ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΣΠΟΥΔΗ

ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
Γηνλχζεο Μνζρφπνπινο
ΔΛΠ 10

ΟΔΗΓΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ

Hans Eideneier,
Όψεις ηης ιζηορίας ηης ελληνικής γλώζζας
από ηον Όμηρο έως ζήμερα,
Από ηην Ραψωδία ζηο Ραπ.

Μεηάθξαζε, Δπαγγειία Θσκαδάθε,

επηκέιεηα Χξηζηφθνξνο Χαξαιακπάθεο,
2ε έθδνζε, Αζήλα, εθδφζεηο Παπαδήκαο,
Αζήλα 2006,
ζει. 13-62, 245-246
Σηότος
Τα θεθάιαηα πνπ παξνπζηάδνληαη ζηφρν έρνπλ :

λα εθζέζνπλ ζπλνπηηθά ηα γισζζηθά δεδνκέλα ησλ δηαθφξσλ ηζηνξηθψλ

πεξηφδσλ
λα αλαδείμνπλ ηελ ελφηεηα ιφγνπ, κέινπο θαη ξπζκνχ πνπ ραξαθηήξηδε ηελ
αξραία ειιεληθή γιψζζα
λα πξνβάινπλ ηελ έλλνηα ηεο πξνζσδίαο θαη ηα θίλεηξα εηζαγσγήο ηνπ
ειιεληθνχ αιθαβήηνπ
λα πεξηγξάςνπλ ην βπδαληηλφ ζεκεησηηθφ ζχζηεκα θαηαγξαθήο θαη
λα πξνζδηνξίζνπλ ηηο νδνχο επηβίσζεο ηεο ειιεληθήο γιψζζαο κεηά ηελ πηψζε
ηεο ξσκατθήο απηνθξαηνξίαο.

Αναμενόμενα μαθηζιακά αποηελέζμαηα

Με ηελ νινθιήξσζε ηνπ θεθαιαίνπ ζα είζηε ζε ζέζε:

Να δηαθξίλεηε ηηο πεξηφδνπο ηεο ηζηνξίαο ηεο ειιεληθήο γιψζζαο

Να αληηιακβάλεζζε φηη ε ελφηεηα κνπζηθήο θαη ιφγνπ ήηαλ απηνλφεηε ζηελ
αξραία ειιεληθή γιψζζα
Να θαηαλνείηε φηη ε ειιεληθή γξαθή ζηελ αξραία Διιάδα απνηέιεζε κία
ρξεζηηθή ηέρλε πνπ απέβιεπε ζηελ θαηαγξαθή ηνπ πιηθνχ πνπ πξννξηδφηαλ γηα
δεκφζηα απαγγειία
Να αληηιακβάλεζζε φηη ε πνίεζε θαη ν πεδφο ιφγνο ζηελ αξραία Διιάδα
ζπλδεφηαλ κε ηνλ ξπζκφ θαη ηελ αξκνλία θαη δηαθξηλφηαλ απφ ηνλ θαζεκεξηλφ
πξνθνξηθφ ιφγν
Να γλσξίδεηε φηη νη αξραίνη Έιιελεο δελ αλέπηπμαλ έλα ζεκεηνγξαθηθφ ζχζηεκα
εηδηθά γηα ηελ κνπζηθή, ηελ νπνία δελ κπνξνχζαλ λα ζπιιάβνπλ κεκνλσκέλα
Να γλσξίδεηε ηελ έλλνηα ηεο πξνζσδίαο
Να γλσξίδεηε ηηο γισζζηθέο κεηαξξπζκίζεηο ηεο αξραίαο ειιεληθήο γιψζζαο
Να αλαθέξεηε ηνπο ιφγνπο πνπ επέβαιαλ ηελ αληηθαηάζηαζε ηνπ θνηληθηθνχ
αιθαβήηνπ απφ ην ειιεληθφ
Να πεξηγξάθεηε ηηο ηξεηο ιεηηνπξγίεο ηνπ ειιεληθνχ αιθαβήηνπ ζηελ αξραία
Διιάδα
Να πεξηγξάθεηε ην βπδαληηλφ ζεκεησηηθφ ζχζηεκα θαηαγξαθήο
Να γλσξίδεηε ηηο νδνχο επηβίσζεο ηεο ειιεληθήο γιψζζαο κεηά ηελ πηψζε ηεο
ξσκατθήο απηνθξαηνξίαο

Έννοιες - κλειδιά

ξαςσδία
ιφγνο- κέινο- ξπζκφο
θνηληθηθφ αιθάβεην
ειιεληθφ αιθάβεην

2
 ζεκεηνγξαθηθφ ζχζηεκα
αξραία ειιεληθή
ειιεληζηηθή Κνηλή
ηνληθφ ζχζηεκα Αιεμαλδξηλψλ
ειιεληθή ηεο βπδαληηλήο επνρήο
βπδαληηλφ εθθσλεηηθφ ζχζηεκα
εθθσλεηηθά ζεκεία
λεχκαηα
ζεκεία παχζεο
ζεκεία ζηίμεο
γισζζηθφ ζχζηεκα
κνλνηνληθφ ζχζηεκα

Σύνουη

Πρόλογος, ζελ. 13-23

Σηνλ πξφινγν αλαθέξεηαη φηη ζθνπφο ηνπ βηβιίνπ είλαη λα αλαδεηρηνχλ εθείλα ηα ζεκεία
πνπ ν ζπγγξαθέαο ζεσξεί βαζηθά ζε κία επηζθφπεζε ηεο ειιεληθήο γιψζζαο απφ ηελ
κεηαθιαζηθή θπξίσο επνρή κέρξη ζήκεξα. Ωζηφζν, ην βηβιίν πεξηιακβάλεη θαη έλα
θεθάιαην πνπ αλαθέξεηαη ζηελ αξραηφηεηα θαη ην νπνίν παξνπζηάδεη ζπλνπηηθά εθείλα
ηα πνξίζκαηα πνπ είλαη απαξαίηεηα γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο εμέιημεο ηεο ειιεληθήο
γιψζζαο. Τν βηβιίν εθζέηεη ρξνλνινγηθά ηα γισζζηθά δεδνκέλα ησλ δηαθφξσλ επνρψλ
θαη ζπλνδεχεηαη απφ δείγκαηα θεηκέλσλ θαη γισζζν-ηζηνξηθά ζρφιηα.

Ο ζπγγξαθέαο αλαθέξεηαη ζην νπκαληζηηθφ θίλεκα ζηε Γεξκαλία, ην νπνίν ιφγσ ησλ
πξνηεζηαληηθψλ θαη θαζνιηθψλ επηδξάζεψλ ηνπ απνζησπνχζε ηνλ βπδαληηλφ κεζαίσλα
θαη εζηίαδε ην γισζζηθφ ελδηαθέξνλ ηνπ ζηνλ αξραίν θιαζηθφ πνιηηηζκφ. Οη
ππνζηεξηθηέο απηψλ ησλ αληηιήςεσλ ζεσξνχζαλ θαζήθνλ ηνπο λα δηαθπιάμνπλ ηνλ
αξραίν θιαζηθφ πνιηηηζκφ απφ ηηο παξεξκελείεο ησλ νκηιεηψλ ηεο λενειιεληθήο
γιψζζαο, ε νπνία αληηκεησπηδφηαλ σο θησρφο ζπγγελήο ηεο αξραίαο.

Σηελ Διιάδα ήδε απφ ην 1836 ε επίζεκε γιψζζα πνπ πηνζεηήζεθε δελ ήηαλ ε δεκψδεο
ειιεληθή γιψζζα αιιά κία ηερλεηή γιψζζα πνπ ζρεδηάζηεθε κε ηα πξφηππα ηεο αξραίαο
θαη ηεο ιφγηαο βπδαληηλήο γιψζζαο. Σε απηή ηελ επηινγή ελαληηψζεθαλ νξηζκέλνη
Έιιελεο δηαλννχκελνη κε απνηέιεζκα λα αλαθχςεη ζηηο αξρέο ηνπ 20 νπ αηψλα ην
γισζζηθφ δήηεκα, κία γισζζηθή δηακάρε ε νπνία είρε αληίθηππν θαη ζηελ Γεξκαλία.
Σην πιαίζην απηήο ηεο δηακάρεο, εμέιηπε ε γισζζηθή ζχλδεζε ηεο λέαο ειιεληθήο
γιψζζαο κε ηελ αξραία. Καηά ζπλέπεηα, ε κειέηε ηεο λενειιεληθήο γιψζζαο δελ ηειεί
ππφ ηελ ηδενινγηθή πίεζε λα αλαθαιπθζνχλ ζε απηή ζηνηρεία ηεο αξραίαο.

Έλα άιιν ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ βηβιίνπ είλαη ε αλάδεημε ηεο ελφηεηαο ιφγνπ (γξαπηήο
γιψζζαο), κέινπο θαη ξπζκνχ. Σην πιαίζην απηφ, ηνλίδεηαη φηη ν ιφγνο (γξαπηή γιψζζα)
έρεη παξαγθσλίζεη ηελ αξκνλία θαη ηνλ ξπζκφ ελψ θαλνληθά ηα ζηνηρεία απηά ζα έπξεπε
λα απνηεινχλ κία αρψξηζηε ηξηάδα. Τν γεγνλφο απηφ πξνθχπηεη απφ ηελ επηθξάηεζε ηνπ
φξνπ ‘θηινινγία’ πνπ αλαθέξεηαη ζηνλ ιφγν, ζε αληηδηαζηνιή κε ηνπο φξν ‘θηινκειία’

3
πνπ αλαθέξεηαη ζην κέινο ή ‘θηινξπζκία’ πνπ αλαθέξεηαη ζηνλ ξπζκφ. Απαξαίηεηε
πξνυπφζεζε γηα ηελ κειέηε ηεο ζπλέρεηαο ηεο ειιεληθήο γιψζζαο είλαη λα δηεξεπλεζεί ε
ζρέζε ηεο γιψζζαο κε ηελ πξνθνξηθή παξάδνζε. Ο ζπγγξαθέαο νδεγήζεθε ζηα
ηξαγνχδηα ξαπ επεηδή ζε απηά ππάξρεη ε ηδαληθή ελφηεηα ιφγνπ, κέινπο θαη ξπζκνχ.

1. Ειζαγωγή
Από ηην αρταία ελληνική ζηην νέα ελληνική: αρτές διαίρεζης ζε περιόδοσς,
ζελ. 25-28

Κξηηήξην δηαίξεζεο ηεο ειιεληθήο γιψζζαο ζε πεξηφδνπο απνηεινχλ νη εμσηεξηθέο

ηζηνξηθέο ζπλζήθεο. Σην πιαίζην απηφ, ε ειιεληθή γιψζζα δηαθξίλεηαη ζηηο εμήο
πεξηφδνπο:
 α) ηελ αξραία ειιεληθή, ε νπνία πεξηιακβάλεη: i) ηελ αξρατθή πεξίνδν (εξσηθή
πνίεζε, νκεξηθά έπε) , ii) ηελ θιαζηθή πεξίνδν (θιαζηθή ινγνηερλία) θαη iii) ηελ
κεηαθιαζηθή πεξίνδν, ηελ ιεγφκελε «θνηλή» (κεηάθξαζε ηεο Παιαηάο Γηαζήθεο
απφ ηνπο εβδνκήθνληα, ειιελφγισζζε Καηλή Γηαζήθε)
 β) ηελ ειιεληθή ηεο βπδαληηλήο επνρήο, πνπ θαιχπηεη ηελ ρξνληθή πεξίνδν απφ ην
330 κ.Χ έσο ην 1453 κ.Χ.
 γ) ηελ λέα ειιεληθή

Οη κεγαιχηεξεο κεηαβνιέο ζηελ ηζηνξία ηεο ειιεληθή γιψζζαο ζεσξείηαη φηη έιαβαλ
ρψξα θαηά ηελ ειιεληζηηθή (ηε κεηαθιαζηθή) πεξίνδν. Καηά ηελ πεξίνδν απηή
εκθαλίδνληαη γηα πξψηε θνξά απιά αθεγεκαηηθά θείκελα. Δπηπιένλ, ηα πξψηα
ινγνηερληθά θείκελα ζε δεκψδε γιψζζα αλάγνληαη ζηνλ 12ν αηψλα. Μέρξη ηφηε δελ
ππήξραλ ινγνηερληθέο θαηαγξαθέο ζε κε ιφγην χθνο.

Προθορικόηηηα ένανηι γραπηού λόγοσ ζελ. 29-62

 Ο ζπγγξαθέαο σο ζπλζέηεο θαη εξκελεπηήο, ζει. 29-32

Τα πξψηα γξαπηά θείκελα δελ απνηεινχζαλ απιέο θαηαγξαθέο ηνπ θαζεκεξηλά

νκηινχκελνπ ιφγνπ, αιιά απέδηδαλ ινγνηερληθά έξγα ηα νπνία παξνπζηάδνληαλ
πξνθνξηθά κέζσ ηεο θαιιηηερληθήο εθθνξάο ηνπο ζε έλα θνηλφ. Καηά ζπλέπεηα ηα
θείκελα απηά δελ απνηχπσλαλ ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν κηινχζε ν ιαφο ζηνλ θαζεκεξηλφ
βίν ηνπ, αιιά απέβιεπαλ ζηελ δπλαηφηεηα ηεο έληερλα δηαξζξσκέλεο δεκφζηαο
πξνθνξηθήο παξνπζίαζήο ηνπο. Καηά ηελ πεξίνδν απηή, ε ελφηεηα κνπζηθήο θαη ιφγνπ
ήηαλ απηνλφεηε, θαη ε ιέμε κνπζηθή πεξηείρε ηνλ ζπλδπαζκφ ιέμεο θαη κεισδίαο.
Καλέλα είδνο πλεπκαηηθήο δεκηνπξγίαο (θσκσδία, ηξαγσδία, έληερλνο ιφγνο, ξεηνξεία,
ηζηνξηθφ θείκελν) δελ κπνξνχζε λα ππάξμεη ρσξίο κεηξηθή ή ξπζκηθή δνκή, πνπ ήηαλ
απαξαίηεηε γηα ηελ πξνθνξηθή εθθνξά ηνπ. Σήκεξα καο θαίλεηαη πξνθαλήο ε δηάθξηζε
ιφγνπ θαη κνπζηθήο, αθνχ είλαη δπλαηφ ε κνπζηθή λα έρεη ηηο δηθέο ηεο αξρέο θαη λα κελ
πεξηιακβάλεη ιέμεηο. Κάηη ηέηνην φκσο δελ ίζρπε ζηελ αξραία Διιάδα, αθνχ ε κνπζηθή
ήηαλ ζεξαπαηλίδα ηνπ ιφγνπ θαη πξνζαξκνδφηαλ ζηνλ ξπζκφ ησλ ιέμεσλ. Γηα ηνλ ιφγν
απηφ νη αξραίνη Έιιελεο δελ αλέπηπμαλ έλα ζεκεηνγξαθηθφ ζχζηεκα εηδηθά γηα ηελ
κνπζηθή (λφηεο), ηελ νπνία δελ κπνξνχζαλ λα ζπιιάβνπλ κεκνλσκέλα. Αληίζεηα ην
ζεκεηνγξαθηθφ ζχζηεκα πνπ ρξεζηκνπνηνχζαλ πξνεξρφηαλ απφ ηα γξαθήκαηα ηνπ

4
ειιεληθνχ αιθαβήηνπ, ηα νπνία είραλ ηελ δπλαηφηεηα λα δψζνπλ νδεγίεο γηα ηελ
πξνθνξηθή εθθνξά ηνπ θεηκέλνπ.

 Πξνζσδία: ην προζᾳ δόμενον, ζει. 33-35

Ωο πξνζσδία ζεσξείηαη ν κνπζηθφο ξπζκφο πνπ ζπλνδεχεη ηελ πξνθνξηθή εθθνξά ηνπ
ιφγνπ. Η πξνζσδία δελ ππήξρε ζηνλ θαζεκεξηλφ πξνθνξηθφ ιφγν, αιιά ραξαθηήξηδε
απνθιεηζηηθά ηελ παξνπζίαζε ινγνηερληθψλ έξγσλ κπξνζηά ζε θνηλφ. Σην πιαίζην απηφ
ηα αιθαβεηηθά ζεκεία παξείραλ νδεγίεο γηα ηελ ζσζηή εθθνξά ηνπ έξγνπ. Απηφ δελ
ίζρπε ζηελ πεξίπησζε ηνπ θαζεκεξηλνχ πξνθνξηθνχ ιφγνπ, ν νπνίνο δελ ρξεηαδφηαλ
εηδηθά βνεζεηηθά αιθαβεηηθά ζεκεία γηα λα νξίζεη ηνπο πςεινχο ή ρακεινχο ηφλνπο
ηνπ. Χαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα απνηειεί ε δηάθξηζε κεηαμχ : α) ηεο ηξαγνπδηζηηθήο
εθηέιεζεο ηεο ιπξηθήο πνίεζεο (πκλνγξαθία), β) ηεο ξπζκηθήο εθηέιεζεο ή απαγγειίαο
(π.ρ. αλάγλσζε επαγγειίνπ) θαη γ) ηνπ ξπζκνχ ηεο θαζεκεξηλήο νκηιίαο. Η πξνζσδία
αληηζηνηρεί ζηα δχν πξψηα είδε αιιά φρη ζην ηξίην.

 Πνίεζε θαη πεδφο ιφγνο , ε ελφηεηά ηνπο ζηελ ηξαγνπδηζηή απαγγειία, ζει. 36-
39

Η γξαθή, ινηπφλ, μεθίλεζε σο κία ρξεζηηθή ηέρλε πνπ απέβιεπε ζηελ θαηαγξαθή ηνπ
πιηθνχ πνπ πξννξηδφηαλ γηα δεκφζηα απαγγειία. Η πνίεζε θαη ν πεδφο ιφγνο ζπλδένληαλ
κε ηνλ ξπζκφ θαη ηελ αξκνλία θαη δηαθξίλνληαλ απφ ηνλ θαζεκεξηλφ πξνθνξηθφ ιφγν. Τα
πεδά θείκελα δελ κπνξνχζαλ λα ππάξμνπλ ρσξίο ηηο ζρεηηθέο ελδείμεηο γηα ηνλ ξπζκφ κε
ηνλ νπνίν έπξεπε λα απαγγειζνχλ, θαη ηα πνηεηηθά θείκελα δελ κπνξνχζαλ λα ππάξμνπλ
ρσξίο ελδείμεηο γηα ην κέηξν. Απφ ηα παξαπάλσ πξνθχπηεη φηη ε γξαπηή θνπιηνχξα ησλ
Διιήλσλ είλαη εληειψο δηαθνξεηηθή απφ ηε επξσπατθή γξαπηή θνπιηνχξα κεηά ηελ
αλαθάιπςε ηεο ηππνγξαθίαο. Σχκθσλα κε ηελ πξψηε, ε γξαθή, ν ξπζκφο θαη ε κεηξηθή
είλαη βνεζεηηθά κέζα γηα ηελ παξνπζίαζε ηεο ηέρλεο ηνπ δεκφζηνπ ιφγνπ. Δλψ
ζχκθσλα κε ηελ δεχηεξε, ε γξαθή δελ ζπλνδεχεηαη απφ κέηξν θαη ηίζεηαη ζηε ππεξεζία
ηνπ κνλαρηθνχ αλαγλψζηε.

 Γηα πνην ζθνπφ ρξεηάδνληαλ νη αξραίνη Έιιελεο ην αιθάβεην; ζει. 40-46

Γελ γλσξίδνπκε πνηα ήηαλ ε γιψζζα πνπ κηινχζαλ νη αξραίνη Διιελεο ζηνλ θαζεκεξηλφ
βίν ηνπο, επεηδή ε γξαπηή γιψζζα πνπ καο έρεη απνδνζεί απνηππψλεη ηελ έληερλε
γιψζζα ησλ δεκηνπξγψλ, κία έληερλε δειαδή γιψζζα δηαθνξεηηθή απφ ηελ γιψζζα ηεο
πξνθνξηθήο επηθνηλσλίαο. Τν θνηληθηθφ αιθάβεην, αλ θαη παξείρε ηελ δπλαηφηεηα
απφδνζεο ελφο γξαπηνχ θεηκέλνπ, δελ παξείρε επαξθείο ππνδείμεηο γηα ηελ αλάγλσζε ηνπ
θεηκέλνπ. Χξεηαδφηαλ δειαδή λα πεξηιεθζνχλ ζην αιθάβεην επαξθείο ππνδείμεηο γηα
ηελ πνηφηεηα θαη πνζφηεηα ησλ θζφγγσλ. Τν ειιεληθφ αιθάβεην θαη ε γισζζηθή
κεηαξξχζκηζε ηνπ 403 π.Χ. παξείραλ επαξθείο δπλαηφηεηεο γηα ηελ απφδνζε ελφο
θεηκέλνπ. Σεκεηψλνπκε φηη ε γισζζηθή κεηαξξχζκηζε ηνπ 403 π.Χ. ζπληζηνχζε
απφπεηξα λα επηηεπρζεί εληαία ξχζκηζε ηεο κεινγξαθίαο. Έηζη ην η θαη ην ω
θαζνξίζηεθαλ σο καθξά θσλήεληα. Η κεηαξξχζκηζε απηή επεθηάζεθε απφ ηνπο
Αιεμαλδξηλνχο, πνπ θαζηέξσζαλ ηνληθά ζεκεία, θαη ηνπο Βπδαληηλνχο πνπ θαζηέξσζαλ
εθθσλεηηθά ζεκεία θαη ζηελ ζπλέρεηα «λεχκαηα».

5
Δπεηδή ινηπφλ ην ειιεληθφ αιθάβεην παξείρε ππνδείμεηο γηα ηελ πξνθνξηθή εθθνξά ηνπ
θεηκέλνπ κπξνζηά ζε αθξναηήξην, δελ ήηαλ απαξαίηεηε ε δηακφξθσζε ελφο μερσξηζηνχ
ζεκεηνγξαθηθνχ ζπζηήκαηνο (λφηεο) γηα ηελ απφδνζε ηνπ ξπζκνχ ή ηεο κνπζηθφηεηαο.

Καηά ζπλέπεηα ην ειιεληθφ αιθάβεην ηέζεθε εμ αξρήο «ζηελ ππεξεζία ηεο έληερλεο
αλαπαξαγσγήο ηνπ κεηξηθά ξπζκηζκέλνπ ιφγνπ», θαη δελ είρε σο ζθνπφ ηελ απνζήθεπζε
θαη αλαπαξαγσγή πιηθνχ ζρεηηθνχ κε ηελ δηνίθεζε ή ηελ επηζηήκε. Με ην αιθάβεην
επνκέλσο απνδίδεηαη κφλν ε γιψζζα ηεο ινγνηερλίαο θαη φρη ε θνηλή θαζεκεξηλή
γιψζζα. Η αλάγθε απφδνζεο ηεο γιψζζαο ηεο ινγνηερλίαο πξνέθπςε κε αθνξκή ηελ
πξνθνξηθή εθθνξά ησλ έξγσλ ηνπ Οκήξνπ θαη ζπλερίζηεθε θαη ζηηο επφκελεο θάζεηο
ηεο εμέιημεο ηεο αξραίαο ειιεληθήο γιψζζαο Τν θαηλφκελν απηφ ηεο εμέιημεο ηνπ
ειιεληθνχ αιθαβήηνπ δελ ζπλαληάηαη ζε άιια αιθάβεηα, ψζηε θαη απηά λα έρνπλ
κεηαξξπζκηζηεί αληίζηνηρα.

Τν ειιεληθφ αιθάβεην επνκέλσο επηηεινχζε ηξεηο ιεηηνπξγίεο: α) εμαζθάιηδε ηελ

αλαιπηηθή απεηθφληζε θάζε θζφγγνπ ρσξηζηά ζε κία ιέμε, β) ππνδείθλπε ηελ νξζή
εθθψλεζε θάζε θζφγγνπ θαηά ηελ αλάγλσζε ηνπ θεηκέλνπ θαη γ) παξείρε έκκεζεο
βνεζεηηθέο νδεγίεο γηα ηελ κεηξηθή θαη ξπζκηθή δνκή ηνπ ζψκαηνο ησλ ιέμεσλ.

Ωζηφζν, ην αιθάβεην δελ ήηαλ ρξήζηκν γηα ηελ απφδνζε κφλν πνηεηηθψλ θεηκέλσλ,
αιιά θαη πεδψλ, δεδνκέλνπ φηη θαη ζηα πεδά θείκελα ππήξραλ ξπζκηθνί ηξφπνη
πξνθνξηθήο εθθνξάο ηνπο. Καηά ζπλέπεηα, νη νκνηφηεηεο ηξαγνπδηνχ θαη κεισδηθήο
απαγγειίαο ήηαλ πεξηζζφηεξεο απφ ηηο δηαθνξέο, θαη ην αιθάβεην κπνξνχζε λα
εμππεξεηήζεη θαη ηα δχν είδε.

 Μάζεκα αλάγλσζεο = κάζεκα κνπζηθήο, ζει. 47-57

Καηά ηελ αξραηφηεηα ην κάζεκα ηεο αλάγλσζεο πεξηιάκβαλε θαη ην κάζεκα ηεο
κνπζηθήο. Αθνχ δελ ππήξραλ μερσξηζηά ζεκεηνγξαθηθά ζεκεία αλαπαξάζηαζεο ηεο
κεισδίαο (λφηεο), ηηο αλάγθεο απηέο θάιππηαλ ηα αιθαβεηηθά ζχκβνια. Έηζη ν καζεηήο
καζαίλνληαο ην αιθάβεην κάζαηλε θαη ηνπο θαλφλεο κεισδηθήο απαγγειίαο ελφο
θεηκέλνπ. Ο καζεηήο θαηά ηελ εθπαίδεπζή ηνπ απνζηήζηδε ηελ δηάξθεηα ησλ θζφγγσλ,
θαη γηα λα γίλεηα απηφ έπξεπε λα εθπαηδεπηεί κε νιφθιεξεο θξάζεηο (π.ρ. δαθηπιηθφ
εμάκεηξν ηεο Ιλιάδας ή ηεο Οδύζζειας). Η πξνθνξηθή απηή εθθνξά εμαζθαιηδφηαλ κε
ηελ ρξήζε καθξψλ θαη βξαρέσλ θσλεέλησλ θαη εθηεηακέλσλ ζπκθψλσλ.

Τν γεγνλφο φηη ην αιθάβεην εμππεξεηνχζε ηηο αλάγθεο ηεο πξνθνξηθήο παξνπζίαζεο

ινγνηερληθψλ θεηκέλσλ κπξνζηα ζε αθξνηήξην πξνθχπηεη θαη απφ ην πεξηερφκελν ηνπ
φξνπ ‘γξακκαηηθή’. Σε απηφλ πεξηιακβάλεηαη πξσηαξρηθά ε αλάγλσζε, πνπ πξέπεη λα
ηεξεί ηνπο θαλφλεο ηεο ππφθξηζεο, ηεο πξνζσδίαο θαη ησλ παχζεσλ. Αθνινπζνχλ ε
εμήγεζε, ε απφδνζε ιέμεσλ κε ηδηαηηεξφηεηεο, ηα πξαγκαηνινγηθά ζηνηρεία, ε
εηπκνινγία, ε παξνπζίαζε ησλ αλαινγηψλ θαη ε θξίζε ησλ πνηεκάησλ. Καηά ζπλέπεηα
ε γξακκαηηθή εζεσξείην θπξίσο σο δηαδηθαζία εθκάζεζεο ηεο νξζήο παξνπζίαζεο
ινγνηερληθψλ θεηκέλσλ (πνίεζεο θαη πεδνγξαθίαο).

6
Σχκθσλα κε ηνλ Γ. Χαηδηδάθε, ηα επηρεηξήκαηα πνπ ηεθκεξηψλνπλ ηελ άπνςε φηη ε
εηζαγσγή ηνπ αιθαβήηνπ εμππεξεηνχζε ηελ αλάγθε πξνθνξηθήο εθθνξάο ινγνηερληθψλ
θεηκέλσλ έρνπλ σο εμήο:

 Η «θσλεεληνπνίεζε» ησλ αιθαβεηηθψλ ζπκβφισλ ηνπ θνηληθηθνχ

αιθαβήηνπ
 Οη πξψηεο γξαπηέο καξηπξίεο πνπ έρνπλ κεηξηθή κνξθή
 Η δηαθνξνπνίεζε κεηαμχ θιεηζηήο – αλνηθηήο θαζψο θαη καθξάο –
βξαρείαο εθθνξάο ηεο γξαθήο
 Τα αλαγλσζηηθά
 Η γξακκαηηθή (κε θχξηα επηδίσμε ηελ νξζή αλάγλσζε)
 Η κεηαγελέζηεξε εηζαγσγή βνεζεηηθψλ ζεκείσλ γηα ηελ πξνθνξηθή
εθθνξά ησλ θεηκέλσλ (ηφλνη, εθθσλεηηθά ζεκάδηα θαη λεχκαηα, ζεκεία
ζηίμεο).

Έλα επηπιένλ επηρείξεκα γηα ην φηη ην ειιεληθφ αιθάβεην εμππεξεηνχζε ηελ αλάγθε
πξνθνξηθήο εθθνξάο ησλ ινγνηερληθψλ θεηκέλσλ, ζπλίζηαηαη ζην εμήο: εθεί φπνπ
γηλφηαλ θαηαγξαθή θεηκέλσλ θαη ιέμεσλ πνπ δελ πεξηιάκβαλαλ κεισδία θαη ξπζκφ (π.ρ.
εκπνξηθνί ινγαξηαζκνί, ρξεψγξαθα, εμνθιεηηθά έγγξαθα, αγγεία πνπ έθεξαλ θείκελα
θαη κελνλσκέλεο ιέμεηο, επηηάθηεο επηγξαθέο) ζπλαληάκε πιεζψξα νξζνγξαθηθψλ
ιαζψλ. Απηά φκσο ηα νξζνγξαθηθά ιάζε είλαη αλεθηά εθφζνλ ηα παξαπάλσ θείκελα δελ
ρξεηάδεηαη λα αλαγλσζηνχλ κπξνζηά ζε θνηλφ. Αληίζεηα, νξζνγξαθηθά ιάζε ζε
ινγνηερληθά θείκελα πνπ πξννξίδνληαη λα αλαγλσζηνχλ κπξνζηά ζε θνηλφ νδεγνχλ θαη
ζε αδπλακία κεισδηθήο απφδνζήο ηνπο. Τν πξφβιεκα απηφ δηαηεξήζεθε κέρξη ηελ
εηζαγσγή ηνληθνχ ζπζηήκαηνο απφ ηνπο Αιεμαλδξηλνχο, θαη εθθσλεηηθψλ ζεκείσλ θαη
λεπκάησλ απφ ηνπο Βπδαληηλνχο. Η νξζνγξαθία ινηπφλ θαηά ηελ αξραία πεξίνδν ήηαλ
ζηελ ππεξεζία ηνπ εθθσλνχκελνπ ιφγνπ.

 Πεξί ηνπ βπδαληηλνχ ζεκεησηηθνχ ζπζηήκαηνο θαηαγξαθήο, ζει. 58-62

Η επηθξάηεζε ηνπ ρξηζηηαληζκνχ επέδξαζε ζηνλ ηξφπν πνπ απνδίδνληαλ κνπζηθά ηα

ζξεζθεπηηθά θείκελα. Μέρξη ηφηε ην αιθάβεην θάιππηε κε επάξθεηα ηηο αλάγθεο
απφδνζεο ηεο κεηξηθήο πνίεζεο θαη ηνπ ξπζκηθνχ πεδνχ ιφγνπ. Αδπλακίεο δε πνπ είραλ
παξνπζηαζηεί θαηά ηελ απφδνζε ησλ ινγνηερληθψλ έξγσλ θαιχθζεθαλ απφ ην ηνληθφ
ζχζηεκα ησλ Αιεμαλδξηλψλ. Η γισζζηθή φκσο εμέιημε νδήγεζε ζηελ θαζηέξσζε ηεο
ζεκεηνγξαθίαο (κνπζηθφ ζχζηεκα). Έηζη θαηά ηελ βπδαληηλή πεξίνδν θαζηεξψζεθαλ ηα
εθθσλεηηθά ζεκεία (πνπ απνηέιεζαλ κεηεμέιημε ηνπ ηνληθνχ ζπζηήκαηνο ησλ
Αιεμαλδξηλψλ) θαη ηα πξαγκαηηθά κνπζηθά ζεκεία (λεχκαηα). Τα πξψηα
ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα ηελ απαγγειία ηεο ζείαο ιεηηνπξγίαο, ελψ ηα δεχηεξα γηα ηελ
απφδνζε ησλ ςαικσδηψλ. Σπκπιεξσκαηηθά ζην ζχζηεκα ηνληζκνχ ιεηηνπξγνχλ ηα
ζεκεία ζηίμεο, ηα νπνία ζπλέβαιαλ ζηελ αλάπηπμε ηνπ ξπζκνχ θαηά ηελ αλάγλσζε ηνπ
θεηκέλνπ. Ωζηφζν, αλ θαη άιιαμε ν ηξφπνο πξνθνξάο, ην αιθάβεην παξέκεηλε ην ίδην.
Όζνλ αθνξά ηα ζεκεία παχζεο (θελά κεηαμχ ησλ ιέμεσλ), απηά δελ πθίζηαλην ζην
βπδαληηλφ ζεκεηνγξαθηθφ ζχζηεκα, αιιά κφλν ζην ιαηηληθφ.

7
7. Προοπηικές: Έλληνες και Εσρώπη, ζελ. 245-256

Σήκεξα έλαο κεγάινο αξηζκφο ειιεληθψλ ιέμεσλ πνπ έρεη αληιεζεί απφ ηελ ιαηηληθή
γιψζζα ή απεπζείαο απφ ηελ αξραία ειιεληθή επηβηψλεη ζε φιεο ζρεδφλ ηηο επξσπατθέο
γιψζζεο. Τν θαηλφκελν απηφ έρεη σο αθεηεξία ην ηδενινγηθφ θίλεκα ηνπ νπκαληζκνχ
ηνπ 18νπ θαη 19νπ αηψλα (ζχκθσλα κε ην νπνίν ηα ειιεληθά θαη ηα ιαηηληθά
αληηκεησπίδνληαλ σο πξνυπφζεζε πςειήο κφξθσζεο), θαη δελ νθείιεηαη ζηελ
παξέκβαζε φζσλ κηινχλ ζήκεξα ειιεληθά ή ζηελ παξέκβαζε ησλ γισζζνιφγσλ.

Σχκθσλα κε έλα Γεξκαλφ εξεπλεηή, ε ειιεληθή γιψζζα αλέπηπμε δχν νδνχο επηβίσζεο
κεηά ηελ πηψζε ηεο ξσκατθήο απηνθξαηνξίαο: αθελφο κεηεμειίρζεθε ζηελ λέα ειιεληθή
γιψζζα, θαη αθεηέξνπ επέδξαζε ζηελ δηεζλνπνηεκέλε ιαηηληθή ησλ ινγίσλ.
Χαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα απνηειεί ε ηαηξηθή νξνινγία, θαζψο θαη ε επηζηεκνληθή
νξνινγία πνπ αλαθέξεηαη ζε θπζηθά ζηνηρεία, ζε θπηά, δψα θαη παξαζθεπάζκαηα. Η
γιψζζα απηή ησλ ινγίσλ δελ ήηαλ κφλν έλα ιεμηιφγην, αιιά έλα επξχηεξν γισζζηθφ
ζχζηεκα κε πξνζεκαηηθά ζηνηρεία θαη θαηαιήμεηο πνπ δηεπθφιπλαλ ηελ δεκηνπξγία
λενινγηζκψλ. Οη λενινγηζκνί απηνί δελ ιακβάλνπλ πάληα ππφςε ηελ αξραία ζεκαζία
ηεο ιέμεο.

Όζνλ αθνξά ηελ εθκάζεζε ηεο ειιεληθήο γισζζαο ζήκεξα απφ άιινπο επξσπατθνχο
ιανχο, ζεκεηψλνπκε φηη ε ειιεληθή είλαη ε κφλε γιψζζα ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο πνπ
δελ γξάθεηαη κε ην ιαηηληθφ αιθάβεην. Δπηπιένλ, ε δηαηήξεζε ηεο ηζηνξηθήο
νξζνγξαθίαο ησλ ιέμεσλ απφ ηελ επνρή ηνπ Οκήξνπ ρσξίο φκσο ηελ ίδηα πξνθνξηθή
απφδνζή ηνπο, έρεη σο απνηέιεζκα ηελ αλαγθαηφηεηα απνκλεκφλεπζεο ηεο νξζνγξαθίαο
ηνπο. Η νξζνγξαθηθή κεηαξξχζκηζε ηνπ 1982 κε ηελ θαζηέξσζε ηνπ κνλνηνληθνχ
ζπζηήκαηνο είρε σο ζπλέπεηα νη καζεηέο λα κελ επηβαξχλνληαη κε ηελ εθκάζεζε
θαλφλσλ ηνληζκνχ θαη ησλ ιέμεσλ πνπ δαζχλνληαη. Έλαο βαζηθφο θαλφλαο ηνπ
κνλνηνληθνχ είλαη φηη νη κνλνζχιιαβεο ιέμεηο δελ ηνλίδνληαη. Ωζηφζν, ην ζέκα ηνπ
ηνληζκνχ ησλ κνλνζχιιαβσλ ιέμεσλ είλαη δεπηεξεχνλ γηα ηνπο Έιιελεο, θαζψο νχηε ην
κνλνηνληθφ νχηε ην πνιπηνληθφ ζχζηεκα κπνξεί λα απνδψζεη κε επάξθεηα ηελ θαηαλνκή
ηφλσλ ζε κία θξάζε κε κνλνζχιιαβεο ιέμεηο.

Σήκεξα απνθιείεηαη ν θαζνξηζκφο κίαο εληαίαο απφδνζεο ησλ θζφγγσλ πνπ έρνπλ ηελ
ίδηα πξνθνξά. Παξάιιεια, είλαη αδχλαηε ε θαζηέξσζε ηεο ηζηνξηθήο νξζνγξαθίαο ζην
ιαηηληθφ αιθάβεην. Οη ιφγνη πνπ θαζηζηνχλ αδχλαηεο ηέηνηνπ είδνπο κεηαξξπζκίζεηο
νθείινληαη ζηελ ππεξρηιηεηή ηζηνξηθή παξάδνζε ηεο ειιεληθήο γιψζζαο. Έηζη ε
ειιεληθή γιψζζα ζα εμαθνινπζεί λα παξακέλεη ε γιψζζα πνπ εμαζθαιίδεη
πλεπκαηηθφηεηα κέζα απφ ην ιφγν, αιιά παξάιιεια κνπζηθφηεηα θαη κεισδηθφ ξπζκφ.