5.

Aspekty i tryby

Dla języków słowiańskich charakterystyczna jest leksykalizacja kategorii gramatycznej

aspektu – aspekt zawarty jest w znaczeniu danego czasownika (nie zaś w formie
gramatycznej, w jakiej jest on użyty)[1] i występuje w dwóch podstawowych wartościach:

aspekt dokonany;
aspekt niedokonany.

Ogólnie mówiąc, aspekt dokonany pozwala przedstawić czynność jako zakończoną,

wykonaną. Natomiast aspekt niedokonany nie przedstawia czynności jako czynności
zakończonej, lecz raczej jako trwającą lub powtarzającą się. Dokładne opisanie różnicy
między aspektem dokonanym a niedokonanym jest bardzo trudne. Polacy intuicyjnie
rozumieją tę różnicę, ponieważ aspekt jest jedną z podstawowych kategorii w ich języku
ojczystym. Sprawia ona za to ogromne trudności cudzoziemcom uczącym się któregoś z
języków słowiańskich.

Czasowniki niedokonane oznaczają:

 właśnie odbywające się czynności lub zachodzące stany, których przebieg uważa
mówiący za istotny, np. jutro o piątej po południu będę czytał książkę;
 czynności stanowiące tło dla innych wydarzeń (wyrażanych czasownikami dokonanymi),
np. czytałem książkę, gdy zadzwonił telefon;
 czynności równoczesne, np. będę czytać książkę, podczas gdy brat będzie pisać list;
 czynności duratywne, trwające przez pewien czas, np. krzyczał, będzie drgać;
 ruch bez określonego celu, np. chodzę;
 czynności wielokrotne (iteratywne), np. dopisywać, będziemy wychodziły (wielokrotnie);
 czynności nierezultatywne, jedynie skierowane w stronę jakiegoś celu (niekoniecznie
zmierzające do jego osiągnięcia), np.: będę pisał list;
 stany ciągłe, np. będę stać.
Czasowniki dokonane oznaczają czynności przeszłe lub przyszłe, ale nie teraźniejsze –
czynność właśnie odbywająca się nie może być już zakończona, więc nie może być wyrażona
czasownikiem dokonanym. Czasowniki dokonane mogą oznaczać:

 stany lub czynności, które zakończyły się (choćby przed sekundą) lub które będą
zakończone, o nieistotnym przebiegu, krótkotrwałe lub traktowane przez mówiącego jako
całość, np. krzyknął, drgnie;
 czynności jednorazowe, np. dopisać, wyjdziemy;
 czynności, których cel został lub zostanie osiągnięty, łatwo lub z trudnością,
np. przeczytałem, doczytała się;
 przyczyny określonego stanu, np. pokochała (a więc kocha), zrozumiesz (a więc będziesz
już rozumieć), poznamy (zatem będziemy znać);
 początek czynności lub stanu, np. wstanę, zaczerwienił się;
 koniec czynności lub stanu, np. dośpiewaj;
 czynności wykonywane w wielu miejscach, na wielu przedmiotach lub przez wiele
podmiotów w tym samym czasie, np. powynosił, popękają, poucinać;
 czynności lub stany, które trwały lub będą trwać przez pewien czas, np. postoję, pobył.
W gramatyce języka polskiego występują trzy lub więcej niż trzy tryby, w zależności od
interpretacji:

1. Tryb orzekający (oznajmujący) – wyraża obiektywny, neutralny stosunek mówiącego do

wypowiadanej treści (Piszę artykuł). Tryb orzekający pozwala na rozróżnienie
form czasowych.
2. Tryb rozkazujący – wyraża rozkaz, życzenie lub prośbę (Przynieś książkę.). W trzeciej
osobie pojawia się słowo „niech” (Niech przyjadą, niech czeka). Sporadycznie spotykane
są analogiczne formy dla pierwszej osoby liczby pojedynczej, nie służą one jednak
wyrażeniu rozkazu, a stosowane są jako figura retoryczna (Niech zginę, jeśli to
nieprawda!). Tryb rozkazujący nie pozwala na rozróżnienie form czasowych. Nie
odmienia się przez czasy i rodzaje.
3. Tryb przypuszczający – wyraża niepewność, warunkowość lub wyrażone pośrednio
życzenie. W tym trybie czasownik tworzony jest z osobowej formy czasownika i cząstki
„by” (-bym, -byś, -byśmy itp.). Np. zrobiłbym to; kupilibyśmy tandem; byłaby tam poszła.
Tryb pozwala na rozróżnienie formy czasu przeszłego (Byłbym zrobił) i neutralnej
(Zrobiłbym). Nie odmienia się przez czasy.
4. Tryb łączący – istnieje podział wśród autorów co do istnienia tego trybu[3], jednak wiele
opracowań, zarówno dawnych[4], jak i stosujących współczesne metody
lingwistyczne[5] rozróżnia taki tryb w polszczyźnie, jak i w innych językach słowiańskich[6].
Tryb łączący, tak rozumiany, różni się od trybu przypuszczającego regułami
składniowymi dotyczącymi cząstki by[5].