Professional Documents
Culture Documents
Kultura I Cywilizacja - Próba Korelacji - Ks. P. Tarasiewicz
Kultura I Cywilizacja - Próba Korelacji - Ks. P. Tarasiewicz
KULTUROZNAWCZE
Tom II – 2011
*
KS. PAWEŁ TARASIEWICZ
Ks. dr Paweł Tarasiewicz – adiunkt Katedry Filozofii Kultury w Instytucie Filozofii Teo-
retycznej na Wydziale Filozofii KUL; adres do korespondencji: Katedra Filozofii Kultury KUL,
Al. Racławickie 14 GG-038, 20-950 Lublin; e-mail: kstaras@kul.pl
1
Por. G. S z u m e r a. Cywilizacja w my li polskiej. Pogl!dy filozoficzno-społeczne Erazma
Majewskiego. Katowice: Wyd. U7 2007 s. 9: „Jak pisze Piotr Szydłowski, wprowadzenie na Za-
chodzie terminu «cywilizacja» wywołało lawin" publikacji usiłuj!cych wskaza# mo$liwie jedno-
znaczne desygnaty obu terminów” [tj. cywilizacji i kultury].
2
Na przykład K. Krzysztofek wyró%nia sze$& typów relacji zachodz"cej mi#dzy kultur! i cy-
wilizacj! (zob. K. K r z y s z t o f e k. Cywilizacja: dwie optyki. Warszawa: Instytut Kultury 1991
s. 15-16), sze$& innych typów wymienia M. Golka (zob. S. Z a b i e g l i k. Historia filozofii na tle
cywilizacji europejskiej (do ko%ca XVIII wieku). Sopot: Fundacja na rzecz Polskich Zwi"zków
Kredytowych 2003 s. 12), z kolei E. Polak dostrzega a% dwana$cie typów (zob. A. M o d r z e -
j e w s k i. Cywilizacja jako system społeczny. „Cywilizacja i polityka” 2009 nr 7 s. 12-13).
3
Por. K r z y s z t o f e k. Cywilizacja: dwie optyki s. 14.
4
Por. M o d r z e j e w s k i. Cywilizacja jako system społeczny s. 13.
72 KS. PAWEŁ TARASIEWICZ
5
Por. Z a b i e g l i k. Historia filozofii na tle cywilizacji europejskiej s. 13.
6
Por. F. A d a m s k i. Cywilizacja. W: Encyklopedia Katolicka. T. III. Red. R. Łukaszyk i in.
Lublin: TN KUL 1979 kol. 741: „Tre$& poj#cia cywilizacji wyra%ano do połowy XVIII w. ter-
minem… kultura”.
7
N.B. łaci'ska nazwa cultura pochodzi od czasownika colo, col're, colui, cultum ‘uprawia&’.
8
P. J a r o s z y ' s k i. Kultura i cywilizacja. Od Cycerona do Konecznego. „Człowiek w Kul-
turze” 1998 nr 10 s. 14. Por. z oryginaln" wersj" laci'sk": „Ut ager, quamvis fertilis, sine cultura
fructuosus esse non potest; sic sine doctrina animus […] Cultura autem animi philosophia est:
haec extrahit vitia radicitus et praeparat animos ad satus accipiendos, eaque mandat his, et, ut ita
dicam, serit, quae adulta fructus uberrumos ferant” (M. Tulli Ciceronis Disputationes Tusculanae.
Rec. B. Klotz. Lipsk 1835 s. 53).
„KULTURA” I „CYWILIZACJA” – PRÓBA KORELACJI 73
9
Por. G. S z u m e r a. Cywilizacja w my li polskiej s. 9.
10
M.A. K r " p i e c. Kultura. W: Powszechna Encyklopedia Filozofii. T. 6. Red. A. Maryniar-
czyk. Lublin: PTTA 2005 s. 132. Por. J a r o s z y ' s k i. Kultura i cywilizacja s. 15.
11
J a r o s z y ' s k i. Kultura i cywilizacja s. 16.
12
K r " p i e c. Kultura s. 132.
13
Zob. tam%e s. 133; W. T a t a r k i e w i c z. Cywilizacja i kultura. W: t e n % e. Parerga.
Warszawa: PWN 1978 s. 74; A. K ł o s k o w s k a. Kultura masowa. Krytyka i obrona. Warszawa:
PWN 2005 s. 12-13.
74 KS. PAWEŁ TARASIEWICZ
14
J a r o s z y ' s k i. Kultura i cywilizacja s. 14.
15
F. B r a u d e l. The History of Civilizations. Tł. R. Mayne. New York: Penguin 1993 s. 3.
16
K ł o s k o w s k a. Kultura masowa s. 10.
17
Zob. The Turgot Collection: Writings, Speeches, and Letters of Anne Robert Jacques Tur-
got, Baron de Laune. Red. D. Gordon. Aubern: Mises Institute 2011 s. 350, 423-424.
18
Por. J a r o s z y ' s k i. Kultura i cywilizacja s. 21; K r " p i e c. Kultura s. 133; M o d r z e -
j e w s k i. Cywilizacja jako system społeczny s. 11. N.B. na temat sporu mi#dzy civis a civilitas o
wła$ciw" interpretacj# cywilizacji zob. A. M i c k i e w i c z. Ksi"gi narodu polskiego i piel-
grzymstwa polskiego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossoli'skich 2004 s. 54-55: ,,Wyraz cywi-
lizacja znaczył obywatelstwo, od słowa łaci'skiego civis, obywatel. Obywatelem za$ nazywano
człowieka, który po$wi#cał si# za Ojczyzn# sw", jako Scevola i Kurcjusz, i Decjusz, a po-
$wi#cenie si# takie nazywano Obywatelstwem. Była to cnota poga'ska, mniej doskonała ni%eli
cnota chrze$cija'ska, która ka%e po$wi#ca& si# nie tylko za Ojczyzn# sw", ale za wszystkich
ludzi; wszak%e była cnot".
Ale potem, w bałwochwalczym pomieszaniu j#zyków, nazwano cywilizacj" modne i wy-
kwintne ubiory, smaczn" kuchni#, wygodne karczmy, pi#kne teatra i szerokie drogi.
„KULTURA” I „CYWILIZACJA” – PRÓBA KORELACJI 75
Sam termin cywilizacja pojawił si# pierwotnie, tj. około 1732 r., w ter-
minologii jurydycznej na oznaczenie postanowienia s"du, na mocy którego
proces karny ulegał zmianie na post#powanie cywilnoprawne19. W 1752 r.
wspomniany Anne Robert Jacques T u r g o t, przygotowuj"c prac# na temat
historii powszechnej, posłu%ył si# tym samym słowem na okre$lenie procesu
stawania si# cywilizowanym. Praca Turgota została jednak wydana pó4niej
przez kogo$ innego, st"d te% ksi"%kowy debiut słowa cywilizacja w jego
pozajurydycznym znaczeniu miał miejsce w 1756 r. na kartach Traktatu o
ludzko ci (L’Ami des hommes, ou Traité de la Population) napisanego przez
Victora R i q u e t i e g o, markiza de Mirabeau 20. Odt"d nazwa cywilizacja
zacz#ła zyskiwa& na popularno$ci nie tylko we Francji, lecz tak%e w innych
krajach. Na przykład w Anglii pojawiła si# w 1767 r. wraz z prac" Adama
Fergusona Esej o historii społecze%stwa obywatelskiego (An Essay on the
History of Civil Society), w Niemczech około 1775 r., a w Polsce na po-
cz"tku XIX wieku21.
2. TYPOLOGIA RELACJI
To& nie tylko Chrze$cijanin, ale poganin rzymski, gdyby powstał z grobu i obaczył ludzi,
których teraz nazywaj" cywilizowanymi, tedy obruszyłby si# gniewem i zapytałby, jakim pra-
wem nazywaj" siebie tytułem, który pochodzi od słowa civis, Obywatel”.
19
B r a u d e l. The History of Civilizations s. 3.
20
Tam%e. Por. M o d r z e j e w s k i. Cywilizacja jako system społeczny s. 12.
21
Por. T a t a r k i e w i c z. Cywilizacja i kultura s. 74; S z u m e r a. Cywilizacja w my li pol-
skiej s. 10: „W Polsce poj#cia cywilizacja i kultura pojawiły si# na pocz"tku XIX wieku. Po-
cz"tkowo obu terminów u%ywano jednocze$nie, bez wyra4nej dominacji któregokolwiek z nich”.
22
Por. Ph. B a g b y. Kultura i historia. Prolegomena do porównawczego badania cywilizacji.
Tł. J. Jedlicki. Warszawa: PIW 1975 s. 119-120; Z a b i e g l i k. Historia filozofii na tle cywi-
lizacji europejskiej s. 13; K r " p i e c. Kultura s. 133.
76 KS. PAWEŁ TARASIEWICZ
a) Tradycja francuska
Identyfikowanie kultury i cywilizacji jest praktyk" historycznie najstar-
sz", która si#ga okresu O$wiecenia. Opiera si# ona na przekonaniu o ró%nicy
zachodz"cej mi#dzy stanem cywilizacyjnym (kulturowym) a stanem dziko$ci
i barbarzy'stwa. Człowiek dziki działa powodowany instynktami i %yje
w stanie barbarzy'stwa, który jest synonimem stanu natury24. Natomiast
człowiek cywilizowany, czyli naznaczony kultur", opanowuje swe zwierz#ce
instynkty, działa racjonalnie, łagodzi obyczaje, kocha pokój, odkrywa uroki
%ycia miejskiego, uczy si# stanowienia i przestrzegania praw itd. Przeciw-
stawienie cywilizacji (kultury) barbarzy'stwu ł"czy si# z przekonaniem, %e
poszczególne ludy, składaj"ce si# na cało$& rodzaju ludzkiego, musz" wcze$-
niej lub pó4niej przeby& podobne szczeble rozwoju od pierwotnego stanu
dziko$ci (ludy zbieracko-łowieckie), przez okres barbarzy'stwa (ludy paster-
skie), do etapu cywilizacji (kultury), aby móc dalej si# w niej doskonali&25.
Jak odnotował Jerzy Szacki,
Proces ten rozumiano jako proces doskonalenia si# ludzi oraz ich stosunków wza-
jemnych, a tak%e powi#kszania przez nich władzy nad przyrod". Czasem kładzio-
no mocniejszy nacisk na doskonalenie si# umysłowe i moralne, czasem na popra-
w# ustroju politycznego, czasem na wzrost dobrobytu, zawsze jednak chodziło
o zmiany na lepsze, traktowane jako przeznaczenie rodzaju ludzkiego (Guizot)26.
23
Por. K. B r a t a n i e c. Zachód i Islam. Dylematy relacji. Kraków: Krakowskie Towarzy-
stwo Edukacyjne 2009 s. 30-31.
24
Por. J. N e w m a n. Two Theories of Civilization. „Philosophy” 1979 nr 210 s. 475.
25
Por. Z a b i e g l i k. Historia filozofii na tle cywilizacji europejskiej s. 13; P. S k r z y d -
l e w s k i. Cywilizacja. W: Powszechna Encyklopedia Filozofii. T. 2. Red. A. Maryniarczyk.
Lublin: PTTA 2001 s. 340. Stan dziko$ci, barbarzy'stwa i cywilizacji wyró%niał ju% Henry Mor-
gan w XIX wieku (zob. W.J. C a h n m a n. Culture, Civilization, and Social Change. „The Socio-
logical Quarterly” 1962 nr 2 s. 98). Przepa$& mi#dzy cywilizacj" (kultur") a barbarzy'stwem była
„ujmowana w kategoriach moralnych, była przy tym interpretowana b"d4 na korzy$& cywilizacji,
b"d4 – jak u Rousseau – na korzy$& natury” (K ł o s k o w s k a. Kultura masowa s. 10).
26
J. S z a c k i. Historia my li socjologicznej. Warszawa: PWN 2002 s. 695.
„KULTURA” I „CYWILIZACJA” – PRÓBA KORELACJI 77
27
Por. tam%e s. 695-696.
28
Por. J. S k o c z y ' s k i. Cywilizacja. W: Encyklopedia Socjologii. T. 1. Red. W. Kwa$nie-
wicz. Warszawa: Oficyna Naukowa 1998 s. 101.
29
Zob. J. C z a r n y. Cywilizacja miło ci – jako kulturotwórcza propozycja Jana Pawła II. W:
Ku cywilizacji miło ci. Red. W. Wenz. Wrocław: PWT 2006 s. 202-210; S k r z y d l e w s k i.
Cywilizacja s. 342-343. Zob. tak%e: J a n P a w e ł II. Kształtowanie sumienia. Kraków: Wyd. M
1998 s. 113: „Nie da& si# uwikła& całej tej cywilizacji po%"dania i u%ycia... Czy to jest cywi-
lizacja – czy raczej antycywilizacja? Kultura – czy raczej antykultura? Tu trzeba wróci& do
elementarnych rozró%nie'. Przecie% kultur" jest to, co czyni człowieka bardziej człowiekiem. Nie
to tylko, co u$ywa jego człowiecze'stwo”.
78 KS. PAWEŁ TARASIEWICZ
30
F. F u k u y a m a. Koniec historii. Tł. T. Biero', M. Wichrowski. Pozna': Zysk i S-ka 1996
s. 9. Por. C. G ó r e c k i. Filozoficzna idea historii powszechnej. Francisa Fukuyamy liberalno-
-demokratyczny koniec historii. „Dialogi Polityczne” 2004 nr 2 s. 25-42.
31
K r z y s z t o f e k. Cywilizacja: dwie optyki s. 15. Por. S k o c z y ' s k i. Cywilizacja s. 102:
„Kultura miała oznacza& stan pierwotny, wyj$ciowy, cywilizacja faz# docelow"”. Kultur" na
poziomie cywilizacyjnym miałaby zajmowa& si# historia, natomiast nauki etnograficzne – kultur"
na poziomie przedcywilizacyjnym (zob. B a g b y. Kultura i historia s. 226).
32
A. P i s k o z u b. Cywilizacje w czasie i przestrzeni. Gda'sk: Wyd. UG 1996 s. 15-16.
33
K r " p i e c. Kultura s. 133.
„KULTURA” I „CYWILIZACJA” – PRÓBA KORELACJI 79
b) Tradycja niemiecka
Identyfikowanie cywilizacji z kultur" materialn" było pierwotnie jednym
z typów potencjalnej to%samo$ci cywilizacji i kultury jako takiej. Wynikało
ono z redukcji integralnego rozwoju ludzko$ci do post#pu jedynie w zakresie
nowoczesnych technologii. Zgodnie z t" ide" $wiat zaawansowanej techniki
stał si# dla kultury przepustk" do krainy cywilizacji38. Zadaniem tak rozu-
mianej cywilizacji stała si# organizacja wszystkich wytworów kultury
34
S z u m e r a. Cywilizacja w my li polskiej s. 15.
35
K r z y s z t o f e k. Cywilizacja: dwie optyki s. 15.
36
Zob. J.M. B l a u t. Eight Eurocentric Historians. New York: Guilford Press 2000 s. 1-18.
37
Por. Ch. A l e x a n d e r. The Concept of Civilization. „The Midwest Sociologist” 1951 nr 2
s. 16.
38
Por. J a r o s z y ' s k i. Kultura i cywilizacja s. 23.
80 KS. PAWEŁ TARASIEWICZ
39
Por. I. P r z y b y ł a. Czy cywilizacja zabija kultur"? Inowrocław: WSP TWP w Warszawie
2010 s. 4.
40
Por. A d a m s k i. Cywilizacja kol. 741.
41
Zob. S k r z y d l e w s k i. Cywilizacja s. 340; Z a b i e g l i k. Historia filozofii na tle cywi-
lizacji europejskiej s. 12: „kultura, wedle niemieckiego okre$lenia, jest wy%sz" postaci" ludzkiego
bytowania”.
42
S z u m e r a. Cywilizacja w my li polskiej s. 10-11.
„KULTURA” I „CYWILIZACJA” – PRÓBA KORELACJI 81
43
Por. J. S z c z e p a ' s k i. Elementarne poj"cia socjologii. Warszawa: PWN 1970 s. 74-75.
Niektórzy, np. Paul Barth, panowanie człowieka nad natur" opisuj" za pomoc" słowa kultura,
a nie cywilizacja. Zob. S k o c z y ' s k i. Cywilizacja s. 102; S z u m e r a. Cywilizacja w my li pol-
skiej s. 11.
44
Zob. S z a c k i. Historia my li socjologicznej s. 706. Wydaje si#, %e ze stanowiskiem Webera
doskonale koresponduj" słowa Edwarda Sapira: „Cywilizacja jako cało$& idzie naprzód nieprzer-
wanie, kultura jest tym, co przychodzi i odchodzi” (K.V. Lottick. Some Distinctions between
Culture and Civilization as Displayed in Sociological Literature. „Social Forces” 1950 nr 3 s. 240).
45
Zob. S z c z e p a ' s k i. Elementarne poj"cia socjologii s. 75-77. Por. T a t a r k i e w i c z.
Cywilizacja i kultura s. 77-78: „Ale gdy niekiedy mówimy o cywilizacji (w liczbie pojedynczej),
to mamy na my$li wysok" nadbudow# nad prymitywn" naturaln" egzystencj". Tak rozumiana
cywilizacja jest zespołem przedmiotów materialnych, ale tak%e – czynno$ci duchowych; te
przedmioty materialne zostały bowiem obmy$lone i s" u%ywane dzi#ki my$li odkrywców i orga-
nizatorów. Czynniki materialne i duchowe cywilizacji s" tak zespolone, %e byłoby sztuczne i nie-
słuszne dzielenie ich na dwa działy: materialny i duchowy”; P i s k o z u b. Cywilizacje w czasie
i przestrzeni s. 9: „Zgodzi& si# bowiem trzeba z tym, %e kultura obejmuje zarówno duchowe, jak
i materialne osi"gni#cia („uprawy”) ludzkie. Nie do przyj#cia jest popularne w przeszło$ci
rozró%nianie, w my$l którego kultura miałaby obejmowa& wył"cznie duchowe, cywilizacje za$ –
wył"cznie materialne osi"gni#cia ludzko$ci”.
82 KS. PAWEŁ TARASIEWICZ
Na naszych oczach w naszym %yciu rodzi si# nowa cywilizacja, a $lepcy usiłuj" j"
u$mierci&. Ta nowa cywilizacja niesie ze sob" nowy styl %ycia rodzinnego, zmiany
w sposobie pracy, odnoszenia si# do siebie i %ycia, nowy kształt %ycia gospodar-
czego, nowe konflikty polityczne, a przede wszystkim: now" $wiadomo$&47.
46
Zob. S z u m e r a. Cywilizacja w my li polskiej s. 15.
47
A. i H. T o f f l e r. Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali. Tł. J. Łozi'ski. Pozna':
Zysk i S-ka 1996 s. 17. Por. S k r z y d l e w s k i. Cywilizacja s. 342.
48
Por. S z u m e r a. Cywilizacja w my li polskiej s. 11; P r z y b y ł a. Czy cywilizacja zabija
kultur"? s. 3-30.
„KULTURA” I „CYWILIZACJA” – PRÓBA KORELACJI 83
c) Tradycja XX wieku
Zasadnicz" cech" francuskiego i niemieckiego podej$cia do cywilizacji
i kultury jest przekonanie, %e ludzko$& w cało$ci podlega ukierunkowanemu
post#powi czy to dzi#ki $wiadomej pracy poszczególnych ludzi, czy te%
dzi#ki apriorycznym prawom rozwoju historycznego. Wiek XX przynosi jed-
nak z sob" istotn" modyfikacj# idei post#pu. Odt"d nie ma ju% mowy o jed-
nej cywilizacji czy kulturze, która kieruje rozwojem całej ludzko$ci, lecz
mówi si# o wielu ró%nych i nie sprowadzalnych do siebie cywilizacjach lub
kulturach, które w sobie wła$ciwy sposób determinuj" post#p jakiej$ cz#$ci
ludzkiej populacji 50. Jak zauwa%ył Stefan Zabieglik:
49
T a t a r k i e w i c z. Cywilizacja i kultura s. 79-84. Por. K r z y s z t o f e k. Cywilizacja:
dwie optyki s. 18: „Jasnym jest przeto, i% mi#dzy cywilizacj" i kultur" musi nast#powa& stała wy-
miana, ci"g wzajemnych interakcji: wybitne jednostki i ich kultura formowane s" przez cywiliza-
cj#, ta za$, prawem dodatniego sprz#%enia zwrotnego jest przez te jednostki wzbogacana”.
50
Por. J. W e i n b e r g e r. Progress. W: New Dictionary of the History of Ideas. T. 5. Red.
M.C. Horowitz, Detroit i in.: Thompson Gale 2005 s. 1912-1916; S z a c k i. Historia my li socjo-
logicznej s. 696; T a t a r k i e w i c z. Cywilizacja i kultura s. 75: „teraz zacz#to ró%nicowa& kul-
tury (i cywilizacje): jest ich tyle, ile formacji społecznych. U Azteków były inne ni% u Rzymian,
w $redniowieczu inne ni% w naszych czasach, dzi$ w Europie s" inne ni% w Tasmanii”.
51
Z a b i e g l i k. Historia filozofii na tle cywilizacji europejskiej s. 12.
84 KS. PAWEŁ TARASIEWICZ
52
F. K o n e c z n y. O wielo ci cywilizacji. Kraków: Geberthner i Wolf 1935 s. 312-313.
53
Zob. t e n % e. Prawa dziejowe. Komorów: Wyd. ANTYK 1997 s. 36. Por. A. H i l c k m a n.
Feliks Koneczny i porównawcza nauka o cywilizacjach. W: F. K o n e c z n y. O ład historii.
Wrocław: Wyd. NORTOM 2004 s. 72-100; J a r o s z y ' s k i. Kultura i cywilizacja s. 26-27;
S k o c z y ' s k i. Cywilizacja s. 102-103; S z u m e r a. Cywilizacja w my li polskiej s. 12.
54
S.P. H u n t i n g t o n. Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu wiatowego. Tł. H. Jankow-
ska. Warszawa: Muza 1998 s. 45-46.
„KULTURA” I „CYWILIZACJA” – PRÓBA KORELACJI 85
kimi trwa odwieczna rywalizacja, która nie tylko wywołuje stan ci"głego
napi#cia wokół globalnego porz"dku, lecz stanowi równie% stałe zagro%enie
dla $wiatowego pokoju55.
Teza o cywilizacjach, które s" zwie'czeniem ró%norodnych kultur, była
z kolei wyró%nikiem pogl"dów Ferdynanda B r a u d e l a. Wraz z innymi
przedstawicielami francuskiej Szkoły Annales, uwa%ał on, %e cywilizacja
przedstawia zobiektywizowany i w znacznym stopniu jednolity dorobek
wi#kszej lub mniejszej cz#$ci ludzko$ci. Dlatego te% istniej" liczne cywi-
lizacje o szerszych i w#%szych zakresach, mi#dzy którymi zachodzi zjawisko
wzajemnego nakładania si#, krzy%owania lub innego oddziaływania. Zwi"-
zek cywilizacji i kultury ujawniaj" badania historii ludzkiej mentalno$ci,
które mówi"c o cywilizacji korzystaj" z opisu kulturowego. W ich $wietle
przedstawiciele cywilizacji oddalonych od siebie w czasie i przestrzeni ró%-
ni" si# nie tylko technikami pracy, organizacj" %ycia zbiorowego, czy po-
gl"dami na te lub inne sprawy, lecz równie% wra%liwo$ci", poczuciem czasu,
reakcj" na bod4ce $wiata zewn#trznego, uczuciami oraz sposobami ich
okazywania56. Cywilizacje nie zawsze s" jednak tym samym, co kultury. Ich
to%samo$& jest uwarunkowana rozwojem tych ostatnich: cywilizacjami s"
bowiem tylko te kultury, które zapewniły sobie wzrost i osi"gn#ły dojrza-
ło$&, własne optimum57.
Podobne stanowisko zajmował Arnold J. T o y n b e e. Uwa%ał on, %e roz-
wój ludzko$ci jest wynikiem działalno$ci człowieka, stawiaj"cego czoło
kolejnym wyzwaniom ze strony $rodowiska i poszukuj"cego wyj$cia z ko-
lejnych sytuacji, w jakich si# znalazł na skutek swych wcze$niejszych do-
kona'. Punktem wyj$cia tego rozwoju jest stan pierwotny, jego rozwini#-
ciem – poszczególne kultury, a zwie'czeniem – cywilizacje. Kulturowy fer-
ment generuje jednostki lub grupy jednostek, których wynalazczo$& decy-
duje o przej$ciu do %ycia cywilizowanego i o cywilizacyjnych post#pach.
W ka%dej z cywilizacji ludzie, poci"gni#ci przykładem wybitnych jednostek,
próbuj" wznie$& si# ponad poziom zwykłego człowiecze'stwa ku jakiemu$
wy%szemu rodzajowi %ycia duchowego. Nie ma bowiem cywilizacji bez zbli-
%enia si# do Boga, skutkiem czego ich odr#bno$& zale%y głównie od czyn-
ników natury duchowej (religijnej) 58.
55
Zob. tam%e. Por. S k r z y d l e w s k i. Cywilizacja s. 342.
56
Zob. S z a c k i. Historia my li socjologicznej s. 734-737.
57
Por. S z u m e r a. Cywilizacja w my li polskiej s. 13.
58
Zob. A. T o y n b e e. Studium historii. Tł. J. Marz#cki. Warszawa: PIW 2000. Por. S z a c -
k i. Historia my li socjologicznej s. 709-713.
86 KS. PAWEŁ TARASIEWICZ
3. PODSUMOWANIE
59
Zob. O. S p e n g l e r. Zmierzch Zachodu. Zarys morfologii historii uniwersalnej. Tł. J. Ma-
rz#cki. Warszawa: Wyd. KR 2001. Por. S z a c k i. Historia my li socjologicznej s. 700-704;
S k r z y d l e w s k i. Cywilizacja s. 341; S z u m e r a. Cywilizacja w my li polskiej s. 12-13.
60
T a t a r k i e w i c z. Cywilizacja i kultura s. 76.
„KULTURA” I „CYWILIZACJA” – PRÓBA KORELACJI 87
BIBLIOGRAFIA
61
Por. K r z y s z t o f e k. Cywilizacja: dwie optyki s. 17; T a t a r k i e w i c z. Cywilizacja
i kultura s. 76: „W tych warunkach ten, kto pisze o kulturze i cywilizacji, jest wolny: mo%e je
interpretowa& i jedn" od drugiej odró%nia& jak chce, byle wyzyskuj"c dwa wyrazy, jakie ma do
rozporz"dzenia, uwydatnił istotne ró%nice desygnatów”.
88 KS. PAWEŁ TARASIEWICZ