KENEVİR

(Cannabis sativa L.)

Ahmet Onay

Hakan Yıldırım

Remzi Ekinci
KENEVİR
(Cannabis sativa L.)

Editörler

Ahmet Onay
Dicle Üniversitesi Fen Fakültesi
Biyoloji Bölümü

Hakan Yıldırım
Malatya Turgut Özal Üniversitesi Ziraat Fakültesi
Bahçe Bitkileri Bölümü

Remzi Ekinci
Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi
Tarla Bitkileri Bölümü

PALME
YAYINEVİ
ANKARA, 2020
PALME YAYINLARI: 1989
KENEVİR (Cannabis sativa L.)
Ahmet Onay, Hakan Yıldırım, Remzi Ekinci
Palme Yayınevi© 2020
Yayıncı Sertifika No : 14142
Yayın Koordinatörü : H. İbrahim SOMYÜREK
Yayına Hazırlama : PALME Dizgi-Tasarım Birimi
ISBN : 978-605-282-491-7
Baskı : Koza Matbaacılık
Basımevi Sertifika No : 26687

Kitapta yer alan yazı, resim ve şekil 5846 sayılı yasanın hükümlerine göre kısmen ya da tamamen
basılamaz, dolaylı dahi olsa kullanılamaz, teksir, fotokopi ya da başka bir teknikle çoğaltılamaz. Her
hakkı saklıdır, PALME YAYINEVİ’ne aittir.

GENEL DAĞITIM Merkez: Şube 1: Şube 2:

A. Adnan Saygun Caddesi, Olgunlar Sokak, No.: 4/5, Kazım Dirik Mahallesi, Ankara Caddesi,

PALME No.: 10/1 Sıhhiye/ANKARA

Tel.: 312 433 37 57
Bakanlıklar/ANKARA
Tel. : 312 417 95 28
No.: 259/C, Bornova/İZMİR
Tel. : 232 343 10 77
YAYINEVİ Faks: 312 433 52 72 Faks : 312 419 69 64 Faks : 232 343 10 78
bilgi@palmeyayinevi.com www.palmeyayinevi.com
 YAZARLAR

Abdullah Atlı Fatih Mengeloğlu

Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi
Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Bölümü Orman Fakültesi Orman Endüstri Mühendisliği
Ahmet Bayram Filiz Akbaş
Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Batman Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi
Bitki Koruma Bölümü Biyoloji Bölümü
Ahmet Onay Gönül Ölmez Kavak
Dicle Üniversitesi Fen Fakültesi Dicle Üniversitesi Hastaneleri Merkez Bina
Biyoloji Bölümü Anestezi ve Reanimasyon Anabilim Dalı
Ahu Altınkut Uncuoğlu Hakan Yıldırım
Marmara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Malatya Turgut Özal Üniversitesi
Biyomühendislik Bölümü Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü
Ali Satar Haktan Karaman
Dicle Üniversitesi Fen Fakültesi Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi
Biyoloji Bölümü Anesteziyoloji ve Reanimasyon
Aysun Bay Karabulut Anabilim Dalı Algoloji –Ağrı Tedavisi Birimi
Malatya Turgut Özal Üniversitesi Hamit Kavak
Cumali Keskin Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi
Mardin Artuklu Üniversitesi Bitki Koruma Bölümü
Sağlık Yüksekokulu Hülya Akdemir Koç
Çetin Aytekin Gebze Teknik Üniversitesi Temel Bilimler Fakültesi
Dicle Üniversitesi Fen Fakültesi Moleküler Biyoloji ve Genetik Bölümü
Kimya Bölümü İbrahim Halil Yanardağ
Çiğdem Işıkalan Malatya Turgut Özal Üniversitesi
Dicle Üniversitesi Fen Fakültesi Ziraat Fakültesi Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü
Biyoloji Bölümü Kazim Gündüz
Derya Gül Bilen Malatya Turgut Özal Üniversitesi
Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü
Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Bölümü Mehmet Cengiz Karaismailoğlu
Ersin Kılınç Siirt Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi
Dicle Üniversitesi Teknik Bilimler Meslek Yüksek Okulu Biyoloji Bölümü
Kimya ve Kimyasal İşleme Teknolojisi Bölümü Mehmet Fidan
Ezgi Çabuk Şahin Siirt Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi
Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü
Biyoloji Bölümü Mustafa Yaşar
Faruk Kurhan Muş Alparslan Üniversitesi
Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi Uygulamalı Bilimler Fakültesi
Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Bölümü Bitkisel Üretim ve Teknolojileri Bölümü
Fatih Mehmet Kılınç Nesrin Bozhan
Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Dicle Üniversitesi Fen Fakültesi
Fen Bilimleri Enstitüsü Tarımsal Biyoteknoloji Biyoloji Bölümü
Anabilim Dalı
v
vi Yazarlar

Orhan Gündüz Sena Onay

Malatya Turgut Özal Üniversitesi İstanbul Aydın Üniversitesi Hukuk Fakültesi
Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü
Süreyya Namlı
Remzi Ekinci Dicle Üniversitesi Fen Fakültesi
Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Biyoloji Bölümü
Tarla Bitkileri Bölümü
Yıldız Aydın
Sadin Özdemir Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi
Mersin Üniversitesi Teknik Bilimler Biyoloji Bölümü
Meslek Yüksek Okulu Gıda Teknolojisi Bölümü
Sema Başbağ
Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi
Tarla Bitkileri Bölümü
 ÖNSÖZ
Kenevir, insanlık tarihi boyunca gıda (tohum/yağ), teks-
til (lif), tedavi amaçlı ve keyif verici olarak kullanılan ve
bilinen en eski bitkisel hammadde kaynağı olan stratejik
bir bitkidir. Elinizdeki bu çalışma, kenevir bitkisi üzerine
yazılmış ilk kapsamlı Türkçe derleme yayın niteliğindedir.
Bu kitabın ülkemizdeki “kenevirle ilgili var olan önyargılı
bakış açısının değişmesi bakımından dönüm noktaların-
dan birini oluşturacağı kanaatindeyiz. Diğer bitki türleri-
ne göre kenevir yetiştiriciliği, ıslahı ve genetik araştırma-
ları ülkemizde büyük oranda ihmal edilmiştir. Kenevirin
sadece yasaklı madde/esrar üretimi için yetiştirilme olgu-
su kırılmadığından, bitkiden doğal olarak elde edilebile-
cek ve 21. yüzyılın ilaçları olacağı düşünülen kannabino-
idlerden üretilecek psikoaktif olmayan CBD gibi tedavi
edici ilaçlar, lifinden üretilebilecek tekstil, plastik ve yapı
malzemesi başta olmak üzere binlerce endüstriyel ürün
ve halihazırda tohumundan üretilebilen çok sayıda besin
maddesinin ülkemizde sürdürülebilir tarım ekonomisine
yapacağı katkının göz ardı edilmesine neden olmuştur.
Ülkemizde kontrollü kenevir yetiştiriciliğinde yöntem
ve sistemlerin geliştirilerek iyileştirilmesi; yetiştiricilecek
çeşitlerin gelişim fizyolojisinin, uygun zamanlı hasat ve
ürünlerin işlenmesi ve korunması yoluyla muhtemel tıb-
bi etken madde, lif ve tohum veriminde artışlar meydana
gelebilecektir. Çünkü kenevir, gelişmekte olan biyo-te-
melli ekonomi çerçevesinde ekolojik nişi oldukça geniş
bir bitkidir. Kenevir tarımına etki eden ekolojik koşullar
ve kültürel bakım uygulamalarıyla ilgili görece büyük bir
bilimsel literatür mevcut iken; belirtilen hususların bitki
kalite kriterleri (lif, tohum ve sekonder metabolitler) üze-
rine etkisiyle ilgili bilgiler yetiştiriciliğin yapıldığı yöre ya
da bölgelere göre değişmektedir. Bir çok ülkede çoklu kul-
lanım amaçlı çeşitler geliştirilerek sertifikalı tohum ihti-
yacının karşılanmasına ve ham madde ihtiyacına yönelik
olarak yeni çeşit geliştirme çalışmaları da yoğun bir şekil-
de devam etmektedir. Dünya’da kenevirden esrar üretimi
ve kullanımıyla ilgili küresel tartışmalar son yıllarda daha
yoğun hale gelirken; öte yandan kenevir bitkisinden elde
edilen fitokannaboidler HIV/AIDS ve çoklu skleroz gibi
hastalıklar, spastik kasılmalar, kronik ağrılar ve sinir ağrı-
ları gibi yakınmalara karşı, kanserli hastalarda iştah açıcı
özelliği ve çocukluk epilepsisinin tedavisi için yoğun bir
şekilde kullanılmaya başlanmıştır. Bu nedenle kenevirden
elde edilebilecek çeşitli kannabinoidlerin tıbbi kullanı-
mını uygun bir zemine oturtmak için izin prosedürleri,
yönetmelik ve yasalar üzerinde çeşitli değişiklik ve dü-
zenlemelere gidilmesi elzem hale gelmiştir. Çeşitli ülkeler,
hastaların semptomlarını hafifleştirmek, ağrıyı azaltmak
veya yaşam kalitelerini iyileştirmek için belirli preparat
türlerine erişimlerini sağlayan politikaları yürürlüğe koy-
muştur. Yasaklı maddeler konusunda uluslararası ve özel-
likle ulusal mevzuatların güncel olmaması veya günümüz
koşullarına göre güncellenmemesi, politik olarak kenevir
yetiştiriciliği konusunda girişimlerin yetersiz olması gibi
sorunların uygun zeminlerde çözülmes halinde, bu bitki
türünün ülkemizin iktisadi ve mali gelişimine ciddi oran-
da katkı sağlaması ve kullanım alanları itibari ile dışa ba-
ğımlılığı azaltması beklenmektedir.
Elde edilecek her türlü kenevir hammaddesinin de-
ğerlendirilmesi amacıyla fabrika, işletme ve atölye ben-
zeri tesislerin bir an evvel planlama ve kuruluş işlemle-
rinin yapılması, küresel ölçekli trendlere göre üretilecek
mamul maddelere karar verilmesi gerekmektedir. Ayrıca
üretiminden işlenmesine kadar geçen bütün süreçler göz
önünde bulundurulduğunda, ciddi bir gücü istihdamı
sağlayacağı unutulmamalıdır. İlgili devlet kurumları,
STK’lar ve kooperatifler başta olmak üzere sorumlu dü-
zenleyicilerin katılımıyla, mevcut kenevir üretim-yöne-
tim-gelişim-talep-tedarik zincirinin çok iyi oluşturulma-
sı, ilerleyen zamanlarda hem sorun yaşanmaması hem de
görülmesi muhtemel sorunların çözülmesine büyük katkı
sağlayacaktır.
Çok farklı sanayi dallarında alternatif hammadde
kaynağı olarak kullanılan kenevir bitkisiyle ilgili ulusal
anlamdaki bilimsel kaynak eksikliğine katkı sağlamak
amacıyla çok farklı alanlarda araştırmacı 34 yazar tarafın-
dan duyulan sorumluluk gereği yazılan ve 19 bölümden
oluşan bu kitap gönüllülük esasında ortaya çıkmıştır. Bu
nedenle üzerine sorumluluk alan toplumun her kesimi-
nin kenevire hak ettiği ilgiyi göstermesi ve ayrıca hangi
sektör ya da birime sorumluluk düşüyorsa bunun gereğini
bihakkın yerine getirmesini temenni ederiz.
Bu kitabın hazırlanmasında/yazılmasında emeği ge-
çen tüm yazarlara, bilgi ve tecrübeleriyle bize kitabın daha
iyi anlaşılır olmasında yönlendirici katkılarından dolayı
emekli öğretim üyesi Prof. Dr. Davut BAŞARAN’a, kita-
bın dizgi ve baskısına katkı yapan Palme Yayınevi’nin tüm
çalışanlarına, değerli katkıları için kitabın hazırlanması
sırasında her zaman yanımızda olarak bize destek veren
ailelerimize teşekkür ederiz.
Ahmet Onay
Hakan Yıldırım
Remzi Ekinci
2020
vii
 İÇİNDEKİLER

Yazarlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v

Önsöz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vii

BÖLÜM 1 KENEVİRİN TARİHÇESİ VE SİSTEMATİĞİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

Mehmet Fidan, Mehmet Cengiz Karaismailoğlu

BÖLÜM 2 KENEVİR TARIMININ DÜNYA’DA VE TÜRKİYE’DEKİ DURUMU . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Hakan Yıldırım, Ahmet Onay

BÖLÜM 3 KENEVİRİN BİYOLOJİK ÖZELLİKLERİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

Süreyya Namlı, Çiğdem Işıkalan, Filiz Akbaş

BÖLÜM 4 KENEVİRİN EKOLOJİK İSTEKLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

Sema Başbağ, Remzi Ekinci, Mustafa Yaşar

BÖLÜM 5 KENEVİR TARIMI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

Remzi Ekinci, Sema Başbağ

BÖLÜM 6 KENEVİRİN GELİŞİMİ VE HASADI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

Ahmet Onay, Hakan Yıldırım

BÖLÜM 7 KENEVİR BİTKİSİNDE GÖRÜLEN HASTALIK VE ZARARLI TÜRLERİ

VE MÜCADELE YÖNTEMLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Hamit Kavak, Ahmet Bayram, Ali Satar

BÖLÜM 8 KENEVİRİN GENETİĞİ VE ISLAHI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

Hülya Akdemir Koç, Hakan Yıldırım, Remzi Ekinci, Ahmet Onay

BÖLÜM 9 KENEVİR ISLAHINDA BİYOTEKNOLOJİNİN KULLANIMI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

Ezgi Çabuk Şahin Yıldız Aydın, Ahu Altınkut Uncuoğlu

BÖLÜM 10 KENEVİRİN KİMYASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

Ersin Kılınç, Sadin Özdemir, Cumali Keskin

BÖLÜM 11 KENEVİRİN FİTOKİMYASALLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

Aysun Bay Karabulut, Kazim Gündüz, İbrahim Halil Yanardağ

BÖLÜM 12 KANNABİNOİDLERİN BİYOSENTEZİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

Çetin Aytekin

BÖLÜM 13 KENEVİRİN MEDİKAL KULLANIMI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

Abdullah Atlı, Gönül Ölmez Kavak, Nesrin Bozhan

BÖLÜM 14 KRONİK AĞRI TEDAVİSİNDE KANNABİNOİDLERİN ÖNEMİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

Haktan Karaman, Gönül Ölmez Kavak

ix
x İçindekiler

BÖLÜM 15 PSİKİYATRİ’DE KANNABİNOİDLER YARARLI MI, ZARARLI MI?. . . . . . . . . . . . . . . 261

Abdullah Atlı, Derya Gül Bilen, Faruk Kurhan

BÖLÜM 16 KENEVİRİN KOMPOZİT SANAYİSİNDE VE KÂĞIT ÜRETİMİNDE KULLANIMI. . . . . 275

Fatih Mengeloğlu

BÖLÜM 17 KENEVİR LİFİNİN ÖZELLİKLERİ VE TEKSTİL SANAYİSİNDE KULLANIMI. . . . . . . . 301

Ahmet Onay, Nesrin Bozhan, Fatih Mehmet Kılınç

BÖLÜM 18 KENEVİR YETİŞTİRİCİLİĞİNİN HUKUKİ BOYUTU. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321

Ahmet Onay, Nesrin Bozhan, Sena Onay, Çetin Aytekin

BÖLÜM 19 KENEVİR TARIMININ EKONOMİK YÖNÜ VE ETKİLİ FAKTÖRLER. . . . . . . . . . . . . . . 339

Orhan Gündüz

KENEVİR İLE İLGİLİ TERİMLER SÖZLÜĞÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353

DİZİN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357
 BÖLÜM
11 KENEVİRİN FİTOKİMYASALLARI
Aysun Bay Karabulut, Kazim Gündüz, İbrahim Halil Yanardağ
GİRİŞ
Kenevir son yıllarda en çok araştırma yapılan bitkiler-
den biri haline gelerek, tüm dünyadaki bilim camiası-
nın dikkatinin odak noktası olmuştur. Tıbbi, gıda ve
keyif verici olarak kullanımının yanı sıra, bir tekstil
kaynağı olarak da kullanılması nedeniyle binlerce yıl-
dır tarımı yapılmaktadır (Pellati vd., 2018). Kenevir
türünde fitokimyasallar oldukça karmaşık olup, farklı
kimyasal sınıflardan oluşan 700’den fazla bileşik tanım-
lanmıştır (ElSohly ve Slade 2005; Sharma ve Kumar,
2019). Aminoasitler, yağ asitleri ve steroitler birincil
metabolizmayı temsil ederken, kannabinoidler, flavo-
noidler, stilbenoidler, terpenoidler, lignanlar ve alkolo-
idler sekonder metabolitleri temsil etmektedir. Mevcut
bileşiklerin konsantrasyonları bitki dokusuna, yaşına,
genotipine, yetiştirme koşullarına (beslenme, nemlilik
ve ışık seviyesi), hasat zamanı ve depolama koşullarına
bağlıdır (Kushima vd., 1980; De Roos vd., 1996; Keller
vd., 2001; Flores-Sanchez ve Verpoorte, 2008). Kan-
nabinoidlerin üretimi bitkiler stres altında iken artış
göstermekte olup (Pate, 1999); aynı zamanda ekolojik
farklılıkların da etkili olduğu bildirilmiştir (McPart-
land vd., 2000). Kenevir tohumları genel olarak ağırlık-
ça yaklaşık %25–35 lipit ve %20-25 ham protein içerir
(Vonapartis vd., 2015). Lif ve yağın yanı sıra, yapısın-
daki ana aktif kimyasal bileşik olan ∆-9-tetrahidrokan-
nabinol (THC) kaynağıdır (Kriese vd., 2004). Kenevir
yağı çoklu doymamış yağ asitleri içerir (PUFA), bu
yağ asitlerinin aralarında linoleik ve α-linolenik asit
gibi çeşitli esansiyel yağ asitleri bulunur. Esansiyel yağ
asitleri yapısal lipitler için hammadde ve birçok vücut
fonksiyonunu düzenleyen biyokimyasalların öncülleri
olarak görev yapar (Riemersma, 2001). Kenevirin kim-
yasal bileşimi ile ilgili olarak, kannabinoid fraksiyonu-
na ek olarak, 20’den fazla flavonoid tanımlanmış olup,
bunlar flavonların veya flavonollerin kimyasal sınıfla-
rına aittir. Kenevir tohumu yağı, muhtemelen flavono-
idlerin yüksek içeriğinden dolayı antioksidan aktivite
göstermiştir (Pellati vd., 2018).
Kenevir bitkisi ve ürünleri çok çeşitli kimyasallar-
dan oluşur. Bölüm 10’da da vurgulandığı gibi tanım-
lanan 750 bileşik ve kannabinoid yapısında olan ve
olmayan pek çok yeni bileşiğin belirlenmesiyle bu sa-
yının artması beklenmektedir. Bu bileşiklerden bazıları
sadece kenevire özgüdür, örneğin, 60’tan fazla kanna-
binoid bulunurken, yaklaşık 140 üyesi olan terpenler
diğer bitkilerde de oldukça yaygındır. “Kannabinoid-
ler” terimi, şimdiye kadar benzersiz olarak kenevirde
bulunan bir C21 terpenfenolik bileşik grubunu temsil
etmektedir (Mechoulam ve Gaoni, 1967). Sentetik
kannabinoidlerin [örneğin, nabilon (Ward ve Hol-
mes, 1985); HU-211 (deksanabinol), (Mechoulam vd.,
1990) veya ajulemik asit (CT-3), (Burstein vd., 1992)]
geliştirilmesi ve kimyasal olarak farklı kannabinoid
reseptörü endojen ligandların (“endokannabinoidler”;
örneğin, anandamid, 2-araşidonil gliserol) (Di Marzo
ve Fontana, 1995), keşfedilmesinin bir sonucu olarak,
belirli kenevir bileşenleri için “fitokannabinoidler” te-
rimi önerilmiştir (Pate, 1999).
Bu bölümde, zengin kimyasal içeriği ve çeşitli far-
masötik etkilerinden dolayı, kenevir bitkisinde bulu-
nan fitokimyasalların sınıflandırılması ve majör olarak
bulunan kimyasalların ticari değerleri son zamanlarda
yapılan bilimsel çalışmalar ışığında bir araya getirile-
cektir.
Flavonoidler, 10.000’den fazla farklı yapıyı içeren en
büyük doğal bileşik grubundan birine aittir. Bu ikin-
cil metabolitler, bitkinin farklı hücre dışı ve alt hücre
bölümlerinde (membranlar, kloroplastlar, vakuoller
ve çekirdekler) dağılmış olsalar da, biyokimyasal ve
fizyolojik yapıları henüz net değildir (Pollastro vd.,
2018). Son literatür bilgilerine göre baş ağrısı, migren
ve diğer ağrıların tedavisinde özellikle kannabinoid-
lerin, terpenlerin ve flavonoidlerin etkili olması, op-
timal standartlaştırılmış sinerjistik doğal bileşimlerle
mümkün olmaktadır. Bununla birlikte, tanımlanan ana
terpenler, anti-enflamatuar, anti-alerjik ve sitoprotek-
tif farmakolojik özelliklere sahip olduğu belirtilmiştir
(Tambe vd., 1996). Kenevirde bulunan diğer bileşikler-
175
176 KENEVİR (Cannabis sativa L.)

le ilgili olarak, terpenler bitkinin karakteristik koku- Çizelge 11.2. Kenevirin vitamin ve mineraller bakımından besin değer-
sundan sorumludur. Hem mono hem de seskiterpenler leri (mg/100g) (Callaway, 2004).
kenevir köklerinde ve üst kısımlarında tespit edilirken, Vitamin E 90
bunlar çoğunlukla salgı bezleri tüylerinde üretilmek-
tedir (Andre vd., 2016). Genel olarak brassinostero- Tiamin (B1) 0.4
idler olarak adlandırılan bitki steroid hormonlarının Riboflavin (B2) 0.1
araştırılmasındaki keşif, bir kolza poleni ekstresindeki Fosfor (P) 1160
büyümeyi teşvik edici aktivitenin tespitidir (Mitchell
Potasyum (K) 859
vd., 1970). Brassinosteroidleri kullanan ilk deneyler,
kök uzaması, yaprak açma, mikrotübüllerin yeniden Magnezyum (Mg) 483
yönlendirilmesi ve ATPase aktivitesi dahil olmak üzere Kalsiyum (Ca) 145
dışsal uygulanan büyümeyi düzenleyicilerinin tepkile-
Demir (Fe) 14
ri üzerine yoğunlaşılmıştır. Bu nedenle steroidler bitki
gelişimi için en önemli kimyasal bileşiklerdendir. Sodyum (Na) 12
Çizelge 11.1’de sunulan veriler, Callaway (2004) ta- Mangan (Mn) 7
rafından “Finola” kenevir çeşidi tohumunun 45°C’de Çinko (Zn) 7
soğuk yağ preslemesinden ve sonrasında tohum küs-
pesinin öğütülmüş ununun analizinden elde edilmiştir. Bakır (Cu) 2
Kenevir bitkisinin kendi yaprak ve çiçeklerinde yararlı
kannabinoidlerin tıbbi potansiyeline ek olarak (Zias kanlığının artmasına neden olabilir (Leizer vd., 2000).
vd., 1993), hem olgunlaşmış kenevir tohumu hem de Çizelge 11.2’de E vitamini olarak verilen Finola çeşidi
tohum unu diyet yağı, lif ve protein kaynakları açı- içindeki bireysel tokoferoller, toplamda 90 mg/100 g
sından mükemmel özelliklere sahiptir (Çizelge 11.1). olmak üzere, 5 mg/100 g alfa tokoferol ve 85 mg/100 g
Kenevir özellikle yüksek yağ (%35.5 tohum ve %11.1 ise gama tokoferol şeklindedir. Kenevir aynı zamanda
tohum unu), protein (%24.8 tohum ve %33.5 tohum çok önemli Fosfor (1160 mg P/100g), Potasyum (859
unu) ve karbonhidrat (%27.6 tohum ve %42.6 tohum mg K/100g), Magnezyum (483 mg P/100g) ve Kalsi-
unu) içeriği nedeniyle hayvan yemi için bulunmaz bir yum (145 mg Ca/100g) kaynağıdır.
kaynaktır.
Endüstriyel bir bitkisel besin kaynağı olarak hem
kenevir hem de kenevir ürünleri, önemli miktarda vi-
FİTOKİMYASALLARIN KİMYASI VE
tamin ve faydalı minerallerin yanı sıra, zengin protein SINIFLANDIRILMASI
ve çoklu doymamış yağ kaynaklarıdır (Çizelge 11.2). Kenevir fitokimyasal yapı bakımından primer ve se-
Alfa tokoferol, E vitamininin insan gereksinimlerini konder metabolitler olarak ikiye ayrılmaktadır.
karşılayan tek formudur. Bağırsakta bulunma eğili-
minde olan tokoferolün aksine tercihen plazmaya sal-
gılanır. α-tokoferol, membran çift katmanındaki yağ
Primer Metabolitler
asidi zincirleri arasında araya girerek membran akış- Primer metabolit, canlılar için esas olan, canlılığın
oluşumu ve sürdürülmesi için şart olan maddelerdir.
Çizelge 11.1. Kenevirin besin içeriği (Callaway, 2004). Virüsler dâhil tüm canlılar için nükleik asit ve protein
sentezlerinde rol alan tüm maddelerle parçalanmala-
Tohum Tohum unu
rını sağlayan enzimler primer metabolittir. Fotosentez
Yağ (%) 35.5 11.1 yapan bitkiler için fotosentetik pigmentler ve enzimler
Protein (%) 24.8 33.5 de primer metabolitlerdir. Primer metabolitlerden en
Karbonhidratlar (%) 27.6 42.6 önemlileri yağ asitleri ve amino asitlerdir.

Nem (%) 6.5 5.6

Yağ Asitleri
Kül (%) 5.6 7.2
Yağ asitleri, 12-C ile 24-C arasında karbon (C)-atom-
Enerji (kJ / 100g) 2200 1700
larının sayısıyla, doymamışlık dereceleriyle (hiç yok
Toplam diyet lifi (%) 27.6 42.6 ya da bir, iki, üç veya dört) birbirlerinden farklılık
Sindirilebilir lif (%) 5.4 16.4 gösterirler. Özellikle 3 doymamış yağ asidi; oleik asit
(18:1), linoleik asit (18:2) ve linolenik asit (18:3) form-
Sindirilemeyen lif (%) 22.2 26.2
ları bitkilerde baskın durumdadır (Srivastava, 2002).
 BÖLÜM 11: KENEVİRİN FİTOKİMYASALLARI 177

Çizelge 11.3. Fedora kenevir çeşidinin yağ asitlerinin lipit özütlerinde bileşimi (Siano vd., 2019).
Un Yağı Soğuk Preslenmiş Yağ Tohum Yağı
No Bileşen (%Alan)   Yağ asitleri  
1 Palmitik, C16:0 7.35 7.15 7.03
2 Stearik, C18:0 2.62 2.73 2.78
3 Oleik, C18:l w-9c 12.79 12.75 12.74
4 Linoleik, C18:2 w-6c 56.42 56.08 56.16
5 Araşidik, C20:0 0.74 0.89 0.81
6 γ-Linolenik, Cl8:3 w-6 3.00 3.03 2.94
7 cis-ll-Eikosinoik C20:l 0.45 0.26 0.37
8 a-Linolenik, C18:3 w-3 14.55 14.89 15.02
9 cis-ll,14-Eikosinoik, C20:2 0.82 1.03 0.99
10 Behenik, C22:0 0.29 0.20 0.27
∑-SFA 11.00 10.97 10.89
∑-MUFA 13.24 13.01 13.11
∑-PUFA 74.79 75.03 75.11
∑-PUFA/E-SFA 6.80 6.84 6.90
∑-MUFA: Tekli doymamış yağ asitleri toplamı; ∑-SFA: Toplam doymuş yağ asitleri; ∑-PUFA: Toplam çoklu doymamış yağ asitleri

Kenevir tohumu yağının yaklaşık %8’i doymuş yağ asi-

didir (SFA) (Herer, 2000). Da Porto vd. (2011), yağın
%7.5’inin, yaklaşık %5’i palmitik asit (C16:0), %1.5’i
stearik asit (C18: 0) ve %0.2 behenik asit (C22:0) for-
munda SFA olduğunu belirlemiştir. Kenevir tohumu
yağındaki ana doymuş yağ asitleri ise palmitik (C16:0)
ve stearik asittir (C18:0) (Carvalho vd., 2006; Da Porto
vd., 2011).
Siano vd. (2019), çalışmalarında yağ asidi bileşimi-
nin analizini yapmış oldukları üç örnekte de benzer ol-
duğunu vurgulamıştır. Buna göre tüm numunelerdeki
yağ asidi içeriğinin %56’sından fazlasını temsil eden
linoleik asidin en baskın grup olduğunu belirlemiştir
(Çizelge 11.3). Diğer doymamış yağ asitlerinden, lino-
lenik asidin %14.55-15.02, oleik asidin %12.74-12.79,
ve γ-linolenik asidin ise %2.94 - 3.03 arasında dağılım
gösterdiğini ve ana doymuş asitlerden olan palmitik
asidin %7.03-7.35 ve stearik asidin %2.62-2.78 arasın-
da değişim gösterdiğini bildirmişlerdir. Doymamış yağ
asitlerinin, özellikle kardiyovasküler hastalıkların teda-
visinde faydalı etkileri olduğu bilinmektedir (Pan vd.,
2012). Momchilova ve Nikolova-Damyanova (2003)
tarafından yayınlanan rapora dayanarak kısa kar-
bon zincirinde birden fazla çift bağ ile bağlı olan yağ
asitlerinin ayrışması kendisine göre daha kısa zincire
sahip olan yağ asitlerinden daha hızlıdır. Bu nedenle,
Şekil 11.1. Tohum, yağ ve kenevir özütlerinin (0.2 g mL-1) antioksidan ka-
pasitesi (DPPH testi) (Siano vd., 2019).
daha kısa bir karbon zincirine sahip çift bağa sahip
olan γ-linolenik asit, daha uzun bir karbon zincirine
sahip α-linolenik asitten daha hızlı çözünmüştür. Sia-
no vd. (2019) % inhibisyon olarak ifade edilen kene-
vir kaynaklarından elde edilen ekstraktların 2,2’-dife-
nil-2-pikrilhidrazil (DPPH) radikal süpürücü aktivite
etkinliği Şekil 11.1’de verilmiştir.
Doğal antioksidan kaynağı olarak, yağ ekstraksiyo-
nundan sonra atık malzemesini (kenevir unu) kullan-
ma olasılığını vurgulamaktadır. Tohumlardaki toplam
polifenol miktarı %51.5 iken unda %46.8 ve yağ eks-
trelerinde %8.2 inhibisyon oranı belirlenmiştir (Şekil
11.1).
178 KENEVİR (Cannabis sativa L.)

Aminoasitler nevir proteini başına 4.04 g (~%4) olarak belirlenmiş-

Aminoasit gruplarından esansiyel aminoasitler temel
olarak kas protein sentezinin yemek sonrası uyarımın-
dan sorumludur (Gorissen vd., 2018). Bebeklerin gast-
rointestinal (vücudun çiğneme, sindirim, emilim ve
boşaltım işlemlerinin meydana geldiği ağızdan anüse
kadar olan bölüm) sistem fonksiyonun hızlı büyümesi
ve olgunlaşmamış olmasından dolayı çok kritik beslen-
me gereksinimleri vardır (Wang vd., 2007) ve bebekler
için dokuz aminoasidin temel olduğu tespit edilmiştir.
Bunlar; Treonin, Metiyonin, Fenilalanin, Histidin, Li-
zin, Valin, Lösin, Sistein, Arjinin olup, düşük doğum
ağırlıklı bebekler için alınması çok önemli olduğu vur-
gulanmaktadır (Chau vd., 1998).
Çizelge 11.4’te farklı kenevir çeşitlerinin aminoasit
içerikleri verilmektedir. Buna göre çeşitler aminoasit
içeriği bakımından farklılık göstermektedir. Toplam
kükürt aminoasitleri (metiyonin ve sistein), 100 g ke-
tir (House vd., 2010). Arjinin ise kenevir tohumlarında
yüksek miktarda bulunmaktadır (94-128 mg/g prote-
in). Ortalama değerler incelendiğinde; Treonin 3.48 g,
Metiyonin 2.26 g, Fenilalanin 4.31 g, Histidin 2.90 g,
Lizin 4.08 g, Valin 5.14 g, İzolösin 6.19 g, Lösin 4.61 g,
Serin 5.21 g, Glisin 4.74 g, Glutamik asit 17.83 g, Prolin
4.61 g, Alanin 4.98 g, Tirosin 3.49 g ve Arjinin 11.99
g ve protein 100 g-1 oranında bulunmuştur. Özellikle
esansiyel aminoasitlerin, esansiyel olmayan aminoa-
sitlere göre daha stabil olup çeşitler arası farklılıkların
daha az olduğu görülmüştür.
Sekonder Metabolitler
Sekonder metabolit, eksikliği halinde canlılığın sürebi-
leceği, tüm canlılarda bulunmayan ve özel bir canlı gru-
bunun evrimleşme şeklinin ortaya çıkardığı maddeler-

Çizelge 11.4. Farklı kenevir çeşitlerinin amino asit içeriği.

Tang vd. Girgih vd.
Esansiyel (Russo ve Reggiani 2015)
2006 2011 Ort.
amino asitler
- - Carmagnola CS Fibranova Futura 75 Felina 32 Ferimon
Treonin 4.8 3.5 2.6 2.6 3.1 3.6 3.7 3.9 3.48
Metiyonin 1.5 2.4 2.5 2.3 2.8 2.1 2.4 2.1 2.26
Fenilalanin 5 1.3 4.9 4.7 4.6 4.8 4.6 4.6 4.31
Histidin 2.9 2.7 2.8 2.8 3.1 2.8 2.9 3.2 2.9
Lizin 4.3 3 4.3 4 4.4 4 4 4.6 4.08
Valin 5.2 4.1 5 5.5 5 5.1 5.5 5.7 5.14
İzolösin 4.2 3.7 6.5 6.9 7.1 7.1 7.1 6.9 6.19
Lösin 6.9 5.5 3.9 4.2 3.9 4 4.4 4.1 4.61
ΣEAA 34.8 26.1 32.5 33 34 33.5 34.6 35.1 32.95
Esansiyel olmayan aminoasitler
Serin 5.4 4.8 5.6 5.4 4.9 5.4 5.3 4.9 5.21
Glisin 4.2 4.4 4.6 4.8 5 5 5 4.9 4.74
Glütamik asit 16.8 22.4 17.5 17.2 17.3 17.7 16.7 17 17.83
Prolin 4.7 4.1 4.7 4.8 5.1 4.9 4.1 4.5 4.61
Sistein 1.7 1.5 1.4 1.8 1.9 1.4 1.8 1.9 1.68
Alanin 4.7 4.1 5.3 5.1 5.2 5.3 5.1 5 4.98
Tirosin 3.8 3.1 3.9 3.4 4 2.9 3 3.8 3.49
Arjinin 10.3 13.9 12.6 11.6 11.5 11.9 12.5 11.6 11.99
ΣNEAA 51.6 58.3 55.6 54.1 54.9 54.5 53.5 53.6 54.51
Değerler, 100 g hammadde başına g cinsinden sunulmuştur.
ΣEAA: Tüm esansiyel aminoasitlerin toplamı, ΣNEAA: Tüm esansiyel olmayan aminoasitlerin toplamı
 BÖLÜM 11: KENEVİRİN FİTOKİMYASALLARI
dir. Sekonder metabolitler primer metabolizma ürünü
maddelerden sentezlenerek elde edilir. Sekonder meta-
bolitlerin doğal seleksiyon, ekoloji, bitkisel-hayvansal
mikroorganizmalarla ilişkileri gibi çok yönlü rolleri de
oldukça önemlidir. Kenevirde kannabinoidler [kanna-
bigerol (CBG), kannabikromen (CBC), kannabidiol
(CBD), kannabisykosol (CBL), kannabielsoin (CBE),
kannabinol (CBN), kannabinodial (CBND), kanna-
bitriol (CBT)], azotlu bileşikler, aminoasitler, prote-
inler, enzimler, glikoproteinler, şekerler, hidrokarbon-
lar, basit alkoller, basit aldehitler, basit ketonlar, basit
asitler, yağ asitleri, basit esterler, laktonlar, steroidler,
terpenler, kannabinoid olmayan fenoller, flavonoidler,
vitaminler, pigmentler ve elementler gibi kimyasal bi-
leşikler sekonder metabolitlerinden bazılarıdır (Turner
vd., 1980). Önemli sekonder metabolitler aşağıda ayrı
başlıklar halinde incelenmektedir.
Kannabinoidler
Günümüzde, kannabinoidler terimi sadece fitokanna-
binoidler olarak da bilinen bitki kannabinoidlerini de-
ğil, aynı zamanda endokannabinoidleri ve her iki gru-
bun sentetik analoglarını da içerir. Endokannabinoid-
ler, ilk endojen ligand olan N-araşidonil etanolamin
(anandamid, AEA) bulunmasının ardından 2-araşido-
nil gliserol (2-AG) ve diğer endojen ligandları içerir-
ler. Her ikisi de talep üzerine sentezlenir. Kannabinoid
reseptörleri olan endokannabinoidlerin biyosentezi
ve parçalanmasından sorumlu enzimler endokanna-
binoid sistemi oluşturur. Son yıllarda, endokannabi-
noid sistem, birçok patolojik durumda potansiyel bir
terapötik hedef olarak büyük ilgi görmektedir. İştah
açıcı, tansiyon, ağrı modülasyonu, embriyogenez, bu-
lantı ve kusma kontrolü, hafıza, öğrenme ve bağışık-
lık tepkisi gibi fizyolojik süreçlere katılımı ve bunun
yanında patolojik durumlarda da olumlu sonuçlar
alındığı bilinmektedir. Endokannabinoid seviyelerin-
deki değişikliklerin Parkinson hastalığı, Huntington
Şekil 11.2. Kannabinoidlerin sağlık bakımından etki düzeyleri (Fraguas-Sánchez ve Torres-Suárez, 2018).
179
hastalığı, Alzheimer hastalığı ve çoklu sklerozun yanı
sıra anoreksi ve asabi bağırsak sendromu gibi hasta-
lıklarla ilişkili olabileceği vurgulanmaktadır. Aynı za-
manda endokannabinoid seviyesindeki değişiklikler,
bazı tümörlerin büyümesini, taşınmasını ve işgalini
etkileyen kanserle de ilişkilendirilmiştir (Fraguas-Sán-
chez ve Torres-Suárez, 2018). Kannabinoidlerin sağlık
bakımından etkili oldukları hastalıklar üzerindeki etki
bulguları Şekil 11.2’de sunulmuştur.
Kenevir türünün temel kannabinoidleri THC
(∆9-tetrahidrokannabinol), CBD (Kannabidiol), CBDA
(Kannabidiolik asit), CBG (Kannabigerol), CBGA (Kan-
nabigerolik asit), CBGV (Kannabigevarin) ve CBGVA
(Kannabigevarik asit)’tir (Andre vd., 2016). Kenevir bi-
leşiklerinin çoğunu aktif etmeyen reseptörler de genel-
likle kannabinoid olarak adlandırılmaktadır. Kenevir
birçok bileşik içerir. Ancak delta9-tetrahidrokannabinol
psikoaktif madde olan temel bileşiktir. Kannabionidler
terimi kenevir ekstraktlarında belirlenen kimyasalların
çoğu için kullanılmaktadır. Bu grup kenevir türünün en
çok çalışılan bileşiklerini temsil eder. Kannabinoid, şu
ana kadar 70’i belirlenen ve 10 ana yapıya bölünebilen
22 karbonlu (nötr form için 21 karbonlu) terpenofeno-
lik bileşiklerdir. Ana gruplarda yer almayan diğer tüm
bileşikler alt gruplarda değerlendirilir. Nötr bileşikler,
düzensiz karşılıklı gelen asitlerin dekarboksilasyonu
(amino asitten karbondioksidin uzaklaştırılması) ile
oluşur. Canlı bitkide dekarboksilasyon meydana gel-
mesine rağmen, hasattan sonra yüksek sıcaklıklarda
depolama süresince artar. Her iki form da sıcaklık, ışık
ve otomatik oksidasyonun etkisiyle sekonder ürünle-
re dönüşür (Lewis ve Turner 1978; Razdan vd., 1972).
Kenevir kendisine özgü alkil resorkinol ve monoterpen
gruplarını içeren sekonder metabolitleri üretir.
Üzerinde en çok araştırma yürütülen fitokanna-
binoid, kannabinoid reseptörü olarak adlandırılan
G-protein çiftini bağlayan THC’dir. Bu bileşiğin temel
aktivitesi saf bileşik olarak uygulandığında sağlıklı bi-
180 KENEVİR (Cannabis sativa L.)
reylerde akut geçici psikotik reaksiyona neden olma-
sıdır (Morrision, 2009). Kannabinoidlerin psikoaktif
aktiviteleri iyi bilinmektedir (Paton ve Pertwee 1973;
Ranganathan ve D’Souza, 2006). İn vivo ve in vitro kli-
nik çalışmalarda antinosiseptif, antiepileptik, kardiyo-
vasküler, immünosupresif (Ameri, 1999), antiemetik,
iştah uyarımı (Mechoulam ve Ben Shabat, 1999), anti-
neoplastik (Carchman vd., 1976; Massi vd., 2004,ElSoh-
ly vd., 1982), antienflamatuvar (Formukong vd., 1988),
nöroprotektif antioksidanlar (Hampson vd., 1998) ve
depresyon, anksiyete ve uyku bozuklukları gibi psiki-
yatrik sendromları da olumlu etkiler (Grotenhermen,
2002) ve diğer bazı farmakolojik etkilerinin de olduğu
gözlemlenmiştir. Kannabinoidlerin kimyasal yapıları
Bölüm 10’da ayrıntılı bir şekilde sunulmuştur.
Kannabinoid asitler, taze bitkide kannabinoidle-
re öncülük eden primer metabolit olarak bulunur ve
psikotrop niteliği yoktur. Bu asidik fitokannabinoidler,
aktif kannabinoidleri oluşturmak için ısı (sigara veya
buharlaştırma gibi), UV’ye maruz kalma ve uzun sü-
reli depolama ile dekarboksilaz gerçekleşir. Baskın
kannabinoid asitler, THC’ye dönüşen tetrahidrokan-
nabinolik asit (THCA), kannabidiole (CBD) dönüşen
kannabidiolik asit (CBDA), kannabinole (CBN) dönü-
şen kannabinolik asit (CBNA), kannabigerole (CBG)
dönüşen kannabigerolik (CBGA), kannabikromene
(CBC) dönüştürülen kannabikromenik asit (CBCA),
tetrahidrokannabivarine (THCV) dönüşen tetrahidro-
kannabivarin asit (THCVA) kannabidivarine (CBDV)
dönüşen kannabidivarinik asit (CBDVA)’tir (Baron,
2018).
Çizelge 11.5. Diploid ve tetraploid kenevir türlerinde kannabinoid içeriği HPLC sonuçları (Parsons vd., 2019).
Diploid tomurcuk Diploid yaprak Tetraploid tomurcuk
Kannabidiol 2.50
Kannabidiolik asit 64.16
9
tetrahidrokannabinol 2.82
9
tetrahidrokannabinolik asit 47.56
Kannabinol 0 0
Kannabigerol 0.48
Kannabigerolik asit 1.46
8
tetrahidrokannabinol 0 0
Kannabikromen 0.24
Kannabisyclol 0 0
Kannabidivarin 0.01
Kannabidivarinik asit 0.33
Toplam kannabinoidler 119.6
Δ9-tetrahidrokannabinol (THC)
Δ9-tetrahidrokannabinolik asit (THCA), bir kannabi-
noid formudur ve birincil derecede psikoaktif etken
maddesidir. Bu bileşik THC ısıtılarak veya yaşlandır-
ma ile aminoasitten karbondioksidin uzaklaştırılması
sonucu oluşan asittir (Mechoulam, 2005). Bu kimyasal
karışımda THC’nin etkisini düzenlemede rol oynayan
CBD ve CBG gibi diğer bileşikler de vardır (Elsohly
ve Slade, 2005). Özellikle THC dişi bitkilerin çiçeğin-
de yoğunlaşmıştır. Bu nedenle son 10-15 yılda yüksek
THC içeren çeşitler geliştirilmiştir. THC içeriği %1-3
iken, en güçlü içerik tam çiçek döneminde %6-13’e
kadar çıkabilmektedir (Asati vd., 2017). Parsons vd.,
(2019), yaptıkları çalışmada iki diploid ve bir tetrap-
loid tür kullanarak HPLC analizleri sonucunda ploidi
seviyeleri düzeyinde THC içeriğinin CBD içeriği ben-
zer olmakla beraber, CBD içeriğinin THC içeriğinden
yaklaşık olarak %35 oranında daha yüksek olduğu bil-
dirilmiştir. Kannabidiolik asit diploid tomurcuklarda
64.16 mg g-1, tetraploit tomurcuklarda ise 69.89 mg g-1
olarak belirlenmiştir (Çizelge 11.5). Tetraploid tomur-
cuklarda kannabigerolik asit içerisinde %34.3 azalma,
CBDVA içeriğinde ise %15.2’lik bir artış belirlenmiştir.
Kannabinol, kannabisiklol ve 8tetrahidrokannabinol
gibi bileşenler yaprak ve tomurcuklarda belirlenemez-
ken, kannabidivarin ise yapraklardan hiç tespit edilme-
miştir. Sonuç olarak yürütülen çalışmada yaprakların
kannabinoid içeriği çiçek tomurcuklarının içeriğinden
%35 düzeyinde daha düşük olduğu bildirilmiştir.
İçerik (mg/g kuru ağırlık)
Tetraploid yaprak
1.03 2.94 1.28
22.46 69.89 24.58
1.26 3.41 1.55
17.20 47.56 17.23
0 0
0.06 0.41 0.01
0.33 0.96 0.28
0 0
0 0.12 0.05
0 0
0 0.02 0
0 0.38 0
42.30
 BÖLÜM 11: KENEVİRİN FİTOKİMYASALLARI
Kannabidiol (CBD)
Kannabidiol 1940 yılında izole edilmiştir. THC’nin bo-
zunma ürünleri olup, uzun süre depolandıktan sonra
oluşurlar. CBD, CBGA içeren kannabinoid sınıfının bi-
yosentezinde oluşurlar (Turner vd., 1980; Flores-Sanc-
hez ve Verpoorte, 2008). Kannabidioller, endokanna-
binoid sistemle etkileşimleri ve belirli çeşitlerde yük-
sek olması nedeniyle kenevirde en çok çalışılan ikinci
kannabinoidlerdir. Bu sınıf ilaç tipi kenevirde yüksek
konsantrasyonlarda bulunmamakla birlikte, tetrahid-
rokannabinolik asit veya kannabidiolik asit sentezine
sahip olmayan elyaf tipi kannabinoidlerde önemli dü-
zeyde bulunan bir kannabinoid olabileceği belirtilmiş-
tir (Fournier vd, 1987; Aizpurua-Olaizola vd., 2016).
Kannabidiol, THC’nin ağrı azaltma gibi yararlarını
kuvvetlendirirken, sinirlilik ve kaygı gibi olumsuz yan
etkilerini azalttığı bildirilmiştir (Russo ve Guy, 2006).
CBD aynı zamanda kaygı azaltma ve antienflamatuar
etkileriyle de bilinir (Mechoulam vd., 2007). Kenevir’de
%10’a varan seviyelerde bulunabilen CBD tipi kannabi-
noidlerin varlığından bahsedilmiştir (ElSohly ve Gul,
2014).
Nabilon
Sentetik bir kannabinoid olup, kenevir bitkisinde doğal
olarak bulunan birincil psikoaktif bileşik olan tetra-
hidrokannabinol’ün etkisine sahiptir. Yapılan araştır-
malarda Nabilon, kanser hastalarında kemoterapi ile
ilişkili bulantı ve kusma tedavisinde proklorperazin,
domperidon ve alizapridden önemli düzeyde üstün
olduğu bildirilmiştir. Öte yandan, hastalar sürekli kul-
lanım için nabilon’u tercih etmişlerdir. Bu sonuçlar,
Kanada Sağlık Bakanlığı’nın bu ürünün pazarlamasını
onaylamasına neden olmuştur. Cesamet® adı altında
pazarlanan nabilone, 1982’den bu yana Kanada’da 1
mg toz formunda sunulmaktadır. Önerilen doz 2-6 mg
gün-1 olarak önerilmektedir (Asati vd., 2017). Nabilon,
ABD, İngiltere ve Almanya’da kapsül biçiminde (Cesa-
met®, Canemes®) ticari olarak temin edilebilmektedir.
Bu olumlu özelliklerinin yanı sıra uyuşukluk, baş dön-
mesi, ağız kuruluğu, baş ağrısı vb. yan etkileri olduğu
bildirilmektedir.
Fenolik Bileşikler
Flavonoidler
Flavonoidler bitki bünyesinin her yerinde bulunan ve
bitki biyokimyası, fizyolojisi ve ekolojisinde birçok iş-
levi olan ürünlerdir. Hem insan hem de hayvan bes-
lenmesi ve sağlığında oldukça önemli rol oynamakta-
dır (Gould ve Lister, 2006). Kenevir flavonoid olarak
181
adlandırılan fenolik bileşikler içerir. Bu bileşikler nor-
malde bitkilerde antioksidan görevi görür ve oksidatif
strese karşı korur (Andre vd., 2016). Kenevir türünde
20’den fazla flavonoid bildirilmiştir (Clark ve Bohm
1979; Vanhoenacker vd., 2002; ElSohly ve Slade 2005;
Flores-Sanchez, 2008). Bunlar arasında apigenin, lute-
olin, quersetin, kaempferol, kannflavin A, kannflavin
B (kenevire özel), sitosterol, vitexin, izoviteksin, ka-
empferol ve orientin bulunur (Andre vd., 2016). Kan-
naflavin A ve Kannaflavin B metillenmiş izoprenoid
flavonlardır (Ross vd., 2005). Bazı farmakolojik çalış-
malarda kenevir flavonoidlerinin, prostaglandin E2
üretimini kannaflavin A ve B tarafından inhibe edil-
diği tespit edilmiş (Barrett vd., 1986), diğer çalışmalar
ise kannabinoidlerle sadece bir modülasyon olduğunu
göstermiştir (McPartland ve Mediavilla, 2002). Fenolik
bileşik alımı ile nörodejeneratif hastalıklar, kanserler
ve kardiyovasküler hastalıklar gibi kronik hastalık-
ların görülme sıklığında düşüş olduğu görülmüştür.
Terpenlere benzer şekilde, bu bileşiklerin çoğunun
ayrıca anti-enflamatuar, nöroprotektif ve anti-kanser
etkilerinin de olduğu gösterilmiştir. Kannflavin A ve B,
güçlü bir anti-inflamatuar etkiye sahiptir. Kannflavin
A aspirinden 30 kat daha güçlü olarak PGE-2’yi engel-
lediği gösterilmiştir. β-sitosterolün cilt çalışmalarında
lokal topikal iltihabı %65 düzeyinde ve kronik ödemi
ise %41 düzeyinde azalttığı gösterilmiştir. Kenevirde
bulunan diğer fenolik bileşikler arasında stilbenler, fe-
nolik amitler ve liganlar üzerinde araştırmalar devam
etmekte olup henüz etkileri ortaya konmuş değildir
(Baron, 2018).
Stilbenoidler
Stilbenoidler, bitkilerde geniş dağılım gösteren fe-
nolik bileşiklerdir (Gorham vd., 1995). Kenevirde 19
stilbenoid tanımlanmıştır (Turner vd., 1980; Ross ve
ElSohly, 1996; Baron, 2018). Bitkilerin savunma me-
kanizmalarında görev almanın yanı sıra (Chiron vd.,
2000; Jeandet vd., 2002), büyümeyi engelleyiciler yo-
luyla dinlenme faktörlerini (bitki soğuklama ihtiyacı)
(Gorham, 1980) kontrol ederler. Stilbenoidler, odun
dokuları ve köklerde bulunurlar, antifungal ve antibak-
teriyel etkinliğe sahiptirler (Kostecki vd., 2004). Aynı
zamanda böceklere karşı uzaklaştırıcıdırlar (Hillis ve
Inoue 1968). Bazı kenevir stilbenoidlerinin antibakte-
riyel olduğu bildirilmesine rağmen (Molnar vd., 1986),
bibenzil 3,4-dihidroksi-5-metoksibibenzil, 3,3-dihid-
roksi- 5,4-dimetoksibibenzil, 3,4-dihiodroksi-5,3-di-
metoksi-5-isoprenil bibenzil gibi diğer bazılarının
ise antibakteriyel, östrojenik, çimlenme ve gelişmeyi
engelleyen özellik göstermediği belirlenmiştir (Kette-
182 KENEVİR (Cannabis sativa L.)
nes-van den Bosch, 1978). Stilbenoidlerin rahatlatıcı
etkisinin olduğu bildirilmiştir (Adams vd., 2005; Djoko
vd., 2007), antineoplastik (Iliya vd., 2006; Yamada vd.,
2006), sinir koruyucu (Lee vd., 2006; Flores-Sanchez
ve Verpoorte, 2008), kalp damar hastalıkları koruyucu
(Leiro vd., 2005; Estrada-Soto vd., 2006), antioksidan
(Stivala vd., 2001) antimikrobiyal (Lee vd., 2005), ve
yaşlanmayı geciktirici (Kaeberlein vd., 2005; Valenza-
no vd., 2006; Flores-Sanchez ve Verpoorte, 2008) etki-
lerinin olduğu belirtilmiştir.
Terpenler
Terpenler ve terpenoidler kenevir türü de dahil tıbbi
aromatik bitkilerin reçine ve uçucu yağları dahil far-
makolojik etkileri bulunan önemli bileşenleridir. Ter-
penler, terpenoidlerin aksine temel hidrokarbonlardır.
Çok çeşitli kimyasal elementlerin fonksiyonel grup-
larını içerir. Ancak, terpenler ve terpenoidler sıklıkla
birbirlerinin yerine kullanılır. Terpenler en büyük fi-
tokimyasal grubu oluşturur (Baron, 2018). Terpenle-
rin çiçeklerden elde edilen uçucu yağdan, köklerden
ve yapraklardan izole edildiği bildirilmiştir (Gutierrez
ve del Rio, 2005; Baron, 2018). Terpenler sanayide,
parfümeride, gıda katkı maddesi olarak ve geleneksel
ilaçlarda yaygın olarak kullanılmaktadır. Kenevir bit-
kileri tipik olarak dişi çiçek salgısının kuru kütlesinin
%3-5’ine kadar terpenlerden oluşur. Kenevir terpenleri
Şekil 11.3. Kenevir’den izole edilmiş bazı terpenoidler (Flores-Sanchez ve Verpoorte, 2008).
tipik olarak sırasıyla iki ve üç izopren birimlerinden
türetilmiş basit mono ve seskiterpenlerdir. Terpeno-
idler veya isoprenoidler önemli diğer majör bitki me-
tabolit grubundadır. İsoprenoidler primer metaboliz-
mada bitkisel hormonlar (gibberellik asit, absisik asit
ve sitokininler) gibi görev alırlar, hücre membranının
önemli bir bileşenidirler (steroller), hücrelere oksijen
taşırlar (ubiquinonlar) ve fotosentezde (klorofiller ve
plastoquinonlar) etkili görev alırlar. Sekonder metabo-
lizmada ise iletişim ve bitki savunma mekanizmasında
görev alırlar (Flores-Sanchez ve Verpoorte, 2008).
Kenevirde 120 terpen grubu tanımlanmıştır (El-
Sohly ve Slade, 2005; Hazekamp vd., 2010; Elsohly ve
Gul, 2014). Kenevir türünden izole edilmiş bazı ter-
penler Şekil 11.3’te verilmiştir. Terpen gruplarının 61
tanesi monoterpen, 52 tanesi seskuiterpenoid, 2 tane-
si triterpen, 1 tanesi diterpen ve 4 tanesi de terpenoid
türevidir. Terpenler, 10 karbonlu monoterpenler, 15
karbonlu seskuiterpenler, 30 karbonlu triterpenler gibi
tekrarlanan 5-karbonlu izopren birimlerinin sayısı-
na göre adlandırılırlar. Terpenler çevre koşulları, bit-
kinin yaşı, temel lipit üretim gereksinimi gibi değişik
koşullara bağlı olarak çeşitlilik gösterirler (Brenneisen,
2007). Esrarda mevcut olan terpenler çok çeşitli bilinen
biyolojik etkilere sahip ve bazıları THC ve diğer kanna-
binoidlerin etkilerini düzenleme ve/veya değiştirmede
rol oynayabilir (Russo, 2011).
 BÖLÜM 11: KENEVİRİN FİTOKİMYASALLARI 183

Çizelge 11.6. Kenevirde tanımlanmış monoterpenler ve seskiterpenlerin farmakolojik aktiviteleri (Mudge, 2019).
Grup Terpen Farmakolojik Etki Kaynak
kamphen Balgam söktürücü Boyd & Sheppard, 1970
anti-inflamatuar, antinosiseptif, anksiyolitik, Galdino vd.,2012; Katsuyama vd., 2013;
karyofilen antispazmodik, antidepresan, gastroprotektif Fernandes vd., 2007; Leonhardt vd., 2010;
Bahi vd., 2014; Cho vd., 2007
fenkhon antinosiseptif Him vd., 2008
anti-inflamatuar, anti-tümör Fernandes vd., 2007;
humulen
El Hadri vd., 2010
Antioksidan, antikanser, Yun, 2014; Gurgel do Vale vd., 2002; Miller
limonen yatıştırıcı vd., 2013;
Murali vd., 2013
Grup 1 b-malin yatıştırıcı Takemoto vd., 2009
yatıştırıcı, analjezic, antioksidan Freitas vd., 1993;
b-mirsen Paumgartten vd., 1990;
Cifti vd., 2011
antinosiseptif, anti-inflamatuar anksiyolitik Him vd., 2008; Kim vd., 2015;
α-pinen Satou vd., 2014
b-pinen Antidepresan Guzman-Gutierrez vd., 2015
anti-inflamatuar, antinosiseptif, gastroprotek- De Oliveira vd., 2012;
α-terpineol
tif Souza vd., 2011
valencen antikanser, anti-inflamatuar Nam vd., 2016; Tsoyi vd., 2011
analjezik, anti-inflamatuar Chavan vd., 2010; Park vd., 2011
Grup 3 karyofilen oksit β-elemen antikanser, antitümör Chen vd., 2011
b-sesquiphellandren antikanser Tyagi vd., 2015
a-bulnesen anti-trombosit Hsu vd., 2006
antinosiseptif , anti-inflamatuar, antioksidan Quintans vd., 2013;
b-symen De Oliveira vd., 2015.
anti-inflamatuar, kas gevşetici, antikanser, Seo vd., 2011; Kimura vd., 1991; Plengsuriya-
iştah uyarıcı, anti- anjiogenik, gastroprotektif, karn vd., 2015;
b-Yudesmol antikonvülsan Ohara vd., 2017;
Kimura ve Sumiyoshi, 2012;
Choiu vd., 1997
Antidepresan, antinosiseptif, yatıştırıcı Guzman-Gutierrez vd., 2015; Peana vd., 2003;
Grup 4 linalol
Kuroda vd., 2005
a-fellandren antinosiseptif Lima vd., 2012
Y-terpinen antioksidan, antinosiseptif, Milde vd., 2004; Passo vd., 2015
Antimikrobial, antihipertansif, antikonvülsan, Giwanon vd., 2000; Lahlou vd., 2003;
antikanser de Sousa vd., 2009;
terpinen-4-ol Calcabrini vd., 2004
antinosiseptif, anti-inflamatuar, yatıştırıcı Macedo vd., 2016;
terpinolen Ito ve Ito, 2013
alloaromadendren antioksidan, Yu vd., 2014
cis-a-bisabolen antikonvülsan Orellana-Paucar vd., 2012
Grup 5 guaiol anti-inflamatuar Ringrose vd., 1975
sabinen antimikrobial Giwanon vd., 2000

Kenevirin tad ve aromasına katkıda bulunan ter- (Stahl ve Kunde, 1973). Monoterpen ve seskiterpenler-
penler çoğunlukla monoterpen ve seskiterpenlerdir dir, birçok bitkide bulunur. Doğada var olan 30000’den
(Andre vd., 2016). Seskiterpen karyofilen oksit, nar- fazla bilinen terpen vardır (Breitmaier, 2006; Tholl,
kotik köpeklerin tespit ettiği başlıca uçucu maddedir 2015). Kannabinoidlerin ve/veya terpenlerin, bilinen
184 KENEVİR (Cannabis sativa L.)

farmakolojik etkilerine dayanarak “entourage etkisi”
teorisine büyük önem verilmektedir. Bu teori, esrar bi-
leşiklerinin, öncelikle THC’nin etkisiyle bitkinin genel
psikoaktif etkilerini düzenlemek için sinerjistik olarak
etki gösterdiği vurgulanan bir mekanizmadır (Russo,
2011; McPartland ve Russo, 2001). Diğer bir ifadeyle
Entourage Etkisi, çoklu kenevir bileşiklerinin güçlü
bir etki sağlamak için birlikte çalıştıklarında ortaya çı-
kan sinerjidir. Esrarda in vitro ve in vivo çalışmalarla
tanımlanan terpenlerin farmakolojik etkileri Çizelge
11.6’de sunulmuştur. Çizelgede Grup 2’de tanımlanan
terpenler için hiçbir etki mevcut değildir. α-pinen,
β-myren ve limonen gibi majör monoterpenlerin, sıra-
sıyla hayvan modellerinde değerlendirilen anti-enfla-
matuar, analjezik ve yatıştırıcı özelliklere sahip olduğu
bildirilmiştir (Freitas vd., 1993; Yun, 2014; Kim vd.,
2015; Mudge, 2019).
Diploid ve tetraploid kenevir türlerinin yaprak ve
tomurcuklarında gaz kromotografisi ile belirlenen
terpen miktarları Çizelge 11.7’de verilmiştir. Terpen
miktarı ve çiçekteki aromasının çeşitliliği dişi çiçekle-
rin olgunluk derecesine göre değişim gösterdiği bildi-
rilmiştir. Tetraploid türlerin yaprak terpen içeriğinin
yüksek olduğu bildirilmiştir. Tetraploitlerin toplam

Çizelge 11.7. Diploid ve tetraploid kenevir türlerinin yaprak ve tomurcuklarında gaz kromotografisi ile belirlenen terpen miktarları (Parsons
vd., 2019).
Diploid Diploid Tetraploid Tetraploid
Metabolite Terpen sınıfı
tomurcuk yaprak tomurcuk yaprak
α-Pinen monoterpen 1.06 0.51 1.03 0.56
Kamphen monoterpen 0 0 0 0
b-Pinen monoterpen 0.51 0.21 0.41 0.20
Myrsene monoterpen 2.29 1.11 1.74 0.87
Δ-3-Karen monoterpen 0 0 0 0
α-Terpinen monoterpen 0 0 0 0
p-Symen monoterpen 0 0 0.01 0
Limonen monoterpen 0.24 0.13 0.06 0.01
Eukalyptol monoterpen 0 0 0 0
Osimen monoterpen 0 0 0.05 0
g-Terpinen monoterpen 0 0 0 0
Terpinolen monoterpen 0 0 0.01 0
Linalool monoterpen 0.34 0.23 0.38 0.25
İsopulegol monoterpen 0 0 0.12 0.03
Geraniol monoterpen 0 0 0.27 0.15
α -Terpinol monoterpen 0.08 0.06 0.03 0.01
g-Terpinol monoterpen 0 0 0 0
b-Karyofilene seskiterpen 1.35 1.07 1.56 1.52
α-Humulen seskiterpen 0.48 0.35 0.86 0.72
cis-Nerolidol seskiterpen 2.12 1.44 3.50 3.16
Trans-Nerolidol seskiterpen 0 0 0.51 0.18
Guaol seskiterpen 0.05 0.04 0.08 0.07
α-Bisabolol seskiterpen 0.41 0 0.97 1.04
Toplam monoterpenler 4.52 2.24 4.10 2.11
Toplam sesquiterpenler 4.42 2.89 7.47 6.70
Toplam Terpenler 8.94 5.13 11.58 8.80
 BÖLÜM 11: KENEVİRİN FİTOKİMYASALLARI 185

yaprak terpen içeriği 8.80 mg g–1 olarak belirlenirken, de yaygın olarak kullanılmaktadır. Böylece, güvenli ve
tomurcuk terpen içeriği ise 11.58 mg g–1 olarak be- iyi tolere edildikleri kanıtlanmıştır (Nuutinen, 2018).
lirlenmiştir. Diploit türlerde ise toplam terpen içeriği Terpenler, genetik olarak belirlenmiş enzim sis-
yapraklarda 5.13 mg g–1 olarak belirlenirken, tomur- temleri tarafından kontrol edilen ve Bölüm 12, Şekil
cuklarda 8.94 mg g–1 olarak saptanmıştır. Genel olarak 12.1’de ayrıntıları verilen kenevir sekonder metabolit-
değerlendirildiğinde seskiterpen oluşumu tetraploid leri için öngörülen biyosentetik yolaklarla üretilir. Bu
yaprak ve tomurcuklarda yüksek olduğundan dolayı durum, bitki yetiştiricilerine, çeşitli terpen profilleri ve
terpen miktarları yüksek düzeyde bulunmuştur (Çizel- özellikle hedeflenen tıbbi kullanımları olan tıbbi kene-
ge 11.7 ve Şekil 11.3) (Parsons vd., 2019). vir çeşitlerini geliştirmek için alternatifler sunar. Son
Ross ve ElSohly (1996), dişi çiçeklerin kurutulma- zamanlarda kenevirin esansiyel yağları lezzet ve koku
sının, seskiterpenenoidlerden ziyade monoterpenoid
bakımından ekonomik olarak önem kazanmıştır (Ta-
kaybı ile sonuçlandığını, ancak yağın ana bileşenle-
ura, 1996). Kenevirde bulunan ve diğer bitkisel ve sen-
rinin hiçbirinin tamamen ortadan kalkmadığını tes-
tetik kaynaklardan elde edilen monoterpen ve seski-
pit etmiştir. Mediavilla ve Steinemann (1997), çiçek
terpenlerin bir kısmı ticari ilaçlarda kullanılmaktadır.
salkımının olgunluk derecesine ve salkımın toplanıp
Kenevirde henüz tanımlanmamış çok sayıda terpen de
toplanmadığına göre terpen veriminin ve çiçek aroma-
sının değişiklik gösterdiği bildirilmiştir. Uçucu yağın olabilir. Terpen yan zincir sübstitüsyonlarının oldukça
terpen bileşimi ile “koku kalitesi” arasında ilişki olup değişken dizisi insanlarda değişik fizyolojik tepkilerle
olmadığı belirlenememiştir. Esrar esansiyel yağında sonuçlanır. Bazı terpenler, pulmoner sistemin zarlarını
bulunan bazı terpenler farmakolojik olarak aktif ve uyarır, pulmoner pasajları yatıştırır ve diğer bileşikle-
kannabinoidlerin etkilerini sinerjize edebilir. rin emilimini kolaylaştırır (McPartland ve Mediavilla,
Hillig (2004), kenevirde terpen içeriğinin kimyasal 2002).
taksonomik alanda kullanılıp kullanılamayacağı ko-
nusunda yürütmüş olduğu çalışmada değişik kökenli
162 genotipi cam serada yetiştirerek, terpen içeriğini
gaz kromotografisi kullanarak belirlemiştir. 48 terpe-
noid bileşiği belirlenmiş ve temel bileşenler analizine
tabi tutularak genotiplerin birbirine yakınlığı tartışıl-
mıştır. Yapılan çalışmada genotiplerin kimyasal içerik
bakımından belirlenen çeşitliliğin morfolojik olarak
önceden yapılan tür tanımlamasına %91 düzeyinde
benzerlik gösterdiği belirlenmiştir. Çalışmada Afganis-
tan kökenli C. indica türüne ait geniş yapraklı bir geno-
tipin diğer genotiplerden farklı olarak daha yüksek içe-
rik verdiği saptanmıştır. Bu genotipin yüksek oranda
guaiol, eudesmol izomerleri ve diğer tanımlanamayan
bileşiklere sahip olduğu bildirilmiştir.
Bazı kenevir terpenleri için farmakolojik etkiler tes- Monoterpenler Seskiterpenler

pit edilmiş ve kannabinoidlerin etkilerini tetikledikleri

bildirilmiştir (Burstein vd., 1975; McPartland ve Medi-
avilla, 2002). Terpenler biyomedikaldeki potansiyelleri
nedeniyle geleneksel tıpta yüzyıllardır kullanılmakta,
bazıları ise henüz detaylı olarak ele alınmamıştır. Ter-
penlerin tıbbi özellikleri çok sayıda in vitro, hayvansal
ve klinik çalışmalarda anti-enflamatuar, antioksidan,
analjezik, antikonvülsif, antidepresan, anksiyolitik,
antikanser, antitümör, nöroprotektif, anti-mutajenik,
anti-alerjik, antibiyotik oldukları bildirilmiştir. Düşük
toksisite ve yüksek biyoyararlanım gösterirler ve ciltten
ve kan yoluyla beyin bariyerine ulaşırlar (Nuutinen, Şekil 11.4. Farklı ploidi seviyelerine sahip kenevir bitkisinde HPLC ve GC
2018). Çok düşük toksisite nedeniyle, bu terpenler hâ- ile belirlenmiş fitokimyasal içerik (A: Kannabinoid profili; B: Terpen profili)
lihazırda gıda katkı maddeleri ve kozmetik ürünlerin- (Parsons vd., 2019).
186 KENEVİR (Cannabis sativa L.)
Alkaloitler
Alkoloitler bitkilerde önemli diğer bir sekonder meta-
bolittir. Bununla birlikte alkaloitler, yalnızca bitkiler-
den değil mikroorganizmalardan, böceklerden ve hay-
vanlardan elde edilebilen çok büyük ve heterojen bir
bileşik grubudur. Alkaloitler bazik karakterli olmakla
birlikte, genellikle düşük dozlarda biyolojik aktiviteye
sahip azot bileşikleri olup aminoasitlerden elde edilir-
ler. Kenevirde 10 alkaloit tanımlanmıştır (Turner vd.,
1980; Ross ve ElSohly 1996). Cholin, neurin, L-(+)-iso-
lösin-betain ve muskarin protoalkoloitler iken, horde-
nin fenetilamin ve trigonellin ise bir pyridindir. Kanna-
bisativin ve anhidrokannabisativin dihidroperifillin tipi
olarak alt sınıfta yer alan spermidinden türemiş polia-
minlerdir (Bienz vd., 2002). Bunlar, poliamin spermidi-
nin, N-atomları terminali vasıtasıyla b-pozisyonuna ve
bir C14-yağ asidinin karboksil karbonuna bağlandığı
13 üyeli siklik bileşiklerdir. Piperidin ve pyrolidin’ler-
de kenevirde tanımlanmıştır. Bu alkoloidler köklerden,
yapraklardan, gövdeden, polen ve tohumlardan izole
edilmiş ve tanımlanmıştır (El-Feraly ve Turner 1975;
ElSohly vd., 1978). Bitkilerde, alkaloidler genellikle ze-
hirli olmaları, acı tatları ve merkezi sinir sistemi üze-
rindeki etkilerinden dolayı avcılara karşı bir savunma
görevi görürler, bu durum türlerin hayatta kalma oran-
larının artmasına neden olur (Matsuura ve Fett-Neto,
2015). Alkaloitlerin insan fizyolojisine etkileri çok çe-
şitli olmakla beraber bazı alkalioitler sinir sistemine
etki eder ve bazen halüsinasyona yol açarken bazıları
da kaslara etki eder. Bu olumsuz özellikleri dolayısıyla
alkaloitler ölümlere dahi sebep olabilirler. Buna karşın
önemli ilaçların hammaddelerinden birini oluştururlar.
Lignanamidler ve Fenolik Amidler
Sakakibara vd., (1995) kenevir meyveleri ve kökle-
rinde fenolik amitler ve lignanamidler olarak tanım-
lanan 11 bileşiğin mevcut olduğunu bildirmişlerdir.
N-trans-koumaroiltiramin, N-trans-feruloiltiramin ve
N-trans-kaffeoiltiramin fenolik amitlerdir. Ancak ke-
nevir-A, -B, -C, -D, -E, -F, -G ve grossamid lignana-
midler grubundandır. Lignanamidler lignan grubuna
bağlıdır (Bruneton, 1999) ve kenevir lignanamidleri,
aritnaftalin türev tipinin lignanları olarak sınıflandırı-
lır (Lewis ve Davin, 1999; Ward, 1999). Fenolik amitler
sitotoksik (Chen vd., 2006), antiinflamatuar (Kim vd.,
2003), antineoplastik (Ma vd., 2004), kardiyovasküler
(Yusuf vd., 1992) ve orta düzeyde ağrı kesici (Slatkin
vd., 1971) etkiye sahiptir. Lignanamidlerden grossa-
mide, kannabisin- D ve –G’nin sitoksik etkiye sahip
olduğu bildirilmiştir (Ma vd., 2002). Bitkilerde fizyolo-
jik zararlanmaya ve UV ışığına karşı fenolik amidlerin
varlığı ve birikmesi zararlılara karşı kimyasal koruma
sağlamaktadır (Back vd., 2001; Majak vd., 2003). Ay-
rıca, çiçeklenme sürecinde ve cinsel organogenez ile
virüs direncinde de rol aldıkları bildirilmiştir. Bunun
yanında iyileşme ve süberinleşme (büzülme, mantar-
laşma, koflaşma gibi) sürecinde de rolleri olduğu bil-
dirilmiştir (Bernards 2002; King ve Calhoun 2005).
Lignanamidlerden kannabisin-B ve -D için güçlü bir
beslenmeyi engellediği bildirilmiştir (Lajide vd., 1995).
Ayrıca lignanların böcek öldürücü etkiye sahip olduğu
da bildirilmektedir (Garcia ve Azambuja, 2004).
SONUÇ
Kenevir son yıllarda en çok çalışılan bitkilerden biri ha-
line gelerek, tüm dünyadaki bilim camiasının dikkati-
nin odak noktası olmuştur. Fitokimyasal içerik kenevir
üretiminde en önemli faktörlerden biridir. Kenevirin
fitokimyasalları oldukça karmaşık olup, farklı kimyasal
sınıflardan oluşan yüzlerce bileşik tanımlanmıştır. Ke-
nevirde aminoasitler, yağ asitleri ve steroitler birincil
metabolizmayı temsil ederken, kannabonoidler, flavo-
noidler, stilbenoidler, terpenoidler, lignanlar ve alko-
loidler sekonder metabolitleri temsil etmektedir. Asit
formundaki ana kannabinoidler THC ve CBD, sırasıyla
THC ve CBD sentaz tarafından sentezlenen kannabi-
gerolik asitten üretilir. Aminoasit gruplarından, esan-
siyel aminoasitler temel olarak kas protein sentezinin
yemek sonrası uyarımından sorumluyken, yağ asitle-
ri doğal antioksidan görevi yapmaktadır. Mevcut bi-
leşiklerin konsantrasyonları bitki dokusuna, yaşına,
genotipine, yetiştirme koşullarına (beslenme, nem ve
ışık miktarı), hasat zamanı ve depolama koşullarına
bağlıdır. Bu bileşikler farmakolojik bakımından olduk-
ça önem arz etmekte olup, bilimsel olarak yeterli dü-
zeyde araştırılmamıştır. Kannabinoidlerin izolasyonu
ve tanımlanması, endokannabinoidlerin ve bunların
reseptörlerinin tanımlanması ve ayrıca insanlardaki
işlevleri araştırılmaktadır. Bununla birlikte, kannabi-
noidlerin biyosentetik yolu ve regülasyonu bitkide ta-
mamen açıklığa kavuşturulmamıştır. Bu durum diğer
sekonder metabolitler için de geçerlidir. Dolayısıyla bu
hususlara yönelik bilimsel çalışmalara ihtiyaç duyul-
maktadır. Ayrıca sekonder metabolitlerin insan sağlığı
bakımından kullanım alanlarının detaylı araştırılması
kenevir tarımının geliştirilmesine katkı sağlayacaktır.
Sekonder metabolitler üzerinde genotip, toprak, çev-
re koşulları ve kültürel işlemlerin (sulama, gübreleme,
hastalık ve zararlı kontrolü vb.) etki mekanizmaları
üzerindeki varyasyon miktarının belirlenmesi ve ye-
tiştiricilik alanlarının bu doğrultuda şekillendirilmesi
gerekmektedir.
 BÖLÜM 11: KENEVİRİN FİTOKİMYASALLARI
KAYNAKLAR
ADAMS, M., PACHER, T., GREGER, H. & BAUER, R. 2005.
Inhibition of leukotriene biosynthesis by stilbenoids
from Stemona species. Journal of Natural Products, 68,
83-85.
AIZPURUA-OLAIZOLA, O., SOYDANER, U., OZTURK,
E., SCHIBANO, D., SIMSIR, Y., NAVARRO, P., ETXE-
BARRIA, N. & USOBIAGA, A. 2016. Evolution of the
cannabinoid and terpene content during the growth of
Cannabis sativa plants from different chemotypes. Jour-
nal of Natural Products, 79 (2), 324-331.
AMERI, A. 1999. The effects of cannabinoids on the brain.
Prog Neurobiol, 158, 315-348
ANDRE, C. M., HAUSMAN, J-F. & GUERRIERO, G. 2016.
Cannabis sativa: the plant of the thousand and one mole-
cules. Frontiers in Plant Sciences, 7,19-35.
ASATI, A. K., SAHOO, H. B., SAHU, S. & DWIVEDI, A.
2017. Phytochemical and pharmacological profile of
Cannabis sativa L. Int J Ind Herbs, Drugs, 2(2), 37-45.
BACK, K., JANG, S. M., LEE, B. C., SCHMIDT, A., STRACK,
D. & KIM, K. M. 2001. Cloning and characterization of
a hydroxycinna- moyl-CoA: tyramine N-(hydroxy cin-
namoyl) transferase induced in response to UV-C and
wounding from Capsicum annuum. Plant Cell Physiol,
42, 475-481.
BAHI, A., MANSOURI, S. A., MEMARI, E. A., AMERI, M.
A., NURULAIN, S. M. & OJHA, S. 2014. β-caryophylle-
ne, a CB2 receptor agonist produces multiple behavioral
changes relevant to anxiety and depression in Mice. Phy-
siology & Behavior, 135, 119-124.
BARON, E. P. 2018. Medicinal Properties of Cannabinoids,
Terpenes, and Flavonoids in Cannabis, and Benefits in
Migraine, Headache, and Pain: An Update on Current
Evidence and Cannabis Science. Headache Currents,
1139-1186.
BARRETT, M. L., SCUTT, A. M. & EVANS, F. J. 1986. Cannf-
lavin A and B, prenylated flavones from Cannabis sativa
L. Experientia, 42, 452-453.
BERNARDS, M. A. 2002. Demystifying suberin. Can J Bot,
80, 227-240.
BIENZ, S., DETTERBECK, R., ENSCH, C., GUGGISBERG,
A., HAUSERMANN, U., MEISTERHANS, C., WENDT,
B., WERNER, C. & HESSE, M. 2002. Putrescine, spermi-
dine, permine and related polyamine alkaloids. In: Cor-
dell, G.A. (Ed) The alkaloids, chemistry and pharmaco-
logy, vol 58. Academic Press, USA, pp: 83-338.
BOYD, E. M. & SHEPPARD, P. 1970. Nutmeg oil and camp-
hene as inhaled expectorants. Archives of Otolaryngology,
92(4), 372-378.
BREITMAIER, E. 2006. Terpenes: Flavors, fragrances, phar-
maca, pheromones. Wiley-VCH Verlag GmbH & Co.
Morlenbach, Germany.
BRENNEISEN, R. 2007. Chemistry and Analysis of Phyto-
cannabinoids and Other Cannabis Constituents. Totowa,
NY: Humana Press.
187
BRUNETON, J. 1999. Lignans, neolignans and related com-
pounds. In: Pharmacognosy, phytochemistry, medicinal
plants, 2nd edn. Lavoisier Publishing Inc-Intercept Ltd.,
Paris, pp: 279-293.
BURSTEIN, S. H., AUDETTE, C. A., BREUER, A., DEVA-
NE, W. A., COLODNER, S., DOYLE, S. A. & MECHOU-
LAM, R. 1992. Synthetic nonpsychotropic cannabinoids
with potent antiinflammatory, analgesic, and leukocyte
antiadhesion activities. J. Med. Chem, 35, 3135–3141.
BURSTEIN, S., VARANELLI, C. & SLADE, L.T. 1975. Pros-
taglandins and cannabis-III: inhibition of biosynthesis by
essential oil components of marihuana. Biochem Phar-
macol, 24, 1053-1054.
CALCABRINI, A., STRINGARO, A., TOCCACIELI, L.,
MESCHINI, S., MARRA, M., COLONE, M., ARANCIA,
G., MOLINARI, A., SALVATORE, G. & MODELLO, F.
2004. Terpinen-4-ol, the main constituent of Melaleuca
Alternifolia (tea tree) oil inhibits the in vitro growth of
human melanoma cells. Journal of Investigative Dermato-
logy, 122(2), 349-360.
CALLAWAY, J. C. 2004. Hempseed as a Nutritional Resour-
ce: An Overview. Euphytica, 140, 65-72.
CARCHMAN, R. A., HARRIS, L. S. & MUNSON, A. E.
1976. The inhibition of DNA synthesis by cannabinoids.
Cancer Res, 36, 95-100.
CARVALHO, I. S., MIRANDA, I. & PEREIRA, H. 2006. Eva-
luation of oil composition of some crops suitable for hu-
man nutrition. Industrial Crops and Products, 24, 75-78.
CHAU, C. F., CHEUNG, C. K. & WONG, Y. S. 1998. Che-
mical composition of three underutilized legume seeds
grown in China. Food Chemistry, 61, 505-509.
CHAVAN, M. J., WAKTE, P. S. & SHINDE, D. B. 2010. Anal-
gesic and anti-inflammatory activity of caryophyllene
oxide from Annona squamosa L. bark. Phytomedicine,
17(2), 149-151.
CHEN, J. J., HUANG, S. Y., DUH, C. Y., CHEN, I. S., WANG,
T. C. & FANG, H. Y. 2006. A new cytotoxic amide from
the stem wood of Hibiscus tiliaceus. Planta Med, 72, 935-
938.
CHEN, W., LU, Y., WU, J., GAO, M. & XU, A. W. B. 2011. Be-
ta-elemene inhibits melanoma growth and metastasis via
suppressing vascular endothelial growth factor-mediated
angiogenesis. Cancer Chemotherapy and Pharmacology,
67(4), 799-808.
CHIOU, L. C, LING, J. Y, & CHANG C. C. 1997. Chinese
herb constituent β-eudesmol alleviated the electroshock
seizures in mice and electrographic seizures in rat hippo-
campal slices. Neuroscience Letters, 231(3), 171-174.
CHIRON, H., DROUET, A., LIEUTIER, F., PAYER, H. D.,
ERNST, D. & SANDERMAN, H. J. 2000. Gene induction
of stilbene biosynthesis in Scot pine in response to ozone
treatment, wounding and fungal infection. Plant Physiol,
124, 865-872.
CHO, J. Y., CHANG, H. J., LEE, S. K., KIM, H. J., HWANG, J.
K. & CHUN, H. S. 2007. Amelioration of dextran sulfate
sodium-induced colitis in mice by oral administration of
β-caryophyllene, a sesquiterpene. Life Sciences, 80(10),
932-939.
188 KENEVİR (Cannabis sativa L.)
CIFTCI, O., OZDEMIR, I., TANYILDIZI, S., YILDIZ, S. &
OGUZTURK, H. 2011. Antioxidative effects of curcu-
min, β-myrcene and 1,8-cineole against 2,3,7,8-tetrach-
lorodibenzo-p-dioxin-induced oxidative stress in rats
liver. Toxicology and Industrial Health, 27(5), 447-453.
CLARK, M. N. & BOHM, B. A. 1979. Flavonoid variation in
Cannabis L. Bot J Linn Soc, 79, 249-257
DA PORTO, C., DECORTI, D. & TUBARO, F. 2011. Fatty
acids composition and oxidation stability of hemp (Can-
nabis sativa L.) seed oil extracted by supercritical carbon
dioxide. Industrial Crops and Products, 36, 401-404.
DE OLIVEIRA, M. G., MARQUES, R. B., DE SANTANA, M.
F., SANTOS, A. B., BRITO, F. A., BARRETO, E. O., DE
SOUSA, D. P., ALMEIDA, F. R., BADAUÊ‐PASSOS, J. R.
D, ANTONIOLLI, Â. R. & QUINTANS‐JÚNIOR, L. J.
2012. α‐Terpineol reduces mechanical hypernociception
and inflammatory response. Basic & Clinical Pharmaco-
logy & Toxicology, 111(2), 120-125.
DE OLIVEIRA, T.M., de CARVALHO, R. B., da COSTA, I.
H., de OLIVEIRA, G. A., de SOUZA, A. A., de LIMA, S.
G., de FREITAS, R. M. 2015. Evaluation of p-cymene, a
natural antioxidant. Pharmaceutical Biology, 53(3), 423-
428.
DE ROOS, A. D., VAN ZOELEN, E. J. & THEUVENET, A. P.
1996. Determination of gap junctional intercellular com-
munication by capacitance measurements. Pflugers Arch,
431, 556-563.
DE SOUSA, D. P., NOBREGA, F. F. F., de MORAIS, L. S. C.
L., de & ALMEIDA, R. N. 2009. Evaluation of the an-
ticonvulsant activity of terpinen-4-ol. Zeitschrift für Na-
turforschung, 64, 1-5.
DI MARZO, V. & FONTANA, A. 1995 Anandamide, an
endogenous cannabinomimetic eicosanoid: ‘killing two
birds with one stone’. Prostaglandins Leukot. Essent. Fat-
ty Acids, 53, 1–11.
DJOKO, B., CHIOU, R. Y. Y., SHEE, J. J. & LIU, Y. W. 2007.
Characterization of immunological activities of peanut
stilbenoids, arachi- din-1, piceatannol and resveratrol
on lipopolysaccharide- induced inflammation of RAW
264.7 Macrophages. J Agric Food Chem, 55, 2376-2383.
EL HADRI, A., DEL RIO, M. Á., SANZ, J., COLOMA, A. G.,
IDAOMAR, M., OZONAS, B. R., GONZÁLEZ, J. B. &
REUS, M. I. 2010. Cytotoxic activity of α-humulene and
trans-caryophyllene from Salvia officinalis in animal and
human tumor cells. Anales de la Real Academia Nacional
de Farmacia, 76(3), 343-356.
EL-FERALY, F. S. & TURNER, C. E. 1975. Alkaloids of Can-
nabis sativa leaves. Phytochemistry, 14, 2304.
ELSOHLY, H. N., TURNER, C. E., CLARK, A. M. & ELSOH-
LY, M. A. 1982. Synthesis and antimicrobial activities of
certain cannabi- chromene and cannabigerol related
compounds. J Pharm Sci, 71, 1319-1323.
ELSOHLY, M. & SLADE, D. 2005. Chemical constiutents of
marijuana: The complex mixture of natural cannabinods.
Life Sci, 78, 539-548.
ELSOHLY, M. A. & GUL, W. 2014. Constituents of Cannabis
sativa. Handbook of Cannabis. Roger
ELSOHLY, M. A., TURNER, C. E., PHOEBE, C. H., KNAPP,
J. E., SCHIFF, P. L. & SLATKIN, D. J. 1978. Anhydro
cannabisativine, a new alkaloid from Cannabis sativa. J
Pharm Sci, 67, 124.
ESTRADA-SOTO, S., LOPEZ-GUERRERO, J. J., VILLALO-
BOS-MOLINA, R. & MATA, R. 2006. Endothelium-in-
dependent relaxation of aorta rings by two stilbenoids
from the orchids Scaphyglottis livida. Fitoterapia, 77,
236-239.
FERNANDES, E. S., PASSOS, G. F., MEDEIROS, R., DA
CUNHA, F. M., FERREIRA, J., CAMPOS, M. M., PIA-
NOWSKI, L. F. & CALIXTO, J. B. 2007. Anti-inflam-
matory effects of compounds alpha-humulene and
(−)-trans-caryophyllene isolated from the essential oil of
Cordia verbenacea. European Journal of Pharmacology,
569(3), 228-236.
FLORES-SANCHEZ, I. J. & VERPOORTE, R. 2008. Secon-
dary metabolism in cannabis. Phytochem Rev, 7, 615-639.
FORMUKONG, E. A., EVANS, A. T. & EVANS, F. J. 1988.
Analgesic and antiinflammatory activity of constituents
of Cannabis sativa L. Inflammation, 12, 361-371.
FOURNIER, G., RICHEZ-DUMANOIS., C, DUVEZIN, J.,
MATHIEU, J. P. & PARIS, M. 1987. Identification of a
new chemotype in Cannabis sativa: cannabigerol-domi-
nant plants, biogenetic and agronomic prospects. Planta
Medica, 53, 277-280.
FRAGUAS-SÁNCHEZ, A. I. & TORRES-SUÁREZ, A. I.
2018. Medical Use of Cannabinoids. Drugs, 78(16), 1665-
1703.
FREITAS J. C, PRESGRAVE O. A., FINGOLA F. F., MENE-
ZES M. A. & PAUMGARTTEN F. J. 1993. Effect of beta-
myrcene on pentobarbital sleeping time. Brazilian Jour-
nal of Medical and Biological Research, 26(5), 519-523.
FREITAS, J. C., PRESGRAVE, O. A., FINGOLA, F. F., ME-
NEZES, M. A. & PAUMGARTTEN, F.J. 1993. Effect of
beta-myrcene on pentobarbital sleeping time. Brazilian
Journal of Medical and Biological Research, 26(5), 519-
523.
GALDINO, P. M., NASCIMENTO, M. V., FLORENTINO, I.
F., LINO, R. C., FAJEMIROYE, J O., CHAIBUB, B. A.,
DE PAULA, J. R., DE LIMA, T. C. & COSTA, E. A. 2012.
The anxiolytic-like effect of an essential oil derived from
Spiranthera odoratissima A. St. Hil. leaves and its major
component, β-caryophyllene, in male mice. Progress in
Neuro-Psychopharmacology and Biological Psychiatry,
38(2), 276-284.
GARCIA, E. S. & AZAMBUJA, P. 2004. Lignoids in insects:
chemical probes for the study of ecdysis, excretion and
Trypano- soma cruzi-triatomine interactions. Toxicon,
44, 431-440.
GIRGIH, A. T., UDENIGWE, C. C. & ALUKO, R. E. 2011.
In vitro antioxidant properties of hemp seed (Cannabis
sativa L.) protein hydrolysate fractions. Journal of the
American Oil Chemists’ Society, 88(3), 381-389.
GIWANON, R., THUBTHIMTHED, S., RERK-AM, U. &
SUNTHORNTANASART, T. 2000. Antimicrobial acti-
vity of terpinen-4-ol and sabinene. Thai Journal of Phar-
maceutical Sciences, 24, 27.
 BÖLÜM 11: KENEVİRİN FİTOKİMYASALLARI
GORHAM, J. 1980. The stilbenoids. In: Reinhold, L., Har-
borne, J.B. & Swain, T. (eds) Progress in Phytochemistry,
vol. 6. Perg- amon Press, Oxford, pp: 203-252.
GORHAM, J., TORI, M. & ASAKAWA, Y. 1995. The bio-
chemistry of stilbenoids. In: Harborne, J.B. & Baxter,
H. (eds) Biochemistry of natural products series, vol 1.
Chapman & Hall, London.
GORISSEN, S. H. M., CROMBAG, J. J. R., SENDEN, J. M.
G., WATERVAL, W. A. H., BIERAU, J., VERDIJK, L. B.
& VAN LOON, L. J. C., 2018. Protein content and amino
acid composition of commercially available plant-based
protein isolates. Amino Acids, 50(12), 1685-1695.
GOULD, K. S. & LISTER, C. 2006. Flavonoid functions in
plants. In: Andersen, O.M., Markham, K.R. (eds) Flavo-
noids: chemistry, biochemistry and applications. CRC
Press-Taylor & Francis Group, Boca Raton, FL, pp:397-
441.
GROTENHERMEN, F. 2002. Review of therapeutic effects.
In: Grothenhermen, F. & Russo, E. (eds) Cannabis and
cannabinoids: pharmacology, toxicology and therapeutic
potential. The Haworth Integrative Healing Press, New.
GURGEL DO VALE, T., COUTO FURTADO, E., SANTOS,
J. G. & VIANA, G. S. B. 2002. Central effects of citral, my-
rcene and limonene, constituents of essential oil chemot-
ypes from Lippia alba (Mill.) N.E. Brown. Phytomedicine,
9(8), 709-714.
GUTIERREZ, A. & DEL RIO, J. C. 2005. Chemical characte-
rization of pitch deposits produced in the manufacturing
of high-quality paper pulps from hemp fibers. Bioresour.
Technol. 96, 1445-1450.
GUZMAN-GUTIERREZ, S. L., BONILLA-JAMIE, H., GO-
MEZ-CANSINO, R. & REYES-CHILPA, R. 2015. Lina-
lool and β-pinene exert their antidepressant-like activity
through the monoaminergic pathway. Life Sciences, 128,
24-29.
HAMPSON, A. J., GRIMALDI, M., AXELROD, J. & WINK,
D. 1998. Cannabidiol and (-) D9-tetrahydrocannabinol
are neuroprotective antioxidants. Proc Natl Acad Sci,
8268-8273.
HAZEKAMP A., FISCHEDICK, J. T., DIEZ, M. L., LUBBE,
A. & RUHAAK, R. L. 2010. Chemistry of Cannabis. In:
Mander L, Lui H-W (eds.). Comprehensive Natural Pro-
ducts II Chemistry and Biology (vol. 3). Elsevier: Oxford,
UK, pp: 1033–1084.
HERER, J. 2000. The Emperor Wears No Clothes (11th ed.,
13th printing). Van Nuys, CA: AH HA Publishing. ISBN:
1-878125-02-8. Library of Congress No. 90-164252.
HILLIG, K. W. 2004. A chemotaxonomic analysis of terpeno-
id variation in Cannabis. Biochem Syst Ecol, 32, 875-891.
HILLIS, W. E. & INOUE, T. 1968. The formation of polyphe-
nols in trees-IV: the polyphenols formed in Pinus radiata
after Sirex attack. Phytochemistry, 7, 13-22.
HIM, A., OZBEK, H., TUREL, I. & ONER, A. C. 2008. Anti-
nociceptive activity of alpha-pinene and fenchone. Phar-
macologyonline, 3, 363-369.
HOUSE, J. D., NEUFELD, J. & LESON, G. 2010. Evaluating
the quality of protein from hemp seed (Cannabis sativa
189
L.) products through the use of the protein digestibility
corrected amino acid score method. J Agric Food Chem,
58, 11801-11807.
HSU, H. C., YANG, W. C., TSAI, W. J., CHEN, C. C., HU-
ANG, H. Y. & TSAI, Y. C. 2006. α-Bulnesene, a novel PAF
receptor antagonist isolated from Pogostemon cablin.
Biochemical and Biophysical Research Communications,
345(3), 1033-1038.
ILIYA, I., AKAO, Y., MATSUMOTO, K., NAKAGAWA, Y.,
ZULFIQAR, A., ITO, T., OYAMA, M., MURATA, H.,
TANAKA, T., NOZAWA, Y. & INUMA, M. 2006. Growth
inhibition of stilbenoids in Welwitschiaceae and Gneta-
ceae through induction of apoptosis in human leukemia
HL60 cells. Biol Pharm Bull, 29, 1490-1492.
ITO, K. & ITO, M. 2013. The sedative effect of inhaled ter-
pinolene in mice and its structure-activity relationships.
Journal of Natural Medicines, 67(4), 833-837.
JEANDET, P., DOUILLET-BREUIL, A. C., BESSIS, R., DE-
BORD, S., SBAGHI, M. & ADRIAN, M. 2002. Phytoa-
lexins from the Vitaceae: bio- synthesis, phytoalexin gene
expression in transgenic plants, antifungal activity and
metabolism. J Agric Food Chem, 50, 2731-2741.
JIANG, H. E., LI, X., ZHAO, Y. X., FERGUSON, D. K., HU-
EBER, F., BERA, S., WANG, Y. F., ZHAO, L. C., LIU, C.
J. & LI, C. S. 2006. A new insight into Cannabis sativa
(Cannabaceae) utilization from 2500-year-old Yanghai
Tombs, Xinjiang, China. Journal of Ethnopharmacology,
108, 414-422.
KAEBERLEIN, M., MCDONAGH, T., HELTWEG, B.,
HIXON, J., WESTMAN, E. A., CALDWELL, S. D., NAP-
PER, A., CURTIS, R., DISTEFANO, P. S., FIELDS, S.,
BEDALOV, A. & KENNEDY, B.K. 2005. Susbtrate-speci-
fic activation of sirtuins by resveratrol. J Biol Chem, 280,
17038-17045.
KATSUYAMA, S., MIZOGUCHI, H., KUWAHATA, H.,
KOMATSU, T., NAGAOKA, K., NAKAMURA, H., BA-
GETTA, G., SAKURADA, T. & SAKURADA, S. 2013.
Involvement of peripheral cannabinoid and opioid re-
ceptors in β‐caryophyllene‐induced antinociception.
European Journal of Pain, 17(5), 664-675.
KELLER, A., LEUPIN, M., MEDIAVILLA, V. & WINTER-
MANTEL, E. 2001. Influence of the growth stage of in-
dustrial hemp on chemical and physical properties of the
fibres. Ind Crops Prod, 13, 35-48.
KETTENES-VAN DEN BOSCH, J. J. 1978. New constituents
of Cannabis sativa L. and its smoke condensate. Disserta-
tion, State Utrecht University.
KIM, D. S, LEE, H. J., JEON, Y. D., HAN, Y. H., KEE, J. Y.,
KIM, H. J., SHIN, H. J., KANG, J. W., LEE, B. S., KIM,
S. H., KIM, S. J., PARK, S. H., CHOI, B. M., PARK, S. J.,
UM, J. Y. & HONG, S. H. 2015. Alpha-pinene exhibits
anti- inflammatory activity through the suppression of
MAPKs and NF-kB pathway in mouse peritoneal mac-
rophages. The American Journal of Chinese Medicine,
43(4), 731-742.
KIM, Y., HAN, M. S., LEE, J. S., KIM, J. & KIM, Y. C. 2003.
Inhibitory phenolic amides on lipopolysaccharide-indu-
190 KENEVİR (Cannabis sativa L.)
ced nitric oxide production in RAW 264.7 cells from Beta
vulgaris var. cicla seeds. Phytother Res, 17, 983-985.
KIMURA, I. K., TSUNEKI, H. I., KONDOH, T. A. & KIMU-
RA, M. A. 1991. Enhancing effect by nicotinic acetylcho-
line receptor channel blockers, including beta-eudesmol,
on succinylcholine-induced inhibition of twitch tensi-
on and intracellular Ca++ in mouse diaphragm muscle.
Journal of Pharmacology and Experimental Therapeutics,
256(1), 24-28.
KIMURA, Y. & SUMIYOSHI, M. 2012. Effects of an Atracty-
lodes lancea rhizome extract and a volatile component
β-eudesmol on gastrointestinal motility in mice. Journal
of Ethnopharmacology, 141(1), 530-536.
KING, R. R. & CALHOUN, L. A. 2005. Characterization of
cross-linked hydroxycinnamic acid amides isolated from
potato com- mon scab lesions. Phytochemistry, 66, 2468-
2473.
KOSTECKI, K., ENGELMEIER, D., PACHER, T., HOFER,
O., VAJRODAYA, S. & GREGER, H. 2004. Dihydrophe-
nanthrenes and other anti- fungal stilbenoids from Ste-
monac F. pierrei. Phytochemistry, 65, 99-106.
KRIESE, U., SCHUMANN, E., WEBER, W.E., BEYER, M.,
BRUHL, L. & MATTHAUS, B. 2004. Oil content, tocop-
herol composition and fatty acid patterns of the seeds of
51 Cannabis sativa L. genotypes. Euphytica, 137, 339-351.
KURODA, K., INOUE, N., ITO, Y., KUBOTA, K., SUGIMO-
TO, A., KAKUDA, T. & FUSHIKI, T. 2005. Sedative ef-
fects of the jasmine tea odor and (R)-(−)-linalool, one of
its major odor components, on autonomic nerve activity
and mood states. European Journal of Applied Physiology,
95, 107-114.
KUSHIMA, H., SHOYAMA, Y. & NISHIOKA, I. 1980. Can-
nabis XII: variations of cannabinoid contents in several
strains of Cannabis sativa L. with leaf-age, season and
sex. Chem Pharm Bull, 28, 594-598.
LAHLOU, S., INTERAMINENSE, L. F., LEAL‐CARDOSO,
J. H. & DUARTE, G. P. 2003. Antihypertensive effects of
the essential oil of Alpinia zerumbet and its main cons-
tituent, terpinen‐4‐ol, in DOCA‐salt hypertensive cons-
cious rats. Fundamental & Cinical Pharmacology, 17(3),
323-330.
LAJIDE, L., ESCOUBAS, P. & MIZUTANI, J. 1995. Termi-
te antifeedant activity in Xylopia aethiopica. Phytoche-
mistry, 40, 1105-1112.
LEE, K. Y., SUNG, S. H. & KIM, Y. C. 2006. Neuroprotecti-
ve bibenzyl glycosides of Stemona tuberose roots. J Nat
Prod, 69, 679-681.
LEE, S. K., LEE, H. J., MIN, H. Y., PARK, E. J., LEE, K. M.,
AHN, Y. H., CHO, Y. J. & PYEE, J. H. 2005. Antibacteri-
al and antifungal activity of pinosylvin, a constituent of
pine. Fitoterapia, 76, 258-260.
LEIRO, J., ARRANZ, J. A., FRAIZ, N., SANMARTIN, M. L.,
QUEZADA, E. & ORALLO, F. 2005. Effects of cis-resve-
ratrol on genes involved in nuclear factor kappa B signa-
ling. Int Immunopharmacol, 5,393-406.
LEIZER, C., RIBNICKY, D., POULEV, A., DUSHENKOV, S.
& RASKIN, I. 2000. The composition of hemp seed oil
and its potential as an important source of nutrition. J.
Nutraceuticals Funct. Med. Foods, 2, 35–53.
LEONHARDT, V., LEAL‐CARDOSO, J. H., LAHLOU, S.,
ALBUQUERQUE, A. A., PORTO, R. S., CELEDÔNIO,
N. R., OLIVEIRA, A. C., PEREIRA, R. F., SILVA, L. P.,
GARCIA‐TEÓFILO, T.M. & SILVA, A. P. 2010. Antispas-
modic effects of essential oil of Pterodon polygalaeflorus
and its main constituent β‐caryophyllene on rat isolated
ileum. Fundamental & Clinical Pharmacology, 24(6),
749-758.
LEWIS, G. S. & TURNER, C. E. 1978. Constituents of Can-
nabis sativa L. XIII: stability of dosage form prepared by
impregnating synthetic (-)D9-trans-tetrahydrocannabi-
nol on placebo Cannabis plant material. J Pharm Sci, 67,
876-878.
LEWIS, N. G. & DAVIN, L. B. 1999. Lignans: biosynthesis
and function. In: Barton DHR, Nakanishi K, Meth-Cohn
O eds) Comprehensive natural products chemistry, Pol-
yketides and other secondary metabolites including fatty
acids and their derivatives, vol 1. Sankawa U (ed) Else-
vier Science Ltd., Oxford, UK, pp: 639-712.
LIMA, D. F., BRANDAO, M. S., MOURA, J. B., LEITAO, J.
M. R. S., CARVALHO, F. A. A., MIURA, L. M. C. V., LEI-
TE, J. R. S. A., SOUSA, D. P. & ALMEIDA, F. R. C. 2012.
Antinociceptive activity of the monoterpene α‐phelland-
rene in rodents: possible mechanisms of action. Journal
of Pharmacy and Pharmacology, 64(2), 283-292.
LINNAEUS, C. 1753. Species plantarum, exhibentes plantas
rite cognitas ad genera relatas cum differentiis specificis,
nominibus trivialibus, synonymis selectis, locis natali-
bus, secundum systema sexuale digestas. Stockholm.,
Vol 2, pp: 1158.
MA, C. Y., LIU, W. K. & CHE, C. T. 2002. Lignanamides and
nonalkaloidal components of Hyoscyamus niger seeds. J
Nat Prod, 65, 206-209.
MA, J., JONES, S.H. & HECHT, S. 2004. Phenolic acid ami-
des: a new type of DNA strand scission agent from Piper
caninum. Bioorg Med Chem, 12, 3885-3889.
MACEDO, E. M. A., SANTOS, W. C., SOUSA NETO, B. P.,
LOPES, E. M., PIAUILINO, C. A., CUNHA, F. V. M.,
SOUSA, D. P., OLIVEIRA, F. A. & ALMEIDA, F. R. C.
2016. Association of terpinolene and diclofenac presents
antinociceptive and anti-inflammatory synergistic effects
in a model of chronic inflammation. Brazilian Journal of
Medical and Biological Research, 49(7), e5103.
MACEDO, E. M. A., SANTOS, W. C., SOUSA NETO, B. P.,
LOPES, E. M., PIAUILINO, C. A., CUNHA, F. V. M., ... &
ALMEIDA, F. R. C. 2016. Association of terpinolene and
diclofenac presents antinociceptive and anti-inflamma-
tory synergistic effects in a model of chronic inflammati-
on. Brazilian Journal of Medical and Biological Research,
49(7).
MAJAK, W., BAI, Y. & BENN, M.H. 2003. Phenolic amides
and isoquinoline alkaloids from Corydalis sempervirens.
Biochem Syst Ecol, 31, 649-651.
MASSI, P., VACCANI, A., CERUTI, S., COLOMBO, A.,
ABBRACCHIO, M. P. & PAROLARO, D. 2004. Antitu-
 BÖLÜM 11: KENEVİRİN FİTOKİMYASALLARI
mor effects of cannabidiol, a nonpsychoctive cannabino-
id, on human glioma cell lines. J Pharm Exp Ther, 308,
838-845.
MATSUURA, H. N. & FETT-NETO, A. G. 2015. Plant alka-
loids: main features, toxicity, and mechanisms of action.
In: Gopalakrishnakone P, Carlini CR, Ligabue-Braun R
(eds) Plant toxins. Springer, Netherlands.
MCGARVEY, D. J. & CROTEAU, R. 1995. Terpenoid meta-
bolism. Plant Cell, 7, 1015-1026
MCPARTLAND, J. M. & RUSSO, E. B. 2001. Cannabis and
Cannabis extracts: Greater than the sum of their parts?
Journal of Cannabis Therapeutics, 1(2-3), 103-132.
MCPARTLAND, J. M., CLARKE, R. C. & WATSON, D. P.
2000. Hemp diseases and pests: management and bio-
logical control. CABI Publishing, Wallingford, UK.
MCPARTLAND, J.M. & MEDIAVILLA, V. 2002. Noncanna-
binoid components. In: Grothenhermen F, Russo E (eds)
Cannabis and cannabinoids: pharmacology, toxicology
and therapeutic potential. The Haworth Integrative He-
aling Press, New York, pp: 401-409.
MECHOULAM, R. & BEN-SHABAT, S. 1999. From ganzi-
gunnu to anandamide and 2-arachidonoylglycerol: the
ongoing story of cannabis. Nat Prod Rep, 16, 131-143.
MECHOULAM, R. & GAONI, Y. 1967 Recent advances in
the chemistry of hashish. Fortschr. Chem. Org. Naturst,
25, 175-213.
MECHOULAM, R. 2005. Plant cannabinoids: A neglected
pharmacological treasure trove. Br J Pharmacol, 146,
913-915.
MECHOULAM, R. PETERS, M., MURILLO-RODRIGUEZ,
E. & HANUS, L. O. 2007. Cannabidiol - recent advances.
Chemistry and Biodiversity, 4, 1678-1692.
MECHOULAM, R., LANDER, N., BREUER, A. & ZAHAL-
KA, J. 1990. Synthesis of the individual, pharmacologi-
cally distinct, enantiomers of a tetrahydrocannabinol
derivative. Tetrahedron Asymmetry, 1, 315–318.
MEDIAVILLA, V. & STEINEMANN, S. 1997. Essential oil
of Cannabis sativa L. strains. J Int Hemp Assoc, 4, 82-84.
MILDE, J., ELSTNER, E. F. & GRASSMANN, J. 2004. Syner-
gistic inhibition of low-density lipoprotein oxidation by
rutin, γ-terpinene, and ascorbic acid. Phytomedicine, 11,
105-113.
MILLER, J. A., LANG, J. E., LEY, M., NAGLE, R. B., HSU,
C. H., THOMPSON, P., CORDOVA, C., WAER, A. &
CHOW, H. S. 2013. Human breast tissue disposition and
bioactivity of limonene in women with early stage breast
cancer. Cancer Prevention Research, 6(6), 577-584
MITCHELL, J. W., MANDAVA, N., WORLEY, J. F., PLIM-
MER, J. R. & SMITH, M. V. 1970. Nature, 225, 1065–
1066.
MOLNAR, J., CSISZAR, K. NISHIOKA, I. & SHOYAMA,
Y. 1986. The effects of cannabispiro compounds and tet-
rahydrocannabidiolic acid on the plasmid transfer and
maintenance in E. coli. Acta Microbiol Hung, 33, 221-231.
MOMCHILOVA, S. & NIKOLOVA-DAMYANOVA, B.,
2003. Stationary phases for silver ion chromatography
of lipids: preparation and properties. J. Sep. Sci, 26(3‐4),
261-270.
191
MORRISION, P. D., ZOIS, D. A., MCKEOWN, T. D., LEE,
D. W. & POWELL, J. F. 2009. The acute effects of synt-
hetic intravenous Δ9-tetrahydrocannabinol on psychosis,
mood and cognitive functioning. Psychol Med, 39, 1607-
1616.
MUDGE, E. M. 2019. Chemometrics and metabolomics of
Cannabis sativa L.(Doctoral dissertation, University of
British Columbia).
MURALI, R., KARTHIKEYAN, A. & SARAVANAN, R.
2013. Protective effects of D‐limonene on lipid peroxida-
tion and antioxidant enzymes in streptozotocin‐induced
diabetic rats. Basic & Clinical Pharmacology & Toxico-
logy, 112(3), 175-181.
NAM, J. H., NAM, D. Y. & LEE, D. U. 2016. Valencene from
the rhizomes of Cyperus rotundus inhibits skin photoa-
ging-related ion channels and UV-induced melanogene-
sis in B16F10 melanoma cells. Journal of Natural Produ-
cts, 79(4), 1091-1096.
NUUTINEN, T. 2018. Medicinal properties of terpenes
found in Cannabis sativa and Humulus lupulus, European
Journal of Medicinal Chemistry, 157, 198-228.
OHARA, K., FUKUDA, T., ISHIDA, Y., TAKAHASHI, C.,
OHYA, R., KATAYAMA, M., UCHIDA K, TOMINAGA
M, NAGAI K. 2017. β-Eudesmol, an oxygenized sesqui-
terpene, stimulates appetite via TRPA1 and the autono-
mic nervous system. Scientific Reports, 7(1), 15785.
ORELLANA-PAUCAR, A. M., SERRUYS, A. S. K., AFRI-
KANOVA, T., MAES, J., DE BORGGRAEVE, W., ALEN,
J., LEON-TAMARIZ, F., WILCHES-ARIZABALA, I.
M., CRAWFORD, A. D., DE WITTE, P. A. M. & ESGU-
ERRA, C. V. 2012. Anticonvulsant activity of bisabole-
ne sesquiterpenoids of Curcuma longa in zebrafish and
mouse seizure models. Epilepsy & Behavior, 24, 14-22.
PAN A., CHEN, M., CHOWDHURY, R., WU, J. H., SUN,
Q., CAMPOS, H., MOZAFFARIAN, D. & HU, F. B. 2012.
Linolenic acid and risk of cardiovascular disease: a sys-
tematic review and meta-analysis. Am.J. Clin.Nutr, 96,
1262-1273.
PARK K.R., NAM D, YUN H.M., LEE S.G., JANG H.J.,
SETHI G, CHO, S.K., AHN, K.S. 2011. β-Caryophylle-
ne oxide inhibits growth and induces apoptosis through
the suppression of PI3K/AKT/mTOR/S6K1 pathways
and ROS-mediated MAPKs activation. Cancer Letters,
312(2), 178-188.
PARSONS, J. L., MARTIN, S. L., JAMES, T., GOLENIA, G.,
BOUDKO, E. A. & HEPWORTH, S. R. 2019, Polyploidi-
zation for the Genetic Improvement of Cannabis sativa.
Frontiers in Plant Science, 10(476), 1-12.
PASSOS, F. F., LOPES, E. M., DE ARAÚJO, J. M., DE SOU-
SA, D. P., VERAS, L.M., LEITE, J. R. & ALMEIDA, F. R.
2015. Involvement of cholinergic and opioid system in
γ-terpinene-mediated antinociception. Evidence-Based
Complementary and Alternative Medicine. 2015.
PATE, D.W. 1999. The phytochemistry of Cannabis: its eco-
logical and evolutionary implications. In: Ranalli P (ed)
Advances in hemp research. Haworth Press, NY, pp: 21-
42.
192 KENEVİR (Cannabis sativa L.)
PATON, W. D. M. & PERTWEE, R. G. 1973. The actions of
Cannabis in man. In: Mechoulam R (ed) Marijuana: che-
mistry, phar- macology, metabolism and clinical effects.
Academic Press, NY, pp: 287-333.
PAUMGARTTEN, F. J. R., DELGADO, I. F., ALVES, E. N.,
NOGUEIRA, A. C. M. A., DE-FARIAS, R. C. & NEU-
BERT, D. 1990. Single dose toxicity study of β-myrcene, a
natural analgesic substance. Brazilian Journal of Medical
and Biological Research, 23, 873-877.
PEANA, A. T., PAOLO, S. D., CHESSA, M. L., MORETTI,
M. D., SERRA, G. & PIPPIA, P. 2003. (−)-Linalool pro-
duces antinociception in two experimental models of
pain. European Journal of Pharmacology, 460(1), 37-41.
PELLATI, F., BRIGHENTI, V., SPERLEA, J., MARCHETTI,
L., BERTELLI, D. & BENVENUTI, S. 2018. New met-
hods for the comprehensive analysis of bioactive com-
pounds in Cannabis sativa L. (hemp). Molecules, 23,
2639.Pertwee Ed. Oxford University Press, Oxford UK.
Pp: 3-22.
PLENGSURIYAKARN, T., KARBWANG, J. & NA‐BAN-
GCHANG, K. 2015. Anticancer activity using positron
emission tomography‐computed tomography and phar-
macokinetics of β‐eudesmol in human cholangiocarci-
noma xenografted nude mouse model. Clinical and Ex-
perimental Pharmacology and Physiology, 42(3), 293-304.
POLLASTRO, F., MINASSI, A. & FRESU, L. G. 2018. Can-
nabis phenolics and their bioactivities. Curr. Med. Chem,
25, 1160-1185.
QUINTANS, J. D., MENEZES, P. P., SANTOS, M. R., BON-
JARDIM, L. R., ALMEIDA, J. R., GELAIN, D. P., DE
SOUZA ARAÚJO, A. A. & QUINTANS-JÚNIOR, L. J.
2013. Improvement of p-cymene antinociceptive and
anti-inflammatory effects by inclusion in β-cyclodextrin.
Phytomedicine, 20(5), 436-440.
RANGANATHAN, M. & D’SOUZA, D. C. 2006. The acute
effects of cannabinoids on memory in humans: a review.
Psycho- pharmacology, 188, 425-444.
RAZDAN, R. K., PUTTICK, A. J., ZITKO, B. A. & HAND-
RICK, G. R. 1972. Hashish VI: conversion of -)-D16)-tet-
rahydrocannabinol to -)-D17)- tetrahydrocannabinol,
stability of -)-D1- and -)-D16)- tetrahydrocannabinols.
Experientia, 28, 121-122.
RIEMERSMA, R. A. 2001. The demise of the n-6 to n-3 fatty
acid ratio? A dossier. Eur J Lipid Sci Technol, 103, 372-
373.
RINGROSE, PS, PARR MA, MCLAREN M. 1975. Effects of
anti-inflammatory and other compounds on the release
of lysosomal enzymes from macrophages. Biochemical
Pharmacology, 24(5), 607-614.
ROSS, S. A. & ELSOHLY, M. A. 1996. Constituents of Canna-
bis sativa L. XXVIII. A review of the natural constituents:
1980-1994. Zagazig Journal of Pharmaceutical Science, 4
(2), 1-10.
ROSS, S. A., ELSOHLY, M. A., SULTANA, G. N. N., MEH-
MEDIC, Z., HOSSAIN, C. F. & CHANDRA, S. 2005. Fla-
vonoid glycosides and cannabinoids from the pollen of
Cannabis sativa L. Phytochem Anal, 16, 45–48.
RUSSO, E. 2004. Journal of Cannabis Therapeutics, (Editor,
Russo E.) by The Haworth Press, Inc. J Cannabis Ther, 4
(1), 1-6.
RUSSO, E. & GUY, G. W. 2006. A tale of two cannabinoids:
the therapeutic rationale for combining tetrahydrocan-
nabinol and cannabidiol. Medical Hypotheses, 66(2), 234-
246.
RUSSO, E. B. 2011. Taming THC: potential Cannabis syner-
gy and phytocannabinoid-terpenoid entourage effects.
British Journal of Pharmacology, 163, 1344-1364.
RUSSO, R. & REGGIANI, R. 2015. Evaluation of protein
concentration, amino acid profile and antinutritional
compounds in hempseed meal from dioecious and mo-
noecious varieties. American Journal of Plant Sciences, 6,
14-22.
SAKAKIBARA, I., IKEYA, Y., HAYASHI, K., OKADA, M.
& MARUNO, M. 1995. Three acyclic bis-phenylpropane
lignanamides from fruits of Cannabis sativa. Phytoche-
mistry, 38, 1003-1007.
SATOU, T., KASUYA, H., MAEDA, K., KOIKE, K. 2014. Da-
ily inhalation of α-pinene in mice: effects on behaviour
and organ accumulation. Phytotherapy Research, 28(9),
1284-1287.
SEO, M.J., KIM, S.J., KANG, T.H., RIM, H.K., JEONG, H.J.,
UM, J.Y., HONG, S.H., KIM, H.M. 2011. The regulatory
mechanism of β-eudesmol is through the suppression of
caspase-1 activation in mast cell–mediated inflammatory
response. Immunopharmacology and Immunotoxicology,
33(1), 178-85.
SHARMA, V. & KUMAR, R. 2019. FTIR and NIRS in Fo-
rensic Chemical Sensing. In book: Forensic Analytical
Methods Publisher (editors: Thiago R L C Paixão, Wen-
dell K T Coltro, Maiara Oliveira Salles): Royal Society of
Chemistry, pp: 164-197.
SIANO, F., MOCCIA, S., PICARIELLO, G., RUSSO, G.,
SORRENTINO, G., DI STASIO, M., LA CARA, F. &
VOLPE, M. 2019. Comparative study of chemical, bio-
chemical characteristic and ATR-FTIR analysis of seeds,
oil and flour of the edible fedora cultivar Hemp (Canna-
bis sativa L.). Molecules, 24 (1), 83.
SLATKIN, D. J., DOORENBOS, N.J., HARRIS, L.S., MA-
SOUD, A.N., QUIMBY, M. & SCHIFF, P. L. J. 1971. Che-
mical constituents of Cannabis sativa L. root. J Pharm
Sci, 60, 1891-1892.
SOUZA, R.H., CARDOSO, M.S., MENEZES, C.T., SILVA,
J.P., DE SOUSA, D.P. & BATISTA, J.S. 2011. Gastropro-
tective activity of α-terpineol in two experimental mo-
dels of gastric ulcer in rats. Daru: Journal of Faculty of
Pharmacy, Tehran University of Medical Sciences, 19(4),
277-281.
SRIVASTAVA LALIT, M. 2002. APPENDIX 3. Seed Food
Reserves and Their Accumulation. In Plant Growth and
Development: Hormones and Environment Edt. Lalit M.
Srivastava Academic Press pp. 63.
STAHL, E. & KUNDE, R. 1973. Die leitsubstanzen der Hasc-
hisch-Suchhunde. Kriminalistik, 9, 385-388
STIVALA, L. A., SAVIO, M., CARAFOLI, F., PERUCCA, P.,
BIANCHI, L., MAGAS, G., FORTI, L., PAGNONI, U.M.,
 BÖLÜM 11: KENEVİRİN FİTOKİMYASALLARI
ALBINI, A., PROSPERI, E. & VANNINI, V. J. 2001. Spe-
cific structural determinants are responsible for the an-
tioxidant activity and the cell cycle effects of resveratrol.
Biol Chem, 276, 22586-22594.
TAKEMOTO, H., YAGURA, T. & ITO, M. 2009. Evalu-
ation of volatile components from spikenard: valere-
na-4,7(11)-diene is a highly active sedative compound.
Journal of Natural Medicines, 63(4), 380-385.
TAMBE, Y., TSUJIUCHI, H., HONDA, G., IKESHİRO, Y. &
TANAKA, S. 1996. Gastric cytoprotection of the non-ste-
roidal anti-inflammatory sesquiterpene, -caryophyllene.
Planta Medica, 62(5), 469-470.
TANG, C. H., TEN, Z., WANG, X. S. & YANG, X. Q. 2006.
Physicochemical and functional properties of hemp
(Cannabis sativa L.) protein. J Agric Food Chem, 54,
8945-8950.
TAURA, F., MORIMOTO, S. & SHOYAMA, Y. 1996. Puri-
fication and characterization of cannabidiolic-acid synt-
hase from Cannabis sativa L. Biochemical analysis of a
novel enzyme that catalyzes the oxidocyclization of can-
nabigerolic acid to cannabidiolic acid. J. Biol. Chem, 271,
17411-17416.
THOLL, D. 2015. Biosynthesis and biological functions of
terpenoids in plants. In: Schrader J., Bohlmann J. (eds)
Biotechnology of Isoprenoids. Advances in Biochemical
Engineering/Biotechnology, 148, 63-106.
TSOYI, K., JANG, H.J., LEE, Y.S., KIM, Y.M., KIM, H.J., SEO,
H.G., LEE, J.H., KWAK, J.H., LEE, D.U. & CHANG, K.C.
2011. (+)-Nootkatone and (+)-valencene from rhizomes
of Cyperus rotundus increase survival rates in septic
mice due to heme oxygenase-1 induction. Journal of Eth-
nopharmacology, 137(3), 1311-1317.
TURNER, C. E., ELSOHLY, M. A. & BOEREN, E. G. 1980.
Constituents of Cannabis sativa L. XVII: a review of the
natural con- stituents. J Nat Prod, 43, 169-243.
TYAGI, A.K., PRASAD, S., YUAN, W., LI, S. & AGGARWAL,
B.B. 2015. Identification of a novel compound (β-sesqu-
iphellandrene) from turmeric (Curcuma longa) with an-
ticancer potential: comparison with curcumin. Investiga-
tional New Drugs, 33(6), 1175-1186.
VALENZANO, D. R., TERZIBASI, E., GENADE, T., CAT-
TNEO, A., DOMENICI, L. & CELLERINO, A. 2006.
Resveratrol prolongs lifespan and retards the onset of
age-related markers in a short-lived vertebrate. Curr Biol,
16, 296-300.
193
VANHOENACKER, G., VAN ROMPAEY, P., DE KEUKE-
LEIRE, D. & SANDRA, P. 2002. Chemotaxonomic featu-
res associated with flavonoids of cannabinoid-free Can-
nabis sativa subsp. sativa L.) in relation to hops Humulus
lupulus L.). Nat Prod Lett, 16, 57-63.
VONAPARTIS, E., AUBIN, M., SEGUIN, P., MUSTAFA, A.
F. & CHARRON, J. B. 2015. Seed composition of ten in-
dustrial hemp cultivars approved for production in Ca-
nada. J. Food Compost. Anal. 39, 8-12.
WANG, X. S., TANG C. H., YANG, X. Q. & GUO, W. R.
2007. Characterization, amino acid composition and in
vitro digestibility of hemp (Cannabis sativa L.) proteins.
Food Chem, 107, 11-18.
WARD, A. & HOLMES, B. 1985. Nabilone. A preliminary
review of its pharmacological properties and therapeutic
use. Drugs, 30, 127-144.
WARD, R. S. 1999. Lignans, neolignans and related com-
pounds. Nat Prod Rep, 16, 75-96.
YAMADA, M., HAYASHI, K., HAYASHI, H., IKEDA, S.,
HOSHINO, T., TSUTSUI, K., TSUTSUI, K., IINUMA,
M. & NOZAKI, H. 2006. Stilbenoids of Kobresia nepa-
lensis Cyperaceae) exhibiting DNA topoisomerase II in-
hibition. Phytochemistry, 67, 307-313.
YU, C.W., LI, W.H., HSU, F.L., YEN, P.L., CHANG, S.T. &
LIAO, V.H. 2014. Essential oil alloaromadendrene from
mixed-type Cinnamomum osmophloeum leaves prolongs
the lifespan in Caenorhabditis elegans. Journal of Agri-
cultural and Food Chemistry, 62(26), 6159-6165.
YUN, J. 2014. Limonene inhibits methamphetamine-indu-
ced locomotor activity via regulation of 5-HT neuronal
function and dopamine release. Phytomedicine, 21, 883-
887.
YUN, J. 2014. Limonene inhibits methamphetamine-indu-
ced locomotor activity via regulation of 5-HT neuronal
function and dopamine release. Phytomedicine, 21, 883-
887.
YUSUF, I., YAMAOKA, K., OTSUKA, H., YAMASAKI, K. &
SEYAMA, I. 1992. Block of sodium channels by tyramine
and its analogue N-feruloyl tyramine) in frog ventricular
myocytes. Jpn J Physiol, 42, 179-191.
ZLAS, J., STARK, H., SELIGMAN, J., LEVY, R., WERKER,
E., BREUER, A. & MECHOULAM, R. (1993). Early me-
dical use of cannabis. Nature, 363(6426), 215-215.