Elp 41 A PDF

Ε λ λ η ν ι κ ό Α ν ο ι κ τ ο Π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο
Κ Ι »
Ν /
Δημόσιοβ
και Ιδιωτικόδ Bios
'
στην Ελλάδα II:

Οι Νεότεροι Χρόνοι
ΤΟΜΟΣ Α
Γ. ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΙΔΗΣ
Ε. ΑΛΕΞΑΚΗΣ
Μ.Ε. EIATPAKOV
Ε. ΘΑΝΟΠΟΥΑΟΣ
Ε. ΣΠΑΘΑΡΗ-ΜΠΕΕΑΙΤΗ
Δ. ΤΖΑΚΗΣ 0 Neoiepos AaiKos Bios
Σημείωση
Ο ι εικόνες οι οποίες έχουν π ερ ιλη φ θ είσ το ν πα ρόντα τόμ ο χρ ησ ιμ οπ οιού ντα ι για καθαρά εκπ α ιδευτικούς
σκοπούς, υποκαθιστώ ντας την προβολή εικα σ τικού υ λικ ού στο π λα ίσ ιο μ ια ς διάλεξης. Π α ρ α τίθεντα ι μόνο
για προσω πική χρήση των φοιτητώ ν του Ε Α Π και συνοδεύονται α π ό αναφορά της πηγής ή/και του δημιουρ
γού τους. Ο ι εικόνες έχουν αναπαραχθεί σε τέτοιο μέγεθος ώστε αυτό να ε π α ρ κείγια την κατανόηση του τρό
που χρήσης των λέξεων, τω ν συμβόλων και γενικά του περιεχομένου τους.
Α π α γο ρ εύετα ι η α νατύπω ση κ α ι κάθε μορφής α να πα ραγω γή του πα ρ όντος τόμου, ο οποίος π ρ οορ ίζετα ι
α π ο κλεισ τικ ά για τη διδα σκαλία και τις εξετάσεις τω ν φ οιτητώ ν του Ε Α Π . Δ ια νέ μ ε τα ι δω ρεάν μ ό νο στους
δημιουργούς το ν δ ιδ α κ τικ ο ύ υλικού, στους εγγεγραμμένους φ οιτητές του Ε Α Π κ α ι στο α ντίσ το ιχο διδα
κ τ ικ ό π ρ οσ ω π ικ ό και όεν διατίθεται προς πώληση.
ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ
ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ II:
ΟΙ ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΧΡΟΝΟΙ
Ο Νεότερος Λαϊκός Βίος
Σημείωση
Τ ο Ε Α Π είναι υπεύθυνο για την επιμέλεια και τη ν α νά πτυ ξη τω ν κειμένω ν σύμφωνα με τη Μ εθοδολογία
της εξ Α π οστά σεω ς Εκπαίδευσης. Γ ια την επιστημ ονική α ρτιότητα κα ι π ληρότητα τω ν συγγραμμά τω ν
την α π ο κλεισ τικ ή ευθύνη φέρουν οι συγγραφείς, οι κ ρ ιτ ικ ο ί αναγνώ στες κα ι οι α κ α δ η μ α ϊκ ο ί που α ν έλα
βα ν το έργο αυτό.
Copyright © 2002
Για την Ελλάδα και όλο τον κόσμο
ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
Οδός Παπαφλέσσα & Υψηλάντη, 26222 Πάτρα
Τηλ.: (0610) 314094, 314206, Φαξ: (0610) 317244
Σ Υ Ν Τ Ε Λ Ε Σ Τ Ε Σ Τ Ο Υ Δ ΙΔ Α Κ Τ ΙΚ Ο Υ Υ Δ ΙΚ Ο Υ
του Τόμου
Ο Ν ε ό τ ε ρ ο ς Λ α ϊ κ ό ς Β ίο ς
Α καδημαϊκός Υ π εύ θ υ νο ς τη ς Θ εμ α τικ ή ς Ε νότητας

Μαρία Μιράσγεζη
Ε π ιμ έλεια Έ κ δ ο σ η ς του Τόμου

Κωνσταντίνος Σμπόνιας
Συγγραιρή Κ ριτική Α νάγνω ση

Διονύσης Τζάκης ..................................... Γεώργιος Θανόπουλος
Ελευθέριος Αλεξάκης ..................................... Άννα-Ιωάννα Γουήλ-Μπαδιεριτάκη
Γεώργιος Θανόπουλος ..................................... Άννα-Ιωάννα Γουήλ-Μπαδιεριτάκη
Άννα-Ιωάννα Γουήλ-Μπαδιεριτάκη
Ελένη Σπαθαρη-Μπεγλιτη ..................................... ^ _
Ευδοκία Ολυμπιτου
Γεώργιος Αικατερινίδης ..................................... Άννα-Ιωάννα Γουήλ-Μπαδιεριτάκη
Μαρία-Ελευθερία Γιατράκου ..................................... Άννα-Ιωάννα Γουήλ-Μπαδιεριτάκη
Ε π ιμ έλεια στη Μ έθοδο τ η ς Ε κ πα ίδ ευ ση ς α π ό Α πόσταση

Νίκος Σηφάκις
Γλωσσική Ε π ιμ έλεια
Ευαγγελία Αντωνάκη - Παναγιώτα Διδάχου
Κ α λλιτεχνική Ε π ιμ έλεια
Νίκος Λεοντόπουλος
Η λεκτρονική Σ ελιδοποίη ση
Ζαμπία Καζάνα
Συντονισμός Διδακτικού Υλικού του ΙΙρογράμματος Σπουδών

Βάσω Βασιλοΰ-Παπαγεωργίου
Συντονισμός ανάπτυξης εκπαιδευτικού υλικού
και γενική επιμέλεια των εκδόσεων
ΟΜΑΛΑ ΕΚ ΤΕΛ Ε ΣΗ Σ ΕΡΓΟΥ ΕΑ Π /1997-2002
IS B N : 960-538-481-7
Σύμφωνα με τον Ν. 2121/1993

απαγορεύεται η συνολική ή αποσπασματική
αναδημοσίευση τον βιβλίου αυτού ή η αναπαραγωγή του
με οποιοόήποτε μέσο, χωρίς την άδεια του εκδότη.
«§►
N r'
Ε λ λ η ν ι κ ό Α ν ο ι κ τ ο Π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο
ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ
Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό
ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ
Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα II:

Οι Ν εότεροι Χ ρόνοι
ΤΟΜΟΣ Α
Ο ΝΕΟ ΤΕΡΟ Σ Λ Α ΪΚ Ο Σ ΒΙΟΣ
ΠΑΤΡΑ 2002
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Εισαγωγή στη Θεματική Ενότητα 17
Μ . Μ ιράσγεζη
Πρόλογος 19
Μ. Μ ιράσγεζη
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
Α. Τζάκης
Για την ιστορία της ελληνικής λαογραφίας 21

Σκοπός........................................................................... 21
Προσδοκώμενα Αποτελέσματα.........................................................................................21
Έ ννοιες-Κ λειδιά................................................................................... ............................. 21
Εισαγωγικές Παρατηρήσεις............................................................................................... 22
Ενότητα 1.1
Περί λαογραφίας................................................................................................................. 23
1.1.1 Τι είναι η λαογραφία.................................................................................................. 23
1.1.2 Το αντικείμενο της λαογραφίας................................................................................24
1.1.3 Η μέθοδος της λαογραφίας........................................................................................26
1.1.4 Συγκλίσεις και αποκλίσεις με την ιστορία, την κοινωνιολογία
και την κοινωνική ανθρωπολογία.............................................................................27
Ενότητα 1.2
Από τη συγκρότηση της επιστήμης της λαογραφίας.................................................... 30
1.2.1 Η γερμανική ρομαντική λαογραφ ία.........................................................................30
1.2.2 Η θεωρία των επιβιώσεων του Ε. Tylor....................................................................32
Ενότητα 1.3
Η συγκρότηση της ελληνικής λαογραφίας......................................................................35
1.3.1 Η «πρόκληση» Φαλλμεράιερ και οι απαρχε'ς της ελληνικής λαογραφ ίας...........35
1.3.2 Η συμβολή του Ν. Πολίτη, του Στ. Κυριακίδη και του Γ. Μ έγ α ............................ 36
1.3.3 Η ελληνική λαογραφία μετά τον Β ' Παγκόσμιο πόλεμο....................................... 39
Σύνοψη..................................................................................................................................41
Π αράρτημα...........................................................................................................................42
Βιβλιογραφία........................................................................................................................46
Οδηγός για Περαιτε'ρω Μ ελέτη......................................................................................... 47
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
Ε. Α λεξά κη ς
Οικογένεια 49
Σκοπός...................................................................................................................................49
Προσδοκώμενα Αποτελέσματα......................................................................................... 49
Έ ννοιες-Κ λειδιά..................................................................................................................49
Ενότητα 2.1
Παρουσίαση και ανάλυση βασικών εννοιών και εργαλείων.......................................... 51
2.1.1 Η έννοια «οικογένεια»............................................................................................... 51
2.1.2 Η έννοια «οικιακή ομάδα» (οικογένεια με τη στενή έννοια)................................ 52
2.1.3 Ανάλυση της έννοιας «κύκλος ανάπτυξης της οικιακής ομάδας».........................52
2.1.4 Οι έννοιες «συγγένεια» και «καταγωγή».................................................................52
2.1.5 Τα εργαλεία καταγραφής της οικογένειας..............................................................53
Ενότητα 2.2
Τύποι και μορφές της παραδοσιακής οικογένειας στην Ελλάδα................................. 55
2.2.1 Γ ενικά...........................................................................................................................55
2.2.2 Η πολυπυρηνική οικογένεια......................................................................................55
2.2.3 Η πατροπλευρική πολυπυρηνική οικογένεια...........................................................56
2.2.4 Η αμφιπλευρική πολυπυρηνική οικογένεια............................................................ 57
2.2.5 Θεωρίες για την πολυπυρηνική οικογένεια............................................................ 58
2.2.6 Η οικογένεια-κορμός................................................................................................. 59
2.2.7 Η πατροπλευρική οικογένεια-κορμός......................................................................59
2.2.8 Η μητροπλευρική οικογένεια-κορμός......................................................................60
2.2.9 Η ανδροτοπική πυρηνική οικογένεια.......................................................................61
2.2.10 Η γυναικοτοπική πυρηνική οικογένεια..................................................................61
2.2.11 Η νεοτοπική πυρηνική οικογένεια..........................................................................62
Ενότητα 2.3
Σύμβολα και τελετουργίες της οικογένειας.....................................................................64
Σ ύνοψ η..................................................................................................................................67
Π αράρτημα.......................................................................................................................... 68
Βιβλιογραφία....................................................................................................................... 70
Οδηγός για Περαιτέρω Μ ελέτη......................................................................................... 71
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
Γ. Θανόπουλος
Αγροτική και ποιμενική ζωή 73

Σ κοπός ........................................................................................................................... 73
Προσδοκώμενα Αποτελέσματα.........................................................................................73
Έ ννοιες-Κ λειδιά................................................................................................................. 73
Εισαγωγικές Παρατηρήσεις .·............................................................ 73
Ενότητα 3.1
Αγροτική ζω ή....................................................................................................................... 74
3.1.1 Ο αγροτικός βίος των Ελλήνων από την τουρκοκρατία
έως το α ' μισό του 20ού αιώνα..................................................................................74
3.1.2 Γεωργικά ερ γα λεία ................................................................................... ................75
3.1.3 Τα αροτριώντα ζ ώ α .................................................................................................... 76
3.1.4 Αγροτικά έθιμα.ί......................................................................................................... 77
Ενότητα 3.2
Ποιμενική ζω ή..................................................................................................................... 80
3.2.1 Οικόσιτη και νομαδική κτηνοτροφία........................................................................80
3.2.2 Η εθιμική ζωή των κτηνοτροφών...............................................................................81
Σύνοψ η ..................................................................................................................................85
Βιβλιογραφία.......................................................... 86
I
Οδηγός για Περαιτέρω Μ ελέτη......................................................................................... 87
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
Γ. Θ ανόπουλος
Ο κύκλος της ζωής: γέννηση - γάμος - θάνατος 89

Σ κοπός...................................................................................................................................89
Προσδοκώμενα Αποτελέσματα......................................................................................... 89
Έ ννοιες-Κ λειδιά..................................................................................................................89
Ενότητα 4.1
Γέννηση.................................................................................................................................90
4.1.1 Παιδοποιία - Ατεκνία - Αρρενογονία - Πολυτεκνία............................................ 90
4.1.2 Εγκυμοσύνη. Τοκετός ή ωκυτόκια. Προγνωστικά φύλου. Λοχεία.
Ύ πνος. Σαραντισμός βρέφους - Βάπτιση. Γενέθλια. Υ ιοθεσία...........................91
4. Ε3 Το εθιμικό πλαίσιο της γέννησης σ ήμερα................................................................94
Ενότητα 4.2
Γ άμ ος.....................................................................................................................................95
4.2.1 Γ ενικά για τον γάμο. Προξενιά, αρραβώ νας........................τπ............................... 95
4.2.2 Ο γάμος και οι τελετές του......................................................................................... 97
Ενότητα 4.3
Θ ά να το ς.............................................................................................................................. 102
4.3.1 Η στάση του ανθρώπου απέναντι στον θάνατο......................................................102
4.3.2 Η σκοπιμότητα των εθίμων και των τελετουργιών του θανάτου......................... 103
4.3.3 Το τυπικά.................................................................................................................... 104
Σ ύνοψ η................................................................................................................................ 107
Π αράρτημα.........................................................................................................................108
Βιβλιογραφία......................................................................................................................109
Οδηγός για Περαιτέρω Μ ελέτη....................................................................................... 112
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5
Γ. Θανόπουλος, Ε. Σ παθάρη-Μ πεγλίτη
Παραδοσιακή διατροφή 113
Ενότητα 5.1
Παραδοσιακή διατροφή και διατροφικές σ υνήθειες................................................... 113
Σκοπός.................................................................................................................................113
Προσδοκώμενα Αποτελέσματα ..................................................................................113
Έ ννοιες-Κ λειδιά................................................................................................... 113
Εισαγωγικές Παρατηρήσεις ............................................................................... 114
5.1.1 Στοιχεία της παραδοσιακής διατροφής που μελετούν
η λαογραφία και η εθνολογία.................................................................................. 114
5.1.2 Προσδιοριστικοί παράγοντες της παραδοσιακής διατροφής............................. 115
5.1.3 Σημασία της μελέτης της παραδοσιακής διατροφής............................................ 115
5.1.4 Η διατροφή της αγροτοποιμενικής κοινωνίας των νεότερων Ελλήνων
από την τουρκοκρατία ως το 1960...........................................................................116
5.1.5 Βασικές τροφ ές......................................................................................................... 117
5.1.6 Παραδοσιακή διατροφή και λαϊκό εορτολόγιο.................................................... 118
Σύνοψη Ε νότητας............................................................................................................. 120
Βιβλιογραφία Ενότητας.............................................................. ..................................... 121
Οδηγός για Περαιτέρω Μελέτη Ενότητας..................................................................... 122
Ενότητα 5.2
Ε. Σ παθάρη-Μ πεγλίτη
Άρτος και οίνος. Από την παραδοσιακή διατροφή στα λειτουργικά
και συμβολικά συστήματα............................................................................................... 123
Σ κοπός.................................................................................................................................123
Προσδοκώμενα Αποτελέσματα....................................................................................... 123
Έ ννοιες-Κ λειδιά............................................................................................................... 123
Εισαγωγικές Παρατηρήσεις............................................................................................. 124
5.2.1 Ά ρτος..........................................................................................................................125
5.2.2 Ο ίνος...........................................................................................................................129
5.2.3 Ο άρτος και ο οίνος στα διαβατήρια ταφικά έθιμ α .............................................. 131
5.2.4 Τον θάνατο ακολουθεί η ανάσταση: τα «Λ αζαράκια»..................................... 134
Σύνοψη Ενότητας!.............................................................................................................136
Βιβλιογραφία Ενότητας.....................................................................................................137
Οδηγός για Περαιτέρω Μελέτη Ενότητας...................................................................... 138
Παράρτημα Κεφαλαίου.....................................................................................................141
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6
Γ. Α ικατερινίόης
Ο νεότερος λαϊκός βίος: λαϊκή πίστη και λατρεία,

μηνολόγιο - λαϊκό εορτολόγιο 145
Σκοπός.................................................................................................................................145
Έ ννοιες-Κ λειδιά................................................................................................................145
Εισαγωγικές Παρατηρήσεις..............................................................................................145
Ενότητα 6.1
Εισαγωγικά στη λαϊκή λατρεία........................................................................................ 147
6.1.1 Περιεχόμενο της λαϊκής λατρείας........................................................................... 147
6.1.2 Σχετικές αντιλήψεις και δοξασίες........................................................................... 147
6.1.3 Η εθιμική μορφή της λαϊκής λατρείας.................................................................... 148
6.1.4 Λαϊκά δρώμενα..........................................................................................................149
Ενότητα 6.2
Οι γιορτές του χρόνου - Χριστιανικές και παγανιστικές.............................................150
6.2.1 Γιορτές του χειμώ να................................................................................................. 150
6.2.2 Γιορτές της ά νοιξης...................................................................................................156
6.2.3 Γιορτές του καλοκαιριού.......................................................................................... 168
6.2.4 Γιορτές του φθινοπώρου...........................................................................................173
Σ ύνοψ η................................................................................................................................ 178
Π αράρτημα.........................................................................................................................179
Βιβλιογραφία......................................................................................................................182
Οδηγός για Περαιτέρω Μελέτη....................................................................................... 183
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7
Μ.Ε. Γιατράκου
Ο ελληνικός πολιτισμός μέσα από τα ελληνικά μοναστήρια και

το έργο του κλήρου: οργάνωση μοναστικού βίου, οικονομικές
και πνευματικές δραστηριότητες των μοναστηριών 185
Σκοπός.................................................................................................................................185
Έ ννοιες-Κ λειδιά................................................................................................................186
Ενότητα 7.1
Μοναχισμός-μοναστήρι. Ορισμοί, θεσμικά πλαίσια. Καθιέρωση
του μοναχισμού. Ιστορική αναγωγή. Μορφές του μοναχικού βίου ...........................188
Ενότητα 7.2
Εσωτερική οργάνωση των μονών. Μοναστηριακά Τυπικά......................................... 191
Ενότητα 7.3
Τα κυριάτερα ανά τον κόσμο μοναστικά κέντρα...........................................................193
Ενότητα 7.4
Στόχοι του μοναχισμού.................................................................................................... 195
Ενότητα 7.5
Οικονομικά των μονών. Πνευματικές δραστηριότητες.............................................. 198
Ενότητα 7.6
Διάθεση των οικονομικών των μονών για εθνικούς, κοινωνικούς, εκπαιδευτικούς,
ιεραποστολικούς, πνευματικούς, επιστημονικούς σκοπούς..................................... 203
Ενότητα 7.7
Πνευματική και πολιτιστική παρουσία των μονών του ελλαδικού χώρου
στην εποχή μας. Ο ιστορικός τους πλούτος, η μουσειακή
και επιστημονική τους λειτουργικότητα...................................................................... 209
Σύνοψη............................................................................................................................... 212
Π αράρτημα........................................................................................................................ 213
Βιβλιογραφία..................................................................................................................... 214
Οδηγός για Περαιτέρω Μ ελέτη....................................................................................... 215
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8
Μ.Ε. Γ ιατράκου
Αγιογραφία και κοσμητικές τέχνες. Το Άγιον Ό ρος 217

Σκοπός.................................................................................................................................217
Έ ννο ιες-Κ λειδ ιά .............................................................................................................. 217
Ενότητα 8.1
Αγιογραφία μονών. Η αγιογραφία στην ιστορική πορεία
της Ορθόδοξης Εκκλησίας.............................................................................................. 220
Ενότητα 8.2
Φορητές εικόνες................................................................................................................ 225
Ενότητα 8.3
Χάρτινες εικόνες............................................................................ ρτ................................228
Ενότητα 8.4
Ψ η φ ιδ ω τά ...........................................................................................................................229
Ενότητα 8.5
Αρχιτεκτονική και γλυπτική. Λιθανάγλυφα και ξυλόγλυπτα..................................... 233
8.5.1 Αρχιτεκτονική........................................................................................................... 233
8.5.2 Γλυπτική - Λιθανάγλυφα......................................................................................... 234
8.5.3 Ξυλόγλυπτα............................................................................................................... 235
Ενότητα 8.6
Μ ικροτεχνία - Αργυροχρυσοχόία - Κ εντητική.............................................................236
Ενότητα 8.7
Ιστορικά αρχεία μονών: Χειρόγραφα - Παλαίτυπα - Μουσικά χειρόγρ α φ α ....238
8.7.1 Μουσικά χειρόγρ α φ α ............................................................................................242
4 I
Ενότητα 8.8
Άγιον Ό ρος: η αρχιτεκτονική, η αγιογραφία και οι άλλες κοσμητικές τέχνες
στις μονές της Αθωνικής Πολιτείας. Ο αρχειακός και βιβλιογραφικός θησαυρός..... 243
Ενότητα 8.9
Ιστορικά αρχεία και βιβλιοθήκες των μονών του Αγίου Ό ρ ο υ ς .................................248
Σύνοψ η............................................................................................................................... 251
Π αράρτημα........................................................................................................................ 252
Βιβλιογραφία..................................................................................................................... 253
Οδηγός για Περαιτέρω Μ ελέτη.......................................................................................255
Γλωσσάρι Κεφαλαίων 7 & 8 ............................................................................................. 256
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9
Ε. Σ παθάρη-Μ πεγλίτη
Οικισμοί, χωριά, πόλεις: μορφές κοινωνικής οργάνωσης -

Ο συνεκτικός ρόλος της κοινότητας 259
Σκοπός ...................................................................................................................... 259
Προσδοκώμενα Αποτελέσματα................................................ 259
Έ ννο ιες-Κ λειδ ιά .............................................................................................................. 259
Ενότητα 9.1
Ιστορική, δομική και λειτουργική προσέγγιση της κοινότητας................................. 261
Ενότητα 9.2
Η κοινότητα ως πολυσύνθετος οργανισμός...................................................................264
9.2.1 Η κοινότητα ως φυσικός χώρος.............................................................................. 264
9.2.2 Η κοινότητα ως κοινωνικός χ ώ ρ ο ς........................................................................269
9.2.3 Η κοινότητα ως πολιτισμικός χώ ρος......................................................................270
Ενότητα 9.3
Διάλυση του κοινοτικού συστήματος και εξαστισμός................................................. 275
Σύνοψ η.............................................................................................................................. 280
Π αράρτημα.......................................................................................................................281
Βιβλιογραφία....................................................................................................................283
Οδηγός για Περαιτέρω Μ ελέτη.................................................................................... 284
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ
Η Θεματική Ενότητα «Δημόσιος κ αι Ιδιω τικός Βίος στην Ελλάδα II: οι Ν εότε
ροι Χ ρόνοι» του προπτυχιακού Π ρογράμματος Σπουδώ ν «Σπουδές στον Ελληνι
κό Πολιτισμό» σας ενημερώ νει για θέματα του νεότερου λαϊκού πολιτισμού.
Στους τρεις τόμους αναπτύσσονται, από ειδικούς συγγραφείς, θέματα που σας
βοηθούν να γνω ρίσετε διά φ ορ ες εκφάνσεις του δημόσιου και ιδιωτικού βίου του
λαού μας, σας εισάγουν στην επιστήμη της Λ αογραφίας, στις σχέσεις της με άλλες
επιστήμες και σας πληροφορούν για τις λαογραφικές έρευνες και τους ερευνητές
λαογράφους, παλαιότερους και νεότερους. Σ α ς πλησιάζουν επίσης και στην π ρ ο
φορική λαϊκή δημιουργία σε πεζό και ποιητικό λόγο.
Ο ι μελέτες που περ ιλα μ β ά νο ντα ι σε αυτή τη Θ εματική Ε νότητα έχουν δημι-
ο υρ γη θ εί σύμφω να με τους στόχους της Ε κ πα ίδευσ ης α π ό Α πόσταση κ α ι έχουν
π ρ ο σ α ρ μ ο σ τ εί σ τις α π α ιτ ή σ ε ις τω ν Π ρ ο γ ρ α μ μ ά τω ν Σ π ο υ δ ώ ν του Ε λλη νικού
Α νοικτού Π ανεπιστημίου, δηλαδή δεν π ερ ιο ρ ίζο ντα ι στην πρ οσ φ ο ρ ά γνώ σεω ν,
αλλά οι σ υγγρα φ είς προσ παθούν να σας βοηθήσουν στην κατανόηση των κ ειμ έ
νων τους με ποικίλους τρόπους: Έ νν ο ιες-Κ λ ειδ ιά , Α σκήσεις Α υτοαξιολόγησης,
Δ ραστηριότητες που υπά ρχουν σε κάθε κεφ ά λα ιο σας δίνουν τη δυνατότητα όχι
μόνο να αναπτύξετε κριτική ικανότητα, αλλά κ α ι να εμπεδώ σετε τις γνώ σεις που
σας έχουν πρ ο σ φ ερ θ εί, ενώ η Σύνοψη που υ π ά ρ χει σε κά θε κεφ ά λα ιο σας βοη
θάει να αναπλάσετε όσα διδαχθήκατε. Πολύτιμη είναι, εξάλλου, η βιβλιογραφική
ενημέρωση στο τέλος κάθε κεφαλαίου. Π ρόκειται για βιβλιογραφία ελληνόγλωσ
ση και ξενόγλωσση η οποία, π α ρ ’ ότι δεν είναι εξαντλητική, είναι επαρκής και κα
τατοπιστική. Σε κάθε παραπομπή που υπά ρχει στα κείμενα των συγγραφέων ακο
λουθεί η αναγραφή του βιβλίου ή της μελέτης στη βιβλιογραφία. Ας σημειω θεί ότι
οι σ υγγρα φ είς επιδιώ κουν να σας πα ρ α πέμ πουν σε βιβλία που θα είνα ι γ ια σας
προσιτά και όχι δυσεύρετα και απλησίαστα, ενώ ο Ο δηγός για Π εραιτέρω Μ ελέ
τη σάς κεντρίζει το ενδιαφ έρον για να εμπλουτίσετε ακόμη περισσότερο τη μελέ
τη σας. Μ εγάλη βοήθεια σας προσφέρουν επίσης τα Π αράλληλα Κ είμενα, οι ει
κόνες και τα διαγράμματα που συνοδεύουν τα κείμενα, όπω ς κ α ι τα Γλωσσάρια,
που επεξηγούν τις άγνωστες λέξεις. Ας σημειω θεί ότι στα κεφάλαια 2, 3 και 4 του
Γ ' τόμου -π ο υ είνα ι α φ ιερω μ ένα στο δημοτικό τ ρ α γ ο ύ δ ι-τ α Γλιυσσάρια έχουν
αντικαταστήσει ερμηνευτικά σχόλια που εμπεριέχονται στο κείμενο.
Γ ια την υλοποίηση των παραπάνω στόχων, οι σ υγγραφ είς συνεργάστηκαν και
αντάλλαξαν απόψ εις με τους κριτικούς αναγνώ στες, την Ακαδημαϊκή Υπεύθυνη
και τον ειδικό στη Μ εθοδολογία της Ε κπαίδευσης από Α πόσταση (Μ ΕΑ ) εκ μέ
ρους του ΕΑ Π. Αυτονόητο είναι, ωστόσο, ότι την τελική ευθύνη των μελετών που
θα δια βάσ ετε στους τρεις τόμους της πα ρούσα ς Θ εματικής Ε νότητας φ έρουν οι
συγγραφείς που τις σχέδιασαν, τις συνέθεσαν και τις παρουσίασαν.
Π ριν τελειώ σω , θεω ρώ υποχρέω σή μου να ευχαριστήσω όλους τους σ υγγρα
φείς που συνεργάστηκαν για τη δημιουργία των τριών τόμων της Θεματικής Ε νό
τητας και έδω σαν τον καλύτερο εαυτό τους στη σύνθεση των μελετών τους χω ρίς
να φ εισθούνκόπου και χρόνου. Ιδια ίτερα ευχαριστώ την κ. Μ αριλένα Π απαχρι-
στοφ όρου, διδά κ το ρ α Κ οινω νικής Α νθ ρω π ο λο γία ς, σ υ νερ γά τιδ α του Κ έντρου
Ε ρεΰνη ς της Ελληνικής Λ α ο γρ α φ ία ς, η ο π ο ία όχι μόνο επιμελήθηκε θα υμ ά σ ια
τον Γ ' τόμο της Θεματικής Ενότητας, αλλά επιμελήθηκε, ευγενώς προσφερθείσα,
και τις Ασκήσεις Α υτοαξιολόγησης κ αι τις Δραστηριότητες των τριών κεφαλαίω ν
που αφορούν το δημοτικό τραγούδι, προσαρμόζοντάς τες με τον καλύτερο τρόπο
στις α π α ιτή σ εις της Ε κ π α ίδ ευ σ η ς α π ό Α πόσ τασ η , στην ο π ο ία έ χ ε ι α π ο κ τή σ ει
πραγματική δεξιότητα.
Μ αρία Μ ιράογεζη
Α κ α δ η μ α ϊκ ή Υπεύθυνη της Θ εματικής Ε νότητας
ΠΡΟ ΛΟ ΓΟ Σ
Ο Α ' τό μ ο ς της Θ εμ α τικ ή ς Ε ν ό τη τα ς « Δ η μ όσ ιος κ α ι Ιδ ιω τ ικ ό ς Β ίο ς στην

Ε λλάδα II: οι Ν εότεροι Χρόνοι» απαρτίζεται από εννέα κεφάλαια. Στο κεφάλαιο
1 δίνονται εισ αγω γικά στοιχεία για την επιστήμη της Λ α ογρα φ ία ς (περιεχόμενο,
α ντικ είμ ενο , μ έθ ο δο ς) κ α ι επ ισ η μ α ίνο ν τα ι οι σ χ έσ εις της με τις επισ τή μ ες της
Ιστορίας, της Κ οινω νιολογίας κ α ι της Κ οινωνικής Α νθρω πολογίας. Π αρέχονται
επίσης σ τοιχεία που αφ ορούν τη συγκρότηση της επιστήμης της Λ α ογρα φ ία ς, με
έμφαση στη γερμανική ρομαντική Λ α ογρα φ ία , τη θεω ρ ία των επιβιώ σεω ν του Ε.
Tylor και την «πρόκληση» Fallm erayer. Ε ξετάζονται επίσης οι α πα ρχές της ελλη
νικ ή ς Λ α ο γρ α φ ία ς, η συμβολή του Ν ικολάου Π ολίτη, του Στίλπω να Κ υριακίδη
κ α ι του Γεω ργίου Μ έγα. Στη συνέχεια, εξετάζετα ι η ελληνική Λ α ογρ α φ ία κατά
τον Β ' Παγκόσμιο πόλεμο και οι σπουδαιότεροι εκπρόσω ποί της.
Στο κ εφ ά λ α ιο 2 εξετά ζετα ι η ο ικ ο γ έν εια (διερ ευ νώ ντα ι οι έννοιες « ο ικ ο γέ
νεια » , «οικιακή ομάδα», κύκλος α νά πτυξης οικια κή ς ομ ά δα ς, «σ υγγένεια» και
«καταγω γή», όπω ς και τα ερ γα λεία καταγραφής της οικ ογένεια ς). Ε ξετάζονται
επίσης οι τύποι, οι μορφές, τα σύμβολα και οι τελετουργίες της παραδοσιακής ο ι
κογένειας στην Ελλάδα.
Στο κεφάλαιο 3 εξετάζεται η αγροτική ζωή των Ελλήνων από την Τ ουρκοκρα
τία έως το α ' μισό του 20ού αιώ να (γεω ργικά εργαλεία, αροτριώντα ζώα, αγροτι
κά έθιμα) και η ποιμενική ζωή (οικόσιτη κ α ι νομαδική κτηνοτροφία, εθιμική ζωή
των κτηνοτροφών).
Στο κεφ άλαιο 4 εξετάζονται τα έθιμα του κύκλου της ζωής: η γέννηση (παιδο-
ποιία, ατεκνία, αρρενογονία, πολυτεκνία), η εγκυμοσύνη, (τοκετός, προγνωστικά
φύλου, λοχεία, ύπνος, σαραντισμός βρέφους, βάπτιση, γενέθλια, υιοθεσία), ο γ ά
μος (γενικά για τον γάμο, προξενιά, αρραβώ νας, τελετουργία του γάμου), η στά
ση του ανθρώπου μπροστά στον θάνατο, η σκοπιμότητα των εθίμων των τελετουρ
γιών του θανάτου και το τυπικό.
Στο κ εφ ά λα ιο 5 εξετά ζετα ι η πα ρ α δοσ ια κ ή δια τροφ ή κ α ι π ερ ιγρ ά φ ο ντα ι οι
διατροφ ικές συνήθειες της ελληνικής αγροτικής παραδοσιακής οικογένεια ς από
την περίοδο της Τουρκοκρατίας μέχρι τη δεκαετία 1950-1960 (στοιχεία της π α ρ α
δοσιακής διατροφ ής που μελετούν η Λ α ο γρ α φ ία κ α ι η Ε θνολογία, σημασία της
μελέτης της π α ρ α δ ο σ ια κ ή ς δια τρ οφ ή ς, π ρ ο σ δ ιο ρ ισ τικ ο ί π α ρ ά γ ο ντες, βασικές
τρ οφ ές, σχέση π α ρ α δοσ ια κ ή ς τροφ ής κ α ι λαϊκού εορτολογίου). Στο ίδιο κ εφ ά
λαιο περ ιλα μ βά νετα ι επίσης η μελέτη «Ά ρτος και οίνος. Α πό την πα ραδοσια κή
διατροφή στα λειτουργικά και συμβολικά συστήματα».
Στο κεφ άλαιο 6 εξετάζεται ο νεότερος λαϊκός βίος και συγκεκριμένα θέματα
που αφορούν τη λαϊκή πίστη και λατρεία, το μηνολόγιο-λαϊκό εορτολόγιο και τις
γιορτές του χρόνου (χριστιανικές και παγανιστικές).
Στο κεφ άλαιο 7 εξετάζεται ο ελληνικός πολιτισμός μέσα από τα ελληνικά μο
ναστήρια και το έργο του κλήρου. Γίνεται ανα φ ορά στον μοναχισμό και στην κα
θιέρωσή του καθώ ς και στις μορφές του μοναχικού βίου. Εξετάζεται στη συνέχεια
η εσωτερική οργάνωση των μονών, παρουσιάζονται τα κυριότερα ανά τον κόσμο
μοναχικά κέντρα, αναλύονται οι στόχοι του μοναχισμού και εξετάζεται η διάθεση
των οικονομικών των μονών για ποικίλους (εθνικούς, εκπαιδευτικούς, επιστημο
νικούς κ.λπ.) σκοπούς. Τέλος, σ κ ια γρα φ είτα ι η πνευματική κ α ι πολιτιστική π α
ρουσία των μονών του ελλαδικού χώ ρου στην εποχή μας, ο ιστορικός τους πλού
τος, καθώ ς και η μουσειακή και επιστημονική τους λειτουργικότητα.
Στο κεφάλαιο 8 εξετάζονται η α γιογρα φ ία στην ιστορική πορ εία της Ο ρθόδο
ξης Ε κκλησίας (φ ορητές και χά ρτινες εικόνες, ανθίβολα, ψ η φ ιδω τά), η α ρ χιτε
κτονική, η γλυπτική (λιθανάγλυφα και ξυλόγλυπτα), η μικροτεχία, η α ρ γυρ οχρυ
σοχοΐα και η κεντητική, καθώ ς και τα ιστορικά α ρ χεία μονών (χειρόγρα φ α - πα-
λαίτυπα - μουσικά χ ειρ ό γ ρ α φ α ). Στη σ υ νέχεια εξετά ζο ντα ι η αρχιτεκτονική, η
α γιο γρ α φ ία κ αι οι άλλες κοσμητικές τέχνες στις μονές της Α θω νικής Π ολιτείας,
τα ιστορικά α ρχεία και οι βιβλιοθήκες των μονών του Α γίου Ό ρ ο υ ς.
Τέλος, στο κεφάλαιο 9 εξετάζονται οι οικισμοί, τα χω ριά, οι πόλεις (οι μορφές
κοινωνικής οργάνω σης - ο συνεκτικός ρόλος της κοινότητας), επιχειρείται ιστορι
κή, δομική και λειτουργική προσέγγιση της κοινότητας (η κοινότητα ως φυσικός,
κ οινω νικός κ α ι πολιτισμικός χώ ρ ος) και δ ιερ ευ νά τα ι η διάλυση του κοινοτικού
συστήματος και ο εξαστισμός.
Μ αρία Μ ιράσγεζη
Α κ α δ η μ α ϊκ ή Υπεύθυνη της Θ εματικής Ε νότητας
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ
Δ. Τζάκης
Σκοπός αυτοΰ του κεφαλαίου είναι η επαφή με τον γενικότερο προβληματισμό Σκοπός
κ α ι τις κατευθύνσεις που γνώ ρισε στη χώ ρα μας η επιστημονική προσέγγιση των
φαινομένω ν του παραδοσιακού πολιτισμού.
Ό τ α ν θα έχετε ολοκληρώσει τη μελέτη αυτού του κεφαλαίου, θα είστε σε θέση να: Π ροσδοκώμενα
• αναφέρεστε στο αντικείμενο της λα ογρα φ ία ς και στις μεθόδους που χρησιμο Αποτελέσματα
ποιούνται κατά την έρευνα και την ερμηνεία λαογραφικώ ν φαινομένω ν-
• διακρίνετε τα σημεία επικάλυψ ης αλλά κ α ι τις δια φ ορές της λα ογρα φ ία ς από
την ιστορία, την κοινω νιολογία και την κοινωνική α νθρω πολογία-
• εξηγείτε τους λόγους για τους οποίους έως τον Β ' Π αγκόσμιο πόλεμο η ελλη
νική λαογρα φ ία προσανατολίστηκε στη διακρίβωση της καταγω γής του π α ρ α
δοσιακού πολιτισμού-
• επισημαίνετε τις επιδράσεις της Γερμανικής Λ αογραφικής Σχολής και της θε
ω ρία ς τω ν επιβιώ σ εω ν στη συγκρότηση της θ εω ρ ία ς κ α ι τους πρ ο σ α να το λι
σμούς της ελληνικής λα ογρ α φ ία ς-
• δια κ ρίνετε τις αλλα γές που σημειώ θηκαν μεταπολεμ ικά στην ελληνική λα ο
γρ α φ ία και να παρουσιάζετε τους νέους τομείς/κατευθύνσεις που αναπτύσσο
νται στη μελέτη των λαογραφικών φαινομένων.
Επιτόπια έρ ευνα /Έ ρ ευνα πεδίου Π αραδοσιακός πολιτισμός Έ ννοιες

Π αραδοσιακή κοινωνία Κοινωνικές δομές Κλειδιά
Λαός Πολιτισμική ετερότητα
Υ πο-πολιτισμικές ομάδες Καταγωγή
Επιβιώσεις Εθνοκεντρισμός
Εξέλιξη/πρόοδος Προφορική ιστορία
Διαχρονική προσέγγιση Συγχρονική προσέγγιση
«Ψυχή του λαού» Ρομαντισμός
Γερμανική λαογραφία Ιστορικός λαός
Εισαγωγικές Το κεφ ά λα ιο αυτό αναφε'ρεται στην ελληνική λα ογρ α φ ία . Ιδιαίτερη έμφαση
Παρατηρήσεις δ ίν ετα ι στη συγκρότησή της σε επιστήμη στα τέλη του 19ου κ α ι στις α ρ χ ές του
20οΰ αιώνα, στους παράγοντες που καθόρισαν τη διαμόρφωσή της κατά τα πρώτα
της βήματα καθώ ς και στις αλλαγές που συντελέστηκαν, στους προβληματισμούς
και στους προσανατολισμούς της στις τελευταίες δεκαετίες.
Ωστόσο, πριν α να φ ερθούμ ε στην ανάπτυξη των λα ογρα φ ικώ ν σπουδώ ν στην
Ελλάδα θεωρούμε χρήσιμο να παρουσιάσουμε ορισμένα εισαγω γικά στοιχεία για
την επιστήμη της λαογραφίας. Έ τσ ι, στην πρώτη ενότητα αυτού του κεφαλαίου θα
α ναφ ερθούμε συνοπτικά στο αντικείμενο και στη μεθοδολογία της λαογραφικής
προσέγγισης έτσι όπως συγκροτήθηκαν ιστορικά, καθώ ς και στις σχέσεις της λαο
γρ α φ ία ς με τις άλλες κοινω νικές επιστήμες και συγκεκριμένα με την ιστορία, την
κοινω νιολογία και την κοινωνική ανθρωπολογία.
Στη δεύτερη ενότητα θα παρουσιάσουμε τις βασικές θέσεις της Γερμανικής Λ α
ογραφικής Σχολής καθώ ς κ αι στοιχεία από τη θεω ρία των επιβιώ σεω ν (survivals)
του Ε. Tylor, τα οποία επέδρασαν καθοριστικά στη διαμόρφωση του ιδιαίτερου χα
ρακτήρα της ελληνικής λαογραφίας στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώ
να. Η γνώση των επιδράσεω ν αυτών θα μας επιτρέψ ει να αναφερθούμε στις θεω
ρητικές και μ εθοδολογικ ές ο ρ ίζουσ ες της επιστήμης της λ α ο γρ α φ ία ς στη χώ ρ α
μας, ιδιαίτερα κατά τις πρώτες δεκαετίες της συγκρότησής της ως επιστήμης.
Τέλος, στην τρίτη ενότητα θα προχωρήσουμε σε μια αναδρομή της πορ είας που
γνώρισε η ανάπτυξη των λαογραφικώ ν σπουδών στη χώ ρα μας, δίνοντας έμφαση
στη συμβολή των πρω τεργατώ ν της επιστημονικής λα ογρ α φ ία ς στην Ελλάδα, κα
θώς και στις αλλαγές που επέφ εραν με το έργο τους νεότεροι Έ λλη νες λαογράφοι
μετά τον Β ' Π αγκόσμιο πόλεμο.
I
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
Ενότητα 1.1
ΠΕΡΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ
1.1.1 Τι είναι η λαογραφία

Ως λ α ο γ ρ α φ ία έχ ει α π ο δ ο θ ε ί στα ελληνικά ο δ ιεθ ν ώ ς κ α θ ιερ ω μ έν ο ς ό ρ ος
folklore. Π ρόκειται για λέξη συνθέτη, που σημαίνει τη γνώση που έχει ο λαός. Στη
Γ ερμανία επικράτησε ο όρος volkskunde, που δ ια φ ο ρ ο π ο ιείτα ι από το α γγλοσ α
ξονικό folklore, καθώ ς δεν σημαίνει εκείνο που γνω ρ ίζει ο λαός αλλά εκείνο που
εμείς μαθαίνουμε γ ι’ αυτόν, δηλαδή τη γνώση για τον λαό.
Η αγγλοσαξονική θεώρηση θέτει ως αντικείμενο της λαογραφικής σπουδής τις
π α ρ α δ ο σ ια κ ές εκδηλώ σεις του λαϊκού βίου και, σ υγκεκριμ ένα , την προφ ορ ικ ή
λογοτεχνία. Ο παραδοσιακός πολιτισμός στο σύνολό του, με την εξαίρεση των θε
μάτων που ά πτοντα ιτου πα ρ αδοσ ια κού προφ ορικού λόγου, γίνετα ι αντικείμενο
ενός δ ια φ ο ρ ετικ ο ύ επιστημονικού π εδίο υ , της εθ ν ο γ ρ α φ ία ς. Σε σχέση με τους
Α γγλοσάξονες λαογράφους, η Γερμανική Λ αογραφική Σχολή διευρύνει θεματι
κά το αντικείμενο της λαογραφίας, καθώ ς θέτει στο κέντρο του επιστημονικού εν
διαφέροντος της όχι τις εκδηλώσεις αλλά τον ίδιο τον λαϊκό βίο συνολικά και, συ
νακόλουθα, τον φ ορ έα του, τον λαό, αναζητώ ντας μέσα α πό τις εκδηλώ σεις του
πολιτισμικού του βίου τον εντοπισμό τω ν ιδιαίτερω ν, των ειδοποιώ ν χα ρα κ τη ρ ι
στικών του.
Στην Ε λλάδα τώ ρα, η λα ο γρ α φ ία ως όρος είνα ι δημιούργημα του Ν. Πολίτη.
Για πρώτη φορά εμφανίζεται στα 1884 ως «Ελληνική Λ αογραφία» και έρχεται να
αντικατασ τήσ ει τον προηγούμενο «Ν εοελληνική Ε θ ιμ ο λο γία και Μ υθολογία».
Την ίδια περίπου εποχή, οπότε και γίνονται τα πρώτα καθοριστικά βήματα για τη
συγκρότηση της επιστημονικής λα ογρ α φ ία ς στην Ελλάδα, κάνουν την εμφάνισή
τους και ορισμένοι άλλοι όροι, όπω ς «λαογνωσία» κ α ι «λαολογία», με σκοπό να
τιτλοφορήσουν τη νέα επιστήμη. Ωστόσο, εκείνος που τελικά επικράτησε ήταν ο
όρος «λαογραφία», κάτι που ασφαλώς συνδέεται με το ειδικό βάρος του εισηγητή
του, του θεμελιωτή της επιστήμης αυτής στην Ελλάδα.
Ε Ν Ο Τ ΗΤ Α 1 . 1
Ά σ κ η σ η Α υ τ ο α ξ ι ο λ ό γ η σ η ς 1/ Κ ε φ ά λ α ι ο 1
Σημειώστε με / ποια από τις ακόλουθες προτάσεις είναι σωοτή και ποια λάθος.
Σωστό Λάθος
1. 0 αγγλοσαξονικός όρος folklore σημαίνει εκείνο
που γνωρίζει ο λαός.
2. 0 γερμανικός όρος folkskunde σημαίνει τη γνώση που έχει
αποκτήσει ο λαός.
3. 0 αγγλοσαξονικός όρος folklore σημαίνει εκείνο που
μαθαίνουμε για τον λαό.
4. 0 γερμανικός όρος folkskunde σημαίνει εκείνο που
γνωρίζουμε για τον λαό.
Την απάντηση θα βρείτε στο Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου.
1.1.2 Το αντικείμενο της λαογραφίας

Έ ν α ς πολύ απλός και ευρύτερα αποδεκτός ορισμός της λαογραφίας είναι ότι η
επιστήμη αυτή μελετά τον παραδοσιακό ή, όπω ς συχνά αναφέρεται, τον λαϊκό πο
λιτισμό. Η έννοια του παραδοσιακού πολιτισμού και η συναφής με αυτήν έννοια
του λαού συνιστούν τις β α σ ικές ανα λυτικές κ α τη γορ ίες στην επιστήμη της λα ο
γραφίας.
Α πό τον 19ο αιώ να, οπότε και τέθηκαν οι θεω ρητικές κ α ι μεθοδολογικές βά
σεις της επιστήμης της λα ογρ α φ ία ς, κ α ι έως τα μέσα π ερ ίπου του 20ού α ιώ να, ο
πα ραδοσ ια κ ός πολιτισμός θεω ρούνταν ένα στατικό και ακίνητο σώμα στοιχείων
του πολιτισμού, τα ο π ο ία α νά γο ν τα ι σε π ρ ο γεν έσ τερ ες μορ φ ές της κοινω νικής
εξέλιξης. Π ρόκειται για στοιχεία πολιτισμού τα οποία επιβιώ νουν στο περιθώ ριο
του σ ύγχρονου βιομηχανικού πολιτισμού. Ο ι επιβιώ σ εις α υτές που θεω ρούνταν
ότι έμεναν αναλλοίωτες στον χρόνο και ανεπηρέαστες από τις σύγχρονες μορφές
κοινω νικής οργάνω σης, η οποία εμπεδω νόταν κατά κύριο λόγο στα βιομηχανικά
ανεπτυγμένα αστικά κέντρα, αναζητήθηκαν στον αγροτικό χώρο.
Τ ις τελευτα ίες δεκ α ετίες, ωστόσο, έχει επικρα τήσ ει στον χώ ρ ο των λαογρά-
φων μια διαφορετική θεώρηση αναφ ορικά με τον παραδοσια κό πολιτισμό. Ο π ο
λιτισμός, και συνακόλουθα ο παραδοσιακός πολιτισμός, δεν αντιμετω πίζεται πλέ
ον ως ένα αυτόνομο επ ίπ εδ ο της κ οινω νία ς που, ως τέτοιο, μένει α νεπ η ρ έα σ το
από τις εξελίξεις στο επίπεδο της οικονομίας, των κοινω νικών σχέσεων, της πολι
τικής κ.λπ. Α ναγνω ρίζεται, δηλαδή, ότι τα σ τοιχεία του πολιτισμού δια μορφ ώ νο
νται και μεταλλάσσονται όντας σε άμεση επικοινω νία κ α ι αλληλεπίδραση με τις
άλλες σ φ αίρες της κοινω νικής ζωής. Στο πλαίσιο των νέω ν αυτώ ν προσ εγγίσ εω ν
υποστηρίζεται ότι ο παραδοσιακός πολιτισμός δεν είναι στατικός αλλά δυναμικός
και, συνακόλουθα, τα στοιχεία του δεν επιβιώ νουν απλώς στο περιθώ ριο της σύγ
χρ ονη ς κ οινω νία ς αλλά μεταλλάσσονται, πρ οσ α ρ μ οζόμ ενα με τους δικούς τους
Ε Ν Ο Τ Η Τ Α 1.1
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
τρόπους και στους δικούς τους ρυθμούς και χρόνους στις ευρύτερες εξελίξεις του
κοινωνικού σχηματισμού στον οποίο διαμορφώ νονται και εκδηλώνονται.
Η έννοια του λαού τώ ρ α βρέθηκε στο κέντρο των θεω ρητικώ ν αναζητήσεω ν
και αποτέλεσε το πεδίο έντονων και συχνά ιδεολογικώ ν α ντιπαραθέσεω ν α νά με
σα στα διά φ ορα ρεύματα που ιστορικά αναπτύχθηκαν στον τομέα των λαογραφι-
κών σπουδών. Για πολλές δεκαετίες η έννοια του λαού ταυτιζόταν με το έθνος και
μάλιστα με την «αγνή»/«καθαρή», την «παραδοσιακή» του μορφή που (θεω ρήθη
κε ότι) δεν ήταν άλλη από την αγροτική. Αναζητήθηκαν συνεπώς εκείνες οι εκδη
λώσεις του παραδοσιακού πολιτισμού που μπορούσαν να υποστηρίξουν την ταύτι
ση λαού και έθνους και, συνακόλουθα, να α ποδείξουν και να επιβεβαιώ σουν την
κοινή κα τα γω γή ενός λαού, α δια φ ο ρ ο π ο ίη το υ κ ο ινω νικ ά α πό τη μια, απόλυτα
διακριτού πολιτισμικά από άλλους λαούς-έθνη από την άλλη.
Στην ίδ ια κ α τεύθυνσ η βρισ κ ότα ν κ α ι η γεν ικ ή π α ρ α δ ο χ ή γ ια το ε ν ια ίο κ α ι
αδιαφοροποίητο κάθε λαού και, συνακόλουθα, για το ομοιογενές των εκδηλώσε
ων του πα ραδοσια κού πολιτισμού. Κάτω από το πρίσμα αυτό το αντικείμενο της
λα ογρ α φ ία ς περιορίστηκε στη μελέτη ορισμένω ν μόνο εκφ άνσ εω ν του π α ρ α δ ο
σιακού πολιτισμού. Για π α ρ ά δειγμ α , οι μορφές πολιτισμού που π α ρ ά γοντα ι στα
αστικά κέντρα αγνοήθηκαν από τη λαογραφία καθώ ς θεωρήθηκε ότι δεν ήταν π α
ραδοσιακές. Ακόμη όμως και στο πλαίσιο του αγροτικού πολιτισμού, το ενδια φ έ
ρον στράφηκε μόνο σε ορισμένες όψ εις του, εκείνες που πιστοποιούσαν την υπ ο
τιθέμενη ομοιογένειά του.
Έ τσ ι, όμως, αγνοήθηκαν οι διαφορετικές πα ραδόσεις που αναπτύσσονται στο
πλαίσιο του ίδιου πολιτισμού, και οι οποίες είτε οργανώ νονται στη βάση του κυ
ρίαρχου πολιτισμικού δυϊσμού, της θεμελιώδους δηλαδή διάκρισης μεταξύ «ανώ
τερου» κ α ι «κατώ τερου» πολιτισμού στον αγροτικό χώ ρο, είτε α φ ορούν τη δ ια
μόρφωση υποπολιτισμικών ομάδων στα σύγχρονα αστικά κ έντρα - ομάδων δηλα
δή που συγκροτούν ιδια ίτερα α ξια κά συστήματα, παράγουν τα δικά τους πολιτι
σμικά πρότυπα κ α ι δια φ ο ρ ο π ο ιο ύ ντα ι - α ν κ α ι ό χι σ υ νο λ ικ ά - τόσο α πό τον κ υ
ρίαρχο πολιτισμό της κοινωνίας στην οποία βρίσκονται, όσο και από άλλες πολιτι
σμικές ομ ά δες με τις ο π ο ίες συμβιιόνουν στο π λα ίσ ιο του ίδιου πολιτισμού τον
οποίο και συνδιαμορφώνουν.
Στις μέρες μας τείνει να κυριαρχήσει ολοένα και περισσότερο μια διαφορετική
αντιμετώπιση του παραδοσιακού πολιτισμού, η οποία βοήθησε τη θεματολογική
ανανέωση του αντικειμένου της λαογραφίας. Έ τσ ι, αναγνωρίζεται ότι ο λαός είναι
μια αναλυτική κατηγορία κοινωνικο-πολιτισμική και όχι υπερ-ιστορική, όπως αυτή
του έθνους. Κ ατά συνέπεια, τα κριτήρια για τον ορισμό του λαού θα πρ έπει να εί
να ι πολιτισμικά, κατά βάση δηλαδή κοινω νικά. Η κοινω νικο-πολιτισμική αυτή
προσέγγιση επιτρέπει μια διαφορετική θέαση του αντικειμένου της λαογραφίας,
καθώ ς αναγνω ρίζεται ότι στο πλαίσιο του ίδιου κοινωνικού σχηματισμού παράγο-
νται διαφοροποιημένα, διαφορετικά και, κάποτε, ανταγωνιστικά πολιτισμικά μορ
φώματα, α νάλογα με τους κοινω νικούς, οικονομικούς, γεω γραφικούς/τοπικούς,
εθνοτικούς, θρησκευτικούς, γλωσσικούς ή άλλους παράγοντες κοινωνικής διαφ ο
ροποίησης που εμφανίζονται σε κάποιον κοινωνικό σχηματισμό.
I 25
ΕΝΟΤΗΤΑ 1.1
Η υποχώρηση της επικρατούσας έως και σχετικά πρόσφατα εθνοκεντρικής λο

γική ς σ υνοδεύεται από τη β α θμ ια ία εγκατάλειψ η της θέσης που υποστήριζε την
ο μ ο ιο γένεια του π α ρ α δοσ ια κ ού πολιτισμού. Η α ναγνώ ρισ η της ετερότητας στο
πλαίσιο ενός πολιτισμού α να δεικ νύεται πλέον τόσο στον αγροτικό όσο κ α ι στον
αστικό χώρο. Η ανάπτυξη της αστικής λα ογρα φ ία ς μεταπολεμικά, όπω ς επίσης η
επέκταση του λαογραφικού ενδιαφέροντος σε μειονοτικούς πληθυσμούς (γλωσσι
κές, θρησκευτικές, κοινω νικές, εθνοτικές κ.λπ. μειονότητες) κ α ι σε πα ρακοινω -
νια κ ές και υποπολιτισ μικές ο μ ά δες είνα ι α ποτελέσ μα τα νεό τερ ω ν θεω ρητικώ ν
αναζητήσεω ν που οδήγησαν στη θεματολογική ανανέω ση κ α ι τον μεθοδολογικό
επαναπροσδιορισμό της επιστήμης της λαογραφίας.
Δ ρ α σ τ η ρ ιό τ η τ α 1 /Κ ε φ ά λ α ιο 1
Οι έννοιες «λαός» και «παραδοσιακός πολιτισμός» συνιστούν τις βασικές αναλυτικές κα
τηγορίες της επιστήμης της λαογραφίας. Να αναφέρετε δύο τρία βασικά χαρακτηριστικά
τους, συγκρίνοντάς τα με παλαιότερες αντιλήψεις που επικρατούσαν στον χώρο των λαο-
γραφικών σπουδών.
Μια ενδεικτική απάντηση θα βρείτε στο Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου.
1.1.3 Η μέθοδος της λαογραφίας

Σ κοπός της λα ογρ α φ ία ς είνα ι α φ ενός ο εντοπισμός κ α ι η καταγραφ ή των εκ
δηλώσεων του παραδοσιακού πολιτισμού και αφετέρου η ερμηνεία τους. Η διπλή
αυτή στοχοθεσία πρ οϋποθέτει ότι ο επιστήμονας λα ογρ ά φ ος π ρ έπ ει να ακολου
θήσει διαφορετικές μεθόδους κατά την εκτέλεση της εργασίας του.
Η επιτόπια έρευνα ή έρευνα πεδίου είναι η μέθοδος που χρησιμοποιούν οι λαο-
γρά φ οι για τον εντοπισμό και την καταγραφή του λαογραφικού υλικού. Η επιτόπια
έρευνα διεξάγεται σε μια κοινότητα τοπικά ορισμένη και περιορισμένη και είναι δυ
νατό να οργανω θεί είτε θεματολογικά είτε τοπικά. Η πρώτη περίπτωση αναφέρεται
στη συλλογή στοιχείων από διαφορετικές περιοχές που εντάσσονται στην ίδια θεμα
τική ενότητα. Στη δεύτερη περίπτωση εκείνο που ενδιαφέρει είναι η εξαντλητική κα
ταγρα φ ή του συνόλου των στοιχείω ν του π α ρ α δοσ ια κ ού πολιτισμού μιας τοπικ ά
προσδιορισμένης κοινότητας. Και στις δύο περιπτώσεις, ωστόσο, η επιτόπια έρευνα
είναι εκείνη που θα επιτρέψει στον λαογράφο να συλλέξει και να καταγράψ ει εκεί
νες τις εκδηλώσεις του πολιτισμικού βίου που τέθηκαν στο ερευνητικό του στόχαστρο.
Συμπληρωματικά προς τα ευρήματα της επιτόπιας έρευνας θα πρέπει να χρησι
μοποιούνται παλιότερες εργα σ ίες που έχουν δ ιεξα χθ εί στην ίδια περιοχή, με την
προϋπόθεση βέβαια ότι οι έρευνες αυτές πληρούν τις θεωρητικές και μεθοδολογι
κές προϋποθέσεις που καθιστούν έγκυρα τα αποτελέσματά τους, τόσο στο στάδιο
της καταγραφής και της συλλογής, όσο και στο στάδιο της ερμηνείας. Κάποτε μάλι
στα κρίνεται σκόπιμο η μελέτη των παλιότερων αυτών εργασιών να προηγείται της
διεξαγω γής της επιτόπιας έρευνας, ώστε να επισημανθούν πλευρές που δεν έχουν
μελετηθεί και, συνακόλουθα, να περιληφθοΰν στον σχεδίασμά της έρευνας.
ΕΝΟΤΗΤΑ 1 .1
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
Στο στάδιο της ερμηνείας των στοιχείων του παραδοσιακού πολιτισμού, οι μέ
θοδοι που χρησιμοποιούνται μπορεί και π ρ έπ ει να είναι πολλές κ αι διαφορετικές.
Τα λαογραφ ικά φ αινόμενα δεν είναι μονοσήμαντα. Συνιστούν καταστάσεις πολύ
πλευρ ες που εγγρ ά φ ο ντα ι τα υτόχρονα σε πολλά π ε δ ία του κοινω νικού. Γ ια τον
λόγο αυτό γίνονται αντικείμενο μελέτης και από άλλες επιστήμες και, κατά κύριο
λόγο, από την κοινωνική ανθρω πολογία, την ιστορία, την κοινω νιολογία, την α ρ
χ α ιο λ ο γία κ α ι τη γλω σσολογία. Η λα ογρ α φ ία , στοχεύοντας σε μια συνολική και
ό χι α ποσ πα σ μ α τικ ή θεώ ρηση των εκδηλώ σεω ν του π α ρ α δ ο σ ια κ ο ύ πολιτισμού
(οφείλει να) λαμβάνει υπόψη τα πορίσματα των διαφορετικώ ν αυτών θεωρήσεων
και (να) ενσωματώνει κριτικά στις δικές της μεθόδους στοιχεία από τη μεθοδολο
γ ία τω ν συναφώ ν αυτώ ν επιστημονικώ ν κλάδων. Μ έσα α πό ένα διεπιστημονικό
πρ ίσ μ α δίνοντα ι α σ φ α λώ ς α ρ τιότερ ες α πα ντή σ εις στα ερω τήματα που τίθ εντα ι
κατά τη διαχείριση του λαογραφικού υλικού και τα οποία αφορούν:
α) την αναζήτηση των συνθηκών εκδήλωσης και του τρόπου διαμόρφω σης και
επικράτησης των εκδηλώσεων του παραδοσιακού πολιτισμού-
β) τη μορφή των λα ογρα φ ικώ ν φαινομένω ν, τους τρόπους διάδοσ ής τους και
τις μεταλλαγές που συντελούνται κατά τη διάδοσή τους-
γ) την προσαρμογή των παραδοσιακώ ν πολιτισμικών φαινομένω ν στην κίνηση
και στις αλλαγές της κοινω νίας στην οποία εκδηλώνονται.
Σχετικά με το ζήτημα των πολλαπλών μεθόδων που χρησιμοποιεί η λαογραφία
στο στάδιο της ερμηνείας του υλικού που έχει εντοπιστεί, κ α τα γρ α φ εί και π ε ρ ι
γ ρ ά φ ε ι ύσ τερα α πό επιτόπια έρευνα, είνα ι χα ρα κτη ρισ τικά τα λόγια της Άλκης
Κυριακίδου-Ν έστορος, μιας από τις σημαντικότερες λαογράφους, που με το έργο
της συνέβαλε στον θεωρητικό και μεθοδολογικό επαναπροσδιορισμό που γνώ ρ ι
σε μεταπολεμικά η λαογραφ ία στην Ελλάδα:
«Η λαογραφ ία είναι επιστήμη φιλολογική, γ ια τί χρησιμοποιεί φιλολογι

κές μεθόδους- είναι επιστήμη ιστορική, για τί χρησιμοποιεί ιστορικές μ ε
θόδους■είναι επιστήμη εθνολογική, γ ια τί χρησιμοποιεί εθνολογικές μ ε
θόδους· είναι επιστήμη κοινωνιολογική, για τί χρησιμοποιεί κοινωνιολο
γικές μεθόδους· και πάνω α π ’όλα είναι επιστήμη ανθρωπιστική, για τίτο
αντικείμενό της είναι ο λαϊκός άνθρωπος και ο πολιτισμός του».
(Κυριακίδου-Νέστορος, σ. 1997)
1.1.4 Συγκλίσεις και αποκλίσεις με την ιστορία, την

κοινωνιολογία και την κοινωνική ανθρωπολογία
Ό π ω ς ήδη αναφέρθηκε, οι επιστήμονες λαογράφοι κατά την άσκηση της ερ γα
σίας τους και ειδικότερα στο στάδιο της ερμηνείας των ευρημάτων που απέδωσε η
επιτόπια έρευνα οδηγούνται συχνά σε κοινωνιολογική, ιστορική και ανθρω πολο
γική συνεξέταση. Η συνεξέταση αυτή, τα σημεία σύγκλισης της επιστήμης της λα
ογραφίας με άλλους συναφείς κλάδους των επιστημών του ανθρώπου και, ειδικό
τερα, με τις κοινωνικές επιστήμες θεω ρείται επιβεβλημένη. Στο μέτρο που οι λαο-
I
ΕΝΟΤΗΤΑ 1.1
γρ ά φ οι επιδιώ κουν μια ολιστική προσέγγιση των φαινομένω ν του πολιτισμού, θα

πρ έπ ει να είναι σε θέση να κατανοούν όλους τους πολλαπλούς και σύνθετους τρό
πους με τους οποίους ο πολιτισμός εγγράφ εται στο κοινωνικό γίγνεσθαι.
Η σύγκλιση αυτή με τις άλλες κ οινω νικ ές επιστήμες, α ποτέλεσ μα σε μεγάλο
βαθμό του μεθοδολογικού και θεωρητικού επαναπροσδιορισμού που έλαβε χώ ρα
στην επιστήμη της λ α ο γ ρ α φ ία ς μετά τον Β ' Π α γκ ό σ μ ιο πόλεμ ο, δεν σ η μ α ίνει
ασφαλώς περιορισμό της αυτονομίας της λα ογρ α φ ία ς και την επικάλυψή της από
την κοινωνιολογία, την ιστορία και, πολύ περισσότερο, την κοινωνική ανθρωπολο
γία. Η λαογρα φ ία εξακολουθεί να πα ρ α μ ένει ένα διακριτό π εδίο του επιστητού,
καθώ ς ορ γα νώ νετα ι -ό π ω ς κ ά θε επισ τή μ η - οριοθετώ ντα ς το δικ ό της γνω στικό
αντικείμενο, συγκροτώντας με αυστηρό και συστηματικό τρόπο τους δικούς της με
θοδολογικούς κ ανόνες και αναδεικνύοντας, τέλος, μια ιδιαίτερη ματιά, μια ξεχω
ριστή θέαση ακόμη και όταν πρόκειται για φαινόμενα που εμπίπτουν στο ερευνη
τικό και γνιυσιοθεωρητικό ενδιαφέρον άλλων, συναφών επιστημονικών κλάδων.
Η λα ογρ α φ ία εξετάζει συγχρονικές όψ εις ενός κοινω νικού σχηματισμού που
εγγράφ ονται στη σφαίρα του πολιτισμού, ενώ η ιστορία στρέφει την πλάτη της στο
παρόν και εστιάζει το βλέμμα της στο παρελθόν. Ωστόσο, η διάσταση του χρόνου,
που συνιστά σημείο απόκλισης για τις δύο επιστήμες, λειτουργεί ταυτόχρονα και
ως σημείο σύγκλισης. Η λα ογρα φ ία είνα ι ασφαλώ ς επιστήμη που ερευνά φ α ινό
μενα της σ υ γχ ρ ο νία ς- η ματιά της π α ρ ’ όλα αυτά δεν μπορ εί να π ερ ιο ρ ισ τεί στο
παρόν. Ως επιστήμη που μελετά φ α ινόμ ενα που α νά γοντα ι στην παράδοση είναι
υπ ο χρ εω μ ένη ν α δ ιερ ευ ν ά τα υ τό χρ ο να κ α ι στους δύο χρ ο νικ ο ύ ς ά ξο νες: τόσο
στον συγχρονικό όσο και στον διαχρονικό.
Η διαχρονική αυτή διάσταση της οπτικής της είνα ι που φ έρ ν ει τη λ α ογρ α φ ία
σε εγγύτητα με την ισ τορία, την επιστήμη εκείνη που εξ ορισμού ε π ιχ ε ιρ ε ί μια
ανασύσταση του παρελθόντος. Μ ε την ανάπτυξη μάλιστα του κλάδου της κοινω νι
κής ιστορίας η λαογραφία δεν μπορεί και δεν πρ έπ ει να πα ραμ ένει κοινω νός μιας
γραμμικής και εξελικτικής ιστορικής θεώ ρησης - κληρονομιά της πολιτικής και
διπλω ματικής ισ τορίας του 19ου αιώ να. Θ α π ρ έπ ει, α ντίθετα , να εγκ ύ ψ ει στην
προσέγγιση του παρελθόντος που π ρ ο ά γει η κοινω νική ιστορία, στο πλαίσιο της
οποίας ζητούμενο δεν είναι η αλληλουχία των γεγονότω ν αλλά οι πα ράγοντες και
οι συνθήκες του κοινωνικού γίγνεσ θαι που την πριμοδότησαν.
Η προσέγγιση αυτή, που θεμελιώνεται στη θεώρηση του πολιτισμού ως πεδίου
αλληλένδετου και σε σχέση διάδρασης με τα άλλα πεδία τα οποία συγκροτούν κάθε
κοινω νικό σχηματισμό, φ έρ νει τη λ α ο γρ α φ ία εγγύτερα όχι μόνο στην κοινω νική
ιστορία αλλά και στην κοινωνιολογία. Η κοινωνιολογία οργανώ νει τους θεματικούς
της άξονες τόσο στη διαχρονία όσο και στη συγχρονία σε μεγάλη κυρίω ς κλίμακα.
Η κοινωνιολογική ματιά είναι χρήσιμη στη λαογραφική προσέγγιση, με την προϋ
πόθεση βέβαια ότι οι κοινωνιολογικές θεωρήσεις σχετικά με τους όρους διαμόρφω
σης, διατήρησης και μετασχηματισμού των κοινω νικώ ν δομώ ν θα ενταχθούν στο
σώμα της λαογραφίας προσαρμοσμένες στη δική της σαφώς μικρότερη κλίμακα.
Η κοινωνική ανθρω πολογία είνα ι ο το μ έα ς τω ν κοινω νικ ώ ν επιστημώ ν που
βρίσ κετα ι πλησιέσ τερα α πό οποιονδή ποτε άλλον σε αυτόν της λ α ο γρ α φ ία ς. Τ α
28
Ε Ν Ο ΤΗ ΤΑ 1 . 1
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
σημεία σύγκλισης κ α ι επικάλυψ ης είνα ι πολλά. Α φ ορούν τόσο τη θεω ρ ία και τη

μεθοδολογία όσο και το ίδιο το αντικείμενο του επιστημονικού τους ενδ ια φ έρ ο
ντος. Τ α σημεία δια φ οροποίησ η ς α ντίθετα είνα ι λιγοστά κ α ι στις μέρες μας τεί
νουν όλο και περισσότερο να γίνονται δυσδιάκριτα.
Τάσο η λαογραφ ία όσο και η κοινωνική ανθρω πολογία μελετούν τον π α ρ α δο
σιακό πολιτισμό και μάλιστα σε τοπικό επίπεδο, οργανώ νοντας μεθοδολογικά την
προσέγγισή τους χρησιμοποιώ ντας την έρ ευνα πεδίου. Σύμφω να με παλιότερες
διακρίσεις η διαφ ορά τους βρισκόταν στο ότι η κοινωνική ανθρω πολογία έστρεφε
το ενδιαφ έρον της σε λαούς που αρχικά τους αποκαλούσαν «πρωτόγονους» ή «μη
ιστορικούς», λαούς δηλαδή χω ρ ίς γρ α πτή ιστορία. Η λ α ο γρ α φ ία α πό την άλλη
έστρεψ ε εξα ρ χή ς το βλέμμα της στη μελέτη τω ν λεγά μενω ν «ιστορικώ ν λαών».
Α πό την άλλη, όπω ς η κοινωνική ανθρω πολογία, έτσι και η λα ογρ α φ ία ενδιαφ έ-
ρ ετα ιγ ια τη ν πλευρά του παραδοσιακού πολιτισμού (ιστορικών λαών) που συνδέ
εται με την προφορικότητα και όχι με τον γραπτό λόγο.
Τ ις τελευταίες δεκ α ετίες ωστόσο πα ρατηρείτα ι ένα ά νοιγμ α της α νθρω πολο
γία ς και σε σύγχρονους «ιστορικούς» πολιτισμούς, με αποτέλεσμα τα όρια ανάμε
σα στη λαογραφία και την ανθρωπολογία να καθίστανται περισσότερο δυσδιάκρι
τα και σε ορισμένες περιπτώ σεις παύουν, σχεδόν, να υπάρχουν. Ε ίναι η περίπτωση
της αστικής λαογραφίας και της στραμμένης οτα φαινόμενα των σύγχρονων μεγα-
λουπόλεων κοινωνικής ανθρωπολογίας. Π α ρ ’ όλα αυτά κοινωνική ανθρωπολογία
κα ι λα ογρ α φ ία συνιστούν διακριτούς τομ είς των κοινω νικώ ν επιστημών, καθώς,
πρακτικά, η λαογρα φ ία εστιάζει την προσοχή της στη μελέτη ενός και μόνο λαού,
γεγονός που παλιότερα της είχε προσδώσει τον ρόλο της οιονεί εθνικής επιστήμης.
Ά σ κ η σ η Α υ τ ο α ξ ιο λ ό γ η σ η ς 2 /Κ ε φ ά λ α ιο 1
Συμπληρώστε τα κενά στο παρακάτω κείμενο χρησιμοποιώντας -μ ία ή περισσότερες φο
ρές- τις λέξεις πολιτισμός, καταγωγή, παρόν, παρελθόν, κοινωνικές δομές.
Η λαογραφία μελετά πολιτισμικά φαινόμενα που εκδηλώνονται σ τ ο ............................... ενώ
η ιστορία ασχολείται με συμβάντα τ ο υ ........................ Ωστόσο, καθώς η λαογραφία ενδια-
φέρεται για τ η ν των φαινομένων τ ο υ , στρέφεται ταυτό
χρονα και σ τ ο ............................. Τόσο η λαογρα φ ία όσο και η κοινωνιολογία μελετούν το
αντικείμενό τους και στους δύο χρονικούς άξονες (παρελθόν-παρόν). Μόνο που η λα ο
γραφ ία δεν ενδιαφέρεται συνολικά για τ ι ς ........................... αλλά για τη σχέση τους με τα
φαινόμενα τ ο υ ...................................σε μια μικρή γεωγραφική κλίμακα.
Τις σωστές απαντήσεις θα βρείτε στο Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου.
Ενότητα 1.2
ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

ΤΗΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ
Στην ενότητα αυτή θα παρουσιάσουμε συνοπτικά τις βασικές α ρ χές γύρω από
τις οποίες συγκροτήθηκε η Γερμανική Λ αογραφική Σχολή, καθώ ς και τη θεω ρία
των επιβιώ σεω ν του Ε. Tylor. Η θεω ρία των επιβιώ σεω ν εγγρ ά φ ετα ι στο πλαίσιο
των εξελικτικών θεωριώ ν που αναπτύχθηκαν στον αγγλοσαξονικό χώ ρο ατα τέλη
του 19ου αιώνα. Η Γερμανική Λ αογραφική Σχολή, κυρίαρχη στον ευρω παϊκό χώ
ρο τον 19ο αιώ να, α ποτελεί κοινή πα ραδοχή ότι ήταν το βασικό υπ ό δειγμ α στην
ανάπτυξη της επιστημονικής λαογραφίας στην Ελλάδα.
1.2.1 Η γερμανική ρομαντική λαογραφία

Η Γ ερμανική Λ αογραφ ική Σχολή θεω ρ είτα ι ο δια π ρ επ έσ τερ ο ς εκπρόσω πος
του γερμα νικού ρομαντισμού. Π ρ όκ ειτα ι για ένα κίνημα που γεν νιέτα ι στα τέλη
του 18ου αιώ να και κυριαρχεί σε ολόκληρη την Ευρώπη έως τα μέσα περίπου του
19ου αιώ να. Ο ρομαντισμός τονίζει ιδιαίτερα το συναίσθημα, το οποίο αντιπαρα-
βάλλει στη νο η σ ια ρ χία κ α ι τον ορ θό λόγο που προβλήθηκα ν α πό το κίνημα του
Διαφωτισμού κατά τον 18ο αιώ να. Στο κλίμα αυτό του ρομαντισμού γεννιέτα ι και
η γερμανική λαογραφία. Ο ι α πα ρχές της συνδέονται μάλιστα με μια δύσκολη π ο
λιτικά εποχή για τους Γερμανούς, που συμπίπτει με την κατάκτηση των γερ μ α ν ι
κών κρατιδίων από τα στρατεύματα του Ν απολέοντα στις α ρχές του 19ου αιώνα.
Την εποχή αυτή λοιπόν στο πλαίσιο του γερμανικού ρομαντισμού αναδεικνύε-
ται η ιδέα του έθνους ως του στοιχείου εκείνου που διασφαλίζει τη συνοχή και την
πολιτική σταθερότητα του κράτους. Στο πλαίσιο του έθνους, το οποίο κατά βάση
ορίζεται ως γλωσσική κοινότητα, διαμορφώ νεται η αίσθηση μιας ξεχω ριστής κοι
νής ταυτότητας. Το κίνημα του γερμανικού ρομαντισμού υποστήριξε ότι αυτό το
αίσθημα του συνανήκειν συνιστά έκφραση μιας ξεχω ρισ τής ποιότητας που ονο
μάστηκε «η ψυχή του λαού».
Η «ψυχή του λαού» συμπυκνώνει την ουσία κάθε έθνους και συνιστά στοιχείο
οντολογικό, υπερ-ιστορικό. Π αραμένει δηλαδή αμετάβλητη, ανεπηρέαστη από τις
αλλαγές που διαδραματίζονται στο πεδίο των κοινωνικών σχέσεων, της οικονομίας,
της πολιτικής κ.λπ. Αυτή η υπερβατική ουσία, που, όπω ς υποστηρίχθηκε, συνιστά
την καθαρή και αναλλοίωτη στο πέρασμα του χρόνου διάσταση κάθε λαού/έθνους,
θεωρήθηκε ότι μπορεί να εντοπιστεί μόνο μέσω των εκδηλώσεών της. Και οι εκδη
λώσεις αυτές που συνέχουν και συνέλκουν στο διάβα του χρόνου -τους Γερμανούς
στην προκειμένη περίπτω ση - και στις οποίες κρυσταλλώνεται η «ψυχή του λαού»
δεν ήταν άλλες από τις παραδοσιακές εκδηλώσεις του λαϊκού πολιτισμού. Σύμφω-
ΕΝΟΤΗΤΑ 1 . 2
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
να, μάλιστα, με τις αντιλήψεις της εποχής ο αγροτικός χώρος και ο αγροτικός πολι
τισμός συνιστούσαν το καταλληλότερο πεδίο για τον εντοπισμό τους.
Εδώ ακριβώ ς κάνει την εμφάνισή της η λαογραφική επιστήμη, που καθίσταται
το βασικό ερ γα λείο του γερμα νικού ρομαντικού κινήματος με στόχο την εθνική
αυτογνω σία και αυτοσυνείδηση των Γερμανών. Η λα ογρα φ ία θα αναζητήσει στα
ήθη, στα έθιμα και στις σ υμπεριφορές του αγροτικού πληθυσμού την καθαρή και
αναλλοίωτη ουσία που δια κρίνει το κάθε έθνος και το δια φ ορ οπ οιεί από τα υπό
λοιπα . Έ τ σ ι, όμω ς, η λ α ο γρ α φ ία , μια επιστήμη ν έ α που σ υ γκ ρ ο τείτα ι την ίδια
ακριβώ ς εποχή, αποκτά στη Γ ερμ ανία π ερ ισ σ ότερο από οπουδήποτε αλλού τον
χαρακτήρα εθνικής επιστήμης.
Στο κίνημα του γερ μ α νικ ο ύ ρομαντισμού η έννο ια του έθνους θα π ρ έ π ε ι να
μπολιάζει και να διαπερνά την πολιτική εξουσία, θα πρ έπει δηλαδή να ανακλάται
στο κράτος. Στην περίπτω ση αυτή θα πρόκειτα ι για ένα εθνικό κράτος, ένα κ ρ ά
τος δηλαδή εθνικά ομοιογενές που θα συνιστά την πολιτική έκφραση του έθνους
και, συνακόλουθα, της «ψυχής του λαού». Στον βαθμό που το κράτος συνιστά έκ
φραση της «ψυχής του λαού», η τελευταία θα π ρ έπ ει να δια π ερ νά το πνεύμα των
νόμων και ευρύτερα την άσκηση της πολιτικής. Η συνοχή του κράτους θα διασφα
λίζεται στον βαθμό που το έθνος είναι σε θέση να ανα γνω ρίζει ότι οι νόμοι και η
πολιτική που ακολουθείται, όποια και αν είναι αυτή, απαντούν στις ουσιαστικές
ανάγκες της «ψυχής» του.
Εδώ ακριβώ ς διαμορφώ νεται ο ρόλος που κλήθηκε να π α ίξει η λαογραφία, ως
εθνική επιστήμη. Από τη μια θα έπρεπε να λειτουργήσει ως αρωγός της πολιτικής επι
στήμης, ώστε να βοηθήσει την «τέχνη του κυβερνάν» να προσαρμόσει τους νόμους
και τη διακυβέρνηση με τρόπο που να εναρμονίζονται με τη βαθύτερη ποιότητα της
γερμανικής «ψυχής» και να ανταποκρίνονται στις ανάγκες της. Ταυτόχρονα ο λαός
θα έπρεπε να βρίσκεται σε τέτοιο σημείο αυτεπίγνωσης, ώστε να μπορεί να αναγνω
ρίσει μια πολιτική ως εθνική, ακόμη και αν είναι σκληρή ή ακόμη και επαχθής.
Υποστηρίχθηκε δηλαδή ότι συχνά το επίπεδο αυτογνωσίας ενός λαού είναι χ α
μηλό, εξαιτίας, για παράδειγμα, της επαφής με άλλους λαούς ή/και της επίδρασης
διαφορετικώ ν πολιτισμικών συστημάτων. Έ τσ ι, π α ρ ά το γεγονός ότι η ουσία του
λαού π α ρ α μ ένει καθαρή κ α ι αναλλοίωτη, διαστρεβλώ νεται η εικόνα που έχει ο
λαός για την ουσία του, δηλαδή η εικόνα που έχει ο λαός για τον πραγματικό εαυ
τό του. Έ ρ γ ο , λοιπόν, της λαογραφ ίας θα έπρεπε να είναι η διά πλαση/διαπαιδα
γώ γηση του έθνους, με άλλα λόγια η χειρ α γώ γη σ ή του. Ο ι α να ζητήσ εις αυτές,
πλαισιω μένες με μια γερμανική εκδοχή της μεσσιανικής ιδεολογίας για τον π ερ ι
ούσιο λαό, οδήγησε στις θεω ρητικές κατασκευές της ά ρ ια ς φυλής, με τα γνωστά
τραγικά για την Ευρώπη αποτελέσματα.
Αναφερθείτε, σε ένα κείμενο που να μην ξεπερνά τις 100 λέξεις, στις έννοιες «έθνος» και
«ψυχή του λαού» έτσι όπως ορίζονται στο πλαίσιο της Γερμανικής Λαογραφικής Σχολής.
Συγκρίνετε την απάντησή σας με την ενότητα που προηγήθηκε καθώς και με τη δική μας
απάντηση, που δίνεται στο Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου.
Ε Ν Ο Τ ΗΤ Α 1 . 2
Ά σ κ η σ η Α υ τ ο α ξ ιο λ ό γ η σ η ς 3/Κεφάλαιο 1
Σημειώστε με / ποια από τις ακόλουθες προτάσεις είναι σωστή και ποια λάθος.
Σωοτό Λάθος
1. Η Γερμανική Λαογραφική Σχολή έθεσε σκοπό της λαογραφίας
την ανάπτυξη της αυτοσυνειδησίας του γερμανικού λαού.
2. Η ανάπτυξη της αυτεπίγνωσης του γερμανικού λαού
θα οδηγούσε στη σύσφιγξη των σχέσεων του
υε τους άλλους λαούς.
3. Η Γερμανική Λαογραφική Σχολή συνέβαλε στη διάδοση
των ιδεών περί ανωτερότητας της γερμανικής φυλής.
Θα βρείτε τις σωστές απαντήσεις στο Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου.
1.2.2 Η θεωρία των επιβιώσεων του Ε. Tylor

Η γερμανική λα ογρα φ ία υπό την επίδραση του ρομαντισμού α να δεικ νύει την
ιδέα της καθαρότητας του έθνους, της υπερβατικής «ψυχής», την οποία αναζητά
στο πα ρελθόν κ α ι στις π α ρ α δοσ ια κ ές εκδηλώ σεις του αγροτικού πληθυσμού. Ο ι
εξελίξεις στην Α γγλία και στη Γαλλία, όντας ακόμη στο πνεύμα του Διαφωτισμού,
οδήγησαν σε μια δια φ ορετική προσ έγγισ η τω ν φ α ινομ ένω ν του π α ρ α δ ο σ ια κ ο ύ
πολιτισμού. Α να φ ερ όμ α σ τε στην εξελικτική θ εω ρ ία που συνιστά προσ α ρ μ ογή
στον χώ ρο των κοινωνικών επιστημών και στη μελέτη του πολιτισμού της θεω ρίας
του Δαρβίνου για την εξέλιξη των ειδών.
Στο κέντρο της θεω ρίας αυτής βρίσκεται η ιδέα της προόδου, της ανοδικής δη
λαδή πορείας του ανθρώπινου είδους από κατώ τερες σε ανώ τερες μορφές κοινω
νικής οργάνω σης και πολιτισμού. Στη βάση αυτής της κεντρικής πα ραδοχή ς θεω
ρήθηκε ότι οι ευρω παϊκές κοινω νίες του 19ου αιώ να βρίσκονται στην υψηλότερη
βα θμ ίδα πολιτισμού, έχοντας δια νύσ ει π ρ οοδευτικ ά όλα τα στά δια μιας π α γκ ό
σμιας διαδικασίας κοινωνικής εξέλιξης. Α ντίθετα, οι «πρωτόγονοι» λαοί υποστη-
ρίχθηκε ότι δεν έχουν ολοκληρώσει ακόμη αυτή την προοδευτική π ο ρ εία κα ι έτσι
βρίσκονται σε κάποιο προγενέστερο στάδιο πολιτισμού. Στο πνεύμα των θεω ρή
σεων αυτών συγκροτήθηκαν ταξινομικά σχήματα που τοποθετούσαν πολιτισμούς
σε μια εξελικτική σειρά, στην οποία αποτυπω νόταν η διαδρομή από τους κατώ τε
ρους στους ανώ τερους. Στην κορυφή αυτής της διαβαθμισμένης π ο ρ εία ς βρισκό
ταν ο σύγχρονος δυτικός πολιτισμός, ο οποίος πρώ τος είχε διανύσει όλη την α π ό
σταση α πό τα κατώ τερα α ρ χικ ά στάδια του ανθρώ πινου πολιτισμού έω ς τα υψ η
λότερα σημεία του.
Η θεώρηση αυτή, που χαρακτήρισε την επιστήμη της κοινω νικής α νθρω πολο
γ ία ς στα π ρ ώ τα της βήματα, επ η ρ έα σ ε σε μεγά λο β α θμ ό κ α ι τις λ α ο γ ρ α φ ικ έ ς
σπουδές. Σε αυτό συνέτεινε η θεω ρία του Άγγλου Ε. Tylor σχετικά με πλευρές του
πολιτισμού που συνιστούν επιβιώ σ εις προγενέσ τερ ω ν σταδίω ν της εξέλιξης. Τα
Ε Ν Ο Τ Η ΤΑ 1 . 2
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
επιβιώ ματα αυτά που εντοπίζονται ατα κατώ τερα κοινω νικά στρώ ματα και στον
αγροτικό χώ ρο διατηρήθηκαν, όπως υποστηρίχθηκε, χάρη κυρίω ς στη δύναμη της
συνήθειας. Η μελέτη τους τώ ρα μπορεί να γ ίν ει μόνο εφόσον τοποθετηθούν στο
ιδια ίτερο (και κατώ τερο) στάδιο του πολιτισμού στο οποίο αντιστοιχούν και όχι
στο (ανώτερο) στάδιο στο οποίο βρίσκονται/επιβιώνουν.
Δ εν π ρ οκ ρίνετα ι ωστόσο μια αναγω γή στο παρελθόν, όπω ς κ ά νει ο γερ μ α ν ι
κός ρομαντισμός, ο οποίος στοχεύει στην ανακάλυψη της καταγω γής και της κ α
θα ρή ς μορφής αυτώ ν των επιβιω μάτω ν που θα οδηγήσουν στην ανακάλυψ η της
υπερβατικής και αναλλοίωτης (δηλαδή στατικής και, συνακόλουθα, χω ρίς δυνα
τότητα εξέλιξης) «ψυχής του λαού». Ο Ε. Tylor υ ιο θ ετεί ένα δια φ ορετικό δρόμο
σχετικά με τη μελέτη αυτών των επιβιω μάτω ν, καθώ ς δια φ ορ ετικ ός είνα ι ο σκο
πός του: η ανακάλυψη των νόμων που διέπουν την παγκόσμια εξέλιξη, νόμων κοι
νών για όλη την ανθρω πότητα που θα επιτρέψ ουν σε όλους τους λαούς να π ρ ο ο
δεύσουν, να ανέλθουν μέσα από μια π ο ρ εία ρήξεων, ασυνεχειώ ν και μεταβολών
στα ανοπερα στάδια πολιτισμού που έχει κατακτήσει ο δυτικός ευρω παϊκός πολι
τισμός. Για τον σκοπό αυτό, λοιπόν, π ρ ο κ ρίνει τη σ ύγκριση των επιβιώ σεω ν που
εντοπίζονται σε μια ανώτερη βαθμίδα εξέλιξης με σύγχρονους πολιτισμούς που
τοποθετούνται σε π ρ ογενέσ τερα στάδια της εξέλιξης - στην «παιδική ηλικία της
ανθρωπότητας» σύμφωνα με τα λεκτικά σχήματα που χρησιμοποιήθηκαν.
Κ λείνοντας την ενότητα αυτή στην οποία παρουσιάσαμε συνοπτικά τη Γερμα-
νική Λ α ο γρ α φ ικ ή Σχολή κ α ι σ το ιχ εία α π ό τη θ ε ω ρ ία τω ν επ ιβ ιώ σ εω ν του Ε.
Tylor, θα προχωρήσουμε σε κάποιες πρώτες επισημάνσεις σχετικά με την επίδρ α
σή τους στη συγκρότηση της επιστημονικής λα ογρα φ ία ς στη χώ ρα μας. Α ποτελεί
κοινή παραδοχή πω ς η γερμανική λαογραφία ήταν το υπόδειγμα της συγκρότησης
της ελληνικής, δίχω ς η τελευταία να α ποτελεί πιστό αντίγραφ ο της πρώτης. Η ελ
ληνική λαογρα φ ία στα πρώ τα της βήματα κινήθηκε στο πνεύμα του ρομαντισμού
και του εθνοκεντρισμού, ενσω ματώ νοντας ωστόσο στοιχεία και από άλλες θεω
ρήσεις. Η θεω ρία του Ε. Tylor υπήρξε η σημαντικότερη από αυτές.
Η συγκριτική μέθοδος που εισηγήθηκε ο Ε. Tylor χρησιμοποιήθηκε α πό τον
θεμελιωτή της ελληνικής επιστημονικής λα ογρ α φ ία ς Ν. Πολίτη. Τ α επιβιώ ματα
ωστόσο προς τα οποία έστρεψε την ελληνική λαογραφία ενδιέφ εραν αποκλειστι
κά κ α ι μόνο από την άποψη της ιστορικής τους καταγωγής - και μάλιστα μονοσή
μαντα από την ελληνική Αρχαιότητα. Αυτό ασφαλώς σ υνδέεται με τους σκοπούς
που τέθη κ α ν κ α τά τη συγκρότηση της ελληνικής λ α ο γρ α φ ία ς κ α ι οι ο π ο ίο ι δεν
ήταν άλλοι από την απόδειξη της καταγωγής των νεοελλήνων από τους αρχαίους.
Έ τσ ι, ως επιβιώ ματα αναγνω ρίζονταν μόνο τα στοιχεία εκείνα που η καταγω γή
τους μπορούσε ν α α να χθ εί στον α ρχα ίο ελληνικό πολιτισμό. Ε κείνα δηλαδή που
μαρτυρούσαν τη συγγένεια αρχαίω ν Ελλήνων και νεοελλήνων και, συνακόλουθα,
αποτελούσαν εκδηλώσεις του ελληνικού λαού/έθνους, κ α θα ρές από προσμείξεις
και δάνεια άλλων λαών, γειτονικών ή/και επικυρίαρχων.
Ο προσανατολισμός αυτός της ελληνικής λαογραφίας που τη φέρνει σε εγγύτητα
με τη γερμανική συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με τις ιδιομορφίες της εγκαθίδρυσής
της. Η ελληνική λαογραφία υπήρξε στα πρώ τα της βήματα εθνική επιστήμη, όπως
και η γερμανική, και στο κέντρο του ενδιαφε'ροντός της τοποθετήθηκε το ελληνικό
έθνος. Ό χ ι όμιυς για να β ρ εθεί η καθαρή κ α ι αναλλοίωτη διαχρονική του ουσία.
Στην περίπτωση των Ελλήνων αυτή θεωρούνταν γνωστή, καθώς παρέπεμπε στον αρ
χαίο ελληνικό πολιτισμό. Εκείνο που έπρεπε επιτακτικά να βρεθεί ήταν τα στοιχεία
που αποδείκνυαν την αρχαιοελληνική καταγωγή των νεοελλήνων, σε μια εποχή που
θεωρίες όπως αυτή του Fallmerayer (Φαλλμεράιερ) το αμφισβητούσαν έντονα.
g> Δ ρ α σ τ η ρ ιό τ η τ α 3 /Κ ε φ ά λ α ιο 1
Π ο ια ε ίν α ι κα τά τη γ ν ώ μ η σ α ς τ α δ ύ ο τ ρ ία σ η μ α ν τ ικ ό τ ε ρ α σ η μ ε ία π ο υ δ ια κ ρ ίν ο υ ν τη θ ε ω
ρ ία τ ο υ T y lo r α π ό τ η Γ ε ρ μ α ν ικ ή Λ α ο γ ρ α φ ικ ή Σ χ ο λ ή ; (70 -10 0 λέ ξ ε ις )
Τ η ν α π ά ν τ η σ η θ α β ρ ε ίτ ε σ τ ο Π α ρ ά ρ τ η μ α , σ τ ο τ έ λ ο ς τ ο υ κ ε φ α λ α ίο υ .
§ >
Σ υ μ π λ η ρ ώ σ τ ε τ α κ ε ν ά ε π ιλ έ γ ο ν τ α ς - μ ί α ή π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ ε ς φ ο ρ έ ς - τ ις α κ ό λ ο υ θ ε ς λ έ ξ ε ις :
εξέλιξη, επιβίωμα, νόμος, σύγκριση, πολιτισμός.
Σ ε κ ά θ ε σ ύ γ χ ρ ο ν ο .............................ε ν τ ο π ίζ ο ν τ α ι π ο υ α ν τ ισ τ ο ιχ ο ύ ν σ ε π ρ ο
γ ε ν έ σ τ ε ρ ε ς β α θ μ ί δ ε ς .............................. τ ο υ ....................................Η ........................................... τ ω ν
ε π ι β ι ω μ ά τ ω ν θ α ε π ι τ ρ έ ψ ε ι τ η ν α ν α κ ά λ υ ψ η τ ω ν ...............................τ η ς π α γ κ ό σ μ ι α ς
Τ η ν α π ά ν τ η σ η θ α β ρ ε ίτ ε σ τ ο Π α ρ ά ρ τ η μ α , σ τ ο τ έ λ ο ς το υ κ ε φ α λ α ίο υ .
Α σ κ η σ η Α υ τ ο α ξ ιο λ ό γ η σ η ς 5 /Κ ε φ ά λ α ιο 1
g> Α ν τ ισ τ ο ιχ ίσ τ ε τ η Γ ε ρ μ α ν ικ ή Λ α ο γ ρ α φ ικ ή Σ χ ο λ ή κ α ι τη θ ε ω ρ ία το υ T y lo r μ ε τ ις έ ν ν ο ιε ς π ο υ
π α ρ α τ ίθ ε ν τ α ι σ τη δ ε ξ ιά σ τή λη :
Γ ε ρ μ α ν ικ ή λ α ο γ ρ α φ ία ε π ιβ ιώ μ α τ α
ψ υχή του λαο ύ
ε θ ν ικ ή α υ τ ε π ίγ ν ω σ η
Θ ε ω ρ ία T y lo r ν ό μ ο ι ε ξ έ λ ιξ η ς π ο λ ιτ ισ μ ο ύ
ρ ο μ α ν τ ισ μ ό ς
Δ ια φ ω τ ισ μ ό ς
σ υ γ κ ρ ιτ ικ ή π ρ ο σ έ γ γ ισ η
δ ια χ ρ ο ν ικ ή π ρ ο σ έ γ γ ισ η
Τ η ν α π ά ν τ η σ η θ α β ρ ε ίτ ε σ τ ο Π α ρ ά ρ τ η μ α , σ τ ο τ έ λ ο ς τ ο υ κ ε φ α λ α ίο υ .
34
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
Ενότητα 1.3
Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ
ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ
1.3.1 Η «πρόκληση» Φαλλμεράιερ και οι απαρχές

της ελληνικής λαογραφίας
Το ενδ ια φ έρ ο ν γ ια τις λ α ο γρ α φ ικ ές σ πουδές στην Ε λλά δα α να πτύχθη κε σε
μια περίοδο αμφισβήτησης της (αρχαιο)ελληνικής καταγωγής των νεοελλήνων. Η
ανάπτυξη των λαογραφικώ ν σπουδών -ό π ω ς άλλωστε και των ιστορικώ ν- εγγρά-
φεται στο πλαίσιο μιας εθνικής «σταυροφορίας», η οποία έθετε ως στόχο την α να
σκευή με επιστημονικό τρόπο της θεω ρίας του Γερμανού ιστορικού Φ αλλμεράιερ.
Ε κείνο που υποστήριξε ο Φ αλλμεράιερ ήταν ότι ο α ρ χα ίος ελληνικός κόσμος
είχε π ά ψ ει να υ π ά ρ χει από τα μέσα περίπου της πρώτης μετά Χ ριστόν χιλιετηρί
δας. Η εξαφάνισή του συνδέθηκε με την εγκατάσταση των σλαβικών φύλων στον
βαλκανικό χώρο και τη σταδιακή κάθοδο Σλάβων και Αλβανών στις περιοχές της
κλασικής Α ρχαιότητας. Αυτό που ακολούθησε ήταν η νόθευση της ελληνικής φ υ
λής, ο εξαλβανισμός και εκσλαβισμός της ίδιας και του πολιτισμού της. Σ υμπεραί
νει, λοιπόν, ο Φ αλλμεράιερ ότι οι κάτοικοι του νεοσύστατου ελληνικού κράτους
δεν έχουν καμιά φυλετική συγγένεια με τους αρχαίους Έ λληνες.
Έ τσ ι, όμως, πλήττονταν ένα καίριο στοιχείο της νεοελληνικής εθνικής ταυτό
τητας, το οποίο είχε προβληθεί τόσο στο πλαίσιο του ελληνικού Διαφωτισμού όσο
και, πολύ περ ισ σ ότερο, στις επα να σ τα τικ ές δια κ η ρ ύξεις του 1821. Τότε που οι
επα να σ τα τη μ ένοι χρ ισ τια ν ικ ο ί πληθυσ μοί της νοτίου βαλκανικής χερσονήσ ου
διεκδίκησαν την πολιτική τους ανεξαρτησία και στη βάση των ιστορικών τους δι
καιωμάτων στην περιοχή, ως απόγονοι των αρχαίω ν Ελλήνων. Το ρεύμα άλλωστε
του φιλελληνισμού που κυριάρχησε στις ευρω παϊκές χώ ρες στα χρ όνια ακριβώ ς
της Ε πανάστασης πριμοδοτούνταν από τη γοητευτική ιδέα της δημιουργίας ενός
κράτους στα εδάφη όπου άκμασε ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός, από ανθρώ πους
που μιλούσαν την ίδια γλώσσα και θεωρούνταν απόγονοι των αρχαίω ν και κληρο
νόμοι του πολιτισμού τους.
Η ανάγκη διατράνω σης της α διάσπασ της σ υνέχεια ς του ελληνισμού α πό την
Α ρχαιότητα μέχρι τον 19ο αιώνα στάθηκε αφορμή για τη συγκρότηση στο ελληνικό
κράτος των επιστημών της ιστορίας κ α ι της λ α ογρ α φ ία ς. Το κλίμα, ωστόσο, της
«εθνικής σταυροφορίας» που συνόδευσε τη διαμόρφωσή τους συνέβαλε στο να κα
ταστούν εξαρχής εθνικές επιστήμες, προσδιορίζοντας (και περιορίζοντας ταυτό
χρονα) τα ενδιαφέροντά τους αποκλειστικά προς αυτή την κατεύθυνση. Στο κλίμα
αυτό, λοιπόν, ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος α ρχικά και ο Κωνσταντίνος Π απαρρηγόπου-
I
ΕΝΟΤΗΤΑ 1 .3
λος οτη συνέχεια θέτουν από τα μέσα του 19ου αιώνα τις βάσεις για τη συγκρότηση
της ιστορικής επιστήμης, υποστηρίζοντας με το έργο τους την ιστορική σ υνέχεια
του ελληνικού έθνους. Κομβικό σημείο της προσ πάθειας αυτής υπήρξε η ανάδειξη
της ελληνικότητας του Βυζαντίου, που μπορούσε έτσι να λειτουργήσει ως συνδετι
κός κρίκος ανάμεσα στο νεοελληνικό κράτος και στην ελληνική Αρχαιότητα.
Σ η μ ε ιώ σ τ ε με / π ο ια α π ό τις α κ ό λ ο υ θ ε ς π ρ ο τ ά σ ε ις ε ίν α ι σ ω σ τ ή κ α ι π ο ια λ ά θ ο ς .
Σ ω οτό Λ άθος
1. Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Φ α λ λ μ ε ρ ά ιε ρ τ ο τ έ λ ο ς τ ο υ ε λ λ η ν ικ ο ύ
π ο λ ιτ ισ μ ο ύ ε π ή λ θ ε με τ η ν κ α τ ά κ τ η σ η τ ω ν ε λ λ η ν ικ ώ ν π ό λ ε ω ν
α π ό τ ο υ ς Ρ ω μ α ίο υ ς .
2. Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν Φ α λ λ μ ε ρ ά ιε ρ η κ ά θ ο δ ο ς Α λ β α ν ώ ν
κ α ι Σ λ ά β ω ν σ τις π ε ρ ιο χ έ ς τ η ς ε λ λ η ν ικ ή ς Α ρ χ α ιό τ η τ α ς
ο δ ή γ η σ ε σ τ ο τ έ λ ο ς τ ο υ ε λ λ η ν ικ ο ύ π ο λ ιτ ισ μ ο ύ κ α ι
σ τη φ υ λ ε τ ικ ή ν ό θ ε υ σ η τ ω ν Ε λλή νω ν.
3. Η θ ε ω ρ ία τ ο υ Φ α λ λ μ ε ρ ά ιε ρ ε ν τ ά σ σ ε τ α ι σ το ρ ε ύ μ α
τ ο υ ε υ ρ ω π α ϊκ ο ύ φ ιλ ε λ λ η ν ισ μ ο ύ .
4. Η θ ε ω ρ ία τ ο υ Φ α λ λ μ ε ρ ά ιε ρ έ δ ω σ ε τ ο έ ν α υ σ μ α γ ια
τ η σ υ σ τ η μ α τ ικ ή μ ε λ έ τ η τ ο υ π α ρ α δ ο σ ια κ ο ύ π ο λ ιτ ισ μ ο ύ
σ τ ο ε λ λ η ν ικ ό κρ ά το ς .
Τ ις σ ω σ τ έ ς α π α ν τ ή σ ε ις θ α β ρ ε ίτ ε σ το Π α ρ ά ρ τ η μ α , σ το τ έ λ ο ς τ ο υ κ ε φ α λ α ίο υ .
1.3.2 Η συμβολή του Ν. Π ολίτη, του Στ. Κυριακίδη

και του Γ. Μ έγα
Α φ ού είχε σ τη ρ ιχθ εί ισ τορικά η άρρηκτη π ο ρ ε ία του ελληνικού έθνους α νά
το υ ς α ιώ ν ε ς , το ε π ό μ ε ν ο βήμα γ ια την ο ρ ισ τικ ή α ν α σ κ ε υ ή τη ς θ ε ω ρ ία ς του
Φ α λλμ ερ ά ιερ α φ ο ρ ο ύ σ ε τον ελληνικό πολιτισ μό. Η θέση που έπ ρ επ ε ν α αντι-
κ ρόυσ θεί ήταν ότι ο (αρχαιο)ελληνικός πολιτισμός έπαψ ε ν α υπ ά ρ χει και, σ υνα
κόλουθα, ότι ο νεοελληνικός δεν συνιστά σ υνέχειά του. Η συμβολή της λ α ο γρ α
φ ίας στην ανασκευή της θέσης αυτής αφορούσε ακριβώ ς την απόδειξη της α ρ χα ι
οελληνικής καταγω γής του νεοελληνικού πολιτισμού - του αυθεντικού πολιτισμού
των σύγχρονων Ελλήνων, δηλαδή του παραδοσιακού πολιτισμού τους.
Ως πα ραδοσ ια κ ός θεω ρήθηκε ο πολιτισμός του αγροτικού χώρου. Αυτό ήταν
σύμφω νο με τις επικ ρ α τέσ τερ ες επισ τημονικές θ εω ρ ίες της εποχής στον κλάδο
της λ α ο γρ α φ ία ς. Θ εω ρ ο ύ ντα ν ότι ο π α ρ α δ ο σ ια κ ό ς π ο λιτισ μ ό ς επ ιζο ύ σ ε μόνο
στον α γροτικ ό χώ ρο, ο ο π ο ίο ς δεν είχε δια β ρ ω θ εί/ν ο θ ευ τεί ακόμη α π ό την ε π ί
δραση του σύγχρονου πολιτισμού που α να πτυσ σ ότα ν στα α σ τικ ά κέντρα . Στην
Ελλάδα ειδικότερα ο α γροτικός χώ ρος στα τέλη του 19ου κ α ι τις α ρ χές του 20ού
36
ΕΝΟΤΗΤΑ 1 .3
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
α ιώ να θεω ρούνταν θύλακας αντίστασης της παραδοσιακής ελληνικής κοινω νίας

απέναντι στις δυτικές κυρίως επιδράσεις που χαρακτήριζαν όλο και περισσότερο
τον νεοελληνικό βίο, ιδίως στα αστικά κέντρα.
Έ τ σ ι, οι π α ρ α δ ο σ ια κ ές εκδηλώ σεις του νεοελληνικού βίου τέθη καν στο κ έ
ντρο του ενδ ια φ έρ ο ν το ς μιας ν έα ς επιστήμης, η ο π ο ία έκα νε την εμφάνισή της
στην Ε λλάδα στα τέλη του 19ου α ιώ να με σκοπό τη διακρίβω ση και πιστοποίηση
της συνέχειας του ελληνικού πολιτισμού στο διάβα των αιώνων. Αυτό ήταν και το
έργο που ανέλαβε ο θεμελιωτής της επιστημονικής λαογραφ ίας στην Ελλάδα Ν ι
κόλαος Πολίτης. Για τον Ν. Πολίτη ο ελληνικός πα ρα δοσ ια κ ός πολιτισμός συνι-
στά ένα σύνολο επιβιώ σεω ν, «εγκαταλειμμάτω ν» όπω ς τα ονόμαζε, που έλκουν
την καταγω γή τους από τον α ρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Σκοπός της λαογραφίας,
σκοπός εθνικός, ήταν η καταγραφή, συλλογή κ α ι μελέτη αυτών των επιβιώ σεω ν,
έτσι ώστε να διατρανω θεί η αρχαιοελληνική προέλευσή τους.
Στο πνεύμα αυτό έδωσε στα 1909 τον πρώτο ορισμό της λαογραφίας, προσδιο-
ρίζοντάς την ως την επιστήμη «που εξετάζει τας κατά παράδοσιν διά λόγων, πρ ά
ξεω ν ή ενεργειώ ν εκδηλώσεις του ψυχικού κ α ι κοινω νικού βίου του λαού». Στον
ορισμό που δ ίνει ο Ν. Π ολίτης το α ντικείμενο της λα ο γρ α φ ία ς δεν π ερ ιο ρ ίζετα ι
στην παραδοσιακή λογοτεχνία (παραμύθια, δημοτικά τραγούδια, παροιμίες κ.λπ.),
όπως συμβαίνει με την αγγλική λαογραφία. Αν και ο ίδιος καλλιέργησε περισσότε
ρο τη μελέτη αυτών των εκδηλώσεων του λαϊκού πολιτισμού, τα «ζώντα μνημεία» ή
αλλιώς «μνημεία λόγου» όπως τα ονόμαζε, συμπεριέλαβε στο αντικείμενο της λαο
γραφ ίας και ό,τι μεταγενέστερα θα προσδιοριστεί ως υλικός και κοινωνικός βίος.
Μ ιλώντας σχηματικά θα λέγαμε ότι η ελληνική λα ογρ α φ ία τοποθετείτα ι από
τον Ν. Πολίτη εγγύτερα στο γερμανικό μοντέλο, π α ρ ’ ότι το αντικείμενο της λαο
γρ α φ ία ς γ ι’ αυτόν δεν είνα ι ο πα ρ αδοσ ια κός πολιτισμός στο σύνολό του αλλά οι
εκδηλώ σεις του. Α κριβέστερα, οι εκδηλώ σεις εκ είνες που, με βάση το κριτήριο
της καταγω γής τους, μπορούν να χαρακτηριστούν πα ραδοσια κές. Κ αι σύμφωνα
με το πνεύμα τις εποχής, τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα, π α ρ α δ ο
σ ιακ ές ήταν οι εκδηλώ σεις εκ είνες που η διακρίβω ση της κατα γω γή ς τους οδη
γούσε στην ελληνική Αρχαιότητα.
Στο ίδιο πνεύμα θα κ ινη θεί στα χρ όνια του Μ εσοπολέμου ο δια πρεπέσ τερος
μαθητής κ α ι συνεχιστής του έργου του Ν. Πολίτη, ο Στίλπω ν Κ υριακίδης. Ο Στ.
Κ υριακίδης θα προσ διορίσ ει ως αντικείμενο της λα ογρα φ ία ς τον ίδιο τον π α ρ α
δ ο σ ια κ ό πολιτισ μ ό, την ουσ ία του κ α ι ό χ ι ο ρ ισ μ ένες μόνο εκ δη λώ σ εις του, οι
ο π οίες ως κριτήριο ομαδοποίησής τους έχουν την κοινή καταγω γή. Ο ι «εθνικές
ψ υχικ ές δυνάμεις», όπω ς τις αποκαλούσε, οι δυνάμ εις δηλαδή της «εθνικής ψ υ
χής», είνα ι αυτές που συνέχουν τον ελληνικό πολιτισμό α νά τους αιώνες. Με τον
Στ. Κ υριακίδη, λοιπόν, ο λαός/έθνος τίθετα ι στο κέντρο του λαογραφικού ενδια
φέροντος. Π αράλληλα, θα συμβάλει στην εγκαθίδρυση της διαχρονικής πρ οσ έγ
γισης και θα επεκτείνει τους προσανατολισμούς της ελληνικής λαογραφίας σε θε
ματικές (π.χ. υλικός βίος) οι οποίες, αν και είχαν επισημανθεί από τον Ν. Πολίτη,
παρέμεναν στο περιθώ ριο της λαογραφικής έρευνας.
Ο ι κατευθύνσεις που δίνει στην ελληνική λαογραφία ο Στ. Κ υριακίδης τη φ έρ
I 37
ΕΝΟΤΗΤΑ 1 .3
νουν ακόμη πλησιέστερα στη γερμανική. Π α ρόμοια λειτουργεί κ α ι η ταύτιση του

λ α ϊκ ο ύ /π α ρ α δ ο σ ια κ ο ύ πολιτισ μ ού με το ν εθ ν ικ ό π ο λιτισ μ ό , ό π ω ς κ α ι ο ό ρ ο ς
«εθνική ψυχή» που θυμίζει την «ψυχή του λαού» της γερμανικής ρομαντικής λαο-
γρ α φ ικ ή ς σχολής. Η επιλογή εξάλλου της ιστορικής μεθόδου α πό τον Ν. Πολίτη,
και πολύ περισσότερο α πό τον Στ. Κ υριακίδη, σε βάρος της συγκριτικής μεθόδου
που την ίδια εποχή α ναπτύσσεται στο πλαίσιο των εξελικτικώ ν θεω ριώ ν, επ ιβ ε
βαιώ νει τον γενικότερο προσανατολισμό της ελληνικής λαογραφίας.
Εκείνο που επιτακτικά και σχεδόν μονοδιάστατα διαμορφώ νει το ενδιαφ έρον
της λα ογρα φ ία ς α ναφ ορικά με τα στοιχεία του παραδοσιακού πολιτισμού είναι η
καταγωγή τους, το ιστορικό βάθος και η διαχρονική τους υπόσταση. Ο προσανατο
λισμός της ελληνικής λαογραφίας στη διαχρονική μελέτη του παραδοσιακού πολι
τισμού σ υνδέετα ι με το εθνικό έργο που είχε να επιτελέσ ει - αυτό της ιστορικής
αρχής των στοιχείω ν του παραδοσιακού πολιτισμού. Η λειτουργία των στοιχείω ν
αυτών στη συγχρονία κ α ι η προσαρμογή τους σε ένα ρ α γδα ία εξελισσόμενο κοι-
νω νικο-πολιτισμικό περιβάλλον δεν περιλαμβανόταν στα άμεσα λαογρα φ ικά εν
διαφέροντα στις πρώτες δεκαετίες της διαμόρφωσης της ελληνικής λαογραφίας.
Στην ίδια κατεύθυνση θα κ ινη θεί κ α ι ένα ς άλλος μαθητής του Ν. Πολίτη, ο Γ.
Μ έγας, ο ο π ο ίο ς π ρ ό τεινε έναν α ρ τιότερ ο χω ρισ μό της λα ο γρ α φ ικ ή ς ύλης α πό
εκείνους που είχα ν εισηγηθεί ο Ν. Π ολίτης κ α ι ο Στ. Κ υριακίδης. Ο Ν. Π ολίτης,
στο πρώ το τεύχος του περιοδικό ν Λ α ο γρ α φ ία , στα 1909, όπου και έδωσε τον ο ρ ι
σμό της λα ογρα φ ία ς, δημοσίευσε ένα «διάγραμμα θεμάτων» στο οποίο διέκρινε
το υλικό της λαογραφ ίας: α) σε μνημεία του λόγου (δημοτικά τρα γούδια , π α ρ ο ι
μίες, μύθοι, παραμύθια κ.ά.) και β) σε κατά παράδοση πράξεις και ενέργειες (κα
τοικία, τροφή, ένδυση, έθιμα, τελετές, γεω ργικός βίος κ.ά.). Ο Στ. Κ υριακίδης θα
προχω ρήσει σε ένα διαφορετικό χωρισμό των λαογραφικώ ν θεμάτων με κριτήριο
τον τρόπο εκδήλωσης των πολιτισμικών φαινομένω ν και θα δια κρίνει σε: α) φυσι
κές, β) πνευματικές και γ) κοινω νικές εκδηλώσεις.
Ο Γ. Μ έγας θα προχωρήσει ακόμη περισσότερο, ανάγοντας σε κριτήριο όχι τον
τρόπο εκδήλωσης των φαινομένω ν του π α ρ α δοσ ια κ ού πολιτισμού αλλά την ίδια
την εκδήλωση. Στην κατεύθυνση αυτή θα εισηγηθεί τη διάκριση της λαογραφικής
ύλης σε: α) υλικό, β) πνευματικό και γ) κοινωνικό βίο. Το τριμερές σχήμα που π α
ρουσίασε ο Γ. Μ έγας αποτελεί μέχρι σήμερα κοινά αποδεκτό τόπο για την ελληνι
κή λαογραφ ία. Τ ις τελευταίες δεκ α ετίες ωστόσο έχουν π ρ ο τα θ εί νέα ταξινομικά
σχήματα τα οποία ανταποκρίνονται στη θεωρητική κ α ι θεματολογική ανανέω ση
που γνώρισε η ελληνική λαογραφία σταδιακά μετά τον Β ' Π αγκόσμιο πόλεμο.
Π α ρ ο υ σ ιά σ τ ε δ ύ ο σ η μ ε ία α π ό τ ο έ ρ γ ο τ ω ν θ ε μ ε λ ιω τ ώ ν τ η ς ε λ λ η ν ικ ή ς λ α ο γ ρ α φ ία ς π ο υ
κα τ ά τη γ ν ώ μ η σ α ς τ ο π ο θ ε τ ο ύ ν τ η ν ε λ λ η ν ικ ή λ α ο γ ρ α φ ία π λ η σ ιέ σ τ ε ρ α σ τη γ ε ρ μ α ν ικ ή .
Μ ια ε ν δ ε ικ τ ικ ή α π ά ν τ η σ η θ α β ρ είτε σ τ ο Π α ρ ά ρ τ η μ α , σ τ ο τ έ λ ο ς τ ο υ κ ε φ α λ α ίο υ .
ΕΝΟΤΗΤΑ 1 .3
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
1.3.3 Η ελληνική λαογραφία

μετά τον Β ' Παγκόσμιο πόλεμο
Ο ι εξελίξεις που σημειώ νονται διεθνώ ς στην επιστήμη της λα ο γρ α φ ία ς μετά
χον Β ' Π αγκόσμιο πόλεμο επιδρούν και στην πορ εία της ελληνικής λαογραφίας.
Ο ι νέες θεωρητικές και μεθοδολογικές αναζητήσεις και η θεματολογική ανανέω
ση της ελληνικής λ α ο γρ α φ ία ς μεταπολεμ ικά είνα ι έργο νεότερ ω ν λα ογρά φ ω ν,
όπω ς, γ ια π α ρ ά δ ειγμ α , του Δημήτριου Δ ουκάτου, του Σ τέφ ανου Ή μ ελλο υ, της
Άλκης Κ υριακίδου-Ν έστορος και του Μιχάλη Μ ερακλή, των οποίων το έργο έδω
σε νέους προσανατολισμούς στη μελέτη των λαογραφικών φαινομένων.
Α πό τα μέσα της δεκαετίας του 1950 ο Δ. Λουκάτος θέτει το ζήτημα της μεθό
δου κ α ι π ρ οτείνει τον «εθνογραφ ικό τρόπο μελέτης», ο οποίος οργανώ νεται στη
βάση της επιτόπιας έρευνας. Έ ω ς την εποχή εκείνη η συλλογή και καταγραφή του
λαογραφικού υλικού διεξαγόταν σε μεγάλο βαθμό ερασιτεχνικά, από ανθρώπους,
κυρίως δασκάλους και γενικά εκπαιδευτικούς, που αγνοούσαν τις θεωρητικές και
μεθοδολογικές προϋποθέσεις της λαογραφικής έρευνας και ενδιαφέρονταν μόνο
γ ια σ τοιχεία που πίστευαν ότι μπορούσαν να αναχθούν στο αρχαιοελληνικό π α
ρελθόν. Ο Δ. Λουκάτος, τονίζει, λοιπόν, την ανάγκη για άρτια μεθοδολογικά έρευ
να που θα οδηγήσει σε επιστημονικά έγκυρα συμπεράσματα, ενώ ταυτόχρονα ει-
σηγείται τον χωρισμό της λαογραφικής ύλης σε: α) φιλολογική και β) εθιμική.
Ο Δ. Λουκάτος επεκτείνει το θεματολόγιο της ελληνικής λαογραφίας στρέφο
ντας το ενδια φ έρον της λαογραφ ικής έρευνας στον αστικό χώ ρο και στα πολιτι
στικά φαινόμενα που διαμορφώ νονται εκεί. Με την αναγνώριση της πολιτισμικής
δραστηριότητας στις πόλεις, αναγνώριση που συνοδεύεται από νέες θεω ρητικές
επ εξερ γα σ ίες των εννοιώ ν του «λαού» κ α ι του «παραδοσιακού πολιτισμού», οι
πρόσφυγες, οι εσωτερικοί μετανάστες κ αι η προσαρμογή τους στο κοινω νικό και
πολιτισμικό περιβάλλον των σύγχρονω ν πόλεω ν τίθενται στο «μικροσκόπιο» της
λαογραφικής έρευνας.
Ο Στ. Ή μελλος είναι ο εισηγητής στην ελληνική λαογραφία της επονομαζόμε
νης χαρτογραφικής μεθόδου. Με αυτή τη μέθοδο προσέγγισης του παραδοσιακού
πολιτισμού ο λαογρά φ ος δεν ενδια φ έρετα ι γ ια την καταγω γή των λαογραφικώ ν
φαινομένω ν αλλά για τους τόπους εμφάνισής τους. Μ ετατίθεται δηλαδή το λαο
γραφ ικό ερώτημα από το πότε στο πού. Α πώ τερος στόχος της χαρτογραφικής με
θόδου είναι η διακρίβωση της γεω γραφικής διάδοσης των λαογραφικών φ αινομέ
νων. Αυτό επιτυγχάνεται με τη δημιουργία χαρτών (λαογραφ ικοί άτλαντες) τόσο
σε εθνικό επ ίπ εδο όσο κ α ι σε ευρύτερες πολιτισμικές ενότητες (π.χ. Β αλκάνια,
Μ εσόγειος, Ευρώπη).
Στην κατεύθυνση της θεω ρητικής (ανα)συγκρότησης της ελληνικής λ α ο γρ α
φ ία ς κινήθηκε ιδια ίτερ α η Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος από τα μέσα της δ εκ α ε
τίας του 1960. Το ενδιαφ έρον της στράφηκε στη μελέτη της δομής της πα ραδοσια
κής κοινω νίας. Μ ε το έργο της θα επεκτείνει τη λαογραφική προσέγγιση από τη
μορφολογική μελέτη των εκδηλώσεων του παραδοσιακού πολιτισμού στην αναζή
τηση των λειτουργιώ ν του. Δ εν θα π ερ ιο ρ ισ τεί ωστόσο σε μια λειτουργική προ-
ΕΝΟΤΗΤΑ 1 .3
σέγγιση, καθώ ς θα στραφεί στη διακρίβω ση των σχέσεω ν που συνδέουν τις πολι
τισ μ ικ ές εκδηλώ σ εις με τις κ οινω νικ ές δομ ές. Ν α σημειώ σουμε ακόμη ότι η Α.
Κ υριακίδου-Ν έσιορος δεν ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για την ανάδειξη του αστικού
χώρου στον λαογραφικό ορίζοντα, με τη μελέτη δηλαδή των πολιτισμικών φ α ινο
μένων που παράγονται στα σύγχρονα αστικά κέντρα. Εξαίρεση αποτελεί το έργο
της σχετικά με τις μαρτυρίες των προσφύγων. Συγκεκριμένα ασχολήθηκε ιδια ίτε
ρα με τις κα τα γρ α φ ές προφ ορικώ ν μαρτυριών Μ ικρασιατώ ν προσ φ ύγω ν κ α ι τις
μαρτυρίες αυτές επεξεργάστηκε θεωρητικά, ιδίως α να φ ορικά προς τη σχέση της
λαογραφ ίας με την προφορική ιστορία.
Στον αστικό χώρο, αν και όχι αποκλειστικά σε αυτόν, στρέφεται και ο Μ ιχάλης
Μερακλής, ο οποίος πριμοδοτεί τη μελέτη πολιτισμικών εκδηλώσεων οι οποίες, κα
θώς δεν ήταν μακραίωνα επαναλαμβανόμενες, δεν θεωρούνταν παραδοσιακές και,
συνακόλουθα, βρίσκονταν έξω από τον κύκλο των ενδιαφ ερόντω ν της ελληνικής
λαογραφίας. Ο Μ. Μ ερακλής εμπλουτίζει τη λαογραφική προσέγγιση δίνοντας έμ
φαση στον κοινω νικό χαρακτήρα των πολιτισμικώ ν φαινομένω ν. Η καθοριστική
σημασία των κοινω νικών δομών στη διαμόρφω ση του πα ραδοσια κού πολιτισμού
που χαρακτηρίζει το έργο του Μ. Μ ερακλή γίνετα ι φανερή και στην εισήγησή του
γ ια έναν νέο -τριμερή και π ά λ ι- χωρισμό της λαογραφικής ύλης: α) κοινωνική συ
γκρότηση, β) ήθη και έθιμα, γ) λαϊκή τέχνη. Με τον τρόπο αυτό ο Μ. Μ ερακλής επι
χ ειρ εί να συλλάβει την «κοινωνική καθολικότητα» των πολιτισμικών φαινομένω ν,
ανοίγοντας έτσι τον δρόμο στην ανάπτυξη της κοινω νικής λαογραφίας· μιας λαο
γρα φ ία ς που στρέφεται στις κοινωνικές δομές αναζητώντας εκεί τις συνθήκες δια
μόρφωσης, διάδοσης και διαφοροποίησης των πολιτισμικών φαινομένων.
Α ν τ ισ τ ο ιχ ίσ τ ε τ ο υ ς π α ρ α κ ά τ ω λ α ο γ ρ ά φ ο υ ς μ ε τ ο υ ς ιδ ια ίτ ε ρ ο υ ς τ ο μ ε ίς ε ν α σ χ ό λ η σ ή ς
τους.
Α. Κ υ ρ ια κ ίδ ο υ -Ν έ σ τ ο ρ ο ς α σ τ ικ ή λ α ο γ ρ α φ ία
Μ. Μ ε ρ α κ λ ή ς χ α ρ τ ο γ ρ α φ ικ ή μ έ θ ο δ ο ς
Στ. Ή μ ε λ λ ο ς π ρ ο φ ο ρ ικ ή ισ τ ο ρ ία κ α ι λ α ο γ ρ α φ ία
Δ. Λουκάτος κ ο ιν ω ν ικ ή λ α ο γ ρ α φ ία
Τ ις σ ω σ τ έ ς α π α ν τ ή σ ε ις θ α β ρ είτε σ τ ο Π α ρ ά ρ τ η μ α , σ τ ο τ έ λ ο ς τ ο υ κ ε φ α λ α ίο υ .
Α ν α φ ε ρ θ ε ίτ ε σ τ η μ ε τ α π ο λ ε μ ικ ή ε λ λ η ν ικ ή λ α ο γ ρ α φ ία σ η μ ε ιώ ν ο ν τ α ς δ ύ ο τ ρ ία σ η μ ε ία π ο υ
κ α τ ά τη γ ν ώ μ η σ α ς α ν α ν ε ώ ν ο υ ν θ ε μ α τ ο λ ο γ ικ ά τ ο υ ς ο ρ ίζ ο ν τ ε ς τ η ς ε λ λ η ν ικ ή ς λ α ο γ ρ α φ ία ς
(80 -10 0 λ έ ξ ε ις ).
Τ η ν α π ά ν τ η σ η θ α β ρ είτε σ τ ο Π α ρ ά ρ τ η μ α , σ το τ έ λ ο ς τ ο υ κ ε φ α λ α ίο υ .
Σύνοψη
Το κεφάλαιο αυτό ασχολήθηκε με τη διαμόρφωση των λαογραφικών σπουδών
στην Ελλάδα, στα τέλη του 19ου αιώνα, καθώς και με την πορεία της ελληνικής
λαογραφίας στη διάρκεια του 20ου αιώνα. Αναφερθήκαμε στο γνωστικό αντικεί
μενο της λαογραφίας καθώς και στις μεθόδους επιστημονικής έρευνας που ανα
πτύχθηκαν και εφαρμόζονται στο πεδίο των λαογραφικών σπουδών. Παρουσιά
στηκαν ακόμη οι σχέσεις της λαογραφίας με άλλα συναφή γνωστικά πεδία και
ιδίως με την κοινωνική ανθρωπολογία, την κοινωνιολογία και την ιστορία.
Σ τη συνέχεια, το ενδιαφέρον επικεντρώθηκε στην παρουσίαση των βασικών
αρχών γύρω από τις οποίες συγκροτήθηκε η Γερμανική Λαογραφική Σχολή κα
τά τον 19ο αιώνα, καθώς και η θεωρία «των επιβιώσεων», που αποτέλεσαν τα
δύο βασικά υποδείγματα ως προς τα οποία συγκροτήθηκαν οι λαογραφικές
σπουδές στην Ελλάδα.
Αναφερθήκαμε ακόμη στην ιστορική συνάφεια που προσδιόρισε τους προσα
νατολισμούς της ελληνικής λαογραφίας κατά τις απαρχές της συγκρότησής της
και έως τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Τέλος, η θεματική ανανέωση που
γνώρισαν οι λαογραφικές σπουδές στην Ελλάδα κατά τις τελευταίες δεκαετίες
αντιμετωπίζεται ως αποτέλεσμα των ευρύτερων θεωρητικών και μεθοδολογικών
αναζητήσεων που αναδείχθηκαν μεταπολεμικά, σε αναφορά προς τις εξελίξεις
στις άλλες επιστήμες του ανθρώπου και του πολιτισμού.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Α παντήσεις σε Ασκήσεις Αυτοαξιολόγησης
Ά σ κ η σ η Α υ τ ο α ξ ιο λ ό γ η σ η ς 1
1. Σ ω σ τ ό , 2. Λ ά θ ο ς , 3. Λ ά θ ο ς , 4. Σ ω σ τ ό .
Η δ ια φ ο ρ ά α ν ά μ ε σ α σ τ ο ν α γ γ λ ο σ α ξ ο ν ικ ό ό ρ ο folklore κ α ι σ τ ο ν γ ε ρ μ α ν ικ ό folkskunde έ γ κ ε ι
τ α ι σ το γ ε γ ο ν ό ς ό τι ο π ρ ώ τ ο ς α ν α φ έ ρ ε τ α ι σ τις γ ν ώ σ ε ις π ο υ έ χ ε ι ο ίδ ιο ς ο λ α ό ς , τ ις ο π ο ίε ς η
λ α ο γ ρ α φ ία ο φ ε ίλ ε ι ν α μ ε λ ε τ ή σ ε ι. Α π ό τ η ν ά λ λ η , ο γ ε ρ μ α ν ικ ό ς ό ρ ο ς α ν α φ έ ρ ε τ α ι σ τη λ α ο -
γ ν ω σ ία , δ η λ α δ ή στη γ ν ώ σ η π ο υ α π ο κ τ ά μ ε γ ια τ ο ν λ α ό (π.χ. π ο ια τ α χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ά του ) κ α
τ ό π ιν ε π ισ τ η μ ο ν ικ ή ς π ρ ο σ έ γ γ ισ η ς . Έ τ σ ι, η δ ια φ ο ρ ά α ν ά μ ε σ α σ τ ο υ ς δ ύ ο ό ρ ο υ ς π α ρ α κ ιν ε ί
σ ε δ ύ ο δ ια φ ο ρ ε τ ικ έ ς π ρ ο σ ε γ γ ίσ ε ις το υ π α ρ α δ ο σ ια κ ο ύ /λ α ϊκ ο ύ π ο λ ιτ ισ μ ο ύ κ α ι π α ρ α π έ μ π ε ι
σ τ α δ ύ ο σ η μ α ν τ ικ ό τ ε ρ α λ α ο γ ρ α φ ικ ά ρ ε ύ μ α τ α π ο υ δ ια μ ο ρ φ ώ θ η κ α ν κ α τ ά τ ο ν 19ο α ιώ ν α .
Η λ α ο γ ρ α φ ία μ ε λ ε τ ά π ο λ ιτ ισ μ ικ ά φ α ιν ό μ ε ν α π ο υ ε κ δ η λ ώ ν ο ν τ α ι σ το π α ρ ό ν , ε ν ώ η ισ τ ο ρ ία
α σ χ ο λ ε ίτ α ι μ ε σ υ μ β ά ν τ α τ ο υ π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς . Ω σ τ ό σ ο , κ α θ ώ ς η λ α ο γ ρ α φ ία ε ν δ ια φ έ ρ ε τ α ι
γ ια τ η ν κ α τ α γ ω γ ή τ ω ν φ α ιν ο μ έ ν ω ν τ ο υ π ο λ ιτ ισ μ ο ύ , σ τ ρ έ φ ε τ α ι τ α υ τ ό χ ρ ο ν α κ α ι σ τ ο π α
ρ ε λ θ ό ν . Τ ό σ ο η λ α ο γ ρ α φ ία ό σ ο κ α ι η κ ο ιν ω ν ιο λ ο γ ία μ ε λ ε τ ο ύ ν τ ο α ν τ ικ ε ίμ ε ν ό τ ο υ ς κ α ι
σ τ ο υ ς δ ύ ο χ ρ ο ν ικ ο ύ ς ά ξ ο ν ε ς (π α ρ ε λ θ ό ν - π α ρ ό ν ) . Μ ό ν ο π ο υ η λ α ο γ ρ α φ ία δ ε ν ε ν δ ια φ έ ρ ε -
τ α ι σ υ ν ο λ ικ ά γ ια τ ις κ ο ιν ω ν ικ έ ς δ ο μ έ ς α λ λ ά γ ια τ η σ χ έ σ η τ ο υ ς μ ε τ α φ α ιν ό μ ε ν α το υ π ο λ ι
τ ισ μ ο ύ σ ε μ ια μ ικ ρ ή γ ε ω γ ρ α φ ικ ή κ λ ίμ α κ α .
1. Σ ω σ τ ό , 2. Λ ά θ ο ς , 3. Σ ω σ τ ό .
Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ η Γ ε ρ μ α ν ικ ή Λ α ο γ ρ α φ ικ ή Σ χ ο λ ή κ ά θ ε λ α ό ς /έ θ ν ο ς έ χ ε ι ο ρ ισ μ έ ν α ιδ ια ίτ ε ρ α
χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ά , π ο υ τ ο ν δ ια φ ο ρ ο π ο ιο ύ ν α π ό τ α ά λ λ α έ θ ν η κ α ι τ α ο π ο ία π α ρ α μ έ ν ο υ ν
α ν α λ λ ο ίω τ α . Π ίσ τευ α ν, ω σ τ ό σ ο , ό τι η ε θ ν ικ ή α υ τ ε π ίγ ν ω σ η τ ο υ γ ε ρ μ α ν ικ ο ύ λ α ο ύ ε ίχ ε α το -
ν ή σ ε ι, ε ξ α ιτ ία ς τ η ς π ο λ ιτ ισ μ ικ ή ς ώ σ μ ω σ η ς με ά λ λ ο υ ς λ α ο ύ ς . Σ υ ν α κ ό λ ο υ θ α , η γ ε ρ μ α ν ικ ή
λ α ο γ ρ α φ ία α ν α ζ ή τ η σ ε σ τ ο ν γ ε ρ μ α ν ικ ό π α ρ α δ ο σ ια κ ό π ο λ ιτ ισ μ ό τ α ιδ ια ίτ ε ρ α χ α ρ α κ τ η ρ ι
σ τ ικ ά τ ο υ γ ε ρ μ α ν ικ ο ύ έ θ ν ο υ ς , μ ε σ τ ό χ ο τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς α υ τ ο σ υ ν ε ιδ η σ ία ς τ ο υ . Έ τ σ ι,
ό μ ω ς τ ο ν ίζ ο ν τ α ν ο ι δ ια φ ο ρ έ ς τ ο υ γ ε ρ μ α ν ικ ο ύ έ θ ν ο υ ς α π ό τ α ά λ λ α κ α ι μ ά λ ισ τ α μ ε α ξ ιο λ ο
γ ικ ό τ ρ ό π ο . Θ ε ω ρ ο ύ ν τ α ν δ η λ α δ ή ό τ ι τα δ ια κ ρ ιτ ά χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ά τ ο υ γ ε ρ μ α ν ικ ο ύ λ α ο ύ π ι
σ τ ο π ο ιο ύ σ α ν κ α ι τ η ν α ν ω τ ε ρ ό τ η τ ά του .
Σ ε κ ά θ ε σ ύ γ χ ρ ο ν ο π ο λ ιτ ισ μ ό ε ν τ ο π ίζ ο ν τ α ι ε π ιβ ιώ μ α τ α π ο υ α ν τ ισ τ ο ιχ ο ύ ν σ ε π ρ ο γ ε ν έ σ τ ε
ρ ε ς β α θ μ ίδ ε ς ε ξ έ λ ι ξ η ς τ ο υ π ο λ ιτ ισ μ ο ύ . Η σ ύ γ κ ρ ι σ η τ ω ν ε π ιβ ιω μ ά τ ω ν θ α ε π ιτ ρ έ ψ ε ι τ η ν
α ν α κ ά λ υ ψ η τ ω ν ν ό μ ω ν τ η ς π α γ κ ό σ μ ια ς ε ξ έ λ ιξ η ς .
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
Α σ κ η σ η Α υ τ ο α ξ ιο λ ό γ η σ η ς 5
Γ ε ρ μ α ν ικ ή λ α ο ‘~ ε π ιβ ιώ μ α τ α
ψυχή του λαού
ε θ ν ικ ή α υ τ ε π ίγ ν ω σ η
ν ό μ ο ι ε ξ έ λ ιξ η ς π ο λ ιτ ισ μ ο ύ
ρ ο μ α ν τ ισ μ ό ς
Θ ε ω ρ ία T y lo r ■ * - Δ ια φ ω τ ισ μ ό ς
σ υ γ κ ρ ιτ ικ ή π ρ ο σ έ γ γ ισ η
* δ ια χ ρ ο ν ικ ή π ρ ο σ έ γ γ ισ η
Η γ ε ρ μ α ν ικ ή λ α ο γ ρ α φ ία α ν α π τ ύ χ θ η κ ε σ το π λ α ίσ ιο τ ο υ κ ιν ή μ α τ ο ς το υ ρ ο μ α ν τ ισ μ ο ύ . Μ ε λ ε
τ ώ ν τ α ς τ ο ν π ο λ ιτ ισ μ ό μ έ σ ω τ η ς ιο τ ο ρ ικ ή ς /δ ια χ ρ ο ν ικ ή ς π ρ ο σ έ γ γ ισ η ς α ν α ζ ή τ η σ ε τ η ν ο υ σ ία
τ ο υ γ ε ρ μ α ν ικ ο ύ έ θ ν ο υ ς , τ η ν «ψ υχή τ ο υ λα ο ύ » , μ ε σ τ ό χ ο τ η ν τ ό ν ω σ η τ η ς γ ε ρ μ α ν ικ ή ς ε θ ν ι
κ ή ς α υ τ ε π ίγ ν ω σ η ς . Η θ ε ω ρ ία το υ T y lo r ε ν τ ά σ σ ε τ α ι σ τις ε ξ ε λ ικ τ ικ έ ς θ ε ω ρ ίε ς π ο υ έ λ κ ο υ ν
τ η ν κ α τ α γ ω γ ή τ ο υ ς σ τ ο ν Δ ια φ ω τ ισ μ ό . Β α σ ικ ή π α ρ α δ ο χ ή τ η ς θ ε ω ρ ία ς τ ο υ T y lo r ή τ α ν ότι
σ ε κ ά θ ε σ ύ γ χ ρ ο ν ο π ο λ ιτ ισ μ ό υ π ή ρ χ α ν ε π ιβ ιώ μ α τ α π ρ ο γ ε ν έ σ τ ε ρ ω ν μ ο ρ φ ώ ν τ η ς ε ξ έ λ ιξ η ς .
Π ρ ο κ ρ ιν ό τ α ν έ τ σ ι η σ ύ γ κ ρ ισ η τ ω ν ε π ιβ ιω μ ά τ ω ν α υ τ ώ ν μ ε τ ε λ ικ ό σ τ ό χ ο τ η ν α ν α κ ά λ υ ψ η
τ ω ν ν ό μ ω ν π ο υ δ ιέ π ο υ ν τ η ν π ρ ο ο δ ε υ τ ικ ή κ ίν η σ η τ ο υ α ν θ ρ ώ π ιν ο υ π ο λ ιτ ισ μ ο ύ .
1. Λ ά θ ο ς , 2. Σ ω σ τ ό , 3. Λ ά θ ο ς , 4. Σ ω σ τ ό .
Ο ι σ ω σ τ έ ς α ν τ ισ τ ο ιχ ίσ ε ις ε ίν α ι ο ι α κ ό λ ο υ θ ε ς :
Α. Κ υ ρ ια κ ίδ ο υ -Ν έ σ τ ο ρ ο ς ------------------------ ► π ρ ο φ ο ρ ικ ή ισ τ ο ρ ία κ α ι λ α ο γ ρ α φ ία
Μ. Μ ε ρ α κ λ ή ς ----------------------------------------- ► κ ο ιν ω ν ικ ή λ α ο γ ρ α φ ία
Στ. Ή μ ε λ λ ο ς ----------------------------------------- ► χ α ρ τ ο γ ρ α φ ικ ή μ έ θ ο δ ο ς
Δ. Λ ο υ κ ά τ ο ς ----------------------------------------- ► α σ τ ικ ή λ α ο γ ρ α φ ία
Α παντήσεις σε Δραστηριότητες
Δ ρ α σ τ η ρ ιό τ η τ α 1
Η τ α ύ τ ισ η τ ο υ λ α ο ύ με τ ο έ θ ν ο ς κ α ι τ ο υ π α ρ α δ ο σ ια κ ο ύ π ο λ ιτ ισ μ ο ύ με τ ο ν π ο λ ιτ ισ μ ό τ ο υ
α γ ρ ο τ ικ ο ύ χ ώ ρ ο υ υ π ή ρ ξ α ν έ ω ς σ χ ε τ ικ ά π ρ ό σ φ α τ α (σ υ μ β α τ ικ ά έ ω ς τ ο ν Β ' Π α γ κ ό σ μ ιο π ό
λ ε μ ο ) β α σ ικ έ ς π α ρ α δ ο χ έ ς ο τ ο ν χ ώ ρ ο τ ω ν λ α ο γ ρ α φ ικ ώ ν σ π ο υ δ ώ ν . Η τ α ύ τ ισ η λ α ο ύ κ α ι
έ θ ν ο υ ς σ ή μ α ιν ε ό τ ι γ ια τ ο υ ς π α λ ιό τ ε ρ ο υ ς λ α ο γ ρ ά φ ο υ ς ο λ α ό ς θ ε ω ρ ή θ η κ ε ε θ ν ικ ά κ α ι κ ο ι
ν ω ν ικ ά ο μ ο ιο γ ε ν ή ς . Υ π ο σ τ η ρ ίχ θ η κ ε α κ ό μ η ό τ ι ο π α ρ α δ ο σ ια κ ό ς π ο λ ιτ ισ μ ό ς ε ίν α ι σ τα τικό ς ,
ε π ιβ ιώ ν ε ι δ η λ α δ ή α ν ε π η ρ έ α σ τ ο ς α π ό τ ις ε ξ ε λ ίξ ε ις π ο υ σ υ μ β α ίν ο υ ν σ τ η ν κ ο ιν ω ν ικ ή ο ρ γ ά
ν ω σ η , τ η ν ο ικ ο ν ο μ ία κ .λ π . Α ν τ ίθ ε τ α , ο ι σ ύ γ χ ρ ο ν ε ς τ ά σ ε ις σ τ ο ν χ ώ ρ ο τ ω ν λ α ο γ ρ α φ ικ ώ ν
| 43
σ π ο υδ ώ ν αντιμετω πίζουν τον π α ρ α δ ο σ ια κό π ολιτισμό ως ένα φ α ινόμενο δυναμικό, τα
στοιχεία του οποίου μεταλλάσσονται προσαρμοζόμενα στις αλλαγές των κοινωνικών δο
μών. Επιπρόσθετα, υποστηρίζεται ότι τόσο ο αγροτικός όσο και ο αστικός χώρος δεν είναι
π ολιτισ μ ικά ομοιογενείς στο εσω τερικό τους. Αναγνωρίζεται δηλαδή ότι εκτός του κυ
ρίαρχου πολιτισμικού προτύπου που παράγεται σε κάθε κοινωνία, διαμορφώνονται δια
φορετικά και κάποτε ανταγωνιστικά πολιτισμικά μορφώματα που αντιστοιχούν σε κοινωνι
κά διακριτές ομάδες (υπο-πολιτισμικές ομάδες, μειονότητες).
Θα πρέπει να τονιστεί ότι στο πλαίσιο της γερμανικής λαογραφίας το έθνος νοείται ως μια
οντότητα που τα βασικά ειδοποιό χαρακτηριστικά της παραμένουν αναλλοίωτα στον χρό
νο και στις προσμείξεις με άλλους λαούς. Τα χαρακτηριστικά αυτά, που δίνουν στο έθνος
μια υπερβατική/υπεριοτορική διάσταση, καλούνται «ψυχή του λαού». Ως σκοπός της λα ο
γραφίας στη Γερμανία τέθηκε η διακρίβωση της «ψυχής του λαού», η οποία αναζητήθηκε
στον παραδοσιακό πολιτισμό. Οι Γερμανοί λαογράφ οι πίστευαν ότι η γνώση της «ψυχής
του λαού» θα βοηθήσει το γερμανικό έθνος να καλλιεργήσει την εθνική του αυτογνωσία.
Ως σημαντικά στοιχεία διαφ οράς της θεωρίας του Tylor από τη Γερμανική Λαογραφική
Σχολή μπορούν να σημειωθούν τα εξής:
• Ο Tylor προκρίνει τη συγκριτική μέθοδο, ενώ η γερμανική λαογραφ ία ακολούθησε τη
διαχρονική/ιστορική.
• Για τη γερμανική λ α ο γ ρ α φ ία απώ τερος στόχος της λα ογρα φ ική ς πρ οσ έγγισης του
π αρ αδοσια κού πολιτισμού στάθηκε η προαγω γή της εθνικής αυτογνωσίας. Από την
άλλη, ο Τylor αναζήτησε τους καθολικούς νόμους που διέπουν την εξέλιξη του ανθρώ
πινου πολιτισμού.
• Ο Tylor δεν υιοθέτησε την εθνοκεντρική οπτική που χαρακτηρίζει τη γερμανική λ α ο
γραφία έως τον Β ' Παγκόσμιο Πόλεμο.
• Στη Γερμανική Λαογραφική Σχολή η σύγκριση του παραδοσιακού πολιτισμού δ ια φ ο
ρετικών λα ώ ν α πο β λέπ ει στο να τονιστούν οι δια φ ορές. Στον Tylor αναζητώνται οι
ομοιότητες. Αυτές καθίστανται αντικείμενο μελέτης με στόχο τη συναγωγή συμπερα
σμάτων για την πορεία του ανθρώπινου πολιτισμού.
• Ενώ η θεωρία του Tylor εντάσσεται στις εξελικτικές θεωρίες που έλκουν την καταγωγή
τους στον Διαφωτισμό, η γερμανική λα ογρ α φ ία συγκροτήθηκε μέσα στο ρεύμα του
ρομαντισμού.
Ως σημεία σύγκλισης της ελληνικής προς τη γερμανική λαογραφ ία θα μπορούσαν να ση
μειωθούν:
• Η επικράτηση της διαχρονικής προσέγγισης έναντι της συγκριτικής στη μελέτη του
παραδοσιακού ελληνικού πολιτισμού.
• Ως αντικείμενο λαογραφικής σπουδής τίθεται συνολικά ο παραδοσιακός πολιτισμός
και όχι ορισμένες μόνο εκδηλώσεις του.
• Η αναζήτηση των ειδοποιών χαρακτηριστικών του ελληνικού έθνους.
• Η χρήση παρόμοιων όρων: οι «εθνικές ψυχικές δυνάμεις» και η «ψυχή του λαού» παρα
πέμπουν στην «ψυχή του λαού» της γερμανικής λαογραφίας.
Μετά τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο τίθεται επιτακτικά η ανάγκη να ακολουθούνται από τους
Έλληνες λαογράφους οι μεθοδολογικές προϋποθέσεις της επιστημονικής έρευνας. Ακό
μη, νέες θεωρητικές αναζητήσεις σχετικά με τον προσδιορισμό των εννοιών του «λαού»
και του «πολιτισμού» διευρύνουν θεματικά το αντικείμενο της ελληνικής λαογραφίας. Η
ανάπτυξη της χαρτογραφικής μεθόδου και της αστικής λα ογραφ ίας είναι αποτέλεσμα
των προσεγγίσεων αυτών. Το ίδιο και η προσέγγιση της λαογραφίας με τις κοινωνικές επι
στήμες που οδηγεί στη διαμόρφωση μιας κοινωνικής λαογραφίας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αλεξιάδης Μ.Α., Η ελληνική και διεθνής επιστημονική ονοματοθεσία της Λ α ο γ ρ α
φίας, εκδ. Καρδαμίτσα, Α θήνα 1988.
Αυδίκος Β., «Π ρος μια λ α ο γρ α φ ία του ασ τικού χώ ρου», Δ ια β ά ζω , τεύ χ ο ς 245,
1990, σ. 67-70.
Βαρβούνης Μ . Γ Σ ύγχρ ο νο ι π ρ ο σ α ν α το λ ισ μ ο ί τη ς ελληνικής λ α ο γρ α φ ία ς, εκδ.
Π ορεία, Α θήνα 1993.
Βαρβούνης Μ.Γ., Σ υμβολή στη μεθοδολογία της επιτό π ια ς λα ο γρα φ ική ς έρευνας,
εκδ. Ο δυσσέας, Α θήνα 1994.
Δαμιανάκος Στ., «Ετερότητα και εθνογραφ ία: για μια κοινω νιολογική πρ οσ έγγι
ση του λαϊκού πολιτισμού» κ α ι «Ακαδημαϊκή λαογρα φ ία και αγροτική κοινω νία.
Μ ια χα ρα κ τη ρ ισ τικ ή περίπτω σ η : η μ υ θ ο π ο ιία του κλέφ τικου», στο Π α ρ ά δ ο σ η
α ντα ρ σ ία ς και λα ϊκός πολιτισμ ός, εκδ. Π λέθρον, Α θήνα 1987, σ. 21-39 και 41-69
αντίστοιχα.
Ή μελλος Σ τ ., Σημειώ σεις Ελληνικής Λ αογρα φ ία ς. Ιστορικά και μεθοδολογικά θέ
μ α τα , Α θήνα 1985.
Ή μ ελλος Στ., «Ο Ά τλας της ελληνικής λα ογρα φ ία ς και οι χειμ ερ ινές π ερ ιοδικές
πυρές στο βορειοελλαδικό χώρο», Ε π ετη ρ ίς του Κ έντρου Ε ρεύνης της Ε λληνικής
Λ α ο γρ α φ ία ς, τεύχος 25,1978-1980, σ. 3-12.
Κυριακίδου-Νέστορος Α., Η θεωρία της ελληνικής λαογραφίας. Κ ριτική πρ ο σ έγγι
ση, εκδ. Ε τ α ιρ ε ία Σ π ο υ δ ώ ν Ν εο ελλη νικ ο ύ Π ολιτισ μού κ α ι Γ ενικ ή ς Π α ιδ ε ία ς
(Σχολή Μ ωραΐτη), Α θήνα 41997.
Κ υριακίδου-Νέστορος Α.,/1 α ο γρ α φ ικ ά μ ε λ ετή μ α τα I, εκδ. Ε τα ιρ εία Ελληνικού
και Λογοτεχνικού Α ρχείου, Α θήνα 1989.
Κυριακίδου-Νέστορος Α.,Λ α ο γρ α φ ικ ά μ ελετή μ α τα II, εκδ. Π ορεία, Α θήνα 1993.
Λουκάτος Δ.Σ., Εισαγω γή στην ελληνική λα ογρα φ ία , εκδ. Μ ΙΕΤ, Α θήνα 41992.
Μερακλής Μ.Γ., «Ο ι θεωρητικές κατευθύνσεις της λαογραφίας μετά τον δεύτερο
παγκόσμιο πόλεμο»,Λ α ο γρ α φ ία , τόμος Κ Ζ ' , 1971, σ. 3-23.
Μ ερακλής Μ.Γ., Ε λληνική Λ α ο γρ α φ ία : Κοινωνική συγκρότηση. Ή θ η κα ι Έ θιμα.
Λ α ϊκ ή Τέχνη, τόμοι A, Β, Γ, εκδ. Ο δυσσέας, Α θήνα 1984,1986 και 1992 αντίστοιχα.
Μερακλής Μ.Γ., «Θ έσεις για τη Λ α ογραφ ία»,Διαβάζω , τεύχος 245,1990, σ. 16-22.
Νιτσιάκος Β., «Λ α ογρα φ ία και Κ οινω νιολογία», ζΙιαβάζω , τεύχος 245,1990, σ.
27-29.
Νιτσιάκος Β., Π αραδοσιακές κοινωνικές δομές, εκδ. Ο δυσσέας, Α θήνα 1991.
Ντάτση Ευ., «Ο "λαός" της λαογραφίας. Το ιδεολογικό περιεχόμενο», Ο Πολίτης,
τεύχος 108,1990, σ. 50-56.
ΙΙολίτης Α., Ιδεολογίες και νοοτροπίες στην Ε λλά δα του 1830-1880, εκδ. Ε Μ Ν Ε -
Μνήμων, Α θήνα 1993.
Ράπτης Δ., «Ο σχεδιασμός μιας επιτόπια ς έρευνα ς (τα πρα κτικά της προβλήμα
τα)», Διαβάζω , τεύχος 245,1990, σ. 64-66.
Ο ΔΗ ΓΟ Σ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΜΕΑΕΤΗ
1. Κυριακίδου-Νέστορος Α., Η θεωρία της ελληνικη'ς λαογραφίας. Κ ριτική προσέγ
γιση, εκδ. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας
(Σχολή Μωράίτη), Αθήνα 41997.
Το βιβλίο αυτό α ποτελεί μια από τις σημαντικότερες κριτικές μελέτες της εξέλι
ξης και των χαρακτηριστικών της λαογραφικής επιστήμης στην Ελλάδα. Εντάσσο
ντα ς την α νά π τυ ξη τω ν λ α ο γρ α φ ικ ώ ν σ πουδώ ν στο π λ α ίσ ιο τω ν ευ ρ ω π α ϊκ ώ ν
πνευματικώ ν αναζητήσεω ν του 19ου α ιώ να (ρομαντισμός κ α ι διαμόρφω ση των
εθνικώ ν ιδεολογιώ ν), η σ υγγρα φ έας πρ οσ πα θεί να προσ διορίσ ει τις κοινω νικές
και πολιτισμικές συνιστώσες (αλυτρωτισμός, Μ εγάλη Ιδέα, αναζήτηση α ρ χα ία ς
κληρονομιάς) οι οποίες ευνοούν την ανάπτυξη των πρώτων. Ξεκινά από τις α πα ρ
χές, για να προχω ρήσει στη συστηματική παρουσίαση της συμβολής του Νικόλαου
Πολίτη και του Στίλπωνα Κυριακίδη.
2. Λουκάτος Δ.Σ., Ε ισαγω γή στην ελληνική λαογραφ ία, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 41992.
Η Εισαγω γή του Δημητρίου Δουκάτου αποτελεί μια ολοκληρωμένη πρόταση προ
σέγγισης της λαογραφίας. Αφού παρουσιάζει συνοπτικά την ιστορική εξέλιξη της
επιστήμης αυτής, επικεντρώ νεται στα αντικείμενα της έρευνάς της. Ο αναγνώστης
μπορεί να ενημερω θεί για τις λαογραφικές μελέτες στα «μνημεία του λόγου» (δη
μοτικά τρ α γο ύ δ ια , επω δές, μύθους, διηγήσεις κ.λπ.), στα έθιμα, στη μελέτη της
καθημερινότητας και των τρόπω ν ζωής των λαϊκών στρωμάτων της υπαίθρου αλ
λά και της πόλης, τις νοοτροπίες και τις αντιλήψεις τους για τη ζωή και τον θά να
το, τις γιορτές, τις δοξασίες και τις ιδιαίτερες λατρευτικές τους εκδηλώσεις. Η με
λέτη συμπληρώνεται με ένα εκτεταμένο βιβλιογραφικό παράρτημα.
3. Μ ερακλής Μ.Γ., Ε λ λη νικ ή λαογραφ ία, τόμος Α: Κοινωνική συγκρότηση, τόμος

Β: Ή θ η και έθιμα, τόμος Γ: Λ α ϊκή τέχνη, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα “1998,61998 και
1992 αντίστοιχα.
Στο τρίτομο αυτό συνθετικό έργο επιχειρείται η αναλυτική παρουσίαση των διάφο
ρων εκδοχών του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού. Α πό τις χρήσεις του χώρου και τις
οικιστικές συνήθειες, τις οικογενειακές και τις ευρύτερες κοινωνικές σχέσεις έως τις
παραγωγικές δομές, τα ήθη και τα έθιμα ως εκφράσεις στάσεων και νοοτροπιών και
τις διάφορες εκφράσεις της λαϊκής καλλιτεχνικής ευαισθησίας. Κάθε τομέας και έκ
φανση της λαϊκής ζωής βρίσκουν τη θέση τους σε αυτή την ευρεία μελέτη.
4. Νιτσιάκος Β.Γ., Παραδοσιακές κοινωνικές δομές, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1991.

Το βιβλίο αυτό παρουσιάζει μια θεωρητική προσέγγιση του τρόπου με τον οποίο προ
σλαμβάνονται ο λαϊκός πολιτισμός και η έννοια της παράδοσης από τη λαογραφία
και την κοινωνική ανθρωπολογία. Ο συγγραφέας ασκεί κριτική στην προσέγγιση των
εκδοχών του λαϊκού πολιτισμού ως επιβιωμάτων παλιότερων μορφών κοινωνικής ορ
γάνωσης. Προσπαθεί να συνθέσει ένα ευρύτερο πλαίσιο κατανόησης της παραδοσια
κής κοινωνίας, χρησιμοποιώντας παραδείγματα απάτην ελληνική εμπειρία.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ
Ε. Α λεξάκης
Σκοπός αυτού του κεφαλαίου είναι να παρουσιάσει και να αναλύσει τις βασι Σκοπός
κές έννοιες σχετικά με την οικογένεια , τις διά φ ορ ες μορφές της, την τυπολογία
της ελληνικής οικογένειας, καθώς και τα σύμβολα και τις συμβολικές-τελετουργι-
κές πράξεις που συνδέονται με αυτή.
Ό τα ν θα έχετε ολοκληρώσει τη μελέτη αυτού του κεφαλαίου, θα είστε σε θέση να: Π ροσδοκώμενα
• διακρίνετε μεταξύ των διάφορων εννοιών και όρων που αφορούν την οικογένεια- Αποτελέσματα
• περιγρά φ ετε την οικογένεια ως ένα ζωντανά οργανισμό, που διευρύνεται και
συρρικνώνεται για βιολογικούς και κοινωνικούς λόγους-
• απεικονίζετε σχηματικά τις διάφορες μορφές και τους τύπους της οικογένειας-
• ταξινομείτε τις οικογένειες ανάλογα με τη μορφή και τον τύπο τους-
• εξηγείτε τους λόγους ύπαρξης ορισμένω ν μορφών οικογένεια ς καθώ ς και τις
λειτουργίες τους-
• π ρ ο σ εγ γ ίζ ετε την ο ικ ο γ έν εια ως ο μ ά δα που σ υ νδ έετα ι π ά ντα με ο ρ ισ μ ένα
σύμβολα και συμβολικές πράξεις.
• Ο ικογένεια Έ ννοιες
• Οικιακή ομάδα Κλειδιά
• Κύκλος ανάπτυξης οικιακής ομάδας
• Σ υγγένεια
• Πατρογραμμική/Μ ητρογραμμική καταγωγή
• Πολυπυρηνική οικογένεια
• Πατροπλευρική πολυπυρηνική οικογένεια
• Αμφιπλευρική πολυπυρηνική οικογένεια
• Ο ικογένεια-κορμός
• Πατροπλευρική/Μ ητροπλευρική οικογένεια-κορμός
• Πυρηνική οικογένεια
• Ανδροτοπική/Γυναικοτοπική πυρηνική οικογένεια
• Νεοτοπική πυρηνική οικογένεια
• Σύμβολα οικογένειας
• Τελετουργίες οικογένειας
Εισαγωγικές Το κεφάλαιο αυτό διαιρείται σε τρεις ενότητες. Στην ενότητα 2.1 θα αναλύσου
Παρατηρήσεις με ορισμένους όρους και μερικές βασικές έννοιες απαραίτητες για την κατανόηση
της έννοιας «οικογένεια». Επίσης θα αναφερθούμε στους τρόπους με τους οποίους
η οικογένεια καταγράφεται σε διαγράμματα για λόγους πρακτικούς. Στην ενότητα
2.2 θα παρουσιάσουμε τις διάφορες μορφές και τους τύπους της ελληνικής οικ ογέ
νειας καθώ ς και τη διάδοσή τους στον ελληνικό χώρο. Επίσης θα επιχειρήσουμε να
δώσουμε τις βασικές θεω ρίες εξήγησης ορισμένων τύπων οικογένειας, π.χ. της πο-
λυπυρηνικής, της οικ ογένεια ς-κ ορμ ού κ.λπ. Στην ενότητα 2.3 θα εξετάσ ουμε τη
συμβολική π λευρ ά της ο ικ ο γένεια ς, δηλαδή τα σύμβολα που την κ α θισ τούν μια
συμβολική ομάδα, όπω ς είναι η εστία, το εικονοστάσι, το φίδι του σπιτιού. Θ α εξε
τάσουμε ακόμα τα σύμβολα «αίμα», «γάλα» και «σπόρος» που συνδέονται έμμεσα
με την ο ικ ο γένεια κ α θώ ς κ α ι μ ερικές τελετουρ γικές π ρ ά ξεις που γίνο ντα ι μέσα
στην οικογένεια, για την οικογένεια και για τον ευρύτερο κύκλο των συγγενών.
Ενότητα 2.1
ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΒΑΣΙΚΩΝ

ΕΝΝΟΙΩΝ ΚΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ
2.1.1 Η έννοια «οικογένεια»

Π ριν προχω ρήσουμε σε μια τυπολογία της ελληνικής οικογένειας, είνα ι α π α
ραίτητο να διευκρινίσουμε τι εννοούμε με αυτό τον όρο και ποιες είναι οι ιστορι
κές διαδρομές του.
Ο όρος «οικογένεια» δεν απαντάται στην κλασική και στην ελληνιστική Ελλά
δα. Γ ια πρώτη φ ο ρ ά τον συναντάμε σε μεσ α ιω νικά (βυζα ντινά ) κ είμ ενα , όπω ς
γρ ά φ ει ο λεξικογράφος Δ. Δημητράκος (Μ έγα Λ εξικόν Ελληνικής Γλώσσης, 1939,
οικείο λήμμα). Ε ίνα ι ένας όρος επομένως νεότερος. Α ποτελείται από δύο συνθε
τικά: «οίκος» και «γένος». Η αντίστοιχη αρχαιοελληνική λέξη, η οποία σε γενικές
γρ α μ μ ές σημαίνει αυτό που εννοούμε σήμερα με τον όρο «οικογένεια», είνα ι ο
όρος «οίκος». Στη σύγχρονη λαϊκή γλώσσα όροι που χρησιμοποιούνται για την οι
κογένεια είναι: φαμελιά, φαμίλια, ασκέρι, τζάκι (μεγάλη αρχοντική οικογένεια).
Στη νεότερη Ελλάδα π α ρ ’ όλα αυτά χρησιμοποιούμε τον όρο «οικογένεια» με
ευρύτερη και με στενότερη σημασία. Ό τ α ν τον χρησιμοποιούμε με την ευρύτερη
σημασία εννοούμε το γένος, τη γενιά, τους συγγενείς (βλ. υποενότητα 2.1.4). Με τη
στενότερη σημασία εννοούμε τα συγγενικά πρόσω πα, που βρίσκονται κάτω από
μια στέγη, ή τους σ υ γγενείς οι ο π ο ίο ι κατοικούν σε π ερ ισ σ ό τερ α οικήματα, τα
οποία όμως θεω ρούνται ένα αρχιτεκτονικό σύνολο (οικία). Βασική προϋπόθεση
της οικογένειας με τη στενή έννοια είναι η ανταλλαγή οικιακών υπηρεσιών.
Το θέμα που μας ενδια φ έρει εδώ είναι η οικογένεια με τη στενή της σημασία,
καθώ ς η οικογένεια με την ευρύτερη μορφή της εμπίπτει σε άλλη θεματολογία και
ανάλυση, που δεν είναι της παρούσης.
Η μελέτη της οικ ογένεια ς με τη στενή έννοια, δηλαδή μιας ομάδας συγγενώ ν
που διαβιώ νουν σε έναν κοινό οικιακό χώρο, έχει και άλλες προεκτάσεις, όπως η
κοινή οικονομία (συνεργασία, ιδιοκτησία), η από κοινού κατανάλωση (κοινό μα
γειρείο). Τ α χαρακτηριστικά που α νέφ ερα μας οδηγούν σε μια σειρά άλλων όρων
που α ντισ το ιχο ύ ν στον δικ ό μας με τη στενή σ ημ ασ ία του. Έ τ σ ι, έχουμ ε τους
όρους «νοικοκυριό», «σπίτι», «σπιτικό». Ο πρώ τος όρος είνα ι π ερ ισ σ ότερο σε
χρήση από τους δημογράφους, ο δεύτερος και ο τρίτος χρησιμοποιούνται γενικό
τερα, διατηρώντας παράλληλα πολλά κοινά με την έννοια του αρχαίου «οίκου».
ΕΝΟΤΗΤΑ 2 .1
2.1.2 Η έννοια «οικιακή ομάδα»

(οικογένεια με τη στενή έννοια)
Στις κοινωνικές επιστήμες ιδιαίτερα χρηστικός είναι ο όρος «οικιακή ομάδα», που
αντιστοιχεί στη δική μας οικογένεια με τη στενή έννοια, καθόσον με τον όρο αυτό δη
λώνουμε τα άτομα που συμβιώνουν κάτω από μια στέγη, εργάζονται μαζί, καταναλώ
νουν μαζί και ανταλλάσσουν οικιακές υπηρεσίες. Ο όρος αυτός, ο οποίος είναι πιο
σαφής από τον όρο «οικογένεια», μπορεί να συμπεριλάβει στην ομάδα και άτομα που
δεν έχουν μεταξύ τους συγγενική σχέση, π.χ. υπηρέτες που διαμένουν στο σπίτι και
άλλα πρόσωπα. Ο όρος αυτός επομένως είναι πιο κατάλληλος για να ορίσουμε την οι
κογένεια της δυτικής Ευρώπης και άλλων τόπων όπου συναντάμε κατά κανόνα τέτοια
οργάνωση (υπηρετικό προσωπικό κ.λπ.). Στην ελληνική περίπτωση είναι χρήσιμος
για την ανάλυση άλλων πλευρών της οικογένειας με τη στενή έννοια (βλ. υποενότητα
2.1.3). Εμείς πάντως εδώ θα παραμείνουμε στον όρο «οικογένεια», χρησιμοποιώντας
τον για την οικογένεια με τη στενή της έννοια, εφόσον στην Ελλάδα διαβίωση άλλων
προσώπων στο σπίτι εκτός από τους συγγενείς είναι πολύ σπάνια.
2.1.3 Ανάλυση της έννοιας «κύκλος ανάπτυξης

της οικιακής ομάδας»
Η ο ικ ο γένεια δεν είνα ι μια σταθερή ομάδα. Α υξομειώ νεται για βιολογικούς
κ α ι κοινω νικούς λόγους (π.χ. θάνα τος, γέννηση, γά μος, διαίρεσ η οικ ο γένεια ς).
Έ τ σ ι, σε μια δεδομ ένη στιγμή μια ο ικ ο γέν εια σε ένα σπίτι μπορ εί να έχει δέκ α
άτομα, σε μια άλλη στιγμή δώ δεκα και ούτω καθεξής. Ο ι κοινω νικοί επιστήμονες
έχουν ονομάσει όλη αυτή τη διαδικασία «κύκλο ανάπτυξης της οικιακής ομάδας».
Ο κύκλος αυτός μπορεί να είναι βραδύτερος ή συντομότερος. Ο κύκλος α νά πτυ
ξης καθορίζει πολλές φ ορές και τον τύπο της οικογένειας, επειδή μια οικογένεια
με πολύ βραδύ κύκλο ανάπτυξης είναι φυσικό να περιλαμβάνει περισσότερα μέλη
και περισσ ότερες πυρηνικές οικογένειες (βλ. υποενότητα 2.2.1). Α ντίθετα, αν ο
κύκλος ανάπτυξης είνα ι ταχύτερος, έχουμε ταχύτερη δια ίρεσ η της ο ικ ογένεια ς,
επομένως και τα μέλη της είναι λιγότερα. Ο αριθμός όμως των μελών δεν κ α θορί
ζει α να γκ α σ τικ ά κ α ι τον τύπο της ο ικ ο γένεια ς, για τί μια ο ικ ο γέν εια μ π ο ρ εί να
έχει πολλά άτομα και να είναι πυρηνική και να έχει λίγα και να είναι πολυπυρη-
νική· π.χ. ένα ζευγάρι με δέκα π α ιδιά (σύνολο δώ δεκα άτομα), τρεις α δελφ οί π α
ντρεμένοι με ένα π α ιδί το κάθε ζευγάρι (σύνολο εννέα άτομα).
2.1.4 Οι έννοιες «συγγένεια» και «καταγωγή»

Για να γίνουν περισσ ότερο κατανοητά τα π α ρ α πά νω , θα προχω ρήσουμε στη
διασάφηση των δύο συμπληρωματικών εννοιών «συγγένεια» και «καταγωγή». Και
αυτό γιατί η οικογένεια με τη στενή της έννοια δεν είναι ανεξάρτητη, αλλά βρίσκε
ται πάντα σε άμεση σχέση με ένα ευρύτερο δίκτυο συγγενικών οικογενειών. Μ ε τον
52 I
Ε Ν ΟΤΗΤΑ 2 . 1
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
όρο «συγγένεια» εννοούμε επομένως την αρχή με βάση την οποία ορίζουμε όλους
τους συγγενείς, δηλαδή μέλη συγγενικών οικογενειών, που περιλαμβάνονται σε μια
ακτίνα με αναφορά στο Άτομο (EGO, δηλαδή Εγώ στη λαογραφική και εθνογραφι
κή ορολογία), από τους πιο κοντινούς ως τους πιο μακρινούς, οριζόντια (συγγενείς
εκ πλαγίου) και κάθετα (συγγενείς ανιόντες και κατιόντες ή ανερχόμενους και κα-
τερχόμενους). Οι βαθμοί συγγένειας, στους οποίους περιλαμβάνονται οι συγγενείς
στην Ε λλάδα, φτάνουν κατά κανόνα ως τα δεύτερα ξα δέλ φ ια από τη γυ να ικ εία
πλευρά κ α ι ως τα τρίτα αλλά και περισ σ ότερο ακόμα μακρινά α πό την ανδρική
πλευρά. Η ανισότητα στις δύο πλευρές οφείλεται αφενός στην ύπαρξη του πατρικού
επωνύμου, αφετέρου στον χαρακτήρα του ελληνικού συστήματος συγγένειας, το
οποίο δίνει μεγαλύτερο βάρος και έμφαση στην πατρική ή ανδρική πλευρά. Η έκτα
ση εξαρτάται πάντα και από τις τοπικές ιδιομορφίες του συστήματος συγγένειας.
Με τον όρο «καταγωγή» εννοούμε την αρχή με την οποία γίνεται η στρατολόγηση
των κατερχόμενων συγγενών που περιλαμβάνει μια ομάδα, της οποίας τα μέλη συν
δέονται ανδροπλευρικά με συγγενικούς δεσμούς με αναφορά και αφετηρία πάντα
έναν πρόγονο, που έχει ζήσει δύο και περισσότερες γενιές πριν από το πιο ηλικιωμέ
νο μέλος της ομάδας το οποίο βρίσκεται στη ζωή (πατρογραμμική καταγωγή). Α να
φερόμαστε πάντα στην Ελλάδα, γιατί σε άλλες, εξωτικές κυρίως, κοινωνίες η κατα
γωγή μπορεί να λειτουργεί γυναικοπλευρικά με αφετηρία μια πρόγονο (μητρογραμ-
μική καταγωγή). Αν ο πρόγονος είναι κοντινός και επομένως γνωστός, ώστε οι από-
γονοι-συγγενείς να συνδέονται με αυτόν με ανιχνεύσιμους βαθμούς συγγένειας, η
ομάδα ονομάζεται γενιά, σόι και ιδιωματικά σειριά, σειρολόγι. Α ν ο πρόγονος είναι
παλιότερος και παρουσιάζεται ως μια μυθική ή ημιμυθική μορφή, ώστε τα μέλη της
ομάδας να μην μπορούν να ανιχνεύσουν τους βαθμούς συγγένειας, η ομάδα ονομά
ζεται γένος και ιδιωματικά φάρα (σπόρος, συνήθως και με κακή σημασία).
Θ α λέγα με λοιπόν ότι η σ υ γγένεια είνα ι εγω-κεντρική (από το Ε γ ώ -E G O ),
ενώ η καταγωγή προγονο-κεντρική. Α υτοί είναι δύο βασικοί τρόποι προσέγγισης
για να κατανοήσουμε τις έννοιες «συγγένεια» και «καταγωγή».
2.1.5 Τα εργαλεία καταγραφής της οικογένειας

Για την παραστατική καταγραφή της οικογένειας/οικιακής ομάδας και των με
λών της χρησιμοποιούμε τα σύμβολα: Λευκό τρίγω νο = άνδρας. Λευκός κύκλος=
γυναίκα. Τ α δύο αυτά σύμβολα διαγραμμένα με μια λοξή γραμμή = θάνατος. Τα
δύο αυτά σύμβολα σε μαύρο χρώ μα = τόπος μεταγαμήλιας εγκατάστασης. Ο ριζό
ντια γραμμή = δεσμός αδελφώ ν. Κάθετη γραμμή = δεσμός γονκύν-παιδιώ ν. Δύο
μικρές οριζόντιες παράλληλες γραμμές = γάμος.
Π α ρ ά δ ειγμ α
Θ=?Δ
ι— — I
Ο Θ=Δ
I
Ε ΝΟ Τ Η Τ Α 2 . 1
Η ο ικ ο γένεια αυτή α ποτελείτα ι από τη χή ρ α μητέρα, εφόσον ο π α τέρ α ς έχει

πεθάνει, και τα δύο π α ιδιά της, μια κόρη ανύπαντρη και ένα γιο παντρεμένο.
Ποια είναι η διαφ ορά μεταξύ οικογένειας και οικιακής ομάδας; (20 λέξεις). Θα βρείτε τη
δική μας απάντηση στο Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου.
Περιγράψτε τον κύκλο ανάπτυξης της οικιακής ομάδας μεταξύ τω ν ετών 1920-1940 με
βάση το παρακάτω διάγραμμα:
Η συνεχόμενη γραμμή: 1920

Η διακεκομμένη γραμμή: 1940
Θα βρείτε τη σωστή απάντηση σ το Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου.

Ενότητα 2.2
ΤΥΠΟΙ ΚΑΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗΣ

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΑΑΑΑΑ
2.2.1 Γενικά
Η ο ικ ο γένεια έχει παγκοσμίω ς αλλά και στην Ε λλάδα πολλές μορφές. Έ τ σ ι
χρησιμοποιούμε έναν αριθμό όρων, για να δηλώσουμε τις ιδιαίτερες μορφές της·
π.χ. πυρηνική ή συζυγική οικογένεια, δηλαδή τουλάχιστον ένα ζευγάρι με πα ιδιά
ή χω ρίς π α ιδιά . Ε ννο είτα ι ότι σε αυτή την κατηγορία μπορούν να υπα χθούν και
ο ικ ογένειες στις ο π οίες ένας εκ των δύο γονιώ ν δεν βρίσκεται στη ζωή. Οικογέ-
νεια-κορμός, δηλαδή ένα πα ιδί παντρεμένο με τους γονείς του. Πολυπυρηνική οι
κογένεια, όπου π ερ ισ σ ό τερ α α δέλφ ια πα ντρεμ ένα με ή χω ρ ίς τους γ ο ν είς τους
συμβιώνουν κάτω α πό μια στέγη, συνεργάζονται και καταναλώ νουν από κοινού
κτλ. Τα μεμονω μένα άτομα δεν αποτελούν οικ ο γένεια και ορίζονται για λόγους
πρακτικούς ως «μονήρη». Συνήθως σε μια τοπική κοινω νία συνυπάρχουν περ ισ
σότεροι τύποι οικογενειώ ν, πράγμα που οφείλεται στον κύκλο ανάπτυξης της ο ι
κιακής ομάδας σε μια δεδομένη στιγμή. Ε ίνα ι δυνατόν επίσης να είναι διευρυμέ-
νες με ένα ή δύο άτομα συγγενικά, τα οποία δεν είναι παντρεμένα ή έχουν χηρ έ
ψ ει, χω ρ ίς αυτό να α λλάζει τον τύπο της οικ ογένεια ς, π.χ. μια πυρηνική ο ικ ο γέ
νεια με τη γ ια γιά ή κά ποια θεία. Μ ερικοί τύποι εξάλλου μπορεί να μην απαντιό
νται καθόλου σε μια τοπική κοινωνία, π.χ. η πολυπυρηνική οικογένεια. Σε πιο λε
πτομερείς αναλύσεις κάνουμε λόγο για ποσοστά- π.χ. στις περισσ ότερες κοινω
νίες σπανιότατα η πολυπυρηνική οικογένεια, εφόσον υπάρχει, μπορεί να ξεπερά-
σ ειτο 30% του συνόλου των οικογενειώ ν (οικιακών ομάδων).
Οι πηγές πληροφοριώ ν για την ελληνική οικογένεια είναι ποικίλες: δημοτολό
για, α πογρ α φ ές που έχουν γίνει «σπίτι με σπίτι», περιηγητικά κείμενα, συλλογές
λαογραφικού υλικού του Λ αογραφικού Σπουδαστηρίου του Πανεπιστημίου Αθη
νών και του Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λ αογραφίας Ακαδημίας Αθηνών, δημο
σιευμένα κείμενα λαϊκής φιλολογίας (τραγούδια, παραμύθια, πα ραδόσεις κ.λπ.),
εθνογραφ ικές/ανθρω πολογικές μελέτες, κοινω νιογραφήματα/λαογραφήματα για
χω ριά της Ελλάδας κ.ά.
2.2.2 Η πολυπυρηνική οικογένεια

Η π ο λ υ π υ ρ η ν ικ ή ο ικ ο γ έ ν ε ια α π α ν τ ά τ α ι σε π ο λ λ ές π ε ρ ιο χ έ ς του κόσ μου
(Ινδίες, Κ ίνα) και ιδιαίτερα στα Βαλκάνια, η γνωστή zadruga (νοτιοσλαβικός τε
χνικός όρος για την πολυπυρηνική οικογένεια που έγινε διεθνής και επικράτησε
στην καθομιλουμένη), καθώ ς και στην Ε λλάδα ως τα μέσα του 20οΰ αιώνα. Η οι
κογένεια αυτή ονομάζεται και σύνθετη ή πολυεστιακή οικογένεια ή οικιακή κοι
νότητα. Ή τ α ν δ ια δ εδ ο μ ένη ως τα μέσα του 20ού α ιώ ν α σε μεγάλη έκταση της
ηπειρω τικής Ε λλάδας σε ο ρ εινές, η μ ιορεινές αλλά κ α ι π εδ ινές περ ιοχές. Α π ο ύ
σ ιαζε από τα νησ ιά του Α ιγαίου, ενώ υπή ρχε σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό
σε ορισμένα νησιά της Επτανήσου, ενδεχομένω ς λόγω μετανάστευσης τους τελευ
ταίους αιώ νες από την ηπειρωτική Ελλάδα.
2.2.3 Η πατροπλευρική πολυπυρηνική οικογένεια

Η οικογένεια αυτού του τύπου είναι γνωστή και ως μεγάλη πατριαρχική οικο
γένεια. Ο όρος πα τρ ια ρχικ ή όμω ς δηλώ νει περ ισ σ ότερο την αυξημένη εξουσ ία
του πατέρα (patria potestas), π α ρ ά τη δομή και τη μορφή της. Την ονομάζουμε πα
τροπλευρική, για τί από άποψη δομής και μορφής οι σ υγγενείς μέσα σε αυτή την
ο ικ ο γένεια συνδέοντα ι μέσω ανδρώ ν. Η πα τροπλευρική πολυπυρηνική ο ικ ο γ έ
νεια στηρίζεται στην αρχή της πατροτοπικότητας, δηλαδή στην αρχή σύμφωνα με
την οποία η νύφη έρ χετα ι κ α ι εγκα θίστα τα ι στο σπίτι του π εθ ερ ο ύ της. Μ ε αυτό
τον τρ όπο μια πα τρ οπλευρ ική πολυπυρηνική ο ικ ο γ έν εια α π ο τελείτα ι α π ό τους
αδελφούς, τις συννυφάδες και τους γονείς. Ό τ α ν όμως οι γονείς αποβιώ σουν και
οι α δελφ οί συνεχίζουν να παραμένουν μαζί, τότε η πολυπυρηνική οικογένεια ονο
μάζεται «αδελφική» (στα γαλλικά frereche).
Η πατροπλευρική/αδελφ ική πολυπυρηνική ο ικ ο γένεια ήταν διαδεδομ ένη κυ
ρίω ς στις ο ρ εινές κ α ι η μ ιορεινές π ερ ιο χές της Ε λλά δα ς κα θώ ς κ α ι στις π εδ ιν ές
π ερ ιο χές της χώ ρας, όπου η οικονομία ήταν ακόμα καθυστερημένη. Με άλλα λό
για συναντιέται σε περιοχές όπου υπήρχε μεγάλη κτηνοτροφία αλλά και εκτατική
κ α λ λ ιέρ γεια τω ν δημητριακώ ν (π.χ. στους κτη νοτρόφ ους Β λάχους της Π ίνδου,
στους γεω ργούς Κ αραγκούνηδες της Θεσσαλικής π εδιά δα ς και αλλού).
Σε αυτό τον τύπο της ο ικ ο γέν εια ς ο κύκλος α νά πτυξης είνα ι πολύ α ρ γό ς κ α ι
ακολουθεί σε γενικές γραμμές καθορισμένα στάδια. Στάδιο Ιο: Η οικογένεια ξε
κ ινά ει με ένα ζευ γά ρ ι και τα π α ιδιά του, το οποίο αποσχίστηκε α πό την πολυπυ
ρηνική οικ ογένεια ή προέκυψ ε ύστερα από διαίρεση της αδελφικής πολυπυρηνι-
κής οικ ογένεια ς. Στάδιο 2ο: Τ α π α ιδ ιά μεγαλώ νουν κ α ι α ρχίζουν να π α ντρ εύ ο
νται. Ο ι κ όρ ες π α ντρ εύ ο ντα ι με σ ειρ ά η λικία ς κ α ι α π οχω ρούν. Π η γα ίνο υν κ α ι
εγκαθίστανται στα σπίτια των πεθερώ ν τους. Οι γιοι παντρεύονται επίσης με σ ει
ρά ηλικίας και φέρνουν τις γυναίκες τους στο πατρικό σπίτι. Ο κύκλος των γάμω ν
ολοκληρώ νεται με τον γάμο όλων των παιδιώ ν. Στο τέλος της περ ιόδου αυτής οι
γ ο ν ε ίς μ π ο ρ εί να έχουν α π ο β ιώ σ ε ι ή ό χι. Τ α ν έ α ζ ε υ γ ά ρ ια α π ο κ το ύ ν π α ιδ ιά .
Έ τσ ι, σε μια στιγμή μπορούμε να έχουμε τρ εις γενιές μέσα στο σπίτι. Στάδιο 3ο:
Ο ι γέρ ο ντες γο ν είς αποβιώ νουν. Η μεγάλη ο ικ ο γέν εια δ ια ιρ είτα ι ή π α ρ α μ έν ει
ενωμένη για ένα μικρό ή μεγαλύτερο χρονικό διάστημα ως «αδελφική». Στάδιο
4ο: Η αδελφική οικογένεια διαιρείται σε πυρηνικές.
Στην Ελλάδα, εκτός α π ό τη σύνθετη οικογένεια , μπορούμε να συναντήσουμε
σπανιότερα κ α ι την πολυσύνθετη πολυπυρηνική οικογένεια, στην οποία υ π ά ρ
56
Ε ΝΟ ΤΗΤ Α 2 . 2
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
χουν παντρεμένα αν άψα και εγγόνια, τέσσερις δηλαδή γενιές. Αυτό τον τύπο τον
συναντάμε κυρίως στη βόρεια Ελλάδα (Ή π ειρ ο , Μ ακεδονία, Θράκη).
Η ιδεολογία της πατροπλευρικής πολυπυρηνικής οικογένειας φαίνεται από το
έθιμο να φυλάει η μητέρα τους ομφάλιους λώρους (αφαλούς) των παιδιώ ν της μα
ζί στο νυφικό της «σεντούκι». Υ πάρχει η πίστη ότι με αυτό τον τρόπο συμβολικά ή
μαγικά τα αδέλφια, ακόμα και παντρεμένα, θα παραμείνουν ενωμένα.
Η πατροπλευρική πολυπυρηνική ο ικ ο γένεια σε συνδυασμό με γενιές ή γένη
συνυπάρχει με μια μορφή πραγματικής ή συμβολικής «εξαγοράς της νύφ ης»- δη
λαδή ο γα μ πρός ή ο πα τέρα ς του προσ φ έρ ει στους ά ρ ρενες σ υγγενείς της νύφης
ένα χρηματικό ποσό ή έναν αριθμό ζώων.
2.2.4 Η αμφιπλευρική πολυπυρηνική οικογένεια

Ο υσιαστικά πρόκειται για μια παραλλαγή της πολυπυρηνικής οικογένειας. Η
δια φ ορά από την πατροπλευρική οικογένεια συνίσταται στο γεγονός ότι σε αυτό
τον τύπο μαζί με τους παντρεμένους αδελφούς μπορεί να συμβιώνει στο σπίτι και
μία ή περισσότερες παντρεμένες αδελφές. Έ τσ ι, τα ξαδέλφ ια που ζουν κάτω από
την ίδια στέγη έχουν συγγένεια από αδέλφια διαφορετικού φύλου. Ο τύπος αυτός
οικογένειας έχει επισημανθεί από την ως τώρα έρευνα στα Μ εσόγεια της Αττικής,
στην πεδινή και ημιορεινή Βοιωτία, στο Π ω γώ νιτης Ηπείρου. Π ρέπει όμως να έχει
μεγαλύτερη διάδοση. Κ αι αυτό για τί σ υνδέεται πάντα με κάπω ς πιο εξελιγμένες
μορφές οικονομίας, που συνδυάζουν την εκτατική καλλιέργεια των δημητριακών
(βλ. υποενότητα 2.2.5), την εντατική καλλιέργεια άλλων προϊόντω ν, π.χ. την καλ
λιέργεια της αμπέλου ή της ελιάς, την εμπορευματοποίηση κ.λπ. Αυτό σημαίνει ότι
υ π ά ρ χει μεγάλη ανάγκη σε εργατικά χέρ ια και αν συμβεί να προηγούνται κόρες
στην οικογένεια, η απώ λεια των εργατικών τους χεριώ ν με τον γάμο είναι μεγάλη
ζημία για την οικογένεια. Έ τσ ι, ο πα τέρα ς προτιμάει να φ έρ ει γαμπρό μέσα στο
σπίτι, δηλαδή «σώγαμπρο» (πατρο-γυναικοτοπικός γάμος, όπου ο γαμπρός έρχε
ται στο σπίτι του πατέρα της νύφης), προσωρινά μέχρι να ενηλικιωθούν τα αγόρια
ή σε μόνιμη βάση, αν υπάρχει ακόμα μεγαλύτερη ανάγκη.
Η ύπαρξη της αμφιπλευρικής πολυπυρηνικής οικογένειας συνδέεται με την ως
ένα βαθμό υποχώρηση της μεγάλης πατροπλευρικής οικογένειας. Ο υσιαστικά σε
α υτές τις το π ικ ές κ οινω νίες συναντάμε μεγαλύτερο α ριθμό πυρηνικώ ν ο ικ ο γε
νειώ ν, ώστε να καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ο γυναικοτοπικός γάμος στην
Ελλάδα περ νά ει πάντα από μια πυρηνικοποίηση της ο ικογένεια ς- π.χ. στην Κερα-
τέα τω ν Μ εσογείω ν Αττικής το 1914 το ποσοστό της πολυπυρηνικής περιορίζεται
σε 7% και στο Μ α υρονέρι Βοιω τίας την ίδια χρονολογία σε 9,5% . Α ντίθετα, σε
δια φ ορετικές οικονομικοκοινω νικές συνθήκες, π.χ. στο Μ ολύκρειο Ν αυπάκτου
το 1945, έχουμε πολυπυρηνική οικογένεια σε ποσοστό 17,5% και στην Καστάνια-
νη Κόνιτσας το 1921 σε ποσοστό 17% (Πηγές: δημοτολόγια-απογραφές).
Ό π ω ς είναι φανερό, η αμφιπλευρική πολυπυρηνική οικογένεια έχει συντομό
τερο κύκλο ανάπτυξης. Έ ν α ς λόγος είναι γιατί ο γαμπρός αποφ ασίζει συχνότερα
ν α α π ο χ ω ρ ή σ ει α πό την ο ικ ο γ έν εια του π εθ ερ ο ύ , κ ά τι που θ εω ρ είτα ι φυσικά.
I
Έ ν α ς άλλος λόγος είναι το γεγονός ότι οι εξελιγμένες μορφές οικονομίας (εντατι

κή κ α λ λ ιέρ γ εια , εμ πορ ευμ α τοποίη σ η κ.ά .) οδη γο ύ ν σε έντονη κοινω νικ ή δ ια
στρωμάτωση, δηλαδή δια φ οροποίησ η ως πρ ος τα π ερ ιο υ σ ια κ ά σ τοιχεία κ α ι τον
πλούτο κ α ι επομένω ς μεγαλύτερη ποικιλία τύπω ν οικ ογενειώ ν κ α ι κύκλου α ν ά
πτυξη· π.χ. υ π ά ρ χει περίπτω ση να παντρεύεται ο ένας γιος, να α ποκ τά ει ένα δύο
πα ιδιά κ α ι να α ποχω ρ εί από την πατρική οικογένεια. Η δια δικ α σ ία αυτή σ υνεχί
ζεται μέχρι να παντρευτούν όλοι οι γιοι, εκτός α πό τον τελευταίο, ο οποίος π α ρ α
μένει για να γηροκομήσει τους γονείς. Αντίθετα, άλλες πολυπυρηνικές οικ ογένει
ες στην ίδια τοπική κοινω νία μπορούν να είναι πιο σταθερές και να έχουν βραδύ
τερο κύκλο ανάπτυξης.
Η αμφιπλευρική πολυπυρηνική ο ικ ο γένεια χα ρα κ τη ρίζεται από την απουσία
του εθίμου της «εξα γορά ς της νύφης». Α ντίθετα, στην περίπτω ση αυτή συνηθίζε
ται η λεγάμενη «προγαμιαία δωρεά»· δηλαδή ο γαμπρός ή ο πατέρας του πρ οσ φ έ
ρει προσω πικά στη νύφη ένα χρηματικό ποσό ή αντ’ αυτού ακριβά κοσμήματα.
2.2.5 Θεωρίες για την πολυπυρηνική οικογένεια

Στην υποενότη τα αυτή θα π α ρ ο υσ ιά σ ο υμ ε εν συντομία τις β α σ ικ ές θ εω ρ ίες
που έχουν υποσ τη ριχθεί διεθνώ ς, γ ια να εξηγήσουν την παρουσία της πολυπυρη-
νικής οικογένειας.
1) Η πολυπυρηνική οικ ο γένεια στηρίζεται στην κτηνοτροφία μεγάλων κοπα-
διών. Στην κτηνοτροφία όπου μια οικ ογένεια διατηρεί τέτοιο αριθμό ζώων (π ρό
βατα, γίδ ια ) που χρ ειά ζοντα ι περισ σ ότερα άτομα (κυρίω ς ά νδρ ες) γ ια τη βοσκή
κ α ι τη φ ροντίδα τους (άρμεγμα, γέν να κ.λπ.). Η ανάγκη γ ια περ ισ σ ό τερα χ έ ρ ια
εξηγείται από τον τρόπο οργάνω σης του κοπαδιού, π.χ. χω ριστά τα πρόβατα, χω
ριστά τα γίδια , χω ρισ τά τα στείρα, χω ρισ τά τα μικρά κ.λπ. Η ανάγκη είνα ι πολύ
μεγαλύτερη, ιδιαίτερα την περίοδο της γέννησης. Η κτηνοτροφία αυτή είνα ι κατά
κανόνα νομαδική (Σ αρακατσ άνοι), ημινομαδική (Β λάχοι) ή μεταβατική (δ ιά φ ο
ρες ομάδες κτηνοτροφών της ορεινής και ημιορεινής ζώνης στην Ελλάδα).
2) Η πολυπυρηνική οικ ογένεια στηρίζεται επίσης στην εκτατική καλλιέργεια
των δημητριακών. Ο τρόπος καλλιέργειας με αγρανάπαυση ανάγκαζε τους γεω ρ
γούς να χω ρίζουν τη γη σε δύο ή τρεις ζώνες. Κ αλλιεργούσαν μια ζώνη ανά έτος,
το επόμενο έτος η ζώνη πα ρέμενε βοσκότοπος και την καλλιεργούσαν το τρίτο ή
τέτα ρτο έτος. Έ τσ ι, όταν οι γιο ι πα ντρεύοντα ν κ α ι έπ ρ επ ε να μ οιρα σ τεί η γη, ο
πατέρας ήταν υποχρεω μένος να χω ρίσ ει την έγγεια ιδιοκτησία σε πολλαπλά μερί
δια, γ ια να αποκτήσουν τα π α ιδ ιά του καλλιεργήσιμη γη σε όλες τις ζώνες· π.χ.
όταν υπή ρχα ν τρ εις ζώ νες κ α ι τρ εις γιο ι, θα είχαμ ε δια ίρεσ η σε ενν έα τεμ άχια .
Αυτή η δια δικασ ία δημιουργούσε, με τον πολυτεμαχισμό, μεγάλο πρόβλημα στην
καλλιέργεια των δημητριακών. Έ τσ ι, ήταν προτιμότερη η καθυστέρηση της δ ια ί
ρεσης της γης όσο το δυνατόν περισσότερο και επομένω ς και της πολυπυρηνικής
οικογένειας.
3) Η τρίτη θεωρία, π α ρ ’ όλο που συνδέεται και αυτή με την οικονομία, ωστόσο
δεν καθορίζεται τόσο από τη μορφή (κτηνοτροφία, γεω ργία). Ο ι υποστηρικτές της
58
Ε ΝΟ Τ Η Τ Α 2 . 2
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
θεωρούν ότι είναι απαραίτητη η παραμονή κάποιω ν προσώπων στο σπίτι, π.χ. για
γιά ς, παππού, συννυφάδας, όταν τα μέλη της οικογένειας είναι αναγκασμένα να
εργάζονται πολλές ώ ρες έξω από το σπίτι. Η θεω ρία αυτή μπορεί να εφαρμοστεί
και στις περιπτώ σεις της νομαδικής-ημινομαδικής-μεταβατικής κτηνοτροφίας και
στην περίπτω ση της εκτατικής κ αλλιέργειας των δημητριακών, αλλά υπό ορισμέ
νες προϋποθέσεις και στον αστικό χώρο, όταν συμβαίνει και οι δύο γονείς να ερ
γάζονται έξω από το σπίτι.
Με βάση το παρακάτω διάγραμμα περιγράψτε την οικογένεια και καθορίστε τον τύπο της.
Συγκρίνετε την απάντησή σας με τη δική μας, που δίνεται στο Παράρτημα, στο τέλος του
κεφαλαίου.
Δ=0
Δ=0 Δ=0 Δ
Δ Δ
Αναφέρετε δύο τουλάχιστον πηγές πληροφοριών για την ελληνική οικογένεια. Ανατρέξτε
στο Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου για να δείτε τη σωστή απάντηση.
2.2.6 Η οικογένεια-κορμός
Με τον όρο «οικογένεια-κορμός» εννοούμε την οικιακή ομάδα στην οποία οι
γονείς συμβιώνουν με ένα π α ιδ ί παντρεμένο, α γόρ ι ή κορίτσι. Ο όρος αυτός ου
σιαστικά είνα ι απόδοση στα ελληνικά των δυτικών όρων fam ille-souche (γαλλι
κός) κ α ι stem -fam ily (α γγλικ ό ς), που α να φ έρ ο ν τα ι σε π α ρ ό μ ο ιο τύπο ο ικ ο γ έ
νειας, ο οποίος όμως εκεί συνδέεται με την επιλογή ενός και μοναδικού κληρονό
μου, έθιμο που είναι κατάλοιπο παλιότερης φεουδαρχικής οργάνωσης της κοινω
νίας. Στην ελληνική περίπτωση κρατάμε τον όρο, γιατί είναι πολύ σαφής και α πο
δίδει με ακρίβεια τον συγκεκριμένο τύπο οικογένειας.
Η οικογένεια-κορμός μπορεί να δια κ ριθ εί σε δύο βασικούς τύπους: στην π α
τροπλευρική οικογένεια -κορ μ ό και στη μητροπλευρική οικογένεια -κορμό, που
επιχωριάζουν σε διαφορετικές γεω γραφικές περιοχές της Ελλάδας.
2.2.7 Η πατροπλευρική οικογένεια-κορμός

Στην πατροπλευρική οικογένεια-κορμό οι γο νείς συμβιώνουν με ένα γιο π α
ντρεμένο, τον πρωτότοκο ή τον υστερότοκο, σ πάνια ένα μεσαίο, α νά λογα με τις
οικ ονομ ικ ές συνθήκες κάθε π ερ ιο χή ς αλλά κ α ι τη σ υμ πά θεια των γονκύν προς
ένα συγκεκριμένο γιο. Η πατροπλευρική οικογένεια-κορμός μπορεί να προκύψει

με δύο τρόπους: α) Μ ε τη διαδικασ ία διαίρεσης της πατροπλευρικής πολυπυρηνι-
κής οικ ογένεια ς. Η μεγάλη οικ ο γένεια δια ιρείτα ι, ενώ ακόμα ζουν οι γο νείς. Ο ι
α δελφ οί εγκαθίστανται σε καινούρια σπίτια και οι γονείς μένουν με ένα γιο, που
στις περισσ ότερες περιπτώ σεις, αλλά όχι πάντα, είνα ι ο τελευταίος (ιδιω ματικά:
στερνοπαίδι, στερνοπούλι, στερνοβνζι, σουγκάρι, Β ενια μ ίν κ.λπ.). β). Η οικογέ-
νεια-κορμός προέρχεται από την πατρική πυρηνική οικογένεια, χω ρίς να μεσολα
βήσει η σύνθετη πολυπυρηνική. Αυτό συμβαίνει στα νεότερα χρόνια, όπου όλοι οι
γιοι αποχω ρούν από την οικογένεια με τον γάμο τους, εκτός από τον τελευταίο.
Η οικογένεια-κορμός που προκύπτει από τη δεύτερη δια δικασ ία είνα ι ζω ντα
νή μέχρι σήμερα ιδια ίτερ α στις α γρ ο τικ ές π ερ ιο χές του ελληνικού ηπειρω τικού
χώρου. Σ υνα ντιέται όμως και στην Κρήτη κ α ι στα νησ ιά του Ιονίου. Σπανιότερη
είνα ι στα νη σ ιά του Α ιγαίου. Η λειτουρ γία της οικ ογένεια ς-κ ορμ ού συνίσταται
στο γηροκόμι των γερόντω ν γονιών και στη ουνέχιση του «σπιτιού» με τη διαδοχή
από τον τελευταίο γιο.
2.2.8 Η μητροπλευρική οικογένεια-κορμός

Σ την υπ ο ενό τη τα αυτή θα κά νουμε λόγο γ ια τη μητροπλευρική ο ικ ο γένεια -
κορμό ως οργανωτική αρχή και όχι, όπως προκύπτει οτις εξαιρετικές περιπτώ σεις
που συμβαίνουν σε όλη την Ελλάδα, της εισόδου γαμπρού στο σπίτι, σώγαμπρου,
όταν δεν υπάρχουν α γόρια στην οικογένεια αλλά μόνο κορίτσια. Ο τύπος οικογέ
ν εια ς που θα εξετάσουμε συνα ντιέτα ι θεσ μικά συνήθω ς στα νησ ιά του Α ιγαίου
και σ πάνια στον ελλαδικό ηπειρω τικό χώ ρο (κυρίως παραλιακούς οικισμούς). Η
δια δικασ ία σε αυτή την περίπτωση είναι διαφορετική α πό εκείνη της πατροπλευ
ρικής οικογένειας-κορμού. Η μητροπλευρική οικογένεια-κορμός στηρίζεται στην
αρχή της εγκατάστασης του γαμπρού στο σπίτι της μητέρας της νύφης (μητρο-γυ-
ναικοτοπικός γάμος). Το σπίτι στο τέλος κληρονομείται α πό την κόρη, που μπο
ρεί να είναι η πρώτη ή η τελευταία. Συχνότερα όμως πρόκειται για την πρωτότοκη
κόρη (κανακαρά, πρω τοκόρη κ.λπ.), η οποία στα νησιά του Α ιγαίου έχει αυξημέ
να δικαιώματα. Η μητροπλευρική οικογένεια είναι γνωστή και ως μητροκεντρική
ή μητροεστιακή οικογένεια.
Ο μητροπλευρικός τύπος οικογένειας-κορμού είναι συνηθισμένος σε ορισμένα
νησιά του Α ιγαίου (Κυκλάδες, Δ ωδεκάνησος). Επίσης σε ορισμένα μεγάλα νησιά
του ανατολικού Α ιγαίου (Σάμο, Χίο, Λέσβο) καθώ ς και στην ανατολική Κρήτη.
Στην περίπτωση της μητροπλευρικής οικογένειας-κορμού οι ρόλοι αντιστρέφο
νται και το γηροκόμι των γονιών αναλαμβάνει η κόρη της οικογένειας. Ταυτόχρο
να η συνέχιση του «σπιτιού» γίνεται μέσω θηλυγονίας, δηλαδή καταγωγής από γυ
ναίκες. Με αυτό τον τρόπο δημιουργούνται οι λεγάμενες θηλυγονικές γραμμές.
Η μητροπλευρική οικογένεια-κορμός δεν πρ οϋποθέτει υποχρεω τικά εγκατά
σταση και των δύο ζευγαριώ ν, γονιώ ν και κόρης κάτω α πό την ίδια στέγη. Συνή
θως οι γέρ οντες γο νείς διαμένουν σε ένα σπιτάκι συνεχόμενο ή κοντά στο σπίτι
της κόρης, που μπορεί να είναι και στην αυλή, το λεγόμενο γεροντικό.
60
Ε Ν ΟΤ ΗΤ Α 2 . 2
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
Η μητροπλευρική οικογένεια-κορμός έχει συνδεθεί από πλευράς οικονομίας

με την απασχόληση των ανδρώ ν στη θάλασσα (αλιεία, ναυτιλία). Φ αίνεται όμως
ότι υπεισέρχονται και άλλοι παράγοντες (αστική ανάπτυξη, εμπορευματική αγρο
τική οικονομία κ.λπ.).
Ζευγάρι γονιών έχει τρεις γιους, από τους οποίους μόνο ο μεγαλύτερος είναι παντρεμέ
νος. Προτείνετε τις τρεις πιθανές περιπτώσεις εξέλιξης αυτής της πατροπλευρικής οικο-
γένειας-κορμού και αναφέρετε τις οικονομικοκοινωνικές προϋποθέσεις κάθε περίπτωσης
(200 λέξεις). Συγκρίνετε την απάντησή σας με τη δική μας, που δίνεται στο Παράρτημα,
στο τέλος του κεφαλαίου.
Αναφέρετε δύο λειτουργίες της οικογένειας-κορμού (10 λέξεις). Για την απάντησή σας
<3
ανατρέξτε στις υποενότητες 2.2.6-2.2.8.
2.2.9 Η ανδροτοπική πυρηνική οικογένεια

Ή δ η έχει γίνει λόγος για την πυρηνική οικογένεια κατά την ανάλυση της πολυ-
πυρηνικής ή σύνθετης οικογένειας. Εδώ θα αναφερθούμε στην ανδροτοπική πυ
ρηνική οικογένεια ως θεσμό που δεν προέρχεται από τη διαίρεση της πολυπυρη-
νικής ούτε εξελίσσεται σε πολυπυρηνική. Σε αυτές τις περιπτώ σεις δεν μπορούμε
να κάνουμε λόγο για εγκατάσταση του νέου ζευγαριού στο σπίτι του πατέρα του
γαμπρού ή του πατέρα της νύφης.
Μ όλις το νέο ζευγά ρ ι πα ντρευτεί εγκαθίσταται στο σπίτι του ά νδρα, που δεν
είνα ι α παραίτητα πάντα κοντά στον πα τέρα του. Ο πα τέρ α ς φ ρ οντίζει να χτίσει
σπίτι στον γιο, για να εγκατασταθεί μετά τον γάμο του. Ταυτόχρονα γίνεται και η
διανομή της περιουσίας, ώστε το νέο «σπιτικό» να γίνει ανεξάρτητο.
Η ανδροτοπική πυρηνική οικ ογένεια ως αρχή οργάνω σης είνα ι διαδεδομένη
στον ελλαδικό ηπειρω τικό χώ ρο κυρίω ς τα νεότερ α χρόνια, στην Κρήτη και στα
νησιά του Ιονίου.
2.2.10 Η γυναικοτοπική πυρηνική οικογένεια

Η γυναικοτοπική πυρηνική οικ ογένεια πρ οέρ χετα ι κατά κανόνα από την πυ
ρηνική ο ικ ο γ έν εια των γονιώ ν. Ό π ω ς κ α ι στην ανδροτοπική πυρηνική ο ικ ο γ έ
νεια, αν υπάρχουν περισσότερες κόρες και η οικονομική δυνατότητα του πατέρα
το επιτρέπει, αυτός αγοράζει ή χτίζει καινούριο σπίτι σχεδόν για κάθε κόρη, όπου
εγκαθίσταται το νέο ζευγάρι. Το νέο ζευγά ρι δεν συζεί με τους γονείς της νύφης
αλλά είναι ανεξάρτητο. Ο τύπος της γυναικοτοπικής πυρηνικής οικογένειας α π ο
τελεί πολύ παλιά παράδοση στα νησιά του Αιγαίου, ενώ σήμερα επικρατεί στα με
I 61
γά λ α ασ τικά κέντρα, όπου η προικοδότηση ή η παραχώ ρησ η σπιτιού ή δια μ ερ ί

σματος στην κόρη θεω ρείται απαραίτητη προϋπόθεση για να παντρευτεί.
Η παραχώ ρηση διαμερίσμ ατος στην κόρη έλαβε μεγάλη έκταση μετά τον Β '
Π αγκόσ μιο πόλεμο κατά την π ερ ίο δ ο της ανοικοδόμησης τω ν αστικώ ν κέντρω ν
(Αθήνας, Π ειραιά κ.λπ.) με τη μέθοδο της αντιπαροχής. Ο μηχανικός δηλαδή και ο
εργολάβος αναλάμβαναν να χτίσουν μια πολυκατοικία σε ξένο οικόπεδο και να π α
ραχωρήσουν έναν αριθμό διαμερισμάτων στον ιδιοκτήτη του οικοπέδου. Με αυτό
τον τρόπο ο πατέρας μπορούσε να προικίσει με διαμερίσματα περισσότερες κόρες.
2.2.11 Η νεοτοπική πυρηνική οικογένεια

Με τον όρο «νεοτοπική πυρηνική οικογένεια» εννοούμε την οικογένεια η οποία
εγκα θίσ τα τα ι σε σπίτι όχι ιδιόκτητο αλλά ενοικιασμένο αμέσως με τον γά μο του
ζευγαριού, όπως είναι επόμενο, συνήθως μακριά από τους γονείς. Αυτή η πρακτική
είνα ι πολύ συνηθισμένη από τα νέα ζευγά ρια στα αστικά κέντρα. Η εγκατάσταση
στο ενοικιασμένο σπίτι μπορεί να συνεχιστεί διά βίου ή να είναι προσωρινή μέχρι
την α γο ρ ά σπιτιού α πό το ζευγά ρι, οπότε η πυρηνική ο ικ ο γένεια α λλά ζει μορφή
ανάλογα με το αν τα δικαιώματα ιδιοκτησίας ανήκουν στον σύζυγο ή στη σύζυγο.
Ό λ ο ι οι τύποι οικογενειώ ν, εκτός από κάποιες μορφές πατροπλευρικώ ν πολυ-
πυρηνικών με γενιές ή γένη, συνυπάρχουν με τον θεσμό της προίκας· τη μεταβίβα
ση δηλαδή στον γαμπρό από την πλευρά των συγγενώ ν της νύφης χρημάτων, κτη
μάτων ή σπιτιού.
Αντιοτοιχίοτε τους τύπους οικογένειας με τα μέρη όπου αυτές αναπτύχθηκαν.
Πολυπυρηνική οικογένεια Νησιά του Αιγαίου

Μητροπλευρική οικογένεια-κορμός Αστικά κέντρα
Νεοτοπική πυρηνική οικογένεια Ηπειρωτική Ελλάδα
Π οια η σχέση της οικο δό μ ησ ης με αντιπαροχή και γυνα ικοτοπικής π υρ η νικής ο ικο γέ
νειας; Δώστε την απάντησή σας σε 20 λέξεις. Για να ελέγξετε την ορθότητά της ανατρέξ-
τε στην υποενότητα 2.2.10.
Ορίστε με βάση τα παρακάτω κείμενα τους τύπους της οικογένειας και κατασκευάστε τα
αντίστοιχα διαγράμματα. Τη σωστή απάντηση θα βρείτε στο Παράρτημα, στο τέλος του
κεφαλαίου.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
Α. «Η εν λό γ ω καλύβη ήτο ευρεία και είχε μ εγία την οπήν εν μέσω της στέγης. Κατωκείτο δε
υπό ο ικ ο γένεια ς σ ιδ η ρ ο υ ρ γώ ν, συγκειμ ένης εκ τρ ιώ ν α νδρώ ν και δύο γυναικώ ν, εις ους
εχρησίμευεν ου μόνο ως κατοικία αλλά και ως εργαστήριον. Η γραία ήτο σύζυγος του πρε-
σβ υτέρου τω ν α νδρώ ν και μήτηρ τω ν δύο νεαρών γύφ τω ν. Η δύνετο δε να ορκισθή εις τον
Ή φ α ισ το ν ότι και της νέας κόρης επίσης ήτο μήτηρ».
(Α. Παπαδιαμάντη, Η γυφ τοπούλα. Άπαντα, τόμος 1ος, 1989, σ. 372-373)
Β. «Π ό σ α παιδιά μ εγά λω σ α ν μέσα σ ’ αυτά τα χέρια; Πρώτα α π ’ όλα τα δύο μικρά της αδελ-
φάκια σ α ν πέθα νε η μάνα της. Ύ σ τε ρ α το ορ φ α νό της θειάς της Κατιγκάκης. Ύ σ τε ρ α τα
τέσσερα προγόνια της μ α ζί με τα δικά της.
Χηριό το ν π ήρε η Λ ω ξά ντρ α το Αημητριό. Χηριό με τέσ σ ερ α παιδιά: το ν Επαμεινώ νδα, το
Θ εόδωρο, το Γιώ ργο και τηνΑ γα θώ , που ήταν ακόμα στα φασκιά».
«... Και ω το υ θαύματος. Δ ε ν πέρα σε μήνας κ' έμεινε έγκυος. Έ μ εινε έγκυο ς και γεννά το ν
Αλεκάκη της. Και ύστερα από δύο χρόνια γεννά κορίτσι - την Κλειώ».
(Μ. Ιορδανίδου, Η Λω ξάντρα, 1999, σ. 12 και 15)
Αφού επισημάνετε τους τύπους οικογένειας του άμεσου συγγενικού και φιλικού σας περι
Ο
βάλλοντος, να τους απεικονίσετε και διαγραμματικά. Μελετήστε την ενότητα 2.2 για να
βοηθηθείτε στην απάντησή σας.
63
Ενότητα 2.3
ΣΥΜΒΟΛΑ ΚΑΙ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΕΣ

ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ
Γ ενικά
Η οικογένεια δεν αποτελεί απλώς μια ομάδα που συμβιώνει σε έναν ορισμένο
οικιακό χώρο, αλλά α ποτελεί ταυτόχρονα και μια συμβολική ομάδα. Σ ε αυτή την
ενότητα λοιπόν θα εξετάσουμε ορισμένα σύμβολα και τελετουργίες που συνδέο
νται με την οντότητα της οικογένειας.
Η εστία
Μ έσα σε κά θε π α ρ α δ ο σ ια κ ό «σπίτι» υ π ά ρ χ ει η εστία (τζ ά κ ι, β ά τρ α , φόκος,
γωνιά κ.λπ.). Η εστία δεν αποτελεί απλώς ένα χώ ρο όπου μαγειρεύουν οι άνθρω
ποι και ζεσταίνονται, αλλά είναι το σύμβολο της ενότητας της οικογένειας. Δεν εί
να ι άσχετο το έθιμο που συναντάμε σε ορισμένες π ερ ιοχές του βορειοελλαδικού
χώ ρου κατά τη διαίρεσ η της μεγάλης πολυπυρηνικής οικ ο γένεια ς: μεταφ έρεται
φωτιά από την εστία του πατρικού σπιτιού στα σπίτια των γιων. Με τον τρόπο αυ
τό προβάλλεται η συνέχεια της οικογένειας. Σε ορισμένες περ ιοχές της Η πείρου,
όταν η νύφη εισ έρχεται στο σπίτι του πεθερού, μια από τις πρώ τες ενέρ γ ειές της
είναι να προσκυνήσει την εστία.
Το εικονοστάσι
Π αρεμφερή ρόλο έχει και το εικονοστάσι, όπου τοποθετούνται οι εικόνες των
α γίω ν προστατώ ν της ο ικ ο γένεια ς ή των α γίω ν τω ν οποίω ν τα ονόματα έχουν ο
α ρ χη γό ς κ α ι τα μέλη της ο ικ ο γέν εια ς. Ε κ εί β ρ ίσ κ ετα ι κ α ι το καντήλι, το ο ποίο
φροντίζει η μεγαλύτερη γυναίκα του σπιτιού να είναι συνεχώς αναμμένο, ιδιαίτε
ρα τις παραμονές των μεγάλων εορτών και της Κυριακής. Το εικονοστάσι βρίσκε
τα ι συνήθως στο υπνοδω μάτιο ή στον προθάλα μ ο του σπιτιού. Σε ορισμ ένες π ε
ριοχές (Ν αυπακτία) στο εικονοστάσι φυλάσσουν τα στεφ άνια όλων των πα ντρε
μένων α δελφ ώ ν κ α ι του πα τέρα , δηλώνοντας έτσι τη συνοχή της πολυπυρηνικής
οικογένειας. Αλλά και στα νεότερα χρόνια, που έχει επικρατήσει η πυρηνική οι
κογένεια, στο εικονοστάσι φυλάσσουν το στεφάνι του ζευγαριού σε ειδική στεφα
νοθήκη. Στο εικ ο νο σ τά σ ι φ υλά σ σ ουν επίσ ης τα άνθη του επ ιτα φ ίο υ , α για σ μ ό
κ.λπ., που χρησιμοποιούν, αν κ ά ποιος από την ο ικ ογένεια ασ θενήσ ει (θύμιασμα
με τα άνθη, ράντισμα με τον αγιασμό κ.ά.).
Ε ΝΟ Τ ΗΤ Α 2 . 3
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
Το φίδι και η νεράιδα του σπιτιού

Εκτός όμω ς α πό τα σύμβολα που συνδέονται με τη φω τιά (εστία, καντήλι) σε
όλη την Ε λλά δα υπή ρχε π α λιά τερα η πίστη σε ένα «φ ίδι του σπιτιού», το οποίο
προστατεύει την οικ ογένεια και δεν πρ έπ ει κανείς να το πειράξει. Π ρόκειται για
«τον οικουράν όψιν» της Α ρχαιότητας. Πιστεύουν ότι αν κάποιος πειρ άξει ή σκο
τώσει το φίδι, τότε θα π εθ ά νει ένα μέλος ή ο αρχηγός της οικογένειας. Σε ορισμέ
νες περιοχές της Ελλάδα το φ ίδι αυτό είναι θηλυκό ή συνδέεται με μια φανταστική
γυναικεία μορφή (νερά ιδα) με διάφ ορες ονομασίες, π.χ. βιτόρα στην Αττική, σα-
γιάδα στην Κ οζάνη,μά ισ σα στον Πόντο, που θεωρείται προστάτιδα του σπιτιού.
Το αίμα και ο σπόρος

Άλλα σύμβολα, τα οποία όμως έχουν περισσότερο σχέση με την έννοια της οικο
γένειας ως ομάδας συγγενών, είναι το αίμα και ο σπόρος (σπέρμα). Το αίμα και ο
σπόρος συμβολίζουν κυρίως τη συγγένεια ή τους συγγενείς από την ανδρική πλευρά
μέσα και έξω από το σπίτι (τη γενιά). Πιστεύουν ότι με το αίμα (και τον σπάρο) μετα
βιβάζονται από τους παππούδες τα φυσικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά στην ομά
δα. Η απαγόρευση γάμου συγγενών συνδέεται συμβολικά ιδιαίτερα με το αίμα, που
δεν πρέπει να αναμειχθεί, γιατί γεννιούνται παιδιά ανάπηρα ή σημαδεμένα.
Το γάλα
Έ ν α άλλο σύμβολο, το οποίο όμως δεν είναι πάντα τόσο έντονο, όπως το αίμα,
είναι το γάλα. Το γάλα συμβολίζει αρκετές φορές τη συγγένεια από τις γυναίκες.
Π ιστεύεται ότι έχει παρόμοιες ιδιότητες με αυτές του αίματος: μεταβίβαση φυσι
κών και κοινω νικών χαρακτηριστικών κ.λπ. Συγγενείς από γάλα επίσης δεν π ρ έ
π ει να πα ντρεύοντα ι κ α θώ ς και μη συγγενείς, που έχουν όμως θηλάσει απά την
ίδια γυνα ίκα (πρβ. την απαγόρευση γάμου των «βυζαδερφιών», παιδιώ ν δηλαδή
που έχουν βυζάξει από μια ξένη γυναίκα).
Η γιορτή του προστάτη αγίου

Στα σπίτια γίνονται πολλές γιορτές. Δεν θα αναφερθώ στις οικογενειακές εκ
δηλώ σεις του κύκλου της ζω ής (γέννηση, γά μ ος, θ ά να το ς) ούτε στις νεό τερ ες
γιορτές του προσωπικού ονόματος κατά την επέτειο της μνήμης του αγίου. Σε ορι
σμένες π ερ ιο χές του βορειοελλαδικού χώρου (Ή π ειρ ο , Μ ακεδονία κ.ά.) μέχρι
πρόσφατα εορτάζονταν οι οικογενειακές γιορτές προς τιμή του προστάτη-αγίου
της οικογένειας. Στην Ή π ε ιρ ο αυτές οι οικογενειακές γιορτές ονομάζονται γιορ
τάσια ή φιλιές.
Την ημέρα της γιορτής του αγίου γίνεται λειτουργία, κατόπιν έρχεται ο ιερέας
στο σπίτι κ ά νει ευχέλαιο κ α ι σηκώ νει ύψωμα. Η ο ικ ο γένεια έχει σ φ ά ξει α ρ νί ή
κατσίκι κ α ι κ ά νει τρ α π έζι («φιλεύει», από όπου και η ονομασία «φιλιά») στους
I
συγγενείς. Ε πειδή συχνά τον ίδια ά γιο τον λατρεύουν περισσ ότερες οικογένειες
με κοινή καταγωγή, οι συγγενείς φροντίζουν να έρθουν στο τραπέζι διαφορετικές
ώρες της ημέρας.
Μ ερικές φ ορές οι οικογένειες έχουν ή χτίζουν κ αι ιδιόκτητες εκκλησίες προς
τιμή του προστάτη-αγίου και σε αυτές κάνουν λειτουργία ή ένα μικρό οικογενεια
κό πανηγύρι (Μάνη, Σ τερεά Ελλάδα, Ή π ε ιρ ο ς κ.ά.).
Γνωρίζετε καμιά τελετουργία κατά τη διαίρεση της πολυπυρηνικής οικογένειας; Απαντή
στε αναλυτικά (100 λέξεις). Γιατην απάντησή σας ανατρέξτε στην ενότητα 2.3, και συγκε
κριμένα στην παράγραφο με τίτλο «Η εστία».
Στο παρακάτω διάγραμμα επισημάνετε με βέλη τους συγγενείς από αίμα και τους συγγε
νείς από γάλα. Η απάντηση δίνεται στο Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου.
Δ=0 Δ=0 0=Δ

Δ Δ Δ
Αναφέρετε συμβολικές πράξεις που αποβλέπουν στη συνοχή της οικογένειας. Θα βρείτε
τη δική μας απάντηση στο Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
Σύνοψη
Στο κεφάλαιο αυτό αναλύσαμε τους βασικούς όρους και τις έννοιες που συν
δέονται με την οικογένεια. Παρουσιάσαμε τον τρόπο καταγραφής της οικογέ
νειας σε διαγράμματα κ.λπ. και εξηγήσαμε αναλυτικά τις διάφορες μορφές και
τους τύ π ους της ελληνικής οικογένειας καθώς και τη γεωγραφική κατανομή
τους. Εξετάσαμε επίσης τις βασικές θεωρίες για ορισμένες μορφές οικογένειας.
Εκθέσαμε, τέλος, τα σύμβολα και τις συμβολικές πράξεις/τελετουργίες που συν
δέονται με την οικογένεια.
* * *
Τώρα που ολοκληρώσατε τη μελέτη αυτού του κεφαλαίου, ελέγξτε αν είστε σε
θέση να:
• διακρίνετε μεταξύ των ειδικών εννοιών, που έχουν σχέση με την οικογένεια
-σ τ η ν ευρύτερη και τη στενότερη έννοιά τη ς-, με την οικιακή ομάδα και με
άλλους θεσμούς, που δεν ταυτίζονται αλλά έχουν στενή σχέση με την οικογέ
νεια, όπως η «συγγένεια» και η «καταγωγή»·
• απεικονίζετε διαγραμματικά τις διάφορες μορφές οικογένειας και, αντίστρο
φα, με βάση τα διαγράμματα να περιγράφετε λεπτομερώς και να διακρίνετε
από τα μέλη που απαρτίζουν μια οικογένεια τον τύπο και τη μορφή της·
• ταξινομείτε τις οικογένειες του κοινωνικού σας περίγυρου·
• κατονομάζετε τους διάφορους τύπους οικογένειας στην Ελλάδα, τη γεωγρα
φική τους εξάπλωση, τους λόγους ύπαρξής τους και τις λειτουργίες τους (οι
κονομία, συνεργασία, γηροκάμι, διαδοχή)·
• εξηγείτε γιατί η οικογένεια αποτελεί ταυτόχρονα μια φυσική, κοινωνική και
συμβολική ομάδα, δηλαδή γιατί η οικογένεια, πέρα από τη φυσικο-κοινωνική
της διάσταση έχει πάντα και πολιτισμική διάσταση.
I
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Α παντήσεις σε Α σκήσεις Αυτοαξιολόγησης
Τ ο 1920 η οικογένεια αποτελείται από δύο γονείς και τρεις γιους, α πό τους οποίους οι
δύο είναι παντρεμένοι. Επίσης ένας εγγονός είναι παντρεμένος. Σύνολο εννέα άτομα. Το
1940 έχει αποβιώσει ο παππούς, έχει παντρευτεί και ο τρίτος γιος και έχει αποκτήσει ένα
κορίτσι. Ο δεύτερος γιος έχει αποκτήσει ένα γιο. Επίσης ο πρώτος εγγονός έχει αποκτή
σει ένα γιο. Σύνολο δώδεκα άτομα.
Οι γονείς με τρία παιδιά, ένα κορίτσι και δύο αγόρια. Το κορίτσι είναι παντρεμένο μέσα
στο σπίτι και έχει ένα γιο. Επίσης ένας γιος είναι παντρεμένος και έχει μια κόρη. Ο τελευ
ταίος γιος είναι ανύπαντρος. Τύπος οικογένειας: αμφιπλευρική πολυπυρηνική οικογένεια.
Τα δημοτολόγια, οι απογραφές και τα περιηγητικά κείμενα.
Η αντιστοίχιση έχει ως εξής:
Πολυπυρηνική οικογένεια Νησιά του Αιγαίου

Μ ητροπλευρική ο ι κ ο γ έ ν ε ι α - κ ο ρ μ ό ς Α σ τ ι κ ά κέντρα
Νεοτοπική πυρηνική οικογένεια ” Ηπειρωτική Ελλάδα
Βλέπε το σχέδιο και τα τόξα.
A=fO
44 Δ=?0 Α θ = Δ
Απαντήσεις σε Δραστηριότητες
Η οικογένεια με την ευρεία έννοια αντιστοιχεί στους συγγενείς ή στη γενιά, η οικογένεια
με τη στενή έννοια ταυτίζεται με την οικιακή ομάδα στην Ελλάδα.
1η περίπτωση: Παντρεύονται και οι υπόλοιποι αδερφοί και μένουν όλοι μαζί (πατροπλευ
ρική πολυπυρηνική οικογένεια). Η εξέλιξη αυτή προϋποθέτει είτε νομαδική/ημινομαδική
κτηνοτροφία είτε εκτατική καλλιέργεια δημητριακών.
2η περίπτωση: Όταν αποκτήσει ένα δύο παιδιά ο μεγαλύτερος γιος αποχωρεί από την οι
κογένεια. Παντρεύεται ο δεύτερος και όταν αποκτήσει και αυτός ένα δύο παιδιά αποχω
ρεί από την οικογένεια. Παντρεύεται ο τρίτος και παραμένει ως το τέλος, για να γηροκο-
μήσει τους γονείς (οικογένεια-κορμός). Η εξέλιξη αυτή είναι πιθανότερη όπου συναντάμε
την αμφ ιπλευρική πολυπυρηνική οικογένεια σε οικονομικές συνθήκες όπου επικρατεί η
εκτατική σε συνδυασμό με την εντατική καλλιέργεια και την εμπορευματοποίηση.
3η περίπτωση: Ο γιος παραμένει ως το τέλος και γηροκομεί τους γονείς. Οι υπόλοιποι
αδελφοί παντρεύονται και αποχωρούν αμέσως από την οικογένεια. Η εξέλιξη αυτή που εί
ναι μάλλον σπάνια -θ α περιμέναμε στη θέση του μεγαλύτερου γιου να βρισκόταν ο μικρό
τερος- συνδέεται με την εντατική καλλιέργεια και την εμπορευματοποίηση.
α. Νεοτοπική πυρηνική οικογένεια
Δ=0
Δ Δ Ο
β. Πυρηνική οικογένεια. Ο άντρας είναι παντρεμένος με δεύτερη σύζυγο μετά τον θάνατο
της πρώτης. Και οι δύο οι γυναίκες με παιδιά.
<0 = Δ = Π
Δ Δ Δ Ο Δ Ο
Στέφανα στο εικονοστάσι, αφαλοί παιδιών στο «σεντούκι» της μητέρας.
ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ
Α λεξάκης Ε.Π ., Η εξα γορά της νύφης. Σ υμβολή στη μ ελέτη των γαμήλιω ν θεσμών
στη νεότερη Ε λλάδα, Α θήνα 1984.
Αλεξάκης Ε.ΙΙ., «Η σύνθεση της οικιακής ομάδας σε μια πεδινή γεω ργοκτηνοτρο
φ ική κοινότητα: Η περίπτωση του Μ ολύκρειου (Μ οΰη) Ναυπάκτου», Ν α υπ α κτια -
κά, τόμος 6,1992-1993, σ. 679-703.
Α λεξάκη ς Ε .ΙΙ., Τα π α ιδ ιά τη ς σιω πής. Ο ικογένεια, σ υ γγέν εια κ α ι γ ά μ ο ς σ τους
Α ρβ α νίτες της ΝΑ Α ττικ ή ς -Λ α υ ρ εω τικ ή ς, εκδ. Π αρουσία, Α θήνα 1996.
Αλεξάκης Ε.ΙΙ., Μάνη: Γένη και οικογένεια, εκδ. Τροχαλία, Α θήνα 1998.
Α λεξάκης Ε.ΙΙ., Τ αυτότητες και Ε τερότητες. Σύμβολα, συγγένεια, κοινότητα στην
Ε λλάδα - Βαλκάνια, εκδ. Δωδώνη, Α θήνα 2001.
Δ ημητράκος Δ., Μ έγα Λ εξικ ό ν Ελληνικής Γλώσσης, Α θήνα 1939.
Ιορδανίδου Μ., Η Λ ω ξάντρα, εκδ. Εστίας-Ι.Δ.Κολλάρου, Α θήνα 191999.
Κ α β β α δία ς Γ.Β., Κ α ρα γκο ύνηό ες: Σ υμβ ολή σ την Κ οινω νιολογία τω ν δοξασιώ ν,
εκδ. Ιστορικής και Λ αογραφικής Ε ταιρείας των Θεσσαλών, Α θήνα 1980.
Κ αββαδίας Γ .Β .,Σ α ρα κα τσ ά νο ι. Μ ια ελληνική π ο ιμ εν ικ ή κοινω νία, εκδ. Λοΰση
Μ πρατζιώτη, Α θήνα 1991.
Π α πα δια μ ά ντης Α., Η γυ φ το π ο ύ λα . Ά π α ν τα , τόμος 1ος, εκδ. Δόμος, Α θήνα 1989.
Piault C. (επιμ.), Ο ικογένεια και π εριουσ ία στην Ε λλά δα και στην Κ ύπ ρο , μτφρ.
Μ αρίνα Μ αροπούλου, εκδ. Βιβλιοπωλείο Εστίας-Ι.Δ. Κολλάρου, Α θήνα 1994.
Σ υ μ εω νίδη ς Γ., «Ο κύκλος ανάπτυξης του νοικοκυριού στο Λ εω νίδιο», Εθνολο
γία, τεύχος 1 (1992) σ. 9-36.
Ψ υχογιός Δ.Κ., Προίκες, φόροι,σταφίδα και ψωμί. Οικονομία και οικογένεια στην
αγροτική Ε λλάδα του 19ου αιώνα, εκδ. ΕΚΚΕ, Α θήνα 1987.
ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ
Berkner L.K., «The Stem Fam ily and the D ev elo p m en tal Cycle of th e P easan t
H o u se h o ld . A n E ig h te e n th C e n tu ry A u stria n E xam ple», A m erica n H istorical
Review, 77,1972, o. 398-418.
Byrnes R.F. (επιμ.), Com m unal Families in the Balkans. The Zadruga, University of
N otre Dam e Press, London 1976.
Flandrin J.L., Families in the Former Times. Kinship, H ousehold and Sexuality,
Cambridge University Press, Cam bridge 1979.
Goode W.J., The Family, New Jersey 1964.
Goody J.R . (επ ιμ .), The D evelopm ental Cycle in D om estic G roups, C am bridge
University Press, Cambridge 1958.
L a slett P ., W all R. (ε π ιμ .), H o u seh o ld a n d F am ily in Past T im e, C a m b rid g e
University Press, Cambridge 1972.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
M urdock G.P., Social Structure, T he F ree P ress-C ollier M acm illan Publishers,
London 1965.
Schusky E.L., Manual fo r Kinship Analysis, University Press of America, New York
21983.
Ο ΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ MEAETH

1. Αλεξάκης Ε.Π., Μ άνη: Γένη και οικογένεια, εκδ. Τροχαλία, Αθήνα 1998, σ. 187-
197.
2. Αλεξάκης Ε.Π., Τα παιδιά της σιωπής. Οικογένεια, συγγένεια γάμος στους Αρβα
νίτες της ΝΑ Αττικής - Λαυρεωτικής, εκδ. Παρουσία, Αθήνα 1996, σ. 77-102 και
124-137.
Και τα δυο βιβλία περ ιέχουν πολΰ χρήσιμα κεφάλαια που α να φ έροντα ι στην οι
κογένεια. Ιδιαίτερα στο δεύτερο βιβλίο αναπτύσσονται διεξοδικά οι θεω ρίες για
την πολυπυρηνική οικογένεια.
3. Αλεξάκης Ε.Π., «Η σύνθεση της οικιακής ομάδας σε μια πεδινή γεωργοκτηνο-

τροφική κοινότητα: Η περίπτω ση του Μ ολύκρειου (Μ ούη) Ν αύπακτού»,
Νανπακτιακά, τόμος 6,1992-1993, σ. 679-703.
Στο άρθρο αυτό γίνεται μια επισκόπηση των τύπων των οικογενειών στην Ελλάδα.
4. Α λεξάκης Ε.Π ., Ταυτότητες και Ε τερότητες. Σ ύμ β ολα , σ υ γγέν εια , κοινότητα

στην Ε λλάδα - Β αλκάνια, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 2001.
Στο βιβλίο αυτό γίνετα ι προσέγγιση, μεταξύ άλλων, της οικογένειας και της συγ
γένειας από συμβολική πλευρά.
5. Καββαδίας Γ.Β., Σαρακατσάνοι. Μ ια ελλη νικ ή π ο ιμ ενικ ή κοινωνία, εκδ. Λούση

Μπρατζιώτη, Αθήνα 1991, σ. 127-174.
6. Ψ υχογιός Δ.Κ., Π ροίκες, φόροι, σταφίδα και ψωμί. Ο ικονομία και οικ ο γένεια
στην αγροτική Ε λλάδα του 19ου αιώνα, εκδ. ΕΚΚΕ, Αθήνα 1987, σ. 95-128.
Τα δύο π α ρ α π ά ν ω βιβλία π ερ ιέχο υ ν ενημερω τικά κ εφ ά λα ια που α να φ έρ ο ντα ι
στην οικογένεια. Ιδια ίτερα στο βιβλίο του Ψ υχογιού (σ. 95-128) γίνετα ι σύνδεση
της οικιακής οικονομίας με την οικογένεια.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΑΓΡΟΤΙΚΗ
ΚΑΙ ΠΟΙΜΕΝΙΚΗ ΖΩΗ
Γ. Θ ανόπονλος
Σκοπός του κεφαλαίου αυτού είνα ι η παρουσίαση της αγροτικής και ποιμενι- Σκοπός
κής ζωής στην Ελλάδα από την τουρκοκρατία μέχρι τη δεκαετία του 1950. Π ιο συ
γκεκριμένα, θα αναφερθούμε αφενός στους παραδοσιακούς γεω ργικούς και κτη-
νοτροφικούς τρ όπους πα ρ α γω γή ς και αφετέρου στα έθιμα, στις δεισ ιδα ιμ ονίες
και στις δοξασίες που τους πλαισίωναν.
Ό τα ν θα έχετε ολοκληρώσει τη μελέτη αυτού του κεφαλαίου, θα είστε σε θέση να: Προσδοκώμενα
• περιγράφετε τα μέσα παραγω γής στην αγροτική και ποιμενική κοινω νία- Αποτελέσματα
• α να φ έρ ετε εθ ιμ ικ ές π ρ ά ξ εις, εν έρ γ ειες κ α ι δ ο ξα σ ίες του α νθρώ που κ α ι να
εξηγείτε από πού απορρέουν και πού αποβλέπουν-
• ερμηνεύετε τους στενούς δεσμούς του ανθρώπου με τη γη και τα ζώα.
• Τσιφλίκια Έ ννοιες
• Γεωργικά εργαλεία Κλειδιά
• Αροτριώντα ζώ α
• Α γροτικά έθιμα
• Οικόσιτη κτηνοτροφία
• Τσελιγκάτα
• Π οιμενικά έθιμα
Το κεφάλαιο αποτελείται από δύο ενότητες: η πρώτη αφορά την αγροτική ζωή, Εισαγωγικές
ενώ η δεύτερη την ποιμενική . Στο κεφ ά λα ιο αυτό εξετάζουμε την πα ρα γω γική Παρατηρήσεις
δραστηριότητα, τις τεχνικ ές και όλες τις σχετιζόμενες πτυχές της εθιμικής ζωής,
τόσο των γεω ργώ ν όσο και των κτηνοτροφών.
Ενότητα 3.1
ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΖΩΗ
3.1.1 Ο αγροτικός βίος των Ελλήνων από την τουρ

κοκρατία έως το α ' μισό του 20ου αιώνα
Βασική πηγή πορισμού αγαθώ ν για τον Έ λλη να ήταν ανέκα θεν η γεω ρ γία και
η κ τη νο τρ ο φ ία . Κ ατά την το υ ρ κ ο κ ρ α τία α λλά κ α ι μετά (15ος-19ος α ιώ ν α ς) ο
Έ λλη να ς γεω ργός εργά ζετα ι είτε σε δικές του μικρές ιδιόκτητες εκτάσεις, κατα
βάλλοντας φόρο εγγείου ιδιοκτησίας, είτε σε γαιοκτησ ίες (τσιφλίκια), που ανή
καν κατά κανόνα σε Τούρκους ή σε «προσκυνημένους» Έ λληνες και μετά το 1881
(προσάρτηση της Θ εσ σ α λία ς στην Ε λλά δα ) σε Έ λ λ η ν ε ς κ εφ α λα ιο ύ χο υ ς. Ό σ ο
προχωρούμε στα νεότερα χρόνια, παράλληλα με τη γεω ργία και την κτηνοτροφία,
ακολούθησαν ανοδική πορεία η ναυτιλία, η οικοτεχνία, οι βιοτεχνίες και το εμπό
ριο. ΕΙ γεω ργική παραγω γή και η διάθεση συναφών προϊόντων παρουσιάζεται συ
νεχώ ς αυξανόμενη, κυρίω ς δε μετά το 1917 με την αγροτική μεταρρύθμιση. Η κα
τάσταση όμω ς άλλαξε γ ια τον Έ λ λ η ν α αγρότη μετά το 1923 με την ψήφιση κ α ι
εφαρμογή του νόμου π ερ ί απαλλοτριώ σεω ς και αναδασμού της γης, η οποία έθ ε
σε τέλος στη μεγάλη έγγειο ιδιοκτησία (τα τσιφλίκια) και εγκαθίδρυσε το σύστη
μα της ελεύθερης γεω ργικής εκμετάλλευσης με βάση τον μικρό οικογενειακό κλή
ρο, θέτοντας έτσι τις π ρ ο ϋ π ο θ έσ εις για σταδιακή απά λειψ η της εκμετάλλευσης
των χωρικών, γεγονός που σηματοδότησε και την κοινωνική τους ανασυγκρότηση
και απελευθέρωση.
Ση μα ντικές μαρτυρίες γ ια την αγροτική ζωή κ α τά τους χρ ό νο υς της το υ ρ κ ο
κρατίας έχουμε από τους περιηγητές, οι οποίοι αναφέρονται ιδιαίτερα στη φιλερ
γία και τον μόχθο του Έ λλη να αγρότη αλλά και στον ρόλο της Ελληνίδας αγρότισ
σας στην εξασφάλιση των μέσων πορισμού της ο ικ ο γένεια ς και στην οργάνω ση
και ανόρθωση του ελληνικού νοικοκυριού. Ως τις πρώτες δεκαετίες του 20ού α ιώ
να ο αγρότης ασχολείται βασικά με την καλλιέργεια των δημητριακών, της ελιάς,
του βαμβακιού, της σταφίδας καθώ ς και με την αμπελουργία.
Στη σκληρή και ατελείωτη αγροτική δουλειά συμμετείχε όλη η οικογένεια, που
κατά κανόνα ήταν πολυμελής, και μόνο με κοινό μόχθο μπορούσε ν α εξασφαλίσει
την επιβίωσή της.
Ο αγρότης των ορεινώ ν περ ιοχώ ν, ακόμη κ α ι σήμερα, α σ χολείται κ α ι με την
οικόσιτη κτηνοτροφία, ως συμπλήρωμα του εισοδήματος, αφού λόγω των γεωμορ-
φ ολογικώ ν συνθηκώ ν οι κα λλιεργή σ ιμες εκτά σ εις είνα ι π ερ ιο ρ ισ μ έν ες κ α ι δεν
επαρκούν για τις ανάγκες επιβίωσης της οικογένειας.
Η καλλιέργεια των χω ραφιώ ν και άλες οι σχετικές εργασίες γίνονταν με τα πα
ραδοσιακά, πρω τόγονα σχεδόν, μέσα και εργαλεία, τόσο στα ορεινά όσο και στα
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
π εδ ινά μέρη. Α υτό σ υντέλεσε στη διατήρηση σ υνηθειώ ν κ α ι εθίμω ν που είχα ν
α να πτυχθεί α π ό πολύ πα λιά και α πέβ λεπα ν στη γεω ργική ευετηρία. Π ρ έπ ει να
επισημανθεί ότι για τη λα ογρα φ ία τα χρησιμοποιούμενα γεω ργικά εργαλεία, τα
ζώα, καθώ ς και τα έθιμα που πλαισιώνουν όλα τα στάδια της καλλιέργειας έχουν
μεγάλη σημασία. Μ έσα από την εν γένει εθιμική διαδικασία γίνεται κατανοητή η
ζωή και οι ανάγκες της αγροτοποιμενικής κοινότητας.
Να αναφέρετε τα κυριότερα χαρακτηριστικά της αγροτικής ζωής από την τουρκοκρατία
μέχρι τη δεκαετία 1950-1960 (σε 200 λέξεις). Συγκρίνετε την απάντησή σας με την υποε
νότητα 3.1.1.
3.1.2 Γεωργικά εργαλεία

Το όργωμα (άροση) γινόταν με το αλέτρι (το ησιόδειο άροτρο) που το έσυραν τα
καματερά (βόδια, άλογα, ημίονοι) και ήταν ξύλινο στην αρχή και σιδερένιο από τις
αρχές του 20ού αιώνα. Το υνί του αρότρου -ξύλινο ή σιδερένιο, μονόφτερο ή δίφτε-
ρ ο - ήταν χρησιμότατο γεω ργικό εργαλείο για την αροτρίωση των χωραφιών. Από
τα μέσα του 20ού α ιώ να το όργω μα γίν ετα ι πλέον με εκμηχανισμένους τρόπους
(τρακτέρ). Π αραμένει σε χρήση το αλέτρι σε ορεινές περιοχές, όπου οι γεωμορφο-
λογικές συνθήκες δεν επιτρέπουν ανάπτυξη μηχανοποιημένης καλλιέργειας.
Βασικά επίσης εργαλεία για τις αγροτικές καλλιέργειες ήταν η αξίνα, η τσάπα
για το σκάψιμο με το χέρι, η σβάρνα (σβάρνιομα, διβόλισμα), το δρ επά νι για τον
θερισμό, το δικ ρ ιά νι για το αλώνισμα. Σήμερα οι δύο τελευταίες εργασ ίες γίν ο
νται με τις θεριζοαλω νιστικές μηχανές. Τα εργαλεία κατασκευάζονταν ή από τον
ίδιο τον γεω ρ γό ή από τοπικούς σ ιδεράδες. Η αμοιβή τους γινόταν κατά κανόνα
στο τέλος της σοδειάς και ήταν συνήθως ανταλλακτικής (σε είδος) μορφής.
Ό λ α τα αγροτικά εργαλεία θεωρούνταν ιερά, προστατεύονταν με τα κατά τό
πους νόμιμα -θ έσ μ ια -κ α ι χρησιμοποιούνταν σε πάμπολλες τελετουργικές πράξεις
που στόχευαν στην ευετηρία. Έ τσ ι, το υνί ήταν και συμβολικά πολύτιμο για την ευ
γονική και ευετηριακή σημασία του. Στην τελετή του γάμου, στις αγροτικές περιο
χές ακόμη και σήμερα, αναγνω ρίζοντας τον ρόλο του κατά τη σπορά, το χρησιμο
ποιούν ως κατεξοχήν γονιμικό σύμβολο αλλά και ως αποτρεπτικό-φυλακτικό. Στο
κατώφλι της πόρτας του γαμπρού (ο γάμος είναι ανδροπατροτοπικός) τοποθετούν
το υνί ή κάποιο άλλο σίδερο προκειμένου να το πατήσει η νύφη όταν πρωτομπεί στο
καινούριο της σπιτικό. Εξάλλου διαχρονικά ο σκοπός του γάμου ήταν η « επ’ αρότω
παίδων γνησίων» (Ησίοδος). Εκτός από το υνί που κυριαρχούσε, όπως προαναφέρ-
θηκε, ως γονιμικό σύμβολο, αναφ έρονται αροτριώ σεις, με γονιμικό συμβολισμό,
χώρων που στόχευαν στην κυκλικά μαγική θωράκισή τους είτε από ασθένεια είτε
από δαιμονικά. Ε πίσ ης η θραύση πάνω σε γεω ρ γικ ά ερ γα λεία (στο σταυρό του
αρότρου ή του υνιού) « μαγικών» καρπών, ροδιών ή κυδωνιών, είχε γονιμική, ευε-
τηριακή και αποτρεπτική σκοπιμότητα και απέβλεπε στην ευόδωση της σοδειάς.
I 75
Να αναφέρετε τα πιο σημαντικά γεω ργικά εργαλεία και να τονίσετε τη χρήση τους σε διά
φορες τελετουργικές πράξεις (200 λέξεις). Συγκρίνετε την απάντησή σας με την υποενό
τητα 3.1.2.
3.1.3 Τα αροτριώντα ζώα

Στις αγροτικές κ α λλιέργειες ήταν α να γκ α ία η χρησιμοποίηση ζώων, για το όρ
γω μα και τις άλλες γεω ργικές εργασίες, τα οποία θεω ρούνται βασικό περιουσιακό
στοιχείο και ουσιαστικός οικονομικός παράγοντας του αγροτικού νοικοκυριού.
« Ε σένα π ρ έπ ει αφ έντη μ ο υ το άξιο το ζευγά ρι [...]»
Λ ίγοι όμως α γρ ότες είχα ν τη δυνατότητα ν α έχουν στην κατοχή τους δύο α ρ ο
τριώντα ζώα. Το 1831 μόνο το ένα τρίτο των αγροτών διέθετε ένα ζευγάρι βόδια- οι
περισσότεροι όργω ναν συνεργαζόμενοι με άλλους (σεμπριά). Στα 1875 το 49% των
αγροτικώ ν νοικοκυριώ ν δεν είχε στην κατοχή του αροτριώ ντα ζώ α και ως το 1920
με τη φορολόγηση των ζώων μειώθηκε ακόμη περισσότερο ο αριθμός των αγροτών
που διέθεταν αροτριώντα ζώα. Για να αντιμετωπιστούν οι ανάγκες, οι φτωχοί γεω ρ
γ ο ί καθιέρω σαν τον θεσμό της «σεμπριάς» (συνεργασία/αλληλοβοήθεια) κατά τη
σπορά κ.λπ. Τ α ζώ α της γεω ργικής παραγωγής, και ειδικά της σποράς (τα καματά-
ρικα), ο γεω ργός τα φρόντιζε ιδιαίτερα. Τα σεβόταν και τα θεωρούσε ιερ ά - ιδιαίτε
ρα τα βόδια, αντίληιβη γνωστή ήδη στον Η ρόδοτο. Λ όγω της πολυτιμότητας των
ζώων ο αγρότης προσπαθούσε να τα προστατεύσει με κάθε τρόπο, τελετουργίες,
αντιβασκανίες και ευετηρικές ενέργειες, όπως ο αγιασμός και η χρήση φυλακτών.
Παράλληλα προσέφευγε και στη φυλακτική προστασία ποικίλων αγίων για τα ζώα
του, όπως ο άγιος Μ όδεστος (16 Δεκεμβρίου). Την ημέρα της εορτής του οι α γρ ό
τισσες παρασκευάζουν εορταστικούς άρτους (κουλούρες), τις οποίες, αφού συνή
θως αγίαζαν, είτε έθραυαν στις ράχες των ζώων αποσκοπώντας στην υγεία τους και
τη γενικότερη γεωργική ευετηρία είτε τις έδιναν σε αυτά για τροφή.
Η προσφορά εορταστικού άρτου στους προστάτες αγίους γινόταν και σε άλλες
εναρκτικές ώ ρες του χρόνου και γενικά απέβλεπε και στην απόδοση ευγνωμοσύ
νης στα βοηθούντα για την επιβίωση ζώα.
Προσπαθήστε να περιγράφετε εν συντομία τη σχέση του γεωργού με τα ζώα του (100 λέ
ξεις). Συγκρίνετε την απάντησή σας και με τη μαρτυρία που ακολουθεί.
«Τ ο υ Α γίου Μ οδέστου εκάνανε οι νοικοκυράδες ζευτά (άρτους).
Είναι προς χάρι του βουδιού. Κάνουνε δύο πούλοι και τσοι ενώ νουν μ ε ζύμες και τσοι πάνε
στα βούδια και τα γλείφουνε. Α ν έχου ν και δαμάλι, κάνουνε ένα μικρό πούλο μ έ σ ' σ τη μέση
και τον ενώνουν με τσοι άλλοι. Και τρία να 'ναι (τρεις πούλοι) και δύο ζευτό λέγεται. Ύ σ τερ α
που το γλείφουν, το παίρνουνε στο σπίτι και το τρώνε... Τα ζευτά τα δίνουν και τα τρώνε τα
βούδια, γιατί τα προστατεύει ο άγιος» (Αγιερσανίον Νάξου), (Ήμελλος, 1992, σ. 64).
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
3.1.4 Αγροτικά έθιμα

Λόγω του ότι οι μέθοδοι παραγω γής των δημητριακών παρέμειναν αμετάβλη
τες για αιώ νες πολλά νεοελληνικά αγροτικά έθιμα διατηρούν στοιχεία από τη μα
κραίωνη παράδοση. Χαρακτηριστικό των αγροτικών εθίμων είναι η σύνδεσή τους
με την αγω νία του λαϊκού ανθρώπου για την καρποφ ορία και την καλύτερη δυνα
τή απόδοση της γης, στην οποία όφειλε την επιβίωσή του. Αυτή την αγω νία τους οι
ζευγάδες την έδειχναν όχι μόνο στη σπορά μα και σε όλες τις εναρκτικές στιγμές
του έτους (π.χ. την Π ρω τοχρονιά) με διάφορες ευετηρικές ενέργειες, πράξεις και
τελετουργίες. «Τάιζαν» τη βρύση αγριοκρεμμύδα, φρούτα (ρόδι κ.λπ.), καρπούς,
ψωμί, γάλα, μέλι κ.λπ., πολλά με διαχρονική εθιμική παρουσία, όπως ελέχθη, που
τα έφερνε ένα παιδί, «αμίλητο», και κατά τη στιγμή που τα έριχνε έλεγε:
«Όπως τρέχει το νερό να τρέχει και το βιο».
Επίσης τα Θ εο φ ά νια οι γεω ρ γο ί ράντιζαν με αγιασμό τα σπαρτά και σκόρπι
ζαν τη στάχτη του Δ ωδεκαημέρου, που είχε καθαρτική σημασία για την καλλιέρ
γεια. Ακόμη τα δρώ μενα κ α ι οι χ ο ρ ο ί τις Α ποκριές και τις Λ α μπρογιορτές α π έ
βλεπαν στην πλούσια παραγω γή, που σε μεγάλο βαθμό άλλωστε συνδεόταν με τις
καιρικές συνθήκες.
Στην αρχή του φθινοπώρου σημείο αναφοράς για τον καλλιεργητή της γης, όπως
μαρτυρεί αγρότη ς α πό την Ε ρ έτρ ια , ήταν του Σταυρού (14 Σ επτεμβρίου): «Του
Σταυρού ανήμερα βάναμε μια χούφτα σπόρο στο μαντήλι και το πηγαίναμε στην εκ
κλησία να το ν’ ε δ ια β ά σ ειο πα πά ς. Ύ σ τερ α τονε ανεκατώ ναμε -κ α ι τώ ρα ακόμη
έτσι κάνουμε (1978)- μ’ ούλο το σπόρο, κι όταν ερχέτανε η ώρα σπέρναμε» (Σπου
δαστήριο Λ αογραφίας Παν/μίου Αθηνών [εφεξής ΣΛΠΑ], χειρόγραφο 3431).
Κατά την προετοιμασία και τη σπορά, αλλά και κατά τον θερισμό και τον αλωνι
σμό, οι εθιμικές πρ ά ξεις και οι κάθε είδους φυλακτικές προφυλάξεις και αντιβά-
σκανες ενέργειες απέβλεπαν στην καλή σοδειά. Συνεχίζεται χαρακτηριστική περι
γραφή όλων αυτών των γεωργικών και τελετουργικών πράξεων, που τις συνόδευαν.
Α π ό το ν καιρό του Τρυγητή κανονίζεις για το σπόρ ο και τα εργαλεία... Για το

ζευγάρι βάναμε γελάδια, πούτανε πιο γερά στο τράβηγμα. Στο αλώνι και στο κου-
βάλημα βάναμε τ ’ άλογα και τα γελάδια. Α π ό το ν Οκτώ βρη, άμα ’τανε καλή και
βροχερή χρονιά αρχινάγαμε και σπέρναμε. Άμα ήταν ξέρα, σπέρναμε πιο αργά...
Κάθε π ρ ω ί π ο υ κίνα γε ο γεω ρ γό ς έκανε το σ τα υ ρ ό το υ τρ ε ις φ ορές, κι έλε γε
«Μ περκέτια» (καλή σοδειά). Σπ ό ρο βγάναμε μέρα Δευτέρα και το φεγγάρι να ’ναι
γιόμιση, για να γιο μίσο υμ ε καρπό τα κατώγια. Σκορπάγαμε καρύδια στο χωράφι
και φκιάναμε τηγανίτες. Σ το τσουβάλι του σπό ρ ου βάναμε ρόδι και κάθε βράδυ
το φέρναμε πίσω σ το ίδιο τσουβάλι. Σύρε κι έλα μέχρι να σπατσάρουμε (τελειώ
σουμε). Τη στερνή μέρα το σπάγαμε και το σκορπίζαμε στο χωράφι. Να δεις που
το στόχησα . Βάναμε και σκίνα στα ζα και σ τ ’ αλέτρι... Ό σ ο σπέρνα με ολημερίς
πιάναμε το βραδάκι και το σβαρνίζαμε. Την πρώτη μέρα της σποράς δε δίναμε τί
ποτα ’πό το σπίτι. Κείνος που ’σπερνε, δεν άλλαζε ρούχα μέχρι να σπατσάρει ού-
λη η δουλειά. Κι ώ σπου να φυτρώσει ο σπόρος δε βάζαμι μανίτες στο σπίτι για να
I 77
ΕΝΟΤΗΤΑ 3 .1
μη μανέψ ’ ο σπόρους (μανεύω = συρρικνούμαι)... Το στα ρ’ και τ ’ αδέλφια του, και

το τριφ ύλλι και τα κουκκιά και τα φασόλια, σπέρνουντα ι πεταχτά. Πρώ ιμα σ π έρ -
νουνται τα κουκκιά και το κριθάρ’, ’πό πίσω το στάρι. Τα σπαρτά τα βοτανίζουνε,
βγά ζουνε τ ’ αγκάθια και τα ζιζάνια γύρου το Φλιβάρ’... Άμα τα πιάσει η ξέρα κι ο
λίβας, τα σπαρτά ξεραίνουνται... κι άντε οι κόποι σου χαμένοι...
Άμα ’ρχότα ν ο καιρός του θεριστή είχαμι έτοιμα, τρουχισμένα τα δρεπάνια κι
είχαμε και δεματικά φτιαγμένα για να δένουμε τα δεμάτια. Την πρώτη μέρα κάναμι
το σταυρό μας κα ιλέγα μ’: η ώρα η καλή και καλά μπερκέτια και κινάγαμε για το χω
ράφι. Σταυρώναμε το πρώ το χερ ό βο λο..., με έξι κάναμε ένα δεμάτι... Άμα τελείω
νε το θέρος ο νοικοκύρης έκανε τραπέζι (στους θεριστάδες). Αφήναμε πίσω στά-
χυα, το ποθέρι το λέγαμε, και το χαρίζαμε σ το χωράφι... Τα δεμάτια τα κατεβάζα
μ ε σ τ ’ αλώνι μ ε κάρρα και μ ε γα ϊδούρια... Στή να μ ε τη θημωνιά και σ τη ν κορφή
καρφώναμε σταυρό καλαμένιο... Στη μέση τ ’ αλωνιού καρφώναμε ένα παλούκι, το
λέγα με στοιχερό... Ξετάζαμε (προσέχαμε) Τρίτη και Παρασκευή να μ η ν αρχίσου
με αλώνισμα. Τα ζα φέρνανε γύρου και τα στάχυα τ ’ αλωνεμένα γενόντανε λυώμα.
Το λίχνισμα γινότα νε σ τη ν αρχή μ ε τα δικώ λια και ύστερα μ ε φτυάρια ίσα. Άμα
φ εύγανε τα π ιότερ α άχυρα τα περνάγα με από το δ ερ μό νι (κ όσ κ ινο ). Μ έσα σ τ ’
αλώνι δεν πίνουνε νερό για να μην πιάσει βροχή... Σταυρώναμε το σω ρό το στάρι
και το μετράγαμε με το ξάι. Το ξάι είναι ένας κουβάς στρογγυλός ’πο μαύρη λαμα
ρίνα και πιάνει μέσα δέκα κιλά. Ύ σ τε ρ α ’ποθηκεύαμε το στάρι σ τ ’ αμπάρι... τ ’ αλέ
θαμε στους νερόμυλους... Κείνα τα χρόνια ο κόσμος ήτανε πιότερο καλός, πιότε
ρ ο πονετικός. Βοηθιούντανε ο ένας με τον άλλονε. Είδες που λένε «θέρος, τρύγος,
π ό λεμ ο ς». Σε το ύ τες τις δουλειές χρ εια ζούντα νε πολλά χέρια ... Σ το θέρο, σ το ν
τρύγο, στις ελιές, στο ξελάκκωμα τ ’ αμπελιού δουλεύαμε δισκιάρικα (αλληλοβοη-
θητικά), τη μια μέρα στου ενού (ενός), την άλλη σ τ ’ αλλουνού. Τα χωράφια τα δου
λεύαμε μοναχοί μας. Άμα τύχαινε κι έλειπε κανένας μακριά, για (ή) δεν μπόραγε να
τα δουλέψει μοναχός του τα ’δινε κολληγιακά. Φώναζε έναν που δεν είχε χτήματα
και του ’λεγε να δουλέψει κείνος τα χωράφια και πέρνανε δύο μερτικά τ ’ αφεντικά
κι ένα ο κολλίγας. Αριά (αραιά) και πού τα δίνανε τα χωράφια μισακά. Μισακά θα
πει παίρνανε μισά μισά τη σοδειά τ ’ αφεντικό και ο κολλίγας. Άμα θέλαμε να που
λή σ ο υ μ ε κανά χωράφι ξετάζαμε να πρ οτιμή σουμε πρώ τα το συγγενή, για (ή) το
γείτονα και μετά το ξένο. Και για τα ζα (ζώα) το ίδιο...
(ΣΛΠΑ, χειρόγραφο 3431)
Ό λ ε ς αυτές οι εθιμικές πράξεις, μαγικές ενέργειες, προφυλάξεις, δεισιδαιμο

νίες, ευλογίες που αφορούν τη σ οδειά κ αι τελούνται από τον γεω ργό απορρέουν
από την πανανθρώ πινη «ομοιοπαθητική» σκέψη που επιζητά την εξασφάλιση της
«καλοσοδειάς», της α φθονίας, αλλά και την προφύλαξη από ελλοχεύοντα δαιμο
νικά όντα και μετεωρολογικά φαινόμενα.
Ως τις πρώ τες δεκ α ετίες του 20ού α ιώ να διατηρήθηκε ο βαθύτερος χαρα κτή
ρας, η λειτουργία και η σκοπιμότητα των εθιμικώ ν αυτών πράξεω ν, για τί οι καλ
λιεργητικές μέθοδοι και οι γενικότερες συνθήκες ζωής στις αγροτοποιμενικές π ε
ριοχές έμειναν ίδιες σε όλο τον ελληνισμό για αιώνες.
I
Ε Ν Ο Τ Η Τ Α 3. 1
ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 3
Σήμερα, ο αγροτικός βίος στις αναπτυσσόμενες χώρες, όπως και στην Ελλάδα,
υποχω ρ εί συνεχώ ς. Η σταδιακή εξάπλωση της γεω ργικής τεχνολογία ς οδήγησε
σε υποχώ ρηση και των σχετικώ ν ηθώ ν και εθίμων. Μ πορεί κ ά π ο ια από αυτά να
συνεχίζονται ως ένα βαθμό κυρίω ς σε μεμονωμένες ορεινές περιοχές, όπου η εκ
μηχάνιση καθυστέρησε, όχι όμως με τον σκοπό που εξυπηρετούσαν στην πα ρ αδο
σιακή κοινωνία.
Δ ρ α σ τ η ρ ιό τ η τ α 4/Κεφ άλαιο 3
Προσπαθήστε, διαβάζοντας προσεκτικά την προηγηθείσα μαρτυρία, να εξηγήσετε γιατί

πολλά νεοελληνικά αγροτικά έθιμα διατηρούν στοιχεία από τη μακραίωνη παράδοση (100
λέξεις).
I 79
Ενότητα 3.2
ΠΟΙΜΕΝΙΚΗ ΖΩΗ
3.2.1 Οικόσιτη και νομαδική κτηνοτροφία

Η χ λ ω ρ ίδ α του ελληνικού χώ ρου ευνόησ ε την α νά πτυξη της κ τη νο τρ ο φ ία ς
προς πόρισμά του Έ λληνα, από την Αρχαιότητα.
Στην περίοδο της τουρκοκρατίας άλλαξε ο τρόπος ζω ής- γίνονταν μεταναστεύ
σεις των Ελλήνων προς την κεντρική Ευρώπη, τη Δύση και την ίδια την ελληνική
επ ικ ρά τεια , είτε προς τα βουνά είτε πρ ος τις π εδ ιά δ ες και τα εμ πορ ικ ά κέντρα.
Ιδιαίτερα η υποχώρηση των κατοίκων προς τα ορεινά προκάλεσε ριζικές μεταβο
λές στον τρ ό π ο ζω ής κ α ι στις πολιτισ τικ ές εκδηλώ σ εις του ελληνικού λαού. Ο ι
συνθήκες διαβίω σης στα ορεινά έγιναν πιο ήρεμες, πα ρέμεινε όμως και κορυφώ-
θηκε ο αγώ νας για την επιβίωση και την αυτάρκεια. Έ τσ ι, αναπτύχθηκε η κτηνο
τροφ ία, η οποία έδωσε τη δυνατότητα να δημιουργηθούν βιοτεχνίες για την επ ε
ξεργασ ία του μαλλιού των ζώων, αντικαθιστώντας τη γεω ργία, που δεν μπορούσε
από μόνη της να εξασφαλίσει την επιβίωση των ορεσίβιω ν κατοίκων. Παράλληλα
δια τη ρ ή θη κα ν στα ο ρ εινά χ ω ρ ιά α νόθευτα τα π α τρ ο π α ρ ά δ ο τα έθιμα . Έ τ σ ι, οι
ελεύθεροι και αυτόνομοι αυτοί ορεσίβιοι κληροδότησαν στον νεότερο ελληνισμό
έναν εντυπωσιακό παραδοσια κό πολιτισμό άθικτο και ανεπηρέαστο από την π α
ρουσία των Τούρκων.
Στις δυσπρόσιτες αυτές περιοχές συσπειρωμένη η συνήθως πολύτεκνη ελληνι
κή οικογένεια αφοσιώθηκε στην κτηνοτροφία για να εξασφαλίσει τον βιοπορισμό
της. Τα π α ιδ ιά στην οικογενειακή αυτή οικονομία, ζώντας μέσα στον ίδιο χώρο,
κάτω α πό τις ίδιες συνθήκες και με τις ίδιες επιδιώ ξεις, ακολουθούσαν το επ ά γ
γελμα των γονιών.
«Εννιά χιλιάδες πρόβατα κι εννιά χιλιάδες γίδια
εννιά αδελφονλια τα φ υλάν κι εννιά τα κουμαντάρουν».
Η ομαδική συσπείρωση οδήγησε στην καλλιέργεια συγκινητικών εθίμων αλλη
λοβοήθειας και σ υνεργασίας σε κοινοτικές, α γροτικές κ α ι κτηνοτροφικές ερ γα
σίες: στο φύτεμα του αμπελιού, στην ανασύσταση του κοπαδιού, στο βοσκημάτω ν
ζώων (βοσκειό), στην καταδίωξη του λύκου και των κλεφτών (παγα νιά ), στον θε
ρισμό, στον τρύγο. Τ έτοια έθιμ α αλληλεγγύης συνηθίζονται α κ όμ α κ α ι σήμερα
στις α γροτικές περιοχές (βλ. υποενότητα 3.1.4).
Εκτός όμω ς α πό την οικόσιτη κτηνοτροφ ία, τη δεύτερη π ερ ίο δ ο της τουρ κ ο
κρατίας αναπτύχθηκε παράλληλα η νομαδική, των μεγάλων τσελιγκάτω ν και των
μεγάλων κοπαδιώ ν, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε όλο τον οθωμανοκρατού-
μενο βαλκανικό χώρο. Συνήθως ο σύνδεσμος των μελών των τσελιγκάτων ήταν οι
κογενειακός ή συνεταιριστικός. Σε πολλές περιπτώ σεις αποτελούσαν μια πάτριά.
ΕΝΟΤΗΤΑ 3.2
ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 3
Γενικότερα το τσελιγκάτο εκφράζει τη μετάβαση από τη συγγενική οργάνωση της

παραγωγής στη συμβασιακή. Χαρακτηριστική περίπτωση νομαδικού βίου είναι οι
Σαρακατσάνοι. Έ χ ε ι εκτιμηθεί η οικονομική σημασία όλων αυτών των κτηνοτρο-
φικών μονάδων -σ πιτικώ ν και νομ α δικ ώ ν- που μετακινούνταν στα οροπέδια και
τον χειμώ να σε χαμηλότερα βοσκοτόπια. Η απαλλοτρίωση των τσιφλικιών με την
α γροτική μ ετα ρ ρ ύθμ ισ η κ α ι τη δια νομ ή της γη ς κ α τά μ ικ ρούς κλήρους στους
αγρότες (1917-1925) σήμανε και την παρακμή και τη σταδιακή εξαφάνιση και του
τσελιγκάτου. Η εντατικοποίηση των καλλιεργειώ ν έθεσε τέρμα στην α γρα νά πα υ
ση και έτσι τα βοσκοτόπια, κυρίω ς τα χειμερινά, μειώθηκαν. Αντίθετα, στο πλαί
σιο μιας νέα ς ισορροπίας θα α ναπτυχθεί έκτοτε αποκλειστικά η άμεση οικογενει
ακή κτηνοτροφική μονάδα.
Δ ρ α σ τ η ρ ιό τ η τ α 5/Κεφάλαιο 3
Να αναφέρετε έθιμα αλληλεγγύης σε κτηνοτροφικές εργασίες, επιστρατεύοντας και την

εμπειρία σας (εάν διαθέτετε). Προσπαθήστε να δικαιολογήσετε την απάντησή σας (100 λέ
ξεις) . Στοιχεία για να τεκμηριώσετε την άποψή σας θα βρείτε στην παρούσα υποενότητα.
3.2.2 Η εθιμική ζωή των κτηνοτροφών

Οι κτηνοτροφικές κοινωνίες ήταν απόλυτα κλειστές. Παρουσιάζουν για αιώνες
μια σταθερότητα στις τεχνικές παραγωγής, είτε λειτουργούν στη βάση της αυτοσυ
ντήρησης είτε στη βάση του τσελιγκάτου. Έ τσ ι, διατήρησαν γνήσιες μορφές πα ρα
δοσιακού βίου. Η ζωή του κτηνοτρόφου ήταν δύσκολη, γεμάτη θυσίες, αλλά και αδέ
σμευτη. Παράλληλα είναι θαυμαστή η προσήλωσή του στα πατροπαράδοτα έθιμα.
Τη λαογραφία ενδιαφέρουν όλες αυτές οι πτυχές της εθιμικής ζωής των κτηνο
τροφών: το στήσιμο της καλύβας, η δη μ ιουργία του κ οπα διού, η γα λα κτοκομία
(χρόνος, σ ύ νερ γα , ο νο μ α το λ ο γία ), η περ ιποίη σ η κ α ι εκμετάλλευση των ζώω ν
(κούρεμα, επεξερ γα σ ία μαλλιού και δέρματος, πώληση κρέατος), το ντύσιμο των
βοσκών, η μαγειρική τους, οι περ ή φ α νο ι γά μ οι τους, τα τρ α γούδια , οι χοροί, τα
πανηγύρια τους. Ο ι δοξα σ ίες, οι π α ρ α δ ό σ εις τους, η φιλοσοφική ενατένιση του
θανάτου. Ακόμη τα πλεκτά κ αι τα υφαντά τους με τα συμβολικά σχέδια, οι α ρ γα
λειοί, η κατασκευή και ο τρόπος λειτουργίας των νεροτριβών, τα φροντισμένα ξυ
λόγλυπτα. Επίσης, ο συνεταιρισμός μεταξύ του ιδιοκτήτη του ποιμνίου και του βο
σκού (κολιγιά, σεμπριά), οι όροι συμφωνίας και η αμοιβή (ρόγα) του βοσκού (πα
ραγιός, μισταρκός), η έναρξη της μίσθωσης, οι περιοχές βοσκήματος των ζώων, οι
τρόποι αγοραπωλησιών, οι νομάδες (Βλάχοι, Σαρακατσάνοι), η εκλογή του τσέλι-
γκα, οι εξουσίες του, τα ιδιαίτερα έθιμα του τσελιγκάτου.
Στη μαρτυρία (ΣΛΠΑ , χειρόγραφ ο 3/1978, Ερέτρια) που παρατίθεται στο π α
ρακάτω κ είμ ενο δ ια π ισ τώ νετα ι πω ς ως τις πρώ τες δ εκ α ετίες του 20ού α ιώ να η
κτηνοτροφική ζωή είχε την ίδια σχηματοποίηση και ακολουθούσε την ίδια ρυθμι-
κότητα στους τρόπους παραγω γής και αυτό ευνοούσε την επαναληπτικότητα τελε
τουργικών εκδηλώσεων με μορφολογική νομοτέλεια.
I 81
ΕΝΟΤΗΤΑ 3.2
Α υ τός που βόσκα γε τα πρόβατα λεγό τα νε τσοπ ά νης ή κοπαδιάρης. Άμα β ό-

σκαγε γίδια λεγό τα νε γιδάρης. Ό σ ο ι δεν είχανε πρόβατα κουμανταρίζανε (π ερ ι
ποιούνταν) κανά δυο προβάτες στο σπίτι και τις λέγανε μανάρια. Ο τσοπάνης κεί
να τα χρόνια πούμανε εγώ παιδαρέλι φόραγε φουστανέλλα, ’πό κάτω καπότα (κό
πα), στα ποδάρια γουρνοτσάρουχα μ ε φούντα και σ το κεφάλι φέσι. Η στάνη το
χειμώ να είχε τρία χω ρίσματα . Έ ν α για τα στέρφ α, ένα για τα γαλάρια, ένα για τ ’
αρνιά. Το καλοκαίρι τα βάναμε ούλα μαζί. Το μ α ν τρ ί το φ τιάναμε μ ε κλαριά ’πό
πουρνάρια, ’πό σκίνα, για ’πό πεύκα και ’πό πάνου χούμα. Ή τα νε μονόρριχτες και
μακρόστενες οι καλύβις τω ν τσοπαναραίων ήτανε στρ ογγυλές με χούμα- ανεβαί
ναμε και το σκουπίζα μι μ ’ ένα θυμάρ’ για να κλείσουν οι χαραμάδες. Η αγκλίτσα
ήτανε ’π ’ άγριο ξύλο, πρνάρ’, για αγριλιά, κι είχε επάνω σκαλίσματα... τήνε θέλαμε
για να ακουμπάμι και για να τσα κώ νο υ μ’ τη προβάτα να τήνε β υ ζά σ ο υ ν τ ’ αρνιά
για να της περά σουμε τρουκάνι (κουδούνι)... Τις προβά τες τις είχαμε βγαλμένα
κά μποσα ονόμ α τα : Μ πέλλα (ά σ π ρ η ), λά για (μα ύρη ), βάκρενα (μ ο υ τζο υ ρ ή )...,
σούτες (χωρίς κέρατα)..., μηλιόρες (τιςχρονιά ρες)... Το σερνικό το πρά το το λ έ
μ ε κ ρ ιά ρ ’ και το Θηλυκό προβ α τίνα ... Ο ι χρ ονιά ρ ες αρνάδες λεγο ύ τα νε μ η λιό
ρες... Τη σερνικιά γίδα τή νε λέ μ ε τραί. Το β ε τ ο ύ λ ’ ε ίν ’ το χρ ο νιά ρ ικο κα τσίκι...
Τους κρεμάγαμι τρουκάνια... Το καλοκαίρι πιάναμι τα βουνά νουρίς (νω ρίς)... Για
να ξεχειμωνιάσουμι από την πρώ τη του Σποριά (Οκτω βρίου) στου ς κάμπους. Τα
β οσκοτόπια τα νοικιάζαμι από το ν Τρυγητή μέχρι τ ’ Α γιω ργιού... γενάγανι το Γε-
νάρη... Ώ σ π ο υ να γεννήσουν ούλα δε ψέναμι κρεμμύδια να φάμι, για να μη ’πορ-
ρίχνουν’ οι προβάτες (να μ η ν αποβάλλουν)... Πρω ταρμέγουμι το Φλεβάρη. Γίετά-
μι μπρ οστά στη στρούγκα ένα μαχαίρ’ να ’ναι σιδερένια, κάνου μι το στα υρ ό μας
και αρμέγουμι... βάνουμι τ ο γ ά λ α σ ε κακαβούλια και ξύλινα καρδάρια. Τυροκου-
μάμι σ το κουνάκ’ (κατοικία του β οσ κ ο ύ). Άμα θέμε να π ή ξου μ ι το υ γάλα το ζε-
σ τ αίνου μι... ρίχνουμι τη ν πυτιά που πρέπει, τ ’ αφήνουμι τρεις τέσ σ ερ ις ώ ρες κι
ύστερα τα β άνουμι σ τις τσα ντήλες και το κρεμάμε να σ ο υρ ώ σει. Ξ ε τά ζο υ μ ι το
μάτι (βασκανία) για το γάλα, για τί δεν πήζει. Ξετάζουμε να μη ν το δει γκαστρω μέ
νη (έγκ υ ο ς ), λεχώ να και καμιά μ α γα ρ ισ μ ένη ... Ά μ α β γα ίνο υ μ ε σ τη σ τρ ο ύ γκ α
έχουμε α ντέτ’ (έθ ιμο) να φ ουνά ζουμι το ν παπά να κάν’ αγιασμό και του δίνουμι
τυρί... Τα πράτα (πρόβατα) τα κρέβουμι (κουρεύουμε) πέρα το Μ άη... Τα πράτα
αρρωσταίνουν κι αυτά σαν τους ανθρώπους... Κι άμα αρρω σταίν’ τα πράτα και δε
ξέραμι τι έχουν φ εύγαμ’ νύχτα δίχως να μιλή σουμ’ και πηγαίναμ’ σ ’ ά λλ’ στρούγκα
μακρυά... Για τα πράτα παρακαλάγαμ’ τον αη-Γιώργη και τον αη-Λια...
Με την καθημερινή ζωή των κτηνοτροφών σχετίζονται πα ραδόσεις του ελληνι

κού λαού και σημαντικά έθιμα, που συνδέονται με το εορτολόγιο κ α ι τον κτηνο-
τροφικό χρόνο (άγιος Γεώργιος, ά γιος Δημήτριος). Σημειώνουμε ενδεικτικά πως
δύο μεγάλες χρ ο νικ ές α φ ετηρίες της ποιμενικής ζωής συνέπιπταν με τις γιορτές
του αγίου Δημητρίου (26 Οκτωβρίου) και του αγίου Γεωργίου (23 Α πριλίου). Του
αγίου Δημητρίου -μεταβατική μέρα από το καλοκαίρι στο χ ειμ ώ ν α - οι τσοπάνη
δες με διάφορες ενέργειες και πρ ά ξεις εγκαταλείπουν τα βουνά και βάζοντας φυ
λακτά στα ζώ α τους τους βγά ζουν τα μεγάλα κ ουδούνια (τρ ο κ ά νια ) γ ια ν α μην
82 |
ΕΝΟΤΗΤΑ 3.2
ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 3
ακούγονται και προκαλοΰν φθόνο κ.λπ. Στα χειμα διά κανόνιζαν τα χειμωνιάτικα
λιβάδια και πρ ο έβ α ινα ν σε οικονομικές συμφω νίες (λογαριάζονταν) για όλο το
χειμερινό εξάμηνο, ως του αγίου Γεωργίου (23 Απριλίου) -προστάτης των τσοπά
νηδω ν- οπότε πάλι άφηναν τα χειμ α διά και ανέβαιναν στα βοσκοτόπια των βου
νών. Ιδιαίτερα για τους νομ άδες (Σαρακατσάνους) η γιορτή αυτή ισοδυναμούσε
με Π ρ ω τοχρονιά κ α ι τα έθιμα ήταν ευετηρικά. Συνήπταν την ημέρα αυτή, όπω ς
και του α γίου Δ ημητρίου, νέες συμφ ω νίες γ ια τη θερινή βοσκή, επέσ τρ εφ α ν τα
χρήματα που τυχόν είχα ν δα νεισ τεί, πρ ό σ φ ερ α ν στη χάρη του α γίου ένα κ ά τα
σπρο αρνί και στη στάνη έσφαζαν το πιο καλοθρεμμένο αρνί (τον αηγιωργίτη) για
το καλό (Τ Ά ϊ-Γ ιω ρ γιο ύ πρώ τη γιορτή του χρόνου).
Ό λ ες αυτές οι μαγικο-συμβολικές ενέργειες, πρακτικές και δοξασίες που πλαι
σίωναν εθιμικά την κτηνοτροφική ζωή στηρίζονταν στις αρχές της «συμπαθητικής
σκέψης» (νόμοι συνάφειας, ομοιότητας, αντίθεσης) και απέβλεπαν στην επίτευξη
της μεγαλύτερης και κατά το δυνατόν καλύτερης παραγω γής. Στις εθιμικές αυτές
διαδικασίες και πρακτικές διαφαίνεται και η βαθιά θρησκευτικότητα των Ελλήνων
βοσκών. Με την πίστη αυτή -π ου στηριζόταν κατά τον λαϊκό άνθρωπο σε σημαντικό
βαθμό στο πνεύμα του do ut des (δόση-ανταπόδοση/χάρη-αντίχαρη)- εξωτερικευό-
ταν από τον βοσκό εκείνες τις κρίσιμες ώρες, όπως ήταν η εναρκτήρια ώρα της με
τάβασης στη θερινή ή χειμερινή περίοδο, η αγωνία για τη θεϊκή ευμένεια και για τη
φυλακτική προστασία του ποιμνίου αλλά και την αντιβασκάνια αποτροπή από το
φθονερό μάτι που θα μπορούσε να ασκήσει βλαπτική επιρροή. Οι ενέργειες αυτές
κινούνταν επίσης μέσα στο πνεύμα της προσδοκώμενης ευετηρίας.
Να αναφέρετε τον τρόπο λειτουργίας του τσελιγκάτου και να εξηγήσετε τι εκφράζει (150
λέξεις). Συγκρίνετε την απάντησή σας με την παρ ού σ α υποενότητα και το κείμενο που
ακολουθεί.
Το τσελιγκάτο δεν ήταν παρά μια μορφή παραγω γικού συνεταιρισμού ανάμεσα σ ' έναν αριθ
μό οικιακών ομ ά δω ν υπό τη ν η γεσ ία ενός ισ χυ ρ ο ύ κτηνοτρόφ ου. Ο ι δ ρ α σ τη ρ ιότη τες του
τσελιγκάτου, ω στόσο, δεν π ερ ιορίζοντα ν στη σφαίρα της παραγω γής, αλλά κάλυπταν ο λό
κληρο το φάσμα της κοινωνικής ζωής των συνεργαζόμενω ν ομάδων. Ο α ρχηγός (τσέλιγκας)
είχε τη γενική διεύθυνση της κοινοπραξίας, την εκπροσω πούσε έναντι τρίτων, προμήθευε τα
προϊόντα από τη ν α γορά και επ ιτελο ύ σ ε πιστω τικές λειτο υ ρ γίες για τους σ μ ιχτές και τους
ρογιασμένους βοσκούς (τσομπάνους), οι οποίοι συνέβαλαν με την εργασία τους και εφ όσον
διέθεταν ένα μικρό ζωικό κεφιόλαιο. Στο τέλος κάθε περιόδου (άνοιξη και φθινόπωρο) τα μ έ
λη του τσελιγκά του λογα ρ ιά ζο ντα ν σε μια μάζω ξη με καθολική συμμετοχή. Εκεί μοιράζονταν
τα κέρδη με βάση το ν αριθμό ζώ ω ν που ο καθένας διέθετε (όσον α φ ορούσε τους σμιχτές)
μετά την α φ α ίρεση τω ν εξό δ ω ν από το α καθάριστο εισόδημα. Οι τσ ομ πά νηδ ες έπα ιρνα ν
απλώς την προσυμφω νημένη «ρ ό γα » (μισθό), εάν φυσικά απόμενε κάτι μετά τον υπολογισμό
των π ιστώ σεω ν π ου ε ίχα ν κα τα γρα φ εί σ το ν προσω πικό τους λογα ρ ια σ μ ό. Το μ έγεθος του
τσελιγκάτου ποίκιλλε α νάλογα με το μέγεθος του κοπαδιού-πυρήνα. Σε μερικές περιπτώσεις
τσελιγκάτα αριθμούσαν μερικές χιλιάδες ζώ ων και δεκάδες οικογενειών.
(Νιτσιάκος, 1997, σ. 94)
ΕΝΟΤΗΤΑ 3.2
Οι τσοπάνηδες καθώς έφευγαν για τα χειμαδιά έφτιαχναν αυτοσχέδια αποχαιρετιστήρια

τραγούδια, τα «καλημέρια». Σχολιάστε το παρακάτω από την περιοχή των Αγράφων (σε
100 λέξεις):
Δε στο 'πα εγώ , Χινόπωρη μ', φ έτο ν ’ α ργήσεις να 'ρθεις,
και συ μας ήρθες γλήγορ α , για να μα ς ξεχω ρίσεις!
Ά λλο ι πάνε σ τη Λειβαδιά, ά λλοι πάνε σ τη Θήβα,
κι εγώ θα μείνω μ ονα χός στα έρμα τ'αγριοβούνια.
Ξ εχώ ρισ α ν τ' αδέρφια [μα ς] κι η μάνα α π ’ τα παιδιά [της],
ο χω ρισ μ ός δεν ε ίν ’ καλός κι αντάμα δε μ π ορούμ ε...
(Τόσκα-Καμπά, 1981, σ. 123-124)
Για να απαντήσετε πληρέστερα, καταφύγετε στο ακόλουθο:
... Ό τ α ν ετο ιμ ά ζο ντα ν να φ ύ γο υ ν α πό τα βουνά για τα χειμ α δ ιά ..., οι
τσ οπ ά νη δες και οι τσ ο π ά νισ σ ες έφ τια χνα ν «κα λη μ έρ ια », δηλαδή αυ
τοσ χέδια α ποχα ιρετιστήρια τραγούδια, π ου α ντιπροσώ π ευα ν μνήμες
και νοστα λγίες, καημούς κι ελπίδες, ό,τι όμορφ ο φ τερού γιζε στις καρ
διές τους... Ακόμη κι η πίκρα του α ποχω ρισμού είχε τη δική της ομ ορ
φιά. Και το ύ το γ ια τ ί η πίκρα ή τα ν σ υ νά ρ τη σ η μ ε τη ν π ρ ο σ δ ο κ ία της
επιστροφ ής, με ό,τι αγαπημένο τους έδενε με τ ο ν τό π ο .[ ...] ...κι επειδή
είναι τρα γο ύ δ ια α ποχω ρισμού, ο σ κοπ ός (το μ έ λο ς) το υ ς έχει παρα
πονιάρικο ρυθμό.
(Λουκάτος, 1982, σ. 89-91)
ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 3
Σύνοψη
Ο τρόπος και τα μέσα της αγροτικής παραγωγής, τα έθιμα και οι δοξασίες
που πλαισίω ναν κάθε στάδιο αγροτικής καλλιέργειας και γενικά κάθε μορφή
αγροτικής ζωής παρέμειναν ίδια σε όλο τον ελληνισμό, από την τουρκοκρατία
ως τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα. Στην περίοδο της τουρκοκρατίας και
μετά η κτηνοτροφία ήταν οικόσιτη και νομαδική (τσελιγκάτα). Ως τις πρώτες
δεκαετίες του 20ου αιώνα η κτηνοτροφική ζωή είχε την ίδια μορφή και ακολου
θούσε την ίδια τυπική ρυθμικάτητα στους τρόπους παραγωγής. Τη λαογραφία
ενδιαφέρουν άλες οι πτυχές της εθιμικής ζωής των κτηνοτροφών. Με την καθη
μερινή ζωή τους σ χετίζοντα ι παραδόσεις του ελληνικού λαού και σημαντικά
έθιμα που συνδέονται με το εορτολόγιο και τον κτηνοτροφικό χρόνο (άγιος Γε-
ώργιος, άγιος Δημήτριος).
Αγγελής Β .,Λ α ο γρ α φ ικ ά της πεδινή ς Θ εσσαλίας και στοιχεία της ορεινής (Ή θη-
Έ θιμα-Π αραόόσεις), τόμοι Α και Β, Α θήνα 1987.
Αικατερινίδης Γ., Ν εοελληνικές α ιμ α τη ρ ές θυσίες. Λ ειτουργία -Μ ορφ ολογία -Τ υ-
πολογία, διδακτορική διατριβή, Α θήνα 1979.
ΑλεξιάδηςΜ ., «Do \iiO es», Δ ω δώ νη,τόμος 16,τεύχος 1, σ. 253-265.
Αμπελάκια Ει., Η εστία και η π υ ρ ά στις λ α ϊκ ές αντιλήψ εις και εκδηλώ σεις, δ ιδ α
κτορική διατριβή, Α θήνα 1990 (Σπουδαστήριο Λ αογραφίας Παν/μίου Αθηνών).
Βεργόπουλος Κ., Το Α γρ ο τικ ό Ζήτημα. Η ενσωμάτωση της γεω ργίας, Α θήνα 1975.
Ή μ ελλος Στ.Δ., « Λ α ο γρ α φ ικ α ί ειδή σεις π α ρ ά τ ω Γάλλω περιηγητή P. Aug. de
Guys», Ε Λ .Α ., τεύχη 13-14,1960-1961, εν Α θήναις 1962, σ. 204-252.
Ή μελλος Στ.Δ., «Ο Ά γιος Μ όδεστος εν Νάξω», Ε πετηρίς Ε τα ιρεία ς Κ υκλαδικώ ν
Μ ελετών, τόμος 4,1964, σ. 376-381.
Ή μελλος Στ.Δ., «Γεωργικά Έ θ ιμ α της Ν άξου»,Λ α ο γρα φ ία , τόμος 18, σ. 490-496.
Ή μελλος Στ.Δ.,Λ αογραφ ικά Π οικίλα, τόμος Β, Α θήνα 1992.
Ή μ ελλος Στ.Δ., Ζ η τή μ α τα Π α ρα δοσ ια κού Υλικού Βίου (Ε νδεικτικές Ε πισημάν
σεις), Α θήνα 1993.
Ή μελλος Στ.Δ., «Ο Ν.Γ. Πολίτης και τα γεω ργικά εργαλεία θερισμού»,Λ α ο γ ρ α
φία, τόμος 36,1993, σ. 203-206.
Ή μελλος Στ.Δ., Πολυμέρου-Καμηλάκη Αι., Π αραδοσιακός υλικός βίος του ελλη
νικού λαού (Ε ρω τηματολόγιο), Δημοσιεύματα του Κ έντρου Ε ρεύνης της Ελληνι
κής Λ αογραφίας, Α θήνα 1983.
Ή μελλος Στ.Δ., Δημητρακόπουλος, «Λεύκωμα: Ξύλινον άροτρον, ζυγός, σιδηρούν
άροτρον, αροτρίασις», Ά τλας της Ελληνικής Λ αογραφίας, τόμος Α, Α θήνα 1975.
Καραναστάσης Α.Μ., «Οι ζευγάδες της Κω, η ζωή και οι ασχολίες το υς» ,Λ α ο γρ α
φία, τόμος 14,1952, σ. 201-303.
Κυριακίδης Στ., «Τα σύμβολα εν τη ελληνική λαογρα φ ία »,Λ α ο γρ α φ ία , τόμος 12,
1938-1946, σ. 503-546.
Λαμνάτος Β .,Η ζω ή στα χειμαδιά, εκδ. Το Ελληνικό Βιβλίο, Α θήνα 1973.
Λουκάτος Δ., Ε ισα γω γή στην Ε λλη νική Λ α ο γ ρ α φ ία , εκδ. ΜΙΕΤ, Α θή να 1978, σ.
168-170.
Λουκάτος Α., Σ υμπληρω ματικά του χειμώ να και της άνοιξης, Α θήνα 1985.
Λουκάτος Δ., Τα φθινοπωρινά, εκδ. Φιλιππότης, Α θήνα 1982,21995.
Λουκάτος Δ., Π ασχαλινά και της Άνοιξης, Α θήνα 1995.
Λουκάτος Δ., «Λ α ϊκός βίος», Ισ το ρ ία του Ε λ λη νικ ο ύ Έ θ ν ο υ ς, τόμ ος Ι Α ', εκδ.
Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, σ. 273-274.
Λουκόπουλος Δ., Π οιμενικά της Ρούμελης, εκδ. Ιστορική και Λ αογραφική Βιβλιο
θήκη, αρ. 8, Α θήνα 1930.
Λουκόπουλος Δ., Γ εω ργικά Ρούμελης, εκδ. Ιστορική και Λ αογραφ ική Βιβλιοθή
κη, αρ. 14, Α θήνα 1938.
Λουκόπουλος Δ., Ν εοελληνική Μ υθολογία, Ζώ α-Φ υτά, εκδ. Σύλλογος προς Διά-
δοσιν Ω φελίμων Βιβλίων, Α θήνα 1940.
Μ ερακλής Μ., « Δ ια β ρ ώ σ εις κ α ι επ ιβ ιώ σ εις στο λα ϊκό πολιτισ μό της Β ό ρ εια ς
Ελλάδας»,Λ αογραφία, τόμος 29,1974, σ. 85-92.
Μέγας Γ.Α., Ε λληνικαί εο ρ τα ί και έθιμα λαϊκής λατρείας, Α θήνα 1957.
Μ έγας Γ.Α., Ζ η τή μ α τα Ε λληνικής Λ α ο γρ α φ ία ς, εκδ. Α καδημία Αθηνών, Α θήναι
1975 (ανατύπωση).
Μερακλής Μ . Γ Σύγχρονος Ελληνικός Λ α ϊκ ό ς Πολιτισμός, Α θήνα 1973.
Μερακλής Μ.Γ., Ελληνική Λ αογραφ ία, Ή θη και έθιμα, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1986.
Μερακλής Μ.Γ., Λ αογραφικά Ζητήματα, εκδ. X. Μ ποΰρα, Α θήνα 1989.
Μ ηλίγκου-Μ αρκαντώνη Μ., «Α μπελουργία και ποιμενική ζωή στην Ε ρέτρια»,
Ε ρετρικο ίπ α λμ ο ί, αρ. φύλ. 96,1998.
Μηλίγκου-Μαρκαντώνη Μ ., Α γιος Φίλιππος. Λ α ϊκ ή παράδοση και λατρεία, διδα
κτορική διατριβή, Α θήνα 1978.
Μηλίγκου-Μαρκαντώνη Μ., «Η παραδοσιακή διατροφή στην ελληνική αγροτο-
ποιμενική κοινω νία . Τ ουρ κ οκ ρα τία -Ν εότερ οι Χ ρόνοι», Ε ρ ε τρ ικ ο ί Π αλμοί, αρ.
φύλ. 65,1997.
Πολίτου Ν.Γ., «Π αρατηρήσεις π ερ ί των εθίμων του θέρους και της σποράς», Λ αο
γραφία, τόμος 3, σ. 676-682.
Π ετρόπουλος Δ., « Έ θ ιμ α Σ υ ν ε ρ γ α σ ία ς κ α ι Α λλη λο β ο ή θ εια ς του Ε λληνικού
Λαού», Ε Α .Α ., τεύχη 5-6, σ. 59-85.
Νιτσιάκος Β., «Τσιφλίκι και Τσελιγκάτα: Η συμπληρωματικότητα δύο κοινω νικο
οικονομικών Σχηματισμών»,Λ α ο γρ α φ ικ ά Ε τερόκλητα, Α θήνα 1997, σ. 89-95.
Ρωμαίου Κ., «Το υνί κατά τον γάμον»,Λ αογραφία, τόμος 7, σ. 346-378.
Τόσκα-Καμπά Σ .,Λ α ο γρ α φ ικ ά Α ργιθέα ς Θ εσσαλικών Α γράφω ν, Αθήνα 1981.
Τσοποτού Δ.Κ., Γη κ α ι Γ εω ρ γο ί τη ς Θ εσσαλίας κ α τά την Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία ν , εκδ.
Επικαιρότητα, Α θήνα 1963 ( α ' έκδοση Βόλος 1912).
Ψαράκη-Μπελεσιώτη Ν., Π αραδοσιακές Καλλιέργειες, εκδ. Μ. Μ πενάκη, Α θήνα
1978.
Ψ υχογιού Ελ·, «Μ α γεία κ α ι Ελληνική Λ α ογραφ ία», στο Μ αγεία και Χ ρ ισ τια ν ι
σμός, Α θήνα 1993, σ. 97-135.
Frazer J., The Golden Bough (A Study in Magic and Religion), London 1936.
Ο ΔΗ ΓΟ Σ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΜΕΛΕΤΗ

1. Δαμνάτος Β., Η ζωή στα χειμαδιά, εκδ. Το Ελληνικό Βιβλίο, Αθήνα 1973.
Το εγχειρίδιο αυτό παρουσιάζει μια εντυπωσιακή περιγραφή (χρονική και ψ υχο
λογική) της καθόδου των ποιμένων από τα βουνά στα χειμαδιά.
2. Λουκάτος Δ., «Λαϊκός βίος», Ιστορία τον Ε λλη νικ ο ύ Έ θ νους, τόμος ΙΑ', εκδ.
Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, σ. 273-274.
Π ρόκειται για μια τεκμηριωμένη παρουσίαση του λαϊκού βίου κατά την περίοδο
της τουρκοκρατίας.
3. Λουκόπουλος Δ., Π οιμενικά της Ρούμελης, εκδ. Ιστορική και Λαογραφική Βι
βλιοθήκη, αρ. 8, Αθήνα 1930.
Το κείμενο αυτό δ ίνει μια σαφή π ερ ιγρ α φ ή της ποιμενική ς ζωής στις α ρ χές του
20ού αιώνα.
4. Μερακλής Μ., «Διαβρώσεις και επιβιώσεις στο λαϊκό πολιτισμό της Βόρειας
Ελλάδας», Λ α ο γ ρ α φ ία , τόμος 29,1974, σ. 85-92.
Στο ά ρ θρ ο αυτό γίν ετα ι παρουσία σ η τω ν νεότερ ω ν μορφώ ν του λαϊκού π ο λ ιτι
σμού.
5. Μηλίγκου-Μαρκαντώνη Μ., «Αμπελουργία και ποιμενική ζωή στην Ερέτρια»,

Ε ρετρικοίπαλμοί, αρ. φύλου 96,1998.
Το άρθρο αυτό παρουσιάζει την αγροτοποιμενική ζωή στην Ε ρέτρια ως τη δεκ α ε
τία του 1960-1970.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ:

ΓΕΝΝΗΣΗ - ΓΑΜΟΣ - ΘΑΝΑΤΟΣ
Σκοπός του κεφαλαίου αυτού είναι η αδρομερής παρουσίαση και εξήγηση των Σκοπός
εθιμικών πράξεω ν, μαγικών ενεργειώ ν και δοξασιώ ν που συνοδεύουν τους τρεις
σταθμούς της ανθρώπινης ζωής, τη γέννηση, τον γάμο και τον θάνατο.
Ό τα ν θα έχετε ολοκληρώσει τη μελέτη αυτού του κεφαλαίου, θα είστε σε θέση να: Π ροσδοκώ μενα
• ανα φ έρετε συγκεκριμ ένες εθιμικές π ρ ά ξεις και δοξασίες της παραδοσιακής Α ποτελέσματα
ελληνικής κοινω νίας που συνοδεύουν τη γέννηση, τον γάμο και τον θάνατο·
• εξηγείτε τη στάση του ανθρώπου απέναντι στη γέννηση, στον θεσμό του γάμου
και στον θάνατο - διαβατήριες στιγμές του ανθρώπινου βίου-
• εξηγείτε τη μ έχρι κ α ι σ ήμ ερα α υθεντικότητα πολλών κατά τόπους εθιμικώ ν
πράξεων, μαγικών ενεργειώ ν και δοξασιών.
• Ατεκνία • Α ρραβώ νας Έ ν ν ο ιε ς

• Α ρρενογονία • Γ αμήλιες/μεταγαμήλιες τελετές Κ λ ε ιδ ιά
• «Σύγκρια» • Πιστρόφια
• Εγκυμοσύνη • Συλλογικότητα στην αντιμετώπιση
• Ωκυτόκια του θανάτου
• Γενέθλια • Πρόθεση νεκρού
• Υ ιοθεσία • Το τυπικό
• Π ροξενιά • Τ α νεκρικά έθιμα
Το κεφάλαιο αυτό διακρίνεται σε τρεις υποενότητες: στην ενότητα 4.1 πα ρου Ε ισ α γ ω γ ικ έ ς

σιάζουμε τις εθιμικές π ρ ά ξεις, μαγικές ενέρ γειες και δοξασ ίες που συνοδεύουν Π α ρ α τ η ρ ή σ ε ις
τη γέννηση του α νθρώ που στην ελληνική πα ραδοσια κή κοινω νία· στην ενότητα
4.2 εξετάζουμε την πλούσια εθιμική διαδικασία με την οποία επικυρώ νεται ο γ ά
μος· τέλος, στην ενότητα 4.3 αναφ ερόμασ τε στις εθιμοτελετουργικές ενέργειες,
πράξεις και δοξασίες που συνδέονται με τον θάνατο.
89
Ενότητα 4.1
ΓΕΝΝΗΣΗ
4.1.1 Π αιδοποιία - Ατεκνία - Αρρενογονία -

Π ολυτεκνία
Βασικά στάδια στη γέννηση του ανθρώπου είναι η εγκυμοσύνη, ο τοκετός και η
λοχεία, με πρω ταγω νιστικό τον ρόλο της γυνα ίκ α ς-φ ορ έα πολυτεκνίας κ α ι ευτε-
κνίας, αψού ουσιώ δης σ κοπός του γάμου ήταν η απόκτηση τέκνω ν, κ α ι μάλιστα
αρσενικών.
Ατεκνία
Η μη απόκτηση παιδιώ ν θεω ρείται από τον λαό θεϊκή τιμω ρία για τη γυναίκα,
η ο π ο ία είνα ι η μόνη υπ α ίτιο ς για τη στειρότητα. Για τον λόγο αυτό η Εκκλησία
καθιέρω σε ειδικές ευχές για την ευτεκνία. Η άτεκνη (άκληρη, στείρα, μαγκούφα,
μαρμάρα κ.ά.), φορτωμένη με αντικοινω νικές ιδιότητες, α ποκ λειόταν α π ό θρη
σκευτικές και κοινω νικές εκδηλώσεις.
Για να α π ο φ ύ γειτη στειρότητα κατέφευγε σε διά φ ορ ες μαγικο-θρησκευτικές
ενέργειες και πρ ά ξεις (ταξίματα, προσευχές, νηστείες, κατάποση λαϊκών φ α ρμ α
κευτικών παρασκευασμάτων, χρήση ζώνης κ.λπ.). Σήμερα βέβαια η επιστήμη έχει
περιθω ριοποιήσει όλες αυτές τις πρακτικές.
Στη Μάνη και στην Κρήτη έως το 1940 περίπου, ο ψ υχαναγκασμός προς τεκνο
ποίηση, και μάλιστα αγοριών, οδήγησε σε ακρότητες όπως το φαινόμενο της π ρ ό
σληψης στο σπίτι δεύτερης γυναίκας, της «σύγκριας» ή «συγκόρμισσας», π α ρ ά λ
ληλα με την άτεκνη σύζυγο. Το έθιμο στο βά θος υ π ο γρ α μ μ ίζει τον καθορισ τικό
ρόλο της patriae potestas (δύναμη της πάτριάς).
Αρρενογονία
Η επιθυμία για αρρενογονία είναι διαχρονική. Το αγόρι, σύμφωνα με εδραιω
μένες δο ξα σ ίες, θ εω ρ είτα ι ο συνεχιστής της γ εν ιά ς, ο στυλοβάτης του σπιτιού.
Αντίθετα, το κορίτσι π ρ έπ ει να αποκατασταθεί μέσω του γά μ ου- η προίκα αποτε
λούσε ένα ά γχος γ ια την ο ικ ο γένεια , όπω ς κ α ι οι αντιλήψ εις για την ηθική υ π ό
σταση του κοριτσιού.
Ό μ ω ς και η γέννηση κόρης, ιδίως της πρωτότοκης, είνα ι καλοδεχούμενη, για
να έχει η μητέρα βοήθεια στις ευθύνες του νοικοκυριού:
της καλομάνας το παιδί/το πρώ το να ’ναι θηλυκό
ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 4
Πολυτεκνία
Λόγω της νεογνικής θνησιμότητας -α π ό έλλειψη υγιεινής περίθαλψ ης- και λόγω
της ανάγκης εργατικών χεριώ ν για τις αγροτοποιμενικές, οικοτεχνικές και οικιακές
εργασίες, η πολυτεκνία εξυπηρετούσε την κλειστή αυτόνομη τοπική οικονομία.
Δ ρ α σ τη ρ ιότητα 1 /Κ εφ άλαιο4
Προσπαθήστε να εξηγήσετε, με βάση τις γνώσεις σας, τις ακραίες απόψεις του λαϊκού
<Μ
ανθρώπου για την ατεκνία (50 λέξεις). Στοιχεία για την απάντησή σας θα βρείτε στην π α
ρούσα υποενότητα.
Δ ρ α σ τη ρ ιό τ η τα 2/Κεφάλαιο 4
Εξηγήστε ποιο γεγονός συντέλεσε στη δημιουργία του θεσμού της σύγκριας και τι καταδει
κνύει αυτό (50 λέξεις). Στοιχεία για την απάνπησή σας θα βρείτε στην παρούσα υποενότητα.
4.1.2 Εγκυμοσύνη. Τοκετός ή ωκυτόκια.

Προγνωστικά φΰλου. Λοχεία. Ύ π νο ς.
Σαραντισμός βρέφους - Βάπτιση.
Γ ενέθλια. Υιοθεσία
Οι ενέργειες κατά την ενδομήτρια ζωή αφορούν τον ομαλό τοκετό, τη γέννηση
υγιούς και αρτιμελούς πα ιδιού και την «καλή λευτεριά» της εγκύου. Στηρίζονται
ως επί το πλείστον σε διάφ ορες ευγονικές απαγορεύσεις, όπως αποχή από ειδικές
τροφές (σαλιγκάρια - το π α ιδί γίνεται σαλιάρικο, σουπιές - το πα ιδί μελανιάζει),
να μη φ ο ρ ά ει κοσμήματα για τί σ ημαδεύεται το π α ιδ ί (κατά τη λαϊκή αντίληψη ο
σημαδεμένος είνα ι φ ορ έα ς γρουσ ουζιάς και πρόξενος κακών: «από άκληρη και
σημαδεμένο μακριά»).
Οι απαγορεύσεις, όμως, που τηρούνται με θρησκευτική ευλάβεια είναι η αποχή
της εγκύου από οικιακές και άλλες εργασίες κατά την εορτή των προστατών αγίων
του τοκετού κ α ι του βρέφ ους, που συνήθως σ υνδέονται παρετυμολογικά με τον
εορτάζοντα άγιο, όπως, π.χ., Συμεών (2 Φεβρουάριου) <σημειώ νω <σημάδικ.λπ.
Τοκετός/ωκυτόκια {< ω κύ ς= γρήγορος + τόκος (<τίκτω = γεννώ)=γέννηση}
Η αγω νία για τη γέννηση αρτιμελούς παιδιού κορυφώ νεται κατά την ώ ρα του
τοκετού. Σε όλες τις φ ά σ εις του τοκετού, ελλείψ ει και της υγειονομικής φροντί
δας, όλες οι εθιμικές ενέργειες, σχεδόν ομοιόμορφες στον ελλαδικό χώρο και με
διαχρονική πολλές φορές συνέχεια [ράντισμα επιτόκου με αλατόνερο, λύσιμο των
μαλλιών (πλεξούδες), ξεκ ο ύμ π ω μ α το υ φορέματος, ά νοιγμ α των ερμαρίω ν, ξε-
κλείδωμα όλων των κλειδω μένω ν αντικειμένω ν κ.λπ.], που χρησ ιμοποιεί η πρα-
κτική μαία (μαμή), καθώ ς και ευχές ή παρακλήσεις σε προστάτες, από παρετυμο
λογία, α γίους (π.χ. Ε λευθέρ ιος), δεισ ιδα ίμ ονες ενέρ γ ειες κ α ι π ρ ά ξεις αποσκο-
ποΰν στην προφύλαξη της επιτόκου, τη γέννηση ενός αρτιμελούς και κα θ ’ όλα υ γι
ούς β ρ έφ ο υ ς κ α ι στην α πο π ο μ π ή τω ν δα ιμ ο νικ ώ ν όντω ν, που φ θ ο ν ο ύ ν τη ν έα
ύπαρξη και ζητούν να ματαιώσουν την παρουσία της στη Γη.
ΙΙρογνωστικά φυλου
Η πρόγνωση του φύλου του παιδιού με διά φ ορες μαντείες απασχολεί δια χρο
νικ ά τους Έ λ λ η νες. Εκτός από τα διά φ ο ρ α σημάδια στην κοιλιά, στο πρόσω πο,
στις ο ρ έξεις της εγκύου (ζήλεμα) κ.ά., κ α τέφ ευγα ν και στη βοή θεια μαντισσώ ν
και ωροσκόπων, που προέβλεπαν επιπλέον και το μέλλον του παιδιού.
Λοχεία
Ιδιάζουσ ες είνα ι οι δοξα σ ίες για τη θέση της γυνα ίκα ς-λεχώ νας που επ ικ ρ α
τούν έως σήμερα και έχουν την αρχή τους στην απώτατη Α ρχαιότητα και στο Βυ
ζά ντιο, όπω ς α π α γ ο ρ ευ τικ ές π ρ ο φ υ λ ά ξεις, α ντιβ α σ κ α ν ικ ές κ α ι α π ο τρ επ τικ ές
ενέρ γειες, για την απομάκρυνση των ελλοχευόντων κακοποιώ ν όντων που ευθύ-
νονται για τις διά φ ορες αναπηρίες και μπορούν να οδηγήσουν έως και τον θά να
το μητέρα και βρέφος. Έ ν α τέτοιο δαιμονικό ον είναι η Γελλώ, με διαχρονική π α
ρουσία. Για πρώτη φ ορά μαρτυρείται στη Σ α πφ ώ (7ος αι. π.Χ .). Η σύγχρονη ια
τρική έρευνα δέχεται τη Γ ελλώ ως προσωποποίηση της μεσογειακής αναιμίας.
Βασικά αποτρεπτικά και αντιβασκάνια φυλακτικά είναι το ψωμί, ο απήγανος
(αρωματικό φυτό), ο ιτουφ εκιές και βεβαίως διάφ ορες εικόνες αγίων.
Η χριστιανική Εκκλησία υιοθέτησε το αρχαίο τεσσαρακονθήμερο της λοχείας
και τις αντιλήψεις π ερ ί ακάθαρτης και μιαρής λεχώνας. Δικαιολόγησε την τέλεση
του εκκλησιαστικού καθαρμού προς τον εξιλασμό της Θεοτόκου στον ναό του Σο-
λομώντος μαζί με τον Χριστό, σαράντα μέρες μετά τη γέννησή Του, σύμφω να με
τις α να φ ορ ές του ιουδαϊκού νόμου (Υ παπαντή). Ιδιαίτερη φ ροντίδα καταβάλλε
ται επίσης για να έχει η λεχώνα άφθονο γάλα και να αναπτυχθεί ομαλά το νεογνό.
"Υπνος
Οι επιπτώ σεις του ύπνου στη σωματική υ γεία και ψυχοπνευματική ισορροπία
του βρέφους και την περαιτέρω πορ εία της ζωής του προσέχθηκαν ιδιαίτερα, γ ε
γονός που αποτυπώ νεται άριστα στα νανουρίσματα.
Σαραντισμός βρέφους - Βάπτιση

Η επιβίωση του νεογνού επιτυγχάνεται με τον σαραντισμό ταυ στην εκκλησία, κα
θώς και με το βάπτισμα, οπότε το βρέφος θωρακίζεται με θεία προστασία, και παύει
92
Κ ΕΦ ΑΛΑΙΟ 4
να είναι ευάλωτο ατις δεισιδαιμονικές ενέργειες. Ο θάνατος αβάπτιστου βρέφους,

που καθίσταται τελώνιο, θεωρείται μεγάλη αμαρτία για τους γονείς και απαγορεύε
ται η ταφή του στο νεκροταφείο και η τέλεση μνημοσύνων. Το βαπτιστικό, και γενι
κώς το όνομα, πιστεύεται ότι είναι φορέας δραστικής δύναμης που μεταβιβάζεται στο
πρόσωπο που το φέρει. Το βρέφος (όπως και η λεχώνα) μέχρι τον σαραντισμό του
δεν έβγαινε από το σπίτι -« π α νί ανύφαντο και παιδί ασαράντιστο άνθρωπος να μην
το βλέπει»-, για να αποφευχθεί η επικίνδυνα βλαπτική, μέχρι και θανάτου, βασκανία.
Πρώτα γενέθλια
Σημαντικός σταθμός για την ανάπτυξη του βρέφους και τη σταθεροποίηση της
υγεία ς του (κανονική βάδιση, ομιλία, οδοντοφ υΐα ) α π ο τελεί το πρώ το έτος της
ηλικίας του. Για τον λόγο αυτό η δια β ατήρια καθοριστική ημέρα εορταζόταν με
συγκεκριμένες ενέρ γειες κ α ι π ρ ά ξεις που αποσκοπούν στην περιχαράκω ση της
υγείας του βρέφους και στην περαιτέρω ομαλή ανάπτυξή του.
Καταρχήν εξευμενίζονται με διάφορα γλυκά και γλυκίσματα τα δαιμονικά όντα
και στη συνέχεια το παιδί, μετά τη θραύση της γενέθλιας κουλούρας και τη διανομή
της σε συγγενείς και φίλους, εντάσσεται ως οργανικό πλέον μέλος της κοινότητας.
Μετασχηματισμένη μορφή της κουλούρας είναι η σύγχρονη τούρτα γενεθλίων, με τα
ζαχαρένια διακοσμητικά και τον ίδιο πάντα συνειδητό ή υποσυνείδητο συμβολισμό.
Υιοθεσία
Η υιοθεσία , ως τεχνητή σ υ γγένεια που ενδυναμώ νει τους φυσικούς σ υγγενι
κούς δεσμούς, εντά σ σ εται στον γεν ικ ό τερ ο κύκλο των ο ικ ο γενεια κ ώ ν εθίμω ν,
όπως και οι α γχισ τεια κ ο ί δεσμοί, οι κουμπαριές κ.λπ., και μάλιστα σε αυτόν της
γέννησης, ως τεχνητός τοκετός.
Οι τρόποι κατοχύρωσης κ αι νομιμοποίησης της υιοθεσίας εξαρτώνταν από τα
κατά τόπους νόμιμα. Ε ν δ ια φ έρ ο ν π α ρ ο υ σ ιά ζει ο εθιμο-τελετουργικός μαγικός
τρόπος κατοχύρωσης, που ήταν μια συμβολική γέννα. Μ προστά σε όλους τους συ
γκεντρωμένους συγγενείς έπαιρνε η μαμή το πα ιδί και περνώ ντας το από τη «λαι-
μαργιά» του πουκαμίσου της μελλοντικής μάνας το έβγαζε από κάτω, σαν να γεν
νούσε εκείνη.
Να αναφέρετε εθιμικές ενέργειες κατά τον τοκετό και τη συμπλήρωση του πρώτου έτους
και με βάση τις μέχρι τώρα γνώσεις σας να εξηγήσετε πού αποσκοπούν (200 λέξεις). Στοι
χεία για την απάντησή σας θα βρείτε στην παρούσα υποενότητα.
4.1.3 Το εθιμικό πλαίσιο της γέννη ση ς σήμερα

Πολλές από τις παραπάνω συνήθειες, μαγικές ενέργειες και δοξασίες συνεχίζο
νται κατά τόπους και σήμερα, παρά τη διαμόρφωση μεταπολεμικά λαϊκών μορφών
έκφρασης αστικού χαρακτήρα. Η διατήρηση ειδικά του μαγικού πλαισίου ορισμέ
νων εθίμων της γέννησης είναι ευεξήγητη αν αναλογιστεί κανείς την αναγκαιότητα
και τη λαχτάρα του ανθρώπου, σε κάθε εποχή, για την απόκτηση παιδιών.
Αυτή ακριβώ ς η ανάγκη για τεκνοποιία, και ειδικά για αρρενογονία, ασκεί μια
ασφυκτική πίεση και οδηγεί σε κάθε είδους μαγικές ενέργειες, πρακτικές και συ
νειρμικές πράξεις, οι οποίες δύσκολα «τιθασεύονται» σήμερα και από το γεγονός
ότι όλες α υτές εμ π ερ ιέχο υν σ τοιχεία -ά λ λ ε ς π ερ ισ σ ό τερ ο κ α ι άλλες λ ιγ ό τερ ο -
που αποτελούν καταστάλαγμα μακροχρόνιας παρατήρησης και εμπειρίας.
Πολλές πάλι από αυτές τις εθιμικές πρ ά ξεις και δοξασίες στηρίζονται στη βα
σική αρχή της αρχαϊκής σκέψης πω ς όλο τον κόσμο διέπει η αναλογία. Για π α ρ ά
δειγμ α, στην περίπτω ση ενός δύσκολου τοκετού, όλες οι κ λ ειδα ριές του σπιτιού
κα ι τα ψ α λ ίδ ια α νο ίγο ν τα ι. Λ ειτο υ ρ γεί ο σ υνειρ μ ός πω ς «τα ό μ οια π α ρ ά γ ο υ ν
όμοια», που εξομοιώ νει πράγματα, φαινόμενα και καταστάσεις.
Ό λ α α υτά β έβ α ια δ εν α να ιρ ο ύ ν την α ντικ ειμ ενικ ή δια πίσ τω σ η ότι σ ήμ ερα
όλες αυτές οι μαγικές ενέρ γειες και πρακτικές υποχω ρούν, όσο η επιστήμη π ρ ο
χω ρ εί και περιορίζει αισθητά τους φόβους και τις αγω νίες των ανθρώπων.
Να εξηγήσετε γιατί διατηρούνται και συνεχίζονται δοξαστικές συνήθειες και μαγικές π ρά

ξεις που έχουν σχέση με τη γέννηση (σε 50 λέξεις). Για την απάντηση μπορείτε να αντλή
σετε στοιχεία από την υποενότητα 4.1.3. Επίσης δείτε και τη δική μας απάντηση στο Πα
ράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου.
Ενότητα 4.2
ΓΑΜΟΣ
4.2.1 Γ ενικά για τον γάμο. Π ροξενιά, αρραβώνας

Ο γάμος σηματοδοτεί τη μετάβαση δύο ετερόφυλων ατόμων από μια θέση και
κατηγορία, κοινω νική και οικονομική, προς μια άλλη. Ό λ α αλλάζουν για το π α
ντρεμένο ζευ γά ρ ι στην π α ρ α δοσ ια κ ή κοινω νία: δικαιώ ματα, υποχρ εώ σ εις, συ
μπεριφορές, ακόμη και το ντύσιμο. Για να φτάσει το κοινωνικό σ υνολονα θεωρή
σει δύο μέλη δ ια φ ο ρ ετικ ο ύ φύλου ζεύγος, τα «δοκιμάζει» μέσα στο σ τάδιο της
κοινωνικής «ελευθερίας» κ α ι του κοινω νικού ελέγχου, που δια φ έρουν α πό τόπο
σε τόπο λόγω κοινωνικών αντιλήψεων και οικογενειακώ ν παραδόσεω ν. Ιδιότητες
που επ ιδο κ ιμ ά ζο ντα ι -ό π ω ς θα φ α ν εί κ α ι στη σ υ ν έχ εια - είνα ι η ομορφ ιά κ α ι η
αγνότητα της νύφης, η λεβεντιά του γαμπρού, η οικονομική κατάσταση, οι σχέσεις
-ιδ ια ίτερ α της ν ύ φ η ς- με το ο ικ ογενεια κ ό κ α ι κοινω νικό περιβάλλον και, πάνω
από όλα, η γονιμότητα του ζευγαριού.
Στη (νεο)ελληνική παράδοση η νόμιμη ένωση του ζευγαριού επικυρώνεται με μια
εξαιρετικά ενδια φ έρουσ α σπονδυλωτή εθιμική τελετουργία που συνδέεται με τα
κοινωνικά δεδομένα. Ό λ α -έθιμ α , δοξασίες, μαγικές ενέργειες, συμβολικές πρ ά
ξεις, τελετές, προφυλάξεις- ξεκινούν από τον φόβο για την τύχη του νέου ζευγαριού,
και ιδιαίτερα από τη χα ρά αλλά και την αγω νία για την αναμενόμενη τεκνογονία.
Αυτός είναι και ο κύριος λόγος που στον γάμο κυριαρχούν θρησκευτικές τελετές και
μαγικές πράξεις από το προξενιό μέχρι την εκκλησιαστική ευλογία. Πάντως όλο το
τυπικό της τέλεσης των εθίμων αναδεικνύει το υπόβαθρο των κοινωνικών σχέσεων.
Ο γάμος α ρ χ ίζει - ω ς ενια ία εθιμική εκδήλω σ η- με τα λεγάμενα «προξενιά»
και τελειώνει με τα «πιστρόφια».
Την α πόφ ασ η γ ια την ένωση των δύο νέω ν, που σημειω τέον την έπα ιρνα ν οι
γονείς ερήμην των παιδιών, μετέφερε στην ενδιαφερόμενη οικογένεια η προξενή-
τρα, που πολλές φ ο ρ ές κατέφ ευγε και σε μαγικές πρ ά ξεις (μεταμφιεζόταν, κ ρ α
τούσε αναμμένο φανάρι), προκειμένου να στεριώσει η προξενιά (το συνοικέσιο).
Στα «μιλήματα» προκαθοριζότα ν κυρίω ς η προίκα που θα έπαιρνε η κόρη, στοι
χείο ουσιαστικό για τη σύναιβη γάμου, που περιλάμβανε όλα τα κινητά και ακίνη
τα πράγματα με τα οποία προικιζόταν η κόρη (νομίσματα, είδη ρουχισμού, κοσμή
ματα, οικ ια κ ά σκεύη, ζώ α, α γροί, χω ρ ά φ ια , δέντρα, σπίτια). Α κολουθούσαν τα
«τελειώματα», με τελετουργικές ανταλλαγές δώ ρων (τα «σημάδια») και διάδοση
του γεγονότος στην κοινότητα κυρίω ς με πυροβολισμούς. Τ α «γραφ εία συνοικε
σίων», οι α γγελίες στα Μ Μ Ε. για «αλληλογνωριμία» με πρόσω πα του άλλου φύ
λου επιβεβαιώ νουν ότι το συνοικέσιο στις κοινω νίες της αποξένωσης διατηρείται,
χωρίς όμως την πλούσια εθιμική τελετουργία.
Μ ε την εθιμική δια δικ α σ ία του α ρρα βώ να , συνήθως στο σπίτι της μελλόνυμ-
φης, επικυρω νόταν η υπόσχεση γάμου και δινόταν η ευκαιρία για καλύτερη γνω
ρ ιμ ία τω ν μνηστευομε'νω ν, όπου κ α ι ότα ν β έβ α ια το ε π έ τρ ε π α ν ο ι σ υ νή θ ειες.
Α νταλλάσσονταν ασπασμοί, ευχές και δώ ρα (τα «έεδνα» του Ομήρου). Α κολου
θούσε το γλέντι των αρραβώνων, όπου μέσα από τα σχετικά τρα γούδια μεταδίδο
νταν μηνύματα στη νύφη, στον γα μ πρ ό, στους στενούς σ υγγενείς. Θ α π ρ έπ ει να
σημειω θεί σε όλες αυτές τις εθιμικές δια δικασ ίες η σιωπή (μυητική βουβαμάρα)
της νύφης. Η διάλυση του αρρα βώ να στην παραδοσιακή κοινω νία εθεω ρείτο τα
πεινωτική, κυρίως για το κορίτσι.
Με βάση τα παραπάνω να σχολιάσετε συνοπτικά το παρακάτω προικοσύμφω νο (150 λέ

ξεις). Η απάντησή σας θα πρέπει ενδεικτικά να περιλαμβάνει και να σχολιάζει: το περιεχό
μενο του προικοσύμφω νου, ποιοι το υπέγραφαν, τα είδη της προίκας (ενδύματα, σκεύη,
ακίνητα κ.λπ.), την εξέλιξη του θεσμού της προίκας, τους κοινωνικούς και οικονομικούς
όρους της ζωής που τη ρύθμιζαν κατά τόπους, τη θέση της γυναίκας.
Π ροικοσύμφω νο α π ό το Πάπιγκο της Η πείρου (1855)

Δ έσπ ο τα Κύριε ημώ ν Ιησού Χριστέ, ο το ν ε ν Κανά γά μ ο ν ε υ λο γή σ α ς α υτός ε υ λό γ η σ ο ν και
το π α ρ ό ν συνοικέσιον, όπερ μ έλλω π οιείν εγώ η κάτω θεν Γεω ργάκινα. Εις έλλειψ ιν του αν-
δρ ός μ ο υ υπανδρεύω τη ν π α μ φ ιλτά τη ν μ ο υ θυγα τέρα ονόμα τι Α γ γε λικ ή εν α νδ ρ ί νόμ ιμ ον
Κ ω νσ τα ντίνο ν, υ ιόν το υ Α π ο σ τό λ η Σα νούκη εις π ρ ώ το ν γά μ ο ν και τη ς τά σ σ ω α υ τή ς διά
προικίον τα κάτω θεν φαινόμενα.
Τρία φ έσια, τρία μα νδήλια , τρ εις φ α κουτές (π ροσ ω πομ ά νδ ηλα ), οι δύο βα μ πα κερνές και
μία λιναρίτικη, εννέα υποκάμισα, τρία μανικουτά μακριά, δύο κοντά, πέντε δίμιτα, δύο φ λο
κωτά, τρεις ποδιές, η μία ρούχινη, μία σαλταμάρκα, ένα φ οστάνι διμικατόνι με ζώ στρα, τρία
ζω νά ρια , τα δυο κα μηλήσια και ένα γνεσ τικ ό , ένα σα γιά κι, λ ά ιο κα λό της μ όδ α ς, δράμια
εκα τόν εξήντα α σημοζώ να ρό της, πέντε οκάδες χάλκω μα, το μ ισ ό το χω ρά φ ι εις Μ ουτζά -
λη ... το αμπέλι εις Σ έ λο όλον, μ ισ ό ν κήπον εις πέρα Μ αχα λά... και γρ όσ ια μετρητά οκτακό
σια και το συνηθ ισ μ ένο κρεβ α τοσ τρώ σ ι. Αυτά δίδω με τη ν ευχή μου, ο δε π λο υ σ ιό δ ω ρ ο ς
Θ εός δώ σοι υγείαν, ευτυχία ν διά π ρεσβ ειώ ν της υπερα γίας Θ εοτόκου και α γίου Γεω ργίου
και μ εγα λομ ά ρτυρ ος Προκοπίου. Αμήν.
1855 Δεκεμβρίου 10, Πάπιγκον
Εγώ η Γιώ ργινα Ο ικονόμου εις έλλειψ ιν του ανδρός μ ου υπ όσ χομ α ι και μ η ν ηξεύροντας να
γράψ ω επ α ρ α κά λεσ α τον α νδ ρ ο ξά δ ερ φ ό ν μ ο υ Α να γνώ σ τη ν Ε ξ ά ρ χ ο υ και με υπόγραψ εν.
Ιδού και το δά κτυλόν μου.
Α να στά σης ιερ. Οικονόμου μαρτυρώ.
Ιωάννης ιερεύς και Πρω τόπα πας μαρτυρώ.
Κ. Ιωάννου μαρτυρώ.
Ανα γνώ στης Ε ξά ρ χου παρακαλώ ντας μ ε έγραψ α και μαρτυρώ.
(Λαογραφία, τόμος Ε, 1915, σ. 18-19)
ΕΝΟΤΗΤΑ 4 .2
ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 4
4.2.2 Ο γάμος και οι τελετές του

Ο ι εθιμικές τελετουργίες του γάμου είνα ι κυρίω ς θρησκευτικού, μαγικού και
συμβολικού χαρακτήρα. Ο λαός τις θεωρούσε απαραίτητες γιατί έτσι θα περιχαρά
κωνε το ζεύγος από την επιβουλή και τον φθόνο τόσο των ανθρώ πω ν όσο και των
ελλοχευόντων κακοποιώ ν πνευμάτων. Ακόμη οι δοξασ ίες αυτές αποσκοπούσαν
στην επίτευξη των τριώ ν βασικών σκοπών του γάμου: ένωση του νέου ζευγαριού
και των οικογενειών του, πολυτεκνία και δη αρρενογονία και οικονομική ευμάρεια.
Κύριες εκδηλώσεις της εβδομάδας πριν από τον γάμο -πολλές με α ρ χα ίες και
βυζαντινές α π α ρ χ ές- ήταν:
1. Τα καλέσματα στον γάμο (στη «χαρά»), με ζα χα ρ ά τα , κ α νίσ κια με καρπούς,
κουλούρες, κ ερ ιά πα λιό τερ α , με «μπομπονιέρες» κ α ι γρ α π τά προσκλητήρια
στα νεότερα χρόνια και σήμερα.
2. Τα γαμήλια ψωμιά. Βασική εκδήλωση πρ ιν από τη στέψη ήταν η παρασ κευή
του ψωμιού. Το α νά πια σ μ α του προζυμιού και τα ζυμιυματα γίνονταν με τελ ε
τουργικό τρόπο μόνο από κορίτσια «αμφιθαλή» και πρω τοστέφανες και αρρε-
νογονικά καταξιω μ ένες γυναίκες, για να επιτευχθεί ομοιοπαθητικά η ευδοκί
μηση του ζευγαριού.
3. Φλάμπουρο. Α παραίτητος ήταν επίσης ο στολισμός και το κρέμασμα στα σπίτια
που είχα ν χ α ρ ά του γαμήλιου φλάμπουρου, που συμβόλιζε τον ερωτισμό, την
καρπερότητα και τη θαλερότητα.
4. Η έκθεση και μεταφορά της προίκας ήταν σημαντική στιγμή κοινωνικής κριτι
κής για την εργατικότητα, προκοπή και καλαισθησία της νύφης.
5. Με αξιοπρόσεκτη εθιμική δια δικ α σ ία και γονιμικές επιδιώ ξεις γινόταν και ο
στολισμός του νυφικού κρεβατιού («νυφοστόλι», «παστός») α πό ανύπαντρα
κορ ίτσ ια , α λλά κ α ι α π ό γ υ ν α ίκ ε ς « μ ο νο σ τέφ α νες κ α ι α π ίκ ρ α τες» (που δεν
έχουν πικ ρα θεί από τον θάνατο προσφιλών τους προσώπων).
Η ημέρα του γάμου

Η Κυριακή ήταν, κατά κανόνα, η ημέρα του γάμου. Την επιλογή του μήνα κα
θόριζαν οι κατά τόπους αγροτικές εργασίες και συνθήκες.
Η τελετουργία της ημέρας διακρίνεται κυρίως για τη συναισθηματική φόρτιση.
Το ξύρισμα και το ντύσιμο του γαμπρού, το ντύσιμο και το στόλισμα της νύφης συ
νοδεύονταν από χορούς και τραγούδια αλλά και από αντιβάσκανες προφυλάξεις.
Η γαμήλια πομπή ήταν επίσημη και μεγαλόπρεπη. Με πανηγυρικό τρόπο γινό
ταν η παραλαβή, από τον γαμπρό, της νύφης από το πατρικό της σπίτι («νυφόπαρ-
μα»). Με το τελείω μα των αποχαιρετισμώ ν ξεκινούσε η πομπή για την εκκλησία,
όπου γινόταν, όπω ς κ α ι σήμερα, η κυρίω ς στέψη. Στην πομπική γαμήλια πορ εία
προς την εκκλησία συμμετέχει όλη η κοινότητα με διάφορες εκδηλώσεις και πρ ά
ξεις, όπως η ρίψη καταχυσμάτω ν (άνθη, φύλλα λεμονιάς, κουφέτα, ρύζι, κέρμα
τα). Η στιγμή αυτή της «διάβασης» της νύφης προς την καινούρια της ζωή γινόταν
επίσης με τρα γούδια , λιγότερο θρηνητικά και συναισθηματικά και περισσότερο
I 97
περιπατητικά, και κάποτε ηρωικού ή περιπαικτικού περιεχομένου.

Η τελετο υ ρ γία της στέψ ης γινότα ν κ α ι γίν ετα ι με το εκκλησιαστικό τυπικό.
Α πό τους πρώτους χριστιανικούς α ιώ νες ενσωματώθηκαν, με χριστιανικό πλέον
ένδυμα και συμβολισμό, ειδω λολατρικά λαϊκά έθιμα, όπως, λ.χ., οι δακτύλιοι, τα
στέφ ανα, ο χορ ός του Η σ α ΐα κ α ι το κοινόν ποτήριον. Ε ίνα ι πρόδηλη η σύζευξη
των εθιμικώ ν λαϊκών τελετουργιών με τους εκκλησιαστικούς κανόνες. Πολλά τε
λετουργικά, όπως η ανταλλαγή δαχτυλιδιών στους νεονύμφους (δηλωτικό δεσμού
υποταγής αλλά και σύμβολο αμοιβαίας πίστης), η επίθεση στεφάνων στην κεφαλή
του ζεύγους, παλιότερα από κληματόβεργες, σήμερα από τεχνητά άνθη πορτοκα
λιάς (σύμβολα νίκης, πα ρ θενία ς κ αι ζωτικότητας), ο χορός του Η σαΐα και τα κα-
ταχύσματα -ρ ύ ζ ι, άνθη, κ ο υ φ έτα - α πό τους καλεσμ ένους (σύμβολα μετάδοσης
α γα θ ώ ν κ α ι ευτυχία ς), η π ρ ο σ φ ο ρ ά α πό τον ιερ έα στους νεονύμ φ ους κ α ι στον
κουμπάρο κρασιού α πό το «κοινόν ποτήριον» (σύμβολο σταθερού δεσμού, α π ό
κτησης κοινής δύναμης αλλά και καλής ζωής), υποχρεώ θηκε η εκκλησία να τα υ ι
οθετήσει και να τα επενδύσει με χριστιανικούς συμβολισμούς, ενώ η προέλευσή
τους είναι λαϊκή.
Η επίδραση της εκκλησιαστικής τελετουρ γία ς κ α ι του εθιμικού δικ α ίου που
δ ιέπ ει τις ο ικ ο γ εν εια κ ές σ χέσ εις κ α ι τους ρόλους τω ν μελών είνα ι φ ανερή στα
ποικίλα γαμήλια τραγούδια.
Η πομπή προς το σπίτι του γαμπρού

Μ ετά τη στέψη η πομπή ξεκινούσε με τάξη για το σπίτι του γαμπρού, όπου γ ι
νόταν η υποδοχή της νύφης από την πεθερ ά (τα «εισόδια») με ένα πλήθος συμβο
λικών, τελετουργικών πράξεων, όπω ς το μέλωμα της νύφης, το πάτημα σε υνί ή σί
δερο, το πάρσιμο αγοριού στην αγκαλιά, το σταύρωμα της πόρτας του σπιτιού, το
σ πά σιμο ροδιού, η είσ ο δο ς της νύφ ης στον «παστό», τα επ α ιν ετικ ά τρ α γ ο ύ δ ια
(«παστικά») για το ζευγάρι κ.λπ. Ο ι περισσότερες και από αυτές τις πρ ά ξεις δ ια
σώζουν αρχαϊκά σ τοιχεία γιατί συνδέονται με την εμμονή στο τελετουργικό.
Την εθιμική δια δικ α σ ία επισ φ ρ ά γιζε το γαμήλιο συμπόσιο, που αποτελούσε
επιδοκιμασία του γεγονότος από το κοινωνικό περιβάλλον, το οποίο έτσι εξέφ ρα
ζε την αλληλεγγύη του και τη συναίνεσή του.
Μεταγαμήλιες τελετές
Μ ετά τον γάμο ακολουθούσαν και άλλες εθιμ ικές π ρ ά ξεις με συμβολικό και
μαγικο-λατρευτικό χαρακτήρα. Το πρω ί της Δ ευτέρας γινόταν το «παραξύπνημα»
των νεονύμφω ν με επιθαλάμια τραγούδια και ο έλεγχος της α γνεία ς (αγνότητας)
της νύφ ης, γεγ ο νό ς εξα ιρ ετικ ή ς σημασίας γ ια την α νδρ οκ ρ α τούμ ενη αγροτική
κοινω νία και πιστοποιητικό εντιμότητας της γυναίκας. Τη Δ ευτέρα συνήθως γινό
ταν η επίσκεψη της νύφης στην κεντρική βρύση (ή στο πηγάδι), πράξη αναλογικής
σκέψης, που α πέβλεπε στο να τρέξουν τα καλά στους νιόπαντρους, όπω ς το νερό
της βρύσης, αλλά και πράξη συνυφασμένη με τα διαβατήρια έθιμα του κύκλου της
98
ΕΝΟΤΗΤΑ 4.2
ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 4
ζωής. Φ α νερ ώ νει επίσης το δέσιμο του ανθρώ που της πα ραδοσ ια κής αγροτικής
κοινωνίας με τη φύση και τα στοιχεία της που εξασφαλίζουν τη ζωή.
Οχτώ μέρες μετά τον γάμο η νύφη επισκεπτόταν τους γονείς της με τον γαμπρό
για τα «πιστρόφια». Ε πρόκειτο για μια επίσημη, προσωρινή βέβαια επιστροφή-
φιλοξενία.
Π αραπάνω α ναφ έρθηκαν οι πιο καίριες πτυχές της γαμήλιας εθιμολογίας. Το
περιεχόμενό τους αντικατοπτρίζει τη σ υμπεριφορά και τα ήθη του λαού. Σκοπός
τους είνα ι η πρ οσ τα σ ία τω ν νεόνυμφ ω ν α π ό «μαγικά» κ α ι «δαιμονικά», η εξ α
σφάλιση της ευγονίας και της ευτυχίας τους, αλλά και η οικονομική ευρωστία, τώ
ρα που επ ρ ό κ ειτο ν α α να λά β ουν ν έο υ ς κ οινω νικούς ρόλους κ α ι να δια μ ο ρ φ ώ
σουν νέα κοινωνική θέση. Η εθιμική τελετουργία στηρίζεται στον αναλογικό α ρ
χαϊκό τρόπο σκέψης και η διατήρησή της ως τους τωρινούς χρόνους εξηγείται από
τη γοητεία που ασκεί πάντα αυτό κ α θ ’ εαυτό το τελετουργικό του γάμου, έστω και
αν το περιεχόμενό του στα νεότερα χρόνια σε αρκετές περιπτώ σεις παρερμηνεύ
τηκε ή προσαρμόστηκε στις αντικειμενικές οικονομικές και κοινω νικές συνθήκες
που δημιουργήθηκαν με την επικράτηση της ορθολογιστικής σκέψης.
Στη σύγχρονη ελληνική κοινω νία με την ιδιάζουσα αστικοποίηση του α γροτι
κού της πληθυσμού κά ποια από τα έθιμα αυτά διατηρούνται, πολλά έχουν ατονή-
σει, άλλα π ρ οσ α ρ μ όζοντα ι στις σ ύγχρονες συνθήκες κ α ι άλλα αντικαθίστανται
από καινούρια (για πα ρ ά δειγμ α η γαμήλια τούρτα που συνηθίζεται σήμερα α π ο
τελεί μεταβίω μα της γαμήλιας κουλούρας). Τέλος, υπάρχουν και «παρείσακτα»
έθιμα από τους ξενιτεμένους, τους μετανάστες κ α ι τους πρόσ φ υγες. Το πνεύμα
της οικονομικής εκμετάλλευσης που κ υρια ρχεί έχει επικρατήσει και στον αστικό
γάμο. Έ τσ ι, σήμερα τα προσκλητήρια αναλαμβάνουν ειδικά τυπογραφ εία, το νυ
φικό πα ρ α γγέλνετα ι σε ειδικά καταστήματα κ α ι σ χεδιάζεται από οίκους μόδας,
τον στολισμό του αυτοκινήτου πλέον αλλά κ α ι της νύφης αναλαμβάνουν ειδικές
επιχειρήσεις. Το σ υμ πεθερ ιό με τα στολισμένα άλογα έχουν αντικαταστήσει τα
στολισμένα αυτοκίνητα με τα κορναρίσματα. Π αραμένει άθικτο και γ ι’ αυτό προ-
καλεί ιδιαίτερη εντύπωση το «πάντρεμα» της εθιμικής πα ράδοση ς με το τυπικό
της εκκλησ ίας. Ε π ίσ η ς, ο ίδ ιο ς ο θεσ μ ός του θ ρησ κ ευτικ ού γά μ ου π α ρ α μ έν ει
ακλόνητος στην Ελλάδα και μετά το 1982, οπότε νομιμοποιήθηκε και ο πολιτικός.
Εκείνο που θα π ρ έπ ει να τονιστεί είνα ι ότι, ενώ φα ίνετα ι πω ς σήμερα η νύφη εί
ναι πιο ελεύθερη στις επιλογές της -σ τοιχείο άγνωστο στην παραδοσιακή αγροτι
κή κ οινω νία -, στην ουσία οι περιορισ μοί επεκτείνονται σε όλους, αφού όλοι και
όλα είνα ι υπ ο τα γ μ ένα στις επ ιτα γές της εμπορικότητας, του «έτοιμου» κ α ι της
διαφήμισης. Άλλοι αποφασίζουν, ακόμη και για το γούστο του καθενός. Α ς θυμη
θούμε τη διαφημιστική φράση «σκεφτόμαστε πριν από σας για σας». Έ τσ ι, και οι
σημερινές εθιμικές πρ ά ξεις του γάμου επιβεβαιώ νουν πως ο άνθρω πος της «ηλε
κτρονικής» κοινω νία ς δεν έχει ουσιαστικό λόγο ούτε για όσα γίνονται γύρω του
και τον α φ ορούν άμεσα. Αυτό β έβ αια δεν σημαίνει αποδοχή της άποψ ης «κάθε
πέρσι και καλύτερα» και επιστροφή στα «καλώς έχει» της παραδοσιακής κοινω
νίας, αλλά ότι η σύγχρονη κοινω νία, και ό χι μόνο, μετασχηματίζεται και δεν έχει
ακόμη βρει τον δρόμο της και τη βιώσιμη ισορροπία της.
99
α) Αναφέρετε τις εκδηλώ σ εις και τις τελετές της εβδομάδας π ρ ιν α πό τον γά μο μαζί με
τους πιθανούς συμβολισμούς τους (100 λέξεις).
β) Εξηγήστε γιατί κατά τον γάμο κυριαρχούν τελετές θρησκευτικού χαρακτήρα και μαγι
κές πράξεις (60 λέξεις).
γ) Εξηγήστε τι ήταν τα «καταχύσματα» και πού απέβλεπαν (50 λέξεις).
δ) Στα γαμήλια τραγούδια του αποχαιρετισμού κυριαρχεί η θλίψη, ο πόνος. Αιτιολογήστε
το φαινόμενο (60 λέξεις).
Προσπαθήστε να εξηγήσετε τη διατήρηση παραδοσιακού τυπικού και τελετουργικού του

γάμου στη σημερινή αστική κοινωνία. Συγκρίνετε τις απαντήσεις σας με τα κείμενα που
α κολουθούν (150 λέξεις). Αν σε κά ποιο διαφωνείτε, αιτιολογήστε γραπτώ ς την άποψ ή
σας όσο πιο τεκμηριωμένα μπορείτε.
Μεταξύ παραλόγου και λογικής

Ό π ω ς βλέπουμε, η παραδοσιακή εθιμοταξία τω ν τελετου ργιώ ν του γά μ ου εδράζετα ι σε λ ε ι
το υ ρ γίες μ ια ς α ρχαϊκής σκέψ ης π ο υ επιδίω κε τη ν α π ο τρ οπ ή του κακού και την π ρόκλησ η
του καλού με εξωτερικό, συνειρμικό τρόπο, μέσα σ ε ένα ανεξά ντλητο ω ς π ρ ος τις εφ α ρμο
γέ ς του σύστημα αναλογιώ ν. Ω ς π ρος το πρόβλημα πώ ς διατηρήθηκε ο τρ όπ ος α υτός σκέ
ψης σ χεδ ό ν άθικτος, ως τα νεότερα χρ όνια , π ρέπει να π α ρ α τη ρ η θ εί ότι α πο φ α σ ισ τικό σε
α υτό ρ ό λο έπα ιξε η γοητεία το υ τελετο υ ρ γικο ύ σ το ιχε ίο υ καθεαυτού, α νεξά ρτητα α πό το
υποκρυπτόμενο ιδεολογικό π εριεχόμενό του, το οποίο, μ ά λιστα, σε πάρα π ο λλές π εριπτώ
σεις λησμονήθηκε και παρερμηνεύθηκε. Οι νεότεροι δηλαδή αναλαμβάνουν ευχα ρίστω ς να
υποδυθούν ένα ρόλο, που κρατά όσ ο διαρκεί και η τελετή και η γιορτή. (Το ίδιο, ω ς ένα ση
μείο, πρέπει ίσω ς να δεχτούμε και για τις αρχαϊκές κοινωνίες, ότι δηλαδή η «π ρολογική σκέ
ψη» δε θα διείπε ολοκληρωτικά τη συμπεριφορά τω ν μ ελώ ν της.) Αντίθετα στα νεώτερα έθι
μα επισημαίνουμε μια σειρά από ενέργειες και λύσεις, π ου φ ανερώνουν την ορθολογιστική
προσαρμογή σε αντικειμενικές -κοινω νικές, οικονομικές κ . ά - συνθήκες. Τα προξενιά, π.χ.,
γίνονταν στη Δυτική Μακεδονία το φθινόπωρο, ότα ν οι αγροτικές εργα σ ίες είχα ν τελειώ σει
και έμενε στους γονείς ελεύθερος χρ όνος να σκεφθούν το γάμο τω ν παιδιών τους, ο οποίος
γινόταν το χειμώνα, περίοδο κάποιας ξεκούρασης για το γεω ργό. «Και μια και είχε μαζεμένα
τα γεννήματά του, τα κρασιά του, τις ρακές του κι όλα τα χρειαζούμενα για το γάμο αποφά
σ ιζε και το ν έκανε π ριν α ρχίσουν οι δουλειές την άνοιξη». Και σ τη ν Κρήτη ο γάμος γινότα ν
κατά την περίοδο από το Σεπτέμβρη ως τον Απρίλη. Σε περιοχές, εξάλλου, που μαστίζονταν
από τη μετανάστευση (Η πειρος) υπήρχε επιτακτική ανάγκη για π λα τιές οικογενειακές συ
σπειρώ σεις για τί δρούσα ν έντονοι α νταγω νισμοί (Μάνη), οι αρραβώνες τω ν παιδιώ ν γίνο
νταν ήδη από τη νηπιακή ηλικία. Προϊόν σκληρής εκλογίκευσης ήταν και η προίκα.
(Μερακλής, 1996, σ. 52-53)
Η αντίσταση της παράδοσης

Τον Ιούλιο του 1982 καθιερώθηκε στη ν Ελλά δα ο π ολιτικός γάμος. Η κυβέρνηση δεν προ
ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 4
χώ ρησε σ τη ν εφ α ρμ ογή της υποχρεω τικής τέλεσ η ς του πολιτικού γάμου. Έ κ ρ ινε σκόπιμο
να θεωρήσει και τους δύο τύπους γά μου νόμιμους και έγκυρους. Έ να χρ όνο μετά την ψήφι
ση και εφ α ρμογή του νόμου μια εφημερίδα έκανε σχετική έρευνα ξεκινώντας από τη διαπί
στωση ότι ο π ολιτικός γά μος δεν είχε βρει σπουδαία απήχηση: οι θρησκευτικοί γό μ οι μέσα
στη χρ ο νιά ή τα ν π ο λύ π ερ ισ σ ό τερ ο ι. Η έρευνα εντό π ισ ε δύο κύριους λ ό γ ο υ ς . Και οι δύο
σ χετίζο ντα ι μ ε τη λα ο γρ α φ ία : α) ο θρησκευτικός γά μ ος κρατάει για τί οι γονείς, και π ρ ο ο
δευτικών ακόμη αρχών, θέλουν να τηρείται το έθιμο, β) Στα μέτρα που προτείνοντα ν για τον
πολιτικό γάμο ήταν και η τόνω ση του τελετουργικού...
«Στην Η λιούπολη π ο λλές φ ορές στο δημαρχείο μας αναβιώνουν παλιά έθιμα. Μ ετά το γάμο
κερνάνε τους κα λεσμένους ρ α κί και διπλές. Τα κουφέτα, βέβαια, δε λείπ ο υ ν ποτέ. Έ χ ο υ μ ε
και π ολύ κόσμο σ τις τελετές μας. Φτάσαμε να κάνουμε γάμο με 200 καλεσμένους. Κάναμε
και πορείες σ το ά γαλμα της Ειρήνης, όπου οι νύφες καταθέσανε τις ανθοδέσμες το υ ς ...».
Ρωτήθηκε και ο γενικ ό ς γρ α μ μ α τέα ς το υ Υ π ουρ γείου Εσω τερικώ ν. Α π ά ντη σ ε μ ετα ξύ ά λ
λων:
«Π ιστεύω ότι μια α πό τις β α σ ικ ές α ιτίες π ου οι Έ λ λ η ν ε ς π ρ ο τιμ ο ύ ν το θρησκευτικό γά μ ο
από το ν π ο λιτικ ό είναι α υτό π ου λ έ μ ε τε λε το υ ρ γικ ό μέρος. Ο ι Έ λ λ η ν ε ς σ τη ν πλειοψ ηφ ία
τους νιώ θουν πω ς οι σ τιγμ ές του γά μ ου το υ ς είναι σ τιγμ ές ξεχω ρισ τές και σ α ν τέτοιες τις
έχουν συνδέσει με μια μ εγα λόπ ρεπη τελετή. Το τελετουργικό μέρος δεν υπάρχει σ το ν π ολι
τικό γάμο. Δ εν υπ ά ρ χουν κ α τά λλη λα διαμορφω μένες αίθουσες, ένας χώ ρ ο ς που να διατί
θεται για τη δεξίω ση π ο υ συνηθίζετα ι μετά το γάμο. Έ ν α ά λλο σοβα ρό π ρόβλημα είναι οι
μέρες και οι ώ ρες π ο υ κ α θ ο ρ ίσ τη κα ν για τη ν τέ λε σ η τω ν π ο λιτικ ώ ν γόμ ω ν. Ό λ α αυτά τα
προβλήματα τα έχου μ ε επισημάνει και ήδη ενημερώ σαμε το Συμβούλιο Ισότητας και ζητή
σαμε να μ α ζέ ψ ο υ ν ε μ π ε ιρ ίες ώ στε να σ υ σ τή σ ο υ μ ε σ το υ ς δή μ ους και τις κ ο ινό τη τε ς να
π λο υ τίσ ο υ ν τη ν τε λε τή . Σ τ ό χ ο ς μ α ς είναι η τε λε τή να πά ρ ει τέτο ια μ ο ρ φ ή ώ στε να έλκει
τους μ ελλόνυμφ ους».
Μια άλλη έρευνα έγινε τις πρώ τες μέρες του 1985, μετά την παρέλευση δηλαδή δύο χρόνω ν
από την καθιέρωση του πολιτικού γάμου. Ο θρησκευτικός γάμος αντιστεκόταν πάντα, μά λι
στα τη δεύτερη χρονιά κέρδισε κι ά λλο έδαφος- από το σύνολο 7.400 γόμων, που είχαν τελε
υτεί στην περιοχή της Αθήνας το 1983, οι 6.200 ήταν θρησκευτικοί και οι 1.200 πολιτικοί, και
το 1984, σε σύνολο 8.000 γόμων, οι 7.200 ήταν θρησκευτικοί και πολιτικοί μόνο οι 800.
Ακόμη και γό μ ο ι με α λλο δ α π ο ύ ς , σ υ χ ν ο ί τα τελευ τα ία χρ ό νια (χρ όνια το υ ρ ισ τικ ή ς έκρ η
ξης), τελούνται και με το εκκλησιαστικό τυπικό και τελετουργικό.
(JΜ ερακλής, 1996, σ. 62-64)
101
Ενότητα 4.3
ΘΑΝΑΤΟΣ
4.3.1 Η στάση του ανθρώπου απέναντι στον θάνατο

Ο κύκλος της ζωής του ανθρώπου κλείνει με τον θάνατο. Κοινή είναι η πεποίθη
ση πω ς «όλοι θα πεθάνουμε». Στις νεοελληνικές λαϊκές δοξα σ ίες και αντιλήψεις
που συνδέοντα ι με τον θάνατο είνα ι εμφανής ένας συγκρητισμός παγανισ τικώ ν
και χρισ τιανικώ ν εθίμων, ο οποίος με νέες μορφές κ α ι σχήματα επιβιώ νει μέχρι
και σήμερα. Εντυπω σιάζει δε το γεγονός ότι ο απλός λαϊκός άνθρω πος αντιμετω
πίζει τον θάνατο με μια αντιθετική διάθεση: ως συνθεώρηση δύο αντίθετων φαινο
μένων μιας και της αυτής ενότητας. Η αντιθετικότητα αυτή εκφράζεται στον στίχο:
« για τίπικρός ο θάνατος γλυκύς ο απάνω κόσμος»
και γίνεται αντιληπτή σε όλες τις μεταθανάτιες αντιλήψεις και σε όλη την εθιμοτυ
π ία του θανάτου. Έ τσ ι, ο άνθρω πος, ενώ τον θ εω ρ εί φυσ ιολογικό γεγο νό ς, δεν
α π ο δ έχ ετα ι τα σ υνεπα κ όλουθά του στον ζο φ ερ ό Ά δη, όπου όλοι ο ι π εθ α μ ένο ι
υποφέρουν.
Η αγροτική κοινότητα αντιμ ετω πίζει τον θάνατο συλλογικά στα μοιρολόγια,
όπου είνα ι φ α νερ ό πω ς το ατομικό γεγο νό ς που υποδη λώ νετα ι α να δεικ νύετα ι,
στο πλαίσιο της κοινότητας, μέσα από την ομαδικότητα:
«Όλες τριγύρω κάτσετε οι χαροκονρσεμένες,
άλλες απ ό τον άντρα σας κι άλλες οχ τα παιδιά σας
κι άλλες α π ό τ ’α δέρφ ια σας και οχ τα γονικά σας,
όλες να όακρνοχύσετε κι α π ό ’να μοιρολόι
να κάμουν ώριον ποταμό, να πάει στον Κάτω Κόσμο
για να πλυθούν οι άπλυτοι, να πιουν οι διψασμένοι...».
(Λ α ο γρα φ ία , τόμος 5,1915, σ. 576)
Α λλά και σε όλο το τελετουργικό - α π ό το ψ υχομάχημα ως τα μνημόσυνα και

τα κόλλυβα- αποτυπώ νεται η συλλογική συνείδηση και η συλλογικότητα.
Με βάση τη μελέτη του παραπάνω κειμένου προσπαθήστε να αναλύσετε το μοιρολόι που

ακολουθεί (50 λέξεις).
«Κ α λότυχα 'ναι τα βουνά, κα λότυχοι 'ναι οι κάμποι,
δεν καρτερούν το θάνατο, δε λ ε ν πως θα πεθάνουν,
μ ό ν' καρτερούν την άνοιξη, το Μάη με τα λουλούδια.
- Πότε, γιε μου, θα' ρθεις, πότε να σε προσμένω ;
- Ό ντα ς θ ’ ασπρίσει ο κόρακας κι όντας μαυρίσει ο γλά ρος,
ΕΝΟΤΗΤΑ 4.3
κι όντα ς θα στύψει η θάλασσα και σπείρετε κριθάρι,

τότε, μάνα μ ’, να καρτερείς, τότε μάνα μ ’ θα έρτω ».
(Γουσίος, 1901, σ. 10)
Θα βρείτε τη δική μας απάντηση στο Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου.
4.3.2 Η σκοπιμότητα των εθίμων

και των τελετουργιών του θανάτου
Η σκοποθεσία όλων των λαϊκών εθίμων και τελετουργιών του θανάτου που τε
λούνταν νομοτελειακά και με συγκεκριμένες στάσεις και συμπεριφορές α πέβ λε
πε βέβαια στο να βοηθήσουν την ψυχή του νεκρού στη μεταβατική πορεία της από
τη ζωή προς τον θάνατο, χω ρίς παράλειψη χρέους (θρήνου, μοιρολογήματος, κη
δείας, ταφής, μνημόσυνου κ.ά.) ώστε να συνυπάρξει ειρηνικά με τις ψυχές των άλ
λων νεκρών. Έ π ε ιτ α στο να εξασφαλιστεί η θεϊκή συγχώρεση για κάθε α νθρώ πι
νη αμαρτία με μνημόσυνα και ελεημοσύνη. Τέλος, να προστατευτούν οι ζώ ντες
από πιθανή εχθρότητα ή εκδικητικότητατου ίδιου του νεκρού, ο οποίος κάποτε
γίνεται νεκ ρ οδα ίμ ονα ς (βρικόλακας), και να επιτευχθεί οικογενειακή αλλά κ αι
κοινωνική προστασία. Η τελευταία αυτή άποψη, που εξηγεί και τη γενικότερη μα
ζική συμμετοχή της κοινότητας σε κ ηδείες και μνημόσυνα, δεν μπορεί να ισχύει
απόλυτα για το μέλος της αγροτική ς κοινότητας, κ α ι πολύ περισ σ ότερο γ ια τον
σημερινό άνθρωπο. Η καθολική συμμετοχή της κοινότητας εξηγείται πρωταρχικά
στο πλαίσιο της απαράβατης κοινωνικής αλληλεγγύης.
Δ ρ α σ τη ρ ιό τη τα 9/Κεφάλαιο 4
Προσπαθήστε να εξηγήσετε τη σκοποθεσία των εθίμων και των τελετουργιών του θανά
<1
του και ειδικότερα την καθολική συμμετοχή της αγροτικής κοινότητας στις κηδείες (100
λέξεις). Συγκρίνετε την απάντησή σας με την υποενότητα 4.3.1.
Δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α 10 / Κ ε φ ά λ α ι ο 4
Με βάση όσα προηγήθηκαν, τις γνώσεις και την εμπειρία σας προσπαθήστε να σχολιάσε
<3
τε την παρακάτω διαθήκη (150 λέξεις).
Δ ιαθήκη από τη Νάξο (1682)

Εις δόξα Χριστού αμήν 1682 Δικεμβρίου 24
Εντω χωρίω του Απερά θου π αρ ότος εμού του υπ ογρά φ οτος και τω ν υποκάτωθε
γεγρομμένω μαρτύρω ευρισκομένη η Άννα του Πασκάλη
και έστοντας να 'χη την εκόνη τζη την Ερήνη και να γνω ρίοη η άνωθε Άννα
πολλές χαρές και κα λοσύνες απού τξη την Ερήνη, θέλει
με καλό τζη θέλημα και όρεξι κάνει το παρά γράμμα της άνωθε Ερήνης,
ήγου τεσταμέντο, και αφήνει της ό,τι τήνε φω τίση ο ©εός. Πρώτο
103
ΕΝΟΤΗΤΑ 4.3
με και αρχή αφήνω τζη την ευχή του Χ(ριστο)ύ και της Παναγίας και τω γονέω
μ ου και την εδική μου, οπού δεν εγνώ ρισα μηδέ από π αιδί μηδέ
από εκόνι καμιάς λο γ ή ς καλωσύνη, ό,τι εγνώ ρισα από την εκόνη μου
την Ερήνη και αφήνω τζη ό,τι μασαρία ευρισκεται μέσα στο
σπίτι που κάθομαι να ’ναι της Ερήνης της εκόνης μου. Έ τσ ι του κρεββατιού,
έτσι όλα ό,τι βρίσκουται μέσα όλα να 'ναι της εκόνης μ ου της Ερήνης
κι όπ οιος ήθελε σηκωθή να διασείση την άνωθε ή π αιδί ή ξένος να
πειράξει την εκόνη μ ου να ’χη την κατάρα μου και να πληρώ νη
και του καιρού αφετίας γράσα δέκα και πάλι το παρά να 'χη το
βέβαιο. Ακόμη αφήνω και του γα μπρού μου του Γεώ ργη Ζαζά ένα
πιθάρι οπού έχω να είναι κρατημένος να με θάψη. Έ τσ ι, παίρνεται
και το άνωθε κοπελλούδι, ήγου η Ερήνη, να μαντινέρη και να κουμαντάρη
τη λα λά τζη και οπότε δεν ήθελε να κάμει το λ ό γ ο τζη να ’χ η εξουσία
α η άνωθε Άννα να κάνη το δικό τζη ως θέλει και βούλεται. Π ρ οσ κα λεί
και μάρτυρες παρα κα λετοί οι οποίοι θέλου γράψει υπό χειρ ός τωνε
και τα εξής. Ακόμη και το ν αρακοχερόμυλο της εκόνης μ ου της Ερήνης.
-π α π α -Δ η μ ή τρ η ς Κ ληρονόμος μάρτυρας στα άνωθε.
- Ν ικόλας Βλα χά κις μάρτυρας
και διά να μ ην ηξεύρη να Υράψη ήγροψ α διά λ ό γ ο υ του παπά
Δημήτρης Κληρονόμος.
(Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μ ελετώ ν, τεύχος 7, 1968)
4.3.3 Το τυπικό
Ο ι εθιμικές π ρ ά ξεις, μαγικές ενέρ γειες κ α ι ο ικ ο γενεια κ ές τελετουργίες που
αναφ έρονται στον θάνατο είνα ι πάμπολλες και λόγω της εξαιρετικής σοβαρότη
τας του γεγονότος το τυπικό τηρούνταν αυστηρά ως τα μέσα του 20ού αιώνα.
Η πρώτη υποχρέωση των συγγενώ ν είνα ι να εξομολογηθεί και να κοινωνήσει
ο ετοιμοθάνατος. Ο «αμετάλαβος» πίσ τευα ν ότι βρ ικ ολα κ ιάζει. Κ ατά τη λαϊκή
αντίληψη η ψυχή του μελλοθάνατου α ντιμ ά χετα ι με τον θάνατο (ψ υχομάχημα),
τον Χ ά ρ ο (χα ρ ο π ά λεμ α ) ή τον ά γγελο του θανάτου (α γγελ ο κ ρ ο ύ ετα ι, αγγελο-
κρουμός) για τί δεν θέλει να α ποχω ρισ τεί από το σώμα. Μ ε το τέλος του ψ υχομα
χήματος ακολουθούν εθιμικές π ρ ά ξεις κ α ι φ ροντίδες προς το σώμα του νεκρού.
Το κλείσιμο των βλεφάρων και του στόματος, το σταύρωμα των χεριώ ν, το πλύσι
μο του σώματος (με νερό, κρασί και λάδι), το σαβάνωμα, το ντύσιμο με τα καλύτε
ρα ρούχα, το διάβασμα της ευχής από τον παπά, το λιβάνισμα του σπιτιού, το χύσι
μο του νερού από τη στάμνα, το «διαλάλημα» του θανάτου με το χτύπημα της κα
μπάνας, η πρόθεση του νεκρού. Σε ορισμένα μέρη έβαζαν στα χείλη του νεκρού ή
στην τσέπη των ενδυμάτω ν του το π ερα τίκ ι, «το πορθμείον» του Λ ουκιανού, για
τον Χ άροντα που τους βοηθούσε να περάσουν την Α χερουσία λίμνη, η οποία οδη
γούσ ε στον Κάτω Κόσμο. Α κολουθούν τα μοιρολόγια, εθιμική τελετουργία από
τα πανά ρχαια χρόνια, τα οποία λειτουργούν λυτρωτικά, αφού είναι ένα ξέσπασμα
104
ΕΝΟΤΗΤΑ 4.3
ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 4
του πόνου αλλά και μια ευκαιρία για να επα ινεθεί ο ίδιος ο νεκρός, ο Επάνω Κό
σμος και να εκφ ρα σ τεί η δια μα ρτυρία για τη σκληρότητα του Χ άρου. Ο ι θρήνοι
«όταν πέσ ει ο ήλιος» διακόπτονται. Στο ξενύχτισμα του πεθαμένου συμμετέχουν
«συγγενείς, φίλοι και δικοί». Η ταφή του νεκρού -ά γ ρ α φ ο ς π α να νθρώ πινος ν ό
μ ο ς-π ερ ιλά μ β α νε επίσης σημαντικές εθιμικές ενέργειες και τελετουργίες, όπως
το «ξόδι» (έξοδος) με τις σχετικές δεισ ιδα ιμ ονίες κ α ι δοξα σ ίες (θραύση πιάτου
και στάμνας για να σταματήσει το κακό), την πομπή προς την εκκλησία διαμέσου
των κεντρικών δρόμων του χωριού, όπου πλέον με τη συμμετοχή του κόσμου η τα
φή από στενή οικογενειακή υπόθεση πα ίρνει ευρύτερη κοινωνική διάσταση. Μ ε
τά τη νεκρώ σιμη α κολουθία ακολουθούσε η ταφή, που περιλάμβανε επίσης στε
ρεότυπες εθιμικές πρ ά ξεις πολλές από τις οποίες «αντέχουν» και σήμερα. Π α ρ α
θέτω αμέσως χαρακτηριστικές μαρτυρίες. Στις Κυδωνιές «ο π α π ά ς χύνει λίγο λάδι
σταυρω τά πάνω στο νεκρό, λυώνει κα τόπιν χώ μα μ α ζ ί μ ε κ ρ α σ ί επάνω στο φκυά-
ρι, το χύνει επάνω στο ν εκ ρ ό και λέει “χο υ ς ει και ε ις χ ο υ ν απελεύσει"». (Μ έγας,
1939, σ. 184). Στο Γ ρίζι Π υλίας «μόλις σ κ επ ά σ ο υ ν το μνήμα, κάνουν το συχώ ριο
(μακαριά) πάνω α π ό τον τάφο. Ζυμώ νανε ψω μί στο σπίτι και, αν εκείνος που πέ-
θανε ήταν ζευγολάτης, το σταυρώ ναν πάνω α π ’τα χέρια του, το κόβαν σε κ ο μ μ α
τάκια και το μοιρ ά ζα ν ένα γύρο, για να τον σχωρέσουν. Μ οιράζαν ακόμα και κ ρ α
σί και στάρι». Στο σπίτι του νεκρού έμενε άσβεστο τις πρώ τες σαράντα μέρες το
καντήλι, αφού η ψυχή τριγυρνούσε μέσα σε αυτό και στους τόπους που έζησε.
Μ ετά την κηδεία όταν επέστρεφαν στο σπίτι για να συλλυπηθούν παρατίθετο
γεύμα («παρη γοριά ») είτε α πό στενούς σ υγγενείς είτε από την ίδια την ο ικ ο γέ
νεια. Σήμερα το έθιμο επιζεί σε ορισμένες αγροτικές περιοχές. Στα ορεινά χω ριά
της Γορτυνίας οι ηλικιωμένοι μάλιστα αφήνουν όπως λένε χρήματα για το τραπέζι
της κηδείας ή για τα θανατίκια τους. Στα αστικά κέντρα έχει αντικατασταθεί από
την προσφορά καφέ, παξιμαδιού και κονιάκ σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους ή
καφενεία, πλησίον των νεκροταφ είω ν («κεράσματα παρηγοριάς»), Η περίπτωση
επιβεβαιώνει τη δυναμική των εθίμων αλλά και την προσαρμογή στα νέα κοινω νι
κά και οικονομικά δεδομένα. Πάντω ς κ αι στη μία και στην άλλη περίπτω ση εξα
κολουθείτο έθιμο να αποτελεί σύμβολο κοινωνικής αλληλεγγύης.
Οι εκδηλώ σεις λατρεία ς κ α ι οι προσ φ ορές προς τους νεκρούς (και) μετά την
ταφή συνεχίζονται ποικιλότροπα. Για ανακούφιση της ψυχής τους τελούνται μνη
μόσυνα· τρίμερα, εννιάμερα, τα σαράντα, τα τρίμηνα, τα εξάμηνα, τα εννιάμηνα,
τα χρόνια, τα δίχρονα, τα τρίχρονα, στην ανακομιδή-εκταφή. Ακόμη τα Ψ υχοσάβ
βατα τελούνταν μνημόσυνα για όλους τους πεθαμένους της οικογένειας. Τα κόλ
λυβα (σ περ νά , σ υγχώ ριο ) που δια νέμ ο ντα ι σ υνδέοντα ι με την α ρ χέγονη , πολύ
διαδεδομένη και στην Αρχαιότητα, συνήθεια της πανσπερμίας, με «σημασία γονι-
μική και αναγεννητική, που τεκμηριώ νει την ιδέα του γεννητικού θανάτου». Π ά
ντως σε εποχές λιμού αποτελούσαν και κοινω νική α ναγκαιότητα («γεμίζανε τα
πιάτα κόλλυβα και χόρταινε ο κόσμος») αλλά και μαγική-αντιβασκάνια προσ πά
θεια εξουδετέρωσης του φθόνου των νεκρών για τα επίγεια α γα θά των ζώντων.
105
«Π έντε χρ όνια π ενθούν τους νιους οι γυναίκες. Σ ’ ό λο αυτό το διάστημα έχο υ ν ριγμ ένο χ α
μ ηλά ίσαμε το πηγούνι, το ολόμα υρο μαντήλι και φ ορούν φ ουστάνια ολόμαυρα χω ρ ίς κανέ
να φ λώ ρ ο (ά σπρ ο) κέντημα ... Π έντε χρ ό νια δ εν π α νη γυ ρ ίζο υ ν με κου λο ύ ρ ες στα τάματα
και δε σ φ ά ζου ν α ρνί τη Λαμπρή και του Α ϊ-Γιώ ργη, αν ο πεθαμένος είναι νιος. . . Α ν είναι γέ
ρ ο ς φτάνουν τρία χρόνια. Ίσ α μ ε το χρ όνο κλαίνε, μοιρολογά νε, σκούζουν και μαδιώ νται μια
ώρα κάθε πρωί, μ ό λις φ έξει και λα λή σ ο υ ν τα κοκόρια. Ύ σ τε ρ α α π ’ το γιόμα, π ρ ιν γείρ ει ο
ήλιος, ξαναθρηνούν ά λλη μια ώρα... Αυτά και μερικά άλλα τα λένε μικρά μνημόσυνα και δεν
πάνε π οτέ σ ’ αυτά οι ά ντρες» (Χατζημιχάλη, 1957, σ. ρ π α ').
Να σχολιάσετε την παραπάνω περιγραφή κυρίως ως προς το τυπικό του θανάτου (70 λέ
ξεις). Η δική μας ενδεικτική απάντηση δίνεται στο Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου.
Σύνοψη
Η αρρενογονία συναντάται σε όλη την ιστορική πορεία του Έ λλη να. Εθιμι
κές πράξεις, μαγικές ενέργειες και δοξασίες συνοδεύουν τη γέννηση του ανθρώ
που στην ελληνική παραδοσιακή κοινωνία.
Ο γάμος, ένας κοινωνικός θεσμός στην ελληνική παραδοσιακή κοινωνία, επι
κυρώνεται με μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και πλούσια εθιμική διαδικασία. Ο
θεσμός παραμένει και σήμερα θεμελιακή κοινωνική πράξη και ακμαίο βίωμα
του ελληνικού λαού. Το τελετουργικό του παραμένει θαυμαστό και αποτελεί ένα
λαϊκό εθιμοτυπικό πρωτόκολλο οικογενειακής αξιοπρέπειας, κοινωνικής συναί
νεσης και οικονομικής κατοχύρωσης του νέου ζευγαριού.
Στις εθιμοτελετουργικές ενέργειες, πράξεις και δοξασίες του λαού που συν
δέονται με τον θάνατο και στηρίζονται τόσο στην αρχαία όσο και στη χριστιανι
κή παράδοση αποτυπώνεται μια συλλογικάτητα στην αντιμετώπιση του θανά
του και είναι ευδιάκριτη μια αμεσότητα των μελών της κοινότητας με τον νεκρό.
Η κοινή αυτή βίωση του θανάτου λειτουργεί πάντως εκτονωτικά, λυτρωτικά, εν
δυναμώνει ψυχολογικά και συμβάλλει στην αισιόδοξη αντιμετώπιση της ζωής.
Στα αστικά κέντρα σήμερα διατηρούνται σχεδόν όλες οι λεπτομέρειες της τελε
τουργίας. Ό μ ω ς έχει χαθεί «η αμεσότητα της επαφής του περίγυρου με τον ν ε
κρό», όπως δείχνει η εξέλιξη που παρατηρείται σε νεκρικά λατρευτικά έθιμα·
για παράδειγμα τη φροντίδα του νεκρού αναλαμβάνουν σήμερα «γραφεία τελε
τών», η πρόθεση του νεκρού γίνεται πλέον στην εκκλησία ή σε ειδικούς χώρους
στα νεκροταφεία, η συνήθεια να πηγαίνουν λουλούδια στον νεκρό αντικαταστά-
θηκε από την προσφορά στεφάνων που φ τιάχνουν ανθοπωλεία, την ολόθερμη
συμπαράσταση π ρος την οικογένεια του θανόντος έχουν αντικαταστήσει τα
«μπιλιέτα» με τα ονόματα των μετεχόντων στην κηδεία.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Δ ραστη ρ ιότητα 4
Το μαγικό πλαίσιο των εθίμων εξακολουθεί κατά τόπους να υφίσταται διότι:

• Ο ψυχαναγκασμός και η αγωνία για την τεκνοποίηση οδηγεί σε ακραίες στάσεις και
συμπεριφορές. Λόγου χάρη, ο παπάς δεν δεχόταν την προσφορά της άτεκνης.
• Η αγωνία για τη ζωή και την τύχη των νεογέννητων και της λεχώνας είναι διαρκής. Για
παράδειγμα οι προφυλάξεις τις πρώτες σαράντα ημέρες ή η πίστη στις Μοίρες που τις
πρώτες μέρες προκαθορίζουν την τύχη του νέου πλάσματος.
• Σε πολλά από τα έθιμα αυτά αποτυπώνεται η ανθρώπινη εμπειρία και η πρακτική παρα
τήρηση. Έτσι, ενώ σήμερα ρυθμίζεται με βιταμίνες η ανάγκη της εγκύου για μια ορι
σμένη περίοδο, αυτή την ανάγκη ο λαϊκός άνθρωπος την αποτύπωσε με τη δοξασία ότι
η έγκυος γυναίκα πρέπει να φάει ό,τι φαγητό «ζηλέψει», γιατί σε διαφορετική περίπτω
ση αυτό αποτυπώνεται σε κάποιο σημείο του δέρματος του παιδιού που θα γεννηθεί.
Π ολλά από αυτά τα έθ ιμ α συ νδ ρ ά μο υν στην ψ υχολογική υ ποστήριξη του ανθρώ που.
Έτσι, η συνήθεια να βάζουν το ο νομ ά τω ν παππούδω ν πιστεύουν ότι εξασφαλίζει συνέ
χεια της οικογενειακής ρίζας· μια αισιόδοξη αντίληψη βαθιά ριζωμένη.
Στο τραγούδι αυτό -καταστάλαγμα μακραίω νης ιστορικής π ε ίρ α ς - ο λαός εκφράζει τη

βεβαιότητά του για το αναπόφευκτο του θανάτου. Έ χει πλήρη συνείδηση του οριστικού
αφανισμού του είτε σε προσω πικό είτε σε ατομικό επίπεδο. Αυτή η συνειδητοποίηση έρ
χεται μέσα από τον μακαρισμό της φύσης, μόνιμου και σταθερού πεδίου της ζωής και της
δράσης του λαϊκού ανθρώπου.
Δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α 11
Το κείμενο αποκαλύπτει πως οι νομάδες Σαρακατσάνοι ακολουθούσαν στο γεγονός του

θανάτου ένα πολύ αυστηρό και ακριβέστατα προδιαγεγραμμένο τυπικό. Η χρονική διάρ
κεια του πένθους είναι προσδιορισμένη και διαβαθμισμένη ανάλογα με την ηλικία του θα-
νόντος. Το βάρος του τυπικού του πένθους το επωμίζεται αποκλειστικά η γυναίκα. Κύριο
χαρακτηριστικό του πένθους είναι η αποχή των πενθούντων από κοινωνικές εκδηλώσεις.
Ακόμη και ο χρόνος των τελετουργικών πράξεω ν και εκδηλώσεων του πένθους είναι κα
θορισμένος επακριβώς. Η όλη αυτή τελετουργία λειτουργεί λυτρωτικά. Το πάθος εκτονώ
νεται μέσα από αυτό το αυστηρό, στην προκειμένη περίπτωση, τυπικό και επέρχεται έτσι
μια ανακούφιση του πόνου.
ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 4
Α. ΓΕΝΝΗΣΗ
Άκογλου Έ ,.,Λ α ο γρα φ ικά Κ οτυώ ρω ν (Π όντον), εκδ. Τ υ π ο γ ρ α φ εία Γ.Π. Ξένου,
Αθήνα 1939.
Βροντής Α., «Το π α ιδί στη Σ ά μο»,Λ αογραφ ία, τόμος 16,1956-1957, σ. 214-244.
Γούσιος Α.Δ., Τραγούδια της πα τρίδος μου, Εν Α θήναις 1901.
Ή μελλος Σ τ.Δ., « Λ α ο γρ α φ ικ α ί ειδή σ εις π α ρ ά τω Γάλλω περιηγητή P. Aug. de
Guys», Ε Λ .Α ., τεΰχη 13-14,1960-1961, εν Α θήναις 1962, σ. 204-252.
Καραπατάκης Κ., Η μ ά να και το π α ιδ ί στα παλιότερα χρόνια, Α θήνα 1979.
Κουκούλες Φ., Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, τόμος Δ ', εν Αθήναις 1951, σ. 9-42.
Κωστάκη Π., Η Α ν α κ ο ύ , Α θήνα 1963.
Λουκάτος Α., Ε ισα γω γή στην Ε λληνική Λ α ο γ ρ α φ ία , εκδ. Μ ΙΕ Τ, Α θήνα 1977, σ.
205-214.
Λουκάτος Δ., «Πατήρ τίκ τω ν » ,Ε Λ .Α ., τεύχη 11-12,1958/1959,1959, σ. 27-42.
Λουκάτος Δ., «Ο σύζυγος εις τα κατά την γέννησιν έθιμα», Ε Λ .Α ., τεύχος 8,1953-
1954,1957, σ. 124-168.
Μέγας Γ., Ζ η τή μ α τα Λ α ογρα φ ία ς, Α θήναι 1975 (ανατύπωση).
Μέγας Γ., « Έ θ ιμ α της ημέρας της Μαμμής», Ε Α Λ ., τεύχος 7,1952, σ. 3-57.
Μερακλής Μ., Ελληνική Λ αογραφία. Κοινωνική συγκρότηση, Α θήνα 1984.
Μ ερακλής Μ ., Ε λ λη νικ ή Λ α ο γ ρ α φ ία . Ή θ η κ α ι έθιμ α , εκδ. Ο δ υσ σ έα ς, Α θή να
1996, σ. 19-33.
Μ ηλίγκου-Μ αρκαντώνη Μ., «Το ψ ω μ ί στα έθ ιμ α της γεννή σ εω ς» , Ε ρ ε τ ρ ικ ο ί
Παλμοί, αρ. φύλ. 54 (1996) και 57 (1997).
ΙΙαπαδάκη Ε., Η γέννηση στον πα ραδοσιακό βίο της Μ ακεδονίας, Θεσ/νίκη 1981.
Πετρόπουλος Δ., «Η ακληρία εις τα έθιμα του ελληνικού λαού», Ε Λ .Α ., τόμος Ζ,
1952, εν Α θήναις 1953, σ. 28-44.
Πολίτης Ν.Γ., «Τα κατά την γέννησιν»,Λ α ο γρ α φ ικ ά Σ ύμμεικτα , τόμος Γ, εν Αθή-
ναις 1931, σ. 206-221.
Πολίτης Ν.Γ., «Γαμήλια σύμβολα»,Λ α ο γρ α φ ικ ά Σ ύμμεικτα , τόμος Β, εν Αθήναις
1921,σ. 260-320.
Ρήγα Α., Σ κιάθου Λ α ϊκ ό ς Πολιτισμός, τεύχος Β, Θεσσαλονίκη 1970, σ. 49-77.
Σπυριδάκη Γ.Κ., Ε λληνική Λ α ο γρα φ ία , τόμος Γ, εν Α θήναις 1972, σ. 1-34.
Σπυριδάκη Γ.Κ., «Ο ι αμφ ιθαλείς εις τον βίον του λαού» ,Α .Θ Λ .Γ .Π ., τόμος Ι Γ ' ,
σ. 193-208. .
Σπυριδάκη Γ.Κ., «Τα κατά την γέννησιν, την βάπτισιν και τον γάμον έθιμα των
Βυζαντινών έκ τω ν Α γιολογικών πηγών», Ε Λ .Α ., τόμος Ζ, 1952, εν Αθήναις 1953,
σ. 102-147.
109
Gouffin M .Chr., M onde fem inin et mariage en Epire grecque, M ontpellier 1982.
G ennep A. van, The Rites o f Passage (μτφρ. α πό τα γα λλικ ά London: R outledge
and Kegan Paul). Γαλλική έκδοση 1909: Les Rites de Passage.
Β. ΓΑΜΟΣ
Ακαδημία Αθηνών, Ελληνικά Δ ημοτικά Τραγούδια, τόμος Γ, Αθήνα 1968, σ. 233-308.
Α λεξάκης Ε Η εξαγορά της νύφης. Συμβολή στη μ ελέτη των γαμήλιων θεσμών στη
νεώτερη Ελλάδα, Α θήνα 1984.
Α ντζουλάτου-Ρετσίλα Ε., Τα στέφ ανα του γά μου στη νεώ τερη Ελλάδα, εκδ. Α λέ
ξανδρος, Α θ ή ν α 21980.
Βλαστού Π.Γ., Ο γά μος εν Κρήτη, Α θήναι 1893.
Δευτεραίου Αγ., «Γαμήλιοι άρτοι», Ε Α .Α ., τεύχη 20/21,1967-1968, σ. 151-170.
Θ ανάτση Γ Α ρραβώ νες και γάμοι μ ικ ρ ή ς ηλικίας, Α θήνα 1983.
Κορρέ-Ζωγράφου Κ., «Ν εοελληνικαίγαμήλιαιξώ ναι», Α θηνά, 1974.
Κουκούλες Φ., Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, τόμος Δ, Εν Αθήναις 1951, σ. 70-119.
Λ ουκάτος Δ., Εισαγω γή στην Ελληνική Λ α ο γρ α φ ία , εκδ. Μ ΙΕΤ, Α θήνα 21977.
Λουκάτος Δ., «Τα “τελετουργικά” τραγούδια του γάμου. Η μαγικοθρησκευτική, ψυ
χολογική και κοινωνική σημασία τους», ανάτυπο από το Σύδειπνον, Ιωάννινα 1988.
Μ έγας Γ., Ζ ητήμ α τα Ελληνικής Λ α ογρα φ ία ς, Α θήνα 1975 (ανατύπωση).
Μ ερ α κ λ ή ς Μ ., Ε λ λη ν ικ ή Λ α ο γ ρ α φ ία . Ή θ η κ α ι έθ ιμ α , εκ δ . Ο δ υ σ σ έα ς, Α θή να
1996, σ. 42-64.
Μ ερ α κ λ ή ς Μ ., «Η σιω πή, τα γέλ ια κ α ι τα κ λ ά μ α τα » ,Λ α ο γ ρ α φ ικ ά Ζ η τή μ α τα ,
Α θήνα 1989, σ. 33-58.
Μ ιράσγεξη Μ., Έ ρ ευνα στη δημοτική μ α ς ποίηση, τόμος Α, Α θήνα 1965.
Ν ιτσ ιά κος Β., «Η εθιμική και κοινω νική λειτουργία των δημοτικών τραγουδιώ ν
του γάμου», ανάτυπο από τη Δωδώνη, Ι Θ ' , τεύχος 1,1990, σ. 189-200.
ΙΙολίτη ς Ν.Γ., «Γαμήλια σύμβολα»,Λ α ο γρ α φ ικ ά Σ ύ μ μ εικτα , τόμος 2, σ. 260-320.
Π ο λ ίτη ς Ν.Γ., «Ο Γάμος π α ρ ά τοις νεω τέρ οις Έ λλησ ιν», Λ α ο γ ρ α φ ικ ά Σ ύ μ μ ει
κτα, τόμος 3, σ. 232-322.
Ρωμαίου Κ.Α., «Το υνί κατά τον γάμον»,Λ αογραφία, τόμος 7,1923, σ. 346-368.
Σ π υ ρ ιδ ά κ η ς Γ.Κ., «Τα κατά την γέννησιν, την βάπτισιν κ α ι τον γάμον έθιμα των
Βυζαντινών εκ των αγιολογικών πηγών», Ε Α .Α ., τεύχος 2,1952, εν Α θήναις 1953,
σ. 102-147.
Σ πυρ ιδά κ η ς Γ.Κ., Ελληνική Λ α ο γρα φ ία , τόμος Γ, εν Α θήναις 1972, σ. 35-133 .
G ennep A. van, The Rites o f Passage (μτφρ. από τα γα λλικ ά London: R outledge
and Kegan Paul). Γαλλική έκδοση 1909: Les Rites de Passage.
Leach E., Culture and Communication, Cambridge U.P., Cambridge 1976.
Γ. ΘΑΝΑΤΟΣ
Αναγνωστάπουλος I., Ο θάνατος και ο κάτω κόσμος στη δημοτική ποίηση, Α θήνα
1984.
Δ ημητροκάλλης Γ., «Ο ι φτερω τές ψ υχές και η παράστασή τους στην τέχνη», Ζ υ
γός, αρ. 45, σ. 46-57.
Κακριδής Ι.Θ., Οι αρχαίοι Έ λληνες στη νεοελληνική παράδοση, Α θήνα 1979.
Κ υριακίδης Στ., «Τα σύμβολα εν τη ελληνική Λ αογρα φ ία »,Λ α ο γρα φ ία , τόμος 12,
1938-1946, σ. 503-546.
Λεκατσάς Π.., Η ψυχή. Η ιδέα της ψυχής και της αθανασίας και τα έθιμα του θανά
του, Α θήνα 1957.
Λιουδάκης Μ., «Η τελευτή στην Κρήτη», Ε.Ε.Κ.Σ., τόμος 2,1939, σ. 403-427.
Λουκάτος Δ., Ε ισαγω γή στην Ελληνική Λ α ο γρα φ ία , Α θήνα 21977.
Λουκάτος Δ., «Λ αογραφικαί π ερ ί τελευτής ενδείξεις πα ρά Ιωάννη τω Χρυσοστό-
μω», Ε Λ .Α ., τόμος 2,1940, σ. 30-117.
Λουτζάκη P., «Ο γάμος ως χορευτικό δρώμενο. Η περίπτωση των προσφύγων της
Ανατολικής Ρωμυλίας στο Μ ικρό Μ οναστήρι Μ ακεδονίας», Ε θνογραφικά, τεύχη
4-5, Π.Λ.Ι., Ν αύπλιο 1983-1985.
Μ έγας Γ., Ζ ητή μ α τα Ελληνικής Λ α ογρα φ ία ς, Α θήναι 1975 (ανατύπωση).
Μ ερακλής Μ., Ελληνική Λ αογραφ ία. Ή θη και έθιμα, Α θήνα 1996, σ. 64-78.
Μ ερακλής Μ ., «Ο άνθρω πος της πόλεω ς»,Λ α ο γρα φ ία , τόμος 29,1974, σ. 75-77.
Μ ηλίγκου-Μ αρκαντώνη Μ., «Τα πα ιδιά με ειδικές ανάγκες στην ελληνική π α ρ α
δοσιακή οικογένεια», Ε ρετρικοίΠ α λμοί, αρ. φύλ. 62,63, 64, 1997.
Μ ηλίγκου-Μ αρκαντώ νη Μ., «Από τη γέννηση στο θάνατο. Δ ια χρ ονικ ές επιση
μάνσεις στην παραδοσιακή κοινω νία μέχρι το 1940», Ε ρ ετρ ικ ο ί Παλμοί, τεύχη 58-
59,1997.
Ο ικονομίδου Δ.Β., « Ό ν ο μ α κ α ι ονομ α τοθεσ ία εις τα ς δο ξα σ ία ς κ α ι συνήθειας
του ελληνικού λα ού»,Λ α ογρα φ ία , τεύχος 20,1962, σ. 446-542.
Ο ικονομίδου Δ.Β., «Ο θρήνος του νεκρού εν Ε λλάδι», Ε.Κ .Ε .Ε .Λ ., τεύχη 18-19,
1965-1966, σ. 11-40.
Π ολίτης Α., Το δ η μ ο τικ ό τρ α γο ύ δ ι, τόμος Ι Α ' , Ι.Ε .Ε ., εκδ. Ε κδοτική Α θηνώ ν,
Αθήνα, σ. 235.
Πολίτης Ν.Γ., «Τα κατά την τελευτήν» (1872),Λ α ο γρ α φ ικ ά Σ ύ μ μ εικ τα , τόμος Γ,
1931, σ. 323-362.
Σουλιώτη Γ.Κ., Τα κόλλυβα, Α θήνα 1986.
Σπυριδάκης Γ.Κ., «Τα κατά την τελευτήν έθιμα των Βυζαντινών εκ των αγιολογι
κών πηγών», ΕΕΒΣ, τεύχος 20,1950, σ. 75-171.
Σ πυριδά κης Γ.Κ., «Οι αμφ ιθαλείς εις τον βίον του λαού»,Λ .Θ .Λ .Θ ., τόμος ΙΓ, σ.
193-208.
Σ υγκ ο λίτσ η ς Σ π ., «Ο νεκ ρός εις την Α νασελίτσα Δ. Μ α κεδονία ς»,Λ α ο γρ α φ ία ,
τόμος 11,1934, σ. 387-414.
Φλωράκης Α., Τήνος. Λ α ϊκ ό ς πολιτισμός, Α θήνα 1971.
Χ ατζημιχάλη Α., Οι Σ αρακατσάνοι, τόμος Α, μέρος Α, Α θήνα 1957.
A bbott G .F., M acedonian Folklore, C am bridge 1903 (C hicago 1969), o. 192-222
(“Funeral Rites”).
F ra ze r J.G ., The Golden Bough, από το 1890, τ. 12. Στο θέμα αναφέρονται οι τόμοι
που επιγράφονται Attis, Adonis, Osiris.
ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΜΕΛΕΤΗ

1. Κ υριακίδης Σ τ., «Τα σύμβολα εν τη ελληνική Λ αογραφία», Λ αογρα φ ία , τόμος
12,1938-1946, σ. 503-546.
Π ρόκειται για μελέτη που αφ ορά τους συμβολισμούς.
2. Μ ηλίγκου-Μ α ρκα ντώ νη Μ ., «Τα π α ιδ ιά με ειδ ικ ές α νά γκ ες σ τη ν ελληνική

παραδοσιακή οικογένεια», Ε ρετρικοίΠ αλμοί, αρ. φύλ. 6 2 ,6 3 ,6 4 (1997).
Λ αογραφικές επισημάνσεις για τα πα ιδιά με ειδικές ανάγκες μέσα στην ελληνική
αγροτοποιμενική οικογένεια.
3. Οικονομίδου Δ.Β., « Ό ν ο μ α και ονοματοθεσία εις τα ς δοξασίας και συνήθειας

του ελληνικού λαού», Λ αογραφία, τόμος 20,1962, σ. 446-542.
Συμπεριλαμβάνεται η λαϊκή ορολογία για τις δοξασίες και τις συνήθειες του τόπου.
4. Σ π υρ ιδά κ η ς Γ.Κ., «Ο ι α μφ ιθα λείς εις τον βίον του λ α ο ν » ,Α .Θ Α .Θ ., τόμ ος ΙΓ,
σ . 193-208.
Α ναφέρεται στη θέση των ατόμων που και οι δυο γονείς τους ζουν σε αγροτοποι-
μενική κοινωνία.
5. Αουτξάκη P., «Ο γάμος ως χορευτικό δρώμενο. Η περίπτω σ η τω ν προσφύγων

τη ς Α νατολικής Ρω μυλία ς στο Μ ικρό Μ οναστήρι Μ α κεδονία ς», Ε θ νο γρ α φ ι
κά, τεύχη 4-5, Π.Λ.Ι., Ν αύπλιο 1983-1985.
Α ναφέρεται σε έθιμα κατά τον γάμο προσφύγων της Ανατολικής Ρωμυλίας.
6. Κ ακριδής Ι.Θ., Οι αρχαίοι Έ λλη νες στη νεοελληνική παράδοση, Α θήνα 1979.
Π αρουσιάζει νεοελληνικές παραδόσεις με αρχα ία καταγωγή.
7. Π ολίτης Α., «Το δημοτικό τραγούδι», τόμος ΙΑ, Ι.Ε.Ε., εκδ. Εκδοτική Αθηνών,
Αθήνα, σ. 235.
Α ναφέρεται διεξοδικά στο νεοελληνικά μοιρολόγια.
8. Χατζημιχάλη Α., Σαρακατσάνοι, τόμος Α, μέρος Α, Αθήνα 1957, σ. ρ ο η ' -ρ π β ' .

Π εριγράφονται οι μετακινήσεις των νομάδων Σαρακατσάνων.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5
ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ
Γ. Θανόπουλος, Ε. Σ παθάρη-Μ πεγλίτη
Ενότητα 5.1
ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ
ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ
Γ. θ α νόπουλος
Σκοπός της ενότητας αυτής είναι να π ερ ιγρ ά φ ει τις διατροφικές συνήθειες της Σκοπός
ελληνικής αγροτικής παραδοσιακής οικογένειας από την περίοδο της τουρκοκρα
τίας μέχρι τη δεκαετία 1950-1960 και να καταδείξει πώς η διατροφική αυτή συμπερι
φορά αποτελεί στοιχείο αξιολόγησης και έκφραση του πολιτιστικού της επιπέδου.
Ό ταν θα έχετε ολοκληρώσει τη μελέτη αυτής της ενότητας, θα είστε σε θέση να: Προσδοκώμενα
• κατονομάζετε τους παράγοντες που προσδιορίζουν τη διατροφή του ελληνικού Αποτελέσματα
αγροτικού πληθυσμού-
• α να φ έρ ετε τις εκάστοτε αλλα γές στις δια τρ οφ ικ ές σ υνή θειες κ α ι πώ ς αυτές
συνδέονται με τις πρακτικές της καθημερινής ζωής-
• εξηγείτε τα ήθη και τα έθιμα, τις αντιλήψεις και τις δοξασίες που σχετίζονται
με την τροφ ή -
• προσδιορίζετε τη σύνδεση της παραδοσιακής διατροφής με το λαϊκό εορτολό
γιο και τους μεταβατικούς σταθμούς στη ζωή του ανθρώπου (γέννηση, γάμος,
θάνατος)-
• διακρίνετε ποιες τροφ ές έχουν ακόμη και σήμερα τελετουργικό ρόλο πα ρά την
τεχνολογική εξέλιξη.
• Διατροφικές συνήθειες Έ ννοιες

• Αξιοποίηση διατροφικής παράδοσης Κλειδιά
• Μ ετεξέλιξη στην παραδοσιακή διατροφή
• Ε ποχικές διατροφικές συνήθειες

• Βασικά είδη τροφών
• Χ οιροσ φ άγια
• Εορταστικά φαγητά
• Εορταστικοί άρτοι
• Ν ηστεία
Εισαγωγικές Στην παρούσα ενότητα παρουσιάζουμε πολΰ σύντομα τα στοιχεία της τροφής που
Παρατηρήσεις εξετάζει και μελετά η λαογραφία και η εθνολογία (υποενότητα 5.1.1). Α ναφερόμα
στε στους παράγοντες που προσδιορίζουν την τροφή και τη διατροφή των λαών και
τη σημασία της (υποενότητες 5.1.2 και 5.1.3). Στη συνέχεια παρουσιάζουμε και εξη
γούμε τη διατροφική συμπεριφορά του λαού, από την τουρκοκρατία έως τα μισάτου
20οΰ αιώνα, και προσδιορίζουμε τις βασικές τροφ ές που περιλαμβάνει το διαιτολό
γιο του ελληνικού λαού κ α ι τις συμβολικές σ ημασίες τους (υποενότητες 5.1.4 και
5.1.5). Τέλος, αναφέρεται και εξηγείται η ενσωμάτωση ειδικών τροφών και φαγητών
σε τελετουργίες με συμβολικό χαρακτήρα και, συγκεκριμένα, στις διαβατήριες στιγ
μές του χρόνου και στους σταθμούς του κύκλου της ζωής (υποενότητα 5.1.6).
5.1.1 Σ τοιχεία της παραδοσιακής διατροφής

που μελετούν η λαογραφία και η εθνολογία
Η παραδοσιακή διατροφή, ως πολιτισμικό αγα θό και όχι ως απλό μέσο για την
επιβίωση και τη φυσική διατήρηση του ανθρώ που, άρχισε να α πα σχολεί την επι
στήμη της Λ α ο γρ α φ ία ς π α νευ ρ ω π α ϊκ ά μόλις τις τελευ τα ίες δεκ α ετίες. Σήμερα
πλέον έχει γίν ει συνείδηση η μελέτη της ως αναπόσπαστου στοιχείου του υλικού
βίου του λαού από την Αρχαιότητα μέχρι και πρόσφατα.
Η ίδια η τροφή, ο α γώ να ς για την εξεύρεσή της, η πα ρ α γω γή κ α ι η βελτίωση
διάφορω ν ειδών της, οι παραδοσιακοί τρόποι επιλογής και οι τρόποι παρασκευής
της, η συντήρησή της, οι κανόνες λήψης της, η «μαγειρική» και η ετοιμασία της, οι
μορφές ενέργεια ς και οι τεχνικές με τις οποίες ετοιμάζονται οι τροφ ές γ ια κατα
νάλωση, οι τρόποι διατροφής, τα αρχαιότροπα φαγητά, τα πα ραδεδομένα γεύμα
τα, τα γεύματα φιλοξενίας, τα συμπόσια, η αποφυγή ορισμένων τροφών ή παροχή
άλλων σε π α ιδ ιά , λεχώ νες, α σ θενείς, το εκάστοτε δια ιτολόγιο, οι πρ οπόσ εις, η
λαϊκή προσαρμογή στην τυπική παραγωγή, στο κλίμα και στις ανάγκες, οι επινοή
σεις στη μαγειρική, ζαχαροπλαστική και ποτοποιία του σπιτιού, και γενικά οι σχε
τικές διατροφικές συνήθειες και αλλαγές του ελληνικού λαού που είναι συνδεδε-
μένες με τις πρακτικές της καθημερινής ζωής, καθώς επίσης και τα ήθη και έθιμα,
οι αντιλήψεις, οι προλήψεις και δεισιδαιμονίες με τις οποίες συνδέεται η κατανά
λωσή τους, οι τελετουργικές-εθιμολατρευτικές σκοπιμότητες που προσδιορίζουν
την κατά περίπτω ση χρήση τους, οι δοξασ ίες γύρω από κάθε τροφή στις ημέρες
του χρόνου (νηστήσιμα και πασχαλινά), οι απαγορεύσεις, οι ειδικές παραχω ρή
σεις, οι α π ό ψ εις για τονω τικά κ α ι θ ερ α π ευ τικ ά φ α γητά, επ ο χ ικ ά κ α ι σκόπιμα
114
Ε Ν Ο Τ Η Τ Α 5. 1
ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 5
(«κάθε πρά μα στον κ α ιρό του κι ο κολιός τον Αύγουστο», «φάε λάδι κι έλα βρά
δυ») είναι στοιχεία που έχουν αρχίσει να εκτιμώνται και να μελετιόνται συστημα
τικά από τη λαογραφία και την εθνολογία.
Κ α τα γ ρ ά ψ τε τ α σ τ ο ιχ ε ία σ χ ε τ ικ ά μ ε τ η ν π α ρ α δ ο σ ια κ ή δ ια τ ρ ο φ ή π ο υ μ ε λ ε τ ά η λ α ο γ ρ α φ ία
Ο
και η ε θ ν ο λ ο γ ία , χ ω ρ ίζ ο ν τ ά ς τ α σ ε κ α τ η γ ο ρ ίε ς (ο μ ά δ ε ς ) (150 λ έ ξ ε ις ). Γ ια ν α ε λ έ γ ξ ε τ ε τ η ν
ο ρ θ ό τη τα τ η ς α π ά ν τ η σ ή ς σ α ς α ν α τ ρ έ ξ τ ε σ τ ο Π α ρ ά ρ τ η μ α , σ τ ο τ έ λ ο ς τ ο υ κ ε φ α λ α ίο υ .
5.1.2 Προσδιοριστικοί παράγοντες

της παραδοσιακής διατροφής
Π αράγοντες που επιδρούν στον τρόπο παρασκευής της τροφής και στις διατρο
φικές συνήθειες του λαού και που την καθιστούν σπουδαίο πολιτιστικό παράγοντα
είναι οι ιστορικές του περιπέτειες και αλλαγές, η μορφή της οικονομίας του, οι τε
χνικές του δυνατότητες, η κοινωνική συμπεριφορά του, οι θρησκευτικές του πεποι
θήσεις και προκαταλήψεις. Αλλά και οι συνήθειες και πρακτικές που αφορούν την
παραδοσιακή διατροφή της αγροτοποιμενικής ελληνικής κοινωνίας είναι συνυφα-
σμένες και επηρεασμένες από τις κλιματολογικές, μορφολογικές και τοπικές συν
θήκες κάθε περιοχής, τις ενασχολήσεις των κατοίκων, την π α ιδεία τους, τις αξίες,
το δίκαιο, τη διοίκηση, τις κοινωνικές τάξεις. Επίσης συγκυρίες ή φαινόμενα όπως
πόλεμοι, πλημμύρες, σεισμοί, επιδημίες επηρεάζουν όχι μόνο τις διατροφικές συ
νήθειες αλλά και την ίδια τη ζωή. Άλλωστε για τον λόγο αυτό η τροφή μελετάται ως
φαινόμενο συνδεδεμένο με όλες τις εκφάνσεις της ανθρώπινης ζωής.
5.1.3 Σημασία της μελέτης

της παραδοσιακής διατροφής
Η μελέτη της διατροφής του ελληνικού λαού από τους χρόνους της τουρκικής κυ
ριαρχίας και εντεύθεν οδηγεί στη γνώση τόσο των οικονομικών όσο των κοινωνικών
συνθηκών της ζωής του και αναδεικνύει τις διαφοροποιήσεις του βιοτικού του επιπέ
δου, τις αλλαγές στις διατροφικές του συνήθειες κατά την τουρκοκρατία, μετά τη Μι
κρασιατική Καταστροφή (1922), μετά το 1940 και στη δεκαετία 1950-1960 και μετέ-
πειτα. Ακόμη μέσω της μελέτης των τροφών θα προσδιοριστεί ποιες τροφές λειτουρ
γούν ακόμα και σήμερα τελετουργικά και συνυπάρχουν με τη σημερινή τεχνολογική
εξέλιξη, π α ρ ’ όλη την «επιδημική» επέλαση εθνικών φαγητών άλλων χωρών μέσω
πολυεθνικών εταιρειών και πολιτισμικών φορέων ξένων κρατών, που κινδυνεύουν
να εκτοπίσουν τα ελληνικά παραδοσιακά φαγητά και την ελληνική κουζίνα.
Επίσης, η αξιοπιστία της διατροφικής παράδοσης του ελληνικού λαού μπορεί
να ωφελήσει τη σύγχρονη διαιτητική και να ενισχύσει την κατανάλωση προϊόντων
της ελληνικής γης.
115
Τέλος, δίνετα ι η ευ κ α ιρ ία ν α εκ τιμ η θεί -κ ά τ ι που έχει γ ίν ε ι κ α τ’ επανάληψη

λα νθα σ μ ένα - ο ουσιαστικός ρόλος της Ελληνίδας νοικοκυράς στην όλη διατροφ ι
κή λειτουργία και εθιμοτυπική συμπεριφορά.
5.1.4 Η διατροφή της αγροτοποιμενικής κοινω νίας

των νεότερω ν Ελλήνω ν από την τουρκοκρατία
ως το 1960
Γ ια την περ ίο δο της τουρκοκρατίας πολύτιμη πηγή για τις τρ οφ ές κ α ι τις δ ια
τροφ ικές συνήθειες του λαού αποτελούν οι δ ιά φ οροι περιηγητές που επισκέφθη-
καν τον ελληνικό χώ ρο και γνώρισαν από κοντά τους κατοίκους του. Ο ι πληροφο
ρίες τους είναι κατά κανόνα αξιόπιστες γιατί και οι ίδιοι αντιμετώ πισαν σε καθη
μερινή βάση το πρόβλημα της τροφής.
Στην αγροτοποιμενική ελληνική κοινω νία, όπου οι α λλαγές γίνοντα ι με πολύ
α ργό ρυθμό, η διατροφική λειτουργία και η σχετική εθιμολατρευτική τελετουργία
(και εθιμοτυπία) δεν επηρεάστηκε α πό εξω τερικούς π α ρ ά γοντες κ α ι παρέμεινε
καθαρά ελληνική. Άλλωστε η τροφή και ειδικότερα το φαγητά είναι ένα πολιτισμι
κό στοιχείο που α ρ γεί να μεταλλαχτεί, να αλλάξει ή να εγκαταλειφθεί. Η απομό
νωση αυτή συνέτεινε κ α ι στη διατήρηση κατά τόπους δια τρ ο φ ικ ώ ν συνηθειώ ν.
Έ τσ ι, γίνεται λόγος για ηπειρωτική κουζίνα, μακεδονική, κρητική, κυκλαδική κτλ.
Ο ερχομός των Μ ικρασιατών προσφύγω ν το 1922 και η εγκατάστασή τους στα
ασ τικά κ έντρα αλλά κ α ι στη γεω ργοκτηνοτροφική ύ π α ιθ ρ ο οδήγησε κ α ι σε μια
μετεξέλιξη την ως τότε παραδοσιακή διατροφή του λαού, αφού έφ ερα ν μαζί τους
και τις σύνθετες διατροφικές συνήθειες των Ελλήνων κατοίκων της μικρασιατικής
-κ υ ρ ίω ς α σ τικ ή ς- ελληνικής Α νατολίας. Ε μφ ανίζονται έτσι καινούρια διατροφ ι
κά σχήματα και π α ρ α δ ο σ ια κ ά φ α γητά που με τον κ α ιρ ό σ υγχω νεύοντα ι με την
παλιότερη γηγενή λιτή διατροφή του ελλαδικού χώρου και διαμορφώ νεται έτσι η
νεότερη ελληνική κουζίνα που στις μέρες μας σιγά σιγά αναδεικνύεται.
Η μεγάλη αλλαγή στις παραδοσιακές διατροφικές συνήθειες των Ελλήνων συ-
ντελείτα ιτην περίοδο 1950-1960, όταν κορυφώθηκε η μετανάστευση και στην ελ
ληνική ύπαιθρο και συνέβησαν πληθυσμιακές αλλαγές και ταχύτατες ανακατατά
ξεις. Έ τσ ι, και τα τοπικού επιπέδου κοινά πολιτισμικά μορφώματα της αγροτικής
κοινω νίας παραμερίστηκαν και υιοθετήθηκε -μ ε τη συσσώρευση του αγροτικού
πληθυσμού στα αστικά κ έν τρ α - ένα σύστημα νέω ν μορφώ ν κ α ι ενια ίου τρόπου
αστικής ζωής με πανεθνικό χαρακτήρα. Η κυριαρχία των Μ Μ Ε, η πληροφόρηση,
ο κ α τα ιγισ μ ός των διαφ ημίσ εω ν κ α ι σε δ ια τρ ο φ ικ ά πρ οϊόντα , η εξάπλω ση του
αγαθού της πα ιδείας στον πληθυσμό και ειδικά στις γυναίκες επηρέασαν τον τρό
πο ζωής, πρόβαλαν ξενόφερτες διατροφικές συνήθειες και συνέβαλαν στην εγκα
τάλειψη παραδοσιακώ ν φαγητών, ποτών και γλυκών.
116
ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 5
Ά σ κ η σ η Α υ τ ο α ξ ιο λ ό γ η σ η ς 2/Κεφ άλαιο 5
Περιγράψτε συνοπτικά τα χαρακτηριστικά της παραδοσιακής διατροφής του ελληνικού <1

λαού από την τουρκοκρατία ως το 1960 (300 λέξεις). Θα βρείτε την απάντηση στην υποε
νότητα 5.1.4. Επίσης δείτε το δικό μας σχόλιο στο Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου.
Α σ κ η σ η Α υ τ ο α ξ ιο λ ό γ η σ η ς 3/Κεφάλαιο 5
Καταγράψτε τους λόγους διαμόρφωσης, κατά τόπους, διατροφικών συνθηκών της ελλη
<Μ
νικής κοινωνίας (150 λέξεις). Για να ελέγξετε την ορθότητα της απάντησής σας ανατρέξτε
στην παρούσα υποενότητα.
Προσέξτε το παρακάτω κείμενο από μια σύγχρονη διαφήμιση που δημοσιεύεται ή ακού-
<Μ
γεται συχνά:
«Η γα σ τρο νομ ία το υ Ά λφ α -Β ή τα , 244 είδη τυριών, 136 αλλα ντικά , 144 δια φ ορετικές σ ά λ
τσες, 48 μαγιονέζες, 78 πικάντικες μουστάρδες, 88 ορεκτικές πίκλες... και 50% π ερ ισ σ ότε
ρο Delikatessen από κάθε ά λλο κατάστημα... και του πουλιού το γά λα ».
Με βάση αφενός όσα μελετήσατε για τη διατροφή, αφετέρου την εμπειρία σας και το παρα
πάνω κείμενο, γράψτε τις απόψεις σας για τη σημερινή και παλιότερη διατροφή και κυρίως για
τις διαφοροποιήσεις στην παραγωγή αγαθών και στις διατροφικές συνήθειες (150 λέξεις).
5.1.5 Βασικές τροφές

Μ έχρι το πρώ το μισό του 20οΰ α ιώ να η τροφή είνα ι λιτή, απλή αλλά και στην
τύχη επιλεγμένη. Η συντριπτική πλειοψηφία του αγροτικού πληθυσμού ζούσε πο
λύ λιτά, καταναλώ νοντας χόρτα, όσπρια, γάλα, τυρί, ελιές, κρέας, όχι βοδινό και
μοσχάρι, μα α ρ νί ή κατσίκι, κι αυτό μια φορά τον μήνα ή κ α ι καθόλου, εκτός και
αν έτρεφαν -κ α ι οι περισσότεροι πράγματι έτρ εφ α ν- κοτόπουλα ή κουνέλια.
Σε έναν τέτοιο λιτοδίαιτο βίο το ψωμί ήταν η βασική τροφή. «Στύλωνε και ύφαι-
νε τον οργανισμό» (ούλα τα φ άδια της κοιλιάς και το ψω μί στημόνι). Π αρασκευά
ζεται από ά λευρα τω ν σιτηρώ ν (τα «άλφιτα» των α ρ χα ίω ν) κ α ι χα ρα κ τη ρ ίζεται
ανάλογα: σ ιτα ρ ίσ ιο (κ α θ α ρ ό ), κ ρ ιθ α ρ ίσ ιο , α νά μ εικ το (σ μ ιγό), κα λα μ ποκίσ ιο
(μπομπότα). Θ εω ρείται από την Α ρχαιότητα ιερό και γ ι’ αυτό ο λαϊκός άνθρωπος
το χρησ ιμοποιεί σε πολλές περιπτώ σ εις γ ια να προστατεύσει τον εαυτό του από
υπερφυσικές κοσμικές δυνάμεις ή μαγικές πράξεις, να εξασφαλίσει την υγεία του
και να ενισχύσει τις σχέσεις του και τους δεσμούς του με τους συνανθρώπους του.
Η κατανάλωση κρέατος ήταν περιορισμένη στον ελλαδικό χώρο και πολύ σπά
νια στη νεότερη ελληνική αγροτική κοινω νία . Τ ρ ώ γετα ι συνήθω ς στις μεγάλες
γιορτές, ορισμένες Κ υριακές, στα πανηγύρια, στους γόμους, στα βαφτίσια, στην
επιστροφή του ξενιτεμένου και όσες φ ορές το επέβαλλε η φιλοξενία. Συνήθω ς ο
Έ λληνας αγρότης την ανάγκη σε συντηρημένο κρέας την κάλυπτε με τον οικόσιτο
117
ΕΝΟΤΗΤΑ 5.1
χοίρο. Η σφαγή του (χοιροσ φ άγια και στους αρχαίους), συνήθως τα Χ ριστούγεν
να ή τις Α ποκ ρ ιές, ήταν εορταστικό γεγ ο νό ς κ α ι περ ιλά μ βα νε τελετουρ γικό με
έντονα τα θρησκευτικά στοιχεία.
Άλλες βασικές τροφές στο διαιτολόγιο του ελληνικού λαού είναι το αυγό -συνδε-
δεμένο με πλήθος μαγικών ενεργειών, προλήψεων, δεισιδαιμονιών αλλά και με λα
τρευτικές συνήθειες και εορταστικές εκδηλώσεις-, τα ψάρια -μ ε προτίμηση στα πα
στά-, τα ζυμαρικά -μ ακαρόνια «φτιαχτά», χυλοπίτες, τραχανάς-, που είναι όλα γυ
ναικεία σπιτικά παρασκευάσματα, το λάδι (ευλογημένο δέντρο η ελιά) και το κρασί.
Αφού διαβάσετε το παρακάτω κείμενο, προσπαθήστε να το σχολιάσετε, με βάση και τα

σχετικά βιώματά σας (αν υπάρχουν), σε 150 λέξεις.
«Τ ο υ ς χο ίρ ο υ ς ...το υ ς θυμια τίζουν και τους σταυρώ νουν. Στους β λα χόφ ω νου ς της Πίνδου
π ριν γδ ά ρου ν το χ ο ίρ ο χα ρ ά σ σ ο υ ν με μαχαιράκι σ τη ν κοιλιά του, κοντά σ το ν ομφ αλό, ένα
σ τα υ ρ ό κι επάνω β ά ζει αναμμένα καρβουνάκια και θυμίαμα- σ υ γχρ ό νω ς ένα π α ιδ ί α π α γ
γ έ λλε ι το “Πάτερ ημ ώ ν”. Α π ό το αίμα σ χημ α τίζουν στα υρό σ το μ έτω π ο τω ν μικρώ ν παιδιών
ή και τω ν ζώ ω ν ή κά νουν και ά λλες π α ρ εμφ ερ είς χ ρ ή σ ε ις για θεραπευτικούς, μ α γικού ς ή
αποτρεπτικούς σκοπούς».
(Μέγας, τεύχος γ ', 1942-1949, σ. 35)
5.1.6 Παραδοσιακή διατροφή και λαϊκό εορτολόγιο

Η τροφή ως στοιχείο της εθιμολατρευτικής τελετουργίας πα ρ ουσ ιά ζει δια φ ο
ροποιήσεις, είναι προκαθορισμένη για κάθε περίσταση και αποτελεί ψυχική ενί
σχυση των εθιμικών πράξεω ν και των σχετικών δοξασιών. Έ τσ ι, είναι ενσωματω
μένες ειδικές τροφ ές και φαγητά σε συγκεκριμένες στιγμές ή φ ά σ εις της ανθρώ
πινης ζωής σε τελετουργίες με συμβολικό χαρακτήρα, κυρίω ς γονιμικό, αποτρε
πτικό, φυλακτικό. Ε ιδικ ότερ α αυτό γίνετα ι στους διάφ ορους σταθμούς της ζωής
(γέννηση, γάμος, θά να τος) ή στις ενα ρκτή ριες δια β α τή ρ ιες στιγμές του χρόνου
(Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Ααμπρή).
Ο ι γιορτές που περιλαμβάνει το λαϊκό εορτολόγιο αποτελούν σημαντικό ορό
σημο και για διά φ ορες διαιτητικές συνήθειες. Πολλές μάλιστα προτιμώ νται ή χα
ρακτηρίζονται από τέτοιες διατροφικές συνήθειες (τ’ Α ϊ-Γιαννιού του Νηστευτή,
η Τσικνοπέμπτη, η Τυρινή Εβδομάδα).
Ο ι τροφ ές και τα γεύματα που συνδέονται με τις διαβατήριες γιορτές ή τις αρ
κ τικ ές π ερ ιό δ ο υ ς κ α ι τους διά φ ο ρ ο υ ς μ ετα β α τικ ούς σ τα θμούς της ζω ής είναι
πλούσια ακόμα και για τους φτωχούς, διότι μέσω αυτών θα επιδιω χτεί η ευετηρία
και η καλή σοδειά, η αύξηση της κτηνοτροφικής πα ραγω γής, η υγεία , ο πλούτος
κτλ. Ε ίναι χαρακτηριστική η σχετική ευχή: «πάντα τέτοια να ’χουμε».
Το εορταστικά και ευω διαστό φαγητό που πα ρ α σ κ ευ ά ζει η κά θε οικογένεια
κατοχυρώ νει την υπαρξιακή παρουσία της στην κοινότητα. Ε ίνα ι μια επιβεβαίω
ση της δύναμής της κ α ι επιπλέον δίνει κουράγιο στα μέλη της, αφού τα ενισχύει
ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 5
ψυχολογικά κ α ι χρ ησ ιμ εύει ως αντίδοτο στα πνεύμ ατα που επιβουλεύονται την

παραγωγή, την υγεία και την κοινωνική υπόσταση της οικογένειας.
Τα εορταστικά φαγητά υποδηλώνουν την επίγνωση του λαϊκού ανθρώ που για
τις μεταβατικές π ερ ιό δο υ ς κ α ι τις εποχικές μεταβολές που τις συνδέουν. Έ τσ ι,
π.χ., του Α γίου Φ ιλίππου (14 Ν οεμβρίου) η τροφή της ημέρας είναι υποχρεω τικά
το κρέας, όπω ς άλλωστε το δηλώ νει κ α ι η σχετική παράδοση που θέλει τον άγιο
να σφάζει το μοναδικό βόδι του για να αποκρέψ ει η οικογένειά του και οι φτωχοί
συγχω ριανοί του. Θ α επακολουθήσει η αποχή από την τροφή αυτή όλο το σ α ρα
νταήμερο της νηστείας μέχρι τα Χριστούγεννα, οπότε το εορταστικό τραπέζι γεμί
ζει με συμβολικά φ α γητά και γλυκίσματα που έχουν χαρα κτή ρα εξευμενιστικό,
αντιβάσκανο κ α ι αποσ κοπούν στην α φ θ ο νία (το σ τιφ ά δο), στην ευφ ορία , στην
πληρότητα (οι λαχανοντολμάδες) αλλά και στην προφύλαξη της υγεία ς του ορ γα
νισμού μετά τη σαρανταήμερη νηστεία. Κότα βραστή ήταν το βασικό φαγητό των
Χριστουγέννων στο ελληνικό αγροτικό νοικοκυριό.
Βασικό και απαραίτητο στοιχείο στο τραπέζι των Χριστουγέννων, της Π ρωτο
χρονιάς και του Π άσχα ήταν και οι εορταστικοί άρτοι, το Χριστόψωμο, η βασιλό
πιτα, η αυγοκουλούρα, που γίνονται από «καθάριο αλεύρι», από σιτάρι, μυρωδι
κά, μέλι, σουσάμι. Έ φ ε ρ α ν πάνω διακοσμήσεις που γίνονταν από ζυμάρι, διά φ ο
ρα σφραγίσματα και διατροφ ικά είδη (καρύδια, αμύγδαλα, σύκα, αυγά) «φορτι
σμένα» με διάφορους συμβολισμούς.
Η λατρευτική σ υμπεριφ ορά και ειδικά η νηστεία είνα ι α νάμεσα στους π α ρ ά
γοντες που προσδιορίζουν το είδος της τροφής, τους τρόπους παρασκευής, κατα
νάλωσης κ αι συντήρησής της. Α ποτελεί βίωμα για τον ελληνικό λαό. Η εκκλησία
έχει κ α θ ο ρ ίσ ει τις η μ έρ ες τήρησης της νησ τείας, αλλά σε ορ ισ μ ένες α πό αυτές
διαφαίνεται και ο προσω πικός προβληματισμός: «της Α για -Π α ρα σκευής νηστεύω
για τα μά τια τον παιδιού μου».
Επίσης οι κατά τόπους δοξα σ ίες επιβάλλουν τη βρώση ή την αποχή από ο ρ ι
σμένα φ α γη τά . Έ τ σ ι τ ’ Α ϊ-Γ ια ννιο ύ του Νηστευτή (29 Α υγούσ του) δεν τρώ νε
φρούτα ή κηπευτικά με κόκκινο χρώμα για τί θυμίζουν αίμα.
Επίσης και η κατανάλω ση ορισμένης τροφ ής σε περ ίοδο νηστείας θεω ρείτα ι
υποχρεωτική κ α ι πρ οσ διορίζει έτσι την τροφή της ημέρας. Γ ια παράδειγμα, στην
Κρήτη, αλλά και αλλού, την Κυριακή των Βαΐων «πρέπει να φάνε ψαρικό παστό ή
φρέσκο».
Μ εταπολεμικά όλο και αυξάνεται η μαζική κατανάλωση αγαθών της βιομηχα
νικής παραγω γής και του εμπορίου και αλλάζουν ριζικά οι διατροφικές συνήθειες
του ελληνικού λαού. Έ τ σ ι, δια νο ίγετα ι ένα νέο π εδίο έρευνας για την ελληνική
λαογραφία.
Να περιγράφετε συνοπτικά τα χαρακτηριστικά της διατροφής κατά τις διαβατήριες γιορ

τές, με βάση τις εμπειρίες σας. Συνδέστε τα με όσα αναφέρθηκαν πιο πάνω (300 λέξεις).
119
ΕΝΟΤΗΤΑ 5.1
Σύνοψη Ε νότητας
• Η παραδοσιακή διατροφή από την τουρκοκρατία ως τις πρώτες δεκαετίες
του 20ου αιώνα παρουσιάζει σε γενικές γραμμές σταθερότητα με κύριο χαρα
κτηριστικό τη διατροφική λιτότητα του λαού μας.
• Παρατηρούνται διατροφικές διαφοροποιήσεις και εμφάνιση, κατά τόπους,
διαφορετικών φαγητών σε θέσεις όπου εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες.
• Τα δημητριακά, το λάδι, το κρασί, τα όσπρια, το αυγό, τα χόρτα αποτελούσαν
τις βασικές τροφές του ελληνικού λαου και η κατανάλωσή τους συνδέεται με
πολλά έθιμα προλήψεων, δεισιδαιμονιών και δοξασιών.
• Μ εταπολεμικά παρατηρούνται ραγδαίες αλλαγές στις διατροφικές συνή
θειες του λαού.
• Στους διάφορους μεταβατικούς σταθμούς της ανθρώ πινης ζωής (γέννηση,
γάμ ος, θά να τος), μα και σε εναρκτήριες διαβατήριες στιγμ ές του χρόνου
(Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Λαμπρή) είναι ενσωματωμένες ειδικές τροφές
και φαγητά με συμβολικό χαρακτήρα, κυρίως αποτρεπτικό, φυλακτικό, εξευ
μενιστικό.
120
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑΣ
Βαρβούνης Μ., « Π α ρα δοσ ιακ ές τρ οφ ές και θρησκευτική συμπεριφορά: η π ε ρ ί
πτωση της Σαμοθράκης», Π αρνασσός, τόμος Λ Ε ', 1993, σ. 137-155.
Δευτεραίος Α.Ν., «Γαμήλιοι άρτοι», Ε πετηρίδα Κ έντρου Ερεύνης Ελληνικής Λ α ο
γραφίας, τόμοι 20-21,1967-1968, σ. 151-170.
Δευτεραίος Α.Ν., «Το ψωμί ως δώρο στις κοινωνικές σχέσεις του ελληνικού λαού»,
Επετηρίδα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λ αογραφίας, τόμος 25,1977-1980, σ. 136-149.
Δευτεραίος Α.Ν., Ο άρτος κα τά την γέννησιν και την τελευτή. Η συμβολική και μ α
γική χρήσις του υπ ό των νεωτέρων Ελλήνων, διδακτορική διατριβή, Α θήναι 1978.
Ή μελλος Στ.Δ., Πολυμέρου-Καμηλάκη Αι., Π αραδοσιακός Υλικός Βίος του ελλη
νικού λαού (Ε ρω τηματολόγιο), Δημοσιεύματα του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνι
κής Λ αογραφίας, αρ. 17, Α θήνα 1983.
Ή μελλος Στ.Δ., Ζ η τή μ α τα π αραδοσιακού υλικού βίου, Α θήναι 1993, σ. 65-108.
Καραναστάσης Α.Μ., «Οι ζευγάδες της Κω, η ζωή και οι ασχολίες τους»,Λ αογρα
φία, τόμος 14,1952, σ. 201-303.
Κ υριακίδης Σ τ., «Τα σύμβολα εν τη ελληνική λαογραφία»,Λ αογραφία, τόμος 12,
1938-1946, σ. 503-546.
Κυριακίδου-Νέστορος Α., «Το π ετεινά ρ ι στα λαϊκά κεντήματα των Βαλκανίων»,
Λαογραφικά Μ ελετήματα, Α θήνα 1975, σ. 109-136.
Κυριακίδου-Νέστορος Α., «Τα ελληνικά χριστουγεννιάτικα φαγητά και ο συμβο
λισμός τους»,Λ αογραφικά Μ ελετήματα, Α θήνα 1975, σ. 142-156.
Λουκάτος Δ., «Το έθιμ ο της β α σ ιλόπιτα ς», Μ ικ ρ α σ ια τικ ά Χ ρ ο ν ικ ά , τόμ ος 10,
1962, σ. 104-143.
Λουκάτος Δ., Η Ε ισαγω γή στην Ελληνική Λ α ο γρ α φ ία , εκδ. ΜΙΕΤ, Α θήνα 1978, σ.
168-170.
Λουκόπουλος Δ., Α ιτω λικαίοικήσεις, σκεύη και τροφαί, εν Αθήναις 1925.
Μέγας Γ., Ζητήματα ελληνικής λαογραφίας, τεύχος γ ', εκδ. ΕΛΑ, Αθήνα 1942-1949.
Μ ερακλή ς Μ., Ε λ λη νικ ή Λ α ο γ ρ α φ ία . Ή θ η κα ι έθιμ α , εκδ. Ο δ υσ σ έα ς, Α θή να
1986, σ. 46-67.
Μηλίγκου-Μαρκαντώνη Μ .,Λ γιος Φίλιππος. Λ α ϊκ ή παράδοση και λατρεία, Α θή
να 1978.
Μηλίγκου-Μαρκαντώνη Μ., «Παραδοσιακή διατροφή στην ελληνική αγροτοποι-
μενική κοινω νία. Τ ουρ κοκρα τία -νεώ τεροι χρόνοι», Ε ρ ε τρ ικ ο ί Π αλμοί, αρ. φύλ.
65-66,1997.
Μηλίγκου-Μαρκαντώνη Μ., «Π αραδοσιακή διατροφή-λαϊκό εορτολόγιο», Ερε-
τρικοίΠ αλμοί, αρ. φύλ. 68,1998.
Μ ηλίγκου-Μ αρκαντώνη Μ., «Δ ιατροφ ή κ α ι γυνα ίκ α », Ε ρ ε τ ρ ικ ο ί Π αλμοί, αρ.
φύλ. 69,1998.
Μίχα-Λαμπάκη Α., «Η πα ρουσία χαρακτηριστικώ ν ειδώ ν διατροφής στα κοινω
νικά γαμήλια έθιμα», ΕΕΒΜ 1Β ', 1998, σ. 1087-1103.
ΕΝΟΤΗΤΑ 5 .1
Μπαδιεριτάκη-Γουήλ Α., «Συμβολικά γαμήλια ποντιακά φαγητά», Π ρ α κτικά Α '

Σ υμπ οσ ίου Π οντιακής Λ α ο γρ α φ ία ς, ΑΠ 38,1984, σ. 558-607.
ΙΙαπαδάκης Μ., «Ο ι τρ οφ ές των Κρητικών στον 15ο κ α ι 16ο αι.», Κ ρ η το λο γικ ά ,
τόμος 7,1978.
ΙΙαπαχαραλάμπους Ξ.Σπ., Η αληθής νηστεία κατά το τριώ όιον, Α θήναι 1980, δι
δακτορική διατριβή.
Πολίτου Ν.Γ., «Γαμήλια σύμβολα», Α α ο γρ α φ ικ ά Σ ύμμ εικτα 2 , 1975, σ. 260-320.
Ρουσουνίδης Α ., Δ ένδ ρ α στην ελληνική Λ α ο γρ α φ ία μ ε ειδική α να φ ο ρ ά στην Κ ύ
π ρο, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνώ ν 1, Λ ευκωσία 1988.
Σιμόπουλου Κ., Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, 1800-1810, τόμοι 1-3, Α θήνα 1973.
Nilsson Μ ., Ελληνική λα ϊκ ή θρησκεία, μτφρ. Ι.Θ. Κακριδής, εκδ. Π απαδήμα, Α θή
να 1953.
A rnott M .L ., « E th n o g ra p h ic F o o d H a b its R e s e a rc h in G re e c e » , E th n o lo g is
Europeae 5 (1971), Gottingen 1972, o. 204-210.
Eideneier H., Sogenannte Christliche Tabuworter im Griechischen, M iinchen 1966,
0. 7-54.
H asluck M., «The Basile-cake of the G reek New Y ear», Folklore, 38:2 (1927), o.
143-177.
Ο ΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΜΕΛΕΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

1. Βαρβούνης Μ., «Παραδοσιακές τροφές και θρησκευτική συμπεριφορά: η π ε
ρίπτωση της Σαμοθράκης», Παρνασσός, τόμος ΛΕ', 1993, σ. 137-155.
Α ναφέρεται σε τροφ ές κατά το λαϊκό εορτολόγιο.
2. Δευτεραίος Α.Ν., «Γαμήλιοι άρτοι», Ε πετηρίδα Κ έντρου Ε ρεύνης Ε λλη νικ ή ς

Λ αογραφίας, τόμοι 20-21,1967-1968, σ. 151-170.
Α ναφέρεται στον ρόλο και στη σημασία των γαμήλιων άρτων.
3. Καραναστάσης Α.Μ., «Οι ζευγάδες της Κω, η ζωή και οι ασχολίες τους»,Λαο
γραφία, τόμος 14,1952, σ. 201-303.
Π εριγρά φ ει τον γεω ργικό βίο στην Κω.
4. Ρουσουνίδης Α., Δένδρα στην ελλη νικ ή Λ αογραφ ία μ ε ειδική αναφορά στην Κ ύ
προ, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών 1, Λευκωσία 1988.
Π αρουσιάζει στοιχεία της κυπριακής λαογραφίας σχετικά με τα δέντρα.
5. N ilsson Μ., Ε λλη νικ ή λ α ϊκ ή θρησκεία, μτφρ. Ι.Θ. Κακριδής, εκδ. Παπαδήμα,
Αθήνα 1953.
Π ρόκειται για ένα βασικό βιβλίο που αφ ορά τη λαϊκή θρησκεία.
122
ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 5
Ενότητα 5.2
ΑΡΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙΝΟΣ.

ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ
ΣΤΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ
ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ
Ε. Σπαθάρη-Μ πεγλίτη
Στην παρούσα ενότητα επιδιώ κουμε να αποδώ σουμε στο ψω μί και στο κρασί Σκοπός
-τα δύο βασικά σ τοιχεία της ελληνικής δ ια τρ ο φ ή ς- συμβολισμούς της χρ ισ τια νι
κής θρησκείας. Έ χ ο ν τα ς τις ρίζες τους στην αρχαιοελληνική παράδοση, το ψω μί
και το κρασ ί δημιούργησαν ένα παραδοσια κό τελετουργικό, το οποίο σχετίζεται
με τις μεγάλες στιγμές του ανθρώπου: γέννηση, γάμος, θάνατος, μεγάλες γιορτές.
Ό ταν θα έχετε ολοκληρώσει τη μελέτη αυτής της ενότητας, θα είστε σε θέση να: Π ροσδοκώμενα
• περιγράφετε δύο τρόπους με τους οποίους ανανέω ναν το προζύμι- Αποτελέσματα
• εξηγείτε τη σχέση πέντε τουλάχιστον ποικιλιών άρτου με τις εορταστικές μέρες
ή τα έθιμα που συνδέονται με τους σταθμούς της ζωής του ανθρώ που-
• συνδέετε την καθιέρω ση ειδώ ν άρτου με προχριστιανικά έθιμα-
• περιγράφετε διακοσμήσεις πάνω σε είδη άρτου και να εξηγείτε τους συμβολι
σμούς τους-
• περιγρά φ ετε δέκα τα φ ικ ά έθιμα στα οποία χρησιμοποιείται ο άρτος και ο οί
νος-
• εξηγείτε τους συμβολισμούς του άρτου και του οίνου στα παραπάνω έθιμα.
• Προζύμι Έ ννοιες
• Εφτάζυμο Κλειδιά
• Χριστόψωμο
• Γκούμνο
• Βασιλόπιτα
• Λαγάνα
• Αρμυροκουλούρα
• Σαρακοστοκουλούρα
• Πρόσφορο ή λειτουργιά
• Λ αζαράκια
• Στάδιο αποχωρισμού
123
• Μ εταβατική ή περιθω ριακή κατάσταση

• Ενσωμάτωση
Εισαγωγικές Στην ενότητα αυτή θα εξετάσουμε την παρασκευή του άρτου της καθημερινής
Παρατηρήσεις διατροφής μας. Στην πολιτισμική μας παράδοση ο άρτος θεω ρείται ιερός και συν
δέετα ι με τη θρησκευτική μας πίστη. Ε ίνα ι επόμενο, λοιπόν, η παρασκευή του να
σ υνδέετα ι με τον κα θα για σ μό του προζυμιού, που χρησ ιμ οποιείτα ι ως βάση για
την προετοιμασία του ζυμαριού.
Στη συνέχεια, θα επεκταθούμε στα είδη άρτου που σχετίζονται με συγκεκριμέ
να έθιμα και ενέχουν συμβολισμούς. Αυτό θα μας βοηθήσει στο να κατανοήσουμε
πώς, στην παραδοσιακή κοινωνία, η ποικιλία των άρτων εξυπηρετούσε ορισμένα
εθιμ ικά τυπικ ά κ α ι δεν ανταποκρινά τα ν α πλώ ς στις γευσ τικ ές προτιμή σ εις των
καταναλωτών, όπω ς συμβαίνει στη σύγχρονη αστική κοινωνία.
Το κρασί, εξάλλου, α ποτελεί το δεύτερο στοιχείο που, μαζί με τον άρτο, συμ
βολίζουν α πό κοινού το σώμα κ α ι το αίμα του Θ εανθρώ που. Γι’ αυτό, εκτός από
τη μεγάλη έκταση της αμπελοκαλλιέργειας στον ελληνικό χώ ρο, που καθιστά το
κρασ ί το επικρατέστερο ποτό, συνδέεται και αυτό με έθιμα που αποτελούν σταθ
μούς στην π ο ρ εία της ζωής μας. Ε πιλέχθηκαν τα ταφ ικά έθιμα, για να πα ρουσια
στούν ο άρτος και ο οίνος, ο μεν πρώτος ως σύμβολο του καλού και ο δεύτερος ως
κ α θα ρ τή ρ ια κ α ι εξαγνιστική δύναμη. Τέλος, η θ ρησ κ εία μας επ α γγέλ λ ετα ι την
π ο ρ εία α πό τον θάνατο στην ανάσταση: έτσι κ α ι εμείς, α π ό τα τα φ ικ ά έθιμ α θα
οδηγηθούμε στα αναστάσιμα, με ένα είδος άρτου, τ α λα ζα ρ ά κ ια .
Άρτος και οίνος

Ε ίν α ι γνω στό πω ς σε ολόκληρο τον μ εσ ογεια κ ό χώ ρ ο το ψ ω μ ί κα ι το κρασ ί
αποτελούν βασικά στοιχεία της καθημερινής διατροφής των κατοίκων. Ο Ευριπί
δης εξυμνεί τα δώ ρα της Δ ήμητρας κ α ι του Βάκχου ως τα πρώ τα α γ α θ ά του αν
θρώπινου γένους (Β άκχες, 278). Αυτά που θεω ρεί η Καλυψώ τα πλέον απαραίτη
τα εφόδια για ένα μακρύ ταξίδι είναι το ψωμί, το κρασί και τα ρούχα, και με αυτά
εφ οδιάζει τον Ο δυσσέα ( Ο δύσσεια , η, 264), ενώ, πάντα κατά τους αρχαίους, στον
άρτο και στον οίνο έγκειτα ι η ισχύς του ανθρώ που (Ιλιά δ α , I, 705). Εξάλλου και
οίνος ευφ ραίνει κ α ρ δ ία ν[...] και άρτος κ α ρ ό ία ν ανθρώ που στηρίζει , σύμφωνα με
τη μαρτυρία του Δαβίδ.
Ο άρτος και ο οίνος πέρασαν στο τυπικό της χριστιανικής λατρείας ως λειτουρ
γικ ά και συμβολικά στοιχεία, και παρουσιάζονται συχνά, και πολλές φ ορ ές από
κοινού, στα δ ιά φ ο ρ α έθιμα που σηματοδοτούν σταθμούς στην π ο ρ εία της ζωής
μας -γέννησ η , γάμος, θάνατος, αλλά και σε γ ιο ρ τ έ ς - κα ι κ α θα γιά ζο ντα ι α πό τη
θρησκεία μας.
124
ΕΝΟΤΗΤΑ 5 . 2 _
..... <' — ■ — ■ — ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 5
Παρατήρηση: Είναι απαραίτητο, προτού προχωρήσουμε σε οποιεσδήποτε

αναφορές σε έθιμα που συνδέονται με τον άρτο και τον οίνο, να θυμίσουμε ότι
στον ελλαδικό χώρο δεν υπάρχουν τα ίδια έθιμα α π’ άκρου σε άκρο- ασφαλώς
υπάρχουν κοινές παράμετροι που συνθέτουν τον ελληνικό παραδοσιακό πολι
τισμό, όμως τα έθιμα διαφοροποιούνται από περιοχή σε περιοχή.
Παράδειγμα: Το κάψιμο του Ιούδα την Κυριακή του Πάσχα αποτελεί έθιμο
αρκετών περιοχών της Ελλάδας, αλλά τούτο δεν σημαίνει ότι είναι καθολικό και
ότι θα το συναντήσουμε παντού. Αντίστροφα, παρά το γεγονός ότι θεωρούμε
πως το σούβλισμα του αρνιού απαντάται παντού, πρόκειται για ένα έθιμο κατε-
ξοχήν της Ρούμελης το οποίο επικράτησε στις μεγάλες πόλεις.
Έ τσ ι λοιπόν, τα διάφορα έθιμα που θα αναφέρουμε στην ενότητα αυτή έχουν στα-
χυολογηθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να καταδείξουν τη μεγάλη σημασία που κατέχει η
χρήση του άρτου και του οίνου, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι τα έθιμα αυτά έχουν καθο
λική ισχύ στον ελλαδικό χώρο. Αντίστοιχα, υπάρχουν και πάρα πολλά έθιμα που δεν
ήταν δυνατό να παρουσιαστούν λόγω του περιορισμένου χώρου, και για να τα γνωρί
σετε θα πρέπει να συμβουλευτείτε επιμέρους λαογραφικές μελέτες, είτε θεματικές
(π.χ. ο άρτος κατά τη γέννηση) είτε τοπικές (π.χ. ο άρτος στον κρητικά γάμο).
5.2.1 Ά ρτος
Ιερότητα του προζυμιού και αρωματικά φυτά
Ο άνθρω πος της παραδοσιακής κοινω νίας πίστευε πως το ψω μί είναι ιερό. Γι’
αυτό, ποτέ δεν το πετούσε -ό π ω ς κάνουμε εμείς σήμερα-, ενώ, όταν έπεφτε κάτω,
το σταύρωνε κ α ι το φιλούσε. Ε πίσης, δεν το έριχνε στους σκύλους. Ο σεβασμός
προς τον ά ρτο π ρ ο κ ύ π τει κ α ι α π ό το γεγ ο νό ς άτι το προζύμι, το όξινο φύραμα,
όπως ονομάζεται, «πιανόταν» -δηλαδή παρασκευαζόταν- μια φορά τον χρόνο την
ημέρα του Σταυρού, στις 14 Σεπτεμβρίου, για να φυλαχτεί στο πήλινο προζυμολόι
και να χρησιμοποιηθεί ολόκληρη την υπόλοιπη χρονιά. «Πιανόταν» επίσης την πα
ραμονή ή ανήμερα των Χριστουγέννων για την παρασκευή του χριστόψωμου.
Ε ιδικ ά γ ια το πρ οζύμ ι της 14ης Σ επτεμβρίου, έπ ρ επ ε η νο ικ οκ υρ ά να π ά ρ ει
τρία κλαράκια βασιλικά από το εικόνισμα της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού και
με αυτά να κάνει τρεις φορές το σημείο του σταυρού πάνω από την εικόνα. Ό τα ν
το ίδιο βράδυ θα φ τιάξει στο σπίτι της το προζύμι με νερό και αλεύρι, θα μπήξει
στο ζυμάρι και τα κλαράκια και θα το φυλάξει σε μέρος δροσερό.
Έ χουμ ε τη μαρτυρία από τη Σάμο ότι το προζύμι το έφτιαχνε ο ίδιος ο ιερέας
κατά τη διάρκεια του άρθρου της γιορτής της Σταυροπροσκυνήσεως. Συγκεκριμέ
να, έβαζε μ έσ α σε μ ια σουπιέρα μ ια οκά αλεύρι κοσκινισμένο και στο τέλος της δο
ξολογίας, δια β ά ζο ντα ς σ χετικ ές ευχές, έκανε α γιασμένο νερό: β ουτούσε μ έσ α σε
αυτό το σταυρό κι έπειτα, κρατώ ντας τον μ ε τα δάχτυλα των χεριώ ν του όρθιο, τον
άφηνε να στάζει α π ό τη βάση του πάνω στο αλεύρι. Η τελετή αυτή γινόταν στη μ έ
ση της εκκλησίας, όπου είχαν τοποθετημένο τρ α π έζι μ ε την εικόνα της Υψώσεως
125
του Σ ταυρού. Η σουπ ιέρα μ ε το αλεύρι π ερ ιφ ερ ό τα ν μ ια φ ορά γύρω στο τραπέζι,

αλλά μ ε τέσσερις στάσεις, όπως γίνεται και μ ε την ευλογία των άρτων. Σ ε κάθε σ τά
ση δια βα ζότα ν μ έρ ο ς των ευχών και γινότα ν ο πο τισ μ ό ς του α λευριού μ ε το α για
σμένο νερό (Δημητρίου, 1976-1978).
Η προσθήκη του βασιλικού στο προζύμι το καθιστά αγιασμένο. Εξάλλου, ο βα
σιλικός χρησ ιμοποιείται και για την ευόδωση της σ ποράς των δημητριακών. Πιο
συγκεκριμένα, στον Δρυμό της Δ. Μ ακεδονίας, μέσα στον σάκο με τους σπόρους
για τη σ πορά του σταριού προσθέτουν βασιλικό, ρόδι, σκόρδο, α ργυρό νόμισμα
και δαχτυλίδι. Βασιλικό για να φυτρώσουν και να πρασινίσουν σαν τον βασιλικό
τα σπαρτά, ρόδι γ ια την α φ θ ονία της πα ρ α γω γή ς, σκόρδο γ ια την ανατροπή της
β α σ κ α νία ς και χρυσό και ά ργυρο γ ια την καλή ποιότητα της σ ο δειά ς (Σακκάς,
1966, σ. 90 και Σβορώνος, 1923, σ. 157).
Το προζύμι αποτελούσε τη βάση για το ζύμωμα του ψωμιού σε όλη τη διάρκεια
της χρ ο νιά ς. Του έρ ιχνα ν χοντρό αλάτι κ α ι λά δι γ ια να δια τη ρ είτα ι. Δύο μέρες
προτού ζυμώσουν του έριχναν λίγο αλεύρι και νερό και το ζύμωναν για να αυξη
θεί η ποσότητά του. Στο Λ ασίθι της Κρήτης, αυτό το «καινούργιωμα» του προζυ
μιού γινόταν με τα άνθη του Επιταφίου, τα οποία έβραζαν με νερ ό που χρησιμο
ποιούσαν για το ζύμωμά του ή ζύμωναν το προζύμι με λίγο ζεστό νερό και κατόπιν
το σκέπαζαν με τα μυρωδικά άνθη και περίμεναν να φουσκώσει.
Υ πάρχουν και άλλα είδη προζυμιού που παρασκευάζονται με αρω ματικά φυ
τά γ ια σ υγκεκριμ ένα είδη άρτων. Τ έτοιου είδους άρτος είνα ι ο εφ τά ζυμος, που
και αυτός, κατά κανόνα, παρασκευαζόταν στη γιορτή του Σταυρού. Δ ιαβάστε πώς
π ερ ιγρ ά φ ο υ ν οι μαθητές του 26ου Δημοτικού Σ χολείου Τ ρικάλω ν, στο πλαίσιο
της περιβαλλοντικής τους εκπαίδευσης, την παρασκευή του εφ τα ζυμ ίτικο υ ψωμι
ού: Το κ ά νο υ μ ε για τις κουλούρες τον γά μ ο υ και των γιορτώ ν ή όταν έχουμε μια
μεγάλη χα ρ ά στο σπίτι. Δ ύ ο χούφ τες ρεβίθια, τα βάζουμε σε πέτρινη τσιούμη (γου
δί) και τα σπ ά ζο υμ ε σε μ εγά λα κομμάτια. Β ράζουμε το νερό ρίχνοντας μ έσ α τρία
κλωνιά βασιλικό, τρία φ ύλλα δάφνη κι ένα χρ υ σ ό δα κτυλίδι για να μ η μ α τιά ζετα ι
το ψωμί.
Επίσης, ένα άλλο είδος προζυμιού που γίνετα ι με ρ εβ ίθ ια είνα ι ο κυπριακός
α ρ κ ά τη ς. Στην π ερ ίπτω σ η αυτή, α φ ή νουν τα ρ ε β ίθ ια να μαλακώ σουν σε νερό
αρωματισμένο με δαφνόφυλλα.
Παρατήρηση: Υπάρχει μια ουσιώδης διαφορά ανάμεσα στη λειτουργία του

άρτου στην παραδοσιακή και οτη σύγχρονη κοινωνία. Αν στη σύγχρονη κοινω
νία το ζητούμενο για τους καταναλωτές είναι η ικανοποίηση της γεύσης, στην
παραδοσιακή κοινωνία ο άρτος ήταν άρρηκτα συνδεδεμένος με την παράδοση.
Οι ποικιλίες του δεν ήταν απλώς ένα διατροφικό είδος προς τέρψη της επιθυ
μίας μιας στιγμής ή για την κάλυψη συγκεκριμένης βιολογικής ανάγκης, αλλά
χαρακτηρίζονταν από την αυστηρά επιλεγμένη και καθορισμένη για κάθε περί
πτωση χρήση -μ ε βάση τη γεύση του και την ξεχωριστή του εμφάνιση- είτε στις
θρησκευτικές εκδηλώσεις είτε στις κοινωνικές, όπως στους διάφορους μετα
βατικούς σταθμούς της ζωής του ανθρώπου (Μαρκαντώνη, 1992, σ. 340).
126
........................ ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 5
Π αρά το γεγονός ότι οι σπόροι των δημητριακών και οι ξηροί καρποί έχουν π ε
ρισσότερους συμβολισμούς και απαντιόνται στην παρασκευή και διακόσμηση του
άρτου σε μεγαλύτερη ποικιλία, ωστόσο και η ποικιλία των μυρωδικών είναι μεγάλη,
αν και συμβολισμούς τους συναντάμε περισσότερο σε ονειροκριτικά κείμενα, σε
καταπλάσματα για τη γιατρειά και αλλού, και όχι τόσο στον άρτο. Τα μυρωδικά που
χρησιμοποιούνται κατά περίσταση, εκτός από τον βασιλικό και τη δάφνη που σας
προανέφερα, είναι ο δυόσμος, το γλυκάνισο, η μαστίχη, το μα χλέπι, τα μοσχοκάρ-
φια (γαρίφαλα), ο κορίανδος ή κόλιαντρο, ο άνηθος, ο μαϊντανός (π.χ. στα ποντιακά
θρουμούλια), η ρίγανη, το θυμάρι, η ζαφορά (στα εορταστικά αρτοσκευάσματα της
Αστυπάλαιας, της Σαντορίνης και κάποιων άλλων μικρών νησιών των Κυκλάδων),
το δεντρολίβανο, το αφέψημα φασκόμηλου ή μαντζουράνας, η μ έντα , το κύμινο, οι
σπόροι παπαρούνας (π.χ. στα παπαρουνόψωμα - τις μακω νίόες άρτους που μνημο
νεύει ο αρχαίος λυρικός ποιητής Αλκμάν), ο λυκίσκος στη Μ ακεδονία κ.λπ.
Συγκρατήστε λοιπόν πω ς η χρήση των μυρωδικών αυτοόν δεν έχει αυτοδύναμη
γευστική αξία, αλλά ενέχει συμβολισμούς: π.χ. οι κυπριακές καρπασίτικες φλαού-
νες, με γέμιση στην οποία περιλαμβάνεται ο φρέσκος δυόσμος, η μαστίχη, το γα ρ ί
φαλο και η κανέλα, συμβολίζουν τη ζωή, τη δύναμη, το αίμα, γ ι’ αυτό τρώ γονται το
Πάσχα, μετά το Χριστός Ανέστη και ως εκ τούτου αποτελούν αναστάσιμο είδος.
Π α ρ ά δοση και σ ύ γχρ ονη ζωή: Είναι γεγονός πω ς πολλά από τα έθιμα που
σχετίζονται με τη διατροφή έχουν περάσει και στη σύγχρονη ζωή, όπως το χρι
στόψωμο, η βασιλόπιτα, η λαγάνα, οι κουραμπιέδες και τα μελομακάρονα, τα
γλυκά ταψιού τις Αποκριές κ.ο.κ. Έχουν όμως χάσει μέρος από τη δύναμη των
συμβολισμών τους και μετατρέπονται σταδιακά σε καταναλώσιμα είδη με βασι
κότερο στόχο το στρώσιμο ενός πλούσιου γιορτινού τραπεζιού.
Η πραγματικότητα αυτή δεν είναι μεταστρέψιμη, από την άποψη ότι η σύγ
χρονη ζωή δεν γεννά νέα έθιμα με λειτουργικότητα και συμβολισμούς, παρά
νέες, συλλογικές, θα λέγαμε, συνήθειες. Ωστόσο, η παραδοσιακή πρακτική θα
μπορούσε να γεννήσει μια νέα ποιότητα ζωής στη σύγχρονη κοινωνία. Τι θα λέ
γατε εάν ο φούρνος της γειτονιάς σας είχε ποικιλία άρτων με βάση τα παραπά
νω αρωματικά φυτά που χρησιμοποιούνταν στο παρελθόν σε ορισμένο τόπο
και χρόνο; Ακόμα δε περισσότερο, πώς θα σας φαινόταν εάν η χάρτινη συσκευ-
ασία του ψωμιού ανέγραφε, π.χ. για το ψωμί με μαστίχη, το απόσπασμα από τον
Διοσκορίδη, τον αρχαίο μελετητή των αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών:
Μαστίχη χρ η σ ψ εύ ου σ α προς αίματος αναγωγάς και προς παλαιόν βήχα πινομέ-
νη. Μ ίγνυται δε και σμήγμα σι οδόντω ν και επιχρίσματι προσώ που στιλβ ο π οιού -
σα, ανακολλά δε και τρίχας εν οφθαλμοίς, στόμα τός τε ευωδίας π ο ιεί διαμασσο-
μένη και ού λω ν ε σ τίσ τ α λ τικ ή . Επιπλέον, τα παραπάνω να είναι γραμμένα όχι
μόνο χωρίς απόδοση στα νέα ελληνικά, αλλά και με το πολυτονικό σύστημα, ως
ένας αισθητικός τρόπος προώθησης του προϊόντος.
Αντίστοιχα, η συσκευασία θα μπορούσε να αναγράφει ένα έθιμο που συνδέ
εται με το κάθε είδος άρτου με αρωματικά φυτά ή να διευκρινίζει με ποιο φαγη
τό ταιριάζει.
127
ΕΝΟΤΗΤΑ 5 .2
Είδη άρτων που συνδέονται με γιορτές της χριστιανοσύνης

Τ ρ ία είδη άρτω ν είναι τα πιο γνω στά στο πανελλήνιο κ α ι η κατανάλω σή τους
σε συγκεκριμένη στιγμή του χρόνου έχει περά σει και στην αστική ζωή: το χριστό
ψωμο, η βασιλόπιτα και η λαγάνα.
Παράλληλα Κείμενα
Δ ια β ά σ τε τα εξής άρθρα της Ελ. Σ παθάρη-Μ πεγλίτη, τα οποία θα β ρ είτε στα Π α
ράλληλα Κείμενα:
α) Το χριστόψωμο. Μ ια παράδοση αιώνων με πολλούς συμβολισμούς.
β) Βασιλόπιτα. Μ ια παράδοση αιώνων που ενισχύειτους δεσμούς της οικογένειας.
γ) Καθαρή Δ ευτέρα και λαγάνα.
Στη σ υνέχεια απαντήστε στις Α σκήσεις Α υτοαξιολόγησης που ακολουθούν, τις

απαντήσεις των οποίων θα βρείτε στο Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου.
g> Ά σ κ η σ η Α υ τ ο α ξ ι ο λ ό γ η σ η ς 4 / Κ ε φ ά λ α ι ο 5________________
Ανπστοιχίστε τα σύμβολα με αυτά που συμβολίζουν.
Κλωνάρι βελανιδιάς ή πουρνάρι Αμπελουργία

Κομμάτι καλαμποκιάς Κοτόπουλα
Στάχυ Γελάδια
Ξηρός βασιλικός Γίδια
Κεχρί Άλογα
Αμπελόκλημα Μελίσσια
Τριφύλλι Μουλάρια
Καλιγοκάρφι Σηροτροφία
Γαλάζια χάντρα Γεωργία
Φύλλο μουριάς Πρόβατα
Αν απαντήσατε σωστά στις πρώτες δέκα ανπστοιχίσεις, προχωρήστε στην επόμενη ι
g> Ά σ κ η σ η Α υ τ ο α ξ ιο λ ό γ η σ η ς 5/Κεφ άλαιο 5
Φουντούκια/σταφίδες Νύφη
Σταυρουδάκι Ευγονία αρνιών/κατσικιών
Δαχτυλίδι Υγεία
Μ πουμπούκι κρανιάς Γεροσύνη και ευκαρπία
Ρόδια Γονιμότητα και ευκαρπία
Καρύδι Γαμπρός
Καρπός Ευτυχία
Μέλι Γλυκιά έκβαση της χρονιάς
Κλαδί ελιάς Αφθονία
Φλουριά
128
ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ
Ά σ κη σ η Α υ τ ο α ξ ιο λ ό γ η σ η ς 6/Κεφάλαιο 5
0 παραδοσιακός άνθρωπος πιστεύει στην αναλογική μαγεία ή σε αναλογικούς συμβολι < 8

σμούς που προέρχονται από αναλογικούς συνειρμούς: π.χ. οι γυναίκες που περιμένουν
παιδί δεν ράβουν τη μέρα της γιορτής του Αγίου Συμεώνος (3 Φεβρουάριου) για να μην
τρυπηθούν και σημαδευτεί-σημειωθεί (Συμεών) το παιδί.
Βασιζόμενοι στα τρία προαναφερθέντα Παράλληλα Κείμενα, βρείτε αντίστοιχους αναλο
γικούς συμβολισμούς στα παρακάτω:
1. Να τρέχουν τα καλά μέσα οτο σπίτι
2. Πλούσια στρωμένο το πρωτοχρονιάτικο τραπέζι
3. Παλικάρι με χρυσό ποτήρι
4. Άντρας με καπνισμένο λαγήνι
5. Όταν κυλά δεξιά η σαρακοστοκουλούρα
6. Όταν κυλά αριστερά η σαρακοστοκουλούρα
7. Μια μπουκιά σαρακοστοκουλούρας
8. Φρούτα τυλιγμένα σε χρυσόχαρτο
Ά σ κη σ η Α υ τ ο α ξ ιο λ ό γ η σ η ς 7/Κεφάλαιο 5
Πάντα με βάση τα τρία προαναφερθέντα Παράλληλα Κείμενα, διευκρινίστε από πού προ
<8
έρχονται οι λέξεις: Λαμπρή /λαγάνα/λαλαγγίτα/γιορτάσι.
Ά σκηση Α υ τ ο α ξ ιο λ ό γ η σ η ς 8/Κεφάλαιο 5
Είναι σίγουρο ότι μετά τη μελέτη των προαναφερθέντων Παράλληλων Κειμένων είστε σε
<8
θέση να απαντήσετε τα ακόλουθα ερωτήματα.
α. Ποιος θα φυλάξει άσβεστη τη φωτιά στο τζάκι όλη τη νύχτα των Χριστουγέννων, ώστε
να τη βρει αναμμένη ο νεογέννητος Χριστός;
β. Ποιος θα πάει νωρίς το πρω ί της Πρωτοχρονιάς να φέρει το αμίλητο νερό;
γ. Με τι θα ταϊστεί ο καλός δαίμονας, το στοιχειό του σπιτιού, ο λεγόμενος από τους αρ
χαίους οικουρός όφις;
5.2.2 Ο ίνος
Η ελληνική αμπελουργία έχει μακρά παράδοση στον ελλαδικό χώρο. Σ υνδέε
ται, όπως γνω ρίζετε, με τη διονυσιακή λατρεία. Δ ιαθέτουμε γ ι’ αυτή πλήθος α ρ
χαιολογικών ευρημάτω ν (τεκμηρίω ν), κειμένω ν και έργω ν τέχνης που κ α τα δει
κνύουν τον θεμελιακό ρόλο του κρασιού στη ζωή του τόπου μας.
Η αμπελουργία είναι καταρχήν γεωργική τεχνική και η παραγωγή του κρασιού
απαιτεί συλλογική εμπειρία και δεξιότητα. Καθορίζεται από τον χώρο, καθώς απαι
τείται κατάλληλο έδαφος, αλλά επιπλέον καθορίζει και «σημαδεύει» τον χώρο με τα
αμπέλια, τα πατητήρια, τα κτίσματα που στεγάζουν τα βαγεναριά (βαρέλια) και τις
όποιες δραστηριότητες παραγω γής του κρασιού και των άλλων προϊόντων του μού
στου. Η αμπελουργική δραστηριότητα έχει και κοινωνικές προεκτάσεις· η λειτουργία
129
ΕΝΟΤΗΤΑ 5 .2
της κλειστής παραγωγικής και αυτοκαχαναλωτικής κοινότητας καθώς και οι εμπορι

κές ανταλλαγές είναι μερικές από αυτές. Αφενός πρόκειται για μια παραγωγική δια
δικασία με την κατάκτηση ορισμένων τεχνικών, αφετέρου εκτείνεται και οτην καθη
μερινή ζωή: στα έθιμα του γάμου, οτις γιορτές, οτις προσωπικές και οικογενειακές
οχέσεις, στα τραγούδια, σας γητειές και στα ξόρκια (Τζαχίλη, 1992, σ. 37-38).
Στα τέλη του 18ου αιώ να καταμαρτυρούνται ως τόποι πα ρα γω γή ς κρασιού η
Θράκη, η Λακωνική (Μ άνη) και η Εστιώτιδα στη Θεσσαλία, η Ή π ειρ ο ς, η Μ ακε
δονία, τα χαμηλότερα σημεία του Πηλίου, η Αδριανούπολη, όλα τα νησιά του Αι
γαίου και ιδια ίτερ α η Εύβοια, η Κρήτη, η Α μοργός, η Π άρος, η Α ξιά (Ν άξος), η
Μ ύκονος, η Τήνος, η Ά νδρος, η Λήμνος, η Θ άσος, η Σ κ ιά θος, η Σ κόπελος και η
Σαντορίνη (Φιλιππίδης-Κωνσταντάς, 1988). Επίσης, ονομαστή ήταν και η Μαλβα-
ζία, κρασί Μ ονεμβασιάς με φράγκικη επωνυμία και καταγωγή.
Παράλληλο Κείμενο (προαιρετικό)

Ε άν επιθυμείτε να μά θ ετε τα είδη των οίνων που πα ρά γο ντα ν στον ελλαδικό χώρο
κ α τά τα α ρχα ία χρόνια, συμβουλευτείτε το βιβλίο του μ ονα χού του Α γίο υ Ό ρους
Ε υλογίου Κ ονρίλα Α αυριώ του, Ο ι αμπελώ νες του Άθω, εκδ. Α γιο ρ είτικ α Α νατυ-
πώ ματα, Ά γιο ν Ό ρος 1993, σ. 64-91.
Η φυλλοξήρα που έπληξε τα ελληνικά αμπέλια στην αρχή του αιώνα μας και με
τά τον Β ' Παγκόσμιο πόλεμο, σε συνδυασμό με την εγκατάλειψη της υπαίθρου και
την αστυφιλία, οδήγησε στην εξαφάνιση ονομασιών μας αμπελώνων. Α πό τα περί
φημα λιαστά κ ρ α σ ιά της Σ ιά τισ τα ς δεν α πόμ εινε τίποτα, ούτε α πό τα ιστορικά
Α μπελάκια ούτε από εκείνα της Μ αρώ νειας του Ομήρου ούτε από τον αμπελώνα
της Α ρ ά χοβ ας δίπλα στους Δ ελφούς, όπου η Π υθία του Α πόλλω να, γ ια να δίνει
τους χρησμούς της μασώντας τις δάφνες, αρωμάτιζε το στόμα της με το μαύρο, πη
χτό σαν αίμα, θαυμαστό αραχοβίτικο κρασί (Κουρίλα-Λαυριώτου, 1993, σ. 7).
Η άμπελος, στα Ευαγγέλια, συμβολίζει την κίνηση, τη ζωή, τη χαρά, τον ίδιο το Χριστό:
Έ γώ είμί ή άμπελος ή αληθινή καί ό πατήρ μου ό γεωργός έστί. Ο Χριστός ευλόγησε τον
οίνο μετατρέποντας το νερό σε κρασί στον γάμο στην πόλη Κανά. Η άμπελος είναι ένα από
τα συχνότερα παραδείγματα στις ευαγγελικές παραβολές.
Ευχή κα τά το φύτεμα αμπελιού: [...] Έ π ιδ ε και επίσκεψ α ι τη ν ά μπελον

ταύτην, ην εφ ύτευσεν η δεξιά σου, ίνα αποδώ εν καφώ τ ο υ ς καρπούς αυτής και
καταξιωθώμεν τρυγήσαι και προσκομίσαι σου εξ αυτής εις το μεταποιηθήναι εις
αίμα του Χριστού.
Ευχή κατά τον τρύγο: ( ...) Α υτός και νυν δέσποτα, και το ύ το ν το ν καρπόν
ευλόγη σον και δος πάσι τοις μεταλαμβάνουσι εξ αυτού τον αγιασμόν και την της
ψυχής προκοπήν.
Ε υ χ ο λ ό γ ιο ν τ ο μ έ γ ο (1 9 2 7 , σ . 3 7 6 )
Είναι αυτονόητος ο ρόλος του κρασιού τις μέρες της Αποκριάς και η σύνδεσή του
■■■■ ■ ■ ............................... — " — ................. - ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 5
με τις διονυσιακές γιορτές. Ωστόσο, πιο σημαντική αναφορά στον οίνο γίνεται στα
διαβατήρια ταφικά έθιμα, δηλαδή κατά τη μετάβαση του νεκρού από τον κόσμο των
ζωντανών σε εκείνο των νεκρών, λόγω της καθαρτήριας και εξαγνιστικής δύναμης
που αυτός έχει. Πρόκειται για τα έθιμα που ο άρτος, ως σύμβολο του καλού, και ο οί
νος βρίσκονται ίσως στη μεγαλύτερη συνάφειά τους και διαπλέκονται σε όλα τα στά
δια του αποχωρισμού του νεκρού μέχρι την «ενσωμάτωση» του στον άλλο κόσμο. Γι’
αυτό στο επόμενο κεφάλαιο θα εξετάσουμε από κοινού αυτά τα δύο στοιχεία.
5.2.3 Ο άρτος και ο οίνος

στα διαβατήρια ταφικά έθιμα
Τα ελληνικά ταφικά έθιμα βοηθούν τους ανθρώπους να διατηρούν στη μνήμη τους
τους νεκρούς τους. Αυτό επιτυγχάνεται γιατί ο άρτος και ο οίνος στο πλαίσιο αυτών
των εθίμων διαμορφώνουν ένα συμβολικό σύστημα. Αυτό το συμβολικό σύστημα βα
σίζεται όχι μόνο στη χριστιανική πίστη για τη μετά θάνατον ζωή, αλλά και στις προ-
χριστιανικές δοξασίες για τον Κάτω Κόσμο. Προσπαθεί να διασφαλίσει την επιτυχή
μετάβαση από τη ζωή στον θάνατο, αλλά και τη σε τακτικά χρονικά διαστήματα δια-
μεσολάβηση ανάμεσα στη ζωή και στον θάνατο (στα μνημόσυνα ή και σε έκτακτες πε
ριστάσεις, όπως κατά την περίπτωση στην οποία πιστεύουν πως ο νεκρός είναι ανή
συχος). Ο άρτος και ο οίνος χρησιμοποιούνται από κοινού στα δρώμενα που εξασφα
λίζουν την επιτυχία της μετάβασης του νεκρού στον κόσμο στον οποίο πλέον ανήκει.
Ο Α ποχω ρισμός, η Μ εταβατική ή Π εριθω ριακή κατάσταση και η Ενσωμάτωση
αποτελούν τις τρεις φ άσεις των διαβατήριω ν εθίμων, όπου οι πρωταγω νιστές σώ
μα, ψυχή και πενθούντες κινούνται από τη μια στην άλλη, ενω μένοι συμβολικά ο
ένας με τον άλλο (Τσιμπιρίδου, 1998, σ. 281)
Στάδιο Αποχωρισμού'. Περιλαμβάνει την προετοιμασία του νεκρού, την προετοι
μασία του τάφου και την ταφή. Κατά την προετοιμασία τον νεκρού, άρτος και οίνος
προσφέρονται στον ετοιμοθάνατο, ο οποίος ψυχομαχεί. Μ ετά την εκπνοή του, ο ιε
ρέας, με ένα βαμβάκι βουτηγμένο σε κρασί, σταυρώνει τον νεκρό στα σημεία που
τον είχε σταυρώσει με μύρο κατά τη βάπτισή του. Επίσης, με κρασί πλένουν το πρό
σωπο του νεκρού και κατόπιν το χύνουν σε σημείο που να μην μπορεί να το πατήσει
άνθρωπος. Το κρασ ί αυτά είνα ι κατά κανόνα λευκό και έχει τον ίδιο καθαρτήριο
συμβολισμό με το νερ ό της βάπτισης. Τέλος, το κρασ ί και το ψ ω μί ενώ νονται σε
μείγμα -το ύ ψ ω μ α - για να προσφερθούν στους πενθούντες από τον ιερέα κατά τη
διάρκεια του τρισάγιου. Κ ατά την εκφορά, η διάταξη της πομπής τηρεί ένα τυπικό,
που προκύπτει α πό τους συμβολισμούς των προσφορώ ν ή των χοών. Της πομπής
προηγείται συνήθως γυναίκα, η οποία φέρει είτε άρτους είτε κόλλυβα είτε παξιμά
δια (όλα παρασκευάζονται από σιτάρι), είτε απλώς μια χούφτα σιτάρι και κατόπιν
ακολουθείτο κρασί. Κ ατά την προετοιμασία του τάφου: Με το κρασί ραντίζουν τον
χώρο όπου θα ανοιχτεί ο τάφος. Αλλά και μετά την τοποθέτηση του νεκρού στον τά
φο, ο ιερέας «διαβάζει» το κρασί και το χύνει σταυρωτά τρεις φορές πάνω στον νε
κρό. Η καθαρτήρια ιδιότητα του κρασιού είναι καταφανής από τον Ψ αλμό Ν(50)
που ψέλνει ο ιερέας κατά τη διαδικασία αυτή: «Αντίεις (ραντίζεις) μ ε υσσώπω και
| 131
καθαρισθήσομαι, π λ ύ ν ειςμ ε και υπ έρ χιόνα λευκανθήσομαι». (Να διευκρινίσουμε

εδώ πως υσσωπίτης, κατά τον Διοσκορίδη, είναι ο οίνος του οποίου ο μούστος βρά
ζεται αφού π ρ οσ τεθεί σε αυτόν το φυτό ύσσω πος [Κ ουρίλα-Λ αυριώ του, 1993, σ.
88].) Στη Μ ικρά Α σία αφήνουν μια οπή ανοικτή στον τάφο και από εκ εί ρίχνουν
κρασί, ενώ αλλού ρίχνουν με'σα στον τάφο ένα κομμάτι ψωμί βουτηγμένο σε κρασί.
Ενδιαφέροντες συσχετισμοί: Μ ά θ α μ ε π ω ς τ ο κ ο μ μ ά τ ι τ ο υ σ π ιτ ιο ύ α π ό τ η β α
σ ιλ ό π ιτ α π ρ ο σ φ ε ρ ό τ α ν σ τ ο σ τ ο ιχ ε ι ό τ ο υ σ π ι τ ι ο ύ , τ ο ν Α γ α θ ό Δ α ί μ ο ν α , τ ο ν ο ι-
κ ο υ ρ ό ό ψ ιν . Ο θ ε ό ς τ ο υ κ ρ α σ ιο ύ Δ ι ό ν υ σ ο ς τ α υ τ ίζ ε τ α ι α π ό π ο λ λ ο ύ ς ε ρ ε υ ν η τ έ ς
μ ε τ ο ν Α γ α θ ό Δ α ίμ ο ν α , ο ο π ο ί ο ς χ α ρ α κ τ η ρ ίζ ε τ α ι ω ς « π λ ο υ τ ο δ ό τ η ς » κ α ι ε ξ α σ φ α
λ ίζ ε ι ά φ θ ο ν α τ α α γ α θ ά σ τ ο σ π ίτ ι. Ο Δ α ίμ ο ν α ς α υ τ ό ς α π ε ι κ ο ν ίζ ε τ α ι ω ς φ ίδ ι κ α ι
σ χ ε τ ίζ ε τ α ι μ ε τ η χ θ ό ν ια υ π ό σ τ α σ η τ ο υ Δ ιο ν ύ σ ο υ . Τ ο ύ τ ο τ ο φ ίδ ι ε ίν α ι α γ α θ ό και
ο Δ ι ό ν υ σ ο ς μ ε α υ τ ή τ η ν υ π ό σ τ α σ η ο ν ο μ ά ζ ε τ α ι Μ ε ιλ ίχ ιο ς ( Χ ρ υ σ ο σ τ ό μ ο υ , 1 9 9 8 ,
σ . 7 6 ). Ά ρ α , έ ν α π ρ ώ τ ο σ υ μ π έ ρ α σ μ α ε ίν α ι π ω ς μ ε ψ ω μ ί - τ η β α σ ι λ ό π ι τ α - τ α ΐζ ε
τα ι α υ τ ό ς π ο υ σ υ μ β ο λ ίζ ε ι τ ο κ ρ α σ ί.
Σ τη Θ ρ ά κ η ι δ ια ίτ ε ρ α δ ι α δ ε δ ο μ έ ν η ή τ α ν η δ ο ξ α σ ί α π ω ς ο ό φ ι ς ε μ φ α ν ί ζ ε τ α ι
π ά ν ω σ τ ο υ ς τ ά φ ο υ ς . Ε π ε ιδ ή τ ο ν τ α ύ τ ιζ α ν μ ε τ η ν ψ υ χ ή τ ο υ ν ε κ ρ ο ύ π ο υ έ β γ α ιν ε
γ ια ν α τ ρ α φ ε ί, ά φ η ν α ν μ ια ο π ή σ τ ο υ ς τ ά φ ο υ ς , ώ σ τ ε ν α β ρ ίσ κ ε ι ε ύ κ ο λ η δ ίο δ ο και
ν α δ έ χ ε τ α ι π ρ ο σ φ ο ρ έ ς ( Σ π α θ ά ρ η , 1 9 9 7 , σ . 4 2 -4 6 ) . Ε ν δ ε χ ό μ ε ν η π ρ ο έ κ τ α σ η α υ
τ ή ς τ η ς α ν τ ί λ η ψ η ς ε ίν α ι η π ρ ο σ φ ο ρ ά ψ ω μ ιο ύ κ α ι κ ρ α σ ιο ύ , π ο υ σ α ς π ρ ο α ν έ φ ε -
ρ α , α π ό ο π ή μ έ σ α σ τ ο ν τ ά φ ο , η ο π ο ία σ υ ν ε χ ίσ τ η κ ε γ ια α ι ώ ν ε ς σ τ ο ν β ο ρ ε ιο ε λ λ α
δ ικ ό χ ώ ρ ο κ α ι σ τ ο υ ς π ρ ο σ φ υ γ ι κ ο ύ ς π λ η θ υ σ μ ο ύ ς , δ η λ α δ ή σ τ ο ν χ ώ ρ ο ό π ο υ ή τ α ν
έ ν τ ο ν η η λ α τ ρ ε ία τ ο υ Δ ιο ν ύ σ ο υ .
Σ τάδιο Περιθωριακής ή Μ εταβατικής κατάστασης: Στο στάδιο αυτό, άρτος και

οίνος προσφέρονται πλέον στην ψυχή του νεκρού και στους πενθούντες. Ο τρίτος
πρω ταγω νιστής, το σώμα, είνα ι πλέον απών. Στη θέση όπου ξεψ ύχησε ο νεκρός
ανάβουν κερί και δίπλα του τοποθετούν κρασί και τρεις μπουκιές ψω μί ή πρόσφο
ρο. Ο ισοδύναμος προς το καθαρτήριο νερ ό συμβολισμός του κρασιού καταφαί
νεται από το γεγονός ότι στα ποικίλα έθιμα του ελληνικού χώρου το κρασί μπορεί
να αντικατασταθεί από το νερό ή να συνυπάρχουν και τα δύο, τα οποία προσφέ-
ρονται στην ψυχή του νεκρού, εφόσον, κατά τη λαϊκή δοξασία, η ψυχή επιστρέφει
επί σαράντα ημέρες, διψά και πίνει.
Στην περιοχή της Δ ράμας συνηθίζεται να δίνεται τραπέζι, μετά την ταφή, πάνω
στο μνήμα, όπου ακουμπούν ένα λαγήνι με κρασί κι ένα ζυμωτό ψωμί. Προτού αρ
χίσουν το γεύμα, κόβουν ένα κομμάτι ψωμί, το βουτούν στο κρασ ί και λένε «Θεός
σχωρέστοι». Σε άλλα μέρη της Ελλάδας συνηθίζουν να σπάνε κατόπιν το στόμιο
του λαγηνιού για να μην π ιει κανείς ζωντανός από αυτό. Στην Εικόνα 1 που ακο
λουθεί μπορείτε να δείτε ένα κοζανίτικο λαγήνι που κατασ κευαζόταν από τους
αγγειοπλάστες της περιοχής ειδικά για την Πεντηκοστή.
132
ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 5
Εικόνα 1
Κοζανίτικο λαγήνι. Έ σπαγαν το στόμιό τον πάνω στο μνήμα ανήμερα την Πεντηκοστή
(φωτ. Ε. Σπαθάρη-Μπεγλίτη)
Αλλά και στο σπίτι, μετά την κηδεία, σε πολλά προσφυγικά χω ριά της βόρειας
Ελλάδας τοποθετούν στη μέση του δω ματίου στο οποίο ξεψ ύχησε ο νεκ ρός ένα
ποτήρι κρασί, πρόσφορο, κ ερί και θυμιατό. Ο ιερέας θα διαβάσει το τρισάγιο και
θα δώσει την πα ρηγοριά , κόβοντας από το πρόσφορο ύψωμα που θα το βουτήξει
στο κρασί και θα το πρ οσ φ έρ ει στους πενθούντες. Ε[ ίδια διαδικασ ία γινόταν και
στη μ α κ α ρ ιά , το γεύμ α που δινόταν μετά την κηδεία, με τη δ ια φ ο ρ ά ότι έριχναν
πρώτα τρεις φορές κρασί στο έδαφος, πράξη που θυμίζει έντονα αρχα ίες χοές. Σε
κάθε περίπτω ση, το κ ρ α σ ί κα ι το ψ ω μί αναλίσ κονται στην κυρ ιολεξία α πό τους
πενθούντες κ α ι συμβολικά από τον νεκρό. Χ αρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι
το ποτήρι της πα ρηγοριά ς που προορίζεται για τον νεκρό προσ φ έρεται στον στε
νότερο συγγενή του. Α ποτελούν, λοιπόν, ο άρτος κ α ι ο οίνος διαμεσ ολαβητικά
στοιχεία α νάμεσα στον κόσμο των ζωντανών και στον κόσμο των νεκρώ ν (Τσιμπι-
ρίδου, 1998, σ. 284-285).
Στην Π εριθω ριακή κ α τά σ τα σ η εντάσσονται και τα μνημόσυνα. Στις π ερ ιοχές
όπου συνηθίζουν να στέλνουν ένα λαγήνι με κρασί και ένα πρόσφορο τυλιγμένο σε
πετσέτα στην εκκλησία, το πρόσφορο τοποθετείται στο δεξί μανουάλι προς το μέρος
της Παναγίας, ενώ το κρασί στην αριστερή μεριά. Στα δε Μ άλγαρα της Θράκης, μα
ζί με τα ψωμάκια του μνημόσυνου, μοιράζουν και κρασί για να τα μουσκεύουν.
Σ τα μ ν η μ ό σ υ ν α , α λ λ ά κ α ι σ ε π ο λ λ έ ς ά λ λ ε ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς , ο ι π ι σ τ ο ί π ρ ο σ φ έ
ρ ο υ ν π ρ ό σ φ ο ρ α σ τ η ν ε κ κ λ η σ ία γ ια ν α ε υ λ ο γ η θ ο ύ ν κ α ι ν α μ ο ιρ α σ τ ο ύ ν σ τ ο υ ς π ι
σ τ ο ύ ς . Σ τ η ν Ε ικό να 2, π ο υ α κ ο λ ο υ θ ε ί, μ π ο ρ ε ί τ ε ν α π α ρ α τ η ρ ή σ ε τ ε τ ο ν α γ ια σ μ ό
τ ω ν ά ρ τ ω ν π ο υ π ρ ο σ έ φ ε ρ ε η κ ο ιν ό τ η τ α , σ τ ο π α ν η γ ύ ρ ι τ ο υ Α γ ίο υ Π α ν τ ε λ ε ή μ ο -
ν α , σ τ η Χ ε ρ ρ ό ν η σ ο τ η ς Σ ίφ ν ο υ .
133
Εικόνα 2
Αγιασμός των άρτων στο πανηγύρι του Α γίου Παντελεη'μονα, στη Χερρόνησο της Σίφνον
(φωτ. Ε. Σπαθάρη-Μπεγλίτη)
Σ το Σ τά δ ιο Ε ν σ ω μ ά τω σ η ς π ε ρ ιλ α μ β ά ν ε τ α ι η δ ια δ ικ α σ ία α ν α κ ο μ ιδ ή ς των
οστών, κατά την οποία το κρασ ί κα τέχει εξέχουσα θέση. Τον τρίτο ή τον έβδομο
χρ όνο α νοίγουν τον τά φ ο κ α ι πλένουν τα οστά με κρασ ί, το ο ποίο κ α ι πά λι λει
τουργεί ως καθαρτήριο στοιχείο. Για μία βραδιά θα παραμείνουν στην εκκλησία
μαζί με τον οίνο, τοποθετημένο δίπλα στο αριστερό μανουάλι, ενώ δίπλα στο δε
ξιό θα τοποθετηθούν τα κόλλυβα. Την επόμενη θα τα ξαναβάψ ουν. Για άλλη μια
φορά, ο ιερέας θα σηκώσει το ύψωμα, που θα σηματοδοτήσει το τέλος μιας σειράς
τελετουργιών οι οποίες άρχισαν την παραμονή της κηδείας και συνεχίστηκαν μέ
χρι το στάδιο της ενσωμάτωσης. Ε ίνα ι η τελική φορά που θα επέλθει ο εξαγνισμός
του νεκρού με κρασί, ενώ το ψω μί με τη μορφή πρόσφορου θα συνεχίσει να προ-
σφέρεται κατά τα τακτικά και έκτακτα μνημόσυνα.
5.2.4 Τον θάνατο ακολουθεί η ανάσταση:

τα «Ααζαράκια»
Οι α ρ χα ίες εορτές του Ά δω νι τον α να πα ρ ισ τούσ α ν νεκ ρ ό ν α ανασταίνεται.
Στις αγροτικές κοινωνίες πολλά έθιμα, που διαδραματίζονται την άνοιξη και συν
δέθηκαν με το χριστιανικό Πάσχα, συμβολίζουν τον χειμερινό θάνατο και την εα
ρινή ανάσταση της φύσης. Ο Λάζαρος, όπως πιστεύουν οι χριστιανοί, πέθανε, πα-
ρέμεινε στον Άδη τρ εις μέρες και κατόπιν, με θαύμα του Χ ριστού, αναστήθηκε.
Α ντικατέσ τησ ε π ρ ο χ ρ ισ τια νικ ές δ ο ξα σ ίες κ α ι δρ ώ μ ενα με έθ ιμ α που τηρούν,
ωστόσο, τους ίδιους συμβολισμούς.
Στη μνήμη του Λ αζάρου, οι νοικοκυρές ζυμώνουν ψω μάκια στα οποία δίνουν
134
ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 5
σχήμα ανθρώ που σαβανωμένου, με δύο μοσχοκάρφια (μπαχαρικό γαρίφ αλο) στη
θέση των ματιών. Την πρώτη φ ορά, το Σάββατο πριν α πό το Σ άββατο του Λ α ζά
ρου, και τη δεύτερη φ ορά ανήμερα του Λ αζάρου -το τελευταίο Σάββατο δηλαδή
πριν από τη Μ εγάλη Ε β δο μ ά δα - από τα οποία θα τρώ ει όλη η οικογένεια όσο θα
νηστεύει. Τ α πρώ τα λ α ζα ρ ά κ ια λέγονται κο υφ ά , επειδή δεν έχουν γέμιση -μ ό νο
πλούσια εξω τερικά στολίδια-, ενώ τα δεύτερα γεμίζονται με αλεσμένες σταφίδες
και σουσάμι. Τ οποθετούν ένα λ α ζα ρ ά κ ι στο π α ν έρ ι που φυλάνε το ψω μί, άλλο
ένα δίπλα στην κούνια του μωρού (μία μπουκιά ψω μί άφηναν δίπλα στην κούνια
του μωρού και όταν έπρεπε να το αφήσουν για λίγο μόνο του, καθώ ς το ψωμί, ως
σύμβολο του καλού, φύλαγε το μωρά από κάθε κακό), ενώ οι αρρα βω νια σμ ένες
κοπέλες θα στείλουν ένα λαζαράκι στον γαμπρό, αφού το γεμίσουν με αμύγδαλα,
καρύδια, ζάχαρη και το κεντήσουν με πλούσια στολίδια σαν κουλούρα του γάμου
(Κουτσουράδη, 1993, σ. 164).
Σχόλιο Μελέτης
Τ ώ ρ α π ο υ ο λ ο κ λ η ρ ώ σ α τ ε τ η ν ε ν ό τ η τ α κ α λ ό θ α ή τα ν ν α τη δ ια τ ρ έ ξ ε τ ε και να
μ ε λ ε τ ή σ ε τ ε ε κ ν έ ο υ κ α ι τ α Π α ρ ά λ λ η λ α Κ ε ίμ ε ν α . Η ε π α ν ά λ η ψ η α υ τ ή ε ίν α ι α π α
ρ α ίτ η τ η γ ια ν α ε κ π ο ν ή σ ε τ ε τ η Δ ρ α σ τ η ρ ιό τ η τ α π ο υ α κ ο λ ο υ θ ε ί.
0 αριθμός 3 είναι, όπως ίσως γνωρίζετε, ένας συμβολικός αριθμός. Συμβολίζει την αρχή,
τη μέση και το τέλος, δηλαδή το μέτρο όλων των ανθρώπινων πραγμάτων, αλλά και την
πληρότητα. Η πίστη στους συμβολικούς αριθμούς (3, 7, 9, 12, 40 κ.ο.κ.), στους οποίους
βασίζονται πολλά έθιμα της παράδοσής μας, προέρχεται από τους Πυθαγόρειους και τη
φιλοσοφία τους που βασιζόταν στα Μαθηματικά.
Συντάξτε έναν κατάλογο με τα έθιμα ή το λατρευτικό τυπικό που συναντήσατε στα κείμε
να και στα οποία γίνεται αναφορά στον συμβολικό αριθμό 3.
Παράδειγμα
• Προζύμι: τρία κλαριά βασιλικού/τρεις φορές το σημείο του σταυρού πάνω από την ει
κόνα της Ύ ψ ω σης του Τίμιου Σταυρού.
• Γκούμο (έτσι λέγεται το Χριστόψωμο στη Φλαμουριά της Έ δεσσας): τοποθετείται όρ
θιο, στο καλύτερο δωμάτιο του σπιτιού επί τρεις μέρες.
• Όταν έκοβαν το χριστόψ ω μο, ο άνδρας βουτούσε τρεις φέτες ψω μί σε ένα ποτήρι
μαύρο κρασί που κρατούσε η γυναίκα του και τις έριχνε στη φωτιά.
135
Σύνοψ η Ε νότητας
Ο άρτος και ο οίνος, λόγω της εξέχουσας θε'σης που κατέχουν στο λατρευτικά
τυπικά της χριστιανικής πίστης, συνοδεύουν πολλά έθιμα του ελληνικού παρα
δοσιακού πολιτισμού. Ο μεν άρτος με την προστατευτική του δύναμη ως ενσάρ
κωση του καλού, ο δε οίνος με την καθαρτήρια και εξαγνιστική του ιδιάτητα εί
ναι παράντες στις σημαντικότερες στιγμές της ζωής του ανθρώπου, αλλά και
στις μεγάλες γιορτές της χριστιανοσύνης.
136
ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 5
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑΣ
ΕΑΑΗΝΟΓΛΩΣΣΗ
Βουτσινά Ε., Το ψωμί, εκδ. Καστανιώτη, Α θήνα 2000.
Δευτεραίος Α., Το ψω μί και τα έθιμα των Ελλήνων. Η συμβολική και μ α ζικ ή χρήση
τον από τους Ν εοέλληνες, εκδ. Legato, Α θήνα 2000.
Γουργιώτη Λ., Μ ητροφάνης Γ.Ν., Θεσσαλία. Σιτάρι-Αλεΰρι-Ψω μί. Π αράδοση και
εκσυγχρονισμός, εκδ. Λ αογραφικού Ιστορικού Μ ουσείου Λάρισας, Λ άρισα 1999.
Δημητρίου Ν., «Το ζύμωμα και το φούρνισμα του ψω μιού στη Σάμο», π ε ρ .Λ α ο
γρα φ ία ,τόμος 31,1976-1978, σ. 219-234.
Κουμαριανού Αικ. (επιμ.), Κ ω νσταντάς Γρηγόριος, Φ ιλιππίδης Δανιήλ, Γ εω γρα
φία Ν εω τερική, εκδ. Ερμής, Α θήνα 1988.
Κουρίλα-Λαυριώτου Ευλ., Οι αμπελώ νες τον Αθω , εκδ. Αγίου Ό ρ ο υ ς, 1993.
Κουτσουράδη Π., Κως, Α α ο γρ α φ ικ ές σελίδες, Α θήνα 1993.
Κυριακίδου-Νέστορος Α., «Τα ελληνικά χριστουγεννιάτικα φαγητά και ο συμβολι
σμός τους»,Λ αογραφ ικά Μ ελετήματα, εκδ. Ν έα Σύνορα-Α,Α.Λιβάνη, Αθήνα 1979.
Μηλίγκου-Μαρκαντώνη Μ., Π αράδοση και διατροφή. Π ρ ω το γεν ή Λ α ο γρ α φ ικ ά
Είδη. Φρούτα, καρποί, στάρι. Μ αγικο-θρησκεντικές επισημάνσεις, Α σπρόπυργος
1992, σ. 340.
Σακκάς Δ., Κοινω νιογράφημα Μ εγάρω ν, Α θήνα 1966.
Σβορώνος I., «Η Σκίλλα, ο σκινοκέφ αλος Π ερικλής και η στέγη του Ω δείου α υ
τού», Λ α ο γρα φ ία , τόμος Ζ, 1923.
Σπαθάρη-Μπεγλίτη Ε., Ιστορική και κοινωνική Λ α ο γρα φ ία Α νατολικής Θράκης,
εκδ. Ν έα Σύνορα- Α.Α. Λιβάνη, Α θήνα 1997.
Σπαθάρη-Μπεγλίτη Ε., «Η χρήση αρωματικών φυτών κατά το ζύμωμα του άρτου.
Εθνολογική προσέγγιση πρακτικώ ν του παρελθόντος και προτάσεις εφαρμογής
και προώ θησης των πρ ο ϊό ντω ν στα α ρ τοπ οιία », Π ρ α κ τικ ά του 7ου Τ ριημ έρου
Εργασίας με θέμα: Φ α ρμ α κευτικά και αρω ματικά φυτά. Π α ρα δοσ ια κές χρήσεις
τους και δυνατότητες αξιοποίησής τους, Π αραλίμνι Κύπρου, 21-25 Μ αρτίου 1997,
οργάνωση Π Τ ΙΕ Τ Β Α .
Τζαχίλη I., «Ά νθρω ποι κ α ι χώ ρος», Π ρακτικά Β ' Τριημέρου Ε ρ γα σ ία ς με θέμα
Ιστορία το ν ελ λ η ν ικ ο ύ κ ρ α σ ιο ύ , Σ α ν το ρ ίνη 7-9 Σ επ τεμ β ρ ίο υ 1990, εκ δ. Π ΤΙ
ΕΤΒΑ, Α θήνα 1992, σ. 37-43.
Τσιμπιρίδου Φ·, «Το κ ρ α σ ί σε τα φ ικ ά έθιμα του πα ρ αδοσ ια κού πολιτισμού της
Μ ακεδονίας και της Θράκης», Π ρακτικά Ε ' Τριημέρου Εργασίας με θέμαΗ μπε-
λοοινική ιστορία της Μ α κ εδ ο ν ία ς και της Θ ράκης, Ν άουσα 17-19 Σ επτεμβρίου
1993, εκδ. Π ΤΙ ΕΤΒΑ, Α θήνα 1998, σ. 280-293.
Χρυσοστόμου Α., Χρυσοστόμου Π., «Διόνυσος, ο θεός του οίνου και των καρπών
της οπώρας στο νομό Πέλλας», Πρακτικά Ε ' Τριημέρου Εργασίας με θέμα Α μ π έ
λου ινική ιστορία στο χώ ρο τη ς Μ α κεδο νία ς και της Θ ράκης, Ν άουσα 17-19 Σ ε
πτεμβρίου 1993, εκδ. Π Τ Ι ΕΤΒΑ, Α θήνα 1998, σ. 68- 83.
137
Ψιλάκη Μ., Ψιλάκης Ν., Το ψ ω μί των Ελλήνων και τα γλυκίσμ α τα της λαϊκής μας
παράδοσης, εκδ. Καρμάνωρ, Η ράκλειο 2001.
D an forth L., The death rituals o f rural G reece, P r in c e to n U n iv e rs ity P ress,
Princeton 1982.
Van G ennep A., Les rites de passage, Picard, Paris 1969.
Ο ΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΜΕΛΕΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

Π αρακάτω παρουσιάζουμε ορισμένα βιβλία, κ εφ ά λα ια βιβλίων ή εισηγήσεις σε
συνέδρια. Στόχος μας είναι να σας δώσουμε περισσότερες πληροφορίες για το πε
ριεχόμενό τους και να συμπληρώσουμε πληρέστερα τη θεματολογία της ενότητας.
1. Βουτσινά Ε., Το ψωμί, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2000.

Η σ υγγρα φ έας δέχετα ι ότι το ψωμί, ως αρχετυπική τροφή, α ποτελεί κοινή συνή
θ εια των ανθρώ πω ν μέσα στους αιώ νες, σε όλα τα γεω γρ α φ ικ ά μήκη κ α ι πλάτη.
Κατά συνέπεια, ανάλογα με τα προϊόντα κάθε τόπου, την ιστορία, την κοινωνική
διά ρθρω σ η, τις θρησ κευτικές α ντιλή ψ εις τω ν α νθρ ώ πω ν κ α ι τις α ν ά γκ ες τους,
γεννήθηκε ο αρχέτυπος πολιτισμός του ψωμιού. Αν και το κύριο μέλημα της συγ-
γρα φ έω ς είναι η προβολή των μορφών που πα ίρνει ο άρτος σε διά φ ορες περιοχές
της Ελλάδας, αναζητάει την ιερότητα των πρω ταρχικώ ν συστατικών του. Ε νδια
φέρον παρουσιάζει και το φω τογραφικό υλικό.
2. Γουργιώτη Λ., Μ ητροφάνης Γ.Ν., Θεσσαλία. Σ ιτά ρι-Λ λενρι-Ψ ω μ ί. Παράδοση

και εκσυγχρονισμός, εκδ. Λαογραφικού Ιστορικού Μ ουσείου Λάρισας, Λάρισα
1999.
Στην καταγραφή τους αυτή, οι συγγραφείς επισημαίνουν τη διαχρονικότητα της πα
ραδοσιακής καλλιέργειας των σιτηρών. Ο ι παραστάσεις του αλετριού της προϊστο
ρικής εποχής δεν απέχουν πολύ από το πα ραδοσιακό θεσσαλικό αλέτρι του 19ου
αιώνα. Τα εργαλεία τελειοποιούνται από άποψη τεχνικής και υλικών στην πορεία
των αιώνων, αλλά τα κύρια χαρακτηριστικά τους διατηρούνται τα ίδια. Εξετάζεται
η εξέλιξη της τεχνολογίας στην αλευροποίηση των σιτηρών: από τη χρήση των πέ
τρινων γουδιών και τριπτήρων στο πέρασμα της χρήσης των μύλων, νερόμυλων και
ανεμόμυλων. Ενδιαφέρουσες φωτογραφίες πλαισιώνουν το κείμενο.
3. Δευτεραίος Α., Το ψω μί στα έθιμα των Ε λλήνω ν. Η συμβολική και μ α γ ικ ή χρήση

του απ ό τους Νεοέλληνες, εκδ. Legato, Αθήνα 2000.
Ο Ά γγελος Δ ευτεραίος, τέω ς Δ ιευθυντής του Κ έντρου Λ α ο γρ α φ ία ς της Ακαδη
μίας Αθηνών, είχε ήδη δημοσιεύσει το 1979 από τις εκδόσεις του Κέντρου το αρχι
κό κείμενο με τίτλο Ο άρτος κα τά την γέννησιν και την τελευτήν, το οποίο αποτέ-
λεσε και τη διδακτορική διατριβή του. Δ ιαρθρώ νεται σε τρεις ενότητες, οι οποίες
εξετάζουν τη συμβολική και μαγική χρήση του άρτου διαδοχικά κατά τον γάμο, τη
138
ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 5
γέννηση και την τελευτή. Η νέα έκδοση του 2000 περιλαμβάνει το αρχικό κείμενο,
καθώς και την προσθήκη μιας νέα ς ενότητας με το γενικό τίτλο «Η χρήση του ψ ω
μιού ως δώ ρο στις κοινω νικές σχέσεις του ελληνικού λαού». Στο τέλος του βιβλίου
παρατίθεται διεξοδική γενική βιβλιογραφία.
4. Κυριακίδου-Νέστορος Α., «Τα ελληνικά χριστουγεννιάτικα φαγητά και ο συμ

βολισμός το υς» ,Λ α ογρ α φ ικ ά Μ ελετήματα, εκδ. Νέα Σύνορα-Α.Α. Λιβάνη, Αθή
να 1979, σ. 146-160.
Στο κεφάλαιο αυτό των Μ ελετημάτω ν της η σ υγγραφ έας επισημαίνει ότι το ψωμί
αποτελεί το π ιο σημαντικό συμβολικό σ τοιχείο της διατροφ ής των Χ ρισ τουγέν
νων. Κ αταγράφ ει έθιμα στα οποία ο Χριστός, το φως και το ψω μί συνδέονται συμ
βολικά κ α ι α π εικ ο ν ίζει σχήματα άρτω ν αναζητώ ντας παράλληλα την ερμηνεία
των συμβολικών αυτών μορφών των άρτων.
5. Σπαθάρη-Μπεγλίτη Ε., «Η χρήση αρωματικών φυτών κατά το ζύμωμα του άρ

του. Ε θνολογική προσέγγιση πρακτικώ ν του π α ρ ελθόντος και π ροτάσ εις
εφαρμογής και προώθησης των προϊόντων στα αρτοποιία», Πρακτικά του 7ου
Τριημέρου Εργασίας με θέμα: Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά. Παραδοσια
κές χρήσεις τους και δυνατότητες αξιοποίησής τους, Παραλίμνι Κύπρου 21-25
Μαρτίου 1997, οργάνωση ΙΙΤΙΕΤΒΑ.
Στην εισήγηση αυτή αναζητήθηκε η ποικιλία ειδών ελληνικού παραδοσιακού ά ρ
του που προκύπτει από τη χρήση αρωματικών φυτών. Ό μ ω ς, η ποικιλία του π α ρ α
δοσιακού άρτου σχετίζεται κατά κανόνα με την αυστηρώς επιλεγμένη και κ αθορι
σμένη για κάθε περίπτωση κατανάλωση, είτε σε θρησκευτικές εκδηλώσεις είτε σε
κοινωνικές, όπω ς είναι οι γιορτές και διά φ οροι μεταβατικοί σταθμοί του ανθρώ
που. Γίνεται αντιδιαστολή με την εποχή μας κατά την οποία η πρακτική αυτή δεν
υφίσταται, αφού ο άρτος ικανοποιεί βασική βιολογική ανάγκη και η όποια ποικι
λία του α πα ντά στις γευσ ιγνω σ τικές επιτα γές του σύγχρονου ανθρώ που και όχι
σας παραδοσιακές λειτουργίες της κοινότητας.
6. Τσιμπιρίδου Φ., «Το κρασί σε ταφικά έθιμα του παραδοσιακού πολιτισμού

της Μ ακεδονίας και της Θράκης», Πρακτικά Ε ' Τριημέρου Εργασίας με θέ
μα: Α μ π ελο ο ινικ ή ιστορία της Μ ακεδονίας και της Θράκης, Νάουσα 17-19 Σ ε
πτεμβρίου 1993, οργάνωση ΙΙΤΙ ΕΤΒΑ, Αθήνα 1998, σ. 280-293.
Η ανθρωπολογική αυτή ανάλυση παλαιότερω ν λαογραφικώ ν δεδομένω ν επ ιχει
ρεί να α παντήσ ει σε τρ ία ερω τήματα, θεω ρώ ντας το κρασ ί βασικό σ τοιχείο του
συμβολικού συστήματος των διαβατήριω ν ταφ ικώ ν εθίμων: α) αναζητά τη θέση
που κατέχει το κρασ ί στις τρ εις φ ά σ εις των εθίμων αυτών, δηλαδή στη φάση του
«αποχωρισμού», τη «μεταβατική κατάσταση» και την «ενσωμάτωση», β) διερευνά
τη χρήση του από τους πρω ταγω νιστές των διαβατήριω ν ταφικώ ν εθίμων, δηλαδή
τους πενθούντες το σώμα και την ψυχή του νεκρού και γ) προσ διορίζει τον ρόλο
του στη διαμεσολάβηση α νά μ εσ α στη ζωή κ α ι τον θάνατο, καθώ ς και στην εξα
σφάλιση της επιτυχούς μετάβασης από τη μια κατάσταση στην άλλη.
139
ΕΝΟΤΗΤΑ 5 .2
7. Ψιλάκη Μ., Ψ ιλάκης Ν., Το ψ ω μί των Ε λλή νω ν και τα γλυκ ίσ μ α τα της λαϊκής
μας παράδοσης, εκδ. Καρμάνωρ, Ηράκλειο 2001.
Π ρόκειται για μια λαογραφική, γαστρονομική και ιστορική περιδιάβαση με βάση
τα ζυμώματα της Κρήτης. Ωστόσο, η προσέγγιση του θέματος επεκτείνεται σε πα
νελλήνιο επ ίπ εδο , εξετά ζοντα ς ό χι μόνο τις μ ορφ ές, τις χρ ή σ εις κ α ι την π α ρ α
σκευή του βασικού αυτού διατροφικού αγαθού, αλλά και τις λατρευτικές εκδηλώ
σεις και τον πλούτο των δοξασιών και εθίμων, από το στάδιο ήδη της σποράς των
δημητριακώ ν. Μ ε τη μορφή άλλοτε α ρχαιοελληνικού άρτου με τα συναφή προς
αυτό δρώ μενα και άλλοτε χριστιανικής προσφοράς και εορταστικού άρτου, τονί
ζετα ι η ιερότητά του («μα το ψω μί που φάγαμε», όρκος με ιδιαίτερη βαρύτητα).
Τέλος, προβάλλεται η σημασία του για την ανθρώπινη ζωή και η συνεχής εθιμική
παρουσία του σε όλη τη διάρκειά της.
140
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ
Άσκηση Α υ τοα ξιολόγη σ η ς 1
Τα στοιχεία διακρίνονται σε εκείνα που έχουν σχέση με την ίδια την τροφή και την π αρ α
γωγή της και σε εκείνα που έχουν σχέση με τα έθιμα και τις δοξασίες που συνοδεύουν τη
διατροφική συμπεριφορά κατά τις μεγάλες διαβατήριες γιορτές και τις μεταβατικές στιγ
μές της ανθρώπινης ζωής.
Άσκηση Α υ τοα ξιο λό γη σ η ς 2
Στην αγροτοποιμενική ελληνική κοινωνία οι διατροφικές συνήθειες και η σχετική εθιμολα-

τρευτική τελετουργία παρουσιάζουν μικρές διαφ οροποιήσεις. Με τον ερχομό των π ρ ο
σφύγων συνθετοποιούνται οι τρόποι διατροφής κυρίως στους τόπους όπου εγκαθίστα
νται. Τέλος, με τη συσσώρευση στα αστικά κέντρα (1950-1960 κυρίως) άλλαξε η διατρο
φική συμπεριφορά του λαού και εισέβαλαν ξενόφερτες διατροφικές συνήθειες.
Κλωνάρι βελανιδιάς ή πουρνάρι χ Αμπελουργία

Κομμάτι καλαμποκιάς ------------ Κοτόπουλα
Στάχυ \ Γελάδια
Ξηρός βασιλικός Γίδια
Κεχρί jt ' Άλογα
-
Αμπελόκλημα ^ Μελίσσια
Τριφύλλι — -------- Μουλάρια
Καλιγοκάρφι — Σηροτροφί α
Γαλάζια χάντρα Γεωργία
Φύλλο μουριάς — ■ Πρόβατα
Ά σ κη σ η Α υ τοα ξιο λό γη σ η ς 5
Φουντούκια/σταφίδες Νύφη
Σταυρουδάκι Ευγονία αρνιών/κατσικιών
Δαχτυλίδι Υγεία
Μ πουμπούκι κρανιάς Γεροσύνη και ευκαρπία
Ρόδια Γονιμότητα και ευκαρπία
Καρύδι Γαμπρός
Καρπός Ευτυχία
Μέλι Γλυκιά έκβαση της χρονιάς
Κλαδί ελιάς Αφθονία
Φλουριά
Είμαι σίγουρη πω ς οι Ασκήσεις Αυτοαξιολόγησης 4 και 5 σας αποκά λυψ α ν τον πλούτο
των συμβολισμώ ν που υπάρχουν όσον α φ ορά τους εορταστικούς άρτους. Οι συμβολι
σμοί αυτοί αντανακλούν την επιθυμία του π αρ αδ ο σ ια κού α νθρώ που να εξευμενίσει τα
στοιχεία εκείνα από τα οποία εξαρτάται η επιβίωσή του.
Ά σ κ η σ η Α υ το α ξιο λό γη σ η ς 6
1. Να τρέχουν τα καλά μέσα στο σπίτι/όπως τρέχει το νερό.

2. Πλούσια στρωμένο το πρωτοχρονιάτικο τραπέζι/για να υπάρχει αφθονία αγαθών όλη
τη χρονιά.
3. Παλικάρι με χρυσό ποτήρι/νέο και ελεύθερο παιδί.
4. Άντρας με καπνισμένο λαγήνι/χήρος.
5. Όταν κυλά δεξιά η σαρακοστοκουλούρα/όλα θα πάνε δεξιά, κατ’ ευχήν, ευοίωνα.
6. Όταν κυλά αριστερά η σαρακοστοκουλούρα/θα έχουν φτωχή αγροτική παραγωγή.
7. Τρώνε μια μπουκιά σαρακοστοκουλούρας/για να μπουκώσουν τη Σαρακοστή, να μην
τους βρει η Σαρακοστή νηστικούς.
8. Φρούτα τυλιγμένα σε χρυσόχαρτο/σύμβολα καλής τύχης και πλούτου.
Αλήθεια, γνω ρίζετε την κυρα-Σαρακοστή; Δ εν έχει στόμα η φουκαριάρα, αφού είναι υποχρε
ωμένη να νηστεύει! Έ χει όμως επτά πόδια, όσες και οι εβδομάδες της νηστείας. Μπορείτε να
δείτε στην Εικόνα 3 τη μορφή της κυρα-Σαρακοστής που έφ τια χνα ν οι νοικοκυρές μ ε χαρτί
για να μετρούν τις εβδομάδες της νηστείας. Κάθε εβδομάδα τής έκοβαν κι από ένα πόδι.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5
Εικόνα 3
Λαμπρή: λαμπρεύω, καταλύω τη νηστεία

Λαγάνα: από τα αρχαία λάγανα, γλυκίσματα από σουσάμι, σιμιγδάλι και μέλι.
Λαλαγγίτα: είδος λουκουμάδων, προέρχεται από τα λάγανα.
Γιορτάσι: μέρα γιορτής.
Σ υμ π ληρω μ α τικές π λη ρ ο φ ο ρ ίε ς : Στη συνέχεια της μ ελέτης σας θα γνω ρίσετε κι ά λλες λέ
ξεις, όπως «λ ε ιτ ο υ ρ γ ία »: μικρό π ρ ό σ φ ο ρ ο π ου μ οιρ ά ζετα ι σ τις λ ε ιτο υ ρ γίε ς και «λ α ζα ρ ά
κια»: ψωμάκια που ανα πα ριστούν το ν Λάζαρο.
1. Όποιος βρει το φλουρί του χριστόψωμου.

2. Όποιος βρει το φλουρί της βασιλόπιτας.
3. Με το κομμάτι του σπιτιού από τη βασιλόπιτα.
143
ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Ο ΝΕΟΤΕΡΟΣ ΛΑΪΚΟΣ ΒΙΟΣ:

ΛΑΪΚΗ ΠΙΣΤΗ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ,
ΜΗΝΟΛΟΓΙΟ -
ΛΑΪΚΟ ΕΟΡΤΟΛΟΓΙΟ
Γ. Α ικατερινίδης
Σκοπός αυτοΰ του κεφαλαίου είναι η παρουσίαση και κατά περίπτωση η α νά Σκοπός
λυση κ α ι η λ α ο γρ α φ ικ ή ερ μ η νεία γιο ρ τώ ν του χρ ισ τια ν ικ ο ύ η μ ερ ο λο γίο υ κ α ι
γιορτών παγανιστικού χαρακτήρα, με την εθιμολογική πλαισίωσή τους και τη λαϊ
κή δοξασιολογίατους.
Ό ταν θα ε'χετε ολοκληρώσει τη μελέτη αυτού του κεφαλαίου, θα είστε σε θέση να: Π ροσδοκώμενα
• εξηγείτε την προέλευση ή τη γενεσ ιουργό αιτία των διάφορω ν εθίμων και εθι Αποτελέσματα
μικών εκδηλώσεων που πλαισιώ νουν πολλές χριστιανικές γιορτές, καθώ ς και
γιορτές προχριστιανικές της λαϊκής λατρείας κατά τη διάρκεια του χρόνου-
• προσεγγίζετε τον τρόπο σκέψης και ενέργειας των ατόμων της παραδοσιακής
κοινότητας, όπω ς αυτή λειτουργούσ ε υπό την άμεση επίδρα ση όχι μόνο των
κοινωνικών συνθηκών και των οικονομικών δεδομένω ν του παρελθόντος, αλ
λά και του φυσικού περιβάλλοντος-
• παρακολουθείτε τη διαχρονικότητα των εθίμων και τη μακροβιότητά τους, που
επιτρέπει την ένταξή τους και στη σύγχρονη λατρευτική πρακτική.
• Αρχέγονος Έ ννοιες
• Δοξασίες Κλειδιά
• Έ θ ιμ α
• Ευετηρία (ευετηρικός)
• Μ αγικοθρησκευτικός
• Μ εταμφιέσεις
• Παγανιστικός
• Παραδοσιακός
• Παρετυμολογία
• Χριστιανικός
Το κεφ άλαιο αυτό περ ιλαμ βά νει δύο ενότητες. Στην πρώτη ενότητα δίνονται Εισαγωγικές
το περιεχόμενο κ α ι η μορφή της λαϊκής λατρείας, η οποία επιζεί στο πλαίσιο της Παρατηρήσεις
χριστιανικής θρησκείας, με προεκτάσ εις όμως και σε πρω τογενείς θρησκευτικές
αντιλήψεις και ενέργειες.
145
Στη δεύτερη ενότητα εξετάζονται ημερολογιακά οι σημαντικότερες από πλευ
ράς λαϊκού βίου γιο ρ τές του χρόνου, χρισ τια νικές και πα γα νισ τικές, με τη δοξα-
σιολογική και εθιμολογική τους πλαισίωση. Η ενότητα αυτή δια ιρείτα ι σε τέσσε
ρις υποενότητες, όσες είνα ι και οι εποχές του χρόνου, δεδομένου ότι κάθε εποχή
επιδρ ά ουσιαστικά στη διαμόρφω ση θρησκευτικής συμπεριφ ορά ς και λατρευτι
κής πρακτικής.
Ενότητα 6.1
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΗ ΛΑΪΚΗ ΛΑΤΡΕΙΑ
6.1.1 Π εριεχόμενο της λαϊκής λατρείας

Η λαϊκή λατρεία είναι ένα σύνολο αρχέγονω ν κατά το πλείστον δοξασιώ ν και
εθιμικών πρ ά ξεω ν οι οποίες είνα ι συνυφασμένες με χριστιανικές γιορ τές και με
εποχικές γιορτές προχρισ αανικής καταγωγής.
Φορέας της λατρείας αυτής είναι ο λαός, με την έννοια ενός πληθυσμιακού συ
νόλου με όμοιο τρόπο σκέψης και κοινή ψ υχολογία, ο οποίος δια μορφ ώ νει, π α
ράλληλα με την επίσημη χριστιανική, μια διαφορετικής μορφής λατρεία, με στοι
χεία χριστιανικά και με στοιχεία από την αρχαιοελληνική θρησκευτική ζωή ή και
από την πρωτόγονη θρησκευτικότητα των λαών, τα οποία όμως έχουν και αυτά σε
μεγάλο βαθμό εκχριστιανιστεί.
Δ οξασίες κ α ι π ρ ά ξ εις της λαϊκής λα τρεία ς στηρίζονται στην πίστη ότι υ π ά ρ
χουν δυνάμεις υπερφυσικές, ορατές ή αόρατες, που μπορούν να ασκούν ευεργετι
κή ή βλαπτική επίδραση στην καθημερινή ζωή. Η πίστη αυτή οδηγεί τον άνθρωπο,
σε δύσκολες στιγμές της ζωής του, να επιζητεί την επικοινωνία με τις δυνάμεις αυ
τές, με την ελπίδα να απομακρύνει το κακό και να επιτύχει το ωφέλιμο.
Ως λαϊκή λατρεία, επομένω ς, μπορούμε να ονομάσουμε το σύνολο των δ ο ξα
σιών και των εκδηλώσεων που συνοδεύουν τις γιορτές με βάση τη θρησκεία, αλλά
και με διάθεση ν α τιμηθούν ή να εξευμενιστούν οι δυνάμ εις που πισ τεύετα ι ότι
ασκούν αποφασιστικό ρόλο στις εναλλαγές του χρόνου και στην παραγωγή.
Με τον ανάμεικτο παγανισ τικό (ειδω λολατρικό) και χρισ τιανικό χαρακτήρα
της, η λαϊκή λα τρ εία εμφ α νίζετα ι πολύμορφη στις επιμέρους εκ φ ρ ά σ εις της, με
κατά τόπους διαφοροποιήσεις που προέρχονται από την κοινωνική οργάνωση, τις
βιοτικές ασχολίες των κατοίκων και την οικονομική τους δραστηριότητα και γενι
κότερα από τον τρόπο ζωής τους.
6.1.2 Σ χετικές αντιλήψ εις και δοξασίες

Οι αντιλήψεις του λαού γ ια τον Θ εό και τους αγίους και κ α τ’ επέκταση οι συ
ναφείς λατρευτικές εκδηλώσεις τους γίνονται φ ανερές μέσα από σχετικές λέξεις
και φράσεις, παραδόσεις, παροιμίες, ευχές και άλλα παρεμφερή στοιχεία. Ο Θ ε
ός, π.χ., προσαγορεύεται Α φέντης και Μ εγαλοδύναμος, για την Π αναγία πιστεύε
ται ότι όλη τη μέρα γονατιστή π α ρ α κ α λ εί τον Κύριο για τη σωτηρία των α νθρ ώ
πων και στους αγίους προσδίδονται ιδιότητες που πολλές φορές προέρχονται από
παρετυμολογία του ονόμ ατος τους, ή π ρ ο έρ χετα ι η πίστη γ ια ιδιαίτερη δύναμη
ενός αγίου από συναξαρικές διηγήσεις, οι οποίες όχι σπάνια αποτελούν μεταπλα-
Ε Ν Ο Τ Η ΤΑ 6 . 1
σμό αρχαίω ν μύθων ή βυζαντινών παραδόσεω ν.

Σημαντική είναι η αντίληψη ότι ένας άγιος σου προσ φ έρει αν και εσύ του προ
σφέρεις (do ut des, δίνω για να δώ σεις). Α πό την αντίληψη αυτή πηγάζουν τα τά
ματα (αναθήματα, α φ ιερώ μ ατα ) με π οικ ίλες μορφές, όπω ς π ρ ο σ φ ο ρ ά λαδιού ή
κεριού σε μια εκκλησία ή ανάρτηση α πό την εικόνα της Π α ν α γ ία ς ή ενός αγίου
ομοιωμάτων ή μεταλλικών πλακιδίω ν που εικονίζουν α νθρώ πινες μορφές ή μέλη
του σώματος, επίσης διά φ ορα αντικείμενα ή ζώα, των οποίω ν επιζητά ο αφιερω-
τής την προστασία. Στα τάματα περιλαμβάνονται και πρ ά ξεις λατρευτικού χα ρα
κτήρα (τέλεση ιδιωτικής λειτουργίας κ.ά.) ή δοκιμασίες και στερήσεις σ α ς οποίες
υποβάλλεται ο αφιερωτής (νηστείες, ξαγρυπνίες, ντύσιμο με μαύρα ρούχα κ.λπ.).
Συνηθίζεται επίσης και «κερόδεμα», το ζώσιμο δηλαδή μιας εκκλησίας με κερω
μένο νήμα, το οποίο κατόπιν κόβεται σε μικρά κεριά.
Ο λαός δεν αποδίδει σε όλους τους αγίους την ίδια δύναμη. Υ πάρχουν οι μεγά
λοι ά γιοι, υπάρχουν όμως και οι μικρότεροι, που και α υτοί απαιτούν τη λατρεία
τους κ α ι την εθιμική α ρ γία την ημέρα της γιορτής τους. Δ ια φ ο ρ ετικ ά μπορ εί να
βλάψουν τους ασεβείς.
Στη λαϊκή λατρεία θέση έχουν επίσης η φωτιά, το νερά, τα δέντρα, οι πέτρες και
άλλα στοιχεία του φυσικού κόσμου, στα οποία αποδίδονται θαυμαστές ιδιότητες.
6.1.3 Η εθιμική μορφή της λαϊκής λατρείας

Ο ι εκδηλώσεις της λαϊκής λατρείας παρουσιάζονται με μορφή εθιμική. Είναι
δηλαδή πρά ξεις με ατομικό ή ομαδικό χαρακτήρα, οι οποίες τελούνται από πολύ
παλιά και αποβλέπουν στην εκπλήρωση θρησκευτικών καθηκόντω ν κ α ι ανταπο-
κρίνονται σε συνήθειες του τόπου αποδεκτές από όλους. Τ α έθιμα, επομένως, της
λαϊκής λατρείας, όπω ς και τα άλλα έθιμα, αφορούν τη σ υμπεριφ ορά των ατόμων
ως μελών μιας κοινω νίας και η τήρησή τους επιβάλλεται όχι με εξαναγκασμό, αλ
λά ως αυτονόητη ηθική υποχρέωση.
Συναφής με τα έθιμα όρος είνα ι τα ήθη, συνήθως μάλιστα οι δύο όροι συνεκ-
φέρονται: «ήθη και έθιμα». Π ρ έπει όμως να γίνετα ι ο απαραίτητος διαχωρισμός
μεταξύ τους, διότι το έθιμο σημαίνει πάντοτε πράξη, ενώ με τα ήθη εκφράζονται
έννοιες κ αι αντιλήψεις, που κατά κάποιον τρόπο αποτελούν κανόνες κοινωνικής
συμπεριφοράς.
Στο έθιμο μπορούμε να ανιχνεύσουμε δύο στοιχεία: την πράξη, που πηγάζει
από ανάγκη για εξωτερίκευση ψυχικών καταστάσεων, και την παράδοση, που κα
θ ο ρ ίζει τη μορφή της πράξης, για τί α σ κείται για μεγάλο χρ ο νικ ό διάστημα από
μια κοινωνική ομάδα, όπως γινόταν και από τις προηγούμενες γενιές.
Ε ίναι φανερό ότι όσο πιο μικρός και απομονω μένος είναι ένας τόπος, όσο πιο
κλειστή οικονομ ία κ α ι ομοιόμορφη πολιτιστική α νά πτυξη έχει, τόσ ο συντηρεί
αναλλοίω τα τα έθιμά του, κα θώ ς κ α ι άλλες μορφές του λαϊκού του πολιτισμού,
αφού ούτε ξένες επιδράσεις δέχεται εύκολα και επίσης ούτε και μπορεί να παρα
β εί κ α νείς τα έθιμά του, ξέρ ο ντα ς ότι τον π ερ ιμ έν ει κ οινω νική αποδοκιμασία.
Αντίθετα, με την οικονομική ανάπτυξη, τη διάδοση της πα ιδείας, την ευκολία επι
148
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6
κοινωνίας, την «εισβολή» της τεχνολογία ς στη ζωή ενός τόπου κ α ι τη διάσπαση
της πολιτιστικής ο μ οιομ ορφ ία ς, τα έθιμα υποχω ρούν και τελικά ατονούν, αψού
διαφοροποιήθηκαν οι συνθήκες μέσα στις οποίες αρχικά διαμορφώθηκαν.
6.1.4 Λαϊκά δρώμενα

Ιδιαίτερα σημαντική θέση στις εκδηλώσεις της λαϊκής λατρείας έχουν τα δρώ
μενα (από το ρήμα δ ρ ω - π ρ ά ττω - από το ίδιο ρήμα π ρ ο έρ χετα ι κ α ι η λέξη δ ρ ά
μα). Τα δρώ μενα μαρτυρούνται από τα πανά ρχαια χρόνια και χαρακτηρίζουν λα
τρείες πρω τόγονω ν λαών κ α ι λαϊκές λατρείες αγροτικώ ν πληθυσμών του πολιτι
σμένου κόσμου.
Ό σ ο ν α φ ο ρ ά τον ελληνικό χώ ρ ο, τα δρώ μ ενα αποτελούν μικροτελετές που
επιχωρίαζαν κυρίω ς σε αγροτοποιμενικές περιοχές, όπου η εξάρτηση από τις φυ
σικές δυ νά μ εις ήταν άμεση, με ά μ εσ ες επίσ ης επ ιπ τώ σ εις στην π α ρ α γω γή κ α ι
στην ίδια τη ζωή. Εκδηλώνονταν κυρίω ς ως γονιμικά για την πλούσια παραγω γή
της γης και την α φ θονία των κοπαδιώ ν και ως αποτρεπτικά για προφύλαξη από το
κακό. Και στις δύο περιπτώ σ εις απώτερη επιδίω ξη ήταν η ευετηρία (ευ + έτος),
δηλαδή η καλοχρονιά, στην ευρύτερη διάσταση και έννοια του όρου (πλούσια π α
ραγωγή και καλή υγεία).
Σήμερα τα δρώ μενα στις περισσ ότερες περιπτώ σεις έχουν χαρακτήρα χα ρά ς
και διασκέδασης, εξακολουθούν όμως να αντιπροσωπεύουν γνήσιες κ αι αυθεντι
κές μορφές παράδοσης, διότι συνδέονται, έστω και υποσυνείδητα, με τον αρχικό
ευετηρικά σκοπό τους. Υ π ά ρ χει δηλαδή διάχυτη η πεποίθηση ότι αν το δρώ μενο
δεν τελεστεί θα πέσ ει αφ ορία οτη γη και καταστροφή της παραγωγής.
149
Ενότητα 6.2
ΟΙ ΓΙΟΡΤΕΣ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ -

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΑΓΑΝΙΣΤΙΚΕΣ
6.2.1 Γιορτές του χειμώνα

Στη χειμερινή περίοδο περιλαμβάνεται μεγάλος αριθμός ανεξάρτητων γιορτών,
κυρ ια ρ χεί όμως ο γιορταστικός κύκλος του Δ ω δεκαημέρου, με τις τρεις μεγάλες
γιορτές του, Χ ριστούγεννα, Π ρω τοχρονιά και Θ εοφ άνια, με πολυμορφία εθίμων,
πολλά από τα οποία μας ανάγουν στους αρχαιοελληνικούς και ρωμαϊκούς χρόνους.
Α πό τη ς αγίας Βαρβάρας μέχρι το Αωδεκαήμερο

Πρώτη μεγάλη γιορτή του χειμώ να είναι της αγία ς Β α ρβ ά ρα ς (4 Δεκεμβρίου),
η οποία θεω ρείται ότι προστατεύει τα πα ιδιά από την ευλογιά και τις άλλες εξαν-
θηματικές αρρώστιες· γ ι’ αυτό τη μέρα αυτή φτιάχνουν μελόπιτες ή βράζουν τη λε
γάμενη «βαρβάρα», μείγμα α πό σιτάρι, σταφίδες, αμύγδαλα κ α ι μυρω δικά, που
μοιράζουν στα σπίτια, «για το καλό».
Μεγάλη στη συνέχεια γιορτή είναι του αγίου Νικολάου (6 Δεκεμβρίου), ο οποίος
θεω ρείται άγιος ιδιαίτερα του υγρού στοιχείου και προστάτης των ναυτιλλομένων,
έχοντας πάρει στη λαϊκή δοξασιολογίατη θέση του αρχαίου Π οσειδώνα.
Ο άγιος Σπυρίδω ν (12 Δεκεμβρίου) πιστεύεται ότι θεραπεύει τον πόνο των αυ
τιών καθώ ς και τα εξανθήματα (από παρετυμολογική σύνδεση του ονόματος του
με τη λέξη σπυριά ), κ α ι ο ά γιος Ε λευθ έριο ς (15 Δ εκεμ βρ ίου), α π ό σύνδεση και
εδώ με το ρήμα ελευθερώνω, τιμάται ιδιαίτερα από τις έγκυες γυνα ίκες, «για να
’χουν καλή λευτεριά».
Ο άγιος Μ όδεοτος (16 Δ εκεμβρίου) είναι προστάτης των ζώων, ιδια ίτερα των
βοδιών, σύμφωνα με τις συναξαρικές διηγήσεις. Οι γεω ρ γοί τον τιμούν με αργία,
λειτουργιές και πανηγυρικά κόλλυβα. Στο επίσημο «Α γιασματάριον» της Εκκλη
σ ίας υ π ά ρ χ ε ι ειδική «Ευχή εις κτήνη», που φ α ίν ετ α ι να την εκ φ ω ν εί ο ίδιος ο
ά γιο ς Μ όδεστος («Α πέλασον και α ποδίω ξον διά του ονόματος του δούλου σου
Μοδέστου από πάντων αυτού των κτηνών παντοίαν βλάβην και νόσον»).
Οι γιορτές του Δωδεκαημέρου

Τα Χ ριστούγεννα (25 Δεκεμβρίου) είναι η πρώτη μεγάλη γιορτή του Δωδεκαη
μέρου (ή Δ ω δεκάμερου), όπω ς λέγεται η π ερ ίο δ ο ς α πό την παραμ ονή των Χρι
στουγέννων μέχρι τα Θ εοφάνια. Στις μέρες αυτές, που συμπίπτουν με το χειμερι
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6
νό ηλιοστάσιο, υπήρχαν μεγάλες γιορτές του ρωμαϊκού ημερολογίου, όπω ς ήταν

τα Σατουρνάλια (Κ ρόνια) και οι Καλένδες. Η Εκκλησία τοποθέτησε μέσα στις μέ
ρες αυτές του σημερινού Δ ω δεκαημέρου τις τρεις μεγάλες γιορτές, Γέννηση, Π ε
ριτομή και Βάφτιση του Χριστού. Στο υποσυνείδητο όμως του λαού δεν έσβησαν
οι πρωτογενείς λατρευτικές αναμνήσεις και συνήθειες. Έ τ σ ι στο σημερινό Δωδε-
κάμερο συναντούμε έθιμα χριστιανικά μαζί και ειδωλολατρικά, που όμως συμπο
ρεύονται αρμονικά για την ευετηρία.
Ορισμένα από τα έθιμα του Δωδεκαημέρου τα συναντάμε και στις τρεις μεγά
λες γιορτές του. Αυτό μπορεί να εξη γη θεί από το γεγο νό ς ότι α ρ χικ ά η γέννηση
του Χριστού γιορταζόταν στις 6 Ιανουάριου, μαζί με τη Βάφτιση, με το κοινό όνο
μα Ε πιφ ά νια . Α ργότερα , τον 4ο αιώ να, προσδιορίστηκε η γέννηση του Χριστού
στις 25 Δεκεμβρίου και το 378 γιορτάστηκαν τα Χ ριστούγεννα ως αυτοτελής γιορ
τή για πρώτη φορά στην Κωνσταντινούπολη.
Ο εθιμικός κύκλος του Δωδεκαημέρου α ρχίζει την παραμονή των Χ ριστουγέν
νων με τα κάλαντα που λένε μικροί και μεγάλοι. Τα κάλαντα ανήκουν στα λεγάμε
να τραγούδια του αγερμού, στα τραγούδια δηλαδή που λέγονται από ομάδες π α ι
διών ή ενηλίκων στους δρόμους και στα σπίτια, με αμοιβή τους κάποιο συμβολικό
φιλοδώρημα (αγείρω = ζητώ, μαζεύω, συγκεντρώνω). Π ήραν την ονομασία τους
αυτή από τη γιορτή των Κ αλανδών του Ιανουάριου, που ήταν από τις μεγαλύτερες
γιορτές του ρωμαϊκού ημερολογίου. Για την παλαιότητα του εθίμου έχουμε μαρ
τυρία ήδη από τον 12ο αιώνα.
Την παραμονή επίσης των Χ ριστουγέννων σε πολλά μέρη σφάζουν τους οικό-
σιτους χοίρους, τους οποίους τρέφουν ειδικά για τις γιορταστικές αυτές μέρες. Τα
παραδοσιακά χοιροσ φ άγια γίνονται με καθορισμένο τυπικό, που τους προσδίδει
κάποιο χαρακτήρα θυσίας. Για π αράδειγμα, στην κοιλιά του ζώου χαράσσουν το
σημείο του σταυρού και θυμιατίζουν, ενώ ένα πα ιδί απαγγέλλει το «Πάτερ ημών».
Η χοιροσφ αγία ήταν θυσιαστική εκδήλωση προς τιμήν του Κρόνου, η οποία δια
τηρήθηκε σε ακμή και στους μετέπειτα χρόνους, όπως φ ανερώ νει και η βυζαντινή
παροιμία «αι γ α ρ τω ν χοίρω ν φ ω να ί π ερ ί τας Κ αλάνδας». Σ ήμερα συνηθίζεται
την περίοδο του Δ ω δεκαημέρου κυρίω ς στη βόρεια Ελλάδα, όπου επίσης, τις μέ
ρες αυτές, τρώ γουν εθιμικά και λάχανο, συνήθεια που απηχεί και αυτή παλιές λα
τρευτικές δοξασίες.
| 151
Ε ΝΟ Τ Η Τ Α 6 . 2
Εικόνα 1
Καλαντιστε'ς (Νίκαια Αττικής, Φωτ. Γ.Ν. Αικατερινίδης, 1967)
Ιδιαίτερη φροντίδα για κάθε νοικοκυρά αποτελεί η παρασκευή του χριστόψω

μου, του οποίου η μορφή, το σχήμα και ο στολισμός ακολουθούν την τοπική παρά
δοση. Συνήθως στη μέση της επιφάνειάς του σχηματίζεται με ζυμάρι το σημείο του
σταυρού και στις ά κρες του τοποθετούν αμύγδαλα κ α ι κ α ρύδια , που αποτελούν
σύμβολα πλούσιας παραγωγής.
Σε όλες τις εκδηλώσεις της λαϊκής ζωής κυριαρχούσε παλιότερα τις μέρες του
Δ ωδεκάμερου η πίστη στους καλικάντζαρους, δαιμονικά όντα τα οποία, σύμφωνα
με τις νεοελληνικές δοξα σ ίες, πα ρουσιά ζονταν την παραμ ονή των Χ ριστουγέν
νων και έφευγαν την παραμονή των Θ εοφάνιω ν με τον αγιασμό. Στενά δεμένη με
τη δοξα σ ία για τους καλικάντζαρους είναι η πίστη στη φωτιά, η οποία θεωρείται
ότι έχ ει καθαρτική κ α ι αποτρεπτική του κακού δύναμη. Γ ι’ αυτό φ ρ όντιζα ν να
κ α ίει όλο το Δ ω δεκάμερο ένα κούτσουρο στο τζάκι κ α ι μάλιστα α π ό αγκαθωτό
δέντρο, για να έχει η φωτιά μεγαλύτερη δύναμη.
Η Π ρω τοχρονιά (1η Ιανουάριου), σαν πρώτη μέρα του χρόνου που στη διάρ-
κειά του όλοι περιμένουν το καλό, συνδέεται με πολλά έθιμα που αποβλέπουν σε
αυτόν ακριβώ ς τον σκοπό. Τα περισσότερα από αυτά ξεκινούν από την αρχαιότα
I
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6
τη και πανανθρώ πινη αντίληψη ότι καθετί που γίνεται ατην αρχή μιας νέα ς χρονι
κής περιόδου έχει την επανάληψη και την επίδρασή του στον χρόνο που αρχίζει.
Το πνεύμα αυτό της ημέρας εκφ ρά ζει παραστατικότατα το λεγόμενο π ο δα ρ ι
κό, η συνήθεια δηλαδή να παρατηρούμε ποιος και πώ ς θα μπει πρώ τος στο σπίτι
τη μέρα της Π ρ ω τοχρονιά ς. Π ρ ό κ ειτα ι γ ια συνή θεια ο ικ εία κ α ι στους Β υζαντι
νούς, όπως π α ρ α δίδει ο Νύσσης Γρηγόριος τον 4ο αιώνα.
Τη δύναμη του π ο δα ρ ικ ο ύ ενισ χύει και ο ραντισμός του σπιτιού με νερ ό και
μάλιστα αμίλητο, με νερ ό δηλαδή που μ εταφ έρετα ι από την πηγή ή τη βρύση με
απόλυτη σιγή. Α πό την πίστη εξάλλου στη δύναμη η οποία, κατά τις λαϊκές δοξα
σίες, υπ ά ρ χει στα αειθαλή φυτά ξεκινούν διά φ ο ρ α άλλα έθιμα του Δω δεκαημέ-
ρου, από τα οποία το πιο γνωστό είναι να φέρνουμε στο σπίτι τη σκίλλα την π α ρ ά
λια, το αυτοφ υές βολβοφ όρο φυτό με την εντυπω σιακή ικανότητα να ζ ει ακόμη
και ξεκομμένο από τη γη. Το φυτό αυτό, γνωστό περισσότερο σαν αγριοκρέμμυ-
δο, αγιοβασιλίτσα, μποτσίκι και με άλλα διάφορα κατά τόπους ονόματα, αποτελεί
ένα από τα πα νά ρχαια αποτρόπαια κάθε κακού του σπιτιού και άλλων κτισμάτων.
Σύμβολο της Π ρω τοχρονιάς και του καινούριου χρόνου είναι η βασιλόπιτα, με
το νόμισμα μέσα που θα φ α νερώ σ ει τον τυχερό της νέα ς χρ ονιά ς. Το έθιμο έχει
βαθιές ρίζες και συνδέεται με ανάλογες αρχαίες συνήθειες. Ο λαός όμως αιτιολο
γεί το έθιμ ο της β α σ ιλό π ιτα ς με μια π α ρ ά δ ο σ η , σ ύμφ ω να με την ο π ο ία όταν ο
άγιος Βασίλειος ήταν επίσκοπος Κ αισαρείας, ο έπαρχος της Κ αππαδοκίας πήγε
εκεί με σκληρές δια θέσ εις για να εισ πρά ξει φόρους. Ο ι κάτοικοι φοβισμένοι ζή
τησαν τη β ο ή θ εια του ποιμ ενά ρ χη τους, ο ο π οίος τους υ π έδ ειξ ε να σ υγκεντρώ
σουν ό,τι πολύτιμα αντικείμενα είχαν, προκειμένου να καλοπιάσουν τον έπαρχο.
Αυτός όμως πείσ τη κε α π ό τον ά γιο Β ασ ίλειο και έφ υγε χω ρ ίς ν α π ά ρ ει τίποτε.
Επειδή ήταν π ρ α κτικά αδύνατο να ξα να π ά ρ ει κ α θένα ς το αντικείμενο που είχε
δώσει, με συμβουλή και πάλι του αγίου κατασκεύασαν μικρές πίτες και σε κ α θε
μιά έβαλαν και από ένα αντικείμενο. Έ γ ιν ε η διανομή και σαν από θαύμα έτυχε
στον καθένα ό,τι είχε προσφέρει. Α πό τότε, λέγει η παράδοση, κάνουμε πίτες στη
γιορτή του αγίου Βασιλείου με νόμισμα μέσα.
Τα Θ εοφάνια (6 Ιανουάριου) είναι γιορτή «θεότρομη», πολύ μεγάλη και σεβα
στή. Κύριο σ τοιχείο της, με το οποίο συνδέοντα ι τα περ ισ σ ό τερα έθιμα, είνα ι ο
αγιασμός των υδάτων, που γίνεται τόσο την παραμονή (μικρός αγιασμός) όσο και
ανήμερα της γιορτής. Ο ιερέας γυρίζει την παραμονή τα σπίτια ραντίζοντάς τα με
αγιασμό, διώ χνοντας μακριά κάθε κακό και ιδιαίτερα τους καλικάντζαρους, τους
οποίους φ αντάζονταν να φ εύγουν π ερίτρομ οι στην πα ρ ουσ ία του πα πά . Εξίσου
αποτελεσματική όμως για την απομάκρυνση των παγανώ ν θεωρούσαν και τη στά
χτη του Δωδεκαημέρου, γ ι’ αυτό σε πολλά μέρη το πρωί της παραμονής των Θ εοφ ά
νιων ρίχνουν και σήμερα στάχτη σε όλους τους χώρους του σπιτιού, μέσα και έξω.
Ανήμερα της γιορτής σε πολλά μέρη γίνεται πλειοδοσία για το ποιος θα σηκώ
σει την εικόνα της βάπτισης πηγαίνοντας για την τελετή του αγιασμού. Αυτός θεω
ρείται «κουμπάρος» της χρονιά ς και πα ίρνει μετά την εικόνα στο σπίτι του, όπου
δέχεται τις ευχές των συγχωριανών. Π ρόκειται για έθιμο με μεγάλη διάδοση, που
γίνεται σε πολλές γιορτές, με σκοπό την ενίσχυση του εκκλησιαστικού ταμείου.
153
Ε ΝΟ Τ Η Τ Α 6 . 2
Την ίδια μέρα συνηθίζεται και το πλύσιμο των εικόνων ή και των γεωργικών εργα
λείων σε ποτάμιά ή σιη θάλασσα (Πέλλα, Κοζάνη, Ελασσόνα, Λήμνο, Κύπρο κ.ά.). Η
συνήθεια αυτή θυμίζει τα αρχαία Πλυντήρια, γιορτή που τελούσαν οι Α θηναίοι τον
μήνα Θαργηλιώνα, τέλη Μάίου με αρχές Ιουνίου σύμφωνα με το δικό μας ημερολό
γιο. Στη γιορτή αυτή έπλεναν το άγαλμα της Πολιάδος Αθηνάς στη θάλασσα.
Το πιο εντυπωσιακό έθιμο των Θ εοφ άνιω ν αλλά και του Δω δεκαημέρου γενι
κότερα είναι οι μεταμφιέσεις που συνηθίζονταν τότε στη β όρεια Ελλάδα, παλιό
τερα και στον Πόντο. Οι μεταμφιεσμένοι (Ρογκάτσια, Α ράπηδες, Μ παμπούγεροι
κ.ά. κατά τόπους ονομασίες) είναι ζωόμορφοι και ζωσμένοι βαριά ποιμενικά κου
δούνια. Στον Πόντο λέγονταν Μ ωμόγεροι και Μ ωμογέρια και αποτελούσαν μέλη
θεατρικώ ν ομάδω ν που έδινα ν αυτοσ χέδιες παρασ τάσ εις, όπου υπή ρχε άφθονο
γέλιο, αλλά και το δυαδικό σχήμα θανάτου και ζωής, ένα σχήμα που συναντάται
σε πολλές εθιμικές εκδηλώσεις, με αυτονόητους συμβολισμούς. Ο ι μεταμφιέσεις
του Δ ω δεκαημέρου έλκουν την καταγω γή από τις διονυσιακές τελετές μέσω των
ρωμαϊκών χρόνων και αποτελούν ένα από τα πιο σημαντικά ευετηρικά δρώμενα.
Παράλληλα Κείμενα
Για μ ια πιο ενδελεχή εξέταση του Δ ω δεκαημέρου μελετήσ τε α π ό το βιβλίο του Δ.Σ
Δ ο υκά του, 1984, τις σ. 44-51, 69-73 και 76-87, και για το έθιμο των μεταμφ ιέσεω ν
του Δ ω δεκαημέρου διαβάστε α π ό το βιβλίο του Γ. Αικατερινίδη, 1976, τις σ. 13-27.
Εικόνα 2
Μεταμφιεσμένοι Θεοφάνιων (Καλή Βρύση Δράμας, Φωτ. Γ.Ν. Αικατερινίδης, 1998)
154
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6
Από του αγίου Ιω άννη μέχρι το τέλος του χειμώ να

Ο άγιος Ιωάννης (7 Ιανουάριου) τιμάται ως βαπτιστής του Χριστού και ορισμένα
έθιμα της ημέρας τονίζουν αυτήν ακριβώς την ιδιότητα του αγίου. Στην περιοχή, π.χ.,
της Κ αστοριάς και της Κ οζάνης μοιράζουν στην εκκλησία άρτο, μέσα στον οποίο
υπάρχει μικρός ασημένιος σταυρός. Ό π ο ιο ς τον βρει ανακηρύσσεται «νουνός» της
χρονιάς και δέχεται τις ευχές των συγχωριανών στο σπίτι του. Στη Θράκη συνήθιζαν
να ρίχνουν τους νιόπαντρους στο νερό για υγεία . Την ίδια μέρα, που ουσιαστικά
αποτελεί προέκταση του Δωδεκαημέρου, γίνονται μεταμφιέσεις με μορφή δρω μέ
νων σε αρκετά μέρη του βορειοελλαδικού χώρου (Νικήσιανη Παγγαίου κ.ά.) ή συνε
χίζονται αυτές που άρχισαν από την προηγούμενη (Καλή Βρύση Δράμας κ.ά.).
Ε νδιαφ έρον για τη λαογραφική της διάσταση παρουσιάζει η γιορτή της αγίας
Δομνίκης (8 Ιανουά ριου), διότι σ υνδέετα ι με το έθιμο το γνωστό σήμερα ως γυ-
ναικοκρατία. Το έθιμο αυτό, με την ονομασία «γιορτή της μαμής», επιχω ρίαζε πα-
λιότερα στη Θράκη και αποτελούσε κατά κάποιο τρόπο συνέχεια αρχαίω ν γονιμι-
κών γιορτώ ν των γυναικώ ν, όπω ς ήταν τα Θ εσμοφ όρια και τα Αλώα. Τα Θ εσμο
φόρια ήταν γυνα ικ εία κ α ι συγχρόνω ς αγροτική γιορτή, κατά την οποία οι γυ να ί
κες επικαλούνταν γονιμότητα κ α ι γ ια τον εαυτό τους. Στα Α λώα επίσης, που τε
λούνταν την 26η Π οσ ειδεώ νος (αρχές Ιανουάριου), έπαιρναν μέρος μόνο γυ να ί
κες και κυριαρχούσαν φαλλικά σύμβολα και άφθονος οίνος. Το έθιμο αναβιώ νει
και σήμερα, με έμφαση περισσότερο στα εύθυμα στοιχεία του, σε π ερ ιοχές όπου
έχουν εγκα τα σ τα θεί πρ όσ φ υγες από την ανατολική Θ ράκη (Μ ονοκκλησιά Σ ερ
ρών, Κίτρος Π ιερίας, Κεσσάνη Ξάνθης, Ξυλαγανή Ροδόπης κ.ά.).
Ο Φ εβρουάριος α ρχίζει με τα λεγάμενα «Συμόγιορτα», δηλαδή τις γιορτές του
αγίου Τρύφω να (1 Φ εβ ρ ουά ριου), που θ εω ρ είτα ι προστάτης των αμπελουργώ ν
(συσχετισμός του ονόματος του αγίου με την τρυφερότητα της βλάστησης και το
μπουμπούκιασμα των αμπελιών), της Υ πα π α ντής (2 Φ εβρουάριου), η οποία τιμά-
ται με α ρ γία («Κ αι οι μύλοι αργούν κ α ι οι δούλοι αργούν και οι γα ϊδ ά ρ ο ι σκάλη
έχουν», λένε στην Κρήτη), κ α ι του αϊ-Σ υμιού (άγιος Συμεών, 3 Φ εβρουάριου), ο
οποίος τιμάται με εθιμική επίσης αργία από τις έγκυες γυναίκες, επειδή, από σύν
δεση του ονόματος του με το ρήμα σημειώνω, φοβούνται μήπως γεννη θεί το πα ιδί
τους «σημειωμένο», με κάποιο σημάδι.
Αξιόλογες είναι και οι γιορτές του αγίου Χ α ρα λά μπους (10 Φεβρουάριου), κα
θώς και του αγίου Βλασίου (11 Φεβρουάριου). Ο άγιος Χ αράλαμπος θεωρείται ότι
προστατεύει από την πανώλη, σύμφωνα και με την εικονογραφία του, όπου παρι-
στάνεται να καταπατεί τη λοιμική αυτή αρρώστια που προσω ποποιείται με μορφή
δαιμονική. Ιδιαίτερα σημαντική λατρευτική εκδήλωση είναι η ταυροθυσία που γ ί
νεται στην κωμόπολη της Α γίας Π αρασκευής στη Λ έσβο από τους ζευγά δες προς
τιμήν του αγίου, τον ο ποίο έχουν προστάτη τους. Η θυσία αυτή δια σ ώ ζει πολλά
στοιχεία του αρχαίου Ουσιαστικού τελετουργικού (στολισμός ζώου, περιφ ορά του
με μουσική στους δρόμους του χωριού, ευλογία του από τον ιερέα κ.ά.). Για πρ α
κτικούς λόγους (δυσκολία μετάβασης στο ξωκλήσι του αγίου σε ορεινό δύσβατο
μέρος, η ταυροθυσία έχει μεταφερθεί τέλη άνοιξης με αρχές καλοκαιριού).
155
Ε ικόνα 3
Η ευλογία του θύματος στην ταυροθυσία της Α γίας Παρασκευής Λέσβου προς τιμή
του Αγίου Χαραλάμπους (Φωτ. Γ.Ν. Αικατερινίδης, 1969)
Πώς μπορεί να εξηγηθεί το γεγονός ότι ορισμένα έθιμα των τριών μεγάλων γιορτών του Δω-
δεκαημέρου είναι κοινά ή μοιάζουν μεταξύ τους (κάλαντα, γιορταστικά ψωμιά κ.ά.); (30 λέ
ξεις περίπου). Τη δική μας απάντηση θα βρείτε στο Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου.
6.2.2 Γιορτες της άνοιξης

Στις γιορτές της άνοιξης εξέχουσα θέση έχει η περίοδος της Α ποκριάς, εξίσου
όμως σημαντικές είναι και άλλες γιορτές παγανιστικοΰ χαρακτήρα, όπω ς ο εορ
τασμός της Πρωτομαρτιάς και της Πρωτομαγιάς.
Αποκριάτικη περίοδος
Η πρώτη εβδομάδα της Α π ο κ ρ ιά ς (= α π ο χ ή α πό το κ ρ έα ς) ονομ άζεται Προ-
156
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6
φωνή ή Π ροφ ω νέσιμη, επειδή πα λιότερ α προφ ω νούσ αν, δηλαδή διαλαλούσαν,
ότι πλησιάζουν οι Α ποκριές. Λ έγεται και Απολυτή γιατί, σύμφωνα με τη λαϊκή π ί
στη, οι ψυχές των πεθαμένω ν απολύονται τότε, ελευθερώνονται δηλαδή και βγαί
νουν στον επάνω κόσμο.
Η δεύτερη εβδομάδα λέγεται Κρεατινή, επειδή η Κυριακή της έχει κ α θιερω θεί
από την Ε κκλησ ία ως η τελ ευ τα ία η μ έρ α κ ρ εο φ α γ ία ς όλης της εβ δο μ ά δα ς του
Τριωδίου, και η τρίτη εβδομάδα ονομάζεται Τυρινή ή της Τυροφάγου, επειδή στη
διάρκειά της επιτρέπονται μόνο τα γαλακτερά.
Η Π έμπτη της Κ ρεατινής λ έγετα ι Τ σικνοπέμπτη, επειδή κά θε σπίτι θέλει να
«τσικνώσει» τη γω νιά του, όπω ς λέγουν, να ψ ήσει δηλαδή κρέας στη φω τιά και η
τσίκνα να απλω θεί παντού. Την ίδια μέρα σφάζονται σε πολλά μέρη τα χοιρινά με
τρόπο τελετουργικό, όπως και στο Δωδεκάμερο.
Το Σάββατο της Κ ρεατινής, καθώ ς και τα δύο επόμενα Σάββατα, της Τυρινής
και των αγίω ν Θ εοδώ ρω ν, είνα ι α φ ιερ ω μ ένα στη μνήμη των πεθα μένω ν (Ψ υχο
σάββατα), γ ι’ αυτό α παγορεύεται η εργασία τις μέρες αυτές.
Τη Δ ευτέρα της Τυρινής υ π ά ρ χει στη βόρεια Ελλάδα (Α γία Ελένη Σ ερρρώ ν,
Καλαμπόκι και Μ αυρολεύκη Δ ράμας κ.ά.) ένα σημαντικότατο δρώμενο, από τους
πρόσφυγες της Ανατολικής Θράκης. Ε ίνα ι ο λεγόμενος «καλόγερος» (= καλός +
γέρος), άνδρα ς μεταμφιεσμένος με π ροβ ιές ή υποκατάστατά τους, με κουδούνια
στη μέση του, ο οποίος με άλλους μεταμφιεσμένους επισκέπτεται με ορισμένο εθι
μικό τυπικό τα σπίτια του χωριού. Α κολουθεί μιμητικό όργωμα κ αι εικονική σπο
ρά και τέλος θάνατος, δήθεν, του καλόγερου και ανάστασή του, στοιχεία όλα με
ολοκάθαρη την ευετηρική σκοπιμότητα του δρωμένου.
Ευετηρική σκοπιμότητα έχουν και οι φωτιές που ανάβονται με τελετουργικό τρό
πο την αποκριάτικη περίοδο, ιδιαίτερα την τελευταία Κυριακή, της Τυρινής, γνωστή
και ως «τρανή Α ποκριά». Τότε αποκορυφ ώ νεται ο παραδοσιακός εορτασμός της
Αποκριάς με οικογενειακές συνεστιάσεις κ.λπ., με τελευταίο φαγητό ένα αυγό και
την ευχή «με αυγό κλείνω, με αυγό ανοίγω», υπονοώντας το λαμπριάτικο αυγό.
157
Ε ικόνα 4
«Καλόγερος»: Το μιμητικό όργωμα (Αγία Ελένη Σερρών, Φωτ.Γ.Ν. Αικατερινίδης, 1967)
Το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο της Α ποκριάς αποτελούν οι μεταμφιέσεις, που

συνεχίζονται και σήμερα σε πολλά μέρη με την π α ραδοσ ια κ ή μορφή τους, όπως
στον Σοχότης Θεσσαλονίκης («Καρναβάλια»), σιη Νάουσα της Η μαθίας («Μπού-
λες και Γενίτσαροι») και στη Σκύρο («Γέροι κ α ι Κ ορέλες»). Ιδιαίτερη θέση στα
αποκριάτικα θεάματα έχουν και οι λεγόμενες «Ομιλίες» της Ζακύνθου, δραματι
κές παραστάσεις από ερασιτέχνες ηθοποιούς, που αρχίζουν την Τσικνοπέμπτη.
Οι μεταμφιέσεις αποτελούν σ υνήθεια που χάνετα ι στα βάθη των αιώνων, γνω
στή σε α ρ χα ίο υ ς κ α ι σε νεότερ ους λαούς. Ό π ω ς πισ τεύετα ι, στην α ρχική τελε
τουργική δράση τους, οι μεταμ φ ιεσ μένοι σ υμβόλιζαν τους π εθ α μ ένο υ ς προγό
νους, των οποίω ν ήθελαν να αποκτήσουν την εύ νο ια - ή συμβόλιζαν μορφές που,
όπως πίστευαν, παρουσιάζονταν στον θερισμό κ α ι σε άλλες γεω ρ γικ ές ασχολίες
και γιορτές ως ενσάρκωση του πνεύματος της βλάστησης.
Η Καθαρή Δ ευτέρα αποτελεί εθιμικά συνέχεια του αποκριάτικου εορτασμού,
συνδέεται όμως και με πολλά δρώμενα που έχουν έντονα τον συμβολισμό της ευε-
τηρίας, όπως είναι το μιμητικό όργωμα και η εικονική σπορά, καθώ ς και μιμοδρά
ματα με έντονο επίσης το στοιχείο του θανάτου και της ζωής. Π αλιότερα, π.χ. στον
λεγόμενο «βλάχικο γάμο» των Θηβών, σε κ ά π ο ια φάση της γαμήλιας τελετουρ-
158
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6
γίας σκότω ναν δήθεν τον γα μ πρ ό, ο οποίος όμως αμέσω ς επα νερ χότα ν στη ζωή
και άρχιζαν χοροί και τραγούδια.
Ε ικόνα 5
«Καρναβάλια» του Σοχον Θεσσαλονίκης (Φωτ. Γ.Ν. Αικατερινίδης, 1976)
Χαρακτηριστικό στοιχείο της ημέρας είναι η έντονη αθυροστομία και τα αλλη-

λοπειράγματα. Α ντιπροσωπευτικό παράδειγμα αποτελεί το «μπουρανί» του Τυρ-
νάβου, μια αλάδωτη χορτόσουπα, η παρασκευή της οποίας συνοδεύεται από άσε
μνα τρα γούδια κ α ι τολμηρά πειράγμα τα , στοιχεία που φ α ίνετα ι να μας οδηγούν
στις αρχαίες φαλλικές πομπές των κατ’ αγρούς Διονυσίων που περ ιγρ ά φ ει ο Α ρι
στοφάνης.
Εντυπωσιακοί εορτασμοί της Καθαρής Δευτέρας γίνονται στο Γαλαξίδι, με αλευ-
ρώματα και μουτζουρώματα, στην Α γιάσοτης Λέσβου, όπου ομάδες μεταμφιεσμέ
νων συναγωνίζονται μεταξύ τους για το ωραιότερο θέαμα και την εξυπνότερη σάτι
ρα, και στη Μ εθώνη της Μεσσηνίας, όπου γίνεται «του Κουτρούλη ο γάμος», μια εύ
θυμη και σατιρική παράσταση, που λέγεται ότι αναπαριστά γάμο του Μου αιώνα.
Το κύριο έθιμο της η μ έρας αποτελούν τα Κούλουμα, η γνωστή συνή θεια της
ομαδικής εξόδου στις εξοχές και η διασκέδαση με θαλασσινά και άλλα νηστήσι-
μα. Τα Κούλουμα θεω ρούνται γιορτή που ξεκίνησε από την Αθήνα, από τους στύ
λους του ν α ο ύ του Ο λ υ μ π ίο υ Δ ιό ς , α π ό ό π ο υ π ή ρ α ν κ α ι τη ν ο ν ο μ α σ ία το υ ς
(columna = στύλος). Γνωστό έθιμο είναι και το πέταγμα των χαρταετώ ν, μια συ
νήθεια που πρ ο έρ χετα ι από τους ανατολικούς λαούς (Κ ινέζους, Ιάπω νες και άλ
λους), στους οποίους έχει α πό παλιά σημασία μαγικοθρησκευτικής και ευετηρι-
κής ενέργειας.
159
Ε Ν Ο Τ ΗΤ Α 6 . 2
Αντιστοιχίστε τις παρακάτω εθιμικές εκδηλώσεις με τους τόπους με τους οποίους συνδέ
ονται.
Αλευρώματα Αθήνα
Βλάχικος γάμος Γαλαξίδι
Γέροικαι Κορέλες Ζάκυνθος
Καλόγερος Θήβα
Καρναβάλια Θράκη
Κούλουμα Μεθώνη
Του Κουτρούλη ο γάμος Νάουσα
Μπούλες Σοχός
Μπουρανί Σκύρος
Ομιλίες Τύρναβος
Τις σωστές αντιστοιχίσεις θα βρείτε στο Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου.
Α πό 1η Μ αρτίου μέχρι το Π άσχα

Ε πειδή ο Μ άρτιος ήταν ο πρώτος μήνας του ρωμαϊκού ημερολογίου, η Πρωτο-
μ α ρ τιά έχ ει ιδιαίτερη θέση στο λαϊκό κ α λαντά ρι κ α ι σ υνδέετα ι με πολλά έθιμα
λατρευτικού και μαγικού περιεχομένου, τα οποία έχουν σκοπό την αποτροπή του
κακού και την επίτευξη του καλού.
Το πιο γνωστό έθιμο, με πανελλήνια διάδοση, είνα ι η σ υνήθεια ν α δένουν οι
μητέρες το π ρω ί της ημέρας αυτής ένα χρωματιστό νήμα στον κα ρπό του χεριού
των παιδιώ ν, για να τα προφυλάξουν από τις ακτίνες του ήλιου, που την εποχή αυ
τή θεωρούνται επικίνδυνες («Απού ’χει κόρη ακριβή, του Μ άρτη ήλιος μη τη δει»,
λέει μια παροιμία). Ο Ν.Γ. Πολίτης, ο ιδρυτής της Λ αογρα φ ία ς ως επιστήμης στην
Ελλάδα, συνδέει την κλωστή αυτή με την κρόκη που έδεναν στο δεξί τους χέρι οι
μύστες των Ελευσίνιων Μ υστηρίων. Ως ειδωλολατρική κατακρίνουν τη συνήθεια
αυτή πατέρες της Εκκλησίας κ.ά. (Ιω άννης Χρυσόστομος, 4ος αι., Ιωσήφ Βρυέν-
νιος, 16ος αι.).
Σημαντικό έθιμο της ημέρας είνα ι το λεγόμενο «Χ ελιδόνισμα», που αποτελεί
ένα είδος καλάντων, τα οποία τρα γουδούν π α ιδ ιά σχολικής ηλικία ς γυρνώντας
από σπίτι σε σπίτι (τραγούδι αγερμού), κρατώντας ένα ξύλινο ομοίωμα χελιδονι
ού. Το τραγούδι αναφέρεται στην επιστροφή των χελιδονιώ ν και στον ερχομό της
άνοιξης, καθώ ς και στην αποτροπή των κακών του χειμώ να και καταλήγει σε ευ
χές για την ευτυχία του σπιτιού και των σπιτικών:
Μ άρτης μ ά ς ήρθε,
τα λουλούδια ανοίγουν,
έξω ψύλλοι και κοριοί,
μ έσ α υγεία και χαρά...
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6
Ε ικόνα 6
«Χελιδονιστε'ς» στο Σιτοχώρι Σερρών (Φωτ. Γ.Ν. Αικατερινίδης, 1967)
Το σημερινό χελ ιδό νισ μ α σ υ νεχίζει α διά σ πα σ τα , διαμέσου τω ν βυζαντινώ ν

χρόνων, α ρ χα ίο τρ α γο ύ δ ι αγερμού το οποίο όμιλοι πα ιδιώ ν τρ α γουδούσ α ν στη
Ρόδο, στην αρχή της άνοιξη ς (μαρτυρία του Α θήναιου, σ υ γγρ α φ έα του 2ου μ.Χ.
αι.). Η ομοιότητα του σημερινού με το α ρχαίο τραγούδι είναι εντυπωσιακή, τόσο
στο λεκτικό ύφ ος όσο κ α ι στα επιμέρους θεματικά στοιχεία (χαιρετισμός χελιδο-
νιών, επωδική αποδίω ξη κακών, αίτηση φιλοδωρήματος).
Γιορτές του Π ά σχα - Π ασχαλινή περίοδος

Κ ορυφαία γιορτή της άνοιξης είνα ι το Π άσχα με πλούτο εθίμων, τα οποία α ρ
χίζουν από το Σ άββατο του Λ αζάρου με τις ομάδες των παιδιώ ν που τραγουδούν
από σπίτι σε σπίτι τα πάθη του φίλου του Χριστού. Σε πολλά μέρη κρατούν στα χ έ
ρια τους ένα προχειροφ τια γμένο ανθρώ πινο ομοίωμα, που συμβολίζει τον Λ άζα
ρο, και ένα κ α λ α θ ά κ ι γ ια τα α υ γά , που δίνουν ως φ ιλοδώ ρ η μ α ο ι νο ικ ο κ υ ρ ές.
Στην Κ ύπρο γιν ό τα ν κ α ι α να πα ρ ά σ τα σ η της νεκ ρ α νά σ τα σ η ς του Λ α ζάρου, την
οποία μπορούμε ν α δούμε σαν ένα μ ιμόδρα μα γ ια την κ α λο χρ ο νιά . Π α ιδικ ο ύ ς
αγερμούς βρίσκουμε και την Κυριακή των Βαΐων με τραγούδια που εκφράζουν τη
χαρά για τη μεγάλη μέρα που πλησιάζει.
Την Κυριακή των Βάίων οι εκκλησίες στολίζονται με βάγια, σύμφωνα με εκκλη
σιαστική παράδοση του 9ου αι. Στα βάγια αυτά ο λαός αποδίδει μεγάλη δύναμη, γ ι’
αυτό τα φυλάσσουν στο εικονοστάσι σαν πρόχειρο μέσο κατά της βασκανίας. Την ίδια
μέρα συνηθίζονται και βαγιοχτυπηματα, ένα έθιμο που ξεκινά από τη δοξασία ότι έτσι
μεταδίδεται η δύναμη των χλωρών κλαδιών σε αυτόν που δέχεται τα χτυπήματα.
161
Τη Μ εγάλη Πέμπτη γίνεται το ζύμωμα των πασχαλινώ ν ψωμιών (λαμπριάτικες

κουλούρες) και βάφονται τα κόκκινα αυγά, με τα οποία συνδέονται πολλές δοξα
σίες και συνήθειες. Π ιστεύεται, π.χ., ότι το πρώτο αυγό που θα βάψουν έχει θαυ
μαστές ιδιότητες, ιδίως αν προέρχεται από μαύρη όρνιθα. Γ Γ αυτό το βάζουν στο
εικονοστάσι και το έχουν σαν φυλαχτό. Π ρέπει να τονιστεί ότι το αυγό από τα πα-
νά ρ χα ια χρόνια θεω ρείται σύμβολο ζωτικότητας, μια δοξα σ ία που ξεκ ινά από τη
θέα της ζωής, η ο π ο ία β γα ίνει εντυπω σιακά μέσα α π ό το φ α ινο μ ενικ ά αδρανές
αυγό.
Ό σ ο ν αφ ορά το κόκκινο χρώμα, λέγεται ότι αυτό δίνεται ως χρώμα χα ρά ς ή σε
ανάμνηση του ιουδαϊκού Π άσχα, κατά το οποίο βάφονταν τα κατώ φλια των σπι-
τιώ ν με α ίμ α του θυσ ιαζόμενου ζώου. Η βαθύτερη όμω ς αναζήτηση του εθίμου
οδηγεί σε χρόνους πολύ προγενέστερους. Το έθιμο δηλαδή συνδέθηκε με τη χθό-
νια λατρεία, επειδή σε τάφ ους ήδη τω ν γεω μετρικώ ν χρόνω ν βρέθηκαν κελύφη
αυγώ ν ή κ α ι ολόκληρα αυγά, τα ο π ο ία φ α ίνετα ι ότι στις π ερ ιπ τώ σ εις αυτές δεν
αποτελούσαν απλή προσφορά στους νεκρούς αλλά είχαν τον συμβολισμό της ανα
νέω σης της ζωής. Ο ρισμένοι ερευνητές θεω ρούν τα κόκκινα α υγά επιβίω ση της
λα τρεία ς του Άττη, του οποίου ο βωμός ραντιζόταν με αίμα. Ο Άττης ήταν θεός
της βλάστησης, φρυγικής καταγω γής, και η λατρεία του, με θάνατο του Θ εού και
ανάσταση, την ίδια περίπου εποχή με το χριστιανικό Π άσχα, συμβόλιζε τον μαρα
σμό αλλά και την αναγέννηση στη συνέχεια της φύσης.
Ο λαός μας ερμη νεύει το έθιμο με μια απλή α ιτιολογικ ή π α ρ ά δοσ η : «Ό ταν
αναστήθηκε ο Χριστός, το’ παν σε μια χωρική κι αυτή δεν πίστεψε κ α ι είπε: όταν
τ’ α υ γά που κρατώ γίνουν κόκκινα, τότε θα α να σ τη θεί κα ι ο Χ ριστός. Κ αι αυτά
κοκκίνησαν. Και από τότε τα βάφουν κόκκινα».
Ο στολισμός του Επιταφίου με άνθη τη Μ εγάλη Π αρασκευή α πό τα κορίτσια
και τις γυναίκες πα ίρνει μορφή συναγωνισμού μεταξύ των ενοριών, ποιος Επιτά
φιος θα είναι πιο ωραίος. Τα άνθη αυτά τα μοιράζει ο πα πά ς στο εκκλησίασμα με
τά την π ερ ιφ ο ρ ά του Ε πιταφ ίου και οι γυνα ίκες τα φυλάσσουν στο εικονοστάσι,
σαν π ρ όχειρ ο μέσο κατά της βασκανίας («καπνίζουν» με αυτά τον άρρωστο, το
ποθετώντας τα πάνω σε λίγα κάρβουνα).
Α πό την τελετή της Ανάστασης δεν π ρ έπ ει να α πουσ ιά σ ει κ α νείς, για τί είναι
αμάρτημα. Γ ι’ αυτό σε πολλά μέρη γύριζε ο νεω κ ό ρ ο ς ή κ α ι ο ίδιος ο π α π ά ς τα
σπίτια του χωριού τη νύχτα του Μ εγάλου Σαββάτου και ξυπνούσε τους συγχωρια
νούς να πάνε στην εκκλησία να ακούσουν «τον καλό λόγο».
Π ολλά α πό τα λα μπριάτικα έθιμα συνδέοντα ι με το ά γιο φω ς, που αποτελεί
ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία που συνοδεύουν το χριστιανικό Πάσχα.
Σε πολλά μέρη, ιδιαίτερα στον βορειοελλαδικό χώρο, τη νύχτα αυτή ανάβουν φω
τιά σε ψηλό μέρος, για να διώξουν από την περιοχή κάθε κακό. Στην προφύλαξη
του σπιτιού από κάθε κακό αποσκοπεί και ο σταυρός που γίνεται με το αναστάσι
μο κερί στο ανώφλι της πόρτας.
Άλλο έθιμο χα ρα κτη ριστικό στην Α νάσταση είν α ι οι θ όρ υβ οι α π ο κωδωνο
κρουσίες, φωνές, βεγγαλικά. Τους θορύβους αυτούς πρέπει να τους δούμε όχι μό
νο σαν έκφραση χα ρά ς αλλά και ως μέσο εκδίωξης του κακού. Υ πάρχει δηλαδή η
162
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6
αρχέγονη πίστη ότι τα βλαβερά όντα διώχνονται με εκφοβιστικούς θορύβους. Στην

Αρχαιότητα χτυπούσαν χάλκινα σκεύη για να διώξουν τους δαίμονες και στους νε
ότερους χρόνους πυροβολούσαν τα σύννεφα για να μην π έσ ει χαλάζι, ή πυροβο
λούσαν τον ουρανό για να απελευθερώσουν το φεγγά ρι όταν πάθαινε έκλειψη.
Την επιστροφή στο σπίτι ακολουθεί εστίαση της οικογένειας με παραδοσιακά
φαγητά, με πρώ το πρώ το το κόκκινο αυγό κ α ι είνα ι βέβαια πολύ γνωστή η συνή
θεια να τσουγκρίζουμε τα αυγά, μια συνήθεια με βυζαντινή καταγωγή. Π αράλλη
λα, με βάση πα λιές π α ρ α δόσ εις συνεχίζεται και το έθιμο του σουβλιστού αρνιού
(«Πασχάτης» ή «Λαμπριώτης»).
Η δεύτερη ανάσταση λέγεται «Αγάπη» και «Διπλανάσταση». Κύριο γνώρισμά
της είναι το φίλημα της α γά πη ς, έθιμο πανελλήνιο π α λιότερα, που επενεργούσε
κατευναστικά στις μικροδιαφ ορές οι οποίες πολλές φ ορές χώ ριζαν τα άτομα της
ίδιας κοινότητας.
Χαρακτηριστικό των συναισθημάτων που κυριαρχούν τότε είναι και το μαρτυ-
ρούμενο σε παλαιότερους χρόνους έθιμο της αδελφ οποιίας, της δημιουργίας δη
λαδή α δελφ ικ ού δεσμού μεταξύ δύο ή περ ισ σ ότερω ν ατόμω ν. Ο θεσμός αυτός
έχει β α θύτα τες ρ ίζες στην ελληνική Α ρ χα ιό τη τα κ α ι δια τη ρ ή θ η κ ε έντο να κ α ι
στους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους, μέχρι τον 19ο αιώ να, όποτε ά ρ
χισε να υποχω ρεί. Η α δελφ ο π ο ιία όχι μόνο ανύψω νε τη φ ιλία σε δεσμό α δελ φ ι
κής αγάπης αλλά και δημιουργούσε τις ίδιες υποχρεώ σεις και τα ίδια δικαιώματα,
που πηγάζουν από τη σχέση μεταξύ πραγματικών αδελφών.
Ζωντανό πα σ χα λινό έθιμο που το συναντάμε σε πολλά μέρη είνα ι το κάψιμο
του Ιούδα, ενός α νθ ρ ώ π ινο υ ομοιώ ματος που συμβολίζει τον προδότη μαθητή.
Τον καίνε συνήθω ς τη νύχτα του Μ εγάλου Σ αββάτου ή στη Δ εύτερη Α νάσταση
στον περίβολο της εκκλησίας.
Ο εορτασμός του Π ά σ χα σ υνεχίζετα ι όλη την εβ δομ ά δα της Δ ιακαινησίμου,
που λέγεται «Α σ προβδόμαδο» κ α ι οι μέρες της «Λ αμπροήμερα». Α πό τα έθιμα
της εβδομάδας αυτής ιδιαίτερο ενδιαφ έρον παρουσιάζουν οι πομπικές περιφορές
εικονισμάτων γύρω από τα χω ρ ιά κ α ι τα αγροτικά τους όρια, με σκοπό την π ρ ο
στασία ζώων, ανθρώ πω ν και παραγωγής.
Τοπικό ενδ ια φ έρ ο ν πα ρ ουσ ιά ζουν «τα ρουσάλια», ένα είδος καλάντω ν που
τραγουδούν κ α ι χορεύουν οι νέο ι στα Μ έγα ρ α γυρίζοντας στα σπίτια την Τρίτη
της Δ ιακαινησίμου, κ α θώ ς κ α ι «ο χ ο ρ ό ς της Τ ρά τα ς» στην ίδ ια κω μόπολη, την
Τρίτη επίσης. Ξεχωριστό ενδιαφ έρον για τις αρχέγονες καταβολές του παρουσιά
ζει «ο χορός του κυρ-Βοριά» στην Κάρυστο την Πέμπτη, ο οποίος επαναλαμβάνε
ται και τις δύο επόμενες εβδομάδες, για εξιλέωση του ανέμου, για να σταματήσει
δηλαδή να φυσά ο επικίνδυνος άνεμος. Α νάλογο έθιμο έχουμε και στον Αρτεμώ-
νατης Σίφνου την περίοδο της Α ποκριάς, όπου μάλιστα τον χορό σέρνει πρώτος ο
ιερέας. Π ρόκ ειτα ι γ ια κ α τά λοιπα αρχαιότατω ν τελετών μαγικού περιεχομ ένου,
που απέβλεπαν να κινήσουν τον άνεμο ή, αντίθετα, να τον υποτάξουν. Χ αρακτη
ριστικά πα ρ α δείγμ α τα δίνει ο Ό μ η ρ ο ς στην Ιλιάδα (Ψ 192 κ.ε., όπου ο Α χιλλέας
προσκαλεί τους ανέμους γ ια να φουντώ σει η νεκρική πυρά του Π ατρόκλου) και
στην Ο δύσσεια (κ 19 κ.ε., όπου ο Α ίολος δένει τους ανέμους σε ασκί α πό δέρμα
163
βοδιού). Ο καθορισμός της Πέμπτης δεν είναι άσχετος με τη συνήχηση της ονομα
σίας της ημέρας αυτής με το ρήμα «πέφτει» (αναλογικός τρόπος σκέψης).
Ο εορτασμός της Ζω οδόχον Πηγής, την Παρασκευή της Διακαινησίμου, γίνεται
σε ξωκλήσια όπου υ π ά ρ χει αγίασμα, από το οποίο οι πανηγυριστές παίρνουν και
πλένονται για ίαση και προστασία. Τα αγιάσματα, δηλαδή πηγές ή πηγάδια με θαυ
ματουργά νερό, αποτελούν μια λατρευτική πραγματικότητα βασισμένη στη θρησκευ
τική πίστη και στη φυσική αλήθεια ότι το νερό είναι το πρωταρχικό και απαραίτητο
στοιχείο κάθε ζωής. Στη χριστιανική λατρευτική παράδοση τα νερά μπορεί να είναι
και μόνα τους αγιασμένα, αρκεί να ξεπήδησαν ή να στεγάστηκαν κάτω από εκκλη
σία, να ανοίχτηκαν από χέρ ια ασκητών, να κυλούν σε παραδοσιακούς θρησκευτι
κούς τόπους, να ανήκουν σε προσκυνήματα ή να στάζουν μέσα σε σπήλαια αγίων.
Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι μαγικοθρησκευτικοί τρόποι χρη
σιμοποίησής τους, οι οποίοι όχι σπάνια πλέκονται και με στοιχεία δεντρολατρίας.
Θ αυματουργά νερά υπήρχαν και στην Α ρχαιότητα- είνα ι χαρακτηριστική η μαρ
τυρία του Π αυσανία ότι στο μαντείο του Α πόλλω να στη Β οιω τία υπήρχε πηγάδι,
από το νερό του οποίου έκαναν τις μαντικές παρατηρήσεις.
Σημειώστε τα πιο γνωστά πασχαλινά σύμβολα (30 λέξεις περίπου). Θα βρείτε την απάντη
ση στο Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου.
Α πό του αγίου Γεωργίου μέχρι το τέλος της άνοιξης

Ο άγιος Γεώργιος (23 Α πριλίου) είναι α πό τους πιο δημοφιλείς και τραγουδη
μένους Αγίους. Η εορτή του θεω ρείται στο λαϊκό καλαντάρι ορόσημο μεταξύ χει
μώνα και καλοκαιριού, γ ι’ αυτό από τότε άρχιζαν οι συμβάσεις για την πρόσληψη
βοσκών και οι μισθώ σεις γ ια το κα λοκαιρινό διάστημα, που έφ ταναν μέχρι του
αγίου Δημητρίου.
Α πό τα πιο αντιπροσω πευτικά έθιμα της ημέρας είνα ι η πρ οσ φ ορ ά γαλακτε
ρών στους επισκέπτες κάθε στάνης και οι ζω οθυσίες που κάνουν οι κτηνοτρόφοι
πρ ος τιμήν του αγίου, τον οποίο θεω ρούν προστάτη τους. Ζ ω οθ υσ ίες συνηθίζο
νται σε πολλές γιορτές αγίων, καθώς και σε άλλες περιστάσεις (ιδιαίτερα γνωστή
περίπτωση αποτελεί το σφάξιμο πετεινού στα θεμέλια οικοδομής). Το έθιμο αυτό
συνεχίζει την παράδοση αρχέγονω ν λατρευτικών δοξασιώ ν, είνα ι επηρεασμένο
όμως και από χρισ τιανικές λατρευτικές συνήθειες. Σ τις π ερ ισ σ ότερες περιπτώ
σεις ο Ουσιαστικός χαρακτήρας έχει εξασθενήσει και η λατρευτική εκδήλωση πα
ρ ο υ σ ιά ζ ετα ι με μορφή σ υνεσ τία σ ης μεταξύ τω ν π α ν η γυ ρ ισ τώ ν με κ ρ έα τα τα
οποία έχουν προσφερθεί ως τάματα στον άγιο που γιορτάζει.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6
Ε ικόνα 7
Ευλογία προβάτων στην Α οή Γωνιά Χανίων την ημέρα της τοπικής γιορτής
του αγίου Γεωργίου (Φωτ. Γ.Ν. Αικατερινίδης, 1964)
Οι συναξαρικές διηγήσεις για τον άγιο Γεώργιο πολύ νω ρίς αναμείχθηκαν με

αρχαίους μύθους, όπω ς αυτός της απελευθέρω σης της Α νδρομέδας από τον Π ερ-
σέα. Χ α ρ α κ τη ρισ τικ ό δ είγμ α του συμφυρμού αυτού α π ο τελ εί το τρ α γο ύ δ ι της
δρακοντοκτονίας του αγίου, που διη γείτα ι το θαύμα το οποίο π α ρισ τάνετα ι στις
εικόνες του, όπου έφ ιππος σκοτώνει τον δράκοντα και α πελευθερώ νει την αρχο-
ντοπούλα που την είχαν πρ οσ φ έρ ει στο θεριό, προκειμένου να αφήσει ελεύθερο
το νερό γ ια ν α π ιε ι η π ο λ ιτεία . Η πα ρ άσ τασ η αυτή του δρ α κοντοκτόνου α γίου
αποτελεί ένα από τα πιο αγαπημένα θέματα της ελληνικής λαϊκής τέχνης.
Η Π ρω τομαγιά στον πα ραδοσια κό της εορτασμό συνδυάζει στοιχεία από α ρ
χαίες λατρείες της βλάστησης και από νεότερες γιορτές της άνοιξης. Τ όπος εορ
τασμού είναι η εξοχή, όπου παλιότερα συνήθιζαν να κυλιούνται πάνω στο χορτά
165
ΕΝΟΤΗΤΑ 6 .2
ρι και να πλένουν το πρόσω πό τους με μαγιάτικη δροσιά. Το πνεύμα της επαφής

με τη ζωντάνια της φύσης αντιπροσω πεύει σήμερα το μαγιάτικο στεφάνι, από άν
θη και π ρ α σ ιν ά δ ες μαζί κ α ι με ένα σκόρδο γ ια τη β α σκα νία κ α ι ένα α γκ ά θ ι για
εξουδετέρωση των εχθρών.
Κατά τόπους επιχω ρία ζα ν και ειδικότερα έθιμα, όπω ς, π.χ., στο Πήλιο, όπου
ομάδες μεταμφιεσμένων (Μ άηδες) έδιναν παράσταση που περιλάμβανε εικονικό
θάνατο και ανάσταση, στοιχεία που παραπέμ πουν στον ετήσιο μαρασμό της φύ
σης και στην αναζωογόνησή της.
Η Πρω τομαγιά θεω ρείται και ημέρα ευνοϊκή για μάγια, λόγω του ομόηχου των
λέξεω ν Μ άης κ α ι μα γεία . Τ ον μήνα αυτό α π ο φ εύ γ ο ν τα ι εθ ιμ ικ ά οι γά μ ο ι, μια
πρόληψη που φαίνεται να έχει τις ρίζες της στις ρω μαϊκές γιορτές που τελούνταν
την εποχή αυτή προς τιμήν των νεκρώ ν (Λ εμούρια και Ροζάρια).
Η μέρα της γιορτής της α γία ς Μ α ύρ α ς (3 Μ άίου), λόγω του φόβου που δημι
ουργεί η σύνδεση του ονόματος της αγίας με τη λέξη μαύρο (χρώμα δυσοίωνο και
πένθιμο), θεω ρείται αποφράδα, ακατάλληλη για κάθε είδους δουλειά.
Επικίνδυνη γ ια την πτώση χαλαζιού θεω ρ είτα ι η εποχικά κρίσιμη γιορτή του
αγίου Ιωάννου του Θεολόγου (8 Μ άίου), ο οποίος για τον λόγο αυτό προσωνυμεί-
ται και Χ αλαζάς. Για να μην πέσει χαλάζι τιμάται με α ρ γία και η γιορτή του αγίου
Χ ριστοφόρου (9 Μ άίου), ιδιαίτερα στον βορειοελλαδικό χώρο.
Η γιορτή των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (21 Μ άίου) συνδέεται κυρίως με το
θρακικό έθιμο των Αναστεναριών, τα οποία αποτελούν μια από τις πιο χαρακτηριστι
κές εκδηλώσεις της λαϊκής λατρείας. Το έθιμο είναι γνωστό περισσότερο από την
εντυπωσιακή πυροβασία των τελεστών αναστενάρηδων, υπάρχουν όμως και άλλες
ουσιώδεις φάσεις, και συγκεκριμένα τελετουργική ζωοθυσία και συνεχής εκστατικός
χορός από την παραμονή ήδη της γιορτής. Μελέτες και παρατηρήσεις συμφωνούν ότι
η ακάία των αναστενάρηδων και το γεγονός ότι δεν αισθάνονται πόνο στο πυροβάδι
σμά τους πρέπει να ερμηνευτούν ορθολογιστικά, σαν πολυδιάστατο φαινόμενο που
παράγεται σύμφωνα με γνωστούς νευροφυσιολογικούς και ψυχολογικούς νόμους.
Η γιορτή τχ\ςΑ ναλήψ εω ς -σ α ρ ά ν τ α μ έρες μετά το Π ά σ χ α - σ υ νδ έετα ι με το
πρώτο μπάνιο της χρονιάς, το οποίο όμως συνοδεύεται κα ι από πολλές, εθιμικού
χαρακτήρα, συνήθειες, που έχουν σχέση με τον αριθμό σαράντα, έναν αριθμό με
ιδιαίτερη λαογραφική σημασία. Μ παίνοντας στη θάλασσα οι κολυμβητές παίρ
νουν με τη φούχτα νερ ό από σαράντα κύματα, για να φ ύγει α πό πάνω τους κάθε
κακό, ή παίρνουν νερ ό από σαράντα κύματα και με αυτό ραντίζουν το σπίτι, για
να «αναληφθεί» κάθε κακό.
Ευρύτατα διαδεδομένο είναι και το έθιμο να παίρνουν οι κολυμβητές από τον
βυθό της θάλασσας μια πέτρα με βρύα («πέτρα μαλλιαρή») και να τη φέρνουν στο
σπίτι, επειδή θεω ρείται τυχερή, ότι φ έρνει ευτυχία. Η δοξασία αυτή πηγάζει από
τη στερεότητα της πέτρας, από τη βλάστηση που έχει πάνω της και από τη δύναμη
που α ποδίδετα ι στο θαλασσινό νερό, το οποίο, σύμφωνα με τον Ευριπίδη (Ιφιγέ
νεια εν Ταύροις, στ. 1193) «κλύζει πάντα τ’ ανθρώπω ν κακά». Η Πέμπτη της Ανα-
λήψεως λέγεται και Πληθερή ή Γαλατοπέφτη, επειδή τη μέρα αυτή οι κτηνοτρό-
φοι συνηθίζουν να προσφέρουν δω ρεάν το γάλα των ζώων τους.
166
ΕΝΟΤΗΤΑ 6 .2
ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 6
Η γιορτή της Π εντηκοστής συνδέεται με τη δοξασία ότι το Σάββατο της π α ρ α

μονής (Ψ υχοσάββατο του Μ άη) επιστρέφουν και πάλι στον Άδη περίλυπες οι ψυ
χές, οι οποίες ήταν ελεύθερες όλη την πασχαλινή περίοδο στον επάνω κόσμο. Χ α
ρακτηριστική είνα ι η απευχή: « Ό λ α τα Σ άββατα να ’ρθούν, να ’ρθούν και να π ε
ράσουν,/του Μάη το Ψ υχοσάββατο μην έρτει, μην περάσει». Χ αρακτηριστική εί
ναι και η δο ξα σ ία (Θ ρά κη ) ότι «οι ψ υχές αυτό το Ψ υχοσ ά ββα το δεν το θέλουν,
γιατί την αυριανή μέρα θα πά νε πίσω στον τόπο τους και θα κλειστούν μέσα και
θα κλαίνε. Α πό το Π άσχα μέχρι τη Γονατιστή είναι όξω. Κ άθονται απάνω στο δέ
ντρο και στα βλαστάρια του αμπελιού, γ ι’ αυτό δεν κόφτουν ως τότε βλαστάρια,
μήπως πέσουν οι ψ υχές που είναι καθισμένες πάνω σε αυτά και κλάψουν. Δεν ξε-
ραχνίζουν, για τί κι εκ εί κά θοντα ι οι ψ υχές κ α ι τα απλω μ ένα ρούχα της πλύσης,
ιδίως τα άσπρα, τα μαζεύουνε πριν βασιλέψει ο ήλιος, μην καθίσουνε τη νύχτα οι
ψυχές...». Η Κ υριακή της Π εντηκοστής λ έγετα ι Γ ονατιστή ή της Γ ονυκλισιά ς,
επειδή υ π ά ρ χει το έθιμο να είνα ι όλοι γονυκλινείς στην εκκλησία, γ ια να μη βλέ
πουν, όπως λέγεται, τις ψ υχές που περνούν από μπροστά τους.
Τις μέρες της Π εντηκοστής γίν ετα ι στο Μ εσ ολόγγι «το π α νη γύ ρ ι του Α'ί-Συ-
μιού», που α π ο τελεί εθιμική α ναπαράσ τασ η της π ο ρ εία ς των Ε ξοδιτώ ν το 1826
προς τη Μ ονή του Α γίου Συμεώ νος, 6 χιλιόμ ετρα β όρεια της Ιερ ά ς Πόλης. Έ ν α
από τα σ τοιχεία του πανηγυριού είνα ι κ α ι ο λεγόμενος «χορός του πεθαμένου»,
που α να π α ρ ισ τά φ όνο ενός Α ϊσυμιώ τη, μοιρολόγημα κ α ι ξα να ζω ντά νεμ ά του.
Έ χ ε ι δηλαδή ο χορός μορφή μιμοδράματος, με τους αυτονόητους συμβολισμούς
που έχουν και τα άλλα παρόμοια μιμοδράματα της ανοιξιάτικης περιόδου.
Ε ικόνα 8
«Αϊσνμιώτες» του Μεσολογγίου (Φωτ. Γ.Ν.Αικατερινίδης, 1964)
167
ΕΝ Ο Τ Η ΤΑ 6.2
Επισημάνετε τις πιο σημαντικές ανοιξιάτικες: α) εθιμικές εκδηλώ σεις και β) γιορτές και
έθιμα με εμφανή προχριστιανικό, παγανιστικό χαρακτήρα (50 λέξεις περίπου). Την απά
ντηση θα βρείτε στο Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου.
6.2.3 Γιορτές του καλοκαιριού

Ο ι γιορτές του καλοκαιριού περιλαμβάνουν μια σειρά από πανηγυρισμούς, κυ
ρίως σε ξωκλήσια, όπου συνδυάζεται το λατρευτικά στοιχείο και με παραδοσιακές
εμπορικές δραστηριότητες, όπως είναι οι ζωοπανηγύρεις, που και σήμερα εξακο
λουθούν σε αρκετά μέρη (Τ εγέα Αρκαδίας, Μυστράς, Χ αλκίδα, Καρδίτσα κ.ά.).
Α πό τις α ρχές του καλοκαιριού μέχρι τον Α ύγουστο

Η γιορτή του αγίου Ο νουφρίου (12 Ιουνίου) θεω ρείτα ι μικρογιορτή, όμως σε
ορισμένα μέρη δεν θερίζουν ούτε και αλωνίζουν την ημέρα αυτή, επειδή ο άγιος
Ρούφνης (δημώδες όνομα του Α γίου από παρετυμολογία) ρουφά τα στάχυα. Εθι
μική αποχή α πό ερ γα σ ίες τη ρ είτα ι κ α ι στη γιορτή του α γίο υ Ε λισ σ α ίο ν (14 Ιου
νίου), για να μην παθαίνουν λύσσα τα ζώ α (Αϊ-Λυσσαίας είναι η δημώδης ονομα
σία του Αγίου, από σύνδεση του ονόματος του με τη λύσσα).
Η γιορτή του Γενεοίου του αγίου Ιωάννη (24 Ιουνίου) α ποτελεί μία από τις με
γαλύτερες στο λαϊκό καλαντάρι, διότι συμπίπτει με τις θ ερινές τροπές του ήλιου,
γ ι’ αυτό η γιορτή λέγεται και του Αϊ-Γιάννη του Λ ιοτροπιού. Η γιορτή αυτή είναι
ταυτισμένη με τις φωτιές που ανάβονται την παραμονή κ α ι με πολύμορφες μαντι
κές πράξεις. Γι’ αυτό η μέρα λέγεται και του Αϊ-Γιαννιού του Φανιστή κα ι του Αϊ-
Γιαννιού του Ριζικάρη αντίστοιχα (ριζικάρης, γιατί φανερώ νει το ριζικό, την τύχη).
Ο ι φω τιές ανάβονται κατά γειτονιές, με ανταγωνιστική διάθεση, καθεμιά δη
λαδή θέλει να ανάψ ει τη μεγαλύτερη. Μ έσα ρίχνουν και παλιοσύνεργα της αγρο
τικής ζωής και του αγροτικού νοικοκυριού (πα λιά κ ο φ ίνια κ.λπ.), καθώ ς και το
μαγιάτικο στεφάνι. Μ ικροί και μεγάλοι πηδούν πάνω α πό τη φω τιά με ευχές για
καλή υγεία και απαλλαγή από το κακό, όπως (Σητεία Κρήτης): «Πηδώ τον χρόνο
τον παλιό και πάω στον πιο καλό».
ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 6
Ε ικόνα 9
Φωτιές του αϊ-Γιάννη στον Πειραιά (Φωτ. Γ.Ν. Αικατερινίδης, 1970)
Το άναμμα πυρών συνηθίζεται κ α ι σε πολλές άλλες γιορ τές και περιστάσεις.

Σε σχετικό Άτλαντα που έχει εκδώ σειτο Κέντρο Ερεύνης Ελληνικής Λ αογραφίας
της Ακαδημίας Α θηνών σημειώνονται στον οικείο χάρτη 38 περιπτώ σεις εθιμικών
πυρών, που κ α λύπτουν όλο σ χ εδ ό ν τον ισ τορικό ελληνικό χώ ρ ο κ α ι σε όλη τη
διάρκεια του χρόνου. Α πό τον ίδιο χάρτη φ α ίνετα ι η μεγάλη πυκνότητα των π υ
ρών της 23ης Ιουνίου.
Το έθιμο των πυρών είνα ι παλαιότατο, όπως δείχνει και σχετικός κανόνας της
εν Τρούλλω Ο ικουμενικής Συνόδου (η οποία λέγεται και Π ενθέκτη, το 691-692).
Ο κανόνας αυτός α π α γο ρ εύει τις φωτιές που άναβαν τότε κάθε νουμηνία (πρώτη
μέρα του μήνα) μπροστά στα εργαστήρια ή στα σπίτια και τις υπερπηδούσαν σύμ
φωνα με α ρ χα ίο, όπω ς α να φ έρ ετα ι, έθιμο («ας κ α ι υ περ ά λλεσ θα ί τινες κα τά τι
έθος αρχαίον επιχειρούσι»).
Από τους ποικίλους μαντικούς τρόπους της ημέρας γνωστότερος είναι ο λεγό
μενος «Κλήδονας» (από την α ρ χα ία λέξη κληόών = οιωνός). Σύμφωνα με το εθι
μικό τελετουργικό, την πα ραμ ονή της γιορτής οι κ οπέλες βάζουν σε ένα σταμνί
αμίλητο νερό και μέσα ρ ίχνει η καθεμιά ένα μικροαντικείμενο με ένα χαρακτηρι
στικό σημάδι το οποίο υποδηλώ νει την κάτοχό του. Σκεπάζουν έπειτα το δοχείο
με ένα κόκκινο πα νί, βάζουν πά νω μια κ λειδα ρ ιά δήθεν ότι το κλειδώ νουν (α π ’
αυτό η εσφαλμένη γρ α φ ή « κ λείδο να ς» ) κ α ι το α φ ή νουν όλη νύχτα έξω γ ια να
169
ΕΝΟΤΗΤΑ 6 .2
«αστρονομηθεί», όπως λέγεται, να υποσ τείτη μαγική επίδραση των άστρων. Την
επαΰριο μαζεύονται όλες οι κοπε'λες γύρω από το σταμνί και ένα π α ιδί του οποίου
ζουν και οι δύο γονείς (αμ φ ιθαλές) β γά ζει από το ν ερ ό ένα ένα τα αντικείμενα,
ενώ οι άλλοι τραγουδούν ένα αλληγορικό δίστιχο. Συνδέοντας κάθε φ ο ρ ά το πε
ριεχόμενο του δίστιχου με τον κάτοχο του αντικειμένου κάνουν προγνώ σεις. Στη
συνέχεια, με το νερό του Κλήδονα γίνονται και άλλου είδους μαντείες (καθρεπτο-
μαντεία, πηγαδομαντεία, μολυβδομαντεία κ.ά.· πβ. τους στίχους του Γ. Σεφέρη:
«Η Μ οίρα μας χυμένο μολύβι, δεν μπορεί να αλλάξει. Έ χ υ σ α ν τα μολύβια μέσα
στο νερό, κάτω από τα αστέρια κι ας ανάβουν οι φωτιές»),
Ο άγιος Ιωάννης λέγεται και Ριγανάς, γιατί την ημέρα αυτή συνηθίζουν να μαζεύ
ουν ρίγανη και άλλα αρωματικά φυτά ή φυτά που χρησιμοποιούν για μαγικοθεραπευ-
τικούς σκοπούς, όπως είναι ο λεγόμενος «αγιόγιαννος» ή «του Αϊ-Γιαννιού το βοτά
νι», με το οποίο λούζονται οι κοπέλες για να αποκτήσουν ωραία μαλλιά (Θράκη).
Ο α πό σ το λο ς Π έτρος, που γιο ρ τά ζετα ι μαζί με τον απόσ τολο Π αύλο στις 29
Ιουνίου, τιμάται με μεγάλο πανηγύρι στα Σπάτα της Αττικής σε ομώνυμο ξωκλήσι,
ένα υστεροβυζαντινό κτίσμα με ενδιαφέρουσα αρχαιολογική σημασία.
Ο εορτασμός π α ίρ ν ει μορφή δημοτελούς θυσιαστικής εκδήλωσης. Σφάζεται
δηλαδή μεγάλος α ρ ιθμ ός α πό βοοειδή που έχουν α γο ρ α σ τεί με κοινή εισφορά
των κατοίκων και από το κρέας τους γίνεται το λεγόμενο «στιφάδο του αγίου Π έ
τρου», το οποίο, αφού ευλογηθεί από τον ιερέα, διανέμεται στους πανηγυριστές.
Το ξωκλήσι, επειδή βρισκόταν στον χώ ρ ο του νέου α ερ ολιμ ένα , μετακινήθηκε
εξολοκλήρου το 1997 δυτικότερα κατά 330 μ. περίπου, ώστε να μην εμποδίζεται η
τέλεση του πανηγυριού.
Ε ικόνα 10
Το καθάρισμα των κρεμμνδιών για το «στιφάδο του αγίου Πέτρον» στα Σπάτα Αττικής
(Φωτ. Γ.Ν. Αικατερινίδης, 1971)
170
ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 6
Η γιορτή της κα ταθέσεω ς της εσθήτος της Π αναγίας στον να ό των Βλαχερνών
(2 Ιουλίου) λέγετα ι της «Π α ναγίας της Κ αψ οδεματούσας» ή με άλλες π α ρ εμ φ ε
ρείς ονομασίες, για τί συνδέεται με τιμωρία γεω ργώ ν που δεν σεβάστηκαν την εθι
μική α ργία της ημέρας.
Εθιμική α ρ γία επικρα τεί και στη γιορτή της αγίας Μ αρίνας (17 Ιουλίου). Τότε
γίνονται σε πολλά μέρη σ υνεσ τιά σ εις α πό το κ ρ έα ς ζώω ν, τα ο π ο ία έχουν προ-
σφερθεί ως τάματα στην εκκλησία. Σε αρκετά επίσης μέρη υ π ά ρ χει η παράδοση
ότι παλιότερα ερχόταν ένα ελάφι και προσφ ερόταν οικειοθελώ ς για θυσία προς
τιμήν της αγίας. Κ άποτε όμως οι πανηγυριστές δεν το άφησαν να ξεκουραστεί και
το θυσίασαν ιδρω μένο όπω ς ήταν α πό το τρέξιμο και από τότε δεν ξα να φ άνηκε
άλλη χρονιά. Ό μ ο ιε ς π α ρ α δ ό σ εις συνδέονται και με πολλές άλλες γιορτές, δ ια
σώζοντας ως ανάμνηση τη μαρτυρία για θυσίες που σήμερα δεν τελούνται.
Ο π ρ ο φ ή τη ς Η λίας (20 Ιουλίου) έχει π ά ρ ει στη νεοελληνική δοξασ ιολογία τη
θέση του υετίου Δ ιός κ α ι θ εω ρ είτα ι έφ ορος των βροντών κ α ι τω ν κεραυνώ ν. Γ ι’
αυτό την ημέρα της γιορ τή ς του συνη θίζοντα ι πα ρ ατηρ ή σ εις γ ια πρόβλεψ η των
καιρικών συνθηκώ ν. Η λαϊκή πα ρ ά δοσ η τον π α ρ ισ τά ν ει να τρ έχ ει στους ο υ ρ α
νούς με ά μ α ξα και να καταδιώ κει τον Διάβολο. Λαϊκή επίσης παράδοση δικ α ιο
λογεί γιατί τα ξω κλήσια του βρίσκονται πάνω σε κορυφές βουνών. Λ έγεται δηλα
δή ότι ο προφήτης Η λίας ήταν ναυτικός, κάποτε όμως αποφάσισε να πά ει να ζήσει
σε μέρος που δεν θα ήξεραν τι είναι θάλασσα και τι καράβια. Έ β α λ ε λοιπόν στον
ώμο του ένα κ ουπί και προχω ρούσε ρωτώντας τους χω ρικούς τι είνα ι αυτό. Ό σ ο
του έλεγαν «κουπί» τραβούσε ψηλότερα, μέχρις ότου έφτασε σε κορυφή βουνού
και εκεί οι ά νθρω ποι στην ερώτησή του απάντησαν ότι είναι ξύλο. Κατάλαβε τότε
ότι αυτοί δεν είχαν δει ποτέ τους θάλασσα και εγκαταστάθηκε εκεί. Σχετικές με
λέτες έχουν δ είξ ει άτι αυτή η νεοελληνική παράδοση αποτελεί μεταπλασμό γνω
στής αρχαίας διήγησης, που α να φ έρ ει ο Ό μ η ρ ος στην Ο δύσσεια (λ 121 κ.ε.).
Η αγία Π α ρα σ κευή (26 Ιουλίου) τιμάται ιδιαίτερα ως αγία που προστατεύει τα
μάτια, μια δοξασία που πηγάζει από το συναξάρι της (όταν ο αρχηγός των βασανι
στών ετοίμαζε να της ρίξει λάδι, έπεσε στα μάτια του μια σταγόνα και τον τύφλω
σε, τον θεράπευσε όμως αμέσως η αγία). Σε ορισμένες παραδόσεις η αγία παρου
σιάζεται και ως δρακοντοκτόνος, σύμφωνα και πάλι με συναξαρικές διηγήσεις.
Ο άγιος Π αντελεήμω ν (27 Ιουλίου) θεω ρ είτα ι ότι θ ερ α π εύ ει κάθε αρρώ στια,
όπως δείχνει και η παροιμ ία «Κουτσοί, στραβοί στον άγιο Παντελεήμονα». Ε ίναι
εδώ φανερή η σημασία που μπορεί να έχει το όνομα ενός αγίου για την ιδιαίτερη
θέση του στη λαϊκή δοξασιολογία.
Δ ρ α σ τη ρ ιότη τα 4/Κεφάλαιο 6
Πού οφείλεται η ιδιαίτερα σημαντική θέση που έχει στο λαϊκό καλαντάρι η γιορτή του Γε-
νεσίουτου αγίου Ιωάννη; (25 λέξεις). Η δική μας απάντηση δίνεται στο Παράρτημα, οτο
τέλος του κεφαλαίου.
I 171
ΕΝ Ο Τ Η Τ Α 6.2
Α πό 1η Α υγουστου μέχρι το τέλος του κ α λ ο κ α ι ρ ι ο ύ

Ο Α ύγουστος εκθειά ζετα ι στις πα ροιμ ίες κ α ι στα τρ α γούδια ως ο πλουσιότε
ρος μήνας σε α γα θά («Αύγουστε, καλέ μου μήνα, να ’σουν δυο ψορές τον χρόνο»),
αλλά και ως μήνας που πρ ο α γγέλ λ ει τον ερχομό του χειμ ώ να («Α πό Α ύγουστο
χειμώνα...»). Γ Τ αυτό η 1η Αυγούστου θεωρείται, κατά κάποιον τρόπο, ως η αρχή
μιας νέα ς χρονικ ή ς π ερ ιό δο υ και σ υνοδεύ ετα ι με σ χετικ ά έθιμα, όπω ς είνα ι το
άναμμα πυρώ ν την παραμονή και η υπερπήδησή τους με ευχές για το καλό, όπως
και στις άλλες παρόμοιες πυρολατρικές εκδηλώσεις.
Ο ι πρ ώ τες μέρες του Α υγούστου (6 ή 12) λέγο ντα ι δρ ίμ ες κ α ι στη διά ρ κεια
τους απαγορεύεται το πλύσιμο ρούχων ή το κόψιμο ξύλων, γιατί, όπω ς πιστεύεται,
σαπίζουν. Το ίδιο συμβαίνει και με τις πρώτες μέρες του Μ αρτίου. Α πό την 1η Αυ
γούστου αρχίζουν και τα λεγόμενα «μερομήνια». Ε ίνα ι μετεω ρολογικές παρατη
ρήσεις που γίνονται κάθε μέρα για την πρόγνωση του καιρού όλο τον χρόνο.
Η εορτή της Μ εταμορφώ σεω ς τον Σω τήρος (6 Αυγούστου) συνδέεται με το έθι
μο ν α φ έρνουν οι γ ε ω ρ γ ο ί τα π ρ ώ τα σταφ ύλια της χ ρ ο ν ιά ς στην εκκλησ ία και,
αφού ευλογηθούν με ειδική ευχή, να διανέμονται στο εκκλησίασμα. Στο έθιμο αυ
τό ε π ιζ ε ί η σ υνή θ εια τω ν α π α ρ χώ ν της Α ρ χα ιότη τα ς, η π ρ ο σ φ ο ρ ά δηλαδή των
πρώ τω ν καρπώ ν στους θεούς, για να τους ευχαριστήσουν γ ια την πα ραγω γή και
να τους πα ρακα λέσ ουν γ ια καλή υγεία . Γ ενικότερα, α π α ρ χ ές συνηθίζονται και
σήμερα κυρίω ς στη βόρεια Ελλάδα, όπου κατασ κευάζουν μια κουλούρα από το
πρώ το σιτάρι της χρονιά ς και την αφήνουν στη βρύση του χω ριού, ως προσφορά
στο στοιχειό που οικεί σε αυτήν.
Εικόνα 11 Ε ικό να 12
Ευλογία σταφυλιών στη γιορτή' της Μ ετα Προσφορά στη βράση κουλουράς από το
μορφώσεως (Ζαρός Ηρακλείου Κρήτης, πρώτο σιτάρι της χρονιάς (ΑγριανήΣερρών,
Φωτ. Γ.Ν. Αικατερινίδης, 1964) Φωτ. Γ.Ν. Αικατερινίδης, 1967)
172
ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 6
Η γιορτή της Π αναγίας (Κοίμησις Θ εοτόκον, 15 Αυγούστου) είναι από τις μεγα
λύτερες και στο λαϊκό καλαντάρι, με πλήθος τοπικώ ν εορτασμών, ιδιαίτερα στον
νησιωτικό χώρο (Τήνος, Λέσβος, Π άρος κ.ά.). Α πό την τοποθεσία όπου βρίσκεται
η εκκλησία, ή από σχετικές πα ραδόσ εις κ.λπ., προέρχονται και πολλές προσω νυ
μίες της Π αναγίας, όπως Αμπελακιώτισσα, Καταπολιανή, Φανερωμένη κ.λπ.
Σε πολλά μέρη συνηθίζεται να στολίζουν Επιτάφιο για την Π αναγία, με ολονύ-
κτια α γρυπνία και π ερ ιφ ο ρ ά του γύρω από την εκκλησία. Τ ις μέρες του Δ εκαπε-
νταύγουστου βγαίνουν στην Κ εφαλλονιά (στο Μ αρκόπουλο και στα Α ργίνια) τα
«Φιδάκια της Π αναγίας». Π αρουσιάζονται δηλαδή τότε στην εκκλησία και στους
γύρω χώρους μικρά και ακίνδυνα φίδια, που αποτελούν αντικείμενο λατρευτικής
εκδήλωσης των πανηγυριστώ ν. Τ ονίζεται έτσι και στην περίπτω ση αυτή ότι στην
εθιμική θρησκευτική σ υμ περιφ ορά κ υριαρχούν πολλές φ ο ρ ές α ρ χέγ ο νες δ ο ξ α
σίες, που αποτελούν θεμέλιο της λαϊκής λατρείας.
Ο άγιος Φανούριος (27 Αυγούστου), από παρετυμολογική σύνδεση του ονόμα
τος του με το ρήμα φανερώ νω, θεω ρείται ότι φ έρνει σε φως τα χαμένα αντικείμε
να, π ρ έπ ει όμως να κατασκευάσουν μια π ίτα («φανουρόπιτα») για την ψυχή της
μάνας του, η οποία, σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες, ήταν αμαρτωλή.
Η αποτομή της κεφ α λή ς του α γίου Ιω άννου του Π ροδρόμ ου (29 Α υγούστου)
θεωρείται από τις μεγαλύτερες γιορτές («τ’ άί-Γιαννιού του Α ποκεφαλιστή») και
τιμάται με εθιμική α ρ γία και με αυστηρότατη νηστεία. Ιδιαίτερα αποφεύγεται οτι
δήποτε θυμίζει τον αποκεφαλισμό του αγίου (καρπούζι, μαύρα σταφύλια, ακόμη
και πιάσιμο μαχαιριού).
Ο άγιος την ημέρα αυτή λατρεύεται ιδιαίτερα ως προστάτης κατά της ελονοσίας,
πιστεύεται όμως ότι τιμωρεί με θέρμη (πυρετό) όσους δεν τιμούν τη μνήμη του. Στις
συνήθειες και στις δοξασίες αυτές οφείλονται και τα πολλά ονόματα του αγίου στη
γιορτή αυτή: Αποκεφαλιστής, Νηοτευτής, Νηστικός, Θερμολόγος, Ριγολόγος κ.ά.
Η 31η Αυγούστου θ εω ρείτα ι σε ορισμένα μέρη (Κως κ.ά.) σαν κλειδοχρονιά,
επειδή από την επομένη α ρ χίζει το νέο εκκλησιαστικό έτος. Γι’ αυτό έχουμε και
πάλι εθιμικές πυρές, που συνήθως συνοδεύουν τα διαβατήρια έθιμα, έθιμα δηλα
δή που σηματοδοτούν τη μετάβαση σε μια νέα χρονική περίοδο.
Δ ρ α σ τη ρ ιό τ η τα 5/Κεφ άλαιο 6
Το έθιμο της ευλογίας των σταφυλιών στις εκκλησίες στις 6 Αυγούστου ποιου αρχαίου
εθίμου αποτελεί συνέχεια; (30 λέξεις). Η δική μας απάντηση δίνεται στο Παράρτημα, στο
6.2.4 Γιορτές του φθινοπώρου

Το φ θινόπω ρο είναι η εποχή της σποράς, γ ι’ αυτό πολλές εθιμικές εκδηλώσεις
έχουν άμεση σχέση με την αγροτική αυτή δραστηριότητα, η οποία ήταν βασική για
τη ζωή της παραδοσιακής οικογένειας.
173
ΕΝ Ο ΤΗ Τ Α 6.2
Α πό 1η Σ επτεμβρίου μέχρι των Ταξιαρχώ ν

Η 1η Σεπτεμβρίου, κοινώ ς Π ρω τοσ τα υριά , από το 312 ορίστηκε ως αρχή του
θρησκευτικού έτους (αρχή της Ινδίκτου) και έτσι πα ίρνει μορφή πρω τοχρονιάς με
ανάλογα έθιμα.
Στον Π όντο, π.χ., π ρ ό σ εχα ν το καλό π ο δ α ρ ικ ό κ α ι στη Ρ όδο κρεμούσ αν στο
μεσαίο δοκά ρι του πα ρα δοσ ια κ ού σπιτιού ένα σακουλάκι με σιτάρι κ α ι άλλους
καρπούς που το ονόμαζαν αρκιχρονιά. Α ρ κ ιχρονιά λένε και στην Κω μια αρμα
θιά από ρόδι, σταφύλι, κυδώνι, σκόρδο και φύλλα από τον πλάτανο του Ιπποκρά
τη. Π ρ ω ί π ρ ω ί την 1η Σ επτεμβρίου ρίχνουν την πα λιά α ρ κ ιχ ρ ο νιά στη θάλασσα
και παίρνουν νερό από σαράντα κύματα, με το οποίο, επιστρέφοντας σπίτι, ραντί
ζουν όλους τους χώρους του. Την καινούρια α ρκιχρ ονιά τοποθετούν στο εικονο
στάσι ως σύμβολο καλής υγείας και πλούσιας παραγω γής.
Ποιμενική είναι η γιορτή του αγίου Μ άμαντος (2 Σεπτεμβρίου), γ ι’ αυτό και τιμά-
ται με προσφορές ζώων, με τα οποία παρασκευάζεται φαγητό για τους πανηγυρι
στές. Ιδιαίτερη διάδοση έχει η λατρεία του αγίου στην Κύπρο, όπου και υπάρχει η
λάρνακα του λειψάνου του, στον ναό του στη Μόρφου. Κυπριακή παράδοση αναφέ
ρει ότι κάθε χρόνο στο πανηγύρι του ο άγιος έστελνε εφτά αγρινά (αγριοκάτσικα)
για να τα θυσιάσουν και να φάνε οι πανηγυριστές. Στο «Αγιασματάριον» της Εκκλη
σίας υπάρχει «Ευχή εις κτήνη του αγίου Μ εγαλομάρτυρος Μάμαντος», που λέγεται
για προστασία των ζώων («και όστις... επικαλέσηται το όνομά σου, Κύριε ο Θεός
ημών, και μνησθείη του ονόματος του δούλου σου Μάμαντος, μη επέλθη επί την ποί
μνην αυτού ή την αγέλην των βοών αυτού διαβολική συμφορά ή άλλη τις νόσος»).
Το Γενέθλιον της Θ εοτόκου (8 Σεπτεμβρίου) τιμάται με α ρ γία και εκπλήρωση
ταμάτων για υγεία (ξαγρύπνιες, εγκοιμήσεις σε εκκλησίες κ.ά.).
Η εορτή της Υψώσεως του Τ ιμ ίο υ Σ τα υ ρ ο ύ (14 Σ επ τεμ β ρ ίο υ) είνα ι μέρα νη
στείας. Ο ι γεω ρ γο ί πηγαίνουν στην εκκλησία γ ια ευλογία σπάρο α πό αυτόν που
θα χρησιμοποιήσουν στη σπορά που σε λίγο αρχίζει. Στις εκκλησίες επίσης γίνε
τα ι διανομή βασιλικού κ α ι με αυτόν οι γυνα ίκ ες πα ρασ κευά ζουν το νέο προζύμι
της χρονιάς.
Τη μέρα αυτή γινόταν παλιότερα στην Α ίγινα ο Λ ειδινός, μια μιμητική παρά
σταση με μοιρολόγημα δήθεν ενός πεθαμένου. Λ έγεται ότι η παράσταση συμβόλι
ζε το απογευματινό φαγητό (δειλινό-Λ ειδινός, κατά μετάθεση) που από τη μέρα
αυτή σταματούσε, αφού οι μέρες αρχίζουν να μικραίνουν. Ε ίνα ι όμως προφανές
ότι η παράσταση είχε βαθύτερο συμβολισμό, όπω ς και τα άλλα μιμοδράματα της
α νοιξιάτικης περιόδου, την προσ δοκία δηλαδή της α να γέννη σ ης της φύσης που
από τον Σεπτέμβριο α ρ χίζει να μαραίνεται. Χ αρακτηριστικοί άλλωστε είναι και
οι αλληγορικοί στίχοι:
Ή ρθε η ώρα να μ ά ς φύγεις,

πάαινε εις το καλό
και μ ε το κα λό να έρθεις
κι όλους να μ α ς βρεις γερούς.
174
ΕΝΟΤΗΤΑ 6.2
........ — ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 6
Η γιορτή του αγίου Δ ημητρίου (26 Οκτωβρίου) θεω ρείται στο λαϊκό καλαντάρι
αρχή του χειμερινού εξαμήνου, όπως αντίστοιχα, από του αγίου Γεωργίου θεω ρεί
ται ότι αρχίζει το καλοκαιρινό. Γ ι’ αυτό, από παλιά συνήθεια, τη μέρα αυτή άρχιζαν
οι νέες γεω ργικές και κτηνοτροφικές μισθώσεις και συμφωνίες ή έληγαν οι παλιές.
Ως εναρκτικό όριο του χειμώνα, η γιορτή συνοδεύεται και από ανάλογα έθιμα.
Στη Θ ράκη, π.χ., π ερ ιέφ ερ α ν μια εικονική καμήλα από μεταμφιεσμένους, τη λε
γάμενη «Τζαμάλα», από σπίτι σε σπίτι, όπου έδιναν μιμητικές παραστάσεις με κυ
ρίαρχο στοιχείο τον θάνατο και την ανάσταση. Το στοιχείο της μεταμφίεσης και ο
χρόνος των πα ρασ τάσ εω ν, σε εποχή δηλαδή σ ποράς, δείχνουν ότι κ α ι οι π α ρ α
στάσεις αυτές δεν είχαν μόνο ψ υχα γω γικό σκοπό αλλά κ ά π ο ια βαθύτερη σημα
σία, που ήταν και πάλι η ευετηρία.
Η μέρα της ανακομιδής των οστών του αγίου Γεωργίου (3 Ν οεμβρίου) λέγεται
«του Σ π οριά ρη» ή «Μ εθυστή», επειδή τότε σε πολλά μέρη α ρ χίζει η σ πορά και
δοκιμάζουν τα κρασιά της νέα ς σοδειάς.
Η γιορτή των Ταξιαρχώ ν (8 Ν οεμβρίου) σ υνδέεται ιδια ίτερα με δύο τοπικούς
εορτασμούς, στη Σύμη, όπου υπά ρχει το Μ οναστήρι του Πανορμίτη, και στον Μα-
νταμάδο της Λέσβου, όπου υπάρχει επίσης μοναστηριακή εκκλησία με ανάγλυφη ει
κόνα του Ταξιάρχη Μ ιχαήλ, η οποία, σύμφωνα με την παράδοση, κατασκευάστηκε
με λάσπη ζυμωμένη με το αίμα των καλογέρων της μονής που έσφαξαν αλλόπιστοι.
Στη Σύμη ο Τ αξιάρχης τιμάται ως προστάτης των ναυτικών και του προσφέρο-
νται τάματα από όλη την Ελλάδα. Μ ερικά μάλιστα από αυτά ρίχνονται στη θάλασ
σα, με τη βεβαιότητα ότι τα κύματα θα τα οδηγήσουν στον Πανορμίτη. Στον Μαντα-
μάδο τιμάται την Κυριακή των Μ υροφόρων, επέτειο-ημέρα των εγκαινίω ν της εκ
κλησίας του, με μεγαλοπρεπή ταυροθυσία που παίρνει πανλεσβιακό χαρακτήρα.
Από του αγίου Μ ηνά μέχρι τα τέλη Νοεμβρίου

Ο ά γιος Μ ηνάς (11 Ν οεμ βρίου) - α π ό σύνδεση του ονόμ ατος του με το ρήμα
μηνώ - θεω ρείτα ι μηνυτής κάθε α δικ ία ς και ακόμη ότι μηνά, δηλαδή φανερώ νει,
τα κλοπιμαία. Στη δοξα σ ία αυτή είνα ι προφ α νές ότι συντελεί και η αγιογραφική
παράσταση του αγίου, ο οποίος έφιππος μπορεί να καταδιώ κει κάθε κακό. Γ ι’ αυ
τό τον επικαλούνται οι βοσκοί, για να βρουν τα ζώα που έχουν χάσει. Την ίδια μέ
ρα της γιορτής του, για προφύλαξη των ζώων από τον λύκο, δένουν τα ψ αλίδια με
κλωστή, για να είναι και το στόμα του λύκου κλειστό (αναλογική μαγεία).
Από τη γιορτή του αγίου Φ ιλίππου (14 Ν οεμβρίου) α ρ χίζει η 40ήμερη νηστεία
για τα Χριστούγεννα, η οποία λέγεται Μικρή Σαρακοστή (κατ’ αντιδιαστολή προς
τη νηστεία για το Π ά σ χα ) ή Σ αρανταήμερο, και η γιορτή του αγίου Μ ικρή Α π ο
κριά. Η μέρα είνα ι εργάσιμη, χω ρίς αυτό να θεω ρείτα ι αμάρτημα, για τί η σπορά
έχει ήδη αρχίσ ει και οι μέρες είναι κρίσιμες για τους αγρότες.
Σύμφωνα με την πα ράδοση , ο ά γιος ήταν ένας φτω χός γεω ρ γός, που όλη την
ημέρα δούλευε στο χω ράφ ι του και το βράδυ, επιστρέφοντας σπίτι του, δεν δίστα
σε να σφάξει το μοναδικό βόδι του και να μοιράσει το κρέας στους φτωχούς, για
να αποκρέψουν και αυτοί. Το πρω ί όμως βρήκε και πάλι το βόδι του ζωντανό.
175
ΕΝ Ο ΤΗ ΤΑ 6.2
Η γιορτή των Εισοόίω ν της Θ εοτόκου (21 Ν οεμ βρίου) α π ο τελ εί σταθμό στην
π ερ ίο δ ο της σποράς. Η μέρα αυτή λέγετα ι της Π α ν α γία ς της Μ εσοσπορίτισσας,
επειδή στα περ ισ σ ότερα μέρη ο ι γεω ρ γο ί έχουν ήδη σ π είρ ει τα μισά τους χω ρ ά
φια. Λ έγεται και Π ολυσπορίτισσα από το έθιμο να τρώ γουν βραστά πολυσπόρια
(μείγμα α πό όλα τα γεω ρ γικ ά προϊόντα του σπιτιού), γ ια να είνα ι πλούσια η π α
ραγωγή από τη νέα σπορά.
Ο ά γιο ς Σ τυ λ ια ν ό ς (26 Ν οεμ βρίου) τιμ ά τα ι α π ό τις μητέρες με α ρ γ ία κ α ι με
πρ οσ φ ορ ά βρασμένου σιταριού που έχει ευλογη θεί στην εκκλησία (εορταστικά
κόλλυβα), «για να στυλώνουν τα παιδιά» (σύνδεση του ονόματος του αγίου με το
ρήμαστυΑώνω = στερεώνω).
Η γιορτή, τέλος, του αγίου Ανόρε'α (30 Ν οεμβρίου), α πό παρετυμολογική και
εδώ σύνδεση του ονόματος του με το ρήμα αντρειώνω, θεω ρείται η ημέρα από την
οποία α ρχίζει το κρύο να αντρειώνει. Π ιστεύεται ακόμη ότι ο ά γιος αντρειώ νειτα
σπαρτά, τα μεγαλώ νει, γ ι’ αυτό και βράζουν πολυσπόρια, όπω ς συνηθίζεται και
στα Ε ισόδια της Θεοτόκου. Έ θ ιμ ο επίσης της γιορτής είναι να κάνουν οι νοικοκυ
ρές τηγανίτες, «για να μην τρυπήσει το τηγάνι τους». Γ ι’ αυτό ο άγιος προσωνυμεί-
ται και Τρυποτηγανάς.
Ποιος είναι ο σκοπός των πολυσπορίων που βράζονται οτη γιορτή των Εισοδίων της Θεο
τόκου στις 21 Νοεμβρίου; (30 λέξεις). Η δική μας απάντηση δίνεται στο Παράρτημα, στο
Εικόνα 13
Ευλογία βρασμένου σιταριού στη γιορτή' του αγίου Στυλιανού

(Βώλακας Δράμας, Φωτ. Γ.Ν. Αικατερινίδης, 1964)
176
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6
Σχολιάστε σε 150 λέξεις το ακόλουθο απόσπασμα από ένα κείμενο που αφορά «τα κάλα
ντα στην Αθήνα», όπου ο συγγραφέας εκθέτει τον προβληματισμό του σχετικά με τον χα
ρακτήρα της αγυρτίας (επετείας) που έχει πάρει στην πρωτεύουσα, και κατ’ επέκταση και
στα άλλα μεγάλα αστικά κέντρα, το γνωστό αυτό έθιμο του Δωδεκαημέρου.
...Κανείς δ εν π α ρ α βλέπ ει τη ν «κ α τά χ ρ η σ η », π ου έ χο υ ν κάμει τα τελευτα ία χρ όνια και στο
έθιμο το ύ το τη ς «ε υ χε τικ ή ς α ν α γ γ ε λ ία ς » τω ν Γιορτώ ν. Ο έμ μ εσ ο ς σ κ ο π ό ς τη ς επ α ιτεία ς
(quete) π ου δ εν έλειψ ε π ο τέ α πό το υ ς «α γυ ρ μ ο ύ ς » ό λω ν τω ν λα ώ ν και τω ν επ ο χώ ν, έγινε
τώρα άμεσος. Το έθιμο μπήκε σ τη ν υπηρεσία του κέρδους. Μ ικρογραφ ίες τάσεων, που δεν
τις α π ο φ εύ γε ι ο ύ τε ο ε π ίσ η μ ο ς Τ ο υ ρ ισ μ ό ς ... Π λά ι σ τα πα ιδιά ξ ε φ ύ τρ ω σ α ν μ ’ ε π ίμ ο ν ο ν
ανταγωνισμό οι μεγά λοι, τα Σω ματεία, οι Σύ λλο γο ι, οι Ο μά δες τω ν δυστυχώ ν. Τα γραφικά
παιδικά όρ γα να της α πλή ς υπ όκρο υσ ης σ το ζω ντα νό λ ό γ ο (το τρίγω νο , π ου κά ποτε ήτα ν
σήμαντρο, και το τουμπελέκι) καλύφτηκαν από τα μηχανοκίνητα γραμμόφ ω να και τις θορυ
βώδεις ορ χήσ τρες. Ο λ ό γ ο ς υποχώ ρησε σ το μέλος. Ο κίνδυνος για το ν αφ ανισμό τω ν παι
δικών κα λά ντω ν είναι μ ε γα λύ τε ρ ο ς τώρα, από το ν κακό α ντα γω νισμό τω ν ενήλικων, παρά
από την αδιαφορία του κοινού... (Λουκάτος, 1984, σ. 50).
I 177
Σύνοψη
Α κολουθώ ντας τη ν η μερολογια κή σειρά, π ερ ιγρ ά φ τη κ α ν, α να λύθη κ α ν και
ερμηνεύτηκαν κατά π ερ ίπ τω σ η χα ρ α κ τη ρ ισ τικ ές γιο ρ τές τη ς λα ϊκ ή ς λατρείας
σύμμεικτου χριστιανικού και παγανιστικού χαρακτήρα, με το εθιμολογικό τους
πλαίσιο και τη δοξασιολογία που υποβάλλει την εθιμολογία αυτή.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Α πάντηση στην Άσκηση Αυτοαξιολόγησης
Ά σκηση Α υ τοα ξιολόγη σ η ς 1
Αντιστοιχία εθιμικών εκδηλώσεων και των τόπων, με τους οποίους συνδέονται:

Αλευρώματα - Γαλαξίδι
Βλάχικος γάμος - Θήβα
Γέροι και Κορέλες - Σκύρος
Καλόγερος - Θράκη
Καρναβάλια - Σοχός
Κούλουμα - Αθήνα
Του Κουτρούλη ο γάμος - Μεθώνη
Μπούλες — > Νάουσα
Μπουρανί - Τύρναβος
Ομιλίες -* Ζάκυνθος
Δραστηριότητα 1
Το γεγονός αυτό οφείλεται στον αρχικό συνεορτασμό της Γέννησης και της Βάπτισης του
Χριστού στις 6 Ιανουάριου μέχρι τον 4ο αιώνα, οπότε τα Χριστούγεννα αρχίζουν να γιορ
τάζονται χω ριστά στις 25 Δεκεμβρίου, που μέχρι τότε ήταν μέρα αφιερωμένη στα γενέ
θλια του Μίθρα, του αήττητου Ηλίου (dies natalis Solis Invicti). Η αρχική όμως ενότητα των
δύο μεγάλων δεσποτικών εορτών τηρήθηκε εθιμικά στο σημερινό Δωδεκάμερο και έτσι η
περίοδος αυτή παίρνει ενιαίο εορταστικό χαρακτήρα.
Κοινά έθιμα είναι τα κάλαντα καθώς και τα γιορταστικά ψωμιά, δηλαδή το Χριστόψωμο, η
Βασιλόπιτα και η «Φωτίτσα» τα Θεοφάνια. Κοινή επίσης είναι για όλο το διάστημα η δοξα
σία για τους καλικάντζαρους, καθώς και η πίστη στη δύναμη της φωτιάς να εξουδετερώ
νει το κακό, γ ι’ αυτό και παρέμενε όλο αυτό το γιορταστικό Δωδεκαήμερο άσβεστο το οι
κογενειακό τζάκι.
Δ ραστη ριότητα 2
Κύρια πασχαλινά σύμβολα είναι το κόκκινο αυγό, ο αμνός και το άγιο Φως. Σε αυτά μπο
ρούν να προστεθούν οι λαμπριάτικες κουλούρες και οι θόρυβοι (κωδωνοκρουσίες, πυρο
τεχνήματα κ.λπ.). Καθένα από αυτά τα σύμβολα συνεχίζει αρχαιότατη παράδοση με ρίζες
προχριστιανικές, έχουν όμω ς και αυτά ενταχθεί στο εθιμικό τελετουργικό παίρνοντας
μορφή χριστιανική.
179
α) Οι μεταμφιέσεις της Αποκριάς, όπως και οι ανάλογες του Δ ωδεκαημέρου, διασώζουν

αρχαιότατη, προχριστιανική παράδοση και συνδέονται με τον διονυσιακό λατρευτικό κύ
κλο, όπου επίσης υπήρχε το στοιχείο της μεταμφίεσης. Ενδιαφέρον είναι ότι εκτός από
τις δωδεκαμερίτικες και τις αποκριάτικες, μεταμφιέσεις συνηθίζονται περιστασιακά και σε
άλλες π εριπτώ σ εις κατά τη δ ιά ρκεια του χρόνου, ό πω ς είναι οι Μ ά η δ ες το υ Πηλίου. 0
σκοπός τους είναι σχεδόν πάντοτε ευετηρικός, αποβλέπουν δηλαδή ατην καλή υγεία και
στην π λού σ ια π αρ αγω γή. Σε π ερ ίο δ ο επίσης ανομβρία ς κάλυπταν ένα π α ιδ ί με χλωρά
κλαδιά και το γύριζαν από σπίτι σε σπίτι καταβρέχοντάς το, για να π ρ οκλη θεί βροχή με
τον τρόπο αυτόν (αναλογική μαγεία).
β) Οι εορτασμοί της Πρωτομαρτιάς και της Πρωτομαγιάς είναι καθαρά προχριστιανικοί.
Ο εορτασμός της Πρωτομαρτιάς συνδέεται με τη θέση του Μάρτη σαν πρώτου μήνα στο
ρωμαϊκό ημερολόγιο, ενώ ο εορτασμός της Πρωτομαγιάς στην παραδοσιακή του μορφή
φέρνει τον άνθρωπο σε επαφή με τη φύση, από την οποία θέλει να αντλήσει δύναμη και
υγεία. Η σύνδεση εξάλλου του Μάη με τα Λεμούρια και τα Ροζάρια, που ήταν γιορτές του
ρωμαϊκού ημερολογίου προς τιμήν των νεκρών, καθώς και η παρετυμολογική σύνδεση
του Μάη με τη μαγεία δημιούργησαν για όλο τον μήνα μεταφυσικές ανησυχίες στον λαό,
ο οποίος εκτός άλλων προφυλάξεων αποφεύγει τότε την τέλεση γάμων.
Η ιδιαίτερη θέση που έχει η γιορτή του Γενεσίου του άγιου Ιωάννη στο λαϊκό καλαντάρι
οφείλεται στο γεγονός ότι συμπίπτει με τις θερινές τροπές του ήλιου. Έτσι τα έθιμα της
ημέρας παίρνουν μορφή διαβατήριων τελετών, τελετών δηλαδή που γίνονται κατά τη με
τάβαση από μια περίοδο ή κατάσταση σε μια άλλη. Γιατις φωτιές που ανάβονται τότε έχει
δοθεί η ερμηνεία ότι είναι πυρ ολα τρικά ενισχυτικές του ζω ογόνου ηλιακού φωτός, το
οποίο, κατά τις λαϊκές δοξασίες, στις τροπές του ήλιου ταλαντεύεται ανησυχητικά. Προ
βάλλει όμως και στην περίπτωση αυτή, όπως και στις άλλες εθιμικές πυρές, η πίστη στην
καθαρτήρια δύναμη της φωτιάς («το πυρ καθαίρει, το ύδωρ αγνίζει»).
Στην εποχικά διαβατήρια σημασία της γιορτής οφείλονται και οι μαντικές τότε παρατηρή
σεις και ενέργειες.
Δ ρ α σ τη ρ ιότητα 5
Η ευλογία των σταφυλιών στις εκκλησίες συνεχίζει το αρχαιότατο έθιμο των απαρχών
(απάρχομαι = κάνω αρχή). Οι απαρχές ως συγκροτημένη λατρευτική εκδήλωση επιση-
μαίνονται στην Αρχαιότητα με τρεις κυρίως γιορτές: τα Θαργήλια, τα Θαλύσια και τα Πυα-
νόψια. Και των τριών αυτών γιορτών κύριο γνώρισμα ήταν η σύνδεσή τους με τους πρώ
τους καρπούς της γης (θάργηλος άρτος, θαλύσιος άρτος, κύαμοι). Απαρχές αναφέρο-
νται και στην Παλαιά και στην Καινή Διαθήκη. Στους νεότερους χρόνους απαρχές στον
ελληνικό χώρο συνηθίζονται και προσφέρονται σε πολλές περιπτώσεις είτε ως αυτοτελείς
εθιμικές πράξεις είτε πλαισιώνοντας ευρύτερες εκδηλώσεις της λαϊκής λατρείας.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6
Δρασ τηριότητα 6
Τα πολυσπόρια που βράζονται την ημέρα της γιορτής των Εισοδίων της Θεοτόκου, μιας
γιορτής που συνδέεται άμεσα με την περίοδο της σποράς, έχουν σκοπό, κατά τον αναλογι
κό τρόπο της μαγικής σκέψης, να προκαλέσουν την πλούσια παραγωγή από την καινούρια
σπορά. Ανάλογη συνήθεια ήταν η πανσπερμία (μείγμα από όλα τα είδη των δημητριακών)
της Αρχαιότητας κατά τον μήνα Πυανεψιώνα, που αντιστοιχεί στον σημερινό Νοέμβριο.
181
Α ικ α τερ ιν ίδ η ς Γ.Ν ., « Μ ετα μ φ ιέσ εις Δ ω δεκ α η μ έρ ο υ εις τον Β ορ ειοελλα δικ όν
Χώρον», Π ρα κ τικ ά Β ' Σ υμποσίου Λ α ο γρ α φ ία ς του B E Χ ώ ρου, ΙΜ Χ Α , Θεσσαλο
νίκη 1976, σ. 13-27.
Α ικ α τερ ινίδη ς Γ.Ν., Ν εοελληνικές αιμ α τη ρ ές θυσίες. Λ ειτο υ ρ γία - Μ ορφολογία -
Τυπολογία, διδακτορική διατριβή, Α θήνα 1979 (Λ αογραφ ία, παράρτημα αρ. 8).
Κ υρια κίδου-Ν έσ τορος Α., Οι 12μ ή ν ε ς - Τ α Λ α ο γ ρ α φ ικ ά , εκδ. Μ άλλιαρης-Π αι-
δεία, Α θήνα - Θεσσαλονίκη 1982.
Λ ο υ κ ά το ς Δ .Σ ., Χ ρ ισ τ ο υ γ ε ν ν ιά τ ικ α κ α ι τω ν Γ ιο ρτώ ν, εκ δ . Φ ιλ ιπ π ό τη , Α θήνα
Ί9 8 4 .
Λουκάτος Δ.Σ., Τα καλοκαιρινά, εκδ. Φιλιππότη, Α θήνα 1981.
Λ ουκάτος Δ.Σ., Τα φθινοπωρινά, εκδ. Φιλιππότη, Α θήνα 1982.
Λουκάτος Δ.Σ., Π ασχαλινά και της Άνοιξης, εκδ. Φιλιππότη, Α θήνα 21988.
Μ ά νεσ η ς Σ τ., Ο κ ύ κ λ ο ς του χρ ό ν ο υ ( ε θ ιμ ικ ά - λ α τ ρ ε υ τ ικ ά - μ ε τ ε ω ρ ο λ ο γ ικ ά ) ,
Α θήνα 1981.
Μ ερακ λή ς Μ . Γ Ε λληνική Λ α ο γρ α φ ία . Ή θ η και έθιμα, εκδ. Ο δυσ σέα ς, Αθήνα
1986.
Μ έγα ς Γ .Α., Ε λ λ η ν ικ ο ί ε ο ρ τα ί και έθιμα της λ α ϊκ ή ς λ α τρ εία ς, Α θ ή να ι 1997 (=
Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας. Εισαγω γικό σημείωμα Μ.Γ. Με-
ρακλή, εκδ. Οδυσσέας, Α θήνα 1988).
ΙΙα π α χ α τζή ς Ν.Δ., «Η λαϊκή θρησκεία στην α ρ χα ία Ε λλάδα των ιστορικών χρό
νων», Α ρχαιολογική Ε φ ημερίς 1990 (ανάτυπο).
Σ ιέττο ς Γ Α ρχα ίες επιβιώσεις στον Χριστιανισμό, εκδ. A ldebaran, Α θήνα 1994.
N ilsson Μ.Ρ., Ε λληνική λα ϊκή θρησκεία, μτφρ. Ι.Θ. Κ ακριδή, Α θήνα 1953 (Η Βι
βλιοθήκη του Φιλολόγου, αρ. 8).
N ilsson Μ.Ρ., Ιστορία της αρχαίας ελληνικής θρησκείας, μτφρ. Αικατερίνη Παπα-
θωμοποΰλου, εκδ. Παπαδήμα, Α θήνα 1971.
Kakouri Κ., Dionysiaka Aspects o f the popular Thracian religion o f today, Athens 1965.
Megas G.A., Greek calendar customs, Athens 1963.
Law son J., Modern Greek Folklore and Ancient Greek Religion, C am bridge 1910,
New Y o rk 21964).
R om aios C.A., C ultespopulaires de la Thrace, A th e n e s 1949 (C o llectio n de Γ
Institut Frangais d’ Athenes).
Ο ΔΗ ΓΟ Σ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΜΕΑΕΤΗ
1. Λ ουκάτος Δ .Σ., Χ ρ ισ το υγεννιά τικ α και των Γ ιορτώ ν , εκδ. Φ ιλ ιπ π ό τη , Α θήνα
1984
Στο βιβλίο αυτό θα βρείτε ειδικότερη εξέταση εθίμων του Δω δεκαημέρου με ευ
ρύτερο ενδιαφ έρον. Π ιο συγκεκριμένα, στις σ. 44-48 θα βρείτε πληροφ ορίες για
τα κάλαντα στην Ελλάδα, στις σ. 49-51 για τα κάλαντα στην Α θήνα, στις σ. 69-73
για τα χριστόψωμα και στις σ. 76-78 για το χριστουγεννιάτικο δέντρο.
2. Αικατερινίδης Γ.Ν., Ν εοελληνικές αιματηρές θυσίες. Λ ειτουργία - Μ ορφολογία -

Τυπολογία, διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1979 (Λαογραφία, παράρτημα αρ. 8).
Στη διατριβή αυτή, εκτός από τις ζω οθυσίες που γίνοντα ι προς τους αγίους, εξε
τάζονται και ανάλογες σε ευετηρικά δρώ μενα και άλλες εξωεκκλησιαστικές π ερ ι
πτώσεις, κ α θώ ς κ α ι π ερ ισ τα σ ια κ ές θυσ ίες που α φ ορούν τον κύκλο της ζωής, τη
θεμελίωση κτισμάτων, την αποτροπή κακού κ α ι άλλες περιπτώ σεις, μαγικού και
δεισιδαιμονικού χαρακτήρα, με έντονη λαϊκή δοξασιολογία που τονίζει την αρχέ-
γονη καταγω γή των θυσιών αυτών. Ε ιδικότερα, μπορείτε να δείτε στις σ. 57-134
ημερολογιακές θυσίες με την ευκ α ιρ ία χριστιανικής γιορτής κ α ι στις σ. 137-140
εξωεκκλησιαστικές περιπτώ σεις.
3. Α ικατερινίδης Γ.Ν., «Μ ετα μ φ ιέσ εις Δωδεκαημέρου εις τον Βορειοελλαδικόν

Χώρον», Πρακτικά Β ' Σ υμποσίου Λ αογραφίας του BE Χώρον, ΙΜΧΑ, Θεσσαλο
νίκη 1976, σ. 13-27.
Στη μελέτη αυτή παρατίθενται πολλά παραδείγματα δω δεκαμερίτικω ν μεταμφιέ
σεων με πλήθος φω τογραφ ιώ ν και εξετάζεται, παράλληλα με την καταγω γή του,
και η διαχρονική παρουσία του εθίμου στον ευρύτερο ελληνικό χώρο, με βάση συ
ναξάρια, δημώδεις πα ραδόσεις και άλλες πηγές.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7
Ο ΕΛΛΗ Ν ΙΚ Ο Σ Π Ο Λ ΙΤ ΙΣΜ Ο Σ Μ ΕΣΑ

ΑΠΟ ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Μ Ο ΝΑΣΤΗ ΡΙΑ
ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΚΛΗΡΟΥ:
Ο ΡΓΑΝΩ ΣΗ Μ Ο ΝΑΣΤΙΚ Ο Υ ΒΙΟΥ,
Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΚ Ε Σ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜ ΑΤΙΚΕΣ
ΔΡΑ ΣΤΗ ΡΙΟ ΤΗ ΤΕΣ
ΤΩΝ Μ Ο Ν Α ΣΤΗ ΡΙΩ Ν
Μ.Ε. Γ ιατράκου
Στόχος αυτοΰ του κεφαλαίου είναι να παρακολουθήσουμε τη μακραίωνη ιστο Σκοπός

ρία των ορ θόδοξω ν μονών, από την ίδρυσή τους μέχρι σήμερα, τα θεσ μικά τους
πλαίσια, την εσω τερική τους οργάνω σ η κ α ι τα μ ονασ τηριακά Τ υπικά. Ε πίσης,
σκοπός του είνα ι να επισημάνουμε τα κυρ ιότερ α α νά τον κόσμο μοναστικά κ έ
ντρα, να γνω ρίσουμε τους στόχους του μοναχισμού, να μελετήσουμε τη διάθεση
της περιουσίας τους γ ια πνευματικές, ιεραποστολικές, πολιτιστικές, εκ πα ιδευτι
κές, φ ιλανθρω πικές και επιστημονικές δραστηριότητες. Τέλος, στόχος μας είναι
να εξετάσουμε την καθοριστικής σημασίας συμβολή τους στη διαχρονία του ελλη
νικού πολιτισμού και στη διαφύλαξη της πολιτισ τικ ής μας κληρονομιάς.
Ό ταν θα έχετε ολοκληρώσει τη μελέτη αυτού του κεφαλαίου, θα είστε σε θέση να: Π ροσδοκώμενα
• περιγρά φ ετε την π α ρ ουσ ία των ορθόδοξω ν μονών στη δια χρονία του ελληνι Αποτελέσματα
κού πολιτισμού και στην παγκόσμια ιστορία-
• περιγρά φ ετε την ίδρυση, τα θεσμικά τους πλαίσια και την καθιέρω ση του μο
ναχισμού-
• αναφέρετε τα κυριότερα α νά τον κόσμο μοναστικά κέντρα-
• δίνετε πα ραδείγμα τα για τις ιεραποστολικές, φιλανθρω πικές τους δραστηριό
τητες, τη φιλοξενία και κοινωνική προσφορά τους·
• αναλύετε τη συμβολή τους στην πολιτική, θρησκευτική και πολιτισμική ιστορία-
• περιγράφετε την καλλιέργεια συστηματικής παιδείας·
• εξηγείτε τη συμβολή τους σε εθνικά θέματα-
• αναφέρετε τις επιστημονικές και καλλιτεχνικές τους επιδόσ εις-
• δίνετε παραδείγμα τα για την ενασχόληση και καλλιέργεια της φιλολογίας, της
ιστορίας, της ποίησης, της υμνογραφίας και όλων των τεχνών στις μονές-
• επισημαίνετε την οικονομική επ ιφ ά νεια των μονών και τη συμβολή τους στις
κρίσιμες στιγμές του έθνους-
• εξηγείτε τη δυναμική τους προσ πάθεια όσον αφ ορά τη διαφύλαξη και την εξά-
πλωση του ελληνικού πολιτισμού.
185
Έ ννοιες • Δ ια χρονία ελληνικού πολιτισμού
Κλειδιά • Π νευματικά αθλήματα
• Ιεραποστολικε'ς δραστηριότητες
• Συστηματική φιλανθρω πία
• Φ ιλοξενία
• Κοινωνική προσφορά
• Επιστημονικε'ς και καλλιτεχνικές επιδόσεις
• Εστίες πολιτισμού
• Ασκητικές αρχές
• Π ρω τοπόροι και οργανω τές του μοναχικού βίου
• Εσωτερική οργάνωση
• Μ οναστηριακά Τυπικά
• Μ οναστικά κέντρα
• Στόχοι μοναχισμού
Εισαγωγικές Στο κεφάλαιο αυτό υπογραμμίζεται η ιστορική σημασία των ορθόδοξω ν μονών
Παρατηρήσεις και η συμβολή τους στη διαφ ύλαξη και δια χρ ο νία του ελληνικού πολιτισμού. Οι
δραστηριότητες των μονών δεν περιορίζονται μόνο στις πνευματικές «αθλήσεις»
και στις ιεραποστολικές πρ οσ πάθειες με εθνικές και θρησκευτικές προεκτάσεις,
αλλά έχουν μεγάλη επιρροή σε θέματα πολιτισμού, καλλιεργούν τα γράμματα και
τις τέχνες, προάγουν τον πολιτισμό. Χρησιμοποιούν τα μέσα της σύγχρονης τεχνο
λογίας, διοργανώ νουν συνέδρια, πολιτιστικές εκδηλώσεις, διαφυλάττουν την πο
λιτισμική μας κληρονομιά και την εξακτινώνουν σε ολόκληρη την ανθρωπότητα.
Στο κεφάλαιο αυτά θα ασχοληθούμε με την οργάνωση του μοναστικού βίου, ο
ο π ο ίο ς α π ο τελ εί ένα α π ό τα λα μ π ρ ό τερ α κ εφ ά λ α ια κ α ι τομή στην παγκόσ μια
ιστορία. Θ α καταδείξουμε ότι οι μονές υπήρξαν α νέκ α θεν έπαλξη ιεραποστολι
κών δραστηριοτήτων, συστηματικής φιλανθρω πίας, υποδειγμ ατικής φιλοξενίας,
κοινωνικής προσφοράς και θεματοφύλακες των αξιών και επιτευγμάτω ν που μας
κληροδότησαν τόσο η κλασική Α ρχαιότητα και γενικά το ελληνικό π νεύμ α στη
ροή του χρόνου, όσο και η ορθόδοξη πίσ τη και παράδοση.
Συγκεκριμένα, θα κ α τα δειχθεί ο πολυσήμαντος κ α ι πολυδύναμος ρόλος που
διαδραμάτισε ο ορθόδοξος μοναχισμός και κλήρος στην πολιτική, θρησκευτική
και πολιτιστική ιστορία. Οι μονές, που πολλές φορές κατείχαν περιουσία όχι ευ
καταφρόνητη, προερχόμενη από αφιερώ ματα πιστών καθώ ς και από αυτοκρατο-
ρικές ή άλλες πολιτεια κές χορ η γίες και π α ραχω ρήσ εις, τη διέθ εσ α ν εξολοκλή-
ρου για την καλλιέργεια συστηματικής πα ιδείας, για εθνικούς, κοινω νικούς και
φιλανθρω πικούς σκοπούς, για θαυμαστές επισ τη μονικές και καλλιτεχνικές επι
δόσεις.
Θ α αναφερθούμε λοιπόν στους τομείς της φιλολογίας, της ιστορίας, της ποίη
σης, της υμνογραφίας, στη φύλαξη βιβλιογραφικού και αρχειακού υλικού, δηλα
δή σε το μ είς επισ τημονικούς, γ ια τους ο π ο ίο υ ς οι π ρ ο σ π ά θ ε ιε ς τω ν μοναχών
υπήρξαν τόσο σπουδαίες, ώστε πλήθος μονών να έχει προσελκύσει το ζωηρό εν
186
διαφέρον των ερευνητώ ν, αποβαίνοντα ς, με αυτό τον τρόπο, υποδειγμ α τικά κ έ
ντρα και εστίες πολιτισμού.
Το κεφάλαιο αυτό ασχολείται επίσης με την ειδική αρχιτεκτονική των ορθόδο
ξων μονών, οι ο π ο ίες είχα ν μορφή φ ρ ουρίου, κ α ι την επίζηλη γεωγραφική και
στρατηγική τους θέση, χάρη στην οποία ανάπτυξαν πλούσια εθνική δράση, όποτε
αυτό κατέστη α να γκα ίο. Θ α παρουσιαστούν ακόμη οι συνθήκες που συνέβαλαν
στην ανάδειξη των μονών σε σημαντικούς οικονομικούς παράγοντες, καθώ ς δ ιέ
θεσαν όλη την περιουσία τους στο έθνος, σε κρίσιμες στιγμές.
Εξάλλου, σε εποχές όπω ς η σύγχρονη, κατά την οποία συντελούνται κοσμογο-
νικές αλλαγές, με την αποθέω σ η της τεχνολογία ς, την κα λπάζουσ α π ρ όοδο των
επιστημών κ α ι την κατίσχυση των ηλεκτρονικώ ν μέσων (Η /Υ κ.ά.), οι μονές - ο ι
οποίες δεν αγνοούν τα τεχνολογικά επιτεύγματα, αλλά τα χρησιμοποιούν για την
επίτευξη των σκοπών το υ ς- αποτελούν όσο ποτέ άλλοτε αγαθή πρόκληση για τον
άνθρωπο, που οδεύει προς την τρίτη χιλιετία και έχει ανάγκη να επιβεβαιώ σει και
να δώσει νόημα στην ύπαρξή του μέσα από τα επιτεύγματα του ελληνικού πολιτι
σμού. Ό π ω ς τονίζετα ι λοιπόν στη συνέχεια, αυτό τον πολιτισμό, με αγάπη, α φ ο
σίωση και υτβηλό αίσθημα ευθύνης, διαφύλαξαν -κ α ι εξακολουθούν να διαφυλάτ-
τουν και ταυτόχρονα να καθιστούν γνωστό σε όλους τους α νθρώ πους- οι ορθόδο
ξες μονές, οι οποίες, ικανοποιώ ντας τις απαιτήσεις της εποχής μας, εξυπηρετούν
πρόθυμα τους ερευνη τές κ α ι επισ τή μονες όλων τω ν ειδικοτήτω ν, κ α τα ρτίζουν
προγράμματα πνευματικά κ α ι επιστημονικά με ειδικ ά κριτήρια, επιμελούνται
θαυμάσιες εκδόσ εις, τις ο π ο ίες συνοδεύουν πολλές φ ορές με οπτικοακουστικό
υλικό, διοργα νώ νουν επιστημονικά συνέδρια, πολιτιστικές εκδηλώσεις επ ιπ έ
δου, προβάλλοντας με τον τρόπο αυτό τον ελληνικό πολιτισμό και επιθυμώντας να
καταστεί κοινό κτήμα και παρονομαστής όλης της ανθρωπότητας.
Στο τέλος του κεφαλαίου 8, στο Γλωσσάρι, επεξηγούνται όλοι οι όροι που θα
συναντήσετε κατά τη μελέτη σας.
Ενότητα 7.1
ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ-ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ. ΟΡΙΣΜΟΙ,
ΘΕΣΜΙΚΑ ΠΑΑΙΣΙΑ. ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ
ΤΟΥ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΥ. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΓΩΓΗ.
ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΜΟΝΑΧΙΚΟΥ ΒΙΟΥ
Ο μοναχισμός με τη στενή λ εξικ ο γρ α φ ικ ή έν ν ο ια π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι α π ό τον όρο
«μονάζειν» και α ν α φ έρ ετα ι στον ά νθ ρ ω π ο που ζει μόνος, α φ ιερ ω μ ένο ς εξολο-
κλήρου στον Θ εό (βλ. Talbot, 1991, σ. 1392 κ αι Μ παμπινιώτης, 1998, σ. 1123). Οι
ασκητικές αρχές που διέπουν τη ζωή των μοναχών είνα ι η ακτημοσύνη, η υπακοή
και η παρθενία. Ο ι μοναχοί, νέοι ή ηλικιω μένοι, υιοθετούν τρόπο ζωής που συνί-
σ τα τα ι στην εγκ α τά λειψ η τω ν εγκ ο σ μ ίω ν π ρ ο ς α να ζήτησ η του Θ εού (H ellier,
1997, σ.11, Talbot, 1991).
Τα πρώ τα μοναστικά κέντρα εμφ ανίζονται στη χριστιανική Α νατολή, στις αι
γυπτιακές ερήμους, εκεί όπου κατά το τέλος του 3ου αιώ να μ.Χ. γεννήθηκε ο ορ
θόδοξος μοναχισμός (Talbot, 1991). Εξάλλου, στον Ε ν ερ γεη νό , βιβλίο πνευματι
κό, που π ερ ιέχει χρήσιμες διδα σ καλίες των Π ατέρω ν της Εκκλησίας, τις οποίες
συγκέντρωσε και επιμελήθηκε ο οσιότατος μοναχός Παύλος, κτήτορας της Μονής
της Υπεραγίας Θεοτόκου, της Ευεργέτιδος - γ ι ’ αυτό και ονομάστηκε Ευεργετι-
νό ς-, καταγράφονται πλήθος περιστατικώ ν των γερόντω ν της Αιγύπτου, που ορ
γάνωσαν σκήτες, δηλαδή τα πρώτα κοινόβια της Ο ρθοδοξίας (Χατζηφώτης, 1997,
σ. 171). Η πρώτη μοναστική κίνηση εμφ ανίζετα ι τον 3ο α ιώ να μ.Χ., όταν οι χρι
σ τια νοί ά ρ χισ α ν να α ποσ ύροντα ι στις α ιγυ π τια κ ές ερήμους, κ α ι σε μικρότερο
βαθμό στις ερήμους της Συρίας, αποζητώ ντας να ζήσουν μόνοι με τον Θ εό ζωή
ασκητισμού και προσ ευχής. Ο τρ όπος ζωής τους υ π ή ρξε κ α θο ρ ισ τικ ό ς για την
ανάπτυξη και την πρόοδο του μοναχισμού στην Ε γγύς Ανατολή. Ο αυστηρότερος
από τους πρωτοπόρους του μοναχικού βίου ήταν ο Μ έγας Αντώνιος (251-335/6
μ.Χ.), ο οποίος ήταν Αιγύπτιος. Ζώ ντας επ ί 15 χρόνια ασκητική ζωή και άλλα 20
χρόνια μόνος, μακριά από τον κόσμο, σε ένα ερημικό φρούριο, με την τακτική που
καθιέρω σε επιβλήθηκε ως ο κεντρικός άξονας της μοναχικής ζωής. Δ εν γνώριζε
την ελληνική αλλά ούτε και την ντόπια κοπτική, δηλαδή τη γλώσσα των Αιγυπτίων
χριστιανών. Υπέβαλλε τον εαυτό του σε φοβερή σκληραγω γία και έκανε χειρω
νακτική εργασία. Έ τσ ι άρχισε ο μοναχισμός στην έρημο. Ο ι μαθητές του έκτισαν
λαύρες και μοναστήρια σε ερημικές περιοχές, όπως στη Ν ιτρία, μεταξύ της Αλε
ξάνδρειας και του Κάιρου. Μ ετά το τέλος του 4ου αι. υπάρχουν 7.000 Παχωμίτες
μοναχοί, οπαδοί του Παχωμίου, ενός άλλου από τους ιδρυτές του μοναχισμού, μό
νο στην Αίγυπτο, και 5.000 Αντωνίτες ερημίτες, δηλαδή μοναχοί εξαρτώμενοι από
τον Μ έγα Αντώνιο, στη Νιτρία.
Ε ΝΟΤΗΤΑ 7 . 1
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7
Οι λαύρες ήταν ομάδες διασκορπισμένω ν κελιών που βρίσκονταν σε δυσπρό

σιτες π ερ ιο χές και συνδέονταν με ένα κεντρικό σύνθετο οικοδόμημα, αποτελού-
μενο από εκκλησία, τραπεζαρία, κοινή αίθουσα και διάφ ορα άλλα οικοδομήματα
(αποθήκες, σταύλους, φούρνους κ.λπ.). Στις λαύρες οι μοναχοί είχαν ιδιωτικότητα
καθ’ όλη την εβδομάδα, αλλά όφειλαν υπακοή στον ηγούμενο της μονής, από την
οποία είχαν εξάρτηση και συμπνευματισμό, παρακολούθηση δηλαδή κοινώ ν ευ
καιριών κατά τα Σαββατοκύριακα. Η λαύρα αποτελούσε κατά κάποιο τρόπο ένα
συμβιβαστικό μοναστικό σχήμα μεταξύ ερημισμού και κοινοβιακού μοναχισμού
(Talbot, τόμος 2,1991, σ. 1390).
Η μοναστική ζωή α ρ χίζει ουσιαστικά με τον μαθητή του Μ εγάλου Α ντωνίου,
Μέγα Μ ακάριο, το κοινοβιακό όμως σύστημα οργάνω σε ο Π αχώ μιος, στα κοινό
βια του ο π ο ίο υ , στην Τ α β έννη σ ο , π ερ ιο χή ερημική στην Α ίγυπ το , λ έγ ετ α ι ότι
υπήρχαν 5.000-7.000 μοναχοί. Με τον ίδιο ή μεγαλύτερο ρυθμό αναπτύχθηκε και
ο γυναικείος μοναχισμός. Τον 5ο αι. μ.Χ. στην περιοχή της Ο ξυρρύγχου υπήρχαν
10.000 μοναχοί και 12.000 μοναχές. Μ οναστικά κέντρα συναντούσε κανείς από το
Φ αγιούμ κ α θ ώ ς κ α ι α π ό τις δύο π λ ευ ρ ές του Ν είλου, γύρ ω α π ό τη Μ ίνια , την
Ερμούπολη, το Έ ν τζο υ , το Α σσουάν, το Α σσιούτ, την Π εντάπολη κ.ά. (H ellier,
1997, σ. 11, Χατζηφώτης, 1997, σ. 17). Οι κατεξοχήν λοιπόν οργανω τές και πρωτο
πόροι του μοναχισμού εδώ κ α ι 15 α ιώ νες υπή ρξαν ο Μ έγας Αντώνιος, ο Π αχώ
μιος, ο Μ έγα ς Β α σ ίλειος κ α ι ο Μ έγα ς Αθανάσιος (Π α σ α λ ά ρ η ς, 1994, σ. 11).
Υπέρτατη μοναστική αρετή θεωρήθηκε η υπακοή, και οι μοναστικοί κανόνες επέ
βαλλαν τακτές θρησκευτικές υπηρεσ ίες για τους μοναχούς και χειρω νακτική ερ
γασία. Α πό την Α ίγυπτο ο μοναχισμός εξαπλώ θηκε στις λαύρες της Σ υρ ία ς και
της Παλαιστίνης μέχρι και την Ανατολία, όπου ο Μέγας Βασίλειος (330-379 μ.Χ.)
σύνταξε τους μοναστικούς κανόνες που αποτέλεσαν τα θεμέλια του βυζαντινού
μοναχισμού. Ο Μ. Βασίλειος ευνόησε κυρίως τον κοινοβιακό μοναχισμό και συμ
βούλευε να αποτελέσ ει ο μοναχισμός αυτόνομη και αυτάρκη κοινότητα ερ γα ζό
μενων μοναχών (Talbot, 1991, σ. 1392).
Η μοναστική ζωή α ποτελεί επίσης ένα από τα λαμπρά κ εφ ά λα ια της ιστορίας
της Κύπρου. Κ αθώ ς η Κ ύπρος βρισκόταν κοντά στα μεγάλα κέντρα του ασκητι
σμού της Ανατολής, δέχτηκε και καλλιέργησε τον μοναχισμό. Η ίδρυση μοναστη-
ριών στην Κύπρο ανα φ έρεται από τους πρώτους αιώνες του χριστιανισμού και συ
νεχίστηκε κ α ι κ α τά τη δ ιά ρ κ εια της Β υζαντινής Α υτοκ ρα τορία ς (Ν ικ ηφ όρος ο
Κύκκου, 1995, σ. 16). Ιδιαίτερο υπήρξε το ενδιαφ έρον των Βυζαντινών αυτοκρα-
τόρων για την ίδρυση βασιλικών σταυροπηγιακών μονών στην Κύπρο. Ενδεικτικά
αναφέρουμε τη βασιλική Μ ονή του Κύκκου, η οποία ιδρύθηκε α πό τον Αλέξιο
Α ' τον Κομνηνό και στα εννιακόσια χρόνια ζωής της αποτελεί φάρο και προπύρ
γιο της Ο ρθοδοξίας και του έθνους.
Α ξίζει επίσ ης να μνημονεύσουμε τα μοναστήρια της Μ ικρ ά ς Ασίας κ α ι το
πλήθος των μονών στη Βασιλεύουσα, μεταξύ των οποίω ν πρώτη θέση κατείχε η
Μονή Στουδίου, η ο π ο ία α ν έ δ ε ιξ ε δια π ρεπ είς εκκλησιαστικούς άνδρες κα ι
ασκητικούς συγγραφείς, όπω ς ο Θεόδωρος Στουδίτης, ο Νικήτας Σταθάτος κ.ά.
(Krumbacher, 1974, σ. 276). Η πρώτη μονή στην Κωνσταντινούπολη ήταν η Μονή
189
ΕΝΟΤΗΤΑ 7.1
Δαλμάτου, που ιδρύθηκε τον 4ο αιώ να μ.Χ. Ο ρυθμός ίδρυσης μονών ά ρχισε ρα
γδαία να αυξάνεται, ώστε το 536 μ.Χ. υπήρχαν 70 μονές στη Βασιλεύουσα. Ο ερη
μικός και κοινοβιακός βίος βρισκόταν σε άνθηση (Talbot, 1991, σ. 1392).
Α πά τον 11ο αιώνα πρω τεύουσ α θέση κ α τέχουν τα πολυά ρ ιθμ α μοναστήρια
και οι σκήτες του Αγίου Όρους.
Σ υ μ π λ η ρ ώ σ τ ε τ α κ ε ν ά τ ω ν π ρ ο τ ά σ ε ω ν π ο υ α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν , ε π ιλ έ γ ο ν τ α ς τ η σ ω σ τ ή α π ό τις
π α ρ α κ ά τ ω λ έ ξ ε ις : επιστημονικά, πολιτιστικές, πνευματικά, οικονομικοί, στρατηγική, θρη
σκευτική, επιστημονικά, πολιτιστική.
1. Ο ο ρ θ ό δ ο ξ ο ς μ ο ν α χ ισ μ ό ς δ ια δ ρ α μ ά τ ισ ε π ο λ υ σ ή μ α ν τ ο κ α ι π ο λ υ δ ύ ν α μ ο ρ ό λ ο σ τη ν π ο
λ ιτική , .........................κ α ι ............................ισ τ ο ρ ία .
2. Ο ι μ ο ν έ ς κ α τ ε ίχ α ν ε π ίζ η λ η γ ε ω γ ρ α φ ικ ή κ α ι ................. θ έσ η .
3. Α ν α δ ε ίχ θ η κ α ν σ ε π α ρ ά γ ο ν τ ε ς κ α ι δ ιέ θ ε σ α ν ό λ η τ η ν π ε ρ ιο υ σ ία τ ο υ ς στο
έθ νο ς , σ ε κ ρ ίσ ιμ ε ς σ τ ιγ μ έ ς του .
4. Ο ι μ ο ν έ ς κα τ α ρ τ ίζο υ ν π ρ ο γ ρ ά μ μ α τ α ................... κ α ι ..................... μ ε ε ιδ ικ ά κ ρ ιτ ή ρ ια .
5. Ο ρ γ α ν ώ ν ο υ ν .................. σ υ ν έ δ ρ ια κ α ι .............................. ε κ δ η λ ώ σ ε ις ε π ιπ έ δ ο υ .
Ο ι σ ω σ τ έ ς α π α ν τ ή σ ε ις δ ίν ο ν τ α ι σ το Π α ρ ά ρ τ η μ α , σ το τ έ λ ο ς το υ κ ε φ α λ α ίο υ .
Ενότητα 7.2
ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΜΟΝΩΝ.

ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑΚΑ ΤΥΠΙΚΑ
Κάθε μονή διοικείται από το δικό της καταστατικό, το μοναστηριακό Τυπικό,
δηλαδή συλλογές κανόνω ν σύμφω να με τους οποίους όφ ειλα ν να δια β ιούν στις
μονές οι μοναχοί κ α ι οι μοναχές κ α ι στις σκήτες οι ασκητές. Τ α μοναστηριακά
Τυπικά κατατάσσονταν κατά τον ερευνητή Pitra, που έχει ασχοληθεί με αυτά, σε
δύο κατηγορίες, σε λειτουργικά και μοναστηριακά (Μ ανάφης, 1970, σ. 22-23). Τα
Τυπικά αυτά βασίζονται στους κανόνες του ιδρυτή του μοναστικού βίου των Βυ
ζαντινών, του Μεγάλου Βασιλείου. Ο Μ έγας Β ασ ίλειος υπή ρξε ο «υπέρτατος
γνώμων» της εκκλησιαστικής ζωής. Τ α μοναστήρια μπορούν γενικά να ταξινομη
θούν στις εξής κατηγορίες: α) αυτοκρατορικά ή βασιλικά, που ιδρύονται από Βυ
ζαντινούς α υτοκρά τορες κ α ι απολαμβάνουν έτσι κ α ι τα α υτοκρατορικά π ρ ο νό
μια, που είχαν επικυρω θεί με βασιλικά χρυσόβονλα και απαλλάσσονταν α πό κά
θε δα σ μό' β) πατριαρχικά ή σταυροπηγιακά, που υ π ά γ ο ν τα ι στον ο ικ είο Π α-
τριάρχη, κατά την έναρξη δε της οικοδόμησής τους έχουμε πήξη σταυρού στα θε
μέλιά τους, ο ο π οίος α ποσ τέλλετα ι α πό τον Π ατριά ρχη (K ardan, 1991, σ. 139Γ
Ράλλης, σ. 324-325· Μ ουτζούρης, 1964, σ. 45,50,66-67).
Στα σταυροπηγιακά μονασ τήρια μνημονεύεται το όνομα του Π α τριά ρ χη , ο
οποίος έχει την εποπτεία της μοναστηριακής διοίκησης, την άσκηση της π ειθ α ρ χι
κής εξουσίας, την επιβολή ποινώ ν και, σε περίπτωση κωλύματος του, αναθέτει την
άσκηση τω ν κ α θη κ όντω ν του στον Έ ξ α ρ χ ο , δηλαδή στον α ντιπ ρ ό σ ω π ό του, ο
οποίος έχει σχετική διοικητική κ α ι εκκλησιαστική αποστολή. Ο Π ατριάρχης χο
ρηγεί σιγίλια, δηλαδή ειδ ικ ές επισ τολές του, που φ έρ ουν μολύβδινη σ φ ρ α γίδ α
(βούλα) του Π α τρια ρχείου ή της Συνόδου του και α να φ έροντα ι σε διά φ ο ρ ες εκ
κλησιαστικές και μοναστηριακές υποθέσεις, ή πα ρ έχει παρόμοια με αυτά προνό
μια. Τα σιγίλια κάποτε επέχουν θέση Τυπικού.
Υ πάρχουν βεβαίω ς και τα ιδιωτικά, ελεύθερα, αυτοδέσποτα και ανεξάρτητα
μοναστήρια (Μ ουτζούρης, 1964, σ. 66-67). Επειδή μάλιστα στις αυτοδέσποτες μο
νές αναφύονται έριδες και σημειώνονται και άλλες παρεκτροπές, αναγκάστηκε ο
αυτοκράτορας Α λέξιος Α ' ο Κ ομνηνός, με την 37η Ν εα ρ ά του, να εισ α γ ά γει σε
αυτές την πατριαρχική εξουσία, ώστε ν α μπορεί να επεμβαίνει ο Π ατριάρχης διά
των εκπροσώπων του και να θεραπεύει τα σφάλματα.
Ως προς τον τρόπο του βίου των μοναχών, τα μοναστήρια διακρίνονται σε κοι
νόβια και ιδιόρρυθμα. Στα κ οινόβια κάθε μοναχός έχει το διακόνημα ή το ερ γό
χειρό του κ α ι δεν έχει προσ ω πικ ή π ερ ιο υ σ ία . Στη Μ ικρά Α σία ανα πτύχθη κε ο
κοινόβιος μ ο να χισμ ός πολύ γρή γορ α κάτω από τη διδασκαλία του Μ εγάλου Β α
σιλείου, Ε πισ κόπου Κ α ισ α ρεία ς, ο οπ ο ίο ς σύνταξε, όπω ς π ρ ο α να φ έρ θ η κ ε, α υ
στηρούς κ α νονισ μούς γ ια τον δικ ό του τύπο κοινοβιακού μοναχισμού (H ellier,
1997, σ. 15· Β ασίλειος ο Μ έγας, 1973). Η παράδοση των μονών ως εργαζόμενω ν

κοινοτήτω ν συναντάται με την ιδεω δέστερη μορφή της στη Μ ονή Στουδίου, στις
α ρ χ ές του 9ου α ιώ να μ.Χ., χά ρη στις τρ ο π ο π ο ιή σ εις του Θ εό δ ω ρ ο υ Στουδίτου
(759-826 μ.Χ.) (Kazhdan, σ. 1392 και Kazhdan, Χ Ι-Χ ΙΙν.ν.).
Στα ιδιόρρυθμα μοναστήρια επ ιτρ έπ ετα ι στους μονάχους να έχουν δική τους
περιουσία και έτσι μπορούμε να πούμε ότι α ρ γεί η αρχή της ακτησίας. Ο ι μοναχοί
παρασκευάζουν την τροφή τους μόνοι στα κελιά τους και μόνο την Κυριακή συνε-
σθίουν στην κοινή τράπεζα.
Η ανάπτυξη του ιδιόρρυθμου μοναχισμού π α ρατηρείτα ι κατά τον 14ο αιώνα
κ α ι αυτό ο φ είλ ετα ι στο γ εγ ο ν ό ς ότι υ π ή ρ ξα ν ά γ ιο ι ά ν δ ρ ες που μετακινούνταν
ελεύθ ερ α α πό ένα μοναστήρι στο άλλο, ή εκ π ερ ιτρ ο π ή ς ακολουθούσ α ν τη ζωή
της κοινοβιακής μονής ή του κελιού του ερημίτη (Talbot, 1991, σ. 1393). Ε ίναι δυ
νατόν ένα ιδιόρρυθμο μοναστήρι να μετατραπεί σε κοινόβιο και ένα κοινόβιο σε
ιδιόρρυθμο με απόφαση της αρμόδιας εκκλησιαστικής αρχής.
Ο ι μοναχοί διακρίνονται σε ρασοφόρους, μικρόσχημους και μεγαλόσχημους.
Ο ι ρασοφόροι υποχρεώ νονται να τηρούν τις μοναστικε'ς διατάξεις. Μ ικρόσχημοι
είναι αυτοί που έπειτα από κουρά περιβάλλονται το μοναχικό σχήμα και υπόσχο
νται τήρηση των μοναστικών διατάξεων. Μ εγαλόσχημοι ή τον «αγγελικού σχήμα
τος» είνα ι αυτοί οι οποίοι σε εκκλησιαστική τελετή, που γίν ετα ι μέσα στον ναό,
επαναλαμβάνουν αυστηρότερα την επαγγελία των μικροσχήμων (Ράλλης, χ.χ.).
Η ιεραρχική κλίμακα των μονών εχειτη ν εξής μορφή: Ηγούμενος, Οικονόμος,
Εκκλησιάρχης και άλλοι μοναστηριακοί φορείς, που είνα ι επιφορτισμένοι με τα
καθήκοντα της τραπεζαρίας, του ταμείου και των Αρχείων.
192
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7
Ενότητα 7.3
ΤΑ ΚΥΡΙΟΤΕΡΑ ΑΝΑ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ

ΜΟΝΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ
Τα πρώ τα μοναστικά κέντρα συναντώ νται στις α ιγυπτια κές ερήμους της χ ρ ι
στιανικής Α νατολής, όπου γ ια πρώτη φ ορ ά εμφ ανίζονται τον 3ο α ιώ να μ.Χ. κ α ι
αποτελούν τον θεμέλιο λίθο του μοναστικού βίου (Kardan, τόμος 2,1991, σ. 1391-
1392). Στη Θ ηβάίδα, στην Άνω Αίγυπτο, στην περιοχή του Νείλου, στη Σιναϊτική
έρημο η μοναστική άνθηση είνα ι θαυμαστή τον 4ο κ α ι 5ο α ιώ να (Χ ατζηφώ της,
1997, σ. 17).
Στην Κΰπρο η μητέρα του Μ. Κωνσταντίνου, η Α γία Ελένη, ιδρύει τον 4ο α ιώ
να μ.Χ. τη Μονή Σταυροβουνίου και αφ ιερώ νει σε αυτή τεμάχιο του Τιμίου Σταυ
ρού (Ν ικηφόρος ο Κύκκου, 1995, σ. 15-16). Η μοναστική ζωή στην Κύπρο α ποτε
λεί ένα από τα πιο λαμπρά κ εφ ά λα ια της ιστορίας της. Η ίδρυση μονών στην Κ ύ
προ συνεχίζεται κατά την ακμή της Βυζαντινής Α υτοκρατορίας και μάλιστα εντύ
πωση προκαλεί το ενδιαφ έρον αυτοκρατόρων και πατριαρχώ ν για τον σκοπό α υ
τό. Ε νδεικ τικ ά α να φ έρ ο υ μ ε την Ιερά Βασιλική κ α ι Σταυροπηγιακή Μ ονή του
Κύκκου, η οποία ιδρύθηκε από τον Α λέξιο Α' τον Κομνηνό, όπω ς π ρ οα να φ έρα -
με. Ή δ η η Κ ύπρος κοσμείται από πολλές άλλες μονές με σημαντική πνευματική
και πολιτιστική ακτινοβολία.
Η Συρία φημίζεται εξίσου για τη μοναστική ακμή, και μάλιστα υπογραμμίζου
με την ύπαρξη εκεί μοναχών και ερημιτών αποκαλούμενων Στυλιτών και Δενδρι-
ΐών, διότι χρησιμοποιούσαν ειδικό τρόπο άσκησης, είτε πάνω σε στύλους είτε π ά
νω σε δέντρα.
Μοναστική άσκηση παρατηρείται και στις σλαβικές χώρες, αλλά η πρώτη ιστο
ρία των ελληνικών μοναστηριώ ν είνα ι εκείνη του βυζαντινού μοναχισμού. Για
1.100 χρ όνια θα λάμψει ο μοναχισμός στη Βυζαντινή Α υτοκρατορία, ακολουθώ
ντας την ίδρυση της πρώτης ασκητικής κοινότητας, του Δαλμάτου. Σε 150 χρόνια
άλλα εβδομήντα μοναστήρια είχαν ιδρ υθ εί μέσα στην πόλη, σε αντίθεση με τον
πρώτο αιγυπτιακό μοναχισμό της ερήμου (Hellier, 1997, σ. 19).
Άλλα κέντρα μοναχισμού παρατηρούνται στις επαρχίες καθώ ς επίσης στα διά
φορα άγια όρη, κυρίως στο όρος Άθως της Χαλκιδικής και στον Όλυμπο της Β ι
θυνίας, στη Μ ικρά Ασία. Α πομακρυσμένες κοινότητες μοναχών ανθούν στη Θ εσ
σαλία κα ι στις η φ α ισ τειο γενείς κ ο ιλά δ ες της Καππαδοκίας, στην Παλαιστίνη,
στη νότια Ιταλία, στο φημισμένο μοναστήρι της Αγίας Αικατερίνης στο όρος Σινά,
όπου μια μικρή ομ ά δα μοναχώ ν σ υνεχίζουν ν α διατηρούν την πα ρ ά δοσ ή τους,
στον τόπο της «καιομένης βάτου», του Μωυσή (Hellier, 1997). Σε σημαντικά πολι
τιστικά κ έντρα α να δείχθ η κ α ν οι μοναστικές κοινότητες του Α γίου Ό ρ ο υ ς, των
Μετεώρων, της Πάτμου, οι βυζαντινές Μ ονές Δαφνίου, Οσίου Λουκά, η Ν έα Μ ο
νή Χίου, η Μονή Κ αισαριανής στη δυτική πλευρά του Υμηττού κ.ά.
193
Ό λ ε ς αυτές οι βυζαντινές μονές δεν είναι ένα απλό και στιγμιαίο «επεισόδιο»
στη ζωή της Ο ρθόδοξης Εκκλησίας αλλά δημιούργημα του ελληνισμού σε περίοδο
πνευματικής ωριμότητας, καλλιτεχνικής ακμής, με παγκόσμια ακτινοβολία,
εστίες πολιτισμού, γραμμάτων και καλλιτεχνικώ ν επιτευγμάτω ν (βλ. σχετικά, Οι
θησαυροί του Α γίο υ Ό ρους, 1997, σ. XII).
Μονή με πα γκόσ μια ακτινοβολία είνα ι η Μ ονή του Α γίου Ιω άννου στην ΓΤά-
τμο. Η πολιτιστική της ακτινοβολία, η μορφή φρουρίου που είχε, η καλλιέργεια σε
αυτή τω ν γρ α μ μ ά τω ν κ α ι τεχνώ ν μάς επ ιτρ έπ ο υ ν ν α τη χα ρ α κ τη ρ ίσ ο υ μ ε ως το
«Άγιον Ό ρος του νησιωτικού κόσμου» ή, όπω ς χω ρίς δισταγμό τη χαρακτήρισε ο
Γάλλος περιηγητής Lacroix, το «Πανεπιστήμιον του Αρχιπελάγους», αφού από
το 1713 λειτούργησε εκ εί η Π ατμιάδα Σχολή. Ο περ ιη γη τή ς του 18ου α ιώ να R.
Pocoche σημειώ νει ότι η Π α τμ ιάδα Σχολή είχε τους καλύτερους δασ κάλους της
Ανατολής (Γλύκατζη-Αρβελέρ, 1998, σ. 13).
Ό λ η η Ε λλάδα κοσ μείτα ι α πά μοναστήρια που κα λλιέρ γη σ α ν το «θεοφιλώς
ζην». Καλλιέργησαν τα ελληνικά γράμματα, τις τέχνες, τον πολιτισμό και οι μονα
χο ί διαφύλαξαν με θυσίες τους θησαυρούς της Ορθόδοξης Εκκλησίας και του ελ
ληνικού πολιτισμού.
Π ολιτιστικές λάμψ εις εκπέμπονται από τη μοναστική κοινότητα των απότο
μων, υπερυψωμένων βράχων των Μ ετεώρων, απά τους λαξευμένους βράχους και
τις μοναστικές σκήτες της Καππαδοκίας, α πό το πιο απόμακρο μέχρι το πιο κο
ντινό ελληνικό μοναστήρι, που στέκει φρουρός ανύπνωτος της ελληνορθόδοξης
πολιτισμικής κληρονομιάς. Ν έες μοναστικές κοινότητες που τιμούν το ανθρώπι
νο πνεύμα και τον πολιτισμό ιδρύονται συνεχώ ς, όπω ς εκείνη της Ορμύλιας στη
Χαλκιδική, με πλέον των εκατό μοναχές, ένα θαύμα αρχιτεκτονικής, πηγή πνεύ
ματος, πολυτεχνείο ζηλευτό, φ ιλα νθρω πικό κέντρο υ π οδειγμ α τικό (βλ. γενικά,
Ορμύλια, Ιερόν Κοινόβιον Ε υαγγελισμού Θ εοτόκου, 1992). Ο περίφημος Βυζαντι-
νολόγος A. Bryer υπολόγισε ότι καταγράφονται στις βυζαντινές πηγές περίπου χί
λια διαφορετικά μοναστήρια, από τα οποία περίπου το ένα τρίτο βρίσκεται στην
Κωνσταντινούπολη (βλ. σχετικά, Kardan, 1991, σ. 1391).
194
Ενότητα 7.4
ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΥ

Ο χριστιανικός μοναχικός βίος ερμηνεύεται από την ηθική του Ευαγγελίου και
στοχεύει στην κατάκτηση των αρετώ ν της «παρθενίας», της «υπακοής» κ α ι της
«ακτημοσύνης», οπουδήποτε κι αν ζούσαν α νέκ α θεν οι μοναχοί, στις ερήμους,
στα σπήλαια, σε μεμονωμένες κατοικίες ή σε κοινόβια.
Στόχος των μοναχών η επίτευξη του «καθ’ ομοίωσιν», η μίμηση των αγίων, η με
λέτη του θανάτου, ο θρήνος για τις αμαρτίες, η ταπεινοφροσύνη, η ταλαιπωρία του
σώματος, εφόσον βεβαίως αυτά γίνονται για τη δόξα του Θεού (Κομίνης, χ.χ., σ. 22).
Ο Ρω μανός ο μελω δός (6ος αι. μ.Χ.) μακάρισε τους μοναχούς που εξέλεξα ν
την «αγαθήν μερίδα» (P itra, Analecta Sacra 1 ,1876). Ο ίδιος δια γρ ά φ ει τον μονα
χικό κ α νόνα κα τά τρ ό π ο κατηγορηματικό: «Σ τερω θέντες τη πίσ τει ουν στήκετε
τους αυχένα ς υμών κάτω κάμπτοντες/τη ψυχή δε Χριστόν άνω βλέποντες,/των εν
γη παντελώς μη φροντίσητε,/καραδοκούντες και σπουδάζοντες,/μετά το μεταστή-
ναι του βίου τούτου,/κατοικήσαι εν τα ις των αγίω ν μοναίς,/ίνα, ώ σπερ ενταύθα,
βοάτε κακεί/το αλληλούια» (ό.π., σ. 44).
Οι στόχοι των μοναχών κατακτιόνται με νηστείες, συνεχείς προσευχές, «διηνε
κή βιασμό» της ανθρώπινης φύσης, αδιάκοπη λατρεία, μελέτη του λόγου του θ ε ο ύ ,
εγρήγορση κ α ι συνεχή άσκηση. Ο ι μοναχοί στοχεύουν στη σύναψη μιας εξόχω ς
πνευματικής σχέσης με τον Θεά. Π ροσεύχονται για όλους τους α νθρώ πους και
για τους «μηδέποτε προσευχομένους».
Στα μ ισ ά του 5ου α ιώ να μ.Χ., ο Δ ιάδοχος Φωτικής (400-486 μ.Χ.), επίσκοπος
στην Ή π ε ιρ ο , σύστησε την επίμονη επανάληψ η του ονόμ ατος του Ιησού κ α ι ο
Άγιος Ιωάννης της Κλίμακος (579-647), ηγούμενος της Μ ονής της Α γίας Α ικατερί
νης του Σινά, ανήγαγε την «προσευχή του Ιησού» ως την απλούστερη επίκληση του
ονόματος του Θ εού (Hellier, 1997, σ. 24-25). Η νοερή κλίμακα, η «Σκάλα του Π α
ραδείσου» ή «Κ λίμακα της Θ εία ς Α νάστασης», με τις 30 β α θμ ίδες, όσες κ α ι τα
χρόνια του Χριστού όταν βαπτίστηκε, υπήρξε ο μοναχικός οδηγός θεωρητικής με
λέτης που υπέδειξε ο Ά γιος Ιωάννης της Κλίμακος, για να κατακτήσουν οι μοναχοί
τον ουρανό. Χαρακτηριστική εικόνα της Κλίμακος αυτής βρίσκεται στη Μονή της
Αγίας Α ικατερίνης του Σινά. Σε αυτή απεικονίζεται η κλίμακα με τις 30 βαθμίδες,
που φτάνει στον ουρανό. Ο ι μοναχοί πρ οσ παθούν να α να ρ ρ ιχη θούν σε αυτή με
επικεφαλής τον Ιωάννη της Κλίμακος, και την κρατούν σφικτά σε στάση προσευ
χής. Οι δαίμονες προσπαθούν να εμποδίσουν την ανάβασή τους και να τους ρίξουν
από τη σκάλα, αλλά οι ά γγελοι τους προσφέρουν βοήθεια. Δ εκτοί θα γίνουν στον
ουρανό όσοι φτάσουν αβλαβείς στην κορυφή της σκάλας (Hellier, 1997, σ. 24-25).
Βεβαίως, οι στόχοι των μοναχών αποβλέπουν στην εκρίζωση των παθών και στην
απόκτηση αρετών, στην αέναη προσευχή γ ια την κατάκτηση της σωτηρίας. Σύμ
φωνα όμως με τον ρεαλιστικό βασιλειανό μοναχισμό, «μια αφιλάνθρωπη άσκηση
είναι μια αδάπανη ευλάβεια» (Μ ωυσέως Αγιορείτου, στο Λέκκος, 1994, σ. 13).
Σ τόχοι παράλληλοι του μοναχισμού είνα ι η φιλοθεΐ'α, η φιλαδελφία, η φιλαν
θρωπία, η φιλοξενία, η ιεραποστολή, η με θυσίες κ α ι αγώνες φύλαξη της Ορθο
δοξίας κ α ι της Παράδοσης. Σ τόχος του μοναχισμού είν α ι η κ α λ λ ιέρ γεια υγιούς
π α ιδ ε ία ς κ α ι η δια φ ύ λα ξη της ελληνικής π ο λιτισ τική ς κληρονομιάς, α π ό την
κλασική Αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Ο πνευματικός πλούτος της κλασικής Α ρχαι
ότητας διασώθηκε χάρη στους μοναχούς του Βυζαντίου και φυλάσσεται ως «κόρη
οφθαλμού» από τους συνεχιστές μοναχούς μέχρι σήμερα.
Ο ι μοναχοί, με έμφαση κατά τη βυζαντινή εποχή σ τόχευα ν στον συνδυασμό
της ελληνικής «θύραθεν» πα ιδεία ς (δηλαδή της μη χριστιανικής, της προ Χριστού,
της ειδωλολατρικής) με τη χριστιανική, α ρ κ εί αυτό να μην αλλοίωνε το δόγμα. Ο
στόχος αυτός σηματοδοτείται από το έργο του Μ εγάλου Βασιλείου «Προς τους νέ
ους, όπω ς αν εξ ελληνικών ωφελοίντο λόγων». Μ έσα α πό τις π α ρ α ιν έσ εις που πε-
ριέχονται στο έργο του αυτό μεταφέρεται το μήνυμα στους χριστιανούς ότι η ελλη
νική π α ιδεία και μάθηση αποβαίνουν χρήσιμες, αν παίρνουμε από αυτές ό,τι χρή
σιμο, αφήνοντας τα επιβλαβή και καταστροφικά: «Τα αμείνω τε κ α ι εις άμεινον
φέροντα». Γ ι’ αυτό, απευθυνόμενος στους φ ο ρ είς της π α ιδ εία ς, συνιστά: «...και
ποιηταίς και λογοποιοίς και ρήτορσι και πάσιν ανθρώ ποις ομιλητέον όθεν αν μέλ-
λη προς την της ψυχής επιμέλειαν ω φ έλειά τις έσεσθαι» (βλ. Κομίνης, χ.χ., σ. 7).
Εξάλλου, η κατάκτηση της ελληνικής π α ιδ εία ς θεω ρήθηκε χρήσιμη, ως προπα ι
δεία του χριστιανισμού, κατά τον Κλήμη τον Α λεξανδρέα (2ος-3ος α ιώ νας μ.Χ.),
για την κατάκτηση παιδευτικών και πολιτιστικών αξιών, συγχρόνω ς όμως η γνώ
ση και κατανόησή της θεωρήθηκε χρήσιμη για την αποτελεσματικότερη αντιμετώ
πιση των εχθρών της πίστης. Εξάλλου, Π ατέρες της Εκκλησίας με υπόδειγμα τους
Τ ρεις Ιεράρχες είχαν θαυμαστή παίδευση και επιστημονική κατάρτιση, την οποί
αν έθεσαν στην υπηρεσία της ορθόδοξης πίστης και του κοινωνικού συνόλου. Και
κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων δεκαετιών, οπότε παρατηρείται εντυπωσια
κή άνθηση του ανδρώ ου και του γυναικείου μοναχισμού, οι στόχοι των μοναχών
είναι οι ίδιοι ακριβώς, όπω ς και κατά τους χρόνους ίδρυσης του μοναχισμού στις
ερήμους. Οι μοναχοί και σήμερα, παράλληλα προς τον κυρίως στόχο τους, που εί
ναι η απόταξη του κόσμου και των κοσμικών επιθυμιών και ο αγώ νας για την κα
τάκτηση των πνευματικών απολαύσεων και την άριστη κοινοβιακή ευταξία, κατα
βάλλουν προσπάθειες για πλούσια εκκλησιαστική προσφορά και κοινωνική δια
κονία, με πιστότητα στα ονομαστά πρότυπα των μεγάλων βυζαντινών μονών που
αποτελούν επάλξεις οικουμενικής πνευματικής ακτινοβολίας.
Εξάλλου, δεν πρέπει να παραβλέψουμε το γεγονός ότι σήμερα οι ορθόδοξες μο
νές, σε όποιο μέρος της γης κι αν βρίσκονται, στοχεύουν στη διαφύλαξη των θησαυ
ρών που οριοθετούν την εθνική, πνευματική και πολιτιστική φυσιογνωμία και
ταυτότητά μας και αναδεικνύουν την άρρηκτη σχέση Ελληνισμού και Ορθοδοξίας.
196
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7
• Π ρ ο σ π α θ ή σ τ ε ν α εντ ο π ίσ ε τ ε μ ο ν έ ς τη ς π ε ρ ιο χ ή ς σ την ο π ο ία ζείτε κ α ι κ α τ α γ ρ ά ψ τ ε τες.

• Ε π ισ κ ε φ θ ε ίτ ε κ α τ ά τ ο ν ε λ ε ύ θ ε ρ ο χ ρ ό ν ο σ α ς μ ία α π ό αυτές.
• Ε άν υ π ά ρ χ ο υ ν μ ο ν α χ ο ί ή μ ο ν α χ έ ς , ζ η τ ή σ τ ε π λ η ρ ο φ ο ρ ίε ς γ ια τ η ν ίδ ρ υ σ η , τ ο Τ υ π ικ ό
της, τ ο ν α ρ ιθ μ ό τ ω ν μ ο ν α χ ώ ν , τ η ν ισ τ ο ρ ία της.
• Ρ ω τήστε α ν ε ίν α ι κοινόβιο ή ιδιόρρυθμο μ ο να σ τή ρ ι, αυτοκρατορικό ή σταυροπηγιακό.
• Π ε ρ ιγ ρ ά ψ τ ε τ η ε ξ ω τ ε ρ ικ ά κ α ι ε σ ω τ ε ρ ικ ά . Π λ η ρ ο φ ο ρ η θ ε ίτ ε τ ο υ ς σ τ ό χ ο υ ς κ α ι τ ις δ ρ α
σ τ η ρ ιό τ η τ ε ς τ ω ν μ ο ν α χ ώ ν .
Διερευνήστε αν:
• ε ίν α ι η θ έ σ η τ η ς σ τ ρ α τ η γ ικ ή , α ν έ χ ε ι α ξ ιό λ ο γ ε ς τ ο ιχ ο γ ρ α φ ίε ς , ψ η φ ιδ ω τ ά , γ λ υ π τ ό ή ά λ
λ ο δ ιά κ ο σ μ ο ·
• α π ο τ ε λ ε ί σ η μ α ν τ ικ ό μ ν η μ ε ίο τ έ χ ν η ς κ α ι α ν δ ια θ έ τ ε ι α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ικ ό χ ρ υ σ ό β ο υ λ α ή π α
τ ρ ια ρ χ ικ ά σ ιγ ίλ ια ’
• φ ρ ο ν τ ίζ ε ι γ ια τ η δ ια φ ύ λ α ξ η τ ο υ π ο λ ιτ ισ μ ικ ο ύ π λ ο ύ τ ο υ π ο υ κ λ η ρ ο ν ό μ η σ ε -
• σ υ ν ε χ ίζ ε ι ν α π α ρ ά γ ε ι έ ρ γ α π ο λ ιτ ισ μ ο ύ σ ε ό λ ο υ ς τ ο υ ς το μ ε ίς .
197
Ενότητα 7.5
ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΩΝ ΜΟΝΩΝ.

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
Ο οικ ονομ ικός βίος τω ν μονών π α ρ ο υ σ ιά ζει ιδια ίτερ ο ε ν δ ια φ έρ ο ν διότι συ
μπλέκεται με τις πνευματικές, ιεραποστολικές, πολιτιστικές, φ ιλα νθρ ω πικ ές και
εθνικές τους δραστηριότητες. Β εβαίω ς η ακτημοσύνη κ α ι η π τω χεία ως ένα από
τα κ ύρ ια χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά τω ν μοναχώ ν θα δ ιέπ ο υ ν π ά ντο τε τη ζωή τους. Στην
πρώτη φάση του μοναχισμού της ερήμου δεν σημειώ νονται ιδια ίτερ α περιουσια
κά στοιχεία. Ο ι μοναχοί με τη σκληρή τους εργασία φρόντιζαν για την αυτοσυντή
ρησή τους. Το ημικοινοβια κό σύστημα του Π αχώ μιου κ α ι στη σ υνέχεια το βασι-
λειανά κοινοβιακό απαιτούσαν αυξημένους οικονομικούς πόρους για τη συντήρη
ση του συνόλου. Ό σ α αποκτούν οι μοναχοί από την ερ γα σ ία τους ή προσφέρουν
από την προ της εισόδου τους στον μοναχισμό περ ιουσ ία ή α πό κληρονομιά, πε
ριέρχονται στη μονή.
Χ αρακτηριστικό είνα ι το π α ρ ά δ ειγμ α του Μ. Β ασιλείου. Ε νώ ο ίδιος «ουδέν
άλλο είχε πλην χιτώ νος και ολίγω ν βιβλίων», όπω ς μαρτυρεί ο Γ ρηγόριος ο Να-
ζια νζη νός, δ ιέθ εσ ε ό,τι κληρονόμησε α π ό την πα τρ ικ ή του π ερ ιο υ σ ία , γ ια την
ίδρυση πλήθους ιδρυμάτων, τα οποία ονομάστηκαν «Βασιλειάδα». Πτωχοκομείο,
νοσοκομείο, ορφανοτροφείο, ξενώνα για τους ταξιδιώ τες, λεπροκομείο χωριστά,
διδακτήριο για τα φτωχά και τα ορφανά, ειδικά εργαστήρια για τις τέχνες και τα
επαγγέλμ ατα- ιδιαίτερα οικήματα για τους γιατρούς, τους νοσοκόμους, το λοιπό
προσωπικό. Ακόμη και βουστάσιο διέθετε για την εξυπηρέτηση όλων αυτών των
ιδρυμάτων. Την ίδια ακριβώς γραμμή χαράσσει και ο Χρυσόστομος, ο οποίος διέ
θεσε όλη του την περιουσία στους φτωχούς και ζούσε λιτότατα, καθώ ς επίσης και
ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός. Μ ε πρωτοβουλία του η Εκκλησία της Αντιόχειας σι
τίζει κα θημερινά τρεις χιλιά δες ανθρώ πους κ α ι φ ρ οντίζει γ ια τους αρρώστους,
τους ξένους, τους φυλακισμένους και τους φτωχούς. Στην Κωνσταντινούπολη κτί
ζει νοσοκομεία και αγκαλιάζει με την αγάπη του κάθε πονεμένο και κατατρεγμέ
νο. Μια συνεχής προσφορά είναι και η ζωή του Γρηγορίου Ναζιανζηνού. Λέγεται
άτι ως Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως σίτιζε επτά χιλιάδες πτωχούς κάθε ημέ
ρα και προέτρεπε για την άσκηση της φιλανθρω πίας. «Μ ετάδος τω δεομένω στέ
γης, σκέπης, τροφής, ο τούτοις εντρυφών και υπέρ την χρείαν...». Έ σ τω και αν οι
Τ ρεις Ιεράρχες αναχω ρούν ως ερημίτες για μόνωση, το κάνουν έμπλεοι αγάπης
προς τον πλησίον (βλ. Γιατράκου, 1998, σ. 9-11).
Πολύ αργότερα τα οικονομικά θέματα των μονών, τα περιουσιακά τους στοιχεία
και άλλα οικονομικά οφέλη αρχίζουν να ρυθμίζονται από τους Βυζαντινούς αυτο-
κράτορες και Π ατριάρχες. Ο Ιουστινιανός επιτρέπει στις μονές να κληρονομούν
από ιδιώτες περιουσίες, απαγορεύει συγχρόνως στους πολίτες να σφετερίζονται τη
μοναστηριακή περιουσία, παρέχει τη δυνατότητα στις μονές να προβαίνουν σε ενοι-
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7
χιάσεις γης, π α ρ ’ όλα αυτά όμως οι μονές παρέμειναν μέχρι τον 9ο αιώνα με όχι ση
μαντικές οικονομικές δυνατότητες. Κατά την περίοδο μάλιστα της Εικονομαχίας,
δοκιμάστηκαν πολύ, έχασαν ακίνητη και κινητή περιουσία. Κατά τον 10ο αιώνα αρ
χίζουν και πάλι να ανακτούν την κινητή και ακίνητη περιουσία τους, αποκτώ ντας
αγρούς, αμπέλια, λιβάδια, αποθήκες με προϊόντα, μύλους, λίμνες για αλιεία, αλυκές,
αστικές ιδιοκτησίες για ενοικίαση, εργαστήρια με δικές τους α γορές ή με δω ρεές
από αυτοκράτορες και ευσεβείς ιδιώτες δωρητές. Δέχονταν επίσης προσφορές σε
ρευστό χρήμα από ηλικιωμένους, για τα μνημόσυνά τους (Talbot, 1991, σ. 1392).
Η προσ πάθεια του Νικηφόρου Φωκά, ο οποίος υποστήριζε την ιδέα του «φτω
χού μοναστηριού» κ α ι υπ ή ρξε υποστηρικτής της Μ ονής Μ εγίστης Α α ύ ρ α ς του
Ό ρ ο υ ς Ά θω ς, δεν α πέδω σ ε, να εμποδίσ ει δηλαδή την αύξηση των μονασ τηρια
κών περιουσιώ ν. Ε ίχε αυτή την επιθυμία κυρίω ς αναφ ορικά με τις μονές που δεν
είχαν επα ρκές α νθρώ πινο δυναμικό για να καλλιεργούν τα κτήματα που ήδη εί
χαν στην κατοχή τους. Το διάταγμά του όμως αυτό ανετράπη από τον διάδοχό του
Ιωάννη Τσιμισκή και κατ’ αυτό τον τρόπο οι μονές συνέχισαν να αυξάνουν την π ε
ριουσία τους. Π α ρ ’ όλα αυτά, το 1204 στη Βυζαντινή Α υτοκρατορία η Μ ονή του
Παντοκράτορος συγκαταλεγόταν στους μεγαλύτερους ιδιοκτήτες. Εξάλλου, σε χι
λιάδες α νέρ χο ντα ι τα τεκμ ή ρια α πό το τέλος του 13ου μέχρι τον 15ο α ιώ να που
αναφέρονταν στην απόκτηση μοναστηριακής περιουσίας στη νότια Μ ακεδονία,
στην Τ ραπεζούντα, στον χώ ρο του Α ιγαίου κ.ά. Το 1371 ένα μέρος της μοναστη
ριακής περιουσίας διανέμεται στους Βυζαντινούς στρατιώτες.
Α σφαλώ ς δεν π ρ έπ ει κα νείς να υποθέσ ει ότι η μοναστηριακή περιουσία χρ η
σίμευε στους μοναχούς γ ια ιδιοτελείς σκοπούς, αλλά αντιθέτω ς για τη θερ α πεία
κοινωνικών πλη γώ ν, για φ ιλα νθρω πία . Για την περίθαλψ η ορφανώ ν, ηλικιω μέ
νων, αναπήρω ν, νοη τικά πασχόντω ν ατόμων, εγκαταλελειμμένω ν συζύγων. Για
την περίθαλψ η κ α ι προσ τασ ία φυλακισμένω ν ή εξόριστων, εκτοπισμένω ν αυτο-
κρατόρων, πατρια ρχώ ν κ α ι πολιτικών αντιπάλων. Για την ίδρυση και λειτουργία
φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, για τροφή, ένδυση και περίθαλιμη ενδεών. Οι μονές
διέθεταν την περιουσία τους τόσο για την πνευματική κατάρτιση των πολιτών όσο
και για λόγους π ο λ ιτισ τικ ο ύ ς. Τόσο η Μ ονή Στουδίου όσο και εκείνη των Ο δη
γών στην Κωνσταντινούπολη είχαν εγκ α θιδρ ύσ ειτα λεγόμενα scrip to ria (= γρ α
φεία), για την παραγω γή ή αντιγραφή χειρογρ άφ ω ν εσωτερικής κ α ι εξω τερικής
χρήσης. Ο Cutler, Βυζαντινολόγος ερευνητής, υπολογίζει ότι κατά τον 10ο και 11ο
αιώνα π ερ ίπ ο υ το 50% τω ν γρ α φ έω ν ήτα ν μ ο ν α χ ο ί κ α ι τον 14ο α ιώ ν α το 25%
(Talbot, 1991, σ. 1392). Ο ι μοναστικές βιβλιοθήκες π ερ ιείχα ν χ ειρόγραφ α , αγιο-
γραφικά κ α ι π α τερ ικ ά κ είμ ενα , θεολογικά, λειτουργικά, και σε λίγες μονές της
χώρας υπήρχαν και κοσμικά κείμενα.
Η φ ιλολογία ήταν α να γκ α ία για τους μοναχούς. Π ολλοί από αυτούς α φ ιερ ώ
θηκαν στη σπουδή των χειρογράφ ω ν και έγιναν συγγραφείς, κυρίως υμνογράφοι,
αγιογράφοι και θεολόγοι. Το πρώτο μισό του 9ου αιώνα μ.Χ. οι περισσότεροι μο
ναχοί και μοναχές ήταν διανοούμενοι (Cutler, 1981, σ. 328-329) και κατά τον 14ο
αιώνα ο Βυζαντινολόγος Sevenko υπολόγισε ότι το 25% των μοναχών ήταν διανο
ούμενοι (Sevenko, σ. 72).
199
Η παρουσία των μονών στην ανάπτυξη της βυζαντινής θεολογίας και πνευμα
τικότητας υπήρξε σημαντική. Πολλοί κορυφαίοι θεολόγοι και εκκλησιαστικοί άν-
δρ ες έγρα ψ α ν γ ια τα δόγματα, τη θ εία λειτουργία και τη μυστική ζωή των μονα
χώ ν. Οι μοναχοί έπα ιξα ν βασικό ρόλο στις Ο ικουμενικές Σ υνόδους του 4ου και
5ου α ιώ να μ.Χ. Υ πή ρξα ν οι πρω τοσ τά τες υποσ τη ρ ικ τές τω ν εικ όνω ν και, κατά
τους διαλόγους που διεξήχθησαν σχετικά με τους εικονομά χους κ α ι εικονοκλά
σ τες όταν ξέσ πασ ε η Ε ικ ονομ α χία (726-843 μ.Χ.), δηλαδή η έρ ιδα γ ια τη χρήση
και λατρεία των Αγίων Εικόνων, που προκάλεσε βαθύτατο διχασμό στον χριστια
νικό κόσμο (Ζακυθηνός, 1972, σ. 185-186), οι μοναχοί υπερασπίστηκαν την Ορθο
δοξία και α ργότερα έδω σαν πνευματικές μάχες κατά της α π ό π ειρα ς της Έ νω σης
των Εκκλησιών. Η ορθόδοξη παράδοση διαμορφώ θηκε και με τη συμβολή της μυ
σ τικ ή ς θεολογία ς του Σ υμ εώ ν του Θ εολόγου στις α ρ χές του 11ου α ιώ να και με
τον «Ησυχασμό», κίνημα των μοναχών του Άθω, τον 14ο αιώνα. Ο ι μονές αναδεί
χτηκαν σε μεγάλους προστάτες όλων των τεχνώ ν. Στα μοναστηριακά scriptoria
φ ρ όντιζαν να κοσμούν ακόμη κ α ι τις σ ελίδες τω ν χ ειρ ο γ ρ ά φ ω ν με μινιατούρες
(ζωγραφική μικροτεχνία).
Ιδιαιτέρω ς α ξίζει να υπογραμμιστούν τα οικονομικά των «αυτοδέσποτω ν» ή
«αυτεξούσιω ν» ή «αυτόνομων» μονών. Π α ρά την κανονική τάξη της Εκκλησίας,
κατά την οποία οι μοναχοί υπόκεινται στην επισκοπική εποπτεία, η εκκλησιαστι
κή περιουσία των μονών αυτών απαγορεύεται να περ ιέρχετα ι σε ιδιώτες (Χώρας,
1975, σ. 216). Κατά τη βυζαντινή περίοδο επικράτησε η παραχώ ρηση μοναστηρια
κών κτημάτων σε ιδιώ τες κοσμικούς «διά δω ρεάς» ή «δΡ εκδόσεω ς» ή δ ι’ άλλης
δ ικ α ιο π ρ α ξία ς, δηλαδή «εμφυτεύσεω ς», «ανταλλαγής», « εφ ο ρ εία ς» , «οικονο
μίας», «επιτηρήσεως», «προνοίας» κ.λπ. Ο ι ιδιώτες ή «χαριστικάριοι» στους οποί
ους παραχω ρούνταν τα «μοναστηριακά» κτήματα αναλάμβαναν την υποχρέωση
(αντιπαροχή) ανακαίνισης και συντήρησης της οικ εία ς μονής (H erm an, 1940, σ.
348). Κάποτε παραχω ρούνταν μονές σε ιδιώτες για επιβράβευση ή εξευμενισμό
αυτοκρατορικώ ν φίλων. Το μέτρο αυτά, πα ραχώ ρησ η ς μονών, ήταν μέτρο ανά
γκης και υπαγορεύτηκε ως λύση κ α τ’ οικονομίαν. Δυστυχώς πολλοί ιδιώτες εκμε
ταλλεύτηκαν προς ίδιον όφελος τη μοναστική περ ιουσ ία . Κ ατά την περ ίο δο της
τουρκοκρατίας, οι Τούρκοι άφησαν από την αρχή της κατάχτησης στα μεγάλα ορ
θ όδοξα μοναστήρια το μεγαλύτερο μέρος τω ν α πέρ α ντω ν γα ιώ ν που κατείχαν.
Αυτό ήταν ιδια ίτερ α σημαντικό γ ια τον ελληνισμό, για τί στις γ α ίες αυτές στηρί
χτηκε η οικονομική ισχύς των μονών και ο σπουδαίος ρόλος τον οποίο διαδραμά
τισαν σε κοινω νικές και εθνικές π ρ ο σ π ά θ ειες (Σβορώ νος, 1994, σ. 41-42). Στοι
χεία για τα οικονομικά των μονών του ελλαδικού χώρου κατά τη Β ' βενετοκρατία
(1685-1715) προέρχονται από τα βενετικά Κ ατάστιχα και από το πλούσιο αρχεια
κό υλικό που έχει εντοπιστεί στην Ελλάδα, κυρίω ς όμως στα α ρ χεία και στις βι
βλιοθήκες της Βενετίας. Ιδιαιτέρω ς έχουμε πολύτιμες οικονομικές εκθέσεις για
τις μονές της Π ελοποννήσ ου κα τά την π ερ ίο δ ο αυτή, στο π λ α ίσ ιο προσωπικής
έρευνας των βενετικών και ελληνικών -ανέκδοτω ν στη συντριπτική τους πλειοψη-
φ ία - πηγώ ν. Στο πλαίσιο διοικητικής, οικονομικής κ α ι κοινω νικής οργάνωσης
των νέων κτήσεών τους στην Ελλάδα, οι Βενετοί όρισαν Σύνδικους Καταστιχωτές
200
— — — — — — — — — — — — ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7
(Sindici Catasticatori), για την καταγραφή της περιουσίας ιδιωτών, μονών και ναών.
Σκοπός τους ήταν η ακύρωση των με'χρι τη στιγμή εκείνη κτηματικών πα ραχω ρή
σεων και η ανακατανομή των γαιών, με επιβολή επιβαρύνσεω ν που θα κρίνονταν
αναγκαίες (Γιατράκου, 1999). Μ ε βάση τις βενετικές πηγές γνωρίζουμε τις μονές
και την κτηματική τους περ ιουσ ία , πολλές φ ορές μάλιστα με αποτυπώ σεις όπω ς
διαφαίνονται από τα Κατάστιχα, που εκπόνησαν οι έμπειροι Β ενετοί τοπογράφ οι
και μηχανικοί. Η προσ πάθεια αυτή των Βενετών αποσκοπούσε επίσης στην παρε-
μπόδιση συλλογής κ α ι αποστολής του «φ ιλότιμ ου» στο Ο ικουμενικό Π α τρ ια ρ
χείο, διότι επιθυμούσαν να έχουν την Ο ρθόδοξη Εκκλησία υπό την επικυρια ρχία
τους, σύμφω να με το «jus p a tro n a tu s » (= το επικυριαρχικό δίκαιο). Φ ρόντισαν
ακόμη να εμποδίσουν τις σχέσεις Π ατριαρχείου και σταυροπηγιακώ ν μονών και,
κατά τη φράση του Βενετού προνοητή Francisco Grimani, «ενεργεία αυτού ουδέν
εξετελέσθη χρυσόβουλλον του Π ατριάρχου», με την έννοια ότι διακόπηκε κάθε
σχέση μεταξύ ελληνικού βενετοκρατούμενου χώρου και Ο ικουμενικού Π ατριαρ
χείου (Λ άμπρος, 1989, σ. 4565· πρβ. Ζερλέντη, 1921, σ. 12, Ράνκιος, 1862, σ. 26).
Κατά τη Β" τουρκοκρατία (1716-1821) πληροφορίες για τα οικονομικά των μο
νών αντλούμε από τα πα τρια ρχικά σιγίλια και από το πλήθος των Κατάστιχων και
ανέκδοτων εγγράφ ω ν (βλ. Γιατράκου, 1999, σ. 79 κ.ε.). Σύμφωνα με την επιθυμία
του Π ατριάρχη, η κτηματική και λοιπή οικονομική κατάσταση της μονής καταγρα
φόταν σε «βρέβια», δηλαδή ιδια ίτερα έγγρ αφ α της μονής, όπου καταχω ρίζονταν
τα ακίνητα που κατείχε, τα κεφάλαιά της σε ρευστό χρήμα, τα ιερά σκεύη, οι ά γιες
εικόνες, τα κειμήλια, τα βλαττία, δηλαδή τα μεταξωτά υφάσματα που χρησίμευαν
για επανωκαλύμματα της Α γίας Τ ράπεζας, τα βιβλία κ.ά. (βλ. Μ ανάφης, 1970, σ.
113). Αυτά είχε αποτέλεσμα από όσα διασώθηκαν να μορφώνουμε γνώμη.
Μ πορούμε να πούμε ότι πολλοί χρισ τια νοί α φ ιέρω ναν τις περιουσίες τους ει
κονικά στις μονές κατά την π ερ ίο δο αυτή, όχι μόνο για «την ψυχικήν τους σωτη
ρίαν» και για να τις διασφαλίσουν αλλά και γ ια την απαλλαγή από δυσβάστακτο
φόρο, αφού, όπω ς είνα ι γνωστό, η κινητή και ακίνητη περιουσία των μονών ήταν
αφορολόγητη (Πανταζόπουλος, 1975, σ. 843-844).
Βεβαίως οι χριστιανοί την εποχή εκείνη αποθήκευαν στη μονή τα «γεννήματά»
τους (= προϊόντα) και γενικότερα όλη την παραγω γή τους για λόγους ασφαλείας.
Το μοναστήρι με τη σειρά του δεσμευόταν να συντηρεί τον «εικονικό» δωρητή και
την οικογένειάτου. Α νάλογο καθεστώς ισχύει και για τις μονές του Αγίου Ό ρους.
Οι Α γιορείτες ενήργησαν με προνοητικότητα. Έ χ ο ν τα ς υπόψη τα παθήματα των
μοναστηριών της Μ ικρά ς Α σ ία ς, τα ο π ο ία δια λύθηκα ν τον 14ο α ιώ να εξα ιτία ς
των επιδρομώ ν των Τούρκων, πλησίασαν τον Ο θω μανό Σουλτάνο και εξασφ άλι
σαν την προστασία των μονών και των περιουσιώ ν τους (Οικονομίδης, 1997, σ. 8).
Οι μονές κατά τον Αγώ να πρόσφεραν ό,τι είχαν, γ ι’ αυτό τα οικονομικά τους μετά
την Επανάσταση βρίσκονται σε κάμψη και εκμηδένιση.
Ο Καποδίστριας, αργότερα, στην προσπάθειά του να οργανώ σει το νέο ελληνι
κό κράτος, ενδιαφ έρεται ιδιαιτέρως για τη διευθέτηση των εκκλησιαστικών θεμά
των και συγκεκριμένα για την καταγραφή και αξιοποίηση της εκκλησιαστικής και
μοναστηριακής περιουσίας. Στο πλαίσιο της οικονομικής πολιτικής που εφάρμοσε
201
για τη σύνταξη του Κατάστιχου των μονών, με το υ π ’ αριθμόν 12464 Δ ιάταγμα της
15ης Μ αΐου 1829, α παγόρευσ ε την εκποίηση ή πολυετή ενοικίαση σε τρίτους των
εκκλησιαστικών και μοναστηριακών κτημάτων και ορίστηκε υποχρεω τική εισφο
ρά των εκκλησιών και μοναστηριών για τη συντήρηση κοινωφελών καταστημάτων,
κυρίω ς σχολείων. Σκοπός του Κ αποδίστρια ήταν επίσης η απαλλοτρίω ση μέρους
της εκκλησιαστικής κ α ι μοναστηριακής π ερ ιο υ σ ία ς, με σκοπό την ενίσχυση της
πα ιδείας (Γιατράκου, 1999, σ. 128, υποσ. 314,315 και σ. 129-130, υποσ. 316,326).
Η Αντιβασιλεία έπληξε τα μοναστήρια και τα αποδυνάμωσε πνευματικά και οικο
νομικά, με Διάταγμα της 7ης Οκτωβρίου 1833 (Μ οσχονά, 1980-1981, σ. 225-231). Τα
αντιμοναχικά της μέτρα οδήγησαν άλλες μονές σε διάλυση και άλλες σε συγχώνευση.
g> ΠερίΥράψτε σε 20 γραμμές τα κυριότερα σημεία της παρούσας ενότητας.
Ά σ κ η σ η Α υ το α ξ ιο λ ό γ η σ η ς 2/Κεφ άλαιο 7
§> Σημειώστε ποια από τις ακόλουθες προτάσεις είναι σωστή και ποια λάθος.
Σ Λ
1. Οι ασκητικές αρχές των μοναχών είναι η ακτημοσύνη και η προσευχή.
2. 0 αυστηρότερος από τους πρωτοπόρους του μοναχικού βίου
υπήρξε ο Μέγας Αντώνιος.
3. Οι λαύρες ήταν μοναστηριακό συγκρότημα.
4. 0 Μέγας Αντώνιος ευνόησε τον κοινοβιακό μοναχισμό.
5. Η βασιλική μονή του Κύκκου ιδρύθηκε από τον Αλέξιο Α ' τον Κομνηνό.
Τις απαντήσεις θα βρείτε στο Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου.
Ά σ κ η σ η Α υ το α ξ ιο λ ό γ η σ η ς 3/Κεφάλαιο 7
g> Αντιστοιχίστε τα στοιχεία της πρώτης στήλης με εκείνα της δεύτερης.
1. Κατηγορίες μοναστηριών α. Αρχή ακτησίας

2. Κοινόβια μοναστηριών β. Ηγούμενος, Οικονόμος, εκκλησιάρχης
3. Ιεραρχική κλίμακα μονών γ. «Πανεπιστήμιο Αρχιπελάγους»
4. Πατμιάδα Σχολή δ. Έργο Μ. Βασιλείου «Π ρ ο ς τους νέους όπως
αν ε ξ ελληνικώ ν ω φ ελοίντο λ ό γ ω ν »
5. Οι μοναχοί κατά τη βυζαντινή ε. Αυτοκρατορικό ή βασιλικά ή σταυροπηγιακά,
εποχή στόχευαν στον συνδυασμό ιδιωτικά, ελεύθερα, αυτοδέσποτα
της ελληνικής «θύραθεν» παιδείας και ανεξάρτητα
με τη χριστιανική
Τις σωστές αντιστοιχίσεις θα βρείτε στο Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου
202
Ενότητα 7.6
ΔΙΑΘΕΣΗ ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ

ΤΩΝ ΜΟΝΩΝ ΓΙΑ ΕΘΝΙΚΟΥΣ,
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥΣ, ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥΣ,
ΙΕΡΑΠΟΣΤΟΛΙΚΟΥΣ, ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΥΣ,
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥΣ ΣΚΟΠΟΥΣ
Δ εν θ α ήταν υ π ερβ ο λή αν υ π ο σ τή ρ ιζε κ α ν ε ίς ό τι η ισ το ρ ία του ελληνισ μού με
όλες του τις ε κ φ ά ν σ εις κ α ι ο π ο λιτισ μ ό ς περ νο ύν μέσα α π ό τα ε λ λη νικ ά μοναστή
ρια. Ο ι μ ο ν α χ ο ί κ α ι τα μονασ τή ρια, με τον ψ ρ ο υ ρ ια κ ό τους χ α ρ α κ τή ρ α (καστρο-
μονάστηρα), τα ε ιδ ικ ά κ α τ α σ κ ε υ α σ μ έ ν α τ ε ίχ η τους με μπούρτζια (τη λ εβ ο λ εία )
κ α ι τ ο ξ ικ έ ς θυρίδες, υ π ή ρ ξα ν ο ι ισχυρότερες α ντισ τά σ εις κ α τ ά των π ο ικ ίλ ω ν βα ρ
βάρων κ α ι ιδ ια ίτ ε ρ α κ α τ ά των Ο θω μανώ ν. Τ α ε π α ν α σ τα τικ ά λ ά β α ρ α ξε κ ίν η σ α ν
από την Α γ ία Λ α ύ ρ α κ α ι ο ι μ ο ν α χ ο ί α ν α δ ε ίχ τ η κ α ν υ π έ ρ μ α χ ο ι της ε λ ευ θ ε ρ ία ς,
προσφέροντας ό,τι είχ ε κ ά θ ε μονή γ ια σ κοπούς εθνικούς. Α κ ό μ η κ α ι τα χρυσά κ α ι
α σ ημένια α φ ιε ρ ώ μ α τ α π ρ ό σ φ ερ α ν γ ια ν ο μ ισ μ α το κ ο π ία , γ ια τ ις α ν ά γ κ ε ς της π α
τρίδας. Ό λ ο ι ο ι αγώ νες του έθνους ε ίν α ι συνυφ ασμένοι με τις μονές, ο ι ο π ο ίες δεν
φ είδονταν χρ ημ ά τω ν, εισ ο δ η μ ά τω ν , π ρ ο σ ω π ικ ή ς π ρ ο σ φ ο ρ ά ς, γ ια την π α τρ ίδ α .
Α γ ία Α α ύ ρ α , Κ α λ ά β ρ υ τ α , Α ρ κ ά δ ι Κ ρ ή τ η ς, Ά γ ιο ς Μ η ν ά ς κ α ι Ν έ α Μ ο ν ή Χ ίο υ ,
Α γ ία Μ ο ν ή Α ρ ε ία ς Ν α υ π λίο υ , Μ ο ν ή Α γ ίο υ Δ ημητρίου Κ α ρ α κ α λ ά ή Ξ ηροκασ τελ-
λίου - δ ε ιγ μ α τ ικ ώ ς α ν α φ έρ ο υ μ ε ελ ά χ ισ τες μονές, που έγ ρ α ψ α ν σ ε λ ίδ ε ς εθ νική ς
προσ φ οράς κ α ι η ρ ω ισ μ ο ύ . Η κ ο ιν ω ν ικ ή τους π ρ ο σ φ ο ρ ά , α ν υ π ο λ ό γ ισ τη ς σ η μ α
σίας, σ υ ν ε χ ίζε ι με ρ ω μ α λέα βήματα την π α ρ ο υ σ ία της στην τόσο α ν ιδ α ν ικ ή κ α τ α
ναλω τική εποχή μας. Η π α ιδ ε υ τ ικ ή π α ρ ο υ σ ία κ α ι π ρ ο σ φ ο ρ ά των μονών κ α ι των
μοναχών, α π ό τον λ ιγ ό τ ε ρ ο μ έ χ ρ ι τον π ε ρ ισ σ ό τε ρ ο μορφ ω μένο, σ υ ν έβ α λα ν στη
διατήρηση της ελληνικής γλώσσας κ α ι ταυτότητας, δ ια χ ρ ό ν ισ α ν κ α ι πλούτισαν
τις επιστήμες κ α ι τέχνες, αφ ήνοντας έργα του πνεύματος αθάνατα.
Σ τις μονές στρατοπεδεύουν ο ι αγω νιστές, κ α ι ο ι μο ναχο ί μάχονται μ α ζί με τους
φουστανελοφόρους. Ο ι μονές έγ ιν α ν ο ι ε π ά λ ξ ε ις της Φ ιλ ικ ή ς Ε τ α ιρ ε ία ς κ α ι έχου
με μοναχούς Φ ιλ ικ ο ύ ς. Η εθ νική π ρ ο σ φ ο ρ ά των ρ α σ οφ όρ ω ν ήταν π α ρ οιμ ιώ δ η ς:
Γρηγόριος ο Ε ' , ο Π α λ α ιώ ν Π α τρ ώ ν Γερ μ α νό ς, ο Σ α μ ο υ ή λ στο Κ ο ύ γ κ ι, ο Γ α β ρ ιή λ
στο Α ρ κ ά δ ι, ο Κ ο σ μ ά ς ο Α ιτ ω λ ό ς , ο Γ ε ρ μ α ν ό ς Κ α ρ α β α γ γ έ λ η ς , ο Χ ρ υ σ ό σ το μ ο ς
Σμύρνης κ α ι πλήθος άλλοι. Στη Μ ο ν ή Τ ιμ ίο υ Π ροδρόμου έζησαν γ ια διαστήματα ο
στρατηγός Μ α κ ρ υ γ ιά ν ν η ς, ο Α θ α ν ά σ ιο ς Δ ιά κ ο ς , ο Ε π ίσ κ ο π ο ς Σ α λώ νω ν Η σ α ΐα ς·
στη Μ ο ν ή Μ υ ρ τ ιά ς έζη σ ε γ ια ένα δ ιά σ τη μ α ο Ά γ ιο ς Κ ο σ μ ά ς ο Α ιτ ω λ ό ς (Λ έ κ κ ο ς ,
1994, σ. 22). Μ ο ν έ ς βυζαντινές, μεταβυζαντινές κ α ι σύγχρονες προσφέρουν ό,τι με
κόπο απόκτησαν, κ α ι ο ι μοναχοί, ζώ ντας ο ι ίδ ιο ι με απλότητα κ α ι πτω χεία, αποτε
λούν τους «ά μισ θ ο υς φ ύ λα κες της Ο ρ θ ο δ ο ξ ία ς κ α ι του Ε λλη νισ μ ο ύ » . Η Ε λ λη νικ ή

Ε π α ν ά σ τ α σ η ά ρ χ ισ ε με ο ρ μ η τή ρ ιο την Α γ ία Λ α ύ ρ α , που α π ο τ έ λ ε σ ε το «κέντρο
εφ οδιασμού των πρώτων ελλη νικώ ν δυνάμεων». Η συμβολή του Μ ε γ ά λ ο υ Σ π η λ α ί
ου στον Α γ ώ ν α της Ε θ ν ε γ ε ρ σ ία ς δ εν ε ίν α ι ε π ίσ η ς τ υ χ α ία , αφ ο ύ σ τις 24 Ιουνίου
1827, ο η γ ο ύ μ εν ο ς Δ α μ α σ κ η ν ό ς « κ α ι ο ι συν αυτώ Π α π ά δ ε ς κ α ι Κ α λ ό γ ε ρ ο ι» μ α ζί
με λ ίγ α π α λ ικ ά ρ ια α π έ κ ρ ο υ σ α ν επ ιτυ χώ ς π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ ο υ ς α π ό 10.000 ε ξο π λ ισ μ έ
νους στρατιώτες του Ιμπραήμ Π α σ ά , που με επιστολή του (21 Ιουνίου) ζητούσε την
π α ρ ά δ ο σ η της μονής. Β ε β α ίω ς η απάντησ η ήταν: « Ε ίμ ε θ α ω ρ κ ισ μ έ ν ο ι ν α αποθά-
νω μεν πολεμούντες». Δ ύ ο η μ έρ ες α ρ γ ό τερ α έτρεψ αν τον Ιμ π ρ α ή μ κ α ι τους στρα
τιώ τες του σε φυγή (Λ έ κ κ ο ς , 1994, σ. 273, 278). Α ν τ ιλ α μ β ά ν ε τ α ι όμω ς κ α ν ε ίς την
ηθ ική κ α ι ο ικ ο ν ο μ ικ ή θυσία της μονής γ ια τέτο ια ε θ ν ικ ά επιτεύγματα.
Κ α θ ’ όλη τη δ ιά ρ κ ε ια του Α γ ώ ν α ο ι μονές συντηρούσαν κ α ι έτρεφ αν τους Α γ ω
νιστές, με α π ο τέλεσ μ α ν α α ντιμετω π ίσ ο υν μεγάλη ο ικ ο ν ο μ ικ ή δ υ σ π ρ α γία . Θ α πε
ρ ιο ρ ισ το ύ μ ε σε αντιπ ρ ο σ ω π ευ τικά π α ρ α δ είγ μ α τα , που εκφ ρ ά ζο υ ν την πολυσήμα
ντη π ρ οσ φ ο ρά τους. Η Μ ο ν ή Β α το π α ιδ ίο υ , κ τισ μ έ ν η α π ό τον Μ έ γ α Κωνσταντίνο,
δ έ χ ε τα ι ό λες τ ις ε π ιδ ρ ο μ ές των εχθρώ ν α λ λ ά κ α ι μ έχ ρ ι σ ή μ ερ α δ ια τ η ρ ε ί αμείωτη
την πνευματική κ α ι π ο λιτισ τική της α κτινο β ο λία . Α π ο λ α μ β ά ν ε ι γ ε ν ν α ίε ς αυτοκρα-
τ ο ρ ικ έ ς χ ο ρ η γ ίε ς α π ό τον Μ α ν ο υ ή λ Α ' Κ ο μ ν η ν ό (1143-1180), α π ό τον Α ν δ ρ ό ν ικ ο
Β ' (1282-1328), ενισχύεται α π ό τον τελευταίο β α σ ιλ ιά της Σ ε ρ β ία ς Λ ά ζ α ρ ο Α ' , τον
η γ ε μ ό ν α της Σ ε ρ β ία ς Λ ά ζ α ρ ο Α ' , της Μ ο λ δ α β ία ς Σ τ έ φ α ν ο το ν Μ ε γ ά λ ο (1457-
1504) κ α ι από δούκες των πα ρ αδουνάβ ιω ν ηγεμονιώ ν. Α π ο λ α μ β ά ν ε ι τα π α τρ ια ρχι
κ ά π ρ ο ν ό μ ια κ α ι τσ α ρ ικ έ ς ο ικ ο ν ο μ ικ έ ς ε ν ισ χ ύ σ εις (Λ έ κ κ ο ς , 1994, σ. 85-86, Μ πα-
χάς, 1998, σ. 48-49). Κ α τ ά τη Δ ' Στα υρο φ ο ρία δ έχετα ι τις π ρ οσ β ο λές των Κ α τα λα
νιών μισθοφ όρω ν, λ ε η λ α τ είτ α ι κ α ι κ α τα σ τρ έφ ετα ι, χ ά ν ε ι π ο λ λ ά α π ό τα κ ειμ ή λ ια
κ α ι α π ο δ ύ ετα ι σε κ τιρ ια κ ή δ η μ ιο υ ρ γ ία τον 18ο α ιώ ν α , ό πω ς ε μ φ α ν ίζε τ α ι σήμερα
με τη μεγαλειώ δη μορφή της. Μ ε τ ά την αποτυχημένη π ρ ο σ π ά θ εια του φιλενωτικού
Μ ιχ α ή λ Η ' Π αλα ιο λό γο υ γ ια Έ ν ω σ η των Ε κ κλ η σ ιώ ν στη σύνοδο της Λ υ ώ ν (1271),
δ έχετα ι τις επιδρ ομές των φιλενω τικώ ν, ο ι ο π ο ίο ι ε κ β ιά ζο υ ν τους μοναχούς να δε
χθούν τα φ ιλενω τικά τους φρονήματα. Ο ι μ ο ν α χ ο ί α νθ ίσ τα ντα ι ηρ ω ικά , με αποτέ
λεσ μ α τον απαγχονισμό του ηγουμένου Ευθυμίου κ α ι τον πνιγμό δώ δ εκα μοναχών,
κα θ ώ ς επίσ η ς τον α π α γχο νισ μ ό του πρώτου των Κ α ρ υ ώ ν, Α γ ίο υ Κ ο σ μ ά Βατοπαι-
δινού. Η μονή επ α ν α κά μ π τει ο ικ ο ν ο μ ικ ά με τη β ο ή θ ε ια των Π α λ α ιο λ ό γ ω ν . Δ έχε
τ α ι αργότερα τις επιδρομές των Τούρκων, χ ά ν ε ι πολλά μετόχια της, τα ο π ο ία κατα
πατούν Τ ο ύ ρ κ ο ι πασάδες, κ α ι κατορθώ νει να ε π α ν α κά μ ψ ει ο ικ ο ν ο μ ικ ά , με αποτέ
λεσμα τα εισοδήματά της να ανέρχονται, κατά τα μέσα του 19ου α ιώ ν α , σε 26.000
ο θ ω μ α νικές λίρες. Δ έ χ ετ α ι στους κόλπους της κο ρ υ φ α ίες εκ κλ η σ ια σ τικ ές μορφές
(βλ. Π ρ ο σ κ ν ν η τ ά ρ ιο Ιε ρ ά ς Μ ε γ ίσ τη ς Μ ο νή ς Β α τ ο π α ιδ ίο υ , 1993, σ. 14, Μ παχάς,
1998, σ. 49,50): τον μεγάλο μύστη της μυστικής Θ εο λο γία ς, Γ ρ η γ ό ρ ιο τον Παλαμά,
με τον δ ιδ ά σ κ α λ ό του, ό σ ιο Ν ικ ό δ η μ ο , τον ό σ ιο Ιω άσ α φ τον Μ ε τ ε ω ρ ίτ η κ α ι τον
όσ ιο Σ ά β β α κ α ι, κατά τα πρώ τα χ ρ ό νια της το υρκο κρ ατίας, τον Ο ικ ο υ μ ε ν ικ ό Π α
τριάρχη Γ εν ν ά δ ιο ή Σ χο λά ρ ιο . Γύρω στο 1500 μ ο ν ά ζει στο Β α τ ο π α ίδ ιο ο πολυμα
θής Ά γ ιο ς Μ ά ξιμ ο ς των Γρ αικώ ν, ο μέγας φωτιστής των Ρώσων. Ε ίν α ι ο πνευματι
κός «κυματοθραύστης» που δ έχ ετα ι συνεχώ ς τα ε χ θ ρ ικ ά κύματα. Ο ι μονές δέχο
204
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7
νται σ υ νεχό μ ενες ε π ιδ ρ ο μ ές π ε ιρ α τ ικ ώ ν πλοίω ν, με α π ο τέλ εσ μ α ν α λεηλατώ νται

κ α ι ν α ερημώ νονται (βλ. Π ροσκυνητάριο Ιεράς Μ εγίστης Μ. Β ατοπαιδίου, 1993, σ.
15 κ α ι 50). Π α ρ ’ ότι η π ερ ίο δ ο ς της το υρκο κρ ατίας επ ιφ έρ ει π ο λλά δ ε ιν ά στη μονή,
αυτή έρ χ ετα ι α ρω γός στον απελευθερωτικό αγώνα κ α ι στην εθνική ανασυγκρότη
ση (βλ. Έ κ θ ε σ η Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς, 1998).
Η μεγαλύτερη εκπαιδευτική προσφορά της Μ ο ν ή ς Β α τ ο π α ιδ ίο υ π ρ ο ς το υ π ό
λοιπο Γ έ ν ο ς υ π ή ρ ξε η ίδρυση το 1748 της Αθωνιάδας Σχολής, του Κ ο λ ε γ ίο υ του
Ά θ ω ( Μ ίκ α τ ζ ικ , 1998, σ. 88). Τ η ν α νέγερσ η των κ τιρ ίω ν κ α ι τη λ ειτο υ ρ γ ία της -σ ε
μια π ε ρ ίο δ ο που α ντ ιμ ετώ π ιζε μάλισ τα μ εγά λα ο ικ ο ν ο μ ικ ά πρ οβ λήμ ατα ε ξ α ιτ ία ς
της β α ρ ιά ς φ ο ρ ο λ ο γ ία ς των τ ο υ ρ κ ικ ώ ν α ρ χ ώ ν - α ν έλ α β ε η μονή. Υ π ή ρ ξ ε η μ εγ α
λύτερη ε λ λη νικ ή σχολή στον το υ ρ κ ο κ ρ α το ύ μ εν ο χώ ρο , με π ε ρ ίπ ο υ 200 μαθητές
κ α ι πρώτο σχολάρχη τον Ν εόφ υτο Κ α υσ οκα λυ β ίτη , μετά την π αρ αίτησ η του ο π ο ί
ου α νέλα β ε τη διεύθυνση της Σ χ ο λ ή ς ο δ ιδ ά σ κ α λο ς του Γέν ο υ ς Ε υ γ έ ν ιο ς Β ο ύ λγα -
ρης (1716-1806) (βλ. ό.π., σ. 18 κ α ι Κ ο ρ α ή ς , 1809-1914, σ. 937). Κ α θ η γ η τ έ ς της
Σχολής δ ιετέλεσ α ν επ ίσ η ς ο ι ιε ρ ο δ ιδ ά σ κ α λ ο ι Κ υ π ρ ια ν ό ς ο Κ ύ π ρ ιο ς, ο μ ετέπ ειτα
Π α τρ ιά ρχης Α λ ε ξ α ν δ ρ ε ία ς (1766-1783), ο Ν ικ ό λ α ο ς Τ ζερ τζο ύ λη ς κ α ι ο Π α ν α γ ιώ
της Π α λ α μ ά ς . Τ ο ε κ π α ιδ ε υ τ ικ ό π ρ ό γ ρ α μ μ α της Σ χ ο λ ή ς υ π ο δ ή λ ω νε π ρ ο θ έ σ ε ις,
οραματισμούς κ α ι φ ιλ ο δ ο ξίε ς, που ξ επ ερ νο ύ σ α ν τα ό ρ ια του Ά θ ω (βλ. Η μ ερολό
γιο I. Μ εγίστης Μ. Β ατοπαιδίου, 1998, σ. 18). Ιδρύθηκε καταρχήν γ ια ν α μορφ ώ σει
τους μοναχούς, α λλ ά δεν ά ργησ ε ν α α ν ο ίξ ε ι τ ις πύλες του κ α ι γ ια κοσ μ ικο ύ ς. Μ ε
ταξύ των μαθητών της Σ χ ο λ ή ς σ υ γκα τα λέγο νται ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, ο Ρή
γας Φεραίος, ο Σέργιος Μακραίος, ο Ιωάννης Μοισιόδαξ κ α ι ο Αθανάσιος ο ΙΙά-
ριος. Γ ια την εύ ρυ θμ η λ ε ιτ ο υ ρ γ ία της Σ χ ο λ ή ς μ ό χθ η σ α ν ο Ά γιος Ν ικόδημος ο
Αγιορείτης κ α ι ο Αδαμάντιος Κοραής. Η ίδρυση της Αθωνιάδας Σχολής α να π τέ
ρωσε το η θ ικ ό του υ π ό δ ο υ λ ο υ ελ λη νισ μ ο ύ , σ υ γ κ ίν η σ ε δε το υ ς Π α τ ρ ιά ρ χ ε ς κ α ι
τους άλλους λ ο γ ίο υ ς τόσο, ώστε ο Α δ α μ ά ν τ ιο ς Κ ο ρ α ή ς , ε γ κ ω μ ιά ζο ν τα ς τους Β α -
τοπ α ιδ ινού ς μοναχούς, ε ίπ ε χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά : «Εύγε κ α ιυ π ε ρ ε ύ γ ε , σ εβ ασ μ ιώ τα -
τοι, Β α τ ο π α ιδ ιν ο ί, εάν σ ε ις εκπληρώ σατε ό,τι χρεω στείτε εις την ημών μητέρα κ α ι
πατρίδα, η π α τ ρ ίς π ρ έ π ε ι ν α σ α ς ε υ χ α ρ ισ τ ή σ ε ι ως ευ ερ γ έτα ς κ α ι ό χ ι ω ς πληρω -
τάς...» (Η μ ερ ο λόγιο I. Μ εγίστης Μ. Β α τοπ α ιδ ίου, 1998, σ. 18 κ α ι Κ ο ρ α ή ς , τόμος
Α Ζ ', 1809-1914, σ. 937). Η π α ιδ ε υ τ ικ ή συμβολή της Μ ο ν ή ς Β α τ ο π α ιδ ίο υ σ υ ν εχ ί
ζεται κ α ι σήμερα, αφού στην Α κ α δ η μ ία φοιτούν 77 σπουδαστές α π ό ό λα τα ορθό
δοξα κράτη. Ό ρ ιο ε ισ α κ τ έ ω ν δεν τ ίθ ε τ α ι. Φ έτο ς (2002) φ ο ιτο ύν π α ιδ ιά α π ό τη
Ρωσία, τη Ρ ο υ μ α νία , τη Β ό ρ ε ια Ή π ε ιρ ο κα θ ώ ς κ α ι ελληνόπουλα α π ό ό λα τα μέρη
της χώ ρ α ς (βλ. Μ π ίκ α τ ζ ικ , 1998). Π α ρ ά τ ις δ υ σ κο λ ίες που α ν τ ιμ ε τ ω π ίζε ι η μονή,
λόγω της δήμευσης των μ ο νασ τηριακώ ν κτημάτων, το 1870 γ ίν ε τ α ι ο κ ύ ρ ιο ς κτήτο
ρας της Μ ε γ ά λ η ς του Γ ένους Σ χ ο λ ή ς στην Κ ω νσ ταντινο ύπο λη (βλ. Η μ ερολόγιο I.
Μεγίστης Μ ονής Β α τοπ α ιδίου, 1998). Α π ό το 1821-1830 το Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς ε ισ έ ρ χ ε
ται σε ν έ α π ε ρ ίο δ ο δεινώ ν. Στον Ε θ ν ικ ό Α γ ώ ν α ο ι μονές προσφ έρουν τα κ α ν ό ν ια
τους, πυ ρ ο μ α χικά , τρό φ ιμ α κ α ι μετατρέπουν τα « χαλκαδιά» , δηλαδή τα χ α λ κ ο υ ρ
γεία ή σ ιδ η ρ ο υ ρ γεία , σε οπ λο υργεία . Χ ίλ ιο ι π ε ν τα κ ό σ ιο ι μοναχοί, με επ ικεφ α λή ς
τον οπλαρχηγό Εμμανουήλ Παπά, εκ δ ιώ κ ο υ ν τους Τ ο ύ ρ κ ο υ ς α π ό τη Χ α λ κ ιδ ικ ή .
Η Μ ο ν ή Β α τ ο π α ιδ ίο υ , ύσ τερα α π ό αίτηση της Ιερ ά ς Κ ο ινό τη τα ς, ν α υ λώ νει π λ ο ίο
205
με τρ ό φ ιμ α κ α ι το στε'λνει ατον Π ρ ό β λ α κ α , γ ια ενίσχυση του στρατού. Στη δύσ κο

λη ώ ρ α που ο ι Τ ο ύ ρ κ ο ι ε κ β ιά ζο υ ν τ ις μονές του Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς , ο ι ο π ο ίε ς δ ο κ ιμ ά
ζο ν τ α ι, ο ι Β α τ ο π α ιδ ιν ο ί μ ο ν α χ ο ί τ ις τροφ οδοτούν κ α ι α π ο β α ίν ο υ ν σ ω τή ρες τους
(Π ρ ο σ κ ν ν η τ ά ρ ιο Ιερ ά ς Μ εγίσ τη ς Μ . Β α το π α ιδ ίο υ , 1993, σ. 19-20).
Τ ο φιλανθρωπικά έρ γ ο της Μ ο ν ή ς Β α τ ο π α ιδ ίο υ ε ίν α ι σ υ νεχές. Γ ια την α ν έ
γερσ η της Μ ε γ ά λ η ς του Γ έν ο υ ς Σ χ ο λ ή ς η Μ ο ν ή Β α τ ο π α ιδ ίο υ π ρ ο σ φ έρ ει, το 1880,
3.700 λ ίρ ε ς . Τ ο 1908 π ρ ο σ φ έ ρ ε ι στη Θ ε ο λ ο γ ικ ή Σ χ ο λ ή της Χ ά λ κ η ς το π ο σ ό των
5.000 λιρώ ν. Τ ο 1906, κ α τ ά π α ρ ά κ λ η σ η του Έ λ λ η ν α Π ρ ο ξ έ ν ο υ στη Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η
κ α ι του Ο ικ ο υ μ ε ν ικ ο ύ Π α τ ρ ια ρ χ ε ίο υ , η Μ ο ν ή α γ ο ρ ά ζ ε ι το μετό χι Σ ο υ φ λ ά ρ στην
Κ α λ α μ α ρ ιά , που α νή κ ε στον Ισ ραηλίτη Ια κ ώ β Μ ο δ ιά ν ο , γ ια ν α μην π ε ρ ιπ έ σ ε ι σε
ξ έ ν α χ έ ρ ια . Τ ο 1912 α ν α λ α μ β ά ν ε ι την α νέγ ερ σ η της Σ χ ο λ ή ς Γλω σ σ ώ ν στην Κ ω ν
σ τα ντιν ο ύ π ο λ η . Ε π ίσ η ς , π ρ ο σ φ έ ρ ε ι στη Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η , μ ετά την π υ ρ κ α γ ιά του
1917, το υ π έ ρ ο γ κ ο π ο σ ό των 50.000 χρυσώ ν φ ράγκω ν, γ ια την α ντιμ ετώ π ισ η των
καταστροφ ώ ν. Τ ο ίδ ιο έτος χ α ρ ίζ ε ι στον Γ α λ λ ικ ό Ε ρ υ θ ρ ό Σ τα υ ρ ό το μ εγ ά λο γ ια
την ε π ο χ ή ε κ ε ίν η π ο σ ό τω ν 20.000 δρχ. Τ ο 1912 η Μ ο ν ή ε ξ α γ ο ρ ά ζ ε ι α π ό τον
Τ ο ύ ρ κ ο Α γ ά δύο χ ω ρ ιά της Χ α λ κ ιδ ικ ή ς , τα Β ρ α σ τά κ α ι τον Σταυρό, α ν τ ί 8.000 λ ι
ρών. Η φ ιλ α ν θ ρ ω π ικ ή της δράση ε π ε κ τ ε ίν ε τ α ι μ έχ ρ ι την Κ ύ π ρ ο . Α ν ε γ ε ίρ ε ι σχο
λείο στο χ ω ρ ιό Π εδουλά το 1860, το 1915 π ρ ο σ φ έ ρ ε ι 1.000 λ ίρ ε ς γ ια την ίδρυση
του «Βατοπαιδινού διδασκαλείου» στη Λ ά ρ ν α κ α (Π ρ ο σ κ ν ν η τ ά ρ ιο ν , 1993, σ. 19-
21). Χ ίλ ια χ ρ ό ν ια π ν ευ μ α τικ ή ς δ ρα σ τηριό τη τας δ η μ ιο ύ ρ γη σ α ν έν α πο λυ δ α ίδα λο
κ τ ιρ ια κ ό συγκρότημα, με κ α θ α ρ ά φ ρο υ ρ ια κό χα ρ ακτή ρα , ε π ά λ ξ ε ις κ α ι τρ ε ις αμυ
ντικούς πύργους, που κ α τ α λ α μ β ά ν ει σήμερα 35.000 τ.μ. δομημένης επ ιφ ά ν εια ς. Η
α ρ χ ιτεκτο ν ικ ή λειτο υ ρ γικό τη τα της Μ ο ν ή ς ε ίν α ι θαυμαστή. Σ ε αυτή σ τεγά ζοντα ι
το Η γουμενείο, το Συνοδικό, η Γραμματεία, η ΙΙαλαιά Βιβλιοθήκη, κ ε λ ιά μονα
χώ ν κ α ι το σ η μ ερ ιν ό α ρ χ ο ν τ α ρ ίκ ι, που χτίσ τη κε το 1782 στη θέση ε ν ό ς α π ό τους
εννέα πύργους που υπήρχαν α ρ χ ικ ά . Στο κ εν τρ ικ ό τμήμα της Μ ο ν ή ς στεγάζονται
η Νε'α Βιβλιοθήκη κ α ι το Εικονοφυλάκιο. Στη ν ο τιο α ν α το λ ικ ή πλευρά, εκτός από
τα κ ε λ ιά των μοναχώ ν, π ε ρ ιλ α μ β ά ν ο ν τ α ι το Νοσοκομείο κ α ι το Γηροκομείο (βλ.
Μ π α χ ά ς, 1998, σ. 51-52).
Η Μ ο ν ή Α γ ίο υ Δημητρίου Κ α ρ α κ α λ ά ή Ξ η ρ ο κ α ο τελλ ίο υ υπ ήρξε κ α τά τη διάρ
κ ε ια του Α γ ώ ν α της Ε θ ν ε γ ε ρ σ ία ς ο π λο σ τά σ ιο κ α ι τόπος π α ρ α σ κ ευ ή ς πολεμοφ ο
δίων. Β ρ έθ η κ ε ε κ ε ί ευρω παϊκή «φόρμα» στην ο π ο ία έχυναν τα μολυβόβουλα, δη
λαδή β ό λια α π ό μολύβι. Ο ι μ ο ν α χ ο ί ήταν δ ια ρ κ ώ ς «οπλοφορούντες» κ α ι η παρου
σ ία των ηγουμένω ν κ α ι μοναχώ ν της Μ ο ν ή ς, στην Ε π α νά σ τα σ η , α ξιό λο γ η . Η γο ύ
μενοι κ α ι μ ο να χο ί πρωτοστατούν στις μ άχες κατά των Τούρκω ν. Η π α ρ ο υ σ ία τους
στην π ο λ ιο ρ κ ία του Ν α υ π λίο υ , στη μάχη στο Κ α τ ό γ λ ι κ.ά. υ π ή ρ ξε κ αθ ο ρ ισ τικ ή ς
σ η μ α σ ία ς (βλ. Γ ια τ ρ ά κ ο υ , 1999, σ. 169-174). Ο Ά γ γ λ ο ς π ε ρ ιη γ η τ ή ς C a p ta in Τ.
A m bercrom by T ran t π α ρ έ χ ε ι την είδηση ότι ο ι μ ο ναχο ί της Μ ο ν ή ς Κ α ρ α κ α λ ά κα
τά τη δ ιά ρ κ ε ια της Ε πα νά σ τα σ η ς ε ίχ α ν εξο π λισ τεί, π ή ραν πενήντα Α λ β α ν ο ύ ς επί
πληρω μή κ α ι κ ατόρ θω σ αν τ ρ ε ις φ ο ρές ν α α π ο κρ ο ύ σ ο υ ν τ ις ε π ιθ έ σ ε ις των απο
σπασμάτων του τουρκικού στρατού (Am bercrom by, 1830, σ. 116). Ο ι Φιλέλληνες,
περ ίπου 200, μετά τη μάχη του Π έτα στρατοπέδευσαν στη Μ ο ν ή Ξηροκαοτελλίου-
το ίδ ιο κ α ι ο ι Π ο ρ ιώ τες που είχ α ν έλ θ ει στην Π ελο πό ννη σ ο , υπό τη δ ιο ίκη σ η του
206
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7
Χ ρ ισ τ ό δ ο υ λ ο υ του Μ ε ρ τ ικ ά , κ α ι π λή θ ο ς ά λλω ν στρατιω τώ ν, σε δ ιά φ ο ρ ε ς π ε ρ ι

στάσεις. Η Μ ο ν ή δ ια θ έ τ ε ι την π ε ρ ιο υ σ ία της κ α ι τα εισ οδ ή μ α τά της γ ια τη συντή
ρηση των στρατιωτών. Κ α τ ά την εισ βολή των Α ιγ υ π τ ίω ν του Ιμπ ρα ήμ στην Π ε λ ο
πόννησο, σ υμ β ά λλει στον εξο π λ ισ μ ό των Ε λλή νω ν αγω νιστώ ν, στον Μ ε σ σ η ν ια κ ό
Κ όλπ ο, κ α ι τους π ρ ο μ η θ εύ ει τρ ό φ ιμ α (Γ ια τρ ά κ ο υ , 1999, σ. 174-176). Ε ίν α ι χ α ρ α
κτη ρ ισ τ ικ ό το έγ γρ α φ ο του η γ ο υ μ έν ο υ της Μ ο ν ή ς , της 17ης Μ α ρ τ ίο υ 1833, στο
οποίο α ν α φ έ ρ ε ι ότι η Μ ο ν ή «ενίσχυε συνεχώς τον Α γ ώ ν α με χρήματα, πολεμοφ ό
δια, σφαχτά, γενν ή μ α τα ε ις τα σ τρατόπεδα» κ α ι π ρ ο έ β α ιν ε σε «υ π έρο γκα έ ξο δ α
υπέρ της δυνάμεώ ς της», φ ροντίζοντας επ ίσ η ς κ α ι γ ια τη φ ιλ ο ξεν ία των δ ιερχομ έ-
νων. Η Μ ο ν ή α σ κ ε ί τη φ ιλ α νθ ρ ω π ία σε μεγάλο βαθμό, σ υντηρεί πτωχούς, α ό μ μ α
τους, ορφ ανά, ε κ π α ιδ ε ύ ε ι τα ορφ ανά του πολέμου.
Η γ ο ύ μ ε ν ο ς της Μ ο ν ή ς Κ α ρ α κ α λ ά ε ίν α ι, κ α τ ά το 1833, ο λ ό γιο ς, ιε ρ ο κ ή ρ υ κ α ς
κ α ι δ ιδ ά σ κα λο ς, ο Φ ιλ ικ ό ς Ιω άσαφ Β υ ζά ντιο ς, ο ο π ο ίο ς είχ ε δ ια τ ε λ έ σ ε ι κ α ι Γ ε ν ι
κός Γρ α μ μ α τέα ς του Υ π ο υ ρ γ ε ίο υ Π α ιδ ε ία ς το 1825. Ό τ α ν η Π ο λ ιτ ε ία αντιμ ετω π ί
ζ ε ι ο ικ ο ν ο μ ικ ά πρ οβ λή μ ατα, α π ευ θ ύ ν ετ α ι στη Μ ο ν ή Κ α ρ α κ α λ ά γ ια την επίλυσή
τους. Χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ό ε ίν α ι το έγγρ αφ ο του Ν ο μ ά ρ χ η Α ρ γ ο λ ίδ α ς κ α ι Κ ο ρ ιν θ ία ς
(8 Ιουλίου 1833), ο ο π ο ίο ς, α π ευ θ υ ν ό μ εν ο ς κ α τα ρ χή ν «προς την ε π ί των Ε κ κ λ η
σιαστικώ ν κ α ι της Δ η μ ο σ ία ς Ε κ π α ιδ ε ύ σ εω ς Γ ρ α μ μ α τεία ν της Ε π ικ ρ ά τ εια ς» , ζη τεί
τη β ο ή θ εια της Μ ο ν ή ς (βλ. Για τρ ά κ ο υ , 1999, σ. 153). « Τ ό σ α ορ φ α νά του πολέμου
κ α ι των δ ια φ ό ρ ω ν δυστυχώ ν π ερ ισ τά σ εω ν της π α τρ ίδ ο ς λ ε ίψ α ν α , π ε ρ ιφ έ ρ ο ν τ α ι
απροστάτευτα ε ις του Ν α υ π λ ίο υ τα ς α γ υ ιά ς κ α ι τα μεν γ ίν ο ν τ α ι της λ ιμ ο κ τ ο ν ία ς
θύματα, τα δε, εκτρα χυλισ θ έντα ε ις τον άσχημον βαθμόν, τρέχου σ ι τον πλέον επο-
νείδιστον κ α ι επ ιβ λ α β ή ε ις αυτήν την κ ο ιν ω ν ία ν δρόμον. Ε ίν α ι εκ των ιερο τέρω ν
χρεών ν α λ η φ θ εί π ε ρ ί αυτώ ν ό,τι τα χΰτερον μέτρον, ώστε α π ό την κ α θ έδ ρ α ν του
Ν α υ π λ ίο υ μ ία το ια ύ τ η α σ χη μ ο σ ύ ν η ν α ε ξ α λ ε ιφ θ ή , ως ο ι τ ό σ ο ι π α ίδ ε ς ο ΰ το ι ν α
αποκατασταθώ σιν με τον κ α ιρ ό ν π ο λ ίτα ι ε ις την κ ο ιν ω ν ία ν χρήσ ιμοι. Ο ρφ ανοτρο-
φείον ή ερ γ ο σ τά σ ιο ν δεν υ π ά ρ χ ε ι. Έ ω ς ότου συστηθώ σι ταΰτα, μέτρον προσφ ο-
ρώ τερον σ τ ο χ ά ζο μ α ι, τ α ο ρ φ α ν ά τα ύ τα ν α τ ε θ ώ σ ιν ε ις την Μ ο ν ή ν Κ α ρ α κ α λ ά ,
έχουσαν ε ισ ο δ ή μ α τ α ικ α ν ά δ ιά την δ ια τρο φ ήν των κ α ι π ρ ο π άντω ν έχουσ αν κ α ι
τον ως Η γο ύ μ εν ο ν Ε π ισ τά τη ν αυτής Ιω άσ αφ Β υ ζά ν τιο ν τον Ιερο κήρυ κα, όστις να
αποδεχθή κ α ι α π ο δ έ χ ε τ α ι ν α τα ε κ π α ίδ ευ σ η διδασ καλικούς, ερ γ α ζό μ ε ν α ε ις τα ς
μοναστικός ερ γ α σ ία ς ακόμη. Τ ο μέτρον τούτο καθυποβάλλω ν υ π ’ όψ ιν σας, κ ύ ρ ιε
Γρ α μ μ α τεύ , δ εν α μ φ ιβ ά λ λ ω ά τ ι θ έλ ετε το θ ε ω ρ ή σ ε ι ε π ίσ η ς ω ς σ π ο υ δ α ίο ν κ α ι
εν ερ γ ή σ ε ιτη ν τ α χ ε ία ν ενέρ γειά ντο υ...» .
Ο ι εν έρ γ ε ιε ς του Ν ο μ ά ρ χ η Α ρ γ ο λ ίδ α ς κ α ι Κ ο ρ ιν θ ία ς τελεσφ όρησαν κ α ι τα ο ρ
φανά του πο λέμο υ δ ιέ μ ε ιν α ν κ α ι μαθήτευσαν στη Μ ο ν ή , κοντά στον Ιω άσ αφ Β υ
ζάντιο. Μ ά λ ισ τ α , στα Γ ε ν ικ ά Α ρ χ ε ία του Κ ρ ά τ ο υ ς δ ια σ ώ ζε τ α ι κ α ι ο κ α τ ά λ ο γ ο ς
των π α ιδ ιώ ν που μαθήτευσαν κ οντά στον Ιω άσ αφ Β υ ζά ν τιο , μέσ α στη Μ ο ν ή Κ α
ρακαλά. Στην π α ρ α π ά ν ω περ ίπτω ση σ υ μ π λέκοντα ι το π α ιδ ευ τικ ό , κ ο ιν ω ν ικ ό κ α ι
φ ιλανθρω πικό έργο των μονών.
Έ ν α α π ό τα κυ ρ ιό τερ α έρ γα των μοναχώ ν υπ ήρξε α νέκ α θ εν η ιεραποστολή. Ο
Κύριλλος κ α ι ο Μ ε θ ό δ ιο ς υ π ή ρ ξα ν ο ι ιερα π όσ το λο ι των Σλάβω ν. Έ χ ο υ μ ε εξάλλου
οργανω μένες ιερ α π ο σ το λικές κ ιν ή σ ε ις μοναχών, που ξεκ ινο ύ ν α πά το Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς
207
κ α ι ιδρύουν μονές, σ χο λ εία κ α ι μητροπόλεις σε όλη την έκταση του ελληνισμού κ α ι

σε ό λες τις η π ε ίρ ο υ ς- στην Ε υρώ πη , στην Α σ ία , στην Α φ ρ ικ ή , στην Α μ ε ρ ικ ή , στην
Α υ σ τ ρ α λ ία - ο ι ό σ ιο ι Α ν τ ώ ν ιο ς κ α ι Μ ά ξ ιμ ο ς στη Σ ε ρ β ία , ο ι Ν ή φ ω ν κ α ι Π α ίσ ιο ς
στη Ρ ο υμα νία , ο Π ο ιμ ή ν στη Β ο υ λ γ α ρ ία , ο Θ εό λη π το ς στη Μ . Α σ ία , ο ι Γρ ηγόρ ιος,
Φ ιλ ό θ ε ο ς κ α ι Θ ε ω ν ά ς στη Θ εσ σ α λ ο νίκη , ο ι Α ρ σ έ ν ιο ς κ α ι Σ ά β β α ς στις Κ υ κλά δ ες,
ο ι Γ ε ρ ά σ ιμ ο ς κ α ι Ά ν θ ιμ ο ς στα Ε πτάνησ α, ο Κ ο σ μ ά ς ο Α ιτ ω λ ό ς σε όλη την Ε λ λά δ α
κ α ι ά λ λ ο ι π ο λ λ ο ί (Λ έ κ κ ο ς , 1994, σ. 15). Χ ά ρ η σ τις ιε ρ α π ο σ τ ο λ ικ έ ς π ρ ο σ π ά θ ειε ς
των μονώ ν κ α ι των Ιερ α π ο σ το λικώ ν Αδ ελφ ο τήτω ν ο ελ λη νο ρ θ ό δ ο ξο ς π ο λιτισ μ ό ς
έ χ ε ι φ ω τεινές εσ τίες σε όλη τη γη. Ε ν δ ε ικ τ ικ ό π α ρ ά δ ε ιγ μ α ο ι σ π ο υ δ α ίε ς ιε ρ α π ο
σ το λ ικ ές π ρ ο σ π ά θ ε ιε ς στο Ζ α ΐρ , το ο π ο ίο κ ο σ μ ε ίτ α ι α π ό λ α μ π ρ ά σ χο λ εία , με την
επω νυ μία « Lum iere de la N ation», με πρότυπα ια τ ρ ικ ά κέντρα, με ναο ύ ς π ε ρ ικ α λ
λείς, με έργα πολιτισ μού α ξιο θ αύ μ α σ τα , χάρη στην ορθ όδοξη ιεραποσ τολή. Τάσο
η Μ ο ν ή Α γ ίο υ Ιωάννη Κ α ρ έ α όσο κ α ι η Μ εταμ όρφ ω σ η Ν αυπάκτου, εκτός των άλ
λων, δια κονού ν συστηματικά την ορθόδοξη ιεραποστολή.
Ο ι μονές, κ α τ ά γ ε ν ικ ή ο μ ο λο γ ία , α μ ιλ λ ώ ν τα ι η μ ία την άλλη σε φιλανθρωπία.
Η Μ ο ν ή ο σ ία ς Φ ιλ ο θ έ η ς Ε κ ά λ η ς σ υ ν τ η ρ ε ί ο ρ φ α ν ο τ ρ ο φ ε ίο , ό π ω ς κ α ι η Μ ο ν ή
Α γ ία ς Τ ρ ιά δ α ς Α τ τ ικ ή ς κ α ι η Μ ο ν ή Ε υ α γ γ ε λ ισ μ ο ύ Ν έ α ς Μ ά κ ρ η ς . Η κ ο ινω νικ ή
τους μέριμνα υ π ε ρ έ χ ε ι συγκρινόμενη με οποιουδήποτε άλλου φ ορέα.
208
Ενότητα 7.7
ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ

ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΩΝ ΜΟΝΩΝ ΤΟΥ ΕΑΑΑΑΙΚΟΥ
ΧΩΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ.
Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΤΟΥΣ ΠΛΟΥΤΟΣ,
Η ΜΟΥΣΕΙΑΚΗ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ
ΤΟΥΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ
Η πνευματική, πολιτιστική κ α ι επιστημονική π α ρ ο υ σ ία των ο ρ θ ό δ ο ξω ν μο
νών μπ ορ ού μ ε ν α π ο ύμ ε ό τι α π ο τ ε λ ε ί εγγύηση γ ια τη διαφύλαξη κ α ι διαχρονία
του ε λ λ η ν ικ ο ύ π ο λ ιτισ μ ο ύ . Σ τη Μ ο ν ή Π ε ν τ έ λ η ς σ τ ε γ ά ζ ε τ α ι το Δ ιο ρ θ ό δ ο ξ ο Κ έ
ντρο, που έ χ ε ι στο ενερ γη τικό του τη δ ιεξα γω γή συνεδρίω ν. Στη Μ ο ν ή Π α ρ α κ λ ή
του Α τ τ ικ ή ς π ρ α γ μ α το π ο ιο ύ ν τα ι μ ετα φ ρ ά σ εις κ α ι ε κ δ ό σ εις π νευ μ α τικώ ν έργων.
Ε υ ά ρ ιθ μ ες ε ίν α ι ο ι μονές που ο ργανώ νουν κ α ι φ ροντίζουν εκ π α ιδ ευ τή ρ ια , α ρ κ ε
τές ε κ ε ίν ε ς που κ ά νο υ ν εκ δ ό σ εις, διο ργανώ νο υν σ υ ν έδ ρ ια κ α ι ά λλες επ ισ τη μ ο νι
κές ε υ κ α ιρ ίε ς. Ε ν δ ε ικ τ ικ ά α να φ έρ ου με τη Μονή Βλατάδων Θ εσ σ α λ ο νίκη ς, όπου
εδ ρ εύ ει το Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μ ελετών, με π λ ο ύ σ ια β ιβ λ ιο θ ή κ η
κ α ι σ ημαντικές εκδό σ εις. Α ξ ίζ ε ι ν α αναφ έρουμε κ α ι το Αθωνικό Κέντρο Ορθοδό
ξου Πολιτισμού «Άγιος Μ άξιμος ο Βατοπαιδινός», το ο π ο ίο δ ια φ υ λ ά σ σ ειτη ν π ο
λιτιστική κ λη ρ ο νο μ ιά μας κ α ι έ χ ε ι α ν α δ ε ιχ θ ε ί σε κέντρο ελληνορθόδοξου π ο λ ιτ ι
σμού π ε ρ ιω π ή ς. Δ ιο ρ γ α ν ώ ν ε ι σ υ ν έδ ρ ια κ α ι ά λ λ ες π ο λ ιτ ισ τ ικ έ ς ε υ κ α ιρ ίε ς κ α ι ο ι
εκδόσεις του τιμούν ο μολογουμένω ς το α νθ ρ ώ π ινο πνεύμα.
Ε ίν α ι γνω στό ότι στην ο ρθόδοξη αντίληψη ο ι μ ο ν α χ ο ί κ α τ α ξιώ ν ο ν τα ι ό χ ι μόνο
απάτην κ ο ινω νικ ή , εκπ α ιδ ευ τικ ή , φ ιλα νθ ρ ω πική , εθ νική κ α ι π ο λιτισ τική προσφ ο
ρά τους, α λ λ ά κ α ι α π ό τα πνευματικά τους αθλήματα. Τ ο σήμαντρο δεν θα παύ-
σει να τους κ α λ ε ί σε προσ ευχητική σύναξη, με α γρ υ π ν ίες στο άβατο της μυσταγω
γία ς του κ ελιο ύ . Δ ε ν θ α πα ύσ ουν ο ι δ ια κ ρ ιτ ικ ο ί π ν ε υ μ α τ ικ ο ί των μονών ν α α ν α
παύουν ψ υχές, ν α γράφ ουν π α ρ α μ υ θ η τικ ές επισ το λές σε όσους έχουν α νά γκη , να
προσφ έρουν δ ια κ ρ ιτ ικ ά ό,τι κ έ ρ δ ισ α ν α π ό τη μελέτη της π α ρ ά δ ο σ η ς των α γ ίω ν
Πατέρω ν κ α ι να πρ οσ εύ χοντα ι «υπέρ του συμπαντος κόσμου». Ο ι Α γ ιο ι Π α τέρ ε ς
της Ε κ κ λ η σ ία ς μας δεν θέλουν τον μοναχό μόνο κοινωνικό εργάτη, μουσειοφύλα
κα, ή παράγοντα διατήρησης κάποιας ιστορίας. Τ ο ν θέλουν επ ίσ η ς διδάχο της
αρετής, με τη θ εω ρ ητική κ α ι π ρ α κ τ ικ ή σ η μ α σ ία του όρου, ιατρό ψυχών, ψ ίλο της
τελειότητας (βλ. Λ έ κ κ ο ς , 1994, σ. 16). Οι μονές αποτελούν την εμπροσθοφυλακή
του πολιτισμού μας. Β ε β α ίω ς υ π ή ρ ξ α ν κ έ ν τρ α δ ιά σ ω σ η ς κ α ι δ ια χ ρ ο ν ισ μ ο ύ της
πο ιο τική ς π α ιδ ε ία ς , μ ο υ σ ε ια κ ά κ α ι ε π ισ τ η μ ο ν ικ ά κέντρ α, ερ γ α σ τή ρ ια τέχνη ς κ ι
πολιτισμού. Υ π ή ρ ξ α ν όμω ς - κ α ι εξα κολου θ ούν ν α ε ίν α ι- ο ι π νευ μ α τικές ε π ά λ ξεις
που α νορθώ νουν τον ά νθ ρ ω π ο κ α ι τον α ναπτερώ νουν.

Σ τη ν επ ο χή μας, π ο υ χ α ρ α κ τ η ρ ίζ ε τ α ι α π ό η θ ικ ή κ α τ ά π τω σ η , π α ρ ο υ σ ιά ζ ε τ α ι
έντονη στροφή νέω ν κ α ι νεανίδω ν, κ α ι μ άλισ τα μορφω μένων, π ρ ος τον μοναχισμό.
Α υ τ ό ς ε ίν α ι ο λ ό γ ο ς που κ α ι η σ η μ ερ ιν ή Ε υ ρ ώ π η τ ρ έ π ε τ α ι π ρ ο ς το ν μ ο ναχισ μ ό .
Α ξ ίζ ε ι μ άλισ τα ν α υ π ο γ ρ α μ μ ισ τεί το γεγο ν ό ς ό τι το Συμβούλιο της Ευρώπης α π ο
φ άσισε ν α υιοθετήσει ειδικό πρόγραμμα με τίτλο «Οι δρόμοι του μοναχισμού», με
σ κο πό ν α α ν α δ ε ίξ ε ι τις δ υ ν ά μ εις που νοηματοδότησ αν κ α ι σ φ ρ ά γ ισ α ν την π ο ρ εία
των λ αώ ν της Γ η ς κ α ι ν α υ π ο δ ε ίξ ε ι τους μ ο ν α δ ικ ο ύ ς δρόμους, ώστε ν α οδηγηθούν
κ α ι ν α α να το π οθ ετηθ ο ύν ο ι λ α ο ί σ τις σω στές γ ρ α μ μ ές της ύ π α ρ ξη ς κ α ι α λη θινή ς
τους ε ξ έ λ ιξ η ς (βλ. Μ πούμη , στο Λ έ κ κ ο ς , 1996, τόμος 3, σ. 22).
Η Μ ο ν ή της Α γ ία ς Α ικ α τ ε ρ ίν η ς στο Σ ιν ά , με τη λαμ π ρή ισ τ ο ρ ία κ α ι τ ις π α ρ α
δ ό σ εις της, α π ο τ ε λ εί ε π ί δεκατέσσερις αιώνες ένα μ ο ν α δ ικ ό στο ε ίδ ο ς του κειμη-
λ ιο φ υ λ ά κ ιο με πλουσιότατη β ιβλιοθήκη. Π ε ρ ιέ χ ε ι 3.000 πολύ τιμ α χειρόγραφα κα ι
κώδικες ανεκτίμητης α ξ ία ς (Λ έ κ κ ο ς , 1995, σ. 264,267-268).
Ο ι μ ο ν α δ ικ ο ί θ η σ α υ ρ ο ί που φ υ λ ά σ σ ο ν τα ι στο Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς γ ια π ερ ισ σ ό τερ ο
α π ό δ έ κ α α ιώ ν ες κ α ι το καθ ισ το ύ ν «κιβω τό π ο λ ιτισ τικ ώ ν θησαυρώ ν», λάμπρυναν
τον ε λ λ η ν ικ ό π ο λιτισ μ ό , γ ε γ ο ν ό ς που εκ τίμ η σ α ν ό σ ο ι ε ίχ α ν την ε υ κ α ιρ ία να επι-
σκεφθούν στη Θ εσ σ α λο νίκη το 1997 την Έ κ θ ε σ η των θησαυρώ ν του Α γ ίο υ Ό ρους,
με την ε υ κ α ιρ ία της α ν ά δ ε ιξ η ς της Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η ς ω ς Π ο λ ιτ ισ τ ικ ή ς Π ρω τεύουσας
της Ευρώ πης. Τ α Μ ετέω ρα , άλλη εστία ελληνορθόδοξου πολιτισμού, με τα θαυμά
σ ια σ ύνολα τοιχογραφ ιώ ν, με τον θησαυρό των εικόνω ν, με τη θ α υ μ ά σ ια συλλογή
α ν τ ικ ε ιμ έν ω ν μ ικ ρ ο τεχν ία ς, με τα β υ ζα ν τιν ά κ α ι μ ετα β υ ζα ν τιν ά χ ειρ ό γ ρ α φ α , τις
π α λ ιές εκδό σ εις (βλ. Μ α ρ α β ά -Χ α τζη ν ικ ο λ ά ο υ , 1969, σ. 11,51). Στην Π άτμο, η Μ ο
νή του Α γ ίο υ Ιωάννου του Θ εολόγου δ ιαφ υλάσ σ ει α νεκτίμητα κ ε ιμ ή λ ια τέχνης κα ι
πολιτισμού, ό λα τα είδη έργω ν της βυζαντινής τέχνης κ α ι της ν εο ελ λ η ν ικ ή ς π αρ ά
δοσης, σ π ά ν ια χ ειρ ό γρ α φ α κ α ι πολύτιμες εκδό σ εις, δ ιαθ έτο ντα ς την πλουσιότερη
β ιβ λ ιο θ ή κη του Α ιγ α ίο υ , φ ορητές εικ ό ν ε ς, α ρ ισ το υ ρ γ ή μ α τα της εκ κλη σ ια σ τική ς
χρυσοκεντητικής κ α ι αργυροχοΐας, π ερ ίτεχνες μ ικρ ο γρ α φ ίες χειρο γρ άφ ω ν κ α ι άλ
λους θησαυρούς της βιβλιοθήκης κ α ι του Α ρ χ ε ίο υ (Κ ομ ίνης, 1988, σ. 9).
Π αρ ά λλ η λ α με τα πνευ μ α τικά τους αθλήματα, ο ι μ ο ν αχ ο ί ε ίν α ι ο ι αυθεντικότε
ρ ο ι φ ρουροί του ελληνικού πολιτισμού. Ό λ ο ι εξάλλου γ νω ρ ίζο υ ν ότι π ο λ λο ί ερευ
νητές καταφ εύγουν στα μοναστήρια, στις β ιβ λ ιο θ ή κες κ α ι στα Α ρ χ ε ία των μονών,
στα μ ουσ εία τους γ ια επιστημονική μελέτη κ α ι έρευνα.
Ά σ κ η σ η Α υ το α ξιο λ ό γ η σ η ς 4/Κεφάλαιο 7
Επιλέξτε τη σωστή από τις προτεινόμενες απαντήσεις.

1. Το ποσοστό των γραφέων τον 10ο και 11 ο αιώνα ήταν:
α. 50%,
β. 25%,
γ. 30%.
2. Τα scriptoria ήταν:
α. εργαστήρια,
β. σχολεία,
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7
γ. γραφεία.
3. Τα«βρέβια»ήταν:
α. υφάσματα,
β. έγγραφα που περιείχαν οικονομικά στοιχεία των μονών,
γ. κατάστιχα.
4. Η μεγαλύτερη εκπαιδευτική προσφορά της Μονής Βατοπαιδίου ήταν:
α. οι εκδόσεις,
β. η ίδρυση της Αθωνιάδας Σχολής,
γ. η αντιγραφή χειρογράφων.
5. Το Διορθόδοξο Κέντρο στεγάζεται:
α. στη Μονή οσίας Φιλοθέης Εκάλης,
β. στη Μονή Πεντέλης,
γ. στη μονή Παρακλήτου Αττικής.
Τις σωστές απαντήσεις θα βρείτε στο Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου
Το Συμβούλιο της Ευρώπης αποφάσισε να υιοθετήσει ειδικό πρόγραμμα με τίτλο «Οι δρό
<3
μοι του μοναχισμού». Ποια οφέλη θα υπάρξουν, κατά τη γνώμη σας, από την εφαρμογή
αυτού του προγράμματος; Αναπτύξτε σύντομα τις θέσεις σας, με 600 λέξεις περίπου.
211
Σύνοψ η
Ο μοναστικός βίος έχει αποδειχθεί πολύτιμος για τη διαφύλαξη και διαχρο-
νικότητα του ελληνικού πολιτισμού. Ο ορθόδοξος μοναχισμός ανέπτυξε πολύ
πλευρη δράση και συνέβαλε στην καλλιέργεια συστηματικής παιδεία ς, στην
προαγωγή της επιστήμης και της τέχνης. Καθοριστικός υπήρξε ο ρόλος του σε
κρίσιμες εθνικές στιγμές και σημαντική ήταν η κοινωνική και φιλανθρωπική
του παρουσία.
Ο μοναχισμός πρω τοεμφανίξεται στη χριστιανική Ανατολή με πρωτοπόρο
τον Μέγα Αντώνιο και άλλους ΙΙατέρες. Απλώνεται στις λαύρες της Συρίας και
ΙΙαλαιστίνης μέχρι την Ανατολία. Ακμάζει και στην Κύπρο, στη Μικρά Ασία, με
αποκορύφωμα την Κ ω νσταντινούπολη. Από τον 11ο αιώνα πρωτεύουσα θέση
κατέχουν τα πολυάριθμα μοναστήρια και οι σκήτες του Αγίου Ό ρους.
Κάθε μονή διοικείται από δικό της Καταστατικό και μοναστηριακό Τυπικό,
που βασίζεται στους κανόνες του Μεγάλου Βασιλείου. Τα μοναστήρια διακρίνο-
νται σε αυτοκρατορικά ή βασιλικά και πατριαρχικά ή σταυροπηγιακά, υπάρχουν
όμως και ιδιωτικά, ελεύθερα, αυτοδέσποτα και ανεξάρτητα. Κατά τον 14ο αιώνα
παρατηρείται ο ιδιόρρυθμος μοναχισμός. Υπάρχει ιεραρχική κλίμακα για τους
μοναχούς και υποχρεωτική τήρηση των μοναστικών διατάξεων.
Ο μοναχισμός στοχεύει πρωτίστως στην κατάκτηση αρετών, με την παράλ
ληλη άσκηση φιλαδελφίας, φιλανθρωπίας, φιλοξενίας, ιεραποστολής και οπωσ
δήποτε αγώνες για φύλαξη της Ο ρθοδοξίας και της Π αράδοσης, καλλιέργεια
υγιούς παιδείας, διαφύλαξη της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς από την
Α ρχαιότητα μέχρι σήμερα. Σ τοχεύει επ ίσ η ς στη διατήρηση της εθνικής μας
ταυτότητας, που συνίσταται στην άρρηκτη σχέση Ελληνισμού και Ορθοδοξίας.
Ο οικονομικός βίος των μονών παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ό σ α απέ
κτησαν οι μονές από περιουσία ή κληρονομιά των μοναχών, από τη σκληρή τους
εργασία, από αφιερώσεις κ.ά., με τη βοήθεια αυτοκρατορικών, πατριαρχικών ή
άλλων ρυθμίσεων, δεν τα χρησιμοποιούν για ιδιοτελείς σκοπούς αλλά για τη θε
ραπεία κοινωνικών πληγών, για φιλανθρωπία' για λόγους πολιτιστικούς, εθνι
κούς, εκπαιδευτικούς, ιεραποστολικούς, πνευματικούς, επιστημονικούς, χωρίς
να παραμελούν συγχρόνως και τα πνευματικά τους αθλήματα. Διατηρούν βι
βλιοθήκες και Αρχεία με σπάνιες συλλογές, έργα τέχνη ς, μουσειακούς θησαυ
ρούς, που προσελκύουν το ενδιαφέρον όλων των ερευνητών. Δεν θα ήταν υπερ
βολή να υπογραμμίσουμε ότι ο ελληνικός πολιτισμός κατά μέγα μέρος φυλάσσε
ται και διατηρείται στο πέρασμα των αιώνων μέσα στις ορθόδοξες μονές.
* * *
Τώρα που ολοκληρώσατε τη μελέτη αυτού του κεφαλαίου, παρακαλούμε επι-

στρέψτε στα «Προσδοκώμενα Αποτελέσματα» και ελέγξτε κατά πόσο είστε σε
θέση να ανταποκριθείτε σε αυτά.
212
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Ά σκηση Α υ τοα ξιολόγη σ η ς 1
1. 0 ορθόδοξος μοναχισμός διαδραμάτισε πολυσήμαντο και πολυδύναμο ρόλο στην π ο

λιτική, θ ρ η σ κ ε υ τ ικ ή και π ο λ ιτ ισ τ ικ ή ιστορία.
2. Οι μονές κατείχαν επίζηλη γεωγραφική και σ τ ρ α τ η γ ικ ή θέση.
3. Αναδείχθηκαν σε ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο ύ ς παράγοντες και διέθεσαν όλη την περιουσία τους οτο
έθνος, σε κρίσιμες στιγμές του.
4. Οι μονές καταρτίζουν προγράμματα π ν ε υ μ α τ ικ ά και ε π ισ τ η μ ο ν ικ ά με ειδικά κριτήρια.
5. Οργανώνουν ε π ισ τ η μ ο ν ικ ά συνέδρια και π ο λ ιτ ισ τ ικ έ ς εκδηλώσεις επιπέδου.
Α σ κη σ η Α υ τοα ξιολόγη σ η ς 2
Σ Λ
1. Οι ασκητικές αρχές των μοναχών είναι η ακτημοσύνη και η προσευχή. ✓
2. 0 αυστηρότερος από τους πρωτοπόρους του μοναχικού βίου
υπήρξε ο Μέγας Αντώνιος. ✓
3. Οι λαύρες ήταν μοναστηριακό συγκρότημα. ✓
4. 0 Μέγας Αντώνιος ευνόησε τον κοινοβιακό μοναχισμό. ✓
5. Η βασιλική μονή του Κύκκου ιδρύθηκε από τον Αλέξιο Α ' τον Κομνηνό. ✓
Ασκηση Α υ τοα ξιο λό γη σ η ς 3
Οι σωστές απαντήσεις είναι: 1ε, 2α, 3β, 4γ, 5δ.
Ασκηση Α υ τοα ξιο λό γη σ η ς 4
Οι σωστές απαντήσεις είναι: 1α, 2γ, 3β, 4β, 5β.

Β ασίλειος ο Μ έγας, (9 ) Α σ κ η τ ικ ά Β ', εκδ. Ε Π Ε , Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1973.
Γιατράκου Μ., Η Ιε ρ ά Μ ο ν ή Α γ ίο υ Δ η μ η τρ ίο υ Κ α ρ α κ α λ ά ή Ξ η ρ ο κ α σ τ ε λ λ ίο υ , χ.ε.,
Α θ ή ν α 1999.
Γ ια τρ ά κ ο υ Μ Α ν τ α ύ γ ε ιε ς α π ό τη ζω ή κ α ι τ η σ ο φ ία τ ω ν Τ ρ ιώ ν Ιε ρ α ρ χ ώ ν , χ.ε.,
Α θ ή ν α 1998.
Γλύκατζη-Α ρβελέρ Ε., «Ισ το ρικό π λ α ίσ ιο » , στο Ο ι Θ η σ α υ ρ ο ί της Μ ο νή ς Π ά τμ ο υ ,
Α θ ή ν α 1988.
Έ κ θ εσ η Αγίου Ό ρ ο υ ς, Β α το π α ιό ιν ά κ ειμ ή λια , Η μ ε ρ ο λ ό γ ιο I. Μ ε γ ίσ τη ς Μ ο νή ς Β α -
το π α ιδ ίο υ , εκδ. Α θ ω ν ικ ο ύ Κ έντρ ου Ο ρ θ ο δ ό ξο υ Π ο λιτισ μ ο ύ , Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς 1998.
Ζ ακυθηνάς Δ., Β υ ζα ν τιν ή Ισ το ρ ία 324-1071, Α θ ή ν α 1972.
Ζ ερλέντης II., Η εν Π ε λο π ο νν ή σ ω Ε λ λ η ν ικ ή Ε κ κ λ η σ ία ε π ί Ε ν ε τ ώ ν , Α θ ή ν α 1921.
Κ ομίνης Α.Δ., Ο ι Θ η σ α υ ρ ο ί της Μ ο νή ς Π ά τ μ ο υ , Α θ ή ν α 1988.
Κ ομίνης Α., Ε ισ α γ ω γ ικ ά μ α θ ή μ α τα εις τη ν Β υ ζ α ν τ ιν ή ν Φ ιλο λο γ ία ν , εκδ. Β ιβ λιο πω -
λ είο ν «Το Φ ιλολογικόν» , χ.χ.
Κ οραής Α., Π α ρ ά λλη λο ι Β ίο ι του Π λο υ τά ρ χ ο υ , τόμος Α ', εν Π α ρ ισ ίο ις 1809-1914.
Λ άμπρος Σ., Ε κ θ έ σ εις τω ν Ε ν ε τ ώ ν Π ρ ο ν ο η τώ ν της Π ε λο π ο ν ν ή σ ο υ , «Δ .Ι.Ε.Ε.», τό
μος 5,1989.
Λέκκος Ε., Τ α Ε λ λ η ν ικ ά Μ ο να σ τή ρ ια , εκδ. εφ. « Ε λ εύ θ ερ ο ς Τ ύπος», τό μ ο ι 1, 2 , 3,
Α θ ή ν α 1994,1995,1996,1999.
Μ ανάφης Κ., Μ ο να σ τη ρ ια κ ά Τ υ π ικ ά , Δ ια θ ή κ α ι, Α θ ή ν α 1970.
Μ αραβά-Χ ατξηνικολάου, Ιε ρ ά Μ η τρ ό π ο λις Τ ρ ίκ η ς κ α ι Σ τα γ ώ ν . Ε ικ ό ν ε ς κ α ι κ ει
μ ή λ ια , Α θ ή ν α 1969.
Μ πίκατζικ X., « Έ ν α Κ ο λ λ έγ ιο στον Άθω », εφ. Ε λευ θ ε ρ ο τυ π ία της 1/11/1998, σ. 88.
Μ οσχονά Π., « Ο ικ ο ν ο μ ικ ά των Μ ο ν ώ ν Ν α υ π λ ία ς του Ι Θ 'α ιώ ν α » , Π ε λ ο π ο ν ν η -
σ ια κ ά , τεύσος 14,1980-1981, σ. 225-331.
Μ ουτζούρης I., Τ α χ α ρ ισ τικ ά κ α ι ελεύθερα μ ο να σ τή ρ ια , Α θ ή ν α 1964.
Μ π α μ π ινιώ τη ς Υ ., Λ ε ξ ικ ό της Ν έα ς Ε λ λ η ν ικ ή ς Γ λώ σ σ α ς , εκδ. Κ έν τρ ο Λ ε ξ ικ ο λ ο
γ ία ς, Α θ ή ν α 1998.
Μ πα χά ς Γ.Ν., «Ιερά μεγίστη Μ ο ν ή Β α το π α ιδ ίο υ . Η π ο λ ιτ ε ία των αγγέλων», Νέ-
μεσις, τεύχος 14, Ν ο έμ β ρ ιο ς 1998.
Νικηφόρος ο Κύκκου, « Π ρολογικά σημείω μα», στο Ιω αννίδ ης Κ λείτο ς, Ε κκ λη σ ία
Κ ύ π ρ ου , Ισ το ρ ία κ α ι Π ο λιτισ μ ό ς 2000 ετώ ν, Κ ύ π ρ ο ς 1995.
Οι Θησαυροί τον Α γίου Ό ρους, εκδ. Υ π ο υ ρ γ είο Π ολιτισ μού κ α ι Μ ο υ σ ε ίο Βυζαντι
νού Π ολιτισμού, Θ εσ σ αλονίκη 21997.
Ο ικ ονομ ίδη ς Ν ., Η ισ το ρ ία το υ Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς κ α τά τη Β υ ζ α ν τ ιν ή π ε ρ ίο δ ο , εκδ.
Interamerican, Θ εσ σ αλο νίκη 1997.
Ορμύλια, Ιερόν Κοινόβιον Ε υαγγελισμ ού της Θεοτόκου, εκδ. Interam erican, Αθήνα
1992.
Πανταζόπουλος Ν., «Τα "προνόμια" ως π ολιτισ τικός παράγω ν ε ις τας σχέσεις των
Χ ρ ισ τια ν ώ ν -Μ ο υ σ ο υ λ μ ά ν ω ν » , Ε π ισ τ η μ ο ν ικ ή Ε π ε τ η ρ ίς Σ χ ο λ ή ς Ν ο μ ικ ώ ν κ α ι Ο ι
κ ο νο μ ικ ώ ν Ε π ισ τη μ ώ ν , τόμ ο ς 9, 1975.
Π ασαλάρης X., « Έ ν α έργο ζω ής», στο Λ έ κ κ ο ς Ε .Π ., Τ α Ε λ λ η ν ικ ά Μ ο ν α σ τή ρ ια ,
τόμος 1, εκδ. εφ. « Ε λεύ θ ερ ο ς Τύπος», Α θ ή ν α 1994.
Π ροσκυνητάριο Ιερά ς Μ εγίσ τη ς Μ ονή ς Β α το π α ιδ ίο ν, εκδ. Α θ ω ν ικ ο ύ Κ έ ν τ ρ ο υ
Ο ρθοδόξου Π ολιτισ μ ο ύ , Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς 1993.
Ράλλης Κ.Μ ., « Μ ο να σ τή ρ ιο ν » , Μ ε γ ά λ η Ε λ λ η ν ικ ή Ε γ κ υ κ λ ο π α ίδ ε ια , τόμος 12, σ.
324-325.
Ράνκιος Α., « Π ε ρ ί της εν Π ελ ο π ο ν ν ή σ ω Ε ν ε τ ο κ ρ α τ ία ς (1685-1715)», Π α ν δ ώ ρ α ,
τόμος 13,1862.
Σβορώνος Ν., Ε π ισ κ ό π η σ η της Ν εο ελλη νικ ή ς Ισ το ρ ία ς , εκδ. Θ εμ έλ ιο , Α θ ή ν α 1994.
Χ ατζηφώτης Μ .Ι., Ο ι θ η σ α υ ρ ο ί τ ο ν Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς , εκδ. εφ. «Απογευματινή», Α θ ή
να 1997.
Χώρας Γ., Η «Α γ ία Μ ο ν ή » Α ρ ε ία ς , Α θ ή ν α 1975.
H ellier C ., Τ α Μ ο ν α σ τή ρ ια της Ε λ λ ά δ α ς , μτφρ. Μ . Ε υ σ τα θ ίο υ , εκδ. Κ α ρ α κ ώ τσ ο -
γλου, Α θ ή ν α 1997.
K rum bacher Κ., Ισ τ ο ρ ία της Β υ ζα ν τιν ή ς Λ ο γ ο τ ε χ ν ία ς , εκδ. Β ιβ λ ιο π ω λ ε ίο Κ α ρ ό
λου Μ π εκ τ, Α θ ή ν α 1974.
A m bercrom by T r a n t Τ. C a p ta in , N a rra tiv e o f a jo u rn e y through Greece in 1830,
London 1830.
H erm an E., «Sulle in stitu z io n i m onastiche bizantine, T y p ica K te to rik a , caristicari
e m onasteri liberi», O rientalia Christiana Periodica, τόμος V I, 1940.
K a rd a n Α. ( ε π ιμ .), O x fo rd D ic tio n a ry o f B y z a n tiu m , τ ό μ ο ι I, II, III, N e w Y o r k ,
O xford 1991.
Kazhdan A., Vizantijskij M onastery, X i- X I I v.v., O xfo rd 1991.
Sevcenko C.I., Society Pt., 1 ,1974,, O xfo rd 1991.
Taibot A.M., « M onasticism » , στο O xfo rd D ic tio n a iy o f Byzantium , τόμος 2, O xfo rd
1991.
Ο ΔΗ ΓΟ Σ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ MEAETH

1. K ard an Α. (επ ιμ .), Oxford D ictionary o f B yzantium , τόμοι I, II, III, New York,
Oxford 1991.
Στο τρίτομο αυτό έρ γ ο α π ο σ α φ η ν ίζο ν τ α ι έν ν ο ιε ς κ α ι π ρ ο σ φ έρ ο ν τα ι γ ν ώ σ ε ις π ά
νω στη θ εματική που αναπτύξαμε.
2. H ellier C., Τα Μ οναστήρια της Ε λλά δα ς, μτφρ. Μ. Ε υσ τα θίου, εκδ. Καρακώ-

τσογλου, Α θήνα 1997.
Σε αυτό το βιβλίο θα βρείτε μ ια γενική θεώρηση της σημασίας των ορθόδοξων μονών.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ S
ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΚΟΣΜΗΤΙΚΕΣ

ΤΕΧΝΕΣ. ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ
Μ .Ε . Γ ια τ ρ ά κ ο ν
Σ κ ο π ό ς του κ ε φ α λ α ίο υ αυτού ε ίν α ι ν α ε ξ ε τ ά σ ε ι τη σ η μ α σ ία κ α ι τον ρόλο της Σκοπός

α γιο γ ρ α φ ία ς κ α ι του πλήθους των ά λλω ν κοσ μη τικώ ν τεχνώ ν που σ υναντάμε στα
ο ρ θ ό δ ο ξα μ ο ν α σ τή ρ ια όλου του κόσ μου, με ιδ ια ίτ ε ρ η α ν α φ ο ρ ά στα μ ο νασ τή ρ ια
του Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς . Ε π ίσ η ς , το κ ε φ ά λ α ιο α π ο σ κ ο π ε ί ν α δ ιε ρ ε υ ν ή σ ε ι τους λόγους
δ ημιουργίας αυτών των τεχνών, τον συμβολισμό τους, τη λειτου ργικό τη τάτο υς κ α ι
τον ρόλο τους στη λατρευτική ζω ή, στη ζω ή του ανθρώ που κ α ι στον πολιτισμό.
Ό ταν θα έχετε ο λο κλη ρ ώ σ ει τη μελέτη αυτού του κεφ αλαίο υ, θα είστε σε θέση να: Π ροσδοκώ μενα
• περ ιγρ ά φ ετε τη γ ένεση κ α ι ε ξέ λ ιξη της α γιο γ ρ α φ ία ς στην ισ το ρική π ο ρ ε ία της Α ποτελέσματα
Ο ρ θ ό δ ο ξη ς Ε κ κλ η σ ία ς-
• εξη γείτε την α νά γκη α π ε ικ ό ν ισ η ς των μορφών κ α ι των συμβόλω ν-
• ε ξ η γ ε ίτ ε τη σ η μ α σ ία κ α ι τον σ υ μ β ο λισ μ ό τω ν α π ε ικ ο ν ίσ ε ω ν στον ψ η φ ιδ ο π ό
διάκοσμο-
• αναλύετε τη χρήση των τοιχογρα φ ιώ ν, των φορητών εικόνω ν, των χάρτινω ν ε ι
κόνων, των ανθιβόλω ν-
• π ερ ιγ ρ ά φ ετε την α ρ χ ιτ ε κ τ ο ν ικ ή των μονώ ν (με τους δ ιά φ ο ρ ο υ ς ρυθμούς της)
κ α ι τη γλυπτική τους-
• περ ιγρ ά φ ετε τα λιθ α νά γλυ φ α κ α ι ξυ λό γλυπτα -
• δίνετε π α ρ α δ ε ίγ μ α τ α μ ικρο τεχνία ς, αργυροχρυσ οχοΐα ς, κεντη τική ς-
• εξηγείτε τη σ πουδαιότητα του α ρ χ ε ια κ ο ύ πλούτου των μονών, με τα χ ε ιρ ό γ ρ α
φα, τους κ ώ δ ικ ες, τα πα λα ίτυπ α, τα μ ο υ σ ικά χ ε ιρ ό γ ρ α φ α -
• αναλύετε την έντονη π α ρ ο υ σ ία της α γ ιο γ ρ α φ ία ς κ α ι των άλλω ν κοσ μητικώ ν τε
χνών στα ε ίκ ο σ ι μονασ τή ρια του Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς -
• Α γ ιο γ ρ α φ ία κ α ι κο σ μ η τικές τέχνες Έ ν ν ο ιε ς
• Α ισ θ η τ ικ έ ς κ α τ η γ ο ρ ίες Κ λ ε ιδ ιά
• Α ν εικ ο ν ικ ό τ η τ α
• Α νάτα σ η χ ρ ισ τ ια ν ικ ή ς ψ υχής π ρ ο ς τον Θ ε ό
• Ά λ ο γ ο σ τοιχείο , υ π ερ β α τικό σ τοιχείο
• Υ ψ ηλό κ α ι ω ρ α ίο
• Σ υ γ κ ινη σ ια κ ή ένταση, ψ υχική ανάταση
217
• Λ ειτο υ ρ γικό τη τα /σ υ μ β ο λισ μ ό ς της α γ ιο γ ρ α φ ία ς κ α ι των ά λλω ν κοσ μ η τικώ ν τε
χνώ ν
• Τ ο ιχ ο γ ρ α φ ίε ς , φορητε'ς εικ ό ν ες, χ ά ρ τ ιν ε ς ε ικ ό ν ε ς
• Α ν θ ίβ ο λ α , γλυπτά, λιθανά γλυφ α, ξυλόγλυπτα
• Ψ ηφ ιδω τά
• Χ ε ιρ ό γ ρ α φ α , κ ώ δ ικ ες
• Μ ικρ ο τεχ ν ία -α ρ γ υ ρ ο χ ρ υ σ ο χ ο ΐα -κ εν τη τικ ή
• Π α λ α ίτ υ π α
• Μ ο υ σ ικ ά χ ειρ ό γ ρ α φ α
• Ισ το ρ ικ ά α ρ χ ε ία μονών
• Α γ ιο γ ρ α φ ία /κ ο σ μ η τικ ές τέχνες στο Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς
Ε ισ α γ ω γ ικ έ ς Σ το κ ε φ ά λ α ιο αυτό θα π ρ οσ π αθ ή σ ο υ μ ε ν α κ α τ α δ ε ίξ ο υ μ ε την α ν ά γ κ η γένεσ ης

Π α ρ α τ η ρ ή σ ε ις της α γ ιο γ ρ α φ ία ς κ α ι των άλλω ν κοσ μ η τικώ ν τεχνώ ν στις ο ρ θ ό δ ο ξε ς μονές, π α ρ α
θ έτο ντα ς ε ν δ ε ικ τ ικ ά π α ρ α δ ε ίγ μ α τ α α π ό ό λο το ν κ ό σ μ ο κ α ι κ ά ν ο ν τ α ς ιδ ια ίτ ε ρ η
α ν α φ ο ρ ά στο Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς . Θ α εξετά σ ο υ μ ε τη σ η μ α σ ία της α γ ιο γ ρ α φ ία ς κ α ι των
τεχνώ ν αυτών γ ια τον πολιτισ μό κ α ι θα σ κιαγρα φ ή σ ο υμε την ιο το ρ ική τους πορεία
α π ό τους πρ ω τοχρισ τιανικούς χρόνους μ έχρ ι σήμερα. Ε π ιπ λ έο ν , θα αναλύσουμε τη
σ η μ α σ ία τους ως α ισ θη τικώ ν κατηγορ ιώ ν κ α ι θα αναφ ερθούμε στην ανάπτυξη και
στη μελέτη των Κ α λ ώ ν Τεχνώ ν κ α ι διά φ ορω ν άλλω ν επισ τη μονικώ ν κλάδω ν, όπως
η Ισ το ρ ία της Τ έχνη ς, η Β υ ζα ντιν ή Α ρ χ α ιο λ ο γ ία , η Γ λυ π τική , η Α ρ χ ιτ ε κ τ ο ν ικ ή , η
Θ εο λ ο γ ία , η Λ ο γο τεχνία , η Υ μ ν ο γ ρ α φ ία , η Β υζαντινή Μ ο υ σ ικ ή κ.ά.
Κ υ ρ ίω ς θα μελετήσουμε την α ν ά γ κ η π ο υ υ π ηρετο ύν η τέχνη του α γιο γρ ά φ ο υ
κ α ι ο ι ά λλες κ ο σ μ η τικές τέχνες, τη μ α κ ρ ά π ο λ ιτισ τικ ή τρ ο χ ιά τους, την π αρ ου σ ία
τους ω ς πνευ μ α τική ς στάσης κ α ι την υ π ερ χρ ο ν ικ ή ισχύ τους. Ε π ιπ λ έ ο ν , θα εξηγή
σουμε τους λόγους εγκα τάλειψ η ς της α νεικονικότητας, δηλαδή της μη α πεικόνισ ης
των μορφών, κ α ι την α νάγκη αγιογρ ά φ η σ η ς π ρ ο κ ειμ έν ο υ ν α εκφ ραστούν τα υψη
λότερα διανοήματα, τα υπέροχα βιώ ματα της θρη σ κεία ς με π α ρ α σ τα τικά μέσα.
Σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν α , ε π ισ η μ α ίν ε τ α ι ο τρ ό π ο ς με τον ο π ο ίο η β υ ζαντινή τέχνη α να
μο ρφ ώ νει π α λ α ιά τ ε ρ α σ τ ο ιχ ε ία α π ό την κ λ α σ ικ ή Α ρ χ α ιό τ η τ α μ έ χ ρ ι των ημερών
της, χ ω ρ ίς να π α ρ α β λ έπ ει το ελλη νικό πνεύμα, α ρ κ ε ί ν α μην α λ λ ο ιώ ν ε ι το δόγμα,
ώστε ν α σ υ μ β ά λ ει στη δ η μ ιο υ ρ γία σ υ γ κ ιν η σ ια κ ή ς έντασης κ α ι στην α νάτα σ η της
ψ υχής προς το Θ είο .
Ό π ω ς θα κ α ταδ ειχ τεί στη συνέχεια, ο χρ ισ τιανισ μός, από τα πρώ τα βήματα της
Ο ρθόδοξης Ε κ κλη σ ία ς μέχρι σήμερα, χρησιμοποίησε - κ α ι εξα κο λου θεί να χρησιμο
π ο ιε ί- τ α καλλιτεχνικά, φιλοσοφικά, λογοτεχνικά κ α ι μουσικά του τάλαντα στη θεία
λατρεία, γεγονός που διαφ αίνεται μέσα από τα υπερχρονικά του δημιουργήματα.
Θ α υ π ο γ ρ α μ μ ισ τεί επ ίσ η ς η π α ρ ο υ σ ία του άλογου σ το ιχείο υ στη χρ ισ τια νική
τέχνη, με τον υπερβατικό π ολλές φ ορές χα ρ α κ τή ρ α της, σ τ ο ιχ εία που συναντάμε
δηλαδή κ α ι στην ορθόδοξη μουσική κ α ι ποίηση, στη χ ρ ισ τια νικ ή δηλαδή υμνωδία.
Στη χ ρ ισ τ ια ν ικ ή τέχνη ε ξα ίρ ο ν τ α ι ο ι α ισθη τικές κατηγορίες του υψηλού κ α ι του
ωραίου κ α ι ο καλλιτέχνης ε π ιχ ε ιρ ε ί να πρ ο σ δ ώ σ ει στα έρ γα του υπεροχή που ξε-
2 18
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8
π ε ρ ν ά ε ι την ΰλη, ε ξ α ιρ ε ί το π ν ευ μ α τικ ό με'γεθος κ α ι γ ε μ ίζ ε ι τον ά νθ ρ ω π ο με έκ-

σταση, δέος, θαυμασμό. Σ τ ο κ ε φ ά λ α ιο αυτό π α ρ ο υ σ ιά ζο ν τ α ι κ α ι α να λ ύ ο ν τα ι όλα
τα είδ η των κ ο σ μ η τικώ ν τεχνώ ν που ε π ιδ ιώ κ ο υ ν ν α α ν ιχ ν εύ σ ο υ ν την π ο ρ ε ία του
πνεύματος κ α ι της ψ υχής του α νθρώ π ου στην π ρ ο σ π ά θ ε ια του τελευ τα ίου ν α συ
ν α ν τ ή σ ει τον Θ ε ό , ν α τον λ α τ ρ ε ύ σ ε ι κ α ι ν α α ν τ λ ή σ ε ι α π ό αυτόν δ ύναμ η γ ια την
α ντιμετώ π ιση του πο λυκύμαντου β ίου του. Γ ια τον σ κο π ό αυτό π α ρ α τ ίθ ε ν τ α ι ω ς
π α ρ α δ είγ μ α τα α ντιπ ρ ο σ ω π ευ τικά δημιουρ γή μα τα α πό τη δ ια χ ρ ο ν ικ ή π ο ρ ε ία των
κοσμητικώ ν τεχνών, όσον α φ ο ρ ά τη χρ ισ τια ν ικ ή λ α τ ρ ε ία κ α ι τη δ ια φ ύλαξη κ α ι δη
μιο υρ γία του πολιτισμού.
Στο τέλος του κεφ α λα ίο υ , στο Γλωσσάρι, επ εξη γο ΰ ντα ι ό λο ι ο ι ό ρ ο ι που θα συ
ναντήσετε κ α τ ά τη μελέτη σας.
219
Ενότητα 8.1
ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ ΜΟΝΩΝ: Η ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ
ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ
Κ α τ ά τους πρώ τους α ιώ ν ες του χ ρ ισ τια νισ μ ο ύ η α ρνη τική δ ιά θ εσ η των οπαδών
του π ρ ο ς την ειδ ω λ ο λ α τ ρ ία δεν ευνόησε, ό πω ς ήταν φ υσ ικό, την κ α λ λ ιέ ρ γ ε ια της
λ ατρευτής ε ικ ό ν α ς (της ε ικ ό ν α ς που π ρ ο ο ρ ιζό τ α ν γ ια λ α τ ρ ε ία ). Β α θ μ ια ία όμως
επ ιβ λ ή θ η κε η χρήση των εικ ό ν ω ν κ α ι ο σ εβ α σ μ ό ς π ρ ο ς αυτές. Ο ι π ρ ό δ ρ ο μ ο ι της
λατρευτής ε ικ ό ν α ς α νά γ ο ντα ι στην προ του χ ρ ισ τια νισ μ ο ύ τέχνη κ α ι στην επίσημη
α υ το κρ α τορ ική π ρ οσ ω πο γρ α φ ία, το L au re a tu m (= σ τεφ ανω μένο με δάφνη, δαφ-
νηφ όρο π ρ όσ ω πο του α υτοκρ ά τορ α ). Ο χ ρ ο νο γ ρ ά φ ο ς Μ α λ ά λ α ς μ ά λ ισ τα δ ιη γ ε ί
τ α ι άτι τον 6ο α ιώ ν α ε ίχ α ν τη σ υ ν ή θ εια ν α λιτα νεύ ο υ ν την α υ το κρ α το ρ ική εικόνα
του Κ ω νσ ταντίνου, την ο π ο ία ο εκάσ τοτε β α σ ιλεύ ω ν α υτο κρ ά τω ρ σ εβόταν ως ιε
ρό λ είψ ανο. T o L au re a tu m είχ ε κ υ κ λ ικ ό σχήμα, που δια τη ρ ή θ η κε γ ια μ α κρό χρό
νο στη ζω γρ α φ ική των εικόνω ν. Ο ι χ ρ ισ τια νο ί, που ο α ρ ιθ μ ό ς τους α υ ξα νό τα ν συ
νεχώ ς, λάτρευα ν α υθόρμητα κ α ι μ ό νοι τ ις εικ ό ν ε ς. Έ τ σ ι η χ ρ ισ τ ια ν ικ ή εκκλη σ ία
δεν μπορούσε ν α α γ ν ο ή σ ει το φ αινόμ ενο (Δ ρ α νδ ά κη ς, 1975β, σ. 149).
Α π ό τις Π ρ ά ξ ε ις του Α γ ίο υ Ιω ά ννο υ του Θ εο λό γο υ , απόκρυφ ου έργου των χρό
νω ν 150-300, φ α ίν ε τ α ι ό τι ο ι χ ρ ισ τ ια ν ο ί τιμ ο ύ σ α ν τ ις π ρ ο σ ω π ο γ ρ α φ ίε ς των νε
κρώ ν κ α ι των αποστόλω ν, όπω ς, π.χ., του Α γ ίο υ Ιω άννου. Φ α ίν ε τ α ι εξά λλ ο υ ότι
α π έ δ ιδ α ν ιδ ια ίτερ η σ η μ α σ ία στην επ ιτύ μ β ια λατρ εία , γ εγ ο ν ό ς που μας επ ιτρ έπ ει
να υποθέσουμε ότι α π ό πολύ ν ω ρ ίς τιμο ύσ α ν τις ε ικ ό ν ε ς των μαρτύρων. Ο Μ έγα ς
Κ ω ν σ τ α ν τ ίν ο ς π ρ οσ ή λω σ ε ε ικ ό ν ε ς ε π ί ξύλο υ των τρ ιώ ν π ρώ τω ν επ ισ κ ό π ω ν της
πόλης πάνω σε πορφ υρό κ ίο ν α εντός της α γ ο ρ ά ς (Fo ru m ) της ν έα ς πρωτεύουσας.
Σ ύμ φ ω να με μ α ρ τυ ρ ίες του Κ α ισ α ρ ε ία ς Ε υ σ ε β ίο υ (267-340) κ α ι του Κ ύπρου
Ε π ιφ α ν ίο υ (367-440), τον 4ο α ιώ ν α κ α ι κ α τά το πρώτο μ ισό του 5ου α ιώ ν α έχουμε
ήδη ε ικ ό ν ε ς του Χ ρ ισ τού , της Π α ν α γ ία ς, των Α πο σ τό λω ν Π έτρ ο υ κ α ι Π αύ λο υ και
άλλω ν αγίω ν. Ε ίν α ι χα ρ ακτη ρισ τική μάλιστα η μαρτυρία του Θ εοδω ρήτου κατά το
πρώτο μισό του 5ου α ιώ να , ο ο π ο ίο ς μας π λ η ρ ο φ ο ρ εί ό τι ο ι Σ ύ ρ ο ι της Ρώμης, για
να προστατεύσουν α π ό κάθ ε κ α κ ό τα καταστήματα κ α ι τις ο ικ ίε ς τους, τοποθετού
σαν σε αυτά ε ικ ό ν ες του εθνικού τους α γίου , Σ υμ εώ ν του Στυλίτη. Η λ α τ ρ εία των
εικόνω ν αναπτύχθηκε π ερισσότερο κατά το δεύτερο μισό του 6ου α ιώ ν α κ α ι κατά
τον 7ο αιώ να, όταν υποχώ ρησε η ευ λ ά β εια πρ ος τα ιερ ά λείψ ανα.
Η λ α τ ρ ε ία των λ ειψ ά ν ω ν π ρ ο η γή θ η κ ε κ α τ ά πολύ της λ α τ ρ ε ία ς των εικόνων.
Ό μ ω ς, α π ό το δεύτερο μισ ό του 6ου α ιώ ν α η ε ικ ό ν α α π ο τ ε λ ε ί σ το ιχ είο άρρηκτα
συνδεδεμένο με τη χ ρ ισ τια ν ικ ή θ ρ η σ κ ε ία - α π ό τότε κ υ ρ ίω ς α ρ χ ίζ ε ι η ισ το ρ ία της
χ ρ ισ τ ια ν ικ ή ς εικόνας. Η ε ικ ό ν α αποτέλεσε τον μεσ ά ζο ντα μεταξύ ανθρώ που και
Θ εού κ α ι επίσης είχε θαυματουργικές ιδιότητες. Ο Η ρ ά κ λ ε ιο ς είχ ε α ναρτήσ ει ει-
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8
κάνες της Π α ν α γ ία ς ε π ί των ιστών των π λοίω ν του κ α ι το 622, κατά την εκσ τρ ατεία
του εναντίον των Π ερσώ ν, δ ιέ τ α ξε ν α τοποθετήσουν την ε ικ ό ν α της Θ εο τό κο υ π ά
νω α π ό τ ις π ύ λες της π ρω τεύουσας, α να θ έτο ντας έτσ ι την π ρ ο σ τα σ ία της π άλεω ς
στην Π α ν α γ ία κ α τ ά την α π ο υ σ ία του. Σ τ ις δύσ κολες π ερ ισ τά σ ε ις της ζω ής τους ο ι
χ ρ ισ τ ια ν ο ί ζη το ύ σ α ν τη β ο ή θ ε ια τω ν ά γ ιω ν ε ικ ό ν ω ν κ α ι τ ις έ π α ιρ ν α ν μ α ζ ί τους
όταν τα ξίδ ευ α ν.
Κ α τ ά το δ εύ τερ ο μ ισ ό του 6ου α ιώ ν α γ ε ν ν ή θ η κ ε η π α ρ ά δ ο σ η γ ια τ ις α χ ε ιρ ο
ποίητες ε ικ ό ν ες, ε κ ε ίν ε ς δηλαδή που δεν κατα σ κευ ά σ τη κα ν α π ό α νθ ρ ώ π ινο χέρ ι,
όπω ς ε ίν α ι ο ι π ρ ώ τ ε ς ε ικ ό ν ε ς της Π α ν α γ ία ς που έ γ ιν α ν α π ό το ν Ε υ α γ γ ε λ ισ τ ή
Λ ο υ κ ά κ α ι α π έ δ ιδ α ν π ισ τά τα χα ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ά του εικ ο ν ιζό μ εν ο υ προσώ που. Κ α
μία σ χεδ ό ν α π ό τ ις ε ικ ό ν ε ς τω ν πρώ τω ν β υ ζα ν τιν ώ ν χρ ό νω ν δ εν έ χ ε ι φ τά σ ει σε
εμάς. Ί σ ω ς μ εγ ά λο ς α ρ ιθ μ ό ς α π ό τ ις ε ικ ό ν ε ς αυτές ν α χά θ η κε κ α ι κ α τ ά τις εικ ο -
ν ο μ α χ ικ έ ς έ ρ ιδ ε ς. Η χρ ο νο λ ό γ η σ η των σ ω ζό μ εν ω ν ε ικ ό ν ω ν κ υ μ α ίν ε τ α ι μεταξύ
ενός κ α ι δύο α ιώ νω ν. Π ιθ α ν ώ ς μ ε ρ ικ έ ς α π ό αυτές «οφ είλοντα ι» σε Σ υ ρ ο π α λ α ι-
στίνιους ζω γράφ ους, ο ρ ισ μ έν ες ά λλες σε μοναχούς α π ό το Σ ιν ά . Δ ε ν α π ο κ λ ε ίε τ α ι
να π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι κ α ι α π ό την Α λ ε ξ ά ν δ ρ ε ια , α π ό την Κ ω ν σ τ α ν τ ιν ο ύ π ο λ η , στην
ο π ο ία υ π ή ρ χ α ν ε ρ γ α σ τ ή ρ ια α γ ιο γ ρ α φ ία ς , ή α κ ό μ η ν α έ γ ιν α ν α π ό ζω γ ρ ά φ ο υ ς
Έ λ λ η ν ε ς κ α ι Α ν α το λ ίτες, εγκατεστημένους στη Ρώμη.
Α π ό ετυ μ ο λογική ά πο ψ η η λ έξη « εικ ό να » π α ρ ά γ ε τ α ι α π ό το (είκω) έοικα ( =
ο μ ο ιά ζω ) κ α ι σ η μ α ίν ε ι ο μ ο ίω μ α , π ρ ο σ ω π ο γρ α φ ία . Ε ξ υ π η ρ ε τ ε ί την α νά γ κ η υ π ό
μνησης ά γ ιω ν π ρ οσ ώ πω ν κ α ι ιερ ώ ν συμβάντων. Ο ιε ρ ό ς Χ ρ υ σ ό σ το μ ο ς (4ος α ιώ
νας) δ ιη γ ε ίτ α ι ό τι ο ι χ ρ ισ τ ια ν ο ί της Α ν τ ιό χ ε ια ς ε ίχ α ν παντού την ε ικ ό ν α του ιε
ράρχη, του Α γ ίο υ Μ ε λ ε τ ίο υ , γ ια ν α τη β λέπ ο υν κ α ι ν α π α ρ η γ ο ρ ο ύ ν τ α ι μετά τον
θάνατό του. Ο ι ε ικ ό ν ε ς του Α γ ίο υ Μ ε λ ε τ ίο υ π ρ έ π ε ι ν α α π έ δ ιδ α ν π ισ τά τα χ α ρ α
κ τ η ρ ισ τ ικ ά της μ ο ρφ ή ς του. Σ ύ μ φ ω ν α κ α ι με μ α ρ τ υ ρ ίε ς του Α γ ίο υ Γ ρ η γ ο ρ ίο υ
Ν ύσσης, στη ΙΘ ' επ ισ το λ ή του, ο ι π ρ ο σ ω π ο γ ρ ά φ ο ιτ η ς επ ο χ ή ς δεν μ ετέβ α λλ α ν
τους χ α ρ α κ τ ή ρ ε ς των ε ικ ο ν ιζο μ έν ω ν . Γ ια ν α δ ιο χ ετε ύ ε τα ι η θ ε ία χά ρ η δ ια μ έσ ο υ
κάθε ν έ α ς α π ε ικ ό ν ισ η ς ο ρισ μ ένου α γίο υ έπ ρ επ ε η ε ικ ό ν α ν α μ ο ιά ζ ε ι με το π ρ α γ
ματικό ή με το κ α τ ά κ ο ινή α ποδοχή θ εω ρούμ ενο ω ς π ρ α γ μ α τικ ό πρότυπό του. Ο ι
α γιο γ ρ ά φ ο ι δεν ε ίχ α ν το δ ικ α ίω μ α ν α α π ο δ ίδ ο υ ν κ α τ ά τη φ α ντα σ ία τους τους τύ
πους των αγίω ν.
Σ τη ν α ρ χ ή ο ι ε ικ ό ν ε ς φ ιλ ο τ ε χ ν ο ΰ ν τ α ν π ά ν ω σε ξύ λ ο , μ ά ρ μ α ρ ο ή μ έτα λ λο .
Ό ταν ήταν μικρές, ο ι π ισ τ ο ί τις ε ίχ α ν ανα ρ τημένες στον λαιμό. Ο ι π ο ιο τικ ώ ς α νώ
τερες κ α τ ά την Α ρ χ α ιό τ η τ α ακολουθ ού σα ν την τεχνική της εγκαυστικής ζωγραφι
κής. Ή τ α ν κηρόχυτες εικόνες, δηλαδή ο ι α γ ιο γ ρ ά φ ο ι χρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ σ α ν χρώ ματα
διαλυμένα μέσ α στο κ ε ρ ί τα ο π ο ία άπλω ναν, ενώ ακόμη ήταν θερμά, πά νω σε λ ε
πτή σ α ν ίδ α . Στη σ υ ν έχ ε ια , με τη β ο ή θ ε ια μ ετα λλικο ύ ο ρ γά νο υ ισ ο π έδ ω ν α ν, όσο
γινόταν τελ ειό τερ α , την ε π ιφ ά ν ε ια του χρω ματισ μένου κηρού. Τ α χρώ ματα το π ο
θετούνταν, ως ε π ί το π λείσ το ν, α π ε υ θ ε ία ς π ά ν ω στο ξύ λο κ α ι ό χ ι σε ε π ίχ ρ ισ μ α ή
ύφασμα. Ή τ α ν έτσι αλαμπή κ α ι πηκτά, διατηρούσ αν την καθα ρότη τα κ α ι τη δ ια
φ άνειά τους κ α ι ο ι λ επ το μ έρ ειες των παρ ασ τάσ εω ν απ ο δ ίδ ονταν ό χ ι με σχεδίαση,
αλλά με ελ εύ θ ερ η κ ίν η σ η του χρ ω σ τήρ α, με την π α ρ ά θ ε σ η χω ρ ισ τώ ν φ ω τεινώ ν
χρωμάτων, ενδιά μ εσ ω ν τόνων κ α ι σ κ ιά ς (Δ ρ α νδ ά κη ς, 1975β, σ. 151-153).
221
Ο ζω γρ ά φ ος της φορητής ε ικ ό ν α ς δεν ε ίν α ι εξα ρτημ ένο ς α π ό το α ρ χιτεκτο νικό

π λ α ίσ ιο , όπω ς ε κ ε ίν ο ς που α σ χ ο λ είτα ι με το ιχο γ ρ α φ ίες, α λ λ ά υ π οδ ο υλώ νεται στα
μέτρα της α το μ ικότη τά ς του. Ε ίν α ι ελ εύ θ ερ ο ς ν α α σ χ ο λ η θ ε ί με τ εχ ν ο τρ ο π ίες κ α ι
σ υ νθέσ εις που δεν α ν έχ ετα ι το α ρ χ ιτεκτο ν ικ ό πλα ίσ ιο .
Α ξ ίζ ε ι ν α ασχοληθούμε κ α ι ν α αναλύσουμε τον α ισ θη τικ ό χα ρ α κ τή ρ α της βυζα
ντινή ς τέχνης, τον ζω γ ρ α φ ικ ό δ ιά κο σ μ ο . Κ α τ ά τον Μ έ γ α Β α σ ίλ ε ιο , η ζω γρ α φ ική
ε ίν α ι αφ ηγηματική κ α ι διδακτική: «α γα ρ ο λόγος της ισ το ρ ία ς δ ιά της α κο ή ς παρί-
σ τησιταύτα, γρα φ ική σ ιω πώ σ α δ ιά μιμήσεω ς δείκνυσ ιν» (Β α σ ιλ ε ίο υ του Μ εγάλου,
« Ε γκώ μ ιο ν ε ις τους Τ εσ σ α ρ ά κ ο ντα ς Μ άρτυρας», Patrologia Graeca, 31,507).
Η ζω γρ α φ ικ ή έ χ ε ι το προσόν, π α ρ ισ τά ν ο ντα ς τα πάθη κ α ι τα πρ όσ ω πα, τα α ι
σ θήματα κ α ι τα βλέμματα, ν α ε κ φ ρ ά ζε ι α μ εσ ό τερ α το α ισ θ η τ ικ ό κ α ι η θ ικ ό στοι
χ ε ίο του Υ ψ η λού, τη φ ρίκη του αμαρτω λού, τη λάμψη της α γ γ ε λ ικ ή ς ψυχής.
Η θέση κάθ ε ε ικ ό ν α ς στις ε π ιφ ά ν ειε ς του εσ ω τερικού χώ ρου του ναού εξαρτά-
τ α ι από το δόγμα το αμετάβλητο, δηλαδή το άφθαρτο κ α ι αναλλοίωτο π ερ ιεχό μ ε
νο της χ ρ ισ τ ια ν ικ ή ς πίστης. Ε ξ α ρ τ ά τ α ι α π ό την ιε ρ α ρ χ ικ ή τά ξη που α π ο ρ ρ έ ε ι από
το δόγμα κ α ι α π ό την α ρ χιτεκτο νική του χώ ρου. Δ η λα δ ή πάθη, π ρ όσ ω π α κ α ι σύμ
β ο λα δ ο γ μ α τ ικ ά κ α τ α τά σ σ ο ν τα ι ιε ρ α ρ χ ικ ά κ α τ ά θέση, μ έγ εθ ο ς κ α ι α ξ ία (Μ ιχ ε -
λής, 1978, σ. 138).
Χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ό δ ε ίγ μ α τά ξη ς α π ε ικ ο ν ίσ ε ω ν κ α τ ά τους Ε ' κ α ι Σ τ προ της Ε ι-
κ ο ν ο μ α χ ία ς χρ ό νο υ ς ε ίν α ι ο ι τ ο ιχ ο γ ρ α φ ίε ς της Π ερ ουχτίτσ α , ενό ς ερειπ ω μένου
τ ετρ ά κ ο γ χ ο υ ν α ο ύ κ ο ν τά στη Φ ιλ ιπ π ο ύ π ο λ η της Θ ρ ά κ η ς , μ ο ν α δ ικ ό κ α τ ά λ ο ιπ ο
των το ιχο γρ α φ ιώ ν της Κ ω νσ ταντινούπολης, που μας π α ρ ο υ σ ιά ζ ε ι την τέχνη αυτή,
όπω ς σ υ νη θ ιζό τα ν στην π ρ ω τεύουσ α του κρά τους. Στη β ό ρ ε ια π λ ε υ ρ ά ε ίχ α ν ζω
γ ρ α φ ισ τεί σ κη νές από την π α ιδ ικ ή η λ ικ ία του Χ ρ ισ τού , δ ια τα γμ έν ες σε δύο ζώνες,
η μ ία π ά νω α π ό την άλλη. Στη βάση των α ποσ πα σ μάτω ν που σ ώ ζο ν τα ι ανα γνω ρ ί
ζο ν τ α ι ο ι σ κη νές της Π ροσκύνησ ης των Μ ά γω ν, της φυγής στην Α ίγ υ π το , της Β ρ ε
φ ο κτο νία ς με τη μορφή του Η ρώ δ η , της Ε λ ισ ά β ε τ κ α ι του γ ιο υ της ν α κρύπτονται
σε κ ο ίλω μ α βράχου, της εμφ άνισης του Α γ γ έλ ο υ στον Ζ α χ α ρ ία , του φόνου του.
Στο β όρειο τό ξο α νακαλύφ θηκαν μ ετάλλια με τρ εις σ κη νές της Π α λ α ιό ς Δ ια θ ή
κης: τον Μ ω υσή π άνω στο όρος Χ ω ρή β , τον Μ ω υσ ή ν α π α ίρ ν ε ι τις π λ ά κ ες του Ν ό
μου κ α ι τον Δ α ν ιή λ στον λ άκκο των λεόντων. Σ υμ π ερα ίνο υ μ ε λ οιπόν α π ό τις τοιχο
γ ρ α φ ίε ς αυτές ό τι αναπτύσσονταν π α ρ ά λ λ η λ α ο ι κ ύ κ λ ο ι της Π α λ α ιό ς κ α ι Κ α ινή ς
Δ ιαθ ή κη ς. Ο ι διάφ ορες σκηνές που α π ε ικ ο ν ίζο ν τ α ι δεν δ ια χ ω ρ ίζο ν τ α ι με κατακό-
ρυφα π λ α ίσ ια , κ ά τ ι που π α ρ α τη ρ είτα ι στη χ ρ ισ τ ια ν ικ ή τέχνη της Α σ ία ς , σύμφωνα
κ α ι με α νά λο γα π α ρ αδ είγμ α τα που π αρατηρούνται στην Κ α π π α δ ο κ ία κ α ι στην Α ί
γυπτο. Η ίδ ια δ ιάταξη με τις το ιχο γρ α φ ίες της Π ερουχτίτσα π α ρ α τη ρ είτα ι κ α ι στην
περ ιοχή της Κω νσταντινούπολης α π ό τα π α λ α ιό χρ όνια. Γ ε ν ικ ά ο εικονογραφ ικός
κύ κλο ς της ζω ής του Χ ρ ισ το ύ θεω ρούνταν α ν α το λ ικ ή ς π ρ οέλευσ ης, τα ίδ ια όμως
πρότυπα, του κύκλου της π α ιδ ικ ή ς η λ ικ ία ς του Χ ρισ τού , ά σ κη σ α ν επίδραση κ α ι στη
Θ ρ ά κη . Α ν ά λ ο γ ε ς σ κη νές π α ρ α τη ρ ο ύ ν τα ι κ α ι στη S. M a ria M a g g io re της Ρώμης.
Τ α π α ρ α δ είγμ α τα αυτά μας επιτρέπουν ν α ισχυριστούμε ότι στις το ιχο γραφ ίες της
π ρ ο εικο νο κλασ τική ς, δηλαδή της προ της Ε ικ ο ν ο μ α χ ία ς π ερ ιό δο υ, ο ι αγιογράφ οι
εφ ά ρ μ ο ζα ν την αρχή π α ρ ά θ εσ η ς σκη νώ ν α π ό τ ις δύο Δ ια θ ή κ ε ς . Μ ά λ ισ τ α , ο ι μι
222
ΕΝΟΤΗΤΑ 8.1
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8
κρές, μ έσ α σε κ υ κ λ ικ ά π λ α ίσ ια π α ρ α σ τ ά σ ε ις α π ό την Π α λ α ιά Δ ια θ ή κ η θ υμ ίζο υν

εκ είν ες που δύο ή τ ρ ε ις α ιώ ν ε ς νω ρ ίτερ α κοσμούσαν τα αρκοσόλια στις κ α τ α κ ό μ
βες, δηλαδή τους κ αμ α ρ ω το ύ ς μέσα σε βράχο -σ τ α π α λ α ιο χ ρ ισ τ ια ν ικ ά χ ρ ό ν ια - ή
κ α τ α σ κευ α σ μ ένο υ ς μ έσ α σε τ ο ίχο ε κ κλ η σ ιώ ν χώ ρο υς - κ α τ ά τη μέση κ α ι ύστερη
βυζαντινή π ερίοδο. Σ τ ις α π ε ικ ο ν ίσ ε ις της Π ερ ο υχτίτσ α μεταξύ των αγγέλω ν υ π ά ρ
χουν μορφές με υψ ω μένα χ έ ρ ια που κρατούν, ως Κ α ρυά τιδ ες, δ ίσ κο ε π ί του οποίου
εικ ο ν ίζε τ α ι ο Ιησούς ω ς Α μ ν ό ς. Η αλλη γορική αυτή παράσταση, την ο π ο ία α π α γ ό
ρευσε η Π εν θ έκ τη Σ ύ ν ο δ ο ς, στον Τρούλο, το 692 (Κ α ν ό ν α ς π β «Μ η αμνόν αντί
Χ ριστού ζω γ ρ α φ ίζειν » ), ο δ ή γη σ ε τον ερευνητή της Β υ ζ α ν τ ιν ή ς Α ρ χ α ιο λ ο γ ία ς
G rab ar στο σ υ μ π έρ α σ μ α ό τι ο ι τ ο ιχ ο γ ρ α φ ίε ς της Π ερ ο υ χτίτσ α ε ίν α ι π ρ ο γ εν έσ τε
ρες του τέλους του 7ου α ιώ ν α (Δ ρανδάκης, 1975β, σ. 118-119).
Ο ι κ α ν ό ν ε ς της ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ία ς δ ια τ ά σ σ ο ν τα ι α ν α λ ό γ ω ς των μερώ ν του ναού.
Μ ε το δ ά π εδ ο σ υ μ β ο λ ίζετα ι η γη· έτσι α π ε ικ ό ν ισ α ν με ψ ηφ ιδω τά ε ικ ό ν ε ς του υ λ ι
κού κόσμου. Ο ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ικ ό ς κύ κλο ς σ υ νίσ τατα ι α) α π ό τον ουρα νό-σ τερ έω μα
κ α ι β) α π ό τη γη. Μ ε τον τρούλο σ υ μ β ο λίζετα ι ο ουρανός κ α ι με την α ψ ίδ α του ιε
ρού ο σύνδεσμος ο υρανού κ α ι γης. Γ ια τον λόγο αυτό θ εω ρ είτα ι αυτονόητο ό τι τα
εξαπτέρυγα, ά γ γ ε λ ο ι με έ ξ ι πτέρυγες, π ρ έ π ε ι ν α ζω γραφ ιστούν ψηλά. Η κ α τα λλη
λότερη θέση θα ε ίν α ι πάντοτε τα τέσ σερ α λ ο φ ία του τρούλου, π α ρ ’ όλο που α ρ γ ό
τερα η ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ία το ποθέτησ ε ε κ ε ί τους Ε υ α γ γ ε λ ισ τ έ ς γ ια ν α π λ α ισ ιώ σ ε ι τον
Π αντοκράτορα. Τ ο π ο θ ετη μ έν α τα εξα π τέρ υ γα στα λοφ ία, όπω ς στην Α γ ία Σ ο φ ία
στην Κ ω νσ ταντινο ύπο λη, συντελούν με τη συμβολική τους μορφή στη δ η μ ιο υ ρ γία
του α ισ θή μα τος της α νά τα σ ης της όλης κατασ κευής, γ ια τ ί τότε ο τρούλος φ α ίν ε τα ι
σαν να φ έρ ετα ι α π ό τα φτερά τους κ α ι γ ίν ε τ α ι α ισ θ η τικ ά ανάλαφ ρος. Ω ς σύμβολο
μάλιστα του ο υρανού μ έσ α στον ν α ό ο τρούλος ε ίν α ι το π ιο υ π έρο χο κ α ι φ ω τεινό
σημείο, κ α ι η ευρύχω ρη « α γ κα λ ιά » του ο π ιο εν δ εδ ειγ μ έν ο ς χώ ρο ς γ ια ν α δ εχ τεί
τον Π α ν τ ο κ ρ ά τ ο ρ α , ο ο π ο ίο ς α π ο τ ε λ ε ί τόσο ω ς μορφή όσο κ α ι ω ς υπόσ τασ η την
κορυφή της ιε ρ α ρ χ ικ ή ς τ ά ξη ς των ε ικ ό ν ω ν τη θ υ ρίδ α - θ α λ έ γ α μ ε - α π ό την ο π ο ία
βλέπει τους πισ το ύς (Μ ιχ ε λ ή ς , 1978, σ. 138-139, Δ ρ α ν δ ά κ η ς, 1975β, σ. 12-13· βλ.,
π.χ., στον τόμο Ε Α Π 12/Β, εικ. 35, σ. 112).
Ο Π α ν τ ο κ ρ ά τ ο ρ α ς στον τρ ο ύ λο της Μ ο ν ή ς Δ α φ ν ίο υ σ υ μ β ο λ ίζε ι τον ο υ ρ α ν ό
κ α ι ε π ιβ λ έ π ε ι τη γη. Η Π α ν α γ ία , ω ς σ ύνδεσ μος γη ς κ α ι ουρανού, ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι σε
θέση περίοπτη, στην κόγχη του ιερο ύ (Χ α τζη δ ά κη , 1996, σ. 24- βλ., π.χ., στον τόμο
Ε Α Π 12/Β, εικ . 22, σ. 98 κ α ι εικ. 33, σ. 109). Ό τ α ν ο ν α ό ς ήταν β α σ ιλ ικ ή , σ υ νή θ ι
ζαν να ζω γρ α φ ίζο υ ν ε κ ε ί τον Π αντο κρ ά τορ α .
Π ροσβ λέποντας στον Π αντο κρ ά τορ α , στον τρούλο, ο θεατής δεν χ ά ν ε ι την α ντί
ληψη ότι η ε π ιφ ά ν ε ιά του ε ίν α ι κοίλη . Β λ έ π ε ι όμω ς το δισδιάστατο σώμα ν α γ ρ ά
φεται πάνω στο σχήμα υποδοχής, με μ ία τερ ά σ τια α γκ α λ ιά , δίνοντας την εντύπωση
ότι π α ρ α μ έ ν ε ι άυλο κ α ι πνευμ α τικό ον, που δεν μ π ο ρ εί π α ρ ά ν α ε ίν α ι Θ εό ς. Η τε
χνοτροπία αυτή, που εξα ϋ λώ νει, επ ιτ ρ έπ ει ν α τοποθετούνται μεγαλύτερες εικ ό ν ες
υψηλότερα, γ ια λό γο υ ς ιε ρ α ρ χ ικ ή ς τά ξ η ς (Μ ιχ ε λ ή ς , 1978, σ. 145-147). Ο ι μάρτυ
ρες, ο ι ά γ ιο ι, ο ι α π ό σ τ ο λ ο ι κ α ι ο Θ ε ά ν θ ρ ω π ο ς στην ο ρ θ ό δ ο ξη α γ ιο γ ρ α φ ία δεν
α π εικ ο ν ίζο ν τ α ι ως όντα μυθικά, απρόσω πα, α λλά ως πρ όσ ω πα της πρ αγμ α τικό τη
τας. Γ Γ αυτό ο κ α λ λ ιτέχν η ς π ρ ο σ π α θ ε ί ν α τους α π ε ικ ο ν ίσ ε ι όσο γ ίν ε τ α ι π ιο πιστά,
223
όπω ς τους ε ίδ α ν όταν έζησαν στη γη. Υ π ά ρ χ ο υ ν μορφές απρόσ ω πες, όπω ς των αγ
γέλω ν, που υ π ήρξα ν α ν έκ α θ εν α πρ όσ ω π ες κ α ι ιδ α ν ικ έ ς, ενώ αυτές των κτητόρων ή
των μαρτύρω ν ε ίν α ι π ερ ισ σ ό τερ ο φ υ σ ιο γνω μ ικές. Π άντω ς, ό λ ο ι α υ το ί ε ίν α ι όντα
εξα ϋ λ ω μ έ ν α , με η θ ικ ή α π ο π ν ευ μ ά τω σ η κ α ι ο μ ο ρ φ ιά . Η ο ρ θ ό δ ο ξη α γ ιο γ ρ α φ ία
π ρ ο σ π α θ εί, έστω κ α ι α ν δεν υ π ά ρ χ ε ι στο ε ικ ο ν ιζό μ ε ν ο π ρ όσ ω π ο ο μ ο ρφ ιά, ν α εκ-
φ ρ ά σ ει τη λάμψη του βλέμματος, να χ α ρ ίσ ε ι πνευματικότητα κ α ι ύφος υψηλό στην
έκφ ραση. Η ζω γρ α φ ικ ή στο Β υ ζά ν τιο α ρ ν ή θ η κ ε ν α μ ιμ η θ ε ίτ η γλυπ τική, την πλα
στική τεχνοτροπία της. Μ εταπ ή δ η σ ε α πά το απτικό π εδ ίο στο οπτικό.
Σ τ ις α π ε ικ ο ν ίσ ε ις ιερ ώ ν προσ ώ πω ν ο ι α γ ιο γ ρ ά φ ο ι επ ιλ έγ ο υ ν τη «γόνιμη στιγ
μή», με την ο π ο ία ο ι κ ιν ή σ ε ις α π ο δ ίδ ο υ ν ό χ ι μόνο τη δράση της σ τιγμ ής α λλ ά κ α ι
την π ρ ιν κ α ι τη μετά, που συμβάλλουν στο σύνολο της δράσης. Ο α γιο γ ρ ά φ ο ς προ
σ π α θ ε ί ν α π ε ίσ ε ι τον θεατή ν α σ υλλάβ ει τη δράση κ α ι τη δύναμη των εικόνω ν, δη
μ ιο υ ρ γώ ντα ς μορφ ές «α νοιχτές» , δ υ ν α μ ικ ή ς πνοής. Η β υ ζα ν τιν ή ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ία
έ χ ε ι δ ιδ α κ τ ικ ό χα ρ α κ τή ρ α , β λ έπ ει τον κόσ μ ο ισ τ ο ρ ικ ά με κ έντρ ο τη Γέννησ η του
Χ ρ ισ τ ο ύ κ α ι έτσι το π ο θ ετεί τον χρόνο ω ς νέο σ το ιχείο στον χώ ρο (Μ ιχ ε λ ή ς, 1978,
σ. 152-154). Κ α ι στις α π ε ικ ο ν ίσ ε ις των το ιχο γρ α φ ιώ ν, που έχουν χαμ ηλότερο κ ό
στος κ α ι έχουν δ η μ ιο υ ρ γ η θ εί π ο λ λ ές φ ο ρ ές α π ό τα χ έ ρ ια λ α ϊκ ό τ ε ρ ω ν α γ ιο γ ρ ά -
φων, κ α τ α β ά λ λετα ι π ρ ο σ π ά θ ε ια ν α δ ιδ α χ τ ε ί στους χρ ισ τια νο ύ ς η αρετή, η ελπίδα
του μέλλοντος κόσ μου ( « Ο ι Α ν α σ τ ά ν τ ε ς κ α ι η θύρα του Π α ρ α δ ε ίσ ο υ » ), να α ν α
πτυχθούν β α θ ιά θ ε ο λ ο γ ικ ά νοήματα, ν α δοθούν α π λ έ ς κ α ι ευνόητες απα ντήσ εις
στα ερω τήματα πίστης, ευ λά β ειας, λ α τρ εία ς (Α ξιω τά κ η ς, 1996, σ. 20).
Ονομαστό κέντρο καλλιτεχνικής δραστηριότητας κατά τον 12ο αιώ να, με ιδιαίτε
ρη έμφαση στη φιλοτέχνηση τοιχογραφιώ ν, είν α ι η Θ εσ σ αλονίκη, με αντιπροσωπευ
τικά π α ρ ά δ ειγ μ α τις θαυμάσιες το ιχο γρα φ ίες της π α λ α ιο χρ ισ τια ν ικ ή ς Μ ο ν ή ς Λ ατό
μου (12ος αιώ νας). Ο ι το ιχο γραφ ίες αυτές αποτελούν κυρίω ς λ είψ α ν α εκτεταμένης
τοιχογράφησης του μνημείου στη μεσοβυζαντινή περ ίο δο (από τα μέσα του 9ου αιώ
να ως το 1204) κ α ι ολοκληρώ θηκαν την εποχή των Π α λ α ιο λ ό γ ω ν (1204-1453). Α π ό
την τοιχογράφηση αυτή διατηρήθηκαν τοιχογραφ ίες μόνο στη νότια κ α μ ά ρ α κ α ι στη
δυτική πλευρά του ανατολικού τοίχου της βό ρεια ς, ο ι ο π ο ίε ς σ ήμερα δεν σώζονται.
Ελάχισ τα ίχνη ζω γραφικής, διακοσμητικού χαρακτήρα, διαπιστώ θηκαν σε δύο ή τρία
στρώματα κ α ι στον β ό ρ ειο το ίχο του β όρειου σ κέλους του σταυρού, κ α θ ώ ς επίσης
στην κόγχη του ιερού, κάτω από το παράθυρο. Η διάταξη των α π εικο νίσ εω ν των τοι
χογραφ ιώ ν αυτών μαρτυρούν την πρόθεση του καλλιτέχνη ν α τ ο ν ίσ ε ι τη θεολογική
ενότητα που υπ άρ χει. Έ τ σ ι, στο α να το λικό τμήμα της β ό ρ εια ς κ α ι ν ό τια ς καμάρας
έχουμε τις εξής α πεικο νίσ εις: 1) Γέννηση, 2) Υ παπα ντή, 5) Π α ν α γ ία του Π άθους, 6)
Προσευχή στο Ό ρ ο ς των Ελαιώ ν, 7) Βαϊφ όρος, 8) Ψ ηφιδωτά τεταρτοσφ αίριο (Θεο-
φάνεια), 9) Γραπτή μίμηση ορθομαρμάρωση (Τσιγαρίδας, 1986, σ. 9,25-26).
Στη ν ό τ ια κ α μ ά ρ α κ α ι στους κά θ ετο υ ς το ίχο υ ς που τη σ τηρίξουν εικ ο ν ίζο ν τα ι
τέσσερα θέματα από το Δω δεκάορτο, από τα ο π ο ία σ ώ ζονται η Γέννηση, η Βάπτιση
κ α ι λείψ α να από την Υ πα πα ντή κ α ι τη Μ εταμόρφ ω ση (Τ σ ιγα ρ ίδ α ς, 1986, σ. 26).
Α ρ ισ το υ ρ γ η μ α τικές το ιχο γραφ ίες, με «γλυκά» έντονα χρώ ματα, συναντάμε σε
π ο λ λ έ ς ε κ κ λ η σ ίε ς της Κ ύ π ρ ο υ , ό π ω ς στην Π α ν α γ ία του Ά ρ α κ α (1192 μ .Χ .) κ α ι
στην I. Μ ο ν ή Α γ ίο υ Ιωάννου Λ α μ π α δ ισ το ύ (12ος αιώ να ς).
224
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8
Ενότητα 8.2
ΦΟΡΗΤΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ
Δ εσ π ό ζο υ σ α θέση στη λειτου ργική ζω ή της Ε κ κ λ η σ ία ς α π ο κ τά η φορητή εικό
να με τη διατύπω ση του δόγμα τος γ ια τ ις ά γ ιε ς ε ικ ό ν ε ς κ α τ ά τη Ζ ' Ο ικ ο υ μ ε ν ικ ή
Σύνοδο (787) κ α ι τον θ ρ ία μ β ο της Ο ρ θ ο δ ο ξ ία ς ε π ί των εικ ο ν ο μ ά χω ν κ α ι μ άλισ τα
με την κ α θ ιέρ ω σ η της εορτής της ανασ τήλω σ ης των ιερ ώ ν εικόνω ν, το 843. Η Ζ '
Ο ικ ο υ μ εν ικ ή Σ ύ νο δ ο ς κ α θ ό ρ ισ ε ό τι «ποιούμεν εικ ό ν α ς, α ς ου θ ε ο π ο ιο ύ μ ε ν ε ικ ό
νας μόνον κ α ι ουδέν έτερον, αυτάς γιγνώ σ κο ντες, κ α θ ’ ο του πρωτοτύπου το ό ν ο
μα μόνον εχο ύ σ α ς κ α ι ο υ χ ί την ουσίαν». Η ίδ ια Σ ύ ν ο δ ο ς έ κ α ν ε λόγο γ ια «την τ ι
μήν κ α ι την προσκύνησιν» των ιερώ ν εικόνω ν, όπω ς πρ οα να φ έρα με, η ο π ο ία « επ ί
το πρω τότυπον δ ια β α ίν ε ι» , ό π ω ς δ ια τύ π ω σ ε ο Μ έ γ α ς Β α σ ίλ ε ιο ς (βλ. Θ η σ α υ ρ ο ί
του Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς , 1997, σ. 49).
Σ ε ό λ α τ α ο ρ θ ό δ ο ξ α μ ο ν α σ τή ρ ια του κόσ μου η α γ ιο γ ρ α φ ία έ χ ε ι ν α ε π ιδ ε ίξ ε ι
α ρ ισ το υ ρ γή μ α τα φ ορητώ ν ε ικ ό ν ω ν , που εντυ π ω σ ιά ζο υ ν ό χ ι μόνο τους ε ιδ ικ ο ύ ς
τεχνοκρ ιτικού ς α λλ ά κ α ι τον α π λό προσκυνητή. Λ έ γ ε τ α ι μάλιστα ό τι η Μ ο ν ή Σ ιν ά
κ α τ έ χ ε ι τ ό σ ε ς ε ικ ό ν ε ς , ό σ ε ς ο υ π ό λ ο ιπ ο ς κ ό σ μ ο ς σ υ ν ο λ ικ ά . Σ το κ α θ ο λ ικ ό , στο
σκευοφ υλάκιο, στα π α ρ ε κ κ λ ή σ ια , στα κ ε λ ιά κ α ι στους άλλους χώ ρους της Μ ο ν ή ς
φ υλάσσ ονται π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ ε ς α π ό 2.000 ε ικ ό ν ε ς, που χ ρ ο ν ο λ ο γ ο ύ ν τα ι α π ό τον 6ο
κ α ι 12ο α ιώ ν α (π α λ α ιο χ ρ ισ τ ια ν ικ ή ς , β υ ζα ν τιν ή ς κ α ι μ ετα β υ ζαν τιν ή ς π ερ ιό δ ο υ ).
Μ ν η μ ο ν ε ύ ο ν τ α ι ε ιδ ικ ά ο ι κ η ρ ό χυ τες ή εγκ α υσ τικ ές, που ε ίν α ι κ α ι ο ι α ρ χ α ιό τ ε
ρες. Α ν ά μ ε σ ά τους σ π ο υ δ α ιό τ ε ρ ε ς ε ίν α ι: ο Ά γ ιο ς Π έ τ ρ ο ς (του 5ου ή 6ου α ιώ ν α
κατά τον Γ. Σ ω τ η ρ ίο υ , του 6ου ή 7ου κ α τ ά τον W e itz m a m r βλ. τόμο Ε Λ Π 12/Β,
εικ. 15, σ. 88), η ένθρονη Θ ε ο τ ό κ ο ς α ν ά μ εσ α σε α γ ίο υ ς κ α ι αγγέλου ς, η Π α ν α γ ία
η Π αρ ά κλη σ η , ο Χ ρ ισ τ ό ς Π α ντο κρ ά τω ρ (βλ. τόμο Ε Λ Π 12/Β, εικ. 7, σ. 28), η Α ν ά
ληψη του Χ ρ ισ τ ο ύ , ο Χ ρ ισ τ ό ς Ε μ μ α ν ο υ ή λ , ο ι τ ρ ε ις π α ίδ ε ς εν κ α μ ίν ω . Τ έ σ σ ε ρ ις
εγκαυσ τικές ε ικ ό ν ε ς μεταφ έρθηκαν α π ό τον Π ό ρ φ ι Ο υ σπ ένσ κυ στο Μ ο υ σ ε ίο του
Κ ιέβου, όπου ε κ τίθ εν τα ι σ ήμερα (βλ. Λ έ κ κ ο ς , 1995, σ. 267).
Π λ η θ ώ ρ α φορητών εικ ό ν ω ν, θησ αυρός α νεκτίμη το ς, φ υ λά σ σ ετα ι σε δ ιά φ ο ρ α
μέρη του κόσμου, ε κ τ ίθ ετ α ι σε μουσεία, δια λα λώ ντα ς σ ιω π η λά τη δ ό ξα του Β υ ζ α
ντίου κ α ι της τέχνης του κα θ ώ ς κ α ι των άλλων σχολών ζω γραφ ικής. Μ ε γ ά λ ο ς α ρ ιθ
μός φορητών εικόνω ν β ρ ίσ κ ετα ι στην Ιτα λ ία κ α ι κυ ρίω ς στη Β ενετία . Κ ρ η τ ικ ο ί ζω
γράφ οι, που έχουν ε π η ρ ε α σ τ ε ί α π ό το Β υ ζά ντιο , ιστορούν α ρισ τουργήματα. Σ τ ις
α ίθ ο υ σ ες του Μ ο υ σ ε ίο υ C o r r e r της Β ε ν ε τ ία ς , ε ικ ό ν ε ς με ζ ω ν τ ά ν ια κ α ι γ ο η τ ε ία
προκαλούν το π α γ κ ό σ μ ιο ενδια φ έρ ον κ α ι μ α ζί με το λάβαρο της γ α λ έρ α ς του δόγη
Francesco M o ro s in i, όπου α π ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι α π ό τον Κ ρ η τ ικ ό ζω γρ ά φ ο κ α ι ιε ρ έ α Β ί-
κτορα η ε ικ ό ν α της Π α ν α γ ία ς Μ εσοπα ντήτισ σ α ς, αποτελούν την ομιλητική μαρτυ
ρία γ ια τον σεβασμό ορισμένω ν Β ενετώ ν αρχόντων προς τις ο ρθό δο ξες εικόνες.
Ο Γ ερ μ α νό ς ποιητής Γ κ α ίτε, ύσ τερα α π ό το δεύτερο τ α ξ ίδ ι του στη Β ε ν ε τ ία το
1790, πόλη που φ ιλ ο ξ ε ν ε ί τό σ ες ο ρ θ ό δ ο ξ ε ς ε λ λ η ν ικ έ ς ε ικ ό ν ε ς, έγραψ ε: « Τ α π α -
225
ΕΝΟΤΗΤΑ 8 .2
λ α ιά τ ε ρ α μ ν η μ ε ία της ν εό τερ η ς τέχνη ς ε ίν α ι εδώ στη Β ε ν ε τ ία ο ι ε λ λ η ν ικ έ ς ε ικ ό

νες... Ο ι π α λ ιέ ς ελ λη νικ ές ε ικ ό ν ε ς ε ίν α ι δ ια σ κ ο ρ π ισ μ έν ε ς σε δ ιά φ ο ρ ες εκκλησ ίες,
ο ι κ αλύτερ ες β ρ ίσ κ ο ν τα ι στην εκ κ λ η σ ιά των Ελλήνω ν». Ε κ τ ό ς α π ό τις εικ ό ν ε ς της
εκ κ λ η σ ία ς του Α γ ίο υ Γεω ρ γ ίο υ κ α ι του Μ ο υ σ ε ίο υ του Ε λ λ η ν ικ ο ύ Ινστιτούτου Β ε
νετία ς, π ά ν ω α π ό εκατό ε ικ ό ν ε ς φ υλά σ σ ο νται κ α ι λ α τρ εύ ο ντα ι μ έ χ ρ ι σ ή μ ερ α μέ
σα σ τις ε κ κ λ η σ ίε ς της Β ε ν ε τ ία ς , όπου τ ις κ α τ έγ ρ α ψ ε ο ερ ευνητή ς A lb e r to R iz z i
(1972). Υ π ά ρ χ ο υ ν μ εγ ά λες ε ικ ό ν ε ς στον Ά γ ιο Μ ά ρ κ ο , στον San G io v a n i e Paolo,
στον San Sam uele, στη S. T rin ita της G iu d e cca , στη Santa M a r ia d e lla Salute. Σε
δ έ κ α δ ια φ ο ρ ετ ικ ές π ό λ ε ις της β ό ρ ε ια ς Ιτα λ ία ς υ π ά ρ χο υ ν π ερ ίπ ο υ σ α ρ ά ντα οχτώ
εικ ό ν ες, στα τέσ σ ερ α μ ο υ σ εία κ α ι ιδ ρύ μ ατα της Β ε ν ε τ ία ς α ρ κ ετές, στα Μ ο υ σ ε ία
της Φ λω ρ εντία ς, της Π ά δ ο β α ς, της Τ ερ γ έσ τη ς, της V ic e n za , της B o lo g n a, της Ρ α
βέννας, του Λ ιβ ό ρ ν ο , της Π ά ρ μ α ς, της Brescia άλλες.
Ο αείμνησ τος α κ α δ η μ α ϊκ ό ς Μ α ν ό λ η ς Χ α τ ζη δ ά κ η ς μελέτησε δ ιε ξ ο δ ικ ά κ α ι δη
μοσίευσε τ ις ε ικ ό ν ες του Α γ ίο υ Γ εω ργίου κ α ι του Μ ο υ σ ε ίο υ του Ε λ λ η ν ικ ο ύ Ινστι
τούτου Β ενετία ς.
Ε ν δ ε ικ τ ικ ά αναφ έρουμε την περίφ ημη ε ικ ό ν α του Γ εω ρ γ ίο υ Κ λ ό ν τ ζα « Ε π ί Σ ο ι
Χ α ίρ ε ι» , του δ εύτερο υ μ ισ ο ύ του 16ου α ιώ ν α , που β ρ ίσ κ ε τ α ι στο Μ ο υ σ ε ίο του
Ε λ λ η ν ικ ο ύ Ινστιτούτου Β ε ν ε τ ία ς . Η ε ικ ό ν α π ε ρ ιλ α μ β ά ν ε ι ε ικ ο ν ο γ ρ ά φ η σ η του
ύμνου « Ε π ί Σ ο ι Χ α ίρ ε ι» , που σ υ ν δ υ ά ζετα ι με δ η μ ιο υ ρ γ ικ ό κ α ι πρω τότυπο τρόπο
με σ κη νές α π ό τον Α κ ά θ ισ τ ο Ύ μνο, α π ό το Δ ω δ εκά ο ρτο , α π ό το β ιβ λ ίο της Γ ένε
σης της Π α λ α ιό ς Δ ια θ ή κ η ς, κ α θ ώ ς κ α ι α π ό έν α ζω δ ια κ ό κύκλο. Σ ε αυτά προστί
θ ετα ι το θ έμ α των Α γ ίω ν Π ά ντω ν σε μ ια μ ικ ρ ο γ ρ α φ ικ ή π α ρ άσ τα σ η, όπου συμμε
τ έ χ ε ι ένα εντυπω σιακό, δυσαρίθμητο πλήθος προσώ πω ν. Ο ι σ κη νές διατάσσονται
μέσα σε ένα σύστημα ομόκεντρω ν κύκλω ν άνισ ο υ μεγέθους γύρω α π ό την κεντρι
κή μορφή της ένθρονης Π α ν α γ ία ς μέσ α σε εκ κλ η σ ία . Τ ο θ έμ α αυτό ζ ω γ ρ α φ ίζε ι ο
Γ ε ώ ρ γ ιο ς Κ λ ό ν τ ζα ς σε ε ικ ό ν α του Σ ιν ά , στα φ ύλλα δύο γνω στώ ν τρίπ τυχω ν της
Ρώμης, που τώ ρα β ρ ίσ κ ο ν τα ι στη Ν έ α Υ ό ρ κ η , κ α ι ενό ς τρίπτυχου του Y orksh ire,
που τώ ρα β ρ ίσ κ ετα ι στην Α θ ή ν α .
Ο Γ ε ώ ρ γ ιο ς Κ λ ό ν τ ζα ς , ο ο π ο ίο ς ε ίχ ε α ρ ισ τ ο κ ρ α τ ικ ή κ α τα γ ω γ ή , διατηρούσε
εργα στή ριο στην κεντρ ική π λ α τεία του Χ ά ν δ α κ α , στη Β εν ετία . Α ρ χ ε ια κ έ ς μαρτυ
ρ ίε ς γ ι’ αυτόν ε μ φ α ν ίζο ν τα ι κ α τ ά τα έτη 1562, 1602 κ α ι ο θά να τό ς του τοποθετεί
τ α ι γύρω στο 1608. Ε υ ρ υ μ α θ ή ς κ α ι δ ια π ρ ε π ή ς μ ικ ρ ο γ ρ ά φ ο ς το υ λ ά χ ισ το ν πέντε
κ ω δ ίκ ω ν κ α ι δ ημιουργός άνω των σ α ρ ά ντα εικόνω ν, χ ω ρ ίς υπ ογραφ ή ή κ α ι χρο
ν ο λ ο γία , μας άφ ησε λ ίγ ε ς ενυπ ό γραφ ες ε ικ ό ν ε ς, μεταξύ των ο π ο ίω ν κ α ι το «Επί
Σ ο ι Χ α ίρ ε ι» της Β ενετίας.
Α ξ ίζ ε ι ν α σ η μ ειω θ εί ότι ο ι π α ρ α π ά νω ε ικ ό ν ε ς β α σ ίζο ν τα ι στις εικονογραφ ικές
κ α ι τ ε χ ν ο τ ρ ο π ικ έ ς π α ρ α σ τ ά σ ε ις του Β υ ζ α ν τ ίο υ , ό π ω ς σ υ ν ε χ ίσ τ η κ α ν μετά την
Ά λω σ η της Κ ω νσταντινούπολης α πό τους Τ ο ύ ρ κο υ ς το 1453, στα ν έ α κέντρα καλ
λ ιτ εχ ν ικ ή ς δραστηριότητας, όπω ς ήταν η Κ ρή τη, που β ρ ισ κ ό τα ν ήδη α π ό το 1204
υ π ό την κ υ ρ ια ρ χ ία των Β εν ετώ ν (βλ. σ χ ε τ ικ ά Χ α τ ζη δ ά κ η , 1993, σ. X I I I , X I V , 1,
166,167 κ α ι Δ ετοράκης, 1990, σ. 164).
Σ τ ις μονές που υπ άρχουν σ ήμ ερα η α γιογράφ η σ η των φ ορητών εικ ό ν ω ν απο
τε λ ε ί ένα α π ό τα σ πουδα ιότερ α έργα των μοναχών. Χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ό παράδειγμα
226
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8
α π ο τελ εί η Μ ο ν ή Ο ρ μ ΰ λ ια ς Χ α λ κ ιδ ικ ή ς , που α ρ ιθ μ ε ί π ερ ισ σ ό τερ ες α π ό εκατό μο

ναχές κ α ι στην ο π ο ία δ ια τη ρ είτ α ι ένα ά ρισ το εργα στή ριο α γιο γρ α φ ία ς.
Τ η βυζαντινή τέχνη μάς δ ιέσ ω σ ε α π α ρ α χ ά ρ α κ τη ο Φ ώ της Κ ό ντο γλο υ, ο α γ ιο -
γρ ά φ ο ς κ α ι σ υ γ γ ρ α φ έ α ς α π ό το Α 'ίβ α λ ί της Μ ικ ρ ά ς Α σ ία ς (1896-1965). Ε κ τ ό ς
από τ ις θ α υ μ ά σ ιε ς τ ο ιχ ο γ ρ α φ ίε ς του, δ ια σ ώ θ η κ α ν κ α ι π ο λ λ ές φ ο ρ η τές ε ικ ό ν ε ς
του (βλ., π.χ., στον τόμο Ε Α Π 12/Γ, εικ. 18, σ. 59).
227
Ενότητα 8.3
ΧΑΡΤΙΝΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ
Ε κ τ ό ς α π ό τις ε ικ ό ν ε ς σ τις ο π ο ίε ς ο ι α γ ιο γ ρ ά φ ο ι χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ ν χρ ώ μ α τα γ ια
ν α εκ φ ρ ά σ ο υ ν τα τ ιμ ώ μ ε ν α π ρ ό σ ω π α , ε π ικ ρ ά τ η σ ε α ν έ κ α θ ε ν κ α ι η φιλοτε'χνηση
χ ά ρ τιν ω ν εικ ό ν ω ν , π ο λ λ έ ς α π ό τ ις ο π ο ίε ς ε ίν α ι ε ξ α ιρ ε τ ικ ά ε π ιμ ε λ η μ έ ν ε ς κ α ι με
κομψ ή χ ά ρ α ξη . Έ χ ο υ μ ε έτσ ι π λ ο ύ σ ια χ α λ κ ο γ ρ α φ ικ ή π α ρ ά δ ο σ η , με α π ε ικ ο ν ίσ ε ις
ό χ ι μόνο ιερώ ν προσώ πω ν α λλά κ α ι τοπίω ν κ α ι δ ιά φ ο ρω ν κτισμάτω ν.
Π ο λ λ ο ί εκπονούν σ χ έ δ ια με α ρ α ιω μ έν ο μ ελά νι, όπω ς ο Φ ώ της Κ όντογλου. Ε ι
δική τεχνο τρο π ία χρ η σ ιμ ο π ο ίη σ α ν ο ι Ν .Γ. Π ε ν τ ζίκ η ς κ α ι Χ ρ . Δ έ λ λ α ς (σ η μ ειο γρα
φ ία κ α ι κ ο υ κ κ ιδ ο γ ρ α φ ία αντίστοιχα).
Ανθίβολα
Ε ίν α ι τα σ χ έ δ ια που κ α τ α σ κ ε υ ά ζε ι ο α γ ιο γ ρ ά φ ο ς έχο ντα ς υπόψ η του π α λ α ιά
πρότυπα. Στη χρυσοκεντητική τα α ν θ ίβ ο λ α κ α τ α σ κ ε υ ά ζο ν τ α ι με τη διάτρηση των
γρα μ μ ώ ν του σ χεδ ίο υ , που αποτυπ ω νότα ν κ α τ ό π ιν στην ε π ιφ ά ν ε ια του υφ άσμα
τος, με επάλειψ η με κάρβουνο, που δ ιαπερνο ύσ ε τις πολύ μ ικ ρ ές οπές.
Αν υπάρχει κοντά σας κάποιο μουσείο στο οποίο εκτίθενται εικόνες, επισκεφθείτε το. Μπο
ρείτε επίσης να επισκεφθείτε κάποιο μοναστήρι ή εκκλησία ή ακόμη και ένα εξωκλήσι.
• Εντοπίστε τις αγιογραφίες που υπάρχουν και την εποχή στην οποία ανήκουν.
• Διαβάστε την υπογραφή του αγιογράφου -α ν υπάρχει-, ώστε να μπορέσετε να «τοπο
θετήσετε» τις τοιχογραφίες, εικόνες κ.λπ. στον χρόνο.
• Ποιας τεχνοτροπίας είναι; Πώς κατασκευάστηκαν;
• Υπάρχουν χάρτινες εικόνες; Τι απεικονίζουν; Υπάρχουν ανθίβολα;
• Προσπαθήστε να περιγράφετε τις απεικονίσεις, δίνοντας τη δική σας ερμηνεία.
Ενότητα 8.4
ΨΗΦΙΔΩΤΑ
Τ α ψ η φ ιδ ω τά χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ ν τα ν στη Ρ ω μ α ϊκ ή Α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ία προτού α κό μ η
α ναπ τυχθεί η χ ρ ισ τ ια ν ικ ή τέχνη των ψηφιδωτώ ν δαπέδου κ α ι των εντοίχιω ν ψ ηφ ι
δωτών. Α π ο τ έ λ ε σ α ν πρ όο δ ο στον το μ έα της δ ια κο σ μ η τική ς χά ρ η στη στερεότητα
κ α ι την α ν θ ε κ τ ικ ό τ η τ ά τους στην υ γ ρ α σ ία . Ε ξ ά λ λ ο υ , το ν ερ ά σ υ ν έβ α λ ε στη λ α
μπρότητα κ α ι στην εντυπω σιακή πα ρ ου σ ία σ η της πολυχρω μίας, που δεν ήταν εφ ι
κτή με τη συνήθη ζω γρ α φ ική . Η χρήση μ ικρώ ν ψ ηφ ίδω ν επ έτρ επ ε ν α καλυφ θούν
επ ίπ εδ ες κ α ι κ ο ίλ ε ς επ ιφ ά ν ειες, καθ ώ ς επ ίσ η ς τα τό ξα κ α ι ο ι καμ ά ρες.
Τ α ψ η φ ιδ ω τά της μ εγ ά λη ς ζω γ ρ α φ ικ ή ς π α ρ ίσ τα ν α ν π ρ ό σ ω π α , θεού ς κ α ι α ν
θρώ πους πά νω στους τοίχους. Σ ε αυτό το σ τάδιο της ε ξ έ λ ιξ ή ς της, όπω ς ε ίχ ε δ ια
μο ρφ ω θ εί κ α τ ά την εποχή του Μ ε γ ά λ ο υ Κ ω ν σ τα ντίνο υ , την τεχ ν ικ ή π α ρ έ λ α β ε η
νέα χ ρ ισ τ ια ν ικ ή τέχνη. Ιδ ια ίτ ε ρ η π ρ ό ο δ ο σ ημ είω σ ε η τέχνη του ψ ηφ ιδω τού κ α τ ά
την εποχή του Μ ε γ ά λ ο υ Θ εο δ ο σ ίο υ (379-395). Ο ι ψ ηφ ίδες ήταν α πό τεμ ά χ ια χρ ω
μ α τισ μ έν η ς ή χρ υ σ ω μ έν η ς υά λου . Η λάμ ψ η του χρ υσ ού β ά θ ο υ ς, η δ ισ δ ιά σ τα τη
α π εικ ό νισ η των μορφώ ν (δηλαδή η α πόδοσ ή τους με δύο δ ια σ τά σ ε ις μόνο), η με
γα λ ο π ρ έπ εια των προσώ πω ν υ π ή ρ ξα ν π α ρ άγο ντες επιτυχίας.
Π ο λ υ ά ρ ιθ μ α ψ ηφ ιδω τά δ α π έδ ο υ σ υναντιόνται στη Μ ε σ ό γ ε ιο κ α τ ά τον 5ο κ α ι
6ο α ιώ να . Τ ο ω ρ α ιό τερ ο α π ό αυτή την κ α τ η γ ο ρ ία ψ ηφιδωτώ ν βρέθηκε στο Μ έ γ α
Π α λ ά τ ιο ν της Κ ω ν σ τ α ν τ ιν ο ύ π ο λ η ς κ α ι κ ά λυ π τε το δ ά π ε δ ο της αυλής. Α ν ά γ ε τ α ι
περίπου στα μ έσ α του 5ου ή σ τις α ρ χ ές του 6ου αιώ να . Θ α υ μ ά σ ια ψ ηφ ιδω τά α π ο
καλύφθηκαν κ α ι στην Α ν τ ιό χ ε ια σε δ ημ ό σ ια ο ική μ α τα ή ιδ ιω τικ έ ς κ α τ ο ικ ίες. Σ ιγ ά
σιγά ο ι Β υ ζα ν τ ιν ο ί τεχνίτες ά ρ χ ισ α ν ν α δ ια κο σ μ ο ύν τα δ ά π εδ α κ α ι ά λλα μέρη του
ναού. Π α ρ ά δ ε ιγ μ α α π ο τελ ο ύ ν ο ι κ α μ ά ρ ε ς του Α γ ίο υ Γ ε ω ρ γ ίο υ Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η ς,
του Α γ ίο υ Ιω άννου των Γ ερ ά νω ν, η Β α σ ιλ ικ ή Δ ουμ ετίου στη Ν ικ ό π ο λ η της Η π ε ί
ρου κ.ά., κ α τ ά τον 6ο α ιώ ν α μ .Χ . Α ν ά λ ο γ α ψ ηφ ιδω τά α πα ντιό ντα ι επ ίσ η ς στη Σ υ
ρία, στην Π α λ α ισ τ ίν η , στην Υ π ε ρ ιο ρ δ α ν ία (Δ ρ α νδ ά κη ς, 1975β, σ. 3-11).
Η τέχνη των ψηφιδωτώ ν εξα π λ ώ ν ετα ι σε όλο τον ο ρ θ ό δο ξο χ ρ ισ τια ν ικ ό κόσμο
κ α ι δ η μ ιο υ ρ γ εί α θ ά να τα μ ν η μ εία τέχνης, ξε κ ιν ώ ν τα ς α π ό την Κ ω νσ ταντινούπολη
(Α γ ία Σ ο φ ία κ α ι Ά γ ιο ι Α π ό σ τ ο λ ο ι). Στην αρχή στον τρούλο της Α γ ία ς Σ ο φ ία ς ει-
κονιζότα ν μόνο έν α ς υ π ερ μ εγ έθ η ς σταυρός. Α ρ γ ό τ ε ρ α δ ια κ ο σ μ ε ίτ α ι με ψ ηφ ιδ ω
τά, σύμφω να με τ ις α φ η γ ή σ εις του επ ικ ο ύ π οιητή Φ λά β ιο υ Κ ρ ε σ κ ό ν ιο υ C o rip p u s
(Κορίππου), ο ο π ο ίο ς έγραψ ε τέσ σ ερ α β ιβ λ ία ποιημάτω ν ως εγκώ μιο στον Ιουστι
νιανό. Ψ ηφ ιδ ω τά δ ια κο σ μ ο ύ ν α π ό τον 4ο α ιώ ν α τον ν α ό του Α γ ίο υ Γ εω ρ γίο υ στη
Θ εσ σ αλο νίκη , τον ν α ό της Α χ ε ιρ ο π ο ιή τ ο υ , τη Μ ο ν ή Λ α τό μ ο υ , τον ν α ό του Α γ ίο υ
Δημητρίου κ.ά. (Δ ρ α νδ ά κη ς, 1975β, σ. 18-57). Ο Ιο υ σ τινια νό ς φ ρόντισε ν α κοσ μη
θεί με ψ η φ ιδ ω τά η Μ ο ν ή της Α γ ία ς Α ικ α τ ε ρ ίν η ς Σ ιν ά μετά τον θάνατο της Θ ε ο
δώρας, το 548 μ.Χ.
Α π ό τον 4ο α ιώ ν α μ.Χ., οπότε α ρ χίζο υ ν ν α χτίζο ντα ι β α σ ιλ ικ ές στην Κ ύ π ρ ο, συ
ναντάμε ψ ηφιδωτές δ ιακο σ μήσ εις, όπω ς ε κ είν ες που βρίσ κουμε σε κατοπ ινο ύς βυ
ζα ν τ ιν ο ύ ς ναούς, π.χ. της Π α ν α γ ία ς της Κ α ν α κ α ρ ία ς , κ α θ ώ ς κ α ι το ψ ηφ ιδω τό της
Π α ν α γ ία ς της Α γ γ ε λ ό κ τ ισ τ η ς στο χ ω ρ ιό Κ ίτ ι της Λ ά ρ ν α κ α ς (Ιω α ν ν ίδ η ς, 1995, σ.
44-45). Ψ η φ ιδ ω τά ά ρ ισ τ α δ ια τη ρ η μ έν α β ρ ίσ κο υ μ ε στην Ιτα λ ία , στο Β α π τισ τή ρ ιο
της Ν εα π ό λεω ς, στη Ραβέννα, στο Μ α υ σ ω λ είο της G a lla Placid ia, στο Β απτιστήριο
των ο ρθ ο δό ξω ν, στο Β α π τ ισ τ ή ρ ιο των α ρ ε ια ν ώ ν , στο Π α ρ ε κ κ λ ή σ ιο της Α ρ χ ιε π ι
σκοπής, στον Ά γ ιο Α π ο λ λ ιν ά ρ ιο τον ν έο κ α ι στον Ά γ ιο Β ιτ ά λ ιο της Ρ α β έννας, που
ε γ κ α ιν ιά σ τ η κ ε το 547 α π ό τον Α ρ χ ιε π ίσ κ ο π ο Μ α ξ ιμ ια ν ό ( Μ ιχ ε λ ή ς , 1978, σ. 220
κ α ι 221). Ψ η φ ιδ ω τ ά β ρ ίσ κ ο υ μ ε ε π ίσ η ς σ τον Ά γ ιο Α π ο λ λ ιν ά ρ ιο in C la sse που
ε γ κα ινιά σ τη κε από τον Μ α ξ ιμ ια ν ό το 549, στη Ρώμη (Β α σ ιλ ικ ή της S. Pudenziana),
στην α ψ ίδ α του ναού των Α γ ίω ν Κ ο σ μ ά κ α ι Δ α μ ια νο ύ , στη S. M a ria M ag giore κ.ά.
Ψ ηφ ιδω τά λιγότερο γνω στά α π ό ε κ ε ίν α της Ρ α β έν ν α ς ε ίν α ι αυτά που κοσμούν
τις ε κ κλ η σ ίες του Μ ιλ ά ν ο υ κ α τ ά τον 5ο α ιώ ν α κ α ι αντιπροσ ω π εύουν τη δυτική π α
ράδ ο σ η της π α λ α ιο χ ρ ισ τ ια ν ικ ή ς τέχνης. Ψ η φ ιδ ω τά σ υ ναντά μ ε ε π ίσ η ς στην Π α
λαιστίνη κ α ι στη Σ υ ρ ία κατά τον 7ο α ιώ να.
Α ξ ί ζ ε ι στο σ η μ ε ίο αυτό ν α α ν α φ ερ θ ο ύ μ ε στα ψ η φ ιδ ω τά τρ ιώ ν μ εγά λω ν χ ρ ι
σ τια ν ικ ώ ν μονών του 11ου α ιώ να : της Μ ο ν ή ς Ο σ ίο υ Λ ο υ κ ά , της Μ ο ν ή ς Δ αφ νίου
κ α ι της Ν έ α ς Μ ο ν ή ς Χ ίο υ . Θ α μπ ορούσαμε να πο ύμ ε ό τι α π ο τελού ν μ ια μ ο ναδ ι
κή ς τέχνης «τριλογία» κ α ι αποτυπώ νουν με τα λ α μ π ρ ά κ α ι β α θ ιά ς πνευματικότη
τα ς ψ ηφ ιδω τά τους το ήθος της βυζαντινής τέχνης, στον μέγισ το δυνατό βαθμό.
Ο 11ος κ α ι 12ος α ιώ να ς, χάρη στην οικοδόμησ η β υζαντινώ ν εκ κλη σ ιώ ν κ α ι μονα-
στηριώ ν κ α ι χάρη στα α ρ ισ το υργημ ατικά ψ ηφ ιδω τά με τα ο π ο ία τ ις διακόσμησαν,
θ α μπορούσε ν α χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ε ί ως ο χρ υσ ός α ιώ ν α ς της β υ ζα ν τιν ή ς τέχνης στην
Ε λ λά δ α . Π ερ ισ σ ό τερ ε ς α π ό 40 ε ίν α ι ο ι γνω στές ε κ κ λ η σ ίε ς κ α ι μονές στην Α θήνα
κατά την π ερ ίο δ ο αυτή.
Τ ο 1100 μ .Χ . έν α ς ά γνω σ το ς α κό μ η α λ λ ά σ π ο υ δ α ίο ς χ ρ ισ τ ια ν ό ς έ ρ χ ε τ α ι στο
Δ α φ νί, « κ α θ α ρ ίζει» τα ε ρ ε ίπ ια της π α λ ιά ς β α σ ιλική ς, χ τ ίζ ε ι κ α ιν ο ύ ρ ιο ν α ό κ α ι τον
κ ο σ μ ε ί με θ α υ μ ά σ ια ψ ηφ ιδω τά κ α ι πολύχρω μα μ άρμ αρα. Ξ ε χ ω ρ ίζ ε ι α π ό όλες τις
ε κ κ λ η σ ίες της Α ττικ ή ς, χάρη στα θ α υ μ ά σ ια ψ ηφ ιδω τά που α π λ ώ ν ο ντα ι σε επιφ ά
ν ε ιε ς π άνω α π ό τη μ αρμ άρινη σ καλισ τή τ α ιν ία , τον κοσμήτη. Ο ι ε π ιφ ά ν ε ιε ς κάτω
α π ό την τ α ιν ία ήταν ντυμένες με ω ρ α ίε ς πο λύ χρ ω μ ες μ α ρ μ ά ρ ιν ες π λ ά κ ε ς (ορθο
μαρμάρωση).
Τ α ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ικ ά θ έματα των ψ ηφιδω τώ ν π α ρ ο υ σ ιά ζο υ ν τη δ ογμα τική διδα
σ κ α λ ία της Ε κ κ λ η σ ία ς , ό π ω ς ε ίχ ε δ ια μ ο ρ φ ω θ ε ί κ α τ ά το ν 11ο κ α ι 12ο αιώ να.
Εβδομ ήντα έ ξ ι (76) ε ίν α ι τα θέματα που σ ώ ζονται σ ήμερα κ α ι ε ίν α ι διεσπαρμένα
στον τρούλο, σ τις κ ε ρ α ίε ς του σταυρού της στέγης, στο ιε ρ ό κ.ά. Α π ό τ ις σκηνές
αυτές ά λλες ε ίν α ι χριστολογικές, α να φ έρ ο ν τα ι δηλαδή στη ζωή του Χ ρισ τού , και
ά λλες θεομητορικές, α να φ έρ ο ν τα ι δηλαδή στη ζω ή της Π α ν α γ ία ς . Ο ι μονές μορ
φές ε ίν α ι αρχάγγελοι, προφήτες, ά γιο ι, μάρτυρες, ιερ ά ρ χες κ α ι σ τρατιω τικοί άγιοι.
Μ ο ν α χ ο ί, ό σ ιο ι κ α ι ερημίτες δεν υπάρχουν. Η δ ιε ξο δ ικ ή περ ιγρ α φ ή κ α ι ερμηνευ
τική π ρ ο σ έγ γισ η των ψ ηφ ιδω τώ ν α π ε ικ ό ν ισ η ς της Μ ο ν ή ς του Δ α φ ν ίο υ θα α π α ι
τούσε ε ξ ε ιδ ικ ε υ μ έ ν η κ α ι μ α κ ρ ά μελέτη. Α π ό την άλλη, η πο λύ σύντομη κ α ι με
α π λ ά λ ό γ ια π ε ρ ιγ ρ α φ ή θα α δ ικ ο ύ σ ε την α ρ ισ τ ο υ ρ γ η μ α τ ικ ή τέχνη κ α ι σύνθεση
230
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8
των ψηφιδωτώ ν, που δ ια κ ρ ίν ο ν τ α ι γ ια την α ρ μ ο ν ία των χρω μάτω ν, τη σ υμμετρία

στις π α ρ α σ τά σ εις, τη χάρη κ α ι τις σωστές α ν α λ ο γ ίες στα σώματα, τις συγκρατημέ
νες χ ειρ ο ν ο μ ίες, τις «ευλύγιστες» κ α ι π λ α σ τικές πτυχές στα ενδύματα, τη διάχυτη
ευ γ ένεια σε ό λα τα πρόσω πα.
Χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ά απομονώ νουμε την ε ικ ό ν α της Σταύρω σης (Λ α ζα ρ ίδ η ς, 1957,
σ. 10,18-19,26 κ α ι 45) (βλ. στον τόμο Ε Λ Π 12/Β, εικ. 36, σ. 113), η ο π ο ία φ ιλοτε-
χνήθηκε με απλότητα κ α ι πολλή δραματικότητα. Ο καλλιτέχνης π ε ρ ιό ρ ισ ε τη σ κη
νή μόνο σ τα τ ρ ία π ρ ό σ ω π α του δρά μα τος. Μ έ σ α στον χρ υσ ό κ ά μ π ο κ υ ρ ια ρ χ ε ί ο
Σταυρω μένος Χ ρ ισ τ ό ς, με ελαφ ρά κάμψ η του σώματος κ α ι τα μ ά τια κλειστά. Α π ό
την πληγή της π λ ε υ ρ ά ς του τ ρ έ χ ε ι α ίμ α κ α ι νερό . Π ιο κά τω σ τ έκ ετ α ι η Π α ν α γ ία
κ α ι δ ε ξ ιά β ρ ίσ κ ε τ α ι ο Ιω άννης ο Ε υ α γ γελ ισ τή ς, ο α γα π η μ έν ο ς μαθητής του Χ ρ ι
στού, κ α ι εκφ ρά ζο υν κ α ι ο ι δύο με συγκρατημένες κ ιν ή σ ε ις τον πόνο κ α ι τη θλίψη
τους. Η Π α ν α γ ία με την έκφ ρα σ η του πρ οσ ώ που κ α ι τις κ ιν ή σ ε ις των χ ε ρ ιώ ν ε κ
φ ρ ά ζ ε ι το ν μ ε γ ά λ ο π ό ν ο τη ς Μ ά ν α ς , χ ω ρ ίς δ ά κ ρ υ α κ α ι θ ρ ή νο υ ς ( Λ α ζ α ρ ίδ η ς ,
1957, σ. 26). Α ξ ί ζ ε ι ν α σ η μ ε ιω θ ε ί ε π ίσ η ς κ ά τ ι που επ ισ ή μ α ν α ν το 1931 ο Ε ρ ν σ τ
Ν τ ιέ ζ κ α ι ο Ο. Ν τέμος, δύο σ υ γ γρ α φ είς ενός βιβ λίο υ γ ια τα ψ ηφ ιδω τά του Ο σ ίο υ
Λ ο υ κ ά του Δ α φ ν ίο υ , όσ ο ν α φ ο ρ ά την ε ικ ό ν α του Π α ν το κ ρ ά το ρ α , που δ ε σ π ό ζ ε ι
στον τρο ύλο κ α ι π ε ρ ιβ ά λ λ ε τ α ι α π ό τους δ ε κ α έ ξ ι πρ οφ ήτες (βλ. στον τόμο Ε Λ Π
12/Β, ε ικ . 35, σ. 112): « Υ π ά ρ χ ε ι μόνο έν α ά λλο π ρ ό σ ω π ο στην τέχνη, ο Μ ω υ σ ή ς
του Μ ιχ α ή λ Α γ γ έλ ο υ , που μ π ο ρ εί ν α σ υ γ κ ρ ιθ ε ί με αυτή την ε ικ ό ν α σε π νευματική
δύναμη, κ α ι ε ίν α ι α ξιο σ η μ ε ίω το πόσ ο ό μ ο ια π α ρ ο υ σ ιά ζε τ α ι η ένταση των χ ερ ιώ ν
κ α ι στις δύο κ α ι πό σ ο τα χ έ ρ ια χ ρ η σ ιμ ο π ο ιή θ η κ α ν κ α ι α π ό τους δύο κ α λ λ ιτέχ ν ες
σαν το π ιο κατάλληλο μέσο γ ια την έκφ ραση αυτής της ποιότητας».
Ό λ α τα π ρ όσ ω πα υπ οτάσ σ ονται στη μορφή του μεγάλου Π α ντο κρ άτορ α. Κ ά θ ε
χαρ ακτή ρα ς κ α ι σκηνή υ π ά ρ χ ε ι σαν ένα μέρος που μ ετέχει στη Θ ε ία Λ ε ιτ ο υ ρ γ ία .
Το πρόσω πο του Π α ν το κρ ά το ρ α έ χ ε ι έντονη σοβαρότητα κ α ι λυπημένη έκφραση,
που δ ια φ α ίν ο ν τ α ι μ έσ α α π ό τα σ κο τειν ά κ α ι λ ο ξά μάτια. Τ ο γραμμω τό μέτωπο, τα
πρησμένα μ ά τια κ α ι το πρ ος τα κάτω στραμμένο στόμα, που τ ο ν ίζε τ α ι α π ό τη μορ
φή της γ ε ν ε ιά δ α ς , ενισ χύ ο υ ν το α ίσ θ η μ α ό τι ο Χ ρ ισ τ ό ς υ π ο φ έ ρ ε ι γ ια τη σ ω τη ρία
του κόσμου (H e llie r, 1997, σ. 74).
Ο Ό σ ιο ς Λ ο υ κ ά ς , μ ο ν α σ τ ή ρ ι α φ ιε ρ ω μ έ ν ο στον τ ο π ικ ό ά γ ιο , χ τ ισ μ έν ο στην
πλα γιά του Ε λ ικ ώ ν α , α π έ ν α ν τ ι α π ό τον Π α ρ να σ σ ό , θ ε ω ρ είτα ι το καλύ τερ α δ ια τη
ρημένο μ ο ν α σ τη ρ ια κό σ υγκρότημα του 11ου α ιώ ν α στην Ε λ λ ά δ α . Ο α ρ χ ιτ εκ τ ο ν ι
κός τύπος κ α ι ο π λ ο ύ σ ιο ς δ ιά κ ο σ μ ο ς του κ α θ ο λ ικ ο ύ με ψ ηφ ιδω τά, μ ά ρ μ α ρ α κ α ι
το ιχ ο γ ρ α φ ίε ς π ρ ο κ ά λ ε σ α ν τον θ α υμ α σ μ ό κ α ι το εν δ ια φ έρ ο ν των π ροσκυνητώ ν,
περιηγητώ ν κ α ι ερευνητώ ν κ α ι κ α τ έλ α β α ν ξεχω ρ ισ τή θέση στη μελέτη της β υ ζα
ντινής τέχνης (Χ α τζη δ ά κ η , 1996, σ. 9).
Τ ίπ ο τε δεν ε ίν α ι τυ χ α ίο στη δια κόσ μησ η του ν α ο ύ - ό λα δ είχνουν την π ρ ο ε ρ γ α
σ ία ενό ς ε π ιτ ε λ ε ίο υ με β α θ ιά γνώ ση κ α ι ισχυρή θ ε ο λ ο γ ικ ή σκέψ η. Ο ψ ηφ ιδω τός
του δ ιά κο σ μ ο ς ε ίν α ι ανυπέρβλητος, ενταγμένος στις β α σ ικ ές α ρ χ ές της δια κό σ μη-
σης, όπω ς δ ια μ ο ρ φ ώ θ η κ ε μετά τις ε ικ ο ν ο μ α χ ικ έ ς έρ ιδ ες. Ο Π α ν τ ο κ ρ ά τ ο ρ α ς δ ε
σπόζει στον τρούλο, με τις επ ο υ ρ ά ν ιες δ υ νά μ εις γύρω του, την Π α ν α γ ία , τον Π ρ ό
δρομο, τους 16 προφ ήτες, κ α ι στα χα μ η λό τερ α σ η μ ε ία α γ ίο υ ς, μάρτυρες, ο σίους,
231
με ελ ά χ ισ τ ες σ κη νές α π ό τ ις ε υ α γ γ ε λ ικ έ ς α φ η γή σ εις. Σ το ν ν ά ρ θ η κ α υ π ά ρ χο υ ν ο
Ν ιπ τή ρ , η Σταύρω ση, η Α ν ά σ τα σ η , η Ψ ηλάφ ηση, κ α ι στον ν α ό ο Ε υ α γ γ ελ ισ μ ό ς, η
Γέννηση, η Υ π α π α ν τή , η Β ά π τισ η κ α ι η Πεντηκοστή.
Ο τερά σ τιος τρούλος ήταν α ρ χ ικ ά δ ια κο σ μ η μ ένο ς με ψ ηφ ιδω τά (Π α ντο κρ ά το
ρας, ά γγ ελ ο ι, προφ ήτες), τα ο π ο ία κ α τέπ εσ α ν ε ξ α ιτ ία ς του σ εισμ ού του 1539, κ α ι
ζω γρ α φ ίσ τηκε λ ίγ α χ ρ ό ν ια αργό τερ α (Λ έ κ κ ο ς, 1995, σ. 217).
Στην κόγχη της α ψ ίδ α ς του Ιερού, η Π α ν α γ ία , ένθρονη βρεφ οκρατούσα, α π ε ι
κ ό νισ η της ενσάρκω σης, α π ο δ ίδ ε τ α ι σε κ α θ ιε ρ ω μ έ ν ο α π ό την π α λ α ιο χ ρ ισ τ ια ν ικ ή
τέχνη ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ικ ό τύπο, στον ο π ο ίο ε π α ν έ ρ χ ο ν τ α ι ο ι ζω γ ρ ά φ ο ι των μεγάλω ν
εκ κλ η σ ιώ ν μετά την Ε ικ ο ν ο μ α χ ία , με κ υ ρ ιό τερ ο λ αμ π ρό δ ε ίγ μ α το ψ ηφ ιδω τό της
κό γχη ς της Α γ ία ς Σ ο φ ία ς στην Κ ω νσ ταντινούπολη (βλ. στον τόμο Ε Λ Π 12/Β, εικ.
22, σ. 98 κ α ι εικ. 33, σ. 109). Στον χαμηλό θόλο, επάνω α π ό το Ιερό, π α ρ ισ τά νετα ι
η Π εντηκοσ τή. Ο ι α π ό σ τολο ι, σε χ α μ η λ ά κ α θ ίσ μ α τ α χ ω ρ ίς ράχη, πρ οβά λλουν με
τα λευ κά τους α ρ χ α ϊκ ά ενδύματα επ άνω σε έναν ε ν ια ίο χρυσά κά μ π ο , τονίζοντας
έτσ ι τον σ υμβολικό χα ρ α κ τή ρ α της σκηνής. Σ το κ έντρ ο του θόλου, μέσ α σε γ α λ ά
ζ ιο ουρανό, π α ρ ισ τά ν ετα ι η Ε τ ο ιμ α σ ία του θρόνου κ α ι το π ερ ισ τέρ ι, που δηλώνει
την επιφ οίτηση του Α γ ίο υ Π νεύμ ατο ς (Χ α τζη δ ά κη , 1996, σ. 19 κ α ι 21).
Τ α μ ω σ α ϊκ ά του Ο σ ίο υ Λ ο υ κ ά χ ρ ο νο λ ο γ ο ύ ν τα ι σ τις α ρ χ έ ς του 11ου α ιώ να , ο
χαρ ακτή ρα ς τους ε ίν α ι ιδ ια ίτ ε ρ α μοναστικός κ α ι σ υσ χετίζοντα ι με ε κ ε ίν α της Ν έας
Μ ονής Χίου, η ο π ο ία ιδρύθηκε τον 11ο α ιώ ν α α π ό τον α υτο κρ άτορ α Κω νσταντίνο
Ο ' τον Μ ο ν ο μ ά χ ο . Ο τ ε λ ε υ τ α ίο ς π ρ ο σ τά τευ σ ε τη Ν έ α Μ ο ν ή με α υ το κ ρ α το ρ ικ ά
χρυσόβουλα κ α ι πρ ονόμια , κ α ι δύο Π ορφ υρογέννητες, η Θ ε ο δ ώ ρ α κ α ι η Ζ ω ή, σύ
ζυ γ ο ς κ α τ ό π ιν του Κ ω ν σ τα ν τίν ο υ Θ ' του Μ ο ν ο μ ά χ ο υ , έ δ ε ιξ α ν την ε ύ ν ο ιά τους
π ρ ο ς αυτήν. Ο ε ξω ν ά ρ θ η κ α ς, ο εσ ω ν ά ρ θ η κ α ς, ο κ υ ρ ίω ς ν α ό ς κ α ι το Ιερ ό Βήμα
έφ ερ α ν β υ ζα ν τιν ό δ ιά κ ο σ μ ο -χ ω ρ ίς υ π ε ρ β ο λ ή - μ ο ν α δ ικ ό στον κό σ μ ο , γεγονός
που προσέδω σε ο ικ ο υ μ ενικ ή αίγλη στη Μ ονή , η ο π ο ία α π ο τε λ ε ί ένα α π ό τα πλέον
α ξ ιό λ ο γ α μ ν η μ εία του μ εσ α ιω ν ικ ο ύ ελλη νισ μού. Α π ό τ ις σ υ ν ο λ ικ ά 97 π α ρ α σ τά
σ ε ις που υ π ήρχαν στο Ιερό, στον κ υ ρ ίω ς ν α ό κ α ι στον ε σ ω ν ά ρ θ η κ α , ο ι 38 έχουν
κα τασ τρα φ εί κυ ρ ίω ς ε ξα ιτ ία ς των σεισμώ ν που έπ ληξαν το μνημείο. Τ α ψηφιδωτά
της Ν έ α ς Μ ο ν ή ς -φ τ ια γ μ έν α με πολύχρω μες ψ ηφ ίδες α π ό γ υ α λ ί κ α ι φ υσικούς λ ί
θ ο υ ς- φ ιλοτεχνήθηκαν α π ό τεχνίτες, εκπρο σ ώ π ου ς της ίδ ια ς Σ χ ο λ ή ς που φιλοτέ
χνησ αν τα αρισ τουργήματα της του Θ εο ύ Σ ο φ ία ς στην Κ ω νσ ταντινο ύπο λη ( Λ έ κ
κος, ό.π., σ. 2, σ. 103).
Αν έχετε δει ψηφιδωτά σε κάποια μονή, καταγράψτε σε μια π αρ άγραφ ο τις εντυπώσεις
σας. Αν όχι, επισκεφθείτε μια μονή με ψηφιδωτό διάκοσμο και περιγράψτε μία εικόνα που
ξεχωρίσατε.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8
Ενότητα 8.5
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΓΑΥΠΤΙΚΗ.

ΛΙΘΑΝΑΓΑΥΦΑ ΚΑΙ ΞΥΑΟΓΑΥΠΤΑ
8.5.1 Αρχιτεκτονική
Η χ ρ ισ τ ια ν ικ ή α ρ χ ιτ εκ τ ο ν ικ ή έ χ ε ι πρω τίσ τω ς λ ε ιτο υ ρ γ ικ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α - βοηθά
τον π ισ τό στην π ρ οσ ευχή, στην ε π ικ ο ιν ω ν ία με τον Θ ε ό κ α ι σ υ μ β ά λ λει στη δ η μ ι
ο υ ρ γία κ α τ α ν υ κ τικ ή ς α τμ ό σ φ αιρα ς. Δ ε ν π α ρ α β λ έπ ο ν τα ι συγχρόνω ς το μέτρο, το
ωραίο, το υψηλό, η τάξη, η α ρμ ο νία . Η ορθόδοξη χ ρ ισ τια νικ ή α ρ χ ιτεκτο ν ικ ή α π ο
σ κοπούσ ε στο ν α θ έ σ ε ι τον χώ ρο στο κ έντρ ο του κ α λ λ ιτ ε χ ν ικ ο ύ ενδ ια φ έρ ο ντο ς,
πλα ισ ιω μ ένο με τις κατάλληλες μορφές, ώστε να αναχθεί ως το άπειρο.
Ο ι β α σ ικ ο ί ρυ θμ οί της χ ρ ισ τ ια ν ικ ή ς α ρ χ ιτεκτο ν ικ ή ς ε ίν α ι δύο: η βασιλική κ α ι ο
περίκεντρος τρουλοσκεπής ναός. Μ ε μ ια πρώτη μ ατιά π ε ίθ ετ α ι κ ά π ο ιο ς ότι η π α
λ α ιο χ ρ ισ τια ν ική β α σ ιλικ ή έ χ ε ι δ ιά τα ξη «δανεισμένη» α π ό τα ρ ω μ α ϊκ ά κτίρ ια , στα
ο π ο ία φ α ίν ε τ α ι π ω ς π ρ ο έ κ υ ψ ε α π ό την α ν ά γ κ η ν α φ ω τισ τεί το κ ε ν τ ρ ικ ό τμή μα
μιας μ εγάλη ς αίθ ουσα ς, που χ ω ρ ίζε τ α ι σε τ ρ ία ή κ α ι περ ισ σ ό τερ α κλίτη (τμήματα)
κ α ι το μ ε σ α ίο υ π ε ρ υ ψ ώ ν ε τ α ι π ά ν ω α π ό τα π λ ά γ ια (Μ ιχ ε λ ή ς , 1978, σ. 55-56- βλ.,
π.χ., στον τόμο Ε Α Π 10/Β, εικ. 2, σ. 389).
Στη ν π α λ α ιο χ ρ ισ τ ια ν ικ ή β α σ ιλ ικ ή έχουμε συνδυασμό τεχ ν ικ ή ς κ α ι ερ γο νο μ ι-
κής δ ιά τα ξη ς. Ε ίν α ι έ ν α ς α ρ μ ο ν ικ ό ς χώ ρ ο ς όπου εξαίρετοι το βάθος κ α ι αναδει-
κνύονται το ύψος κα θ ώ ς κ α ι το συνεχές κ α ι ενιαίο του άπειρου χώρου. Τ ο βάθος
που ε ξ α ίρ ε τ α ι κ α τ α λ ή γ ε ι στην η μ ικ υ κ λ ικ ή α ψ ίδ α του Ιερού, που μ α ς « υ π ο δ έχ ε
ται» σ α ν α γ κ α λ ιά , σ υντελώ ντα ς στη δ η μ ιο υ ρ γ ία της εντύπω σης του α π ε ίρ ο υ . Η
ε ξέλιξη του τυπ ικο ύ της Θ ε ία ς Λ ε ιτ ο υ ρ γ ία ς σ υνέβαλε α ρ γό τερ α στη διαμόρφ ω ση
του εικονο σ τασ ίο υ, που κ ρ ύ β ε ι την α ψ ίδ α του Ιερού, η ο π ο ία α ρ χ ικ ά ήταν ορατή.
Υ π ά ρ χ ο υ ν κ α ι π ε ρ ίκ ε ν τ ρ ο ι ν α ο ί στη βυζαντινή α ρχιτεκτο νική , ό πω ς το Β α π τι-
στήριο των ο ρθ οδόξω ν στη Ρ α β έννα . Σ το ν π ερ ίκεντρ ο ν α ό των Β υ ζα ντινώ ν πα ρ α-
τηρ είτα ι α ύξη σ η του χώ ρου π ρ ος ό λες τ ις κα τευ θύ νσ εις, γύρω α π ό το κέντρο, κ α ι
ο εν ια ίο ς χώ ρ ο ς α υ ξ ά ν ε τ α ι με τον τρούλο. Η έμφαση στο ύψ ος α νυ ψ ώ νει το βλέμ
μα κ α ι το π ν εύ μ α του θεατή π ρ ο ς το φως. Έ τ σ ι μέσα σ ’ ένα ο μ ο ίω μ α του Σ ύ μ π α -
ντος, ο ά π ε ιρ ο ς κ α ι ε ν ια ίο ς χ ώ ρ ο ς λ ε ιτ ο υ ρ γ ε ί ως φ ο ρ έ α ς της υ ψ ηλής ιδ έ α ς της
απανταχού π α ρ ο υ σ ία ς του Θ εο ύ . Μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ α π α ρ α τη ρ ο ύ ντα ι δ ιά φ ο ρ ο ι συν
δυασμοί της β α σ ιλικ ή ς, όπω ς η β α σ ιλ ικ ή με τρούλο (βλ., π.χ., στον τόμο Ε Α Π 10/Β,
εικ. 4, σ. 391). Ο τρούλος στην αρχή το ποθετήθηκε μπροστά α π ό το Ιερό ( Β α σ ιλ ι
κή Ιλισού Α θ η ν ώ ν ), α ρ γό τερ α όμω ς τοποθετήθηκε στο κέντρο του ναού γ ια ν α τον
ε ξά ρ ει κ α ι γ ια ν α ε ίν α ι ορατός α π ό τον εισ ερχόμενο.
Μ ε την π ά ρ ο δ ο του χ ρ ό νο υ ο ι δύο τύ π ο ι σ υ γ χω ν εύ ο ν τα ι κ α ι π α ρ α τ η ρ ο ύ ν τ α ι
233
Ε Ν Ο Τ ΗΤ Α 8 . 5
ά λ λ ο ι συνδυασμοί, όπω ς ο σ τα υρο ειδ ής κ α ι ο σ τα υ ρ ικό ς με τρούλο (βλ., π.χ., στον

τόμο Ε Λ Π 10/Β, εικ . 5, σ. 392). Υ π ά ρ χ ο υ ν επ ίσ η ς ο κ τ α γ ω ν ικ ο ί ν α ο ί, ό π ω ς ο ναός
της Μ ο ν ή ς Δ α φ νίο υ κ α ι του Ο σ ίο υ Λ ο υ κ ά . Ο ν α ό ς της Νε'ας Μ ο ν ή ς Χ ίο υ , ρυθμού
βυζαντινού, ε ίν α ι τελ ειο π ο ίη σ η του οκτα γω νικού συστήματος με τρούλο χω ρ ίς κ ο
λόνες στον κ εντρ ικό ναό (Μ π ο ύ ρ α ς, 1981, σ. 45 κ.ε).
Ε ν ώ ο ι ν α ο ί των εθνικώ ν, των ειδω λολατρώ ν, α π ο σ κο π ο ύ σ α ν στην πρ οσ έλκυ
ση κόσμου που στεκόταν έξω α π ό αυτούς - γ ι ’ αυτό ήταν α νά λ ο γο κ α ι το εξω τερ ι
κ ό το υς-, ο χ ρ ισ τ ια ν ικ ό ς ν α ό ς ε π ιδ ίω κ ε ν α π ρ ο σ ελ κ ύ σ ε ι τους πισ το ύς με την κ α λ
λιτεχ ν ικ ή διαμόρφ ω σ η του εσ ω τερ ικο ύ του χώ ρου. Ε ν δ ε ικ τ ικ ό π α ρ ά δ ε ιγ μ α α π ο
τ ε λ ε ί η Α γ ία Σ ο φ ία . Δ ιτ ή κ α ι απέριττη στο εξω τερ ικ ό της, δ ια θ έ τ ε ι μ ια ανέλπιστη
σε πλούτο έγχρω μη διακόσμηση, γ εγο νό ς που ίσχυσε κ υ ρ ίω ς κ α τ ά την π α λ α ιο χ ρ ι
σ τ ια ν ικ ή π ε ρ ίο δ ο . Δ ικ α ίω ς λ ο ιπ ό ν ο ερευνητή ς V is c h e r υ π ο γ ρ ά μ μ ισ ε ότι, ενώ ο
ν α ό ς των εθ ν ικ ώ ν ε ίν α ι « χτισμ ένος π ρ ο ς τα έξω », τω ν χ ρ ισ τια ν ώ ν ε ίν α ι «χτισμέ
ν ο ς πρ ος τα έσω».
Η διαμόρφ ω ση του εσ ω τερικού ενός χρ ισ τια ν ικ ο ύ ναού κ α ι ο ζω γ ρ α φ ικ ό ς του
δ ιά κ ο σ μ ο ς α π ο κ αλ ύ π το υ ν έν α χώ ρο που δεν μπ ορ ού με ν α φ αντασ τούμε βλέπο-
ντά ς τον α π έξω . Η Α γ ία Σ ο φ ία στην Κ ω νσ ταντινούπολη, έργο των αρχιτεκτόνω ν
Α ν θ έ μ ιο υ κ α ι Ισ ίδω ρου (6ος α ιώ ν α ς), που ο φ ε ίλ ε τ α ι στον α υ το κ ρ ά το ρ α Ιουστι
ν ια ν ό (527-565 μ.Χ.), α π ο τ ε λ ε ί ο υ σ ια σ τικ ά , α π ό α ρ χ ιτεκ το ν ικ ή άποψ η, έναν αρι-
σ τ ο υ ρ γ η μ α τ ικ ό σ υ νδυ α σ μ ό β α σ ιλ ικ ή ς κ α ι π ε ρ ίκ ε ν τ ρ ο υ κ τ ιρ ίο υ . Ο τρ ο ύ λ ο ς της
σ υ μ β ά λλει στη δ η μ ιο υ ρ γία π νευ μ α τικ ή ς κ α ι ψ υ χικ ή ς α νάτα σ ης, επ ειδ ή «α ναγκά
ζε ι» τον εισ ερχό μενο , όπου κ α ι αν στραφ εί, ν α α ν α β λ έψ ε ι στο φως. Τ ο κτίσμα ε ί
ν α ι απέραντο· ο επισ κέπτης έ χ ε ι την εντύπωση ότι, όσο κ ι α ν πρ οχω ρ ήσ ει, δεν θα
α γ γ ίξ ε ι ποτέ ό,τι τον π ε ρ ιβ ά λ λ ε ι· έτσ ι β ρ ίσ κ ε τ α ι ο λ ο μ ό ν α χ ο ς μ έσ α στην α π ερ α
ντοσύνη, π ερ ικυ κλω μ ένο ς α π ό τον ά π ε ιρ ο χώ ρο, θαμπω μένος α π ό το φως που τον
«λούζει» α π ό ψ ηλά (Μ ιχ ελ ή ς, 1978, σ. 68,114-117).
Μ ε την α ρ χ ιτ ε κ τ ο ν ικ ή του ο ρ θ ό δ ο ξο υ χ ρ ισ τ ια ν ικ ο ύ ν α ο ύ η ψ υχή του θεατή
« σ ηκώ νεται» α νά λαφ ρη στα ύψη ενό ς χώ ρου υ π ερ β α τικ ο ύ , δηλαδή ασύλληπτου
α π ό την ανθρώ πινη λογική.
8.5.2 Γλυπτική - Λιθανάγλυφα

Ο ι Β υ ζα ν τ ιν ο ί δεν περ ιφ ρ ό νη σ α ν τη γλυπτική. Χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ά , ο Θ εο δ όσ ιο ς
Α ' (379-395) κ α ι ο δ ιά δ ο χ ό ς του Α ρ κ ά δ ιο ς (395-408) δ ιέ τ α ξα ν ν α τοποθετηθούν
σε δ η μ ό σ ιες π λ α τ ε ίε ς δύο μ εγ ά λ ο ι κ ίο ν ε ς , κ ο σ μ η μ έν ο ι με α ν ά γ λ υ φ α στους κορ
μούς κ α ι στις βάσεις, που ν α διηγούνται τις ν ίκ ε ς των β ασιλέω ν εναντίον των βαρ
βάρω ν κ α ι τους θριάμβους τους.
Ο Θ ε ο δ ό σ ιο ς Α ' εξά λλ ο υ μετέφ ερε κ α ι έστησε στην Κ ω ν σ τα ν τιν ο ύ π ο λ η τον
ο β ελίσ κ ο του Φ α ρ α ώ Τούθμω ση (1504-1490 π.Χ.), στον Ιππόδρομο, το 394 μ.Χ. Η
βάση του κ α ι σ τις τέσ σ ερ ις π λ ευ ρ ές ε ίχ ε γλυπ τές α π ε ικ ο ν ίσ ε ις . Σ ιγ ά σ ιγ ά κατα
σ κ ε υ ά ζο ν τα ι α γά λμ α τα κ α ι ά λλες α νάγλυφ ες π α ρ α σ τά σ εις ή α νά γλυ φ ες πλάκες,
ό πω ς η ανάγλυφ η π λ ά κ α (ίσ ω ς του 5ου α ιώ ν α ) που β ρέθ ηκε στη Μ ο ν ή της Π ε ρ ι
β λ έπ το υ σ τα Ψ α μ α θ ε ία τη ς Κ ω ν σ τ α ν τ ιν ο ύ π ο λ η ς α π ό το ν Ρ ώ σ ο ερ ευ ν η τή F.
234
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8
U zp en ski το 1897 κ α ι ε κ τίθ ετ α ι σ ήμερα στο Μ ο υ σ ε ίο του Β ερ ο λίνο υ . Στη Σ ιδ α μ ά -

ρα της Μ ικ ρ ά ς Α σ ία ς βρε'θηκε σ α ρ κ ο φ ά γ ο ς με γ λ υ π τές α π ε ικ ο ν ίσ ε ις του Χ ρ ι
στού, τω ν α π ο σ τό λ ω ν κ .ά . (Δ ρ α ν δ ά κ η ς , 1975α, σ. 3-12). Ο γ λυ π τό ς δ ιά κ ο σ μ ο ς
ε ξα κ ο λ ο υ θ ε ί ν α χ ρ η σ ιμ ο π ο ιε ίτ α ι α κό μ η κ α ι σήμερα, δ ια κο σ μ ώ ν τα ς μέρη του ν α
ού κ α ι λειτουργικά έπιπλα, ό πω ς ά μ β ω νες, κ ίο ν ε ς , τέμ π λα, σ α ρ κ ο φ ά γ ο υ ς κ.λπ.
(Δ ρ α νδ ά κη ς, 1975α, σ. 12-35).
Η γ λυ π τικ ή δεν υ π ή ρ ξ ε ο π ρ ώ τισ το ς κ ο σ μ η τικ ό ς σ τόχος τω ν Β υ ζα ν τ ιν ώ ν κ α ι
γ ε ν ικ ό τε ρ α του ο ρ θ ό δ ο ξο υ χρ ισ τια νισ μ ο ύ , ο ο π ο ίο ς στις α π ε ικ ο ν ίσ ε ις του έδωσε
το π ρ ο β ά δ ισ μ α στο πνεύμα, στην ψυχή, σ τ ο ιχ εία που δεν μ π ο ρ εί ά μ εσ α ν α π α ρ α -
στήσει η γ λυπ τική (Μ ιχ ε λ ή ς , 1978, σ. 163). Π ώ ς θα μπορούσαν ά γ ιο ι κ α ι ά γ γ ε λ ο ι
πλα σ μ ένο ι α π ό τη γλυπτική, με τον ω ρ α ιο π α θ ή ρ εα λ ισ μ ό τους ν α ε ίν α ι π ρ α γ μ α τ ι
κά ά γ ιο ι κ α ι ά γ γ ε λ ο ι; Γ ια ν α ε π ιβ ιώ σ ε ι η χ ρ ισ τ ια ν ικ ή γλυ π τική έπ ρ ε π ε ν α κ ά ν ε ι
στροφή π ρ ος τον εσω τερισμό. Γ ι’ αυτό τον λόγο η χρ ισ τια ν ικ ή γλυπτική εκδη λώ νε
τ α ι π ε ρ ισ σ ό τε ρ ο σε επιπεδόγλυφο δ ιά κ ο σ μ ο κ α ι μ ε τ α χ ε ιρ ίζε τ α ι, θα λ έγα μ ε, τ ε
χν ά σ μ α τα που α νή κ ο υ ν στα έ ρ γ α ζω γ ρ α φ ικ ή ς ή στα έρ γ α μ ικ ρ ο τ ε χ ν ία ς α π ό ε λ ε
φαντοστό, ασήμι, σμάλτο κ α ι χρυσάφ ι. Τ α ανάγλυφ α της β υζαντινής μ ικρ ο τεχνία ς
δίνουν πρώ τα την εντύπωση πω ς ε ίν α ι ιχνογραφήματα γλυπτικά, ό πω ς το υ π έ ρ
θυρο της Μ ο ν ή ς της Χ ώ ρ α ς ( Κ α χ ρ ιέ Τ ζ α μ ί) (Μ ιχ ελ ή ς, 1978, σ. 159-166).
Τ ο γ ε γ ο ν ό ς ό τ ι ά ρ χ ισ ε ν α φ θ ίν ε ι η μεγά λη γ λυ π τική στο Β υ ζ ά ν τ ιο π ρ έ π ε ι ν α
α π ο δ ο θ ε ί στους λό γο υ ς π ε ρ ί π νευ μ α τικό τη τα ς που π ρ ο α ν α φ έρ α μ ε. Σ ιγ ά σ ιγ ά το
χ έ ρ ι του γλύπτη έπ α ψ ε ν α π λ ά θ ε ι ογκώ δη ω ρ α ία έ ρ γ α - τον αντικατέσ τησ ε τ ε λ ικ ά
ο ζω γρ ά φ ος, γ ια τ ί θ εω ρ ή θ η κε α ν α γ κ α ίο ν α υ π ά ρ χ ε ι μόνο η μουσ ική των χ ρ ω μ ά
των, η ρυ θμ ική της έκφ ρασης, το πρόσ ω πο κ α ι τα ά υ λα ο ρ ά μ α τα πά νω σε δ ισ δ ιά -
ατατη επ ιφ ά ν ε ια , που θ α μπορούσαν ν α εκφ ράσουν θ ε ίες ο π τασ ίες, α π ά κόσμους
η θ ικ ά υπ έρο χο υς (Μ ιχ ε λ ή ς, 1978, σ. 163-164).
8.5.3 Ξ υλόγλυπτα
Ο ι σ κ α λ ισ μ έ ν ε ς σε ξύλο α νά γλυφ ες π α ρ α σ τ ά σ ε ις χρ ο νο λ ο γ ο ύ ν τα ι α π ό τον 4ο
αιώνα. Π α λ α ιά ξυλόγλυπτα σ ώ ζο ντα ι α π ό τ ις θύρες του Α γ . Α μ β ρ ο σ ίο υ στο Μ ιλ ά
νο, που κ α τ α σ κ ευ ά σ τ η κ ε το 386, κ α ι α π ό τη β α σ ιλ ικ ή της Α γ ία ς Σ α β ίν α ς στη Ρ ώ
μη. Ό μ ο ιο σ χ έ δ ιο με ε κ ε ίν ο της Α γ ία ς Σ α β ίν α ς βρίσ κου με στο κ α θ ο λ ικ ό της Μ ο
νής του Σ ιν ά κ α ι σε θύρα κ ο π τικ ή στο Μ ο υ σ ε ίο του Κ ά ιρ ο υ . Σ ε αυτά τα ξυ λό γλυ
πτα σ χ έ δ ια α π ε ικ ο ν ίζ ο ν τ α ν ε υ α γ γ ε λ ικ έ ς σ κη νές κ υ ρ ίω ς με τα π άθη του Χ ρ ισ το ύ ,
καθώ ς κ α ι σ κη νές α π ό την Π α λ α ιά κ α ι την Κ α ιν ή Δ ια θ ή κ η (Δ ρ α νδ ά κη ς, 1975α, σ.
35-37). Σ ή μ ε ρ α ξυ λό γλυ π τα τέμπλα, ά μ β ω νες κ α ι ε ικ ο ν ο σ τ ά σ ια έχουν ε π ιβ λ η θ ε ί
στις κοσ μ η τικές τέχνες.
235
Ενότητα 8.6
ΜΙΚΡΟΤΕΧΝΙΑ - ΑΡΓΥΡΟΧΡΥΣΟΧΟΪΑ -
ΚΕΝΤΗΤΙΚΗ
Λ ίγ ο ι π ο λ ιτ ισ μ ο ί άφ ησ αν δ είγ μ α τ α μ ικ ρ ο τε χ ν ία ς, α ρ γ υ ρ ο χ ρ υ σ ο χ ο ΐα ς κ α ι κ ε
ν τη τικ ή ς ό πω ς ο β υζαντινό ς, η κ α λ λ ιτ ε χ ν ικ ή δ η μ ιο υ ρ γ ία του ο π ο ίο υ σ υ ν εχ ίζε τ α ι
δ υ ν α μ ικ ά μ έχ ρ ι τις η μ έρ ες μας. Σ υ γ γ ρ α φ ε ίς όπω ς ο ι Π α ύ λ ο ς Σ ιλ ε ν τ ά ρ ιο ς, Γ ε ώ ρ
γ ιο ς Κ ε δ ρ η ν ό ς κ α ι Κ ω νσ ταντίνο ς ο Π ορφ υρογέννητος, π ο ιη τές ό πω ς ο Μ α νο υ ή λ
Φ ιλ ή ς κ α ι επ ισ κ έπ τες του Β υ ζα ντίο υ , π ρ ο ερ χ ό μ εν ο ι α π ό τη Δ ύ ση κυ ρ ίω ς, μιλούν
στα κ ε ίμ ε ν ά τους γ ια π ο λύ τιμ α έρ γ α μ ικ ρ ο τ ε χ ν ία ς κ α ι χρ υσ οΰ φ α ντα υφ άσματα,
κ α θ ώ ς επίσ η ς γ ια π ερ ίτεχν α χρυσά κ α ι ιε ρ ά σκεύη, τα π ερ ισ σ ό τερ α α π ό τα ο πο ία
διηρ πά γη σ αν κατά τις εχθ ρ ικές επιδρομές.
Τ ο ν πλούτο των μονών κ α ι ε κκλη σ ιώ ν τον γνω ρ ίζου μ ε α π ό τα Τυπικά τους, με
τ α ενσω ματω μένα «βρέβια», δηλαδή τους καταλόγους στους ο π ο ίο υ ς κ αταγράφ ε
τ α ι κ α ι π ερ ιγ ρ ά φ ετα ι λεπτομερώ ς η κινητή κ α ι α κίνη τη π ερ ιο υ σ ία μ ια ς μονής (βλ.
Θ η σ α υ ρ ο ί το υ Α γ . Ό ρ ο υ ς , 1997, σ. 311). Ε ν δ ε ικ τ ικ ά α να φ έρ ου μ ε τ ις π υ ξίδ ες, δη
λαδή σκεύη α π ό ελεφαντοστό μέσα στα ο π ο ία φ ύλασσαν τον ά γ ιο άρτο της Θ ε ία ς
Ε υ χ α ρ ισ τ ία ς ή θυμίαμα. Ε π ίσ η ς υπήρχαν α ν τ ικ είμ εν α α π ό χρυσ ό κ α ι άργυρο, του
4ου-6ου α ιώ ν α , μ εγάλη ς κ α λ λ ιτ ε χ ν ικ ή ς α ξ ία ς . Ο Μ έ γ α ς Κ ω ν σ τα ν τίν ο ς μάλιστα,
στην π ρ ο σ π ά θ ε ιά του να πρ οσ τα τεύ σ ει τους α ργυρο χρυσ οχό ου ς, τους α π ά λ λα ξε
α π ό τους φόρους. Π ρό σ φ ερ ε δώ ρα στους ιερούς ναο ύς α π ό π ο λύτιμα μέταλλα κα ι
δ ιέ τ α ξε να στήσουν χρυσούς σταυρούς στον Γο λγο θά , στα α νά κ το ρ α της Κ ω νσ τα
ντινούπολης, στη Ν έ α Ρώμη. Την τα κτική του αυτή σ υνέχισ αν κ α ι ό λ ο ι ο ι μετέπει-
τα Β υ ζ α ν τ ιν ο ί α υτο κρ άτορ ες. Σ ώ ζο ν τ α ι π ιν ά κ ια με θ ρ η σ κ ευ τ ικ ά θ έμ ατα από τη
ζω ή του Δ α β ίδ , του Σ α ο ύ λ κ .ά ., ά γ ιο ι δ ίσ κ ο ι, δ η λ α δ ή λ ε ιτ ο υ ρ γ ικ ά μ ε τ α λ λ ικ ά
σκεύη, με θέματα α π ό την Κ α ιν ή Δ ια θ ή κη . Μ ά λ ισ τ α κ ά π ο ιο ι ε ίν α ι «πεντασφράγι-
στοι», αφού στην πίσω πλευρά τους έχουν πέντε σ φ ρ α γίδ ες γ ια τον έλεγχο του αρ
γύρου, που αποτελούν κ α ι έν δ ειξη γ ια τη χρονολόγησ ή τους (Δ ρ α ν δ ά κ η ς, 1975α,
σ. 96,101,117,118,120-123).
Υ π ά ρ χ ο υ ν ακόμη ριπίδια, δηλαδή εξα π τέρ υ γα α π ό επίχρυσ ο άργυρο, με α π ει
κ ο ν ίσ ε ις Σ ε ρ α φ είμ , π ο λυκάνδ ηλα α ρ γ υ ρ ά ή χ ά λ κ ιν α , θυμιατήρια ε ξά π λευ ρ α , με
α π ε ικ ο ν ίσ ε ις του Χ ρ ισ το ύ , της Π α ν α γ ία ς , των Απο σ τό λω ν, όπω ς ε κ είν ο με τα μο
ν ο γ ρ ά μ μ α τα του α υ το κρ ά το ρ α Ν ικ η φ ό ρ ο υ Φ ω κ ά (602-610). Π ο λ υ ά ρ ιθ μ ε ς είνα ι
εξά λλο υ ο ι ευλογίες, α ρ γυ ρ ά ε π ίπ ε δ α ή στρογγυλά φ ια λ ίδ ια με λεπ τά δ ια κο σ μ η
μ έν α το ιχώ μ α τα , που έφ ερ α ν τη συνήθη επ ιγ ρ α φ ή «Ευλογία Κυρίου των αγίων
Χριστού τόπων» κ α ι π ε ρ ιε ίχ α ν έλ α ιο (Δ ρ α νδ ά κη ς, 1975α, σ. 130-136). Η αργυρο
χρ υσ οχο ΐα εξα κ ο λ ο υ θ εί ν α α σ κ ε ίτ α ι μ έχρ ι σήμερα ( Ε Λ Κ Α , 1995, σ. 87,136,137).
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8
Χρυσοκεντητική
Ε ίν α ι πολύ δύσ κολο ν α φ ανταστούμε το π λήθ ος των συλλογώ ν α π ό χ ρ υ σ ο κ ε
ντήματα που ε ίχ α ν ο ι Β υ ζα ν τιν ο ί. Χ ρ υ σ ο κ εν τη μ έν α ιε ρ ά άμφια, δηλαδή λ ειτο υ ρ
γ ικ έ ς σ τολές των κλη ρικώ ν, ιε ρ ά καλύμ μα τα του θυσιαστηρίου, εικ ό ν ες κ α ι ε π ιτά
φ ιοι, ό λα ήταν φ τια γ μ έν α με μ ο ν α δ ικ ή τέχνη α π ό ε ιδ ικ ευ μ έν ο υ ς χρυσοκεντητές,
που ο ν ο μ ά ζο ν τα ν «acu pictores», δηλαδή «ζωγράφοι της βελόνας». Μ ια τέτο ια
θαυμαστή τέχνη που σ υ ν εχ ίζετ α ι με επ ιτυ χία κ α ι σ ήμερα στις μονές μάς έ χ ε ι χ α ρ ί
σ ει ό χ ι μόνο έ ρ γ α μεγάλη ς ισ το ρ ικ ή ς κ α ι κ α λ λ ιτε χ ν ικ ή ς α ξ ία ς α λλ ά κ α ι έ ρ γ α που
π ρ ο σ φ έρ ο ν τα ι γ ια α ισ θ η τ ικ ή α π ό λαυ σ η κ α ι π ν ευ μ α τικ ό δ ια λ ο γ ισ μ ό (βλ. Χ α τ ζη -
φώτης, 1997, σ. 441,446).
Επισκεφθείτε ναούς της περιοχής σας, προσπαθήστε να τους εντάξετε στον οικείο αρχι
τεκτονικό ρυθμό και περιγράψτε τον διάκοσμό τους.
237
Ενότητα 8.7
ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΜΟΝΩΝ: ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ -

ΙΙΑΑΑΙΤΥΙΙΑ - ΜΟΥΣΙΚΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ
Δ ε ν θα ήταν υπερβολή ν α πούμε ό τι ο ι σ η μ α ν τικ ό τερ ο ι θ η σ α υ ρ ο ί του α νθ ρ ώ π ι
νου πνεύματος, δ είγμ α τα ενός μ ο ναδ ικο ύ κ α ι ανεπ α νά ληπ του πολιτισμού, φυλάσ
σ οντα ι στα α ρ χ ε ία κ α ι στις β ιβ λ ιο θ ή κ ες των ο ρθ ό δο ξω ν χ ρ ισ τ ια ν ικ ώ ν μονών.
Τ α χ ε ιρ ό γ ρ α φ α ή ο ι χ ε ιρ ό γ ρ α φ ο ι κ ώ δ ικ ε ς, φ υ λ α γμ ένο ι «ως κό ρ η οφθαλμού»
α π ό τους ο ρ θ ό δ ο ξο υ ς μοναχούς, α π ο τελο ύ ν « τρ άπ εζες» γ νώ σ εω ν κ α ι π λ η ρ ο φ ο
ριώ ν, κ α θ ώ ς α ν α φ έ ρ ο ν τ α ι σε έν α ευρύτατο φ ά σ μ α της ισ τ ο ρ ία ς του ανθ ρ ώ π ινο υ
πνεύμ α το ς. Ε κ τ ό ς α π ό την κ α λ λ ιτ ε χ ν ικ ή τους α ξ ία , π ε ρ ιέ χ ο υ ν κ ε ίμ ε ν α κ λ α σ ικ ά ,
θ ρ η σ κ ευ τικ ά , επ ισ τη μ ο ν ικ ά , κ ο ιν ω ν ικ ά , κ α θ ο ρ ισ τ ικ ή ς σ η μ α σ ία ς γ ια τον ά νθ ρ ω
πο, τη σ υμ π ερ ιφ ο ρά κ α ι την π α ιδ ε ία του.
Ό π ω ς α ν τ ιλ α μ β ά ν εσ τε, ε ίν α ι α δ ύ να το ν ν α α ν α φ ερ θ ο ύ μ ε στον α ρ χ ε ια κ ά κ α ι
β ιβ λ ιο γ ρ α φ ικ ό πλούτο των μονών, που β ρ ίσ κ ετα ι σε ό λα τα μέρη του πλανήτη μας.
Μ ια σύντομη έστω μ ν ε ία π ε ίθ ε ι ό τ ι ο ι μονές, κ α τ έ χ ο ν τ α ς κ α ι αυτό τον πλούτο,
αποτελούν πο λιτισ τικού ς φάρους, που εξα κτινώ νο υ ν τις π ο λ ιτισ τικ ές τους «ανταύ
γ ε ιε ς » σε ο λό κ λη ρ ο τον κόσ μο, τον εκ π ο λ ιτίζο υ ν , τον «αρματώ νουν» με γ νώ σ εις
κ α ι αποτελούν αγαθή πρόκληση γ ια τις επιστήμες κ α ι την έρευνα.
Η ανθρω πότητα ολόκληρη ο φ ε ίλ ει σ εβασ μό κ α ι ευγνω μοσύνη π ρ ος τ ις μονές,
που δ ιέ σ ω σ α ν κ α ι δ ια φ ύ λ α ξ α ν τον α ν θ ρ ώ π ιν ο π ο λ ιτ ισ μ ό κ α ι τον γ ρ α π τ ό λόγο,
ό π ω ς ε ίν α ι « α ιχ μ α λω τισ μ ένο ς» στα χ ε ιρ ό γ ρ α φ α , στους κ ώ δ ικ ε ς . Α υ τ ό κατέστη
δυνατόν με πολύ μόχθο, κ α ι πο λλές φ ορές με κίνδ υ νο της ζω ής τους, π ροκειμένου
ν α ξεφ ύγουν α π ό την α ρ π α κ τ ικ ή μ α ν ία σ υλλεκτώ ν, ερευνητώ ν κ α ι επιστημόνω ν.
Γ ν ω ρ ίζο ν τ α ς τη σ η μ α σ ία τους είχ α ν α να ρ τή σ ε ι α ν έ κ α θ ε ν έξω α π ό τα μ ο νασ τικά
ισ τ ο ρ ικ ά α ρ χ ε ία κ α ι τ ις β ιβ λ ιο θ ή κ ε ς την π ιν α κ ίδ α « Ια τρ είο ν ψ υχής». Δ ιέσ ω σ α ν
σ τα scriptoria (= γ ρ α φ ε ία ή ε ρ γ α σ τ ή ρ ια α ν τ ιγ ρ α φ ή ς κ ω δ ίκ ω ν ) την κ λ α σ ικ ή
Α ρ χ α ιό τη τα , τους π α τερ ικο ύ ς θησαυρούς, σ υγγρά μ ματα επ ισ τη μ ο νικά , μοναδικά
σε α ξία .
Ο ι μ ο να σ τη ρ ια κές β ιβ λ ιο θ ή κ ες στο Β υ ζά ν τιο απο τελού σ α ν σ η μ α ν τικ ά κέντρα
παιδείας. Συντηρούσαν τον θησ αυρισ μένο λόγο, τη γνώση κ α ι την πίστη. Π α ρ ά τ α
π λ ή γ μ α τα που δ έχτη κα ν α π ό ισ τ ο ρ ικ έ ς σ υμφ ορές, α λ ώ σ ε ις α π ό Σ τα υρο φ ό ρο υς
κ α ι Τούρκους, δ ιατηρούνται μ έχ ρ ι τις η μ έρες μας χάρη στη φ ροντίδα, συντήρηση,
αύξησ η κ α ι α να π α ρ α γω γή κω δ ίκω ν, που μαρτυρούν την ισ το ρ ικ ή σ υνείδηση κ α ι
το υψ ηλά α ίσ θ η μ α ευθύνης των μοναχών, π ρ ο κ ειμ έν ο υ ν α δ ια φ υ λ ά ξο υ ν α κ έρ α ιο
τον πο λιτισ τικό μας πλούτο.
Ω ς τα τέλη του 15ου α ιώ ν α , οπότε α να κ α λύ φ θ η κ ε η τυ π ογρ α φ ία , ο ι β ιβ λιο θή
κ ε ς π ε ρ ιε ίχ α ν όλων των ειδώ ν τα χειρ ό γρ α φ α , δηλαδή β ιβ λ ία οποιουδήποτε σχή
ματος, ειλητά, δηλαδή τυλιγμένες σ τενόμα κρες π ερ γα μ η νές σε ξύλινη ή κοκάλινη
ράβδο, δ εμ ένα κ α ι με π ερ ιε χ ό μ εν ο «θύραθεν», δηλαδή μη θρησκευτικό και χρι
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8
στιανικό. Τ α α ρ χ ε ία κ α ι ο ι β ιβ λ ιο θ ή κ ε ς των μονώ ν « φ ιλ ο ξενο ύ σ α ν» ο τιδ ή π ο τε

ήταν «γραπτός λόγος». Έ τ σ ι μετά την α να κά λυ ψ η της τυπ ογρα φ ία ς, π ε ρ ιέ λ α β α ν
τα έντυπα β ιβ λ ία , αφού κ α ι αυτά π ε ρ ιε ίχ α ν γραπτό λόγο.
Χ ά ρ η στους π α λ α ιά τ ερ ο υ ς κα τα λό γο υ ς των μοναστηριώ ν που σώ θηκαν, στους
ο π ο ίο υ ς γ ιν ό τα ν σ χο λασ τική κα ταγρα φ ή α ρ χ ε ια κ ο ύ υ λ ικ ο ύ κ α ι βιβλίω ν, μπορού
με ν α αντιληφ θούμε τη σ πουδα ιότητα των μονών, ως εστιώ ν π ολιτισ μού (βλ. γ ε ν ι
κά, Κ ο μ ίν η ς, 1988, σ. 327-330). Π ο λ λ ά χ ε ιρ ό γ ρ α φ α ε ίν α ι εικ ο ν ο γρ α φ η μ έν α , προ-
κ ε ιμ έ ν ο υ ν α γ ίνο υ ν τα κ ε ίμ ε ν α π ιο κ α τα νο η τά στον α ναγνώ στη. Γ ια πρώ τη φ ορά
εξά λλο υ εμ φ α ν ίζο ν τ α ι μικρογραφίες σε σ υγγράμ μα τα επ ισ τη μ ο νικά , δηλαδή μ α
θηματικά, ισ το ρ ικά , έρ γα π ο λ ιο ρ κ η τικ ή ς τέχνης, σε α νθ ο λο γίες, σ υγγράμματα κ ο
σ μ ο γρ αφ ία ς κ α ι ισ τορίας. Κ α τ ά τη χρ ο νική π ερ ίο δ ο μεταξύ του 2ου κ α ι 4ου α ιώ ν α
ο ι κ ύ λ ιν δ ρ ο ι των παπ ύρω ν α ντικα τα σ τά θ η κα ν σ ιγ ά σ ιγ ά α π ό κ ώ δ ικ ες α π ό π ε ρ γ α
μηνή, δηλαδή δ έρ μ α τα ε π ε ξ ε ρ γ α σ μ έ ν α με τη μέθοδο που χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ σ α ν στην
Π έρ γ α μ ο . Τ ο υ ς π ερ γα μ η νο ύ ς αυτούς κ ώ δ ικ ε ς έδ ενα ν σε β ιβ λ ία . Τ ο νέο αυτό υ λ ι
κό προσφ ερόταν στον μικρ ο γρ ά φ ο ως ιδ α ν ικ ό ς «τόπος» γ ια ζω γ ρ α φ ικ ό π ίν α κ α .
Η σ υ ν ή θ εια κ α τ α σ κ ευ ή ς μ ικ ρ ο γ ρ α φ ιώ ν π α ρ ατη ρ ή θη κε α ρ χ ικ ά στην αυλή των
Π τολεμ α ίω ν. Α ρ γ ό τ ε ρ α δ ια δ ό θ η κ ε στον ρ ω μ α ϊκ ό κόσμο. Τ ο ν δ ιά κο σ μ ο αυτό των
χειρ ο γρ ά φ ω ν χρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ σ α ν ο ι μονάρχες. Λ έ γ ε τ α ι ό τι ο αυτοκρ ά τορ α ς Μ έ γ α ς
Κ ω ν σ τ α ν τ ίν ο ς ε ίχ ε στη β ιβ λ ιο θ ή κ η του δύο κ υ λ ίν δ ρ ο υ ς γ ρ α μ μ έ ν ο υ ς με χ ρ υ σ ά
γρ ά μ μ α τ α που π ε ρ ιε ίχ α ν την Ιλ ιά δ α , την Ο δ ύ σ σ ε ια κ α ι τα Ε υ α γ γ έ λ ια , με λαμ πρή
ε ικ ο ν ο γ ρ ά φ η σ η . Γ ρ α μ μ α τ ικ ο ί, ρ ή τ ο ρ ε ς κ α ι ίσ ω ς φ ιλ ό σ ο φ ο ι σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ θ η κ α ν
στην Κ ω ν σ τα ν τιν ο ύ π ο λ η α π ό τότε που έγ ιν ε πρ ω τεύουσ α του νέου κ ρ ά το υ ς (325
μ.Χ.) (Δ ρ α νδ ά κη ς, 1975β, σ. 161-162).
Η Μ ο ν ή Σ ιν ά , που δ ιέ γ ρ α ψ ε μ ια φ ω τεινή π ο ρ ε ία με π ο λ ιτ ισ τ ικ ά επ ιτεύ γμ α τα
14 α ιώ νω ν, ήταν α ρ χ ικ ά έ ν α ς μ ικ ρ ό ς ν α ό ς τον ο π ο ίο έχτισ ε η Α γ ία Ε λ έ ν η το 330
μ .Χ . σ τον τ ό π ο τη ς φ λ έ γ ό μ ε ν η ς Β ά τ ο υ . Ή τ α ν α φ ιε ρ ω μ έ ν ο ς στη Θ ε ο τ ό κ ο κ α ι
υ πήρξε π ύ ργος που χρ η σ ίμ ευ ε ως κ ατα φ ύ γιο των μοναχών. Ο α υτο κρ άτορ ας Ιου
σ τιν ια ν ό ς τον 6ο α ιώ ν α α ν έ γ ε ιρ ε ω ρ α ίο ν α ό κ α ι τον π ε ρ ιέ β α λ ε με ισ χυ ρ ό τ είχ ο ς
καθισ τώ ντας τον «οχυρώτατον φρούριον».
Η β ιβ λ ιο θ ή κη της Μ ο ν ή ς του Σ ιν ά , α π ό π λευ ρ ά ς αριθμού κ α ι αξίας χειρογρά
φων, θ ε ω ρ ε ίτ α ι η δεύτερη σε σπουδαιότητα στον κόσμο, έ π ε ιτ α α π ό ε κ είν η του
Β α τ ικ α ν ο ύ . Π ε ρ ιέ χ ε ι 3.000 π ο λ ύ τ ιμ α χ ε ιρ ό γ ρ α φ α (τα 2/3 ε ίν α ι στην ε λ λ η ν ικ ή
γλώ σσα κ α ι τα υ π ό λ ο ιπ α στην α ρ α β ικ ή , στη σ υρια κή, στην κοπ τική , στην ιβηρητι-
κή, στην α ρ μ ε ν ικ ή κ α ι στην α ιθ ιο π ικ ή ) . Τ ο π ε ρ ιε χ ό μ ε ν ό τους ε ίν α ι κ υ ρ ίω ς χ ρ ι
σ τια νικό , αν κ α ι δεν λείπ ο υ ν έγγρ α φ α ισ το ρικής α ξ ία ς, με υπ ογρα φ ές αυτοκρατό-
ρων, π α τρ ια ρ χώ ν κ α ι α ρ χ ιερ έω ν , σουλτάνων κ α ι ηγεμόνω ν. Π ο λ λ ά α π ό τα χ ε ιρ ό
γρα φ α αυτά ε ίν α ι κ ο σ μ η μ ένα με θ α υ μ ά σ ιες κ α ι σ π ά ν ιε ς μικρ ο γρ α φ ίες.
Στη συλλογή της Μ ο ν ή ς π ερ ιλα μ β α ν ό τα ν κ α ι ο π ερ ίφ ημ ο ς Σιναϊτικός Κώδικας
(4ος α ιώ ν α ς ) , π ο υ π ε ρ ιέ χ ε ι το ε λ λ η ν ικ ό κ ε ίμ ε ν ο τη Α γ ία ς Γ ρ α φ ή ς. Τ ο 1865 τον
«δανείστηκε» -α λ λ ά δεν τον επ έσ τρ εψ ε- ο Γ ερ μ α νό ς μελετητής Τίσεντορφ . Σ ή μ ε
ρα ε κ τ ίθ ε τ α ι στο Β ρ ε τ α ν ικ ό Μ ο υ σ ε ίο . Θ η σ α υ ρ ό ς α ν υ π ο λ ό γ ισ τη ς α ξ ία ς ε ίν α ι ο
παλίμψ ηστος «Συριακός Κώδιξ» (του 400 μ.Χ., με δεύτερη γραφ ή του 7ου κ α ι 8ου
αιώ να), που π ε ρ ιέ χ ε ι την α ρ χ α ιό τ ερ η μετάφ ραση του Ε υ α γ γ ε λ ίο υ κ α ι ά λ λ α μετα
239
ΕΝΟΤΗΤΑ 8 .7
γ εν έσ τ ερ α κ ε ίμ ε ν α . Τ ο α ρ χ α ιό τ ερ ο Ε υ α γ γ έ λ ιο οτην ελ λη νικ ή ε ίν α ι του έτους 717

κ α ι α π ο τ ε λ ε ί δ ώ ρο του α υ τ ο κ ρ ά τ ο ρ α Θ ε ο δ ο σ ίο υ Γ '. Ε π ίσ η ς , η β ιβ λ ιο θ ή κ η της
Μ ο ν ή ς δ ια θ έ τ ε ι π ε ρ ίπ ο υ 5.000 έντυπ ες ε κ δ ό σ ε ις, π ο λ λ έ ς α π ό τ ις ο π ο ίε ς α ν ά γ ο
ν τ α ι στα π ρ ώ τα χ ρ ό ν ια της τυ π ο γ ρ α φ ία ς. Ε ίν α ι ά ρ ισ τ α ο ρ γανω μ ένη κ α ι δ ια θ έτ ε ι
ερ γα σ τή ρ ια μικροφ ω τογράφ ησης κ α ι συντήρησης χειρ ο γρ ά φ ω ν, γ ια την ε ξυ π η ρ έ
τηση των μελετητών (βλ. Λ έ κ κ ο ς , 1975, τόμος 2, σ. 267-268).
Χ ε ιρ ό γ ρ α φ ο υ ς κ ώ δ ικ ε ς κ α ι χ ρ υ σ ό β ο υ λ α δ ια θ έ τ ε ι κ α ι η Μ ο ν ή του Μ ε γ ά λ ο υ
Μ ε τ ε ώ ρ ο υ , που ιδ ρ ύ θ η κ ε το 1388 α π ό το ν λ ό γ ιο Α γ ιο ρ ε ίτ η μ ο ν α χ ό Α θ α ν ά σ ιο .
Σ ώ ζο ν τ α ι επ ίσ η ς 124 χ ε ιρ ό γ ρ α φ α της Μ ο ν ή ς Α γ ία ς Τ ρ ιά δ ο ς Μ ετεώ ρ ω ν, που φυ
λ ά σ σ ο ν τ α ι α π ά το 1953 στο Σ κ ε υ ο φ υ λ ά κ ιο της Μ ο ν ή ς Α γ . Σ τεφ ά ν ο υ Μ ετε ώ ρ ω ν
(Λ έ κ κ ο ς , 1995, σ. 171-175).
Ε ξά λ λ ο υ , η Β ιβ λ ιο θ ή κ η της Μ ο ν ή ς Α γ ίο υ Ιω άννου του Θ εο λ ό γ ο υ της Π άτμου,
που ιδ ρ ύ θ η κε το 1093 α π ό τον ό σ ιο Χ ρ ισ τό δ ο υ λ ο , θ ε ω ρ ε ίτ α ι μ ία α π ό τ ις κα λ ύ τε
ρες της Α ν α τ ο λ ή ς κ α ι δ ια θ έ τ ε ι π ε ρ ίπ ο υ 1.000 χ ε ιρ ό γ ρ α φ α . Τ α ισ το ρ η μ έν α ε ίν α ι
λ ιγ ό τ ε ρ α α π ό 50, κ α ι α π ό τα ά λ λ α π ερ ισ σ ό τ ερ α α π ό τα μ ισ ά π ε ρ ιέ χ ο υ ν κ α ι άλλο
διά κο σ μο , εκτός α π ό τα α ρ χ ικ ά γρά μ μ α τα κ α ι επίτιτλα.
Π ο λ λ ά α π ό τα χ ε ιρ ό γ ρ α φ α της Β ιβ λ ιο θ ή κ η ς αυτής ε ίν α ι ε ντυ π ω σ ια κά έρ γα τέ
χνης. Υ π ά ρ χ ο υ ν δύο τό μ ο ι λ αμ π ρ ά δ ια κο σ μ η μ έν ο ι με μ ικ ρ ο γ ρ α φ ίες μ εγάλη ς πρω
το τυ π ία ς κ α ι π ο λ υ ά ρ ιθ μ α ά λ λ α χ ε ιρ ό γ ρ α φ α που μπ ορούν ν α θεω ρ ηθ ού ν α π ό τα
κ α λ ύ τερ α δ είγ μ α τ α του είδ ο υ ς α ν ά τον κόσμο. Ο ιδρυτής της μονής, ο ό σ ιο ς Χ ρ ι
σ τό δ ο υ λ ο ς, ε ίχ ε λ ά β ε ι ω ς δ ω ρ ε ά το έ ν α τέτα ρ το α π ό τα β ιβ λ ία τω ν μονώ ν του
όρους Α ά τ ρ ο υ της Μ ικ ρ ά ς Α σ ία ς , τα ο π ο ία είχ ε δ ια σ ώ σ ε ι α π ό τ ις ε π ιδ ρ ο μ ές των
Σελτζούκω ν. Ο κατάλο γο ς της Μ ο ν ή ς, που συντάχθηκε το 1200, α ρ ιθ μ ε ί πά νω από
300 χ ε ιρ ό γ ρ α φ α . Ο συντάκτης του κα τα λ ό γο υ α ν α φ έ ρ ε τ α ι στο π ε ρ ιε χ ό μ ε ν ο των
β ιβ λ ίω ν , σε ο ρ ισ μ έ ν ε ς π ε ρ ιπ τ ώ σ ε ις στη σ τάχω ση, δ ηλα δή στη β ιβ λ ιο δ ε σ ία , ό χι
όμω ς πάντοτε στη δια κά σ μ η σ ή του. Μ ε τ ά τον θάνατο του ιδρυτή το 1093, η Μ ονή
απέκτησ ε π ερ ισ σ ό τερ α β ιβ λ ία - ιδρύθηκε μάλιστα κ α ι εργαστήριο αντιγραφής κω
δίκων, το ο π ο ίο ε ίχ ε ήδη ο ρ α μ α τισ τεί ο ό σ ιο ς Χ ρ ισ τό δ ο υ λ ο ς. Η β ιβ λιο θή κη κατέ
χ ε ι σ ήμ ερα λ ίγ α χ ειρ ό γ ρ α φ α του 9ου κ α ι 10ου α ιώ ν α με εικονο γρ άφ ησ η, που πε
ρ ιλ α μ β ά ν ε ι α νθ ρ ώ π ινες μορφές, ενώ η π λ ε ιο ψ η φ ία α ν ή κ ε ι στην π ε ρ ίο δ ο α π ό τον
11ο έω ς τον 15ο α ιώ να . Υ π ά ρ χ ο υ ν θ ρ η σ κ ευ τικ ά κ ε ίμ ε ν α , λ ε ιτ ο υ ρ γ ικ ά ειλητάρια,
τό μ ο ι με ο μ ιλ ίε ς του Γρ η γο ρ ίο υ του Ν α ζια ν ζη ν ο ύ , η Κ λ ίμ α ξ του Ιω άννου της Κ λί-
μακος κ α ι ένα β ιβ λ ίο του Ιώβ (Κ ο μ ίνη ς, χ.χ., σ. 277-278).
Η Β ιβ λ ιο θ ή κ η της I. Μ ο ν ή ς Π άτμου ε ίν α ι μ ία απά τις λ ίγες β υζαντινές βιβλιοθή
κ ε ς που διατηρήθηκε ω ς τις μέρες μας, χω ρ ίς ν α δ ια κ ο π ε ί ο ισ το ρ ικό ς της βίος, που
α ρ ιθ μ ε ί 900 έτη. Σ υ γ κ ρ ο τ ή θ η κ ε στα τέλη του 11ου α ιώ ν α , μ ε τά το σ χ ισ μ ά τ ω ν
Ε κ κ λ η σ ιώ ν , π ε ρ ιλ α μ β ά ν ε ι όμω ς κ α ι έ ρ γ α που α νή κου ν στους α ιώ ν ε ς π ρ ιν α πά το
σχίσμα κ α ι φ υσ ικά κ α ι στους επόμενους. Έ χ ε ι σχεδόν α π ο κ λ εισ τικ ά ελληνικά χει
ρόγραφα. Ό σ ο ν α φ ο ρ ά τα κ ε ίμ ε ν α της Α γ ία ς Γ ρ α φ ή ς ( Π α λ α ιά κ α ι Κ α ιν ή Δ ια θ ή
κη) υπ άρχουν δ ε κ ά δ ε ς π α λ α ιώ ν χειρο γρ άφ ω ν. Μ ια δεύτερη μεγάλη ο μ ά δ α είν α ι
τα π α τ ερ ικ ά κείμ ενα , των οποίω ν η συστηματική μελέτη έ χ ει α ρ χ ίσ ε ι τις τελευταίες
δ εκα ετίες. Τ η ν ε ικ ό ν α των ε κ κλ η σ ια σ τικώ ν σ υγγραφ έω ν συμπληρώ νουν ο ι υμνο-
γρά φ ο ι κ α ι ο ι μελωδοί. Δ ια σ ώ ζο ν τα ι τα αρχαιότερα κ α ι καλύτερα κοντακάρια, δη
240
ΕΝΟΤΗΤΑ 8 .7
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8
λαδή ε κ κ λ η σ ια σ τικ ο ί ύ μνο ι που ψ άλλοντα ι κ α τά την α κο λο υ θ ία του άρθρου κ α ι π ε

ριέχο υ ν σ υ νοπ τικά το εγ κώ μ ιο του εορταζόμενου α γ ίο υ (στην περίπτω ση της Μ ο
νής της Π άτμ ου δ ια σ ώ ζο ν τ α ι ύ μ νο ι του Ρω μανού του μελωδού). Ε ίν α ι αυτά πάνω
στα ο π ο ία βασίστηκαν ο ι α λλεπάλληλες εκδ ό σ εις των τελευταίω ν δεκαετιώ ν.
Φ υ λ ά σ σ ο ντα ι ε π ίσ η ς κ ε ίμ ε ν α της θύραθεν π α ιδ ε ία ς . Μ έ χ ρ ι τ ις α ρ χ έ ς του π ε
ρασμένου α ιώ ν α φ υλασσόταν στη Β ιβ λ ιο θ ή κ η της Π άτμ ου ο σ η μ α ντικότερ ος κ ώ
δ ικ α ς των έργω ν του Π λά τω να , έργο του εργαστηρίου του βιβλιό φ ιλο υ επ ισ κό πο υ
Κ α ισ α ρ ε ία ς Α ρ έ θ α (10ος α ιώ ν α ς), που σ ήμ ερα σ υ γ κ α τα λ έγ ετα ι - μ α ζ ί με τ α γλυ
πτά του Π α ρ θ εν ώ ν α κ α ι ά λλα πολύτιμα α ν τ ικ ε ίμ ε ν α - στους θησαυρούς της π ο λ ιτ ι
στικής μας κλη ρ ο νο μ ιά ς που κοσμούν τα μ ο υσ εία κ α ι τις β ιβ λ ιο θ ή κες της Α γ γ λ ία ς .
Στη β ιβ λιο θή κη της Μ ο ν ή ς της Π άτμ ου π ε ρ ιέ χ ε τ α ι επ ίσ η ς ο α ρ χ α ιό τερ ο ς κ ώ δ ικ α ς
των Ισ τ ο ρ ικ ώ ν του Δ ιό δ ω ρ ο υ του Σ ικ ε λ ιώ τ η , το α ρ χ α ιό τ ερ ο Α ν θ ο λ ό γ ιο με ρ ή σ εις
κ α ι α π ο φ θ έ γ μ α τ α α ρ χ α ίω ν κ α ι χ ρ ισ τ ια ν ώ ν σ υ γ γρ α φ έω ν, σ χ ό λ ια του Π ρ ό κ λ ο υ
στον Τ ίμ α ιο του Π λά τω να , έργο που ο φ είλ ετα ι ίσ ω ς στην α ντιγρ α φ ική δ ρα σ τηριό
τητα του Ε υσ τα θ ίου , επ ισ κ ό π ο υ Θ εσ σ α λ ο νίκη ς, κ α θ ώ ς επ ίσ η ς τρ α γ ω δ ίες του Σ ο
φοκλή κ.ά. Σ π ο υ δ α ία κ α τ η γ ο ρ ία α πο τελού ν τα α γ ιο λ ο γ ικ ά κ ε ίμ ε ν α ( β ίο ι α γίω ν ,
σ υ ν α ξά ρ ια κ.ά.) κ α ι ο ι θ α υ μ ά σ ιο ι α γ ιο λ ο γ ικ ο ί κώ δ ικες.
Π ε ρ ιλ α μ β ά ν ο ν τ α ι α κ ό μ η κ ε ίμ ε ν α ρ η το ρ ικ ή ς, δ ο γ μ α τ ικ ά , α σ κ η τ ικ ά , κ α ν ό ν ε ς
Συνόδω ν, Τ υ π ικ ά , λ ε ξ ικ ά , α νθ ο λ ο γ ίες, π ο λ λ ο ί κ ώ δ ικ ε ς που αφ ορούν θ ε τικ ές ε π ι
στήμες, ό πω ς ια τ ρ ικ ή , α σ τρ ο νο μ ία , μ α θ η μ α τ ικ ά κ.ά., χ ε ιρ ό γ ρ α φ α που α να φ έρ ο -
ντα ι στον μετα β υ ζαντινό ελλη νισ μό κ α ι α ποτελούν πολύτιμο κ ε φ ά λ α ιο γ ια τη με
λέτη της νεοελληνικής ιστορίας, πολιτικής, εκκλησιαστικής, οικονομικής. Φ υ
λ ά σ σ ο ντα ι ε π ίσ η ς εκ α τ ο ν τ ά δ ε ς Μ αθηματάρια της Π ατμιάδας Σ χολής, που λ ε ι
τούργησε ε π ί δύο α ιώ ν ες, δια τηρώ ντας άσβηστη τη δ ά δ α της Ο ρ θ ο δ ο ξ ία ς κ α ι της
π α ιδ ε ία ς του έθνους. Δ ια σ ώ ζο ν τ α ι α κόμη σε σ χήμα ειλητού επ ίσ η μ α λυτά έγ γ ρ α
φα, α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ικ ό κ α ι ε κ κ λ η σ ια σ τ ικ ά . Ιδ ια ίτ ε ρ α α ξ ίζ ε ι ν α μας α π α σ χ ο λ ή σ ε ι η
ύλη στην ο π ο ία ε ίν α ι γ ρ α μ μ έ ν α τα κ ε ίμ ε ν α . Δ ε ν έχο υμ ε π α π ύ ρ ο υ ς, γ ια τ ί δεν ευ
ν ο ε ί την κ α λ λ ιέ ρ γ ε ιά τους το ν η σ ιω τικ ό κ λίμ α . Υ π ά ρ χ ο υ ν περ γα μη νές, είδ ο ς χ ά ρ
του που π α ρ ή γ α ν ο ι β ιο μ η χ α ν ίε ς της α ν α γ ε ν ν η σ ια κ ή ς Δ ύ ση ς, επ ειδ ή π α ρ ο υ σ ιά
ζουν α ν θ εκ τικ ό τ η τα . Μ ε ά ρ τ ιο κ α λ λ ιτ ε χ ν ικ ό τρ ό π ο κ α τ α σ κ ε υ ά ζε τ α ι η στάχω ση
(β ιβ λ ιο δ εσ ία ), με α ρ ισ το υ ρ γη μ α τική επ ιδ ια κ ό σ μ η σ η . Η ελλη νική γραφ ή α κ ο λ ο υ
θ εί ό λα τα σ τά δ ια κ α ι ό λες τις μορφ ές της ε ξ έ λ ιξ ή ς της. Α π ό την α ρ χ α ϊκ ή μεγαλο-
γράμματη, τη βιβ λική , την αγκυλω τή ω ς τη μικρογράμματη, με όλες τις μορφές της,
κυρίω ς των χρονολογημ ένω ν εγγράφων.
Η επιστήμη της π α λα ιο γ ρ α φ ία ς μελετά τον τρόπο χα ρ άκ ω σ η ς της περγαμηνής,
την α ρ ίθ μ η σ η των τ ετρ α δ ίω ν , τα υ δ α το γρ α φ ή μ α τα των χαρ τώ ω ν κ ω δ ίκ ω ν , χά ρ η
στα ο π ο ία μπ ορούμε ν α ο δη γη θ ού με σ τις χ α ρ τ ο β ιο μ η χ α ν ίε ς που κ α τ α σ κ ε ύ α σ α ν
την ύλη, κ α θ ο ρ ίζο ν τ α ς έτσ ι κ α ι τον χρόνο κατασ κευής.
Μ ελετώ ντα ς τον α ρ χ ε ια κ ό κ α ι β ιβ λ ιο γ ρ α φ ικ ό πλούτο της Μ ο ν ή ς Π άτμου, α ν α
καλύπτουμε κ α ι πλήθος άλλω ν πα ρ αμ έτρω ν που σηματοδότησαν τον πολιτισ μό. Η
Μ ονή Π ά τμ ου δ ια τ η ρ ε ί μ ία α π ό τ ις πλέον α ξ ιό λ ο γ ε ς συλλογές βυζαντινώ ν ε γ γ ρ ά
φων. Σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν α , υ π ά ρ χ ε ι μ ια συλλογή 53 α υ το κρ α το ρ ικώ ν εγγράφ ω ν, π ο λ λά
από τα ο π ο ία ε ίν α ι χρ υ σ ό β ο υ λ α , σε π ερ γα μ η νή ή χ α ρ τ ί π ο ιό τη τα ς, με ιδ ιό χ ε ιρ η
241
ΕΝΟΤΗΤΑ 8 .7
μ εγά λη υ π ο γ ρ α φ ή του α υ το κ ρ ά το ρ α με κ ιν ν ά β α ρ ι (κ ό κ κ ιν ο μ ελ ά νι). Σ το Α ρ χ ε ίο

της Μ ο ν ή ς της Π ά τμ ου φ υλάσ σ ο νται α κό μ η 27 έγ γρ α φ α δ ημό σ ιω ν λειτου ργώ ν του
Β υ ζα ν τ ίο υ μ έγισ τη ς ισ τ ο ρ ικ ή ς σ η μ α σ ία ς, π ο λ λ ά π α τ ρ ια ρ χ ικ ά , μ ο ν α σ τ η ρ ια κ ά κ α ι
ιδ ιω τ ικ ά έ γ γ ρ α φ α κ α θ ώ ς κ α ι τ ε ρ ά σ τ ιο ξεν ό γ λ ω σ σ ο α ρ χ ε ια κ ό υ λ ικ ό ; π ε ρ ίπ ο υ 70
λ α τ ιν ικ ά έγ γ ρ α φ α του π α τμ ια κ ο ΰ α ρ χ ε ίο υ κ α ι 54 κατάσ τιχ α , π ε ρ ίπ ο υ 800 τ ο υ ρ κ ι
κ ά , 36 ρ ο υ μ α ν ικ ά κ α ι π ε ρ ίπ ο υ 20 ρ ω σ ικά . Τ ο Α ρ χ ε ίο ν τη ς Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τία ς π ε ρ ιέ
χ ε ι π ερ ίπ ο υ 14.000 έγγρ α φ α π ο υ κ α λύ π το υ ν την π ε ρ ίο δ ο τεσ σά ρω ν α ιώ ν ω ν (16ος-
19ος α ιώ ν α ς), εκατο ντά δες κ α τ ά σ τιχ α κ α ι ιδ ιω τ ικ ά δ ικ α ιο π ρ α κ τ ικ ά .
Σ ε χ ιλ ιά δ ε ς α νέρ χο ν τα ι τα χειρ όγρ α φ α κ α ι π α λ α ίτ ν π α (π α λ α ιέ ς ε κ δ ό σ ε ις ) που
φ υλάσσονται στα Α ρ χ ε ία κ α ι τη Β ιβ λ ιο θ ή κ η της Μ ο ν ή ς Π άτμου. Α π ό το 1970 η Β ι
β λ ιο θ ή κη χ ε ιρ ο γ ρ ά φ ω ν κ α ι έντυπω ν ε γ κ α τα σ τά θ η κ ε σε ά λ λ ο χώ ρ ο της μονής, ο
ο π ο ίο ς ε ίν α ι ε ξ ο π λ ισ μ έ ν ο ς με σ ύ γ χρ ο ν α τ ε χ ν ο λ ο γ ικ ά μ έσ α κ α ι έ χ ε ι ε ξ ε λ ιχ θ ε ί σε
κέντρο βυζαντινών και παλαιογραφικών ερευνών. Η Β ιβ λ ιο θ ή κ η εμπλουτίστηκε
κ α ι με νεότερες εκδόσ εις, που υπηρετούν την επισ τημονική μελέτη κ α ι έρευνα.
8.7.1 Μ ουσικά χειρόγραφα

Α ξ ίζ ε ι ν α σ η μ ε ιω θ ε ί ό τι στη Μ ο ν ή φ υλάσσ ονται μουσικά χειρόγραφα κ α ι κώ
δ ικ ε ς με β υ ζα ν τιν ή παρασημαντική, δ η λα δή υ μ ν ο γ ρ α φ ικ ά κ ε ίμ ε ν α στα ο π ο ία
υ π ά ρ χ ε ι σήμανση με βυζαντινά μ ο υσ ικά σ η μ εία (Κ ο μ ίνη ς, 1988, σ. 351) ( Γ ια δ είγ
ματα μ ε γ α λο γ ρ ά μ μ α τη ς κ α ι μ ικ ρ ο γ ρ ά μ μ α τη ς γρα φ ή ς, βλ. στον τόμο Ε Α Π 10/Β,
εικ. 1, σ. 342 κ α ι εικ. 2, σ. 343.)
Με βάση όσα αναφέραμε για τα ιστορικά αρχεία των μονών και τις σπουδαιότερες μονές
που διαθέτουν αρχειακό πλούτο, τι σας έκανε περισσότερη εντύπωση και γιατί; (300 λέξεις)
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8
Ενότητα 8.8
ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ:
Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, Η ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΚΑΙ ΟΙ ΑΑΑΕΣ ΚΟΣΜΗΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ
ΣΤΙΣ ΜΟΝΕΣ ΤΗΣ ΑΘΩΝΙΚΗΣ ΠΟΑΙΤΕΙΑΣ.
Ο ΑΡΧΕΙΑΚΟΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ
ΘΗΣΑΥΡΟΣ
Θ α ήταν π ρ α γ μ α τ ικ ά σ οβαρή π α ρ ά λ ε ιψ η ν α μην αναψ ερθούμε ξεχω ρ ισ τά στο
Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς , που ό χ ι μόνο α ντ ιπ ρ ο σ ω π εύ ει την ο υ σ ία του ορθ όδοξου μοναχισμού
α λλ ά κ α ι σ υ γ κεν τρ ώ νει τέτο ιο πλούτο π ο λ ιτ ισ τικ ή ς κ λ η ρ ο ν ο μ ιά ς, ώστε η ύ π α ρ ξή
του κ α ι η υ π ερ χιλ ιετή ς π ο ρ ε ία του ν α σ ημαδεύουν τον χρ ό νο κ α ι ν α ε ίν α ι κ α θ ο ρ ι
σ τικής σ η μ α σ ία ς γ ια τον π α γ κ ό σ μ ιο πολιτισμό.
Τ ο Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς ε ίν α ι α υτο δ ιοικο ύ μ ενο τμήμα του ελλη νικού κράτους, α να γ ν ω
ρ ισ μ έ ν ο με σ υ ν τ α γ μ α τ ικ έ ς δ ια τ ά ξ ε ις , κ α ι τ ε λ ε ί α π ό ά π ο ψ η ε κ κ λ η σ ια σ τ ικ ή κ α ι
π νευμα τική υ πό τη δ ικ α ιο δ ο σ ία του Ο ικ ο υ μ ε ν ικ ο ύ Π α τ ρ ια ρ χ ε ίο υ Κ ω ν σ τα ν τιν ο υ
πόλεως. Ω ς δ ημιούργημα του ελλη νικού πολιτισ μού σε στιγμή π νευ μ α τική ς ω ρ ιμ ό
τητας, κ α λ λ ιτ ε χ ν ικ ή ς α κμ ή ς κ α ι δ ιεθ νο ύ ς α κ τ ιν ο β ο λ ία ς α π ο τ ε λ ε ί το σ η μ α ν τικ ό τε
ρο κ έντρ ο μ ο ν α σ τικ ή ς ζω ής, με π α ν ο ρ θ ό δ ο ξο χ α ρ α κ τή ρ α κ α ι π α γ κ ό σ μ ια α κ τ ιν ο
βολία, κ έντρ ο τέχνη ς κ α ι πο λιτισ μ ο ύ όπου συναντιόνται γ ό ν ιμ α ο ι π ο λ ιτ ισ μ ο ί των
ο ρ θ ό δ ο ξω ν λαώ ν. Ω ς ζω ν τ α ν ό ς ο ρ γ α ν ισ μ ό ς ο Ά θ ω ς , με τα ε ίκ ο σ ι μ ε γ ά λ α μ ο ν α
σ τή ρια του, τ ις δ ώ δ ε κ α σκήτες, τ α κελιά, τ ις καλύβες, τα καθίσματα κ α ι τ α ησυ
χαστήρια, ά σ κη σ ε - κ α ι ε ξ α κ ο λ ο υ θ ε ί ν α α σ κ ε ί- τ ε ρ ά σ τ ια επ ίδ ρ α σ η σε όλους τους
ανθρώ πους, α νεξα ρ τήτω ς ο ικ ο ν ο μ ικ ή ς κ α ι κ ο ιν ω ν ικ ή ς θέσης κ α ι μόρφωσης. Γ ο η
τευμένος α π ό την ο μ ο ρ φ ιά του ο Ά γ γ λ ο ς π ο ιη τή ς Λ ό ρ δ ο ς Βύρ ω ν, στο π ο ίη μ ά του
« Α π ο δ η μ ίες του Τ σ ά ιλ ν τ Χ άρ ολντ», Ά σ μ α II (1812), γρά φ ει: «Π ολύ ευλογημένη η
ζωή του θ εϊκο ύ Ερημίτη,/τέτοια που μόνο στην έρημο μ π ο ρ εί έν α ς ν α δ ει,/α τενίζο
ντας π ρ ο ς τη ζω ή π ά νω α π ό το γ ιγ ά ν τ ιο ύψος,/που φ α ίν ε τ α ι π ά ν ω α π ό κ ύμ α τα τό
σο γ α λ ά ζ ια κ α ι ουρανούς τόσο γήινους» (βλ. H e llie r, 1997, σ. 95).
Η α ρ χ ιτ ε κ τ ο ν ικ ή στα σ χή μ α τα τω ν κ α θ ο λ ικ ώ ν , τω ν ν α ϊδ ρ ίω ν , των κ ε λ ιώ ν κ α ι
των άλλω ν κομψ ώ ν κ τιρ ίω ν β ρήκε στο Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς την ευγενέστερη έκφ ρασή της.
Κ α θ έ ν α α π ό τ α μ ο ν ο λ ιθ ικ ά , γ ρ α φ ικ ά , π α ρ α θ α λ ά σ σ ια μ ο ν α σ τ ή ρ ια του Ά θ ω
έχει τη δ ικ ή του α ρ χ ιτεκτο ν ικ ή κ α ι ο ρ ιο θ ε τ ε ίτα ι σε σ υ γ κεκ ρ ιμ έν η γ εω γ ρ α φ ικ ή θ έ
ση. Μ ο ιά ζ ο υ ν με ο χυ ρ ω μ έν ες π ό λ ε ις, κ α θ ώ ς ε ίν α ι π ρ ο σ τα τευ μ έν α α π ό τε ρ ά σ τια
τείχη, π ου ε ν ισ χ ύ ο ν τα ι α π ό πύ ργου ς με π α ρ α τη ρ η τή ρ ια , γ ια ν α υ π ενθ υ μ ίζο υ ν ότι
κάποτε π ε ιρ α τ έ ς κ α ι σ τόλο ι απ ο τελού σ α ν συχνή α πειλή. Μ έ σ α στα τείχη β ρ ίσ κ ο
νται τα κ ε λ ιά των μοναχών, σ ε ιρ έ ς α π ό δ ω μ ά τια με μ π α λ κ ό ν ια ή μ α κ ρ ές πτέρυγες
243
ΕΝΟΤΗΤΑ 8.8
επ ενδ υ μ ένες με ξύλο. Στην κ εν τρ ικ ή αυλή υ ψ ώ νο ντα ι συνήθω ς σ τεγα σ μ έν ες βρύ

σ ες κ α ι π ύ ρ γ ο ι, το κ α θ ο λ ικ ό ή η κ ύ ρ ια ε κ κ λ η σ ία , β ο η θ η τικ ά π α ρ ε κ κ λ ή σ ια κ α ι η
τ ρ ά π ε ζα . Λ έ γ ε τ α ι ό τι η ισ τ ο ρ ία του Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς α ρ χ ίζ ε ι το ν 6ο ή τον 8ο α ιώ ν α
μ .Χ. Η πρώτη τεκμ η ρ ιω μ ένη μ α ρτυ ρία χ ρ ο ν ο λ ο γ ε ίτ α ι α π ό τον 9ο α ιώ ν α , όταν μο
ν α χ ο ί α π ό τον Ά θ ω έλα β α ν μέρος στη Σ ύ νο δ ο του 843, που σ υ γκά λεσ ε η αυτοκρά-
τ ε ιρ α Θ ε ο δ ώ ρ α γ ια την α π ο κ α τά σ τα σ η κ α ι α πό δ οσ η του ν ό μ ιμ ο υ σ εβ ασ μ ο ύ στις
ά γ ιε ς εικ ό ν ε ς. Μ ε την π ά ρ ο δ ο του χρόνου κ α ι τη δ ια δ ο χ ή των ισ το ρ ικ ώ ν γ εγ ο ν ό
τω ν ο Ά θ ω ς ο ρ γ α ν ώ θ η κ ε σ τ α δ ια κ ά σε σ π ο υ δ α ία μ ο ν α σ τικ ή κ ο ιν ό τη τα , κ α τ ά τα
π ρ ό τ υ π α της Β υ ζ α ν τ ιν ή ς Π ρ ω τ εύ ο υ σ α ς ή ά λ λ α της Ε γ γ ύ ς Α ν α τ ο λ ή ς . Τ ο 883, με
δ ια κ ή ρ υ ξ η του α υ τ ο κ ρ ά τ ο ρ α Β α σ ιλ ε ίο υ Α ', το Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς α ν α δ ε ικ ν ύ ε τ α ι σε
π ν ευ μ α τικ ό κέντρ ο. Τ ο ν 11ο α ιώ ν α α ρ ιθ μ ε ί 6.000 μ οναχούς. Στη ν α ρχή του 20ού
α ιώ ν α υ π ο λ ο γ ίζο ν τ α ι σε 7.432, αν λάβουμ ε υπόψ η μας ότι κ α τ ο ικ ο ύ σ α ν επιπ λέο ν
ως β ο η θ ο ί 2.000 άτομα. Κ α τα κά ρ υ φ η μείω ση π α ρ ο υ σ ιά ζ ε ι ο α ρ ιθ μ ό ς τους α π ό το
1910 ω ς το 1971, αφ ού α π ό 9.900 π ε ρ ιο ρ ίζ ο ν τ α ι σε 1.145. Στη ροή του χ ρ ό νο υ ο
α ρ ιθ μ ό ς α υτός φ θ ίν ει. Τ α τ ε λ ε υ τα ία χ ρ ό ν ια στο Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς π α ρ ο υ σ ιά ζ ε τ α ι αυ
ξα ν ό μ ε ν η π ν ευ μ α τικ ή κ α λ λ ιέ ρ γ ε ια κ α ι βελτίω σ η της π ο ιό τη τα ς ζω ής. Ε κ α τ ο ν τ ά
δες ν έ ο ι μ ο ν α χ ο ί καταφ εύγουν στα α θ ω ν ικ ά μ ονασ τή ρια (H e llie r, 1997, σ. 95,126,
Χ ατζηφ ώ της, 1997, σ. 33).
Στη ροή της ισ τ ο ρ ία ς η αρχιτεκτονική των κ τισ μ ά τω ν του Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς π ρ ο
σ α ρ μ ό ζε τ α ι σ τις δ ιά φ ο ρ ες επ ο χές, με α π ο τέλ εσ μ α σ ή μ ερ α ν α π α ρ α τ η ρ ε ίτ α ι ένα
α ρ χ ιτεκτο ν ικ ό μ είγ μ α χω ρ ίς ν α υ π ά ρ χ ε ι κ ά π ο ιο ς δ ά σ κ α λο ς που ν α έ χ ε ι εκπονή σει
σ υ σ τ η μ α τ ικ ά α ρ χ ιτ ε κ τ ο ν ικ ά σ χ έ δ ια . Π α ρ ’ ό λ α α υ τά , ο ι ε κ κ λ η σ ίε ς του Α γ ίο υ
Ό ρ ο υ ς αποτελούν α ξ ιό λ ο γ α δ είγμ α τα βυζαντινής αρχιτεκτονικής. Π ρό τυπό τους
ε ίν α ι ο α ρ χ ιτ ε κ τ ο ν ικ ό ς ρυθμός της Μ ε γ ίσ τ η ς Λ α ύ ρ α ς, που κ α θ ιε ρ ώ θ η κ ε α π ό τον
Α θ α ν ά σ ιο το 963. Έ ν α ς σταυροειδής τύπος στην αρχή, σε τετράγω νο, σ κεπ ά ζετα ι
α π ό τον κ ε ν τ ρ ικ ό τρούλο, που σ τ η ρ ίζε τ α ι σε τ έ σ σ ε ρ ις κ ο λ ό ν ε ς. Η ε ίσ ο δ ο ς στον
ν α ό γ ίν ε τ α ι δ ια μ έ σ ο υ εν ό ς δ ιπ λ ο ύ ν ά ρ θ η κ α , που σ υ ν ο ρ ε ύ ε ι στα π λ ά γ ια με δύο
π ρ ο σ α ρ τη μ ένα π α ρ εκ κ λ ή σ ια . Ο τύπος αυτός με την τριπ λή α ψ ίδ α στα α να το λ ικ ά
υ ιο θ ετή θ η κ ε α ρ γ ό τερ α σ τις Μ ο ν έ ς Ιβήρω ν κ α ι Β α τ ο π α ιδ ίο υ κ α ι π α ρ έ μ ε ιν ε α μ ε
τάβλητος μ έ χ ρ ις ότου ο δ ιπ λ ό ς ν ά ρ θ η κ α ς α ντ ικα τα σ τά θ η κε -ό π ω ς στη Μ ο ν ή Χ ι-
λ α ν δ α ρ ίο υ - α π ό έναν ο ρθογώ νιο χώ ρο γ ια ψάλτες, γνω στό ως λ ιτή .
Η α γιο ρ είτικ η ζω γραφ ική κόσμησε τις μεγάλες επ ιφ ά ν ειες των τοίχω ν κ α ι τις μι
κ ρ ές ξύ λινες επ ιφ ά ν ειες των φορητών εικόνω ν με τα μεγαλύτερα ονόματα που γέν
νησε η βυζαντινή τέχνη, από τον Μ α νο υ ή λ Π ανσ έλη νο μέχρι τον Θ εοφ άνη τον Κ ρ η
τικό. Μ έ σ α στην Ε κ κ λ η σ ία του Πρωτάτου, της Δ ιο ίκ η σ η ς δηλαδή του Α γ ίο υ Ό ρους,
υπάρχουν μ ερ ικές α π ό τις π α λα ιό τερες κ α ι ω ρα ιότερ ες το ιχο γρ α φ ίες της Μ α κ ε δ ο
ν ικ ή ς Σχολής, που άνθησε στη δ ιά ρ κ ε ια της β α σ ιλ ε ία ς του Α ν δ ρ ό ν ικ ο υ Π αλαιο λό -
γου (1282-1328)· ε ίν α ι πιθανόν έργα του Μ α νο υ ή λ Π ανσέληνου. Τ ο ιχ ο γ ρ α φ ίες πε
πα λα ιω μ ένες με έναν τόνο λαμπρού ρ ο ζ π α ρ ου σ ιά ζοντα ι σε τέσ σερις ζώνες.
Α γ ιο γ ρ ά φ ο ι της Κ ρ η τ ικ ή ς Σ χ ο λ ή ς , ό π ω ς ο Θ ε ο φ ά ν η ς κ α ι ο σ ύ γ χ ρ ο ν ό ς του
Τ ζιώ ρ τ ζη ς , ά φ η σ α ν έρ γ α σ π ο υ δ α ία . Ο Τ ζ ιώ ρ τ ζ η ς δ ια κ ό σ μ η σ ε το κ α θ ο λ ικ ό της
Μ ο ν ή ς Δ ιονυσ ίο υ το 1547. Η Κ ρη τική Σχολή στη ζω γρ α φ ική είχε ευ ρ εία επίδραση
στο Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς , αν λάβουμε υπόψη τις χ ιλ ιά δ ε ς φορητές ε ικ ό ν ε ς που υπάρχουν.
244
ΕΝΟΤΗΤΑ 8.8
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8
Α γ ιο γ ρ ά φ ο ι εργά στη κα ν ε κ ε ί α π ό τον 10ο α ιώ ν α κ α ι ε ίν α ι π ιθ α ν ό ν ν α υπήρχε ερ

γασ τήριο κατασ κευής εικόνω ν τον 14ο α ιώ ν α (H e llie r, 1997, σ. 130).
Η γλυπτική, η μικροτεχνία, η κεντητική δημιούρ γη σαν στο Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς έρ γα
α ρ ισ το υ ρ γ η μ α τικ ά . Τ α έ ρ γ α της γ λ υ π τ ικ ή ς στο Α γ ιο ν Ό ρ ο ς ε ίν α ι π ε ρ ιο ρ ισ μ έ ν α
σε σχέση με τον π λούτο του ζω γ ρ α φ ικ ο ύ δ ιά κ ο σ μ ο υ των μ ν η μ είω ν του, π ρ ά γ μ α
που ισ χ ύ ε ι γ ε ν ικ ό τ ε ρ α γ ια τους ν α ο ύ ς της μέσ ης κ α ι ύ σ τερ η ς β υ ζα ν τιν ή ς π ε ρ ιό
δου. Υ π ά ρ χ ο υ ν όμω ς εντυ π ω σ ια κ ά μ α ρ μ ά ρ ιν α λ είψ α ν α άλλοτε κ α τ α σ κ ευ α σ μ έν α
γ ια να κοσμήσουν κτίσμ α τα πρω τογενώ ς, άλλοτε σε δεύτερη χρήση, άλλοτε εντο ι
χ ισ μ έ ν α ω ς α ν α μ ν η σ τ ικ ά μ ια ς ά λλη ς επο χής. Ο γλυπτός διάκοσμος έ χ ε ι κ υ ρ ίω ς
α ρ χ ιτεκτο ν ικ ό χα ρ α κ τ ή ρ α κ α ι α ντιπ ρ ο σ ω π εύ ετα ι α π ό κ ίο νες, κ ιο ν ό κ ρ α ν α , επ ιθ ή
ματα, π λ α ίσ ια θυρών, τέμπ λα κ.ά. Υ π ά ρ χ ο υ ν β εβ α ίω ς κ α ι τα φ ικ ά γλυπτά κ α ι ε ικ ο
ν ικ ά ανάγλυφ α, που χρ ο νο λο γο ύ ντα ι α π ό τον 10ο κ α ι 11ο α ιώ ν α , όπω ς σ υ μ β α ίν ει
με το Π ρ ω τά το των Κ α ρ υ ώ ν , όπου β ρ ίσ κ ε τ α ι η δ ιο ίκ η σ η του Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς , στη
Μ εγ ίσ τ η Λ α ύ ρ α , στη Μ ο ν ή Β α τ ο π α ιδ ίο υ , στις Μ ο ν έ ς Ιβήρων, Ξηροποτάμου, Δ ο-
χ ε ια ρ ίο υ κ α ι Ξενοφ ώ ντος.
Α ρ κ ε τ ά γλυπτά ανήκουν στην π α λ α ιο χ ρ ισ τ ια ν ικ ή π ερ ίο δ ο , γ εγο νό ς που σ η μ α ί
ν ε ι ότι μά ρμ αρ α π ρ ο ερ χό μ εν α α π ό ερ ειπ ω μ έν ες ε κ κ λ η σ ίες εισ ήχθη σ α ν στο Ά γ ιο ν
Ό ρ ο ς . Α ξ ί ζ ε ι ν α σ η μ ε ιω θ ε ί ό τ ι α νά γλυφ α χ ρ η σ ιμ ο π ο ιή θ η κ α ν κ α ι στο Ά γ ιο ν
Ό ρ ο ς , κ υ ρ ίω ς επιτύμβια των κ λα σ ικ ώ ν , ε κ κ λ η σ ια σ τ ικ ώ ν κ α ι ρ ω μ α ϊκ ώ ν χρόνω ν,
που είτε μ ετα φ έρθ η κα ν α π ό τα μ ετό χια των μονών εκτός Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς, είτε π ρ ο
έρ χ ο ν τα ι α π ό π ό λ ε ις που ά κ μ α σ α ν στον Ά θ ω κ α τ ά την π ρ ο χ ρ ισ τ ια ν ικ ή π ερ ίο δ ο .
Μ έ χ ρ ι στιγμής δεν έχουν μ ελ ετη θ εί επ α ρ κώ ς τα γλυπτά του Ά θ ω . Ω στόσο α π ό τις
έω ς τώ ρ α έ ρ ε υ ν ε ς π ρ ο κ ύ π τ ε ι ό τ ι ο γ λυ π τό ς δ ιά κ ο σ μ ο ς τω ν ε κ κ λ η σ ιώ ν του Ά θ ω
α κ ο λ ο υ θ ε ί την τ εχν ο τρ ο π ία του υ π όλο ιπ ο υ β υζαντινού κόσμου, που σ υ νδέετα ι με
την Κ ω ν σ τα ν τιν ο ύ π ο λ η , τη Μ ικ ρ ά Α σ ία κ α θ ώ ς κ α ι τα γ ε ιτ ο ν ικ ά ερ γ α σ τή ρ ια της
Μ α κ ε δ ο ν ία ς . Κ ο ρ ιν θ ια κ ό κ ιο ν ό κ ρ α ν ο του 6ου α ιώ ν α φ υ λά σ σ ετα ι στο σ κευ ο φ υ
λ ά κ ιο της Μ ο ν ή ς Μ ε γ ίσ τ η ς Λ α ύ ρ α ς, ενώ έν α άλλο ό μ ο ιο του 5ου α ιώ ν α β ρ ίσ κ ετα ι
στο κ α θ ο λ ικ ό της Μ ο ν ή ς Ιβήρων. Κ α ι ά λ λ ο ι κ ίο νες, όπω ς ε κ ε ίν ο ι του μεσ αίου τμή
ματος του τέμπλου με τ α β ά θ ρ α τους, α ν ά γ ο ν τ α ι στα π α λ α ιο χ ρ ισ τ ια ν ικ ά χ ρ ό ν ια .
Κ α τ ά τη μέση (9ος-12ος α ιώ ν α ς ) κ α ι υ σ τερ ο β υ ζα ν τιν ή ή π α λ α ιο λ ό γ ε ια π ε ρ ίο δ ο
(1204-1453) κ υ ρ ία ρ χ η θέση στον δ ιά κ ο σ μ ο των ναώ ν κ α τέχο υ ν τα μ α ρ μ ά ρ ιν α τέ
μπλα, συνήθω ς π ίσ ω α π ό τα ξυλόγλυπτα μεταβυζαντινά εικονοστάσια που σ υνα
ντούμε σε α ρ κ ε τ έ ς μ ο νές του Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς κ α ι στον κ ο ιμ η τ η ρ ια κ ό ν α ό της Λ α ύ
ρας. Α ν ώ τ ε ρ α σε π ο ιό τη τα ε ίν α ι τα α ρ χ ιτ ε κ τ ο ν ικ ά γλυπτά του κ α θ ο λ ικ ο ύ της Μ ο
νής Β α τ ο π α ιδ ίο υ κ α ι το π α λ α ιό μ α ρ μ ά ρ ιν ο τ έ μ π λ ο του ( Θ η σ α υ ρ ο ίτ ο υ Α γ ίο υ
Ό ρ ο υ ς , 1997, σ. 263-264· βλ. κ α ι Έ κ θ ε σ η Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς, 1998).
Τ ο τέμ π λο π α ρ ο υ σ ιά ζ ε ι ο μ ο ιό τη τα με ε κ ε ίν ο της Μ ο ν ή ς Λ ιβ ό ς στην Κ ω ν σ τ α
ντινούπολη.
Η ε ικ ο ν ισ τ ικ ή γλυ π τική στο Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς , ό πω ς β έ β α ια κ α ι στον υ π ό λ ο ιπ ο βυ
ζαντινό κόσμο, δεν ευνοήθηκε ιδ ια ίτ ε ρ α . Μ ο ν α δ ικ ό δ είγ μ α α π ο τελ εί μια μικρή ε ι
κόνα του Α γ ίο υ Δ η μητρ ίο υ, του 12ου α ιώ ν α , εν το ιχ ισ μ έν η στο κ α θ ο λ ικ ό της Μ ο
νής Ξ η ρ ο π ο τά μ ο υ , που μ ετα φ έρ θ η κε μάλλον α π ά τ η ν Κ ω νσ ταντινο ύπ ο λη. Ο ικ ο
δόμοι, π ετρ ά δ ες της Η π ε ίρ ο υ , της Μ α κ ε δ ο ν ία ς κ α ι της Θ ρ ά κ η ς, νησιώ τες μ α ρ μ α
245
ΕΝΟΤΗΤΑ 8.8
ρ ά δ ες κ α ι μαρμαρογλύπτες, Τ η ν ια κ ο ί κ α ι άλλο ι, α νέπ τυ ξα ν σ π ο υ δ α ία ο ικ ο δ ο μ ικ ή

κ α ι μ α ρ μ α ρ ο γ λ υ π τικ ή δ ρ α σ τη ρ ιό τη τα στο Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς . Ε π ιδ ίδ ο ν τ α ν κ υ ρ ίω ς σε
κ τη το ρ ικές ε π ιγ ρ α φ ές κ α ι α π λ ές δ ια κ ο σ μ ή σ ε ις σε πέτρα. Σ ε ό λες τ ις π ερ ιπ τώ σ εις
ε π ισ η μ α ίν ε τ α ι η υ π ερ ίσ χυ σ η των ν η σ ιω τικ ώ ν ερ γα σ τη ρ ίω ν ( Θ η σ α υ ρ ο ί του Α γ ίο υ
Ό ρ ο υ ς , 1997, σ. 279-282).
Σ το Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς π α ρ α τη ρ ο ύ ν τα ι θ α υ μ ά σ ια δ είγ μ α τ α ξυλογλυπτικής. Δ ια σ ώ
ζο ν τ α ι σ π ά ν ια έρ γα α π ό την π α λ α ιο λ ό γ ε ια εποχή μ έχ ρ ι σήμερα. Η έρευνα α π έδ ω
σε τα τ ε λ ε υ τ α ία χ ρ ό ν ια τ έσ σ ερ α ά γνω σ τα π α λ α ιο λ ό γ ε ια έργα: έν α επ ισ τή λ ιο τέ
μπλο, δύο α ν α λ ό γ ια κ α ι μ ία δίφυλλη πόρτα.
Τ α υψ ηλής π ο ιό τη τα ς έρ γ α μ ικ ρ ο τεχν ία ς, ό σ α κ α τό ρ θ ω σ α ν ν α π ερ ισ ώ σ ο υ ν ο ι
Έ λ λ η ν ε ς τό σ ο α π ό τ ις ε π ιδ ρ ο μ έ ς τω ν Σ τ α υ ρ ο φ ό ρ ω ν το 1204 ό σ ο κ α ι α π ό τους
Τ ο ύ ρ κ ο υ ς το 1453, δ ια φ υ λ ά χ θ η κ α ν σε κ ά π ο ιε ς μονές, κ υ ρ ίω ς του Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς.
Ε ίν α ι έ ρ γ α βαρύτιμα, ό χ ι τόσο γ ια τ ί ε ίν α ι κ α τ α σ κ ε υ α σ μ έν α α π ό π ολύ τιμ α υ λ ικ ά ,
α λ λ ά κ υ ρ ίω ς γ ια το ν ξ ε κ ά θ α ρ ο κ α ι π ε ρ ίτ ε χ ν ο τ ρ ό π ο ε π ε ξ ε ρ γ α σ ία ς το υ ς. Σ το
Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς σ ώ ζο ν τα ι έρ γ α της Μ α κ ε δ ο ν ικ ή ς , Κ ο μ ν ή ν ε ια ς κ α ι της Π α λ α ιο λ ό γ ε ι-
α ς Α ν α γ έν ν η σ η ς, δ είγμ α τα β υζαντινής μ ικ ρ ο τεχν ία ς, α π ό ελεφ αντοστό, στεατίτη,
κ ό κ α λ ο , π ο λ ύ τ ιμ ο υ ς κ α ι η μ ιπ ο λ ύ τ ιμ ο υ ς λ ίθ ο υ ς, π ο λ ύ τ ιμ α μ έτα λ λ α , ξύ λ ο κ.λπ.
Μ νημειακές θύρες, τ ε χ ν ικ ή ς του 11ου α ιώ ν α , ό πω ς εκ είν η της Μ ο ν ή ς Μ ε γ ίσ τ η ς
Λ α ύ ρ α ς, ε ίν α ι κ α τα σ κευ α σ μ ένες α π ό συμπαγή χ α λ κ ό με ξύ λ ιν ο πυρήνα, με χ ά λ κ ι
νες π λ ά κ ες ή ελάσματα, κ α ι φέρουν διακάσμηση.
Στη Μ ο ν ή Ξηροποτάμου σ ώ ζετα ι «ο δ ίσ κο ς της Π ο υ λ χ ερ ία ς» (5ος α ιώ να ς), της
α υ τ ο κ ρ ά τ ε ιρ α ς, α π ό α χ ν ο π ρ ά σ ιν ο σ τεατίτη με α νά γλυ φ η κ α ι επ ίχ ρ υ σ η κ υ λ ικ ό
μορφ η σύνδεση κ α ι βάση. Χ α ρ α κ τ η ρ ίζ ε τ α ι ως Π α ν α γ ιά ρ ιο , αφ ού στο κ ε ν τρ ικ ό
μ ετά λλιο ε μ φ α ν ίζε τ α ι ολόσω μη κ α ι μετω πική η Θ εο τό κ ο ς, π λ α ισ ιω μ έν η α π ό α ρ
χα γγέλο υ ς «σεβίζοντες» με μορφή δ ια κό νου , που θ υμιάζου ν (ό.π., σ. 314-324).
Στην Ιε ρ ά Μ εγίσ τη Μ ο ν ή Β α το π α ιδ ίο υ σ ώ ζετα ι ο Στα υ ρ ό ς του Μ εγ ά λ ο υ Κ ω ν
σταντίνου, που ε ίν α ι επενδυμένος με αργυρό έλασ μα κ α ι σμάλτο κ α ι δ ια κο σ μ η μ έ
ν ο ς με α ν ά γ λ υ φ α σ χ έ δ ια ε μ π ν ε υ σ μ έ ν α α π ό το φ υ σ ικ ό π ε ρ ιβ ά λ λ ο ν , σ τα ο π ο ία
έχουν π ρ ο σ τεθ εί μετά λλια (ή λιο ι) α π ό χρυσό κ α θ ώ ς κ α ι ά λλα σ το ιχ ε ία σε μεταγε
ν έ σ τε ρ α χ ρ ό ν ια . Μ ε τ α ξ ύ του π λ ή θ ο υ ς έρ γω ν μ ικ ρ ο τ ε χ ν ία ς που β ρ ίσ κ ο ν τ α ι στο
Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς , α ξ ίζ ε ι ν α μ ν η μ ο ν ε υ θ ε ίτ ο Ά γ ιο ν Π ο τ ή ρ ιο ν , γνω σ τό ω ς «Ία σ πις»,
ένα α π ό τα ω ρ α ιότερ α έρ γα της βυζαντινής χρ υ σ ο χο ΐα ς της π α λ α ιο λ ό γ ε ια ς π ε ρ ιό
δου. Α ν ή κ ε στον δ εσ π ό τη του Μ υ σ τ ρ ά Μ α ν ο υ ή λ Κ α ν τ α κ ο υ ζ η ν ό Π α λ α ιο λ ό γ ο
(1349-1380) κ α ι δω ρίθη κε στη Μ ο ν ή Β α το π α ιδ ίο υ α π ό τον δεσπότη της Θ εσ σ α λ ο
ν ίκ η ς Α ν δ ρ ό ν ικ ο Π α λ α ιο λ ό γ ο . Ο κ ά λ υ κ α ς του Α γ ίο υ Π ο τη ρ ιο ύ ε ίν α ι κ α τασ κευ α
σμένος α π ό σ πάνιο, ως πρ ος το μέγεθος, ίασ πι.
Τ α έρ γα χρυσοκεντητικής που εκ τίθ εν τα ι στις μονές του Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς δ ια κρ ί-
νοντα ι γ ια την κα λλιτεχνική, ιστορική, π νευματική τους α ξία . Ο ι κεντητές μεταφέ
ρουν στο ύ φ α σ μ α ε ικ ο ν ο γ ρ α φ ικ έ ς σ υ ν θ έ σ ε ις κ α ι, με την επ ίδ ρ α σ η τη ς χρ υ σ ο
χο ΐα ς, κατορθώ νουν ν α αποδώ σουν λα μ π ρ ές ανταύ γειες, το ελαφρό ανάγλυφο κέ
ντημα. Ό π ω ς ο μικρο γρά φ ο ς, σε μ ια ορισ μένη εποχή, ε π ιδ ίω κ ε ν α α νταγω νισ τεί
τον χρυσοχόο -κ υ ρ ίω ς τον σμαλτωτή-, έτσι κ α ι ο χρυσοκεντητής προσπαθούσε να
μεγα λουρ γή σ ει πάνω σε φόντα πορφ υρά, μαβιά, βαθυκύανα, δ ια κο σ μώ ντα ς τα με
246
ΕΝΟΤΗΤΑ 8.8
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8
μ α ρ γ α ρ ιτ ά ρ ια , π ολυτίμους λ ίθους, σμάλτο κ.ά. Ε ν δ ε ικ τ ικ ά α να φ έρ ου μ ε τον Ε π ι

τάφ ιο της Μ ο ν ή ς Π α ντο κρ ά το ρ ο ς, με την απλή π αρ άσ τασ η του Χ ρ ισ τ ο ύ στο με'σο
των τεσ σάρω ν α γγέλω ν-δ ια κόνω ν, που π α ρ ο υ σ ιά ζετ α ι ως μ ία ευ χα ρ ισ τια κή αλλη
γ ο ρ ία του Α μ ν ο ύ « β α σ ιλ έ α τω ν ό λω ν, δ ο ρ υ φ ο ρ ο υ μ έν ο υ α π ό τ ις α γ γ ε λ ικ έ ς τ ά
ξεις» , όπω ς ψ ά λ λ ετα ι κ α τά τη Μ ε γ ά λ η Ε ίσ ο δ ο (ό.π., σ. 441-442).
247
Ενότητα 8.9
ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ

ΤΩΝ ΜΟΝΩΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ
Ο Ράμπ ερτ Κ ο ύ ρ ζο ν , συλλέκτης χειρ ο γρ ά φ ω ν του 19ου α ιώ να , κ ά ν ε ι μ ν εία των
θησ α υρώ ν του Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς , με το εν δ ια φ έρ ο ν του σ τρ α μ μ ένο ιδ ια ίτ ε ρ α στα α ρ
χ ε ία κ α ι στις β ιβ λ ιο θ ή κες. Α υ τ έ ς π ερ ιλ α μ β ά ν ο υ ν μ ία α π ό τ ις π λ ο υ σ ιό τερ ες συλλο
γ έ ς εγ γρ ά φ ω ν σε ό λο τον κόσ μο. Π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ α α π ό 800 έ γ γ ρ α φ α έχο υ ν τα α ρ χ ι
γρ ά μ μ α τα δ ια κο σ μ η μ έν α με ζω η ρ ά χρ ώ ματα κ α ι α ρ κ ετά έχουν α ν α π α ρ α χ θ ε ί πρό
σφατα σε ένα ο γκ ώ δ ες τρίτομο έργο που τυπώ θηκε στην Α θ ή ν α . Τ α πρώ τα ε ικ ο ν ο
γραφ ημένα έγγρ αφ α χρονολογούνται α π ό τον 9ο κ α ι 10ο α ιώ να , ενώ τα περισσότε
ρα ε ίν α ι μετα γενέσ τερα κ α ι π ερ ιλα μ β ά ν ο υ ν την Π α λ α ιό κ α ι Κ α ιν ή Δ ια θ ή κ η . Ε π ί
σης υπάρχουν μηνολόγια, η μ ερ ο λό γ ια με β ιο γρ α φ ίες αγίω ν, Ε υ α γ γ έ λ ια κ.ά.
Ό λ α τα α θ ω ν ικ ά μονασ τή ρια δ ια θέτο υν α ρ χ ε ια κ ό πλούτο κ α ι σ ημαντικότατες
β ιβ λιο θ ή κες, α λ λ ά η πλουσ ιότερη α π ό όλες, με 10.000 τυπω μένους τόμους κ α ι π ε
ρ ισ σ ό τ ε ρ ε ς α π ό 2.000 μ ικ ρ ο γ ρ α φ ίε ς , α ν ή κ ε ι στη Μ ε γ ίσ τ η Λ α ύ ρ α . Δ υ σ τυ χώ ς ο
Κ ο ύ ρ ζο ν κ α ι ά λ λ ο ι σ υλλέκτες α ρ χ α ίω ν χ ε ιρ ο γ ρ ά φ ω ν π ή ρ α ν π ο λ ύ τιμ α χ ε ιρ ό γ ρ α
φ α α π ό δ ιά φ ο ρ ες μονές· μ άλισ τα α π ό τη Μ ο ν ή Κ α ρ α κ ά λ ο υ υ π ε ξ α ίρ ε σ α ν μεγάλο
α ρ ιθ μ ό σ ελίδ ω ν με τις « Π ρ ά ξ ε ις των Α ποσ τόλω ν». Σ ε ά λ λ α μ ο να σ τή ρ ια ο ι μονα
χ ο ί δεν επ έτρ εψ α ν ν α α π ο μ α κ ρ υ ν θ ε ί τ ίπ ο τ ε - ω στόσο ο Κ ο ύ ρ ζο ν π ή ρ ε σ π ο υ δ α ία
χειρ ό γ ρ α φ α σε περγαμηνή, μεταξύ των ο π ο ίω ν ένα έργο με την υπογραφ ή του αυ-
το κρ ά το ρ α Α λ έ ξ ιο υ Κ ο μ νη νο ύ κ α ι μ ια σ ε ιρ ά α π ά Ε υ α γ γ έ λ ια , που ήταν β α σ ιλικ ό
δώρο π ρ ο ς το μοναστήρι. Η «βουλιμία» του α ν α χ α ιτίσ τη κ ε όταν σε έν α αντίτυπο
των Ε υ α γ γ ε λ ίω ν α να κά λυ ψ ε ένα «ανάθεμα», δηλαδή έναν α φ ορισ μό που έγραψε
ο α υ το κ ρ α τ ο ρ ικ ό ς δωρητής του β ιβ λ ίο υ ενα ντίο ν εκ είν ο υ που θ α πουλούσ ε ή θα
α π ο χω ρ ιζό τα ν το β ιβ λίο . Ωστόσο, τα ά λλα δύο β ιβ λ ία π ρ οσ τέθ η κα ν στη συλλογή
του κ α ι τώ ρ α α π ο τε λ ο ύ ν μέρος της συλλογής του Β ρ ε τ α ν ικ ο ύ Μ ο υ σ ε ίο υ , στο
ο π ο ίο κ λη ρ ο δ ο τή θ η κα ν™ 1917.
Ο ι κ α ιρ ο ί β έβ α ια ά λλαξαν. Σ ή μ ερ α ο ι μονές του Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς φροντίζουν για
την α σ φ ά λεια των α ρχείω ν κ α ι των βιβλιοθη κώ ν τους κ α ι επιτρέπουν την πρόσβα
ση μόνο στους ειδικούς, ενδιαφ ερομένους ερευνητές.
Ε ίν α ι σ η μ α ν τ ικ ό το γ ε γ ο ν ό ς ό τι σ π ο υ δ α ίο ι Έ λ λ η ν ε ς λ ό γ ιο ι έχο υ ν εκ δ ώ σ ει
π ρόσ φ ατα ο γ κ ώ δ ε ις τόμους γ ια τους θησ αυρούς του Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς. Ωστόσο, το
μεγαλύτερο εκδ ο τικό εγ χείρ η μ α (« Α ρ χ ε ία του Ά θ ω » ), που ά ρ χ ισ ε στο Π α ρ ίσ ι το
1937, α π έ χ ε ι ακόμη πολύ α π ό την ολοκλήρωσή του (H e llier, 1997, σ. 130-142).
Τ α ισ τ ο ρ ικ ά α ρ χ ε ία του Ά θ ω ε ίν α ι α νεκτίμ η το ς θησ αυρός -π ο λ υ ε θ ν ικ ό ς, θα
λ έ γ α μ ε -, αφού π ερ ιλα μ β ά ν ο υ ν , εκτός των ελλη νικώ ν, ο θ ω μ α ν ικ ά , σ λ α β ικ ά κ α ι
ρ ο υ μ α ν ικ ά έγγραφ α, σ φ ρ α γίδες μονών, ελ λη νικ ά κ α ι σ λ α β ικ ά π α λα ίτυπ α. Σύμ
φωνα με απογραφή του Σεπτεμβρίου 1996, ο αριθμός των χειρογράφ ω ν του Αγίου
Ό ρ ο υ ς υ π ο λο γίζετα ι σε 15.000 κ α ι α π ο τελ εί μόνο το ένα τέταρτο ε π ί του συνόλου
ΕΝΟΤΗΤΑ 8 .9 Λ
— — ■ — — — ■ ... .. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8
των ε λ λ η ν ικ ώ ν χ ε ιρ ο γ ρ ά φ ω ν τα ο π ο ία ε ίν α ι δ ια σ κ ο ρ π ισ μ έ ν α κ α τ ά κ ύ ρ ιο λό γο
στην Ε υ ρ ώ π η κ α ι κ α τ ά έν α με'ρος στην Α μ ε ρ ικ ή . Τ α ε λ λ η ν ικ ά χ ε ιρ ό γ ρ α φ α του
Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς συγκροτούν τη μεγαλύτερη συλλογή ελλη νικώ ν χ ειρ ο γρ ά φ ω ν στον
κόσμο, αφού ο α ρ ιθ μ ό ς τους ε ίν α ι κα τ ά πολύ μεγαλύτερος α π ό το σύνολο των δύο
σ ημαντικότερω ν συλλογώ ν της Ε υρώ πη ς, του Β α τ ικ α ν ο ύ κ α ι της Ε θ ν ικ ή ς Β ιβ λ ιο
θ ήκης του Π α ρ ισ ιο ύ , που δ εν ξ ε π ε ρ ν ο ύ ν τ ις 10.000. Π ο λ λ ά α π ό τα χ ε ιρ ό γ ρ α φ α
αυτά ε ίν α ι θ α υ μ ά σ ια ε ικ ο ν ο γ ρ α φ η μ έ ν α κ α ι φ έρουν μικρογραφίες, δηλαδή ε ικ ό
νες μικρώ ν διαστάσεων. Τ α ίδ ια στην παλαιότερη ιστορία ονομάζονται ιστορημένα,
α π ό τη λέξη «ιστορία», που σ η μ α ίν ε ι ζω γρ α φ ιά . Ο ι μ ικ ρ ο γ ρ α φ ίες συνοδεύουν τον
γρα π τό λόγο, σ υνδυάζοντας έτσ ι π ε ρ ιε χ ό μ ε ν ο κ α ι οπτική εικ ό ν α , δημιουργώ ντας
μοναδική α ρμ ο νία . Ο ι μ ικ ρ ο γ ρ ά φ ο ι έχουν ελ ευ θ ερ ία στον τρόπο που εργά ζονται.
Τ α π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ α κ α ι κ α λ ύ τερ α έγ γρ α φ α β ρ ίσ κ ο ν τα ι στις σ υλλο γές των τριώ ν με
γαλύτερω ν μονών του Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς, της Μ ε γ ίσ τ η ς Λ α ύ ρ α ς, του Β α τ ο π α ιδ ίο υ κ α ι
των Ιβ ή ρ ω ν. Ο σ υ λ λ έ κ τ η ς χ ε ιρ ο γ ρ ά φ ω ν Κ ο ύ ρ ζ ο ν ε ίχ ε υ π ο λ ο γ ίσ ε ι ό τ ι το 1837
υ πήρχαν στις α γ ιο ρ ε ίτ ικ ε ς β ιβ λ ιο θ ή κ ε ς π ερ ίπ ο υ 3.500 π ερ γα μ η νά κ α ι 14.000 χ ά ρ
τινα χ ειρ ό γ ρ α φ α (Οι θησαυροί του Α γίο υ Ό ρους, ό.π., σ. 587).
Η συλλογή παλαιτύπων, δηλαδή σ πουδα ίω ν π α λ α ιώ ν εκδόσεω ν, ε ίν α ι θ α υ μ α
στή. Σ ε ό λες τ ις μονές του Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς φ υλάσσονται θ α υ μ ά σ ιες εκδό σ εις. Ε ν δ ε ι
κ τ ικ ά μόνο α να φ έρ ο υ μ ε τα Α π α ντα του Ο μ ηρον, έκδ ο σ η ς Φ λ ω ρ ε ν τία ς 1488, που
β ρ ίσ κ ε τ α ι στη Μ ο ν ή Ιβήρω ν, το Μ έγα Ε τυμ ολογικ όν Λ εξ ικ ό ν , έκ δ ο σ η ς Β ε ν ε τ ία ς
1499, που φ υ λ ά σ σ ετα ι στη Μ ο ν ή Δ ο χ ε ια ρ ίο υ , τα Ε ιδ ύλλια του Θ ε ό κ ρ ιτ ο υ , έργο
που τυπώ θηκε στη Ρώ μη το 1516, Θ ε ίε ς Λ ε ιτ ο υ ρ γ ίες , που τυπώ θηκαν στη Β ε ν ε τ ία
(1508-1509) σε δ ιά φ ο ρ ε ς ε κ δ ό σ ε ις κ α ι φ υ λ ά σ σ ο ν τ α ι σ τις μ ο ν έ ς Β α τ ο π α ιδ ίο υ ,
Ε σ φ ιγμ ένο υ , Μ ε γ ίσ τ η ς Λ α ύ ρ α ς , ο Π ορτολάνος, β ιβ λ ίο με ο δ η γ ίε ς γ ια τα τ α ξ ίδ ια
των ναυτικώ ν, που τυπώ θηκε στη Β ε ν ε τ ία το 1523 κ α ι β ρ ίσ κ ε τ α ι στην I. Μ ο ν ή Ξ ε-
νοφώντος, κ α ι πλήθη άλλων.
Θ α ήταν π ρ α γ μ α τ ικ ά π α ρ ά λ ε ιψ η ν α μην α να φ ερ θ ούμ ε στα μ ο υ σ ικ ά χ ε ιρ ό γ ρ α
φα που φ υλάσσ ονται στα ε ίκ ο σ ι α γ ιο ρ ε ίτ ικ α μοναστήρια, στις επτά α π ό τις δώ δε
κα σ κήτες του Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς κ α ι στα π ο λ λά κ ελ ιά . Υ π ο λ ο γ ίζ ε τ α ι ό τι φ υλάσσονται
σ υ ν ο λ ικ ά π ε ρ ίπ ο υ 5.500 χ ε ιρ ό γ ρ α φ α β υ ζα ν τιν ή ς κ α ι μ ε τα β υ ζα ν τιν ή ς ν ε ο ε λ λ η ν ι
κής μουσικής. Ο α ρ ιθ μ ό ς αυτός ε ίν α ι κ α τ ά λ ίγο μεγαλύτερος α π ό το ένα τρίτο των
χειρ ο γρ ά φ ω ν της ψ α λτική ς τέχνη ς που ε ίν α ι γνω στά α ν ά τον κόσμο. Τ α α γ ιο ρ ε ίτ ι-
κ α μ ο υ σ ικ ά χ ε ιρ ό γ ρ α φ α έχουν κ α τ α γ ρ α φ ε ί α να λ υ τικ ά , κ α ι μ έ χ ρ ι τώ ρα έχουν εκ-
δ ο θ ε ί τ ρ ε ις α π ό τους επ τά τό μ ο υ ς του κ α τ α λ ό γ ο υ αυτού υ π ό τον τίτλο Τα χ ε ιρ ό
γρ α φ α της βυζα ντινή ς Μ ο υ σ ικ ή ς -Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς (τα έτη 1975, 1976 κ α ι 1993 α ν τ ί
στοιχα - ελ π ίζο υ μ ε ότι αυτή τη στιγμή θα έ χ ε ι ο λο κ λη ρ ω θ εί κ α ι ο Δ ' τόμος, βλ. Οι
θησαυροί του Α γίο υ Ό ρ ους, ό.π., σ. 627).
Ε ν δ ε ικ τ ικ ά μνημονεύουμε τον «μουσικό» θησαυρό, τον α νέκδ ο το μουσικό κώ
δικα της Β ιβ λ ιο θ ή κ η ς της μονής με α ρ ιθ μ ό 1601. Γ ρ α φ έα ς του ε ίν α ι ο ικ α ν ό ς ε ξη
γητής κ α ι σ π ο υ δ α ίο ς μ ε λ ο π ο ιό ς, Μ α τ θ α ίο ς Β α τ ο π α ιδ ιν ό ς ο Ε φ έ σ ιο ς , ο ο π ο ίο ς
α π ο τυ π ώ ν ει στον κ ώ δ ικ α αυτό σ υ ν θ έσ εις δ ικ έ ς του, που κα λύ π το υ ν ευρύ φ ά σ μα
της ε κ κ λ η σ ια σ τ ικ ή ς μ ε λ ο π ο ιία ς. Σ υ μ β ά λ λ ο ν τα ς στη δ ια χ ρ ο ν ικ ό τ η τ α της β υ ζα ν τι
νής μ ο υ σ ικ ή ς, η Μ ο ν ή Β α τ ο π α ιδ ίο υ ε ξ έ δ ω σ ε το 1997 την Π α ν η γυ ρ ικ ή ν (τό μ ο ς
249
ΕΝΟΤΗΤΑ 8 .9
A ') , μ ο υ σ ικ ό κ ώ δ ικ α με μ ε λ ο π ο ιη μ έ ν α «μ α θ ή μ α τα» α π ό το ν π ε ρ ίφ η μ ο συνθέτη

του 17ου α ιώ ν α , Γ ε ρ μ α ν ό Ν έ ω ν Π α τ ρ ώ ν . Η έ κ δ ο σ η α υτή α π ο τ ε λ ε ί ο υ σ ια σ τ ικ ά
α ν τ ιγ ρ α φ ή του κ ώ δ ικ α 1601 κ α ι π ε ρ ιέ χ ε ι, εκ τό ς α π ό τ ις μ ο υ σ ικ έ ς σ υ ν θ έσ ε ις, κ α ι
α ρ χ α ία μ αθήματα, ε ξη γ η μ έν α α π ό την π α λ α ιά γραφ ή κ α τ ά την ιδ ια ίτ ε ρ η β α το π α ι-
δ ινή ερ μ η νεία .
Σ υ ν εχώ ς μά λισ τα ο ι μονές του Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς κ ά ν ο υ ν θ α υ μ ά σ ιε ς εκ δ ό σ εις, χρ η
σ ιμ ο π ο ιώ ν τ α ς τη σ ύ γχρ ο νη τ ε χ ν ο λ ο γ ία . Κ υ κ λ ο φ ο ρ ο ύ ν κ α σ έ τ ε ς, β ιν τε ο κ α σ έτε ς,
C D , ό π ω ς η θ α υ μ ά σ ια τε λ ε υ τ α ία έκδο σ η που π ε ρ ιέ χ ε ι 10 C D κ α ι λ εύ κω μ α , ε ξ α ι
ρ ετική έκδοση του εκδ ο τικο ύ ο ίκ ο υ «Άβατον».
Ο λ ο κλ η ρ ώ ν ο ντα ς, θ α θ έλα μ ε ν α υ π ο γ ρ α μ μ ίσ ο υ μ ε γ ια μ ια α κ ό μ η φ ο ρ ά το γ ε
γ ο ν ό ς ό τ ι το Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς δ ε ν ε ίν α ι μ ό ν ο ν θ ε μ α τ ο φ ύ λ α κ α ς τη ς π ίσ τ η ς κ α ι της
Ο ρ θ ο δ ο ξ ία ς , α λλ ά έν α α π έρ αν το μουσ είο, μ ια α π έρ αντη π ιν α κ ο θ ή κ η , έν α ς τερ ά
σ τιο ς β ιβ λ ιο γ ρ α φ ικ ό ς κ α ι α ρ χ ε ια κ ό ς θησαυρός, μ ο ν α δ ικ ό ς στον κόσμο, που προ-
σ φ έρ ετα ι γ ια έρ ευ να κ α ι μελέτη α π ό ε ιδ ικ ο ύ ς επισ τή μονες, ιδ ια ιτ έ ρ ω ς ό μω ς δια-
φ υ λ ά σ σ ει ω ς ά γρ υ π ν ο ς φ ρουρός κ α ι μ ε τ α λ α μ π α δ ε ύ ει την ο ρ θ ό δ ο ξη κ λη ρ ο νο μ ιά
μας κ α ι τον ελληνικά πολιτισμό.
Συμπληρώ στε τα κενά των προτάσεω ν που α κολουθούν επιλέγοντας τη σωστή από τις
παρακάτω λέξεις: α γιο γρ α φ ία , υπερβατικό, ά λο γο , σ υγκινησ ια κή έντα ση, το ιχο γρ α φ ίες
κοσμητικές τέχνες, υψηλό και ωραίο, φορητή εικόνα, ψυχική ανάταση.
1. Με την τέχνη προβάλλονται οι αισθητικές κατηγορίες τ ο υ ....................................
2. Στη χριστιανική τέχνη παρουσιάζεται τ ο ..................... στοιχείο με τ ο ν .................. χαρα
κτήρα του.
3. Η βυζαντινή τέχνη συμβάλλει με ά λατα δημιουργήματάτης σ τ η ......................και...........
4. Γ ια λειτουργικούς λόγους έχουμε ύστερα από την ανεικονικότητα την καθιέρωση της
................. και των ά λ λ ω ν ...............................
5. Ο ζωγράφος τ η ς .....................................................δεν.είναι εξαρτημένος από το αρχιτε
κτονικό πλαίσιο, όπως εκείνος που ασχολείται με τ ις ............................
Τις σωστές απαντήσεις θα βρείτε στο Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8
Σύνοψη
Στο ξεκίνημά του ο χριστιανισμός δεν ευνόησε τη χρήση των εικόνων. Ο υ
σιαστικά η αρχή της λατρείας των ιερών εικόνων ανάγεται στο δεύτερο μισό του
6ου αιώνα, οπότε οι χριστιανοί κατε'φευγαν σε αυτε'ς σε καιρούς δύσκολους για
τη θρη σκεία τους. Οι πρώ τες εικ ό νες φ ιλ ο τεχνή θ η κ α ν με την τεχνικ ή της
εγκαυστικής ζωγραφικής. Η θέση της εικόνας στον ναό εξαρτάται από το δόγμα
και από την αρχιτεκτονική του χώρου. Κατά τον 5ο αιώνα παρατηρούνται τοιχο
γραφ ίες στους να ούς. Δ εσπόζουσα θέση στη λειτουργική ζωή της εκκλησίας
αποκτά η φορητή εικόνα, κυρίως μετά τον θρίαμβο της Ορθοδοξίας και την ανα-
στήλωση των εικόνων το 843. Φορητές εικόνες συναντάμε στους ναούς και στις
ορθόδοξες μονές όλου του κόσμου. Η βυζαντινή αγιογραφία συνεχίζεται μέχρι
τις ημέρες μας, με κύριο εκφραστή τον Φώτη Κόντογλου. Υπάρχουν επίσης χάρ
τινες εικόνες και ανθίβολα, που χρησιμεύουν στη χρυσοκεντητική. Πρόοδο στην
εκκλησιαστική διακοσμητική αποτελεί η τέχνη των ψηφιδωτών, που εξαπλώνε
ται σε όλο τον χριστιανικό κόσμο και δημιουργεί μνημεία τέχνης αθάνατα.
Ο λειτουργικός χαρακτήρας της αρχιτεκτονικής απέβλεπε στη δημιουργία
κστανυκτικής ατμόσφαιρας και στην προαγωγή της επικοινωνίας του πιστού με
τον Θεό, χωρίς να παραβλέπονται το μέτρο, το ωραίο, το υψηλό, η τάξη, η αρμο
νία. Βασικοί αρχιτεκτονικοί ρυθμοί είναι η βασιλική και ο περίκεντρος τρουλο
σκεπής ναός. Οι Βυζαντινοί για τη διακόσμηση των ναών καλλιέργησαν και τη
γλυπτική και επιδόθηκαν στην κατασκευή έργων μικροτεχνίας, αργυροχρυσο-
χόίας, κεντητικής, τέχνες που εξακολουθούν να ασκούνται μέχρι σήμερα.
Οι σημαντικότεροι θησαυροί του ανθρώπινου πνεύματος (χειρόγραφα, κώδι
κες, παλαίτυπα, μουσικά χειρόγραφα) φυλάσσονται στις ορθόδοξες μονές και
αποτελούν δείγματα ενός μοναδικού και ανεπανάληπτου πολιτισμού. Στο κεφά
λαιο αυτό έγινε ιδιαίτερη αναφορά στα μεγάλα μοναστικά κέντρα, που διαφύλα
ξαν και μεταλαμπάδευσαν τον ελληνικά πολιτισμό προσδίδοντάς του διαχρονι
κή αξία. Υπογραμμίστηκε η παρουσία του Αγίου Ό ρ ο υ ς ως της πλέον αντιπρο
σωπευτικής μοναστικής κοινότητας με πανορθόδοξο χαρακτήρα και διεθνή ακτι
νοβολία, καθοριστικής σημασίας για τον ανθρώπινο πολιτισμό. Ό π ω ς είδαμε, η
αγιογραφία και οι άλλες κοσμητικές τέχνες βρίσκουν στην Αθωνική Πολιτεία την
τελειότερη έκφρασή τους. Ο αρχειακός και βιβλιογραφικός πλούτος που φυλάσ
σεται στις μονές του Αγίου Ό ρους αναδεικνύει τον πολιτιστικό τους χαρακτήρα.
251
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Α πάντηση στην Ασκηση Α υτοαξιολόγησης
Ά σ κη σ η Α υτοα ξιο λό γη σ η ς 1
Η σωστή απάντηση είναι:

1. Με την τέχνη προβάλλονται οι αισθητικές κατηγορίες του υ ψ η λ ο ύ κ α ι ω ρ α ίο υ .
2. Στη χριστιανική τέχνη παρουσιάζεται το ά λ ο γ ο στοιχείο με τον υ π ε ρ β α τ ικ ό χαρακτήρα του.
3. Η βυζαντινή τέχνη συμβάλλει με όλα τα δημιουργήματά της στη σ υ γ κ ιν η σ ια κ ή έ ν τ α σ η
και ψ υ χ ικ ή α ν ά τ α σ η .
4. Για λειτουργικούς λόγους έχουμε ύστερα από την ανεικονικότητα την καθιέρω ση της
ε ι κ ο ν ο γ ρ α φ ία ς και των άλλων κ ο σ μ η τ ικ ώ ν τ ε χ ν ώ ν .
5. Ο ζωγράφος της φ ο ρ η τ ή ς ε ι κ ό ν α ς δεν είναι εξαρτημένος από το αρχιτεκτονικό πλαί
σιο, όπως εκείνος που ασχολείται με τις τ ο ιχ ο γ ρ α φ ίε ς .
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8
Α θωνικόν Κ έντρον Ο ρθοδόξου Π ολιτισμού, Ά γ ιο ς Μ ά ξ ιμ ο ς ο Β α τ ο π α ιδ ιν ό ς ,
Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς χ.χ.
Αξιωτάκης Σ.Α., Η Δ ε υ τέ ρ α Π α ρ ο υ σ ία στη Ν έ α Μ ο νή της Χ ίο υ , Χ ίο ς 1996.
Αξιωτάκης Σ.Α., Χ ίο ς , τ ο Α γ ιο ν ή σ ι, εκδ. Ιερ ά ς Μ η τρ ο π ό λεω ς Χ ίο υ , Χ ίο ς χ.χ.
Βασίλειος ο Μέγας, Α σ κ η τ ικ ά Β ' , εκδ. Ε Π Ε , Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η 1973.
Β α το π α ίδ ι, ένα α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ικ ό μ ο ν α σ τ ή ρ ι, εκδ. Α θ ω ν ικ ο ύ Κ έν τρ ο υ Ο ρ θ ο δ ό ξο υ
Π ολιτισ μού, Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς 1997.
Β α το π α ιδ ιν ά Κ ε ιμ ή λ ια , Η μ ε ρ ο λ ό γ ιο I. Μ ε γ ίσ τ η ς Μ ο ν ή ς Β α τ ο π α ιδ ίο υ , εκδ. Α θ ω
ν ικο ύ Κ έντρ ου Ο ρ θ ο δ ό ξο υ Π ολιτισ μ ο ύ , Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς 1998.
Γιατράκου Γ.Μ.Ε., Η Ιε ρ ά Μ ο ν ή Α γ ίο υ Δ η μ η τ ρ ίο υ Κ α ρ α κ α λ ά ή Ξ η ρ ο κ α σ τ ε λ ίο υ ,
Α θ ή ν α 1999.
Γκιολές Ν ., Β υ ζα ν τ ιν ή Ν α ο δ ο μ ία (600-1204), εκδ. Κ α ρ δ α μ ίτσ α , Α θ ή ν α 1987.
Δετοράκης Θ., Ισ το ρ ία της Κ ρ ή τη ς, Η ρ ά κ λ ε ιο 21990.
Διονύσιος, Τρίκης και Σταγών, Ε ικ ό ν ε ς κ α ι Κ ε ιμ ή λια , Α θ ή ν α 1969.
Δρανδάκης Β.Ν., Π α ρ α δ ό σ ε ις Β υ ζα ν τ ιν ή ς Α ρ χ α ιο λο γ ία ς . Γ λ υ π τ ικ ή , Μ ικ ρ ο τ ε χ ν ία
α π ό το υ Ε ' α ιώ ν ο ς μ έ χ ρ ι της Ε ικ ο ν ο μ α χ ία ς , τόμος Β , τεύχος 2, εκδ. Β ιβ λ ιο π ω λ είο υ
«Το Φ ιλο λο γικό ν» , Α θ ή ν α 1975α.
Δρανδάκης Β.Ν., Ζ ω γ ρ α φ ικ ή α π ό το υ Ε ' α ιώ νος μ έ χρ ι της Ε ικ ο ν ο μ α χ ία ς , τόμος Β,
τεύχος 1, εκδ. Β ιβ λ ιο π ω λ ε ίο υ «Το Φ ιλο λο γικό ν» , Α θ ή ν α 1975β.
ΕΛΚΑ (Ελληνικό Κέντρο Αργυροχρυσοχόίας), Τ ο ε λ λ η ν ικ ό ν κ ό σ μ η μ α . Π έ ν τ ε χ ι
λιά δ ες χ ρ ό ν ια π α ρ ά δ ο σ η , Α θ ή ν α 1995.
Ζερλέντης Π., Η εν Π ε λο π ο νν ή σ ω Ε λ λ η ν ικ ή Ε κ κ λ η σ ία ε π ί Ε ν ε τ ώ ν , Α θ ή ν α 1921.
Η μ ε ρ ο λ ό γ ιο ν 1 9 9 7 1. Μ ε γ ίσ τ η ς Μ ο ν ή ς Β α τ ο π α ιδ ίο υ , εκ δ . Α θ ω ν ικ ο ύ Κ έ ν τ ρ ο υ
Ο ρ θ οδ ό ξου Π ολιτισ μ ο ύ , Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς 1997.
«Η Π α ν η γ υ ρ ικ ή ». Β α το π α ιδ ιν ή Μ ο υ σ ικ ή Β ίβ λο ς, εκδ. Α θ ω ν ικ ο ύ Κ έντρ ου Ο ρ θ ο δ ό
ξου Π ολιτισ μ ο ύ , Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς 1997.
Θ η σ α υ ρ ο ί το υ Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς , εκδ. Υ π ο υ ρ γ ε ίο Π ο λ ιτ ισ μ ο ύ κ α ι Μ ο υ σ ε ίο Β υ ζ α ν τ ι
νού Π ο λιτισ μ ο ύ , Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η 21997.
Ιερ ά Μ ο ν ή Ε υ α γ γ ε λ ισ μ ο ύ της Θ ε ο τό κ ο υ Ο ινο υ σ σ ώ ν Χ ίο υ , Ο ιν ο ύ σ σ ες 1988.
Ιω α ννίδ η ς Κ ., Ε κ κ λ η σ ί α Κ ύ π ρ ο υ . Ι σ τ ο ρ ία κ α ι π ο λ ιτ ισ μ ό ς 2.000 ε τ ώ ν , ε κ δ .
Interamerican, Κ ύ π ρ ο ς 1995
Κόκκινος Δ., Η Ε λ λ η ν ικ ή Ε π α ν ά σ τα σ ις , τό μ ο ι Ι-Χ ΙΙ, Α θ ή ν α 1956-1960.
Κόκκινος Δ., Ισ τ ο ρ ία τη ς νεω τέρ α ς Ε λ λ ά δ ο ς , 1800-1845, τ ό μ ο ι I-V, Α θ ή ν α 1970-
1972.
Κομίνης A Q., Α ν θ ο λ ό γ ω ν Β υ ζα ν τ ιν ώ ν Κ ειμ έ νω ν, εκδ. Β ιβ λ ιο π ω λ ε ίο υ «Το Φ ιλ ο λ ο
γικόν», Α θ ή ν α 1969.
Κομίνης Αθ., Ε ισ α γ ω γ ικ ά μ α θ ή μ α τα εις τη ν Β υ ζα ν τιν ή ν Φ ιλο λο γ ία ν, εκδ. Β ιλ ιο π ω -
λείου «Το Φ ιλ ο λ ο γικ ό ν» , χ.χ.
Κομίνης Αθ., Ο ι θ η σ α υ ρ ο ί της Μ ο νή ς Π ά τ μ ο υ , Α θ ή ν α 1988.
253
Κομίνης Αθ., Π ρ ο β λή μ α τα β υ ζα ν τιν ή ς π ο ιή σ εω ς κ α ι π ρ ο σ ω π ο γρ α φ ία ς , Α θ ή ν α , χ.χ.
Κ ό ν τ ο γ λ ο υ Μ ν ή μ η , εκδ. «Αστήρ» Π α π α δ η μ η τρ ίο υ , Α θ ή ν α 1975.
Ααξαρίδης II., Μ ο ν ή Δ α φ ν ίο υ , εκδ. Hannibal, Α θ ή ν α 1957.
Λ άμπρος Σπ., Ε κ θ έ σ ε ις τ ω ν Ε ν ε τ ώ ν Π ρ ο ν ο η τ ώ ν τη ς Π ε λ ο π ο ν ν ή σ ο υ , τό μ ο ς 5, εκδ.
Δ Ι Ε Ε , 1899.
Λε'κκος ΓΙ.Ε., Τ α Ε λ λ η ν ικ ά Μ ο ν α σ τ ή ρ ια , τ ό μ ο ι 1, 2, 3, εκ δ . « Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς Τ ύπ ος»,
Α θ ή ν α 1994,1995,1996,1999.
Μ ανάφης Κ., Μ ο ν α σ τη ρ ια κ ά Τ υ π ικ ά , Δ ια θ ή κ α ι, Α θ ή ν α 1970.
Μ ιχελής 11.Α ., Α ισ θ η τικ ή θεώ ρηση της β υ ζα ν τιν ή ς τέχνη ς, εκδ. Ιδρύματος Μ ιχ ελ ή ,
Α θ ή ν α Τ998.
Μ ο ν ή Σ τ α υ ρ ο ν ικ ή τ α , εκδ. Ε θ ν ικ ή ς Τ ρ ά π ε ζα ς της Ε λ λ ά δ ο ς, Α θ ή ν α 1974.
Μουτζούρης I., Τ α χ α ρ ισ τικ ά κ α ι ελεύθερα μ ο ν α σ τή ρ ια , Α θ ή ν α 1964.
Μ πούρας Χ . , Η Ν έ α Μ ο ν ή τη ς Χ ίο υ , Ισ τ ο ρ ία κ α ι α ρ χ ιτ ε κ τ ο ν ικ ή , εκδ. Μ Ι Ε Τ , Α θ ή
ν α 1981.
Οικονομίδης Ν ., Η Ισ τ ο ρ ία του Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς κ α τά τη β υ ζ α ν τ ιν ή π ε ρ ίο δ ο , Θ ε σ σ α
λο νίκη 1997.
Ο ρ μ ύ λια , Ιε ρ ό ν Κ ο ιν ό β ιο ν Ε υ α γ γ ε λ ισ μ ο ύ της Θ ε ο τό κ ο υ , Α θ ή ν α 1992.
ΙΙανταζόπουλος Ν., « Τ α « π ρ ο νό μ ια » ω ς π ο λ ιτ ισ τ ικ ό ς π α ρ ά γ ω ν ε ις τ α ς σ χέ σ ε ις
τω ν χρ ισ τια νώ ν-μ ο υ σ ο υ λ μ ά ν ω ν » , Ε π ισ τ η μ ο ν ικ ή Ε π ε τ η ρ ίς Σ χ ο λ ή ς Ν ο μ ικ ώ ν κ α ι
Ο ικ ο ν ο μ ικ ώ ν Ε π ισ τη μ ώ ν , τόμος 9,1975.
Ράνκιος Λ., « Π ε ρ ί της εν Π ελ ο π ο ν ν ή σ ω Ε ν ε τ ο κ ρ α τ ία ς (1685-1715)», Π α ν δ ώ ρ α ,
τεύχος 13,1982.
Σβορώνος Ν., Ε π ισ κ ό π η σ η της Ν ε ο ε λλη νικ ή ς Ισ το ρ ία ς , εκδ. Θ ε μ έλ ιο , Α θ ή ν α 1994.
Τσιγαρίδας Ε.Ν., Ο ι το ιχο γρ α φ ίες της μ ο νή ς Λ α τ ό μ ο υ Θ ε σ σ α λο ν ίκ η ς κ α ι η β υ ζα
ν τιν ή ζω γρ α φ ικ ή του 12ου α ιώ να , Θ εσ σ α λ ο νίκη 1986.
Χαριτόπουλος Σ ., Α γ ιο ν Ό ρ ο ς , Θ εσ σ α λ ο νίκη 1997.
Χατζηδάκη Θ., Τ ο Μ ο ν α σ τ ή ρ ι της Κ α ισ α ρ ια ν ή ς , εκδ. Υ π ο υ ρ γ ε ίο Π ο λ ιτισ μ ο ύ ,
Α θ ή ν α 1997.
Χατζηδάκη Ν ., Ό σ ιο ς Λ ο υ κ ά ς , Ψ ηφ ιδω τά, το ιχ ο γ ρ α φ ίε ς , εκ δ . Μ έ λ ισ σ α , Α θ ή ν α
1996.
Χατζηδάκη Ν ., Α π ό το Χ ά ν δ α κ α σ τη Β ε ν ε τ ία , εκ δ . Ί δ ρ υ μ α Ε λ λ η ν ικ ο ύ Π ο λ ιτ ι
σμού, Α θ ή ν α 1993.
Χατζηφώτης Μ .Ι., Ο ι Θ η σ α υ ρ ο ί το υ Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς , εκδ. εφ. « Α π ο γ ευ μ α τιν ή » ,
Α θ ή ν α 1997.
Χατζηφώτης Μ.Ι., Πάτμος, το νη σ ί της Α π οκά λυψ η ς, εκδ. Interamerican, Α θ ή ν α χ.χ.
H e llie r C h., Μ ο ν α σ τή ρ ια τη ς Ε λ λ ά δ α ς , μτφρ. Μ . Ε υ σ τα θ ίο υ , εκδ. Κ α ρ α νώ τσ ο-
γλου, Α θ ή ν α 1997.
K ru m b a c h e r Κ ., Ισ το ρ ία της Β υ ζα ντιν ή ς Λ ο γ ο τ ε χ ν ία ς (μετάφραση κ α ι φωτοτυπι
κή ανατύπωση), Α θ ή ν α 1974.
A m b e rc ro m b y T r a n t Τ. C a p ta in , N a rra tive o f a jo u rn e y through Greece in 1830,
London 1830.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8
Kardan Α. (επιμ.), The O xfo rd D ictio n a ry o f B yzan tium , τό μ ο ι I, II, III, N ew Y o rk ,

O xfo rd 1991.
Ο ΔΗ ΓΟ Σ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΜΕΛΕΤΗ

Μ ιχελής Π Α ., Α ισθητική θεώρηση της β υζα ντινή ς τέχνης, εκδ. Ιδρύματος Μ ιχε-
λή, Αθήνα 41998.
Π ρ ό κ ε ιτ α ι ίσ ω ς γ ια το π ληρε'στερο επ ίτ ο μ ο ε'ργο γύ ρ ω α π ό την τέχνη σε ό λο υς
τους τομείς. Π ισ τεύο υμ ε ότι θα σ ας εν θ ο υ σ ιά σ ει κ α ι θα σ ας δ ώ σ ει κ ίνη τρ α γ ια π ε
ρ αιτέρ ω έρευνα κ α ι μελέτη.
Θ α σ α ς συνιστούμε επ ίσ η ς α ν ε π ιφ ύ λ α κ τ α ν α α π ο λ α ύ σ ετε την υ μ ν ο λ ο γ ία που θα

β ρ ε ίτ ε σ ε κ α σ έ τ ε ς , τη ν ο π ο ία ε π ιμ ε λ ή θ η κ ε η I. Μ ε γ ίσ τ η Μ ο ν ή Β α τ ο π α ιδ ίο υ
("Υ μ ν ο ι Χ ρισ του γέννω ν, Θ εο φ α νείω ν, Μ ε γ ά λ η ς Ε β δ ο μ ά δ α ς κ.ά.).
Α ξ ίζ ε ι επ ιπ λ έο ν ν α α να ζητή σ ετε τη σ υλλεκτική έκδοση του εκ δ ο τικ ο ύ κ α ι μ ο υσ ι
κού ο ίκ ο υ «Ά βατον», που π ε ρ ιέ χ ε ι 10 C D με θ α υ μ ά σ ια α γ ιο ρ ε ίτ ικ η υ μ ν ω δ ία κ α
θώς κ α ι ένα σ π ά ν ιο λεύκω μ α με ε ικ ό ν ε ς α π ό το Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς.
255
ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ 7 & 8
Άλογο (στοιχείο): κ α θ ε τ ί που σ τερ είτα ι λογικής.
Ανθίβολα: σ χ έ δ ια που κ α τ α σ κ ε υ ά ζε ι ο α γ ιο γ ρ ά φ ο ς β α σ ιζό μ ε ν ο ς σε π α λ α ιά π ρ ό
τυπα. Τ α α ν θ ίβ ο λ α χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ ν τα ι κ α ι στη χρυσοκεντητική.
Αρκοσάλια: χ ώ ρ ο ι με κ α μ ά ρ ες, κατασ κευ α σ μ ε'νο ι μ έσ α σε β ράχο ή μέσ α σε τοίχο
εκκλη σ ιώ ν κ α τ ά τη μέση κ α ι ύστερη βυζαντινή π ερ ίο δο .
«Βασιλειάδα»; σ υ γκρ ό τη μ α φ ιλ α ν θ ρ ω π ικ ώ ν ιδ ρυμ άτω ν που π ή ρ ε την ο ν ο μ α σ ία
του α π ό τον ιδρυτή τους Μ έ γ α Β α σ ίλ ε ιο .
Βασιλική: α ρ χ ιτεκ το ν ικ ό ς ρυθμός ναού που χ ω ρ ίζε τ α ι σε τ ρ ία ή π ερ ισ σ ό τερ α κλί-
τη (τμήματα) κ α ι το μ εσ α ίο υπ ερυψ ώ νεται π ά νω α π ό τα π λευ ρ ικά .
Βλαττία: τα μεταξω τά υφ άσματα που χρ η σ ίμ ευ α ν γ ια επ ανω καλύ μ μ ατα της Α γ ία ς
Τ ρ ά π ε ζα ς.
Βρέβια: έγ γ ρ α φ α των μονώ ν στα ο π ο ία κ α τ α γ ρ ά φ ε τ α ι η π ε ρ ιο υ σ ία τους (κινητή,
ακίνητη κ α ι κ ε φ ά λ α ιο σε ρευστό χρήμα).
Εγκαυστική ζωγραφική: η τέχνη των ε ικ ό ν ω ν κ ατά την ο π ο ία ο ι α γ ιο γ ρ ά φ ο ι χρη
σ ιμ ο π ο ιο ύ σ α ν χρ ώ μ α τα δ ια λ υ μ έ ν α σε κ ε ρ ί, τα ο π ο ία ά π λ ω ν α ν, ενώ ή τα ν ακόμη
θερμά, πά νω σε λεπτή σ α νίδ α .
Δενδρίτες: ο ι μ ο ν α χ ο ί που έκ α ν α ν ειδ ικ ή μοναστική άσκηση, ζώ ντας π ά νω σε δέ
ντρα.
Δάγμα: το αναλλοίωτο, αμετάβλητο, άφθαρτο περ ιεχό μ ενο της χ ρ ισ τια νικ ή ς πίστης.
Εικονοκλάστες, εικονομάχοι: α υ το ί που α ντιτά χθ η κ α ν στη χρήση κ α ι πρ οσ κύνη
ση τω ν Α γ ίω ν Ε ικ ό ν ω ν , θ έμ α π ου δ ίχ α σ ε τον χ ρ ισ τ ια ν ικ ό κ ό σ μ ο στο Β υ ζά ν τ ιο
(726-843 μ.Χ.).
Ευλογίες: αργυρά, επ ίπ εδ α ή στρογγυλά, φ ια λ ίδ ια με λεπτά δ ια κο σ μ η μ έν α τοιχώ
ματα που έφ εραν την επιγραφ ή « Ε υ λ ο γία Κ υ ρ ίο υ των α γίω ν του Χ ρ ισ το ύ πάντων».
Θεομητορικές: ο ι εορτές ή ο ι ε ικ ό ν ες που α να φ έρ ο ντα ι στη Θ εομήτορα.
Θύραθεν: το μη θρη σκευτικό, κ υ ρ ίω ς κ α θ ε τ ί που ε ίχ ε σχέση με την π ρ ο Χ ρ ισ το ύ
εποχή, την ειδω λολατρία.
Ιδιόρρυθμα: μ ο ν α σ τή ρ ια όπου ε π ιτ ρ έ π ε τ α ι σ τους μ ο ν α χ ο ύ ς ν α έχο υν δ ικ ή τους
π ε ρ ιο υ σ ία , ν α π α ρ α σ κ ευ ά ζο υ ν μ ό νοι τους την τροφή στα κ ε λ ιά τους κ α ι μόνο την
Κ υ ρ ια κ ή ν α συνεσθίουν σε κ ο ινή τράπ εζα .
Κοινόβια: τα μ ονασ τή ρια στα ο π ο ία ο ι μ ο ν α χ ο ί έχουν κ ο ιν ή π νευ μ α τική ζωή, δεν
έχουν π ρ οσ ω πική π ερ ιο υ σ ία κ α ι ο κ α θ έν α ς έ χ ε ι το δ ια κ ό ν η μ α ή το ερ γ ό χειρ ό του.
Λαύρες: ο μ ά δ ες δ ια σ κο ρ π ισ μ ένω ν κ ελιώ ν που β ρ ίσ κ ο ν τα ι σε δυσπρόσιτες π ερ ιο
χές. Ο ι μ ο ν α χ ο ί που ζο ύ σ α ν σε α υ τές εξα ρ τώ ντα ν α π ό κ ά π ο ια μονή στην ο πο ία
υπάγονταν.
Laureatum: το σ τεφ ανω μένο με δάφ νη π ρ ό σ ω π ο του β α σ ιλ ιά κ α τ ά τη ρω μαϊκή
περίοδο.
Λιθανάγλυφα: έρ γα των λιθογλυπτώ ν ή μαρμαρογλυπτώ ν, όπω ς θ ω ρ ά κ ια , κιο νό
κρα να , φ ιά λες, κρήνες, ανάγλυφ ες εικ ό ν ες, τέμπλα, μ α ρ μ ά ρ ιν ο ι θρόνοι, προσκυ-
νητά ρ ια κ.ά.
Μικρογραφίες: εικ ό ν ες μικρώ ν διαστάσεω ν.
Μπούρτζια: τη λεβ ο λεία , δηλαδή ε ιδ ικ έ ς κ α τα σ κ ευ ές π ά ν ω στα τείχη γ ια την ένο
πλη αντιμετώ πιση των εχθρών.
Ξυλόγλυπτα: τα γλυπτά πάνω σε ξύλο.
Παλαίτυπα: π α λ α ιέ ς εκδό σ εις.
ΙΙαρασημαντική βυζαντινή: υ μ ν ο γ ρ α ψ ικ ά κ ε ίμ ε ν α στα ο π ο ία υ π ά ρ χ ε ι σήμανση
με βυζαντινά μ ο υ σ ικά σημεία.
Ριπίδια: εξα π τέρ υ γα α π ό επίχρυσο άργυρο, με α π ε ικ ο ν ίσ ε ις Σ ερ α φ είμ .
S crip to ria : ε ιδ ικ ο ί χ ώ ρ ο ι στα μοναστήρια, κ α τ ά τη βυζαντινή π ερ ίο δο , γ ια την π α
ραγω γή ή την α ντιγραφ ή χειρογράφ ω ν.
Σιγίλιο: ε ιδ ικ ή επιστολή του Π α τ ρ ιά ρ χ η , που φ έρ ει σ φ ρ α γ ίδ α μολύβδινη του Π α -
τ ρ ια ρ χ ε ίο υ ή της σ υνόδου του κ α ι α ν α φ έ ρ ε τ α ι σε δ ιά φ ο ρ ε ς ε κ κ λ η σ ια σ τ ικ έ ς κ α ι
μο να σ τη ρ ια κές υπ οθ έσ εις.
Σταυροπηγιακά μοναστήρια: π α τ ρ ια ρ χ ικ έ ς μονές σ τις ο π ο ίε ς, κ α τ ά την ο ικ ο δ ό
μησή τους, έχουμε πήξη σταυρού, ο ο π ο ίο ς α πο σ τέλλετα ι α π ό τον Π ατρ ιά ρ χη .
Στυλίτες: ο ι μ ο ν α χ ο ί που έκ α ν α ν τ ις π ν ευ μ α τικ ές α σ κ ή σ ε ις τους ζώ ντας π ά ν ω σε
στύλους.
Τοξικές θυρίδες: ε ιδ ικ ά κα τ α σ κ ευ α σ μ έν ες σ χισ μές στα τείχη γ ια τη χ ρ η σ ιμ ο π ο ίη
ση τόξω ν κ α τά του εχθρού.
Υπερβατικό: Α υ τό που υ π ε ρ β α ίν ε ι την ανθρώ πινη λογική.
«Φιλότιμο»: το χ ρ η μ α τ ικ ό π ο σ ό που ε ίχ ε ο ρ ισ τ ε ί ν α π λ η ρ ώ ν ε ι κ ά θ ε χρ ό νο κ ά θ ε
π α τ ρ ια ρ χ ικ ή ή σ τα υρο πη για κή μονή προς το Ο ικ ο υ μ ε ν ικ ό Π α τ ρ ια ρ χ είο .
Χριστολογικό: κ α θ ε τ ί που α ν α φ έρ ετα ι στον Χ ρ ισ τό .
Χρυσοκεντητική: η τέχνη του κεντή μα τος ιερ ώ ν α μφ ίω ν, ιερ ώ ν καλυμ μά τω ν του
θ υ σ ια σ τη ρ ίο υ κ.λπ. με πο λυτελή υ λ ικ ά , δ ηλα δή χρυσή κλω στή κ α ι π ο λ ύ τιμ ο υ ς ή
ημιπολύτιμους λίθους.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9
ΟΙΚΙΣΜΟΙ, ΧΩΡΙΑ, ΠΟΛΕΙΣ:

ΜΟΡΦΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ
ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ - Ο ΣΥΝΕΚΤΙΚΟΣ
ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ
Ε . Σ π α θ ά ρ η -Μ π ε γ λ ίτη
Σ κ ο π ό ς του κ εφ α λ α ίο υ αυτού ε ίν α ι ν α γνω ρίσ ετε τις μορφές κ ο ιν ω ν ικ ή ς ο ρ γ ά Σκοπός

νω σ ης που δ ια μ ο ρ φ ώ θ η κα ν στο π λ α ίσ ιο της π α ρ α δ ο σ ια κ ή ς ζω ής. Π ρ ό κ ε ιτ α ι γ ια
τις π ρ ο ϋ π ο θ έ σ ε ις δ η μ ιο υ ρ γ ία ς κ α ι τους τρό π ους λ ε ιτ ο υ ρ γ ία ς τω ν ο ικ ισ μ έν ω ν τό
πων, που κ α θ ο ρ ίζο ν τα ν α π ό το κ ο ιν ο τικ ό σύστημα.
Ό τ α ν θα έχετε ο λο κ λη ρ ώ σ ει τη μελέτη αυτού του κεφ α λα ίο υ , θα είστε σε θέση να:

• ε ξ η γ ε ίτ ε με π ο ιο τρ ό π ο το φ υ σ ικό π ε ρ ιβ ά λ λ ο ν κ α θ ο ρ ίζ ε ι τ ις δρα σ τη ριό τη τες
των κ α τ ο ίκ ω ν ενός ο ικ ισ μ έν ο υ χώ ρ ο υ -
• δ ίνετε το υλάχισ τον πέντε π α ρ α δ ε ίγ μ α τ α τόπω ν στους ο π ο ίο υ ς α να π τύ χθ η κα ν
π α ρ α γ ω γ ικ έ ς δ ρ α σ τη ρ ιό τη τες α ν ά λ ο γ ε ς των δυνατοτήτω ν του φ υσ ικού π ε ρ ι
βάλλοντος-
• αναλύετε τους τρόπους με τους ο π ο ίο υ ς ο ι κ ά τ ο ικ ο ι ενός τόπου με τις π α ρ α δ ο Π ροσδοκώ μενα
σ ια κ έ ς τεχ ν ο λ ο γ ικ ές γ νώ σ εις τους ξεπ ερ νο ύ ν τους φ υσικούς π ε ρ ιο ρ ισ μ ο ύ - Α ποτελέσματα
• π ερ ιγρ ά φ ετε τ ρ ία έθ ιμ α που ο ριοθετούν τον χώ ρο ενός ο ικ ισ μ ο ύ -
• α π α ρ ιθ μ ε ίτ ε τουλάχισ τον τρ ία π α ρ α δ ε ίγ μ α τα κ ο ινο τικ ή ς α λλη λεγγύ η ς-
• περ ιγρ ά φ ετε έθ ιμ α που ενισχύουν το α ίσ θ η μ α του «ανήκειν» σε μ ια κοινό τητα -
• α π α ρ ιθ μ ε ίτ ε δ ώ δ ε κ α ό ρ ο υ ς μ ετα σ χη μα τισ μ ού της π α ρ α δ ο σ ια κ ή ς κ ο ινό τη τα ς
σε σύγχρονη κ ο ιν ω ν ία -
• εξη γ είτε το α ν τ ικ ε ίμ εν ο μελέτης της Λ α ο γ ρ α φ ία ς στη σύγχρονη πόλη.
Φ υ σ ικό ς κ α τ α ν α γ κα σ μ ό ς Έ ν ν ο ιε ς
Φ ύτεμα ή ρ ίζω μ α ενός χω ριού Κ λ ε ιδ ιά
Δ ο μ η μ ένος χώ ρος ω ς πολυσύνθετος ο ρ γα νισ μ ό ς
Κ ο ινό τη τα
Σ υ λ λ ο γ ικ ό ήθ ος κ α ι κ ο ιν ο τικ ή αλληλεγγύη
Ε ξα σ τ ισ μ ό ς
Α σ τ ικ ό ς π ο λιτισ μ ό ς
Χ ω ρ ικ ή κ α ι κ ο ιν ω ν ικ ή κινη τικότη τα
Ε τερ ο τ ο π ία
259
Ε ισ α γ ω γ ικ έ ς Σ το κ ε φ ά λ α ιο αυτό θ α εξετάσουμε τις συσσω ματώ σεις των α νθρ ώ π ω ν σε ο ικ ι
Π α ρ α τ η ρ ή σ ε ις σμούς, χ ω ρ ιά κ α ι π ό λ ε ις στο π λ α ίσ ιο της κ ο ιν ο τ ικ ή ς ζω ής. Σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν α , θα δ ιε-
ρευνήσουμε τον ρόλο του φ υσικού π ερ ιβ ά λλ ο ντο ς στη διαμόρφ ω σ η κ ο ινω νιώ ν, ο ι
ο π ο ίε ς, στους νεότερ ου ς χρόνους, α ν έπ τυ ξα ν έντονους σ υ ν εκ τικ ο ύ ς δεσμούς, με-
τα τρ έπ ο ν τα ς τα ο ικ ισ τ ή ρ ια α νθ ρ ώ π ω ν σε π ο λ ιτ ισ μ ικ έ ς ενότητες. Η π ρ ω τα ρ χ ικ ή
λ ε ιτ ο υ ρ γ ία της κ ο ινό τη τα ς ω ς μ ο ν ά δ α ς π α ρ α γ ω γ ή ς που π ρ ο σ π α θ ε ί ν α υ π ερισ χύ-
σ ε ι των φ υ σ ικώ ν κ α τ α ν α γ κ α σ μ ώ ν , α να π τύ σ σ ο ντα ς δ ιά της ε ρ γ α σ ία ς κ ο ιν ω ν ικ έ ς
σ χέσ εις, ο δ η γ ε ί σ τα δ ια κ ά σε μ ια οντολογική διάστασ ή της, ω ς συστήματος α ξιώ ν,
κ ανό νω ν κ α ι πρ οσ δοκιώ ν. Μ έ σ α σε αυτό το σύστημα θ α εντάξουμε κ α ι την κ ο ιν ο
τική αλληλεγγύη στον α γρ ο τικό χώρο.
Σ τ α δ ια κ ά , με τον εκχρηματισ μό στον α γρ ο τικό χώ ρο, το κ ο ιν ο τ ικ ό σύστημα θα
α π ο δ ο μ η θ ε ί κ α ι ο ι π ό λ εις, μ ικ ρ ές ή μεγάλες, θα α λλ ά ξο υ ν δομ ές κ α ι λειτου ργίες,
κ α θ ώ ς α λλά ζο υν η ν ο ο τρ ο π ία κ α ι ο ι α ξ ίε ς ζω ής - με δυο λ ό γ ια , θ α δ ια μ ο ρ φ ω θ εί η
α σ τικ ή ζω ή. Τ ό τε, θ α α ν α π τ υ χ θ ε ί μ ια ρ ο μ α ν τικ ή ν ο σ τ α λ γ ία γ ια το π α ρ ελθ ό ν, το
ο π ο ίο εξω ρ α ΐζετα ι.
260
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9
Ενότητα 9.1
ΙΣΤΟΡΙΚΗ, ΔΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΑΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ

ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ
Ο τόπος, ω ς οικιστήριο ανθρώπων, ε ίν α ι μ ια γ εω γρ α φ ική κ α ι π ο λ ιτισ μ ικ ή ενό
τητα μέσ α στην ο π ο ία ε ξ ε λ ίσ σ ε τ α ι έν α ς σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έν ο ς τΰπος ζω ής· π ρ ο σ ε γ γ ίζ ε
τ α ι δ ια μ έ σ ο υ τ η ς μ ε λ έ τ η ς τ η ς κ ο ιν ό τ η τ α ς , τ η ς π ε ρ ιο χ ή ς , τ η ς π ε ρ ιφ έ ρ ε ια ς
(com m unity, area, regional studies).
Ε ιδ ικ ό τ ε ρ α , η έν ν ο ια της κ ο ινό τη τα ς ερμη νεύ εται διττά:
• Ω ς συσσωμάτωση ανθρώπων ο ι ο π ο ίο ι, σε σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν ε ς π ε ρ ισ τ ά σ ε ις, α π ο
φ α σ ίζο υν ν α ζήσουν α π ό κ ο ινο ύ σε ένα χώ ρο τον ο π ο ίο επ ιλέγου ν κ α ι δ ια μ ο ρ
φώνουν δομώντας τον γ ια τον σ κοπό αυτό κ α ι στον ο π ο ίο δ ημ ιο υρ γο ύντα ι στα
δ ια κ ά π α ρ α γ ω γ ικ έ ς κ α ι κ ο ιν ω ν ικ έ ς σ χ έ σ εις κ α ι, κ α τ ’ επέκτα σ η -ό σ ο ν α φ ο ρ ά
τουλάχιστον τ ις ισ τ ο ρ ικ ές κ ο ιν ω ν ίε ς -, π ο λ ιτικ έ ς σχέσεις.
• Ω ς ιστορικό μόρφωμα, το ο π ο ίο - ιδ ια ίτ ε ρ α ό σ ο ν α φ ο ρ ά τον ελ λ η ν ικ ό χ ώ ρ ο -
διαμορφ ώ θηκε ε ξ ε λ ικ τ ικ ά στην π ο ρ ε ία του ελληνικού έθνους σε σ υ γκεκρ ιμ ένες
ισ το ρ ικ ές π ερ ισ τά σ εις κ α ι του ο ποίου η σ η μ α σ ία κ α ι ο ρόλος α να δ είχ τη κ α ν κυ
ρ ίω ς κ α τ ά την π ε ρ ίο δ ο της Ο θ ω μ α ν ικ ή ς Α υ το κ ρ α το ρ ία ς. Α ν κ α ι συγκροτήθηκε
ω ς σύστημα εκ π ρ ο σ ώ π η σ η ς των το π ικ ώ ν ελλη νικ ώ ν κ ο ιν ω ν ιώ ν , κ α τ ά κ α ν ό ν α
α πό τη Δ ημογεροντία, η ο π ο ία εκλεγόταν άμεσ α ή έμμεσα -σύστημα που π αρ ου
σ ία ζε δ ια φ ορές από περ ιο χή σε π ερ ιο χή -, εντούτοις η κοινότητα υπήρξε κ α τ ά τη
χ ρ ο ν ικ ή ε κ είν η π ε ρ ίο δ ο το α π ο κ λ εισ τ ικ ό , σε π ο λ λές π ερ ιπ τώ σ εις, σ η μ είο α ν α
φ ο ρά ς κ α ι σ υσ πείρω ση ς του ελληνικού σ τοιχείο υ κ α ι εγγυήτρια της αυτόνομης
λειτου ργία ς στο π λ α ίσ ιο του ευρύτερου σχηματισμού της αυτοκρατορίας.
Δ εδ ο μ έν ο υ ό τι αυτό το ο π ο ίο ο νο μά ζου με ελληνική παράδοση ή ελληνικό πα
ραδοσιακό πολιτισμό α π ο τελ εί γέννημα της κοινο τική ς ζωής, όπως αυτή δ ιαμορφ ώ
θηκε κ α τ ά την π ερ ίο δ ο της τουρκο κρ ατίας, μπορείτε εύκολα ν α κατανοήσετε πόσο
σημαντικό ε ίν α ι ν α π ρ ο σ εγ γ ίζετ α ι η μελέτη της κοινότητας ό χ ι μόνο ως φ υσικό στοι
χ ε ίο α λλ ά κ α ι ως π ρ ο ς την κ ο ιν ω ν ικ ή της διάστασ η, με την ανάλυση της δομής της
κ α ι των λειτουργιώ ν της, κα θ ώ ς κ α ι ως αποτέλεσμα μ ια ς ιστορικής εξέλ ιξη ς η ο π ο ία
βασίστηκε στις ιδιαιτερότητες του ελληνικού χώρου κ α ι της τοπικής ιστορίας.
Ε ιδ ικ ά γ ια τον Έ λ λ η ν α , η το π ικ ή σ υνάφ εια, η κοινότητα, η γ ε ιτ ο ν ιά έχουν με
γαλύτερη σ η μ α σ ία α π ό τη γ ε ν ε τ ικ ή σ υ ν ά φ εια , τη σ υ γ γ έ ν ε ια του α ίμ α το ς. Κ ά λ λ ιο
κ α κ ό ς α δ ελφ ός π α ρ ά κ α κ ό ς γ ε ίτο ν α ς , λ έ ε ι μ ια π α ρ ο ιμ ία . Κ α ι τούτο φ α ίν ε τ α ι κ α
λύτερα α ν σ υ γ κ ρ ίν ε ι κ α ν ε ίς, λ.χ., την κ ο ιν ω ν ικ ή οργάνω ση των Ελλή νω ν σε κ ο ιν ό
τητες κ α ι την οργάνω ση των Σ έρ β ω ν σε γένη: γ ια τους Σ έρ β ο υ ς σ ημ είο α να φ ο ρ ά ς
ε ίν α ι το ο ικ ο γ ε ν ε ια κ ό τους όνομα, ενώ γ ια τους Έ λ λ η ν ε ς ο τόπος καταγω γής. Γ Γ
αυτό κ α ι η πρώ τη ερώ τησ η π ο υ α π ευ θ ύ ν ο υ μ ε ο έ ν α ς στον ά λ λ ο ε ίν α ι συνήθω ς:
«Α π ό π ο ύ ε ίσ α ι;». Η απάντηση δεν μας π λ η ρ ο φ ο ρ εί μόνο γ ια την εντοπιότητα, α λ
λά μας δ ίν ε ι α μέσ ω ς κ α ι το « κλειδί» γ ια την κα τάτα ξη του συνομιλητή σε έναν από
261
Ε Ν Ο Τ Η Τ Α 9. 1
τους τύπους της ελλη νική ς τ ο π ικ ή ς χ α ρ α κ τη ρ ιο λο γ ία ς , που έ λ κ ε ι τη ν καταγω γή της

α π ό την Α ρ χ α ιό τ η τ α , δ η λ α δ ή αν ε ίν α ι π ο ν η ρ ό ς, γ ε ν ν α ίο ς , α ν τ ιδ ρ α σ τ ικ ό ς κ.ο.κ.
(Κ υ ρ ια κ ίδ ο υ -Ν έσ το ρ ο ς, 1978, σ. 52).
Π α ρ ’ ό τι το βυζαντινό κ ο ιν ο τ ικ ό σύστημα ο ργάνω σης των Ε λλή νω ν ενισχύθηκε
απά το φ ορολογικό σύστημα των άμεσω ν φάρων ε π ί τουρκοκρατίας, ο ρόλος της κ ο ι
νότητας δεν εξαντλήθηκε σε αυτή την πολιτικο-ο ικο νο μ ική της διάσταση. Α φ ε ν ό ς το
κ ο ιν ο τ ικ ό σύστημα χρ η σ ιμ ο π ο ιή θη κε α π ό τους Τ ο ύ ρ κ ο υ ς γ ια την εξυπηρε'τηση της
συγκέντρωσης των φόρων, αφετέρου, α πό τη μ εριά των Ελλήνω ν, βοήθησε τόσο στη
φ ορολογική αλληλεγγύη των μελών της έναντι της α υ θ α ιρ ε σ ία ς της κ εντρ ική ς εξου
σ ία ς όσο κ α ι στη στήριξη του προνομιακού καθεστώτος που εξα σ φ ά λισ α ν πολλές νη
σ ιω τικ ές κοινότητες. Ωστόσο, η κοινότητα υπ ήρξε κ ά τ ι πολύ π ιο σημαντικό α π ό ό,τι
ο δ ιεκπ ερ α ιω τή ς των φόρων, γ ια τ ί έχ ει μ ια διάσταση κ α ι ένα ρόλο ο ικ ο ν ο μ ικ ό , κ ο ι
ν ω ν ικ ό , π ο λ ιτ ισ μ ικ ό κ α ι π ο λ ιτ ικ ό συγχρόνω ς. Σ ε κ ά θ ε ισ τ ο ρ ικ ό σ τά δ ιο μ π ο ρ εί να
α να δ εικ νύ ετα ι εντονότερα κ ά π ο ια α π ό τις επιμ έρους δια σ τά σ εις της, όπω ς η π ο λιτι
κή στην α ρ χ α ία Ε λ λά δ α , η κ ο ινω νικ ή στις α γγ λ ο σ α ξο νικές κ ο ιν ω ν ίες ή η διοικητική
κ α ι γ ρ α φ ειο κρ α τική στην εποχή μας. Κ α θ ε μ ία απά αυτές τις δ ια σ τά σ εις αντανακλά
κ ι ένα διαφ ορετικό αίσ θη μα του α νή κειν των μελών της στην κοινότητα.
Η Λ α ο γ ρ α φ ία , η ο π ο ία δ ίν ε ι έμφ ασ η στη μελέτη του π α ρ α δ ο σ ια κ ο ύ π ο λ ιτ ι
σμού των ν εό τερ ω ν χρ όνω ν, ε ν δ ια φ έ ρ ε τ α ι γ ια τ ις κ ο ιν ω ν ικ έ ς δ ο μ ές κ α ι σ χέσ εις
που α να π τύ χθ η κα ν σ τις κ ο ινό τη τες της σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έν η ς εποχής, γ ια τ ί α υτές α ντα
νακλο ύν ένα σ υ γ κεκ ρ ιμ έν ο ήθος που δ ιέ π ε ι την κ ο ινο τικ ή ζωή. Τ ο σ υ λ λ ο γ ικ ό ήθος
της κ ο ινό τη τα ς α ν τα ν α κ λά το σ ύ νο λο τω ν α ξιώ ν, κ α ν ό ν ω ν κ α ι τρ ό π ω ν σ υ μ π ερ ιφ ο
ράς (Ν ιτσ ιά κ ο ς, 1991, σ. 48). Ο ι α ξίες δεν μ π ο ρ ο ύ ν να γ ίν ο υ ν κ α τα νο η τές παρά μ ό
νο σε σχέση μ ε τους θεσμούς κ α ι η κοινότητα απο τέλεσ ε ένα θεσμό που διαμόρφ ω
σε ισ τ ο ρ ικ ά σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έν ε ς α ξ ίε ς , ο ι ο π ο ίε ς μπορούν ν α ερμηνεύσουν το π νεύμα
της κοινότητα ς ως σύνολο κα νό νω ν κ α ι π ρ οσ δ ο κιώ ν. Σ ε τελ ευ τα ία ανάλυση, α π ο
κτά μ ια ο ντο λο γική δ ιάσ τασ η που σ υ ν δ έετα ι με αυτά που α π ο κ α λ ε ίτ α ι κ ο ινο τικ ό
πνεύμα κ α ι τ ις β ιω μ α τικές πλευρ ές του.
Παράλληλα Κείμενα (προαιρ ετικά )

Θ α ή τα ν σ η μ α ντικ ό να γνω ρ ίσ ετε τις α πόψ εις ενός μ η λα ο γρ ά φ ο υ μ ε λ ε τη τή της ελ
λ η ν ικ ή ς -α λ λ ά κ α ι τη ς ευ ρ ύ τερ η ς β α λ κ α ν ικ ή ς - κ ο ιν ό τη τα ς , ο ο π ο ίο ς θ εω ρ είτα ι
π ρ ω το π ό ρ ο ς γ ια τη ν επ ο χή του, γ ια τ ί εισ ή γα γε μ ια α ν θ ρ ω π ο λο γ ικ ή κ α ι κ ο ινω νιο
λ ο γ ικ ή δ ιά σ τα σ η στη μ ε λ έ τη τ ο ν κ ο ιν ο τικ ο ύ σ υ σ τή μ α το ς κ α ι δ ιεύ ρ υ νε τη ν ο π τικ ή
της π ρ ο σ έ γγισ η ς το υ θεσμ ού τω ν κ ο ιν ο τή τω ν . Π ρ ό κ ε ιτ α ι γ ια τ ο ν Κ .Α . Κ α ρ α β ίδα ,
γεω π όνο, υ π ά λλη λο του Υ π ο υ ρ γείο υ Γεω ρ γία ς κ α ι μ ε τέ π ε ιτα Δ ιε υ θ υ ν τή της Α γ ρ ο
τικ ή ς Τρ ά π εζα ς, ο οπ οίος κ α τέλη ξε στα συ μ π ερ ά σ μ α τά του κ α ι σ τις π ρ ο τά σ εις του
έπ ειτα α π ό εκ τετα μ ένη ε π ιτό π ια έρευνα στις δ εκα ετίες 1920 κ α ι 1930.
Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο ν Κ α ρ α β ίδ α , η κ ο ιν ό τη τ α είνα ι μ ια π α ν ά ρ χ α ια μ ο ρ φ ή οργάνω σης
της ο μ α δ ικ ή ς ζωής, της ο π ο ία ς ω στόσο το π ερ ιεχό μ ενο ά λλα ξ ε υ π ό τη ν π ίεσ η π ο λ
λώ ν π ερ ισ τά σ εω ν μ ε το π έρ α σ μ α τω ν αιώ νω ν. Π ρ ό κ ε ιτα ι γ ια λ ε ιτ ο υ ρ γ ικ ό κύττα ρο
της κ ο ινω νία ς π ο υ π ρ οη γή θ η κ ε τόσ ο του κ ρ ά το υ ς όσο κ α ι του έθνους κ α ι της θρη
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9
σκείας, ενώ η γλώ σ σ α δια μορφ ώ θηκε μέσ α α κ ρ ιβ ώ ς σε α υ τό το κ ύ ττα ρ ο της κ ο ιν ό

τητας. Ο ι ιδ ρ υ τικ ές λειτο υ ρ γίες της κ ο ινό τη τα ς β α σ ίζο ν τα ν σ το ν ρ όλο της ως μ ο ν ά
δας πα ρ α γω γής, η ο π ο ία ο ρ ίζε τα ι ως δ ημη τριακή κοινότητα. Τ α β ιο λ ο γ ικ ά κ ύ τ τ α
ρα τω ν κ ο ιν ο τικ ώ ν θεσμώ ν είνα ι δ ύο : αφ ενός η ο ικ ο γέ νεια -ε ίτ ε α π λή είτε σύνθετη
είτε π α τ ρ ια ρ χ ικ ή - ως η θικός σ χ η μ α τισ μ ό ς κ α ι συ γχρ όνω ς ως ό ρ γα νο π ο υ δ ια θ έτει
ο ρ ισ μ ένη δ ύ να μ η σε ερ γα σ ία κ α ι σε κ ε φ ά λ α ια ' α φ ετέρ ο υ η κ ο ιν ό τη τ α μ ε ό λες τις
συνα φ είς ο ικ ο νο μ ικ ές , ηθικές, κ ο ινω νικ ές κ α ι π ο λ ιτ ικ έ ς λειτο υ ρ γίες της.
Θ α ή τα ν χρ ή σ ιμ ο λο ιπ ό ν να μελετήσετε το σ υ λλο γ ικ ό έργο τω ν Κ ο μνη νο ύ Μ ., Π α π α -
τα ξιά ρ χη Ε . (επιμέλεια , εισα γω γή), Κοινότητα, κ ο ιν ω ν ία κ α ι ιδεολογία. Ο Κ ω νσ τα
ντίνος Κ α ρ α β ίδ α ς κ α ι η προβληματική των κ ο ινω νικώ ν επιστημών, εκδ. Π α π α ζή σ η ,
Α θ ή ν α 1990. Π α ρ ο υ σ ιά ζο ν τ α ι τό σ ο το έρ γο το υ Κ α ρ α β ίδ α όσο κ α ι οι π ρ ο ε κ τά σ ε ις
κ α ι η επ ικ α ιρ ό τη τα τω ν απόψ εώ ν του για μ ια κ ο ιν ο τικ ή οργάνω ση της κοινω νία ς στη
σ ύ γχρ ο νη επο χή . Θ α β ρ ε ίτε επ ίσ η ς κ α τά λ ο γ ο τω ν β ιβ λ ίω ν π ο υ έγρα ψ ε ο ίδ ιο ς ο Κ.
Καραβίδας, σ την περ ίπ τω σ η που θελήσετε να α να τρέξετε στο π ρ ω τό τυ π ο έργο του.
Κ α τα τ ο π ισ τ ικ ό είνα ι επίσης το αφ ιέρω μα σ το ν Κ ω νσ τα ντίν ο Κ α ρ α β ίδα του π ε ρ ιο δ ι
κο ύ Ν έ α Κ ο ινω νιο λ ο γία , τεύχος 16. Β λ. ιδ ια ίτερ α το άρθρο του Ν ικ ό λα ο υ Π α ν τ α ζ ό -
πουλου, « Ο Κ ω νστα ντίνος Καραβίδας κα ι ο σχεδιασμός της Κ ο ινοτική ς Δ ημοκρα τία ς».
263
Ενότητα 9.2
Η ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΩΣ ΠΟΛΥΣΥΝΘΕΤΟΣ
ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ
9.2.1 Η κοινότητα ως φ υσικός χώρος

Ο ι σ υ σ σ ω μ α τώ σ εις των α νθ ρ ώ π ω ν σε ο ικ ισ μ ο ύ ς, χ ω ρ ιά κ α ι π ό λ ε ις θεω ρούμε
πω ς εξυπηρετούν καταρ χή ν τη θεμελιώ δη α νά γ κ η π ρ ο σ τα σ ία ς α π ό τους φ υσικούς
κατα να γκα σ μ ο ύ ς. Ό μ ω ς, ο ο ικ ισ τ ικ ό ς χώ ρο ς δεν ε ίν α ι α π λ ώ ς ένας δ ομημένος χώ
ρος μέσ α στον ο π ο ίο κ ά θ ε ο ίκ η μ α που τον σ υ ν α π ο τελ εί π ρ οσ τα τεύ ει τον άνθρω πο
α π ό τη φ ύση, ούτε η μορφ ή τη ς δ ό μ η σ η ς κ α ι της ο ρ γ ά ν ω σ η ς του χ ώ ρ ο υ αυτού
α ντανα κλο ύν κ α τα ρ χή ν κ α ι κ α τεξο χ ή ν την α νά γ κ η αυτή. Ο ο ικ ισ μ ό ς - μ ικ ρ ό ς ή με
γ ά λ ο ς - ε ίν α ι έ ν α ς π ο λυσ ύνθετο ς ο ρ γ α ν ισ μ ό ς που σ υ ν α ιρ ε ί τ ις ο ικ ο ν ο μ ικ έ ς , κ ο ι
ν ω ν ικ ές, π ο λ ιτ ισ μ ικ έ ς κ α ι π ο λ ιτ ικ έ ς λ ειτ ο υ ρ γ ίε ς της α ν θ ρ ώ π ιν η ς ο μ ά δ α ς που συ
γ κ ε ν τ ρ ώ ν ε τα ι σε αυτόν κ α ι δεν μπορούμε ν α κ α θ ο ρ ίσ ο υ μ ε το π ρ ω τ α ρ χ ικ ό κ α ι το
δ ευ τερ εύ ο ν, αυτό π ου π ρ ο η γ ε ίτ α ι στην ο ρ γ ά νω σ ή του κ ι αυτά που έ π ε τ α ι, α κ ρ ι
βώς λόγω των στενώ ν δ ια π λ ο κώ ν που τον χα ρ ακτη ρ ίζο υ ν.
Ό σα προηγήθηκαν είναι αρκετά θεωρητικά και ίσως σας κούρασαν. Θα τα κατανοήσετε κα
λ ύ τε ρ α αν ανατρέξουμε σε συγκεκριμένα παραδείγματα. Μελετήστε καταρχήν ένα από
σπασμα από το μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη Ο Χριστός ξανασταυρώνεται (σ. 91-97),
που θα βρείτε στα Παράλληλα Κείμενα. Αναφέρεται σε μια ξεριζωμένη ομάδα ανθρώπων,
καταδιωγμένη από τους Τούρκους και τους πλούσιους Έλληνες του κάμπου, η οποία με
οδηγό τον ιερέα της προσπαθεί να ριζώσει σε μια νέα περιοχή.
Αφού διαβάσετε το κείμενο, απαντήστε στις ερωτήσεις που ακολουθούν:
1. Από γεωγραφική άποψη, ο χώρος που επιλέχθηκε είναι ο κατάλληλος;
2. Ποιο είναι το στοιχείο που είναι απαραίτητο για την ίδρυση του νέου χωριού;
3. Σε τελευταία ανάλυση, η ίδρυση ενός οικισμού, ενός χωριού, χαρακτηρίζεται από συ
νειδητή επιλογή και αναζήτηση των ιδανικότερων συνθηκών;
Ελέγξτε την πληρότητα της απάντησής σας μελετώντας το κείμενο που ακολουθεί.
Προφ ανώ ς, ο ι παραπάνω ερωτήσεις σάς οδήγησαν στη διαπίστωση πω ς ένας ο ι

κισμ ός θεω ρητικά μόνο μ π ορ εί να ιδρυθεί βά σ ει συνειδητών κ α ι επιτυχημένων επι
λογών των ιδρυτικών μελών του. Μ όνο το νερό ε ίν α ι το sine qua non στοιχείο, δηλα
δή η απαραίτητη προϋπόθεση, ώστε να μπορέσει να υ π ά ρ ξει μια ανθρώ πινη κοινό
τητα. Ε ιδ ικ ά στο παράδειγμά μας, αναμφιβόλως το το π ίο είναι σκ λη ρ ό σαν τη σιωπή,
όπως θα έλεγε ο ποιητής, κ α ι πολλά μέρη της Ε λ λ ά δ α ς δεν μπορούν να θεωρηθούν
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9
τα ε υ ν ο ϊκ ό τ ε ρ α γ ια την ίδρυση ενός ο ικ ισ μ ο ύ . Η ισ τ ο ρ ικ ο -κ ο ιν ω ν ικ ή π α ρ έμ β ασ η

μπ ο ρ εί ν α οδη γή σ ει στην επιλογή του χώ ρου υπό την πίεσ η π ο ικ ίλ ω ν περιστάσεω ν.
Στην περίπτω ση αυτή, ισ τ ο ρ ικ ο -κ ο ιν ω ν ικ ές π α ρ ά μ ετρ ο ι μπορούν ν α θεω ρηθούν η
τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ία κ α ι ο ι κ ο ιν ω ν ικ έ ς ανισότητες, που υπ αγο ρεύο υν τη συνεχή α π ο μ ά
κρυνση κ α ι περιθω ριοποίηση των αποδιω γμένω ν κατοίκω ν του φτωχού χωριού.
Σ το π α ρ ά δ ε ιγ μ α αυτό, ό π ω ς κ α ι σε κ ά θ ε π ερ ίπ τω σ η ίδ ρ υ σ η ς ενό ς ν έο υ ο ικ ι
σμού, το φ υσικό το π ίο κ α λ ε ίτ α ι ν α φ ιλ ο ξεν ή σ ει μ ια κ ο ιν ω ν ία ανθρώ πω ν. Ο χώ ρος
γ ίν ε τ α ι α π ο δ εκτό ς ως έ χ ε ι κ α ι π ρ ο σ φ έρ ει στους κ α το ίκ ο υ ς του είτε π οιότητα ζω ής
είτε δ υ σ κο λίες τ ις ο π ο ίε ς π ρ έ π ε ι ν α υ π ερ β εί, α νά λ ο γα με το μ έγεθος κ α ι την π ο ιό
τητα των φ υσικώ ν περ ιο ρ ισ μ ώ ν. Ο ι περιορισμοί που θέτει το φυσικά περιβάλλον
ο νο μ ά ζο ν τα ι φυσικοί καταναγκασμοί. Ε ίν α ι δυνατόν ν α ελεγχθούν σ τα δ ια κ ά από
τον ά νθ ρ ω π ο με την επέμβ α σ η του π ολιτισ μ ο ύ , δηλαδή της ε ρ γ α σ ία ς του κ α ι του
ε π ιπ έδ ο υ της τ ε χ ν ο λ ο γ ία ς που αυτός έ χ ε ι α να π τύ ξει. Τ ο π ε ρ ιβ ά λ λ ο ν υ π α γ ο ρ ε ύ ε ι
δ υνατό τη τες χ ρ ή σ η ς του, α λ λ ά δ εν κ α θ ο ρ ίζ ε ι μ ο ν ο σ ή μ α ν τα τον π ο λ ιτ ισ μ ό μ ια ς
κ ο ιν ω ν ία ς. Η επέμβασ η του ανθρώ που δ η μ ιο υ ρ γεί μ ια δ ια λεκ τικ ή σχέση του με τη
φύση, που γ ε ν ν ά μ ια συνεχή α λλ η λεπ ίδ ρ α σ η . Α υ τή δ ια μ ο ρ φ ώ ν ε ι ο υ σ ια σ τ ικ ά μια
ο ικ ο λ ο γ ικ ή σχέση, που μετα τρέπ ει το φ υσικό π ερ ιβ ά λλ ο ν σε π ο λιτισ μ ικό .
Παράδειγμα 1
^ ________________
Α ς ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε ε κ π α ρ α λ λ ή λ ο υ δ ύ ο ν η σ ιά : τ η Σ ίφ ν ο κ α ι τ η ν Ύ δ ρ α
Σίφνος Ύδρα
Κ λ α σ ικ ό κ υ κ λ α δ ίτ ικ ο ν η σ ί: π ε τ ρ ώ Ν η σ ί π ε τ ρ ώ δ ε ς και ά ν υ δ ρ ο . Μ όνο
δ ε ς. Μ ε τη ν π α ρ έμ β α σ η του α ν θ ρ ώ λ ίγ ε ς α μ υ γ δ α λ ιέ ς ε υ δ ο κ ιμ ο ύ ν . Γ ν ω
π ο υ , σ τ ις α ν α β α θ μ ί δ ε ς ( π ε ζ ο ύ λ ε ς ) , σ τ ά τ α α μ υ γ δ α λ ω τ ά τ η ς . Ε λ ά χ ισ τ α
π ο υ σ υ γ κ ρ α τ ο ύ ν λ ιγ ο σ τ ό χ ώ μ α , κ α λ σ τ ά ρ ια κ α ι κ τ η ν ο τ ρ ο φ ία σ τ η ν π ε
λ ιε ρ γ ο ύ ν τ α ι λίγα δ η μ η τ ρ ια κ ά , ό σ π ρ ια ρ ιο χ ή τ ο υ Β λ υ χ ο ύ .
κι ε λ ι έ ς : « Α π ’ τ η Σ ί φ ν ο α π ο δ ο σ ί δ ι
(δ ώ ρ ο ), μια ελ ιά κι έ ν α κ ρ εμ μ ύ δ ι» .
Το φ υσικό τοπίο, και στις δύο περιπτώ σεις, «υ πα γορ εύει» κάποιες δυνατότη
τες χρ ήσ ης του. Είναι φανερό πω ς και στις δύο περιπτώ σεις οι κάτοικοι δεν μ π ο
ρ ο ύ ν να β α σ ισ το ύ ν μ ό νο σ τη ν α γροτική παραγω γή. Χρειάζεται είτε να συ μ π λη
ρ ώ σ ο υ ν το α γροτικό το υ ς εισόδημα είτε να στρ α φ ούν αποκλειστικά σε κάποια
άλλη απασχόληση. Πώ ς θα χρ η σ ιμ ο π ο ιή σ ο υ ν οι άνθρωπο το φυσικό τοπίο, ώ στε
μ ε τη ν ερ γα σία του ς να το μ ε τα τρ έψ ο υ ν σ ε π ο λιτισ μ ικ ό , να ά ρ ου ν το υ ς φ υ σ ι
κούς καταναγκασμούς, να επιβ ιώ σουν ή ακόμη και να ευημερήσουν;
Σίφνος Ύδρα
Η Σ ίφ ν ο ς σ τ ρ έ φ ε τ α ι σ τ ο ε σ ω τ ε ρ ικ ό Η Ύ δ ρ α σ τ ρ έ φ ε τ α ι σ τ ο σ τ ο ιχ ε ίο
τ η ς κ α ι α ν α κ α λ ύ π τ ε ι ά ρ γ ιλ ο . Μ ε π ο υ τ η ν π ε ρ ιβ ά λ λ ε ι: τη θ ά λ α σ σ α .
τη ν π α ρ α τ ή ρ η σ η και τ ο ν π ε ιρ α μ α Ο ι κ ά τ ο ικ ο ί τ η ς β ρ ί σ κ ο υ ν δ ι έ ξ ο δ ο
τ ισ μ ό , ο ι κ ά τ ο ικ ο ί τ η ς α π ο κ τ ο ύ ν σ τ α κ α ρ ά β ια κ α ι α ρ γ ό τ ε ρ α σ τη
δ ε ξ ιό τ η τ ε ς σ τ η ν α γ γ ε ιο π λ α σ τ ικ ή σ π ο γ γ α λ ιε ία . Γ ν ω σ τ ή ε ίν α ι η ν α υ τ ι-
265
Σίφ νος Ύδρα

και τη ν α ν α π τύ σ σ ο υ ν . Π αράλληλα, κή τ ο υ ς π ρ ο σ φ ο ρ ά σ τ η ν Ε π α ν ά
τ ο ν η σ ί « δ ιώ χ ν ε ι» μ έ ρ ο ς τ ω ν κ α τ ο ί σ τ α σ η τ ο υ 1 8 2 1 . Λ ε ιτ ο ύ ρ γ η σ ε σ τ ο
κ ω ν τ ο υ σ τ ο ε ξ ω τ ε ρ ικ ό : Κ ω ν σ τ α ν η σ ί μ ε γ ά λ ο κ α ρ ν ά γ ιο και Σ χο λ ή
ν τ ι ν ο ύ π ο λ η , Α ίγ υ π τ ο , Α θ ή ν α κ .λ π . Ε μ π ο ρ ο π λ ο ιά ρ χ ω ν .
Σ υ μ π έρ α σ μ α : Ο ά ν θ ρ ω π ο ς σ ε κ ά θ ε π ε ρ ί π τ ω σ η β ρ ίσ κ ε ι τ ρ ό π ο υ ς ν α π α ρ ε μ
β α ίν ε ι π ο λ ιτ ισ μ ικ ά δ ια μ έ σ ο υ τ η ς ε ρ γ α σ ί α ς τ ο υ ε ί τ ε α π ε υ θ ε ί α ς σ τ ο φ υ σ ικ ό π ε ρ ι
β ά λ λ ο ν ε ίτ ε μ ε τ η ν α ν ά π τ υ ξ η τ η ς π α ρ α δ ο σ ι α κ ή ς τεχνο λο γία ς, για ν α α ξ ιο π ο ιή -
σ ε ι τ ις π ρ ο σ φ ε ρ ό μ ε ν ε ς δ υ ν α τ ό τ η τ ε ς . Η κ ο ιν ό τ η τ α α π ο κ ο μ ίζ ε ι τη μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η
δ υ ν α τ ή ω φ έ λ ε ια , η ο π ο ία π ρ ο κ ύ π τ ε ι α π ό τ ι ς ε π ι λ ο γ έ ς τ η ς . Ο ι ε π ι λ ο γ έ ς δ ε ν ε ίν α ι
π ά ν τ α ο ι ί δ ι ε ς . Η θ ά λ α σ σ α ε ίν α ι μ ια ε π ι λ ο γ ή π ο υ π ρ ο σ φ έ ρ ε τ α ι κ α ι σ τ α δ ύ ο ν η
σ ιά . Σ τ ο π α ρ ε λ θ ό ν μ ό ν ο η Ύ δ ρ α τ η ν ε π έ λ ε ξ ε γ ια ν α τ η ν α ξ ι ο π ο ι ή σ ε ι . Σ ή μ ε ρ α ,
ό μ ω ς , κ α ι τ α δ ύ ο ν η σ ιά τ η ν α ξ ι ο π ο ιο ύ ν δ ι α μ έ σ ο υ τ ο υ τ ο υ ρ ισ μ ο ύ .
Σ υ ν επ ώ ς, ο τρ ό π ο ς με τον ο π ο ίο θα ο ρ γ α νώ σ ο υ ν τον χώ ρ ο κ α ι τ ις π α ρ α γ ω γ ι
κ ές του δυνατότητες ο ι κ ά τ ο ικ ο ι του νέου χω ρίο υ που ιδ ρ ύ ει ο π α π α -Φ ώ τη ς εξαρ-
τά τ α ι α π ό τις δυνατότητες που π ρ ο σ φ έρ ει το φ υσ ικό π ερ ιβ ά λ λ ο ν - κ α ι φ α ίν ετ α ι ότι
το α φ ιλ ό ξε ν ο ε κ ε ίν ο το π ίο π ρ ο β ά λ λ ε ι π ο λλο ύς φ υσ ικού ς κ α τ α ν α γ κ α σ μ ο ύ ς-, από
το ε π ίπ ε δ ο του πολιτισμού τους, ο ρ ιζό μ ε ν ο εδώ ω ς παραδοσιακές τεχνολογικές
δεξιότητες, ώστε ν α το ελέγξο υ ν στο έπ α κρο , α λλ ά κ α ι α π ό την προοδευτικότητά
τους, ο ρ ιζό μ ενη ως τάση αναζήτησης νέων δυνατοτήτων τις ο π ο ίε ς δεν γνώ ριζαν
στο προη γούμ ενο φ υσικό π ερ ιβ ά λλ ο ν που τους φ ιλοξενούσ ε, ως κινητικότητα για
την αναζήτηση λύσεων. Ό λ α τα π α ρ α π ά ν ω θ α δ ημιουργηθούν δ ιά της εργασ ίας,
η ο π ο ία με τη σ ε ιρ ά της θα «γεννήσει» στον χώ ρο π α ρ α γ ω γ ικ έ ς σ χ έσ ε ις - ά ρ α κ α ι
κ ο ιν ω ν ικ έ ς . Η σ χέσ η μ ετα ξύ α νθ ρ ώ π ο υ κ α ι υ λ ικ ο ύ α ν τ ικ ε ιμ έ ν ο υ (π α ρ α γ ω γ ικ ή
σχέση) θα μ ετα τρ α π εί σε σχέση ανθρώ που με άνθρω πο (κο ιν ω νικ ή σχέση) δ ια μ έ
σου του υλικού α ντικειμ ένο υ (βλ. υποενότητα 9.2.2).
Δ ρ α σ τ η ρ ιό τ η τ α 2/Κεφάλαιο 9 (προαιρετική)
Ανατρέξτε στο κεφάλαιο 5 («Παραδοσιακή τεχνολογία και επαγγέλματα») του τόμου ΕΛΠ
41/Β και μελετήστε τις ενότητες που αφορούν τα παρακάτω θέματα:
• Υποδηματοποιία, παραδοσιακά κέντρα κατασκευής υποδημάτω ν (ενότητα 5.3)
• Η νηματουργία και η υφαντική (ενότητα 5.8)
• Καλαθοπλεκτική (ενότητα 5.9)
• Σπογγαλιεία, τόποι ανάπτυξης (ενότητα 5.13)
Στη συνέχεια, σύμφωνα με το πρότυπο της Σίφνου και της Ύ δρας (Παράδειγμα 1), αφού
σημειώσετε το όνομα ενός αντιπροσωπευτικού τόπου στον οποίο αναπτύχθηκε καθεμία
από τις παραπάνω δραστηριότητες, καταγράψτε δύο, τουλάχιστον, αιτίες για τις οποίες
ευδοκίμησε η συγκεκριμένη παραγωγή στον τόπο αυτό. Η δική μας απάντηση δίνεται στο
Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου.
Ε Ν Ο Τ Η ΤΑ 9 . 2
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9
Να δώσετε τους ορισμούς οτις έννοιες:

• Φυσικός καταναγκασμός
• Π ο λιτισμό ς
• Προοδευτικότητα
Για να ελέγξετε την ορθότητα των απαντήσεω ν σας ανατρέξτε στην υποενότητα 9.2.1.
Στόχος αυτής της Άσκησης είναι να απομονώσετε τους τρεις αυτούς όρους, να εστιάσετε
σε αυτούς την προσοχή σας και να τους αφομοιώσετε, προκειμένου να μπορείτε να τους
χρησιμοποιείτε στην ανάπτυξη των θεμάτων σας.
Π α ρ α τή ρ η σ η : Ο όρος «π ο λ ιτ ισ μ ό ς » δίνεται εδώ στο εννοιολογικό π λαίσ ιο που αναπτύ
χθηκε. Περισσότερα στοιχεία για τους όρους π ο λιτισ τικ ό ς και π ολιτισ μ ικός δίνονται στην
υποενότητα 9.2.2.
Παράλληλο Κείμενο
Γ ια να ε μ π λο υ τίσ ε τε τις γνώ σ εις σας στα θ έμ α τα π ο υ μ ε λετά μ ε, θα ή τα ν ιδ ια ίτε ρ α
χρ ή σ ιμ ο -τ ό σ ο σ το π α ρ ό ν κεφ ά λα ιο , όσο κ α ι σ το κ ε φ ά λα ιο 2 (« Ο ι σ υ ντεχ ν ίε ς ») το ν
Β ' τ ό μ ο υ - να α ξιο π ο ιή σ ο υ μ ε ένα β ιβ λ ίο π ο υ κ α λ ύ π τ ε ι ευρύ φ ά σμα του α ν τ ικ ε ιμ έ
νου το ο π ο ίο π ρ ο σ ε γ γ ίζο υ μ ε . Π ρ ό κ ε ιτ α ι γ ια το β ιβ λ ίο (σ το εξής Π ρ ο τ ε ιν ό μ ε ν ο Β ι
β λ ίο ) της Ε λέ νη ς Σ π α θ ά ρ η -Μ π ε γ λ ίτη , Ιστορική κ α ι Κ ο ιν ω ν ικ ή Λ α ο γ ρ α φ ία Α ν α τ ο
λ ικ ή ς Θ ρ ά κ η ς, εκό. Ν έ α Σ ύ ν ο ρ α -Λ ιβ ά ν η , Α θ ή ν α 1997, π ο υ έχει λά β ε ι κ α ι το Β ρ α
β είο Α κ α δ η μ ία ς Α θ η νώ ν.
Σ α ς π ρ ο τείνω λ ο ιπ ό ν να μ ε λετή σ ε τε τα εξής κ εφ ά λα ια :
α ) « Ο ι επ ιπ τώ σ εις στις ελλη νικ ές κ ο ινό τη τες της α ρ γή ς ο ικ ο ν ο μ ικ ή ς επα νά σ τα ση ς»,
σ. 139-144 κ α ι β ) «Λ ε ιτ ο υ ρ γ ικ ή π ρ ο σ έγγισ η το ν χώ ρ ο υ : η μ ε τα τρ ο π ή α π ό φ υ σ ικ ό σε
π ο λ ιτ ισ μ ικ ό το π ίο », σ. 156-163.
Σ ε α υ τές τις σ ε λίδ ες π α ρ ο υ σ ιά ζε τ α ι α ν α λ υ τικ ά ένα π α ρ ά δ ε ιγ μ α α ξιο π ο ίη σ η ς το ν
φ υ σ ικ ο ύ το π ίο υ α π ό μ ια ε λ λ η ν ικ ή κ ο ινό τη τα , το Σ α μ μ ά κ ο β ο της Α ν α τ ο λ ικ ή ς Θ ρ ά
κης, κ α ι α ν α λ ύ ε τα ι η δ υ ν α τό τη τα π ο υ της δ όθ η κε να ενη μ ερ ή σ ει δ ια μ έσ ο υ α υτή ς
α κ ρ ιβ ώ ς τη ς α ξιο π ο ίη σ η ς . Ε π ιπ λ έ ο ν α ν α λ ύ ο ν τ α ι κ α ι οι σ υ γ κ υ ρ ίε ς π ο υ ο δ ή γη σ α ν
σ τη ν ε γ κ α τά λ ε ιψ η α υτή ς τη ς δ ρ α σ τη ρ ιό τη τα ς κ α ι, κ α τά συ νέπ εια , σ τη ν π α ρ α κ μ ή
της κοινό τη τα ς.
Αφού μελετήσετε τα δύο π αραπάνω κεφάλαια, σχολιάστε τη θέση που ακολουθεί και δι
καιολογήστε την απάντησή σας: «Η π ολιτισμική δρ α στηριότητα σ ε μια π εριοχή εκδηλώ νε
ται μ ε το ν ίδιο τρόπ ο όπ ου το φυσικό π ερ ιβά λλον προσφ έρει τις ίδιες προϋποθέσεις;».
Θα βρείτε τη δική μας απάντηση στο Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου.
Ο π απ α-Φ ώ της φυτεύει το χω ριό. Δ εν π ρ ό κ ε ιτ α ι απλώ ς γ ια μ ια ιδρυτική πράξη,

αλλά γ ια μ ια τελετουργία ριζώματος. Στον π α ρ α δ ο σ ια κ ό άνθρωπο, όπου το λο γ ικ ό
κ α ι το άλογο σ υνδυάζονται κ α ι αλληλοσυμπληρώνονται, δεν ε ίν α ι μόνο η ο ρθο λο γι
267
κή α ξ ιο π ο ίη σ η του φ υσικού π ερ ιβ ά λλ ο ντο ς που θα ε π ιφ έ ρ ε ι την ευ η μ ερ ία στο χω

ριό, αλλά κ α ι η επίκληση του μεταφυσικού στοιχείου. Τ ις τέσσερις πόρτες του χωριού,
που βλέπουν στις τέσ σ ερ ις πόρτες του ορίζοντα, όπω ς λ έ ε ι ο ποιητής, θ α τ ις φυλάνε
προστάτες της χριστιανοσύνης, η επίκληση των ο πο ίω ν γ ίν ε τ α ι α π ό τον ιερέα.
Η οριοθέτηση λο ιπ ό ν του χώ ρου γ ίν ε τ α ι με τελετου ρ γίες σ υνυφ ασμένες με συ
γ κ ε κ ρ ιμ έ ν ε ς α ν τ ιλ ή ψ ε ις γ ια τον κ ό σ μ ο κ α ι τη φύση ( Ν ιτ σ ιά κ ο ς , 1991, σ. 24). Η
ο ρ ιο θ ε τ ικ ή ίδ ρυσ η τεσ σ ά ρ ω ν ξ ω κ λ η σ ιώ ν που β λέπ ο υ ν στα τέσ σ ε ρ α σ η μ ε ία του
ο ρ ίζο ν τ α έ χ ε ι κ α ι α π ο τρ επ τικ ή λ ειτ ο υ ρ γ ία . Α υ τή η λ ε ιτ ο υ ρ γ ία σ υχνά ε ν ισ χ ύ ε τ α ι
με τη σ τα δ ια κ ή προσ θήκη ξω κ λ η σ ιώ ν π ε ρ ιμ ε τ ρ ικ ά του χω ριο ύ, με α π ο τέλ εσ μ α το
« ζώ σ ιμ ο » του χ ω ρ ιο ύ σε έ ν α ν κ ύ κλ ο . Ο κ ύ κ λ ο ς ε ίν α ι το χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ό τ ε ρ ο ,
ίσως, σύμβολο αποτροπής του κακού: πρ οσ τα τεύ ει ό,τι ε ίν α ι μέσα του κ α ι κ ρ α τ ά ει
έξω κ ά θ ε κ α κ ό . Ο κ υ κ λ ικ ό ς χο ρ ός, το «ζώ σ ιμο» της ε κ κ λ η σ ιά ς α π ο τελού ν χ α ρ α
κ τ η ρ ισ τ ικ ά π α ρ α δ ε ίγ μ α τ α τω ν α ν τ ιλ ή ψ εω ν γ ια τον κ ύ κλ ο . Τ ο χ ω ρ ιά μ π ο ρ ε ί να
ο ρ ιο θ ετ η θ εί κ υ κ λ ικ ά κ α ι με ξύ λινου ς σταυρούς, ενισχύοντας έτσι κ α ι με το δεύτε
ρο αυτό σ ύμβ ο λο τ ις α π ο τ ρ ε π τ ικ έ ς ικ α ν ό τ η τ ε ς του κύ κλ ο υ . Δ ια δ ε δ ο μ έ ν ο έθ ιμ ο
α π ο τ ε λ ε ί επ ίσ η ς κ α ι το γ κ α ίν ια σ μ α του χ ω ρ ιο ύ , π ου σ υ ν ίσ τα τα ι στο ό ρ γ ω μ ά του
π ε ρ ιμ ε τ ρ ικ ά με ζώ α, τα ο π ο ία στο τέλος θ υ σ ιά ζο ν τ α ι κ α ι θ ά β ο ν τα ι σε σ η μ εία της
ο ρ ιο θ ετική ς γραμμής (Α ικ α τ ε ρ ιν ίδ η ς, 1979, σ. 152).
Σ το έθ ιμ ο αυτό π ρ ο σ τίθ ετα ι κ α ι ένα δεύτερο σ τοιχείο: εκτός α π ό το π ερ ιμ ετρ ι
κ ό όργω μα, που π α ρ α π έ μ π ε ι κ α ι π ά λ ι στο σύμβολο του κύκλου, γ ίν ε τ α ι κ α ι θυσία
ζώ ω ν. Ε ίν α ι γνω στό, π ισ τεύ ο υ μ ε, το έ θ ιμ ο της θ υ σ ία ς ενό ς κ ό κ ο ρ α στα θ ε μ έ λ ια
του σπιτιού, το ο π ο ίο ε ίν α ι δ ια δ εδ ο μ έν ο κ α ι στον σ ύγχρονο α σ τικό χώ ρο. Στο φύ
τεμα του χωριού έχουμε μ ια ε κ ο ύ σ ια , α ν α ίμ α κ τ η π ρ ο σ φ ο ρ ά ζω ή ς γ ια το ρ ίζω μ ά
του: ο γ ε ρ ο -Π α ν ά γ ο ς ξ α π λ ώ ν ε ι στα θ ε μ έ λ ια κ α ι ε π ιζ η τ ε ί ο ίδ ιο ς τον θά να τό του,
δ ια μ έ σ ο υ του ο π ο ίο υ θα σ τ ε ρ ιώ σ ε ι το έργο. Τ ο α π ό σ π α σ μ α ά μ ε σ α π α ρ α π έ μ π ε ι
στην α νθ ρ ω π οθ υ σ ία γ ια το σ τέριω μ α κ ά θ ε μεγάλου έργου. Σ α ς θ υμίζω το δημοτι
κ ό μας τρα γο ύδι το Γ ε φ νρ ι της Ά ρ τα ς , στο ο π ο ίο ο πρω τομάσ τορας θ υ σ ιά ζε ι τη γυ
ν α ίκ α του με δόλο γ ια την επ ίτευ ξη του σ η μ α ντικού έργου. Θ υ μ η θ είτε, ακόμη, τη
θ υ σ ία της Ιφ ιγ έ ν ε ια ς στην Α υ λ ίδ α α π ό τον ίδ ιο τον π α τέρ α της, τον Α γ α μ έμ ν ο ν α ,
η ο π ο ία κ α ι στην περίπτω ση αυτή σ ύρεται με δόλο γ ια την ευόδωση της μεγαλύτε
ρη ς ε π ιχ ε ίρ η σ η ς τω ν Ε λ λ ή ν ω ν την ε π ο χ ή ε κ ε ίν η , της κ α τ ά κ τ η σ η ς της Τ ρ ο ία ς .
Ό μ ω ς, στο α π ό σ π α σ μ α του Κ α ζα ν τ ζά κ η υ π ά ρ χ ε ι μ ια ε ιδ ο π ο ιό ς δ ια φ ο ρ ά : μπρο
στά στον εκ π ρ ό σ ω π ο της χ ρ ισ τ ια ν ικ ή ς θ ρ η σ κ εία ς, στον π α π α -Φ ώ τη , δεν μ π ο ρ εί
ν α δ ια δ ρ α μ α τ ισ τ ε ί α ιμ α τη ρ ή α νθ ρ ω π ο θ υ σ ία , η ο π ο ία , σε κ ά θ ε π ερ ίπ τω σ η , αντί-
κ ε ιτ α ι στα θ ρ η σ κ ε υ τ ικ ά ήθη. Η α π α ίτ η σ η α π ό την π α ρ ά δ ο σ η γ ια θ εμ ελ ίω σ η με
πρ ο σ φ ο ρ ά θ υ σ ία ς εν ισ χ ύ ε τ α ι α π ό την α νθ ρ ώ π ιν η πρ οσ φ ο ρ ά , η ο π ο ία στην π ρο
κ ε ιμ έ ν η περ ίπτω ση - π α ρ ά το ά λο γο του δρώ μενου, με έντονα τα ε ιδ ω λ ο λα τρ ικά
σ τ ο ιχ ε ία - εν α ρ μ ο ν ίζε τα ι με τη βούληση του Θεού: έτσι, ο γ ε ρ ο -Π α ν ά γ ο ς ολοκλη
ρ ώ νει τον κύκλο της ζω ής του τη σ υγκεκριμένη χ ρ ο νική στιγμή. Ο θ άνατός του με-
τουσ ιώ νετα ι σε προσ φ ορά ζω ής γ ια τους σ υγχω ριανούς του κ α ι το δρώμενο, όπως
π η γ ά ζ ε ι α π ό την π ρ ο χ ρ ισ π α ν ικ ή πα ρ άδ ο σ η , γ ίν ε τ α ι α π ο δ εκ τό ω ς θ έλη μ α Θεού,
συναιρώ ντας γ ια άλλη μ ια φ ορά το π ρ ο χ ρ ισ τια ν ικ ό με το χ ρ ισ τ ια ν ικ ό σ τοιχείο στη
νεότερη παράδοσ ή μας.
268
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9
9.2.2 Η κοινότητα ως κοινωνικός χώρος

Π ρ ο τ ο ύ π ρ ο χ ω ρ ή σ ο υ μ ε , σ α ς υ π ε ν θ υ μ ίζ ω ό τι:
• η κ ο ιν ό τ η τ α ε ίν α ι μ ο ν ά δ α π α ρ α γ ω γ ή ς -
• τ α μ έ λ η μ ια ς κ ο ιν ό τ η τ α ς , σ τ η ν π ρ ο σ π ά θ ε ι α τ ο υ ς ν α θ έ σ ο υ ν υ π ό τ ο ν έ λ ε γ χ ό
τ ο υ ς φ υ σ ικ ο ύ ς κ α τ α ν α γ κ α σ μ ο ύ ς , δ ια μ έ σ ο υ τ η ς ε ρ γ α σ ία ς τ ο υ ς α ν α π τ ύ σ
σ ο υ ν κ ο ιν ω ν ικ έ ς σ χ έ σ ε ις -
• δ ι α μ ο ρ φ ώ ν ε τ α ι μ ια ο ν τ ο λ ο γ ι κ ή δ ι ά σ τ α σ η τ η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς , ω ς σ ύ σ τ η μ α
α ξ ιώ ν , κ α ν ό ν ω ν κ α ι π ρ ο σ δ ο κ ιώ ν .
Θ α επ εκτείνο υ μ ε τ ις π α ρ α π ά ν ω γ ε ν ικ έ ς γ ν ώ σ εις μας σ υνδέοντας την κ ο ινό τη

τα ω ς π α ρ α γ ω γ ικ ή μονάδα -σ υ ν επ ώ ς ω ς ο ργα νισ μ ό που δ η μ ιο υ ρ γ εί π α ρ α γ ω γ ικ έ ς
σ χ έ σ ε ις - με τ ις κ ο ιν ω ν ικ έ ς λ ειτο υ ρ γ ίες της, την κ α λ λ ιέ ρ γ ε ια δηλαδή των κ ο ιν ω ν ι
κώ ν σ χέσ εω ν α ν ά μ εσ α στα μέλη της. Π ο λ λ ές ε ίν α ι ο ι κ ο ιν ω ν ικ έ ς σ χέσ εις που είτε
α ναπτύσ σονται στην ερ γ α σ ία ή στην κα θ η μ ερ ινή ζω ή είτε π ροκύπτουν από τις δ ο
μές της σ υ γγένεια ς. Ε μ ε ίς , όμως, θα επ ιλ έξο υ μ ε ένα π α ρ ά δ ε ιγ μ α κ ο ινω νικ ώ ν σ χέ
σ εω ν π ου β α σ ίζ ο ν τ α ι σ τις π α ρ α δ ο σ ια κ έ ς π α ρ α γ ω γ ικ έ ς σ χ έ σ ε ις , ε κ ε ίν ο της έ κ
φ ρ α σ ης κοινοτικής αλληλεγγύης κ α τ ά τ ις α γ ρ ο τ ικ έ ς ε ρ γ α σ ίε ς , κ α ι θ α εμ β α θ ύ
νουμε π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ ο σε αυτό, με σ κ ο π ό ν α κ α τ α δ ε ίξ ο υ μ ε τους ισ χυ ρ ο ύ ς δεσμούς
που σ υ νέδ εα ν τ α μέλη μ ια ς π α ρ α δ ο σ ια κ ή ς κοινότητας. Π ρ ό κ ε ιτ α ι γ ια μ ια κ α ίρ ια
μορφή λ ε ιτ ο υ ρ γ ία ς του κ ο ιν ο τ ικ ο ύ συστήματος, στο π λ α ίσ ιο του ο π ο ίο υ λ ειτο υ ρ
γούσε η α λληλεγγύη της το π ικ ή ς α γρ ο τική ς μ ικ ρ ο κ ο ινω νία ς.
Μ ελετή σ τε α π ό το Π ρ ο τε ιν ό μ ε ν ο Β ιβ λ ίο το κ εφ ά λα ιο « Η κ ο ιν ο τικ ή α λλη λε γγύ η κ α
τά τις α γ ρ ο τικ έ ς εργα σίες», σ. 171-185. Σ τ ις σελίδες αυτές π α ρ ο υ σ ιά ζε τα ι το φ α ινό
μ ε νο της εθ ιμ ικ ή ς εκδ ή λω σ η ς α λλη λε γγ ύ η ς σ το π λ α ίσ ιο της α γ ρ ο τικ ή ς κ οινό τη τα ς,
μ ε β ά σ η τ ο π α ρ ά δ ε ιγ μ α τη ς α μ π ε λ ο κ α λ λ ιέ ρ γ ε ια ς σ τ η ν π ε ρ ιο χ ή τ ω ν Σ α ρ ά ν τ α
Ε κ κ λ η σ ιώ ν της Α ν α τ ο λ ικ ή ς Θ ράκης.
Δ ώ σ τε μ ε γ α λ ύ τε ρ η π ρ ο σ ο χ ή στη μ ε λ έ τ η τ ω ν σ ε λίδ ω ν 178-185, σ τις ο π ο ίες ε π ιχ ε ι-
ρ είτα ι η θ εω ρ η τικ ή π ρ ο σ έγγισ η το υ θέματος, κα θώ ς κ α ι της υ ποσ ημείω ση ς 148 της
σελίδα ς 188. Σ τ η σ υνέχεια εκ π ο νή σ τε τη ν επόμενη Ά σ κ η σ η Α υ το α ξιο λό γη σ η ς .
269
Σημειώστε ποιες από τις παρακάτω προτάσεις είναι σωστές και ποιες λάθος:
Σ Λ
1. Βασική μονάδα παραγωγής και κατανάλωσης στην ύπαιθρο χώ ρα
ήταν το παραδοσιακό αγροτικό νοικοκυριό.
2. Το αγροτικό νοικοκυριό εξυπηρετούσε αποκλειστικά τις
καταναλωτικές ανάγκες των μελών του.
3. Η αποδοτικότητα μιας παραδοσιακής αγροτικής εκμετάλλευσης
βασιζόταν στη σχέση ημερομισθίου-κέρδους.
4. Η αποδοτικότητα μιας παραδοσιακής αγροτικής εκμετάλλευσης
βασιζόταν στο μέγεθος της οικογένειας.
5. Στόχος του παραδοσιακού αγροτικού νοικοκυριού ήταν η
μεγιστοποίηση των κερδών από την εκμετάλλευσή του.
6. Η επιθυμία απόκτησης αγοριού βασιζόταν σε δεισιδαιμονίες.
7. Η επιθυμία απόκτησης αγοριού βασιζόταν στην αντίληψη ότι
τα αρσενικά μέλη της οικογένειας είναι πιο παραγωγικά.
8. Η γυναίκα δεν συμμετείχε στην παραγωγική διαδικασία.
9. Κάθε παραγωγός καλλιεργούσε αποκλειστικά το χω ράφι του.
10. Η κοινοτική αλληλεγγύη λειτουργούσε αποκλειστικά στην
περίπτωση αρρώστιας ενός μέλους της κοινότητας.
11. Ξέλα ση ονομάζεται η αποπομπή ενός εργάτη από τις
αγροτικές εργασίες.
12. Στη Θράκη ο άρρωστος αγρότης μπορούσε να βασιστεί
στο μετζί.
13. Στην Ή πειρο η ολική καταστροφή ενός κοπαδιού από τον
παγετό ή την επίθεση λύκων υποχρέωνε τον βοσκό στην
ανάληψη βοηθητικών εργασιών σε άλλη στάνη.
14. Στο Γαλαξίδι οι καραβοκύρηδες αποζημίωναν τον πλοιοκτήτη
που έχανε το καράβι του.
Η αγροτική αλληλεγγύη δεν εκδηλω νόταν μόνο στον α γρ ο τικό χώρο, όπου ο ι ά ν
θρω ποι είχαν π ιο στενούς δεσμούς, αλλά κ α ι στον αστικό, με θεσμούς όπω ς εκείνον
της συντεχνίας (το θέμα αυτό πραγματεύεται το κεφ άλ α ιο 2 του τόμου Ε Λ Π 41/Β).
9.2.3 Η κοινότητα ως πολιτισμικός χώρος

Ο πολιτισμικός χώρος, ως η μόνη δ ια ρ κ ή ς κ α ι κ α θ ο λ ικ ά υ π α ρ κτή βάση της
κ ο ινω νικ ή ς οργάνω σης κ α ι του τρόπου ζω ής ενός συνόλου ανθρώ πω ν, ε ίν α ι ο χώ
ρος στον ο π ο ίο σ υ να ιρ ο ύ ντα ι ό λες ο ι δρασ τηριότητες των α νθ ρ ώ π ω ν του σ υγκε
κριμένου χώρου.
2 70
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9
Οι όροι πολιτισμικός και πολιτιστικός

Σ τ ις π α ρ α δ ο σ ι α κ έ ς κ ο ι ν ω ν ί ε ς , ο ι π ο λ ι τ ι σ μ ι κ έ ς ε κ φ ά ν σ ε ι ς τ η ς ( c u l tu r e ) δ ιέ -
π ο υ ν τ ο σ ύ ν ο λ ο τ ω ν α ν θ ρ ώ π ιν ω ν δ ρ α σ τ η ρ ιο τ ή τ ω ν και χ α ρ α κ τ η ρ ίζ ο ν τ α ι α π ό
α ξ ιο λ ο γ ι κ ή ο υ δ ε τ ε ρ ό τ η τ α σ ε α ν τ ι δ ι α σ τ ο λ ή π ρ ο ς τ ι ς π ο λ ι τ ι σ τ ι κ έ ς ε κ φ ά ν σ ε ι ς
( c iv ilis a tio n ) λ α ώ ν π ο υ β ρ ίσ κ ο ν τ α ι σ ε α κ μ ή κ α ι π ο υ α ξ ιο λ ο γ ο ύ ν τ α ι ω ς ξ ε χ ω ρ ι
σ τ έ ς κ α τ α κ τ ή σ ε ις τ ο υ π ο λ ιτ ισ μ ο ύ , ιε ρ α ρ χ ικ ά α ν ώ τ ε ρ ε ς σ ε σ ύ γ κ ρ ισ η μ ε τ ις π ο λ ι
τ ισ τ ικ έ ς ε κ φ ά ν σ ε ις ά λ λ ω ν λ α ώ ν ή μ ε π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ε ς ισ τ ο ρ ικ έ ς π ε ρ ιό δ ο υ ς το υ
ίδ ιο υ λ α ο ύ ( Δ α μ ια ν ά κ ο ς , 1 9 7 6 , σ . 2 4 ). Η π α ρ α δ ο σ ι α κ ή φ ο ρ ε σ ιά , τ ο π α ρ α δ ο σ ι α
κ ό τ ρ α γ ο ύ δ ι ή ο χ ο ρ ό ς α ν ή κ ο υ ν σ τ ι ς π ο λ ι τ ισ μ ικ έ ς ε κ φ ά ν σ ε ι ς , χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ο υ ν
κ ά θ ε τ ο π ικ ή π α ρ α δ ο σ ια κ ή κ ο ιν ω ν ία και δ ε ν μ π ο ρ ο ύ ν α ν α ξ ιο λ ο γ η θ ο ύ ν ω ς α ν ώ
τ ε ρ ε ς ή κ α τ ώ τ ε ρ ε ς α ν ά λ ο γ α μ ε κ ά θ ε τ ο π ικ ή κ ο ιν ω ν ία . Κ ά θ ε κ ο ιν ω ν ία έ χ ε ι τ ις δ ι
κ έ ς τ η ς π ο λ ιτ ισ μ ικ έ ς ε κ φ ά ν σ ε ι ς , ο ι ο π ο ί ε ς π ρ ο κ ύ π τ ο υ ν α π ό τ ο σ ύ ν ο λ ο τ η ς κ ο ι
ν ό τ η τ α ς . Α ν τ ίθ ε τ α , τ α α ρ χ ιτ ε κ τ ο ν ικ ά μ ν η μ ε ία τ η ς Α κ ρ ό π ο λ η ς ή η κ λ α σ ικ ή ε υ ρ ω
π α ϊκ ή μ ο υ σ ικ ή α ν ή κ ο υ ν σ τ ις π ο λ ιτ ισ τ ικ έ ς ε κ φ ά ν σ ε ι ς λ α ώ ν π ο υ β ρ ίσ κ ο ν τ α ι σ τ η
σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν η χ ρ ο ν ικ ή π ε ρ ίο δ ο σ ε α κ μ ή και ο φ ε ίλ ο ν τ α ι σ ε ξ ε χ ω ρ ισ τ ά ά τ ο μ α ,
τ ω ν ο π ο ίω ν τ ο ό ν ο μ α κ α τ ά κ α ν ό ν α δ ια σ ώ ζ ε τ α ι.
Ο δ ι α χ ω ρ ι σ μ ό ς α υ τ ώ ν τ ω ν δ ύ ο ό ρ ω ν α π ο τ ε λ ε ί κ α τ ά χ τ η σ η τ η ς Λ α ο γ ρ α φ ία ς ,
τ η ς Ε θ ν ο λ ο γ ία ς , τ η ς Κ ο ιν ω ν ικ ή ς κ α ι Π ο λ ιτ ισ μ ικ ή ς Α ν θ ρ ω π ο λ ο γ ί α ς κ α ι τ ω ν ά λ
λ ω ν σ υ ν α φ ώ ν ε π ισ τ η μ ώ ν , γ ια τ ί β ο ή θ η σ ε σ τ η β α θ ύ τ ε ρ η κ α τ α ν ό η σ η τ ω ν π α ρ α δ ο
σ ια κ ώ ν φ α ιν ο μ έ ν ω ν . Ω σ τ ό σ ο , τ ο π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο τ ω ν δ ύ ο ό ρ ω ν δ ε ν έ χ ε ι π α γ ιω θ ε ί,
μ ε α π ο τ έ λ ε σ μ α ν α ε ξ α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν τ ό σ ο ο π ρ ο β λ η μ α τ ισ μ ό ς ω ς π ρ ο ς τ ο υ ς ό ρ ο υ ς
ό σ ο κ α ι ο ι π ρ ο τ ά σ ε ι ς γ ια τ ο π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο π ο υ ο ι ό ρ ο ι α υ τ ο ί θ α μ π ο ρ ο ύ σ α ν ν α
π ρ ο σ λ ά β ο υ ν . ( Σ υ μ β ο υ λ ε υ τ ε ίτ ε ε ν δ ε ικ τ ικ ά τ ο κ ε ίμ ε ν ο τ ο υ Δ . Α γ ρ α φ ιώ τ η , «Π ο λιτι
σ μ ικ ό /π ο λ ιτ ισ τ ικ ό : Τ ο α β έ β α ι ο ν τ η ς ο ρ ιο θ έ τ η σ η ς » , 1 9 9 9 , σ . 3 9 -4 7 .)
Έ τ σ ι, η ζω ή του π α ρ α δ ο σ ια κ ο ύ α νθρώ π ου στην κ α θ η μ ερ ινό τη τα της ή στις ξ ε

χω ρισ τές στιγμές της κυλά στον π ο λ ιτισ μ ικ ό χώ ρο της μικρή ς ή μεγαλύτερης κ ο ιν ό
τητας στην ο π ο ία αυτός εντάσσεται. Ο ι β ιω μ α τικές ε μ π ειρ ίες μέσα σε αυτόν, ο ι κ α
νόνες, ο ι α ξ ίε ς κ α ι ο ι π ρ ο σ δ ο κ ίε ς που χ α ρ α κ τη ρ ίζο υ ν την κοινότητα δ ιαμ ο ρφ ώ νο
ν τα ι κ α ι π ρ ο σ λ α μ β ά νο ν τα ι μ έσ α σε αυτόν. Ο κ ο ιν ό ς π ο λ ιτισ μ ικ ό ς χώ ρο ς ε ίν α ι κ α ι
αυτός ένα σ τοιχείο που κ ρ α τ ά ε ι την κοινότητα ενωμένη κ α ι συμβάλλει ώστε ν α α ν α
πτυχθεί μεταξύ των μελών της έντονα το α ίσ θη μ α του α νή κ ειν σε αυτή. Έ χ ε ι επιση-
μ α ν θ εί πω ς ο α π ο χω ρ ισ μ ό ς των Ε λλή νω ν α π ό την κοινό τητα όπου μεγάλω σαν κ α ι
όπου α ισ θ ά ν ο ν τ α ι ό τι «λειτουργούν» τους α π ο κ ό π τ ε ι α π ό το σύστημα α ν α φ ο ρ ά ς
τους. Γ Γ αυτό φ ροντίζουν, όταν εγ κ α θ ίσ τ α ν τ α ι σε μ εγ ά λ ες π ό λ ε ις στην Ε λ λ ά δ α ή
στο εξω τερικό, όπου μπορούν, ν α οργανώ νονται π ά λ ι σε κοινότητες, τις παροικίες.
Θυμάμαι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα που διηγούνταν παλιός φίλος, που

ήτα ν πριν πολλά χρόνια πρ όξενο ς της Ελλάδας σ τη ν πόλη του Σουέζ, σημαντικό
λιμάνι για τους σφ ουγγαράδες. Ή τ α ν εκεί εγκα τεστημένοι πολλοίΔω δεκα νήσιοι,
και από τα δώδεκα νησιά, και είχαν, αντίστοιχα, δώδεκα παροικίες. Επειδή η συ
νεννόηση ήταν κάπως δύσκολη και με τις δώδεκα, κάλεσε ο Π ρόξενος τους αντι
π ρ ο σ ώ π ο υ ς το υ ς και το υ ς ζή τη σ ε να σ υ νενω θ ο ύ ν σ ε μία - τη ν παροικία όλω ν
271
τω ν Δ ω δ εκ α νη σ ίω ν μ α ζί. Ύ σ τ ε ρ ’ α π ό καιρό, και επ ειδ ή δ ε ν είχε καμία είδ η σ η ,

ρ ώ τη σ ε τι είχε γίνει. - Α κ ο λου θ ή σ α μ ε τη συ μ β ου λή σου, το υ είπαν. - Και δια
λ ύ σ α τε τις δώ δεκα κ ο ινό τη τες; — Α, ό χ ι! Κάναμε ακόμη μία, ό λω ν τω ν Δ ω δ εκα
νησίω ν μα ζί, δέκατη τρίτη, του απάντησαν ( Κ υ ρ ια κ ίδ ο υ - Ν έ σ τ ο ρ ο ς , 1 9 7 8 , σ . 5 2 ).
Η α π ο μ ά κ ρ υ ν σ η α π ό τον φ υ σ ικά χώ ρ ο της κ ο ινό τη τα ς, η δ ιά ρ ρ η ξ η τω ν π α ρ α

γ ω γ ικ ώ ν κ α ι κ ο ιν ω ν ικ ώ ν σ χέσ εω ν με τη μετανάστευση στην πόλη ή κ α ι στο εξω τε
ρ ικ ά μπορούν ν α γ ίν ο υ ν α π ο δ ε κ τ έ ς α π ό τα μέλη μ ια ς κ ο ινό τητας. Α υ τ ά ό μω ς που
α να σ τα τώ νει π ερ ισ σ ό τερ ο τον π α ρ α δ ο σ ια κ ό ά νθ ρ ω π ο ε ίν α ι η ρή ξη με τον π ο λ ιτ ι
σ μ ικ ό χώ ρο στον ο π ο ίο έζη σε, ιδ ια ίτ ε ρ α στην π α ιδ ικ ή του η λ ικ ία , κ α ι στον ο π ο ίο
είχ ε π ρ ο σ ω π ικ έ ς ε μ π ε ιρ ίε ς κ α ι βιώ ματα.
Ο ι θ έ σ ε ις αυτές θα γ ίν ο υ ν π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ ο κ α τ α ν ο η τές α ν π α ρ α κ ο λ ο υ θ ή σ ετε το
ε ξή ς π α ρ ά δ ε ιγ μ α : κ ο ρ υ φ α ία σ τιγμή της σ ύ σ φ ιγξη ς των δ εσ μ ώ ν μ ια ς κ ο ιν ό τη τα ς
- α κ ό μ α π ερ ισ σ ό τερ ο μάλισ τα γ ια τα μέλη που έχουν μ ετα νασ τεύσ ει κ α ι επιζητούν
ν α π α ρ ε υ ρ ε θ ο ύ ν τη σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν η χ ρ ο ν ικ ή σ τιγμ ή σε α υ τ ή - ε ίν α ι το πανηγύρι.
Δ ια β ά σ τε το α κό λο υ θ ο α π ό σ π α σ μ α α π ό τον το π ικ ό Τ ύ π ο της Σίφ νου.
Π Α Ν ΗΓΎ ΡΟ Υ Η Κ. Μ ΑΟΥΤΣΟΥ
Το απόγευμα της παραμονής, σ το ν πανηγυρικό εσπερινό, η συρροή του κό
σμ ου είχε ολοκληρω θεί. Στις πεντέμισι έφθασαν ε π ί αυτοκινήτων το εικόνισμα, ο
ιερός κλήρος, οι επίσημοι, τα εξαπτέρυγα.
Επιβλητική η πομπή άρχισε να κατεβαίνει προς το ν αγαπημένο βράχο, προη
γουμένου του τεραστίου άρτου. Ο πανηγυρικός εσπερινός άρχισε στις 6 ακριβώς.
Μ ετά το ν εσ περ ινό στρώ θηκε η πατροπαράδοτη τράπεζα μ ε ροβιθάδα, πα
τάτες και κρέας και ω ραιότατο κρασί.
- Εις υγείαν του πανηγυρά...χάλασε ο κόσ μος στις φωνές και σ το κοπάνισμα
τω ν πιάτων με τα πιρούνια.
- Και του μά(γ)ερα...
Οκτώ τρά πεζες στρώθηκαν. Και ό σ ο κρατούσε το φ αγητό έπα ιζα ν τα βιολιά
σ την αυλή και ο σιφνέικος έδω σε και πήρε.
Ό τα ν άρχισαν οι παρακλήσεις ο χορός σταμάτησε...
(ε φ . Σιφνιακή τ η ς 3 /6 /1 9 6 7 )
Στην Ε ικ ό ν α 1, που α κολουθ εί, μπορείτε ν α δείτε ένα στιγμιότυπο α π ό σιφνέι-

κο πανηγύρι.
272
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9
Εικόνα 1
Το πανηγύρι τον Α γίου Παντελεήμονα στη Χερρόνησο της Σίφνου. Ο Ιάκωβος

(χαρακτηριστικός τύπος του νησιού, γνωστός σε όλους τους κατοίκους) τραγουδάει και πειράζει
τους παρενρισκόμενονς, ενώ τα όργανα παίζουν. Π ολλοί επιστρέφουν στο νησί,
για να ξαναζήσουν αυτό το καλοκαιρινό βράδυ (φωτ. Σ π α θά ρ η -Μ π εγλ ίτη )
Π ρ ό κ ε ιτ α ι γ ια τη σ υναίρ εση του κοσ μ ικο ύ σ τοιχείο υ με το θρη σ κευτικό σ υ ν α ί

σθημα. Η τελ ευ τα ία φράση του α ποσ πάσ ματος ε ίν α ι α ποκαλυπτική. Ο ι θρησκευτι
κ έ ς υ π ο χρ εώ σ εις δίνουν τη δυνατότητα κ α ι την ε υ κ α ιρ ία του εορτασμού του Α γ ίο υ
-π ρ ό κ ε ιτ α ι γ ια την Π α ν α γ ία τη Χ ρ υ σ ο π η γή της Σ ίφ νο υ στην π ρ ο κ ειμ έν η περ ίπ τω
σ η - με έντονο κ ο σ μ ικ ό χα ρ ακτή ρα : ο ιν ο π ο σ ία , τρ α γο ύ δι, χορός, π ειρ ά γ μ α τ α κ α ι,
συχνά, α θ υ ρ ο σ το μ ίες. Π ρ ό κ ε ιτ α ι γ ια έν α ν π ο λ ύ π λ ευ ρ ο σ υνδυασ μό υ λ ικ ώ ν α π ο
λαύσεω ν, κ ο ιν ω ν ικ ώ ν εκδηλώ σεω ν, π ο λ ιτ ισ μ ικ ή ς κ λ η ρ ο ν ο μ ιά ς κ α ι θ ρ η σ κευτικής
πίστης. Ε κ ε ί δια τηρούντα ι κ α ι α ν α π α ρ ά γ ο ν τ α ι τα τ ο π ικ ά π α ρ α δ ο σ ια κ ά τρα γο ύδια
κ α ι ο χο ρ ός, τα έ θ ιμ α α λ λ ά κ α ι η κ α λύ τερ η γ ν ω ρ ιμ ία των α γ ο ρ ιώ ν κ α ι των κ ο ρ ι-
τσιών, κ α θ ώ ς κ α ι η α π ό κ ο ινο ύ γ ν ω ρ ιμ ία τους με τα έθ ιμ α του τόπου τους. Ό π ο ιο ι
ζή σ ο υ ν σ τα ν ε α ν ικ ά χ ρ ό ν ια τους τ έ τ ο ιε ς σ τιγμ ές στην τ ο π ικ ή π α τ ρ ίδ α τους π ρ ο
σπαθούν με κ ά θ ε τρόπο ν α παρ ευρεθ ούν ξ α ν ά στο π α νη γύ ρ ι του τόπου τους.
273
Α ποκαλυπτικότερο όλων είναι το ποίημα «Το μαστορόπουλο» του Γιώργοι

Κοτζιούλα, από την ποιητική συλλογή το ν Σ ιγα νή Φωτιά (1938):
Τον π ή ρ α ν τον Κολιό, Δ ε σώνει ά λλο να ιόεί,

Τον π ή ρ α ν οι μαστόροι, Π αιδεύεται το μάτι,
Π α ιδ ί α π ’ το σκ ολειό Κ ρατούσ ε ένα ρ α β δ ί
Ν α μ άθει πηλοφ όρι Το στρώμα του στην πλάτη.
[τη ν τέχνη τον χτισίματος]
Μ α ς έφ υ γε ο Κ ολιός
Κ α ρ διά πονετική
Κι είχε μ ια τέτοια λύπ η
Τον ξέβ γα λε μ ε κλάμ α
Θα ’ναι όλοι εδώ τ ’Ά ι-Λ ιος
«Τετράδη Κ υρια κή
Κ αι μ ό νο α υτός θα λείπ ει
θα καρτερώ για γράμμα».
Το ποίημα αυτό, μέσα στην παιδική απλότητά του, αποκαλύπτει πολλά στοι
χεία: την παιδική εργασία και τη θέση του παιδιού στην παραδοσιακή κοινωνία,
την αναγκαιότητα -κ α ι όχι επιλογή-της ένταξης στις διαμορφωμένες παραγωγι
κές σχέσεις στην Ή πειρο (στην οποία αναφέρεται), από τις οποίες δεν μπορεί να
διαφύγει, την ψυχολογία του παιδιού που καλείται να ωριμάσει πριν από την ώρα
του και να αναλάβει υπεύθυνους ρόλους, το μητρικό αίσθημα που δεν μπορεί να
ανακόψει την προδιαγεγραμμένη από την κοινότητα θέση των μελών της, τη δεινή
θέση του μαθητευόμενου. Περισσότερο α π ’ όλα όμως το ποίημα κρύβει το α β ά
σταχτο αίσθημα της απομάκρυνσης όχι από τη μάνα ή από το σπίτι, αλλά από το
πανηγύρι του Προφήτη Ηλία (Άι-Λιος). Εκεί συνοψίζεται όλη η θλίψη που προ-
καλείται από τη ρήξη του αισθήματος του ανήκειν στην κοινότητα ως πολιτισμι
κού χώρου που συνενώνει άρρηκτα τα μέλη της. Το αίσθημα αυτό είναι αμοιβαίο,
καθώς η απουσία του Κολιού από το πανηγύρι δεν θα βαρύνει μόνο τον ίδιο αλλά
και όλη την κοινότητα, που χάνει -έστω και προσω ρινά- ένα μέλος της, και τούτο
διαφαίνεται από τον στίχο «Μας έφ υγε ο Κολιός».
274
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9
Ενότητα 9.3
ΔΙΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΥ

ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΕΞΑΣΤΙΣΜΟΣ
Ό σ ο ν αφορά τους οικισμούς, τα χωριά και τις πόλεις, στην παραδοσιακή κοι
νωνία η διαφορά τους δεν έγκειτο ούτε στο μέγεθος τους ούτε στον αριθμό των
κατοίκων τους, αλλά στην κοινοτική τους λειτουργία, που τους εξασφάλιζε δ ε
σμούς συνοχής. Ο Ν. 1833/34 περί Δήμων, ως αποτέλεσμα των νέων οικονομικών
σχέσεων που επικράτησαν στην αγορά, διέλυσε το κοινοτικό σύστημα και αντικα
τέστησε την κοινοτική αλληλεγγύη με τις πελατειακές σχέσεις, γεγονός που καλ
λιέργησε τον ατομικισμό και την επιθυμία προσωπικής κοινωνικής ανάδειξης.
"Ετσι, αυτή πλέον εκδηλώθηκε ιδιαίτερα με τη χωρική και κοινωνική κινητικότη
τα, δηλαδή με τη μετακίνηση προς την πόλη, την εξασφάλιση, διαμέσου του προ
σωπικού βουλευτή, μιας θέσης στο Δημόσιο και την αναρρίχηση στα μικροαστικά
στρώματά της.
Σχόλιο Μελέτης
Μελετήστε προσεκτικά τον παρακάτω πίνακα, προκειμένου να είστε σε θέση
να αναφέρετε τις διαφοροποιήσεις που επήλθαν στις σύγχρονες κοινωνίες και
αποδόμησαν τις παραδοσιακές κοινοτικές δομές. Είναι φανερό πως η διάλυση
του κοινοτικού συστήματος δεν ήταν επακόλουθο του Ν. 1833/34, αλλά του με
τασχηματισμού της κοινωνίας και του εκχρηματισμού της αγοράς. Ο νόμος ήλθε
απλώς να επιβεβαιώσει και να επισφραγίσει αυτή την πραγματικότητα.
275
Ε Ν Ο Τ Η ΤΑ 9 . 3
Χ Α Ρ Α Κ Τ Η Ρ ΙΣ Τ ΙΚ Α
Παραδοσιακής κοινότητας Σύγχρονης κοινωνίας
1. Οικονομία ενσωματωμένη (embedded α. Ο ικ ο ν ο μ ία α π ο δ ε σ μ ε υ μ έ ν η (disem -

economy) bedded economy)
2. Οικονομία αυτοσυντήρησης β. Οικονομία κέρδους και κατανάλωσης
3. Παραγωγή αξιών χρήσης γ. Παραγωγή ανταλλακτικών αξιών
4. Μη ε μ π ο ρ ευ μ α τ ο π ο ίη σ η όρω π α ρ α δ. Εμπορευματοποίηση όρων παραγωγής
γωγής
5. Απουσία σχέσεων «ελεύθερης» αγοράς ε. Κυριαρχία σχέσεων «ελεύθερης» αγοράς
6. Κοινω νικές κα ι ηθικές αξίες παίζουν στ. Ο ικ ο ν ο μ ικ ή δ ρ α σ τ η ρ ιό τ η τ α α π ο δ ε
σημαντικό ρόλο στην οικονομική συ σμευμένη και κυρίαρχη
μπεριφορά
7. Απόκτηση δικαιωμάτων πάνω σε υλικά ζ. Κυριαρχία σε π ρ ό σ ω π α μέσω δικαιω
μέσα με την κυ ρ ια ρ χία πάνω σε π ρ ό μάτων πάνω σε υλικά μέσα
σωπα
8. Π α ρ α γ ω γ ή ο ρ γ α ν ω μ έ ν η σε ο ικ ια κ ή η. Π αραγωγή στηριγμένη στο «ελεύθε
βάση ρο άτομο
9. Σ ύ νο λα μ ικρ ο ύ μ εγέθ ου ς «κλειστά» θ. Σύνολα μεγάλου μεγέθους «ανοικτά»
(κοινότητες) (κοινωνίες)
10. Στοιχειώδης καταμερισμός εργασίας ι. Προηγμένος καταμερισμός εργασίας
με βάση το φύλο και την ηλικία
11. Κάθετη κοινωνική διαστρωμάτωση με ια. Οριζόντια κοινωνική διαστρωμάτωση
βάση συγγενειακές, η λικιακές, θ ρ η με οικονομικά κριτήρια (ταξικό σύστη
σκευτικές κ.λπ. σχέσεις μα)
12. Εκμετάλλευση μικρών μονάδων (εστια ιβ. Εκμετάλλευση μέσω οικονομικών μη
κών ομάδων, κοινοτήτων) από τα έξω μέ χανισμών
σω πολιτικών μηχανισμών (π.χ. απορρό
φηση πλεονάσματος μέσω φορολογίας)
Πηγή: Νιτσιάκος, 1991, σ. 140-141
Αντικείμενο εξαστισμού χωρίς προηγούμενο, η Αθήνα των δεκαετιών του ’50,

’60 και ’70 αποτέλεσε ένα μεγάλο κοινωνικό εργαστήριο. Η μελέτη αυτής της μεσο
γειακής πρωτεύουσας δεν περιορίζεται στα ιδιαίτερα πολεοδομικά χαρακτηριστι
κά της, αλλά προεκτείνεται στις κοινωνικές ομάδες, στο περιβάλλον και στην κα
τανομή του πληθυσμού, στις νοοτροπίες και στην κοινωνικότητα. Δίνεται, συνε
πώς, η δυνατότητα να εκληφθεί η πόλη όχι μόνο ως διευρυμένο οικιστήριο ανθρώ
πων, αλλά επίσης ως κοινωνία και ως πολιτισμός. Οι νέες τάσεις και κατευθύνσεις
της Λαογραφίας τής δίνουν τη δυνατότητα να παρακολουθήσει τον άνθρωπο της
περιφέρειας, που «εισρέει» στον χώρο της πόλης, φέροντας πρακτικές και νοοτρο
πίες που καθορίζονται από τις αγροτικές καταβολές του και την παραδοσιακή ζωή.
276
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9
Είναι καιρός η Λαογραφία να απεμπλακεί από αυθαίρετους διαχωρισμούς,

όπως εκείνους ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν, ανάμεσα στον κόσμο της
υπαίθρου και τον κόσμο της πόλης, το παραδοσιακό και το σύγχρονο. Η Λαο
γραφία δεν υπάγεται στις επιστήμες της Αρχαιολογίας. Συνεπώς, εξακολουθεί
να έχει ως πηγή έρευνας ζώσες εκφάνσεις της πολυσύνθετης ανθρώπινης δρα
στηριότητας.
Π ρ ο κ ειμ ένο υ να ενημερω θείτε σχετικά μ ε τις σύγχρ ονες τάσ εις της Λ α ο γρ α φ ία ς,
π ου την οδηγούν στην έρευνα και κ αταγραφ ή εκδηλώσεων του αστικού χώ ρον, μ ε
λετήστε α π ό τα Π αράλληλα Κ είμενα το άρθρο της Ε. Σπαθάρη-Μ πεγλίτη, «Η Λ α ο
γρ α φ ία σε νέες κατευθύνσεις», περ. Ανθρωποθεωρία, τεύχος 7, 1994, σ. 157-176.
Αφού μελετήσετε το πρώτο μέρος του παραπάνω Παράλληλου Κειμένου («Ο μετασχημα
Ο
τισμός του αγροτικού χώρου και το φαινόμενο του εξαστισμού», σ. 158-164), σημειώστε
ποια από τις παρακάτω επιλογές δεν είναι σωστή.
1. Το φαινόμενο της αγροτικής εξόδου (εγκατάλειψης του αγροτικού χώρου και εγκα
τάστασης στην πόλη) οφείλεται:
α) στην επικράτηση της κεφαλαιοκρατικής οργάνωσης της παραγωγής,
β) στον εκχρηματισμό της αγοράς,
γ) στην απεριόριστη δυνατότητα απορρόφ ησης του αυξανόμενου πληθυσμού από
τη μεγάλη κοινοβιακή οικογενειακή μονάδα που συναντάμε σε όλα τα Βαλκάνια,
δ) σε μια ιδιότυπη εκβιομηχάνιση που χαρακτηρίζεται από τον κατακερματισμό της
βιομηχανίας σε μικρές επιχειρήσεις.
2. Η συγκέντρωση αγροτικών πληθυσμών στις πόλεις:
α) οδήγησε στην περιθωριοποίηση κοινωνικών ομάδων,
β) επιτεύχθηκε με μια επιτυχή ενσωμάτωσή τους στην πόλη,
γ) οδήγησε στην κοινωνική κινητικότητα, δηλαδή στην αναρρίχηση στα μικροαστικά
στρώματα των πόλεων.
3. Η μετάβαση στην πόλη οφείλεται:
α) σε οικονομικούς λόγους,
β) σε κοινωνικούς και ψυχολογικούς παράγοντες,
γ) σε ατομικές αποφάσεις που υπάγονται στις γενικότερες κατευθύνσεις μιας οικο
γένειας, μιας κοινότητας ή του κράτους.
Θα βρείτε τις απαντήσεις στο Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου.
Η συλλογή βιωματικών αφηγήσεων και η καταγραφή της ιστορίας των συνοι

κιών συμβάλλουν στον «φωτισμό» των απρόσωπων στατιστικών δεδομένων και
απ εικ ονίζουν τον α σ τ ικ ό π ο λ ιτ ισ μ ό που ενυπά ρχει στον χώ ρο της πόλης και ο
οποίος συνυπάρχει με τον παραδοσιακά πολιτισμό, όπως αυτός προσαρμόζεται
ιδιότυπα μέσα στον αστικό χώρο. Ο νεοφ ερμένος στον χώρο της πόλης, ανάλογα
I
με την περιοχή από την οποία προέρχεται και τις δυνατότητες που αυτή του προ-
σ έφ ερ ε -ή , αντίθετα, του σ τέρη σ ε-, δημιουργεί ένα μωσαϊκό α πό διαφορετικά
περιβάλλοντα που συσπειρώ νουν και ομαδοποιούν κατηγορίες ανθρώπων. Συγ
χρόνως όμως πολλαπλασιάζονται και τα φαινόμενα ατομικισμού, που αποκόβουν
τον νέο πολίτη από την πρακτική της παράδοσής του, η οποία κατεξοχήν χαρακτη
ρίζεται από το ομαδικό, συλλογικό πνεύμα. Στην πραγματικότητα, μέσα στον χώ
ρο της πόλης υπάρχουν περισσότερα στοιχεία που ενώ νουν τους ανθρώ πους από
εκείνα που τους χω ρίζουν και τούτο οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στις πρόσφατες
παραδοσιακές καταβολές τους.
Π α ράδειγμα 2
Ενδεχομένως να γνωρίζετε ότι στον χώρο της π όλης διαμορφώνονται μι-
κροκοινωνίες που τις συνδέουν κοινή εντοπιότητα (οι Αναφιώτες εγκαταστάθη
καν στα Αναφιώτικα της Πλάκας, οι Υδραίοι στα Υδραίικα του Πειραιά, οι Ναξιώ-
τες στο Γαλάτσι, οι Παριανοί στην Κηφισιά κ.ο.κ.) ή κοινή επαγγελματική δρα
στηριότητα (βαρελάδες στα Μεσόγεια, υφαντουργεία στη Νέα Ιωνία κ.λπ.). Τού
το συμβαίνει για συγκεκριμένους λόγους ψυχολογικής στήριξης και δημιουρ
γίας οδών διακίνησης ανθρώπων και αγαθών. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα
που συνδυάζει και τα δύο είναι οι Σιφνιοί αγγειοπλάστες του Αμαρουσίου. Συ
γκεκριμένοι λόγοι οδηγούν τους Σιφνιούς τεχνίτες του τροχού να εγκαταστα
θούν στη συνοικία αυτή της Αθήνας και να δημιουργήσουν μια παροικία. Η Λαο
γραφία καλείται να μελετήσει όχι μόνο αυτή την παραδοσιακή επαγγελματική
δραστηριότητα, αλλά και τη λειτουργία της κοινότητάς τους μέσα στη σύγχρονη
αστική κοινωνία. Το συγκεκριμένο θέμα θα εξετάσουμε αναλυτικότερα στο κε
φάλαιο 4 («Αγγειοπλαστική») του τόμου ΕΛΠ 41/Β. Μελετώντας το θα διαπιστώ
σετε τον σημαντικότατο ρόλο της Λαογραφίας στην ανάλυση των μικροκοινω-
νιών που σχηματίζονται στο πλαίσιο του αστικού χώρου.
Είδαμε, λοιπόν, πως δεν τελειώνουν όλα με την αποδόμηση των κοινοτήτων
και την ανάπτυξη της αστικής ζωής. Υπάρχει όμως και κάτι επιπλέον: συχνά εκδη
λώνεται η νοσταλγία προς την τοπική πατρίδα και τις μορφές κοινωνικής οργάνω
σης του παρελθόντος. Έ τσι, αναβιώ νει το «τότε», το «αλλού» στην πόλη, μέσα
από τους τοπικούς πολιτιστικούς συλλόγους και τις συλλογές εθίμων που τυπώ
νουν εξέχοντα μέλη τους - συλλογές όμως μέσω των οποίων εξωραΐζονται οι δυ
σκολίες της τοπικής παραδοσιακής ζωής. Η νοσταλγία μεταμορφώνει το «άλλοτε»
και χτίζει μια ετεροτοπία.
Ο Michel Foucault (1987) όρισε τις ετεροτοπίες ως αποτελεσματικά θεσπι

σμένες ουτοπίες, που αναπαριστούν, αμφισβητούν και αντιστρέφουν, ταυτοχρό-
νως, άλλες τοποθεσίες. Είναι τόποι έξω από όλους τους τόπους, ακόμη κι αν είναι
δυνατό να υποδείξουμε την πραγματική τους θέση (Λεοντή, 1998, σ. 85-88).
278
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9
"Ε τσ ι, η π α ρ α δ ο σ ια κ ή ζω ή με τ ις κ ο ιν ο τ ικ έ ς λ ε ιτ ο υ ρ γ ίε ς της, που σ υ νέβ α λ α ν

στην εξα σ φ ά λισ η συνοχής κ α ι στη δ η μ ιο υ ρ γία σ υ γκεκρ ιμ ένω ν κ ο ινω νικ ώ ν σ χέσ ε
ων κ α ι π ο λ ιτισ μ ικ ώ ν εκφ άνσεω ν, ε ξ α κ ο λ ο υ θ εί ν α «ζει» μ έσ α στις π ό λεις, μ α κ ρ ιά
α π ό την π α ρ α δ ο σ ια κ ή κοινό τητα -μ α κ ρ ιά όσον α φ ο ρ ά τόσο τον τόπο όσο κ α ι τον
χ ρ ό ν ο - μ έσ α σ τις κ α ρ δ ιέ ς των α νθρώ πω ν, ο ι ο π ο ίο ι επ α ν α δ ο μ ο ύ ν την α π ο δ ο μ η
μένη π ρ α γμα τικό τητα με τον νου τους, δημιουργώ ντας μ ια φ α ντασ ια κή π ρ α γμ α τι
κότητες δηλαδή μ ια ετεροτοπία.
279
Σ ύνοψ η
Στην παραδοσιακή κοινωνία, οι οικισμοί, τα χωριά και οι π όλεις ανέπτυξαν
ένα κοινοτικό πνεύμα που εγγυόταν τη συνοχή τους. Η συνοχή αυτή ήταν επ α
κόλουθο των παραγωγικών, κοινωνικών, πολιτισμικών και πολιτικών σχέσεων
που αναπτύσσονταν μέσα στην κοινότητα ως παραγωγική μονάδα, η οποία συ
νέδεε επιπλέον τα μέλη της διαμέσου των δομών συγγένειας που εξυφαίνονταν
ανάμεσά τους. Η κοινότητα, ως παραγωγική μονάδα, χειραγωγούσε το φυσικά
τοπίο στο οποίο εκτεινόταν και περιόριζε τους καταναγκασμούς της φύσης δια
μέσου της παραδοσιακής τεχνολογίας. Η ροή προς τις σύγχρονες πόλεις, με τα
μεγάλα ρεύματα του εξαστισμου, διαφ οροποίησε αυτή τη μορφή των δομών,
«γέννησε» νέες σχέσεις ανάμεσα στους νεοφ ερμένους κατοίκους, διαμόρφωσε
μικροκοινωνίες και, το σημαντικότερο, «γέννησε» ένα είδος ετεροτοπίας, θέα
σης δηλαδή της τοπικής πατρίδας και των κοινοτικών δεσμών της μέσω νοσταλ-
γικά οργανωμένων σε τακτά χρονικά διαστήματα πολιτιστικών εκδηλώσεων που
συντηρούν μια μνήμη διαθλασμένη λόγω της τοπικής και χρονικής απομάκρυν
σης από την κοινότητα.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Α παντήσεις σε Α σκήσεις Α υτοαξιολόγησης
Ά σ κη σ η Α υ τοα ξιολόγη σ η ς 2
Η π ο λ ιτ ισ μ ικ ή δ ρ α σ τ η ρ ιό τ η τ α σε μ ια π ε ρ ιο χ ή δ ε ν ε κ δ η λ ώ ν ε τ α ι με τ ο ν ίδ ιο τ ρ ό π ο ό π ο υ το
φ υ σ ικ ό π ε ρ ιβ ά λ λ ο ν π ρ ο σ φ έ ρ ε ι τ ις ίδ ιε ς π ρ ο ϋ π ο θ έ σ ε ις , γ ια τ ί τ ό τ ε θ α έ π ρ ε π ε ν α έ χ ε ι α ν α
π τ υ χ θ ε ί η μ ε τ α λ λ ο τ ε χ ν ία ο π ο υ δ ή π ο τ ε υ π ή ρ χ α ν κ α τ ά λ λ η λ α μ ε τ α λ λ ε ύ μ α τ α , η α γ γ ε ιο π λ α
σ τ ικ ή ο π ο υ δ ή π ο τ ε υ π ή ρ χ ε ά ρ γ ιλ ο ς , η υ φ α ν τ ικ ή ο π ο υ δ ή π ο τ ε υ π ή ρ χ ε κ τ η ν ο τ ρ ο φ ία , η ξ υ λ ο
γ λ υ π τ ικ ή ο π ο υ δ ή π ο τ ε υ π ή ρ χ α ν δ ά σ η , ε ν ώ ο ι ν η σ ιώ τ ε ς θ α έ π ρ ε π ε ό λ ο ι α ν ε ξ α ιρ έ τ ω ς ν α ε ί
ν α ι ν α υ τ ικ ο ί. Τ ο ύ τ ο ό μ ω ς δ ε ν σ υ μ β α ίν ε ι, γ ια τ ί τ ο φ υ σ ικ ό τ ο π ίο , α ν κ α ι π ρ ο σ φ έ ρ ε ι τ ις κ α
τ ά λ λ η λ ε ς π ρ ο ϋ π ο θ έ σ ε ις , π α ρ α μ έ ν ε ι σ υ χ ν ά α ν α ξ ιο π ο ίη τ ο , ό σ ο δ ε ν α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι α ν τ ίσ τ ο ι
χ η π ο λ ιτ ισ μ ικ ή δ ρ α σ τ η ρ ιό τ η τ α .
Ά σ κ η σ η Α υ τοα ξιο λό γη σ η ς 3
Ο ι σ ω σ τ έ ς α π α ν τ ή σ ε ις έ χ ο υ ν ω ς ε ξή ς :
1 .Σ 8. Λ
2. Λ 9. Λ
3. Λ 10. Λ
4. Σ 11. Λ
5. Λ 12. Σ
6. Λ 13. Λ
7 .Σ 14. Σ
Α ν α π α ν τ ή σ α τ ε σ ω σ τ ά σ ε ό λ ε ς τ ις π ε ρ ιπ τ ώ σ ε ις , σ υ γ χ α ρ η τ ή ρ ια ! Η ε π ιτ υ χ ία σ τ ις α π α ν τ ή
σ ε ις σ α ς φ α ν ε ρ ώ ν ε ι π ω ς ή δ η έ χ ε τ ε μ ά θ ε ι π ο λ λ ά π ρ ά γ μ α τ α γ ια τη λ ε ιτ ο υ ρ γ ία μ ια ς π α ρ α
δ ο σ ια κ ή ς κ ο ιν ό τ η τ α ς . Α ν κ ά ν α τ ε κ ά π ο ια λ ά θ η , μ η ν α π ο γ ο η τ ε ύ ε σ τ ε : μ ια π ρ ο σ ε κ τ ικ ή α ν ά
γ ν ω σ η τ ο υ κ ε ιμ έ ν ο υ θ α σ α ς β ο η θ ή σ ε ι ν α τ α δ ιο ρ θ ώ σ ε τ ε .
Ω σ τ ό σ ο , α ν α λ ο γ ισ τ ε ίτ ε π ο ιο ή τ α ν τ ο ό φ ε λ ο ς α π ό τ η ν Ά σ κ η σ η α υ τ ή : έ χ ετε α ν π λ η φ θ ε ί π ό
σ ο « ε υ α ίσ θ η τ ε ς » ή τ α ν ο ι π α ρ α δ ο σ ια κ έ ς κ ο ιν ό τ η τ ε ς π ρ ο ς τ ο υ ς σ υ ν τ ο π ίτ ε ς τ ο υ ς π ο υ έ π α -
σ χ α ν ή β ρ ίσ κ ο ν τ α ν σ ε δ ε ιν ή ο ικ ο ν ο μ ικ ή θ έσ η , ή α κ ό μ α τ η χ α ρ ά π ο υ π ρ ο κ α λ ο ύ σ ε η ο μ α δ ι
κή ε ρ γ α σ ία σ ε ε π ο χ έ ς π ο υ α π α ιτ ο ύ ν τ α ν η σ υ ν ε ρ γ α σ ία γ ια τ η ν α ν τ ιμ ε τ ώ π ισ η τ ω ν α ν α γ κ ώ ν .
Ε π ιχ ε ιρ ή σ τ ε μ ό ν ο ι σ α ς έ ν α σ ιω π η λ ό α π ο λ ο γ ισ μ ό κ α ι μ ια σ ύ γ κ ρ ισ η μ ε τ ις σ ύ γ χ ρ ο ν ε ς κ ο ι
ν ω ν ίε ς . Π ισ τ ε ύ ω ό τ ι θ α σ υ μ φ ω ν ή σ ε τ ε π ω ς ε ίμ α σ τ ε κ ο ιν ω ν ικ ά π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ ο α ν ά λ γ η τ ο ι, ε ύ
κ ο λ α κ α τ α δ ικ ά ζ ο υ μ ε κ α ι π ε ρ ιθ ω ρ ιο π ο ιο ύ μ ε κ ο ιν ω ν ικ έ ς ο μ ά δ ε ς π ο υ π ά σ χ ο υ ν . Π ισ τ ε ύ ω
ε π ίσ η ς ό τι θ α σ υ μ φ ω ν ή σ ε τ ε π ω ς η Λ α ο γ ρ α φ ία , χ ω ρ ίς ν α ε π ιχ ε ιρ ε ί ν α ε ξ ω ρ α ΐσ ε ι το π α ρ ε λ
θόν, μ α ς κ ά ν ε ι π λ ο υ σ ιό τ ε ρ ο υ ς , γ ια τ ί μ α ς α φ υ π ν ίζ ε ι σ ε θ έ μ α τ α κ α θ ο ρ ισ τ ικ ή ς σ η μ α σ ία ς γ ια
τη ζ ω ή μα ς.
Ά σ κη σ η Α υ τοα ξιο λό γη σ η ς 4
Ο ι σ ω σ τ έ ς ε π ιλ ο γ έ ς ε ίν α ι: 1-γ, 2-α , 3-α .

Α π ό τ η ν Ά σ κ η σ η α υ τ ή π ρ ο κ ύ π τ ε ι π ω ς σ η μ α ν τ ικ ό τ μ ή μ α τ ο υ ε λ λ η ν ικ ο ύ π λ η θ υ σ μ ο ύ μ ε τ α κ ιν ή
θ η κ ε π ρ ο ς τ α μ ε γ ά λ α α σ τ ικ ά κ έ ν τ ρ α - κ α ι μ ά λ ισ τ α ό χ ι κ α τ ’ α ν ά γ κ η γ ια ο ικ ο ν ο μ ικ ο ύ ς λ ό γ ο υ ς -
κ α ι π ω ς έ χ ε ι α γ ρ ο τ ικ έ ς κ α τ α β ο λ έ ς π ο υ ά λ λ α ξ α ν π ρ ό σ φ α τ α . Ο α σ τ ικ ό ς χ ώ ρ ο ς , κ α τ ά κα ν ό ν α ,
δ ε ν «γεννά» έ θ ιμ α , α λ λ ά μ π ο ρ ε ί ν α δ ια τ η ρ ή σ ε ι ε κ ε ίν α τ η ς ιδ ια ίτ ε ρ η ς π α τ ρ ίδ α ς κ α θ ε ν ό ς . Μ ά
λ ισ τα , π ο λ λ ά α π ό α υ τ ά μ π ο ρ ο ύ ν ν α π α ίξ ο υ ν σ η μ α ν τ ικ ό ρ ό λ ο σ τ η ν ε ξ α σ φ ά λ ισ η σ υ ν ο χ ή ς μ ε
τ α ξ ύ τ ω ν κ ο ιν ω ν ικ ώ ν ο μ ά δ ω ν τ η ς π ό λ η ς ο ι ο π ο ίε ς π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι α π ό κο ιν ή ε ντο π ιό τη τα . Α ντί
θετα, ο χ ώ ρ ο ς τ η ς π ό λ η ς «γεννά» ν έ α ή θ η . Δ ε δ ο μ έ ν ο υ ότι η Λ α ο γ ρ α φ ία εξ ε τ ά ζ ε ι τ α ή θ η κ α ι
τ α έ θ ιμ α ε ν ό ς λ α ο ύ ο ο π ο ίο ς , σ ύ μ φ ω ν α με τ ις ν έ ε ς κ α τ ε υ θ ύ ν σ ε ις τ η ς , δ ε ν ε ίν α ι α ν ά γ κ η ν α
τ α υ τίζ ετα ι μ ε τ ο ν α γ ρ ο τ ικ ό κ ό σ μ ο , π ισ τ ε ύ ω π ω ς είσ τ ε σ ε θ έ σ η ν α α ν τ ιλ η φ θ ε ίτ ε τ ο ν σ η μ α ν τ ι
κό ρ ό λ ο π ο υ κ α λ ε ίτ α ι ν α δ ια δ ρ α μ α τ ίσ ε ι η Λ α ο γ ρ α φ ία σ τ ο ν χ ώ ρ ο τ η ς σ ύ γ χ ρ ο ν η ς π ό λ η ς .
Α παντήσεις σε Δ ραστηριότητες
Δ ρ α σ τη ρ ιότητα 2
Κάλυμνος: Ά γ ο ν ο ν η σ ί τ ο υ Α ιγ α ίο υ . Ε κ μ ε τ ά λ λ ε υ σ η τ ο υ θ α λ ά σ σ ιο υ π λ ο ύ τ ο υ τ ο υ , δ ε δ ο μ έ
ν η ς τ η ς έ λ λ ε ιψ η ς ε π α ρ κ ο ύ ς α γ ρ ο τ ικ ή ς π α ρ α γ ω γ ή ς . Α π ο τ έ λ ε σ μ α : σ τ ρ ο φ ή σ τ η ν α λ ιε ία
σ φ ο υ γ γ α ρ ιώ ν π ο υ υ π ή ρ χ α ν σ τη θ α λ ά σ σ ια π ε ρ ιο χ ή της.
Αμπελάκια Θ εσσα λία ς: Α ν ά π τ υ ξ η τ η ς κ τ η ν ο τ ρ ο φ ία ς σ τ η ν ο ρ ε ιν ή π ε ρ ιο χ ή τ ο υ Ο λ ύ μ π ο υ κα ι
τ ο υ Κ ισ σ ά β ο υ . Α ν ά π τ υ ξ η τ η ς β α μ β α κ ο κ α λ λ ιέ ρ γ ε ια ς σ τ η θ ε σ σ α λ ικ ή π ε δ ιά δ α . Π α ρ α γ ω γ ή
μ α λ λ ιο ύ κ α ι β α μ β α κ ιο ύ . Α π ο τ έ λ ε σ μ α : α ν ά δ ε ιξ η τ ω ν Α μ π ε λ α κ ίω ν σ ε ν η μ α τ ο υ ρ γ ικ ό κέντρ ο.
Β ισόκα το υ Λ α γκα δά : Α ν ά π τ υ ξ η τ η ς κ τ η ν ο τ ρ ο φ ία ς σ τ η ν π ε ρ ιο χ ή . Π α ρ α γ ω γ ή δ ε ρ μ ά τ ω ν
κ α ι α ν ά π τ υ ξ η τ η ς β υ ρ σ ο δ ε ψ ία ς σ τ η ν ε υ ρ ύ τ ε ρ η π ε ρ ιο χ ή . Δ υ ν α τ ό τ η τ α π ρ ο μ ή θ ε ια ς τ η ς
π ρ ώ τ η ς α υ τ ή ς ύ λ η ς . Α π ο τ έ λ ε σ μ α : το χ ω ρ ιό α ν έ π τ υ ξ ε ω ς κ υ ρ ία ρ χ η π α ρ α γ ω γ ή τ η ν υ π ο δ η
μ α τ ο π ο ιία .
Βωλάκα Τήνου: Δ υ να τό τη τα π ρ ο μ ή θ ε ια ς κ α λ α μ ιώ ν α π ό τις κ α λ λ ιέ ρ γ ε ιε ς το υ νη σ ιο ύ . Α γ ο ρ α
σ τικό κο ινό π ο υ έχει τη ν α ν ά γ κ η να π ρ ο μ η θ ε υ τ ε ί είδ η τα ο π ο ία θ α ε ξ υ π η ρ ε τ ή σ ο υ ν τις α π ο θ η
κευ τικές α ν ά γ κ ε ς σ τα ο ικια κά , α γ ρ ο τ ικ ά κα ι κ τ η ν ο τ ρ ο φ ικ ά π ρ ο ϊό ν τ α του. Α π ο τέλεσ μ α : α ν α
πτύ σ σ ετα ι η κα λα θ ο π λεκτική ω ς σ υ μ π λ η ρ ω μ α τ ικ ή κα ι π ε ρ ιο δ ικ ή επα γ γ ελμ α τική α π α σ χό λη σ η .
Συμ π ληρω μ α τικά σ τοιχεία : Σ τον χ ώ ρ ο τ ω ν Β α λ κ α ν ίω ν έχ ει π α ρ α τ η ρ η θ ε ί το φ α ιν ό μ ε ν ο του
μ ο ν ο ε π α γ γ έ λ μ α τ ο ς , δ η λ α δ ή μ ια σ υ μ π λ η ρ ω μ α τ ικ ή π ρ ο ς τ η ν α γ ρ ο τ ικ ή ε ν α σ χ ό λ η σ η ή α π ο
κ λ εισ τική ε π α γ γ ε λ μ α τ ικ ή δ ρ α σ τ η ρ ιό τ η τ α ν α ε ίν α ι τ ό σ ο ε υ ρ έ ω ς α ν α π τ υ γ μ έ ν η , ώ σ τ ε ν α κα
θ ο ρ ίζ ε ι ά μ ε σ α ή έ μ μ ε σ α τ ο σ ύ ν ο λ ο σ χ ε δ ό ν τ η ς κ ο ιν ό τ η τ α ς . «Τ ο να ζει α πό τη θά λα σσα ο
Υδραίος, από το χω ράφι του ο Θ εσσαλός, από τα μεταλλεία του ο Μ ηλιάς και από το τσ ικα ·
λα ριό του (α γγειοπλα στείο) ο Σιφνιάς, είναι κάτι το τόσ ο φυσικό και αμετάθετο, ώ στε κάθε
προσπάθεια μετατροπής της οικονομικής ισορροπίας θα ήτο αντίθετος προς την φύση του
και κατ’ ακολουθίαν καταδικασμένη σε αποτυχία» (εφ. Σίφνος, φ. 190, Δ ε κ έ μ β ρ ιο ς 1947).
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9
Αγραφιώτης Δ., « Π ο λ ιτ ισ μ ικ ό /π ο λ ιτ ισ τ ικ ό : Τ ο α β έ β α ιο ν της ο ρ ιο θέτησ ης» , στο
Κ ω ν σ τ α ν τ ο π ο ύ λ ο υ Χ ρ ., Μ α ρ ά τ ο υ -Α λ ιπ ρ ά ν τ η Δ ., Γ ε ρ μ α ν ό ς Δ., Ο ικ ο ν ό μ ο υ Θ.
(επιμ.), «Ε μ ε ίς » κ α ι οι «ά λ λ ο ι». Α ν α φ ο ρ ά σ τις τά σ εις κ α ι τα σ ύ μ β ολα , εκδ. Ε Κ Κ Ε -
Τυπωθήτω, Α θ ή ν α 1999, σ. 39-47.
Αικατερινίδης Γ., Ν ε ο ε λλη νικ έ ς α ιμ α τη ρ ές θυσίες, Δ ε λ τ ίο ν της Ε λ λ η ν ικ ή ς Λ α σ γ ρ α
φ ικ ή ς Ε τα ιρ ε ία ς , Π α ρ ά ρ τ η μ α 8, Α θ ή ν α 1979.
Δαμιανάκος Στ., Κ ο ιν ω ν ιο λο γ ία του ρ ε μ π έ τικ ο υ , εκδ. Ε ρ μ εία ς , Α θ ή ν α 1976.
Δαμιανάκος Στ., « Κ ο ιν ο τ ισ μ ό ς κ α ι π ο π ο υ λισ μ ό ς» , στο Κ ο μ ν η ν ο ύ Μ ., Π α π α τ α -
ξ ιά ρ χ η ς Ε . (επ ιμ .), Κ ο ιν ό τ η τ α , κ ο ιν ω ν ία κ α ι ιδ ε ο λ ο γ ία , εκ δ . Π α π α ζή σ η , Α θ ή ν α
1990.
Κ ομνηνού Μ ., Π απαταξιάρχης Ε . (επιμ.), Κ ο ιν ό τη τα , κ ο ιν ω ν ία κ α ι ιδ ε ο λο γία . Ο
Κ ω ν σ τα ν τίν ο ς Κ α ρ α β ίδ α ς κ α ι η π ρ ο β λ η μ α τικ ή τω ν κ ο ιν ω ν ικ ώ ν ε π ισ τη μ ώ ν , Ε τ α ι
ρ ε ία Κ ο ιν ο τ ικ ώ ν Μ ελετώ ν «Κ. Κ α ρ α β ίδ α ς» , εκδ. Π α π α ζή σ η , Α θ ή ν α 1990.
Κυριακίδου- Νέστορος Α., Η θ εω ρ ία της Ε λ λ η ν ικ ή ς Λ α ο γ ρ α φ ία ς , εκδ. Ε τ α ιρ ε ία
Σπ ουδώ ν Ν εο ελ λ η ν ικ ο ύ Π ο λ ιτισ μ ο ύ κ α ι Γ ε ν ικ ή ς Π α ιδ ε ία ς , Α θ ή ν α 1978.
Ααγόπουλος Α.Φ., « Τ ελετο υ ργίες κ α θ α γ ία σ η ς του ελληνικού π α ρ α δ ο σ ια κ ο ύ ο ικ ι
σμού», Ε θ ν ο λ ο γ ία , τεύχος 6-7,1998-1999, σ. 61-90.
Λ εοντή Αρτ., Τ ο π ο γ ρ α φ ίε ς ε λ λ η ν ισ μ ο ύ . Χ α ρ τ ο γ ρ α φ ώ ν τ α ς τ η ν π α τ ρ ίδ α , εκδ.
Scripta, Α θ ή ν α 1998.
Μ ερακλής Μ.Γ., Ε λ λ η ν ικ ή Λ α ο γ ρ α φ ία . Κ ο ιν ω ν ικ ή σ υ γ κ ρ ό τη σ η , εκδ. Ο δ υ σ σ έας,
Α θ ή ν α 1984.
Νικολα'ίδου Σ.Ξ., Ε ισ α γ ω γ ή σ τη ν Κ ο ιν ω ν ιο λ ο γ ία το υ Χ ώ ρ ο υ , εκδ. Ε ρ μ ή ς, Α θ ή ν α
1976.
Νιτσιάκος Β.Γ., Π α ρ α δ ο σ ια κ έ ς κ ο ινω νικ ές δομές, εκδ. Ο δ υσ σ έας, Α θ ή ν α 1991.
ΙΙανταζόπουλος Ν.Ι., Ο ελλη νικ ό ς κ ο ινο τισ μ ό ς κ α ι η νε ο ε λλη νικ ή κ ο ιν ο τικ ή π α ρ ά
δοση, εκδ. Π α ρ ο υ σ ία , Α θ ή ν α , 1993.
Σπαθάρη Ελ., Ισ τ ο ρ ικ ή κ α ι Κ ο ιν ω ν ικ ή Λ α ο γ ρ α φ ία Α ν α τ ο λ ικ ή ς Θ ρ ά κ η ς , εκδ. Ν έ α
Σ ύ ν ο ρ α -Λ ιβ ά ν η , Α θ ή ν α 1997.
Τσουκαλάς Κ., Ε ξ ά ρ τη σ η κ α ι α να π α ρ α γω γή . Ο κ ο ιν ω ν ικ ό ς ρόλος τω ν ε κ π α ιδ ε υ τι
κ ώ ν μ η χ α νισ μ ώ ν σ τη ν Ε λ λ ά δ α (1830-1922), εκδ. Θ εμ έ λ ιο , Α θ ή ν α 1979.
Burgel G Α θ ή ν α . Η α ν ά π τ υ ξ η μ ια ς μ ε σ ο γ ε ια κ ή ς π ρ ω τε ύ ο υ σ α ς , εκ δ . Ε ξ ά ν τ α ς ,
Α θ ή ν α 1976.
Rice Τ.Τ., Ο δημόσιος κ α ι ιδ ιω τικ ό ς β ίο ς τω ν Β υ ζα ν τιν ώ ν , εκδ. Π α π α δ ή μ α , Α θ ή ν α
1972.
Τοντάροφ Ν., Η β α λ κ α ν ικ ή π ό λη . 15ος-19ος α ιώ να ς, τό μ ο ι Α ' κ α ι Β εκδ. Θ ε μ έ
λιο, Α θ ή ν α 1986.
Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ο α γρ ο τικ ό ς κόσμος στο μ ε σ ο γε ια κ ό χώ ρ ο , Π ρ α κ τ ικ ά του
Ε λ λ η ν ο γ α λ λ ικ ο ΰ Σ υ ν εδ ρ ίο υ , Α θ ή ν α 4-7 Δ ε κ εμ β ρ ίο υ 1984 (διοργάνω ση: Γα λλο ελ-
λη ν ικό ς Ε π ισ τ η μ ο ν ικ ό ς κ α ι Τ ε χ ν ικ ό ς Σύνδεσμος, C e n tre N a tio n a l de la R echerche
283
Scien tifiq ue - C N R S ) , εκδ. Ε Κ Κ Ε - Κ Ν Ε / Ε Ι Ε , Α θ ή ν α 1988.
Chayanov A., «The T h e o ry o f N o n -C a p ita lis t E c o n o m ic Systems», στο T h e T h e o ry
o f P easant E c o n o m y , H o m e w o o d Irw in, 1966.
Foucault M., «D es espaces autres» (δ ιά λ εξη ), Μ ά ρ τ ιο ς 1987.
Kayser B., Pechoux P.-Y., Sivignon M., E x o d e R u r a l et A ttra c tio n u rb a in e en G re ce ,
εκδ. Ε Κ Κ Ε , Α θ ή ν α 1971.
Redfield R., T h e L it tle C o m m u n ity , U n iv e rsity o f C h icag o Press, 1955.
Ο ΔΗ ΓΟ Σ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ Μ ΕΛΕΤΗ

1. Burgel G., Α θ ή να . Η ανάπτυξη μ ια ς μ εσ ογεια κ ή ς πρω τεύουσας, εκδ. Εξάντας,
Αθήνα 1976.
Ο Γ ά λ λ ο ς σ υ γγρ α φ έα ς G . B urgel, διευθυντής του Ε ρ γ α σ τη ρ ίο υ Α σ τ ικ ή ς Γ ε ω γ ρ α
φ ία ς στο Π α ν ε π ισ τ ή μ ιο του Π α ρ ισ ιο ύ X , εκ π ό νη σ ε μ ια σ ε ιρ ά σ υ γ κ ρ ιτικ ώ ν μ ελ ε
τών που αφ ορούν τους μηχανισμούς α σ τικο πο ίη σ η ς. Σ το π λ α ίσ ιο αυτά, π α ρ έ μ ειν ε
στη χ ώ ρ α μας α π ό το 1963 έω ς το 1966, σε μ ια εποχή κ α τά την ο π ο ία τόσο ο α γρ ο
τ ικ ό ς όσο κ α ι ο α σ τ ικ ό ς χ ώ ρ ο ς υ π ο β ά λ λο ν τα ν σε ρ α γ δ α ίε ς κ α ι ρ ιζ ικ έ ς α λλ α γ ές.
Σ το β ιβ λ ίο μ ελετά τα ι δ ιε ξ ο δ ικ ά ο α θ η ν α ϊκ ό ς χώ ρο ς σε σχέση με την ύ π α ιθ ρ ο κ α ι
τις μ εταβολές που επήλθαν σε αυτή, ιδ ια ίτ ε ρ α σε δύο κ ε φ ά λ α ια που επ ιγ ρ ά φ ο ν τα ι
α ντίσ το ιχα « Η α θ η ν α ϊκή άνοδος» κ α ι « Η π α ρ α κμ ή των π ε ρ ιφ ερ ε ια κ ώ ν κέντρων»,
σ. 139-242.
2. Κομνηνού Μ., Παπαταξιάρχης Ε. (επιμ.), Κοινότητα, κοινωνία και ιδεολογία. Ο

Κωνσταντίνος Καραβίδας και η προβληματική των Κοινωνικών Επιστημών, Εται
ρεία Κοινοτικών Μελετών «Κ. Καραβίδας», εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1990.
Α π ό αυτό τον σ υλλο γικό τόμο θα ήταν χρ ή σ ιμ ο ν α μελετήσετε το Β Μ έ ρ ο ς, με γ ε
ν ικ ό τίτλο « Κ ο ιν ό τη τα , κ ο ιν ω ν ία κ α ι ιδ ε ο λ ο γ ία στη σ υγκρότη ση του α γ ρ ο τικ ο ύ
χώ ρου» (σ. 135-372). Σ ε αυτό π α ρ ο υ σ ιά ζο ν τ α ι σ ύ γχρο νες ε ρ ευ ν η τικ ές ε ρ γ α σ ίες
με α ν τ ικ ε ίμ εν ο μελέτης α γ ρ ο τικ ές κ ο ιν ω ν ίε ς σε δ ιά φ ο ρ ες π ε ρ ιο χ έ ς της Ε λ λά δ α ς.
Ο ι μελέτες αυτές εξετάζουν, α π ό τη σ κ ο π ιά της ο ικ ο ν ο μ ικ ή ς κ α ι κ ο ιν ω ν ικ ή ς ιστο
ρίας, της κ ο ιν ω ν ιο λ ο γ ία ς κ α ι της κ ο ιν ω ν ικ ή ς α νθρω π ολογίας, ό ψ εις της πο λιτική ς
κ α ι ο ικ ο ν ο μ ικ ή ς συγκράτησης της α γρ ο τική ς κ ο ιν ω ν ία ς, σ υμβάλλοντας έτσ ι στην
ανανέω ση των αναλυτικώ ν εργα λείω ν κ α ι στη βαθύτερη κ α ι συστηματικότερη κ α
τανόηση του κ ο ινω νικ ο ύ γ ίγ ν ε σ θ α ι στον αγρ ο τικό χώρο.
3. Λαγόπουλος Α.Φ., «Τελετουργίες καθαγίασης του ελληνικού παραδοσιακού

οικισμού», Εθνολογία, τεύχος 6-7,1998-1999, σ. 61-90.
Ο σ υ γ γρ α φ έα ς του ά ρ θ ρο υ ε ξ ε τ ά ζ ε ι τις τε λ ε το υ ρ γ ίες κ α θ α γ ία σ η ς του ο ικ ισ μ ο ύ
στη νεότερη Ε λ λ ά δ α , κ α τ ά λ ο ιπ α των ο π ο ίω ν ε π ιβ ιώ ν ο υ ν ω ς τ ις μ έρες μας. Π ρ α
κ τικ ές όπω ς το κ υ κ λ ικ ό ό ργω μα του ο ικισ μ ού , το ζώ σ ιμ ο ή το σταύρω μά του π ρ ο
έρχονται από μ ια β α θ ιά ιδ εο λο γική δομή που χ α ρ α κ τ η ρ ίζε ι την π α ρ α δ ο σ ια κ ή ελ-
ληνική κ ο ιν ω ν ία . « Ε γκαθισ τούν» έναν κ α θ α γ ια σ μ έν ο ιερ ό χώ ρο, ο ο π ο ίο ς α ν α τ ί
θ ετα ι σε έναν π ερ ιβ ά λλ ο ντα ά γ ρ ιο χώρο. Α ν α ζη τ ο ύ ν τ α ι ο ι α ρ χ α ιο ε λ λ η ν ικ έ ς, ρω
μ α ϊκ έ ς κ α ι χ ρ ισ τ ια ν ικ έ ς επιρ ροές.
4. Νιτσιάκος Β.Γ., Παραδοσιακές κοινωνικές δομές, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1991.

Ο σ υγγραφ έας α ν ιχ ν ε ΰ ε ι τον χώ ρο κ α ι τις λειτο υ ρ γ ίες του, σε αναζήτηση των κ ο ι
ν ω ν ικ ώ ν δομών, στο π λ α ίσ ιο μ ια ς δ ια χ ρ ο ν ικ ή ς π ρ ο σ έγ γισ η ς. Ο χώ ρ ο ς κ α τ α γ ρ ά
φ ε ι ισ τ ο ρ ικ ά τ ις κ ο ιν ω ν ικ έ ς σ χ έ σ ε ις , αφ οΰ, κ α τ ά το ν σ υ γ γρ α φ έα , η μελέτη του
μ π ο ρ ε ί ν α α π ο τ ε λ έ σ ε ι μ ια α σ φ αλή δ υ ν α μ ική ισ το ρ ικ ή θεώ ρηση των δομώ ν μ ια ς
κ ο ινω νία ς. Α π ό το γ ε ν ικ ό κ ε φ ά λ α ιο «Ο ργάνω ση του χώρου», ο σ υγγραφ έα ς προ-
χ ω ρ ά ε ι π ρ ο ς μ ικ ρ ό τερ α σύνολα, όπω ς η κοινότητα, η σ υγγένεια, η ο ικ ο γ έ ν ε ια κ α ι
ο ι π α ρ α γ ω γ ικ έ ς σ χέσεις.
5. Πανταξόπουλος Ν.Ι., Ο ελληνικός κοινοτισμός και η νεοελληνική κοινοτική π α

ράδοση, εκδ. Π αρουσία, Αθήνα 1993.
Ο σ υγγρα φ έα ς ο ρ ίζ ε ι την κοινότητα ως ένα λ ειτο υ ρ γ ικ ά συνδεόμενο σύνολο π ρ ο
σ ώ π ω ν που ζο υ ν σε έν α ν ιδ ια ίτ ε ρ ο γ ε ω γ ρ α φ ικ ό τόπο, σε μ ια ιδ ια ίτ ε ρ η χ ρ ο ν ικ ή
π ερ ίο δο , που σ υ μ μ ερ ίζο ντα ι μ ια κ ο ινή κουλτούρα, έχουν ενταχθ εί σε μ ια κ ο ιν ω ν ι
κή δομή κ α ι δ είχνο υ ν ν α σ υ ν α ισ θ ά ν ο ν τ α ι τη μο ναδ ικό τη τα κ α ι την ταυτότητα της
ο μ ά δ α ς που α πα ρτίζο υν. Α υ τή την κοινότητα α να ζη τά ο σ υγγραφ έας στην ελλη νι
κή ισ τορική πραγματικότητα.
6. Νικολαΐδου Σ.Ξ., Ε ισ α γω γή στην κοινω νιολογία τον χώ ρον, εκδ. Ερμής, Αθήνα
1976.
Η συγγραφ έας, εξετά ζο ντα ς τη μετατροπή του φ υσικού σε κ ο ιν ω ν ικ ό χώρο, μελε
τά τον δ ομημένο χώ ρο, με τ ις δ ικ έ ς του α ξ ίε ς κ α ι τάσ εις, τον δ ικ ό του τρόπο ο ρ γ ά
νω σης κ α ι εξέ λ ιξη ς. Ο κ ο ιν ω ν ικ ό ς χώ ρος ε ίν α ι ένα π ε δ ίο στο ο π ο ίο συναντιόνται
τα τ ρ ία β α σ ικ ά σ υ σ τήμ α τα π ου σ υ νθέτο υν το κ ο ιν ω ν ικ ό φ α ιν ό μ ε ν ο , δ η λ α δ ή το
πρ οσ ω π ικό , της κουλτούρας κ α ι των α λλ η λεπ ιδ ρ ά σ εω ν των κ ο ιν ω ν ικ ώ ν σχέσεων.
Η μελέτη του δ ο μ η μ ένο υ χώ ρο υ κ α ι της μ ετά β α σ ή ς του α π ό τ ις « π α ρ α δ ο σ ια κ έ ς
μορφές» σε «πόλεις» δεν γ ίν ε τ α ι στη μελέτη αυτή με γ εω γ ρ α φ ικ ά κ α ι δημογραφ ι-
κ ά κ ρ ιτή ρ ια , α λλ ά β ά σ ε ι μ ια ς κ ο ιν ω ν ιο λ ο γ ικ ή ς α νάλυσ ης της εσ ω τερ ικ ή ς του σύ
στασης κ α ι δια φ οροποίησ ης.
ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΤΟΥ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ
ΤΟΥ ΤΟΜ ΟΥ
Ο Γεώργιος Αικατερινίδης είναι πτυχιούχος Φ ιλολογίας του Π α νεπ ισ τη μίου Α θ ηνώ ν κ α ι δ ιδά -
κ τω ρ του Π α νε π ισ τη μ ίο υ Ιω α ννίνω ν. Δ ια τέλεσ ε Δ ιευθυντής Ε ρ ευ νώ ν σ το Κ έ ντρ ο Ε ρ εύ νη ς
Ελληνικής Λα ογρα φ ία ς της Ακα δημία ς Αθηνών. Έ χ ε ι μακρόχρονη εμπειρία στην επιτόπια λα -
ογραφική έρευνα κα ι πλούσια συγγραφ ική δράση, με πλήθος εργασιών αυτοτελώς ή σε επιστη
μ ο νικ ά περιοδικά και π ρ α κ τικ ά συνεδρίων, καθώς κα ι μ εγά λο αριθμό λα ογρ α φ ικώ ν άρθρων
σε εγκυκλοπαίδειες και διάφορα έντυπα. Έ χ ε ι επίσης ασχοληθεί πρω τοποριακά, α π ό το 1964,
με κινηματογραφήσεις λα ϊκ ώ ν δρωμένων και ά λλω ν θεμάτων του παραδοσιακού πολιτισμού.
Ο Ελευθέριος Α λεξά κης σπούδασε Ισ το ρ ία κ α ι Α ρ χα ιο λο γία στο Π α νε π ισ τή μ ιο Α θ η νώ ν κ α ι

Εθ νολογία κα ι Κ ο ινω νικ ή Α νθ ρω πο λογία στο Universiti Libre de Bruxelles. Π ή ρ ε το δ ιδα κ το
ρ ικ ό το ν δίπλω μα α π ό το Π α νεπ ισ τή μιο Ιωαννίνω ν. Α π ό το 1974 είναι μ όνιμος ερευνητής κ α ι
α π ό το 1996 διευθυντής ερευνών στο Κ έντρο Ερεύνης Ε λλη νικ ή ς Λ α ογρ α φ ία ς της Α κ α δ η μ ία ς
Αθηνώ ν. Α σ χολείτα ι κυρίως μ ε το ελλη νικό σύστημα συγγένειας κα ι την εθνολογία κ α ι εθνοϊ-
στορία τω ν β α λκ α νικ ώ ν λαών. Ε ίν α ι μέλο ς π ο λλώ ν επ ισ τη μ ονικώ ν εταιρειώ ν κ α ι όιατέλεσε
πρόεδρος της Ε λλη νικ ή ς Ε τα ιρ εία ς Εθνολογίας. Έ χ ε ι διδάξει ως επισκέπτης καθηγητής στο
Τμ ή μ α Ιστορία ς κ α ι Εθ νο λο γία ς του Δ η μ ο κ ρ ίτε ιο ν Π α νε π ισ τη μ ίο υ Θ ρ ά κη ς κ α ι Κ ο ινω νικ ή
Α νθρω πολογία στους μετα πτυχια κούς φοιτητές της Λα ογρα φ ία ς στο Π α νεπ ισ τή μ ιο Αθηνών.
Η Βάσω Βασιλού-Παπαγεωργίου σπούδασε Φ ιλοσοφία στη Φ ιλοσοφ ική Σ χ ο λ ή του Π α ν ε π ι

στημίου Α θ ηνώ ν κα ι είναι διδά κτω ρ τω ν Ε π ισ τη μ ώ ν της Αγω γής. Ε ίν α ι Κ α θηγήτρια Π α ιδ α
γ ω γικ ώ ν στη Σ Ε Λ Ε Τ Ε κ α ι α νή κ ει σ το Σ Ε Π (Σ ν ν ε ρ γα ζό μ ε ν ο Ε κ π α ιδ ε υ τ ικ ό Π ρ ο σ ω π ικ ό )
του Ε λ λ η ν ικ ο ύ Α ν ο ικ τ ο ύ Π α ν ε π ισ τη μ ίο υ . Έ χ ε ι δημοσιεύσει β ιβ λία κ α ι άρθρα σ το ν χώ ρο
τω ν Ε π ισ τη μ ώ ν της Αγω γής.
Η Μαρία-Ελενθερία Γιατράκου σπούδασε στο Π α νεπ ισ τή μ ιο Α θ ηνώ ν Ισ τορ ία -Α ρ χα ιο λογία ,

Ε λλ η ν ικ ή και Α γ γ λ ικ ή Φ ιλολογία κα ι Θ εολογία. Ε ίν α ι διδά κτω ρ Ισ τορία ς του ίδιου Π α ν ε π ι
στημίου. Έ χ ε ι κάνει έρευνες σε σχέση μ ε την Ιστορία, τον Π ο λιτισ μ ό και τη Φ ιλολογία και έχει
συγγράψει πλήθος ιστορικών, φ ιλολογικώ ν κ α ι π α ιδα γω γικώ ν μελετώ ν. Α ν ή κ ε ι στο Σ Ε Π τον
Ε Α Π . Δ ιδ ά σ κ ε ι επίσης στο Δ ια τμ η μ α τικό της Φ ιλοσοφ ικής του Π α νεπ ισ τη μ ίου Α θ ηνώ ν και
στο Δ ιδασκαλείο Ξένω ν Γλω σσώ ν του ίδιου Πανεπιστημίου. Ε ίν α ι μέλος σε πολλές επιστημο
νικές εταιρείες και σε αρκετές μέλος τω ν Δ .Σ. τους, καθώς και μέλος επιτροπών, επιστημονι
κ ώ ν κ α ι σ υ γ γρ α φ ικ ώ ν , το υ Υ π ο υ ρ γ ε ίο υ Π α ιδ ε ία ς . Ε ίν α ι ε π ίσ η ς Α 'α ν τιπ ρ ό ε δ ρ ο ς της
Euroclassica (Ο μ ίλου ευρωπαϊκών εταιρειών καθηγητών κλασικώ ν γλωσσών και πολιτισμού).
ΗΆννα-Ιωάννα Γουήλ-Μπαδιεριτάκη είναι Ε π ίκ ο υ ρ η Κ αθηγήτρια Λ α ο γρ α φ ία ς στο Τμήμα

Φ ιλολογία ς της Φ ιλοσοφ ικής Σ χο λή ς του Π α νεπ ισ τη μ ίο υ Αθηνώ ν. Ε ίν α ι κά τοχος δύο διδα
κ το ρ ικ ώ ν διπλω μάτω ν, α π ό τα ο π οία το π ρ ώ το ανα φ έρετα ι στο Γ υ ν α ικ ε ίο Π α ρ α δ ο σ ια κ ό
Π ο υ κ ά μ ισ ο της ηπειρω τικής Ε λλά δ α ς (Π α νεπ ισ τή μ ιο Ιω α ννίνω ν) κα ι το δεύτερο π ρ α γμ α
τεύετα ι τη Λ α ο γ ρ α φ ία κ α ι τη ν κ ο ιν ω ν ικ ή οργάνω ση δύο α ρ β α νίτικ ω ν ο ικ ισ μ ώ ν της Ν .Α .
Α ττικ ή ς (Π α νεπ ισ τή μ ιο Reading Α γγλία ς ). Ε ίν α ι πτυχιούχος της αλβανικής γλώσσας. Μ ε το
π ρόγρα μ μ α E R A S M U S , δίδαξε στα Π α ν ε π ισ τή μ ια Am sterdam κ α ι Kroningen της Ο λ λ α ν
δίας. Υ π ό την α ιγίδα της Γενικ ή ς Γ ρ α μ μ α τεία Έ ρ ε υ ν α ς κ α ι Τεχνο λογία ς υπήρξε υπεύθυνη
του προγρά μμα τος συλλογής λα ογρα φ ικού υλικού α π ό Βορειοηπειρώτες κα ι Αλβα νούς π λη -
ροφορητές α π ό χω ριά της Βορείου Η π είρ ο υ (Ν ό τια ς Α λβ α νία ς). Ή τ α ν Ε π ισ τη μ ο νικ ή Υ π εύ
θυνη του Α ' συνεδρίου Μ ικρ α σ ια τική ς Λα ογρα φ ία ς, που οργάνωσε η Έ ν ω σ η Σμυρναίω ν.
Ο Γεώργιος Θανόπονλος είναι διδά κτω ρ της Φ ιλοσοφ ικής Σ χο λή ς του Π α νεπ ισ τη μ ίο υ Α θ η
νών. Τ α ε ρ ευ νη τικ ά του ενδια φ έρ ο ντα σ τρ έφ οντα ι γύρω α π ό τη ν τε χ ν ικ ή τ ο ν δ η μ ο τικ ο ύ
τραγουδιού κα ι την π ο ιη τικ ή του σχέση μ ε το έπος του «Δ ιγ ε ν ή Α κ ρ ιτη ». Σ τ α επιστημονικά
του ενδιαφέροντα π ερ ιλα μ β ά νο ντα ι α κόμ η κ α ι η μ ελέτη τω ν τοπω νυμίω ν, της π α ρ α δοσ ια
κής διατροφής κ α ι της λειτουργία ς το ν λα ϊκ ο ύ στοιχείου στο έργο νεοελλήνω ν ποιητώ ν. Έ χ ε ι
συγγράφει βιβλία σχετικά με τους λογότυπους του δημοτικού τραγουδιού κα ι τη λαογραφία.
Η Μαρία Μιράσγεζη είναι αριστούχος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνώ ν και
αριστούχος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου των Παρισίων. Διατέλεσε Καθηγήτρια Νεοελληνικής
Λ ο γο τεχ νία ς κ α ι Ισ τορ ία ς του Π ο λιτισ μ ο ύ στη Μ α ρ ά σ λειο Π α ιδ α γω γικ ή Α κ α δ η μ ία κ α ι στο
Μ αρά σλειο Δ ιδα σκα λείο Δ .Ε . Α π ό το 1984 είναι Καθηγήτρια της Ν εοελληνικής Λ ο γο τεχνία ς
στη Σ χ ο λή Α νθ ρ ω π ιστικ ώ ν κ α ι Κ οινω νικώ ν Ε π ισ τη μ ώ ν το ν Π α νεπ ισ τη μίου Π α τρώ ν. Σήμερα
είναι Ο μότιμη Καθηγήτρια. Δ ημοσίευσε πολλές μελέτες (αυτοτελείς ή σε τόμους πρα κτικώ ν διε
θνών συνεδρίων, σε διεθνή και ελληνικά επιστημονικά περιοδικά). Ε ίν α ι σύμβουλος της Ε λλη ν ι
κής Λα σγραφ ικής Εταιρείας και μέλος διεθνών κριτικώ ν επιτροπών διεθνών βραβείων.
Η Ελένη Σ π α θάρη-Μ π ε γ λ ίτη σπούδασε Γ α λ λ ικ ή Φ ιλολογία στο Π α νε π ισ τή μ ιο Α θ η νώ ν κα ι

Ε λ λ η ν ικ ή Φ ιλο λο γία στο Τμ ή μ α Μ έσ ω ν κ α ι Ν εω τέρ ω ν Ε λ λ η ν ικ ώ ν Σ π ο υ δ ώ ν σ το Π α ν ε π ι
στήμ ιο Ιω α ννίνω ν. Τ ο 1989 υπ οσ τή ρ ιξε τη δ ιδ α κ το ρ ικ ή δ ια τρ ιβ ή της μ ε θέμα: « Ο ι α γγειο
π λά σ τε ς της Σ ίφ νο υ . Κ ο ιν ω ν ικ ή συγκρ ότηση, π α ρ α γω γή , μ ε τα κ ιν ή σ ε ις ». Ε π ί τρ ιε τία , μ ε
κ ρ α τικ ή υποτροφ ία , διεξήγα γε έρευνα στον τομέα της Κ οινω νικής κ α ι Ο ικ ο ν ο μ ικ ή ς Ισ τ ο
ρία ς σ τη ν E co le des Hciutes Etudes en Sciences Sociales σ το Π α ρ ίσ ι. T o 1994 β ρα β εύτηκε
α π ό την Α κ α δ η μ ία Α θ ηνώ ν για τη Μ ελέτη της μ ε θέμα «Ισ το ρ ικ ή κ α ι Κ οινω νικ ή Λ α ο γρ α φ ία
Α ν α το λ ικ ή ς Θ ρ ά κης». Έ χ ε ι συγγράφ ει το σ χ ο λικ ό εγχειρ ίδ ιο «Π ο λ ιτ ισ τ ικ ή κ α ι Α ισ θ η τικ ή
Ε κ π α ίδ ε υ σ η » για το σχολείο Δ εύτερης Ε υ κ α ιρ ία ς. Έ χ ε ι συμμετάσχει σε ελλη νικά κ α ι διε
θνή συνέδρια. Ε ίν α ι Σ χ ο λ ικ ή Σύμ βουλος Φ ιλολόγω ν στην Αθήνα.
Η Ευδοκία Ολυμπίτου σπούδασε στο Τμ ήμ α Ισ το ρ ία ς -Α ρ χα ιο λο γία ς της Φ ιλοσοφ ικής Σ χ ο

λής του Π α νεπ ισ τη μ ίο υ Α θ η νώ ν κ α ι είναι διδά κτω ρ Λ α ο γρ α φ ία ς του ίδ ιον Π α νεπ ιστη μίου.
Σ υ νε ρ γ ά ζε τα ι μ ε το Κ έντρ ο Ν εο ε λλη νικ ώ ν Ε ρ ευ νώ ν του Ε θ ν ικ ο ύ Ιδρ ύμ α τος Ε ρευνώ ν, κα ι
συγκεκριμ ένα στο π ρόγρα μ μ α «Ισ το ρ ικ ή μ ελέτη τω ν ο ικ ισ μ ώ ν της Ε λλά δ ο ς». Τα ερευνητι
κά κ α ι συγγρ α φ ικά της ενδιαφ έροντα εσ τιά ζο ντα ι στη μ ελέτη της Ισ το ρ ικ ή ς Εθνογρ α φ ία ς
κ α ι της Α νθρω πογεω γρα φ ία ς του νησιω τικού χώρου. Α ν ή κ ε ι στο Σ Ε Π του Ε Α Π .
Ο Διονύσης Τζάκης είναι διδά κτω ρ του Τομ έα Ν εοελληνικής Κ οινω νία ς του Τμ ήμ α τος Κ ο ι-
νω νιολογία ς του Π α ντε ίο υ Π α νεπ ισ τη μ ίου. Ε ρ γά ζε τα ι ως Ισ το ρ ικ ό ς στο Ίδ ρ υ μ α Μ είζονος
Ελλη νισ μ ού . Έ χ ε ι δημοσιεύσει άρθρα σχετικά μ ε τη σύγχρονη ελλη νική κοινω νία σε διάφ ο
ρα επιστημ ονικά περιοδικά.
9789605384814

Elp 41 A PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Elp 41 A PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ε λ λ η ν ι κ ό Α ν ο ι κ τ ο Π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο

στην Ελλάδα II:

Ο Νεότερος Λαϊκός Βίος

Α καδημαϊκός Υ π εύ θ υ νο ς τη ς Θ εμ α τικ ή ς Ε νότητας

Ε π ιμ έλεια Έ κ δ ο σ η ς του Τόμου

Συγγραιρή Κ ριτική Α νάγνω ση

Ε π ιμ έλεια στη Μ έθοδο τ η ς Ε κ πα ίδ ευ ση ς α π ό Α πόσταση

Συντονισμός Διδακτικού Υλικού του ΙΙρογράμματος Σπουδών

ΟΜΑΛΑ ΕΚ ΤΕΛ Ε ΣΗ Σ ΕΡΓΟΥ ΕΑ Π /1997-2002

Σύμφωνα με τον Ν. 2121/1993

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό

Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα II:

Ο ΝΕΟ ΤΕΡΟ Σ Λ Α ΪΚ Ο Σ ΒΙΟΣ

Για την ιστορία της ελληνικής λαογραφίας 21

Αγροτική και ποιμενική ζωή 73

Ο κύκλος της ζωής: γέννηση - γάμος - θάνατος 89

Παραδοσιακή διατροφή 113

Ο νεότερος λαϊκός βίος: λαϊκή πίστη και λατρεία,

Ο ελληνικός πολιτισμός μέσα από τα ελληνικά μοναστήρια και

Αγιογραφία και κοσμητικές τέχνες. Το Άγιον Ό ρος 217

Οικισμοί, χωριά, πόλεις: μορφές κοινωνικής οργάνωσης -

Ο Α ' τό μ ο ς της Θ εμ α τικ ή ς Ε ν ό τη τα ς « Δ η μ όσ ιος κ α ι Ιδ ιω τ ικ ό ς Β ίο ς στην

ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

Επιτόπια έρ ευνα /Έ ρ ευνα πεδίου Π αραδοσιακός πολιτισμός Έ ννοιες

1.1.1 Τι είναι η λαογραφία

Την απάντηση θα βρείτε στο Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου.

1.1.2 Το αντικείμενο της λαογραφίας

Η υποχώρηση της επικρατούσας έως και σχετικά πρόσφατα εθνοκεντρικής λο­

1.1.3 Η μέθοδος της λαογραφίας

«Η λαογραφ ία είναι επιστήμη φιλολογική, γ ια τί χρησιμοποιεί φιλολογι­

1.1.4 Συγκλίσεις και αποκλίσεις με την ιστορία, την

γρ ά φ οι επιδιώ κουν μια ολιστική προσέγγιση των φαινομένω ν του πολιτισμού, θα

σημεία σύγκλισης κ α ι επικάλυψ ης είνα ι πολλά. Α φ ορούν τόσο τη θεω ρ ία και τη

ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

1.2.1 Η γερμανική ρομαντική λαογραφία

1.2.2 Η θεωρία των επιβιώσεων του Ε. Tylor

1.3.1 Η «πρόκληση» Φαλλμεράιερ και οι απαρχές

1.3.2 Η συμβολή του Ν. Π ολίτη, του Στ. Κυριακίδη

α ιώ να θεω ρούνταν θύλακας αντίστασης της παραδοσιακής ελληνικής κοινω νίας

νουν ακόμη πλησιέστερα στη γερμανική. Π α ρόμοια λειτουργεί κ α ι η ταύτιση του

1.3.3 Η ελληνική λαογραφία

3. Μ ερακλής Μ.Γ., Ε λ λη νικ ή λαογραφ ία, τόμος Α: Κοινωνική συγκρότηση, τόμος

4. Νιτσιάκος Β.Γ., Παραδοσιακές κοινωνικές δομές, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1991.

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΒΑΣΙΚΩΝ

2.1.1 Η έννοια «οικογένεια»

2.1.2 Η έννοια «οικιακή ομάδα»

2.1.3 Ανάλυση της έννοιας «κύκλος ανάπτυξης

2.1.4 Οι έννοιες «συγγένεια» και «καταγωγή»

2.1.5 Τα εργαλεία καταγραφής της οικογένειας

Η ο ικ ο γένεια αυτή α ποτελείτα ι από τη χή ρ α μητέρα, εφόσον ο π α τέρ α ς έχει

Η συνεχόμενη γραμμή: 1920

Θα βρείτε τη σωστή απάντηση σ το Παράρτημα, στο τέλος του κεφαλαίου.

ΤΥΠΟΙ ΚΑΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗΣ

2.2.2 Η πολυπυρηνική οικογένεια

2.2.3 Η πατροπλευρική πολυπυρηνική οικογένεια

2.2.4 Η αμφιπλευρική πολυπυρηνική οικογένεια

Έ ν α ς άλλος λόγος είναι το γεγονός ότι οι εξελιγμένες μορφές οικονομίας (εντατι­

2.2.5 Θεωρίες για την πολυπυρηνική οικογένεια

2.2.7 Η πατροπλευρική οικογένεια-κορμός

ένα συγκεκριμένο γιο. Η πατροπλευρική οικογένεια-κορμός μπορεί να προκύψει

2.2.8 Η μητροπλευρική οικογένεια-κορμός

Η μητροπλευρική οικογένεια-κορμός έχει συνδεθεί από πλευράς οικονομίας

Η υποχώρηση της επικρατούσας έως και σχετικά πρόσφατα εθνοκεντρικής λο

«Η λαογραφ ία είναι επιστήμη φιλολογική, γ ια τί χρησιμοποιεί φιλολογι

Έ ν α ς άλλος λόγος είναι το γεγονός ότι οι εξελιγμένες μορφές οικονομίας (εντατι

γά λ α ασ τικά κέντρα, όπου η προικοδότηση ή η παραχώ ρησ η σπιτιού ή δια μ ερ ί

3.1.1 Ο αγροτικός βίος των Ελλήνων από την τουρ

Ό λ ε ς αυτές οι εθιμικές πράξεις, μαγικές ενέργειες, προφυλάξεις, δεισιδαιμο

Με την καθημερινή ζωή των κτηνοτροφών σχετίζονται πα ραδόσεις του ελληνι

Το κεφάλαιο αυτό διακρίνεται σε τρεις υποενότητες: στην ενότητα 4.1 πα ρου Ε ισ α γ ω γ ικ έ ς

Να εξηγήσετε γιατί διατηρούνται και συνεχίζονται δοξαστικές συνήθειες και μαγικές π ρά

Με βάση τα παραπάνω να σχολιάσετε συνοπτικά το παρακάτω προικοσύμφω νο (150 λέ