगसमोरचा य होता. पु हा एकदा आप या आवड या पापेनचं सरकार
बनवायचं या या डो यात असलं तरी वतः पापेनलाच या श यतेिवषयी अिजबात आ मिव ास वाटत न हता. पापेनचं
सरकार पु हा आलं तर देशात आणीबाणीचं वातावरण िनमाण होईल, याची िहडं ेनबगलाही क पना होती. यामळ ु े यानं
पापेनशी सपं क साधनू याला यातनू काहीतरी माग काढायला सांिगतलं. िहटलरचं सरकार थापन कर यािवषयीची िवचारणा
यानं के ली. िहटलरनंही थोडंफार नमतं घेत यामळ ु े शेवटी यातनू माग िनघाला आिण िहटलर जमनीचा चॅ सलर
हो यासाठीचा माग खल ु ा झाला. अ यंत नाइलाजानं या िनणया त आले या िहडं ेनबगनं आप या भावना And now
gentlemen forwards with God या एकाच वा यातनू मांड या. आता सगळं देवा या भरवशावर सोड यावाचनू दसु रा
पयाय आप या नजरे समोर िदसत नस याची हताश भावना िहडं ेनबगनं मांडली, यातच सगळं आलं.
 चॅ सलर बन यापवू िहटलर लोकांना अिभवादन करताना;
शेजारी गो रंग
खरं हणजे िहटलरकडे जमनीचं चॅ सलरपद येण, हा िहडं ेनबगसमोरचा एकमेव पयाय िनि तच न हता. यानं ाईशरची
िवनंती मा य क न याला आपलं सरकार बरखा त कर याची परवानगी िदली असती तर कदािचत िच बदललं असतं, असं
काही इितहासकार मानतात. कारण जमनीमधली आिथक प रि थती काही वषा या दरु व थेनंतर सधु ारत चालली होती आिण
यामळु े ितथली अशांतता कमी झाली असती; तसंच िहडं ेनबगला यामळ ु े यो य राजक य हालचाली करणं श य झालं असतं.
यातच नाझी प ाला स ा िमळत नस यामळ ु े प ा या कायक याम ये िनमाण झालेली अ व थता िनणायक पातळीवर
जाऊन पोहोचली असती आिण यामळ ु े कदािचत प ात फूट पडली असती, असंही काही जण हणतात. अथातच या
सग या ‘जर-तर’ या गो ी झा या. य ात मा िहटलरकडे जमनीचं चॅ सलरपद आलं हेच खरं, इतकंच आपण हणू
शकतो. यामळ ु े ३० जानेवारी १९३३ या िदवशी एसएस सघं टने या कायक यानी ज लोष कर यासाठी चडं मोठी िमरवणक ू
काढली. कॅ थॉिलक िवचारसरणी या एका वतमानप ानं िहटलरला चॅ सलर बनव याचा िनणय ‘जमनीला भयाण काळोखात
नेणारा’ अस याचं हटलं. नाझी प ाचे िवरोधक, तसंच यू लोक यांना आता के वळ आप या भिव यािवषयीच न हे, तर
िजवाचीसु ा भीती वाटायला लागली. काही जणांनी मा िहटलर फार काळ स वे र राह शकणार नाही, असं हणत नाझी
धो याकडे दल ु कर याची भिू मका घेतली.
इथनू पढु े जे घडत गेलं याची मा जवळपास कुणालाच पवू क पना न हती, असं आपण खा ीलायकरी या हणू
शकतो!
चॅ सलर झा यावरचे पिहले छायािच
 हकूमशाहीकडे वाटचाल
िहटलरची चॅ सलरपदी नेमणकू झा या झा या एसए आिण एसएस संघटनांनी हातात पेटती कोिलतं घेऊन बिलन या
भर र यातनू सं याकाळी एक िमरवणक ू काढली. आता रे िडओची सू ं हाती आ याचा फायदा घेत जोसेफ गोबे सनं
म यरा ीनंतरपयत सु असले या या आ मक ज लोषाचं धावतं वणन अ यंत ओघव या शैलीत लोकांपयत पोहोचवलं.
इतकंच न हे, तर त बल दहा लाख लोकांनी या समारंभाला हजेरी लावली अस याची बातही यानं मारली. जमनीमध या
ि िटश राजदतू ा या मते मा हा आकडा प नास हजारांहन जा त नसावा. या या एका ल करी अिधका यानं तर जेमतेम
पंधरा हजार लोकच हजर अस याचं मत य के लं. काहीही असलं तरी हे य भ याभ यां या मनात धडक भरवणारं होतं,
यात शक ं ा नाही. नाझी लोकांची आ मकता आिण यांचा उ ामपणा हे सगळं अगदी अगं ावर येणारं होतं, यात शक ं ाच नाही.
अथात चॅ सलर झा याझा या आपली हकूमशाही गाजवणं िहटलर या ीनं अश य होतं. याचं कारण हणजे रा पती
िहडं ेनबग िजवंत असेपयत जमन ल करानं िहटलरला िवनाशत पािठंबा दे याचा च उ वत न हता. ल करा या ीनं
िहडं ेनबग हा जमनीचा सवािधकारी होता आिण यानं िहटलरला नेमलं होतं. अथातच यातनू माग काढ याचा चाणा पणा
िहटलरनं दाखवला आिण लवकरच चॅ सलर या सरकार या मख ु पदाबरोबरच रा पितपदाचे हणजेच देशा या मख ु पदाचे
अिधकार यानं िमसळून टाकले. यािशवाय गोबे स या मदतीनं िहटलरनं राबवलेलं चार अिभयान जोरात सु अस यामळ ु े
सवसामा य जनते या दयातही िहटलरिवषयी िवल ण आदर आिण ेम यांची भावना जागृत होत गेली. सात यानं होत
असले या िनवडणक ु ा आिण यातनू काहीच िन प न होत नस याचा सतं ाप यां या िम णा या पा भमू ीवर िहटलरसारखा
नेता यांना भावला.
आप या चॅ सलरपदाची सु वात िहटलरनं सावधपणे के ली. तो मिं मडं ळा या बैठकांम ये इतरांची मतं ऐकून घेई. तसंच
वतःचे िनणय सग यांवर तो लादत नसे. अथात काही काळातच िहटलरचा चॅ सलरपदावर दावा ठोक याचा मळ ू हेतू प
झाला. जर िहडं ेनबगनं आप याला चॅ सलरपदावर नेम या या िनणयावर आपण समाधानी रािहलो तर लवकरच संसदेत
आप या िवरोधात आवाज उठू शकतात, याची याला क पना होती. यामळ ु े यानं अगदी तातडीनं िहडं ेनबगची भेट घेऊन
याला न यानं िनवडणक ू घे यासाठी राजी के लं. काही जणांना कदािचत हे खपू िविच वाटेल. जर िहटलरला न यानं
िनवडणक ू घडवनू आणायची होती तर यानं चॅ सलरपदासाठी एवढी उठाठे व का के ली असेल, असा आप यालाही
पडणं वाभािवकच आहे. यामागचं रह य हणजे िनवडणक ु या मागानं एकदा आपण चॅ सलर बनलो क सगळी सरकारी
यं णा आिण चार यं णा यां यावर आपलं पणू िनयं ण थािपत होईल आिण याचा िनवडणक ू िजंक यासाठी वैध-अवैध
मागानी आप याला परु े परू वापर क न घेता येईल, याची याला जाणीव होती. यानं लगेचच रे िडओव न भाषणं सु के ली.
तसंच ल करी अिधका यांची भेट घेऊन यांनी आप या कारभाराम ये ढवळाढवळ क नये, यासाठी यांची खश ु ामतही
के ली. आप या हगं ामी सरकारला यानं तातडीनं ल करावर या खचात भरघोस वाढ कर या या सचू ना िद या. जमन
ल कराला गतवैभव ा क न दे याचा आपला उ श े अस याचं यानं वारंवार सिू चत के लं. याचा जमन ल कराला
ो सािहत कर याबरोबरच सवसामा य लोकां या मनात आपली ितमा ‘देश ेमी’, ‘ताकदवान’ आिण ‘िनभयी’ नेता हणनू
ठस यासाठी खपू उपयोग होईल, हे तो ओळखनू होता. बहतेक हकूमशाहांची सु वात अशीच होते.
ल कराखेरीज सवसामा य लोकांनाही आप या बाजनू ं वळवनू घे यासाठीचे य न िहटलरनं सु के ले. जमीनदार मडं ळी
तर आधीपासनू च नाझी प ाला पािठंबा देणारी होती; आता सवसामा य शेतक यांना कजमाफ देण,ं यां या िपकांना िकमान
दर ठरवनू देण,ं तसंच शेतमाला या आयातीवर िनबध घालण,ं अशा मागानी यानं आप या बाजनू ं वळवनू घेतलं.
उ ोगपत ची भेटही यानं घेतली. खरं हणजे यांत या काही मडं ळ ना िहटलर आपला श ू वाटायचा. य ात िहटलरनं मा
आपण मा सवादा या तसंच सा यवादा या पणू िवरोधात अस याचा पनु चार के ला. खासगी संप ीवर सरकारी टाच
आणणं आप याला अिजबात पसंत नस याचं सांगनू यासाठी आगामी िनवडणक ु म ये आप यामागे उभं राह याचं आवाहन
यानं के लं. या भाषणात काहीच खास नसलं तरी भाषणानंतर या मडं ळ कडून मोठ्या माणावर िनधी माग यात आला आिण
यातनू िहटलर या भेटीचा खरा हेतू या उ ोगपत या ल ात आला. यांनी िहटलरला भरभ न मदत करायचं आ ासन िदलं
आिण काही आठवड्यां या आतच तीस लाख मा स नाझी प ा या हवाली के ले. यानंतर काही िदवसांम येच नाझी प ानं
आपली झलक दाखवायला सु वात के ली. आप या कंप यांमधनू सग या यू लोकांना काढून टाक याचे आदेश लवकरच
जारी कर यात आले. सग या यू यावसाियकांसमोर अडचणी िनमाण कर यात आ या. तसंच यापा यां या अ यंत
भावशाली संघटने या जागी नाझी प ानं आपली एक नवी संघटना उभी के ली. अथातच या सग या िनणयांचा मळ ू हेतू
यंनू ा िन भ करणं आिण बलाढ्य उ ोगपत ना आप या बाजल ू ा वळवण,ं हा होता.
पोिलसांनाही िहटलरनं आप या हाताशी धरलं. आप या नाझी प ा या एसए आिण एसएस या आ मक संघटना
आिण पोलीस यं णा यां यात काहीच अतं र राहता कामा नये, असा फतवा यानं काढला. याचा चार करताना आिण
िवरोधकांना नमवताना याला खपू फायदा झाला. डा या िवचारसरणी या लोकांना हे न ठे चनू काढ यात आलं. क यिु न ट
प ा या बैठकांवर बंदी घाल यात आली. एसए आिण एसएस या संघटनांनी कायदा हातात यावा आिण आप या
िवरोधकांना कुठ याही मागानं धडा िशकवावा यासाठीची पणू मोकळीक यानं एक कडे तर िदलीच; पण दसु रीकडे वरवर
मा आपण या िहसं ाचारा या िवरोधात अस याचा भासही यानं िनमाण के ला. आपण या िहसं ाचाराचं समथन करत
अस याचं यानं एकदाही सांिगतलं नाही; पण देश ेमापोटी या संघटना जा त आ मक होत अस याचं आिण यांना थोडा
वेळ िद यानंतर या समजतु ीनं वागतील अशी आशा य करत राह याचं फसवं धोरण यानं वीकारलं. ५ माच या
िनवडणक ु पयत बहधा हा कार अशाच रीतीनं सु रािहला असता; पण २७ फे वु ारी १९३३ या िदवशी मॅ रनस हान दर
लबु (Marinus Van der Lubbe) यानं जमनी या ससं देला हणजेच ‘राई टॅग’ला आग लावली आिण सगळी प रि थती
एकदम बदलनू गेली. पवू हॉलंडम ये क यिु न ट प ाचं ितिनिध व करणा या; पण आता ते संबंध तोडून टाकले या दर लबु
याला भांडवलशाही या वाढ या भावामळ ु े गरीब कामगारां या होत असले या ससेहोलपटीचा खपू संताप येत असे.
कामगार वगानं एक येऊन अ याचारी सरकार या िवरोधात पेटून उठावं यासाठी एखादं सनसनाटी कृ य करायच,ं या या
मनात होतं. बिलनम ये १५ फे वु ारी रोजी तीन िनरिनरा या इमारत म ये आग लाव याचे याचे य न असफल ठरले; पण
यानंतर दोनच िदवसांनी यानं इितहास घडवला. अथात यातनू याला जे अपेि त होतं ते घडलं नाहीच; पण उलट प रि थती
अजनू च िबकट झाली.
२७ फे वु ारी या रा ी आजारी अस यामळ ु े िहटलर आिण गोबे स यां यासोबत न जाता, पटु ् झी जमन संसदे या
जवळ या स ाधारी प ासाठी या ने यांपैक एका या घरी लवकर झोपी गेला. जरा उिशरानं ितथ या नोकरा या
िकंका यांनी याला जाग आली. ‘ससं दभवनाला आग लागली आहे’ असं या नोकरानं सांगताच पटु ् झी आप या
िबछा यातनू ताडकन उठला आिण िखडक तनू यानं समोर या संसदभवनाकडे बिघतलं तर ितथनू नसु ते आगीचे लोळ िदसत
होते. पटु ् झीनं लगेचच िहटलरसोबत असले या गोबे सला फोन क न ही मािहती सांिगतली. गोबे सचा यावर िव ासच
बसला नाही. पटु ् झी िवनोद करत अस याचं समजनू यानं िहटलरला काहीच सांिगतलं नाही. नंतर मा आणखी कुणीतरी
अशीच मािहती िद यावर िहटलर आिण गोबे स तातडीनं संसदेकडे आले. पटु ् झी इतर लोकांबरोबर ितथंच जळणारं
ससं दभवन बघत होता. पापेनही ितथं आला. स ा िमळव यासाठी क यिु न ट प ानं के लेला हा कार अस याचं िहटलर
आिण याचे सहकारी यांचं लगेच मत झालं. याखेरीज जमनीम ये िनवडणक ु पवू च यादवी यु घडवनू आण यासाठी
क यिु न ट प िनरिनरा या कारे िकती य न करतो आहे, यािवषयीही नाझी प ानं अनेक वावड्या उठव या. यासाठी
एकही परु ावा सादर कर यात आला नाही िकंवा याची गरज नाझी प ाला भासली नाही.
िहटलरला तर ही आप यासमोर चालनू आलेली सवु णसंधीच वाटली. देश ोह क पाहणा या सा यवा ांसकट
सग यांना चांगला धडा िशकवला पािहजे, असं हणनू यानं जमनीम ये आणीबाणी जाहीर कर याजोगी प रि थती िनमाण
झाली अस याचं मत य के लं. यासाठीचा कायदाही यानं तातडीनं मिं मडं ळाकडून संमत क न घेतला. यामळ ु े एका
झट यात जमनी या नाग रकांचं िवचार वातं य, मा यमांचं वातं य, टपाल खातं आिण दळणवळण यं णा यांना दे यात
आलेली मोकळीक या सग यांवर गदा आली. ही बंदी कधी संपणार यािवषयी अिजबात काहीच उ लेख कर यात आला
नाही. याचा िनवडणक ु नंतर नाझी प ानं परु े परू फायदा क न घेतला. दर यान जमन संसदभवनाला आग लाग याची घटना
घडून गे यानंतर आग लावणा याबरोबरच इतरही अनेक सा यवादी ने यांची िहटलरनं रातोरात धरपकड के ली होती.
िनवडणक ु म ये नाझी प ाला ६४७ जागांपैक २८८ जागा िमळा या. एसए आिण एसएस या दो ही संघटनां या
आ मणाला आता नवी धार चढली. चडं िहसं ाचार आिण दमबाजी यांचं थैमान माजलं. ते थांबव यात िहटलरला कसलाच
रस न हता; उलट ते लपनू छपनू भडकव यासाठी तो य नशील होता. यिू नकपासनू बारा मैल अतं रावर मा सवादी
कायक याचा छळ कर यासाठीची पिहली छळछावणी उभी कर यात आली!
दर यान दसु रीकडे िहटलर आपण रा यकारभारात म गल ू अस याचं िच िनमाण करत होता. िहटलरची
अथशा ामध या सक ं पनांिवषयी काय मतं आहेत हे जाणनू घे यात काही जणांना रस होता. अशा सग या लोकां या
वाट्याला साफ िनराशा आली. याचं कारण हणजे अनेक िवषयां माणेच अथशा ािवषयी िहटलरला अिजबातच काहीही
माहीत नस याचं यां या ल ात आलं. याची िहटलरला काही िफक रसु ा वाटत नसे. राजकारणासमोर अथकारण इतर
सग या गो माणेच दु यम असतं, असं तो जाहीरपणे हणत असे. याचा उघड अथ हणजे उदारमतवादी आिथक धोरणांना
िहटलर या दिु नयेत कुठलंच थान न हतं. एका अथानं यात भांडवलशाही आिण हकूमशाही यांचं िविच िम ण होतं.
एक कडे खासगी मालम ा आिण खासगी उ ोग यां यािवषयी िहटलरला काही आ ेप न हता; पण दसु रीकडे याचा
कामगार चळवळी, संघटना यांना मा कडाडून िवरोध होता. खासगी उ ोगांनी हणजेच बाजारपेठेनं न हे तर सरकारनं
अथकारणाची िदशा ठरवली पािहज, असं तो मानत असे. अथातच सा यवादाचा तो क र श ू होता.
िहटलर या कारिकद या सु वातीलाच जमन अथ यव थेनं जोरदार भरारी मारली आिण याचं ये िहटलरला िदलं
जा याची चक ू के ली जाते. खरं हणजे आधी उ लेख के या माणे िहटलरला अथकारणाचा अिजबातच गंध न हता. या या
ीनं आप या हाती अथकारणाची सगळी सू ं एकवटणं मह वाचं होतं. याचाच अथ, सरकारनं अथकारणाम ये उत न नवे
क प राबवण,ं असा होता. महान अथत जॉन मेनाड के स या संक पनांशी योगायोगानं का होईना; पण जळ ु त असले या
या संक पनांनी जमन अथ यव थेम ये चैत य िनमाण के लं. बेरोजगारी कमी झाली, आिथक उलाढाल वाढली आिण जमन
जनते या हालअपे ा काही माणात कमी झा या. या या जोडीला जमन ल कराला ताकदवान बनव या या िहटलर या
ढिन यामळ ु े ही जमन अथ यव थेला गती िमळाली. ल करासाठी अनेक नवे क प हाती घे यात आले आिण यांचा
फायदा खासगी उ ोगांनाही झाला. याखेरीज िहटलरनं अनपेि तपणे वाहनिनिमती करणा या कंप यां या एका मोठ्या
दशनाचं बिलनम ये उ ाटन के लं आिण जमनीम ये मोठ्या माणावर र तेबांधणी क प हाती घे याची घोषणा के ली. खरं
हणजे यात कसलाच सखोल िवचार न हता. अ यंत अनपेि तपणे जमनीम ये मोटार उ ोगाला मा यामळ ु े खपू चालना
िमळाली. याचं कारण हणजे िहटलर हणाला या माणे खरंच जमनीमध या र यांची अव था सधु ार यावर भर देणार
असेल,् असं समजनू एका मोटारिनमा यानं सवसामा य लोकांनाही परवडू शके ल अशा मोटारीची हणजेच ‘फो सऑटो’ची
घोषणा के ली. जमन भाषेत ‘फो स’ हणजे ‘जनता’ असा अथ असतो. याबरोबर लोकांम ये अशी गाडी िवकत
घे यासबं ंधीची ई या िनमाण झाली आिण अचानकपणे मोटार उ ोगाला गती आली. आपोआपच पोलादिनिमती, उपकरणं
तयार करणारे उ ोग, सटु ् या भागांची िनिमती करणारे उ ोग या सग यांना तेजी आली. यातनू च अजनू ही सु िस असले या
‘फो सवॅगन’ मोटारीची िनिमती सु झाली.
काही इितहासकारां या मते, िहटलरनं चॅ सलरपदाची सू ं हाती घे याआधीच जमन अथ यव था सधु ारणे या मागाकडे
वाटचाल करत होती. यातच जागितक महामदं ीचं सावटही दरू होत चाललं होतं. याचाही जमनीला फायदा झाला. हणजेच
जमन अथ यव था काही माणात सु ढ हो याला िहटलर के वळ िनिम मा ठरला. कदािचत एवढ्यावर िहटलरचं ये
मयािदत ठे वणहं ी यो य ठरणार नाही. बहधा जमन अथ यव था पवू वत झालीच असती; फ ितचा वेग िहटलरनं
अजाणतेपणानं का होईना पण वाढवला, असं आपण हणणं रा त ठरे ल. अथातच आप या हातनू जमन लोकांचं क याण
होणार हे िविधिलिखत अस यामळ ु े च जमन अथकारणानं अशा कारे वेगानं गती िमळत अस याचा समज िहटलरनं क न
घेतला असावा.
१९३३ म ये जमनीनं हळूहळू आप या न या स ाधा यांशी जळ ु वनू घेतलं. कुठ याही राजक य, सामािजक िकंवा
सां कृ ितक गो चा याला अपवाद उरला नाही. सगळीकडे नाझी वच व िनमाण होत गेलं. आप या िवरोधात कुठूनही
उठावाची प रि थती िनमाण होऊ नये यासाठी िहटलरनं जमनीम ये िठकिठकाणी ‘क सरकार या वतीनं’ रा यपाल नेमले.
या रा यपालांचं एकमेव काम हणजे िहटलर आिण नाझी प यांची हकूमशाही आप या ांतात िटकून राहील आिण ितला
आ हान देणारं कुणी डोकं वर काढू शकणार नाही, याची खातरजमा कर याचं होतं. अथातच नाझी स चे ा फायदा उठवनू
एसए आिण एसएस संघटनां या गंडु ांनी यू यावसाियकांवर ह ले करणं आिण सवसामा य यू लोकांना मारहाण करण,ं हे
कार वाढवत नेले. यिू वरोध हणजेच ‘अँिटिसमाईिटझम’ हे नाझी लोकांचं मल ू भतू ‘त व’ अस यामळु े , यात आ य
वाट यासारखं काहीच न हतं. यू लोकां या दक ु ानांवर बिह कार टाक याची स जनसामा यांवर कर यात आली. याचे
पडसाद अमे रके म ये उमटले. ितथं यू लोकांचा अथकारणावर मोठा पगडा अस यामळ ु े जमनीमध या यू लोकांवर होत
असले या अ याचारांिवषयी ितथं काळजी िनमाण झाली. अमे रके नं जमन मालावर बिह कार टाकावा यासाठी सरकारवर
दबाव टाक यात आला. जमनीसाठी हा मोठा ध का होता; कारण मोठ्या मिु कलीनं आिथक संकटातनू ती आपलं डोकं वर
काढू पाहत होती. शेवटी याला यु र हणनू जमनीमध या यू लोकांना च क ओलीस ठे व याचा िवचार सु झाला.
हणजेच अमे रके नं जमन माला या आयातीवर बिह कार टाकला तर जमनीम ये ओलीस ठे व यात आले या यू लोकांची
क ल के ली जाईल, अशी धमक ायचं ठरलं. यामळ ु े िहटलरसमोर पेच उभा रािहला. इतके िदवस यू लोकांिव अ यंत
टोका या भाषेतला िवखार यानंच िनमाण के लेला असताना आता यू लोकांवर या ह यांना थोपव याचे आदेश
दे यामधला िवरोधाभास याचे सहकारी सहन करणं श यच न हतं. दसु रीकडे अमे रके नं जमनीमध या यू लोकांवर होत
असले या अ याचारां या िनषेधाचा रे टा वाढवला आिण जमन माला या बिह काराची धमक आपण खरी क न दाखव,ू
असा इशारा िहटलरला िदला. नेहमी माणेच कुठलीही म यम भिू मका घेणं िहटलरला मा य न हतं. यानं यंू या
िवरोधात या कारवाया ती कर याचे आदेश िदले. गोबे सनं नेहमी माणेच यासाठीची चारयं णा उभी के ली. अगदी
खेडोपाडीसु ा यू लोकांना वाळीत टाक याचे कार चडं वाढले. याचे जमन अथकारणावर िवपरीत प रणाम हो याचा
इशारा िहटलर या मिं मडं ळात या काही जणांनी िदला. एकदा चडं आ मक भिू मका वीका न यू लोकां या िवरोधात
िवखार िनमाण के यानंतर आता िहटलरला अचानकपणे आपली बाजू बदलनू आप या अनयु ायांना शांततेनं वाग याचं
आवाहन करणं खपू अवघड झालं. यामळ ु े यानं यातनू एक माग काढला. १ एि ल १९३३ ची मदु त यानं ि िटश आिण
अमे रक सरकारांना िदली. या िदवसापयत या देशांनी जर जमन व तंवू रचा बिह कार मागे घेतला नाही, तर जमनीसु ा या
देशां या व तंवू र बंदी घालेल, असा इशारा यानं िदला. परदेशी वतमानप ांनी िहटलर या या भिू मके चा जोरदार िनषेध के ला.
काही काळात हे वादळ िमटलं. १९३३ साल या एि ल मिह यात जमनीमध या मा यवर िव ापीठांमध या अनेक िथतयश
ा यापकांना कामाव न काढून टाक यात आलं. १० मे या िदवशी नाझी सरकार या ि कोनाशी जळ ु ती भिू मका नसले या
लेखकांची पु तकं जाळून टाक यात आली. हेि च हाईन (१७९७-१८५६) या कवीनं आप या मृ यपू वू च ‘िजथं पु तकं
जाळली जातात ितथं शेवटी िजवंत माणसंही जाळली जातात,’ असं अ यंत पे णानं िलहन ठे वलं होतं याची िचती तर
आलीच; पण असा ि कोन बाळगणा या हाईनचीही पु तकं जाळ यात आली!
दर यान िहटलरिवषयीचं सवसामा य लोकां या मनातलं आकषण आिण याची लोकि यता यात चडं वाढ होत गेली.
२० एि ल १९३३ या िदवशी िहटलरचा च वेचािळसावा वाढिदवस अ यंत धमु धडा यात साजरा कर यात आला. देशभर
एखा ा मोठ्या उ सवासारखं वातावरण होतं. िहटलरवर किवता रचणहं ी सु झालं. िठकिठकाणी ‘आप या गावचा
स माननीय अिनवासी नाग रक’ हणनू िहटलरचा स मान कर यासाठीची चढाओढही सु झाली. अनेक र ते आिण इतर
िठकाणं यांना िहटलरचं नाव दे यात आलं. अशा कारे कुणालाही इत या मोठ्या माणावर डो यावर घे याचा कार
जमनीम ये यापवू कधीच घडला न हता. अगदी िब माकसार या लोकि य ने यालाही हे भा य लाभलं न हतं. आता ‘हाईल
िहटलर’ ही घोषणा सगळीकडे लोकि य झाली. येक सरकारी नोकरानं ही एकमेव घोषणा दे यासंबंधीचे आदेश िनघाले. ही
घोषणा देताना आपला उजवा हात साधारणपणे आप या खां ापयत उंचवणं अपेि त असे. शारी रक यंगामळ ु े या
लोकांचा उजवा हात काही कारणामळ ु े वापरणं श य नसेल, तसंच उजवा हातच या लोकांना नसेल, अशा लोकांनी आपला
डावा हात यासाठी वापरला पािहजे, असे आदेश जारी कर यात आले!
िहटलरला अ यंत जवळ असले या पटु ् झीसार या लोकांनाही आता िहटलरची भेट िमळणं खपू अवघड झालं. अगदी
काही मोजके लोकच सतत िहटलर या आजबू ाजल ू ा असत. साहिजकच िहटलरची कधी भेट झाली तरी या याशी एक-दोन
िमिनटं सलग बोल याइतक संधीही कुणाला िमळत नसे. यात िहटलरचा िविच िदन म भर टाके . बहतेक वेळा रा ी घरीच
एखादा िच पट बघनू िहटलर उिशरा झोपे. ‘िकंगकाँग’ हा याचा सग यात आवडता िच पट होता. कधीकधी सकाळी
उिशरापयत तो उठतही नसे. िहटलर या िदवसातला मु य काय म हणजे याचं दपु ारचं जेवण असे. हे जेवण दपु ारी एक
वाजता तयार असलं पािहजे असे आदेश यिू नकहन आणले या खास आचा याला िदलेले असत; पण िहटलर मा
कधीकधी दपु ारी तीनपयत जेवणा या टेबलावर उगवत नसे. बहतेक वेळा या यासोबत याचे सहकारी जेवायला असत.
दररोज हे सहकारी बदलत आिण हणनू च वेगवेगळे असत. बहतेक वेळा जेवण सु असताना इतर लोक िहटलरची खश ु ामत
करत. अशी चमचेिगरी न करता चक ु ू न कुणी िहटलर या मतांहन थोडंसं वेगळं मत मांडलं रे मांडलं क , लगेचच याला पढु ची
अनेक िमिनटं िहटलरकडून बरंच काही ऐकून यावं लागे. साहिजकच अगदी नवखे लोकच अशी चक ू करत असत. याचा
िहटलरवर भलताच प रणाम होई. जवळपास सगळे च लोक िहटलर या मतांशी सहमती दाखवत अस यामळ ु े आिण याला
वाटतं तेच बरोबर आहे असं हणत अस यामळ ु े , िहटलरचा आधीच एकसरु ी असलेला ि कोन अजनू च अ ं द होत गेला.
बाहेर या जगात काय सु आहे िकंवा आप या िवचारसरणीम ये काय दोष आहेत, याचा याला प ा लागणं अश यच
झालं. सवसामा य जनता हणजे तर या या ीनं आता चेहरा नसलेला एक समदु ायच झाला. अधनू मधनू विचतच एखादं
भाषण करणं िकंवा रे िडओव न यां याशी संपक साधण,ं असा एकतफ संवाद या याकडून सु राही. लोक काय हणतात
िकंवा यांना काय वाटतं या यापासनू तो परु ता लांब गेला. अथातच याची लोकि यता हे या यासाठी एखा ा अमली
पदाथासारखं होतं. यामळ ु े तो खपू सख ु ावत राही आिण याचा आ मिव ासही याच कारणामळ ु े वाढत जाई. आता िहटलर
उघडपणे िब माकसार या माजी ने यािवषयीसु ा अनादर य करे आिण आपण या याहनही खपू े अस याचा
आिवभाव िनमाण करे . अथात िहटलरिवषयी लोकांम ये पसरलेली जादू िकतपत अ सल होती आिण िकती माणात नाझी
चारयं णेनं यात भर टाकली होती, यािवषयी िनि तपणे सांगणं कठीण असलं तरी असं वातावरण मा जमनीम ये न क च
होतं, यात शकं ा नाही. इतर मं ी आिण नेते पार झाकोळले. िहटलर एके िहटलर असं िच सगळीकडे िनमाण झालं.
 लवकरच िहटलरशाहीनं आपले िवखारी पख ं अनेक मागानी पसरवले. १४ जल ु ै १९३३ या िदवशी िहटलर या
मिं मडं ळानं ‘स या नसबंदी’चा कायदा मजं रू के ला. समाजा या भ यासाठीच हा कायदा अस याचा भरपरू चार
कर यात आला. या काय ानसु ार कुणी पनु पादन करावं आिण कुणी ते क नये यावर सरकारी अक ं ु श आला! हणजेच
‘दु यम दजा या’ माणसांनी न या िपढीला ज म दे याची चक ू क नये यासाठी पढु या डझनभर वषाम ये त बल चार लाख
लोकांची यां या इ छे िव स नं नसबंदी कर यात आली.
या काळातला भारता या ीनं मह वाचा असलेला उ लेख हणजे १९३३ साल या जल ु ै मिह यात नेताजी सभु ाषचं
बोस वॉसामधनू बिलनम ये दाखल झाले. याआधीसु ा एकदा ते जमनीला आले होते. तसंच आ ा या खेपेला जमनीत
ये यापवू ते इटलीम ये होते. ितथं यांनी मसु ोिलनीची दोन वेळा भेट घेतली. आता जमनीत िहटलरला भेट याची यांची
इ छा होती. ते श य नस याचं यांना सांग यात आलं आिण फार तर गोबे सची यां याशी भेट घडवनू आणणं श य
अस याचा उ लेख कर यात आला. एकूणच जमनीम ये िवल ण वण षे ी वातावरण अस याची सभु ाषबाबंनू ा जाणीव
झा यामळ ु े ते िनराश झाले. यावर भारता या वातं यलढ्या या सदं भात जमनीची भिू मका तट थ आहे; पण ितला
भारतािवषयी सहानभु तू ी आहे, असं यांना सांग यात आलं. िहटलरनं ‘माईन का फ’ या पढु या आवृ यांमधनू
भारतािवषयीचे अपमाना पद संदभ काढून टाकावेत, अशी मागणी सभु ाषबाबंनू ा िहटलरसमोर मांडायची असली तरी ते श य
झालं नाही. खरं हणजे िहटलर अगदी उघडपणे ि िटशां या वच ववादी धोरणांची ततु ी करत होता, हे सभु ाषबाबंू या
ल ात आ यावाचनू रािहलं नसणार. तरीसु ा जमनी आप याला वातं यलढ्यात मदत करे ल, अशी आशा ते बाळगत
रािहले. १९३४ साल या एि ल मिह यात जे हा सभु ाषबाबू पु हा जमनीत दाखल झाले, ते हाचे यांचे अनभु व तर खपू च
वाईट होते. यिू नकम ये ते र यांमधनू चालत जात असताना जमन मल ु ांनी यांना उघडपणे ‘िनगर’ ( हणजे दु यम
वंशामधला गल ु ाम हो यालायक माणसू ) असं हणनू िहणवलं. काह नी तर यांना च क दगड फे कून मारले. नाझ नी
जमनीम ये पसरवलेला वण षे च या कारचे संग घडवत अस याचा रा त िन कष यांनी यातनू काढला. तसंच गो रंगनं
एका मल ु ाखतीत गांधीज चा उ लेख ‘ि िटशांशी लढणारा सा यवादी दलाल’ अशा अपमाना पद भाषेत के याचा िनषेधही
यांनी य के ला. हळूहळू जमनीमधला हा िव षे संपणारा नाही आिण भारतासाठी तो अनक ु ू ल नाही, अशा िन कषा त येत
सभु ाषबाबंनू ी जमनीचा िनरोप घेतला; पण यानंतरही यांनी आपले य न चालचू ठे वले.
 हमन गो रंग
फ देशांतगत ां या संदभातच िहटलरनं वादळ िनमाण के लं असं नाही, तर लवकरच याची नजर आतं ररा ीय
मदु ् ांकडे वळली. १४ ऑ टोबर १९३३ या िदवशी अ यंत नाट्यमयरी या िहटलरनं जमनीला जीिन हा शहरात सु
असले या यु बंदी करारासंबंधी या चचतनू तसंच संयु रा संघा या िनिमतीआधी या या कार या ‘लीग ऑफ नेश स’
हणनू ओळख या जाणा या संघटनेतनू मु करत अस याची घोषणा के ली. याचं कारण हणजे दसु या महायु ानंतर जमनी
आिण इतर पराभतू देश यां यावर ामु यानं इं लंड आिण ा स यांनी लादलेला हसायचा करार अ यंत एकतफ असनू ,
यामळ ु े जमनी आणखीनच ीण होत चाल याचं िहटलरचं मत होतं. साहिजकच या देशांनी जमनीला या करारा या जाचक
तरतदु मधनू सटू ावी आिण वतःही आपली ल करी ताकद वाढवू नये, अशा िहटलर या अपे ा हो या. या अपे ांना
इं लंड आिण ा स अिजबात भीक घालत न हते. जमनीला पराभतू देशासारखं िकती वष वागवणार, असा िहटलरचा सवाल
रा तच होता. खास क न इं लंड मा अजनू ही आप या पिह या महायु ात या नक ु सानभरपाई याच िवचारात होता. तसंच
जमनीला परत ताकदवान होऊ िदलं तर आप यासाठी ते धोकादायक ठ शकतं, याची ि िटशांना क पना होती. साहिजकच
जमनीला दाबनू टाक यासाठी यांनी परु े परू य न के ले. यामळ
ु े िहटलर चवताळला. खरं हणजे अगदी शेवट या णापयत
वाटाघाटी कर या या मनःि थतीत तो होता; पण याला ि िटशांनी संधीच िदली नाही. याचा फायदा आपण उठवू शकतो
याची िहटलरसार या चाणा माणसाला जाण होतीच. जमनीवर होत असले या अ यायाची कसलीच भरपाई झालेली नसनू ,
उलट न यानं आप याकडे सडू बु ीनं बिघतलं जात अस याचं वातावरण िनमाण करणं श य अस याचं यानं ओळखलं.
िवशेषतः आप या देशात या नाग रकांना चेतव यासाठी आिण यांचा पािठंबा आणखी वाढव यासाठी आप या देशा या
सरु ि ततेशी संबंिधत असले या मदु ् ांचा आपण खपू चांगला वापर क शकू, हे याला माहीत होतं. ही चचा जीिन हाम ये
अखेर असफल ठरली. आता िहटलरचं ल पिह या महायु ापवू या भौगोिलक सीमारे षांनसु ार जमनीचा न यानं िव तार
करण,ं पवू या वसाहती परत एकदा आप या ता यात घेणं आिण न या वसाहती िनमाण करण,ं अशा वच ववादी गो कडे
लागनू रािहलं. याचबरोबर सहा लाख सैिनकांचा समावेश असलेलं ल कर उभं कर याची मह वाकां ाही तो बोलनू
दाखवायला लागला.
िहटलरमधला अ यंत चाणा राजकारणी अशा वेळी जागा झाला नसता तरच आ याची गो ठरली असती.
जनसामा यां या नजरे तनू लोकि यते या िशखरावर आपण पोहोचलेलो असनू , अशा वेळी आपण जमनीम ये रा ीय
पातळीवर िनवडणक ू यायला हवी, हे ओळखनू यानं १४ ऑ टोबर १९३३ याच िदवशी यासंबंधीची घोषणा के ली. य
िनवडणक ु ची तारीख १२ नो हबर अशी ठरली. खरं हणजे हा िवनोदच होता. िहटलरनं इतर सग या प ांचं कंबरडं
आप या नाझी प ा या आ मक संघटनां या जोरावर पणू पणे मोडून काढलं होतं. यामळ ु े िवरोधी प नावाची गो च
अि त वात न हती. कहर हणजे ‘संयु आघाडी’चं सरकार असनू सु ा दसु रा कुठला सहकारी प सु ा न हता. देशभर
नाझी प ािशवाय इतर कुणाचं नामोिनशाणच न हतं. हणजेच या िनवडणक ु त फ नाझी प हा एकच प मतदारांसमोर
जाणार होता. अथातच शि दशन आिण लोकांसमोर जाऊन भाषणं ठोक याची संधी, इतकाच िहटलरचा या िनवडणक ु कडे
बघ याचा ि कोन होता. साहिजकच िनवडणक ु चा सोप कार पार पडला आिण चॅ सलरपदी िहटलरचं थान पवू पे ा
आणखी घ झालं.
आता िहटलरची नजर आप याच एसए संघटनेकडे वळली.
 द ेट िड टे टर
एसए ही आ मक संघटना िहटलरनं पवू स ा ह तगत कर या या हेतनू ं उभी के ली होती. आता स ा िनिववादपणे
हाती आ यानंतर या एसए संघटनेचं न क काय करायच,ं हा सोडवणं िहटलर या ीनं गरजेचं होतं. एसए
संघटनेिवषयीचा हा मु ा तसा कधीच चचला आलेला नसला तरी िहटलरला मा हा िनि तच भेडसावत होता. याचं
कारण हणजे एसए ही सघं टना कुठलाच शांतपणे सोडव या या भानगडीत पडत नसे. आ मण करण,ं ही एकच गो
एसएला माहीत होती. यामळ ु े सतत र पात, िहसं ाचार चालू असे. तसंच एसए संघटनेचा मख ु असले या अ ट रॉहमला
एसए हणजेच भिव यातलं जमन ल कर, असं वाटे. हणजेच िहटलरनं एसए संघटना जमन ल कराम ये िमसळून आप याला
याचं मख ु पद ावं, अशी व नं तो बघे. िहटलरला मा ही एक डोके दख ु ीच झाली होती. सहजपणे एसए संघटना बरखा त
करणसं ु ा याला श य न हतं. याचं कारण हणजे ही संघटना वाढून ितची या ी नाझी प ाहन जा त झाली होती! नाझी
प ाचे अनेक जनु ेजाणते लोक या संघटनेत होते. तसंच नाझी प ाची मगरिमठी प क कर याम ये एसएनं िसंहाचा वाटा
उचलला होता. िहटलर या आशाआकां ा राजक य व पा या अस या तरी रॉमला मा ल करी वच वाम येच रस होता.
साहिजकच आप या सघं टनेवर िहटलरचं राजक य वच व असावं, हेही याला आतनू बोचत होतं.
िहटलरसमोरची दसु री डोके दख
ु ी रा पती िहडं ेनबग या पानं िनमाण झाली. आता िहडं ेनबग पार थकला होता. तरीही
जमन काय ानसु ार यालाच देशा या िनणय ि येम ये सव च थान होतं. जमन ल करसु ा या याच आिधप याखाली
होतं. जमन ल कराला एसए सघं टने या वाढ या भावामळ ु े आिण आ मकतेमळ ु े काळजी वाटत होती. साहिजकच आपण
जर एसएला आळा घातला नाही, तर िहडं ेनबगनंतर एखा ा भावी ल करी अिधका यानं देशा या कारभाराची सू ं वतःकडे
घे याची श यता िहटलरला जाणवत होती. िहटलर या एकािधकारशाहीमळ ु े त झाले या लोकांना पापेनला पु हा चॅ सलर
बनवावं, असहं ी वाटत होतं.
 रा पती िहंडेनबग आिण याची नातवंडे यां यासह िहटलर
एसए सघं टनेनं समु ारे एक लाख य,ू सा यवादी आिण समाजवादी लोकांना अटक क न आपणच उ या के ले या
तु ं गांम ये डांबनू टाकलं होतं. या लोकांचा एसएचे गंडु अनि वत छळ करत असत. या लोकां या ‘चौकशी’ची सु वात
आिण ितचा शेवट मारहाणीनं होई. यामळ ु े धरपकड झाले या लोकांचे जबडे फाटत, दात तटु त, यांची हाडं तटु त. लवकरच
छळ आिण उपासमार यामळ ु े िजवंतपणीच यां या शरीराचे सापळे होत. जोपयत हे ‘देशा या श ं’ू या बाबतीत सु होतं,
तोपयत बहतेक जणांनी याकडे दल ु के लं. नंतर मा करण वाढत गेलं आिण अनेक सवसामा य यावसाियकांनी एसए
संघटने या िहसं ाचारािवषयी त ारी करायला सु वात के ली. जमनीमध या काही िवदेशी दतू ावासांमध या लोकांनाही
अपमाना पद भाषा आिण मारहाण अशा कारांना सामोरं जावं लागलं. एसए िनयं णाबाहेर गेली अस याचं य प पणे
िदसायला लागलं. वतः िहडं ेनबगनं एसएवर अक ं ु श आण याचं िहटलरला आवाहन के लं. याच समु ाराला ‘ ांती आ ा तर
सु झाली आहे; इथनू पढु े आपण ती वेगानं पढु े नेणार आहोत,’ असं िवधान रॉमनं के यामळ
ु े िहटलर आणखीनच काळजीत
पडला. त बल ४५ लाख सद यसं या असले या एसएचं काय करायचं हे याला समजेना. यानं तातडीनं आप या व र
राजक य सहका यांची बैठक बोलावली आिण ‘ ांती कायम व पी गो नसनू ती घड यानंतर आता आप याला देशा या
गतीकडे ल देणं गरजेचं आहे,’ असं बोलनू दाखवलं. यातनू जो काय बोध या सहका यांनी घेणं अपेि त होतं तो यांनी
घेतला. लगेचच नाझी प ा या कामकाजात बदल िदसनू आले.
रॉम या वाग या-बोल यात मा यामळु े कसलाच बदल झाला नाही. आधी माणेच सावजिनक िठकाणी तो िहटलरची
शसं ा करत असला तरी खासगीत मा तो िहटलरवर कडाडून टीका करे . रॉहम एसए या वाढ या भावामळ ु े िहटलरला भारी
पडू शके ल असं अनेक लोक बोलत. या अ व थतेपोटी िहटलर आप या िवरोधात जाईल, याचीही रॉहम अिजबात भीडभाड
ठे वत नसे. एसएचं एक वतमानप होतं. यातही िहटलरचा उ लेख बराच कमी आिण रॉमिवषयी सगळं काही, असा कार
असे. काही काळ िहटलरनं ि धा मनःि थतीत घालवला. २ फे वु ारी १९३४ या िदवशी िहटलरनं पु हा एकदा ‘कायम
ांती’चा सरू लावणा या रॉमवर अ य पणे टीका के ली. याचं आणखी एक कारण हणजे, या या आद या िदवशी जमन
ल कर आिण एसए यांचं एक ीकरण कर यासंबंधीची नवी मागणी रॉमनं ल कराकडे के ली होती. यामळ ु े भडकले या व र
ल करी अिधका यांनी िहटलरची भेट घेतली. आता एसए या संदभात िनणायक पाऊल िहटलरनं उचललं पािहजे आिण यात
आपण याला साथ ायला तयार अस याचं यांनी सांिगतलं. यानंतर िहटलरनं एक बैठक घेऊन ल कर आिण एसए यांचं
अि त व वेगळं ठे व याचा पनु चार के ला आिण यासंबंधी या करारावर ल कर मख ु आिण रॉम यांना सही करायला भाग
पाडलं. रॉम यामळ ु े अथातच भयंकर िचडला आिण िहटलर ितथनू िनघनू गे यावर यानं आपण या करणातनू माग काढू,
असं भा य के लं. ते िहटलरपयत पोहोचलं. यामळ ु े रॉमचा काटा काढ याचा िहटलर या मनातला आधीपासनू चा िवचार
आणखी प का झाला.
 रॉहम आिण िहटलर
दर यान १९३४ साल या एि ल मिह यात रा पती िहडं ेनबगचा आजार खपू च बळावला. यातनू िहडं ेनबग वाचत नाही,
हे िहटलरला समजलं. जनू मिह यापयत तर िहडं ेनबगची कृ ती इतक िबघडली क याला रा पती िनवास सोडून
आरामासाठी दसु रीकडे जावं लागलं. िहडं ेनबगनंतर काय होणार, हा अनु रत असतानाच रॉम या आ मकतेमळ ु े
आप याला काही ठोस िनणय घेता येत नाहीत, या जािणवेमळ ु े िहटलर िवचारात पडला. आप यानंतर िहटलर सग यांना पार
डोईजड होईल, अशा भीतीपोटी िहडं ेनबगनं आप या कृ ती या दयनीय अव थेला िवस न पापेनला काहीतरी करायला
सांिगतलं. यामळ
ु े पापेननं, िहटलरशाही िनमाण हो याचा धोका सग यांनी काहीही क न थांबवला पािहजे, अशा अथाचं
भाषण िहटलरचं नाव न घेता के लं. हे समजताच िहटलर चवताळला. याच िदवशी यानं नाझी प ा या बैठक त अ यंत
आ मक भाषण क न पापेनचं वणन ‘छोटी अळी’ अशा श दांम ये के लं. तसंच नाझी प ा या िवरोधात कुणीही कस या
कारवाया कर याचा य न के ला तर याचे गभं ीर प रणाम यांना भोगावे लागतील, असा इशाराही यानं िदला. दर यान
पापेन या भाषणा या िलिखत त चं वाटप कर यावर गोबे सनं बंदी घातली अस या या िनषेधाथ पापेननं राजीनामा
दे याचा आपला िनणय िहटलरला सांिगतला. अ यंत चातयु ानं िहटलरनं आपण या गावचेच नस याचा बनाव िनमाण के ला
आिण गोबे सची कृ ती चक ु ची अस याचं सांिगतलं. पापेननं आपला राजीनामा मागे यावा आिण आप यासह पापेननं
रा पती िहडं ेनबगची भेट यावी, असं िहटलरनं याला सचु वलं. खरं हणजे पापेन आप या िनणयावर ठाम रािहला असता
तर कदािचत िच बदललं असतं; पण िहटलर या िदखा याला तो बळी पडला.
तातडीनं िहटलर कामाला लागला. यानं २१ जनू १९३४ या िदवशी िहडं ेनबगची भेट पापेन या साथीत घे यासाठीची
यव था के ली. आप या भेटीआधीच िहडं ेनबगनं ल कर मख ु ाची भेट घेतली अस याचं िहटलरला समजलं. पापेन या
भाषणानंतर देशात अशांततेचं वातावरण िनमाण झालेलं असनू पु हा िहसं ाचार सु हो याची भीती अस यामळ ु े ल कराकडे
देशाची सू ं दे याची िवनंती ल कर मख ु ानं िहडं ेनबगला के ली. यामळु े िहटलर अजनू च सावध झाला आिण आपले डाव
आपण वेगानं खेळले पािहजेत, हे या या ल ात आलं. ल कराला खश ू करायचं तर एसए संघटनेला कायमसाठी लगाम
घालणं भाग आहे, याची याला जाणीव होती. याची चाहल एसए सघं टनेला लाग यामळ ु े यिू नकम ये एसए या तीन हजार
ह लेखोरांनी शहरात एक सश मोचा काढून िहटलरला खपू दषू णं िदली. ही बातमी अजनू िहटलरपयत पोहोचली नसली
तरीसु ा एकूणच एसए संघटनेमळ ु े आप यासमोर िनमाण होत असले या अडचण ना वैतागनू यानं एसए या व र
पदािधका यांना बोलावनू घेतलं. याचा सतं ाप आता माणाबाहेर गेला होता. ३० जनू १९३४ हा तो ऐितहािसक िदवस
Night of the Long Knives हणनू ओळखला जातो. रागानं थरथर या अव थेत यानं एसए संघटने या पदािधका यां या
पोषाखावरचे शौयाचे आिण हद् ाचे तीक असलेले िब ले वतः उचकटून काढले. यांना अटक कर यात आ याची आिण
लवकरच गो या घालनू ठार कर यात येणार अस याची घोषणा िहटलरनं के ली. हे झा याझा या रॉम आिण एसए सघं टनेचे
इतर व र अिधकारी या हॉटेलम ये उतरले होते, या िठकाणी िहटलर आप या सहका यांसह सकाळी साडेसहा वाजता
जाऊन पोहोचला. रा ी या मिदरापानानंतर रॉम आिण याचे सहकारी उिशरा झोपलेले अस यामळ ु े यांना याची काही
क पनाच आली नाही. काही सश लोकांसह आप या हातात िप तल ू घेऊन िहटलर रॉम या खोलीत गेला. याला झोपेतनू
उठवनू िहटलरनं या यावर आप या िवरोधात कट रच याचा आरोप के ला. अधवट झोपेत असलेला रॉम यामळ ु े थ कच
झाला आिण यानं हा आरोप साफ फे टाळून लावला. शेजार या खोलीत एसएचा दसु रा एक व र नेता एका मल ु ाबरोबर
िबछा यात झोपलेला अस याचं आढळलं. रॉहमसकट एसएम ये समिलंगी संबंध ठे वणा यांची काही कमी न हतीच. अशा
कारांची कु िस ी कर यासाठी गोबे स होताच.
या दपु ारी िहटलरनं आप या व र सहका यांसह एसए या धरपकड के ले या लोकांबरोबर एक संयु बैठक घेतली.
िहटलरचा संताप सग यांना जाणवत होता. आप याला पकडून ा स या श ू या हवाली कर यासाठी रॉमनं १.२० कोटी
जमन मा सची लाच घेतली अस याचा आरोप यानं के ला. आजवर या इितहासामधला हा सग यात भयंकर दगाफटका
अस याचा दावा करत िहटलरनं याची िश ा एसए या व र ांना भोगावी लागेल, असं सांिगतलं. रॉम सोडून इतर सहा जणांना
काही िमिनटांनी गो या घालनू ठार कर यात आलं. रॉमला मारलं तर याचे न क काय प रणाम होतील याचा िवचार
िहटलर या डो यात अजनू सु होता. दर यान एसए सघं टनेवर तटु ू न पड या या बहा यानं नाझी प ात या ह लेखोरांनी
यां या सग याच िवरोधकांवर ह लाबोल के ला. अनेक लोकांना ठार कर यात आलं आिण काह ना अटक कर यात आली.
रॉमला आपण ठार न करता याला वतःवर गो या झाडून यायची संधी दे यात यावी, असं िहटलरनं आप या मज त या
लोकां या सांग याव न ठरवलं. रॉमला एका खोलीत िप तल ु ासह एकट्याला ठे व यात आलं. जर दहा िमिनटांम ये राॅमनं
वतःला गो या घालनू संपवलं नाही, तर िहटलरचे दोन सहकारी याला ठार करतील, असं सांग यात आलं. रॉम दहा िमिनटे
शांतच रािहला. िहटलरचे दोन सहकारी िप तल ु ं घेऊन या खोलीत िशरले आिण यांनी रॉमवर गो या झाडून याचा शेवट
के ला. आप या मज त या एका माणसाला िहटलरनं आता एसए या मख ु पदी नेमलं. यानं एसएची सद यसं या िनरिनराळे
माग वाप न एका वषा या आत ४०ट के कमी के ली. ल करात भरती हो यासाठीचं िश ण देणारी सं था, तसंच वेगवेगळे
 डा कार िशकवणारी सं था, असं एसएचं अ यंत िमळिमळीत व प कर यात आलं. िहटलर या िवरोधात जो कुणी उभा
राह याचा य न करे ल, याची काय गत होते हे सग यांनाच एसए या पानं न यानं बघायला िमळालं आिण खरोखरच
िहटलर या िवरोधात उठाव कर या या मनःि थतीत असले या मोज या लोकांनी आपले य न गंडु ाळून टाकले.
एसए सघं टनेचा पाडाव अ यंत िनघृण प तीनं के याब ल िहटलरचा इतर देशांम ये िनषेध कर यात आला असला तरी
जमनीम ये मा तो ‘हीरो’ ठरला. जमन ल करानं आप यासमोरचा मु य धोका टळला अस यामळ ु े िहटलरची वाहवा के ली.
रा पती िहडं ेनबगनंही िहटलरचे आभार मानणारी एक तार पाठवली. िहटलरनं अथातच आप या सोयीसाठी आिण आप या
िवरोधात िनमाण होत असले या श ला ठे च यासाठी सगळा घटना म घडवनू आणला होता. साहिजकच एसएिवषयी
यानं अनेक अफवा पसरव या. डा या श ना एकदम कमकुवत कर याची जबाबदारी िहटलरनं सु वातीला एसएला िदली
होती. हे काम पणू झा यावर एसएनं आपले पंख पसरवले आिण ही संघटना आप यालाच िगळून टाके ल अशी भीती
िहटलरला वाटत अस यामळ ु े यानं एसएचा बीमोड के ला, हे स य लोकांसमोर कधी आलंच नाही. यां या ीनं ‘देश ोह’
करणारी सघं टना ‘देश ेमी’ िहटलरनं ीण के ली होती. एसए या पदािधका यांना पकडून यां यावर खटले भर याचा माग
आपण जाणनू बजु नू नाकारला असनू , या श ंनू ा कायदा हाती घेऊन जागीच ठार करणं जा त यो य अस याची भिू मका
िहटलरनं मांडली. खोट्या देश ेमा या भावनेनं िहटलरनं सग यांना िजंकून घेतलेलं अस यामळ ु े , याची कृ ती यो यच होती
असं जमन नाग रकांना वाटायला लागलं. याखेरीज एसएमधले लोक अनैितक, ाचारी, अ याचारी अस या या अनेक
बाताही िहटलरनं मांड या. याम ये स याचा अश ं अगदी थोडाच होता. एसए संघटनेची दा ण अव था हो याचा फायदा
नाझी प ा या एसएस या दसु या संघटनेला मोठ्या माणावर िमळाला. इतके िदवस एसएस संघटना ही एसए संघटनेपे ा
दु यम मानली जाई. तसचं एसएनं िदले या आदेशांनसु ार एसएसचं काम चाले. आता एसएस सघं टना आप या इशा यांवर
नाचेल, असं िहटलरनं ठरवलं. एसए संघटना आप या बाजनू ं अिजबातच नाही, या जािणवेनं इतके िदवस बेचनै असले या
िहटलरला एसएससार या या या ताटाखालचं मांजर असले या संघटनेमळ ु े नवा ह प आला. इतकंच न हे, तर या
घटना मात िहटलर जमनीचा चॅ सलर बन यासाठी धडपडत असताना काही काळ चॅ सलर असले या जनरल फॉन
ाईशरचीही ह या कर यात आली.
आता िहटलर कशी वाटचाल करणार आहे याची चणु क ू काही िदवसांम येच बघायला िमळाली. २५ जल ु ै १९३४ या
िदवशी ऑि या देशात एसएस संघटनेनं उठाव घडवनू आण याचा य न के ला. हा कट फसला खरा; पण ऑि याचा
चॅ सलर यात ठार झाला. या काराला िहटलरची संमती अस याचं नंतर उघड झालं. यामळ ु े फॅ िसझमकडे झक ु ले या
ऑि यावर आपला क जा कर यासाठी उ सक ु असलेली इटली भडकली. यामळ ु े काही काळ िहटलरची घाबरगंडु ी उडाली.
आपला या कटाशी कसलाच संबंध नसनू , ऑि यामध या नाझी लोकांनी तो घडवनू आणला अस याचा दबु ळा ितवाद
जमनीनं क न बिघतला. या करणाची धग कमी होताच िहटलरनं जमनीचा ऑि यामधला राजदतू हणनू पापेनला
ि हए ना शहरात पाठवनू िदलं. ितकडे िहडं ेनबगची त येत फारच खालावली आिण २ ऑग ट १९३४ या िदवशी िहडं ेनबग हे
जग सोडून गेला.
िहडं ेनबग िजवंत असेपयत जमनीमध या रा पितपदाची ित ा आपण अिजबात कमी करणार नाही आिण या
पदावर या माणसाकडे असलेले सव च पातळीवरचे ह क काढून घे यासाठी आपण मळ ु ीच य न करणार नाही, असं
िहटलरनं वारंवार सांिगतलेलं असलं तरी यानं आता आपले श द िफरवले. िहडं ेनबग मृ यश ु येवर अस याचं ल ात येताच
या या िजवंतपणीच िहटलरनं जमन रा पती आिण जमन चॅ सलर यांचे अिधकार एक कर या या एका न या काय ावर
आप या सग या मं यां या स ा घेत या हो या. यामागे मोठ्या चातयु ानं यानं पढु े के लेलं कारण हणजे ‘रा पती’ पदाला
िहडं ेनबगनं अशा वैभवी पातळीवर नेलेलं होतं क यानंतर कुणी याची जागा भ न काढू शकणचं श य न हतं. साहिजकच
हे पद इतर कुणाला देणं हा िहडं ेनबगचा अपमान ठरला असता. अशा नाटक श दांवर कुणी आ ेप घे याचा च न हता;
कारण यातनू आपण िहडं ेनबगचा अपमान करत आहोत, असा संदश े संबंिधत माणसाकडून गेला असता. या खेळीमागचा
मु य हेतू हणजे आता जमन ल कराचा सव च अिधकारीसु ा िहटलरच असणार होता. हणजेच ल करानं जमन
चॅ सलर या िवरोधात रा पतीकडे जा याचा िकंवा रा पतीनं चॅ सलरवर कारवाई कर यासाठी ल कराची मदत माग याचा
च उरला नाही. सगळे ह क िहटलरकडे एकवटले. जमन ल करी अिधका यांना िहटलरची ही चाल नीटशी ल ात आली
नाही. यांना उलट िहटलर हणजेच नाझी प आिण जमन ल कर यां यात एकदम घ सबं ंध असणं मह वाचं वाटत होतं.
िहटलर या या िनणयामळ ु े ते घडेल अशी समजतू क न घे याची घोडचक ू यांनी के ली. याचा अथ आप या देशा ती िन ा
आिण िहटलर या ती िन ा यां यात जमन ल करा या ीनं फरकच उरला नाही. िहटलर हणजेच जमन लोक आिण जमनी
हणजेच िहटलर, असं समीकरण ळलं. जनरल फॉन लोमबग या जमन पररा मं यानं तर ल करा या ीनं चडं डोके दख ु ी
बनले या रॉमचा काटा िहटलरनं काढ यामळ ु े याचे ल करा या वतीनं जाहीर आभार मानले. एवढंच न हे तर सग या
सैिनकांनी वैयि क पातळीवर िहटलरशी एकिन राह याची आिण याला दगाफटका न कर याची शपथ यावी, याची
यव थाही यानं के ली. ल करात या जवाना या आिण अिधका या या ीनं शपथ ही फार मोठी गो असते. कुठ याही
प रि थतीत आपण आता इथनू पढु े िहटलर या आदेशांनसु ारच काम करणार, असं येक जमन जवानानं आिण ल करी
अिधका यानं यामळ ु े मनाशी प कं के लं. यामळ ु े च नंतर या काळात िहटलर आप या देशाला िवनाशा या खाईत घेऊन
चालला अस याची जाणीव होऊनसु ा अगदी मोजके अपवाद वगळता, कुणीच िहटलरचे आदेश झगु ारले नाहीत िकंवा
या या िवरोधात बंड पक ु ारलं नाही.
अशा रीतीनं िहटलरनं आप या मागामधले सगळे अडथळे काही मिह यांम येच दरू के ले. आप या पदाला आ हान
देणा या रॉमचा परु ता बीमोड के यानंतर िहडं ेनबग या मृ यचू ा फायदा उठवनू यानं स ांची सगळी क ं आप या हाती घेऊन
टाकली!
१९३४ साल या ऑग ट मिह यात जमनीची सगळी स ाक ं आप या ता यात घेत यानंतर िहटलर या
वाग याबोल यात बदल िदसायला लागले. आधीपासनू च आप या मतांशी सहमत नसले या लोकांचा याला ितटकारा
होता; आता तर अशा लोकांशी बोल यातही याला रस नसे. कुणाचहं ी हणणं याला ऐकून यायचं नसे. आप याला
सग यामधलं सगळं समजतं, अशा आिवभावात तो फ बोले आिण इतरांनी ते ऐकून यावं, अशी याची अपे ा असे.
जमनीमध या थािनक ांम ये तो श यतो पडत नसे आिण आपलं सगळं ल िवदेशी मदु ् ांवर अस याचं भासवत असे.
यामागचं कारण हणजे देशांतगत सोडवायला आपलं सरकार स म आहे, असं याला दाखवायचं असे. तसंच या
संदभात आप या सरकारकडून झाले या चक ु ांशी आपला संबंध नाही आिण आपण सरकारहन वर या पातळीवरचे आहोत,
असा िदखावाही याला उभा करायचा होता. याचे प रणाम जमनी या रा यकारभारावर लवकरच जाणवायला लागले.
१९३५ म ये मिं मडं ळा या फ डझनभर बैठका झा या आिण १९३७ म ये तर हा आकडा िन यावर आला! ५ फे वु ारी
१९३८ या िदवसानंतर तर िहटलर या मिं मडं ळाची एकही बैठक होऊ शकली नाही. आपले मं ी सहजच एक िबअर
यायला बसलेले अस याचं यही िहटलरला सहन होत नसे. तो लगेच यांना पांगवे. यामळ ु े येक खा याचा मं ी
आपाप या मज नसु ार नवी िवधेयकं तयार करत असे. वतं पणे ही िवधेयकं इतर मं यांकडे पाठवली जात. इतर मं ी आपली
मतं देत. यानंतर मळ ू मं ी िवधेयकाचा अिं तम मसदु ा तयार करत असे. अथातच एक बैठका होत नस यामळ ु े सगळे जण
आपाप या िठकाणाहनच ही कामं करत. सग यात शेवटी मजं रु ीसाठी िवधेयकाचा अिं तम मसदु ा िहटलरकडे पाठवला जात
असे. बहतेक वेळा या मसु ाकडे नजरसु ा न टाकता अ यंत िन काळजीपणे िहटलर यावर सही करत असे. आता या
िवधेयकाचं पांतर काय ाम ये झालेलं असे!
आपलं िवधेयक संमत क न घे यासाठी आिण आपलं राजक य वजन वाढव यासाठी यामळ ु े सग या मं यांम ये
चढाओढ िनमाण झाली. हे सा य कर यासाठीचं एकमेव साधन हणजे िहटलरशी आपला संपक वाढवणं आिण यासाठी
याची खश ु ामत करत राहणं हे अस याचं ल ात आ यामळ ु े आता यासाठीचे य न सु झाले. जे मं ी िहटलर या मज तनू
उतरलेले असत, यांना िहटलरची भेट घेणं अश य होई. उदाहरणाथ जमनी या कृ िषमं यािवषयी िहटलर या मनात काही
कारणामळ ु े अढी िनमाण झा यानंतर देशात या शेतीची प रि थती अितशय गभं ीर झालेली असनू सु ा या मं याची िहटलरनं
त बल दोन वष भेट घेतली नाही.
िहटलरचा िदन म तसा फार य त नसे. काही खास मज त या लोकांची तो दररोज भेट घेई; तसंच ल करी
अिधका यांना भेटे. यानंतर सं याकाळी टेकडी या उतारावर तो चालायला जाई. ‘उतारावर’ हण याचं कारण हणजे तो
टेकडी कधीच चढत नसे. टेकडी या तळाशी गाडी उभी असे. ितथपयत िहटलर चालत आला क ही गाडी याला परत
टेकडीवर नेऊन सोडे. ितथनू तो परत टेकडी उतरे ! शारी रक क ांचा िवल ण कंटाळा आिण आप या खराब तंदु तीचं
दशन कुणासमोर होऊ नये यासाठी काळजी घे याची वृ ी, यामळ ु े िहटलर असं वागत असे. यानंतर दररोज सं याकाळी तो
एक िच पट बघत असे. जमनीत सु असले या घडामोड म ये याला फारसा रस नसे. उदाहरणाथ एखा ा मं यानं िकंवा
अिधका यानं परु ा या संकटािवषयी काही बोलायला सु वात के ली क िहटलर याला थांबवत असे. कुठ याही करणाशी
संबंिधत असले या फाई स वाच याचा िहटलरला भयंकर कंटाळा असे. हणनू च अ यंत मह वा या िनणयांआधीही तो कधी
या करणाशी सबं ंिधत असलेली कागदप ं वाच याचे क घेत नसे. ‘िनणय न घेणं हाच एक मोठा िनणय असतो,’ या
वचनावर याचा परु े परू िव ास होता. बहतेक आपोआपच सटु तात, अशा अ यंत बाळबोध िवचारसरणीचा तो अवलंब
करे . याला एक अपवाद होता- आप या भाषणांची मा तो जोरदार तयारी करे . यामधली चारक िकती मह वाची आहे
याची याला जाणीव अस यामळ ु े िक येकदा रा ी उिशरापयत तो आप या तीन मदतिनसांना भाषणांची िड टेश स यायला
सांगे. ही भाषणं श य िततक प रपणू कर यासाठी याचा य न असे.
िहटलर या अशा वाग यामळ ु े सरकारी िनधीला अनेक पाय फुटत. ाचाराची कुरणं तयार होत असत. िहटलर या
आवडीनसु ार िवनाकारण मोठमोठ्या सरकारी इमारती उ या के या जात. िहटलर या मज त या लोकांना अफाट पगार
िमळत. तसंच यांना करांमधनू खपू सवलती िमळत. इतर सोयीसिु वधांची तर कमतरता नसेच. हे सगळं क न ते खपू लाच
खात. िहटलरला याची पणू क पना होती. आप या हाताखालचे लोक अशा कारे आिथक ्या संप न रािहले तर ते
आप याशी एकिन राहतील, हे याला माहीत होतं. ‘माईन का फ’ या वाढ या खपामळ ु े वतः िहटलर चडं ीमतं
झालेला असला तरी सरकारी सोयीसिु वधांचा मोह याला होतच असे. आपलं आयु य अगदी साधं अस याचा बनाव यानं
िनमाण के लेला असला तरी ‘िवदेशी पाह यांचं वागत कर यासाठी’ हणनू यानं आपलं िनवास थान अगदी झोकदार क न
घेतलं होतं. अकरा ड यांची एक आिलशान रे वेगाडी, िलमोिझन गाड्या आिण तीन िवमानं या या िदमतीला कायम असत.
एसए संघटनेचं कंबरडं मोड यात मह वाची भिू मका बजावले या एसएस संघटनेम ये िहटलरनं आता जमन पोलीस दलाला
िवलीन क न टाकलं. यामळ ु े एसएसचा मख ु असलेला िहटलरचा िव ासू सहकारी िहमलर या याकडे जमन पोलीस
दलाची सू ंही आली.
अशा रीतीनं हकूमशाहीकडे वाटचाल सु के ले या िहटलरचं पांतर ‘द ेट िड टेटर’म ये जवळपास पणू पणे झालं!
 अंतगत खळबळी, आंतररा ीय चाली
जमनीम ये आपलं थान अनेक रा त तसंच गैर मागानी प कं के यानंतर िहटलरनं आपलं ल जागितक पातळीवर
आपला भाव वाढ याकडे मोठ्या माणावर वळवलं. पवू ‘लीग ऑफ नेश स’मधनू बाहेर पड याचा आततायी िनणय
घेत यामळु े जमनीिवषयी सगळीकडे संशयाचं वातावरण होतं. तसंच जमनीचे श ू एक येऊन जमनीवर ह ला कर याची
श यताही होती. ा स आिण जमनी यांचं वैर तर जगजाहीर होतंच. अशा वेळी आपलं ध कातं वाप न िहटलरनं
अचानकपणे पोलंडशी २६ जानेवारी १९३४ या िदवशी एका दशकभरासाठीचा शांतता करार क न टाकला. यामळ ु े
पोलंड या साथीनं जमनीशी लढ याचे ा सचे मनसबु े पार उधळले गेले. पोलंडसार या तल ु नेनं कमकुवत देशाला यामळ ु े
जरा हायसं वाटलं. रिशयाशी मा िहटलरनं अ यंत कड या िवरोधाचे संबंध थािपत के ले. आधीपासनू च जमनी आिण
रिशया यां याम ये तणावाचं वातावरण होतं; ते िहटलरनं टोकाला नेलं. साहिजकच हळूहळू रिशया आिण जमनी यां याम ये
कुठ याही कारची चचा हो याची आशा मावळली आिण रिशयानं ा सशी जवळीक साधली. याच समु ाराला आतं ररा ीय
पातळीवर आपला चारक थाट एकदम टोकाला ने याची ससु ंधी िहटलरला िमळाली. पिह या महायु ामध या पराभवानंतर
जमनीवर घाल यात आले या अनेक अट मधली एक हणजे सारलँड नावा या देशावर या क जाची होती. जमनीमधला
हा भाग ‘लीग ऑफ नेश स’नं १५ वषासाठी आप या ता यात घेतला होता आिण या देशामध या नैसिगक संप ीवर
ा सचा ह क असेल, असं ठरलं होतं. आता ही मदु त संपताना सारलँडमध या जवळपास पाच लाख लोकांनी आप या
नाग रक वासबं ंधीचा िनणय यावा, असं ठरलं. या भागाम ये ामु यानं जमन भाषक अस यामळ ु े गोबे सनं ितथ या
नाग रकांना जमनीम ये परत यासाठीची जोरदार आवाहनं करायला सु वात के ली. तसंच सारलँडमध या आप या बांधवांवर
होत असलेला अ याय दरू कर यासाठी आपण सग यांनी य न के ले पािहजेत, अशी साद यानं जमनीम येही घातली. याचा
अपेि त असा प रणाम झाला आिण सारमध या नाग रकांनी आप याला जमनीम ये परतायचं अस याचं मतदाना ारा
अगदी प पणे सांिगतलं. िहटलरनं आपली लोकि यता वाढव यासाठी याचा चतरु पणे उपयोग तर क न घेतलाच; पण
िशवाय या िनिम ानं जमनी आिण ा स यांना आपसातले िबघडलेले संबंध सधु ार यासाठीची संधी िमळाली अस याची
बातही मारली. या या मनात न क काय चालू आहे, याचा इतर यरु ोपीय देशांना अदं ाज येणं श यच न हतं.
एक कडे आप या शेजा यांशी संबंध सधु ार याची भाषा करत असताना दसु रीकडे िहटलरनं जमन ल कराची ताकद
वाढवायला सु वात के ली. हे इतर देशांपासनू लपनू राहणं श य न हतं. लगेचच ७ माच १९३५ या िदवशी ि िटश पररा मं ी
िहटलरची भेट यायला बिलन शहरात दाखल होईल असं ठरलं; पण िहटलरनं ही बैठक पढु े ढकलली. इतकंच न हे, तर
यानंतर तीनच िदवसांनी जमनीनं आप या वायदु ला या पनु बाधणीची घोषणाही के ली. हे तर हसाय कराराचं सरळसरळ
उ लंघन होतं. इतर देशांना चिकत क न सोड यासाठी जमनीनं आप याकड या ल करी िवमानांची सं या होती या या
दु पट सांिगतली. यामळ ु े च ससं देनं आपलं ल कर आणखी मजबतू कर यासाठीचं िवधेयक समं त के लं. िहटलर अशाच
घटनांची तर वाट बघत होता. यानं लगेचच जमनीम ये येकाला स नं ल करी सेवा कर यासाठी ल कराम ये काही
काळासाठी भरती हो याचे आदेश जारी करायचं ठरवलं. आप या ल करानं पणू ताकदीनं लढायचं असेल तर यासाठी िकती
लोकांची ल करात भरती कर याची गरज आहे, याची मािहती यानं काढली. हसाय करारानसु ार जमनीला फ एक लाख
सैिनकांचं ल कर उभं कर याची परवानगी असली तरी आता हा आकडा त बल साडेपाच लखांवर नेला पािहजे, असं
िहटलरला या या स लागारांनी सांिगतलं. यानसु ार पढु ची आखणी िहटलरनं सु के ली, ते हा या या पररा मं यानं याला
सबरु ीचा स ला िदला. आप या डावपेचांमळ ु े इं लंड आिण ा स आप यावर ल करी कारवाई करतील, अशी रा त भीती
यानं य के ली. िहटलर या यु मं याचहं ी तेच मत पडलं. िहटलरला मा यात त य वाटलं नाही. १६ माच या िदवशी
िहटलरनं आपला िनणय आधी माणेच जाहीर के ला. ‘ हसाय या करारातनू जमनीला मु कर यासाठीचं पिहलं पाऊल’
अशा श दांम ये िहटलर या चारकांनी सग या वतमानप ांम ये ही बातमी छापनू आणली.
जमन नाग रकांसाठी िहटलरचा हा िनणय हणजे आ याचा मोठा ध काच होता. काही जणांना िहटलरचा हा िनणय
अ यंत धोकादायक असनू , याचे गंभीर प रणाम देशाला सोसावे लागतील, असं वाटलं. बहसं य लोकांना मा िहटलरचा हा
िनणय धाडसी आिण यो य वाटला. अ य यरु ोपीय देशांची गल ु ामिगरी के यासारखं जमनीनं कशाला वागायच,ं असं यांना
वाटे. यांनी िहटलरला पणू पािठंबा जाहीर के ला. लवकरच िहटलर या या िनणयाला उ र हणनू इतर यरु ोपीय देश काहीच
करणार नाहीत असं िच तयार होत गे यावर तर यां या आनंदाला पारावारच उरला नाही. िहटलर या धीटपणाला आिण
आ मकतेला जमन जनतेनं कुिनसात के ला. चौदा वषाम ये जे जमन ने यांना जमलं नाही, ते यानं क न दाखवलं आिण
ा सला याची जागा दाखवनू िदली, असं अनेक जण हणायला लागले. परदेशांम ये अथातच यामळ ु े काळजीचं वातावरण
पसरलं. ा सनं जमनी या िवरोधात आघाडी उभी कर याचे य न सु के ले. जमनी या िवरोधकांपैक इं लंडचा िनणय
सग यात मह वाचा होता. खरं हणजे िहटलर या या िनणयामळ ु े इं लंडनं अगदी लगेचच आ मक भिू मका घेऊन जमनीला
वठणीवर आण याची भिू मका घेणं अपेि त होतं; य ात मा ि िटशांना रिशया या वाढ या भावामळ ु े काळजी वाटत
होती. आप याकडेही डा या चळवळी वाढतील आिण सा यवाद फोफावेल, असं यांना वाटत अस यामळ ु े सा यवादा या
िवरोधात अितकठोर भिू मका घेणा या िहटलरला आपण फार िवरोध क नये, असं बहसं य ि िटश ने यांचं मत पडलं. याचं
ितिबंब इं लंडनं जमनीला िदले या िति येत साफ उमटलं. जमनी या ल करी भाव वाढव या या धोरणावर िमळिमळीत
टीका करतानाच आता तरी आप या पररा मं याची जमन अिधका यांशी भेट होऊ शकते का, असा ि िटशांनी
िवचारला. साहिजकच इं लंडची भिू मका एकदम गळ ु मळु ीत व पाची अस याचं िहटलरला समजलं आिण याला अ यानंद
झाला. यानं या बैठक त अ यंत कणखर भिू मका मांडली आिण ि िटशांनी याला फारसा िवरोध के ला नाही. यामळ ु े
ा स या साथीत इं लंड िकतपत लढेल, अशी शक ं ा िहटलर या चाणा नजरे मधनू सटु ली नाही. याचा फायदा उठवनू
इं लंड या नौदला या ३५ट के मतेचं नौदल जमनी उभं क शवे, अशी परवानगी िमळवणारा ि प ी करार यानं क न
घेतला. जमन नाग रकांना आप या ने या या या कामिगरीचं िजतकं कौतक ु वाटलं, ितत याच अिव ासानं सगळं जग या
घटना माकडे बघत होतं. शांतते या मागानं जमनीचं आ मण बोथट करावं असा इं लंडचा यामागचा मु य हेतू असला तरी,
तो साफ फसला. यातच काही मिह यांनी मसु ोिलनीनं इटलीची ताकद दाखव यासाठी अिबिसिनया ांतात घसु खोरी
के यामळ ु े यरु ोपमधली शांतता आणखीनच धो यात आली.
िवदेशी घडामोड म ये िहटलर एक कडे गतंु लेला असताना १९३५ साल या उ राधात जमनीम ये यू वंशीयांवर या
अ याचारांनी नवं टोक गाठलं. जहरी मतं मांडणारी भाषणं आिण िलखाण यां या मदतीनं नाझी प ानं यंू या िवरोधात रान
उठवलं. आप यावर या कारवाईमळ ु े एकदम थंडावले या आिण िनपिचत पडले या एसए संघटनेम ये यामळ ु े अचानकपणे
जान आली. एसएस या जोडीनं एसए सघं टनेनंही यंवू र ह ले कर याचं स चडं मोठ्या माणावर सु के लं. सवसामा य
लोकांचा मा या ह यांना फारसा पािठंबा न हता. अथात यांना यू लोकांिवषयी ेम होतं िकंवा मानवते या भिू मके तनू
असं घडत होतं असं मा अिजबातच नाही. एकूणच सगळीकडे मारहाण, र पात, लटु ालटू सु अस या या वातावरणात
आपलं आयु यसु ा खडतर होईल, अशी भीती यांना वाटे. यामळ ु े यू लोकांवर या ह यांचे िनषेध सु झाले. याची दखल
घेणं ने यांना भाग पडलं आिण हा िहसं ाचार जरा िनवळला. आता र यांवर या ह यांपे ा काय ा या पातळीवरच
काहीतरी के लं पािहजे, अशी या ने यांची धारणा झाली. यांनी िहटलरचे कान भरले. यातनू च १९३५ सालचे कु िस
‘ यरू े बग कायदे’ िहटलर या सहीनं मजं रू कर यात आले. जमन लोक हे आय वण य अस यामळ ु े े आहेत आिण यू
लोक हे दु यम दजाचे आहेत, असं या काय ांचं मळ ू होतं. हणनू च जर ‘ े ’ जमन लोकांना आपलं े व कायम
िटकवायचं असेल तर यांनी आप याम ये ‘दु यम’ दजा या यू लोकांचं र िमसळू देता कामा नये, असा यिु वाद यामागे
होता. हणनू च आय वंशीयांशी यू वंशीयांचे शारी रक संबंध बेकायदा ठरव यात आले. अथातच या िभ न वंशीयांची ल नंही
आता होऊ शकणार न हती. इतकंच न हे तर कुठ याही यू नाग रकाला ४५ वष वयाखाल या जमन ीला आप या
घराम ये कामासाठी ठे व यावरही बंदी घाल यात आली. या काय ांचं जमन नाग रकांनी वागत के लं. यू धम यांवर ह ले न
करता आिण सगळीकडे घबराटीचं वातावरण न पसरवता आपोआपच यू लोकांना समाजातनू बेदखल कर याची िहटलरची
ही चाल यांना आवडली. यांचा ि कोनही वण षे ी होताच; फ कायदेशीर मागानंच यू लोकांना वेगळं ठे व याचा हा माग
यांना जा त आवडला, इतकंच.
ितकडे मसु ोिलनीनं अिबिसिनया ांतात घसु खोरी के यानंतर इं लंड आिण ा स यांनी इटली या बाबतीत अ यंत
कडक भिू मका वीकारली. इटलीवर कडक आिथक िनबध घाल यात आले. यामळ ु े इटलीची प रि थती काहीशी िबघडली.
याचा फायदा उठव यासाठी िहटलर टपनू च बसला होता. पिह या महायु ानंतर जमनीमध या हाईन नदी या आखनू
िदले या प रसरात जमनी आपलं ल कर अिजबात उभं करणार नाही, असं हसाय या तहामधलं एक कलम होतं. या
कलमाचा भगं के ला तर अ य यरु ोपीय देश इथं आपण उ या के ले या ल करावर ह ला करतील, अशी भीती िहटलरला
सतावत होती. आता यानं मसु ोिलनी या स प रि थतीचा फायदा उठवायचं ठरवलं. इं लंड आिण ा स यां याशी
मसु ोिलनीनं वैर घेतलेलं अस यामळ ु े , तो आप या बाजल
ू ा वळे ल अशी खा ी िहटलरला वाटायला लागली. या ीनं
थोडीफार चचा होताच आपण जमनी या अतं गत ात पडणार नस याचं मसु ोिलनीनं सांगनू टाकलं. हणजेच हाईनलँड
भागात जमनीनं न यानं ल कराची जमवाजमव करायला आपली हरकत नाही, असं याला इं लंड आिण ा स यांना सांगायचं
होतं. ा सला जमनीवर ह ला कर याची फारशी इ छा न हती आिण हे िहटलरला या या ा समध या राजदतू ाकडून
समजलं होतं. वरवर ा स गरु काव यासारखं करत असला आिण ‘राजक य चचतनू च असे सोडवले पािहजेत’ असं
हणत असला तरी च ल करानं च राजक य ने यांबरोबर या चचत जमनीशी लढायला नकार िदला अस याचं गिु पत
िहटलरपयत पोहोचलं होतं. ि िटशांनाही िनरिनरा या सम यांनी आिण अिबिसिमया या ानं गंतु वनू टाकलेलं
अस यामळ ु े , तेसु ा हाईनलँड या ाव न आप याशी लढतील, असं िहटलरला वाटत न हतं.
१९३६ साल या फे वु ारी मिह यात हाईनलँडम ये िहटलर जमन ल कर पु हा तैनात करणार अस या या बात या
पसर या. िहटलरनं आप या सहका यांशी यािवषयी चचा के ली. या या पररा मं यानं आप याला इं लंड िकंवा ा स
यां या ल करी कारवाईची िचतं ा अिजबातच वाटत नसली तरी आतं ररा ीय पातळीवर जमनीला आणखी एकटं पाडलं
जा याची भीती मा वाटत अस याचं मत य के लं. इतरांनीही िहटलरला सबरु ीचा स ला िदला. िहटलर मा
हाईनलँड या ावर िनणायक भिू मका घे याची हीच वेळ आहे, असं हणाला. ७ माच १९३६ या िदवशी यानं आप या
सग या ल कर मख ु ांची बैठक बोलावली. यात आपण हाईनलँडम ये जमन ल कर थािपत करणार अस याची घोषणा
िहटलरनं के ली. तसंच आप याला आतं ररा ीय पातळीवर एकटं पाडलं जाऊ नये यासाठी आपण ‘लीग ऑफ नेश स’म ये
जमनीला पु हा सामील करणार अस याचं आिण ा स तसंच बेि जयम यां याबरोबर आ मकता रोख यासंबंधीचा करार
करणार अस याचहं ी यानं सांिगतलं. मं यांना ही मािहती वैयि क पातळीवर कळव यात आली. दसु या िदवशी
मिं मडं ळाची बैठक बोलावनू यात िहटलरचं भाषण झालं आिण ते थेट रे िडओवर ऐकव यात आलं. याबरोबर सग यांना
पु हा एकदा देश ेमाचं फुरण चढलं. हाईन नदीजवळ या पल ु ापाशी जमन सैिनकांचं वागत कर यासाठी लोकांची नसु ती
झबंु ड माजली. ि यांनी सैिनकांचा माग फुलांनी सजवला. सैिनकांनी पल ु ाव न पलीकडे जायला सु वात करताच लोकांनी
चडं ज लोष के ला. जर आप या या कृ तीमळ ु े चांनी ह ला के ला तर एका तासात माघार घे याचे आदेश सैिनकां या
पिह या फळीला दे यात आले होते. अथातच याची श यता अिजबातच न हती. च ल करी अिधका यांनी हाईनलँडम ये
त बल २.९५ लाख जमन सैिनक जाणार अस याची बातमी जाणनू बजु नू पसरवली होती. य ात हा आकडा फ ३०
हजार इतकाच होता! जमनांशी यु टाळ यासाठीचा च ल करी अिधका यांचा हा डाव होता. हणनू च काही िदवसांनी
िहटलरनं ‘जर च ल कर खरोखर हाईनलँडमध या आप या कृ तीला मोडून काढ यासाठी पढु े सरसावलं असतं तर आमची
काही खैर न हती ... अगदी थोड्या य नांनीसु ा यांनी आम◌ ् ा या सैिनकांना शेपटू पाडून पळायला भाग पाडलं असतं ...’
असं हटलं.
यरु ोपीय देशांम ये एकवा यतेचा अभाव असणं आिण सतत या ल करी मोिहमांमळ ु े यां या ल करांना आलेला थकवा
या कारणांमळ ु े िहटलरचं हे धाडस यश वी ठरलं. याचा आ मिव ास यामळ ु े चडं वाढला. आप याहन बलाढ्य असले या
यरु ोपीय देशांना यानं पु हा एकदा जेरीला तर आणलंच होतं; पण सगळे कायदे आिण करार मोडीत काढून यांना वाकु या
दाखवायचं धा र ्य आप यात अस याचं यानं परत एकदा िस क न दाखवलं होतं. जमन नाग रकांना झालेला आनंद तर
अवणनीय होता. िहटलर या आततायी कृ यांमळ ु े पु हा एकदा जमनीला यु ाचा सामना करावा लागेल अशी आप याला
वाटत असलेली भीती अनाठायी अस याची भावना, बहसं य जमन लोकांम ये प क झाली. िहटलर या िवरोधकांचा
आवाज एकदमच ीण झाला. याच समु ाराला िहटलरनं जमनीम ये पु हा एकदा ‘िनवडणक ू ’ घेतली. यात नाझी प ाला
९८.९ट के मतं िमळाली, असं सांग यात आलं. हाईनलँड करणामळ ु े िहटलर वतःला अभे समजायला लागला, असं
या या जवळ या लोकांनी नमदू के लं आहे. आता सगळा जमनी देश तर आप या मठु ीत आलाच आहे; पण इथवर न
थांबता आपण जमनी या सीमा िव तार या पािहजेत, अशी या या मनातली आधीपासनू ची इ छा आता जोरानं डोकं वर
काढायला लागली.
एक कडे िहटलर या मह वाकां ा वाढत चालले या असताना आिण ल करी ताकद आणखी वाढव यावर यानं खपू
भर िदलेला असताना, जमन अथ यव थेवर याचा चडं भार पडत होता. सवसामा य माणसाला रोज या आयु यात अनेक
संकटांशी सामना करावा लागत होता. इतकंच न हे, तर ल करी सा ा य वाढव यासाठीची धडपडसु ा िकती काळ िटकून
राहील हे समजत न हतं; कारण १९३६ साल या म यावर यासाठी फ दोन मिहने परु े ल इतकाच क चा माल िश लक
होता. परक य चलनाचा िवल ण तटु वडा असताना अ नधा य परु वठामं ी आिण संर णमं ी या दोघांनाही मोठ्या माणावर
परक य चलन हवं होतं. यातनू कसा माग काढायचा हे िहटलरला समजत न हतं. अनेक मिहने यानं या संदभात कसलीच
हालचाल के ली नाही. शेवटी या या िव ासात या एका सहका यानं जमनीमध या सव म तं ांना एक आणनू उपल ध
साधनांचा वापर क न इधं निनिमती, श ा िनिमती आिण अ नधा याचं उ पादन वाढव यासाठी या लृ या यावर काम
करायला सांिगतलं. काही काळातच िहटलरसमोर यासंबंधीचं सादरीकरण करायला हणनू हा सहकारी स ज झाला, तर
तोपयत िहटलर एका वेग याच ात गतंु नू गेला होता.
रिशयामध या बो शेि हक ांतीचा िहटलरला पवू पासनू राग होता. आता या ांतीची झळ आप याला सोसावी
लागेल अशा भीतीनं याला भडं ावनू सोडलं. याचं कारण हणजे एक कडे जपान आिण रिशया यां यात यु सु होतं, तर
दसु रीकडे पेनचा िनमाण झाला होता. १९३६ साल या जल ु ै मिह यात पॅिनश ल करा या काही तक ु ड्यांनी आप या
स ाधा यां या िवरोधात उठाव के ला आिण यामळ ु े ितथं यादवी यु सु झालं. हे बंड मोडून काढ यासाठी य न सु झाले
खरे ; पण हे बंड यश वी कर यासाठी बंडखोरांनी मसु ोिलनी आिण िहटलर यां याकडे मदत मािगतली. जर आपण
बंडखोरां या मदतीला धावनू गेलो नाही, तर रिशया या संधीचा फायदा उठवनू पेनम येसु ा आपलं वच व िनमाण करे ल,
अशी भीती िहटलरला वाटली. तसंच पेनमध या यादवी यु ाम ये सहभागी झा यानंतर आप याला जमनीम ये असले या
यु साम ी या तटु वड्यावरही मात करता येईल असं याला वाटलं असावं. यामळ ु े यानं बंडखोरांना मदत करायचं ठरवलं.
यामळ ु े आतं ररा ीय पातळीवर काय घडेल याची काळजी िहटलर या काही स लागारांना वाटत होती. नेहमी माणेच
िहटलरनं कुणाचं न ऐकता आपला िनणय जाहीर क न टाकला. बंडखोरांची लगेचच सरशी होईल आिण आपण यानंतर या
ामधनू अगं काढून यावं, असा याचा यामागचा उ श े होता. तसचं जर रिशयानं पेन या यादवी यु ात म य थी के ली तर
यामळ ु े पेनम येही रिशया माणे यू लोकांनी यश वी के ले या बो शेि हक ांतीचा पगडा िनमाण होईल आिण कदािचत
ा सही ते हा या प रि थतीनसु ार बो शेि हक चळवळीचा भाग बनेल, असं िहटलरला वाटत होतं. या भीतीपोटी यानं
पेन या यादवी यु ात पडाय या आप या िनणयावर िश कामोतब क न टाकलं. अशा या िहटलर या खासगी
आयु यािवषयीही थोड यात बोलणं गरजेचं आहे.
िहटलर या िनणय ि येत इतर कुणाला फारसं थान नसे. इतरांची मतं तो कधीकधी ऐकत असे; पण ती नावापरु तीच.
याला कुणी जवळचं असं न हतंच. याचा िवल ण ईगो आिण वतःिवषयी या या मनात असले या भ यिद य क पना
यामळ ु े वैयि क आयु यातही तो फारसं कुणाला जवळ करत नसे. १९२९ म ये िहटलरची भेट हेि च हॉफमन या या या
छायािच कारा या कायालयात या सतरा वष वया या इ हा ाऊनशी झाली. आपला नावलौिकक खराब होऊ नये हणनू
िहटलरनं ितला सावजिनक आयु यात आप या फार जवळ के लं नाही. िहटलर जा त क न बिलनम ये असला तरी इ हा
ितथं नसायची. जे हा ती बिलनला जायची, ते हा िहटलर या घरात या छोट्या खोलीत ती बसनू राही. िहटलर या
मेजवा यांम येही ितला खास पाहणे िकंवा मह वाचे लोक हजर असताना वेश नसे. िहटलर सात यानं वास करत असला
तरी ितथंही इ हा या याबरोबर जात नसे. जर ती सावजिनक समारंभांम ये हजर रािहली तर िहटलर ितला अगदी
अपमाना पद वागणक ू देत असे. सग या लोकांसमोर िहटलर ितला अगदी घालनू -पाडून बोलत असे. इतर ि यांशी मा तो
ित यासमोरच अगदी आदरानं आिण ेमानं वागत असे.
यायामा या भानगडीतसु ा न पडणारा आिण फारसं पौि क अ न न खाणारा िहटलर ब यापैक तंदु त होता, हे एक
आ यच हटलं पािहजे. याला अधनू मधनू पोटदख ु ीचा ास मा होई आिण याला मानिसक ताण आला क ही पोटदख ु ी
एकदम अस होई. यावर उपाय हणनू तो घेत असले या औषधांम ये अ य प माणात िवषारी घटक अस याचं नंतर
ल ात आलं. यामळ ु े िहटलरला डोके दखु ी, दहु रे ी ितमा िदसण,ं भोवळ येण,ं कानांम ये आवाज येण,ं असे ास होत. या या
घशात एक बारीक गाठ आ यामळ ु े १९३५ म ये तो खपू च काळजीत होता; पण ही ककरोगाची नस याचं प झा यावर
या या मनावरचा ताण िनवळला. याच समु ाराला या या दो ही पायांवर एि झमा वाढला; हणजेच फोड आले आिण यांना
खपू खाज सटु ायला लागली. यामळ ु े याचे दो ही पाय बँडेजम ये गंडु ाळावे लागले. आपले आई-वडील त णपणीच
दगावलेले अस यामळ ु े आप याही बाबतीत तेच घडेल, अशी भीती याला सतावत असे.
िहटलर या कारिकद त घडले या अ यंत मह वा या घडामोड पैक दोन हणजे १९३८ म ये या या मिं मडं ळातला
संर णमं ी फ ड माशल हनर लोमबग आिण ल कर मख ु कनल जनरल फॉन ि या या संदभात घडलेले
सनसनाटीपणू घटना म होते. यापैक लोमबग हा िहटलरला जवळचा अस यामळ ु े च तो संर णमं ी बनू शकला, असं
अनेक जणांचं मत होतं. ल करामधले व र अिधकारीसु ा लोमबग या साफ िवरोधात होते. यांना लोमबगला दरू करायचं
होतं; पण यासाठीची संधी यांना लाभत न हती. १९३८ साल या जानेवारी मिह यात अशी सवु णसंधी यां यासमोर चालनू
आली. याची पा भमू ी हणजे १९३७ साल या स टबर मिह यात लोमबग सकाळी फे रफटका मारत असताना याची भेट
या याहन ३५ वषानी लहान असले या त णीशी झाली. आप या पाच मल ु ांना सांभाळ याचा अयश वी य न करणारा
िवधरु लोमबग आतनू पार पोखरला गेला होता. एकटेपणा या भावनेनं याला पार घेरलं होतं. या त णीला बघताच
लोमबग एकदम जागीच ित या ेमात पडला. टायिपंगचं काम करणा या या ीला यानं काही आठवड्यांम येच ल नाची
मागणी घातली आिण िहटलरकडे यासाठीची परवानगी मािगतली. ‘खाल या दजा या’ ीशी आपण िववाह के ला तर
ल करामधले व र लोक तसंच मिं मडं ळामधले इतर सद य आप या िवरोधात वातावरण तापवतील अशी भीती याला
वाटत होती. िहटलरनं मा लोमबगला अशी कसलीच भीती बाळग याची गरज नस याचं सांगनू समाजामध या अस या
भेदभावांची आप याला चीड अस याचं सांिगतलं. शेवटी अ यंत घाईघाईनं १२ जानेवारी १९३८ या िदवशी लोमबगचं
ल न अगदी मोज या लोकां या उपि थतीत पार पडलं.
लोमबगला आपली नवी बायको सामािजक ्या आप या तल ु नेची नस याची थोडी लाज तर वाटत होतीच; पण
यानं ित यािवषयी कुठं न बोल यामागे आणखी एक मह वाचं कारण होतं. १९३१ म ये ितची वया या अठरा या वष
काढली गेलेली काही छायािच ं जमन पोिलसांकडे होती. या या पढु या वष पोिलसांकड या न द म ये ितचा ‘अिधकृ त
वे या’ हणनू समावेश कर यात आला. यानंतर काही वषानी वे यागमन करणा या एका माणसाला लबु ाड या या
आरोपाव न ित यािव पोिलसांकडे नवी त ार आली. आता अचानकपणे जमन संर णमं याशी ल न कर यापयत ितची
मजल गे यामळ ु े खळबळ माजली आिण जमन ल कर मख ु ाकडे ितचा तोपयतचा ‘िहशेब’ सादर कर यात आला.
जमनीमध या ‘गे टॅपो’ या गु पोलीस यं णेकडेही सगळी खबरबात पोहोचली. लवकरच करण िहटलरकडे गेलं. ितथं
आणखी भलताच कार घडला. आप या सरं णमं यानं एका कु यात वे येशी ल न के लं अस या या बातमीमळ ु े तो पार
हादरलाच; पण या या जोडीला वण षे ाची फोडणीही लाभली. याचं कारण हणजे या ीची या काळातली छायािच ं
पोिलसां या हाती लागली होती या काळात ही ी एका यू माणसाची रखेल हणनू राहायची. या यू माणसानंच ही
छायािच ं काढली अस याचं िहटलर या कानांवर आलं. लोमबग या ल नात मोठ्या आवेशानं सा ीदार हणनू हजर
रािहलेला आिण ल नात ते हा या प तीनसु ार वधू या हाताचं चबंु न घेतलेला िहटलर संताप आिण भीती यां या िम णामळ ु े
बेभान झाला. आपण यंू या िवरोधात इतकं रान उठवलेलं असताना आप या जवळ या सहका याची प नी पवू एका यू
माणसाशी अनैितक सबं ंध ठे वणारी असावी, या िवरोधाभासाचा आपले िवरोधक िकती फायदा उठवतील याची याला
लगेचच जाणीव झाली. आप या हातांची पाठीमागे घडी घालनू आप या खोलीत येरझारा घालत ‘जर जमन फ ड माशल
एका वे येशी ल न क शकतो, तर जगात काहीही घडू शकतं,’ असं तो रागानं पटु पटु त होता. िहटलर या जवळ या
सहका यांनी लोमबगपाशी हा िवषय काढला. कदािचत चक ु ू न िकंवा नीटशी मािहती नस यामळ
ु े यानं या ीशी ल न के लं
असावं, अशा समजतु ीतनू या सहका यांनी याला लगेचच घट फोटाची तयारी करायला सांिगतलं. जे हा लोमबगनं याला
साफ नकार िदला, ते हा मा ते पार हवालिदल झाले. शेवटी लोमबगला पदमु क न इटलीला धाड यात आलं. जर
जमनी परत यु भमू ीवर उतरली तर आपण लोमबगला परत ल करसेवेसाठी बोलाव,ू असं िहटलरनं याला जाताजाता
सांिगतलं.
लोमबगसंबंधीचा वणवा िहटलरनं कसाबसा िवझवला, तेवढ्यात या यावर नवा बॉ ब पडला. जमन ल कर मख ु
ि ला पाच वषापवू या या त ण समिलंगी साथीदारानं ‘ लॅकमेल’ कर याचा य न के याचं करण उघडक ला आलं
होतं. ते हा िहटलरनं हे करण हा या पद ठरवनू यािवषयी कसलीही चौकशी कर या या सचू ना पार धडु कावनू लाव या
हो या. तसंच या करणाशी संबंिधत असलेली सगळी कागदप ं न कर याचे आदेश यानं िदले होते. कदािचत
लोमबग या संदभात या नाट्यामळ ु े िहटलर अचानकपणे जागा झाला असावा. यानं एसएसचा मख ु िहमलर याला ि
करण न यानं अ यंत तातडीनं तपासायला सांिगतलं. पवू िहटलरचा आदेश झगु ा न ि करणाची फाईल पोिलसांनी
सरु ि त ठे वलेली अस यामळु े आता ती उघडून िहटलरपयत पोहोचव यात कसलीच अडचण न हती. एक कडे लोमबगला
पदमु कर यासंबंधी या शेवट या हालचाल वर िहटलर हात िफरवत असताना ि ची फाईल या यासमोर आली.
ि ची नेमणक ू जमनीचा सरं णमं ी हणनू लोमबग या जागी कर याचा िवचार िहटलर या मनात घोळत अस यामळ ु े
याआधी या करणाचा सो मो लावायचं यानं ठरवलं. हणजेच लोमबग करण िनमाण झालं नसतं तर ि करण
गाडले या अव थेतच रािहलं असतं. फाईलमध या न द नसु ार हेही करण अडचणीत आणणारं ठरणार, याची िहटलरला
जाणीव झाली. यानं ही फाईल आप या एका सहका याला िदली आिण याचा पढु चा तपास करायला सांिगतलं. या
सहका यानं िहटलरचा हा आदेश न पाळता ि ला यािवषयी सांिगतलं आिण कहर झाला! आप यावरचे हे आरोप
भडकले या ि नं फे टाळून लावले. िहटलरकडे ि ची ही िति या गे यावर िहटलर तसा खश ू च झाला. आता ि ला
संर णमं ी पद दे यात कसलीच अडचण नाही, असं याला वाटलं. तरीही िहटलरनं या करणाचा परु ता अ यास
झा यािशवाय हा िनणय घेऊ नये, असं ठर यामळु े ि आिण या या िवरोधात पवू त ार के लेला यवु क यांना समोरासमोर
बोल यासाठी आमिं त कर यात आलं. या यवु कानं इतर काही करणांम ये िदलेली सा खरी ठर याचा इितहास होता.
आता ि नं मा आप यावरचे आरोप साफ खोटे अस याचं ठणकावनू सांिगतलं. यामळ ु े िहटलरचं समाधान हो याऐवजी
या या मनातला ि वरचा संशय अजनू च बळावला. ि नं िहटलरसमोर शरणागती प करली असती िकंवा या याकडे
आप याला या करणातनू सोडव यासाठीची िवनंती के ली असती तर कदािचत िहटलर एकदम सहानभु तू ीनं वागला असता.
िफयादी आिण आरोपी हे दोघहं ी आपाप या हण यावर अडून बसले. ि िवषयी त ार करणा या यवु कानं ही घटना काल
घडली असावी अशा प तीनं तपिशलांचं अगदी बारीकसारीक वणन के लं. यात काही चक ु ा अस या तरी याकडे
संबंिधतांनी दल
ु च के लं. िहटलरनं हे करण आप या काय ामं याकडे सोपवलं. यानं थमदशनी ि वरचे आरोप खरे
वाटत अस याचं सांगनू याचा यायिनवाडा ल करी यायालयानं करावा, असं सचु वलं. शेवटी िहटलरनं वैतागनू ि ला
राजीनामा ायला सांिगतलं. अथातच लागोपाठ या या दोन घटनांमळ
ु े नाझी सरकारची चांगलीच बदनामी झाली.
अशा घटनांमळु े िहटलरवर अधनू मधनू दबाव येत असला तरीसु ा आतं ररा ीय पातळीवर यानं वीकारले या
आ मक भिू मके मळ ु े या या लोकि यतेला फारसा ध का पोहोचला नाही. याची िहटलरला जाणीव होती. हणनू च यानं
आपला आ मक पिव ा आणखीनच टोकाला ने याचं धोरण वीकारलं.
 ऑि याची िशकार
ऑि या हा देश जमनीचाच एक भाग आहे असं िहटलरचं पवू पासनू मत होतं. पिह या महायु ात या अपयशामळ ु े
ऑि याचं िवल ण नक ु सान झालं होतं. पवू ५.४० कोटी लोकसं या असले या या देशा या आकंु चन पावले या अव थेत
आता फ ७० लाख लोकच होते आिण यांपैक २० लाख तर ऑि याची राजधानी ि हए नाम येच होते. ऑि याम ये
आिथक आिण सामािजक खपू वाढले होते. तसचं पिह या महायु ाम ये झाले या पराभवा या पा भमू ीवर देशाचा
आकार कमी हो याची खतं ही ऑि या या नाग रकांना मनातनू सलत होती. आता ऑि या हणनू जो देश ओळखला जाई
यात ामु यानं जमन भाषकच होते. यामळ ु े १९२० या दशकात जमनीम ये िवलीन हो यासंबंधी या क पना ऑि या या
रा यक या या मनात घोळत रािह या. िहटलर या उदयामळ ु े मा करण एकदम िचघळलं. वण षे आिण नाझी िहसं ाचार
यांमळ
ु े जमन समाजातच फूट पडलेली असताना ऑि याचा समावेश जमनीत कर याची क पना ऑि यावासीयांना
अिजबात सहन होत न हती. नाझी प ाची पाळंमळ ु ं ऑि याम येही जलेली अस यामळ ु े फ ितथ या नाझी
कायक यानाच ऑि याचं जमनीत िविलनीकरण हावं असं आता वाटत होतं. जमनीम ये मा ऑि या िआण जमनी यांचं
एक ीकरण हावं यासाठीचं वातावरण तापवलं जात होतं. आप या ‘माईन का फ’ या पिह याच पानावर िहटलरनं जमनी
आिण ऑि या या दोन देशांमधले नाग रक एकच आहेत आिण कुठ याही आिथक िनकषांचा िवचार न करता यांचं
एक ीकरण झालंच पािहजे, असं िलिहलं होतं. अथातच वण, वंश या गो या आधारावरच िहटलरचा हा िवचार सु होता.
१९३७ साल उजाडलं तसं ऑि यासंबंधी या आप या आकां ािवषयी िहटलर जा तच उघडपणे बोलायला लागला.
स टबर मिह यात तर यानं मसु ोिलनीचं यािवषयी काय मत आहे असं िवचारलंसु ा; पण याला मसु ोिलनीनं अपेि त
असलेला अनक ु ू ल ितसाद िदला नाही. यानंतर ि िटश पररा मं यानं जमनीला भेट िदलेली असताना आपण ऑि याला
जमनीशी पु हा जोड याचे य न के ले तर याला ि िटशांचा आ ेप असेल का, याचा अदं ाज घे याचा य न िहटलरनं के ला
ते हा ि िटश रा यकत या भानगडीत आपलं डोकं खपु सणार नाहीत, असं याला वाटलं. यामळ ु े िहटलरचा उ साह वाढला
आिण ऑि याचं वातं य सक ं टात टाक यासाठी या चाली रचायला यानं सु वात के ली. ऑि याम ये उपल ध
असले या नैसिगक साधनसंप ीवरही िहटलर या मिं मडं ळात या काह चा डोळा होता. जमनीमध या आिथक अडचण ची
क डी फोड यासाठी याचा उपयोग होईल, असं यांना वाटत होतं. हळूहळू ऑि याभोवतीचा फास िहटलर या सहका यांनी
घ करायला सु वात के ली. िकमान जमनी आिण ऑि या यां याम ये आिथक यवहारांसाठी समान चलन असावं, यासाठी
सु वातीला य न झाले. चचतनू फारसं काही िन प न होत नस याचं बघनू आता आप याला ताकदीचा वापर करावा
लागणार, असं िहटलरला वाटायला लागलं. ितकडे ऑि याई चॅ सलरची िहटलरशी भेट घडवनू आणावी यासाठी जमनीतफ
ऑि याम ये राजदतू हणनू काम करत असलेला माजी चॅ सलर पापेन य नशील होता. तेवढ्यात ऑि याई
अिधका यांना िहटलर आिण नाझी प यांची बदनामी करणारी कागदप ं सापडली. यानसु ार पापेनची ह या घडवनू
आणायची आिण याचं खापर ऑि यावर फोडायच,ं असं ऑि यामध या नाझी प ानं ठरवलं होतं. याचा बदला हणनू
नाझी प यानंतर ऑि याम ये दगं ल सु करणार, असं या कटाचं व प होतं. यामळ ु े काही काळ वातावरण गढूळ झालं.
अखेर १२ फे वु ारी १९३८ या िदवशी ऑि याई चॅ सलरची िहटलरशी भेट झाली. अ यंत नयनर य िठकाणी मनोहर
वातावरणात ही भेट झाली अस यामळ ु े ऑि याई चॅ सलरनं ितथ या िनसगस दयािवषयी भा य के लं. िहटलर हे सगळं ऐकून
घे या या मनःि थतीत न हता. यानं लगेचच आपण अस या गो िवषयी चचा कर यासाठी इथं आलेलो नस याचं
ऑि याई चॅ सलरला सनु ावलं. यानंतर यानं ऑि याई चॅ सलरला धमक च िदली. ऑि याई लोकांनी बराच काळ
जमनीला दगाफटका के ला अस याचं सांगनू , आपण लवकरच हे संपव यािवषयी आ ही अस याचं िवधान यानं के लं.
आप याला अधा ताससु ा थांबव याची मता ऑि याम ये नस याचं सांगनू यानं ऑि याई चॅ सलरवर शाि दक
ह लाच चढवला. कदािचत आज रा ीच आपण ि हए ना शहरावर क जा के लेला असू शकतो, असं सनसनाटी िवधानही
यानं के लं. नाझी प ावर आिण नाझी समथकांवर ऑि यानं घातलेले सगळे िनबध तातडीनं हटव याची मागणी िहटलरनं
के ली. या आिण इतरही काही माग या ऑि यानं पणू कर यासाठी १५ फे वु ारीची मदु त िहटलरनं िदली; अ यथा आपण
ऑि याम ये घसु ,ू अशी धमक च यानं िदली. ऑि याई चॅ सलर तसा चतरु िनघाला. यानं िहटलर या माग यांची पतू ता
कर याचे घटना मक अिधकार आप याकडे नस याचं आिण फ ऑि याई रा पतीच यासबं ंधीचे िनणय घेऊ शकत
अस याचं िहटलरला सांिगतलं. िहटलरनं मा आपला रे टा कायम ठे वला आिण शेवटी आप या माग यांम ये बारीकसारीक
बदल क न ऑि याई चॅ सलरकडून यािवषयी सहमती िमळवली. आता ऑि यावर ह ला चढव याआधी ऑि या या
वातं याला आिण थैयाला आतनू च सु ं ग लाव यासाठीचे डावपेच यानं आखले. यानसु ार नाझी ह लेखोरांनी
ऑि याम ये ह ले सु के ले. ऑि याई पोिलसांम ये आिण ल कराम ये हे ह ले थांबव यासाठीची िकंवा
परतव यासाठीची ताकद न हती. ऑि याई चॅ सलरनं आप या देशबांधवांना नाझ या चाराला बळी न पड याचं आिण
आप या देशासाठी लढ याचं आवाहन के लं. यामळ ु े ऑि याम ये देशभ चं वातावरण िनमाण झालं आिण यामळ ु े
ऑि याई लोकां या नाझी ह लेखोरांशी न या चकमक सु झा या. िहटलर ऑि याई चॅ सलर या ‘असहकारामळ ु े’
संतापला. ऑि याई चॅ सलरनं इं लंड, ा स आिण इटली यांना मा प रि थती िनयं णाखाली अस याचं खोटंच सांिगतलं.
याचं कारण हणजे आपण जमनी या िवरोधात बोललो तर यामळ ु े कदािचत जमनीिवषयी ऑि यामध या जमन वंशा या
नाग रकांम ये िहटलरिवषयी सहानभु तू ी िनमाण होईल, अशी भीती याला वाटत होती. ३ माचला जमनीमध या ि िटश
राजदतू ाची िहटलरनं भेट घेतली आिण आपण गरज पड यास ऑि याम ये बळाचा वापर क , असा इशारा िदला. जर
ि िटशांनी यात म ये पडायचं ठरवलं, तर आपण ऑि यावर िवजे या चपळाईनं ह ला क , असं सांगायला तो िवसरला
नाही.
तेवढ्यात ९ माच या िदवशी ऑि याई चॅ सलरनं अचानकपणे ऑि या या वाय तेिवषयी सावमत घे याचा िनणय
जाहीर क न या ाला वेगळीच कलाटणी िदली. यानं चातयु ानं यासाठी वापरलेली भाषा जमनीम ये ऑि याचं
िविलनीकरण कर याला िवरोध अस याचं सिू चत करत होती. साहिजकच ऑि यामध या नाझी लोकां या मनसु यांवरही
पाणी पडलं. ऑि याई चॅ सलर या या िनणयामळ ु े िहटलर एकदम आ यचिकत झाला. काही काळातच या या आ याचं
पांतर िवल ण संतापात झालं. ऑि याई चॅ सलरनं आप याशी के ले या कराराचा भगं के लेला अस या या भावनेनं तो
बेभान झाला. सु वातीला ऑि यामध या सावमतावर नाझी प ाला बिह कार घालायला सांगनू या सावमताला बेकायदा
ठरव याचा िवचार यानं के ला. तसंच ऑि याम ये एक हजार िवमानं धाडून यां यामधनू या सावमतावर बिह कार
टाक यासाठीचं आवाहन कर यासंबंधी याची आप या सहका यांशी चचा झाली. काही न क ठरे पयत ऑि या या
करणािवषयी काहीही न छाप याची तंबी जमन वतमानप ांना दे यात आली. अशा कारे िहटलर आिण याचे सहकारी
काहीतरी िनणय घे यासाठी धडपडत असताना अचानकपणे घटना माला वेग आला. नेहमी माणेच िहटलरनं कुणालाही
अपेि त नसताना आपला िवचार बदलला आिण आ मक भिू मका यायचं ठरवलं. यानं गोबे सला यािवषयी क पना
िदली आिण आप या इतर व र सहका यांना तातडीनं बोलावनू घेतलं. नाझी प ाचे मळ ू चे ऑि यामधले चार हजार लोक
सु वातीला ऑि याम ये पाठवायचे, असं ठरलं. याखेरीज आणखी सात हजार जवानांची फौजही ितथं धाड याचं िनि त
कर यात आलं. खरं हणजे अशा कार या आ मणासाठी जमन ल कराची अिजबातच तयारी न हती. यातच इत या
तातडीनं ही कृ ती कर यासंबंधी तर जमन ल कर अिजबातच तयार न हतं. िहटलर कुणाचं काही ऐकून घे या या मनःि थतीत
न हता. ल करी अिधका यांनी िबचकत या यासमोर मांडलेले आ ेप यानं साफ उडवनू लावले.
आपण घेतलेला िनणय आप याला महागात पडू शकतो, याची िहटलरला क पना अस यामळ ु े यानं न क
कुणाकुणाला सांभाळलं पािहजे याची यादी सु के ली. यात सग यात पिहलं नाव मसु ोिलनीचं होतं. मसु ोिलनीला िव ासात
घेणं आिण याचे आ ेप दरू करणं सग यात मह वाचं अस याचं यानं ओळखलं. यासाठी यानं वतः या ह ता रात
मसु ोिलनीला एक प िलिहलं. यात आपण ‘ऑि याचे भिू मपु ’ अस याचं सांगनू पु हा एकदा ऑि याशी नाळ जोडली
जाणं अगदी नैसिगक अस याचं यानं नमदू के लं. तसचं मसु ोिलनीशी आपण पवू के लेला करार कुठ याही कारे मोडला
जाणार नाही आिण इटलीनं ऑि याची पवू काबीज के लेली भमू ी आपण चक ु ू नही आप या घशात घालणार नाही याची
काळजी घेऊ, असं िहटलरनं याला कळवलं. ऑि याम ये आपलं ल कर घसु व याआधी िहटलरनं ऑि याई चॅ सलरला
शेवटची ताक द िदली. ऑि याई चॅ सलरनं देशात सावमत घे याचा आपला िनणय र करावा, नाझी प ावर घातलेली
बंधनं पणू पणे उठवावीत, ऑि याई चॅ सलर या जागी आप या मज तला माणसू नेमला जावा, अशा माग या याला
कळव यात आ या. ऑि याई चॅ सलरनं सावमत घे याचा िनणय मागे घेतला खरा; पण वतः राजीनामा ायला मा नकार
िदला. ि िटशांनी आप या मदतीला यावं यासाठी ऑि याई चॅ सलरनं िदलेली हाक िन फळ ठरली. आपण ऑि या या
र णाची खा ी देऊ शकत नस याचं ि िटशांनी कळवलं. नाइलाजानं ऑि याई चॅ सलरनं आप या पदाचा राजीनामा िदला.
ऑि याई रा पतीनं िहटलर या मज त या माणसाला चॅ सलरपदी नेमायला मा साफ नकार िदला. यामळ ु े िहटलर या
वतीनं ऑि याला न यानं तंबी दे यात आली. दर यान मावळ या ऑि याई चॅ सलरनं रे िडओव न अ यंत भावनापणू
भाषण क न देशावर ओढवले या संकटािवषयीची मािहती िदली. र पात टाळ यासाठी ऑि याई ल कर जमनां या
ह याला यु र देणार नस याचा िनणय यानं जाहीर के ला.
आता नाझी दगं ेखोर ऑि याई शहरांम ये सगळीकडे दहशत पसरवत िफरायला लागले होते. अनेक सरकारी इमारत वर
यांनी क जा के ला होता. थािनक नाझी ने यांना जमनीकडून ल कराचं आ मण टाळ यासाठी आपणच इथं स ा िमळवावी
असं वाटत होतं. या ने यांनी जमन ने यांना एक तार पाठवनू ‘आप यासमोरचं संकट दरू कर यासाठी जमनीनं आपलं ल कर
इथं पाठव यासाठीची िवनंती करावी’ असं कळवलं. यामळ ु े जमन घसु खोरीला राजक य मा यता िमळे ल आिण आतं ररा ीय
पातळीवर जमनीची फार िनभ सना होणार नाही, असं िहटलर या एका सहका याचं मत होतं. अशी तार पाठवली जावी का
नाही याव न बराच का याकूट सु असतानाच िहटलरनं जमन ल कराला ऑि यावर चाल क न जायचे आदेश िदलेसु ा.
मसु ोिलनीचा या या मनात थैमान घालत असताना मसु ोिलनीनं जमनी या ऑि यावर या आ मणािवषयी
आप याला कसलाच आ ेप नस याचं कळव याची सवु ाता िहटलर या कानांवर आली. यामळ ु े तो बेह खश ू झाला.
ितकडे म यरा ी या समु ाराला ऑि या या रा पतीनं िहटलर या मज त या माणसाला चॅ सलरपदी नेम या या स पढु े
मान झक ु वली. अशा रीतीनं जमनी या सग या माग या मा य झा या. तरीही पहाटे साडेपाच वाजता जमन ल करानं
ऑि याकडे कूच के लं. या दपु ारी वतः िहटलरसु ा ि हए नाम ये दाखल झाला. दर यान ऑि या या जमनीमध या
िविलनीकरणानंतर ऑि याम ये कशा कारचे कायदे असावेत यािवषयीची चचा िहटलर या जमनीमध या सहका यांम ये
सु होती. ऑि या देशाला जगा या नकाशाव न पसु नू टाक याचं काम अगदी तातडीनं क नये, असं जमन
उ चपद थांचं मत होतं. सु वातीला ‘जमनी या देखरे खीखाली’ ऑि याचं कामकाज सु ठे व यासारखं भासवावं, असा
िवचार क न १० एि ल या िदवशी ऑि याम ये िनवडणक ू घे याचा िनणय जाहीर कर यात आला. िहटलर ऑि याचा
रा पती असेल आिण या या इ छे नसु ार ऑि याची रा यघटना तयार कर यात येईल, असहं ी ठरलं.
िहटलर या वागतासाठी ऑि याम ये मोठ्या सं येनं लोक हजर होते. आप या ज म थळासमो न िहटलर गेला; पण
कुठंच तो फार रगाळला नाही. ऑि यामध या आप या उपि थतीला चारक या नजरे तनू खपू मह व अस याचं आिण
याम ये भावनांचं दशन टाळ याचं मह व याला माहीत होतं. नंतर गद इतक वाढत गेली क िहटलर या वाहनां या
ता याला पढु े सरकायलासु ा जमेना. तो िलंझ शहरात या आप या भाषणा या िठकाणी पोहोचेपयत रा उजाडली. लोकांनी
या या नावाचा इतका ज लोष के ला, क याचं भाषण यांना ऐकायला तरी येईल का, अशी शक ं ा वाटत होती. आप याला
आप या मायभमू ीत परतता यावं यासाठी िवधा यानं आपली िनवड के ली अस याचं िवधान यानं सा ू नयनांनी के लं. याचं
भाषण सु असतानाही उपि थतांकडून सात यानं याचाच नावाचा जयघोष सु च होता. दसु या िदवशी खरं हणजे िहटलर
ि हए नाला जाणार होता; पण आप या आधी या िलंझ शहराम ये आपलं झालेलं जंगी वागत बघनू तो भारावनू गेला. यानं
एक िदवस ितथंच काढायचं ठरवलं. या वेळी एक गंमत झाली. िहटलर या हॉटेलात उतरला होता या हॉटेलबाहेर लोक
जमनू सतत ज लोष करत अस यामळ ु े िहटलर वारंवार आप या खोली या गॅलरीत जाऊन यांना अिभवादन करे . म यरा
उलटून गे यावरसु ा हा कार सु रािह यामळ ु े या या काही सहका यांनी शेवटी लोकांना पांगवलं. दसु या िदवशी
सकाळी िहटलर हॉटेलमधनू आप या पढु या वासासाठी रवाना होताना साहिजकच ितथं लोकांची गद न हती. हे बघनू
िहटलर खपू नाराज झाला. याला हवं असलेलं ‘टॉिनक’ गायब झा याचा हा प रणाम होता.
दसु या िदवशी िहटलरनं आप या राह या या मळ ू िठकाणी जाऊन लोकां या भेटी घेत या. यामध या बहतेक कुणीच
िहटलरला त बल तीस वष भेटलं न हतं. िलंझम ये येईपयत ऑि या हा जमन हाताखालचा बाहला हणनू नाचेल, अशी
रचना िहटलरला अिभ ेत होती. हणजेच ऑि याचं जमनीम ये िविलनीकरण कर याचा हेतू या या मनात आला न हता.
िलंझमध या वागतामळ ु े मा याचं मत एकदम बदललं. ऑि याचं जमनीबरोबर एक ीकरण करणं हणजेच ऑि याला
जमनीत िवलीन करणं हाच यो य माग आहे, असं यानं मनाशी ठरवलं. साहिजकच राजक य पातळीवर ऑि या आता
बॅ हे रया िकंवा सॅ सनी यां यासारखाच एक जमन ांत असेल, अशा कारची रचना प क कर यात आली. याबरोबर
जमन ल करा माणेच ऑि याई ल करानंही िहटलर आपला नेता असनू या याशी आपण एकिन राहणार अस याची
शपथ घेतली.
१४ माच या दपु ारी िहटलरनं ि हए ना या िदशेनं वास सु के ला. िहटलर या मिसिडझ गाडीसोबत एकंदर १३
िलमोिझ सम ये पोलीस होते. र यांवर दतु फा गद जमली होती आिण िहटलर या नावाचा ज लोष सु होता. ितथं या
हॉटेलम ये िहटलर उतरला, या या आसपास या प रसरात लोकांची इतक गद जमत रािहली क िहटलरला वारंवार
गॅलरीम ये येऊन यां या अिभवादनाचा वीकार करावा लागला. नाझी प ानं िहटलर या ि हए नामध या वागताची ज यत
तयारी के ली होती आिण िहमलर या देखरे खीखाली िकमान दहा-वीस हजार िवरोधकांना अटकसु ा के ली होती. िहटलर या
ऐितहािसक भाषणाम ये लोकांनी ज लोष के ला. या भाषणात िहटलरनं ‘जमनी या पवू कड या वासाची सु वात ऑि या
या मळ ू जमन ांतापासनू च झाली अस याच’ं अ यंत सचू क भा य के लं. यानंतर िहटलर जमनीत परतला. यानं जमनी आिण
ऑि या इथं एकाच वेळी िनवडणक ू घे याचा फास पणू वाला नेला. गोबे स या चारतं ानं आपलं काम यवि थतपणे
सा य के लं. जमनीत ९९.०८ट के लोकांनी तर ऑि याम ये ९९.७५ट के लोकांनी िहटलर या िनणयाशी सहमती दाखवली
अस याचं जाहीर कर यात आलं. अथातच यामधला नाझी प ाचा कावा बाजल ू ा ठे वला तरी जनमतसु ा िहटलर या बाजनू ं
चडं मोठ्या माणावर हो, यात अिजबात शक ं ा नाही. मह वाची गो हणजे परक य धोरणांचा वापर क न आिण पवू या
सलत असले या अपमानांचा बदला घेऊन आप या मायभमू ीत आपलं थान आणखी प कं करता येतं, हे िहटलरनं न यानं
दाखवनू िदलं. आपण याच मागानं जात रािहलो तर आपोआपच जनता आप या मागे कायम उभी राहील, याची जाणीव
याला झाली.
ऑि याई लोकांना िहटलरिवषयी इतक आपल ु क का वाटली असावी? याामागचं ऐितहािसक कारण हणजे जेमतेम
दोन दशकांपवू पयत हणजेच पिहलं महायु सु हो याआधीपयत ऑ ो-हगं ेरी सा ा य हे जगात या अ यंत ताकदवान
श पैक एक मानलं जाई. ही महास ा पिह या महायु ानं पार िखळिखळी क न टाकली. ऑि याचं थान एकदम दु यम
झालं. आता जमनी या साथीनं आपण पु हा िदमाखदार यशाकडे वाटचाल क शकतो अशी आशा वाट यामळ ु े , ऑि याई
लोकांना िहटलर हणजे एखादा मदतीला धावनू आलेला देवदतू च वाटला असावा.
ऑि या आप या िखशात घात यानंतर िहटलरची नजर पु हा एकदा जगा या नकाशाकडे वळली. आता
झेको लोवािकयाला आप या क जात घे याची व नं तो बघायला लागला. ऑि यावर िहटलरची हकूमत अस यामळ ु े
झेको लोवािकयाची आपला बचाव कर याची मता एकाएक घटली होती. िहटलरला ‘ लाव’ लोकांचा हा देश
सु वातीपासनू अिजबात पसंत न हता. बो शेि हक िवचारसरणीचा वीकार के यामळ ु े आिण िशवाय ा सशीसु ा चांगले
संबंध अस यामळ ु े ीनं झेको लोवािकया हा िहटलर या मोठा श चू होता. झेको लोवािकया हा देशच मळ ु ात पिह या
महायु ामळ ु े अि त वात आला. साहिजकच या देशात एकदम अि थरतेचं वातावरण होतं. अनेक पर परिवरोधी गटांचं
एकमेकांशी छुपं यु सु होतं. अनेक वणाचे आिण वंशांचे गट ितथं होते. कुठंच एकवा यता न हती. सरकारला या सग या
गो ची एकि त मोट बांधनू रा यकारभार चालवणं अश य होऊन बसलं होतं. यातच आधी जमनीचा भाग असलेला
सदु ते नलँड हा भाग आता झेको लोवािकयाम ये आलेला अस यामळ ु े , नाझ या मनात चडं राग होता. जमनीला
सदु ते नलँड आप या ता यात असावा असं वाट यात काही चक ू नाही, असं मत इतर अनेक देशांम येही पसरलं होतं.
उदाहरणाथ लंडन या ‘द टाई स’ या वतमानप ानं ७ स टबर १९३८ या िदवशी या अ लेखात असंच मत मांडलं.
दर यान ऑि यामधले सा यवादी, समाजवादी, यू यां यावर आता गदा आली होती. यांना लटु ालटू , मारहाण आिण
छळ यांना त ड ावं लागे. यू लोकांची दक ु ानं तर भर िदवसा लटु ली जात. र याव न जाणा या यू माणसांकडून पैस,े
दािगने, िकमती कोट काढून घेतले जात. सग या वयोगटात या यू ी-पु षांना ओढून बाहेर काढलं जाई आिण यांना
पदपथ घासनू साफ करायचं काम िदलं जाई. ते हे काम करत असताना बहतेक वेळा यां या अगं ावर नाझी लोक उभे असत!
र याव न जाणारे लोक आिण बघे या यांची िफदीिफदी हसनू मजा घेत आिण यू लोकांवर थंक ु त, यां यावर िवल ण
थंडी असनू सु ा थंडगार घाणेरडं पाणी ओतत, यांना लाथा मारत आिण इतर श य ितत या मागानी यांचा अपमान करत.
यातनू वाचनू हजारो यू ऑि यातनू पळून जा या या य नांत होते. ागला जा यासाठी रे वे थानकांवर हजारो यू
लोकांची गद जमे. नाझी लोक यांना इत या सहजासहजी पळून जाऊ देणं श यच न हतं. साहिजकच आप या पोषाखावर
िजथं ितथं वि तक िमरवणारे नाझी गंडु यू लोकांचं िश लक रािहलेलं सामान काढून घेत, यांना मारहाण करत, काही
जणांना ओढून बाहेर काढत आिण यांचा छळ करत. यातनू सटु का झाले या लोकांना गाडी सटु यावर जरा हायसं वाटेपयत
ऑि या या शेजारी असले या झेको लोवािकया या सीमेजवळ गाडी थांबवनू अटक कर यात येई आिण परत पाठवनू िदलं
जाई. यामळ ु े काही यू लोकांनी भमू ागानं पळून जा याचा य न के ला असता यांनाही झेक सीमेपाशी रोखनू परत धाडलं
जाई. झेक अिधका यांनाही आप या इथं आ याला येऊ पाहणा या यू लोकांना वेश क देणं परवड यासारखं
नस यामळ ु े नाइलाजानं काही यू लोक आजबू ाजू या घनदाट जंगलांम ये लपनू बस याचा य न करत. या मरणयातनांचा
सामना कर यापे ा आपण वतःच जीव िदलेला बरा, असं हणनू हजारो यू लोकांनी ि हए नाम ये आ मह या के या.
१९३७ म ये ऑि याम ये अशा कारे यू लोकां या िवरोधात पेटव यात आलेला हा वणवा पढु या वष जमनीत
न यानं आयात कर यात आला. याच काळात झेको लोवािकयाचं न क काय करायचं यािवषयी िहटलर या मनातले
आराखडे प के होत गेले. ऑि या आिण झेको लोवािकया यां यात ऐितहािसक ्या आिण खास क न िहटलरसार या
वण षे ी माणसा या नजरे तनू मह वाचे फरक होते. ऑि याला जमनीम ये िवलीन के लं पािहजे, असं िहटलरला वाटत होतं;
कारण ऑि या हा मळ ू चा जमन ांतच आहे, असं याचं मत होतं. झेको लोवािकया या बाबतीत मा िहटलरची भिू मका
पार वेगळी होती. झेको लोवािकया हा आपला क र श ू असनू , तो जमन वच वाला आ हान देणारा देश आहे असं याचं
मत अस यामळ ु े , या देशाला जमनीम ये िवलीन कर याची याची अिजबात इ छा न हती. उलट झेको लोवािकया न के ला
पािहजे, अशी याची भिू मका होती. याचा सोपा अथ हणजे झेको लोवािकयाशी यु छे ड यात याला रस होता.
ऑि याम ये श य िततका कमी र पात होऊन ऑि या िजंकून घेणं मह वाचं होतं, तर झेको लोवािकयाम ये मा ल कर
घसु व यावाचनू दसु रा पयाय याला िदसत न हता. िहटलरनं आपला हा ि कोन जे हा जमन ल करामध या व र ांसमोर
मांडला, ते हा यां यापैक काही जण एकदम हादरले. आ ा जमनीची ताकद ा स, इं लंड आिण इतर यरु ोपीय श ू
यां याशी लढ याइतक अिजबातच नस याची भीती यांनी य के ली. अथात झेको लोवािकयािवषयी यां याही मनात
पराकोटी या षे ाची भावना होती. झेको लोवािकयावर आपली हकमत असली तर राजक य पटलावर याचा आप याला
खपू फायदा होई, हे यांना माहीत होतं. झेको लोवािकयाचं भौगोिलक थान या ीनं यां या नजरे त खपु त होतं. ितथं
लोकशाही नांदत अस याची चीडही ल कराला होती. ितथ या नैसिगक संप ीची आिण ल करी साम ीची लटू कर या या
क पनेनंही अनेकां या त डाला पाणी सटु त होतं. तरीही जमन मिं मडं ळात या आिण ल करामध या काही सु
अिधका यांना िहटलर या वेडेपणाची जाणीव झाली आिण यांनी आप याला यात सहभागी हायचं नस यामळ ु े आपण
आप या पदाचा राजीनामा देत अस याचं जाहीर के लं. यामळ ु े िहटलर या मह वाकां ांना काही काळासाठी तरी खीळ
बसली.
दर यान जोअॅिशम फॉन रबन ॉप या अ यंत क र िवचारसरणी या नाझीची जमन पररा मं ी हणनू नेमणक ू कर यात
आली. आप या आधी या पररा मं यानं िहटलर या टोका या भिू मकांना िवरोध के ला अस याशी याला काही देणघं णे ं
न हतं. उलट याची िवचारसरणी िहटलरसारखीच होती. साहिजकच यानं िहटलर या भिू मके ला पणू पािठंबा िदला. यामळ ु े
िहटलरलाही धीर आला. यामळ ु े १९३८ म येच यरु ोपम ये न यानं यु पेट याची िच हं िदसायला लागली. या रबन ॉपचा
मळ ू यवसाय दा ची आयात कर याचा होता. १९३५ म ये या याम ये ितभा िदसते, असं हणनू िहटलरनं याला
ि िटशांशी चचा कर यासाठी हणनू इं लंडला धाडलं होतं. यात यश आ यावर िहटलरनं याला जमनीचा इं लंडमधला
राजदतू नेमलं. या वेळी एक मजेशीर घटना घडली. आप या नेमणक ु संबंधीची प ं रबन ॉपनं िशर या माणे ि िटश
राजासमोर सादर करताना िहटलरला तो उजवा हात लांब क न जसा ‘नाझी’ शैलीत सलाम ठोकायचा, तसाच सलाम
ठोकला. ि िटशांना अस या सलामांची सवय तर न हतीच; पण यामळ ु े रबन ॉपची कुचे ाच झाली. आता पंचाईत हणजे
एकदा हा सलाम ठोक यावर दर वेळी तसा सलाम करणं भाग होतं. यामळ ु े नंतरसु ा रबन ॉप आपली िख ली उडत
असनू सु ा हा सलाम ठोकत रािहला. ि िटशांकडून होत असलेली आपली ही थ ा तो नंतरसु ा िवस शकला नाही.
लंडनमधलं रबन ॉपचं वागणसं ु ा एकदम िविच होतं. तो अ यंत उथळ तर होताच; पण आपण कुणीतरी महान
अस या या तो यात तो सदा वावरायचा. लोकांना िदले या वेळा तो पाळत नसे आिण सग यांशी एकदम उ टपणे बोलनू
यानं वतःिवषयीचं मत एकदम खराब क न टाकलं. िहटलरचे इतर सहकारी, तसंच इटलीम ये फॅ िसझम आणणारा
मसु ोिलनी यां यासकट कुणालाच रबन ॉप कधीच आवडला नाही. वतः िहटलरलाही रबन ॉपिवषयी अिजबातच आदर
न हता. यातनू घडलेलं एक संभाषण खपू च मजेशीर आहे. गोबे स सात यानं रबन ॉपिवषयी िहटलरकडे त ारी करत राही.
एकदा िहटलरनं ‘ रबन ॉप महामख ू आहे याची मला क पना असली तरी इं लंडमध या अनेक मह वा या लोकांशी याची
ओळख आहे’ असं गोबे सला सांिगतलं. यावर गोबे सनं ‘ते खरं असलं तरी यातला वाईट भाग हणजे हे सगळे लोकसु ा
याला परु े परू ओळखनू आहेत’ असं अ यंत बोलकं उ र िदलं! असं असनू सु ा िहटलरनं रबन ॉपला झक ु तं माप का िदलं?
यामागचं एकमेव कारण हणजे िहटलरची खषु म करी करणं आिण याला खश ू ठे वण,ं या अ यंत मह वा या गो म ये
रबन ॉप एकदम तरबेज होता. यासाठी तो अगदी बाळबोध वाटतील अशा गो ी करे . उदाहरणाथ एखा ा िदवशी िहटलरनं
कुणाबरोबर जेवण घेतलं याची मािहती िमळवनू तो या लोकांची भेट घेई. जेवताना िहटलरनं कुठ या िवषयांवर चचा के ली
आिण काय मतं मांडली हे तो या लोकांना िवचा न घेई. नंतर रबन ॉप वतः िहटलरला भेटायला जाई आिण िहटलरनं जी
मतं मांडली होती तीच मतं वतः या श दांम ये मांडे. अशा कारे िहटलरची मज सपं ादन कर यासाठी तो सतत धडपडत
असे.
 असा रबन ॉप आपला पररा मं ी हणनू नेमत िहटलरनं आप या आतं ररा ीय आकां ांना कुणी खीळ घालू शकणार
नाही, असा इशारा आप या िवरोधकांना िदला. ऑि याची िशकार अ यंत सहजपणे के यामळ ु े िहटलरचा आ मिव ास
िवल ण वाढला होता. इथनू पढु े मोठी झेप घे याचा िन य यानं मनाशी प का के ला.
 आता झेको लोवािकयाकडे नजर
ऑि याचा घास जमनीनं िगळला असला तरी अजनू पयत िहटलरची पररा धोरणांसंबंधीची आिण आप या श ंश ू ी
न यानं यु छे ड यासंबंधीची भिू मका तशी धोरणी होती. कुठलीही गो यानं उतावीळपणे िकंवा डो यात राग घालनू के लेली
न हती. अ यंत िनयोजनब री या आिण यो य वेळ साधनू यानं आपले िनणय अमलात आणले होते. आता मा हळूहळू
या या डो यात आपण सव े अस याची आिण आपलं कुणीच वाकडं क शकणार नस याची भावना वाढत गेली.
यरु ोपीय देश झेको लोवािकयाचा बचाव कर यासाठी सरसावनू पढु े येणारच नाहीत, असा िव ास या या मनात प का होत
गेला. तसंच काहीच कृ ती न करता, घडेल या घटना माकडे नसु तं बघत राह याची याची मळ ू वृ ी तर न हतीच. उलट
यामळ ु े आपले श ू सै याची जमवाजमव करतील आिण आप याला भारी पडतील, असं याला वाटत होतं. वेळ न दवडता
आपण कृ ती के ली पािहजे, अशी भावना हणनू च याला अ व थ करायला लागली. झेको लोवािकयाचा पाडाव
के यािशवाय जमनीला पवू या िकंवा पि मे या िदशेनं पढु ची वाटचाल करणं अश य अस यामळ ु े आपण तातडीनं झेक
िनकालात काढला पािहजे, असं याला वाटायला लागलं. इतर यरु ोपीय देश या भानगडीत आपलं नाक खपु सणार नाहीत
आिण चक ु ू न यांनी ही िहमं त के लीच, तर जमनी यांचा पराभव करे ल, असा आ मिव ास या याम ये आला. या सदं भातला
आणखी एक मह वाचा मु ा हणजे जमनीत या सग याच घटकांनी िहटलरसमोर जणू सपशेल शरणागतीच प करली होती.
सरकार, ल कर, अिधकारी वग, िनणय ि येम ये सहभाग असले या संघटना या सग यांची एक तर गळचेपी कर यात
आली होती िकंवा मग यांनी िहटलरसमोर साफ नांगी टाकली होती. याचा प रणाम हणजे िहटलर हणेल यानसु ार जमनीचा
कारभार चालत असे. पररा धोरणां या संदभातसु ा हेच िच होतं. वाभािवकपणे इतर कुणाची मतं, यांचे आ ेप, यांना
जाणवत असलेले धोके , यांचा अनभु व हे सगळं कवडीमोल ठरत होतं. िहटलर हणेल तीच पवू िदशा, असं िच होतं.
यातच िहटलरचा सतत दोलायमान ि थतीत असलेला वभाव, याची िनणय घे याची आिण नंतर तो बदल याची िवल ण
घाई, या सग यांचा एकि त प रणाम खपू मोठ्या माणावर िदसनू येत होता.
झेको लोवािकयाचे ा स आिण रिशया यां याशी िम वाचे सबं ंध असले तरी हे िम सक ं टकाळी िकती गांभीयानं
मदतीला धावनू येतील यािवषयी जरा शक ं ाच होती. झेको लोवािकयावर जमनीचं आिधप य थािपत हो यािवषयी
ा सला िजतक भीती वाटत होती, याहन झेको लोवािकयावर या संभा य जमन ह यानंतर या यु ात सहभागी
हो यासबं ंधीची काळजी ा सला जा त सतावत होती. ितकडे रिशयाम ये अतं गत च इतके होते क , यां याकडे दल ु
क न झेको लोवािकया या मदतीला धावनू जाणं आप याला परवडणार नाही, असं अनेक रिशयन ने यांचं मत होतं. यातच
झेको लोवािकयापयत पोहोचायचं तर यासाठी रिशयन ल कराला पोलंड िकंवा रोमेिनया यां या भमू ीतनू पढु े जाणं गरजेचं
होतं. यासाठी हे देश परवानगी देतील का, यािवषयी शक
ं ाच होती. इटलीला झेको लोवािकया या बाजनू ं उभं राह यात
अिजबात वार य न हतं. इं लंडला जागितक पातळीवरचं आपलं वच व सपं ु ात येत अस याचं य भडं ावनू सोडत
अस यामळ ु े , यातच गंतु नू राहणं भाग होतं. ते सोडून झेको लोवािकया या ात पड याची ि िटशांची तयारी न हती. खु
झेको लोवािकयाम येही काही अतं गत िनमाण झा यामळ ु ेश श ू ी एकजटु ीनं लढ याची सग याच देशवासीयांची तयारी
न हती. या सग याचा फायदा उठव याची ससु धं ी िहटलरसमोर िनमाण झाली.
लवकरच िहटलरनं चतरु पणे झेको लोवािकयासमोर काही अश य ाय माग या के या. यात झेक सरकार या िवरोधात
उठाव क पाहणा या थािनकां या असंतोषाची दखल घे याचाही समावेश होता. कहर हणजे झेक ल कराम ये जमन
सै या या तक ु ड्यांचाही समावेश असला पािहजे, अशी महािविच मागणीही िहटलरनं के ली. जमनीम ये झेक सरकारकडून
थािनक जमन लोकांवर होत असले या अ याचाराचा डंका जोरात िपट यात आला. २१ एि ल या िदवशी
झेको लोवािकयावर आ मण कर यासंबंधीचा आराखडा तयार कर याचे आदेश िहटलरनं आप या व र सहका यांना
िदले. हे आ मण तातडीनं करायचं नसलं तरी जे हा ते के लं जाईल ते हा फ चार िदवसांम ये आपलं उि सा य झालं
पािहजे, अशी यहू रचना आख याचा याचा आ ह होता. यामळ ु े इतर यरु ोपीय देशांना म य थी कर याची सधं ी िमळणार
नाही आिण इत या तातडीनं यांची ल करंसु ा या ात काही क शकणार नाहीत, हे िहटलरला माहीत होतं. हळूहळू
जमन ल करानं झेको लोवािकया या िदशेनं वाटचाल सु के या या बात या च आिण ि िटश दतू ावासांनी आप या
मायभमू ीत कळव या. याबरोबर ितथं खळबळ माजली. झेको लोवािकयानंही आप यासमोर उ या ठाकणा या सक ं टाचा
सामना कर या या ीनं ल कराची थोडीफार जमवाजमव सु के ली. १ ऑ टोबरपयत जमन ल करानं झेको लोवािकयाला
पणू पणे नमव यासाठीची तयारी कर याचे आदेश दे यात आले. लडु िवग बेक हा जमन ल करामधला ‘चीफ ऑफ टाफ’
आधीपासनू च िहटलर या आततायी धोरणांवर आिण िघसाडघाईवर कडाडून टीका करे . आताही यानं झेको लोवािकया या
ासंबंधी िहटलरनं घेतले या िनणयांना आपला िवरोध कट के ला. ा स आिण इं लंड यां याशी जमनीला यु करावं
लागलं, तर यात जमनीचा दणदणीत पराभव होईल, असं याचं मत होतं. अथातच बेकचा आवाज आता अगदी एकाक
झाला होता. जमन ल कराम येही कुणी िहटलर या िवरोधात जा याचं धैय दाखवत न हतं. उलट बेकला वगळून या या
हाताखाल या लोकांशी थेट संपक साध याचे कार यामळ ु े सु झाले. दर यान काही ल करी अिधका यांनी के ले या
पाहणीत झेको लोवािकयाला जमनी जेमतेम अकरा िदवसांम ये नमवेल, असं िदसनू आ यामळ ु े बेककडे कुणीच ल देईनासं
झालं. हणनू च जे हा िहटलरचं डोकं िठकाणावर आण यासाठी जमन ल करामध या व र ांनी सामिू हक राजीनामा ावा असं
मत बेकनं य के लं, ते हा याचं हसंच झालं. तरीही ल करात या व र ांचं मु य काम हे आप या देशवासीयां या ती
िन ा राखणं आिण यां या िहतासाठीच कायम झटणं हेच असलं पािहजे, असं तो हणत रािहला. जर ल करी अिधका यांनी
नांगी टाकली तर देशाचा परु ता िव वंस होणार यािवषयी आप याला कसलीच शक ं ा वाटत नस याचं मत यानं य के लं.
हळूहळू बेकचं हणणं बरोबर आहे असं काही ल करी अिधका यांना वाटलं; पण िहटलरसमोर यांचं काहीएक चालत
नस यामळ ु े ते ग प रािहले.
िहटलरला ल करी अिधका यांम ये आप या िवरोधात तापत असले या वातावरणाचा अदं ाज आला. यामळ ु े यानं एक
चाल रचली. या ल करी अिधका यांना वगळून यां या हाताखाली काम करणा या पढु या पातळीत या किन
अिधका यांची बैठक यानं बोलावली. यामळ ु े आप याला या अिधका यांवर तर छाप पाडता येईलच; पण िशवाय यां याशी
आपण थेट संवाद साध या या दबावाखाली यां या व र ांनाही िनमटू पणे आपलं हणणं ऐकावं लागेल, असं िहटलरला
वाटत होतं. य ात मा याचा काहीएक उपयोग झाला नाही. या किन अिधका यांना बेकची मतं माहीत होती आिण यात
त य आहे असं यां यापैक काही जणांचं मत होतं. यामळ ु े िहटलर या एकांगी भाषणाचा यां यावर अिजबात प रणाम
झाला नाही. आता मा िहटलर हादरला. ल कराम ये आप यािव खपू च मोठ्या माणावर असंतोष िनमाण हो याची
श यता अस याचं या या ल ात आलं. या अिधका यांम ये एकवा यतासु ा न हती. एक कडे बेकचं हणणं यो य आहे
असं हणणारे , तर दसु रीकडे या या हण यात अिजबात त य नस याचा दावा करणारे , असे दोन गट तयार झाले. दर यान
बेकनं आपलं हणणं परत एकदा ल कर मख ु ासमोर मांडून जमनीला िवनाशा या मागाव न जा यापासनू रोख यासाठीची
िवनंती के ली. ती धडु कावनू लाव यात आ यावर अखेरीला १८ ऑग ट या िदवशी यानं आप या पदाचा राजीनामा िदला.
खरं हणजे या वेळी िहटलर या िवरोधात धमु सत असले या वातावरणाला पाठबळ िमळवनू दे यासाठीची ससु ंधी बेकसमोर
होती. हे ओळखनू िहटलरनं चाणा पणे बेकला याचा राजीनामा गु ठे व याची िवनंती के ली आिण बेकनं ती ददु वानं मा य
के ली. खरं हणजे फ पररा मं ी रबन ॉप आिण एसएसचा मख ु िहमलर यांचा अपवाद वगळता अनेक जण या काळात
िहटलर या िवरोधात उभे ठाक याची श यता होती. बेक या राजीना यानं याला चांगलं बळ ा झालं असतं; पण तसं
घडलं नाही. उलट हळूहळू बेक यानंतर काशझोतातनू बाहेर गेला. तसंच िहटलरला ल करी अिधका यांचा पािठंबा
िनिववादपणे िमळणार, हे यामळ ु े प झालं.
पररा धोरणां या बाबतीत िहटलरचे अदं ाज बेक तसंच इतर िवरोधक यां या तल ु नेनं जा त अचक ू ठरले. आपण
झेको लोवािकयािव आ मक भिू मका वीकारली तर इतर पाि मा य देश आप याला िवरोध करणार नाहीत, असं याला
वाटत होतं. या या अदं ाजानसु ार या देशांना कुठ याही प रि थतीत यु नको होतं. ऑग ट मिहना उजाडला ते हा ि िटशांनी
झेको लोवािकयाला जमनी या माग या अश ं तः मा य कर याचा स ला िदला. करण वाढत जाऊ नये यासाठी ि िटशांची
ही धडपड सु होती. काही आठवड्यांम येच िहटलर झेको लोवािकयावर ह ला करणार अस या या बात या ि िटशां या
कानांवर आ यामळ ु े यांनी हे पाऊल उचललं होतं. स टबर या म यावर िहटलर जमन ससं देसमोर एक भाषण करणार होता.
या भाषणानंतर िहटलर झेक िनकालात काढणार, अशी िच हं िदसत होती. ि िटशांनी िहटलर या झेक आ मणानंतर
काय भिू मका यावी यािवषयी ि िटश मिं मडं ळाची बैठक झाली. यात आपण या करणात पडायचं नाही, असा िनणय
घे यात आला. हणजेच ‘झेको लोवािकयावर ह ला के यास आपण जमनी या िवरोधात रणांगणावर उत ,’ असा इशारा
िहटलरला ायचा नाही, असं ठरलं. उलट झेको लोवािकयानंच थािनक जमन नाग रकांना पणू वाय ता दे याची िहटलरची
मागणी मा य करावी; अ यथा प रणामांना त ड ायची तयारी ठे वावी, असं झेक सरकारला कळवायचं ठरलं. शेवटी ५
स टबर या िदवशी आप यावरचं सक ं ट गभं ीर होत चाललेलं बघनू झेक रा पतीनं ि िटशां या या आवाहनाला ितसाद
िदला आिण जमनी या माग या मा य क न टाक या. यामळ ु े िहटलर खशू हो याऐवजी उलट िबथरलाच. याला
झेको लोवािकयावर ह ला करायचा होता; आता यासाठी काय कारण सांगायच,ं या िवचारात तो पडला. वाभािवकपणे
झेक सरकारनं थािनक जमन नाग रकांवर के ले या तथाकिथत अ याचाराची एखादी बातमी पसरवायची आिण याआधारे
झेको लोवािकयाम ये घसु खोरी करायची, असं ठरलं. काही काळातच िहटलरसमोर अशी संधी चालनू आली.
झेको लोवािकयामध या तीन जमन लोकांनी हेरिगरी आिण ह यारांची त करी के या या आरोपाव न झेक पोिलसांनी यांना
मारहाण के ली. िहटलर या १२ स टबर या भाषणापयत वातावरण तापवत ने यासाठी हे परु े सं होतं. १ ऑ टोबर या िदवशी
झेको लोवािकयावर ह ला कर याचा बेत िहटलरनं रचला; पण तो अथातच गु ठे वला. अपे े माणेच िहटलरनं आप या
भाषणात झेक ाव न आकांडतांडव के लं. या करणातला शेवटचा य न हणनू ि िटश पंत धान नेि हल चबरलेननं
िहटलरची १५ स टबरला भेट यायचं ठरवलं.
चबरलेनचं जमनीम ये भ य वागत झालं. िहटलर आिण चबरलेन यांची तीन तास चचा झाली. आप या सग या
त ारी िहटलरनं चबरलेनसमोर मांड या. िहटलरची बडबड चबरलेननं आप या चेह यावरची रे घसु ा हलू न देता ऐकून
घेतली. जमनीनं ल करी कारवाई कर याची भिू मका सोडली तर आपण िहटलर या इतर कुठ याही माग या झेक सरकारकडून
मा य क न घे याचा आ मिव ास चबरलेननं य के ला. यावर आपण आ मणाची भिू मका वीकारलेली नसनू उलट झेक
सरकारच ितथ या जमन नाग रकांची दडपशाही करत अस याची त ार िहटलरनं के ली. हे आप याला मा य नस याचं
आिण या ी आपण या ना या मागानं तोडगा काढू, असं यानं चबरलेनला सांगनू टाकलं. यामळ ु े भडकून चबरलेननं ‘याचा
अथ िहटलरला काहीही क न झेको लोवािकयावर आ मण करायचं आहे असा होतो,’ असं हणनू आप याला
िवनाकारणच चचसाठी आमिं त के या या कारणापोटी िहटलरला धारे वर धरलं. िहटलरला हे एकदमच अनपेि त होतं. तो
एकदम गांग न गेला आिण आपण चचा करणं गरजेचं अस याचं यानं चबरलेनला सांिगतलं. शेवटी चबरलेन आिण िहटलर
यांची आणखी एकदा भेट होईल, असं ठरलं. मध या काळात आपण झेको लोवािकयावर ह ला करणार नस याचं वचन
िहटलरनं िदलं. खरं हणजे चबरलेनचा संताप बघनू िहटलर घाबरला होता आिण झेक ात इं लंड उतर याची श यता
अस याची भीती याला अ व थ करत होती. नंतर दसु री बैठक यायला चबरलेन तयार अस याचं समज यावर िहटलर
एकदम खषू झाला.
चबरलेनबरोबरची चचा संप यानंतर िहटलरनं आपला पररा मं ी रबन ॉप याला अ यंत उ साहानं आप या
बैठक िवषयी सांिगतलं. आपण ि िटशांना आता िखडं ीत पकड याचा आ मिव ास या या बोल यातनू जाणवत होता.
ता परु या काळासाठी आपण चबरलेननं सचु वलेला शांततेचा माग वीकारत अस याचा िदखावा क आिण यानंतर काही
काळातच आप या मळ ू िनणयानसु ार आ मणाचा माग वीका , असं िहटलरनं आप या सहका यांना सांिगतलं. खरं
हणजे चबरलेन या भिू मके मळु े िहटलर जरा हलला होता. आप याला आप या सहका यांशी चचा करावी लागेल आिण
ि िटश ससं देपढु े िहटलरचा मांडावा लागेल, असं चबरलेननं सांिगतलेलं अस यामळ
ु े अचानकपणे िहटलरला थोडी
काळजी वाटायला लागली. ितकडे िहटलरला आपण या या आ मक भिू मके चा पनु िवचार करायला भाग पाडलं अस याचं
चबरलेननं ि िटश संसदेला सांिगतलं. तसंच िहटलर अगदी टोकाचे िनणय घेणार नस याची आप याला खा ी वाटत
अस याचहं ी चबरलेन हणाला. अथातच िहटलरनं नेहमी माणे आप या उ म अिभनय मतेचा वापर के यामळ ु े
चबरलेनची िदशाभल ू झाली होती. िहटलर आप या श दाला जागेल अशी खा ी वाटत अस याचं चबरलेननं अगदी
आप या बिहणीलाही सांिगतलं. पढु चे काही िदवस ि िटश आिण च ने यांनी झेको लोवािकयाची समजतू घाल यात
घालवले. िहटलर या माग या मा य कर या या मोबद यात यानं के ले या ह या या िवरोधात आपण झेक राजवटी या
मदतीसाठी धावनू येऊ, असं या दोन देशांनी झेको लोवािकयाला सांिगतलं. २१ स टबरला झेको लोवािकयानं हे मा य के लं.
िहटलर आिण चबरलेन यां यामधली दसु री बैठक या या पढु या िदवशी होणार असं ठरलं होतं. िहटलर या भिू मके त खरोखर
बदल घडला होता. झेको लोवािकयावर मोठा ह ला कर याऐवजी चच या मागानं हा सोडव यावर यानं भर ायचं
ठरवलं. याबरोबर जमनीमध या क र लोकांनी िहटलरला जोरदार िवरोध के ला. जमन लोक बहसं य असले या सदु ते नलँड
या झेको लोवािकयामध या देशावर जमनीचं िनयं ण असेल अशा कारचा िनणय झेक सरकार मा य करे ल, असं
िहटलरलाही वाटत न हतं. हणनू च यासाठी आप याला बळाचा वापर करावा लागेल आिण या संधीचा वापर क न आपण
झेको लोवािकया या इतर ांतांम येही ल कर घसु वावं, असा याचा बेत होता. यासाठी चबरलेनबरोबर या दसु या
बैठक आधी यानं झेको लोवािकया या िवभाजनासंबंधीचा एक नकाशा तयार क न घेतला. यात आप या वाट्याला
जा तीत जा त भमू ी येईल, याची यव था यानं के ली होती. या भमू ीवर आठ िदवसांम ये झेक नाग रकांना हाकलनू िदलं
जाईल आिण ितथं जमन ल कर उभं कर यासाठीची तरतदू के ली जाईल, असा करार याला क न हवा होता. जर चबरलेननं
या कराराला अ यवहाय ठरवलं, तर आपण आपला मळ ू चा ल करी माग वापरायला मोकळे आहोत, असं आपण सांगनू
टाकणार अस याचं िहटलरनं गोबे सला सांिगतलं.
चबरलेननं िहटलरबरोबर या आप या दसु या बैठक या सु वातीला आधी या बैठक नंतर या घडामोड ची मािहती
िदली. चां या साथीनं आपण झेक सरकारला िहटलर या माग या मा य करायला भाग पाडलं अस याचं आिण
सदु ते नलँडचा ही िनकालात काढला अस याचं िहटलरला समजताच तो खश ू होईल अशी चबरलेनची अपे ा होती.
य ात मा िहटलरचा पिव ा बघनू तो अवाकच झाला. आप याला फुटकळ ांिवषयी चचा कर यात कसलाच रस
नस याचं िहटलरनं याला सांगनू टाकलं. आता पोलंड आिण हगं ेरी यांचा ाही िनकालात काढला पािहजे, अशी आपली
अपे ा चबरलेनला सांगनू िहटलरनं आधी या ठरावांम ये अनेक टु ी अस याचं मत य के लं. झेको लोवािकयामध या
जमन लोकां या दडपशाहीिवषयी आप याला खपू चीड येत असनू , तातडीनं हा सोडवणं गरजेचं अस या या िनणया त
आपण आलेलो अस याचं यानं चबरलेनला सांिगतलं. ही मागणी पणू पणे नवी अस याचं आिण आप या आधी या
चचम ये या मदु ् ाचा उ लेखसु ा न हता, असं सांगनू चबरलेन बैठक तनू िनराश अव थेत िनघनू गेला. दसु या िदवशी
सकाळी िहटलर आिण चबरलेन यां यात आणखी एक बैठक आयोिजत कर यात आलेली असली तरी आपण या बैठक ला
हजर राह शकणार नस याचा िनरोप चबरलेननं िहटलरला पाठवला. आधी या मदु ् ांना पणू पणे बाजल ू ा ठे वनू एकदम
भल याच मदु ् ांवर चचा करणं आिण यावर आधा रत असलेला करार करणं हणजे ि िटश, च आिण एकूणच इतर
सग या जगामध या शांतताि य नाग रकांची फसवणक ू कर यासारखं होईल, असं चबरलेननं प पणे िलिहलं. आता जमन
ल कर झेको लोवािकया या िदशेनं कूच करणार आिण आपलं संर ण कर या या हेतनू ं झेक ल कर स ज होणार, यािवषयी
चबरलेन या मनात कुठलीच शक ं ा उरली नाही. याला उ र हणनू झेक सरकारचा अ याय संपु ात आणनू सदु ते नलँडवर
जमन ल कराचं वच व थािपत कर याचा िनणय वरे नं घे याखेरीज आप याला दसु रा माग िदसत नस याचं प िहटलरनं
पाठवलं. आपण िहटलर या या न या माग या आधी ि िटश संसदेसमोर आिण यानंतर झेक सरकारसमोर मांडू, असं प
चबरलेननं रबन ॉपला पाठवलं. चबरलेन जमनीतच अस यामळ ु े एका िदवसात ही िनरोपािनरोपी होऊ शकली. हे सगळं
घडून गे यावर रा ी अकरा वाजता ि िटश आिण जमन िश मडं ळांची न यानं चचा सु झाली.
िहटलरनं २८ स टबरपयत आपली सग यात मह वाची मागणी मा य झाली पािहजे, असा आ ह धरला. हणजेच
पढु या तीन-चार िदवसांम ये सदु ते नलँड रकामं क न याचा क जा झेको लोवािकयानं जमनीकडे देणं भाग होतं. चबरलेननं
हताश होत आपले दो ही हात हवेत नेले आिण ‘ही तर धमक च आहे ... शांतता राख यासाठी या मा या य नांना आपण
अिजबात ितसाद िदलेला नाही, असं मला अ यंत खेदानं नमदू करावंसं वाटतं ...’ असं िहटलरला उ श े नू हटलं. ितत यात
झेक सरकारनं सीमेपाशी ल कराची जमवाजमव सु के ली अस याचा िनरोप कुणीतरी बैठक त िदला. आता यरु ोपीय भमू ीवर
न यानं यु सु होणार यािवषयी कुणा याच मनात शक ं ा उरली नाही. काही काळ शांततेत गे यावर िनदान चबरलेन जमन
भमू ीत असेपयत तरी आपण कुठलंच पाऊल उचलणार नाही,असं आ ासन िहटलरनं चबरलेनला िदलं. तसंच खास सवलत
हणनू झेको लोवािकयानं आपलं सै य सदु ते नलँडमधनू १ ऑ टोबरपयत मागे घे यासाठी आपण मदु तवाढ देत अस याचहं ी
िवधान यानं के लं. िहटलर या या माग या ि िटश ससं देसमोर आिण नंतर झेक सरकारसमोर मांड याचं आ ासन देऊन
चबरलेन मायभमू ीत परतला. िहटलर या माग या वाढत चालले या अस याचं बघनू ि िटश संसदपटू भडकले. यांनी आता
आपण िहटलर या दबावाला बळी पडता कामा नये, असं ठरवनू चांनाही िव ासात यायचं ठरवलं. झेक सरकारनं
िहटलर या न या माग या मा य कर याचं काहीएक कारण नाही, असं बहतेकांचं मत पडलं. आधी या करारानसु ार जमन
लोकांचं ाब य असलेला भभू ाग झेक सरकारकडून जमनीला ह तांत रत कर यात यावा, आिण हे अमा य अस यामळ ु े जर
िहटलरनं झेको लोवािकयावर ह ला के ला, तर च आिण ि िटश ल करं झेक सरकार या मदतीला धावनू जातील, असा
िनरोप िहटलरला दे यात यावा असं ठरलं.
ि िटशांचा िनरोप घेऊन सबं ंिधत अिधकारी बिलनला पोहोचला. याची िहटलरशी बैठक सु झाली. यात ि िटश
आिण च सरकारांनी घेतले या भिू मके चा अदं ाज येताच िहटलर चडं संतापला. उठून तो दारापाशी गेला आिण जोरजोरात
यानं हे आप याला अिजबात मा य नस याचं सांिगतलं. यानंतर थोडा शांत होऊन तो आप या खचु त येऊन बसला. आता
ि िटश आिण च ल करं झेको लोवािकया या मदतीला धावनू ये याची धमक देणारा भाग चचला आला ते हा मा
िहटलरचा संताप आवर यापलीकडे गेला. जर ि िटश आिण च सरकारांना या ात आपलं त ड खपु सायचं असेल तर
यांनी तसं ज र करावं, असं हणत आपण याची अिजबात पवा करत नस याचं िहटलरनं सांिगतलं. आता आपण २८
स टबर या दपु ारी दोन वाजेपयतची मदु त झेक सरकारला आप या माग या मा य कर यासाठी देत अस याचं यानं जाहीर
के लं. हे मा य नसेल तर आपलं ल कर पढु ची कारवाई कर यासाठी समथ आहे, असंही यानं सनु ावलं. याच सं याकाळी
िहटलरचं दोन हजार लोकांसमोर भाषण झालं. याला जमन अिधका यांखरे ीज इतर देशांचे राजदतू आिण ितिनधी, तसंच
प कार यांचीही हजेरी होती. िहटलरनं अपे े माणे तडाखेबंद फटके बाजी के ली. अ यंत आ मकरी या यानं झेक सरकारचे
वाभाडे काढले. आप या जमन बांधवांना झेको लोवािकयाम ये सोसा या लागत असले या अडचण चा आिण अ यायाचा
 यानं पाढा वाचला. आता आपण माघार घे याचा िवचारसु ा करत नस याचं सांगनू यु आिण शांतता या पयायांपैक हवा
तो पयाय िनवड याची संधी आपण झेक सरकारला देत अस याचं यानं उपि थत समथकां या ज लोषात सांगनू टाकलं. पणू
भाषणभर े कांनी टा या, आरडाओरडा यांचा नसु ता सपाटाच लावला होता. िहटलरचं भाषण संप यावर िक येक िमिनटं
हा कार सु च रािहला. वाभािवकपणे दसु या िदवशी सकाळी चबरलेनचा आणखी एक ताजा सदं श े घेऊन ि िटश
अिधकारी िहटलरशी चचा कर यासाठी आला ते हा या याशी बोल याचीसु ा िहटलरची इ छा न हती. तरीही या
अिधका यानं आपण आप या पंत धानाकडे काय संदश े घेऊन जाणं िहटलरला अपेि त आहे, असं िवचारलं ते हा िहटलर
िबथरला. इं लंड आिण ा स यांना या ात नाक खपु सायचं असेल तर आपण यांना यापासनू रोखू शकत नाही, असं
सांगनू आपण झेक सरकारला शेवटचा इशारा देत अस याचं यानं सांगनू टाकलं. ‘आज मगं ळवार आहे आिण ये या
सोमवारपयत झेक सरकार नमलं नाही तर आपण ितथं आपलं ल कर घसु व,ू ’ अशी गजना यानं के ली. ितथंच ती बैठक
संपली.
या सं याकाळी बिलन शहरातनू जमन ल करानं सचं लन के लं. आपली ल करी ताकद िवदेशी अिधका यांसमोर आिण
राजदतू ांसमोर, तसंच प कारांसमोर दाखव याचा याचा मु य उ श े होता; पण तो साफ अयश वी ठरला. जमन नाग रक
गॅल यांम ये जमनू या संचलनाचं जोरदार वागत करतील, असा िहटलरचा अदं ाज होता. य ात मा जमन नाग रकांनी
घरात बसनू राहणं पसतं के लं. आधी या भाषणा या वेळी हजर असलेले े क िहटलर या समथनाथ ज लोष करतील याची
काळजी घे यात आली होती; हणजेच मु ामच िहटलरसमथक ितथं पाचारण कर यात आले होते. सवसामा य जमन
नाग रकाला मा सदु ते नलँडमध या आप या बांधवांिवषयी सहानभु तू ी असली तरी यासाठी जमनीला पु हा यु भमू ीकडे
खेच याची िहटलरची घाई यांना अ व थ करत होती. अथात यामळ ु े िहटलरचा िवचार बदलेल असं कुणालाच वाटत नसलं
तरी य कारवाई या िदवशी हणजे २८ स टबर या सकाळी िहटलर या भिू मके त अचानकपणे बदल झाला.
झेको लोवािकयावर ल करी ह ला कर याऐवजी चच या मागानं हा सोडवावा, असं तो अ यंत अनपेि तपणे हणायला
लागला. यामळ ु े याचे सहकारी पार च ावनू गेले असले तरी या बदलामागे मसु ोिलनी होता. िहटलर या आ मक भिू मके मळ
ु े
काय करावं हे सचु त नसले या ि िटशांनी इटलीकडे धाव घेतली होती आिण मसु ोिलनीला िहटलरचं मन वळव यासाठीची
िवनंती करायला सांिगतलं होतं. मसु ोिलनीनं याला ितसाद िद यानंतर िहटलरची गोची झाली. यानं ‘मसु ोिलनी या
हण याला मान देत’ आप या ल करी कारवाईची सु वात चोवीस तासांसाठी तहकूब करायचं ठरवलं. ही बातमी ि िटश
संसदे या चचास ात कळली ते हा ितथ या संसदपटूंनी नसु ता ज लोष के ला.
पढु या िदवशी िहटलर, चबरलेन, मसु ोिलनी आिण एदआ ु द दलािदए हा च रा पती या चौघांची यिू नकम ये बैठक
झाली. िहटलरसकट चारही ने यांनी सदु ते न सोडव यासाठी बळाचा वापर कर याला िवरोध जाहीर के ला. मसु ोिलनीनं या
सदं भात या कराराची कलमं िलहन आणली होती. यावर चचा झाली. यात काही बदल क न शेवटी ‘ यिू नक करार’
हणनू नंतर कु िस झालेला करार कर यात आला. चबरलेनचं ि िटशांनी मायभमू ीत जोरदार वागत के लं. खरं हणजे
जमनीत िहटलर या िवरोधात या काळात एक मोठा कट रच यात आला होता. नाझी िवचारसरणीला आिण िहटलर या
आततायी धोरणांना सपं व यासाठी िहटलरचाच काटा काढ याची एक योजना आख यात आली होती. झेको लोवािकयावर
ह ला कर याचा साफ चक ु चा आिण अ यंत धोकादायक िनणय घेत याब ल िहटलर या ल करामधला ‘चीफ ऑफ टाफ’
बेकच या कटात सहभागी झाला होता. िहटलरचा हा िनणय जमनीसाठी अिजबातच सु ठरणार नाही याची या सग यांना
क पना होती. यामळ ु े झेको लोवािकयावर या ह या या घोषणेकडे ते नजर लावनू बसले होते. आता हा ह ला होणार नाही
असं कळताच यांची योजना पार फसली. ‘चबरलेननं िहटलरला वाचवलं’ अशा श दांम ये यांनी या संगाचं अगदी यो य
वणन के लं.
जनसामा यां या नजरे तनू मा यिू नक करारामळु े िहटलर एकदम हीरोच ठरला. बिलनम ये याचं जगं ी वागत झालं.
तरीही एक खतं याला सतावत होती. १९१४ म ये यु ज य प रि थती िनमाण झालेली असताना जमन नाग रकांनी ितला
भरभ न पािठंबा िदला होता. आप या देशासाठी आपण लढलं पािहजे अशी भावना जनसामा यांम ये याला अनभु वायला
िमळाली होती. आता मा आपण जमनीला यु ा या खाईत ने या या तयारीत असताना जमन नाग रक या यु ाला अिजबात
पािठंबा देत नस याचं िच याला अ व थ करत होतं. यामळ ु े जमन लोकांना आप या भिू मके िवषयी सजग करणं आिण
यासाठी यांची मानिसकता बदलणं गरजेचं अस याचं या या ल ात आलं. आपली चारनीती कुठंतरी कमी पडत
अस याची आिण कदािचत आपली आ मकता परु े शी नस याची जाणीवही याला झाली. यासाठी आपण सात यानं
काहीतरी घडवनू आणलं पािहजे, लोकांना िवजयो सव साजरा कर याची संधी िदली पािहजे, वातावरण त ठे वलं पािहजे, हे
या या ल ात आलं. या या मळ ु ाशी िव तारवादच असू शकतो, असा िन कष यानं काढला. हणजेच यु करायची वेळ
आली काय िकंवा ती नाही आली काय; जमनीनं आप या भभू ागाम ये वाढ करत राहणं आिण नवे देश िजंकून घेत राहणं
हेच लोकांना े रत क शकतं आिण यांना आप या यु ांमागची भिू मका पटवनू देऊ शकतं, असा याचा प का समज
झाला. इथनू पढु े आपण चचा, शांतता अशा गो ना मह व देता कामा नये आिण शेवट या णी घडवनू आण या जात
असले या समेटांना बळी पडता कामा नये, असा यानं वतः या मनाशी िन य के ला. यिू नक करारा या िनिम ानं यानं
अ य ताकदवान यरु ोपीय देशांमधली चलिबचल अव था जवळून बिघतली होती. ितचा फायदा आपण उठवलाच पािहजे,
असं यानं ठरवलं.
झेको लोवािकया या सदं भातलं यु यरु ोपीय देशांनी अगदी शेवट या णी टाळलं आिण िहटलर या आसरु ी
मह वाकां ांना आपण आवर घात याचं समाधान क न घेतलं. य ात मा या देशांशी वाकडं घे यासंबंधी िहटलर या
मनात असलेली ि धा मनःि थती संपु ात आणनू याला िन याकडे ने याचं काम यिू नक करारानं के लं अस याची जाणीव
यांना कुठं झाली होती?
 झेको लोवािकयाचा घास
एक कडे िव तारवादाकडे िहटलरचं ल लागनू रािहलेलं असलं तरी, दसु रीकडे जमनीमध या यू लोकांना धडा
िशकव यासंबंधीचं याचं काम सु च होतं. खास क न एसएस संघटनेचा मख ु असलेला िहमलर या कामात आघाडीवर
होता. िहमलरचं मह व आता चडं वाढलं होतं. यानं िहटलर या मागे लागनू ल करामधला चौथा िवभाग हणनू एसएस
सघं टनेला मान िमळवनू िदला अस यामळ ु े सव च ल करी अिधका यां या तोडीचा मान आता िहमलरला िमळे . यंू या
िवरोधात या िहसं ाचाराची सू ं या याकडेच असत. यातनू च ९-१० नो हबर १९३८ या िदवशी ‘राईख ि टल नाईट’ हणनू
कु िस झालेला िहसं ाचार घडला. यू लोकांची दक ु ानं उद् व त के यानंतर बिलन या र यांवर काचांचा खच पडला.
काचेला ‘ि टल’ असंही हणत अस यामळ ु े हे नाव पडलं. १९३३ आिण १९३५ या दोन वष नाझी दगं ेखोरांनी यू
लोकां या िवरोधात जो िहसं ाचार के ला होता, तोसु ा या वेळ या घटनांसमोर िफका पडावा अशी प रि थती होती. खरं
हणजे ि हए नाम ये यू लोकां या िवरोधात अ यंत यश वी ठरलेला ू र िहसं ाचार आता जमनीमध या नाझी दगं ेखोरांसमोर
‘आदश’ ठरला होता आिण यांना ‘ फूत ’ देणारा ठरला होता. आपणही जमनीम ये यू लोकां या िवरोधात आ मक झालं
पािहजे, अशी भावना यां याम ये वाढत गेली. १९३३ साल या सु वातीला जमनीम ये समु ारे ५०,००० यू यावसाियक
होते. हा आकडा १९३८ साल या जल ु ै मिह यात घटून फ ९,००० वर आला होता! ऑ टोबरपयत तर फ ६६६ यू
यावसाियक उरले आिण यामधले दोन तृतीयांश तर इतर देशांमधनू च आपला कारभार चालवत होते! अनेक यू यवसाय
स नं बंद पाड यात आले िकंवा आय वंशीयांना ते कवडीमोलानं िवकायला यू लोकांना भाग पाड यात आलं. याखेरीज
यू लोकांवर अनेक िनबध घाल यात आले. अगदी डॉ टर, वक ल असे सवसामा य यवसाय करणारे यू लोकसु ा या
कचाट्यातनू सटु ले नाहीत. येक यू पु षानं आप या नावाम ये ‘इ ायल’ तर येक यू ीनं आप या नावाम ये ‘सारा’
असं जा तीचं नाव जोड याची स कर यात आली. येक यू माणसा या पासपोटम ये इं जी ‘जे’हे अ र उमटव यात
आलं.
आपलं नाव यू लोकां या िवरोधात या िहसं ाचाराशी थेट जोडलं जाऊ नये यासाठी िहटलर य नशील होता.
झेको लोवािकयाशी सबं ंिधत असलेला घटना म ल ात घेता, आतं ररा ीय पातळीवर आपलं नाव खराब होऊ नये असं
याला वाटत होतं. अथातच याचा यू लोकां या िवरोधात या सग या कारवायांना पणू पािठंबा होता. फ आप या
नावाची बदनामी न होता हे कार सु राहावेत, असा याचा य न होता. यू लोकांचा काटा न क कसा काढायचा
यािवषयी िहटलर आिण याचे सहकारी यां या मनात सं म होता. काही जणांना यू लोकांचा सरळ खातमा क न टाकावं
असं वाटे; तर इतर काही जणांना यू लोकांना जमनीमधनू इतर देशांम ये घालवनू ावंसं वाटे. याचा म यम माग हणजे यू
लोकांनी आपोआपच जमनी सोडून जावं यासाठीची प रि थती िनमाण करण,ं असा होता. यू लोकांनी न क कुठं जावं
यासाठी पॅले टाईन, इ वेडोर, कोलंिबया, हेनेझएु ला अशा िठकाणांची नावं चचत असत. हे भाग तसे ओसाड होते आिण यू
लोकां या वागतासाठी ितथले थािनक लोक अिजबातच उ सक ु न हते. अशा िठकाणी यू लोकांनी जावं यासाठीची
प रि थती िनमाण कर यावर िहटलर या सहायकांचा भर होता. पॅले टाईन या भमू ीत यू लोकांना खपू मोठ्या सं येनं
पाठवलं जा याला मा िहटलरचा िवरोध होता. याचं कारण हणजे ितथे यू लोकांचं रा िनमाण झालं तर भिव यात सगळे
यू लोक एक येऊन जमनी या िवरोधात उभे ठाक याची भीती िहटलरला सतावत होती.
या सग यातनू च ‘राईख ि टल नाईट’ घडली.
यू लोकां या िवरोधातला िवखार िहटलर आिण याचे सहकारी यां या मनात खदखदत असतानाच अगदी जाहीरपणे
यां या िवरोधात िहसं क कारवाया कर यािवषयी िहटलर जरा साशक ं होता. आतं ररा ीय पातळीवर आपली ितमा
डागाळे ल अशी भीती याला सतावत होती. हणनू च यंू या िवरोधातलं वातावरण तापव यासाठी यो य कारणा या तो
शोधात होता. ही संधी ७ नो हबर १९३८ या िदवशी चालनू आली. एका जमन ने याला सतरा वष वया या एका पोिलश यू
त णानं पॅ रसम ये गो या घात या. खरं हणजे जमनी या ा समध या राजदतू ाला ठार कर याचा या यू त णाचा हेतू
होता; पण याआधी हा जमन नेता समोर आ यामळ ु े सु वातीला या यावर िनशाणा साधला गेला. या यू त णा या
कुटुंबासह इतर समु ारे १८,००० पोिलश यंनू ा जमनीनं अचानकपणे पोलंडम ये घालवनू िद याचा राग या त णा या डो यात
खदखदत होता. आप या कुटुंबासह या सग या यू लोकां या दरु ाव थेला नाझी जमनीच कारणीभतू अस याची याची
खा ी पटली. याचा बदला घे यासाठी यानं हा उपद् याप के ला. दोन िदवसांनी हणजे ९ नो हबर १९३८ या िदवशी जखमी
अव थेत या जमन अिधका याचं िनधन झालं. नेमका हा िदवस िहटलर या १९२३ साल या फसले या उठावाचा पंधरावा
वाढिदवस होता. तो साजरा कर यासाठी नाझी प ानं जोरदार तयारी के ली होती. आता या या जोडीला या जमन ने या या
खनु ाची बातमी आ यामळ ु े नाझी प ानं याचा परु े परू फायदा क न यायचं ठरवलं. िहटलर आिण गोबे स यांनी यासाठीची
रणनीती आखली. ९ नो हबर या रा ी यू लोकांवर तटु ू न पडायचं ठरलं. पोिलसांनी तट थ भिू मका वीकारावी आिण यू
लोकांना अिजबात सहानभु तू ी दाखवू नये, असं सांग यात आलं.
यू लोकांची ाथना थळं हणजेच ‘िसनेगॉ ज’ जाळायला सु वात झाली. यू लोकांची दक ु ानं लटु यात आली आिण
अनेक घरंही जमीनदो त कर यात आली. लटु ालटू , मारहाण, िहसं ाचार यांना ऊत आला. एसएस संघटनेला मा जाणनू बजु नू
या िहसं ाचारापासनू दरू ठे व यात आलं. गदारोळ माजवण,ं अिनयंि तपणे िहसं ाचार करणं या गो ी एसएस या कामकाजाशी
जळु णा या न ह या. िनयोजनब री या आ मक ह ले करणं आिण दहशत पसरवण,ं ही एसएसची खासीयत होती. सगळं
ठर या माणे झालं. जमन अिधका यावर यू त णानं पॅ रसम ये के ले या जीवघे या ह याचं यु र हणनू यू लोकांवर
जमनीत अ याचार सु अस याचं िच िनमाण कर यात आलं. मह वाची गो हणजे हे अ याचार सवसामा य लोकच
उ फूतपणे करत अस याचं भासव यात आलं. सरकार िकंवा नाझी प यांचा यात कुठंही थेट सहभाग नस याचा बनाव
रच यात आला. खरं हणजे पोिलसांनी शांतपणे सु असलेले कार बघत राहावेत आिण म ये पडू नये, अशी सचू ना यांना
दे यात आली होती. उलट श य ितत या यू लोकांना अटक कर याचे आदेश यांना दे यात आले. ब हश ं ी नाझी
कायक याना अचानकपणे यां या थािनक नाझी ने यांनी बोलावनू घेतलं आिण आपाप या भागातले िसनेगॉ ज जाळून
टाकायला सांिगतलं. इतरांना यू लोकांची दक ु ानं आिण घरं लटु ायला सांग यात आलं. सकाळपयत ह लेखोरांनी आपलं
काम पणू के लं. यू लोकांम ये दहशत पसर यासारखी प रि थती िनमाण झाली. यांचं अतोनात नक ु सान झालं. आता
आप या राजवटीची बदनामी हो याची श यता अस याची जाणीव िहटलरला होती. यानं लगोलग गोबे सला बोलावनू
घेतलं आिण यू लोकांवरचा िहसं ाचार थांबव याचे आदेश िदले. अथातच अचानकपणे िहटलरला यू लोकांिवषयी ेम
अिजबातच वाटायला लागलं न हतं. फ अगदी थेटपणे यां यािव सु असलेले िहसं क कार थांबवले पािहजेत, असं
यानं गोबे सला सांिगतलं. अ य री या यंनू ा जेरीला आण यासाठी यानं अनेक यु या के या. नाझी िहसं ाचारात यू
लोकांचं झालेलं नक ु सान सरकार अिजबातच भ न देणार नस याचा िनणय यानं घेतला. तसंच कुठ याही कारे यू
लोकांना यां या नक ु सानाची िवमा भरपाई िमळणार नाही, असहं ी यानं ठरवलं. उलट यू लोकांचे उरलेसरु ले यवसायसु ा
संपवनू टाक यासाठी या चाली यानं रच या.
९-१० नो हबर या घटना मात कोट्यवधी जमन मा स इतकं आिथक नक ु सान झालं अस याचा अदं ाज य
कर यात आला. या भौितक नक ु सानाखेरीज यू लोकांना भोगा या लागले या शारी रक आिण मानिसक िहसं ाचाराची तर
मोजदाद करणसं ु ा अश य होतं. मारहाण आिण अ यंत अपमाना पद वागणक ू यांचा सामना सग या वयोगटात या यंनू ा
करावा लागला. िकमान शभं र यू लोकांची ह या कर यात आली. घडत असले या घटना न बघव यामळ ु े अनेक यंनू ी या
रा ी आ मह या कर याचा स माननीय माग वीकारला. तीस हजारांहन जा त यू पु षांना जमनीतनू घालवनू दे यासाठीची
पवू तयारी हणनू काही छळछाव यांम ये भरती कर यात आलं. मारहाण आिण अ याचार, तसंच कुपोषण यामळ ु े यांपैक
अनेक जणांचा लवकरच मृ यू ओढवला.
या भीषण घटनां या संदभातली आणखी एक मह वाची गो हणजे जमनी आधीच आिथक संकटां या प रि थतीतनू
जात असताना अशा कारे जमनीमध या यंू या का होईना; पण मालम चे ं इत या मोठ्या माणावर नक ु सान कर यात
आ याचा अनेक जणांना राग आला. या संप ीचा जमन नाग रकांना तरी उपयोग झाला असता, असं यांना वाटलं. अनेक
नाझी ने यांचीही ही भावना होती. साहिजकच या संदभात काहीतरी करणं गरजेचं होतं. यामळु े िहटलरनं एक अजबच कार
के ला. यू लोकांवर या ह यांमळ ु े झाले या सरकारी सपं ीची नकु सानभरपाई धनाढ्य यू लोकांकडूनच घे यात येईल,
असा अ यंत िविच िनणय यानं जाहीर के ला. हणजेच यां यावर अ याचार झाले होते आिण यांचं नक ु सान झालं होतं
यांनीच नक ु सानभरपाई िदली पािहजे, असं हे अ यंत अजब तकशा होतं. याखेरीज इतर अनेक िनणयां ारा यू लोकांना
जमनी या सामािजक आयु यातनू बाद कर यात आलं. िच पटगृह,ं नाट्यगृह,ं मनोरंजनासाठीची सावजिनक िठकाण,ं मैदानं,
समु िकनारे अशा कुठ याच िठकाणी यू लोकांना येता येणार नाही,असे आदेश काढ यात आले. यू लोकांची ओळख
पट यासाठी यांनी एक िविश कारचा िब ला आप या पोशाखावर घालावा, अशी सचू ना एका नाझी अिधका यानं के ली;
पण यामळ ु े न यानं यू लोकांवरचा िहसं ाचार वाढीला लागेल आिण आतं ररा ीय पातळीवर आप याला चडं बदनामीला
सामोरं जावं लागेल, या भीतीपोटी िहटलरनंच या गो ीला नकार िदला.
आपण अशा प रि थतीत िकती काळ िजवंत राह आिण आप याला काय काय भोगावं लागेल या भीतीपोटी १९३८
सालची अखेर ते दसु या महायु ाची सु वात या काळात त बल ८० हजार यंनू ी जमनीतनू सटकून इतर देशांम ये जा यात
यश िमळवलं. याचा जमनीला फायदाच झाला. यू लोकांना जमन अथकारणापासनू आिण सामािजक आयु यातनू ह पार
कर यासाठी सु असलेले नाझी ने यांचे य न यामळ ु े फळाला आले. याला काही सवसामा य जमन नाग रकांचा िवरोध
असला तरी यां यासमोर िनमटू पणे घडत असलेले कार बघत राह यावाचनू दसु रा पयायच न हता. िहटलरनं यू
लोकांवर या अ याचारांना उघडपणे पािठंबा िदला नाही; पण या घटना माचा जाहीर िनषेधसु ा के ला नाही. सगळा कार
या या संमतीनं सु होता, हे उघडच होतं. फ आप या आदेशांनसु ार हे सु आहे असं कुणाला वाटू नये या ीनं तो
काळजी घेत होता. एकूणच यू लोकांचं जमनीमधलं आयु य जवळपास अश यच झालं होतं!
ितकडे यिू नक करारानंतर िहटलर या आतं ररा ीय पातळीवर या हालचाल ना वेग आला. झेको लोवािकयाचा
अगदी शेवट या णी चच या मा यमातनू सोडव यात आलेला असला तरीसु ा िहटलर समाधानी न हता.
झेको लोवािकयाचा घास पणू पणे िगळ यासाठी तर तो उ सक ु होताच; पण िशवाय झेको लोवािकयानजीक या
पोलंडकडेसु ा िहटलरची नजर आता वळली. अथात लगेचच पोलंडम ये घसु खोरी क न देशाचा ताबा आप याकडे
घे याचा िहटलरचा हेतू न हता. पोलंडनं काहीही क न रिशयाशी तह करता कामा नये, यासाठी पोलंडला आप या बाजनू ं
वळवनू घे यासाठी िहटलरची धडपड सु होती. १९१९ साल या हसाय या करारानसु ार डॅि झग या ांतावरचा जमनीचा
अमं ल सपं ु ात येऊन याचा कारभार पोलंडकडे सोपव यात आ याची खदखद िहटलर या मनात होती. डॅि झगचं दसु रं
मह व हणजे- या या पलीकड या भागात जमनीनं र ता आिण लोहमाग बांधले तर पवू िशया आिण जमनी यां याम ये
सहजपणे वाहतक ू श य होणार होती. १९३८ साल या ऑ टोबर मिह यात जमन पररा मं ी रबन ॉप यानं पोलंडशी चचा
सु के ली. डॅि झग ांत पोलंडनं पु हा एकदा जमनीकडे सोपवावा आिण या या मोबद यात पोलंडला या मह वा या बंदरात
जल वासासाठी एक बंदर उपल ध क न देईल, तसंच २५ वष यु बंदीचा करारही आपण क , असं आिमष दाखव यात
आलं. अपे े माणेच पोलंडनं या चचत अिजबात रस दाखवला नाही. यामळ ु े िहटलर खवळला. आपण चच या मा यमातनू
डॅि झग ांत परत िमळवू शकणार नस,ू तर यासाठी आपण बळाचा वापर के ला पािहजे, असा िवचार या या मनात थैमान
घालायला लागला. तरीही थेट बळा या वापराकडे न वळता आधी राजक य पातळीवरच या ाचा िनकाल लावला पािहजे
यासाठी यानं य न करायचं ठरवलं. रबन ॉपनं चक ु ू न िहटलरला पोलंड आप याशी चचा करायला तयार अस याची
बातमी िद यामळ ु े िहटलरनं ३० जानेवारी १९३९ या िदवशी या आप या जमन संसदेसमोर या भाषणात पोलंडशी आपण
िम वाचे संबंध थािपत करायला उ सक ु अस याचा उ लेख के ला.
पोलंडशी चचा करायची का पोलंडवर ह ला करायचा, या संदभात दमु त असतानाच रबन ॉपचा मु य हेतू मा
वेगळाच होता. याला पोलंडपे ा इं लंड हा आपला जा त मोठा श ू अस याचं जाणवत होतं. जर जमनीनं पोलंड आिण
रिशया यां यावर ह ला कर याची घाई के ली, तर इं लंड आिण ा स यांची यतु ी हा ह ला मोडून काढेल आिण जमनीनं
न यानं िजंकून घेतलेले देश पु हा सोडून दे याची आप यावर पाळी येईल, अशी रा त भीती याला वाटत होती. हणनू च
जमनीनं एकटीनं या करणाम ये उडी न मारता आधी इटली आिण जपान यां याशी मै ी वाढवावी, यांना आप या कटाम ये
सहभागी क न यावं आिण यानंतर संयु पणे या श ंश ू ी लढावं, याकडे याचा कल होता. असं के यानं कदािचत आपला
लढा सु वातीला फ ा सशीच होईल आिण एकट्या ा सला पराभतू करणं आप याला श य होईल, असं याचं मत
होतं. ि िटशांनी या यु ात पडूच नये यासाठीची यहू रचना कशा कारे आखता येईल, या गो ीचा हणनू च तो िवचार करत
होता. एकदा का ा सशी एकट्यानं लढून आपण िवजय संपादन के ला, क यानंतर ि िटशांनाही हरवणं सहज श य आहे,
अशी याची ही िवचारसरणी काही जमन त ांनी आधीपासनू च मांडली होती.
आप याला कधी ना कधी तरी इं लंड, ा स, रिशया या देशांशी लढावं लागणार आहे याची जाणीव आता बहतेक
सग या व र जमन ल करी अिधका यांना आिण मं यांना झाली होती. फ ही लढाई कधी सु होणार, हे आ ाच सांगता
येत न हतं. अगदी लगेचच ही लढाई सु झाली तर ती िजंक याइतपत आपली तयारी झालेली नाही, याची या सग यांना
क पना होती. यामळ ु े श य िततका काळ ही लढाई लांबवावी आिण ज यत तयारी क नच या श ंचू ा सामना करावा, असं
बहतेक जणांना वाटत होतं. पढु ची वाटचाल न क कशा व पाची असावी यािवषयी अशा रीतीनं जमन उ चपद थांम ये
मतभेद असले तरी जमनीची गती हो यासाठी ितनं आपला भौगोिलक िव तार के ला पािहजे, यािवषयी मा कुणा याच
मनात शक ं ा न हती. याचं कारण हणजे यु ज य प रि थतीला त ड दे यासाठी होत असलेला सरकारी खच आिण िबकट
आिथक प रि थतीमळ ु े मेटाकुटीला आलेली जनता यांचा उ क े होऊ ायचा नसेल, तर यासाठी नवी भमू ी काबीज करणं
आिण ितथ या नैसिगक साधनसंप ीचा वापर करणं खपू गरजेचं झालं होतं. हणजेच उि अगदी प होतं; ते सा य
कर यासाठीचा माग ठरव याव न मा ज र मतभेद होते. काहीही क न ल कराला ससु ज कर याचं धोरण आिथक ्या
परवड यासारखं नाही, याची जाणीव िहटलरला होत होती. ल कराला खश ू ठे वायचं असेल तर ही ससु जता कायम राखली
पािहजे आिण याचबरोबर हा वाढता खच परवड यासाठी इतर देशांकडे आपली नजर वळवली पािहजे, असा िवचार
हणनू च या या डो यात घोळत होता.
यिू नक करारामळ ु े िहटलरची झालेली िनराशा १९३८ साल या अखेरीला वारंवार उफाळून येत होती. आप याला
झेको लोवािकयाचा अ खा घास िगळ याची संधी उपल ध असताना अगदी शेवट या णी झाले या म य थीमळ ु े
आप या पदरी फ छोटासा देश आ याची भावना याला खात होती. आपण झेको लोवािकयाम ये आपलं ल कर
घसु वलं असतं तर इं लंड, ा स यां यासारखे देश मगू िगळून ग प बसले असते आिण यांनी काहीच हालचाल के ली नसती,
याची याला खा ीच होती. म य आिण पवू जमनीम ये जमनीचा िव तार कर यासाठी आपण य न के लेच पािहजेत, असं
 याला वाटत होतं. अथात आपले यरु ोपीय श ू कायमच शांत राहणार नाहीत आिण वतःसु ा यु भमू ीत उतरतील, असहं ी
याला वाटत होतं; पण ते अगदी तातडीनं असं करणार नाहीत, असं याचं मन याला सांगत होतं. हणनू च यिू नक करार
होऊन गे यावर जेमतेम तीन आठवड्यांनी २१ ऑ टोबर १९३८ या िदवशी िहटलरनं झेको लोवािकया या उरले या
भागांनाही आप या क जात घे यासाठी काय करावं लागेल यासाठीचा बेत आखायला आप या सहका यांना सांिगतलं.
िहटलरनं असं का के लं असावं? यामागचं पिहलं कारण हणजे ऑि याम ये या या बालपणी झाले या सं कारांमळ ु े आिण
त णाई या िदवसांमध या मतांमळ ु े झेको लोवािकयािवषयी या या मनात कायमच राग होता. तरीही झेको लोवािकयाला
ता यात घेत यानंतर ितथ या थािनक लोकांचं मोठ्या माणावर िशरकाण कर याचा हेतू या या मनात न हता. मग याला
न क हवं तरी काय होतं? बहतेक क न यिू नक करारामळ ु े आपली फसवणक ू झाली अस याचा संताप या या मनात
घोळत होता. ाग शहरात वेश क न जमन िवजयपताका फडकव याचं आपलं व न ि िटश पंत धान चबरलेननं अ यंत
चतरु ाईनं भगं के याची भावना याला सतावत होती. याखेरीज यिू नक करारामळ ु े झेको लोवािकयामध या नैसिगक संप ीवर
जमनीचा मोठ्या माणावर ताबा आलेला असला तरी, अजनू खपू मोठ्या माणावर नैसिगक सपं ी अजनू ही
झेको लोवािकयाम येच िश लक होती. यावर िहटलरचा डोळा होता. आता खरं हणजे झेको लोवािकयाचे ‘झेक’ आिण
‘ लोवािकया’ असे दोन भाग पड यासारखेच होते. झेक भागावर िहटलरचं अजनू िनयं ण आलेलं न हतं आिण इथंच ही
उरलेली नैसिगक सपं ी होती. आप या ता यात आले या लोवािकया या भागात या नैसिगक सपं ीवर िहटलरचं समाधान
झालं न हतं. याखेरीज व ो ोग, रसायन, श ा ,ं काचिनिमती असे अनेक यश वी उ ोगसु ा झेक भागात होते. आप या
उ ोगांना याचा खपू फायदा होऊ शके ल, हे िहटलरला माहीत होतं. या भागात सो याचेही खपू साठे अस यामळ ु े
जमनीसमोर या परक य चलना या तटु वड्याचा काही अश ं ी सोडव यासाठीसु ा याचा उपयोग कर याची िहटलरची
इ छा होती. झेक बनावटी या मिशनग स, बंदक ु ा आिण श ू या िवमानांवर ह ला क शकणारी यं णा हे सगळं जमन
तं ानाहन जा त उ कृ दजाचं होतं.
झेको लोवािकया या जोडीला िहटलरचं ल पोलंडकडेही होतं. ५ जानेवारी १९३९ या िदवशी िहटलरनं पोिलश
पररा मं याची भेट घेतली. िहटलरनं टाकलेला दबाव पोिलश पररा मं यानं साफ झगु ा न िद यामळ ु े िहटलर पार भडकला.
खरं हणजे या बैठक त िहटलरनं ब यापैक समजतु ीचं धोरण वीका न चचा सु के ली होती; पण पोिलश पररा मं यानं
वाद त डॅि झग ांतािवषयी चचा जरी सु झाली तरी ितचा पोलंडम ये जोरदार उ क े होईल, असं िहटलरला सांिगतलं. ही
चचा फस यामळ ु े जमन पररा मं ी रबन ॉप २६ जानेवारी १९३९ या िदवशी वॉरसॉ या पोलंड या राजधानीला भेट देऊन
आला. याही चचतनू काही हाती लागलं नाही. यामळ ु े पोलंडकडे बघ याचा िहटलरचा ि कोन पार बदलला. चचा आिण
थोडाफार दबाव ही धोरणं सोडून आता िहटलरनं एकदम आ मक भिू मका वीकारली. झेको लोवािकयामध या
लोवािकया ांतात नाझी प ाचा दबदबा खपू वाढवायचा आिण ितथनू शेजार या पोलंडवर दबाव टाकायचा, असा कार
करायचं िहटलरनं ठरवलं. दर यान झेको लोवािकयाम ये झेक आिण लोवािकया या दोन भागांम ये असलेलं िवल ण
श ु व जमनी या लोवािकयावर या वरच यामळ ु े आणखी वाढत चाललं होतं. एकूण देशावर झेक सरकार होतं तर
लोवािकया या ांतावर लोवािकयाचं सरकार होतं. हणजेच एकूण िहशेब लावला तर लोवािकया या सरकारवर झेक
सरकारचं िनयं ण होतं. माच मिह यात लोवािकयामध या सरकारनं देशपातळीवर या झेक सरकार या िवरोधात बंड
पक
ु ारलं आिण लोवािकयाला वाय ता िमळावी, अशी मागणी के ली. यासाठी लोवािकया या सरकारला िहटलरनं भरीला
घातलं. यांनी उठाव करावा यासाठी यानं आगीत परु े सं तेल ओतलं. यांनी असं के लं नाही तर हगं ेरीला आपण सपं णू
झेको लोवािकयाचा घास िगळायला भाग पाडू अशी धमक िहटलरनं िदली. साहिजकच लोवािकया या सरकारसमोर
िहटलरचं हणणं मा य कर यावाचनू दसु रा पयायच िश लक रािहला नाही. लोवािकया या सरकार या या बंडामळ ु े भडकून
झेक सरकारनं लोवािकयाचं सरकार बरखा त के लं आिण या सरकार या पतं धानाला नजरे कैदेत टाकलं. ही सधं ी साधनू
आपण झेको लोवािकयाम ये घसु लं पािहजे, असं िहटलरनं ठरवलं.
 १५ माच १९३९ या िदवशी सकाळी ६ वाजता झेको लोवािकयावर ह ला कर याचा िनणय िहटलरनं घेतला. या
ह यासाठीची जमन जमवाजमव इतक ठळकपणे िदसत होती क , झेको लोवािकयावर या संभा य ह याचे इशारे
सग यांनाच िमळाले. दर यान गोबे सनं झेक सरकारवरचा दबाव आप या नेहमी या चारतं ानं वाढवत नेला. १४ माचला
लोवािकया या ससं देनं वातं याची ललकारी िदली. हे सगळं अथातच जमनी या इशा यांवर सु होतं. आता आप यावर
जमनीचा ह ला होणं अटळ आहे हे ल ात आ याबरोबर झेक सरकार गडबडलं. झेक रा पतीला िहटलरशी चचा करायची
अस याचा िवनंतीपर िनरोप १४ माच या िदवशी आला. झेक रा पती हा कृ श आिण आजारी असलेला सवसामा य वाटावा
असा हातारा माणसू होता. याचा िहटलर या आ मणापढु े िटकाव लाग याची श यता तशी न हतीच. पाच तासांचा रे वे
वास क न तो बिलनला सं याकाळी पोहोचला खरा; पण मु ामच या यावरचा दबाव वाढव यासाठी िहटलरनं याला
म यरा ीपयत ताटकळत ठे वलं. तसंच आप या कायालया या इमारतीत खपू खो यांमधनू चालत चालत आप या
बैठक या खोलीपयत याला यावं लागेल, अशी यव था यानं के ली. तोपयत वतः िहटलर आरामात िच पट बघत
बसला. यामळ ु े आधीच दबावाखाली असले या या झेक रा पतीला एकदम अपमाना पद वागणक ू िमळा या या भावनेनं
आणखीनच कसंसं वाटलं. याचा यापढु े नाईलाज होता.
रा ी एक वाजता बैठक सु झाली. िहटलरनं अपे े माणे झेको लोवािकयावर टीके चा भिडमारा के ला. जमनीला
सरु ि त ठे व यासाठी उरले या झेको लोवािकयावरसु ा आपलं िनयं ण असलं पािहजे, असं मत यानं य के लं. झेक
रा पती आिण पररा मं ी आप या चेह यावरची रे घसु ा हलू न देता िहटलरचं िवखारी बोलणं िनमटू पणे ऐकत रािहले.
आता जमन ल कर झेक भमू ीत घसु णं अप रहाय अस याचं सांगनू ते झेक सीमेपाशी पोहोचलं अस याचं आिण सहा वाजता
आपलं आ मण सु करणार अस याचं िहटलरनं सांिगतलं. आप याला र पात टाळायचा अस याचं भीतभीत झेक
रा पतीनं सांगताच आता तशी हमी आपण दे यापलीकडची प रि थती उ वलेली अस याचं िहटलरनं याला सनु ावलं.
जमन हवाई दलाची िवमानं काही तासांम येच झेको लोवािकयाची राजधानी असले या ाग शहरावर िघरट्या घालायला
लागतील आिण बॉ बवषाव सु करतील, असं जमन अिधका यानं सांगताच झेक रा पती दयात होत असले या
वेदनांमळु े श दशः जागीच कोसळला! याला शु ीवर आण यासाठी िहटलर या खास डॉ टरनं एक इजं े शन िदलं. शु ीवर
येताच झेक रा पतीनं िहटलरसमोर सपशेल शरणागती प करली.
अ यानंदानं बेभान झालेला िहटलर आप या दोन मिहला सिचवांकडे गेला. आप या गालाकडे िनदश क न यानं
‘मल ु नो ... तु ही दोघी मला आ ा या आ ा इथं एक चबंु न ा बघू ... हा मा या आयु यातला सग यात आनंदाचा िदवस
आहे ... अनेक शतकांपासनू सु असलेले य न फळाला आण यात मला यश आलं आहे ... झेको लोवािकयाचं जमनीत
िविलनीकरण करणं मला जमलं आहे ... झेक रा पतीनं यासाठी या करारावर सही के ली आहे ... इितहासाम ये सग यात
महान जमन माणसू हणनू माझं नाव कोरलं जाईल ...’ असं हटलं. हे ऐकून या दोघी थ कच झा या; कारण िहटलरनं
याआधी असं कधीच के लं न हतं. अथातच यांनी िहटलर या आदेशानसु ार या या गालाचं चबंु न घेतलं. ठर या माणे जमन
सै य झेक सीमा ओलांडून काही तासांम ये ाग शहरात दाखल झालं. झेक सै यानं आप याला िमळाले या हकमानसु ार श ं
टाकून शरणागती प करली होती. दपु ारी आप या खास रे वेतनू िहटलर झेको लोवािकयाम ये दाखल झाला आिण ागम ये
गेला. ितथं याचं वागत ऑि यामध या वागता या मानानं खपू च िन साहानं झालं. काही लोक तर दु न या याकडे
बघनू आ मक इशारे ही करत होते. इतर लोक हताशपणे आप यावर ओढवले या संकटाचा सामना कर यासाठी स ज झाले
होते. परती या वाटेवर १९ माचला िहटलर आधी ि हए नाम ये गेला आिण मग बिलनला दाखल झाला. याला आता
आप या िवजयी कामिगरीनंतर भ यिद य वागताची जणू सवयच झाली होती. कमालीची थंडी असनू सु ा चडं मोठ्या
सं येनं ज लोष करत लोकांनी िहटलरचं वागत के लं. िहटलर या जवळ या लोकांना याची चमचेिगरी कर याची सवय
झालेली असनू सु ा या खेपेला काही जणांची भाषणं या चमचेिगरीचीही पातळी ओलांडणारी होती.
अथातच सवसामा य जमन नाग रकाला मा या ज लोषाशी फारसं देणघं णे ं न हतं. या या आयु यात कुठ याही
अथानं फरक पडला न हता. ऑि या या िविलनीकरणा या वेळी िनदान आप याशी काही बाबत म ये साध य असले या
देशाशी तरी आपली नाळ जळ ु ली अस याचं जमन नाग रकांना वाटलं होतं; आता मा झेक नाग रकांशी आप याला काय
देणघं णे ,ं असा यांना पडला होता. यामळ
ु े िहटलर या या िनणयािवषयी अनेक जणां या मनात शकं ा िनमाण झाली.
झेको लोवािकयाला िगळंकृत क न आपण काय साधलं, असा अनेक जण खासगीत िवचारत होते. अथात िहटलरची
भकू ऑि या आिण झेको लोवािकया यांचे घास िगळून संपणार नस याची जाणीव तरी यां यापैक िकती जणांना असेल?
 पोलंडसबं ंधी या घडामोडी
झेको लोवािकयाचं जमनीत िविलनीकरण कर याआधी िहटलर इतर यरु ोपीय देशां या िति यांिवषयी जवळपास
बेिफक रच होता. ते आपलं काहीच िबघडवू शकणार नाहीत आिण आधी माणेच फ आपला िनषेध कर यावर समाधान
मानतील, असं याला वाटत होतं. हणनू च यानं झेको लोवािकया या बाबतीत हे धाडस अगदी सहजपणे के लं होतं.
झेको लोवािकयाचं करण सपं ु ात आ यानंतरही याचा आ मिव ास कायम होता; पण या खेपेला याचा अदं ाज सपशेल
चकु ला. यिू नक कराराचं िहटलरनं इत या लवकर आिण इत या सहजपणे उ लंघन के यामळ ु े ि िटशांना चडं ध का
बसला आिण ते खपू संतापले. िहटलरवर आपण िव ास ठे वू शकत नस याची आिण तो आप या मह वाकां ांपोटी
कुठ याही थराला जा याची श यता अस याची जाणीव यांना झाली. १७ माच या िदवशी ि िटश पंत धान चबरलेननं या
अथाचं भाषण के लं. चबरलेननं यिू नक करारातनू आपली मानहानी के याची बोचणी ि िटश नाग रकांना लागली होती; पण
आता आप या पंत धानामागे ठामपणे उभं राह याचा बहतेक जणांनी िन य के ला. जमनी या िवरोधात आता यु छे डणं
गरजेचं अस याचं यांचं मत होतं. अ रशः रातोरात ल करी भरतीला वेग आला. पढु याच िदवशी िहटलरची नजर आता
रोमेिनयाकडे वळली अस याची बातमी ऐकायला िमळा यामळ ु े िहटलर करण वेग या कारे हाताळलं पािहजे, असा ठराव
ि िटश संसदेनं मजं रू के ला. आता याची समजतू घाल याचे य न सोडून याला आवर घाल याचं धोरण वीकारलं पािहजे,
असं मत ब हश ं ी खासदारांनी य के लं. आता पोलंडची पाळी अस याचं मत चबरलेननं मांडलं. ा सम येही अशीच
प रि थती होती. िहटलरचं करण हाताबाहेर चाललं असनू , याला िनयं णाखाली आण यासाठी आपण ल करी पातळीवर
स ज झालं पािहजे, असं च राजकार यांनी ठरवलं. डॅि झग ांतासंबंधीची हालचाल िकंवा पोलंडवर आ मण यांपैक
काहीही िहटलरनं के लं तर ा स रणांगणात उतरे ल, असा िनणय घे यात आला.
पोलंडचा िनकालात काढ यापवू िहटलरनं मेमल े ँड नावाचा दसु रा एक ांत िगळंकृत क न टाकला. या ांतात
जमन नाग रकांचं ाब य होतं आिण ितथं िलथआ ु िनयाचे लोक अ पसं याक होते. १९१९ म ये हा देश जमनीपासनू
वेगळा क न यावर ा सचं िनयं ण थािपत कर यात आलं. नंतर िलथआ ु िनयाई लोकां या संघषमय भिू मके मळ
ु े या
देशाला जवळपास पणू पणे वाय ता दे यात आली. या देशावर पु हा िनयं ण थािपत कर यातनू जमनीला तसा
कुठलाच राजक य फायदा झाला नाही. हा देश अगदी टोकाला होता आिण कुठ याच ीनं फारसा उपयु न हता.
तरीसु ा आप या िव तारीकरणा या धोरणाचा एक भाग हणनू तो िगळंकृत करताना िहटलरला समाधान लाभणं वाभािवक
होतं. ऑि या आिण झेको लोवािकया यां या माणेच िन वळ दमदाटी या जोरावरच िहटलरनं हा देश िजंकून घेतला. या
वेळी यानं मु ामच बिलनम ये आपलं जंगी वागत के लं जाऊ नये, अशी सचू ना आप या सहका यांना िदली. कदािचत
याचा अितरे क होऊन लोक आप यावर वैतागनू जातील, याची याला क पना असावी.
 आता िहटलरची नजर पोलंडकडे वळली. २१ माच या िदवशी जमन पररा मं ी रबन ॉप यानं पोलंड या जमनीमध या
राजदतू ाची भेट घेतली. पोिलश पररा मं यानं बिलनम ये यावं आिण आपली तसंच िहटलरची भेट यावी, यासाठी यानं
आ ह धरला. िहटलरचा संयम सटु त चालला असनू , यानं पोलंडवर बळाचा वापर कर याचे आदेश दे यापवू च पोलंडनं
शहाणपणाचा िनणय यावा, असं अ यंत सचू क भाषेत रबन ॉप हणाला. डॅि झगचा मु ा यानं न यानं उपि थत के ला आिण
या या मोबद यात आपण पोलंडला लोवािकया, तसंच यु े न या देशांमध या लटु ीत सहभागी क न घेऊ, असं आिमषही
दाखवलं. पोिलश ने यांना मा िहटलर या दबावाला सहजासहजी बळी पडायचं न हतं. ि िटश पंत धान चबरलेननं
पोलंड या मदतीला धावनू ये याची वाही िद याचं ल ात अस यामळ ु े पोिलश पररा मं यानं ि िटशांशी संपक साधला
आिण आप याशी करार कर यासंबंधीची बोलणी सु के ली. दसु रीकडे वसंर णासाठी पोलंडनं आप या ल कराची
जमवाजमवही सु के ली. िहटलरनं आप याला पोलंडचा र पातािवना सोडवायचा अस याचं पालपु द सु च ठे वलं.
२६ माच या िदवशी पोिलश पररा मं यानं घाब न िहटलरची भेट घे यासाठी बिलनला येणं तर दरू च रािहलं; पण उलट २०
फे वु ारी १९३८ या िदवशी या आप या भाषणात आपण पोलंड या ह कांचा मान राख यासाठी किटब अस याची वाही
यानं िदली असले या भाषणाचा संदभ देणारं एक प पोलंडकडून आलं. यामळ ु े रबन ॉप भडकला आिण िहटलरची
परवानगी न घेताच यानं डॅि झग या संदभात पोलंडनं कुठलंही आ मक पाऊल उचललं तर याचा अथ आपण जमनीवरचं
आ मण असा लाव,ू अशी धमक जमनीमध या पोिलश राजदतू ाला िदली. याचा पोिलश राजदतू ावर काहीएक प रणाम
झाला नाही. उलट डॅि झग या ात जमनीनं आपलं नाक खपु सणं हणजे पोलंडशी यु पक ु ारणं असा अथ आपण लाव,ू
असं यानं रबन ॉपला सनु ावलं! ितकडे जमनीचा पोलंडवर कधीही ह ला होऊ शकतो, असं हणनू पोलंडचा िनधार
वाढव या या हेतनू ं ि िटशांनी पोलंड या मदतीला धावनू जायला हवं, असं चबरलेननं ि िटश ससं देत सांिगतलं. यानंतर एका
आठवड्यात पोिलश पररा मं यानं इं लंडला भेट िदली. या भेटीदर यान या दो ही देशांपैक कुणावरही ‘एका यरु ोपीय देशानं’
आ मण के लं तर दसु यानं या या मदतीसाठी धावनू जा यासंबंधीचा करार कर यात आला. या घडामोड मळ ु े िहटलर
भयंकर िचडला. आप या हाताची मठू टेबलावर आपटून ‘मी यांना िवष पाजेन’ असं हटलं.
िहटलरला नेमकं जे टाळायचं होतं तेच घडलं होतं. आधी माणेच आप या मागातले सगळे अडथळे आपोआप दरू होत
जातील आिण आप या दबावतं ाला झेको लोवािकया माणेच पोलंडही बळी पडेल, अशी याला वाटत असलेली आशा
पार फोल ठरली. पोलंडकडून आप याला डॅि झग तर िमळे लच; पण याखेरीज सोि हएत यिु नयनवर या आप या
भिव यात या संभा य ह याम ये मदत हो या या ीनंही पोलंड मह वाचा ठरे ल, अशी आशा याला वाटत होती. काहीही
क न इं लंडनं पोलंड या मदतीला धावनू येता कामा नये यासाठीची यहू रचना आख यासाठी तो य नशील होता. आता या
सग यावर पाणी पडलं होतं. याला नेमकं जे घडायला नको होतं तेच घडलं होतं. आपण आता इं लंड आिण पोलंड या
दोघांनाही धडा िशकव,ू अशी दप यानं के ली. खरं हणजे अितआ मिव ास, घाई आिण आप या धम यांना
समोर याकडून िमळणा या ितसादािवषयीचा मयादेपलीकडचा आशावाद, यांचा हा प रणाम होता. आता १ स टबर १९३९
नंतर कुठ याही िदवशी पोलंडवर ल करी ह ला कर यासाठीची तयारी करायला यानं आप या सहका यांना सांिगतलं.
एकूणच एकापाठोपाठ एका िवजयामळ ु े िहटलर वतःला यगु पु ष समजायला लागला होता. आप या पाह यांसमोर खासगीत
तो अनेकदा आपली तल ु ना नेपोिलयन, िब माक आिण इतर महान लोकांशी करे . जमनीचा भा योदय घडव यासाठी
आपलीच िनवड झालेली आहे यािवषयी या या मनात आता कुठलीच शक ं ा नसे.
२८ एि ल १९३९ या िदवशी या जमन ससं देसमोर या आप या भाषणात िहटलरनं इं लंड आिण पोलंड यां या
संदभातली आपली बदललेली भिू मका िहटलरनं थमच जाहीररी या मांडली. स वादोन तास चालले या या भाषणाची बीजं
खरं हणजे काही िदवसांपवू अमे रक रा पती ँ किलन झवे टकडून आले या एका संदश े ात होती. झेको लोवािकया
करणानंतर सावध भिू मका वीका न झवे टनं पढु ची पचं वीस वष आपण नमदू के ले या तीसपैक कुठ याही देशावर
आ मण करणार नाही, अशी हमी िहटलरकडून मािगतली होती. जर िहटलरनं अशी हमी िदली, तर जागितक पातळीवरचा
असमतोल दरू कर यासाठी आिण सग या देशांना यां या ह कांनसु ार नैसिगक सपं ीचा वाटा िमळवनू दे यासाठी आपण
य न क , असं आ ासन झवे टनं आप या संदश े ात िदलं होतं. या संदश
े ामळ
ु े िहटलर पार िबथरला. यातच आप याला
हा संदशे िमळ याआधी अमे रके म ये याचे तपशील जाहीर कर यात आले अस याचं समजताच तर तो आणखी भडकला.
हा सदं शे आपला अपमान कर यासाठी अ यंत आ मक भाषेत िलिहला अस याचं याचं मत झालं. आप या भाषणात
िहटलरनं झवे ट या या संदश े ाची िख ली उडवली आिण या संदश े ात उपि थत कर यात आले या मदु ् ांना िव तृत उ रं
िदली. जमन संसदपटूंनी हशा आिण टा या यां या गजरात िहटलरला सतत दाद िदली.
यानंतर जमन ल करामध या काही मोज या व र अिधका यां या बैठक त २३ मे या िदवशी िहटलरनं पोलंड या
संदभात या आप या डावपेचांिवषयी चचा के ली. पोलंडवर आप याला ह ला तर करायचाच आहे; पण आपलं खरं ल य
इं लंडवर ह ला कर याचं अस याचं यानं प पणे सांगनू टाकलं. यासाठी सु वातीला पोलंडला एकटं पाडणं गरजेचं आहे
असं तो हणाला. यासाठी यानं पढु चे काही मिहने अिवरत य न के ले. अनेक देशांशी संपक साधनू पोलंड या मदतीला
धावनू न जा याचं आवाहन करण,ं या या मोबद यात आिमषं दाखवण,ं काही वेळा धमक देण,ं असे सगळे कार क न
झाले. १९३९ साल या मे मिह यातच जमनी आिण इटली यां यात या संदभातला एक करार झालासु ा. पोलंड या मदतीला
इटली अिजबात यु भमू ीवर उतरणार नाही, ही गो आता न क झाली. खरं हणजे हा करार फसवणक ु चा होता. िहटलरला
पोलंडशी यु करायचं आहे, हे रबन ॉपनं इटलीला सांिगतलंच नाही. उलट हा िहटलरला काहीही क न शांतते या
मागानंच सोडवायचा अस याचं सांगनू यानं इटलीची िदशाभल ू के ली. अथातच िहटलरला पोलंडशी लढ यात वार य
नाही, असं इं लंड आिण ा स यांना समजलं तर ते मु ामच पोलंडची बाजू घेतील आिण जमनी-पोलंड यु हावं, अशी
प रि थती िनमाण क न िचघळवतील, असं रबन ॉप हणाला. याउलट जर िहटलरनं उगीचच वरवर आ मक भिू मका
वीकारली आिण वेळ संगी आपण इटली या साथीत पोलंडशी लढू असं जाहीररी या सांिगतलं, तर इं लंड आिण ा स
यां यावरचा दबाव वाढेल आिण ते पोलंडला हा शांततामय चचतनू सोडवायला भाग पाडतील, अशा श दांम ये
रबन ॉपनं इटलीची िदशाभल ू के ली. बेि जयम, लॅटि हया, इ टोिनया अशा इतर काही देशांनी पोलंड ी तट थ राहावं
यासाठीचा करार जमनीनं क न घेतला. हगं ेरी, यगु ो लाि हया, तक ु तान या देशांनी मा जमनीशी कुठ याही कारचा
समझोता कर याची आपली तयारी नस याचं सांिगतलं.
िहटलर या ीनं मागातला खरा काटा रिशयाचा होता. जर इं लंड आिण ा स यां या जोडीला सोि हएत यिु नयनसु ा
आली आिण यांनी पोलंड या संर णासाठी ि प ी करार के ला, तर आप याला आपले सगळे मनसबु े गंडु ाळून टाकावे
लागतील, याची िहटलरला क पना होती. यामळ ु े जमन-सोि हएत करार ही अश य ाय असलेली गो य ात अवतरली
तर काय होईल, या िवचारांमळ ु े िहटलर आनंदानं बेभान झाला. तरीही याला हे घडूच शकत नाही असं वाटत रािह यामळ ु े
रबन ॉपनं जरा िन यी भिू मका घेतली आिण सोि हएत यिु नयनशी जमनीचा करार हो या या ीनं तो ठोस पावलं टाकायला
लागला. याची सु वात सोि हएत यिु नयनचा सवसवा जोसेफ टॅिलन या मनात काय आहे, याची चाचपणी कर यातनू झाली.
इं लंड आिण ा स मु ामच जमनीला रिशया या िवरोधात भडकवत अस याचं मत एका भाषणात टॅिलननं य के यामळ ु े
रबन ॉप या मनात या आशा प लिवत झा या. जमनीमध या सोि हएत राजदतू ानंही आप या दोन देशांमधले संबंध सधु ा
शकतात, अशा अथाचं सचू क िवधान के लं. काही काळातच पाि मा य देशांशी चांगले संबंध थािपत कर याचा य न
करणा या आिण यू वंशीय असले या सोि हएत पररा मं याला पद यतु कर यात आलं. या या जागी ‘ टॅिलनचा उजवा
हात’ हणनू ओळख या जाणा या माणसाची नेमणक ू झा यामळ ु े रबन ॉपला आणखी उ साह आला. यानं मॉ कोबरोबरचे
यापारी संबंध सरु ळीत कर यासाठी िहटलरचा िप छा परु वला. िहटलरनं याला अनक ु ू लता दाखव यावर या संदभातली चचा
सु झाली. याबरोबर सु वातीला सोि हएत यिु नयननं यात खीळ घातली. यामळ ु े वैतागनू िहटलरनं हे य न थांबवायला
सांगताच सोि हएत यिु नयननं यातनू बोध घेत चचा सु ठे वली.
लवकरच पोलंडवर या संभा य ह यािवषयीचे मनसबु े रिशयापयत पोहोचव यात आले. टॅिलनला या करणात
कुठ याही कारे घाई करायची नसली तरी िहटलरला मा अिजबात दम धरवत न हता. एकदा का पाऊस सु झाला क
पोलंडकडे जाणारे सगळे र ते पार िचखलमय होतील आिण यामळ ु े आप या ल कराला ितथं जाणं अश य होईल, अशी
भीती याला वाटत होती. यामळ ु े पोलंडवरचं आ मण १९३९ सालचा ऑग ट मिहना संपाय या आतच हायला पािहजे,
असा िनधार यानं वतः या मनाशी के ला. कहर हणजे एक कडे जागितक पातळीवर कमालीची अ व थता िनमाण करणारी
पावलं उचल या या य नांत असताना दसु रीकडे मा तो त बल तीन मिहने अगदी आरामात वेळ घालवत होता.
िनरिनरा या समारंभांना हजेरी लावण,ं वेगवेगळे काय म बघणं यात तो पार म गल ू होता. यानं या काळात िलंझमध या
आप या कुमारवयात या ‘ग टल’ या िम ाचीही अनेक वषानंतर भेट घेतली. ग टल अथातच िहटलर या गतीमळ ु े पार
िदपनू गेला होता. यानं िहटलर या कै क डझनावारी स ा घेत या. िलंझम ये अ यंत आळशी अव थेत घालवले या
आप या अनेक मिह यां या आठवणी या दोघांनी काढ या.
पोलंड या ासंबंधी पढु ची चाल न क कशा व पाची असावी या िवचारात िहटलर असतानाच या यासमोर एक
सधं ी आपसक ू चालनू आली. ४ ऑग ट या िदवशी डॅि झगमध या काही जमन क टम अिधका यां या कामािवषयी पोिलश
क टम अिधका यांनी आ ेप घेतले आिण यांना इथनू पढु े काम करता येणार नाही असं सांिगतलं. या घटनेचा फायदा
उठवायचं िहटलरनं ठरवलं. आप या सहनशीलतेची सीमा आता ओलांडली गेली असनू , लंडन आिण पॅ रस यां या तालावर
नाचणा या पोिलश सरकारला आता आपण शेवटचा इशारा देत अस याचं यानं जाहीर के लं. डॅि झग देश ते हा
जमनीकडून पोलंड या ता यात गेलेला असला तरी ितथं ‘लीग ऑफ नेश स’ या अिधका या या देखरे खीखाली कामकाज
सु असे. या अिधका याला िहटलरनं तातडीनं जमनीम ये बोलावनू घेतलं. या अिधका यासमोर िहटलरनं चडं रागानं
बडबड सु के ली. डॅि झगवर जमनीचाच ह क असनू सु ा पोिलश सरकार या मज नसु ार ितथलं कामकाज चालवलं जात
अस याचा िनषेध िहटलरनं के ला. तसंच पाि मा य देशां या पािठं यामळु े हा चक
ु चा कार सु अस याचा रागही या या
बोल यातनू जाणवत होता. खरं हणजे तो बोलत न हताच; तो आरडाओरडाच करत होता. जर इथनू पढु े डॅि झगमध या
जमन लोकां या बाबतीत एखादा बारीकसु ा सगं घडला तरी आपण पोलंडचं नामोिनशाण िमटवनू टाव,ू अशी धमक यानं
िदली. याचा अथ अनेक देशांचा सहभाग असणारं दीघ मदु तीचं यु असा असला तरी आप याला याची पवा नस याचं
िहटलरनं नमदू के लं. ‘लीग ऑफ नेश स’चा अिधकारी िहटलर या या दप मळ ु े जरा टरकला आिण यानं िनमटू पणे
घडलेला कार इं लंड आिण ा स यां या सरकारांपयत पोहोचवला. या दो ही देशांनी िहटलरसमोर िबचकायचं नाही असं
ठरवलेलं अस यामळ ु े , यांनी घडले या काराला फारसं मह व िदलं नाही आिण उलट पोलंडनं भडकून घाईघाईनं एखादं
चक ु चं पाऊल उचलू नये, अशी िवनंती पोिलश सरकारला के ली.
एक कडे िहटलरनं हा ावतार धारण के लेला असताना दसु रीकडे रबन ॉपची बैठक इटली या पररा मं याशी सु
होती. यात रबन ॉपनं मांडले या मतांव न आ ापयत जमनी आप या डो यात धळ ू फे क करत अस याचं इटली या
पररा मं या या ल ात आलं. आपण पोलंडवर ल करी आ मण अिजबात करणार नसनू , आप याला पोलंडला फ
धमकवायचं अस याच,ं तसंच जरी यु ज य प रि थती िनमाण झाली तरी या यु ात इतर देश ओढले जा याची सतु राम
श यता नस याचं िच आ ापयत आप यासमोर रे खाट यात आलेलं होतं आिण ते फसवं होतं हे समज यावर इटलीचा
पररा मं ी अ व थ झाला. दसु याच िदवशी यानं ‘लीग ऑफ नेश स’ या अिधका याशी बोलणी के ली ते हा जमनीनं
आपली फसगत के याची या या मनातली भावना अजनू च प क झाली. तरीही पोलंडशी यु झालंच तरी ते फ जमनी-
पोलंड असचं होईल आिण आधी माणेच इं लंड आिण ा स दु न िनषेध कर याची भिू मका घे यावाचनू दसु रं काही करणार
नाहीत, हा िहटलर या मनातला िव ास िटकून रािहला होता. अशा प रि थतीत रिशयाचं काय मत आहे आिण तो आप या
िवरोधात जाईल का, ही भीती िहटलरला भडं ावनू सोडत होती. ितत यात सोि हएत अिधकारी पोलंड या ासकट इतर
सग या मदु ् ांिवषयी आप याशी चचा कर यासाठी उ सक ु अस याचा अ यंत उ साहवधक िनरोप िहटलरला िमळाला.
यामळ ु े िहटलर आिण याचे सगळे सहकारी यांचे चेहरे आनंदानं उजळून िनघाले. आता इं लंड आिण ा स यांनी काहीही
के लं तरी चालेल; इटली आिण सोि हएत यिु नयन यांचा पािठंबा आप याला िमळणार यािवषयी यां या मनात खा ी िनमाण
झाली. अगदी तातडीनं सोि हएत यिु नयनशी करार क न टाक याचे बेत िहटलरनं आखले.
२६ ऑग ट या िदवशी रबन ॉपनं मॉ कोला यावं आिण आप याबरोबर शांतता करार करावा, असा िनरोप रिशयानं
िहटलरपाशी धाडला. ही अ यानंदाची बातमी असली तरी या तारखेम ये एक घोळ होता. ऑग ट मिह या या अखेरीला
पोलंडवर आ मण कर याचा बेत यानं जवळपास प का के ला होता. साहिजकच रिशयाबरोबरचा करार या या श य
ितत या आधी होणं गरजेचं होतं. साहिजकच या करारािवषयी िहटलरला मोठ्या माणावर चार करणं श य झालं असतं
आिण याचा वापर इं लंड तसंच ा स यां यावर दबाव वाढव यासाठी करणहं ी याला जमलं असतं. यामळ ु े यानं वतः
टॅिलनला तार पाठवनू रबन ॉपला आपण २२ िकंवा २३ ऑग टलाच धाडून िदलं तर चालेल का, अशी िवचारणा के ली.
याला होकार िमळाला; पण तो चोवीस तासां या जीवघे या ती ेनंतर. २३ ऑग टला रबन ॉपनं मॉ कोला यावं, असं
रिशयानं कळवलं. यानसु ार रबन ॉप ितथं पोहोचला आिण बैठक या िठकाणी गे यानंतर ितथं द तरु खु टॅिलन हजर
असलेला बघनू याला सख ु द ध काच बसला! जमनीशी करार कर यामागे सोि हएत यिु नयनचा एक सु हेतू होता. पिह या
महायु ात सोि हएत यिु नयननं गमावलेले सगळे देश परत िमळवनू दे याची हमी जमनीनं िदली अस यामळ ु े हा करार
कर या या मोहात रिशया पडला. इं लंड तसंच ा स यां यासारखे देश बाि टक देशात या पोलंड, िफनलंड वगैरे देशांवर
आपलंच वच व थािपत कर यात आिण ते िटकव यात गतंु लेले अस यामळ ु े , यांना गगंु ारा देत जमनीची साथ देऊन
आप याला हे देश आप या वच वाखाली आणता येतील, अशी आशा सोि हएत यिु नयनला वाटली.

रिशयाबरोबर या करारानंतर रबन ॉपचे अिभनंदन करताना िहटलर

जमनी आिण सोि हएत यिु नयन यांनी शांतता करार के याचं ऐकताच पोलंड, इं लंड आिण ा स यांची पार भबं ेरी
उडेल, असा िहटलरचा अदं ाज होता. यामळ ु े मोठ्या गाजावाजासह यानं या करारािवषयी या घोषणा रबन ॉप रवाना
हो या या आधीच के या. य ात या आप या श ंू या िति या समज यावर मा याला मोठा ध काच बसला. या
कराराचा आप या भिू मके वर कसलाच प रणाम झालेला नसनू , आपण याला अिजबात मह व देत नस याचं पोलंडनं
सांिगतलं. ा स सु वातीला िबचकला खरा; पण दोनच िदवसांम ये तो सावरला आिण आपण आप या आधी याच
भिू मके वर ठाम अस याचं च सरकारनं जाहीर के लं. २२ ऑग टला ि िटश ससं देम ये हा िवषय चचला आला आिण
ितथंही िहटलरचा दबाव झगु ा न दे याचा िनधार न यानं य कर यात आला. इतकंच न हे, तर ि िटश पंत धानाकडून
िहटलरला एक इशारा देणारं प पाठव यासंबंधीचा ठराव मजं रू झाला.
२२ ऑग टला िहटलरनं आप या व र ल करी अिधका यांची बैठक घेतली. यात पोलंडवर ह ला कर यासबं ंधी या
मनसु यांची चचा झाली. या बैठक दर यान िहटलरनं वतःचं मह व खपू च अस याचं सिू चत के लं. िहटलर वतःला अि तीय
समज याची चक ू िकती मोठ्या माणावर के ली होती हे या बैठक या अहवालातनू िदसनू येतं. या याच श दांम ये
सांगायचं तर ‘सगळं मा यावरच अवलंबनू आहे ... माझं अि त व आिण माझं राजक य कौश य यामळ ु े सगळं श य आहे ...
सग या जमन जनतेचा इत या मोठ्या माणावर पािठंबा िमळवणारा नेता मा यानंतर यापढु े बहतेक असचू शकणार नाही ...
मा याइतके अिधकार लाभलेला नेताही इथनू पढु े ज मणार नाही ... साहिजकच माझं अि त व हा सग यात मोठा मु ा आहे
... पण मला एखादा गु हेगार िकंवा माथेिफ कधीही संपवू शकतो ...’! एकूणच आप या मृ यचू ी चाहल लाग यासारखा
िहटलर अधनू मधनू बोलत असे. ‘पढु या दोन-तीन वषाम ये जमनी या अपमानाचा वचपा काढला पािहजे,’असं हणनू
आपण आणखी िकती जगू शकू, हे आप याला माहीत नस याचं तो हणाला. अथात यात आप यािवषयी सहानभु तू ी
िनमाण कर याचा याचा छुपा य न दडला होता का, याची क पना नाही. आप या भाषणा या अखेरीला िहटलरनं आप या
पररा मं याला या या रिशया भेटीसाठी शभु े छा िद या. ते हाच रबन ॉप मॉ कोकडे रवाना झाला.
मॉ कोम ये पोहोच यावर टॅिलन या उपि थतीत रबन ॉपनं जमनीला रिशयाशी न यानं चांगले संबंध थािपत
कर याची इ छा अस याचं नमदू के लं. यावर गेली काही वष जमनी आिण रिशया यांनी एकमेकांवर यथे छ िचखलफे क
के लेली असली तरी हे सगळं िवस न आता आप याला संबंध सधु ार यात काही अडचण वाटत नस याचं टॅिलननं
सांिगतलं. काही बारीकसारीक मदु ् ांचा अपवाद वगळता, या चचम ये बहतेक सग या गो संबंधीचे ठराव भराभर संमत
झाले. एका मदु ् ासाठी िहटलरला फोन करणं भाग पडलं. िहटलरनं काही िमिनटांम येच झक ु तं माप घे याची सचू ना
रबन ॉपला िदली आिण यामळ ु े जमनी आिण रिशया यां यामध या समझो यासाठीचा करार संमत हो याचा माग मोकळा
झाला. दसु या िदवशी रबन ॉप जे हा जमनीला परतला, ते हा िहटलरनं याचं मोठ्या उ साहानं वागत के लं आिण याचं
कौतक ु के लं. रबन ॉप अशा रीतीनं रिशयाशी करार कर याम ये गतंु लेला असताना जमनीमध या ि िटश राजदतू ानं
िहटलरला उ श े नू ि िटश पंत धान चबरलेननं िलिहलेलं एक प िदलं. या प ात इं लंड आिण जमनी यां यामधलं यु हे
दो ही देशां या नाग रकां या ीनं चडं मोठं संकट ठर याचा इशारा दे यात आला होता. तसंच जमनी आिण सोि हएत
यिु नयन यां यात या समझो याचा इं लंड-पोलंड ना यावर कसलाही प रणाम होणार नस याचहं ी चबरलेननं िलिहलं होतं. २३
ऑग टला जे हा ि िटश राजदतू ाची िहटलरशी भेट झाली, ते हा िहटलर भयंकर संतापलेला अस याचं ि िटश राजदतू ा या
ल ात आलं. एकाही जमन माणसावर आता पोलंडम ये अ याय िकंवा अ याचार झा याचं कळलं तर आपण पोलंडवर तटु ू न
पडू, अशी धमक च िहटलरनं िदली. जमनीचं अि त व िमटव याचा इं लंडचा य न अस याचा आरोप यानं ि िटश
राजदतू ासमोरच के ला. आपलं वय आता ५० असनू जे काही यु हायचं असेल ते आणखी पाच-दहा वषानी हो यापे ा
आ ाच होऊन गेलेलं बरं, असं िहटलर हणाला. आपण इं लंडशी मै ीपणू संबंध थािपत कर यासाठी उ सक ु असनू सु ा
इं लंडनं आप या िवरोधात श चू ी भिू मका घेत यामळु े च आपण सोि हएत यिु नयनशी करार के ला अस याची बतावणीही
यानं के ली. यावर जर िहटलरनं पोलंड या िवरोधातली आपली आ मकता आवरती घेतली नाही, तर मोठ्या माणावर यु
सु होईल असा इशारा ि िटश राजदतू ानं याला िदला. िहटलरनं जे मु े ि िटश राजदतू ासमोर मांडले होते, तशाच कारची
आ मक भाषा यानं उ रादाखल चबरलेनला िलिहले या प ात वापरली. ि िटश राजदतू ते प घेऊन जाताच खषू
झाले या िहटलरनं आप या मांडीवर आनंदानं शड्डू ठोकत ‘आता चबरलेनची काही खैर नाही ... याचं सरकार आज
सं याकाळीच पडणार ...’ अशी दप के ली.
 दसु या िदवशी चबरलेनचं सरकार अगदी यवि थतपणे कामकाज बघत होतं. िहटलरनं नेहमी माणे
अितआ मिव ासापोटी इतरांना कमी लेख याची चक ू के ली होती. आधी माणेच ि िटश सरकार आप या आ मकतेपढु े
शेपटू घालेल असं िहटलरला वाटलं असलं तरी अचानकपणे ि िटश सरकारनं घेतलेली कणखर भिू मका बघनू तोही चिकत
झाला. यामळ ु े भडकून िहटलरनं जमनीमध या ि िटश राजदतू ाला पु हा एकदा बोलावनू घेतलं. आप याला पोिलश ात
रस असनू ि िटशांशी यु छे ड यात कसलाच रस नस याचं यानं नमदू के लं. दसु या िदवशी ि िटश राजदतू ानं आप या
खास िवमानानं इं लंडम ये जावं आिण चबरलेनपढु े आपला ‘ ताव’ मांडावा अशी िवनंती िहटलरनं के ली. यानसु ार घडलं
खरं; पण िहटलरनं ‘मन मोठं क न’ ि िटशांना िदलेला ताव हणजे िन वळ धळ ू फे क होती. पोलंडशी आपली लढाई सु
झा यावर इं लंड िकंवा ा स यांनी यात पडू नये यासाठीची चाल यानं आधी माणेच रचली होती. िहटलर िकती खोटं
बोलत होता याचं अगदी ढळढळीत उदाहरण हणजे एक कडे शांतता थािपत कर यासाठी आपण किटब अस याची
वाही ि िटशांना देत असताना दसु रीकडे िहटलर पढु याच िदवशी हणजे २६ ऑग टला पोलंडवर ह ला कर यासाठी या
मनसु यांवर शेवटचा हात िफरवत होता! हे यु आप याला न क का करावं लागतं आहे या सदं भात या भाकडकथा
पसरव यासाठी या सचू नाही यानं गोबे सला िद या. आप याला िवनाकारण पोलंडनं िचथावलं असनू , जमन लोकांचा
आणखी अपमान टाळ यासाठी पोलंडला धडा िशकवणं गरजेचं अस याचा चार के ला पािहजे, ही गो यानं गोबे स या
मनावर चांगलीच ठसवली. बिलन ते लंडन आिण पॅ रस या दरू वनी यं णा याच िदवशी बंद कर यात आ या, िवमानतळ
बंद कर यात आले, लोकांना होत असले या अ नपरु वठ्या या साठ्यांम ये घट कर यात आली.
पोलंडवर आ मण कर यासंबंधी या सग या तयारीवर शेवटचा हात िफरव यानंतर मसु ोिलनी या ितसादाची िहटलर
वाट बघत होता. २४ ऑग ट या िदवशी िहटलरनं पोलंडवर या आप या सभं ा य ह याचं समथन करणारं एक लांबलचक
प मसु ोिलनीला पाठवलं होतं. या प ा या उ राथ मसु ोिलनीनं आप या ह याला पािठंबा िदला क यानंतर इं लंड तसंच
ा स यांची प रि थती अवघड होईल, हे याला माहीत होतं. मसु ोिलनीकडून कुठलाच संदश े न आ यानंतर यानं पोलंडवर
ह ला कर यासाठीचा आदेश जारी करायचं आणखी एका तासासाठी टाळलं. शेवटी दपु ारचे ३.०२ वाजलेले असताना
दसु या िदवशी पहाटे पोलंडवर ह ला कर यासाठीचे आदेश यानं ल कराला िदले. यामळ ु े जमन ल कर आप या कामाला
लागलं. कहर हणजे आणखी पाच तास उलटून गेले ते हा अचानकपणे आपला आधीचा आदेश िफरवनू पोलंडवर या
ह याला थिगती दे याचा िनणय िहटलरनं जाहीर के ला. यामळ ु े व र ल करी अिधका यांपासनू अगदी किन सैिनकांपयत
सगळे जण वैतागनू गेले. िहटलरनं अचानकपणे आपला िनणय िफरव याचं कारण हणजे सं याकाळी पावणेसहा वाजता
मसु ोिलनीचा िहटलरला आलेला िनरोप हे होतं. मसु ोिलनीला पाठवले या प ाम ये िहटलरनं आप याला इटलीकडून
पोलंडवर या आ मणासंबंधी ल करी पािठंबा िमळे ल अशी अपे ा य के ली होती. मसु ोिलनीनं मा आप या उ रात
असा पािठंबा दे यािवषयी असमथता दशवली. मसु ोिलनीकडून अशा कारचं उ र येईल याची अिजबात अपे ा नस यामळ ु े
िहटलरला मोठा ध काच बसला. यामळ ु े मसु ोिलनीचं प घेऊन आले या इटािलयन राजदतू ाला िहटलरनं लगेचच घालवनू
देत ‘तु ही इटािलयन लोक १९१४ सालासारखेच वागत आहात,’ असं वैतागनू हटलं. आता काय करायचं या िवचारात
असताना िहटलरनं आप या जवळ या सहका यांशी स लामसलत के ली आिण यातनू च पोलंडवरचा ह ला थांबव याचे
आदेश दे यािवषयी सग यांचं एकमत झालं.
एक कडे मसु ोिलनीकडून झालेली िनराशा पचव याचा य न िहटलर करत असतानाच याला दसु रा ध का बसला.
आप या दबावतं ाला अिजबात न जमु ानता चांनी पोलंड या सदं भातली आपली आधीची भिू मका अिजबात न
बदल याचा िन य के याचं या या कानांवर आलं. हा मु ा िततकासा मह वाचा नसला तरी जर इं लंडनंही पोलंडबरोबर
आधी के ले या कराराला िचकटून राहायचं ठरवलं तर आपोआपच इं लंड आिण ा स हे आपले दोन श ू आप या िवरोधात
एक लढ यासाठी उभे ठाकतील, याची भीती याला सतावत होती. घडलंही नेमकं तसचं . काही तासांम येच ि िटशांनी
पोलंडबरोबर या आप या करारावर ठाम राह याचा िनधार के लेला असनू , पोिलश सरकारला तसं कळवलं अस याची
दःु खद बातमी िहटलरला समजली. यामळ ु े िवदेशी राजकारणा या बाबतीत िवल ण चमकदार कामिगरी क न
दाखव यामळ ु े िहटलर या नजरे तनू ‘हीरो’ ठरले या रबन ॉपची प रि थती आता एकदम िबकट झाली आिण या यावर
आपलं त ड लपव याची पाळी आली. आता पु हा एकदा ि िटशांशी प यवहार करायचा िनणय िहटलरनं घेतला.
पोलंडला नमव याचे िहटलरचे मनसबु े उधळले जाणार का काय, असं आता सग यांना वाटायला लागलं.
 पोलंड सहजपणे िखशात!
पोलंड ाव न िहटलरनं िनमाण के लेलं वादळ शम याची िच हं िदसत होती. ि िटश सरकार आप या आधी या
भिू मके वर ठाम होतं. पोलंड या ासंबंधी कुठलीही चचा कर याआधी जमनीनं पोलंडवर आ मण न कर याची हमी िदली
पािहजे, अशी इं लंडची अपे ा होती. ती मांडणारं एक प अनिधकृ त ि िटश दतू हणनू काम करणा या एका उ ोगपतीनं
िहटलरला आणनू िदलं. याकडे ढुंकूनसु ा न बघत िहटलरनं चडं रागारागानं आपली बडबड सु के ली. जमन ल कराची
ताकद िकती िवल ण आहे याची ि िटशांना जाणीव तरी आहे का, यािवषयी तो बोलला. यानंतर आप या प ा या
बैठक त आपण भाषण करत अस यासारखी बडबड यानं के ली. आप या श ंचू ं नामोिनशाण िमटवनू टाक याची धमक
यानं िदली. मानिसक वा य गमावलेला एखादा माणसू जसा तावातावानं बोलत राहील, तसा िहटलर या िदवशी बोलत
अस याचं मत ि िटश दतू ानं य के लं. काही काळानंतर िहटलर शांत झाला. आप याला डॅि झगचा भाग परत हवा
अस याचं यानं ि िटश दतू ाला सांिगतलं. आप याला यासाठी इं लंडशी भागीदारी िकंवा िनदान शांतता करार तरी करायची
इ छा अस याचं यानं नमदू के लं. पोलंडमध या जमन अ पसं याकांना सरु ि तपणे जगता येईल, अशी हमी पोलंडनं
दे याची अपे ा यानं य के ली. काहीही क न ि िटशांनी पोलंडशी के लेला करार मोडीत काढ यासाठीची िहटलरची
धडपड सु होती. याचा हा िनरोप घेऊन राजदतू इं लंडला गेला आिण दसु या िदवशी ि िटशांचं उ र घेऊन परतला.
जमनीशी आपण चचा करायला तयार अस याच;ं पण याचबरोबर पोलंडशी आपला आधीपासनू असलेला करार न
मोड यािवषयी आ ही अस याचं िहटलरला कळव यात आलं. हे सगळं िहटलरला अमा य होईल याची ि िटश दतू ाला
खा ी अस यामळ ु े जे हा िहटलरनं हे मा य के यानंतर या दतू ाला पार ध काच बसला. दर यान पोलंडवरचा रिहत कर यात
आलेला ह ला आता १ स टबरपयत िहटलरनं थिगत के ला होता; पण तोपयत शांततामय मागाव न जा यासंबंधीची
कुठलीच गती झाली नाही तर मा हा ह ला होणारच, असा याचा िनधार होता.
आता न क काय होणार अशा िवचारांम ये ि िटश दतू असतानाच २९ ऑग टला याला पु हा एकदा िहटलरची भेट
घे यासाठी बोलावनू घे यात आलं. िहटलर या आधी या मऊ धोरणामळ ु े तो जरा िवचारातच पडला होता. साहिजकच
आता अपे े माणे जे हा िहटलरनं सरड्या माणे परत एकदा रंग बदल याची भाषा सु के ली, ते हा याला यात काही
आ य वाटलं नाही. पढु चा िदवस उलट याआधी ऐन वेळी कुठलाही िनणय घे याचे अिधकार असले या पोिलश
अिधका यांचं िश मडं ळ आप या भेटीला आलं पािहजे, अशी अट िहटलरनं घातली. हणजेच नेहमी माणे समोर या
माणसासमोर अश य ाय माग या मांडाय या आिण यानं या माग यांची पतू ता न के या या कारणाव न आप याला हवं ते
करायच,ं असे याचे डावपेच आताही असणार होते. ही मागणी हणजे ‘अिं तम इशारा’ अस यासारखचं आप याला वाटत
अस याचं त ारवजा सरु ात ि िटश दतू ानं िहटलरला सांगताच आपले व र ल करी अिधकारी फ आप या एका
इशा याची वाट बघत अस याचं उ र िहटलरनं िदलं. ते हा पोलंडवर ह ला कर याचा िनणय िहटलरनं घेतला, तर याला
ि िटशांशीसु ा लढणं भाग अस याचा जवाब या दतू ानं िदला. हा ि िटश दतू िहटलरची भेट घेऊन बाहेर पड यावर काही
णांम येच मसु ोिलनीचा िनरोप घेऊन इटलीचा जमनीमधला राजदतू आला. गरज भास यास आपण इं लंडशी जमनीची
चचा घडवनू आणायला तयार अस याचं मसु ोिलनीनं िहटलरला कळवलं होतं. िहटलरला अस या समझो यांची अिजबात
गरज न हती. यिू नक करारा या वेळी शेवट या णी झालेला घोळ आता पोलंड या बाबतीत न यानं घडू नये, अशी
िहटलरची वाभािवकपणे इ छा होती. तसंच मसु ोिलनीनं आप याला पोलंड या िवरोधात मदत कर याचं आ ासन
िद यानंतर काही िदवसांम येच आपला श द िफरवलेला अस या या पा भमू ीवर न यानं या याकडूनच मदतीचा हात पढु े
झालेला असताना यावर िव ास ठे व याचीही िहटलरची अिजबात इ छा न हती. यामळ ु े आपण वतं पणे इं लंडशी थेट
चचा कर यासाठी समथ अस याचं सनु ावनू िहटलरनं इटािलयन राजदतू ाला परत पाठवनू िदलं. अनिधकृ त दतू ाला िहटलरनं
शेवटचा य न हणनू पु हा एकदा आप या खास िवमानातनू इं लंडला पाठवलं. या दतू ानं आधी माणेच इं लंड आप या
कणखर भिू मके वर ठाम अस याचं उ र परत आण यावर िहटलर चवताळला. एक कडे शांततेची भाषा इतर देशां या
दतू ांबरोबर करत असतानाच, तो य ात यु ाची तयारी जोमानं करत होता.
१ स टबर १९३९ या िदवशी पहाटे साडेचार वाजता पोलंडवर चाल क न जा याचे आदेश जमन ल कराला दे यात
आले. यानंतर अगदी मोज या जवळ या लोकांचा अपवाद वगळता इतर कुणाचीही भेट घे याचं िहटलरनं टाळलं. पोिलश
राजदतू आला ते हासु ा िहटलर याला भेटला नाही. शेवटी या राजदतू ानं रबन ॉपची भेट घेतली; पण या राजदतू ाकडे
कसलेच िवशेष अिधकार नस यामळ ु े या भेटीतनू काहीच िन प न होऊ शकलं नाही. रा ी ९ वाजता जमन रे िडओवर िहटलरनं
इं लंड आिण पोलंड यां यासमोर मांडले या १६ अट ची मािहती सा रत कर यात आली. या अटी अश य ाय व पा या
अस यामळ ु े यांना काही अथच न हता. रा ी १०.३० वाजेपयत पोिलश सीमेपाशी घडले या काही घटनांची मािहती
जमनीम ये सा रत कर यात आली. यात एका जमन रे िडओ थानकावर या तथाकिथत पोिलश आ मणाचा समावेश
होता. अथातच यातली एकही घटना य ात घडली न हती. पोलंड या िवरोधात जनमत तापव यासाठी या चाराचा हा
भाग होता. िक येक आठवड्यांपासनू या ह यांची ‘तयारी’ कर यात आली होती. पोिलश सैिनकां या वेषात या एसएस या
ह लेखोरांनी ठरावीक वेळी हे कार घडवनू आणले. हे ह ले खरे वाटावेत आिण पोलंडिवषयी चीड तर जमनीिवषयी
सहानभु तू ी िनमाण हावी, यासाठी अनेक मृतदेह घटना थळी ठे व यात आले. हे मृतदेह जमनीनं छळछाव यांम ये जबरद तीनं
पकडून भरती के ले या आिण िवषारी इजं े शन देऊन ठार के ले या यू लोकांचे होते. साहिजकच जमनीम ये यु ाची सु वात
झा या या बात या वेगानं पसर या. जनसामा यां या आयु यात अजनू तसा काहीच फरक पडलेला नसला तरी सगळीकडे
यु ाचीच चचा सु झाली.
१९१४ म ये जमनी या नाग रकांम ये यु ाचा जणू वरच पसरला होता. सग या लोकांनी जमन सरकारला आिण
ल कराला अगदी मनापासनू पािठंबा िदला होता. आपणही यु ात य -अ य री या सहभागी झालं पािहजे, अशी
रा ेमी भावना ते हा मोठ्या माणावर पसरली होती. आताचं िच मा पार वेगळं होतं. िवनाकारणच यु ाची ही भानगड
आप यावर लादली जात अस याचं ब हश ं ी लोकांना वाटत होतं. आधीच रोज या आयु यामध या असं य सम यांना त ड
िद यामळ ु े आिण पिहलं महायु संपनू जेमतेम दोन दशकांचा कालावधी उलट याचा सु कारा सोड यामळ ु े जरा िनवांत होऊ
पाहणा या जमन नाग रकांना हताशपणे सु असले या घटना माकडे बघ यावाचनू काहीच सचु त न हतं. यां यासमोर
दसु रा पयाय होताच कुठे ? िहटलरनं घेतले या िनणयाम ये यांचा सहभाग अिजबात न हता. कहर हणजे यात इतरही फारशा
कुणाचा सहभाग न हता. िहटलर या मज तले अगदी मोजके लोक वगळता इतर कुणा याच मतांना कसलीच िकंमत न हती.
मिं मडं ळ नावापरु तंच होतं. या या बैठक ही होत नसत. इतर संसदपटूही नसु ते बाह यांसारखेच होते. ल करी
अिधका यां या मतांकडेही िहटलर बहतेक वेळा दल ु च करे . आप यालाच सगळं कळतं आिण आपणच जमनीचे
अनिभिष तारणहार आहोत, अशा िविच समजतु ीमळ ु े तो फ वतः या मतांना िकंमत देई. वैचा रक ्या आप या
िवरोधात असले या कुणालाच तो जवळसु ा करत नसे. साहिजकच जवळपास एका माणसा या ह ी, दरु ा ही,
अितमह वाकां ी आिण अप रप व वभावामळ ु े फ जमन जनताच न हे, तर सगळं जग न यानं एका भयंकर यु ा या
उंबरठ्यावर येऊन ठे पलं.
ठर या माणे १ स टबर १९३९ या िदवशी सकाळी साडेचार वाजता जमनीचं पोलंडवर आ मण सु झालं.
डॅि झगमधनू ‘लीग ऑफ नेश स’ या ितिनधीला घालवनू दे यात आलं आिण या या इमारतीवर वि तकाचा वज
फडकव यात आला. ितथ या जमन ने यानं डॅि झग हा आता जमनीचा भाग अस याचं जाहीर के लं. अजनू ही ि िटशांना
पोलंडवर या ह या या करणापासनू दरू ठे वता येईल अशी आशा िहटलर आप या मनाशी बाळगनू होता. मसु ोिलनी मा
ा स तसंच इं लंड यांचा इटलीवर ह ला होईल, या भीतीपोटी एक ‘शांतता प रषद’ भरव याचा य न करत होता. आता
आप याला अशा कार या मदतीची गरज िकंवा अपे ा नस याचं िहटलरनं मसु ोिलनीला तार पाठवनू कळवलं. अनिधकृ त
ि िटश दतू ानं िहटलरची पु हा एकदा भेट यायचं ठरवलं. याला िहटलरनं पु हा एकदा रागारागानं बरंच काही सनु ावलं.
आपण ि िटशांशी सामना करायचं टाळ याचे खपू य न के ले अस याचं सांगनू आता इं लंडनंच आप याशी वैर प करलं
अस याचं िहटलर हणाला. आपण हे यु गरज पडली तर एक, दोन, दहा वषासाठी लढायला तयार आहोत, असं िवधानही
यानं के लं. िहटलर या या संतापाला लंडनम ये फारसं मह व िदलं न गे यामळ ु े पोलंडवरचा जमन ह ला आता जवळपास
िनि त झाला. १९१४ या तल ु नेत आपली यु ासाठीची तयारी कमी अस याची २०-३० लाख सैिनकां या सं येनं
लढणा या जमन ल करी अिधका यांची समजतू होती. फ पोलंडला नमवणं आप या ीनं अिजबात अवघड नसलं तरी
इतर यरु ोपीय देशांचाही या यु ात सहभाग असला तर मा आप याला ते जड जाईल, असं यांचं मत होतं. यातच आपला
क र श ू असले या सोि हएत यिु नयनशी तह क न आपण हे यु लढ याची क पना अनेक जणां या पचनी पडत न हती.
आधी रबन ॉप या यशामळ ु े खषू असलेला िहटलरसु ा आता ब यापैक िबचकत होता. हणनू च ३ स टबरला जे हा
ि िटशांचा आपण आप या मतांवर ठाम अस याचा िनरोप आला, ते हा रबन ॉपकडे बघनू िहटलरनं रागानं ‘आता काय?’
असं हटलं.
पोलंडची ल करी ताकद अगदी बेताची होती. इं लंड आिण ा स यां यासार या िम ां या मदती या भरवशावरच
पोलंड अवलंबनू होता. िहटलरला याची परु े परू क पना होती. हणनू च यानं अ यंत वेगानं हालचाली क न कुणाला काही
करता ये याआधीच पोलंडवर आपला क जा कर याची योजना आखली होती. खरं हणजे ब याच काळापासनू जमन हवाई
दलाची िवमानं पोलंडवर आरामात िघरट्या घालनू परत जमनीत जात होती. यांचं मु य ल य पोलंडची हवाई पाहणी
कर याचं आिण यु ासाठी छायािच ं िटप याचं होतं. जमन हवाई दला या या िवमानांना ितबंध कर यासाठीची
अ याधिु नक यं णा पोिलश हवाई दलाकडे न हती. पोिलश हवाई दलाची िवमानं अगदी सावकाशीनं वास क शकत
अस यामळ ु े जमन िवमानं यांना सहज चक ु वत. आता हवाई, जल आिण जमीन अशा ित ही मागाचा वापर क न जमन सै य
पोलंडवर तटु ू न पडलं. जमनी या संभा य ह यामळ ु े पोलंडनं आपली ल करी िवमानं एके िठकाणी न ठे वता िवख न टाकली
होती. तरीही अ यंत ताकदवान जमन हवाई दलानं तीन-चार िदवसांम ये पोिलश हवाई दलाची सगळी ताकद काढून घेतली.
पोिलश ितकार जमनी या आ मणापढु े फारसा िटकू शकला नाही. पोलंड या भदू लाची अव था तर या या हवाई दलाहन
खराब होती. साहिजकच जमनीनं यांना पार िचरडून टाकलं. पिह याच िदवशी पोिलश ल कराचं कंबरडं मोडून जमनीनं
दळणवळण यव था, वाहतक ू यव था या सग या मह वा या गो ी मोडीत काढ या. िनडर पोिलश सैिनकांनी आप याकडे
श ा ं नस यामळ ु े घोडे, तलवारी, भाले अशा बाळबोध गो चा वापर क न जमन रणगाड्यांचा सामना कर याचा य न
के ला खरा; पण तो अपे े माणे लवकरच संपु ात आला. ३ स टबरला इं लंड आिण ा स यांनी जमनीिव यु
पकु ारे पयत जमनीनं पोलंडमध या मह वा या िठकाणांचा ताबा घेतला आिण पोिलश हवाई दल जवळपास पणू पणे ने तनाबतू
क न टाकलं होतं. ७ स टबरला जमन सै य वॉसा या पोिलश राजधानीपासनू फ तीस मैल अतं रावर जाऊन पोहोचलं. १७
स टबरला पोलंडनं शरणागती प करली. या यु ात समु ारे ६.९४ लाख पोिलश लोकांना जमनीनं बंिदवासात टाकलं, तर
जवळपास १ लाख पोिलश नाग रक आजबू ाजू या देशांम ये पळून जा यात यश वी ठरले, असं मानलं जातं. ७० हजार
पोिलश सैिनक ठार झाले तर १.३३ लाख पोिलश सैिनक जायबंदी झाले. या तल ु नेत १४ हजार जमन सैिनकांना ाण गमवावे
लागले, तर ३० हजार जमन सैिनक जखमी झाले.
इं लंड आिण ा स यांनी कुठलीही हालचाल कर या या आत एका घासात पोलंडला िगळून टाक याचा िहटलरचा
डाव चांग यापैक यश वी झाला. आप या यशात सोि हएत यिु नयनला वाटेकरी कर याचा िहटलरचा हेतू अस यामळ ु े यानं
३ आिण १० स टबर असं दोनदा सोि हएत ल कराला आप या मदतीसाठी ये यासाठीची साद घातली. खपू आढेवेढे घेत
शेवटी सोि हएत ल कर पोिलश सैिनकांना अटक कर यापरु तं मैदानात उतरलं. साहिजकच जमनी आिण सोि हएत यिु नयन
यांची यतु ी मनापासनू झालेली नस याचं िच कषानं िदसलं. पोलंडचा मोठा िह सा जमनीनं बळकावल, तर उरलेला िह सा
सोि हएत यिु नयन या वाट्याला आला. यामळ ु े पु हा एकदा नकाशाव न पोलंड नावा या वतं देशाचं अि त व संपु ात
आलं.
या घटना माम ये इं लंड आिण ा स यांची भिू मका पार च ावनू सोडणारी होती. पोलंड पणू पणे यां या मदती या
आशेवर िवसंबनू रािहला आिण ही मदत न िमळा यामळ ु े बेिचराख झाला. इं लंड आिण ा स यांनी वेगानं हालचाली के या
अस या आिण जमनीवर ते चाल क न गेले असते तर यांनी सहजपणे जमनीवर मात के ली असती आिण दसु रं महायु
घडलंच नसतं, असं जवळपास सग याच इितहासकारांचं मत आहे. जमनीनं पोलंडवर ह ला के लेला असताना च ल कर
पणू पणे स ज होतं. जमनीकडे जजु बी तयारी असले या सैिनकां या ८ तक ु ड्या हो या, तर ा सकडे सैिनकां या िकमान
७२-८५ तक ु ड्या हो या. ा स या १६०० ल करी बंदक ु ांसमोर जमनीकडे फ ३०० बंदक ु ा हो या. ा स आपले ३२००
रणगाडे जमनीत पाठवू शकत होता; तर जमनीचे सगळे या सगळे रणगाडे पोलंडम ये होते. ा स आिण इं लंड यां याकडे
िमळून १७०० ल करी िवमानं होती; जमनीची सगळी िवमानं पोलंडम ये होती. असं असनू ही च आिण ि िटश ल करी
अिधका यांना जमनीशी यु करायचं न हतं. यांनी सात यानं आप या ताकदीला गरजेपे ा कमी तर जमनी या ताकदीला
गरजेपे ा जा त लेखलं. यांनीच आपाप या देशामध या ने यांना जमनीशी यु टाळ याचा स ला िदला. आपण आप या
ल कराची ताकद वाढवत नेली पािहजे, असं ि िटशांना वाटत रािहलं. राजकारणी लोकांना िहटलर या ताकदीचा खरा अदं ाज
न आ यामळ ु े आपण यु ात ओढलं जाणं टाळलं पािहजे, असं वाटत रािहलं. याचा प रणाम पु हा ल करी अिधका यांवर
झाला. आपले राजक य नेते ठाम भिू मका घेत नाहीत याचा अथ पड ाआडून ते िहटलरशी समझोता कर या या य नांत
अस याची यांची समजतू झाली. साहिजकच यांनी रणांगणावर जीव ओतनू लढ याची तयारी दाखवली नाही. ा स आिण
इं लंड यां याकडे िहटलर आिण याची कुिटल नीती यांना काही िदवसांम येच संपव याची मता असनू सु ा ते मगू िगळून
ग प रािहले आिण याचा प रणाम हणनू काही वषाम येच लाखो िनरपराध लोकांना आपला जीव गमवावा लागला.
िहटलरला या यु ाची फारच खमु खमु ी अस यामळ ु े ३ स टबरलाच तो आप या खास रे वेत बसनू यु भमू ीजवळ गेला.
ितथं याला दररोज या घडामोडी समजत. दररोज सकाळी िहटलर आप या रे वेतनू बाहेर पडून मोटारगाडीत बसनू
यु भमू ीला िठकिठकाणी भेट देई. अथातच िजथं सरु ेशी संबंिधत धोका असेल अशी िठकाणं तो टाळे . १९ स टबरला
िहटलरनं डॅि झगचा दौरा के ला. नकाशाम ये पोलंडचा भाग हणनू डॅि झगची असलेली ओळख पसु ली जाऊन, आता हा
देश पु हा एकदा जमनीचा भाग बनला होता. इथं लोकांनी िहटलरचं चडं ज लोषात वागत के लं. २७ स टबरला वॉसा
शहरावर जमनीचं पणू िनयं ण थािपत झा यानंतर िहटलर बिलनला परतला.
पोलंडवर मोठ्या माणावर क जा के यानंतर एसएस सघं टने या लोकांनी ू रपणाची प रसीमा करत पोिलश जनतेचा
अनि वत छळ के ला. ‘वंश शु ीकरण’ कर याचे आदेश वतः िहटलरकडूनच आले होते. एसएस संघटनेला आपले पंख
पसरव यासाठी आिण आपलं मह व वाढव यासाठी ही नामी संधी अस याचं ल ात आलं. समु ारे ६०,००० पोिलश
नाग रकांना एसएसनं ठार के याचं मानलं जातं. शरण आले यांवर फार तर खटले भ न यां यावर यायालयीन ि येनसु ार
यो य ती कारवाई कर याचे संकेत आतं ररा ीय पातळीवर पाळले जातात. इथं अशा कारे यु बंद शी वाग याचा च
न हता. मारहाण, लटु ालटू , छळ, लिगक अ याचार, हीन वागणक ू आिण सरतेशवे टी खनू अशा कारे पोिलश लोकांचा काटा
काढ यात आला. िक येक लोकांचे दो ही पाय एक बांधनू यांना एक मोठा दगड बांध यात येई. यानंतर यांना फासावर
लटकवलं जाई. दगडा या वजनामळ ु े यांना लगेचच गळफास बसत नसे. यां या िजभा बाहेर ल बायला लागत आिण यांचे
चेहरे िनळे -िहरवे िदसायला लागत. हळूहळू ते िवल ण वेदनांसह मृ यक ू डे वाटचाल करत. अनेक जणांना पकडून
छळछाव यांम ये क ब यात आलं आिण ितथं यांचा शेवट कर यात आला. जमन ल कर या मानानं पोिलश कै ांशी जरा
सहानभु तू ीनं वागायच.ं एसएस संघटना मा अ रशः मोकाट सटु ली होती. जमन ल कर कातडीबचाऊ धोरण वीकारत
अस याचा िहटलरचा समज झा यामळ ु े यानं एसएस संघटनेचा मख ु असले या िहमलरला अगदी मोकळे पणानं आपली
िनं धोरणं राबव याचे आदेश िदले. आप या भाषणांम ये िहटलरनं जाहीररी या ‘वंशशु ीकरण’ हा श द वापरला नसला
तरी या अनषु गं ानं तो अितशय सचू क िवधानं सात यानं करत रािहला. एका ल करी अिधका यानं एसएस या घृणा पद
कृ त िवषयी या या साहेबाकडे त ार के ली असता, ही त ार िहटलरपयत पोहोचव यातच आली नाही. एकूणच कुणीही
एसएस या कारवायांिवषयी त ार करायला लागला क िहटलर याकडे साफ डोळे झाक करे . गोबे सनं ऊप Eूीहaत् वै
नावाचा एक मािहतीपट तयार क न तो िहटलरला दाखवला. अथातच यात यू लोकांिवषयी कमालीचा िवखार भरलेला
होता आिण यांचा काटा काढ यासंबंधीची अगं ावर काटा आणणारी वणनं यात होती. िहटलरला हा मािहतीपट आवडला
आिण यानं इतरांना तो बघ याची सचू ना के ली, हे वेगळं सांगायला नको.
जमनीनं पोलंडवर जबरद तीनं ताबा िमळवलेला होता या काळात त बल ६० लाख पोिलश लोक दगावले. हा आकडा
हणजे पोलंड या लोकसं ये या त बल १८ट के इतका मोठा होता! दसु या महायु ात इतर कुठ याही देशाचं जमनीमळ ु े
इतकं नक ु सान झालं नाही. पोलंडवर या ह यानंतर फ पोिलश लोकांवरच िहटलरनं अ याचार कर याचे आदेश िदले असं
नाही; तर खु जमनीम येही यानं ू र कार सु के ले. पवू पासनू च मानिसक आजारानं त असलेले लोक, दीघ काळ
आजारी अस यामळ ु े मृ यपु ंथावर असलेले लोक अशा लोकांिवषयी िहटलर या मनात एक कारची घृणा होती. यू
लोकां माणेच हे लोकसु ा जग या या लायक चे नाहीत, असं याचं प मत होतं. आप या अथ यव थेला िवनाकारणच
यांचा भार सोसावा लागतो आिण धडधाकट लोकांना यामळ ु े अडचण ना त ड ावं लागतं, असं याला वाटे. प रि थती
सवसामा य असताना अशा लोकां या िवरोधात काही कारवाया करणं याला श य न हतं. कारण यामळ ु े चच खवळलं
असतं आिण जनसामा यांम येही असंतोष िनमाण झाला असता. यु काळात मा सगळीकडे तटु वड्याची प रि थती
असताना आिण ल करी जवानांना वै क य उपचार िमळत नसताना, मृ यश ु येवर या तसंच डोकं िठकाणावर नसले या
लोकांना कशाला जगवत ठे वायच,ं असा यानं उपि थत के ला. या लोकांना ‘इ छामरण’ ावं असं मत यानं मांडलं.
अथातच ही ‘इ छा’ याची वतःची होती. यासाठी यानं १ स टबर १९३९ हणजेच पोलंडचं यु सु झाले या िदवसाची
तारीख टाकून लेखी आदेशसु ा जारी के ला. आप या सहीचा हा आदेश यानं खरं हणजे नंतर तयार के ला होता; पण यावर
आधीची तारीख टाक यात आली. तसंच आपण हा िलिखत आदेश िदलेला आहे असं कळ यावरही आप या िवरोधात
जनमत पेटू शके ल, याची िहटलरला क पना अस यामळ ु े यानं श यतो त डी आदेशांवरच काम भागव याचा य न के ला.
हा लेखी आदेश कुणा या हाती लागू नये असा याचा य न असे. खरं हणजे िहटलर या या सक ं पनांम ये नवं असं
काहीच न हतं. फार पवू ‘माईन का फ’म येच दधु र आजारांनी त असले या लोकांनी पनु पादन क नये यासाठी
यां यावर श ि या करावी, असं यानं िलिहलं होतं. एका भाषणात यानं ‘दु यम दजा या’ बाळांचा काटा काढला जावा,
असहं ी हटलं होतं. याचा दाखला देताना ‘समजा जमनीत एका वषात सरासरी दहा लाख मल ु ं-मल
ु ी ज माला येत असतील
तर आपण यामध या सात-आठ लाख अश आिण दु यम मल ु ामलु ना िवस न जावं; हणजे उरले या अ यंत भावी
मलु ामलु मधनू बळकट रा िनमाण होईल ...’ असं िवधान के लं होतं! वणभेद क न इतरांना दु यम ठरव या या आिण
ठरावीक लोकांनाच भावी ठरवनू यांना पनु पादन कर याचे ह क दे याचा हा ‘यिु जिन स’ नावाचा घृणा पद कार
िहटलरला पणू मा य होता. इतकंच न हे तर यानं तो राबव यासाठीचे य न जोरात सु के ले. जमन जनतेला आपलं हणणं
पटावं यासाठी काही अनाथालयांम ये कॅ मेरे पाठवनू ितथ या िदन माचं िच ीकरण कर यात आलं. हे बघनू आपले िकती
पैसे िवनाकारणच ‘िबनकामा या’ लोकांवर खच होत राहतात हे जनसामा यांना पटेल आिण तेसु ा आप या हण याला
पािठंबा देतील, असं िहटलरला वाटलं. अशा कारचे पाच भयंकर वाटतील असे मक ू पट १९३५-३७ या काळात तयार
कर यात आले. एका जमन यायाधीशानं या कारांिवषयी नाराजी य करताच याला लगेचच िनवृ हावं लागलं. १९३९
म ये समु ारे ५०००-८००० दधु र आजारी बाळांना िवषारी इजं े शनं देऊन ठार कर यात आलं. तसंच अनेक इि पतळांम ये
आिण अनाथालयांम ये िखतपत पडले या णांना काबन मोनॉ साईड वायू हगं ायला भाग पाडून मार यात आलं. पोलंडम ये
वषभरात याच प तीनं िकमान १०००० लोकांना यमसदनी पाठव यात आलं. यासाठी गाड्यांम ये काबन मोनॉ साईड वायू
भ न पाठव यात येत असे. याहन कै कपट जा त लोक पढु या काही वषाम ये अशाच कारांम ये न झाले.
पोलंडचा िनकालात काढ याआधीच ा स आिण इं लंड हेच आपले मु य श ू आहेत याची िहटलरला जाणीव
होती. साहिजकच पोलंडनंतर आपण यांचा काटा काढला पािहजे, ही गो या या मनात थैमान घालायला लागली. आधी
आपण ा सला एकटं पाडून या यावर मात के ली पािहजे, असा याचा िवचार होता. यानं १९३९ साल या ऑ टोबर
मिह या या अखेरीला ा सवर ह ला कर याचा आपला बेत आप या काही मोज या जवळ या लोकांपाशी बोलनू
दाखवला, ते हा हे लोक आ यानं थ क होऊन या याकडे बघतच रािहले! थंडी सु हो याआधीच ा सवर ह ला के ला
तर आप याला यात यश येईल, असं िहटलरचं हणणं होतं; पण पोलंडवर या ह यानंतर आप या ल कराला सारवासारव
कर यासाठी आिण ल कराची जरा पनु बाधणी कर यासाठी अजनू वेळ लागेल, असं यांचं मत होतं. नाइलाजानं िहटलरनं
यांचं हणणं ा धरलं. गंमत हणजे काहीच न कर याला िहटलरचा िवरोध होता, तर काही कर याकडे या या यरु ोपीय
श ंचू ा कल न हता. िवनाकारण कुरापत काढायची चांची इ छा न हती. इं लंडम येसु ा िहटलर या िवरोधात काही
कारवाई कर यासाठीचं वातावरण नसलं तरी आता सरकारम ये िव टन चिचलचा पु हा एकदा समावेश कर यात आला
अस यामळ ु े प रि थती जरा बदल याची िच हं होती. चिचलला आ मक धोरण वीकारणं गरजेचं वाटत होतं. या या
दबावामळ ु े ि िटशांनी सै या या पाच-सहा तक ु ड्या ा स या मदतीला पाठव या ख या; पण जर िहटलरशी लढ याची
खमु खमु ी ि िटशांम ये असेल, तर यांनी तसं करावं, असं ा सचं हणणं होतं. आप याला पढु े क न िवनाकारण िहटलरची
कुरापत ि िटश सरकार काढू पाहतं आहे असं चांना वाटत अस यामळ ु े , ा स आिण इं लंड या दोघांकडूनही कुठ याच
कारची हालचाल होत न हती. यामळ ु े यरु ोपवर एक िविच कार या अस शांततेचं सावट पसरलं.
जमनीबरोबर पोलंडचं ब ीस वाटून घेत यामळ ु े रिशयाचा एक मोठा फायदा झाला. जमनीचं ल कर िकती मजबतू आहे
हे रिशया या ल करी अिधका यांना जवळून बघता आलं. साहिजकच िलथआ ु िनया, लॅटॅि हया आिण इ टोिनया या तीन
देशां या संदभात ठोस पावलं उचलायचं रिशयानं ठरवलं. याची पा भमू ी हणजे अठरा या शतकापासनू या तीन देशांवर
रिशयाचं वच व होतं. झार या सा ा या या काळात बाि टक भागातले तीन मख ु रिशयन देश, अशी यांची ओळख
झाली. पिह या महायु ानंतर मा पोलंड माणेच रिशयन ांती या अ ताबरोबर हे तीन देश रिशयापासनू तटु ू न वेगळे झाले.
मु आिण वतं हणनू या तीन देशांची ओळख असली तरी रिशयाला यां यावर आपलं वच व न यानं थािपत
कर याची इ छा होती. जमनीचा भाग असलेला पवू िशया आिण रिशयामधलं लेिनन ाड यां यामध या भागात हे तीन देश
अस यामळ ु े भिव यात यांचं मह व खपू वाढणार, याची रिशयाला जाणीव होती. पोलंडमध या आप यासाठी आखनू
दे यात आले या भागाचा ताबा घेत यानंतर रिशयाची नजर या तीन देशांकडे वळली. खरं हणजे हे तीन देश जमनी या
बाजनू ं होते; पण आता यांना जाहीरपणे असं हणणं अवघड होतं. या ित ही देशांनी रिशयाशी ल करी समझोता कर याचं
धोरण अवलंबलं आिण यामळ ु े आपोआपच यां यावर रिशयाचं वच व अ य य री या थापन झालं. रिशयानं लगोलग
आपलं ल करही या तीन देशांम ये आणलं. यामळ ु े िहटलर भडकला; पण याला ते हा या प रि थतीत काही करणं श य
नस यामळ ु े तो ग प रािहला.
एकूणच जागितक पातळीवर या राजकारणात आिण खास क न यरु ोप या नकाशावर िहटलरचं अ रशः थैमान सु
होतं. पोलंडपाठोपाठ आता कुणाचा नंबर लागतो याकडे सग यांचं ल लागनू रािहलं होतं.
 पॅ रसवरही वि तक!
िफनलंडवर रिशयाचं बराच काळ सा ा य होतं. रिशयन ांती झा यानंतर रिशयापासनू तटु ू न वेगळा झालेला
िफनलंड हा आणखी एक देश रिशया या नजरे त खपु त होता. उ रे या िदशेनं िफनलंड या पानं आप याला धोका आहे
अशी भीती रिशयाला सतावत होती. िफनलंडला वातं य िमळवनू दे यात जमन ल करानं मोठा वाटा उचललेला
अस यामळ ु े िफनलंडही जमनीची बाजू घे याची दाट श यता होती. अगदी जमनीची बाजू िफनलंडनं घेतली नाही तरी िकमान
तो रिशया या िवरोधात तरी न क च होता. यामळ ु े दि णेकड या तीन बाि टक देशांकडे रिशयानं या कारची मागणी के ली
होती तशीच मागणी आता िफनलंडकडेसु ा रिशया या वतीनं कर यात आली. िफनलंडनं रिशया या या माग यांपढु े
झकु ायला नकार िदला आिण रिशयाशी यु कर या या तयारीला तो लागला. खरं हणजे रिशयासार या बलाढ्य ल करी
ताकदीपढु े िफनलंडसार या देशाचा िकतपत िटकाव लागू शके ल असा अगदी प पणे िदसत असला तरीसु ा िफनलंडनं
हा धाडसी िनणय घेतला. कठीण प रि थतीत राहावं लागत अस यामळ ु े िफनलंड या लोकांम ये लढाऊ वृ ी होती. तसंच
कदािचत अ य यरु ोपीय देश आप या मदतीला धावनू ये याची आशा िफनलंडला वाटत असावी. याला यु र हणनू
रिशयानं िफनलंडवर हवाई ह ले सु के ले. यामळ ु े सग या जगाचं ल आता या यु ाकडे वळलं. मोठ्या िचवटपणे
िफनलंडनं बळ रिशयाला जोरदार लढा िदला. तरीसु ा शेवटी अपे े माणे रिशयाचा अनेक मिह यांनंतर िवजय झाला
आिण याला ह या असले या ांतांवर याचं वच व थािपत झालं. ा स आिण इं लंड यांनी िफनलंडला मदत पाठवली
खरी; पण ती िफनलंडपयत पोहोच यात एक मोठी अडचण होती. यांची मदत िफनंलडपयत जा यासाठी नॉव आिण वीडन
इथनू पढु े जाणं गरजेचं होतं. या दोन देशांनी मा रिशया िकंवा आता रिशयाशी मै ी के लेली जमनी यांचा राग ओढवनू घेणं
टाळ यासाठी आप या भमू ीतनू िफनलंडपयत मदत पढु े जाऊ दे याला नकार िदला.
िफनलंड या मदतीला ल करी मदत पाठव यामागे ा स आिण इं लंड यांचा दसु राही एक छुपा हेतू होता. वीडनमधनू
जमनीला मोठ्या माणावर लोखडं ाचा परु वठा के ला जात असे. या लोखडं ाचा वापर जमनी आप या श ा ां या
साठ्याम ये वाढ कर यासाठी करे . हा परु वठा रोखणहं ी आप याला िफनलंडला मदत करता करता कदािचत जमू शके ल,
अशी आशा ा स आिण इं लंड यांना वाटत होती. याखेरीज नॉव या सागरी मागाचा वापर जमनीनं आधी या यु ात के ला
अस यामळ ु े यावरही आपलं िनयं ण आण याची संधी यातनू साधता येईल, अशी आशा ि िटशांना वाटत होती. यातनू एक
िवल ण कार घडला. तीनशे ि िटश खलाशांना बंदी बनव यानंतर यांना लपवनू ठे वत एक जमन जहाज आपली एक
मोहीम पणू क न जमनीला परतत होतं. हे जहाज नॉव या ह ीत आ यानंतर नॉव या जलर क दलानं या जहाजाची
तपासणी के ली असता यात काहीच सापडलं नाही. अथातच ही तपासणी नावापरु ती कर यात आली होती. ि िटशांना मा
काहीतरी काळंबेरं अस याची चाहल लाग यामळ ु े यांनी नॉव या नौदला या सौ य िनषेधाकडे दल ु क न जमन
जहाजाकडे आपली एक यु नौका पाठवली. यातनू उतरले या ि िटश नौदला या सैिनकांनी जमन जहाजाम ये लपवनू
ठे व यात आले या ि िटश बंिदवासांची सटु का के ली. यामळ ु े िहटलर भयंकर संतापला. ि िटशांनी य थ देशा या ह ीत
कारवाई के या या रागापोटी सग या कँ िडनेि हयन भागावर आपलं िनयं ण थािपत कर याचा िवचार या या मनात
घोळायला लागला. ितकडे नेमका हाच िवचार ि िटशां या मनातही सात यानं थैमान घालत होता. ि िटशां या साथीत
चांनी समु ा या या भागावर क जा कर यासाठीचा बेत आखला आिण तेवढ्यात रिशयाशी झजंु ू पाहणा या िफनलंडनं
यां याकडे मदत मािगतली. अशा प रि थतीत िफनलंडला मदत न करता आपलं समु ावरचं आ मण पढु े नेणं यो य ठरणार
नाही, असं हणनू च आिण ि िटश रा यकत जरा थांबले. याचा फायदा िहटलरनं उठवला! याकडे वळ यापवू
जमनीमध या प रि थतीचा थोड यात आढावा घेणं गरजेचं आहे.
िफनलंड-सोि हएत यिु नयन यु तसंच सागरी मागावर िनयं ण कर यासाठीची धडपड हे सगळं जमनीबाहेर सु
असताना जमनीम ये िहटलर या िवरोधात या गाजले या काही कटांमधला एक कट रच यात आला. पोलंडवर या
ह यापयतची प रि थती एक वेळ ठीक आहे; पण इतर पाि मा य देशांशी यु कर याचा िहटलरचा िनणय िन वळ
मख ू पणाचा आहे, असं जमन ल करामध या काही अिधका यांचं मत होतं. अथातच िहटलर आपलं काही ऐकणार नाही, हेही
यांना माहीत अस यामळ ु े सरळ िहटलरचा काटाच काढावा, असं यां यापैक काही जणांनी ठरवलं. जमन ल कर मख ु
वॉ थर फॉन ॉिशट्श आिण बेकनंतर ‘चीफ ऑफ टाफ’ झालेला ा झ हा दर या दोघांनी िहटलरचा िनणय धोकादायक
असनू तो आप याला िवनाशा या मागाकडे नेत अस याची भावना एकमेकांकडे य के ली. इं लंड आिण ा स यां यावर
ह ला कर याचा आदेश िहटलरनं देताच याला अटक कर याची िकंवा िकमान पद यतु कर याची योजना यांनी आखली.
हा कट यश वी हो यामधली मु य अडचण हणजे मळ ु ात ॉिशट्श आिण हा दर यां यातच एकवा यता न हती.
यां यात या मतभेदांमळ ु े पढु ची पावलं न क कशी टाकायची, हे प कं ठरत न हतं. यातनू िहटलरला िवरोध करणारे ; पण
एकमेकांम ये सामजं य नसलेले अनेक छोटे गट तयार झाले. यामध या काही गटांनी ल करामध या व र अिधका यांकरवी
िहटलरवर दबाव टाकून याचा बेत र कर यासाठीचे य न करायचं ठरवलं; पण यातनू काही सा य होणार नाही हे ल ात
येताच, यांनी हे य न सोडून िदले. इतर काही जहाल गटांनी िहटलरला ठार करायचं ठरवलं, तर मध या मागानं जायचं
ठरवले या काही गटांनी िहटलरला नसु तं पद यतु कर यावर समाधान मानायचं ठरवलं.
१२ नो हबर १९३९ या िदवशी ा स िकंवा इं लंड यां यावर ह ला कर यासंबंधीचा िहटलरचा बेत प का झाला
अस याचं समजताच ॉिशट्शनं या या िवरोधात उठाव करायचा का नाही याचा िनणय यावा, असं एका गटानं ठरवलं. ५
नो हबरला िहटलरची भेट ॉिशट्श घेणार होता. याच िदवशी आप या ा सवर या ह यासंबंधीचे आदेश िहटलर याला
देणार होता. साहिजकच एक आठवड्याची मदु त यामळ ु े जमन ल कराला यु स जतेसाठी यामळ ु े िमळणार होती. शेजार या
खोलीत हा दर थांबला आिण िहटलर तसचं ॉिशट्श यांची चचा मु य खोलीत सु झाली. हे यु टाळ यासाठी िहटलरचं
मन वळव याचा ॉिशट्शचा मु य हेतू अस यामळ ु े , यानं घाबरत घाबरत या यु ासाठी आप या ल कराची ताकद आिण
तयारी परु े शी नस याचं िहटलरला सांिगतलं. तसंच काही जण मनापासनू यु भमू ीवर उतरत नस याचा उ लेखही यानं के ला.
पोलंडवर या आ मणातसु ा या उिणवा िदसनू आ याचे दाखले यानं िदले. इथं न थांबता आताची प रि थती १९१७-१८
सारखी अस याचहं ी तो हणाला. ही ॉिशट्शची मु य चक ू ठरली. िहटलर एकदम भयंकर संतापला. जर आप या
ल कराची प रि थती अशी असेल आिण काही जण आप या देशासाठी लढताना िबचकत असतील, तर यांना जागीच
मृ यदु डं ाची िश ा का दे यात आली नाही, असा यानं ॉिशट्शला िवचारला. यावर ॉिशट्श िन र तर झालाच; पण
िशवाय आपला या सग यावर िव ास बसत नसनू आप याला हे सगळं वतः या नजरे नं पढु याच िदवशी बघायचं
अस याचं िहटलरनं याला सांिगतलं. तसंच आप याला आप या िवरोधात रच या जात असले या कटाची मािहती
अस यासारखा अ प उ लेख यानं के ला. शेवटी ॉिशट्श या मु य मदु ् ाकडे वळत ‘आप या ल कराम ये लढ याची
िजगर नस यामळ ु े ते लढ या या प रि थतीत नाही’ असं हणनू िहटलरनं संतापानं दार आपटलं आिण तो या खोलीतनू
िनघनू गेला. िहटलरचा हा आवेग बघनू ॉिशट्श जागीच िथजनू गेला. याचे हातपाय लटलटत होते आिण याचा चेहरा
पांढराफटक पडला होता. शेजार या खोलीत थांबले या हा दरला हे समजताच यानं आता ा सवरचा ह ला होणारच,
असं आप या सहका यांना सांगनू आप या कटासंबंधीची सगळी कागदप ं अगदी तातडीनं न कर याचे आदेश यांना िदले.
ॉिशट्शशी झाले या वादळी चचनंतर िहटलरनं ल कराला तयारीला लाग याचे आदेश िदले खरे ; पण खराब
हवामानामळ ु े दोन िदवसांनंतर या आदेशांना थिगती िदली. या गदारोळात िहटलर या िवरोधातला कट मा अपयशी ठरला.
याच काळातला दसु रा ऐितहािसक संग हणजे इतर कुणा याही मदतीिशवाय
८ नो हबर १९३९ या सं याकाळी िहटलरचा खनू कर याचा आ२११णखी एक कट फसला. या कटािवषयी समजताच
सवसामा य जमन नाग रकांबरोबरच िहटलरचे सगळे िवरोधकही अवाक झाले. याचं कारण हणजे हा कट न क कुणी रचला
हे समजतच न हतं. बहधा िहटलरला या कटाचा सगु ावा अगदी ऐन वेळी लाग यामळ ु े तो बचावला, असंही मत सगळीकडे
पसरलं. वतः िहटलर बालनला गोबे ससह रे वेनं जात असताना यालाही या कटािवषयी काहीच मािहती न हतं. याची
गाडी अचानकपणे यरू े मबगला थांबव यात आ यावर याला यािवषयी समजलं. गोबे सचा यावर िव ासच बसला नाही
आिण यानं सु वातीला या बातमीला ‘अफवा’ हणनू उडवनू लावलं. पढु या िदवशी ि िटश गु हेरांनी हा कट रचलेला
असनू , संबंिधत लोकांना डच सीमारे षवे र अटक कर यात आ याची खोटी बातमी सा रत कर यात आली. या करणामधलं
स य एकदम वेगळं आिण सग यांना थ क क न सोडणारं होतं.
कुणा याही मदतीिवना आिण सांग यावाचनू जॉज ए सर नावा या अगदी साधारण कार या जमन त णानं िहटलरचा
काटा काढ याचा अयश वी य न के ला होता. २६ वष वयाचा हा जॉज ए सर एकलक डा माणसू होता. सवसामा य
माणसांचं आयु य जमनीम ये अिधकािधक अवघड होत चाललं अस यामळ ु े आिण यां या वैयि क वातं यावर खपू च
िनबध येत अस यामळ ु े तो अ व थ होता. कामगार वगाम ये सरकारिवषयी असलेली घृणा यालाही अनभु वायला िमळत
होती. आता यु ज य प रि थती िनमाण झा यामळ ु े पढु े काय होणार अशी सग यां याच मनात असलेली भीती यालाही
भडं ावनू सोडत होती. यिू नक करारामळ ु े जमनी इतर देशांिव ही यु छे डणार आिण याची झळ सग यांना सोसावी
लागणार यािवषयी या या मनात खा ी होत गेली. १९३९ साल संप या या आत िहटलरचा काटा काढला तरच जमनीची या
प रि थतीमधनू सटु का होऊ शकते, असं याला वाटायला लागलं आिण हणनू च या या मनातला यािवषयीचा बेत प का
होत गेला. नाझी प ाची प रषद लवकरच भरणार अस याचं याला समजलं आिण या िठकाणी उभं राहन िहटलर भाषण
करणार होता, या या माग या खांबाम ये यानं टाईमबॉ ब बसवला. यासाठी या दा गोळािनिमती कारखा यात तो काम
करायचा, ितथनू यानं फोटकं चोरली आिण यांचा वापर कसा करायचा यासंबंधीची मािहती गोळा के ली. नंतर या
िठकाणी टाईमबॉ ब बसवायचा होता, या खांबाम ये पोकळी िनमाण कर यासाठी तो रा ी संबंिधत सभागृहाम ये येत असे
आिण रा भर ितथं काम क न सकाळी बाजू या एका दारानं सटकून जात असे. असं यानं त बल तीस वेळा के लं. ६
नो हबर १९३९ या िदवशी यानं ितथं टाईमबॉ ब बसवला आिण याचं कामकाज यवि थतपणे सु आहे ना याची खा ी
कर यासाठी ७ नो हबर या रा ी यानं याची फोटकांिवना एक चाचणीही घेतली. यानंतर फोटकं जोडून दसु या िदवशी
रे वेनं ि व झलड या िदशेनं तो िनघनू गेला.
नेहमी माणे ८ नो हबरला नाझी प ाची वािषक प रषद झा यानंतर रा ी ८.३० वाजता सु होणारे िहटलरचं भाषण
समु ारे दीड तास चालेल, असा अदं ाज होता. यु ज य प रि थतीमळ ु े या वष मा िहटलरचं भाषण लवकर सु होईल असं
आधीच जाहीर कर यात आलं होतं. यानसु ार रा ी ८.१० वाजता िहटलर सभागृहात आला आिण लगेचच यानं भाषण सु
के लं. रा ी ९.०७ वाजता आपलं भाषण संपवनू ९.३१ ची बिलनला जाणारी रे वे पकड यासाठी तो अनेक व र
पदािधका यांसह घटना थळाहन रवाना झाला. रा ी ९.२० वाजता या यासपीठावर िहटलर भाषणासाठी काही
िमिनटांपवू पयत उभा होता या यासपीठामागचा खांब छतासह जोरदार फोटामळ ु े कोसळला. ८ जण जागीच ठार झाले; तर
१६ गंभीर जखम सह एकूण ६३ जण जायबंदी झाले. फ दहा िमिनटं आधी ितथनू गे यामळ ु े िहटलर वाचला. आपलं पिव
काय िस ीला जावं हणनू िनयतीनं आपली साथ िदली अस याची भाकडकथा िहटलरनं नंतर चारक थाटात सांिगतली
असली तरी अथातच िन वळ चांगलं नशीब आिण योगायोग यापलीकडे या घटना माला काहीच तकशा लावनू
चाल यासारखं न हतं. घाईघाईनं बिलनला परतणं िहटलर या ीनं मह वाचं होतं; कारण ७ नो हबरला ल कराला िदलेला
िम रा ांवर या ह याचा आदेश यानं खराब हवामानामळ ु े मागे घेत यानंतर ९ नो हबरला नवा िनणय घेणं अपेि त होतं.
याआधी बिलनला परतायची याला हणनू च घाई झाली होती. दर यान ि वस सीमा ओलांडून जा या या य नांत जॉज
ए सरला पकड यात आलं. अशा कारे शेकडो लोकांना पकडलं जात अस यामळ ु े यात वेगळं काहीच न हतं; पण याच
काळात िहटलरला ठार कर यासंबंधी या अपयशी कटा या बात या पसर या आिण ए सर या िखशात या काही
कागदांमळ ु े याचा या करणाशी संबंध असावा, असं संबंिधत पोिलसांना वाटलं. १४ नो हबरला ए सरनं आप या कटाची
कबल ु ी िदली. यानंतर याला एका छळछावणीत पाठव यात आलं असलं तरी याला ब यापैक स मानानं वागव यात आलं,
हे एक मोठं आ यच होतं. बहधा या कटाचं फ टोक ए सर या पानं समोर आलेलं असनू खरं हणजे ि िटशांनी हा कट
रचला अस याची िहटलरची समजतू झा यामळ ु े हे घडलं असावं. यु सपं यावर ए सरकडून स य काढून यावं आिण
ि िटशांचं ढ ग उघडक ला आणावं, असा िहटलरचा हेतू अस यामळ ु े यानं ए सरचा छळ न कर याचे आदेश िदले असावेत.
नंतर जमनी यु हरणार याची जाणीव झा यावर १९४४ साला या अखेरीला िकंवा १९४५ साला या सु वातीला ए सरला
खट यािवना गो या घालनू सपं व यात आलं.
२३ नो हबर १९३९ या िदवशी िहटलरनं ल करामध या २०० व र अिधका यांम ये जोष आण यासाठी एक भाषण
के लं. यात अापण लवकरच ा स आिण इं लंड यां यावर ह ला करणार अस याचं प क न यासाठी अजनू थांबणं
हणजे आप या पायांवर ध डा पाडून घे यासारखं अस याचं यानं सांिगतलं. आपली ल करी तयारी उ म असनू , श ा ं
तसंच इतर ल करी यु साम ी तयार कर यासाठी आप याकडे जगातली सव म यं णा आहे, असा आ मिव ास यानं
िदला. तसंच यरु ोपभर आिण कदािचत जगात सगळीकडे जमनीचं वच व थािपत कर यासाठी आप यासार या ने याला
पयाय नस याचहं ी यानं सरळ सांगनू टाकलं. िहटलरला ल करातनू आिण यातही खास क न पायदळाकडून होणारा
अतं िवरोध आता थंडावला होता. हवाई दल आिण नौदल तर पणू पणे या यामागे होतं. ए सरचा बॉ बह ला फस यामळ ु े
िहटलरिवषयी जमनीत सहानभु तू ीची नवी लाटही आली होती. इं लंडला तर पणू पणे नमवायचचं , असा याचा िनधार होता.
फ कधी हा ह ला सु करायचा एवढाच बाक होता. आणखी काही वेळा यासाठीची तारीख पढु े ढकलत
रािह यानंतर १६ जानेवारी १९४० या िदवशी वसंतऋतपू यत तरी हा ह ला करायचा नाही, असं िहटलरनं ठरवनू टाकलं.
बा यु ासाठीची तारीख न क कर यासाठी िहटलर अशा रीतीनं धडपडत असला तरी यू आिण पोिलश
लोकांवर या अ याचारांम ये मा िवल ण वाढ होत रािहली. मोठ्या सं येनं णांना ‘इ छामरण’ दे यात आलं. जवळपास
वीस लाख पोिलश यू आप या हाती लाग यामळ ु े नाझी िव वंसकां या कारवायांना ऊत आला होता. तरीही यू आिण
पोिलश लोकांचा हा ‘कायमसाठी’ कसा संपवायचा याचं उ र अजनू िहटलरला िमळालं न हतं. काही िपढ्यांपरु ता
कदािचत हा सटु ेल; पण यानंतर तो पु हा आपलं डोकं वर काढेल, असं याला आिण गोबे सलाही वाटत होतं.
मळु ापासनू हा सोडव यासाठी न क काय के लं पािहजे या िवचारात हे दोघं आिण यांचे साथीदार असतानाच काही
काळानंतर यांना याचं उ र सापडलं!
दर यान इं लंडला काहीही क न नमवायच,ं असं व न िहटलर बघत असला तरी य ात यासाठी आपली परु े शी
तयारी नस याची याला जाणीव होती. यात या यात जमनी या हवाई दलाची तयारी सग यात चांगली होती. तरीही
आप या पणू मतेिनशी लढ यासाठी आिण इं लंडला पराभतू कर यासाठी हवाई दलाला १९४२ सालापयत तयारी करत
राहणं गरजेचं होतं. नौदला या तयारीचे बेत १९४३ सालापयतचे होते. पोलंडवर या ह यामळ ु े जमन पायदळाचीही हणावी
तशी तयारी न हती. यामळ ु े इं लंडला नमव याआधी ा सकडे आपली नजर वळवायचा िनणय िहटलरनं घेतला. या या
ीनं हा एक जगु ारच होता. जर आपण इं लंडला दरू ठे वनू ा सला नमवलं, तर घाब न ि िटश सरकार आप याकडे
शांततेचा ताव घेऊन येईल, याची याला खा ी होती. १९३९-१९४० सालचा िहवाळा फारच कडक होता. आपण आपली
पढु ची चाल कशी खेळायची या िवचारात असले या िहटलरला अमे रके चाही िवचार करणं भाग होतं. आपण ा सवर
ह ला के ला तर बहधा अमे रका यु ात उतरणार नाही; पण इं लंडचा यात सहभाग न क झाला क मग मा पणू
ताकदीिनशी अमे रका इं लंड या मदतीला धावनू येणार, असं याला वाटत होतं. पवू कडून स या तरी आप याला धोका
नाही, असं याचं मत होतं. सोि हएत यिु नयनशी झालेला शांतता करार िकमान वषभर तरी िटकून राहील, असा आ मिव ास
याला होता. रिशयामध या अतं गत ांम ये गंतु लेला टॅिलन आिण िफनलंड या ात गंतु लेलं सोि हएत ल कर यामळ ु े
आप याशी वाकडं घे याचं साहस सोि हएत यिु नयनम ये नाही, असं याला वाटत होतं. तेवढ्यात कँ िडनेि हयावर आिण
उ रे कड या सागरी मागावर जमनीचं वच व िनमाण कर याचा मु ा आधी उ लेख के या माणे उपि थत झाला.
वीडनकडून होत असलेला लोखडं ाचा परु वठा नॉव या बंदरामधनू समु ामाग जमनीत के ला जात असे. या बंदरावर
आिण एकूणच सागरी मागावर आपलं िनयं ण असणं यु साम ी बनव या या ीनं अ यंत मह वाचं अस याची िहटलरला
पणू क पना होती. १९४० या वषारंभापयत खरं हणजे हा िवषय िहटलर या ीनं तसा मागे पडला होता. आता इं लंडशी
लढ याची वेळ ये या या क पनेनं आिण कँ िडनेि हयाम ये आपलं वच व कर या या ीनं िहटलर या िवषयाकडे जा त
गांभीयानं बघायला लागला. माच मिह या या सु वातीला यानं नॉवम ये हालचाली कर या या मह वािवषयी आप या
सहका यांना सांिगतलं. यासाठी ९ एि ल १९४० ही तारीख िनि त कर यात आली. तेवढ्यात याआधीच ि िटश नौदल
नॉव या बंदरानजीक या समु ात कारवाईसाठी येणार अस याची बातमी आली आिण ती खरी ठरली. जमनी या
कारवाई या एक िदवस आधी हणजे ८ एि लला ि िटश नौदलानं आधी हालचाल के ली. यामळ ु े िहटलरनं तातडीनं आपला
डाव खेळायचं ठरवलं. गोबे सला बोलावनू घेत यानं आधी डे माक आिण नॉव या देशांवर जमनीचा क जा कर यासाठी या
चाली आख यासंबंधीची मािहती िदली. आपण हे सा य के लं क भडकून ि िटशांचा आप यावर ह ला होईल आिण
आप याला यु पक ु ार यासाठी चांगली संधी िमळे ल, असा याचा सारांश होता. यासाठी ९ एि लला हवाईमाग आिण
सागरीमाग अशा दो ही िठकाणांहन जमनीनं डे माकम ये आपले सैिनक पाठवले. डे माकनं लगेचच जमनीपढु े शरणागती
प करली. नॉववर या ह यात मा जरा अडचणी आ या. समु ातली नॉवची मह वाची बेटं जमनीनं फटाफट ता यात घेतली
खरी; पण ऑ लो या नॉव या राजधानीपयत धडक मारताना मा उशीर झाला. यामळ ु े नॉव या राजदरबारात या सद यांना
तसंच सरकारमध या मख ु ांना देश सोडून जा याची संधी िमळाली. नॉव या ल करानं िचवटपणे िदलेली झजंु आिण ि िटश,
च तसंच पोिलश सैिनकांची नॉवमधली उपि थती, यामळ ु े जमनीला नॉव सर करायला बराच वेळ लागला. यानंतर
ि िटशांनी जमन नौदलाला काही माणात मागे ढकललं; पण जमन हवाई दला या उ कृ कामिगरीमळ ु े लवकरच पु हा
समु ात जमनीचं वच व िनमाण झालं. यामळ ु े ि िटशांना जोरदार हादरा बसला. एकूणच िम रा ांची ताकद कागदावर िदसते
याहन बरीच कमी अस याचं जमनीनं दाखवनू िदलं.
आपलं नौदल अथात आपली ‘रॉयल ने ही’ हणजे जगात या कुठ याही समु ावर वच व थािपत क शकणारी
यं णा, असा ि िटशांना असलेला अिभमान या करणामळ ु े साफ धळु ीला िमळाला. आप या नौदलावर जमन हवाई दल
ह ला क न याला नमवू शके ल, असं ि िटशांनी व नातसु ा बिघतलं नसेल. असा सगं च याआधी कधी आला न हता.
नौदलाची लढाई नौदलाशी असाच कार आ ापयत घडत आ यामळ ु े , अ यंत ताकदी या जमन हवाई दलानं ि िटश
नौदलाला धळ ू चार याचा ध का जबरद त होता. समु ापार आप या हवाई दलाची िवमानं पाठवनू आप या नजरे समोर
एखादा देश जमनी खेचनू घेईल, असं तर ि िटशांना कधीही वाटलं नसेल. या घटना माचा सग यात मोठा प रणाम हणजे
इं लंडमधलं चबरलेनचं सरकार पडण,ं हा होता. एि ल या सु वातीला चबरलेननं ि िटश संसदेसमोर भाषण करताना
अितआ मिव ासानं िहटलरला एकदम ु लक लेख याची घोडचक ू के ली. यानंतर लगेचच नॉवचा कार घडला. खरं
हणजे चबरलेनला पायउतार हावं लाग यामागे िव टन चिचलचा हात होता. कारण नॉव करणाशी सबं ंिधत असले या
ल करी हालचाल चं िनयं ण चिचलकडे होतं. यानं रचले या चाली अपयशी ठर या; पण सवसामा य माणसा या नजरे तनू
मा चबरलेन खलनायक ठरला. १० एि लला चबरलेननं पतं धानपदाचा राजीनामा िदला आिण याची जागा या
माणसामळ ु े या यावर ही वेळ आली या चिचलनं घेतली. या घटना मामधला िनयतीचा खेळ हणजे चबरलेनची
हकालप ी आप यामळ ु े च झाली अस याची खश ु ी िहटलरला झालेली असली तरी या या जागी ि िटश पंत धान बनलेला
चिचल आपला सग यात कणखर श ू ठरे ल, याची याला कुठं क पना होती?
दसु रीकडे आता पढु या ब याच काळासाठी जमन ल कराला वीिडश लोखडं िवनाअडथळा िमळू शके ल, हे न क
झालं. िशवाय अॅटलांिटक समु ाम ये आपलं नौदल पाठव यासाठीचा सागरी मागसु ा जमनीला उपल ध झाला. तसंच वेळ
पडली तर रिशयावर ह ला कर यासाठीचे सागरी आिण हवाई तळही जमनी या हाती आले. अथात नॉव या यु ामळ ु े
जमनीसमोर न या अडचणीसु ा उ या रािह या. जमन नौदलाची ताकद िवल ण घटली. याखेरीज नॉवमध या अ यंत
भडकले या जनतेला िनयं णाखाली ठे व यासाठी जमनीला ितथं जवळपास कायम व पी त वावर तीन लाख सैिनक ठे वावे
लागले. याखेरीज कुठ याही यु ाम ये आप या फौजांचं िनयं ण कर यासंबंधी तसंच श वू र भावीपणे तटु ू न पड यासंबंधी
िहटलरम ये असले या उिणवा अगदी ठळकपणे िदसनू आ या. िनयोजनाचा अभाव, ऐन वेळी आपणच आधी िदले या
आ ा बदलनू न या आ ा देण,ं ल करा या तीन दलांम ये सम वयाचा अभाव अस याला कारणीभतू ठरण,ं आप या
सहका यां या घोडचक ु ा िदसत असनू सु ा या िवरोधात िनणय यायला कचरण,ं अशा अनेक गो मळ ु े िहटलर
भाषणबाजीपरु ताच बरा आहे, असं व र ल करी अिधका यांना साफ िदसनू आलं. िहटलरचं नशीब चांगलं अस यामळ ु े या
खेपेला या चक ु ा फारशा नक ु सानकारक ठर या नाहीत; पण दर वेळी िनयती आपली साथ देईल याची काय खा ी, असं यांना
वाटत रािहलं. दर यान िहटलरचं सगळं ल यरु ोपमध या आप या मु य श ंश ू ी लढ याकडे कि त झालं.
पोलंडवर या आ मणाम ये िहटलरनं ल करी बाबत म ये ल घातलं न हतं. यानं फ आप या ह याचा
आराखडा आप या ल करी अिधका यांना सांिगतला होता आिण या अिधका यांनी या ह याची परे षा आखली होती.
आता मा िहटलरनं आप या ह याचं व प वरवर न ठरवता याचे तपशीलसु ा ठरवायला सु वात के ली. यामळ ु े वर
ल करी अिधका यांम ये थोडीशी अ व थता पसरली. यांचे बेत िहटलरनं रचले या मनसु यांहन वेगळे होते. आपण अगदी
सरळसोट मागानं िम रा ांशी लढून उपयोग नस याचं िहटलरचं मत होतं. यांना गाफ ल ठे वणं आिण अनपेि त चाली रचनू
यांची पळापळ करणं मह वाचं आहे, असं िहटलरचं मत होतं. याउलट ल करी अिधकारी मा नेहमी याच प तीनं आपले
डावपेच आखत होते. िहटलरला हे पसंत न हतं.
या ा सवर आधी ह ला कर याचा बेत िहटलर आखत होता, ितथली प रि थती िविच होती. च ल कराचं
मनोधैय िनरिनरा या कारणांमळ ु े खचलं होतं. राजक य घडामोड मळ ु े च सरकारम ये उलथापालथी झा या आिण देशा या
मख ु पदी नवा माणसू आला. याला ल करातली फारशी जाण न हती. च ल करात या सवात मोठ्या अिधका याकड या
काही जबाबदा या दसु या एका व र ल करी अिधका याकडे काही अश ं ी िवभागनू दे यात आ यामळु े ितथंही ग धळाची
प रि थती होती. च ल करानं जमनी या पोलंडवर या ह यातनू ही काही धडे िशक यासारखं िदसत न हतं. पोिलश ल कर
खपू कमकुवत अस यामळ ु े च जमनीला ितथं िवजय िमळवता आला, असं च ल कर मख ु ाचं मत होतं. आप या
ल करामध या उिणवा भ न काढ यासाठी यु पातळीवर यानं य न के लेच नाहीत. यातच बेि जयम आिण हॉलंड या दोन
देशां या ि कोनामळ ु े चांसमोर न या अडचणी उ या रािह या. या दोन देशांची ल करी ताकद तशी बरी होती; पण यांनी
िम रा ां या बाजनू ं जमनी या िवरोधात उभं ठाक याला नकार िदला. या दोन शेजारी देशांचा य त राह याचा आ ह िटकून
रािह यामळ ु े चांची पचं ाईत झाली. अथातच जमनीनं आपलं ल कर या देशांम ये घसु वता णी आपली य थ भिू मका
गंडु ाळून टाकत हे देश आप याकडे मदतीची याचना करायला येतील, याची ा स आिण इं लंड यांना खा ीच होती.
जमनीची ल करी तयारी खपू च जा त अस याचा चांचा समज होता. उदाहरणाथ जमनीकडे ७००० रणगाडे आहेत,
असा चांचा अदं ाज असताना य ात जमनीकडे २४३९ रणगाडे होते. कदािचत आपण काहीही गृहीत न धरता ज यत
तयारी करावी, या हेतनू ं चांनी जमनीची ताकद खपू च जा त अस याचा समज क न घेतला असावा; पण याचा रणभमू ीवर
लढ यासाठीची तयारी करणा या च सैिनकांवर काय मानिसक दु प रणाम झाला असेल, याचा अदं ाज आप याला येऊ
शकतो. दसु रीकडे अ यंत आ मिव ासानं आप या ल करािवषयी या व गना करणा या िहटलरला जमन ल कराची हणावी
तशी साथ िमळत न हती. लढून जमन ल कर थकलं होतं आिण आणखी एक यु कर याची जमन ल करी अिधका यांची
मानिसक तयारी न हती.
जमनीकडून आप यावर ह ला झालाच तर तो बेि जयममधनू होईल, असा िम रा ांचा अदं ाज होता. बेि जयममध या
कुठ या भागातनू ह ला करायचा, यािवषयी िहटलर या मनात ं माजलं होतं. आदनस नावा या भागातनू घसु खोरी के ली
तर ही चाल बेि जयम आिण ा स यां या ीनं अ यंत अनपेि त ठरे ल आिण ितथला यांचा तटु पंजु ा बचाव मोडून
काढ यात आपण यश वी ठ , असं एका सहका यानं िहटलरला सांिगतलं. काहीतरी भ नाट आिण क पनेपलीकडचं
कर या या िवचारानं िहटलर भा न गेला होताच; याला ही यु एकदम आवडली. या ह यामळ ु े चांना बेि जयम आिण
हॉलंड बचावासाठी धावनू यावं लागेल आिण याचा फायदा आपण उठवावा, अशी यामागची क पना होती. यामळ ु े च
ल कर एकदम गाफ ल रािहलं. अशा िठकाणाहन आप यावर ह ला होईल याची यांना अिजबात श यता वाटत न हती.
यांनी आप यावर या संभा य ह याला त ड दे यासाठी वेग याच भागांवर ल कि त के लं होतं. १० मे १९४० या
िदवशी चांवर ह ला कर याचे िहटलरनं आदेश िदले. खरं हणजे कुठंही ल कराची जमवाजमव झाली क याची श ंनू ा
चाहल लागणं वाभािवक होतं; तरीसु ा यात या यात लपनू छपनू जमनीनं यासाठीची तयारी के ली. यािवषयी कमालीची
गु ता बाळग यात आली. िहटलर या सहायकांनासु ा ा सवर या आ मणाची बातमी लागू शकली नाही. ा सला सहा
आठवड्यांम ये नमवणं श य अस याची िहटलरची समजतू होती.
१० मे १९४० या पहाटे जमनीनं आपलं आ मण सु के लं. िहटलरनं या या आद या िदवशी जमनी या
सीमेनजीक या भागात या एका बंकरम ये आपला मु काम अ यंत गु पणे हलवला. जमन हवाई दलानं सु वातीला
िम रा ांचे िवमानतळ आिण दरू संचार यं णा यां यावर बॉ बवषाव के ला. पाठोपाठ डच आिण बेि जयन सीमांवर जमनीनं
ह ले सु के ले. चार िदवसांम ये हॉलंडचा िनकाल लागला. च सैिनक बेि जयममधनू माग काढत हॉलंड या मदतीला
धावले खरे ; पण जमन झपाट्यामळु े यांना बेि जयमम ये परतावं लागलं. १३ नो हबरला डच सरकारनं पळ काढून इं लंडचा
आ य घेतला. या या पढु याच िदवशी डच ल करानं जमनीसमोर शरणागती प करली. अशा कार या धडा यानं जमनी
ह ला करे ल याची कुणालाच क पना न हती. साहिजकच जमनी या या ताकदीनं सगळं जग अवाक झालं. खु
िहटलरलासु ा आपलं ल कर अशा कारे वेगानं नेदरलँडचा भगु ा क न टाके ल, असं वाटलं न हतं. जवळपास असाच कार
बेि जयम या बाबतीत घडला. इथला एक िक ला अ यंत भरभ कम मानला जाई. यात खपू ि ल भयु ारमाग, िसमट
काँ टचे जाडजडू तट यां यासह ८०० सैिनक होते. बेि जयम या सरु ेसाठी हा िक ला अ यंत मह वाचा मानला जाई.
फ २८ तासांम ये जमन ल करानं हा अभे िक ला भेदला. २८ मे या िदवशी बेि जयम शरण आलं. बेि जयन राजा
िलओपो डला यु कै दी बनव यात आलं. ल झमबग आिण बेि जयमचा दि ण भाग इथनू माग मण करत जमन ल कर
ा स या िदशेनं कूच करायला लागलं. अशा कारे ह ला कर याचा जमनीचा डाव चांगलाच यश वी ठरला होता.
िम रा ां या फौजांना समु िकनारा आिण पढु े चाल क न येत असलेलं जमन सै य यां या का ीत अडकव याचा जमनीचा
डाव इतका कामी येईल, असं कुणालाच वाटलं न हतं. यामळ ु े समु ारे ३.४० लाख ि िटश- च सैिनकांना आपला बचाव
करत माघार घे याची पाळी अाली. खरं हणजे हा बचाव यश वी ठर याला िहटलरचा हातभार लागला होता. २४ मे या
सकाळी िहटलरनं जमन ल कराला जरा सावकाशीनं पढु े जा याचे आदेश िदले होते, असं काही जण हणतात. यु ानंतर या
शांततामय चचसाठीचा हा मु ा आप या हाताशी असावा असं िहटलरला वाटत अस यामळ ु े यानं असं के लं असं मानलं
जात असलं तरी, यात त य नाही. य ात आपलं ल कर तसंच आपले रणगाडे हे सगळं इथं अडकून पडू नये आिण इतर
आ मणांसाठी ते उपल ध असावं, यासाठी एका व र जमन ल करी अिधका यानंच हे आदेश िदले आिण िहटलरनं याला
संमती िदली. रणगाडे ा स या दि णेकड या भागांवर या ह यांसाठी वापरावेत आिण का ीत अडकले या ि िटश- च
सैिनकांवर जमनी या हवाई दलानं बॉ बवषाव करावा, अशी योजना आख यात आली. याला जमनी या ल कर मख ु ाचा
िवरोध असला तरी िहटलर या आ हापढु े याचं काही चाललं नाही. पाऊस आिण खराब हवामान यामळ ु े जमन हवाई
दलाला ि िटश- च सैिनकांवर ह ले करणं श य झालं नाही. साहिजकच इथनू आपलं ल कर आिण आपले रणगाडे काढून
घे याचा िनणय ही घोडचक ू ठर याचं सबं ंिधत जमन अिधका यां या ल ात आलं. २६ मे या िदवशी आपला आधीचा
िनणय िफरवनू अडकले या श सु ैिनकांवर आप या रणगाड्यांकरवी ह ले कर याचे आदेश िहटलरनं न यानं िदले. तोपयत
अडकलेले बहतेक ि िटश- च सैिनक िनसटून जा यात यश वी ठरले होते. या ४८ तासांचा उशीर जमनीला महागात पडला.
याचा फायदा ि िटशांनी अ यंत चातयु ानं उठवला आिण जमनीवर ितह ला कर याचं धोरण अवलंबलं.
दसु या महायु ा या इितहासात या ४८ तासांचं मह व खपू जा त आहे. या काळात िहटलरनं ि िटशांवरची पकड सैल
के याचा फायदा ि िटश पंत धान िव टन चिचलनं चांगलाच उठवला. खरं हणजे जमनीकडून ही चक ू झाली नसती तर
ि िटशांना जोरदार फटका बसला असता. खपू मोठ्या माणावर सैिनकांचा बळी गेला असता आिण मनोधैय अगदी नीचांक
पातळीवर गेले या इं लंड या पतं धानपदी नक ु ताच आलेला चिचल कदािचत आपलं पद गमावनू बसला असता. याचं
नशीब चांगलं अस यामळ ु े असं घडलं नाही. इं लंडमधले अनेक जण यु टाळ यासाठी आिण जीिवतहानी टाळ यासाठी
आपण िहटलरशी समझोता करावा, असं हणायला लागले होते. हणजेच िहटलरसमोर नांगी टाकायला ते तयार झाले होते.
जर लाखो ि िटश सैिनकांचा बेि जयमम ये मृ यू झाला असता, तर या लोकांचा आवाज न क च एकदम मोठा झाला असता
आिण ि िटश आ मण एकदम बोथट झालं असतं.
जनू या पिह या आठवड्याम ये िहटलरनं आपला मु काम ा सजवळ या सीमेपाशी या एका बेि जयन गावात
हलवला. आता जमन आ मणाचा दसु रा ट पा सु झाला. च बचावाला जमनीनं लवकरच भेदलं. जिमनीवर च
ल कराची ताकद जमनी या तल ु नेत जा त असली तरी जमनीची हवाई ताकद खपू च जा त होती. च ल कराची
यु साम ीसु ा जनु ाट होती. सग यात मह वाचा मु ा हणजे च ल करी नेतृ वात िजगरीचा परु ता अभाव होता. आपण हे
यु िजक ं ू शकणार नाही, अशी भीती ल करामध या सव च पदािधका यांनीच य के यावर याचा दसु रा काय प रणाम
अपेि त होता? च सैिनक धैय गमावनू बसले. याचा अदं ाज येताच च शहरांमधनू हजार या सं येनं सवसामा य
नाग रकांनी पळ काढायला सु वात के ली. काही जणांनी च क योितषाचा आधार घेतला. १४ जनू १९४० या िदवशी जमन
सैिनकांनी च सीमेची सरु ि तता जप या या ीनं मह वा या असले या ‘मॅिगनॉट रे ष’े ला भेदनू ा सम ये वेश के ला.
याच िदवशी जमन ल कर पॅ रसम ये घसु लं. पि म यरु ोपवरचं आपलं आ मण सु के यानंतर जेमतेम चार आठवड्यां या
आत िहटलर या जमनीनं ही कमाल क न दाखवली होती. या जमन सैिनकां या आधी या िपढीनं त बल चार वष
झजंु नू सु ा पॅ रसचं त ड बिघतलं न हतं. आता या आ मणात िम रा ांचे समु ारे ९० हजार सैिनक दगावले, २ लाख सैिनक
जायबंदी झाले आिण १९ लाख सैिनक जमनी या ता यात तरी आले िकंवा यांचा प ा लागू शकला नाही. या तल ु नेत
जमनीनं फ ३० हजार सैिनक गमावले आिण यांचे आणखी १.३५ लाख सैिनक जखमी झाले.
िहटलर या आनंदाला आता पारावार उरला नाही. यानं अनेक वषापासनू बिघतलेलं व न या या हयातीत साकार
झालं होतं. च सरकारनं शरणागती प क न जमनीशी शांततेसाठी चचा करायचा िनणय घेतला होता. आता ि िटशांचा
काय तो एकमेव अडथळा िहटलर या मागात होता. आ ापयत या घडामोड मळ ु े यां यात आप याशी लढ याची िहमं त
उरलेली नसणार आिण तेही आप यासमोर शरण येणार, असा िव ास याला होता. अशा कारे ‘संपणू िवजय’ ा
कर याकडे याची वेगानं वाटचाल सु झाली होती. या काळातली दसु री एक घडामोड हणजे यु ाचं वारं जमनी या िदशेनं
िफरत अस याचं बघनू अगदी ऐन वेळी मसु ोिलनीनं इटली या ल कराला जमनी या मदतीला धावनू जा याचे आदेश िदले
होते. यामळ ु े िहटलर भडकला. िवजयाचं ये लाट यासाठी मसु ोिलनी आता आप या मदतीला आ यासारखं भासवत
अस याचं याचं रा त मत झा यामळ ु े यानं ही मदत नाकारली. १८ जनू ला िहटलरची भेट घे यासाठी मसु ोिलनी यिू नकम ये
दाखल झाला. ा स या ासंबंधी न क काय करायचं यािवषयी याला िहटलरशी चचा करायची होती; पण िहटलरनं
 या याशी फारसं काही बोलायलासु ा नकार िदला. आता शरण आले या ा सचं नौदल नंतर या काळात ि िटशां या
मदतीला जा याची श यता िनमाण झाली होती. या ीनं चिचल य नशील होता. िहटलरला हे टाळायचं होतं. िम रा
अडचणीत आलेले असतानाच हे करण संपवनू टाकावं, असा याचा उ श े होता. ा सबरोबर या चचम ये मसु ोिलनीला
अिजबात थान िमळू नये िकंवा फार तर याला दु यम भिू मका ावी, असे िहटलरचे य न होते. ा सशी फार कठोरपणे
वागू नये, असं मसु ोिलनीचं हणणं िहटलरला अिजबातच पसंत पडलं नाही.
२१ जनू ला िहटलरशी समझोता कर यासाठी च अिधकारी दाखल झाले. यांचं हणणं दहा िमिनटं िहटलरनं ऐकून
घेतलं. या वेळेचा एक ऐितहािसक संग हणजे १९१८ म ये आपला पराभव मा य करताना जमन अिधका यांनी या
िठकाणी आिण रे वे या या ड यात बसनू करारावर सही के ली होती, याच िठकाणी तोच रे वेचा डबा िहटलरनं पु हा उभा
क न घेतला. आता चांना नामु क वाटेल असा करार याच िठकाणी याला क न यायचा होता. एकूणच जमनी या
अपमाना या याला श य ितत या िनरिनरा या कारांनी बदला यायचा होता. या रा ी या चचनंतर तर िहटलर या
आनंदाला उधाण आलं. ा सची फाळणी करायचं ठरलं. उ रे कडचे आिण पि मेकडचे देश जमनी या ता यात घेतले
जातील तर म य आिण दि ण इथ या देशांचं जमनी या तालावर नाचणारं कठपतु ली सरकार काम बघेल, असं ठरलं. २४
जनू ला ा स आिण इटली यां यातही शांतता करार झाला. पि मेमधलं यु संप याचं जाहीर क न िहटलरनं जमन
ससं देम ये आनंद साजरा कर यासाठी आठवडाभर घटं ानाद कर याचे, तर दहा िदवस िवजय वज फडकव याचे आदेश िदले.
पढु चे काही िदवस िहटलरनं इकडेितकडे भटक यात घालवले. २८ जनू या पहाटे िहटलरनं आप या आयु यात थमच पॅ रस
शहराला तीन तासांसाठी भेट िदली. पॅ रसची ही याची एकमेव भेट ठरली. ितथ या र यांव न िफरताना काही संदु र इमारती
बघनू तो हरखनू गेला. तरीही पॅ रस शहर कु प अस यामळ ु े ते न कर याचा बेत यानं आप या काही सहका यांना नंतर
बोलनू दाखवला!
अ या यरु ोपवर आपलं वच व थािपत कर याची व नं बघणा या िहटलरचा हा धडाका बघनू सगळं जग अवाक
झालं. आता फ इं लंड हा एकच मु य श ू िहटलरसमोर उभा होता. याचा काटा काढला क आप याला सोि हएत
यिु नयनशी के लेला समझोता मोडीत काढता येईल आिण सा यवा ांनाही पणू पणे ठे चनू काढता येईल, अशी आशा तो मनात
बाळगनू होता.
 पूवकडे नजर
६ जलु ै १९४० या िदवशी िहटलर बिलनम ये रे वे वास क न पोहोचला ते हा या या वागतासाठी जमलेला
जनसमदु ाय अभतू पवू च होता. इितहासात भ याभ या परा मी वीरांचं झालं नसेल असं याचं वागत झालं. िक येक जण
गद त त बल सहा तास एके िठकाणी उभं राहन िहटलरची वाट बघत होते. रे वे थानकापासनू संसदेपयतचा सगळा प रसर
माणसं आिण फुलं यांनी ग च भ न गेला होता. लाख या सं येनं लोक ज लोष करत होते आिण िहटलरचा जयजयकार
करत होते. संसदे या गॅलरीम ये िहटलरनं यावं आिण आपलं अिभवादन वीकारावं यासाठी सतत लोक िवनंती करत रािहले
आिण िहटलरही याला मान देत रािहला. िहटलर या िवरोधकांची त डंही एकदम बंद झाली होती. आता फ इं लंडचा
अडथळा आप या मागात रािहला अस याची आिण हणनू च यु करणं बरोबर अस याची भावना सगळीकडे उठून िदसत
होती. गोबे सकडून तर ि िटशांची यथे छ िनंदा होत होतीच; पण िशवाय जनसामा यांम येही हाच कार घडत अस याचं
िदसनू येत होतं. संसदेसमोर िहटलरचं भाषण हायचा काय म ठरला; पण ऐन वेळी िहटलरनं तो पढु े ढकलला. यामागचं
कारण हणजे अ जे रयामध या ा स या ता यात या भागात या अनेक च यु नौका ि िटशांनी न क न समु ारे १२५०
च खलाशांना ठार के लं होतं. हा ऐवज िहटलर या हाती लागू नये हणनू ि िटशांनी हा ह ला के ला होता. यावर न क काय
िति या ावी, हे िहटलरला समजत न हतं. अजनू ही इं लंडशी तहाची भाषा एकदा क न बघावी आिण याला यो य
ितसाद िमळाला नाही तर मा यां यावर िनणायक घाव घालावा, असा िवचार या या मनात घोळत होता. हणनू च यानं
आपलं भाषण पढु े ढकललं.
इं लंडवर ह ला कर यासंबंधी िहटलरनं आप या व र ल करी अिधका यांशी चचा के ली. यातनू सु वातीला जमन
हवाई दलानं इं लंडवर हवाई ह ले करावेत आिण ितथ या दि ण भागावर आपलं िनयं ण थािपत करावं; यानंतर जमन
नौदलानं आ मण करावं, असा िवचार पढु े आला. इं लंडशी चचा कर या या य नांना फारसं यश येत नस यामळ ु े शेवटी
१६ जल ु ै १९४० या िदवशी िहटलरनं इं लंडवर या ह याला मतू प दे याचे आदेश आप या ल करी अिधका यांना िदले.
तसंच १९ जल ु ै ही तारीख यानं जमन संसदेसमोर या आप या भाषणासाठी िनि त के ली. आप या पावणेदोन तासां या
भाषणाचा मु य वेळ िहटलरनं ा सवर या िवजयासबं ंधीची मतं मांड यात खच घातला. अगदी शेवट या ट यात तो सगळे
वाट बघत असले या इं लंड या मदु ् ाकडे वळला. ि िटश पंत धान िव टन चिचलवर यानं कडाडून टीका के ली.
ि िटशांना आपण शांतता थािपत कर यासाठीची शेवटची संधी देत अस याचं सांगनू ि िटशांनी याला नकार दे याचे
प रणाम भोगायची तयारी ठे व याचा यानं इशारा िदला. वेळ संगी आपण ि िटश सा ा य उद् व त क न टाकू, असं तो
हणाला. यामळ ु े ि िटशांवर काय प रणाम होतो हे जाणनू यायची िहटलरला उ कंठा वाटत असली तरी यानंतर एकाच
तासानंतर ि िटशांनी िहटलरचा ‘ ताव’ साफ धडु कावनू लाव यामळ ु े िहटलरची थोडी पंचाईत झाली. इं लंडम ये भीतीचं
वातावरण पसरलं अस याची िहटलरनं समजतू क न घेतली असली तरी य ात चिचल खपू च आ मक धोरण
वीकार या या मानिसकतेम ये अस याची याला क पना न हती. तसंच रिशया आिण अमे रका यां या साथीनं आपण
जमनीला नमव,ू अशी आशा चिचलला वाटत होती.
या पा भमू ीवर रिशयाचं न क काय करायच,ं या मह वा या मदु ् ाकडे िहटलर वळला. टॅिलननं पवू आप याशी
समझोता के लेला असला तरी आता इं लंडची साथ ायला तो उ सक ु अस याचं आिण यु प ात प रि थतीम ये सोि हएत
यिु नयनचा िव तार कर यासाठी आससु लेला अस याचं िहटलरला समजलं होतं. याचबरोबर दसु रीकडे जमनीशी वाकडं
घे याचं धोरणही रिशया अवलंबत न हता. तरीही रिशयाचा धोका खपू मोठा आहे, असं िहटलरला वाटत होतं. साहिजकच
सहा आठवड्यांम ये जमन ल कराची जमवाजमव क न रिशयावर ह ला कर याचे डावपेच तो आखायला लागला.
रिशयातनू जमनीवर ह ले होऊ नयेत इतपत रिशयाचं नक ु सान के लं तरी परु यासारखं आहे, असं याला वाटत होतं. याच
वष रिशयावर घाव घाल याचं ठरवनू नेदरलँड्स, बेि जयम आिण ा स यां यावर या िवजयां या तल ु नेत रिशयाला गडु घे
टेकायला लावणं हणजे ‘लहान मल ु ाला खेळव यासारखं आहे’ असं िहटलरचं मत होतं.
याचा अथ साफ होता. एकाच वेळी दोन आघाड्यांवर लढायचे मनसबु े िहटलर आखत होता. एक कडे पि मेकड या
ि िटशांना नमवायच,ं तर दसु रीकडे याच वेळी पवू कड या सोि हएत यिु नयनचं सा ा य उद् व त करायच,ं असे याचे
अ यंत धाडसी बेत होते. खरं हणजे रिशयाशी लढ याची भाषा िहटलर अगदी पवू पासनू च करत असे; पण ते हाची याची
कारणमीमांसा वेगळी होती. ते हा याला डावी चळवळ आिण बो शेिवकवादी लोक यांना ठे चनू काढायचं होतं. आता हा
मु ा साफ मागे पडून इं लंड या मदतीला सोि हएत यिु नयननं जाणं अश य ाय हावं आिण इं लंडनं यामळ ु े आप यासमोर
शरणागती प करावी यासाठी रिशयावर ह लाबोल कर याचा िहटलरचा मानस होता. इं लंडवर थेट ह ला के ला तर सोि हएत
यिु नयन ि िटशां या मदतीला धावनू येईल, अशी भीती वाटत अस यामळ ु े िहटलरनं आधी सोि हएत यिु नयनवर तटु ू न
पड याचं पाऊल उचल याचा जवळपास िन य के ला. हा पयाय आप या ीनं कमी धोकादायक अस याचं याचं मत होतं.
या या ल करी अिधका यांनाही तसचं वाटत होतं.
ि िटशांकडून कुठलाही सकारा मक ितसाद न आ यामळ ु े ितथंही आ मक भिू मका वीकारणं भाग अस याचं
िहटलरचं मत प कं झालं. तातडीनं यानं आप या चारक साठीचे आदेश िदले. यानसु ार िहटलर शांतता थािपत
कर यासाठी धडपडत असताना यू लोकां या दबावाला बळी पडून चिचलच आ ताळे पणा करत अस या या बात या
पसरव यात आ या. १५ स टबर या आधी आपलं नौदल ि िटशांवर ह ला कर यासाठीची तयारी पणू क शक या या
अव थेत नस याचं याला समजलं. याखेरीज चं ाची ि थती आिण हणनू च भरती-ओहोटी यांची प रि थती बघता २६
स टबर या आधी इं लंडवर सागरी आ मण करणं श य न हतं. तसंच काही कारणांमळ ु े ही तारीख हकली तर १९४१
साल या मे मिह यापयत वाट बघ यावाचनू दसु रा पयाय न हता. खराब हवामानामळ ु े आप या ह यात खपू अडचणी
येतील, अशी भीती जमन ल करामध या व र ांना वाटत होती. रिशयावरचा ह ला ता परु ता थिगत क न इं लंड या इतर
देशांमध या तळांवर िकंवा मह वा या िठकाणांवर ह ले करावेत, अशा व पा या योजनाही ल कराकडून आख या गे या.
िहटलरचे मनसबु े मा काही वेगळे च होते. िहवाळा सु हो याआधी रिशयावर आ मण कर याची क पना या या डो यात
ठाण मांडून बसली होती. इं लंडवर यानं थेट जमन नौदलाचा ह ला कर याचं टाळ याची सचू ना आप या सहका यांना
िदली. याऐवजी आधी हवाई ह ला करावा आिण याचा प रणाम काय होतो हे बघनू आप या नौदलानं पढु े काय करावं
यासबं ंधीचा िनणय यावा, असं याचं मत होतं. जर आप या हवाई दलानं ि िटशांचं जोरदार नक ु सान के लं, तर आपलं नौदल
लगेचच पढु े पाठवावं; अ यथा आपलं आ मण थांबवावं, असं याला वाटत होतं. अथातच यापवू या रिशयावर इं लंड
मोठ्या माणावर अवलंबनू आहे, या रिशयाचा काटा काढणं भाग आहे, या मतावर तो अडून होता. १९४१ साल या वसंत
ऋततू रिशयाला बेिचराख करायचं यानं ठरवलं.
रिशयाची न क िकती ल करी ताकद आहे यािवषयी िहटलरला फारसा अदं ाज न हता. गु चरांकडून परु े शी मािहती
िमळाली न हती आिण जी मािहती िमळाली होती, तीसु ा फारशी खा ीलायक कारची न हती. आप या आधी या
यशामळ ु े िहटलरला कदािचत अितआ मिव ासाची बाधाही झाली असावी. यातच १९३८ आिण १९३९ म ये इं लंडशी
यु सु हो या या क पनेनं जसं जमन ल कर बेचनै झालं होतं तशी अव था आता न हती. िवजयी हो याचा आ मिव ास
यांनाही जाणवत होता. िफनलंडमध या एका यु ात रिशयन सै याची ससेहोलपट झाली होती. टॅिलन आपला घात
हो या या भीतीनं रिशयन ल करामध या व र अिधका यांना सात यानं यमसदनी पाठवत होता आिण ल करा या तक ु ड्या
उद् व त कर याचे आदेश देत होता. साहिजकच इं लंडवर ह ला करणं अजनू ही जरा धाडसी वाटत असलं तरी सोि हएत
यिु नयनला मा आपण न क च धळ ू चा , असं िहटलरसकट सग या जमनांना वाटत होतं. ४ ऑग ट १९४० या िदवशी
इं लंडवरचा ह ला सु कर याचे आदेश िहटलरनं िदले. खराब हवामानामळ ु े ही तारीख आधी ८ आिण यानंतर १३ ऑग ट
अशी पढु े ढकल यात आली. य ह ला सु झा यावर जमन हवाई दलानं ि िटश हवाई दलावर जोरदार बॉ बवषाव
क न आपली ताकद दाखवली. यामळ ु े आपण इं लंडला नमवू शकू असा आ मिव ास िहटलरम ये िनमाण झाला. तो
अनाठायी ठरला. ि िटश हवाई दलाची सु वातीला पीछे हाट झाली खरी; पण लवकरच ि िटशांनी जमनांवर आपलं वच व
िनमाण के लं. २४ ऑग ट या रा ी िहटलरचा आदेश नसनू सु ा शभं र जमन ल करी िवमानांनी लंडन या पवू भागावर
बॉ बवषाव के ला. याला यु र हणनू ि िटश हवाई दलानं या या पढु या रा ी बिलनवर बॉ ब टाकले. यामळ ु े िहटलर
भयंकर सतं ापला आिण यानं ७ स टबरपासनू रोज रा ी लंडनवर बॉ ब टाक याचे आदेश आप या हवाई दलाला िदले.
यामळ ु े दर रा ी आकाशातनू येणा या जीवघे या संकटाचा सामना कर याची पाळी लंडनमध या नाग रकांवर आली. आता
जमन सैिनकांना इं लंडम ये जा याचीसु ा गरज भासणार नाही आिण आपलं हवाई दल बॉ बवषावा या मा यमातनू च
इं लंडला नमवेल, असं िहटलरला वाटलं. हा म ठरला. १५ स टबरला सपं णा या पधं रवड्यात आपली १८२ िवमानं न
झा याचं जमन हवाई दलानं कबल ू के लं. पढु चे काही मिहने इं लंडवरचा बॉ बवषाव सु च रािहला. आता लंडनवर बॉ ब
टाक याचा माग अवघड वाटत अस यामळ ु े जमनीनं ‘िमडलंड्स’ हणनू ओळख या जात असले या ि िटश भागाम ये
बॉ बह ले सु ठे वले. यातनू फारसं काही हाती लागत नस याची जाणीव झा यामळ ु े अखेर १७ स टबरला िहटलरनं
इं लंडवरचे बॉ बह ले थांबव याचे आदेश आप या हवाई दलाला िदले.
अशा रीतीनं इं लंडशी जबरद तीनं शांतता करार कर याचे िहटलरचे य न फस यानंतर बॉ बवषाव क न इं लंडला
नमव याचे याचे मनसबु ेही धळ ु ीला िमळाले. यातच ३ स टबरला अमे रक रा पती ँ किलन झवे टनं इं लंडला ५०
यु नौका पाठव यामळ ु े इं लंडिव या आप या यु ात आप याला अमे रके चाही सामना करावा लागणार अस याची
िहटलरला जाणीव झाली. खरं हणजे हा िनणय घेताना झवे टला अमे रके म ये खपू िवरोध सहन करावा लागला होता;
तसंच य यु ात या तल ु नेनं जनु ाट यु नौकांचा तसा फारसा उपयोगही झाला नाही. तरीसु ा इं लंड या मदतीला अमे रका
धावनू येणार, हे या िनिम ानं प झालं. इं लंडचा सहजासहजी काटा काढता येणार नाही, हे िहटलर या यामळ ु े ल ात
आलं. साहिजकच यानं आपलं ल िफरवनू सोि हएत यिु नयनकडे वळवलं.
िहटलरचं ल पणू पणे इतर देशांबरोबर या यु ांकडे वळलेलं असताना या काळात जमनीमध या स ाधा यांचं
चांगलंच फावलं. यू तसचं पोिलश लोकांिवषयीचा िहटलर या मनात असलेला षे आता न या टोकाला पोहोचला.
िहटलरनं कुठलेही आदेश न देतासु ा वतःच स ाधारी अस या या थाटात जमनीमध या अिधका यांनी आता मानवतेला
कािळमा फासवणारी कृ यं सु ठे वली. १८ ते २६ ऑ टोबर या काळात हजारो यंनू ा ि हए ना तसंच पोलंडमधली काही
शहरं इथनू हलव यात आलं. ितथं थािनक जमन लोकांना वसव यासाठीची कामं सु झाली. िहमलरचे अिधकार
वाढ यामळ ु े यानं जमनीनं न यानं िजंकून घेतले या सग या देशांमधनू एकूण एक यू लोकांना ह पार करायचे आदेश
िदले. यामळ ु े समु ारे ५.५० लाख यू लोकांना थलांत रत हावं लागेल अशी िच हं िदसायला लागली. यू लोक वगळता
इतर ‘ ासदायक’ पोिलश लोकांनाही ह पार करायचं ठरव यात आ यामळ ु े हा आकडा १० लाखांवर गेला. रा ी एसएसचे
लोक यू लोकां या व यांम ये जायचे. ितथं यांना अ यंत अपमाना पद अव थेत उठवनू िमळे ल या वाहनात भरलं जाई.
भयंकर थंडी असनू सु ा उघड्या सम ये अनेक लोक भरले जात. ितथनू अ नपा यािवना ते छळछाव यांम ये पाठवले
जात. छळ आिण हाल अस होऊन अनेक जण वाटेतच दगावत असत. वाचले या लोकांपैक अनेक जणांना अितथंडी
िकंवा इतर आजार यामळ ु े उठून बसणसं ु ा मु क ल होई. उरले या यू लोकांना एखा ा आि कन देशाम ये हाकलनू
दे याचा िवचार पु हा सु झाला. खास क न िहमलरला ही क पना खपू आवडली. िहटलरनंही ितला पािठंबा िदला.
य ात मा या या यवहायतेम ये अनेक अडचणी आ या. यातनू यू लोकांना आप या यु ा या कामासाठी राबवनू
घे यासाठी आिण अित मांमळ ु े यांचा मृ यू घडवनू आण याची योजना ज मली. काही जणांनी एका वेळी हजारो यू
लोकांना एके िठकाणी ठे वायचं आिण ितथं एखादा साथीचा रोग पसरवनू यांचा काटा काढायचा, असेही बेत आखले.
दर यान १९४० साल या िडसबर मिह यात िहटलरनं सोि हएत यिु नयनवर या आ मणासंबंधी या आदेशांवर शेवटचा
हात िफरवला. या या आधी आपण आणखी काही देशांशी करार क न इं लंड आिण अमे रका यां याशी लढ याचे बेतही
यानं आखले. यात जपान, पेन, इटली या नावांचा समावेश होता. सोि हएत यिु नयनशीही करार कर याचे य न झाले.
िहटलर आिण रबन ॉप यांनी जमनीमध या रिशयन राजदतू ाची या सदं भात भेटही घेतली. हा राजदतू मा खपू च हशार
िनघाला. यानं जमनी या डावपेचांवर मात के ली. िहटलर आिण रबन ॉप यांनी याला गोल गोल िफरव याचा य न के ला
खरा; पण यानं याला बळी न पडता उलट अ यंत बारीकसारीक िवचा न यांनाच िन र के लं. यामळ ु े सोि हएत
यिु नयनशी आपला तह होणं अश य आहे आिण उलट आप या िव तारवादी मह वाकां ांसार याच मह वाकां ा सोि हएत
यिु नयनसु ा मनाशी बाळगनू आहे, याची िहटलरला जाणीव झाली. सोि हएत यिु नयनवर आ मण कर या या या या
प या होत चालले या िनणयावर यामळ ु े िश कामोतब झालं.
१९४१ साल या जानेवारी ते माच मिह यां या काळात सोि हएत यिु नयनवर या आप या आ मणासाठीचे तपशील
ल करी अिधका यांबरोबर या चच ारा प के कर यावर िहटलरनं भर िदला. बाहे न िहटलर आ मिव ासानं भा न
गे यासारखा भासवत असला तरी आतनू मा तो जरा साशक ं होता. आप या ल करी अिधका यांचा याला राग येत होता
आिण सोि हएत ल करा या ताकदीिवषयी याला प का अदं ाज बांधता येत न हता. फे वु ारी मिह यातच काही व र ल करी
अिधका यांना सोि हएत मोहीम फसणार असं वाटत अस याचं या या कानांवर आलं. ल कराकडे यं साम ी तसंच इतर
रसद यांचा तटु वडा अस याची भीती एकानं य के ली. दसु यानं ि िटशांचा आप यावर ह ला होऊ शकतो, असं मत
मांडलं. तसंच आप या साथीला इटली उभी राह या या तयारीत असली तरी ितचं साम यच मळ ु ात िटकून राह याची खा ी
आप याला वाटत नस याचं आणखी एकानं नमदू के लं. अथातच ही चचा फ ल करी अिधका यांम येच सु होती.
अिधकृ तरी या िहटलर या कानांवर या गो ी घाल याची कुणाम येच िहमं त न हती. ल कर मख ु ॉिशट्श आधी या
अनभु वांमळ ु े िहटलरपाशी हा िवषय काढायला कचरत होता. यामळ ु े दसु या एका व र ल करी अिधका यानं िहटलरपाशी हा
िवषय कसाबसा काढला खरा; पण अपे े माणे िहटलरनं याला साफ उडवनू लावलं. रिशयाकडे आप यापे ा जा त सैिनक
आिण रणगाडे आहेत याची िहटलरला क पना असली तरी ते दु यम दजाचे आहेत, असं याचं प मत होतं. आपण अगदी
सहजपणे रिशयाला नमवू शकतो, या आ मिव ासानं तो भा न गेला होता. नाइलाजानं जमन ल करानं िहटलरचा अ ाहास
आदेश माननू वीकारला. सु वातीला आपलं सगळं ल लेिनन ाड आिण बाि टक देश इथं कि त करावं आिण मॉ कोचा
नंतर िवचार करावा, असं यानं ल कराला सांिगतलं. दर यान या काळात या काही घडामोड मळ ु े िहटलरला
यगु ो लािवयावर ह ला कर याचे आदेश ावे लागले. जमन ल करानं ही कामिगरी अगदी सहजपणे पार पाडली. साहिजकच
िहटलरचा आ मिव ास आणखी वाढला. याचबरोबर या म येच उपटले या करणामळ ु े रिशयावर या आप या
आ मणाची तारीख पढु े ढकलनू िहटलरनं ती २२ जनू वर नेली.
एक कडे रिशयावरचा ह ला आिण याही आधी इतर आतं ररा ीय घडामोड म ये िहटलर गंतु लेला असताना जमनी या
ीनं अ यंत नामु क ची ठरणारी सनसनाटी घटना घडली. डॉ फ हेस हा िहटलरभ ‘डे यटु ी चॅ सलर’ हणजेच
िहटलर या पदाखालचा सग यात मह वाचा माणसू होता. इतर सग या लोकां माणेच तो िहटलरची खश ु ामत करायचा.
िहटलर याला फार मह व देत नसे; पण असा माणसू आप या हाताखाली बाळगणं याला आपलं पद सरु ि त ठे व या या
ीनं मह वाचं वाटे. हेसला य रा यकारभारात िहटलर फारसं थान देत नसे. एवीतेवी जमनीमध या अतं गत
घडामोड म ये िहटलरला फारसं वार य न हतं आिण याला आता यासाठी वेळसु ा न हता. साहिजकच हेससारखी माणसं
यात गतंु नू पडत. १० मे १९४१ या िदवशी एक छोटं िवमान वतः चालवत हेस िनघनू गेला आहे आिण तो इं लंडम ये
कुठंतरी बेप ा झाला आहे िकंवा ठार झाला आहे, अशी बातमी िहटलर या कानांवर आली. यामळ ु े िकती खळबळ माजली
असावी याची आपण नसु ती क पनाच क शकतो! ही बातमी ऐकताच णी िहटलरची िति या ‘तो समु ात बडु ू न मेला
असेल तर बरं होईल’ अशी होती. काही वेळातच हेस िजवंत असनू , तो कॉटलंड सरकार या ता यात अस याची नवी खबर
येताच िहटलर भयानक संतापला. रिशयाशी यु कर यासंबंधीचे िवचार प के कर या या नादात असलेला िहटलर
अचानकपणे मायभमू ीत या िवल ण आिण अ यंत िविच संकटात सापडला. या िदवशी या दपु ारी आपली प नी आिण
आपला मल ु गा यांचा िनरोप घेताना हेसनं आपण दोन िदवसांनी घरी परतू असं सांिगतलं होतं. आप या मिसिडझ गाडीतनू
आधी हेस दसु या गावी गेला आिण सं याकाळी सहा वाजता िन याशार आकाशाकडे वतःच िवमान चालवत झेपावला.
िवमान यवि थतपणे चालवत हेस कॉटलंडपयत पोहोचला आिण िवमानाची उंची कमी करत यानं पॅरॅशटू घालनू
िवमानातनू जिमनीकडे जा यासाठीचा वास सु के ला. िवमान कुठे तरी जाऊन आदळलं. हेसला पॅरॅशटू घालनू अशा कारे
उडी मार याचा अिजबात सराव न हता. अगदी निशबानं याचा जीव वाचला आिण पायाची दख ु ापत हो यावरच करण
िनभावलं. एका माणसानं हेसला बिघतलं आिण हेस या सांग याव न सु वातीला याची भेट थािनक कॉिटश
अिधका यांशी आिण यानंतर ि िटश सरकारमध या मह वा या लोकांशी घडवनू आण यात आली.
जमनीतनू िनघ यापवू हेसनं एक सीलबंद प िहटलरसाठी ठे वलं होतं. ते वाचनू िहटलरचा चेहरा रागानं लालबंदु झाला.
या प ात इं लंडशी यु कर याऐवजी चच या मागानं हा सोडव यासाठी आपण कॉटलंडला जात अस याचं हेसनं
िलिहलं होतं. यापवू आपण तीन वेळा हा य न के ला होता; पण िवमानामध या तांि क अडचण मळ ु े आप याला यात यश
आलं न हतं, असहं ी यानं या प ात नमदू के लं होतं. िहटलरचीच इं लंडशी शांततापणू सबं ंध थािपत कर याची इ छा
अस याचं आपण जाणत असनू िहटलर या य नांना आजवर यश आलेलं नस यामळ ु े आपण वतः ही जबाबदारी
िनभाव याचं ठरवलं अस याचा उ लेखही यात होता. हेस या या उ ोगामळ ु े आपली चडं बदनामी होईल आिण आप या
नेतृ वावरचा िव ास साफ उडेल, याची िहटलरला क पना होती. यानं तातडीनं हे करण हाताबाहेर जाऊ न दे यासाठी
आपली चारयं णा कामाला लावली; पण आ य हणजे या खेपेला यात गोबे सचा सहभाग न हता. साहिजकच जमन
सरकारकडून चक ु चे संदश
े गेले आिण यामळ ु े करण आणखी िचघळलं. शेवटी गोबे सला यात आण यात आलं. खपू
य न क न आपली कमीत कमी बदनामी होईल यासाठी िहटलरनं िजवाचं रान के लं. ितकडे ि िटशांनी सु वातीला हेसकडे
सशं या या नजरे नं बिघतलं खरं; पण नंतर या याशी चचा के ली. यातनू एक तर हेस खरंच अ यंत िन पाप आिण भोळा आहे
असं वाटत होतं; िकंवा िहटलरनं डाव रचनू याला हेरिगरी करायला पाठवनू िदलं अस याचा संशय येत होता. खपू
तपासणीनंतर यातला हेरिगरीचा संशय दरू झाला. हेसकडे सांग यासारखं काहीच नाही याची ि िटशांना जाणीव झाली.
साहिजकच हे करण हळूहळू थंड झालं. याचा िहटलरला मा चडं मानिसक ास झाला. याला इतकं िचडलेलं आपण
कधीच बिघतलं नस याचं काही जणांनी या काळात नमदू के लं. तसंच अचानकपणे िहटलरचं वय वाढलं अस यासारखा तो
िन तेज िदसायला लागला, असेही उ लेख सापडतात. आपण िहटलर या मनातलंच करत आहोत; फ आपण याची
यासाठी परवानगी घेतली नाही, इतकाच भोळा आिण िन पाप समज हेसनं क न घेतला अस याचं नंतर िन प न झालं.
हेस करण िनवळ यानंतर िहटलरचं ल पु हा एकदा रिशयावर या आ मणाकडे वळलं. या मोिहमेचं गु नाव यानं
‘बाबारोसा’ असं ठे वलं होतं. तेवढ्यात ‘िब माक’ ही िवल ण ताकदीची जमन यु नौका अॅटलांिटक समु ात ि िटशांशी
झाले या जोरदार चकमक नंतर २३०० खलाशांसकट बडु ाली अस याची वाईट बातमी िहटलर या कानांवर २७ मेला
आली. मानवी नक ु सानाचा िहटलरला फारसा खेद वाटला नाही; पण िवनाकारण श ू या त डी आपली मह वाची यु नौका
दे याची घोडचक ू नौदलानं के यािवषयी मा यानं सबं ंिधतांची कानउघाडणी के ली. २ जनू या िदवशी िहटलरनं अगदी
तातडीनं मसु ोिलनीची भेट घेतली; पण या भेटीत यानं ‘बाबारोसा’मोिहमेिवषयी एक अ रसु ा उ चारलं नाही. अनेक तास
ते हा या राजक य प रि थतीिवषयी िहटलर-मसु ोिलनी चचा झाली. मसु ोिलनीला िहटलरनं अ यंत चातयु ानं पणू पणे अधं ारात
ठे वलं. यानंतर जपानी राजदतू ाची भेट घेऊन याला फ ‘रिशयाशी नजीक या भिव यात आपला सघं ष अटळ आहे,’ असं
िहटलरनं सांिगतलं. यापाठोपाठ या रोमेिनया देशा या हकूमशहाकडून िहटलरला बाबारोसा मोिहमेत थेट मदत अपेि त
होती, याची भेट िहटलरनं घेतली. याला मा रिशयावर या ह यािवषयी सांगणं भागच होतं. १४ जनू या िदवशी
बाबारोसा या आरंभाआधीची आप या व र ल करी अिधका यांबरोबरची शेवटची बैठक िहटलरनं बोलावली. यानं परत
एकदा सोि हएत यिु नयनला आपण बेिचराख करणार असनू , यामळ ु े ि िटशांचं मनोधैय पार खच याची आिण ते आप याशी
समझोता करायला तयार हो याची व नं रंगवली. रिशया आप याला कदािचत कडवी झजंु देईल; पण आपलं हवाई दल
यांचा िवरोध मोडून काढेल, असं तो हणाला. तसंच या यु ाचा पिहला आिण सग यात मु य ट पा जेमतेम सहा
आठवड्यां या काळात पणू वाला जा याचा आ मिव ासही यानं कट के ला. जर आपण हे यु हरलो, तर सग या
यरु ोपभर बो शेि हकांचं थ माजेल, असा इशारा देत ‘ हणनू च आपण यांना संपवलं पािहजे’असे उ ार यानं काढले.
बहतेक ल करी अिधका यांना एकाच वेळी रिशया आिण इं लंड यां याशी यु सु हो या या क पनेनं धा ती वाटत असली
तरी कुणीच िहटलर या िवरोधात चकार श दसु ा उ चारला नाही.
 ा स शरण आ यावर आनंदाने नाचताना िहटलर
२१ जनू या रा ी िहटलरनं गोबे सला बोलावनू घेतलं. जमन लोकांना रिशया या िवरोधात या आप या गु पणे सु
असले या हालचाल िवषयीची मािहती दे याची आता वेळ आली होती. काही तासांम ये जमनीची बाबारोसा मोहीम सु
होणार होती. िहटलर खपू थकलेला आिण काळजीत िदसत होता. गोबे सनं या याशी समु ारे तासभर चचा के ली. या
चचदर यान यु ासंबधी या िहटलर या घोषणे या मसु ाम ये काही बदल कर यात आले. हळूहळू िहटलर या चेह यावरचा
ताण जरासा िनवळला. शेवटी रा ी २.३० वाजता काही तासांची झोप यावी या उ श े ानं पणू पणे थकून गेलेला िहटलर झोपी
गेला. गोबे सला मा अिजबातच झोप लागली नाही. पहाटे ५.३० वाजता जमनीनं सोि हएत यिु नयनवरचा आपला अ यंत
मह वाकां ी ह ला सु के ला. जमन रे िडओव न यासंबंधी या बात या सा रत कर यात आ या. याआधी िहटलरचं
लांबलचक भाषण लोकांनी ऐकलं. जवळपास दोन दशकांपासनू सोि हएत यिु नयनमध या यू आिण बो शेि हक
स ाधा यांनी के वळ जमनीच न हे तर सपं णू यरु ोपवर आपलं िनयं ण थािपत कर याचा य न चालवलेला असनू , याला
ठे चनू काढणं अ याव यक झालं आहे, हे िहटलर या भाषणाचं मु य सू होतं. के वळ नाइलाजानं आपण १९३९ म ये
सोि हएत यिु नयनशी समझोता करार के ला असला तरी ि िटशांनी आप याला अडचणीत आण यासाठी के ले या
य नांमळ
ु े च आपण ते हा याला संमती िदली अस याचं िहटलरनं नमदू के लं. याखेरीज ते हाची प रि थती बदलली असनू ,
आता सोि हएत धोका आणखी जा त भयंकर झाला अस याची बतावणीही यानं के ली. जमनी या सीमेजवळ १६० रिशयन
ल करी तक ु ड्या अस याची बातही यानं मारली. २१ जनू लाच िहटलरनं मसु ोिलनीला प िलहन बाबारोसा मोिहमेिवषयीची
मािहती िदली. आपण या अप रहाय िनणयापयत का आलो, यािवषयी यानं या प ात भा य के लं.
या पा भमू ीवर आजवर या इितहासामधलं सग यात िव वंसी आिण ू र यु सु झालं! १९२० या दशकापासनू च
िहटलरला ते हवं होतं. आता तो वतः हे यु घडवनू आणत होता.
 बाबारोसा
िहटलर सोि हएत यिु नयनवर तातडीनं आ मण करे ल, असं टॅिलनला वाटत न हतं. आपलं जमनीशी यु झालंच
तरी ते १९४२-४३ साल या समु ाराला होईल अशी याची क पना होती. या या हाती एका गु चराचा संभा य जमन
आ मणािवषयीचा अहवाल आला असला तरी यानं याकडे साफ दल ु के लं. हा अहवाल पाठवणारा माणसू महामख ू
आहे, असं याचं मत होतं. आप याशी के लेला करार िहटलर सहजासहजी मोडणार नाही, असं याला वाटत होतं. या या
गोताव यामध या सहका यांचहं ी असंच मत होतं. साहिजकच जमनी या आ मणाला त ड दे यासाठी याची फारशी
तयारी न हती. तसंच जरी हा ह ला झालाच तरी आपण फार तर आपली बचावफळी उभी क न ठे वावी, असं यानं ठरवलं
होतं. हणजेच जमन सै य आप या भमू ीत घसु लं तर याला िवरोध कर याइतकाच ितकार कर याची याची तयारी होती.
चहबाजंनू ी जमन सै याला घे न जेरीला आण यासाठीची कसलीच योजना या याकडे न हती. सोि हएत ल कराची तयारी
बेताचीच अस याचं कारण यामागे होतं. आप याला दगाफटका कर या या संशयापोटी देश ोहाचा आरोप ठे वनू टॅिलननं
रिशयामध या अनेक ल करी अिधका यांना अटक करवनू ठार के लं होतं. यामळ ु े सोि हएत ल कराची अव था फार चांगली
न हती. हणनू च जमन ह ला सोि हएत यिु नयनला गो यात आणू शके ल, अशी प रि थती होती.
िहटलरनं आखले या ‘बाबारोसा’ मोिहमेअतं गत २२ जनू १९४१ या िदवशी समु ारे ३० लाखांहन जा त जमन सैिनक
सीमारे षा ओलांडून सोि हएत यिु नयन या भमू ीत दाखल झाले. १२९ वषापवू बरोबर याच िदवशी नेपोिलयनची च सेना
रिशयाम ये घसु ली अस याचा उ लेख गोबे सनं आप या दैनंिदनीत के ला. आता जमन ल करा या िदमतीला ३६००
रणगाडे, ६ लाख यु स ज वाहने, ७००० तोफा आिण इतर दा गोळा, २५०० ल करी िवमाने असा ऐवज होता. याखेरीज
६.२५ लाख घोडेही सैिनकां या वासासाठी उपल ध होते. आपला गड राख यासाठी सोि हएत यिु नयननं ३० लाख सैिनक
उभे के ले होते. यां याकडे २००० आधिु नक रणगाड्यांसह एकूण साधारण १५००० रणगाडे होते, ३४००० तोफा आिण इतर
दा गोळा तर समु ारे ८००० ल करी िवमानं होती. अथात सोि हएत ल कराकडे अ याधिु नक श ा ं न हती, सोि हएत
सैिनकांना परु े सं िश ण िमळालेलं न हतं आिण ित या ल करामधले अिधकारी अननभु वी होते. गेली काही वष सात यानं
यु ाची तयारी िकंवा य यु करणा या जमन ल करासमोर सोि हएत ल कर अगदीच दबु ळं होतं. अशा प रि थतीत दसु रं
महायु ख या अथानं सु झालं!
वरची आकडेवारी बिघतली तर सोि हएत यिु नयनकडे जमनी या तल ु नेत जा त श साठा आिण इतर यु साम ी होती
हे अगदी प पणे िदसनू येईल. असं असनू ही सु वातीला जमनीनं मारलेली जोरदार धडक बघनू सोि हएत यिु नयन या
ल कराची प रि थती दु यम दजाची अस याचा िहटलरचा आ मिव ास खरा ठर याची िच हं िदसायला लागली. आपण
सोि हएत यिु नयनला नसु तं नमवू असंच नाही; तर िवल ण वेगानं आपण हा िवजय संपािदत क , असं वारंवार िहटलरनं
 हटलं होतं. याची िचती येणार असं अगदी सु वातीला तरी वाटलं. या धडा यानं जमनीनं सोि हएत यिु नयनवर ह ला
के ला, तो बघनू सगळे च आ यचिकत झाले. जल ु ै मिह याचा पिहला आठवडा संपाय या आतच िलथआ ु िनया आिण
लॅटॅि हया या देशांवर जमनीचं िनयं ण थािपत झालं. लेिनन ाड या िदशेनं कूच करणा या जमन तक ु ड्यांनीसु ा खपू मोठी
मजल मारली. िम क या मह वा या भागाभोवती जमन सैिनकांचा िवळखा पडला होता. जमन आ मणामळ ु े सोि हएत
यिु नयनला चडं नक ु सान सोसावं लागलं. यात खपू मोठ्या माणावर झाले या ाणहानीचा समावेश होता. खरं हणजे
टॅिलननं वेगानं पावलं उचलनू याला ितबंध करायला हवा होता. िहटलरकडून सोि हएत यिु नयनला ल करी धोका पोहोचू
शकतो, ही गो यानं अिजबातच मा य के ली न हती. िहटलरला खरं हणजे ि िटशांशीच लढायचं आहे आिण आप याशी
तो समझोता करे ल, अशा मापोटी तो गाफ ल रािहला. फार फार तर जमनी कदािचत आप या ता यात या काही देशांवर
आपला ह क सांगेल आिण चच या मा यमातनू हा सटु ेल, असं याला वाटत रािहलं. साहिजकच अ यंत अनपेि तपणे
जमनीनं के लेला हा ह ला याला अ रशः झोपेतनू खडबडून उठवणाराच ठरला. सोि हएत ल करा या मजबतु ीकडे आिण
या या आधिु नक करणाकडे टॅिलननं पणू दल ु के लं होतं. आपली एकहाती स ा भरभ कम कर यासाठी आिण
ल कराकडून िकंवा इतर कुणाकडून आप याला दगाफटका होऊ नये यासाठी सात यानं टॅिलननं याला डोईजड होऊ
शकणा या लोकांचं पार ख चीकरण के लं होतं. अशा बहतेक सग या लोकांना देश ोहा या आरोपांखाली छळछाव यांम ये
मरणास न अव थेत जगावं तरी लागे िकंवा यांना लगेचच सपं वलं जाई. आप या या आततायी कृ यांचा सोि हएत
यिु नयन या सरु ि ततेवर िकती दु प रणाम होतो आहे, याची टॅिलनला जाणीव िकंवा िफक रसु ा न हती. साहिजकच
सोि हएत ल कर अिजबातच यु कर या या तयारीत न हतं. अनपेि तपणे आप यावर होणा या आ मणाला त ड दे याचं
साम य तर यात अिजबातच न हतं. चक ु या िठकाणी ल करी तक ु ड्या श ू या हातनू सहजपणे मर यासाठी िकंवा अटक
हो यासाठी हजर हो या. काही मिह यांम येच त बल तीस लाख सोि हएत सैिनकांना जमनीनं यु कै दी बनवलं! यांपैक
बहतेक जणांचे हाल कर यात आले. अनि वत छळामळ ु े यामध या बहतेक जणांचा मृ यू झाला. कहर हणजे इत याच
सं येनं सोि हएत सैिनक जमन आ मणात ठारसु ा झाले होते! आतं ररा ीय पातळीवरचे सगळे सक ं े त धडु कावनू लावत
जमन ल करानं आप या श ंनू ा अमानवी वागणक ू दे याचा नसु ता उ छाद मांडला. हे फ सोि हएत सैिनकांपरु तंही मयािदत
न हतं. सवसामा य सोि हएत नाग रकांनासु ा अशीच वागणक ू दे यात आली. १९४१ सालचा जनू मिहना ते १९४५ सालचा
फे वु ारी मिहना या काळात त बल ५७ लाख सोि हएत सैिनकांना जमनीनं यु कै दी बनवलं. यांपैक ३३ लाख सोि हएत
सैिनक भक ू आिण आजार यामळ ु े मरण पावले! ि िटश िकंवा अमे रक ल करा या ता यात आले या सोि हएत सैिनकांना
िद या जाणा या वागणक ु पे ा एकदम वेगळी आिण ू र वागणक ू सोि हएत सैिनकांना या खेपेला अनभु वायला िमळाली.
यांना बहतेक वेळा खायला अ न िदलं जात नसे. यां या डो यावर छत नसे. उघड्या पण चारी बाजंनू ी तारांची कंु पणं
असले या मैदानांम येच सोि हएत यु कै ांना ठे वलं जाई. आठवडाभर अ नपा यािवना ठे व यानंतर यां यावर पाळत
ठे वणारे जमन सैिनक यां याकडे अगदी मोज या अ नाची पडु क फे कत आिण यातला वाटा िमळव यासाठी आपसात
झजंु णा या सोि हएत यु कै ांची दा ण अव था मजेत बघत बसत. िक येकदा या यु कै ांम ये आणखी पळापळ
घडव यासाठी जमन सैिनक यां यावर अदं ाधदंु गोळीबार करत. साथीचे रोगही या यु कै ांम ये वेगानं पसरत. मरणाची भक ू ,
रोगराई आिण हताश भावना यामळ ु े यु कै दी नाइलाजानं आप यापैक मरण पावले या साथीदारांचे अवयव रा ी कापनू
काढत. ते भाजनू खाऊन तरी आपण िजवंत राह, अशी आशा वाटत अस यामळ ु े असा अमानवी कार यांना करावा लागे.
जमनीचं आ मण सु झा यािदवशी लगेचच सकाळी टॅिलनला सोि हएत ल कर मख ु ानं फोन क न उठवलं आिण
याला या घटनेची मािहती िदली. सु वातीला टॅिलनचा यावर िव ासच बसला नाही. आपण काहीतरी चक ु चं ऐकलं असावं
असं याला वाटलं. कदािचत िहटलर या िवरोधात या या ल करी अिधका यांनी बंड क न स ा वतःकडे घेतली असावी
आिण आप यावर आ मण के लं असावं, असं याचं मत झालं. तसं नसेल तर अधनू मधनू जसे अनेक देश उगीचच
सनसनाटी िनमाण कर यासाठी एकमेकां या सीमांवर चकमक घडवनू आणतात तसा हा कार असावा, असं याला वाटलं.
 यानं जपानची मदत माग याचा स ला आप या सहका यांना िदला. कदािचत जपान यात म य थी क शके ल असं याला
वाटलं असावं. यानं आप या सहका यांची बैठक बोलावली. यात ग धळाचं वातावरण होतं. असंच वातावरण पिहले काही
िदवस कायम रािहलं. जमन सैिनक न क कुठपयत पोहोचले आहेत आिण आपले सैिनक कुठे आहेत, हेसु ा सोि हएत
यिु नयनला नीटसं समजत न हतं. याचं कारण हणजे सदं श े वहनात काही कारणामळु े असं य अडचणी येत हो या.
२३ जनू या दपु ारी बिलनमधला आपला मु काम हलवनू िहटलर पवू िशयाम ये दाखल झाला. याआधी यु ा या
पिह याच िदवशी आप या ल करानं सोि हएत ल कराची त बल एक हजार िवमानं न के याची शभु वाता या या कानांवर
आली. आधी या िवजयी यु ां माणेच पढु चे काही आठवडे िहटलर न यानं िजंकले या देशांचा फे रफटका मारे ल आिण
यानंतर बिलनला परतेल, असा सग यांचा अदं ाज होता. वतः िहटलरलाही तसंच वाटलं. या या अनेक चक ु ांमधली ही
एक चक ू ठरली. पढु ची साडेतीन वष िहटलरला जवळपास पणू पणे ितथंच काढावी लागली. यानंतरही उद् व त देशामधला
उि न माणसू हणनू याला ितथनू िनघनू जाणं भाग पडलं. आता रा तेनबग नावा या छोट्या गावापासनू आठ िकलोमीटस
अतं रावर या उदास पवतराश म ये ‘लांड याचं घर’ हणनू नंतर िस झाले या भागात िहटलर राहत असे. आप या
‘अॅडॉ फ’ नावातनू ‘वू फ’ (लांडगा) हा श द यानं उचलला होता असं हणतात आिण हणनू आप या या भागाला यानं
असं नाव िदलं होतं, असा समज आहे. १९२० या दशकापासनू च आपण ताकदवान अस याचं सिू चत कर यासाठी तो
वतःला लांडगा हणवनू घेत असे. िहटलर आिण याचे सहकारी यां यासाठी इथं दहा बंकस तयार कर यात आली होती. या
बंकसवर दोन मीटसचं काँ टचं छत अस यामळ ु े बॉ बह यांपासनू ही यांना तसा धोका न हता. ही बंकस कुणाला
सहजपणे िदसू नयेत अशी यांची रचना होती. उ रे कडचं सग यात टोकाचं बंकर िहटलरचं होतं. थेट सयू काशाचा याला
ास होणार नाही अशा प तीनं या या काचांची िदशा ठरव यात आली होती. आप या ल करी सहका यांबरोबर बैठक
होऊ शके ल, अशा कारची श त जागा िहटलर या बंकरम ये होती.
दररोज दपु ारी एका बंकरम ये रिशयावर या ह या या प रि थतीसंबंधीची चचा कर यासाठी िहटलरची आप या व र
ल करी अिधका यांबरोबर बैठक होत असे. कधीकधी ही दोन ताससु ा चालत असे. यानंतर दपु ारी दोन वाजता सगळे जेवण
करत. नेहमी माणेच िहटलर शाकाहार घेत असे. ल करे तर चचा तो दपु ारनंतरच करत असे. सं याकाळी पाच वाजता कॉफ
घेऊन ये याचे आदेश यानं आप या सहायकांना िदले होते. या कॉफ पानादर यान जो माणसू सग यात जा त के स खाऊन
दाखवेल याचं िहटलर कौतक ु करे ! यानंतर िदवसभरा या ल करी घडामोड संबंधीची दसु री चचा होई. सं याकाळी ७.३०
वाजता सु झालेलं रा ीचं भोजन िक येकदा दोन तास चाले. यानंतर नेहमी माणे िहटलर िच पटांचा आ वाद घेई. इथं
िहटलरचा िदवस संपत नसे. अनेक लोकांना आता गोळा के लं जाई. चहापानाबरोबर यांना िहटलरची एकट्याची बडबड
ऐकून यावी लागे. वगता माणेच िहटलर बोलत राही आिण इतर सगळे माना डोलावत याचं बोलणं िनमटू पणे ऐकून घेत.
कंटाळून गे यानंतरही यां यासमोर दसु रा पयायच नसे. कधीकधी तर हा सगळा कार सपं ेपयत पहाटही उजाडे. सु वाती या
काळात या िठकाणचं वातावरण तसं उ साही आिण आशादायक असे. लोक हा यिवनोदही करत. अजनू यु ाचे खरे ढग जमा
झाले न हते. कुणा या त डून िनघालेला एखादा श दसु ा िहटलरचं सोि हएत यिु नयनवर या ह यािवषयीचं वगत सु
हो यासाठी परु े सा असे. या ठरावीक िठकाणी िहटलर नेहमी बसायचा, या या अगदी समोर सोि हएत यिु नयनचा भलामोठा
नकाशा टांग यात आला होता. याकडे बघनू िहटलर बो शेिवक धोका संपवणं िकती गरजेचं आहे, यािवषयी एकटाच
ब याचदा बोलत राही. तसंच सोि हएत यिु नयनवर आ ाच ह ला चढवणं िकती गरजेचं होतं आिण एक वषभर थांबनू हा
ह ला के ला असता तर कसा खपू उशीर झाला असता, यािवषयीसु ा तो सात यानं भा य करे . एकदा ‘आपण चार
आठवड्यांम ये मॉ कोम ये असू ... मॉ को जमीनदो त झालेलं असेल ...’ अशी दप सु ा यानं के ली. फ िहटलरचचं
असं मत होतं असं नाही. अमे रक नौदलाशी संबंिधत असले या मं यानं २३ जनू या िदवशी अमे रक रा पती ँ किलन
झवे टला पाठवले या सदं श े ात ६-८ आठवड्यां या काळात रिशयाचा घास िहटलर िगळे ल, असं हटलं होतं. ि िटश
गु चरांनी तयार के ले या एका अहवालातसु ा सोि हएत ल कराची दरु व था बघता, जमनीसमोर यांचा फारसा िटकाव
लागणार नाही, असं मत य कर यात आलं होतं.
८ जलु ै या िदवशी गोबे स िहटलरची भेट घे यासाठी आला ते हा िहटलर एकदम उ साहात होता. सोि हएत ल कराचा
दोन तृतीयांश िह सा तसंच यां याकडचे पाच ष ांश रणगाडे, तसंच िवमानं ही यु साम ी न झा याचं िहटलरनं गोबे सला
सांिगतलं. आप या ल करी सहका यांशी बोल यानंतर सोि हएत यिु नयनला आपण पराभतू के यातच जमा अस याचं
िहटलरचं मत झा याची न द गोबे सनं के ली. आता सोि हएत यिु नयनबरोबर समझो याची भाषा कर याची गरज अिजबातच
उरली नाही, असं िहटलर आिण गोबे स यांना वाटलं. अथात यानंतर एका मिह यातच यांचं हे मत साफ बदलणार होतं.
स या मा सोि हएत यिु नयनचे तक ु डे पडतील, पवू कडून जपानही सोि हएत यिु नयनवर ह ला करे ल आिण यानंतर
आपोआपच इं लंडला आपण नमव,ू अशी व नं ते दोघं रंगवत होते. दर यान आणखी ३५०० सोि हएत ल करी िवमानं
आिण १००० सोि हएत रणगाडे न झा याची आनंदवाता िहटलर या कानांवर आली. आता मा सोि हएत सैिनक
जमनां या हाती लागनू आपले हाल क न घे यापे ा मरण आलं तरी बेह र असं समजनू , शेवटपयत लढ याचं धोरण
वीकारत होते. आता पिह यांदाच जमन लोकांपयत सोि हएत ल करा या होत असले या नक ु सानािवषयी या तपशीलवार
खबरी पोहोचव याचे आदेश िहटलरनं गोबे सला िदले. यामळ ु े जमन जनतेम ये उ साह पसरे ल असं िहटलरला वाटत होतं;
पण य ात मा लोकांनी अ यंत िन साहानं या बात यांकडे साफ दल ु के लं. सात यानं यु आिण यामधला िवजय,
याचा अितरे क लोकांना कंटाळून सोडत होता. यामळ ु े गोबे स एकदम भडकला. तरीही यु भमू ीव न येत असले या
आनंददायी बात या ऐकून िहटलर आिण याचे सगळे सहकारी एकदम खषू झाले होते. आपण हे यु वतःहन छे डलेलं
नसनू , सोि हएत यिु नयन या धो याला आिण आ मकतेला रोख यासाठी आपण आप या बचावासाठी उचललेलं हे पाऊल
अस याचा चार िहटलरनं के यामळ ु े जमन जनतेलाही यात काही वावगं वाटत न हतं. आता तर सोि हएत यिु नयनचं
कंबरडं पार मोडलं अस याचं सिू चत करणा या बात या यायला लाग यामळ ु े आपण काही आठवड्यांम येच बाबारोसा
मोहीम गंडु ाळून टाकू, अशी दप अनेक जमन ल करी अिधकारीसु ा करायला लागले. जमनी या या घोडदौडीमळ ु े
नेपोिलयननंतर सग यात जा त यरु ोपीय भमू ीवर ताबा िमळवणारा नेता हणनू िहटलरचा शाि दक गौरव काही जणांनी के ला.
रिशयातले, तसंच यु े नमधलेही सगळे लोक अ यंत बेिश त आिण आळशी आहेत, असं िहटलर वारंवार हणे. या
सग या लोकांना फ वच व गाजवणा यासमोर गरु ांसारखं राबायला जमतं आिण आपण याचा फायदा उठवनू यांना
गल ु ामांसारखं राबवनू घेतलं पािहजे, असं याचं व न होतं. यांना फ चाबकाची भाषा कळते, कामाचं मह व यांना
अिजबातच समजत नाही, अशा कारची अनेक मतंही िहटलर वारंवार मांडे. अशा लोकांना एक आणनू एवढी मोठी स ा
उभी कर याचं िद य टॅिलनला जमलं यासाठी तो टॅिलनचं कौतक ु ही करे ! टॅिलन या ू रपणाचा याला आदर वाटे. एकूण
सगळा उरफाटा कारच होता. ि िटशांचा िहटलरला िवल ण राग असला तरी या कारे यांनी सग या जगावर आपलं
वच व िनमाण के लं होत, याचं याला खपू कौतक ु होतं. इत या छोट्या देशानं अनेक देशांना नमवावं आिण आप या
वसाहती हणनू यां यावर अक ं ु श ठे वावा, यातच यांची महानता िदसनू येते, असं तो मानत असे. खास क न या कारे
छोट्याशा इं लंडनं भ यामोठ्या भारताला पारतं यात ढकललं होतं, याच कारे जमनीसु ा सोि हएत यिु नयनला आपली
वसाहत बनवू शकते, असं याचं मत होतं. रिशयन लोकांना अगदी जजु बी िश ण िमळे ल याची तजवीज करावी आिण यांना
कामगार वगात या लोकांसारखं राबवावं, यासाठी या योजना तो आ ापासनू आखत होता. ऑग ट मिह या या सु वातीला
सलग तीन रा ी िहटलरनं इं लंड या भारतावर असले या वच वाशी तल ु ना जमनीनं सोि हएत यिु नयनवर या कारे वच व
थािपत के लं पािहजे असं या या डो यात होतं, यासबं ंधी बोल यात घालव या. सोि हएत यिु नयनमध या नैसिगक
साधनसंप ीचा वापरही आपण क शकतो याची जाणीव अस यामळ ु े , तो खश ु ीत होता. इथंही याला इं लंडनं भारताची
के लेली लटू नजरे समोर िदसत होती.
एक कडे हे सगळे क पनांचे मनोरे उभे के ले जात असले तरी हळूहळू बाबारोसा मोहीम अगदी आप याला हवी तशी
पढु े जात नस याचं कटू स य सग यां या ल ात येत गेलं. सु वातीपासनू च मॉ कोवर ल कि त न करता लेिनन ाड आिण
प रसर इथं जमन ल करानं आधी आपला वरच मा गाजवला पािहजे, असं िहटलरचं मत होतं. या या काही ल करी
अिधका यांना मा हे पसंत नस याचा उ लेख मागे आलाच आहे. जमन ल करात या व न दसु या सग यात मह वा या
पदावर असले या हा दरनं वारंवार िहटलरला यािवषयी सांगनू बघ याचा अयश वी य न के ला. जमनीनं सोि हएत
ल कराची ताकद खपू कमी लेखली अस याचं वारंवार िदसनू यायला लागलं. यामागचं एक मु य कारण हणजे सोि हएत
ल कराला परु वली जाणारी रसद आिण यु साम ी तयार कर यासाठीचे कारखाने हे सगळं मॉ कोजवळ होतं. मॉ को
प रसरात जमन ल कराचं अि त वसु ा नस यामळ ु े सोि हएत यिु नयन या नाड्या आवळ यासाठी जमनीला काहीच करता
येत न हतं. तसंच सोि हएत यिु नयन या ल करावर मोठे ह ले क नसु ा याची ताकद संपतच नाही, अशी िच हं िदसायला
लाग यामळ ु े जमन ल कराचं मनोधैय खच याचा धोका िनमाण होत होता. यातच जमन हवाई दलाचहं ी सोि हएत
यिु नयनवर या आ मणामळ ु े बरंच नक ु सान होऊन या याकडे जल ु ै मिह या या अखेरीला फ १०४५ िवमानं िश लक
होती. साहिजकच उिशरानं िहटलरनं मॉ कोवर हवाई ह ले कर याचे आदेश आप या हवाई दलाला िदलेले असले तरी
यासाठी परु े शी िवमानंच न हती. तरीही पढु या काही मिह यांम ये जमन हवाई दलानं मॉ कोवर ७५ हवाई ह ले के ले. यांचा
काहीच उपयोग झाला नाही. एखा ा गड्याला टाचणी टोचावी िततपतच याचा उपयोग झाला. सोि हएत ल कराची
यु साम ी तयार कर याची मता अफाट होती. ती बेिचराख कर यासाठी जमनीकडे परु े शी ताकद नस याचं साफ िदसनू
आलं. जमनी या पायदळाला तर सतत या चकमक मळ ु े चडं थकवा आला होता. सैिनकांना िव ांतीची गरज असली तरी
प रि थती बघता ते श य न हतं. सु वाती या योजनेनसु ार साधारण वीस िदवस आ मण के यानंतर सैिनकांना िवसावा घेता
येईल असा जमन ल करी अिधका यांचा अदं ाज होता; पण आता तो साफ चक ु चा ठरला. चाळीस िदवस उलटून गे यानंतर
आिण बाबारोसा मोिहमेचा पिहला ट पासु ा सपं लेला नसताना सैिनकांना िव ांती िमळ याची अिजबातच िच हं िदसत
न हती. तसंच २.१३ लाख जमन सैिनक तसंच अिधकारी मृ य,ू जखमा िकंवा श ू या ता यात सापडणं यामळ ु े यु भमू ीवर
उत शकत न हते. यातच इधं न आिण इतर रसद यांचा तटु वडा जमन ल कराला भेडसावायला लागला होता. यामळ ु े
मॉ कोवर आणखी ह ले कर याचा बेत पढु े ढकलनू िहटलरनं आपलं सगळं ल लेिनन ाडवर कि त कर याचे आदेश
आप या ल कराला िदले. हा दर या ल कर उप मख ु ाचा ि कोन मा अगदी या या उलट होता. मॉ कोवर श य ितत या
ताकदीनं मारा के ला तर यामळ ु े सोि हएत यिु नयनला सगळीकडे िमळत असलेली रसद बंद होईल आिण देश अडचणीत
येईल, असा याचा होरा होता. तसंच मॉ को या र णासाठी सोि हएत यिु नयन आपली सगळी ताकद पणाला लावेल आिण
आपलं ल करही ितकडे वळवेल, असंही याला वाटत होतं. तसंच या म यवत शहरामधली दरू संचार यं णा न कर यात
आप याला यश आलं आिण ितथली मह वाची क ं आप याला ता यात घेता आली िकंवा न करता आली तर यामळ ु े
सोि हएत यिु नयनम ये चडं खळबळ माजेल आिण या ग धळाचा आप याला फायदा उठवता येईल, असंही याचं मत होतं.
असं घडलं नाही तर लवकरच सु होणा या िहवा याम ये आप याला आपलं आ मण थांबवावं लागेल; याचा फायदा
उठवनू सोि हएत यिु नयन वेगानं आप या ल कराची पनु बाधणी करे ल आिण आपला िवजय अवघड होईल, अशी भीतीसु ा
याला वाटत होती. िहटलर या मनातही आप या या िनणयािवषयी काही काळ चलिबचल झाली खरी; पण शेवटी तो पु हा
आप या लेिनन ाडवर या आ मणा या िनणयाकडेच वळला.
िहटलर आपलं हणणं ऐकत नस यामळ ु े जमन ल कराचा उप मख ु हा दर ल कर मख ु ॉि टशकडे गेला. याचाही
काही उपयोग झाला नाही. शेवटी नाइलाजानं जमन ल करानं आपली मोहीम आधी माणेच सु ठे वली. आतापयत आपण
सोि हएत ल करा या ताकदीला खपू कमी लेख याची घोडचक ू के ली अस याचं जमन ल करामध या व र अिधका यां या
ल ात आलं होतं. आपण सात यानं सोि हएत ल करावर ह ले के ले तरी न यानं सोि हएत ल कराकडे सैिनकां या तक ु ड्या
हजर असतातच, हे आता यांना उमगलं. तसंच सु वाती या अ यंत कमकुवत ितकाराऐवजी आता सोि हएत सैिनक
आ मकपणे आिण िचवटपणे आप याशी लढत अस याची भावना यांना अ व थ करत होती. ऑग ट या पिह या
मिह यात ताण अस झा यामळ ु े िहटलर आजारी पडला आिण याचं पोट िबघड यामळ ु े याला जल
ु ाबांचा ास सु झाला.
खरं हणजे िहटलरचा आहार आिण याची जीवनशैली बघता, तो इतके िदवस कसा काय ब यापैक तंदु त राह शकला,
हेच एक आ य होतं. आता मा हे सगळं साठून आलं. िहटलरचा इसीजी काढ यात आला, ते हा यात या या दया या
र वािह या कडक होत चाल या अस याचं डॉ टर या ल ात आलं. तसंच याचा रोगिव मही (hypochondria)
अिजबातच कमी झाला नाही. यामळ ु े अचानकपणे िहटलरचा कणखरपणाही कमी झाला. १८ ऑग टला गोबे सशी
बोलताना यानं च क टॅिलनशी यु बंदीिवषयी चचा कर याचा िवषय काढला. हे ऐकून गोबे सला चडं ध काच बसला.
िहटलरला माहीत नसलेली एक मह वाची गो हणजे यापवू जल ु ै मिह यातच टॅिलननं सोि हएत यिु नयनचा मोठा भाग
जमनी या अिधप याखाली ायला तयार अस यासंबंधीचा करार क न यु संपव यासाठी िहटलरशी संपक साधायचं
ठरवलं होतं. यानं ऐन वेळी आपला िवचार बदलला. आता मा िहटलर जरा सैरभैर झा यासारखा बोलत होता. सोि हएत
यिु नयनला आपण सहजासहजी नमवू शकणार नाही हे ल ात आ यानंतर आिण आजारी पड या या मनःि थतीत िहटलरनं
कदािचत टॅिलनच यु बंदीचा ताव घेऊन आप याकडे येईल िकंवा इं लंडम ये चिचल शांततेसाठी य न सु करे ल,
अशा कारची भाषा सु के ली.
काही काळातच िहटलरची त येत सधु ारली. मॉ कोवरचं ल हटवनू यु े नमध या काई ह शहराकडे जमन फौजांनी
कूच के लं होतं. २५ स टबरला यु े नवर जमनीनं ताबा िमळवला. काई ह शहर या या सहा िदवस आधीच जमनीनं िजंकलं
होतं. या आ मणात सोि हएत यिु नयनचं खपू नक ु सान झालं. त बल साडेसहा लाखांहन जा त सोि हएत कै ांसह जमनीनं
८८४ रणगाडे आिण इतर यु साम ी आप या घशात घातली. यु े न, ायिमया या ांतांम ये जमनीचा िवजयो सव साजरा
झाला. यामळ ु े िहटलरचा मडू एकदम बदलला. सोि हएत यिु नयनचं ल कर आप याला कडवी लढत देत अस या या
भावनेमळ ु े अ व थ झालेला िहटलर आता या यु ाची िदशा आप याला अनक ु ू ल होणार अस या या समजतु ीमळु े खषू
झाला. आता पढु या तीन-चार आठवड्यांम ये आप याला सोि हएत यिु नयनम ये इतर ही सहजपणे िवजय संपािदत करता
येईल, असा आ मिव ास या याम ये परतला. ऑ टोबर या म यापयत सोि हएत यिु नयनची पीछे हाट होईल, असं याला
वाटायला लागलं. आता खाक ह, ितथनू टॅिलन ाड आिण डॉन या भागांकडे कूच क न हा सगळा औ ोिगक भाग
आप या आिधप याखाली आण यासाठी तो उतावीळ झाला. कारण इथनू च कोळशाचा परु वठा सोि हएत ल कराला के ला
जात होता. तो तोड यात आप याला यश आलं क सोि हएत ल कर अडचणीत येणार, असा िहटलरचा अदं ाज होता.
बो शेिवकवादाचा या लेिनन ाडम ये ज म झाला, याच लेिनन ाडम ये याचा अतं होणार, असं िहटलरनं आ मिव ासानं
हणायला सु वात के ली. हे गाव पणू पणे बेिचराख करायचं आिण ितथ या जनतेचे हाल करायचे, असे याचे मनसबु े होते.
एकदा का हे घडलं, क आपण मॉ कोपयत धडक यासाठी पणू ताकदीनं य न सु करायचे, असं यानं ठरवलं. १५
ऑ टोबरपयत मॉ कोला वेढा घाल यासाठी या योजना आख याचे आदेश यानं ल कराला िदले. एकदा यात यश आलं
क , टॅिलन आप यासमोर गडु घे टेकेल, असा याचा होरा होता. अथातच या प रि थतीत टॅिलन न क काय करे ल याचा
याला अदं ाज न हता. तो शरण येईल का शांततेसाठी करार कर याची िवनंती करे ल, हे िहटलरला माहीत न हतं. एकूण सगळं
िच आता अ यंत उ साहवधक आिण आशादायी अस याचं यानं गोबे सला सांिगतलं. जाताजाता यानं गोबे सपाशी
रिशयन थंडीतसु ा जमन ल कर िटकाव ध न राह यासाठीची सगळी तयारी झालेली अस याचा उ लेखसु ा के ला. हा
याचा मोठा गैरसमज ठरला.
यादर यान खरोखरच जमन सैिनक आता लवकरच मॉ कोला वेढा घालतील अशी भीती खु टॅिलनलाही वाटायला
लागली. इतर अनेक सवसामा य नाग रकां माणेच मॉ को सोड याचे बेत यानं आखले होते. य ात टॅिलननं असं के लं
असतं तर सोि हएत यिु नयनसाठी गंभीर प रि थती िनमाण झाली असती. अगदी मो या या णी सोि हएत यिु नयनमधला
एकमेव आिण सव च नेता मॉ कोमधनू पळ काढतो आहे असं लोकांना िदसलं असतं तर, सोि हएत ल कराचं उरलेलं
अवसान पार गळालं असतं. बहधा यामळ ु े सोि हएत ल करानं जमनीपढु े शरणागती प करली असती. तसचं सोि हएत यिु नयन
हणजेच टॅिलन आिण टॅिलन हणजेच सोि हएत यिु नयन, अशी सग या जगाची समजतू अस यामळ ु े या अथ टॅिलन
पळाला या अथ सोि हएत यिु नयन शरण आलं, असं सग यांना वाटलं असतं. साहिजकच य यु लढ या या ीनं
टॅिलन या मॉ कोमध या उपि थतीचा सोि हएत यिु नयनला तसा फारसा उपयोग झालेला नसला तरी मनोधैय कायम
राख या या ीनं मा हा िनणय मह वाचा ठरला. टॅिलन पळाला असता तर सोि हएत यिु नयनला दसु रा नेता िमळणं
अवघड होतं. ल कराम ये दफ ु ळी माजनू सगळा ग धळ माजला असता. टॅिलननं नसु तंच वतः मॉ कोम ये िठ या मांडून
राह याचा िनधार के ला असं न हे, तर सवसामा य नाग रकांनीसु ा मॉ को सोडून जाऊ नये यासाठी कडक उपाययोजना
के या. रा ी संचारबंदी जाहीर करण,ं कायदा आिण सु यव था यांची जबाबदारी आप या गु चरांनी भरले या िवभागावर
सोपवणं आिण जवळपास आणीबाणी अस यासारखी प रि थती िनमाण करण,ं या ारा यानं मॉ कोमधनू सवसामा य
नाग रकांना जाणं मु क ल क न टाकलं. जे लोक असा य न करायचे, यांना सरळ गो या घात या जात िकंवा यां या
गाड्यांवर ह ला के ला जाई. या अमानवी धोरणांमळ ु े मॉ को सोडून जा यािवषयी सवसामा य नाग रकां या मनात भीती
िनमाण झाली. याचा चांगला प रणाम हणजे मॉ कोम ये पसरलेलं जमन दहशतीचं वातावरण िनवळलं आिण मॉ को हे शहर
ओस पडलं नाही.
टॅिलन या िनणयामळु े सोि हएत यिु नयन या नाग रकांम ये काही माणात िव ास िनमाण झाला असला तरी दसु रीकडे
वतः िहटलरचा आ मिव ास मा उतरणीला लाग याची िच हं िदसायला लागली होती!
 िनराशेकडे वाटचाल
१९४१ म ये सोि हएत यिु नयनबरोबरचं यु सपं णार नस याची जाणीव िहटलरला आतनू झाली होती. साहिजकच
१९४२ म ये या यु ाचा पढु चा ट पा सु ठे व यासंबंधी या चालीसु ा तो आखत होता. बाबासोरा मोिहमेत जमनीची
तोपयत सरशी झा याचं िच िदसत असलं तरी सोि हएत ल कराला पणू पणे नमव याची िहटलरची आशा मावळली होती.
अ यंत वेगानं सोि हएत यिु नयनला नमवणं आप याला जमणार नस याचं याला समजनू चक ु लं होतं. जमनीचेसु ा
जवळपास चार लाख सैिनक आ ापयत ठार झाले होते. िन मे रणगाडे उद् व त तरी झाले होते िकंवा खराब झाले होते.
पानगळीनंतर सु झाले या पावसामळ ु े ल कराला पढु े कूच करणहं ी मु क ल होत चाललं होतं. साहिजकच २ ऑ टोबरला
मॉ को या िदशेनं जमन ल करानं सु के लेली चढाई अपे ांपे ा आशांवर जा त िवसंबनू राहन के लेली होती. िहवाळा सु
हो यापवू सोि हएत यिु नयनला पराभतू कर यासाठीचा हा शेवटचा य न होता. या काळातला एक अ यंत मह वाचा मु ा
हणजे ल करी िनणयां या संदभातला टॅिलन आिण िहटलर यांचा पर परिवरोधी ि कोन, हा होता. पवू टॅिलनचा
आप या ल करी अिधका यांवर अिजबातच िव ास न हता आिण यामळ ु े सोि हएत ल कराची कशी पीछे हाट झाली आहे हे
यानं अनभु वलं होतं. साहिजकच आपली चक ू वतःपाशी मा य क न यानं ल करी बाबत म ये लडु बडू करणं बरंच कमी
क न टाकलं होतं. याउलट िहटलरचा मा आप या ल करी अिधका यांवरचा आधीच कमी असलेला िव ास आणखी
कमी झाला होता. यामळ ु े यानं जमन ल करा या िनणयांम ये दखल देणं सु च ठे वलं. यामळ ु े जमन ल करी अिधका यांम ये
असलेली िनराशा आिण चीड यां याम ये वाढ होत रािहली. िहटलर आिण जमन ल कर यां यामधला िवसवं ाद वाढत गेला.
साहिजकच सोि हएत ल करा या कामिगरीत सधु ारणा होत गेली; तर जमन ल करा या कामिगरीत नवन या अडचणी येत
रािह या. १९४० म ये जमनीला िमळाले या सहज िवजयांमळ ु े आप याला ल करी डावपेचांमधलं खपू काही समजतं आिण
ल करी अिधका यांम ये परु े शी िज नसनू , आपणच यांना मागदशन के लं पािहजे, असं याला वाटत रािहलं. ॉि टश आिण
हा दर यां याशी याचे सात यानं मतभेद होत अस यामळ ु े यां यािवषयीचं याचं मत आणखी खराब होत रािहलं. ॉि टश
तर एक कडे िहटलर आिण दसु रीकडे आपले ल करी सहकारी यां या का ीत सापडला. यानं अगदी ठाम भिू मका घे याचहं ी
टाळलं. यामळ ु े दो हीकडून याची क डी होत रािहली. तसचं या यािवषयी कुणा याच मनात आ मिव ास उरला नाही.
िहटलर तर याला अ यंत अपमाना पदरी या वागवे आिण या या हण याकडे ढुंकूनसु ा बघत नसे. अथात िहटलरनं
आप या ल करी अिधका यां या िनणय मतेिवषयी शक ं ा घेतली नसती आिण यांना पणू वातं य िदलं असतं, तर जमनीनं
बाबारोसा मोहीम सहजपणे िजंकली असती, असं हणणं मा साफ चक ु चं ठरे ल. सोि हएत यिु नयन या ताकदीिवषयी आिण
लढाऊ बा यािवषयी जमनीनं बांधलेले अ यंत चक ु चे अदं ाज हे यां या भिव यात या अपयशाचं मु य कारण होतं. यात
िहटलर या संशयी वभावामळ ु े उ वले या प रि थतीची भर पडली, इतकंच.
 ४ मे १९४१ पासनू िहटलरनं आप या प ामध या लोकांशी सवं ाद साधला नस यामळ ु े यां याम ये अ व थतेचं
वातावरण होतं. गोबे सला यात बदल करणं गरजेचं वाटत अस यामळ ु े यानं २३ स टबर या िदवशी घेतले या िहटलर या
भेटीत याला बिलनला ये याचं आिण आप या प ा या सद यांना उ श े नू भाषण कर याचं आवाहन के लं. िहटलरलाही
यात त य वाट यामळ ु े ३ ऑ टोबरची तारीख यासाठी ठरव यात आली. ठर या माणे या िदवशी दपु ारी एक वाजता
िहटलरची गाडी बिलनम ये अवतरली. जमन संसदेम ये िहटलरनं गोबे सची भेट घेतली. आद या िदवशी मॉ कोवर सु
झालेलं आ मण आप या अपे ांपे ा खपू च यश वी ठरत अस याचं सांगणारा िहटलर एकदम जोषात आिण
आ मिव ासानं भा न गे यासारखा िदसत होता. हवामानानं साथ िदली तर पढु या पंधरवड्यात सोि हएत ल कराला आपण
संपवनू टाकू, असा अदं ाज िहटलरनं य के ला. नंतर र याव न िहटलरची गाडी जात असताना नेहमी माणेच दतु फा
जमवलेली गद ज लोष करत होती. नंतर आप या भाषणात िहटलरनं नेहमीचा सरू आळवत सोि हएत यिु नयन पी अवाढ य
रा स आप यावर चाल क न ये यासाठीची स जता करत अस यामळ ु े आप या संर णाथ आप याला यां यावर
आ मण करावं लागलं असं सांिगतलं. यु ाची स याची प रि थती न क कशी आहे हे जाणनू घे यासाठी औ सु यानं वाट
बघणा या ो यांना ‘श चू ी अव था दा ण आहे ... आता तो पु हा उठून उभा राहणं श य नाही ...’ असं यानं सांगताच
एकच ज लोष झाला. िहटलरचं यानंतरचं बहतेक येक वा य टा या आिण जयजयकार यामळ ु े लांबत गेलं. सं याकाळी
सात या गाडीनं िहटलर पवू िशयामध या आप या न या ‘ता परु या’ िनवास थानाकडे रवाना झाला. याला रे वे
थानकावर िनरोप दे यासाठी हणनू गोबे ससु ा या याबरोबर होता. तेवढ्यात लेिनन ाड या िदशेनं सु असलेला ह ला
अजनू च भावी ठरत अस याची सख ु द बातमी िहटलरला िमळाली. २० लाख सैिनक आिण २ हजार रणगाडे यां याखेरीज
जमन हवाई दल असं मॉ कोवर या ह याचं जबरद त व प होतं. आता त बल ६.७३ लाख यु कै ांखरे ीज खपू सपं ी
जमनी या वाट्याला आली होती. साहिजकच िहटलरचा चेहरा उजळला. ८ ऑ टोबर या आप या ल करी
अिधका यांबरोबर या दैिनक चचत िहटलरनं आनंद य के ला. आता आपला श ू अगदी ीण झाला अस याचा िव ास
सग यांनीच य के ला. यानंतर एका मिहना झा यावर हणजे ८ ऑ टोबरला िहटलर पु हा एकदा बिलनला गेला. १९२३
साल या आप या (फसले या) कटा या मृती जागव यासाठी या या या नेहमी या वािषक भाषणालाही जोरदार ितसाद
िमळाला.
नो हबर मिह या या म यावर थंडी चडं वाढत गेली आिण सात यानं पडणारा पाऊस कमी होऊन आता बफाचा वषाव
सु झाला. तापमान शू य अश ं फॅ रनहाईट या खाली गेलं. अगदी रणगाड्यांनाही पढु े जाणं अवघड होऊन बसलं. जमन
सै यासाठीची प रि थती िबघडत चालली होती. कडा या या थंडीचा सामना कर यासाठी सैिनकांकडे परु े से गरम कपडे
न हते. अितथंडीमळ ु े वचा फाट यापासनू इतर अनेक अडचणी यांना भेडसावत हो या. िक येक सैिनक रा ी अितथंडीमळ ु े
मरणास न अव थेत पोहोचायचे आिण यांना हे समजायचसं ु ा नाही. िदवसा लढून घामेघमू झालेली यांची शरीरं
अचानकपणे रा ी या अितथंडीपढु े िटकाव ध शकत नसत. यातच िदवसासु ा साचले या बफामळ ु े तोफा आिण बंदक ु ा
चालत नसत. सामान वाहन ने यासाठी जमनीहन आणलेले घोडे अशा क दायी आिण ितकूल हवामानात अिजबातच
िजवंत राह शकले नाहीत आिण ते सगळे या सगळे दयाचं कामकाज बंद पडून मेले. जमन ल कराची अशी दरु व था
अस यामागे एक मह वाचं कारण होतं. सोि हएत यिु नयनवरचा ह ला इतका काळ चालेल, असं जमनीला वाटलंच न हतं.
िहवाळा सु हो यापवू आप या अिं तम उि ा या िन याहन जा त उि ापयत आपण पोहोच,ू अशी जमनीला खा ी
होती. साहिजकच िहवाळा सु झाला क आपण आपले सैिनक तसचं इतर यु साम ी काही माणात कमी क शकू आिण
िहवा याचा सामना चांग या कार क शकू, असं यां या मनात होतं. आता मा प रि थती एकदमच िबघडली.
ल कराचं मनोधैय यामळ ु े खच याची िच हं िदसायला लागली. आता सोि हएत ल कराला नमव यासाठी काय चाल
रचायची, असा िवचार सु असताना स या जमन ल कर पवू कड या या भागांवर ह लाबोल करत होतं, या भागांचा
मॉ कोशी असलेला संपक तोडून टाक यासाठी गॉक नावाचं गाव आप या ता यात घे याची चाल रच यात आली. हा जमन
ल कराला पोरखेळ वाटला असला तरी खरं हणजे ते काम िततकंसं सोपं नस याची कुणालाच जाणीव झाली नाही. या
िनणयाम ये िहटलरचा समावेश न हता; तो फ हा दरनं आप या सहका यांबरोबर या चचनंतर घेतला होता. िहटलरला या
िनणयाला संमती ायची का िवरोध करायचा, हे समजलं नाही. तो ि धा मनःि थतीत होता. यामळ ु े यानं हा दरला या
बेतांनसु ार पढु ची पावलं टाक याची परवानगी िदली. नंतर ही मोठीच घोडचक ू ठरली. नंतर हा दर या या िनणयाला
ल करामध याच काही अिधका यांनी िवरोध के यामळ ु े पु हा िनणय िफरला आिण फ मॉ कोवरच िनयं ण थािपत
कर यासाठीचीच चाल आख याचं िनि त कर यात आलं.
एक कडे आपण मॉ कोवर सहजपणे ताबा िमळव,ू असा आ मिव ास िहटलर य करत असला तरीही या या
कानांवर येत असले या बात यांमळ ु े याचा आ मिव ास ढासळत चालला होता. जमनी या रणगाडेिनिमती क पाचा
मखु सोि हएत यिु नयनवर सु असले या आ मणा या िठकाणी भेट देऊन आला आिण यानं िहटलरला दःु खद बातमी
सांिगतली. आपण ल करी कारवाईनं हे यु िजंकू शकणार नाही, असं यानं हणताच िहटलरनं याला हे यु
सपं व यासाठीचा दसु रा कुठला माग उपल ध आहे, असं िवचारलं. यावर राजक य मागाचा उ लेख होताच िहटलरनं तो पार
फे टाळून लावला. यातच जमन ल कराची पीछे हाट होत अस या या बात या नो हबर मिह या या अखेर या काळात येत
रािह यामळ ु े िहटलर भयंकर िचडिचडा होत गेला. ॉि टशला िहटलरनं बोलावनू घेतलं आिण याला तो खपू अपमाना पद
भाषेत बरंच काही बोलला. यु भमू ीवर या एका ने यानं घेतलेला िनणय िफरव याचे आदेश िहटलरनं ॉि टशला िदले.
आजारी आिण मनानं पार खचलेला ॉि टश दःु खी अव थेत आप या बंकरम ये परतला. यानं यु भमू ीवर घेतलेला िनणय
िफरव याचे आदेश पाठवनू िदले. हे आदेश थेट िहटलरकडूनच आले आहेत याची क पना नस यामळ ु े ितथ या ने यानं हे
आदेश िफरवायला नकार िदला आिण हे मा य नसेल तर आप याला पदमु करावं, असा उलटा िनरोप ॉि टशला
कळवला. हा िनरोप थेट िहटलरपयत पोहोचव यात आला. भडकले या िहटलरनं जागीच या ने याला ल करातनू काढून
टाक याचे आदेश िदले. अ यंत कुशल आिण िचवट असा ल करी अिधकारी यामळ ु े अचानकपणे मह वा या णी
यु भमू ीव न बाहेर गेला. या या जागी नेम यात आले या न या ने यानं काही तासांम येच या ने याला िहटलरनं काढून
टाकलं होतं, याचं हणणं बरोबर अस याचं कळवलं. हणजेच िहटलरनं जो िनणय िफरवायचं ठरवलं होतं तो मळ ू िनणयच
बरोबर होता. आता मा िहटलरला िनदान वतःपाशी आपली चक ू मा य कर यावाचनू दसु रा पयायच न हता. यानं
यु भमू ीवर या न या ने यानं कायम ठे वलेलाच िनणय बरोबर आहे, हे मा य क न टाकलं! तरीही आपली आधीची भिू मका
िघसाडघाईची होती हे मा य करणं आिण काढून टाकले या ने याला पु हा कामावर नेमणं हणजे सग यांसमोर हसं क न
घेणं अस याचं माननू िहटलरनं या ने याला ल कराम ये घेतलं नाही.
तरीसु ा २ िडसबर या याच िदवशी सग या अडचण चा सामना करत जमन ल कर जवळपास मॉ कोपयत
पोहोचलंसु ा होतं! मॉ को आता फ २० िकलोमीटस अतं रावर होतं. असं असनू ही ही मोहीम फस याची दाट िच हं िदसत
होती. मॉ कोमधलं तापमान ४ िडसबरला च क -३२ अश ं फॅ रनहाईट हणजेच -३६ अश ं सेि सयस इतकं खाली आलं.
यातच अपरु ी यु साम ी आिण इतर अडचणी यामळ ु े पढु े जाणं श यच न हतं. नाइलाजानं मॉ कोवर चाल क न जाणं
धो याचं अस याचं ल ात घेऊन सबं ंिधत ल करी अिधका यानं आप या फौजांना मागे परत याचे आदेश िदले. यातच
सोि हएत ल कराचा ितकार सु झाला. दम याभाग या जमन ल करी तक ु ड्यांवर सोि हएत सैिनक तटु ू न पडले.
अशा कारे यु भमू ीव न िनराशाजनक बात या येत रािह यामळ ु े िहटलर खचायला लागला. तेवढ्यात अचानकपणे ७
िडसबर या रिववारी जपाननं हवाई बेटांम ये पल हाबर इथं उ या असले या अमे रक नौदला या ता यावर ह ला क न ती
न के याची बातमी िहटलर या कानांवर आली. यामळ ु े तो चडं खषू झाला. या ह यात दोन अमे रक यु नौका आिण
एक िवमान असा ताफा पणू पणे उद् व त झाला असनू आिण इतर काही ताफा िबनकामाचा झाला अस या या बात या
सु वातीला आ या. दसु याच िदवशी जपानिव यु पक ु ार यासाठी अमे रक रा पती ँ किलन झवे टला ससं देनं
पािठंबा िदला. यामळ ु े आनंिदत झाले या िव टन चिचलला ि िटश संसदेनंही या यु ात सहभागी हो यासाठी पणू पणे
अनक ु ू लता दशवली. जपान या ह यामळ ु े िहटलर खपू खषू झाला. आता आपणच हे यु िजक ं णार असा िव ास यानं
य के ला. त बल तीन हजार वष अपरािजत असलेला देश आता आप या बाजनू ं लढणार अस यामळ ु े आप याला
घाबरायचं कारणच नाही, असं तो हणायला लागला. यामागचं आणखी एक मह वाचं कारण हणजे जपाननं पॅिसिफक
महासागराम ये अमे रके वर ह ला के लेला अस यामळ ु े अमे रका ितथंच अडकून पडेल आिण इं लंड या मदतीला िकंवा
आ ा सोि हएत यिु नयन या मदतीला धावनू येऊ शकणार नाही, असा िहटलरचा अदं ाज होता. याखेरीज अमे रके शी आपले
िबघडत चाललेले संबंध बघता, जर आपलं अमे रके शी यु झालं तर यात आपण जमनीलासु ा सहभागी क न यावं,
असा जपानचा िवचार होता. तसंच गरज पड यास आपण जपान या मदतीला धावनू ये याचं आ ासन जमनीनं पवू च िदलं
होतं. आता जपाननं ‘पल हाबर’म ये के ले या ह यानंतर आपण जमन संसदेसमोर आपली भिू मका प के ली पािहजे, असं
िहटलरनं गोबे सला सांिगतलं. ११ िडसबर या या भाषणात आपण अमे रके शी यु पक ु ारणार अस याचं िहटलरनं
गोबे सला सिू चत के लं. यामागची मु य कारणं हणजे अमे रके नं यरु ोपमध या यु ात पड याआधी आपणच हे यु जाहीर
करावं अशी इ छा, तसचं जपाननं आपण एकटे आहोत अशा भीतीपोटी ऐन वेळी कच खा याचं टाळावं, अशी इ छाही
होती. अमे रके कडून कुठली घोषणा होणार याची वाट बघत राहणं हणजे, आपण दबु ळे आहोत असा इशारा जगाला देणं
अस याचं तो मानत होता. साहिजकच आपणच आ मकपणे वतःहन यु पक ु ारावं, असं यानं ठरवलं. हे भाषण
िहटलर या इतर भाषणांइतकं भावी ठरलं नाही. भाषणा या पवू ाधात यानं सोि हएत यिु नयनशी सु असले या
यु ासंबंधीची मािहती िदली. उ राधात यानं आता आप या नजरे तनू नवा खलनायक ठरले या ँ किलन झवे टिवषयी
िवल ण आगपाखड के ली. नेहमी माणेच यू लोकांनी जमनीचा िव वंस करायचं ठरवलेलं अस यामळ ु े आपण याआधी
यांचाच नायनाट करणार अस याचं यानं सांिगतलं. आप या भाषणा या शेवटी िहटलरनं अमे रके शी यु पक ु ारत
अस याची घोषणा के ली. याचा जमन लोकांवर काही खास प रणाम झाला नाही. उलट आधीच स याची यु ं आणखी िकती
काळ चालणार या काळजीत असले या आिण सतत या यु ज य प रि थतीला वैतागनू गेले या सवसामा य जनतेला आता
आणखी एका न या आिण अ यंत ताकदवान ित प याशी सामना करावा लागणा, या भावनेनं धडक च भरली.
आपलं भाषण कर यासाठी जे हा िहटलर बिलनला रवाना झाला, ते हा सोि हएत यु भमू ीव न जमन ल करा या होत
असले या पीछे हाटीसंबंधी या न या बात या येत रािह या. सोि हएत ल करानं फ बचाव कर याचं धोरण सोडून
आ मकरी या जमन सैिनकांना मागे रे टायला सु वात के ली. यामळ ु े नवी कुमक ितथं पाठव याची वेळ आली. श यतो
कुठूनही माघार यायची नाही, असं धोरण वीकारायला िहटलरनं आप या ल करी अिधका यांना सांिगतलं होतं. तसंच जमन
ल कर मख ु ‘कमांडर इन चीफ’ ॉि टश याला १९ िडसबर या िदवशी िहटलरनं पदमु के लं. मळ ु ात िहटलर आिण ॉि टश
यांचं के हापासनू च अिजबात पटत न हतं. यातच ॉि टशचं हणणं याचे सहकारी ऐकत नसत. याला नो हबर मिह यात
दयिवकाराचा ती झटका आ यामळ ु े आधीच नाजक ू असलेली याची त येत अजनू च ढासळली होती. साहिजकच याची
हकालप ी होणार का हा न हताच; फ याचा महु त कधी लागणार, एवढ्याच गो ीचं उ र िमळवणं गरजेचं होतं. या
पदावर कुणाला नेमायच,ं हा िहटलरनं आधीच सोडवला होता. नाहीतरी या पदावर या माणसानं घेणं अपेि त असलेले
जवळपास सगळे िनणय आपण वतःच घेत अस यामळ ु े , आपणच आता ही जबाबदारी सांभाळणार अस याचं यानं जाहीर
के लं. यामधला मु य धोका हणजे चक ु ांची जबाबदारी इतरांवर ढकलनू दे याची संधी, याला इथनू पढु े िमळणार न हती.
या या पढु या िदवशी थंडी आिण बफवृ ी यांचा सामना करता करता यु भमू ीवर लढ याचा य न करत असले या
जमन सैिनकांना मदत हणनू गरम कपडे आिण इतर चीजव तू यांचा परु वठा कर यासाठी मदत करायचं आवाहन सवसामा य
जनतेला कर यात आलं. िहटलर आिण गोबे स यांनी यासाठीचा संदश े काळजीपवू करी या तयार के ला. हा लांबलचक संदश े
रे िडओव न सा रत कर यात आला. याला जमन जनता उंदड ितसाद देईल आिण आप या मदतीला धावनू येईल, असा
िहटलरला वाटत असलेला िव ास एकदम अनाठायी ठरला. आप या सैिनकबांधवांना अशा थंडीत आप या ने यांनी गरम
कपड्यांिवना ठे वलं अस या या बातमीमळ ु े लोक हादरले. राग आिण आ य यां या भावनांना ऊत आला. दर यान
यु भमू ीवर लढत असताना श ू या देशातनू कुठूनही माघार यायची नाही आिण माघार यायची वेळ आलीच तर तो देश
जाळून परु ता न क न टाकायचा, असे आदेश िहटलरनं िदले. हणजेच आप या वाट्याला नवा देश आला नाही तरी
चालेल; पण तो श ल ू ाही पु हा वापरता येऊ नये आिण ितथलं सगळं जनजीवन उद् व त हावं अशी िहटलरची इ छा होती.
ितथं राहत असले या जनतेची कुठ याही कारे िफक र कर याची गरज नस याचं िहटलरनं सांिगतलं. अथातच बंकरम ये
सरु ि त िठकाणी बसनू हे आदेश देणं सोपं होतं. य ात यु भमू ीवर लढणा या सैिनकांची आिण यां या अिधका यांची
अव था एकदम दा ण होती. एका अिधका यानं िहटलरची परवानगी न घेताच हळूच आप या तक ु डीला माघार यायला
सांिगतलं आिण नंतर यासाठीची िहटलरची परवानगी मािगतली. िहटलरनं अथातच याला नकार िदला. आप या देशासाठी
बिलदान करायला सग यांनी तयार असलंच पािहजे, असंही िहटलरनं याला सनु ावलं. यावर त बल पाच फुटी बफाचा थर
साचलेला असताना आपण पढु े जाणं खपू च अवघड अस याचं या अिधका यानं िहटलरला सांिगतलं. याचा िहटलरवर
कुठलाच प रणाम झाला नाही. उलट यानं असे संग पिह या महायु ातसु ा होऊन गे याचं सांगनू हे बफ उ व त
कर यासाठीचे आदेश िदले. हे काम अश य अस याचं सांगनू या अिधका यानं पदमु होणं पसतं के लं. अशाच कारे
इतरही चार-पाच व र ल करी अिधका यांना याच कारणासाठी ल करातनू काढून टाक यात आलं. एकूणच ही मोहीम
आप याला झेपणारी नाही आिण या मोिहमेत यश िमळवणं अिजबातच सोपं नाही, याची जाणीव ल करामध या अनेक
जणांना होत रािहली. अथातच िहटलरनं सग या ल करी अिधका यां या हण याला ितसाद िदला असता आिण यां या
हण यानसु ार माघार घे या या िवनंतीला मान िदला असता तर कदािचत याचा दु प रणामही झाला असता. सग याच
सैिनकांचं मनोधैय खच याची आिण ल करानं हातपाय गाळ याची दाट श यता होती. यु ात असे अवघड संग येणारच
याची जाणीव सग यांना होती. हणनू च िहटलरनं एकदम कडक भिू मका वीकारली असावी. तरीही याची दसु री बाजू हणजे
एकदम टोकाची भिू मका न वीकारता िहटलरनं येक िवनंतीकडे थोड्या सहानभु तू ीनं बिघतलं असतं आिण ितची पा भमू ी
पणू पणे समजनू घेत ितला होकार-नकार िदला असता, तर कदािचत ल कराम येही लढ याची िज वाढली असती. हा
सवु णम य गाठणं खपू कठीण होतं. भ याभ यांना ते जमलंही नसतं. तरीसु ा िहटलरनं यावर पणू पणे फुली मार याचा िनणय
घेत यामळ ु े ल करात िहटलर या िवरोधात असंतोषाचं वातावरण िनमाण झालं.
या िवल ण ताणतणावाचे य प रणाम िहटलरवर अगदी प पणे िदसायला लागले. तो एकदम थकलेला तर िदसत
होताच; पण या या डो यावर या आिण िमशी या के सांम येही अचानकपणे पांढ या छटा ठळकपणे िदसायला लाग या.
१९४२ साल या माच मिह यात गोबे सनं िहटलरची भेट घेतली ते हा याला िहटलरकडे बघनू ध काच बसला. आप याला
बरं वाटत नसनू अधनू मधनू च कर आ यासारखं होत अस याचं िहटलरनं याला सांिगतलं. आप या मनावरही सोि हएत
यिु नयनमध या यु ात या अडचण चा दु प रणाम झाला अस याची कबल ु ी िहटलरनं िदली. असं असनू ही आता मा यातनू
तो सावर यासारखा िदसत होता. याचा आ मिव ास ढासळला असला तरी सपं ला न हता; उलट तो आता न यानं िज ीला
पेटून लढ यासाठीची तयारी करत अस यासारखे वाटत होतं.
दसु रं महायु इत या सहजासहजी संपणार नसलं तरी १९४१-४२ सालांदर यान या सोि हएत यिु नयनमध या थंडीम ये
जमन ल कराला सोसा या लागले या अडचणी िनणायक न क च ठर या. जमनी या पराभवाची सु वात ख या अथानं याच
काळात झाली! सोि हएत यिु नयनवर या ह यादर यान डा या िवचारसरणी या आिण यू लोकांचा नायनाट
कर यासंबंधी या िहटलर या मनसु यांचीही खलबतं सु होती. सोि हएत यिु नयनमध या आप या या श ंचू ा काटा कसा
काढायचा यािवषयी िहटलर आप या सहका यांशी तर बोलेच; पण िशवाय या या नेहमी या वगतांम येही हा िवषय नेहमी
येई. याच काळात आता नाझ या ता यात आले या यंनू ा ठार कर यािवषयीचे बेत प के होत गेले. अथात ल करी
बाबत म ये िहटलर या कारे आिण िजत या वेळा लडु बडू करे , िततका तो या ाम ये ल घालत नसे. एकदा यासंबंधीचे
आदेश िदले क यानंतर िहमलरसारखी माणसं या आदेशांनसु ार पढु चा कायभाग उरकायला समथ आहेत, याची िहटलरला
क पना होती. साहिजकच तो अधनू मधनू या संदभातली ‘ गती’ अपे ेनसु ार सु आहे ना, एवढंच तपासत असे.
 यू लोकांवर अनि वत अ याचार
िहटलरचा यू षे तसा बराच जनु ा असला तरी आतं ररा ीय पातळीवर या या या हालचाल मळ ु े या या यू षे ाला
जरा खीळ बसली होती. मनात असनू सु ा याला या ाकडे वळता आलं न हतं. पोलंडवर क जा के यापासनू मा न यानं
यू लोकांवर या कारवायांना ारंभ झाला. सु वातीला यंू या िवरोधात या कारवाया अथातच ामु यानं जमनी आिण
ऑि या इथं सु हो या. यानंतर पोलंडमध या यंचू ा काटा काढ याचे बेत आख यात आले. यांना छळछाव यांम ये
डांबण,ं यांचा अनि वत छळ करण,ं थंडीकडे दल ु क न यां याकडून खपू काम क न घेणं आिण यांना फ िजवंत
राह यापरु तं खायला देण,ं अशा अनेक कारांनी पोिलश यंचू ं आयु य अवघड क न टाक यात आलं. यानंतर सोि हएत
यिु नयनमध या यू लोकांची पाळी होती. ितथं तर त बल ५०-६० लाख यू लोक आप या हाती लागतील, असा िहमलरचा
अदं ाज होता. हणनू च ‘बाबारोसा’ मोहीम सु होताच दोन िदवसांनी आप या ता यात येत असले या यू लोकां या
संदभात न क काय करायचं यासाठीची चाचपणी क न िहमलरनं आप या सहका यांना यासाठीची आखणी करायला
सांिगतलं. यातनू पढु या तीस वषाम ये त बल ३.१० कोटी लोकांना छळछाव यांम ये भरती कर यासाठी या योजनेवर काम
सु झालं. यात लािवक लोकांचाही समावेश होता. पि म सायबे रयामध या कडा या या थंडीत यांची रवानगी कर याचे
मनसबु े आख यात आले. याचा पिहला फटका यू लोकांना बसणार, हे उघड होतं. लाख या सं येनं यू लोक अनि वत
छळाला बळी पडणार हे तर न क होतंच; पण िशवाय यू लोक जवळपास पणू पणे नामशेष हो याचा धोकाही यात होता.
अथातच या काळात यू लोकांना एक डांबनू यांना िवषारी वायनू ं गदु मरवनू मारणं िकंवा यां यावर गोळीबार क न यांना
संपवण,ं अशा कार या योजना आख यात आ या न ह या. हा अिधकच ू र असलेला कार नंतर झाला.
पोलंडम ये ३ जल ु ैला ११६० यू लोकांना गो या घालनू ठार मार यात आलं. यानंतर तीन िदवसांनी िलथआ ु िनयाम ये
२५१४ यंनू ा मृ यमु खु ी पडावं लागलं. असे सगं यानंतर वारंवार घडत रािहले. ऑग ट मिह या या म यावर गोबे सकडे यू
लोकां या सु असले या ह याकांडा या बात या पाठव यात आ या. यामळ ु े गोबे स एकदम खषू झाला. आपण
यंिू वरोधात सु असले या कारवायांिवषयी समाधानी अस याचं मत यानं य के लं. यू लोकांचं वणन ‘गोिचडं’ असं
क न यांचा आ ाच खा मा करणं गरजेचं आह, असं तो हणाला. जर आपण यांना आ ा िजवंत सोडलं तर हे र िपपासू
लोक नंतर आप याच र ाचा घोट घेतील, असंही िवधान यानं के लं. सु वातीला यू लोकांचं ह याकांड हे फ पु षांपरु तंच
मयािदत होतं. लवकरच यू ि या आिण यू मल ु ं यांचा काटा काढला नाही तर भिव यात यां यापासनू आप यासमोर धोका
िनमाण होऊ शकतो, असा िवचार पसरव यात आला. साहिजकच यां यावरही अ याचार सु झाले. उदाहरणाथ १९४१
साल या स टबर मिह यात ठार कर यात आले या एकंदर ५६,४५९ यू लोकांम ये २६,२४३ ि या आिण १५,११२ लहान
मल ु ं यांचा समावेश होता. यू लोकांचं िशरकाण करत असताना यात ि या आिण लहान मल ु ं यांचाही समावेश कर याची
योजना फ िहमलरची न हती. िहटलरनं अ प भाषेत िहमलरला यासाठीचे आदेश िदले होते. अगदी थेटपणे ‘ यू ि या
आिण लहान मल ु ं यांना ठार करावं’ असं न हणता ‘आप या ीनं श ू असले या येकाला ठार करावं’ असं िहटलरनं
याला सांिगतलं होतं. यातनू यो य तो अथ िहमलरनं काढला.
यंू या सदं भातला िहटलरचा षे िकती पराकोटीचा होता, हे यानं िहमलरबरोबर या चचदर यान काढले या
उ ारांमधनू प हावं. सू म जीवां या संदभातलं मल ू भतू संशोधन के ले या रॉबट कॉखशी यानं वतःची तल ु ना के ली.
या माणे कॉखनं यरोगाला कारणीभतू असले या िजवाणचंू ा शोध लावला, याच माणे आपण राजकारणामध या जंतंचू ा
शोध लावनू यांचा नायनाट कर या या मागावर अस याचं िहटलरनं सांिगतलं. ही िजवाण-ू िवषाणचंू ी भाषा िहटलर यू
लोकां या संदभात अगदी उघडपणे जमनी या बाहेरसु ा वापरत राही. बाि टक देशांम ये आता आपलं वच व िनमाण
झालेलं अस यामळ ु े िलथआ ु िनया, इ टोिनया, लॅटि हया इथले नाग रक यंचू ा सडू अ यंत यो य कारे घेत अस यािवषयी
यानं समाधान य के लं. तसंच सोि हएत यिु नयनम ये यंचू ं ाब य अस यामळ ु े च या देशात अनाग दी माजली आहे, असं
सांगनू जर इत या मोठ्या माणात यू लोक इतर ही असते तर यांनी सगळीकडेच ‘ लेगची साथ’ पसरवली असती, असं
तो हणाला. यू लोकांिवषयी या या मनात िकती घृणा साठून रािहली होती, हे यातनू िदसनू येतं. यू लोक नसते तर यरु ोपीय
देशांची एकहाती स ा िटकून रािहली असती आिण हणनू च यंचू ी धरपकड क न यांना सायबे रया, मादागा कर असं
कुठंही हाकलनू िदलं पािहजे, असहं ी िवधान यानं के लं. एकूणच यंचू ा वंशच परु ता सपं व यासाठी याची धडपड सु होती.
१९४१ साल या जल ु ै मिह यात चडं मोठ्या माणात पोिलश यू हाताशी लाग यावर यांचं न क काय करायच,ं हे
ितथ या जमन ल करी अिधका यांना समजत न हतं. या यंनू ा इतर धाडणं काही कारणामळ ु े श य न हतं. साहिजकच
एखादी छावणी उभी करावी आिण यात यांना टाकून यां याकडून काम क न यावं, असा पयाय िनघाला. जे यू लोक
काम कर यालायक नसतील यांचं काय करायच,ं हा नवा यातनू िनमाण झाला. यातच पढु े उ या ठाकत असले या
कडक िहवा या या पा भमू ीवर या यू लोकांना कसं पोसायच,ं असाही सवाल एका व र जमन ल करी अिधका यांना
िवचारला. खास क न काम कर याची मता नसले या यू लोकांना उगीचच िजवंत कशाला ठे वायच,ं असं िवचा न सरळ
यांना ठार का क नये, असाही यानं उपि थत के ला. याला अनक ु ू ल ितसाद आला नाही. अजनू ही यंनू ा मोठ्या
सं येनं ठार कर यािवषयी संिद धता होती. यांना यां या राह या िठकाणांमधनू बाहेर काढून दसु रीकडे हलव यािवषयी मा
सहमती होती.
सोि हएत यिु नयनवर आपण कुरघोडी क शकतो, अशी भावना १९४१ साल या म यावर जमनीम ये अस यामळ ु े यू
लोकां या िवरोधातलं जनमत आणखी कडवं होत गेलं. यू लोकांवरचे िनबध आणखी प के होत गेले. यांना हाकलनू देण,ं
मारहाण करण,ं यांची दक ु ानं जाळून टाकणं हे कार तर सु होतेच; पण आता आठवड्या या बाजाराम ये यू लोकांनी
सामील होऊ नये, असे आदेशही काढ यात आले. यू लोकां या मालम चे ी हानी झाली तर याची नक ु सानभरपाई िदली
जाणार नाही, असं वतमानप ांम ये जाहीर कर यात आलं. दक ु ानांम ये यू लोक काही खरे दी कर यासाठी गेले, तर यांना
थांबवनू आधी जमन ाहकांनाच ाधा य िमळालं पािहजे, अशी स कर यात आली. यातनू आपली सटु का क न घे याचा
य न यू लोकांनी क नये यासाठी यां या शटावर ठरावीक िब ला असावा, अशी मागणीसु ा जोर धरायला लागली. ही
मागणी पवू पासनू के ली जात असली तरी िहटलरनं ती आधी फे टाळून लावली होती. आता िहमलरनं आ हानं ही मागणी
पु हा रे टून धरली. सोि हएत यिु नयनशी- हणजेच यंश ू ी लढणारे जवान आप या मायभमू ीत मा ‘ यू लोकां या आिलशान
घरी अजनू ही आय वंशीय लोक कसे काय काम करतात’ असा सवाल िवचारत अस याचं यानं िहटलरला सांिगतलं. तसचं
सावजिनक िठकाणी िकंवा सावजिनक वाहतक ू यव थेचा वापर करताना यू लोक जमनी या यु ामध या यशािवषयी
शक ं ाकुशक ं ा उपि थत क न नाग रकांचं मनोधैय ख ची करत अस याचा आरोप िहमलरनं के ला. साहिजकच यू माणसाची
कुठंही पटकन ओळख पटावी यासाठी या या पोषाखावर िब ला असणं आता अ याव यक झालं अस याचं मतही यानं
मांडलं. िहटलरनं यावर तातडीनं िनणय िदला नाही. १८ ऑग टला हा मु ा घेऊन गोबे स िहटलरला भेटायला या या पवू
 िशयामध या बंकरम ये दाखल झाला. आप या ल करी अिधका यांशी सु असले या वादिववादांमळ ु े आिण त येत
िबघडलेली अस यामळ ु े िहटलर आधीच वैतागले या अव थेत होता. यात यू लोकांिवषयीची नवी त ार या यासमोर
आ यावर साहिजकच याचा भडका उडाला. यानं लगेचच यू लोकांनी यां या पोषाखावर ठरावीक िब ला
घाल यासबं ंधी या िनणयावर िश कामोतब क न टाकलं.
यंनू ी यां या पोखाषावर कसला िब ला लावायचा, यािवषयीचा िवचार आधीच झाला होता. डेि हड या यू
यगु पु षा या आठवणीचं तीक हणनू िपव या रंगाचा मोठा तारा असलेला िब ला इथनू पढु े यू लोक लावतील, असं
ठरलं. अशा कारे आपलं वेगळे पण उठून िदसायला लाग यानंतर घाब न आिण नामु क टाळ यासाठी हणनू यू लोक
समाजात िमसळ याचं फारसं धाडस करणार नाहीत,् अशी गोबे सला खा ी वाटत होती. बिलन शहर आपण स या य-ू मु
बनवू शकत नसलो तरी िनदान यामळ ु े सावजिनक िठकाणी आप याला यू लोकांचं कमीत कमी दशन होईल, असं याचं मत
होतं. यािशवाय सोि हएत यिु नयनमधली आपली मोहीम संप या या समु ाराला बिलनमध या यू लोकांना दरू वर कुठंतरी
घालवनू दे याची परवानगीही िहटलरनं याला िद यामळ ु े तो खषू होता. १ स टबर या िदवशी सहा वषाहन जा त वय
असले या येक यू माणसानं आपली ओळख पटव यासाठी वर उ लेख के लेला िब ला घातलाच पािहजे, असा अिधकृ त
आदेश जाहीर कर यात आला. यू लोकांची धरपकड क न यांना आता तातडीनं छळछाव यांम ये पाठवनू ावं, अशी
मागणीसु ा जोर धरायला लागली; पण यात एक अडचण होती. यु भमू ीवर सैिनकांना जा यासाठी तसचं यां यासाठी
िशधा पाठव यासाठी परु े शा माणात रे वेगाड्या उपल ध नसताना यू लोकांना दरू वर या छाव यांम ये धाड यासाठी
रे वेगाड्या कुठून आणाय या, हा च होता. तसंच मळ ु ात या यू लोकांना कुठं पाठवणार, याचीही कुणाला मािहती
न हती. जमनीनं न यानं काबीज के ले या देशांम ये हजार या सं येनं सोि हएत यंनू ा आणनू ठार के लं जात होतं. ितथं
आणखी लाखो यू लोक मावणं श य न हतं. तसंच लेिनन ाड आिण मॉ को इथ या लाखो यू लोकांना पकडून आणायचं
आिण उपाशी ठे वनू भक ु े नं याच िठकाणी मारायच,ं असं िहटलरनं आधीच ठरवलं होतं. एकूण काय, तर हे गिणत जळ ु त न हतं.
अचानकपणे टॅिलन या एका कृ तीमळ ु े िहटलर िवचारात पडला. जमन वंशा या सहा लाखांहन जा त नाग रकांना
ऑग ट मिह यात टॅिलननं हो गा नदीकाठ या यां या घरांमधनू हसकून बाहेर काढलं. बैलगाड्यांम ये भ न यांना
अ यंत उबगवा या अव थेत ने यात आलं. यांना पि म सायबे रया आिण कझाक तान इथं हाकलनू दे यात आलं. हळूहळू
हा आकडा वाढून दहा लाखां या आसपास गेला. याला यु र हणनू आपणही आप याकड या यू लोकांना हाकलनू
िदलं पािहजे, असा दबाव िहटलरवर या या जवळ या सहका यांनी टाकला. यातनू स टबर मिह या या म यावर जमन
आिण झेक यू लोकांचं थलांतर कर यासाठी िहटलरनं परवानगी िदली. बिलन, ि हए ना आिण ाग इथ या यू लोकांना
आधी बाहेर काढलं जावं, असं िहटलरचं मत होतं. या यू लोकांचं पढु े काय करायच,ं या ावरही एसएस संघटनेनं आधीच
िवचार के ला होता. यू लोकांना ठार कर यासाठी यां यावर गो या झाडणं हे गो या झाडणा यांसाठी जा त क दायी
आिण ासदायी अस यामळ ु े , िवषारी वायू सोडून यू लोकांना ठार कर या या उपायाकडे एसएसचा कल होता. पवू च बरा न
होऊ शकणारे आजार झालेले लोक तसंच मनो ण यांना ‘इ छामरण’ दे यासाठी खास गाड्यांम ये िवषारी वायू भ न
यां यापयत ने याची ‘सोय’ कर यात आली होती. या गाड्यांचा वापर आता यू लोकांना मोठ्या सं येनं सपं व यासाठी
कर याचा िवचार सु झाला. याचा पिहला योग हणनू स टबर मिह यात रिशयातनू आण यात आले या शेकडो
यु कै ांना ऑशोिव झ या छळछावणीम ये ‘िझ कॉन-बी’ नावाचा िवषारी वायू सोडून मार यात आलं. खरं हणजे ही
छळछावणी पोिलश यंसू ाठी तयार कर यात आलेली असली तरी आता न या कार या ू र सक ं पना राबव यासाठीची
योगशाळा हणनू ितचा वापर पिह यांदाच झाला. ठार कर यात आले या या रिशयन लोकां या दफनासाठीची सोय नंतर
कर यात आली. या योगात या ‘यशामळ ु े ’ लवकरच पोलंडम ये िवषारी वायू सोडून यू लोकांना ठार कर यासाठीची
आणखी क ं उभी कर यात आली. यांचा वापरही सु झाला. याखेरीज काम कर याची मता नसले या अनेक यंनू ा
गो या घालनू िकंवा िवषारी वायनू ं भरले या गाडीत जबरद तीनं सोडून मार याचे कारही घडत होतेच. ७ िडसबर १९४१
या िदवशी या जपान या पल हाबरवर या ह याचा यंू या िवरोधात या अ याचारांवरही प रणाम झाला. याचं कारण
हणजे सु असले या यु ाची या ी एकदम वाढून आता महायु ाची झाली होती. िशवाय सोि हएत यिु नयननं जमनीला
जोरदार ितकार करायला सु वात के यामळ ु े इतर असले या यू लोकांना सोि हएत भमू ीवर पाठवणहं ी अश य होऊन
बसलं.
िहटलरचा य-ू षे तसा अगदी उघड असला आिण यानं यंू या िवरोधात कारवाया कर या या आदेशांना अनेकदा
मजं रु ी िदलेली असली तरी याला आपलं िबंग झाकून ठे वायचं होतं. वरवर तो यंू या िवरोधात आग ओकत असला तरी
यां या ह येला िकंवा यां यावर या अ याचारांना आपण कारणीभतू नस याचं याला भासवायचं होतं. हणजेच आपले
सहकारी, तसंच जमन लोक वतःहनच यू लोकांवर तटु ू न पडत अस याचा भास याला िनमाण करायचा होता. यू
लोकांिव या कारवायांिवषयी तो जवळपास कधीच नेम या श दांम ये आदेश देत नसे. मु ामच तो सचू क पण कुठ याही
कारे प सचू ना नसले या श दांचा वापर करत असे. यातनू च यंू या िवरोधातला शेवटचा ह ला काही काळानंतर सु
झाला.

ि पअर (डावीकडून दुसरा), गो रंग, िहमलर १९४२ साली

दर यान १९४२ साल या फे वु ारी मिह या या अखेरीला िहटलर या बंकर या आसपास या भागाम ये अजनू ही बफ
साचलेलं असलं तरी वसंत ऋतू या आगमनाची चाहलसु ा लाग याचं िच िनमाण झालं होतं. या थंडीमळ
ु े आिण बफामळ
ु े
िहटलर पार वैतागनू गेला. आप या व र ल करी अिधका यांनासु ा या िहवा याचा जोरदार फटका बसला अस याचं
आिण याचा प रणाम आप या पीछे हाटीवर झालेला अस याची याला परु े परू क पना होती. आता या अडचणी दरू होत
अस याची प िच हं िदसत अस यामळ ु े श वू र पढु चा घाव घाल यासाठी तो उ सकु होता. याची रा ीची झोप िक येक
िदवसांपासनू पार उडाली होती. आता न यानं लेिनन ाड आिण मॉ को इथं चढाई कर याची व नं याला पडायला लागली.
अथातच या धोरणांम ये मोठा धोका होता; पण तो वीकारणं भाग होतं. याचं कारण हणजे जोरकसपणे हा ह ला कर याचा
य न के ला नाही तर आपण इथंच संपनू जाऊ, याची याला क पना होती. िहटलर या वाग यामधला तटु कपणा आिण
याला जवळपास कुणािवषयीही आपल ु क नसण,ं याचं याला जवळून बघणा यांना आ य वाटत असे. कुणाशीही याचं
भाविनक नातं न हतं. यु भमू ीवर लढून आले या आिण जखमी झाले या लोकांना भेट यात याला कधीच रस नसे.
बॉ बह यांमळ ु े बेघर झाले या लोकांिवषयी या या मनात कधीच कणव अस याचं जाणवत नसे. कुठ याही
छळछावणीला यानं भेट िदली नाही. मानवी आयु याची याला अिजबात िकंमत नसे. आप या सैिनकांचाही हजार या
सं येनं मृ यू झाला तरी याला याचं काही वाटत नसे. फ यु िजंक या-हर या या ीनं याचं मोजमाप कर यावर तो
समाधान माने. आप या भ यिद य सक ं पना य ात साकार या या ीनं हे सगळं अप रहाय आहे आिण याचं फार
भांडवल कर याची गरज नाही, असं याचं प मत होतं.
िहटलरिवषयीची चांगली ितमा जमन लोकां या मनात सात यानं जवत राहणं गरजेचं अस यामळ ु े गोबे स नवन या
लृ या वापरे . यासाठीच यानं १९४२ म ये ‘द ेट िकंग’ नावाचा एक मािहतीपट तयार क न घेतला. या य नांचा फारसा
उपयोग झाला नाही. काही काळ आपला तारणहार हणनू या िहटलरला जमन नाग रकांनी एकदम डो यावर घेतलं होतं,
यांचा हळूहळू मिनरास होत गेला. नंतर या काळात जमनीची प रि थती िबघडत गे यानंतर जमन नाग रकांनी िहटलरला
यासाठी जबाबदार धरायलाही सु वात के ली. यातच जमन ल कराला अ नधा याचा मोठ्या माणावर परु वठा करावा लागत
अस यामळ ु े १९४२ साल या माच मिह यात सवसामा य जमन नाग रकांना होत असले या अ नधा या या परु वठ्याम ये घट
करावी लागली. यामळ ु े लोक खवळणार याची िहटलरला क पना होती. यातच यापा यांनी आिण म य थांनी आपलं
उखळ पांढरं क न घे यासाठी व तंचू ा साठा आिण काळाबाजार के यामळ ु े सरकारची पचं ाईत झाली. भडकून अशा लोकांना
मृ यदु डं दे याचे आदेश दे यात आले; कारण यु काळात अशा कारचे उ ोग करणं हणजे देश ोह करण,ं असा याचा अथ
लाव यात आला. या आदेशानसु ार खरंच दोन जणांना ठार कर यात आ याची बातमी वतमानप ांम ये छापनू आली.
२८ जनू १९४२ या िदवशी सोि हएत यिु नयनवर या ह यामधली ‘ऑपरे शन य’ू हणनू ओळखला जाणारी
मह वाची मोहीम सु झाली. सोि हएत यिु नयन या सीमेनजीक या सग यात कमजोर भागावरचा हा ह ला होता.
नेहमी माणेच श ल ू ा गाफ ल ठे वनू ह ला कर याची नीती जमनीनं वापरली. यामळ ु े सोि हएत ल कर आ यचिकत
अव थेतच या ह याचा सामना करायची तयारी करायला लागलं; पण तेवढा वेळ यां याकडे न हता. १ जल ु ैपयत जमनीनं
जोरदार मजल मारली. याच समु ाराला िहटलर आिण या या ल करामधले व र अिधकारी यां यामध या सघं षाचा नवा
नमनु ा बघायला िमळाला. िहटलरनं िदले या आ ांकडे दल ु क न फे डॉर फॉन बक या ‘फ ड माशल’नं आप या
तकु ड्यांना पढु े चाल क न न जाता थांबनू राह याचे आदेश िदले. यामळ ु े भडकून िहटलरनं बकला पदमु के लं. सोि हएत
यिु नयनवर सु असले या ह या या हणजेच दि ण भागा या जवळ आपण असावं, या कारणासाठी िहटलरनं आता
आपला मु काम १६ जल ु ै १९४२ या िदवशी यु े न देशात या ि हिन सा ांताजवळ हलवला. इथले बंकस तर आधी या
बंकसहनही खराब वाटत होते. यातच डासांनी सगळीकडे नसु ता उ छाद मांडला होता. याच समु ाराला िहटलर आिण याचे
ल कर अिधकारी यां यात न यानं मतभेद िनमाण झाले. यामागचं कारण हणजे जमन ल कराची आगेकूच सु असताना
यां या हाती लागत असले या सोि हएत यु कै ां या सं येत अचानकपणे घट होत अस याचं िदसनू आलं होतं. याची
कारणमीमांसा सु होती. मु ामच यु भमू ीवरचं नक ु सान टाळ यासाठी सोि हएत यिु नयननं आपले सैिनक ितथनू कमी के ले
असनू , नंतर ते आप यावर अचानकपणे ह लाबोल कर याची तयारी करत अस याचं ल करी अिधका यांचं मत होतं.
िहटलरला मा हे अिजबात पटत न हतं. सोि हएत ल कराची दरु व था झालेली असनू , खरोखरच यां याकडे असले या
सैिनक मनु यबळात झाले या कमाली या घटीमळ ु े च हे घडत अस याच,ं याला वाटत होतं. हणजेच सोि हएत यिु नयनची
धडपड आता फार काळ सु राह शकणार नाही, असं याचं मत होतं. यामळ ु े जमन ल करानं वेगानं पढु े जात रािहलं पािहजे,
असं तो हणत होता. ल करी अिधका यांशी िहटलरचे सतत होत असलेले मतभेद आिण सात यानं नवनवे िनणय घेत
राह याची आिण ते बदल याची िहटलरची सवय, यामळ ु े कुठ याही कारचं िनयोजन करणं ल करी अिधका यांना िक येकदा
अश य होऊन बसे. ल करी अिधका यांनी जरा सबरु ीनं िनणय घे याचं िकंवा अितआ मकता टाळ याचं ठरवलं, क यांना
िहटलर नेभळट, िभ े आिण नकारा मकतेनं भरलेले लोक, असं हणत असे. यामळ ु े तो िवल ण भडके आिण रागारागानं
ओरडत राही. याला न क कसा ितसाद ावा, हे ल करी अिधका यांना समजत नसे. ते जागीच भीतीनं िथजनू जात; पण
िहटलर घाईघाईनं सवनाशाकडे आप याला नेत अस या या हताश भावनेपोटी ते याला आपाप या परीनं िवरोध क न
बघत. २३ जल ु ै १९४२ या िदवशी िहटलरनं जारी के ले या आदेशामळ ु े मा या अिधका यांचं धाबंच दणाणलं. तेलानं समृ
असलेला कोकॅ कस देश आिण टॅिलन ाड या दो ही भागांवर एकाच वेळी आ मण करायचा िनणय िहटलरनं घेतला. हा
िनणय हणजे शु मख ू पणा अस याचं ल करामध या जवळपास येकाचं मत होतं. टॅिलन ाडम ये सोि हएत ल कराची
चांगली बांधाबांध झालेली असनू , ितथं आप या ल करामध या दबु या तक ु ड्या लढणार अस या या हतबल भावनेपोटी
हा दर गारठून गेला.
कॉकॅ कस या िदशेनं जाणा या पिह या गटात या ल करी तक ु ड्यांनी ऑग ट या म यापयत साडेपाचशेहन जा त
िकलोमीटस अतं रापयत कूच के लं. टॅिलन ाड या हणजेच एकदम वेग या िदशेनं जाणा या दसु या गटात या ल करी
तकु ड्यांना मा िनरिनरा या अडचण नी भेडसावायला सु वात के ली. यां यासाठी परु े शी यु साम ी आिण इतर सोयी या
गो ी उपल ध होईनात. यांनी थोडी गती साधनू ितथ या तेल शु ीकरण क पांपयत कूच के लं खरं; पण चलाख सोि हएत
फौजांनी ितथनू माघार घे यापवू च हे क प उ व त क न टाक याचं य जमन ल कराला बघावं लागलं. या तेलाम ये
िहटलरला चडं रस होता. हे तेल आप या हाती लवकर लागलं नाही तर फार काळ आपलं ल कर इधं नािवना िटकू शकणार
नाही, असं तो वारंवार हणत असे. िहटलर या कानांवर हे क प उद् व त झा याची बातमी आ यावरही यानं आप या
मनातली उदास भावना लपवनू च ठे वली. अजनू कै क तेलिविहरी आिण तेलशु ीकरण क प बाक असनू , यांचा ताबा
आप याकडेच येईल, असा िव ास यानं कट के ला. तसंच आणखी दोन िदवसां या आगेकुचीनंतर आपलं ल कर
टॅिलन ाडपयत मजल मा शके ल, असंही यानं गोबे सला सांिगतलं. टॅिलन ाडवर ताबा िमळवनू ते पणू पणे न
कर यासाठी आप या ल कराला एका आठवड्याचा काळ परु े सा आहे, असंही तो हणाला. २३ ऑग टपयत दसु या
गटात या ल करी तक ु ड्यांनी टॅिलन ाड या उ रे कड या हो गा नदीपयत मजल मार यात यश िमळवलं खरं; पण आता
इथनू पढु चा वास कठीण अस याचं यां या ल ात आलं. सोि हएत ल करानं या भागातली आपली बचावफळी चांगलीच
दणकट बनवली होती.
दसु रीकडे लेिनन ाड या िदशेनं जात असले या जमन ल करालाही सोि हएत फौजांनी कडाडून लढा िदला. आता पढु े
जाणं धो याचं अस याचा इशारा ितथ या ल करी अिधका यानं िहटलरपयत पोहोचवला खरा; पण नेहमी माणेच िहटलरनं
या यावर िभ ेपणाचा आरोप क न पढु े जात राह याचा आदेश िदला. याची सगळी जबाबदारी िहटलरवर आहे असं सांगनू
या अिधका यानं नाइलाजानं आप या सहका यांना पढु े जा याचे आदेश िदले. ितथं सोि हएत ल करानं असा काही
जबरद त ितह ला के ला, क जमन ल करी तक ु ड्यांचे पार तीनतेरा वाजले. बाहे न आ मिव ास दाखवत असलेला
िहटलर आतनू हाद न गेला. या अपयशासाठी नेहमी माणेच दसु यावर जबाबदारी ढकलनू मोकळं हो यासाठी याची
धडपड सु झाली. हा दर आिण िहटलर यांचे संबंध के हापासनू च पार िबघडले होते. यातच हा दरनं परत एकदा आप या
ल करी तक ु ड्यांना मागे हट यासाठीची परवानगी मािगतली. भडकले या िहटलरनं याला नेहमी याच या िवनं या
के याब ल आिण िभ ेपणानं वाग याब ल सग यांसमोर चांगलंच धारे वर धरलं. आता मा हा दरची सहनश सपं ु ात
आली. यानं आपण अिजबात िभ े नसनू आप या सैिनकांचा िवनाकारण होत असलेला मृ यू टाळ यासाठी धडपडत
अस याचं उ र िहटलरला िदलं. यावर हा दर पिह या महायु ातसु ा जमनीकडून लढला असला तरी या महायु ाचा
िनकाल िकती खराब लागला याची सग यांना क पना अस याचं िहटलरनं या याकडे नजर रोखत सांिगतलं. यामळ ु े जमन
ल कर मख ु हा दरचेही िदवस भर याची सग यांना जाणीव झाली. असाच एक संग आणखी एका िनरो या या बाबतीतही
घडला. या िनरो यानं यु भमू ीवरची प रि थती भयंकर अस याची आिण जमन ल करानं आता पढु े जाणं अश य अस याचं
िहटलरला सांगताच िहटलर संतापला आिण यानं आप या आदेशांचं उ लंघन कुणीही करता कामा नये, असं ओरडून
सांिगतलं. यावर िहटलरशी चांगले संबंध असले या या िनरो यानंही िहटलरला ओरडून उ र िदलं. यु भमू ीवरचे सैिनक
िहटलर या आदेशांनसु ारच लढत अस याचं आिण िजवापाड य न करत अस याचं आपण वतः अनभु वलं अस याचं
यानं िहटलरला सांगताच रागारागानं खोलीचं दार आपटून िहटलर ितथनू िनघनू गेला.
आता िदवसा िहटलर आप या झोपडीवजा बंकरम ये बसनू राही. तो सग यांबरोबर एक जेवण यायला येत नसे.
आप याच झोपडीत कमीत कमी लोकांसह तो ल करी घडामोड संबंधी या बैठका घेई. कुणाशीही तो ह तांदोलन करत नसे.
आप या त डी आदेशांचे चक ु चे अथ काढण,ं तसचं यांना फाटे फोडण,ं यांत ल करी अिधकारी आता वाकबगार झालेले
अस यामळ ु े आपले सगळे आदेश आता टाईप के ले जातील, असं यानं ठरवलं. आधी माणेच आप या आदेशां या
िवरोधात जाणा या लोकांना काढून टाक याचं धोरण यानं वीकारलं आिण हा दर तसंच यु भमू ीवर आगेकूच करायला
नकार देणारा अिधकारी या दोघांना यानं पदमु के लं.
 १९४२ साली इ हा ाऊन (उभी)
िहटलरची िचडिचड वाढत असताना आिण सोि हएत भमू ीवरचं जमन आ मण अपयशी ठर याची िच हं िदसत
असताना दसु या महायु ाला िनणायक वळण देणारा ऐितहािसक ‘ टॅिलन ाडचा लढा’ सु झाला. यरु ोपभर आपलं
सा ा य उभं कर याची व नं बघणारा िहटलर टॅिलन ाड करणामळ
ु े परु ता बेिचराख होत गेला.
 टॅिलन ाडचा ऐितहािसक लढा
दुस या महायु ाचं पारडं िनणायकरी या जमनी या िवरोधात वळव याम ये ‘ टॅिलन ाडचा लढा’ सग यात मह वाचा
मानला जातो. जमनी या आ मणाला जवळपास कुठंच यश वीपणे िवरोध झालेला नसताना आिण सगळीकडे जमनीची
सरशी होत गेली असताना, टॅिलन ाडम ये मा रिशयन सैिनकांनी जमनी या नाक नऊ आणले. थमच जमन सै याला भारी
पडेल अशी प रि थती अ यंत िचवटपणे झजंु णा या रिशयन सैिनकांनी िनमाण के ली. टॅिलन ाड या या ऐितहािसक
लढ्याची कहाणी अनेक पु तकं, कादबं या आिण िच पट यां याम ये विणली आहे.
टॅिलन ाडचा िनणायक लढा आता जवळ येऊन ठे पला होता. यात आपली सरशी होणं िकती मह वाचं आहे, याची
जमन आिण सोि हएत या दो ही बाजंक ू ड या अिधका यांना परु े परू क पना होती. लेिनन ाड आिण मॉ को यां या बाबतीत
िहटलरचे जे बेत होते, याच धत वर यानं टॅिलन ाड या संदभातही यहू रचना आखली होती. दहा लाख लोकसं या
असले या या शहरावर ताबा िमळव यावर लगेचच ितथ या सग या पु षांना ठार करायचे आदेश यानं आप या ल कराला
िदले. टॅिलन ाडम ये िशर यासाठी आप याला फार य न करावे लागणार नाहीत अशी िहटलरची अपे ा होती; पण
य ात मा ही लढाई खपू च जोरदार झाली. अगदी र यार यांमधनू , घरांमधनू जमन सैिनकांना िवल ण ितकार झाला.
काही िदवसांम ये आपण टॅिलन ाडचा ताबा घेऊ अशी आशा वाटत असले या जमन सैिनकांना यासाठी काही आठवडेच
न हे, तर कदािचत काही मिहने लागतील याची जाणीव झाली. याच काळात ि िटशांनी रा ी यिू नक, मे न, ड्यसु लडॉफ,
ड्यईु सबग अशा जमन शहरांवर रा ी बॉ ब टाकायला सु वात के ली. हेही नक ु सान सोसणं आता जमनीला भाग पडलं. कहर
हणजे एका अथानं ि िटशांचे हे हवाई ह ले चांगलेच अस याची मि लनाथी िहटलरनं गोबे सशी बोलताना के ली. याचं
कारण हणजे यु ो र काळात आप याला जमन शहरांची पनु रचना करायची अस यामळ ु े एवीतेवी या शहरांमध या इमारती
पाडून टाकाय या हो याच; आता या बॉ बवषावामळ ु े आपलं काम आधीच झालं, असं तो हणाला!
दर यान टॅिलन ाडम ये आप याला चांगलंच नक ु सान सोसावं लागत अस यामळ ु े रिशयाम ये सु होणा या
महाभयंकर िहवा याआधी आपण ितथनू माघार यावी असं ल करी व र ांचं मत होतं. टॅिलन ाडचं आप याला अिभ ेत
असलेलं नक ु सान झालं अस यामळ ु े आिण ितथली दरू सचं ार यं णा ब यापैक मोडीत काढलेली अस यामळ ु े ितथली मोहीम
आपला जीव धो यात घालनू चालू ठे व याची आता गरज नाही, असं यांना वाटत होतं. िहटलरनं मा नेहमी माणेच हे मत
साफ खोडून काढलं. टॅिलन ाडवर आपला क जा करणं हे फ ल करी यु िजंक या या ीनं मह वाचं नसनू , ते मानिसक
यु िजंक यासाठीसु ा िततकंच मह वाचं आहे, असं याचं मत होतं. जमन ल कर अभे आिण अ यंत िचवट आहे याचं
तीक हणनू याला टॅिलन ाडचं उदाहरण जगासमोर ठे वायचं होतं. यातच या शहराला टॅिलनचं नाव अस यामळ ु े ितथनू
आपण माघार घेणं नामु क चं अस याचं याचं अतं मन याला सांगत होतं. वरवर मा शहराचं नाव काहीही अस यामळ ु े
काही फरक पडत नाही, असं तो हणत रािहला. रबन ॉपनं जमनीमध या सोि हएत राजदतू ा ारा टॅिलनशी सपं क साधनू तह
कर यासाठीची बातचीत कर यािवषयी िहटलरकडे परवानगी मािगतली. िहटलरनं याची िवनंती पार धडु कावनू लावली.
शश ू ी अशा कारे आिण अशा वेळी तहाची भाषा करणं आप याला अिजबात मा य नस याचं िहटलरनं याला सांिगतलं.
सोि हएत यिु नयनवर या आ मणािवषयी िहटलर अशा कारे जरा िचिं तत असतानाच पु हा एकदा म यसमु ाजवळ या
लढाईचं करण उफाळून आलं. याची पा भमू ी जाणनू घेणं गरजेचं आहे.
१९४० साल या जनू मिह यात इटलीनं ा स आिण इं लंड यां या िवरोधात यु पक ु ारलं. याचा म य समु ा या
आसपास या देशांवर आपोआपच प रणाम झाला. म य समु ा या उ रे कडे ा स, इटली, यगु ो लाि हया, अ बेिनया, ीस
आिण तक ु तान हे देश होते. दि णेकडे चां या ता यातली उ र आि का ही मोरो को, अ जे रया आिण ट्यिु निशया
यां याम ये िवभागलेली होती. दि णेकडेच इटली या ता यातला लीिबया आिण ि िटशां या ता यातला इिज हेही देश
होते. यामळु े इटलीनं यु ात वेश के यावर याचे थेट पडसाद या वेगवेग या यरु ोपीय देशां या मालक या वसाहत वर
उमटणं वाभािवकच होतं. चां या ता यात या वसाहत वर मसु ोिलनीचा डोळा होता. कारण या वसाहती आप या ता यात
आ या तर आपलं या भागात सलग भौगोिलक वच व िनमाण होईल, असं याला वाटत होतं. तेवढ्यात िहटलर या
नेतृ वाखाली जमनांनी इतक मोठी भरारी मारली क मसु ोिलनीनं काही हालचाल कर याआधीच बराचसा देश जमनी या
ता यात आला. साहिजकच नंतर या चचदर यान मसु ोिलनीला फार देश आप या पदरात पाडून घेता आला नाही. अशा
कारे आधी चां या ता यात असले या देशाचा िनकाल लाग यानंतर मसु ोिलनीनं ि िटशां या ता यात या वसाहत कडे
वळायचं ठरवलं. यानं ीसवर चढाई के ली खरी; पण ि िटशांनी काही काळातच ीसवर आपला वरच मा तर न यानं
थािपत के ला. तसचं इटली या ता यात या लीिबयावरही ि िटशांनी आ मण के लं. या यु ात इटलीचं चडं नक ु सान
झालं. काही काळानंतर जमनीनं ीसवर ह ला क न ि िटशां या ता यातनू ही वसाहत आप या आिधप याखाली आणली.
आता पु हा एकदा म य समु ानजीकचा हा भाग काशझोतात ये याचं कारण हणजे ितथ या यु ात अमे रके नं उतर याची
घोषणा के ली. यामळ ु े िहटलरचं ल काही माणात ितकडे वळलं. िम रा ां या मदतीला अमे रका उतरणार असं
कळ यावर आपण ा सचा उरलेला भागही ता यात घेतला पािहजे, असं याला वाटलं. यामळ ु े िम रा ांम ये खळबळ
माजेल आिण न क कुठे लढायचं हे यांना समजणार नाही, असा याचा डाव होता. यानसु ार ११ नो हबर १९४२ या
िदवशी िहटलरनं आप या सै याला यासाठीचे आदेश िदले. फारसा ितकार सहन न करावा लागता, जमन सै यानं ही
कामिगरी यवि थतपणे पार पाडली.
या काळात नेताजी सभु ाषचं बोस यांनी परत एकदा भारता या वातं यलढ्याम ये जमनीची मदत िमळव यासाठी
य न के ले. यासाठी बिलनम ये भारताचं सरकार थापन के लं जावं, अशी मागणी यांनी के ली. तसंच एक लाख जमन
सैिनकांना भारतात धाडून ि िटश स ा सपं व यासाठीचे य न के ले जावेत, अशी अपे ाही यांनी य के ली. अजनू ही
ि िटशांशी लढणं आिण ि िटशांचं सा ा य उद् व त करण,ं हेच जमनीचं मु य उि अस याचा सभु ाषबाबंचू ा गैरसमज
िटकून रािहला होता. िहटलरचं सगळं ल मा सोि हएत यिु नयनकडे लागनू रािहलं होतं. रिशयाला पटकन नमवलं क
ि िटशांची आप याशी लढायची िहमं त होणार नाही, असा याचा होरा कायम होता. तरीसु ा सभु ाषबाबंू या तावािवषयी
िहटलरला समजताच यासंबंधी आपण िवचार क , असं आ ासन यानं गोबे सला िदलं. िहटलर आिण याचे जवळचे
सहकारी यां यात सु असले या चचचे तपशील मा सभु ाषबाबंनू ा समजत नसत. िहटलरचा पररा मं ी रबन ॉप या याशी
झाले या बैठक दर यान सभु ाषबाबंनू ा साहिजकच खल ु ेपणानं आप या बेतांिवषयी बोलता आलं नाही. तरीसु ा काही
िदवसांनी भारता या वातं यािवषयी अगदी तातडीनं घोषणा कर यासाठी जमनीला उ ु कर यािवषयीचा एक अहवाल
सभु ाषबाबंनू ी िहटलर या सरकारपाशी सादर के ला. यात भारतात सोि हएत यिु नयनिवषयी सहानभु तू ीचं वातावरण असलं
तरी, फ जमनी-इटली-जपान यांची यतु ीच भारताला वातं याकडे नेऊ शकते, असं यांनी हटलं होतं. १० मे १९४१ या
िदवशी िहटलरनं सभु ाषबाबंचू ा हा अहवाल वीकारला आिण भारताचं वातं य जाहीर कर याला अनक ु ू लता दशवली.
यामळ ु े सभु ाषबाबू खषू झाले आिण आता इथनू पढु े नाट्यमय घटना घडणार अस याचं यांनी आप या जवळ या लोकांना
सांिगतलं. य ात मा असं काहीच घडलं नाही. या घटना माला एक वष उलटून गे यानंतरसु ा हणजे १९४२ साल या
मे मिह यात रबन ॉप अजनू िहटलरला या करणािवषयी काय करायच, हेच िवचारत होता! याआधीच जमनीनं सोि हएत
यिु नयनवर आ मण के याचं समज यामळ ु े खरी प रि थती सभु ाषबाबंू या ल ात आली आिण जमनी भारता या मदतीला
धावनू येणं आता अश य अस याचं कटू स य यांनी वीकारलं. यातच १९४१ साल या ऑग ट मिह यात अमे रक
रा पती ँ किलन झवे ट आिण ि िटश पंत धान िव टन चिचल यांनी ‘ येक देशामध या नाग रकांना आपले रा यकत
िनवड याचं वातं य आहे’ असं संयु िवधान के लं. याचं भारतात जोरदार वागत होणार आिण आप या वातं यासाठीचं हे
पढु चं पाऊल अस याचं भारतीय जनता मानणार, हे यांना समजलं. या तल ु नेत जमनीनं भारता या वातं यासंबंधी कसलीच
हालचाल के लेली नस यामळ ु े आता आपण जमनीची मदत घे याचे य न सोडले पािहजेत, हे यां या ल ात आलं. शेवटी
१९४३ साल या फे वु ारी मिह यात िनराश सभु ाषबाबंनू ी जमनीचा िनरोप घेतला.
जमनी या सोि हएत यिु नयनवर या आ मणादर यानची एक मह वाची घटना हणजे १९ जल ु ै १९४१ या िदवशी
टॅिलनचा मोठा मल ु गा याकोव याला नाझी फौजांनी ता यात घेतलं. आता झजंु त राह यात मतलब नाही असं मत बनवनू
याकोव वतःच जमन ल कराला शरण आला होता. ही सनसनाटीपणू बातमी असली तरी टॅिलननं मा नेहमी माणेच
आपलं प रि थतीवर िनयं ण अस याचं दाखवत राह यासाठी अिजबात िवचिलत न हो याचं िच िनमाण के लं. जे हा
आपण आप या व र ल करी अिधका याची सोि हएत पकडीतनू सटु का कर या या मोबद यात याकोवची सटु का करायला
तयार अस याचं जमनांनी सोि हएत यिु नयनला कळवलं ते हा टॅिलननं याला नकार िदला. तसंच ‘सा या सैिनकां या
मोबद यात आ ही फ ड माशलची सटु का करत नसतो’ असं जमनीला ठणकावनू सांिगतलं. यात आप या ीनं आपला
मल ु गा हा इतरां माणेच अस याचहं ी तो सिू चत करत होता. नंतर १९४३ म ये याकोवचा जमन बंिदवासात अतं झाला.
ितकडे उ र आि के म ये १९४३ साल या जानेवारी मिह यात िम रा ांनी जमन आिण इटािलयन सैिनकांना जोरदार
ितकार क न यांची पीछे हाट के ली. ही धडक पढु े यरु ोप खडं ापयत येऊ नये यासाठी िहटलरनं य न सु के ले. आप याला
या य नांम ये इटलीची िकतपत साथ िमळे ल अशी शक ं ा िहटलर या मनात िपंगा घालत होती, ती काही िदवसांम येच खरी
ठरली. सोि हएत यिु नयनशी िहटलरनं शांततेसाठीचा करार करावा आिण आपलं सगळं ल उ र आि के मध या लढाईकडे
कि त करावं, अशी िवनंती मसु ोिलनीनं याला के ली आिण यानं ितत याच लगबगीनं ती पार धडु कावनू लावली.
टॅिलन ाडम ये जमन ल करानं मागे न हटता पढु े जात रािहलं पािहजे यािवषयी िहटलर आ ही असला तरी १९
नो हबर १९४२ या िदवशी या या कानांवर ध कादायक बातमी आली. सोि हएत ल करानं बचावा मक धोरण सोडून जमन
ल करावर आ मकपणे चाल के ली होती. जमन ल करी अिधका यांनी असं हो यासंबंधीची भीती िहटलरकडे अनेकदा य
के लेली असली तरी िहटलरनं यां या या ‘िभ ेपणामळ ु े ’ याकडे साफ दल
ु के लं होतं. आता टॅिलन ाडमध या २.२०
लाख जमन सैिनकांना सोि हएत सैिनकांनी चहबाजनंू ी िवळखा घातला. आता काय करायच,ं असा िहटलरसमोर उभा
ठाकला. न यानं कुमक पाठवनू जमन सैिनकांची सटु का करायची तर यासाठी िकमान दहा िदवस लागणार होते. दर यान या
काळात हवाई मागानं या अडकले या सैिनकांना रसद परु व याचं काम सु हावं, अशी इ छा यानं य के ली. २३
नो हबरला हा िनणय झाला. खरं हणजे असा य न अ यंत धोकादायक अस याचं आिण चडं थंडी आिण िहमवषाव सु
असताना टॅिलन ाडपयत िवमानं पाठवणं िकतपत श य आहे, असा िनमाण होत अस याचं मत काही जणांनी
य सु ा के लं. िहटलरनं मा आप या काही खास सहका यां या मतांवर िवसंबनू राहन हवाई मागानं मदत पाठव याचा
िनणय घेतला. यात असं य अडचणी येत असनू सु ा हे य न सु रािहले. यात फारसं यश येत नस याचं आिण आणखी
फार काळ िटकाव धरणं अश य होत चाल याचं बघनू टॅिलन ाडम ये अडकून बसले या सैिनकांनी आपली सटु का क न
घे यासाठी आप याभोवती िवळखा घालनू बसले या सोि हएत ल करावर ह लाबोल कर यासाठीची परवानगी मािगतली.
िहटलरनं यालाही नकार िदला. १९४२ सालचा नाताळचा सण उलटून गेला तरी हा कार सु च रािहला. शेवटी
कॉकॅ कसमधनू आप या ल करी तक ु ड्या मागे घे याचा एक वेगळाच आदेश िहटलरनं िदला. टॅिलन ाडम ये काय सु आहे
ही गो दु यम असावी, असा हा कार होता. यामळ ु े जमनीम ये िनराशा आिण काळजी यांचं वातावरण पसरलं.
टॅिलन ाडम ये अडकून पडले या जमन सैिनकां या कुटुंबीयांना तर नाताळाचा सण संकट घेऊन आ यासारखाच वाटला.
आपण देशासाठी लढायला हणनू पाठवलेला जवान श ू या तावडीत सापडलेला आहे आिण याची सटु का कर यासाठी
काहीच घडत नाही, या भावनेनं अनेक जण हताश झाले. जमन ल कराकडून क डीत सापडले या सहका यांना
सोडव यासाठी काहीच य न के ले जात नस याचं बघनू १० जानेवारी १९४३ या िदवशी सोि हएत ल करानं या
अडकले या जमन सैिनकांवर जोरदार ह लाबोल के ला. यातनू आपली सटु का क न घे यासाठी माघार घे यासाठीचा एक
य न हणनू ितथ या जमन ल करी अिधका यानं िहटलरकडे परवानगी माग यासाठी एक िनरोप पाठवला; पण िहटलरनं
याकडे दल ु के लं. आपण दररोज ३०० टन िशधा आिण यु साम ी टॅिलन ाडमध या आप या सैिनकांकडे पाठवू
शकतो, असा आ मिव ास याला होता. यासाठीचे आदेश यानं १५ जानेवारी १९४३ या िदवशी िदले. या आदेशाला
कसलाच अथ न हता. हे काम िन वळ अश य होतं. बफामळ ु े िवमानानं उड्डाण करणं िकंवा ते उतरणं या दो ही गो ी
अश य हो या. यातच २२ जानेवारी १९४३ या िदवशी टॅिलन ाड या प रसरात जमनीला उपल ध असलेला छोटासा
िवमानतळही जमनी या ता यातनू िनसटला. आता थेट टॅिलन ाडवर हवेतनू मदतीसाठी या व तू टाकण,ं हा एकमेव पयाय
िश लक होता. काही माणात याचा वापर झालाही; पण टॅिलन ाडम ये अडकले या अधवट उपाशी आिण थंडीनं बेजार
झाले या जमन सैिनकांना यांचा काही उपयोग झाला नाही. याच िदवशी टॅिलन ाडम ये अडकून बसले या आप या
सैिनकांना वाचवणं कठीण अस याची कबल ु ी िहटलरनं गोबे सला िदली. या लोकां या दा ण प रि थतीला आपण
जबाबदार अस याची भावना याला आतनू खात असावी. साहिजकच यानं याचं वणन ‘परा मी सैिनकांचं बिलदान’ अशा
श दांम ये के लं. िहटलर आतनू चडं हादरलेला असला तरी या घटना माची कुठ याही कारे जबाबदारी घे याला यानं
प नकार िदला. आप या हवाई दलानं टॅिलन ाडमध या सैिनकांना मदत पाठव यात कसरू के याब ल यानं नाराजी
य के ली. गोबे सनं जे हा या गो ीचा उ लेख हवाई दला या मख ु ाकडे के ला, ते हा यानं मळ
ु ात अशा कारचे बेत
आखणं हीच व नामधली भरारी अस याचं मत य के लं. वा तवाला नकाराथ आिण पराभतू िवचारसरणी हणत
रािह यामळ ु े आिण अश य ाय प रि थती िदसत असनू सु ा िवनाकारण आशावाद य करत रािह यामळ ु े हे घडलं
अस याचं प पणे िदसनू येत होतं. टॅिलन ाडमध या ल करी अिधका यानं शेवटी सोि हएत ल कराला शरण
जा यासाठीची परवानगी िहटलरकडे मािगतली; तीही धडु कावनू टाक यात आली. आपला अिभमान शेवटपयत कायम
रािहला पािहजे आिण शेवटचा सैिनक तसंच आप याकड या बंदक ु तली शेवटची गोळी िश लक असेपयत लढलं पािहजे,
असे आदेश यानं िदले. जमन इितहासाम ये टॅिलन ाडमध या सैिनकांनी क न दाखवलेली कामिगरी सवु णा रांनी
न दवली जाईल, असा सदं श े यानं पाठवला.
३० जानेवारी १९४३ या िदवशी िहटलरकडे जमनीची स ा ये याला दहा वष झाली. या खेपेला यासंबंधी अिजबातच
उ साह न हता. कुठंही जोरदार काय म झाले नाहीत. िहटलरनंही भाषणबाजी के ली नाही. आपला िलिखत संदश े वाचनू
दाखव यासाठी यानं गोबे सला पाचारण के लं. टॅिलन ाडमध या मानहानीिवषयी यात एका वा याचा उ लेख होता; पण
तोही अथातच खरी प रि थती झाकून टाकणारा होता. याच सं याकाळी टॅिलन ाडम ये शरणागती प कर यासंबंधीचे संदश े
सोि हएत ल कराकडे धाड यात आले. समु ारे १ लाख जमन आिण यां या साथीला असलेले रोमेिनयन सैिनक
टॅिलन ाड या लढ्यात ठार झाले तर समु ारे १.१३ लाख सैिनक सोि हएत ल कराला शरण आले. यां यापैक खपू कमी
जण यु बंदी बनव यात आ यानंतर काही काळापयत िजवंत रािहले.
िहटलरनं शेवट या णापयत लढ याचे आदेश िदलेले असनू सु ा टॅिलन ाडम ये जमन सैिनकांनी सोि हएत
यिु नयनपढु े शरणागती प करली होती. िहटलर या ीनं ही चडं नामु क होती. असं कसं काय घडू शकतं, यावर याचा
िव ास बसत न हता आिण या कृ यासाठी माफ ायलाही तो तयार न हता. ही बातमी सवसामा य जमन नाग रकांपयत
पोहोचू नये याची खबरदारी यानं घेतली. टॅिलन ाडम ये जमन सैिनक शेवटपयत लढले आिण शेवटी सगळे या सगळे ठार
झाले, अशी खोटी बातमी सा रत कर यात आली. याचा भलताच प रणाम झाला. इतके िदवस टॅिलन ाडम ये आपली
सरशी होणार असं आ मिव ासानं सांगत असले या िहटलरला ितथली खरी प रि थती माहीत न हती का, असा
लोकां या मनात िनमाण झाला. तसचं िवजय अगदी जवळ आलेला असताना अचानकपणे इत या कमी काळात िच पार
कसं काय पालटू शकतं, हेही यांना समजेना. इतका काळ जमनीमध या प रि थतीला िकंवा महायु ाशी संबंिधत असले या
घटना माला िहटलर जबाबदार आहे असं जनसामा य हणत नसत. िहटलर या चारक तं ानं ही जबाबदारी इतरांवर
ढकलली जाईल यासाठीची यव था अगदी चोखपणे के ली होती. आता मा थमच सवसामा य लोकां या टीके चा रोख
िहटलरकडे अगदी जोरदार वळला. ३० जानेवारी या आप या भाषणात िहटलरनं यासंबंधीचं प ीकरण देणं अपेि त
असताना तो ग प रािह यामळ ु े लोक अजनू च भडकले. आता काही िठकाणी िभतं वर च क ‘ टॅिलन ाडचा खनु ी’ असा
मजकूर िदसायला लागला. आप या िवरोधकांना ठे चनू काढणारा आिण यां या मनात िवल ण दहशत िनमाण करणारा
िहटलर अचानकपणे लोकां या मनातनू उतर याची िच हं िदसायला लागली. साहिजकच हा िवरोध मोडून काढ यासाठी
आिण भिू मगत राहन िहटलर या िवरोधात चळवळ क पाहणा या लोकांना धडा िशकव यासाठी जमन ल कर आिण
पोलीस यं णा हे जागे झाले. यातनू च यिू नकमध या एका िव ापीठात अगं ावर शहारे आणणारा संग घडला. िहटलरवर
टीका करणा या आिण नाझी िवचारसरणीला िवरोध करणा या सग याच लोकांची गळचेपी सु असताना या िव ापीठातले
काही िव ाथ आिण ा यापकसु ा लपनू छपनू आपलं काम करत असत. आता टॅिलन ाड करण अस होऊन यांनी
एक छोटी सभा आयोिजत के ली आिण यात टॅिलन ाडम ये िवनाकारण ाण गमवावे लागणारे जमन सैिनक तसंच या
यु ात एकूण लढणारे ३३ लाख जमन सैिनक यांचा जीव धो यात घाल याची जबाबदारी िहटलरवर अस याचं यांनी
प पणे सांिगतलं. तसंच हे काम के याब ल यांनी उपहासानं िहटलरचे आभार मानले. अशा कारचा उघड िवरोध खपवनू
घेणं नाझी राजवटीम ये अश य होतं. या सभेम ये बोलणा या ितघांवर खटले भर यात आले आिण ते तीन िदवसांम ये
िनकालात काढ यात आले. चौ या िदवशी या ितघांना सळ ु ावर चढव यात आलं. आणखी ितघांना याच करणात या
सहभागाब ल काही िदवसांनी ठार कर यात आलं. िहटलर आिण याची नाझी राजवट यां या िवरोधातला िवखार वाढत
चालला असला तरी अजनू ही ही राजवट कोसळ याचा अिजबात धोका न हता. उलट आता कुणाकडूनही अगदी
बारीकसारीक िवरोध होत अस याची बातमी पोहोचली तरी हा िवरोध अ यंत िनदयीपणे आिण तातडीनं मोडीत काढला जात
असे. आपलेच नाग रक आप याच सैिनकां या दरु व थेला वैतागनू आप याला दोष देत अस याची जाणीव िहटलरला होत
असली तरी या यासमोर दसु रा पयायच न हता.
टॅिलन ाड करणाचा िहटलरवर न क च प रणाम झाला. तो ही गो मा य करत नसला तरी या या त येतीवर याचे
दु प रणाम जाणवत होते. िन ानाशाचा याचा िवकार आता टोकाला गेला. पवू सारखं तो आता सगं ीतही ऐकत नसे. आप या
आजबू ाजू या लोकांशी तो जवळपास िनरथक बडबड करत असे. सात यानं याच या िवषयांवरची याची टकळी ऐकून
या या दोन मिहला सिचवसु ा पार वैतागनू गे या; पण यांची या कंटाळवा या कारातनू सटु का होणं श य न हतं. यानंतर
दोन वषानी आप यावरचा िवल ण मानिसक ताण दरू कर यासाठी आपण असं बडबडत राहायचो, असं िहटलरनं या या
डॉ टरांना सांिगतलं. आप या वाग याबोल यातनू पराभतू मानिसकता कधीच िदसता कामा नये यासाठी तो खपू य न करे .
आपले श ू िकंवा आपले सहकारी यां यापैक कुणालाही आपण भेदरलो अस याची बारीकशी जरी चाहल लागली तरी
याचे भयानक प रणाम होऊ शकतात, असा याचा ढिव ास होता.
२१ माच १९४३ या िदवशी टॅिलन ाड करणानंतर िहटलरनं थमच आप या देशवासीयांशी बिलनमधनू संवाद
साधला. या या आधी या लांबलचक भाषणां या पा भमू ीवर हे भाषण अगदीच छोटं होतं. कदािचत श क ू डून आप यावर
िवमानातनू बॉ बह ला हायची भीती याला सतावत असावी. या या बोल यातनू उ साह िकंवा कुठला नवा मु ा यातलं
काहीच जणवत न हतं. सात यानं तो बो शेिवक लोक आिण यू लोक यां यािव बोलत अस यामळ ु े लोकांना आता तेच
ते रटाळ भाषण ऐकून कंटाळा आला होता. हे भाषण ऐक यानंतर िहटलर आजारी वाटतो असं काही जणांनी हटलं तर
य ात िहटलरनं भाषण के लंच नाही; तर कुणीतरी या या जागी या या आवाजात भाषण के लं, अशा अफवाही इतरांनी
पसरव या. टॅिलन ाडमध या मानहानीमळ ु े िहटलरचं मानिसक संतल
ु न ढासळलं असनू , याला मानिसक णासारखं
नजरकै देत ठे व यात आ याची कंडीही िपकव यात आली! िहटलरनं यु ात बिलदान िदले या जमन सैिनकांिवषयी गौरवाचे
श द उ चारले नाहीत आिण टॅिलन ाडिवषयीसु ा चकार श द उ चारला नाही. यामळ ु े जमन नाग रकांम ये राग आिण
िनराशा यांची लाट पसरली. शांतता थािपत कर यासाठी या अनेक संधी उपल ध असनू सु ा िहटलरनंच या नाकार या
अस याचं स य आता जमन नाग रकांना समजायला लागलं. हे यु आपण िजंकणार अशी आशा सु वाती या काळात
िहटलरनं सग यां या मनात जागवली असली तरी आता हे अश य ाय असनू आप याला िहटलर आता िवनाशाकडे नेत
अस याची जाणीव यांना झाली. िहटलरवर आधं ळे पणानं आपण के लेलं ेमच आप याला गो यात आणणार अस याची
चाहल यांना लागली. एके काळी लोकि यते या िशखरावर असले या िहटलरिवषयीची िनराशा आिण या यािवषयीचा
मिनरास यांचे जोरदार वारे आता जमनीत वाहायला लागले!
टॅिलन ाड करणाचा िहटलरवर चडं भाव पडला. याची िचडिचड वाढली. या या खा यािप याम ये बदल
घडले. वरवर तो आपण अजनू ही िवजयी होणार अस या या आ मिव ासाचा आभास िनमाण करत असला तरी आतनू तो
खचत चालला होता. याला अकाली वृ व येत अस या या खणु ा अजनू च प या होत चाल या हो या. अपयशाचा
सामना करणं याला कठीण होऊन बसलं होतं. साहिजकच आप या नेहमी या सवयी माणे तो ा प रि थतीसाठी कुणाला
ना कुणाला तरी जबाबदार धर याचा य न करत होता. मनानं तो कायम एकटाच असायचा; पण आता या अडचणी या
प रि थतीत हा एकटेपणा याला अस हायला लागला. इ हा ाऊन आिण आपला एक कु ा यां यािशवाय आप याला
जवळचं कुणीच नाही, असं याला वारंवार वाटायला लागलं. अपयशाचं खापर सग यांवर फोडून झा यानंतर शेवटी कुणी
िश लक रािहलंच नाही, ते हा तर यानं च क जमन जनतेम येच िनधाराचा आिण लढव येपणाचा अभाव अस यामळ ु े
यां यावर आपला शाि दक राग काढायला सु वात के ली! असं असनू ही याचा िन ही वभाव अजनू िटकून होता, ही
खरोखर आ यकारक गो होती. मनातनू हार मानायला तो नकार देत होता. तसंच जमनीम ये िहटलरिवरोधी वारे वाहत
असले तरी याची स ा एकहाती आिण कुणाचहं ी आ हान ठे चनू काढ याची मता असलेली होती. सात यानं एकाक
असलेला िहटलर आता अपयशामळ ु े तर आप या जनतेपासनू अजनू च दरू चालला होता. पवू िवजयो मादात असलेला
आिण आप या यशाची वणनं जनतेसमोर करायला उ सक ु असलेला िहटलर आता कशासाठी जनतेसमोर जायच,ं अशा
िवचारांमळु े जनतेपासनू दरू च राहत होता. लोकांना त ड दाखव याची याची िहमं त होत नसावी. आकडेवारीव न हे सहजपणे
िदसनू येतं. १९४० ते १९४३ या वषादर यान िहटलरनं अनु मे ९, ७, ५ आिण २ जाहीर भाषणं के ली. याचा बहतेक सगळा
वेळ सवसामा य जमन नाग रक, कारभार चालवणारं सरकार यां यापासनू एकदम लांबवर या िठकाणी जाई. १९४३ म ये तर
तो बिलनम येही फारसा गेला नाही.
 १० एि ल १९४३ रोजी मुसोिलनी आिण िहटलर यां याम ये गो रंग
१९४३ साल या जल ु ै मिह यात िहटलरनं जमन लोकांशी असलेली आपली नाळ एकदम तोडून टाक यासारखी ितमा
िनमाण के यािवषयी गोबे सनं खेद कट के ला. जमन जनते या मनातली लोकि यता हाच िहटलरचा मु य आधार असताना
आिण यांची काळजी घेणं हा आपला सग यात मह वाचा काय म अस याची भावना यां या मनात जवलेली असताना,
अचानकपणे िहटलरनं असं करायला नको, असं याला वाटत होतं. िहटलरवर टीका करणारी अनेक प ं आता जमन संसदेत
येत. यामळु े लोकां या मनातली िहटलरची लोकि यता उतरणीला लागली अस याची आिण यामळ ु े कदािचत याची
स ासु ा धो यात ये याची भीती गोबे सनं य के ली. िजथं श चू े िवमानह ले झाले आहेत, अशा भागांना िहटलरनं भेट
िदली पािहजे; तसचं सवसामा य जनतेशी िकमान रे िडओव न िनयिमतपणे सवं ाद साधला पािहजे, असं याचं मत होतं.
१९४२ म येच यु ात आप या मनु यबळाची खपू हानी झालेली अस याचं आिण यु सु ठे व यासाठीची साम ी
कमी पडत अस याचं िहटलर या ल ात आलं होतं. हा तटु वडा भ न काढ यासाठी मोठ्या माणावर ल करभरती कर याचे
तसचं ‘िन पयोगी’ उ ोगांम ये गतंु ले या लोकांना ‘यु ोपयोगी’ कामांम ये सहभागी क न घे याचे आदेश दे यात आले.
पु ष करत असलेली अनेक कामं ि यांनी करावीत आिण पु षांना यु भमू ीवर पाठव यात यावं, यासाठीची तयारी कर यात
आली. यु भमू ीवर आिण यु ाशी संबंिधत असले या इतर कामांम ये त बल १.१० कोटी लोक गंतु लेले िकंवा कामी
आलेले अस यामळ ु े ि या, यु कै दी, जबरद तीनं कामावर जपंु यात आलेले छळछाव यांमधले लोक अशा सग यांकडून
काम क न घे याचाही परु े सा उपयोग झाला नाही.
िहटलर या या ददु शेला टॅिलन ाडचा लढा मु य वानं कारणीभतू ठरला, यात शक ं ाच नाही. हणनू च टॅिलन ाड या
लढ्यानं दसु या महायु ाची िदशा पार बदलनू टाकली, असं अनेक जण हणतात!
 पराभवाकडे वाटचाल
टॅिलन ाडचं करण सु असताना जमनी आिण इटली यांना उ र आि के तही पराभवाचा सामना करावा लागला.
यांचे सैिनक मोठ्या सं येनं िम रा ांना शरण गेले. या समु ारे अडीच लाख सैिनकांपैक िन मे तर जमनच होते! हा पराभव
इटलीसाठी फारच मोठा होता. इथनू पढु े लढत राह या या इटली या मतेिवषयी आता मोठं िच ह िनमाण झालं.
िहटलरसाठी अथातच हा चडं मोठा ध का होता. यातच जमनीवर िम रा ांकडून बॉ बह ले होत रािहले. यात जमन
उ ोगांच,ं नाग रकांचं चडं नक ु सान तर झालंच; पण िशवाय धरणांसार या मह वा या िठकाणांवरही हे बॉ ज पड यामळ ु े
प रि थती अजनू च िबकट होत गेली. जनसामा यांम ये िहटलर या जयघोषाची जागा आता रागानं घेत याची जाणीव
जमनीम ये फे रफटका मारणा या गोबे सला झाली. िहटलर मा आप या बंकरम येच रािहला. आता िम रा ं इटलीम ये
घसु याची श यता होती. या या जोडीला ‘िसटाडेल’ नावाची मोहीम फ े कर याचा संक प िहटलरनं सोडला होता.
साहिजकच जमन नाग रकांना सोसा या लागणा या हालअपे ांकडे ल ायला याला वेळच न हता. इटलीम ये िम रा ं
घसु ली तर मसु ोिलनी फार काळ याचा ितकार क शकणार नाही, असं िहटलरचं आता मत झालं होतं. मसु ोिलनीवरचा
याचा िव ास परु ता उडाला होता.
१९४३ साल या जनू मिह या या अखेरीला ‘िसटाडेल’ मोिहमेची सु वात करायची िहटलरची इ छा होती. खरं हणजे
ही मोहीम आखनू बराच काळ उलटून गेला होता. तसंच ही मोहीम सोि हएत यिु नयनवर या ह याशी संबंिधत असली तरी
दर यान या काळात म य समु ानजीक या भागांम ये िम रा ांनी के ले या आ मणामळ ु े जमनीचं ितकडे जा त ल असणं
गरजेचं अस याचं मत काही व र जमन ल करी अिधका यांनी य के लं. िहटलर नेहमी माणेच आप या िनणयावर ठाम
होता. आपण आ ा हा ह ला के ला नाही तर काही काळात सोि हएत यिु नयनच आप यावर ह ला करे ल, अशी भीती यानं
य के ली. तसचं जनमानसाम ये िव ास िनमाण कर यासाठी आपण ही मोहीम िजक ं लीच पािहजे, असं यानं आप या
ल करी अिधका यांना सांिगतलं. चार िदवसांनी या मोिहमेचा ारंभ झाला. ही मोहीम सु हाय या आधीच अचानकपणे
सोि हएत ल कराकडून जमन ल करावर बॉ बह ले सु झाले. यामळ ु े सोि हएत ल कराला आप या मोिहमेची चाहल
लाग याची भीती जमन ल करी अिधका यांना वाटली. जमनी या साधारण २७०० रणगाड्यां या आ मणाला त ड
दे यासाठी सोि हएत ल करानंसु ा साधारण ितत याच रणगाड्यांची बचावफळी उभी के ली होती. सु वातीला जमन
ल कराला आिण हवाई दलालासु ा बरं यश िमळालं. बरीच मनु यहानी होऊनसु ा िनदान यांनी पढु े वाटचाल तरी के ली.
तेवढ्यात जमनीकडे असले या रणगाड्यांपैक काही रणगाड्यांम ये असलेले मोठे दोष सग यां या ल ात आले. खरं
हणजे या दोषांिवषयी एका ल करी अिधका यानं पवू च िहटलरपाशी भीती य के ली होती; पण हा िवषय गंडु ाळून
टाक यात आला होता. िक येक रणगाडे च क बंद पडले तर काही रणगाड्यांम ये मिशनग स नस यामळ ु े श ू जवळ
असताना या याशी यु कर या या ीनं यांचा काहीच उपयोग न हता. दर यान सोि हएत ल करानं बचाव करता करता
वतःहन आ मण कर याचं धोरणही अवलंबलं. १३ जल ु ै या िदवशी िहटलरनं आप या दोन व र सहका यांना या
मोिहमे या पढु या िदशेिवषयी िवचारलं. यासंबंधी या चचनंतर नाइलाजानं िहटलरनं ही मोहीम अधवट गंडु ाळून टाकायचा
िनणय घेतला. या मोिहमेत जमनी या नक ु साना या मानानं सोि हएत ल कराचं जा त नक ु सान झालेलं असलं तरी या
मोिहमेचा मळ ू उश े मा पार फसला, हे उघड होतं. यातच ९-१० जल ु ैदर यान िम रा ांनी म य समु ानजीक या भागात
ह लाबोल के यामळ ु े िहटलर अजनू च अ व थ झाला. ितथं जमन सैिनकांचं माण कमी होतं. इटली या सैिनकांनी
लढ यापे ा श ल ू ा शरण जा याचा िकंवा पळ काढ याचा माग पसंत के ला. यामळ ु े १९ जलु ै या िदवशी मसु ोिलनीची भेट
घे यासाठी िहटलर इटलीकडे रवाना झाला. इटलीला यानं िदलेली ही शेवटचीच भेट ठरली.
मसु ोिलनीला वाटत असलेली िनराशा दरू करणं आिण यानं वतं पणे िम रा ांशी शांतता करार क नये यासाठी
य न करण,ं हा िहटलर या इटली भेटीमागचा मु य उ श े होता. तो सफल होऊ शकला नाही. िहटलरला जरी आपण
मसु ोिलनीला धीर दे यात आिण न यानं लढ यासाठी वृ कर यात यश िमळवले असं वाटलं असलं तरी, याचा काहीच
उपयोग झाला नाही. मसु ोिलनीशी िहटलरची भेट झा या या सं याकाळीच इटलीम ये मसु ोिलनी या िवरोधात बंड क न
या या जागी दसु या माणसाची नेमणक ू कर याचा घाट घातला जात अस यासंबंधीचा गु चर अहवाल िहटलर या हाती
पडला. य ात तसं घडलंसु ा. २४ जल ु ै १९४३ या िदवशी इटली या राजानं मसु ोिलनीला बोलावनू घेतलं आिण याला
पंत धानपदाव न दरू करत अस याचं सांिगतलं. यासाठी घे यात आले या मतदानात राजा या या िनणया या बाजनू ं कौल
पड यामळ ु े मसु ोिलनी या हातात काहीच िश लक रािहलं न हतं. मसु ोिलनीला तातडीनं अटक क न एका णवािहके म ये
बसव यात आलं. ितथनू याला म य समु ानजीक या प झा नावा या बेटावर ने यात आलं. इटलीमध या या घटना मामळ ु े
िहटलर पार वैतागनू गेला आिण याचा यावर सु वातीला तर िव ासच बसेना. इटलीनं मसु ोिलनीला पद यतु के लेलं असलं
तरी ितनं दसु या महायु ातनू आपलं अगं अजनू काढून घेतलेलं नस यामळ ु े आतं ररा ीय संकेतां माणे इटलीवर आ मण
करणं आिण ितचा कारभार आप या हाती घेण,ं िहटलर या ीनं अयो य होतं. या सग याकडे दल ु क न िहटलरनं
तातडीनं रोमवर ह लाबोल कर याचे आिण मसु ोिलनीला स वे न दरू करणा या न या सरकारला उलथनू टाक याचे आदेश
आप या सहका यांना िदले. मसु ोिलनीला जमनीत आणनू पु हा इटली या स वे र बसव यासाठीचे य न कर याची याची
योजना होती. पढु याच िदवशी इटलीत आप या ल करानं रोमवर क जा करावा आिण यानंतर एक-दोन िदवसांनी ितथे नवी
ांती घडवावी यासाठीची यव था करावी, असं िहटलरनं सांगनू टाकलं. मसु ोिलनी बहधा िजवंत असावा; पण अटके त
असावा असा याचा अदं ाज होता. हा कट मसु ोिलनीिव चा असला तरी तो अ य पणे जमनीिव चाच आहे, असं
िहटलरचं हणणं होतं. याचं कारण हणजे इटलीमधलं नवं सरकार आता इं लंड आिण अमे रका यां याशी तह करणार;
हणजेच जमनीला िवरोध करणार, असं होतं. इटलीत आता ि िटश सैिनक कधीही उतरतील, अशी भीती याला वाटत होती.
याआधी आपण वेगानं हालचाली के या पािहजेत, असं याचं मत होतं. इतकंच न हे तर हॅिटकन िसटी हणजेच पोप
इटलीमध या मसु ोिलनी या िवरोधात या कटाम ये सहभागी अस याचा याचा दाट संशय होता. यामळ ु े भडकले या
िहटलरनं आप या ल कराला हॅिटकन िसटीवरही क जा कर याचे आदेश िदले. हा कार अ यंत ध कादायक होता. सगळं
ि ती जग यामळ ु े भयंकर िचडलं असतं आिण कदािचत अनेक देशांनी संयु पणे जमनीवर ह लाबोल के ला असता. याची
जाणीव रागानं ितळपापड झाले या िहटलरला होती; पण या संदभातलं भान तो राखू शकत न हता. शेवटी गोबे स आिण
रबन ॉप या सवसामा यपणे अिवचारानं वागणा या दोघांनी कधी न हे ते िहटलरला या अत य िनणयापासनू रोखलं. अ यथा
गहजब झाला असता! यावर िकमान रोमवर तरी तातडीनं क जा कर यासाठी या हालचाली कर याचे आदेश िहटलरनं िदले.
एका ल करी अिधका याला मा घाईनं असं करणं धो याचं वाटलं. यानं नीट आखणी क न इटलीवर चाल करणं जा त
यो य ठरे ल आिण यासाठी आठ िदवसांचा तरी वेळ आप याला लागेल,् असं िहटलरला सांिगतलं. शेवटी कुठलाच ठोस
िनणय न होता ही बैठक संपली. यानंतरही या संदभात काही िदवस चचा होत रािहली. अनेक िनणय घेतले आिण िफरवले
गेले. शेवटी इटलीवर ह ला करणं अ यंत धोकादायक आिण यवहाय नस याचं िहटलरचहं ी मत झालं. यानं हा नाद
सोडला; पण िकमान मसु ोिलनीचा शोध घेणं आिण याची सटु का करणं याकडे आपलं ल कि त करायला आप या ल करी
अिधका यांना सांिगतलं.
एक कडे इटलीमध या ध कादायक घडामोड मळ ु े िहटलर हाद न गेलेला असताना दसु रीकडे ि िटश हवाई दलानं
२४-३० जल ु ै १९४३ या काळात जमन शहरांवर जोरदार ह ले के ले. जमन रडार यं णा कुचकामी ठरावी यासाठी या
िवमानांमधनू अॅ यिु मिनयम या प ् या सोड यात आ या. िशवाय हॅ बगसार या शहरांवर कर यात आले या बॉ बवषावात
झालेली मनु यहानी आिण इतर कारची हानी थरकाप उडवणारी ठरली. हे शहर आगीचा गोळा अस यासारखं िदसत होतं.
िजथंितथं नकु सान आिण उद् व त शहराचे अवशेष िदसत होते. िकमान िन मं शहर पार बेिचराख झालं. ३० हजार लोक ठार
झाले, ५ लाख लोक बेघर झाले, २४ णालयं, २७७ शाळा आिण ५८ चचस अशा इमारती उद् व त झा या. नेहमी माणेच
िहटलरला या याशी काही देणघं णे ं न हतं. याला या या मानिसक प रणामांिवषयीच काळजी वाटत होती. अथातच
सवसामा य लोक िहटलर या या बेदखलीमळ ु े पार वैतागनू गेले होते. आपला, तसचं आप या कुटुंबीयांचा, िम प रवाराचा
जीव आिण आपली मालम ा यां याशी िहटलरला काही देणघं णे ं नाही, याचा यांना िवल ण संताप येत होता. िहटलर मा
आप या मायभमू ीत आप या हरकत मळ ु े जनसामा यांना सोसा या लागणा या चडं अडचण कडे साफ दल ु क न
इटलीमध या घडामोड ची जा त काळजी करत होता. यामळ ु े िहटलरची लोकि यता एकदम लयाला गेली. ३ स टबर १९४३
या िदवशी ि िटश सै य इटलीम ये घसु लं. याच िदवशी इटलीनं िम रा ांशी यु बंदीचा करार के ला. पाच िदवस गु
ठे व यात आ यानंतर यािवषयीची मािहती जगासमोर उघड कर यात आली. ती अजनू िहटलरपयत पोहोचायची होती. या
िदवशी हणजे ८ स टबरला िहटलर सोि हएत यिु नयनम ये जमनीनं ता यात घेतले या भागाला भेट दे यासाठी गेला होता.
ितथनू तो आप या पवू िशयामध या बंकरम ये परतला ते हा ितथलं वातावरण एकदम उदास आिण काळजीनं भरलेलं
होतं. इतके िदवस िहटलरला वाटत असलेली भीती खरी ठरली. ि िटश आिण अमे रक वतमानप ांनी इटलीचं ल कर शरण
येत अस या या बात या िद या हो या. याच सं याकाळी सहा वाजता बीबीसीनंही या बातमीला दजु ोरा िदला. आता मा
चालढकल क न उयोग न हता. िहटलरनं तातडीनं आप या नाझी ने यांची बैठक बोलावली आिण इटलीवर आ मण
कर याचा िनणय घेतला. १० स टबर या िदवशी रोम जमनी या ता यात आलं! समु ारे ६.५० लाख इटािलयन सैिनकांना
जमनीनं आप या ता यात घेतलं.
अथात इटलीवर ताबा िमळवला असला तरी एकाच वेळी सोि हएत यिु नयनशी पवू त लढणं आिण िम रा ांशी दि णेत
लढण,ं ही दहु रे ी तलवार सांभाळणं जवळपास अश य आहे याची नाझी ने यांना जाणीव होती. यामळ ु े सोि हएत यिु नयन
िकंवा िम रा ं यां यापैक एकाशी यु बंदीचा करार करावा आिण आपली सगळी ताकद दसु रीकडे एकवटावी, असं
गोबे सचं मत पडलं. यासाठी टॅिलनशी चचा करावी असं याला आिण रबन ॉपलाही वाटत होतं. िहटलरनं मा यांचा हा
ताव एकदम फे टाळून लावला. चचा करायची वेळ आलीच तर आपण यात या यात ि िटशांशी बोलायला तयार
अस याचं यानं सांिगतलं. अथातच आपण अडचणीत असताना िकंवा आपली पीछे हाट होत असताना कुणाशीच चचा
करायला आपण तयार होणार नाही, हेही यानं सांगनू टाकलं. आपण कुणासमोरच भीक मािगत यासार या अव थेत जाणार
नस याचं मत यानं मांडताच कुणाशीही तह कर याचा च िमटला. कारण जमनीची यु ात सरशी हो याची श यता अगदी
िफकट िदसत होती. अशी प रि थती आ यािशवाय िहटलर कुणाशीही बातचीत करायला तयार न हता. एकूण काय, तर यु
सु राहणार आिण आपली अव था आणखी िबकट होत जाणार, असं य हताशपणे बघ याखेरीज गोबे स आिण याचे
इतर सहकारी यां या हातात दसु रं काहीच न हतं.
आप या श ंश ू ी संवाद साधणं एक वेळ सोडून िदलं तरी चालेल; पण िकमान जमन जनतेशी तरी िहटलरनं आता संवाद
साधावा यासाठी गोबे सनं िहटलरला खपू गळ घातली. अगदी शेवट या णापयत िहटलरनं याला नकार िदला. तरी
गोबे सनं आपली मागणी रे टून धरली आिण १० स टबर १९४३ या िदवशी िहटलर या भाषणाचं विनमु ण कर यात यश
िमळवलं. या भाषणात जमन लोकांना उ साह वाटावा असं काहीच न हतं. मसु ोिलनीचा घात कर यात आ याचा िनषेध
क न आपण इटलीवर हणनू च क जा के याचं िहटलरनं नमदू के लं. जमनीवर कर यात आले या बॉ बह यांचा बदला
घे याची घोषणाही यानं के ली. अथातच या भाषणाचा फारसा भाव पडला नाही. गोबे सनं मा हे भाषण खपू चांगलं
झा याची खश ु ामत नंतर के ली. १२ स टबरला जमन ल कर आिण एसएस सघं टना यांनी सयं ु पणे िहमराश मध या एका
हॉटेलमधनू मसु ोिलनीची सटु का के ली अस याची आनंदवाता िहटलरला ऐकायला िमळाली. साहिजकच खपू दःु खद
बात यां या मा यानंतर याला थोडं बरं वाटलं. दोन िदवसांनी याला िहटलरची भेट घे यासाठी आण यात आलं.
मसु ोिलनीला भेट यासाठी िहटलर खपू उ सक ु असला तरी ही भेट झा यानंतर मा तो पार िनराश झाला. मसु ोिलनीचा सगळा
आ मिव ास पार लयाला गेला होता. पवू चं वैभव आिण पवू ची हकूमत या सग यांचा अभाव या याम ये िदसत होता.
एके काळचा हा हकूमशहा एकदम जिमनीवर आ यासारखा भासत होता. काही िदवसांनी यिू नकम ये मसु ोिलनीला
धाड यात आलं. ितथं यानं इटलीम ये पु हा आपलं सरकार थापन कर यासाठी या चाली रचा यात अशी अपे ा होती.
यानसु ार काही आठवड्यांम येच मसु ोिलनीनं इटली या उ र भागात आपले आधीचे चमचे आिण अ यंत ाचारी तसचं
ू र लोक यां या मदतीनं एक सरकार उभं के लं खरं; पण ते जमनी या हातामधलं बाहलं अस याचं अगदी प िदसत होतं.
मसु ोिलनीची अव था अगदीच दयनीय झाली २६४होती.
इटलीम ये आप या ल कराचा काही भाग हलव याची फळं लवकरच िहटलरला भोगावी लागली. सोि हएत ल करानं
आपलं आ मण सु ठे वलं. जमन बचाव भेदत पवू कडे सोि हएत सैिनक पढु े येत रािहले. ५-६ नो हबरदर यान सोि हएत
यिु नयनचं जमनी या ता यातलं सग यात मोठं शहर हणजे काई ह हे पु हा एकदा सोि हएत यिु नयन या हाती आलं. १९४४
साला या सु वातीला आप या देशवासीयांना शभु े छा देताना ‘१९४४ हे साल सग या जमन लोकांसाठी खपू कठीण
असणार आहे ... या वष यु ाला िनणायक वळण िमळे ल ... आपण यात या सग या अडचण वर मात क याची मला
खा ी आहे ...’ असं िहटलरनं हटलं. अथातच आता कुणाचा अशा िवधानांवर फारसा िव ास बसत नसे. जमनीची जोरदार
पीछे हाट होऊनसु ा समोर उभं ठाकलेलं स य वीकारायला िहटलर तयार न हता. यु ात आ ापयत जे घडलं यामागे
िव ासघात, अकाय मता, आप या आ ांचं उ लंघन होणं आिण आ मिव ासाचा अभाव, ही कारणं अस याचं याचं मत
होतं. बदललेली प रि थती वीकार या या वा तवापासनू तो अजनू ही दरू होता. आप या हातनू झाले या असं य
घोडचक ु ांपैक एकही चक ू तो मा य करत न हता. कोण याही प रि थतीत माघार यायची नाही, पराभव वीकारायचा नाही,
शरण जायचं नाही, १९१८ सालाची पनु रावृ ी होऊ ायची नाही, यावर तो ठाम होता. काहीही घडो, िकतीही नक ु सान झालं
तरी बेह र; पण आपण याच मागानं जायच,ं हे यानं आप या मनाशी प कं ठरवलं होतं. या या मनात जमनीच शेवटी हे
यु िजंकणार, असा इतका ददु य िव ास प का बसला होता क हे अश य अस याचं प पणे िदसत असनू सु ा तो
आप या मनात या या कोषा या बाहेरच पडू शकत न हता. िकमान वरवर तो तसं दाखवत तरी न हता. कदािचत आतनू
याला यामधला फोलपणा जाणवत असावा. याची रा ीची झोप तर के हाच उडाली होती; आता याला नैरा याचे झटके ही
त क न सोडत. यामळ ु े आपण कुठ या मागाव न चालले आहोत याची याला न क च जाणीव झालेली असणार. तरीही
याचं बा प अजनू ही िवजयी गजना करणारंच होतं.
खरं हणजे िहटलरला हा तणाव अस झाला होता. अगदी आरामात आयु य जगत असताना दसु या महायु ामळ ु े
याचा िदन म पार बदलनू गेला होता. आता करमणक ू , बदल, आराम या गो ना थानच न हतं. सात यानं आप या ल करी
अिधका यांशी चचा करत राहण,ं अगदी जपनू खाण,ं रा ी उिशरा झोपणं आिण सकाळी उिशरा उठण,ं याच या गो ी करत
राहण,ं याच या लोकांसमवेत राहणं या सग याचा या यावर खपू प रणाम झाला. तो एकदम थकलेला िदसायला लागला.
याचे के स पांढुरके झाले. याचे डोळे लालबंदु िदसत. या या चाल याबोल यातला ताठरपणा पार संपनू गेला. तो आता
वाकून चाले. याचा डावा हात थरथरत अस यामळ ु े तो साव न घे याचा याचा य न अयश वी ठरे . प नाशी उलटून
गेलेला िहटलर याहन खपू च जा त हातारा िदसे. १९४१ सालापासनू च िहटलर या त येतीत घसरण सु झाली होती. आता
तो दररोज २८ िनरिनरा या गो या घेई. या सग याचा फारसा प रणाम िदसत नसे. १९४४ साल उजाडलं तसं तर िहटलर
एकदम आजारीच िदसायला लागला. काही वेळा तर याची त येत पार िबघडे. याचं दय कमकुवत झा याचं िनरिनरा या
तपास यांमधनू प पणे िदसत होतं. याची पोटदख ु ी १९४२ सालापासनू च सु होती. आता ती अजनू च वाढली. याची
वाटचाल पािक स स या आजाराकडे सु अस याचं डॉ टरांना जाणवत होतं. याचा डावा हात प पणे थरथरे , डावा पाय
मधनू च वाकडा होई आिण याला कुबड आ यासारखं िदसे. असं असनू ही या या मदवू र िकंवा िनणय मतेवर कसला
दु प रणाम झा याचं अजनू तरी जाणवत न हतं. िहटलरला पवू पासनू च चडं राग येई आिण रागा या भरात तो वाटेल ते
करत सटु े. आता यु ा या ताणामळ ु े या रागाचं आिण रागामळु े घडणा या िच िविच संगांचं माण खपू वाढलं होतं.
एक कडे आप या सहका यांिवषयी याला जाणवत असलेला अिव ास, तसंच यां यािवषयी िनरिनरा या शक ं ा घे याचा
याचा वभाव याला कारणीभतू ठरत होताच; पण िशवाय दसु रीकडे याचा क पनेपलीकडचा ईगोसु ा यात भर टाकत होता.
आप या एकट्याम येच जमनीला िवजयाकडे ने याची मता अस याचं याचं मत या यासाठीच अडचणीचं ठरत होतं.
१९४१ म ये यु ासबं ंधीचे सगळे िनणय आता आपणच घेणार, अशी यानं के लेली घोषणा याचचं तीक होती.
पवू या काळात जनमानसावर िहटलरनं िवल ण भाव टाकला होता. ते हा आप या श ंमू ध या टु ी ओळखनू
अगदी मो या या णी यां यावर घाव घाल याचं याचं कसब चांगलंच यश वी ठरलं होतं. िक येकदा यानं अ रशः
जगु ार खेळ यासार या चाली रच या हो या आिण या यश वी ठर या हो या. समोर या माणसाला मानिसक तणावाखाली
आणायचं आिण दाबनू टाकायचं तं यानं अ यंत यश वीपणे राबवलं होतं. याचा जमन नाग रकांवरही खपू प रणाम झाला
होता. िहटलर हाच आपला तारणहार अस याची भावना यां याम ये वेगानं पसरली होती. जसजशी यु ाची या ी वाढत
गेली आिण जमनीचं नक ु सान चडं मोठ्या माणावर होत असनू ही िहटलर काही क शकत नाही याची लोकांना जाणीव
होत गेली, तसतसा यां या मनातला िहटलरिवषयीचा गैरसमज कमी होत गेला. िहटलर आप याला अडचण नी भरले या
दरीकडे वेगानं नेत अस याची आिण ित याम ये कोसळ यािशवाय दसु रा पयाय आप या नजरे समोर नस याची जाणीव
यांना झाली. लाख या सं येनं जमन सैिनक मरत असले िकंवा दरु व थेत असले तरी िहटलर काही करत नाही, याची यांना
खपू चीड आली. आप या घरांवर, प रसरावर श ंचू े बॉ बह ले होत असनू ही आप यािवषयी कसलीच सहानभू तू ी या या
वाग यातनू जाणवत नाही हे समज यावर या या भाषणांमधला फोलपणा यां या ल ात आला. याबरोबर िहटलरला
लोकांकडून िमळत असले या पािठं याचा फुगाही टाचणी लाव यासारखा फुटला. लोकांकडून िमळणारा ितसाद, आप या
भाषणांचं होत असलेलं उ फूत वागत हेच िहटलरसाठी अमृत होतं. याला ओहोटी लाग यावर तो हाद न गेला. यानं
जमन लोकांशी संवाद साधणचं कमी क न टाकलं. नंतर तर यानं ते बंदच क न टाकलं. १९४४ म ये तर िहटलर आिण
जमन लोक यां याम ये आणखीनच जा त दरु ावा िनमाण झाला. जवळपास पणू पणे िहटलर पवू िशया िकंवा बॅ हे रया
इथ या आप या बंकरम येच रािहला. या या िफ सही आता लोकांना बघायला िमळाय या नाहीत. १९४४ म ये यानं
रे िडओवर फ दोन भाषणं के ली.
बहसं य जमन लोकांना खरं हणजे दसु रं महायु श य ितत या लवकर संपावं, असं वाटत होतं. अथातच िहटलरचा
काटा काढ यािशवाय हे श य नाही, याची यांना जाणीव होती. कुठ याही प रि थतीत िहटलर आप या व नाळू िव ातनू
बाहेर ये याची श यता न हती. यामळ ु े हे यु कुठपयत आप याला नेणार, हे सवसामा य जमन माणसांना कळत न हतं.
िहटलरला संपव यासाठी ल करामधले व र अिधकारी िकंवा िहटलरला जवळ असलेली राजक य मडं ळी यां यापैक
कुणीतरी य न करणं गरजेचं होतं. सवसामा य लोकां या ीनं िहटलरचा मृ यू घडवनू आणणं अश यच होतं. िहटलर
मळ ु ात कुठं आहे, याचीसु ा यांना बहतेक वेळा क पना नसे. अशा वेळी याला ठार मार यासाठीचा कट रचणं आिण तो
पणू वाला नेणं यां याकडून अपेि त न हतंच. िहटलर या िवरोधातले आिण तो घेत असलेले िनणय आप याला वेगानं
सवनाशाकडे घेऊन जात अस या या भावनेनं अ व थ झालेले काही ल करी अिधकारी एक आले आिण यांनी िहटलरला
संपव याचा कट रचला. अथातच िहटलर या िवरोधातला हा एकमेव कट न हता. आधीसु ा िहटलरला ठार कर यासाठी
अनेक जणांनी य न के ले होते; पण ते िनरिनरा या कारणांनी फसले होते. आता िहटलरला सपं व याची ही तशी शेवटचीच
संधी होती. यासाठी काही जणांनी खलबतं सु के ली. या वेळी िहटलरचं काय सु होतं?
१९४४ साल या सु वातीला महायु ामध या पढु या चाली रच यात िहटलर म न होता. आता पवू बरोबरच पि मेकडे
आपली नजर वळव याचे मनसबु े तो आप या सहका यांसह आखत होता. ा सम ये ि िटश आिण अमे रक ल कर
घसु णार याची क पना अस यामळ ु े , ितथं मजबतू तटबंदी कर यासाठी याची धडपड सु होती. ि िटश आिण अमे रक
ल कराला ा सम ये वेश करताच चांगला धडा िशकव याची योजना तो बनवत होता. एकदा का आपण अशा कारे
धडा यानं पाि मा य देशांचं संकट दरू के लं क , याबरोबर आप याला आपलं सगळं ल बो शेि हकांशी लढ याकडे
हणजेच सोि हएत यिु नयनकडे वळवता येईल, अशी िहटलरची क पना होती. अथातच हा सगळा याचा आशावाद होता.
याम ये वा तिवकतेचा अभाव होता. अशा प रि थतीत पवू कड या घडामोड मळ ु े मा तो परत अ व थ झाला. २४ िडसबर
१९४३ या िदवशी सोि हएत ल करानं न यानं जमन सै यावर ह लाबोल के ला. यामळ ु े जमन गोटात िनराशा पसरली. १९४३
सालचा नाताळ आिण १९४४ सालाची सु वात हे दो ही िनराशाजनक ठरलं. िहटलर जागवत असलेला आशावाद खोटा
अस याची भावना आता अनेक ल करी अिधका यांना होत होती. काही मोजके लोक िहटलरभ अस यामळ ु े यांचा मा
िहटलर या हण यावर अजनू ही िव ास कायम होता. िजथंिजथं आ मण सु न ठे वता माघार घे याची गरज होती, ितथंितथं
िहटलरचा याला िवरोध असणार, हे सग यांना माहीत होतं. वाभािवकपणे आता कुणी याला माघार घे याचा स लाही
फारसा देत नसे. हमखास खपू नक ु सान सोसनू झा यानंतर िहटलर वतःच माघार घे याचे आदेश देई. तोपयत अथातच
पल ु ाखालनू बरंच पाणी वाहन गेलेलं असे. आधी माघार घे याचा िनणय खपू शहाणपणाचा ठरला असता, हे कटू स य
िहटलर अशा वेळी कधीच मा य करत नसे. अ यंत ि ल आिण िच िविच सगं ांचा सामना कर यासाठी ल करी जाण
असले या लोकांनी िनणय घेणं गरजेचं होतं. तसंच एकच ताठर भिू मका न वीकारता संगानु प िनणय बदल याची
मानिसकतासु ा अगं ी बाळगणं गरजेचं होतं. यातलं काहीच िहटलरला मा य िकंवा श य नस यामळ ु े जमन ल कराचं
अतोनात नक ु सान होत रािहलं.
ऑि या, पोलंड, ा स यांना नमव यानंतर जमनीम ये लोकि यते या िशखरावर पोहोचलेला िहटलर यानंतर जेमतेम
तीन-चार वषा या काळात जनमानसातनू साफ उतरला. जमन लोकांचं आयु यच मळ ु ात इतकं क द झालं होतं क िहटलरचं
काय होणार, या याशी ब याच जणांना काही देणघं णे ं उरलं नाही. िहटलरनं आप याला िवनाशा या अगदी जवळ आणनू
ठे वलं अस या या भावनेमळ ु े संताप आिण नैरा य यां या िम भावनांपोटी जमन नाग रक हताश झाले. एके काळी आप या
देशात फॅ िसझममळ ु े दहशत पसरवणारा मसु ोिलनी तर न या काढले या वाघासारखा अगदी िमळिमळीत होऊन बसला होता.
िहटलर आिण मसु ोिलनी यां या या अव थेची पढु ची वाटचाल अशीच सु राहणार का आिण ती िकती काळ तग धरणार, हा
खरा होता!
बंकरम ये उ या असले या अिधका याजवळ या सो यावर बसलेले
इ हा आिण िहटलर – मे, १९४४
 एकामागून एक पराभव
िहटलर आिण याचे व र ल करी अिधकारी यां यामधलं नातं िकती खराब होत गेलं, याचं उ म उदाहरण मान टाईन
नावा या अिधका याबरोबर घडले या संगांमधनू आप याला िमळे ल. ४ जानेवारी १९४४ या िदवशी मान टाईननं
िहटलरची भेट घेऊन सोि हएत ल कराकडून होत असले या आ मणाची मािहती याला िदली. याचबरोबर ितथं आता
प रि थती अ यंत गभं ीर झालेली असनू , आपण काही ल करी तक ु ड्यांना परत बोलवावं, असा स ला यानं िदला. तो
िहटलरनं फे टाळून लावताच आप याला खासगीत बोलायचं अस याचं मान टाईननं िहटलरला सांिगतलं. काहीशा नाराजीनं
िहटलर याला तयार झाला. मान टाईननं पु हा एकदा िहटलरला आपला मु ा पटवनू सांग याचा फोल य न के ला. िहटलर
अथातच आप या िनणयावर अडून बसलेला अस यामळ ु े यातनू काही िन प न होऊ शकलं नाही. यानंतर २७ जानेवारी
१९४४ या िदवशी िहटलरनं आप या व र शभं र ल करी अिधका यांबरोबर जेवण घेतलं. यानंतर यानं या लोकांसमोर
भाषण सु के लं. यात यानं नेहमी माणेच नाझी त वं, यु ाची प रि थती वगैरे मु े मांडले. बोलताबोलता आप याला
दगाफटका हो याची श यताही यानं य के ली. तसंच जर खरंच असं घडलं आिण आप या िवरोधात आपलेच काही
लोक उभे ठाकले तर आप याभोवती ितथं उपि थत असले या ल करी अिधका यांचं जाळं सरं णासाठी तयार झालं पािहजे,
अशी अपे ा यानं य के ली. हणजेच यात या कुणी दगाफटका करता कामा नये, असं याला सचु वायचं असावं.
यासरशी आप या जागेव न उभं राहत मान टाईननं ‘अथातच!’ असे उ ार काढले. िहटलरचं भाषण सु असताना त डातनू
श दसु ा बाहेर काढ याची यिू नक या बीअर हॉ समध या भाषणां या काळापासनू कुणाची टाप न हती. साहिजकच या
संगामळु े िहटलर एकदम गडबडून गेला. उपि थत असलेले सगळे च अवाक झाले. मान टाईननं काहीच अपमाना पद श द
उ चारलेले नसले िकंवा िहटलरला िवरोध करणारं काही हटलेलं नसलं तरी याचं बोलणं सु असताना म ये बोलण,ं हेच
मळु ात एकदम अघिटत होतं. गडबडले या िहटलरला काही ण काहीच सचु ने ा. यानंतर यानं वतःला साव न घेतलं
आिण आपलं भाषण पणू के लं. नंतर यानं मान टाईनला बोलावनू घेतलं आिण याचं भाषण सु असताना या या
हाताखाल या कुणी म ये बोलायला सु वात के ली तर याला कसं वाटेल, असं िवचा न पु हा असा कार न कर याची तंबी
िदली. यावर भडकले या मान टाईननं ‘खरं हणजे मा या बोल याचा तु ही जो अथ लावलेला आहे याव न मी एक
सद◌ ् ्गहृ थ अस याचचं िदसनू येतं’ असं हटलं! हे ऐकून िहटलर िकती भडकला असेल याची क पनासु ा करवत नाही.
एकूणच मान टाईनचे िदवस भरले आहेत यािवषयी कुणा याच मनात शक ं ा न हती. हे उदाहरण जरा िविच कारचं असलं
तरी िहटलरिवषयी या या ल करी अिधका यां या मनात साठत गेलेला राग अशा रीतीनं िनरिनरा या कारे बाहेर पडायला
लागला होता, हेही खरे च.
मान टाईनचा सगं घडून गे यावर तीन िदवसांनी हणजेच ३० जानेवारी १९४४ या िदवशी िहटलरनं जमन लोकांना
उश े नू रे िडओव न एक छोटं भाषण के लं. स ा हण के याचा याचा हा अकरावा वाढिदवस होता. िहटलरचं भाषण
सा रत के लेलं जात असतानाच बिलन शहरावर न यानं ि िटशांचे बॉ बह ले सु झा याचा इशारा देणारे भ गे जोरजोरात
वाजायला लागले. या आवाजात िहटलरचा आवाज िव न गेला. या लोकांनी िहटलरचं भाषण ऐकलं यांना यातनू नवं
काहीच िमळालं नाही. यु ाची िदशा इथनू पढु े कशी असणार, यु कधी संपणार अशा मह वा या मदु ् ांिवषयी न बोलता
नेहमी माणे िहटलरनं यू लोक कसे गोिचडांसारखे असतात वगैरे जु यापरु ा या गो ी परत एकदा सांिगत या.
बो शेि हकां या धो यािवषयीसु ा तो बोलला. या यु ात आपला जीव बाजीला लावणारे आिण ाण गमावणारे जमन
सैिनक, ि िटशां या बॉ बह यांमळ ु े जमन नाग रकांना सोसावं लागत असलेलं नक ु सान यािवषयी यानं अवा रही उ चारलं
नाही. गोबे सनंही आप या डायरीत यामळ ु े सवसामा य जमन नाग रकांची पार िनराशा झा याचं आिण हे भाषण परु तं
फस याचं नमदू के लं. चारक थाटातनू मारले या भल ू थापांनी एके काळी हीच जमन जनता पार बेहोष झा यासारखी
िहटलरमागे उभी अस याची सख ु द आठवण आता गोबे सला खपू कटू वाटत होती.
आता मा कुणी जमन जनतेला गृहीत ध शकत न हतं िकंवा वेड्यात काढू शकत न हतं. बिलनमध या एका
कामगाराची ‘आता फ कुणीतरी महामख ू च आपण हे यु िजंकणार आहोत असं हणू शकतो’ अशी िति या परु े शी
बोलक होती!
जमन हवाई दलाचेही आता परु ते िधडं वडे िनघाले होते. जमन भमू ीचं सरं ण करणं आिण श वू र जोरदार ह ले करणं
यासाठी आपली ज यत तयारी अस याचे दावे जमन हवाई दलानं अनेकदा के ले होते. महायु ा या सु वातीला जमन हवाई
दलाची ताकद बघनू यात त य आहे, असंही बहतेक जणांचं मत झालं होतं. आता मा प रि थती पार िबकट होती. जमनीवर
ि िटशांचे होत असलेले हवाई ह ले िन भ कर यात जमन हवाई दलाला अिजबातच यश येत न हतं. इं लंडवर हवाई ह ले
कर याची तर बात दरू च होती. यामळ ु े िहटलरनं हवाई दलाचा मख ु हमन गो रंगची हकालप ी करावी, अशी मागणी अनेक
जणांनी के ली. ती िहटलरनं मा य कर याची अपे ाच चक ु ची होती. गो रंग हा सु वातीपासनू च िहटलरचा अगदी िव ासू
सहकारी होता. याला पदमु करणं हणजे आप या वतः या कतृ वावर िच ह उमटू देणं अस याचं िहटलरचं मत
अस यामळ ु े यानं या मागणीकडे दलु कर याचा पिव ा वीकारला. आप यावर होत असले या हवाई ह यांना यु र
दे याचा सव म माग हा श वू र या याहनही जा त जोरानं आ मण कर याचा अस याचं िहटलरचं कायमच मत होतं. यात
जमनीमध या पेनमडंु ा इथं तयार होत असले या A-४ ल करी रॉके टचा वापर करता येईल, असं िहटलर या कानांवर आलं.
कालांतरानं याच रॉके टचं नाव बदलनू V-२ असं कर यात आलं. हे रॉके ट िवल ण वेगानं दरू वर वास क शके आिण
आपलं ल य जवळ आ यावर कुठलाही आवाज न करता या ल यावर बॉ ब टाकू शके . हे कळताच िहटलरनं या
रॉके ट्स या िनिमतीचा वेग वाढव याचे आदेश िदले. वेळ पडली तर रणगाड्यां या िनिमतीचं काम थिगत करावं; पण ही
रॉके ट्स खपू मोठ्या माणावर तयार के ली जावीत, असं याचं मत होतं. यु ाम ये िनणायक ठ शकतील अशी ही आयधु ं
अस यािवषयी याची खा ी झाली. १९४४ साल या स टबर मिह यात ही रॉके ट्स तयार झाली. याखेरीज V-१ हणनू
ओळख या जाणा या हवाई दला या ‘उड या बॉ ब’ची मािहतीसु ा िहटलर या कानांवर आली. अलीकड या काळात
अमे रके नं वापरले या ‘ ू झ’ ेपणा ांचं ते बाळबोध प होतं, असं आपण हणू शकतो. यात फोट घडवनू आणणा या
यं णेला जेट इिं जन जोड यात आलं होतं. तसंच हे ेपणा खाली पाडणसं ु ा अवघड असे. असे १५०० बॉ ज लंडनवर
दहा िदवसांत टाकले तर पणू लंडन शहर बेिचराख होईल, असा आ मिव ास या बॉ ब या चाच यांमधनू जाणवला. अशा
कारे काही आठवडे हा बॉ बवषाव सु रािहला तर आप यासमोर नाक घासत ये यावाचनू दसु रा कुठलाच पयाय
ि िटशांसमोर राहणार नाही, असं िहटलरला सांग यात आलं. साहिजकच आता ल कराच A-४/V-२ रॉके ट आिण हवाई
दलाचा V-१ बॉ ब यां याम ये पधा सु झाली. िहटलरला खराब िकंवा िनराशावादी बातमी सांगणं हणजे संकट ओढवनू
घेण,ं हे समीकरण सग यांना माहीत अस यामळ ु े िक येकदा या यापढु े िनरथक आशावाद िनमाण कर यासाठीची पधा सु
होई. हे उदाहरण यात चपखल बसणारं होतं. अचानकपणे यु ाचे फासे आता उलटे पडायला लागतील आिण पराभवाकडे
वाटचाल करणा या जमनीला िवजय िमळव याची सधं ी उपल ध होईल, असं िच या घडामोड मळ ु े िनमाण झालं. अथातच
यातला फोलपणा ते हा िहटलरला िदसत नसला तरी तो लवकरच प होणं वाभािवकच होतं.
१९४४ साल या फे वु ारी मिह यात नेहमी माणे आतं ररा ीय वतमानप ांम ये आप यािवषयी येत असले या
बात यांचं सार िहटलर वाचत असताना जमन ल करामधला एक उ म ‘शाप शटू र’ आपला खनू करणार अस याची बातमी
या या पाह यात आली. टॉकहोममध या एका वाताहरानं ही बातमी िदली होती. यामळ ु े तातडीनं िहटलर या खासगी
सरु ि ततेत वाढ कर यात आली. िहटलरला भेटायला येणा या येक माणसाची बारकाईनं तपासणी कर याचे आदेश दे यात
आले. िहटलरला याम ये फारसं त य वाटत नसलं तरी लवकरच हा वेग याच कारणामळ ु े िमटला. बिलनवर सु
असले या बॉ बवषावाची या ी वाढून पवू िशयापयत िम रा ांचे ह ले पोहोच याचा धोका िनमाण झाला होता.
साहिजकच िहटलर या राह या या िठकाणीसु ा बॉ ब पडू शक या या भीतीनं िहटलरचा मु काम बरगॉफम ये हलव यात
आला. मध या काळात पवू िशयामध या या या राह या िठकाण या िभतं ी आिण ितथलं छत हे सगळं भरभ कम
कर याचं काम हाती घे यात आलं. याची त येत जरा जा तच िबघडली होती. याचा पोटाचा िवकार याला खपू त करत
होता. याचा डावा पाय चांगलाच थरथरत होता. याला खपू सद झा यामळ ु े तो त होता. उज या डो यानंही याला नीटसं
िदसत न हतं. यामागचं कारण हणजे या डो यामाग या एका र वािहनीम ये र ाव होण, हे अस याचं तपासणीत
आढळलं. तरीही २४ फे वु ारी या िदवशी यिू नकम ये तो आप या क र समथकांसमोर भाषण ायला गेला. ब याच
िदवसांनी िहटलरचं भाषण एकदम जोरदार झालं. याची त येतही अचानकपणे सधु ार यासारखी वाटली. आपण िवजयी
होणारच, हा िनधार यानं य के ला. उपि थत े क या यावर एकदम खषू होते. यांनी जोरदार ितसाद देत या या
भाषणात जोर भरला.
माच मिह यात जमनीनं हगं ेरीवर ह ला के ला. हगं ेरीनं िम रा ांबरोबर जायचं ठरवलं अस याचं िहटलर या कानांवर
आ यामळ ु े यानं हा िनणय घेतला. दसु या महायु ातलं जमनीचं हे शेवटचं िवदेशी आ मण ठरलं. याआधी चचसाठी
हणनू िहटलरनं हगं ेरी या रा मख ु ाला बोलावनू घेतलं. १८ माचला आप या व र मं यांसमवेत तो जमनीत दाखल झाला.
बैठक सु झा यावर लगेचच िम रा ां या साथीनं यु ातनू आपलं अगं काढून घे यासाठी य न सु के याचा आरोप
िहटलरनं के ला. एकूणच िहटलरनं हगं ेरी या रा मख ु ाची क डी कर याचा य न के ला. साहिजकच इटलीम ये झालं
या माणे हगं ेरीम येसु ा उठाव घडून ये याची दाट श यता आप या िदसत अस याचं िहटलरनं सांिगतलं. यावर उपाय
हणनू आपण हगं ेरीवर जमनीचं ल करी वच व थािपत करत असनू , यासाठी या करारावर हगं ेरी या रा मख ु ानं सही
के ली पािहजे, अशी मागणी िहटलरनं के ली. हगं ेरी या रा मख ु ानं तसं करायला नकार िद यामळ ु े वातावरण एकदम तापलं.
जर ही सही झाली नाही तर या सहीिवनाच आपण हगं ेरीचा क जा घेऊ, असं िहटलरनं सांिगतलं. यावर हगं ेरी या
रा मख ु ानं आप या पदाचा राजीनामा दे याची धमक िदली. आपण अशा प रि थतीत या या कुटुंबीयां या सरु ि ततेची
हमी ायला असमथ अस,ू अशी अ य धमक िहटलरनं िदली. हे सहन न झा यामळ ु े आप या जागेव न उठून ‘जर इथं
सगळं आधीच ठरलेलं असेल तर मला इथं णभरही थांब यात काही मतलब िदसत नाही’ असं हणत हगं े रयन रा मख ु
खोलीतनू बाहेर पडला. ितथनू तो आप या खास रे वेगाडीपाशी आ यानंतर हगं ेरीमध या रा मख ु ा या िनवास थानावर
बॉ बवषाव सु होणार अस याची खोटी बातमी ‘परु ा यांिनशी’ याला दे यात आली. यामळ ु े घाब न तो िहटलरशी चचा
करायला परतला; यानं आप या जागी एका बाह याची रा मख ु हणनू ता परु ती नेमणक ू कर याला मा यता िदली आिण
सं याकाळी तो हगं ेरीला परतला. हगं ेरीचा घास िहटलरनं अशा कारे िगळून टाकला!
हगं ेरी अशा रीतीनं १९ माच १९४४ या िदवशी जमनी या ता यात आ याआ या िहटलरनं ितथ या नैसिगक
साधनसंप ीची लटू कर याचे आदेश तर िदलेच; पण िशवाय ितथ या यू लोकां या डो यावरही टांगती तलवार िनमाण
झाली. एका िदवसातच साडेसात लाख यंपू ैक दोन हजार यंचू ी धरपकड झाली. एका मिह यानंतर तीन हजार यंनू ा अ यंत
खराब प रि थतीत क बनू ऑशोिव झ या छळछावणीम ये धाड यात आलं. जनू मिहना आला तसे तीन लाख यू लोक
जमनांनी यमसदनी धाडले. यानंतर आणखी एका मिह यानंतर हगं ेरी या पतं धानपदी बसव यात आले या बाह यानं हा
कार थांबव याचा य न के यावर याची उचलबांगडी कर यात आली आिण आता ४,३७,४०२ यंनू ा िवषारी वायचू ा
वापर क न ठार कर यात आलं होतं!

गाडीतून वास... मागे िहमलर

३-४ जनू ला िम रा ांनी इटलीला जमनी या कचाट्यातनू खेचनू आप या ता यात घेत याची बातमी आली खरी; पण
िहटलरनं या घटनेला फार मह व िदलं नाही. जनू मिह यात िम रा ं ा सवर ह ला करणार आिण जमनी या ता यात
असले या ा सम ये घसु खोरी करणार, अशा बात या या या कानांवर आ या हो या. हा घटना म या या ीनं
मह वाचा होता. िम रा ांनी घसु खोरी के ली क यांना चांगला धडा िशकवायचा, यासाठीचे बेत यानं ठरवले होते. ५
जनू या पहाटे खरंच हा ह ला झाला. तो झा यावर गडबडून जा याऐवजी िहटलर शांत िदसत होता. हा ह ला कधी होणार
यासंबंधीचा ताणतणाव तरी संपला, असं या या चेह याव न िदसत होतं. खराब हवामानाचा फायदा घेत जमन ल करानं
आता िम रा ांना चांगला दणका िदला पािहजे, असं िहटलरनं आप या ल करी अिधका यांना सांिगतलं. िम रा ांचे सैिनक
दु यम दजाचे आहेत यािवषयी या या मनात अिजबात शक ं ा न हती. नॉमडी या समु िकना याजवळ तीन हजार
जहाजांमधनू अमे रक सैिनक उतरले होते. यां या आगमनािवषयीची बातमी आधी िमळूनसु ा जमन ल करानं आधी
कारवाई करायचं टाळलं. आता जमनीला ही िदरंगाई महाग पडली. जमन सैिनकांनी उिशरा के लेला जोरदार ितकार मोडून
काढत समु ारे ३५ हजार अमे रक सैिनक च भमू ीत िशरले. तो िदवस सपं ेपयत िम रा ांचे एकंदर दीड लाखाहन जा त
सैिनक ितथं होते. आता या सैिनकांना हसकून लाव यासाठी जमन सै य ितथं गेलं. जमनी या या आ मणाचं व प न क
कसं असावं यािवषयी व र ल करी अिधका यांम ये मतभेद होते. यामळ ु े जमनी या आ मणात अडचणी आ या. िशवाय
िम रा ांनी पेरले या हेरांमळ
ु े सु ा जमन गिु पतं फुटली. सग यात मह वाचं हणजे िम रा ां या तगड्या हवाइ दलासमोर
जमन हवाई दलाची फ आठच ल करी िवमानं होती. साहिजकच िम रा ांचे सैिनक जिमनीवर उतर यानंतर यां या
सरं णासाठी हवाई दलाची ज यत तयारी होती. तसचं जमन सैिनकां या मदतीसाठी येऊ पाहणा या वाहनांवर बॉ बवषाव
क न ही रसद तोडून टाक यातही िम रा ांना यश आलं. साहिजकच िम रा ां या ा समध या आ मणाला खीळ
घालणं खपू अवघड होऊन बस याचं जमनी या ल ात आलं. यातनू माग कसा काढायचा हे समजत नसताना जमन
ल कराला एक माग सचु ला. जमन ल करानं तयार के ले या V-१ ेपणा ांचा लंडनवर मारा के ला तर िम रा ं अडचणीत
येतील, अशी आशा जमनांना वाटत होती. अशी शेकडो ेपणा ं एकाच वेळी लंडन या िदशेनं सोडली तर िम रा ांची
परु ती भबं ेरी उडेल आिण यांचं ल लंडनकडे वळे ल, असं जमनांना वाटलं. अथात या ेपणा ां या िनिमतीचं काम
अपेि त असले या झपाट्यानं होत नस याचं िहटलरचं मत होतं. अनेक तांि क अडचण मळ ु े हा क प रखडला होता; पण
तो आता िवल ण घाईनं पणू वाला ने यात आला. अखेरीस १२ जनू १९४४ या िदवशी ही पिहली दहा ेपणा ं आप या
ल याकडे झेपावू शकली. यांपैक चार तर हवेत उडा यावर लगेचच न झाली. उरले यांपैक पाच लंडनपयत पोहोचली
खरी; पण ती फार नक ु सान घडवनू आणू शकली नाहीत. यामळ ु े िहटलर भयंकर संतापला. यानं तातडीनं या ेपणा ांचं काम
थांबव याचे आदेश िदले. तेवढ्यात आणखी तीन िदवसांनी लंडन या िदशेनं झेपावले या २४४ V-१ ेपणा ांनी मा चडं
नक ु सान घडवनू आणलं. यामळ ु े िहटलर आता एकदम खषू झाला. या ेपणा ांमळ ु े लंडन शहर खाली कर यावाचनू दसु रा
पयाय ि िटशांसमोर िश लक राहणार नाही, आिण साहिजकच याचा िम रा ां या यु ामध या सहभागावर खपू मोठा
प रणाम होईल, अशी आशा याला वाटायला लागली.
या ेपणा ांनी यश िमळवलं खरं; पण या यशाचं माणाबाहेर वणन जमन हवाई दलानं के लं. यामळ ु े जमनीला चडं
यश िमळणार आिण हे यु लगेचच संपणार, अशा व गना सु झा या. हवाई दलाची ही वणनं अितरे क अस याची आिण
याचे आप या य नांवर दु प रणाम होणार अस याची च क गोबे सला जाणीव झाली! चारक तं ाचा अ यंत भावी
वापर करणा या आिण खोट्याला सहजपणे खरं करणा या गोबे सनं अशा कारे या ेपणा ांना िमळत असले या यशामळ ु े
माणाबाहेर हरळून जाऊ नये आिण यासंबंधी या िलखाणात संयम बाळगावा, अशा सचू ना संबंिधतांना िद या. काही
िदवसांनी िहटलरनं ा समधनू िम रा ां या फौजांना बाहेर काढ यासंबंधी या मोिहमेचं नेतृ व करणा या ल करी
अिधका यांची भेट घेतली. या अिधका यांनी ा समधनू िम रा ांना हाकलनू देणं आता जवळपास अश य अस याचं
सांिगतलं. नेहमी माणे आप यावर आलेली जबाबदारी दरू ढकल यासाठी िहटलरनं या अपयशासाठी या मोिहमेमध या
थािनक ल करी अिधका यांना जबाबदार धरलं. उपि थत अिधका यांनी मा िहटलरचा हा मु ा सौ य श दांम ये खोडून
काढला. िम रा ां या अफाट ताकदीपढु े आपली ल करी ताकद अगदी यथातथा अस याचं सांगनू यांनी िहटलरला खरी
प रि थती सांग याचा फोल य न के ला. आजारी आिण अश िदसत असले या िहटलरला यात अिजबात त य वाटत
न हतं. आप यासारखी िज आप या ल कराम ये नस याची चक ु ची खतं तो मनात बाळगनू होता. आता यानं ा सम ये
घसु ले या िम रा ांवर आप या न या ेपणा ांचा मारा करावा, अशी योजना आखली. या माणे लंडनला बेिचराख करता
येईल अशी आशा याला वाटत होती, याच धत वर िम रा ां या ा समध या ल करालाही नमव यात यश िमळवणं श य
आहे, अशी याची धारणा होती. यानं हा मु ा काढताच या ेपणा ांची अचक ू ता िततक शी नस याचा सावधिगरीचा
इशारा सबं ंिधत अिधका यानं िदला. यावर ही ेपणा ं डाग यासाठी हवाई दलाला जेट लढाऊ िवमानं उपल ध क न िदली
जातील, असं आ ासन िहटलरनं िदलं. खरं हणजे या जेट िवमानांचं उ पादन नक ु तंच सु झालं अस याची िहटलरला पणू
जाणीव होती. असं असतानाही आशावादी राह या या तकहीन आ हामळ ु े िहटलर हे सगळं बोलत रािहला. यानंतर आठ
िदवसांनी ा समध या अमे रक ल कराची धडक पढु या बेटापयत पोहोचली. यामळ ु े जमन सैिनकांना िमळत असलेली
रसद अजनू च तटु ली आिण यांची एक तक ु डी अमे रके ला शरण आली.
 २१ जनू १९४४ या िदवशी िहटलर आिण गोबे स यां यात तीन तास चचा झाली. प रि थती गभं ीर असनू अगदी
तातडीनं आपण आप या हवाई दलाची पनु बाधणी के ली पािहजे, असं गोबे सचं मत होतं. हवाई दल मख ु गो रंग आप याच
व नाळू जगात राहत असनू , याला यातनू बाहेर काढणं गरजेचं अस याचं गोबे सनं सांिगतलं. िहटलरला अजनू ही हे मा य
नस यामळ ु े दहा लाख न या जमन त णांची भरती क न आपण हवाई दलाम ये जान भ शकतो, असं गोबे सनं सांगनू
बिघतलं. इतरही ल करी अिधका यांवर गोबे सनं ताशेरे ओढले. िवजय िमळव यासाठीची िज असलेले व र अिधकारी
ल करात उ चपदांवर नेमले पािहजेत, असंही यानं िहटलरला सचु वनू बिघतलं. िहटलरनं यामधली काही मतं यो य
अस याचं सांिगतलं. तरीसु ा यु सु असताना आिण ते िनणायक ट यावर आलेलं असताना अचानकपणे ल करात या
मह वा या पदांवर या अिधका यांना दरू क न यां या जागी नवे लोक नेम याचा िनणय आप याला गो यात आणू शकतो,
असं याला वाटत होतं. तसंच या अिधका यां या जागी वण कुणाची लावणार हाही होता; यासाठी बदली लोक होतेच
कुठं? खपू आशा घेऊन आलेला गोबे स उदास मनानं आिण रका या हातांनी परत गेला. आता १९४४ साल या ऑग ट
मिह यात येऊ घातलेलं V-२ ेपणा कदािचत िनणायक ठ शके ल, अशी आशा िहटलरला वाटत होती. अजनू ही
सोि हएत यिु नयनशी तह कर यासंबंधीची अगदी पसु टशी आशा िहटलर या मनात तरंगत असली तरी ि िटशांशी मा
कुठ याच कारचा समझोता कर यासाठी तो अिजबात तयार नस याचं परत एकदा या चचत गोबे सला समजलं.
या या पढु चा िदवस हणजे २२ जनू १९४४ या ‘बाबारोसा’ मोहीम सु झा यानंतर बरोबर तीन वष उलटून गे याचा
िदवस होता. आता या मोिहमेची सू ं जमनीकडून वेगानं िनसटून सोि हएत यिु नयनकडे येत चालली होती. याच िदवशी
सोि हएत ल करानं आप या आ मणामधला पढु चा अ याय सु के ला. िहटलरनं तसा अदं ाज बांधलाही होता. या िदवसाचं
मह व ल ात घेता, टॅिलनला या िदवशी काहीतरी खास क न दाखवणं मह वाचं वाटेल, असं यानं आप या सहका यांना
बोलनू ही दाखवलं होतं. यानसु ार जवळपास २५ लाख सैिनक, ५००० रणगाडे, ५३०० लढाऊ िवमानं अशा ता यािनशी
सोि हएत ह लाबोल सु झाला. जमन गु चर यं णेला असा ह ला होईल याची पवू सचू ना िमळाली होती खरी; पण या
ह या या िठकाणािवषयीचा ितचा अदं ाज साफ चक ु ला. असं घडूनसु ा सोि हएत आ मण सु वातीला अगदीच सौ य
वाटलं. साहिजकच आप याला ग धळात टाक यासाठीचा हा फसवा ह ला अस याची जमनांची समजतू झाली. तेवढ्यात
सग या ताकदीिनशी सोि हएत ल कर तटु ू न पडलं. रणगाडे वेगानं घसु ले. नेहमी माणे आप या ाचं उ र आधीच माहीत
असनू सु ा या िठकाण या ल करी अिधका यानं माघार घे यासंबंधी िहटलरची परवानगी मािगतली. याचा प रणाम
अपे ेनसु ार िदसनू आला. या िठकाण या जमन सैिनकांची आिण यां या यु साम ीची परु ती वाट लागली. अशाच कारचं
सोि हएत आ मण पढु या काही िदवसांम ये सु रािह यामळ ु े आता सोि हएत ल कर थेट पोलंड या वॉसावर आ मण
क शक या या ि थतीत आलं! तोपयत जमन ल करानं टॅिलन ाड या मानहानीहन भयंकर कारे समु ारे साडेतीन लाख
सैिनक गमावले. या सोि हएत आ मणां या जोडीला पढु या काही मिह यांम ये िम रा ां या ह यांची इतर भर
पड यामळ ु े जमन ल कराची पीछे हाट एकदम वेगानं सु झाली.
जोपयत जोरदार आ मणावर जमनीचा भर होता आिण अ यंत अचानकपणे श वू र ह ला कर याचे बेत आखले जात
होते, तोपयत िहटलर या ल करी हालचाली एकदम यश वी ठरत हो या. िहटलरचा वभाव अशा कार या मोिहमा
आख या या ीनं एकदम यो य अस यामळ ु े या या नेतृ वाखाली जमनीनं जोरदार मजल मारली. नंतर जे हा जमनीचे श ू
वरचढ हायला लागले आिण जमनीला बचावा मक धोरण वीकारावं लागलं, ते हा मा िहटलर या ल करी नेतृ वामध या
उिणवा साफ उघडक ला आ या. बचाव करत असताना िहटलरचा ‘ईगो’ या या आड आला. याला माघार घेण,ं समोर या
ह याला यु र न देता सावध भिू मका वीकारण,ं या गो ी अिजबात पसंत नसत. याला काहीही झालं तरी समोर यावर
चाल क न जाणचं पसंत असे. कायमच असं धोरण राबवणं अथातच यु ात श य नसतं. आपोआपच िहटलर या अनेक
िनणयांमळु े जमनीला कमालीपलीकडचं नक ु सान सोसावं लागलं. अथात िहटलरचे सगळे िनणय साफ चक ु चे होते िकंवा
याला ल करी डावपेचांमधलं काहीच कळायचं नाही, असं हणणं धाडसाचं ठरे ल. काही वेळा ल करी अिधका यांची मतं
चक ु ची असत आिण िहटलरचा ि कोन बरोबर असे. असं असनू ही सात यानं सोसावं लागणारं नक ु सान, ल करी
अिधका यांशी वारंवार होत असलेले मतभेद आिण कुठ याच प रि थतीत माघार न घे याचा अडेलत पणा यांचा प रणाम
हायचा तो झालाच. १९४४ म ये तर दसु रं महायु संपव या या ीनं कुठलेही यु बा य न करायला िहटलरनं साफ
नकार िदला. या यामधला धतू राजकारणी जवळपास सपं नू च गेला. या ाचा िनकाल यु भमू ीवरच लागला पािहजे, असा
दरु ा ह यानं मनाशी बाळगला. साहिजकच चचचे, समझो याचे, शांततेचे सगळे माग खटंु त गेले. कुणाशीही चचा करायची
तर या वेळी आपण वरचढ असलं पािहजे, असा याचा आ ह अस यामळ ु े अशी चचा हो याची श यता वेगानं मावळत
गेली. तसंच यु ा या सु वातीला िहटलरनं जमनीला अचानकपणे िवल ण वेगानं भ नाट यश िमळवनू िदलेलं अस यामळ ु े
िहटलरिवषयी एक ठरावीक कारची ितमा िनमाण झाली होती. वतः िहटलरला ती जपायची असावी. आपण अ यंत
कणखर आहोत आिण कुणाशीही तडजोड करायला सहजासहजी तयार होत नाही, हा मु ा याला सग यां या मनांवर
ठसवायचा होता. धोका प क न िहटलरनं पवू क पनेपलीकडचं यश िमळवलेलं अस यामळ ु े आताही असेच धोके प क न
आपण पवू माणे यश वी ठ , असा फोल आशावाद या या मनात ं जी घालत रािहला. यामळ ु े जमनीसमोरची सक ं टं
जसजशी वाढत गेली, तसतसे िहटलरचे िनणय आणखी चक ु त गेले आिण या या मनात या ददु य आशावादामळ ु े यानं या
चक ु ांची भरपाई न या चक ु ा क न के ली. समोरची प रि थती िबकट अस याचं िदसत असनू सु ा के वळ मनात या
ताकदी या जोरावर आिण इ छाश या आधारे आपण अितबलाढ्य श वू र मात क शकतो, हा याचा आ मिव ासच
याचा घात करत गेला.
ल करी डावपेचांम ये मरु ले या आिण याचं िविश िश ण घेतले या ल करी अिधका यांना िहटलरची बरीच मतं
पटत नसत. यामळ ु े यांचे िहटलरशी वारंवार खटके उडायला लागले. तरीसु ा आप या व र ाचं हणणं काहीही झालं तरी
ऐकून यायचं आिण याचा आदेश धडु कावायचा नाही, याचहं ी ल करी अिधका यांना खपू भान असतं. यामळ ु े आप या
मनात या भावना दडपनू आिण आपण िवनाशा या मागावर जात अस याची जाणीव मनात बाळगनू ते िहटलर या
मह वाकां ी झेपांना पख ं ांचं बळ देत रािहले. काह नी अधनू मधनू आपाप या पर नी बंड क न बिघतलं आिण िहटलरची
नाराजी ओढवनू घेतली. अशा बहतेकांना ल करामधनू बाहेर काढ यात आलं आिण यामध या काही जणांना तर इतर
प रणामांचा सामनाही करावा लागला. कहर हणजे जे लोक अगदी शेवटपयत िहटलरचे िन ावंत हणनू ओळखले जात,
यां यावरही िहटलर खषू नसेच. याचं कारण हणजे जर या ल करी अिधका यांची इ छाश परु े शी असेल तर िकतीही
अडचणी समोर आ यानंतर आपण यातनू माग काढू शकू, असा िहटलरला असलेला आ मिव ास परु े सा ठरत न हता.
वाभािवकपणे िहटलरनं सग या अपयशांचं आिण फसले या मोिहमांचं खापर िनरिनरा या ल करी अिधका यांवर फोडलं.
या लोकां या नाकतपणामळ ु े च आप याला ही वेळ बघावी लागत अस याचं तो हणत रािहला. मळ ु ात आप या हातनू
झाले या घोडचक ु ा आिण आपला अितमह वाकां ी वभाव यामळ ु े असं य अडचणी आप या वाटेत उ या ठाकले या
आहेत, ही गो च याला मा य न हती.
१९४४ सालचा जल ु ै मिहना उजाडला तसं सोि हएत फौजांनी पवू िशयानजीक धडक मारली. ९ जल ु ैला काही व र
अिधका यांची भेट घेऊन पवू िशयाम ये सोि हएत ल कर घसु ू नये यासाठी उपाययोजना कर यासबं ंधी आिण या
िठकाणचा जमन बचाव आणखी भरभ कम कर यासंबंधी चचा झाली. बराच काळ पवू िशयामध या आप या बंकरपासनू
िहटलर लांब होता. १४ जल ु ै १९४४ या िदवशी तो पु हा एकदा या िठकाणी राहायला आला. आता या बंकरम ये खपू मोठ्या
माणावर डागडुजी कर यात आली होती. बॉ बह यापासनू बचाव हावा यासाठीची भरभ कम उपाययोजनाही कर यात
आली होती. इथं परत यानंतर िहटलरनं नेहमी माणे आप या ल करी अिधका यांची बैठक घेतली. काही जणांना िहटलर या
धडाडीचं कौतक ु वाटलं, तर इतरांना नेम या याच कारणामळ ु े जमनीचा िव वंसाकडे वेगानं वास सु अस याचं जाणवलं.
हा िवनाश हो यापवू च आपण काहीतरी के लं पािहजे, अशी भावना काही जणांम ये वाढीला लागली. यातनू च िहटलरला
संपव यासाठी या य नांनी जोर पकडला.
 एकूण काय, तर िहटलर या अधोगतीचा वास आता अ यंत वेगानं सु झाला होता. जमनीची ददु शा होणार हे
जवळपास अटळ अस याचं िदसनू येत होतं. आतनू याची जाणीव होत असनू सु ा ती नाकार याचा अ ाहास िहटलर करत
रािहला.

१९४४ साली ल करी सच

ं लनाला मानवंदना देताना िहटलर; मागे गो रंग, कायटे ल, डोिन झ,
िहमलर
 टॉफेनबगचा कट
२० जलु ै १९४४ या िदवशी िहटलरचा काटा काढ याचा मोठा य न झाला. यामागे खरं हणजे एक दीघ कहाणीच
आहे. िहटलरला ठार कर यासाठीचे य न आधीपासनू सु होते खरे ; पण १९३९-४१ या काळात िहटलरला िमळाले या
चडं यशामळ ु े आिण या यािवषयी जमनीम ये िनमाण झाले या लोकि यते या वातावरणामळ ु े या या िवरोधात काहीही
करणं अश य होऊन बसलं. साहिजकच जमनीला िवनाशाकडे नेत असले या िहटलरला सपं वणं गरजेचं असलं तरी ते आता
कठीण आहे, याची जाणीव या या िवरोधकांना होत रािहली. १९३९ साल या नो हबर मिह यात जॉज ए सरनं एकट्यानंच
य न क न िहटलरला संपव यात जवळपास यश िमळवलं अस याचा उ लेख आधी आलेलाच आहे. तो य न वगळता
मृ यू िहटलर या जवळ आला न हता. आता संघिटत व पाचे य न क न िहटलरचा काटा काढला पािहजे, यासाठीची
धडपड काही जणांनी सु के ली.
१९४३ साली िहटलरचा खनू कर याचे अधा डझन य न झाले. मेजर-जनरल हेिनंग फॉन े को नावाचा ल करी
अिधकारी या य नां या मळ ु ाशी होता. १९०१ म ये ज मलेला उंच आिण ट कल पडत चाललेला े को वभावानं शांत
होता. या याम ये चडं लढाऊ वृ ी होती. याचा िन ह िवल ण होता आिण बराच काळ तो िहटलरवर ढ िव ास
ठे वणारा होता. काही काळानंतर मा िहटलर आप या देशाला िवनाशा या वाटेवर घेऊन जात अस याचं या या ल ात
आलं. यामळ ु े िहटलरचा काटा काढ याचे िवचार या या मनात घोळायला लागले. टॅिलन ाडमधली प रि थती िबघडत
चाल याचं बघनू याचे हे िवचार आणखी प के होत गेले. अथातच हे काम अिजबात सोपं नाही आिण यासाठी ल करी
अिधका यांसकट इतर अनेक जणांचा सहभाग आव यक अस याचं याला माहीत होतं. या ीनं यानं य न सु के ले.
यामधली मु य अडचण हणजे िहटलरचा घात कर यासाठी या या अगदी जवळ कसं जायच,ं ही होती. १९४३ साल या
फे वु ारी मिह यात ल करा या एका मु यालयाला भेट दे यासाठी िहटलर जाणार होता. ते हा याला अटक कर याची एक
योजना आख यात आली; पण दर यान िहटलरची खासगी सरु ा एकदम वाढव यात आली. या या सरु ेसाठी आता
एसएस संघटनेचे अगं र क नेम यात आले. यां याकडे कायम िप तल ु ं असत. िहटलरसाठी काही ठरावीक आिण
एकसार या िलमोिझन गाड्या राखीव ठे व यात आ या. जमनीम ये एकाच वेळी या गाड्या िठकिठकाणी उ या के या जात.
साहिजकच िहटलर न क कुठे आहे याचा कुणाला प ा लागत नसे. िहटलरला गाडीतनू ने यासाठी नेहमी याचा खास
चालक असे. तसंच िहटलर या िठकाणी गेलाच नाही. साहिजकच हा बेत फसला. िहटलरला गोळी घालनू ठार कर याचे
बेतसु ा र कर यात आले; कारण तो नेहमी बल ु ेट फ ू जॅकेट आिण हॅट घालतो, असं या या िवरोधकां या कानांवर आलं.
साहिजकच आता काय करायचं हा यां यापढु े उभा रािहला. तरीसु ा १३ माच १९४३ या िदवशी िहटलर एका ल करी
बैठक साठी आलेला असताना याचा खनू कर याची योजना े कोनं आखली; पण ती ऐन वेळी र क न पु हा एकदा
 फोटकां या साहा यानंच याचा काटा काढायचं यानं न क के लं. यातनू घडलेला कार अ ु तच होता!
आप याला िहटलरला ठार करायचं असेल तर यासाठी जमन बनावटीचे बॉ ब वाप न उपयोग नाही, असं े को या
ल ात आलं. जमन बॉ जची िव ासाहता परु े शी नस याचं याचं मत अस यामळ ु े यानं याऐवजी ि िटश बॉ ब वापरायचं
ठरवलं. िशवाय जमन बॉ ब फोट घडवनू आण याआधी ेशर कुकरमधनू िश ी वाज याआधी येतो तसा आवाज करतो,
असं या िवषयामध या जाणकारांनी सांिगतलं होतं. कसलाही आवाज न करता फोट करणारा ि िटश बॉ बच िहटलरचा
काटा काढ या या कामात जा त उपयु ठरे ल, हे े को या ल ात आलं. यु ात या प रि थतीचा आढावा घे यासाठी
िहटलर मो क नावा या िठकाणी येणार होता. या या परती या िवमान वासात बॉ ब फोट घडवनू आण याची योजना
आख यात आली. तसंच हा अपघात असावा असं भासव यासाठीही य न कर यात आले. या काळात िहटलरची
लोकि यता ब याच अश ं ी िटकून होती. तसंच िहटलरचे समथकसु ा खपू ताकदीचे होते. यांनी आप या ने या या ह येचा
बदला घे यासाठी आकाशपाताळ एक के लं असतं. साहिजकच िहटलरला ठार क न िमटला नसता. अपघातात
िहटलरचं िनधन झालं असा भास िनमाण के ला, तर मा हा िनमाण होणारच न हता. असं असनू ही िहटलर आलेला
असतानाच या दपु ारी बॉ ब फोट घडवनू आण याचा मोह े को आिण याचा एक सहकारी फे िबयन फॉन ॅ डॉफ यां या
मनात दोनदा आला. दो ही वेळा यांनी मोठ्या क ांनी तो टाळला. याचं कारण हणजे अशा कारे बॉ ब फोट घडवनू
आण यानं िहटलरबरोबरच या याशी चचा करणारे अनेक ल करी अिधकारीसु ा ठार झाले असते. यामधले काही
अिधकारी मनातनू िहटलरला िवरोध करणारे होते आिण िहटलरचा मृ यू झा यानंतर नाझीवाद संपव यासाठी य न करायला
ते उ सक ु होते. तेही िहटलरबरोबर ठार झाले असते तर ही संधी हकली असती. शेवटी परती या िवमान वासाचा मळ ू बेतच
प का कर यात आला. यासाठी दोन बॉ ब पातळ बाटली या आकारा या वे णात भर यात आले. ही दोन वे णं शेजारी
एकमेकांना जोडून या दोन भरले या बाट या असा यात अशी रचना कर यात आली. नंतर ही दोन वे णं एका सबु क
बॉ सम ये भर यात आली. यामळ ु े जणू डँ ी या दोन बाट या एका बॉ सम ये भर यात आ या आहेत, असं वाटत होतं.
आप याला आपला ल करी िम जनरल हे मट ि टफ याला या डँ ी या बाट या भेट हणनू पाठवाय या आहेत, अशी थाप
े कोनं िहटलरबरोबर या एका ल करी अिधका याला मारली. यानं आनंदानं ही भेट आप याबरोबर यायची तयारी
दाखवली. िहटलर या िवमानाचा परतीचा वास सु हो या या अगदी आधी ॅ डॉफनं या बॉ समधली बॉ बसाठीची
टायमर यं णा अ यंत धडधड या दयानं सु के ली.
ही टायमर यं णा नेहमीसारखी न हती. ती अ यंत चातयु ानं बनव यात आली होती. ॅ डॉफनं बॉ बची यं णा सु
कर यासाठीचं बटण दाबताच या बॉ बमधली एक बाटली फुटणं अपेि त होतं. यामळ ु े या बाटलीतनू वलनशील रसायन
बाहेर ओघळलं असतं. या रसायनानं एक तार हळूहळू जळून खाक झाली असती. या तारे नं एक ि ंग ताणनू धरलेली
असणार. तार जळ यामळ ु े आता त ताणलेली ही ि ंग आता मोकळी होणार. ही सटु लेली ि ंग आता ित या पढु या
द ् यावर आघात करणार. याबरोबर हा द ् या फोटकावर आदळून फोट घडवनू आणणार. या यं णे या
कामकाजािवषयी या अदं ाजानसु ार िवमान उडा यावर साधारण अ या तासानंतर हणजेच िवमान िम क शहराव न जात
असताना या बॉ बचा फोट उडणं अपेि त होतं. सगळी योजना ठर या माणे पणू वाला जात अस याचं बघनू खषू झाले या
ॅ डॉफनं बिलनम ये फोन क न आप या मदतिनसांना यासंबंधीची बातमी कळवली. धडधड या दयानं े को आिण
ॅ डॉफ हे दोघं ‘शभु वातची’ वाट बघत बसले. िहटलर या िवमानाबरोबर सरु ेसाठी उडणारं दसु रं फायटर िवमान
यासबं ंधीची बातमी िबनतारी सदं श े ांनी सगळीकडे कळवणार, अशी अपे ा होती. वीस-तीस-चाळीस िमिनटंच काय; पण एक
तास उलटून गेला तरी कुठून काही बातमी आलीच नाही. दोन तास उलटून गे यावर मा बातमी आली; पण िहटलर
सरु ि तपणे आप या मळ ू िठकाणी पोहोच याची!
आपला बेत फस याची जाणीव होताच े को आिण ॅ डॉफ हे दोघेही पार िनराश तर झालेच; पण याहन ते जा त
भयभीत झाले. आपण पेरलेला बॉ ब आता िहटलर या सहायकां या हाती लागणार आिण आपलं िबंग फुटणार, या
भीतीपोटी यांना काय करावं हेच कळे ना. आ य हणजे या बॉ बची मािहती गु च रािहली. या रा ी े कोनं अगदी
सहजपणे फोन के या या आिवभावात या ल करी अिधका याकडे बाट यांचं पासल िदलं होतं या याकडून हे पासल
हे मट ि टफपयत पोहोचलं आहे का याची िवचारणा के ली. याला नकारा मक उ र िमळताच े को खषू झाला. आपण
चकु ू न भल याच दा या बाट या टेफला दे यासाठी हणनू पाठवले या असनू , दसु या िदवशी ॅ डॉफ दजदार डँ ी या
बाट या घेऊन येईल, असं याला सांिगतलं. मनाचा िह या क न दसु या िदवशी ॅ डॉफ िहटलर या मु यालयात दाखल
झाला आिण यानं अगदी सहजपणे बॉ बवा या बाट या परत घेत ख या दा या बाट या िहटलर या या सहायकाकडे
िद या. या बॉ बचा फोट अजनू झाला नसला तरी तो कुठ याही णी; अगदी बाट या परत घेत असतानासु ा होऊ शकतो,
याची ॅ डॉफला क पना अस यामळ ु े याचं दय चडं धडधडत होतं. य ात तसं काही घडलं नाही आिण यानं
गाडीतनू बॉ बवा या बाट या जवळ या रे वे थानकावर ने या. ितथनू बिलनचा रा वास के यानंतर यानं आप या घरी
बॉ बची यं णा िनकामी क न टाकली. आता या बॉ बचा िहटलर या िवमान वासात का फोट झाला नाही, हे या या
ल ात आलं. अपे े माणे रसायनामळ ु े बाटली फुट यानंतर तार जळाली होती; पण ितथ या द ् यानं पढु या फोटकावर
हार क नसु ा फोट घडू शकला न हता.
िहटलरला ठार कर याची ही संधी गमाव यामळ ु े े को आिण ॅ डॉफ हे दोघहं ी पार िनराश झाले असले तरी यांनी
यां या इतर साथीदारांसह न यानं हे य न करायचं ठरवलं. आता यांनी २१ माच १९४३ या िदवशी िहटलर एका
काय मासाठी बिलनला जाणार असतानाची संधी साधायचं ठरवलं. हे काम फ े कर यासाठी े कोनं ाईहर फॉन गसडॉफ
या कनलची िनवड के ली. या खेपेला फोटक पे न काही काळानंतर याचा फोट घडव याची योजना न वापरता
आ मघातक ह ला करायचं ठरलं. हणजेच िहटलरचा काटा काढ यासाठी शहीद हायला गसडॉफ तयार झाला. िहटलर
काय मा या िठकाणी आ यावर या या श य ितत या जवळ गसडॉफनं जायचं आिण आप या ओ हरकोट या दोन
िखशांम ये लपवले या बॉ जचा फोट घडवायचा, असा बेत आख यात आला. २० माचला गसडॉफनं यासाठी आप या
हॉटेलम ये ॅ डॉफची भेट घेतली. ॅ डॉफनं आप याकडचे दोन बॉ ज गसडॉफला िदले. सवसाधारणपणे बॉ बची
फोटक यं णा सु के यानंतर १० िमिनटांनी याचा फोट घडणं अपेि त होतं. चडं थंडीमळ ु े मा या खेपेला यासाठी
१५-२० िमिनटं लागू शकतील, असं ॅ डॉफचं मत होतं. आपलं भाषण झा यानंतर िहटलर समु ारे अधा तास गसडॉफ या
सहायकांना रिशयाशी सु असले या यु ात िमळाले या मानिच हांची पाहणी करणार असं २१ माचचं वेळाप क होतं. याच
वेळी बॉ ब फोट घडवनू िहटलरला ठार कर याची गसडॉफला संधी िमळू शकणार होती.
ठर यानसु ार िहटलरचं भाषण पार पडताच तो मानिच हांची पाहणी कर यासाठी या िठकाण या सभागृहात आला.
गसडॉफ या ओ हरकोट या िखशांम ये बॉ ज तयार होते. यांची यं णा सु करावी आिण िहटलर या श य ितत या
जवळ राहावं, या बेतात गसडॉफ असताना िहटलर या ता यात या एका माणसानं गसडॉफ या जवळ येऊन या या कानात
िहटलर ितथे फ ८-१० िमिनटंच घालवणार अस याची दःु खद बातमी िदली. साहिजकच सवसामा य तापमानात
बॉ ब फोट घडवनू आण यासाठी िकमान १० िमिनटं लागणार अस यामळ ु े आता काही इलाजच न हता. आपली योजना
फस याचं गसडॉफ या ल ात आलं. िहटलर या िजवाला धोका अस यामळ ु े याची सरु ा यं णा सांभाळणारे लोक
सात यानं अगदी ऐन वेळी या या काय माम ये िकंवा वेळाप काम ये बदल करत असत. परत एकदा तेच घडलं होतं.
साहिजकच िहटलर पु हा एकदा बचावला. ितकडे हाताम ये टॉपवॉच घेऊन े को रे िडओव न िहटलर या
काय मासबं ंधीचं वाताकन उ कंठे नं ऐकत होता. आठ िमिनटांनंतर िहटलर ितथनू बाहेर पड याचं िनवेदकानं सांगताच
िहटलर पु हा एकदा सख ु प अस याचं कटू स य े कोला नाइलाजानं वीकारावं लागलं!
यानंतरही िहटलरला ठार कर यासाठीचे अनेक य न ऐन वेळी गंडु ाळून टाकावे लागले. सात यानं िहटलर या
काय मांम ये बदल होत अस यामळ ु े फोटकं या या अगदी जवळ नेऊनसु ा यांचा वापर कर याची सधं ी न िमळ याचे हे
संग होते. िनरिनरा या माणसांवर ही कामिगरी सोपव यात आली असली तरी अगदी दर वेळी िहटलर यातनू सहीसलामत
बचावला. या फसले या कटांनंतर अ यंत गाजलेला आिण या घटनेवर हॉकरी (Valkyrie) नावाचा िच पट िनघाला या
कटाची सु वात झाली.
िहटलरला ठार कर यासाठी या कटांमधला सग यात मोठा कट घडवनू आण यात काऊंट फॉन टॉफे नबग या त ण
आिण किन ल करी अिधका याचं नाव ामु यानं घेतलं पािहजे. १९०७ म ये प के जमन सं कार असले या घरात
टॉफे नबगचा ज म झाला. याचं बालपण आनंदात गेलं आिण मोठे पणी यानं अनेक िवषयांम ये उ म यश िमळवलं.
आपली कारक द न क कशात घडवायची या िवचारात असताना, देख या आिण उ कृ शरीर कमावले या टॉफे नबगनं
ल करात वेश के ला आिण ितथंही याला भराभर बढती िमळत गेली. टॉफे नबगचा नाझी िवचारसरणीला पणू िवरोध नसला
तरी १९३८ म ये यंू या िवरोधात नाझ नी सु के ले या अ याचारांमळ ु े याचं मन बदललं. १९४० म ये सोि हएत
यिु नयनम ये टॉफे नबग लढ यासाठी जमन ल कराबरोबर गेला. अ यंत देश ेमी असले या टॉफे नबगनं जमनी या
िवजयासाठी जीव तोडून य न के ले; पण हळूहळू आपण काही के या हे यु िजंकू शकणार नस याचं या या ल ात आलं.
यातच एसएस सघं टनेचे लोक सोि हएत यु कै ांशी िकती अमानवी कारे वागतात हे बिघत यावर याला ध काच बसला.
एकूणच िहटलरनं जमनीला अ यंत धोकादायक आिण िवनाशकारी यु ाकडे नेलं अस याचं टॉफे नबग या ल ात आलं.
आता तो क र िहटलरिवरोधक झाला. योगायोगानं रिशयाम येच टॉफे नबगची भेट े को आिण ॅ डॉफ या दोन
िहटलरिवरोधकांशी झाली. आप या देशाचं आणखी नक ु सान होऊ ायचं नसेल तर िहटलरचा काटा काढला पािहजे, हा
िवचार या या मनात प का जला. यानं रिशयामधनू आपली बदली क न घेतली आिण तो ट्यिु निशयाम ये लढायला
गेला. ितथं ७ एि ल १९४३ या िदवशी टॉफे नबगची गाडी फोटकांनी भरले या एका भागामधनू गेली आिण कदािचत व न
िम रा ां या िवमानाचा ह लाही या या गाडीवर झाला. यामळ ु े यानं आपला डावा डोळा, उजवा हात आिण डा या
हाताची दोन बोटं हे अवयव गमावले. याला इतरही दख ु ापती झा या. अगदी निशबानं िजवंत रािहलेला; पण ल करी
अिधकारी हणनू काम कर यासाठी जवळपास िन पयोगी ठरलेला टॉफे नबग तीन मिह यांम येच पु हा एकदा ल कराम ये
काम कर यासाठी तयार झाला ते हा कुणाचाच यावर िव ास बसत न हता. टॉफे नबगनं आप या नजरे समोर जमनीला
सवनाशाकडे वाटचाल कर यापासनू रोख यासाठी िहटलरला ठार मार याचा बेत प का के ला. चार मल ु ांची आई असले या
आप या प नीला यानं यासाठी आपण कामी आलो तरी चालेल असं सांगनू १९४३ साल या स टबर मिह यात यानं
ले टनंट कनल हणनू काम करायला सु वात के ली.
हळूहळू िहटलर या िवरोधात बिलनम ये कट रचत असले या गटाम ये टॉफे नबगनं नसु ता वेश के ला असं नाही, तर
यावर आपलं वच व िनमाण के लं. इतरही अनेक ल करी अिधकारी यात सामील झाले. यां याम ये चचा होता होता १९४४
साल या म यावर हा कट पणू वाला ने याचं ठरलं. एक कडून सोि हएत ल कर जमनीम ये घसु याची िच हं िदसत होती, तर
दसु रीकडे िम रा ांनी ा सम ये वेश के ला होता. या या जोडीला जमनीनं इटलीम ये िनमाण के लेलं वच वही सपं ु ात
ये याची िच हं िदसत होती. अशा प रि थतीत यु ाचा िनकाल काय लागणार, हे उघड होतं. या या आतच आपण
िहटलरला संपवलं, नाझी सरकार उलथनू टाकलं आिण आप या श ंसू मोर शरणागती प करली, तर िनदान इथनू पढु े जमन
नाग रकांना सोसावं लागणारं अफाट नक ु सान तरी टळे ल, असा यांचा अदं ाज होता. या कटाचं गु नाव हॉकरी (Valkyrie)
असं ठे व यात आलं; कारण जमनी या परु ाणकथांम ये या नावा या संदु र आिण शरू देवता आप या भमू ीकडे वाकडी नजर
टाकणा यांना न करत, असा उ लेख आहे.
ख या अथानं नाझी भ मासरु सपं वायचा असेल तर के वळ िहटलरची ह या क न काम भागणार नाही, याची टॉफे नबग
आिण याचे सहकारी यांना क पना होती. नाझी स चे े सू धार आप या ता यात घेण,ं तसंच सग या मह वा या सरकारी
यं णांवर िनयं ण थािपत करणं गरजेचं अस याची यांना क पना होती. यासाठी यांनी िहटलर या सा ा यात उ या
कर यात आले या ‘होम आम ’ या सक ं पनेचा वापर क न यायचं ठरवलं. या ‘होम आम ’ची सक ं पना हणजे जमनीनं
काबीज के ले या िनरिनरा या देशांमधनू लाखो यु कै दी जमनीत आण यात आले होते. या यु कै ांना गल ु ामां माणे राबवनू
घेतलं जाई. अनेक कारखाने आिण इतर औ ोिगक क प या परदेशी कामगारांनी भरले होते. या कामगारांकडे श ा ं
अस याचा च न हता. तरीसु ा आपलं ल कर ामु यानं यु भमू ीवर गंतु लेलं असताना समजा या परदेशी कामगारांनी
आप यािव उठाव के ला, तर याचे प रणाम भयंकर होतील असं िहटलर या एका स लागाराचं मत होतं. खरं हणजे
िनःश परदेशी कामगार एका माणापलीकडे काही क शक याचा च न हता. तरीसु ा कायम सश ं यी नजरे नं सगळीकडे
बघणा या िहटलरला हा मु ा लगेच पटला. अशा कारे आप या िवरोधात हे परदेशी कामगारच काय; पण इतर कुणीही उभं
ठाकलं तर अशा वेळी तातडीनं हा उठाव मोडून काढ यासाठी ‘होम आम ’ नावाची संघटना िहटलरनं उभी कर याचे आदेश
िदले. या संघटनेचे सद य असले या लोकांना श ा ं वापर याचं िश ण दे यात आलं. सवसामा यपणे अधनू मधनू एक
सराव कर याखेरीज हे सद य थेटपणे कुठ याही कारवाईम ये सामील होत नसत. कधी वेळ आलीच तर यांना लगेचच
बोलावणं आिण ओढवलेलं संकट यां याकडून दरू क न घेणं श य असे.
आता या ‘होम आम ’ला आदेश ायचे अिधकार असलेला माणसू टॉफे नबग या कटात थेट सामील हायला तयार
नसला तरी याची िहटलरलासु ा फारशी सहानभु तू ी न हती. या माणसा या हाताखालचा उप मख ु मा टॉफे नबग या
कटात आधीपासनू च सहभागी होता. अथात या संघटनेची ताकद तशी मयािदत होती. जमन हवाई दल आिण एसएस संघटना
यां या जोरापढु े होम आम फार काळ िटकाव ध शकली नसती. वाभािवकपणे िहटलर या िवरोधातला कट पणू वाला
नेताना आप याला अगदी अचक ू वेळ साधणं गरजेचं अस याची टॉफे नबगला क पना होती. पिह या दोन तासांम ये
आप याला बिलनवर क जा कर यात यश आलं, तरच पढु चा घटना म आप या मनासारखा घडेल, हे याला माहीत होतं.
एकूण चोवीस तासांम ये न या सरकारची थापना झाली नाही, तर ि धा मनःि थतीत असलेले ल करी अिधकारी आपली
साथ सोडू शकतात, हे जाणत अस यामळ ु े यानं यासाठीची सगळी आखणी के ली. होम आम चा मख ु अजनू आपली
िनणायक साथ देत नस यामळ ु े टॉफे नबग िचिं तत होता. जर िहटलरला ठार कर यात आिण आपला कट यश वी कर या या
िदशेनं वाटचाल कर यात आपण वेगानं गती के ली, तर मा होम आम चा मख ु आप या बाजनू ं वळे ल, असा
टॉफे नबगचा अदं ाज होता. साहिजकच यानं होम आम या मख ु ा या वतीनं होम आम ला चाल क न ये याचे आदेश
या या नकळतच दे याची यहू रचना आखली. दर यान िहटलर या िवरोधात या या कटाची कुणकूण एसएस संघटनेचा
मखु िहमलर याला लागली. यानं तातडीनं या कटाम ये सहभागी असले या लोकांना अटक करायला सु वात के ली.
साहिजकच आता थांबनू चालणार नाही, हे टॉफे नबग या ल ात आलं.
दर यान यु ामध या घटना माकडेही टॉफे नबग बारीक नजर लावनू बसला होता. िम रा ं ा सम ये आपलं ल कर
घसु वणार नाहीत आिण जरी यांनी हे पाऊल उचललं तरी यांना या मोिहमेत यश िमळ याची श यता खपू जा त नस याचं
याचं मत होतं. याची ही आशा फोल ठरली. िम रा ांनी ा सम ये वेश के ला. याबरोबर जमनीवर वच व गाजव याची
ससु धं ी यांना ा झाली. आता िहटलरचं नेतृ व असले या िकंवा या याहन दसु या कुणाकडे नेतृ व असले या जमन
सरकारशी कुठ याही कारची चचा कर यात िम रा ांना कशाला रस असेल, असा रा त टॉफे नबग या मनात िनमाण
झाला. हणजेच आपण िहटलरला संपव याचा य न आ ाच घाईघाईनं के ला तर यामळ ु े ग धळच होईल, हे यानं जाणलं.
कारण सोि हएत फौजा पवू कडून जमनीला चांग याच भारी पडत हो या. अशा प रि थतीत जमनीचा पराभव अटळ होता.
फ तो कधी होतो इतकाच उरला होता. यामळ ु े आपण जर िहटलरची ह या के ली तर नंतर या ग धळात यु ामध या
पराभवालासु ा आपणच जबाबदार अस याची चक ु ची ितमा कदािचत िनमाण होऊ शकते, हे यानं ओळखलं. कारण
सवसामा य जमन नाग रकांना यु ामधली खरी प रि थती अजनू ही माहीत न हती. जमनीची प रि थती पवू इतक चांगली
नाही, एवढंच यांना माहीत होतं. जमनी वेगानं पराभवाकडे वाटचाल करत अस याची यांना नीटशी क पना न हती.
साहिजकच िहटलरचा खनू झा यामळ ु े च िवजयाकडे कूच करत असले या जमनीचा पराभव झा याचा यांचा गैरसमज झाला
असता. हे टॉफे नबगला टाळायचं होतं. यामळ ु े न यानं खलबतं सु झाली.
शेवटी आप या कृ तीचा काहीही प रणाम झाला तरी चालेल; पण आपण िहटलरचा काटा काढलाच पािहजे असं
 टॉफे नबगनं ठरवलं. तेवढ्यात मळु ात िहटलरला ठार मार यासाठीचे मळ ू बेत आखणा या े कोचं यािवषयी काय मत आहे
याचाही िवचार कर याचा स ला काही जणांनी िदला. आता े को जमनीची झपाट्यानं पीछे हाट होत असले या सोि हएत
आघाडीवर लढत होता. या या मनात िहटलरची ह या कर यासंबंधी कसलीच शक ं ा न हती. यानं अगदी प श दांम ये
िहटलरला सपं वलंच पािहजे, असा कौल िदला. तसचं यात काही कारणामळ ु े अपयश आलं तरी जमनीची स ा आप या
ता यात घे यासाठीचे य न टॉफे नबग आिण याचे सहकारी यांनी के ले पािहजेत आिण जमनीचा सवनाश टाळ यासाठी
िम रा ं तसंच सोि हएत यिु नयन यां याशी यानंतर तातडीनं चचा के ली पािहजे, असं यानं सचु वलं. साहिजकच आता
िहटलरचा खा मा कर यािवषयी काही लोकां या मनात असलेली चलिबचल दरू झाली. आपण आपला कट िस ीला नेलाच
पािहजे, हे यांना उमगलं. तेवढ्यात आणखी एका घटनेमळ ु े टॉफे नबगचा आपला य न अगदी तातडीनं कर यासंबंधीचा
िन य अजनू च प का झाला.
अगदी सु वातीपासनू च टॉफे नबगला िहटलर या ह येसंबंधी या कटाम ये ओढणारे लोक आिण जमनीम ये भिू मगत
होऊन आपली चळवळ सु ठे वणारे सा यवादी लोक यां याम ये खपू अतं र होतं. एकमेकांची साथही ायची नाही आिण
एकमेकांना फार गो यातही आणायचं नाही, असा यां याम ये अिलिखत करारच होता. सा यवादी लोकांना िहटलरचा खनू
कर याचा कट रचणारे हे लोकही नाझी लोकां माणेच धोकादायक वाटत. याचं मु य कारण हणजे िहटलरप ात जमनीवर
सा यवादाचा पगडा असला पािहजे, अशी यांची इ छा असणं वाभािवकच होतं. यासाठी आप याकडे इथनू पढु े घडणा या
घटनांची सू ं असली पािहजेत, असं यांना वाटत होतं. िहटलरची ह या भल याच लोकांनी के ली तर मा आपलं मह व
घटेल आिण या लोकांना जनमानसात थान िमळे ल, अशा भीतीपोटी यांचा या लोकांना सु िवरोध होता. टॉफे नबग आता
जी मोहीम पणू वाला यायची धडपड करत होता, ती मोहीम मळ ु ात माजी जमन ल कर मख ु लडु िवग बेकनं आखली होती.
बेकला सा यवादी लोकां या इ छाआकां ा तर माहीत हो याच; पण िशवाय सा यवादी लोकांना मॉ कोमधनू आदेश िदले
जातात, याचीही याला क पना होती. याखेरीज आणखी एक मह वाचा मु ा हणजे सा यवादी चळवळीम ये नाझी
जमनीमध या अ यंत ू र आिण धोकादायक समज या जाणा या ‘गे टॅपो’ या गु पोलीस यं णेचे हेरही पेर यात आले
अस याची याला जाणीव होती. हणनू च सा यवादी लोकांशी कुठ याही कारे हातिमळवणी कर याला याचा िवरोध
होता.
१९४४ साल या जनू मिह यात बेकचा िवरोध न जमु ानता या या कटात सामील असले या काही जणांनी
सा यवा ांशी संपक साधायचं ठरवलं. के वळ बेकलाच न हे तर टॉफे नबगलासु ा हा कार अ यंत धोकादायक वाटत होता.
तरीही सा यवा ांशी संपक साधणा यांनी आपला मु ा रे टून धरला. जर आपण िहटलरची ह या कर यात यश वी ठरलो
आिण यानंतर उठाव कर यातही आप याला यश िमळालं, तर अशा प रि थतीत सा यवा ांची भिू मका कशी असेल आिण
ते आप या साथीला येतील का, हे या लोकांना जाणनू यायचं होतं. तसचं गरज पडलीच तर अगदी शेवट या णी नाझ या
िवरोधात या आप या कटाम ये यांना सामील क न घे यासंबंधीची चाचपणीही यांना करायची होती. अगदी नाराजीनंच
टॉफे नबगनं आप या दोन िव ासू सहका यांना २२ जनू १९४४ या िदवशी सा यवा ांची भेट घे याची परवानगी िदली.
अगदी श य िततक कमी मािहती सा यवा ांना दे याचा इशारा टॉफे नबगनं यांना िदला. सा यवा ांशी झाले या भेटीम ये
यांना िहटलर या िवरोधात या कटासंबंधी बरंच काही माहीत अस याची जाणीव टॉफे नबग या सहका यांना झाली. यांना
यािवषयी आणखी काहीतरी जाणनू यायचं होतं. ४ जल ु ै १९४४ हा िदवस यासाठी मु र कर यात आला. टॉफे नबगनं वतः
जायला साफ नकार िदला असला तरी याचा आणखी एक िव ासू सहकारी या बैठक ला गेला. ितथं या बैठक ला आले या
सा यवा ांबरोबरच टॉफे नबग या या सहका याला लगेचच अटक कर यात आली. अथातच सा यवा ांम ये घसु ले या
गे टॅपोनं घात के ला होता. या घटनेमळु े टॉफे नबग पार हादरला आिण यानं िहटलरची ह या कर याचा कट पणू वाला
ने याची घाई सु के ली. याला वाटत असलेली मु य भीती हणजे गे टॅपो या ता यात असले या आप या सहका याची
उलटतपासणी के यानंतर आिण याचा अनि वत छळ के यानंतर तो या कटासंबंधीची आणखी मािहती उघड करे ल, ही
होती. अ यंत दोलायमान अव थेत सापड यामळ ु े टॉफे नबगला आता दसु रा पयायच समोर िदसत न हता. आपलं काम
तडीला ने यासाठी तो धडपडायला लागला.
१९४४ साल या जनू मिह या या अखेरीला टॉफे नबग आिण याचे सहकारी यां या ि कोनातनू अ यंत सख ु द अशी
एक गो घडली. ‘होम आम ’ या राखीव सघं टनेचा मख ु असले या ॉमचा ‘चीफ ऑफ टाफ’ हणनू टॉफे नबगला
बढती दे यात आली. याचे दोन फायदे हणजे ॉम या नावाखाली ‘होम आम ’ला आपलं कामकाज सु कर यासंबंधीचे
आिण सग या देशावर िनयं ण थािपत कर यासंबंधीचे आदेश दे याचे अिधकार टॉफे नबगकडे आले. तसंच दसु रं हणजे
िहटलरशी याचा थेट संपक आला. सोि हएत यिु नयनम ये झाले या जमन ल करा या ख चीकरणामळ ु े ितथं ‘होम
आम ’मधले राखीव सैिनक धाड यासंबंधी िहटलरला सात यानं ॉमची भेट यावी लागे. ॉम काही कारणानं इतर
कामांम ये गंतु लेला असताना या याऐवजी टॉफे नबग या बैठकांना जाई. अशा कारे आठवड्यातनू दोन-तीन वेळा
िहटलरची भेट घे याची संधी टॉफे नबगला उपल ध हायला लागली. अशाच एका बैठक दर यान िहटलरचा काटा
काढ यासाठी बॉ ब पेर याची योजना टॉफे नबगनं आखली. अशा रीतीनं िहटलरची ह या कर यासबं ंधी या कटाची
जवळपास सगळीच सू ं टॉफे नबगकडे आली. िहटलरची सरु ा भेदनू या यापयत पोहोच याची इतक उ म संधी कटात
सहभागी असले या इतर कुणालाच न हती. तसंच ॉम अजनू ही या कटाम ये सहभागी होत नस यामळ ु े ‘होम आम ’ला
िहटलर या मृ यनू ंतर बिलनला वेढा घाल याचे आदेश दे याची सधं ीसु ा टॉफे नबग सोडून इतर कुणालाच िमळू शकणार
न हती. यामळ ु े हा कट यश वी करायचा असेल तर यासाठी टॉफे नबगनं आपलं काम फ े कर याची गरज अस याचं प
झालं. यामधली मु य अडचण हणजे िहटलरची ह या आिण ‘होम आम ’ला आदेश देणं या गो ी जवळपास एकापाठोपाठ
एक करणं गरजेचं होतं आिण यासाठीची िठकाणं एकमेकांपासनू २००-३०० मैल अतं रावर होती. िहटलरची ह या
कर यासाठी बॉ ब पेरणं आिण हा वास क न दसु रीकडून ‘होम आम ’ला तातडीनं बिलनचा क जा घे यासाठीचे आदेश
वेळेत देण,ं या गो ी साधणं अिजबातच सोपं न हतं. तसंच हे सगळं काम करत असताना कुणाला यािवषयी संशय येऊ न देणं
तर याहन कठीण होतं.
या अडचण मधनू कसाबसा माग काढला तरी िहटलरला ठार करतानाच गो रंग आिण िहमलर यांनाही मृ यमु ख ु ी धाडलं
पािहजे, असं या कटाम ये सहभागी असले या काही जणांचं मत होतं. अ यथा िहटलरप ात ते कारभाराची सू ं आप याकडे
घेतील आिण िहटलरला ठार कर याचा काहीच फायदा होणार नाही असं यांना वाटत होतं. ल कराची सू ं िहटलरनंतर या
दोघांपैक एकाकडे ये याची दाट श यता होती. तसंच िहटलरबरोबरच या दोघांचहं ी अि त व संपु ात आ याचं समजताच
आ ा आप या कटात सहभागी हो यासंबंधी मनात शक ं ाकुशकं ा बाळगणारे अनेक व र ल करी अिधकारीसु ा पटकन
आपली साथ देतील, असं काही जणांचं मत होतं. गो रंग आिण िहमलर हे दोघं िहटलरबरोबर या या दररोज या
यु ासबं ंधी या बैठकांना हजेरी लावत अस यामळ ु े या ितघांनाही एकाच बॉ बचा वापर क न खलास करता येईल, असा
भोळसट िवचार टॉफे नबगनं के ला आिण या नादात िहटलरला संपव या या दोन सवु णसंधी गमाव या. यातली पिहली संधी
११ जल ु ै १९४४ या िदवशी होती. िहटलरनं बदली सैिनक तातडीनं हवे अस यामळ ु े टॉफे नबगला बोलावनू घेतलं. या
बैठक ला िहटलर आिण गो रंग हजर असले तरी िहमलर ितथं न हता. आप याबरोबर बॉ ब घेऊन आले या टॉफे नबगला
आता काय करावं हे समजेना. यानं फोन क न आप या कटाम ये सहभागी असले या एका व र ने याला यासंबंधी
िवचारलं. यानं िहमलर असतानाच बॉ ब फोट घडवनू आणणं यो य ठरणार अस याचं सांगनू टॉफे नबगला या िदवशी
काही न कर याचा स ला िदला. टॉफे नबगनं तसं के लं खरं; पण पढु या वेळी आपण िहटलरबरोबर ते दोघं आहेत का नाही
याचा िवचार न करता िहटलरला ठार कर याची संधी साध याचा आपण िनणय घेतला अस याचं या ने याला सांिगतलं.
यानंही याला संमती िदली; पण यामळ ु े टॉफे नबगनं एक सवु णसंधी तर गमावलीच होती. दसु री संधी चारच िदवसांनी आली.
टॉफे नबगनं िहटलरला सपं व यासाठी रचले या आिण पणू वाला नेले या या कटाची कहाणी अ यंत रोमहषक आहे!
 टॉफेनबग िहटलरला जवळजवळ ठार करतो ते हा...
१५ जलु ै १९४४ या िदवशी सोि हएत भमू ीवरची िबकट प रि थती सावर यासाठी खपू मोठ्या सं येनं बदली सैिनक
पाठव याची गरज अस यासंबंधी िहटलरनं परत एकदा टॉफे नबगला भेटायला बोलावनू घेतलं. दपु ारी एक वाजता िहटलर या
संदभात एक बैठक घेणार होता. याला हजेरी लावणारा टॉफे नबग िहटलरला ठार कर यासंबंधीची आपली कामिगरी फ े
करणार यािवषयी कटामध या सग याच लोकांना इतक खा ी वाटत होती क , ही बैठक सु हो या या दोन तास आधीच
‘होम आम ’ला बिलनमधली मह वाची िठकाणं आप या ता यात घे यासंबंधीचे आदेश िदले पािहजेत, असं यांनी ठरवलं.
यानसु ार या शिनवार या सकाळी ११ वाजता ॉम या वतीनं यासाठीचे आदेश दे यात आले. यानसु ार ‘होम आम ’मधले
सैिनक तातडीनं एके िठकाणी गोळा झाले आिण यांनी बिलनला वेढा घालायला सु वात के ली. दपु ारी एक वाजता
बॉ बवाली आपली ीफके स घेऊन टॉफे नबग िहटलर या बैठक त जा यासाठी स ज झाला. बैठक सु झा यावर
टॉफे नबगनं बदली सैिनक सोि हएत यु भमू ीवर पाठव यासंबंधीची मािहती िहटलरला िदली. यानंतर आप याला एक
मह वाचा फोन करायचा आहे असं सांगनू यानं बिलनमध या आप या सहका याला ठर या माणे कोडभाषेत मािहती
परु वली. यानसु ार िहटलर बैठक त हजर असनू आपण पु हा ितथं जाणार असनू बॉ ब फोट घडव यासाठीची यं णा सु
करणार अस याचं टॉफे नबगनं सांिगतलं. तसंच बिलनम ये ‘होम आम ’ काही तासांपवू च आप या कामाला लागलेली
अस याची मािहती टॉफे नबगला िमळाली. एकूण सगळं आप या मनासारखं होत अस यामळ ु े टॉफे नबग आिण कटामधले
याचे सहकारी एकदम खषू झाले. टॉफे नबग आनंदात बैठक या िठकाणी परतला खरा; पण तोपयत िहटलरच ितथनू िनघनू
गेला होता आिण ितथं तो परतणार नस याचं टॉफे नबगला समजलं. यामळ ु े याचा चेहरा पार काळवंडला. यानं घाईघाईनं
बिलनला फोन क न यािवषयीची मािहती िदली. याबरोबर ‘होम आम ’ला तातडीनं परत बोलाव यात आलं.
 १५ जुलै १९४४ या िदवशी िहटलरची बॉ ब फोटाने
ह या कर या या तयारीत असलेला त ण टॉफेनबग (शेजारी)
लागोपाठ या दोन अपयशांमळ ु े िहटलरला ठार कर याचा कट रचणारी मडं ळी एकदम िनराश झाली. तसचं ‘होम
आम ’ला असं का बोलाव यात आलं, यािवषयीची चौकशीसु ा झाली. ॉमला ही एक चाचणी होती असं सांग यात आलं
आिण मोठ्या मिु कलीनं या या गळी हे अस य उतरव यात टॉफे नबगचे सहकारी यश वी ठरले. यामळ ु े पढु या य नात
िहटलर ठार झा याची खा ी पट यािशवाय ‘होम आम ’ला बिलन ता यात घे याचे आदेश आपण देणार नाही, असं
टॉफे नबगला या या सहका यानं सांगनू टाकलं. यातच आप या कटािवषयीची कुणकूण िहमलरयत पोहोचली
अस या या बात या टॉफे नबग या कानांवर आ यामळ ु े आता िहटलरवर िनणायक घाव घातलाच पािहजे, हे या या
ल ात आलं.
२० जल ु ै १९४४ या िदवशी दपु ारी एक वाजता िहटलरला बदली सैिनकां या जमवाजमवीसंबंधीची ताजी खबर
दे यासाठी टॉफे नबगला बोलावनू घे यात आलं. या िदवशी सकाळी सहा वाजता बिलनहन िवमानानं िहटलर या बंकरपयत
जा यासाठी टॉफे नबग िनघाला. या या ीफके सम ये िहटलरला मािहती दे यासाठी तयार के ले या कागदप ांची थ पी तर
होतीच; पण यां या म यभागी असले या एका शटात यानं बॉ बही गंडु ाळून लपवला होता. साधारण एका वषापवू े को
आिण ॅ ने डॉफ यांनी िहटलरला िवमान वासादर यान ठार कर यासाठी वापरले या पण फसले या बॉ बसारखाच हा बॉ ब
होता. या बॉ बमधली तार िकती वेळात िवतळे ल यानसु ार तो कधी फुटेल हे ठरत असे. या खेपेला या बॉ बम ये श य िततक
बारीक तार वापर यामळ ु े याची यं णा सु के यानंतर दहा िमिनटांत याचा फोट होईल असं मानलं जात होतं. सकाळी
दहा वाजता टॉफे नबग आप या एका सहका यासह िहटलर या बंकर या िठकाणापाशी पोहोचला. ितथनू एका गाडीतनू
टॉफे नबग आिण याचा सहकारी यांना िहटलर या िनवास थानाकडे ने यात आलं. मध या भागात ितहेरी थराची सरु ा
िहटलरसाठी तैनात कर यात आली होती. यात तपासणी कर यासाठीची िठकाण,ं फोटकं पेरलेला प रसर, जाडजडू
लोखडं ा या तारा असले या उंच िभतं ी हे सगळं होतंच; पण िशवाय एसएस संघटनेचे आ मक ह लेखोर िठकिठकाणी तैनात
कर यात आले होते. या तीन अडथ यांमधनू यश वीरी या सटु का क न घेत टॉफे नबग आिण याचा सहकारी िहटलर या
िठकाणापाशी पोहोचले. िहटलरनंच भेटायला बोलवलेलं अस यामळ ु े यात फार अडचणी आ या नाहीत. आप या कटाम ये
सहभागी असणा या आिण ितथं उपि थत असले या एका मह वा या माणसाशी चचा के यानंतर याच दपु ारी २.३० वाजता
मसु ोिलनीचं आगमन होणार अस यामळ ु े आप या भेटीची वेळ पढु े ढकलनू दपु ारी १ ऐवजी १२.३० कर यात आ याचं
टॉफे नबगला समजलं. तसचं िहटलरला ही बैठक लवकर सपं वायची अस यामळ ु े टॉफे नबगनं आपला अहवाल श य
ितत या कमी वेळात सादर करावा, असं याला सांग यात आलं.
आता टॉफे नबगसमोर परत संकट उभं रािहलं. आपला बॉ ब यश वी ठर या-साठी िकमान दहा िमिनटांचा अवधी
लागणार असताना िहटलरनं याआधीच ही बैठक सपं वली तर पु हा एकदा आपली मोहीम फसणार आिण यानंतर अशी सधं ी
आप याला लाभ याची श यता नसणार, अशा िनराशेनं याला ासलं. िहटलर या एका िव ासू सहका याबरोबर
बैठक संबंधीची थोडी चचा के यानंतर १२.३० वाजत आले. आता आपण बैठक साठी िनघालं पािहजे, असं या
सहका यानं टॉफे नबगला सांिगतलं. या बैठक साठी रवाना हो यापवू बॉ बची यं णा सु करणं भाग होतं. यामळ ु े या
सहका याबरोबर काही पावलं वेगानं चाल यानंतर आपण आपली टोपी आिण आपला प ा िवसरलो अस याचं सांगनू
टॉफे नबग आधी या िठकाणी उलट िदशेनं िनघाला. ही टोपी दसु रं कुणीतरी आणू शके ल असं याला िहटलर या
सहका यानं सचु व याआधीच टॉफे नबग परत गेलादेखील. ितथं गे यावर घाईघाईनं टॉफे नबगनं आप या तीन बोटवा या
हाताचा वापर क न बॉ बची टायमर यं णा सु के ली. आता माग या माणे काही यांि क चक ू झाली नाही तर हा बॉ ब
साधारण दहा िमिनटांनंतर फोट घडवणार होता. दर यान िहटलरचा िचडलेला सहकारीसु ा टॉफे नबग होता ितथं वेगानं परत
आला आिण रागावनू यानं टॉफे नबगला हाक मारली. आप याला उशीर झाला अस याचं यानं खडसावनू च टॉफे नबगला
सांिगतलं. बाहेर येत टॉफे नबगनं याची माफ मािगतली. टॉफे नबगचा अधू हात आिण या या शरीरामध या इतर उिणवा
यां यामळु े याला प ा घालायला जा त वेळ लागला अस याचं िहटलर या सहका या या ल ात आलं आिण तो थोडा
शांत झाला. अजनू तरी याला कसला संशय आ याचं टॉफे नबगला जाणवलं नाही.
या गो ीची भीती वाटत होती ती घडलीच; िहटलर या सहका यासह टॉफे नबग बैठक या िठकाणी पोहोचला ते हा
बैठक आधीच सु झाली होती. यात कहर हणजे या िठकाणची टेिलफोन यव था सांभाळणा या माणसापाशी काही ण
थांबनू टॉफे नबगनं याला एक िवनंती के ली. बिलनहन आप याला एक मह वाचा फोन येणार असनू यामधली मािहती
आपण िहटलरसमोरचं सादरीकरण अ यावत कर यासाठी आिण यात अचक ू ता भर यासाठी करणार अस याचं
टॉफे नबगनं मोठ्या आवाजात सांिगतलं. अथातच िहटलर या आप याबरोबर असले या सहायकाला हे ऐकू जावं असा
टॉफे नबगचा यामागचा मु य उ श े होता. खरं हणजे हा जरा चम का रकच कार होता. एक तर इतक मह वाची गो
फोनव न ऐक यासाठी कुणी उ सक ु असावं, अशी प रि थती न हती. तसंच िहटलर या उपि थतीत कुणी बैठक सु
असताना ितथनू बाहेर पडणं हणजे याचा अपमान के यासारखचं होतं. अशा कारे कुणीच िहटलर या आधी बैठक तनू
बाहेर पड याचा घात न हता. वतः िहटलरला हे अिजबात आवड यासारखं न हतं. साहिजकच टॉफे नबग या या
िवनंतीमळ ु े िहटलरचा सहायक जरा चिकतच झाला. तरीही िहटलर या सहायकाला अजनू ही कसलाच संशय आला नाही.
टॉफे नबग िहटलर या सहायकाबरोबर बैठक भरले या खोलीत िशरला ते हा ीफके समध या बॉ बची यं णा सु
कर या या कृ तीला चार िमिनटं होऊन गेली होती. या खोलीला दहा िखड या हो या आिण अस उकाड्यामळ ु े या दहाही
िखड या वारं खेळ यासाठी हणनू उघड यात आ या हो या. हे बघनू टॉफे नबग काहीसा नाराज झाला; कारण िजतकं
बंिद त वातावरण असेल िततका बॉ ब फोटाचा प रणाम जा त होणार, हे याला माहीत होतं. खोली या म यभागी एक
१८बाय ५ फूट आकाराचं लाकडी टेबल होतं. या टेबलची एक खासीयत हणजे याला पायच न हते; दो ही बाजंू या कडेला
खालनू आधार िद यासार या फ यां या आधारावर हे टेबल उभं कर यात आलं होतं. टेबला या या रचनेचा पढु े घडणा या
इितहासावर प रणाम झाला. टॉफे नबगनं खोलीत वेश के ला ते हा दाराकडे पाठ के ले या अव थेत िहटलर टेबला या लांब
भागा या म यभागी बसला होता. या या आजबू ाजल ू ा जमन ल करातले, तसंच एसएस संघटनेमधले वीसेक लोक होते.
गो रंग आिण िहमलर यांचा मा यात समावेश न हता. फ आप या हातात या िभगं ातनू टेबलावर पसरले या नकाशाकडे
बघणारा िहटलर आिण याचे दोन टेनो ाफर हेच बसलेले होते; इतर सगळे जण उभे होते. सोि हएत यु भमू ीवर या िबकट
प रि थतीिवषयीची मािहती संबंिधत ल करी अिधकारी िहटलरला देत होता. तेवढ्यात टॉफे नबग ितथं हजर झा याचं आिण
या या उपि थतीचं कारण यािवषयी टॉफे नबगबरोबर आले या िहटलर या सहायकानं सग यांना सांिगतलं. िहटलरनं
आपली मान हळूच वर काढून टॉफे नबगकडे जरा घु यातच बिघतलं आिण स या सु असले या अहवालाचं सादरीकरण
झा यानंतर आपण टॉफे नबग या अहवालाकडे वळू इि छत अस याचं सांिगतलं. टॉफे नबग िहटलर या उजवीकड या
बाजल ू ा असले या जागेकडे आला. ितथं यानं आपली ीफके स टेबला या खाली उ या कर यात आले या
आधारासाठी या फळी या आत या बाजल ू ा ठे वली. आता ही ीफके स िहटलरपासनू साधारण सहा फूट अतं रावर होती.
दपु ारचे १२.३७ वाजलेले अस यामळ ु े आता पाचच िमिनटांम ये िहटलरचा खेळ खलास होणार, या आनंदामळ ु े तसंच
याआधीच काहीतरी उलटसल ु ट घड या या भीतीमळ ु े टॉफे नबग या मनात संिम भावना हो या.
सोि हएत यु भमू ीवर या घटना माची मािहती िहटलरला िदली जात असतानाच सगळे यात पार बडु ू न गेलेले
अस याचा फायदा उठवनू टॉफे नबग ितथनू सटकला. कुणालाच या या ितथनू िनघनू जा याची जाणीव होऊ नये हे जरा
आ यकारक होतं खरं. दर यान सोि हएत यिु नयनमध या प रि थतीिवषयीचे बारकावे समजनू घे यासाठी हणनू एक ल करी
अिधकारी टेबलावर पसरले या नकाशाकडे नीटपणे बघ यासाठी जरासा खाली झक ु ला. तेवढ्यात या या पाया या म ये
टॉफे नबगनं ठे वलेली फुगीर ीफके स आली. यामळ ु े वैतागनू यानं ितथनू ती ीफके स जराशी उचलली आिण या टेबलाला
खालनू िद या जाणा या आधारा या पलीकडे ठे वली. हणजेच आधी ही ीफके स टेबलाखालचा आधार आिण िहटलर
यां या म ये होती. आता मा ीफके स आिण िहटलरचे पाय यां याम ये टेबलाखालचा आधार होता. हा निशबाचा खेळ
सोडून दसु रं काही असचू शकत नाही. याचं कारण हणजे या ल करी अिधका या या या कृ तीमळ ु े िहटलरचे ाण बहदा
वाचले आिण याचे वतःचे ाण गेले. तसंच हा अिधकारी हणजे दसु रा ितसरा कुणीच नसनू या या हाती १३ माच १९४३
या िदवशी डँ ी या बाट यांम ये भरलेला बॉ ब े कोनं िदला होता, तोच अिधकारी होता!
दर यान या काळात बॉ बमधली तार वेगानं जळत होती. या खेपेला कुठलीच तांि क अडचण उ वली न हती.
तेवढ्यात सोि हएत यु भमू ीसंबंधीचा अहवाल संपु ात येत अस यामळ ु े टॉफे नबगनं यापढु े लगेचच आपला अहवाल सादर
करणं अपेि त होतं. यासाठी टॉफे नबगला या िठकाणी घेऊन आलेला िहटलरचा सहायक अिधकारी टेबलावर जरासा
वाकला आिण टॉफे नबग कुठे आहे हे यानं शोध याचा य न के ला. टॉफे नबग अथातच ितथं न हता. यामळ ु े तो अिधकारी
एकदम सदच झाला. तेवढ्यात याला टेिलफोन ऑपरे टरला टॉफे नबगनं बैठक या खोलीत वेश कर यापवू िदलेला िनरोप
आठवला. टॉफे नबग या सादरीकरणाची वेळ झालेली असताना तो खोलीत नस याचं समजताच िहटलर भडके ल याची
जाणीव अस यामळ ु े हा अिधकारी तातडीनं खोलीबाहेर गेला आिण यानं या टेिलफोन ऑपरे टर या बसाय या िठकाणी
धाव घेतली. टॉफे नबग ितथंही न हता. आता मा िहटलरचा हा सहायक अिधकारी पार गडबडून गेला. टॉफे नबग अगदी
घाईघाईत या इमारतीतनू िनघनू गेला अस याचं टेिलफोन ऑपरे टरनं याला सांिगतलं. यामळ ु े पार ग धळून गेलेला आिण
िवल ण भडकलेला िहटलरचा तो सहायक बैठक सु असले या खोलीकडे वळला. ितथं सोि हएत यु भमू ीिवषयीची
दा ण प रि थती सांगत असले या अिधका याचं बोलणं जवळपास संपु ात आलं होतं. तेवढ्यात दपु ारचे १२.४२ वाजले.
बॉ ब या यं णेनं आपलं काम अगदी यवि थतपणे पार पाडलं. फोट झाला!
बॉ ब फोट झाले या इमारतीपासनू समु ारे दोनशे याड अतं रावर असले या एका बंकरम ये टॉफे नबग आप या
मनगटावर या घड्याळाकडे अ यंत चलिबचल मनःि थतीत बघत होता. फोट झालेला बघताच तो एकदम खषू झाला. धरू
आिण आगीचे लोळ या इमारतीतनू बाहेर पडले. िखड यांमधनू जळणारे मृतदेह बाहेर फे कले गेले. इतर व तहू ी हवेत
उडा या. या खोलीत हजर असलेला येक माणसू मरण पावला अस याची िकंवा मरणा या वाटेवर अस याची
टॉफे नबगला पणू खा ी पटली. बंकरमध या आप या सहका याचा िनरोप घेऊन टॉफे नबग ितथनू बाहेर पडला. हा
सहकारी बिलनला फोन क न आपली मोहीम यश वी ठर याची शभु वाता देणार होता आिण यानंतर लगेचच या
िठकाणची सगळी दळणवळण यं णा बंद पाडणार होता.
आता या प रसरातनू बाहेर पड याची अवघड कामिगरी टॉफे नबगला पार पाडायची होती. यासाठी नेम यात आले या
ितहेरी कड्यामध या सरु ार कांनी फोटाचा आवाज ऐकला होता. साहिजकच काहीतरी काळंबेरं घडलं अस या या
संशयापोटी यांनी सगळा प रसर सीलबंद क न टाकला होता. कुणालाही बाहेर पडता येणार नाही अशी यव था काही
णांम येच कर यात आली. बंकरमधनू एका मोटारीतनू पढु े गेले या टॉफे नबगला पिह याच अडथ या या िठकाणी
अडव यात आलं. टॉफे नबग आप या गाडीतनू बाहेर झेपावला आिण यानं ितथ या सरु ा यव थापकाशी आप याला
बोलायचं अस याचं संिगतलं. तो अिधकारी णाधात ितथं हजर होताच टॉफे नबगनं कुणाला तरी फोन लावला. हा फोन
यानं कुणाला के ला याची क पना नाही. पलीकड या माणसाशी काहीतरी जजु बी बोलनू झा यावर यानं सरु ा
यव थापकाकडे वळून ‘िम टर ले टनंट, मला पढु े जा यासाठीची परवानगी िमळाली आहे’ असं सांिगतलं. ही िन वळ थाप
होती. या सरु ा यव थापकानंही आप या न दवहीत ‘१२:४४. कनल टॉफे नबग बाहेर पडला’ अशी न द के ली. दसु या
अडथ यापाशी टॉफे नबगची गाडी अडवली जाऊ नये यासाठीचा िनरोपही धाड यात आला. ितस या आिण शेवट या
अडथ यापाशी मा प रि थती जरा कठीण होती. इथं सरु ार कां या सं येम ये तातडीनं वाढ कर यात आली होती आिण
इशा याचा भ गा वाजवनू कुणालाही आतबाहेर कर याची परवानगी न दे याचे आदेश दे यात आले होते. ितथंही
टॉफे नबगला अडव यात आलं. इथला सरु ा यव थापक एकदम खम या होता. टॉफे नबगनं पु हा एकदा फोन के ला. या
खेपेला तो कॅ प कमांडर फॉन मॉलडॉफशी बोलला. पलीकड या माणसाला उ श े नू यानं ‘ फोटामळ ु े मला इथं अडव यात
आलं आहे ... जनरल ॉम माझी िवमानतळावर वाट बघत आहेत ...’ असं सांिगतलं. हीसु ा एकदम लोणकढी थाप होती.
ॉम बिलनम ये होता. फोन ठे वनू ‘साजट, तू ऐकलंच ... मला जा याची परवानगी िमळाली आहे ...’ असं टॉफे नबगनं
ितथ या सरु ा यव थापकाला सांिगतलं. हा सरु ा यव थापक मा सहजासहजी टॉफे नबग या थापांना बळी पडणारा
न हता. यानं वतः पु हा टॉफे नबगनं नाव घेतले या मॉलडॉफला फोन के ला. मॉलडॉफनं टॉफे नबगला ितथनू जा याची
परवानगी िदली अस याचं सरु ा यव थापकाला सांिगतलं. आता ससु ाट वेगानं टॉफे नबगची गाडी जवळ या
िवमानतळाकडे गेली. िवमातळावर अजनू धो याचा कसलाच इशारा िमळाला न हता. यामळ ु े टॉफे नबग आिण याचा एक
सहकारी िवमानात बसताच वैमािनकानं िवमान सु के लं.
आता दपु ारचे एक वाजनू काही िमिनटं अशी वेळ होती. पढु चे तीन तास टॉफे नबगनं िवल ण तणावाखाली काढले.
ाथना कर यावाचनू या या हातात दसु रं काहीच न हतं. िहटलरला दगाफटका झा याची बातमी ऐकून जमन हवाई दल
आपलं िवमान खाली पाड याची भीती एक कडे याला सतावत होती, तर दसु रीकडे पवू िशयाम ये सोि हएत यिु नयनचेही
हवाई ह ले सु अस यामळ ु े यां या एखा ा िवमानाची आपलं िवमान िशकार ठर याची श यताही याला भडं ावनू सोडत
होती. या या िवमानाम ये िबनतारी संदश े वहनाची यं णा असली तरी बिलनम ये कर यात आले या घोषणांची वाता मा
यात िमळू शक याइतक मता न हती. साहिजकच बिलनमध या आप या सहका यांपयत पोहोचले या िनरोपानंतर यांनी
के ले या जाहीर घोषणांिवषयी मा आप याला काही समजू शकत नाही, यामळ ु े ही तो बेचनै होता. शेवटी सं याकाळी
पावणेचार वाजता टॉफे नबगचं िवमान उतरलं. अगदी तातडीनं यानं आप या बिलनमध या सहका यांना आप या
कामिगरीनंतर पढु या तीन तासांम ये कायकाय घडलं आहे हे जाणनू घे यासाठी फोन लावला. पलीकडून िमळालेली मािहती
याला पार िनराश करणारी ठरली. मळ ु ात टॉफे नबग या सहका यानं िदलेला सदं श
े दळणवळण यं णेमध या अडथ यांमळ ु े
नीटसा पोहोचला न हता. फोट घडला असला तरी यात िहटलर ठार झाला का नाही, हे समजलं न हतं. साहिजकच ‘होम
आम ’ला स ज हो यासाठी आिण बिलनचा ताबा घे यासाठी आदेश दे यात आले न हते. सगळे जण टॉफे नबग परत
ये याची वाट बघत होते.
य ात काय घडलं होतं? टॉफे नबगला िहटलर ठार झाला असं वाटलं असलं तरी तसं घडलं न हतं. बॉ ब असलेली
टॉफे नबगची ीफके स अगदी अजाणतेपणानं एका ल करी अिधका यानं िहटलरपासनू दरू सरकव यामळ ु े िहटलरचे ाण
वाचले. फोटामळ ु े िहटलर चांगलाच हादरला होता हे न क ; पण तो अगदी जीवघे या कारे जखमीसु ा झाला न हता.
याचे पाय भाजले, के स जळाले, उजवा हात दख ु ावला आिण काही काळ अचेतन झाला, या या कानांचे पडदे फाटले आिण
एक खांब या या पाठीवर पड यामळ ु े याची पाठही काहीशी दख ु ावली. काळा चेहरा, जळून िविच िदसणारे के स,
फाटलेली पँट अशा अव थेत िहटलर आप या एका सहका यानं िदले या आधारा या जोरावर जे हा या उद् व त झाले या
इमारतीतनू बाहेर पडला, ते हा याला ओळखणहं ी कठीण झालं होतं.
 बॉ ब फोटामुळे िहटलर या पँटची झालेली अव था
हा ह ला न क कुणी के ला यािवषयी अनेक तकिवतक लढव यात आले. श ू या िवमानातनू हा बॉ बह ला झाला
अस याचं मत सु वातीला िहटलरनं य के लं. दसु या एका अिधका याला मा इमारतीचं बांधकाम करणा या
कामगारांनीच इमारती या तळाशी हा बॉ ब पेरला अस याचं वाटत होतं. इमारती या तळाशी पडले या मोठ्या भगदाडामळ ु े
ही श यता जा त वाटत होती. हा फोट झा यावर ितथं अ रशः धावत आले या िहमलरनं दरू संचार यं णा बंद पड याआधी
बिलनम ये फोन क न या करणाचा तपास कर यासाठी काही त ांना पाठवनू ायला सांिगतलं होतं. चडं ग धळ
माजलेला अस यामळ ु े टॉफे नबग हळूच खोलीतनू बाहेर िनसट याचं कुणा या ल ात आलं नाही. तो इमारतीतच कुठं तरी
असणार आिण जखमी झालेला असणार, असं बहतेक जणांना वाटलं. िहटलरलाही याचा संशय आला नसला तरी यानं
इि पतळात कुणाकुणाला भरती कर यात आलं आहे याची चौकशी कर याचे आदेश िदले. बॉ ब फोट होऊन दोन तास
उलटून गे यावर हळूहळू मािहती गोळा हायला लागली. एक डोळा आिण एक हात नसलेला टॉफे नबग घाईघाईत
इमारतीतनू फोटा या काही ण आधीच बाहेर पड याची मािहती टेिलफोन ऑपरे टरनं िदली. टॉफे नबगनं आपली ीफके स
टेबलाखाली ठे वली अस याचं बैठक ला हजर असले या आिण िजवंत रािहले या काही जणां या ल ात आलं. प रसराची
सरु ा सांभाळणा या अिधका यां या आिण र कां या मािहतीनसु ार फोटानंतर टॉफे नबग घाईनं ितथनू बाहेर पड याचहं ी
समजलं. आता मा िहटलरला टॉफे नबगचा संशय आला. जवळ या िवमानतळाव न दपु ारी एक वाजता अ यंत गडबडीत
टॉफे नबग आिण याचे सहकारी िवमानानं ितथनू िनघनू गेले अस याचं समजताच याचा संशय प का झाला. िहमलरनं
तातडीनं टॉफे नबगचं िवमान उतरताच याला अटक कर याचे आदेश िदले; पण टॉफे नबग या सहका यानं मोठ्या धाडसानं
सगळी दळणवळण यं णा बंद पाड यामळ ु े हा संदश
े पोहोचलाच नाही. तसंच बिलनम ये सरकारची सू ं ता यात घे यासाठी
टॉफे नबगचे सहकारी हालचाली करणार अस याचीही कुठलीच मािहती िहमलरपयत पोहोचली नस यामळ ु े यानं या
सदं भातही कसलीच पावलं उचलली नाहीत. टॉफनेबगनं एकट्यानंच िहटलरचा खनू कर यासाठी हा कट रचला अस याचं
सग यांचं मत झालं. साहिजकच जर टॉफे नबग धडपड क न सोि हएत भमू ीम ये गेलेला नसेल तर याला अटक करणं
श य अस याची िहमलरला खा ी होती. याचबरोबर हा कट उघडक ला येणार, असं याचं मत होतं. दसु रीकडे कमाली या
शांतपणे या ध कादायक सगं ाला सामो या जाणा या िहटलर या मनात दसु रंच काहीतरी सु होतं. आप याला भेटायला
येणा या मसु ोिलनीची रे वेगाडी उिशरा येणार अस यामळ ु े ही भेट आता दपु ारी ४ वाजता होणार, हे याला माहीत होतं.
 बॉ ब फोटानंतर िहटलर-मुसोिलनी भेट
२० जल ु ै १९४४ या िदवशी िहटलर आिण मसु ोिलनी या दोन हकूमशहांची झालेली शेवटची भेट जरा वैिच यपणू च
होती. फोट झा यामळ ु े उद् व त झालेली इमारत िहटलरनं मसु ोिलनीला दाखवली. खरं हणजे मसु ोिलनीची अव था आता
एकदम दयनीय होती आिण िहटलर या पािठं या या जोरावरच याची थोडीफार ऐट िश लक होती. फोटािवषयी ऐकून
आिण ितथली प रि थती बघनू मसु ोिलनी पार हादरला होता. तरीसु ा िहटलरनं याचं वागत पवू याच मानस मानानं के लं.
वतः िहटलर फोटामळ ु े झाले या दख
ु ापती कसाबसा सहन करत होता. तरीसु ा या दोघांनी जणू काही घडलेलंच नाही
अशा थाटात आपणच या महायु ात शेवटी िवजयी ठ , असा िव ास य के ला. आप या वाटेत अशा अनेक अडचणी
आ या तरी आपण यां यावर मात क , अशी खा ी यांना अजनू ही होती. खरं हणजे हे जरा िवनोदीच होतं; पण िहटलर
आिण मसु ोिलनी मा आप या मतांवर ठाम होते. सं याकाळी िहटलर आिण मसु ोिलनी यांनी चहापान के लं. दर यान बंद
पाड यात आलेली दळणवळण यं णा थेट िहटलर या आदेशांनसु ार सु कर यात आली होती. यामळ ु े बिलनम ये आप या
िवरोधात ल करी उठाव सु झाला अस याचं िहटलरला समजलं. हे ऐकताच िहटलर आिण मसु ोिलनी यां या उपि थतीतच
ल करी अिधका यांचे एकमेकांवर मोठ्या आवाजात दोषारोप सु झाले. या वेळी िहटलर अगदी ग प बसला होता तर
मसु ोिलनी खजील होऊन मदं ि मतहा य करत होता. गो रंगमळ ु े जमन हवाई दलाची दरु व था झा याचं मत एका व र
ल करी अिधका यानं ओरडून य के लं. दसु यानं जमन पररा मं ी रबन ॉप या िबनडोकपणामळ ु े जमनीवर ही वेळ
ओढव याचं जाहीरपणे सांिगतलं आिण रबन ॉपला आप या हातात या सोट्यानं चोपनू काढ याची धमक सु ा िदली!
अशा कारे जमन स चे ी आिण ल कराची ल रं अगदी मु पणे आिण जाहीरपणे िहटलर या उपि थतीत िनघाली. तेवढ्यात
कुणीतरी ३० जनू १९३४ या िदवशी नाझी स िे व उठाव करणा या रॉहमला आपण कसा धडा िशकवला होता, याची
आठवण काढली. यामळ ु े मा इतका वेळ आप या भ दू डॉ टरनं िदले या रंगीबेरंगी गो या चघळत असलेला िहटलर
भयंकर सतं ापनू आप या जागेव न उठला. रागामळ ु े या या त डून श दसु ा फुटत न हता आिण या या ओठांवर लाळे चा
फे स गोळा झाला होता. रॉहम आिण याचे सहकारी यांनी आप याशी के ले या दगाफट यासाठी यांना िदलेली िश ा
ु लक ठरे ल अशी िश ा आता आपण या न या दगाबाजांना करणार अस याचं यानं ओरडून सांिगतलं. या सग यांना
आपण पार उद् व त करणार असनू , यां या बायको-मल ु ांना छळछाव यांम ये क बणार अस याचहं ी िहटलरनं जाहीर के लं.
यांना कुठलीच दयामाया दाखवणार नस याचहं ी यानं प के लं.
थोड्या वेळानंतर मसु ोिलनी परत िनघा यावर िहटलरनं याला िनरोप िदला. या दोघांची ही शेवटचीच भेट ठरली.
अथातच याची ते हा कुणाला क पना असणार? सं याकाळचे सहा वाजले ते हापयत आप या िवरोधातला कट उद् व त
कर यात आलेला नस याचं िहटलर या कानांवर आलं. यामळ ु े भडकून यानं फोन उचलला आिण बिलनम ये या कटाशी
दु नही संबंिधत अस याचा संशय असले या येक माणसाला गो या घालनू ठार कर याचे आदेश िदले. तसंच वैतागनू
यानं ‘िहमलर कुठे आहे?’ अशी िवचारणाही के ली. खरं हणजे एका तासापवू िहटलरनंच आप या िवरोधातला उठाव
िचरडून टाक यासाठी िहमलरला बिलनला धाडलं होतं; पण वेगानं घडले या घटना मामळ ु े याला याचा िवसर पडला
असावा.
दर यान आपण अ यंत काळजीपवू करी या रचलेला कट य ात आणताना आप या सहका यांनी त बल तीन तास
वाया घालवले अस याचं पावणेचार वाजता िवमानतळावर उतरले या टॉफे नबगला समजलं होतं. हा उशीर हो यामागे
अनेक कारणं हाेती. यामधलं मु य कारण हणजे याआधी टॉफे नबगनं िहटलरला ठार कर याचा कट अमलात आण या या
दोन तास आधीच ‘होम आम ’ला जमा हो याचे आदेश दे यात आले होते आिण नंतर ते र करावे लागले होते. दसु यांदा
अगदी लगेचच असा कार घडला तर हा कट पार फसणार आिण आप या सग यांना एसएसचे लोक अटक करणार, याची
टॉफे नबग या सहका यांना क पना होती. यािशवाय टॉफे नबगनं फोट यश वीरी या घडवला अस याची बातमी ितथ या
माणसानं बिलनला कळवली असली तरी ती नीटशी न समज यामळ ु े फोट तर झाला; पण िहटलर बहदा यातनू वाचला
अशी बिलनमध या लोकांची समजतू झाली. खरं हणजे ते बरोबरच होतं; पण टॉफे नबगला मा िहटलर ठार झा याची
खा ी होती. तसंच दपु ारी साडेबारा वाजता जे हा टॉफे नबग आपली कामिगरी फ े कर या या तयारीत होता, ते हा याचे
दोन मह वाचे सहकारी बिलनम ये जेवायला हणनू बाहेर पडले आिण वाईन पीत बसले. साहिजकच यांना उशीर तर
झालाच; पण प रि थतीचं गांभीयही ते गमावनू बसले. तसंच आप या कायालयात परत यावर फोट झा याचं आिण िहटलर
यातनू वाचला का यािवषयी सं म अस याचं यां या सहका यानं सांिगत यामळ ु े ‘होम आम ’ला आदेश दे याचं यांनी
टाळलं. साहिजकच दपु ारचे स वा ते पावणेचार या वेळात फारसं काहीच घडलं नाही.
टॉफे नबगचं िवमातळावर आगमन झा यानंतर मा सू ं भराभर हलली. आप याला बिलनला गाडीनं पोहोचायला
िकमान पाऊण तास तरी लागेल असं सांगनू टॉफे नबगनं ‘होम आम ’ला कामाला लाग यासंबंधीचे आदेश दे यासाठी
आप या सहका यांना िवनंती के ली. यानसु ार कर यात आलं. याखेरीज तारे नं िहटलरचा मृ यू झा याचहं ी कळव यात आलं.
‘होम आम ’ला आदेश दे यासाठी ॉमची सही हवी होती. हणनू टॉफे नबगचा एक सहकारी ॉमकडे गेला. ॉमनं
िदले या आदेशांचं पालन लगेचच होईल याची कटात सहभागी असले या लोकांना क पना अस यामळ ु े याला िव ासात
घे यासाठी यांनी धडपड सु के ली. ॉमनं ‘होम आम ’ला कशासाठी पाचारण करायचं असं िवचार यावर िहटलरचं िनधन
झा याचं याला सांग यात आलं. ॉम साधासधु ा माणसू न हता. पणू खा ी झा यािशवाय यानं या गो ीवर िव ास
ठे वायचा नाही, असा सु िनणय घेतला. यामळ ु े टॉफे नबगचे सहकारी पार अडचणीत आले. टॉफे नबगनं फोट घडवनू
आण यानंतर आप या या िठकाण या सहका यानं सगळी दरू संचार यं णा बंद पाड याचं यांना माहीत होतं. साहिजकच
ॉमनं य न क नसु ा याला कसलीच जा तीची मािहती िमळू शकणार नाही िकंवा याला िहटलर िजवंत आहे का याची
खा ी पटवता येणार नाहा, याची यांना खा ी होती. साहिजकच यां यापैक एकानं अ यंत आ मिव ासानं ितथला फोन
उचलनू ॉमला िहटलर या मृ यचू ी खा ी पटवनू यायला सांिगतलं. फोन लागणारच नाही असं यांना वाटत असलं तरी
दर यान या काळात थेट िहटलर या आदेशांनसु ार दरू संचार यं णा पवू वत कर यात आली अस याची यांना क पनाच
न हती. साहिजकच ॉमनं िहटलर या स या या मु यालयात फोन लावला तर तो लागला. ितथ या व र अिधका याला
ॉमनं िहटलर या मृ यू या बातमीिवषयी िवचारलं. उ राथ ितथं दपु ारी फोट झालेला अस याच;ं पण िहटलर एकदम
सख ु प अस याचं ॉमला समजलं. इतकंच न हे तर ॉम या हाताखाली काम करणारा टॉफे नबग कुठं आहे, असंही
पलीकडून ॉमला िवचार यात आलं. यावर टॉफे नबग अजनू बिलनम ये परतला नस याचं उ र ॉमनं िदलं. या
णापासनू च िहटलर या िवरोधात या कटाला ॉमकडून कसलीच मदत होणार नस याचं प झालं. याचा खपू च प रणाम
झाला.
कटाची च ं यानंतर एकदम उलटी िफरली. एखा ा िच पटात शोभावी अशीच ती कहाणी आहे!
 िहटलर अजून िजवंतच!
टॉफे नबगनं िहटलरला ठार कर यासाठी घडवनू आणले या बॉ ब फोटानंतर ॉमकडून अपेि त असलेलं काम न
झा यामळ ु े िनराश झालेला टॉफे नबगचा सहकारी आप या जागी परतला. ितथं ल करी पोषाख घातलेला जनरल बेक आला
होता. िहटलरचा मृ यू झाला असनू आता नवं सरकार थापन होणार अस या या समजतु ीखाली ल कराची सू ं हाती
घे याची तयारी बेक करत होता. तेवढ्यात धापा टाकत थकलेला टॉफे नबग जवळपास पळतच ितथं आला. आता
सं याकाळचे साडेचार वाजले होते. यानं फोटािवषयीची मािहती िदली. िहटलर यातनू वाचणं श यच न हतं असं यानं
सांिगतलं. यावर ॉमनं िहटलर या मु यालयात फोन के लेला असताना ितथनू िहटलर िजवंत अस याची मािहती िमळाली
अस याचं टॉफे नबगला सांग यात आलं. हे अश य असनू िन वळ वेळ घालवनू आपला कट फसव यासाठी िहटलरचे
सहकारी धडपडत अस याची िति या टॉफे नबगनं िदली. यात या यात िहटलर समजा ठार झाला नसला तरी तो न क च
गंभीर जखमी झालेला असणार असं सांगनू आपण लवकरात लवकर नाझी सरकार उलथनू टाक यासाठीचे य न सु के ले
पािहजेत, असं टॉफे नबग हणाला. बेकची याला संमती होती.
आ याची गो हणजे, आता इथनू पढु े आपण न क काय के लं पािहजे यासाठीचे बेतच टॉफे नबग आिण याचे
सहकारी यांनी आखले न हते. िहटलर िजवंत असो वा नसो; आपण अगदी तातडीनं जमनीमधली दळणवळण यं णा
आप या ता यात घेतली पािहजे, हे यां या ल ातच आलं नाही. िहटलरचं चारतं पु हा सु हो याआधी आपण आप या
कृ तीिवषयी आिण नाझी सरकार उलथनू टाक यािवषयी सवसामा य लोकांपयत मािहती पोहोचवली पािहजे, हा अ यंत
मह वाचा मु ा यांनी ल ातच घेतला नाही. यामळ ु े लोकांम ये सं म पसरला असता आिण िहटलरिवरोधी लोक आप या
मदतीसाठी स ज झाले असते, हे यांना उमगलं नाही. इतकंच न हे, तर लवकरच िहटलरवरचा ह ला अयश वी ठरला
अस याची मािहती जमन नाग रकांना लवकरच रे िडओव न िदली जाणार अस याची बातमी टॉफे नबग आिण याचे
सहकारी यां या कानांवर आ यानंतरसु ा यां या डो यात यासंबंधीचा काश पडला नाही. यासाठी जमन ल कराची मदत
िमळणं अश य झालं असतं तर जमन पोिलसांची मा यांना न क च मदत िमळाली असती. याचं कारण हणजे पोलीस
दलाचा मख ु टॉफे नबग या कटात सामील होता आिण दपु ारपासनू च पोिलसी कारवाया कर यासाठी तो आससु ला होता.
याला मदतीसाठी कुणी बोलावलंच नस यामळ ु े वतःहन यानं काही कर याचा च उ वत न हता. शेवटी उतावीळपणे
चार वाजता तो वतःच टॉफे नबग आिण इतर सहकारी जमले या िठकाणी आला. ितथं याला जमन ल करा या
आदेशांनसु ार काम करायला सांग यात आलं. जमन ल करावर कटधारकांचा अजनू ताबा आलेला नस यामळ ु े पोलीस
दलसु ा या प रि थतीत िबनकामाचं ठरलं.
आता ‘होम आम ’ला कामाला लावणं भाग होतं. यासाठी आधी ॉमचं मन वळव यात अपयश आलेला अिधकारी
 टॉफे नबगला ॉमकडे घेऊन गेला. फोटात िहटलर ठार झा याची खा ी टॉफे नबगनं ॉमला िदली. यावर हे अश य
अस याची िति या देत आपण काही वेळापवू च िहटलर या सहका याकडून या संदभात खा ी क न घेतली अस याचं
उ र ॉमनं िदलं. यावर तो सहकारी खोटे बोलत असनू आपण वतः या डो यांनी िहटलरचा मृतदेह या खोलीतनू
दसु रीकडे नेला जात अस याचं य बिघत याची थाप टॉफे नबगनं मारली. आप या सग यात जवळ या सहका या या या
खल ु ाशामळु े आिण यानं िदले या या सा ीमळ ु े ॉम िवचारात पडला. तो काहीच बोलला नाही. तेवढ्यात दर यान या
काळात ‘होम आम ’ला कामाला लाव यात आ याचं टॉफे नबग या सहका यानं ॉमला सांिगतलं. यामळ ु े ॉम अवाकच
झाला. यासाठीचे आदेश कुणी िदले असं यानं संतापनू िवचारलं. यावर ॉम या नावाखाली आप या एका सहका यानं हे
काम के याचं ॉमला सांग यात आलं. ॉमनं तातडीनं या आदेश देणा या सहका याला अटक कर याचे आदेश िदले.
अशा प रि थतीतसु ा आप या साहेबाची समजतू काढ याचा एक शेवटचा य न टॉफे नबगनं क न बिघतला. आपण
वतःच फोट घडवनू आणणारा बॉ ब पेरला अस याचं आिण याची मता बघता या खोलीम ये कुणी िजवंत राह याची
श यताच नस याचं टॉफे नबगनं सरळ सांगनू टाकलं. याचा ॉमवर काहीएक प रणाम झाला नाही. असे अनेक सगं
बिघतले या ॉमनं टॉफे नबगला याचा य न फसला अस याचं आिण यानं सरळ वतःला गोळी घालनू आ मह या
करावी असं आवाहन के लं. टॉफे नबगनं याला अथातच नकार िदला. ते हा टॉफे नबग आिण याचे दोन सहकारी यांना
जागीच अटक कर याचे आदेश ॉमनं िदले. यावर टॉफे नबग या एका सहका यानं उलट ॉमलाच आता आपण अटक
करत अस याची घोषणा के ली. यामळ ु े नसु ता ग धळ माजला. न क काय झालं यािवषयी खा ीलायकरी या सांगता येत
नसलं तरी बहधा ॉमनं एक हात नसले या टॉफे नबग या चेह यावर फटका मारला असं मानलं जातं. तरीसु ा टॉफे नबग
आिण याचे दोन सहकारी यांनी ॉमवर ताबा िमळवनू याला नजरकै देत ठे व यात यश िमळवलं. याची टेिलफोन यं णा बंद
पाड यात आली.
टॉफे नबग परत आप या मळ ू िठकाणी परतला. ितथं याला अटक कर यासाठी हणनू बाि टक भागात या जवळपास
स वादोन लाख यू लोकां या ह याकांडाला जबाबदार असलेला एसएस सघं टनेचा एक व र अिधकारी आला अस याचं
या या ल ात आलं. याला आिण या या दोन सहका यांना अटक कर यात आलं. यापाठोपाठ एक कडवा नाझी ल करी
अिधकारी ितथं अवतीण झाला. यालाही ता यात घे यात आलं. यामळ ु े आप या इमारतीम ये कुणीही घसु ू शकत अस याचं
आिण आपण आपली इमारतच सरु ि त िठकाण बनवलेली नस याचं टॉफे नबग या ल ात आलं. यामळ ु े यानं तातडीनं
आप या इमारतीबाहेर एक सरु ार क नेमला. बिलन शहरा या इतर भागांवर मा यांचं कुठ याही कारे िनयं ण न हतं.
फ या एका इमारतीची सरु ि तता यांनी जपली होती. खरं हणजे ल कराला आप या िदमतीला लावनू बिलन
शहरामध या सग या मह वा या जागा ता यात घे याची टॉफे नबग आिण याचे सहकारी यांची योजना होती. यानसु ार
मेजर ओटो रे मर नावा या एका ल करी अिधका यानं हालचाल सु के ली होती. रे मरचा साहेब टॉफे नबग या कटात सामील
होता. हा रे मर एकदम शरू होता. आठ वेळा यु ांम ये जखमी होऊनसु ा यानं िज सोडली न हती. वतः िहटलरनं याचा
सवु णपदक देऊन गौरव के ला होता. रे मर प का सैिनक होता. याला राजकारणाशी काही घेणदं णे ं न हतं. साहिजकच आप या
साहेबानं िदले या आदेशांनसु ार यानं आप या हाताखाल या सैिनकांना बिलनमध या मह वा या इमारती ता यात यायला
सांिगतलं. साहेबानं िहटलर ठार झालेला अस याचं आिण एसएस संघटना उठाव क न स ा आप या हातांम ये घे याचा
य न करत अस याचं रे मरला सांिगतलं होतं. यामळ ु े रे मरनं एसएस या मु य कायालयावरही कारवाई के ली. यामळ ु े
टॉफे नबगचा उठाव काही माणात यश वी ठर याची िच हं िदसायला लागली आिण तेवढ्यात एक घोळ झाला.
डॉ टर हा स हेगन नावाचा एक मख ू , पण वतःला महान समजणारा माणसू रे मर या ल करी तक ु डीचा मागदशक हणनू
नेम यात आला होता. ही नेमणक ू नाझी प ा या वतीनं कर यात आली होती. नाझी चारक कर यात हेगन आघाडीवर
असे. आपले िवचार एकदम यगु वतक अस या या गैरसमजाखाली तो एकदम आनंदात वावरे . िहटलर या सिचवाला
‘नाझी सं कृ तीचा इितहास’ अशा भ नाट िवषयावर एक पु तक िलहन हवं होतं. यावर हेगनचं काम सु होतं. िहटलरला ठार
क न यानंतर सरकारची सू ं आप या हाती घे यासबं ंधीचा य न टॉफे नबग आिण याचे सहकारी करत असताना, हा हेगन
याच िदवशी बिलनम ये कसली तरी भाषणं दे या या तयारीत होता. र याव न तो जात असताना याला ल करा या एका
गाडीतनू िहटलरनं पवू पद यतु के लेला एक व र ल करी अिधकारी आपला पणू ल करी पोषाख घालनू जात असताना
िदसला. खरं हणजे हेगनचा काहीतरी गैरसमज झाला होता. याला वाटलं तसं काही घडलं न हतं. कुठलाच ल करी
अिधकारी पणू ल करी पोषाखात ल करी गाडीतनू चालला न हता. हेगनला मा आप या नजरे िवषयी चडं आ मिव ास
अस यामळ ु े यानं रे मरला यािवषयी सांिगतलं. नेमकं ते हाच रे मरला टॉफे नबग या कटाम ये सहभागी असले या रे मर या
साहेबानं मह वा या िठकाणांवर क जा कर याचे आदेश िदले. या दोन गो ची सांगड हेगननं घातली आिण काहीतरी
काळंबेरं अस याचा संशय याला आला. यानं रे मरचा पाठपरु ावा क न एक ल करी गाडी वतःसाठी संपािदत कर यात यश
िमळवलं. या गाडीतनू तो थेट गोबे सकडे गेला.
गोबे सला काही िमिनटांपवू च िहटलरचा फोन आला होता. आप यावरचा ाणघातक ह ला फस याचं रे िडओव न
लगेच जाहीर करायला िहटलरनं गोबे सला सांिगतलं होतं. गोबे सला बहधा याआधी िदवसभरात या घडामोड िवषयी
काहीच मािहती न हतं. आता बिलनम ये काय घडणार आहे यािवषयी हेगननं गोबे सला सांिगतलं. खरं हणजे हेगन या
मख ू पणावर गोबे सचा जा त िव ास होता! यामळ ु े नेहमी माणेच हेगन काहीतरी भलतंच बडबडतो आहे, असं गोबे सला
वाटलं आिण यानं हेगनला ितथनू िनघनू जायला सांगायचं जवळपास न क के लं असावं. यामळ ु े गोबे सनं वतः
िखडक पाशी जावं आिण ितथनू बाहेरचं य बघावं, असं हेगननं याला सचु वलं. गोबे सनं तसं के लं आिण तो पार
हाद नच गेला. हेगन जे सांगत होता यापे ा जा त प रणामकारक असा तो कार होता. जमन ल करा या तक ु ड्या
आजबू ाजू या इमारती आप या ता यात घे या या य नांत हो या. गोबे समधला चाणा पणा कामी आला. यानं तातडीनं
रे मरला आप याकडे पाठव याचे आदेश हेगनला िदले. हेगननं या यावरची ही जबाबदारी अगदी यवि थतपणे पार पाडली
आिण इितहासा या पड ाव न तो दरू झाला.
एक कडे टॉफे नबग आिण याचे सहकारी इतर यरु ोपीय देशांमध या आप या सहका यांशी सपं क साधनू ितथं
एसएस या लोकांना अटक कर याचे आदेश दे यात गंतु लेले असताना, रे मरसार या किन ; पण या घटना मात अ यंत
मह वा या ठरले या ल करी अिधका याशी संपक साध याचं कसब गोबे सनं वेळेत साधलं. यातनू एक िविच च संग
ओढवला. रे मरला या या साहेबानं गोबे सला अटक कर याचे आदेश िदले होते आिण याच वेळी वतः गोबे सनं रे मरला
भेटायला ये याचं आमं ण िदलं होतं! गोबे स या कायालयात आप या वीस जवानांसह रे मर िशरला. जर आपण गोबे सला
भेटून काही िमिनटांम ये परतलो नाही, तर आप याला ितथनू आण यासाठी ये याची सचू ना यानं या जवानांना िदली.
आपापली िप तल ु ं हातात घेऊन रे मर आिण याचा एक सहकारी असे दोघं जण गोबे सला अटक कर यासाठी गेले. संग
बाका असताना अगदी भराभर बोलनू समोर या माणसावर भाव पाड याची िवल ण कला गोबे सला साधली होती. यानं
तातडीनं रे मरला िहटलर या ती यानं जमन ल करामध या येक सैिनका माणेच घेतले या ित ेची आठवण क न
िदली. आता ही ित ा मोडायला रे मरसारखा शरू जमन ल करी अिधकारी कसा काय तयार झाला, असा सवाल गोबे सनं
के ला. यावर िहटलर आता या जगात नस यामळ ु े ही ित ा मोड याचा च येत नस याचं उ र रे मरनं िदलं. यावर आपण
आ ाच िहटलरशी बोललो अस याचं सांगनू या कटाला बळी न पड याचं आवाहन गोबे सनं रे मरला के लं. रे मरचा यावर
िव ास बसत असला तरी आप या साहेबानं िदले या आदेशांचं पालन कर यासाठी तो वचनब अस यामळ ु े याचा
नाइलाज होता. यामळ ु े गोबे सनं सरळ िहटलरला फोन लावला. दळणवळण यं णा बंद पाड या या मात असले या
टॉफे नबग या सहका यांचं अपयश पु हा एकदा यां या मळ ु ावर आलं. फोन अगदी यवि थतपणे लागला. पलीकड या
बाजनू ं एक-दोन िमिनटांनी िहटलर बोलला. गोबे सनं लगेचच फोन रे मरकडे िदला. आपला आवाज ओळखू येतो का, असं
खु िहटलरनंच रे मरला िवचारलं. िहटलरचा आवाज ओळखू न शकणारा एक तरी माणसू जमनीम ये ते हा कसा असू
शके ल? रे िडओव न कै क वेळा रे मरनं िहटलरचा आवाज ऐकला होता. तसंच काही आठवड्यांपवू च िहटलरकडून
सवु णपदक वीकारताना रे मरनं िहटलरचा आवाज य ऐकला होता. णाधात िहटलर िजवंत अस याचं या या ल ात
आलं. तातडीनं रे मर एकदम कडक ल करी िश तीत ‘अटशन’ या पिव यात उभा रािहला. िहटलरनं याला आप या
िवरोधात रचला गेलेला कट मोडून काढ याचे आदेश िदले. फ गोबे स, िहमलर आिण आणखी एक ल करी अिधकारी
यांचचे आदेश रे मरनं ऐकावेत, असहं ी िहटलर हणाला. रे मरसाठी हे सगळं परु े सं होतं. द तरु खु िहटलरकडून आदेश
िमळा यामळ ु े या या अगं ात उ साह संचारला. यानं कट रचले या लोकांनी िदलेले आदेश गंडु ाळून टाकले. सरकारी
इमारती आिण एसएस संघटना यां याभोवती उभा के लेला ल करी बंदोब त यानं हटवला आिण कट रचणा यांना अटक
कर यासाठी तो वतः रवाना झाला.
रे मर हा अ यंत ामािणक ल करी अिधकारी अस यामळ ु े या यावर इतक मोठी जबाबदारी सोपव याची चक ू च एक
कारे टॉफे नबग आिण याचे सहकारी यां या हातनू घडली. िकमान रे मर या यावर सोपवलेली कामिगरी यो यरी या पार
तरी पाडतो आहे का नाही, हे तपास यासाठी आणखी एखादा िव ासू ल करी अिधकारी यांनी नेमायला हवा होता. रे मर
आप याशी एकिन नसनू िहटलर िजवंत असेपयत िहटलरशी एकिन असणार आहे, याची यांना क पना असायला हवी
होती. अथातच २० जल ु ै १९४४ या िदवशी या अनेक अनाकलनीय गो पैक ही एक गो ठरली. तसंच टॉफे नबग या
वतीनं बिलनला फोट झा याचा िनरोप येता णी गोबे सला अटक का कर यात आली नाही, हासु ा समज यापलीकडचा
िनणय होता. याचं कारण हणजे गोबे स या कायालयाबाहेर कसलीच सरु ा यव था न हती. अ रशः दोन िमिनटांम ये
गोबे सला ता यात घेणं पोिलसांना श य होतं. अशा अनेक चक ु ा कट रचणा यां या हातनू घड या.
रे मर आता िहटलर या आदेशांनसु ार काम करणार अस याची बातमी टॉफे नबग आिण याचे सहकारी यां यापयत
बराच काळ आली नाही. एकूणच बिलनम ये इतर काय सु आहे यािवषयी या खबरी खपू काळ यां यापयत पोहोच या
नाहीत. साहिजकच अनेक मह वा या घडामोड िवषयी यांना काही समजू शकलं नाही. सं याकाळी साडेसहा वाजनू गे यावर
यरु ोपम ये सगळीकडे ेपण ऐकू येईल अशा ‘डॉईचलँडसडर’ नावा या रे िडओ थानकाव न िहटलरवर कर यात आलेला
ाणघातक ह ला अपयशी ठर याची बातमी दे यात आली. यामळ ु े टॉफे नबग आिण याचे सहकारी पार हाद न गेले.
आपला कट फसला अस याची बातमी आता सगळीकडे पसरली तर आहेच; पण िशवाय गोबे स तसंच दळणवळण
यं णेशी संबंिधत असलेली इतर िठकाणं ता यात घे यात आप याला अपयश आलं आहे, याची यांना जाणीव झाली.
गोबे सनंच या बातमीशी संबंिधत असलेला मजकूर फोन ारा संबंिधत रे िडओ थानकापयत पोहोचवला होता. आता
घाईघाईनं काहीतरी करणं गरजेचं अस या या जाणीवेपोटी टॉफे नबगनं जमन ल करा या व र अिधका यांना टेले स ारा
संदश े पाठवला. यात रे िडओव न सा रत कर यात आलेली बातमी खोटी असनू िहटलर ठार झाला अस याचं नमदू
कर यात आलं. याला खपू उशीर झाला होता. ाग आिण ि हए ना इथले कटाम ये सहभागी असलेले आिण एसएस या
लोकांना अटक कर या या य नांत असलेले टॉफे नबगचे सहकारी याआधीच माघार यायला लागले होते.
रा ी ८.२० वाजता िहटलर या मु यालयातनू अिधकृ त ल करी टेिलि ंटरव न फ ड माशल कायटलनं नवा संदश े
पाठवला. यात िहमलरची नेमणक ू ‘होम आम ’ या मख ु पदी कर यात आलेली असनू , फ या या िकंवा कायटल याच
आदेशांचं सग यांनी पालन करावं, असं प पणे िलिहलं होतं. तसचं ॉम िकंवा इतर कुणाकडूनही िमळालेले आदेश
बेकायदा आिण अनिधकृ त अस यामळ ु े यां याकडे पणू दलु कर याचाही हकूम होता. दर यान ऐन वेळी टॉफे नबग आिण
याचे सहकारी यां यासाठी रणगाडेसु ा उपल ध होऊ शकले नाहीत. यासाठीचे बेत आख यात आले होते. रणगाडे
बिलन या िदशेनं िनघालेसु ा होते; पण ऐन वेळी िनघाले या काही वाद त मदु ् ांमळ ु े ते अडून बसले. अशा रीतीनं
सगळीकडून टॉफे नबग आिण याचे सहकारी यांची क डी होत गेली.
दर यान रा ी नऊनंतर ‘डॉईचलँडसडर’ थानकाव न काही काळात वतः िहटलर जमन नाग रकांशी संवाद साधणार
अस याची घोषणा कर यात आली. हे ऐकताच कट रचणा यां या पोटात भीतीचा गोळाच आला! आपला कट फसला
अस याची यांना जाणीव झाली. तेवढ्यात जमन ल कराचा एक अिधकारी एसएस या साहा यानं आप या इमारतीला वेढा
घाल या या तयारीत अस याची पढु ची ध कादायक बातमी यां यापयत आली. एसएस सघं टनेनं अगदी वेगानं काम सु
के लं होतं आिण यामागे पवू मसु ोिलनीची नजरकै देतनू अ यंत सनसनाटीपणू सटु का करणा या अिधका याचा मु य हात
होता. खरं हणजे िदवसभरात घडले या घडामोड िवषयी या अिधका याला काहीच क पना न हती आिण तो सं याकाळ या
सहा वाजता या रे वेनं ि हए नाकडे रवाना झाला होता. वाटेत या या एका सहका यानं मध या एका रे वे थानकावर
याला घटना माची मािहती िदली. यामळ ु े बिलनला परतनू मोठ्या िहकमतीनं यानं एसएस संघटने या लोकांना संकटातनू
बाहेर काढलं आिण रणगाडे बिलनवर िहटलर या िवरोधात चाल क न येऊ नयेत यासाठीची यव थाही के ली. हे सगळं
बघनू कटाम ये सामील असले या काही ल करी अिधका यांचं धाबं दणाणलं. आपण वेळेतच यातनू बाहेर पडायला हवं,
अशी खणू गाठ मनाशी बांधनू काह नी श ं टाकली तर एका अिधका यानं थेट िहटलर या मु यालयात फोन लावला आिण
आपण या कटामधनू बाहेर पडत अस याची मािहती िदली.
कट रचणा या लोकां या भोळे पणाची आिण िकंबहना मख ू पणाची क पना ॉमसंबंधी या एका संगामधनू
आप याला येईल. ॉमनं कटात सहभागी हायला नकार िदलेला अस यामळ ु े याला अटक कर यात आ याचा उ लेख
मागे आलाच आहे. बराच काळ आप या कायालयात नजरकै देत बसनू ॉम वैतागनू गेला. यानं िनदान आप याला
आप या खाल या मज यावर या आरामदायी खोलीत तरी ने यात यावं, अशी मागणी के ली. टॉफे नबगचा तो साहेब
अस यामळ ु े याची ही िवनंती अमा य करणं टॉफे नबगसकट सग यां या ीनं अवघड होतं. ॉमला ितथं ने यात आलं
आिण या या खा यािप याची सोय कर यात आली. आपण पळून जा याचा िकंवा बाहेर या आप या सहका यांशी संपक
साध याचा कुठलाही य न करणार नाही, असं वचन िदलं होतं. काही काळानंतर ॉम या हाताखाली काम करणारे तीन
किन अिधकारी याला भेटायला आले. यांना कटािवषयी समजताच ॉम माणेच यांनीसु ा या कटात सहभागी हायला
नकार िदला. तसंच आप याला ॉमला भेटायचं आहे असं यांनी सांिगतलं. कहर हणजे यांना अटक न करता िकंवा
यां यावर कुठलीही पाळत न ठे वता यांना ॉम आराम करत असले या खोलीत पाठव यात आलं. अशा संधीचा फायदा
उठव याची वाटच ॉम बघत होता. यानं या ितघांना इमारतीतनू बाहेर पड यासाठी मागचा एक छुपा र ता अस याचं
सांिगतलं. तसंच िदलेलं वचन मोडत बाहेर पडून या ितघांनी आपली सटु का कर यासाठी तसंच इमारतीला वेढा घालनू कट
रचणा या मडं ळ ची धरपकड कर यासाठी जमवाजमव कर याचे आदेश यानं िदले. यानसु ार हे ितघं ितथनू यश वीरी या
िनसटले.
याआधीच कट रचणा यांमध या काही जणांची अ व थता टोकाला पोहोचली होती. आपला कट पार फसला
अस याची जाणीव अनेक जणांना झाली. यां यापैक काही जणांना वेळेत आपण या कटामधनू माघार घेतली नाही तर नंतर
आप याला खपू हालअपे ांना त ड ावं लागेल, याची क पना होती. तसंच आ ा आपण फसत चालले या या कटामधनू
बाहेर पडून िहटलरला साथ िदली, तर आपला नंतर गौरव होऊ शकतो, हेसु ा यांना माहीत होतं. यामळ ु े यांनी
टॉफे नबग या सहका यांना जाब िवचारायला सु वात के ली. काय ग धळ सु आहे हे बघ यासाठी टॉफे नबग ितथं
डोकावला ते हा याला कटामधनू बाहेर पडू बघणा या लोकांनी ध न ठे वलं. टॉफे नबगनं ितथनू िनसटून जा याचा य न
के ला ते हा यांनी दाराला कडी घातली आिण एका जणानं टॉफे नबग या उरले या एका हातावर गोळी घातली. यानंतर
यांनी काही काळ अदं ाधदंु गोळीबार के ला; पण कुणालाही यामधली एकही गोळी लागणार नाही, अशा प तीनं. यानंतर
टॉफे नबगसकट या या सग या मख ु साथीदारांना यांनी अटक के लं. तेवढ्यात आप या हातात र हॉ वर िफरवत ॉम
ितथं हजर झाला. अटक कर यात आले या लोकांम ये माजी ल कर मख ु बेकचाही समावेश होता. बेक हा पवू अथातच
ॉमसार या अनेक ल करी अिधका यांचा साहेब होता. ॉमनं अटक कर यात आले या सग या जणांना आपली श ं
खाली ठे वायला सांिगतलं. यावर ‘तु या माजी साहेबाला तू असं सांगू शकत नाहीस’ असं हणनू बेकनं आपण या
करणामधले िन कष काढू इि छत अस याचं ॉमला सांिगतलं. ॉमनं बेकला याचं र हॉ हर वतः याच िदशेनं रोखनू
धरायला सांिगतलं. यावर बेकनं ‘या णी मला जु या िदवसांची आठवण होत आहे ...’ असं हणनू बोलायला सु वात
करताच आता आप याला हे सगळं ऐकायची अिजबात इ छा नसनू बेकनं बडबड कर यापे ा काहीतरी कृ ती करावी, असं
आपलं मत अस याचं ॉमनं सांिगतलं. बेकनं वतः या डो या या िदशेनं र हॉ हर रोखनू गोळी झाडली; पण ती या या
डो याला चाटून दरू उडून गेली. यामळ ु े बेक या डो याला झाले या जखमेतनू र वाहायला लागलं. हे बघनू ‘जरा बेकला
मदत करा रे ’ असं ॉमनं आप या दोन त ण सहका यांना फमावलं. हे दोघं बेक या हातातलं र हॉ हर काढून घे यासाठी
आिण याला याच र हॉ हरनं गो या घाल यासाठी पढु े सरसावले. बेकनं मा याला नकार देत आप याला आणखी एक
‘संधी’ हवी अस याचं सांिगतलं. ॉमनं मानेनं याला होकार िदला. कटात सहभागी असले या इतरांकडे बघनू ॉमनं यांना
मर याआधी कुणासाठी काही संदश े मागे सोडायचा आहे का, असं िवचारलं. काही जणांनी याला होकार िदला आिण
आप या बायका-मल ु ांना प िलहायला ते खचु त बसले. टॉफे नबग आिण काही जण मा ितथं िन ल उभे रािहले. ॉम
ितथनू िनघनू गेला.
ॉम या मनातले या वेळचे िवचार न क कसे होते? िहटलर या िवरोधातला कट ब याच काळापासनू सु होता. ॉम
या कटात सहभागी नसला तरी याला या कटािवषयी ब याच काळापासनू क पना होती. साहिजकच आप याला हे माहीत
असनू सु ा आपण नाझी ने यांना यािवषयी वेळीच सावध के लं नाही, या आरोपापोटी आपलं बरंवाईट होऊ शकतं, ही
भावना याला सतावत होती. आप याला या कटाची क पना अस याचे परु ावे कुठे तरी मागे रािहले असावेत, अशी शक ं ा
या या मनात होती. या सग यावर पांघ ण घाल याचा उ म उपाय हणजे या कटामध या लोकांना पकडून यांना लगेचच
खलास कर यात आपला मह वाचा वाटा असण,ं हे तो जाणनू होता. साहिजकच ॉमनं कटात या लोकांना गो या
घाल याचे आदेश आप या सहका यांना िदले होते. आपण यामळ ु े िहटलर या नजरे त ‘हीरो’ ठ आिण आपला कटाची
मािहती असनू सु ा चु पी साध याचा गु हा कदािचत माफ के ला जाईल, अशी आशा याला वाटत होती. नाझी जगात मा
अशी माफ िदली जात नाही, हे याला परु े सं माहीत नसावं!
पाच िमिनटांनी ॉम पु हा मळ
ू िठकाणी परतला. िहटलर या अनपु ि थतीत कट रचले या सग या मह वा या लोकांना
जागीच ठार कर याचे आदेश यानं आप या सहका यांना िदले. यानसु ार टॉफे नबगसकट सग यांना गोळी मा न
संपव यात आलं. मरताना टॉफे नबगनं ‘आप या पिव जमनीचा जय असो’ अशी आरोळी ठोकली. हा कार सु
असताना या इमारतीत खपू ग धळ माजला होता. याचं कारण हणजे या काळात ि िटश हवाई दलाची िवमानं बिलनवर
रा ी बॉ बवषाव करत असत. असा ह ला कधीही हो या या भीतीपोटी ितथ या सरु ार कांनी धावपळ सु के ली होती.
दर यान र ाळले या बेकनं वत:वर गोळी मार याचा के लेला दसु राही य न अयश वी ठरला होता. यामळ ु े ॉम या
हाताखाल या एका सैिनकानं माजी ल कर मख ु बेक या मानेत गोळी घालनू याची सटु का के ली. आता म यरा होऊन
काही काळ झाला होता. साडेअकरा वषा या िहटलर या कारिकद मधला सग यात मोठा कट जेमतेम साडेअकरा तासां या
आत मोडून काढ यात आला. दर यान एसएस सघं टनेचे लोक इमारतीत िशरले होते. आता कुणालाही ठार न कर याचे
आदेश एसएस या अिधका यानं िदले. कटासंबंधीचे परु ावे गोळा करणं आिण यात सामील असले यांचे हाल करण,ं हा
जा त चांगला माग अस याचं या ‘अनभु वी’ अिधका याला माहीत होतं. या लोकांना अटक क न ‘गे टॅपो’ या जवळ या
तु ं गात हलव यात आलं. याचबरोबर ितथं आले या गु हेरांनी लगेचच कट रचले या लोकांनी मागे ठे वलेले परु ावे गोळा
करायला सु वात के ली. सगळा कार इत या भ नाट वेगानं घडला होता क , हे परु ावे न कर याची संधीसु ा कुणाला
िमळाली न हती. बिलनम ये पोहोचले या आिण आता गोबे स या कायालयात रे मर या सरु ार कां या कडेकोट
बंदोब तात असले या िहमलरनं िहटलरला फोन क न कट िचरडून टाक यात आ याची बातमी िदली. यानंतर रा ीचा एक
वाज या या काही िमिनटं आधी रे िडओव न जमनीमध या घरोघरी िहटलरचा आवाज पोहोचला :
मा या जमन बांधवांनो,
मी आज तमु याशी सवं ाद साध याचं सग यात पिहलं कारण हणजे तमु यापयत माझा आवाज पोहोचवणं
 आिण मी सरु ि त आिण एकदम तंदु त अस याचं तु हाला सांगण,ं हे आहे. याखेरीज जमनी या इितहासाम ये
आजवर घडला नसेल अशा गु ाची मािहती तमु यापयत पोहोचवण,ं हे माझं दसु रं उि आहे.
काही मोज या मह वाकां ी, बेजबाबदार आिण कसलीही पवा न करणा या महामख ू अिधका यांनी मला
आिण आप या ल करामध या व र अिधका यांना संपव याचा कट रचला होता. कनल काऊंट टॉफे नबगनं
पेरले या बॉ बचा मा या उजवीकडे दोन मीटर अतं रावर फोट झाला. यामळ
ु े मा या अनेक ख या आिण िव ासू
सहका यांना गभं ीर दख
ु ापती झा या. यां यापैक एक जण तर मरण पावला. काही बारीकसारीक जखमा आिण
िकरकोळ भाजणं यांचा अपवाद वगळता मी एकदम ठीकठाक आहे. निशबानं मा यावर सोपवले या कामाचीच मी
ही पावती समजतो ...
या लोकांनी हा कट आखला यांची सं या एक तर खपू कमी आहे आिण िशवाय जमन ल करा याच काय;
पण जमन जनते याही कस याचं मतांचं ितिनिध व ते करत नाहीत. गु हेगारां या या टोळीला कोणतीही दया न
दाखवता पार िचरडलं जाईल.
हणनू च या लोकांपैक कुणीही िदले या कुठ याच आदेशाचं पालन जमन ल करानं क नये, अशी आ ा मी
देत आहे. असा आदेश देणारा कुणी आढळला तर याला अटक कर याची आिण अटक कर याला यानं िवरोध
के ला तर याला जागीच गो या घालनू खलास कर याची येकाची जबाबदारी आहे, असं मी समजतो ...
या खेपेला यां याबरोबरचा िहशेब आ ही आम या खास ‘नॅशनल सोशॅिल टां या’ प तीनं चक ु ता
के यावाचनू राहणार नाही.
िहटलरनं या खेपेला आपला श द पाळला. नाझी अ याचारांनी आता प रसीमा गाठली. मोठ्या सं येनं संशियतांची
धरपकड कर यात आली. यां याकडून गु ाची कबल ु ी िमळव यासाठी यांचे िवल ण हाल कर यात आले. नावापरु ते
खटले चालव यात आले. यानंतर यांना ठार कर यात आलं. अनेक जणांना ठार कर याची प तसु ा अ यंत ू र होती.
खाटकां या दक ु ानांम ये मांस लटकवनू ठे व यासाठी वापर यात येणारे आकडे गोळा कर यात आले. यांना िपयानो या तारा
जोड यात आ या. या तारांचे गळफास आरोप ना लाव यात आले आिण यांना अधवट लटकवनू हवेत तरंगत ठे व यात
आलं. यामळ ु े ास घोटला जाऊन अस वेदनांसह ल बकळत यांचा सावकाशीनं मृ यू होई. आरोप या नातेवाइकांना
आिण िम प रवाराला अटक क न छळछाव यांम ये धाड यात आलं. हजार या सं येनं यांचा ितथं अतं झाला. कटात
सहभागी असलेले काही जण लपनू छपनू िदवस काढत होते. यांना हडकून काढ यात आलं आिण यांचा छळ कर यात
आला. यांना आसरा देणा यांचीही तीच गत झाली. आप या िवरोधात कट रचणा या लोकांिवषयी कमालीचा संताप
बाळगणा या िहटलरनं िहमलर आिण आणखी एक अिधकारी यांना सग या संशियतांचा काटा काढ यासाठी वृ के लं.
एकही माणसू यातनू सटु ता कामा नये, असं यानं बजावलं. कुठलीही दया न दाखवता आिण भाषणबाजी िकंवा यायिनवाडा
यात वेळ न घालवता ‘ यायालय’ यांना दोन तासांम ये मरणा या र यावर नेईल, याची यव था करायला यानं सांिगतलं.
७-८ ऑग ट १९४४ या िदवशी कटाम ये सहभागी असले या काही ल करी अिधका यांना यायालयासमोर थमच
उभं कर यात आलं. अथातच यापवू २० जल ु ैपासनू च गे टॅपो या लोकांनी यांचा अनि वत छळ के ला होता. साहिजकच
यांची प रि थती एकदम खराब होती. िभकारी घालतात तसे कपडे, जनु े मळकट कोट आिण वेटस, दाढी आिण अघं ोळ
करायला न िमळा यामळ ु े यांची झालेली दयनीय अव था, हे बघनू काही आठवड्यांपवू हे डामडौल असलेले ल करी
अिधकारी होते यावर कुणाचा िव ासच बसला नसता. यांचा आणखी अपमान हावा यासाठी यां या पँटची बकलं काढून
टाक यात आली होती. साहिजकच कमरे ला प ा नस यामळ ु े यां या पँटी घसरत. भतू पवू फ ड माशल फॉन िवट्झ लेन
याची तर कवळीसु ा काढून घे यात आ यामळ ु े या या त डाचं पार बोळकं झालं होतं. अशा अव थेत याला
‘ यायाधीशा’समोर उभं कर यात आलं. आपली घसरणारी पँट खाली जाऊ नये हणनू ती ओढून धर या या य नांत
असले या फॉन िवट्झ लेनवर यायाधीश ‘अरे हलकट हाता या, तू तु या पँटशी काय खेळतो आहेस?’ अशा भाषेत
खेकसला. आप यासमोर काय वाढून ठे वलं आहे याची टॉफे नबग या अटक कर यात आले या सग या सहका यांना
क पना असली आिण आप याशी यायाधीश अ यंत अपमाना पदरी या वागत अस याची जाणीव झालेली असली तरी
यांनी आपली मयादा ओलांडली नाही. अ यंत सयं तपणे ते आप यावर चालव या जात असले या एकतफ खट याला
सामोरे गेले. धीरोदा पणे यांनी यानंतर उ या ठाकले या मृ यचू ा वीकार के ला. यातही टॉफे नबगचा एक जवळ या
ना यातला भाऊ उठून िदसला. यायाधीशानं याला ‘तू नाझी प ाचा सद य का बनला नाहीस?’ असा िवचारला असता
यानं शांतपणे ‘कारण मी नाझी नाही आिण असचू शकत नाही’ असं उ र िदलं. यामळ ु े यायाधीश अवाक झाला. यानं
‘ हणजे तल ु ा नाझी िवचारसरणी मा य नाही? उदाहरणाथ यू लोकांचा समळ ू नाश कर यासंबंधीची नाझी रा वादी
िवचारसरणीही तल ु ा मा य नाही?’ असं िवचारलं असता याला पु हा एकदा शांतपणे दे यात आलेलं उ र ऐकावं लागलं :
‘कुठ याही माणसा या नैितक आिण धािमक वातं यावर पणू पणे गदा आणणा या हकूमशाही स चे ा हा प रणाम आहे.’
यामळ ु े भडकले या यायाधीशानं ही चचाच थांबवली!
टॉफे नबग या आठ साथीदारांवर भर यात आले या फासवजा खट यांचा शेवट काय होणार याची सग याांनाच
क पना होती. ठर या माणे यांना मृ यदु डं ाची िश ा ठोठाव यात आली. िहटलरनं िदले या फमानानसु ार यां या ग यात
हायोिलनची तार गडंु ाळ यात आली आिण ही तार गरु ांचं मांस टांग या या हकाला जोड यात आली. हे हक छताला
जोड यात आले अस यामळ ु े आता या लोकांची शरीरं छतापासनू ल बायला लागली. यांचे कमरे वरचे कपडे आधीच
काढ यात आले होते. प ा नसलेली यांची पँट सैल होत होत गळून पडली आिण यामळ ु े ते पणू न नाव थेत आले. तारे चा
बसलेला गळफास ग च होत होत ास क डून यांचा याच अव थेत मृ यू झाला. िहटलरनं िदले या आदेशांनसु ार गोबे सनं
या लोकां या खट यांचं तसंच ू र मृ यचू ं िच ीकरण करायला आप या सहका यांना सांिगतलं होतं. याच सं याकाळी ते
िहटलरला दाखव यात आलं. वतः गोबे स मा या िच ीकरणामधली भयावहता सहन क शकला नाही. आप याला
च कर येऊन आपण बेशु पडू असं वाट यामळ ु े यानं दो ही हातांनी आपला चेहरा झाकून घेतला आिण हे िच ीकरण
बघ याऐवजी तो ग प बसनू रािहला. पढु चे अनेक मिहने अशाच कारचे खटले कट रचणा यां या िवरोधात सु रािहले.
यायाधीशानं अपे े माणे सग यांना मृ यदु डं ाची िश ा ठोठावली. ू र कारे या सग यांना मार यात आलं. तेवढ्यात ३
फे वु ारी १९४५ या िदवशी अशाच एका खट याचं कामकाज सु असताना या यायालयावरच अमे रक बॉ ब कोसळला.
यात यायाधीशासह अनेक जण ठार झाले. तरीही टॉफे नबग या कटात सामील अस या या आरोपाव न समु ारे सात हजार
जणांना अटक कर यात आलं आिण यांपैक िकमान पाच हजार जणांना ठार कर यात आ याचं अिधकृ त कागदप ांव न
नंतर ल ात आलं.
िहटलरिवरोधात या कटाम ये थेट सहभाग नसले या; पण या कटाची आधीपासनू मािहती असले या जनरल ॉमची
सटु का होऊ शकली नाही. या कटाम ये सहभागी झाले या लोकांना तातडीनं गो या घालनू िहटलरची मज संपादन
कर याचा ॉमनं के लेला य न अयश वी ठरला. २१ जल ु ै या िदवशी िहमलरनं ‘होम आम ’ची सू ं हाती घेताच ॉमला
अटक कर यात आली. या यावरही खटला चालव यात आला. १९४५ साल या माच मिह यात यालाही सपं व यात
आलं. ॉमवर ‘िभ ेपणा’चा आरोप ठे व यात आला होता. नाझी स ल े ा ॉमनं के लेली थोडी मदत आिण आपण याच
स श े ी एकिन अस याचं भासव यासाठी यानं के लेले य न यामळ ु े इतर लोकां माणे याला हकाला टांगनू लटकवत
ठे व यात आलं नाही, तर गो या घालनू याचे हाल यात या यात कमी कर यात आले, एवढंच!
आधी माणेच आप यावर या या ह यातनू िहटलर अशा रीतीनं अ यंत नाट्यमयरी या बचावला. िहटलरला ठार
कर यासाठी झाले या य नांपैक टॉफे नबगचा हा कट सग यात मोठा आिण धाडसी होता, यात शक ं ाच नाही!
 शेवटाचा ारंभ
टॉफे नबग आिण याचे सहकारी यांनी आप या िवरोधात रचले या कटाचा िहटलरनं यश वीपणे मकु ाबला के लेला
असला आिण हा कट पार मोडून काढलेला असला तरी आतं ररा ीय पातळीवर या िहटलरसमोर या अडचणी मा संप या
नाहीत. उलट या वाढत गे या. ा स आिण बेि जयम िहटलर या हातनू िनसटले होते. िम रा ं जमनीम ये घसु याचा बेत
आखत होती. पवू कडून सोि हएत ल कर तर जमनीचा कधीही घोट घेऊ शके ल, असं िच िदसत होतं. १९४४ साल या
ऑग ट मिह या या म यावर सोि हएत फौजांनी पवू िशयापयत धडक मारली. याखेरीज वॉसा या जवळही सोि हएत सै य
येऊन ठे पलं होतं. तसंच मेिनयाचा घास ऑग ट मिह याअखेर रिशयानं िगळला. यामळ ु े इथनू जमनीला िमळत असलेलं तेल
आता रिशया या ता यात आलं. अशा रीतीनं नैसिगक तेलाचे साठे िमळणं जमन ल करा या ीनं अश य ाय झालं. २६
ऑग टला ब गे रयानं यु ातनू आपलं अगं काढून घेत यामळ
ु े जमन सैिनकांना ितथनू आपला पसारा घाईघाईनं आवरणं भाग
पडलं. स टबर मिह यात िफनलंडनंही ब गे रयाची री ओढली खरी; पण जमन ल करानं ितथनू िनघनू जायला नकार िदला.
यामळु े िफनलंडने जमन सैिनकांिव संघष सु के ला.
१९४४ सालचा ऑग ट मिहना सपं त आला ते हा पि मेकड या यु ात जमनीचे अडीच लाख सैिनक ठार झाले होते
आिण साधारण िततके च यु कै दी हणनू ता यात घे यात आले होते. या भागातले सगळे जमन रणगाडे आिण क न झाले
होते. ितथली सगळी जमन यु साम ी बेिचराख झाली होती. यामळ ु े अथातच आपण इथलं यु तरी न क च हरलो
अस याची जाणीव सग या जमन ल करी अिधका यांना झाली. िहटलरला मा नेहमी माणेच यां या मताशी काही देणघं णे ं
न हतं. ऑग ट मिह या या शेवट या िदवशी यानं आप या व र ल करी अिधका यांना उपदेश के ला :
गरज पड यास आपण हाईनवर लढू. यानं काही फरक पडत नाही. े ड रक द ेट यानं हट या माणे
आपला श ू लढून थके पयत आपण या याशी लढत राह. पढु ची ५० िकंवा १०० वष जमन लोकांना स मानात
राहता येईल अशा कारची जागा िमळेपयत आपण झजंु त राह. तसंच १९१८ म ये या माणे आपण आपला
मानस मान गमावला होता, याची पनु रावृ ी आप या हातनू होणार नाही. या लढाईचं नेतृ व करण,ं या एकाच
गो ीसाठी मी िजवंत आहे. याचं कारण हणजे या लढाईमागे पोलादी आ मिव ास असलेलं नेतृ व नसेल, तर हे यु
िजंकता येणार नाही.
आप या ल करी अिधका यांम ये िज नस याची अ य टीका अशा कारे क न झा यावर िहटलरनं िम रा ांम ये
फूट पडणं अटळ अस याचं आिण आपण याचीच वाट बघत अस याचं सांिगतलं :
िम रा ांमधले मतभेद वाढत जाऊन यां याम ये फूट पडणं अप रहाय आहे. इितहासाम ये मोठमोठ्या
 एक म ये कधी ना कधी फूट पड याचं िदसनू आलेलं आहे. हणनू च आपण आ हान िकतीही कठीण वाटत असलं
तरी ही फूट पड यासाठी या यो य णाची वाट बिघतली पािहजे.
िहटलरनं आता लढ यासाठी लोकांची ‘यु पातळीवर’ भरती कर याचे आदेश गोबे सला िदले. हणजेच १५-१८
वयोगटातले त ण तसंच ५०-६० या वयोगटातले लोक या सग यांना ल करात भरती हायला सांग यात आलं. शाळा,
िव ापीठं, कारखाने, कायालयं अशा सग या िठकाणी गोबे सची माणसं ल करभरतीसाठी जायची. यामळ ु े १९४४ साल या
स टबर-ऑ टोबर मिह यात जमन ल करात पाच लाखांची भरती कर यात आली. सवसामा यपणे अशा वेळी या लोकांची
जागा कारखाने आिण कायालयं इथं ि यांनी घेणं अपेि त असलं तरी जमनीम ये मा तसं कर यात आलं नाही. साहिजकच
यु साम ीचं उ पादन तसंच इतर व तंचू ी िनिमती यां यात घट हायची भीती िनमाण झाली. नाझी िवचारसरणीनसु ार ि यांनी
अशा कारे बाहेर कामं करणं यो य न हतं. ि यांचं थान घरात असतं, असं मानलं जाई. आता न यानं ल करात भरती
कर यात आले यांचं मु य काम परक य भमू ीवर जाणं नसनू मायभमू ीचं परक य ह यांपासनू र ण कर याचं होतं.
नेपोिलयन या काळापासनू थमच जमनीवर ही वेळ आली होती. नेपोिलयन या काळापासनू ची सगळी यु ं जमनेतर भमू ीवर
लढली गेली होती. अथातच जमन सैिनकांचं मनोधैय खचत असताना न यानं ल करात जवळपास स नं भरती कर यात
आले या लोकांकडून लढ याची अपे ा करणं जरा जा तच होतं. साहिजकच यांपैक अनेक जण ल करात भरती नसु ते
नावापरु ते होत आिण लगेचच पळ तरी काढत िकंवा श ल ू ा शरण जात. हे ल ात येताच िहमलरनं असा य न करणा या
सग या लोकांचे हालहाल क न यांना ठार कर यात येईल असा इशारा तर िदलाच; िशवाय या लोकां या कुटुंबीयांना
अटक क न यांनाही गो या घाल यात येतील, अशी धमक िदली.
१२ िडसबर १९४४ या िदवशी पि मेकड या िम रा ां या फौजांशी झजंु णा या अनेक जमन ल करी अिधका यांना
अचानकपणे एक बोलावनू घे यात आलं. यां याकडची श ं काढून घेऊन यांना एका बसम ये बसव यात आलं. यानंतर
समु ारे अधा तास अधं ार पसरलेला असताना बफाळ भागात िच िविच िठकाणी यांना िफरव यात आलं. यामळ ु े यांना
िदशा, आपलं स याचं िठकाण या सग या गो ी ल ात ठे वणं कठीण झालं. यानंतर यांना जिमनीखाली खोलवर असले या
एका बंकर या वेश ारापाशी सोड यात आलं. ँ कफटजवळ या झायगेनबग इथलं िहटलरचं हे ते हाचं राह याचं िठकाण
अस याचं यां या नंतर ल ात आलं. यानंतर चार िदवसांनी िम रा ांवर एक मोठा ह ला कर याचे बेत िहटलर आखत
अस याचं रह यही यां यासमोर लवकरच खल ु ं कर यात आलं. खरं हणजे स टबर मिह या या म यावर अमे रक
ल करा या तक ु ड्यांना जमन सैिनकांनी हाईन नदीजवळ या यु भमू ीवर रोखनू धर यानंतर आिण यांचा पाडाव के यानंतर
या न या ह याची क पना िहटलर या मनात थम आली होती. जमनी या अनपेि त ितह यामळ ु े आ यचिकत
झाले या आिण काहीशा खचले या अमे रक तक ु ड्यांनी यानंतर ऑ टोबर मिह यातसु ा हाईन नदी या िदशेनं आपली
आगेकूच सु ठे वली खरी; पण यात यांना वेगानं यश िमळत न हतं. अशा कारे आपण आप या भमू ीचा बचाव करत
रािहलो तर यात काही काळ आप याला यश लाभेल खरे ; पण भिव यात हा बचाव भेदनू िम रा ं पढु े येणार आिण जा तीत
जा त जमन भभू ाग आप या ता यात घेणार, याची िहटलरला क पना होती. साहिजकच यानं बचावा मक धोरण सोडून
आ मणाकडे वळायचं ठरवलं. या आ मणामळ ु े जमनीकडे चाल क न येत असले या िम रा ां या फौजांम ये फूट पडेल,
यांना िमळत असले या यु साम ीम ये चडं घट होईल आिण यांना माघार यावी लागेल, असा िहटलरचा अदं ाज होता.
नेहमी माणेच श ल ू ा गाफ ल ठे वनू अनपेि तपणे या यावर आ मण कर याचं धाडसी धोरण िहटलर अवलंबत होता.
यामळ ु े िम रा ांचा जोरदार पराभव तर होईलच; पण िशवाय आप याला आपलं ल पवू कडे वळवनू सोि हएत
आ मणाला खीळ घाल याचीही उसंत िमळे ल, असं याला वाटत होतं. रिशयन सैिनक बा कन भागातनू चाल क न पढु े
येत असले तरी ऑ टोबर मिह यापासनू यांना पोलंडम ये ि ह चल ु ा आिण पवू िशया इथंच रोखनू धर यात जमन ल करानं
यश िमळवलं होतं. ितकडे आपली ताकद खच घालता येईल, असा िहटलरचा िवचार होता.
 आप याला अशा कार या अनपेि त ह याचा न क च फायदा होईल आिण यामळ ु े िम रा ांची जोरदार पीछे हाट
होईल, असा िव ास िहटलरला वाटत होता. मा या या या आशावादाम ये एक मोठा धोका होता. जमन ल कराची ताकद
यु सु झा यापासनू या काळात चडं मोठ्या माणावर घटली होती. मनु यबळ, श ा ं, इतर यु साम ी आिण रसद या
सग या गो या सदं भात अनेक अडचणी हो या. यु ा या सु वाती या काळात पणू ताकदीिनशी के लेला असा ह ला
न क च यश वी ठरला असता; पण आता मा यात धोका आहे, असं अनेक जमन ल करी अिधका यांना वाटत होतं. यांनी
ही भीती िहटलरपाशी य के ली. िहटलरनं हा बेत आख यापवू यां याशी अिजबात चचा के ली न हती. साहिजकच यानं
हवेत मनोरे बांधले अस यािवषयी यां या मनात अिजबातच शक ं ा न हती. तरीसु ा िहटलरशी चचा कर याचा य न करणं
हणजे या या ीनं वाद घाल यासारखं होतं. तसंच याचा अथ आप या ल करी अिधका यांम ये मनोधैय नस याचा तो
लावणार, यािवषयीसु ा यांना खा ी होती. साहिजकच या फंदात कशाला पडायच,ं असा िवचार बहतेक जणां या मनात
होता. खरं हणजे आता िहटलरची शारी रक अव था एकदम खराब झाली होती. तो खपू च थक यासारखा िदसत होता. एक
पाय ओढ यासारखा तो चालत होता. याचा चेहरा एकदम पडला होता आिण याचे हात थरथरत होते. असं असनू ही
या या वभावात िकंवा आपणच िवजयी ठरणार अशा मात कसलाच फरक पडला न हता. िहटलरनं आप या ल करी
अिधका यां या मनात िव ास िनमाण कर यासाठी आिण यांना े रत कर यासाठी एक छोटंसं भाषणच ठोकलं. ते
सपं यावर हे अिधकारी ितथनू िनघनू गेले. कुणालाच या डावपेचांम ये यश िमळव याची आशा वाटत नसली तरी िहटलरनं
िदलेले आदेश मा य कर यावाचनू यां यासमोर दसु रा पयायच न हता. साहिजकच निशबावर हवाला ठे वनू ते सगळे
आपाप या कामाला लागले.
१६ िडसबर या पहाटेपासनू अितथंड हवामानात बफ पडत असताना जमनीनं अद स इथ या जगं लानजीक या ड गराळ
भागातनू िम रा ां या सै यावर ह ले के ले. याचा कसलाच मागमसू नस यामळ ु े आिण अशा हवामानात शांत राहणं जा त
यो य अस या या समजतु ीपोटी िम रा ांचे सैिनक आराम करत होते. याचा जोरदार फायदा उठवनू जमनांनी यां यावर हार
के ला. यात जमनांना ब यापैक यशही लाभलं. १७ िडसबर या रा ी तर जमन ल करानं इतक जोरदार मजल मारली क
यामळ ु े अमे रक ल करा या ता परु या मु यालयापासनू जेमतेम १३ िकलोमीटस अतं रापयत जमन सैिनक येऊन ठे पले. या
अनपेि त ह यामळ ु े गाफ ल अव थेमधलं अमे रक ल कर एकदम अवाक झालं आिण घाईघाईनं हे मु यालय खाली
कर यासाठीचे य न अमे रक ल करा या वतीनं कर यात आले. याहन मह वाची गो हणजे जमन सै य आता त बल
१.१३ कोटी िलटर पे ोलचा साठा असले या िठकाणापासनू फ दीडेक िकलोमीटस अतं रावर होतं. हा इधं नाचा साठा जर
जमन ल करा या हाती लागला असता तर याचा जोरदार फटका िम रा ांना बसला असता. इधं नाचा परु वठा परु े शा माणात
होत नस यामळ ु े च जमन ल कर खपू वेगानं आगेकूच क शकत न हतं. हा आयता साठा यांना िमळाला असता तर यां या
आ मणाचा झपाटा आिण वेग यां यात खपू वाढ झाली असती. अमे रक सैिनकांचा पोषाख घालनू अमे रक ल कराला
गंगु ारा देणा या जमन ल करी तक ु ड्यांनी पढु े जात अमे रक रणगाडे, स, जी स आप या ता यात घेतले खरे ; पण अमे रक
ल करानं आता कडवा ितकार करायला सु वात के ली. यामळ ु े या भागातला एक मह वाचा टापू काबीज कर याचे जमनीचे
य न फोल ठरले. जमन ल कर ितथं पोहोच या या आतच िजगरबाज अमे रक सैिनकांनी ितथं कूच के लं आिण तो भाग
आप या ता यात घेतला. यामळ ु े जमनांना आणखी वेगानं पढु े जाणं अश य होऊन बसलं. जर असं घडलं नसतं आिण जमन
ल करानं या टापवू र आपलं ब तान बसवलं असतं, तर मा यांना अमे रक ल कराला आणखी जेरीला आणणं श य झालं
असतं. तरीसु ा २२ िडसबर १९४४ या िदवशी या भागात या अमे रक ल कराला शरण ये याचं आवाहन करणारा एक
संदश े जमन ल करी अिधका यानं पाठवला. अमे रक ल करी अिधकारी अथातच या डावपेचांना अिजबात दाद देणारा
न हता. यानं या संदश े ाचं उ र हणनू या जमन ल करी अिधका याची कुचे ा करणारा ‘नट्स’! असा एका श दाचा संदश े
पाठवनू िदला. याचाच ढोबळ अथ ‘मला वेडा समजतोस का?’ िकंवा ‘तु या सदं श े ाला मी अिजबात भीक घालत नाही’
असा होता.
 िहटलर या या धाडसी मोिहमेतला िनणायक ण १९४४ साल या नाताळा या आद या िदवशी आला. पे ोलची
आिण जा ती या सैिनकां या कुमक ची वाट बघत एक मोठी जमन ल करी तक ु डी तीन िदवस थांबली होती. या तक ु डीला
अपेि त असलेली मदत तर आलीच नाही; पण अचानकपणे अमे रक ल करानं ित यावर ह लाबोल के ला. बफ पड याचं
माण कमी झालेलं अस यामळ ु े आिण तापमानात वाढ झालेली अस यामळ
ु े , िम रा ां या हवाई दलाला जमन सैिनकांवर
आिण यां या रसदीवर ह ले करणं श य झालं. तरीसु ा जमनीनं नाताळा या िदवशी परत एकदा सगळी ताकद लावनू तो
भाग िजंकून घे याचा य न के ला. िदवसभर यांनी शथ नं झजंु नू सु ा अमे रक बचावफळी या िचकाटीमळ ु े यांची सरशी
होऊ शकली नाही. दसु या िदवशी अमे रक ल कराची नवी कुमक ितथं दाखल झा यामळ ु े जमन ल कराचं कंबरडं मोडलं.
आता माघार घे यावाचनू दसु रा पयाय यां यासमोर न हता. तसंच ही माघार अगदी तातडीनं घेणं भाग होतं; अ यथा
िम रा ां या आिण खास क न अमे रके या आ मणासमोर यांचं या मोिहमेत सहभागी झालेलं सगळं सै य बेिचराख
हो याची दाट श यता होती.
अथातच िहटलरला या याशी काही देणघं णे ं न हतं. वतः पणू ल करी पोषाख घालनू २८ िडसबर १९४४ या
िदवशी या आप या ल करी अिधका यां या तातडीनं बोलाव यात आले या बैठक दर यान यानं माघार घे याचा च
उ वत नस याचं सांिगतलं. पणू ताकदीिनशी जमन ल करानं न यानं अमे रक ल करा या ता यात आलेले देश िजंकून
घे यासाठी चढाई कर याचे आदेश िदले. इतकंच न हे, तर दसु या एका भागात अमे रक ल कराची ताकद फार नस यामळ ु े
ितथं नवं आ मण कर यासंबंधीचे आदेशही यानं जारी के ले. ल करी अिधका यांचा याला साफ िवरोध असला तरी आिण
जमनीची ताकद हे सगळं कर यासाठी आता अिजबातच परु े शी नस याचं यांना माहीत असलं तरी यांचा काही इलाज
न हता. िहटलर कुणाचं ऐकून घे या या मन:ि थतीत न हता. उलट ‘मी हा सगळा कार गेली अकरा वष बघतो आहे ...
आजवर आपली कुठ याही मोिहमेसाठी संपणू तयारी अस याचं एकदाही मला कुणी सांिगतलेलं नाही ... आपण कधीच
संपणू तयारीिनशी कुठलीच मोहीम सु करत नसतो ... हे अगदी उघड आहे ...’ असं हणनू िहटलरनं आप या ल करी
अिधका यांना पार उडवनू लावलं. यानंतरही िहटलरची बडबड बराच काळ सु रािहली. वा तवाशी िहटलरला कसलंच
देणघं णे ं नस याचं आिण तो कुठ या तरी वेग याच िव ात वावरत अस याचं जमन ल करी अिधका यांना आधीपासनू
माहीत होतंच; ते न यानं अधोरे िखत झालं. जमनीचं अि त व या यु ा या िनकालावर अवलंबनू अस याचं सांगनू िहटलरनं
यानंतर रोमचा इितहास, िशयाचं सात वषाचं यु अशा गो वर वचन िदलं. सरतेशवे टी तो ते हा सु असले या यु ाशी
संबंिधत असले या मदु ् ांकडे वळला. आप या आ ा या धाडसी मोिहमेत आप याला अगदी सनसनाटी यश िमळालेलं
नसलं तरीसु ा अगदी पंधरवड्यापवू सु ा कुणा या व नात नसलेले बदल या मोिहमेनं िनि तपणे घडवनू आण याचा दावा
यानं के ला. बोलताबोलता िहटलर आप यासमोर उ या ठाकले या पराभवाची कबल ु ी देतो आहे क काय, असं उपि थतांना
वाटलं :
आ मण कर यासबं ंधीचे आपले सगळे बेत श ल ू ा र करावे लागले ... दमले या ल करी तक ु ड्यांना
रणभमू ीवर पाठव याचा िनणय याला नाइलाजानं यावा लागला ... याचे सगळे डावपेच पार फसले ... मायभमू ीत
या यावर चडं टीका होत आहे ... मानिसक ्या ख चीकरण करणारी प रि थती या या ीनं िनमाण झालेली
आहे ... या यु ाचा िनकाल ऑग टपयतच काय पण कदािचत पढु या वषाअखेरपयतसु ा लागणार नाही, अशी
कबल ु ी यानं िदली आहे ...
अथातच आप या त डून िनघणा या श दांचा असा अथ लावला जा याची श यता अस याचं िहटलर या लगेच
ल ात आलं आिण यानं तातडीनं दु ती के ली :
अथात मला आपण या यु ात पराभतू हो याची अगदी सतु राम श यता वाटत अस याचा िन कष यातनू
अिजबात काढू नका ... ‘शरणागती’ हा श दच मला माहीत नाही ... आजची प रि थती मा यासाठी अिजबात नवी
 नाही ... याहन खपू खराब प रि थतीतनू मी गेलेलो आहे ... मी माझी उि े गाठ यासाठी इत या कडवेपणानं का
झगडतो आिण कशामळ ु हे ी माझा िन ह कमी का होत नाही, हे तु हाला समजावं हणनू मी हे सगळ ं बोलतो आहे ...
काळजीमळ ु े मा या मनाची अव था दोलायमान होत असली आिण ितचे मा या शरीरावरही दु प रणाम होत असले
तरीसु ा यु ाचं पारडं आप या बाजनू ं झक ु े पयत लढत राह या या मा या िनधारात कदािप बदल होणार नाही ...
यानंतर आपली सगळी ताकद पणाला लावनू लढ याचं आवाहन यानं आप या ल करी अिधका यांना पु हा एकदा
के लं. अथातच याला खपू उशीर झाला होता. जमनीची अव था खराब होती. ित या ल कराचं जोरदार ख चीकरण झालं
होतं. नववषिदनी िहटलरनं अमे रक सैिनकांवर न यानं ह ले सु कर यासाठीचे आदेश िदले. तसंच हाईन नदीनजीक या
आ मणासाठी यानं िहमलर या नेतृ वाखाली फौज पाठवली. िहमलरला अशी जबाबदारी देण,ं हा जमन ल करी
अिधका यां या ीनं मोठा िवनोदच होता. यातली कुठलीच मोहीम यश वी ठरली नाही. शेवटी १६ जानेवारी १९४५ या
िदवशी िहटलरचं साहस अगं लट आ याचं साफ िदसनू आलं. या मोिहमा सु कर यापवू जमनी भौगोिलक ्या या
देशांम ये होती याच िठकाणी ती आतासु ा होती. वर १.२० लाख जमन सैिनक ठार, जखमी िकंवा बेप ा झाले होते.
६०० रणगाडे आिण मिशनग स, १६०० िवमानं आिण ६००० वाहनं हे सगळं जमनीनं न यानं गमावलं होतं. अमे रक
ल कराचहं ी यात खपू नक ु सान झालं. ८००० अमे रक सैिनक ठार झाले आिण ४८००० जखमी झाले. २१००० अमे रक
सैिनक बेप ा झाले. ७३३ अमे रक रणगाडे न झाले. तरीसु ा यामधला मह वाचा मु ा हणजे हे नक ु सान भ न काढ याची
धमक आिण मता अमे रके म ये होती. जमनी मा सतत या यु ामळ ु े आिण सोसा या लागणा या नकु सानामळु े पार िपचनू
गेली होती. हे अतोनात नक ु सान सोस याची मता जमनीम ये जवळपास िश लकच न हती. या यु ामधलं जमनीचं हे
शेवटचं मोठं आ मण होतं. यात आले या अपयशामळ ु े के वळ पि मेकड या यु ात जमनी पराभतू होणार, हे जवळपास
न क झालं असं नाही तर ित या पवू कड या प रि थतीतही यामळ ु े िवल ण घसरण झाली.
आपली पवू कडची प रि थती सधु ारत चाल याचा फोल आशावाद िहटलरनं य के ला असला तरी यात त य न हतं.
नाताळा या आद या सं याकाळी सोि हएत ल करानं हगं ेरीमध या बडु ापे टला वेढा घातला होता. या आ हानाचा सामना
कर यासाठी तसंच पोलंडमध या रिशयाचं आ मण रोखनू धर यासाठी आप याला कुमक हवी अस याचं संबंिधत ल करी
अिधका यानं िहटलरला कळवलं. हे अिजबात श य नस याचं आिण उलट ही प रि थती नीटपणे न हाताळ यामळ ु े च या
अडचणी उ व या अस याचं िनराशाजनक उ र याला िमळालं. तरीसु ा ९ जानेवारी १९४५ या िदवशी िहटलरची
समोरासमोर भेट घेऊन सगळी प रि थती नीट समजावनू सांग यासाठी नकाशे आिण इतर तपशील गोळा क न या
अिधका याचा साहेब दाखल झाला. हे बघनू िहटलर पार सतं ापला. यानं पवू कडची आपली तटबंदी एकदम भरभ कम
अस याचं सांगनू तरीसु ा पराभतू ि कोन असले या संबंिधत ल करी अिधका याला महामख ू ासाठी या दवाखा यात भरती
करायला हवं अस याचं सांिगतलं. यामळ ु े मा या साहेबा या सहनशीलतेचा कडेलोट झाला आिण यानं ‘आप या
हाताखाल या अिधका याबरोबर आप यालाही िहटलरनं ितथं भरती करावं’ असं उ र िदलं. पवू कडची आपली प रि थती
ही भरभ कम तटबंदीसारखी नसनू प यां या रचले या डावासारखी नाजक ू अस याचं यानं िहटलरला सांिगतलं. िहटलरनं
याकडे दल ु के लं असलं तरी घडलं तसंच. १२-१७ जानेवारीदर यान सोि हएत ल करानं जोरदार गती क न पोलंडम ये
बराचसा देश आप या टाचेखाली आणला. पवू िशयाम येही सोि हएत आ मण वाढलं आिण िन मा पवू िशया ांत
जमनीनं गमावला. दसु या महायु ामधलं हे सग यात मोठं रिशयन आ मण होतं. त बल १८० ल करी तक ु ड्या यासाठी
टॅिलननं तैनात के या हो या. यांना रोख याची ताकद आता ीण होत चालले या जमन ल कराम ये नस याचं िदसनू येत
होतं.
२७ जानेवारी १९४५ या िदवशी हणजेच आपली मोहीम सु के यानंतर फ १५ िदवसांनी पवू आिण पि म िशया
हे ांत जमनी या ता यातनू पणू पणे िनसटले. आता बिलनपासनू फ १६० िकलोमीटस अतं रापयत सोि हएत ल कर
पोहोचलं होतं! सोि हएत आ मणामधला सग यात मह वाचा मु ा हणजे िसलेिसया हा अ यंत मह वाचा जमन औ ोिगक
भाग आता सोि हएत िनयं णाखाली होता. ३० जानेवारी १९४५ या िदवशी हणजेच िहटलरनं जमनीची स ा आप याकडे
घे याला बरोबर डझनभर वष झा या या िदवशी जमनी या श िनिमती क पा या मख ु ानं िहटलरला एक उदासवाणं प
िलिहलं. यातलं पिहलंच वा य ‘आपण या यु ात पराभतू झालो आहोत’ असं अ यंत िनराशाजनक होतं. कुठ याही
कारची नाट्यमयता आप या बोल यात-िलिह यात नसेल याची तो काळजी घेत असे. याला अनसु न यानं आप या या
िवधानाचं प ीकरण पढु े िदलं. जमनीला िमळत असले या कोळशापैक ६०ट के कोळसा िसलेिसयन खाण मधनू उपल ध
होत होता. आता पढु चे दोन आठवडे जमन रे वे, वीजिनिमती क प आिण कारखाने चालू शकतील एवढाच कोळसा
िश लक होता. िसलेिसया आपण गमावलं अस यामळ ु े इथनू पढु े आप याला मोठ्या माणावर कोळसा िमळू शकणार नाही
आिण आपण यु सु ठे वू शकणार ना, असं यानं या अहवाल पी प ात िलिहलं. हे प िहटलरला िमळा यावर यानं
यामधलं फ पिहलं वा य वाचलं. ते वाचताच या प ामधला उरलेला मजकूर न वाचताच यानं हे प आप या
कागदप ां या फाईलम ये लाव यासाठी आप या सहायकाला िदलं. हे प िलिहणा या श िनिमती क पा या मख ु ाला
िहटलरची भेट यायची होती; पण याला िहटलरनं नकार िदला. तसचं यानंतर आपण कुणालाच एकटे भेटणार नस याचं
यानं जाहीर के लं. याचं कारण हणजे आप याशी अशा कारे खासगीत बोलू इि छणारे लोक आप याला हमखास
काहीतरी खराब बातमी सांगतात, असं िहटलरला वाटत होतं. हे आपण आता सहन क शकत नस याचं यानं आप या
सहायकाला सांिगतलं.
आता िहटलरचं मु यालय बिलनमध या संसदे या इमारतीत हलव यात आलं होतं. आपला पराभव िनि त
अस याची जाणीव िहटलरसकट सग यांना झाली होती. २५ जानेवारी १९४५ या िदवशी जमन पररा मं ी रबन ॉप याची
भेट घेऊन जमन ल कर मख ु गडु े रयन यानं एक ताव मांडला. यात आपण िम रा ांशी पि मेकड या यु ासबं ंधी तह
करावा, अशी मागणी होती. याचं कारण हणजे जमनीची जी काही उरलीसरु ली ताकद होती, ती पवू कड या सोि हएत
आ मणाशी झजंु यात आप याला लावता येईल, असं याचं रा त हणणं होतं. िहटलरपाशी तातडीनं हे करण रबन ॉपनं
नेताच िहटलरनं याला पार वेड्यात काढलं. तसचं आपला ल कर मख ु च देश ोह करत अस याचा अजब िन कष यानं
काढला. असं असनू सु ा फ दोन िदवसांनी गो रंगसह काही मोज या लोकांशी बोलताना िहटलरनं िम रा ंच आप याशी
तह करायला उ सक ु असतील असा अजब आशावाद मांडला. यामागचं कारण हणजे सोि हएत यिु नयनचं पवू कडून सु
असलेलं आ मण िम रा ांना काळजीत टाकणारं असेल, असं याचं मत होतं. तसंच सा यवादाशी आपली सु असलेली
झजंु यामळ
ु े धो यात येईल, असं ि िटशांना तसंच अमे रकनांना जाणवेल, असंही याला वाटत होतं. साहिजकच सोि हएत
धोका रोख यासाठी आप याशी िम रा ं तह कर याचा ताव मांडतील, असा अग य तक िहटलरनं काढला. सगळीकडून
क डी झालेली असतानासु ा व तिु थतीकडे पार दल ु क न िदवा व नं रंगव याची याची खोड अजनू मोडली नस याचं हे
ठळक उदाहरण होतं.
१९४५ साल या वसंत ऋतमू ये िहटलर या ‘थड राईख’चा िनकाल अगदी वेगानं लागला. फे वु ारी-माच मिह यात
कोळशा या उपल धतेचं माण घटून फ एक पंचमांश पातळीवर आ यामळ ु े , तसंच कोळसा वाहन ने यासाठीची वाहतक ू
यव था अमे रक -ि िटश बॉ बनी उद् व त के यामळ ु े जमन ल कराची यु साम ी पार िखळिखळी झाली. िहटलर या
बैठकांम ये कोळशाची कमतरता हाच मु य िवषय बनला. मेिनया आिण हगं ेरी इथं सोि हएत ल कराचं वच व अस यामळ ु े
तेलही िमळे नासं झालं. जमनीम ये कृ ि म तेलिनिमतीसाठी या क पांवर बॉ ब पडले होते. यामळ ु े जमन यु नौका बंदरांवर
बसनू रािह या तर वायदु लाची िवमानं िवमानतळांवर िखळून रािहली. ितथं िम रा ां या बॉ बनी यांचा वेध घेतला.
रणगाडेसु ा इधं ना या अनपु ल धतेमळ ु े िनकामी ठरले. िहटलरची ‘शेवटची आशा’ हणनू ओळख या जाणा या V-१ या
उड या बॉ बचा तसंच V-२ या रॉके ट्सचा फारसा भाव पडू शकला नाही. याचं कारण हणजे या िठकाणांहन ही ेपणा ं
ि िटश शहरांवर डाग याचे मनसबु े रच यात आले होते, ती च आिण बेि जयन सीमा े ं आता अमे रके या ता यात
होती. तरीसु ा एकंदर ८००० ेपणा ं ि िटश आिण अमे रक ल करां या तक ु ड्यांवर डाग यात आली. याचा फारसा
उपयोग होऊ शकला नाही.
सग यात मह वाची गो हणजे अणबु ॉ ब बनव यासाठीची जमन धडपडसु ा एकदम ीण ठरली. हायझेनबगसारखा
शा िदमतीला असनू सु ा अणबु ॉ बिनिमतीचा क प जमनीम ये फार पढु े जाऊ शकला नाही. यामागची दोन मख ु
कारणं हणजे िहटलरला यात फारसा रस नसणं आिण िहमलरला या क पाशी सबं ंिधत असले या सग या लोकांिवषयी
सतत संशय वाटत राहण,ं ही होती. खरं हणजे जमनी अणबु ॉ ब तयार कर या या बाबतीत आघाडीवर आहे आिण कदािचत
ती आप यावर मातसु ा क शकते, अशी भीती इं लंड आिण अमे रका यांना सात यानं वाटत रािहली. य ात ती
अनाठायी ठरली. १९४४ साल या अखेरपयत जमन अणबु ॉ ब तयार होणार नाही, हे िम रा ांना खा ीलायकरी या समजलं
आिण यांना हायसं वाटलं.
िहटलर या कारिकद चा शेवट या घटना मामळ
ु े अगदी जवळ येऊन ठे पला.
 व नरंजन आिण घात झा याची भावना
८ फे वु ारी १९४५ या िदवशी ड्वाईट आयसेनहॉ हर या अमे रक ल कर- मखु ा या मागदशनाखाली सु असले या
आ मणाचा पढु चा ट पा सु झाला. ८५ ल करी तक ु ड्या हाईन नदीपाशी दाखल झा या. इथं जमन ल कर आप याला
दमव याचा य न करे ल आिण आप याला सहजासहजी पढु े जाता येऊ नये यासाठी वेळ घालव याचा य न करे ल, असं
अमे रके ला वाटलं. जमन ल करी अिधका यानेसु ा िहटलरला अशाच कारचा स ला िदला. याचा अथ जमन ल करानं
काही माणात माघार घेत श ल ू ा चकवा दे याचा य न करत राहणं असा अस यामळ ु े िहटलरला तो मा य अस याचा च
न हता. असं करणं हणजे ‘एक कडचं संकट दसु रीकडे ढकलण’ं असा अस याचं आपलं मत अस याचं िहटलरनं याला
सांिगतलं. साहिजकच माघार न घेता आिण गिनमी का याचा वापर क न न लढता जमन सै य आप या मळ ू िठकाणीच उभं
रािहलं आिण चाल क न येणा या अमे रक ल करावर ितह ला कर याचा य न झाला. अथातच हा ितह ला फार काळ
िटकू शकला नाही. यात आणखी साडेतीन लाख जमन सैिनक ठार, जखमी िकंवा बंिदवान झाले. मिह याअखेर हा सगळा
भाग अमे रक आिण ि िटश सैिनकां या ता यात आला.
िहटलर भयंकर सतं ापला होता. १० माच १९४५ या िदवशी यानं पु हा एकदा आप या ल कर मख ु ाची हकालप ी
क न इटलीम ये दीघ काळ जमन आघाडी िटकवनू धरणा या ल करी अिधका याची या या जागी नेमणक ू के ली.
सगळीकडून होणारी क डी फोडता येत नस याचा राग कसा य करायचा हे िहटलरला समजत नस यामळ ु े गोबे स
नेहमी माणे या या मदतीला धावनू आला. जमन शहरांवर बॉ बह ले कर या या य नांत असलेले श चू े अनेक सैिनक
जमन ल करा या ता यात होते. या सग यांना ठार कर याची क पना गोबे स या डो यात आली आिण यानं ती िहटलरला
सांिगतली. खरं हणजे असं करणं हे नसु तं अनैितकच ठरलं नसतं तर बेकायदासु ा ठरलं असतं. जीिन हा करारानसु ार
श ू या पकड यात आले या सैिनकांचं काय करायचं यासबं ंधीचे ठरावीक िनकष होते. ते साफ धडु कावनू लाव याची आता
िहटलरची तयारी होती. असं कर यानं आप याकडून आतं ररा ीय काय ांचं उ लंघन होईल, असं एक-दोन जमन ल करी
अिधका यांनी िहटलरला सांगनू बिघतलं ते हा याचा रागानं फोट झाला. आप याला या काय ांशी काही घेणदं णे ं नसनू ,
उलट यामळ ु े आप या ल करामधनू पळ काढू बघणा या जमन सैिनकांवरही आपला चांगला वचक िनमाण होईल, असं मत
यानं मांडलं.
दसु या महायु ातला पराभव वीकार याची िहटलरची मनःि थती अिजबात नस याचं िहटलर या ल करी
अिधका यांना माहीत होतंच. आता जग िजंक याचं आपलं व न भगं याचं दःु ख पचवू न शक यामळ ु े आप या श ू या
लोकांचचं न हे तर आप या देशा या नाग रकांचहं ी र िवनाकारण वाह दे याची िहटलरची तयारी अस याचं यां या
ल ात आलं. लगेचच श ू या पकड यात आले या यु कै ांना ठार कर याची मोहीम हाती घे यात आली. जमनीवर बॉ ब
टाकताना पॅरॅशटू चा वापर क न जमन भमू ीवर उतरले या िम रा ां या वैमािनकांना तर जमावानं जाहीरपणे ठे चनू मारावं
यासाठी जमन नाग रकांना उ ु कर यात आलं. काही यु कै ांना अ नपा यािवना चालत राह याचे आदेश दे यात आले
आिण ते तहान-भक ू -थकवा यामळ
ु े मरण पावले.

आप या ल करी अिधका यांसह

िहटलरची ११ माच १९४५ रोजी झालेली बैठक
७ माच १९४५ या िदवशी अमे रक ल कर कूच करत हाईन नदी या पवू कड या िकना यापयत पोहोचलं. जमनीवर
वच व गाजव या या वासातला शेवटचा अडथळा िम रा ांनी ओलांडला होता. पढु या काही िदवसांम ये िम रा ांची ही
आ मक मोहीम सु च रािहली. २४ माच १९४५ या िदवशी पहाटे अडीच वाजता िहटलरनं आप या ल करी अिधका यांची
तातडीची बैठक बोलावली. यात हाईन नदी या आजबू ाजू या प रसरावर ब हश ं ी िठकाणी िम रा ांचं वच व िनमाण झालं
अस याचा मु ा चचला होता. ितथला उरलासरु ला भाग वाचव यासाठी काही करता येईल का, असा िवचारला गेला.
यावर ‘पढु या काही िदवसांम ये रणगाडे न करणारी पाच वाहनं दु त क न ितथं पाठवायचा य न के ला जाईल’ असं
उ र संबंिधत ल करी अिधका यानं िदलं. एके काळी यरु ोपभर आपली दहशत पसरवणा या आिण आप या ल करी
ताकदी या जोरावर एकामागनू एका देशात मसु डं ी मारणा या जमनीची अव था अशी असावी, ही खरोखर ददु वाची गो
होती. आप याजवळ येऊन ठे पले या श चू ं आ मण रोखनू धर यासाठी जमनीकडे पाच रणगाडेनाशकसु ा भरभ कम
अव थेत नसावेत, हा खरोखर सनसनाटीकारक कार होता. आता श चू े सैिनक अगदी आप या दारात येऊन ठे पलेले
असताना िहटलरचा राग यां याकडून वळून आप या जनतेकडे गेला. १९४४ साल या ऑग ट मिह यामध या बैठक त या
आप या एका भाषणात िहटलरनं ‘जर जमनी हे यु हरली तर यामागे जमन लोकांचा दबु ळे पणा हेच कारण असेल’ असं
िवधान के लं होतं. सात यानं यु े के यामळ
ु े येणारा ताण, पराभवाची गडद आिण मोठी होत जाणारी सावली, नैसिगक काश
आिण ताजी हवा यां या अभावा या जोडीला यायामही नसणे, जिमनीखाल या बंकरमधलं नैरा यपणू वातावरण,
िबघडलेली कृ ती, िवल ण मानिसक ओढाताण, भ दू डॉ टर या स यानसु ार तो घेत असलेली घातक औषधं या
सग यांचा एकि त प रणाम हणनू िहटलर या वभावातला िचडिचडेपणा आता चडं वाढला होता. यातच २० जल ु ै
१९४४ या िदवशी या टॉफे नबगनं पेरले या बॉ ब या फोटामळ ु े िहटलर या दो ही कानांमधली म यकण य अ तरं
(tympanic membranes) ची आवरणं फाट यामळ ु े याला सतत भोवळ आ यासारखं होई िकंवा आजबू ाजचू ं सगळं
िफरत अस याचा याला अनेकदा भास होई. डॉ टरांनी या घटनेनंतर याला दीघ काळ सु ीवर जा याचा आिण आराम
कर याचा स ला िदला होता; पण आपण जर पवू िशया सोडून गेलो तर हा भाग जमनी या हातनू िनसटून जाईल, असं
हणनू यानं ितथंच िठ या मांडून बसायचं ठरवलं. यानंतर स टबर मिह यात याची त येत एकदम खालावली आिण
मानिसक ्या तो अि थर आहे असं वाटायला लागलं. दोन मिहने िबछा याला िखळून रािह यानंतर नो हबर मिह यात तो
बिलनला रवाना हो याइतका तंदु त झाला. तरीसु ा याचा रागीटपणा कमालीचा वाढला. सात यानं कानांवर येणा या
वाईट बात यांमळ ु े याची मनःि थती अजनू च खराब होत गेली. मनात या सतं ापा या उ क े ावरचं याचं िनयं ण उडून गेलं.
तो वारंवार भडके आिण यामळ ु े याचे हात-पाय थरथरत. कधीकधी तर तो या याकडे एखादी अडचण घेऊन आले या
ल करी अिधका यावर शारी रक ह ला करे ल क काय असं या या आजबू ाजू या लोकांना वाटे. समोर या माणसावर
आगपाखड करण,ं प रि थतीसाठी याला जबाबदार धरण,ं हाता या मठु ी आवळून तार वरात ओरडण,ं डोळे मोठे क न
डाफरण,ं थरथरणारे हात-पाय िनयंि त क न शक यामळ ु े आणखी िचडण,ं असे कार या याकडून आता सात यानं होत.
अशा दयनीय शारी रक आिण मानिसक अव थेत असताना िहटलरनं या या आयु यात या अनेक मोठमोठ्या
िनणयांपैक शेवट या काही िनणयांम ये मोडेल असा एक िनणय घेतला. यानसु ार १९ माच १९४५ या िदवशी यानं श ू या
हाती जमन साधनसंप ी लागू नये यासाठी सगळे मह वाचे ल करी, औ ोिगक, वाहतक ू यव थेशी संबंिधत आिण दरू संचार
यव थेशी संबंिधत असलेले क प आिण यासाठी या सग या यं णा न कर याची आ ा िदली. इतकंच न हे तर
जमनीमधली सगळी दक ु ानंसु ा न कर याचे यानं आदेश जारी के ले. हणजेच जमनीत वेश करणा या िम रा ांना आिण
अमे रके ला जणू एखा ा भ न देशात आ यासारखं वाटावं आिण यांचा कुठ याही कारे फायदा होऊ नय,् अशी िहटलरची
इ छा होती. िहटलर या डो यातनू अशी एखादी क पना ज मेल असा अदं ाज या या श ा िनिमती क पाचा मख ु
आ बट ि पअरला आधीच आला होता. यानं १८ माच १९४५ या िदवशी िहटलरकडे या संदभात एक अहवाल सादर
के ला. यात यानं आपण काही आठवड्यांम येच हे यु हरणार अस याचं आता अटळ अस याचं सांगनू यानंतरसु ा
आपली साथ शरू पणे देत राहणा या जमन नाग रकांना िजवंत राहता येईल याची यव था करणं गरजेचं अस याचं िलिहलं.
जर आप या श नू ं जमनीम ये वेश के यानंतर आपला देश न कर याचं िनषेधाह धोरण वीकारलं, तर आपण काही क
शकणार नाही; पण आपण आप या बाजनू ं असलं कुठलंच कृ य करता कामा नये, असं मत ि पअरनं मांडलं. िहटलरला मा
अशा गो म ये रस न हता. आप यानंतर जमन लोकांचं अि त व िटकवनू ठे वणं हणजेच पराभवात मान खाली घालनू
जगण,ं अशी याची िविच धारणा होती. आपण िजंकलो तर जमनी िजंकेल; पण आपण हरलो तर सगळी जमनीच न झाली
पािहजे, असं याचं समीकरण होतं. साहिजकच यानं ि पअरचं हणणं पार धडु कावनू लावलं. :
जर आपण हे यु हरलो तर याबरोबर आपला देशसु ा न होईल ... हे आप या निशबात िलिहलेलं असेल
तर घडणारच ... हणनू च यु ानंतर या अ यंत दयनीय अव थेत जमन नाग रक कसे जगू शकतील यासार या
गो चा िवचार कर याचीसु ा गरज नाही ... उलट आपणच हे सगळ ं उद् व त के लेलं बरं ... कारण आपला पराभव
होणं याचा अथ आपण दबु ळे ठरलाे, असा होईल ... पवू कडचा बलवान देश (रिशया) भिव य घडवेल ... तसंच या
यु ानंतरसु ा जे जमन लोक िजवंत रािहलेले असतील ते सगळे दबु ळेच असणार; कारण सग या शरू लोकांनी या
यु ात देशासाठी आपले ाण के हाच वेचलेले असतील ...
 या या पढु याच िदवशी िहटलरनं सगळी जमनी बेिचराख कर याचे आदेश जारी के ले. हे काहीच नाही असं वाटावं असे
आदेश यानंतर चार िदवसांनी हणजे २३ माच १९४५ या िदवशी िहटलरचा सिचव मािटन बोरमन यानं जारी के ले. यानसु ार
जमनीमध या सग या नाग रकांना, जमनीमध या िवदेशी कामगारांना आिण यु कै ांना यां या राह या िठकाणांमधनू बाहेर
काढायचं ठरलं. यांना राह या कपड्यांिनशी चालत जायला सांगायचं आिण ते चालनू चालनू थकून मरणार नाहीत तोपयत
यांना चालवत राहायच,ं असा हा आदेश होता! कुठ याच जमन नाग रकाला अ न-पाणी-िव ांती िमळू न देता अशा कारे
अ य आ मह ये या मागाकडे ने याचा हा ू र कार होता. हणजेच जमनीम ये िम रा ांचे सैिनक तसंच अमे रक
आिण रिशयन ल कर घसु यानंतर यांना भीषण कार बघायला िमळाला असता. जगा या आिण मानवते या निशबानं हा
कार टळला. ि पअरसारखे लोक तसंच िहटलर या अमानवी ू रतेला कंटाळलेले काही अिधकारी यांनी अगदी अखेर या
काळात का होईना; पण याचे हे आदेश धडु कावनू लावले. िहटलरशी शेवटपयत एकिन असलेले ल करी अिधकारी
या या हकूमानसु ार सगळी जमनी न कर यासाठी कामाला लागले होते; पण यांना या िवरोधकांनी साथ िदली नाही आिण
उलट यां या दु कृ यांम ये अडथळे िनमाण के ले. यातच िम रा ां या फौजा इत या िवल ण वेगानं जमनीम ये घसु या
क िहटलरनं िदले या आदेशांची पतू ता कर यासाठी परु े सा वेळच िश लक रािहला नाही; अ यथा काय घडलं असतं याची
क पनासु ा करवत नाही.
१२ एि ल १९४५ या िदवशी वेगानं आ मण करत पढु े आले या आिण उरलासरु ला जमन िवरोध मोडून काढले या
अमे रक सैिनकांनी बिलन शहरापासनू फ १०० िकलोमीटसपयत धडक मारली. तेवढ्यात एक िविच कार घडला.
आता अमे रका खरं हणजे आणखी थोडा जमन संघष मोडून काढत अगदी सहजपणे बिलन शहरात घसु ू शकली असती.
तरीसु ा तसं न करता अमे रके नं जमनी या आ नेय भागाकडे आपलं ल वळवलं. यामळ ु े बिलनम ये अमे रक
ल कराआधी रिशयन ल कर घसु ू शकलं. यामळ ु े ि िटश पंत धान िव टन चिचलने अमे रके वर कडाडून टीका के ली.
अमे रके नं असं पाऊल उचल यामागे एक कारण होतं. दि ण बॅ हे रया आिण पि म ऑि या इथ या आ स
पवतराश म ये िहटलर आप या खास लोकांबरोबर लपनू बसणार अस याची बातमी ि िटश आिण अमे रक गु हेरांना
िमळाली होती. या िठकाणी यांचा शोध घेणं जवळपास अश य अस याचं मत पसरव यात आलं. तसंच या िठकाणी
जमनीनं अ यंत घातक बॉ ज, श ा ं आिण संहारक अ ं लपवनू ठे वली अस याची बातमीही या गु हेरांना िमळाली होती.
साहिजकच बिलनवर घाला घालनू हे यु संपणार नसनू , याआधी आपण िहटलर आिण याचे सहकारी लपनू बसले या या
िठकाणाकडे वळलं पािहजे, असं अमे रक ल कर मख ु आयसेनहॉ हरचं मत होतं. य ात मा या बात यांम ये अिजबात
त य न हतं. गोबे स या चारतं ानं या गु हेरांना गंगु ारा दे यासाठी या अफवा पसरव या हो या. असं कुठलंच िठकाण
अि त वात न हतं. खरं हणजे आधी िहटलरनं आपण ज मलो या ऑ ो-बॅ हे रयन पवतराश म ये जा याचा िवचार के ला
होता; पण ितथं असलं गढू आिण अितसरु ि त िठकाण वगैरे िनि तच न हतं. ितथं मृ यचू ा सामना करावा असा फार तर
िहटलरचा िवचार असावा; पण नंतर हा िवचार यानं सोडून िदला.
या यरू े मबग शहरात नाझी प ा या आरंभा या काळात जोरदार सभा भरत ितथं १६ एि ल १९४५ या िदवशी
अमे रक सैिनक दाखल झाले. २१ एि लला रिशयन सै य बिलन या सीमेपाशी येऊन ठे पलं. याआधीच ि हए नावर
रिशयाचा क जा झाला होता. २५ एि ल या िदवशी दपु ारी ४.४० वाजता बिलन या दि णेपाशी साधारण १२० िकलोमीटस
अतं रावर अमे रक आिण रिशयन फौजा एकमेकांना िभड या. उ र आिण दि ण अशी जमनीची दोन भागांम ये चीरफाड
झाली. िहटलर बिलनम ये अडकून पडला. या या शेवटाची सु वात झाली होती!
आप या छ प ना या वाढिदवशी हणजे २० एि ल १९४५ या िदवशी बिलन सोड याचा िहटलरचा बेत होता.
ओबरसा झबग इथनू आप या ‘ितस या सा ा या’ या अखेर या काळातली सू ं चालव याचा याचा मानस होता. बहतेक
सगळे राजक य अिधकारी आप या कागदप ांसह आधीच बिलन सोडून दि णेकडे रवाना झाले होते. आप या हाताखाली
काम करणा या लोकांनाही आप या राह यासाठीचं िठकाण स ज कर यासाठी िहटलरनं साधारण दहा िदवस आधी पाठवनू
िदलं होतं. आता आ स पवतराशी बघ याचं मा या या निशबात न हतं. याचा अदं ाज चक ु ला. या वेगानं याची स ा
उद् व त होत गेली, या वेगाची याला क पनाच आली नाही. चहबाजंनू ी िम रा ं, अमे रका आिण रिशया यां या सै यांनी
जमनीभोवती घातलेला गळफास घ होत गेला. बिलनमध या संसदे या इमारती या खाली ५० फूट खोल बंकरम ये िहटलर
राहत होता. ससं दे या इमारतीवर िम रा ांनी के ले या बॉ बवषावामळ ु े इमारतीची चडं नासधसू झाली होती. चडं
थकलेला, िनराश झालेला, शारी रक ्या तर अ रशः िखळिखळा झालेला िहटलर ितथ या बंकरमधनू उरलीसरु ली सू ं
हलव याचा य न करत होता. टॉफे नबगनं घडवले या बॉ ब फोटापासनू कुणावरच याचा िव ास रािहला न हता. सगळे च
आप या िवरोधात कट रचत अस याचं आिण आप याला दगाफटका कर या या य नांत अस याचं याचं मत होतं.
आप यानंतर जमनीला कुणी वालीच उरणार नाही, असं यानं आप या मिहला सहायकाला बोलनू दाखवलं. गो रंग िकंवा
िहमलर यां याम येसु ा ती यो यता नस याची खतं यानं य के ली. खरं हणजे १९४५ साल या माच मिह यात अशा
कारची व यं अगदी िबनकामाची होती! जमनीचं ‘नेतृ व’ कोण करणार हा हा या पद होता. काही िदवसांम येच
यु ाचा िनकाल लागणार ही का या दगडावरची रे घ होती. तरीसु ा कायम आप याच िव ात म न असले या िहटलरला या
क पनारंजनापासनू कोण रोखू शकणार होतं?
अजनू ही काहीतरी चम कार घडू शकतो, असं िहटलरला वाटत होतं. या या अगदी जवळ या सहका यांपैक खास
क न गोबे सलाही हा म होता. एि ल मिह या या सु वातीलाच एका सं याकाळी गोबे सनं िहटलरला ‘िह ी ऑफ
े ड रक द ेट’ या िहटलर या अ यंत आवड या पु तकांमध या एका पु तकामधला काही भाग वाचनू दाखवला. यात
त बल सात वष चालले या आिण पराभवा या िदशेनं वाटचाल होत असले या या यु ा या शेवट या काळात े ड रक
राजानं ‘जर हे यु आपण हरलो तर आपण तु ं गवास प क ,’ असं हटलेलं असतं. तेवढ्यात नशीब पालटतं आिण
े ड रकची पु हा सरशी हायला लागते. हा भाग गोबे सनं अ यंत नाट्यमयरी या वाचनू दाखवला. यामळ ु े िहटलर या
डो यांमधनू अ ू वाहायला लागले. आप या बाबतीत काय घडणार हे जाणनू घे यासाठी आता िहटलर आिण गोबे स यांनी
जपनू ठे वलेले ‘भिव याचे’ दोन कागद मागवनू घेतले. यामधलं पिहलं भिव य िहटलरनं जमनीची स ा ह तगत कर या या
िदवसापयतचं हणजे ३० जानेवारी १९३३ पयतचं होतं. दसु रं भिव य ९ नो हबर १९१८ या िदवशी हणजेच पिह या
महायु ात या पराभवानंतर जमनीम ये नवं सरकार थापन झाले या िदवशी िलिह यात आलेलं होतं. अगदी यानसु ारच
आ ापयत या सग या घटना घड याचं उ िे जत होत गोबे सनं िहटलरला सांिगतलं. १९४५ साल या एि ल या पवू ाधात
आप याला खपू अडचण ना त ड ावं लागणार, उ राधात आप याला थोडंफार यश िमळणार आिण ऑग ट मिह यात
शांतता थािपत होणार, अशी भािकतं यात होती हणे. यानंतर तीन वष जमनीला कठीण जातील; पण नंतर १९४८ म ये
मा जमनी महास ा हो या या िदशेनं वाटचाल करणार अस याचं गोबे सनं िहटलरला सांिगतलं. यामळ ु े आपणच िवजयी
ठरणार आिण हे कधी घडणार हेसु ा तारीख-वार-वेळेिनशी िहटलरला माहीत अस याचं प क गोबे सनं ६ एि लला जारी
के लं.
भिव य िलहन ठे वले या कागदाम ये वणन के लेला चम कार १२-१३ एि ल या िदवशी घडायला सु वात होणा, अशी
खा ी गोबे सला पटली. न क काय घडणार असं याला एकानं िवचारलं असता, ‘ते आपण सांगू शकत नाही’असं गोबे स
हणाला. या सं याकाळी िम रा ां या बॉ बमळ ु े आजबू ाजू या इमारती जळत असताना गोबे स आप या कायालया या
बाहेर उभा होता. तेवढ्यात याचा एक सिचव या यापाशी घाईघाईनं आला. यानं लगेचच ‘ झवे टचं िनधन झालं’ असं
गोबे सला सांिगतलं. अमे रक रा पतीचं िनधन झा याची ही बातमी ऐकून गोबे सचा चेहरा एकदम उजळला. ‘उरलीसरु ली
सगळी शॅ पेन बाहेर काढा आिण मला लगेचच िहटलरला फोन लावनू ा’ असं यानं ओरडूनच सांिगतलं. भिव यात िलिहलं
होतं तसंच घडणार आिण यासाठी झवे टचा मृ यू िनणायक ठरणार यािवषयी गोबे स या मनात कसलीच शक ं ा उरलेली
न हती. िहटलर आप या बंकरम ये शांतपणे बसला होता. यानं फोन उचलला. गोबे सनं अ यानंदानं ‘हािदक अिभनंदन!
झवे टचा मृ यू झाला आहे! नशीब आप या बाजनू ं एि ल या उ राधात िफरणार असं भिव यात िलिहलेलंच आहे ...
आज १३ एि लचा शु वार आहे ... हाच तो टिनग पॉईटं आहे ...’ असं िहटलरला सांिगतलं. यावर िहटलरनं काय उ र
िदलं याची न द सापडत नाही; पण याचा आनंद गगनात मावत न हता हे मा न दव यात आलं आहे. आभाळ फाटलेलं
असताना, बिलन जळत असताना अमे रक रा पती या मृ यमू ळ ु े आपण या यु ात बाजी मारणार असा िव ास गोबे स
आिण या यासार याच महामख ू ाना वाट यात नवल काही न हतंच. आकाशातनू येणारे बॉ ज काय सांगतात यापे ा
आकाशात या हता यांकडे बघनू आपलं नशीब पालटणार याची खा ी यांना वाटावी, हेच परु े सं आहे. जवळपास
अिशि त असावं असं हे वागणं होतं. जु यापरु ा या िव ापीठांमधनू पदवी ा के लेली अस यामळ ु े या मांवर िवसंबनू राहणं
गोबे ससार याकडून अनपेि तही न हतं.
१५ एि ल या िदवशी िहटलरबरोबर राह यासाठी हणनू इ हा ाऊन दाखल झाली. खपू कमी जणांना इ हा ाऊन या
अि त वािवषयी मािहती होती आिण याहन कमी लोकांना ितचे आिण िहटलरचे संबंध अस याचं माहीत होतं. जवळपास
१२ वष ती िहटलरची अिववािहत जोडीदार हणनू राहत होती. आता आपलं नातं ल नाम ये बदलनू मगच मृ यल ू ा सामोरं
जा यासाठी हणनू ती िहटलर राहत होता या िठकाणी आली होती. िहटलरला इ हा खपू आवडे. ित याबरोबर वेळ
घालवताना सगळा ताणतणाव तो िवस न जाई. असं असनू सु ा यानं नेहमीच ित यापासनू ठरावीक अतं रावर राहणं पसंत
के लं. आप या कामकाजाशी संबंिधत असले या कुठ याच गो ीम ये तो ितला सहभागी क न घेत नसे. दसु रं महायु सु
अस या या काळात जे हा िहटलरनं आपला मु काम िनरिनरा या िठकाणी हलवला आिण ितथनू यानं यु ासबं ंधीचे िनणय
घेतले, या िठकाणी तो इ हाला अिजबात येऊ देत नसे. एवढंच काय; पण यानं बिलनलासु ा ितला ये याची विचतच
परवानगी िदली. यामळ ु े पोहण,ं क ईग,ं फालतू पु तकं वाचणं आिण तसेच िच पट बघण,ं िहटलरला अिजबात आवडत
नसनू सु ा नृ य करणं याखेरीज वतःचं स दय जपत राहण,ं या गो म ये ती वेळ घालवे. हणनू च िहटलर या चालकानं ‘ती
जमनीमधली सग यात नाखश ू ी होती ... िहटलरची वाट बघ यातच ितनं आपलं बहतेक सगळं आयु य घालवलं ...’ असं
हणनू ठे वलं आहे. साहिजकच ितचं दशन अ यंत दिु मळ असे. ती िदसायला आकषक होती. ितचा बांधा एकदम नाजक ू
होता. लांबनू ही ती उठून िदसायची.
सवसाधारण बॅ हे रयन कुटुंबात ज मले या इ हा या आई-विडलांना सु वातीला आप या मल ु ीचे िहटलरशी संबंध
असणं अिजबात पसंत न हतं. िहटलरचा खास छायािच कार असले या हेि च हॉफमन या फोटो टुिडओम ये ती काम करे .
हॉफमननंच ितची िहटलरशी ओळख क न िदली. गेली रौबाल या आ मह येला साधारण दोन वष उलटून गे यानंतर
िहटलर या आयु यात इ हा आली. गेली माणेच इ हासु ा िहटलरमळ ु े पार वैतागनू गेली होती. मु यतः एकटी राह या या
िश ेमळ ु े ितला जगणं अस होई. सु वाती या काळात दोन वेळा ितनं आ मह या कर याचा अयश वी योग के ला; पण
हळूहळू ती आप या कंटाळवा या आयु याला ळली. आपण िहटलरची प नी िकंवा िववाहबा संबंध असलेली ी यांपैक
काहीच नाही; पण अगदी विचतपणे या याबरोबर आप याला वेळ घालव याची सधं ी िमळते यावरच ितला समाधान
मानावं लागलं. आता मा आप या आयु याचा शेवट िहटलर या साथीतच करायचं ितनं मनाशी प कं के लं. गोबे स आिण
याची प नी यांनी िहटलर नसले या जमनीत राहायचं नाही असं ठरवलं होतं. इ हानंही आप या मनाशी तसाच िनधार के ला.
२० एि ल १९४५ हा िहटलरचा वाढिदवस कुठ याही उ साहािवना गेला. अथातच िम रा ं, अमे रका आिण रिशया
यांचे ह ले सु अस यामळ ु े जमनीची प रि थती अजनू च िबकट झाली होती. िहटलर या गोताव यामधले लोक आिण
िजवंत रािहलेले व र ल करी अिधकारी या सग यांनी तरीसु ा िहटलरला वाढदिवसा या शभु े छा िद या. यात एक िविच
उदासपणाची आिण खजील झा याची भावना सग यांना सतावत होती. १९ आिण २० एि ल यां यामध या म यरा ी
बरोबर १२ वाजता िहटलरचा खासगी नोकरप रवार या यापाशी जमनू याला शभु े छा देई; पण या वष मा असं न
कर यासंबंधी या सचू ना यानं आधीच िद या हो या. ल करी अिधका यांनी आिण इतरांनी िदले या शभु े छा यानं अगदी
थक यासारखं के लेलं िनज व ह तांदोलन आिण शू यातली नजर यां यासह वीकार या.
 िहटलर िजवंत असतानाचे बहदा अखेरचे छायािच
अजनू सु ा िहटलर या मनातली आशा अजनू ही मावळली न हती. रिशयाला बिलनम ये चडं मोठ्या र पाताला
आिण दा ण पराभवाला सामोरं जावं लागणार अस याचं िवधान यानं के लं. अथातच यामधला फोलपणा या या ल करी
अिधका यांना परु े परू माहीत होता. यांनी िहटलरचा वाढिदवस साजरा क न झा यानंतर या ल करी बैठक दर यान िहटलरनं
बिलन सोडून दि णेकड या तल ु नेनं जा त सरु ि त भागांम ये जावं, असं याला सचु वलं. यासाठी फ एक-दोन िदवसांचाच
अवधी िश लक आहे, असं यांचं मत होतं. याचं कारण हणजे या चडं वेगानं रिशयन सैिनक बिलनला वेढा घालत होते
ते बघता, ितथनू बाहेर िनघणं िहटलरला लवकरच अश य ाय होईल, अशी प रि थती होती. िहटलरनं याला होकार िकंवा
नकार यां यापैक काहीच उ र िदलं नाही. तो िवचारात पडला अस याचं मा या ल करी अिधका यांना जाणवलं. आप या
‘महास ’े वर रिशयाचा लवकरच अमं ल होणार अस याचं कटू स य िहटलर पचवू शकत न हता, हे यामागचं कारण होतं.
काही वषापवू या रिशयाचं आपण पणू ख चीकरण के लं अस याची आिण यां या ल कराम ये अिजबात दम नस याची
गजना िहटलरनं के ली होती, याच रिशयाचं ल कर आप यावर मात करत अस याचं कटू स य याला वीकारता येत न हतं.
तरीसु ा िहटलर आशा य करत रािहला. अथातच आता या या आवाजात अिजबात जोम न हता. या या हालचाली
पार मदं ाव या हो या. या या डो यांमधला आ मिव ास पणू पणे संपला होता. याची चालसु ा एकदम धीमी झाली होती.
या रा ी िहमलर आिण गो रंग या िहटलर या दोन लाड या अनयु ायांनी बिलन सोडलं. लवकरच िहटलर मरण पावणार
आिण याची जागा आपण घेणार यािवषयी दोघां याही मनात वतं पणे खा ी होती. यांनी िहटलर या वाढिदवसात याला
बिघतलं ते शेवटचचं ! अ यंत धतू गो रंगनं आप या बायकोला आिण मल ु ीला बॅ हे रयामध या सरु ि त पवतराश म ये
धाडलं होतं. तसचं लटु ालटू क न जमा के लेली सपं ी आिण महागडी िच ं वगैरे गो ीसु ा पॅक क न यानं दसु रीकडे
हलव या हो या. याखेरीज फे वु ारी मिह यातच आपलं मृ यपु तयार करणा या गो रंगनं पाच लाख जमन मा स
जमनीबाहेर या आप या बँक खा यात वळवले होते. आपण हवाई दलाचं नेतृ व जमनी या दि ण भागातनू जा त चांग या
कारे क शकू असा आव आणत यानं िहटलरकडे बंकर सोड याची परवानगी मािगतली. िहटलरनं या याकडे जवळपास
ढुंकूनसु ा न बघता ही परवानगी िदली. िहटलरला वाढिदवसा या शभु े छा ायला येणा यांमधले बहतेक जण बिलन सोडून
इतर सरु ि त िठकाणी जा यासाठीची परवानगी माग यासाठी धडपडत होते. रबन ॉपसु ा याच रा ी बिलनमधनू जा त
सरु ि त िठकाणी जा या या ीनं ितथनू गेला आिण यानंही िहटलरला या या वाढिदवसानंतर बिघतलं नाही. आप या
िव ासातले आपले व र सहकारी या परी ा बघणा या संगी आपली साथ सोडून भराभरा बिलन सोडून जा याची धडपड
करत अस याचं बघनू िहटलर उि न झाला. या सग यांची साथ पोकळ अस या या उदास भावनेनं याला पाठीत खजं ीर
खपु स यासारखं अ व थ क न सोडलं.
िहटलरनं मा अजनू ही आशा सोडली न हती. आप या वाढिदवसा या पढु या िदवशी बिलन या दि ण उपनगरांम ये
सोि हएत ल करावर जोरदार ितह ला कर याचे आदेश यानं एसएस या लोकांना, तसचं जमन हवाई दला या
उर यासरु या तक ु ड्यांना िदले. जो माणसू लढायला न जाता मागे राहील, याला पाच तासांम ये ठार कर याची आ ाही
यानं िदली. िहटलर अजनू ही व नांम येच वावरत होता. िहटलरला उ साही वाटत राहावं आिण याची मानिसक ि थती
शाबतू राहावी यासाठी याचा डॉ टर अनेक वषापासनू याला औषधं देत असे. यानं िहटलर थकलेला िदसत अस यामळ ु े
याला लक ु ोजचा अ यंत िन प वी डोस ायचं ठरवलं. यामळ ु े िहटलर अचानकपणे चडं संतापला. आप याला दगाफटका
करणा या आप या एके काळ या िव ासू सहका यां या आदेशांनसु ार हा डॉ टर आप याला गंगु ीचं औषध देत अस याची
याला खा ी वाटत होती. आपण गंगु ीत असताना आप याला भलतीकडे यायचा यांचा डाव अस याचा आरोप क न
‘मला काय मख ू समजतोस का?’ असं रागारागानं िहटलरनं याला िवचारलं. तसचं आपण या गु ासाठी या यावर गो या
घाल याचे आदेश दे या या िवचारात अस याचं सांगनू िहटलरनं याला ितथनू िनघनू जायला सांिगतलं. भीतीनं थरथर कापत
असलेला तो डॉ टर ितथनू िनमटू पणे िनघनू गेला.
या िदवशी आिण या या पढु या िदवशी उिशरापयत सोि हएत ल करावर या जमन ितह यािवषयीची बातमी
जाणनू घे यासाठी िहटलर एकदम आतरू झाला होता. ही बातमी आलीच नाही; कारण हा ितह ला झालाच नाही. िहटलरनं
िदलेले आदेश साफ धडु कावनू लावत संबंिधत अिधका यांनी या या अनाकलनीय िनणयांसंबंधी कसलीच हालचाल के ली
नाही. दपु ारी तीन या ल करी बैठक त िहटलरनं यासबं ंधी रागारागानं िवचारणा के ली. यानं िदले या आदेशाचं काय झालं
याचं उ र तर याला िमळालं नाहीच; पण आणखी एक खराब बातमी मा याला ऐकायला िमळाली. ती हणजे बिलन या
दि ण भागात सोि हएत फौजांवर ह ले कर यासाठी बिलन या उ रे कडचे जमन सैिनक गोळा क न दि णेकडे पाठव यात
आले अस याचा फायदा उठवनू रिशयानं ितथं जोरदार धडक मारली होती. साहिजकच ितथला जमन बचाव एकदम दबु ळा
ठ न आता ितथं िखडं ारं पडली होती. सोि हएत रणगाडे आता बिलन शहरात घसु ले होते. या या जोडीला मळ ु ात या
कारणासाठी िहटलरनं ही जमवाजमव कर याचे आदेश िदले होते, या बिलन या दि ण भागात या सोि हएत ल करा या
ह याची तर कसलीच बातमी आली न हती.
हे ऐकताच िहटलर या संतापाचा कडेलोट झाला. तो या या आयु यात कधीच िचडला नसेल िततका आता भडकला.
याचं वतःवरचं िनयं ण पणू पणे सटु लं. आता सग याचा शेवट झाला अस याचं िवधान यानं के लं. सग यांनी
आप याशी कृ त नपणा के लेला असनू , आप याला िभ े, फसवणक ू करणारे , खोटारडे आिण ाचारी लोकच सहकारी
हणनू लाभले अस यािवषयी यानं तार वरात खतं य के ली. बैठक सु असतानाच आप या खचु त िहटलर एकदम
मटकन बसला. जोरदार आरडाओरडा करणा या िहटलरचा आवाज एकदम शांत झाला. आपण या यु ात पराभवा या खाईत
अस याचं मत यानं अ ू ढाळत मांडलं. आता सगळं संपलं असं तो परत परत हणाला. आता आपण वतः आप या
राजधानी या सरं णाची जबाबदारी सांभाळणार असनू , यात आपला शेवट झाला तरी चालेल, असं व य यानं के लं. इतर
सगळे लोक आप याला सोडून पळून जाऊ इि छत असतील तर यांनी तसं ज र करावं, असंही यानं सांिगतलं. यावर
िहटलर या काही सहका यांनी नाराजी य के ली. अजनू ही िहटलर जर बिलन सोडून दि णेकडे जायला तयार असेल तर
आपण ितह ला क शकतो, असं यांचं मत होतं. ितथं अजनू ही आप या ल करा या तक ु ड्या मोठ्या सं येनं िश लक
अस याचं यांनी सांिगतलं. ितथनू िहमलरनंही फोन क न िहटलरला बिलन सोड याचा स ला िदला. रबन ॉपनं फोनव न
आपण ‘राजक य भक ू ं प’ घडवनू प रि थती एकदम बदलनू टाकणार अस याचं िहटलरला आ ासन िदलं. आता मा
िहटलरचा कुणावरच िव ास उरला न हता. एके काळी याच रबन ॉपचा उ लेख िहटलरनं भावनां या भरात ‘दसु रा
िब माक’ अशा श दांम ये के ला होता, हे इथं नमदू कर यासारखे आहे. सग या लोकां या सचू ना आिण िवनं या धडु कावनू
लावत िहटलरनं बिलनम येच राह याचा आपला िनधार सग यांसमोर य के ला. तो सग यांना समजावा हणनू यानं
रे िडओव न यासंबंधीची जाहीर घोषणाही करायला लावली.
आता शेवट जवळ आ याचं ओळखनू िहटलरनं आप या कागदप ांची छाननी के ली. यांपैक जी कागदप ं कुणा या
हाती अिजबात पडू नयेत अशी याची इ छा होती, ती यानं जाळून टाकायला लावली. बॉ बमळ ु े दरु व था झाले या घरात
राहणारा गोबे स, याची प नी आिण यांची सहा छोटी मल ु ं यांना िहटलरनं आप या बंकरम ये राहायला बोलावलं. आपली
शेवटपयत साथ देणारा गोबे सच आहे, हे याला आता समजलं होतं. आप याबरोबरच याचाही शेवट झालेला याला
वतःला आवडेल, हे िहटलरला माहीत होतं. या सं याकाळी दोन व र ल करी अिधका यांना दि णेकडे धाडून िहटलरनं
उर यासरु या ल करी आ मणाची तयारी करायला सांिगतलं. अथात या मोिहमेची आखणी िहटलरच करणार होता. यावर
या दोघांनीही िहटलरनं आप यासोबत धोकादायक झाले या बिलनबाहेर यावं असा आ ह धरला. यांपैक पिह याला
िहटलरनं ‘तू माझी आ ा ऐकणं अपेि त आहे’ असं हणताच तो ग प झाला. दसु यानं मा िहटलर ती चडं िन ा
असनू सु ा बिलनम ये बसनू िहटलर ल कराची सू ं कशी हाकणार, असा के ला. जर आप या ल करी अिधका यांनाच
िहटलरपासनू लांब धाडून दे यात आलं तर यां याम ये संभाषण तरी कसं होणार, हे याला समजत न हतं. यावर ितथं
असलेला गो रंग आप या वतीनं हे काम क शके ल, असं उ र िहटलरनं िदलं. गो रंगची आ ा कुठलाच सैिनक पाळणार
नाही, असं एका व र ल करी अिधका यानं नाइलाजानं िहटलर या ल ात आणनू िदलं. यावर हताशपणे गो रंगकडे आ ा
दे यासारखं फारसं काही उरलेलंच नस याची िति या िहटलरनं िदली. अखेर दा ण प रि थतीचा वीकार यानं के याचीच
ही पावती होती!
एकूणच सगळी ग धळाची प रि थती होती. आपण बिलनम येच राहणार आिण इतरांनी यांना वाटेल ते करावं, असं
िहटलरनं सांगनू टाक यामळ ु े इथनू पढु े जमनीची सू ं कोण हलवणार यािवषयी िच ह िनमाण झालं. अजनू ही सगळे
अिधकार िहटलरकडे एकवटलेले होते. तो बिलनम येच राहणार अस यामळ ु े ितथनू यु ाचा उरलासरु ला कारभार चालवणं
अश य होऊन बसलं. इतर कुणाला िहटलरनं हे अिधकार िदलेले नस यामळ ु े यां याकडूनही काही ठोस िनणय घे याची
अपे ा करणं चक ु चं होतं. हे िनणय कुणीच मा य के ले नसते. अशा कारे िहटलरनं आप या िवि वाग यामळ ु े अ यंत
िविच प रि थती िनमाण क न ठे वली.
अथातच या सग याला तसा काही अथ उरला न हता. शेवट जवळ आ याची वतः िहटलरला आता पणू क पना
आली होती!
उद् व त होत चाललेला बंकरचा बा भाग बघताना िहटलर
 शेवटची धुगधुगी
एक कडे हताशपणे िहटलर आप या पढु ्यात वाढून ठे वले या घटना माची वाट बघत असताना दसु रीकडे िहमलर
आिण गो रंग हे याचे अगदी काही िदवसांपवू चे िजवाभावाचे साथीदार याची जागा घे यासाठी टपनू बसले होते. २२ एि ल
१९४५ या िदवशी िहटलरनं बिलनम ये राह याचा िनणय घेत याचं कळताच ितथनू काही अतं रावर असले या िहमलरनं
ओरडून ‘आता मी काय करणं अपेि त आहे?’ असा थेट कुणालाच न उ श े नू के लेला या या सहायकांनी ऐकला.
यां यापैक एकानं िहमलरला तातडीनं िहटलरपाशी- हणजेच बिलनला जा याचा स ला िदला. हा सहायक तसा भोळा
होता. याचा अजनू िहटलर, िहमलर, नाझी िवचारसरणी या सग यांवर िव ास होता. अशा कठीण संगी िहटलरपाशी
िहमलर असणं अ यंत मह वाचं अस याची याची समजतू होती. कावेबाज िहमलर या मनात मा वेगळंच काहीतरी िशजत
होतं. यानं वीडन या काऊंट फोक बनाडोटशी संपक साधनू पि मेकड या देशांशी लढणा या जमन ल करानं शरणागती
प कर यासंबंधीचा िवषय काढला होता. िहमलर अथातच बिलनला गेला नाही; पण याला बिलनला जायला सांगणारा
याचा सहायक मा ितथं गेला. जमन संसदेचा प रसर रिशयन तोफगो यांनी जजर झा यासारखा िदसत होता. या याच
खाल या बंकरम ये िहटलर राहत होता. िहटलरला बघनू हा सहायक एकदम भावक ु झाला. िहटलर अ यंत िनराश आिण
थकलेला वाटत होता. या सहायकानं अशा प रि थतीत पळ न काढता िहटलरनं ितथंच राह याची खबं ीर भिू मका
वीकार याब ल िहटलरचं कौतक ु के लं. यामळु े एकदम शांत असले या िहटलरची दख ु री नस चेपली आिण यानं पढु ची
काही िमिनटं सगळे जण कसे पळपटु े आहेत आिण आप याला सोडून ते ऐन वेळी कसे पळून गेले आहेत, यािवषयी खपू
बडबड के ली. मोठमोठ्या आवाजात िहटलरनं के ले या या आरड्याओरड्यानंतर याचा चेहरा काळािनळा पडला. यामळ ु े
याला कुठ याही णी मदचू ा झटका येईल, अशी भीती िहमलर या सहायकाला वाटली; पण तसं काही झालं नाही.
दर यान गो रंगनं आप या वतीनं श श ू ी जी काही बोलणी करायची आहेत ती करावीत, असा िनणय िहटलरनं घेतलेला
असला तरी तो गो रंगपयतच पोहोचला न हता. यामळ ु े एक ल करी अिधकारी तो गो रंगपयत पोहोचव यासाठी रवाना झाला.
िबनतारी संदशे वहनावर आता िम रा ांचं तसंच रिशयाचं बारीक ल अस यामळ ु े या मा यमाचा वापर करणं धोकादायक
होतं. िहटलरचा काटा कधी िनघतो आिण आपण जमनीची सू ं कधी एकदा आप या हाती घेतो, याची गो रंग खरं हणजे
वाटच बघत होता. आता मा ऐन वेळी अचानकपणे तो जरा ग धळ यासारखा झाला. आपण आ ा घाईघाईनं काही
कर या या िवरोधात अस याचं यानं संबंिधत ल करी अिधका याला सांिगतलं. यामागची याची कारणमीमांसाही
पट यासारखी होती. श श ू ी चचा कर याचा िनणय आपण अमलात आणला तर आप यावर देश ोहाचा आरोप होईल आिण
जर आपण ही चचा के ली नाही तर काहीच न करता चालनू आलेली संधी घालव याचा आरोप आप यावर होईल, असं
याला वाटत होतं. हणनू च न क काय करावं यािवषयी या या मनात प ता न हती. साहिजकच यानं या संदभात
कायदेशीररी या काय करणं यो य राहील, याची छाननी के ली. यात २९ जनू १९४१ या िदवशी या आदेशानसु ार आपण
िजवंत नसलो िकंवा िनणय घे या या ि थतीत नसलो तर गो रंगनं कारभाराची सू ं या या ता यात यावीत, असं िहटलरनं
प पणे िलहन ठे वलं होतं. आता बिलनम येच थांब याचा िनणय घेऊन आिण सग या राजक य तसंच ल करी
िनणय ि यांपासनू जवळपास अिल झा यासार या ि थतीत येऊन िहटलरनं सगळी सू ं गो रंगकडे सोपव यासारखीच
आहेत, यािवषयी सग यांचं एकमत झालं. तरीसु ा गो रंगला या बाबतीत कुठलाच धोका प करायचा नस यामळ ु े यानं या
संदभात िहटलरला एक तार पाठवनू आपण खरोखरच िहटलर या वतीनं िनणय घेणं यो य आहे का, असं िवचारलं. या
तारे मधली वा यरचनाही यानं अगदी काळजीपवू करी या तयार के ली होती. तरीसु ा आपण िहटलर िजवंत असताना
जमनीची सू ं आप याकडे घे यासंबंधीची िवचारणा िहटलरकडेच करणं हणजे िवनाशाकडे वाटचाल करणं असू शकतं,
याची याला क पना होती. तसंच आप या तारे चं उ र रा ी दहापयत आलं नाही तर आपणच जमनीचे सवसवा अस याचं
िहटलरनं आता मा य के लं आहे अशी आपली समजतू होईल, असंही या तारे त गो रंगनं नमदू के लं. खरं हणजे या तारे त
आ ेपाह असं काही न हतं. तसचं गो रंगनं िहटलर या िवरोधात बंड के लं आहे, असहं ी यातनू अिजबात विनत होत न हतं.

गो रंगची तार
एक कडे गो रंग अशा कारे िहटलरकडून अनकु ू ल उ र ये याची वाट बघत असताना दसु रीकडे शेकडो िकलोमीटस
अतं रावर बाि टक देशात या वीडन या दतू ावासात काऊंट बनाडोटची भेट िहमलर घेत होता. गो रंगनं िहटलरला तार
पाठवनू जमनी या कारभाराची सू ं आप याकडे घे यासंबंधीची परवानगी तरी मािगतली; िहमलरनं मा जमनीचा कारभार
आप या हातांम ये आला अस याचं गृहीतच धरलं! एक-दोन िदवसांम ये िहटलरचा मृ यू होईल, असं िहमलरनं बनाडोटला
सांगनू टाकलं. हणनू च अमे रक ल कर मखु आयसेनहॉ हरशी सपं क साधनू जमनी पाि मा य देशांना शरण यायला तयार
अस याचं याला सांग याचं आवाहन िहमलरनं बनाडोटला के लं. पवू कडे मा रिशयाशी सु असलेलं यु जमनी थांबवणार
नाही, असं िहमलरनं याला सांिगतलं. जोपयत पाि मा य देश ितथ या यु ाचाही ताबा घेणार नाहीत आिण रिशयाचं वच व
संपवणार नाहीत, तोपयत जमनी यांना थोपवनू धर याचा य न करे ल, असं याचं मत होतं. अथातच हा िन वळ मख ू पणा
होता. आपण जमनीचा नेता झालो अस या या समजात असले या िहमलरची समज परु े शी नस याचा हा प रणाम होता.
तरीसु ा बनाडोटनं िहमलरला पाि मा य रा ांना शरण ये यासंबंधीचा लेखी ताव ायला सांिगतलं. यासाठीचा मजकूर
घाईघाईनं तयार कर यात आला.
गो रंग आिण िहमलर या दोघांनीही के ले या कृ ती िघसाडघाई या ठर या. २३ एि ल या सं याकाळपयत सोि हएत
फौजांनी बिलनला परु ता घेराव घातला. यामळ ु े िहटलरचा याचे राजक य आिण ल करी सहकारी यां याबरोबरचा िबनतारी
संदशे वहना ारा सु असलेला संपक अजनू च ीण झाला. असं असनू ही फ आपलं यि म व आिण आपला नावलौिकक
यां या जोरावर जमनीचं नेतृ व अनिभिष स ाटासारखं आपण क शकतो, याचा नमनु ा यानं अगदी शेवट या णी िदला.
तसचं आपला अगदी शेवट या णी घात क पाहणा या जवळ या सहका यांवर मात कर याची िकमयाही यानं क न
दाखवली. यासाठी अगदी मोडकंतोडकं िबनतारी संदश े वहन या या बंकरवर असले या फु या या मदतीनं सु अस याचा
अडसरही याला रोखू शकला नाही.
दर यान िहटलरची भेट यायला पवू जमनीचा श ा िनिमती मख ु असलेला आ बट ि पअर या या बंकरम ये
आला. आता िहटलरचा शेवट अगदी जवळ अस याची जाणीव याला झालेली अस यामळ ु े यानं िहटलरचा िनरोप यायचं
ठरवलं होतं. खरं हणजे अ यंत धोकादायक प रि थती असनू सु ा आपला जीव कसाबसा वाचवत ि पअर ितथं पोहोचला.
या वेळी िहटलरनं जमनीम ये सगळं न कर याचे काही आठवड्यांपवू िदलेले आदेश धडु कावनू लाव याब ल ि पअरनं
िहटलरची माफ मािगतली. याचा अथ आपली िहटलरवरची ा कमी झाली होती िकंवा आपण या याशी आता एकिन
नाही असं काही न हतं; पण जमन जनतेचं भलं हावं एवढीच आपली इ छा अस याचं ि पअरनं नमदू के लं. तसंच आपला
गु हा रा ोहा या पातळीचा असला तर यासाठी आपण यो य ती िश ा हणजेच मृ यदु डं वीकारायला तयार अस याच,ं
यानं िहटलरला सांिगतलं. खरं हणजे ि पअरचा ‘गु हा’ एवढ्यापरु तचा मयािदत न हता. यानं दोन मिह यांपवू िहटलरला
ठार मार याचाही कट रचला होता. जमनीमधली सगळी मह वाची िठकाणचं न हे तर सगळी जमन जनताच न कर याचे बेत
िहटलरनं आखले अस याचं ि पअर या ल ात आ यावर यानं िहटलर या बंकरम ये िवषारी वायू सोड याचे बेत आखले.
यासाठी िहटलर जे हा आप या ल करी अिधका यांबरोबर यु ासंबंधीची चचा करत असेल, ते हाचा महु त गाठायचं यानं
मनाशी प कं के लं. िहटलरसकट सगळे मह वाचे ल करी अिधकारी आिण गोबे स, िहमलर, गो रंग हेसु ा या कारात मारले
जातील हे ल ात आ यामळ ु े ि पअर अजनू च खषू झाला. जमन नाग रकां या िजवावर उठले या या सग या लोकांचा शेवट
के लाच पािहजे, असं यानं आप या मनाशी प कं के लं. यासाठी ि पअरनं िवषारी वायू िमळवलासु ा. हा वायू िहटलर राहत
असले या बंकरला जोड यात आले या वातानक ु ू ल यं णेत सोडणं गरजेचं होतं. बंकरम ये येत असलेली हवा बंकरबाहेर या
एका बागेपयत जोड यात आले या नळीतनू आणली जात अस यामळ ु े या नळीत आपला िवषारी वायू िमसळणं ि पअर या
ीनं गरजेचं होतं. या नळीवर त बल बारा फुटी िचमणी बसव यात आली होती. आप याला दगाफटका होऊ शकतो या
भीतीपोटी िहटलरनंच ही िचमणी बसव याचे आदेश िदले होते. साहिजकच ही िचमणी तोडून या या आत या नळीला भेग
पाडून यात िवषारी वायू िमसळणं जवळपास अश य अस याचं ि पअर या ल ात आलं. एसएसचे लोक बागेत सतत
पहारा देत असत. यांची नजर चक ु वनू इतकं अवघड आिण जोखमीचं काम करणं आप याला जमणार नाही, असं ि पअरचं
मत झालं. साहिजकच यानं नाइलाजानं आपला बेत रिहत के ला. यामळ ु े िहटलरची ह या कर याचा आणखी एक य न
फसला. अथात या खेपेला तर तो य न झालासु ा नाही.
आता २३ एि ल १९४५ या िदवशी या आप या िहटलरबरोबर या भेटीत ि पअरनं जमनी श य िततक उद् व त
कर यासंबंधीचे िहटलरचे आधीचे आदेश न पाळ यािवषयीची प कबल ु ी िदली. हे आधी कधी घडलं असतं तर कदािचत
िहटलर चडं भडकला असता आिण यानं ि पअरला ठार कर याचे आदेश आप या सहका यानं िदले असते. आता मा
िहटलरनं ि पअरकडे रागानं बिघतलं नाही िकंवा याचा षे ही के ला नाही. कदािचत ि पअरनं आप या कृ याची प कबल ु ी
दे याचं धाडस तरी दाखवलं, याचं िहटलरला कौतक ु वाटलं असावं. एक कडे आपले अनेक ‘भरवशाचे’ लोक आप याला
दगा देत असताना आिण जवळपास सोडून जात असताना ि पअरनं खास आप या भेटीसाठी यावं आिण या या मनाला या
गो ीची टोच रािहली होती यािवषयी मनमोकळे पणानं आप याशी बोलावं, हेच खपू आहे असं याला वाटत असावं.
कदािचत याच िठकाणी आपला काही िदवसांम ये मृ यू होणार अस याचं स य िहटलरनं वीकारलं अस यामळ ु े तो इतका
शांत झाला असेल, असंही ि पअरला वाटलं. खरं हणजे ही वादळापवू ची शांतता होती. गो रंगची तार िहटलरला
िमळा याबरोबर तो चडं भडकला. याचं मु य कारण िहटलरचा सहायक बोरमन ठरला. खरं हणजे गो रंगची तार बघनू
िहटलरला तसं काही वावगं वाटलं नाही. आपण िदले या आदेशांनसु ारच गो रंग वागतो आहे, असं याचं मत पडलं.
तेवढ्यात बोरमननं दसु री एक तार िहटलर या हातांम ये ठे वली. रबन ॉपला पाठवले या या तारे म ये जर म यरा ीपयत
गो रंगकडून िकंवा िहटलरकडून रबन ॉपला दसु रा काही िनरोप िमळाला नाही तर यानं आप या भेटीसाठी यावं, असं
गो रंगनं िलिहलं होतं. याचा अथ एकदम प आहे, असं बोरमननं िहटलरला सांिगतलं. गो रंग वतःला िहटलरइतका भावी
समजतो आिण जमनी या पररा मं याला भेटायला ये यासाठीचे आदेश पाठवतो, हणजेच तो आता िहटलरला िकंमत देत
नाही, असं बोरमननं िहटलर या कानांवर घातलं. गेले अनेक मिहने गो रंगची हकालप ी कर यासबं ंधी गोबे स आिण बोरमन
सात यानं िहटलरचे कान भरत होतेच; आता या य नांना िठणगी लागली.
एकदम तडकून गो रंग हा अपयशी माणसू असनू तो ाचारी आिण अमली पदाथाचं सेवन करणाराही अस याचं
िहटलरनं आप या सहायकांसमोर ि पअरला सांिगतलं. हे ऐकताच ि पअर एकदम हादरला. अशा माणसाकडे िहटलरनं
इतक मह वाची जबाबदारी मळ ु ात िदलीच कशी, असा रा त याला पडला. आ य हणजे यानंतर लगेचच िहटलर पु हा
शांत झाला आिण नाहीतरी शरणागतीची नामु क प करायची असेल तर यासाठीची चचा गो रंगनं के ली काय िकंवा इतर
कुणी के ली काय; यामळ ु े कसलाच फरक पडत नस याचं िवधान यानं के लं. मा याचा हा अवतार अगदी थोडा वेळच
िटकला. गो रंग या तारे ला उ र हणनू एक तार पाठव याचे आदेश िहटलरनं िदले. गो रंगनं देश ोह के लेला असनू खरं
हणजे याची िश ा मृ यदु डं अस याच;ं पण यानं जमनीची आिण नाझी प ाची दीघ काळ सेवा के लेली अस यामळ ु े याला
या िश ेतनू आपण माफ देत अस याचं िहटलरनं नमदू के लं. या माफ साठी पा ठर यासाठी गो रंगनं अगदी तातडीनं
आप या सग या पदांचा राजीनामा देणं गरजेचं अस याचहं ी िहटलरनं या तारे तनू कळवलं. उ राथ गो रंगनं फ ‘हो’ िकंवा
‘नाही’ एवढ्या एकाच श दा ारा आपला िनणय कळवावा असंही यात हटलं होतं. तार पाठव याचं हे काम िहमलर या
बिलनला िहटलरपाशी आले या सहायकनं के लं होतं. याचं या तारे नं समाधान झालं नाही. यानं वतःच एसएस या
मु यालयात एक तार पाठवनू गो रंगला अटक कर याचे आदेश िदले. अशा कारे जमनीमध या सग यात मह वा या
ने यां या यादीत दसु या मांकावर असले या अ यंत आ मक आिण घमडी हवाई दल मख ु ाला एसएसनं तु ं गात टाकलं.
दर यान ‘थड राईख’ या शेवट या धगु धगु ी या या काळात िहटलर या बंकरम ये दोन वैिच यपणू लोक दाखल झाले.
हॅना राईट्च नावाची िशकाऊ मिहला वैमािनक आिण यिू नकम ये असलेला जनरल रटर फॉन ाईम अशी यांची नावं होती.
रिशयाकडून िवमानांवर होत असले या बॉ बह यांचा फटका हे दोघं येत असले या िवमानालाही बसला आिण यामळ ु े
ाईमचा एक पाय जवळपास िनकामीच झाला. ाईम या पायावर िहटलर या बंकरम ये एक डॉ टर उपचार करत असताना
िहटलर ितथं आला आिण यानं ाईमला ितथं बोलाव यामागचं कारण माहीत आहे का असं िवचारलं. याला ाईमनं
नकाराथ उ र देताच िहटलरनं याला गो रंग या कृ याची मािहती िदली आिण यानं के ले या देश ोहामळ ु े आपण या या
जागी आता ाईमची नेमणक ू हवाई दलाचा मखु हणनू करत अस याचं सांिगतलं. हे ऐकताच ाईम एकदम आ यचिकत
झाला. अथात या नेमणक ु साठी ाईमला आपला एक पाय जवळपास पणू पणे गमवावा लागला. याची काहीच गरज न हती.
िबनतारी संदश े ा ारा िहटलर यासंबंधीची घोषणा क शकला असता. तसंच बिलनमधनू उर यासरु या हवाई दलाची सू ं
हलवणहं ी ाईमला श य न हतं. यिू नकम ये हवाई दलाचं मु यालय अस यामळ ु े ितथनू च तो हे काम क शकला असता.
अथातच आता अशा गो ना फारसा अथच उरला न हता. वतः ाईमनंसु ा आता िहटलरबरोबर या या बंकरम येच
मृ यचू ा सामना करायचं ठरवलं. नंतर मा वेग याच घटना मामळ ु े यात बदल झाला.
हॅना राईट्च या िशकाऊ मिहला वैमािनकाला साधारण तीन िदवस िहटलरबरोबर बंकरम ये राहन ितथ या प रि थतीचं
अगदी जवळून िनरी ण करता आलं. ितनं या आठवण िवषयी िलहन ठे वलं. २६ एि ल या सं याकाळी ती िहटलर या
बंकरम ये आली. दर यान रिशयन बॉ बनी नसु तं थैमान घातलं. जमन संसदे या इमारतीवर सु असले या बॉ बह यांनी
इमारत नसु ती दणाणनू गेली. िभतं ी कोसळ याचे आवाज सात यानं येत रािहले. यामळ ु े बंकरमधला ताणतणाव सतत वाढत
गेला. साहिजकच हॅनानं ‘िहटलरनं ितथंच राह याचा अ ाहास का के ला आहे ’असं याला िवचारलं. जमनीला िहटलरची
गरज अस याचं मत ितनं य के लं. यावर आपण आप या देशा या संर णासाठी लढणा या सैिनकाचा मृ यू प करणं जा त
पसंत करतो, असं उ र िहटलरनं िदलं. तसंच आपण आप या श ंचू ा न क पराभव क , असा आ मिव ास आप यात
कायम अस याचं सांगनू जे हा या आ मिव ासाला तडे जा याची िच हं िदसायला लागली ते हा आपण मु ामच इथं िठ या
मांडून बसायचं ठरवलं अस याचं िहटलरनं नमदू के लं. याचं कारण हणजे ‘बिलनम ये मी राह यानं आपली सगळी ताकद
इथं एकवटेल आिण आपलं ल करसु ा इकडेितकढे िवखरु यापे ा बिलन या सीमा भेदनू आतपयत येणा या श ल ू ा
थोपव यासाठी इथं येईल अशी खा ी आप याला वाटते,’ असं िवधान िहटलरनं के लं. अजनू ही दि णेकडे आपलं ल कर
जोरदार लढत देत असनू , लवकरच ते बिलनकडे येऊन पु हा एकदा यु ाची बाजू पलटवेल यािवषयी आप याला खा ी
वाटत अस याचं तो हणाला. तेवढ्यात रिशया या बॉ बह यांचा जोर वाढला आिण बंकरवरची इमारत गदगदायला
लागली, तसा िहटलरचा मडू एकदम पालटला. यानं हॅनाकडे दोन िवषारी गो या िद या. यो य वेळ येताच ितनं आिण
ाईमनं वतःला संपव यासाठी यांचा वापर करणं अपेि त होतं. आप याबरोबर या लोकांनी या बंकरम ये मरण प करावं
असं िहटलरला वाटत होतं, यात हॅनाचा समावेश होता. रिशयन सैिनकांनी आप याला िजवंतपणी पकडू नये िकंवा आपला
मृतदेहसु ा यां या हाती लागू नये, अशी आपली इ छा अस याचं िहटलरनं ितला सांिगतलं. यासाठी आपण आिण इ हा
ाऊन आ मह या क न आपले मृतदेह जाळून टाक याची यव था करणार अस याचहं ी तो हणाला. हॅनानं या संदभातला
िनणय वतः यावा, असं यानं सांिगतलं. हॅना यानसु ार िहटलरनं िदलेलं िवष घेऊन ाईमकडे गेली. वेळ येताच आपण
दोघांनी हे िवष यावं आिण आप याकडे असले या हँड ेनेडची िपन उचकटून फोट घडवनू आपले देह न करावेत, अशी
योजना यांनी आखली.
या घटना माला साधारण दीड िदवस होऊन गे यावर िहटलर या आशा िकंवा खरं हणजे याची िदवा व नं परत
जागृत झा यासारखं वाटलं. यानं आप या एका सहायकाला िबनतारी संदश े ा ारा इतर िठकाण या आप या ल करी तक ु ड्या
बिलनला कधी येणार, असं िवचारलं. तसचं लवकरच आपण बिलनवर पु हा वरच मा गाजवू असं आप याला वाटत
अस याचहं ी यानं यात नमदू के लं. आप या थरथरणा या हाता या घामामळ ु े चोळामोळा होत असलेला नकाशा दाखवत
िहटलर बिलन या सटु के साठी दसु रीकडून येऊ घातले या आप या ल करी तक ु ड्यां या मोिहमेची आखणी करत होता.
आजबू ाजल ू ा जवळपास कुणीच याची बडबड ऐकत न हतं; िकंवा ती ऐकून यांना कसलाच फरक पडत न हता. याचं कारण
हणजे या ल करी तक ु ड्यांिवषयी िहटलर आशेनं बोलत होता या तक ु ड्या न तरी झा या हो या िकंवा या दा ण
पराभवा या दाट छायेत हो या. िहटलर या मनातच यां यािवषयीचे आशादायी िकरण फुलले होते; य ात सगळीकडे दाट
अधं ाराची सावली पसरली होती. २८ एि ल या िदवशी बंकरमधले लोक या ल करी तक ु ड्यां या हालचाल िवषयी आिण
या आप या मदतीला धावनू ये यासंबंधी या घडामोड िवषयी आतरु तेनं वाट बघत बसले. अथातच असं काही घडणं श य
न हतं. उलट आपला ह ला आणखी ती करत सोि हएत ल कर आता जमन संसदे या इमारती या प रसरात येऊन ठे पलं
होतं. इमारतीभोवतीचा सोि हएत गळफास लवकरच घ होणार, हे उघड होतं.
आप या मदतीला कुठलीच ल करी तक ु डी येत नाही हे बघनू २८ एि ल या रा ी ८ वाजता िहटलरनं या तक ु ड्यां या
अिधका यांना तारा पाठव या. यात या अिधका यांनीसु ा देश ोह के ला अस याची आप याला खा ी वाटत असनू ,
आपण अगदी तातडीनं यांनी आप या मदतीला धावनू ये याची अपे ा करत अस याचं िहटलरनं नमदू के लं. सगळीकडून
आपली फसवणक ू के ली जात अस याचा आिण आप याच हाताखालचे लोक आप याला मरायला सोडून वतः
यु भमू ीपासनू दरू गे याचा िवल ण सतं ाप िहटलरला बेचनै करत होता. आपण या बाबतीत काहीही क शकत नाही ही
भावना तर याला चडं अ व थ करत होती. आपण जमनीचे अनिभिष स ाट असनू सु ा या िनकरा या वेळी आपण
अ यंत हतबल आिण एकाक झालो अस याची जाणीव याला सतत होत होती.
तेवढ्यात बंकरम ये आप याबरोबर काही काळ असलेला आिण आता अचानकपणे गायब झालेला िहमलरचा एक
मह वाचा सहायक अिधकारी कुठे आहे याचा शोध िहटलरनं घेतला, ते हा तो बंकर सोडून पळा याचं याला समजलं. या
अिधका याची बायको हणजे इ हा ाऊनची स खी बहीण होती. आता यानं आपला घात के ला अस या या संतापापोटी
िहटलरनं याचा शोध घे याचे आदेश एसएस या लोकांना िदले. बंकरमधनू पळ काढले या या अिधका यानं सोि हएत
ह यांपासनू बचाव करत आपला जीव वाचव याचा य न सु ठे वला होता. म तपैक दा झोकून पैशां या िपश या भ न
सा या कपड्यांमधला हा अिधकारी पळ काढ या या बेतात होता. यानं आपण अडचणीत आ याचं ल ात घेत इ हा
ाऊनला फोन के ला. बंकरमध या इ हा ाऊननं या या िवनव यांना अिजबात भीक घातली नाही. साहिजकच याला
हडकून काढले या एसएस या लोकांनी याला िहटलरसमोर बंकरम ये उभं के लं. या अिधका याला देश ोह के या या
आरोपाव न अटक कर यात आली. याहन जा त मह वाची गो हणजे िहमलरचा मह वाचा माणसू अशा कारे
आप याशी दगाफटका करत असेल, तर वतः िहमलर न क कुठं आहे आिण तो काय करतो आहे हे आप याला समजलं
पािहजे, हे िहटलर या ल ात आलं. आता बंकरचा इतर जगाशी असलेला िबनतारी सदं श े वहनाचा सपं कही तटु ला होता.
यामळ ु े जवळच असले या गोबे स या कायालयाकडून काही िनरोप िमळे ल एवढीच आशा होती. या कायालयामधली
िबनतारी संदश े वहनाची यं णासु ा काही माणात उद् व त झाली असली तरी ती थोडीफार शाबतू होती. २८ एि ल हा
िदवस िहटलर या ीनं खपू च खराब गेला होता. आप या मदतीला इतर ल करी तक ु ड्या धावनू येतील ही याची आशा
फोल ठरली होती. तेवढ्यात गोबे स या कायालयानं आप या मोड यातोड या अव थेत या िबनतारी संदश े वहन यं णे ारा
‘रॉयटस’ वृ सं थेनं िदले या वृ ाचा हवाला देणारी बीबीसीवरची एक बातमी िमळवली. वीडन या टॉकहोम शहरामधली
ही बातमी इतक सनसनाटी होती क ती वाचनू रिशयन बॉ बह यांची पवा न करता गोबे सचा एक सहायक पळत आप या
कायालयामधनू िहटलर या बंकरपयत कसाबसा आला. ितथं यानं िहमलरनं पाि मा य रा ांपढु े जमनी या वतीनं शरणागती
प कर याची तयारी दाखवली अस याची ही बातमी िहटलरला सांिगतली. ही बातमी ऐकताच िहटलर या बंकरमधले
सगळे या सगळे लोक अ रशः थ क झाले. िहटलर तर संताप, भीती आिण आ य यां या िम भावनेमळ ु े इत या जोरात
ओरडला क याला वेड लागलं आहे असं वाटावे!
इतर अनेक जणांनी आप याला दगाफटका के ला अस याची खतं िहटलरनं कशीबशी पचवली होती. च क
िहमलरसु ा बडु णारं जहाज सोडून पळ काढतो आहे हे ऐक यावर मा िहटलर या संतापाचा फोट झाला. िहमलर हा
आप याशी कायम एकिन राहील, असा िहटलरचा ढ िव ास होता. एक णभरही यानं कधीच िहमलरवर सश ं य घेतला
न हता. कुठ याही प रि थतीत िहमलर आपली साथ देईल आिण वेळ संगी आप याबरोबर मरणसु ा प करे ल, अशी
याला खा ी वाटत होती. आता संतापानं याचं सगळं शरीर लालबंदु झालं. याचा चेहरा तर ओळखू येणार नाही इतका
बदलला, असं हॅनानं नमदू के लं आहे. रागानं थरथरत यानं िहमलर या या कृ यािवषयी अ रशः आग ओकली. काही काळ
चालले या या या या आगपाखडीनंतर तो अवसान गळा यासारखा खाली बसला. बंकरम ये मशानशांतता पसरली.
गो रंगनं िकमान जमनीची सू ं वतःकडे घे याची परवानगी तरी मािगतली होती; पण िहमलरनं मा च क हा आपला
अिधकार अस या या थाटात इतर देशांशी चचाही के ली होती... तीसु ा शरणागती प कर याची! जरा सावर यानंतर देश ोह
आिण दगाफटका यांचं हे आप याला माहीत असलेलं सग यात भयानक आिण िवकृ त कृ य अस याचं िहटलरनं
आप याबरोबर असले या लोकांना सांिगतलं. ही बातमी आिण या या जोडीला सोि हएत ल कर आता जमन ससं दे या
इमारतीपासनू जेमतेम काही मीटर अतं रावर पोहोचलेलं अस याची आलेली दसु री बातमी यामळ
ु े सगळं संप याची िहटलरला
जाणीव झाली. अजनू साधारण तीस तासांनी हणजे ३० एि ल १९४५ या िदवशी सकाळी सोि हएत ल कर आप या
बंकरचाही घास िगळे ल, असं िहटलर या कानांवर आलं.
ही शेवटची धगु धगु ी आता अिं तम ट यात येऊन ठे पली होती!
 अंत!
आता आप याकडे फ काही तासांचा अवधी उरलेला अस याची जाणीव झा यामळ ु े िहटलरनं घाईघाईनं काही
िनणय घेतले आिण यांची अमं लबजावणीसु ा के ली. यात पहाट उजाडेपयत इ हा ाऊनशी ल न कर याचा समावेश होता.
यानं आपलं शेवटचं मृ यपु ही तयार के लं. ाईम आिण हॅना राईट्च यांना उर यासरु या जमन हवाई दलाची पणू ताकद
वाप न आप या बंकरपाशी येऊन ठे पले या रिशयन सैिनकांवर बॉ बह ले कर याचे आदेश देऊन यानं यांना बंकर
सोडायला सांिगतलं. तसंच िहमलरलाही यांनी अटक कर याचे आदेश यानं िदले. आपली जागा कुठ याही देश ोही
माणसानं घेता कामा नये, असं यानं हॅनाला बजावलं. ितनं काहीही झालं तरी िहमलरला िहटलरप ात जमनीचा चॅ सलर बनू
न दे याची हमी ावी, असं िहटलरनं ितला सांिगतलं. िहमलरचा बदला आपण मर या या आधी यायचा हणनू या या
मह वा या सहायकाला बंकरमध या अटके तनू बाहेर काढ यात आलं. िहमलर या देश ोही कृ यांम ये सहभागी
अस या या आरोपांव न याला गोळी घालनू ठार कर यात आलं. आधी उ लेख के या माणे खरं हणजे हा सहायक इ हा
ाऊन या बिहणीचा नवरा हणजेच आता िहटलरचा मे हणा होता! याचा िहटलर या िनणयावर कसलाच प रणाम झाला
नाही. इ हानंही याला वाचव यासाठी अिजबात य न के ले नाहीत. उलट िहटलरला सग यांनी दगाफटका के यािवषयी
ितनं खतं य के ली आिण िहटलरचा जीव वाचव या या मोबद यात १०,००० इतर जमन नाग रकांचा बळी गेला असता
तरी चाललं असतं, असं बोलनू दाखवलं.
 इ हा ाउन
यानंतर िहटलर आिण इ हा ाऊन यांचा ल नसमारंभ पार पडला. यासाठी घाईघाईनं ल निवधी करणा या एका
माणसाला बोलावनू घे यात आलं. तो कोड्यातच पडला; पण प रि थतीचं भान राखत यानं हे ल न लावनू िदलं. यानंतर
थे माणे िहटलर आिण इ हा ाऊन यां याखेरीज उपि थत असले या लोकांनी खास मेजवानीचा आ वाद घेतला. यात
गोबे स पती-प नीचाही समावेश होता. या काळात जु या आठवण ना िहटलरनं उजाळा िदला. नेहमी माणेच तो एकटाच
बराच वेळ बोलत रािहला. नाझी िवचारसरणी, जमनीिवषयीची आपली व नं अशा सग या गो ी यात हो या. यामळ ु े काही
काळ बंकरमधलं उदासवाणं वातावरण जरा खेळीमेळीचं झालं. रा ी १ ते ३ या दर यान िहटलर आिण इ हा ाऊन यांचं
ल न लागलं आिण यानंतर ही मेजवानी सु रािहली. यानंतर मा िहटलर ितथनू उठला. आप याला अनेक जणांनी
के ले या दगाफट यामळ ु े स याची प रि थती उ वलेली असनू , आता आप याला अिं तम िनणय घे याची वेळ आली
अस याचं यानं सांिगतलं. यामळ ु े वातावरण एकदम बदललं. थोड्याफार उ साहाची जागा पार नैरा यानं घेतली. शेजार या
खोलीत आप या एका मिहला सहायकाला यानं बोलावनू घेतलं आिण आपलं शेवटचं मृ यपु तसंच आपलं शेवटचं
इ छाप यानं ितला िड टेट के लं.
ही दोन कागदप ं िहटलर या एकूण वभावाला आिण या या इितहासाला साजेशीच होती. यामध या इ छाप ाचे दोन
भाग होते. यात या पिह या भागात यानं आप या माघारी आपलं मू यमापन कसं के लं जावं यािवषयी भा य के लं होतं.
दसु या भागात यानं भिव यािवषयी नेम या सचू ना के या हो या. दो ही भागांम ये आधी माणेच यानं भरपरू खोट्या गो ी
िलिह या. यात आपली जडणघडण, आपली वैचा रकता, दसु रं महायु जमनीवर लादलं जाण,ं यू लोकांिवषयीचा राग,
नाझी िवचारसरणी, आप याला झालेला दगाफटका, शेवटपयत आपण बिलनम येच राह याचा घेतलेला शरू िनणय, अशा
अनेक गो चा समावेश होता. तसंच आपली जागा कुणी यावी यािवषयीही यानं िलिहलं. यात आधी कुणी ही जागा घेऊ
नये यावर यानं भर िदला. खास क न गो रंग आिण िहमलर यांना आपण यां या पदांव न हाकलनू िदलं अस याचा प
उ लेख यात होता. ल कर, हवाई दल तसंच एसएस या सग यांनी आप याला दगाफटका के ला अस याचं याचं प मत
झालं होतं आिण याची याला खपू खतं वाटत होती. आपण िवजयी ठ शकलो असतो; पण या सग यांमळ ु े च ते अश य
झालं, अशी भावना याला शेवटपयत सतावत रािहली. साहिजकच आप यानंतर देशाचं नेतृ व कुणाकडे सोपवायच,ं हा
ही यानं नौदला या अिधका याकडे दे याचा िनणय घेऊन सोडवला. नौदलानं आप याशी दगाफटका के ला नस याचं
समाधान या या मनात असलं तरी खरं हणजे नौदलानं या यु ात िनणायक भिू मका िनभाव याइतका नौदलाचा यात
सहभागच न हता. जमन ल करानं हणजे पायदळानं या यु ात सग यात शथ ची झजंु िदली होती. यांचचं मनु यबळ, तसचं
यु साम ी या दो ही पात यांवर सग यात जा त नक ु सान झालं होतं. या सग याचा िहटलरला जणू िवसर पडला असावा.
यामळ ु े यानं जमन नौदल मख ु डोिन झ याला आपला उ रािधकारी नेमत अस याचा उ लेख के ला. यानंतर यानं
आप यानंतर या सरकारम ये कुणाचा समावेश असावा, या िवषयावर मथं न के लं. गोबे स हा जमनीचा नवा चॅ सलर असावा
असं िहटलरचं मत होतं. हे यु सु ठे व याची िहमं त असले या शरू लोकांचाच सरकारम ये समावेश हावा, तसंच इतर
मह वा या जबाबदा याही अशाच लोकांकडे िद या जा यात, असं यानं नमदू के लं. तसंच आपले वणभेदी कायदे तसेच
कायम ठे वनू आतं ररा ीय पातळीवर यू लोकांचं ख चीकरण आधीइत याच जोमानं करत राह याचा स ला यानं िदला.
हे सगळं क न झा यावर िहटलरचं काम संपलं. आता २९ एि ल १९४५ या रिववारचे पहाटेचे चार वाजले होते. आपण
मागे ठे वत असले या कागदप ांवर सा ीदारां या उपि थतीत सही करायची हणनू यानं गोबे स आिण इतर काही लोक
यांना आप या खोलीत बोलावनू घेतलं. िहटलरनं वतःची सही झा यावर या लोकांनाही सा ीदार हणनू सही करायला
सांिगतलं. यानंतर यानं आप या वैयि क पातळीवर या मृ यपु ाचा मसदु ा पटापट सांिगतला. यात यानं ऑि यामध या
आप या तल ु ना मकरी या ग रबीत गेले या आयु याची उजळणी के ली. तसंच आपण आयु या या या अखेर या ट यावर
ल न कर याचा आिण नंतर दोघांनी आयु य संपव याचा िनणय का घेतला, यािवषयीसु ा यानं उ लेख के ला. आपली
मालम ा िवकून आप या नातेवाइकांना यातनू िमळणारी र कम वाटून टाकावी, असं यानं सांिगतलं. गो रंगनं आप या
पदाचा गैरवापर क न चडं संप ी जमा के ली असली तरी िहटलरनं मा तसं के लं नस याचा उ लेख इथं के ला पािहजे. हे
सगळं सांगनू झा यावर अितताण आिण या कागदप ांचं िड टेशन के यामळ ु े आलेला थकवा यामळ ु े िहटलर झोपी गेला.
आता पहाट उजाडली होती. बिलन शहरावर बॉ बह यांमळ ु े िजथंितथं लागले या आगीमळु े धरु ांचे लोट िदसत होते. रिशयन
ह यांमळ ु े इमारती प यां या डावां माणे कोसळत अस याचं य अनेक िठकाणी िदसत होतं. आता जमन ससं दे या
इमारतीपासनू रिशयन ल कर फार दरू न हतं.
िहटलर झोपलेला असताना गोबे स आिण बोरमन यांची घाई सु होती. िहटलरनं आप या सचू नांम ये या दोघांनी
बिलन सोडून न या सरकारम ये सामील हो याचा प आदेश िदला होता. बोरमनला िहटलरचा हा आदेश अगदी
हवाहवासा वाटला. याची िहटलरसोबत मर याची अिजबात इ छा न हती. याचा अथ तो िहटलरशी एकिन न हता असं
नाही; पण आपला हकनाक बळी जावा, असं मा याला वाटत न हतं. डोिन झ आप याला न या सरकारम ये सामील
करे ल, अशी आशा तो मनाशी बाळगनू होता. अथातच िहटलरचा अतं झा याचं समजताच गो रंग घाईघाईनं सरकारची सू ं
वतःकडे खेचनू घे यासाठी धडपडेल, अशी भीती बोरमनला वाटत होती. हे टाळ यासाठी बोरमननं लगेचच एसएस या
मु यालयाला िबनतारी संदश े पाठवनू िहटलरचा घात करणा या सग या लोकांना संपवायला सांिगतलं. गो रंग आिण हवाई
दलातले याचे मु य अिधकारी यांना बोरमननं आधीपासनू च एसएसकरवी बंदी बनवलं होतं. आता िहटलर या मृ यपू ाठोपाठ
गो रंगला ठार कर याचे आदेश यानं जारी के ले होते. गोबे सला मा इ हा ाऊन माणेच िहटलरिवरिहत जमनीम ये िजवंत
राह यात कसलाच मतलब वाटत न हता. िहटलरमळ ु े च आपण आयु यात इतक गती के ली, याची जाणीव तो कधीच
िवसरला नाही. हणनू च िहटलर मरण पाव यावर आपणसु ा हे जग सोडावं, असं यानं ठरवलं होतं. नाझी प ाचा मु य
चारक हणनू यानंच िहटलरची क त सगळीकडे पसरवली होती. यानंच नाझी िवचारसरणीचं िवल ण उदा ीकरण के लं
होतं. जमनीची श सु ा होती याहन खपू जा त भासव यात तसंच िहटलरची ितमा चडं उजळ कर यात याचा
सग यात मोठा हात होता. िहटलर या गोताव यापैक याची साथ अगदी शेवटपयत न सोडणारा गोबे स हा एकटाच होता.
इतर सग या लोकांनी एक तर िहटलरला धोका िदला िकंवा वतः िवनाकारण मृ यू प कर यापे ा िजवंत राह याचा य न
तरी क न बघायचं ठरवलं होतं. अशा प रि थतीत िहटलरशी कायम एकिन रािहले या गोबे सला या या साथीत मरणाचा
सामना कर यात शौय वाटत होतं. हणनू च यानं िहटलरनं य के ले या अपे ांना जोडणी हणनू वतःचे िवचारही िलहन
ठे वले. २९ एि ल १९४५ या िदवशी सकाळी साडेपाच वाजता गोबे सचं हे िलखाण पणू झालं.
आता िहटलरनं िड टेट के लेला शेवटचा मजकूर सोि हएत सैिनकां या हाती लागू न देता सरु ि तपणे पढु या
सरकारपयत पोहोचवणं गरजेचं होतं. मळ ू मजकूर अजनू ही ब यापैक भरभ कम असले या दरू वर या एका जमन ल करी
तक ु डीचं नेतृ व करणा या माणसापयत पोहोचवायचा होता. तसचं या मजकुराची एक त डोिन झपयत यायची होती. या
कामासाठी तीन व र लोकांना दपु ारी बंकरमधनू धाड यात आलं. हे काम अथातच अ यंत धोकादायक होतं. म ये रिशयन
सैिनकां या अनेक फ या हो या. यां यामधनू सरु ि तपणे माग काढून हे तीन िनरोपे पढु े जा यात यश वी झाले खरे ; पण
यात खपू च वेळ गेला. डोिन झ तसचं सबं ंिधत ल करी अिधकारी यां यापयत िहटलरचे हे शेवटचे िनरोप कधी पोहोचलेच
नाहीत. तसंच या िदवशी बंकरमधनू बाहेर पडणारे हे तीनच लोक न हते. या दपु ारी िहटलरनं जणू काही घडलेलंच नाही
आिण अजनू हे यु सु आहे अशा आिवभावात गे या सहा वषा माणे आप या ल करी अिधका यांची दैिनक बैठक
घेतली. आता तीनच अिधकारी उरले होते. यांनी रिशयन सैिनक आप या इमारती या अगदी जवळ येऊन ठे प याचं आिण
ते एक-दोन िदवसांम ये आप या बंकरम ये घसु याची श यता अस याचं सांिगतलं. आप या मदतीला धावनू येतील अशा
जमन तक ु ड्यांचा अजनू कसलाच मागमसू नस याचा उ लेख होताच या तीन अिधका यांनी संधी साधली. आपण आज
दपु ारी बंकर या बाहेर पडून या तक ु ड्यांिवषयी काही मािहती िमळे ल का याची छाननी क , असं सांगनू यांनी यासाठी
िहटलरची परवानगी मािगतली. िहटलरनं ती देताच यांना आनंद झाला. या बैठक त तर अजनू च खराब बात या आ या
हो या. साहिजकच आता आणखी उशीर कर यात काहीच मतलब नस याचं िहटलर या ल ात आलं. यानं आणखी काही
संदश
े आप या बिलनबाहेर या सहका यांना पाठव याचे आदेश िदले. यानंतर िलिह यात आलेले याचे शेवटचे श द असे
होते :
जमन नाग रकांनी या यु ात के लेली य नांची शथ आिण यांनी दाखवलेला िनः वाथ पणा या गो ी इत या
कौतक ु ा पद आहेत, क हे सगळ ं वाया गेलेलं आहे यावर माझा िव ासच बसत नाही. अजनू ही पवू कडे जमन
लोकां या िव तारासाठी श य िततक मजल मारता येईल, हेच येय सग यांनी मनाशी बाळगलं पािहजे.
याचं हे शेवटचं वा य ‘माईन का फ’मधलं होतं. आप या आयु या या सु वातीपासनू च जमन लोकांसाठी
पवू कडचा िव तार हे िहटलरनं बिघतलेलं व न होतं. आता आप या आयु या या अगदी शेवट या काही णांम ये
हेच व न तो उराशी बाळगनू होता. या वायफळ व नापोटी कोट्यवधी जमन नाग रकांचे आिण इतर देशां या
नाग रकांचे ाण गेले अस याच,ं िवल ण नासधसू झा याचं आिण एका िपढीचं आयु य उद् व त झा याचं याला
काहीच वाटत न हतं. यामधली नैितकता णभर दरू ठे वली तरी यामधली अश य ायतासु ा याला शेवट या
ासापयत जाणवत न हती, हे अ यंत ददु वी होतं.
२९ एि ल १९४५ या दपु ारी बंकरबाहे न आले या शेवट या काही बात यांमधली एक मह वाची बातमी हणजे
िहटलर माणेच हकूमशाही पसरवणारा मसु ोिलनी आता जगात न हता. लारा पॅटक या आप या स या या ेयसीसोबतच
याचा मृ यू झाला होता. २७ एि लला ि व झलडम ये पळून जा या या य नात असताना या दोघांना इटािलयन लोकांनी
पकडलं. २८ एि लला यांना ठार क न याच रा ी यांचे मृतदेह िमलान शहरात एका कम ये भ न आण यात आले. ितथं
ते एका सावजिनक िठकाणी फे कून दे यात आले. दसु या िदवशी र यावर या िवजे या िद यांना ते टांग यात आले. नंतर
ितथनू ते सोडव यात आले आिण गटारीत फे कून दे यात आले. ितथं यांचा रागराग करणारे इटािलयन लोक िदवसभर जमले
आिण यांना मरणो र िश या देत रािहले. १ मे या िदवशी हे दोन मृतदेह परु यात आले. अशा कारे इटलीवर फॅ िसझमची
कृ णछाया पसरवणा या मसु ोिलनीचा अतं झाला. मसु ोिलनी या मृ यचू ी बातमी िहटलरला कळव यात आली होती. अथात
मसु ोिलनी आिण याची ेयसी यां या मृतदेहांची िवटंबना कशी कर यात आली यािवषयीचे तपशील िहटलरपयत पोहोचले
का, हे माहीत नाही. जर यामधला थोडाजरी भाग िहटलरला समजला असेल तर आप याही मृतदेहांचं असंच काहीसं होऊ
शकतं याची जाणीव झा यामळ ु े काहीच मागे न ठे व याचा याचा िनधार अजनू च प का झाला असणार, यात शक
ं ा नाही.
मसु ोिलनी या शेवटाची बातमी कळ यानंतर थोड्याच वेळात िहटलरनं आप या शेवटाची तयारी सु के ली. ल डी या
आप या लाड या अ सेिशयन कु याला िवष पाजनू मार याचे आदेश यानं िदले. याखेरीज बंकरम ये असले या इतरही दोन
कु यांना गो या घालनू ठार कर यात आलं. नंतर बंकरम ये रिशयन सैिनक आले तर यां या हाती आपण िजवंत सापडू नये
यासाठी याय या असतील तर हणनू िवषा या दोन गो या यानं आप या मागे रािहले या दोन मिहला सहायकांना िद या.
यांनी आपली इतक साथ िद याब ल यानं यांचे आभार मानले आिण आपण यांना याहन चांगली भेट देऊ शकत
नस याब ल यांची माफ मािगतली. आता सं याकाळ झाली होती. आपली उरलेली कागदप ं न कर याचे आदेश यानं
एका सहायकाला िदले. तसंच पढु ची सचू ना िमळे पयत बंकरम ये कुणीही झोपी जायचं नाही, असं यानं जाहीर के लं. िहटलर
आप या सग यांचा िनरोप घेणार आहे, असा याचा सग यांनी अथ लावला. य ात मा याला बराच उशीर झाला.
३० एि ल १९४५ रोजी पहाटे अडीच वाजता िहटलर बंकरमध या आप या खोलीतनू िदवाणखा यासार या
बैठक या खोलीत आला. ितथं साधारण वीसेक लोक होते. यांपैक बहसं य लोक हणजे या या िनरिनरा या मदतनीस
मिहला सहायकच हो या. यानं येकाशी ह तांदोलन के लं आिण येकाशी तो काही श द बोलला. याचे डोळे
पाणाव यासारखे िदसत होते. याची नजर दरू वर कुठंतरी लागली असावी, अशा कारची हरवलेली होती. िहटलरनं या
सग यांचा िनरोप घेत यावर एक अत य गो घडली. बंकरम ये अस होत होत िशगेला जाऊन पोहोचलेला ताणतणाव
अचानकपणे िनवळला. िहटलरचा िनरोप घेत यानंतर यांमधले बरे च लोक ितथ या छोट्या उपाहारगृहाम ये गेले आिण
च क नाचायला लागले! यांची ही अचानकपणे सु झालेली पाट इतक रंगली क , यांनी आपला ग गाट जरा कमी करावा
अशी िवनंतीवजा सचू ना काही काळातच िहटलर या खोलीतनू कर यात आली. आता अगदी कुठ याही णी सोि हएत
सैिनक बंकरम ये घसु नू आप याला अटक क शकतात िकंवा आपले ाण जाऊ शकतात, याची या लोकांना जाणीव झाली
होती. याचबरोबर आपलं आयु य िहटलर या आयु याला एखा ा कठपतु ळीसारखे बांधलेलं अस याची हताश भावनासु ा
यां या मनातनू काही िमिनटांपवू िनघनू गेली होती. या दोन संिम भावनांमळ
ु े बहधा हे सगळे लोक एकदम भावनाशू य
झाले असावेत आिण यांनी ज लोष के ला असावा. ते रा भर नाचतच रािहले.

िहटलर आिण इ हा यांनी या सो यावर आ मह या के ली

३० एि लचा िदवस उजाडला. नेहमी माणे याही दपु ारी दैिनक बैठक झाली. प रि थती अथातच अजनू च खराब झाली
होती. सोि हएत सैिनक उरलासरु ला जमन बचाव भेदनू जमन संसदे या इमारती या जवळपास हाके या अतं रापयत येऊन
ठे पले होते. इ हा ाऊनला आता काही खा याची इ छाच उरली न हती. िहटलरनं आपलं शेवटचं जेवण आप या दोन
मिहला सहायक आिण आपली वयंपाक ण यां यासोबत घेतलं. दपु ारी अडीच या समु ाराला जे हा िहटलरचं जेवण आटोपत
आलं होतं, ते हा या या वाहनचालकाला २०० िलटस पे ोल आण याची सचू ना िमळाली. इत या तातडीनं इतकं पे ोल
िमळणं कठीण असलं तरी या वाहनचालकानं काहीतरी खटाटोप क न समु ारे १८० िलटस पे ोल िमळवलं. नंतर बंकर या
चोर दारातनू तीन िम ां या मदतीनं यानं ते कसबं सं आत आणलं. हे पे ोल अथातच िहटलर आिण इ हा ाऊन यां या
आ मह यांनंतर यांचे मृतदेह जाळून टाक यासाठी वापरलं जाणार होतं. दर यान आपलं जेवण आटोप यानंतर इ हा
ाऊनला िहटलरनं बोलावनू घेतलं. या दोघांनी गोबे स, िहटलर या मिहला सहायक आिण याची मिहला वयंपाक ण
यांचा शेवटचा िनरोप घेतला. गोबे सची प नी मा ितथं हजर न हती. ितलाही आप या नव या माणेच िहटलरसह मृ यू
वीकारणं जा त अिभमाना पद वाटत असलं तरी आप या सहा िन पाप छोट्या मल ु ांनाही ठार करायची क पना ितला सहन
होत न हती. हे वाभािवकच होतं. दोन िदवसांपवू च अचानकपणे बंकरम ये अवतरले या हॅना राईट्चला ितनं आप या
मनःि थतीिवषयी क पना िदली होती. आपली मल ु ं ही आपली नसनू िहटलरची आिण या या स चे ी अस याचं आपण
मानत अस यामळ ु े , यांचचे अि त व िमट यानंतर आप यासह आप या मल ु ां या अि त वाला काहीच अथ उरणार
नस याचं आपलं मत आहे, असं ती हणाली. असं असनू सु ा भावनेपोटी आपण अगदी शेवट या णी िढले पडलो तर
आप या मल ु ांचाही मृ यू घडवनू आण यात हॅनानं आप याला मदत करावी, असं ितनं बोलनू दाखवलं.
िहटलर आिण इ हा ाऊन यां यासमोर असली कुठलीच अडचण न हती. सग यांचा िनरोप घेऊन ते आप या
खोलीम ये िशरले. बाहेर या पॅसेजम ये गोबे स, बोरमन आिण इतर काही जण थांबले होते. काही वेळानंतर र हॉ हरमधनू
गोळी झाड याचा एक आवाज यांनी ऐकला. आणखी एक गोळी झाडली जा याची यांनी वाट बिघतली; पण यांना नसु ती
शांतताच अनभु वायला िमळाली. थोडा वेळ थांबनू शेवटी यांनी िहटलर या खोलीत वेश के ला. िहटलरचा मृतदेह यांना
सो यावर िदसला. यातनू र ाव होत होता. यानं बहधा साईनाईडची िवषारी गोळी खाऊन आप या कपाळावर गोळी
झाडली होती. या या बाजल ू ा इ हा ाऊनचा मृतदेह होता. जिमनीवर दोन र हॉ हस पडली होती; पण इ हानं
आप याकड या र हॉ हरचा वापर न करता िवष खा लं होतं. ते हा सोमवार, ३० एि ल १९४५ या िदवशीचे दपु ारचे
३.३० वाजले होते. िहटलरचा छप नावा वाढिदवस साजरा होऊन दहा िदवस उलटले होते. सगळे िनःश द झाले. घाईघाईत
िहटलर आिण इ हा यां या मृतदेहांवर जजु बी अं यसं कार कर यात आले. आता रिशयन बॉ ब आिण तोफगोळे जमन
संसदे या इमारतीवर जोरदार मारा करत होते. गोळी लाग यामळ ु े िवि छ न झालेला िहटलरचा चेहरा झाकून याचा मृतदेह
ल करी लँकेटम ये ठे व यात आला. इ हाचा मृतदेह मा र ाळलेला न हता. तो तसाच ठे व यात आला. हे दो ही मृतदेह
बंकरमधनू वर ने यात आले. संसदे या इमारतीची बाग बंकरपासनू वर या बाजल ू ा साधारण २५ फुटांवर होती. ितथंही रिशयन
तोफगो यांचा वषाव सु होता. तो काही काळ थांबताच बागेम ये हे मृतदेह ठे व यात आले आिण यां यावर पे ोल ओतनू
घाईघाईनं यांना अ नी दे यात आला. गोबे स आिण याचे सहकारी यांनी खास नाझी शैलीत या मृतदेहांना सलामी िदली.
रिशयन तोफह ले पु हा सु झा यामळ ु े यांना बागेत थांबता आलं नाही. यांनी तातडीनं बंकरचा आ य घेतला आिण
ितथनू च आप या ने याचा िनरोप घेतला.
 िहटलरची अखेर
आप या जागी डोिन झची नेमणक ू हावी असा िहटलरनं िदलेला िनरोप अजनू ही डोिन झपयत पोहोचलेला नस यामळ ु े
िबनतारी संदश
े ा ारा हा िनरोप या यापयत पोहोचव याची गरज बोरमनला भासत होती. तरीही णभर तो थबकला.
आप या हाती जवळपास आलेली स ा दसु या माणसा या हाती सोपवताना या या मनात शेवट या णी चलिबचल
झाली. ती मागे सा न यानं डोिन झला हा िनरोप कळवला. िहटलर मरण पावला अस याचं मा यानं िलिहलं नाही.
नौदलाचा मख ु असलेला डोिन झ ते हा दसु रीकडेच होता. आलेला संदश े बघनू तो च ावनू च गेला. या या मनात
िहटलरची जागा घे याचा िवचार कधीच आला न हता; याला तशी अिजबात इ छासु ा न हती. उलट दोन िदवसांपवू च
िहटलरची जागा िहमलर घेईल अशा समजापोटी यानं िहमलरची भेट घेऊन याला आपला पणू पािठंबा िदला होता. तरीही
िहटलरशी तो चडं एकिन अस यामळ ु े आिण िहटलर अजनू िजवंत अस या या क पनेमळ ु े यानं िहटलरला उ श
े नू उ र
पाठवलं. यात िहटलरनं घेतलेला कुठलाही िनणय आपण िशरसावं मानू आिण यानं जर आप याला आपला उ रािधकारी
नेमायचं ठरवलं असेल तर आपण ही जबाबदारी सांभाळू, असं िलिहलं. तसचं पणू ताकदीिनशी आपण लढत राह, अशी
वाहीही यानं िदली.
 िहटलरची बंकरमधली खोली
दर यान बोरमन आिण गोबे स यां या मनात रिशयाशी चचा कर याची क पना ज मली. यासाठी पवू मॉ कोम ये
जाऊन आले या आिण याला मॉ को या रे वे थानकावर द तरु खु टॅिलननंच िमठी मारली होती अशा जमन ल करी
अिधका याला पढु े कर याचा यांचा िवचार होता. हा ल करी अिधकारी आता बंकरम येच होता. याला सोि हएत
अिधका यांशी चचा करायला पाठवायचं यां या मनात होतं. या ारा आपलं नवं सरकार सरु ि तपणे थापन कर यासाठी
सोि हएत ल कराकडून यांना अभय हवं होतं. या या मोबद यात बिलनम ये शरणागती प करायची तयारी ते दाखवत होते.
३० एि ल आिण १ मे यादर यानची म यरा उलटून गे यानंतर काही वेळातच या कामासाठी संबंिधत जमन ल करी
अिधकारी बंकरमधनू बाहेर पडला. यानं रिशयन ल करी अिधका याची भेट घेतली. या वेळी बंकरमध या सग या लोकांनी
तसंच बिलनमध या उर यासरु या जमन ल करानं संपणू शरणागती प करली पािहजे, अशी मागणी रिशयन ल करी
अिधका यानं के ली. जमन ल करी अिधका याला आपली मोहीम पणू वाला ने यासाठी वेळ लागला. तो १ मे या िदवशी
सकाळी ११ वाजेपयतसु ा परतू शकला नस यामळ ु े बोरमन अ व थ झाला. यानं डोिन झला आणखी एक िबनतारी सदं श े
पाठवला. यातही यानं िहटलर जगात नस याचा प उ लेख के लाच नाही. आपण श य ितत या लवकर डोिन झपाशी
पोहोच याचा य न करणार अस याचं आिण िहटलरनं िलिहले या मजकुरावर काम सु करणं गरजेचं अस याचं बोरमननं
या सदं श
े ात ोटकपणे नमदू के लं. यामागचं कारण हणजे बंकरमधनू सरु ि तरी या बाहेर पडून डोिन झपयत पोहोचणं आिण
याला िहटलर या आ मह येची बातमी सव थम सांगनू याची मज संपािदत करण,ं हे होतं.
गोबे सला वरवर नवं सरकार, डोिन झचं नवं मिं मडं ळ वगैरे गो म ये रस अस यासारखं वाटत असलं तरी य ात
मा िहटलरप ात जगात राहणचं याला अश य वाटत होतं. साहिजकच डोिन झचा खा ीलायक सहकारी होणं वगैरे
गो म ये याला कसलाच मतलब वाटत न हता. यानं १ मे या दपु ारी स वातीन वाजता डोिन झला िबनतारी संदश े पाठवनू
िहटलर इितहासजमा झाला अस याचं कळवनू टाकलं. िहटलरनं हे जग सोडून आता जवळपास चोवीस तास उलटले
अस याचं यात प पणे हटलं होतं. तसचं बोरमन लवकरच बंकरमधनू बाहेर पडून डोिन झ या भेटीला ये या या य नांत
अस याचा उ लेखही यात होता. आपण काय करणार आहोत यािवषयी मा गोबे सनं या सदं श े ात अिजबात काहीच
िलिहलं नाही. यानं हे कृ तीतच आणलं. १ मे या सं याकाळी आधी गोबे स या सहा मल ु ांना िवषारी इजं े शनं दे यात
आली. ही मल ु ं खेळत असताना यांचा खेळ थांबवनू हे िजवाचा थरकाप उडवणारं कृ य आद या िदवशी िहटलर या
कु यांना िवष योगानं ठार करणा या िहटलर या डॉ टरनंच के लं. यानंतर आप या सहायकाला बोलावनू आपण आप या
प नीसह आ मह या करणार अस याचं गोबे सनं सांिगतलं. तसंच यानंतर लगेचच आप या दोघांचे मृतदेहसु ा जाळून
टाक याची िवनंती यानं या सहायकाला के ली. आप या मल ु ांना नक
ु तेच िवषारी इजं े शनं देऊन मार यात आ याचा उ लेख
यानं के ला नाही. रा ी साडेआठ या समु ाराला बंकर या पाय या चढून गोबे स आिण याची प नी बंकरवर या बागेम ये
आले. वाटेत भेटणा या सग यांचा यांनी िनरोप घेतला. बागेम ये एसएस या एका िप तल ू धारी माणसानं गोबे स आिण
याची प नी या दोघां याही डो या या माग या भागात गो या घालनू यांना संपवलं. पे ोलचे चार डबे यां या मृतदेहांवर
ओतनू ते जाळ यात आले. तरीसु ा हे मृतदेह अधवटच जळाले. याकडे ल ायला कुणालाच वेळ न हता. बंकरमध या
उर यासरु या लोकांची ितथनू बाहेर पड याची नसु ती घाई सु होती. रिशयन सैिनक कुठ याही णी घसु याची श यता
अस यामळ ु े आपला बचाव कर यासाठीची चढाओढच लागली होती. या नादात गोबे स आिण याची प नी यांचे मृतदेह
अधवटच जळाले अस याचं भान कुणाला उरलं नाही. वाभािवकपणे नंतर रिशयन सैिनकांना हे अधवट जळालेले मृतदेह
सापडले.
 मृतदेह इथे जाळ यात आले
१ मे या रा ी ९ वाज या या समु ाराला रिशयन ह यांमळ
ु े बंकरला आग लागली. ितथं असलेले ५००-६०० लोक
आपला जीव वाचव यासाठी धडपडत होते. यांमधले बहसं य लोक एसएसचे सद य होते. बंकरमधनू बाहेर पडून संसदे या
इमारतीसमोर या रे वे थानकाखाल या भयु ारी मागातनू सटकायचं आिण ितथनू चालतच एका मोठ्या रे वे थानकापयत
पोहोचायच,ं असा पिहला ट पा होता. यानंतर जवळची ी नदी ओलांडून उ रे कड या रिशयन सैिनकांना चकवा देत िनघनू
जायच,ं असा हा बेत होता. काही जणांना यात यश आलं; पण जे यात अपयशी ठरले यां याम ये मािटन बोरमनचा समावेश
होता. याची पा भमू ी हणजे रिशयन ल करी अिधका याची भेट घे यासाठी पाठव यात आलेला जमन ल करी अिधकारी १
मे या दपु ारी बंकरम ये परतला. या याशी बोल यानंतर बंकरमधनू सरु ि तपणे बाहेर पड यासाठीचा एकमेव माग हणजे
इथनू आपली सटु का क न घे यासाठी धडपडत असले या सग या लोकांबरोबर िनसटण,ं हाच अस याचं बोरमनचं मत
झालं. आप या जवळ या काही लोकांबरोबरच राहन यानं बंकर सग यांसमवेत सोडलं. पढु े एक जमन रणगाडा होता.
या या आडोशानं पढु े जा याचा य न बोरमन आिण याचे सहकारी करत असताना समो न रिशयन रणगाड्याचा
तोफह ला झाला. यामळ ु े बोरमन जागीच मरण पावला अस याचा अदं ाज य के ला जातो. दसु या एका अदं ाजानसु ार
बोरमन या ह यात मरण पावला न हता; तर पढु े जात असताना रिशयन सैिनकां या तावडीतनू आपली सटु का होणं अश य
अस याचा अदं ाज याला आ यामळ ु े यानं िवषाची गोळी खाऊन आ मह या के ली असावी.
िहटलर या मृ यनू ंतर यानं उभं के लेलं ‘ितसरं सा ा य’ आणखी आठवडाभर िटकलं. १ मे या रा ीचे १० वाजनू
गे यावर गोबे स आिण याची प नी यांचे मृतदेह जळत असताना आिण िहटलर या बंकरमधले उरलेसरु ले लोक ितथनू
िनसटून जा या या य नांत असताना हॅ बग शहरामध या रे िडओवर या वृ िनवेदकानं सगं ीताचा सु असलेला काय म
अचानकपणे थांबवला. ल करी स वाजव यात आले. यानंतर वृ िनवेदकानं अशी घोषणा के ली :
बो शेि हकांबरोबर आप या आयु या या शेवट या ासापयत लढणारा आपला थोर नेता अॅडॉ फ िहटलर
आज दपु ारी संसदे या इमारती या मु यालयात मरण पावला. ३० एि ल या िदवशी ँड अॅडिमरल डोिन झ यांची
नेमणक
ू आपला उ रािधकारी हणनू िहटलर यांनी के ली. आता िहटलरचा हा उ रािधकारी हणजेच आपले ँड
अॅडिमरल आप याशी संवाद साधतील.
या भल ू थापां या पायावर िहटलर या स चे ी िनिमती झाली होती याच भल
ू थापा या स े या अतं ा या वेळीसु ा
मार या जात हो या. िहटलरचा मृ यू ३० एि ललाच झाला अस याचं स य लपवनू ठे वणं एक वेळ फारसं मह वाचं नसेल;
पण ‘श श ू ी शेवट या ासापयत लढतालढता’ याचा मृ यू अिजबातच झाला न हता. अथातच िहटलरला ‘िहरो’ ठरवणं
आिण िहटलरप ात उर यासरु या जमन ल कराम ये अफरातफरीचं वातावरण िनमाण होऊ नये यासाठी य न करण,ं न या
सरकार या ीनं अ यंत मह वाचं होतं. िहटलरनं आ मह या के याचं जमन ल कराला समजलं असतं तर ल करानंही
न क च श ं टाकली असती. रा ी १०.२० वाजता रे िडओवर भाषण करणा या डोिन झनंही िहटलरला ‘वीरमरण’ आ याचा
खोटा उ लेख परत के ला. कदािचत डोिन झला िहटलर न क कसा मेला यािवषयीची क पना नसावी. िहटलरप ात आपण
एक कडे बो शेि हकां या िवरोधातलं तर दसु रीकडे पाि मा य देशां या िवरोधातलं यु लढतच राह, अशी वाही यानं
िदली. अथातच याला काहीच अथ न हता. ५ मे १९४५ या िदवशी डोिन झ या जागी नेम यात आले या न या
नौदल मख ु ानं अमे रक ल कर मख ु आयसेनहॉ हरची भेट घेऊन शरणागती प कर याचा ताव िदला; पण यात चलाखी
होती. ती ओळखनू आयसेनहॉ हरनं तो फे टाळून लावला. नाइलाजानं ७ मे या िदवशी पहाटे २.४१ वाजता जमनीनं
अमे रके पढु े िवनाअट शरणागती प करली. सगळा खेळ आता संपला होता!
८-९ मे १९४५ या िदवसांपासनू यरु ोप शांत झाला. बॉ बह ले थांबले. १ स टबर १९३९ या िदवसापासनू यरु ोपम ये
पसरलेली अ व थता आिण अशांतता संपु ात आली. लाखो सैिनक यु भमू ीवर ठार झाले. लाखो िनरपराध लोक श ू या
ह यांम ये मरण पावले. लाखो लोक िहटलर या छळछाव यांम ये हाल हाल होऊन जग सोडून गेले. यरु ोपमधली अनेक
िदमाखदार आिण ऐितहािसक मह व असलेली शहरं भईु सपाट झाली. िजकडेितकडे िवनाश आिण मृतदेहांची पसरलेली
अस दगु धी यामळु े वातावरण अ यंत कुबट झालं होतं. जमनीम ये आता ल करी जवान ताडताड कवायती करत िफरणार
न हते. एसएस या ‘ ाऊन शट’वा यांची दहशत आता माजणार न हती. यू आिण सा यवादी लोकांचे बळी जाणार न हते.
िहटलरची आ मक आिण षे पणू भाषणं रे िडओवर ऐकायला िमळणार न हती.
 पिह या महायु ात या पराभवानंतर जमनीचा स ाट कै झर यानं पळ ज र काढला होता; पण जमनी हा देश बेिचराख
झाला न हता. राजस ा संपु ात आलेली असली तरी इतर राजक य आिण सामािजक सं था िश लक रािह या हो या.
लोकांनी िनवडून िदलेलं मिं मडं ळ देशाचा कारभार चालव यासाठी उपल ध होतं. जमन ल कर आिण जमन शासक य
सेवा यांचं कामकाज ब याच अश ं ी सु राह शकलं होतं. आता मा जमनीची परु ती वाताहत झाली होती. सग या सरकारी,
िनमसरकारी, खासगी यं णांचं जणू नामोिनशाणच संपु ात आलं होतं. जमन ल करामधले लाखो जवान, नौदलातले सैिनक
आिण हवाई दलातले यो े आप याच देशात यु कै दी बनले होते. कोट्यवधी जमन नाग रकांवर पर या ल करांचं िनयं ण
थािपत झालं होतं. अ नपा यासाठीसु ा यां यावर अवलंबनू राह याची पाळी जमनांवर आली होती. अॅडॉ फ
िहटलर या चडं घोडचक ु मळु े आिण अशी घोडचक ू करणा या िहटलरला आधं ळे पणानं पािठंबा दे या या आप या
महाघोडचक ु मळ
ु े जमन नाग रकांवर ही वेळ आली होती. या सग या लोकांना आिण जमनीमध या सग याच गो ना
आप याबरोबर संपव याची िहटलरची अघोरी इ छा मा मानवते या निशबानं अपरु ीच रािहली होती! जमन नाग रक
आप या पढु ्यात वाढून ठे वले या घटना माला िनमटू पणे सामोरं जा यावाचनू दसु रं काहीच क शकत न हते.
डोिन झचं हगं ामी सरकार िम रा ांनी २३ मे १९४५ या िदवशी खालसा के लं आिण या मिं मडं ळा या सग या
सद यांना अटक कर यात आलं. ६ मे या िदवशी िहमलरला मिं मडं ळातनू काढून टाक याची चाल खेळ याचा डोिन झनं
य न के ला. यामळु े िम रा ं आप याकडे सहानभु तू ीपवू क नजरे नं बघतील अशी याला वाटत असलेली आशा फोल ठरली.
िहमलर अजनू कुठं आहे याचा मा कुणालाच प ा न हता. ले सबग इथ या प रसरात िहमलर आपला जीव वाचव या या
य नांत काही सहका यांसह भटकत रािहला. २१ मे या िदवशी अमे रक आिण ि िटश सै यां या तक ु ड्यांची नजर चक
ु वनू
एसएस या आप या ११ सहका यांसह बॅ हे रया या आप या मायभमू ीकडे परत याचा यानं य न के ला. आपली ओळख
पटू नये हणनू यानं आप याला अ यंत ि य असलेली आिण आप या वरच याचं तीक असलेली आपली छोटी िमशी
छाटून टाकली होती. तसंच आप या डा या डो यावर यानं एक काळी प ी बांधली होती. िशकाऊ ल करी जवानाचा
पोषाख यानं प रधान क न यानं आप या पाठीवर एक बॅकपॅक घेतला होता. ि िटश सैिनकांनी िहमलर आिण याचे
सहकारी यांना थांबवनू यांची चौकशी के ली. यात िहमलरनं नाइलाजानं आपली खरी ओळख सांिगतली. ितथनू याला
दसु या ि िटश ल करी तक ु डीकडे ने यात आलं. आप या पोषाखात कुठंतरी िहमलरनं िवष लपवनू ठे वलं अस या या
श यतेमळ ु े याला याचे कपडे काढून याऐवजी ि िटश ल करी पोषाख घालायला सांग यात आलं. ददु वानं िहमलरची
तपासणी अगदी बारकाईनं कर यात आली नाही. यामळ ु े यानं आप या त डात या दातांमध या एका फटीत पोटॅिशयम
सायनाईडची गोळी लपवनू ठे व याचं ि िटशां या ल ात आलं नाही. २३ मे १९४५ या िदवशी ितथं न यानं दाखल झाले या
एका ि िटश ल करी अिधका यानं िहमलर या त डात िवष लपवनू ठे वलं आहे का याची तपासणी कर याचे आदेश िदले.
याच णी िहमलरनं आप या त डात लपवलेली गोळी चावली. याला वाचव यासाठी अथक य न कर यात आले खरे ;
पण १२ िमिनटांनी याचे ाण गेले होते.
िहटलरचे इतर सहकारी तल ु नेनं आणखी जा त काळ जगले. यां यावर खटले भर यात आले. यरू े मबग इथं ते
चालव यात आले आिण ते ‘ यरू े मबग ाय स’ हणनू इितहासात िस झाले. आतं ररा ीय पातळीवर या ल करी
यायालयासमोर यांची सनु ावणी झाली. एके काळी अ या यरु ोपभर आपली दहशत माजवणारे आिण अ यंत ऐटीम ये
वावरणारे हे लोक आता मळकट कपड्यांम ये कावरे बावरे होऊन आप यावर या आरोपांसंबंधी या सनु ाव यांना हजेरी
लावत होते. यांचा िदमाख, स चे ा यांना चढलेला गव या कशाचीच पसु टशी आठवणसु ा यां याकडे बघनू कुणाला होत
न हती. हे एकंदर २१ जण होते. यात त बल ३७ िकलो वजन घट यामळ ु े ओळखू न येणारा गो रंग होता. तसंच िनराश
आिण उदास िदसणारा रबन ॉपही होता. िहटलरची जमनी या चॅ सलरपदी नेमणक ू हो याला ामु यानं कारणीभतू ठरलेला
भतू पवू चॅ सलर पापेन आता सा ीदारा या भिू मके त होता. वय झालेलं अस यामळ ु े तो एकदम वेगळा िदसत असला तरी
या या चेह यावरचा धतू पणा अजनू ही कायम होता. ि पअर मा एकदम मोकळे पणानं बोलला. यानं िहटलर या
कायकालािवषयी आिण यामध या आप या सहभागािवषयी सगळं खल ु ेपणानं सांिगतलं. या या बोल यामधला
ामािणकपणा सग यांनाच जाणवला. पापेन, ि पअर, डोिन झ यांना तु ं गवासाची िश ा िमळाली. इतरही काही जण तु ं गात
गेले. रबन ॉप आिण इतर काही जणांना १६ ऑ टोबर १९४६ या रा ीचे एक वाजनू गे यानंतर फाशी दे यात आलं.
गो रंगचाही या लोकां या यादीत समावेश असला तरी या धोकादायक माणसानं इथंही आपली चाल यश वीरी या खेळली.
आप या फाशी या महु ता या दोन तास आधी यानं कशीबशी िमळवलेली िवषाची गोळी खाऊन आ मह या के ली. आपला
नेता िहटलर आिण या या अखेर या काळात याला धोका देऊन या यावर मात कर यासाठी उ सक ु असलेला आपला
ित पध िहमलर यां या माणेच गो रंगनंही वतःला संपवलं!
 समारोप
िवसा या शतकाम ये सग यात जा त खळबळ माजवणारा माणसू आिण इितहासाला पार कलाटणी देणारा माणसू
हणनू अॅडॉ फ िहटलरचं नाव घेतलं जाणं अगदी वाभािवक आहे. १९३९ ते १९४५ या जेमतेम सहा वषा या काळात
िहटलरनं घडवलेला उ पात अभतू पवू होता. अथात याआधीपासनू च या या मनात या घटना माचे आराखडे तयार होत
होते. अ यंत सामा य पा भमू ीनंतर सग या जगाम ये आपलं नाव कायम व पी कोरलं जा यासाठी िहटलरनं के लेला वास
थ क क न सोडणारा आहे. िहटलर या आयु याचे आिण कारिकद चे मु य पैलू आपण थोड यात बघणं हणनू च गरजेचं
आहे.
आयु य
िहटलर या विडलांनी आप या सवसाधारण आयु याला य नपवू क कलाटणी देत चांगलं यश िमळवलं; पण यां या
मलु ानं मा आप या आयु याचा पिहला ट पा जवळपास वायाच घालवला. िहटलरनं शालेय िश ण धडपणे पणू के लं नाही
आिण ि हए ना या कला अकादमीम ये वेश िमळव यासाठीची परी ा तो उ ीण होऊ शकला नाही. आप या आयु याची
१८ ते २५ वष हा काळ यानं ि हए ना आिण यिू नक इथं अ रशः वाया घालवला. अनाथ अस यामळ ु े िमळणारं तटु पंजु ं
पे शन आिण अधनू मधनू िच ं िवकली गे यानंतर िमळणारे पैसे यावर याची गजु राण कशीबशी सु रािहली. यानंतर जमन
ल कराम ये सेवा के यानंतर १९१९ म ये वया या ितसा या वष यानं एका क र उज या िवचारसरणी या प ाम ये वेश
के ला. इथंच या या राजक य वासाची अचानकपणे सु वात झाली आिण नंतर इितहासाम ये याचं नाव कायमसाठी कोरलं
जाणं िनि त झालं. या वासामधला िवरोधाभास एकदम टोकाचा आहे. आप या आयु याची पिहली ३० वष िहटलर
अ रशः अितसामा य माणसू हणनू जगला आिण उरलेली २६ वष यानं सगळं जग दणाणनू सोडलं! हा बदल
क पनेपलीकडचा होता.
िहटलर या आयु यात काही ि या आ या; पण यांना तो एकदम दु यम लेखत असे. आप या आयु या या अखेर या
काळात या इ हा ाऊनशी िहटलरनं ल न के लं, ितनं याच कारणाव न दोन वेळा आ मह या कर याचा य न के ला. फ
ठरावीक वेळीच याला आपली गरज भासते, अशी खतं ती बोलनू दाखवे. गेली रौबाल या िहटलर या भाचीनं तर याच
कारणांमळ
ु े आ मह या के लीसु ा. िहटलरला खरे िम सु ा न हते. सग यांना तो आप याहन दु यम लेखत अस यामळ ु े
आपले सहायक, वाहनचालक, शरीरर क यां याशी तो तास न् तास बोलत राही. अथात यात तोच जा त बोलत राही. इतर
सग यांचं काम िनमटू पणे याची बडबड ऐकून घे याचं आिण या या बोल याला पािठंबा देत राह याचं असे. इतर
कुणाशीच िहटलर अगदी मै ीपणू संबंध राखत नसे. रॉहम हा याचा एक सहकारी अगदी सु वातीपासनू या याबरोबर होता;
पण तो डोईजड हायला लाग यावर िहटलरनं याची ह या कर यासाठीची प रि थती िनमाण के ली.
कुठ याही कार या िश तब िश णाचा िहटलरला पार कंटाळा होता. एका दु यम दजा या शाळे त सवसाधारण गणु
िमळवनू यानं हे िस के लं. अनेक वष वाया घालवत असताना यानं वाचन खपू के लं; पण आपले पवू ह भ कम होतील
अशाच गो चा यात समावेश अस याची कबल ु ीसु ा यानं नंतर िदली! ल करी सेवेमळ
ु े ल करी बाबत मध या काही गो ी
मा याला य अनभु वामळ ु े िशकता आ या. राजकारणािवषयीची याची जाणही फार चांगली न हती. िनयिमतपणे
वतमानप ांचं वाचन करणा या कुठ याही माणसाला समजेल इतपत याची पातळी होती, असं मानलं जातं. कधीच कुठली
नोकरी करावी िकंवा कुठलं काम धरावं असं िहटलरला वाटत नसे. या सग याचा याला खपू कंटाळा होता. अगदी
राजकारणसु ा या या ीनं याचा यवसाय ठ शकलं नाही. माणसाची प रप वता या या वयानसु ार वाढत जाते आिण
तो अिधकािधक िवचारी होत जातो असं सवसामा यपणे आढळत असलं तरी िहटलर या बाबतीत मा हे अिजबातच घडलं
नाही. ता या या उंबरठ्यावर असताना िहटलरची िवचासरणी तर प क झालीच; पण िशवाय या या वभावात िकंवा
सवय म ये यानंतर कसलाच बदल झाला नाही. िन ही वभाव, धाडसी वृ ी, धैय आिण हार न मान याची िचकाटी या
या यामध या चांग या गणु ांना दरु ा ह, बदला घे याची वृ ी, कुणावरच पणू िव ास न टाक याचा सश ं यी वभाव आिण
ू रपणा या दगु णा
ु ंची जोड िमळाली. इतर कुणाचीही मतं याला पटत नसत आिण हणनू च कुणाकडूनही झालेली टीका
याला अिजबात सहन होत नसे.
यश
आप या डझनभर वषा या कारिकद या उ राधात िहटलरनं िमळवलेलं यश याचे िम आिण श ू यांना एकसारखं
थ क क न सोडणारं होतं. कुणालाच याची अपे ा न हती. या या या यशामळ ु े च अजनू ही िहटलरचं गणु गान काही माणात
गायलं जातं. जमनीचं चॅ सलरपद िमळव यापवू अ यंत आ मक आिण िखळवनू ठे वणारी भाषणं करणारा माणसू अशी
ितमा िहटलरनं जाणीवपवू करी या जोपासली होती खरी; पण य ात याला स ा िमळे ल आिण ती िमळा यावर तो
धडाके बाज पिव ा घेईल, असं मा बहतेक कुणालाच वाटलं न हतं. या या जोडीला िहटलरनं उभी के लेली एसए सघं टनाही
या या श ंू या काळजाचा थरकाप उडवणारी होती. एसए या ताकदीपढु े इतर राजक य प ां या आ मक संघटना पार
िफ या पड या. साहिजकच िजथं गंडु ागद आिण हाणामारी यां या दहशतीनंच काम पढु े यायचं असेल, ितथं िहटलरला
कुठ याच अडचणी आ या नाहीत. या या जोडीला यू आिण सा यवादी लोकांना जमनीचा श ू ठरवत िहटलरनं आप या
चॅ सलरपदा या पवू ाधात जनमानसावर चांगलाच पगडा िमळवला.
पिह या महायु ानंतर आिथक अडचण म ये सापडले या जमनीला १९२९ म ये सु झाले या जागितक महामदं ीनं
पार जेरीला आणलं होतं. यातनू जमनीची सटु का कर याचं ये अनेकदा िहटलरला िदलं जातं. १९३३ साल या जानेवारी
मिह यात िहटलरनं जमनी या चॅ सलरपदावर आपला क जा के ला ते हा जमनीत एकंदर ६० लाख लोक बेरोजगार होते.
यानंतर फ तीनच वषाम ये ही बेरोजगारी पणू पणे संपु ात आली! याचा मु य प रणाम लोकांचं जीवनमान काही अश ं ी
सधु ारणं हा न हता; तर नैरा य आिण अधं कारमय भिव याकडे सु असलेली वाटचाल संपनू िवल ण उ साहानं पढु े
जा यासाठी जमन जनता स ज होण,ं हा होता. सवसामा यपणे बेरोजगारीतनू सटु का क न यायची असेल तर यासाठी
संबंिधत देशाला काही माणात तरी महागाईची झळ सोसावी लागते, असा अथशा ामधला िनयम आहे. हा िनयमही
िहटलरनं पार मोडीत काढला असावा; कारण बेरोजगारी संपनू सु ा जमनीत अिजबात महागाई वाढली नाही. वतः िहटलरला
अथशा ाची अिजबातच जाण न हती; पण लोकां या नजरे तली आपली ितमा सांभाळ याची मा याला िवल ण घाई
असे. साहिजकच जमनीमध या या आिथक चम काराचं ये िहटलरला पणू पणे दे यात अथ नाही. महामदं ीनंतर सधु ारत
चाललेली प रि थती आिण िहटलरनं जमन ल कराला मजबतू कर यासाठी उचललेली पावलं, यांचा हा प रपाक होता.
 चुका
िहटरलनं आप या कारिकद म ये एकाच वेळी दोन मोठी व नं पणू कर यावर भर िदला. यामधलं पिहलं व न हे
जमनीला महास ा बनव याचं आिण सग या यरु ोपवर जमनीचं वच व थािपत कर याचं होतं. याचं दसु रं व न यू
लोकांना पणू पणे सपं व याचं होतं. एकाच वेळी या दोन गो वर यानं काम सु ठे वलं. ही याची मोठी चक ू ठरली. याचं
कारण हणजे या या या दोन व नांम ये गंतु ागंतु झाली आिण यातनू िहटलरला हवी तशी वाटचाल होऊ शकली नाही.
आप या य-ू िवरोधामळ ु े िहटलरनं िवनाकारण नवे श ू िनमाण के ले आिण आपले सहकारी ठ शकतील असे देशसु ा
आप या िवरोधात उभे राहत अस याचं भान याला रािहलं नाही. खरं हणजे रिशयात पिह या महायु ानंतर झाले या
झारिवरोधी ांतीला जमनीत या यंनू ी जोरदार मदत के ली होती. तसंच अमे रके नं पिह या महायु ात िम रा ां या साथीला
उत नये यासाठीसु ा जमन यंनू ी खपू य न के ले होते. जमनीिवषयी सहानभु तू ी असलेले हे आिण इतर सगळे यू आता
िहटलर या िवरोधात एकवटले. याखेरीज यू लोकांिवषयी सहानभु तू ी असलेले सगळे लोकसु ा आपोआपच िहटलरचे श ू
झाले. आईन टाईनसकट अनेक महान जमन यू लोक इतर देशांम ये गेले. तसचं अणबु ॉ बसबं ंधी जमनीत या गॉिटंगनम ये
सु असलेलं अ याधिु नक संशोधनही थांबलं आिण ते अमे रके त जोमानं सु झालं. साहिजकच दसु या महायु ाचा शेवट
अमे रक न हे तर जमन अणबु ॉ बनं झाला असता का, यािवषयीचं संशोधन अजनू ही सु आहे.
िहटलरनं एकापाठोपाठ एका देशावर आ मण सु के यानंतर सु वाती या काळात याला जोरदार यश िमळालं. खास
क न ा सला नमव यानंतर िहटलर अगदीच यशोिशखरावर होता. या समु ाराला यानं आपलं आ मण जरा बोथट क न
इतर यरु ोपीय देशांशी समझोता कर याची म यममाग भिू मका वीकारली असती तर कदािचत या देशांनी या यासमोर नमतं
घेतलं असतं. ा सशी समझोता क न इं लंडलाही चचम ये सहभागी कर याऐवजी िहटलरनं इं लंडला जवळपास शरण
ये याचचं आवाहन के लं. नक ु ताच जमनीशी यु कर याचा मानस जाहीर के ले या ि िटशांनी हा पयाय वीकार याचा च
उ वत न हता. िहटलर या या चाली चक ु याच. कायम आ मण करत राहणं आिण आप या िनणयावर अ ाहासानं अडून
बसणं याला भोवलं. ा सशी शांतता करार कर याला िहटलरचा िवरोध होता. याचं मु य कारण हणजे ा सला पणू पणे
न करण,ं हे एकमेव उि या या नजरे समोर होतं.
अथातच यानंतर एकाच वेळी इं लंड आिण रिशया या दोन श ंश ू ी लढ याची िहटलरची चक ू सग यात मोठी ठरली.
रिशयामधनू डा या चळवळीला ह पार कर याचं आिण रिशयन भमू ी जमन समृ ीसाठी वापर याचं याचं जनु ं व न होतं.
यामळु े अमे रके या संभा य पािठं यासह पि मेकडून लढणा या ि िटशांशी लढता लढता आप याला पवू कड या रिशयाचा
सामना करणं जवळपास अश य होईल, ही श यताच यानं फे टाळून लावली. रिशयाची ल करी तयारी फारशी नस याचं मत
अमे रका आिण इं लंड यांनी तर मांडलं होतंच; पण खु रिशयाम येही अशाच मानिसकतेनं जोर धरला होता. १९३९ म ये
िफनलंडिव या यु ात रिशयन ल कराची कामिगरी एकदम समु ार झा यामळ ु े याचे परु ावेही िमळाले होते. कदािचत
िहटलरला हणनू च आपण ही ससु धं ी सोडता कामा नये, असं वाटलं असावं. यातच कहर हणजे ११ िडसबर १९४१ या
िदवशी िहटलरनं अमे रके िव सु ा यु पक ु ार याची घोडचक
ू के ली. अमे रके या िवरोधात वतःहन लढ यासाठी ते हा
जमनीची अिजबातच मता न हती. हणजेच अमे रके नंच आता आप याशी लढायला यावं असं आ हान िहटलरनं या
अ यंत घातक घोषणे ारा के लं. ‘ वतः या पायांवर ध डा पाडून घे याचा िनणय’ यािशवाय दसु या कुठ याच श दांम ये
आपण या या या घोषणेचं वणन क शकत नाही. कदािचत इं लंड-रिशया-अमे रका ही यतु ी होऊच शकत नाही आिण
यां यात यामळ ु े पडणा या फुटीचा फायदा आपण उठवावा, अशी िदवा व नं िहटलरनं बिघतली असावीत.
इतर मु े
िहटलरनं मानवतेला कािळमा फासणारे अनेक गु हे आप या अनयु ायांकरवी के ल, यात शक
ं ाच नाही. ‘इ छामरण’
दे या या नावाखाली ठरावीक लोकांना आिण िक येकदा तर लहान मल ु ांना यमसदनी धाड याचा कार या या नाझी
लोकांनी के ला. यू लोक, सा यवादी लोक आिण इतर सगळे िवरोधक यांचा अनि वत छळ करण,ं यांचे हाल क न यांना
ठार करण,ं यांची मालम ा बळकावणं असे कार नेहमीच होत रािहले. छळछाव यांम ये यू लोकांवर कर यात आलेले
अ याचार आिण अमानवी योग अ रशः क पनेपलीकडचे होते. याखेरीज यु कै ांना हणजेच श ू या पकड यात
आले या सैिनकांना कसं वागवलं जावं यासंबंधीचे सगळे आतं ररा ीय संकेत िहटलर या नेतृ वाखाल या जमन ल करानं
पार धडु कावनू लावले. अ यंत ू रपणे यु कै ांशी वाग याची घृणा पद था जमनीनं सु के ली आिण याची परतफे ड नंतर
रिशयन सैिनकांनी जमनीवर आपलं वच व िनमाण करताना के ली. रा ीय पातळीवर दहशत पसरवण,ं एकािधकारशाही
आिण हकूमशाही यांचं थैमान माजवणं आिण लोकशाहीला पणू ितलांजली देण, हे कार िहटलरनं सरास के ले.

च मा घातलेला असतानाचे आपले छायािच कािशत होऊ नये

हणून यावर िहटलरने बंदी घातली होती
आप या आयु या या अखेरीला िहटलर एकदम उदास आिण उि न अव थेत होता. गोबे सचा अपवाद वगळता
आप या सग या ‘भरवशा या’ सहका यांनी आप याला दगा िद याची खतं याला आतनू खात रािहली. ऐन मो या या
णी ते आपली साथ सोडून पळून गे याचं याचं मत प कं होत गेलं. हे नैरा य याला सतत कुरतडत रािहलं. याची तडफड
यामळ
ु े वाढत गेली. िनराश आिण पराभतू िहटलर खचत गेला आिण समोर ठाकले या पराभवाचा सामना क न शक यामळ ु े
आ मह या क न यानं वतःला सपं वलं. याचबरोबर इितहासामधला एक अ यंत काळा अ याय सपं ला!
❖
सदं भ-सच
ू ी