Povratak na sadržaj

POBOLJŠANJE MEHANIČKIH KARAKTERISTIKA AUSTENITNIH

NERĐAJUĆIH ČELIKA PLASTIČNOM DEFORMACIJOM
METODA HLADNOG OČVRŠĆAVANJA
TEORIJSKA ANALIZA – EKSPERIMENTALNI REZULTATI

IMPROVEMENT OF MECHANICAL CHARACTERISTICS OF

AUSTENITIC STAINLESS STEELS BY PLASTIC DEFORMATION
COLD STRETCHING
THEORETICAL ANALYSIS - THE EXPERIMENTAL RESULTS

I. Trailov1, Lj. Rašković1, I. Kovačević2

1
Kryooprema d.o.o. Utve zlatokrile 9, Pančevo
2
PRO-ING d.o.o. Zaplanjska 86, Beograd

E-mail: info@kryooprema.com

Rezime: U osnovi metode hladnog očvršćavanja je osobina austenitnih nerđajućih čelika da

posle plastične deformacije materijala značajno poboljšavaju svoje mehaničke karakteristike.
Metoda je razvijena 80-tih godina prošlog veka u Švedskoj u preduzeću AGA Cryo. Metoda je
standardizovana evropskim standardom EN13458-2, Aneks C [1] i primenjuje se na
cilindričnim konstrukcijama, sudovima i rezervoarima gde preovlađuju membranski naponi.
Prednost korišćenja ove metode je ušteda u materijalu do 40% (manja debljina zidova sudova
pod pritiskom) što je zbog visoke cene nerđajućeg čelika veoma bitno za konkurentnost
proizvoda.

Preduzeće Kryooprema je usvojilo ovu metodu postupcima teorijske obrade i

eksperimentalnom proverom, ispitivanjem prototipa plastičnom deformacijom očvrsnutog
suda. Metoda je uvedena u proizvodnju kriogenih rezervoara (rezervoari za tečne kriogene
gasove kiseonik, azot, argon, azotsuboksid, metan) kao i rezervoara za tečni ugljendioksid.
Teorijske osnove metode i eksperimentalni rezultati ispitivanja prototipnog hladno očvrsnutog
suda su prikazani u ovom radu.

Ključne reči: hladno očvršćavanje, kriogeni rezervoari, austenitni nerđajući čelici

Abstract: The basics of Pressure Strengthening Method (Cold Stretching Method) is the
characteristic of austenitic stainless steels to improve their mechanical properties when
submitted to plastic deformation. The method itself, was developed in AGA Cryo company,
Sweden in the ’80’s, last sentury. The method was standardized by European code EN 13458-
2, Annex C [1] for application to cylindrical constructions, vessels and tanks where the
 Povratak na sadržaj

membrane stresses are dominant. The advantage of using the method is saving up to 40% of
stainless steel material (decreased wall thickness of the vessels) which is essential due to high
stainless steel material prices.

The company Kryooprema has addopted this method in the processes of theoretical
analysis and experimental verification by examination of the prototype of pressure
strengthened vessel. Method has been introduced in production of cryogenic vessels and
vessels for liquid carbon dioxide. Theory and experimental results of the prototype of pressure
strengthened vessel are presented in this article.

Key words: cold stretching, cryogenic tanks, austenitic stainless steels

1. UVOD
Austenitni nerđajući čelici pokazuju različito ponašanje na dijagramu napon-relativno
izduženje, Dijagram 1., u odnosu na ugljenične čelike, Dijagram 2 [1]. Kod nerđajućih čelika
sa izduženjem pri kidanju od 35% je moguća plastična deformacija od 10% a da oni pri tome
zadrže ili povećaju vrednost svojih mehaničkih karakteristika.

Dijagram 1.
σ-ε kriva za austenitne nerđajuće čelike
 Povratak na sadržaj

Dijagram 2.
σ-ε kriva za ugljenične čelike

Znači, kada određene austenitne nerđajuće čelike, Tabela 1., izložimo naponu σk koji je
viši od granice plastičnosti materijala, a zatim rasteretimo, ostaće trajno izduženje materijala.
Kada isti čelik ponovo opteretimo, on će ostati u elastičnom području do napona σk i tek kada
pređemo vrednost tog napona, deformacija će nastaviti da prati osnovni dijagram materijala.

Tabela 1. austenitni nerđajući čelici prihvatljivi za hladno očvršćavanje kriogenih sudova sa radnim
temperaturama koje nisu niže od -196OC
HLADNO
PRIMER TERMIČKI OBRAĐENIH
OPIS ČELIKA OČVRSNUTA
MATERIJALA
POSUDA
Rp0,2 Rp1,0 σk
NAZIV OZNAKA N/mm2 N/mm2 N/mm2
min min max
X5CrNi18-10 1.4301 210 250 410
X2CrNi19-11 1.4306 200 240 400
X2CrNiN18-10 1.4311 270 310 470
X6CrNiTi18-10 1.4541 200 240 400
X6CrNiNb18-10 1.4550 200 240 400
X5CrNiN19-09 1.4315 270 310 470

Kada se izabere napon σk, minimalna debljina zidova sudova pod pritiskom se
izračunava koristeći novi napon σ0,2 dok koeficijent sigurnosti ostaje 1,5. Ostali delovi suda
pod pritiskom se projektuju i proračunavaju sa standardnim naponima.

U praksi se proces očvršćavanja obavlja stavljanjem izrađenog suda na vodeni pritisak:

pk = 1,5p
 Povratak na sadržaj

gde je ’p’ radni pritisak hladno očvrsnutog suda uvećan za 1bar zbog postojanja vakuuma u
međuprostoru suda, čime se postižu zahtevani naponi za zahtevanu plastičnu deformaciju i
dostizanje projektovanih mehaničkih karakteristika materijala.

Ova metoda se primenjuje na cilindričnim konstrukcijama, sudovima i rezervoarima

gde su preovlađujući membranski naponi. Prednost korišćenja ove metode je ušteda u
materijalu do 40% (manja debljina zidova sudova pod pritiskom) što je zbog visoke cene
nerđajućeg čelika veoma bitno za konkurentnost proizvoda. Za ilustraciju ove tvrdnje dajemo
uporednu tabelu debljina zidova suda sa i bez hladnog očvršćavanja.

Tabela 2. – Uporedni prikaz debljina zidova suda sa i bez hladnog očvršćavanja

STANDARD EN13458-2,
TEHNIČKI PODACI SUDA STANDARD EN13458-2 ANEKS C
HLADNO OČVRŠĆAVANJE
Radni pritisak 11bar 20bar
Spoljašnji prečnik 1280mm
Debljina zida 5mm 5mm
Napomena: Debljina zida suda po osnovnom standardu EN13458-2 za radni pritisak 20bar bi bila 9mm.

2. EKSPERIMENT
2.1 Tehnički podaci eksperimentalnog suda

- radni pritisak nakon hladnog očvršćavanja: 19bar

- pritisak hladnog očvršćavanja: 30bar
- spoljašnji prečnik suda: 1280mm
- dužina suda: 2700mm
- debljina zida plašta: 5mm
- minimalna debljina torisferičnog danca: 4,3mm
- obim suda: 4014mm
- zapremina suda: 3129L
- materijal: Wr.No.1.4301
 Povratak na sadržaj

Slika 1. – Skica eksperimentalnog suda sa prikazom mesta gde su uzeti uzorci za laboratorijska
ispitivanja mehaničkih karakteristika materijala razaranjem

2.2 Merenje deformacije suda

Sve dimenzije suda su izmerene pred početkom eksperimenta. Merenje deformacije je

obavljano na plaštu suda na njegovoj sredini gde su se očekivale najveća izduženja (povećanje
obima) metalnim metrom. Nakon eksperimenta su takođe izmerene sve dimenzije suda.

Granična deformacija suda kojom se potvrđuje da je proces hladnog očvršćavanja

uspešno završen je određena standardom EN13458-2, Aneks C [1]. Ta granična deformacija
nastupa po dostizanju pritiska očvršćavanja kada brzina promene dilatacije padne ispod 0,1%/h
za sudove sa prečnikom manjim od 2000mm.

2.3 Merenje povećanja zapremine

Merenje povećavanja zapremine suda vršeno je merenjem zapremine upumpane vode u

sud tokom izvođenja očvršaćavanja suda do dostizanja konačnog pritiska očvršćavanja. Ovo
merenje je rađeno kao kontrolno merenje za ocenu deformacije suda. [2]

2.4 Promena pritiska u sudu

Pritisak u sudu je povećavan po 2bar svakih 15 min. počevši od standardnog ispitnog

pritiska suda za tu debljinu zida (16bar). Krajnji pritisak hladnog očvršćavanja je održavan 30
min. i nakon toga se, posle završnih dimenzionih merenja suda prešlo na postupno snižavanje
pritiska i pražnjenje vode. Merenje pristiska je obavljano sa dva baždarena manometra. [2]
 Povratak na sadržaj

2.5 Ispitivanja bez razaranja

Sud pod pritiskom je pre i posle eksperimenta ispitan metodama bez razaranja u
sledećem obimu:

- sučeoni kružni zavareni spojevi: 25% RT

- sučeoni podužni zavareni spojevi i ukrsna mesta: 100% RT
- ugaoni zavareni spojevi: 100% PT
- merenje debljina zidova suda: UTD, 55 tačaka
- helijumsko ispitivanje propuštanja

2.6 Ispitivanja razaranjem

Ispitivanja razaranjem su obavljena na etalonima isečenim iz eksperimentalnog suda,

nakon eksperimenta, na mestima najvećih deformacija i na mestima važnim za buduće
projektovanje hladno očvrsnutih sudova pod pritikom (Slika 1.). Etaloni su uzeti na sledećim
mestima:

- sredina plašta rezervoara, 2 etalona (na celom materijalu i na zavaru), mesto najveće
deformacije,
- mali radijus danca,
- plašt rezervoara na mestu podložne ploče za ugradnju nosećih konstrukcijskih
elemenata,
-mali radijus rezervoara na mestu podložne ploče za ugradnju potpornih konstrukcijskih
elemenata,
- zavareni spoj plašta i danca,
- zavareni spoj na dancu (jedno dance je bilo zavarene izvedbe).

ispitivanja su obuhvatala:

- određivanje mehaničkih karakteristika materijala,

- metalografska ispitivanja.
 Povratak na sadržaj

3. REZULTATI I DISKUSIJA
Eksperimentalni rezultati su prikazani na Dijagramu 3 i u Tabeli 3.

Tačka 1. (p = 30bar, O = 4135,5mm)

Tačka 2. (p = 0bar, O = 4128mm) Obim izmeren posle obaranja pritiska na 0bar.
Tačka 3. (p = 0bar, O = 4120mm) Obim izmeren dan posle izvođenja metode hladnog očvršćavanja na
prototip posudi.
Dijagram 3.
Povećanje obima suda sa povećanjem pritiska

Sa dijagrama se vidi da se stabilizacija obima suda dogodila posle rasterećenja suda od

nadpritiska i to narednog dana nakon obavljenog eksperimenta. Smatramo da je tek tada došlo
do zauzimanja konačnog oblika posude usled stabilizacije napona i deformacija.

Ispitivanja bez razaranja i laboratorijske provere etalona uzetih sa suda nisu pokazali
nikakve promene u zaptivenosti suda, kvaliteta zavara i strukture materijala izuzev očekivanog
smanjenja debljine zidova suda na mestima gde je nastupila plastična deformacija materijala.

Tabela 3. – Postignute vrednosti σ0,2 nakon hladnog očvršćavanja

Oznaka epruvete Napon tečenja Rp0,2 [N/mm2]
S -1 - 1 388
-2 407
-3 399

S -5 - 1 664÷800
-2 641÷790
-3 622

Iz Tabele 3. vidimo da su vrednosti σ0,2 dobijene eksperimentom bliske, vrednostima

datim u standardu EN13458-2, Aneks C za tu vrstu materijala. Visoke vrednosti su dobijene na
dancima iz razloga što su danca imala visoke ulazne vrednosti mehaničkih karakteristika zbog
načina njihove izrade.

Tokom eksperimenta sud je očekivano promenio oblik (Slika 2.) što se kod kriogenih
rezervoara ne vidi, pošto su unutrašnji rezervoari ubačeni u spoljašnje a između njih je
 Povratak na sadržaj

kriogena izolacija. U suprotnom bi oblik rezervoara mogao izazivati podozrenje kod

neupućenih korisnika.

Slika 2.- Izgled eksperimentalnog suda nakon hladnog očvršćavanja

Eksperiment je nadziran od strane TÜV Thüringen koji je prethodno odobrio elaborat

za izvođenje eksperimenta, a kasnije i primenu same metode hladnog očvršćavanja u
preduzeću Kryooprema na osnovu Izveštaja o izvedenom eksperimentu i dobijenim
rezultatima.

4. ZAKLJUČAK
Izvedeni eksperiment je pokazao da se uz pažljivu pripremu i mere sigurnosti, metodom
hladnog očvršćavanja dobijaju vrednosti mehaničkih karakteristika date u standardu EN13458-
2, Aneks C [1]. Vrednost σ0,2 na mestu najveće deformacije (sredina plašta eksperimentalnog
suda) neznatno odstupa od propisane vrednosti od 410N/mm2. Kao razloge za to možemo
navesti:
- odstupanja pokazivanja pritiska na manometrima obzirom na njihovu klasu tačnosti i
postojanje mogućnosti da zahtevani pritisak nije u potpunosti dostignut,
- opreznost pri izvođenju prvog eksperimenta te vrste u Kryoopremi i izbegavanje
daljeg ulaska u područja viših pritisaka zbog sigurnosnih razloga.

Metoda je uvedena u redovnu proizvodnju kriogenih rezervoara (rezervoari za tečne

kriogene gasove kiseonik, azot, argon, azotsuboksid, metan) kao i rezervoara za tečni
ugljendioksid iz proizvodnog programa preduzeća Kryooprema d.o.o.
 Povratak na sadržaj

LITERATURA

Standard

[1] Evropski standard EN13458-2, Cryogenic vessels – Static vacuum insulated vessels, Aneks
C, 2003.

Tehnička dokumentacija

[2] Rašković, Lj., Trailov, I.: Technical documentation for cold stretching test, KP-CE-05/09,
Kryooprema d.o.o., Pančevo, 2009.

Knjiga

[3] Ch. Massnnet, M.Save, Calcul plastique des constructions, Volume I, Centre Belgo-
Luxembougeois d’information de l’acier, Bruxelles, 1963.