ბირთვი

ბირთვში მოთავსებულია ქრომატინი, რომელიც შედგება დნმ-ის, ჰისტონებისა და

სხვადასხვა ბირთვული ცილისაგან, რომლებიც მონაწილეობენ შემდეგ პროცესებში:

 დნმ-თან კომპლექსის ფორმირება

 დნმ-ის სპეციფიკურ თანმიმდევრობებთან კავშირის წარმოქმნა და დნმ-ის
ტრანკსრიპცია
 დნმ-ის რეპლიკაცია

ბირთვის გარსი

ბირთვის გარსი ორმაგი მემბრანული სტრუქტურაა, რომელიც გარს აკრავს

ქრომატინს და გადადის ენდოპლაზმურ რეტიკულუმში. მემბრანის შიგნითა შრე
განსხვავდება გარეთა შრისგან. შიგნითა შრეს გააჩნია ბოჭკოვანი ქსელი ცილებისა,
რომლებსაც ლამინები ეწოდებათ (ლამინა - ბირთვული ფურცელი) და ისინი
უკავშირდებიან ბირთვის შიგნითა მემბრანის ლიპოპროტეინულ კომპლექსს. გარეთა
შრე კი შეიცავს ცილებს, რომლებიც უკავშირდებიან ენდოპლაზმურ რეტიკულუმზე
არსებულ რიბოსომებს.

არსებობს ლამინ-A და ლამინ-B. როდესაც იწყება მიტოზის პროფაზა, ციტოზოლის

კინაზები იწყებენ ლამინების ფოსფორილირებას, რის შედეგადაც ბადისებრი
სტრუქტურა იშლება და შგნითა ბირთვული მემბრანის ლიპოპროტეინული
კომპლექსი იხლიჩება მცირე ზომის ვეზიკულებად. ლამინ-A წარმოქმნის მონომერს,
ლამინ-B კი რჩება დაკავშირებული ბირთვის გარსის ლიპიდურ ბუშტუკებთან. ასევე
იშლება გარეთა მემბრანაც და ყოველივე ამას მოჰყვება ბირთვის შიგთავსის
ციტოპლაზმაში გადასვლა. რაც შეეხება ბირთვის ფორებს ისინი ციტოზოლში
იხსნება და, მიუხედავად ცვლილებებისა სუბერთეულებში, აქ რჩება დიდი ზომის
კომპლექსების სახით.

ბირთვული მემბრანის აღდგენა იწყება გვიანი ანაფაზის დროს: ციტოპლაზმური

ფოსფატაზები იწყებენ ბირთვული ლამინებიდან ფოსფატის მოცილებას. ბირთვის
შიგნითა მემბრანის დაშლით წარმოქნლილი ვეზიკულები ერწყმიან ერთმანეთს და
ქრომოსომების ირგვლივ ბირთვული გარსი აღდგება. ტელოფაზის დასასრულს
ბირთვის გარსი მთლიანად აღდგება და ლამინებთან შიგა მემბრანის დაკავშირების
შედეგად ხდება ბადისებრი სტრუქტურის ფორმირება.
ბირთვის ფორები

ბირთვის ფორები მაკრომოლეკულური კომპლექსებია, რომლებიც წარმოადგენენ

კარიბჭეს, რომლის მეშვეობითაც ბირთვსა და ციტოზოლს შორის მუდმივად
გადაადგილდება ი-რნმ, რიბოსომის სუბერთეულები, რიბოსომული ცილები,
ჰისტონები, ტრანსკრიპციის ფაქტორები, იონები და მცირე ზომის მოლეკულები,
რიბონუკლეოპროტეინები. ეს კომპლექსები წარმოქმნიან დაახლოებით 1200
ანგსტრემი დიამეტრისა და 500 ანგსტრემი სისქის ცილინდრს, რომმელსაც გააჩნია
რვაკუთხა სიმეტრია. ბირთვის ფოროვანი კომპლექსი შედგება 100-200 ცილისაგან,
რომელსაც აქვს დაახლოები 124 x 106 დალტონი მასა.

ბირთვული იმპორტი

ბირთვსა და ციტოპლაზმას შორის ნივთიერებათა ცვლა მიმდინარეობს პასიური

დიფუზიით, აქტიური ტრანსპორტით და ბირთვული ლოკალიზაციის მექნიზმით.
მცირე ზომის მოლეკულები და იონები დიფუნდირებენ ფოროვანი კომპლექსის
წყლის არხის გავლით, რომლის დიამეტრიც დაახლიებით 10 ნმ-ია. უფრო დიდი
ზომის მოლეკულები გადაადგილდებიან აქტიური ტრანსპორტითა და ბირთვული
სიგნალებით.

აქტიური ბირთვული იმპორტის ძირითადი ეტაპები:

 ციტოზოლში არსებული რეცეპტორი ამოიცნობს იმპორტირებად მოლეკულას,

დაუკავშირდება მას და წარმოქმნის კომპლექსს.
 ეს კომპლექსი უკავშირდება ბირთვის ფოროვანი კომპლექსის ციტოპლაზმურ
ზედაპირს.
 გტფ-ის მოლეკულის ჰიდროლიზის შედეგად გამოთავისუფლებული
ენერგიის ხარჯზე ხდება ბირთვის ფორების აქტივაცია და რეცეპტორ-
ლიგანდის კომპლექსის შესვლა ნუკლეოპლაზმაში. ბირთვში ეს კომპლექსი
იშლება და რეცეპტორი დაბრუნდება ციტოპლაზმაში.

ბირთვული ლოკალიზაციის სიგნალი:

ცილებს, რომლებიც ტრანსპორტირდებიან ბირთვში, აქვთ ბირთვული

ლოკალიზაციის სიგნალი. ეს სიგნალი წარმოადგენს 5 ან 6 ძირითადი ამინომჟავების
თანმიმდევრობას. ბირთვული ლოკალიზაციის სიგნალის ამინომჟავური ჯგუფი
შეიძლება მოთავსდეს ცილის ნებისმიერ უბანზე. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი
ცილა იმპორტინის დაკავშირება ბირთვული ლოკალიზაციის სიგნალთან, რომელიც
ცილებს იმპორტს უზრუნველყოფს.

ბირთვაკი

ბირთვაკში მოთავსებულია დნმ-ის მარყუჟები, რომლებიც შეიცავენ გენებს რ-რნმის

სინთეზისთვის. მათ ბირთვულ ორგანიზატორებს უწოდებენ. ბირთვაკში
ხორციელდება

 ტრანსკრიპცია რნმ-პოლიმერაზა-1ით
 რ-რნმის ჩალაგება რიბონუკლეოტიდურ კომპლექსში, რომლისგანაც შემდეგ
ვითარდება რიბოსომის 40S და 60S სუბერთეულდები.

ბირთვაკი არ არის მემბრანით დაფარული. ყველაზე აქტიური უჯრედი, ერთი

უჯრედული ციკლის განმავლობაშ მოიხმარს 10 მილიონ რიბოსომას. თითოეული
რიბოსომის სუბერთეულთან დაკავშირებულია მაღალსპეციალიზირებული
ცილების გარკვეული რაოდენობა : მცირე სუბერთეულში (40S) შედის 30 ცილა,
რომლებიც თავს იყრიან 18S რნმ-ის გარშემო. დიდ სუბერთეულს (60S) გააჩნია 51
ცილა, რომლებიც დაკავშრებულია 28S რნმ-თან. დიდ სუბერთეულში შედის ასევე
5,8S რნმ.

მიტოქონდრია

მიტოქონდრია წარმოქმნილია აერობული ბაქტერიისაგან, რომელიც შთქნთქა

უძველესმა ანაერობულმა ეუკარიოტულმა უჯრედმა. აერობულმა ბაქტერიამ
მოახერხა თავი დაეცვა მონელებისაგან და ეუკარიოტული ანაერობული უჯრედი
ენერგიით მოამარაგა, თვითონ კი მიიღო საკვები და თავშესაფარი, ანუ ჩამოყალიბდა
სიმბიოზური დამოკიდებულება.

მიტოქონდრიას გააჩნია საკუთარი დნმ, რომელიც განსხვავდება ბირთვული დნმ-გან

და შეიცავს განსაკუთრებულ მიტოქონდრიულ გენებს. მიტოქონდრიული დნმ-ს
მახასიათებლებია:
  მცირე ზომისაა და შეიცავს 16 569 ნუკლეოტიდურ წყვილს, ე.ი 105 -
ჯერ
მცირეა ბირთვულ დნმ-ზე.
 ცირკულარული ფორმისაა და აკოდირებს 2 რ-რნმ-ს, 22 ტ-რნმ-ს და 13 ცილას.
 მიტოქონდრიის გენეტიკური კოდი მცირედ განსხავდება ბირთვული დნმ-ს
გენეტიკური კოდისგან და აგრეთვე ხასიათდება შეცვლილი სტოპ-
კოდონებით.

მიტოქონდრიას გააჩნია რიბოსომები, რომლებიც ასინთეზირებენ ცილებს, რომლებიც

გამოიყენება თვით მიტოქონდრიის მიერ. ამ ცილებით ხდება დიდი ზომის
ფერმენტული კომპლექსების სუბერთეულების ფორმირება.

მიტოქონდრიები იყოფიან უჯრედული ციკლის განმავლობაში ერთხელ ორად

მემბრანული ჭიმის მეშვეობით თავისივე დნმ-ის რეპლიკაციის შემდეგ, რომელიც
ხდება ინტერფაზაში და არ არის დაკავშრებული უჯრედის s ფაზასთან.

მიტოქონდრიული მემბრანები

გარეთა მემბრანა შეიცავს ცილა პორინს, რომელიც ქმნის ისეთი დიამეტრის ფორებს,
რომელთა საშუალებითაც მიტოქონდრიის მემბრანათაშორის სივრცეში აღწევს 5000
დალტონამდე მასის მქონე მოლეკულები. ამგვარად, იონები, ამინომჟავები, შაქრები
და სხვა მოლეკულები დაუბრკოლებლად აღწევენ მემბრანათაშორის სივრცეში.
ფერმენტთა ჯგუფი, რომელიც ლოკალიზებულია ამ სივრცეში, ახორციელებს
ნუკლეოტიდებისა და ნუკლეოტიდების შაქრის ჯგუფების ფოსფოლირირებას.

მიტოქონდრიის შიგნითა მემბრანა წარმოადგენს უფრო მტკიცე ბარიერს. მას გააჩნია

მემბრანული ნაოჭები - კრისტები, რომლებიც ბევრად ზრდიან შიდა მემბრანის
ზედაპირის ფართობს. შიდა მემბრანის მატრიქსული ზედაპირი შეიცავს ცილოვან
კომპლექსებს, რომლებიც მონაწილეობენ ატფ-ს სინთეზში. მატრიქსში
განთავსებულია ფერმენტების უდიდესი რაოდენობა, რომლებიც მონაწილეობენ
ლიპიდების, ნახშირწყლები ჟანგვითი პროცესების და კრებსის ცილკში. მატრიქსში
მოთავსებულია მიტოქონდრიული გენომი, რიბოსომები, ტ-რნმ, ტრანსკრიპციისა და
მიტოქონდრიულ დნმ-ში არსებული გენების ექსპრეციისთვის საჭირო ფერმენტები.
მიტოქონდრიული ცილების ტრანსპორტის მექანიზმი

თითქმის ყველა ცილა, რომელიც მიტოქონდრიაში გამოიყენება, სინთეზირდება

ციტოზოლში. ამ ცილებს გააჩნიათ სასიგნალო პეპტიდი N ბოლოზე (ენტერმინუსზე).
ეს სასიგნალო პეპტიდი შეიცავს 12-80 ამინომჟავურ ნაშთს და ეს უბანი წარმოქმნის
ამფიფილურ ხვეულს, რომელიც უკავშირდება მიტოქონდრიის გარეთა მემბრანაზე
ლოკალიზებულ ამომცნობ რეცეპტორს.

აგრეთვე, გარეთა მემბრანის გასწვრივ ნივთიერებათა გადაადგილებაში მონაწილებს

TOM კომპლექსი, ხოლო შიდა მემბრანის გასწვრივ ნივთიერებათა ტრანსპორტს
უზრუნველყოფს TIM23 და TIM22 კომპლექსები.

მიტოქონდრიული შაპერონები

ახლადსინთეზირებული ცილები, რომლებიც განკუთვნილნი არიან

მიტოქონდრიისთვის, იმპორტისთვის მზადების პროცესში უკავშირდებიან
ციტოზოლის სხვა კლასის ცილებს - შაპერონებს.

 შაპერონი აღმოჩენილია ყველა ცოცხალ ორგანიზმში, დაწყებული

ბაქტერიიდან და დამთავრებული ადამიანით.
 მათ უწოდებენ, აგრეთვე, სითბური შოკის ცილებს - Heat shock protein.
 ზოგიერთი ფაქტორი, მაგალითად, მაღალი ტემპერატურა და ქიმიური
ნივთიერებები ზემოქმედებენ შაპერონებზე, რის შედეგადაც ხდება ახლად
სინთეზირებული ცილის დენატურაცია
 შაპერონები მონაწილეობენ ცილის საბოლოო კონფორმაციის ფორმირებაში
ანუ ფოლდინგში
 ისინი უკავშირდებიან პოლიპეპტიდების აქტიურ ზედაპირს (მაგალითად
ჰიდროფილურ ზედაპირს), ახდენენ მის ბლოკირებას და უკუაგდებენ
აგრეგაციას, რომელიც ხელს უშლის პოლიპეპტიდური ჯაჭვის ნორმალუირ
დალაგებას. შაპერონები თავის პოლიპეპტიდურ სუბსტრატს არ
უკავშირდებიან კოვალენტური ბმებით.
 შაპერონების უმრავლესობას გააჩნია ატფ-აზური აქტივობა.

მიტოქონდრიული დაავადებები

იმის გამო, რომ მიტოქონდრიული დნმ ხასიათდება დედისეული დამემკვიდრებით,

მიტოქონდრიული მუტაციები, ჩვეულებრივ, დედის მხრიდან გადაეცემა. ზოგიერთი
მუტაცია აზიანებს მხოლოდ ერთ ქსოვილს, სხვა მუტაციები კი მულტისისტემურია.
მიტოქონდრიული დნმ-ის მუტაციის კლინიკური გამოვლინება დამოკიდებულია
მიტოქონდრიული დნმ-ის სპეციფიურ მუტაციაზე და იმაზე, თუ რამდენადაა
დამოკიდებული ეს ქსოვილი მიტოქონდრიული ატფ-ის პროდუქციაზე, ამიტომაც
ისეთი ქსოვილები, რომელთაც ესაჭიროებათ მაღალი ჟაგვითი ენერგია, როგორიცაა
ნერვული და კუნთოვანი სისტემა, უფრო მეტად ზიანდებიან მიტოქონდრიული
დნმ-ის მუტაციებით.

მიტოქონდრიული დნმ-ის მუტაციებმა შეიძლება დააზიანონ მიტოქონდრიული დნმ-

ის ყველა ასლი, რასაც ჰეტეროპლაზმური მუტაცია ეწოდება: კრანს-საირის
სინდრომი (KSS) პროგრესული ექსტერნული ოფთალმოპლეგია(PEO) და პირსონის
სინდრომი. ამ დაავადებებს იწვევს მიტოქონდრიული დნმ-ის ფართომაშტაბიანი
დელეცია. PEO შეიძლება ასევე გამოიწვიოს რამდენიმე ბირთვული გენიდან ერთ-
ერთის მუტაციამ.

მიტოქონდრიული დნმ-ის წერტილოვანი ჰომოპლაზმური მუტაციის მაგალითია

ლიბერის მემკვიდრული ოპტიკური ნეიროპათია (LHON) , რომელიც დედის
მხირდან დამემკვიდრდება და იწვევს მხედველობის დაკარგვას მხედველობის
ნერვის უმტკინვეული ატროფიის გამო.

იმ ბირთვული გენების მუტაციები, რომლებიც აკოდირებენ მიტოქონდრიისთვის

განკუთვნილ ცილებს, აგრეთვე იწვევენ მიტოქონდრიულ დაავადებებს.
მიტოქონდრიული დნმ-ს მუტაციებისაგან განსხვავებით, ეს მუტაციები
ხასიათდებიან მენდელის დამემკვიდრებით.

რამდენიმე ნეიროდეგენერაციული მოშლილობა, მათ შრის ფრიდრიხის ატაქსია,

მემკვიდრული სპასტიკური პარაპლეგია და უილსონის დაავადება, გამოწვეულია
მიტოქონდრიულ ცილებში მუტაციით.

მიტოქონდრიულ დისფუნქციები ასრულებენ მნიშვნელოვან როლს შაქრიანი

დიაბეტის, კარდიოვასკულარული დაავადების, კიბოს, ალცჰეიმერი დაავადების,
ამიოტროფული ლატერალური სკლეროზის, ჰანტინგტონის და პარკინსონის
დაავადების განვითარებაში.

პეროქსისომა

ეუკარიოტული უჯერედების უმეტესობაში ნანახია ერთმაგი მემბრანით დაფარული

ორგანელები - პეროქსისომები. ისინი, მსგავსად მიტოქონდრიებისა, იყენებენ
ჟანგბადს, მაგრამ არ გააჩნიათ საკუთარი გენომი. სახელწოდება დაკავშრებულია
ფერნემტ ოქსიდაზების მაღალ შემცველობასთან, რომლებიც წარმოქმნიან ტოქსიკურ
წყალბადის ზეჟანგს (პეროქსიდს) : RH 2 +O2  R + H2O2 სადაც R ორგანული
სუბსტრატია.

პეროქსისომებში აგრეთვე დიდი რაოდენობითაა ფერმენტი კატალაზა, რომელიც

წყალბადის პეროქსიდს შლის ჟანგბადად და წყლის მოლეკულად. ჟანვითი
რეაქციების ეს ორი ტიპი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ღვიძლისა და თირკმლის
უჯრედებისთვის, რომლებშიც ხორციელდება დეტოქსიკაცია. მაგ, პეროქსისომაში
ხდება ალკოჰოლს ძმარმჟავა ალდეჰიდად გარდაქმნა და მას გაუნებელყოფა.
პეროქსისომები მონაწილეობენ ცხიმოვანი მჟავების ორ ნახშირწყალბადოვან
ფრაგმენტად დაშლაში, რომლებიც შემდგომ 1)გარდაიქმნებიან აცეტილკოენზიმად,
2) ტოვებენ პეროქსისომას, 3) გამოიყენებიან უჯრედის სხვა კომპონენტების საშენ
მასალად. პეროქსისომული ფერმენტების მეშვეობით ხდება პლაზმალოგენების
სინთეზი, რომლებიც ორგანიზმის ფოსფოლიპიდების საერთო რაოდენობის 19%-ს
შეადგენენ და მაღალი კონცენტრაციით გვხვდებიან თავის ტვინსა და გულში.

პეროქსისომების ბიოგენეზი

პეროქსისომის გამრავლება შეიძლება გამოიწვიოს სამკურნალო პრეპარატებმა,

რომლებიც ააქტივებენ პეორქსისომული პროლიფერაციის აქტივატორ რეცეპტორს.
თავის მხრივ, ამ რეცეპტორების აქტივაცია იწვევს მათ გადაადგილებას ბირთვში და
დაკავშრებას იმ გენთა პრომოტორულ უბნებთან, რომლებიც აკოდირებენ
სტეროიდული და ფარისებრი ჯირკვლის ჰორმონების რეცეპტორებს. ეს
რეცეპტორები კი უკავშირდებიან იმ გენების პრომოტორებს, რომლებიც აკოდირებენ
პეროქსისომულ ფერმენტებს. ეს ახლადსინთეზირებული ცილები (ფერმენტები)
გადაიტანება უკვე არსებულ პეროქსისომაში, სადაც ამ ცილათა რაოდენობის ზრდა
განაპირობებს პეროქსისომის დაყოფას. დაყოფით გამრავლება მიჩნეულია
პეროქსისომების გამრავლების ძირითად მექანიზმად.

აგრეთვე, აღსანიშნავია ლაკუნ-წინამორბედების როლი პეროქსისომების ბიოგენეზში.

ეს ლაკუნები შეიცავენ დიდ რაოდენობას პეროქსისმული მატრიქსული ცილებისა.
ლაკუნ-წინამორბედები წარმოადგენენ პეროქსისომის წარმოქმნის ერთ-ერთ
საშუალებას.

პეროქსისომებში ცილების იმპორტი

პეროქსისომებში ცილების იმპორტისთვის აუცილებელიაა ორი ტიპის სიგნალის
არსებობა. ცილებში არსებობს სიტერმინუსზე ( C ბოლოზე) სასიგნალო ტიპეპტიდი.
ასევე, დიდი მნიშვნელობა ენიჭება პეროქსისომულ მიმმართველ სიგნალს (PTS).
შესაძლოა, სასიგნალო პეპტიდი მოთავსებული იყოს ენტერმმინუსზეც.

პეროქსისომული დაავადებები

I ჯგუფის დაავადების (მძიმე დაავადებების) დროს ვითარდება ‘ცარიელი

პეროქსისომები’, რაც განპირობებულია ფერმენტების დიდი რიცხვის
არარსებობასთან. პაციენტები კვდებიან ბავშვთა ასაკში თავის ტვინში, ღვიძლსა და
თირკმლებში განვითარებული მძიმე პათოლოგიების გამო.

II ჯგუფის დაავადდებებს მიეკუთვნება შედარებით ნაკლები სიმძიმის

პეროქსისუმული დაავადებები, როდესაც პეროქსისომაში არის ფერმენტების
შედარებით მეტი შემცველობა.

III ჯგუფის დაავადებები ხასიათდება მხოლოდ ერთი პეროქსისომული ფერმენტის

ფუნქციონირების დარღვევით და დაავადებათა შედარებით მსუბუქი ფორმაა.

 ცელვეგერის სინდრომი (Iჯგუფის დაავადება)

 ფსევდო ცელვეგერის სინდრომი
 ადრენოლეიკოდისტორფია (III ჯგუფის დაავადება)
 ნეონატალური ადრენოლეიკოდისტროფია
 ფსევდონეონატალური ადრენოლეიკოდისტროფია
 ბავშვთა რეფსუმის დაავადება
 ჰიპერპიპეკოლური აციდემია
 რიზომელური წერტილოვანი ქონდროდისპლაზია
 ჰიპეროქსალური I ტიპის
 აკატალაზემია
 გლუტარილ-CoA ოქსიდაზას დეფიციტი

ენდოპლაზმური ბადე

ყველა ტიპის ეუკარიოტული უჯრედი შეიცავს ენდოპლაზმურ ბადეს, რომელიც

შედგება მრავალრიცხოვანი ტომრისებრი ერთმანეთთან დაკავშირებული
ღრუებისაგან. ენდოპლაზმური რეტიკულუმი მონაწილეობს პლაზმური მემბრანის,
გოლჯის კომპლექსის, ლიზოსომური მემბრანის სეკრეტორული ბუშტუკების და
ენდოსომების წარმოქმნაში.
გლუვ ენდოპლაზმურ ბადეზე ხდება ლიპიდების სინთეზი, კალციუმის
დაგროვება(კალციუმის შემცველ ენდ. რეტიკულუმს სარკოპლაზმური რეტიკულუმი
ეწოდება) და დეტოქსიკაციური ფერმენტების ოჯახის P 450-ის წარმოქმნა.

მარცვლოვან ენდოპლაზმურ ბადესთან დაკავშრებულია მრავალი რიბოსომა. აქ

ხორციელდება იმ ცილებისა და ლიპიდების სინთეზი, რომლებიც მონაწილეობენ
უჯრედული მემბრანის აგებულებაში.

ენდოპლაზმურ რეტიკულუმში მიმდინარეობს ცილების პოსტტრანსლაციური

მოდიფიკაცია. ცილების ტრანსპორტი ენდ. ბადეში ხდება პოლიპეპტიდური ჯაჭის
საბოლოო სინთეზამდე, ამიტომ ენდოპლაზმურ რეტიკულუმში ნივთიერებათა
იმპორტი წარმოადგენს კო-ტრანსლაციურ პროცესს, განსხვავებით მიტოქონდრიაში,
ბირთვსა და პეროქსისომაში ცილების იმპორტისაგან, რომელიც წარმოადგენს
პოსტტრანსლაციურ პროცესს.

ენდ. ბადეში ხდება პროტეინების შემდეგი სახის გარდაქმნები:

 ნაწილობრივ გლიკოზილირება
 დისულფიდური ბმების ფორმირება (ამ დროს ცილა უნდა იმყოფებოდეს
ჟანგვით გარემოში. ჟანგვა-აღდგენითი ანუ რედოქსპოტენციალი ენდ. ბადეში
გადახრილია მჟავიანობისკენ)
 პოლიპეპტიდის დახვევა
 სუბერთეულების აწყობა

ამ გარდაქმნებში მონაწილეობენ შაპაერონები (სავარაუდოდ, მათი ენდ. ბადეში

გამოთავისუფლებისთვის საჭიროა ატფ-ის ენერგია)

შაპერონები და ფერმენტები მარცვლოვან ენდოპლაზმურ ბადეში

 BiP -ცილა, რომელიც უკავშრდება იმუნოგლობულინის მძიმე ჯაჭვს

 GRP 94 -გლუკოზით რეგულირებადი ცილა
 კალნექსინი
 PDI -დისულფიდ იზომერაზა
 PPI -პეპტიდილ-პროლილ-ცის-ტრანს-იზომერაზა

ცილების შეღწევა ენდოპლაზმურ რეტიკულუმში ხდება მზარდი პოლიპეპტიდური

ჯაჭვის დიდი რიბოსომული სუბერთეულიდან გამოსვლისთანავე. ეს ცილები
შეიცავენ სასიგნალო პეპტიდს, რომელიც მდებარეობს ენტერმინუსთან და შედგება
უმეტესად ჰიდროფობური ამინომჟავებისაგან. სიგნალის ამოცნობის ნაწილაკი (SRP,
რომელიც შედგება 7S რნმ-სგან და 6 პოლიპეპტიდისაგან) ამოიცნობს ამ სასიგნალო
პეპტიდს და წარმოიქმენა კომპლექსი, რომელიც უკავშრდება ენდ. ბადის მემბრანაზე
არსებულ სიგნალის ამოცნობის ნაწილაკის რეცეპტორს (SRP-R, დოკირებადი ცილა).
ამის შემდეგ კომპლექსი მიემართება სხვა ცილოვანი კომპლექსისკენ -
ტრანსლოკონისკენ.

SRP+რობოსომა არის კომპლექსი, რომელიც მიემართება ენდოპლაზმური

რეტიკულუმის მემბრანისკენ და უკავშირდება SRP-R კომპლექსს. ეს დაკავშირება
იწვევს SRP 54-ის და ორი რეცეპტორული სუბერთეულის გტფ-აზების აქტივაციას,
რასაც მოჰყვება SRP-ს გათავისუფლება რიბოსომისაგან და რიბოსომა ემაგრება
ენდოპლაზმური ბადის ტრანსლოკონს. ამის შემდეგ ტრანსლაცია აღდგება.
პოლიპეპტიდი გრძელდება, მაგრამ დაკავშირებული რჩება მემბრანის შიგნითა
ზედაპირთან სასიგნალო პეპტიდის საშუალებით. სტოპ-კოდონთან მიღწევის შემდეგ
რიბოსომა სცილდება ი-რნმ-ს. ამ დროს გააქტიურდება პროტეაზა, რომელიც
ახლადსინთეზირებულ ცილას აცილებს სასიგნალო პეპტიდს. გათავისუფლებული
სასიგნალო პეპტიდი იშლება ღრუში არსებული სხვა პროტეაზების მეშვეობით.

გლიკოზილირება ენდოპლაზმურ რეტიკულუმში

ოლიგოსაქარიდები სინთეზირდებიან მემბრანასთან დაკავშირებულ ლიპიდებზე -

დოლიქოლებზე. დოლიქოლი წარმოადგენს გრძელჯაჭვიან პოლიიზოპრენოლს,
რომელშიც უკანასკნელი იზოპრენული ნაშთი გაჯერებულია. ოლიგოსაქარიდის
ფორმირება დოლიქოლზე იწყება გაჯერებული ნაშთის ფოსფორილირებით, რის
შედეგადაც წარმოიქმნება აქტიური უბანი. შემდეგ ხდება 5 მანოზური ნაშტს
დამატება, დოლიქოლის კომპლექსი მოექცევა ენდ ბადის სანათურისკენ და კიდევ
დაემატება 4 მანოზური ნაშთი, შემდეგ 3 გლუკოზის ნაშთი და წარმოიქმნება სრული
კომპლექსი დოლიქო-ფოსფატ-ოლიგოსაქარიდისა, რომელიც შეიცავს N-
აცეტილგლუკოზამინის 2 ნაშთს, 9 მანოზისა და 3 გლუკოზის ნაშთს. მთელი ეს
ნახშირწყლოვანი კომპლექსი გადაიტანება ცილის ასპარაგინის ნაშთზე.

მემბრანული ლიპიდების სინთეზი

ფერმენტები, რომლებიც მონაწილეობენ ლიპიდების ბიოსინთეზში, წარმოადგენენ

ენდოპლაზმური რეტიკულუმი ინტეგრალურ მემბრანულ ცილებს. ლიპიდების
სინთეზი და ტრანსპორტი განსაკუთრებული პრობლემაა, რადგანც ალიფატური
ნახშირწყალბადოვანი ჯაჭვი ციტოზოლის წყლიან გარემოში უხსნადია. ცხიმოვანი
მჟავების ხსნად ფორმაში გადასაყვანად ისინი ეთერიფიცირდებიან სპეციალური
აცილგადამტანი ცილებით. პირველი ეტაპის შედეგად ცხიმოვანი მჟავები
სცილდებიან აცილგადამტან ცილებს და ენდოპლაზმური რეტიკულუმის
ციტოზოლისკენ მიმართულ შრეში ინერგებიან. მეორე ეტაპზე წარმოიქმნება
დიაცილგლიცეროლი, რომელიც წარმოადგენს სუბსტრატს ციტიდინ ტრიფოსფატ
ქოლინის სინთეზისთვის. ცერამიდის წარმოქმნა ხდება ოთხი თანმიმდევრული
რეაქციის შედეგად. ცერამიდის წარმოქმნისთანავე იგი გადაიტანება გოლჯის
კომპლექსში, რათა მისგან წარმოიქმნას სფინგომიელინი და გლიკო
სფინგოლიპიდები.

ახალი ლიპიდები სწრაფად შეერევიან გარე შრის მემბრანულ ლიპიდებს. ფერნემტ

ფლიპაზათი კი ხდება ახლადწარმოქმნილი ლიპიდების გადატანა შიდა შრეზე.

ენდოპლაზმურ რეტიკულუმში ცილების დაყოვნება

ენდოპლაზმური რეტიკულუმიდან ნივთიერებათა გამოსვლა ხორციელდება

სატრანსპორტო ვეზიკულების (ბუშტუკების) ფორმირების გზით, რომელსაც
გააჩნიათ სპეციფიკური ცილოვანი გარსი, რომელსაც COP II ეწოდება. ბუშტუკები
წყდება ენდოპლაზმური ბადის მემბრანას.

ზოგი ცილა, რომელსაც აქვს დამახასიათებელი ან არასწორად ფორმირებული

კონფიგურაცია, რჩება დაკავშრებული Bip-ის მსგავს ცილებთან ან შაპერონებთან და
რჩება ენდოპლაზმურ რეტიკულუმში. შემდგომში ასეთი ცილები იშლება ენდ. ბადის
სივრცეში.

ზოგიერთი ცილა აუცილებელია, რომ დაარჩეს ენდ. ბადეში და ასეთ ცილებს აქვს
სპეციფიკური ამინომავური თანმიმდევრობა, რომელსაც დაყოვნების
თანმიმდევრობა ეწოდება. თუმცა ენდ. რეტიკულუმში დაყოვნების სისტემის
არასრულფასოვნება განაპირობებს ზოგიერთი მნიშვნელოვანი ცილის შემთხვევით
გადატანას სხვა კომპარტმენტში - გოლჯის კომპლექსში. ამის საპასუხოდ, ეს ენდ.
ბადის ცილები, რომლებიც შეიცავენ დაყოვნების თანმიმდევრობას (ოთხ
ამინომჟავას), გოლჯში დაუკავშრდებიან დამაბრუნებელ რეცეპტორებს და
გადაადგილდებიან უკან, ენდ. რეტიკულუმში. ასეთ სატრანსპორტო ბუშტუკებს
რეტროგრადული ეწოდება და მათი ფორმირება შეიძლება მოხდეს გოლჯის
კომპლექსის ნებისმიერ უბანში.
სეკრეციის სახეები და ვეზიკულური ტრანსპორტი

არსებობს სეკრეციის ორი ტიპი: კონსტიტუციური და რეგულირებადი სეკრეცია.

მრავალ უჯრედში ხდება პეპტიდური ჰორმონების, საჭმლის მომნელებელი

ფერმენტების, ანტისხეულების და სხვა სეკრეტორული მოლეკულების სინთეზი.
ცილები გამუდმებით ტრანსპორტირდებიან ვეზიკულების საშუალებით გოლჯის
ტრანს ქსელიდან პლაზმური მემბრანისკენ, სადაც მიმდინარეობს მათი მემბრანასთან
შერწყმა და შიგთავსის ეგზოციტოზის გზით გარემოში გამოთავისუფლება.
კონსტიტუციური ტრანსპორტი უწყევტად მიმდინარე პროცესია, რომელიც არ
საჭიროებს უჯრედის გარე სიგნალების არსებობას და არ არის დამოკიდებული
კალციუმის უჯრედშიდა კონცენტრაციაზე.

რეგულირებადი ტრანსპორტის დროს უჯრედებში რამდენიმე საათის ან დღის

განმავლობაში ხდება სეკრეტორული ცილების დაგროვება მსხვილი გრანულების
სახით (სადაც ცილების კონცენტრაცია 200-ჯერ უფრო მეტია, ვიდრე ენდ. ბადის
ღრუში და ამიტომ მათ მკვრივი ბირთვის მქონე სეკრეტორულ გრანულებს
უწოდებენ), რომლებიც თავს იყრიან პლაზმური მემბრანის ქვეშ. ეს გრანულები არ
ერწყმის პლაზმურ მემბრანას და არ ათავისუფლებს შიგთავსს მანამ, სანამ არ მოვა
ჰორმონალური ან ნერვული სიგნალი. სასიგნალო სტიმულაცია იწვევს პლაზმური
მემბრანის გავლით კალციუმის იონების შესვლას და ციტოზოლში მისი
კონცენტრაციის ზრდას. ეს ზრდა კი განაპირობებს უჯრედშიდა ეფექტორული
მოლეკულების გააქტიურებას და გრანულარული და უჯრედშიდა მემბრანების
შერწყმას, რასაც მოჰყვება გრანულებიდან შიგთავსის გამოთავისუფლება.

ვეზიკულების ფორმირება(მიმართლი ტრანსპორტის კონცეფცია)

უჯრედში ცილების და ლიპიდების გადაადგილების ძირითად მექანიზმს

წარმოადგენს ბუშტუკების დაკვირტვა. დონორად წოდებული ერთი ორგანელას
მემბრანის ზედაპირიდან ფორმირებული ბუშტუკები გადაადგილდებიან სხვა
აქცეპტორი ორგანელასკენ. შესაძლოა ვიფიქროთ, რომ დონორული კომპარტმენტის
ზომები უნდა შემცირდეს და აქცეპტორის გაიზარდოს, ანუ ენდოპლაზმურინ
რეტიკულუმი საერთოდ უნდა გაქრეს, ხოლო გოლჯის კომპლექსი გადიდდეს. იმის
გამო, რომ უჯრედში არსებობს ჰომეოსტაზური მექანიზმები, რომლებიც
არეგულირებენ ორგანელას მემბრანულ შედგენილობას, ასეთი ცვლილებები არ
ხდება. მემბრანების დაბრუნების პროცესი ხორციელდება შემდეგნაირად: ენდ.
რეტიკულუმის სატრანსპორტო ბუშტუკების შერწყმისას გოლჯის აქცეპტორულ
მემბრანებთან განსაზღვრული ცილები და ლიპიდები ისევ უკან, ენდ ბადეში
ბრუნდებიან, ამ პროცესს რეტროგრადული ტრანსპორტი ეწოდება (ის
ანტეროგრადული ტრანსპორტის საპირისპიროა).

ვეზიკულების ფორმირებისას ხდება მათი ცილოვანი არშიებით დაფარვა. არსებობს

ორი კოატომერული ცილა : COP I შედგება 8 სუბერთეულისაგან და მონაწილებს
რეტროგრადულ ტრანსპორტში . COP II შედგება 5 სუბერთეულისაგან და
მონაწილებს ანტეროგრადულ ტრანსპორტში.

ცილა კლათრინით დაფრული ბუშტუკები მონაწილებენ პლაზმური მემბრანიდან

ენდოსომებისაკენ და გოლჯის კომპლექსიდან პლაზმური მემბრანისაკენ ან
ლიზოსომისკენ ნივთირებათა გადაადგილების პროცესში. როცა ბუშტუკი მოწყდება
მემბრანას, კლათრინის კალათისმაგვარი სტრუქტურა იშლება, რაზეც იხარჯება ატფ-
ის ენერგია.

ადაპტინის ცილოვანი კომპლექსი მონაწილეობს კლათრინით დაფარული

ჩაღრმავებების წარმოქმნასა და რეცეპტორების სპეციფიურობის გამოვლენაში.

შერწყმის ანუ ფუზიური ცილები ასუსტებენ ჰიდროფილურ ძალებს ორი მემბრანის

ურთიერთქმედებისას და ხელს უწყობენ მათი ლიპიდური შრეების შერწყმას.

Snare ცილები მონაწილეობენ სამიზნე კომპარტმენტის ამოცნობასა და მასთან

შერწყმაში. ვეზიკულების რეცეპტორულ ცილებს ეწოდება v-snare ( 1), ხოლო სამიზნე
მემბრანის snare ცილებს t-snare (1-ზე მეტი). ძუძუმწოვრებში აღმოჩენილია ორი
რეცეპტორული სნეარ ცილა - სინაპტობრევინი და სინტაქსინი.

გტფ-აზები

არსებობს ორი ტიპის გტფ-აზები, რომლებიც აკონტორლებენ სიგნალიზაციის

პროცესს:

 G ცილები (ტირმერია), რომლებიც მონაწილეობენ სიგნალების გადაცემაში

სამიზნე მოლეკულამდე
 მეორე ტიპის გტფ-აზები მონომერებია და ფუნქციონირებენ როგორც
მოლეკულური გადამრთველები - მათი კონფორმაცია იცვლება იმის
მიხედვით, არის გტფ თუ გდფ დაკავშრებულ მდგომარეობაში.
მნიშვნელოვანია Rab და ARF გტფ-აზები.
როდესაც ბუშტუკი ხვდება სამიზნმე მემბრანის რეცეპტორს, Rab-გტფ განიცდის
ჰიდროლიზს, რაც, თავის მხრივ, იწვევს ბუშტუკის აქცეპტორულ მემბრანასთან
შერწყმის ინიციაციას, Rab-გდფ კი წყდება მემბრანას და ბრუნდება დონორული
მემბრანის ზედაპირისკენ, სადაც გტფ გამააქტივებელი ცილა აღადგენს Rab გტფ
კონფიგურაციას და მონაწილეობს ახალ ტრანსპორტში.

ARF-ს ენტერმინუსზე მირისტინის ნაშთი აქვს რაც აძლიერებას ARF-ის მემბრანასთან

კავშირს. ARF-გდფ კომპლექსი მოთავსებულია ცოტოზოლში და ვერ უკავშრდება
მემბრანის COP I ცილებს. ARF-გტფ კომპლექსი კი უკავშირდება მემბრანას.

უჯრედშიდა ტრანსპორტთან დაკავშირებული დაავადებები:

 საქაროიიზომალტაზას თანდაყოლილი უკმარისობა

 ოჯახური ჰიპერქოლესტერინემია
 ფილტვების მემკვიდრეობითი ემფიზემა
 ცელვეგერის სინდრომი
 მუკოვისციდოზი (ვითარდება მუკოვისციდოზური რეგულატორის
მოლეკულაში ერთი ამინომჟავის ჩანაცვლებით, რომელის შედეგადაც
არასწორად დახვეული პოლიპეპტიდი გროვდება ენდ. ბადეში და არ ხდება
მისი ტრანსპორტირება)
 ლეიკოციტები ადჰეზიის უკმარისობა

გოლჯის კომპლექსი

გოლჯის კომპლექსის მემბრანის იმ ნაწილს, სადაც ხდება ვეზიკულების შერწყმა, ცის

პოლუსი ეწოდება, ხოლო იმ ნაწილს, საიდანაც ხდება ბუშტუკების მოწყვეტა - ტრანს
პოლუსი. ენდოპლაზმურ რეტიკულუმთან მიმდებარედ ლოკალიზებულ გოლჯის
კომპლექსის ნაწილს ცის ქსელი ეწოდება, შუას - შუალედური ქსელი, ხოლო ენდ.
რეტიკულუმიდან დაცილებულს - გოლჯის ტრანს ქსელი. ცალკეულ გაფართოებულ
მემბრანულ ღრუებს ცისტერნები ეწოდება, თითოეულ ცისტერნას გააჩნია ცის და
ტრანს ზედაპირები.

 ცის გოლჯი: გრძელი მანოზური ჯაჭვების მოდიფიკაცია მანოზა-5-მდე

მანოზიდაზების საშუალებით.
 შუალედური გოლჯი: N-აცეტილგლუკოზამინის გადატანა N-
აცეტილგლუკოზამინტრანსფერაზას მეშვეობით.
  ტრანს გოლჯი: შაქრის დაბოლოებების (გალაქტოზას ნაშთების) და სიალის
მჟავას მიერთება.

გოლჯს ‘’ნახშირწყლოვან ფაბრიკას’’ უწოდებენ. აქ ხდება ლიპიდებისა და ცილების

გლიკოზილირება, პროტეოგლიკანების აწყობა და გლიკოზილირება, მანოზო-6-
ფოსფატის მიერთება, ნივთიერებათა სორტირება შემდგომი ტრანსპორტისთვის სხვა
ორგანელებისაკენ ან პლაზმური მემბრანისკენ.

ლიზოსომა

ლიზოსომა მემბრანით შემოსაზღვრული კომპარტმენტია, რომლის შემადგენლობაში

შედის დაახლოებით 40 ტიპის ფერმენტი, რომლებიც მონაწილეობენ ცილების,
ლიპიდების, ნახშირწყლებისა და ნუკლეინის მჟავების დაშლაში. მათ მჟავე
ჰიდროლაზები ეწოდებათ. ამ პოლიმერული ნივთიერებების დაშლის შედეგად
მიღებული მარტივი ნივთიერებები ხმარდება ბიოსინთეზის პროცესს. ლიზოსომაში
PH არის 5, რაც განპირობებულია ლიზოსომის მემბრანასთან დაკავშრებული ატფ-
დამოკიდებული პროტონული ტუმბოს მოქმედებით, რომელიც Na+ -ს ცვლის H+-ზე.

ლიზოსომისთვის განკუთვნილი ჰიდროლაზების სინთეზი ხდება მარცვლოვან

ენდოპლაზმურ ბადეში: ხდება მათი N-გლიკოზილირება და მათში სასიგნალო უბნის
ფორმირება. ეს უბანი ამოიცნობა გოლჯის კომპლექსის ფერმენტით, რომელიც
ახდენს ცილის N დაბოლოებაზე მიერთებული ოლიგოსაქარიდების მოდიფიცირებას
და ქმნის ‘’ლიზოსომურ მისამართს’’. აგრეთვე, ხდება მანოზო-6-ფოსფატის ჯგუფის
ფორმირება,რაც აუცილებელია ჰიდროლაზის დაკავშირებისთვის მანოზო-6-
ფოსფატის რეცეპტორთან. არსებობს ამ რეცეპტროთა ორი ტიპი (ისინი
ერთმანეთისგან განსხვავდებიან ზომებით და ჰიდროლაზასთან დაკავშრების
უნარით) და მათი დაგროვება ხდება გოლჯის ტრანს-ქსელში. ჰიდროლაზის
რეცეპტორთან დაკავშრება უზრუნველყოფს კლათრინით დაფარული სტრუქტურის
ფორმირებას და ბუშტუკების წარმოქმნას.

მიუხედავად იმისა, რომ ლიზოსომაში მიმდინარეობს ცილების მონელება, თვით

ლიზოსომის მემბრანა არ ირღვევა. დადგინდა, რომ ლიზოსომის მემბრანაში ჭარბობს
ინტეგრალური ცილების ორი ჯგუფი: lgpA და lgpB. ისინი ძლიერ
გლიკოზილირებულია, რაც ამცირების ცილის დაშლის უნარს. ლიზოსომური
მემბრანის ცილების სინთეზი ხდება ენდოპლაზმურ რეტიკულუმში, ხოლო
გლიკოზილირება - გოლჯის კომპლექსში. ლიზოსომის მემბრანული ცილები
ჯგუფდება გოლჯის ტრანს-ქსელში და ფორმირდება სპეციფიკური ვეზიკულები,
რომლებიც ერწყმის ერთმანეთს და წარმოქმნის ლიზოსომას.

ნივთიერებათა იმპორტი ლიზოსომაში

ლიზოსომაში ნივთიერებათა ტრანსპორტი ორ ჯგუფად იყოფა:

 ბიოსინთეზური მექანიზმი, რაც გულისხმობს ჰიდროლიზური ფერმენტებისა

და ლიზოსომური მემბრანული ცილების ტრანსპორტს. ეს გზა იწყება ენდ.
რეტიკულუმიდან, გრძელდება გოლჯში და სრულდება მისი ტრანს-ქსელიდან
ნივთიერებათა გამოსვლით.
 ენდოზიტური მექანიზმი, რაც დაკავშრებულია ლიზოსომის ჰიდროლიზურ
აქტივაციასთან.

ლიზოსომაში მაკრომოლეკულების მოხვედრის 3 გზა არსებობს:

 ენდოზიტოზური ბუშტუკების წარმოქმნა, რაც გულისხმობს კლათრინით

დაფარული ჩაღრმავებების და ბუშტუკების, ასევე, ენდოსომების ფორმირებას,
რომელთაც კლათრინის გარსი არ გააჩნიათ. (ნივთიერებათა იმპორტის
ძირითადი გზა)
 აუტოფაგია გულისხმობს სხვა უჯრედშიდა ორგანელების შთანთქმასა და
მონელებას. ენდ. ბადის რეტიკულუმის მემბრანა გარს ეკვრის ორგანელას და
წარმოიქმნება აუტოფაგოსომა, რომელიც ერწყმის ლიზოსომას.
 ფაგოზიტოზი კი გულისხმობს დიდი ზომის ნაწილაკების და
მიკროორგანიზმების შთანთქმას.

ლიზოსომური დაავადებები

აღწერილია დაავადებები, რომლებიც დაკავშრებულია ლიზოსომური ფერმენტების

სინთეზის დარღვევასთან. მათ მუკოპოლისაქარიდების დაგროვების დაავადებები
ეწოდებათ და განპირობებულია მუკოპოლისაქარიდების დაშლაში მონაწილე
ფერმენტების უკმარისობით, რის გამოც მუკოპოლისაქარიდები არასრულად
იშლდება და გამოიყოფა შარდთან ერთად, თუმცა სრულად არ ხდება მათი გამოყოფა
და ისინი გროვდება უჯრედებსა და უჯრედშორის სივრცეებში, რაც იწვევს
პროგრესირებად დეგრადაციას და 10 წლამდე ასაკში ავადმყოფის სიკვდილს. ნანახია
10 სპეციფიკური ლიზოსომური ფერმენტი, რომელთა დეფიციტი იწვევს
დაავადებებს.

 ჰურლერის სინდრომი
  ჰურლერის ფსევდოპოლიდისტროფია
 ჰურლერ-შაიას სინდრომი
 ჰუნტერის სინდრომი
 B-გლუკურონიდაზას და B-ნეიროამინიდაზას უკმარისობა
 გენერალიზირებული განგლიოიდოზი
 ტეი-საქსის დაავადება
 ფაბრის დაავადება
 გოშეს დაავადების I ტიპი
 ნიმან-პიკის დაავადების I ტიპი
 ფუკოზიდოზი
 მანოზიდოზი
 სიალოლიპიდოზი
 თავისუფალი სიალის მჟავას დაგროვების ბავშვთა დაავადება
 პომპეს დაავადება
 ვოლმანის დაავადება
 ქოლესტერინის ეთერების დაგროვების დაავადება
 გალაქტოსიალიდოზი
 მუკოლიპიდოზი II და III ტიპი -მიეკუთვნება I უჯრედების დაავადებებს, რაც
ვლინდება უჯრედებში დიდი ზომის ჩანართების არსებობით და სისხლში
ჰიდროლაზების მაღალი კონცენტრაციით. დაავადების განვითარების
მიზეზია ჰიდროლაზების პოსტტრანსლაციური გარდაქმნის დეფექტები:
ფოსფოტრანსფერაზას დეფიციტის გამო მანოზას აღარ უერთდება N-
გლუკოზამინი და არ ხდება მანოზო-6-ფოსფატის მიღება. შესაბამისად,
ჰიდროლაზა ვერ უკავშრდება მანოზო-6-ფოსფატის რეცეპტორს და ვერ აღწევს
ლიზოსომაში. ის გოლჯიდან სეკრეტორული ვეზიკულით უჯრედის გარეთ
გაიტანება, რის გამოც აღინიშნება ჰიდროლაზების მაღალი შემცველობა
სისხლში.

ენდოციტოზი

სითხის, მაკრომოლეკულებისა და მცირე ზომის ნაწილაკების ვეზიკულური შეღწევა

უჯრედში ხორციელდება ენდოციტოზით. ენდოზიტოზის სამი მექანიზმი არსებობს

 პინოციტოზი-‘’უჯრედული სმის პროცესი’’ (კლათრინ-დამოუკიდებელი

ენდოციტოზი), რომელიც გულისხმობს უჯრედის ზედაპირზე მცირე ზომის
 ვეზიკულების უწყვეტ წარმოქმნას. ინვაგინაციები და ბუშტუკები
წარმოიქმნება უჯრედის ზედაპირზე, შემდეგ ისინი შთაინთქმება და ერწყმის
სხვა ბუშტუკებს და ფორმირდება პირველადი (ადრეული) ენდოსომა. შემდეგ
ეს ადრეული ენდოსომები გადაადგილდება უჯრედის სიღრმეში და მათგან
ვითარდება გვიანი ენდოსომა, რომელიც შეიცავს გოლჯის ტრანს-ქსელიდან
მოწოდებულ ჰიდროლაზების გარკეულ რაოდენობას და უერთდება ახლად
წარმოქმნილ ლიზოსომებს, სადაც იწყება ნივთიერებათა მონელების პროცესი.
პინოციტოზით უჯრედში შედის მცირე ზომის მოლეკულები, წყლისა და
ხსნად ცილოვანი მოლეკულები, ანუ უჯრედგარე სივცრის თხევადი ფაზის
ნივთიერებები.
 ფაგოციტოზი-‘’უჯრედული კვება’’, ამ დროს ხდება დიდი ზომის ნაწილაკების
შთანთქმა კლათრინ-დამოუკიდებელი, აქტინ-დამოკიდებული მექანიზმების
საშუალებით. ფაგოციტოზისთვის აუცილებელია აქტინის პოლიმერიზაცია.
ფაგოზიტოზი აუცილებელია ქსოვილების განახლებისა და ჭრილობების
შეხორცებისთვის, აგრეთვე ეს პროცესი წარმოადგენს დამცველობით
მექანიზმს ანტისხეულების, კომპლემენტის ცილებისა და ციტოტოქსიკური
უჯერდების ზემოქმედებისაგან.
ფაგოციტოზი ძუძუმწოვრებში ხორციელდება 3 ტიპის უჯრედით:
ნეიტროფილები, მონოციტები და მაკროფაგები. მათ პროფესიონალურ
ფაგოციტებსაც უწოდებენ. ასევე, ფაგოციტოზური თვალსაზრისით,
მნიშვნელოვანია დენდრიტული უჯრედები, ეპითელური უჯრედები და
ფიბრობლასტები. ამ უჯრედთა ზედაპირზე არის სპეციფიკური რეცეპტორი.
მიკროორგანიზმი, რომლის ირგვლივ არის ლოკალიზებული იმუნური
კომპონენტები (ანტისხეულები, კომპლემენტის ცილები) უკავშრდებიან
ხსენებულ რეცეპტორს და იწყება ფაგოციტოზური პროცესი, რომელსაც
ოპსონიზაცია ეწოდება.
ნაწილაკის უჯრედში შეღწევას ფაგოციტოზით თან ახლავს აქტინის
ციტოჩნჩხის გადაწყობა. როდესაც ნაწილაკი უკავშირდება ზედაპირულ
რეცეპტორს, ეს უკანასკნელი იწყებს სიგნალების გენერირებას და შედეგად
ხდება G-აქტინის მოლეკულების პოლიმერიზაცია და ე.წ F-აქტინის
ბოჭკოების ფორმირება. ეს სტრუქტურული ელემენტები კი წარმოადგენს
საფუძველს ფაგოციტირებადი ნაწილაკის ირგვლივ ცრუ-ფეხების
განვითარებისთვის.
ზრდის ფაქტორების აქტივაციისას ფაგოციტური უჯრედის ზედაპირზე
აღინიშნება მემბრანული ნაკეცების - ცრუფეხების წარმოქმნა. პათოგენური
 ორგანიზმი ასტიმულირებს ამ სახის ნაკეცების განვითარებას მემბრანის
ზედაპირზე, რათა უფრო იოლად შევიდეს უჯრედში.
დიდი ზომის ნაწილაკს, რომელსაც გარს აკრავს პლაზმური მემბრანის ნაწილი,
ფაგოსომა ეწოდება. ფაგოსომა ერწყმის ჰიდროლაზებით სავსე ლიზოსომას,
რათა მოხდეს მისი ქიმიური მონელება, ამგავარი შერწყმის შედეგად
წარმოქმნილ სტრუქტურას ფაგოლიზოსომა ეწოდება.
 რეცეპტორით განპირობებული ანუ კლათრინ-დამოკიდებული ენდოციტოზი-
ამ ტიპის ენდოზიტოზს გააჩნია რამდენიმე უპირატესობა:
1. სპეციფიკურობა, რაც გულისხმობს რეცეპტორების საშუალებით
მოლეკულების შერჩევით შეღწევას უჯრედის შიგნით.
2. უჯრედის ზედაპირზე ლიგანდების კონცენტრირების უნარი.
3. რეფრაქტერობა ანუ არმიმღებლობა-რეცეპტორის ლიგანდთან
დაკავშრებისა და მათი შთანთქმის შემდეგ თუ რეცეპტორი არ
ბრუნდება მემბრანის ზედაპირზე, ამ ლიგანდის მიმართ უჯრედი ხდება
რეფრაქტერული.

ლიგანდ-დაკავშრებული რეცეპტორები გროვდება უჯრედის ზედაპირის

სპეციფიკურ უბნებში, რომელთაც ‘’არშიანი ჩაღრმავებები’’ ეწოდება და ისინი
დაფარულია კლათრინით.

ამ გზით უჯრედში შედის დაბალი სიმკვრივის ლიპოპროტეინი (LDL), ცილა

ტრანსფერინი, ზრდის ფაქტორები, ზოგიერთი ტიპის ვირუსი და ტოქსინი.

ზოგიერთი რეცეპტორი მხოლოდ ლიგანდთან შეერთების შემდეგ

ტრანსპორტირდება ‘’არშიანი ორმოებისკენ’’, ხოლო სხვა შემთხევაში (LDL და
ტრანსფერინი) არ არის აუცილებელი თავდაპირველად ლიგანდ-რეცეპტორების
კომპექსის წარმოქმნა იმისათვის, რომ რეცეპტორი გადაადგილდეს აღნიშნული
მემბრანული ჩაღრმავებისკენ.

ლიგანდ რეცეპტორის ბედი განსხვავებულია:

1. რეცეპტორი ლიგანდის მოშორების შემდეგ უბრუნდება მემბრანის ზედაპირს

2. რეცეპტორიც და ლიგანდიც იშლება ლიზოსომაში
3. რეცეპტორი და ლიგანდი იშლება ლიზოსომაში
4. რეცეპტორი და ლიგანდი ტრანსპორტირდება უჯრედში და გადადის
მემბრანის მოპირდაპირე მხარე. ეს ძირითადად დამახასიათებელია
პოლარული უჯრედებისთვის.
რეცეპტორ-დამოკიდებული ენდოციტოზის დარღვევები

ოჯახური ჰიპერქოლესტერინემია: ქოლესტეროლი აუცილებელია უჯრედული

მემბრანების, სტეროიდული ჰორმონებისა და ღვიძლში ნაღვლის მჟავების
წარმოქმნისთვის. თუ დაბალი სიმკვრივის ლიპოპროტეინი უჯრედში ვერ შეაღწევს,
მისი კონცენტრაცია სისხლის პლაზმაში იზრდება და განაპირობებს კორონარულ
არტერიებში ათეროსკლეროზული ფილაქების წარმოქმნასა და მიოკარდიუმის
ინფარქტის განვითარებას.

არჩევენ LDL-ს რეცეპტორისათის დამახასიათებელი სამი ტიპის დეფექტი. ყველა

ხშირად ოჯახურ ჰიპერქოლესტერინემიას იწვევს LDL-ს რეცეპტორის ლდლ-სთან
დაკავშირების უუნარობა. შესაბამის მუტანტურ გენს ეწოდება რეცეპტორ-ნეგატიური
გენი.

მეორე შემთვევაში მუტანტური გენი, რომელსაც რეცეპტორ-უკმარისობის გენი

ეწოდება, განაპირობებს რეცეპტორის ნაწილობრივ დაკავშირებას ლიგანდთან,
ხოლოს მესამე ტიპის დეფექტის დროს რეცეპტორი ნორმალურად უკავშირდება
ლიგანდს, მაგრამ არ გააჩნია არშიის მქონე ჩაღრამვებისკენ გადაადგილების უნარი.

ტრანსციტოზი

ენდოციტოზი იწყება ადრეული ენდოსომის წარმოქნით (PH- 7,2-7,3), რომელიც

ერწყმის უჯრედის სიღრმეში ლოკალიზებულ სხვა ვეზიკულებს, რომლებშიც PH
არის 6-ის ტოლი. ამ შერწყმის შედეგად ყალიბდება გვიანი ენდოსომა, სადაც PH
ეცემა 6-მდე და ხდება ლიგანდ-რეცეპტორის დაშლა და ლიზოსომასთან შერწყმა.
თუმცა ზოგჯერ დაბალი PH-ის პირობებშიც კი არ ხდება ლიგანდ-რეცეპტორის
კომპლექსის დაშლა.

დედის ანტისხეულები რძის საშუალებით ხვდება ბავშვის ორგანიზმში

ტრანსციტოზით. რეცეპტორებთან დაკავშრებული ეს ანტისხეულები
თავდაპირველად გადაადგილდება ადრეულ ენდოსომაში, ხოლო შემდეგ სხვა
ვეზიკულების საშუალებით გაივლის ეპითელურ-უჯრედოვან შრეს და შეერწყმის
პლაზმური მემბრანის ბაზოლატერალურ ზედაპირს, სადაც PH ნეიტრალურია და
ლიგანდი გამოთავისუფლდება რეცეპტორისაგან(ამ კომპლექსის დაშლა ხდება არა
ლიზოსომაში, არამედ ციტოზოლში) გამოთავისუფლებული რეცეპტორი
ბაზოლატერალური ზედაპირიდან გადაადგილდება უჯრედის აპიკალური
ზედაპირის მიმართულებით ახალი ტვირთის მისაღებად, ლიგანდი კი
(ანტისხეული) მოხვდება ბავშვის სისხლის მიმოქცევის სისტემაში. ტრანსციტოზი
დამახასიათებელია პოლარული უჯრედებისთვის.