ΟΛΑ ΟΣΑ ΧΡΕΙΑΖΟΜΑΙ να ξερω ΤΑ ΕΜΑΘΑ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ

11

«ΜΗΝ ΠΙΣΤΕΥΕΙΣ ΟΛΑ ΟΣΑ ΣΚΕΦΤΕΣΑΙ»

Λόγια στον πίσω προφυλακτήρα ενός παλιού μπλε ημιφορτηγού

Φορντ.
Μόνος μέσα στο αυτοκίνητό μου στη Σάντα Φε, στο Νέο Με-
ξικό. Ιανουάριος. Σούρουπο με χιονοθύελλα. Για αρκετά τετρά-
γωνα, το μόνο που μπορώ να δω καθαρά μπροστά μου είναι αυ-
τό το μήνυμα στον προφυλακτήρα του φορτηγού, που αποκτά χα-
ρακτήρα επείγοντος με τα κόκκινα φώτα των φρένων που αναβο-
σβήνουν. Ένα τετράγωνο με ταχύτητα χελώνας. Στοπ. Φλας. Δια-
βάζω. Άλλο ένα τετράγωνο με ταχύτητα χελώνας. Στοπ. Φλας. Ξα-
ναδιαβάζω:

«ΜΗΝ ΠΙΣΤΕΥΕΙΣ ΟΛΑ ΟΣΑ ΣΚΕΦΤΕΣΑΙ»

Αυτές οι λέξεις άφησαν ένα μόνιμο μετείκασμα στο νου μου.

Με τσίγκλησαν να θυμηθώ τις βλακώδεις ή άχρηστες ή αφελείς
ιδέες που είχα μια ολόκληρη ζωή. Ιδέες που κάποτε νόμιζα πως
ήταν ανεξίτηλα χαραγμένες με τατουάζ στα εγκεφαλικά μου κύτ-
ταρα. Ιδέες που έχω πετάξει από τότε, όταν νέα στοιχεία και πε-
ραιτέρω εμπειρίες με ανάγκασαν να αλλάξω γνώμη.
Συχνά, όταν διαβάζω τα παλιά μου ημερολόγια, λέω μέσα
μου: «Δεν μπορώ να πιστέψω ότι το είχα σκεφτεί ποτέ αυτό στ’
αλήθεια». Όμως το είχα σκεφτεί. Το είχα. Και θα το είχα υπο-

Nhpiagogeio009s128.indd 11 3/24/10 2:49:41 PM

 12 ΡΟΜΠΕΡΤ ΦΟΥΛΤΖΑΜ

στηρίξει παθιασμένα στο ανοιχτό δικαστήριο της κοινής γνώ-

μης.
Από την άλλη:
Υπάρχουν κάποια πράγματα που σκέφτομαι, που πραγματικά τα πι-
στεύω.
Αυτές οι πεποιθήσεις παραμένουν ακλόνητες· ισχύουν και
αντέχουν σε όλες τις καιρικές συνθήκες της εμπειρίας. Κάποιες
ιδέες διαρκούν. Αυτό είναι αλήθεια. Το ερώτημα, φυσικά, είναι
ποιες απ’ όλες. Αυτό είναι ένα πρόβλημα «δοκιμής σε συνθήκες
χρήσης», σωστά;
Το βιβλίο Όλα όσα Χρειάζομαι Πραγματικά να Ξέρω τα Έμαθα στο
Νηπιαγωγείο κυκλοφορεί πάνω από δεκαπέντε χρόνια τώρα. Υπό
το φως της εμπειρίας μου με το αυτοκόλλητο του προφυλακτήρα
στη Σάντα Φε, αναρωτήθηκα πώς θα άντεχαν οι ιδέες που υπάρ-
χουν σ’ αυτό κάτω από κριτικό εξονυχιστικό έλεγχο. Σέβομαι ακό-
μα τις πεποιθήσεις που είναι υφασμένες μέσα στις ιστορίες σ’
εκείνο το βιβλίο; Ή μήπως έχω αλλάξει γνώμη; Κι αν έχω αλλά-
ξει γνώμη, τι να κάνω;
Η αναθεώρηση και η επανέκδοση ενός βιβλίου που εκδόθηκε
πριν από δεκαπέντε χρόνια δεν είναι κάτι συνηθισμένο. Γιατί
όμως; Αν ένα βιβλίο μπορεί να βελτιωθεί και να διευρυνθεί, ίσως
να συνεχίσει να είναι χρήσιμο και αξιόλογο. Το Όλα όσα Χρειάζο-
μαι Πραγματικά να Ξέρω τα Έμαθα στο Νηπιαγωγείο αντιπροσωπεύει
μια στάση – έναν τρόπο κοιτάγματος των πραγμάτων. Γιατί να
μην κοιταχτούν ξανά; Λοιπόν. Κοίταξα.
Από τη στιγμή που στρώθηκα στη δουλειά, έκανα παραπάνω
απ’ ό,τι περίμενα. Αφαίρεσα εντελώς ορισμένες ιστορίες, επειδή
ήταν ξεπερασμένες ή επειδή είχα πραγματικά αλλάξει γνώμη ή
επειδή έχω μια νέα ιστορία που λέει καλύτερα την αλήθεια που
θέλω να εκφράσω.

Nhpiagogeio009s128.indd 12 3/24/10 2:49:41 PM

 ΟΛΑ ΟΣΑ ΧΡΕΙΑΖΟΜΑΙ να ξερω ΤΑ ΕΜΑΘΑ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ 13

Έχουν προστεθεί είκοσι πέντε νέα δοκίμια. Το μεγαλύτερο μέ-

ρος του παλιού υλικού έχει διασκευαστεί ή νοικοκυρευτεί χάριν
σαφήνειας. Η σειρά έχει αλλαχτεί χάριν ειρμού. Έτσι όπως είναι
τώρα, το βιβλίο φαίνεται να έχει την τελική του μορφή.
Κι όμως, αναρωτιέμαι. Πώς θα νιώθω γι’ αυτό μετά από δεκα-
πέντε χρόνια, αν βέβαια υπάρχω για να νιώθω οτιδήποτε; Αν πάει
καλά η ζωή, πιθανώς θα επανεξετάσω και θα αναθεωρήσω ξανά
το βιβλίο. Το ελπίζω. Η αιτία θα παραμείνει η ίδια: θα έχω αλλά-
ξει γνώμη, αναγνωρίζοντας ότι δεν πιστεύω πια όλα όσα σκεφτό-
μουν κάποτε. Ή θα ανακαλύψω και τότε αυτό που έχω ανακαλύ-
ψει τώρα: ότι πολλές από τις πεποιθήσεις μου δεν έχουν αλλάξει
και σηκώνουν επανάληψη. Το Πιστεύω μου ως Παραμυθά απο-
τελεί ένα τέτοιο παράδειγμα:

Πιστεύω ότι η φαντασία είναι πιο δυνατή από τη γνώση,

ότι ο μύθος είναι πιο κραταιός από την ιστορία.
Ότι τα όνειρα είναι πιο ισχυρά από τα γεγονότα,
ότι η ελπίδα θριαμβεύει πάντα έναντι της πείρας,
ότι το γέλιο είναι η μόνη θεραπεία για τη λύπη.
Και πιστεύω πως η αγάπη είναι πιο δυνατή απ’ το θάνατο.

Ρόμπερτ Φούλτζαμ, 2003

Nhpiagogeio009s128.indd 13 3/24/10 2:49:41 PM

Nhpiagogeio009s128.indd 14 3/24/10 2:49:41 PM
 ΟΛΑ ΟΣΑ ΧΡΕΙΑΖΟΜΑΙ να ξερω ΤΑ ΕΜΑΘΑ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ 15

ΠΙΣΤΕΥΩ

Πρώτα πρώτα, έμαθα πράγματι στο νηπιαγωγείο όλα όσα χρειάζομαι

να ξέρω; Εξακολουθώ να το πιστεύω αυτό; Να λοιπόν το αρχικό
δοκίμιο, ακολουθούμενο από το σχόλιο με την αντίδρασή μου ως
επιμελητή του κειμένου.

Κάθε άνοιξη, για πολλά χρόνια, έχω αναθέσει στον εαυτό μου το
έργο να γράφω μια προσωπική δήλωση του Πιστεύω μου. Όταν
ήμουν νεότερος, η δήλωση έπιανε πολλές σελίδες, καθώς προσπα-
θούσα να καλύψω τα πάντα, χωρίς ν’ αφήνω απέξω καμιά λεπτο-
μέρεια. Ακουγόταν σαν δικογραφία του Ανώτατου Δικαστηρίου,
λες και οι λέξεις μπορούσαν να επιλύσουν όλες τις συγκρούσεις
σχετικά με το νόημα της ύπαρξης.
Το Πιστεύω έχει γίνει πιο σύντομο τα τελευταία χρόνια –μερι-
κές φορές κυνικό, άλλες φορές κωμικό κι άλλες πάλι άνοστο–, αλ-
λά συνεχίζω να το δουλεύω. Πρόσφατα, έβαλα σκοπό να περιορί-
σω τη δήλωση του προσωπικού μου Πιστεύω σε μία σελίδα, με
απλούς όρους, κατανοώντας πλήρως τον αφελή ιδεαλισμό που
υποδήλωνε.
Η έμπνευση για συντομία μού ήρθε σε ένα βενζινάδικο. Είχα
καταφέρει να γεμίσω το ρεζερβουάρ του γέρικου αυτοκινήτου μου
με υπερπολυτελή, υψηλών οκτανίων βενζίνη. Το αγαπημένο μου

Nhpiagogeio009s128.indd 15 3/24/10 2:49:41 PM

 16 ΡΟΜΠΕΡΤ ΦΟΥΛΤΖΑΜ

σαραβαλάκι δεν μπόρεσε να τ’ αντέξει και φρικάρισε – συνεχώς

ρετάριζε στις διασταυρώσεις και ρευόταν στις κατηφόρες. Κατά-
λαβα. Το μυαλό μου και το πνεύμα μου γίνονται έτσι πότε πότε.
Έτσι και λάβω υπερβολικές δόσεις πληροφοριών υψηλού περιε-
χομένου, φρικάρω υπαρξιακά. Συνεχώς ρετάρω στις διασταυρώ-
σεις εκείνες στις οποίες πρέπει να παρθούν αποφάσεις ζωής και
είτε ξέρω υπερβολικά πολλά είτε όχι αρκετά. Ο «εξεταζόμενος βί-
ος»* δεν είναι παιχνιδάκι.
Συνειδητοποίησα τότε ότι γνωρίζω ήδη τα περισσότερα απ’
όσα είναι απαραίτητα για να ζήσω μια ζωή με νόημα – ότι δεν εί-
ναι και τόσο πολύπλοκα. Τα ξέρω. Και τα ξέρω εδώ και πολύ, πο-
λύ καιρό. Το να τα ζω – ε, αυτό είναι μια άλλη υπόθεση, σωστά;
Να λοιπόν το Πιστεύω μου:
ΟΛΑ ΟΣΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΧΡΕΙΑΖΟΜΑΙ ΝΑ ΞΕΡΩ για το πώς να
ζω και το τι να κάνω και το πώς να είμαι τα έμαθα στο νηπιαγω-
γείο. Η σοφία δε βρίσκεται στην κορυφή του βουνού του πανεπι-
στημίου, αλλά στο σκάμμα με την άμμο του κατηχητικού. Να λοι-
πόν τα πράγματα που έμαθα:
Να μοιράζεσαι τα πάντα.
Να παίζεις τίμια.
Μη χτυπάς τους ανθρώπους.
Να βάζεις πάλι τα πράγματα εκεί που τα βρήκες.
Να καθαρίζεις αυτά που λέρωσες.
Μην παίρνεις πράγματα που δεν είναι δικά σου.
Ζήτα συγγνώμη όταν βλάψεις κάποιον.
Πλένε τα χέρια σου πριν φας.
Τράβα το καζανάκι.

* Παίζει με τη σωκρατική ρήση: «Βίος ανεξέταστος ου βιωτός ανθρώπω».

(Σ.τ.Μ.)

Nhpiagogeio009s128.indd 16 3/24/10 2:49:41 PM

 ΟΛΑ ΟΣΑ ΧΡΕΙΑΖΟΜΑΙ να ξερω ΤΑ ΕΜΑΘΑ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ 17

Τα ζεστά μπισκότα και το κρύο γάλα σού κάνουν καλό.

Να ζεις μια ισορροπημένη ζωή – να μαθαίνεις λιγάκι και να
σκέφτεσαι λιγάκι, να σχεδιάζεις και να ζωγραφίζεις και να τρα-
γουδάς και να χορεύεις και να παίζεις και να δουλεύεις λιγάκι κά-
θε μέρα.
Να παίρνεις έναν υπνάκο κάθε μεσημέρι.
Όταν βγαίνετε έξω στον κόσμο, να προσέχετε τα αυτοκίνητα,
να κρατιέστε χέρι χέρι και να μη χωρίζεστε.
Να νιώθεις τα θαύματα. Θυμήσου το σποράκι μέσα στο κεσε-
δάκι: οι ρίζες πάνε κάτω και το φυτό πάει επάνω, και κανείς δεν
ξέρει πραγματικά το πώς ή το γιατί, αλλά είμαστε όλοι έτσι.
Τα χρυσόψαρα και τα χάμστερ και τα άσπρα ποντίκια, ακό-
μα και το σποράκι μέσα στο κεσεδάκι – όλα πεθαίνουν. Το ίδιο
κι εμείς.
Και θυμήσου επίσης τα πρώτα εικονογραφημένα αναγνωστι-
κά και την πρώτη λέξη που έμαθες – τη μεγαλύτερη λέξη απ’ όλες:
ΚΟΙΤΑ.
Όλα όσα χρειάζεσαι να ξέρεις είναι κάπου εκεί μέσα. Ο Χρυ-
σός Κανόνας και η αγάπη και η βασική υγιεινή. Η οικολογία και
η πολιτική και η ισότητα και η υγιής ζωή.
Πάρε οποιοδήποτε απ’ αυτά τα θέματα και επέκτεινέ το σε
εξεζητημένους όρους ενηλίκων, εφάρμοσέ το στην οικογενειακή
σου ζωή ή στη δουλειά σου ή στην κυβέρνησή σου ή στον κόσμο
σου, και θα δεις ότι ισχύει ξεκάθαρα και σταθερά. Σκέψου πόσο
καλύτερος θα ήταν ο κόσμος αν όλοι μας –όλος ο κόσμος– τρώ-
γαμε μπισκότα και γάλα γύρω στις τρεις το απόγευμα κι έπειτα
ξαπλώναμε με τις κουβερτούλες μας για έναν υπνάκο. Ή αν όλες
οι κυβερνήσεις είχαν ως βασική πολιτική να ξαναβάζουν πάντα
τα πράγματα εκεί που τα βρήκαν και να καθαρίζουν τις βρομιές
τους.

Nhpiagogeio009s128.indd 17 3/24/10 2:49:41 PM

 18 ΡΟΜΠΕΡΤ ΦΟΥΛΤΖΑΜ

Και εξακολουθεί να ισχύει, ανεξαρτήτως ηλικίας – όταν βγαί-

νουμε έξω στον κόσμο, να κρατιόμαστε από το χέρι και να μη χω-
ριζόμαστε.

Nhpiagogeio009s128.indd 18 3/24/10 2:49:41 PM

 ΟΛΑ ΟΣΑ ΧΡΕΙΑΖΟΜΑΙ να ξερω ΤΑ ΕΜΑΘΑ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ 19

ΒΑΘΥ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ

Τώρα που το γράφω αυτό, είμαι εξήντα πέντε ετών. Όχι και πο-
λύ γέρος, στην πραγματικότητα, αλλά τα έχω ζήσει τα χρονάκια
μου. Το νηπιαγωγείο είναι πολύ πίσω μου. Τι ξέρω τώρα;
Το Πιστεύω του Νηπιαγωγείου δεν είναι παιδιάστικη υπόθεση.
Δεν είναι απλό. Είναι στοιχειώδες.
Το δοκίμιο αυτό απαντάει στα ερωτήματα που, αργά ή γρή-
γορα, θέτει ο καθένας από μας καθώς κοιτάζει έξω από το παρά-
θυρο μιας τάξης κι αναρωτιέται: Γιατί είμαι εδώ; Γιατί πρέπει να
πάω σχολείο;
Μας στέλνουν στο σχολείο για να γίνουμε πολιτισμένοι – για να
εισαχθούμε στον ουσιαστικό μηχανισμό της ανθρώπινης κοινωνί-
ας. Νωρίς στη ζωή μας, μας στέλνουν έξω από το σπίτι, στον κό-
σμο. Στο σχολείο. Ως προς αυτό, δεν έχουμε επιλογή. Η κοινωνία
θεωρεί ότι είναι τόσο σημαντικό να μορφωθούμε, ώστε πρέπει να
πάμε. Είναι νόμος. Κι όταν πάμε σχολείο, διδασκόμαστε τα βασι-
κά πάνω στα οποία στηρίζεται ο πολιτισμός. Αυτά τα βασικά εξη-
γούνται πρώτα σε γλώσσα που καταλαβαίνει ένα μικρό παιδί.
Για παράδειγμα, δε θα ωφελούσε να πεις σ’ ένα εξάχρονο ότι
«Μελέτες έχουν καταδείξει ότι η ανθρώπινη κοινωνία δεν μπορεί
να λειτουργήσει χωρίς μια δίκαιη κατανομή των πόρων της γης».
Παρόλο που αυτή η δήλωση είναι βαθιά και οδυνηρά αληθινή,
ένα παιδί δεν μπορεί να κατανοήσει αυτό το λεξιλόγιο. Έτσι, λέ-

Nhpiagogeio009s128.indd 19 3/24/10 2:49:41 PM

 20 ΡΟΜΠΕΡΤ ΦΟΥΛΤΖΑΜ

νε στο παιδί ότι υπάρχουν είκοσι παιδιά και πέντε μπάλες για να
παίξουν· επίσης, τέσσερα καβαλέτα, τρία σετ τουβλάκια, δύο ιν-
δικά χοιρίδια και μία τουαλέτα. Για να είμαστε δίκαιοι, πρέπει
να μοιραζόμαστε.
Παρόμοια, ένα εξάχρονο δε θα καταλάβει ότι: «Σε γενικές
γραμμές, έχει αποδειχτεί ότι η βία είναι αντιπαραγωγική στην
εποικοδομητική αλληλεπίδραση ατόμων και κοινωνιών». Αλήθεια
είναι. Όμως ένα παιδί μπορεί να καταλάβει καλύτερα ότι ο κα-
νόνας έξω στον κόσμο και στο σχολείο είναι ο ίδιος: Μη χτυπάς τους
ανθρώπους. Συμβαίνουν κακά πράγματα. Το παιδί πρέπει να κα-
ταλάβει ότι αυτός ο κανόνας συνδέεται με τον πρώτο: οι άνθρω-
ποι δε θα μοιράζονται αυτά που έχουν ούτε θα παίζουν τίμια αν
τους χτυπάς.
Είναι δύσκολο να εξηγήσεις σ’ ένα εξάχρονο το κόστος και τις
συνέπειες της περιβαλλοντικής ρύπανσης και καταστροφής.
Όμως, ακόμα και τώρα πληρώνουμε ένα απελπιστικά ακριβό
αντίτιμο επειδή οι ενήλικοι δεν άκουσαν τις οδηγίες του νηπιαγω-
γείου: Να καθαρίζεις αυτά που λέρωσες· να βάζεις πάλι τα πράγ-
ματα εκεί που τα βρήκες· μην παίρνεις πράγματα που δεν είναι
δικά σου.
«Η ιστορία της κοινωνίας προσδιορίζεται περισσότερο από
την κατανόηση της ασθένειας, παρά από τη διατύπωση της φιλο-
σοφίας και της πολιτικής της θεωρίας». Αλήθεια. Βασική υγιεινή.
Το να μην έχουμε κόπρανα στα χέρια μας, αλλά ούτε και στα μυα-
λά μας, είναι σημαντικό. Όμως, αρκεί να διδάξουμε σ’ ένα παιδί
να χρησιμοποιεί την τουαλέτα, να τραβάει το καζανάκι και να
πλένει τα χέρια του τακτικά.
Και ούτω καθεξής. Από την πρώτη μέρα, μας λένε με λόγια που
μπορούμε να χειριστούμε αυτά που έχουν καταλήξει να θεωρού-
νται πολύτιμα ως το θεμέλιο της κοινότητας και του πολιτισμού.

Nhpiagogeio009s128.indd 20 3/24/10 2:49:41 PM