You are on page 1of 25

No.

8/105/2016-MASLSA Imphal, the 6th May, 2017

C E R T I F I C A T E

This is to certify that Manipur State Legal Services Authority has


vetted the Legal Literacy Materials consisting of 11 booklets and 11 folders
in Manipuri Language developed by the State Resource Centre (SRC), North
Eastern Hill University (NEHU), Shillong in collaboration with the
Department of Justice, Ministry of Law & Justice, Government of India
under Access to Justice Project for North Eastern States & Jammu and
Kashmir. These materials are found to be satisfactory and would be of
immense use in dissemination Legal Awareness to the grass-root level in the
State.

(Smt. R.K. Memcha Devi )


Member Secretary
Manipur State Legal Service Authority
NGASI-DI MANGPHAONARE

Radha amasung Rani yaamna luna


tinnaba marupni. Makhoi animak houmin-
kaminnarakhibani. Radha luhongkhrani
taabada Ranigi thamoida nungaiba
phaojarabasu amaromdadi mabanni
kainarani khallubada mangonda awaba
amasu phaodaba natte. Asumna mee-
oibagi punsi khongchatna purakpa

1
kainabagi mikupsina lakpada kanasu
nungaiba hounade.
Numit kharanigi matungda Radha
luhongkhre. Luhongkhraba matungda
marak marakta Radha magi mapaamda
laakpa matamda Rani mabanni hek-hek
unnaduna punsigi awa-nungai wari kaya
sannei. Ranina khung-gung gi amadi lou

2
sing gi maramda wari sai. Aduga Radhana
nouna yumbaan punshi gi wari li.
Chahi ama houkhare. Nongmadi
Radha laiyeng-shangda masa check
touba chatlubadagi mapaamda lakkhi.
Handakti mahaak mapaamda matam
khara saangna leithadouri. Pao asi
taabada Ranidi haraoubana loire.
Khudakta mana Radhabu unnarure.

3
Adudagi mabanni mahousa matougum
nungtigi toina unnaduna wari-watai
sanaba phangle. Kainaruraba marup
animak amuk hanna nokminnare.
Radha ngasidi yamna nungsiraba
macha nupi ama phangjare. Adubu
Radhagi nuparomgi imung-manungi mee
singdi masida thoina harouba
poktabagum tou-i. Ranidi asukki matik
haraojei. Mana athum-ahao leiruraga
hospital gi thoumi mayaamda yellare.
Ranigi matoudu ubada Radhagi mamana
– “Radha nangna nayum hek
paankhibadagi Ranise nang-ga kainabada
yaam nungaijadabani. Karigumba kanda
nanga unnaba phanglabadi magi
maithongse onthokna maka lamkhre.
Aduna nakhoi aduwaida Ranigi su nupa
ama yenglak-u. Adu oirabadi nakhoi ani
punna leiminnaba yaranidana” hairakhi.

4
Sembiba mapugi nongdamkhol
kananabu kakluni. Matam kharagi tungda,
laibak phabadagi Radhana luhongkhiba
khunduda Ranisu luhonglakle. Masida
makhoi anigi nungaijabi haibadu loire.
Adumnadi oiraga, marup anigi
nungaibado mikup kharadang gi oiramle.
Ranigi nupa mayumdi yaamna cheksinba,
mabu leikai gi attopa mee-oising ga

5
unnaba yaadaba oina thokle. Adubu
Ranidi magi marup Radhabu yaamna
uningbana khoiranglami.
Nongmadi makhoi ani tanja amadagi
manak nakpada leiba laisang amada
unarure. Numit-tuda makhoi anigi
maithong singdo onthokna nung-suk
nung-janakhi. Leibakpokpa numit
khudinggi laisangduda unaraga mabanni
ngaihakta oirabasu punsigi awa-nungai
wari sarasi hainare. Makhoi ani

6
Leibakpokpa numit laakpa ngaibada
onthokna khoirangjei; asumna mabanni
marak-marakta laishang duda unnaraga
waari saannei, amuksu kapminnei,
amuksu nokminnei.
Nongma Leibakpokpa numit amada,
makhoi animak wakhal inung
nungaitabagum tou-i; asumna
mamangda khak thokhidri. Laishang adugi
siri mathakta phaminnariba Radhana, ”Ei
ngasidi nangonda karigumba khara
haining-ngi, Rani”. Ranina thuna khumlak-
i, ”Eigisu yamna matha saba wa ama leire,
Radha”. ”Kari wano adudi? Haiyu
eingonda”, Radhana namhang hangjillak-
i. Rani magi awabado pak hek haidorakte.
Waphamdudi atei karisu natte-madudi
nupi oibigi mahousa mama ama oigadoure
haibasi khangdringei numit mari-mangani
gi mamangda Rani wakhal yamna
nungairami. Adubu magi manembokna

7
magi poktriba angaang adubu
mangjounana nupa oigadouribra nattraga
nupi oirakkadra khangdoknaba test
toubagi wapham asi hek pallakpadagi
mahak khoirang khoisaonaduna
pothapham khangkhide. Phibhamsida
Rani hainingai leitaba awa-potlum ama
pure. Ranina ahanba pokkadaba
angaangdu manembokna nupa yamna
oihanningli; masina magi chap yungba
wakhalni. Poktriba angaang bu hanna
nupi-nupa khangdoknaba test touba asi
araanbani haibasi Ranisu khangdabadi
natte, adubu waaphamsi magi
manembokki matoududa karamna sat
hairudage. Ahalgi chinthakta khumba
haibadu tadorini. Mana laiyeng-shangda
masa check touba chatpada doctor
nupiduna haikhiba waphamsingdo ngasi
phaoba Ranigi nakong da houjiksu
ngangduna leibagum touri. – “Ibemma
nakhoi nouna yumballabi mousing na

8
khangjingadabadi-poktriba angaang
amabu mangjounana pi-pa khangdokpa
haibasi law na yaadeko. Aduga masi
kananasu namphuda touhannaba hak
leite. Nungsidra ! khanduna yeng-u karisu
khangjadriba taibangsu phaojadriba
ichabu asumna toubiba hounade. Nupi
oigera nupa oigera ichagi icha amha-
amhani keino”.
Hiramsida Rani mabukningda ma-ol
ma-ol khanllakpa kuire. Karigumba
kandasu machinda murum-murum
sollakpasu yaokhrabani- “Ei houjik kari
tougani? Waphamsi kanada haigani?”.
Waahang amadi waakhal asina mahak
houkhiba numit kayani tumpham
chapham khangdana lellakpani. Makhoi
ani asumna hainaringeida matamdi
houkhiba khanghoude. Radhana
thoumallakpadagi Ranisu khaangba
waraduna mameida magi waari pumba
loina lithorakle.

9
Magi waari pumba taaraba tungda
magi matoududa nungaitaba phaorabi
Radhana magi makokta naanbiduna -
“Ish, nangi warido eingondasu chap
manana thoklibani. Eisu nangonda eigi
thamoida leiriba khaangamdaba cheinase
tamninglibani. Nang ningsinglibra? Eina
ahaanba echa nupi pokpa matamda nupa
mayumgi meesingna haraokhidabado?
Makhoina numit kayani eingonda wa
ammatta ngangkhidabani. Houjiksu
anisuba pokadouriba angaang asisu pi-
pa khangdoknaba Test tousi haina kanna
taklibani. Houjik eikhoi asigumba araanba
asibu phina meibu kupagum asum
thamkhigadra? Doctor Madamnadi thou-
ong asi crime amani haina kanna
hairibani. Eikhoi asigumba crime asi
keidounungdasu pangthokpa
yahanloidabani”.

10
Ranina thouna phana- “Laakningba
laaksanu, eikhoi makhoina touriba asigi
maiyokta chap chana leplasi. Asigumba
crime asi kanasu makha tana
touhallaroisi. Doctor nupi adu
ningthoukaba khuding eikhoi khunda
lakpani. Handakti eikhoi ani punna
chattuna check-up tourusi, nangsu khallu
- Eikhoi karamna paapki masak oiraba
thou-ongsidagi isabu ngaakthokcha-
gadage haibado”.
Nongmadi Radhagi manembokna
Radhabu puduna laiyengshangda masa
check-up toubagi laaklami. Mikuptuda
Radhadi maphamduda leiriba phanshaang
amada phamduna Rani lakpa ngaikhi.
Ngaihak leiraga Ranisu manembok-ka
loinana maphamduda thunglare.
Nupi doctor adu yousillakhi. Radhaga
Ranigadi mabu ubada ngak-khare. Doctor
nupi adu mamangngeida schoolda

11
lakkhiba doctor adumakni. Masi
achumbagidamak ishwar na sillakpa
haibaduni. Makhoibu kousillakpagi tanja
yourak-tringeida makhoi ani lotna mitchi
khatnaraga haraona momon tounakhi.
Rani manembok ka loinana magi masa
check-up tounaba Doctorgi kada
changminnarakle. Tallak adudadi
mahakna doctorda atei wa karimata
haiba ngamkhide. Adubu Radhana
doctorgi kada check-up touba changba
matamdadi mana doctorduda hainingliba
waapham pumba phomgdokpagi
khudongchaba ama phangkhi. Mahaakna
magi pendraba waridu kapning-kapning
touna paodamkhi. Doctorna mahaakpu
themjillammi amasung tuminna leinaba
paotak pirammi. Magi manemboknadi
doctorda nupa nupi khangnabagi test
toubiyu haina haijakhi. Doctor aduna
yamna echam-chamna khudaktuda -
“yaroi” hairakhi. Ngaihak leiraga

12
mahaakna Ranigi manembokpusu
kousinkhi. Doctor aduna manembok-
singduda tapna yamna mong-hadana -
”Inekhoi tabiyu, ei ngasidi nakhoida wa
ama haijage-madudi angaang amabu
nupa oiba nattraga nupi oiba haibase
Ishworgi thousilni. Ishworna hanna
waayen-khrabani. Poktriba angaang
amabu Mangjounana pi-pa khangdokpa
haibasi lawgi maiyoktani. Eikhoina masi
tourabadi eisu nangsu dandi phangba
yai”.
Doctorgi kaa manungda manembok
ani adu doctorna bhab tahalle amsung
marup ani aduna haraouduna konnakhi.

13
Poktriba angaang-bu mang-jounana pi-pa
khangdokpa thingnabagi chatna-pathaap,
1994
(Pre-Conception and Pre-Natal Diagnostic
Techniques Act, 1994, Amended 2003)
Chahi kharagi mamangda puknungda
mee-tamliba angaang bu masak
khangdoknaba anouba khutlai
puthorakkhi. Pambei asina angaang adugi
hakchaang kayaat sing amadi makokta
asoiba leibra haina yengthoklaga magi
mathou taba lainadu laiyengbada chaona
kannaba piri.
Adum oinamak masigi pambei asi
kanagumbana laanna sijinnaba
hourakkhi. Meeyamna puknungda leiba
angaang-bu nupi nupa khangdoknaba
thaoina sijinnaba haurakpadagi wathok
kaya lakkhi. Makhoina angaang ado nupi
oirabadi louthoknaba hotnei. Masina
maram oiduna leibaksida angaang nupi

14
pokpagi masing hantharakli. Maram asina
houjikti nupi macha masingna nupa macha
masingdagi hantharakli.
Ngasidi Nupi- Nupa gi chang-on (Ratio
of girls to boys) hantharakpagi wapham
amadi pambei asibu lanna sijinnarakpa
thingnaba chatna-pathaap ama semle.
Masigi mamingdi “Poktriba angaang-bu
mang-jounana pi-pa khangdokpa
thingnabagi chatna-pathaap, 1994”
haina khangnei loinana masi kumja 2003
da nouna amuk semdok-semjin toure.
Aduna ngasidi Laboratory/clinic amatana
pambei asi sijinnaduna chang-yeng (test)
asi akhannaba case kharada natana ateidi
touba sukya yadre.
Chang-yeng asi Touba yaabagi
Phibhamsing:
# Angaang adu semgatlakpagi
manung-gi machaak ta (irregularity
in chromosome) asoiba leiraba.

15
# Meeronbi nupi aduna thengkhang
aniratagi henna angaang laiyei
chatkhraba.
# Meeronbi aduna chahi 35 gi mathakta
leiraba matamda.
# Karigumba mironbi nupiduna hidaak
laanna charubadagi poknungda leiriba
angaang (foetus) aduna mee oirakpa
matamda masada (physically),
pukning-wakhal (mentally) da
soinaiba natraga paari-puridagi
lounarakpa yaba (genetic disease)
lainasing narak-kadaba oiraba.
# Mapa natraga mama oigadouriba
nupa natraga nupi adugi pari-purida
karigumba hakchaang, pukning-
wakhal amasung ee-marida
soinnaiba thokkhibagi puwari leiraba.

16
Chatna-pathaap asigi matung inna
piba yaaba Cheiraaksingdi:
# Kanagumba amana masagi
aningbana oirabasu nattraga
attoppana insillaga oirabasu
namphuda pi-pa khangdoknaba
pambei asigi mateng louraga
changyeng asi toudaba yaade
haiduna tourabadi, makhoi
pumnamak criminal ni. Makhoibu
chahi 3 phadop tahanba nattraga
lupa 10,000/- cheiraak-sel (fine)
thihanba, nattraga cheiraak animak
punna piba yai.
# Kanagumba mee amana masaana
mathanta toujarabasu masamak
amadi clinic/lab aduda chennariba
meeoising chahi 3 jailda thambaga
loinana lupa 10,000/- fine su
thihangani.

17
# Mee-oi aduna karigumba crime asi
anirak suna tourabadi lupa 50,000/-
cheiraak-sel loinana chahi 3 phadop
taagani.
# Karigumba toudaba yadabadagi
changyeng asi tourabasu doctor
natraga haksel thoumi amattana pi-
pa haidokpa yade. Karigumba
haidokpa taarabadi chatna-pathaap
asigi matung inna makhoi adusu
cheiraak phangba yai.
# Karigumbada doctor amana crime asi
touba taarabadi doctor adugi
Registration (laiyengbagi aya-che)
adu chahi manga(5) thingba
(chatnahandaba) yai. Aduga
karigumba doctor aduna crime asi
amuk hanna tourabadi magi
Registration adu mapunsi chuppagi
oina kakthatpa yai aduga magi
maming adu phattaba toubagi ming
parengda (Black list) leigani.

18
# Mangjounana Pi-pa khangdokpa
yaagani haina meeyamda phongna
laothokpa nattraga thettokpa haibasi
chatna-Pathaap asigi wangmadani,
kanagumbana asumna touba
taarabadi mahak adu keisum-
shangda chahi 3 namsinba amasung
lupa 10,000 cheiraak-sel pihangani.
Medical Termination of Pregnancy
ACT 1971.
(Ana-laiyeng gi mityengdagi meerollaba
angaang Yeithaba Yaabagi chatna-
pathaap):

# Mangjounana Pi-pa khangdoklaba


matungda angaang adu yeithaba
haibasi maraal ama langjarabani.
Adubu tangngai phadaba case
kharadadi mama amadi puknung da
lieriba machagi phibam yenglaga
angaang adu yeithaba yai.

19
# Ana-laiyeng gi mityengdagi
meerollaba angaang Yeithaba Yaabagi
chatna-pathaap (MTP Act) ki matung
inna puknungda leiriba angaang adu
chayol 12gi manungda leiraba aduga
makhaagi phibamsing asi chumlabadi
angaang yeithaba yai.
a) Angaang meeronba aduna
Kanagumbi mironbi adugi punshi
adu khudongthiba nungba yaabagi
phibhamda leiraba.
b) Nupiduda kanagumba meeoina
namphuda padongbikhraba (Rape
case) awa-cheitheng phanglabi nupi
(victim) oiraba.
c) Naoron laohanduna yumgi poram
semjanabagi paambei sijin-sijinana
nattraga hidaak chaana-chaana
meerollakpa oiraba.
d) Karigumba naopuriba angaang adu
mironkhraba matung angaang adu
20
waakhal soinnaiba nattraga
hakchaang kayaat ta asoiba
yaorabadi meeronkhraba matung
chayol 12 phaobagi manungda
angaang yeithaba yai. Karigumba
tangai phadaba/aruba phibhamdadi
doctorgi ayaaba yaoraga chayol 20
suraba angaang adu louthokpa yai.
Adubu thaa 5 suna naotamkhraba
angaangdi yeithaba yaade; mamagi
punshi khudong thiningai oi.
Eikhoina kari touba yai:
# Eikhoina yumgi mironbi nupi amatada
Pi-pa khangdoknaba changyeng
touba yahalloidabani.
# Mari matasing, marup-mapangsing,
yumlonabasingbu poktriba
angaangbu mangjounana pi-pa
khangdokpagi changyeng toubagi
chatnabi thingnaba hotnagadabani.

21
# Keiroi leikaida, khunda, kanagumbi
amabu mangjounana pi-pa
khangdokpagi changyeng toudaba
yade haiduna kihanba amadi saaphu
sijinnaba taarabadi nupi adubu
khudakta mateng pangadabani
haibasi khangmin-nanaba hotnaba
phei.
# Doctor singsu mangjounana pi-pa
khangdokpagi changyeng touba
yaade haibagi achetpa wakhal/phirep
lougadabani.
# Eikhoina asigumba crime asi touba
thengnarabadi, mari leinaba haksel
loishang (Health Department) da pao
pigadabani.
# Nupimacha singbu ekai khumnabi-
gadabani amasung luna chaanna
toubigadabani.
# Keiroi-leikaida amadi Khunggung-
singda meeyamgee meepham kaya

21
sinduna “siyomnungda naotamlibi-
singbu manghanba thingadabani”
haiba hiramsida wakhal-lousing
taminnanaba hotnagadabani.
# Gram Panchayat/Village Authority
nasu nupimacha singbu ngaak-
senbinaba amadi ikai khumnabi-naba
warep lougadabani.
# Hougatlakliba nupimachasingbu tung-
gi punshirolda mangjounana pi-pa
khangdokpagi changyeng toubagi
wakhanlon pokhalloidabani.

****

22

You might also like