1

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Το πρόβλημα του ορισμού του πολιτισμού και της κουλτούρας.

Θεμελιακό πρόβλημα ορισμού τόσο του όρου «πολιτισμού» όσο και του όρου
«κουλτούρα». (πρόκειται για έννοιες δάνειες)
1. Όρος «πολιτισμός»: Σύγχυση και πολλοί ορισμοί.
2. Όρος «κουλτούρα»: Πολλές θεωρίες.

Φτάνουμε σε μια πλατιά αποδοχή ειδικά στην εποχή της βιομηχανικής επανάστασης,
που έχουμε την αντιπαράθεση της κουλτούρας ως πνευματικής και αισθητικής
καλλιέργειας προς τον πολιτισμό ως τεχνικοβιομηχανική πρόοδο.

Άλλες σημασίες των όρων:

Κουλτούρα: 1) Καλές τέχνες, 2) παιδεία, καλλιέργεια, 3) «υψηλή τέχνη».
Πολιτισμός: 1) Το ήθος, 2) όλα τα στοιχεία της καθημερινής ζωής ( γλώσσα,
θρησκεία, έθιμα και παραδόσεις), 3) τα οικουμενικής αξίας επιτεύγματα και
τεχνουργήματα κάθε λαού.
Δυσκολίες των εννοιών του πολιτισμού και της κουλτούρας με ποικίλες σημασίες και
χρήσεις. Η διαδικασία αυτή παρουσιάζει μια ιδιάζουσα πολυπλοκότητα:
1. πρόκειται για διαδικασία που περιλαμβάνει ταυτόχρονα:
o την παραγωγή νέων σημασιών,
o τη διατήρηση παλαιότερων,
o την αναβίωση σημασιών που είχαν απαρχαιωθεί ή απλά παραμεληθεί
κατά το παρελθόν.
2. η διαδικασία αυτή πραγματοποιείται ενίοτε με σημαντικά διαφορετικό τρόπο
σε διαφορετικές χώρες.
3. οι δύο αυτές έννοιες απαντούν συχνά με την ίδια σημασία σε διαφορετικές
χρήσεις και υπηρετώντας διαφορετικούς σκοπούς.

Η έννοια πολιτισμός από την αναγέννηση έως τον Διαφωτισμό

Εκπολιτίζω-πολιτισμένος: έννοιες που χρησιμοποιούνται από μέλη της αυλικής
αριστοκρατίας για να περιγραφούν οι δικοί τους τρόποι και συμπεριφορά έναντι των
ανθρώπων που ζουν εκτός της αυλικής κοινωνίας. Διάκριση πολιτισμένων-
βαρβάρων, που οι βάρβαροι, άγριοι, απολίτιστοι, άγριοι είναι κατώτεροι. Ρόλος της
Ευρώπης, η εκπολιτιστική αποστολή της.
Αντίδραση από Michel de Montaigne που το 1580 αντιπαραθέτει στον ευρωπαϊκό
εθνοκεντρισμό τον πολιτισμικό σχετικισμό. Υποστήριζε οι ευρωπαίοι ήταν πολύ
βάναυσοι στις θρησκευτικές και δυναστικές διαμάχες τους. Υπέρμαχος της ηθικής
τελείωσης και ειλικρίνειας. Οι απόψεις του δεν βρήκαν ανταπόκριση στην εποχή του
αλλά τον 18ο αιώνα γίνονται συγκρίσεις με άλλους λαούς της Ασίας και της
Αμερικής. Συμπέρασμα, επίγνωση της σχετικότητας και ατέλεια των ευρωπαϊκών
ηθών.
Κριτική στην κυρίαρχη τάξη αξιών ασκεί ο Rousseau και κυρίως ο Marquis de
Mirabeau. Ταυτόχρονα έχουμε την εμφάνιση του Διαφωτισμού. Νέο ουσιαστικό, ο
πολιτισμός, με διαφορετική σημασία. Έργα διαφωτιστών:
Το Πνεύμα των Νόμων, του Montesquieu και το Δοκίμιο περί των ηθών του Voltaire.
Σημαντική ήταν και η πεποίθηση των Εγκυκλοπαιδιστών. Ο πολιτισμός σήμαινε τη
διαμόρφωση κοινωνικών ηθών και θεσμών και αυτό θα πραγματοποιούνταν με την
ανάπτυξη και διάδοση της γνώσης και της επιστήμης.
 2

Η έννοια κουλτούρα από τον Κικέρωνα έως τον Herder

Κουλτούρα= Καλλιέργεια της γης. Ο Κικέρων τη χρησιμοποιεί ως καλλιέργεια της
ψυχής, του νου. Στο 18ο αιώνα χρησιμοποιείται από την ανερχόμενη αστική τάξη που
διαθέτει μόρφωση.
Αγγλία και Γαλλία χρησιμοποιούν τον όρο κουλτούρα ως κοινωνικό αγαθό και
κινητήρια δύναμη για την πρόοδο των λαών. Η κουλτούρα χαρακτηρίζεται από
αληθινή αρετή και ηθικότητα. Και οι αστοί διανοούμενοι της Γερμανίας
χρησιμοποιούν αυτόν τον όρο. Αντιπαράθεση κουλτούρας – πολιτισμού για τη
Γερμανία =>αντιπαράθεση αυτόχθονης γερμανικής γλώσσας, τέχνης και παράδοσης
και των ξενόφερτων ηθών και τεχνών που λατρεύουν οι γερμανοί αριστοκράτες.

Η έννοια της κουλτούρας κατά τον Herder

 Η λέξη "κουλτούρα" προέρχεται από την λατινική λέξη colere που αρχικά
σήμαινε την καλλιέργεια της γης.
 Επίδραση από το έργο του Rousseau.
 Έργο του Herder: Ιδέες περί της φιλοσοφίας της ιστορίας του ανθρώπου
(1784-91). Απορρίπτει κατηγορηματικά τον οικουμενισμό που διαπνέει την
αντίληψη για τον άνθρωπο, τον πολιτισμό και την ιστορία.
o Υποκείμενο της κοινής ιστορικής νομοτέλειας όχι ο άνθρωπος, (όπως
τον είχαν συλλάβει οι Διαφωτιστές), αλλά η ποικιλία της ανθρώπινης
φύσης (κάθε φυλή έχει διαφορετική ιδιοσυγκρασία και ιδιόμορφα ήθη
κι έθιμα).
o η κουλτούρα είναι μια ξεχωριστή πολιτισμική ιδιοσυγκρασία ή
ταυτότητα ενός λαού, έννοια που απαντά μόνο στον πληθυντικό.
o η επίδραση του τόπου, των ιδιαίτερων γεωγραφικών και κλιματικών
συνθηκών που ζει ένας λαός καθορίζει την ιστορική ιδιοτυπία και την
πολιτισμική ταυτότητα του λαού.
o πρέπει να σημειωθεί η ασύγκριτη μοναδικότητα της κουλτούρας.

Άρα ο Herder ορίζει το έθνος ως:

 αδιάρρηκτη ενότητα μιας ιδιαίτερης περιοχής
 αδιάρρηκτη ενότητα μιας ιδιαίτερης κουλτούρας
Το εθνικό κράτος : φυσικός πολιτικός θεσμός και νόμιμη αρχή οργάνωσης της
ανθρώπινης κοινωνίας.
Οι ιδέες του επηρέασαν τους γερμανούς συγγραφείς και ήταν βασική έμπνευση του
κινήματος του ρομαντισμού, του εθνικισμού, βοήθησαν στην μελέτη της επιστήμης
της εθνολογίας ή κοινωνικής ανθρωπολογίας. Επηρέασαν, επίσης, την επιστήμη της
ιστορίας. Σημαντική ήταν η αντίληψη του Herder για τον φυλετισμό ή ρομαντισμό.

Ο αντίκτυπος των απόψεων του Herder

Οι ιδέες του Herder οδήγησαν τους γερμανούς συγγραφείς με πρωταγωνιστή τον
Γκαίτε να εμπνευστούν ένα νέο καλλιτεχνικό κίνημα, το ρομαντισμό.
Ρομαντισμός: συγγένεια με τον εθνικισμό. Συστηματική διατύπωση του εθνοτικού
δόγματος: σύμφωνα μ’ αυτό κάθε έθνος αποτελεί μια διακριτή και αυτόνομη πολιτική
οντότητα =>
 ανάπτυξη ευρωπαϊκών εθνικών κρατών τον 19ο αιώνα
 3

 δημιουργία ενθνικοαπελευθερωτικών και αποσχιστικών κινημάτων στο β΄

μισό του 20ου αιώνα
Πρώτο βήμα για εδαφοποίηση και πολιτικοποίηση της κουλτούρας.
Οι διάφορες ταξιδιωτικές αφηγήσεις και γλωσσολογικές μελέτες καλλιέργησαν την
εκτίμηση για την ποικιλία των ανθρώπινων ηθών, θεσμών και εθίμων. Καταλήγουμε
στη μελέτη μιας νέας κοινωνικής επιστήμης, της εθνολογίας ή κοινωνικής
ανθρωπολογίας.
Οι ιδέες του Herder για την κουλτούρα επηρέασαν επίσης:
 την πορεία της επιστήμης της ιστορίας με τη διαμόρφωση μιας ιδιαίτερης
σχολής, του ιστορισμού.
 Την ανάπτυξη της ιδεολογίας του ρατσισμού.

Ο πολιτισμός ως εξέλιξη και ως φυλετική ιεραρχία

Ο όρος εξελικτισμός :κύριο επιστημονικό δόγμα της εποχής του 19ου αιώνα. Η
μονόδρομη δηλαδή πορεία της ανθρωπότητας από την αγριότητα προς τον πολιτισμό
που αντιπροσώπευε η Ευρώπη.
Ο όρος «πολιτισμός» αλλάζει σημασία. Συνδέεται με:
 Την ευρωπαϊκή εκβιομηχάνιση
 Την αποικιοκρατία
Ο ρατσισμός επικράτησε στις αντιλήψεις των εθνικιστών με αποτέλεσμα η
πολιτισμική ανωτερότητα να συνδέεται με την φυλετική ανωτερότητα. Παράδειγμα: ο
Ναζισμός= μείγμα ρατσισμού και εθνικισμού.

Κουλτούρα και πολιτισμός ή η κριτική της νεωτερικότητας

Όραμα του Διαφωτισμού για την καθοδήγηση και τη χειραφέτηση του ανθρώπου.
Αλλοτρίωση του ανθρώπου από τον εαυτό του και τη φύση. Βαρβαρότητα του
εθνικοσοσιαλισμού. Παρατηρήσεις γερμανών διανοούμενων (Theodor Adorno, Max
Horkheimer). Η κριτική τους παρουσιάζει εμφανή συγγένεια με τη ρομαντική πίστη.
Ο Ρομαντισμός τροφοδότησε τον εθνικισμό και ναζισμό. Κοινό σημείο: κριτική της
εκβιομηχάνισης και του καπιταλισμού.
 18ος αι.:η κουλτούρα αποτέλεσε το καταφύγιο των γερμανών αστών
διανοουμένων μπροστά στον κοινωνικό παραγκωνισμό και τη σημαία τους
στη σύγκρουση με την αριστοκρατία.
 19ος αι.: θεωρείται το αντίδοτο για τις κοινωνικές συγκρούσεις και τους
ανταγωνισμούς που γέννησε η βιομηχανική κοινωνία.
Υψηλή κουλτούρα:σύνολο καλλιτεχνικών και πνευματικών επιτευγμάτων.
Μαζική κουλτούρα:είναι το υποπροϊόν και ταυτόχρονα το διακριτικό γνώρισμα του
πολιτισμού της βιομηχανικής κοινωνίας.
Τελευταίες δεκαετίες του 20ου αι. η διάκριση της έννοιας της κουλτούρας απ' αυτή
του πολιτισμού χρησιμοποιήθηκε για να ερμηνευτεί η ανάπτυξη των πυρηνικών
όπλων, οι καταστροφικές συνέπειες της ανεξέλεγκτης βιομηχανικής ανάπτυξης στο
φυσικό περιβάλλον. Αμοραλιστική χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας.

Οι έννοιες του πολιτισμού και της κουλτούρας κατά τον ύστερο 20ο αι.
Δεκαετία 1950-1960:
 Δημιουργία νέων εθνικών κρατών στη θέση των "πρωτόγονων ή
παραδοσιακών" αποικιών. Καταρρίπτουν τον μύθο περί της μονόδρομης
εξέλιξης του πολιτισμού.
 4

 Επικράτηση της έννοιας της παγκόσμιας πολιτισμικής κληρονομιάς.

 Πολιτισμική "πληθυντικοποίηση" - κατέστησαν την Ευρώπη έντονα
πολυπολιτισμική και πολυφυλετική.
Στην μεταπολεμική εποχή έχουμε :
 την αμφισβήτηση και αποδομή των παραδοσιακών πολιτισμών και
πολιτισμικών ιεραρχιών.
 την εξάλειψη αναλφαβητισμού => διάδοση παιδείας => θεμελιακή
μεταμόρφωση του κόσμου της τέχνης με την εμφάνιση νέων μορφών και
τρόπων καλλιτεχνικής έκφρασης => έννοια "κουλτούρα" πιο ευρεία και
περιεκτική.
Franz Boas: η κουλτούρα βρίσκεται σε μια κατάσταση αέναου μετασχηματισμού,
αναδιάταξης και διαφοροποίησης. Έχουμε νέα σύλληψη της κουλτούρας:
 λόγω των σύνθετων ανταλλαγών και αλληλεπιδράσεων. Καμία κουλτούρα δεν
είναι "καθαρή" ή στατική.
 κάθε κουλτούρα είναι εσωτερικά ετερογενής και με μια άλλη έννοια.