महाक वका लदासः

मोिहतकु मारपा डे

ातकतृतीयवषम्

सं कृ तका जगित यदा क यिच कवेनाटककार य वा चचा भवित त

सव थमं कािलदास यैव नाम सप द स दयानां दय आयाित । सं कृ तसािह य य
े कवेर य कािलदास य का गतो कष य समी ामित र य ति षयेऽ या सवािप
चचा िववादा पदी िव ते । तदीयजीवनिवषये कि प
ू ेणािप प रचयः
कितपयद तकथािभरे वोपल यते । त य थानकालिवषयेऽ ािप िव सु
मतभेदोऽि त । त य मूल थान य कम े य च िवषये अ ािप इितहासकाराणां
म ये िववादो वतते । त य कालिवषये यािन िविवधािन मतािन िव ि ः
ितपा ते तेषु शता दानां भेदो वतते। अिप च कािलदास य ना ा ब ः रचनाः
िस गताः। रसराज य शृ गार य किव वेन ल धयश काः यः कािलदासाः
राजशेखरे ण िन द ाः । स ित कािलदास य ना ा ायः च वा रश कृ तीनां िनदशः
ा यते, क तु एतासु रचनासु मूलभूत य ाचीन य च कािलदास य स रचना एव
माणिस ाः । एतासु रचनासु े महाका े कु मारस भवं रघुवंश ेित, ीिण
नाटकािन च वत ते मालिवकाि िम ं िव मोवशीयमिभ ानशाकु तल ेित । एतेषु
िव मोवशीयं पके षु म ये उप पकभूत ोटके ऽ तभवित । कािलदासेन
गीतका यमिप णीतम् – ऋतुसंहारो मेघदूत ेित । रचनाकालानुसारं

कािलदासकृ तीनामयं मो िव ि रिधकतया वी यते – ऋतुसंहारः,

कु मारस भवम्, मेघदूतम्, रघुवंशम्, मालिवकाि िम म्, िव मोवशीयम्,
अिभ ानशाकु तलम् ।
 कािलदासिवषये िस एवं जन वादः वतते य कािलदासो
बा याव थायाम य ततया मूख बभूवेित । एवं ूयते यि व ांसः ष ेण
त कािलक े िवदू याः ानग भतायाः िव ोतमायाः िववाहं कािलदासेन सह
कारयामासु रित । िववाहान तरं प यापमािनतः सन् कािलदासः कालीदे ा
उपासना े । ततो िव ामि डतो भू वा यदा िवदु याः वप याः पुरः
यग छ दा पि रपृ छत् - "अि त कि ाि वशेषः?" इित । एव कािलदासः
या य ि िभरिप श दैः आरभमाणािन मशः कु मारस भवं मेघदूतं रघुवंश ेित
नामकािन का ािन रिचतवान् ।

एतासु जन ुिति वितहास यांश य सवथाऽभाव एव वतते, क तु

मनोर न य मता नूनम येव । महाकिवकािलदास य थानामनुशीनलेन
परो त इदं ायते य कािलदासो ज मना ा णः शैव ासी दित । ति मन्
धा मकसिह णुताऽऽसी तोिह सो न के वलं िशवमिप तु िव वा यदेवानामिप
व दनामकरोत् । िशव या मू त प य चचा कािलदासो िवशेष पेण कृ तवान् ।
ािव णुमहेषान् कािलदासः कायभेदन
े ैक यैव परमे र य िभ प वेन म यते ।
य िप कािलदासं शैवमत य के निचि शेषस दायेन सह स ब ातुं डॉ.
िमराशीमहोदयः का ठ यमनुभवित, तथािप डॉ. भगवतीचरणोपा यायमहोदयः
िशव य नामसु पशुपितभूतनाथभूते राणां पदानां योगमवल य तं कािलदासं
पाशुपतस दायेन स ब ं मनुते । पर तु नायं क न सुदढृ ो हेतुः । व तुतो धमिवषये
कािलदास य दृि दाराऽिभ ायते । ा णधम योदा प ेषु
कािलदास या थाऽऽसीत् ।

कािलदास य थेषु व णतं भौगौिलकवणनैरनुमीयते य कािलदासो

भारतदेश य िव तृतया ामकरो दित । त य भौगौिलकं वणनं यथाथ
वभािवक ाि त । िहमालय यु यननगर ित च कािलदास य िविश माकषणं
ु ं श यते, क तु कािप स क णा े ीयभावना त य वणनेषु नैव ा यते ।
कािलदास य जीवनं भौितकदृ ा सुखमयमासीत् । त य थेषु
जीवनक िनधनतादीनां वणनाभावादनुमीयते य ेन कदा यथस ब क ं नानुभूतं
या दित । राजकु लैः सह त य स ब धः प रचय ासीत् । स िविवधशा ाणां
ानम जतवान्, यथा वेददशनोपिनष ामायणमहाभारतादीिन शा ािण ।
आ याि मकं तपोमूलकं च ेम त य दृ ौ आदश ेमाि त ।
शारी रकसौ दयमाि त ेम वा तिवकं नाि त ।

कािलदास य महाका यमाधृ य त य का शा ीयिविश तायाः

अवलोकनम् कतु श यते । स के वलं शंसायै किवकु लगु ः किवताकािमनीिवलासः
किनि कािधि तो नैव क यते । भारतीयसं कृ त ित गहनिन ावान् किवरान दं
जीवनदशनं म वा अ य साधन पेण का रचनामकरोत् । अयमेवान दो योरिप
महाका योः कािलदासेन िव ता रतः । श दानां िम याड बरणाननुसृ य
कािलदासेन ासादगुणेन पूणा सुलिलता पदावली िनब ा ।

भारतवष येदं वैल यं िव ते य िणतिवषये कालगणनायाः उ कृ ायां

सुिवधायां स यामिप इितहासिवषये च स यक् बोधे उपि थते अिप सािह यकारै ः
वक य य आिवभाव य िवषये ायः मौनभावो धा रतः । अ कृ ितकारापे या
त कृ तीनां समिधकं मह वं वी यते । अ य फल व पं क यािप सािह यकार य
काल ानं य साधनैः स भवं नाि त । य िप कै न् सािह यकारै ः विवषये
कञिचि लिखतं परं तैरिप के वलं थ य पुि पकायां वीय य वगो य मातुः
िपतुः गुरो नामािन द ािन न कम य यत् । नाटकानां तावनासु
िच लेखकिवषयक सूचना ल यते क तु व य ि थितकाल य िवषये लेखकानां
मौनधारणमाधुिनके ितहासकाराणां कृ ते िववादकारणं जातम् ।

कािलदासो े महाका े रचयत् - कु मारस भवं रघुवंशं चेित । एते

महाका े मेघदूत िमिल वा लघु यीित यते । इयं स ा तदा िस गता
यदा का रचना या पाि ड यमि डतका ानां णयने ि थरीभूता । अि मन् मे
कराताजुिनयं नैषधीयच रतं िशशुपालवध ेित महाका ािन बृह यी यिभधीयते
। यतोिह शा ीय ौढ़तादृ ा एतािन महाका ािन शा वद् आदरणीयनािन
सि त ।

कािलदास य सािह यं िव िस ल धवत् । त ािप िवशेष पेण

त यनाटकमिभ ानशाकु तलम् । अ ादशनवदशशता ोम ये कािलदास य ायः
स पूणसािह य यानुवाद आ लजमन चा द मुखिवदेशीयभाषा वभवत् । एवं
कािलदासः भारत य शे सपीयर इित ना ािव े िस ो जातः ।

कािलदास उपमास ाड यि त । कािलदास योपमाः पूण पेण

प ा तथाऽऽकषका सि त । यथा – “ दन पाम यगतेव स या”, अ यां प यां
कािलदासो सुदि णा दलीपयोम ये ि थतनि द या वणनमकरोत् । एतदित र यािप
त य सािह येऽस योपमाः सि त । अ माद् कारणादेवव
ै ं लोकोि रा धा - 'उपमा

कािलदास ये'ित ।

काला तरे ऽिप कािलदास य िवषये िविवधाः उ याः िस ाः जाताः । यथा -

“पुरा कवीनां गणना संगे किनि कािधि त कािलदासः ।

अ ािप त ु यकवेरभावात् अनािमका साथवती बभूव” ॥

“य या ौरि कु र िनकरः कणपूरो मयूरो ।

भासो हासः किवकु लगु ः कािलदासो िवलासः ॥”

एव िन चमेत ुं श यते य ाव िसि यशो लोको यो वैदु यं

रसस ाज वं कािलदास य ायते ताव क यिचद य य कवेल के इह िव ते, अतः
स दयैनूनं कािलदासकृ तयोऽनुशीलनीयाः ।