Zbornik Radova Nova Anticka Duklja New A

NOVA ANTIČKA
DUKLJA
V
JU MUZEJI I GALERIJE PODGORICE
PI MUSEUMS AND GALLERIES OF PODGORICA
UDK 902/904(497.16) ISSN 2337-0165
NOVA ANTIČKA DUKLJA V / 2014 1-132 PODGORICA 2014

PI MUSEUMS AND GALLERIES OF PODGORICA
NEW ANTIQUE
DOCLEA
V
PODGORICA 2014
JU MUZEJI I GALERIJE PODGORICE
NOVA ANTIČKA
DUKLJA
V
PODGORICA 2014
Nova antička Duklja V New Antique Doclea V
Izdavač: Publisher:
JU Muzeji i galerije Podgorice Museums and Galleries of Podgorica

Marka Miljanova 4 Marka Miljanova 4
81000 Podgorica, Crna Gora 81000 Podgorica, Montenegro
email: pgmuzej @t-com.me email: pgmuzej @t-com.me
tel: + 382 20 242 543 tel: + 382 20 242 543
Za izdavača: For the publisher:

Niko Martinović Niko Martinovic
Urednik: Editor:
Dragan Radović Dragan Radovic
Redakcija: Editorial Board:

Dejan Radičević, Filozofski fakultet Dejan Radicevic, Faculty of Philosophy in
Beograd Belgrade
Mirjana Sanader, Filozofski fakultet Mirjana Sanader, Faculty of Philosophy in
Zagreb Zagreb
Silvana Blaževska, NU Stobi Silvana Blaževska, NI Stobi
Miloš Živanović, Centar za konzervaciju i Milos Zivanovic, Center for conservation and
arheologiju Cetinje archaeology Cetinje
Dejan Drašković, Muzej Budva Dejan Draskovic, Museum of Budva
Prevod: Translation:
Mirjana Živanović Mirjana Zivanovic
Ana Klikovac Ana Klikovac
Dizajn: Design:
Milica Vukanović Milica Vukanovic
Štampa: Print:
DPC Podgorica DPC Podgorica
Tiraž: 300 Print run: 300

Sadržaj / Contents:
Aleksandra PAPAZOVSKA SANEV
Pogrebne forme i običaji ranog željeznog doba u Makedoniji

Funerary practices in the Early Iron Age in Macedonia.................................................................................................. 7
Mladen ZAGARČANIN
Nova istraživanja rimske i ranovizantijske vile na lokalitetu Mirištia u Petrovcu

New researching of roman and early byzantine villa rustica on the site Mirišta in Petrovac....................................... 19
Јелена Љ. ЦВИЈЕТИЋ
Прилог познавању аутохтоних култова у југоисточној Далмацији и проблем убикације античке Термидаве
Contribution to the knowledge of autochthonous cults in southeast Dalmatia and the problem of locating
the ancient Thermidava.............................................................................................................................................. 59
Iva KAIĆ
Nekoliko neobjavljenih intaglija s Garduna (Tilurium)

Several unpublished engraved gems from Gardun (Tilurium)..................................................................................... 69
Domagoj TONČINIĆ
Klaudijeve vojne reforme. Mit ili realnost

Die Heeresreformen des Claudius. Mythos oder Realität.......................................................................................... 79
Anastassios Ch. ANTONARAS
Posude iz provincijske balkanske bazilike. Bazilika Solinos na Halkidikiju, Grčka

The Glass finds from a Provincial Early Christian Balkan Basilica. The Solinos Basilica in Chalkidiki, Greece.......... 97
Дејан РАДИЧЕВИЋ
О средњовековном накиту са груде Бољевића у Подгорици

On Medieval Jewellery from Gruda Boljevića, Podgorica............................................................................................. 111
Dragan RADOVIĆ
Bibliografija antičke Dokleje

Bibliography of ancient Doclea................................................................................................................................. 121
Uputstvo saradnicima
Instructions for contributors...................................................................................................................................... 129
POGREBNE FORME I OBIČAJI RANOG FUNERARY PRACTICES IN THE EARLY IRON
ŽELJEZNOG DOBA U MAKEDONIJI AGE IN MACEDONIA
Aleksandra Papazovska Sanev UDK 903.5(497.7)“09“

Archeological Museum of Macedonia
Kej Dimitar Vlahov b.b. Skopje, R. Macedonia
papazsan@hotmail.com
Apstrakt: Sahranjivanje u ranom željeznom dobu pred- Abstract: The burial in the early Iron Age represents an
stavlja nestabilnu i produženu refleksiju kasnog bronza- unstable and extended reflection of the late Bronze Age,
nog doba, koje će od X vijeka prije n.e. da se razvije u lokalnu which will, starting from the tenth century BC, develop into
željeznodobsku kulturu. Porijeklo i pojava nekropola iz a local Iron Age culture. The origin and occurrence of the
Povardarsko-Ulanci grupe, ukazuju na uticaje sa juga, za necropolis from Povardarje-Ulanci group, indicate on the
razliku od nekropola sa sjevera koje su organizovane u polja influences from the south, unlike the necropolis from the
urni. Ritual sahranjivanja u Povardarskim nekropolama je north that were organized in the fields of urns. The ritual
zgrčena inhumacija. Prelazni period je bio propraćen sa of burials in the cemeteries of Povardarje is shriveled
krupnim socijalnim, ekonomskim i kulturnim problemima inhumation. The transition period was followed with major
koji su se u sahranjivanju manifestovali sa dva osnovna social, economic and cultural problems that manifested in
pogrebna rituala, spaljivanje i inhumiranje. Istovremeno two basic funeral rituals, burning and inhumation. At the
praktikovanje ova dva rituala govori o nestabilnosti u same time, practicing these two rituals are about instability
sferi sahranjivanja, tj. o miješanju različitih kulturnih i in the sphere of burial, i.e. the mixture of different cultural
etničkih elemenata. Sahranjivanje u ranom željeznom and ethnic elements. The burials in the early Iron Age
dobu podrazumijeva praktikovanje ispružene inhumacije. imply the practice of extended inhumation. Necropolis
Nekropole se generalno razlikuju u organizaciji, postoje: generally differ in the organization, there are: straight
ravne i tumularne nekropole. Tumularne nekropole pred- and tumuli necropolis. Tumuli necropolises represent the
stavljaju najkarakteri-stičniju pojavu koja treba da se most typical phenomenon that should be considered as
razmatra kao kulturno – socijalna kategorija, preko koje se a cultural - social category, which are viewed through the
sagledavaju društvene i socijalno – ekonomske promjene social and socio - economic changes in one community.
u jednoj zajednici. Izdvajaju se dva tipa tumula: „Klanovski“ There are two main types of tumuli: “clan” (typical early
(karaktoristični za rano željezno doba) i „Familijarni“ tumuli Iron Age) and “family” tumuli (typical late Iron Age). They
(karakteristični za kasno željezno doba). Oni predstavljaju represent the burial of cattle - pastoral populations related
sahranjivanje stočarsko – pastoralnih populacija vezanih to the conservative regions. The graves of their ancestors
za konzervativnije regione. Grobovi njihovih predaka have the most significant meaning, over which they identify
imaju najveće značenje, preko kojih identifikuju sebe themselves as part of a community - tribe. This method of
kao dio zajednice – plemena. Ovaj način sahranjivanja u burial was completely overcome by the late sixth century
potpunosti je bio prevaziđen krajem VI vijeka prije n.e. sa BC with decomposition of clan system.
raspadanjem rodovsko – plmenskog sistema.
Ključne riječi: zgrčena inhumacija, pružena inhumacija, Key words: shriveled inhumation, extended inhumation,
kremacija, dvojni tumuli, „Klanovski“ tumuli, „Familijarni“ cremation, double tumuli, “clan” tumuli, “family” tumuli,
tumuli, pogrebni običaji, ritual, urne. burial customs, ritual, urns.
9
Nova antička Duklja V, 2014., 7-18 Aleksadra PAPAZOVSKA SANEV, Pogrebne forme i običaji...
Sahranjivanje i pogrebni običaji predstavljaju Burials and funerary practices are powerful cult-
značajan element koji na najeksplicitniji način predstavlja ural features, as they most explicitly represent the
tradicionalna, kulturna, ekonomska, socijalna i religiozna culture, traditions, economy, as well as social and reli-
shvatanja jedne zajednice. Načinom sahranjivanja i pog- gious practices of a particular community. In the funerary
rebnim običajima, svaka zajednica uspostavlja naj- practices of the Iron Age communities we find the most
značajnije elemente svoje materijalne i prije svega significant characteristics of their material and spiritual
duhovne kulture. U tom kontekstu kult mrtvih je imao culture to be the key elements for the burial rites itself. The
dominantno mesto u ukupnoj duhovnoj kulturi željezno- relations with the dead were apparently very important
dobskih zajednica. for the living, as were their beliefs in the afterlife, too. It
Željezno doba u Makedoniji, predstavlja epohu u is very interesting to observe the special place and role
kojoj se uspostavljaju novi društveni, ekonomski i kulturni of the dead, and their influence in the daily life of the
odnosi. Na početku željeznog doba ti su odnosi još uvijek community. It could be concluded that the cult of the dead
nestabilni i predstavljaju produženu refleksiju kasnog had a dominant role in the spiritual culture of the Iron Age
bronzanog doba, sa nedovoljno jasno izdiferenciranim i communities.
razvijenim lokalnim vrijednostima. Ali, od X vijeka p.n.e. Since there are no written sources for this
već će biti u cjelosti prevaziđeni bronzanodobski kriterijumi period, the cemeteries remain the key source for better
i započeće razvoj lokalne željeznodobske kulture. understanding of the cultural and even ethnical problems
Generalno, istraženost nekropola sa početka relating the Iron Age communities. The graves provide
željeznog doba u R. Makedoniji je na niskom nivou, jer je precise chronological determination, thus creating accu-
mali broj grobova koje sa sigurnošću možemo da datiramo rate chronological systems. At same time, the features
u prva dva vijeka prvog milenijuma prije n.e. Istraženo je of the archaeological finds give important data for
oko trideset nekropola, od kojih većina samo djelimično, the different cultural influences, allowing appropriate
ali se nerijetko sretaju i pojedinačni grobovi. Ova brojka je valorization of each culture.
djelimično uvećana istraživanjima u poslednjoj deceniji ali The Iron Age in Macedonia is a period of new
još uvijek nije na zadovoljavajućem nivou. Ovako slaba social, economic and cultural relations. In its very
istraženost ne može da da podatke za sveobuhvatnu beginnings the cultural features of the Iron Age are still not
analizu ili generalno za sliku o nekropolama i njihovom stabilized and they represent reflections of the late Bronze
obimu i karakteru. S druge strane, dobra istraženost i Age culture, without clearly developed local values. Yet,
dokumentovanje kasnog bronzanog doba u R. Makedoniji, since the 10th cent. BC., these Bronze Age criteria will
posebno u regionu Povardarja, veoma dobro dopunjava evaluate and the development of the Iron Age will begin.
sliku o formiranju željeznodobskih pogrebnih formi i In general, not many researches of the Early Iron
običaja. Age cemeteries in Macedonia were done, and there are
Nekropole Povardarske ili Ulanci grupe, iz kasnog only few graves which can be dated with certainty in the
bronzanog doba na najbolji način prezentuju prelaz iz first centuries of the first millennia BC. We speak of about
bronzanog u željezno doba. thirty cemeteries, out of which the majority has been
investigated only partially, and also of frequent finds of
isolated graves. The number of graves increased with the
excavations in the last decades, yet not as much as we
would desire. This relatively low level of research cannot
provide sufficient information for more detailed analysis of
the cemeteries, their size and character. Nevertheless, the
existing results from the excavations in Macedonia clearly
point to the significance of the Iron Age cemeteries, while
the understanding of the Iron Age burial rites and customs
is completed with our knowledge on the Late Bronze Age
in the Republic of Macedonia, especially from the sites
along the Vardar river valley. These cemeteries belong
to the so-called Ulanci group, named by the site Dimov
Grob, near Ulanci, Gradsko, where 125 graves have been
excavated so far (Fig 1).1
Sl. 1 - Fig. 1 1 Mitrevski 2003, 48.
10
Aleksadra PAPAZOVSKA SANEV, Pogrebne forme i običaji... Nova antička Duklja V, 2014., 7-18
Obično su locirane u neposrednoj blizini naselja, They are always located near the settlement, they
dobro su organizovane, sa jedinstvenim i u potpunosti are well organized and with unique and fully defined burial
izgrađenim pogrebnim formama i običajima. Iz ove customs and criteria. To this group also belong the 24
kulturne grupe za sada je nabolje istražena nekropola, po excavated graves of the cemetery at the site Vodovratski
kojoj je grupa i dobila ime, Dimov grob pored sela Ulanci Pat, near the village Vodovrati, than the cemetery at
kod Gradskog, sa ukupno 125 istraženih grobova (sl.1).1 U Vardarski Rid with 100 excavated graves, and finally
ovu grupu spadaju i sahranjivanja iz nekropola Vodovratski the one at the site Mali Dol, in the village Tremnik near
Pat kod sela Vodovrati sa 24 istražena groba, lokalitet Negotino (Fig.2). Other cemeteries, such as the one at
Vardarski Rid sa oko stotinu istraženih grobova, Mali Dol village Strnovac near Kumanovo2, than at Kosur, Dolno
kod sela Tremnik (sl.2). U ostalim nekropolama Strnovac Sonje, Beli near Kocani, Demir Kapija, Dragoevo – Stip,
kod Kumanova,2 Košur – Dolno Sonje kodSkoplja, Beli kod Stobi and Govrlevo revealed either single graves, or only
Kočana, Demir Kapija, Dragoevo – Štip, Stobi, ili Govrlevo grave finds from disturbed graves.3
otkrivena su pojedinačna sahranjivanja ili samo grobni
nalazi iz rasturenih grobova.3 Među grobnim inventarom
značajnu ulogu imaju elementi ili importi iz egejskog
bronzanog doba. Najznačajnije takve manifestacije su:
prisustvo karakteristične mat slikane keramike i lokalnih
kopija mikenskih formi sudova, kao i pojedine bronzane
forme (labrisi i noževi – brijači).
Najbolje su dokumentovane nekropole u Ulan-
cima ili na Vardarskom Ridu, koje odslikavaju stabilan i
miran razvoj sve do poslednjih, najmlađih sahranjivanja.4
Istraženi grobovi na nekropoli Vodovratski pat ukazuju na
sistem organizacije u redovima orjentisanim zapad – istok
i poređanim paralelno jedan uz drugi, održavajući liniju
sjever – jug.5 Ista karakteristična organizacija nekropole
Sl. 2 - Fig. 2
je potvrđena i na nekropolama Dimov grob, Ulanci i Mali
Dol. Kod grobova iz nekropole Dimov Grob zabilježena
je tendencija horizontalne stratigrafije koja je uslovljena Most significant features for the Ulanci group are
prirodnom limitiranošću terena. Konstatovano je da je those inherited from the Aegean Bronze Age. They could
najstarije sahranjivanje ukopano u najisturenijem dijelu be recognized in the burials with inhumation and those
padine, a kako se ide prema unutrašnjosti brda nekropola with crouched position of the body burried in cist graves,
se širila i nailazimo na mlađa sahranjivanja.6 Generalno, as well as by the presence of mat painted pottery and
ovo može da se potvrdi i na nekropolama iz Vardarskog local copies of Myceanean vessels in the graves.
Rida – Đevđelija, Mali Dol – Negotino kao i na grobovima Best documented are the graves at Ulanci and
iz Dolno Sonje – Skoplje. Porijeklo i pojava ovog tipa Vardarski Rid, which represent a stable and peacefull
nekropola u Makedoniji, u odnosu na grobne priloge evolution to the very latest i.e. the youngest burials.4 The
ukazuje na uticaje koji dolaze sa juga, ako uzmemo u obzir graves from Vodovrati show a system of organization of
da su u to vrijeme na sjeveru nekropole organizovane kao the graves in rows, parallel to each other and oriented
polja urni, sa savim različitim ritualom sahranjivanja.7 west – east.5 The same system was confirmed at the sites
Upotreba grobnih formi na spomenutim nekro- Dimov Grob, near Ulanci and Mali Dol, in Tremnik. At these
polama prethodno je jasno opredijeljena. Dominira grobna cemeteries we noticed tendency for horizontal stratigraphy,
forma – cista, napravljena od kamenih ploča u nekoliko which was dictated by the natural configuration of the
varijanti (sa poločavanjem dna ili bez njega). U upotrebi terrain. In that manner, the oldest graves were put on the
su bile i pravougaone jame, a mnogo ređe su veliki sudovi highest part of the hill, while the younger ones are found
1 Mitrevski 2003, 48. expanding towards the inner sides of the cemetery.6 In
2 Станковски 2008, 138 – 139, T.I.9.
3 Митревски 1997, 279 – 319. 2 Станковски 2008, 138 – 139, T.I.9.
4 Митревски 1997, 35-41 3 Митревски 1997, 279 – 319.
5 Митревски 1997, 43; Mitrevski 2003, 48. 4 Митревски 1997, 35-41
6 Митревски 1997, 43. 5 Митревски 1997, 43; Mitrevski 2003, 48.
7 Митревски 1997, 67; Luci 2007, 347 – 348. 6 Митревски 1997, 43.
11
– pitosi korišteni kao grobna konstrukcija i to najčešće za general, the same organization was confirmed at the
sahranjivanje djece. Pojava kamenih cisti ili pravougaonih cemetery Vardarski Rid-Gevgelija, at Mali Dol – Negotino
jama ne predstavlja novinu u sahranjivanju u bronzano and Dolno Sonje – Skopje. The origin and the appearance
doba. U mikenskoj civilizaciji ove grobne forme su of these cemeteries in Macedonia, according to the grave
karakteristične za srednje heladsko doba i predstavljaju finds, point on southern influences. On the other hand the
dominantne grobne forme iz submikenskog doba, sa communities in the north organized their cemeteries in urn
kontinuranom upotrebom kroz cijeli II milenijum p.n.e.8 fields, with completely different burial ritual.7
Prilikom sahranjivanja na svim nekropolama bez The use of the specific grave forms in the
izuzetka, pogrebni ritual je ujednačen, a to je inhumacija above mentioned cemeteries was previously and clearly
zgrčeno položenog tijela, a zavisno od pola pokojnik je determined. Most dominant is the cist grave, made from
polagan na lijevu ili desnu stranu, tako što su muškarci stone slabs in several variants (with or without paved
okrenuti na desnu, a žene na lijevu stranu.9 Pokojnici su floor). Rectangular pits were also in use, while rarely
polagani u grobove zajedno sa svojim ličnim predmetima, they used large vessels – the pithoi, yet only as grave
a oko njih su postavljani grobni prilozi. Bez razlike dali constructions for child burials. The appearance of cist
se radi o grobovima jamama ili grobovima cistama od graves or rectangular pits is nothing new in the Bronze
kamenih ploča, uvijek su grobne komore formirane u Age burials. In the Mycenaean world this grave forms are
zavisnosti od samog pokojnika pri čemu je zapadna typical for the Middle Helladic and they are dominant grave
strana kod glave bila nešto šira od strane kod nogu. Kod forms from the sub Mycenaean times, with continuous
pojedinih sahranjivanja kod ovih nekropola zabilježeno je use during the whole II millennium BC.8
da su grobovi bili markirani sa nasipom od kamenja.10 At every cemetery, without exception, the burial
Na teritoriji R. Makedonije, dominacija nekropola ritual is unified and the bodies are placed in crouched
sa inhumacijom je neosporna u toku kasnog bronzanog position. The males lay on their right side while the females
doba, a kroz željezno vrijeme će se uspostaviti kao on their left side.9 The dead are buried together with their
osoben pogrebni ritual svih zajednica u R. Makedoniji. personal belongings, while the grave offerings are placed
Krupni socijalni, ekonomski, kulturi i etnički around them Regardless of the grave type, pits or cyst
problemi karakteristični za sve prelazne periode, pratili graves of stone slabs were always made according the
su i kraj bronzanog i početak željeznog doba. Oni su se deceased, and the west side of the grave near the head
neminovno manifestovali i u načinu sahranjivanja, pri čemu was slightly wider than the eastern one - near the legs.
se kao posledica prelaznog perioda javlja upotreba dva Only few of the graves at these cemeteries are marked
osnovna rituala sahranjivanja: spaljivanje i inhumiranje. with a pile of stones.10
Istovremeno praktikovanje ova dva rituala, During the Bronze Age, cemeteries on the territory
govori o nestabilnosti u sferi sahranjivanja, tačnije o of the R.Macedonia had inhumation as predominant burial
miješanju, različitih kultura i etničkih elemenata, što je rite. At the end of the Bronze Age and during the Iron Age
sasvim logično ako se imaju u vidu istorijske okolnosti u the inhumation will become major burial ritual.
ovom dijelu Balkana u ovo vrijeme. Prvi utisak u vezi sa Transitional periods are usually followed by large
pogrebnim formama i običajima je da na cijeloj teritoriji social, economic, cultural and even ethnical problems
R. Makedonije postoji visok stepen jednoličnosti u okviru and such changes were obviously happening during
osnovnih pogrenbnih rituala. Tako slične pojave, povezuju the transition from the Late Bronze to the beginning of
nekropole sa spaljenim pokojnikom, ali istovremeno the Iron Age, as well. These changes could be seen in
identične zakonitosti važe za sve grobove sa inhumiranim the burial rites too and, as continuity from the previous
pokojnicima.11 period the inhumation in the transitional period was used
Kremirani pokojnici su najprije spaljivani na together with the cremation. The use of both rites points
zgarištu, na jakoj vatri zajedno sa grobnim prilozima. Za to instability in the burial practice, and more precisely,
ovaj podatak nam svjedoće sitni ostaci od kremiranja kao it shows interferences of different cultural and ethnic
i čisti pepeo i garež na nekropoli Klučka, Hipodrom kod elements. If we take into consideration the historical
Skoplja datirana u XII-XI vijek prije n.e.(sl.3) circumstances in the Balkans during that period, this
burial instability becomes understandable.
8 Mylonos 1966, 790-792; Митревски 1997, 67. 7 Митревски 1997, 67; Luci 2007, 347 – 348.
9 Митревски 1997, 37; Видески 2006, 63. 8 Mylonos 1966, 790-792; Митревски 1997, 67.
10 Митревски 1997, 39. 9 Митревски 1997, 37; Видески 2006, 63.
11 Митревски 1997, 27. 10 Митревски 1997, 39.
12
The first impression regarding the grave

shapes and burial rites is that in the whole territory of R.
Macedonia there is consistency in the basic burial rites.
Similar appearances connect the burials with cremated
individuals, but at the same time there are rules that are
unique and implying to the graves with inhumations, too.11
The deceased individuals were cremated at a
pyre together with the grave offerings. This conclusion
was derived from the cremation remains and ashes found
at Klucka Hipodrom near Skopje, dated in the 12-11th c.
B.C. (Fig.3). The slight deformation of the bones brought
the anthropologists to conclusion that the bones were
left on the pyre until they were cooled down completely.
Afterwards, the best preserved bone remains were
collected, carefully washed and placed together with the
personal objects and the grave offerings into the amphora
shaped ceramic vessels - urns.12 Deep bowls were used
as lids for the urns.
The urns were buried in pits carved in the bedrock
or in the ground. Most often they have no grave marks or
construction, yet sometimes the urns can be covered with
stone slab as is the case in the cemetery at Hipodrom in
Skopje and Mali Dol, near Tremnik (Fig.2). Quite often at
Hipodrom, or at grave 2 in Oreshani we find graves with
special protective constructions around the urn (Fig.4).
Sl. 3 - Fig. 3
Na osnovu slabe deformacije kostiju, antropolozi

su zaključili da su bile prirodno ohlađene, odnosno da
su bile ostavljene na zgarištu sve dok se nisu potpuno
ohladile. Pritom su sakupljani najbolje očuvani skeletni
ostaci koji su pažljivo oprani. Tako očišćeni od pepela,
stavljani su zajedno sa ličnim predmetima i prilozima,
bez ikakvog reda, u keramičke sudove amforovidne
forme koje su služile kao urne.12 Kao poklopci za
urne korištene su duboke zdjele. Po pravilu urne su
polegene u jame, ukopane u zdravicu ili u kulturni sloj
(njihov nivo življenja) najčešće bez ikakvog obilježja tj.
konstrukcije, ponekad pokrivene pločastim kamenom
ili je sud samo položen u jamu,kao što je čest slučaj na
nekropolama Hipodrom i Mali Dol - Tremnik (sl.2). Ali
nerijetko, na nekropoli Hipodrom, kao i kod groba 2 na Sl. 4 - Fig. 4
nekropoli Orešani, srećemo grobove gdje je oko urne
bila formirana specijalna zaštitna konstrukcija od toloidno 11 Митревски 1997, 27.
12 Митревски 1995, 61-63. 12 Митревски 1995, 61-63.
13
ređanog kamenja (sl.4) poređanog prstenasto, najčešće The construction is toloid shaped - it is a stone
u tri reda. Pored navedene grobne forme, poznato je i wall which in most cases has three rows. The urn can
polaganje urne sa pokojnikom, bez poklopca, u jamu bez also be placed in a pit with no construction above it, and
konstrukcije (sl.3 i sl.5). Postavljanje ovakvih konstrukcija without a lid (Fig.3 and Fig.5). These constructions, or
ili samo kamenih ploča iznad same urne, predstavlja simply putting stone slabs on the urn, mark the position
markere koji su postavljeni sa ciljem da obilježe njenu of the grave.13 At Klucka – Hipodrom, fragments of broken
poziciju.13 U Klučki - Hipodrom iznad konstrukcije urne, pottery vessels, remains of bird skeletons and shells
pronađeni su fragmenti keramike, ostaci koski od ptica i were found in the constructions of the urns, as they are
školjke, što se povezuje sa pogrebnim ritualima.14 connected with the rituals after the burial.14
Ovakav tip nekropola sa kremacijom na teritoriji On the territory of Kosovo, cremations from
Kosova i Južne Morave, zabilježen je još iz kasnog the Late Bronze Age, all belonging to the Donja Brnjica
bronzanog doba, gdje je evidentirana kulturna grupa Donja cultural group, are present at the following cemeteries:
Brnjica, i to na nekropolama: Donja Brnjica, Graštica, Donja Brnjica, Grastica, Kekola, Ulpiana and Iglarevo.15
Kekola, Ulpiana i Iglarevo.15 Isto tako u Bugarskoj u gradu Another Late Bronze Age cemetery dating in the 12-11th
Sandanski je otkrivena nekropola iz kasnog bronzanog c. B.C. was found near Sandanski, in Bulgaria. There, the
doba datirana u XII-XI vijek p.n.e. u kojoj urne imaju urns share similarities to the ones from the cemetery at
paralele sa onim sa Hipodroma i sa nekropolama sa Hipodrom as well as with the ones from Kosovo.16
Kosova.16 The cremation as burial rite appeared during the
U tom smislu, sahranjivanje sa kremacijom u 11th cent. BC., as a result of the spreading and influence
urnama se javlja kao rezultat širenja južnomoravskih of the south Morava cultural elements in Skopje and the
elemenata na okolinu Skoplja i duž Povardarja u XI vijeku river Vardar region. Yet, it did not have stronger influence
prije n.e. Ipak to nije ostavilo značajnije posledice na on the material and spiritual culture of the Iron Age
materijalnu i duhovnu kulturu željeznodobskih zajednica communities in Macedonia and these burial rites were
u Makedoniji, pri čemu će već u sledećeoj etapi ranog abandoned entirely during the following Iron Age period.
željeznog doba taj ritual biti prevaziđen. According to D. Srejovic, all communities that
O spaljivanju kao pogrebnom ritualu, D. Srejović practice the ritual of cremation have a character of cultures
misli, da sve kulture koje ga poznaju, po svom karakteru from the transitional period. As already mentioned, these
predstavljaju kulture prelaznog perioda. Ovaj se ritual rituals appeared during the periods of huge crises,
redovno pojavljuje u periodu velikih kriza, odnosno kada when one culture changes from one quality to another,
jedna kultura prelazi iz jednog kvaliteta u drugi, u vrijeme in periods of important economic structures, penetration
značajnih promjena u ekonomskoj strukturi i prodiranju of new sources of production, or some significant
novih sredstava za proizvodnju, kao i značajnih etničkih ethnical movements. Almost everywhere where there
pomeranja. Svuda gdje je došlo do nekih naglih promjena were changes or some kind of cultural evolution, the
ili nekog vida kulturne evolucije pojavljuje se spaljivanje cremation appeared as a new burial rite. Srejovic explains
kao novi ritual sahranjivanja. Njegovo pojavljivanje on its appearance as a result of a huge internal anxiety of
predstavlja kao rezultat velike unutrašnje uznemirenosti people confronting the appearances of the outer world
čovjeka pred pojavama spoljnjeg svijeta i straha od and the fear of things and events that surround them.17
dešavanja koja ga okružuju.17 There are many different reasons for the
Različiti su razlozi za pojavu ovog pogrebnog occurrence of this burial rite. The emergence of this
rituala u Makedoniji, gdje u dolini Vardara predstavlja rite along the Vardar valley represents migration waves
manifestaciju prodora migracionog talasa koji se kretao from the north, along the Morava River and continuing
sa sjevera, od doline Morave pa sve do Peloponeza.18 towards the south to the Peloponnesus Island.18 The
Nosioci ove kulturne manifestacije se povezuju sa carriers of these cultural manifestations are related with
rušenjem kasnobronzanodobske kulture u Makedoniji. the destruction of the Mycenaean world and the end of
Veoma je interesantna pojava dva rituala sahranjivanja the Late Bronze Age culture in Macedonia. Especially
na nekropoli Mali Dol u selu Tremnik kod Negotino
13 Митревски 1995, 71-73. 13 Митревски 1995, 71-73.
14 Митревски 1997, 34. 14 Митревски 1997, 34.
15 Luci 2007, 353. 15 Luci 2007, 353.
16 Alexandrov et.all. 2007, 379. 16 Alexandrov et.all. 2007, 379.
17 Srejović 1959-1960, 109. 17 Srejović 1959-1960, 109.
18 Mitrevski 2007,448. 18 Mitrevski 2007,448.
14
i nekropoli Tetovo (sl.5), gdje se ovaj ritual pojavljuje interesting is the presence of both burial rites in the
zajedno sa inhumiranjem. Ovakvo prisustvo oba rituala cemeteries Mali Dol, near Tremnik and in Tetovo (fig.5).
sahranjivanja ukazuje na činjenicu da su se ovi došljci That presence of both rituals means that the newcomers
inkorporirali u život lokalnog stanovništva, čak su incorporated in the life of the local communities and even
upotrebljavali njihove nekropoleza sahranjivanje što used their cemeteries, which is a proof that they continued
ukazuje na činjenicu da su izvjesno vrijeme produžili living together.
zajednički život.
Kult mrtvih je oduvijek bio konzervativan tako da
se i najmanja promjena lako uočava. Pogrebni običaji,
navike i shvatanja povezani sa smrću, u jednoj kulturi
su jedne od najinertnijih ali u isto vrijeme i najsvetijih
karakteristika, koje su decenijama pa i vjekovima naj-
manje podložne promjenama. Funkcija pogrebnog rituala
kao svečanog čina kraja života, je pokušaj da se preko
sasvim nove forme produži život.19 Kada je ovaj ritual
bio izgrađen, osmišljen i tako koncipiran prihvaćen od
zajednice sa svim duhovnim komponentama, nije se
dozvoljavalo da tek tako bude mijenjan. Ipak kao tuđ
običaj spaljivanje je u Makedoniji brzo bilo napušteno.
Sahranjivanje u ranom željeznom dobu pod- Sl. 5 - Fig. 5
razumijeva praktikovanje skeletnog načina sahranjivanja,
tj. inhumacije pokojnika samo u pruženom položaju, kao
produžetak stare bronzanodobske tradicije. Tako je ritual The cult of the dead has always been very
sahranjivanja kroz cijeli period željeznog doba u Make- conservative, and even a very small change in the rite
doniji, jedinstven. Postoje određene, jedinstvene varijacije could be noticed easily. Funerary practices and habits,
u položaju ruku pokojnika. Pritom ruke mogu da budu as well as the understanding of death are the most inert
pružene pored tijela pokojnika (grob 1, Tumul I „Pržali“, components in a culture, but at the same time they are
Varvara), ili jedna ruka da bude savijena u ramenu ili the most sacred ones and least liable to changes for
iznad karlice, što ipak nema neko suštinsko značenje. decades and even centuries. The function of the burial,
Nekrpole iz ranog željeznog doba se razlikuju as a sacred ritual at the end of the life is more an attempt
po više elemenata, koji se generalno mogu uočiti u to continue the life in a completely new form.19 When this
organizaciji. Na osnovu toga možemo da ih podijelimo burial rite was established, conceived and accepted by
u dva tipa nekropola i to: ravne nekropole i tumularne the community, with all of its spiritual components and
nekropole. concepts, further changes were not allowed to happen
Grobne forme nemaju nove tipove, one pred- easily. However, being a foreign custom, the cremation in
stavjaju produžetak pojava iz prethodnog perioda. Tako, Macedonia was abandoned very quickly.
dok je ritual sahranjivanja kroz željezno doba jedinstven Burials in the early Iron Age confirm the continuity
– inhumacija, kod grobnih konstrukcija vidno se pojavljuju of the old Bronze Age practice – the inhumation of the
razlike. U osnovi to su dva načina gradnje grobnih komora deceased in prostrated position. During the whole Iron
u okviru zajedničkog prostora određenog za sahranjivanje Age in Macedonia this is the only/sole burial practice.
na nekropoli. There are some variations of it, yet only in the way of
U ranoj fazi željeznog doba, najčešće se koristi placing the hands of the individual. The hands lie along
jednostavna forma jame, kod koje se može primijetiti the body (grave 1, Tumulus I Przali, Varvara) or one hand
nekoliko varijanti: jama bez grobne konstrukcije sa can be bent in the shoulder or laid above the pelvis, which
pokrivnom pločom (grob 1, 2, 3, 4, 5 tumul I „Pržali“ kod is not of a crucial importance.
Varvare), i jama sa popločavanjem sitnim kamenom The Iron Age cemeteries differ in many ways,
oblutkom. Sa druge strane, nerijetko se kao grobna forma but mostly in their organization. According to that we can
19 Ovo sretamo takoreći kod svih drevnih naroda kod kojih imamo pisane 19 We found this almost every ancient people where there are written
dokumente o kraju života i prelazu u novi zagrobni život. Sretamo ga kod documents, for the end of life and to the crossing in the new afterlife world
Egipćana, Asiraca, Graka, Rimljana pa sve do danas do Tibetanaca pa čak i in Egyptians, Assyrians, Greeks, Romans and even Tibetanians, and in
u hrišćanskom svijetu. Christians worlds.
15
pojavljuje cista koja će postati dominantna grobna forma distinguish two types of cemeteries: plane, and tumular
u toku zrelog i kasnog željeznog doba. Često su grobovi – ones.
ciste bili pokriveni sa kamenom konstrukcijom formiranom There are no new types of graves, as they are
od amorfnog kamenja, nalik na manju mogilu (kao što su only a continuation of the burial rite from the previous
grobovi iz nekropole u Orešanima). period. While the inhumation as burial ritual is unique,
Jednu od najkarakterističnijih pojava za rano obvious differences appear in the grave construction.
željezno doba u Makedoniji predstavlja, svakako pojava Basically, there are two types of grave
tumularnih nekropola, koje se pojavljuju kao novi constructions in the area determined for burials.
fenomen. U različitim regionima sama pojava i razvoj In the early phase of the Iron Age most often
tumula imaju različite vrijednosti, zavisno od stepena the simple pit is used as a grave construction. Yet,
socijalnog i ekonomskog razvoja zajednice. Zbog toga, there are some variations of the type, such as the pit
pojava sahranjivanja pod tumulima treba da se posmatra without a grave construction, only covered with a stone
kao kulturno – socijalna kategorija. Tako preko tumula slab, (grave 1,2,3,4,5 Tumulus I, Przali near Varvara)
možemo jasno da sagledamo i pratimo društvene and a pit with pavement of pebbles. On the other
i socijalno-ekonomske promjene u razvoju lokalnih hand, the cist as grave form is not rare, and during the
željeznodobskih zajednica. Sve ovo je moguće jer za developed Iron Age this will became a dominant burial
vrijeme njihove upotrebe tumuli pokazuju jasan unutrašnji type. Quite often, some of the cist graves are covered
razvoj uslovljen promjenama socijalno – ekonomskih with a stone construction, resembling a small mound
odnosa.20 U tom smislu, u Makedoniji se izdvajaju (some of the graves in Oresani have such a mound).
dva osnovna tipa tumula. Stariji ili tzv. „Klanovski“ ili One of the most characteristic events of the
„Rodovski“ tumuli koji su uglavnom karakteristični za Early Iron Age in Macedonia is the new phenomenon
rano željezno doba i mlađi ili tzv. „Familijarni“ tumuli, of cemeteries under tumuli. In different regions their
karakteristični za zrelo željezno doba. Njihova pojava occurance and development have different values,
predstavlja novinu u rano željezno doba u Makedoniji depending on the socio-economic stage of the community.
iako se ovaj pogrebni ritus na balkanskom prostoru sreće These burials should be observed as both cultural
još od ranog bronzanog doba (BrA 1 prema Rajneke za and social categories, and in that way we can clearly
Srednju Evropu). Smatra se da potiče istočno od Kavkaza understand and follow the socio-economic changes in
i Pontiskih stepa.21 the development of the Iron Age communities. All this
Karakteristično za klanovsko – rodovske tumule can happened, because during their use, the tumuloi
je više sahranjivanja pod jednim zajedničkim zemljanim represent very clear inner development, influenced by
nasipom, koji je zagrađen kružnim zidom od kamenja. from the changes in the social and economical relations.20
Pritom, grobovi se organizuju oko najstarijeg sahranjivanja Two basic types of tumuli can be distinguished in
– centralnog groba, strogo uslovljeni i okrenuti glavom Macedonia. The older ones, or so called “clan” or “tribal”
prema njemu. Postoji vjerovanje da je to osnivač plemena tumuli are typical for the Early Iron Age, while the younger
– otac. Ovom tipu pripadaju tumuli Visoi – Beranci, Orlovi ones, so called “family” tumuli are typical for the developed
Čuki – Star Karaorman, Kunovo Čuki – Orizari, ali i Iron Age. Their appearance/emergence is novelty in the
novootkriveni tumuli Čanište i Kruševica u Mariovo, kao i Early Iron Age in Macedonia, although this burial rite in
tumul II u Strnovcu kod Kumanova.22 the Balkans existed since the Early Bronze Age (BrA 1
Tumuli ranog željeznog doba generalno imaju acording to Reineke for Central Europe). Probably, its
isti konstruktivni koncept, a to je ograđivanje centralnog origin is from the east of Kavkaz and the Pontian steps.21
prostora sa vijencem od krupnijeg kamenja, koji često Clan tumuli are typical for having more burials
može da bude i popločan, i u kojem se kao unutrašnje under one mound of earth, surrounded by a circular wall
jezgro nalazi centralno sahranjivanje u formi grobne ciste, of stones. The burials are organized arround the oldest
pokrivene posebnim nasipom koji može biti od zemlje ili one – the central grave, with strict conditionality and with
sitnog rečnog kamena. Centralno sahranjivanje u kojem the heads of all the other individuals turned towards the
pokojnik može da bude položen u zgrčenoj inhumaciji central grave. There is a theory that it is the grave of the
je hronološki najstarije (kao što je slučaj u tumulu u father i.e. the founder of the tribe. To this type belong the
Strnovcu). Za najstarije do sada istraženo sahranjivanje tumuli from Visoi - Beranci, Orlovi Cuki - Star Karaorman,
Kunovo Cuki – Orizari, and the newly excavated tumuli in
20 Mitrevski 1997, 102-131.
21 Гарашанин 1973, 264-266. 20 Mitrevski 1997, 102-131.
22 Mitrevski 1997, 88-110; Mitkoski 2010; Stankovski 2006, 93-114. 21 Гарашанин 1973, 264-266.
16
pod tumulom u Makedoniji smatra se centralni grob – Caniste and Krusevica – Mariovo, as well as tumulus II in
cista sa zgrčenim pokojnikom na lokalitetu Visoi, selo Strnovac, near Kumanovo.22
Beranci kod Bitolja, koji se, prema grobnim prilozima In general, the tumuli of the Early Iron Age have
datira u submikenski period (sl.6). the same construction concept - a central space encircled
with wall made of larger stone blocks. Often, the central
space is be paved, with a central cist grave covered with
a mound of earth or pebbles. The central burial is the
oldest one, and the deceased can be laid in crouched
position (as is in the tumulus in Strnovac). 1). The grave
from Visoi – Beranci, with the deceased laid in crouched
position is the oldest central grave, as far as we know,
in the R. Macedonia. According to the finds we date it
in the Sub-Mycenaean period ( Fig.6). This tumulus is of
the so-called “double tumuli” type. The oldest burial was
covered first and with separate mound, which has its
own construction encircling the central grave. 23 All of the
following burials were placed radially around the central
grave i.e. the mound and then another mound of earth
and stones covered them all. 24
The tumulus in Beranci, like the tumuli in Vojnik-
Kumanovo, Orlova Cuka – Stip, have parallels with the
Sl. 6 - Fig. 6
tumuli from the Protogeometric and the Geometric periods
found in Pateli, Ostrovo Lake and Vergina near Veria25.
There, these burials were appearing continuously from
Ovo su tumuli tzv. tipa „dvojni tumuli“ gdje je the XI-th cent.BC.26 The occurence of the double tumuli in
najprije bila formirana mogila okolo najstarijeg – inicijalnog Macedonia happened probably with the penetration of the
sahranjivanja, koje ima svoj poseban nasip ograđen cultural and probably ethnical elements from south-east
prstenom,23 a oko njega radijalno su izvedena ostala Albania, where this kind of tumuli were in use during the
sahranjivanja i svi su zajedno pokriveni zajedničkim
Bronze Age.27
nasipom od zemlje i kamenja.24 Tumul u Berancima kao Equally interesting is the burial under Tumulus I
i tumul Vojnik kod Kumanova i Orlova Čuka kod Štipa,
from Strnovac28 where the central grave with crouched
imaju paralele sa „Protogeometrijskim“ i Geometrijskim“ inhumation was separated with a mound encircled by
tumulima u Pateli na Ohridskom jezeru i Vergina kod a stone wall.29 This is typical for the cemeteries of the
Verje,25 gdje se sahranjivanja kontinuirano pojavljuju od Late Bronze Age in the lower Vardar River valley, where
XI vijeka p.n.e.26 Pojava dvojnih tumula u Makedoniji
there is a grave offering with a cantharos of the so-called
najvjerovatnije se duguje prodoru kultrnih a možda
Ulanci type, with mat painted decoration. This burial also
i etničkih elemenata iz jugoistočne Albanije, gdje su
belongs to the group of the primary burials under the
takvi tumuli bili u upotrebi još u toku bronzanog doba.27
double tumulus, that together with Visoi – Beranci, Orlova
Interesantna je pojava Tumula I iz Strnovca28 sa
Cuka –Karaorman, Vergina represent the beginning of
centralnim sahranjivanjem koje je izvedeno sa posebnim
burials under tumuli in Macedonia in the period between
nasipom sa prstenom od kamenja,29 i sa ritualom
XII-XI cent. BC.
sahranjivanja – zgrčena inhumacija, koji je karakterističan
Quite similar burial was found during the excavations
za povardarske nekropole iz kasnog bronzanog doba,
of the tumuli in Barata-Caniste (Fig.7) and Stragata-
a kao grobni prilog se javlja kantaros sa mat slikanom
dekoracijom tzv. Ulanci tipa. Predstavlja najstarije
22 Mitrevski 1997, 88-110; Mitkoski 2010; Stankovski 2006, 93-114.
23 Hammond 1967, 77-105; Hammond 1982,625 and 644. 23 Hammond 1967, 77-105; Hammond 1982,625 and 644.
24 Митревски 1997, 103. Миткоски 1999, 29-61. 24 Митревски 1997, 103. Миткоски 1999, 29-61.
25 Andronikos 1969, 280-286. 25 Andronikos 1969, 280-286.
26 Radt 1974, 144. 26 Radt 1974, 144.
27 Hammond 1967, 77-105; Prendi 1978; Prendi 1975,113. 27 Hammond 1967, 77-105; Prendi 1978; Prendi 1975,113.
28 Станковски 2008, 142-147. 28 Станковски 2008, 142-147.
29 Станковски 2008, Crt.1, 136. 29 Станковски 2008, Crt.1, 136.
17
primarno tumularno sahranjivanje tzv. tipa dvojnih tumula,

karakteristično za makedonsku teritoriju i zajedno sa Visoi,
Beranci, Orlova Čuka, Karaorman i Vergina predstavljaju
uvod u tumularni način sahranjivanja u Makedoniji u
periodu XII – XI vijek prije n.e.
Slična je i situacija otkrivena prilikom istraživanja
na tumulima Barata – Čanište (sl.7) i Stragata – Kruševica
(sl.8).30 U Kruševici je centralni grob jasno izdvojen, dok je
u Čaništima sahranjivanje u posebnoj grobnoj konstrukciji
sa nasipom od kamenja. Grobni prilozi u njima se datiraju
ne kasnije od XII vijeka p.n.e. ili na sami početak željeznog
doba u X vijek p.n.e.
Razvoj tumularnog sahranjivanja produžava i
kroz cijelo željezno doba, prateći socijalne i ekonomske
promjene koje se jasno oslikavaju na tumularnoj arhitekturi
i strukturi.
Sl. 8 - Fig. 8
Krusevica (Fig.8).30 The central grave in Krusevica is

also clearly separated, while in Canista this burial has
a special grave construction with separate mound of
stones. The grave finds date not later than the XI cent.
BC., or from the very beginnings of the X cent. BC.
The development of tumular burials continued
during the whole Iron Age, following the social and
economic changes which clearly reflected in the tumuli
architecture and structure.
With the growth of the communities, the
Sl. 7 - Sl. 7 old tradition of the so called clan tumuli starts to be
abandoned. They, as founders of the communities and
as their guardians were privilaged with a very special
Sa nominalnim rastom zajednica, napušta se position. The new tumuli were organized in the vicinity,
sahranjivanje u starim klanovsko – rodovskim tumulima. usually on the lower slopes, where they were expanding
Oni imaju privilegiju da budu osnivači plemena, postavljeni thus forming new spacious tumular cemeteries with more
na posebnu poziciju kao njegovi čuvari. Novi, mlađi tmuli than hundred graves. Their appearance was undoubtly
se organizuju u blizini, obično na nižoj padini, gdje se šire a result of the newly established social relations which
formirajući nove prostrane tumularne nekropole sa više came along with the overall stabilization during the
stotina tumula. Formiranje novih nekropola je svakako developed Iron Age in Macedonia, but also with the growth
bilo rezultat novo uspostavljenih društvenih odnosa koji of the population. Basically, the new tumuli had the same
su nastupili sa sveukupnom stabilizacijom u toku punog construction elements as the older ones, but they were
željeznog doba ali i uvećanom populacijom stanovništva. smaller and had less burials. The circular barier was not
Oni u osnovi imaju iste konstruktivne karakteristike kao anymore a wall of stone slabs, but just one row of stones
i stariji - klanovski tumuli, ali sa manjim dimenzijama i put in a circle. The burials were organized depending on
sa manjim brojem sahranjivanja. Ogradni prsten nije zid the available space, without a central grave and radial
30 Mitkovski 2010, 60-62. 30 Mitkovski 2010, 60-62.
18
od kamenja već obični krug od naređanog kamenja u arrangement of graves arround it. The tumuli lost their clan
jednom redu. U njima su sahranjivanja organizovana u character transforming into family ones. The deceased
zavisnosti od slobodnog prostora, bez centralnog groba most probably belonged to the same biological family
i radijalnog rasporeda oko njega. Tako oni više nemaju and most often they were laid in the same direction. Best
rodovsko – klanovski već familijarni karakter. Pokojnici, example of this type of so-called family tumulus is the one
najvjerovatnije iz jedne biološke porodice, najčešće su at Dabici – Sopot, near Veles, which was in continuous
polagani u istom pravcu, ispunjavajući cijelu unutrašnjost use trough the whole VII and the VI cent. BC.31
tumula. Najbolji primjer za ovaj tip tzv familijarnog tumula Generally speaking, the tumuli burials are
je nekropola Dabici – Sopot kod Velesa koja je bila u characteristic for the farming and herding communities,
kontinuiranoj upotrebi niz cijeli VII i VI vijek p.n.e.31 and are related to the conservative and pastoral regions.
Generalno, tumuli predstavljaju sahranjivanje For those communities the graves of the ancestors were
stočarsko – pastoralne populacije, vezane uglavnom za of utmost importance for their identification as members of
pokonzervativne regione. Za njih grobovi njihovih predaka the group, i.e. the clan. The burials under tumuli in these
imaju najveće značenje za identifikovanje pojedinca kao regions were practiced eagerly and for a longer period
dijela zajednice – grupe, odnosno plemena. U ovim of time. This rite was abandoned in diverse territories in
regionima se temeljno i jako dugo praktikovao običaj different periods, but certainly, by the end of the VI cent.
sahranjivanja pod tumulima. Običaj je bio prevaziđen u B.C, with the colaps of the tribal clan and tibal system and
različito vrijeme na različitoj teritoriji, ali svakako na isteku VI with the appearance of strong social differentiation, the
vijeka p.n.e. sa raspadom rodovsko-plemenskog sistema tumuli came out of use.
i sa sve više izraženom socijalnom diferencijacijom tumuli
u Makedoniji izlaze iz upotrebe.
31 Mitrevski 1997, 93-96. 31 Mitrevski 1997, 93-96.
19
M. Andronikos, Vergina I. The cementery of the tumuli, Athena 1969.

S. Alexandrov- V.Petkov-G.Ivanov, The Late Bronze Age Necropolis in the Town of Sandanski,
Southwest Bulgaria. The Struma/Strymon River Valley in praehistoricus, Vol.2. Proceeding of the
International Symposium Strymon Praehistoricus, Kjustendil-Blagoevgrad, 27.9-01.10.2004, Sofia
2007, 373-387.
J.Bouzek, Greece, Anatolia and Europe cultural interrelations during the Early Iron Age, Jonsered
Literatura
Bibliography
1997
З. Видески, Димов Гроб- некропола од доцното бронзено време во с. Уланци кај Градско,
магистерски труд, Универзитет во Скопје 2006.
М.Гарашанин, Праисторија на тлу Србије, Београд 1973
N.G.L. Hammond, 1967, 77-105
N.G.L. Hammond, Illiris, Epirus and Macedonia in Early Iron Age, CAH Vil.III/1, 1982
А. Миткоски, Железно време во Мариово, Тумулот I од Барата кај Чаниште, Мaкeдонско
сонце 9, Скопје 1999.
A. Mitkoski, Марина Ончевска Тодоровска (ур.), Macedoniae acta Archaeologica 19 (2004-
2006), Скопје 2010,135-151.
Д. Митревски, Протоисториските заедници во Македонија, Скопје 1997.
Д. Митревски, Праисториска некропола „Клучка-Хиподром“ кај Скопје, Зборник на Музеј
на Македонија (Археологија)-1, Скопје 1995, 61-91.
D. Mitrevski, Prehistory in Republic of Macedonia-F.Y.R.O.M. Resent research in the Prehistory
of the Balkan, D.V. Grammenos (ed.), Publication of the Archaeological Institute of Northern
Greece, Nr.3, Thessaloniki 2003
D. Mitrevski,The beginning of the Iron Age in Macedonia. The Struma/Strymon River Valley
in praehistoricus, Vol.2. Proceeding of the International Symposium Strymon Praehistoricus,
Kjustendil-Blagoevgrad, 27.9-01.10.2004, Sofia 2007, 443-450.
G.E. Mylonos, Mycenae and the Mycenaean age, New Jersey1966
K. Luci, Dating the Donja Brnica Culture Based on Metal Finds. The Struma/Strymon River Valley
in praehistoricus, Vol.2. Proceeding of the International Symposium Strymon Praehistoricus,
Kjustendil-Blagoevgrad, 27.9-01.10.2004, Sofia 2007, 347-358.
F.Prendi, Un aperҫu sur la civilisation de la premiere periode du Fer en Albanie, Iliria III, 109-138,
Tirana 1975
F. Prendi, L’age du Bronze en Albanie, Iliria 7/8, Tirana 1978.
W. Radt, Die Früheiseneitlische Hügelnekropole bei Vergina in Macedonien, PBF XX/1, München
1974
Ј.Станковски, Тумулот I од тумуларната некропола кај селото Стрновац, општина Старо
Нагоричане, Ирена Колиштркоска Настева (ур.), Macedoniae acta Archaeologica 18
(2002-2004), Скопје 2008,135-151.
D. Srejović, 1959-1960
20
NOVA ISTRAŽIVANJA RIMSKE I NEW REASEARCHING OF ROMAN AND
RANOVIZANTIJSKE VILE NA LOKALITETU EARLY BYZANTINE VILLA ON THE SITE
MIRIŠTA U PETROVCU1 MIRIŠTA IN PETROVAC 1

Mladen Zagarčanin UDK 903.25(497.16)

Zavičajni muzej Bar
Kralja Nikole bb
mladarh@t-com.me
Posvećeno Božidaru Ikanu Anđeliću.
Abstrakt: Ovaj rad je posvećen rezultatima šestogodišnjih Abstract: This paper is devoted to the results of the six-
istraživanja (2006.-2011.) na lokalitetu Mirišta u Petrovcu year archaeological researching (2006.-2011.) of the site
(GPS 42˚12’.66’’ S; 18˚56’ 22.98’’). Lokalitet je javnosti Mitišta in Petrovac (GPS 42˚12’.66’’ S; 18˚56’ 22.98’’). the
otkriven početkom XX vijeka, kada je prvi put objavljeno site is discovered for the public in th eearly of twentieth
postojanje mozaika na ovom mjestu. Tokom vijekova bio century, when it was for the first time announced the
je mnogo puta devastiran, i osim radova na restauraciji existence of mosaic floor. Over the centuries it has been
mozaika nikada nisu preuzimana obimnija arheološka devasteted many times but, except works on restoration
istraživanja. Do sada je lokalitet vremenski opredjeljivan of mosaics floor (M), the remains of the roman house in
samo u periodu kasne antike, međutim, arheološkim Mirišta never seized extensive archaeological reasearch.
istraživanjima došli smo do novih otkrića koja dokazuju In the past, tthis site has awaysdated in late atiquity (IV
da je na ovom mjestu rimska vila počela da se gradi cent)m but newes archaeological research confirmed that
krajem I i početkom II vijeka, o čemu svjedoči pokretni villas began to be built at the beginning of the second
arhološki material. Otkrivena rimska vila sagrađena je na century, regarding archaeological findings. The first
šest različitih visinskih nivoa projektovanih u odvojenim architectural phase belonged to the end of I and begininng
vremenskim fazama. Prva graditejska faza pripada kraju of II centuruy.the second phase which during over second
I i početku II vijeka. Druga faza, koja je trajala tokom II i half of II century and through III century was created by
III vijeka, nastala je proširivanjem objekta prema zapadu expanding the building in the west (area. C). Third phase
(prostori C i H). Treća faza se gradi nakon stradanja is built after demolish of the object in fourth century. Than,
objekta u IV vijeku. Tada se objekat transformiše, dodaju the object had trnsformed, addeded the buttresses, luxury
se kontrafori i priziđuju nove prostorije sa radionicom rooms and workshop for the prodction og olive oil. Than
za proizvodnju maslinovog ulja. Zida se novi objekat the wall of new building of an economic nature (K) with
ekonomskog karaktera (K), na sjevrozapadnoj strani. built following in the northwest side. The last phase leads
Poslednju fazu karakteriše niz nivelacija, pavimentisanja to a series leveling, different kind of floors, and the use of
lisnatim pločama, nekvalitetan način građevinskih a bad mortar, this phase is dated in the six century.
popravki uz upotrebu lošeg maltera. Ova faza se datuje
u VI vijek.
Ključne riječi: rimska vila, II viejk, mozaici, piscinae, IVKey words: roman vila, II century mosaics, piscinae, IV
vijek, istočna sigilata, amfore, vila rustika, afrička tera century, eastern sigillata B, amphoras, villa rustica, african
sigilata, VI vijek. red slip were (ARSW), VI centuruy.
1 Ovaj rad je skraćena verzija monografije koja je posvećena rezultatima

istraživanja i sveobuhvatnoj analizi pronađenog materijala. Takođe u
monografiji je su sublimirani stariji radovi o pronađenim mozaicima sa novijim 1 This paper is a shortened version of the monograph which is dedicated
istraživanjima. to the results of research and all-inclusive analysis of the founded material.
21
Nova antička Duklja V, 2014., 19-58 Mladen ZAGARČANIN, Nova istraživanja rimske...
Iznad male petrovačke uvale na oko 300 Above the small Petrovac’s cove about 300
metara od morske obale nalaze se ostaci rimskog i meters from sea coast there are remains of Roman
ranovizantijskog lokaliteta Mirišta. Lokalitet je smješten locality Mirista. The locality is situated in an olive orchard
u maslinjaku zasađenom na uskim terastim platoima planted on the narrow terrace-like plateaus which are
koje omeđuju četiri dugačka suvozida, nedaleko od bordered by four long dry walls, not far from antique
antičkog kolskog puta koji je Naronu spajao sa Skadrom, dirt road which connected Narona with Scadar, having
povezujući, Risinium, Akruvijum, Butuu i Olcinivm jednim connected Risinium, Akruvium, Butua and Olcinium by
drumom. Ove međe se kaskadno spuštaju prema južnoj one road. These boundaries are descended in cascade
u jugoistočnoj strani prateći blagu padinu prema moru, manner toward south and south-east side following
a pravljene su od građevinskog materijala uzetog sa modest slope toward the sea, and they were being made
razgrađenog antičkog objekta sa kraja I i početka II vijeka. from construction material taken from tore-down antique
Sve terase rađene su od vještački nivelisanog kamenja, object from the end of the 1st and the beginning of the
šuta i zemlje, a taj proces je sudeći po pronađenom 2nd century. All terraces were being made from artificially
arheološkom materijalu trajao više stotina godina, i leveled stone, barren and soil, and that process, judging
odvijao se različito, u zavisnosti od vlasnika imanja i by found archeological material, lasted several hundred
imovinsko-pravnih odnosa. Tako je tokom istraživanja years, and it was going in different manner, in dependence
ispod velike količine nasute zemlje i šuta pornađeno još of the owner of the property and proprietary-legal
nekoliko međa, što svjedoči da proces kultivacije masline relations. In such a manner during researching several
na samom lokalitetu potiče od davnih vremena i da se more boundaries were found bellow the large quantity
na osnovu nalaza početak formiranja maslinjaka može of land, what witnesses that the process of cultivation of
datovati u XV-XVI vijek. Prva, od 4 terase koje se se olives on the locality origins from ancient times and that
stepenasto spuštale počinjala je na koti od 27.69 metara on the strength of findings the beginning of the forming
nadmorske visine, i sa sjeverne strane se graničila sa of olive orchard may be dated in the 15th – 16th century.
velikim recentnim podzidom visokim preko 4 metra. Kao i The first of 4 terraces, which were gradually descending,
ostali podzidi i ovaj je bio napravljen od kvadera različitih started on 27,69 meters of the high above sea level, and
dimenzija, monolitnijih blokova ali i do manjih kvadera koji from the northern side it was bordered with great recent
odlikuju antičku arhitekturu ovih krajeva. Središnji plato under-wall of the height of 4 meters. As well as the other
(kota 26.63 metara), koji je pokriven najvećom količinom under-walls also this was made from parallelepipeds of
šuta i sitnog kamenja, i u kome je pronađeno najviše various dimensions, of monolith blocks but also of smaller
kuturnih slojeva, obuhvata i zaštitni paviljon sagrađen parallelepipeds which distinguish the antique architecture
šezdesetih godina u cilju prezentacije konzerviranog of these areas. The central plateau (26.63 meters of the
i restauriranog mozaika konstatovanog 1902. godine high above sea level) which is covered with the largest
(Nikolajević-Stojoković 1955: 120: Jovanović 1963: 130, quantity of barren and tiny stones, and in which the most
131). Na najnižem jugoistočnom platou površine oko 600 cultural layers were found, encompasses also protection
m2 maslinjak je zasađen na skoro ravnoj površini (kota pavilion from the north side, built in sixtieth years with the
21.33 metara) i tokom sondiranja ovdje nisu evidentirani purpose of presentation of conserved and restaurated
značajniji tragovi rimske djelatnosti. Prostor je veoma mosaic, asserted in year 1902 (Nikolajevic-Stojokovic
malo nivelisan, i osim ostataka zida u temeljnoj zoni 1955: 120: Jovanovic 1963: 130, 131). On the lowest,
(sonde 5, 6, 7) nije otkopana značajnija arhitektonska south-eastern plateau of the area of about 600 m2, the
struktura. Pretpostavljalo se da se ovdje možda nalazi olive orchard was planted on the almost plane surface
nekropola ali neke manje sonde ovu pretpostavku nisu (21,33 meters above the sea level ), and during sounding
dokazale. Danas je maslinjak zajedno sa otkrivenim here were not recorded more significant traces of Roman
ostacima rimske vile skoro netaknuto prirodno „ostrvce“ activity. The area is very little leveled, and except the
uobručeno višespratnim apartmanima i privatnim kućama. remains of the wall in the foundation zone (trenches:
Neki od prvih zapisa o tragovima rimskog života na ovom 5, 6, 7), no more significant architectonic structure was
prostoru potiču iz vremena kada je austrougarski oficir excavated. It was supposed that here was maybe situated
„istraživao“ u Castellstvi, današnjem Petrovcu, a zatim some necropolis but some smaller sounds were not proved
i u nedalekoj Buljarici. O tim otkrićima pisao je hrvatski this assumption. Today the olive orchard, together with
istoričar i arheolog Frano Bulić već 1902 u kratkom članku discovered remains Roman villa is almost intact natural
pod nazivom „Ritrovamenti antichi a Castellastua“ (Bulić ,,small island’’ surrounded with multistory apartments and
1902, 50). Ipak sve do skora arheologija nije znala za private houses.
22
Mladen ZAGARČANIN, Nova istraživanja rimske... Nova antička Duklja V, 2014., 19-58
M2
Sl. 1. Osnova istraženog kompleksa na Mirištima;

Fig. 1 The map of reasearched complex on Mirišta;
23
drugi, mnogo značajniji podatak. Naime, posle Bulićevog Some of the first records on traces of Roman
izvještaja, 1909. godine vršena su iskopavanje ovog life in this area dated from time when Austro-Hungarian
lokaliteta. Istraživanja je vodio Johan Prezel austrijski officer Emilo Katleker ,,researched’’ in Castellstva, today’s
istoričar i antikvar, koji je godinu dana kasnije nacrtao skicu Petrovac, and afterward in not far Buljarica. About these
obavljenih iskopavanja.2 Mnogi mozaici koji su se tada discoveries the Croatian historian and archeologist Frano
nalazili na Mirištima su odnešeni o čemu se do sada znalo Bulic wrote in year 1904 in a short article under the title
samo na osnovu usmenog predanja starih Petrovčana. ,,Ritrovamenti antichi a Castellastua’’ (Bulić 1902, 50).
Međutim, situacija je bila jasna i tokom sistematskih Anyway all to the recent days the archeology did not know
istraživanja sprovedenih pod pokroviteljstvom Centra za for the second, many more significant datum. Namely,
arheološka istraživanja. Skidajući veliku količinu šuta, pri after Bulic’s report, in year 1909 the excavations of this
osnovi povađenih zidova pronađeni su tragovi prethodnih locality were carried out.
iskopavanja, materijal s početka XX vijeka. Posebno Researching were conducted by Johan Prezel,
izdvajamo nekoliko potpuno raspalih vojničih pribora za an Austrian historian and antique dealer, who drew one
jelo, municiju, kao i najvrijedniji dokument, medalju sa year later a sketch of carried out excavations.2 Many
likom Franca Ferdinanda, pronađenu u šutu. mosaics, which in that time were located in Miriste, were
Oslanjajući se na Bulićev izvještaj i razgovor taken away about which till now it was known only on the
sa vlasnikom imanja, prvu obimniju studiju o mozaiku u strength of verbal tradition of old citizens of Petrovac.
Petrovcu obavila je Ivanka Nikolajević-Stojković otvorivši However, the situation was clear also during systematic
pitanje datovanja mozaika (Ivanka Nikolajević-Stojković researching carried out under patronage of the Center
1957: 50). Na osnovu djelimičnih terenskih zapažanja for archeological researching. Having removed the large
na početku 60-tih godina Vojislav Jovanović je (naravno quantity of barren, at the base of taken out walls, the
bez znanja o Prezlovim istraživanjima) pretpostavio traces of previous excavations were found, the material
da su zidovi i mozaici na Mirištima ostaci jedne „rimske from the beginning of the 20th century. We specially put
kasnoantičke vile rustike“ (Jovanović 1963: 130). Iako aside some completely decomposed military cutleries,
tada nisu izvođena arheološka istraživanja, obimni podaci ammunition, as well as the most valuable document, a
koji su zabilježeni u njegovom članku poslužili su kasnijim medal with the image of Franc Ferdinand, found in barren.
razmatranjima o „petrovačkom mozaiku“. To su prije svih Relaying on Bulić’s report and conversation with the owner
učinili Garašanin (Garašanin 1967: 177) i Kovačević of the property, the first more capacious study about the
(Kovačević 1967: 274, sl. 46). Garašanin je čak i objavio mosaic in Petrovac was published by Ivanka Nikolajevic-
usmeni podatak o postojanju termalnog kompleksa Stojkovic, having opened the question of dating of the
(Garašanin 1967: 161)3, ali ne navodi porijeklo ovog mosaic (Ivanka Nikolajevic-Stojkovic 1957:50). On the
izvora. Kasnije su Suić (Suić 1976:167) i Mijović (Mijović strength of partial terrain observations at the beginning
1987:104-106 ), dali manje ili više opširnija zapažanja of 60th, Vojislav Jovanovic (of course without knowledge
nekih segmenata vile u Mirištima. about Prezle’s excavations) assumed that the walls and
mosaics in Miriste were the remains of one ,,Roman late-
antique villa Rustica’’ (Jovanovic 1963: 130). Although
the archeological researching were not carried out in
that time, the capacious data, which were recorded in his
2 Plan se danas nalazi u Arheološkom muzeju u Splitu, u fascikli Ratac,
article, served in later considerations about ‘’Petrovac’s
N II-311/7 09. Johan Prezel je kako dugogodišnji istraživač starina duž mosaics’’. That was, before all, done by Garašanin
istočnojadranske obale (manastrir Ratac prije svega), ostavio za sobom (Garašanin 1967: 177) and Kovacevic (Kovačević 1967:
priličan broj zapažanja koja je publikovao u različitim časopisima. Ono što 274, picture 46). Garasanin has even published verbal
smo mogli da nagovijestimo istražujući ovaj lokalitet dokazalo se zahvaljujući datum about existence of thermal complex (Garašanin
ljubaznosti Tatjane Koprivice (Istorijski institut CG), koja nam je ustupila ove
nemjerljivo vrijedne dokaze austrijskog prekopavanja i devastiranja koja su
zauvjek ostala neobjavljena. 2 Plan is today located in Archeological museum in Split, in the folder Ratac,
3 Garašanin navodi da se lokaltitet nalazi na 150 do 200 metara prostora, N II-311/7 09. Johan Prezel, as the long-standing researcher of antiques
a da je građen od tesanika i opeka. Kako dalje saopštava, terme su bile along the eastern Adriatic coast (Monastery Ratac first of all), left after him a
smještene u sjevernom dijelu, kao i jedna manja zgrada sa apsidom. U ovo considerable number of observations which were published by him in differ-
vrijeme znalo se za postojanje dva mozaika koji su sačuvanu. Jedan je bio ent magazines. That what we could indicated by researching of this locality
ukrašen figuralnim ornamentima (danas očuvani prim. aut.) dok su se na was proved thanks to the kindness of Tatjana Koprivica (Historical Institute
drugom nalazili motivi riba. Po njemu radi se o jednom rimskom kompleksu iz of Montenegro), who ceded us these immeasurable value proofs of Austrian
kasnog rimskog vremena (Garašanin 1967: 161) digging up and devastating which have remained forever unpublished.
24
Istraživanja 2006.-2011. godine 4 1967: 161) 3, but he does not quote the origin of his source.
Later, Suić (Suić 1976: 167) and Mijović (Mijović 1988:
Sistematska arheološka iskopavanja na lokalitetu 104, 106), gave more or less more extensive observations
Mirišta u Petrovcu vršena su od 2006. do 2011. u okviru of some segments of the villa in Mirišta.
kontinuiranih kampanja koja su u prosjeku trajala od 3
do 6 mjeseci godišnje. Prva etapa istraživanja (2006.- Excavation 2006.-2011. 4
2008.) bila je ograničena na sondiranje terena oko velikog
mozaika (M), ali, pošto je cijeli prostor bio u kaskadama, Systematic archeological excavations on the
okružen relativno visokim podzidima, sondiranje je locality Mirista in Petrovac were carried out from year
prilagođavano konfiguraciji terena. U toku početnih istra- 2006. to 2011. within the frame of continued campaigns
živanja otkopano je 18 sondi, na osnovu kojih smo odredili which in average lasted from 3 to 6 months. The first stage
pravce i dinamiku daljih radova. Poteškoće u hronološkoj of researching (2006.-2008.) was restricted to sounding of
determinaciji određivala je količina austrougarskih inter- the terrain around great mosaic (M), but, since the whole
vencija ali i recentnije devastacije lokaliteta, koje su na area was in cascades, surrounded by relatively high under-
velikom dijelu uništile mogućnost određivanja materijalne walls, the sounding was adjusted to the configuration of
povezanosti arheoloških nalaza sa djelovima arhitekture the terrain. During starting researching the 18 trench were
(Sl. 1) excavated, on the strength of which we have determined
Iako je vila više puta strahovtio devastirana i directions and dynamics of further works. Difficulties
paljena, u prostoru A1 očuvali su se materijalni ostaci I faze. in chronological determination were determined by the
Ovdje je otkrivena najstarija malterna podnica (SJ 1502)5 quantity of Austro-Hungarian interventions but also by
koja se opredjeljuje u sam početak gradnje vile, krajem more recent devastating of the locality, which have on
I i početkom II vijeka. Fundirana je na sloju klesarskog the large part destroyed the possibility of determination
otpada, uravnatog preko sloja mrko-braon glinovitog sloja of material connections of archeological findings with the
(SJ 1501), u koji su ukopani temelji prvobitnog zdanja. parts of the architecture (Fig.1 ).
Kako je oko sredine IV vijeka građevina doživjela veliko Although the villa was terrible devastated and
stradanje, sloj šuta i pepela (SJ 1503) prekrio je provobitni burnt out, in the area A1 the remains of material of the 1st
pod (SJ 1502) u prostoru A. Nakon obnove, šut je pokriven phase were preserved. Here was discovered the oldest
„novim“ malternim podom (SJ 1503), a preko njega, nešto mortar floor board (US 1502) which is determinate into
kasnije, napravljen je mozaički pod (SJ 1504) koji je the beginning of the construction of villa, at the beginning
pokrivao prostore: A1, A2, B1,B2, B3, M i M2, a najbolje se of the 2nd century. Its foundations were posted on the
očuvao se unutar prostorije M. Polomljeni ostaci mozaika layer of the stonecutting junk, leveled across the layer of
iz prostora A1 ležali su in situ, naslanjajući se bordurama dark-brown clay layer (US 1501), in which the foundations
na unutrašnje lice istočnog perimetralnog zida vile (AC of the original building were dug in. Since the building,
100). Uz sjeverni rub ovog mozaika otkopan je otisak fino around the middle of the 4th century, experienced a great
ređanih ploča utopljenih u malter sitnozrne fakture. Ploče suffering, the layer of barren and ashes (US 1503) covered
su povađene, ali se po finoći otiska mora pretpostaviti da the original floor (US 1502) in the area A. After renovation,
su bile dobro uglačane, možda rađene od pravilno rezanih the barren was covered with mortar floor (US 1503), and
komada raznobojnog mermera kakvi se u fragmentima ili
3 Garasanin quotes that the locality is located on 150 to 200 meters of space,
cijele javljaju u kasnijim slojevima IV vijeka (Sl 8: 21 a-e). and that it was built from hewed stone and bricks. As he further reports, the
U vrijeme izrade mozaičnog poda u prostoriji A1 ovaj dio thermals were located in the northern part, as well as one smaller building
građevine postaje kraj južnog hodnika koji se iz pravca with apse. In this time it was known for the existence of two mosaics which
were preserved. One was decorated with figural ornaments (today are pre-
4 Istraživanja je obavljao Centar za arheološka istaživanja u Podgorici. served, obs. of the author) while on the other the motives of fishes were
Rukovodilac projekta bila je direktorica ustanove Lenka Bulatović, dok je located. According to him it is a matter of Roman complex from late Roman
terenskim istraživanjima rukovodio Mladen Zagračanin (Kulturni centar- time (Garašanin 1967: 161)
Zavičajni muzej Bar). Tehnički dio posla, situacije, presjeke, profile nacrtala je 4 Reasearching was carried od by the „Center for archeological reasearching
Tatjana Mijović, dok su u iskpavanjima učestovali: Ivana Medenica (arheolog), in Podgorica. Head of the project waa director of the Institution Lenka Bula-
Dejan Drašković (student arheologije), Miloš Živanović (student arheologije), tović. Director fo camp excavation was Mladen Zagračanin (Kulturni cen-
Goran Pajović (student arheologije), Petra Zdravković (student arheologije), tar- Zavičajni muzej Bar). Tehnical part of the exploration , situation, profile,
Nikola Borovinić (student arheologije) i Sanja Šoljaga (konzervator). section, was designed Tatjana Mijović. Partecipants in the projects: Ivana
5 Iskopavanje je dokumentovano po Harisovom sistemu, označavanjem Medenica (arheolog), Dejan Drašković (student), Miloš Živanović (student),
jedinstvenih stratigrafskih cjelina -SJ XXX, dok su cjeline (unite) u arhitekturi Goran Pajović (student), Petra Zdravković (student), Nikola Borovinić (stu-
obilježavani sa AC XXX ili arhitektonska cjelina. dent ) i Sanja Šoljaga (restaurator).
25
prostora B3 pružao prema sjeveru (A1). U prostoru A2 across it, sometime later the mosaic floor was made (US
pronađena je omalterisana, skoro kvadratna piscina (6), 1504) which covered areas: A1, A2, B1,B2, B3, M i M2,
dimenzija 1.90 x 1.60, širine zidova oko 0.40 m. Stranice and it was preserved the best inside of the premises M.
su rađene od lomljenog, pločastog kamenja, dok je osnova Broken remains of the mosaic from the area A1 were
od maltera debljine oko 0.15 m. Piscina je položena na laid in situ, leaning with the edges to the inner face of
sloju od gusto nabijenih crvenkastih odbitaka nastalih the eastern perimeter wall of the villa (USM 100). Along
klesanjem kvadera za gradnju objekta (SJ 1507). Slično with the northern edge of this mosaic the print of fine lined
je konstruisana starija podnica u prostoru A1 (SJ 1501). up tiles drown into the mortar of fine tiny grained facture.
Nešto zapadnije, otkopani su veoma loše očuvani ostaci Tiles were taken out, but according to the refinement of
još jedne piscine (8), prislonjene uz ukop „iščupanog“ prints it must be supposed that they were polished in
pregradnog zida (SJ 1499). Od ove konstrukcije djelimično good manner, maybe made from regularly cut pieces of
je očuvana osnova od maltera (SJ 1509), kao i dio južne multi-color marble which appear, in fragments or whole
i sjeverne stranice piscine, rađene od pločastog kamenja ones, in later layers of the 4th century. In time of drafting
(AC 118: AC 117). of the mosaic floor in the room A1 this part of the building
becomes the end of the southern corridor which was
stretched out from the direction of the room B3 toward the
north (A1). In the space A2 the plastered piscine (6) of the
dimensions of 1,90 x 1,60, width of the walls around 0,40
m . Sides were made from broken, plated stones, while the
base was made from mortar of the thickness of 0,15 m.
The piscinae is laid on the layer of dense stamped reddish
remains of stone arisen by stonecutting of parallelepipeds
for construction of the object (US 1507). In the similar
manner the older floor board was constructed in space A1
(US 1501). Somewhat to the west, the very bad preserved
remains of one more piscine ( 8) were excavated, leaned
to the burial of the ,,pulled out’’ partition wall (US 1499).
Of this construction the base of mortar was partially
preserved (US 1509), as well as the part of the southern
and northern side of the bathtub, made from tiny plated
stones (US 118, 117). Inner dimensions of preserved part
of the bathtub are 1.50 x 1,00 m. Bothe piscine were dug
in into the space A2 and made on filled layer in the 4th
century (Fig. 2: a, b; Fig 7: 9) . The space is leveled by
filling of the large quantity of barren and soil (USM 1511),
and afterwards it was covered with pure red waterproof
clay of the thickness of 0,15 m, with which the outer faces
of the sides of piscine were sealed up (6,8). In that manner
the space was lifted for about 0,80 m, and afterwards the
whole space A2 is covered with mosaics.
The room D is the largest room in the object.
Sl. 2. a) Osnova; Sl.2. b) Faze
From the space A1 it was coming into this room by the
Fig. 2. A) Plain of Roman vila ; Fig. 2. b) Principal phase of Roman vila staircase construction excavated in the south-eastern
corner, along with the burial (US 1499) of the large eastern
wall (US 100). In the base of the construction very
Unutrašnje dimenzije očuvanog dijela obvog massive, unprocessed stones were placed which were
bazena su 1.50 m x 1.00 m. Obije piscine u prostoru A2 used as the foundation (US 1458) across which the 7
su ukopane u nasutom sloju u IV vijeku (Sl. 2: a,b; Sl. steps of the staircase were built. The first two upper steps
3; Sl 7:9). Prostor je nivelisan nasipanjem veće količine were preserved and the podium. The width of the step is
šuta i zemlje (AC 1511) a nakon toga je pokriven čistom 0,38 cm, length is 1,80 m, while the height of the threshold
crvenom vodonepropusnom glinom debljine oko 0.15 m, is 0,30 cm. Starting platform is wider and more massive,
26
sa kojom su zaptivena spoljnja lica ovih bazena (8, 9). Na

and it amounts 2,90 m of length (E-W) and 0,60 m of
taj način prostor je izdignut za oko 0.80 m, da bi nakonwidth, and it serves at the same time also as the reinforcing
toga graditelj cijelu površinu pokrio mozaikom. due to leveling in the south-eastern angle of the space,
Prostorija D je najveća prostorija u objektu. U
accordingly as the counter-for. The wall that separated
nju se iz prostora A1 dolazilo stepenišnom konstrukcijomspaces D and A was during taking out of parallelepipeds
otkpanom u jugoistočnom uglu, uz ukop (SJ 1499) velikog for making of dry-borders was taken out from the
istočnog zida (AC 100). U osnovi konstrukcije postavljeno
foundation, so only the direction of its burial was found
je veoma masivno, neobrađeno kamenje upotrebljeno (US 1500), of the width of about 0,80 m, of the depth of
kao temelj (SJ 1458) preko kojeg je ozidano 7 stepenika.about 0,30 m and oh the length of about 6 meters. It is
Očuvana su prva dva gornja stepenika, i podijum (Sl. 2; identical also with big eastern perimeter wall US 1499
Sl. 3). Širina stepenika je 0.38 m, dužina 1.80 m, dok je
,which was recorded only in regular burial ascertained in
visina praga 0.30 m. Početna platforma je šira i masivnija
the southern side. Nevertheless, on the strength of
i iznosi 2.90 m dužine i 0.60 m širine, a služi ujedno i kao
perfectly preserved burials, directions and remains of
ojačanje usled nivelacija u jugoistočnom uglu prostora, sides in substructure we managed to perform protection
and preservative reconstruction. The space D (dimension
of 7,60 E-W x 11,60 m, N-S) is separated by long wall to
the spaces D1 and D2. In the southern part of the space
D1 the rectangular pillar (USM 208) was dug out,
constructed from regularly arranged pink like
parallelepipeds along with use of pieces of tegulae for
leveling of rows dimensions of pillar is 1,20 x 0,50 m).
There were preserved traces of mortar on the pillar painted
with red edges. Before placing of the pillar the south-
eastern part of the room D1 was leveled with thick layer of
tiny and coarse stones (USM 2053). During this leveling
one more piscine was built (2), leaned from the inner side,
ascertained on the strength of the burial (US 1500). The
remains of the second pillar (USM 207), are located about
2,84 m from the first one. The foundation base of the
same was preserved, being built from tiny and coarse
stones and coated with large quantity of mortar. The wall
was founded on stamped down clay soil (US 2501).
Piscinae 2 (of the dimension of 1,60 x 1,92 x 0,98 m ) was
filled with regularly arranged rows of stones and covered
ashes. This considerable unclear situation, where the
small pool is being buried with a large quantity of coarse
stones mixed with ashes, was dated with fragments of
amphora from 5th – 6th century, firstly with fragments of
amphora Late Roman 1. After removing of this filling, the
base of the pool was shown, covered with mosaic. In the
middle of the mosaic the stone drain was embedded (of
the dimensions of 0,23 x 0,14 of the depth of about 0,5
Sl. 3. Izgled sa juga. cm). Sides of piscine (USM 216, USM 217) were bricked
Fig. 3 View from the south.
from laminated, partially cut reddish limestone, drown into
hygroscope mortar. The inner side was plastered very
odnosno kao kontrafor. Zid koji je odvajao prostore D i roughly, by using of non-polished mortar made from
A je tokom vađenja kvadera za slaganje suvomeđa coarse-grained river sand and radish-gray soil, because
izvađen iz temelja, tako da je pronađen samo pravac of it the mortar is crumbling and fall off. Above the piscine
nejgovog ukopa (SJ 1500), širine oko 0.80 m, dubine number 2 on the higher level, from the western side, there
oko 0.30 m i dužine oko 6 m. Istovjetno je i sa velikim is a square field of partially preserved mosaic ( USM 226,
istočnim perimetralnim zidom AC 100 koji je evidentiran USM 227). From the northern side the mosaic is plucked
27
i u pravilnom ukopu SJ 1499 konstatovanom na južnoj out, probably devastated. It is not quite sure if this is one
strani vile. Na osnovu savršeno očuvanih ukopa i ostataka more pool or it is a residue of destroyed mosaic pavement
stanaca u substrukciji na nekim mjestima uspjeli smo da of the corridor (what is more probably because the drain
izvedemo zaštitnu i prezentativnu rekonstrukciju zidova. was not ascertained as in the other bathtubs with mosaics),
Prostor D (dimenzija 7.60 I-Z x 11.60 m, S-J) je odvojen which covered western half of the space D2. Mosaic is of
podužnim zidom na prostore D1 i D2. U južnom dijelu dimensions of 1,60 x 2,0. After lifting of this mosaic carpet
prostora D1 otkopan je pravougaoni stubac (AC 208) with a purpose of restaurateur-conservative works the
rađen od pravilno slaganih rozikastih kvadera uz upotrebu stratigraphy was checked. Stratigraphy dug out bellow
komada tegula za izravnavanje redova (dimenzije stubca the mosaic shows that more expressed cultural activity
su 1.20 x 0.50 m). was present here. On the layer of brownish clay soil the
layer of reddish brown soil was poured in, which
sporadically contained in itself soot, animal bones,
fragments of yellow amphora of the type Dressel 2-4, (1st
-2nd century) and several pieces of Italic and eastern
sigilata B. Afterwards the layer of coarse and tiny stones
were poured in, and afterwards on this layer of the
thickness of 0,20 - 0,25 cm the musive support was made
on which, because of intensive calcification, the motive
was not determined. From all these it is clear that frequent
alterations and restorations were made here. In one
moment the pavement was changed, for the purpose of
leveling the soil was poured in with older material, and
afterwards the mosaic was made. At the same time the
villa is spreading toward the west what represents
extensive construction activity, because the inner side of
the space D becomes some sort of open atrium, what is,
on the strength of stratigraphy in the space C1, happening
at the end of the 2nd century. From the other side, in roofed
space D1 in which we found pillars, a floor was made by
using a different technique (US 2051). At the base of
prepared clay foundation there were lined up rows of on
the rowlock manner placed boards of siga, tiles of reddish
limestone and pieces of teguls. The material was being
arranged into regular rows and connected with quality
mortar. Finishing part, or surface layer, consisted of
covering with fine mortar which was polished in the end.
Pillar in D1, AC 208 is parallel with pillar in C2, USM 206,
while the pillar USM 207, in D1, is parallel on the western
Sl. 4. Izgled sa sjevera.
Fig. 4 View from north.
side with the pillar USM 298A. That speaks about the
existence of bows in directions north-south. In such a
manner the spaces D1 and C1/C2 becomes as some sort
Na stubcu su očuvani tragovi maltera oslikanog crvenim of atrium. Piscinae number 3 was dug up in the north-
brodurama. Prije postavljanja stubca (AC 208) jugoistočni eastern corner of the space D2 (inner dimensions are
dio prostorije D1 nivelisan je debelim slojem sitnog i 2,80 x 2,99, exterior height is from 0,50 to 0,70 cm). Walls
krupnijeg kamenja (SJ 2053). Tokom ove intervencije of this structure were made from the pieces of yellow
sagrađena je još jedna piscina (2) uz koju je naslonjen burned roof teguls, imbricesa and of fragments of
noseći zid, konstatovan na osnovu ukopa (SJ 1500). ceramics, bounded with hygroscope mortar. This indicates
Ostaci drugog stubca (AC 207), nalaze se na 2.84 m od to the need for the piscinae which has thermo-insulation
prvog. Od njega je očuvana temeljna osnova rađena od walls, what distinguishes it as the pool with special
sitnog i krupnog kamenja, zalivenog velikom količinom purpose (on the same manner the piscinae (5) was
maltera. Zid je fundiran na nabijenoj glinovitoj zemlji (SJ constituted in the space F). Width of the southern and
28
2501). Piscina (2) dimenzija 1.60 x 1.92 m x 0.98 m, western wall amounts 0,40 cm, while the eastern and
bila je ispunjena pravilno slaganim redovima kamenja northern ones were leaned along to perimeter wall (USM
i nasutog pepela. Ova prilično nejasna sitacija, gdje 100) and they are a little bit narrower, 0,20 respectively
se mali bazen zatrpava velikom količinom krupnijeg 0,24 m of width. External walls of the piscinae are
kamenja pomješanog sa pepelom datovana je ulomcima plastered by thicker layer of hydroscope mortar of
amfora V-VI stoljeća, prvenstveno ulomcima amfora considerably coarse granulation. According to the
Late Roman 1. Nakon uklanjanja ove zapune ukazala structure, the mortar could respond to the mortar from the
se osnova bazena pavimentisana mozaikom. Na sredini inner side of the piscinae number 2, but here is the matter
mozaika ugrađen je kameni taložnik (dimenzija 0.23 m x of some finer drafting. In the middle there is a calotte-like
0.14m x 0.05 m). Stranice piscine (AC 216; AC 217) su annular dib hole, made from one piece of quality cut stone
zidane od pločastog, djelimično pritesanog crvenkastog of the diameter of 0,40 m. In the second phase, the inner
krečnjaka utopljenog u higroskopni malater. Unutrašnjost side of the pool was plastered across the mosaic floor by
je omalterisana veoma grubo, korišćenjem neuglačanog using of fine well polished hydro-mortar of yellow-orange
maltera spravljenog od kruprnozrnog riječnog pijeska color, Mortar was dressed seven times, each time on
i crvenkasto-sive zemlje zbog čega se malter kruni i previously dried base. Along with the south-eastern wall of
otpada. Iznad piscine br. 2 na višem nivou, sa zapadne the piscine 3 (space D1) a counterfort is leaned to (US
strane, nalazi se kvadratno polje djelimično očuvanog 2009 – dimension 2,00 x 1,58). It appeared after
mozaika (AC 226, AC 227). Sa sjeverne strane mozaik destruction in the 4th century, when the large construction
je istrgan, vjerovatno devastiran. Nije sasvim sigurno da li consolidation came after. Counterfort (pilaster) is made
je ovo još jedan bazen ili je ostatak uništenog mozaičkog from broken stone with a lot of small fragments (tiny stone,
pavimenta koji je pokrivao zapadnu polovinu prostora D2. ceramics and pieces of mortar) in the core. At the distance
Mozaik je dimenzija 1.60 m x 2.00 m. Nakon podizanja of 1,90 from counterfort (pilaster) USM 290 the counterfort
ostataka ovog mozaičkog tepiha u cilju restauratorsko- USM 210 was built (of dimensions of 1,70 x 50, distanced
konzervatorskih radova provjerena je stratigrafija. Ona from previous one for 1,82 m). This counterfor was
pokazuje da je ovdje prethodno postojala izraženija subsequently extended for more 0,40 cm. The third
kulturna djelatnost. Na sloju nabijene glinovite zemlje counterfor (pilaster) USM 213, is distanced 1,80 from AC
prvo je nasut sloj crvenkasto braon zemlje, koja je u sebi 210. It is the shortest one, of the length of only 1,20 m, but
sadržavala: gar, kosti životinja, fragmente žuto pečenih it was also additionally extended for around 0,60 cm, so
amfora tipa Dressel 2-4 i nekoliko komada istočne sigilate the outermost dimensions are equal for them all. Additional
B (Eeastern Sigilata B). Zatim je nasut sloj krupnog i extensions were made without using of some special
sitnog kamenja, da bi na ovom sloju debljine 0.20-0.25 construction knowledge. Mortar is bad, the cut stone is
m napravljen mozaik na kome nije utvrđen ikonografski barely used and the bonding of bricking is irregular. All
motiv zbog izrazite kalcifikacije. Iz svega ovoga jasno counterfors were made in the second phase, and timely
je da su ovdje vršene česte prepravke i preuređenja. U they respond to counterfors leaned to the external face of
jednom trenutku paviment u D2 je promjenjen. Nasuta the great eastern perimeter wall USM 100. These, external
je zemlja a zatim je napravljen mozaik. U isto vrijeme counterfors, AC 309 and USM 310 were founded on the
vila se širi prema zapadu dok unutrašnjost prostora D layer of intensive barren, after demolition, while the
postaje neka vrsta otvorenog atrijuma. Sa druge strane, counterfort USM 123, at the outermost south-eastern
u natkrivenom prostoru D1 u kome smo pronašli stubce corner of the room B3 was founded on pressed clay soil.
izrađen je pod korišćenjem drugačije tehnike (SJ 2051). The space C which appeared by extending of the
Pri osnovi pripremljene glinovite podloge ređani su redovi object toward the west, and all after the demolition of the
nasatično postavljenih ploča sige, pločica od crvenkastog western wall of the first phase, USM 102 (Fig. 2; Fig. 3;
krečnjaka i komada tegula. Materijal je slagan u pravilne Fig. 5). Because of sudden slope of the terrain, the settling
redove i vezan kvalitetnim malterom. „Zadnja ruka“, of the southern part of the space C1 was filled and leveled
ili površinski sloj, sastojala se od premazivanja finim in the level of the spaces C2 and D2, and then the layer of
malterom koji je na kraju uglačan. Stubac u prostoru barren was buried into the foundation of the wall AC 112,
D1 AC 208A paralelan je sa stubcem u prostoru C2 (AC till the depth of around 1,10 meters. Great western wall is
206), dok je stubac (AC 207), takođe u D1, paralelan of the length of 19,40 meters, and of the width of about
na zapadnoj strani sa stubcem AC 298. To upućuje na 0,80 cm (USM 112, USM 206, USM 297, USM 298 , USM
postojanje otvorenog atrijuma okruženog arkadama. 299), and on its slope the pillars were placed originally,
Piscina br. 3 je otkopana u sjeveroistočnom uglu prostora which created arches (USM 206, USM 297A, USM 298 A)
29
D2 (unutrašnje dimenzije su: 2. 80 m x 2.00 m), spoljna opened toward the courtyard from eastern side C1/C2
visine od 0.50 m do 0.70m. Zidovi ove piscine su rađeni and D2. Pillars, incorporated in later wall buckram which
od komada žuto pečenih tegula, imbricesa i fragmenata closed arcade openings (USM 297 B i USM 298 B),
amfora vezanih higroskopnim malterom. To ukazuje na correspond as we said with the pillars in space D1, USM
potrebu za piscinom koja ima termoizolativne zidove što je 207, USM 208, where probably also an corridor with
izdvaja kao bazen sa posebnom namjenom (na isti način arcade ceiling was created. Let us remain, in such a
je konstruisan bazen br. 7 u prostoru F). Širina južnog i manner some sort of smaller atrium was formed, which
zapadnog zida iznosi 0.40 m, dok su istočni i sjeverni was by its one part pavement with mosaic (space D2).
bili prislonjeni uz perimetralni zid AC 100 i nešto su uži: Semi-circled openings among pillars were walled-up in
0.20 m, odnosno 0.24 m širine. Spoljni zidovi piscine su the 3rd phase (4th century), by which the arcade was
omalterisani debljim slojem hidroskopnog maltera prilično transformed into great wall buckram, forming a new spatial
krupne granulacije. Po strukturi malter na zidovima bi organization (Fig.5: a-f). It happens most probably in the
mogao odgovrati malteru u unutrašnjosti bazena br. period when this part of the building is transformed into
2, ali se ovdje radi o nešto finijoj izradi. Na sredini se the workshop for manufacturing of olive oil, respectively
nalazi kalotasti kružni taložnik rađen od jednog komada when the great renovation is being carried out. By
kvalitetno oklesanog kamena prečnika 0.40 m. U drugoj embedding of the pillars into the great wall buckram, also
fazi unutrašnjost bazena je malterisana preko mozaičkog its width was reduced. In that manner in the southern part
poda upotrebom finog, dobro glačanog hidromaltera žuto- of the western wall USM 112 its width was narrowed from
oranž boje. Malter je premazan sedam puta, svaki put na 0,80 m, onto usual dimensions which vary from 0,56 to
prethodno osušenoj podlozi. Uz jugoistočni zid piscine 3 0,60 cm. In such a manner the massive western wall was
(prostor D1) prislonjen je kontrafor SJ 2009 (dimenzija: transformed by adapting to the new conception (Fig. 5: C,
2.00 m x 1.58 m). Nastao je nakon stradanja u IV vijeku, D). By expanding of the building, the height levels of
kada je uslijedila velika obnova građevine. Kontrafor je spaces A, C, D were equalized, what was also the goal of
rađen od lomjenog kamena sa dosta trpanca (sitan kamen, constructors in order to make internal courtyard. Because
keramika i komadi maltera u jezgru). Na rastojanju od of some later alterations, we are not in possibility to find
1.90 m od kontrafora AC 209 ozidan je kontrafor AC 210, out what is the relation with the spaces E and M, to the
dimenzija 1.70 m x 0.50 m. Ovaj kontrafor je naknadno north and to the south from atrium, where mosaics and
produžen za još 0.40 m. Treći kontrafor AC 213 udaljen bathtubs were also situated. We assume that the walls
1.80 m od kontrafora AC 210. On je najkraći, dužine from the southern and northern side of the space D in one
samo 1.20 m, ali je takođe naknadno produžen za 0.60 period were opened toward courtyard, but the excavated
m. Naknadna produžavanja su rađena bez korišćenja testimonies do not enable us to support this assumption at
nekog posebnog građevinskog znanja i najvjerovatnije u least with one material proof. In space C1 several
VI vijeku. Malter je loš, koristi se jedva pritesani kamen, stratigraphic units were excavated with large number of
a slog zidanja je nepravilan. Iz tog razologa ove dodatke archeological material (US 4001-4004). The most
ne možemo povezati sa mnogo bolje i angažovanije significant layer is US 4004, and it was formed with the
rađenim kontraforima. Svi kontrafori su urađeni u drugoj goal of leveling of spaces between southern half of the
fazi i vremenski odgovaraju kontraforima prislonjenim uz spaces C1 and H1. It was dated with money, fibulas and
spoljnje lice velikog istočnog perimetralnog zida AC 100. ceramics of the 2nd century. Also, two fibulas were found in
Ovi, spoljnji kontrafori, AC 309 i AC 310 fundirani su na the layer, one is Aaucissa fibula type and second is
sloju intezivnog šuta nakon rušenja, dok je kontrafor AC enameled, dated in the end of the 1st and beginning of the
123, na krajnjem jugoistočnom uglu prostorije B3 temeljen 2nd century (Fig 8: 1-5). The fragments of dishes of Italic
na nabijenoj glinovitoj zamlji. and Eastern terra sigilate B , fragments of amphora
Prostor C je nastao proširivanjem objekta prema Dressel 2-4, “amphora with edge in the shape of chimney’’
zapadu nakon rušenja zida prve faze AC 102 (Sl.2; Sl. 3; of the variant Dressel 6, early Tripolitane II amphora of the
Sl. 5). Zbog naglog pada terena ulegnuće južnog dijela 2nd century, amphora of type Dressel 7-11 (T1: 1-6) and
prostora C1 nasuto je i nivelisano u nivou prostora C2 i jugs painted across terracotta with red color (Fig. 3: 1,2) It
D2 a onda je u sloju šuta ukopan temelj zida AC 112, do seemed that the material is relatively homogenous, and
dubine od oko 1.10 m. Zapadni zid je družine 19.40 m, that it encompasses the period of the second century,
širine oko 0.80 m (AC 112, AC 206, AC 298, AC 299) i na when the constructor decides to expand the complex
njegovom soklu su prvobitno bili postavljeni stubci koji su making new rooms toward the west. We assume that the
obrazovali lukove (AC 206, AC 297A, AC 298 A) otvorene modern buildings and Austro- Hungarian devastations
30
Sl. 5. Prostor C2.

Fig. 5. Room C2.
prema dvorištu sa istočne strane (C1/2, D2). Stubci, destroyed that western tract, which we, according to
inkorporirani u kasnije zidno platno koje je zatvorilo individual sequences, can only to portend. The space C is
arkade (AC 297 B i AC 298 B) koje korespodniraju sa divided with massive transversal wall USM 115 onto the
stubcima u prostoru D1, AC 207, AC 208, gdje je takođe spaces C1 and C2. The width of the foundation of the wall
bio sagrađen arkadno zasvođeni hodnik. Polukružni otvori (USM 116) is around 1,00 m, and the upper somewhere
između stubaca su u III fazi zazidani (IV vijek), čime je narrower superstructure is leaned on it (3,60 m x 0,70 m).
arkada pretvorena u veliko zidno platno formirajući novu The wall is of atypical construction, because the manner
prostornu organizaciju (Sl. 5: a-f). Utapanjem stubaca u of its construction is in technique opus incertum,
veliko zidno platno smanjena je i njegova širina. Tako je considerably rudimentary, but from the other side it is
u južnom dijelu zapadnog zida AC 112 njegova širina sa extremely reinforced what enabled it some special
0.80m sužena na uobičajne dimenzije koje variraju od 0.56 supporting purpose (Fig. 6: O). Its deep foundation was
do 0.60 m prilagođavajući se novoj prostornoj koncepciji built from very coarse blocks of cut stone, and after
(Sl. 5: c, d). Proširivanjem građevine visinski nivoi prostora founding of foundation zone deep about 0,90 m – 1,00 m,
A, C, D su izjednačeni, što je i bio cilj graditelja kako bi the additional reinforcement was placed by installing of
se napravilo unutrašnje dvorište. Zbog nešto kasnijih coarse pieces of stones as the additional measures of
prepravki mi nismo u mogućnosti da saznamo kakav je reinforcement of this, by all accounts of the supporting
odnos sa prostorom E i M, sjeverno i južno od atrijuma, wall. The wall was buried through layers US 4001 and US
gdje su takođe mozaici i piscine. Pretpostavljamo da su 3002, which were dated by dinning ceramics of the 4th –
zidovi južne i sjeverne strane prostora D u jednom periodu 5th century. After excavation of the layers in the space C2
bili otvoreni prema dvorištu, ali nam otkopana situacija (US 3002-3005) in sound 1, placed alongside external
ne omogućava da ovu pretpostvku potkrijepimo makar face of the north side of transversal wall USM 115, the
jednim materijalnim dokazom. U prostoru C1 otkopano layer of tiny stones founded on yellow-brown clay soil US
je nekoliko stratigrafskih jedinica sa velikim brojem 3007 has shown up. On this layer, beside the wall 207, the
arheološkog materijala (SJ 4001-4004). Najznačajniji sloj staircase construction is leaned to it which leads toward
31
je SJ 4004, i on se formirao u cilju izravnavanja prostora the space H2 (US 2601). Staircase is younger then the
između južne polovine prostora C1 i H1. Datuje se pillar (USM 204), but it is older than the layer with ashes
novcem, fibulama i keramikom II vijeka. Takođe, u sloju which testifies to us about activities on leveling of these
su pronađene dvije fibule, jedna lučna fibula, tip Aucissa, spaces after fire (US 3005), dated in the 4th century.
i jedna emajlirana, datovane u kraj I ili početak II vijeka Monolith threshold of the entry part between spaces H1
(Sl. 8: 1-5). Pronađeni su ulomci posuda italske i istočne and C1 (of the width of 0,40 cm, and of the height of 0,28)
tera sigilate B, ulomci amfora Dressel 2-4, tip „amfora was made of whitish limestone. Other two steps were
sa obodom u obliku dimnjaka“ varijanta Dressel 6, rane bricked by use of tinier and coarse stones connected by
tripolitanske amfore II vijeka, amfore tipa Dressel 7-11 mortar. Total height of the staircase construction amounts
i krčazi slikani preko terakote crvenom bojom (Tabla 1; about 0,60 cm, (USM 204). Across this construction it was
Tabla 3: 1, 2). entered into the room H2 which was partially excavated
Prostor C je podjeljen masivnim poprečnim (Fig. 2b; Fig.5: b,e). Because of private property and
zidom AC 115 na prostore C1 i C2, Širina sokla zida layers which endanger security, the excavations were
je oko 1.00 m, a na njemuje ozidan nešto uži zid (3.60 canceled here. This situation shows us that there are
m x 0.70 m). Zid je atipične izrade, jer je način njegove basic assumptions that the remains of the villa were
gradnje u tehnici opus incertum prilično rudimentaran preserved bellow the private house, from the north-
sa lošim malterom kao vezivom, ali je sa druge strane western side and that it was raised toward the old mill of
izuzetno ojačan što mu je omogućavalo neku posebnu the family of Marko Gregović who has discovered the
noseću namjenu (Sl. 6: O). Njegov duboki temelj je mosaic in his property. The same mill, which is located
rađen od veoma krupnih blokova pritesanog kamena, a about thirty meters from preserved remains of the building,
nakon fundiranja temeljne zone duboke oko 0.90 - 1.00 was bricked from outside from the Roman object. In space
m položena su naknadna ojačanja postavljanjem krupnih C1 and C2 the surface layers testify us about interventions
komada kamenja kao dodatnih mjera ojačanja ovog, po which followed after great suffering. That is excellently
svemu sudeći, nosećeg zida. Zid je ukopan kroz sloojeve documented by: the layer of extremely burnt red soil (US
SJ 4001 i SJ 3002, koji su datovani trpeznom keramikom 3006), which color is conditioned by the layer of soot and
IV- V vijeka. Nakon otkopavanja slojeva u prostoru C2 ashes (US 3005), of the thickness between 5 and 8 cm.
(SJ 3002-3005) u sondi 1, postavljenoj duž spoljnjeg Ashes is covered with sand (US 3002), and afterwards
lica sjeverne strane poprečnog zida AC 115, ukazao se with mixed layer of soil (mortar, tegulae, ceramics) of the
ravnomjerno raspoređen sloj sitnog kamenja fundiranog second half of the 4th and the first half of the 5th century
na žuto-braon glinovitoj zemlji SJ 3007. Na ovom sloju, (Fig.5:b, e, f). In the central part of the space C2, at the
uz zid 207, prislonjena je stepeništa konstrukcija koja last phase it was covered with relatively plain layer of
vodi prema prostoru H2 (SJ 2601). Stepenište je mlađe mortar of the dimensions of 2,40 x 2,10. This is, by all
od stubca (AC 206) ali je starije od sloja sa pepelom koji accounts, the remain of a pedestal of some construction
nam svjedoči o aktivnostima na nivelisanju ovog prostora (wooden certainly) with drain channel on the western side,
nakon požara (SJ 3005), datovanog u IV vijek. Monolitni which separates the clear mortar base from floor board
prag ulaznog dijela između prostora H1 i C1 ( širine 0.40 composed of leafy boards (dimensions of 1,50 x 1,70)
cm, visine 0.28) napravljen od bjelčastog krečnjaka. and of mortar. Excavation in the space E was not possible
Ostala dva stepenika su ozidana upotrebom sitnijeg i to be carried out to the end because the slope of the
krupnijeg kamenja povezanog malterom. Ukupna visina massive northern wall (USM 303) represented threat from
stepenišne konstrukcije iznosi oko 0.60 cm, AC 224. Preko demolishing. Nevertheless, the most important entireties
ove konstrukcije se ulazilo u odaju H2 koja je djelimično were set aside which explain the dynamics of layering in
otkopana (Sl. 5: b). Zbog privatnog posjeda i slojeva koji the last phases inside the space E. The space E (of the
ugrožavaju bezbijednost iskopavanja su prekinuta. Ova area of 6,25 x 6,00) is separated by large transversal wall
situacija nam pokazuje da postoje osnovne pretpostavke from the southern side (USM 200, USM 202) from the
da su ostaci vile očuvani ispod privatne kuće sa space D (1,2). This wall follows the direction east-west,
sjeverozapadne strane, i da se rimska vila propinjala prema and it is parallel with extremely massive wall buried into
starom mlinu porodice Marka Gregovića, koji je u svom the slope from the northern side (USM 303). It is not quite
imanju otkrio mozaik. Isti mlin, koji se nalazi na tridesetak clear why it was decided that so powerful, almost bulwark
metara od očuvanih ostataka građevine, ozidan je od wall (dimensions around 4.20 m x 1,20 meters of the
spolija sa rimskog objekta. U prostoru C1 i C2 površinski width) be formed here. That can be explained only with
slojevi nam svjedoče o intervencijama koje su uslijedile the need that the storey construction be reinforced and
32
nakon velikog stradanja. Ovo izvanredno dokumentuje elevated, and maybe also that a very high room be made
sloj izrazito zapečene crvene zemlje (SJ 3006), čija boja which would have much bigger elevation as the
je uslovljena slojem gareži i pepela (SJ 3005) debljine surveillance tower or similar. It would not be unusual that
između 5 i 8 cm. Pepeo je pokriven pijeskom (SJ 3002) a such thick wall represents some defense solution,
zatim izmješanim slojem zemlje (malter, tegule, keramika) considering to the frequency of such interventions and
druge polovine IV i prve polovine V vijeka (Sl. 5: E, unique defensive structures in the 4th century. Also, this
F). U centralnom dijelu prostora C2, u poslednjoj fazi wall was re-bricked, and on it also repairs are visible. The
premazan je relativno ravan sloj maltera, dimenzija: 2.40 original wall was from this side leaned along the slope,
m x 2.10 m. To je po svemu sudeći ostatak postamenta respectively it was buried as well as whole northern side.
neke konstrukcije, sa kaneletom na zapadnoj strani, koja However, with a goal of increasing of the number of floors
malterisanu podlogu odvaja od podnice sastavljene od and elevation around 1 meter of soil was released from
lisnatih ploča vezanih malterom. (dimenzije podnice su: the northern side and the wall was bricked in the manner
1.50 m x 1.70 m). what was very unusual for the architecture and construction
Iskopavanje u prostoru E nije bilo moguće industry of the late antique in our areas. After removing of
sprovesti do kraja jer je nagnutost masivnog sjevernog the layer of demolition which covered the space E at the
zida (AC 303) predstavljala prijetnju od obrušavanja. Ipak, beginning of researching, the layer of leveling has
izdvojene su najvažnije cjeline koje pokazuju dinamiku appeared, created by great number of roofing tegulae
naslojavanja u poslednjim fazama unutar prostora E. mixed with black soil, of the thickness of 0,30m – 0,40 m.
Prostor E, površine 6.25 x 6.00, je odvojen velikim In such a manner some sort of surface for walk was made
poprečnim zidom sa južne strane (AC 200, AC 202) od across which the wooden floor was placed, what we
prostora D1 i D2. Ovaj zid prati pravac istok-zapad, i ascertain also in the space B, G and H. After removal of
paralelan je sa izuzetno masivnim zidom ukopanim u roofing tegulae an another floor has appeared made from
padinu sa sjeverne strane (AC 303). Nije sasvim jasno bigger and smaller leafy boards (US 3602), arranged in
zašto je riješeno da se ovdje formira tako moćan, skoro irregular layer. On several places we ascertain that the
bedemski zid (dimenzije: 4.20 m x 1.20 m). To se može floor boards were taken out, and in that places there are
objasniti samo potrebom da se ojača i povisi spratna numerous remains of scum, what testifies about some
konstrukcija, a možda i da se napravi veoma visoka blacksmith activity during the last phase in VI century. The
prostorija koja bi imala mnogo veću elevaciju kao kula floor of leafy boards (US 3602; US 3606) is preserved
osmatračnica ili slično. Ne bi bilo neobično da ovako around piscine (6), as well as in the central part of the
debeo zid predstavlja neko odbrambeno rješenje s room (Fig.7:9). On the north-western side of the room E,
obzirom na učestalost takvih intervencija i jedinstvenih opposite to the shallow niche US, 302, it is ascertained
defanzivnih sklopova u IV vijeku. Takođe, ovaj zid je the completely different floor composed of mortar (US
prezidan, a na njemu se vide i popravke. Prvobitno je zid 3065) smeared over the regularly leveled pieces of
sa ove strane bio prislonjen uz padinu, odnosno ukopan tegulae (US 3606). It is finished at about 2,00 meters from
je kao i cijela sjeverna strana. Međutim, u cilju povećanja north-eastern corner of the northern wall of the space E,
spratnosti oslobođeno je oko jedan metar zemlje sa and afterwards it disappears. It is not quite clear why the
sjeverne strane, i zid je ozidan na način koji je veoma whole surface was not smeared, and that it is not a matter
neuobičajen za arhitekturu i graditeljstvo pozne antike na of destroyed floor we can conclude by that we did not find
našim prostorima. Da je zid AC 303 prezidan, svjedoči i any fragment of crashed mortar or traces of mortar floor
niša AC 302, koja nema spoljnje lice već je prislonjena board in other parts of the room. By all accounts this is the
uz laporastu padinu. Nakon skidanja sloja rušenja koji matter of the last intervention at the end of the 6th or at the
je pokrivao prostor E na početku istraživanja pojavio se beginning of the 7th century which was not finished to its
sloj nivelacije obrazovan od velikog broja krovnih tegula end. It is very important to emphasize that the northern
pomješanih sa crnom zemljom, debljine 0.30 m - 0. 40 and north-eastern walls USM 300 and USM 301 were
m. Na taj način je napravljena neka vrsta hodne površine formed on the layer of leveled pieces of tegulae (roman
preko koje je postavljen drveni pod, što konstatujemo i roof tiles), what we can connect with similar situations in
u prostorima B, G i H. Nakon ukalanjanja krovnih tegula spaces B2 and H1. In the space E two piscinae or pools
pojavio se drugi pod rađen od većih i manjih lisnatih ploča were found of which the piscinae (4) is in the south-eastern
(SJ 3602), poređanih u nepravilnom slogu. Na nekoliko corner (dimension 2,30 x 1,90), covered with the mosaic
mjesta konstatujemo da su podne ploče povađene, a da (Fig.7: 4,5). Mosaic was arranged in regular manner, in
na tim mjestima postoje mnogobrojni ostaci zgure što technique opus quadratum, identically like inside of
33
Sl. 6. Tehnike zidanja. / Fig. 6. Building technics.
34
Sl. 7. Kade (piscinea) / Fig. 7. Piscinae (pools)
35
svjedoči o nekoj kovačkoj djelatnosti tokom poslednje piscinae 2 and 3. Sedimentation tank (of dimensions of
faze u VI vijeku. Pod od lisnatih ploča (SJ 3602; SJ 0,29 x 0,41) is of the pieces of fine limestone, of rectangular
3606) je očuvan oko piscine (9) kao i u centralnom dijelu shape of external sides, with scooped annular hemisphere
porstorije (Sl. 7:9). Na sjeverozapadnoj strani prostorije E, of the diameter of 0,20 cm. External walls of the pool are
naspram plitke niše AC 302, konstauje se sasvim drugačiji wide between 0,32 and 0,38 cm, of preserved height of
pod napravljen od maltera (SJ 3065) koji je premazan about 0,40 cm, but since the excavations in this part were
preko pravilno nivelisanih komada tegula (SJ 3606). not finished, then the definitive results on final measures
On se završava na oko 2,00 m od sjeveroistočnog ugla cannot be given. After destruction of piscinae 4, the taken
sjevernog zida prostora E, a zatim nestaje (Sl. 2 a Sl. 3). out mosaic teseles were not replaced, nor the damage
Nije sasvim jasno zašto nije premazana cijela površina, were smeared with mortar, but the fine purified clay of red
a da se ne radi o uništenom podu možemo zaključiti po color was brought, with which the damaged part of the
tome što nismo pronašli niti jedan fragment izdrobljenog pool was smeared. This intervention prevented the
maltera ili tragove malterne podnice u drugim djelovima porosity and put the pool again in the function. External
prostorije. Po svemu sudeći ovdje se radi o poslednjoj face of the pool was plastered by rough mortar, which was
intervenciji krajem VI ili početkom VII vijeka koja nije preserved on particular places. From the northern side a
zavšena do kraja. Veoma je važno istaći da su sjeverni i minor control sound was made on the strength of which
sjeveroistočni zidovi AC 300 i AC 301 formirani na sloju od was established that bellow the leafy boards there is
uravnatih komada tegula, što možemo povezati sa sličnim poured layer of barren with lot of soot, but there is a pure
situacijama u prostorima B2 i H1. clay in the base of the mosaic, the same one which covers
U prostoru E su pronađene dvije piscine, od the mosaic in piscinae 4, and seals sides of the piscinae
kojih je piscina (4), u jugoistočnom uglu (dimenzije: 2.30 9, what means that they are most probably contemporary.
m x 1.90 m), pokrivena mozaikom (Sl.7: 4, 5). Mozaik je Piscinae (9) is of smaller dimensions (1,60 m x 1,40 m)
slagan pravilno, u tehnici opus teselatum, identično kao and it is not excavated to the end because of security
unutar piscina 2 i 3. Taložnik (dimenzije: 0.29 x 0.41) measures. It was made from crushed stones drown into
je od komada finog krečnjaka, pravougaonog oblika the mortar, and its distance is only 0,60 cm distanced from
spoljnjih stranica, sa izdubljenom kružnom poluloptom the piscinae number (Fig. 7: 9)
prečnika 0.20 cm. Spoljni zidovi bazena su široki između The space F is located on the most elevated part
0.32 i 0.38 cm, očuvane visine oko 0.40 cm, ali kako of the villa (peak elevation 26,40 m), higher for about 1,50
iskopavanja na ovom dijelu nisu završena onda se ne m from the space E. At all accounts the whole room F
mogu dati definitivni rezultati o konačnim mjerama. was covered with mosaic, but later, in next phase, the
Nakon stradanja piscine (4) povađene mozaičke tesele north-eastern part was transformed in piscine identically
nisu zamjenjene, niti je oštećenje sanirano malterom, već built as the piscinae 3. Southern support wall of this room
je donešena fina purifikovana glina crvene boje, kojom is of preserved height of about 0,60 cm, and of width of
je premazan oštećeni dio bazena. Ova intervencija je almost 1,00 m. The wall is constructively bonded with the
spriječila poroznost i ponovo stavila bazen u funkciju, north-eastern corner of the space D1, because of what
ali za neke druge potrebe. Bazen br. 4/5 je naknadno we consider that it appeared at the same time, of course
pregrađen poprečnim zidovima na dvije komore, jednu before suffering in the second half of the 4th century. The
veću i jednu manju. Ovo preziđivanje je nastalo, po northern wall of the space F was buried into a sterile
svemu sudeći, tokom formiranja uljare jer je namjena ovih geological layer composed of reddish limestone. Because
komora povezana sa sistemom porizvodnje malsinovog of a great pressure that it suffered, as well as tectonic
ulja, odnosno njegovog pretakanja. Spoljnje lice bazena disturbances it was slanted for about 35o.
je omalterisano grubim malterom koji se očuvao na Very little of the walking area was preserved in the
pojedinim mjestima. Sa sjeverne strane je urađena manja base of the room F. In the north-western corner there is a
kontrolna sonda na osnovu koje je utvrđeno da je ispod residue of preserved mosaic floor, for which we assume
lisnatih ploča nasut sloj šuta sa dosta gari, ali je u osnovi that it covered complete area. That was a great surface,
mozaika čista glina. Bazen br. (9) je manjih dimenzija like some sort of bathroom where the water was poured
(1.60 m x 1.40 m) i nije otkopan do kraja zbog sigurnosnih all over the whole room. Tesels are of crude drawn into
mjera (Sl. 15: 9). the lime mortar of good quality which was laid down on
Prostor F se nalazi na sjeveroistočnom dijelu vile the previously prepared base. Almost in the center of the
(kota 26.40 m), visočijim oko 1.50 m od prostora E. To room there was a stone drain channel, scooped shallow
je odaja sagrađena na djelimično vještački izdignutom in two symmetrical lined up blocks of extraordinary cut
36
terenu. Po svemu sudeći cijela prostorija F je bila pokrivena limestone (dimension of one block is 1,40 m x 0,43 m,
mozaikom, ali je kasnije, u fazi III , sjeveroistočni ugao of the other is 1,20 m x 0,42 m), across which the water
pretvoren u piscinu identično rađenu kao kada 3. Južni was drained out from the space F. On other places, it is
potporni zid ove prostorije je očuvane visine od oko 0.60 ascertained only the base for the mosaic (US 3509, US
cm i širine skoro 1.00 m. Zid je konstruktivno vezan sa 3508). Piscinae in the north-eastern corner is formed
sjeveroistočnim uglom prostora D1 zbog čega smatramo after destruction. Along with stone drain channel (USM
da je nastao istovremeno, svakako prije stradanja u IV 3505) the walls of piscinae number 5 are being built (US
vijeku. Sjeverni zid prostora F ukopan je u sterilni geološki 306, US 317) made of the pieces of broken tegulae and
sloj sastavljen od crvenkastog laporca. Zbog velikog amphoras (identically as the piscinae 3), which is being
pritiska koji je trpio, kao i tektonskih pormećaja, ukošen covered by hydro mortar (Fig 7:7). As well as at other
je za oko 35o. spaces with piscinae, the transformation of piscinae takes
Tesele su utopljene u krečni malter dobrog place in time when the function of the building is radically
kvaliteta koji je položen na prethodno pripremljenu changed in the 4th century. Plain mosaic surface with drain
podlogu. Skoro po sredini prostorije nalazila se kamena channel is being transformed in the piscinae in such a
kaneleta plitko izdubljena u dva simetrično poređana manner that the light sides of the walls of the piscinae
bloka izvanredno rezanog krčnjaka (dimenzije prvog are being made from the pieces of tegulae, identically as
bloka, 1.40 x 0.43 m i drugog, 1.20 x 0.42 m). Ovom at the piscinae number 3, what as a goal had the need
kanaletom je voda iz prostora F oticala van, prema for thermal-insulation. Smearing of the pool with hydro-
prostoru G1. Na drugim mjestima, konstatuje se samo insulation, adding of the counterfors (pilasters), walling-
osnova za mozaik (SJ 3509, 3508). Uz kamenu kaneletu up of the openings among pillars atc., certainly marks the
(AC 3505) zidovi piscine br. 7, (AC 306, AC 317), ozidani process when the transformation of the in the 4th . Mill
su od komada lomljenih tegula i amfora (identično kao wheels in the space F (US 3507) and D (US 2503), pieces
i kada 3), a zatim su obloženi hidromalterom (Sl. 7:7). of big pitoses (pythoi), fragments of marble rigols, parts of
Kao i kod ostalih prostora sa piscinama transforamcija stone recipients in the space confirm hereby that the new,
bazena se dešava u vrijeme kada se funkcija cijele zgrade economic character of the whole building-villa rustica, is
radikalno mijenja u IV vijeku. Ravna mozaička površina being created, on which testifies also the construction
sa kamenom kaneletom pretvara se u bazen, na taj of economic building from the north-western side of the
način što se izrađuju lagane stranice zidova slagane od object (K). Villa, maybe also of cult character is being
komada tegula. Mlinski točkovi u prostoru F (SJ 3507) i transformed into the villa rustica with all its characteristics.
D (SJ 2503), komadi velikih pitosa, fragmenti mermernih In the space F the it was ascertained in rowlock manner
rigola, djelovi otkopanih kamenih recipijenata potvrđuju stabbed unfinished mill wheel (orbis), of the diameter
da se kerira nov, ekonomski karakter cijelog zdanja - vila of 1,5 meters what is predicted for a considerably great
rustika, o čemu svjedoči i izgradnja ekonomske zgrade mill (trapetum). During drafting the wheel was broken by
sa sjeverozapadne strane objekta (K). U prostoru F the side of the manufacturer, so he probably put it aside
konstatovan je nasatično poboden nedovršeni mlinski where it was later used as partition wall.
točak (orbis), prečnika 1.5 metara, što je predviđeno za The object after destructions at the end of the
izgradnju prilično velikog mlina (trapetum). Tokom izrade 4th century is being extended from southern and western
točka klesaru je pukao kamen, pa ga je vjerovatno ostavio side by adding of new rooms B1, B2, B3, M1, M2. In
sa strane gdje je kasnije upotrebljen kao pregradni zid such a manner a new architectonic entirety is being
neke faze koju nije moguće datovati. Ređanjem komada created which is being attached to the existing one. Half-
točkova (SJ 3505, SJ 3507) dobio se limitiran prostor SJ demolished object is being adapted, and functional bonds
3506. among older rooms are being neglected or are being
Objekat se nakon stradanja u IV, vijeku sa extended with new contents. In such a manner we obtain
južne i zapadne strane proširuje dodavanjem novih a corridor B1 and B3, almost squared room B2, and a
prostorija: B1, B2, B3, M1, M2. Na taj način se obrazuje large room with well preserved mosaic room-triclinium?
arhitektonska cjelina koja se nadovezuje na starije (M) of the area of 35,7 m2, surrounded with corridor
ostatke građevine. Polusrušeni objekat se adaptira, a from the southern side (space M2). The eastern wall of
funckionalne feze između starijih odaja ili se zanemaruju the space B1 and B3 (USM 111) is very bed preserved
ili se proširuju novim sadržajima. Tako dobijamo hodnik but its route can be marked by following of the traces of
B2, B3, skoro kvadratnu postoriju prostoriju B2 i veliku mortar, or on the strength of the shallow burial (US 5511).
prostoriju sa dobro očuvanim mozaikom-triklinium? (M), From the western side the partition wall (USM 110) was
37
okruženu hodnikom sa južne strane (prostor M2). Istočni preserved which divides it from the space B1. The wall
zid prostora B1 i B3 (AC 111) očuvan je veoma loše, ali was made from narrower cut stones lined up into the very
se može markirati njegova trasa prateći tragove maltera, regular rows. Its base was founded on the layer of barren
i na osnovu plitkog ukopa (SJ 5511). Sa zapadne strane arisen after suffering at the end of the second phase.
očuvan je pregradni zid (AC 110) koji ga dijeli od prostora At the beginning of the 3rd phase, all rooms A1,
B1. Zid je rađen od užih tesanika slaganih u vrlo pravilne A2, B1,2, B 3, M 1 i M2, are being covered with the mosaic
redove, a nakon zidanja je premazn malterom oslikanim of the same manner of drafting. That can be concluded on
u tehnici al secco. Njegova osnova je fundirana na sloju the strength of mosaics preserved on the situ (fragment
šuta nastalog nakon stradanja vile (Sl. 2: a,b). of mosaics in the space A1 and the whole mosaic carpet
Na početku III faze, sve prostorije A1, A2, B1, in the space M1), as well as on the strength of broken off
2, B 3, M 1 i M2, pavimentišu se mozaikom istog načina pieces of mosaic which were found in the barren of the
izrade. To se može zaključiti na osnovu pronađenih spaces B1 and B3. These fragments and spilled teselas
mozaika očuvanih in situ (komad interkolumnija u prostoru were excavated also at the base of reddish-dark soil US
A1 i cijeli mozaični tepih u prostoru M1, kao i na osnovu 1710 (Fig. 10: i-m). Except fragments of the mosaic also
odlomljenih komada mozaika pronađenih u šutu prostora the parts of painted wall mortar were found, decorated
B2 i B3. Ovi komadi i rasute tesele otkopani su pri osnovi with red edges and drops-like ornaments or sprinkled by
crvenkastomrke zemlje SJ 1710 (Sl. 10: i - m). Osim green, red and blue color (Fig. 11: 1-34). The youngest
fragmenata mozaika pronađeni su i djelovi oslikanog phases in spaces B testify about the last days of life in this
zidnog maltera (Sl. 11: 1-34), ukrašeni crvenim bordurama object. A great quantity of black soil mixed with ashes is
i kapljičastim ornamentima ili su prskani zelenom, crvenom being leveled, and across this layer the boards are being
i plavom bojom. Najmlađe faze u prostorima B svjedoče o placed in the form of floor, without use of mortar. Through
poslednjim danima života u ovom objektu. Velika količina them we ascertain a barren mixed with material of the 6th
crne zemlje pomješana sa pepelom se niveliše a preko century, mostly with fragments of amphora Late Roman 1
ovog sloja postavljaju se neobrađene ploče u vidu poda, and Late Roman 2, especially these second ones (variant
slagane bez upotrebe maltera. Preko njih konstatujemo Yassi Ada) which are extremely presented in the space
šut pomješan sa materijalom VI stoljeća, To su uglavnom B1.
fragmenti amfora Late Roman 1 i Late Roman 2, posebno Eastern space G seizes the area outside the
ove druge (varijanta Yassi Ada), a koje su izrazito Roman object and we encounter on archeologically
zastupljene u prostoru B1. quite reach layers. Stratigraphy in this part enables us to
Istočni prostor G zahvata površinu van connect the most important phases and to accompany
antičko-ranovizantijskog objekta, i u njemu nailazimo the typology of the material which is bonded for the third
na arheološki prilično bogata kulturna naslojavanja. phase. Particularly, a great number of archeological
Stratigrafija u ovom dijelu nam omogućava da povežemo remains, which are situated in relatively clear stratigraphic
najvažnije faze i ispratimo tipologiju materijala koji koji se relation, enable us to follow the material culture of newly
opredjeljuje u IV-VI vijek, ali ima i onog mnogo straijeg iz II created rustical property. On the occasion of renewing
i III vijeka. Veliki broj arheoloških ostataka koji se nalaze u of the building, in the first half of the 4th century, rejected
relativno jasnom stratigrafskom odnosu omogućava nam barren of demolished or half-demolished object is being
da pratimo materijalnu kulturu novonastalog rustičnog placed into the space from the eastern side, afterwards it
posjeda. Prilikom obnove građevine, u prvoj polovini is being leveled. On such leveled terrain the counterfors
IV stoljeća, odbačeni šut srušenog ili polusrušenog are being placed, afterwards the great bricked pool
objekta smješta se u prostor sa istočne strane, a zatim (piscinae number 1) is being built. Pool number 1 is of
se niveliše. Na ovako nivelisanom terenu postavljaju se rectangular shape (of dimension of : 2,00 m x 1,60:.
kotrafori, a zatim se pravi i veliki zidani bazen. Bazen thickness of walls 0,58-0,60 m), built from cut stone drawn
br. 1 (Sl. 7:1) je pravougaonog oblika dimenzija 2.00 m into the fine hygroscopic binder. The base of the floor
x 1.60 m i debljine zidova 0.58 m - 0.60 m). Rađen od of the bricked pool was built from regularly cut boards
pritesanog kamena utopljenog u fino higroskopno vezivo. chiseled from pink-like local limestone. The first one was
Osnova poda zidanog bazena je izrađena od pravilno cut in the shape of Cyrillic letter G, while the second one
rezanih ploča klesanih od rozikastog lokalnog krčnjaka is of almost square shape. Along with inner face of the
(Sl. 7: 1). Prva ploča je izrezana u obliku ćiriličnog slova western wall the walled-up outlet in the form of threshold
Г, dok je druga skoro kvadratnog oblika. Uz unutrašnje was ascertained, or bench, made from fine processed
lice zapadnog zida konstatovan je ozidani ispust u vidu marble tiles, one of white and the other of greenish color.
38
praga, ili banka, napravljen od fino obrađenih mermernih Piscine from inside was plastered with quality hygroscopic
pločica, jedne bijele i jedna zelenkaste boje. Piscina je mortar, of the thickness of about 2 cm, and since the first
izunutra malterisana kvalitetnim higroskopskim malterom, round of plaster did not prevent porosity, the piscinae is
debljine oko 2 cm a pošto prva malterisana ruka nije being smeared from inside with the new layer of mortar
spriječila poroznost, kada se izunutra iznova premazuje placed on the previous layer. In order that the second
novim slojem maltera postavljenog na prethodni sloj. layer of mortar be better adjoined, the inside space is
Da bi drugi sloj maltera bolje prijenuo unutrašnjost being picked with hammer. Such successive plastering
se pikuje čekićem. Ovakvo sukcesivno malterisanje is known to us from the pool number 3, but there the 7
poznato nam je iz piscine br. 3, ali tamo je konstatovano layers of smearing were ascertained. Pool is leaned along
7 slojeva premazivanja. Bazen je prislonjen uz spoljnje with external face of perimeter wall (USM 100) while it is,
lice perimetralnog zida (AC 100) dok je sa sjeverne from the northern side, buried in the layer of barren (US
strane ukopan u sloju šuta (AC 2012), što zaključujemo 2012), what is conclude according to preserved height of
prema očuvanoj visini temeljne zone i sokla. the foundation zone and plinth. The building was, after
suffering, supported with counterforts (pilaster) which
are characteristic for Late-Antique construction industry.
From the northern side of the pool we have excavated
the remains of two counterfort (USM 309 and USM 310),
and also three more USM 210, USM 212 and USM 213
opposite to them in the interior. Their basis consists of the
rectangular base, made from coarse cut stones among
which there are also used façade stones collected from the
ruins, what we conclude accordingly because in particular
places the older mortar was preserved. The rectangular
bases of counterfort were founded on the layer of pressed
barren. Along with eastern face of the pool a half-circled
wall is leaned onto which was made by different technique
(US 311). Its base is not buried, but it was walled-up on
the plain layer of reddish-dark clayey soil, mixed with
disintegrated mortar, as well as with large quantity of
archeological material (US 5003). The bricking itself was
performed mostly from cut stones and processed river
round pebbles, of the width of about 0,30 m - 0,40 m. The
wall has no fill in the middle (filling stone), and connecting
lines were flushed by hydroscopic mortar of the average
quality. At the distance of 1,20 m from the contact zone
with eastern face of the pool (1), we ascertain a board in
the shape of threshold, of the dimensions of 0,80 x 0,60 for
Sl. 10. Fragmenti mozaika.
Fig. 10. Fragments of the mosaics.
which we would think that it is a threshold. The function of
this board is not completely clear for now. Namely, at the
first sight appears that here was entry threshold into the
Zgrada je nakon stradanja poduprta kontraforima semi-circled building of unknown purpose. The element
karakterističnim za kasnoantičko graditeljstvo. Sa sjeverne has holes for axis, and in-chiseled gutter which reminds
strane bazena otkopali smo ostatke dva kontrafora (AC on delimiter, however the bearing is considerably grooved
309 i AC 310), a nasuprot njima u unutrašnjosti još tri AC so the door could open only by pulling from above. On the
210, AC 212 i AC 213. Njihovu osnovu čini pravougaona northern part of the board there are regularly arranged
baza rađena od krupnih tesanika, među kojima ima i hollows which remind as the bearings for grids. This
korištenog fasadnog kamenja pokupljenog iz ruševine, što board responds to the shapes of catchment systems,
zaključujemo po tome jer se na pojedinim djelovima očuvao which served for regulation of water flow, similar to those
stariji malter. Pravougaone baze kontrafora fundirane su published by Boris Ilakovac studying Roman aqueducts
na sloju nabijenog šuta. Uz istočno lice bazena prislonjen of Dalmatia (Ilakovac 1982). Having considered different
je polukružni zid rađen drugačijom tehnikom (AC 311). possibilities of the use of the board and using of closed
39
Osnova mu nije ukopana, već je ozidana na ravnom sloju circle space it is very hard to find a valid explanation. The
crvenkasto-mrke glinovite zemlje, pomješane sa raspalim width of the threshold is to narrow in order that a man
malterom, kao i velikom količinom arheološkog materijala of normal anthropological characteristics can undisturbed
(SJ 5003). Samo zidanje je izvedeno uglavnom od pass through the opening. From the other side the steep
pritesanog kamenja i dorađenih rječnih oblutaka, širine od slope disables appropriate using of the space (dwelling
oko 0.30-0.40 cm. Zid nema ispunu u sredini (trpanac) a or similar). There is a possibility that this is a space for
spojnice su dersovane hidroskopnom malterom osrednjeg small cattle, but this assumption is completely excluded
kvaliteta. Na na udaljenosti 1. 20 m od kontaktne zone sa because of steep terrain which ends with semicircle wall.
istočnim licem bazena 1, konstatujemo ploču dimenzija The slope, clayey pressed base and board which would
0.80, x 0.60, za koju bi na prvi pogled pomislili da je prag. be a part of mechanism of catchment system referred to
Funkcija ove ploče za sada nije sasvim jasna. Naime, u prvi the opinion that the atmospheric water and water from the
mah se čini da se ovdje nalazio ulazni prag u polukružno space F were collected here, because the space F has
zdanje nepoznate namjene. Element ima rupe za osovinu a channel turned toward the pool. Anyway, it has to be
i uklesani žlijeb koji podsjeća na graničnik, međutim ležište cautious at conclusions of any kind. By excavation of the
je prilično udubljeno tako da se vrata mogla otvarati samo space G2, from the external side, the residue of one more
povlačenjem odozgo. Na sjevernoj polovini ploče nalaze semicircle wall USM 400 was found in perfect correlation
se pravilno raspoređena udubljenja koja podsjećaju kao with the semicircle of the wall USM 311, herewith that it is
ležišta za rešetke. Ova ploča odgovara oblicima ustavnih much shorter and that it was pulled out. The wall USM 400
sistema, koji su služili za regulaciju protoka vode, slične is of identical way of construction, of the type of mortar,
onim koje je objavio Boris Ilakovac proučavajući rimske layer on which it was sounded and of direction which
akvadukte Dalmacije (Ilakovac 1982). Razmartajući identically follows semicircle construction so according
različite mogućnosti upotrebe ploče i korištenja zatvorenog to that we conclude that they were constructed together.
kružnog prostora vrlo je teško naći valjano objašnjenje. However, this wall was interrupted by recent under-wall,
Širina praga je i suviše uska da bi čovjek normalnih so the tracking of its direction toward north-east restricted
antropoloških osobina mogao nesmetano prolaziti kroz the possibility of understanding of their mutual relations.
otvor. Sa druge strane strma padina onemugućava Between both walls a layer of reddish-dark soil with
svrsihodno korištenje prostora (stanovanje ili sl). Postoji stones and mortar was ascertained – demolition and
mogućnost da je ovo prostor za sitnu stoku, ali je ova leveling (USM 5001), dated into the end of the 4th and the
pretpostavka potpuno isključena zbog strmog terena koje beginning of the 5th century.
se završava polukružnim zidom Padina, glinovita nabijena The space H was preserved the worst of all
podloga i ploča koja bi mogla biti dio mehanizma ustava rooms. It is so intensively devastated that the proof of
za regulaciju vode upućuju na to da se ovdje skupljala existence of the three levels of the floor remained only
voda iz prostora F koji ima kanal okrenut prema prostoru on some particular places. Of the first one the base of
G1. Ipak treba biti oprezan kod zaključaka bilo koje vrste. densely leveled sawdust of stonecutting waists, partially
Iskopavanjem prostora G2, sa spoljnje strane pronađen je mixed with mortar was preserved. This layer responds to
ostatak još jednog polukružnog zida (AC 400) u savršenoj the first phase, as well as in the space A1. After destruction
korlaciji sa polukrugom zida AC 311, s tim što je mnogo of villa, the space was settled with the layer of barren, and
kraći jer je naknadno počupan. Zid AC 400 identičnog afterwards the floor of thick layer of mortar was made over
načina gradnje, vrste maltera, sloja na kojem je fudniran i it. On this floor (preserved in very little part) the layer with
pravca koji prati polukružnu konstrukciju, pa zaključujemo soot and ashes appeared, and over it the floor of boards
da su rađeni istovremeno (Sl. 1; Sl. 2: a). Međutim ovaj is being made, which was closed by pottery of the 6th
zid je prekinut recentnim podzidom što je ograničilo century. The remaining part of the space toward the west
razumijevanje njihovog uzajamnog odnosa i funkcije. was destroyed. On certain places the traces of mortar
Između oba zida konstatovan je sloj sloj momješan sa floor are ascertained, as well as large quantity of sawdust
velikom količinom arheološkog materijala IV i V (SJ 5001). from chiseling which is deployed on the plain surface, but
Od svih odaja prostor H je najlošije očuvan. On je toliko without doubt the biggest devastation took place here
devastiran da je samo na pojedinim mjestima ostao dokaz (Fig: 2a; Fig. 6 K)
postojanja tri nivoa poda. Od prvog nivoa je očuvana The space N is located on the north-eastern,
osnova od gusto nivelisanih opiljka klesarskog otpada, the most elevated part of the complex. This is the space
djelimično pomješanog sa malterom. Ovaj sloj odgovara of preserved, almost squared shape, located from the
prvoj fazi, kao i u prostoru A1. Nakon stradanja vile u IV external side, between the walls USM 300 and USM
40
vijeku prostor je uravnat slojem šuta, a zatim je preko 301. In relation to the base of the floor in the space E
napravljen pod od debelog sloja maltera . Na ovom podu it is elevated for about 2,30 cm, what makes that it is
(očuvanom u veoma malom dijelu) nastaje sloj sa gari i located on the highest level. Since also the walls USM
pepelom, a preko njega se izrađuje pod od ploča, koji je 300 and USM 301 walled-up on the layer of barren, then
zatvoren grnčarijom 6. stoljeća. Ostali dio prostora, prema we assume that also the interior of this space is filled with
zapadu je uništen. Na pojedinim mjestima se konstatuju barren and soil, in order that the space, which served to
tragovi malternog poda, kao i velika količina opiljaka od some special purpose, would be with intention elevated.
klesanja raspoređena na ravnoj površini, ali bez sumnje The layer which timely determines the last phase (US
ovdje se dogodila najveća devastcija (Sl. 2a; Sl. 6K). 7002) of dark-umber color of the soil is determined into
Prostor N se nalazi na sjeveroistočnom, naj- the 6th century. It covers the layer of burnt soil which is
izdignutijem dijelu kompleksa. To je prostor skoro located above disturbed pavement made of the piece of
kvadratnog oblika, smješten sa spoljnje strane, između limestone. The thickness of the layer varies depending
zidova AC 300 i AC 301. U odnosu na osnovu poda u to the descending of the terrain (from 0,15 to 0,30 m);
prostoru E izdignut je za oko 2.30 cm. Kako su i zidovi AC also some iron tools in the shape of awl, as well as the
300 i AC 301 ozidani na sloju šuta, onda pretpostavljamo part of iron scale were found. In the central part of the
da je i unutrašnjost ovog prostora ispunjena šutom i room a grave was ascertained. The deceased person
zemljom, kako bi se sa namjerom izdignuo prostor koji was buried through the layers USM 7002, USM 7003 and
je služio nekoj posebnoj namjeni. Sloj koji vremenski USM 7004, oriented with head toward the west. Grave
determiniše poslednju fazu (SJ 7002) oprdjeljuje se u construction consists of vertically stabbed board, at the
VI vijek. On pokriva sloj zapečene zemlje koji se nalazi head, of the thickness of 3-5 cm, of the width of 0,40 cm
iznad poremećenog pločnika napravljenog od komada and simple lined-up unprocessed stones that surround
laporca. Debljina sloja varira u zavisnosti od pada terena the body. The interior of the construction is filled with tiny
( od 0.15 do 0.30 m); pronađene su gvozdene alatke u stones mixed with soil while several unprocessed boards
obliku šila, kao i dio gvozdenog kantara. U centralnom were placed over it. The head of the deceased person
dijelu prostorije konstatovan je grob. Pokojnik je ukopan is turned to the right, southern side, while the hands are
kroz slojeve SJ 7002, SJ 7003 i SJ 7004, orjentisan folded on the abdomen. On the left arm of the deceased
glavom prema zapadu. Grobna konstrukcija se sastoji person a simple ring of iron in the form of little ferrule with
od vertikalno pobodene ploče, kod uzglavlja, debljine 3-5 buckled callosity, but it is hard that it can help at dating.
cm, širine 0.40 m i jednostavo poređanog neobrađenog There are no other enclosures. The question is raised
kamenja koje okružuje tijelo. Unutrašnjost konstrukcije je when the person was buried. The grave does not render
ispunjena sitnim kamenjem pomješanim sa zemljom dok a possibility of approximate dating. Since bellow the wall
je preko položeno nekoliko neobrađenih ploča. Pokojnik AC 303 (space E) one grave more was found with bones
ova glava je okrnuta na desnu, južnu stranu, dok su which are not in anatomic position, buried into the layer of
ruke sklopljene na abdomenu. Na lijevoj ruci pokojnika black soil, then we can assume that here is the matter of
konstatovan je jednostavan prsten od gvožđa, u vidu partially preserved graveyard, and not of isolated case.
alkice sa pupčastim zadebljanjem, ali je teško da može From the western side of the Roman villa almost
pomoći pri datovanju. Ostalih priloga nema. Postavlja se square building K was excavated, which was made from
pitanje kada dolazi do sahranjivanja jer grob ne pruža fine cut parallelepipeds drawn into the quality mortar
mogućnosti okvirnog datovanja. ko je ispod zida AC 303 binder (Fig.1). The building was divided into two rooms (a)
(prostor E) pronađen još jedan grob sa kostima koje and (b), of which the room (a) from the western side (USM
nisu u anatomskom položaju, ukopan u sloj crne zemlje, 800, USM 801, AC 802) was bigger than the room (b),
onda možemo pretpostaviti da se ovdje radi o djelimično USM 803, USM 804, USM 808. The floor was made from
očuvanom groblju, a ne o izolovanom slučaju. quality prepared mortar US 8500, but it is preserved only
Sa zapadne strane rimske vile otkopana je skoro in the north-eastern part of the room. During excavation a
kavadratna zgrada K rađena od fino klesanih kvadera large quantity of ceramics was found, but not in strongly
utopljenih u kvalitetno malterno vezivo. Zgrada je bila defined layer. Among findings there was a certain quantity
podjeljena na dvije prostorije (a) i (b), od kojih je prostorija of fragments of pythoi, of great dimensions. After the
(a) sa zapadne strane (AC 800, AC 801, AC 802) bila first results of excavation it was completely clear that
veća od prostorije (b), AC 803, AC 804, AC 808. Pod je the stratigraphic picture in the interior of the object is
bio napravljen od kalitetno spravljenog maltera SJ 8500, noticeably disturbed. Very small quantity of material and
ali je očivan samo u sjeveroistočnom dijelu prostorije. mixed layers pointed out to previous devastations US
41
Tokom iskopavanja ovog prostora pronađena je velika 8501, US 8503. Building, approximately dated from the
količina keramike, ali ne u jasno definisanom sloju. 4th to 6th century, was used in 15th and 16th century too.
Među nalazima bila je konstatovana i izvjesna količina That confirms large number of Italian painted ceramics
pitosa. Nakon prvih rezultata iskopavanja bilo je sasvim from Venetia.
jasno da je stratigrfska slika u unutrašnosti objekta vidno Because of numerous devastations which took
poremećena. Veoma mala količina materijala i izmješani place in location of Mirišta during a long period of time,
slojevi ukazivali su na prethodne devastacije SJ 8501, SJ those the most in the time of Austro-Hungarian occupation,
8503. Zgrada, okvirno datovana u period IV-VI vijeka, the layers with archeological material in the interior of the
koristila se i u 15.-16. Vijeku, o čemu svjedoče nalazi villa were mostly destroyed. Everything that anticipated
venecijanske keramike. to our researching makes difficult the insight into the
Zbog mnogobrojnih devestacija na Mrištima, perceiving of the stratigraphy in the object. Untouched
najviše onih u vrijeme Austrougarske okupacije, slojevi sa layers were ascertained only on several places inside
arheološkim materijalom u unutrašnjosti vile su uglavnom the object, and they are: 1) layers bellow the remains of
uništeni. Sve što je prethodilo našim istraživanjima otežalo mosaic pavement in the space D2 (US 5001, US 5002);
je uvid u sagledavanje stratigrfije u objektu. Intaktni slojevi 2) layers inside the closed entirety bellow the floor and
su konstatovani samo na nekoliko mjesta unutar objekta, the mosaic in the space A1 (US 1503); 3) layers inside
to su: 1) slojevi ispod ostatka mozaičnog pavimenta u the room C1 (US 4001-4004). From the eastern side of
prostoru D2 (SJ 5001, SJ 5002) slojevi unutar zatvorene the building, outside residential tract, the layering inside
cjeline, ispod poda i mozaka u prostoru A1 (SJ 1503); 2) and outside of the big circled construction in the space
slojevi unutar prostorije C1 (SJ 4001-4004). Sa istočne G1 was ascertained, where the layers from the 2nd to the
strane građevine, van stambenog trakta, konstatovano 4th century were excavated (US 1001 – 1023; US 105–
je naslojavanje unutar i van velike kružne konstrukcije u 117; US 202–209; US 2001-2009). Also, the untouched
prostoru G1, gdje su otkopani slojevi od II do IV vijeka material was found also in space G2 (US 5001-5005) and
(SJ 1001- 1023; SJ 105-117; SJ 202-209; SJ 2001-2009). G3 (US 5503–5505), as well as from the western side of
Takođe, intaktni materijal pronađen je i u prostoru G2 (SJ the villa, in the space H (US 7002–7005). In the room E
5003) i G3 (SJ 5503-5505), kao i sa zapadne strane vile, it was not going deeper because of protection measures,
u prostoru H1 (SJ 7002-7005). U prostoriji E se nije išlo because the wall US 303 threatened to collapse, while
dublje zbog zaštitnih mjera dok su prostori B, F, J potpuno the spaces B, F, J were completely turned upside down
pretumbani i za arheologiju potpuno izgubljeni. and completely lost for the archeology although there are
Najviše materijala, po pravilu, pripada keramičkim indications.
posudama. Nalažene su svuda i na svakom mjestu, van The most of material, as a rule, belongs to ceramic
i unutar objekta, a datuju se u ogromnom vremenskom dishes. They have been found everywhere and in every
intervalu koji seže od II do XX vijeka. Mi smo ovdje place, outside and inside the object, and they are dated in
uzeli u obzir one predmete koji se nalaze unutar enormous time interval which reaches from the 2nd to the
kulturnog naslojavanja, ali i unutar malog broja zatvrenih 20th century. Here, we have taken into the consideration
arheoloških cjelina. Od pronađenog materijala sa kraja those objects which are located inside the cultural layering,
I vijeka karakteristični su luksuzni tipovi italske terra but also inside the small number of closed archeological
sigilate (terra sigilata italica), koja obuhvata jedan širok entireties. From discovered material from the end of the 1st
spektar keramičkih produkcija i varijanti. Sa jedne strane century the luxury types of Italic tera sigilate (Terra sigillata
može se kazati da su to produkti Južne i centralne Italije, italica) are characteristic, which encompasses one wide
među kojima se izdvajaju istinski aretinski proizvodi, specter of ceramic productions and variants. From one
kao i sjevernoitalski i padanski keramički proizvodi. Sa side it can be said that these are the products of the
druge to su imitacije od kojih je moguće da su određeni Southern and Central Italy, among which the true Aretino
primjerci i neke bliže, istočnomediteranske produkcije. products are distinguished, as well as northern-Italic and
Od najvažnijih nalaza pronaeđeno je nekoliko ulomaka Padan’s ceramic products, and from the other side that
tipa Dragendorf 25/26 (T 2, 8, 10, 14). Istočna sigilata are imitations of which is possible that certain examples
je najzasatupljenija među trepeznom keramikom II are of some closer, eastern-Mediterranean production.
vijeka. To je varijante italske tera sigilate, i predstavlja Of the most important findings several fragments of the
adekvatniji naziv za tzv „Samijsku keramiku“. Podjeljena type Dragendorf 25/26 were found ( Table 2: 8, 10,14).
je na istočnu sigilatu BI i BII (BI odgovara Samian B, a B Eastern sigilata is the most represented among trapezium
II Samian A). Datovanje ovog tipa keramike oprdjeljuje ceramics of the 2nd century. That is a variant of Italic terra
42
se u period između 75. godine i 150, u doba kada su sigilate, and it represents more adequate name for so
se italske radionice uglavnom ugasile (Hayes 1985: called ,,Sammy ceramics’’. It is divided on eastern sigilate
51). Među nalazima preovladava ESB II. Od nalaza BI and BII (BI responds to Sammy B, and B II to Sammy
koji su pronađeni na Mirištima javljaju se jednostavne A). Dating of this type of ceramics is determined in the
ornamatnacije u vidu utsnutih koncentričnih krugova ili period between the year 75 and year 150, in the time
radlom rađenih elipsastih udubljenja po obodu posuda. when Italic workshops were mostly disappeared (Hayes
Rađena je od kredaste, derutne gline, sa dosta liskuna. 1985, 51). Among findings prevails ESB II. Of the findings
Boja pečenja je crvenkastoabraon do crvenkasto oker which were found in Mirišta the simple ornamentations
dok je slip premazan sa obije strane (Sl. T2: 1-7, 11-15; in the form of concentric circles or by made ellipsoidal
T3: 4, 5, 6). Među nalazima II vijeka ima crnofirnisovanih recesses over the edge of dishes. It was made from
posuda, posuda tankih zidova (pareti sottili) i krčaga. chalky, dilapidated clay, with plenty of mica. The color of
Keramika sjevernoafričke provenijencije (afrička baking is reddish-brown to the reddish-ocher while the
sigilata, afican red slip were-ARSW), javlja se u svim drawers are smeared on both sides (Table 2: 1-7, 11-15;
stratigrafskim jedinicama koje su vezane za vrijeme Table 3: 4-6);. Among the findings of the 1st and the 2nd
nakon rušenja. Krajem II i početkom III vijeka dolazi do century there are black-varnishing dishes, dishes of tiny
izuetnog ekonomskog napretka u regionu Bizacene walls (pareti sottili) and jugs .
(Tunis). Trpezno posuđe, Afrička sigilata C (African red Ceramic of North African provenance (African
slip were C, ili African Claire C) potiče iz istog regiona, sigillata, African red slip were – ARSW), appears in all
i zahvaljujući snažnom trgovačkom prosperitetu postaje stratigraphic units which are connected for the time after
jedna od najznačajnijih produkcija rimskog svijeta u tom demolition of the villa in the 4th century (Table 4, tipology
momentu. Prva i najzastupljenija varijanta Afričke sigilate of ARSW). At the end of the 2nd and in the beginning of
C je forma Haeys 50 . Ona se javlja u kontekstima unutar the 3rd century it comes to exceptional economic progress
stratigrafskih jedinica SJ 115, SJ 116, SJ 206-209, SJ in the region of Bizacena (Tunis). Dinning cutlery, African
2006, SJ 2007, SJ 2008, SJ 5001. To su duboke zdjele, sigillata C (African red slip were C, or African Claire C)
kosih ili blago zaobljenih zidova, istanjenih oboda ili origins from the same region, and thanks to the strong
zakošenih pri vrhu. Dno im je neznatno ispupčeno, kao trade prosperity it becomes one of the most significant
tipa Haeys 50A (Hayes 1972: fig.12, Form 50; Lamboglia production of the Roman world in that moment. The first
1963: forma 40; Atlante 1981, Tabla XXVIII, 9-10), ili ravno and and the most represented variant of African sigillata
kao kod varijante Hayes 50B (Hayes 1972: fig.12, Form C is a form of Hayes 50. It appears in contexts inside
50B; Atlante 1981: Tabla XXVIII, 9-10). Njihove dimenizje stratigraphic units US 115, US 116, US 206-209,US 2006,
mogu biti prilično velike, i do 0.38 m u prečniku. Varijanta US 2007, US 2008, US 5001. Those are deep bowls, of
50A se datuje između 230. i 300.godine, dok se varijanta oblique or moderately rounded off walls, thinner edges or
50B datuje oko 350.-400. godine (T4: 11, 13, 15). Na slantwise at the top. Their bottom is slightly convex as at
Mirištima se datuju u IV vijek. Među posudama afričke C Hayes 50A (Hayes 1972: fig. 12, Form 50; Lamoboglia
sigilate, u okviru istih konteksta, konstatovana je forma 1963: Form 40; Atlante 1981, Table XXVIII, 9-10), or plain
Hayes 74 (T1: 10). To su manje duboke zdjele na nešto as at the variant Hayes 50B (Hayes 1972: fig. 12, Form
višoj, kosoj stopi. Obod je kratko izvučen, kaneliran sa 50B; Atlante 1981: Table XXVIII, 9-10). Their dimensions
spoljnje strane. Njihovo datovanje se opredjeljuje između can be considerable big, and to 0,38 m in diameter.
420. i 475. po Hejsu (Hayes 1972: 124; Atlante 1981: Variant 50A is dated between years 230 and 300, while
XXXI, 6). Slična forma je Hayes 73A, ravno izvučenog the variant 50B is dated around years 350-400 (Table 4:
oboda sa zadebljanom usnom i dubokog recipijenta koji 11, 13, 15). In Mirište are dated in the 4th century. Among
stoji na skoro nenaglašenoj stopi (Hayes 1972: form dishes of African C sigilate, within the frame of same
73A). Jedna od osobina oboda ove forme jeste što je bez contexts, the form Hayes 74 is ascertained. Those are
izuzetka trouglasto nareckan. Dobro datovani slojevi SJ smaller deep bowls on somewhat higher, acute footstep.
2006-2008; SJ 115, 116, datuju ove nalaze u IV vijek. The rim is shortly pulled out, channeled from external
Najzastupljenija forma afričke sigilate D je side. Their dating is determined between years 420 and
tip posuda Hayes 61 (Atlante tav. XXX IV, 2, 6, 7) sa 475 according to Hayes (Hayes 1972: 124; Atlante 1981:
varijantama B, B1, B3, AB3 (Bonifay 2004:168, 169, sl. 90, XXXI, 6). Similar form is Hayes 73A, of evenly pulled out
91 ). Radi se o velikim zdjelama trouglasto profilisanog ili brim with thickener lips and of deep recipient which stands
koso zasječenog oboda, ravnog dna na kojem je uglavnom on almost non-emphasized footstep (Hayes 1972: form
utisnut (pečaćen) oranament. U sloju SJ 2008, datovanom 73A). One of the characteristics of the rim of this form is
43
novcem IV vijeka, izdvojene su sve varijante forme Hayes that is without exception perforated on triangle manner.
61, koje se mogu svrstati u tri principalne kategorije B1- Well dated layers US 2006-2008; US 115,US 116 date
3. Ove posude datuju se između 380-450. godine. Na these findings in the 4th century. The most represented
Mirištima ovi tipovi posuda se nalaze u slojeveima sredine form of African sigilate D is the type of dishes Hayes 61
IV vijeka :SJ 2006, SJ 2007, SJ 2008, SJ 5001, prostori G1 (Atlante tav. XXXIV, 2, 6, 7) with variants B, B1, B3, AB3
i G2 (T4: 1-6). Među nalazima afričke D sigilate keramike according to Bonifay (Bonifay 2004: 168, 169, pictures
izdvojili smo i nalaze Hayes 59B (Atlante, Tab. XXXII, 11, 90, 91). Those are the dishes of great dimensions, of
12), veoma česte na lokalitetima kasne antike Mediterana short triangle-like or simply cut brim on the cutting. It is
(T4, 14). Datuju se između 320. 430. po Hejsu (Hayes a matter of big bowls of triangle-like profiling or in oblique
1972: str.100). To su veliki plitki tanjiri ravno izvučenog manner cut rim, of plain bottom on which an ornament is
oboda, kaneliran plitkim urezima po gornjoj površini. U mostly stamped. In the layer US 2008, dated with money
Skadru se pojavljuju u kontekstima IV vijeka (Hoxha of the 4th century, all variants of the form Hayes 61 were
1991: TXII/10). Na Mirištima se javljaju u konteksitima set aside, which can, according to Bonifay, be classified
stratigrafskih jedinica SJ 2006, SJ 2007, SJ 2008. Od in three principle categories B1-3, and which slightly
pronađenih danaca sa pečaćenim ornamentima (African distinguishes among them according to profiling of the
red slip were-stamped floor) najočuvaniji je nalaz iz sloja brim. These dishes are dated between years 380-450. In
SJ 2008., sa dva očuvana utisnuta lista sa po jednom Mirišta these types of dishes are located in layers of the
peteljkom. Listovi su utisnuti unutar plitko urezanog kruga, middle of the 4th century (US 2006, US 2007, US 2008,
ali ga vrhovima prelaze (Sl. 8: 11, 12). Ovaj ornament bi US 5001 – spaces G1 and G2). Among findings of African
pripadao stilu A, opredjeljenom u period između 350. i 450 D sigilate ceramics we have set aside also findings Hayes
(Hayes 1972: stil A 2, C, D stil A 41, stil A 74). Među 59B (Atlante, Tab. XXXII, 11, 12), very frequent on the
nalazima afričke crvenoslipovane keramike D, IV vijeka, localities of the late Antique of the Mediterranean. They
pojavljuje se jedan veoma raspoznatljiv komad afričke are dated between years 320 and 430 according to Hayes
sigilate D3, unutar prostora G1 (SJ 2002). To je zdjela (Hayes 1972: page 100). Those are big shallow plates
forme Hayes 91D, sa utisnutim lepezastim motivom (ili of plain pulled out brim, channeled with shallow notches
motivom stilizovanog lišća) u unutrašnjosti. Posude tipa at upper surface. In Skadar they appear in contexts of
Hayes 91D imaju izvučeno rebro povijeno prema dolje. the 4th century (Hoxha 1991: TXII/10). In Mirista they
Usna oboda je kratka i zaobljena. Ova vrsta zdjela se appear in contexts of stratigraphic units US 2006, US
opredjeljuje između 600. i 650. godine (Hayes 1972: 2007, US 2008. Of found chains with sealed ornaments
144), ali je gornja granica za datovanje našeg nalaza (African red slip were-stamped floor) the most preserved
previsoka. Ova forma (T 4: 19) se na Mirištima javlja is the finding from the later US 2008, with two preserved
unutar stratigrafskih cjelina IV-V vijeka (SJ 2006, SJ 2008, imprinted leaves with by one stem each (Sl. 8: 11, 12).
SJ 5001). Fragment velike zdjele-tanjira tipa Hayes 99B Leaves are imprinted inside shallow notched circle, but
iz stratigrafskih konteksta SJ 5000, SJ 5001, prostora G2 they exceeded it by its tops. This ornament belonged to
pripada najkasnije polovini V vijeka (T 5: 6). Po Hejsu ova style A, determined into period between years 350. and
forma se datuje poznije, od 580. do 620. godine (Hayes 450. (Hayes 1972: Style A 2, C, D, Style A 41, Style A
1972: 155). Obod ovih posuda je oštro zasječen sa donje 74). Among the findings of African red-slipped ceramics
strane, trouglastog presjeka. Fragment posude je izrazito D, of the 4th century, also one very recognizable piece
pjeskovite fakture, crveno-oker pečene gline sa velikom of African stigilate D3 appears inside the space G1 (US
količinom liskuna i svejtlucavog prijeska po površini. U 2002). That is a bowl Hayes 91D, with imprinted fanlike
okviru najmlađeg sloja iz prostora G3 (SJ 5504) pronađen motive (or motive of stylized leaves) in the interior. Dishes
je fragment afričke tera sigilate D2 koja pripada formi Hayes 91D have pulled out rib wrapped downwards. Lip
Hayes 67, a koja je na osnovu uobičajne podjele datovana of the brim is short and rotund. This sort of bowls is dated
u period od 360. do 490. Radi se tipu dubokih zdjela between years 600 and 350 (Hayes 1972: 144), but the
koničnog recipijenta, na skoro nenaglašenoj stopi. Obod upper limit for dating of our finding is too high. This form
je dvostruko prelomljen sa pupčasto zadebljanom usnom. appears in Mirišta inside stratigraphic entireties of the 4th –
Pronađen je okviru cjeline prostora G3 (SJ 5504), u kojoj 5th century (US 2006, US 2008). Fragment of the big bowl-
se arheološki materijal datuje pojavljuje se keramika sa plate of the type Hayes 99B from stratigraphic contexts
kraja V i prve polovine VI vijeka (Sl 4: 12). US 5000, US5001, of the space G2, belongs at least to
Fokejska ili Late Roman C keramika (Phocean the half of the 5th century. According to Hayes this forms
red slip were) je možda jedna od najrasprostranjenijih is dated later, from years 580 to 620 (Hayes 1972: 155).
44
trpeznih keramika u kasnoj antici. Proizvodnja ove vrste Brim of these dishes is sharply cut from the lower side, of
keramike, koja je veoma slična afričkoj sigilati po načinu the triangle-like cross-section. Fragment of the dish is of
izrade, porijeklom je sa prostora Istočnog Mediterana. expressive sandy facture, of red-ocher burnt clay with big
Izrađivana je u zoni oko grada Fokeje u Maloj Aziji quantity of mica and glittering sand on the surface. Within
(Hayes 1972: 323). Njene osnovne karakteristike se nisu the frame of the youngest layer from the space G3 (US
promjenile vremenom, za razliku od afričke sigilate (Hayes 5504) the fragment of African tera sigilate D2 was found
1980: 325, 327). Glina je prečišćena, kompaktna, crvene which belongs to the form Hayes 67, and which was, on
boje, ponekad tamnije pečena. Faktura, za razliku od the strength of usual classification, dated in the period from
ostalih istočnih produkcija, ima manje liskuna, ali se često years 360 to 490. It is a matter of the type of deep bowls
pojavljuje izvjesne količina zrnaca različite granulacije. of conical recipient, on almost non-accentuated footstep.
Slip je tanak, i jako prijanja uz površinu posude, a The brim is double broken with buckled bumped lip. It was
ponekad je premazan samo unutar posude. Fragmenti found in the frame of the entirety of the space G3 (US
keramičkog tanjira koji pripadaju tipu fokejske produkcije 5504), in which the archeological material is dated, the
Hayes 2, varijanta A, imaju koso izvučen obod koji preko ceramics from the end of the 5th and of the first half of the
blago ili jače naglašenog unutrašnjeg ispupčenja prelazi u 6th century appear (Fig: 4: 12).
zaobljeni recipijent. Otkopani su u prostoru G1 (SJ 2008) Phocaean or Late Roman C ceramics (Phocean
i u prostoru G2 (SJ 5001), gdje su opredjeljeni u IV vijek, red slip were) is one of the most diffused dinning
dok se analogno datuju između 370.- 450. godine. Među ceramics in the late Antique (Table 5: 1, 3, 4, 5, 8: Fig.
tipovima koji pripadaju formi Hayes 3, konstatovane su 8: 9). Production of this sort of ceramics, which is very
tri varijante, forma Hayes 3-varijanta A i forma Hayes 3 - similar to African sigillata by the manner of production,
varijanta C.One su datovane u peridu između 475 i 525. originated from the area of Eastern Mediterranean. It was
Forma Hayes 3F se u našem kontekstu nalzi u slojivima s being produced in the zone around the city of Phocaea in
početka V vijeka. Asia Minor, (Hayes 1972: 323). Its basic characteristics
Konstatovana je prilično raznovrsna tipologija have not been changed with time, unlike African sigillata
kuhinjskog posuđa koje se može podjeliti na osnovu (Hayes 1980: 325, 327). Clay is refined, compact, of red
produkcijskih osobina i formi koje zavise od načina color, sometimes darker burnt. Facture, opposite to other
spremanja hrane. Produkcijski, to znači da bi ovdje svrstali eastern production, has less mica, but often appears a
određene uvozne forme. One se pojavljuju na Jadranskoj certain quantity of grains of different granulation. Slip is
obali tokom kasne antike, i povezane su sa velikim tiny, and adheres strongly along the surface of the dish,
centrima za proizvodnju u Sjevernoj Africi, Egejskom i and sometimes is smeared only inside the dish. Fragments
Italskom području (Tabla 6 i Tabla 7). of ceramic plate which belong to the type of Phocaean
Među grnčarijom koja se pojavljuje na Mirištima production Hayes 2, variant A, have obliquely pulled out
možemo izvojiti i onu sa regionalnim, ili uže lokalnim brim, which, across the modestly or stronger emphasized
osobinama koja je vjerovatno izrađvana u bližem okruženju internal convex, passes into the rotund recipient. They
(lokalne radionice možda Dokleje, Risna ili nekog drugog were excavated in the space G1 (US2008) and in the
mjesta). Najznačajnije uvozne forme za spremanje hrane space G2 (US 5001), where they were determinate in the
su kazeruole (casseruolae). To je vrsta otvorenih kotlića sa 4th century, while they are being analogy dated between
zaobljenim dnom, koje je u većini slučajeva koncentrično years 370.–450. Among types which belong to the form
izbrazdano Hayes 23/tip 1 (T7: 6, 9, 10) je najzastupljenija Hayes 3, the following three variants were ascertained:
forma ove vrste posuda za kuvanje. Porijeklom iz Tunisa. form Hayes 3- variant A, form Hayes 3-variant C, which are
Kaseruole Hayes 23 su proizvođene u radionicama El dated in the period between years 475 and 525 and form
Oudhe, i pojavljuju se dosta kasnije, krajem III i početkom Hayes 3 F, while in our context they are located in layers
IV vijeka (Bonifay 2004: 211). Lonci tipa Hayes 197 C/D on which they are being found from the transition from
varijanta 10 su forme koja se takođe pojavljuje u okviru the 4th into the 5th century. Considerably heterogeneous
konteksta IV prve polovine V vijeka (T7: 5, 7) . Radionice typology of kitchen dishes were ascertained which can be
za izradu ovih posuda javljaju se u Nebulu, Oudhi, kartagi divided on the strength of production characteristics and
i Leptis Magni (Bonfay 2004: 224, fig.120, 225). Hayes forms which depend from the manner of preparation of
197/2, su po načinu oblikovanja oboda su srodni i grupi food. On production manner, this means that we would
keramičkih lonaca rađenih na prostoru Tunisa, koje su po classify here also certain import forms, which appear
Bonifay-u razvrstane u varijantu Culinaire 24, ili Sidi Jdidi on the Adriatic coast during late Antique, and they are
2 (Bonifay 2004: 224) . Ova varijanta ognjišnjih posuda connected with large centers for production in Northern
45
ima izrazito profilisan obod, dugmetasto izvučenu usnu Africa, Aegean and Italic area (Table 6 and Table 7).
koja sa unutrašnje strane obrazuje žlijeb za prihvatanje Among the pottery which appear in Mirišta we
poklopca (T7: 9). can put aside also that one with regional, or closer local
Lonci VI stoljeća su trbušastog tijela, blago characteristics which was probably being produced in
izvučenog oboda, povijenog prema unutra. Pravljeni su closer surroundings (local workshops maybe of Doclea,
od dobro prečišćene i kvalitetno pečene gline kojoj je Risan or some other place). The most significant import
dodat sitan kvarc. Svi ovi lonci se nalaze na mnogim forms for preparation of food are casserole (casseruolae).
ranovizantijskim lokalitetima, naročito unutra utvrđenja. This is a sort of opened skillets with rotund, which is in the
U Samogradu (Мркобрад, Јовановић 1989: ТV, 1-3; majority of case concentric ribbed. Hayes type 23/type 1
Т4, 3-4, 6), Baru ( Zagarčanin 2013: 27-42 ), Prevlaci kod (Table 7: 6, 9, 10) is the most diffused form of this sort
Tivta ( Janković 2008: 39, sl. 32). Najbolje su datovani of dishes for cooking. With origin from Tunis, casseroles
u oblasti Akvisa u utvrđenjima : Kovilovo Grad, Rajevac, Hayes 23 were manufactured in workshops of El Oudhe,
Radujevac-Ćataće Prahovo i Mokrinska Stijena (Janković and they appear considerably later, at the end of the 3rd
1981: TI,TII, TIII, Т VI 1-3,TIV, TVII 4, 3-13). and in the beginning of the 4th century (Bonifay 2004: 211).
Značajno je napomenuti prisustvo importovanih Pots of type Hayes 197, C/D, variant 10 are forms which
vršnika koji po obliku mogu biti sjeverno-afričkog porijekla. also appear within the frame of the context of the 4th and
Ukoliko su importovani, a na to ukazuje kvalitet njihove the first half of the 5th century (Table 7: 5, 7) . Workshops
izrade (dobro pečena glina koja varira od tamnocrvene do for manufacturing of these dishes appear in Nebul,
braon sive boje, ujednačenog dodatka kvarcita) pripadaju Oudha, Cartagena and Leptis Magna (Bonifay 2004: 224,
tipu Hayes 196 (T7: 12, 14, 17), ili Bonifay Culinaire C (T7: fig. 120, 225). Hayes 197/2 are, according to the way
12, 14, 17). Njihovi centri proizvodnje su u Oued El-Akarit of shaping of brim, kindred also to the group of ceramic
i Thina-i (Bonifay 2004: 225). Izdvojili smo tri principalne pots made in the area of Tunis, which are, according to
varijante koje se javljaju u okviru sloja V vijeka u prostoru Bonifay, classified in variant Culinare 24, or as Sidi Jdidi
G1 (SJ 5001, SJ 5002). Broj prepoznatljivih tipova 2 (Bonifay 2004: 224). This variant of fireplace dishes has
mediteranskih amfora II-III vijeka na Mirištima nije velik. expressive profiled brim, pulled out lips in button manner
Prepoznati su fragmenti koji pripadaju zapadnoevropskim which from the inner side creates gutter for accepting of
produkcijama I-III vijeka. Prije svega tu su ulomci amfora the lid (Table 7: 9). Pots of the 6th century are of the belly
Dressel 6 (varijanta sa jako naglašenim obodom u body, modesty pulled out brim, curved toward inside.
vidu dimnjaka), Dressel 2-4 i Forlimpololi (T1: 6). U IV They were being made from well refined and quality burnt
vijeku konstatovano je nekoliko nalaza sjeveonoafričkih clay to which tiny quartz was added. All these pots are
cilindričnih amfora tipa Key 25.1 (Africana 1), jedan dobro located on many early-Byzantium localities, particularly
očuvani komad amfore tipa Agora M334 kao i specifična inside of fortresses. In Samograd (Mrkobrad Jovanović
varijanta male amfore bez drški visine oko 40 cm, 1989: TV, 1-3; T4, 3-4, 6), in Bar (Zagaračanin 2013:
cilindričnog oboda sa blago naglašenom usnom. One su i 27-42), and in Prevlaka near Tivat (Janković 2008: 39,
najzastupljenij u slojevima SJ 2008 i SJ 2009, u kojima se fig.32). They are dated the best in the region of Akvisa in
pojavljuje velika količina Afričke D sigilate . Od amfora VI following fortresses: Kovilovo Grad, Rajevac, Radujevac-
vijeka najznačajniji su tipovi LRA1, LRA2, tip Yassi Adda, Ćatace, Prahovo and Mokrinska Stijena (Janković 1981:
Tripolitanian II, Keay 62, Keay 35 i fragmenti spatheiona. TI, TII, TIII, T VI 1-3, TIV, TVII 4, 3-13). It is significant
Kako datovati objekat? Blizu lokaliteta je pronađena to mention the presence of imported peak parts which
funeralna stela na kojoj je očuvan natpis iz I/II vijeka, according to the shape could be of North-African origin.
sudeći prema paleografskim osobinama.6 Drugu stelu, If they were imported, and the quality of their drafting
pronađenu u sondi 13, na početku istraživanja, mogli bi (well burnt clay which varies from dark-red to the brown-
da svrstamo u nešto mlađi period iako su sahranjene gray color, of equalized addition of quartzite) pointed out
osobe familijarno srodne.7 Mještani su pronašli nekoliko on that, they belong to type Hayes 196 (Table 7: 12, 1,
6 GAIVS CORDIVS DIVS VIXIT
17), or Bonifay Culinare C. Their centers for production
TANDEM. VIVUS FECIT SIBI ET SECVNDAE. SATV are in Qued El-Akarit and in Thina (Bonifay 2004: 225).
RIAE. CONIVGI P (IISSIMAE). Ovo je čitanje J. Martinovića (Martinović We have put aside three principle variants which appear
2011: natpis 74, str.92) kje se neznatno razlikuje od Jovanovićevog koji within the frame of the layer of the 5th century in the space
je prezime COR... preveo kao Cornelio. V. Jovanović ga je datovao u I ili G1 (US 5001, US 5002). Number of recognizable types of
eventualno II vijek naše ere (Jovanović 1963: 134). Mediterranean amphora of the 1tst – 3rd century in Mirišta is
7 Drugi natpis je pronađen u šutu tokom našeg istraživanja (sonda 13),
dimenzija je 22 x 20 x 2 cm. Natpis je urezan oštrim predmetom na prednjoj
not big. The fragments which belong to Western-European
46
Sl. 8. Neki od arheoloških nalaza. / Fig. 8. Some of the achaeological findings.
47
grobova u okolini lokaliteta, od kojih je grob sa lakrimarijem productions of these period were recognized. Firstly, here
i amforiskosom datovan u I/II vijek (Sl. 8: 15, 16). Itlaska are fragments of amphora Dressel 6 (variant with strongly
sigilata i frgamenti amfora : Dressel 6 (sa obodom u vidu emphasized brim in the form of chimney), fragments of
Dressel 2-4, Dressel 7-11 and Forlimpololi (Table 1: 1-6).
In the 4th century the following several findings of amphora
were ascertained: North-African cylindrical amphora of
type Key 25.1 (Africana 1), one well preserved piece of
amphora type Agora M334 (eastern productions?), as well
as a specific variant of small amphora, of the height of 40
cm, of cylindrical neck and rim with modest emphasized
lip. They are also the most represented, but we have not
found appropriate analogies for them, except that there
are similar ones in the north of Adriatic.Of amphora from
the 6th century the most significant are the types LRA1,
LRA2, variant of Yassi Adda, Tripolitanin II, Keay 62, Keay
35 and fragments of spatheion.
How to date Roman villa in Mirište site? Near the
locality the funeral stela was found on which the inscription
is preserved from the 1st / 2nd century, judging according to
paleographic characteristics.5 The other stela, which was
found in the trench 13, at the beginning of research, we
could classify into the some younger period although the
buried persons are familiarly related.6 Local residents have
found several graves in the surroundings of the locality, of
which the grave with lacrimary and amphoriskos is dated
Sl. 9. Novac IV vijeka iz slojeva (SJ 2008, SJ 1015, SJ 209, SJ 106, Sj 107,SJ 109). in the 1st / 2nd century (Fig.8: 15, 16). Italic and Eastern
Fig. 9. Late Roman coins from layers (US 2008, US 2009, US 209, US 106, US 107, US 109). sigillata and fragments of amphoras dated in the 1st / 2nd
century. On the strength of these findings we dated the
beginning of construction in the end of the 1st or in the
dimnjaka T 1: 3), Dressel 2-4, Dressel 7-11 (T1: 2, 5), beginning of the 2nd century.
datuju se takođe u I/II vijek . Na osnovu ovih nalaza početak The second phase appears by expanding in
gradnje vile datujemo u sam kraj prvog I ili početak II vijeka the second century. Expanding is being performed from
Druga faza nastaje proširivanjem objekta prema the western side and then one part of original villa is
zapadu u II vijeku, najvjerovatnije u drugoj polovini. O being leveled with the material of the middle of the 2nd
čemu najbolje svjedoče arheološki dokazi : novac Marka
Aurelija, bronzana fibula sa emajliranom inkrustracijom, 5 GAIVS CORDIVS DIVS VIXIT
varijanta fibule tipa Auccissa (T8: 1-5), velika količina TANDEM. VIVUS FECIT SIBI ET SECVNDAE.SATV
Istične sigilate B, amfore tipa Forlimpopoli (T1: 6). U II RIAE. CONIVGI P(IISSIMAE). This is the reading of J. Martinovic
(Martinovic 2011: inscription 74, page 92) which is insignificantly differ from
vijeku to je bila vila jednsotavne osnove napravljena na Jovanovic one, who translated surname COR ….. as Cornelio. V. Jovanovic
četiri međusobno različita nivoa. Građenje bazena imalo dated it in the 1st eventually the 2nd century of our era (Jovanovic 1963: 134).
je neku ulogu u razdvajanju visinskih razlika, jer se u 6 The second inscription was found in barren during our researching (sound
svakoj odaji ponaosob nalazila piscina sa mozaičkom 13), dimension is 22 x 20 x 2 cm. Inscription is incised by sharp object on the
front side of local stone, since this side were previously polished.
strani lokalnog kamena, pošto je prethodno ova strana uglačana. DIIS MANIBUS
DIIS MANIBUS CORDIO
CORDIO CASIO
CASIO VIXIT ANIS LIVS?
VIXIT ANIS LIV S? PATRI BENE
PATRI BENE MERENTI
MERENTI Epigraph analysis was performed after reading by J. Martinovic,
Epigrafska analiza koja je izvedena nakon čitanja J. Martinovića, pretpostavlja who assumes that the firs and the second inscription belong to
da su prvi i drugi natpis pripadali ocu i sinu (Maritnović 2011, 75, 92), premda a father and a son (Martinović 2011: 75, 92), but on the basis of
ovaj zaključak moramo uzeti sa rezervom. small evidences we can’t confirm these proposal.
48
dekoracijom. Za starije piscine (2, 3, 4, 5) može da se century and the second half of the same. About that the
kaže da su pripadale prvom periodu, i da su morale biti following archeological findings testify the best: finding
uzajamno povezane. Mlađe piscine (1, 6, 7, 8) nastaju of coins of Marcus Aurelius, bronze fibula with polished
kasnije, kada se prilagođavaju novom oblikovanju pro- incrustation, variant of fibula of Auccissa type (Fig.8: 1-5),
stora i namjene. large quantity of Easern sigillate ES B, and amphoras of
Podovi I faze su uglavnom bili od maltera, a type Folimpopoli (Table 1: 6). In the 2nd century that was
samo su na pojedinim mjestima otkriveni mozaici koji a villa made on four mutually different levels. Building of
su pokrivali hodne površine, kao što je prostor D2. pools had some kind of role in separating of differences
Iskpavanja nisu dovršena u prostoru E pa bi se moglo in heights, because in each room separately there was
očekivati da se i na ovom mjestu pronađu tragovi a piscine with mosaic decoration. What is the mutual
mozaika. Na jednom mjestu u prostoru D1 pronađen je relation with rooms, whether those were separated or
originalno rađen pod I faze, napravljen u kombinaciji sige, mutually connected rooms with conceived system of
pločastog kamenja i tegula. Tehnika zidanja II vijeka se communication? For older piscinae (2, 3, 4, 5) it could
razlikuje od tehnike zidanja obnovljene vile u IV vijeku. To be said that they belonged to the first period, and that
se najbolje uočava na očuvanim partijam zidova najstarije they had to be in correlation. Younger piscinae (1, 6, 7,
gradnje: AC 100, AC 101, AC 102 i AC 305. Kvaderi su 8) appears later, when they are being adapted to the new
većih dimenzija, bunjastije klesani. Donje zone su rađene shaping of spaces and purpose, because at all accounts
od krupnijeg kamenja utopljenog u veću količinu maltera i they are used only for runoff of olive oil.
naliježu direktno na zemlju. Otkpane piscinee (2, 3, 4, 5) Floors of the 1st phase were mostly of mortar, and
pavimentisane su mozaicima. Nažalost, mi ne možemo da only in particular places the mosaics which covered walk
znamo ikonografiju ovih mozaika jer su njihove površine surfaces were discovered, as the space D2. Excavations
prilično kalcificirane, ali se prema načinu slaganja tesela, have not been completed in the space E so it can be
kao i upoređivanjem sa mozaikom u prostoriji M, mogu expected that also the traces of musive decoration be
izdvojiti najmanje dva perioda izrade mozaika: prvi, na found in this place. In one place in the space D1 an
početku gradnje vile kraj I ili početaak II vijek, i drugi, u originally built floor, made in combination of sige, plain
IV vijeku. stones and tegulas, was found. It consists of such a thing
U IV vijeku veliki dio objekta pavimentiše se novim that previously prepared plain pieces of sige, tegulae and
mozaicima (prostori A1, A2, B 1, 2, 3, M, M2). Ikonografija stones are arranged in rowlock manner to the height of
je veoma kompleksna i odražava vrijeme u kome su about 10 cm, and afterwards they are poured with mortar.
rađeni. To su floralno-vegetabilni, geometrijski i zoomrofni The technique of bricking in to the 2nd century differs
motivi koji nose osobenu simboliku. Pojavljuju se marinski from the technique of bricking of renewed villa in the 4th
motivi, koji nam prikazuju morski svijet, razne vrste riba, century. This is noticed the best on preserved parties of
hobotnica itd (Sl. 10: a-m). Da li ovi motivi odražavaju walls of the oldest construction: USM 100, USM 101,
jasno definisanu i unapred osmišljenu ikonografiju u kojoj USM 102 and USM 305 which separates spaces E and F.
se javlja jedan jako specifičan izraz karakterističan za ranu Rectangular are of bigger dimensions, cut more convexly.
hrišćansku teogoniju ili je rad samo duh vremena kasne Lower zones were being made from coarse stones drawn
antike? To još uvjek ne možemo sa sigurnošću kazati. into the bigger quantity of mortar and they are laid down
M.Suić je pretpostavio da se piscinae u rimskim vilama directly on land. Excavated piscinea (2, 3, 4, 5) are
koriste za sakupljanje kišnice (Suić 1976, 167). Međutim covered with mosaics. Unfortunately, we cannot know
na Mirištima se one nalaze u pokrivenim odajama, ne the iconography of these mosaics because their surfaces
na otvorenom prostoru. Teško je zamisliti impluviume are considerably calcified, but according to the manner of
nad svim bazenima, ili sličan sistem koji bi sa krovova arranging of teselae, as well as according to preserved
punio piscinae kišnicom, jer njihov razuđeni raspored mosaic in the room M, at least two periods of drafting of
odgovara rasporedu zatvorenih odaja. Vjerovatno se mosaics can be set aside: the first one, at the beginning
radi o kultnom mjestu, nekoj vrsti liječilišta povezanog sa of the construction of villa, and the second one of the 4th
termalnim kompleksom jer su određen i bazeni rađeni od century.
hidro i termoizolativnog materiijala. Mogućnost potvrde In the 4th century the great part of object is
usmenog predanja koje smo saznali od starijih mještana, covered with new mosaics on the floors (spaces A1, A2,
o tome da se na sjeverozapadnoj strani nalazio termalni B1,B 2,B 3, M and M2). Iconography is very complex and it
kompleks, pružila bi nam dragocjene podatke u cilju reflects the time in which they were built. Those are floral-
rješenja ovog problema. U tom slučaju bi se svakako radilo vegetable, geometrical and zoo-morph motives which
49
o osmišljenom sistemu sa odajama koje su zagrijavane. carry a big symbolic. Firstly the marine motives appear
Zasad pretpostavljamo da su piscine sa zagrijanom vodom which display us sea world: various species of fishes,
čiju temperaturu čuvaju zidovi rađeni od termoizolacionog octopuses and other. M.Suic assumed that the piscine
materijala imale po svemu sudeći i ljekovitu ulogu. Bazeni in Roman villas were used for collecting of rainwater
su rađeni korišćenjem dvije različite tehnike, od lomljenog (Suic 1976: 167). However, in Mirište they are located
pločastog kamenja (1, 2, 4, 6, 7, 8, 9) i od polomljenih in covered rooms, not in an open space. It is impossible
tegula i komada amfora (3 i 5). Sve piscine se malterišu to imagine “impluvium” over all piscinae, or some similar
spolja i izunutra, s tim što je nanos maltera različit i zavisi system which would fill piscinae with rainwater, because
od toga da li se premazuje preko kamene podloge ili preko their jagged schedule responds to the schedule of indoor
tegula. Postoje četri vrste pavimentisanja piscina: 1) prva rooms. Probably it is a matter of cult place, some sort
je postavljanjem mozaičkog poda sa kamenim slivnikom of sanatorium connected with thermal complex which
(2, 3, 4, 5). Ikonografija mozaika je za sada nepoznata jer je is not preserved because some pools were being built
površina jako pjetrificirala; 2) druga je postavljanje velikih from hydro and thermal-insulation material. That means
kamenih ploča, rezanih precizno (Sl. 6: R; Sl. 7: 1). Ploče that it was necessary to preserve temperature of water.
su lokalne proizvodnje pa se fino rezanje moralo obavljati Iconography on mosaics would reveal us their purpose.
u blizini; 3) malterisanje kada se izvodi na dva načina, na Also, the possibility of confirmation of the information
mozaički pod (kada 3 i 5) ili direktno na sloj opiljaka (8, 9). we heard from older local residents, hereof that on the
U nekim slučajevima konstatovano je sedam sukcesivno north-western side there was hypocaust with praefurnium,
premazanih slojeva (3); 4) oblaganje kade glinom preko would help us in resolving of this problem. Piscinae with
mozaika (4). Glina je masna, purifikovana, crvene boje i heated water which temperature is being preserved by
ujednačene debljine nanosa. walls built from thermal-insulation material, had at all
Tri točka (orbis) mlina za mljevenje maslina, accounts a healing role. Pools were built by using of two
pronađena u prostorijama D i F svjedoče o tome da se different techniques, from broken plain stones (piscinae
nakon rušenja vile u IV vijeku cijeli objekat mijenja. Jedan 1, 2, 4, 6, 7, 8, 9) and from broken tegulae and pieces of
trakt je ekonomske prirode sa radionicom za izradu amphora (piscinae 3 and 5), drawn into the hygroscopic
maslinovog ulja, dok je drugi luksuzne prirode. Dograđuje mortar. All bathtubs are being plastered from outside,
se i ekonomska zgrada K. Veliki broj fragmenata amfora herewith the silt of mortar is different and it depends if
i pitosa IV-V vijeka svjedoči o tome da se ovdje kreira it is smeared over the stone basis or over the tegulas.
jedan nov sistem koji počiva na ekspoataciji maslina, a There are four types of making of floors in piscinae: 1)
vjerovatno i grožđa. Polukružni bazen sa sistemom ustava the first one is by placing of mosaic floor with stony drain
na sredini (ploča sa žlijebom za regulisanje nivoa vode) (piscinae 2, 3, 4, 5). Iconography of the mosaic is for now
takođe pripada periodu obnove vile. Ali je ova struktura unknown because the surface is strongly petrified; 2) the
prilično kratkog vijeka, sudeći po slojevima koji se obrazju second one is placing of big stone boards, cut precisely.
unutar prostora G1. Ona potiče iz sredine IV vijeka, i vrlo Boards are of local production so the fine cutting had
brzo se napušta. U ovoj fazi pojedini podovi (ili bordure to be performed in vicinity; 3) Plastering of piscinae is
podova oko mozaika) se oblažu ukrasnim kamenjem performed in two ways, on the mosaic floor (3 and 5)
–opus spicatum, i od njih se radi druga vrsta mozaika or directly on the layer of sawdust (8, 9). In some cases
sastavljena od mermernih pločica. Pronađeno je desetak seven successively smeared layers were ascertained (3);
takvih pločica, raznih oblika: romboidnog, kvadratnog, 4) Coating of bathtub with clay over mosaic (4). Clay is
pravougaonog i trapezoidnog (Sl. 8, a–e). Takođe, pro- greasy, purified, of red color and of balanced thickness
nađena je tesela sa zastakljenom površinom. Radi se o of silt. After transformation of villa into the villa rustica, all
komadu kamena, krečnjaka, preko kojega je premazano piscinae with mosaic are being coated with hygroscopic
vrelo staklo neboplave boje. To je moglo biti umetnuto mortar. In the third phase the pools are being plastered
na vertikalnom ili na horizontalnom dijelu građevine kao and the transformation of the object is clearly noticeable.
detalj unutar neke ukrasne cjeline. Komadić je pravilnog Three wheels (orbis) for crashing of olive, found in
pravougaonog obika dimenzija 2.5 cm x 1.5 cm. Debljina spaces D and F, testify that after demolishing of villa in
zidova ukazuje na veliku spratnost, pa se ovdje mora the 4th century, in which one tract is of economic nature
pretpostaviti postojanje soba i na drugom i trećem etažu, with a workshop for manufacturing of olive oil and second
tremovi, balkoni od lakih materijala, rađenih kao doksati, is a luxury . Also economic building K is being extended.
što je utvrđeno uvidom u nalaze maltera sa otiskom Great number of fragments of amphora and pythoi testify
trske i pletera.Tehnika zidanja u IV vijeku se razlikuje od about that that one new system is being created which
50
prethodne. Upotrebajavaju se uži kvaderi koji se slažu lays on the exploitation of olives and probably wine.
u ravnim redovima. Prednja površina je blago sferična, Semicircle pool with system of water gates (board with
obrđena čekićem, dok je zadnji dio klesan u klin kako bi gutter for regulation of the level of water) in the middle,
se napravilo više mjesta za trpanac u koji je ubacivano toward south, also belongs to the period of renewal of
sitno kamjene, komadi tegula i kremike (Sl. 6: G, H, I, M). villa. But this structure is of quite short duration, judging
Kakvo je stradanje zadesilo objekat u IV vijeku mi ne by layers which are created inside the space G1, it origins
možemo sa sigurnošću znati (zemljotres, sukob....?). from the middle of the 4th century, but is very soon left. In
Jedna pronađena strijela i nekoliko manjih fragmenata this phase certain floors (or borders floors around mosaic)
istih navode na pomisao da je došlo do nekog nasilnog are being coated with decorative stones-opus spicatum,
stradanja što je pretpostavka koja je nepotvrđena većom and of them some other sort of mosaic is being made,
količinom sličnog materijala. Šut se ne odnosi, već se from marble tiles (Fig. 8: 21 a-e). About ten such tiles were
niveliše unutar i ispred zgrade, a iz njega se vade upo- found, of different shape: rhomboid, square, rectangular,
trebljivi komadi građevinskog materijala. U ovoj činjenici and trapezoid. Also, a part of some covered floor with
leži vema validan podatak o tome da je obnova nastala vitrified surface was found. It is the matter of the piece
vjerovatno odmah nakon rušenja i da je šut samo razastrt of stone, limestone, over which a hot glass of the color of
u prostorima A, B, E, G , H, a da se preko njega se rade sky was smeared. That could be inserted on the vertical
novi zidovi, kontrafori , nove kade itd. Slojevi sa pepelom or on the horizontal part of the construction as , and it
pronađeni su na nakoliko mjesta. Oni su uravnati da bi could be also a detail inside some decorative entirety.
se preko njih nastavila obnova građevine. Zidovi se The piece is of regular rectangular shape of dimensions
oslikavaju al seko, što potvrđueje velika količina oslikanog of 2,5 x 1,5 cm. The thickness of walls points out on the
maltera (Sl. 11). great number of floors, so here we should assume the
U međufazama vila se prepravlja i preziđuje existence of rooms also on the second or, probably third
shodno potrebama vlasnika, ali je te faze teško hronološki floor, porches and balconies of light materials, made as
second-floor porches, what has been established by the
insight into the findings of the mortar with a print of the
wattled fence. The technique of bricking during renewing
differs from previous one. The narrower parallelepipeds
are used which are being arranged in plane lines. Front
surface is modestly spherical, processed by hammer,
while the back part was cut in wedge in order that more
place would be made for hole in which the tiny stones and
pieces of tegulae and ceramics were throw into (Fig.6: G,
H, I, M)
What cataclysm took place in this object in the
4th century we cannot know (earthquake, conflict?). One
found arrow and several fragments of the same ones
lead to the notion that it came to some violent suffering
what is the assumption which for now is not confirmed by
greater quantity of similar material. Barren is not being
taken away, but it is being leveled, and the useful pieces
of construction material are taken out from it. In this fact
lays the very valid datum that the renewal appeared
probably immediately after demolition and that the barren
is dispersed in spaces A, B, E, G , H, and over it new walls,
counterforts for the same, pools (piscinae) etc, are made.
Layers with ashes were found on several places. They
were leveled in order that the renewal of the building could
be continued over them. Walls are being painted al secco,
what is confirmed by the great quantity of painted mortar
Sl. 11. Slikani malter (al secco). (Fig. 11: 1-34). The second and final suffering takes place
Sl. 11. Painted mortar (al secco) in the first half of the 7th century. Findings of ceramics of
51
determinisati. Konačno stradanje vile u Mirištima dešava fragments of amphora LR1 and LR2, variants Yassi Ada,
se u prvoj polovini VII vijeka. Nalazi ulomaka amfora as well as other sorts of timely identical ceramic material
LR1 i LR2, (varijante Yassi Ada), kao i druge vrste confirms this dating.
vremenski istovjetnog keramičkog materijala potvrđuju The most probably it is the matter of the invasion
ovo datovanje. Najvjerovatnije se radi o najezidi Avara of Avars around year 614., when a large number of
oko 614., kada strada veliki broj lokaliteta na istočnoj obali localities in the eastern coast of Adriatic suffer. The villa
Jadrana. Siromašna materjalna svjdočanstva VI vijeka was being renewed again in the 6th century. Poor material
ukazuju nam da život u objektu prolazi kroz ekonomsku testimonies of this age point out to us that the life in the
krizu. U prostoru G3 pronađen je ukop zida neke zgrade object passes through economic crises. In the space
kao izvjesna količina lonaca, stone i transportne keramike G3 the burial of the wall of some building was found as
VI vijeka. Ne zna se o kakvoj se zgradi radi jer temelji certain quantity of pots, table and transport ceramics of
iščupani a ostao je samo pravilan ukop. the 6th century. It is not known of what kind of building is
Vila u Petrovcu postojala je bezmalo preko the matter, because the foundations were pulled out, and
400 godina (od početka II do početka VII vijeka). U tom only regular burial remained.
vremenskom periodu ona je promjenila veliki broj vlasnika.
Postojanje nekropole u blizini potvrđuje da se oko vile
u određenom periodu formiralo groblje, ali o njemu,
nažalost, osim usmenog predanja, imamo veoma mali
broj materijalnih dokaza. Nemamo nekih većih dokaza da
je u periodu srednjeg vijeka vila korištena u neke svrhe
ali zato postoji velika količina materijala u nešto kasnijem
periodu. To je italska keramika 15.-17. vijeka koja nam
svjedoči o tome da se tokom formiranja maslinjaka ovdje
radilo i privređivalo i da je tada počelo razgrađivanje vile
čiji je materijal korišten u razne svrhe. I na kraju, treba
istaći da je vila u Mirištima nukleus kasnijeg naselja
koje se u Ljetopisu Popa Dukljanina pominje kao Lasta
(Mošin 1950: 62, 63), a zatim i u povelji kralja Milutina kao
Lastva (Spremić 1964: 192), što svjedoči o svojevrsnom
kontinuitetu sa velikom antičkom vilom rustikom.
52
Bulić. F, 1902, Ritrovamenti antichi a Castellastua, Bulletino di archeologia e storia Dalmata 25,
Bonifay, 2004. Études sur la céramique romaine tardive d’Afrique.: Archaeopress , British
Archaeological Reports, International Series, Oxford
Cvetković-Tomašević, 1978. Ranovizantijski podni mozaici, Dardanija- Makedonija-Novi Epir,
Brograd.
Literatura
Bibliography
Garašanin, M. 1967, Crna gora u doba Rimskog carstva, Istrija Crne Gore,Titograd.
Hayes, J. W. 1972, Late Roman pottery, British School at Rome, London.
Hayes, J. W., 1980, A supplement to Late Roman Pottery, British School at Rome, London...
Jovanović, V. 1963, Novi kansoantički mozaik u Petrovcu na moru, Starine Crne Gore I, Cetinje
Janković, Đ. 2008, Srpsko Pomorje 7.-10. Stoljeća, Podgorica.
Janković, Đ. 1981, Podunavski deo oblasti Akvisa u VI i početkom VIII veka, Beograd.
Kovačević, J., 1967, Od dolaska Slovena do XII vijeka, Istorija Crne Gore, Titograd.
Ilakovac, B. 1982, Rimski akvadukti na području sjeverne Dalmacije, Zagreb.
Mijović, P. 1980, Podni mozaici u Crnoj Gori, Kulture Crne Gore, Titograd.
Maritnović, J. 2011, Anički natpisi u Crnoj Gori, Podgorica.
Mošin,V. 1950, Ljetopis Popa Dukljanina, Zagreb
Nikolajević, I. 1956, Kasnoantički mozaik iz Petrovca na Moru, Zbornik radova S. A. N. XLIV –
Vizantološki institut, knj. 3., Beograd 1955., 159-161, Titograd.
Zagračanin, M., 2013, Bar e il suo territorio in epoca romana, tardoantica e bizantina, A cura di S.
Gelichi, Zagracanin, Storie di una citta atraverso le ricerche archeologiche, 27-42.
Spremić, M., 1964, Ratačka opatija, Zbornik filozofskog fakulteta u Beogradu, knj. VIII, Beograd.
Hoxha, G., 2003, Scodra dhe Praevalis në antikitetin e vonë, Shkoder , Shkoder.
53
Tabla 1 Amfore II-IV vijeka / Plate 1 Amphoras II-VI century
54
Tabla 2 Italska tera sigilata i Istočna sigilata BII, I/II vijek / Plate 2 Italic Sigilata and Eastern sigilata BII, I/II vijek
55
Tabla 3 Istočna sigilata, II vijek / Plate 3 Eastern sigilata BII, II cent.
56
Tabla 4 Afrička crveno slipovana tera sigilata, IV vijek / Plate 4 African Red Slip Were (ARSW), IV cent.
57
Tabla 5 Fokejska Tera sigilata, IV-V vijek / Plate 5 Phocean Red slip Were , IV-V cent.
58
Tabla 6 Lonci II-VI vijeka / Plate 6 Coocking pots, II-IV cent.
59
Tabla 7 Lonci II-VI vijeka/ Plate 7 Coocking pots, IV-IV cent.
60
ПРИЛОГ ПОЗНАВАЊУ АУТОХТОНИХ CONTRIBUTION TO THE KNOWLEDGE OF
КУЛТОВА У ЈУГОИСТОЧНОЈ ДАЛМАЦИЈИ AUTOCHTHONOUS CULTS IN SOUTHEAST
И ПРОБЛЕМ УБИКАЦИЈЕ АНТИЧКЕ DALMATIA AND THE PROBLEM OF LOCATING
ТЕРМИДАВЕ1 THE ANCIENT THERMIDAVA1
Јелена Љ. Цвијетић UDK 904“652“(497.5)

Универзитет у Београду, Филозофски факултет,
Одељење археологије
cvijeticjelena@gmail.com
Апстракт: Аутор се у раду бави сагледавањем Abstract: The paper deals with the analysis of some of
неких аспеката омиљених домородачких божанстава the favourite aspects of indigenous deities in the southeast
у југоисточном дијелу провинције Далмације, која су of the province of Dalmatia, which, through the so-called
се кроз тзв. interpretatio Romana синкретизовала са interpretatio Romana, was syncretized with the official
званичним божанствима грчко-римског пантеона, пре- cults of the Graeco-Roman pantheon, thereby taking over
узевши њихову иконографију и имена. Посебна паж- their iconography and names. Special attention is focused
ња је усмјерена на поједине обичаје из фунерарне on the individual customs of funerary practices, by which it
праксе, помоћу којих се може створити јаснија слика is possible to create a clearer picture of the eschatological
о есхатолошким вјеровањима локалног становништва beliefs of indigenous people in pre-Roman and Roman
у предримском и римском добу. Обухваћене су пред- times. The paper deals with the representations of the cult
ставе култног карактера, као и епиграфски материјал character and epigraphic material from Montenegro and
са територије Црне Горе и југозападне Србије, који не south-western Serbia, which provides an opportunity not
само што даје могућност за ближе сагледавање рели- only for a closer understanding of religion of the Southeast
гије становника југоисточне Далмације већ доприноси of Dalmatia, but also contributes to solving the problem of
рjешавању проблема убикације појединих насеља locating specific settlements on this territory, which is only
у овим областима, која се тек успутно помињу у mentioned in passing in history sources.
историјским изворима.
Кључне ријечи: култови, interpretatio Romana, пред- Key words: Cults, interpretatio Romana, representations,
ставе, епиграфски споменици, топоними, Термидава, epigraphic monuments, toponyms, Thermidava, province
провинцијa Далмацијa. of Dalmatia.
1 Чланак представља резултат рада у оквиру пројекта Романизација, 1 The article is a result of the project Romanization, Urbanization and
урбанизација и трансформација урбаних центара цивилног, Transformation of urban centres of civil, military and residential character in
војног и резиденцијалног карактера у римским провинцијама на the Roman provinces in the territory of Serbia (no. 177007), funded by The
тлу Србије (бр. 177007), који финансира Министарство просвете, науке Ministry of Education, Science and Technological Development of Republic
и технолошког развоја Републике Србије. of Serbia.
61
Nova antička Duklja V, 2014., 59-67 Јелена Љ. ЦВИЈЕТИЋ, Прилог познавању...
Мало је литерарних извора који говоре о There are a few literary sources on the beliefs of
вјеровањима Илира у предримском добу, попут the Illyrians in Roman times, such as Pseudo-Scymnus
Псеудоскимновe Периегезe или Фестових и Сер- Periegesis, or Festo and Servius classes of horse
вијевих редова о обичају жртвовања коња њих-овим sacrifice customs to their gods.2
боговима.2 The Illyrians themselves have not
Ни сами Илири нису оставили left many traces in this regard, considering
много трагова у том смислу, с обзиром the cult and art events were rarely
да су култне и умјетничке манифестације expressed in artistic depictions. Figural
само понекад изражавали на ликовним representations of religious themes are very
представама. Фигурални прикази ре- rare, and therefore we consider particulary
лигиозне тематике су ријетки, те нам се important the representations on bronze
стога посебно значајним чине представе and silver plates from the necropolis Velje
на бронзаним и сребрним плочицама Ledine by Gostilj, which, according to their
са некрополе Веље ледине код position in the grave, are treated as an
Гостиља, које су према положају у гробу application for the belt.
протумачене као апликације за појас. Among several findings of this type,
Од неколико налаза тог типа, on this occasion we will draw attention to
издавајамо двије рељефне плочице и two relief tiles, which we consider to be of a
то због тематике представа на њима, great importance because of their subject,
препуне мистичних симбола. full of mystical symbols.
Посебно је интересантна пред- Particulary interesting is the
става на трапезоидној сребрној плочици representation on the trapezoidal silver
из гроба бр. 30 (Basler 1969, 9, T. XXXIII), tile from tomb no. 30 (Basler 1969, 9, Pl.
чији централни мотив чини копље XXXIII), where the central motif appears
пободено у земљу, поред кога су, на to be a spear stuck in the ground, next to
обје стране, приказане змије и по један which and from both sides are shown the
делфин. На врху копља се налази snakes and the dolphins. At the top of the
Медуза, а поред ње су полумјесеци са spear is Medusa, from her sides there are
птицом, шљемови, главе грифона и crescent moons with a bird, helmets, head
других фантастичних бића. Изнад поља griffins and the other fantastic creatures.
је седам срцоликих привезака, а цијела Above the field there are seven heart-
представа је уоквирена мотивом ужета Сл. 1. Представа копља shaped pendants, and the representation
пободеног у земљу на
(сл. 1).3 is framed by a rope motif.3
сребрној плочици са
Нашу пажњу привлачи цен- некрополе Веље Ледине
Our attention is drawn to the cen-
трални мотив, односно копље пободено код Гостиља tral motif, ie the spear driven into the
у земљу, с обзиром да је овај обичај Fig.1. Representation ground, as this is the custom made on the
констатован на истој некрополи, у of spear driven into the same necropolis in the graves of the Illyrian
гробовима илирских ратника, датованим ground on a silver plate warriors that are dated to the period III and
from the necropilis Velje
у III и II вијек п.н.е. (Basler 1969, гробови II BC (Basler 1969, graves 97 and 125;
Ledine by Gostilj
97 и 125; Гарашанин 1967, 136–138; Garašanin 1967,136-138; Marković 2006,
Marković 2006, 35, 303, 304). 35, 303, 304).
Пракса побијања копља и ножа у гробовима, The practice of rebuttal spears and
позната и код Јапода (Marić 1968, 55–57), забиљежена је knives in the graves, also in Iapodes (Marić 1968,
у фунерарним обичајима домородачког становништва 55-57), was observed in the funerary customs of the
2 Pseudo-Skymnos, Periegesis, 422-455, u C. Müller, Geographi Graeci 2 Pseudo-Skymnos, Periegesis, 422-455, in C. Müller, Geographi Graeci
minores, Vol.I. Paris 1885, 214; Сервије о обичају жртвовања коња код minores, Vol. I. Paris 1885, 214; Servius on the customs of horse sacrifices
Илира (Servius I, 12). of the Illyrians (Servius I, 12).
3 Иако су сасвим уочљиви грчки утицаји у орнаментици, несумњиво је 3 Although quite noticeable Greek influences in ornamentation, it is certain
да су плочице везане за илирско занатство и култ (Basler 1969, 9), што that the tiles are related to the Illyrian craft and the cult (Basler 1969, 9),
показују слични налази са територије Јапода, иако знатно примитивније which is showed in similar samples from the territory of Iapodes, although of a
израде (Ljubić 1889, 137). О представама са територије Јапода в. Kukoč significantly more primitive creation (Ljubić 1889, 137). About representations
2008. from the territory of Iapodes see Kukoč 2008.
62
Јелена Љ. ЦВИЈЕТИЋ, Прилог познавању... Nova antička Duklja V, 2014., 59-67
Сл. 2. Представа коњаника са кривим ножем на бронзаној плочици са некрополе код Гостиља
Fig. 2. Representation of horseman with curved knife on a bronze plate from the necropolis by Gostilj
југоисточне Далмације у првим вјековима после indigenous population of South East Dalmatia in the early
успостављања римске власти, о чему свједоче налази centuries, starting from the establishment of Roman rule,
са систематски истражене некрополе у Коминима.4 as evidenced by the findings of systematically explored
На некрополи I је откривено десет гробова necropolis of Komini.4 On the necropolis I, there were ten
са кривим ножевима и један са копљем пободеним graves found with curved knives and one with a spear
у земљу поред кремираних остатака покојника, који driven into the ground next to the cremated remains of
су датовани у крај I и почетак II вијека (Cermanović- the deceased, which are dated to the end of I and in the
Kuzmanović et al. 1972; Ружић 2009). Не улазећи у beginning of the II century (Cermanović-Kuzmanović et al.
проблематику о догађајима на простору сјеверне 1972; Ružić 2009). Without going into the question of what
Црне Горе од V, односно IV до I вијека п.н.е., због was going on in northern Montenegro from V to IV until I
недостка археолошког материјала из тог периода5 BC, due to the lack of archaeological material from that
не може се утврдити да ли je овај погребни обичај period,5 we can not say whether this burial custom was
практикован на овој територији и у предримском practiced on the territory and in the pre-Roman times. It is
добу. Извјесно је, међутим, да постављање оружја certain, however, that the practice of placing weapons in
у вертикалном положају покрај урне произлази из vertical position next to the urn comes from the indigenous,
аутохтоне, а не римске традиције (Marić 1968, 55). not Roman tradition (Marić 1968, 55). Taking into account
Имајући у виду истовјетне примерке ножева из гробова the identical copies of knives from their graves on the
са територије Јапода (Stipčević 1960; Marić 1968), territory of Iapodes (Stipčević 1960; Marić 1968), this
ова појава се обично објашњава утицајем њихове phenomenon is usually explained by the influence of their
4 Постоје индиције да је исти обичај практикован и на југоисточној 4 There are indications that the same custom was practiced on the southeast
некрополи Дукље (Цермановић-Кузмановић et al. 1975, 101, гроб 196, necropolis of Doclea (Cermanović-Kuzmanović et al. 1975, 101, grave 196,
сл. 148). fig. 148).
5 Поузданих праисторијских налаза из околине Пљеваља који би се 5 There are no reliable prehistoric finds from the area around Pljevlja that
могли опредијелити у период између IV вијека и доласка Римљана, could be dated to the period between the IV century and the arrival of the
за сада нема. Ова појава се обично објашњава тиме да су, услед Romans. This phenomenon is usually explained by the fact that some tribes
ратова, међусобних сукоба, о којима говоре и антички писци, болести due to wars, conflict with each other, witnessed by some ancient writers,
и природних непогода, поједина племена нестала, те да је ова област disease and natural disasters disappeared, and that the area is completely
потпуно опустјела (Срејовић 2009, 47). Како је истражен тек мали број desolated (Srejović 2009, 47). Having in mind that only a small number of
праисторијских локалитета, а да је низ тумула неиспитан резултати prehistoric sites is explored, and there is a number of unexamined tumuli,
нових археолошких истраживања могли би употпунити или пак the result of the new archaeological research could complete or modify the
измијенити досадашње закључке. existing conclusions.
63
културе (Цермановић-Кузмановић 1980, 227-232; culture (Cermanović-Kuzmanović 1980, 227-232; Ružić

Ружић 2009, 109). На основу досадашњих сазнања 2009, 109). Based on previous findings, we can conclude
можемо закључити да је ријеч о обичају који је био that this was a custom that was common to several Illyrian
заједнички за више илирских племена у западним tribes in the western and central parts of the Balkans. The
и средишњим дијеловима Балкана. Као саставни so-called curved knives, as part of the funeral process,
дио погребне опреме криви ножеви су присутни у are present in a large number of graves in the cemetery at
великом броју гробова на некрополи код Гостиља, па Gostilj, including other necropolis partially explored from
и на другим, дјелимично истраженим некрополама из the same period on the territory of Montenegro. So that the
истог периода са територије Црне Горе. На дубље custom of buryng the deceased with the curved knives had
симболичко значење постављања ножева поред a deeper symbolic meaning, indicates one representation
покојника указује, како се чини, представа изведена embossed on the part fragmented bronze tile from tomb
техником искуцавања на дјелимично фрагментованој no. 126. The central part of the representation takes a male
бронзаној плочици из гроба бр. 126 (сл. 2). Њен figure on horseback, which has a protection of snake, that
централни дио заузима мушка фигура на коњу, којој are striked to the Macedonian warriors. The horseman
заштиту пружа змија устремљена на македонске is shown in a superior position, with a cloak fluttering
ратнике. Коњаник заузима супериоран положај, са and raised right hand which holds the object that, in my
плаштом који лепрша и уздигнутом десном руком, у opinion, could be characterized as a first curved knife.6 It
којој држи предмет који би се, према мом мишљењу, seems to me that this representation, which carries the
најприје могао окарактерисати као криви нож.6 Чини fore Illyrian antagonism towards the Macedonians, has a
ми се да ова представа, на којој до посебног изражаја mythological background, where in the form of snake can
долази илирски антагонизам према Македонцима, be recognized a founder of the Illyrians and with him a
носи митолошку причу, у којој се у змији може warrior diety.
препознати родоначелник Илира, а уз њега и једно Rare additional objects like pilum, iron tools etc.,
ратничко божанство. in aforementioned graves with curved knives from Komini
Ријетки прилози попут пилума, гвоздене алатке indicate that those were male graves (Ružić 2009,112).
и др., у поменутим гробовима са кривим ножевима In that sense, it seems that the practice of putting knives
из Комина указују на то да је ријеч о гробовима in the ground and spears in their graves, probably in
мушкараца (Ружић 2009, 112). У том смислу, чини connection with the symbolism of male heroism, death
се да је пракса побадања ножа и копља у гробовима and reincarnation, implies that the custom should be
вјероватно симболизовала мушко херојство, смрт linked to some diety of war, which in Roman times was
и реинкарнацију, па обичај треба везати за неко manifested and equated with the alike of the official
божанство рата, које је у римском добу поистовјећено Roman religion. The presence of Mars as the primary
са њему сличним из званичне римске религије. warrior deity of the Romans, was not confirmed in this
Присуство Марса, као примарног ратничког божанства territory, neihter epigraphically nor in the fine arts. On
код Римљана, није потврђено на овој територији, ни the other hand, dedication and votive reliefs indicate the
на епиграфским ни на ликовним споменицима. С presence of someone else, a close deity. It is a cult of
друге стране, посвете и вотивни рељефи указују Silvanus, whose relationship with Mars was expressed
на неко друго, њему блиско божанство. Ријеч је о through epithets Mars Silvan and Bellator (Warrior).7 It
Силвану, чија је веза са Марсом изражена епитетима seems that this is primarily a pastoral deity, which is in
Мars Silvan и Bellator (ратник).7 Чини се да је ово, Italic iconographic scheme presented with some sort of
превасходно пасторално божанство, које је у италској curved knife,8 due to the wide range of power, with the
иконографској схеми приказано са неком врстом кривог epithets Silvestris, Argestis, Domesticus, Orientalis,
ножа,8 због широког дијапазона моћи, на које указују
6 Basler characterized the subject in the hand of horseman as a crescent,
6 Предмет у руци коњаника Баслер је окарактерисао као полумјесец, while the mantle opted as a winger (Basler 1969, 9, Pl. XXXII, 1).
док је огртач протумачио као крило (Basler 1969, 9, T. XXXII, 1). 7 The epithet Bellator has not been recorded in the vows of Dalmatia, but
7 Епитет Bellator до сада није забиљежен на завјетима из Далмације, occurs on the territory of the province of Lower Pannonia (Mirković 1971, no.
али се јавља на територији провинције Доње Паноније (Mirković 1971, 25; Dautova-Ruševljan 1997, 382; CIL III 10220 = 6438). Connection with
nо. 25; Dautova-Ruševljan 1997, 382; CIL III 10220=6438). Веза са Марсом Mars can be seen in the epithet Marti Silvano, ie. Mars in connection with
уочава се у епитету Мarti Silvano, тј. у повезаности Марса са аграрним agrarian and pastoral festivals in the Roman Republican period (Jovanović
и пасторалним празницима у римском републиканском периоду 2000, ref. 12).
(Јовановић 2000, нап. 12). 8 The knife in his hand is in archaeological literature, depending on other
8 Нож у његовим рукама jе у археолошкој литератури, у зависности од attributes, is characterized as falcitenens, falx vinitoria et al.
64
епитети попут Silvestris, Argestis, Domesticus, Bellator, were most susceptible to contamination with
Orientalis, Bellator, било најподложније спајању са indigenous deities of the Roman provinces, and hence
домородачким божанствима у римским провинцијама, appears as the favorite in the province of Dalmatia. His
те је отуда постало омиљено у провинцији Далмацији. function as a protector of the dead is indicated by the
На његову функцију заштитника мртвих указују и reliefs of the funerary monuments of the indigenous
рељефи на фунерарним споменицима домаћег population of South East Dalmatia, incurred during the II
становништва у југоисточној Далмацији, настали током and III century, that are associated with his iconic image
II и III вијека, који се могу повезати са његовом култном the way it was created by merging the Roman (Italic),
сликом створеном спајањем италске, грчке и локалне Greek and local indigenous iconography (Cvijetić, in press;
домородачке иконографије (Цвијетић, у штампи, Ружић Ružić 2009).9 Reduced, it seems that this idea should
2009).9 На крају, чини се да ову сакралну идеју најприје be firstly linked to Silvan which in Roman times was a
треба везати уз Силвана, у чијем виду је у римском respected older indigenous deity of similar competence.10
добу поштовано неко старије домородачко божанство
са сличним компетенцијама.10
** **
Рјешавању проблема убикације једног значај- Solving the problem of locating a significant
нијег насеља на територији југоисточне Далмације, на settlement in the South East of Dalmatia, which was
који је својевремено указао проф. А. Јовановић, могаоonce noted by prof. A. Jovanović, could contribute to a
би допринијети један споменик Херакловог култа,11 на monument Heracles cult,11 and we will mention it on this
који ћемо се осврнути овом приликом. occasion.
Ријеч је о вотивном натпису узиданом у It is a votive inscription that is built in Church
цркву Св. Николe, у селу Никољцу код Бијелог Поља. of Sts. Nicolas, s. Nikoljac in Bijelo Polje. The original
Првобитни положај споменика није познат, али се location of the monument is not known, but based on
на основу карактера божанства коме је посвета the character of the deity to whom it is addressed (the
упућена (заштитника здравља, балнеума и тoплих protector of health, balneum and thermal springs), can be
извора) може претпоставити да је био постављен у assumed, that it was set up near the hot springs around
близини термалних извора посвједочених у околини Bijelo Polje (maybe with. Nedakusi). According Vulić, who
Бијелог Поља (можда у селу Недакусима). Према published the monument in 1931 the inscription is solved
Вулићу, који га је објавио 1931. године, натпис је as follows: Her(culi) Aug(usto) / S(acrum) Ael(ius)
ријешен на следећи начин: Her(culi) Aug(usto) / Dom(i)/tianus / p(ius ?) pos[u]it. As it is not common
S(acrum) Ael(ius) Dom(i)/tianus / p(ius ?) pos[u]it. to put the epithet pius before the name of dedicated,12
Како није уобичајено да се после имена дедиканта we are prone to believe that the short P was addressed to
јавља епитет pius,12 склони смо да вјерујемо да се the function of Aelius Domitianus therefore the solution
скраћеница P односила на функцију коју је обављао that seems more acceptable is: Her(culi) Aug(usto)
Елије Домицијан, те стога нудимо рјешење које нам се / S(acrum) Ael(ius) Dom(i)/tianus / p(rocurator)
чини вјероватнијим: Her(culi) Aug(usto) / S(acrum) pos[u]it.13
осталих атрибута, окарактерисан као falcitenens, falx vinitoria и др.
9 Бројност посвета из Муниципија С. даје нам за право да претпоставимо 9 The number of dedications from Municipium S. gives us the right to
постојање његовог светилишта у долини Везишнице, у данашњим assume the existence of his shrine in the valley Vezišnica in today’s Komini.
Коминима. 10 Asked whether epichorial cult of the warrior horseman in its original form
10 О могућем очувању епихорског култа ратника-коњаника у изворном was preserved in some parts of Southeast Dalmatia during the Roman
облику у једном дијелу југоисточне Далмације током римског периода period, we will try to give an answer at other occasion.
расправљаћемо другом приликом. 11 Monuments of Heracles cult have been found in Pljevlja (Cermanović-
11 Споменици Херкуловог култа пронађени су у Пљевљима, Бијелом Kuzmanović 1981, 76, 77), Bijelo Polje (Vulić 1931, 11, no. 13) and Duklja
Пољу (Цермановић-Кузмановић 1981, 76, 77, Вулић 1931, 11, nо. 13) и (Zagarčanin 2012, 53, fig. 3,4).
Дукљи (Zagarčanin 2012, сл. 3, 4). 12 This epithet is an integral part of the imperial nomenclature. Sometimes
12 Овај епитет је саставни дио царске номенклатуре. Некада се јавља уз they are the names of the deceased in sepulchral monuments, when the word
имена покојника на сепулкралним споменицима, у случајевима када се ends with formulas h(ic) s(itus) e(st), s(it) t(ibi) t(erra) l(evis); rarely follows
натпис завршава формулама h(ic) s(itus) e(st), s(it) t(ibi) t(erra) l(evis); the name of dedicator.
ријетко прати име дедиканта. 13 This opinion was indicated by A. and J. Šašel (ILJug 137, no.1817) and
65
Ael(ius) Dom(i)/tianus / p(rocurator) pos[u]it.13 If our solution of label is correct, then we can
Уколико је наше рјешење натписа исправно, count on Aelius Domitianus acted as Procurator.14 With
може се рачунати на то да је Елије Домицијан био the function of imperial procurator the name of Aurelius
прокуратор.14 Са функцијом царског прокуратора Argyrianus is mentioned, dedicant of the inscription to
помиње се извјесни Аурелије Аргуријан на посвети the Mithra temple in Lever Tara, who, by all accounts,
из Митриног светилишта у Левер Тари, који је, према during the seventies of the third century, carried out the
свему судећи седамдесетих година III вијека управљао administration of the mines in this area (Loma 1999, 193-
рудницима у овој области (Loma 1999, 193-202; Лома 202; Loma 2003, 12, 21).15 Another person of knighthood,
2003, 12, 21).15 Још једно лице витешког сталежа, које which is mentioned in the Diana dedication in Čadinje
се помиње на Дијаниној посвети из Чадиња (CIL III, (CIL III 12715), also could serve as procurator of mining
12715), такође је могло вршити функцију рудничког (Mirković 1975, 105, 106).
прокуратора (Mirković 1975 105, 106). The persons with imperial gentile name Aelius,
Царско гентилно име Aelius, није посебно are not particulary common on this territory and are limited
често на овој територији и ограничено је на припаднике to members of the municipal aristocracy. The interest of
муниципалне аристократије. Интересовање цара the Emperor Hadrian in the area deep inside the province,
Хадријана за ово подручје дубоко у унутрашњости and granting civil rights to individuals, had to be related
провинције и додјељивање грађанског права поједин- to the extraction of natural resources, especially minerals
цима морало је бити у вези са искоришћавањем (Mirković 1975, 105, 106). One of the reasons for the
природних богатстава, прије свега руде (Mirković 1975 relocation of a large number Dalmatae, during the early
105, 106). Један од разлога пресељења великог броја Principate was the need for skilled miners, as Pirusts
Делмата током раног принципата била је управо apparently massively transferred to the newly established
потреба за вјештим рударима, пошто су Пирусти, по province of Dacia, in order to facilitated the exploatation of
свему судећи, масовно пребачени у новоосновану silver and gold ore around Alburnus Maior’s, where they
провинцију Дакију, како би поспијешили експлоатацију have established their settlement (Alburno Maiori vico
сребрне и златне руде у околини Alburnus Maior-a, Pirustarum) (Jovanović 2011).
гдје су основали своје насеље (Alburno Maiori vico In connection with the exploatation of mineral
Pirustarum) (Јовановић 2011). resources in northern Montenegro, it could result in
У везу са експлоатацијом рудних богатстава another votive inscription from the vicinity of Bijelo Polje
у области сјеверне Црне Горе могао би се довести (Zaton), erected in honor of the goddess Juno: Iun(oni)
још један вотивни натпис из околине Бијелог Поља Reg(inae) ACT l(i)b(ens) p(osuit).16 Bearing in mind the
(село Затон), подигнут у част богиње Јуноне: Iun(oni) inscription on Silvanus votive relief panel from Kolovrat,
Reg(inae) ACT l(i)b(ens) p(osuit).16 Имајући у виду where as a dedicated is mentioned one argenti actor17
натпис на Силвановој вотивној рељефној плочи из acronym ACT would be solved as act(or),18 implying that
Коловрата, на којој се као дедикант помиње један it was probably about the person who took the post as
argenti actor,17 скраћеницу ACT бисмо разријешили superintendent of the mine.
као act(or),18 што имплицира да је вјероватно ријеч о In this regard, we will look into the contribution
надзорнику рудника. of prof. A. Jovanović devoted to the problem of locating
С тим у вези осврнућемо се на прилог проф. Thermidava, which in Ptolemy is listed in the towns of
А. Јовановића, посвећен проблему убикације места the province of Dalmatia (Ptol. II, 16, 17), somewhere
13 На ову могућност указали су А. и Ј. Шашел (ILJug 137, no. 1817), као on the territory of the tribe Pirusts (Code Urb. 82, fol.
и С. Лома (2003, 12, нап. 5). Ријеч прокуратор се најчешће скраћује као S. Loma (2003, 12, no. 5). The word procurator is ussually shortened as proc
proc или на првом слогу (pro), али и као procur, procurat, pr, мада се or on the first syllable (pro), but as procur, procurat, pr, although we could
срећу и примери скраћивања на првом слову, као на пр. CIL V, 0536 a (1); find the samples where the truncation was performed on the first letter, for
AE 1995, 0493 (2) и др. example CIL V, 0536 (1); AE 1995, 0493 (2) et al.
14 Ј. Мартиновић такође претпоставља да је ријеч о прокуратору, али 14 J. Martinović also assumed it was a procurator, but notes that it is unclear
напомиње да није јасно какве области (2011, 217, no. 248). in what field (2001, 217, no. 248).
15 Споменик је првобитно објављен у CIL III 13849; о организацији 15 The monument was originally published in CIL III 13849; About the
рударства у провинцији Далмацији в. Душанић 1980. О новим organization of mining in the province of Dalmatia see Dušanić 1980.
сазнањима о административном статусу источне Далмације и источним Providing the knowledge on the administrative status of Eastern Dalmatia
(југоисточним) далматинским рудницима в. Loma 1999; Лома 2003. and eastern (southeastern) Dalmatian mines see Loma 1999; 2003.
16 Јовановић 1967, 95; ILJug 622; Martinović 2011, 169. 16 Jovanović 1967, 95; ILJug 622; Martinović 2011, 169.
17 ILJug 1685. 17 ILJug 1685.
18 На ову могућност упућује и С. Лома (2003, 12, нап. 5). 18 This was also suggested by S. Loma (2003, 12, ref. 5).
66
Термидаве (Thermidava), које Птолемеј набраја 68.69).19 In his opinion, the etimology of place name
међу градовима у провинцији Далмацији (Ptol. II, (Thermidava - a compound of the prefix thermae - spa
16, 7), негдје на територији племена Пируста (Cod. and the suffix dava - Thracian name for the settlement),
Urb. 82, fol. 68-69).19 Према његовом мишљењу, suggests a settlement that was developed near the hot
етимологија топонима (Термидава је сложеница springs, and which had Thracian component. It this regard,
префикса thermae – бања и суфикса dava – трачки Appian data on the presence of Thracian tribes Bessi in
назив за насеље) указује на насеље које се развило Dalmatia are prominent (Appian., Illyr. 1, 16), which are
у близини топлих извора, а у коме је била присутна obviously partly moved into this metalliferous province for
трачка компонента. У том смислу, значајни су Апија- exploitation of silver (Alföldy 1965, 67-69). The presence
нови подаци о присуству трачког племена Беса у of certain elements of the Thracian funerary practices
Далмацији (Appian., Illyr. 1, 16), који су очито једним and epigraphic confirmation of Thracian names on the
дијелом пресељени у ову рудоносну провинцију territory of Municipium S.20 refers to the mines in the
ради екплоатације сребра (Alföldy 1965, 67–69). area of present-day northern Montenegro (Brskovo) and
Извјесни елементи трачке фунерарне праксе и southwestern Serbia (Čadinje). In this context it is referred
епиграфске потврде трачких имена на територији to the thermal springs and therefore Thermidava should
Муниципија С.20 упућују на руднике у данашњој be connected with the mines in this part of the province
сјеверној Црној Гори (Брсково) и југозападној Србији of Dalmatia, and that is to be found in areas of northern
(Чадиње). Стога је А. Јовановић навео да термалне Montenegro and northwestern Albania (Jovanović 2012,
изворе, а самим тим и Термидаву треба повезати 155, 156).
са рудницима у овом дијелу провинције Далмације, It seems that the possibility that the ancient
те да је треба тражити у сјеверној Црној Гори или Thermidava was located near the mine Brskovo, is
сјеверозападној Албанији (Јовановић 2012, 155, 156). indicated by epigraphs from Bijelo Polje, as well as the
На могућност да се античка Термидава fact about the existence of thermal springs in the area.
налазила у области средњег Потарја и Полимља, However, as this area is not archaeologically explored,
у близини рудника Брскова, упућују, како нам се the question remains open for now.
чини, и епиграфски споменици из Бијелог Поља, као
и постојање топлих извора на овом подручју. Но,
како је ова област највећим дијелом археолошки
неистражена, питање за сада остаје отворено.
19 На неодрживост претпоставки да се античка Термидава налазила

код села Дреновца, код Ђакова или Суве Реке, како је претпоставио
Н. Вулић, који овај град изједначава са Терандом, указао је још Г. 19 The uncertan assumptions that ancient Thermidava was near Drenovac
Алфелди. Иако постоје извјесне хомофонске сличности, претпоставка village, near Djakovo or Suva Reka as supposed N. Vulić that equals
да се Термидава може изједначити са Терандом се не може прихватити, this town with Theranda, was indicated G. Alföldy. Although there are
с обзиром да се станица Теранда налази на путу Наисус–Лисус, у homophone similarities, the assumption that Thermidava could be equalled
Горњој Мезији, а не у Далмацији, како Птолемеј локализује Термидаву to Theranda are not acceptable as the station Theranda is on the road
(Јовановић 2012, 155). Naissus-Lissus in Moesia Superior not Dalmatia as Ptolemy localized
20 На епиграфским споменицима из пљеваљског краја посвједочено Thermidava (Jovanović 2012,155).
је више имена која би могла бити трачког поријекла, попут: Bessus, 20 On epigraphic monuments from Pljevlja area there are several names
Teres, Plares, a према Г. Алфелдију трачког поријекла би могло бити и evidenced that could be of a Thracian origin, such as Bessus, Teres,
име Argyrianus, које се јавља на мјесту когномена у именској формули Plares, according to G. Alföldy Thracian origin could be name Argyrianus,
прокуратора са споменика из Левер Таре. Више о томе в. Mirković 2013, which appears in name formula of procurator of the monument of Lever Tara
44, 45. (see Mirković 2013, 44, 45).
67
G. Alföldy, Bevölkerung und Gesellschaft der Römischen Provinz Dalmatien, Budapest

1965.
Đ. Basler, Nekropola na Veljim ledinama u Gostilju (Donja Zeta), Glasnik Zemaljskog muzeja
(n.s.) 24 1969, 5-107.
Literatura
О. Велимировић-Жижић, Налаз у Момишићима, Старинар (н.с.) XV-XVI 1966, 193-207.

Н. Вулић, Антички споменици наше земље, Споменик Српске краљевске академије
LXXI 1931, 131-136.
Д. и М. Гарашанин, Црна Гора у освит писане историје, у Историја Црне Горе, М.
Ђуровић (ур.), Титоград 1967, 89-139.
V. Dautova-Ruševljan, Der Silvanus –Kult im Südosten der Provinz Pannonia Inferior, у
Уздрарје Драгославу Срејовићу, М. Лазић, (ур.), Београд 1997, 379-384.
С. Душанић, Организација римског рударства у Норику, Панонији, Далмацији и Горњој
Мезији, Историјски гласник 1-2 1980, 7-55.
M. Zagarčanin, O nekim pitanjima ranohrišćanskog i srednjovjekovnog graditeljstva u Dokleji i
Baru, sa posebnim osvrtom prema paganskim kultnim predstavama, Nova Antička Duklja III
2012, 41-71.
ILJug = Ana i Jaro Šašel, Inscriptiones Latinae quae in Iugoslavia inter annos MCMII –
MCMXL repertae et edite sunt, Ljubljana 1986.
А. Јовановић, Бронзана статуета Силвана из Сирмијума, Зборник Музеја Срема 4 2000,
19-25.
А. Јовановић, Пирусти и Албурнус: огледи о укљеви традицији, Зборник Матице српске
за класичне студије 13 2011, 7-12.
А. Јовановић, Белешке о култу воде у римским провинцијама на тлу Србије, Зборник
Матице српске за класичне студије 14 2012, 151-162.
S. Kukoč, Lik japodskog ratnika, Arheološka istraživanja u Lici, Izdanja HAD 23 2008, 85-116.
S. Loma, Zum Mithrasdenkmal im Taratal (CIL III 13849), Старинар XLIX 1999, 193-202.
С. Лома, Проблеми идентификације, територије и становништва муниципија С., Гласник
Завичајног музеја (Пљевља) 3 2003, 9- 23.
Š. Ljubić, Popis arkeologičkog odjela Narodnog Zemaljskog muzeja u Zagrebu I, Zagreb
1889.
R. Marić, Antički kultovi u našoj zemlji, Beograd 1933.
Z. Marić, Japodske nekropole u dolini Une, Glasnik Zemaljskog muzeja XXIII 1968, 5-80.
Č. Marković, Arheologija Crne Gore, Podgorica 2006.
J. J. Martinović, Korpus antičkih latinskih i grčkih natpisa Crne Gore, Corpus
inscriptionum latinarum et graecarum Montenegri, Kotor 2011.
M. Mirković, Sirmium - It’s History from the I century A.D. to the 582. A.D., Sirmium I 1971, 5-91.
M. Mirković, Iz istorije Polimlja, Godišnjak CBI knj. 12 1975, 95-107.
M. Mirković, Municipium S. Rimski grad u Kominima kod Pljevalja, Beograd 2013.
K. Patsch, Iz Pljevaljskog Sandžaka, Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine XXI
1909, 105-134.
М. Ружић, Силван и Херкул у загробним веровањима становника Муниципијума С...,
Архаика 2 2009, 103-116.
Д. Срејовић, Пљеваљско подручје у праисторији, у Историја Пљеваља, С. Терзић (ур.)
Пљевља 2009, 35-47.
A. Stipčević, Latenski predmeti iz okoline Obrovca, Diadora I 1959, 87-94.
A. Stipčević, Kultni simboli kod Ilira – građa i prilozi sistematizaciji, Sarajevo 1981.
Ј. Цвијетић, Нови епиграфски споменик из Отиловића код Пљеваља, Старинар LXII 2012,
173-180.
Ј. Цвијетић, Култ бога Силвана - вотивни споменици и фунерарни рељефи у југоисточном
дијелу римске провинције Далмације, Меморијал Драгослава Срејовића, Зборник
радова - Драгослав Срејовић и митологија, Крагујевац - Београд, Центар за научна
68
истраживања Српске академије наука и уметности (у штампи).

А. Цермановић-Кузмановић, О. Велимировић-Жижић, & Д. Срејовић, Античка Дукља:
некрополе, Цетиње 1975.
A. Cermanović-Kuzmanović, D. Srejović & Č. Marković, Nécropoles romaines a Komini prés
Bibliography
Pljevlja (Municipium S...), Inventaria Archaeologica 15. Pljevlja et Cetinje 1972.
A. Cermanović-Kuzmanović, Vorrömische Elemente in der Kultur des Municipium S... im Dorfe
Komini, Živa antika 30 1980, 227-232.
CIL = Corpus Inscriptionum Latinarum III, Inscriptiones Asiae, provinciarum Europae
Graecarum, Illyrici Latinae. Edidit Th. Mommsen 1873.
69
70
NEKOLIKO NEOBJAVLJENIH INTAGLIJA S SEVERAL UNPUBLISHED ENGRAVED GEMS
GARDUNA (TILURIUM)* FROM GARDUN (TILURIUM)*
Iva Kaić UDK 904(497.5 Dalmacija)

Odsjek za arheologiju, Filozofski fakultet, Sveučilište u Zagrebu
Ivana Lučića 3
HR-10000 Zagreb
ikaic@ffzg.hr
Apstrakt: U radu se obrađuje šest dosada neobjavljenih Abstract: Six unpublished engraved gems, found in Gar-
rimskodobnih intaglija koji su nađeni na Gardunu kraj Tril- dun near Trilj, at the site of the Roman legionary fortress
ja, na mjestu nekadašnjeg rimskog legijskog logora Tiluri- of Tilurium, were analyzed in this paper. Four engraved
ja (Tilurium). Četiri intaglija dio su privatne zbirke Stipe i gems are a part of the private collection owned by Stipe
Martina Roguljića, stanovnika sela Gardun. Preostala dva and Martin Roguljić, who are inhabitants of the village of
intaglija nađena su tijekom sustavnih arheoloških isko- Gardun. In 2011, during the archaeological excavations in
pavanja lokaliteta Gardun 2011. godine. Ovdje obrađeni Gardun, the two remaining engraved gems were found.
primjerci pripadaju rimskodobnoj gliptičkoj produkciji od 1. Analyzed material belongs to the Roman glyptic produc-
do 3. st. po. Kr. tion of the Imperial period, from 1st to 3rd century AD.
Ključne riječi: intagliji, gliptika, Gardun, Tilurium, rimska Key words: engraved gems, glyptics, Gardun, Tilurium,
provincija Dalmacija, rimsko carsko razdoblje Roman province of Dalmatia, Roman Imperial period
* Ovaj rad je sufinancirala Hrvatska zaklada za znanost projektom broj * This work has been fully supported in part by the Croatian Science
6505 Foundation under the project number 6505.
71
Nova antička Duklja V, 2014., 69-78 Iva KAIĆ, Nekoliko neobjavljenih intaglija...
Na lokalitetu Gardunu kraj Trilja u Dalmaciji, At the site of Gardun near Trilj in Dalmatia,
smještenom 30-ak kilometara sjeverno od Salone, u antici
situated some 30 kilometres north of Salona, in antiquity
se nalazio rimski legijski logor Tilurij (Tilurium).1 U njemu je
a Roman legionary fortress of Tilurium was built.1 The
najprije bila stacionirana legio IX Hispana, a zatim legio
legio IX Hispana was the first legion stationed in that
VII, koja je tamo vjerojatno došla tijekom ustanka Batonā,
fortress. It was followed by legio VII, which probably
a najkasnije 8. g. po. Kr., premda postoje argumenti da je
came there during the Great Illyrian Revolt, or by 8 AD
mogla doći i ranije, oko 15. g. pr. Kr.2 Legija je napustila
at the latest, although there are some arguments of their
earlier arrival around 15 BC..2 Legio VII left the fortress
logor i samu provinciju Dalmaciju negdje sredinom 1.
and the Roman province of Dalmatia as well around the
st. po. Kr., a od tada su u logoru do sredine 3. st. po.
mid 1st century AD, while smaller military units stayed
Kr. boravile manje postrojbe cohors II Cyrrhestarum,
ala Claudia nova, ala (Tungrorum) Frontoniana, there (cohors II Cyrrhestarum, ala Claudia nova,
cohors Aquitanorum, cohors I Belgarum, cohors ala (Tungrorum) Frontoniana, cohors Aquitanorum,
III Alpinorum i cohors VIII Voluntariorum civium cohors I Belgarum, cohors III Alpinorum and cohors
Romanorum.3 Iz razdoblja kasne antike ostalo nam VIII Voluntariorum civium Romanorum).3 There is little
je sačuvano najmanje podataka o životu lokaliteta. U data about life at the site from the late antiquity. In the
justinijanskome razdoblju Tilurij je vrlo vjerojatno zadržao Iustinian perod Tilurium probably retained its defence role
svoju obrambenu ulogu preuzevši funkciju utvrde ili functioning as a refugium.4
refugija.4 The site of Gardun has been systematically
Sam se lokalitet sustavno arheološki istražuje od excavated since 1997 till today.5 However, a long time
1997. godine sve do danas.5 Međutim, i prije arheoloških before the excavations, the site of Gardun was well-known
iskopavanja lokalitet Gardun bio je poznat po velikom for a great number of various Roman finds, including
broju različitih rimskodobnih pokretnih nalaza, među engraved gems.6
kojima se javljaju i geme.6 Roman army’s long stay at this site is reflected on
Dugotrajan boravak rimske vojske na tome engraved gems as well. These gems are kept in different
lokalitetu ogleda se stoga i na gemama koje se danas čuvaju museum collections in Croatia. The majority (some 300
u muzejskim kolekcijama u Hrvatskoj. Najveći je broj, njih pieces) are now in the Archaeological museum of Split.7
tristotinjak, pohranjen u Arheološkom muzeju u Splitu.7 U This is the biggest collection of Gardun gems, mainly
1 O legijskom logoru Tiluriju v. Zaninović 1996, 280-291; Sanader, Tončinić 1 For the Roman legionary fortress of Tilurium see Zaninović 1996, 280-291;
2010, 33-53. Sanader, Tončinić 2010, 33-53.
2 Zaninović 1996, 284; Sanader 2009, 43. O kamenim spomenicima s 2 Zaninović 1996, 284; Sanader 2009, 43. For stone monuments of the legio
natpisom VII legije v. Tončinić 2011. VII see Tončinić 2011.
3 Zaninović 1996, 289; Tončinić 2004, 148; Sanader 2008, 89. 3 Zaninović 1996, 289; Tončinić 2004, 148; Sanader 2008, 89.
4 Zaninović 1996a, 270. 4 Zaninović 1996a, 270.
5 Za arheološka iskopavanja Tilurija v. Sanader 1998, 243-255; Sanader 5 For archaeological excavations of Tilurium see Sanader 1998, 243-255;
2003; Sanader, Tončinić, Ožanić 2004, 221-243; Sanader et al., Gardun Sanader 2003; Sanader, Tončinić, Ožanić 2004, 221-243; Sanader et al.,
(Tilurium), Hrvatski arheološki godišnjak 1 (2004) – 6 (2010). Uskoro treba Gardun (Tilurium), Hrvatski arheološki godišnjak 1 (2004) - 6 (2010). The
izaći iz tiska i najnovija publikacija vezana uz arheološka istraživanja Tilurija monograph on archaeological excavations of Tilurium during the seasons
u periodu od 2002. do 2006. godine (M. Sanader, D. Tončinić, Z. Buljević, S. of 2002 to 2006 is currently in print (M. Sanader, D. Tončinić, Z. Buljević, S.
Ivčević, T. Šeparović, Tilurium III. Istraživanja 2002.-2006. godine). Ivčević, T. Šeparović, Tilurium III. Istraživanja 2002.-2006. godine).
6 Još je don Frane Bulić naveo Vojnić-Gardun kao lokalitet u Dalmaciji s 6 It was Monsignor Frane Bulić who first stated that Vojnić-Gardun was a site
kojeg potječe mnogo gema (Bulić 1986, 30). in Dalmatia rich in gems finds (Bulić 1986, 30).
7 Geme s Garduna u Arheološkome muzeju Split publicirao je don Frane 7 Gems from Gardun kept in the Archaeological museum in Split, were first
Bulić u razdoblju od 1879. do 1926. u časopisu Bullettino di archeologia published by Monsignor Frane Bulić in the journal Bullettino di archeologia
e storia Dalmata, kada su one objavljene u kontinuiranom popisu onako e storia Dalmata (1879-1926), where they were listed in the same order as
kako su pristizale u muzej, ali bez pripadajućih fotografija ili crteža. Časopis they were acquired by the museum, but without the photographs or drawings.
Bullettino di archeologia e storia Dalmata počinje izlaziti 1878. godine, The journal Bullettino di archeologia e storia Dalmata began publication
a 1920. godine preimenovan je u Vjesnik za arheologiju i historiju in 1878, while in 1920 it was renamed into Vjesnik za arheologiju i historiju
dalmatinsku. Jedan je tilurijski intaglio s prikazom Kapaneja, trojanskoga dalmatinsku. One intaglio from Tilurium depicting Capaneus, a Trojan
junaka, objavila Bruna Nardelli 2010. godine (v. Nardelli 2010). Ista je hero, was published by Bruna Nardelli in 2010 (see Nardelli 2010). The
autorica obradila čitavu kolekciju gardunskih gema iz Arheološkog muzeja same author analyzed the entire collection of gems from Gardun kept in the
u Splitu, čija je monografska publikacija u pripremi za tisak (v. Nardelli 2012, Archaeological museum Split, and prepared a monograph based on it, which
134, n. 7). Iz te je kolekcije B. Nardelli izdvojila trinaest kasnoantičkih gema s is currently in press (see Nardelli 2012, 134, n. 7). From that collection B.
Tilurija, od kojih su osobito značajne četiri kameje datirane u 5. i 6. stoljeće, Nardelli has singled out 13 late antique gems, among which are particularly
u razdoblje o kojemu ima jako malo podataka i nalaza sa samoga lokaliteta significant four cameos dated in 5th and 6th century, the period of which very
(v. Nardelli 2012). little data, as well as finds from the site, is preserved (see Nardelli 2012).
72
Iva KAIĆ, Nekoliko neobjavljenih intaglija... Nova antička Duklja V, 2014., 69-78
njemu se, prvenstveno zahvaljujući kontinuiranom interesu thanks to the continuous interest for the glyptic material of
tadašnjeg ravnatelja don Frane Bulića za gliptičku građu, then-Museum director Monsignor Frane Bulić.8
čuva najveća do danas poznata zbirka gema s Garduna.8 In the glyptic collection of the Archaeological
U gliptičkoj zbirci Arheološkog muzeja u Zagrebu museum in Zagreb 5 gems originate from Gardun, to
s Garduna potječe 5 gema, kojima treba pridodati još 5 which another 5 gems from Trilj should be added.9 Apart
gema kojima je kao mjesto nalaza naveden Trilj.9 Četiri from these, 4 gems from Gardun are kept in the collection
gardunske geme čuvaju se i u kolekciji Muzeja Cetinske of the Cetina Territory Museum.10
krajine.10 Apart from Croatia, gems from Gardun can
Osim u Hrvatskoj, geme s Garduna čuvaju se i be found in several foreign glyptic collections. Among
u nekim inozemnim gliptičkim kolekcijama. Tako iz zbirke the gems from Dalmatia, which were collected by Sir
dalmatinskih gema koje je sakupio A. Evans, njih sedam Arthur Evans, seven gems originate from Tilurium.11
potječe s Tilurija.11 Jedan se intaglio s Garduna čuva i u One engraved gem from Gardun is a part of the glyptic
Kunsthistorisches Museum-u u Beču.12 collection in Kunsthistorisches Museum in Vienna.12
Dio arheološkog materijala koji potječe s Garduna Some archaeological material from Gardun can
nalazi se i u privatnim kolekcijama u Hrvatskoj. Jedan dio also be found in private collections in Croatia. Certain
tih nalaza (keramika, predmeti od bronce, stakla i kosti) pieces of these finds (ceramics, bronze, glass and bone
do sada je publiciran, međutim geme nisu objavljene.13 artefacts) have been published; however engraved gems
U privatnoj zbirci vlasnika Stipe i Martina have not been published yet.13
Roguljića čuvaju se četiri rimskodobna intaglija, koji su In private collection owned by Stipe and Martin
slučajno nađeni prilikom radova u vrtu oko njihove kuće u Roguljić there are four engraved gems which they found
selu Gardun.14 Sva su četiri intaglija izrađena od dragoga during gardening around their house in the village of
kamena, a na njima su prisutni motivi i stilsko-tehnički Gardun.14 All four engraved gems are made of precious
elementi izrade karakteristični za rimsku gliptiku carskoga stones, showing the motives, and stylistic and technical
razdoblja. Intagliji su obrađeni prema ikonografskome elements characteristic of the glyptic of the Roman
repertoaru prikazanome na njima. Imperial period. All the engraved gems presented in this
Na heliotropu15 (sl. 1) nalazimo prikaz Sola uo- paper have been catalogued according to the iconographic
8 Gliptička zbirka Arheološkog muzeja u Splitu broji više od 2600 gema, što
repertoire found on them.
ju čini najbogatijom muzejskom gliptičkom zbirkom u Hrvatskoj (v. Nardelli
2012, 130). O odnosu don Frane Bulića prema gliptičkom materijalu usp. 8 Glyptic collection of the Archaeological museum in Split contains more then
Nardelli 2002, 205, n. 10. 2600 gems, thus being the richest museum glyptic collection in entire Croatia
9 Pet je gema, nađenih na Gardunu ili u Trilju, objavio Franjo Maixner 1881. (see Nardelli 2012, 130). About Monsignor Frane Bulić and his acquisiton of
godine (Maixner I, 78, br. 12; 79, br. 19; 80, br. 21; Maixner II, 111, br. 51; 117, gems see Nardelli 2002, 205, n. 10.
br. 89). Autorica ovog članka 2013. godine obradila je u doktorskoj disertaciji 9 Five gems, found at Gardun or at Trilj, were published by dr. Franjo Maixner
kolekciju antičkih gema iz Arheološkog muzeja u Zagrebu, u sklopu koje se in 1881 (Maixner I, 78, n. 12; 79, no. 19; 80, no. 21; Maixner II, 111, no. 51;
čuva, uz onih pet gema koje je objavio F. Maixner, još pet neobjavljenih gema 117, no. 89.). As part of doctoral thesis, the author of this paper analyzed the
s Garduna (Kaić 2013, 172, br. 66; 183, br. 94; 187, br. 103; 198, br. 130; collection of the Roman gems from the Archaeological museum in Zagreb, in
220-221, br. 184; 240, br. 235; 245-246, br. 249; 260, br. 290; 271-272; br. which, along with those five gems previously published by F. Maixner, another
318; 303, br. 399). five unpublished gems from Gardun are kept (Kaić 2013, 172, no. 66; 183,
10 Kaić 2010. no. 94; 187, no. 103; 198, no. 130; 220-221, no. 184; 240, no. 235; 245-246,
11 Hoey Middleton 1991, br. 68, 121,153, 202, 203, 209, 217. Među njima no. 249; 260, no. 290; 271-272; no. 318; 303, no. 399).
se nalazi i jedan slojeviti ahat (ibid., 116-117, br. 209) s motivom bika, koji je 10 Kaić 2010.
datiran u posljednju trećinu 1. st. pr. Kr., a kojeg S. Hoey Middleton dovodi u 11 Hoey Middleton 1991, n. 68, 121,153, 202, 203, 209, 217. Among them,
vezu s bikom kao amblemom VII legije. there is layered agate (ibid., 116-117, n. 209), dated in the last third of 1st
12 Lokalitet je naveden kao Gordun (AGWien I, 152, br. 491, t. 81). century BC and showing a bull, which S. Hoey Middleton connects with the
13 Riječ je o arheološkim predmetima koje su sabirali stanovnici sela Gardun, amblem of the VII legion.
koji bi u svojim svakodnevnim aktivnostima, primjerice prilikom oranja, često 12 The site is cited as Gordun (AGWien I, 152, n. 491, pl. 81).
nailazili na arheološke nalaze. Tri takve privatne zbirke vlasnika Stipe 13 These archaeological artifacts were gathered by inhabitants of the village
Roguljića, Nenada Tadinca i Stipe Tadinca objavljene su 1998. godine (v. of Gardun, who often found them during their daily activities like ploughing.
Bekić 1998). Three such private collections, owned by Stipe Roguljić, Nenad Tadinac and
14 Zahvaljujem Stipi i Martinu Roguljiću što su mi omogućili da obradim Stipe Tadinac, were published in 1998 (see Bekić 1998).
rimskodobne intaglije iz njihove privatne zbirke. Kuća Stipe i Martina Roguljića 14 I would like to thank Mr Stipe and Martin Roguljić for enabling me to
nalazi se na položaju Sonde A na kojoj su vršena arheološka iskopavanja od examine the engraved gems from their private collection. The house of
1998. do 2006. godine (v. Sanader 1998, 248 i Sanader, Tončinić, Demicheli, Stipe and Martin Roguljić is built on the position of the probe A, where the
Miloglav 2008). archaeological excavations were done from 1998 till 2006 (see Sanader
15 Oblik 8; 7,88 x 10,7 x 2,83 mm. Oblik svih intaglija u radu određen je 1998, 248 and Sanader, Tončinić, Demicheli, Miloglav 2008).
73
bičajen u rimskodobnoj gliptici carskoga razdoblja. Sol On the heliotrope15 (Fig. 1) one can see a
nagoga tijela stoji frontalno, sa zrakastom krunom na glavi representation of Sol common for the Roman glyptic of the
i s podignutom lijevom rukom, dok u desnoj spuštenoj ruci, Imperial period. Naked Sol is standing frontally, wearing a
omotanoj plaštem, drži bič. Desno od boga stoji žrtvenik. rayed crown on his head and with raised left arm, while
Na zrakastoj kruni prikazane su samo tri zrake. Ovaj se in his right arm, wrapped with chlamys, he is holding a
ikonografski tip stajaćeg Sola s rukom podignutom u whip. On his right side there is an altar. There are only
pozdravnoj gesti, na rimskim gemama izrađuje po uzoru three rays shown on the rayed crown. This iconographic
na prikaze Sola koji se javljaju na rimskome novcu od type of standing Sol holding his arm in a greeting gesture
razdoblja Severa.16 Nalazimo ga podjednako raširenoga u as presented on the Roman gems, is influenced by the
gliptici i istočnih i zapadnih provincija Carstva.17 Ovaj motiv depictions of Sol that can be found on Roman coins
Sola često nalazimo baš na heliotropu, dragome kamenu from the Severan period.16 We find it equally distributed
koji je u antici bio poznat po magičnim svojstvima radi in the glyptic of both Eastern and Western provinces of
kojih se koristio u izradi amuleta.18 Izravne ikonografske the Empire.17 This motive is often found engraved on
paralele i stil izrade blizak gardunskome primjerku heliotrope, a gemstone which was known in antiquity for
nalazimo na heliotropu19 iz göttingenške kolekcije. Istu its magical properties, for which it was used for making
ikonografiju pokazuju heliotropi iz Salone20 i Caerleona21, amulets.18 Direct iconographic and stylistic characteristics
kao i dva jaspisa iz Galije22. Gardunski primjerak prema similar to this Gardun piece we can find on the heliotrope
motivu, kamenu od kojeg je izrađen kao i prema stilskim from the Göttingen19 collection. The same iconography
osobinama, možemo datirati u 3. st. po. Kr. is shown on heliotropes from Salona20 and Caerleon21
Na oštećenome karneolu23 (sl. 2) prikazan je and two jaspers from Gallia22 as well. The item from
Dioniz-Bakho nagoga torza koji stoji frontalno lijeve Gardun, according to the motive, gemstone and stylistic
noge lagano savijene u koljenu, i s nisko omotanim characteristics, can be dated to the 3rd century AD.
himatijem oko bokova čiji je jedan kraj savio oko lijeve On the damaged carnelian23 (Fig. 2) Dionysus-
podlaktice. U lijevoj spuštenoj ruci bog drži tirs, a desnu Bacchus is depicted standing frontally with his left leg
ruku pruža prema podignutoj glavi pantere koja stoji do slightly bent, draped in a chymation around his waist
njegovih nogu, prikazana u profilu prema lijevo. Ovaj je with a panel of drapery wrapped over his left forearm. In
prikaz inačica čestog motiva Dioniza-Bakha koji u ruci his left hand he is holding a thyrsos, his right hand is
ispruženoj prema panteri drži kantaros.24 Takav prikaz outstretched to the head of a panther standing by his feet
nalazimo na prazemu25 iz haške kolekcije koji osim in profile to left. This depiction is a variant of a common
ikonografskih, pokazuje i stilsko-tehničke karakteristike motive of Dionysus-Bacchus holding a kantharos in his
bliske gardunskome karneolu, prema kojima naš primjerak hand outstretched towards the panther.24
možemo datirati u 1. st. po. Kr. Such a depiction can be found on a prasio25 from
Treći primjerak iz ove privatne zbirke još je 15 Shape 8; 7,88 x 10,7 x 2,83 mm. The shape of intaglios presented in this
prema AGWien I, 15, sl. c i Mandrioli Bizzari 1987, 30, t. 2. paper is determined according to AGWien I, 15, Fig. c and Mandrioli Bizzari
16 Sena Chiesa 1966, 115, br. 73; Berrens 2004, 40; Manders 2012, 126- 1987, 30, pl. 2.
127. Podignuta desnica boga Sola u pozdravnoj gesti blisko je povezna s 16 Sena Chiesa 1966, 115, no. 73; Berrens 2004, 40; Manders 2012, 126-
carskom ikonografijom ceremonije adventa (adventus) (Berrens 2004, 218). 127. Raised right hand of god Sol in greeting gesture is closely connected
Za kult Sola Invikta v. Halsberghe 1984. with the imperial iconography of the adventus ceremony (Berrens 2004,
17 Magni 2009, 42, n. 78. 218). For the cult of Sol Invictus see Halsberghe 1984.
18 Zazoff 1983, 337, n. 244; Magni 2009, 42. Možda i ovome gardunskome 17 Magni 2009, 42, n. 78.
heliotropu možemo pripisati funkciju amuleta (usp. Nardelli 2002, 209). 18 Zazoff 1983, 337, no. 244; Magni 2009, 42. Perhaps this heliotrope from
19 AGDS III Göttingen, br. 607, t. 81 Gardun possessed an amuletic function as well (cf. Nardelli 2002, 209).
20 Nardelli 2002, 209, sl. 19. 19 AGDS III Göttingen, no. 607, pl. 81
21 Henig 2007³, 96, br. 31, t. 1. 20 Nardelli 2002, 209, Fig. 19.
22 Guiraud 1988, 91, br. 48, 49, t. 3. 21 Henig 2007³, 96, no. 31, pl. 1.
23 Oblik 6; 12,19 x 9,87 x 1,83 mm. Gornja trećina karneola je odlomljena, pa 22 Guiraud 1988, 91, no. 48, 49, pl. 3.
ne možemo sa sigurnošću odrediti položaj Dionizove glave. Ona je, prema 23 Shape 6; 12,19 x 9,87 x 1,83 mm. Since the upper one third of the
položaju tijela, vjerojatno bila okrenuta u profilu prema lijevo. carnelian is broken, it cannot be determined with certainty the position of
24 Za spomenuti ikonografski tip na gemama v. Sena Chiesa 1966, 180, Dionysus’ head. He was probably, according to the body position, facing left.
br. 357, t. 18. Za brojne paralele na gemama v. Guiraud 2008, 113-114, br. 24 For mentioned iconographic type on gemstones see Sena Chiesa 1966,
1177, t. 11. 180, no. 357, pl. 18. For numerous analogies on engraved gems see Guiraud
25 Maaskant-Kleibrink 1978, 209-210, br. 482, t. 90. Dioniz-Bakho na ovome 2008, 113-114, no. 1177, pl. 11.
je prazemu prikazan s kantarom u ruci i s himatijem koji mu je prebačen preko 25 Maaskant-Kleibrink 1978, 209-210, no. 482, pl. 90. On this prasio
desnog ramena, a ne podlaktice kao na gardunskome karneolu. Dionysus-Bacchus is shown holding a kantharos and wearing a chymation
74
jedan sačuvani karneol26 (sl. 3) s prikazom ratnika the Hague collection which, apart from the iconographic,
koji stoji frontalno s glavom u profilu prema desno. shows both the stylistic and technical characteristics close
U lijevoj ispruženoj ruci drži koplje, prebačeno preko to the Gardun carnelian, by which our item can be dated
lijevog ramena, a u desnoj spuštenoj ruci, omotanoj to the 1st century AD.
hlamidom, nosi mač. S obzirom na to da ratnik na glavi The third gemstone in this private collection is
ne nosi kacigu i da nije naoružan štitom, on vjerojatno ne another carnelian26 (Fig. 3), depicting a warrior standing
predstavlja boga Marsa.27 Određene paralele u motivu frontally with his head in profile to the right. In the left
pokazuju dva karneola iz Akvileje28, na kojima ratnici stoje outstretched arm he is holding a spear over his left
u tričetvrt profilu i oslanjanju se na okomito postavljeno shoulder, while in his right hand, with chlamys draped
koplje. Gardunski se karneol svojim stilsko-tehničkim over his right arm, he is carrying a sword. Considering that
karakteristikama može datirati u 1. st. po. Kr. the warrior is not wearing a helmet and is not armed with a
Posljednji intaglio iz ove kolekcije izrađen je iz shield, he probably does not represent god Mars.27 Certain
kalcedona29 (sl. 4), na kojemu je prikazan ratni brod s iconographic parallels can be found on two intaglios from
posadom. Brod plovi u profilu prema lijevo, a na njemu Aquileia28, showing warriors standing in three-quarter
stoje četvorica mornara. Na krmi desno od njih možda profile and leaning on the spear. This carnelian, according
stoji kormilar. Na brodu možemo uočiti šest vesala, dok to its stylistic and technical characteristics, can be dated
sedmo možda prikazuje kormilo. Na pramcu broda vidi se to the 1st century AD.
kljun (rostrum) i manje četvrtasto jedro. The last intaglio from this collection is made of
Teško je detaljnije odrediti o kojem se točno tipu chalcedony29 (Fig. 4), depicting a warship with crew. The
broda radi, no najvjerojatnije je riječ o triremi.30 Najbliskije ship is sailing towards left, carrying four sailors. On the
ikonogafske i stilske paralele ovom gardunskome right of them a steersman might be standing. On board, we
kalcedonu pokazuje nikolit31 iz haške zbirke, prema kojemu can see six oars, while the seventh may be representing
se i naš primjerak može datirati u 1. st. po. Kr. Kalcedon je a helm. On the bow of the ship the beak (rostrum) and a
ujedno i kamen koji se u nautičkim lapidarijima preporučivao smaller square sail can be seen. It is difficult to specify in
kao osobito djelotvoran u zaštiti od brodoloma, međutim, detail the precise type of the ship, but most probably it is
prikaz broda nije dovoljan da se ovome intagliju pridoda the trireme ship.30 The closest iconographic and stylistic
svojstvo amuleta.32 Motiv ratnoga broda mogao bi parallels for this chalcedony from Gardun can be seen on
ukazivati na to da je vlasnik ovog intaglija možda bio a nicolo31 in the Hague collections according to which our
pomorac ili mornarički časnik.33 Tiluriju najbliža luka bila specimen can be dated to the 1st century AD.
je, dakako, ona salonitanska, u koju se najvjerojatnije In nautical lapidaries chalcedony is the stone that
dopremala različita roba potrebna za funkcioniranje i is recommended as particularly effective in the protection
opskrbu samoga logora i njegovih vojnika.34 Na ovome against shipwrecks; however, the depiction of the ship
26 Oblik 8; 10,48 x 8,46 x 2,59 mm.
itself is not sufficient enough to add amuletic properties
27 Usp. Guiraud 1996, 105, n. 43. to this intaglio.32
28 Sena Chiesa 1966, 316-317, br. 898, 899, t. 45. The motive of a warship could indicate that the
29 Oblik 11 b; 5,52 x 2,54 x 3,88 mm. gemstone was owned by a sailor or a marine.33 The
30 Za trireme, bireme i liburnije u periodu 1. st. pr. Kr.–1. st. po. Kr. v. Pitassi
2011, 116-132. over his right shoulder, and not over his forearm as on a Gardun carnelian.
31 Maaskant-Kleibrink 1978, 241, br. 621, t. 110. 26 Shape 8; 10,48 x 8,46 x 2,59 mm.
32 Perena Yébenes 2010, 459-463, 477-478. Lapidariji su preporučivali da 27 Cf. Guiraud 1996, 105, n. 43.
se na kalcedon ugraviraju prikazi Marsa s oružjem, Viktorije ili Atene koja dži 28 Sena Chiesa 1966, 316-317, no. 898, 899, pl. 45.
kacigu i pticu bukavca (ibid., 462-463, n. 16, 17). Zaštitu na moru pružali su i 29 Shape 11 b; 5,52 x 2,54 x 3,88 mm.
prikazi Posejdona, nimfe Amfitrite i Gorgone-Meduze (ibid., 475-476). 30 For bireme, trireme and liburnians during the 1st century BC to the 1st
33 Usp. Henig, Ross 1998, 326. U Saloni je nađena i stela pomorca Gaja century AD see Pitassi 2011, 116-132.
Utija iz ranog 1. st. po. Kr., na kojoj je ispod natpisa isklesan trgovački brod 31 Maaskant-Kleibrink 1978, 241, no. 621, pl. 110.
kojim se označilo pokojnikovo zanimanje za života (v. Cambi 2005, 12-14). O 32 Perena Yébenes 2010, 459-463, 477-478. Ancient lapidaries recomm-
salonitanskoj luci i trgovačkim brodovima v. Kirigin 2012, 59-85. ended that the motives of Mars with weapons, Victoria or Athens holding a
34 Zaninović 2002, 72. Salonitanska je luka vjerojatno već u 1. st. po. Kr. bila helmet and a bird bittern should be engraved on the chalcedony (ibid., 462-
pomorska postaja u kojoj su, bilo povremeno bilo trajno, boravile pomoćne 463, n. 16, 17). Protection on the sea was also provided by the depictions of
postrojbe ravenatske i mizenatske flote (Domić-Kunić 1996, 44, n. 30). Na Poseidon, the nymph Amphitrite and the Gorgon-Medusa (ibid., 475-476).
to ukazuju epigrafski natpisi iz Salone, među kojima se na njih pet spominju 33 Cf. Henig, Ross 1998, 326. A stella of a sailor Caius Uttius, found in
djelatni pripadnici mornaričkih flota, a na četiri veterani mornarice (Zaninović Salona and dated in early 1st century AD, shows a merchant ship carved
2002, 73). O pripadnicima ravenatske i mizenatske flote koji su podrijetlom under the inscription, thus indicating the defuncted profession in life (see
bili iz Dalmacije ili Panonije v. Domić-Kunić 1996 i Domić-Kunić 1996a. Cambi 2005, 12-14). On harbour of Salona and merchant ships see Kirigin
75
mjestu zanimljivo je spomenuti salonitanski nalaz vojničke closest harbour to Tilurium was surely the Salonitan
diplome Platora, centuriona ravenske flote, na kojoj je kao one, where most probably various goods necessary for
jedan od svjedoka naveden Publije Cetenije Klement the functioning and supplying of the legionary fortress and
iz Salone, za kojega prema sačuvanom nadgrobnome its soldiers were delivered.34 Therefore it is interesting to
natpisu znamo da je bio veteran VII legije Claudia pia mention a Salonitan find of a military diploma belonging to
fidelis.35 Plator, who was a centurion of the Ravenna fleet, and on
Kao što smo već napomenuli, arheološka which was also mentioned, as one of witnesses, a certain
istraživanja Tilurija traju od 1997. godine.36 Tijekom tih Publius Caetenius Clementus from Salona, who
sustavnih arheoloških iskopavanja na lokalitetu Gardunu was, as we know from the inscription on the preserved
do sada su nađena dva intaglija. Oba su iskopana sepulchral monument, a veteran of legio VII Claudia pia
2011. godine na položaju sonde D, na kojem se nalaze fidelis.35
vojničke spavaonice.37 Na narančastome karneolu38 (sl. As previously stated, the archaeological exca-
5) prikazana su dvojica hrvača tijekom borbe u stojećem vations of Tilurium have been carried out every year
položaju. Lijevi je hrvač sagnut dok mu desni hrvač since 1997.36 During these systematic excavations on the
lijevom rukom zahvaća vrat. Lijevo od hrvača stoji herma site of Gardun two intaglios have been found. Both were
s palmom namijenjenom pobjedniku. Ikonografske i excavated in 2011, in the area of the probe D, where the
stilske paralele pruža karneol39 iz minhenske kolekcije na military barracks were built.37 On orange carnelian38 (Fig.
kojemu je uz hrvače prikazan i njihov učitelj koji drži štap. 5), two while the right one is grabbing the other one’s neck
Gardunski primjerak možemo datirati u 2. pol. 1 st. pr. Kr. i with his left arm.
u 1. st. po. Kr. S obzirom na prikazani motiv, napomenimo To the left of the wrestlers a herm with victory
da se na području lokaliteta Gardun, zahvaljujući zračnim palm is standing. Iconographic and stylistic parallels can
snimcima, uočio položaj na kojemu možemo pretpostaviti be found on a carnelian39 from the München collection
manji legijski amfiteatar namijenjen vojnicima. Na tome depicting a coach with a stick near the wrestlers. The
položaju još nisu otpočeta arheološka iskopavanja. Gardun gemstone can be dated in the second half of the
Drugi intaglio nađen prilikom iskopavanja vrlo je 1st century BC to the 1st century AD. In connection with
oštećeni crveni karneol,40 na kojemu je prikazano poprsje the motive shown, we can mention that in the area of
s glavom u profilu prema lijevo (sl. 6). Kako je odlomljena the Gardun, by taking aerial photographs, a location of a
lijeva polovica kamena, tako nedostaje lice. Finoća izrade possible smaller legionary amphitheatre constructed for
vidljiva je u frizuri koja je osobito precizno naglašena soldiers, is noted. In that site archaeological excavation
tankim, paralelnim i gusto poredanim linijama kose. has not been conducted yet.
Kosa je na tjemenu odijeljena u četiri pramena, The second intaglio found during the excavations
koji su na potiljku i prema uhu skupljeni u pet malih
2012, 59-85.
uvojaka. 34 Zaninović 2002, 72. Salonitan harbour was probably already in 1st century
Ovaj karneol, za koji nisu nađene direktne para- AD a marine station where, either occasionally either permanently, the
lele, pokazuje neke elemente netipične za gliptiku rim- auxilliary units of Ravenna and Misenum fleet were stationed (Domić-Kunić
skoga razdoblja, posebno izažene u tipu frizure, a koji 1996, 44, n. 30). Epigraphic inscriptions from Salona are pointing to that,
otežavaju precizno datiranje. Stoga bi ovaj intaglio mogao amongst which 5 of them are mentioning active navy soldiers, and other 4
navy veterans (Zaninović 2002, 73). For members of Ravenna and Misenum
35 Zaninović 2002, 73; Demicheli 2012, 49-51. D. Demicheli iznosi zanimljivu fleet, who originated from the Roman provinces of Dalmatia and Pannonia
pretpostavku da su se oba vojnika, mornar i legionar, mogli upoznati u Saloni see Domić-Kunić 1996 and Domić-Kunić 1996a.
upravo u periodu dok je VII legija još bila stacionirana u Tiluriju, i čiji su vojnici 35 Zaninović 2002, 73; Demicheli 2012, 49-51. D. Demicheli makes an
također službovali u Saloni, kao i mornari ravenatske flote (Demicheli 2012, interesting assumption that both of these soldiers, mariner and legionary,
51). Za epigrafske spomenike na kojima se navode vojnici VII legije na službi could have actually met in Salona in period when legio VII was still stationed
u Saloni v. Tončinić 2011, 175. in Tilurium, and whose soldiers were having duties in Salona, as well as
36 Za arheološka iskopavanja na Gardunu v. bilješku 5. mariners of Ravenna fleet (Demicheli 2012, 51). For epigraphic monuments
37 Vidi Sanader, Tončinić, Demicheli, Miloglav 2008, 445-446 i Sanader, mentioning soldiers of the legio VII on duty in Salona see Tončinić 2011, 175.
Tončinić 2010, 52, n. 74. 36 For archaeological excavations of Tilurium see note 5.
38 Inv. br. GAR 11 PN 158; sonda D; blok G 20; SJ 5; oblik 8; 11,07 x 12,9 37 See Sanader, Tončinić, Demicheli, Miloglav 2008, 445-446 and Sanader,
x 1,83 mm. Tončinić 2010, 52, n. 74.
39 AGDS I, 3, 49, br. 2396, t. 215. U hrvačkim borbama često se prikazuju i 38 Inv. br. GAR 11 PN 158; probe D; quadrant G 20; SU 5; shape 8; 11,07 x
eroti, a na nekima od tih prikaza također nalazimo i motiv herme (usp. AGDS 12,9 x 1,83 mm.
IV Hannover, 271, br. 1464, t. 197; AGNürnberg 51-52, br. 9, t. 2). 39 AGDS I, 3, 49, no. 2396, pl. 215. Erotes are often depicted wrestling,
40 Inv. br. GAR 11 PN 184; sonda D; blok D 19; SJ 1; oblik 8; 15,63 x 7,6 x sometimes beside a herm (cf. AGDS IV Hannover, 271, no. 1464, pl. 197;
3,84 mm. AGNürnberg 51-52, no. 9, pl. 2).
76
pripadati i novovjekovnom razdoblju. is a very damaged red carnelian40, showing a bust with
Lokalitet Tilurij brojnošću gliptičkog materijala a head in profile to left (Fig. 6). Since the left part of the
izdvaja se od ostalih vojnih lokaliteta u rimskoj provinciji gemstone is broken, the face is missing. How delicate the
Dalmaciji.41 Ovdje obrađeni rimskodobni intagliji uklapaju work is can be seen on the hair which is characterised by
se u do sada poznatu sliku gliptičkog materijala s toga thin, parallel and thickly lined hair strands. The hair is parted
lokaliteta.42 Pripadaju rimskodobnim gliptičkim radio- into four tresses which form four little curls at the back of the
nicama carskoga razdoblja, a motivi prikazani na njima head and towards the ear. This carnelian, without precise
predstavljaju dio standardne ikonografije koju nalazimo iconographic parallels, shows some elements unusual for
na rimskoj gliptici toga perioda. Jednome se intagliju the glyptic of the Roman period, especially the hair style,
zbog oštećenosti nije mogla odrediti datacija. Zaključno which makes it hard to determine a precise dating. It could
možemo ustvrditi da različiti motivi i stilovi izrade prisutni even belong to the post-antique period.
na ovih nekoliko primjeraka dodatno proširuju bogati The site of Tilurium stands out from other military
stilski i ikonografski repertoar tilurijskih gema. sites in the Roman province of Dalmatia by the quantity of
glyptic material.41 Roman intaglios presented in this paper
fit into the currently known picture of the glyptic from this
site.42 They belong to the Roman glyptic production of the
Imperial period, while the motives depicted on them are
a part of the standard iconography found in the Roman
glyptic of that period. Because of the damage, the dating
of one intaglio could not be determined. We can conclude
that different motives and production styles noted on
these few items widen already rich iconographic and
stylistic repertory found on the gemstones from Tilurium.
40 Inv. br. GAR 11 PN 184; probe D; quadrant D 19; SU 1; shape 8; 15,63 x

7,6 x 3,84 mm.
41 Nardelli 2012, 130. For published gems from the military sites of Muć
41 Nardelli 2012, 130. Za objavljene geme s vojnih lokaliteta Muća Gornjeg Gornji (Andetrium) and Ivoševci near Kistanje (Burnum) see Nardelli 2012,
(Andetrium) i Burna (Burnum) v. Nardelli 2012, 130, n. 3. O rimskom vojnom 130, n. 3. For Roman military stronghold of Andetrium see Zaninović 1996,
uporištu Andetriju v. Zaninović 1996, 287 i Bekić 2011. Za rimski legijski logor 287 and Bekić 2011. For Roman legionary fortress of Burnum see Cambi et
Burnum v. Cambi et al. 2007. Izbor gema iz Burna koje se čuvaju u Muzeju al. 2007. A selection of gems from Burnum kept in the Museum of Croatian
hrvatskih arheoloških spomenika objavljen je u Šeparović, Uroda 2009. national monuments is published in Šeparović, Uroda 2009.
42 Usp. Nardelli 2012, 131. 42 Cf. Nardelli 2012, 131.
77
AGDS I, 3. E. Brandt, W. Gercke, A. Krug, E. Schmidt, Antike Gemmen in deutschen

Sammlungen. Band I: Staatliche Münzsammlung München, Teil 3: Gemmen und
Glaspasten der römischen Kaiserzeit sowie Nachträge, München 1972.
Literatura
AGDS III Göttingen. P. Gercke, Antike Gemmen in deutschen Sammlungen. Band III.
Die Gemmensammlung im Archäologischen Institut der Universität Göttingen, Wiesbaden
1970.
AGDS IV Hannover. M. Schlüter, G. Platz Horster, P. Zazoff , Antike Gemmen in deutschen
Sammlungen. Band IV. Hannover, Kestner Museum, Wiesbaden 1975.
AGNürnberg. C. Weiss, Antike Gemmen in deutschen Sammlungen. Band V. Die antiken
Gemmen in Sammlung Friedrich Julius Rudolf Bergau im Germanischen Nationalmuseum,
Nürnberg, Nürnberg 1996.
AGWien I. E. Zwierlein-Diehl, Die antiken Gemmen des Kunsthistorischen Museums in
Wien. Band I: Die Gemmen von der minoischen Zeit bis zur frühen römischen Kaiserzeit,
München 1973.
Bekić 1998. L. Bekić, Tri manje privatne zbirke s Garduna, Opuscula archaeologica 22 (1998),
233-242.
Bekić 2011. L. Bekić, Andetrij, rimsko vojno uporište. Topografske odrednice, in: A. Librenjak,
D. Tončinić (eds), Arheološka istraživanja u Cetinskoj krajini: znanstveni skup, Sinj, 10. –
13. listopada 2006., Zagreb–Sinj 2011, 315-325.
Berrens 2004. S. Berrens, Sonnenkult und Kaisertum von den Severern bis zu Constantin
I. (193-337 n. Chr.), Stuttgart 2004.
Bulić 1986. F. Bulić, Po ruševinama stare Salone, Split 1986.
Cambi 2005. N. Cambi, Kiparstvo rimske Dalmacije, Split 2005.
Cambi et al. 2007. N. Cambi et al., Rimska vojska u Burnumu = L’esercito romano a Burnum,
Drniš-Šibenik-Zadar 2007.
Demicheli 2012. D. Demicheli, Salonitani extra fines Dalmatiae (I). Svjedoci podrijetlom iz
Salone na vojničkim diplomama, Tusculum 5 (2012), 47-57.
Domić Kunić 1996. A. Domić Kunić, Classis praetoria Misenatium s posebnim obzirom na
mornare podrijetlom iz Dalmacije i Panonije, Vjesnik Arheološkog muzeja u Zagrebu 28-29
(1996), 39-72.
Domić Kunić 1996a. A. Domić Kunić, Classis praetoria Ravennatium with special reflection
on sailors that origin from Dalmatia and Pannonia, Živa antika 46 (1996), 95-110.
Guiraud 1988. H. Guiraud, Intailles et camées de l’époque romaine en Gaule (Territoire
français), Paris 1988.
Guiraud 1996. H. Guiraud, Intailles et camées romains, Paris 1996.
Guiraud 2008. H. Guiraud, Intailles et camées de l’époque romaine en Gaule (Territoire
français): vol. 2, Paris 2008.
Halsberghe 1984. G. H. Halsberghe, Le culte de Deus Sol Invictus à Rome au 3e siècle
après J. C., in: Hi. Temporini, W. Haase (eds), Aufstieg und Niedergang der römischen Welt,
II.17.4, Berlin-New York 1984, 2181-2201.
Henig 2007³. M. Henig, A Corpus of Roman Engraved Gemstones from British Sites (3rd
edition), Oxford 2007.
Henig, Ross 1998. M. Henig, A Ross, A Roman Intaglio Depicting a Warship from the
Foreshore at King’s Reach, WinchesterWharf, Southwark, Britannia 29 (1998), 325-327.
Kaić 2010. I. Kaić, Četiri intaglia s Garduna u Muzeju Cetinske krajine, Opuscula Archaeologica
34 (2010), 115-126.
Kaić 2013. I. Kaić, Rimski svijet u malome. Geme kao svjedočanstva svakodnevnog života:
doktorska disertacija, Zagreb 2013.
Kirigin 2012. B. Kirigin, Salona i more – neke napomene, u: M. Jurković, A. Milošević (eds);
Munuscula in hinorem Željko Rapanić. Zbornik povodom osamdesetog rođendana =
Festschrift on the occasion of his 80th birthday, Zagreb-Motovun-Split 2012, 59-85.
78
Maaskant-Kleibrink 1978. M. Maaskant-Kleibrink, Catalogue of the Engraved Gems in the

Royal Coin Cabinet, The Hague, The Hague 1978.
Magni 2009. A. Magni, Le gemme di età classica, u: G. Sena Chiesa (ur.), Gemme dei Civici
Bibliography
Musei d’Arte di Verona, Roma 2009, 17-142.
Maixner I. F. Maixner, Intagliji u zemaljskom muzeju zagrebačkom (I), Viestnik Hrvatskoga
arkeologičkoga družtva 3, br. 3 (1881), 75-84.
Maixner II. F. Maixner, Intagliji u zemaljskom muzeju zagrebačkom (II), Viestnik Hrvatskoga
arkeologičkoga družtva 3, br. 4 (1881), 108-121.
Manders 2012. E. Manders, Coining Images of Power. Patterns in the Representation of
Roman Emperors on Imperial Coinage, A.D. 193-284, Leiden 2012.
Mandrioli Bizzari 1987. A. R. Mandrioli Bizzari, La collezione di gemme del Museo Civico
Archeologico di Bologna, Bologna 1987.
Nardelli 2002. B. Nardelli, Sulle gemme di Salona, in: E. Marin (ed.), Longae Salonae, Split
2002, 205-216.
Nardelli 2010. B. Nardelli, Gemme e iconografia: appunti da Catoro e da Tilurium, Pallas 83
(2010), 157-165.
Nardelli 2012. B. Nardelli, Late Roman Gems from Tilurium in Croatia, in: C. Entwistle &
N. Adams (eds), Gems of Heaven: Recent Research on Engraved Gemstones in Late
Antiquity, London 2012, 130-134.
Perena Yébenes 2010. S. Perena Yébenes, Magic at Sea. Amulets for Navigation, in: R. L.
Gordon, F. M. Simón (eds), Magical practice in the Latin West: papers from the international
conference held at the University of Zaragoza, 30 Sept.–1 Oct. 2005, Leiden–Boston 2010,
457-486.
Pitassi 2011. M. Pitassi, Roman Warships, Woodbridge 2011.
Sanader 1998. M. Sanader, Tilurij - rimski vojni logor: prethodno izvješće s arheoloških
istraživanja u 1997. i 1998., Opuscula Archaeologica 22 (1998), 243-255
Sanader 2003. M. Sanader, Tilurij I. Istraživanja = Forschungen 1997-2001, Zagreb 2003.
Sanader 2008. M. Sanader, Rimska vojska i njezini tabori u provinciji Dalmaciji, Imago
provinciarum, Zagreb 2008, 79-91.
Sanader 2009. M. Sanader, Dalmatia. Eine römische Provinz an der Adria, Mainz 2009.
Sanader, Tončinić 2010. M. Sanader, D. Tončinić, Gardun – antički Tilurium, in: I. Radman
Livaja (ed.), Nalazi rimske vojne opreme u Hrvatskoj = The Finds of the Roman Military
Equipment in Croatia, Zagreb 2010, 33-53.
Sanader, Tončinić, Ožanić 2004. M. Sanader, D. Tončinić, I. Ožanić, Tilurij - arheološka is-
traživanja 2004. godine, Opuscula Archaeologica 28 (2004), 221-243.
Sanader, Tončinić, Demicheli, Miloglav 2008. M. Sanader, D. Tončinić, D. Demicheli, I. Miloglav,
Gardun (Tilurium): redni broj 205, Hrvatski arheoloki godišnjak 4 (2007) [2008], 444-467.
Sena Chiesa 1966. G. Sena Chiesa, Gemme del Museo Nazionale di Aquileia, Padova 1966.
Šeparović, Uroda 2009. T. Šeparović, N. Uroda, Antička zbirka Muzeja hrvatskih arheoloških
spomenika (izbor) = Ancient Roman Collection of the Museum of Croatian Archaeological
Monuments (A Selection), Split 2009, 111-126.
Tončinić 2008. D. Tončinić, Votivna ara iz Tilurija, Opuscula Archaeologica 28 (2004), 147-157.
Tončinić 2011. D. Tončinić, Spomenici VII legije na području rimske provincije Dalmacije,
Split 2011.
Zaninović 1996. M. Zaninović, Vojni značaj Tilurija u antici, Od Helena do Hrvata, Zagreb 1996,
280-291.
Zaninović 1996a. M. Zaninović, Prata legionis na Kosovu polju kraj Knina s osvrtom na
teritorij Tilurija, Od Helena do Hrvata, Zagreb 1996, 259-271.
Zaninović 2002. M. Zaninović, Mornarička postaja u Saloni i ispostava u Phariji, in: I. Babić,
A. Milošević, Ž. Rapanić (eds), Zbornik Tomislava Marasovića, Split 2002, 69-79.
Zazoff 1983. P. Zazoff, Die Antike Gemmen, München 1983.
77
Sl. 1 - Fig. 1 Sl. 2 - Fig. 2
Sl. 3 - Fig. 3 Sl. 4 - Fig. 4
Sl. 5 - Fig. 5 Sl. 6 - Fig. 6
80
KLAUDIJEVE VOJNE REFORME. MIT ILI DIE HEERESREFORMEN DES CLAUDIUS.
REALNOST1 MYTHOS ODER REALITAT1
Domagoj Tončinić 930.85(450)

Odsjek za arheologiju, Filozofski fakultet, Sveučilište u Zagrebu
Ivana Lučića 3
HR – 10000 ZAGREB
dtoncini@ffzg.hr
U stručnoj literaturi često se analizira uloga cara Klaudija Die Rolle des Kaisers Claudius in der Entwickelung der
u razvoju ustroja rimske vojske. U ovom radu raspraviti römischen Heeresorganisation wird in der Forschung oft
ćemo po našem mišljenju, ključni rad na tu temu te ga analysiert. In diesem Beitrag werden wir den, unserem
dovesti u vezu s vojnim zbivanjima u Iliriku koja su u Erachten nach wichtigsten, Beitrag zu diesem Thema
tој raspravi bila zanemarena. Tako Yann Le Bohec za diskutieren, und zwar im Zusammenhang mit militärischen
Klaudija navodi da je bio prvi reformator Augustovog Ereignissen im Illyricum, die in ihm nicht berücksichtigt
sustava, a Chris Thomas smatra da je Klaudije odgovoran wurden. So spricht Yann Le Bohec von Claudius als
i zaslužan za širok spektar promjena u rimskoj vojsci, dem ersten Reformer des augusteischen Werkes,
koje označava kao Klaudijeve vojne reforme. Kao während Chris Thomas ihn für ein breites Spektrum von
ključne elemente tih reformi vidi promjene u strategiji Veränderungen im römischen Heer für verantwortlich
i vanjskoj politici Carstva, u ustroju vojske, u vojnoj hält, die er als Heeresreformen des Claudius bezeichnet.
infrastrukturi i promjene kod vojne opreme i naoružanja. Als Schlüsselelemente dieser Reformen sieht er
U radu se ističe da postoje argumenti u prilog toj tezi, Veränderungen in der Strategie und Außenpolitik, der
koji ili nisu dovoljno naglašeni ili uopće nisu iskorišteni u Heeresorganisation, der militärischen Infrastruktur und
argumentaciji. Nadalje, arheološki dokazi o promjenama Veränderungen der Waffen und Ausrüstungsgegenstände.
u rimskoj vojsci u vrijeme cara Klaudija mnogo su brojniji Im Beitrag werden Argumente hervorgehoben, die für
i zastupljeni su na mnogo širem području. Kao prilog die These sprechen, aber nur unzureichend betont
raspravi upozorava se na pojedina zbivanja, koja su se oder überhaupt nicht verwendet wurden. Weiter sind
odigrala u Iliriku, odnosno u Dalmaciji i Panoniji, te na die archäologischen Beweise der Veränderungen beim
1 Die vorliegende Arbeit ist eine erweiterte und zum Druck überarbeitete
1 Ovaj rad je dopunjeno i za tisak prerađeno nastupno predavanje, koje je Fassung der Probevorlesung, die der Autor am 7. November 2012 unter Auf-
autor održao 7. studenog 2012. godine pred povjerenstvom u sastavu dr. sc. sicht der Kommission Univ. Prof. Dr. Mirjana Sanader, Univ. Prof. Dr. Marina
Mirjana Sanader, red. prof., dr. sc. Marina Milićević Bradač, red. prof. i dr. sc. Milićević Bradač und Univ. Prof. Dr. Marin Zaninović gehalten hat. Dieser
Marin Zaninović, red. prof. u miru. Ovaj rad je sufinancirala Hrvatska zaklada Beitrag wurde von der Kroatischen Wissenschaftsstiftung durch das Projekt
za znanost projektom 6505. 6505 finanziell unterstützt.
81
Nova antička Duklja V, 2014., 79-95 Domagoj TONČINIĆ, Klaudijeve vojne reforme...
arheološke nalaze, prvenstveno iz tih provincija, koji se römischen Heer unter Claudius weit zahlreicher und
tiču rimske vojske u vrijeme cara Klaudija, a do sada su auf einem viele größerem Gebiet vertreten. Als Beitrag
uglavnom ostali zanemareni. Skribonijanova pobuna protiv zur Diskussion wird auf Ereignisse im Illyricum, bzw.
Klaudija u Dalmaciji 42. god. mogla je biti snažan poticaj den Provinzen Dalmatien und Pannonien, aufmerksam
caru za provođenje reformi u vojsci s ciljem suzbijanja gemacht, und auf archäologische Funde aus diesen
utjecaja senatorskog staleža u vojsci, odmicanja vojske Provinzen, die im Zusammenhang mit dem römische
od Italije, zapošljavanja vojske i pridobivanja njene Heer unter Claudius stehen und bis jetzt unberücksichtigt
naklonosti. Pojedini arheološki nalazi iz Tilurija i Burna geblieben sind. Die Revolte des Scribonianus in
mogu se tumačiti kao rezultat upravo tih mjera. Dalmatien im Jahre 42 konnte ein starker Beweggrund
für Claudius sein, Reformen im Heer umzusetzen, um
den Einfluss des Senats im Heer einzuschränken, das
Ključne riječi: Klaudije, Klaudijeve vojne reforme, Skribi-
Heer weiter von den Grenzen Italiens zu versetzen, es
nijan, Tilurium, Burnum. beschäftigt zu halten und seine Gunst zu erlangen.
Einige archäologische Funde aus Tilurium und Burnum
können als Resultat dieser Maßnahmen gedeutet werde.
Schlüsselwörter: Claudies, Heeresreformen des Clau-
dius, Scribonianus, Tilurium, Burnum.
82
Domagoj TONČINIĆ, Klaudijeve vojne reforme... Nova antička Duklja V, 2014., 79-95
Već se duže vrijeme u stručnoj literaturi analizira Die Rolle des Kaisers Claudius in der
djelovanje cara Klaudija u promjenama i razvoju ustroja Veränderung und Entwickelung der römischen Staats-
Rimskog carstva i rimske vojske. Potaknuti radom Chrisa und Heeresorganisation wird in der Forschung bereits
Thomasa, u kojem raspravlja o Klaudijevim vojnim lange analysiert. Von einer Abhandlung angeregt, in der
reformama, želimo doprinijeti toj temi, na način da u Chris Thomas über die Heeresreformen des Claudius
raspravu uključimo pojedina zbivanja, koja su se odigrala diskutiert, wollen wir diesem Thema beitragen, indem wir
u Iliriku, odnosno u Dalmaciji i Panoniji, te arheološke auf Ereignisse im Illyricum, bzw. den Provinzen Dalmatien
nalaze, prvenstveno iz tih provincija, koji se tiču rimske und Pannonien, und auf archäologische Funde aus diesen
vojske u vrijeme cara Klaudija, a do sada su uglavnom Provinzen aufmerksam machen, die mit dem römische
ostali zanemareni. Pri tome njih naravno treba analizirati Heer unter Claudius im Zusammenhang stehen und bis
u kontekstu arheoloških nalaza iz ostatka Carstva. jetzt unberücksichtigt geblieben sind. Dabei müssen
Podsjetimo se da je rimski car Klaudije, odnosno diese selbstverständlich unter Berücksichtigung anderer
Tiberius Claudius Caesar Augustus Germanicus, archäologischer Funde im Römischen Reich analysiert
rođen 1. kolovoza 10. god. pr. Kista u Lugdunu kao werden.
Tiberije Klaudije Nero Germanik (Tiberius Claudius Erinnern wir uns, dass Kaiser Claudius bzw.
Nero Germanicus) (Kierdorf, 2010; Mommsen, 1992, Tiberius Claudius Caesar Augustus Germanicus
179–192). Bio je sin Druza starijeg (Nero Claudius am 1. August 10 vor Chr. in Lugudunum als Tiberius
Drusus) i Antonije Minor (Antonia Minor). Po ocu je Claudius Nero Germanicus geboren wurde (Kierdorf,
dakle bio nećak cara Tiberija i stric cara Kaligule. Po majci 2010; Mommsen, 1992, 179–192). Er war Sohn des
je bio unuk triumvira Marka Antonija i Augustove sestre älteren Drusus, des Nero Claudius Drusus und Antonia
Oktavije, koja je bila Cezarova pranećakinja. Bio je sin, Minor. Väterlicherseits war er also Neffe des Tiberius und
nećak i brat trojce najznačajnijih rimskih vojskovođa poslije Onkel des Caligula. Mütterlicherseits war er Enkel des
Cezara - sin Druza starijeg (Nero Claudius Drusus), Marcus Antonius und der Octavia, der Schwester des
koji se proslavio pokoravanjem alpskih naroda i ratovima Augustus und Grossnichte des Caius Iulius Caesar. Er war
u Germaniji, nećak Tiberija (Tiberius Claudius Nero), Sohn, Neffe und Bruder dreier bedeutendsten römischen
koji se također proslavio pokoravanjem alpskih naroda Feldherren nach Caesar. - Sohn des Nero Claudius
i ratovima u Germaniji, ali i Panoniji, te brat Germanika Drusus, berühmt für die Bezwingung der Alpenvölker
(Nero Claudius Germanicus), koji se poput svoga oca und die Kriege in Germanien, Neffe des Tiberius
i strica proslavio ratovima u Germaniji. Bio je prvi car koji Claudius Nero, ebenfalls berühmt für die Bezwingung
je rođen izvan Italije i prvi car koji je do prijestolja došao der Alpenvölker und die Kriege in Germanien, aber auch
zahvaljujući pretorijancima. Na vlast je došao 24. siječnja Pannonien, und Bruder des Nero Claudius Germanicus,
41. god. nakon što su pretorijanci ubili njegovog strica i der wie sein Vater und Onkel berühmt war für die Kriege in
neposrednog prethodnika cara Kaligulu. Germanien. Er war der erste außerhalb Italiens geborene
U tom trenutku Klaudije je imao 50 godina, ali se Kaiser, und der erste für dessen Erhebung die Prätorianer
do tada nije istaknuo ni u jednoj magistraturi. Suetonija verantwortlich waren. Er ist am 24. Januar 41 zur Macht
prenosi da je „gotovo kroz cijelo djetinjstvo i mladost gelangt, nachdem die Prätorianer seinen Onkel und
trpio od različitih dugotrajnih bolesti, tako da je Vorgänger Caligula ermordet haben.
duševno i tjelesno toliko oslabio, da ga ni u zrelijim In diesem Augenblick war Claudius 50, aber
godinama nisu smatrali sposobnim ni za kakvo hat sich bis dahin in keinem Amt bewehrt. Suetonius
državno ili privatno zvanje“ (Klaudije, 2, 1). Zbog toga berichtet „während der ganzen Zeit seiner Kindheit
su se i August i Tiberije opirali njegovom napredovanju und Jugend hatte er mit vielfachen, hartnäckigen
kroz državne službe, odnosno časti, te je magistraturu Krankheiten zu kämpfen, wodurch Körper und Geist
konzula prvi put obnašao za vladavine Kaligule (Suetonije, zugleich so geschwächt wurden, dass man selbst
Klaudije, 4-7). Po ubojstvu Kaligule, Klaudije se skrivao im vorgerückten Mannesalter glaubte, er sei für
dok ga pretorijanci nisu slučajno pronašli, prepoznali i keinerlei öffentliche oder private Aufgabe geeignet“
odveli u svoj logor, te su ga proklamirali za cara dok je (Claud. 2,1). Deswegen haben ihn Augustus und Tiberius
Senat raspravljao o tome hoće li se proglasiti republika ili vom Aufstieg inöffentlichen Ämtern ausgeschlossen,
odrediti novi vladar (Suetonije, Klaudije, 10). sodass er erst unter Caligula Konsul wurde (Suet.Claud.
Iako je bez političkog iskustva i čini se, ne vlastitim 4-7). Nach der Ermordung des Caligula hat Claudius sich
voljom, već igrom slučaja, postao car, Klaudije se pokazao versteckt, bis er von den Prätorianern entdeckt, in ihr
kao vrlo vješt i uspješan vladar. To pokazuju najznačajniji Lager gebracht, und schließlich zum Kaiser ausgerufen
83
koraci njegove vladavine. Kao prvo osigurao se od ubojica wurde. Währenddessen hat der Senat noch erwogen, ob
svoga prethodnika, i to na način da je pretorijance, koji su die Republik wiederhergestellt, oder ein neuer Herrscher
ga doveli na vlast, nagradio sa po 15 000 sestercija, a ernannt werden soll (Suet.Claud. 10).
kaznio je samo glavne urotnike (Suetonije, Klaudije, 10, Obwohl er ohne politische Erfahrung und, wie
4; 11, 1). Normalizirao je odnose sa senatom time što es scheint, auch nicht aus eigenem Willen zum Kaiser
je poništio brojne poteze svog prethodnika Kaligule, a ausgerufen wurde, hat sich Claudius als sehr geschickter
zaplijenjena dobra vratio je njihovim vlasnicima. Ipak je, und erfolgreicher Herrscher entpuppt. Dies geht aus
obnašajući dužnost cenzora, pokušao ograničiti utjecaj den wichtigsten Maßnahmen seiner Regierungszeit
senata i utjecati na sastav senata, a tokom njegove hervor. Als erstes hat er sich von den Mördern seines
vladavine pogubljeno je 35 senatora (Suetonije, Klaudije, Vorgängers, die ihn zum Kaiser ausgerufen haben,
29,2). Nastojao je pridobiti naklonost Rimljana na koju gesichert indem er sie mit je 15000 Sesterzen belohnt,
su sigurno pozitivno utjecali veliki građevinski radovi. und nur die Hauptverschwörer bestraft hat (Suet.
Prvenstveno izgradnja luke u Ostiji i isušivanje Fucinskog Claud. 10, 4; 11, 1). Er hat die Beziehungen zum Senat
jezera (lago Fucino) (Suetonije, Klaudije, 20), dvije normalisiert, indem er zahlreiche Maßnahmen seines
mjere koje su trebale pridonijeti sigurnoj opskrbi žitom, ali Vorgängers wiederrufen, und beschlagnahmte Güter
i izgradnja akvedukata Aquae Claudiae (69 km) i Anio ihren Besitzern rückerstattet hat. Trotzdem hat er als
Novus (87 km). Na naklonost Rimljana sigurno je pozitivno Zensor versucht den Einfluss des Senats einzuschränken
utjecala i organizacija igara, poput onih povodom 800-te und auf die Zusammensetzung des Senats Einfluss zu
obljetnice Rima (Suetonije, Klaudije, 21,2). Proslavio se nehmen. Während seiner Regierung wurden auch 35
i prvim značajnim proširenjem Carstva poslije Augusta. Senatoren hingerichtet (Suet.Claud. 29,2). Er hat versucht
Osvojio je Britaniju, a u Carstvo su definitivno uključeni i die Gunst der Römer zu erlangen, worauf sich große
drugi prostori, odnosno Trakija, Likija, Mauretanija i Norik. Bauprojekte sicherlich positiv ausgewirkt haben. In erster
Reorganizirao je vojnu službu vitezova, odnosno sustav Linie der Hafenneubau in Ostia und die Trockenlegung
njihovog napredovanja (cursus honorum), te im je des Fuciner Sees (lago Fucino) (Suet.Claud. 20), zwei
otvorio mjesta u upravi. Navedenim je reformama u velikoj Maßnahmen die der Getreideversorgung Roms beitragen
mjeri unaprijedio položaj viteškog staleža, iako je i s njime sollten, aber auch der Bau zweier Aquädukte, Aqua
bio u sukobu, zbog čega je oko 300 viteza pogubljeno Claudia (69 km) und Anio Novus (87 km). Auf die Gunst
tokom njegove vladavine (Suetonije, Klaudije, 29,2). der Römer hat sich sicher auch die Organisation von
Posljednje dvije stvari, širenje Carstva i Spielen, wie jener zum 800. Geburtstag der Stadt Rom
reorganizacija vojne službe vitezova, u neposrednoj positiv ausgewirkt (Suet.Claud. 21,2). Er hat sich mit
su vezi s vojskom. Iako nema izvora koji bi izrijekom der ersten bedeutenden Ausdehnung des Reiches nach
spominjali Klaudijeve vojne reforme, u vrijeme Klaudija se Augustus Ruhm verschafft. Er hat Britannien erobert und
u rimskoj vojsci zbivaju i brojne druge promjene. U tom Thrakien, Lykien, Mauretanien und Noricum wurden in
kontekstu Yann Le Bohec za Klaudija navodi da je bio prvi das römische Reich eingegliedert. Er hat den Militärdienst
reformator Augustovog sustava (Le Bohec, 1993, 211). der Ritter, bzw. ihren cursus honorum reorganisiert und
Chris Thomas ide tako daleko da govori o širokom spektru ihnen Verwaltungsämter zugänglich gemacht. Mit diesen
promjena u rimskoj vojsci, koji je pokrenut na početku Reformen hat er die Stellung des Ritterstandes bedeutend
vladavine cara Klaudija. Da je upravo Klaudije odgovoran verbessert, obwohl er auch mit diesem im Konflikt stand
i zaslužan za navedene reforme argumentira činjenicom und 300 Ritter während seiner Regierung hingerichtet
da je rimska vojska od Augusta nadalje bila isključiva wurden (Suet.Claud. 29,2).
domena cara. To pokazuje već Augustova oporuka u kojoj Die zwei letztgenannten Maßnahmen stehen in
je naveo brojno stanje i raspored vojnih jedinica, količinu direkter Verbindung zum Heer. Obwohl wir über keine
novaca potrebnu za isplatu i osobe koje su upoznate s Quellen verfügen, die Heeresreformen des Claudius
pojedinostima (Suetonije, August, 101, 4; Tacit, Ann. 1, ausdrücklich erwähnen würden, kommt es beim
11). Zbog potrebe da kontrolira vojsku, koja je oslonac römischen Heer unter Claudius noch zu zahlreichen
carske moći, samo je car mogao provoditi reformu vojske anderen Veränderungen. Insofern spricht Yann Le Bohec
i tako nešto osjetljivo nije mogao prepustiti podređenima von Claudius als dem ersten Reformer des augusteischen
(Thomas, 2004, 427–428). Taj spektar promjena Chris Werkes (Le Bohec, 1993, 211). Chris Thomas geht
Thomas označava kao Klaudijeve vojne reforme, a kao so weit und spricht von einem breiten Spektrum von
ključne elemente tih reformi vidi promjene u strategiji Veränderungen im römischen Heer, die zu Beginn der
i vanjskoj politici Carstva, u ustroju vojske, u vojnoj Regierungszeit des Claudius eingeleitet wurden. Dass
84
infrastrukturi i promjene kod vojne opreme i naoružanja. Claudius für die genannten Reformen verantwortlich
Za potrebe naše rasprave pobliže ćemo razmotriti prva tri und verdient ist, argumentiert er mit der Tatsache, dass
Thomasova elementa. Četvrti element zaslužuje posebnu das römische Heer seit Augustus ausschließlich dem
raspravu u koju bi trebalo uključiti sve relevantne nalaze Kaiser unterliegt. Das zeigt bereits das Testament des
rimske vojne opreme i naoružanja s područja Carstva koji Augustus, in dem die Größe des Heeres, die Standorte
potječu iz sigurno datiranih konteksta. der Einheiten und die notwendigen Ausgaben angeführt
Među promjenama u strategiji i vanjskoj politici waren, sowie die Personen, die mit allen Einzelheiten
Carstva ističe osvajanje Britanije, smirivanje sukoba s vertraut waren (Suet.Aug. 101, 4; Tac.ann. 1, 11). Weil er
Germanima istočno od Rajne i pomicanje rimske vojske Kontrolle über das Heer, die Hauptstütze der kaiserlichen
do Dunava. Osvajanje Britanije nije bilo samo prvo veliko Gewalt, haben musste, konnte nur der Kaiser eine
prostorno proširenje Carstva nakon Augustove smrti. Heeresreform durchführen, und so eine empfindliche
Treba napomenuti da je August preporučio da se Carstvo Gelegenheit nicht seine Untertanen überlassen (Thomas,
više ne širi (Tacit, Ann. 1,11) i da osvajanje Britanije 2004, 427–428). Dieses Spektrum von Veränderungen
prethodno ni Cezaru nije pošlo za rukom. Pripreme za bezeichnet Chris Thomas als Heeresreformen des
osvajanje morale su početi ubrzo nakon preuzimanja vlasti Claudius. Als Schlüsselelemente dieser Reformen sieht
i za Klaudija su završile po povratku u Rim 44. godine. er Veränderungen in der Strategie und Außenpolitik, der
Upravo je to vrijeme, kako misli Chris Thomas, u kojem Heeresorganisation, der militärischen Infrastruktur und
se Klaudije intenzivno bavi vojnim pitanjima i u kojem Veränderungen der Waffen und Ausrüstungsgegenstände.
su vojne reforme planirane i pokrenute (Thomas, 2004, Zum Zweck unserer Diskussion werden wir die ersten drei
427 i 439). Smirivanje sukoba s Germanima istočno od Elemente näher erörtern. Das vierte Element verdient
Rajne uslijedilo je ubrzo nakon što su ti sukobi u vrijeme eine eigene Abhandlung, die alle relevanten Waffen und
Kaligule obnovljeni (Tacit, Anali, 11, 19-20) (Thomas, Ausrüstungsgegenstände aus sicher datierten Kontexten
2004, 442). Tada dolazi i do učvršćivanja rimske vojske im Römischen Reich mit einbeziehen müsste.
na Rajni, ali i šire. U Reciji i Noriku, dolazi do pomicanja Unter den Veränderungen der Strategie und
rimske vojske iz unutrašnjosti prema Dunavu, odnosno Außenpolitik des Reiches betont Thomas die Eroberung
do premještanja vojnih logora iz unutrašnjosti na sam tok Britanniens, die Beruhigung der Konflikte mit den
Dunava (Thomas, 2004, 440–441). rechtsrheinischen Germanen und die Vorlagerung des
Među promjenama u ustroju vojske ističe Heeres an die Donau. Die Eroberung Britanniens war
osnivanje novih legija i početak prakse dodjeljivanja nicht nur die erste bedeutende Reichserweiterung nach
„službenih imena“ legijama. Prema Chrisu Thomasu Augustus. Betont werden muss, dass Augustus empfohlen
upravo je Klaudije dao osnovati legiones XV et XXII hat, das Reich in den gegebenen Grenzen zu halten (Tac.
Primigeniae i to za potrebe osvajanja Britanije. Riječ ann. 1,11), und dass die Eroberung Britanniens nicht
je o prvom osnivanju legija nakon pripajanja kraljevine einmal Caesar gelungen ist. Die Vorbereitungen der
Galacije Rimskom carstvu 25. god. prije Krista, kada je Eroberung müssen unmittelbar nach Regierungsantritt
od njenih postrojbi osnovana legio XXII Deiotariana begonnen haben, und waren für Claudius mit der
(Thomas, 2004, 430–431). Chris Thomas ističe da u Rückkehr nach Rom im Jahre 44 abgeschlossen. Eben in
vrijeme Augusta „službena imena“ legija još nisu bila dieser Zeit, so Chris Thomas, soll Claudius sich intensiv
pravilo, ali dvije nove legije Primigeniae dobile su ime pri mit Heeresangelegenheiten befasst haben, und sollen die
osnivanju. Tu praksu kasnije su najprije nastavile, dvije Reformen planiert und eingeleitet worden sein (Thomas,
dalmatinske legije, VII i XI, koje su dobile počasni naslov 2004, 427 i 439). Die Beruhigung der Konflikte mit den
Claudia pia fidelis, a i za ime XXII legije Deiotariana je rechtsrheinischen Germanen erfolgte schnell nachdem
navodno zaslužan Klaudije (Thomas, 2004, 432). diese Konflikte unter Caligula wiederaufgenommen
Promjene u ustroju vojske izrazitije su kod pomo- wurden (Tac.ann. 11, 19-20) (Thomas, 2004, 442). Zu
ćnih vojnih postrojbi. Kohorte i ale poznate su u rimskoj dieser Zeit fasst das römische Heer am Rhein fester Fuß,
vojsci od Augusta, ali u vrijeme cara Klaudija dolazi do aber auch anderenorts. In Rätien und Noricum kommt
reorganizacije vojne službe vitezova. Kako prenosi es zur Vorlagerung des Heeres an die Donau, bzw. zur
Suetonije, nju je Klaudije regulirao „tako, da su poslije Verlagerung der Militärlager aus dem Landesinneren
zapovjedništva kohorte dobivali zapovjedništvo direkt an den Donaustrom (Thomas, 2004, 440–441).
konjaničke čete, a poslije toga čin legijskog tribuna“ Unter den Veränderungen der Heeresorganisation
(Klaudije, 25,1). Vitezovi su time dobili na značaju jer se betont er die Gründung neuer Legionen und Einführung
u vrijeme Augusta alama zapovijedala i po dva mlada von offiziellen Legionsnamen. Nach Chris Thomas war
85
senatora (Suetonije, August, 38,2), a nakon Klaudijeve es Claudius der die legiones XV et XXII Primigeniae
reforme za njih su u vojsci preostali zapovjedništvo nad für die bevorstehende Eroberung Britanniens aufgestellt
legijom i mjesto legijskog tribuna.(Thomas, 2004, 428–30.) hat. Dabei handelt es sich um die erste Aufstellung von
Legionen seit das Königreich Galatien 25 vor Chr. dem
Reich einverleibt, und von deren Truppen die legio
XXII Deiotariana gegründet wurde (Thomas, 2004,
430–431). Chris Thomas betont, dass unter Augustus
offizielle Legionsnamen noch nicht üblich waren, die zwei
neuaufgestellten Legionen aber einen Namen bekommen
haben. Diese Praxis wurde zunächst von den zwei
dalmatinischen Legionen, der VII u XI, die den Ehrentitel
Claudia pia fidelis bekommen haben, fortgesetzt,
und Claudius soll auch für den Namen der legio XXII
Deiotariana verantwortlich sein (Thomas, 2004, 432).
Die Veränderungen der Heeresorganisation
sind bei den Hilfstruppen noch deutlicher. Kohorten und
Alen sind im römischen Heer seit Augustus bekannt,
aber Claudius hat den Militärdienst der Ritter so
geordnete, „dass er ihnen nach einer Kohorte eine
Schwadron unterstellte, nach einer Schwadron
das Legionstribunat gab“ (Suet.Claud. 25.1). Die
Ritter haben damit an Bedeutung gewonnen, weil unter
Augustus Alen von zwei jungen Senatoren befehligt
wurden (Suet.Aug. 38,2) und ihnen nach der Reform
des Claudius die Stellen des Legionslegaten und
Sl. 1 - Abb. 1: Stela Gaja Asurija, vojnika VII. legije = Grabstele des Caius Asurius,
mil(es) leg(ionis) VII (Arheološki muzej u Splitu, inv. br. A 1424; Foto: A. Verzotti).
Legionstribunen verblieben ist (Thomas, 2004, 428–30).
Zur selben Zeit werden auch andere Veränderungen
vollzogen. Parallel zu den Legionen beginnt auch bei den
Istovremeno se zbivaju i druge promjene. Hilfstruppen die Einführung von offiziellen Truppennamen
Paralelno s legijama, započinje praksa dodjeljivanja (Thomas, 2004, 432–435). Weiter wurde die Dienstzeit
„službenih imena“ pomoćnim postrojbama (Thomas, der Peregrini auf 25 Jahre beschränkt. Denjenigen die
2004, 432–435). Nadalje, uređeni su trajanje vojne 25 oder mehr Jahre Dienst erbracht haben, wurden
službe peregrina i njihov otpust iz vojske. Vojna služba das römische Bürgerrecht (civitas) und das conubium
ograničena je na 25 godina, a onima koji su odslužili 25 verliehen, womit auch ihre Frauen und Kinder das
ili više godina počelo se dodjeljivati građansko pravo Bürgerrecht erhalten haben. Bestätigung der erteilten
(civitas) i conubium, čime su i njihove žene i djeca Rechte waren sogenannte Militärdiplome, die zum ersten
stjecali građansko pravo. Potvrda stečenih prava bile su Mal unter Claudius auftauchen (Thomas, 2004, 437–438).
tzv. vojne diplome koje se po prvi put javljaju upravo u Chris Thomas betont, dass unter Claudius auch die Flotte
vrijeme cara Klaudija (Thomas, 2004, 437–438). Chris gegründet wurde. So wurde für die Eroberung Britanniens
Thomas ističe da se u vrijeme Klaudija osniva mornarica. die classis Britannica formiert, und auf dem Rhein die
Tako je za potrebe osvajanja Britanije formirana classis Flussflotte, bzw. die classis Germanica mit Stützpunkt
Britannica, a na Rajni riječna mornarica, odnosno in Köln-Alteburg. Den Befehl über die Flotte übernimmt
classis Germanica, sa sjedištem u Köln-Alteburg. ein ritterlicher procurator Augusti et praefectus classis
Zapovjedništvo nad mornaricom preuzima viteški (Thomas, 2004, 435).
procurator Augusti et praefectus classis (Thomas, 2004, Parallel zu den Veränderungen der Heeresor-
435). ganisation kommt es auch zu Veränderungen in der
Paralelno s promjenama u ustroju vojske dolazi i militärischen Infrastruktur. Es entsteht ein neues Konzept
do promjena u vojnoj infrastrukturi, odnosno javlja se novi der Militärlager. Die polygonalen Lager der augusteischen
koncept vojnih logora. Poligonalne logore augustovog und tiberischen Zeit werden durch rechteckige Lager
i tiberijevog razdoblja zamjenjuju logori pravilnog ersetzt, in denen zum ersten Mal Steinbeuten auftreten,
pravokutnog tlocrta, a istovremeno se u vojnim logorima die allmählich die Holzbauten ersetzen (Thomas, 2004,
86
po prvi put javljaju kamene građevine, koje postupno 440–441). Wenn wir von der Tatsache absehen, dass
zamjenjuju one podignute od drva (Thomas, 2004, 440– wir über keine Quellen verfügen, die Heeresreformen
441). des Claudius ausdrücklich erwähnen würden, hat die
Izuzmemo li činjenicu da nema neposrednih Abhandlung von Chris Thomas ein weiteres schwaches
izvora koji bi spominjali Klaudijeve vojne reforme, Glied. Ausgebleiben ist die Fragen nach der Ursache
najslabija karika Thomasove rasprave je nedostatak und dem unmittelbaren Anlass für solche weitreichende
pitanja i odgovora o uzroku i neposrednom povodu za Reformen und in Folge auch die Antwort auf diese
tako opsežne reforme. Nadalje, pojedini argumenti u Frage. Weiter sind einige Argumente die für die These
prilog tezi nategnuti su, te gotovo ili potpuno nedokazivi. in Anspruch genommen werden kaum oder überhaupt
Tako se primjerice većina autora slaže da do osnivanja nicht zu beweisen. So stimmt der Großteil der Forschung
novih legija u vrijeme principata dolazi u sklopu priprema überein, dass es zu Aufstellungen von Legionen während
za nove vojne pohode i u sklopu očekivanog proširenja des Prinzipats im Rahmen von Kriegsvorbereitungen und
carstva. I drugi autori osnivanje XV i XXII legije pripisuju erwarteten Gebietserweiterungen kommt.
Klaudiju, ali su brojna i mišljenja da je obije legije osnovao Auch andere Autoren vertreten die Meinung,
već Kaligula za potrebe obnovljenih sukoba s Germanima dass Claudius die legiones XV et XXII Primigeniae
istočno od Rajne (Usporedi različita mišljenja kod Mann, aufgestellt hat, aber gleichermaßen zahlreich sind
1963). Time se ukupan broj legija na Rajni nakratko die Meinungen, dass dies bereits unter Caligula im
popeo na 10. XV legija je vjerojatno smještena u logoru Rahmen der wiederaufgenommenen Konflikte mit der
Mainz-Weisenau u gornjem Porajnju, a XXII je pridružena rechtsrheinischen Germanen passiert ist (vergleiche die
legijama u donjem Porajnju, ali mjesto njenog logora nije verschiedenen Meinungen bei Mann, 1963). Damit ist die
poznato (Campbell, 2006, 15–16). Zahl der Legionen am Rhein kurzfristig auf 10 gestiegen.
Za razliku od toga, postoje i argumenti, koji Die XV Legion war wahrscheinlich in Mainz-Weisenau
se mogu koristiti u prilog tezi o Klaudijevim vojnim am Oberrhein stationiert und die XXII Legion in einem
reformama, ali Chris Thomas dovoljno ne naglašava unbekanntem Lager am Niederrhein (Campbell, 2006,
njihov značaj. To se prije svega odnosi na promjene u 15–16). Im Gegensatz dazu existieren auch Argumente,
vojnoj infrastrukturi, odnosno na pojavu novog koncepta die für die These von den Heeresreformen des Claudius
vojnih logora. Činjenica je da poligonalne logore, kakvi sprechen, aber Chris Thomas hat sie nur unzureichend
su bili uobičajeni u vrijeme Augusta i Tiberija, od Klaudija betont. Dies bezieht sich vor allem auf die Veränderungen
nadalje zamjenjuju logori pravilnog pravokutnog tlocrta, in der militärischen Infrastruktur, bzw. auf die Entstehung
koji se sve učestalije izgrađuju u kamenu. No mnogo eines neuen Konzepts der Militärlager. Tatsache ist, dass
značajnije je da nestaju veliki rimski vojni logori, u kojima polygonalen Lager der augusteischen und tiberischen Zeit
je u vrijeme Augusta i Tiberija u republikanskoj tradiciji seit Claudius durch rechteckige Lager ersetzt werden, die
bila smještena cijela vojska, sastavljena od više različitih zunehmend in Stein ausgebaut werden. Viel bedeutender
postrojbi, kako legijskih, tako i pomoćnih. Od Klaudija, ist, dass die großen Militärlager verschwinden, in denen
kada je zaključen proces uključivanja pomoćnih postrojbi unter Augustus und Tiberius in republikanischer Tradition
u profesionalnu vojsku, po prvi put se arheološki jasno das ganze Heer untergebracht war, bestehend aus
mogu prepoznati i razlikovati legijski logor i kasteli verschiedenen Einheiten, sowohl aus Legion als auch
pomoćnih postrojbi. Po prvi put možemo dokumentirati Hilfstruppen. Seit Claudius, als die Eingliederung der
postojanje pravokutnih logora, koji po veličini mogu primiti Hilfstruppen in das professionelle Heer abgeschlossen
pomoćne postrojbe i koji se temeljem epigrafičkih nalaza wurde, können zum ersten Mal Legionslager und
mogu i pripisati konkretnim pomoćnim postrojbama. Dva Hilfstruppenkastelle archäologisch klar erkannt und
najpoznatija primjera su kasteli Valkenburg na donjoj unterschieden werden. Zum ersten Mal können
Rajni i Oberstimm na gornjem Dunavu (Johnson, 1987, rechteckige Lager dokumentiert werden, die ihrer Größe
257–270). Također po prvi put možemo dokumentirati nach eine Hilfstruppe aufnehmen können, die aufgrund
postojanje pravokutnih logora, koji po veličini mogu primiti von epigraphischen Denkmälern auch konkreten Truppen
jednu legiju. Oni se u pravilu podižu na novim zemljopisno- zugewiesen werden können. Die zwei bekanntesten
strateškim položajima, imaju oblik izduženog pravokutnika Kastelle dieser Zeit sind Valkenburg am Niederrhein und
ili čak kvadrata i zauzimaju površinu od 20-25 ha. Površina Oberstimm an der oberen Donau (Johnson, 1987, 257–
se i dalje razlikuje od logora do logora, ali je standard ipak 270). Zum ersten Mal können auch rechteckige Lager
znatno jasniji nego u prethodnome razdoblju. Logori od dokumentiert werden, die ihrer Größe nach eine Legion
sada pa nadalje postaju trajniji, a različite faze logora od aufnehmen können. Diese werden in Regel auf neuen
87
sada više nisu tako brojne, privremene i nestalne u smislu geographischen und strategischen Standorten errichtet,
da negiraju jedna drugu. Najpoznatiji primjeri su Logori haben einen rechteckigen oder sogar quadratischen
Bonna, Novaesium i Vetera (Tončinić, 2009a, 60–63). Grundriss und nehmen eine Fläche von 20-25 ha ein.
Navedene promjene spadaju među arheološki najbolje Die Fläche unterscheidet sich auch weiterhin von Lager
prepoznatljive promjene u rimskoj vojsci Klaudijevog zu Lager, aber ein Standard ist trotzdem viel deutlicher
razdoblja. zu erkennen als vorher. Die Lager werden von jetzt an
Na kraju postoje i argumenti, koji se mogu viel dauerhafter und die verschiedenen Lagerphasen sind
koristiti u prilog tezi o Klaudijevim vojnim reformama, ali nicht mehr so zahlreich, vorübergehend, unbeständig
Chris Thomas ih ne koristi u svojoj argumentaciji. Tako und negieren einander nicht. Die bekanntesten Beispiele
nisu uključena ni zbivanja koja su se odigrala u Iliriku, sind die Legionslager Bonna, Novaesium und
odnosno Dalmaciji i Panoniji, niti arheološki nalazi iz tih Vetera (Tončinić, 2009a, 60–63). Die beschriebenen
provincija. Za Panoniju Thomas navodi da je promjena Veränderungen sind unter allen Veränderungen beim
politike u odnosu na Augusta i Tiberija bila minimalna. römischen Heer zur Zeit des Claudius archäologisch
Kao razlog tome vidi činjenicu da Panonija nije bila am deutlichsten zu erkennen. Zuletzt existieren auch
na pretpostavljenom putu Klaudija iz Britanije, kroz Argumente, die für die These von den Heeresreformen
Germaniju prema Italiji (Thomas, 2004, 441). Dalmaciju des Claudius sprechen, aber in der Argumentation von
gotovo ni ne spominje, osim u kontekstu promjene imena Chris Thomas überhaupt nicht verwendet wurden. So
VII i XI legije nakon Skribonijanove pobune (Thomas, sind die Ereignisse im Illyricum, bzw. den Provinzen
2004, 432). No, i u Panoniji se u vrijeme cara Klaudija Dalmatien und Pannonien, nicht berücksichtigt worden,
zbivaju znakovite promjene vezane uz rimsku vojsku. und auch nicht die archäologischen Funde aus diesen
Dalmacija je pak odigrala važnu ulogu na početku Provinzen. Für Pannonien führt Chris Thomas an, dass
Klaudijeve vladavine i Dalmacija posjeduje spomeničku die Veränderungen im Vergleich zu Augustus und Tiberius
baštinu koja je zahvaljujući tim zbivanjima jasno datirana. minimal waren. Als Grund dafür sieht er die Tatsache,
Rimska provincija Dalmacija i njena spomenička baština dass Pannonien nicht auf der angenommenen Route des
se stoga nameću kao prilog raspravi o tzv. Klaudijavim Claudius von Britannien, über Germanien nach Italien
vojnim reformama. lag (Thomas, 2004, 441). Dalmatien erwähnt er nur im
Jedan od ključnih događaja na početku Klaudijeve Zusammenhang mit der Verleihung von Ehrentitel an die
vladavine bila je pobuna namjesnika provincije Dalmacije legiones VII et XI nach der Revolte des Skribonianus
42. godine. Tijek pobune poznat nam je iz antičkih izvora (Thomas, 2004, 432).
u kojima se navedeni namjesnik spominje kao Furije Doch in Pannonien kommt es unter Claudius zu
Kamilo Skribonijan (Furius Camillus Scribonianus). bedeutenden Veränderungen, die mit dem römischen
Isti je u Dalmaciji ostao zabilježen na dva spomenika. Heer im Zusammenhang stehen. Dalmatien hat am
Na međašnom kamenu iz Vagnja kod Jajca (Tončinić, Anfang der Regierungszeit des Claudius eine bedeutende
2011, 120–121, kat. br. 97), na kojem se javlja kao Lucije Rolle gespielt, und Dalmatien besitz Denkmäler, die dank
Aruncije Kamilo Skribonijan (Lucius Arruncius Camillus dieser Ereignisse gut datiert sind. Die Provinz Dalmatien
Scribonianus), te na nadgrobnom spomeniku njegovog und ihre Denkmäler zwingen sich deswegen als Beitrag
roba koji je pokopan u Saloni (Cambi, 2009, 73 sl. 3). in der Diskussion über die Heeresreformen des Claudius
Suetonije o tome događaju prenosi: „Građanski auf.
rat pokrenuo je Furije Kamilo Skribonijan, legat u Eins der wichtigsten Ereignisse am Anfang
Dalmaciji, ali je već peti dan bio uništen, jer su legije, der Regierungszeit des Claudius war die Revolte des
koje su prekršile zakletvu caru, bile potaknute na Stadthalters der Provinz Dalmatien im Jahre 42. Der Verlauf
kajanje jednim čudom. Kada je naime bio oglašen der Revolte ist uns aus literarischen Quellen bekannt,
polazak k novom caru, nekim se slučajem ili božjom die den Stadthalter als Furius Camillus Scribonianus
voljom ni orlovi nisu mogli ukrasiti ni bojni znakovi erwähnen. Derselbe erscheint auf zwei Denkmälern aus
izvući iz zemlje ni maknuti s mjesta“ (Suetonije, Dalmatien. Auf einem Grenzziehungsstein aus Vaganj bei
Klaudije, 13). Kasije Dio pak prenosi da legije nisu htjele Jajce (Tončinić, 2011, 120–121, kat. br. 97), auf dem er
podržati obnovu Republike koju je proklamirao Skribonijan als Lucius Arruncius Camillus Scribonianus erwähnt
(Cassius Dio LX 15, 2). Kada su VII i XI legija otkazale wird, und auf dem Grabstein seines Sklaven, der in Salona
potporu, pobuna je doživjela neuspjeh. Skribonijan se bestatten wurde (Cambi, 2009, 73 sl. 3).
sklonio u Issu gdje ga je ubio vojnik Volganije (Cassius Sueton berichtet über die Revolte: „Einen
Dio LX 15, 3; Tacit, Hist., II, 75). Na taj način je nestao Bürgerkrieg erregte Furius Camillus Scribonianus,
88
vrlo ozbiljan oponent koji je raspolagao vojnom silom der Legat von Dalmatien, der jedoch bereits fünf
na pragu Italije. Klaudije je iskazanu lojalnost nagradio Tage später scheiterte, weil es die Legionen, die
dodjeljivanjem počasnog naslova Claudia pia fidelis gemeutert hatten, wegen eines Wunderzeichens
objema legijama, što je potvrdio i Senat (Cassius Dio LX bereuten: als sie nämlich ihren Marsch zu dem
15, 4). neuen Kaiser antreten wollten, konnten aus Zufall
Nedavno je Nenad Cambi uvjerljivo pokazao kao und durch göttliche Fügung weder der Adler
nije bila riječ o neznačajnoj i brzo uklonjenoj opasnosti, aufgeputzt noch die Feldzeichen aus dem Boden
već o događaju čiji su se repovi još dugo povlačili (Cambi, gezogen und fortgebracht werden.“ (Suet.Claud. 13.
2009). To se uklapa u izvore koji govore o pogubljenjima 2). Cassius Dio berichtet hingegen, dass die Legionen
senatora u vrijeme vladavine cara Klaudija (Suetonije, die Wiederherstellung der Republik, die von Scribonianus
Klaudije, 29,2). Nenad Cambi je o pobuni istaknuo proklamiert wurde nicht unterstützen wollten (Cassius
slijedeće: Senatorskih urota protiv Klaudija bilo je i prije Dio LX 15, 2). Die Revolte ist gescheitert nachdem die
Skribonijana. Primjerice ona Gaja Apija Silana koji je zbog VII und XI Legion ihre Unterstützung abgesagt haben.
toga pogubljen. Skribonijan nije bio jedini senator u uroti, Scribonianus ist nach Issa geflohen, wo er von einem
u njoj je sudjelovao i Anije Vinicijan, a nije bio ni jedini Soldaten namens Volganius ermordet wurde (Cassius Dio
senator u Dalmaciji. Klaudije je pod prijetnjom pobune LX 15, 3; Tac.hist. 2, 75). Auf diese Weise verschwand
čak razmišljao o abdikaciji. Kada je pobuna propala Anije ein ernstzunehmender Gegner, der an der Grenze
Vinacije se ubio, Skribonijan je ubijen, a njegovi sljedbenici Italiens über eine Militärmacht verfügt hat. Claudius hat
uhapšeni su u Dalmaciji i sprovedeni u Rim na suđenje. die bewiesene Treu beider Legionen mit der Verleihung
Tako senator Caecina Paeto i njegova žena Arria koji su des Ehrentitels Claudia pia fidelis belohnt, was auch vom
si tokom suđenja u Rimu oduzeli život. Skribonijanova Senat bestätigt wurde (Cassius Dio LX 15, 4).
žena i sin preživjeli su, a njegov je sin 10 godina kasnije Nenda Cambi hat unlängst überzeugend
prognan iz Rima pod sumnjom da je sudjelovao u zavjeri darauf hingewiesen, dass es sich keineswegs um eine
protiv Klaudija. bedeutungslose und schnell beseitigte Gefahr gehandelt
Klaudije se dakle na samom početku, u drugoj hat (Cambi, 2009). Dies fügt sich gut in die Quellen über
godini svoje vladavine, po drugi put našao u potencijalno Hinrichtungen von Senatoren unter Claudius (Suet.Claud.
pogibeljnijoj situaciji, u kojoj je dio senata pokušao vojsku 29,2). Über diese Revolte hat Nenda Cambi folgendes
iskoristiti protiv njega. Prvi put, odmah nakon Kaligulinog hervorgehoben: Senatorische Verschwörungen gegen
ubojstva, kada se dio senata uzdao u gradske kohorte Claudius hat es auch vor Scribonianus gegeben. So zum
i drugi put, prilikom pobune Lucija Aruncija Kamila Beispiel jene des Apius Silanus der deswegen hingerichtet
Skribonijana koji je pod svojim zapovjedništvom, na pragu wurde. Scribonianus war nicht der einzige an der Revolte
Italije imao dvije legije i nepoznat broj pomoćnih vojnih beteiligte Senator, teilgenommen hat auch Annius
postrojbi. Zbivanja u provinciji Dalmaciji 42. godine jasno Vinicianus, und er war auch nicht der einzige Senator in
su pokazala koja opasnost Klaudiju prijeti od pojedinih Dalmatien. Unter der Bedrohung durch die Revolte hat
pripadnika senatorskog staleža i vojske pod njihovim Claudius sogar die Abdankung erwogen. Nachdem die
utjecajem i zapovjedništvom. Poučen tim potencijalno Revolte gescheitert ist, hat Annius Vinicianus Selbstmord
pogibeljnim iskustvima Klaudije je imao dobre razloge begangen, Scribonianus wurde ermordet, und seine
da reorganizira vojsku, da suzbije utjecaj senatorskog Mitverschwörer wurden in Dalmatien verhaftet und in
staleža u vojsci, ali i da vojsku odmakne od Italije, da ju Rom vor Gericht gestellt. So der Senator Caecina Paetus
zaposli i da pridobi njenu naklonost. und seine Frau Arria, die während des Verfahrens in Rom
Zbog toga se pokušaj, da se brojne promjene, Selbstmord begangen haben. Die Witwe und der Sohn des
koje se u rimskoj vojsci zbivaju u vrijeme Klaudija, tumače Scribonianus haben überlebt. 10 Jahre später wurde sein
kao vojne reforme, za koje je odgovoran i zaslužan sam Sohn unter dem Verdacht an einer Verschwörung gegen
car Klaudije, odnosno kao Klaudijeve vojne reforme, čini Claudius teilgenommen zu haben, aus Rom verbannt.
potpuno opravdanim. Ako prihvatimo tezu o Klaudijevim Claudius fand sich also bereits am Beginn, im
vojnim reformama, koje su inicirane na samom početku zweiten Jahr seiner Regierung, zum zweiten Mal in einer
njegove vladavine, onda su upravo zbivanja u provinciji potenziell tödlichen Situation, in der ein Teil des Senats
Dalmaciji 42. godine mogla biti snažan poticaj caru za das Heer gegen ihn ausnützen wollte. Zum ersten Mal,
provođenje tih reformi. Promotrimo stoga u kojoj se mjeri sofort nach der Ermordung Caligulas, als ein Teil des
ključne elemente Klaudijeve vojne reforme, kako ih vidi Senats sich auf die Stadtkohorten verlies, und zum
Chris Thomas, mogu tumačiti kao mjera za suzbijanje zweiten Mal, während der Revolte des Scribonianus, der
89
utjecaja senatorskog staleža u vojsci, za odmicanje vojske an der Grenze Italiens zwei Legionen und eine unbekannte
od Italije, te mjera za zapošljavanje vojske i pridobivanja Anzahl von Hilfstruppen unter seinem Kommando hatte.
njene naklonosti. Die Ereignisse des Jahres 42 in Dalmatien haben deutlich
I dalje je otvoreno pitanje u kojoj su mjeri carevima gezeigt welche Gefahr Claudius von einigen Angehörigen
u različitim razdobljima principata viteški stalež i vitezi u des Senatorenstandes und vom Heer unter dem
civilnoj i vojnoj upravi služili i uopće mogli poslužiti kao Kommando des Senatorenstandes drohen kann. Belehrt
protuteža senatorskom staležu (Za pregled problematike durch diese potenziell tödlichen Erfahrungen, hatte
i literature vidi Eck, 1995). Werner Eck smatra da Claudius guten Grund den Einfluss des Senatorenstandes
su pripadnici viteškog staleža na službi u pomoćnim im Heer einzuschränken, aber auch das Heer weiter von
postrojbama i legijama, kako formalno, tako i stvarno, den Grenzen Italiens zu versetzen, es beschäftigt zu
uvijek bili podređeni svojim zapovjednicima iz senatorskog halten und die Gunst des Heeres zu erlangen.
staleža, te da nisu raspolagali snagom koja bi se mogla Insofern scheint der Versuch, die zahlreichen
suprotstaviti senatorskom provincijskom namjesniku Veränderungen im römischen Heer zur Zeit des Claudius,
(Eck, 1995, 38–39). No ipak je reorganizacijom vojne als Heeresreformen zu deuten, für die Claudius selbst
službe vitezova, kojom su vitezovi proširili zapovjedništvo verantwortlich und verdient ist, bzw. als Heeresreformen
nad pomoćnim postrojbama, nezanemariv broj postrojbi des Claudius, vollkommen gerechtfertigt. Wenn wir die
i vojnika izuzet iz neposrednog zapovjedništva senatora. These von den Heeresreformen des Claudius annehmen,
Učinak je bio još veći ako se tome pridoda izmještanje die zu Beginn der Regierungszeit des Claudius eingeleitet
pomoćnih postrojbi iz velikih vojnih logora, u kojima wurden, dann konnten die Ereignisse des Jahres 42 in
je bila smještena vojska, sastavljena od više različitih Dalmatien ein bedeutender Impuls für den Kaiser sein,
postrojbi, kako legijskih, tako i pomoćnih. Time su naime diese Reformen umzusetzen. Betrachten wir deswegen
pomoćne postrojbe i fizički izdvojene iz mase vojske in welchem Ausmaß man die Schlüsselelemente der
koja je bila pod izravnim zapovjedništvom senatorskog Heeresreformen des Claudius, so wie sie von Chris
legata. Formiranjem prokuratorske provincije Norik, a Thomas beschrieben werden, als Maßnahmen gedeutet
vjerojatno i Recije, u vrijeme Klaudija postignut je slični werden können den Einfluss des Senatorenstandes im
učinak. Time su vojni distrikti, koji su pod zapovjedništvom Heer einzuschränken, das Heer weiter von den Grenzen
viteških prefekata bili podređeni senatorskim legatima, Italiens zu versetzen, es beschäftigt zu halten und die
zapovjednicima vojske na gornjoj Rajni i u Panoniji, izdvojeni Gunst des Heeres zu erlangen.
u zasebne provincije pod upravom viteških prokuratora, Weiter offen bleibt die Frage in welchem Ausmaß
a njima je podređena i vojska u tim provincijama. Sve den Kaisern während des Prinzipats der Ritterstand und
navedene mjere nisu ni kumulativno mogle izjednačiti die Ritter in der römischen Staats- und Heeresorganisation
utjecaj viteškog i senatorskog staleža u vojsci, što bi als Gegengewicht zum Senatorenstand gedient haben
uostalom bilo i u potpunoj suprotnosti s ustrojem rimske oder überhaupt dienen konnten (einen Überblick
države i vojske. No te su mjere oslabile izravni utjecaj der Problematik und der Literatur siehe bei vidi Eck,
senatorskog staleža u vojsci i mogle su znatno oslabiti 1995). Werner Eck ist der Meinung, dass Angehörige
aspiracije usporedive onim Skribonijanovim. des Ritterstandes, im Dienst in Hilfstruppen und
Usporedimo li sliku rasprostranjenosti rimskih Legionen, im allgemeinen und im übrigen immer
vojnih logora na gornjoj Rajni i gornjem Dunavu u ihren Befehlshabern senatorischen Ranges unterstellt
razdoblju prije i za vrijeme Klaudija, vidimo da su u waren, und nicht über die Kraft verfügt haben, sich den
vrijeme Klaudija logori pomoćnih postrojbi znatno gušće senatorischen Stadthalter zu wiedersetzen (Eck, 1995,
raspoređeni (Usporedi Zanier, 2004, 16 Abb. 13; Hüssen, 38–39). Doch trotzdem wurde durch die Reorganisation
2004, 59 Abb. 45). Znakovito je da se osim u Reciji i na des ritterlichen Militärdienstes, mit der Zunahme von
gornjoj Rajni isto zapaža i na znatno širem području. Hilfstruppen unter ritterlichem Kommando, eine nicht
Tako Martin Gechter za donji tok Rajne govori o prvim zu unterschätzende Zahl von Einheiten und Soldaten
naznakama donjogermanskog limesa upravo u vrijeme dem unmittelbaren Befehl der Senatoren entzogen. Der
Klaudija (Gechter, 1979). Unatoč tvrdnji Chrisa Thomasa Effekt war noch größer, wenn man die Verlagerung der
da je promjena politike u odnosu na Augusta i Tiberija u Hilfstruppen aus den großen Militärlagern, in denen das
Panoniji, čini se, bila minimalna (Thomas, 2004, 441), ganze Heer, bestehend aus verschiedenen Einheiten,
i u Panoniji se u to vrijeme prepoznaju elementi koji sowohl Legionen als auch Hilfstruppen untergebracht
se itekako uklapaju u sliku na Rajni i gornjem Dunavu. waren, hinzuzählt. Damit wurden die Hilfstruppen auch
Paralelno s izgradnjom limesa na Rajni i gornjem Dunavu, wirklich aus der Masse des von senatorischen Legaten
90
i nizvodno dolazi do izbijanja rimske vojske na Dunav. befehligten Heeres ausgegliedert. Die Bildung der
Premještanjem XI legije Hispana 43. god. u Britaniju, prokuratorischen Provinz Norikum, und unter Claudius
Siscija je napuštena kao legijski logor. 45/46. VIII legija wahrscheinlich auch Rätien, hatte eine ähnliche
Augusta napušta Poetovio i osniva legijski logor Novae Auswirkung. Die Militärdistrikte, die unter dem Befehl
u Meziji, a njeno mjesto zauzima XIII legija Gemina von ritterlichen Präfekten den senatorischen Legaten der
(Campbell, 2006, 17). Legio XV Apolinaris osniva legijski Heere am Oberrhein und in Pannonien unterstellt waren,
logor Carnuntum, Nastanak brojnih kasnijih rimskih vojnih wurden damit in eigenständige Provinzen unter der
uporišta (Arrabona, Brigetio, Solva, Aquincum, Lussonium, Verwaltung von ritterlichen Prokuratoren ausgesondert.
Lugio?) i utvrđene granice se i na ovome dijelu Dunava Diesen wurden auch die Einheiten in ihren Provinzen
može datirati u vrijeme Klaudija (Toth, 2003). Tacit po unterstellt. Alle angeführten Maßnahmen konnten nicht
prvi put za 50 godinu spominje i postojanje Panonske einmal kumulativ zum Ausgleich des ritterlichen und
mornarice (Ann. XII, 30, 3). Sve ovo jasno pokazuje da senatorischen Einflusses beim Heer führen. Dies wäre im
se i Panonija uklapa u sliku promjena koje se u vrijeme Übrigen im vollkommenen Gegensatz zu der römischen
Klaudija odvijaju na Rajni i gornjem Dunavu. U krajnjoj Staats- und Heeresorganisation. Doch diese Maßnahmen
liniji to je i logično jer, promatrajući geostratešku situaciju, haben den direkten Einfluss des Senatorenstandes im
raspoređivanje vojske uz gornji Dunav nema nikakvoga Heer geschwächt, und konnten Aspirationen wie jene des
smisla, ako se ne nastaviti i dalje nizvodno u Panoniji. Sva Scribonianus ebenfalls bedeutend schwächen.
navedena zbivanja mogu se, isto kao i osvajanje Britanije Vergleichen wir die Verbreitung römischer
i Trakije, tumačiti i kao nastojanje da se vojska udalji od Militärlager am Oberrhein und der oberen Donau in
Italije i zaposli kako osvajanjima, tako i izgradnjom novih der Zeit vor und unter Claudius, sehen wir, dass unter
logora na novoj granici. Claudius die Hilfstruppenlager bedeutend dichter verteilt
U vrijeme Klaudija u Panoniji je osnovana i sind (Vergleiche Zanier, 2004, 16 Abb. 13; Hüssen,
veteranska kolonija Claudia Savaria što možemo 2004, 59 Abb. 45). Bedeutend ist, dass dies nicht nur
tumačiti i kao brigu za naklonost vojske. Savarija nije am Oberrhein und der oberen Donau, sondern auf
usamljeni primjer iz razdoblja njegove vladavine. Na einem viel größerem Gebiet zu beobachten ist. So
Rajni, na mjestu napuštenog velikog logora augustovog spricht Martin Gechter auch für den Niederrhein von den
i tiberijevog razdoblja Apud Aram Ubiorum (Köln) ersten Anzeichen des Niedergermanischen Limes unter
osnovao je koloniju Claudia Ara Agrippinensium, a u Claudius (Gechter, 1979). Trotz der Behauptung von
Dalmaciji treba spomenuti i Aequum (Čitluk kod Sinja) u Chris Thomas, dass die Veränderungen im Vergleich
blizini legijskog logora Tilurija. zu Augustus und Tiberius in Pannonien minimal waren
Suetonije prenosi da je Klaudije bio prvi car koji (Thomas, 2004, 441), finden wir auch in Pannonien zu
je vjernost vojnika kupio i novčanom naknadom (Klaudije, dieser Zeit Elemente, die sich gut in das Bild am Rhein
10, 4). U tom kontekstu valja napomenuti da istraživanja o und der oberen Donau fügen. Parallel zum Ausbau des
emisijama novca svjedoče da je Klaudije u opticaj pustio Limes am Rhein und der oberen Donau, kommt es auch
daleko više zlatnika i srebrnjaka nego njegovi prethodnici Stromabwärts zum Vorstoß des Heeres an die Donau. Mit
Tiberije i Kaligula zajedno. Od svih zlatnika i srebrnjaka koji der Verlagerung der legio IX Hispana im Jahre 43 nach
su u opticaj pušteni u ukupno 12 emisija, čak 33% otpada Britannien, wird Siscia als Legionsstandort aufgegeben.
na 1. godinu Klaudijeve vladavine. Taj je novac očigledno 45/46 verlässt die legio VIII Augusta Poetovio, um das
iskorišten kako bi se isplatio donativum pretorijancima, Lager Novae in Mösien zu gründen, während ihren Platz
gradskim kohortama i naposljetku legijskim vojnicima. die legio XIII Gemina einnimmt (Campbell, 2006, 17).
Sav Klaudijev brončani novac u opticaj je pušten u dvije Die Legio XV Apolinaris gründet Carnuntum, und
emisije između 41. i 43. godine (Burgers, 2001). Te emisije die Entstehung zahlreicher späterer Militärstützpunkte
ostavile su i arheološke tragove u sjevernoj Dalmaciji, (Arrabona, Brigetio, Solva, Aquincum, Lussonium,
te u legijskim logorima u Burnu i Tiluriju, gdje je vidljiv Lugio?), sowie einer befestigten Grenze kann auf diesem
porast opticaja upravo u vrijeme Klaudija (Šeparović Donauabschnitt auch in die Zeit von Claudius datiert werden
and Pavlović, 2013, 459 Diagram 1-2; Šeparović, 2012). (Toth, 2003). Tacitus erwähnt im Jahre 50 zum ersten Mal
Kao kuriozitet na ovome mjestu treba spomenuti i jednu die Existenz einer Pannonischen Flotte (Tac.ann. XII,
ostavu rimskog novca koja je vrlo vjerojatno u legijskom 30, 3). All dies fügt sich in das Bild der Veränderungen,
logoru Tiluriju zakopana u jeku Skribonijanove pobune die unter Claudius am Rhein und der oberen Donau zu
(Grgin, 1929). beobachten sind. Letztendlich ist dies auch logisch.
Zahvaljujući Skribonijanovoj pobuni epigrafski Betrachtet man nämlich die geostrategische Lage, hat die
91
spomenici VII i XI legije u Dalmaciji, mogu se, ovisno Verteilung des Heeres entlang der oberen Donau keinen
o izostanku ili pojavi počasnog naslova Claudia pia Sinn, wenn dies nicht auch Stromabwärts fortgesetzt
fidelis, datirati u razdoblje prije ili poslije 42. god. Među wird. Alle erwähnten Ereignisse können, wie auch die
spomenicima XI legije u Dalmaciji zastupljeni su brojni Eroberung Britanniens und Thrakiens, auch als Versuch
primjerci obiju razdoblja. Uzrok tome je činjenica da je gedeutet werden das Heer von den Grenzen Italiens
XI legija u Dalmaciji ostala do 68/69. god. (Betz, 1939, zu versetzen, sowie es mit Eroberungen und dem Bau
17–40, 67–70; Tončinić, 2011, 11–15). Za razliku od toga neuer Lager an der neuen Grenze beschäftigt zu halten.
među spomenicima VII legije prevladavaju primjerci prve Unter Claudius wurde in Pannonien die Veteranenkolonie
skupine, koji se mogu datirati u razdoblje između dolaska Claudia Savaria gegründet, was auch als Sorge für die
legije u Dalmaciju i 42. god. (Betz, 1939, 6–17, 26–40, Gunst des Heeres zu erklären ist. Savaria ist dabei kein
64–67). To se prije svega odnosi na spomenike iz Tilurija, vereinzeltes Beispiel aus seiner Regierungszeit. Am Rhein
gdje je dokumentirano 15 nadgrobnih spomenika VII wird an Stelle des aufgegebenen Doppellegionslagers
legije, jedan VII legije Claudia pi) fidelis i 7 spomenika Apud Aram Ubiorum (Köln) die Kolonie Claudia Ara
koji se samo uvjetno mogu pripisati ovoj legiji. Na osnovi Agrippinensium gegründet, während in Dalmatien
toga već je zarana zaključeno da VII legija ubrzo nakon Aequum (Čitluk bei Sinja) in der Nähe des Legionslagers
42. god. napustila Tilurij. Različiti autori različito datiraju Tilurium zu nennen ist.
vrijeme odlaska VII legije. Emil Ritterling smatra da je Suetonius berichtet, dass Claudius der erste
prije 58. god. napustila Dalmaciju kako bi u provinciji Kaiser war, der die Treue der Soldaten mit Geld
Meziji zauzela mjesto IIII legije Scythica, koja je 56. na gekauft hat (Klaudije, 10, 4). In diesem Zusammenhang
57. god. premještena u Armeniju (Ritterling, 1925, 1619). muss erwähnt werden, dass Untersuchungen zu den
Druga mogućnost je da je tek 61. god. premještena u Emissionen bezeugen, dass Claudius weit mehr Gold- und
Meziju, kako bi zauzela mjesto V legije Macedonica koja Silbermünzen geprägt hat als seine Vorgänger Tiberius
je također premještena na Istok (Betz, 1939, 38). Karl und Caligula zusammen. Von Gold- und Silbermünzen,
Strobel smatra da je u Meziji od samog početka preuzela die in 12 Emissionen in Umlauf gesetzt wurden, fällt
logor u Viminaciju (Viminacium) iz kojeg je IIII legija sogar 33% auf das erste Regierungsjahr des Kaisers ab.
Scythica otišla vjerojatno već godine 55. god. (Strobel, Diese wurden offensichtlich genutzt um das Donativum
2000, 528). John J. Wilkes i Marin Zaninović naglasili su an die Prätorianer, die Stadtkohorten und am Ende die
mišljenje o još ranijem odlasku, i to već 45. god., kada je Legionen zu bezahlen. Die gesamten Bronzeprägungen
Rimskom Carstvu pripojena Trakija. Ono se zasniva na des Claudius wurden in zwei Emissionen in den Jahren
zapažanju da je u Dalmaciji zabilježen relativno mali broj 41 und 43 in Umlauf gesetzt (Burgers, 2001). Diese
spomenika VII legije Claudia pia fidelis, a John J. Wilkes haben archäologische Spuren in Norddalmatien und in
u prilog tezi o ranom odlasku naglašava da je on mogao den Legionslagern Burnum und Tilurium hinterlassen,
biti i rezultat Skribonijanove urote, odnosno spoznaje wo ein Anstieg des Geldumlaufes unter Claudius zu
koju opasnost mogu predstavljati dvije legije u Dalmaciji erkennen ist (Šeparović and Pavlović, 2013, 459 Diagram
(Nesselhauf, 1941, 42; Wilkes, 1969, 96; Zaninović, 1996, 1-2; Šeparović, 2012). Als Kuriosität sei an dieser Stelle
287). Na ovom mjestu treba naglasiti da u međuvremenu auch ein Hortfund römischer Münzen genannt, der in
raspolažemo tegulama s pečatima VII legije Claudia pia Tilurium höchstwahrscheinlich während der Revolte des
fidelis koje su nađene u Tiluriju i Ekvu (Tončinić, 2011, Scribonianus vergraben wurde (Grgin, 1929).
131–133, 165–166 kat. br. 112, 114-115, 2009b, 1454; Der Revolte des Scribonianus verdanken wir,
Tončinić et al., 2011, kat. br. 16, 26–27; Wilkes, 1979, dass die Inschriften der legiones VII et XI in Dalmatien,
65, 1969, 96 bilj. 1, 101 bilj 2). Pečati potvrđuju da je abhängig von der An- bzw. Abwesenheit des Ehrentitels
VII legija i nakon 42. god. još neko vrijeme boravila u Claudia pia fidelis, in zwei Gruppen, nämlich in
Dalmaciji (Sanader and Tončinić, 2013, 418–419, 2010, die Zeit vor bzw. nach 42 datiert werden können.
46–47; Tončinić, 2011, 14, 170–172). Odlazak legije Unter den Denkmälern der legio XI sind in Dalmatien
nedugo nakon Skribojijanove pobune iz Dalmacije i njeno zahlreiche Steine beider Gruppen vertreten. Dies ist
preseljenje u Meziju, odnosno Viminacij, uklapaju se u darauf zurückzuführen, dass die Legion bis zum Jahre
sliku o odmicanju vojske od Italije i izgradnji logora na 68/69 in Burnum und Dalmatien geblieben ist (Betz,
Dunavu. 1939, 17–40, 67–70). Im Gegensatz dazu überwiegen
Obujam arheoloških istraživanja u Dalmaciji unter den Denkmälern der legio VII in Dalmatien die
znatno je skromniji u odnosu na Rajnu i Dunav. Ipak, čini Steine der ersten Gruppe, die zwischen der Ankunft der
se, da se arheološki nalazi i spoznaje sa rimskih vojnih Legionen in Dalmatien und dem Jahre 42 nach Chr.
92
nalazišta u Dalmaciji uklapaju u sliku koju o Klaudijevom datiert werden können (Betz, 1939, 6–17, 26–40, 64–67;
razdoblju imamo na području uz Rajnu i Dunav. Za razliku Tončinić, 2011, 11–15). Dies bezieht sich vor allem auf
od natpisa, u Tiluriju se do sada istražene spavaonice, die Denkmäler aus Tilurium, wo 15 Grabsteine der legio
zahvaljujući pokretnim nalazima i stratigrafskim odnosima VII, ein Grabstein der legio VII Claudia pia fidelis und
mogu datirati tek u Klaudijevo razdoblje. 7 Grabsteine dokumentiert sind, die nur bedingt dieser
Legion zugeschrieben werden können. Daraus wurde
bereits früh geschlossen, dass die legio VII bald nach
dem Jahre 42 Tilurium verlassen hat. Verschiedene
Autoren haben verschiedene Abzugstermine vertreten.
Emil Ritterling ist der Meinung, dass sie 58 Dalmatien
verlassen hat, um in Mösien die Lücke zu füllen, die legio
IIII Scythica 56/57 nach dem Abzug nach Armenien
hinterlassen hat (Ritterling, 1925, 1619). Sie konnte auch
erst 61 nach Mösien versetzt worden sein, um an Stelle
der legio V Macedonica zu treten, die ebenfalls nach
Osten versetzt wurde (Betz, 1939, 38). Karl Strobel ist der
Meinung, dass sie von Beginn an in Möseien das Lager
in Viminacium eingenommen hat, das von der legio IIII
Scythica bereits 55 verlassen wurde (Strobel, 2000, 528).
John J. Wilkes und Marin Zaninović betonen Meinungen
von einem noch früherem Abzug der Legion, nämlich im
Jahre 45, als Thrakien dem Römische Reich einverleibt
Sl. 2 - Abb.2 : Stela Gaja Mantika, vojnika VII. legije Claudia pia fidelis =
Grabstele des Caius Manticus, mil(es) leg(ionis) VII Claudiae piae fidelis
wurde. Diese Meinungen beruhen auf der Beobachtung,
(Arheološki muzej u Splitu, inv. br. A 3150; Foto: A. Verzotti). dass in Dalmatien relativ wenige Denkmäler der legio
VII Claudia pia fidelis gefunden wurden, wobei J.J.
Wilks hinzufügt hat, dass ein früher Abzug auch mit der
Za datiranje su presudni nalazi novca i pečata s Revolte des Scribonianus in Zusammenhang stehen
počasnim naslovom Claudia pia fidelis (Šimić-Kanaet et könnte, bzw. mit den Erkenntnis welche Gefahr zwei
al., 2005; Sanader et al., u tisku). Prva faza principije u Legionen in Dalmatien darstellen können (Nesselhauf,
Burnu se zahvaljujući pokretnim nalazima i stratigrafskim 1941, 42; Wilkes, 1969, 96; Zaninović, 1996, 287). An
odnosima također datira tek u razdoblje od sredine 1. st. dieser Stelle muss betont werden, dass wir mittlerweile
(Manfred Kandler in Zabehlicky-Scheffenegger, 1979, über Ziegelstempel der legio VII Claudia pia fidelis aus
9–15). O građevinskoj djelatnosti u vrijeme Klaudija u Tilurium und Aequm verfügen (Tončinić, 2011, 131–133,
Burnu svjedoče i dva građevinska natpisa (Jagenteufel, 165–166 kat. br. 112, 114-115, 2009b, 1454; Tončinić et
1958, 34–379.2 i 9.4). Analiza rasprostranjenosti al., 2011, kat. br. 16, 26–27; Wilkes, 1979, 65, 1969, 96
nadgrobnih spomenika vojnika pomoćnih postrojbi i bilj. 1, 101 bilj 2). Diese bezeugen, dass die Legion auch
analiza zračnih snimaka nedavno je dovela do lociranja nach 42 noch eine Zeit lang in Dalmatien verbracht hat
logora u Kadinoj Glavici (Glavaš, 2011; Glavaš et al., (Sanader and Tončinić, 2013, 418–419, 2010, 46–47;
2010). Pretpostavljeni logor pomoćnih postrojbi zbog Tončinić, 2011, 14, 170–172). Der Abzug der Legion aus
površine od gotovo 4 ha i pravokutnog tlocrta također Dalmatien bald nach der Revolte des Scribonianus, und
treba datirati u razdoblje od Klaudija (Usporedi Johnson, ihre Verlagerung nach Mösien, bzw. Viminacium, fügt sich
1987, 257–270). Sve navedeno svjedoči o intenzivnoj in das Bild von der Versetzung des Heeres weg von den
građevinskoj djelatnosti na rimskim vojnim nalazištima u Grenzen Italiens und dem Bau neuer Lager an der Donau.
Dalmaciji u vrijeme Klaudija, kao što je to slučaj na Rajni i Die archäologischen Ausgrabungen in Dalmatien
na Dunavu, i može se tumačiti i kao nastojanje da se vojska sind weit bescheidener als jene an Rhein und Donau.
zaposli izgradnjom novih logora. Vojska je bila uključena i Trotzdem scheinen sich die archäologischen Funde und
u druge građevinske djelatnosti. Pečati VII legije Claudia Erkenntnisse von den römischen Militärstützpunkten in
pia fidelis iz Čitluka tako se mogu objasniti građevinskim Dalmatien in das Bild zu fügen, das wir an Rhein und
aktivnostima legije pri osnivanju kolonije Claudia Aequm Donau unter Claudius kennen. Im Gegensatz zu den
ili u najmanju ruku isporukama građevinskog materijala Innschriften können in Tilurium die derzeit dokumentierten
(Tončinić, 2011, 165–166; Tončinić et al., 2011, 362–363). aus Stein errichtete Mannschaftsbaracken, aufgrund der
93
Ako se potvrdi postojanje logora pomoćnih postrojbi u Kleinfunde und der stratigraphischen Verhältnisse, erst in
Kadinoj Glavici i njegova datacija u vrijeme Klaudija, to die Zeit von Claudius datiert werden. Für die Datierung
bi mogao biti pokazatelj izdvajanja pomoćnih postrojbi ausschlaggebend sind Münzfunde in der antiken
u zasebne logore već na tzv. Delmatskom limesu u Gehfläche und ein Ziegelstempel mit dem Ehrentitel
Dalmaciji. Claudia pia fidelis auf dieser Gehfläche (Šimić-Kanaet
et al., 2005; Sanader et al., in Druck). Die erste Phase der
principia in Burnum, kann, aufgrund der Kleinfunde und der
stratigraphischen Verhältnisse, ebenfalls erst ab der Mitte
des 1. Jh. datiert werden (Manfred Kandler in Zabehlicky-
Scheffenegger, 1979, 9–15). Die Bautätigkeiten unter
Claudius werden in Burnum auch von zwei Bauinschriften
bestätigt (Jagenteufel, 1958, 34–379.2 i 9.4). Die Analyse
von Grabsteinfundorten römischer Hilfstruppensoldaten
einerseits, und von Luftbildern andererseits, hat zur
Lokalisierung eines Lagerstandortes in Kadina Glavica
geführt (Glavaš, 2011; Glavaš et al., 2010). Die als
Hilfstruppenlager angesprochene Struktur muss mit
einer Fläche von fast 4 ha und ihrer regelmäßigen,
rechteckigen Form auch in claudische Zeit datiert werden
(vergleiche Johnson, 1987, 257–270). Alles Genannte
zeugt von einer intensiven Bautätigkeit auf römischen
Sl. 3 - Abb.3 : Ulomak tegule s pečatom VII. legije Claudia pia fidelis =
Militärstützpunkten in Dalmatien, wie es auch unter
Ziegelstempel der leg(ionis) VII Claudiae piae fidelis (Zbirke Franjevačkog Claudius an Rhein und Donau der Fall ist, und kann
samostana u Sinju – Arheološka zbirka, inv. br. RK 48; Foto: A. Verzotti). auch als Versuch gedeutet werde, dass Heer mit dem
Bau von neuen Lagern beschäftigt zu halten. Das Heer
war auch an anderen Baumaßnahmen beteiligt. Die
Na kraju treba istaknuti da, iako nisu sačuvani Ziegelstempel mit dem Ehrentitel Claudia pia fidelis
antički literarni izvori koji bi potvrdili postojanje Klaudijevih aus Čitluk können mit Baumaßnahmen der Legion bei der
vojnih reformi, arheološki dokazi o promjenama u rimskoj Gründung der Kolonie Claudia Aequm, oder zumindest
vojsci u vrijeme cara Klaudija, i to ne samo oni Chrisa mit Baumateriallieferungen erklärt werden (Tončinić,
Tomasa, nego i svjedočanstva, koja smo predstavili u ovoj 2011, 165–166; Tončinić et al., 2011, 362–363). Sollte
raspravi, brojni su i nepobitni. Tu prije svega treba istaknuti sich das Hilfstruppenlager in Kadina Glavica, und seine
područje Ilirika, odnosno područje provincije Dalmacije i Datierung in claudische Zeit bestätigen, könnte dies eine
Panonije. I to iz nekoliko razloga. Dalmacija je provincija u Verlagerung der Hilfstruppen in eigene Lager bereits am
kojoj se neposredno poslije dolaska cara Klaudija na vlast sogenannten Dalmatinischen Limes andeuten.
odigrala pobuna namjesnika Skribonijana. Ta je pobuna Am Ende muss folgendes betont werden. Obwohl
mogla biti realan poticaj za provođenje Klaudijevih vojnih wir über keine Quellen verfügen, die die Heeresreformen
reformi, s ciljem da se smanji utjecaj senatorskog staleža des Claudius ausdrücklich erwähnen würden, sind die
u vojsci, da se vojska zaposli, udalji od granica Italije, te archäologischen Zeugnisse von Veränderungen beim
da se vojsci na određeni način udovolji stvaranjem boljih römischen Heer unter Claudius, jene die Chris Thomas
uvjeta života. Nadalje je riječ o provincijama u kojima beschrieben hat, und jene die in dieser Diskussion
arheološka istraživanja rimskih vojnih nalazišta nude vorgestellt wurden, zahlreich und unbestreitbar.
još velike perspektive. Za nadati se je, da će započeta Dabei müssen vor allem Illyricum, bzw. die Provinzen
sustavna arheološka istraživanja u provinciji Dalmaciji Dalmatien und Pannonien, hervorgehoben werden.
iznjedriti još novih nalaza koji će pridonijeti i rješavanju Und zwar aus mehreren Gründen. In Dalmatien ist es
ove problematike. unmittelbar nach Regierungsantritt des Claudius zur
Revolte des Scribonianus gekommen. Diese Revolte
konnten ein bedeutender Impuls für die Umzusetzen der
Heeresreformen des Claudius sein, mit dem Ziel den
Einfluss des Senatorenstandes im Heer einzuschränken,
aber auch das Heer weiter von den Grenzen Italiens zu
94
versetzen, es beschäftigt zu halten und die Gunst des

Heeres zu erlangen. Weiter handelt es sich um Provinzen
in denen archäologische Ausgrabungen an römischen
Militärstandorten noch zahlreiche Perspektiven bieten. Es
bleibt zu hoffen, dass die angegangenen systematischen
Grabungen in der Provinz Dalmatien neue Funde
erbringen werden, die auch zur Lösung dieser Problematik
beitragen werden.
95
A. Betz, Untersuchungen zur Militärgeschichte der römischen Provinz Dalmatien, Abhandl. d.

Archäol. -epigraph. Seminars d. Univ. Wien. N. F. 3., Baden b. Wien 1939.
P. Burgers, Coinage and State Expenditure: The Reign of Claudius AD 41-54, Hist. Z. Für Alte
Gesch. 50, Heft 1, 2001, 98–114.
N. Cambi, Skribonijanova pobuna protiv Klaudija u Dalmaciji godine 42, Rad HAZU Razred Za
Literatura
Druš. Znan. 47 = 505, 2009, 63–79.

D. Campbell, Roman Legionary Fortresses 27 BC-AD 378, Oxford 2006.
W. Eck, Die Ausformung der ritterlichen Administration als Antisenatspolitik?, in: Die Verwaltung
des Römischen Reiches in der Hohen Kaiserzeit : ausgewählte und erweiterte Beiträge 1,
Arbeiten zur römischen Epigraphik und Altertumskunde, Basel 1995, 29–54.
M. Gechter, Die Anfänge des Niedergermanischen Limes, Bonner Jahrbücher, Bonn 1979.
I. Glavaš, Prilozi za antičku topografiju Petrovog polja. Logor rimskih pomoćnih vojnih postrojbi
u Kadinoj Glavici, municipij Magnum i beneficijarijska postaja u Balinoj Glavici, God. Zašt.
Spomenika Kult. Hrvat. 35, 2011, 63–74.
I. Glavaš, Ž. Miletić, J. Zaninović, Augzilijarni kaštel kod Kadine Glavice, Obavijesti Hrvat.
Arheol. Druš. 42, 2010, 71–74.
A. Grgin, Skupni nalaz rimskih novaca iz Garduna, Vjesn. Za Arheol. Hist. Dalm. 50, 192,
26–29.
C.-M. Hüssen, Die Donau von tiberisch-claudischer bis in frühflavische Zeit, in: Wamser, L. (Ed.),
Die Römer zwischen Alpen und Nordmeer, Düsseldorf 2004, 58–63.
A. Jagenteufel, Die Statthalter der römischen Provinz Dalmatia von Augustus bis Diokletian,
Schriften der Balkankommision. Antiquarische Abteilung 12, Wien 1958.
A. Johnson, Römische Kastelle, des 1. und 2. Jahrhunderts n. Chr. in Britannien und in den
germanischen Provinzen des Römerreiches, Mainz 1987.
W. Kierdorf, Claudius, in: Clauss, M. (Ed.), Die römischen Kaiser: 55 historische Portraits von
Caesar bis Iustinian. München 2010, 67–76.
Y. Le Bohec, Die römische Armee: von Augustus zu Konstantin d. Gr, Stuttgart 1993.
C.J. Mann, The Raising of New Legions during the Principate, Hermes 91, 1963, 483–489.
T. Mommsen, Römische Kaisergeschichte : nach den Vorlesungs-Mitschriften von Sebastian und
Paul Hensel 1882/86, München 1992.
H. Nesselhauf, Die Legionen Moesiens unter Clauidus und Nero. Laureae Aquincenses II,
Dissertationes Pannonicae 2/11, 1941, 40–46.
E. Ritterling, Legio. Bestand, Verteilung und kriegerische Betätigung der Legionen des
stehenden Heeres von Augustus bis Diocletian. Paulys Realencyclopädie Classischen
Altertumswissenschaft Band XII 2, 1925.
M. Sanader, D. Tončinić, Gardun - antički TILURIUM = Gardun - The Ancient TILURIUM, in:
Radman-Livaja, I. (Ed.), Nalazi rimske vojne opreme u hrvatskoj = Finds of the Roman military
equipment in Croatia, Zagreb 2010, 33–53.
M. Sanader, D. Tončinić, Das Projekt Tilurium, in: Sanader, M., Rendić-Miočević, A., Tončinić,
D., Radman-Livaja, I. (Eds.), Rimska Vojna Oprema U Pogrebnom Kontekstu: Radovi XVII.
ROMEC-a = Weapons and Military Equipment in a Funerary Context: Proceedings of the XVIIth
Roman Military Equipment Conference = Militaria Als Grabbeilage: Akten Der 17. Roman Military
Equipment Conference, Dissertationes et Monographie 7. Zagreb 2013, 411–433.
M. Sanader, D. Tončinić, Z. Buljević, S. Ivčević, T. Šeparović, Tilurij III. Istraživanja 2002.–2006.
godine, u tisku.
T. Šeparović, Optjecaj novca u sjevernoj Dalmaciji od 5. stoljeća prije Krista do 1102. godine:
doktorski rad. T. Šeparović, Zagreb 2012.
T. Šeparović, A. Pavlović, Project Tilurium - Coin Finds, in: Sanader, M., Rendić-Miočević, A.,
Tončinić, D., Radman-Livaja, I. (Eds.), Rimska Vojna Oprema U Pogrebnom Kontekstu: Radovi
XVII. ROMEC-a = Weapons and Military Equipment in a Funerary Context: Proceedings of the
XVIIth Roman Military Equipment Conference = Militaria Als Grabbeilage: Akten Der 17. Roman
96
Military Equipment Conference, Dissertationes et Monographie 7. Zagreb 2013, 455–462.

Z. Šimić-Kanaet, D. Tončinić, S. Radović, Jama sj 55 iz Tilurija, Vjesn. Za Arheol. Povij. Dalm.
98, 2005, 107–120.
K. Strobel, Zur Geschichte der Legiones V (Macedonica) und VII (Claudia pia felix) in der frühen
Kaiserzeit und zur Stellung der Provinz Galatia in der augusteischen Heeresgeschichte, in: Le
Bibliografie
Bohec, Y. (Ed.), Les légions de Rome sous le Haut-Empire : actes du congrès de Lyon (17 - 19
septembre 1998), Paris ua 2000, 515–28.
C. Thomas, Claudius and the Roman Army Reforms. Hist. Z. Für Alte Gesch. 53, 2004, 424–452.
D. Tončinić, Arhitektura rimskih legijskih logora: doktorska disertacija. Zagreb 2009.
D. Tončinić, Ziegelstempel römischer Militäreinheiten in der Provinz Dalmatien, in: LIMES XX
Estudios Sobre La Frontera Romana/ Roman Frontier Studies. Madrid 2009, 1447–1459.
D. Tončinić, Spomenici VII. legije na području rimske provincije Dalmacije = Monuments of Legio
VII in the Roman Province of Dalmatia, Split 2011.
D. Tončinić, A. Tabak, A. Librenjak, Rimski vojni pečati u Cetinskoj krajini, in: Radovi Kolokvija
Rimska Vojska U Procesu Romaniziranja Provincije Dalmacije, Sinj, 13. Listopada 2006, Izdanja
Hrvatskog Arheološkog Društva, Zagreb - Sinj 2011, 361–379.
E. Toth, The Occupation of Pannonia, in: Visy, Z. (Ed.), The Roman Army in Pannonia: An
Archaeological Guide of the Ripa Pannonica, Pecs 2003, 19–24.
J.J. Wilkes, Dalmatia, 1969.
J.J. Wilkes, Importation and manufacture of stamped bricks and tiles in the Roman province of
Dalmatia, in: McWhirr, A. (Ed.), Roman Brick and Tile : Studies in Manufacture, Distribution and
Use in the Western Empire, BAR International Series 68. Oxford 1979, 65–72.
S. Zabehlicky-Scheffenegger, Burnum I. Erster Bericht über die Kleinfunde der Grabungen 1973
und 1974 auf dem Forum, Wien 1979.
W. Zanier, Der Alpenfeldzug 15. v. Chr. und die augusteische Okkupation in Süddeutschland, in:
Wamser, L. (Ed.), Die Römer zwischen Alpen und Nordmeer. Düsseldorf 2004, 11–17.
M. Zaninović, Vojni značaj Tilurija u antici, in: Od Helena do Hrvata. Zagreb 1996, 280–290.
M. Zaninović, Vojni značaj Tilurija u antici, in: Od Helena do Hrvata. Zagreb 1996, 280–290.
97
98
POSUDE IZ PROVINCIJSKE BALKANSKE THE GLASS FINDS FROM A PROVINCIAL
BAZILIKE, BAZILIKA SOLINOS NA EARLY CHRISTIAN BALKAN BASILICA THE
HALKIDIKIJU, GRČKA1 SOLINOS BASILICA IN CHALKIDIKI GREECE1
Anastassios Ch. Antonaras UDK 903.23(495)

Archaeologist-Museologist
Museum of Byzantine Culture
Thessaloniki, Greece
andonar@physics.auth.gr
Apstrakt: U Kasandri, u jugozapadnom delu Sjever- Abstract: In Cassandra, on the southwestern part of the
nogrčkog poluostrva Halkidiki ili tacnije na središtu isto- North Greek peninsula of Chalkidiki, and more precisely
čne obale Kasandre, južno od današnjeg naselja Kaliteje, on the East Coast of Cassandra, south of the modern
locirano je starohrišćansko groblje i trobrodna bazilika village of Kalithea, has been located an Early Christian
kojia je sagrađena otprilike početkom V vijeka i napuštena cemetery and a three-aisled basilica which was built in
je, vjerovatno u VII vijeku. Na stotine staklenih fragmenata the early 5th and was ruined probably in the 7th century.
pronađeno je rasuto gotovo na cijeloj površini lokaliteta, Hundreds of glass fragments were unearthed scattered
od kojih većina pripada prozorskim oknima zgrade. almost in the entire area of the excavation, mostly parts of
Fragmenti posuda su po broju manji i pripadaju malom window panes. The vessel fragments were less in number
broju tipova, uglavnom lampi, ali i nešto stonih posuda za and they belong to few forms, mostly of lamps (stemmed
piće ili izlivanje tečnosti. Opšti utisak koji se stiče sa cjeline lamps, stemmed beakers and bowls), and few drinking
materijala da pripadaju fazi uništenja starohrišćanskog (stemmed and conical beakers) and pouring tableware
spomenika u kasnom VI i u VII vijeku. Međutim, vrijeme vessels. Generally, the overall picture rendered by the
izrade staklenih predmeta razlikuje se, a pojedini bi mogli finds is that they belonged to the destruction phase of the
poticati još iz IV vijeka. Čini se, međutim, da većina complex dated to the late 6th or 7th century. The production
pripada proizvodnji V vijeka. Pronađeno je takođe mnogo time though of the glass objects varies and some of them
fragmenata okana izrađenih tehnikom cilindra. Na kraju, are even dated to the 4th century, although most of them
neznatan broj perli i staklenih kamenčića za dekoraciju were produced in the 5th. Furthermore, many fragments
predmeta zaokružuju sliku nalaza sa lokaliteta ove of window panes, made in the cylinder’s technique, were
starohrišćanske bazilike sjevernoegejskog regiona. unearthed throughout the site. Finally, few glass beads
and glass gems for the embellishment of precious objects
Ključne reči: Severna Grčka, Halkidiki, Kasanda, stak- conclude the picture of the finds from the site of this North
lene lampe i posude, okna, stakleni kameničići, staro- Aegean Early Christian basilica.
hrišćanski period, 5-7 vek.
Key words: Northern Greece, Chalkidiki, early Christian
period, 5th-7th century, glass vessels, glass lamps,window
glass, glass gems.
1 Zahvaljujem se i sa ovog mjesta 10 Eforiji Vizantijskih Starina preko direk-
tora g. I. O. Kanonidisa, kao i istraživaču bazilike g. I. Papangelosu za 1 *I extend my thanks to the 10th Ephorate of Byzantine Antiquities in the per-
dozvolu za proučavanje materijala, a posebno koleginici g. E. Tsanana za son of the current director, Mr. I. O. Kanonidis, and to the excavator of the site
pomoć koju mi je pružila u pristupu i popisu nalaza. Takođe, zahvaljujem se Mr. I. Papangelos for allowing me to study the glass finds of this site. Special
koleginici Eleni Kostić koja mi je mnogo pomogla oko prevoda adekvatne thanks are also due to the colleague Mrs. Ai. Tsanana, for all her help while I
arheološke terminologije sa grčkog. was studying these finds.
99
Nova antička Duklja V, 2014., 97-110 Anastassios Ch. ANTONARAS, Posude iz provincijske...
Halkidiki je jedinstveno poluostrvo u Sjevernoj Chalkidiki is the only peninsula in northern

Grčkoj. Nalazi se u centralnom dijelu južne Makedonije, a Greece. It is situated at the middle of the southern part
zapljuskuje ga sjeverno Egejsko more. Proteže se između of Macedonia on the northern coast of the Aegean. It
zaliva Termaikos i Strimonikos, a na jugu između jezera stretches from the Thermaic to the Stymonian Gulf, on
Koronije i Volve. U južnom dijelu račva se na tri manja, the south of the lakes Koroneia and Volvi. The southern
međusobno paralelna poluostrva, koja prodiru duboko u side of Chalikidiki forms three long parallel peninsulas:
more: na zapadu Kasandra, u sredini Sitonija i na istoku Cassandra to the West, Sithonia in the center and Athos
polustrvo Atos sa Svetom Gorom. (mapa) (Holy Mountain) to the East. (Map) Cassandra, the
western peninsula of Chalkidiki, was a thriving region
in the Early Christian period. The Christian edifices in
general were the most important public buildings of this
period, especially in the 5th century. Particularly, the
basilicas which represent the most abundantly used type
of religious buildings and most of them are very large
in size and opulently decorated. The archaeological
research has already traced seventeen Early Christian
basilicas, and their number was quite probably far
bigger in original. The high density of the churches and
even bigger number of identified settlements of this
period indicate that Cassandra was flourishing and was
economically thriving from the 4th to the early 6th century.
Mapa - Map This situation drastically changed and deteriorated by the
barbaric invasions and most of all by the invasion of the
Huns and their companions in A.D. 540. Despite all the
U starohrišćanskom periodu, zapadno poluostrvo destructions, the region was not desolated or abandoned
Halkidikija, Kasandra, bio je napredan region. Hrišćanske and Justinian re-founded the city of Cassandreia, which
građevine, kao i bazilike, činile su najznačajnije javne was Bishop’s see at least from the 5th century, repaired its
građevine, a posebno u V vijeku, izdvajaju se na cijelom city walls, and later on Byzantine churches and villages
Poluostrvu kako po broju, tako i po veličini i raskoši. were founded which have been archaeologically located
Arheološkim istraživanjima otkriveno je već sedamnaest on the entire peninsula.
starohrišćanskih bazilika, a čini se da je njihov broj bio An ancient Greek city, probably “Nea Polis”
znatno veći. Brojnost hramova i mnogobrojnih naselja mentioned by Herodotus, was situated at about the middle
iz ovog perioda pokazuju da je Kasandra cvjetala i bila of the eastern coast of Cassandra, south of the modern
ekonomski snažna od IV do početka VI vijeka. Ovu sliku settlement of Kallithea, on the southern bank of the Potoki
izmijenile su invazije varvara i to uglavnom invazija Huna torrent and nearby the sea. This city survived after Late
i njihovih pratilaca 540.g. I pored svih razaranja, region Antiquity, and it gradually shrunk to the Late Byzantine
nije potpuno opustio i Justinijan je ponovo osnovao settlement of “tou Solinos” which was finally destroyed
Kasandriju, koja je bila episkopsko sjedište makar od in the 19th century.2 A cemetery used between the first
V vijeka i sagradio je njene bedeme, dok se na cijelom half of the 4th and the second half of the 5th century was
poluostrvu nalaze hramovi i sela iz vizantijske epohe. unearthed in excavations conducted between 1994 and
Otprilike na središtu istočne obale Kasandre, 2005 on the south bank of the estuary of the torrent Potoki
južno od današnjeg naselja Kaliteje, na južnoj obali ušća and nearby a sand dune. In addition, on the same site,
potoka, zvanog Potoki, blizu mora, nalazio se neki antički there were unearthed remains of a Christian church, built
grad, vjerovatno Nea Polis, ο kome govori Herodot. Ovaj around the early 5th century which, was connected just
grad je preživio do kasne antike, dok postupno, kako like the cemetery to the nearby city. It was a three-ailed
se čini, nije bio inkorporiran u poznovizantijsko naselje basilica, with maximum external dimensions 24x24 m.
“Solinos”, koje je potpuno uništeno u XIX vijeku.2 Na južnoj The ends of the narthex were elongated and they formed
obali ušća Potokija, i blizu dina (niskih pješčanih humki), at the northern end a pastoforion and at the southern end
tokom iskopavanja u periodu od 1994 – 2005. godine, a baptistery. A build bench runs along the interior walls of
2 Papangelos 1989-1990), 171 - 182, posebno 175, 180 (sl.6). Papangelos 2 Papangelos 1989-1990, 171 - 182, esp. 175, 180 (fig. 6). Papangelos
1998, 77 - 111, posebno 81, sl. 3 (34) i sl. 4, 5, 6. 1998, 77 - 111, esp. 81, fig. 3 (34) and figs. 4 - 6.
100
Anastassios Ch. ANTONARAS, Posude iz provincijske... Nova antička Duklja V, 2014., 97-110
locirano je groblje koje je bilo u funkciji u periodu od prve the pastoforion. A cross-shaped baptismal fond, is built
polovine IV do druge polovine VI vijeka. Takođe, otkrivene under the level of the floor at the center of the baptistery.
su i ruševine hrišćanskog hrama koji je sagrađen otprilike Above the narthex there was a gallery, to which a wooden
početkom V vijeka i koji je, kako se čini, pripadao, kao staircase was leading. The aisles were separated by a
i groblje, susjednom gradu. Hram je trobrodna bazilika, raised, built stylobate and a colonnade of four pairs of
maksimalnih spoljnih dimenzija 24X24 m. Krajevi priprate marble columns, 2.85 m tall. The marble, pi-shaped with
(narteksa) produžavaju se i stvaraju, na sjevernoj strani protruding solea screen of the presbytery, was comprised
sakristiju (pastoforij) a na južnoj krstionicu (baptisterijum). of solid slabs bearing on both sides relief crosses. The
Sakristija je sa unutrašnje strane okružena zidanom built, pi-shaped synthronon was inscribed in the apse.
klupom. Bazen u sredini krstionice je ozidan, u obliku The enkainion, which was found looted, was dug in the
krsta i nalazi se na nivou nižem od poda. Iznad narteksa floor, under the marble holy table which was supported by
nalazila se galerija, u koju se ulazilo drvenim basamacima. four colonnets. The pi-shaped synthronon was inscribed
Brod glavnog naosa bio je podijeljen uzvišenim zidanim in the apse. The pavement of the altar space consisted
stilobatom i nizom od četiri para mermernih stubova, of rectangular marble tiles. The central aisle was paved
visine 2,85 m. Ograda prezbiteriona je bila od mermera, with mosaics: a scene of Paradise is rendered in it with
u obliku ćiriličnog slova π, sa istaknutim solejem u obliku a pair of drinking deer and rectangular frames filled with
ćiriličnog slova π, kompaktnim plutejima dekorisanim sa representations of animals. The floor of the narthex was
obije strane reljefnim krstovima. Sintronon je bio ozidan, u also covered by mosaics rendering Nilotic scenes. The
obliku ćiriličnog slova π, upisan u apsidu, a danas opljačkan side aisles had earth-packed floors. In the 7th century the
enkenion nalazio se na podu, ispod mermerne Časne eastern end of the northern aisle was transformed into
Trpeze sa četiri nogara. Pod Sanktuarija (bema) je bio a Prothesis. The basilica with its surrounding buildings
prekriven pravougaonim mozaikom na kome je prikazana and the cemetery were protected by a fence build by
scena iz raja sa jelenima na pojilištu i pravougaonim stones. The complex was abandoned, probably after the
okvirima sa biljnim i životinjskim predstavama. Pod earthquakes in the 7th century. The ruins of the complex
narteksa je takođe prekriven mozaikom, sa predstavama were used in the early 14th century for the construction of
života na obalama rijeke Nil. Bočni brodovi imali su a tower, which it seems ceased to be in use in the second
zemljane podove. Tokom VII vijeka uobličen je izgled quarter of the 15th century.3 (Drawing 1)
istočnog kraja sjevernog broda kao Protezis. Bazilika, In the excavations of the complex, hundreds
pomoćne zgrade i groblje bile su zaštićene zidanom of fragments of glass vessels, window glass and other
kamenom ogradom. Kompleks je napušten, vjerovatno decorative glass elements were unearthed. All these are
nakon zemljotresa u VII vijeku: njegove ruševine su presented in the present work organized in typological
korištene početkom XIV vijeka za izgradnju jedne kule, groups which reflect their shape and their use.
koja je izgleda prestala da se koristi tokom druge četvrtine
XV vijeka.3 (Skica 1). A. Glass Vessels
i. Lamps
1. Stemmed Lamps (Figs. 1-2)

The vessels of this form, which are dated to the
6th-7th century, have conical of cylindrical body which
ends to hollow cylindrical base which is longer than the
body. The diameter of their base ranges between 1.5-
2.5 cm and most of the fire-polished rims which seem
to be connected to this form have diameter ranging
between 6-7 cm. Tencolorless greenish, five colorless
bluish and one olive green sample have been found.
Two of them have been graphically reconstructed, whose
Skica 1 - Drawing 1
3 Papangelos 1995. Asimakopoulou – Atzaka 1998, 153. On references re-
3 Papangelos 1995. Asimakopoulou – Atzaka 1998, 153. Za prikaz mozaika garding the motives of the mosaics see note 478 (p. 153), and note 510 (p.
bilj. 478 (153), bilj. 510 (157), sl. 61. Koristan i analitički rezime relevantnih 157), fig. 61. A useful and detailed overview of relevant finds from this region
nalaza iz tog kraja kod Akrivopoulou 1999, 123 - 124. is found in Akrivopoulou 1999, 123 - 124.
101
Tokom iskopavanja kompleksa, indentifikovano height is estimated at about 8 cm.4

je na stotine krhotina staklenih posuda, lampi i drugih
ukrasnih predmeta, koji su prikazani niže, po kategorijama, 2. Stemmed beakers (Fig. 3)
zavisno od upotrebe i oblika. The body of these vessels is conical or bell-
shaped ending to a tall stem and it is based on a conical
base. All findings of this form with only one exception are
Α. Staklene posude made of a single mass of glass and the stem and the
I Lampe base are inherent to the body. Vertical ribbing is visible on
only one base, indicating that it was dip mold blown. All
1. Čaše visoke, cilindrične osnove (Sl. 1-2) the rest of the examples are free blown.5 Two subgroups
Posude ovog tipa koje datiraju iz VI -VII vijeka, are discerned: those with a cylindrical stem, with sixteen
koničnog ili cilindričnog recipijenta, koji završava na dužoj colorless greenish, seven olive green and one blue
cilindričnoj osnovi, koja je duža od recipijenta posude, koji example, and those with a beaded stem with three olive
je iznutra šupalj. Dimenzije osnove ovih posuda su između green examples in total. The rims which are connected to
1,5 – 2,5 cm, dok su prečnici većine staklenih fragmenata, this form are all vertical, fire-polished with diameter ca.
vatrom poliranih oboda, koji im izgleda pripadaju, otprilike 6-7 cm.
6 – 8 cm. Pronađeno je deset poluprovidnih zelenkastih,
pet poluprovidnih plavičastih, i jedan maslinasto zeleni
fragment. Rekonstruisane su dvije, čija je ukupna visina
otprilike 8 cm.4
Sl. 3 - Fig. 3
In addition, a fragment of a narrow cylindrical,

flat bottom (diam. 1 cm) was unearthed, on which was
attached a conical base, quite probably part of a bowl or a
large beaker. This form of vessels is dated to the second
half of the 5th and mostly to the 6th century.6
3. Cylindrical or slightly conical beakers with small

Sl. 1 - Fig.1
knop (Drawing 2)
Two, colorless greenish examples of this form
were unearthed. They are typical for the form with convex
bottom, an inherent, pinched protuberance at the center
of the resting surface and cylindrical body with maximum
4 Antonaras 2009, 170 - 73, form 38a, which is dated by many analogous
finds to the 6th and 7th centuries.
5 Isings 1957, form 111. Antonaras 2009, 162 - 66, form 35 i,ii, which are dat-
ed to the 5th-7th centuries. On three-handled examples see Antonaras 2009,
167 - 69, form 36, dated to the 5th, 6th and 7th centuries.
6 Davidson 1952, 103, no. 654, 4th century. A large number of finds from the
Sl. 2 - Fig. 2 area East of The Theater and the Gymnasium Area in Corinth, under publi-
cation by the author, are dated to the 6th century, just like the finds from the
Athenian Agora, see Weinberg and Stern 2009, no. 341, fig. 20. Analogous
4 Antonaras 2009, 170 - 73, tip 38a, koji datira po većini paralela iz VI i VII finds are also known from Thessaloniki, Antonaras, 2014, 95 - 113, and An-
vijeka. tonaras edition in progress 1, with parallels dated to the 6th century.
102
preserved body diameter ca. 5 cm.7 No identifiable parts

of cylindrical body or of slightly everted lips, both of which
are ascribed to this form, are preserved among our finds.
4. Hemispherical bowls (Fig. 1 upper zone, Fig. 4)

At least eight examples of hemispherical and
globular bowls8 have been unearthed. All of them are
made of colorless greenish glass, and most of them have
rim diameter ca. 7 cm. One conical bowl, which was
made of colorless bluish glass, retains part of its incised
decoration. The décor is placed in the area under the rim
Skica 2 - Drawing 2
and consists of a schematized wine scroll which forms
triangular folds and in each one of them is rendered a
2. Putiri sa stopom (Sl. 3) circular stroke. Lower on the body is still visible a curved
Recipijent posuda ovog tipa je koničan ili zvonolik, incision and a series of fine and short, parallel oblique
izdužava se sa visokom stopom i stoji na koničnoj osnovi. incisions, part of an unidentifiable motif.
Ukupan broj predmeta koji su pronađeni, sa izuzetkom
jednog, napravljeni su od jedne staklene mase, od koje su
osnova i stopa pravljene izjedna sa recipijentom. Samo
na jednoj osnovi izdvajaju se vertikalne kanelure, koje
svjedoče o izradi posude duvanjem u otvorenom kalupu.
Svi ostali predmeti izrađeni su slobodnim duvanjem.5
Razlikuju se dvije podkategorije: onih sa cilindričnom
stopom, sa šesnaest pepeljastozelenih, sedam maslinasto
zelenih i jednim plavim primerkom, i onih sa stopom u
obliku dugmeta, sa tri maslinastozelena primerka. Obod
kod ovog tipa posuda je vertikalan, vatrom ispoliran,
prečnika oko 6 -7 cm.
Takođe, pronađen je jedan fragment uskog
cilindričnog ravnog dna, prečnika 1 cm, na koji je bila
zalijepljena konična osnova, najvjerovatnije dio skifosa ili
putira velikih dimenzija. Tip ovih posuda datira iz druge Sl. 4 - Fig. 4
polovine V i uglavnom iz VI vijeka.6

3. Cilindrični ili blago konični pehari sa malom Fragments of vessels (Fig. 5) which were made
kapljicom (skica 2) of dark blue, translucent glass belong to products of a
Nađena su dva pepeljastozelena primerka ovog particular workshop operating in Eastern Mediterranean
tipa sa karakteristčnom konveksnom osnovom, kapljicom between the middle of the 4 and the middle of the 5
th th
napravljenom “štipanjem” mase osnove. Imaju cilindrične century, which attracts the attention of glass researchers
recipijente, maksimalnog prečnika oko 5 cm.7 Nije sačuvan for decades. Namely, the finds are: A large and deep bowl
9
with slightly everted, vertical, cracked-off rim, the body in

5 Isings 1957, tip 111. Antonaras 2009, 162 - 66, tip 35 i,ii, koji datiraju iz
V-VII vijeka. Za primjere sa tri drške gl. Antonaras 2009, 167 - 69, tip 36, koji 7 Antonaras 2009, 158 - 60, form 33, dated by many analogous finds to the
datiraju iz V, VI i VII vijeka. 6th - 7th century. In addition, another find from Asprovalta, dated to the 5th-6th
6 Davidson 1952, 103, br. 654, IV vijek. Veliki broj nalaza sa iskopavanja century was published in Ignatiadou (ed.) 2010, no. 377 [P. Adam-Veleni].
Istočno od Pozorišta i u oblasti Gimnazije Korinta, biće objavljeni od strane 8 Antonaras 2009, 117 - 24, form 12, dated by analogous finds between the
autora, datiraju iz VI vijeka, kao i drugi nalazi sa atinske Agore, gl. Weinberg 4th and the early 6th century, most of which are dated to the 4th-first half of the
and Stern 2009, br. 341, sl. 20. Ali i iz veoma bližeg Soluna poznati su nalazi, 5th century. Three-handled samples, which according to the number of small
Antonaras, 2014, 95 - 113, i Antonaras u fazi izdanja 1, sa paralelom sa VI handles found in the excavation must had been used in the basilica, should
vijekom. be dated to the 4th to 6th century, see Antonaras 2009, 125 - 26, form 13.
7 Antonaras 2009, 158 - 60, tip 383, koji datira po mnogobrojnim paralelama 9 Glass from the Ancient World 1957, 141, no. 279; Whitehouse 1997, 367
iz VI i VII vijeka. Takođe, još jedan nalaz iz Asprovalte, koji datira iz V – VI - 375. Particularly on the handleless bowls see Isings 1957, form 107a, and
vijeka, objavljen je u Ignatiadou (ed.) 2010, br. 377 [P. Adam-Veleni] also Antonaras 2009, form 28, with more recent analogous finds.
103
nijedan prepoznatljiv dio cilindričnog recipijenta ili blago the area under the rim bears vertical ribbing and lower a
razgrnuto profilisanih oboda koji se pripisuju ovom tipu. honeycomb web of hexagonal cells. (One fragment of the
rim and four fragments of the body are preserved). A small
4. Hemisferični skifosi (Sl. 1, gornji ugao i Sl. 4) fragment of the edge of a conical base probably belongs
Najmanje osam primeraka hemisferičnih i to the same vessel. The bowl was probably a handled one.
sferičnih skifosa,8 od poluprovidnog zelenkastog stakla, But, a part of the beginning of a handle is unearthed, which
maksimalnih prečnika oboda oko 7 cm su iskopani. Jedan preserves a thumb rest pad, and in another body fragment
konični skifos od poluprovidnog plavičastog stakla sadrži is preserved part of the undulating ending of the handle,
i dio urezanog ukrasa, koji se razvija horizontalno ispod which was extending on the body down to the bottom.10
oboda, formirajući vijugavu lozu, koja oblikuje trouglaste
buhte, unutar kojih stoji kružni rez. Niže na recipijentu,
izdvaja se zaobljeni reljef, kao i jedna grupa tankih i niskih,
međusobno paralelnih, bočnih ureza, neprepoznatljivog
ukrasnog motiva.
Fragmenti posuda (Sl. 5) koji su napravljeni od tamno
plavog, gotovo neprozirnog stakla čine proizvode
radionice koja je radila u Istočnom Sredozemlju, između
sredine IV. i sredine V. vijeka, i čija proizvodnja već
decenijama privlači interesovanje istraživača.9 Radi
se o velikom i dubokom skifosu, sa blago razgrnutim,
vertikalnim i neobrađenim obodom, recipijentom koji je
u pojasu ispod oboda pokriven vertikalnim kanelurama
i niže jednim saćastim spletom šestougaonih ćelija.
(sačuvan je fragment oboda i četiri fragmenta recipijenta).
Sa iste posude, vjerovatno, potiče i jedan mali fragment,
koji čini spoljašni dio njegove konične osnove. Skifos je,
izgleda, imao drške. Sačuvan je jedan dio početka drške
koja je ugrađena zagrijavanjem i oblikuje horizontalnu
površinu tipa “thumb rest” iznad ručke iste drške, dok
je sačuvan slomljen i jedan dio talasastog kraja drške Sl. 5 - Fig. 5
koji se protezao po recipijentu, gotovo do osnove. 10
Zajedno sa gore navedenim, vjerovatno se uklapa

To the same group probably belongs another
i mali dio neobrađenog vertikalnog oboda glatke posude,
fragment: a cracked-off vertical rim of a smooth vessel,
vjerovatno krčaga za vino, napravljenog od istog plavog
probably a jug, which was made of the same translucent
stakla. (Sl. 5, gore lijevo).11
dark blue glass (Fig.5 up to the right).11 Finally, eleven
8 Antonaras 2009, 117 - 24, tip 12, koji datira paralelima izmedju IV do colorless greenish and one colorless bluish small han-
početka VI vijeka, od kojih je najveći broj iz IV i prve polovine V vijeka. Paraleli dles, some of which have a long undulating ending which
sa tri drskama, koji treba da su bili korisceni, zbog drški koje su nađene među
materijalom, u bazilici, datiraju takođe iz IV do VI vijeka. Gl. Antonaras 2009,
was probably terminating pretty low on the body, almost
125 - 26, tip 13. at the bottom, should also be ascribed to the group of the
9 Glass from the Ancient World 1957, 141, br. 279; Whitehouse 1997, lamps. (Fig. 6).
367 - 375. Posebno za skifose bez drške i njihove paralele gl. Isings 1957, tip
107a, kao i Antonaras 2009, tip 28, sa novijim paralelama. 10 Antonaras 2009, 178 - 80, form 43, dated by analogous finds in the pe-
10 Antonaras 2009, 178 - 80, tip 43, koji datira, po seriji paralela, iz peroda riod between the 4th and the 7th century. The wide period to which they are
između IV i VII vijeka. Šira datovanja vjerovatno se povezuju sa činjenicom ascribed probably is related to the fact that products of this workshop have
da proizvodi ove radionice datiraju iz IV ili V vijeka, dok isti nalazi pomenutih been dated to the 4th or 5th century, while the actual finds of these bowls are
skifosa pripadaju fazi uništenja spomenika najvjerovatnije iz VII vijeka, unearthed in the destruction layers of the monuments, dated probably to the
svjedočeći možda o veoma dugom periodu njihove upotrebe. Takođe, 7th-century, witnessing probably to the very long period of their use. In addi-
fragmenti osnove, drske i recipijenta jedne posude reljefnom saćaskog tion, base, handle and body fragments of one smooth and one honeycomb
dekora i jednog drugog glatkog skifosa nađeni su među neobjavljenim bowl have been identified by the author in unpublished material from the site
materijalom iz Rentina, dok je u Luludies u Kitros nađena drska ovog tipa od of Rentina and finally a handle of this form, made of dark green glass, was
tamnozelenog stakla. identified in the material from the site of Louloudies in Kitros.
11 Antonaras 2009, 245 - 47, tip 87, koji datira iz IV i V vijeka. 11 Antonaras 2009, 245 - 47, form 87, dated to the 4th-5th century.
104
U grupu lampi treba uvrstiti i jedanaest poluprovidnih ii. Tableware

zelenkastih i jednu poluprovidnu plavičastu malu dršku,
od kojih određene završavaju talasastim produžetkom, 1. Truncated conical beakers (Figs. 7-8)
koji je kako se čini dopirao prilično nisko na recipijentu,
gotovo do dna posude. (Sl. 6).
Sl. 6 - Fig. 6
II Stoni predmeti
1. Zarubljene konične posude (Sl. 7-8)

Tokom iskopavanja pronađeno je jedanaest
primeraka ovog tipa. Svi su napravljeni od maslinasto
zelenog stakla, prečnika osnove 4 cm, a na jednoj od Sl. 7 - Fig. 7
ovih uočava se prstenasti trag duvačke lule prečnika 2
cm. Jedini primjer koji je očuvan u cjelokupnoj visini - 9,5
cm. svjedoči ο vitkom obliku tipa. Pojedini su bili ukrašeni Eleven examples of this form were unearthed
dodatnim tamno plavim staklom.(Sl. 8) in the excavation. All of them are made of olive green
glass, their base diameter is 4 cm and on one of them
an annular pontil mark (2 cm diam.) is visible. The only
example that preserves its entire height (9.5 cm) witness
to the slenderness of the form. Some of these beakers
were decorated with applied elements of dark blue glass.
(Fig. 8) Namely, two examples decorated with a curved
or zigzag blue thread and three examples decorated
with blue blobs organized in a horizontal band around
the upper part of the body are preserved. The bottoms
of these vessels are slightly concave and the conical
body is mildly constricted towards the bottom creating
the impression of an incomplete pushed-in ring base. The
Sl. 8 - Fig. 8
body walls are straight and they end to the cracked-off
vertical rim which is slightly everted.12 The vessels of this
form, although they were produced to serve as tableware,
Sačuvana su dva fragmenta predmeta, sa quite probably in the context of the Christian basilica were
dodatnim, zaobljenim/presječenim plavim vlaknom i tri used as lamps.
fragmenta predmeta sa plavim kapima koje su postavljene
tako da oblikuju horizontalnu ukrasnu traku, na gornjem
dijelu recipijenta. Njihovo dno je lagano zapupčeno, 12 Nenna 2002, 405 - 413, esp. 405 - 406, V6, fig. 33, finds dated to the
recipijent je koničan, sa laganim suženjem ka osnovi, 4th and to the first half of the 5th century from Argos. Unpublished finds from
što stvara osjećaj nezavršene prstenaste osnove. Imaju Corinth, under publication by the author, are dated to the 5th century. Sam-
pravolinijske zidove tijela i neobrađene vertikalne obode, ples with the same decoration of blue blobs or zigzag threads are considered
lagano razgrnuto profilisane.12 Iako su posude ovog products of the Black Sea Region see Sazanov 1995, 333 - 341, esp. 334,
fig. 1B, with a great number of finds dated to the late 4th and to the period
12 Nenna 2002, 405 - 413, posebno 405 - 406, V6, sl. 33, od IV i prve polovine between the 5th and the middle of the 6th century.
105
tipa pravljene kao posude za piće, u bazilici su se, vrlo 2. Funnel-mouth flasks (Fig. 9)
vjerovatno, koristile kao lampe.
Only one large, funnel-mouth flask, made of
2. Posude sa levkastim vratom (Sl. 9) colorless greenish glass was unearthed in the area of
the basilica. The rim (diam. 5 cm) is cracked-off, vertical
Samo jedna, velikih dimenzija, posuda ovog but slightly everted; the neck is funnel-shaped ending to
tipa pronađena je od poluprovidnog zelenkastog a seemingly globular body.13 In addition, two concave
stakla u prostoru bazilike. Njen obod (prečnik 5 cm) je bottoms (base diam. 4-5 cm), were probably part of close-
neobrađen, vertikalan, ali razgrnuto profilisan, vrat je shaped vessels, either flasks or bottles.
levkast, i završava na sferičnom recipijentu13. Takođe, The single glass fragment that predates the
dva pupčasta dna (prečnika 4-5 cm) čini se da pripadaju construction of the basilica is dated to the 1st century A.D.
posudama zatvorenog oblika, jednostavnim bocama ili sa It is a small part of a mold blown, translucent blue vessel,
levkastim vratom. probably a bowl, on which the part of the frieze of petals
that was decorating the lower part of the body is visible.
(Fig. 10).14
Sl. 10 - Fig. 10
Sl. 9 - Fig. 9
Jedini stakleni fragment koji datira iz perioda prije iii. Unguentaria (Fig. 11)
postojanja bazilike, pripada I. v.n.e. Radi se o malom
komadu plave posude, vjerovatno skifosu, izrađenom The only unguentarium or flask which was
duvanjem u kalup, na kome je sačuvan dio latica koje su unearthed in the excavation belongs to the peculiar but
ukrašavale niži pojas njegovog recipijenta. (Sl. 10).14 widespread form of janiform vessels (Body Ht. 8 cm., diam.
ca. 5 cm.). It is the single full-mold-blown vessel form of
V vijeka iz Argosa. Neobjavljeni nalazi iz Korinta, koje proučava autor, the 4th-5th century and examples have been unearthed
pripadaju V vijeku. Primjerci iste dekoracije plavih tačaka ili isprekidanih traka around the entire Mediterranean basin. This particular
smatraju se proizvodima radionice obale Crnog mora, gl. Sazanov 1995, 333
- 441, posebno 334, sl. 1B, sa mnoštvom nalaza koji potiču iz kasnog IV
example, which is made of colorless greenish glass, was
vijeka, i iz perioda između V i sredine VI vijeka.
13 Isings 1957, tip 104b. Antonaras 2009, 211 - 12, tip 62, koji datira, po 13 Isings 1957, form 104b. Antonaras 2009, 211 - 12, form 62, dated by many
mnoštvu paralela, iz IV i V vijeka. parallels to the 4th and 5th century.
14 Vjerovatno nekog tipa skifosa u obliku Kalix-a, cf. Harden 1935, 163 - 186, 14 Probably from a form of calyx-shaped bowl, cf. Harden 1935, 163 - 86,
tip G1. Takođe, Stern 1995, 95-96. Antonaras, 2009, 136 - 38, tip 19. form G1. Also, Stern 1995, 95 - 96. Antonaras, 2009, 136 - 38, form 19.
106
III Unguentarija (Sl. 11) blown in a good quality mold which renders finely the
facial features of the two back-to-back placed faces which
form the body of the vessel.15B. Window Glass (Figs. 12-13)
Sl. 11 - Fig. 11
Sl. 12 - Fig. 12
Jedini unguentarij koji je pronađen tokom
iskopavanja pripada posebnom tipu dvolikih posuda
za mirise. (visina recipijenta 8 cm, prečnik 5 cm.). To je Several dozens of window glass fragments were
jedinstveni tip posuda iz IV -V vijeka koje su se u potpunosti unearthed scattered in different spots of the excavation.
izrađivale u kalupu i takvi primjerci su nađeni u cijelom Most of them are olive green, and several other are bluish
Sredozemlju. Izgleda da je konkretan primjerak izrađen ones. All of them are made in the cylinder’s technique
u kvalitetnom kalupu, što odaje suptilne karakteristike and on some of them are visible tooling marks and in one
dvojnog mladog muškog lika koje oblikuje recipijent case the rim of the original edge of the cylinder, which is
posude, koja je izrađena od poluprovidnog zelenkastog still slightly raised. (Fig. 12). The thickness of the window
stakla.15 panes ranges between 0.6 and 0.2 cm and almost all of
them have a very big number of air bubbles or pinpricks
B. Okna (Sl. 12 -13) in them.16
Na desetine rasutih fragmenata okana pronađeni C. Miscellanea

su na raznim tačkama lokaliteta. Većinom su maslinasto Glass gems (Figs. 14-15)
zeleni, ali je priličan broj i poluprovidnih plavičastih. Svi su
izrađeni tehnikom cilindra, a na pojedinim se uočavaju ili A considerable number of glass gems, in different
tragovi alata ili, u jednom slučaju, ivica originalnog reza shapes were unearthed in the excavations of the basilica.
cilindra koji je lagano izdignut (Sl. 12). Debljina im se Three of them are olive green, rectangular with curved
kreće između 6 mm i 2 mm i gotovo svi imaju veliki broj edges, and they appear in two sizes:
mjehurića u masi.16
15 Isings 1957, tip 78b, Antonaras 2009, 324 - 26, tip 146, koji datira, po 15 Isings 1957, form 78b. Stern 1995, 210 - 412, form A4. Antonaras 2009,
mnoštvu paralela, iz IV i V vijeka. 324 - 26, form 146, dated by many analogous finds to the 4th and 5th centuries.
16 Radi potpunog pregleda pitanja staklenih površina u Sredozemlju gl. Foy 16 For a thorough overview of window glass in Mediterranean region see
(ed.) 2005 sporadično i posebno 15 - 52. Za staklene površine iz Filipi-a gl. Foy (ed.) 2005 passim and esp. 15 - 52. On window glass from Philippi see
Antonaras, 2007, 47 - 56, posebno 49 - 51, sl. 2, gdje je i starija bibliografija Antonaras, 2007, 47 - 56, esp. 49 - 51, fig. 2, where earlier bibliography of
o tome. Za nalaze iz Soluna gl. Antonaras 2010a, 301 - 434, posebno 317 - the topic can be found. On finds from Thessaloniki see Antonaras 2010a,
419. Za jednu kratku prezentaciju nalaza iz regiona Makedonije gl. Antonaras, 301 - 434, esp. 317 - 419. For a short presentation of Macedonian finds see
2010b, 112 - 413. Antonaras, 2010b, 112 - 413.
107
6Χ2Χ1 cm. and 4Χ2.5Χ0.8 cm, respectively.17 They are

made by firing of a chunk of glass and further tooling.
In addition, two more, blue, discoid, planoconvex
glass gems (diam. 0.8, Ht. 0.5 cm.) were recovered.18
Finally, a piece of blue glass which is grossly grozed all
around and has slanting sides, apparently for a safer
adhesion, it seems that it was secondarily used as a
decorative inlay element.19
Sl. 13 - Fig.13
C. Razno
Stakleni kameničići (Sl. 14 -15)
Zavređuju pažnju kako brojem tako i formama

stakleni kamenčići staklarija koji su pronađeni tokom
iskopavanja bazilike.
Radi se o tri maslinasto zelena paralelopipeda
sa zaobljenim ivicama u dvije veličine, 6X2X1 cm. i
4X2,5X0,8 cm.17 Izrađeni su topljenjem fragmenta stakla,
a onda slobodnim rukovanjem.
Nadalje, pronađena su dva ravno konveksna
diskoidna staklena kamenčića plave boje (prečnika 8 Sl. 15 - Fig. 15
mm, visine 5 mm).18 Na kraju, jedan dio od plavog stakla,
grubo obrezan, čija bočna strana ima iskošen profil – da
bi se postigla sigurna adhezija – izgleda da je korišten kao Among the rest of the glass finds of the site, worth
ukrasni umetak.19 mentioning are three beads and a small discoid pendant
Od ostalih nalaza od stakla sa ovog lokaliteta (Fig. 16).
vrijedi navesti i tri mozaične tesere, kao i jedinstveni mali Also noteworthy is a solid straight shaft with
privjezak u obliku diska, bez ikakve dekoracije sačuvane cylindrical cross-section which is made of colorless
na njemu, koji podsjeća na privjeske sa hrišćanskim yellowish glass and it was probably part of a jewel or of
motivima koji datiraju iz V -VI vijeka (Sl. 16). Takođe,
17 Identical gems were unearthed in the 6th-century glass workshop exca-
17 Slična staklarija nađena je u radionici stakla iz VI vijeka koja je iskopana vated in 45, Vasileos Irakleiou Street in Thessaloniki see Antonaras, 2014,
u ulici Vasileos Irakliu u Solunu, gl. Antonaras, 2014, 111 - 12, takođe slični 111 - 12, furthermore, similar finds have been unearthed in the Early Christian
su nađeni i u starohrišćanskoj quadriburgium-a četvorokuli u Luludies u quadriburgium in Louloudies in Kitros, and in excavations in Ierissos, both
Kitros, neobjavljeni, kao i na lokalitetima u Jerisosu. sites still unpublished.
18 Značajan broj kameničića ovog oblika pronađen je na lokalitetima u 18 A considerable number of gems of this form have been unearthed in
severnoj Grčkoj, koji datiraju iz druge polovine IV vijeka do rimske epohe, excavations in Northern Greece, which are dated from the second half of the
uglavnom iz I vijeka n.e. Gl. Ignatiadou (ed.) 2010, 221, 222, 373, 386, 399, 4th century B.C. up to the Roman period, mostly from the 1st century A.D. see
br. 88, 90, 430, 453, 485. Radi pregleda pitanja gl. Arveiller – Dulong, Nenna Ignatiadou (ed.) 2010, 221, 222, 373, 386, 399, nos. 88, 90, 430, 453, 485.
2011, 337 - 40, br. 553 - 554, 558. Takođe, uporedi Davidson 1952, br. 1789, For an overview on this topic see Arveiller – Dulong, Nenna 2011, 337 - 440,
I -II vijeka, dok je još mnogo neobjavljenih primjeraka pronađeno u slojevima nos 553 - 454, 558. Furthermore, cf. Davidson 1952, no. 1789, dated to the
I – IV vijeka na novijim lokalitetima Korinta, koje su u fazi objavljivanja od 1st - 2nd century. Several more are found in strata dated between the 1st and
strane autora. the 4th century in Corinth, under publication by the author.
19 Sličan primjerak (4X2, 6X0, 75 cm) od stakla boje meda iz I vijeka nađen 19 A similar element (4X2.6X0.75 cm) made of amber glass, dated to the 1st
je u brodolomu u Narboni. Gl. Feugére 1992, 177 – 206, posebno 200, br. century was located in a shipwreck in Narbone, see Feugére 1992, 177 –
98. Gdje se navodi i sličan iz Švajcarske iz 10 - 20 g. n.e. gl. Biaggio Simona 206, esp. 200, no. 98. A similar find is noted in Switzerland dated between
1991, br. 163.2.026, slika 49. Za jedan skup od dvanaest sličnih intarzija, 10 - 20 A.D. see Biaggio Simona 1991, no. 163.2.026, fig. 49. For a group
izrađenih pečenjem, iz slojeva duge polovine III vijeka iz Arla, gl. Foy 2010, of twelve similar inlays made by firing and dated to the second half of the 3rd
br. 945. century see Foy 2010, no. 945.
108
pronađen je jedan kompaktan komad cilindričnog

presjeka od poluprovidnog žućkastog stakla, vjerovatno
Sl. 14 - Fig. 14
Sl. 17 - Fig. 17
Sl. 16 - Fig. 16
komad nakita ili možda intarzija dekoracije. Na kraju, an intarsia decoration. And finally, a piece of flat glass, too
jedan komad pravolinijskog stakla, veoma tankog da bi fine to be part of a window pane, grozed around forming
pripadao oknu, rezan unaokolo, formirajući disk, sa grubo roughly a disk, is identified, which was probably used as a
urezanom periferijom, vjerovatno čineći poklopac slikane transparent lid over a painted or some other delicate kind
ili druge delikatne dekoracije nekog predmeta (Sl.17).20 of decoration of an object. (Fig. 17).20
Zaključujući prezentaciju staklenih nalaza Summing up the presentation of the glass finds of
kompleksa bazilike Solinos, možemo da rezimiramo the complex of the basilica “tou Solinos” we can conclude
sledećim komentarom: Na stotine staklenih fragmenata the following remarks: Hundreds of glass fragments
pronađeno je rasuto gotovo na cijeloj površini lokaliteta,
20 Identical discoid fragments were identified in the unpublished material
20 Slični diskoidni fragmenti nađeni su među neobjavljenim materijalom iz from 16th-century graves from the area of the Theater of Dionysos in Athens
grobova iz XVI vijeka, u krugu Dionisovog teatra u Atini. [lični uvid autora]. [personal observation].
109
od kojih većina pripada prozorskim oknima zgrade. were unearthed scattered almost in the entire area of the
Fragmenti posuda su po broju manji i pripadaju malom excavation, most of them parts of window panes. The
broju tipova, uglavnom lampi, ali i nešto stonih posuda za vessel fragments were fewer in number and they belong
piće ili izlivanje tečnosti. Vrijedna pažnje je činjenica da to a small number of forms, mostly of lamps, and few
su fragmenti iste posude nađeni na međusobno udaljenim drinking and pouring tableware vessels. It must be noted
oblastima, dok je opšti utisak koji se stiče sa cjeline that fragments of the same vessel were found scattered
materijala da pripadaju fazi uništenja starohrišćanskog in distanced areas of the excavation and generally the
spomenika u kasnom VI i u VII vijeku. Međutim, vrijeme overall picture rendered by the finds is that they belonged
izrade staklenih predmeta razlikuje se, a pojedini bi mogli to the destruction phase of the complex dated to the late
poticati još iz IV vijeka. Čini se, međutim, da većina 6th or 7th century. The production time though of the glass
pripada proizvodnji V vijeka. Pronađeno je takođe mnogo objects varies and some of them are even dated to the
fragmenata okana izrađenih tehnikom cilindra. Na kraju, 4th century, although most of them were produced in the
neznatan broj perli i staklenih kamenčića za dekoraciju 5th. Furthermore, many fragments of window panes made
predmeta zaokružuju sliku nalaza sa lokaliteta ove in the cylinder’s technique were unearthed throughout
starohrišćanske bazilike sjevernoegejskog regiona. the site. Finally, few glass beads and glass gems for the
embellishment of some short of objects conclude the
picture of the glass finds from the site of this North Aegean
Early Christian basilica.
110
Akrivopoulou 1999: Akrivopoulou S., Paleohristianiki Halkidiki. Mnimiaki topografia,

postdiplomski rad koji je prezentovan u Aristoteleion Panepistimio Thessalonikis 1999.
[Starohrišćanski Halkidiki. Topografija spomenika]
Antonaras 2001: Antonaras A., In: The Georgios Tsolozidis Collection. Byzantium through
Bibliography
the eyes of a collector (na Grčkom), Athens, katalog izložbe održane u Muzeju Vizantijske Kul-
ture u Solunu.
Antonaras 2007: Antonaras A., Early Christian Glass Finds from the Museum’s Basilica, Phillippi.
Journal of Glass Studies 49, 47-56.
Antonaras 2009: Antonaras A., Romaiki kai palaiohristianiki ialourgia. Ageia apo ti
Thessaloniki kai tin periohi tis, Atina. [Rimska i starohrišćanska staklarija. Posude iz
Thessalonikija i njegove okoline]
Antonaras 2010a: Antonaras A., Glassware in Late Antique Thesallonike. In: L. Nasrallah, Ch.
Bakirtzis, and S.J. Friesen (eds) From Roman to Early Christian Thessalonike: Studies in
Religion and Archeology. Harvard, Theological Studies 64, Cambridge, MA (Harvard University
Press), 301-334.
Antonaras 2010b: Antonaras A., Window Glass. In: D. Ignatiadou (ed.) Glass Kosmos, katalog
privremene izložbe, Arheološki Muzej Soluna, Thessaloniki, 112-13.
Antonaras 2014: Antonaras A., An Early Christian Glass Workshop at 45, Vasileos Irakleiou
Street in the Centre of Thessaloniki. In: D. Keller, J. Price, C. Jackson (eds), Neighbours and
Successors of Rome: Traditions of Glass Production and Use in Europe and the Middle
East in the Later First Millennium AD, 2014, 95-113.
Antonaras u fazi izdavanja 1: Antonaras A., Vasileos Irakleiou 45, Thessaloniki: To palaiohristian-
iko ergastirio ialourgias, Archaeologiko Ergo sti Makedonia kai Thraki 2011, u fazi izdavan-
ja. [Vasileos Irakleiou br. 45 Thessaloniki: starohrišćanska staklarska radionica]
Arveiller-Dulong and Nenna 2011: Arveiller-Dulong, V. and M.-D. Nenna 2011, Les Verres antiques
du Musée du Louvre. Vol. 3, Parures, instruments et éléments d’incrustation. Paris.Asimakopoulou
– Atzaka 1998: Asimakopoulou – Atzaka P., Ta psifidota dapeda tis Thessalonikis, Thessaloniki.
[Mozaički podovi Soluna]
Biaggio Simona 1991: Biaggio Simona S., I vetri romani provenienti dalle terre del’ attuale
Cantone Ticimo, Locarno.
Davidson 1952: Davidson G. R., Corinth: Results of Excavations Conducted by the Amer-
ican School of Classical Studies at Athens, v. 12, The Minor Objects, Princeton, New
Jersey.
Feugére 1992: Feugére M., Un lot de verres du 1er siècle provenant du port de Narbonne
(Aude) (sondages 1990 – 1992). Revue archéologique de Narbonnaise 25, 177 – 206.
Foy 2010: Foy D., Les Verres Antiques d’ Arles, la collection du Musée départemental
Arles antique, Paris.
Foy(ed.) 2005: Foy D. (ed.), De transparentes spéculations. Vitres del’ Antiquité et du
Haut Moyen Age (Occident – Orient); Exposition temporaire en liaison avec les 20ème
rencontres de l’association française de l’ archéologie du verre, sur le thème du verre
plat, Bavay, 1 octobre 2005/31 décembre 2005; Bavay-Bagacum.
Glass from the Ancient World 1957: Glass from the Ancient World: The Ray Winfield Smith
Collection, Corning, N.Y.
Harden 1935: Harden D. B., Romano – Syrian Glasses with Mould – Blown Insciptions. Journal
of Roman Studies 25, 163-86.
Ignatiadou (ed.) 2010: D. Ignatiadou (ed.) Glass Cosmos, katalog periodične izložbe, Arheološ-
ki muzej Solun (AMTH).
Isings 1957: Isings C., Roman Glass form Dated Finds. Groningen i Djakarta.
Nenna 2002 : Nenna M-D., Annexe 1: vaisselle en verre. Bulletin de Correspondance
Hellénique 126.1, 405-13.
Papangelos 1989-90: Papangelos I. A., To horion tu Solinos stin Kassandra [Selo Solinos na
111
Kasandri]. Makedonika 27, 171.

Papangelos 1995: Papangelos I. A., Anaskafikes erevnes sti Halkidiki kata to 1995 [Arheološka
iskopavanja na Halkidikiju tokom 1995. God]. Usmeno izlaganje na IX zasijedanju Arheologiko
Ergo sti Makedonia kai Thraki 1995. godine.
Literatura
Papangelos 1998: Papangelos I. A., I Halkidiki kata tus Mesus Hronus [Halkidiki u Srednjem vi-
jeku]. Istoria tis Halkidikis [Istorija Halkidikija], Thessaloniki, 77-111.
Sazanov 1995 : Sazanov A., Verres à décor de patilles bleues provenant des fouilles de la mer
Noire, typologie et chronologie. In: D. Foy (ed.), Le verre de l’Antiquité tardive et du haut
Moyen Age, typologie, chronologie et diffusion, Guiry -en-Vexin 1993, Guiry – en – Vexin
(AF.AV), 333-41.
Stern 1995: Stern E. M., The Toledo Museum of Art. Roman Mould – Blown Glass. The
First through Sixth Centuries, Rome/Toledo, Oh.
Weinberg, Stern 2009: Weinberg G. D. and E. M. Stern, The Athenian Agora. Results of Ex-
cavations Conducted by the American School of Classical Studies at Athens, vol. XXX-
IV, Vessel Glass. Princenton (ASCSA).
Whitehouse1997: Whitehouse D., A Distinctive Group of Late Roman Glass Vessels. In: B. Mag-
nusson et all (eds), Ultra terminum vagari, Scritti in onore di Carl Nylander, Rome (Edizioni
Quasar).
112
O СРЕДЊОВЕКОВНОМ НАКИТУ СА ГРУДЕ ОN MEDIEVAL JEWELLERY FROM GRUDA
БОЉЕВИЋА У ПОДГОРИЦИ BOLJEVIĆA, PODGORICA
Дејан Радичевић UDK 903.25(497.16)

Одељење за археологију
Филозофски факултет Универзитета у Београду
dradicev@f.bg.ac.rs
Апстракт: На локалитету Груда Бољевића у под- Abstract: In 2001, on the archaeological site Gruda
горичком предграђу Толоши 2001. године археолошки Boljevića in Podgorica’s suburb Tološi, the prehistoric
је ископавана праисторијска хумка која је у средњем tumulus was archaeologically excavated, which was
веку секундарно коришћена за сахрањивање. У раду secondarily used for burials in the Middle Ages. The paper
се анализирају примерци накита пронађени у тим discusses samples of jewellery found in these medieval
средњовековним гробовима. Њихово хронолошко tombs. Their chronological and cultural attribution is very
и културно одређење веома је важно, будући да је important, since the medieval jewellery from this region
средњовековни накит са овог простора до сада био has been completely unidentified. Based on the cited
потпуно непознат. На основу наведених аналогија analogies, it follows that they can be chronologically dated
произилази да се може хронолошки определити to the period of XII- XIII century. The related material can
у раздобље XII-XIII века, као и да му се сродни widely be found in the area that could be roughly bound by
материјал у највећем броју може пронаћи на простору Pomoravlje on the east and Cetina on the west.
који би се грубо могао омеђити Поморављем на истоку
и Цетином на западу.
Кључне речи: Груда Бољевића, некропола, средњо- Key Words: Gruda Boljevića, necropolis, medieval
вековни накит, XII-XIII век. jewellery, XII-XIII century.
113
Nova antička Duklja V, 2014.,111-120 Дејан РАДИЧЕВИЋ, О средњовековном накиту...
У публикацији која је пратила изложбу „Музеј In the publication that followed Museum of
града Подгорице“ (Подгорица 2005, издање ЈУ Podgorica exhibition (Podgorica 2005, issued by PI
„Музеји и галерије Подгорице“), организовану с Museums and Galleries of Podgorica), organized
намером да се кроз различите тематске области укаже with the intention to illustrate with different themed
на културно-историјско наслеђе и специфичности areas the significant cultural and historical heritage
Подгорице са околином, приказано је и неколико and specifications of Podgorica and its surroundings,
средњовековних предмета. Ради се о примерцима presented a number of medieval objects. These are
накита за које је наведено да потичу из средњовековне the samples of jewelry which are said to date from the
некрополе формиране на праисторијској хумци Груда medieval necropolis formed in prehistoric tumulusof
Бољевића у Толошима. Хронолошки су оквирно Gruda Boljevića in Tološi. Chronologically they have
одређени у раздобље XIII–XIV века.1 Поменути been broadly dated in the period XIII - XIV century1. The
локалитет није непознат у археолошкој литератури. На aforementioned site is not unfamiliar in the archaeological
имању Драгана Бољевића у подгоричком предграђу literature. On the estate of Dragan Boljević in Podgorica’s
Толоши 2001. године, археолошки је ископавана suburb, Tološi in 2001,a large prehistoric tumulus was
велика праисторијска хумка с богатим гробовима archaeologically excavated, along with rich tombs from
из раног бронзаног доба.2 Приликом тих радова the Early Bronze Age2. During the works, it was noted that
констатовано је да је у средњем веку секундарно in the Middle Ages it was secondarilyused for burials (Fig.
коришћена за сахрањивање (сл. 1). У површинском 1.). The surface layer of the dike of the tumulus and in the
слоју насипа хумке и на простору око ње истражена area around it investigated 192 skeleton tombs.
су 192 скелетна гроба. Налазе из гробова истражених
2001. године представљају примерци приказани у
поменутом каталогу градског музеја у Подгорици (сл.
2). Колико ми је познато, то је први пут да се у једној
публикацији појављује средњовековни накит са овог
простора. Генерално узевши, познавање те врсте
археолошке грађе на читавој територији Црне Горе до
сада се у литератури сводило тек на ретке примерке
који припадају ранијим столећима средњег века,3 док
познијег накита уопште није било. Та чињеница налазе
са Груде Бољевића чини посебно драгоценим за Сл. 1. Груда Бољевића, праисторијска хумка са каменим конструкцијама
археолошку науку. Због тога ћу овом приликом, упркос средњовековних гробова (према Baković i Govedarica 2009, 7, sl. 3).
Fig. 1. Gruda Boljevića prehistoric mound with stone structures of medieval
околности да је анализа заснована на публикцији, а
graves ( Baković and Govedarica 2009, 7, photo 3).
не на непосредном увиду у сам материјал, покушати
да укажем на хронолошко и културно одређење ове
групе предмета. The tomb finds researched in 2001,are represent-
На заједничкој фотографији објављеној у ed with the samples offered in the above-mentioned
каталогу приказано је 12 наушница, које се могу catalogue of the town museum in Podgorica (Fig. 2). To
разврстати у више типова и варијанти. 4 Наједноставнији my knowledge, this is the first time that one publication
1 Lutovac 2005, 24-26.
issues medieval jewellery from this area. In general, the
2 Baković i Govedarica 2009, 5-18. Тумул облика неправилне купе, understanding of these types of archaeological material
пречника 24 м и висине 1,8 м, истражен је у времену од 30. априла in the entire territory of Montenegro so far in the literature
до 24. јуна 2001. године. Руководилац пројекта била је Л. Булатовић, only amounted to the rare samples belonging to the
директорица ЈУ “Музеји и галерије Подгорице”, док је теренским earlier centuries of the Middle Ages3, while laterjewellery
радовима непосредно руководио М. Баковић, сарадник Центра за did not exist. This fact makes finds from Gruda Boljevića
археолошка истраживања Црне Горе из Подгорице.
3 Velimirović-Žižić 1966, 155, T. XXXIV; Velimirović-Žižić 1971, 152-153 ; 1 Lutovac 2005, 24-26.
Магловски 2001, 204-205; Јанковић 2007, 28, Сл. 13. 2 Baković i Govedarica 2009, 5-18. Tumulus is of irregular cone shape, diam-
4 У пратећем тексту се као налаз који потиче са исте некрополе наводи eter 24m and hight 1,8m, researched from April 30 to June 24 2001. Project
и „дубровачки новац“ (уп. Lutovac 2005, 26), међутим то је установљено manager L. Bulatović, the director of PI “Museums and Galleries Podgorica“,
као погрешно. Љубазношћу колеге Д. Радовића из ЈУ „Музеји и галерије site manager М. Baković, associate of The Center for Archaeological Re-
Подгорице“, коме овом приликом захваљујем, добио сам информацију searchesof Montenegro, Podgorica.
да није реч о дубровачком новцу, већ да се заправо ради о фолару града 3 Velimirović-Žižić 1966, 155, T. XXXIV; Velimirović-Žižić 1971, 152-153 ; Ma-
Котора који се може определити у XIII столеће . glovski 2001, 204-205; Janković 2007, 28, Fig. 13.
114
Дејан РАДИЧЕВИЋ, О средњовековном накиту... Nova antička Duklja V, 2014., 111-120
тип представља пет обичних карика обликованих од particularly valuable for archaeological science.
комада бронзане жице. Начин завршетка карике је Therefore, I will on this occasion, and despite the fact that
различит, тако да ·су заступљене варијанте са равно the analysis is based on publication, not on direct insight
засеченим отвореним крајевима који се додирују или into the material, try to point out the chronological and
прелазе један преко другога. Облик им је кружан cultural determination of this group of objects.
или овалан, а правилност облика зависила је од
квалитета (савитљивости) жице и од вештине онога
који их је обликовао. Заступљени примерци могли су
бити ношени као минђуше провучене кроз уво, али и
закачене за косу или мараму. Од осталих примерака
мало се разликује карика најмањег пречника чији
је облик негде између круга и четвороугаоника. За
сличне карике у литератури је изнето мишљење да
су могле служити за обавијање око косе, а да им је
неправилност последица чешћег савијања, вероватно
од обликовања.5
Карике аналогне подгоричким представљају
честе налазе широко заступљене у бројним некро-
полама на великом простору. Ношене су много и
дуго, а једноставност њихове израде и скромност
у облику чинила их је доступним и оним слојевима
становништва коме су економски услови живота били
неуједначени и ограничени. Дуготрајна употребa у
готово неизмењеном облику, без поузданијег кон-
текста и других налаза у гробу, онемогућава њихово
прецизније датовање. Када је реч о карикама са
територије Србије, одређено запажање у погледу
Сл. 2. Груда Бољевића, налази из средњовековних гробова (према
датовања карика већих димензија забележено је Lutovac 2005, 24).
на некрополи у Трњану, где појава једноставних Fig. 2. Gruda Boljevića, the finds from medieval graves ( Lutovac 2005, 24).
великих карика није уочена пре појаве наушница са
биконичном јагодом, па се сматрају истовременим
накитом особеним за XII век.6 On a shared photography published in the cata-
Посебну варијанту међу подгоричким нала- logue, there are 12 earrings, which can be classified
зима представља карика која има додатке у виду две into several types and variants.4 The simplest type
нанизане перле (сл. 2). По начину обликовања, па и represents five regular links shaped from pieces of
димензијама, сама карика се битно не разликује од copper wire. The way the links were finalised is different,
осталих. Крајеви су равно засечени и преклопљени consequently the most common variants are with straight
један преко другог. Судећи по публикованој фото- slanted open ends that touch or cross over each other.
графији, обе перле су ситне, пљоснате, кружног Their shape is circular or oval and regularity depended
облика. Може се претпоставити да су направљене on the quality (flexibility) of wire and the skills of those
од тамне, непрозирне стаклене пасте и украшене who shaped them. Represented samples could be worn
уметнутим нитима од светлијег окер-беличастог стак- as a pendant drawn through the ear, and put in thehair
ла. or attached to a scarf. Among other samples, there is a
Овакав начин украшавања карика такође slight difference of a link with the smallest diameter andof
се јавља кроз дужи временски период и на великом a shape between a circle and foursquare. For similar links
простору. У источним деловима Балкана прати се већ
од раздобља VIII – средине IX века,7 док се слична 4 In the following text, as a finding that comes from the same necropolis,
појава на његовим северозападним границама бележи “Dubrovnik money” was noted (Lutovac 2005, 26), but this was found to be
wrong. With the courtesy of D. Radović from PI “Museums and Galleries of
5 Марјановић-Вујовић 1984, 79, сл. 163. Podgorica”, to whom I owe my gratitude on this occasion, I was informed that
6 Марјановић-Вујовић 1984, 111. it is not the case of Dubrovnik money but a folar of the town Kotor that can
7 Григоров 2007, 15, обр. 2, 4-9. be dated in XIII century.
115
у гробљима X–XI века.8 Међутим, на некрополама in the literature it is disclosed that they may be used for
централнобалканског простора, где примерцима wrapping around the hair, and that their irregularity is a
из Подгорице можемо наћи најближе аналогије, по consequence of frequent bending, probably by modelling.5
правилу потичу из гробних целина датованих у XII The links analogue to Podgorica’s, often represent
век.9 Слично је и са аналогијама из североисточних the finds that are broadly found in numerous necropolis in
делова Србије, које припадају хоризонту некропола the huge areas. They were worn for a long time and to
XII – прве половине XIII века.10 a great extent, and the simplicity of their production and
Наредне четири наушнице са Груде Бољевића the modesty in shape made them available to those parts
припадају тзв. наушницама са коленцима (сл. 2). of the population which had the economic conditions of
Једна од њих припада типу једноставних бронзаних living imbalanced and limited. Long-term use in almost
карика равно засечених и преклопљених крајева, unchanged shape, and with no reliable context and other
са два коленца начињена од више навоја танке findings in the tomb, prevents their precise dating. When
филигранске жице, док остале три примерка имају по it comes to the links from the territory of Serbia, certain
једно коленце направљено у виду венчића од ситних observations with regard to the dating appearance of
гранула, причвршћених за карику намотајима жице. larger dimensions were recorded in the necropolis in
Мада делује као да су рађене од бронзе, представљају Trnjane, where the occurrence of the large simple links
солидан златарски производ, са ситним гранулама и was not detected before the onset of earrings with biconical
веома танком жицом која је брижљиво обмотана око strawberries, and are considered to be simultaneously
карике. distinctive jewellery for the XII century.6
Наушнице са једним, два или три коленца A distinct variant of the Podgorica finds is the linkwith two
представљају једну од најбројнијих врста средњо- additions in the form of strung beads (Fig. 2). Based on
вековног накита на широком подручју Балканског the way they are shaped and the size, the link itself is not
полуострва. Хронолошки се приписују раздобљу significantly different from the others. The ends are flat
XI–XIII столећа. Њихова ранија датација у западним bevelled and overlapped with each other. Judging from
деловима Балкана,11 исправљена је новијим ана- the published photograph, both beads are small, flat, and
лизама.12 На бројним налазиштима у Србији могу се of a circular shape. It can be assumed that were made of
углавном приписати XII и првој половини XIII века, док dark, opaque glass paste decorated with aforementioned
им је каснија појава изузетно ретка.13 Типологија им inwrought threads of light ochre-white glass.
је веома разноврсна, што је условљено разликама This manner of link decoration can be found as
у начину израде коленаца. Примерци израђени од well, over a long period of time and over a large area. In
сребра, својом фином израдом и применом гpaну- the eastern parts of the Balkans is monitored from a period
лације и филиграна, навели су на закључак да је of VIII - mid-IX century7, while a similar phenomenon in
its north-western boarders recorded in the cemeteries
8 У Гомјеници код Приједора нађене су карике на које су аплициране X-XI centuries.8 However, in the cemeteries of the central
перле (уп. Miletić 1967, 116, T. XXIX, 10; на истом месту Н. Милетић Balkan area, where samples from Podgorica can find the
указује на аналогне појаве у Словенији, Славонији, Мађарској и nearest analogy, typically originate from the tombsdated
тадашњој Чехословачкој). Осим обичних карика, на истој некрополи су to the XII century9. The similar thing occurs with the
забележени и налази тзв. „S“ наушница на које су такође нанизане једна analogies from the north-east parts of Serbia that are a
или две перле (Miletić 1967, 119, T. XXII; T. XXIX, 10). И на Багруши у
Петошевцима код Лакташа је откривена варијанта S наушницена чијем
се обручу налази перла од стаклене пасте (Žeravica 1986, 170, T. III/25). 5 Marjanović-Vujović1984, 79, сл. 163.
9 Бачкалов 1998, 722-723, кат. бр. 415 и 416; Манева1992, 46, 221, Сл. 6 Marjanović-Vujović 1984, 111.
27а, Т. 19; Манева 2000а, 53, 126, Сл. 123; Манева 2000б, 39, 67, Сл. 34, 7 Grigorov 2007, 15, 2, 4-9.
2, T. V/4б, Т. XXXIX/6a-б. 8 In Gomjenica near Prijedor the links that have the applied beads were found
10 Јанковић 1975, 235, T. VI, сл. 9; Марјановић-Вујовић 1984, 28, Т.XI/153, (Miletic, 1967, 116, T. XXIX, 10, in the same place N. Miletić indicates anal-
29-30, T. XII/158. ogous phenomena in Slovenia, Slavonia, Hungary and former Czechoslova-
11 Jelovina 1976, 96-97. kia). In addition to the common link, the same necropolis recorded the finds
12 Sokol 2006, 282-287; Petrinec 2009, 227-228. Анализом налаза на of so called “S” earring, which are also lined with one or two beads (Miletić,
касносредњовековном гробљу око цркве Св. Спаса на врелу Цетине 1967, 119, T. XXII; T. XXIX, 10). And on Bagruša in Petoševci near Laktaši
дошло се до закључка о дужој употреби одређених варијанти наушница variant S earrings were detected whose rim has a glass bead (Žeravica 1986,
са три гранулирана коленца, од друге половине XIII па према крају XIV 170, T. III/25).
века (уп. Jakšić 1996,148-150). 9 Bačkalov 1998, 722-723, cat. no. 415 и 416; Maneva 1992, 46, 221, Сл.
13 Марјановић-Вујовић 1984, 111; Радичевић 2009, 197-202; Bikić 2010, 27а, Т. 19; Maneva 2000а, 53, 126, Сл. 123; Maneva 2000б, 39, 67, Сл.
57-62. 34,2, T. V/4б, Т. XXXIX/6a-б.
116
сребро првобитни материјал од којег су израђиване. part of horizon necropolis XII – first part of XIII century.10
Могућност шире доступности јефтинијих примерака The following four earrings from Gruda Boljevića belong
довела до поједностављеног начина израде од бронзе. to theearrings with node (Fig. 2). One of them is of the
Истом потребом тумачи се и чињеница да да се simple type of bronze bevelled and folded ends with two
истовремено са типовима наушница са гранулираним nodes composed of several coils of thin wire filigree,
коленцима појављују и њихове имитације код којих while the other three samples have one node made in the
се гранулирана коленца замењују навојима жице form of garlands of tiny granules, attached to the link by
или намотајима раскуцане жице.14 На другој страни, wire-drawing. Although it seems like they were made of
у литератури постоји и мишљење да примерци са bronze, they represent a solid product of the goldsmiths,
обичним коленцима направљеним од навоја жице with granular and very thin wire that is carefully wrapped
претходе и представљају врсту узора облицима са around the rings.
гранулираним коленцима, израђеним у сложенијој Earrings containing one, two or three nodes
филигранској техници.15 represent one of many examples of medieval jewellery in
Различите варијанте карика са коленцима the wider area of Balkan Peninsula. Chronologically they
од намотане жице, сличне подгоричком примерку, can be attributed to the XI-XIII centuries. Their former
познате су са више налазишта у Србији, где су оквирно dating in the western parts of Balkans 11 was corrected
приписиване раздобљу XI-XIII века.16 Могу се појавити in newer analysis.12 On numerous sites in Serbia, they
и у позном средњем веку, али сасвим спорадично.17 can mostly be attributed to XII and first part of the XIII
За датовање наушница овога типа значајан је налаз century, while their latter appearance can be rare.13Their
из гроба у Моравцу код Алексинца датован новцем typology is very diverse, which is caused by differences
византијског цара Манојла I Комнина (1143-1180),18 као in the methods of preparation of nodes. Samples made
и карике са два коленца од филигранске жице, која је of silver, its fine design and implementation of granulation
у гробу бр. 179 некрополе у Трњану код Пожаревца and filigree, lead to the conclusion that silver is the original
пронађена заједно са новцем херцога Андрије (1196- material from which they were made. The possibility of
1204).19 wider availability of cheaper copies led to simplified
Без обзира на бројну појаву наушница са manner of productionout of bronze. The same need is
гранулираним коленцем на балканским налазиштима, explained by the fact that at the same time with the types
примерци из Подгорице припадају варијанти која је of earrings with granulated node, their imitations appear
до сада ретко посведочена, а карактерише их начин in which the granular node is replaced with coils of wire or
закопчавања карике. Наушнице са гранулираним flattened wire.14 On the other hand, in the literature there
колeнцем претежно су рађене као стандардан тип is the view that the common node samples made of coils
отворене алке, са крајевима који се додирују или of wire are prior and represent the kind of a role model for
прелазе један преко другог, док су примерци са forms of granular nodes made in more complex filigree
кукицом на једном и петљом на другом крају знатно technique.15
ређи. Директну аналогију заправо представљају само Different variations of the links with the nodes of the coiled
примерци из Мачванске Митровице,20 док је нешто wire, similar to Podgorica sample, are known from multiple
бројнија група наушница са коленцем направљеним sites in Serbia, where they were tentatively attributed to
од два низа гранула, какве су познате међу налазима the period XI-XIII century.16 They can also appear in the
на простору западне Србије и Босне и Херцеговине. late Middle Ages, but very sporadic.17 For the dating of
Наушница са двоструко гранулираним коленцем из 10 Janković 1975, 235, T. VI, сл. 9; Marjanović-Vujović 1984, 28, Т.XI/153,
Мрчајеваца код Чачка за сада представља усамљен 29-30, T. XII/158.
налаз у Србији. Заједно са осталим материјалом 11 Jelovina 1976, 96-97.
старијег хоризонта сахрањивања на овој некрополи, 12 Sokol 2006, 282-287; Petrinec 2009, 227-228. The analysis of the findings
of the late medieval cemetery around the church of Sv. Spas at the source of
14 Марјановић-Вујовић 1981, 111. the Cetina, it came to the conclusion on the extended use of certain varieties
15 Sokol 2006, 285. of earrings with three granular nodes from the second half of the XIII and
16 Радичевић 2001, 32-33, нап. 15-17, са старијом литературом. Овако towards the end of XIV century.(Jakšić 1996,148-150).
датовање би се делом могло и кориговати, будући да нема налаза који 13 Marjanović-Vujović1984, 111; Radičević 2009, 197-202; Bikić 2010, 57-62.
се поуздано могуће сместити у оквире XI века. 14 Marjanović-Vujović1981, 111.
17 Зечевић 2006, кат. бр. 25. 15 Sokol 2006, 285.
18 Вучковић-Тодоровић и Тодоровић 1959, 291, сл. 4/2. 16 Radičević 2001, 32-33, 15-17, old literature. This dating could be changed
19 Марјановић-Вујовић 1981, 31, Сл. 55. as there are no finds that can surely date within XI century.
20 Ercegović-Pavlović 1980, 44, pl. XXII (tombe 223), pl. XXVI, 3. 17 Zečević 2006, cat. no. 25.
117
датована је у раздобље XII-XIII века.21 Блиске this type of earring, the significant finding is the one from
примерке представљају сребрне наушнице из Горњег the grave in Moravac, Aleksinac dated by the coins of the
Бродца код Бијељине, Могорјела код Чапљине и Byzantine Emperor Manuel I Comnenus (1143-1180),18
Цима код Мостара, као и бронзана наушница из as well as the links with two nodes of filigree wire, which
Сјеверског на Гласиначкој висоравни.22 Наушнице из was found in the tomb no. 179 of the necropolis in Trnjani,
Босне и Херцеговине хронолошки су опредељене у Pozarevac along with the of money herzog Andrija (1196-
раздобље X/XI-XII века. Будући да за већину аналогија 1204).19
нема прецизних информација о условима налаза, Regardless of the numerous cases of earrings
поузданије податке за датовање ове врсте карика with a granular node on Balkan sites, the samples from
једино пружаjу резултати истраживања у Сјеверском Podgorica belong to the variant that has been rarely
(Гласинац), где је бронзана наушница пронађена у witnessed, and they are characterized by the manner
гробу заједно са сребрном наушницом са три једнаке of fastening the links.Earrings with granular nodes are
округле јагоде украшене псеудо гранулацијом која је mostly done as a standard type of open hoop earrings,
опредељена у XII-XIII век.23 with parts that touch or cross one over another, while the
Последње две наушнице приказане на samples with a hook on one end and a loop on other end
фотографији у каталогу подгоричког музеја, по are much rarer. The direct analogy in particular can be
материјалу од кога су израђене, као и по техници represented samples from Mačvanska Mitrovica,20 while
израде, представљају најлуксузније примерке у more numerous are groups of earrings with nodes made
овој групи накита. Ради се о сребрним примерцима of two rows of granules, such arewell-known among the
који припадају типу наушница са једном јагодом на findings in western Serbia and Bosnia and Herzegovina.
средњем делу доње половине карике и гранулираним Earrings with a double granular node from Mrčajevac near
бочним коленцима (сл. 2). Јагода је ажирирана, начи- Čačak are so far an isolated finding in Serbia. Together
њена од две половине у виду цветних латица, у које with other materials of an earlier horizon burials in this
су уметнута два низа ситних гранула. Са обе стране necropolis, dating back to the period of XII-XIII century.21
јагоде и око коленаца налазе се намотаји филигранске Close samples are the silver earrings from Gornji Brodac
жице. Закопчавање је решено на тај начин што је један near Bjeljina, Mogorjela near Čapljina, Cim near Mostar,
крај раскуцан и савијен као петљица у облику слова and bronze earring from Sjeverski on Glasinačka plateau.22
„S“, док је други зашиљен и обликован у виду кукице. Earrings from Bosnia and Herzegovina chronologically are
Ове наушнице се могу приписати групи determined in the period of X / XI-XII centuries. Since the
сродних наушница која је за сада углавном позната majority of the analogy has no precise information about
са територије Србије и Босне и Херцеговине. Према the condition of the finds, more reliable data for the dating
расположивим сазнањима, појава наушница овог типа of these types of links can only be provided by the results
не би се могла определити пре XII века. Очигледно је да of research in Sjeversko (Glasinac), where a bronze
се могу приписати и наредном столећу, али прецизан earring was found in a tomb with a silver earring with
одговор на питање до када наушнице овог типа three identical round strawberries decorated with pseudo
остају у употреби могу пружити само нова открића, уз granulation which is attributed to the XII-XIII century.23
поуздане услове налаза. По начину обликовања јагоде The last two earrings shown in the photograph in the
најближе аналогије представљају наушнице из гроба catalogue of the Museum of Podgorica, according to the
бр. 149 некрополе у Трњану код Пожаревца, датована material from which they are made and the technique of
у XII век.24 Раздобљу XII-XIII века приписана је блиска production, are the most luxurious samples of this group
им наушница са ажурираном јагодом из Мрчајеваца of jewellery. Those are the silver samples that belong to
код Чачка.25 Остали примерци имају шупљу, лоптасту the type of earrings with a strawberry in the middle part
јагоду од танког сребрног лима, украшену ситним of the lower half of the links and a granulated side node
гранулама по читавој површини. Географски најближи (Fig. 2). Strawberry is made of two halves in the form of
21 Радичевић 2000, 97, Т.II/3
22 Čremošnik 1951, 245, T.II, 5; Miletić 1957, 264, sl. 3; Miletić 1959, 217- 18 Вучковић-Тодоровић иТодоровић 1959, 291, сл.4/2.
218, Т. I, 2; Anđelić 1976, 204, Т. XIV, s1. 4 i 5. 19 Marjanović-Vujović 1981, 31, Fig. 55.
23 Miletić 1959, 218, Т. I, 2-3. 20 Ercegović-Pavlović 1980, 44, pl. XXII (tomb 223), pl. XXVI, 3.
24 Марјановић-Вујовић 1984, 28, Сл. 47. 21 Radičević2000, 97, Т.II/3
25 Радичевић 2000, 99, T. I/1–2. Примерци из Трњана и Чачка су нешто 22 Čremošnik 1951, 245, T.II, 5; Miletić 1957, 264, sl. 3; Miletić 1959, 217-
богатије украшени, доња половина карике им је прекривена намотајима 218, Т.I, 2; Anđelić 1976, 204, Т. XIV, s1.4 i 5.
филигранске жице. 23 Miletić 1959, 218, Т. I, 2-3.
118
Дејан РАДИЧЕВИЋ, О средњовековном накиту... Nova antička Duklja V, 2014.,111-120
налаз ове варијанте представља наушница из petals, in which are inserted two rows of small pellets. On
Коловрата код Пријепоља,26 а сродна је и наушница both sides of strawberry and around node there arefiligree
од позлаћене бронзе из гроба бр. 5/84 некрополе у wire coils. Fastening is solved in such a way that one end
Ратини код Краљева. Гроб у коме су нађене датован is flattened and bent as a small loop in the form of the
је у XIII век.27 Истом типу припада и сребрна наушница letter “S“, while the other is tapered and shaped in the
из Поповац код Параћина, случајан налаз са простора form of a hook. These earrings can be attributed to a
некрополе. Са осталим гробним налазима, датована је group of related earrings which is now generally known
у XI–XII век,28 односно на крај XII и почетак XIII века.29 from the territory of Serbia and Bosnia and Herzegovina.
Аналогнан пар луксузних примерака потиче из гроба According to the available information, the occurrence of
младе властелинке сахрањене уз јужни зид у наосу this type of earrings could not be dated before XII century.
цркве Св. Николе у Станичењу код Пирота. На основу It is obvious that they can be attributed to the following
датовања гроба, закључено је да су настале крајем century, but a precise answer to the question of how long
XIII века или у првим деценијама XIV века.30 Сродне earrings of this type remained in use can be offered only
наушнице посведочене су и на територији Босне и by new discoveries, along with the reliable conditions
Херцеговине и у Далмацији. Нађене су око Коњица, of the finds. Based on the shape of a strawberry, the
Добоја и у Шипову, а даље на југозапад до Смрдеља closest analogies are the earrings from the grave no. 149
код Скрадина у шибенском залеђу.31 necropolis in Trnjani in Pozarevac, dating back to the XII
На основу наведених аналогија произилази century.24 The earring with a strawberry from Mrčajevci,
да се накит са Груде Бољевића може хронолошки Čačak was attributed to the period of XII-XIII century.25
определити у раздобље зрелог XII и прве половине Other samples have hollow, globular strawberry of thin
XIII века, као и да му се сродни материјал у највећем silver sheet, decorated with tiny beads all over the surface.
броју може пронаћи на простору средњовековне Geographically, the closest to the findings of this variant
Србије и Босне тог времена, који би се грубо могао is the earring from Kolovrat in Prijepolje,26 related to them
омеђити Поморављем на истоку и Цетином на западу. is the earring made of gilt bronze from the tomb no. 5/84
Некропола из које потиче припадала је насељу чији in Ratina necropolis near Kraljevo. The tomb in which
трагови на терену нису установљени, али у времену they were found dates back to the XIII century.27 Earring
којем је оно припадало, писани извори помињу in Popovac near Paracin belongs to the same type, an
Рибницу, за коју се без резерве узима да се налазила incidental finding from the area of the necropolis. With the
на простору данашње Подгорице.32 Најстарији извор other tomb finds, it is dated back to the XI-XII century28 i.e.
који помиње Рибницу је Житије светог Симеона, XII and beginning of XIII century.29 The equivalent pair of
које је, као игуман студенички око 1207-1208. године luxurious samples comes from the tomb of a young noble
написао Сава Немањић. У житију се бележи да је girl buried along the south wall of the nave of the church of
Стефан Немања рођен у Зети на Рибници, где је St Nicholas in Staničenje near Pirot. Based on the dating
примио и свето крштење.33 Стефан Немањић у свом of the grave, it was concluded that it appeared in the late
Житију светог Симеона, написаном између XIII and the first decades of the XIV century.30 Similar
1208. и 1216. године, наводи да је Немања рођен у earrings have been observed on the territory of Bosnia
Диоклитији, у месту по имену Рибница.34 Скромним and Herzegovina and Dalmatia. They were found around
археолошким истраживањима остатака тврђаве Konjic, Doboj, Šipovo, and to the southwest to Smrdelj
на ушћу Рибнице у Морачу нису откривени остаци near Skradin in Šibenik bay.31 Based on the mentioned
насеља који би се могли приписати том времену. analogies, it can be concluded that the jewellery from
Према мишљењу П. Мијовића, у доба Немањина Gruda Boljevića can be chronologically attributed to the
рођења на месту данашње Подгорице без сумње се period of late XII and first part of XIII century, and that the
26 Радичевић 2013, 301-302, Сл. 4, 2. 24 Marjanović - Vujović 1984, 28, Fig. 47.
27 Љамић-Валовић 1988, 185–186, Т. I, сл. 1. 25 Radičević 2000, 99, T. I/1–2. Samples from Trnjani and Čačak are slightly
28 Милошевић 1959, 122, 125, 133. richer in decoration, lower part of the link is covered with coils of filigree wire.
29 Ћоровић-Љубинковић 1958, 156. 26 Radičević 2013, 301-302, Fig. 4, 2.
30 Поповић 2005, 40, сл. 17. 27 Ljamić-Valović 1988, 185–186, Т. I, Fig. 1.
31 Radimsky 1891, 252, sl. 3; Miletić 1963, 169; Miletić 1963, 66, kat. br. 296; 28 Milošević 1959, 122, 125, 133.
Симоновић 2008, 188, кат. бр. 205; Jelovina 1976, 56, T. LXXXII, 2. 29 Ćorović-Ljubinković 1958, 156.
32 Мијовић и Ковачевић 1975, 128-130. 30 Popović 2005, 40, Fig. 17.
33 Свети Сава 2003, 185. 31 Radimsky 1891, 252, sl. 3; Miletić 1963, 169;Miletić 1963, 66, kat. br.
34 Стефан Првовенчани 1999, 19. 296; Simonović 2008, 188, cat.no. 205;Jelovina1976, 56, T. LXXXII, 2.
119
налазило неко насеље, али оно није било ни ни град, related material can be found to a great extent on the area
ни тако знано да би се под својим именом сачувало of medieval Serbia and Bosnia of that time, that could be
у временима која су долазила, будући да се под roughly put within the borders of Pomoravlje on the east
новим именом, Подгорица, насеље на овом месту and Cetina on the west. The necropolis it originates from
јавља у документима которског архива 1326. године.35 was a part of a settlement whose traces on the terrain
Одговор на питање убикације средњовековне could not be determined. However, according to the time
Рибнице и одређење карактера тог насеља могу it belonged, written sources mention Ribnica, that was
пружити само будућа археолошка истраживања. Да certainly in the area of today’s Podgorica.32 The oldest
је то једини пут јасно су указала и ископавања на source that mentions Ribnica is The Life of St. Simeon,
Груди Бољевића у Толошима, која су, чини се готово which, as an abbot of Studenica around 1207-1208 was
неочекивано, резултирала важним открићима за written by Sava Nemanjic. The Life of St. Simeon rec-
сагледавање средњовековне прошлости овог краја. ords that Stefan Nemanja was born in Zeta on Ribnica,
where he received a holy baptism.33 Stefan Nemanjić in
his The Life of St. Simeon, written between 1208 and 1216,
cites that Nemanja was born in Dioklitija, in Ribnica.34
With modest archaeological excavations of the remains
of the fort at the mouth of Ribnica were not discovered the
remains of the settlement that could be attributed to this
period. In the opinion of P. Mijovića, in Nemanja’s times,
on the place of today’s Podgorica there is no doubt that it
did contain a settlement, but it was not even a town, and
not so known to be preserved under its name in times
to come, as its new name, Podgorica appeared in the
documents of the Kotor archives in 1326.35 The answer
to the question of location of the medieval Ribnica and
defining the character of the settlement can be provided
only by future archaeological researches. That this is the
only mannerit was clearly indicated by the excavations
in the Gruda Boljevića in Tološi, which seemed to be
almost unexpectedly, resulted in important discoveries for
understanding the medieval history of this region.
32 Mijović i Kovačević 1975, 128-130.

33 Sveti Sava 2003, 185.
34 Stefan Prvovenčani 1999, 19.
35 Мијовић 1966, 87. 35 Mijović 1966, 87.
120
Anđelić 1976 - Т. Anđelić, Kasnoantička bazilika u Cimu kod Mostara, Glasnik Zemaljskog
muzeja u Sarajevu, n.s. sv. XXIX (1974), Sarajevo 1975, 179-244.
Baković i Govedarica 2009 – M. Baković, i B. Govedarica, Nalazi iz kneževskog tumula Gruda
Boljevića u Podgorici, Crna Gora, Godišnjak Akademije nauka i umjetnost Bosne i Herce-
Bibliographyy
govine, knj. XXXVIII, Centar za balkanološka ispitivanja, knj. 36, Sarajevo 2009, 5-18.
Бачкалов 1998 – А. Бачкалов, Ђонај код Призрена, некропола (X-XII век), у Археолошко
благо Косова и Метохије,од неолита до раног средњег века, каталог изложбе, ур. Н. Тасић,
720-724, Београд 1998: Српска академија наука и уметности и Музеј у Приштини.
Bikić 2010 – V. Bikić, Vizantijski nakit u Srbiji. Modeli i nasleđe, Beograd 2010: Arheološki institut.
Velimirović-Žižić 1966 – O. Velimirović-Žižić, Mijele, Vir Pazar, ranosrednjevekovna nekropola,
Arheološki pregled 8, Beograd 1966, 155.
Velimirović-Žižić 1971 – O. Velimirović-Žižić, Mijele prés de Vir Pazar, in Epoque préthistorique
et protohistorique en Yougoslavie. Recherches et résultats, réd. G. Novak, 152-153, Belgrad
1971: Comité national d’organisation du VIII Congrès international des sciences préhistoriques et
protohistoriques.
Вучковић-Тодоровић и Тодоровић 1959 – Д. Вучковић-Тодоровић и Ј. Тодоровић,
Ископавања тумула у селу Моравцу код Алексинца, Старинар IX-X/1958-1959, Београд
1959, 287-292.
Григоров 2007 - В. Григоров, Метални накити от средновековна България (VII-XI в.), София
2007: Национален археологически институт с музей.
Ercegović-Pavlović 1980 – S. Ercegović-Pavlović, Les nécropoles romaines et médiévales de
Mačvanska Mitrovica, Sirmium XII, Beograd 1980.
Lutovac 2005 – P. Lutovac, Arheološka zbirka, u Muzej grada Podgorice, katalog izložbe, ur. Ž.
Filipović, 14-26, Podgorica 2005: JU Muzeji i galerije Podgorice.
Žeravica 1986 – Z. Žeravica, Ranoslovenska nekropola Bagruša u Petoševcima kod Laktaša,
Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu 40-41/1985-1986, Sarajevo
1986, 129-209.
Зечевић 2006 – Е. Зечевић, Накит Новог Брда, Београд 2006: Народни музеј.
Jakšić 1996 – N. Jakšić, Kasnosrednjovjekovno groblje kod crkve Sv. Spasa u Vrh Rici. Analiza,
Starohrvatska prosvjeta, III serija – svezak 23/1996, Split 1996, 139-170.
Јанковић 2007 – Ђ. Јанковић, Српско Поморје од 7. до 10. столећа, Београд 2007: Српско
археолошко друштво.
Јанковић 1975 – М. Јанковић, Две средњовековне некрополе у источној Србији,
Старинар 24-25, Београд 1975, 227-241.
Jelovina 1976 – D. Jelovina, Starohrvatske nekropole na području između rijeka Zrmanje i Cetine,
Split: Čakavski sabor.
Љамић-Валовић 1988 – Н. Љамић-Валовић, Средњовековне наушнице из Ратине и
Горњег Ласца у вези проблематике култа мртвих у Србији између XI и XIV века, Зборник
Народног музеја XIII-1, археологија, Београд 1988, 185-190.
Манева 1992 – Е. Манева, Средновековен накит од Македонија, Скопје 1992: Републички
завод на заштита на спомениците на културата Скопје.
Манева 2000а – Е. Манева, Крстеви средновековна некропола, Скопје 2000: Републички
завод на заштита на спомениците на културата Скопје.
Манева 2000б – Е. Манева, Средновековна некропола Пепелиште, Скопје 2000:
Републички завод на заштита на спомениците на културата Скопје.
Марјановић-Вујовић 1984 – Г. Марјановић-Вујовић, Трњане. Српска некропола (крај XI -
почетак XIII века), Београд1984: Народни музеј у Београду.
Марјановић-Вујовић 1985 – Г. Марјановић-Вујовић, Врсте и типови накита XI-XII века из
некропола Србије, Зборник радова Народног музеја 15, Чачак 1985, 5-16.
Магловски 2001 – Ј. Магловски, Керамичка грађа и ситни налази, у В. Кораћ, Мартинићи.
Остаци раносредњовековног града, САНУ Посебна издања књ. DCXLVII, Одељење
121
Nova antička Duklja V, 2014., 111-120 Дејан РАДИЧЕВИЋ, О средњовековном накиту...
историјских наука књ. 25, Филозофски факултет Београд, Институт за историју уметности,
монографија 7, 197-209, Београд 2001: САНУ, ЦАНУ, Филозофски факултет у Београду.
Мијовић 1966 – П. Мијовић, Alata – Рибница – Подгорица, Старинар XV-VI/1964-1965, 69-
92.
Литература
Мијовић и Ковачевић 1975 – П. Мијовић и М. Ковачевић, Градови и утврђења у Црној Гори,

Београд-Улцињ 1975: Археолошки институт Београд, Музеј Улцињ.
Miletić 1957 – N. Miletić, Nekoliko nepublikovanih predmeta iz zbirke Zemaljskog muzeja u Sara-
jevu, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, n.s. sv. XII, Sarajevo 1957, 263-265.
Miletić 1959 – N. Miletić, Srednjovjekovni grobovi u tumulima na “Crkvini” (Sjeversko), Sarajevo
1959, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, n.s. sv. XII, Sarajevo 1959, 217-219.
Miletić 1963 – N. Miletić, Nakit i oružje IX – XII veka u nekropolama Bosne i Hercegovine, Glas-
nik Zemaljskog muzeja, n. s. sv. XVIII, Sarajevo 1963, 155-178.
Miletić 1967 – N. Miletić, Slovenska nekropola u Gomjenici kod Prijedora, Glasnik Zemaljskog
muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu XXI-XXII/1966/67, Sarajevo 1967, 81-154.
Милошевић 1959 – Д. Милошевић, Заштитна ископавања у Поповцу, Зборник радова
Народног музеја II, Београд 1959, 111-134.
Petrinec 2009 – M. Petrinec, Groblja od 8. do 11. stoljeća na području ranosrednjovjekovne
hrvatske države, Split 2009: Muzej hrvatskih arheoloških spomenika.
Поповић 2005 - М. Поповић, Гробови у цркви и некропола, у М. Поповић, С. Габелић,
Б. Цветковић и Б. Поповић, Црква Светог Николе у Станичењу, Београд 2005, 31-56:
Археолошки институт.
Radimsky 1891 – V. Radimsky, Rimska utvrda na Crkvenici i kastrum kod Doboja, Glasnik Ze-
maljskog muzeja, knj. III, god. III, Sarajevo 1891, 251-262.
Радичевић 2000 – Д. Радичевић, Средњовековно српско гробље на локалитету Гушевац у
Мрчајевцима, Зборник радова Народног музеја XXX, Чачак 2000, 61-106.
Радичевић 2001 – Д. Радичевић, Средњовековна некропола на локалитету Терме у Чачку,
Зборник радова Народног музеја XXXI, Чачак 2001, 23-37.
Радичевић 2009 – Д. Радичевић, Периодизација позносредњовековних некропола доњег
српског Подунавља, Старинар LVIII/2008, Београд 2009, 197-212.
Радичевић 2013 – Д. Радичевић, Прилог проучавању средњовековног накита југозападне
Србије с посебним освртом на налазе из средњег Полимља, у Осам векова манастира
Милешева, том I, зборник радова, Међународни научни скуп Осам векова манастира
Милешева 6-8. септрембра 2012. године, 295-306, Mилешева 2013: Епархија Милешевска
Српске православне цркве.
Свети Сава 2003 – Свети Сава, Сабрана дела, приредила и предговор написала Љ. Јухас-
Георгиевска, Београд 2003: Народна књига.
Симоновић 2008 – Г. Симоновић, Средњовјековни накит, у Накит од праисторије до
средњег вијека. Археолошка збирка Музеја Републике Српске, каталог изложбе, 167-193,
225-266, Бања Лука 2008: Музеј Републике Српске.
Sokol 2006 – V. Sokol, Hrvatska srednjovjekovna arheološka baština od Jadrana do Save, Za-
greb 2006: Golden marketing-Tehnička knjiga.
Стефан Првовенчани 1999 – Стефан Првовенчани, Сабрана дела, предговор, превод дела
и коментари Љ. Јухас-Георгиевска, Београд 1999: Српска књижевна задруга.
Ћоровић-Љубинковић 1958 – М. Ћоровић–Љубинковић, Прокупачки налаз српског
средњовековног накита, Зборник радова Народног музеја I, Београд 1958, 145-160.
Čremošnik 1951 – I. Čremošnik, Nalazi nakita u sгednjoveknoj zbirci Zemaljskog muzeja u Sara-
jevu, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu. n.s. sv. VI, Sarajevo 1951, 241-270.
122
BIBLIOGRAFIJA ANTIČKE DOKLEJE
BIBLIOGRAPHY OF ANCIENT DOCLEA
Dragan Radović UDK 016:902/904(497.16 Duklja)

JU Muzeji i galerije Podgorice
Marka Miljanova 4
MNE-2000 Podgorica
gacooyu@gmail.com
Knjige i članci o antičkoj Dokleji

Books and articles on Ancient Doclea
ALAČEVIĆ, G., 1882. – G.Alačević, Rovine ed inscrizioni di Doclea, Bulletino di archeologia e
storia Dalmata V, No.12, Spalato, 179-183.
БАКОВИЋ, М., 2005. – М. Баковић, Прилог проучавању некрополе античке Дукље, Гласник
Српског археолошког друштва, 21, Београд, 223-230.
BAKOVIĆ, M., 2010. – M. Baković, Arheološka istraživanje na lokalitetu Duklja 2009, Objekat IX,
Nova antička Duklja I, Podgorica, 67-77.
BAKOVIĆ, M., 2011. – M. Baković, Preliminarni rezultati istraživanja na prostoru kapitolnog
hrama lokaliteta Doklea, Nova antička Duklja II, Podgorica, 09-26.
БАСЛЕР, Ђ., 1963. -Ђ. Баслер, Проблем реконструкције првобитног изгледа античких
храмова на Дукљи, Старине Црне Горе I, Цетиње, 139-145.
BARATIN, L., 2010. – L. Baratin, Il rilievo del sito archeologico di Doclea citta’ Romana in
Montenegro, Nova antička Duklja I, Podgorica, 59-66.
BELCARI, R., 2013. – R. Belcari, Cartoline Balcaniche una veduta di Doclea e i viaggi dei fratelli
Baldacci in Montenegro, Nova antička Duklja IV, Podgorica, 55-67.
БОШКОВИЋ, Ђ., 1977. - Ђ. Бошковић, Осврт на нека питања археолошких истраживања
античке Дукље, Старинар н.с. XXVII / 1976. Београд, 173-175.
CAGNAT, R. L. V., 1890. – R.L.V. Cagnat, Note sur des inscriptions de Doucla, Comptes rendus
des seances Academie des inscriptions et belle letters, Paris, 138.
CAGNAT, R. L. V., 1895.a – R.L.V. Cagnat, Inscrizioni Latine di Duklja nella Crna Gora
(Montenegro), Bullettino di Archeologia e Storia Dalmata, anno XVIII,no.4, 46-57.
CAGNAT, R. L. V., 1895.b – R.L.V. Cagnat, Inscrizioni Latine di Duklja nella Crna Gora
(Montenegro), Bullettino di Archeologia e Storia Dalmata, anno XVIII, Spalato, no. 5, 65-70.
CERMANOVIĆ – KUZMANNOVIĆ, A., 1967. – A. Cermanović – Kuzmanović, Einige
spatromische glasformen aus Doclea, Živa antika XVII, Beograd 247-253.
ЦЕРМАНОВИЋ - КУЗМАНОВИЋ, А., 1968. – А. Цермановић-Кузмановић, Ситни налази из
Доклеје, Жива антика XVIII / 2, Скопје, 279-294.
CERMANOVIĆ – KUZMANNOVIĆ, A., 1968. – A. Cermanović – Kuzmanović, Late roman glass
from Doclea, Archeologica Iugoslavica I, 31-47.
CERMANOVIĆ – KUZMANNOVIĆ, A – SREJOVIĆ, D., 1965. – A.Cermanović-Kuzmanović – D.
Srejović, Jevrejska grobnica u Duklji, Jevrejski almanah 1963-1964, Beograd, 56-62
ЦЕРМАНОВИЋ - КУЗМАНОВИЋ, А. - ВЕЛИМИРОВИЋ – ЖИЖИЋ, О. - СРЕЈОВИЋ, Д.,
1975. - А. Цермановић-Кузмановић – О. Велимировић – Жижић - Д. Срејовић , Античка
Дукља – Некрополе, Цетиње 1975.
CVETKOVIĆ, I., 2012. – I. Cvetković, Numizmatički materijal sa iskopavanja 2011. godine na
lokalitetu Doclea, Nova antička Duklja III, Podgorica, 105-115.
ДРАГИЋЕВИЋ, Р., 1963. – Р. Драгићевић, Прилози културној историји – Саркофаг из
123
Nova antička Duklja V, 2014., 121-128 Dragan RADOVIĆ, Bibliografija antičke Dokleje
Дукље, Старине Црне Горе I, Цетиње, 148-150.

DRAŠKOVIĆ, D., 2013. – D.Drašković, Bronzana figurina glumca sa Dokleje i problem ubikacije
antičkog teatra, Nova antčka Duklja IV, Podgorica, 121-133.
DRAŠKOVIĆ, D. – ŽIVANOVIĆ M., 2011. – D. Drašković – M. Živanović, Keramika prostorije 3/IX,
prilog poznavanju svakodnevnog života antičke Duklje, Nova antička Duklja II, Podgorica, 57-98.
GELICHI, S. – NEGRELLI, C. – LEARDI, S. – SABBIONESI, L. – BELCARI, R., 2012. – S.
Gelichi – C. Negrelli – S. Leardi – L.Sabbionesi – R. Belcari, Doclea alla fine dell’antichità. Studi
e ricerche per la storia di una città abbandonata della Prevalitana, Nova antička Duklja III,
Podgorica, 07-41.
ГОНЧАРОВА, Н. 2012. – Н. Гончарова, Анализ антропологического материала из гробницы
Грудице около Дукли, Nova antička Duklja III, Podgorica, 91-105.
ГРБИЋ Д.,2009. – Д. Грбић, Из епиграфске баштине античке Доклеје: Један натпис
посвећен NEPTUNO PERICULORUM ABSOLUTORI, Старинар LIX/2009, Београд, 175
– 180.
ГРУЈИЋ, И., 2013. – И. Грујић, Керамика II века на Доклеји, Nova antička Duklja IV,
Podgorica 2013, 19-55.
JOVIĆEVIĆ, B., 2010. – B. Jovićević, Izvještaj sa konzervatorsko-restauratorskih radova na
arheološkom lokalitetu antičke Duklje kod Podgorice, Nova antička Duklja I, Podgorica, 48-58.
KOPRIVICA, T., 2011.а – T. Koprivica, Sacral topography of late antique and early cristian
Doclea (Montenegro):The First Modern Preliminary Investigation, Actual Problems of theory and
History of Art, Collection of Articles Materials of the International Conference of Young Specialists,
December 1-5, St. Petersburg 2011, 25-32.
KOPRIVICA, T., 2011.б – T. Koprivica, Nikola I Petrović Njegoš I istraživanje Duklje, Istorijski
zapisi 4/2010, Podgorica, 215-223.
КОПРИВИЦА, Т., 2012. – Т. Копривица, Русские авторы путевых заметок и исследователи
о Дукле (Диоклетии), Международная научная конференция „Россия и Балканы в течание
последних 300 лет“, Подгорица – Москва, 515 – 526.
KORAĆ, V., 1959. – V. Korać, Doclea kod Titograda – rimski grad, Starinar n.s. IX-X 1958-1959,
378-379.
KORAĆ, V., 2009. – V. Korać, Arhitektonski ukras u kamenu antike i rane vizantije, u ostacima
grada Duklje (Docea), Starinar, 2009 (2010), br. 59, Beograd, 191-219.
KROMAYER, J., 1898. – J. Kromayer, O Duklji, Hermes 33, 1 / d
KUBITSCHEK, W., 1906. – W. Kubitchek, Ein sarkophag aus Doclea, JOAI 9 / Wien, 87-88.
LjUBIĆ, Š., 1884. – Š.Ljubić, Dukljanske starine, VHAD VI, br. 2, Zagreb, 33-43.
LjUBIĆ, Š., 1891.а – Š.Ljubić, Dioklia u Crnoj Gori, VHAD XII br. 2, Zagreb, 59.I
LjUBIĆ, Š., 1891.б – Š.Ljubić, Dioklia u Crnoj Gori, VHAD XIII br.2, Zagreb,. 59
LJUBINKOVIĆ – ĆOROVIĆ, M., 1967. – M. Ljubinković – Ćorović, Ranohrišćanska staklena čaša
iz Duklje, Materijali IV, Beograd, 85-92.
MARKOVIĆ, M., 1966. – M. Marković, Problem konzervacije jednog dijela materijala pronađenog
u grobovima istočne nekropole u Duklji, Starine Crne Gore III-IV, Цетиње, 233-238.
MARKOVIĆ, Č., 1997. – Č.Marković, Antička Duklja, Spomenici kulture Crne Gore, Novi Sad-
Cetinje, 327-328.
MAYER, A., 1929. – A. Mayer, Istorijsko tlo Duklje, Mlada Zeta, Podgorica 90-95.
MAYER, A., 1931. – A. Mayer, Novo nađeni natpisi u Duklji, Zeta 2 br. 14-15, Podgorica, 5.
MAYER, A., 1932. – A. Mayer, Novo nađeni natpisi u Duklji i oko nje, VHAD L / 1928-29, Zagreb.
65-73, 438-439.
MAYER, A., 1959. – A. Mayer, Duklja i Dioklecijan, VHAD LVI-LIX/1, 1954-57, 95-101.
MEDENICA, I., 2011. – I. Medenica, Rimska grobnica na lokalitetu Grudice kod Duklje, Nova
antička Duklja II, Podgorica, 111-124.
MLAKAR, Š., 1961. – Š. Mlakar, Neka terenska ispitivanja u okolini Duklje u Crnoj Gori, Starinar
XI / 1960, Beograd, 215-224.
124
Dragan RADOVIĆ, Bibliografija antičke Dokleje Nova antička Duklja V, 2014., 121-128
MOWAT, R., 1882.а – R.Mowat, Nouvelles inscriptions de Doclea (exploration de M, Saski),

Revue Archeologique n.s. vol. 44, Paris, 79-81.
MOWAT, R., 1882.б – R.Mowat, Exemples de gravure antique sur verre a propos de quelques
fragments provenant de Dukle, Revue Archeologique n.s. 44, Paris, 280-300.
MUNRO, J. A. R. – ANDERSON, W. C. F. – MILNE, J. G. – HAVERFIELD, F. J., 1896. – J.A.R.
Munro – W.C.F. Anderson – J.G. Milne – F.J. Haverfield, On the roman town Doclea in Montenegro,
Communicated to the Society of Antiquaries, Westminster 1896, ili u Archaeologia: Miscelaneous
Tracts Relating to Antiquity vol. LV, London, 33-92.
MUNRO, J. A. R. – ANDERSON, W. C. F. – MILNE, J. G. – HAVERFIELD, F. J., 2013. – J.A.R.
Munro – W.C.F. Anderson – J.G. Milne – F.J. Haverfield, O rimskom gradu Dokleji u Crnoj Gori,
Podgorica.
NIKOLAJEVIĆ – STOJKOVIĆ, I., 1955. – I. Nikolajević-Stojković, Iskopavanja na Duklji, Vjesnik
muzejsko – konzervatorskog društva Srbije 15, Beograd, 56.
NIKOLAJEVIĆ – STOJKOVIĆ, I., 1957.б – I. Nikolajević-Stojković, Repport preliminare sur la
recherche des monuments chretiens a Doclea, Acts du Ve Congres international d’archaeologie
chretienne Aix de Provance (13-19 septembre 1954), Citta del Vaticano – Paris, 567-572.
NOVAK, G., 1960. – G. Novak, Doclea, Enciclopedia dell’Arte Antica, Roma, 149-150.
NOVICKI, I., 1929. – I. Novicki, Duklja, Crnogorac – kalendar za 1929 godinu, Podgorica, 149-
150.
NOVICKI, I., 1930. – I. Novicki, Starinski vodovodi u Podgorici i Duklji, Godišnjak nastavnika
podgoričke gimnazije br. 1, Podgorica, 50-51.
PARIBENI, R., 1903. – R.Paribeni, Iscrizioni Romani di Doclea e di Tuzi, Bulletino della
Commissione archeologica comunale di Roma, 31 fasc. 4, Roma. 374-377.
PATSCH, K., 1905. – K. Patsch, Doclea, Paulus Wissowa Real Encyclopedie der Classischen
Altertumswissenschaft V, Stuttgart, 1251-1253.
PATSCH, K., 1908. – K. Patsch, Aus Doclea, JOAI 11 Beiblatt Wien, 103-104.
PEJOVIĆ, Đ., 1955. – Đ. Pejović, Neki podaci o istrazi povodom krađe dragocjenosti iz Duklje,
Stvaranje br. 10/3, Titograd, 180-181.
PEJOVIĆ, Đ., 1956. – Đ.Pejović, Prilog proučavanju Duklje, Stvaranje br. 11/5, Titograd, 354 - 356.
PETT, L., 2010. – L. Pett, Doclea, geophysical survey report, oktober 2007, Nova antička Duklja
I, Podgorica, 07 - 44.
PETRIČEVIĆ, V., 1890.а – V. Petričević, Dukljanske starine (Doclea), Bullettino di Archeologia
e Storia Dalmata, anno XIII, no. 7, Spalato, 99-105.
PETRIČEVIĆ, V., 1890.б – V. Petričević, Dukljanske starine (Doclea), Bullettino di Archeologia
e Storia Dalmata, anno XIII, no. 8, Spalato, 113-119.
PLAMENAC, M., 1949. – M. Plamenac, Čuveno staklo iz Duklje, Istorijski zapisi, god. II knj. IV sv.
4-6, Cetinje, str. 217-220.
RADUNOVIĆ, R., 1982. – R. Radunović, O etimologiji toponima Duklja, Onomastica Iugoslavica
IX br. 9, Zagreb, 99-105.
RADUNOVIĆ, M., 2010. – M. Radunović, Konzervatorski radovi na arheološkom lokalitetu Duklja
2009., Nova antička Duklja I, Podgorica, 78-86.
RADUNOVIĆ, M., 2011. – M. Radunović, Zaštitni radovi na lokalitetu Duklja 2010.godine, Nova
antička Duklja II, Podgorica, 125-136.
RINALDI TUFI S., 2010. – S. Rinaldi Tufi, Una testa di Marco Aurelio nel museo di Podgorica,
Nova antička Duklja I, Podgorica, 45-47.
RINALDI TUFI, S, BARATIN, L, PELOSO, D., 2010. – S. Rinaldi Tufi, L. Baratin, D. Peloso,
Valorizzazione del sito archeologico di Doclea, cita romana in Montenegro, Bollettino di
Archeologia on line I 2010/ Volume speciale/ Poster Session 8.
REHREN, T, - CHOLAKOVA, A, - ŽIVANOVIĆ, M., 2012. – T. Rehren, - A. Cholakova, - M.
Živanović, The making of black glass ina late roman Doclea, Montenegro, Nova antička Duklja
III, Podgorica, 71-91.
125
REŠKOVA, M., 2011. – M. Reškova, Monete sa iskopavanja na Duklji 2005-2010., Nova antička
Duklja II, Podgorica, 99-110.
РОВИНСКIЙ, А.П., 1890. - П.А. Ровинскiй, Раскопка деревней Дiоклеи произведенная по
указанию и на счетъ Его Высочества Черногорского князя Николая, Отъ 22-го января
до 11-го февраля 1890., Журналъ Министерства народного просвщенія, С.
Петербургь, 1-17.
РОВИНСКIЙ, А.П., 1890. - П.А. Ровинскiй, Продолженiе раскопки деревней Дiоклеи, Отъ
16-го апрѣля до 8-го мая 1890 г.; рабочихь дней 13, Журналъ Министерства
народного просвѣщенія С.Петербургь, 17-22.
РОВИНСКIЙ, А.П., 1891. - П.А. Ровинскiй, Продолженiе раскопки деревней Дiоклеи, Отъ 22. 02
до 12. 05 1891, Журналъ Министерства народного просвщенія, С. Петербургь, 15- 33.
RUGGIERO, E. de, 1922. – E. De Ruggiero, Doclea, Dizzionario epigrafico de antichita Romana
vol. III fasc. Roma, 1927-1928.
РУЖИЋ, М., 1997. – М. Ружић, Једна гробна цјелина из Дукље, Гласник САД 13, Beograd,
295-300.
RUŽIČIĆ, N., 1894. – N. Ružičić, Osnovi dveju istočno-pravoslavnih crkava u Duklji koje su prošlog
leta nađene i otkopane, Starinar XI/3-4, Beograd, 69-73.
SANADER, M., 2013. – M. Sanader, O sudjelovanju žena u radu rane crkve na primjeru jednog
epigrafskog spomenika iz Duklje, Nova antička Duklja IV, Podgorica, 7-19.
SREJOVIĆ, D., 1960. а – D. Srejović, Dokleja – Duklja – Naselje i nekropola, Arheološki pregled
2, Beograd, 112-114.
SREJOVIĆ, D., 1960.б – D. Srejović, Doclea kod Titograda – rimski grad, Starinar n.s. XI,
Beograd, 245-246.
SREJOVIĆ, D., 1961. – D. Srejović, Doclea – Duklja – Naselje i nekropola, Arheološki pregled
3, Beograd, 95-96.
SREJOVIĆ, D., 1961. – D. Srejović, Doclea kod Titograda – rimski grad, Starinar n.s. XII, Beograd,
279-280.
SREJOVIĆ, D., 1962. – D. Srejović, Duklja – Titograd – antičko naselje i nekropola, Arheološki
pregled 4, Beograd, 178-180.
SREJOVIĆ, D., 1967. – D. Srejović, Rezultati arheoloških istraživanja na području antičke Dokleje,
Materijali IV, Beograd, 69-76.
SREJOVIĆ, D., 1968. – D. Srejović, Novi nalazi iz Dokleje, Starinar n.s. XIX / 1968, Beograd,
89-100.
SREJOVIĆ, D., 1997. – D. Srejović, Dokleja, Arhološki leksikon, Beograd, 220-221.
SEJOVIĆ, D. – CEMANOVIĆ – KUZMANOVIĆ, A. – VELIMIROVIĆ – ŽIŽIĆ, O., 1965. –
D.Srejović – A. Cermanović-Kuzmanović – O.Velimirović-Žižić, La necropole romaine a Duklja
(Doclea) pres de Titograd en Montenegro, Inventaria Archeologica fasc, 8, Beograd.
STICOTTI, P., 1913. – P. Sticotti, Die Romische stadt Doclea in Montenegro, Kaiserlische
Academie der Wisserschaften, Schiften der Balkankommission, Antiquarische Abteilung H. 6,
Wien.
STICOTTI, P., 1999. – P. Sticotti, Rimski grad Doclea u Crnoj Gori, Podgorica.
ŠAPER, Mirko., 1962. – M. Šaper, Doclea, Enciklopedija likovnih umjetnosti 2, Zagreb, 65.
VELIMIROVIĆ – ŽIŽIĆ, O., 1964. – O. Velimirović- Žižić, Doclea – Duklja – Rimski grad, Arheološki
pregled 6, Beograd, 67-68, 146-147.
VELIMIROVIĆ – ŽIŽIĆ, O., 1977. – O. Velimirović- Žižić, Antička Duklja – Rimski i vizantijski
grad,Velika arheološka nalazišta u Crnoj Gori, Beograd, 25-36.
VELIMIROVIĆ – ŽIŽIĆ, O., 2000. – O. Velimirović- Žižić, Duklja – Memorija milenijuma, Matica I,
br.2, Cetinje, 147 – 160.
ВУЧКОВИЋ-ТОДОРОВИЋ Д. – СТРИЧЕВИЋ Ђ., 1958. – Д. Тодоровић-Вучковић – Ђ.
Стричевић, Дукља код Титограда – Римско насеље, Старинар н.с. VII-VIII / 1956-57,
Београд, 409-410.
126
WERNER, R. M., 1976. – M.R. Werner, Doclea ( Duklja), The Pincerton Encyclopedia of Classical
sites, Pincerton, 279.
ZAGARČANIN, M., 2012. – M. Zagarčanin, O nekim pitanjima ranohrišćanskog i srednjovjekovnog
graditeljstva u Dokleji i Baru, sa posebnim osvrtom prema paganskim kultnim predstavama, Nova
antička Duklja III, Podgorica, 41-71.
ŽIVANOVIĆ, M., 2011. – M. Živanović, Arheološka istraživanja prostorije 3/IX, preliminarna
zapažanja, Nova antička Duklja II, Podgorica, 27-56.
ŽIVANOVIĆ, M. – STAMENKOVIĆ, A. 2012. – M. Živanović – A. Stamenković, O gradskim
bedemima antičke Dokleje, Nova antička Duklja III, Podgorica, 115-145.
Knjige i članci u kojima se posredno obrađuju teme o antičkoj Dokleji i njenim spomenicima
Books and articles indirectly dealing with themes of Ancient Doclea and its monuments
BALDACCI, A., 1905. – A. Baldacci, Un’escursione archeologica del dott. Roberto Paribeni nel
Montenegro. Boll.Soc. Geogr. Ital. 11:1-8,1901.
BALDACCI, A., 1905. – A. Baldacci, Die Arbeiten der beiden italien. Studienmissionen 1902 und
1903 in Monetenegro. Petermanns Geogr. Mitteliungen 9.
BALDACCI, A., 1991.a – A. Baldacci, Radovi dvije italijanske misije 1902. I 1903. Godine u Crnoj
Gori i Sjevernoj Albaniji, Crna Gora vrata Balkana. Putopisi i zapisi evropskih botaničara, eds. V.
Pulević, D. Vincek, Cetinje, 809-815.
BALDACCI, A., 1991.b – A. Baldacci, Arheološki izlet dra Roberta Paribena u Crnoj Gori, Crna Gora
vrata Balkana. Putopisi i zapisi evropskih botaničara, eds. V. Pulević, D. Vincek, Cetinje, 827-833.
BLANT, E. le, 1879. – E. le Blant, Les bas – reliefs des sarcophages Chrétiens et les liturgies
funéraires (1), Revue Archeologigique, 38, Paris, 231-233, T.XXIV.
BOLIZZA, Mariano., 1880. – M. Bolizza, Relatione et discrittione del sangiato di Scutari, Starine
JAZU XII, 181.
BOROZAN B., 1999. – B. Borozan, Martinićka gradina Civita Dioclitiana, Srednjovjekovna istorija
Crne Gore kao polje istraživanja, Zbornik radova sa okruglog stola Istorijskog instituta, Podgorica
1999, 79-109.
BOROZAN, B., 2000. – B. Borozan, Rezidencijalne crkve dukljanske episkopije-arhiepiskopije, ,
Sto dvadeset godina od oslobođenja Podgorice, Zbornik radova sa Naučnog skupa, Podgorica
2-3 decembar 1999, Podgorica, 199-224.
BOUE, A., 1840. – A. Boue, La Turquie D’Europe, Ed. Ches A. Bertrand, Paris, 80 T. II. 361.
BRUNŠMID, J., 1901. – J. Brunšmid, Arheološke biljaške iz Dalmacije i Panonije, Viestnik
Hrvatskoga arheološkoga društva, n.s. 5, Zagreb, 87-88.
BULIĆ, F., 1883. – F. Bulić, Halata (Povje), Bullettino di Archeologia e Storia Dalmata, anno
VI, no.6, Spalato, 66.
BURZANOVIĆ, S. - KOPRIVICA, T., 2011. – S.Burzanović – T .Koprivica, Antičko rimsko nasleđe
u Crnoj Gori i italijenska spoljna politika, Matica 48. Podgorica, 219-230.
CAGNAT, R. L. V., 1890. – R.L.V. Cagnat, Lettre a M. Perrot directeur de la Revue Archeologique,
Revue archeologique XV / Paris, III ser. 434-437.
CAGNAT, R. L. V., 1893. – R.L.V. Cagnat, Inscriotions latines se Doukla (Montenegro),
Memories de la Societe nationale des Antiquares de France LII, VIe, Paris, 1 – 20.
ЦЕРМАНОВИЋ- КУЗМАНОВИЋ, А., 1970. – А. Цермановић-Кузмановић, Неколико
необјављених натписа из Комина, Зборник филозофског факултета XI / 1 (Споменица
Јорја Тадића), Београд, kњ. 1,75-81.
CERMANOVIĆ – KUZMANNOVIĆ, A., 1974. – A. Cermanović – Kuzmanović, Pregled i razvitak
rimskog stakla u Crnoj Gori, Materijali XI, Ljubljana, 175-190.
DESSAU, H., 1902. – H. Dessau, Inscriptiones latinae selectae vol. II, pars I, Paris, br. 4837,.
7158, 7159.
DUMONT A., 1873. - A. Dumont, Seance du 5 fevrier. Presidence de M. Delisle, President,
127
Correspondance, Bullettin de la societe nationale des antiquaries de France, Paris, 71-73.

FARLATO Daniele., XXXX. - Illiricum sacrum, T 160, 164, Venetis, 1751-1819.
FINNEY, P. C., 1994. – P.C. Finney, The Invisible God:The Earliest Cristians on Art, Oxford, 284-
286, fig. 7.4.
HOXHA G., 2003. - G. Hoxha, Scodra dhe Praevalis në antikitetin e vonë, Shkodër.
HOXHA, G., 2012. – G.Hoxha, Zwei „korinthische“ Reliefschalan der mitleren Kaiserzeit aus
Shkodra (Scodra), Archäologischer Anzeiger, AA 2012/1, Berlin,74-75.
ГАРАШАНИН, M. – ГАРАШАНИН, Д., 1967. – М. Гарашанин – Д. Гарашанин, Црна Гора у доба
римског царства DOCLEA – ДУКЉА, Историја Црне Горе 1, Титоград, 194-210.
ЈАСТРЕБОВ, И., 1880. – И. Јастребов, О православним српским и новим црквама у скадарском
округу, Гласник СУД XLVIII, Београд, 384-385.
ЈОВАНОВИЋ, А., 1984. – А. Јовановић, Римске некрополе на територији Југославије –
Доклеатски хоризонт, ЦАИ Фил.фак. књ. 3, Београд, 61-64.
ЈОВИЋЕВИЋ, А., 1926. – А.Јовићевић, Зета и Љешкопоље, Српски етнографски зборник
СКА XXVIII, Београд, 23 -370.
JIRIČEK, K., 1951. – K. Jiriček, Trgovački drumovi i rudnici Srbije i Bosne u srednjem vijeku,
Sarajevo, 30.
KORAĆ, V., 1959. – V. Korać, Doljani kod Titograda – ranohrišćanska crkva, Starinar n.s. IX-X
1958-1959, 383-386.
KOVAČEVIĆ, J., 1967. – J. Kovačević, Crna Gora u doba rimskog carstva – kulturne prilike, Istorija
Crne Gore 1 / Titograd, 267-275.
KOVALEVSKIJ, E.P., 1872 – E.P. Kovalevskij, Četire mesjaca v Černogoriji – Duklja i Zlatica, St.
Peterburg 1872, 81-85.
KUBA, L., 1996. – L. Kuba, U Crnoj Gori – P.A. Rovinski i Duklja, Podgorica, 214-227.
LECLERQ, H., 1914. – H. Leclerq, Coupe de Podgoritza, Dictionare d’archeologie chretienne et
de liturgie – Coupes III/2, Paris, 3008-3011.
LEVI, P., 1963. – P. Levi, Podgoritza cup, Heytrop journal 4 / 1 Oxford, 55-60.
LISIČAR, P., 1936. – P. Lisičar, Rimske starine u Crnoj Gori, Slobodna misao, Nikšić, 9.
LUCCARI, G. D. P., 1605. – G.D.P. Luccari, Copioso ristretto degli annali di Ragusa, likri x 1, Venezia.
МАРКОВИЋ, Ч., 1992. – Ч. Марковић, Павел Аполонович Ровински kao arheolog,
Библиографски вјесник 3, Cetinja, 89-94.
MARKOVIĆ, Č., - 2004. – Č.Marković, Rimske nekropole u Crnoj Gori, Matica V, br. 17, Cetinje-
Podgorica, 239-278.
MARKOVIĆ, Č., 2006. – Č. Marković, Arheologija Crne Gore, Podgorica, 348-357.
MARTINOVIĆ, J. J., 2011. – J.J. Martinović, Antički natpisi u Crnoj Gori, Kotor, 119-202.
MATKOVIĆ, P., 1878. – P.Matković, Dva talijanska putopisa po balkanskom poluotoku iz XVI vijeka,
Starine JAZU X, 252.
MAYER, A., 1932a. – A. Mayer, Studije toponomastike rimske provincije Dalmacije – Cijevna,
VHAD L / 1928-29, 100-103.
MAYER A., 1939. – A. Mayer, Antikni elementi toponomastike podgoričkog kraja, Godišnjak
nastavnika podgoričke gimnazija I , Podgorica, 13-14.
MIJOVIĆ, P., 1966. – P. Mijović, Alata – Ribnica – Podgorica, Starinar XV-XVI (1964-1965). 63-93.
МИЈОВИЋ, П., 1996. – П.Мијовић, Типологија црквених споменика Црне Горе, Подгорица,
164,173.
MIJOVIĆ, P., 1970. – P. Mijović, Tragom drevnih kultura Crne Gore – Alata – Ribnica –
Podgorica, Titograd, 87-131.
MIJOVIĆ, P., 1978. – P. Mijović, Ranohrišćanski spomenici Prevalisa Arheološki vestnik XXIX,
Ljubljana, 666-672.
MIJOVIĆ, P., 1998. – P. Mijović, Od Dokleje do Podgorice, Cetinje, 05-69.
MIJOVIĆ, P. – KOVAČEVIĆ M., 1975. – P. Mijović – M. Kovačević. Gradovi i utvrđenja u Crnoj
Gori, Beograd – Ulcinj, 42-46, 63-69.
128
MOMMSEN, T., 1873. – T. Mommsen, CORPUS INSCRIPTIONUM LATINARUM, vol. III, Roma,
DOCLEA - 283-284 no. 1705, 1706,1707.
MOMMSEN, T., 1881. – T. Mommsen, EPHEMERIS EPIGRAPHICA CIL SUPPLEMENTUM, vol.
IV, Roma, 85-86, no. 224, 227-239.
MOMMSEN, T.- HIRSCHFELD, O. – DOMASZEWSKI, A., 1902. – T. Mommsen – O. Hirschfeld –
A. Domaszewski, CORPUS INSCRIPTIONUM LATINARUM, III supplementum 1. 1. 1476 – 1478,
no. 8281-8291, 1664, no. 10190 supp. 2. 1 2119-2123, no. 12678-12714, 2252-2254, no. 13817-
13845, supp. 2.2 2328, no. 14600-14603.
MUNRO, J. A. R., 1893. – J.A.R. Munro, Exscavations in Montenegro, The Athenaeum vol. 2,
London, 459 – 460, 632.
NEIGEBAUR, J. F., 1851. – J.F. Neigebaur, Die Sud-Slaven Und Deren Lander in Beziehung Auf
Geschichte, Cultur Und Verfassung, Leipzig 1851.
NIKOLAJEVIĆ – STOJKOVIĆ, I., 1957. – I. Nikolajević-Stojković, Ranovizantijska arhitektonska
dekorativna plastika u Makedoniji, Srbiji i Crnoj Gori, Beograd, 63-70.
NIKOLAJEVIĆ – STOJKOVIĆ, I., 1963. – I. Nikolajević-Stojković, La decoration architectrale des
eglises decquvertes a Doljani – Montenegro, Atti del VI Congresso internationale di Archeologia
Christiana, Roma, 457-470.
NIKOLAJEVIĆ – STOJKOVIĆ, I., 1981. – I. Nikolajević-Stojković, Dve beleške za istoriju
Prevalisa, Zbornik radova Vizantološkog društva 20, 9 -13.
NOVICKI, I., 1938. – I. Novicki, Četiri rimska vodovoda, Zetski glasnik, Cetinje, br. 13-14 od 12.II
str. 4; br. 21-22 od 12.III str. 2; br. 23-24 od 19.III str. 4; br. 25-26 od 26.III str. 3; br. 29-30 od 9.IV
str.3.
NOVICKI, I., 1939. – I. Novicki, Četiri rimska vodovoda u okolini Podgorice, Jугословенски
историјски часопис V/1-2, Beograd, 297.
PAŠKVALIN, V., 1976. – V. Paškvalin, Tabula Imperii Romani K 34 – NAISSUS DYRRHACHION
SCUPI SERDICA THESSALONIKE – DOCLEA – DOCLEATE, Slovenska Akademija Znanosti in
Umetnosti, Ljubljana, 44.
PATSCH, K., 1896. – K. Patsch, Iz Crne Gore, Glasnik Zemaljskog muzeja 8 sv. 3-4, Sarajevo,
463-466.
PATSCH, K., 1899. – K. Patsch, Archeologisch – Epigraphische underchungen zur geschichte der
romischen provinz Dalmatien – III theil, WMBH 6, Sarajevo, 261-262.
PAVAN, M., 1955. – M. Pavan, Ricerche sulla provincia Romana di Dalmazia, Istituto Veneto di
scienze, lettere ed arti, Venezia. Memorie, Classe di scienze morali e lettere vol. 32, Venetia, 85-94.
PRASCHIKER, C. – SCHOBER, A., 1919. – C. Praschiker – A. Schober, Archeologische
forschungen in Albanien und Montenegro, Akademie der Wissenschalten in Wien, Wien, 1-3.
ROSSI, G. B. de, 1874. – G.B. de Rossi, PODGORITZA in ALBANIA - Insigne tazza vitrea figurata,
Bulletino di archeologia cristiana ser. II 5, Roma, 153-155.
ROSSI, G. B. de, 1877. – G.B. de Rossi, L’insigne piatto vitreo di Podgoritza oggi nel museo
Basilewsky in Parigi, Bulletino di archeologia cristiana, ser III, Roma, 77-85.
РОВИНСКИ, А. П., 1994. – П. А. Ровински, Црна Гора у прошлости и садашњости, том IV,
Државни живот (1851-1907) - Археологија, Цетиње-Нови Сад, 358-387.
SANADER, M., 2009. – M. Sanader, Dalmatia – Eine Romische provinz an der Adria, Mainz am
Rhein, 89, 91, 97, 108, 119.
SAINTE-MARIE, M.de, 1879. – M. de Sainte-Marie,Nouvelles archeologiques et correspondance,
Revue archeologique n.s. vol. 38 novembre, Paris, 313.
SASKI, F., 1882. – F.Saski, Notice sur l’etat actuel des ruines de Doclea, Revue Archeologique
n.s. vol. 44, Paris, 74-87, T XIII.
SPREMO-PETROVIĆ, N., 1971. – N. Spremo-Petrović, Proporcijski odnosi u bazilikama ilirske
prefekture, Arheološki institut knj. 7, Beograd, 18, 30-32.
SREJOVIĆ, D., 1964. – D. Srejović, Rimske nekropole ranog carstva u Jugoslaviji, Starinar XIII-
XIV/1962-63, Beograd, 62-63.
129
STICOTTI, P., 1903. – P.Sticotti, Durch Schwarze Berge – reiseerinnerungen aus Montenegro,
Wiener Zeitung 27 sept. 1903.
STICOTTI, P., 1908. – P.Sticotti, Ueber die Ergebnisse einer Reise nach Doclea, Juli 1907.,Anzeiger
der philosophish – hostorishen Klasse der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, 19 februar
1908, Wien, 5.
STICOTTI, P., 1920. – P. Sticotti, La romanita del Montenegro, Dalmazia anno II fasc. 9,1 marco
1920, 117 i d.
STICOTTI, P., 1941. – P. Sticotti, La romanita del Montenegro, Porta Orientale anno XI maj-jul,
179 - 181.
SUIĆ, M., 1976. – M. Suić, Antički grad na istočnom jadranu, Zagreb.
ŠAŠEL, J. – ŠAŠEL, A., 1978. – J.Šašel – A. Šašel, Inscriptiones latinae quae in Iugoslavia inter
annos MCMLX et MCMLXX repertae et editae sunt, Situla19 Ljubljana, 63-64 no. 597-601.
ŠAŠEL, J. – ŠAŠEL, A., 1986. - J.Šašel – A. Šašel,Inscriptiones latinae quae in Iugoslavia inter
annos MCMII et MCMXL repertae et editae sunt, Situla 25 Ljubljana, 137-144 no. 1819-1850.
ШКЕРОВИЋ, Н., 1931. – Н. Шкеровић, Подгорица и њена околина од најстаријих времена,
Шематизам зетске бановине, Сарајево, 274-282.
ШОБАЈИЋ М., 1892. – М. Шобајић, Старине у зети, Београд, 32–43.
TRUHELKA, Ć., 1931. – Ć. Truhelka, Starokršćanska arheologija, Hrvatsko književno društvo
sv. Jeronima no. 8, Zagreb, 141-142.
VAGLIERI, D., 1904. – D. Vaglieri, Iscrizioni romane nel Montenegro, Bullettino della Commissione
archeologica comunale di Roma 32 fasc. 3, Roma, 284-285.
VELIMIROVIĆ – ŽIŽIĆ, O., 1967. – O. Velimirović- Žižić, Labeati i Docleati kroz izvore i arheološki
materijal, Materijali IV, Beograd, 61-64.
VUJIČIĆ, R., 2007. – R. Vujičić, Srednjovjekovna arhitektura i slikarstvo Crne Gore, Podgorica,
13,14, 16, 21-25.
VULIĆ, N.,1909.а – N.Vulić, Antički spomenici u Srbiji – Podgorica (Crna Gora), Spomenik SKA
XLVII, Beograd, 189.
VULIĆ, N.,1909.б – N.Vulić, Antike denkmaler in serbien – Podgorica (Montenegro), JOAI band
XII, Wien, 201 no 72.
VULIĆ, N., 1933. – N.Vulić, Antički spomenici naše zamlje – Podgorica, Spomenik SKA LXXV,
Beograd, 64 no. 189.
WILKES, J. J., 1969. – J.J. Wilkes, Dalmatia, London, 50, 120, 123, 134, 146, 166, 29, 290, 320,
362, 371, 373, 375.
WILKES, J. J., 1977. – J.J. Wilkes, The population of roman Dalmatia, ANRW II 6, Leiden, 765 -
766.
130
UPUTSTVO SARADNICIMA ČASOPISA INSTRUCTIONS FOR CONTRIBUTORS TO
NOVA ANTIČKA DUKLJA ALMANAC NEW ANTIQUE DOCLEA
Molimo buduće saradnike da slijede sledeća pravila: We ask that all our future contributors adhere to the following
rules:
- Naslov treba da bude kratak i jasan, i da što vjernije opiše
sadržaj članka. U naslovu treba da se koriste riječi prikladne za - The title should to be short and clear, and to accurately
indeksiranje i pretraživanje. describe the content of the article. The title should have words
- Autor ili autori članka treba da navedu svoje puno ime i suitable for indexing and searching.
prezime, uključujući i srednje slovo. - The author or authors of the article should provide their full
- Autor ili autori treba da navedu zvaničan naziv i sjedište name, including middle name initial.
ustanove u kojoj su zaposleni. - The author or authors should submit an official name and
- Sažetak (apstrakt) je kratak prikaz sadržaja članka (100-250 headquarters of the institution where they are employed.
reči). Poželjno je da sadrži termine koji se često koriste za - Summary (abstract) is a short description of the content of the
indeksiranje i pretraživanje članaka. article (100-250 words). It is desirable that it contains terms that
- Ključne riječi treba da budu termini koji najbolje opisuju are often used for indexing and searching the articles.
sadržaj članka za potrebe indeksiranja i pretraživanja. Broj - Keywords should be the terms that best describe the content
ključnih riječi ne treba da bude veći od 10. of the article for the purpose of indexing and searching. The
- Članci ne bi trebalo da prelaze jedan autorski tabak (16 number of keywords should not be greater than 10.
strana), u formatu A4 uključujući napomene i ilustrativni deo. - Articles should not exceed one author sheet (16 pages), in A4
Tekst treba uraditi kompjuterski u fontu Times New Roman format, including notes and illustrative part. The text needs to
ili Arial (12 pts), MS Office Word 97 ili novijim, sa proredom be done in a computer font Times New Roman or Arial (12 pts),
1,5 i marginama 2,54cm. Osnovni tekst ne smije da sadrži MS Office Word 97 or higher, with 1.5 line spacing and margins
ilustracije. One se predaju kao posebni fajlovi. of 2,54cm. The main text does not contain illustrations. They
- Rukopisi se predaju na jeziku autora ili na nekom drugom are submitted as separate files.
ukoliko autor napiše tekst na tom jeziku. Tekstovi koji budu - Texts should be written in the language of the author or
odabrani za publikovanje biće prevedeni na engleski ili neki another, if the author writes a text in that language. The texts
drugi jezik raširene upotrebe u međunarodnoj komunikaciji. selected for publication will be translated into English or any
- Grafički prilozi (fotografije, table, skice, grafikoni itd.) treba other language in the widespread use in the international
da budu dati na jednoobrazan način. Skenirani prilozi treba communication.
priložiti u rezoluciji 600 dpi/inch, a fotografije u rezoluciji - Illustrations (photographs, tables, drawings, graphs, etc..)
najmanje 300 dpi/inch u formatima TIFF, PSD ili JPG. Grafički should be given in an uniform manner. Scanned contributions
prilozi se predaju kao poseban dio rada i ne treba da budu should be submitted in the resolution 600 dpi / inch and
u sastavu osnovnog teksta. Naslove i tekstualne sadržaje photos at a resolution of at least 300 dpi / inch TIFF, PSD or
ilustrativnih priloga treba priložiti dvojezično (na jeziku rada, JPG. Illustrations should be submitted as a separate part of
na engleskom ili nekom drugom jeziku raširene upotrebe). the work and should not be part of the text. Titles and textual
- Na kraju teksta prilaže se popis upotrijebljenih izvora i contents of illustrative contributions should be accompanied in
literature. a bilingual manner (in the language of work, in English or any
- Svaki od prispjelih naučnih radova Redakcija časopisa NOVA other language of the widespread use).
ANTIČKA DUKLJA proslediće anonimnim recenzentima. - The end of the text shall be accompanied by a list of used
- Radove pripremljene za štampu treba predati redakciji. sources and literature.
Pored kopije teksta u štampanoj verziji, rad treba dostaviti i u - Each of the submitted research papers, the editorial board
elektronskoj formi na CD-u. of the journal NEW ANTIQUE DOCLEA will send to the
129
Štampanu verziju rada, poštom slati na adresu: anonymous reviewers.
- Research papers prepared for printing should be submitted
Dragan Radović to the editorial board. In addition to a copy of the text in the
JU Muzeji i galerije Podgorice printed version, the paper should be submitted in the electronic
Marka Miljanova 4 form on CD.
81000 Podgorica Printed version of the paper, please mail to the address:
Montenegro
Dragan Radović
Za dodatna objašnjena možete se obratiti uredniku JU Muzeji i galerije Podgorice
časopisa Draganu Radoviću na e-mail adresu: zbornikduklja@ Marka Miljanova 4
gmail.com 81000 Podgorica
Montenegro
For further explanations please contact the editor Dragan

Radovic via e-mail address: zbornikduklja@gmail.com
Editorial office
130
CIP - Каталогизација у публикацији
Национална библиотека Црне Горе, Цетиње
ISSN 2337-0165 = Nova antička Duklja

COBISS.CG-ID 25772816

Zbornik Radova Nova Anticka Duklja New A

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zbornik Radova Nova Anticka Duklja New A

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NOVA ANTIČKA

PI MUSEUMS AND GALLERIES OF PODGORICA

UDK 902/904(497.16) ISSN 2337-0165

NOVA ANTIČKA DUKLJA V / 2014 1-132 PODGORICA 2014

JU Muzeji i galerije Podgorice Museums and Galleries of Podgorica

Za izdavača: For the publisher:

Redakcija: Editorial Board:

Tiraž: 300 Print run: 300

Aleksandra PAPAZOVSKA SANEV

Pogrebne forme i običaji ranog željeznog doba u Makedoniji

Nova istraživanja rimske i ranovizantijske vile na lokalitetu Mirištia u Petrovcu

Nekoliko neobjavljenih intaglija s Garduna (Tilurium)

Klaudijeve vojne reforme. Mit ili realnost

Anastassios Ch. ANTONARAS

Posude iz provincijske balkanske bazilike. Bazilika Solinos na Halkidikiju, Grčka

О средњовековном накиту са груде Бољевића у Подгорици

Bibliografija antičke Dokleje

Aleksandra Papazovska Sanev UDK 903.5(497.7)“09“

The first impression regarding the grave

Na osnovu slabe deformacije kostiju, antropolozi

primarno tumularno sahranjivanje tzv. tipa dvojnih tumula,

Krusevica (Fig.8).30 The central grave in Krusevica is

31 Mitrevski 1997, 93-96. 31 Mitrevski 1997, 93-96.

M. Andronikos, Vergina I. The cementery of the tumuli, Athena 1969.

Mladen Zagarčanin UDK 903.25(497.16)

1 Ovaj rad je skraćena verzija monografije koja je posvećena rezultatima

Sl. 1. Osnova istraženog kompleksa na Mirištima;

sa kojom su zaptivena spoljnja lica ovih bazena (8, 9). Na

Sl. 5. Prostor C2.

Sl. 6. Tehnike zidanja. / Fig. 6. Building technics.

Sl. 7. Kade (piscinea) / Fig. 7. Piscinae (pools)

Sl. 8. Neki od arheoloških nalaza. / Fig. 8. Some of the achaeological findings.

Tabla 1 Amfore II-IV vijeka / Plate 1 Amphoras II-VI century

Tabla 3 Istočna sigilata, II vijek / Plate 3 Eastern sigilata BII, II cent.

Tabla 6 Lonci II-VI vijeka / Plate 6 Coocking pots, II-IV cent.

Tabla 7 Lonci II-VI vijeka/ Plate 7 Coocking pots, IV-IV cent.

Јелена Љ. Цвијетић UDK 904“652“(497.5)

културе (Цермановић-Кузмановић 1980, 227-232; culture (Cermanović-Kuzmanović 1980, 227-232; Ružić

19 На неодрживост претпоставки да се античка Термидава налазила

G. Alföldy, Bevölkerung und Gesellschaft der Römischen Provinz Dalmatien, Budapest

О. Велимировић-Жижић, Налаз у Момишићима, Старинар (н.с.) XV-XVI 1966, 193-207.

истраживања Српске академије наука и уметности (у штампи).

Iva Kaić UDK 904(497.5 Dalmacija)

40 Inv. br. GAR 11 PN 184; probe D; quadrant D 19; SU 1; shape 8; 15,63 x

AGDS I, 3. E. Brandt, W. Gercke, A. Krug, E. Schmidt, Antike Gemmen in deutschen

Maaskant-Kleibrink 1978. M. Maaskant-Kleibrink, Catalogue of the Engraved Gems in the

Sl. 1 - Fig. 1 Sl. 2 - Fig. 2

Sl. 3 - Fig. 3 Sl. 4 - Fig. 4

Sl. 5 - Fig. 5 Sl. 6 - Fig. 6

Domagoj Tončinić 930.85(450)

versetzen, es beschäftigt zu halten und die Gunst des

A. Betz, Untersuchungen zur Militärgeschichte der römischen Provinz Dalmatien, Abhandl. d.

Druš. Znan. 47 = 505, 2009, 63–79.

Military Equipment Conference, Dissertationes et Monographie 7. Zagreb 2013, 455–462.

Anastassios Ch. Antonaras UDK 903.23(495)

Halkidiki je jedinstveno poluostrvo u Sjevernoj Chalkidiki is the only peninsula in northern

1. Stemmed Lamps (Figs. 1-2)

Tokom iskopavanja kompleksa, indentifikovano height is estimated at about 8 cm.4

In addition, a fragment of a narrow cylindrical,

3. Cylindrical or slightly conical beakers with small

preserved body diameter ca. 5 cm.7 No identifiable parts

4. Hemispherical bowls (Fig. 1 upper zone, Fig. 4)

polovine V i uglavnom iz VI vijeka.6