ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ

ΤΜΗΜΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

«ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΩΣ ΤΗΝ ΥΣΤΕΡΗ

ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ:

ΕΛΛΑΔΑ, ΑΙΓΥΠΤΟΣ, ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗ»

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ

« Η ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΘΕΟΤΗΤΑ ΑΘΩΡ»

ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ ΙΣΜΗΝΗ-ΑΝΝΑ

ΡΟΔΟΣ, ΙΟΥΝΙΟΣ 2020

 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ

ΤΜΗΜΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

«ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΩΣ ΤΗΝ ΥΣΤΕΡΗ

ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ:

ΕΛΛΑΔΑ, ΑΙΓΥΠΤΟΣ, ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗ»

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ ΙΣΜΗΝΗ-ΑΝΝΑ

Α.Μ: 4352018012

«Η ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΘΕΟΤΗΤΑ ΑΘΩΡ»

ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ΚΟΥΣΟΥΛΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ

ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: ΣΥΡΟΠΟΥΛΟΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝΑΣ

ΣΤΕΦΑΝΑΚΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ

ΡΟΔΟΣ, ΙΟΥΝΙΟΣ 2020

2
 Ευχαριστίες

Με την ολοκλήρωση της παρούσας Διπλωματικής Εργασίας στα πλαίσια του

Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Αρχαιολογία της Ανατολικής Μεσογείου από την
Προϊστορική Εποχή ως την Ύστερη Αρχαιότητα: Ελλάδα, Αίγυπτο, Εγγύς Ανατολή»
του Πανεπιστημίου Αιγαίου στο Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών, θα ήθελα να
εκφράσω τις ευχαριστίες μου για όσους συνέβαλαν στην επιτυχή πραγματοποίηση
της.

Κατ’αρχάς θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες μου στον

επιβλέποντα της διπλωματικής μου εργασίας καθηγητή κ. Κουσούλη Παναγιώτη ο
οποίος μου έδωσε την ευκαιρία να μελετήσω εκτενέστερα τη θεά Αθώρ, μια από τις
σπουδαιότερες θεές της Αιγύπτου και τις ποικίλες πλευρές της προσωπικότητας της.
Τον ευχαριστώ για τον ενδιαφέρον και την αγάπη που μου δημιούργησε για τον
αιγυπτιακό πολιτισμό μέσω της διδασκαλίας και των μαθημάτων του, με αποτέλεσμα
να αποτελέσει τον κύριο λόγο ανάληψης του συγκεκριμένου θέματος της
Διπλωματικής μου Εργασίας.

Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Υποψήφιο Διδάκτωρ Αιγυπτιολογίας κ.

Κεκέ Χρήστο για την πολύτιμη βοήθεια που μου παρείχε και που με τροφοδότησε με
επιπλέον βιβλιογραφικό υλικό όσο αφορά την εργασία μου.

Τέλος, θα ήθελα να αφιερώσω την παρούσα μελέτη στους γονείς μου,

Στέφανο και Θωμαή και να τους ευχαριστήσω για την υλική και ηθική τους
συμπαράσταση όλα αυτά τα χρόνια των προπτυχιακών και μεταπτυχιακών σπουδών
μου. Θα ήθελα ακόμη να ευχαριστήσω τον φίλο μου, Παναγιώτη για την ψυχολογική
υποστήριξη που μου παρείχε, αλλά και την κατανόηση και υπομονή που έδειξε όλο
αυτό το χρονικό διάστημα τέλεσης της Διπλωματικής μου Εργασίας.

3
 Περιεχόμενα

 Περίληψη . . . . . . . . 6
 Abstract . . . . . . . . 7
 Εισαγωγή . . . . . . . . 8
 Κεφάλαιο 1: Η εξέλιξη της απεικόνισης των θεοτήτων . . 13
 Κεφάλαιο 2: Κοσμογονίες . . . . . . 18
2.1.Κοσμογονία της Ηλιούπολης . . . . 18
2.2.Κοσμογονία Ερμούπολης . . . . . 19
2.3.Κοσμογονία της Μέμφιδας . . . . 20
 Κεφάλαιο 3: Απεικονίσεις και Χαρακτηριστικά της Αθώρ. . 22
3.1.Απεικονίσεις . . . . . . 23
3.2.Συμβολισμοί και Τίτλοι . . . . . 26
 Κεφάλαιο 4: Οι συγχωνεύσεις και οι ταυτίσεις της Αθώρ με άλλες
θεότητες . . . . . . . . 34
 Κεφάλαιο 5: Οι Μύθοι της Αθώρ . . . . . 48
 Κεφάλαιο 6: Ναοί και Ιερά της Αθώρ . . . . 55
 Κεφάλαιο 7: Φεστιβάλ και Εορτές . . . . . 70
7.1.Τα Φεστιβάλ της Αθώρ . . . . . 71
7.2.Η καθημερινή τελετουργία . . . . 76
7.3.Το Ιερατείο . . . . . . 78
 Επίλογος . . . . . . . . 84
 Κατάλογος Εικόνων . . . . . . 86
 Βιβλιογραφία . . . . . . . 132
 Δικτυογραφία . . . . . . . 135

4
 Συντομογραφίες

αι. αιώνας(-ες)

εικ. εικόνα(-ες)

κ.ά. και άλλα(-οι,-ες)

κ.λπ. και λοιπά

π.χ. παραδείγματος χάριν

π.Χ. προ Χριστού

περ. περίπου

υ.ε. υπό έκδοση

n.d no date

5
 Περίληψη

Βασικός σκοπός της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι η παρουσίαση

και μελέτη της αιγυπτιακής θεότητας Αθώρ, η οποία έχει να αναδείξει πολλά
διαφορετικά γνωρίσματα, συμβολισμούς και τρόπους απεικόνισης.

Ξεκινώντας η παρούσα μελέτη ήταν αναγκαίο να εκθέσει κάποιες γενικότερες

πληροφορίες για την καλύτερη κατανόηση του θέματος. Πιο συγκεκριμένα γίνεται
μια εκτενής αναφορά στην Αίγυπτο, τις κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούν και
τα χαρακτηριστικά της χώρας για να μπορέσει ο αναγνώστης να καταλάβει το
υπόβαθρο ανάπτυξης της αιγυπτιακής θρησκείας και των ποικίλων κοσμογονιών που
οδήγησαν στην γέννηση της Αθώρ και της λατρείας της. Ειδικότερα, δίδεται έμφαση
στην προέλευση της Αθώρ, στην σημασιολογία του ονόματος της και στους τρόπους
απεικόνισης της. Εν συνεχεία, μελετώνται οι ποικίλοι συμβολισμοί της Αθώρ από
όπου προκύπτουν και οι πολλές συγχωνεύσεις που έχει με εγχώριες ή εισαγόμενες
θεότητες κι αυτό επιτυγχάνεται μέσω της ανάλυσης και της συγκριτικής μελέτης
τους. Έπειτα αναφέρεται ο πρωταγωνιστικός ή δευτερεύων ρόλος της Αθώρ στους
αιγυπτιακούς μύθους, συνειδητοποιώντας έτσι την καίρια θέση που κατείχε στο
αιγυπτιακό πάνθεο και συνάμα την σπουδαιότητα της που οδήγησε στην ανέγερση
ποικίλων αρχιτεκτονικών οικοδομημάτων προς τιμήν της. Τέλος, γίνεται η
προσπάθεια ανάδειξης του ιερατείου της Αθώρ, των καθηκόντων και των αξιωμάτων
που διέθετε ο καθένας από αυτούς, όπως επίσης και τους τρόπους τέλεσης της
λατρείας της και των φεστιβάλ της που οργανωνόταν ετησίως για την απόδοση των
κατάλληλων τιμών και προσφορών.

6
 Abstract

The main purpose of this dissertation is to present and study the Egyptian
deity Hathor, which has many different features, symbolisms and ways of depiction.

To begin with, this study was necessary to provide some general information
for a better understanding of the subject. More specifically, there is an extensive
report on Egypt, the prevailing climatic conditions and characteristics of the country
so that the reader can understand the background of the development of the Egyptian
religion and the various Cosmogonies that led to the birth of Hathor and her worship.
In particular, emphasis is placed on the origin of Hathor, the semantics of her name
and the ways in which she is depicted. Then, the various symbolisms of Hathor are
studied, from which emerge the many merges she has with domestic or imported
deities, and this is achieved through their analysis and competitive study. Then
Hathor’s leading or secondary role in Egyptian myths is mentioned, thus realizing the
key position she held in the Egyptian Pantheon and at the same time its importance
that led to the construction of various architectural buildings in her honor. Finally, an
effort is made to promote the Hathor Priesthood, the duties and responsibilities of
each of them, as well as the ways in which her worship and her Festivals were
organized annually to deliver the appropriate honor/prices and offers.

7
 Εισαγωγή

Η παρούσα Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία έχει ως κύριο θέμα της,

όπως μαρτυρεί και ο τίτλος, την αιγυπτιακή θεότητα Αθώρ μελετώντας την μέσα σε
ένα ευρύ χρονολογικό πλαίσιο που καλύπτει την ίδρυση των πρώτων αποικιών στην
Αίγυπτο, την σταδιακή ανάπτυξη τους και εν συνεχεία την ακμή τους και εντέλει την
παρακμή και κατάληψη της χώρας από ξένες δυνάμεις.

Έχοντας επιλέξει σαν θεματική το Αιγυπτιακό θρησκευτικό σύστημα:

οντολογία, τελετουργία, μαγεία, υλικά κατάλοιπα (φαραωνική και ελληνορωμαϊκή
περίοδο) προέκυψε η μελέτη και ενασχόληση με την θεότητα Αθώρ, όπου έναυσμα
αυτού του θέματος αποτέλεσε η μελέτη της βιβλιογραφίας που μας είχε ανατεθεί στα
πλαίσια του μαθήματος Αιγυπτιακής θρησκείας. Η συγκεκριμένη εργασία
αποτελείται από έντεκα κεφάλαια όπου στο πρώτο παραθέτω κάποια γενικά
χαρακτηριστικά της Αιγύπτου που αφορούν την τοποθεσία και το κλίμα της. Στο
δεύτερο κεφάλαιο και για να μπορέσει ο αναγνώστης να καταλάβει την πορεία
εξέλιξης των πραγμάτων αλλά και τον τρόπο σκέψης των αιγυπτίων σχολιάζω
εκτενέστερα την αντίληψη του θεϊκού στοιχείου και την απεικόνιση του καθώς στο
αμέσως επόμενο παρουσιάζω τις ποικίλες πεποιθήσεις που υπήρχαν γύρω από την
δημιουργία του κόσμου και την ύπαρξη των πρωταρχικών θεών. Στη συνέχεια
προχωράω στο κυρίως θέμα της διπλωματικής όπου εξετάζω διεξοδικά την θεά
Αθώρ, την προέλευση και σημασιολογία του ονόματος της και καταλήγω στο
κεφάλαιο που απαριθμεί τους τρόπους απεικόνισης της. Αμέσως μετά ακολουθεί το
κεφάλαιο όπου εξετάζω τους ποικίλους συμβολισμούς και τίτλους που είχαν
αποδοθεί στην θεά και εν συνεχεία διερευνώνται οι συσχετισμοί και οι ταυτίσεις της
Αθώρ με πλήθος θεοτήτων άλλες μεγαλύτερης και άλλες μικρότερης σημασίας.
Σημαντικό σημείο της εργασίας αποτελεί και η παράθεση των μύθων της Αθώρ
συνειδητοποιώντας τον ενεργό ρόλο που είχε ανάμεσα στους θεούς και πόσο
σημαντική ήταν η συνδρομή της για την εξέλιξη αυτών των μύθων. Περαιτέρω κάνω
μια αναφορά στα λαμπρότερα κέντρα λατρείας της Αθώρ προς τιμή της οποίας
ανοικοδομήθηκαν πολυτελή ναοί και ιερά, σημαντικότερα από τα οποία διετέλεσε ο
ναός της στη πόλη Ντεντέρα. Αναφερόμενοι στους ναούς και στα ιερά της Αθώρ
παράλληλα προβάλω το Ιερατείο της θεάς και την κατάταξη των ιερατικών
αξιωμάτων καθώς επίσης εκθέτω τον τρόπο τέλεσης της καθημερινής λατρείας της
θεάς. Καταλήγοντας στο τελευταίο κεφάλαιο ολοκληρώνω με την αναφορά στα
ετήσια Φεστιβάλ που οργανωνόταν προς τιμή της Αθώρ.

Ο κύριος στόχος της εργασίας είναι να μελετήσω και να εξετάσω διεξοδικά τη

θεά Αθώρ που αν και σπουδαίας σημασίας είναι ελάχιστα γνωστή στο ευρύ κοινό.
Κατά δεύτερον να γίνει μια συνολική συλλογή πληροφοριών καταγεγραμμένη στα
ελληνικά για την παροχή βοήθειας και υλικού για μελλοντικούς σπουδαστές.

8
 Η Αίγυπτος είναι μια από τις χώρες της αφρικανικής ηπείρου η οποία μας
είναι γνωστή για τον πλούσιο αρχαίο αιγυπτιακό πολιτισμό που έχει να αναδείξει με
τους μεγαλοπρεπείς ναούς, τις πυραμίδες, τα ιερογλυφικά και τα υπερμεγέθη
αγάλματα. Η χώρα οριοθετείται δυτικά από την Λιβύη, νότια από το Σουδάν
ανατολικά της βρέχεται από την Ερυθρά Θάλασσα και βόρεια από την Μεσόγειο
Θάλασσα. Βασικό χαρακτηριστικό της χώρας είναι ο ποταμός Νείλος ο οποίος ρέει
και χωρίζει την χώρα σε δυο περιοχές την Δυτική-Λιβυκή Έρημο και την Ανατολική-
Αραβική Έρημο και αποτελείται από τρεις διαφορετικούς ποταμούς : τον Λευκό, τον
Γαλάζιο και τον Άτμπαρα. Επίσης η χώρα χωρίζεται σε Άνω (Νότια) Αίγυπτο από
την περιοχή του Ασουάν του πρώτου καταρράκτη μέχρι την πόλη Μέμφις. Είναι
γνωστή και ως «χώρα των καλαμώνων», που έχει σύμβολό της τον κρίνο και οι
βασιλείς της φορούν το Λευκό Στέμμα. Το δεύτερο τμήμα είναι η Κάτω (Βόρεια)
Αίγυπτος που επεκτείνεται από τη Μέμφιδα μέχρι και τις εκβολές του ποταμού
Νείλου, οι οποίες καθιστούν την περιοχή πολύ εύφορη. Είναι γνωστή ως «χώρα των
παπύρων» με σύμβολό της τον πάπυρο και αντίστοιχα με το Κόκκινο Στέμμα(Εικ.1).
Αν και η Αίγυπτος χωρίζεται σε Άνω και Κάτω αυτό δεν υπήρξε ποτέ εμπόδιο για την
ομαλή λειτουργία των πραγμάτων και για τη βασιλεία καθώς από πολύ νωρίς υπήρξε
μια ενοποίηση των Δύο Χωρών κάτω από την εξουσία ενός βασιλιά ο οποίος ήταν
εγγυητής για την διατήρηση της τάξης και της ευημερίας της χώρας του.

Η διαίρεση της ιστορίας της Αιγύπτου και η οριοθέτηση των χρονικών

περιόδων έγινε συμβατικά για να μπορέσουν οι μελετητές να έχουν κοινό
χρονολογικό σύστημα μελέτης. Έτσι η Αίγυπτος είναι διαιρεμένη σε Παλαιό, Μέσο
και Νέο Βασίλειο με τρεις Ενδιάμεσες Περιόδους όπως ονομάστηκαν για να
δηλώσουν τις πολλαπλές περιόδους ακμής και παρακμής του βασιλείου καθώς και τις
διάφορες περιόδους κατάληψης του από επιδρομείς. Για το ποιοι κυβέρνησαν αυτές
τις περιόδους το γνωρίζουμε κυρίως από τη Λίστα του Μανέθωνα, ενός ιερέα επί
Πτολεμαίου ΙΙ (α΄ μισό του 3ου αιώνα) που θέλησε να καταγράψει την ιστορία της
Αιγύπτου χωρίζονταν την σε 31 Δυναστείες1. Η λίστα του Μανέθωνα ξεκινάει με τον
πρώτο βασιλιά της 1ης Δυναστείας τον Menes και τελειώνει με τον Nectanebo II.
Υπάρχουν και άλλα ευρήματα σε τοίχους, σε παπύρους ή κείμενα που αναγράφουν
λίστες βασιλέων, όπως ο Κανόνας του Τορίνου, ο Λίθος του Παλέρμο,ο Κατάλογος
του Σέθου Α΄ αλλά και έργα μεταγενέστερων συγγραφέων όπως ο Ηρόδοτος, ο
Στράβων, ο Πλάτωνας, ο Διόδωρος Σικελιώτης κ.α. με την σύγκριση των οποίων
μπορούμε να συμπληρώσουμε τυχόν κενά. Παρά την ενοποίηση της χώρας, όπου το
πιο πρώιμο παράδειγμα απεικόνισης αυτού του συμβάντος είναι μια αναθηματική
παλέτα του Νάρμερ ή Ναρ-μέχερ (ή αλλιώς χρωματοτρύπτη) την οποία θα εξετάσω
διεξοδικά στο επόμενο κεφάλαιο, η χώρα ήταν υποδιαιρεμένη σε Νομούς-Επαρχίες
και η κάθε μια είχε τη δική της θεότητα να λατρεύει. Ο χωρισμός των Νομών
σύμφωνα με τους ιστορικούς και τους γραφείς ποικίλει, αλλά ο αριθμός των Νομών
που επικρατεί είναι 42, όπου 22 νομοί είναι στην Άνω Αίγυπτο και 20 στην Κάτω.

1
Manetho-History of Egypt. Ptolemy- Tetrabiblos. Heinemann 1964∙ Μανέθων Άπαντα: Αιγυπτιακά, Η
Ιερά Βίβλος 1999.

9
 Εξαιτίας του ότι η Αίγυπτος περιτριγυρίζεται από ερήμους και χαρακτηρίζεται
από το ξερό κλίμα της και τις υψηλές θερμοκρασίες, ο Νείλος ήταν το σημαντικότερο
στοιχείο για να μπορέσει η ζωή σε αυτές τις περιοχές να ευδοκιμήσει και έτσι όλες οι
πόλεις είχαν αναπτυχθεί γύρω από αυτόν. Ο Νείλος με τις ετήσιες πλημμύρες του
ξεκινώντας στις αρχές του καλοκαιριού και σταδιακά τελειώνοντας το Φθινόπωρο με
την σταδιακή μείωση της στάθμης του νερού αποτελούσε την κινητήριο δύναμη για
τις αγροτικές ασχολίες και καλλιέργειες μέσω των οποίων καλυπτόταν και οι ετήσιες
ανάγκες σίτισης. Ήδη από το 3.000 π.Χ. κατάφεραν με αρδευτικά συστήματα και
κανάλια να μεταφέρουν το νερό του Νείλου στο εσωτερικό της χώρας ιδρύοντας εκεί
εξέχων αστικά κέντρα. Τα νερά του ποταμού αυξανόταν με τις άφθονες
βροχοπτώσεις και οι άνθρωποι δεν είχαν μέσο για να ελέγξουν αυτές τις δυνάμεις της
φύσης. Μεταγενέστερα μόνο το 1902 με την κατασκευή του πρώτου φράγματος του
Ασουάν κατάφεραν να ελέγξουν τις πλημμύρες μειώνοντας έτσι όχι μόνο τις ετήσιες
καταστροφές που πιθανόν να προκαλούσε η αύξηση της στάθμης του νερού σε
οικισμούς αλλά μειώνοντας ταυτόχρονα και τις εύφορες-καλλιεργήσιμες εκτάσεις
που επιτυγχανόταν με την αναζωογόνηση του εδάφους μέσω των πλημμύρων.

Για τον προαναφερθείσα λόγο ο Νείλος ήταν το κατεξοχήν σημαντικότερο

φυσικό στοιχείο στην Αίγυπτο για αυτό και οι άνθρωποι δικαιολογημένα είχαν
αναπτύξει την ζωή τους γύρω από αυτόν και κυρίως στις εκβολές του. Όλη η
κοσμοθεωρία και τα πιστεύω τους αναπτύχθηκαν με βάση τη καθημερινή
παρατήρηση των φυσικών φαινομένων, του Νείλου που ήταν πηγή ζωής, αλλά
κυρίως του ήλιου. Με βάση τον ηλιακό κύκλο οι αιγύπτιοι θα αναπτύξουν την
θρησκεία τους, μια θρησκεία η οποία είχε σχέση με την επαναλαμβανόμενη εμφάνιση
του ήλιου και την διατήρηση αυτού του φαινομένου όπως επίσης και την τάξη των
πραγμάτων και την αντιμετώπιση των κακών πνευμάτων ή δαιμόνων που ήθελαν να
διαταράξουν αυτή την κίνηση-τάξη. Βασισμένοι στα ερεθίσματα που είχαν από το
περιβάλλον μέσα στο οποίο ζούσαν, τα καιρικά φαινόμενα, τα φυτά και τα ζώα
ανέπτυξαν τη γραφή τους, την τέχνη τους, την αρχιτεκτονική τους καθώς και τη
θρησκεία τους, την οποία θα εξετάσω στο επόμενο κεφάλαιο. 2

2
Κουσούλης (υ.ε.), 1-5∙Assmann 2002, 21∙Budge 2013,79-80∙Najovits 2003,11-13∙Pinch 2004,
70∙Cerny 1952,31.

10
 Χρονολογικός Πίνακας Αιγυπτιακής Ιστορίας
Ύστερη Προδυναστική περ.3100 π.Χ. 0 Δυναστεία
Περίοδος
Πρώιμη Δυναστική περ.2950-2575 π.Χ. 1η ,2η,3η Δυναστεία
Περίοδος
Παλαιό Βασίλειο περ.2575-2150 4η,5η,6η,7η-8η Δυναστεία
Πρώτη Μεταβατική περ.2125-1975 π.Χ. 9η-10η,11η Δυναστεία
Περίοδος
Μέσο Βασίλειο περ.1975-1640 π.Χ. 11η,12η,13η Δυναστεία
Δεύτερη Μεταβατική περ.1630-1520π.Χ. 14η,15η,16η-17η Δυναστεία
Περίοδος
Νέο Βασίλειο περ.1539-1070 π.Χ. 18η,19η,20η Δυναστεία
Τρίτη Μεταβατική περ.1075-715 π.Χ. 21 ,22η,23η,24η,25η Δυναστεία
η

Περίοδος
Ύστερη Περίοδος περ.715-332 π.Χ. 25η,26η,27η,28η,29η,30η,31η Δυναστεία
Ελληνορωμαϊκή Περίοδος 332 π.Χ.-395 μ.Χ. Μακεδονική Δυναστεία,
Δυναστεία των Πτολεμαίων
Ρωμαϊκή Κατάκτηση 30 μ.Χ

11
12
 Κεφάλαιο 1: Η εξέλιξη της απεικόνισης των θεοτήτων

Οι άνθρωποι της Αιγύπτου ήταν στενά συνυφασμένοι με τον τόπο όπου

κατοικούσαν και για να μπορέσουν να καλύψουν τις βιοποριστικές τους ανάγκες
είχαν στραφεί στην καλλιέργεια γης αλλά και στην εκτροφή ζώων. Ο τρόπος ζωής
τους και τα συναισθήματα που αναπτύχθηκαν λόγω της σχέσης τους με την φύση
ήταν αυτά που καθόρισαν την διαμόρφωση της σκέψης τους σχετικά με το
υπερφυσικό και για το αν υπάρχει μια ανώτερη δύναμη που τους καθοδηγεί και τους
ελέγχει. Εξαιτίας των διαφόρων φυσικών φαινομένων αλλά και ενεργειών που
παρατηρούσαν και δεν μπορούσαν να εξηγήσουν, όχι μόνο στη φύση αλλά και στα
ζώα κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι μέσα τους κατοικεί μια ανώτερη δύναμη, ένα
θεϊκό ον και ότι μέσω της ενσάρκωσης αυτών των άψυχων ή έμψυχων πραγμάτων
μπορούσαν οι θεοί να εκδηλώσουν τα συναισθήματα τους και την βούληση τους. Με
αυτόν τον τρόπο θεοποίησαν τα περισσότερα από τα πράγματα που έβλεπαν στη
φύση όπως τον ποταμό, τον ήλιο, το φεγγάρι, τα αστέρια, τα δέντρα, τα φυτά και όλα
τα ζώα είτε αυτά ήταν ερπετά, πουλιά, ψάρια, έντομα ή θηλαστικά. Ένας άλλος
βασικός λόγος που θεοποίησαν τα ζώα ήταν γιατί τους προξενούσαν θαυμασμό λόγω
των ικανοτήτων τους, όπως της ταχύτητας τους ή της δύναμης τους, αλλά εξίσου τους
προκαλούσαν και φόβο, οπότε ερμήνευσαν ότι τα ζώα ήταν κάτι ανώτερο από τον
άνθρωπο εξαιτίας του ότι ο ίδιος δεν είχε τέτοιες σωματικές ικανότητες. Ο άνθρωπος
πίστευε ότι μέσω των προσφορών και της λατρείας που τους παρείχε θα μπορούσε να
κερδίσει την εύνοια των θεών που κατοικούσαν μέσα στα ζώα και να επιτύχει την
ευημερία την δική του και της οικογένειας του στην τωρινή αλλά και στη μετά
θάνατον ζωή καθώς επίσης και κάποιους άλλους στόχους που μπορεί να είχε θέσει.
Παρατηρούμε ότι σε κάθε πόλη υπήρχε μια κεντρική θεότητα προς τιμήν της οποίας
θα είχαν ανοικοδομήσει και κάποιο ιερό ή ναό και αυτή απεικονιζόταν με τη μορφή
ζώου, όπου ήταν και η κύρια μορφή απεικόνισης των θεοτήτων την πρώιμη περίοδο.
Συνήθως διαχώριζαν ένα ζώο από το κοπάδι στο οποίο πίστευαν ότι κατοικούσε η
θεότητα και αυτό όταν πέθαινε το μουμιοποιούσαν, το αφιέρωναν στον ναό και στη
συνέχεια το αντικαθιστούσαν με ένα άλλο. Οι ίδιοι οι βασιλείς απεικονιζόταν με τη
μορφή ή μέλη ζώων με την πεποίθηση ότι με αυτόν τον τρόπο αποκτούσαν τις
ικανότητες και τις δυνάμεις τους. Φορώντας διάφορα φυλαχτά με τη μορφή ζώων
πίστευαν ότι έτσι ήταν υπό την προστασία της θεότητας που κατοικούσε σε αυτά ή
ότι μπορούσαν να προστατευτούν από την επίθεση τους ή από ασθένειες και κακά
πνεύματα. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι και η παλέτα Νάρμερ που ανέφερα στο
προηγούμενο κεφάλαιο.3

3
Bleeker 1973,23-24,49∙Budge 1904,3-40, V:I∙Budge 1904,345, V:II∙Budge 2013,37-40∙Cerny 1952, 20-
25,41∙Kinsman (n.d.), 1-7∙Najovits 2003,89-91∙Pinch 2004,32-34,41-42.

13
 Η παλέτα του Νάρμερ ή αλλιώς Ναρ-μέχερ βρίσκεται στο Αιγυπτιακό
Μουσείο του Καϊρου. Βρέθηκε στην Ιεράκων Πόλη η οποία ήταν το σημαντικότερο
αστικό κέντρο στην Άνω Αίγυπτο και από την οποία κινήθηκε ο Μένης, ένα
συμβολικό πρόσωπο που ταυτίζεται με τον βασιλιά Νάρμερ για να κατακτήσει την
Κάτω Αίγυπτο και να ενοποιήσει τις δυο χώρες. Η παλέτα χρονολογείται περί το
3.100 π.Χ. και αναφέρεται στο πρώτο βασιλιά τον Νάρμερ ο οποίος υπήρξε ο ιδρυτής
της 1ης Δυναστείας και συνάμα ο πρώτος Φαραώ. Η παλέτα είναι ένα κομμάτι
σχιστόλιθου διακοσμημένο και στις δυο πλευρές και οι απολήξεις της στο άνω μέρος
αποτελούνται από δυο κεφάλια αγελάδας στην κάθε πλευρά με λυγισμένα κέρατα και
ανάμεσα τους αναγράφεται με ιερογλυφικά το όνομα Νάρμερ. Τα αγελαδινά κεφάλια
των απολήξεων αναφέρονται σε μια πρώιμη θεότητα την Μπατ που ταυτίζεται με τη
θεά Αθώρ, την οποία θα εξετάσουμε σε αυτή την εργασία, και η λειτουργία αυτών
των δυο διαχωρίζεται κατά το Μέσο Βασίλειο. Η εμπρόσθια πλευρά της παλέτας
είναι χωρισμένη σε τέσσερις ζώνες και έχει να μας αναδείξει περισσότερα θέματα
απεικόνισης. Στη πρώτη ζώνη της παλέτας απεικονίζονται τα αγελαδινά κεφάλια μαζί
με το όνομα του βασιλιά. Στη δεύτερη απεικονίζεται ο βασιλιάς φορώντας το
Κόκκινο στέμμα μπροστά του άνθρωποι κρατώντας τα σύμβολα-λάβαρα των
επαρχιών της Αιγύπτου, δηλώνοντας έτσι την υποταγή τους σε αυτόν και
κατευθύνονται σε δυο σειρές αποκεφαλισμένων εχθρών. Στη τρίτη ζώνη έχουμε δυο
εραλδικούς οφιοειδής πάνθηρες με μακρύς λαιμούς να συμπλέκονται μεταξύ τους και
δυο χειριστές προσπαθώντας να τα δαμάσουν. Τα δυο συμπλεκόμενα ζώα
συμβολίζουν τις δυο χώρες που ένωσε ο βασιλιάς. Στην τέταρτη και τελευταία ζώνη
απεικονίζεται ο βασιλιάς με τη μορφή ταύρου να επιτίθεται στα τείχη μιας πόλης και
να τα γκρεμίζει τσαλαπατώντας ταυτόχρονα έναν εχθρό, δηλώνοντας έτσι την
επιτυχή κατάκτησή της πόλης(Εικ.2). Η οπίσθια όψη της παλέτας χωρίζεται σε τρεις
ζώνες, μαζί με αυτή που απεικονίζονται τα αγελαδινά κεφάλια της θεάς και το όνομα
του βασιλιά. Στη δεύτερη και μεγαλύτερη ζώνη απεικονίζεται ο βασιλιάς Νάρμερ
φορώντας το λευκό στέμμα να κρατά με το δεξί χέρι το σκήπτρο του και με το
αριστερό να έχει αιχμαλωτίσει έναν εχθρό ο οποίος βρίσκεται γονατισμένος μπροστά
του και είναι γυρισμένος και τον κοιτάζει. Πίσω από τον βασιλιά βρίσκεται ο
κουβαλητής των σανδαλιών του και μπροστά από αυτόν βρίσκεται ο θεός Ώρος με τη
μορφή γερακιού να πατάει επάνω σε συστάδα παπύρων, σύμβολο της Κάτω
Αιγύπτου. Στο κάτω μέρος απεικονίζονται και άλλοι εχθροί γονατισμένοι δείχνοντας
έτσι την υποδούλωσή τους(Εικ.3).

Μέσω της παλέτας ο βασιλιάς θέλει να περάσει κάποια μηνύματα. Ένα από
αυτά είναι η ικανότητα του και η δύναμη που διαθέτει για να μπορέσει να κατακτήσει
και να επιβληθεί στον εχθρό είτε αυτός είναι ομοεθνείς είτε αλλοεθνείς. Είναι ένα
μοτίβο που έχει κυριαρχήσει ανά τους αιώνες σε όλη την Αίγυπτο και το βλέπουμε να
επαναλαμβάνεται συνέχεια θέλοντας να τονίσει την ακεραιότητα του βασιλιά και ότι
μέσω αυτού επιτυγχάνεται η ομαλή λειτουργία της Δυναστείας και η διατήρηση της
τάξης, καθήκοντα για τα οποία ήταν υπεύθυνος ο βασιλιάς. Επίσης οι αιγύπτιοι είχαν
την πεποίθηση ότι κάποιες πράξεις που έχουν γίνει στο παρελθόν με στόχο την
διατήρηση της κοσμικής τάξης θα ξανά επαναληφθούν καθώς πίστευαν στην αέναοι

14
πορεία των πραγμάτων. Τέλος, πρέπει να αναφερθούμε και στην χρήση της παλέτας η
οποία λειτουργούσε σαν χρωματοτρύπτης και ανάμεσα στο κυκλικό βαθούλωμα που
δημιουργούνταν από τους συμπλεκόμενους λαιμούς των ζώων στην μπροστινή όψη
της, θρυμμάτιζαν το χρώμα για τον καλλωπισμό των γυναικών.4

Μέσω της παλέτας Νάρμερ και την απεικόνιση του βασιλιά με τη μορφή
ταύρου είδαμε πόση μεγάλη σημασία έδιναν οι αιγύπτιοι στα ζώα, στις απεικονίσεις
τους αλλά και στις δυνάμεις τους. Με την επιβολή όμως των ανθρώπων στα ζώα είτε
μέσω της κτηνοτροφίας είτε μέσω του κυνηγιού, αλλά κυρίως με την ανακάλυψη της
γραφής, ο άνθρωπος συνειδητοποίησε ότι αυτός ήταν το ανώτερο ον για τον λόγο ότι
κατείχε νοημοσύνη και τότε ήταν που θέλησε να αλλάξει τον τρόπο απεικόνισης των
θεών καταφεύγοντας στον ανθρωπομορφισμό. Ένας λόγος που υιοθέτησαν αυτό τον
τρόπο απεικόνισης ήταν και οι επιρροές που δέχτηκαν από τα καραβάνια που ερχόταν
από την Ανατολή π.χ. Ινδία, Βαβυλωνία, Συρία καθώς οι θεοί σε εκείνες τις περιοχές
απεικονιζόταν καθαρά με ανθρώπινη μορφή. Αυτό είχε σαν επακόλουθο να εξελιχθεί
η απεικόνιση των θεών και να σμίξει τις μορφές ζώων με ανθρώπων. Αποτέλεσμα
αυτού ήταν η δημιουργία θεοτήτων με ανθρώπινο σώμα και κεφάλι ζώου. Με αυτό
τον τρόπο θέλησαν να δείξουν ότι παρά το γεγονός ότι οι θεοί απεικονιζόταν τώρα
σαν άνθρωποι κατείχαν ακόμη τις ζωώδεις ικανότητες τους και ότι ακόμη
κατοικούσαν μέσα σε αυτά και μπορούσαν να τα ελέγχουν ή να εκδηλώνονται μέσω
αυτών. Υπάρχουν βέβαια και περιπτώσεις όπου θεοί συνδύαζαν στην απεικόνιση τους
διάφορα μέλη ζώων δημιουργώντας ένα όν που να κατείχε όλες τις ιδιότητες των
ζώων που αναπαριστούσε π.χ. ιπποπόταμο με λιοντάρι και κροκόδειλο που μια τέτοια
θεότητα ήταν η Ταουρέτ. Αν και είναι λίγες τέτοιες περιπτώσεις υπάρχουν θεϊκές
οντότητες που απεικονίζονται με σώμα ζώου και κεφάλι ανθρώπου όπως είναι η
σφίγγα.

Μεταγενέστερα μόνο οι θεοί απεικονίστηκαν εξ ολοκλήρου με ανθρώπινη

μορφή διατηρώντας όμως πάντα κάποια ζωώδη χαρακτηριστικά είτε αυτό ήταν
κάποια μέλη του ζώου όπως αυτιά, κέρατα, φτερά, ουρά κ.α. είτε με την απεικόνιση
συμβόλων στα στέμματα τους σύμφωνα με το ζώο στο οποίο ενσαρκωνόταν.
Επιπροσθέτως οι θεοί πιστευόταν ότι μπορούσαν να ενσαρκωθούν σε αγάλματα,
ειδώλια, στα ιερογλυφικά, σε ιέρειες και ιερείς, σε υπηρέτες τους αλλά κυρίως στον
ίδιο τον βασιλιά. Η λατρεία των αιγυπτίων πάντα βασιζόταν στη φύση και κυρίως στα
ζώα και αυτό ήταν ένα χαρακτηριστικό της θρησκείας τους που διατήρησαν ανά τους
αιώνες και ποτέ δεν χάθηκε. 5

Εξαιτίας αυτής της ποικιλομορφίας που έχει παρατηρηθεί ανά τους αιώνες
στην αιγυπτιακή θρησκεία μπορεί να χαρακτηριστεί πολυθεϊστική ή μονοθεϊστική.
Παρατηρούμε ότι υπάρχει πλήθος θεοτήτων οι οποίες ταυτίζονται με διαφορετικά
ονόματα, ζώα, χαρακτηριστικά αλλά και σύμβολα. Κατά την προ-δυναστική περίοδο

4
Κουσούλης (Ιστορείν), 3,8-10∙Allan 2014, 10-12,42-45∙Assmann 2002, 33-35∙Budge 2013,50∙Cerny
1952 ,18-20∙Gillam 1995, 215∙Najovits 2003,26.

5
Budge 2013,77-79∙Cerny 1952,27-30∙Basson 2012,3.

15
αυτές οι θεότητες ήταν πολύ περισσότερες αλλά με το πέρασμα του χρόνου κάποιες
οι οποίες είχαν παρόμοιες ιδιότητες ή απλά η λατρεία τους είχε αρχίσει να ξεθωριάζει
συγχωνεύτηκαν με άλλες σημαντικότερες που είχαν πιο εξέχουσα θέση. Όπως ήδη
εξετάσαμε οι αιγύπτιοι είχαν αποδώσει θεϊκά χαρακτηριστικά στα περισσότερα από
τα πράγματα που αντιλαμβανότανε στη φύση με αποτέλεσμα να προκύπτει ένας
μεγάλος αριθμός θεοτήτων, καθώς πίστευαν ότι οι θεοί μπορούσαν να κάνουν όργανο
της προσωπικότητας τους οποιοδήποτε αντικείμενο. Οπότε καθ’ όλη τη διάρκεια του
αιγυπτιακού πολιτισμού επικρατούσε πλήθος θεών (πολυθεϊσμός), ο ρόλος και η
ιεραρχία του καθενός από αυτούς καθοριζόταν μέσω των μύθων που υπήρχαν. Οι
άνθρωποι μπορούσαν να έρθουν σε επαφή μαζί τους μέσω του φυσικού κόσμου, των
ναών και ιερών που έχτιζαν προς τιμήν τους αλλά και με την γνώση των θεϊκών
ονομάτων τους που κατείχαν βέβαια μόνο λίγα εξέχοντα πρόσωπα. Μόνο κατά το
Νέο Βασίλειο στη διάρκεια βασιλείας του Ακενατόν μεταξύ 1653-1336 ή 1351-1334
π.Χ. επικράτησε ο μονοθεϊσμός καθώς θέλησε να θεσπίσει ένα δόγμα με έναν και
μοναδικό θεό-δημιουργό τον Ατόν. Αυτό επικράτησε μόνο την περίοδο που ο
Ακενατόν ήταν εν ζωή και μετά τον θάνατο του εξαλείφτηκε καθώς δεν βρέθηκαν
ανταποκριτές αυτής της θρησκείας και οι πιστοί ξανά γύρισαν στον πολυθεϊσμό.
Ακόμη οι αιγύπτιοι είχαν αναδείξει μέσα από τις πολλές θεότητες που υπήρχαν έναν
παντοδύναμο αυτοδημιούργητο θεό-ήλιο από τον οποίο προήλθαν και οι υπόλοιποι
θεοί. Αυτός ο αυτοδημιούργητος θεός αναγνωριζόταν με πολλά διαφορετικά ονόματα
ανά των πόλεων π.χ. Όσιρις, Ατούμ, Ρα και κάθε πόλη είχε και τον δικό της
δημιουργό θεό με τα χαρακτηριστικά και τις δυνάμεις του ηλιακού θεού. Όλοι οι
θεοί, τα ζώα στα οποία μπορούσαν να ενσαρκωθούν όπως επίσης και οι ιερείς, οι
υπηρέτες αλλά και ο ίδιος ο βασιλιάς μέσα στους οποίους μπορούσε να κατοικίσει το
θεϊκό πνεύμα αποκαλούνταν nTr. 6

Ο θεός αναγράφεται με τη λέξη nTr(Εικ.4). Σύμφωνα με τους μελετητές δεν

έχουν μπορέσει να βρούνε την ετυμολογία της λέξης και πώς ακριβώς κατέληξε το
σύμβολο της σημαίας που αναγράφεται ως nTr να σημαίνει θεός. Για να μπορέσουμε
να κατανοήσουμε την εξέλιξη αυτού του συμβόλου πρέπει να μελετήσουμε πρώτα
την πρώιμη απεικόνισή του. Στην αρχική του απεικόνιση βλέπουμε έναν πόλο στον
οποίο είναι τυλιγμένα κομμάτια υφάσματος. Αυτό αρχικά παραπέμπει στον νεκρό
σώμα που ήταν τυλιγμένο με υφάσματα και που μετατρεπόταν σε θεό στην μετά
θάνατον ζωή. Επίσης τέτοιου είδους πόλους τυλιγμένους με υφάσματα συναντάμε και
σε άλλες περιπτώσεις. Μια από αυτές είναι όταν επάνω στους πόλους τοποθετούν
ιερά αντικείμενα επιφορτισμένα με δυνάμεις και τα χρησιμοποιούνε στις
τελετουργίες. Ακόμη μπορεί να τους συναντήσει κανείς σαν αρχιτεκτονικό κομμάτι
που στηρίζουν το κιόσκι που κάθεται ο βασιλιάς, στο Νέο Βασίλειο και που
σχετίζεται με την λατρεία του Όσιρι ή ακόμη και έξω από τις εισόδους των ναών.
Τέλος, βλέπουμε τέτοιου είδους κυματιστές λωρίδες υφάσματος να υπάρχουν στα
ρούχα θεοτήτων, βασιλισσών αλλά και ιδιωτών. Συμπερασματικά καταλήγουμε στο
ότι πιθανόν να είχαν ένα είδους λατρείας της σημαίας ή ένα είδος λατρείας του

6
Assmann 2002,204-207∙Budge 2013,39-40.

16
τυλιγμένου υφάσματος , το οποίο όμως πάντα παρέπεμπε στον θεό ή το θεϊκό από την
στιγμή που το συναντάμε και έξω από ναούς, αλλά κυρίως στην χρήση του στις
τελετουργίες. Η χρήση της λέξης αυτής δεν έχει αποσαφηνιστεί πλήρως. Γι’ αυτό δεν
μπορούμε να γνωρίζουμε αν αναφέρεται στον έναν και μοναδικό θεό που
δημιούργησε τον κόσμο, που αυτός μπορεί να διαφέρει από πόλη σε πόλη ή αν
αναφέρεται στο σύνολο των θεών ή ακόμα αν βάζει την λέξη nTr για να μπορέσει
αργότερα ο καθένας να βάλει το όνομα όποιου θεού θέλει. Καθ’ όλη την διάρκεια του
αιγυπτιακού πολιτισμού επικράτησε ο πολυθεϊσμός. Μόνο κατά την περίοδο της
βασιλείας του Ακενατόν υπήρξε προσπάθεια εγκαθίδρυσης του μονοθεϊσμού αλλά
δεν τα κατάφερε και μετά τον θάνατο του οι πολίτες ξανά επανέφεραν τον
πολυθεϊσμό. Όλοι οι θεοί είναι nTr και η λέξη αυτή τοποθετείται σαν τίτλος
μπροστά από το όνομα τους αλλά δεν ξέρουμε αν το nTr είναι για τον έναν και
μοναδικό θεό ή για τον έναν και πιο ανώτερο από τους άλλους. Επιπροσθέτως
παρατηρούμε ότι η λέξη nTr δεν χρησιμοποιείται μόνο για να δηλώσει τον θεό αλλά
χρησιμοποιείται και για πολλά έμψυχα και άψυχα αντικείμενα, για ζώα καθώς και για
ανθρώπους που μπαίνει σαν τίτλος ή επίθετο μπροστά από το όνομά τους. Για
παράδειγμα συναντάμε το επίθετο της λέξης nTr, nTrj στα κείμενα που θέλουν
να δηλώσουν τους υπηρέτες του θεού ή αντίστοιχα του βασιλιά, χαρακτηρίζοντας
τους ως θεϊκούς. Συνοψίζοντας όλα τα παραπάνω καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι,
η λέξη nTr δεν έχει αποσαφηνιστεί πλήρως πιθανόν να είναι δεύτερο παράγωγο από
κάποια λέξη όμως δεν μπορούμε να πούμε με απόλυτη σιγουριά ότι πρόκειται για τον
έναν και μοναδικό θεό ή για τον ανώτερο από όλους τους θεούς.7

7
Hornung 1982,33-44,63-65∙Budge 2013,15-17,96∙Najovits 2003,18-19.

17
 Κεφάλαιο 2: Κοσμογονίες

Οι αιγύπτιοι πίστευαν στην ύπαρξη μιας ανώτερης δύναμης που προϋπήρχε

και ήταν υπαίτια για την δημιουργία των ίδιων αλλά και ολόκληρου του κόσμου.
Είχαν αναπτύξει την σκέψη ότι πρώτα υπήρχε το χάος και τα πρωταρχικά νερά που
αναγνωρίζονται στη θεότητα Νουν, μέσα από τα οποία αναδύθηκε ο παντοδύναμος
θεός. Η Νουν πιστευόταν ότι βρισκόταν κάτω από τη γη στο Ντουάτ και ότι πάνω
στη γη ήταν τα βουνά που στήριζαν τον ουρανό. Σε κάθε ευημερούσα πόλη που είχε
ισχυρή επιρροή επικρατούσε και μια διαφορετική εκδοχή για τον δημιουργό θεό και
την συντροφιά του και έτσι ο φαραώ θέλοντας να αποκτήσει την εύνοια όλων των
πόλεων δεχόταν και αναγνώριζε όλες τις κοσμογονίες που επικρατούσαν οι οποίες
κιόλας συχνά συγχωνευόταν. Έτσι προκύπτουν τρεις σημαντικότερες κοσμογονίες
από τις πόλεις που είχαν ακμάσει και είχαν μεγαλύτερη επιρροή την Ηλιούπολη, την
Ερμούπολη και την Μέμφιδα. Βέβαια υπήρχαν και άλλες πόλεις με μικρότερη
επιρροή ή λιγότερο σημαντικές, οι οποίες λάτρευαν μια δική τους τοπική θεότητα
στην οποία απέδιδαν κύριο ρόλο στην δημιουργία του κόσμου ή ακόμη και την ίδια
τη πράξη δημιουργίας.

2.1.Κοσμογονία της Ηλιούπολης

Η Ηλιούπολη θεωρούνταν μια από τις σημαντικότερες πόλεις για τον λόγο ότι ήταν
σημείο σταθμός για τα καραβάνια που ερχόταν από Νουβία και Λιβύη και η αξία της
είχε αναγνωριστεί και από τους Έλληνες. Η κοσμογονία της Ηλιούπολις ανάγεται στο
3.000 π.Χ. ήταν από τις πιο γνωστές και η πόλη άσκησε μεγάλη επιρροή μέσω του
ιερατείου της. Διαφορετικά ονομάζεται και Εννεάδα καθώς απαρτιζόταν από 9
θεούς(Εικ.5). Σύμφωνα με την κοσμογονία από τα πρωταρχικά νερά του χάους,
δηλαδή της Νουν, αναδύθηκε ένας λόφος άμμου που ονομάστηκε Μπεν-Μπεν και
αργότερα ταυτίστηκε με τον οβελίσκο, μέσα από τον οποίο προήλθε ο
αυτοδημιούργητος θεός Ατούμ. Ο Ατούμ μεταγενέστερα αναγνωρίστηκε σαν μια
άλλη μορφή του θεού ήλιου Ρα για αυτό και μετονομάστηκε σε Ρα-Ατούμ, λόγω της
ιδιότητας που είχε να διαλύει τα σκοτεινά νερά του χάους. Η εικόνα των
πρωταρχικών νερών και ο λόφος που αναδύθηκε μέσα από αυτά είναι γνώριμα στους
αιγυπτίους καθώς αυτό το φαινόμενο είναι που παρατηρούν μετά από κάθε πλημμύρα
του ποταμού καθώς η στάθμη του νερού κατεβαίνει και αναδύονται ξανά αυτά τα
οποία είχαν σκεπαστεί με το νερό. Οπότε ήταν λογικό επακόλουθο να αναπτύξουν
μια παρόμοια ιδέα και για την δημιουργία του κόσμου καθώς όπως έχω ήδη αναφέρει
οι αιγύπτιοι ήταν στενά συνυφασμένοι με την φύση και τα φαινόμενά της. Ο Ατούμ
για να δημιουργήσει τις υπόλοιπες θεότητες ήρθε σε διέγερση και μέσω του
αυνανισμού παρήγαγε το σπόρο του, τον οποίο τοποθετώντας στο στόμα του και
φτύνοντας τον παρήγαγε τον Σου και την Τεφνούτ. Ο Ατούμ παρουσιάζεται σαν μια
μορφή που συνδυάζει ταυτόχρονα τις ιδιότητες άνδρα και γυναίκας για να μπορέσει

18
να τεκνοποιήσει. Πολλές φορές βέβαια σε παραλλαγές της κοσμογονίας βλέπουμε
την προσωποποίηση του χεριού του Ατούμ σαν μια γυναικεία μορφή που τον βοηθάει
στη σύλληψη. Μια άλλη εκδοχή είναι ότι ο Ατούμ δημιούργησε τον Σου και την
Τεφνούτ με την βοήθεια μαγικής δύναμης αλλά και εκπνέοντας μέσα τους δίνοντας
τους ζωή. Ο Σου συμβολίζει την ξηρότητα και η Τεφνούτ την υγρασία. Το αμέσως
επόμενο ζευγάρι είναι ο Γκεμπ που συμβολίζει τη γη και η Νουτ που συμβολίζει τον
ουρανό και παράγονται από τον Σου και Τεφνούτ. Αν και στις περισσότερες
παραδόσεις βλέπουμε η γη να έχει τη μορφή γυναικείας θεότητας και να είναι
συνδεδεμένη κυρίως με τη γονιμότητα και τη μητρότητα εδώ συμβολίζεται από μια
ανδρική θεότητα. Ο πατέρας τους, Σου έχει διαχωριστικό ρόλο καθώς μπαίνει
ανάμεσα στον Γκεμπ και στη Νουτ και γεμίζει το κενό που υπήρχε. Συνήθως στις
απεικονίσεις βλέπουμε τη θεά Νουτ να αναπαριστάται γυμνή, το σώμα της συνήθως
γεμάτο αστέρια, σχηματίζοντας μια καμπύλη όπου τα χέρια και τα πόδια της πατάνε
πάνω στη γη, δηλαδή τον Γκεμπ και ενδιάμεσα τους βρίσκεται ο πατέρας τους Σου να
την στηρίζει(Εικ.6). Οι αιγύπτιοι είχαν στο κέντρο της λατρείας τους τον θεό ήλιο-Ρα
ο οποίος πίστευαν ότι έκανε σε καθημερινή βάση το ταξίδι του περνώντας μέσα από
το σώμα της Νουτ, μπαίνοντας από το στόμα και βγαίνοντας από τον κόλπο της από
όπου ανέτειλε. Η θεά του ουρανού απεικονίζεται και σαν αγελάδα. Το ταξίδι του θεού
ήλιου μέσα στο σώμα της Νουτ παρομοιάζεται και με το ταξίδι του στον Κάτω
Κόσμο-Ντουάτ. Σε αυτό ο θεός Ρα ερχόταν αντιμέτωπος με ποικίλους εχθρούς τους
οποίους έπρεπε να απωθήσει για να μπορέσει να ανατείλει την επόμενη μέρα, έχοντας
νικήσει το κακό. Από τον Γκεμπ και την Νουτ γεννιούνται ο Όσιρις, η Ίσις, η
Νέφθυς, ο Σεθ και ο Ώρος τον Γηραιότερο. Ο Όσιρις με την Ίσις είναι ανδρόγυνο και
δημιουργούν τον Ώρος και η Νέφθυς είναι η σύζυγος του Σεθ. Ο Όσιρις που είναι ο
νόμιμος κάτοχος του βασιλείου του πατέρα του βρίσκεται σε συνεχή διαμάχη με τον
Σεθ που θέλει να αφανίσει τον αδερφό του και να αναλάβει την εξουσία.8

2.2.Κοσμογονία της Ερμούπολης

Η Ερμούπολη ήταν και αυτή μια από τις πολλές πόλεις στην οποία αναδύθηκε ο
πρωταρχικός λόφος Μπεν-Μπεν μέσα από τα πρωταρχικά νερά της Νουν και
προέκυψε η δημιουργία του κόσμου. Οι αιγύπτιοι γενικότερα πίστευαν στο χάος που
επικρατούσε πριν από τη δημιουργία. Το χάος αυτό εκφράζεται από κάποιες δυνάμεις
όπως είναι η άβυσσος, το άπειρο, το σκοτάδι και η δημιουργός δύναμη στην οποία
αποδίδεται η δημιουργία του κόσμου. Αυτές οι δυνάμεις που ανέφερα εκφράζονται
από τέσσερα ζεύγη θεοτήτων όπου οι αρσενικές οντότητες απεικονιζόταν σαν
βάτραχοι και οι θηλυκές σαν φίδια. Το πρώτο ζευγάρι που συμβολίζει την άβυσσο
είναι ο Νουν και η Νουνέτ, το δεύτερο Χεχ και Χεχέτ που συμβολίζει το άπειρο, το
αιώνιο, το τρίτο ζεύγος είναι ο Κεκ και Κεκέτ που είναι το σκότος και τέλος έχουμε
τη δημιουργό δύναμη τον Άμων και Αμουνέτ(Εικ.7). Η κοσμογονία αυτή ονομάζεται
8
Hornung 1982, 143-146∙Cerny 1952, 43,50-52∙Budge 1904,87-93, V:II∙Budge 2013,99-100∙Najovits
2033,95.104-105∙Wahlberg 2002,85.

19
και Ογδοάδα λόγω των τεσσάρων ζευγαριών και από αυτό η πόλη ονομάστηκε
Khmun που σημαίνει η πόλη των 8.

Ο Θωθ είναι ένας άλλος αυτοδημιούργητος θεός, ο οποίος κατέχει ιδιαίτερη

θέση στο ταξίδι του θεού ήλιου-Ρα με τη βάρκα του. Σαν γυναίκα του παρουσιάζεται
η Μάατ που αντιπροσωπεύει την αλήθεια, τη δικαιοσύνη και την τάξη των
πραγμάτων. Ο Θωθ θεωρούνταν θεός των τεχνών και συνάμα της γραφής και
συσχετιζόταν με το ταφικό κομμάτι κυρίως τους νεκρούς στους οποίους παρείχε
βοήθεια, για αυτό πολλές φορές απεικονιζόταν σαν μούμια. Οι αιγύπτιοι του είχαν
αποδώσει χαρακτηριστικά της σελήνης και της σοφίας για αυτό έφερε στο κεφάλι του
τα σύμβολα της ημισελήνου ή είχε το κεφάλι ίβιδας που θεωρούνταν από τους
αιγυπτίους ιερό πουλί. Ο Θωθ αναδείχθηκε από τους αιγυπτίους ως αρχηγός και
κύρια θεότητα της Ερμούπολης για αυτό και τοποθετήθηκε στην κορυφή της
Ογδοάδας, σαν δημιουργός των τεσσάρων ζευγαριών. Δεν γνωρίζουμε πολλά για την
εξέλιξη αυτής της θεολογίας καθώς από την 1η Ενδιάμεση Περίοδο και μετά
συγχωνεύτηκε με την θεολογία της Ηλιούπολις.9

2.3.Κοσμογονία της Μέμφιδας

Η Μέμφιδα ήταν μια πόλη στην περιοχή της Κάτω Αιγύπτου η οποία υπήρχε ήδη από
το Παλαιό Βασίλειο και διατέλεσε πρωτεύουσα κατά το 2.700-2.200 π.Χ. . Όταν η
πόλη απέκτησε ισχύ αναγνωρίστηκε και η κοσμογονία της που εμπλεκόταν με αυτήν
της Ηλιούπολις με κυρίαρχο όμως θεό τον Φθα, που αναγνωρίζεται με την μορφή του
ντόπιου θεού Τατενέν. Ο Φθα αναγνωρίζεται με την ιδιότητα του σιδηρουργού.
Συνάμα είναι προστάτης των εργατών και των τεχνιτών αλλά και θεός της
νοημοσύνης, της τέχνης και της ανακάλυψης της γραφής. Απεικονίζεται συνήθως σαν
μούμια με φαβορίτες και γενειάδα και στο πίσω μέρος του λαιμού του κρέμεται το
σύμβολο μένατ που δηλώνει την γονιμότητα. Οι αιγύπτιοι ανάγουν τους θεούς τους
σε τριάδες οι οποίες αποτελούνται κυρίως από πατέρα-μητέρα-παιδί αλλά υπάρχουν
και οι περιπτώσεις όπου τριάδα μπορεί να σχηματίζει μια θεά με τα δυο της παιδιά,
όπως είναι για παράδειγμα η Αθώρ που σχηματίζει και τις δυο τριάδες ανάλογα την
πόλη στην οποία λατρεύεται. Συγκεκριμένα στη Μέμφιδα η θεϊκή τριάδα αποτελείται
από τον Πτα την γυναίκα του Σεκχμέτ, μια λεοντόμορφη θεά του πολέμου και τον γιό
τους που προκύπτει από την ένωση τους, τον Νεφερτέμ. Ο Φθα στη Μέμφιδα
θεωρείται προγενέστερος του Ατούμ της Ηλιούπολις και ότι από τον Φθα παράγονται
και τα υπόλοιπα μέλη της Εννεάδας (Εικ.8&9). Υπάρχει συσχετισμός του Φθα με τον
Ατούμ όσο αφορά τον τρόπο δημιουργίας του κόσμου. Ο Φθα για να μπορέσει να
παράγει το σύμπαν και όλα τα ζωντανά πλάσματα που ζουν σε αυτό έφερνε στην
καρδιά του, που οι αιγύπτιοι την αντιλαμβανόταν σαν το μυαλό των ανθρώπων, αυτό
το οποίο ήθελε να δημιουργήσει και ξεστομίζοντας το ερχόταν σε ύπαρξη. Ο
συσχετισμός με τον Ατούμ παρατηρείται καθώς και στις δυο περιπτώσεις το στόμα

9
Cerny 1952, 42,44∙Budge 2013,104∙Najovits 2003,106-108.

20
παίζει καθοριστικό ρόλο αφού ο Πτα το χρησιμοποιεί για να εκφωνήσει αυτό το
οποίο θέλει να παραχθεί ενώ ο Ατούμ το χρησιμοποιεί τοποθετώντας εκεί τον σπόρο
του για να γονιμοποιηθεί. Άλλοι θεοί που συσχετίζονται με τον Πτα είναι ο Ώρος που
λειτουργεί σαν την καρδιά-μυαλό του Φθα και ο Θωθ που λειτουργεί σαν τη γλώσσα
του Φθα.10

Υπάρχουν και άλλες πολλές κοσμογονίες αφού η κάθε πόλη είχε αναδείξει τη
δικής της θεότητα σαν τον αυτοδημιούργητο και παντοδύναμο θεό. Έτσι για
παράδειγμα η Θήβα είχε κυρίαρχο θεό τον Άμων, τον οποίο θέλησε να αναδείξει ο
φαραώ Μεντουχοτέπ ΙΙ (2.055-2.004 π.Χ.) μετά από την νίκη του επί της
Ηρακλεόπολις. Ο φαραώ Αμενεμχέτ (1985-1795 π.Χ.) υιοθέτησε το όνομα του Άμων
μαζί με το όνομα του Ρα δημιουργώντας έτσι ένα θεό τον Άμων-Ρα συνδυάζοντας τις
ιδιότητες και των δυο. Έτσι ο Άμων-Ρα απέκτησε μεγάλο κύρος επί το Νέο Βασίλειο
και θεωρήθηκε ο δημιουργός θεός, η κοσμογονία του οποίου συνδέθηκε με αυτή της
Ηλιούπολις και της Ερμούπολης. Ένα άλλο παράδειγμα είναι η πόλη Εντφού η οποία
είχε σαν κύριο προστάτη της τον Ώρος και τον ανέδειξε σαν δημιουργό θεό. Σύμφωνα
με την κοσμογονία του Εντφού όπου ξεκίνησε στο Νέο Βασίλειο επί 1.550 π.Χ. αλλά
γνώρισε ευρεία μετάδοση επί Πτολεμαίων υπήρχαν δυο θεότητες που εμφανίστηκαν
επάνω σε έναν λόφο που είχε ανασυρθεί από το χάος. Αυτές έμπηξαν στο έδαφος ένα
παλούκι επάνω στο οποίο κάθισε ένα γεράκι που ήταν η ζωώδη μορφή του Ώρους και
το οποίο προκάλεσε την δημιουργία φωτός και την εξάλειψη του χάους και συνάμα
του σκότους. Έτσι αναδείχτηκε ο Ώρος σαν δημιουργός θεός για χάρη του οποίου
ανοικοδομήθηκε μεγάλος ναός στο Εντφού. Ένα ακόμη παράδειγμα είναι η
κοσμογονία της Έσνας, πόλη της Άνω Αιγύπτου όπου το ρόλο του δημιουργού θεού
είχε ο Κνουμ ο οποίος έπλαθε και έδινε μορφή στους ανθρώπους στον κεραμικό
τροχό.11

Τα συμπεράσματα τα οποία προκύπτουν είναι ότι η κάθε πόλη είχε τη δική

της κοσμογονία η οποία είτε σε μεγάλο είτε σε μικρό βαθμό αναμειγνυόταν με την
κοσμογονία κάποιας άλλης πόλης. Αυτό το οποίο παρέμενε ίδιο όμως σε κάθε πόλη
είναι η ύπαρξη των πρωταρχικών νερών και του χάους μέσα από το οποίο ξεπρόβαλε
ο λόφος (Μπεν-Μπεν) από τον οποίο αναδυόταν ο δημιουργός θεός, κύριος ρόλος του
οποίου ήταν να διασκορπίσει το σκότος, να αντιμετωπίσει τις κακές δυνάμεις-
πνεύματα και να παράγει φώς. Η αντιμετώπιση βέβαια των κακών πνευμάτων γινόταν
με τη συνδρομή θεών και ανθρώπων οι οποίοι σχεδόν σε όλες τις κοσμογονίες
δημιουργούνταν από το σάλιο, τα δάκρυα ή την κατεργασία πηλού στον τροχό.

10
Pinch 2004,46-52∙Budge 2013,17,107,169∙Cerny 1952,44-46∙Najovits 2003,108-109.
11
Najovits 2003,112-117.

21
 Κεφάλαιο 3: Απεικονίσεις και Χαρακτηριστικά της Αθώρ

Η θεά Αθώρ είναι μια ουράνια θεότητα που γνώρισε ευρεία διάδοση στα
όρια της Αιγύπτου και όχι μόνο. Η λατρεία της ανάγεται στο μακρινό παρελθόν. Ήδη
από το 4.000-3.500 π.Χ. η θεά κάνει την εμφάνιση της σε τοπικό αλλά και εθνικό
επίπεδο και από το Παλαιό Βασίλειο και έπειτα αποκτά μεγαλύτερη αναγνώριση και
συγχωνεύεται με άλλες μικρότερες θεότητες, η λατρεία των οποίων είχε αρχίσει να
φθείρεται. Κάποιες από τις πόλεις στις οποίες λατρεύεται είναι τα Δένδερα, η
Διόσπολις Πάρβα, η Αφροδιτόπολις, το Κουσάι/Κούσαι, η Έσνα κ.α..12 Η ύπαρξη της
οφείλεται στον Ρα και ο μύθος δημιουργίας της αναγράφεται σε μια σειρά κειμένων
στον σημαντικότερο ναό της θέας στην πόλη Δένδερα. Η πόλη αυτή που στα
ιερογλυφικά ονομάζεται Ιουνέτ συσχετίζεται με την Ηλιούπολη που ονομάζεται
Ιούνου και με την κοσμογονία της οποίας συνδέεται η θεά Αθώρ. Υπάρχουν δυο
εκδοχές: Σύμφωνα με τη πρώτη ο θεός Ρα έριξε τα δάκρυα του στην πρωταρχική
άμμο από όπου σχηματίστηκε η Αθώρ και ονομάστηκε The Gold One=Η Χρυσή, για
αυτό πολλές φορές δηλώνεται με το ιερογλυφικό σύμβολο του χρυσού. Οι αιγύπτιοι
πίστευαν ότι τα σώματα των θεών αποτελούνταν από χρυσό για τον λόγο ότι είναι ένα
υλικό πολύτιμο, άφθαρτο και αιώνιο. Εξαιτίας αυτού η Αθώρ εμφανίζεται σαν
προστάτιδα της μεταλλουργίας, των πολύτιμων λίθων και της εξόρυξής τους. Η
δεύτερη εκδοχή του μύθου είναι ότι τα δάκρυα του θεού Ρα έπεσαν μέσα στον πρώτο
λωτό από τον οποίο δημιουργήθηκε η θεά.

Το όνομα της θεάς στα ιερογλυφικά γράφεται H(w)t-

Hr(w)=Hathor=Αθώρ και απεικονίζεται με ένα τετράγωνο μέσα στο οποίο υπάρχει
ένα γεράκι και ένα ακόμη μικρότερο τετράγωνο που πριν από την 1η Ενδιάμεση
Περίοδο το τετραγωνάκι απεικονιζόταν κάτω δεξιά ή και καθόλου ενώ μετέπειτα
εξελίχθηκε και απεικονίζεται μόνιμα στην πάνω δεξιά γωνία (Εικ.10). Το μεγάλο
τετράγωνο που περικλείει το γεράκι ερμηνεύεται σαν το σπίτι= Ht ή την μήτρα μέσα
στην οποία αναπτύχθηκε ο Ώρος- Hr, η γνώριμη απεικόνιση του οποίου ήταν το
γεράκι. Το Hr στα ιερογλυφικά σημαίνει πρόσωπο και αν λάβουμε υπόψη μας το
πρόσωπο του Ώρους το δεξί του μάτι ήταν ο ήλιος και το αριστερό του το φεγγάρι.
Σαν φλεγόμενο μάτι του Ώρους χαρακτηρίζεται η Αθώρ, όπως και άλλες πολλές
θεότητες, που στέλνεται να προστατεύσει τον Ώρους. Όσο αφορά τον Ώρος ο
συγκεκριμένος μύθος δεν αναφέρεται στον γιο του Όσιρι και της Ίσιδος, αλλά σε
έναν άλλο Ώρο που αναγνωρίζεται σαν τον γιο της Αθώρ και έχει δημιουργηθεί μέσω
παρθενογένεσης, μια καθαρά συμβολική πράξη. Από τη στιγμή που η Αθώρ είναι η
μητέρα του Ώρους ο οποίος είναι θεός του ουρανού και του φωτός αναγνωρίζεται
άμεσα και η Αθώρ σαν θεά του ουρανού και συνάμα του παραδείσου.

12
Budge 1904, 96-100, V:I.

22
 Η Αθώρ αναγνωρίζεται σαν μητέρα, σύζυγος και κόρη όχι μόνο του πατέρα
της Ρα αλλά και του Ώρους. Όπως ήδη ανέφερα οι αιγύπτιοι προσέδιδαν
οικογενειακούς δεσμούς μεταξύ των θεοτήτων δημιουργώντας έτσι Τριάδες που
κυριαρχούσαν στην εξουσία και δημιουργία των πόλεων. Υπήρχαν τρία σχήματα που
μπορούσαν να δημιουργηθούν. Το πρώτο ήταν θεός-σύζυγος μαζί με θεά-σύζυγο και
το παιδί τους, το δεύτερο σχήμα ήταν θεός μαζί με άλλες δυο γυναικείες θεότητες και
το τρίτο η ύπαρξη μιας θεότητας με τους δυο γιούς της. Η θεά Αθώρ βλέπουμε να
σχηματίζει το πρώτο και το τρίτο σχήμα. Σαν σύζυγός της είχε αναδειχθεί ο Ώρος από
το Εντφού και από την συνεύρεση τους προέκυπτε ο Ιχί, που απεικονιζόταν σαν
μικρό παιδί να παίζει το σείστρο, μουσικό όργανο της θεάς Αθώρ με το οποίο
μπορούσαν να την κατευνάσουν. Σε άλλη παραλλαγή που ισχύει στην πόλη Όμπος
βλέπουμε σαν σύζυγό της τον θεό Σόμπεκ και από την ένωσή τους προκύπτει ο
Κχόνσου σύμβολο της νεότερης σελήνης (Εικ.11). Το τρίτο σχήμα τριάδας που
σχηματίζει η Αθώρ είναι με τα δυο της παιδιά τον Ιχί και τον Χαρσομτούς (Εικ.12).
Γενικότερα η Αθώρ αναγνωρίζεται σαν μια πολύπλευρη προσωπικότητα η οποία έχει
πολλές διαφορετικές απεικονίσεις, συμβολισμούς αλλά και συγχωνεύσεις με άλλες
θεότητες.13

3.1 Απεικονίσεις

Όπως ήδη εξετάσαμε στο κεφάλαιο με την εξέλιξη των απεικονίσεων των θεών
κατανοούμε απόλυτα ότι πέρα από τις καθαρά ανθρώπινες ή ζωώδης μορφές υπήρχαν
και αυτές που συνδύαζαν χαρακτηριστικά και των δυο. Αυτός ήταν ένας από τους
βασικούς λόγους που στους ξένους λαούς δεν γινόταν αρεστοί οι θεοί των αιγυπτίων
και απέφευγαν να τους υιοθετήσουν. Μια από αυτές τις θεότητες η οποία είχε να
αναδείξει ποικίλες απεικονίσεις ήταν και η Αθώρ. Έχοντας σαν κύριο ζώο εκδήλωσης
της θέλησης της την αγελάδα οι μορφές τις συνδέονται με αυτή. Προκύπτουν
τέσσερις βασικές μορφές. Η πρώτη από αυτές είναι να απεικονίζεται εξ ολοκλήρου
σαν αγελάδα και να αντιλαμβάνεται σαν την επουράνια θεότητα που έχει φέρει στην
ζωή τον Ώρος (Εικ.13). Μια δεύτερη ερμηνεία της μορφής αυτής είναι να
αντιλαμβάνεται σαν θεότητα του Κάτω Κόσμου και να απεικονίζεται τη στιγμή που
εμφανίζεται από τα βουνά της Δύσης σαν προστάτιδα των νεκρών. Η δεύτερη
απεικόνισή της είναι να έχει ανθρώπινο σώμα με κεφάλι αγελάδας (Εικ.14). Η τρίτη
μορφή είναι να έχει γυναικείο σώμα αλλά να διατηρεί μόνο μερικά χαρακτηριστικά
αγελάδας όπως τα αυτιά αλλά μάτια, στόμα, μύτη να είναι ανθρώπινα(Εικ.15). Οι
αιγύπτιοι από την συγκεκριμένη μορφή της Αθώρ έπαιρναν μόνο το πρόσωπο της σε
ανφάς για να το χρησιμοποιήσουν στις απολήξεις των κιόνων στις δύο ή και στις
τέσσερις πλευρές και πίσω από το κεφάλι ή από πάνω σχεδιαζόταν το σείστρο, το
μουσικό όργανο της θεάς. Η τέταρτη μορφή είναι να απεικονίζεται σαν γυναίκα
(Εικ.16&17).

13
Galvin 1983,425-427∙Wood 2014∙Bleeker 1973, 6-13∙Budge 1904,428-429, V:I∙Budge
2013,43,138,147∙Najovits 2003,27,102∙Wahlberg 2002,39,130-135∙Basson 2012,4-5,13.

23
 Οι γυναικείες θεότητες απεικονίζονται με έναν συγκεκριμένο τρόπο.
Πρόκειται συνήθως για μια λεπτή γυναικεία θεότητα που φοράει μακρύ στενό ένδυμα
με τιράντες, που ελάχιστα επιτρέπει τον διαχωρισμό από τις άλλες θεότητες. Στο
κεφάλι της φέρει τριμελή περούκα δεμένη με ταινία και από πάνω απεικονίζεται το
έμβλημα της κάθε θεάς ή φοράει κάποιο στέμμα. Στα χέρια τους κρατάνε σκήπτρο
παπύρου και το σύμβολο της ζωής (anx). Αυτό συμβολίζει τη ζωή που μπορούν να
παρέχουν οι θεοί στους ανθρώπους. Τα καλύμματα κεφαλής που φοράει η Αθώρ είναι
το λεγόμενο «Στέμμα της Αθώρ» και το «Στέμμα Λοφίο της Αθώρ» , οι ονομασίες
των οποίων προκύπτουν από αυτήν αλλά εμφανίζονται και στην απεικόνιση άλλων
θεοτήτων. Το «Στέμμα Αθώρ» αποτελείται από δυο αγελαδινά κέρατα ανάμεσα στα
οποία βρίσκεται ο ηλιακός δίσκος και περιβάλλεται από μια κόμπρα. Ο ηλιακός
δίσκος είναι αυτός που την συνδέει με την ηλιακή θρησκεία και πιο συγκεκριμένα με
τον θεό Ώρος και τις ακτίνες του. Τα αγελαδινά κέρατα προέρχονται από τον
συμβολισμό της Αθώρ σαν αγελάδα και υποδηλώνουν την μητρότητα και την
γονιμότητα καθώς η αγελάδα ήταν από τα οικόσιτα ζώα που έχουν συνδεθεί με την
γέννηση μοσχαριών και την εκτροφή τους μέσω του γάλατος που παράγουν. Η
κόμπρα απεικονίζεται γιατί θέλει να τονίσει και την επιθετική πλευρά της Αθώρ που
είναι διατεθειμένη να προστατεύσει τα παιδιά της, δηλαδή τον Ιχί, Χαρσομτούς και
τον Ώρος, ο οποίος όμως ενσαρκώνεται και στο πρόσωπο του βασιλιά. Οπότε
εκτενέστερα η Αθώρ προστατεύει το θεϊκό παιδί και το εκτρέφει με το γάλα της. Το
«Στέμμα της Αθώρ» είχε χρησιμοποιηθεί πρώτη φορά κατά τη 4η Δυναστεία και
έπειτα έγινε γνωστό και υιοθετήθηκε και από άλλες θεότητες. Το «Στέμμα Λοφίο της
Αθώρ» αποτελείται από τον ηλιακό δίσκο ανάμεσα στα κέρατα της αγελάδας με την
μοναδική προσθήκη φτερών ενός πουλιού στρουθοκαμήλου ή γερακιού που έγινε
κατά το Νέο Βασίλειο. Το φτερό της στρουθοκαμήλου συμβόλιζε την ταχύτητα αλλά
και την επιθετικότητα του, ενώ το φτερό γερακιού ταυτίζεται με τον γερακόμορφο
Ώρος οπότε παραπέμπει πάλι στην ηλιακή θρησκεία. Υπήρχαν και άλλα καλύμματα
κεφαλής όπως είναι το «Στέμμα Όρνιου». Αυτό περιελάμβανε το κεφάλι αλλά και τα
φτερά όρνιου, που θεωρούνταν ιερό πουλί και που συμβόλιζε την μητρότητα. Κάποια
άλλα είναι το «Λευκό Στέμμα» που συμβολίζει την Άνω Αίγυπτο, το «Κόκκινο
Στέμμα» που δηλώνει την Κάτω Αίγυπτο ή ακόμη η συγχώνευση αυτών των δυο
στεμμάτων που ονομάζεται το «Διπλό Στέμμα» και δηλώνει την ενοποίηση των δυο
χωρών. Αυτά τα στέμματα δεν τα συναντάμε ιδιαίτερα στην εικονογραφία της Αθώρ
αλλά φοριούνται πιο συχνά από άλλες θεότητες ή ακόμη και από τον βασιλιά
θέλοντας να δηλώσει την συμβολή του στην ενοποίηση των χωρών.14

Η θεά Αθώρ μας είναι γνωστή και από άλλες απεικονίσεις λιγότερο γνωστές
αλλά αξίζει να αναφερθούν. Τέτοιες είναι η μορφή του λιονταριού (Εικ.18), του
φιδιού (Εικ.19),του γερακιού (Εικ.20), του ιπποπόταμου, του ψαριού αλλά και η
απεικόνισή της σαν νύμφη των δέντρων. Στην τελευταία μορφή η θεά Αθώρ ή θα
ξεπροβάλει από τα κλαδιά του δέντρου ή θα έχει γίνει ένα με το δέντρο από την μέση
και κάτω, προσφέροντας την σκιά της όπως επίσης νερό και τροφή όχι μόνο στους
14
Cerny 1952,29-30∙Nardo 2001,76∙Bleeker 1973,22-24,58-93∙Hornung 1982,120-123∙Budge 2013,41-
42∙Murray 1931,54,434∙Basson 2012,2,20-24.

24
ζώντες αλλά και στους νεκρούς. Μια άλλη εκδήλωση της θεάς είναι οι 7 Αθώρ που
ταυτίζονται με 7 διαφορετικούς νομούς της Αιγύπτου: της Θήβας, της Ηλιούπολις,
της Αφροδιτόπολις, της Σιναϊτικής Χερσονήσου, της Μέμφιδος, της Ηρακλεόπολις
και του Κεσέτ (Εικ.21). Οι νομοί ή οι περιφέρειες με τις οποίες ταυτίζονται αυτές οι 7
Αθώρ μπορεί να αλλάζουν και να μην είναι πάντα ίδιες. Απεικονίζονται και αυτές
σαν νεαρές γυναικείες θεότητες φορώντας χιτώνα και κάλυμμα κεφαλής είτε το
«Στέμμα Όρνιο» ή το «Στέμμα της Αθώρ» με τα αγελαδινά κέρατα και τον ηλιακό
δίσκο ανάμεσα τους και στα χέρια τους κρατάνε ταμπουρίνια. Αναγνωρίζονται σαν
θεότητες της μοίρας, προστάτιδες του νεογέννητου βρέφους αλλά και βοηθοί κατά
την διάρκεια της γέννας. Αυτές καθόριζαν την καλοσύνη ή την κακία του, την τύχη ή
την ατυχία του νεογέννητου, καθώς και την διάρκεια ζωής του.15

Τα δύο κυριότερα σύμβολα της θεάς Αθώρ είναι το σείστρο και το μένατ. Το
σείστρο είναι ένα πανάρχαιο μουσικό όργανο το οποίο αποτελείται από μια λαβή
επάνω στην οποία συγκολλάτε ένα μεταλλικό πλαίσιο ωοειδούς ή πεταλωτού
σχήματος από το οποίο περνάνε εγκαρσίως μεταλλικές παράλληλες πλάκες. Σε αυτές
έχουν περαστεί διάφορα μεταλλικά δισκάρια ή χάντρες με στόχο να παράγουν έντονο
θόρυβο με το κούνημα του σείστρου (Εικ.22). Η ονομασία του είναι SSS.t. και
είναι το πιο διαδεδομένο. Υπάρχει και μια δεύτερη παραλλαγή του σείστρου που
είναι πιο παλιά και σχηματίζει τοξοειδής απόληξη και ονομάζεται sxm. Αυτό
χρησιμοποιούνταν στη θρησκεία της Αθώρ από τις ιέρειες κατά την διάρκεια
τελετουργιών, για να φοβίζει και να διώχνει τους εχθρούς, αλλά ήταν και ένα μέσο να
κατευνάσουν την θεά σε περίπτωση που είχε εξοργιστεί για αυτό χρησιμοποιούνταν
και για να καθησυχάσουν τα μικρά παιδιά σαν ένα είδος κουδουνίστρας. Ο ήχος του
σείστρου είχε επίσης συσχετιστεί με το θρόισμα του ανέμου ανάμεσα στους
παπύρους που βρισκόταν στο δέλτα του Νείλου. Με τους βάλτους που σχηματιζόταν
εκεί είναι συνδεδεμένη η Αθώρ σαν το μέρος όπου πρώτα εκδηλώθηκε.

Το μένατ ή mnj.t στα ιερογλυφικά ήταν ένα περιδέραιο που κοσμούσε το

λαιμό της Αθώρ αλλά επίσης και άλλων θεοτήτων ή ανθρώπων καθώς φοριούνταν
σαν φυλακτό (Εικ.23). Οι ιέρειες μπορεί να κρατούσαν και αυτό στα χέρια τους ή να
το φορούσαν κατά την διάρκεια τελετών για να διώξουν το κακό. Το μένατ
αποτελούνταν από ένα μεταλλικό κομμάτι που φοριόταν μπροστά στο στήθος ή πίσω
στην πλάτη και το υπόλοιπο αποτελούνταν από κορδόνια με χάντρες φτιαγμένες από
φαγεντιανή ή άλλους πολύτιμους λίθους. Το φυλαχτό είχε σκοπό να φέρει καλή τύχη
σε αυτόν που το φορούσε, να διώξει τα κακά πνεύματα αλλά συσχετιζόταν επίσης και
με τον χορό, τη μουσική και τη χαρά. Λειτουργούσε τέλος σαν μετρητής βάρους κατά
την διάρκεια του ζυγίσματος της ψυχής στον Κάτω Κόσμο.

Το Tstn ήταν και αυτό ένα κόσμημα που το τοποθετούσαν στο λαιμό ή στο
στήθος που αποτελούνταν από κόμπους για αυτό και έπρεπε να δεθεί. Το να υφάνει
κανείς κάτι ή να δέσει κόμπους θεωρούνταν στην Αίγυπτο όχι μόνο δημιουργικό
αλλά και ιερό γιατί το δέσιμο των κόμπων συμβόλιζε την ένωση των δυο χωρών, των

15
Budge 1904,149,432-434. V:I∙Najovits 2003,27∙Cerny 1952,53.

25
δύο κόσμων. Με το να δέσει κάποιος το Tstn και να το προσφέρει στη Αθώρ
έπαιρνε έτσι μέρος στη δημιουργία του κόσμου αποκτώντας ενεργό ρόλο.

Ένα άλλο ένδυμα της Αθώρ με το οποίο όμως δεν απεικονίζεται τόσο συχνά
είναι το snDw.t . Αυτό είναι μια ποδιά από λινάρι που φορούσε ο βασιλιάς και στις
απεικονίσεις βλέπουμε να το φοράνε και οι νεκροί για να δηλώσουν το σεβασμό τους
στη θεά.

Επιπροσθέτως το καράβι αποτελεί ένα άλλο γνώρισμα της θεάς. Αυτό

προκύπτει από τον σημαντικό ρόλο που έπαιζε το καράβι στην Αίγυπτο για τις
εύκολες μετακινήσεις των ανθρώπων μέσω του Νείλου και όχι μόνο. Σύμφωνα με τον
μύθο ο θεός ήλιος διατελούσε το ταξίδι του μέσω αυτού. Ακόμη το άγαλμα της Αθώρ
που βρισκόταν στους ναούς και πιστευόταν ότι μέσα του κατοικούσε η θεά,
τοποθετούνταν στις τελετουργίες μέσα σε ένα καράβι για να κάνουν την πομπή, όπου
στη συγκεκριμένη περίπτωση συμβόλιζε την δραματοποίηση της θεοφάνειας της
(Εικ.24). 16

3.2 Συμβολισμοί και Τίτλοι

Μέχρι στιγμής με το λίγο που έχουμε εξετάσει την Αθώρ βλέπουμε ότι απεικονίζεται
με πάρα πολλές μορφές και παρουσιάζεται με πολλά πρόσωπα και διαθέσεις. Αυτά
πηγάζουν όλα από τους πολλαπλούς συμβολισμούς που είχε η θεά και την συνδέουν
άμεσα με τον επουράνιο, τον γήινο αλλά και τον μεταθανάτιο κόσμο. Ανάλογα με
αυτούς τους συμβολισμούς που είχε της είχαν αποδοθεί και αντίστοιχοι Τίτλοι ή
Επίθετα, τα οποία πολλές φορές απλά δήλωναν τον τόπο με τον οποίο είναι
συνδεδεμένη η λατρεία της. Αυτά επίσης προσδίδουν στη θεότητα κάποια
θρησκευτική ή μυθολογική σημασία καθώς δηλώνουν και κάποιο προσωπικό της
χαρακτηριστικό. Αυτά τα επίθετα ή τίτλοι της θεάς εισάγονται συνήθως με το nb.t
ή Hnwt και αμέσως μετά ακολουθεί το όνομα της. Η προέλευση αυτών και το
ακριβής νόημα έχει χαθεί για αυτό και μεταφράζονται συμβολικά σαν Λαίδη και σαν
Ερωμένη αντίστοιχα. Τα περισσότερα βέβαια επίθετα και τίτλοι που διαθέτει η θεά τα
μοιράζεται με άλλες θεότητες για τον λόγο ότι σε ένα μεγάλο αριθμό θεοτήτων
αποδίδονται τα ίδια χαρακτηριστικά. Εξαιτίας του ότι κάποιες θεές υιοθετούν στην
απεικόνιση τους τα σύμβολα απεικόνισης της Αθώρ μας καθιστά δύσκολο την
αναγνώριση τους. Μια από αυτές για παράδειγμα είναι η Ίσις που την βλέπουμε να
απεικονίζεται με το Στέμμα της Αθώρ, δηλαδή τα αγελαδινά κέρατα και ανάμεσα
τους τον ηλιακό δίσκο. Λόγω του ότι οι αιγυπτιακές θεότητες στην ανθρώπινη μορφή
τους μοιράζονται τον ίδιο τρόπο απόδοσης των ενδυμάτων αλλά και το σωματότυπο
τους είναι πανομοιότυπο είναι δύσκολο να διαχωριστούν. Με την αναγραφή αυτών
των επιθέτων και των τίτλων μέσα σε λεζάντες κάτω από τα αγάλματα και τις

16
Hornung 1982,109-115∙Wahlberg 2002,6-9,39-41,195-196.213-214∙Basson 2012,24∙Richter
2013∙Ayad 2009,37∙Bleeker 1973,58-62.

26
ανάγλυφες αναπαραστάσεις μας βοηθούν στην αναγνώριση των μορφών πολύ πιο
εύκολα από ότι θα ήταν αν ανατρέχαμε στην ερμηνεία των συμβόλων.

Όσο αφορά τους συμβολισμούς της Αθώρ είναι ποικίλοι και γιατί έχει
πολλούς αλλά και διαφορετικούς τρόπους απεικόνισης αλλά και γιατί συνδέεται με
τρεις διαφορετικές διαστάσεις ουρανό, γη και μετά θάνατο κόσμο. Οι συμβολισμοί
της αυτοί αριθμούνται με βάση την απεικόνιση της σαν αγελάδα αλλά και θεά-
δέντρο, το ότι χαρακτηρίζεται σαν θεά του ουρανού αλλά και των νεκρών, το ότι
αναγνωρίζεται σαν θεά-μητέρα και την αντίστοιχη σχέση της που έχει με την
βασιλική οικογένεια. Ακόμη στους συμβολισμούς της συμβάλει το ότι θεωρείται
πάτρωνας της μουσικής, του χορού και του τραγουδιού και ότι κάποιες άλλες εκδοχές
ή διαστάσεις της Αθώρ είναι ότι αναγνωρίζεται σαν μάτι του θεού Ρα, σαν τις 7 Αθώρ
αλλά και σαν τον αστερισμό Σώθις. Θα αναφερθώ διεξοδικά σε όλους τους
συμβολισμούς με τους οποίους σχετίζεται η Αθώρ ξεκινώντας με τον συμβολισμό της
σαν θεά αγελάδα και ούτω καθ’ εξής:

Θεά Αγελάδα

Η αναπαράσταση της αγελάδας σαν μια εκδήλωση της θεϊκής οντότητας ανάγεται
στην προϊστορική εποχή όπως ήδη είδαμε με την εξέταση της παλέτας του Νάρμερ
όπου για απολήξεις έχει τα κεφάλια αγελάδας (Εικ.25). Τα βοοειδή χωριζόταν σε δυο
κατηγορίες: αυτά τα οποία είχαν μακριά οριζόντια κέρατα ελαφριά λυγισμένα και
αυτά που είχαν κέρατα με μεγαλύτερη καμπύλη και διέθεταν και πιο παχιά ουρά. Τα
πρώτα από αυτά εξαφανίστηκαν κατά το Μέσο Βασίλειο ενώ τα υπόλοιπα
επικράτησαν. Από την στιγμή που ο άνθρωπος ξεκίνησε να εκμεταλλεύεται το
περιβάλλον γύρω του και να αξιοποιεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τα ζώα και τα
προϊόντα που παρήγαγαν, απέδωσε μεγάλη σημασία κυρίως στα ζώα που μπορούσε
να εξημερώσει και που κατέληξαν να γίνουν οικόσιτα όπως είναι η αγελάδα. Το να
διαθέτει κανείς ένα υγιές κοπάδι ήταν σύμβολο ευημερίας, ζωτικότητας αλλά και
αθάνατης ζωής για αυτό και η αγελάδα απέκτησε μια ιερή σημασία. Πέρα όμως από
την λατρεία της ήμερης και ήρεμης αγελάδας έχουμε και την λατρεία της άγριας
πλευράς της που ζει στις βαλτώδεις περιοχές του Δέλτα. Αυτή λατρευόταν για την
επιθετικότητα και δύναμη που διέθετε, χαρακτηριστικά τα οποία οι άνθρωποι θα
μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν για την αντιμετώπιση των κακών πνευμάτων και
των εχθρών, για αυτό βλέπουμε την απεικόνιση της αγελάδας σε ειδώλια και μικρά
φυλαχτά (Εικ.26). Σύμφωνα με το Βιβλίο των Νεκρών, το οποίο είναι μια συλλογή
αιγυπτιακών κειμένων που αναγράφονται επάνω στις σαρκοφάγους και
μεταγενέστερα σε παπύρους οι οποίοι τοποθετούνται μαζί με τον νεκρό, η αγελαδινή
μορφή της Αθώρ συνδέεται με την Δύση που θεωρείται το Βασίλειο των Νεκρών και
συνάμα με την Νεκρόπολη των αιγυπτίων. Στις απεικονίσεις βλέπουμε η θεά Αθώρ
σαν αγελάδα να ξεπροβάλει από τα βουνά στην Δύση τα οποία ανοίγουν για την
θεοφανία της. Η αγελάδα αλλά συνάμα και ο ταύρος θεωρούνται προστάτες των
νεκρών και ότι τους παρέχουν φροντίδα. Από ευρήματα που έχουμε σώζονται

27
κρεβάτια με την μορφή αγελάδας επάνω στα οποία τοποθετείται η νεκροφόρα
έχοντας την πεποίθηση ότι στην μετά θάνατον ζωή θα τους βοηθήσει και θα τους
παρέχει τα απαραίτητα. Πολλοί ναοί και ιερά είχαν χτιστεί προς τιμήν της και
βλέπουμε ότι σε πολλές πόλεις οι άνθρωποι αναγνώριζαν στο πρόσωπο του ζώου μια
θεικότητα για αυτό τον λόγο το κρατούσαν μέσα ή γύρω από τα ιερά. Τέλος πολλοί
Νομοί της Αιγύπτου είχαν ανακηρύξει σαν ιερό τους ζώο την αγελάδα, το
ιερογλυφικό σύμβολο της οποίας τοποθετούνταν στο πίσω μέρος του ονόματος της
πόλης, όπως ακριβώς έκαναν και με τα ιερογλυφικά σύμβολα θεοτήτων που
λατρευόταν σε άλλους Νομούς.17

Θεά Αθώρ με τη μορφή δέντρου

Η Αίγυπτος είναι γνωστή για τις ατέλειωτες εκτάσεις ερήμου που διαθέτει και
αναγνωρίζεται σαν μια ξερή και άνυδρη χώρα στο σύνολο της. Για τον λόγο αυτό οι
οάσεις που μπορούσε να συναντήσει κανείς να ξεπηδάνε μέσα στο τοπίο της καυτής
ερήμου ήταν σταθμός ανάπαυλας και ανανέωσης του ανθρώπου. Τα δέντρα
συγκεκριμένα ήταν αυτά τα οποία παρείχαν σκιά και κάτω από αυτά μπορούσε να
ξεκουραστεί ο ταξιδιώτης ή ολόκληρα καραβάνια. Εξαιτίας αυτού οι άνθρωποι
ταύτισαν τα δέντρα, έτσι ακριβώς όπως έκαναν και με τα ζώα, με θεϊκές εκδηλώσεις.
Πίστευαν ότι μέσα σε αυτά κατοικούσε μια θεότητα, η οποία αναγνωρίσθηκε
αργότερα με την Αθώρ. Υπήρχαν όμως και άλλες θεότητες που η θεοφάνεια τους
εκδηλωνόταν μέσω των δένδρων όπως είναι η Νουτ-θεά του ουρανού ή η Ίσις, αλλά
υπήρχαν και άλλες μείζονος σημασίας που συγχωνεύτηκαν με αυτές. Ένα μεγάλο και
υγιής δέντρο με πυκνό φύλλωμα θεωρούνταν πηγή ζωής. Κάθε πόλη είχε το δικό της
ιερό άλσος και πολλούς από τους Νομούς της Αιγύπτου είχαν αφιερωθεί στην
λατρεία των δέντρων το ιερογλυφικό σύμβολο των οποίων γραφόταν πίσω από το
όνομα του Νομού. Γενικότερα η λατρεία των δέντρων ξεκινάει από πολύ παλιά
ιδιαίτερα της ακακίας και της συκομουριάς με την λατρεία της οποίας ταυτίζεται η
Αθώρ. Ο τίτλος που έχει αποδοθεί στην Αθώρ γι αυτήν της την ιδιότητα είναι nb.t
nh.t που σημαίνει «Λαίδη της Συκομουριάς». Οι τρόποι απεικόνισης της Αθώρ σαν
θεά των δέντρων είναι με την θεά να κάθεται κάτω από το δέντρο ή να ξεπροβάλει
από τα κλαδιά του δέντρου ή ακόμη να είναι ένα με το δέντρο καθώς από την μέση
και κάτω θα απεικονίζεται σαν συνέχεια του κορμού (Εικ.27). Και στις δυο
απεικονίσεις προσφέρει νερό και τρόφιμα σε αυτούς που θέλουν να ξεκουραστούν
στην σκιά της, είτε είναι ζωντανοί είτε είναι νεκροί. Αυτός είναι και ένας λόγος που η
λατρεία της έχει συνδεθεί με την φροντίδα και την προστασία των νεκρών. Τέλος, μια
φυλλώδης υγιής συκομουριά με μεγάλες ρίζες συμβολίζει την ζωή ενώ μια γυμνή από
φύλλα συμβολίζει τον θάνατο.18

17
Bleeker 1973,30-34∙Wood 2014.
18
Bleeker 1973, 35-37∙Cerny 1952,25-26∙Budge 2013,48∙Najovits 2003,26∙Wahlberg 2002,214∙Basson
2012,6,12-13.

28
Η θεά Αθώρ με την ιδιότητα της μητέρας θεάς

Γενικότερα και σε άλλες θρησκείες οι θεότητες που χαρακτηρίζονται σαν μητέρες-

θεές έχουν συσχετισθεί με την γη και την γονιμότητα της αλλά και την παραγωγή
παιδιών. Αυτές είναι συνήθως που απεικονίζονται γυμνές για να διακρίνονται τα
γεννητικά τους όργανα διότι είναι το αναπαραγωγικό τους σύστημα. Τονίζονται
επίσης τα μεγάλα στήθη τους αλλά και η μεγάλη κοιλιά τους για να φανεί ότι είναι
εγκυμονούσες. Στην αιγυπτιακή θρησκεία όμως δεν έχουμε κάτι τέτοιο διότι οι
ανθρώπινες θεότητες δεν απεικονίζονται γυμνές, έτσι δεν υπάρχει η δυνατότητα να
δηλωθεί κάποια τέτοια ιδιότητα μέσω της εικονογραφίας. Στην περίπτωση της Αθώρ
θεωρείται μητέρα του Ιχί και του Χαρσομτούς αλλά θεωρείται και μητέρα του Ώρους
κάτι το οποίο δηλώνεται και από το όνομα της (Ht Hr) αλλά δεν παρουσιάζει
κάποια σχέση με την γη καθώς είναι θεά του ουρανού. Παρόλα αυτά η Αθώρ είναι
πάτρωνας της ευτυχίας και της τύχης των νεογέννητων παιδιών που η ίδια βοηθάει να
γεννηθούν. Για αυτό τον λόγο οι μανάδες και οι εγκυμονούσες προτρέχουν σε αυτήν
για να τους παράσχει την προστασία και την βοήθεια της. Στην Αθώρ έχουν αποδοθεί
οι τίτλοι nb.t Htp.t που σημαίνει «Ερωμένη του αιδοίου» καθώς της έχει
αποδοθεί η ιδιότητα της σύλληψης αλλά και της γέννας. Επίσης την αποκαλούν
«Ερωμένη του έρωτα» γιατί διεγείρει την σεξουαλικότητα και θεωρείται θεά του
έρωτα. Συμπερασματικά δεν μπορεί να θεωρηθεί θεά μητέρα με την στενή έννοια του
όρου αλλά με μια πιο ευρύτερη σημασία μπορεί να της δοθεί αυτή η ιδιότητα καθώς
δίνει ζωή σε φυτά, ζώα αλλά και ανθρώπους (Εικ28).19

Προστάτιδα των Νεκρών

Οι αιγύπτιοι από πολύ νωρίς πίστεψαν στην ύπαρξη ενός άλλου κόσμου, στον οποίο
πηγαίνουν οι ψυχές των νεκρών ανδρών και γυναικών μετά τον θάνατο τους. Αυτός ο
κόσμος ονομάστηκε Ντουάτ που θεωρείται ότι αποτελούνταν από κοιλάδες και
διαχωριζόταν από τον επίγειο από μια σειρά βουνών. Σύμφωνα με την ιδεολογία που
είχαν αναπτύξει, όταν πεθαίνει κάποιος η ψυχή του έχει να αντιμετωπίσει κάποια
κακά πνεύματα και δυσκολίες που στόχο έχουν να τον αποτρέψουν να φτάσει στο
Ντουάτ. Αυτός για να μπορέσει να τους αποφύγει ή ακόμη και να τους αντιμετωπίσει
εφοδιαζόταν εν ζωή με διάφορα ξόρκια που έπρεπε να τα μάθει πιστεύοντας ότι όταν
έφτανε η κρίσιμη ώρα θα μπορούσε να τα χρησιμοποιήσει και να συνεχίσει τον δρόμο
του. Τέτοιου είδους ξόρκια αναγραφόταν στους τοίχους των τάφων των νεκρών αλλά
παρόμοια λειτουργία είχαν και τα φυλαχτά με τα οποία θαβόταν ο νεκρός. Στο
Ντουάτ δεν μπορεί να αποδοθεί η σημερινή αντίληψη που έχουμε εμείς για τον Κάτω
Κόσμο ότι δηλαδή είναι ένα μέρος τιμωρίας. Για τους αιγυπτίους ήταν το μέρος στο
οποίο αποσυρόταν ο νεκρός θεός Ρα μετά την δύση του και συνέχιζε το ταξίδι του
μέχρι να ανατείλει την επόμενη ημέρα. Στο Ντουάτ που ήταν το Βασίλειο του Όσιρι
πραγματοποιούταν η κρίση των νεκρών, η οποία γινόταν με βάση τις ενέργειες και τις

19
Bleeker 1973,38-41∙Budge 2013,147-148∙Basson 2012,24-25.

29
πράξεις των νεκρών που είχαν κάνει εν ζωή. Η κρίση γινόταν με την βοήθεια μιας
ζυγαριάς επάνω στην οποία τοποθετούνταν η καρδιά του νεκρού διότι θεωρούνταν το
σημαντικότερο όργανο του ανθρώπου και σαν αντίβαρο τοποθετούνταν το φτερό της
Μάατ που ήταν η θεά της δικαιοσύνης και της αλήθειας. Το ζύγισμα επιβλεπόταν από
τον Όσιρι καθώς και από τους υπόλοιπους θεούς (Εικ.20). Στην περίπτωση όπου ο
νεκρός περνούσε την κρίση έχοντας κάνει καλές πράξεις στη ζωή του αλλά και με
την βοήθεια διάφορων ξορκιών που υπήρχαν για να παραμείνει η ζυγαριά προς
εύνοια του περνούσε στην επόμενη ζωή απολαμβάνοντας την μαζί με τους θεούς
καθώς γινόταν ένας από αυτούς. Διαφορετικά έπεφτε στη λήθη και ο ίδιος χανόταν
στο άπειρο. Συμπερασματικά όλη η ζωή των αιγυπτίων αναπτυσσόταν γύρω από τον
θάνατο και τις πράξεις που έπρεπε να κάνουν για να επωφεληθούν στη μετά θάνατον
ζωή. Αυτός ήταν ένας από τους κύριους λόγους που αφιέρωναν τόσο πολύ χρόνο από
την ζωή τους για την λατρεία των θεών με σκοπό να αποκτήσουν την εύνοια τους και
να τους βοηθήσουν μετέπειτα. Ακόμη ένα σημαντικό κομμάτι της ζωής τους
αποτελούσε το χτίσιμο μεγαλειώδη τάφων πιστεύοντας ότι η ζωή τους επάνω στη γη
ήταν προσωρινή ενώ η ζωή μετά τον θάνατο ήταν αιώνια για αυτό έπρεπε να
εξασφαλίσουν ένα ωραίο μέρος κατοίκησης. Γύρω από αυτές τις πεποιθήσεις είχε
αναπτυχθεί και η τέχνη της μουμιοποίησης θέλοντας να διατηρήσουν το σώμα τους
στη μετά θάνατον ζωή και να συνεχίσουν την ύπαρξή τους.20

Σε αυτό το μέρος όπου θα κατέληγαν οι ψυχές μετά τον θάνατο οι αιγύπτιοι

είχαν εναποθέσει τις ελπίδες τους στη θεά Αθώρ ότι θα είναι πάτρωνας και
προστάτιδα τους. Πίστευαν ότι με την μορφή της αγελάδας θα τους χρήσει και θα
τους βοηθήσει για αυτό και της απέδωσαν τον τίτλο nb.t smj.t που σημαίνει
«Ερωμένη της Δυτικής Ερήμου» αλλά και τον τίτλο Hnwt/nb.t imntt «Λαίδη
της Δύσης» ή «Λαίδη της Νεκρόπολης» (Εικ.30). Οι αιγύπτιοι είχαν συνδέσει την
Δύση με την δύσει του ηλίου δηλαδή τον θάνατο του θεού Ρα, οπότε στη δυτική
πλευρά του Νείλου είχαν κτίσει όλες τις Νεκροπόλεις τους και αυτή η περιοχή
θεωρούνταν το Βασίλειο των Νεκρών. Μια από τις σημαντικότερες νεκροπόλεις ήταν
της Γκίζας και της Θήβας όπου αποδιδόταν στην Αθώρ ιδιαίτερες τιμές. Όπως ήδη
ανέφερα στον προηγούμενο συμβολισμό της θεάς Αθώρ αυτή απεικονιζόταν σαν θεά
δέντρο και τις αποδιδόταν κάποιες ιδιότητες. Έτσι ο νεκρός περίμενε από αυτήν να
του παρέχει τα απαραίτητα εφόδια όπως νερό, φαγητό αλλά και την σκιά του δέντρου
της. Ο νεκρός δεχόταν την βοήθεια της θεάς με στόχο να ξεδιψάσει κα να χορτάσει.
Δεχόμενος αυτών των προσφορών εκδήλωνε την θέληση του να συμμετάσχει στην
ακολουθία της θεάς και να συνδράμει στη λατρεία της ανακηρυσσόμενος σαν ένας
από τους υπαλλήλους της ή τους γραμματείς της. Με την σύνδεση αυτή
επιτυγχανόταν η ταύτιση των νεκρών με την Αθώρ. Μεταγενέστερα βέβαια οι ψυχές
των γυναικών ταυτιζόταν με την Αθώρ ενώ των ανδρών με το Όσιρι καθώς ήταν και
ο βασιλιάς του Ντουάτ. Πάντως το πόσο μεγάλη σημασία είχε για τους ανθρώπους η
συνδρομή της Αθώρ και η βοήθεια που λάμβαναν από αυτήν φαίνεται και από τα

20
Budge 1904, 170-174∙Wood 2014.

30
φυλαχτά με την μορφή της Αθώρ που τοποθετούνταν στο λαιμό της μούμιας για να
διώχνει το κακό.21

Θεά του Ουρανού

Ένας από τους χαρακτηριστικότερους συμβολισμούς της Αθώρ είναι η ουράνια

εκδοχή της που δηλώνεται και από τη γραφή του ονόματος της στα ιερογλυφικά Ht
Hr=σπίτι/μήτρα του Ώρους. Ο Ώρος είναι ο θεός ήλιος και συνάμα των ουρανών και
η Αθώρ είναι μια από τις θεότητες που το συνοδεύουν στο ταξίδι του στους ουρανούς
κατά την διάρκεια της ημέρας αλλά και της νύχτας. Της έχει αποδοθεί ο τίτλος nb.t
pt δηλαδή «Θεά του Ουρανού» λόγω της σύνδεσής της με τις δυνάμεις του
παραδείσου. Η Αθώρ με την μορφή αγελάδας πιστευόταν ότι μετέφερε στην πλάτη
της τον θανούντα φαραώ αλλά και τους υπόλοιπους νεκρούς στον ουρανό. Σε πολλές
πρώιμες απεικονίσεις της Αθώρ βλέπουμε να έχει ανάμεσα στα κέρατα, τα αυτιά ή
και το μέτωπο της αστέρια υποδηλώνοντας έτσι και τον νυχτερινό ουρανό. Σε
κάποιες άλλες απεικονίσεις της όπου συσχετίζεται με τη θεά του ουρανού Νουτ
απεικονίζεται με τον ηλιακό δίσκο στο κεφάλι της μαζί με φτερό και στο σώμα της να
είναι ζωγραφισμένα πολλά αστέρια (Εικ.31). Ιδιαίτερα το φτερό στις απεικονίσεις
συμβολίζει τους θεούς που σχετίζονται με τον ήλιο, τον άνεμο και τους ουρανούς.
Μια από αυτούς είναι και η Αθώρ για αυτό και απεικονίζεται με αυτόν τον τρόπο. Οι
αιγύπτιοι της έχουν αποδώσει τα επίθετα «Ερωμένη των αστεριών» και «Ερωμένη
του Βραδινού».22

Η Αθώρ σαν ηλιακό μάτι του Ρα ή του Ώρους

Είδαμε την Αθώρ να σχετίζεται με τον ουρανό και τον ηλιακό θεό, τον οποίο φέρει
στην πλάτη της ή ανάμεσα στα κέρατα της όταν έχει πάρει την μορφή αγελάδας.
Αφού λοιπόν έχει συσχετιστεί με τον θεό ήλιο και τις ενέργειες του, όπως είναι το
καθημερινό του ταξίδι στους ουρανούς αλλά και στο Ντουάτ, η Αθώρ εκδηλώνει και
μια άλλη ιδιότητα και χαρακτηρίζεται σαν το ηλιακό μάτι του Ρα (Εικ.32). Αυτός ο
χαρακτηρισμός της πηγάζει από τον ενεργό ρόλο που παίζει σε έναν μύθο που αφορά
το ηλιακό μάτι του θεού το οποίο αφαιρείται για να κυνηγήσει τους ανθρώπους που
έχουν εξεγερθεί εναντίον του Ρα. Μια εκδοχή του τέλους αυτού του μύθου είναι ότι
όταν έχει διατελέσει πλέον την αποστολή του επιστρέφει στον θεό Ρα για να μπει
στην θέση του, την οποία όμως έχει καταλάβει άλλο μάτι και αυτό αν και
εξαγριωμένο τοποθετείται από το Ρα στο μέτωπο του σαν τιμητική θέση και παίρνει
την μορφή κόμπρας. Άλλη εκδοχή του ίδιου μύθου είναι ότι αφαιρείται από μόνο του
και ξανά συγκολλιέται με τον Ρα με την βοήθεια του Θωθ και μια τρίτη εκδοχή είναι
ότι ο Ρα του αναθέτει μια αποστολή αναζήτησης του Σου και της Τεφνούτ και πρέπει

21
Bleeker 1973,42-45∙Budge 1904,435-437,V:I∙Budge 2013,147-149∙Wahlberg 2002,10-11,41-42.
22
Bleeker 1973,46-48∙Wahlberg 2002,10.

31
να τους οδηγήσει πίσω σε αυτόν. Πάντως σαν μάτι του ηλιακού θεού αντιλαμβάνεται
σαν μια θεότητα άγρια και επιθετική. Χαρακτηρίζεται από στρατιωτική πειθαρχεία
για να φέρει εις πέρας τον στόχο της που είναι η προστασία του θεού. Σύμφωνα με
τον μύθο παίρνει την θέση της στο μέτωπο του θεού με την μορφή κόμπρας που
φτύνει φωτιά για να αντιμετωπίσει τους εχθρούς. Αναγνωρίζεται σαν μάτι του Ρα
αλλά και του Ώρους αφού και οι δύο φέρουν την ιδιότητα του ηλιακού θεού. Τέλος,
στοχεύει στην εξολόθρευση κα αντιμετώπιση των αντιπάλων του που θέλουν να του
πάρουν την εξουσία.23

Βασσιλική θεά

Στην αιγυπτιακή λατρεία πιστευόταν ότι ο φαραώ ήταν η ενσάρκωση του θεού ήλιου,
του Ώρους, του Ρα ή του Άμων αντίστοιχα, καθώς οι αιγύπτιοι είχαν αναγνωρίσει
πολλούς αρχηγούς-θεούς στις κοσμογονίες με αυτές τις ιδιότητες. Μεταγενέστερα
στον ίδιο τον φαραώ απονεμήθηκαν τιμές θεού. Από αυτό προκύπτει ότι ο φαραώ
αναγνωριζόταν σαν θεός ή σαν την ενσάρκωση του θεού το οποίο όμως προέκυπτε με
την ένωση ενός θεού με την μητέρα του φέρνοντας έτσι στον κόσμο ένα θεϊκό παιδί ή
ερμηνευόταν μέσω της σχέσης που έχει η Αθώρ με τον Ώρος καθώς ήταν η μητέρα
του. Από τη στιγμή που ο φαραώ πιστευόταν ότι ήταν η ενσάρκωση του Ώρους
θεωρούσαν πως μητέρα του ήταν η Αθώρ. Η Αθώρ είχε αναλάβει τον ρόλο
προστασίας του φαραώ και με την ιδιότητα της να βοηθάει στην γέννα και να χαρίζει
στο παιδί τύχη και υγεία θεωρήθηκε προστάτης και του νεογέννητου βασιλικού
παιδιού. Στις απεικονίσεις την συναντάμε να θηλάζει το νεογέννητο βασιλικό βρέφος
είτε απεικονιζόμενη σαν γυναίκα είτε σαν αγελάδα προσφέροντας τον μαστό της στο
παιδί (Εικ.33). Μέσω του γάλατος της Αθώρ πίστευαν ότι περνούσαν μαγικές
ιδιότητες αλλά και δυνάμεις στο βρέφος. Σε άλλες απεικονίσεις συναντάμε την Αθώρ
με τη μορφή αγελάδας να γλείφει το χέρι του βασιλιά ή της βασίλισσας θέλοντας έτσι
να τους παρέχει δύναμη αλλά και να δηλώσει την εύνοια της προς αυτούς (Εικ.34).
Ένα από τα χαρακτηριστικά εμβλήματα της Αθώρ που ανέφερα ήταν μια
τελετουργική ποδιά διακοσμημένη με κεφάλια της Αθώρ, την οποία φορούσε ο
φαραώ για να δηλώσει την πίστη του σε αυτήν και να τον βοηθήσει κατά την τέλεση
των λατρευτικών καθηκόντων του αλλά και να του παρέχει προστασία.
Επιπροσθέτως μια άλλη βασιλική εκδοχή της Αθώρ είναι ότι καθώς είχε
αναγνωρισθεί σαν την θεά του έρωτα πιστευόταν ότι ενσαρκωνόταν στη βασίλισσα
και ότι ήταν υπεύθυνη για την σεξουαλική διέγερση του φαραώ με στόχο την
σύλληψη παιδιού. Η Αθώρ κατέληξε να πιστεύεται ότι ενσαρκωνόταν μέσα στις
βασίλισσες, πριγκίπισσες αλλά και σε οποιαδήποτε άλλη γυναίκα με την ιδιότητα της
μητέρας, οι οποίες όλες αυτές στις απεικονίσεις υιοθέτησαν Αθωρικά
χαρακτηριστικά. 24

23
Bleeker 1973,48-51∙Wood 2014∙Peltenburg 2007,383∙Pinch 2004,89-90.
24
Bleeker 1973,51-53∙Gillam 1995,216-218∙Basson 2012,11-12.

32
Θεά της Μουσικής, του Χορού και του Τραγουδιού

Από πολύ νωρίς η Αθώρ ταυτίστηκε με την τέχνη του χορού και της μουσικής και
εκδηλώνεται η αγάπη της για αυτές μέσω των ποιημάτων και των ύμνων που μας
διασώζονται χαραγμένα στους τοίχους μνημείων. Οι τέχνες αυτές παίζουν σημαντικό
ρόλο και για τον ίδιο τον άνθρωπο καθώς είναι ένα μέσω να έρθουν πιο κοντά και να
συνδεθούν. Μέσω της μουσικής, του χορού και του τραγουδιού εκφράζουν τα
θρησκευτικά τους συναισθήματα και πιστεύω επιτυγχάνοντας να έρθουν πιο κοντά
στο θεό. Οι χοροί μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε 1)αυτούς που εκτελούνται από
κάποιον θεό χορευτή όπου στο πλαίσιο λατρείας της Αθώρ αυτό τον ρόλο
αναλαμβάνουν τα παιδιά της, ο Ιχί ή ο Χαρσομτούς, 2)σε αυτούς που εκτελούνται
προς τιμήν των θεών στα πλαίσια της λατρείας, 3) σε αυτούς που πραγματοποιούνται
στα ετήσια φεστιβάλ που οργανώνονται προς τιμήν των διαφόρων θεοτήτων και
τέλος 4)στους ταφικούς χορούς. Ο σκοπός αυτών των χορών ανάγεται στην
ευχαρίστηση των ποικιλόμορφων θεών, για να προωθήσουν την γονιμότητα αλλά και
για να παρέχουν απόλαυση στους νεκρούς. Συγκεκριμένα στη λατρεία της Αθώρ
στόχο έχουν να ευχαριστήσουν αλλά και να τιμήσουν την θεά καθώς είναι η ίδια
πάτρωνας αυτών των τεχνών. Ακόμη η Αθώρ συνδέεται με την γονιμότητα του
εδάφους αλλά και των ανθρώπων και μέσω των χορών ευελπιστούν να την προάγουν.
Τέλος, η Αθώρ καθώς είναι μια άγρια και επιθετική θεά προσπαθούν μέσω αυτών των
ευγενών τεχνών να κατευνάσουν τον θυμό της. Για να το πετύχουν αυτό
χρησιμοποιούν ταμπουρίνια και το σείστρο, το μουσικό όργανο που έχει συνδεθεί με
την λατρεία της (Εικ.35). Κάποια από τα επίθετα που της έχουν αποδοθεί για αυτές
τις ιδιότητες είναι «Ερωμένη του χορού» και «Βασίλισσα της χαράς». Ο δεύτερος
χαρακτηρισμός της πηγάζει από τα συναισθήματα που προκαλεί όλη αυτή η
ατμόσφαιρα στους ανθρώπους καθώς επίσης πέρα από την λατρευτική σημασία που
έχει αποτελεί και ένα μέσω διασκέδασης.25

25
Bleeker 1973,53-57∙Wood 2014∙Peltenburg 2007,382-383∙Budge 1904,435.V:I∙Basson 2012,17-18.

33
 Κεφάλαιο 4: Οι συγχωνεύσεις και οι ταυτίσεις της Αθώρ με άλλες
θεότητες

Η θεά Αθώρ είναι μια θεότητα που παρουσιάζει πολλές διαφορετικές

απεικονίσεις και ακόμη περισσότερους συμβολισμούς. Μερικά χαρακτηριστικά των
απεικονίσεων της δανείζονται και άλλες θεότητες της αιγυπτιακής θρησκείας όπως
υπάρχουν και πολλοί από τους συμβολισμούς της που μοιράζεται με άλλες θεές. Από
την προϊστορική εποχή υπήρχαν πολλές θεότητες μείζονος σημασίας καθώς οι
αιγύπτιοι αναγνώριζαν σε οποιοδήποτε στοιχείο της φύσης το υπερφυσικό, οι οποίες
μεταγενέστερα συγχωνεύθηκαν με άλλες σημαντικότερες που το ιερατείο τους
κατείχε μεγαλύτερη δύναμη και ήταν σε θέση να τις προωθήσει. Μια τέτοια θεότητα
είναι και η Αθώρ που συγχωνεύτηκε αλλά και ταυτίστηκε με έναν μεγάλο αριθμό
θεοτήτων όχι μόνο αιγυπτιακής προέλευσης αλλά και ξένης. Οι αιγύπτιοι είχαν την
τάση να υιοθετούν ξένες θεότητες στα πρόσωπα των οποίων έβλεπαν χαρακτηριστικά
που ταίριαζαν με τις δικές τους θεές για αυτό και τις αναγνώριζαν σαν μια πτυχή των
ήδη υπάρχων θεοτήτων τους. Έτσι σε πολλές ξένες θεές αναγνωρίσθηκε το πρόσωπο
της Αθώρ και αυτός ήταν και ο βασικός λόγος που προχώρησαν στην υιοθέτηση τους.
Στην συνέχεια θα εξετάσω ένα μεγάλο αριθμό εγχώριων θεών όπως είναι η Ίσις, η
Νουτ, η Μουν, η Μάατ κλπ. αλλά και εισαγόμενων θεοτήτων όπως είναι η Αστάρτε,
η Κετές που παρουσιάζουν ομοιότητες με την Αθώρ και σε πολλά πράγματα έχουν
ταυτιστεί μαζί της.26

Αθώρ και Ίσιδα

Η Ίσις προκύπτει από την ένωση του Γκεμπ και της Νουτ όπως είδαμε από την
Κοσμογονία της Ηλιούπολις. Ο σύζυγος της είναι ο Όσιρις και από την δική τους
ένωση παράγεται ο Ώρος. Το όνομα της Ίσις στα ιερογλυφικά γράφεται με το
σύμβολο του θρόνου θέλοντας να δηλώσει και την ιδιότητα της, διότι
αντιλαμβανόταν σαν τον θρόνο επάνω στον οποίο καθόταν ο άρχων θεός ή ο φαραώ
δεχόμενος την προστασία της. Η Ίσις απεικονιζόταν σαν μια νεαρή γυναίκα
φορώντας μακρύ χιτώνα με τιράντες, στο δεξί της χέρι κρατούσε σκήπτρο και στο
αριστερό το σύμβολο της ζωής. Επάνω στο κεφάλι έφερε το σύμβολο της, δηλαδή
τον θρόνο (Εικ.36). Η Ίσις ταυτίζεται με την Αθώρ για ποικίλους λόγους. Καταρχάς η
ίδια η Ίσις πολλές φορές απεικονιζόταν με τον «Στέμμα της Αθώρ» δηλαδή με δυο
κέρατα που φέρουν ανάμεσα τους τον ηλιακό δίσκο. Συνήθως σε αυτή την περίπτωση
ήταν δυνατόν να αναγνωρισθούν μέσω της λεζάντας που υπήρχε. Σε απεικονίσεις της
την συναντάμε επίσης να είναι με ανθρώπινο σώμα και με κεφάλι αγελάδας κάτι που
δημιουργεί μια σύγχυση μεταξύ αυτής και της Αθώρ. Και η Αθώρ αλλά και η Ίσις
είναι μητέρες του Ώρους που στην εικονογραφία ή σε ανάγλυφες παραστάσεις
απεικονίζονται να κρατάν τον Ώρος ή αντίστοιχα το βασιλικό νεογέννητο παιδί και να

26
Bard 1999,299∙Cerny 1952,31∙Budge 1904,434,V:I.

34
το θηλάζουν προσφέροντας έτσι μέσω του γάλατος τους θεϊκές δυνάμεις και
ιδιότητες. Και οι δυο πέρα από την φροντίδα και την προστασία του παιδιού έχουν
συσχετιστεί και με την βασίλισσα. Μια άλλη ιδιότητα της Ίσις καθώς είναι θεότητα
του Δέλτα του Νείλου είναι η γονιμότητα που προσφέρει στους ανθρώπους αλλά και
στη γη κάνοντας την πιο εύφορη. Η Αθώρ είχε επίσης συσχετιστεί με την γονιμότητα
του εδάφους καθώς πιστευόταν ότι ήταν αυτή που προκαλούσε τις ετήσιες πλημμύρες
του Νείλου. Επιπροσθέτως η Αθώρ ήταν αυτή που παρείχε αρωγή στους νεκρούς,
τους βοηθούσε στην μετά θάνατον ζωή και γενικότερα είχε ταυτιστεί με την Δύση
όπως επίσης και η Ίσις που είχε χαρακτηριστεί σαν θεά της Δύσης άρα της άλλης
ζωής. Ακόμη και οι δύο θεές αναγνωριζόταν σαν τις κόρες αλλά και το μάτι του θεού
ήλιου Ρα. Πέρα από αυτούς τους κοινούς συμβολισμούς που μοιραζόταν, οι θεές
είχαν και κάποια κοινά επίθετα όπως είναι το Hnwt nTrw (nbw) που σημαίνει
«Ερωμένη (όλων) των θεών» γιατί και οι δύο αντιλαμβανόταν σαν τις ύψιστες
μητέρες όλων των θεών. Άλλα επίθετα είναι «Λαίδη του Παραδείσου» και «Ερωμένη
της Δύσης».27

Αθώρ και Νέφθυς

Η Νέφθυς ήταν και αυτή κόρη του θεού Γκεμπ και της Νουτ και συνάμα αδερφή της
Ίσις, του Όσιρι, του Ώρους και του Σεθ, που πολλές φορές λογαριάζεται σαν σύζυγος
της. Απεικονιζόταν και αυτή σαν γυναικεία θεότητα με μακρύ χιτώνα μέχρι τον
αστράγαλο και κρατούσε στα χέρια της το σκήπτρο και το σύμβολο της ζωής όπως
ακριβώς και η αδερφή της. Στο κεφάλι της έφερε και αυτή το ιερογλυφικό σύμβολο
του ονόματος της που ήταν ένα καλάθι πάνω σε έναν πύργο καθώς θεωρούνταν η
κυρίαρχος του πύργου (Εικ37). Ο συσχετισμός της Αθώρ με την Νέφθυς γίνεται γιατί
πολλές φορές η ίδια η Νέφθυς παίρνει τη θέση της αδερφής της. Για αυτόν τον λόγο
την συναντάμε να φοράει και αυτή το «Στέμμα της Αθώρ» όπου κανονικά δεν ανήκει
σε αυτήν. Η Νέφθυς μαζί με την Ίσις προσπάθησαν με την βοήθεια της μαγείας να
ξανά επαναφέρουν τον νεκρό Όσιρι στην ζωή μετά την δολοφονία του από τον Σεθ.
Αφού το κατάφεραν αυτό ο Όσιρις επανήλθε και ανέλαβε την βασιλεία στον κόσμο
των νεκρών. Για αυτό τον λόγο η Νέφθυς θεωρείται προστάτιδα των νεκρών και είναι
υπεύθυνη για την φρούρηση τους. Μια τέτοια ιδιότητα έχει αποδοθεί και στην Αθώρ
σαν προστάτιδα και αρωγός των νεκρών. Τέλος, η Αθώρ μοιράζεται με την Νέφθυς
κάποια επίθετα όπως «Λαίδη του Παραδείσου», «Ερωμένη όλων των θεών» και
αποκαλείται και αυτή «Μάτι του θεού Ρα».28

27
Bleeker 1973,70∙Budge 2013,147∙Najovits 2003,27∙Murray 1931,54∙Wahlberg 2002,18-27.
28
Bleeker 1973,70∙Wahlberg 2002,28-31.

35
Αθώρ και Νουτ

Η Νουτ είναι η μητέρα των θεών Ίσις, Νέφθυς, Όσιρις, Σεθ και Ώρος που προέκυψαν
από την ένωση της με τον Γκεμπ. Σύμφωνα με τον μύθο ο θεός Ρα φοβούμενος
μήπως ένα από τα παιδιά της Νουτ του πάρουν τον θρόνο, της απαγόρευσε να
γεννήσει σε οποιονδήποτε μήνα από οποιονδήποτε χρόνο. Ο Θώθ όμως επειδή είχε
αισθήματα για αυτήν θέλησε να την βοηθήσει και διαπραγματευόμενος με τον θεό
της Σελήνης Κχόνσου κατάφερε να τις κερδίσει και να δημιουργήσει πέντε
επαγόμενες ημέρες τον χρόνο για να μπορέσει να φέρει στη ζωή τα παιδιά της. Η
Νουτ ήταν η θεά του ουρανού δημιουργώντας έναν ουράνιο θόλο και χωρίζεται από
τον Γκεμπ που είναι η γη από τον πατέρα τους τον Σου που είναι ο αέρας. Η Νουτ
απεικονίζεται και αυτή σαν γυναικεία θεότητα με μακρύ χιτώνα με τιράντες και
κρατά στο χέρι της το σύμβολο της ζωής. Στο κεφάλι της φέρει κορδέλα και το
ιδεόγραμμα του ονόματος της που είναι ένα στρογγυλό δοχείο (Εικ.38). Η πιο
συνηθισμένη απεικόνιση της βέβαια είναι αυτή όπου με το γυμνό κυρτωμένο της
σώμα δημιουργεί μια καμπύλη επάνω από τον Γκεμπ και ανάμεσα τους βρίσκεται ο
Σου για να τους χωρίζει. Το γυμνό σώμα της Νουτ καλύπτεται από αστέρια
δηλώνοντας έτσι και τον νυχτερινό ουρανό. Τα χέρια της και τα πόδια της που
ακουμπάν στον Γκεμπ θεωρούνται τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα ή και οι τέσσερις
πυλώνες του παραδείσου. Με αυτήν την απεικόνιση συναντάμε και τη Αθώρ αφού
είναι γνωστή για την ιδιότητα της σαν θεά του ουρανού και ακόμη η Νουτ είναι από
τις θεές που απεικονίζεται και αυτή με την μορφή αγελάδας. Σύμφωνα με τον μύθο
όταν ο Ρα θέλησε να απέχει από τα καθήκοντα του μετά την έχθρα που εκδήλωσαν οι
άνθρωποι προς το πρόσωπο του η θεά Νουν, διέταξε την Νουτ να μεταφέρει τον Ρα
μακριά από αυτούς. Αυτήν την εντολή την εκπλήρωσε μεταμορφωμένη σε αγελάδα,
μεταφέροντας τον Ρα στην πλάτη της. Υπάρχουν εκδοχές βέβαια για αυτόν τον μύθο
όπου παρουσιάζουν το καθήκον αυτό να το φέρει εις πέρας η ίδια η Αθώρ. Ένα άλλο
στοιχείο που μοιράζονται οι θεές είναι ότι και οι δύο θεωρούνται κόρες και μάτι του
θεού Ρα. Επιπλέον έτσι όπως η Αθώρ είναι μητέρα του θεού ήλιου Ώρους έτσι και η
Νουτ θεωρείται μητέρα του θεού ήλιου ο οποίος εισάγεται στο σώμα της μέσω του
στόματος της κατά την διάρκεια της νύχτας διατελεί το ταξίδι του και ανατέλλει
μέσω του κόλπου της κάθε πρωί. Εξαιτίας αυτού του ρόλου της παρουσιάζεται και
σαν προστάτιδα των νεκρών και η μορφή της απεικονιζόταν στο εσωτερικό των
καλυμμάτων των σαρκοφάγων έχοντας την πεποίθηση οι άνθρωποι ότι θα τους
βοηθήσει στη μετά θάνατον ζωή και θα τους αναγεννήσει σαν άστρα στον ουρανό. Οι
τίτλοι που μοιράζονται είναι «Η Σπουδαία», «Κόρη του Ρα», «Μάτι του Ρα»,
«Ερωμένη των δυο χωρών» και «Ερωμένη της Δύσης». 29

29
Bleeker 1973,48,65∙Budge 2013,156∙Najovits 2003,26∙Budge 1904,103-109, V:II∙Wahlberg 2002,32-
36.

36
Αθώρ και Μάατ

Η Μάατ είναι θεά της αλήθειας, της τάξης, του νόμου, της αρμονίας, της ηθικής και
της δικαιοσύνης. Το αντίθετο από αυτήν είναι η Ισφέτ θεά του χάους, της αταξίας,
της βίας και της ανομίας. Λέγεται ότι πριν ακόμη αναδειχθεί ο άρχων θεός από τον
λόφο Μπεν-Μπεν είχε τοποθετήσει τη θεά Μάατ στην θέση της Ισφέτ για να
κυριαρχήσει έναντι του χάους. Αναπαρίσταται σαν μια νεαρή γυναίκα όρθια ή
καθιστή με την ίδια ενδυμασία που προ ανέφερα και για τις άλλες θεές. Στο δεξί χέρι
κρατά σκήπτρο στο αριστερό το σύμβολο της αιώνιας ζωής. Υπάρχουν παραλλαγές
όπου και στα δυο χέρια της κρατάει φτερά στρουθοκαμήλου ή φέρει ένα από αυτά
στο κεφάλι της που είναι και το χαρακτηριστικότερο σύμβολο της (Εικ.39). Ο ρόλος
της θεάς Μάατ ήταν να διατηρεί την αρμονία και την τάξη του κόσμου επί
καθημερινής βάσης και ακόμη ήταν αυτή που ρύθμιζε τις εποχές, τα αστέρια τις
ενέργειες των ανθρώπων αλλά και των θεών. Ο φαραώ είχε επιφορτιστεί με τα
καθήκοντα της Μάατ επί της γης και ήταν υπεύθυνος για την σωστή διατήρηση της
δημόσιας ζωής και των τελετουργιών για να μην ανατραπεί η Μάατ. Αν συνέβαινε
κάτι τέτοιο πίστευαν ότι θα είχαν τρομερές συνέπειες στην δημόσια και ιδιωτική ζωή.
Πέρα από αυτό η Μάατ είναι γνωστή για τον κύριο ρόλο που έπαιζε στο Ντουάτ για
το ζύγισμα των ψυχών των νεκρών. Οι αιγύπτιοι πίστευαν ότι η καρδιά ήταν η έδρα
της ψυχή για αυτό και την κρατούσαν μέσα στο σώμα, σε σύγκριση με τα υπόλοιπα
όργανα που τα αφαιρούσαν κατά την μουμιοποίηση. Συγκεκριμένα το φτερό της
Μάατ ήταν που χρησιμοποιούνταν στο ζύγισμα καθώς αυτό ήταν το αντίβαρο με το
οποίο έπρεπε να ζυγιστεί η καρδιά. Αν η καρδιά έβγαινε ελαφρύτερη ή ίδια με το
φτερό της Μάατ αυτό θα σήμαινε ότι είναι αγνή και δεν έχει διαπράξει τόσες
αμαρτίες και θα επιτρεπόταν στη ψυχή να συνεχίσει στην μετά θάνατο ζωή. Αν όμως
η καρδιά έβγαινε βαρύτερη από το φτερό τότε τρωγόταν από ένα θηρίο με
λιονταρίσια μορφή που παρακολουθούσε το ζύγισμα ή χανόταν στην λήθη. Όσο
αφορά την συσχέτιση της Αθώρ με την Μάατ δεν γίνεται για τα χαρακτηριστικά και
τα σύμβολα που δανείζεται η μία από την άλλη αλλά περισσότερο γιατί η μια
αλληλοσυμπληρώνει την άλλη. Η Αθώρ είναι η θεότητα που δημιουργεί τη ζωή σε
όλο τον κόσμο, δηλαδή τα φυτά, τους ανθρώπους, τους θεούς ενώ η Μάατ είναι αυτή
που τους παρέχει τους νόμους με βάση τους οποίους θα ζήσουν μια αρμονική ζωή.
Και οι δυο θεές είναι υψίστης σημασίας που βρίσκονται μέσα στη βάρκα και
συνοδεύουν τον θεό ήλιο στο καθημερινό του ταξίδι. Οπότε η σχέση τους δεν είναι
τόσο ταύτισης ή συγχώνευσης αλλά αλληλοεπίδρασης που η μια βλέπει την εκδοχή
του εαυτού της στην άλλη.30

Αθώρ και Τεφνούτ

Η Τεφνούτ είναι η θεότητα που παράγεται από τον αυνανισμό ή το φτάρνισμα του
Ατούμ σύμφωνα με την θεολογία της Ηλιούπολις και ο Σου είναι ο σύζυγος της που

30
Bleeker 1973,65,69.

37
παράγεται με τον ίδιο τρόπο. Η Τεφνούτ συμβολίζει την υγρασία που είναι
απαραίτητη στη Αίγυπτο και μαζί με τον άνδρα της το Σου δημιουργούν ένα
διαχωριστικό πεδίο ανάμεσα στα παιδιά τους, τον Γκεμπ και την Νουτ
δημιουργώντας ένα μέσο υποστήριξης. Οι τρόποι αναπαράστασης της Τεφνούτ
μπορεί να είναι με την γυναικεία απόδοση του κορμιού της και να διαθέτει
λιονταρίσια κεφαλή ή να αναπαριστάται εξ ολοκλήρου σαν λιοντάρι. Στα χέρια της
κρατά και αυτή το σκήπτρο και το anx και στο κεφάλι της φέρει έναν μεγάλο
ηλιακό δίσκο που το περιτριγυρίζουν κόμπρες(Εικ.40). Λόγω της απεικόνισης του
ηλιακού δίσκου στο κεφάλι της συσχετίζεται με τον ουρανό και συνάμα με τον
παράδεισο, χαρακτηριστικά που αποδίδονται στην Αθώρ. Ένας άλλος λόγος για τον
οποίο μπορεί να συσχετισθεί εν μέρει με την Αθώρ είναι γιατί και αυτή
αναπαριστάται μερικές φορές με το «Στέμμα Λοφίο της Αθώρ». Ακόμη μια από τις
εκδηλώσεις της Αθώρ αν και όχι τόσο συχνή είναι και η λιονταρίσια μορφή που
συναντάμε τώρα στην Τεφνούτ. Και οι δυο θεές αναγνωρίζονται στην αιγυπτιακή
θρησκεία σαν το «Μάτι του ηλιακού θεού Ρα» και κάποιοι άλλοι τίτλοι που
μοιράζονται είναι «Ερωμένη όλων των θεών» και «Λαίδη του Παραδείσου».31

Αθώρ και Μπατ

Η λατρεία της Μπατ στην Αίγυπτο ανάγεται κατά την προ-δυναστική περίοδο.
Βλέπουμε απεικονίσεις της σε πολλά ευρήματα που μας έχουν διασωθεί ένα από αυτά
είναι και η Παλέτα Νάρμερ. Απεικονίζεται συνήθως με την μορφή αγελάδας, με
γυναικείο σώμα και αγελαδινό κεφάλι ή με ανθρώπινο σώμα και αγελαδινά
χαρακτηριστικά π.χ. αυτιά και κέρατα (Εικ.41). Ο τρόπος απεικόνισης της θεάς Μπατ
μοιάζει με αυτόν της Αθώρ και ήδη από το Μέσο Βασίλειο απορροφήθηκε από την
λατρεία της. Ίσως η μοναδική διαφορά που επικρατεί στην απόδοση τους είναι ότι τα
κέρατα της Μπατ σχηματίζουν μια πιο έντονη καμπύλη προς τα μέσα ενώ τα κέρατα
της Αθώρ τείνουν να έχουν μια ελαφριά κλίση προς τα έξω. Η απόδοση αυτή ίσως
είναι επηρεασμένοι και από τα διαφορετικά είδη βοοειδών που υπήρχαν εκείνη την
περίοδο.32

Αθώρ και Σεκχμέτ

Η Σεκχμέτ είναι μια θεότητα της αιγυπτιακής θρησκείας που ενσαρκώνει ένα ευρύ
φάσμα εννοιών. Αντιπροσωπεύει τον συνεχή αγώνα που διεξάγεται μεταξύ των
δυνάμεων του καλού και του κακού καθώς επίσης συμβολίζει το αιώνιο, την
καθολική τάξη και την αρμονία μεταξύ ουρανού και γης. Είναι γνωστή για την
επιθετικότητα της προς τις δυνάμεις του κακού αλλά και τον ρόλο της που έχει σαν
προστάτιδα και φύλακας του θεού Ρα. Ο κύριος ρόλος που της έχει ανατεθεί είναι η

31
Bleeker 1973,51∙Wahlberg 2002,37-38,110.
32
Gillam 1995,215,218∙Najovits 2003,26.

38
εξολόθρευση του Άποφι, ενός γιγαντιαίου φιδιού που συμβολίζει το κακό και το
χάος. Είναι αντίπαλος του φωτός και συνάμα του θεού ήλιου αλλά και της Μάατ, θεά
αρμονίας και δικαιοσύνης. Η Σεκχμέτ σχηματίζει τριάδα με σύζυγο της τον Πτα και
γιός της τον Νέφερτουμ. Μια πρώτη ιδιότητα που μοιράζεται με την Αθώρ είναι
αυτής της μητέρας θεάς. Η Σεκχμέτ απεικονίζεται με γυναικείο σώμα που φέρει το
κεφάλι λιονταριού και κρατάει αντίστοιχα το σκήπτρο και το σύμβολο της ζωής όπως
και οι υπόλοιπες θεές της αιγυπτιακής θρησκείας(Εικ.42). Πολλές φορές
απεικονίζεται εξ ολοκλήρου με την μορφή λιονταριού. Ο συσχετισμός με την Αθώρ
είναι γιατί και αυτή απεικονίζεται με αυτή την μορφή μέσω της οποίας εκφράζονται
τα άγρια χαρακτηριστικά της και η επιθετικότητα της καθώς και αυτή λογαριάζεται
σαν προστάτιδα του θεού Ρα. Η Σεκχμέτ φέρει στο κεφάλι έναν μεγάλο ηλιακό δίσκο
που γύρω του τυλίγεται μια κόμπρα. Αυτό δηλώνει τον συσχετισμό της θεάς με τον
ουρανό, των φωτεινό ήλιο και η παρουσία της κόμπρας είναι μια άλλη εκδοχή της
επιθετικότητας της. Το κύριο σημείο ταύτισης της Σεκχμέτ με την Αθώρ είναι σε
έναν μύθο στον οποίο ο Ρα έρχεται αντιμέτωπος με τους εξαγριωμένους ανθρώπους
και θέλει να στείλει τη θεότητα σαν μέσο καταστολής της εξέγερσης. Υπάρχουν
βέβαια δυο εκδοχές του μύθου όπου στη μια τον ρόλο αυτόν αναλαμβάνει η Σεκχμέτ
και στην άλλη εκδοχή τον ρόλο τον αναλαμβάνει η Αθώρ. Από εδώ κυρίως προκύπτει
η σύγχυση μεταξύ των δυο θεοτήτων συν τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά που ανέφερα.
Επιπλέον αποδίδεται στην Σεκχμέτ η ιδιότητα της μητέρας, συζύγου αλλά και κόρης
του Ρα για αυτό και αναγνωρίζεται σαν το φλεγόμενο μάτι του. Εξαιτίας του
συσχετισμού της με τον ουρανό της αποδίδεται το επίθετο «Λαίδη του Παραδείσου»
και «Ερωμένη όλων των θεών» και εξαιτίας του συσχετισμού της με τον Άποφι που
βρίσκεται στον άλλον κόσμο έρχεται σε επαφή με τους νεκρούς και από εκεί
προκύπτει το επίθετο «Λαίδη της Δύσης».33

Αθώρ και Μπαστέτ

Η Μπαστέτ είναι θεά της πόλης Μπούμπαστις που βρίσκεται ανατολικά του Δέλτα
και εκδηλώνεται με δυο διαφορετικούς τρόπους. Μπορεί να την συναντήσουμε στις
απεικονίσεις με τη μορφή λιονταριού ή γυναίκας με λιονταρίσια κεφαλή όπου με
αυτήν την απεικόνιση οι αιγύπτιοι ήθελαν να δείξουν την πιο άγρια και επιθετική
πλευρά της(Εικ.43). Με την λιονταρίσια μορφή είναι που συσχετίζεται και η Αθώρ. Η
δεύτερη εκδήλωση της είναι σαν γάτα ή γυναίκα με το κεφάλι γάτας. Απεικονίζεται
να κρατά το μένατ αλλά και το μουσικό όργανο σείστρο που φέρει επάνω του κεφάλι
γάτας, δυο αντικείμενα που είναι στενά συνυφασμένα με την λατρεία της Αθώρ. Με
την βοήθεια της κατευναστικής μουσικής του σείστρου μπορούσε να μεταλλαχτεί από
άγριο και επιθετικό λιοντάρι σε μια λιγότερη επιθετική μορφή αυτή της γάτας. Στο
κεφάλι της μερικές φορές φέρει τον ηλιακό δίσκο με κόμπρες τυλιγμένες γύρω του
που είδαμε ότι είναι συσχετισμός με τον ουρανό και τον ηλιακό θεό Ρα. Για αυτό τον
λόγο η Μπαστέτ θεωρείται και αυτή μια από τις θεότητες που αναγνωρίζονται σαν

33
Wahlberg 2002,42-44,110∙Bleeker 1973,70∙Murray 1931,54∙Najovits 2003,27.

39
μάτι του Ρα. Η κεφαλή λιονταριού ταυτίζεται με τον ηλιακό φως ενώ η κεφαλή γάτας
ταυτίζεται με το σεληνόφως εξαιτίας κιόλας της ιδιότητας των ματιών της γάτας
καθώς στο σκοτάδι οι κόρες των ματιών τους διαστέλλονται. Ο ρόλος που είχε
ανατεθεί στην Μπαστέτ ήταν η προστασία του Ρα και η αντιμετώπιση του εχθρού
Άποφι. Σαν θεά γάτα είχε αναδειχθεί σαν θεά των αιλουροειδών που αυτό που ήξεραν
να κάνουν καλά ήταν η καταδίωξη ερπετών, όπως ο Άποφις. Αυτός ο ρόλος είχε
αποδοθεί και στην Σεκχμέτ για αυτό πολλές φορές βλέπουμε Μπαστέτ, Σεκχμέτ και
Αθώρ να συσχετίζονται. Επίθετα και τίτλοι που της αποδίδονται είναι «Η Σπουδαία»,
«Λαίδη του Παραδείσου», «Μάτι του Ρα» αλλά και «Λαίδη των δύο χωρών».34

Νέκχμπετ και η Ουάτζετ είναι δυο αρχέγονες θεές και η μια αλληλοσυμπληρώνει την
άλλη. Η λατρεία τους ξεκίνησε να ξεθωριάζει κατά την Πτολεμαική περίοδο όπου και
τις επισκίασε η Αθώρ. Η Νέκχμπετ λατρευόταν στην πόλη Νέκχμπετ της Άνω
Αιγύπτου, αντιπροσωπεύει τον Νότο και εκδηλώνεται με την μορφή όρνιου. Η
Ουάτζετ λατρεύεται στην πόλη Περ-Ουάτζετ στα ελληνικά Βουτώ είναι θεά του
Βορρά και εκδηλώνεται μέσω της κόμπρας(Εικ.44). Τα σύμβολα αυτών των δυο
θεοτήτων που συμβόλιζαν την Άνω (Νότο) και Κάτω Αίγυπτο (Βορρά) τα φορούσε ο
Φαραώ στο στέμμα του για να δείξει την κυριαρχία και στις δυο χώρες της Αιγύπτου.
Η Νέκχμπετ απεικονιζόταν με γυναικείο σώμα και κεφάλι όρνιου που έφερε το
«Στέμμα της Άνω Αιγύπτου». Τα σύνηθες σύμβολα που κρατάει στα χέρια της είναι
το σκήπτρο και το anx, αλλά υπάρχουν και απεικονίσεις όπου την συναντάμε να
κρατάει τόξο και βέλη για να μπορέσει να αντιμετωπίσει τους εχθρούς το θεού Ρα.
Οπότε αναγνωρίζεται σαν μια πολεμοχαρής θεότητα που στόχος της είναι να
διατηρήσει την ακεραιότητα του Ρα. Η Ουάτζετ από την άλλη πλευρά απεικονίζεται
σαν κόμπρα, σαν μια γυναικεία μορφή να φέρει στο κεφάλι της το «Στέμμα του
Βορρά» ή ακόμη και σαν λιοντάρι. Η λιονταρίσια απεικόνιση της μπορεί να φέρει
στο κεφάλι της το «Στέμμα Λοφίο της Αθώρ» όπου με αυτόν τον τρόπο δείχνει και
τον συσχετισμό μαζί της. Στο χέρι της κρατά σκήπτρο φτιαγμένο από παπύρους και
γύρω τους είναι τυλιγμένο ένα φίδι. Είναι και αυτήν επιφορτισμένη με την προστασία
του θεού Ρα, καθήκον που έχει αναλάβει και η Αθώρ. Η Νέκχμπετ λογαριάζεται σαν
το δεξί μάτι του Ρα, δηλαδή το δυτικό οπότε σχετίζεται και με την Δύση και τον
κόσμο των Νεκρών, ενώ η Ουάτζετ είναι το αριστερό μάτι του Ρα δηλαδή το
ανατολικό. Η λέξη Ουάτζετ χρησιμοποιείται για να δηλώσει το μάτι του θεού Ρα ή
Ώρους αντίστοιχα και ήταν ένα σύμβολο που χρησιμοποιούσαν οι Αιγύπτιοι για
προστασία. Το μάτι του Ρα αποτυπωνόταν επάνω σε φυλαχτά τα οποία έφεραν οι
άνθρωποι εν ζωή αλλά τοποθετούνταν μαζί τους μέσα στο φέρετρο πιστεύοντας ότι
θα απομάκρυνε το κακό.35

Μια άλλη θεότητα με πάρα πολλά κοινά με την Αθώρ είναι η Νηίθ με κέντρο
λατρείας της την πόλη Σάϊς που βρίσκεται στην Κάτω Αίγυπτο κοντά στο Δέλτα του

34
Bleeker 1973,70∙Budge 1904,444-449, V:I∙Wahlberg 2002,45-48.
35
Budge 1904,438-444,V:I∙Wahlberg 2002,54-59.

40
Δυτικού Νείλου. Ο πιο σύνηθες τρόπος απεικόνισης της Νηίθ είναι η γυναικεία
απόδοση της και στο κεφάλι φέρει το έμβλημα της που είναι δυο διασταυρωμένα
βέλη. Πολλές φορές την συναντάμε να απεικονίζεται και με το «Κόκκινο Στέμμα»,
σύμβολο της Κάτω Αιγύπτου(Εικ.46). Μια άλλη λιγότερο γνωστή μορφή απεικόνισης
είναι αυτή της θεϊκής αγελάδας. Οπότε ο πρώτος συσχετισμός που έχουμε με την θεά
Αθώρ είναι ο πανομοιότυπος τρόπος απεικόνισης. Το γεγονός ότι φέρει για σύμβολο
της τα βέλη αυτό την καθιστά αυτομάτως ως μια επιθετική και άγρια θεότητα όχι
μόνο για να παρέχει την προστασία της αλλά και γιατί αναγνωρίζεται σαν θεά του
κυνηγιού. Η Νηίθ ήταν επίσης θεά των τεχνών, της δημιουργικότητας και της
ύφανσης για αυτό τον λόγο στην πόλη λατρείας της οι ιέρειες ύφαιναν ενδύματα τα
οποία τα αφιέρωναν στην θεά. Ένας άλλος συμβολισμός που της έχει αποδοθεί είναι
αυτός της σπουδαίας μητέρας, της ουράνιας και της παρθένας, χαρακτηρισμοί που
καθρεφτίζονται και στην Αθώρ καθώς έχει αναγνωρισθεί σαν ουράνια θεότητα αλλά
και γιατί της έχουν αποδοθεί παιδιά χωρίς να συνοδεύεται από έναν συγκεκριμένο
σύζυγο. Αφού είναι συνδεδεμένη με τον ουρανό παρουσιάζεται σαν την μητέρα,
σύζυγο αλλά και κόρη του θεού Ρα όπως επίσης της αποδίδεται και ο τίτλος «Μάτι
του Ρα». Είναι γνωστή ακόμη σαν την «Σπουδαία Μητέρα». Μια άλλη ιδιότητα που
την χαρακτηρίζει είναι η προστασία που παρέχει στους νεκρούς. Απεικονίζεται να
τους προσφέρει ψωμί και νερό και είναι γνωστή ως η προστάτιδα του βαλσαμωμένου
στομαχιού του νεκρού. Αυτό άμεσα την συνδέει με την Δύση και το Βασίλειο των
Νεκρών για αυτό και τις αποδίδονται οι τίτλοι «Ερωμένη της Δύσης» ή «Ερωμένη
του Βαλσαμωμένου Σπιτιού» το οποίο είναι ένα δωμάτιο που περιέχεται στους ναούς
και εκεί πέρα τελείται η διαδικασία της μουμιοποίησης. Η σχέση μεταξύ Νηίθ και
Αθώρ οπότε είναι πολύ στενή καθώς μοιράζονται πολλούς συμβολισμούς.36

Μια από τις θεότητες που εισήγαγαν οι αιγύπτιοι στην λατρεία τους ήταν η
θεά Αστάρτη ή Αστάρτε που προέρχεται από τη Δυτική Ασία και συγκεκριμένα
λατρευόταν στην Σιδώνα και στην Τύρο. Απεικονιζόταν με γυναικείο σώμα, κεφάλι
λιονταριού που φέρει ηλιακό δίσκο και συνήθως είναι επάνω σε ένα άρμα που το
σέρνουν τέσσερα άλογα και οδεύουν προς τον εχθρό(Εικ.47&48). Η λατρεία της
μάλλον εισήχθη στην Αίγυπτο επί του Τούθμωση ΙΙΙ που διατέλεσε φαραώ στην 18 η
Δυναστεία επί Νέου Βασιλείου και ο οποίος επιχείρησε μια στρατιωτική εκστρατεία
προς την Συρία και την Παλαιστίνη. Δεν είναι δυνατόν η λατρεία της να εισήχθη πριν
την 18η Δυναστεία διότι τότε ήταν που εισήγαγαν και οι αιγύπτιοι το άλογο και
υιοθέτησαν την τέχνη της τιθάσευσης του από τους Σημίτες. Η Αστάρτε πέρα από θεά
του πολέμου και έξοχος κάτοχος της τέχνης της τιθάσευσης των αλόγων
αναγνωρίζεται επίσης και σαν θεά του έρωτα και της γονιμότητας. Λόγω αυτών των
χαρακτηριστικών που διαθέτει αλλά και της απεικόνισης της ταυτίστηκε από τους
αιγυπτίους με την θεά Αθώρ και την Ίσις.37

36
Najovits 2003,95-97∙Wahlberg 2002,60-63.
37
Najovits 2003,93∙Budge 1904,278,V:II∙Budge 2013,165.

41
 Μια άλλη θεότητα που εισήχθη στην Αίγυπτο κατά την περίοδο του Νέου
Βασιλείου και ταυτίστηκε με την Αθώρ είναι η Κετές. Αυτή απεικονίζεται κατ’
ενώπιον σαν μια ολόσωμη γυμνή γυναίκα που πατάει επάνω σε ένα λιοντάρι και στο
κεφάλι της φοράει την ημισέληνο με δίσκο δηλώνοντας έτσι την σχέση της με τον
ουρανό, τον ήλιο αλλά και την σελήνη ταυτόχρονα. Στο δεξί της χέρι κρατάει άνθη
λωτού σύμβολο της δημιουργίας ενώ στο αριστερό της δυο ερπετά(Εικ.49). Σε
μεταγενέστερες απεικονίσεις και αφού έχει συσχετισθεί με την Αθώρ παρουσιάζεται
σαν μια γυναικεία μορφή με μακρύ ένδυμα μέχρι τους αστραγάλους με τιράντες και
φέρει το κάλυμμα κεφαλής της Αθώρ. Η Κετές είναι και αυτή θεά του έρωτα, της
σεξουαλικής ευχαρίστησης και της γονιμότητας όπως είναι και η Αθώρ. Τα επίθετα
που της αποδίδονται είναι «Ερωμένη όλων των θεών», «Μάτι του Ρα» όπως επίσης
και «Ερωμένη των Άστρων» εξαιτίας της ύπαρξης της ημισελήνου στην απεικόνιση
της, ακόμη ένα χαρακτηριστικό που μοιράζεται με την Αθώρ γιατί και αυτή
συσχετίζεται με τον νυχτερινό ουρανό και τα άστρα καθώς υπάρχουν γυμνές
απεικονίσεις της και το σώμα της να είναι καλυμμένο με άστρα.38

Η ταύτιση της Αθώρ με τον αστερισμό Σώθις ή Σείριος

Ο Σείριος ή αλλιώς Σώθις για τους Έλληνες, ήταν το λαμπρότερο αστέρι που
μπορούσε να ήταν ορατό από την γη και αναγόταν στον αστερισμό του Μεγάλου
Κυνός. Είναι ένα από τα αστέρια που καταγράφτηκαν από πολύ παλιά στα
αιγυπτιακά αστρονομικά αρχεία. Οι Αιγύπτιοι με βάση τις γνώσεις που μπορούσαν να
κατέχουν στην αστρονομία κατά το Μέσο Βασίλειο είχαν βασίσει το ετήσιο
ημερολόγιο τους στη θέση που είχε ο αστερισμός στον ουρανό. Είχαν παρατηρήσει
ότι στα μέσα Ιουλίου ο Σώθις γινόταν πιο εμφανής κατά την ανατολή του ηλίου.
Εκείνη την περίοδο ήταν που ξεκινούσαν οι πλημμύρες του Νείλου τις οποίες
περίμεναν οι αιγύπτιοι με την προϋπόθεση να γίνουν οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις πιο
γόνιμες και να τους παρέχουν περισσότερη σοδειά. Με βάση αυτό το γεγονός που
έπαιζε καθοριστικό ρόλο στις ζωές των αιγυπτίων συμβόλισαν την αρχή του έτους. Ο
Σώθις σαν κύριο αστέρι του ουρανού ταυτίστηκε με την Αθώρ, η οποία ήταν η θεά
των ουρανών αλλά και της γονιμότητας της γης. Για αυτό τον λόγο στις απεικονίσεις
έχουμε τη Αθώρ με τη μορφή αγελάδας και ανάμεσα στα κέρατα αναπαριστάται ένα
αστέρι, δηλώνοντας με αυτόν τον τρόπο τον Σώθι και τον συσχετισμό μαζί του.
Σύμφωνα με τον μύθο την πρώτη μέρα της χρονιάς όταν ο θεός ήλιος Ρα έμπαινε
στην βάρκα του για να κάνει το καθιερωμένο ταξίδι, η Αθώρ με την μορφή του Σώθι
τοποθετούνταν στο μέτωπο του θεού και έπαιρνε τη μορφή στέμματος.39

38
Budge 1904,280,V:II∙Budge 2013,165.
39
Budge 1904,435-437,V:I∙Budge 2013,149-157∙Bleeker 1973,68∙Sauneron 1960,154.

42
Αθώρ και Αφροδίτη

Η Αφροδίτη είναι άλλη μια θεότητα της Ελληνικής Μυθολογίας με την οποία έχει
συσχετιστεί η Αθώρ. Η απαρχή αυτού του φαινομένου παρατηρείται από την
οργάνωση της εκστρατείας του Μεγάλου Αλεξάνδρου μεταξύ του 336 με 323 π.Χ με
στόχο να συμπεριλάβει στην αυτοκρατορία του όλη την Ασία, το Ιράν, τις Ινδίες
ακόμη και την Αίγυπτο. Με τον θάνατο του το 323 π.Χ η αυτοκρατορία του πέρασε
στα χέρια των στρατηγών του. Ένας από αυτούς ήταν ο Πτολεμαίος που ανέλαβε την
διοίκηση της Αιγύπτου με κέντρο την Αλεξάνδρεια, πόλη που ίδρυσε ο Αλέξανδρος.
Μετά την ανάληψη της εξουσίας ανακήρυξε τον εαυτό του Βασιλιά Πτολεμαίο Α΄
δημιουργώντας την δική του Δυναστεία και διατηρώντας παράλληλα παλιές
αιγυπτιακές θρησκευτικές και κοινωνικές δομές με αποτέλεσμα πολλά αρχαιολογικά
αιγυπτιακά στοιχεία να διατηρηθούν ακέραια μέχρι τις μέρες. Με την ελληνική
κατάκτηση της Αιγύπτου ήταν λογικό επακόλουθο να υπάρξουν κάποιες κοινωνικές,
θρησκευτικές και πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις. Ένα από αυτά υπήρξε η συσχέτιση
της Αθώρ με την Αφροδίτη καθώς παρουσίαζαν κάποια κοινά γνωρίσματα.

Σύμφωνα με την Θεογονία του Ησιόδου, ο οποίος ήταν συγγραφές και

μυθογράφος γεννημένος στην Μικρά Ασία που μάλλον έζησε κατά τον 8ο αιώνα π.Χ.,
η Αφροδίτη γεννήθηκε από τον αφρό της θάλασσας. Η Γαία σαν πρωταρχική θεότητα
που ήταν δημιούργησε τον Ουρανό και με την ένωση μαζί του δημιουργήθηκε ο
υπόλοιπος κόσμος όπως τον γνωρίζουμε σήμερα. Επιπροσθέτως δημιουργήθηκαν
πλήθος παιδιών ένα από αυτά ήταν και ο Κρόνος. Ο Ουρανός φοβούμενος μην του
πάρουν τον θρόνο φερόταν προς στα παιδιά του σκληρά και άσπλαχνα θάβοντας τα
στη γη για να μην μπορούν να του εναντιωθούν. Στεναχωρημένη καθώς ήταν η Γαία
για την κακομεταχείριση που λάμβαναν τα παιδιά της σκαρφίστηκε ένα σχέδιο για να
αντιμετωπίσουν τον Ουρανό, στο οποίο θέλησε να πρωτοστατήσει ο Κρόνος.
Δημιουργώντας η Γαία ένα δρεπάνι από τα σπλάχνα της το έδωσε στον Κρόνο και
αυτός θα επιτίθονταν στον πατέρα του την ώρα που θα έπεφτε η νύχτα και θα
πλάγιαζε με την Γαία. Έτσι και έγινε. Όταν ήρθε αυτή η χρονική στιγμή ο Κρόνος
του επιτέθηκε αιφνιδιαστικά κόβοντας τα γεννητικά του όργανα και πετώντας τα
στην θάλασσα. Αυτά αθάνατα καθώς ήταν πέφτοντας στην θάλασσα δημιούργησαν
αφρό μέσα από τον οποίο αναδύθηκε η θεά Αφροδίτη, η οποία σύμφωνα με τον μύθο
πάτησε πρώτα στον νησί των Κυθήρων και έπειτα επισκέφτηκε την Πάφο στην
Κύπρο.

Αφού ανέφερα τον τρόπο δημιουργίας και γέννησης της θεάς, θα περάσω στη
σύγκριση των δύο θεοτήτων, της Αφροδίτης και της Αθώρ για να σχολιάσω για ποιόν
λόγο συσχετίστηκαν αυτές οι δύο θεές. Πρώτα από όλα ο κύριος συμβολισμός που
έχει αποδοθεί στην Αφροδίτη είναι αυτός της ερωτικής θεάς, υπαίτιας της
σεξουαλικής διέγερσης για αυτό και απεικονίζεται γυμνή στην ελληνική
εικονογραφία(Εικ.50). Αυτός ο συμβολισμός έχει αποδοθεί και στην Αθώρ που
κατέχει τον ίδιο ρόλο στην αιγυπτιακή μυθολογία. Ακόμη η Αφροδίτη προήλθε από
τον πατέρα της τον Ουρανό οπότε αυτό αυτομάτως την καθιστά ουράνια θεότητα. Η
Αθώρ από την άλλη ήταν κατεξοχήν ουράνια θεότητα για τους συμβολισμούς που

43
ανέφερα στο προηγούμενο κεφάλαιο και τις συγχωνεύσεις αντίστοιχα με πολλές
ουράνιες θεές. Επιπροσθέτως σύμφωνα με τον μύθο που διηγείται ο Ησίοδος η
Αφροδίτη με το που δημιουργήθηκε επισκέφτηκε κάποια νησιά στα οποία
παρατηρείται έντονη βλάστηση στο πέρασμα της. Παράλληλα η Αθώρ είναι η κύρια
θεότητα που έχει συσχετισθεί με την γονιμότητα του εδάφους που προκύπτει από τις
πλημμύρες, καθώς και με την γονιμότητα του ανθρώπινου είδους. Επίσης από τον
τρόπο γέννησης της Αφροδίτης της αποδίδεται ο συσχετισμός με την θάλασσα,
συσχετισμός που έχει αποδοθεί και στην Αθώρ, η οποία εκτενέστερα συνδέεται με
την λέμβο μέσω της οποίας πραγματοποιούνται οι μετακινήσεις σε θάλασσα και
Νείλο. Τέλος, η λατρεία της Αφροδίτης ήταν ευρεία γνωστή σε όλη την Ελλάδα με
αποτέλεσμα σε κάποιες πόλεις που λατρευόταν να της έχουν αποδοθεί ή προστεθεί
επιπλέον χαρακτηριστικά και συμβολισμοί. Έτσι στην Σπάρτη της αποδόθηκε ο
χαρακτηρισμός της πολεμίστριας αφού οι Σπαρτιάτες ήταν ένας λαός επικεντρωμένος
στην λιτή και πειθαρχημένη ζωή καθώς και την εκγύμναση του σώματος για να
μπορούν ανά πάσα στιγμή να ριχτούν στην μάχη. Η Αθώρ από την άλλη πλευρά
εκδηλώνει και αυτή μια άγρια πλευρά, πολεμίστριας και προστάτιδας του θεού Ρα
από τους εχθρούς του που επιδιώκουν να τον βλάψουν. Από την σύγκριση που
προηγήθηκε οι συμβολισμοί που μοιράζονται οι δυο θεές είναι πολυάριθμοι για αυτό
και ήταν λογικό επακόλουθο με την αλληλεπίδραση των δύο λαών αυτές οι δυο θεές
να συγχωνευτούν σε μια.40

Οι 7 Αθώρ και η ταύτιση τους με τις Πλειάδες

Οι 7 Αθώρ όπως ήδη ανέφερα είχαν συσχετιστεί με 7 διαφορετικές σε κάθε

περίπτωση περιοχές όπου λατρευόταν η Αθώρ. Αυτές ήταν θεότητες του
πεπρωμένου, καθορίζοντας έτσι την μοίρα του νεογέννητου παιδιού αλλά
θεωρούνταν και μαίες που βοηθούσαν κατά την διάρκεια του τοκετού. Απεικονιζόταν
σαν όμορφες νεαρές κοπέλες και αντιπροσώπευαν την αγάπη και την
απόλαυση(Εικ.51). Κατά την Πτολεμαική Περίοδο οι 7 Αθώρ ταυτίστηκαν με τις
Πλειάδες που προέρχονται από την Ελληνική Μυθολογία. Οι Πλειάδες στην
μυθολογία είναι 7 νεαρές όμορφες κοπέλες, κόρες του Τιτάνα Άτλαντα και της
Ωκεανίδας Πλειόνης. Είναι Νύμφες που συγκροτούν την συντροφιά της θεάς
Αρτέμιδος. Τα ονόματα τους είναι Αλκυόνη, Μαία, Μερόπη, Ηλέκτρα, Κελαινώ,
Ταϋγέτη και Στερόπη. Υπάρχουν αρκετές εκδοχές για το πώς οι Πλειάδες κατέληξαν
να γίνουν αστέρες και να ανήκουν στον σημερινό αστερισμό του Ταύρου που είναι
γνωστός και ως Πούλια. Μια από τις εκδοχές είναι ότι αυτοκτόνησαν και έγιναν
αστέρες λόγω της στεναχώριας που είχαν για τον πατέρα τους που καταδικάστηκε να
σηκώνει αιώνια το βάρος του κόσμου στους ώμους του. Μια παραλλαγή αυτής του
μύθου είναι ότι στεναχωρήθηκαν και αυτοκτόνησαν γιατί είχαν σκοτώσει τα αδέρφια
τους, Υάδες. Ο λόγος για τον οποίο οι 7 Αθώρ ταυτίστηκαν με τις Πλειάδες ήτα γιατί

40
Γκιργκένης 2001,Ησίοδος στ.120-139,169-200∙Cerny 1952,138-143∙Bleeker 1973,25,46∙Najovits
2003,27-28∙Bengtson 1991,324-325,368.

44
θεωρούνταν οι μοίρες της ελληνικής μυθολογίας έτσι ακριβώς όπως και οι 7 Αθώρ
στην Αίγυπτο. Ακόμη οι Πλειάδες ανήκουν στον αστερισμό του ταύρου και στην
Αίγυπτο στο Βιβλίο των Νεκρών υπάρχει αναφορά για 7 αγελάδες της Αθώρ και τον
ταύρο που τους συνοδεύει. Γενικότερα οι αιγύπτιοι ήταν πάρα πολύ ανεχτικοί στους
ξένους θεούς και συχνά τους υιοθετούσαν αν αυτοί παρουσίαζαν ομοιότητες με τους
δικούς τους και έτσι τους συγχώνευαν. Από εδώ προκύπτει και η ταύτιση της Αθώρ
με τις Πλειάδες.41

Υπάρχουν και κάποιες άλλες θεότητες μείζονος σημασίας με τις οποίες

συσχετίστηκε η Αθώρ και μοιράζονται χαρακτηριστικά. Η πρώτη από αυτές είναι η
θεότητα Νεμπεθέτεπετ που λατρευόταν στην Ηλιούπολη(Εικ.52). Θεωρήθηκε η
προσωποποίηση του χεριού του δημιουργού θεού Ατούμ το οποίο χρησιμοποίησε για
να εκσπερματώσει για να δημιουργήσει τους υπόλοιπους θεούς. Η ίδια ταύτιση είχε
αποδοθεί και στην Αθώρ η οποία θεωρήθηκε η γυναικεία σύντροφος του Ατούμ.42
Μια άλλη θεότητα είναι η Μέρτσεγκερ ή Μερέτσεγκερ η λατρεία της οποίας άνθησε
στη Θήβα κατά το Νέο Βασίλειο και συγκεκριμένα στο δυτικό τμήμα του Νείλου και
ήταν η προστάτιδα της Νεκρόπολης των Θηβών. Το όνομα της σημαίνει «Αυτή που
αγαπάει την σιωπή». Απεικονίζεται με γυναικείο σώμα ντυμένη με το σύνηθες τρόπο
και φέρει κεφάλι κόμπρας ή σκορπιού(Εικ.53). Στο χέρι της κρατάει σκήπτρο.
Κάποιοι άλλοι τρόποι απεικόνισης λιγότερο γνωστοί είναι αυτός με σώμα σφίγγας ή
λιονταριού και κεφάλι κόμπρας. Λόγω της τοποθεσίας της λατρείας της και της
λάξευσης των ιερών της στην κορυφή των βουνών πάνω από την Κοιλάδα των
Βασιλέων είχε συσχετισθεί με τον κόσμο των νεκρών και ήταν αυτή που τους φύλαγε
από κάθε κακό. Οι τίτλοι που της αποδίδονται είναι «Ερωμένη της Δύσης», «Λαίδη
της Νεκρόπολης» όπως ακριβώς και στην Αθώρ αλλά και «Κορυφή της Δύσης» και
«Λαίδη της Κορυφής» λόγω της τοποθεσίας των ιερών της. Η Αθώρ είχε χτισμένο
προς τιμήν της ένα ιερό στο Ντερ ελ-Μπαχάρι που βρίσκεται κάτω από αυτήν την
κορυφή των βουνών και αυτός ήταν και ο λόγος που οι δυο θεές είχαν συσχετιστεί
καθώς πίστευαν ότι η Μερέτσεγκερ ήταν ακόμη μια εκδοχή της Αθώρ. Εξαιτίας
αυτού μεταγενέστερα η Μερέτσεγκερ ξεκίνησε να απεικονίζεται με το «Στέμμα
Λοφίο της Αθώρ» δηλαδή τον ηλιακό δίσκο και από ένα φτερό εκατέρωθεν αλλά και
με το «Στέμμα της Αθώρ», τον ηλιακό δίσκο ανάμεσα σε κέρατα βοδιού. Με την
παρακμή της Θήβας και την εγκατάλειψη της Νεκρόπολης των Θηβών κατά την 21η
Δυναστεία έπαψε να υφίσταται και η λατρεία της Μερέτσεγκερ η οποία
συγχωνεύτηκε τελείως με την Αθώρ.43

Η Σεσάτ είναι ακόμη μια θεότητα που μοιράζεται τους συμβολισμούς και τα
χαρακτηριστικά της με την Αθώρ. Η αιγύπτια θεά Σεσάτ σχετίζεται με την τέχνη της
γραφής, της σοφίας και γενικότερα της γνώσης. Θεωρείται από τους αιγυπτίους ότι
είναι η γραφέας και η φύλακας των αρχείων ανάμεσα στους θεούς και είναι υπεύθυνη
για την καταγραφή των ομιλιών και των κατορθωμάτων του φαραώ. Απεικονίζεται με

41
Budge 2013,91,149.158∙Cerny 1952,53∙Basson 2012,15,74.
42
Gillam 1995,218∙Bleeker 1973,68.
43
Cerny 1952,72-76∙Seawright 2002.

45
γυναικεία μορφή που στο κεφάλι της φέρει κορδέλα και ένα περίεργο σύμβολο με 7
προεξέχων μυτερά σημεία και περιβάλλονται από κέρατα(Εικ.54). Δεν μπορούμε να
ήμαστε σίγουροι για τον συμβολισμό και την προέλευση αυτού του εμβλήματος.
Συνήθως κρατάει στο χέρι της ένα στέλεχος φοίνικα και δημιουργεί χαράξεις και με
αυτόν τον τρόπο κρατάει σημειώσεις για τα χρόνια που έχουν περάσει. Ακόμη
απεικονίζεται να φοράει ένα ένδυμα που μοιάζει με το σκήνωμα λεοπάρδαλης ή
γατόπαρδου το οποίο παραπέμπει σε ταφικά ενδύματα τελετουργίας που φορούσαν οι
ιερείς. Λόγω των ιδιοτήτων της πολλές φορές παρουσιάζεται σαν την σύζυγο ή κόρη
του θεού Θωθ ο οποίος είναι και αυτός θεός της γραφής και της σοφίας. Οι τίτλοι που
της αποδίδονται είναι «Βασίλισσα του γραψίματος» και «Ερωμένη του Βιβλίου»,
τίτλοι που μοιράζεται με την Αθώρ καθώς πίστευαν ότι η τέχνη του γραψίματος είναι
μυστηριακού περιεχομένου και δεν θα μπορούσε να ανήκει σε κάποια άλλη παρά
μόνο στην Αθώρ.44

Η Μπα’αλάτ Γκεμπάλ ήταν μια θεότητα που λατρευόταν στην Βύβλο της
Φοινίκης. Ο ναός της εκεί είχε χτιστεί γύρω στο 2.700 π.Χ. και ήδη από την 2η
Δυναστεία είχε γνωρίσει ευρεία διάδοση στην Αίγυπτο εξαιτίας των πολλών ταξιδιών
που πραγματοποιούσαν οι αιγύπτιοι προς αναζήτηση προϊόντων και πολύτιμων
υλικών. Ήταν πάτρωνας των πλοίων και των ναυτικών και από πολύ νωρίς είχε
συσχετιστεί με την Αθώρ. Αυτή είχε σαν σύμβολό της το πλοίο το οποίο ήταν το πιο
διαδεδομένο μέσο μετακίνησης στην Αίγυπτο δια του Νείλου. Η Αθώρ απεικονίζεται
μέσα στο πλοίο στο πλάι του ηλιακού θεού Ρα να τον συνοδεύει στο καθημερινό του
ταξίδι στους ουρανούς. Επιπλέον ομοιώματα πλοίων χρησιμοποιούνταν σαν μέσο
μεταφοράς των ενσαρκωμένων αγαλμάτων της θεάς κατά την διάρκεια πομπών,
τελετουργιών αλλά και φεστιβάλ. Αυτά διαρκούσαν για μέρες και περιείχαν την
μετακίνηση του αγάλματος από την μια περιοχή στην άλλη το οποίο επιτυγχανόταν
μέσω της πλεύσης στο Νείλο. Επίσης το πλοίο είναι ένα μέσο σύνδεσης με μακρινές
χώρες και περιοχές, δημιουργώντας έτσι σχέσεις συναλλαγής και εμπορίου. Μια
τέτοια ιδιότητα είχε αποδοθεί στην Αθώρ καθώς πίστευαν ότι ήταν πάτρωνας και
συνοδός των ανθρώπων που πήγαιναν προς αναζήτηση πολύτιμων ορυκτών και
πετρωμάτων σε άλλες χώρες. Εξαιτίας αυτής της ιδιότητας της, της είχε αποδοθεί ο
τίτλος «Ερωμένη του τουρκουάζ ή του lapis lazuli ή του μαλαχίτη» που θεωρούνταν
όλα πολύτιμα μέταλλα. Λόγω της σχέσης της με την θεά Μπα’αλάτ Γκεμπάλ της
αποδόθηκε ο τίτλος «Ερωμένη της Βύβλου». Τέλος, η ίδια η Μπα’αλάτ Γκεμπάλ
θεωρείται μια εκδοχή της θεάς Αστάρτε, θεότητα με την οποία ταυτίζεται και η
Αθώρ.45

Η Νεχεμακάιτ ή Νεχεματάουι είναι μια θεά που λατρεύεται στην Ερμούπολη

όπου εκεί είναι χτισμένος ο κύριος ναός της και παρουσιάζεται πολλές φορές σαν
σύζυγος ή ερωμένη του θεού Θωθ. Ακόμη ένα ιερό αφιερωμένο σε αυτήν έχει βρεθεί
στην πόλη Ντεντέρα και η ανέγερση του ιερού της εκεί την συνδέει με την Αθώρ. Η
Νεχεμακάιτ χαρακτηρίζεται ως η μητέρα, σύζυγος αλλά και κόρη του θεού Ρα. Ίδιες

44
Bleeker 1973,69.
45
Bleeker 1973,72∙Cerny 1952,125-127.

46
οικογενειακές σχέσεις παρουσιάζει και η Αθώρ μαζί του. Ο τρόπος απεικόνισης της
θεάς μοιάζει πολύ με αυτόν της Αθώρ. Φοράει το γνωστό αιγυπτιακό ένδυμα όπως τις
άλλες θεότητες και στο κεφάλι της σαν στέμμα φέρει έναν ναό σε σχήμα σείστρου,
που είναι το μουσικό όργανο της θεάς Αθώρ(Εικ.55). Άλλες φορές απεικονίζεται να
φοράει το Αθωρικό Στέμμα με τον ηλιακό δίσκο ανάμεσα σε κέρατα. Στο ένα της
χέρι κρατούσε σκήπτρο παπύρου και στο άλλο πολλές φορές έφερε ομοίωμα της θεάς
Μάατ. Λόγω των πολλών εμβλημάτων αλλά και συμβόλων που δανείζεται από την
θεά Αθώρ και φέρει στο κεφάλι της, η σχέση τους αλλά και ο συσχετισμός των δυο
θεοτήτων είναι πολύ έντονος ιδιαίτερα στον τρόπο απεικόνισης τους.46

Όπως προκύπτει από την παραπάνω εξέταση η θεά Αθώρ ήταν μια από τις
σημαντικότερες θεότητες και άσκησε μεγάλη επιρροή σε όλη την Αίγυπτο.. Εξαιτίας
του εύρους των συμβόλων και των χαρακτηριστικών που διέθετε ήταν εύκολο να
ταυτιστούν ή ακόμη να συγχωνευτούν μαζί της πλήθος θεοτήτων αφού απαντούσαν
στα ποικίλα χαρακτηριστικά της. Η ανεκτικότητα που έδειχναν οι αιγύπτιοι προς τους
ξένους θεούς κατέστησε ακόμη πιο εύκολο και εφικτό της ταύτιση τους με μια
σπουδαία και υπερδύναμη θεά.

46
Budge 1904,421-422,V:I.

47
 Κεφάλαιο 5: Οι Μύθοι της Αθώρ

Η Αθώρ σαν μια κύρια θεότητα της αιγυπτιακής θρησκείας έπαιζε ενεργό
ρόλο στους μύθους που είχαν αναπτυχθεί γύρω από την δημιουργία του κόσμου, των
θεών αλλά και των ανθρώπων. Την συναντάμε να παίρνει μέρος σε μύθους όπου έχει
κυρίως τον βοηθητικό ρόλο όπως είναι στον Μύθο της εκδίκησης του Ώρους, ή της
Ανεύρεσης του Ματιού του Ώρους αλλά υπάρχουν και μύθοι όπου το κεντρικό
πρόσωπο είναι η ίδια η Αθώρ όπως είναι ο Μύθος της Καταστροφής των Ανθρώπων.
Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο θα εξετάσουμε όλους τους μύθους στους οποίους
συμμετέχει η Αθώρ είτε έχει τον πρωταγωνιστικό ρόλο είτε όχι.

Ο πρώτος μύθος στον οποίο θα αναφερθώ είναι η εκδίκηση που παίρνει ο θεός
Ώρος από τον Σεθ για την δολοφονία του πατέρα του, Όσιρι. Τμήματα αυτού του
μύθου έχουν διασωθεί σε παπύρους ή σκαλισμένες πέτρες καθώς επίσης και από το
συγγραφικό έργο του Έλληνα Πλουτάρχου “Περί Ίσιδος και Οσίριδος”. Πριν
εξετάσω τον μύθο της Εκδίκησης και την συμμετοχή σε αυτόν της θεάς Αθώρ θα
κάνω μια αναφορά στον τρόπο δολοφονίας του πατέρα του Ώρους, Όσιρι που ήταν
και ο λόγος που ήθελε να πάρει εκδίκηση.

Ο Όσιρις παράχθηκε από την ένωση της Νουτ και του Γκεμπ σύμφωνα με
την κοσμογονία της Ηλιούπολις και ήταν θεός της γονιμότητας, φιλεύσπλαχνος προς
τους ανθρώπους και αυτός που τους έδειξε να χρησιμοποιούν τα αρδευτικά
συστήματα. Ήταν ένας από τους ισχυρούς θεούς που διαδέχθηκε την εξουσία του
κόσμου μετά από τον πατέρα του. Αυτός ήταν και ο κύριος λόγος που τον ζήλευε ο
αδερφός του Σεθ και συνέχεια σκαρφιζόταν σχέδια δολοφονίας που με την πρώτη
ευκαιρία θα τα εφάρμοζε για να μπορέσει να του πάρει τον θρόνο. Η γυναίκα και
παράλληλα αδερφή του Όσιρι, Ίσις γνώριζε για τις προθέσεις του αδερφού της Σεθ
προς τον άνδρα της για αυτό και ήταν πολύ επιφυλακτική. Όταν όμως χρειάστηκε να
φύγει μακριά από το παλάτι για μια αποστολή άφησε τον άντρα της εκτεθειμένο στα
κακόβουλα σχέδια του Σεθ, ο οποίος βρήκε την ευκαιρία να τα εφαρμόσει. Έτσι ο
Σεθ πείθοντας τον Όσιρι να οργανώσει ένα πάρτι έβαλε σε εφαρμογή το σχέδιο του,
το οποίο ήταν να παρουσιάσει ένα πολύ ωραίο χειροποίητο σεντούκι και να
προσφέρει μια πρόκληση όπου όποιος θα μπορέσει να χωρέσει ακριβώς σε αυτό το
σεντούκι θα γινόταν δικό του. Αν και πολλοί από τους παρευρισκόμενους θεούς
προσπάθησαν να χωρέσουν ο μόνος που ταίριαζε ακριβώς ήταν ο Όσιρις καθώς για
αυτόν είχε δημιουργηθεί το σεντούκι. Τότε βρήκε την ευκαιρία ο Σεθ να το κλείσει
και να το σφραγίσει με λιωμένο μόλυβδο φυλακίζοντας αλλά και σκοτώνοντας έτσι
τον Όσιρι και ανακηρύσσοντας τον εαυτό του βασιλιά. Το σεντούκι μετέπειτα διέταξε
τους ακολούθους του να το πετάξουν στον Νείλο. Η Ίσις όταν επέστρεψε από την
αποστολή της πληροφορήθηκε για το τι είχε συμβεί και θλιμμένη και καταρρακωμένη
θέλησε να πάει προς αναζήτηση του ανδρός της για να μπορέσει να βρει το σώμα του
και να ταφεί με τον σωστό τρόπο. Ακολουθώντας τα νερά του ποταμού
πληροφορήθηκε ότι κάπου κοντά στις εκβολές προς την Παλαιστίνη στην πόλη

48
Βύβλος είχε αναπτυχθεί πολύ γρήγορα ένα δέντρο και ο βασιλιάς πιστεύοντας ότι
κατοικούνταν από μια θεϊκή οντότητα θέλησε να το κόψει και να το μεταφέρει στην
αυλή του. Ακούγοντας αυτή την είδηση η Ίσις θεώρησε ότι μέσα στο κουφάρι του
δέντρου πρέπει να ήταν το σεντούκι με τον άνδρα της που ακόμη και νεκρός
διατηρούσε την ικανότητα γονιμοποίησης. Έτσι μεταμορφωμένη σε υπηρέτρια πήγε
στο παλάτι προσφέροντας την υπηρεσία της για το βασιλικό ζεύγος για να μπορεί να
είναι κοντά στον άνδρα της. Καθώς οι μέρες περνούσαν αποφάσισε να φανερώσει την
θεϊκή της ύπαρξη για να μπορέσει να ζητήσει από τον βασιλιά το σεντούκι που έφερε
το νεκρό σώμα του συζύγου της, κάτι που έγινε. Αφού πήρε το σεντούκι μαζί της
κατευθύνθηκε σε απομονωμένους βάλτους όπου κατάφερε να το ανοίξει
αντικρίζοντας τον νεκρό Όσιρι. Το σεντούκι στην συνέχεια το έκρυψε. Ο Σεθ όμως
περιδιαβαίνοντας στους βάλτους αντίκρισε το σεντούκι και απευθείας το αναγνώρισε
συνειδητοποιώντας τι είχε συμβεί. Για άλλη μια φορά πιστεύοντας ότι με αυτόν τον
τρόπο θα απαλλαγεί μια και καλή από τον Όσιρι πήρε το νεκρό του σώμα και το
τεμάχισε διασκορπίζοντας το σε πολλά διαφορετικά μέρη της Αιγύπτου κάνοντας την
εύρεση τους αδύνατη. Η Ίσις παρ’ όλα αυτά συνέχισε την αναζήτηση του συζύγου
της και μετά από πολλά χρόνια κατάφερε να βρει όλα τα κομμάτια. Με την βοήθεια
της αδερφής της Νέφθυς και χρησιμοποιώντας όλα τα μαγικά ξόρκια που ήξεραν
κατάφεραν να φέρουν στη ζωή τον Όσιρι, μόνο για μια νύχτα και από αυτήν τους την
συνεύρεση ήρθε στη ζωή ο Ώρος(Εικ.56). Η πορεία του Όσιρι στην συνέχεια αφού
αναστήθηκε ήταν να μεταβεί στον Κάτω Κόσμο το Ντουάτ όπου και έγινε βασιλιάς
των νεκρών.47

Αυτό ήταν το πρώτο μέρος του μύθου και η συνέχεια έπεται με την εκδίκηση
που θέλει να πάρει ο Ώρος. Από την συνεύρεση του Όσιρι και της Ίσις γεννήθηκε ο
Ώρος. Επί χρόνια βρισκόταν κάτω από το άγρυπνο βλέμμα της μητέρας του η οποία
τον προστάτευε μέχρι να μεγαλώσει αρκετά, να αναπτυχθούν οι δυνάμεις του και να
μπορέσει να διεκδικήσει τον θρόνο σαν νόμιμος κάτοχος που ήταν μέχρι τότε όμως
την εξουσία και την διοίκηση της Αιγύπτου την είχε ο Σεθ. Όταν ήρθε η κατάλληλη
στιγμή και ο Ώρος πίστεψε ότι μπορούσε πλέον να διεκδικήσει τον θρόνο από τον
Σεθ συγκάλεσε συνέλευση των θεών για να προτείνει και επίσημα την τοποθέτηση
του στην βασιλεία έπειτα από την δολοφονία που είχε διαπράξει ο Σεθ έναντι του
Όσιρι. Αν και οι περισσότεροι από τους θεούς που παρευρισκόταν δέχτηκαν να
αναλάβει ο Ώρος τον θρόνο και τον αναγνώρισαν σαν νόμιμο κάτοχο εμφανίστηκαν ο
θεός Ρα με τον Σεθ που είχαν διαφορετική γνώμη. Σύμφωνα με αυτούς ο
καταλληλότερος για τον θρόνο αλλά και ο πιο δυνατός ήταν ο Σεθ στον οποίο έπρεπε
να παραμείνει η εξουσία αφού κιόλας κατάφερε να διοικεί τόσα χρόνια με επιτυχία,
παρά το γεγονός ότι ήταν σκληρός και άσπλαχνος. Για τον λόγο ότι οι γνώμες
διίστανται έπρεπε να παρθεί μια απόφαση και ο Σεθ πρότεινε οι δυο διεκδικητές του
θρόνου να πολεμήσουν και αυτός που θα έβγαινε νικητής θα αναλάμβανε και την
εξουσία. Παρ’ όλα αυτά η πρόταση του Σεθ δεν έγινε αποδεκτή καθώς οι υπόλοιποι
θεοί συνέχισαν να διαφωνούν για το ποιος έπρεπε να πάρει τον θρόνο καθώς ο Θώθ

47
Nardo 2001,31-38.

49
ένας από τους παρευρισκόμενους θεούς που αντιπροσώπευε την σοφία διατύπωσε την
άποψη ότι ο Ώρος είναι ο νόμιμος κληρονόμος και πως θα έπρεπε να παραχωρηθεί σε
αυτόν. Με τον Ρα και τον Σεθ να επιμένουν στην δική τους άποψη η αντιπαράθεση
έγινε ακόμη πιο έντονη που κράτησε για πάρα πολλά χρόνια.

Μετά από πολλά χρόνια διαμάχης αποφάσισαν ότι έπρεπε να σταλεί ένα
γράμμα στην πρωταρχική μητέρα Νηίθ για να τους απαλλάξει από το δίλλημα. Η
Νηίθ πρότεινε αυτό το οποίο πίστευε ότι ήταν δίκαιο και σωστό δηλαδή να αναλάβει
ο Ώρος την βασιλεία αλλά ταυτόχρονα επειδή δεν της φαινόταν δίκαιο να
παραμερίσει έτσι τον Σεθ του προσέφερε τις δύο κόρες του Ρα την Αστάρτη και την
Ανάτ. Ο πανίσχυρος θεός Ρα βλέποντας ότι η γνώμη του δεν λαμβανόταν υπόψιν
εξαγριώθηκε και ξεκίνησε να προσβάλει τον Ώρος λέγοντας του πως δεν θα ήταν
κατάλληλος για τον θρόνο. Τότε μια θεότητα ονόματι Μπάμπα που παρευρισκόταν
στη συνέλευση για να σταματήσει αυτήν την λεκτική διαμάχη δήλωσε ότι ο ναός του
Ρα είναι τώρα άδειος θέλοντας να τονίσει ότι την συγκεκριμένη στιγμή κανένας δεν
έδινε σημασία στον θεό του ήλιου Ρα και ότι είχε χάσει την αξία του.
Στεναχωρημένος ο θεός Ρα με αυτήν της την δήλωση αποχώρησε από την συνέλευση
κάνοντας όμως τους άλλους θεούς να ανησυχήσουν για το αν θα συνέχιζε ο θεός το
καθημερινό του ταξίδι με την βάρκα για την διατήρηση της ανατολής και δύσης του
ηλίου.

Εδώ είναι το σημείο όπου μια άλλη θεότητα κόρη του Ρα παίρνει τα ηνία.
Αυτή είναι η Αθώρ που σαν θεά του χορού, της διασκέδασης, της μουσικής και της
σεξουαλικότητας αρχίζει να χορεύει και σιγά σιγά να αφαιρεί τα ρούχα της θέλοντας
να απαλύνει την ένταση της ατμόσφαιρας δημιουργώντας μια πιο περιπαικτική
διάθεση. Η συμπεριφορά της θεάς Αθώρ σε μια τόσο δύσκολη και φορτισμένη στιγμή
ήταν κρίσιμη γιατί κατάφερε όντως να απαλύνει την νευρικότητα που αιωρούνταν
στην ατμόσφαιρα αλλά κυρίως γιατί κατάφερε να κατευνάσει τον πατέρα της που είχε
αποσυρθεί από την συνέλευση και επέστρεψε ακούγοντας τα γέλια των άλλων θεών.

Με την επιστροφή του Ρα ο Ώρους και ο Σεθ έπρεπε να ξανά κάνουν την
ετυμηγορία τους για ποιο λόγο πίστευε ο καθένας τους ότι έπρεπε να αναλάβει την
εξουσία. Ο Ώρος ξανά έθεσε το επιχείρημα του ότι είναι ο νόμιμος κληρονόμος αλλά
τότε αντιτάχθηκε ο Σεθ λέγοντας ότι αυτός είναι πιο δυνατός για να διατηρήσει την
βασιλεία και την τάξη στον κόσμο και αυτό φαίνεται διότι καθημερινά έχει να
αντιμετωπίσει τον Άποφι που απειλεί το ταξίδι του Ρα και ότι αυτό το κάνει με
επιτυχία. Τα πράγματα τότε θερμάνθηκαν καθώς ούτε και τότε κατάφεραν να
καταλήξουν σε μια λύση έχοντας κιόλας τους θεούς να συμφωνούν με τα
επιχειρήματα του ενός ή του άλλου αντίστοιχα. Εξαγριωμένη πλέον η Ίσις βλέποντας
τον γιο της να αδικείται με αυτόν τον τρόπο και να του στερούν τα νόμιμα
δικαιώματα του έβγαλε έναν λόγο υπέρ του Ώρους που έκανε πολλούς θεούς να
ταχτούν με το μέρος του και να τον συμπονέσουν και αυτό έκανε τον Σεθ να
εξοργιστεί. Τότε ο Ρα για να κατευνάσει τα πνεύματα αποφάσισε η συνέλευση να
μεταφερθεί σε ένα από τα νησιά του Νείλου όπου δεν θα γινόταν δεκτή η Ίσις και
οποιαδήποτε έμοιαζε σε αυτήν. Η Ίσις όμως με την πονηριά της κατάφερε να

50
ξεγελάσει τον βαρκάρη που περνούσε τους θεούς από την όχθη στο νησί και
φτάνοντας εκεί συνάντησε τον Σεθ. Για να τον ξεγελάσει μεταμορφώθηκε σε μια
ωραία αλλά λυπημένη γυναίκα για να του τραβήξει έτσι την προσοχή. Ο Σεθ δεν
μπόρεσε να αντισταθεί σε αυτήν και πλησιάζοντας την, την ρώτησε για ποιο λόγο
ήταν στεναχωρημένη. Αυτή ισχυρίστηκε ότι ο άνδρας της είχε πεθάνει και ένας κακός
άνθρωπος ήρθε και έκλεψε το κοπάδι με τα βοοειδή που ανήκαν δικαιωματικά στον
γιο της. Ο Σεθ εξαγριώθηκε πήρε το μέρος της γυναίκας ανέδειξε αυτήν την πράξη
του άνδρα σαν ποταπή και της υποσχέθηκε ότι θα την βοηθούσε να αποκτήσει πίσω
το κοπάδι της για τον γιό της. Τότε η Ίσις μπροστά στους υπόλοιπους θεούς που
άκουσαν τον διάλογο εμφάνισε την πραγματική της μορφή και ο Σεθ καταδικασμένος
από τα ίδια του τα λόγια έπρεπε να αφήσει τον Ώρος να αναλάβει την εξουσία όπως
αποφασίσθηκε από τους άλλους θεούς, όπως και έγινε.

Ο Σεθ βέβαια δεν ήταν ικανοποιημένος με αυτήν την απόφαση των θεών και
προκάλεσε τον Ώρος να αναμετρηθούν σε μια θνητή μάχη. Μεταμορφωμένοι και οι
δύο σε ιπποπόταμους βούτηξαν στα βαθιά νερά του ποταμού και ξεκίνησαν να
μάχονται. Η Ίσις θέλοντας να βοηθήσει τον γιό της κατασκεύασε ένα χάλκινο καλάμι
με σκοπό να το εκτοξεύσει στον Σεθ και να τον τραυματίσει. Αντί αυτόν το καλάμι
πέτυχε τον Ώρος τον οποίο προσπάθησε η Ίσις να τον βοηθήσει αφαιρώντας το
καλάμι χρησιμοποιώντας τα μαγικά της. Σε μια δεύτερη απόπειρα της εντέλει
χτύπησε τον Σεθ και το καλάμι καρφώθηκε σε αυτόν. Από τα παρακάλια όμως του
Σεθ και κάνοντας έκλυση στον οικογενειακό τους δεσμό η Ίσις αποφάσισε να το
αφαιρέσει και τότε νευριασμένος ο Ώρος που η μητέρα του είχε βοηθήσει τον εχθρό
του της επιτέθηκε με μανία και την αποκεφάλισε, πετώντας το κεφάλι της στα βουνά.
Οι υπόλοιποι θεοί κατάφεραν να εντοπίσουν το κεφάλι της και να την ξανά
επαναφέρουν στην αρχική της μορφή με την βοήθεια της μαγείας αλλά θέλησαν
επίσης να τιμωρήσουν τον Ώρος για αυτή του την πράξη.

Ο Ώρος είχε ήδη εγκαταλείψει την σκηνή μάχης και είχε αποσυρθεί στη σκιά
ενός δέντρου για να κοιμηθεί. Ο Σεθ ήταν αυτός που τον ανακάλυψε πρώτος και τότε
βρήκε την ευκαιρία να του επιτεθεί βγάζοντας του τα μάτια και κρύβοντας τα στην
έρημο. Εδώ ξανά εμφανίζεται η θεότητα Αθώρ που παρουσιάζεται σαν μια
συμπονετική θεά έτοιμη να βοηθήσει τον Ώρος. Τον παίρνει στην αγκαλιά της και για
να μπορέσει να ξανά επαναφέρει την όραση του χύνει στο μέρος όπου ήταν τα μάτια
του γάλα γαζέλας για να μπορέσουν να επανέλθουν. Μετά την παρέμβαση της Αθώρ
και την αποκατάσταση της όρασης του Ώρους οι μάχες μεταξύ αυτού και του Σεθ
συνεχίστηκαν για πολύ καιρό ακόμη. Αυτές διακόπηκαν με την παρέμβαση του Όσιρι
που αναδύθηκε από τον Κάτω Κόσμο και απείλησε τους υπόλοιπους θεούς ότι αν δεν
έδιναν στον γιό του τον θρόνο και την βασιλεία της Αιγύπτου που δικαιωματικά του
άνηκαν θα απελευθέρωνε απαίσια ερπετά και άλλα τέρατα από το Ντουάτ για να
ανέβουν στην επιφάνεια της γης και να ταράξουν την τάξη του κόσμου. Φοβούμενοι
οι θεοί ότι θα συνέβαινε κάτι τέτοιο ανακήρυξαν τον Ώρος βασιλιά και τον τίτλο αυτό

51
έφερε για πολλά χρόνια. Ο Σεθ από την άλλη για να μην μείνει παραπονεμένος
οδηγήθηκε από τον Ρα στους ουρανούς(Εικ.57).48

Ένας άλλος μύθος με τον οποίο σχετίζεται η θεά Αθώρ είναι «Η καταστροφή
του ανθρώπινου είδους». Αυτός ο μύθος προέρχεται από «Το Βιβλίο της Θεϊκής
Αγελάδας» και πιστεύεται ότι χρονολογείται από την Αμάρνα περίοδο. Αποσπάσματα
του βιβλίου στα ιερογλυφικά ή ακόμη και ολόκληρες εκδοχές του έχουν ανακαλυφθεί
χαραγμένα σε τάφους βασιλέων. Κάποιοι από αυτούς είναι ο Σέθις Ι, Ραμσής ΙΙ,
Ραμσής ΙΙΙ, Ραμσής VI και του Τουταγχαμών. Πέρα από τον Ραμσή VI, όλοι οι
υπόλοιποι είχαν ένα θυγατρικό θάλαμο δίπλα από το δωμάτιο με τις σαρκοφάγους
τους όπου ήταν καθαρά για την χάραξη στους τοίχους αυτού του βιβλίου.

Σύμφωνα με αυτόν τον μύθο ο θεός Ρα κυβερνούσε πάρα πολλά χρόνια την
Αίγυπτο και οι άνθρωποι είχαν αρχίσει να γίνονται δύσπιστοι προς τις ικανότητες
του. Άρχισαν να συνωμοτούν εναντίον του θέλοντας να ανέλθει στην εξουσία και να
αναλάβει τη διοίκηση ένας δικός τους βασιλιάς. Ο Ρα όμως παντοδύναμος καθώς
ήταν έμαθε για αυτές τις κρυφές συναντήσεις και την προδοσία των ανθρώπων και
συγκάλεσε συμβούλιο των θεών για να αποφασίσει τι θα κάνει. Δηλώνοντας την
στεναχώρια και την απογοήτευση που είχε από το ανθρώπινο είδος που ο ίδιος
δημιούργησε ζήτησε συμβουλή από την μητέρα του, θεά της αβύσσου, Νου. Αυτή
πρότεινε στον Ρα να στείλει το εξοργισμένο και φλεγόμενο του μάτι έναντι των
ανθρώπων για να τους τιμωρήσει σκοτώνοντας τους όλους. Η πρόταση αυτή έγινε
αποδεκτή από όλους τους θεούς στο συμβούλιο και έτσι ο Ρα την έβαλε σε εφαρμογή.
Σαν μάτι του Ρα παρουσιάζεται η θεά Αθώρ που ενώ έχει αναγνωρισθεί σαν μια
καλοσυνάτη θεότητα που είναι αρωγός ζωντανών και νεκρών, έχει να παρουσιάσει
μια άγρια και επιθετική πλευρά. Μια άλλη εκδοχή του μύθου παρουσιάζει σαν
αγριεμένο και φλεγόμενο μάτι τη θεά Σεκχμέτ για αυτό φέρει και τον τίτλο «Μάτι του
Ρα». Αυτή λοιπόν με την μορφή λιονταριού ξεκίνησε από τους ουρανούς με μεγάλη
ορμή για να επιτεθεί στους συνωμότες. Αυτοί είχαν πληροφορηθεί για το συμβούλιο
των θεών και ότι θα κινούνταν εναντίον τους και έτρεξαν να κρυφτούν στην έρημο
μέσα σε σπηλιές ή πίσω από βράχους. Η θεά εξαγριωμένη όπως ήταν επιτέθηκε
πρώτα στην έρημο όπου κατάφερε πολύ γρήγορα να βγάλει από την κρυψώνα τους
εχθρούς και να τους καταβροχθίσει έναν προς έναν. Αφού είχε γευτεί ανθρώπινο αίμα
και είχε σκοτώσει έναν μεγάλο αριθμό ανθρώπων δεν μπορούσε να ηρεμήσει έχοντας
μια δίψα για περισσότερο και στράφηκε τότε προς τις πόλεις και τα χωριά.

Ο Ρα βλέποντας όλα αυτά και αφού οι συνωμότες είχαν ήδη πεθάνει άρχισε
να νιώθει συμπόνια και ευσπλαχνία για τους υπόλοιπους ανθρώπους και δεν ήθελε να
αφανιστεί τελείως το ανθρώπινο είδος. Τότε ζήτησε από την Αθώρ να γυρίσει πίσω
έχοντας εκπληρώσει το έργο που της ανέθεσε αλλά αυτήν ήταν αδιάλλακτη καθώς
την είχε συνεπάρει ο ειρμός των δολοφονιών και της άρεσε το ανθρώπινο αίμα και
επιζητούσε περισσότερο. Ο Ρα βλέποντας ότι η Αθώρ δεν θα σταματούσε αποφάσισε
το βραδάκι που θα ξάπλωνε η θεά να ξεκουραστεί, να κινηθεί με τέτοιον τρόπο ώστε

48
Nardo 2001,58-64∙Budge 2013,257-261∙Basson 2012,8,14∙Wahlberg 2002,11-112.

52
να την κάνει να σταματήσει. Έτσι διέταξε τους πιο γρήγορους αγγελιοφόρους να
κατευθυνθούν Νότια της Αιγύπτου και να πάνε προς το Ασουάν εκεί όπου η γη ήταν
πολύ κόκκινη και να πάρουν όση περισσότερη μπορούσαν από αυτήν την κόκκινη
ουσία. Ακόμη διέταξε το ιερατείο του στην Ηλιούπολη και τις σκλάβες τους όταν
έφτανε αυτή η κόκκινη ουσία να την αναμείγνυαν με μπύρα και να την έχυναν με
μεγάλη προσοχή δίπλα από την θεά καθώς κοιμόταν. Σε άλλες εκδοχές του μύθου
σαν χρωστική ουσία μπορεί να αναγράφεται ότι χρησιμοποιήθηκε μανδραγόρα ή ο
χυμός ροδιών, αλλά ήταν όλα για τον ίδιο σκοπό. Με την αυγή του ήλιου την
επόμενη μέρα ξύπνησε η θεά Αθώρ και αντικρίζοντας μπροστά της αυτό το κόκκινο
υγρό που είχαν δημιουργήσει πίστεψε πως ήταν αίμα και ξεκίνησε να το πίνει. Μετά
από κάποιες ώρες η επίδραση του αλκοόλ είχε αρχίσει να γίνεται εμφανή και η θεά
Αθώρ είχε μεθύσει και ένιωθε κουρασμένη. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να ξαπλώσει
να κοιμηθεί για αρκετές μέρες ακόμη ξεχνώντας τον λόγο για τον οποίο είχε σταλθεί
από τον Ρα και έτσι διασώθηκε το ανθρώπινο είδος. Εξαιτίας αυτού του συμβάντος η
θεά Αθώρ απέκτησε τον τίτλο «Λαίδη της μέθης» και οι άνθρωποι κατά την διάρκεια
τελετών, εορτών και φεστιβάλ έπιναν άφθονη μπύρα προς τιμήν της φτάνοντας και
αυτοί σε κατάσταση μέθης.

Το περιστατικό αυτό έκανε τον θεό Ρα όχι μόνο να στεναχωρηθεί για την
προδοσία των ανθρώπων και την μεγάλη απώλεια που προκάλεσε η Αθώρ αλλά
επίσης να συνειδητοποιήσει ότι ήταν όντως μεγάλος σε ηλικία και κουρασμένος να
διοικεί την Αίγυπτο. Αποφάσισε λοιπόν να αποσυρθεί από τους ουρανούς
συνεχίζοντας όμως το καθημερινό του ταξίδι με την βάρκα του για να συνεχίσει και ο
ήλιος να ανατέλλει. Έτσι η μητέρα του Νου διέταξε τη θεά Νουτ να έρθει και
μεταμορφωμένη σε Θεϊκή Αγελάδα να πάρει τον θεό Ρα στην πλάτη της και να τον
μεταφέρει στους ουρανούς. Πολλές φορές σαν θεϊκή αγελάδα παρουσιάζεται η ίδια η
Αθώρ λόγω και της ενσάρκωσης της σε αυτό το ζώο(Εικ.58). Καθώς λοιπόν
ανέβαιναν προς τους ουρανούς η Νουτ άρχισε να κουράζεται και ο Ρα διέταξε να
έρθει ο πατέρας της Σου να την βοηθήσει και να την στηρίξει. Ο Σου πατώντας με τα
δυο πόδια του επάνω στον Γκεμπ, τη γη και τον σύζυγο της Νουτ και κρατώντας την
Νουτ στα χέρια του δημιούργησε τέσσερις πυλώνες στους οποίους στηριζόταν ο
παράδεισος και αυτοί ερμηνεύτηκαν αργότερα σαν τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα.
Ο Ρα σαν ένα τελευταίο δώρο του προς την ανθρωπότητα όρισε τον θεό Θωθ
υπεύθυνο στην θέση του και τον διέταξε να διδάξει στους ανθρώπους την γραφή για
να μπορέσουν να αναπτυχθούν πνευματικά και πολιτισμικά. 49

Συμπερασματικά, σύμφωνα με το Βιβλίο της Θεϊκής Αγελάδας πριν την

εκτέλεση της εξέγερσης οι άνθρωποι είχαν μια πολύ καλή σχέση με τον θεό που τους
κυβερνούσε και τους παρείχε το φως του καθημερινά που ήταν απαραίτητο για την
διατήρηση της ζωής. Μετά την εξέγερση όμως δημιουργήθηκε μια σχισμή στις
σχέσεις ανθρώπων και θεών με αποτέλεσμα αυτό να προκαλέσει την πτώση των

49
Nardo 2001,71-76∙Pinch 2004,37,74-75,109-111∙Budge 2013,259-265∙Murray 1931,95∙Budge
1904,388-399.V:I∙Wahlberg 2002,103-105,110-111,114-117∙Basson 2012,6-7.

53
ανθρώπων. Η πτώση αυτή έφερε στους ανθρώπους πολλές συμφορές, δεινά και
προκάλεσε τον θάνατο τους. Από εδώ και πέρα θα ζούσαν μια ζωή δύσκολη στην
οποία έπρεπε να αγωνιστούν για τα απαραίτητα. Σαν μεγαλύτερη τιμωρία ήρθε ο
θάνατος κατά τον οποίο οι ψυχές των ανθρώπων θα διαχωριζόταν ανάλογα με τις
πράξεις που είχαν κάνει και θα ανερχόταν αντίστοιχα στον παράδεισο ή θα
παρέμεναν στον Κάτω Κόσμο να γίνουν τροφή απαίσιων και φοβερών τεράτων. Κάτι
αντίστοιχο μπορούμε να διακρίνουμε και σε άλλες θρησκείες όπως τον χριστιανισμό.
Εκεί ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο, όλο το σύμπαν και έπλασε τον Αδάμ και την
Εύα και τους τοποθέτησε στον παράδεισο μαζί Του απολαμβάνοντας όλα τα αγαθά
που τους παρείχε, απαγορεύοντας τους όμως να γευτούν τον καρπό από ένα
συγκεκριμένο δέντρο. Αυτοί μπήκαν στον πειρασμό Τον παράκουσαν κάνοντας το
αντίθετο από ότι τους είχε πει και δοκίμασαν από τον απαγορευμένο καρπό με
αποτέλεσμα να επιφέρουν την πτώση τους από τον παράδεισο. Από εκεί και έπειτα θα
ζούσαν μια ζωή με δυσκολίες όπου με μόχθο θα έβγαζαν το ψωμί τους. Τέλος, θα
επερχόταν ο θάνατος και συνάμα η κρίση τους που θα τους οδηγούσε αντίστοιχα
στον παράδεισο δίπλα στον θεό ή στην κόλαση για τις πράξεις που είχαν κάνει και
εδώ φανερώνεται και ο συσχετισμός με τον μύθο της Θεϊκής Αγελάδας.

54
 Κεφάλαιο 6: Ναοί και Ιερά της Αθώρ

Οι αιγύπτιοι από την προϊστορική περίοδο είχαν αναπτύξει τόπους λατρείας

των θεοτήτων τους για να μπορούν να τους αποδώσουν τις κατάλληλες τιμές και
προσφορές και να τελέσουν τις τελετουργίες τους μέσω των οποίων κατάφερναν να
διατηρήσουν την παγκόσμια τάξη και σειρά. Για το χτίσιμο των πρωταρχικών ναών
είχαν χρησιμοποιήσει φθαρτά υλικά που μπορούσαν να βρουν εύκολα στην Αίγυπτο.
Έτσι αυτοί αποτελούνταν κυρίως από λάσπη από όπου προέκυπταν οι ψημένοι
πλίνθοι στον ήλιο και το πλέγμα καλαμιών που είχαν άφθονα στους βάλτους του
Νείλου. Μεταγενέστερα οι αιγύπτιοι χρησιμοποίησαν το δεύτερο πιο διαδεδομένο
υλικό που μπορούσαν να βρουν στην Αίγυπτο και αυτό ήταν τα διάφορα πετρώματα
όπως γρανίτη, χαλαζίτη, βασάλτη, ασβεστόλιθο και άλλα, κάνοντας τους ναούς να
αντέχουν περισσότερο στο πέρασμα των χρόνων. Πολλοί από αυτούς τους ναούς
ήταν λαξευμένοι στην πέτρα, δημιουργώντας έτσι μια σπηλιά, αφήνοντας ανά
διαστήματα κολόνες για στήριξη. Γενικότερα οι αιγύπτιοι ήταν εξοικειωμένοι με τις
ευθείες γραμμές και τις κατακόρυφες στήλες παρά με τις κυκλικές αποδώσεις των
κτιρίων και αυτό εξαιτίας των πετρωμάτων που ήταν πιο δύσκολα να λαξευτούν και
να σχηματίσουν κυκλική απόληξη αλλά και εξαιτίας του κλίματος της Αιγύπτου που
επηρέαζε την αρχιτεκτονική. Λόγω της ετήσιας πλημμύρας του Νείλου ήταν πολύ
δύσκολο να κατασκευαστούν οι ναοί κοντά σε αυτόν καθώς το έδαφος υψωνόταν ή
υποχωρούσε άνισα προκαλώντας αυξημένο κίνδυνο για την πτώση των κτιρίων.
Συνήθως το έδαφος που προτιμούσαν και ήταν πιο σίγουρο για την κατασκευή ναών
και κτιρίων ήταν πάνω σε πέτρα. Ο προσανατολισμός που διάλεγαν για τα κτίρια τους
επί το πλείστον ήταν αυτός που ακολουθούσε και ο Νείλος, δηλαδή Ανατολή προς
Δύση. Αυτό το έκαναν έτσι ώστε όταν οι ιερείς έκαναν τις τελετές τους να κοιτάνε
προς την Δύση όπου πίστευαν ότι θα ταξίδευαν οι ψυχές τους μετά τον θάνατο και
όπου κατοικούσε και ο θεός Όσιρις.

Οι ναοί χωρίζονται σε δυο κύριες κατηγορίες. Στην πρώτη από αυτές ανήκουν
οι ναοί που ήταν αφιερωμένοι στον νεκρό βασιλιά και του αποδίδονταν θεϊκές τιμές
καθώς πίστευαν ότι ήταν η ενσάρκωση του θεού. Για αυτόν τον λόγο χτιζόταν προς
τιμήν του μεγαλόπρεπα και ανθεκτικά κτίρια σε σύγκριση με τους απλούς υπηκόους.
Οι ταφικοί ναοί των βασιλέων αποτελούνταν από πολλά κύρια και δευτερεύοντα
δωμάτια και πολλές φορές μέσα σε αυτά συμπεριλαμβανόταν και ένα ιερό
αφιερωμένο προς κάποια θεότητα. Στην δεύτερη κατηγορία ανήκουν οι ναοί που ήταν
αφιερωμένοι στους θεούς και την λατρείας τους. Οι πρώιμοι ναοί που σώζονται είναι
κυρίως προς τιμή ανδρικών θεοτήτων αλλά μεταγενέστερα έχουμε και προς
γυναικείες θεότητες όπως η Αθώρ. Οι ναοί αυτοί ήταν διαμορφωμένοι κυρίως σε
τέσσερα μέρη την εξωτερική και εσωτερική αυλή, τον πρόναο και τον κυρίως ναό ή
άδυτο μέσα στο οποίο φύλαγαν το ειδώλιο των θεών και όλα αυτά ήταν συνήθως
ευθυγραμμισμένα στον ίδιο άξονα. Γύρω από τον κυρίως ναό προστέθηκαν αργότερα
πολλά δωμάτια που εξυπηρετούσαν διάφορες λειτουργίες ή ήταν αποθηκευτικοί
χώροι. Η είσοδος στους ναούς δεν επιτρεπόταν στους απλούς πολίτες παρά μόνο σε

55
εξέχουσες περιπτώσεις όπως είναι κατά την διάρκεια εορτών και φεστιβάλ και αυτό
όχι πάντα και όχι σε όλα τα τμήματα του ναού. Η είσοδος επιτρεπόταν στο ιερατείο
του ναού και τον φαραώ, οι οποίοι πιστευόταν ότι είχαν την δικαιοδοσία να εκτελούν
τις τελετές. Λόγω της μυστηριακής φύσης της λατρείας οι ναοί χτιζόταν με τέτοιο
τρόπο ώστε να επιτρέπεται η εισαγωγή περιορισμένου φωτός στους χώρους. Αυτό το
πετύχαιναν με μικρά οριζόντια ανοίγματα ή σχισμές στα υψηλότερα σημεία των
τοίχων. Μετέπειτα μόνο πρόσθεσαν το άνοιγμα τρύπας στην οροφή που στένευε
σταδιακά και μέσω αυτής διαχεόταν το φως σε όλα τα τμήματα του ναού.

Οι αιγύπτιοι πίστευαν ότι οι ναοί ήταν η μικρογραφία του σύμπαντος και τους
διακοσμούσαν ανάλογα. Υπήρχαν χρωματισμένες ανάγλυφες παραστάσεις στην
οροφή, από το υψηλότερο σημείο του τοίχου μέχρι το κατώτερο, στο πάτωμα αλλά
και στις κολόνες. Αν και η κατασκευή των ναών ήταν πολύ απλή με την πλούσια
διακόσμηση ο ναός γινόταν εξεζητημένος. Η εξωτερική αυλή περιτριγυριζόταν από
τοίχο ο οποίος άνοιγε σε ένα σημείο για να δημιουργηθεί η κεντρική είσοδος στο ναό
και εκατέρωθεν είχε πυλώνες που συμβόλιζαν τα βουνά και τον ορίζοντα. Μέσα σε
αυτήν πολλές φορές υπήρχε μια πηγή ή λιμνούλα η οποία συμβόλιζε τα πρωταρχικά
νερά από όπου δημιουργήθηκε ο κόσμος. Ο αιγυπτιακός ναός αποτελείται από
διάφορα επίπεδα όπου το πιο υπερυψωμένο είναι αυτό του ιερού όπου βρισκόταν και
το άγαλμα της θεάς λόγω της αντίληψης που είχαν οι αιγύπτιοι για την δημιουργία
του κόσμου ότι δηλαδή το Μπεν-Μπεν αναδύθηκε μέσα από τα πρωταρχικά ύδατα. Η
οροφή του ναού συμβόλιζε τον ουρανό οπότε και βλέπουμε αντίστοιχες παραστάσεις.
Στους τοίχους και στις κολόνες συναντάμε πραγματικές σκηνές από την ζωή των
βασιλιάδων και βασιλισσών και τα κατορθώματα τους. Ακόμη μπορεί να έχουμε την
απεικόνιση διαφόρων τελετών και τα δρώμενα που πραγματοποιούνταν αλλά και την
διήγηση μύθων μέσω αναπαραστάσεων αλλά και κειμένων γραμμένων στα
ιερογλυφικά με στόχο να μην πέσουν σε λήθη. Τέλος, ανάμεσα στους τοίχους
υπήρχαν κρυφά δωμάτια και κρύπτες τα οποία συμβόλιζαν τον Κάτω Κόσμο και ήταν
διακοσμημένα ανάλογα.

Πολλοί ναοί δεν σώζονται μέχρι τις μέρες μας και αυτό είναι αποτέλεσμα
πολλών παραγόντων. Ένας από αυτούς είναι ότι οι ναοί που έχουν χτιστεί σε κοντινή
απόσταση από τον Νείλο με το πέρασμα των χρόνων έχουν φαγωθεί τα πετρώματα
τους με αποτέλεσμα να καταρρεύσουν. Επίσης με την ανεύρεση των ναών και την
ανασκαφή τους αφαιρείται μεγάλη μάζα συντριμμιών ή χώματος που είχαν μαζευτεί
γύρω από τον ναό και λειτουργούσαν σαν στήριγμα και τώρα που αφαιρέθηκαν
υπάρχει ο κίνδυνος να καταρρεύσουν. Ακόμη πολλοί από τους ναούς καταστράφηκαν
σκοπίμως για την επαναχρησιμοποίηση των υλικών τους ή τέλος κατέρρευσαν λόγω
της αναμόχλευσης των χωμάτων για την καλλιέργεια με αποτέλεσμα πάλι να μην
υπάρχει στήριξη. 50

50
Murray 1931,1-16∙Pinch 2004,57-59.

56
 Η Αθώρ ήταν μια από τις σημαντικότερες θεές της Αιγύπτου και η λατρεία
της ήταν πολύ διαδεδομένη. Ναοί και ιερά προς τιμήν της είναι διασκορπισμένα σε
ολόκληρη την Αίγυπτο με το πιο σημαντικό κέντρο να βρίσκεται στη Ντεντέρα και
άλλα μικρότερα ιερά να περιλαμβάνονται σε μεγάλα συγκροτήματα ναών τα οποία θα
εξετάσουμε στην πορεία. Αυτό με το οποίο θα ξεκινήσω είναι ο ναός της Αθώρ στη
Ντεντέρα όπου μας σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση.

Δένδερα

Τα Δένδερα είναι μια μικρή πόλη στην δυτική όχθη του Νείλου η οποία αποτέλεσε
σημαντικό θρησκευτικό κέντρο από την προδυναστική περίοδο. Η αρχαία ονομασία
της πόλης είναι Ta-ynt-netert που σημαίνει η θεά του πυλώνα χαρακτηρίζοντας έτσι
την Αθώρ. Με αυτόν τον τίτλο «Λαίδη του πυλώνα» η Αθώρ είναι γνωστή από το
Παλαιό Βασίλειο. Το αρχαιολογικό συγκρότημα μέσα στο οποίο συμπεριλαμβάνεται
και ο ναός της Αθώρ καταλαμβάνει μια έκταση 40.000 τετραγωνικών μέτρων και
συμπεριλαμβάνει πολλά άλλα κτίρια όπως είναι ο ναός του Μεντουχότεπ ΙΙ, ένας
μικρός ναός αφιερωμένος στην γέννηση της Ίσις, ένα Σπίτι Γέννας με το ιερό του
Νεκτάνεμπο Ι και ένα ιερό του Θώθ. Ακόμη συμπεριλαμβάνει πηγάδι και μια ιερή
λίμνη αλλά και μεταγενέστερα κτίρια από την κατάκτηση των Πτολεμαίων. Έτσι
διασώζεται η βόρεια Πύλη από την βασιλεία του Δομιτιανού και του Τραϊανού,
ρωμαϊκές δεξαμενές αλλά και σανατόριο(Εικ.59). Ο ναός της Αθώρ που διασώζεται
μέχρι σήμερα είναι από τους Πτολεμαϊκούς χρόνους και ξεκίνησε να χτίζεται τον
Ιούλιο το 1.654 π.Χ. και λειτούργησε το 29 π.Χ.. Βέβαια υπάρχουν κατάλοιπα και
από προηγούμενες περιόδους. Ο ναός προσπάθησαν να είναι σύμφωνα με την ροή
του Νείλου για να μπορεί και ο προσανατολισμός να είναι Ανατολή-Δύση, αλλά
εξαιτίας της καμπύλης που κάνει ο ποταμός σε αυτό το σημείο ο προσανατολισμός
του ναού προκύπτει να είναι Βορράς-Νότος με την κύρια είσοδο του να βρίσκεται
στον Νότο(Εικ.60). Όλη η δομή του ναού περιβάλλεται από μεγάλα τείχη τα οποία
εσωκλείουν και την εξωτερική αυλή του ναού σχηματίζοντας έτσι έναν κυκλικό
περίβολο γύρω από τον ναό. Στον περίβολο μπορούσαν να εισαχθούν από μια πύλη η
οποία μιας διασώζεται μόνο εν μέρει και υπήρχε και μια κιονοστοιχία που οδηγούσε
στην πρώτη στοά του ναού αλλά δεν διασώζεται πλέον. Η πρώτη Μεγάλη Στοά από
όπου εισέρχεται κανείς στο ναό χτίστηκε αργότερα κατά τον 1ο αιώνα από τον
Τιβέριο. Αποτελείται από μια υψηλή αίθουσα με διάδρομο και η οροφή της
στηρίζεται σε είκοσι τέσσερις κολόνες, δώδεκα σε κάθε πλευρά όπου οι τρείς πρώτοι
είναι ενσωματωμένοι στην πρόσοψη του τοίχου της Στοάς(Εικ.61). Στην στοά
συναντάμε μια επιγραφή που μας πληροφορεί ότι η ίδια η στοά έχει χτιστεί με την
οικονομική συνεισφορά πολιτών. Οι κολόνες αυτές είναι 50 πόδια ψηλές και πάνω
από 35 σε περιφέρεια. Ο άξονας τους είναι κυκλικός και σαν κιονόκρανο φέρουν το
κεφάλι της Αθώρ που είναι σκαλισμένο και στις τέσσερις πλευρές(Εικ.62). Οι άξονες
είναι σκαλισμένοι οριζόντια σε διάφορους τομείς και τα μεγέθη αυτών ποικίλουν. Ο
κάθε τομέας είναι διακοσμημένος με διαφορετικό θέμα όπως θρησκευτικές σκηνές,
φιγούρες θεών, επιγραφές, διάφορα εμβληματικά σύμβολα και άλλα. Γενικότερα οι
αρχιτέκτονες δεν άφηναν κάποιο κενό αδιακόσμητο και προσπαθούσαν να καλύψουν

57
οποιαδήποτε επιφάνεια ακολουθώντας έτσι τον κανόνα της αντίθεσης όπου σύμφωνα
με την απλή αρχιτεκτονική που επικρατούσε στο κτίριο προσπαθούσαν να το κάνουν
εξεζητημένο με την πλούσια διακόσμηση. Οι τοίχοι της στοάς διακοσμούνται με
σκηνές που παρουσιάζουν μια τελετή βασιλικής επίσκεψης στο ναό, ενώ η οροφή
διακοσμείται με αστρονομικά θέματα όπως είναι ο ζωδιακός κύκλος, αστέρια και οι
φάσεις της σελήνης.

Αμέσως μετά την Μεγάλη Στοά υπάρχει μια υπόστυλη αίθουσα εκατέρωθεν
της οποίας υπάρχουν από τρία δωμάτια. Αυτή η υπόστυλη αίθουσα ονομάζεται η
«Αίθουσα της Εμφάνισης» διότι εκεί εμφανιζόταν η θεά. Στηρίζεται από έξι κολόνες
με φολιδωτό κιονόκρανο που μοιάζει με άβακα και πάνω από αυτό φέρει σκαλισμένα
κεφάλια της Αθώρ. Η βάση και τα κατώτερα μέρη των κολόνων είναι από γρανίτη
ενώ τα ανώτερα από ασβεστόλιθο και η στέγη την οποία στηρίζουν διατηρείται
άθικτη. Το φως αλλά και ο κλιματισμός που χρειάζονται αυτά τα δωμάτια μπαίνουν
από οχτώ ανοίγματα στους τοίχους. Τα γλυπτά που συναντάμε εδώ πέρα σχετίζονται
με την ίδρυση του ναού οπότε στη μια πλευρά του χωλ απεικονίζεται ο βασιλιάς που
βγαίνει από το παλάτι του και κάνει διάφορες κατεργασίες για την ανοικοδόμηση του
ναού και από την άλλη πλευρά αφού έχει ολοκληρωθεί ο ναός ο βασιλιάς
πραγματοποιεί μια αφιερωματική τελετή. Τα έξι δωμάτια που βρίσκονται δεξιά και
αριστερά του χωλ αποσκοπούν σε κάποιες συγκεκριμένες λειτουργίες και άλλα από
αυτά φωτίζονται από ανοίγματα στην οροφή και άλλα μένουν τελείως σκοτεινά.
Μόνο δυο από αυτά έχουν αναγνωρισθεί με σιγουριά. Το πρώτο δωμάτιο στα δεξιά
έχει πάρει την ονομασία «Ασημένιο Δωμάτιο» καθώς εκεί φυλάσσονται οι διάφοροι
θησαυροί αλλά και πολύτιμες πέτρες όπως χρυσός, ασήμι και lapis lazuli. Και το
άλλο δωμάτιο που έχει αναγνωρισθεί είναι το πρώτο στα αριστερά και είναι εκεί όπου
οι ιερείς θα προετοίμαζαν το θυμίαμα που θα έκαιγαν προς τιμή της Αθώρ σε
διάφορες τελετές. Ένα από τα επίθετα που έχει αποδοθεί κιόλας στην Αθώρ είναι
«Λαίδη του θυμιάματος». Τα υπόλοιπα δωμάτια μάλλον θα χρησίμευαν για την
αποθήκευση προσφορών.

Το επόμενο δωμάτιο που εισέρχεται κανείς είναι ο πρώτος προθάλαμος στον

οποίο έχει δοθεί η ονομασία «Η αίθουσα του βωμού». Η ονομασία του προθαλάμου
προκύπτει διότι εκεί πραγματοποιούνταν από τον βασιλιά οι θυσίες και προσφορές
προς την Αθώρ και τον γιό της Χαρσομτούς. Πρέπει να σημειωθεί ότι περισσότερο
γινόταν διάφορες προσφορές καρπών και φρούτων παρά πραγματικές θυσίες ζώων.
Στα δυτικά του προθαλάμου υπάρχει ένα δωμάτιο που του έχει δοθεί η ονομασία «Η
αίθουσα της κάθαρσης» όπου εκεί εξαγνιζόταν οι προσφορές πριν αφιερωθούν στην
θεά. Από τον πρώτο προθάλαμο υπάρχουν σκάλες που οδηγούσαν στην οροφή και
εξυπηρετούσαν την έλευση των ιερέων κατά την διάρκεια τελετών.

Συνεχίζοντας στον ναό συναντάμε τον δεύτερο προθάλαμο που ονομάζεται

«Η αίθουσα της θεϊκής Εννεάδας» το οποίο λειτουργούσε σαν πέρασμα και
τελούνταν κάποιες μυστηριακές τελετές προς τη θεά. Από εκεί δυτικά ανοίγει ένα
άλλο δωμάτιο που έχει πάρει την ονομασία «Δωμάτιο Λινό» διότι εκεί ήταν
αποθηκευμένα τα λευκά είδη της θεάς, τα ενδύματα και τα κεντήματα από λινό που

58
αφιερωνόταν στην θεά και τα οποία χρησίμευαν στην ένδυση τους αγάλματος της
κατά την διάρκεια των εορτών και των φεστιβάλ της. Ανατολικά του δεύτερου
προθαλάμου έχουμε ένα δεύτερο «Ασημένιο Δωμάτιο» πιο μικρό το οποίο οδηγούσε
σε μια μικρή υπαίθρια αυλή που βρισκόταν μέσα στο συγκρότημα του κυρίως ναού.
Στην αυλή συμπεριλαμβάνεται ένα μικρό κιόσκι που στην πρόσοψη του φέρει δυο
κολόνες για στήριξη με απόληξη κεφαλές της Αθώρ. Το κιόσκι αυτό χρησίμευε για
την τέλεση της εορτής της γέννησης του θεϊκού βρέφους, ενός από τα σημαντικότερα
φεστιβάλ της Αιγύπτου.

Αμέσως μετά τον δεύτερο θάλαμο έχουμε το κυρίως ιερό της Αθώρ που είναι
ευθυγραμμισμένο στον άξονα του κτιρίου και ονομάζεται «Η κατοικία της Χρυσής»,
επίθετο που αποδίδεται στη θεά. Το κυρίως ιερό ή αλλιώς άδυτο ήταν σκοτεινό και
δεν είχε κάποιο άνοιγμα να μπαίνει φως. Οι πόρτες του ιερού παρέμεναν κλειστές και
χρησιμοποιούσαν και σφραγίδα για να επιτευχτεί αυτό και ανοιγόταν μόνο κατά την
διάρκεια τέλεσης της λατρείας της. Μέσα στο ιερό υπήρχαν διάφορες γλυπτές
αναπαραστάσεις για το πώς ο ανώτερος ιερέας και ο φαραώ πραγματοποιούσαν τις
τελετουργίες. Μέσα στο ιερό βέβαια αυτό που έκανε μεγαλύτερη εντύπωση ήταν η
ιερή βάρκα της θεάς μέσα στην οποία δέσποζε το λατρευτική της άγαλμα, το οποίο
πίστευαν ότι είναι και η ενσάρκωση της.

Γύρω από τον ναό υπήρχε ένας διάδρομος από όπου άνοιγαν έντεκα κρυφά
δωμάτια. Σε αυτά είχαν δοθεί ποικίλα ονόματα όπως «Δωμάτιο της Φλόγας», «Ο
θρόνος του Ρα», «Η ένωση των δυο χωρών», «Το δωμάτιο της Γέννησης» και το
«Δωμάτιο της Ανάστασης». Δεν μπορούμε να εξηγήσουμε με βεβαιότητα ποιος ήταν
ο λόγος που δόθηκαν αυτές οι ονομασίες καθώς το νόημα τους έχει χαθεί μέσα στο
πέρασμα των χρόνων. Το μόνο σίγουρο είναι ότι αποσκοπούσαν κάπου λειτουργικά
καθώς απαντώνται και σε άλλους ναούς.

Έχοντας εξαντλήσει τα δωμάτια που βρίσκονται στο ισόγειο του ναού θα

μεταφερθούμε μέσω της κλίμακας στον επάνω όροφο δηλαδή την οροφή του. Έτσι
όπως το ισόγειο είναι διαμορφωμένο σε επίπεδα έτσι και η οροφή αποτελείται από
δυο επίπεδα και είναι υπαίθρια(Εικ.63). Σε αυτήν αναπτύσσονται στοές περιμετρικά
του τοίχου που περιβάλει την οροφή αλλά επίσης συναντά κανείς μικρά δωμάτια και
ναούς στις βορειοανατολικές και βορειοδυτικές γωνίες της οροφής. Ένα από αυτά
είναι αφιερωμένο στον Όσιρι και την λατρεία του και έχουν διακοσμηθεί με σκηνές
από τον θάνατο και την ανάσταση του. Ένα από τα δωμάτια επίσης στα
βορειοανατολικά έχει διακοσμηθεί με τον ζωδιακό κύκλο δείχνοντας έτσι την ταύτιση
της Αθώρ με την θεά του ουρανού. Γενικότερα όλη η οροφή όπως και ο υπόλοιπος
ναός διαθέτει πολυάριθμες κρύπτες που έχουν κατασκευαστεί ανάμεσα στο πάχος
των τοίχων και η είσοδος τους είναι κρυμμένη ή γίνονται μέσα από κινητές πλάκες.
Στόχος αυτών των κρυπτών ήταν η τέλεση μυστικών τελετουργιών αλλά χρησίμευαν
και σαν αποθηκευτικοί χώροι πολύτιμων προσφορών. Τα σκαλοπάτια και η οροφή
χρησίμευαν και αυτά για την τέλεση μια πομπής προς την θεά. Σύμφωνα με αυτήν
μετέφεραν τη θεά μέσα στο καράβι της από το κυρίως ιερό επάνω στην οροφή με
στόχο να ενωθεί με τον πατέρα της ήλιο-Ρα, οι ακτίνες του οποίου έπεφταν στον ναό.

59
Στην πομπή αυτή προπορευόταν ο φαραώ και τον ακολουθούσαν οι ιερείς που
μετέφεραν ιερά αντικείμενα μαζί με την βάρκα της θεάς και ανά συγκεκριμένα
διαστήματα σταματούσαν για να κάψει ο φαραώ μπροστά στο είδωλο της θεάς
θυμίαμα. Πίσω από αυτούς ακολουθούσαν ιέρειες που έφερναν και αυτές γιρλάντες
από λουλούδια κυρίως τριαντάφυλλων και σπρέι φτιαγμένο από το άρωμα τους
ραντίζοντας με αυτό, από εδώ προκύπτει και ο τίτλος «Η Αθώρ των τριαντάφυλλων».
Λόγω αυτής της πομπής που πραγματοποιούνταν εκεί οι τοίχοι ήταν διακοσμημένοι
με ανάγλυφες παραστάσεις από το τελετουργικό.51

Ντέιρ ελ-Μπαχάρι

Έχοντας ήδη εξετάσει το μεγαλύτερο ναό αφιερωμένο στην Αθώρ θα προχωρήσω σε

άλλα μικρότερα ιερά και ναούς. Σε αυτά τα οποία θα αναφερθώ τώρα είναι μικρότερα
ιερά αφιερωμένα στην Αθώρ που βρίσκονται ενσωματωμένα σε μεγαλύτερα
συγκροτήματα στη πόλη Ντέιρ ελ-Μπαχάρι. Αυτή βρίσκεται δυτικά του Νείλου και
αποτελεί τμήμα της Νεκρόπολης των Θηβών. Χρησιμοποιούνταν για ταφικούς
σκοπούς ήδη από το Μέσο Βασίλειο και τα πιο γνωστά ευρήματα εκεί είναι ο
νεκρικός ναός του Φαραώ Μεντουχότεπ ΙΙ που βασίλεψε στην 11η Δυναστεία και οι
νεκρικοί ναοί της Χατσεψούτ και του γιού της Τούθμωσις ΙΙΙ της 18 ης
Δυναστείας(Εικ.64).

Σε αυτό το οποίο θα αναφερθώ πρώτα είναι ο ναός που ανήκει στον Φαραώ
Μεντουχότεπ ΙΙ και είναι και ο παλαιότερος στην περιοχή. Ξεκίνησε να χτίζεται επί
την βασιλεία του στο Μέσο Βασίλειο και συνεχίστηκε η ανοικοδόμηση του από τον
διάδοχο του τον Μεντουχότεπ ΙΙΙ, όπου και ολοκληρώθηκε η κατασκευή. Η
ανακάλυψη του ναού έγινε από τον Λόρδο Dufferin κατά την διάρκεια του ταξιδιού
του στην Αίγυπτο περί το 1859-1869 και ανασκάφηκε πρώτη φορά από τον Edouard
Naville, τον C. Currely και αργότερα τον Herbert Winlock. Ο ναός είχε χτιστεί σε δύο
επάλληλα επίπεδα επάνω στα οποία δέσποζε μια πυραμίδα. Είχε προσανατολισμό
Ανατολή-Δύση και η είσοδος του γινόταν από μια ράμπα. Το κατώτερο επίπεδο του
αποτελούνταν από μια τετράγωνη υπόστυλη αίθουσα με δύο παράλληλες σειρές
οκταγωνικών κιόνων. Το δεύτερο επίπεδο αποτελούνταν και αυτό από μια τριπλή
σειρά κιονοστοιχιών και επάνω σε αυτό δέσποζε η πυραμίδα. Το μνημείο αυτό
συνδυάζει πολλά αρχιτεκτονικά στοιχεία και ίσως με το σχήμα του κτιρίου που
μοιάζει σαν λόφος θέλησαν να τονίσουν την αιγυπτιακή πεποίθηση για την ανάδυση
του πρωταρχικού λόφου Μπεν-Μπεν από τα πρωταρχικά νερά, από όπου προέκυψε η
δημιουργία του κόσμου. Το πυραμιδικό αυτό συγκρότημα δεν ήταν για χρήση και ο
ταφικός θάλαμος του Φαραώ βρισκόταν πίσω από αυτό το συγκρότημα και εισαγόταν
από την εξωτερική αυλή. Ακόμη πίσω από το συγκρότημα στα ανατολικά υπήρχαν
και άλλα μικρά δωμάτια, ναοί και ιερά. Μερικά από αυτά προβλέπονταν για την
ταφή των ιερέων και των γυναικών που θυσιάστηκαν για τον βασιλιά για να θαφτούν
μαζί του καθώς τότε επικρατούσε η άποψη ότι θα τον συνόδευαν στον άλλον Κόσμο
και θα τον υπηρετούσαν. Τα δωμάτια αυτά είναι διακοσμημένα με ασχολίες που

51
Murray 1931, 53-62∙Bard 1999,299∙Cerny 1952, 143∙Wilkinson 2000,149-151.

60
έκαναν οι γυναίκες στην καθημερινή τους ζωή. Βορειοδυτικά του συγκροτήματος και
έναντι του λόφου υπάρχει ένα μικρό ιερό από πέτρα αφιερωμένο στην θεότητα Αθώρ.
Αυτή πολλές φορές λατρεύεται σαν την «Κορυφή των Θηβών» και άλλοτε με την
μορφή αγελάδας ή γυναίκας. Το ιερό είναι διακοσμημένο με ανάγλυφες αλλά και
ζωγραφιστές σκηνές. Στο ιερό υπήρχε ένα άγαλμα πραγματικών διαστάσεων με την
Αθώρ σαν αγελάδα και ήταν φτιαγμένο από ασβεστόλιθο. Αυτό το άγαλμα σώζεται
και εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Καϊρου. Γενικότερα ο ναός του
Μεντουχότεπ με το πέρασμα των χρόνων έχει υποστεί πολλές καταστροφές και είναι
ορατά μόνο τα θεμέλια του καθώς δεν μπόρεσαν να κάνουν περαιτέρω
αναστηλωτικές εργασίες λόγω της μεγάλης καταστροφής που υπέστη. Ο αμέσως
επόμενος ναός χρονολογικά αλλά και αυτός που τραβάει την προσοχή των
επισκεπτών διότι διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση είναι ο ναός της Χατσεψούτ.52

Στο νεκρικό ναό της Χατσεψούτ που είναι ένα οικοδόμημα που
ολοκληρώθηκε όταν αυτή ήταν ακόμη εν ζωή, συμπεριλαμβάνεται και ένας ναός
προς την Αθώρ. Στην περιοχή αυτή οι ανασκαφές είχαν ξεκινήσει ήδη από τα τέλη
του 19ου αιώνα και ο ναός της Χατσεψούτ ονομάζεται Djeser-Djeseru που σημαίνει
το ιερότερο μέρος από όλα τα ιερά. Ο λόγος που η Χατσεψούτ επέλεξε αυτή την
τοποθεσία για το χτίσιμο του νεκρικού της ναού ήταν γιατί θέλησε να είναι κοντά
στον ναό του προκατόχου της, του Μεντουχότεπ. Ο ναός είναι εξαιρετικός καθώς
συνδυάζει τη λάξευση του βράχου και την χρησιμοποίηση υλικού από εκεί έτσι ώστε
ένα τμήμα του ναού να βρίσκεται μέσα στον βράχο. Επίσης χαρακτηριστικό
γνώρισμα είναι ότι αποτελείται από πολλές στοές με κίονες και πολλά επίπεδα αν και
διατηρεί το συνηθισμένο πλάνο των ναών με εξωτερική και εσωτερική αυλή,
προθάλαμο και κυρίως ναό όλα ευθυγραμμισμένα στον άξονα του κτιρίου που ήταν
Ανατολή-Δύση(Εικ.65).

Το συγκρότημα του ναού περιτριγυριζόταν από τείχη. Για να φτάσει κανείς

στην κύρια είσοδο του ναού που βρισκόταν ανατολικά ανάμεσα σε δυο πυλώνες
έπρεπε να περάσει από μια σειρά σφιγγών. Από εκεί εισαγόταν στην Μεγάλη Αυλή
του ναού όπου ήταν φυτεμένα δέντρα και λουλούδια και στο δυτικό μέρος αυτής της
αυλής υπάρχει μια ράμπα που οδηγεί στην Μεσαία Αυλή(Εικ.66). Εκατέρωθεν αυτής
της ράμπας υπάρχουν είκοσι δύο κίονες που διατάσσονται ανά δυο σειρές των έντεκα
και αυτοί που βρίσκονται στην πίσω πλευρά ο κορμός τους είναι χαραγμένος σε
δεκαέξι κάθετα τμήματα ενώ οι μπροστά είναι κυκλικοί. Οι τοίχοι πίσω από την
κιονοστοιχία είναι διακοσμημένοι με ανάγλυφες σκηνές. Ο βόρειος τοίχος είναι
διακοσμημένος με σκηνές από τους βάλτους της Κάτω Αιγύπτου, ενώ ο νότιος με την
μεταφορά στην Άνω Αίγυπτο ενός μεγάλου οβελίσκου της βασίλισσας.

Η Μεσαία Αυλή διαθέτει και αυτή ράμπα και μια κιονοστοιχία στα δυτικά
που αποτελείται από δυο σειρές έντεκα κυκλικών κιόνων. Οι τοίχοι αυτής της
κιονοστοιχίας είναι διακοσμημένοι με επιγραφές και ανάγλυφες σκηνές που αφορούν
την σύλληψη και την γέννηση της βασίλισσας από τον Άνουβι και την Αθώρ, όπως

52
Wilkinson 2000,180-181∙Murray 1931,129-131.

61
επίσης την στέψη της αλλά και την εκστρατεία της στην Πουντ (Νότιο Σουδάν). Στον
βορρά αυτή η κιονοστοιχία έχει επιμηκυνθεί για την προσθήκη ενός ιερού
αφιερωμένο στον Άνουβι το οποίο εισάγεται με ένα υπόστυλο χωλ με δώδεκα κίονες
και διακοσμείται με σκηνές προσφορών και άλλων τελετουργιών. Ένα άλλο
πρόσθετο ιερό αφιερωμένο στην Αθώρ είναι στη νότια πλευρά και βρίσκεται εκτός
του τοίχου του συγκροτήματος της Χατσεψούτ και εκτός του βράχου. Το ιερό της
Αθώρ είναι προσβάσιμο και από την εξωτερική πλευρά μέσω κλίμακας και από τον
εσωτερικό ναό. Αποτελείται από έναν προθάλαμο, ένα υπόστυλο χωλ με δώδεκα
κίονες που έχουν σαν απόληξη σκαλισμένο το κεφάλι της Αθώρ και το κυρίως ιερό
της Αθώρ. Ήταν και αυτό διακοσμημένο με γλυπτά και σκηνές τα οποία
αναπαριστούσαν κυρίως της Χατσεψούτ μαζί με τον γιο της Τούθμωσις ΙΙΙ υπό την
προστασία της Αθώρ αποδοσμένης σαν αγελάδα. Με αυτόν τον τρόπο θέλησαν να
τονίσουν τον συμβολισμό της Αθώρ σαν θεά μητέρα αφού η αγελάδα είναι γνωστή
για τις μητρικές τις ιδιότητες αλλά και γιατί θεωρούνταν η μητέρα της Χατσεψούτ.

Από την υψωμένη μπάρα της Μεσαίας Αυλής εισάγεται κανείς στην Ανώτερη
Αυλή από την οποία πρέπει να διαχωριζόταν με πόρτα και πίσω από αυτήν υπήρχε
ένα υπόστυλο χωλ, το οποίο δεν διασώζεται σε καλή κατάσταση. Αμέσως μετά του
χωλ υπήρχε μια ανοιχτή αυλή που στις τρεις πλευρές της είχε σειρές κυκλικών
κιόνων. Αριστερά αυτής υπάρχει ένα μικρό παρεκκλήσι μάλλον αφιερωμένο στη
βασιλική θρησκεία ενώ δεξιά ένα άλλο παρεκκλήσι με υπαίθρια αυλή αφιερωμένο
στη ηλιακή θρησκεία. Δυτικά αυτή της υπόστυλης αυλής υπήρχαν δεκαοχτώ
ανοίγματα στον τοίχο, εννιά σε κάθε πλευρά που πλαισίωναν το κυρίως ιερό. Ήταν
αφιερωμένα στον Άμουν καθώς προς τιμήν του είχε χτιστεί όλο αυτό το συγκρότημα.
Στο κέντρο λοιπόν αυτής της δυτικής κιονοστοιχίας υπήρχε το ιερό-άδυτο και ήταν
ενσωματωμένο μέσα στον βράχο. Το ιερό αποτελείται από τρεις θαλάμους αλλά είχε
ανακατασκευαστεί με το πέρασμα των χρόνων και τώρα έχει καταστραφεί εντελώς με
την πτώση βράχων.

Με την πτώση των βράχων αλλά και με άλλες φυσικές επιπτώσεις καθώς
επίσης και με την δραστηριότητα του ανθρώπου το μνημείο έχει υποστεί πολλές
μετατροπές και καταστροφές. Η μεγαλύτερη καταστροφή που έχει υποστεί είναι από
τον ίδιο τον γιο της Χατσεψούτ και διάδοχό της όπου έχει καταστρέψει πολλά
καρτούς με το όνομα της αλλά και απεικονίσεις της εξαιτίας μάλλον της
ανταγωνιστικότητας και ζήλειας του. Επιπροσθέτως ο Ακένατον, που βασίλεψε
μεταγενέστερα εξαιτίας του μονοθεϊσμού που ήθελε να επιβάλει κατέστρεψε πολλά
σημεία του ναού επειδή ήταν αφιερωμένος στον Άμουν για να μπορούν οι άνθρωποι
να αφιερωθούν μόνο στη λατρεία του Ατόν. Ο ναός μεταγενέστερα μετατράπηκε σε
μοναστήρι και είχε πολλές χρήσεις. Παρ’ όλα αυτά μας διασώζεται σε καλή
κατάσταση και είναι ένα από τα σημαντικότερα ταφικά μνημεία της Αιγύπτου.53

53
Murray 1931,121-127∙Wilkinson 2000,175-178∙Pinch 1993,3-25.

62
 Πίσω και ανάμεσα από τον ναό του Μεντουχότεπ ΙΙ και της Χατσεψούτ είχε
ανοικοδομηθεί ένας ναός για ταφική χρήση από τον Τούθμωσι ΙΙΙ. Η επιλογή αυτού
του σημείου έγινε για τον λόγο ότι ήταν πιο υπερυψωμένο σε σύγκριση με τους
άλλους δυο ναούς θέλοντας έτσι ο Τούθμωσις ΙΙΙ να προβάλει την εξουσία και την
μεγαλοπρέπεια του. Ο ναός αυτός ανακαλύφθηκε το 1961 κατά την διάρκεια
ανασκαφής και αποκατάστασης των δυο άλλων ναών. Ήταν ένα μνημείο μικρότερων
διαστάσεων σε σύγκριση με τους άλλους δύο ναούς, λιγότερο μεγαλειώδης και ήταν
αφιερωμένος στη λατρεία του Άμουν. Ο ναός αποτελούνταν από μια μεγάλη
εξωτερική αυλή με τρεις σειρές κιονοστοιχίας και στο κέντρο άλλες δύο σειρές
τεσσάρων κιόνων μεγαλύτερων διαστάσεων. Από εκεί εισχωρούσε κανείς στον
προθάλαμο που στηριζόταν σε τέσσερις κίονες και από τον προθάλαμο
αναπτυσσόταν άλλα μικρότερα δωμάτια τα οποία δεν μπορούν να ταυτιστούν με
βεβαιότητα. Με βάση τα ευρήματα όμως που έχουν βρεθεί σε ένα από αυτά μπορεί
να αναγνωρισθεί σαν ιερό προς τιμή της Αθώρ. Το μνημείο αυτό δεν είχε
ολοκληρωθεί κατά την διάρκεια βασιλείας του Τούθμωσι ΙΙΙ οπότε συνεχίστηκε η
ανοικοδόμηση του από τον διάδοχο του τον Αμενχοτέπ ΙΙ. Οι αρχαιολόγοι
τοποθετούν την καταστροφή του ναού κατά την 20η Δυναστεία από πτώση βράχων
λίγα χρόνια μετά από την πλήρη ολοκλήρωση του.54

Άμπου Σίμπελ

Ο επόμενος ναός της Αθώρ που θα εξετάσω βρίσκεται στο Αμπού Σίμπελ μια περιοχή
Νοτιοδυτικά του Ασουάν κοντά στη δυτική όχθη της λίμνης Νάσερ. Στην περιοχή
αυτή έχουν βρεθεί και ανασκαφεί κατά τον 19ο αιώνα δύο ναοί σκαμμένοι σε λόφους
από ψαμμίτη. Και οι δύο ναοί έχουν φτιαχτεί από τον Ραμσή ΙΙ ο πρώτος και
μεγαλύτερος εξυμνεί τον Ραμσή ΙΙ και είναι αφιερωμένος στους τρεις μεγάλους θεούς
που λατρευόταν εκείνη την περίοδο τον Ρα-Χοράκθι από την Ηλιούπολη, τον Πτα
από την Μέμφιδα και τον Άμουν-Ρα από της Θήβες(Εικ.67). Ο δεύτερος ναός που
μας ενδιαφέρει περισσότερο έχει χτιστεί βόρεια του μεγαλύτερου ναού, είναι
μικρότερων διαστάσεων και έχει χτιστεί προς τιμήν της γυναίκας του Ραμσή ΙΙ,
Νεφερτάρι και της θεάς Αθώρ καθώς αυτή έχει περισσότερο συσχετιστεί με τις
βασίλισσες. Η είσοδος του ναού γίνεται από την πρόσοψη που έχει σκαλιστεί στον
λόφο και δεν γνωρίζουμε αν υπήρχε παλιότερα εξωτερική αυλή με τείχη και πυλώνες
καθώς δεν διασώζεται κάτι τέτοιο(Εικ.68&69). Η πρόσοψη του ναού αντικρίζει τον
Νείλο και σε κάθε πλευρά της εισόδου υπάρχουν από δυο κολοσσιαία αγάλματα του
Ραμσή και ανάμεσα τους η θεοποιημένη γυναίκα του Νεφερτάρι απεικονιζόμενη να
φορά το στέμμα της Αθώρ με τα κέρατα και τον ηλιακό δίσκο ανάμεσα τους. Τα
αγάλματα αυτά έχουν περίπου ύψος 10 μέτρα και το καθένα από αυτά βρίσκεται σε
μια κόγχη που έχει σκαλιστεί στον λόφο και τους χωρίζουν κάθετες επιγραφές. Αφού
περάσει κανείς από την κεντρική είσοδο εισέρχεται σε ένα υπόστυλο χωλ που το
στηρίζουν έξι κυκλικοί κίονες που φέρουν σαν επίστεψη σκαλισμένο το κεφάλι της
Αθώρ που φέρει το μουσικό της όργανο το σείστρο(Εικ.70). Το χωλ είναι
διακοσμημένο με γλυπτές σκηνές που απεικονίζουν τον βασιλιά και την βασίλισσα

54
Wilkinson 2000,179∙Pinch 1993,9-13.

63
να λατρεύουν τους θεούς. Στον τοίχο απέναντι από την είσοδο υπάρχει η απεικόνιση
της βασίλισσα μπροστά από την Αθώρ αποδίδοντας τιμές και λατρεύοντας την. Μέσω
τριών περασμάτων περνάμε από το υπόστυλο χωλ στον προθάλαμο ο οποίος
βορειοανατολικά και βορειοδυτικά ανοίγει σε μικρότερα βοηθητικά δωμάτια που
λειτουργούσαν μάλλον σαν αποθηκευτικοί χώροι. Το κυρίως ιερό-άδυτο εισάγεται
από μια είσοδο από τον προθάλαμο όπου εδώ είναι και πιο εμφανή η αφιέρωση του
ναού στην Αθώρ. Στον τοίχο απέναντι από την είσοδο του ιερού απεικονίζεται η
Αθώρ με την μορφή αγελάδας να βγαίνει από το βουνό στη Δύση και ανάμεσα στα
πόδια της και κάτω από το πηγούνι της να στέκεται ο βασιλιάς. Σε μια κόγχη που
σχηματίζεται στο κέντρο του τοίχους υπάρχει και εκεί ένα ανάγλυφο με την θεά
Αθώρ και εκατέρωθεν της η βασίλισσα να καίει θυμίαμα προς τιμής της και από την
άλλη πλευρά ο βασιλιάς να κάνει προφορές στον ίδιο και την γυναίκα του.
Συμπερασματικά ο ναός θέλει να περάσει το μήνυμα της ισότητας της βασίλισσας με
τον βασιλιά και ότι μπορεί και αυτή να τελέσει τα ίδια τελετουργικά με τον σύζυγο
της Φαραώ.55

Φίλαι

Ο ναός της Αθώρ που θα παραθέσω τώρα είναι σε ένα νησί του ποταμού Νείλου με
το όνομα Φίλαι, στο οποίο οι πρώτες δραστηριότητες ανάγονται στη 25η Δυναστεία
μέχρι και την περίοδο των Ελληνορωμαίων . Στο νησί αυτό είχε χτιστεί ένα μεγάλο
ναϊκό συγκρότημα που περιελάμβανε το ναό της Ίσις που ήταν και η κύρια θεότητα
του νησιού, περιείχε ακόμη ναό του Ώρους του Εκδικητή, ναό του Αυγούστου αλλά
και της Αθώρ. Επιπροσθέτως είχε παρεκκλήσια του Ιμχοτέπ, του Arensnuphis, ενός
Νουβιακού θεού που λατρευόταν σαν σύντροφος της Ίσις και του Mandoulis επίσης
Νουβιακού θεού. Άλλα κτίρια ήταν τα κιόσκια του Νεκτάνεμπο Ι και του Τραϊανού
καθώς επίσης συμπεριελάμβανε κιονοστοιχία, τείχη και άλλα μικρότερα ή
μεγαλύτερα κτίρια(Εικ.71). Το νησί σήμερα δεν είναι ορατό διότι με την κατασκευή
του φράγματος του Ασουάν η περιοχή πλημμύρησε. Για να μπορέσουν όμως να
διατηρήσουν τα μνημεία που διασώζονταν τα αποσυναρμολόγησαν και τα ξανά
έστησαν σε ένα κοντινό νησί την Αγκιλκία. Ο ναός της Αθώρ στο νησί Φίλαι
βρισκόταν ανατολικά του συγκροτήματος της Ίσις και είχε χτιστεί από τον Πτολεμαίο
VI και τον Πτολεμαίο VII. Από τον ναό της Αθώρ παραμένουν λίγα μόνο
υπολείμματα και από αυτά μπορούμε να καταλάβουμε ότι αποτελούνταν από ένα
χωλ, τον προθάλαμο και τον κυρίως ναό. Μας σώζονται κάποιες ανάγλυφες
αναπαραστάσεις από τις οποίες μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι
μάλλον ο ναός είχε χτιστεί για να γιορτάσει τον ερχομό ενός νεογέννητου βασιλικού
παιδιού το οποίο ταυτίζεται με τον Ώρος αλλά το πραγματικό του όνομα δεν
διασώζεται σε κάποια επιγραφή. Από τις σκηνές που μας σώζονται απεικονίζεται ο
βασιλιάς μπροστά στη Μουτ, τη Σεκχμέτ, την Νέφθυς, την Τεφνούτ, την Ίσις και την
Αθώρ να κάνει προσφορές και η Μπες σε κάποιες από τις απεικονίσεις παίζει
μουσικό όργανο και χορεύει. Όλα αυτά συνηγορούν ότι ο ναός χτίστηκε για τον λόγο
που προανέφερα αλλά δυστυχώς είναι κατεστραμμένο μεγάλο τμήμα του για να

55
Wilkinson 2000,227-228∙Murray 1931,234-236.

64
μπορέσουμε να βγάλουμε περαιτέρω συμπεράσματα. Επιπροσθέτως αυτό που
παρατηρείται σε αυτόν τον ναό είναι η έντονη εξομοίωση της Αθώρ με την ελληνική
θεά Αφροδίτη καθώς ο ναός χτίστηκε επί Πτολεμαίων και είχαν ήδη αρχίσει να
αλληλεπιδρούν οι λαοί και να ανταλλάζουν στοιχεία της θρησκείας και του
πολιτισμού τους αναγνωρίζοντας έτσι στο πρόσωπο της Αθώρ την Αφροδίτη.56

Ντέιρ ελ Μεδίνα

Στην δυτική όχθη του Νείλου και απέναντι από το Λούξορ βρίσκεται η πόλη Ντερ ελ-
Μεδίνα η οποία κατοικούνταν κυρίως από τεχνίτες και εργάτες που δούλευαν στην
κατασκευή ναών και κτιρίων στην Κοιλάδα των Βασιλέων. Η πόλη είναι χτισμένη
αμφιθεατρικά στους πρόποδες ενός λόφο και κοντά σε αυτήν βρίσκεται ένας ακόμη
ναός αφιερωμένος στην Αθώρ χτισμένος από τους Πτολεμαίους(Εικ.72). Το χτίσιμο
του ναού ξεκίνησε από τον Πτολεμαίο IV τον Φιλοπάτωρ τον 3ο αιώνα και
συνεχίστηκαν οι ανακατασκευές και η διακόσμηση του κτιρίου από μεταγενέστερους
Πτολεμαίους μέχρι και τον Πτολεμαίο IX τον Ευεργέτη. Ο ναός και η διακόσμηση
του σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση. Το κυρίως ιερό περιτριγυρίζεται από έναν
τοίχο λάσπης και τούβλων και ο προσανατολισμός του είναι Ανατολή Δύση, με την
κύρια είσοδο του στην Ανατολή η οποία γίνεται ανάμεσα από δυο πυλώνες(Εικ.73).
Από το άνοιγμα των πυλώνων οδηγούμαστε στη πρόσοψη του ναού της
Αθώρ(Εικ.74). Αυτή οδηγούσε στην αυλή του ναού που διέθετε οροφή, η στήριξη της
οποίας επιτυγχανόταν από τέσσερις κίονες αλλά δεν υπάρχει πλέον. Οι δύο από
αυτούς είχαν για κιονόκρανο το κεφάλι της Αθώρ ενώ οι άλλοι δύο διέθεταν
κιονόκρανο με φύλλωμα. Οι δύο από αυτούς ήταν εντοιχισμένοι. Από την αυλή μέσω
αυτών των κιόνων εισάγεσαι κανείς στον προθάλαμο ο οποίος στα αριστερά, νότια
δηλαδή, διέθετε σκάλα που οδηγούσε στην οροφή του κτιρίου(Εικ.75). Από τον
προθάλαμο ανοιγόταν τρία ξεχωριστά ιερά το κεντρικό ήταν αφιερωμένο στην Αθώρ,
αυτό που βρισκόταν δεξιά ήταν αφιερωμένο στον Άμουν-Ρα-Όσιρι ενώ το αριστερό
αφιερώθηκε στον Άμουν-Σόκαρι-Όσιρι. Όταν ο ναός βρισκόταν σε λειτουργία το
κάθε ιερό πρέπει να περιείχε μέσα και τα αντίστοιχα αγάλματα των θεών. Αρχικά ο
ναός πέρα από την αφιέρωση του στην Αθώρ είχε χτιστεί σαν ταφικός ναός στον
Αμενόφης, ο οποίος ήταν γιος του Χάπου και είχε αναγνωριστεί σαν βεζίρης, μάγος
αλλά και αρχιμάστορας. Στην Αίγυπτο ναοί χτιζόταν μόνο προς τιμή των θεών αλλά
και των αντιπροσώπων τους στην γη δηλαδή των φαραώ για αυτό και είναι δύσκολο
να κατανοήσουμε πως για έναν απλό μάγο είχε χτιστεί ναός. Αυτό μπορεί να
ερμηνευτεί από το ότι οι άνθρωποι που ήταν σαν τον Αμενόφης και είχαν γνωρίσει
δόξα και φήμη εν ζωή είχαν θεοποιηθεί μετά τον θάνατο τους. Από μια διακοσμητική
σκηνή του ναού προκύπτει ότι ο ναός είχε χτιστεί αρχικά για κάποιον απλό άνθρωπο
και όχι έναν θεοποιημένο πολίτη καθώς συναντάμε την σκηνή ζυγίσματος της
καρδιάς που απευθύνεται μόνο σε θνητούς. Καταλήγουμε ότι και αυτός είναι ένας
από τους καλύτερους διατηρημένους ναούς της Αθώρ και σε αυτό βοήθησε η

56
Wilkinson 2000,212-213∙Murray 1931,175-191∙Cerny 1952,144∙Wahlberg 2002,264-265.

65
μεταγενέστερη λειτουργία του σαν μοναστήρι, από αυτό προκύπτει και το όνομα της
πόλης όπου Ντερ ελ-Μεδίνα σημαίνει Μοναστήρι της Πόλης.57

Μιργκίσσα

Στο βόρειο τμήμα του Σουδάν και κοντά στον δεύτερο καταρράκτη είναι
τοποθετημένη η πόλη Μιργκίσσα. Η πόλη είχε κατοικηθεί ήδη επί Τούθμωσις ΙΙ
δημιουργώντας δυο μεγάλους οχυρωμένους οικισμούς που ανακαλύφθηκαν από έναν
Άγγλο γεωλόγο το 1892 κα ο χώρος ανασκάφηκε αργότερα από έναν Γάλλο
Αρχαιολόγο τον Vercoutter. Από αναθήματα και προσφορές με την απεικόνιση της
Αθώρ που βρέθηκαν στον χώρο συμπέραναν ότι ο ναός που υπήρχε εκεί ήταν
αφιερωμένος σε αυτήν. Ο ναός ήταν ορθογώνιας κατασκευής με προσανατολισμό
Ανατολή-Δύση(Εικ.76). Η είσοδος του κτιρίου γινόταν μέσω κλίμακας και
αποτελούνταν μόνο από έναν προθάλαμο και το ιερό, τα οποία χωριζόταν από μια
πόρτα. Ο ναός παρουσιάζει αρκετές φάσεις οπότε μάλλον θα πρέπει να είχε ξανά
χτιστεί. Στο προθάλαμο και στον κυρίως ναό βρέθηκαν πολλά ευρήματα όπως
περιδέραια, σκαραβαίοι, φυλαχτά, βάζα, ξύλινες φιγούρες και άλλα για να μπορέσουν
να μας δώσουν μια γενική χρονολόγηση. Δυστυχώς ο ναός τώρα αλλά και όλη η
περιοχή βρίσκονται κάτω από τα ύδατα, μετά την κατασκευή του Φράγματος του
Ασουάν, δημιουργώντας έτσι την λίμνη της Νουβίας.58

Κοιλάδα της Τίμνας και Σεραμπίτ ελ-Καντίμ

Οι επόμενες δυο περιοχές που θα εξετάσω στις οποίες είχαν ανοικοδομηθεί ναοί της
Αθώρ βρίσκονται στη Χερσόνησο του Σινά, η οποία είχε γίνει πόλος έλξης των
Αιγυπτίων ήδη από τη Χαλκολιθική Εποχή και εξακολούθησε να είναι μέχρι και την
Ύστερη Εποχή του Χαλκού. Ο λόγος για τον οποίο ταξίδευαν μέχρι εκεί οι Αιγύπτιοι
ήταν για την εξόρυξη πολύτιμων πετρωμάτων κυρίως χαλκού και τουρκουάζ. Για την
διαμονή των ταξιδευτών που έστελναν για την εξόρυξη είχαν δημιουργηθεί
εγκαταστάσεις μαζί με ναούς θεοτήτων για να μπορούν οι άνθρωποι να συνεχίσουν
να τελούν την λατρεία τους. Τέτοιου είδους ναοί είναι και αυτοί που χτίστηκαν προς
τιμή της Αθώρ στην πόλη Τίμνα και στο Σεραμπίτ ελ-Καντίμ. Από εδώ προκύπτει και
ο τίτλος που αποδόθηκε στην Αθώρ «Λαίδη του τουρκουάζ» και συνάμα προστάτιδα
των εργατών.

Ο ναός της Αθώρ βρίσκεται στην Κοιλάδα της Τίμνας και ανασκάφηκε πρώτη
φορά το 1959 από τον Rothenberg Beno. Ο ναός που ανασκάφηκε αποδόθηκε από
τον Rothenberg στην Αθώρ εξαιτίας της εύρεσης κιόνων με επίστεψη το σκαλισμένο
κεφάλι της Αθώρ, από απεικονίσεις της σε μικρές προσφορές αλλά και ενεπίγραφες
αναθηματικές στήλες που την αποκαλούσαν «Λαίδη του Μεφκάτ-Τουρκουάζ». Από
τον ναό σώζονται μόνο τα κατώτερα επίπεδα του, τα οποία ο Rothenberg τα κατάταξε

57
Wilkinson 2000,189-190∙Murray 1931,140-142.
58
Wilkinson 2000,229-230∙Pinch 2004,41-48.

66
σε πέντε στρωματογραφίες(Εικ.77). Στο κατώτερο στρώμα βρέθηκαν μόνο πέτρινα
κοιλώματα και κάποια κεραμικά εργαλεία και χρονολογούνται στην 4η χιλιετία. Το
τέταρτο και το τρίτο στρώμα αποτελείται από επάλληλα επίπεδα του κτιρίου για τον
λόγο ότι μάλλον ξανά χτίστηκε. Καθώς προχωράμε στο δεύτερο στρώμα η κάτοψη
του ναού είναι πιο ορατή και τέλος στο πρώτο στρώμα έχουμε τα απομεινάρια
μάλλον από ένα εργαστήριο μετάλλου που ήταν σε λειτουργία κατά τον 1ο αιώνα.
Παρά το γεγονός ότι ο ναός μας έχει διασωθεί σε πολύ αποσπασματική μορφή ο
Rothenberg κατάφερε να αναπλάσει το πώς θα πρέπει να ήταν η κάτοψη του ναού.
Στην πρώτη φάση του θα αποτελούνταν από μια αυλή περιτοιχισμένη και το κυρίως
ιερό. Αυτή η πρώτη μορφή του ναού πιθανόν καταστράφηκε από την πτώση βράχων
και τότε δόθηκε η αφορμή να ξανά χτιστεί με λίγο πιο επιμηκυμένη αυλή. Επίσης
προστέθηκε κάτι σαν πλατφόρμα που μάλλον αποτέλεσε προθάλαμο για το ιερό και
έξω από αυτό τοποθετήθηκε ένα μικρό χυτήριο. Ο Rothenberg επίσης τοποθετεί το
χτίσιμο του ναού επί Σέθι Ι, εξαιτίας της ανεύρεσης ενός βραχιολιού με το όνομα του
Σέθι Ι και ότι ξανά χτίστηκε επί Ραμσή ΙΙ. Βέβαια ο ναός δεν έπαψε να
χρησιμοποιείται μέχρι και τον Ραμσή V, με ενδιάμεσες όμως περιόδους
εγκατάλειψης. Μάλλον ο ναός χρησιμοποιούνταν κυρίως κατά τις περιόδους
εξόρυξης από τις αποστολές της Αιγύπτου παρά από ντόπιους κατοίκους.59

Το Σεραμπίτ ελ-Καντίμ βρίσκεται νοτιοδυτικά της Χερσονήσου του Σινά και

ήταν το πιο δημοφιλής μέρος ακόμη και από την Τίμνα για την εξόρυξη μετάλλων σε
εκείνη την περιοχή. Είχε πολύ πλούσια ορυχεία και οι εργάτες δούλευαν ασταμάτητα.
Όταν μια φλέβα στέρευε συνέχιζαν την αναζήτηση για να βρουν μια άλλη. Το
Σεραμπίτ ελ-Καντίμ δεν προσέλκυε μόνο Αιγύπτιους αλλά και κατοίκους από άλλες
περιοχές δημιουργώντας έτσι έντονο ανταγωνισμό. Περιελάμβανε ένα ασυνήθιστο
ναϊκό συγκρότημα που σε αυτό συμπεριλαμβανόταν και ο ναός της Αθώρ(Εικ.78). Το
αρχαιολογικό συγκρότημα ανασκάφηκε από τον Flinders Petrie το 1905. Ο ναός
αναγνωρίσθηκε ότι είναι της Αθώρ από τις πολλές αφιερωματικές επιγραφές και
στήλες που φέρουν το όνομα της «Λαίδη του MfkAt= Τουρκουάζ» και από τις
απεικονίσεις της θεάς με ανθρώπινη μορφή. Ο ναός χρονολογείται κατά την 12η
Δυναστεία και έχει προσανατολισμό Ανατολή Δύση. Το ανατολικό κομμάτι του ναού
είναι λαξευμένο μέσα στον βράχο, ενώ ο υπόλοιπος ναός είναι φτιαγμένος με φθηνά
υλικά. Ο πρωταρχικός ναός αποτελούνταν από μια αυλή, στοά και τον κυρίως ναό, η
στέγη του οποίου βασιζόταν σε μία κολόνα. Με το πέρασμα των χρόνων και λόγω
των καταστροφών που είχε υποστεί από φυσικά φαινόμενα έγιναν κάποιες αλλαγές
και σε κάποια σημεία επιμηκύνθηκε. Έτσι στα ανατολικά του ναού είχαν λαξευτεί
κόγχες και στα δυτικά ο ναός επεκτάθηκε προσθέτοντας και άλλα δωμάτια ή
παρεκκλήσια. Αυτά έγιναν επί την βασιλεία της Χατσεψούτ, του Τούθμωσι ΙΙΙ και
τον Αμενόφη ΙΙΙ. Γενικότερα ο ναός της Αθώρ ήταν σε χρήση από το Μέσο μέχρι και
το Νέο Βασίλειο.60

59
Pinch 2004,59-70∙Wilkinson 2000,238.
60
Pinch 1993.49-58∙Wilkinson 2000,239∙Mansour 2013,27-28.

67
Γκεμπελέιν

Το Γκεμπελέιν ήταν μια πόλη της Αιγύπτου που βρίσκεται στη δυτική πλευρά του
Νείλου και απέχει περίπου 40 χιλιόμετρα από τη Θήβα. Στην πόλη δόθηκε αργότερα
από τους Έλληνες η ονομασία Αφροδιτόπολις. Σε αυτή την πόλη υπήρχε επίσης ναός
αφιερωμένος στην Αθώρ που χρονολογείται από την 3η Δυναστεία και συνέχισε όμως
να λειτουργεί μέχρι και την Ελληνορωμαϊκή Περίοδο. Ο ναός της αποτελούνταν από
δύο δωμάτια διακοσμημένα με ανάγλυφες παραστάσεις και ιερογλυφικά. Το ένα
δωμάτιο αφιερωμένο στην Αθώρ και το άλλο στον Άμουν. Ο ναός πλέον δεν
διασώζεται διότι καταστράφηκε για την επαναχρησιμοποίηση του υλικού του, του
ασβεστόλιθου. Βέβαια υπάρχει και η εκδοχή ότι μεγάλο τμήμα του ναού
καταστράφηκε από τον Ακενατόν κατά την διάρκεια της βασιλείας του που θέλησε να
επιβάλει την θρησκεία του Ατόν και για αυτό δεν ήταν δυνατόν να υπάρχει
ταυτόχρονα η λατρεία του θεού Άμουν. Επίσης μια άλλη εκδοχή που ερμηνεύει την
καταστροφή του ναού είναι ότι κάποιες ανακατασκευές του είχαν γίνει από την
Χατσεψούτ αναγράφοντας έτσι το όνομα της σε καρτούς και ο διάδοχος της ο
Τούθμωσις ΙΙΙ θέλοντας να καταστρέψει την υστεροφημία της κατέστρεψε κομμάτια
των καρτούς αλλά και τμήματα του ναού. Η λατρεία της Αθώρ πάντως στο
Γκεμπελέιν είναι γνωστή καθώς της αποδίδεται και επίθετο με την ονομασία της
τοποθεσίας «Λαίδη του Γκεμπελέιν».61

Μέμφιδα

Η Μέμφις ήταν η αρχαία πρωτεύουσα της Κάτω Αιγύπτου και κυρίαρχη θεότητα είχε
τον Φθα προς τιμή του οποίου είχε ανοικοδομηθεί ναϊκό συγκρότημα. Εξωτερικά
αυτού του συγκροτήματος και στην νότια γωνία είχε χτιστεί ένας ναός από τον Ραμσή
ΙΙ, αφιερωμένος στην Αθώρ. Αν και δεν έχει γίνει πλήρης ανασκαφή του χώρου ο
ναός μας σώζεται αποσπασματικά(Εικ.79&80). Αυτά τα οποία έχουν διατηρηθεί και
υποδηλώνουν την ύπαρξη του ναού είναι μερικοί κίονες που φέρουν κατακόρυφες
επιγραφές με ονόματα και τίτλους βασιλέων και τα κιονόκρανα τους. Αυτά έχουν
χαραγμένα στις δυο από τις πλευρές τους το κεφάλι της Αθώρ με βοοειδή αυτιά και
στις άλλες δύο έχουν χαραγμένο έναν πάπυρο(Εικ.81&82). Από τους οκτώ κίονες
που έχουν βρεθεί, οι εφτά διατηρούν το κεφάλι της Αθώρ. Οι κίονες που μας έχουν
διασωθεί είναι ελαφρώς οβάλ. Για τον λόγο ότι τα κιονόκρανα δεν έχουν όλα την ίδια
κατεύθυνση, άλλα είναι Βορρά-Νότο και άλλα Ανατολή-Δύση διαπιστώνουμε ότι
μάλλον ήταν κίονες που συμπεριλαμβανόταν σε αυλή με κιονοστοιχία που κάλυπτε
τις τρεις πλευρές της. Από τα λίγα συντρίμμια που μας σώζονται μπορούμε να
βγάλουμε ένα συμπέρασμα για την κάτοψη και διάταξη του ναού. Οπότε θα πρέπει να
διέθετε εξωτερική αυλή με κιονοστοιχία, έναν πρόναο που να αποτελείται από δύο
σειρές τεσσάρων κιόνων για στήριξη και μετέπειτα να ακολουθούσαν τα υπόλοιπα
εσωτερικά δωμάτια για τα οποία λίγα μπορούν να ειπωθούν.62

61
Wilkinson 2000,201∙Ejmond, W., D. Tackass. J.M. Chyla and P. Witkowski. 2016,42-45∙Wahlberg
2002,268.
62
Wilkinson 2000,115∙Arnold 2014,69-80.

68
 Υπάρχουν ακόμη πολλά άλλα μικρότερα ιερά της Αθώρ διάσπαρτα σε όλη
την Αίγυπτο που διασώζονται άλλα περισσότερο και άλλα λιγότερο. Θα παραθέσω
μερικά από αυτά περιφραστικά. Ένα από αυτά βρίσκεται σε μια μικρή τοπική
κοινότητα την Κομ ελ-Χισν και το μόνο που διασώζεται από το ιερό που είναι
αφιερωμένο στη Σεκχμέτ και την Αθώρ είναι μια ορθογώνια περίφραξη. Το ότι ο
ναός είναι αφιερωμένος σε αυτές τις δύο θεότητες έχει συμπεραθεί από ενεπίγραφα
αγάλματα Φαραώ που έχουν βρεθεί εκεί όπως του Αμενεμχέτ ΙΙΙ και του Ραμσή ΙΙ.
Στη θεά αποδίδεται ο τίτλος «Λαίδη του Ίμου» που είναι η αρχαία ονομασία της
περιοχής. Ακόμη η πόλη Χουτ που βρίσκεται δυτικά της όχθης του Νείλου και η
οποία μεταγενέστερα ονομάστηκε από τους Έλληνες Διόσπολις Πάρβα είναι μια
άλλη περιοχή γνωστή για την λατρεία της Μπατ. Η Μπατ είναι η αγελαδινή θεότητα
από την οποία εξελίχθηκε αργότερα η λατρεία της Αθώρ και στην πόλη αυτή
συναντάμε ένα ιερό κατασκευασμένο από τους Πτολεμαίους αφιερωμένο σε αυτήν.
Επιπλέον στην πόλη Γκερφ Χουσεϊν που βρίσκεται και αυτή δυτικά του Νείλου
υπάρχει ιερό προς τιμή της Αθώρ αλλά και άλλων θεοτήτων σκαλισμένο στον βράχο
ακολουθώντας το πρότυπο του ναού στο Αμπού Σίμπελ. Πρόκειται για έναν ναό
λαξευμένο στον βράχο μικρότερων διαστάσεων και στην πρόσοψη του φέρει
καθισμένα αγάλματα λαξευμένα μέσα σε κόγχες. Ανάμεσα στο Ασουάν και στην
πόλη Εντφού βρίσκεται η πόλη Κομ Όμπο η οποία έχει συνδεθεί με την λατρεία του
θεού κροκοδείλου Σόμπεκ και προς αυτόν έχει χτιστεί ένας ναός με περίβολο και
τείχη. Ανατολικά αυτού του ναού και έξω από τα τείχη έχει ανοικοδομηθεί ένα ιερό
αφιερωμένο στην Αθώρ. Η πόλη Φάρας φέρει και αυτή ναό προς την Αθώρ όπου
σώζεται μόνο το πάτωμα και τα κατώτερα τμήματα των τοίχων. Με την κατασκευή
του φράγματος του Ασουάν όμως ο ναός τώρα βρίσκεται κάτω από την Λίμνη
Νάσσερ. Η Αθώρ χαρακτηρίζεται με τον τίτλο «Λαίδη του Ibshek» όπου Ibshek είναι
η αρχαία ονομασία της περιοχής. Τέλος ένας άλλος ναός αφιερωμένος στην Αθώρ
«Ερωμένη του τουρκουάζ» έχει βρεθεί στην πόλη Κομ Άμπου-Μπίλλο ή αλλιώς
Τερενουθίς ο οποίος βρέθηκε τη δεκαετία του 90΄. Αν και δεν ήταν δυνατόν να
αναγνωρισθεί η δομή του κτιρίου μάλλον είχε ανοικοδομηθεί κατά την περίοδο των
Πτολεμαίων όπου έγιναν και πολλές μετατροπές. Συμπερασματικά η λατρεία της
Αθώρ γνώρισε ευρεία εξάπλωση σε όλη την Αίγυπτο και θεωρούνταν μια από τις
σημαντικότερες γυναικείες θεότητες ακόμη και μετά την κατάκτηση των
Ελληνορωμαίων. Αυτό αλλά και οι ποικίλοι συμβολισμοί της συντέλεσαν στο να
ανοικοδομηθούν προς τιμή της πολλοί ναοί που μας διασώζονται μέχρι σήμερα.
Τέλος μέσω αυτών μπορούμε να συμπεράνουμε περισσότερα πράγματα για τον τρόπο
κατασκευής των ναών, των μεθόδων και των τεχνικών που χρησιμοποιούσαν και
έκαναν εφικτό να διατηρηθούν τέτοιου είδους οικοδομήματα για αιώνες. 63

63
Wilkinson 2000,108,111,148,219,228∙Pinch 1993,26-40∙Murray 1931,209-211∙Wahlberg 2002,276-
304.

69
 Κεφάλαιο 7: Φεστιβάλ και Εορτές

Για όλους τους θεούς της Αιγύπτου αντιστοιχούσαν πολυάριθμα φεστιβάλ και εορτές
άλλα μικρότερης σημασίας και άλλα μεγαλύτερης που κάλυπταν σχεδόν όλες τις
ημέρες του έτους. Έτσι και η Αθώρ καθώς ήταν μια από τις σημαντικότερες θεές της
Αιγύπτου είχε πολλά φεστιβάλ και εορτές προς τιμή της. Κάποια από αυτά
μπορούσαν να διαρκέσουν από μια ημέρα μέχρι και πολλές εβδομάδες ανάλογα την
μορφή του φεστιβάλ ή της εορτής και τι απαιτούνταν σε κάθε περίσταση. Αυτά
μπορεί να γιορταζόταν τοπικά ή να είχαν αποκτήσει ευρεία φήμη και να γιορταζόταν
σε όλη την Αίγυπτο. Οι εορτές που ήταν μικρότερης σημασίας μπορεί να διαρκούσαν
μόνο μια ημέρα και ο εορτασμός τους να γινόταν από τους ιερείς πίσω από τις
κλειστές θύρες του ναού και τα τεκταινόμενα να μην ήταν ορατά στους απλούς
πολίτες. Σε οποιαδήποτε άλλη μικρή εορτή μπορεί να επέτρεπαν την είσοδο πιστών
στο ναό αλλά μόνο στα όρια της αυλής. Σε αντίθεση, τα φεστιβάλ που διαρκούσαν
από λίγες ημέρες μέχρι και αρκετές εβδομάδες δεν τελούνταν στο ναό αλλά έξω από
αυτόν δίνοντας έτσι την ευκαιρία στους πολίτες να συμμετέχουν ενεργά στα
θρησκευτικά δρώμενα και να έρθουν σε επαφή με τα θεία. Οι πολίτες μπορούσαν να
παίξουν ενεργό ρόλο στα φεστιβάλ χορεύοντας, τραγουδώντας, ψέλνοντας ή ακόμη
και με τις προσευχές τους στους θεούς. Αυτό το οποίο πραγματοποιούνταν στα
μεγάλα φεστιβάλ ήταν συνήθως η περιφορά του αγάλματος της θεάς, συγκεκριμένα
της Αθώρ, που καλυπτόταν από ένα ξύλινο κιόσκι και τοποθετούνταν μέσα σε μια
λέμβο με ξύλινες προεξοχές(Εικ.89). Αυτή την λέμβο την μετέφεραν άτομα του
Ιερατείου με χαμηλότερα αξιώματα. Η περιφορά της θεάς με λέμβο γινόταν διότι για
τους Αιγύπτιους όπως ήδη ανέφερα σε προηγούμενο κεφάλαιο αποτελούσε το
σημαντικότερο μέσο μετακίνησης δια του Νείλου. Η διαδρομή που θα
ακολουθούσαν μπορεί να ήταν μέσα στα στενά της πόλης και όταν τελείωνε η
περιφορά το άγαλμα της θεάς να ξανά γυρνούσε στο ναό. Σε μεγαλύτερα φεστιβάλ
όμως που ο σκοπός τους ήταν η θεά να επισκεφτεί έναν άλλο θεό μιας κοντινής ή
μακρινής πόλης αντίστοιχα, ακολουθούσαν άλλη διαδρομή. Σε αυτές τις περιπτώσεις
αν η περιφορά γινόταν σε μια κοντινή περιοχή πραγματοποιούνταν μέσω στεριάς ενώ
αν η περιφορά περιελάμβανε την μετακίνηση σε μια μακρινή πόλη αυτό γινόταν
μέσω του Νείλου. Πολλές φορές συνδυαζόταν οι δύο διαδρομές στεριάς και ποταμού
και ακόμη ενδιάμεσα μπορεί να έκαναν στάσεις σε πόλεις ή περιοχές για να
μπορέσουν να ξεκουραστούν αλλά και να εξαγνίσουν και να ψάλλουν την θεά.

Τα φεστιβάλ οργανωνόταν για ποικίλους λόγους. Κάποια από αυτά γινόταν

για την αναζωογόνηση της μνήμης των νεκρών και την επαφή των ζώντων με τους
προγόνους τους. Άλλα πραγματοποιούνταν για την γονιμότητα ή την ανανέωση της
ζωής των ανθρώπων ή της θεότητας. Επίσης έχουμε τα Φεστιβάλ που
πραγματοποιούνταν για τον εορτασμό των γενεθλίων του βασιλιά, για να του
αποδώσουν φόρο τιμής ή για κάποια στρατιωτική του νίκη.

70
 Σε αυτά τα Φεστιβάλ συμμετείχε πλήθος ανθρώπων και συνέχεια με την
μετακίνηση της περιφοράς από πόλη σε πόλη ενσωματωνόταν και άλλοι. Για την
πραγματοποίηση αυτών των εορτών απαιτούνταν μεγάλα οικονομικά κεφάλαια με τα
οποία έπρεπε να εξασφαλίσουν τα προϊόντα που θα χρειαζόταν. Σε όλη την διάρκεια
της περιφοράς έκαιγαν μεγάλες ποσότητες θυμιάματος για να εξαγνίσουν το άγαλμα.
Επίσης της προσέφεραν μεγάλες ποσότητες λουλουδιών τα οποία τοποθετούσαν στον
δρόμο από όπου θα περνούσε η λέμβος με το άγαλμα ή τα έβαζαν σε βάζα
στολίζοντας την λέμβο και τον ναό. Τα λουλούδια είναι σύμβολο ζωής και
ανανέωσης για αυτό και τις τα πρόσφεραν. Επιπροσθέτως στις διάφορες στάσεις που
έκανε η περιφορά ή ακόμη και με την άφιξη τους στον τελικό προορισμό παρείχαν
τρόφιμα και ποτό στους πιστούς, οπότε χρειαζόταν μεγάλες ποσότητες προμηθειών
ψωμιού, κρέατος, μπύρας και κρασιού.64

7.1 Τα φεστιβάλ της Αθώρ

Η Αθώρ σαν μια από τις κυριότερες θεές με σημαντικότερα γνωρίσματα τον χορό,
την μουσική, το τραγούδι αλλά και σαν ευρείας φήμης θεότητα σε ολόκληρη την
Αίγυπτο διέθετε πολλά Φεστιβάλ αλλά και μικρότερες εορτές. Οι Αιγύπτιοι είχαν
σεληνιακό ημερολόγιο και χώριζαν το έτος τους σε τρεις περιόδους ανάλογα με τους
κύκλους φάσεων της σελήνης. Αυτές οι τρεις περίοδοι ονομάστηκαν Εποχή της
Πλημμύρας (Axt), Εποχή της Ανάπτυξης (prt) και Εποχή της Συγκομιδής (Smw)
βασιζόμενοι στον κύκλο ζωής των φυτών. Η κάθε εποχή αποτελούνταν από τέσσερις
περίπου μήνες, με την εποχή της Πλημμύρας να ξεκινάει από τα μέσα Ιουλίου μέχρι
και τα μέσα Νοεμβρίου, η εποχή της Ανάπτυξης ξεκινούσε από τα μέσα Νοεμβρίου
μέχρι και τα μέσα Μαρτίου και η τελευταία εποχή αποτελούνταν από τα μέσα
Μαρτίου μέχρι και τα μέσα Ιουλίου. Σύμφωνα με τις πέντε επιπρόσθετες ημέρες που
χάρισε ο Θωθ στην Νουτ για να μπορέσει να γεννήσει τα παιδιά της (τον Όσιρι, την
Ίσις, τον Σεθ, την Νέφθυς και τον Ώρος), οι συνολικές ημέρες του έτους αριθμούνται
στις 365. Τα ονόματα τον μηνών είναι Θωθ, Παωφί, Αθύρ, Χοϊάκ, Τυβί, Μεχίρ,
Φαμενώθ, Φαρμουθί, Παχώνς, Παϋνί, Επιφί και Μεσορή. Με βάση τον χωρισμό του
έτους σε εποχές και τους αντίστοιχους μήνες είχαν καθοριστεί οι ανάλογες εορτές και
φεστιβάλ της θεάς. Αυτήν την χρονολογική σειρά θα ακολουθήσω και εγώ για να
παραθέσω τους εορτασμούς και τα Φεστιβάλ της Αθώρ.65

Το πρώτο φεστιβάλ που θα αναφέρω ονομάζεται «Φεστιβάλ της

Πρωτοχρονιάς» ή αλλιώς «Άνοιγμα του Έτους» εορτάζεται τον πρώτο μήνα του
αιγυπτιακού ημερολογίου, δηλαδή τον μήνα Θωθ και στα ιερογλυφικά αναγράφεται
ως mswt-rnpt. Το φεστιβάλ λαμβάνει χώρα στον ναό της Αθώρ στη Ντεντέρα. Οι
αιγύπτιοι πίστευαν ότι το έτος τους ξεκινούσε με τις ετήσιες πλημμύρες του Νείλου
μέσω των οποίων εμπλουτιζόταν το χώμα με καινούργια στοιχεία και μπορούσε έτσι

64
Wilkinson 2000,95-99∙Teeter 2011,56-58∙Cerny 1952, 120-121∙Pinch 2004,109∙Jauhiainen 2009,26-
30.
65
Jauhiainen 2009,67∙Wilkinson 2000,98.

71
να ανακάμψει και να παράγει καινούργια σοδειά. Την αρχή των πλημμύρων
σηματοδοτεί η εμφάνιση στον ουρανό του αστερισμού Σείριους/Σώθις μετά από
εβδομήντα ημέρες που ήταν αφανή. Ο αστερισμός αυτός έχει συνδεθεί με την θεά
Αθώρ στην οποία οι αιγύπτιοι αποδίδουν τις ετήσιες πλημμύρες του Νείλου, εξαιτίας
της μεγάλης παραγωγικότητας και γονιμότητας της. Για να μπορέσει η θεά να
συνεχίσει να εκπληρώνει τα καθήκοντα της και να συνεχιστεί ο κύκλος ζωής έπρεπε
το άγαλμα της θεάς στο οποίο πίστευαν ότι κατοικούσε μόνιμα η Αθώρ να
μεταφερθεί από το σκοτεινό άδυτο του ναού έξω από αυτό για να μπορέσει η θεά να
ανανεωθεί με την βοήθεια του πατέρα της Ρα. Για αυτόν τον λόγο το άγαλμα της θεάς
τοποθετούνταν επάνω σε μια λέμβο και μεταφερόταν μέσω της σκάλας από το άδυτο
στην οροφή του ναού της στη Ντεντέρα. Αυτό γινόταν με την συνοδεία ιερέων που
έψελναν συνεχώς προς τιμή της θεάς μαζί με άλλους ακολούθους που μετέφεραν τα
τελετουργικά αντικείμενα που θα χρησιμοποιούσαν αλλά και γυναίκες μεταφέροντας
λουλούδια, χορεύοντας και τραγουδώντας. Τα δρώμενα που εξελισσόταν κατά την
διάρκεια της πομπής απεικονίζονται σε ανάγλυφες σκηνές στον τοίχο της σκάλας
καθώς ανεβαίνει κανείς στην οροφή του ναού. Αυτή η διαδικασία της πομπής γινόταν
λίγο πριν ανατείλει ο ήλιος και ξημερώσει η καινούργια ημέρα. Σκοπός του φεστιβάλ
ήταν να τοποθετηθεί το άγαλμα της Αθώρ στην οροφή του ναού και οι πρώτες
ακτίνες του θεού ήλιου Ρα να πέσουν πάνω στο άγαλμα βοηθώντας έτσι την θεά να
ξανά αποκτήσει την δύναμή της, να την αναζωογονήσει και να την ανανεώσει
καθιστώντας την κατάλληλη να ανταπεξέλθει στα καθήκοντα της που ήταν η
πλημμύρα του Νείλου. Βέβαια υπάρχει και μια άλλη εκδοχή που αντί να περιμένει η
Αθώρ μέσω του αγάλματος της να αναζωογονηθεί, μεταφέρεται η ίδια στη βάρκα του
θεού ήλιου που πραγματοποιεί σε καθημερινή βάση το ταξίδι του στους ουρανούς
παίρνοντας τη θέση της δίπλα στον πατέρα της ή στο μέτωπο του σαν τρίτο μάτι και
με αυτό τα τρόπο ενσωματωνόταν στο πλήρωμα του πλοίου και γινόταν ένα με τον
θεό ήλιο. Για αυτόν το λόγο πολλές φορές απεικονίζεται σαν ακτίνα φωτός ή σαν
ηλιακό μάτι.66

Το δεύτερο μεγάλο φεστιβάλ που είναι αφιερωμένο στην Αθώρ είναι το

«Φεστιβάλ της Μέθης». Αυτό πηγάζει από τον μύθο καταστροφής του ανθρώπινου
είδους, όπου οι άνθρωποι δυσαρεστημένοι από τον θεό ήλιο Ρα και πιστεύοντας ότι
είχε κυβερνήσει ήδη για πάρα πολλά χρόνια θέλησαν να τον καθαιρέσουν από την
θέση του αναλαμβάνοντας την οι ίδιοι. Ο Ρα παντοδύναμος καθώς ήταν γνώριζε για
τη συνωμοσία των ανθρώπων εναντίον του και έστειλε την κόρη του Αθώρ να
παρεμποδίσει την πραγματοποίηση των σχεδίων τους. Η Αθώρ μεταμορφωμένη σε
λιοντάρι ξεκίνησε την αιματηρή επίθεση στους ανθρώπους και ο Ρα βλέποντας την
συμπεριφορά της και νιώθοντας οίκτο για τα δημιουργήματα του θέλησε να την
σταματήσει αλλά αυτή δεν τον άκουσε εξαιτίας της δίψας που την είχε πιάσει για
αίμα. Έτσι ο Ρα για να μπορέσει να σταματήσει την ανεξέλικτη επίθεση της Αθώρ
διέταξε το βράδυ που κοιμόταν να συγκεντρώσουν μεγάλες ποσότητες μπύρας
βαμμένης με κόκκινη ώχρα και να την τοποθετούσαν δίπλα της. Το πρωί όταν θα

66
Bleeker 1973, 89-91∙Spalinger 1996,6,8∙Jauhiainen 2009,74-84∙Coppens 2009,2-4.

72
ξυπνούσε έτοιμη να συνεχίσει το έργο της θα έπινε από αυτό, θα μεθούσε και θα
ξεχνούσε τον σκοπό για τον οποίο είχε σταλθεί στη γη. Το σχέδιο του Ρα πέτυχε η
Αθώρ όντως πίστεψε ότι ήταν ανθρώπινο αίμα ξεκινώντας να το καταναλώνει με
μανία καταλήγοντας μεθυσμένη και εντέλει αποκοιμισμένη από την μέθη της με
αποτέλεσμα να σωθεί το ανθρώπινο είδος. Με βάση αυτόν τον μύθο οι αιγύπτιοι
γιόρταζαν κάθε χρόνο την σωτηρία του είδους τους στης 20 του μήνα Θωθ με αυτό το
Φεστιβάλ Μέθης. Σε αυτό τιμούσαν την θεά Αθώρ ψέλνοντας ύμνους προς αυτή και
προσευχόμενοι είτε από τα σπίτια τους είτε συγκεντρωμένοι σε κάποιο ναό. Ακόμη
χόρευαν και άναβαν πυρσούς προς τιμή της αποσκοπώντας να τους παρέχει την
θεοφάνεια της. Στόχος του Φεστιβάλ ήταν να σερβιριστούν στους συμμετέχοντες
μεγάλες ποσότητες αλκοόλ, μπύρας ή κρασιού, για να φτάσουν σε αυτό το σημείο
μέθης και έκστασης που είχε φτάσει και η θεά Αθώρ. Μέσω αυτού θα ξεχνούσαν όλα
τα αρνητικά συναισθήματα που μπορεί να είχαν όπως αγανάκτηση και θυμό,
συναισθήματα που κατείχε η θεά και την καθοδηγούσαν στην καταστροφή του
ανθρώπινου είδους από τα οποία απαλλάχτηκε μέσω της μέθης. Επίσης στο φεστιβάλ
πραγματοποιούνταν σεξουαλικά όργια εξαιτίας της φύσης της θεάς που
αντιπροσώπευε τον έρωτα, την σεξουαλικότητα και την γονιμότητα. Το φεστιβάλ
τελείωνε με τους συμμετέχοντες να έχουν αποκοιμηθεί από την μεγάλη κατανάλωση
αλκοόλ.67

Ένα άλλο φεστιβάλ που καταγράφεται ονομάζεται «Η όμορφη ημέρα της

νύχτας του παιδιού στην κούνια» και μπορεί να αντιστοιχεί εξίσου στην Ίσις αλλά και
την Αθώρ. Αυτό το φεστιβάλ γιορταζόταν την τέταρτη επαγόμενη ημέρα που είχε
προστεθεί από τον Θώθ για να μπορέσει η Νουτ να γεννήσει την Ίσις για αυτό και
ημέρα ονομάζεται «Η Γέννηση της Ίσις». Συνολικά αυτές οι πέντε μέρες που
προστέθηκαν αναφέρονται ως hrw 5 Hry rnpt που σημαίνει «οι πέντε ημέρες
κατά την διάρκεια του έτους». Οι λόγοι για τους οποίους συγχέονται οι δυο θεότητες
σε αυτό το φεστιβάλ είναι ποικίλοι. Πρώτα από όλα η Νουτ για να μπορέσει να
γεννήσει την Ίσις έπρεπε να καταφύγει σε κάποια περιοχή για να μείνει κρυφή από το
βλέμμα του Ρα που την είχε τιμωρήσει. Η περιοχή στην οποία κατέφυγε για να
γεννήσει είναι η Ντεντέρα που συνάμα είναι και το σημαντικότερο κέντρο λατρείας
της Αθώρ. Εκεί πίσω από τον κυρίως ναό της Αθώρ υπάρχει χτισμένο ένα ιερό
αφιερωμένο στην γέννηση της Ίσις. Πέρα από αυτόν τον συσχετισμό η Ίσις είναι μια
θεότητα που συγχέεται με την Αθώρ επανειλημμένα εξαιτίας των κοινών τους
συμβολισμών. Επιπροσθέτως η Ίσις λέγεται ότι γεννήθηκε σαν μία σκοτεινή κόκκινη
γυναίκα. Το χρώμα αυτό μπορεί να ερμηνευτεί με πολλούς τρόπους συνδέοντας τις
δυο θεότητες. Πρώτα από όλα το κόκκινο χρώμα μπορεί να αναφέρεται στα κόκκινα
νερά που δημιουργούνται από τις πλημμύρες, υπαίτια των οποίων θεωρείται και η
Ίσις λόγω των δακρύων που είχε ρίξει για τον χαμό του ανδρός της αλλά και η Αθώρ
καθώς έχει συνδεθεί με τις ετήσιες πλημμύρες του Νείλου. Ακόμη το κόκκινο σαν
χρώμα αντιπροσωπεύει αρνητικά συναισθήματα όπως τη θλίψη και τον θυμό,
συναισθήματα που αποδίδονται και στις δύο θεές. Στη μια δημιουργείται το

67
Bleeker 1973,91∙Coppens 2009,8.

73
συναίσθημα της θλίψης λόγω της απώλειας και στην άλλη η οργή που την
καταβάλλει σύμφωνα με τον μύθο της καταστροφής του ανθρώπινου είδους. Οι
συσχετισμοί οπότε που δημιουργούνται είναι αρκετοί για αυτό και κάποιος μπορεί να
αποδώσει την ύπαρξη αυτού του φεστιβάλ και στις δύο θεότητες.68

Ένα άλλο φεστιβάλ το οποίο προέκυψε από μια τελετουργική ή ακόμη και
συμβολική κίνηση είναι το Sss waD.w n Ht-Hr που σημαίνει «Φεστιβάλ κοπής
του παπύρου για την Αθώρ». Ο πάπυρος ήταν ένα από τα ιερότερα αλλά και
σημαντικότερα φυτά της Αιγύπτου που συμβόλιζαν την αναγέννηση και την
δημιουργία. Αυτό το φεστιβάλ συνδέεται με την Αθώρ για δυο βασικούς λόγους. Ο
πρώτος από αυτούς συνδέεται με τον ήχο του θροίσματος που κάνει ο πάπυρος όπου
αυτή η λέξη στα ιερογλυφικά έχει την ίδια ρίζα με το ρήμα sSS που σημαίνει
ψιθυρίζω όπως επίσης και με την λέξη sSS.t που σημαίνει σείστρο και ήταν το
βασικό μουσικό όργανο της Αθώρ. Οπότε με το παιχνίδισμα των παπύρων και την
παραγωγή αυτού του ήχου που έμοιαζε με τον ήχο του σείστρου της, οι πιστοί είχαν
σκοπό να κατευνάσουν την θεά και την άγρια πλευρά της. Παρέχοντας την αυτή την
ευχαρίστηση και ηρεμία, ευελπιστούσαν στην εύνοια που θα παρείχε σε όλους τους
εργαζομένους στα βάλτοι και στα έλη, τοποθεσίες όπου καλλιεργούνταν ο πάπυρος.
Ακόμη αυτές οι τοποθεσίες ήταν τα μέρη όπου ζούσε η Αθώρ με την μορφή της
άγριας αγελάδας και ήταν ιδιαίτερα εξοικειωμένη με αυτά. Ο δεύτερος λόγος που
αυτό το φεστιβάλ συνδέεται με την Αθώρ είναι γιατί αναδεικνύει την ερωτική και
σεξουαλική πλευράς της θεάς καθώς ερμηνεύει το κόψιμο του παπύρου και των
ανθών του σαν μια χειρονομία στοργής και αγάπης μεταξύ ενός ζευγαριού που
περιδιαβαίνει στους βάλτους του Δέλτα του Νείλου. Η προσφορά αυτή
χαρακτηρίζεται ως ευγενής και συμβολίζει την αγάπη του ζευγαριού όπου κύρια
προστάτιδα του έρωτα και της σεξουαλικότητας ήταν η Αθώρ. Τέλος, μια άλλη
ερμηνεία που μπορεί να δοθεί στο κόψιμο του παπύρου προέρχεται από τα
Πυραμιδικά Κείμενα. Εκεί ο Φαραώ τελεί αυτό το τελετουργικό κόβοντας παπύρους
για να τους προσφέρει στην μητέρα του την Αθώρ σαν μια χειρονομία απόδοσης
τιμής στη θεϊκότητα της και στο μεγαλείο της αλλά και για να καταφέρει να ενωθεί
μαζί της στον άλλον κόσμο.69

Τελευταίο και μεγαλύτερο φεστιβάλ σύμφωνα με την χρονολογική σειρά

έχουμε το «Φεστιβάλ της Όμορφης Ένωσης» ή «Το Όμορφο Φεστιβάλ του
Μπεχντέτ» (sHn nfr n BHdt) . Αυτό γιορτάζεται τον μήνα Επιφί που είναι ο
ενδέκατος μήνας του έτους και ο εορτασμός συμπίπτει με την εμφάνιση της
καινούργιας σελήνης. Σκοπός του φεστιβάλ είναι η μεταφορά του ομοιώματος της
Αθώρ από την Ντεντέρα στην πόλη Εντφού και η ένωση της με τον κυρίαρχο θεό της
πόλης τον Ώρο(Εικ.91). Το φεστιβάλ αυτό διαρκεί δεκατέσσερις ολόκληρες ημέρες
και πληροφορούμαστε για αυτό από ανάγλυφες απεικονίσεις σε ναούς. Πριν την
έναρξη του φεστιβάλ έκαναν πολυτελής προετοιμασίες και προσέφεραν στην θεά
τους πρώτους καρπούς από την συγκομιδή. Το ταξίδι της Αθώρ προς το Εντφού

68
Bleeker 1973,93∙Jauhiainen 2009,196-198.
69
Bleeker 1973,88-89∙Mercer 1952,178-179.

74
γινόταν μέσω του Νείλου για αυτό και προετοίμαζαν το πλοίο της που ονομαζόταν
nb mrw.t δηλαδή Ερωμένη του Έρωτα. Στην διάρκεια του ταξιδιού
πραγματοποιούνταν πολλές τελετές και ψαλμωδίες προς την θεά αλλά και στάσεις σε
διάφορες περιοχές για να επισκεφτεί η Αθώρ άλλες θεότητες και τα ιερά τους. Έτσι η
πρώτη στάση που έκανε ήταν στις Θήβες για να συναντήσει την Μουτ, θεότητα
συνδεδεμένη με την μητρότητα. Η δεύτερη στάση συμπεριελάμβανε μια επίσκεψη
στη θεά Ανουκέτ που το ιερό της ονομαζόταν Pr mr και βρισκόταν στο νησί Φίλαι.
Η θεότητα αυτήν ήταν συνδεδεμένη με την πλημμύρα του Νείλου και όλα τα οφέλη
που προέκυπταν από αυτήν για αυτό και ταυτίζεται με την θεά Αθώρ καθώς και αυτή
διαθέτει τους ίδιους συμβολισμούς. Η τρίτη στάση γίνεται στην Ιεράκων πόλη όπου
εκεί συναντιέται με τον τοπικό θεό Ώρος, ο οποίος την συνοδεύει στο υπόλοιπο ταξίδι
της. Από την άλλη πλευρά ο Ώρος από το Εντφού με δικό του πλοίο έχει συναντηθεί
με τον θεό Κχόνσου και έχουν στηθεί στο βόρειο μέρος της πόλης το οποίο
ονομάζεται WTs.t-Hr περιμένοντας να υποδεχτούν την Αθώρ. Με την άφιξη της
Αθώρ σε αυτό το σημείο γίνεται μια προσφορά ενός νεογέννητου παιδιού για να
ελέγξουν αν έχουν καλό οιωνό για να συνεχίσουν το ταξίδι τους προς το λόφο Γκέμπ
όπου εκεί πραγματοποιούνται και άλλες προσφορές. Μέχρι το τέλος της ημέρας είχαν
φτάσει στο ναό του Ώρους του Εντφού όπου τους υποδέχονται οι μάζες πιστών. Εκεί
εναπόθεταν τα δυο ομοιώματα των θεών για να επιτευχθεί η θεϊκή τους ένωση, η
οποία γινόταν για γονιμότητα, αναζωογόνηση και αναγέννηση που ήταν και οι
κυριότεροι στόχοι που ήθελαν να επιτύχουν με ένα φεστιβάλ. Την επόμενη ημέρα
πραγματοποιούνταν το φεστιβάλ του Εντφού για τον εορτασμό της ένωσης και
έκαναν προσφορές προς τις θεϊκές ψυχές. Τη δεύτερη ημέρα σε ένα άλλο ιερό του
ναού με το όνομα smA.t πραγματοποιούνταν και άλλες προσφορές προς τις θεϊκές
ψυχές. Για την τρίτη και την τέταρτη μέρα του Φεστιβάλ οι τελετουργίες λάμβαναν
χώρα στο ιερό μέρος του ναού μακριά από τα βλέμματα των πιστών. Για τις
υπόλοιπες δέκα ημέρες που διαρκούσε το φεστιβάλ δεν μας διασώζεται κάποια
πληροφορία. Την τελευταία ημέρα του Φεστιβάλ ο Ώρος συνόδευε την Αθώρ στο
πλοίο της για να ξεκινήσει το ταξίδι της επιστροφής στη Ντεντέρα. Αποκορύφωμα
αυτού του φεστιβάλ θα ήταν η γέννηση ενός παιδιού από την ένωση του Ώρους και
της Αθώρ που θα πραγματοποιούνταν μετά από την άφιξη της Αθώρ στην πόλη της. 70

Συμπερασματικά η Αθώρ δεν διέθετε μόνο αυτά τα Φεστιβάλ απλά αυτά ήταν
μεγαλύτερης σημασίας και διάρκειας. Στα ημερολόγια αναφέρονται και άλλα
μικρότερα φεστιβάλ που πραγματοποιούνται τους υπόλοιπους μήνες του έτους. Για
παράδειγμα τον μήνα Αθύρ, η ονομασία του οποίου προήλθε από το όνομα της Αθώρ
γιορτάζεται ένα Φεστιβάλ προς τιμήν της που ονομάζεται Xnt Hwt-Hr που
σημαίνει η «Πλεύση της Αθώρ». Αυτό το φεστιβάλ πραγματοποιείται για να
δοξασθούν οι ποικίλες πτυχές της προσωπικότητας της Αθώρ και συνήθως κάθε πόλη
που γιορτάζει αυτό το Φεστιβάλ επιλέγει και από μια πτυχή του χαρακτήρα της για να
τιμήσει. Ακόμη σε αυτό το φεστιβάλ πραγματοποιείται μεταφορά προσφορών από
περιοχή σε περιοχή αλλά και από άνθρωπο σε άνθρωπο. Επιπροσθέτως αυτόν τον

70
Bleeker 1973,93-99∙Coppens 2009,4-5.

75
μήνα στην πόλη Ντεντέρα γιορτάζεται και ένα άλλο φεστιβάλ της Αθώρ που
ονομάζεται «Το άνοιγμα του στήθους των γυναικών» και στοχεύει κυρίως στην
γονιμότητα του εδάφους αλλά και των ανθρώπων. Ένα άλλο φεστιβάλ της Αθώρ
γιορτάζεται τον μήνα Χοϊάκ και ονομάζεται xa(w) nt Hwt-Hr που σημαίνει «Η
Πομπή της Αθώρ» και πραγματοποιούνται τα ίδια τελετουργικά. Τέτοιου είδους
τελετουργικά και πομπές διοργανώνονται και τους μήνες Παωφί, Τυβί και Μεχίρ στα
οποία πραγματοποιούνται εορταστικά ταξίδια σε κοντινές περιοχές για να μπορέσει
το είδωλο της θεάς να επισκεφτεί άλλες πόλεις αλλά και θεότητες. Γενικότερα όπως
προκύπτει ο σκοπός των μικρότερων φεστιβάλ ήταν ίδιος με τις μεγαλύτερες πομπές
όπου στόχευαν στην ανάδειξη και αναζωογόνηση της θεάς και την υπερτέρηση των
δυνάμεων της έναντι του χάους και του θανάτου.71

7.2 Η καθημερινή τελετουργία

Οι τελετές που γινόταν προς την θεά για να την τιμήσουν αλλά και για να την
κατευνάσουν γινόταν επί καθημερινής βάσης, τρεις φορές την ημέρα, και ήταν ένα
μέσο επικοινωνίας των ανθρώπων με τα θεία. Το ιερότερο μέρος του ναού ήταν το
άδυτο όπου εκεί φύλαγαν το άγαλμα της θεάς το οποίο ήταν κατασκευασμένο από
πολύτιμα υλικά όπως χρυσό, ασήμι, lapis lazouli και αμέθυστο. Η χρήση αυτών των
υλικών ερμηνεύεται από την πεποίθηση των ανθρώπων ότι το σώμα των θεών ήταν
κατασκευασμένο από άφθαρτα και πολύτιμα υλικά. Έτσι το δέρμα των θεών ήταν
από χρυσό, τα κόκκαλα τους από ασήμι και τα μάτια τους από άλλα αντίστοιχα
πολύτιμα και πολύχρωμα υλικά. Το μέγεθος των αγαλμάτων των θεών ποίκιλε
ανάλογα με τις διαστάσεις του κάθε αδύτου. Η καθημερινή τελετουργία γινόταν γιατί
πιστευόταν ότι ο θεός ήταν κατασκευασμένος κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση του
ανθρώπου. Οπότε είχε τις ίδιες ανάγκες με αυτόν για σίτιση και καλλωπισμό για αυτό
και τα γεύματα του ήταν τρεις φορές την ημέρα, με το πρώτο να πραγματοποιείται με
την ανατολή του ηλίου. Η τελετή υπό κανονικές συνθήκες ήταν αρμοδιότητα του
βασιλιά αλλά σε πολλά ανάγλυφα που μας διασώζονται στους ναούς παρατηρούμε
ότι οι τελετές πραγματοποιούνταν από ιερείς εκπροσώπους του βασιλιά που
διακήρυτταν στην αρχή της τελετής ότι έπρατταν τα ακόλουθα στο όνομα του
Φαραώ. Για να μπορέσουν να φέρουν εις πέρας την τελετή συμμετείχαν και άλλα
άτομα διαφόρων ιερατικών τάξεων τα οποία όμως έπρεπε να εξαγνιστούν πριν από
την έλευση στο άδυτο όπως έπρεπε να κάνει και ο Ύψιστος Ιερέας πριν την είσοδο
του. Για να το επιτύχουν αυτό έπλυναν το σώμα τους αλλά και το στόμα τους με
νάτριο και θυμιαζόταν. Αφού θεωρούνταν εξαγνισμένοι και αγνοί συγκέντρωναν τα
πράγματα που θα χρειαζόταν στην τελετή όπως επίσης και τις προσφορές, άναβαν
θυμίαμα και συνέχιζαν στο επόμενο βήμα.

Για να ξεκινήσει η τελετουργία ο ιερέας έπρεπε να ξυπνήσει τη θεά που

πιστευόταν ότι ζούσε μέσα στο άγαλμα και για να το κάνει αυτό έσπαγε την

71
Bleeker 1973,84, 92-93,99∙Jauhiainen 2009,104-111.

76
σφραγίδα με την οποία έκλειναν οι πόρτες του αδύτου. Αφού εισχωρούσε στο άδυτο
παρουσίαζε τον εαυτό του μπροστά στο άγαλμα της θεάς, καίγοντας θυμίαμα και
ψέλνοντας. Για να μπορέσει ο ιερέας να κατεβάσει το άγαλμα της θεάς από την θέση
του και να τελέσει την λειτουργία έπρεπε να εξαγνίσει τον χώρο και ακόμη
τοποθετούσε λευκή άμμο στο πάτωμα του ιερού επάνω στο οποίο θα τοποθετούσαν
το άγαλμα της θεάς. Η άμμος αυτή συμβόλιζε τον πρωταρχικό λόφο Μπεν-Μπεν που
αναδύθηκε από τα πρωταρχικά ύδατα και προέκυψε η δημιουργία του κόσμου. Ο
ιερέας σε όλη την διάρκεια συνέχιζε τον εξαγνισμό και τις ψαλμωδίες και ένας άλλος
ιερέας που ήταν επιφορτισμένος με τον στολισμό της θεάς ξέντυνε το άγαλμα από τα
ρούχα που του είχαν φορέσει την προηγούμενη μέρα μαζί με τα κοσμήματα και το
καθάριζαν. Αφού το άγαλμα της θεάς είχε εξαγνιστεί και καθαριστεί με τον
κατάλληλο τρόπο ο ιερέας προχωρούσε στην ενδυμασία του με λινά ρούχα διαφόρων
χρωμάτων όπως κόκκινο που συμβόλιζε το αίμα της Ίσις, λευκό που συμβόλιζε τον
ουραίο, πράσινο για την γονιμότητα του εδάφους και των ανθρώπων αλλά και μπλε.
Τα ρούχα του αγάλματος δεν αντικαθιστούνταν κάθε φορά που γινόταν η τελετή κατά
την διάρκεια της ημέρας παρά μόνο μια με δύο φορές την εβδομάδα. Αντ’ αυτού
μπροστά στο άγαλμα παρουσιαζόταν κομμάτια υφάσματος αυτών των χρωμάτων σαν
υποκατάστατα των ρούχων. Μετέπειτα προχωρούσαν στον στολισμό της θεάς με
κοσμήματα όπως βραχιόλια, περιδέραια, σκήπτρο και κάλυμμα κεφαλής. Αυτά
εξίσου δεν αντικαθιστούνταν κάθε φορά που τελούνταν η τελετή. Μόνο σε μεγάλες
εορτές και φεστιβάλ της θεάς έβγαζαν από το θησαυροφυλάκιο του ναού όλα τα
κοσμήματα που είχαν αφιερωθεί σε αυτήν και τοποθετούνταν μπροστά στο άγαλμά
της. Το τελευταίο στάδιο του στολίσματος αποτελούνταν από το άλειμμα ενός λαδιού
στο μέτωπο του αγάλματος της θεάς που πραγματοποιούνταν από τον ιερέα
χρησιμοποιώντας τα δάχτυλα του δεξιού χεριού του πιστεύοντας ότι με αυτόν τον
τρόπο έδιωχναν το κακό(Εικ.86).

Αφού ολοκλήρωναν το στόλισμα του αγάλματος ο ιερέας προχωρούσε στις

προσφορές που εναποθέτονταν στη θεά. Η πρώτη προσφορά που παρουσίαζαν
μπροστά στην θεά ήταν ένα μικρό άγαλμα ή είδωλο της θεάς Μάατ στοχεύοντας με
αυτόν τον τρόπο, ο βασιλιάς ή ο ιερέας που ενεργούσε προς τιμήν του, να δείξει ότι
ήταν άξιος να διατηρήσει τη τάξη και την αρμονία του σύμπαντος όπως αυτή τους
παραδόθηκε από τους ίδιους τους θεούς(Εικ.87). Η προσφορά της Μάατ ήταν
ανώτερη των υπολοίπων προσφορών. Οι προσφορές που γινόταν προς το άγαλμα της
θεάς περιείχαν ποικίλα προϊόντα. Αυτές αποτελούνταν από διαφορετικών ειδών ψωμί,
κρέας βοοειδών, πουλερικών, πουλιών και ψαριών. Ακόμη προσέφεραν κρέας άγριων
ζώων όπως αντιλόπες και γαζέλες. Η προσφορά λαχανικών ήταν επίσης ευρεία όπως
κρεμμύδια, πράσα αλλά και φρούτων κυρίως ροδιών και σύκων. Ιδιαίτερα
συνδεδεμένα με την Αθώρ ήταν η προσφορά μπύρας και κρασιού τα οποία έρρεαν σε
αφθονία όπως και άλλων υγρών προσφορών παραδείγματος χάριν νερού και
γάλατος(Εικ.88). Τα λουλούδια ήταν ακόμη ένα είδος προσφοράς που εναποθέτονταν
στη θεά. Όλες αυτές οι προσφορές τοποθετούνταν μπροστά στο άγαλμα της θεάς ή
στον χώρο που υπήρχε πριν από το άδυτο και ονομαζόταν χωλ των προσφορών. Στην
Αίγυπτο αν και μας διασώζονται κάποια στοιχεία που υποδηλώνουν το κάψιμο των

77
προσφορών στην πραγματικότητα δεν ήταν σύνηθες. Αυτό το οποίο έκαναν ήταν να
αφήνουν τις προσφορές μπροστά από το άγαλμα της θεάς για ένα χρονικό διάστημα
στο οποίο πίστευαν ότι η θεά θα μπορούσε να καταναλώσει τις προσφορές και έπειτα
τις αφαιρούσαν. Με αυτές τις προσφορές ήταν που πληρωνόταν το Ιερατείο και το
λοιπό προσωπικό.

Όταν ερχόταν η χρονική στιγμή στην οποία πίστευαν ότι η θεά είχε τελειώσει
με το γεύμα της και της το αφαιρούσαν επανατοποθετούσαν το άγαλμα της στο άδυτο
και ακολουθούσε μια διαδικασία εξαγνισμού του χώρου. Ο ιερέας συνεχίζοντας να
ψάλει αποχωρούσε σταδιακά μαζί με τους υπολοίπους από το άδυτο σκουπίζοντας
ταυτόχρονα τις πατημασιές που είχαν αφήσει πίσω τους για να μπορέσουν να ξανά
σφραγίσουν το άδυτο αλώβητο και καθαρό. Με αυτόν τον τρόπο πίστευαν επίσης ότι
αποθάρρυναν το κακό να πλησιάσει το άγαλμα της θεάς μη γνωρίζοντας το δρόμο για
να εισχωρήσει στο άδυτο.

Έχοντας τελειώσει με την πρωινή τελετουργία ο ιερέας αποχωρούσε και

επανερχόταν το μεσημέρι και ξανά το βράδυ για να τελέσει την ίδια λειτουργία. Η
μόνη διαφορά είναι ότι κατά την βραδινή τελετουργία δεν άνοιγαν πολλές φορές το
ιερό και η λειτουργία λάμβανε χώρα σε ένα άλλο παρεκκλήσι του ναού. Από τις τρείς
καθημερινές τελετουργίες η πρωινή ήταν η σημαντικότερη και γενικότερα οι
τελετουργίες αυτές είχαν εξέχουσα σημασία και συνέχισαν να πραγματοποιούνται και
μετά την πτώση της αιγυπτιακής αυτοκρατορίας. Όσο αφορά για το αν οι απλοί
πολίτες γνώριζαν τα στάδια αυτών των τελετουργιών και τι πραγματικά γινόταν πίσω
από τους σφραγισμένους τοίχους του ναού η απάντηση μάλλον είναι ότι διατηρούσαν
κάποιες γνώσεις για τα τελούμενα από την στιγμή που και οι ίδιοι διατέλεσαν
υπηρέτες του θεού για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα της ζωής τους. 72

7.3 Το Ιερατείο

Οι Αιγύπτιοι από την προδυναστική περίοδο είχαν αναγνωρίσει την ύπαρξη

μιας δύναμης μέσα στα άψυχα και έμψυχα όντα την οποία θεοποίησαν,
προσπαθώντας με αυτόν τον τρόπο να εξηγήσουν τον κόσμο και τα φυσικά
φαινόμενα. Με την παραγωγή πολλών διαφορετικών μύθων για το πως
δημιουργήθηκε ο κόσμος ανέδειξαν κάποιους θεούς, άλλοι με μεγαλύτερη και άλλοι
με λιγότερη ισχύ, από τους οποίους εξαρτιόταν η ύπαρξη τους. Σε αυτούς βασιζόταν
η ομαλή ροή του κόσμου, η διατήρηση της τάξης και της αρμονίας για αυτό έπρεπε
να τους ευχαριστούν συστηματικά και σε καθημερινή βάση. Για την λατρεία αυτών
των θεών ανοικοδομήθηκαν άπειροι ναοί σε όλη την Αίγυπτο, όπως προανέφερα τους
πολυάριθμους ναούς που είχαν χτιστεί προς τιμήν της Αθώρ. Για να μπορέσουν οι
Αιγύπτιοι να ανταπεξέλθουν στα καθημερινά τους θρησκευτικά καθήκοντα και να
κατευνάζουν τα θεία ίδρυσαν ένα σύστημα ιερατείου για να μπορούν να τελούν τις

72
Wilkinson 2000,86-89∙Teeter 2011,46-53∙Sauneron 1960,29-31,78-89∙Basson 2012,25-26∙Bleeker
1973,79-82∙Gee 1998,19,24-29,291-292-311∙Jauhiainen 2009,35-36.

78
καθιερωμένες λατρείες. Στην πορεία θα εξετάσω αυτό το σύστημα του Ιερατείου που
επικρατούσε, ποιοι το απάρτιζαν, ποια ήταν τα καθήκοντα τους και πιο συγκεκριμένα
θα μιλήσω για την λατρεία της θεάς Αθώρ.

Το ιερατείο των ναών αποτελούνταν από ένα μεγάλο αριθμό ιερέων που στην
κορυφή αυτών δέσποζε ο Φαραώ που θεωρούνταν η θεϊκή ενσάρκωση και
εκπρόσωπος των θεών στην γη. Αυτός ήταν που θα έπρεπε να τελεί όλες τις
θρησκευτικές και ταφικές τελετουργίες αλλά στην αμέσως επόμενη θέση αυτού ήταν
οι ιερείς, πληρεξούσιοι δηλαδή του Φαραώ, που ενεργούσαν αυτοί στο όνομα του.
Αρχικά στην Αίγυπτο οι ιερείς δεν ήταν οργανωμένοι σε μοναστήρια και ανήκαν σε
διάφορες κοινωνικές τάξεις και ταυτόχρονα μπορούσαν να ασκήσουν τα ιερατικά
τους καθήκοντα. Δεν υπήρχε κάποιο αυστηρό μέτρο που έπρεπε να τηρήσουν για να
μπορούν να αποτελούν μέλος του κλήρου για αυτό και παράλληλα μπορούσαν να
διατηρήσουν μια άλλη δουλειά, να κατέχουν ένα σπιτικό στο οποίο θα ζούσαν και όχι
μέσα σε κάποιον ναό και είχαν επίσης το δικαίωμα να δημιουργήσουν οικογένεια και
να αποκτήσουν παιδιά. Οι ιερείς στην αρχαία Αίγυπτο δεν ήταν καν υποχρεωμένοι να
παραμείνουν σε αυτό το αξίωμα σε όλη την διάρκεια της ζωής τους. Οπότε
μπορούσαν να συνδυάσουν πολύ εύκολα την κοσμική με την θρησκευτική τους ζωή
καθώς αυτό γινόταν επ’ αορίστου χρόνου. Εξαιτίας αυτής της εναλλαγής μεταξύ
κοσμικής και θρησκευτικής ζωής είναι λίγο δύσκολο να μπορέσουμε να
διαχωρίσουμε ποια ήταν τα χαρακτηριστικά που διαχώριζαν ένα κοινό πολίτη από
έναν ιερέα καθώς δεν είχαν κάποια ένδειξη. Μόνο με το πέρασμα των χρόνων και
επειδή κάποιοι θεωρήθηκαν ανώτεροι λόγο των γνώσεων τους στον τρόπο τέλεσης
της λατρείας αλλά και στην λογοτεχνία έφεραν ξεχωριστό ένδυμα και εξαρτήματα,
για παράδειγμα σκήπτρο, για να μπορούν να διαχωριστούν. Αυτοί ήταν οι μόνιμοι
ιερείς στους ναούς που αποτελούσαν την κινητήριο δύναμη ενώ οι υπόλοιποι ήταν
αναλώσιμοι. Απαραίτητη προϋπόθεση πάντως για να τελέσουν τα καθήκοντα τους
ήταν ο εξαγνισμός τους πριν από την είσοδο τους στο ναό.73

Το Ιερατείο αποτελούνταν από διάφορες τάξεις ιερέων, τα καθήκοντα και οι

αρμοδιότητες των οποίων ποικίλουν. Όπως ήδη ανέφερα την άρχουσα θέση κατείχε ο
Φαραώ. Η αμέσως επόμενη τάξη ονομαζόταν Hm nTr. Αυτός ο τίτλος μπορεί να
μεταφραστεί σαν ο Υπηρέτης του Θεού ή γενικότερα σαν Ιερέας αλλά ακόμη και σαν
Προφήτης. Ο τίτλος αυτό δινόταν από τον βασιλιά σε κάποιον που ανήκε ήδη στο
ιερατείο και ήταν ιερέας ή σε κάποιον ο οποίος δεν είχε καμία σχέση με το ιερατείο
και ήταν απλά ευνοούμενος του βασιλιά. Στις περισσότερες βέβαια περιπτώσεις το
αναλάμβανε ο τοπικός κυβερνήτης διαθέτοντας έτσι μεγάλη ισχύ. Αυτό το αξίωμα
χωριζόταν σε τέσσερις κύριους Ιερείς όπου ο Πρώτος είχε και την μεγαλύτερη
εξουσία. Σαν Πρώτος Υπηρέτης-Ιερέας του θεού έπρεπε να φροντίζει για την
αφθονία των προσφορών που καταβαλλόταν επί καθημερινής βάσης προς τους θεούς,
οπότε ήταν αυτός που διαχειριζόταν και το οικονομικό τμήμα του ναού. Ήταν
επόπτης των ζώων και όλων των γεωργικών εκτάσεων που ανήκαν στον ναό από
όπου προέκυπταν τα προϊόντα που παρήγαγαν και εμπορεύονταν για αυτό και

73
Sauneron 1960,14-16.

79
διέθεταν τεράστια οικονομικά κεφάλαια. Πέρα από την τοπική δύναμη που είχε σαν
κυβερνήτης αλλά και οικονομική που κατείχε σαν Πρώτος Ιερέας, είχε επίσης και
διοικητική ισχύ που εφάρμοζε στα στρατεύματα του κράτους. Για τους λόγους
αυτούς ήταν ένας ισχυρός αντίπαλος για τον ίδιο τον Φαραώ και όπως παρατηρούμε
αργότερα τα Ιερατεία κάποιων ναών είχαν συγκεντρώσει στα χέρια τους τόσο μεγάλη
ισχύ που ήθελαν να αναλάβουν την εξουσία της Αιγύπτου. Επιπροσθέτως στον Hm
nTr επιτρεπόταν η πρόσβαση σε όλα τα δωμάτια του ναού σαν ανώτερος που ήταν.
Στα αξιώματα του Πρώτου αλλά και του Δεύτερου Ιερέα διοριζόταν μόνο ένα άτομο
κάθε φορά ενώ στον Τρίτο και στον Τέταρτο μπορούσαν να διοριστούν περισσότεροι.

Στην επόμενη τάξη της ιεραρχίας ανήκαν οι wab που μεταφράζεται ως Αγνός.
Αυτοί ήταν πολυάριθμοι και είχαν επιφορτιστεί με θρησκευτικές αλλά και ταφικές
αρμοδιότητες. Ήταν αυτοί που στην διάρκεια μιας πομπής ή τελετής ήταν
επιφορτισμένοι με την κίνηση και την μεταφορά της ιερής βάρκας με το άγαλμα της
θεάς που ερμηνευόταν αντίστοιχα σαν την συγκατάβαση ή άρνηση της θεάς στο
αίτημα κάποιου πιστού. Λόγω της θέσης τους στην πομπή ερχόταν και πιο κοντά με
τον κόσμο και την κοινότητα. Η σύνηθες δουλειά που είχαν να κάνουν ήταν να
μεταφέρουν τις προσφορές στους ναούς αλλά και στους τάφους. Επειδή δεν κατείχαν
τόσο υψηλή ιεραρχική θέση δεν τους επιτρεπόταν η είσοδος σε όλα τα δωμάτια του
ναού και κυρίως στο άδυτο. Παρόλο που δεν έφεραν κάποιο ξεχωριστό διάδημα,
ενδυμασία ή ακόμη και κόμμωση για να μπορεί κάποιος να αναγνωρίσει την
ενασχόληση τους, ο τίτλος του wab ήταν ιερός και προσέδιδε κύρος. Επιπροσθέτως
τους δινόταν η δυνατότητα να ανέλθουν σε μια ανώτερη ιεραρχική τάξη με το
πέρασμα των χρόνων.

Το αξίωμα του it nTr που σημαίνει Πατέρας του Θεού θεωρείται ένα από
τα υψηλά αξιώματα που μπορούσε να κατέχει κανείς στο Ιερατείο. Αυτός που το
κατείχε ήταν επιφορτισμένος με τις καθημερινές προσφορές που γινόταν προς το
άγαλμα του θεού αλλά και προς τις ψυχές των νεκρών. Όπως και κάποια άλλα
αξιώματα δεν έφερε κάποιο διακριτό ένδυμα. Το αξίωμα αυτό στο Παλαιό Βασίλειο
το αναλάμβαναν μέλη της βασιλικής οικογένειας αλλά μετέπειτα κατά το Νέο
Βασίλειο διευρύνθηκε.

Ο Ιερέας sem ήταν επίσης ένα υψηλό αξίωμα στο Ιερατείο. Συνήθως είχαν
έναν τέτοιο ιερέα σε κάθε ναό. Φορούσε ένα διακριτό ένδυμα που θύμιζε δέρμα
λεοπάρδαλης και τα μαλλιά του ήταν πιασμένα στη μια πλευρά του
κεφαλιού(Εικ.83). Το ένδυμα του είχε συμβολική αξία και αυτό γιατί πήγαζε από την
μάχη που έδωσε ο Σεθ με τον Όσιρι, όπου αφού τον νίκησε μετατράπηκε σε
λεοπάρδαλη. Τότε επενέβη ο Ανούβις θέλοντας να πάρει εκδίκηση από τον Σεθ για
τον θάνατο του Όσιρι και αφού τον νίκησε σημάδεψε το δέρμα του με βούλες ως
ένδειξη της νίκης του. Οπότε το ένδυμα που φέρει ο Ιερέας sem συμβολίζει τον
νικημένο Σεθ με τη μορφή λεοπάρδαλης. Όποιος κατείχε αυτό το αξίωμα είχε
εξουσία σε ταφικούς αλλά και θρησκευτικούς ναούς. Αρχικά το αξίωμα είχε συνδεθεί
με τις τελετές και τις προσφορές που έπρεπε να κάνει ο γιος προς τον νεκρό πατέρα

80
του. Μεταγενέστερα όμως απέκτησε αυτό το αξίωμα μεγαλύτερη ισχύ και
συνδυάστηκε με ταφικές τελετές. Έτσι ο sem Ιερέας ήταν επιφορτισμένος με το
τελετουργικό όπου ακουμπώντας τα πρόσωπα των νεκρών ή των αγαλμάτων που
είχαν χτιστεί για αυτούς για να διατηρηθεί η εικόνα τους αιωνίως, ανανέωνε τις
αισθήσεις τους για να λειτουργούν και στην μετά θάνατον ζωή. Άλλα καθήκοντα που
του είχαν ανατεθεί ήταν η επίβλεψη της δουλειάς των υπόλοιπων ανθρώπων που
απασχολούσε ένας ναός καθώς επίσης επέβλεπε και τα κτήματα που ανήκαν στο ναό.

Στη συνέχεια ακολουθούσε το αξίωμα του Λέκτορα Xry Hb.t, ο οποίος

αναγνωριζόταν από μια ζώνη που φορούσε χιαστεί στον ώμο του και έφτανε μέχρι
τον γοφό του. Ήταν άριστος γνώστης των θρησκευτικών κειμένων που διαβαζόταν
κατά την διάρκεια θρησκευτικών και ταφικών τελετών και ήταν επιφορτισμένος με το
αξίωμα της αναγόρευσης τους. Σύμφωνα με την πεποίθηση των αιγυπτίων η
αναγόρευση αυτών των κειμένων στις ταφικές τελετές ήταν που συνόδευαν την ψυχή
του νεκρού στον άλλον κόσμο. Το αξίωμα του Λέκτορα ήταν υψίστης σημασίας για
αυτό και στο Παλαιό Βασίλειο το αναλάμβανε μόνο κάποιο μέλος της βασιλικής
οικογένειας. Μόνο κατά το Μέσο Βασίλειο το αξίωμα αυτό μπορούσε να αναληφθεί
από ένα ευρύτερο κοινό όπου και πάλι θα έπρεπε να ήταν γνώστες των κειμένων.
Ακόμη ένας από τους σημαντικούς ρόλους του Λέκτορα ήταν ότι εκφωνούσε το
όνομα του ανερχόμενου Φαραώ κατά την διάρκεια της στέψης.

Ένα άλλο κατώτερο αξίωμα ιεραρχικά ήταν οι Ιερείς του kA που είχαν
επιφορτιστεί με την παραλαβή προσφορών κυρίως φαγητού από τους συγγενείς των
θανόντων και την παράδοση αυτών των προσφορών στους αντίστοιχους τάφους. Δεν
είχαν ούτε αυτοί κάποια διακριτή ενδυμασία και ήταν εξ ολοκλήρου επιφορτισμένοι
με αυτό το καθήκον(Εικ.84). Το αξίωμα του Ιερέα του kA μπορούσε να
κληρονομηθεί από πατέρα σε γιο και έτσι να συνεχιστεί διαδοχικά από γενιά σε γενιά.

Αυτά τα ιερατικά αξιώματα μπορούσαν να τα κατέχουν άνδρες και γυναίκες

κατά το Παλαιό Βασίλειο όπου τα δύο φίλα θεωρούνταν ισότιμα. Οπότε αντίστοιχα
υπήρχαν και γυναίκες με τον τίτλο Hm.t nTr που μεταφράζεται ως Γυναίκα του
Θεού και wab.t αλλά και όλων των υπόλοιπων ιερατικών τίτλων που υπήρχαν
υπηρετώντας ανδρικές και γυναικείες θεότητες. Όπως ήδη ανέφερα απαραίτητη
προϋπόθεση ήταν ο συνεχής εξαγνισμός των ιερέων πριν από την έλευση τους στο
ναό. Αν και δεν απαγορευόταν ο έγγαμος βίος οι άνθρωποι θεωρούνταν ακάθαρτοι
ακόμη και από καθημερινές φυσικές ανάγκες του ανθρώπου όπως είναι για
παράδειγμα η ούρηση και η αφόδευση, οι οποίες απαγορευόταν αυστηρά γύρω ή
κοντά σε κάποιον ναό. Ο καθαρμός των ιερέων γινόταν μέσω του πλυσίματος του
σώματος αλλά και του στόματος, ο οποίος επαναλαμβανόταν πολλές φορές μέσα
στην ημέρα για να μπορέσει να μπει στον ναό και να τελέσει τα καθήκοντα του. Για
αυτό τον λόγο έξω από τους ναούς υπήρχε μια πηγή ή μια λίμνη που την
χρησιμοποιούσαν για αυτόν τον σκοπό. Οι ιερείς ήταν υποχρεωμένοι να ξυρίζουν το
κεφάλι αλλά και το σώμα τους και μετά τον εξαγνισμό να φοράν καθαρά λινά ρούχα

81
και όχι μάλλινα. Ακόμη από σκόρπιες αναφορές σε κείμενα συμπεραίνουμε ότι ίσως
για τους άνδρες ιερείς να ήταν υποχρεωτική η περιτομή.

Με την εξέλιξη και ανάπτυξη της σκέψης οι άνθρωποι άλλαξαν την

φιλοσοφία και τα πιστεύω τους που επικρατούσαν μέχρι τότε και άρχισαν να θεωρούν
πως οι γυναίκες είναι πιο ακάθαρτες από τους άντρες λόγω της εμμηνορρυσίας αλλά
και της εγκυμοσύνης. Αυτοί ήταν οι δύο κύριοι παράγοντες που οδήγησαν στην
σταδιακή απομάκρυνση των γυναικών από τα ιερατικά τους αξιώματα κατά τα μέσα
του Μέσου Βασιλείου περιορίζοντας τις μόνο σε κάποιες κατώτερες θέσεις. Οι θέσεις
τις οποίες συνέχισαν να αναλαμβάνουν ήταν σαν μουσικές ιέρειες Smayt στις
χορωδίες των ναών οι οποίες συνόδευαν με τις ψαλμωδίες τους τις πομπές και τις
τελετουργίες που γινόταν μέσα και έξω από τον ναό. Το Smayt/Hsyt προέρχεται
από το ρήμα Sma που σημαίνει τραγουδώ ή χτυπώ τα χέρια, οπότε και οι γυναίκες
αυτές ήταν ψάλτριες ή τραγουδίστριες των ύμνων προς την θεά που χτυπώντας τα
χέρια τους έδιναν ρυθμό. Επιπλέον είχαν τον ρόλο των χορευτριών αλλά και των
οργανοπαιχτών για αυτό παράλληλα κρατούσαν μουσικά όργανα όπως είναι το
σείστρο και το μένατ, με το κούνημα των οποίων παρήγαγαν ήχο συνοδεύοντας τις
ψαλμωδίες τους(Εικ.85). Ο ήχος τους στόχευε επίσης στον καθησυχασμό της
αγριεμένης θεάς αλλά και της επικίνδυνης πλευράς της. 74

Πέρα από τα ποικίλα ιερατικά αξιώματα που καλύπτονταν από τους ιερείς και
τις ιέρειες, ο ναός είχε άπειρες ακόμη λειτουργίες που καλυπτόταν από πλήθος
ανθρώπων. Έτσι απασχολούσε πολλούς δουλοπάροικους για την καλλιέργεια των
χωραφιών αλλά και κτηνοτρόφους για την ενασχόληση τους με τα ζώα. Επάνω στην
καλλιέργεια αλλά και στην ανατροφή των ζώων βασιζόταν οι κρεοπώλες, οι
φουρνάρηδες και οι ζυθοποιοί. Επιπλέον απασχολούσε χτίστες και ξυλουργούς για
τυχόν επισκευές που θα χρειαζόταν ο ναός με το πέρασμα των χρόνων ή για την
επέκταση του ναϊκού συγκροτήματος. Ακόμη υπήρχε ένας μεγάλος αριθμός τεχνιτών
όπως σιδηρουργοί και γλύπτες, οι οποίοι δούλευαν συνέχεια αντικείμενα που
προοριζόταν για την διακόσμηση του ναού ή για αντικείμενα που προοριζόταν για
προσφορές στο θεό. Τέλος έχουμε τους γραφείς για την καταγραφή των
σημαντικότερων γεγονότων στο ναό αλλά και για την αρχειοθέτηση αυτών των
καταλόγων-αρχείων.

Οι καθημερινές προσφορές των ανθρώπων προς το ναό αλλά και τον θεό, οι
οποίες αποτελούνταν από πουλερικά, βοοειδή, λαχανικά, σιτηρά, μπύρα, κρασί, ψωμί
και άλλα πολλά, συλλέγονταν από τους ιερείς και μοιραζόταν στο προσωπικό του
ναού. Αυτό αποτελούσε και την πληρωμή τους για τα καθήκοντα που εξετέλεσαν.
Επίσης ένα άλλο είδος πληρωμής τους ήταν η μεγάλη ποσότητα σιτηρών που
συγκεντρωνόταν από τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις που ανήκαν στο ναό και
αποθηκευόταν στις σιταποθήκες του και οι οποίες συντηρούσαν ένα μεγάλο μέρος

74
Ayad 2009,3-4,34-35∙Sauneron 1960,67-69∙Basson 2012,79-80∙Onstine 2001,8∙Jauhiainen
2009,107.

82
του πληθυσμού. Η ποσότητα αυτών των αγαθών μοιραζόταν στους ιερείς και στο
λοιπό προσωπικό ανάλογα με το πόσες ημέρες είχαν υπηρετήσει στο ναό.75

75
Teeter 2011,16-38∙Wilkinson 2000,90-94∙Sauneron 1960,34-40,60-62,72-73∙Basson 2012,27-28,44-
46,100-103∙Gillam 1995,211-216,220-234∙Cerny 1952,116-119∙Wahlberg 2002,151-177∙Gee 1998,6-
7,16,29-32,67-69.

83
 Επίλογος

Έχοντας μελετήσει διεξοδικά τη θεότητα Αθώρ καταλήγουμε στο

συμπέρασμα ότι ήταν μια θεότητα υψίστης σημασίας στην Αιγυπτιακή Θρησκεία.
Οποιαδήποτε Κοσμογονία αν επιλέξουμε να μελετήσουμε προκύπτει η δημιουργία
και η γέννηση της Αθώρ, η λατρεία της οποίας επεκτάθηκε σε όλη την Αίγυπτο και
τις γύρω χώρες.

Η απεικόνιση της σαν αγελάδα της προσδίδει μια ήρεμη και μια άγρια πλευρά
δίνοντας έτσι την δυνατότητα να της αποδοθούν περισσότεροι συμβολισμοί και
Τίτλοι. Αυτοί είναι που της παρέχουν σύνδεση με πολλά στοιχεία της φύσης αλλά
και μέσω αυτών ερμηνεύονται οι σχέσεις που έχει με τους ανθρώπους. Έτσι με την
απεικόνιση της σαν αγελάδα φέροντας ανάμεσα στα κέρατα της τον ηλιακό δίσκο
αλλά και από την ερμηνεία του ονόματος της συνδέεται με τον ηλιακό θεό Ρα,
αναγνωρίζεται σαν το φλεγόμενο μάτι του και ακόμη ταυτίζεται με τον ημερήσιο και
νυχτερινό ουρανό. Απεικονιζόμενη σαν αγελάδα και της μητρικής φιγούρας που
προωθεί αναγνωρίζεται ως η θεϊκή μητέρα του βασιλικού βρέφους που μέσω του
γάλατος της, του παρέχει δυνάμεις για να μπορεί να ανταπεξέλθει στα καθήκοντα
του και να γίνει ισχυρός και δυνατός. Επιπροσθέτως παρουσιάζεται ως αρωγός και
βοηθός των νεκρών στο Ντουάτ όπου τους παρέχει την προστασία της. Ακόμη η
Αθώρ είναι μια θεότητα που της αποδίδεται ο έλεγχος και κυριαρχία στα φυσικά
φαινόμενα όπως είναι οι ετήσιες πλημμύρες του Νείλου, από τις οποίες προκύπτουν η
γονιμότητα του εδάφους και γενικότερα των φυτών. Παράλληλα σαν γυναικεία
θεότητα προωθεί την σεξουαλικότητα και είναι στενά συνδεδεμένη με τον έρωτα και
την διέγερση των ανδρών για αυτό συχνά ερμηνεύεται σαν σεξουαλικό σύμβολο
όπου για να καταφέρει τον σκοπό της χρησιμοποιεί μέσα όπως είναι ο χορός, το
τραγούδι και η μουσική.

Εξαιτίας των ποικίλων συμβολισμών της και επειδή οι αιγύπτιοι είχαν την
τάση να αποδίδουν πολλούς κοινούς συμβολισμούς και χαρακτηριστικά σε παραπάνω
από μια θεότητα προκύπτει η ταύτιση και η συγχώνευση της Αθώρ με πλήθος
θεοτήτων. Οι ταυτίσεις της μπορεί να είναι με γνωστές αιγυπτιακές θεότητες όπως
είναι η Ίσις, η Νέφθυς ή η Μπατ αλλά μπορεί να προέρχονται και από ξένες περιοχές
κοντινές ή μακρινές με τις οποίες οι αιγύπτιοι απέκτησαν σχέσεις και
αλληλεπίδρασαν στο πέρασμα των χρόνων. Οι συσχετισμοί αυτοί ήταν κιόλας
αποτέλεσμα της μεγάλης ανεκτικότητας που έδειχναν οι αιγύπτιοι προς ξένες
θρησκείες, οι οποίες στόχευαν να ενσωματωθούν στις δικές τους για να μην
υπάρχουν εντάσεις μέσα στην Φαραωνική Δυναστεία.

Η Αθώρ κατατάσσεται και αυτήν στις άρχων θεότητες για αυτό και
συναντάμε πολλά κέντρα λατρείας της, με μεγαλύτερα ή μικρότερα ιερά χτισμένα
προς τιμής της. Το καλύτερο διατηρημένο από αυτά που μας παρέχει και τις
περισσότερες πληροφορίες είναι στη πόλη Ντεντέρα που αποτέλεσε και το κυριότερο

84
κέντρο λατρείας της. Το Ιερατείο που πραγματοποιούσε τις τελετουργίες
αποτελούνταν από άνδρες και γυναίκες διαθέτοντας ποικίλα αξιώματα. Επιπροσθέτως
η Αθώρ, όπως κάθε άλλη αιγύπτια θεότητα, διέθετε προς τιμήν της μεγαλόπρεπες
Εορτές και Φεστιβάλ για να μπορέσουν με τον κατάλληλο τρόπο να της αποδώσουν
δοξασίες, τιμές και προσφορές.

Συνοψίζοντας όλα τα παραπάνω καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι πρόκειται

για μια Σπουδαία θεά, μια «Χρυσή Θεά» όπως μας πληροφορεί και ο τίτλος που της
έχει αποδοθεί. Σε αυτήν στρεφόταν οι αιγύπτιοι για να τους παρέχει την προστασία
και την θεοφανία της σε όλες τις δυσκολίες που μπορεί να αντιμετώπιζαν κατά την
διάρκεια της ζωής τους και επίσης στρεφόταν σε αυτήν ακόμη και στη μετά θάνατον
ζωή ελπίζοντας να τους βοηθήσει και να τους καθοδηγήσει στον άλλον κόσμο. Αυτός
ήταν και ο κυριότερος στόχος της ζωής τους που ήλπιζαν να πετύχουν μέσω των
πράξεων τους και άλλων απαραίτητων τελετουργιών, για να μπορέσουν να
συνεχίσουν την αιώνια ζωή τους ανάμεσα στους θεούς πετυχαίνοντας έτσι την
ευημερία.

85
 Κατάλογος Εικόνων

Εικόνα 1. Χάρτης Αιγύπτου (Teeter 2011,ΧΙΧ-19)

86
Εικόνα 2.Η Παλέτα του Νάρμερ, (Εμπρόσθια Όψη)

Εικόνα 3. Η Παλέτα του Νάρμερ, (Πίσω Όψη)

87
)

Εικόνα 4. nTr, Ιερογλυφικό σύμβολο για τον θεό (Hornung 1982,34)

Εικόνα 5.Σχεδιάγραμμα με την Κοσμογονία της Ηλιούπολις, την Εννεάδα (Ayad 2009,5)

88
Εικόνα 6. Ο θεός Σου χωρίζει τα παιδιά του, τον γήινο θεό Γκεμπ και την ουράνια θεότητα Νουτ. Ζωγραφική
επάνω σε φέρετρο από την Τρίτη Ενδιάμεση Περίοδο

Εικόνα 7. Απεικόνιση των μελών της Ογδοάδας της Ερμούπολης στο Βιβλίο του Fayum

89
Εικόνα 8. Πέτρα Σάμπακα. Τμήμα του ιερογλυφικού κειμένου που αναγράφεται επάνω της αναφέρεται στην
Μεμφιτική Κοσμογονία και εξάρει σαν δημιουργό θεό το Πτα. Χρονολογείται την 25η Δυναστεία. Εκτίθεται
στο Βρετανικό Μουσείο76

Εικόνα 9.Γραμμικό Σχέδιο της Σάμπακα Πέτρας

76
https://en.wikipedia.org/wiki/Shabaka_Stone#/media/File:The_Shabaka_Stone.JPG

90
Εικόνα 10. Ιερογλυφικό σύμβολο του ονόματος της Αθώρ H(w)t-Hr(w). Από τον “Ναό Των Χιλίων Ετών”
της Βασίλισσας Χατσεψούτ (Tripani 2015,5)

Εικόνα 11.(Από τα δεξιά προς τα αριστερά). Ο θεός Σόμπεκ-Ρα, η Αθώρ φορώντας τον ηλιακό δίσκο με τα
κέρατα αγελάδας και δυο φτερά, ο Κχόνσου το θεϊκό παιδί τους. Ανάγλυφη σκηνή από τον Διπλό Ναό του
Haroeris και του Σόμπεκ σο Όμπος (Tripani 2015,36)

91
Εικόνα 12.Αριστερά ο Ιχί φοράει το Διπλό Στέμμα και παίζει σείστρο στην ένθρονη θεά Αθώρ που θηλάζει τον
Χαρσομτούς μέσα στους βάλτους που υποδηλώνονται από τους παπύρους. Ανάγλυφη Σκηνή από το "Σπίτι
Γέννας" που βρίσκεται στο Ιερό του Ώρους στο Μπεχντέτ (Tripani 2015,43)

Εικόνα 13. Η Αγελαδινή Μορφή Αθώρ φέροντας τον ηλιακό δίσκο και τον ουραίο ανάμεσα στα κέρατα της
και φορώντας το «Στέμμα Λοφίο». Από το λαιμό της κρέμεται το μένατ . Λεπτομέρεια από το Υπόστυλο Χωλ
του ναού της Αθώρ στο “Ναό Των Χιλίων Ετών” της Βασίλισσας Χατσεψούτ (Tripani 2015,96)

92
Εικόνα 14. Η θεά Αθώρ με κεφάλι αγελάδας ένθρονη, φοράει τον ηλιακό δίσκο με δύο φτερά και κρατά το
σκήπτρο από πάπυρο και το σύμβολο της ζωής (Tripani 2015,114)

Εικόνα 15.Η Γέννηση του Ηλιακού θεού από την μήτρα της Νούτ . Οι ακτίνες του ήλιου πέφτουν επάνω στο
κεφάλι της Αθώρ που αποδίδεται με τα αγελαδινά χαρακτηριστικά-αυτιά. Το κεφάλι της τοποθετείται σαν
στέγη επάνω από τον ναό της. Η λεπτομέρεια αυτή προέρχεται από το αστρονομικό ταβάνι του Υπόστυλου
Χωλ στο ναό της Αθώρ στη Ντεντέρα (Tripani 2015,55)

93
Εικόνα 16.Η Θεά Αθώρ ανθρωπόμορφη φορώντας το «Διπλό Στέμμα» με δύο φτερά και κέρατα κριού. Ακόμη
φέρει τον ηλιακό δίσκο ανάμεσα σε αγελαδινά κέρατα. Ανάγλυφο από τον Ναό του Ώρους στο Μπεχντέτ
(Tripani 2015,12)

Εικόνα 17. Άγαλμα Αθώρ από βασάλτη στην ανθρώπινη μορφή της. Φέρει τον ηλιακό δίσκο ανάμεσα στα
κέρατα της και κρατά το σκήπτρο της Δύναμης και της Κυριαρχίας. Κατασκευάστηκε από τον Φαραώ
Αμενχότεπ ΙΙΙ για τον εορτασμό της Βασιλικής του Εορτής. Μουσείο Τορίνο (Tripani 2015,8)

94
Εικόνα 18.Γραμμικό Σχέδιο όπου ο Βασιλιάς θυσιάζει ζώο στο βωμό προς την Αθώρ που απεικονίζεται με
λιονταρίσιο κεφάλι και στέφεται με έναν ουραίο. Σκηνή από τον Ναό της Αθώρ στην Ντεντέρα (Tripani
2015,121)

Εικόνα 19. Ιερογλυφικό σύμβολο του ονόματος της Αθώρ που την παρουσιάζει με ουραίο φορώντας τον
ηλιακό δίσκο και τα κέρατα αγελάδας. Λεπτομέρεια του εξωτερικού τοίχους του Ναού της Αθώρ στη
Ντεντέρα (Tripani 2015,123)

95
Εικόνα 20. Η θεά Αθώρ με την μορφή γερακιού που στέφεται με τον ηλιακό δίσκο και τα κέρατα
αγελάδας.Ναός της Αθώρ στη Ντεντέρα (Tripani 2015,116)

Εικόνα21.Οι 7 Αθώρ, οι τέσσερις από αυτές παίζουν σείστρα και οι τρείς παίζουν
ταμπουρίνια.Καθοδηγούνται από την θεότητα Ούτω που φοράει το Κόκκινο Στέμμα. Σκηνή από την Δυτική
Κρύπτη στο Ναό της Αθώρ στη Ντεντέρα (Tripani 2015,52)

96
Εικόνα 22.Χάλκινο Σείστρο. Στην κορυφή της λαβής φέρει το κεφάλι της Αθώρ και δεξιά και αριστερά φέρει
δυο ουραίους που φοράνε το Λευκό Στέμμα και το Κόκκινο Στέμμα αντίστοιχα (Tripani 2015,81)

Εικόνα 23.Χάλκινο Μένατ-Φυλαχτό που απεικονίζει την Αθώρ στις τρεις μορφές της. (Tripani 2015,85)

1:Με την ανθρώπινη μορφή και στο κεφάλι της φέρει για στέμμα ανασηκωμένες κόμπρες

2:Το κεφάλι της Αθώρ με αγελαδινά αυτιά (Tripani 2015,85)

3:Η Αθώρ με την μορφή αγελάδας φορώντας τον ηλιακό δίσκο στο κεφάλι της , πλέει μέσα στους βάλτους
επάνω σε μια βάρκα από παπύρους

97
Εικόνα 24. Η Βασίλισσα Νεφερτάρι κάνει προσφορές στη θεά Αθώρ που απεικονίζεται με την μορφή της
ιερής αγελάδας και βρίσκεται μέσα στο πλοίο της ανάμεσα στους παπύρους. Ναό της Αθώρ και της
Βασίλισσας Νεφερτάρι στη Μέχα (Tripani 2015,105)

Εικόνα 25.Η Αθώρ στην αγελαδινή της μορφή, φέρει στο κεφάλι της τον ηλιακό δίσκο ανάμεσα στα κέρατα.
Ανάγλυφη σκηνή από τον "Ναό Των Χιλίων Ετών" της Βασίλισσας Χατσεψούτ (Tripani 2015,97)

98
Εικόνα 26.Κρεμαστά Φυλαχτά με την απεικόνιση του κεφαλιού της θεάς Αθώρ (Tripani 2015,88)

Εικόνα 27.Η θεά Αθώρ «Λαίδη της Δύσης» (αριστερά) με το αγελαδίσιο κεφάλι και τον ηλιακό δίσκο ανάμεσα
στα κέρατα της που φέρουν και δύο φτερά, ξεπροβάλει από το ιερό της δέντρο τη συκομουριά και ρίχνει
νερό για να εξαγνίσει και προσφέρει ψωμί στη Λαίδη Tekhae «Τραγουδίστρια του Άμουν» (δεξιά). Κάτω από
το δέντρο παρουσιάζεται το Ba που είναι η ψυχή της Λαίδη Tekhae και απεικονίζεται με σώμα πουλιού και
κεφάλι ανθρώπου. Προέρχεται από την Στήλη της «Τραγουδίστριας του Άμουν» Tekhae και χρονολογείται
στη XIX Δυναστεία (Tripani 2015,115)

99
Εικόνα 28. Ένθρονη η θεά Αθώρ θηλάζει το παιδί της Χαρσομτούς. Λεπτομέρεια από την κολόνα του
Υπόστυλου Χωλ στο Ναό της Αθώρ στη Ντεντέρα (Tripani 2015,40)

Εικόνα 29. Απεικόνιση του ζυγίσματος της καρδιάς του Άνι έναντι του φτερού στρουθοκαμήλου που
συμβολίζει την Μάατ. Ο Ανούβις (δεξιά της ζυγαριάς) ελέγχει την ισορροπία της ζυγαριάς. Πίσω του ο Θωθ
έτοιμος να καταγράψει τα αποτελέσματα του ζυγίσματος και πίσω από αυτόν ο Άμμιτ, το υβριδικό τέρας,
έτοιμο να κατασπαράξει την καρδιά άμα το αποτέλεσμα είναι αρνητικό λόγω αμαρτιών. Επάνω από αυτούς
απεικονίζονται δώδεκα ένθρονοι θεοί που είναι μάρτυρες της κρίσης. (Faulkner 1972,14)

100
Εικόνα 30.Η Αθώρ στην αγελαδινή της μορφή φορώντας το φυλαχτό Μένατ και ανάμεσα στα κέρατα της
φέρει τον ηλιακό δίσκο που τον στεφανώνουν δυο φτερά, εξέρχεται από το Βουνά στη Δύση ανάμεσα από
βάλτους. Κάτω δεξιά απεικονίζεται το “Το Σπίτι της Αιωνιότητας” με πυραμιδωτή επίστεψη. Απόσπασμα από
το «Βιβλίο της Ημέρας» του Άνι (Tripani 2015,108)

Εικόνα 31.Η Αθώρ σαν Αγελάδα του Παραδείσου. Φέρει στο κεφάλι της τον ηλιακό δίσκο ανάμεσα στα
κέρατα της και το "Στέμμα Λοφίο" με τα δυο φτερά. Στο λαιμό της κρέμεται το μένατ-φυλαχτό. Το σώμα της
είναι γεμάτο αστέρια δηλώνοντας έτσι τον συσχετισμός της και με ουρανό

101
Εικόνα 32.Φυλαχτό με το ηλιακό μάτι του θεού Ώρους ή Ρα. Δεξιά απεικονίζεται η θεότητα Νέκχμπετ σε
μορφή ουραίου φορώντας το Στέμμα της Άνω Αιγύπτου και αριστερά η θεότητα Ουάτζετ στη μορφή
αρπαχτικού φορώντας το Στέμμα της Κάτω Αιγύπτου

Εικόνα 33. Η θεά Αθώρ με την μορφή της Ιερής Αγελάδας βγαίνει από το ναό και ταυτόχρονα θηλάζει και
προστατεύει τον Βασιλιά Τούθμωσι ΙΙΙ, ο οποίος συμβολίζεται δύο φορές και με μαύρο δέρμα σαν σύμβολο
αναγέννησης. Σκηνή από το Ναό της Αθώρ στο "Ναό Των Χιλίων Ετών» του Βασιλιά Τούθμωσι ΙΙΙ στη Θήβα
(Tripani 2015,99)

102
Εικόνα 34.Η θεά Αθώρ στην αγελαδινή της μορφή γλείφει το χέρι της ένθρονης βασίλισσας Χατσεψούτ για να
δηλώσει την εύνοια της. Σκηνή από την πρόσοψη του παρεκκλησιού της Αθώρ στο "Ναό Των Χιλίων Ετών"
της Χατσεψούτ στη θήβα (Tripani 2015,101)

Εικόνα 35.Οι 7 Αθώρ παίζουν ταμπουρίνια κατευθυνόμενες από την θεότητα Ούτω που απεικονίζεται κάτω
αριστερά παίζοντας σείστρο και φορώντας το Κόκκινο Στέμμα. Σκηνή από την Νότια Κρύπτη στο Ναό της
Αθώρ στη Ντεντέρα (Tripani 2015,52)

103
Εικόνα 36. Απεικόνιση Ίσις με το σύμβολο του θρόνου στο κεφάλι της . Τάφος Χορεμχέμπ. Θήβες

Εικόνα 37.Η θεότητα Νέφθυς κρατώντας το σκήπτρο του παπύρου στο δεξί της χέρι και με το άλλο κρατά το
σύμβολο της ζωής. Στο κεφάλι φέρει το ιερογλυφικό σύμβολο της. (Budge 1904,255)

104
Εικόνα 38. Η θεότητα Νουτ ένθρονη κρατώντας σκήπτρο και το σύμβολο της ζωής. Στο κεφάλι της φέρει τον
ηλιακό δίσκο ανάμεσα σε κέρατα και από πάνω στέκεται ένα δοχείο. Στο κάτω μέρος του στέμματος
διακρίνεται ένας ουραίος και στο κεφάλι της φοράει κάλυμμα σε σχήμα αρπαχτικού (Budge 1904,V:II,103)

Εικόνα 39. Ζωγραφιστό ανάγλυφο από Βασιλικό Τάφο της 19ης Δυναστείας που απεικονίζει τη θεότητα
Μαάτ με το σύμβολο της , το φτερό στο κεφάλι της. Μουσείο Ιταλίας Φλωρεντίας

105
Εικόνα 40.Η Τεφνούτ ένθρονη με λιονταρίσια κεφαλή και φοράει τον ηλιακό δίσκο με δύο ουραίους. Κρατάει
το σκήπτρο παπύρου και το σύμβολο της ζωής (Budge 1904,V:II,91)

Εικόνα 41.Στο κέντρο απεικονίζεται ο Φαραώ Μενκαουρέ στα δεξιά του η θεότητα Αθώρ και στα αριστερά
του η θεότητα Μπατ (Μουσείο Καϊρου) (Wilkinson 2000119)

106
Εικόνα 42. Η θεότητα Σεκχμέτ παρέχει σε έναν βασιλιά εξουσία πάνω στις ξένες χώρες. Ανάγλυφο από το ναό
του Σέθι Ι στην Άβυδο

Εικόνα 43. Η θεότητα Μπαστέτ με λιονταρίσια κεφαλή φέρει τον ουραίο και κρατάει σκήπτρο και το
σύμβολο της ζωής (Budge 1904,V:I,445)

107
Εικόνα 44. Ο βασιλιάς προστατεύεται από τις θεότητες των Δύο Χωρών, την Νέκχμπετ και την Ουάτζετ και
από τους δύο θεούς τον Ώρους και τον Σεθ. Γραμμικό σχέδιο ενός ανάγλυφου στο ναό του Κχόνσου στο
Καρνάκ που χρονολογείται στο Ύστερο Νέο Βασίλειο

Εικόνα 45. Τρία ηλιακά μάτια φυλαχτά αντιπροσωπεύοντας το σεληνιακό και ηλιακό μάτι του Ρα ή του
Ώρους

108
Εικόνα 46. Η θεότητα Νηίθ φορώντας το Κόκκινο Στέμμα και κρατώντας το σύμβολο της που είναι το τόξο και
τα δύο διασταυρωμένα βέλη (Budge 1904,V:II,451)

Εικόνα 47. Αγαλματίδιο θεότητας Αστάρτε που φέρει κέρατα στο κεφάλι της. Μουσείο Λούβρου

109
Εικόνα 48.Η θεότητα Αστάρτε με λιονταρίσια κεφαλή και τον ηλιακό δίσκο από πάνω. Κρατά με το δεξί της
χέρι μαστίγιο και στέκεται επάνω σε ένα άρμα που ποδοπατάει έναν εχθρό της (Budge 1904,V:II,279)

Εικόνα 49. Η θεότητα Κετές στέκεται επάνω σε ένα λιοντάρι. Στο δεξί χέρι κρατά άνθη λωτού και στο
αριστερό δυο φίδια (Budge 1904,V:II,280)

110
Εικόνα 50. Μαρμάρινο Άγαλμα της Αφροδίτη της Μήλου. Χρονολογείται μεταξύ 150-50 π.Χ. Βρίσκεται στο
Μουσείο του Λούβρου

Εικόνα 51. Οι 7 Αθώρ παίζουν τα ταμπουρίνια μπροστά από τον γονατισμένο βασιλιά Πτολεμαίο VI
Φιλομήτωρ, ο οποίος προσφέρει κρασί στην Ίσις και στον γιό της. Ανάγλυφη σκηνή από τον Ναό της Ίσις στη
Φίλαι (Tripani 2015,50)

111
Εικόνα 52. Ο Ρα-Χοράκθι στέφει τον Βασιλιά Ραμσή ΙΙ και πίσω από τον Βασιλιά στέκονται οι θεότητες
Ιούσαας και Αθώρ-Νεμπεθέτεπετ φορώντας τον ηλιακό δίσκο με δύο φτερά και κρατάν το σύμβολο της Νέας
Χρονιάς. Σκηνή από το δυτικό τοίχου του Υπόστυλου Χωλ του "Μεγάλου Ναού” του Βασιλιά Σέθι Ι στην
Άβυδο (Tripani 2015,22)

Εικόνα 53. Δεξιά απεικονίζεται η θεότητα Μερέτσεγκερ κρατώντας το σκήπτρο παπύρου και το σύμβολο της
αιώνιας ζωής. Το κεφάλι της είναι αποδοσμένο με την μορφή κόμπρας στεφανωμένο με τον ηλιακό δίσκο
ανάμεσα σε αγελαδινά κέρατα. Αριστερά απεικονίζεται η θεότητα Ταουρέτ φορώντας το ίδιο Στέμμα. Το
σώμα της συνδυάζει μέλη ιπποπόταμου, κροκόδειλου και λιονταριού

112
Εικόνα 54.Η θεότητα Σεσάτ στο τελετουργικό "Τεντώνοντας την Χορδή". Παρεκκλήσι του Όσιρι, Κυβερνήτη
της Αιωνιότητας. (Ayad 2009,73)

Εικόνα 55. Η θεότητα Νεχεματάουι καθήμενη σε θρόνο κρατά το σκήπτρο και το σύμβολο της ζωής και στο
κεφάλι της φέρει σείστρο με την μορφή της Αθώρ (Budge 1904,V:I,,421)

113
Εικόνα 56. Στην πρώτη σκηνή απεικονίζεται η Ίσις με την μορφή πουλιού-ανθρώπου να θρηνεί το νεκρό
άνδρα της Όσιρι. Στην δεύτερη σκηνή απεικονίζεται στο κέντρο το κρεβάτι με τον νεκρό Όσιρι και η Ίσις
(αριστερά) και η Νέφθυς (δεξιά) προσπαθούν να τον αναστήσουν με την βοήθεια της μαγείας. Γραμμικό
Σχέδιο από ανάγλυφο του ναού Ίβις

Εικόνα 57. Η Ίσις και ο Ώρους πανηγυρίζουν πάνω από τον Σεθ σε μορφή ιπποπόταμου, παρευρισκόμενοι και
οι υπόλοιποι θεοί. Πτολεμαϊκό ανάγλυφο απεικονίζει το Φεστιβάλ της Νίκης στο Ναό του Ώρους στο Εντφού

114
Εικόνα 58.Θεϊκή Αγελάδα. Γραμμικό Σχέδιο ανάγλυφου στο ναό του Σέθι Ι (Assmann 2002,190)

Εικόνα 59. Κάτοψη Κτιριακών Συγκροτημάτων στη Ντεντέρα (Wilkinson 2000,149)

115
Εικόνα 60.Κάτοψη Ναού Αθώρ στη Ντεντέρα77

77

https://en.wikipedia.org/wiki/Dendera_Temple_complex#/media/File:Plan_of_Temple_of_
Hathor.jpg

116
Εικόνα 61.Πρόσοψη Ναού της Αθώρ στη Ντεντέρα (Tripani 2015,61)

Εικόνα 62. Αθωρικό Κιονόκρανο στο Ναό της Αθώρ στη Ντεντέρα (Tripani 2015,61)

117
Εικόνα 63. Κιόσκι της Νέας Χρονιάς στην οροφή του Ναού της Αθώρ στη Ντεντέρα (Tripani 2015,63)

Εικόνα 64. Κάτοψη ναών στο Ντερ ελ-Μπαχάρι (Wilkinson 2000,175)

118
Εικόνα 65. Συγκρότημα Ναών στο Ντερ ελ-Μπαχάρι

Εικόνα 66.Ντερ ελ-Μπαχάρι. Ναοί του Μεντουχότεπ ΙΙ, του Τούθμωσι ΙΙ και της Χατσεψούτ (Teeter 2011,69)

119
Εικόνα 67. Αμπού Σίμπελ. Ο Μεγάλος Ναός του Ραμσή ΙΙ (αριστερά) και ο Μικρός Ναός της Νεφερτάρι-Αθώρ
(δεξιά)78

Εικόνα 68.Πρόσοψη Ναού της Αθώρ-Νεφερτάρι στο Αμπού Σίμπελ79

78

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%BC%CF%80%CE%BF%CF%8D_%CE%A3%CE%AF%
CE%BC%CF%80%CE%B5%CE%BB#/media/%CE%91%CF%81%CF%87%CE%B5%CE%AF%CE%B
F:Panorama_Abu_Simbel_crop.jpg
79

https://www.google.com/search?q=Abu+simbel+temple+of+hathor&sxsrf=ALeKk03dYHRMp
qoGrRQQo6_MrnOoX1cBTA:1588795381739&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=2ahUKEw
jTpuWChKDpAhWcwcQBHdVYBMoQ_AUoAXoECAwQAw&biw=1366&bih=576#imgrc=RfuRIB
XRRcaFzM&imgdii=5E3C0824keR7wM

120
Εικόνα 69. Κάτοψη Ναού Αθώρ στο Αμπού Σίμπελ (Wilkinson 2000,227)

Εικόνα 70. Εσωτερικό του Ναού της Αθώρ στο Άμπου Σίμπελ80

80
https://global-
geography.org/af/Geography/Africa/Egypt/Pictures/Abu_Simbel/Abu_Simbel_-
_Temple_of_Hathor_Inside

121
Εικόνα 71.Νήσος Φίλαι και τα Αρχαιολογικά Συγκροτήματα (Wilkinson 2000,213)

122
Εικόνα 72. Αρχαιολογικό Συγκρότημα στη Ντερ ελ-Μεδίνα (Wilkinson 2000,189)

Εικόνα 73.Εξωτερικά ο Ναός της Αθώρ στην πόλη Ντερ ελ-Μεδίνα

123
Εικόνα 74.Πρόσοψη του Ναού της Αθώρ στη Ντερ ελ-Μεδίνα

Εικόνα 75.Ναός Αθώρ στη Ντερ ελ-Μεδίνα (Murray 1931,134)

Εικόνα 76.Ναός Αθώρ στη Μιργκίσσα (Wilkinson 2000,230)

124
Εικόνα 77.Ναός Αθώρ στην Κοιλάδα της Τίμνας81

Εικόνα 78.Αρχαιολογικό Συγκρότημα στο Σεραμπίτ ελ-Καντίμ (Wilkinson 2000,239)

81

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Temple_of_Hathor_in_Timna_Park_in_summer_2
011_(2).JPG

125
Εικόνα 79. Υπολείμματα Ναού της Αθώρ στη Μέμφις (Arnold 2014,76)

Εικόνα 80. Αυλή του Ναού της Αθώρ στη Μέμφιδα (Ghaly 2014,81)

126
Εικόνα 81.Αθωρικό κιονόκρανο (1) από το Ναό της Αθώρ στη Μέμφιδα (Ghaly 2014,81)

Εικόνα 82.Αθωρικό κιονόκρανο (2) από το Ναό της Αθώρ στη Μέμφιδα (Ghaly 2014,81)

Εικόνα 83 Ιερείς που εκτελούν το τελετουργικό του "Ανοίγματος του Στόματος". Στα αριστερά στέκεται ένας
sem Ιερέας με το λεοπάρ ένδυμα του και ένας Λέκτορας που αναγνωρίζεται από την ζώνη που φέρει χιαστεί
στο στήθος του. Στα δεξιά απεικονίζεται πάλι ένας sem Ιερέας ο πίσω από το άγαλμα του Σέθι Ι και ένας
Λέκτορας από μπροστά. Τάφος του Σέθι Ι στη Θήβα, Δυναστεία 20η (Teeter 2011,24)

127
Εικόνων 84.Ανάγλυφο κουβαλητών προσφορών από το Ναό της Χατσεψούτ (Wilkinson 2000,87)

Εικόνα 85. Απεικονίζεται ένας άνδρας αρπιστής που τον πλαισιώνουν άνδρες και γυναίκες χορεύτριες αλλά
και γυναίκες που παίζουν σείστρα. Ανάγλυφο από το Κόκκινο Ναό της Χατσεψούτ στο Καρνάκ

128
Εικόνα 86.Ο Βασιλιάς ντυμένος σαν ιερέας, αλείφει άρωμα στο μέτωπο του αγάλματος του θεού Άμουν Ρα.
Σκηνή από τις καθημερινές προσφορές. Ναός του Σέθι Ι στην Άβυδο (Teeter 2011,46)

Εικόνα 87.Γραμμικό Σχέδιο. Παρουσίαση αγαλματιδίου της Μάατ από τον Βασιλιά (Wilkinson 2000,89)

129
Εικόνα 88.Η Βασίλισσα Νεφερτάρι προσφέρει κρασί στην ένθρονη θεά Αθώρ που κρατάει το σκήπτρο
παπύρου και το σύμβολο ζωής. Ανάμεσα τους διακρίνεται ο βωμός με τις προσφορές. Σκηνή από το "Σπίτι
της Αιωνιότητας" της Βασίλισσας Νεφερτάρι, στην Κοιλάδα των Βασιλέων, Θήβες (Tripani 2015,19)

Εικόνα 89.Οι Ιερείς μεταφέρουν μέσω των ξύλινων προεκτάσεων την Ιερή Βάρκα της Θεάς που μέσα σε
αυτήν βρίσκεται το κιόσκι όπου φυλαγόταν το άγαλμα της Θεάς κατά την διάρκεια των Φεστιβάλ

130
Εικόνα 90. Η Θεά Αθώρ με την μορφή της Ιερής Αγελάδας (φορώντας τον ηλιακό δίσκο ανάμεσα στα κέρατα
της), θηλάζει τον Βασιλιά που βρίσκεται ανάμεσα στα πόδια της και μια δεύτερη μορφή του Βασιλιά στέκεται
μπροστά της. Η Αθώρ βρίσκεται μέσα σε ένα κιόσκι που στηρίζεται σε Αθωρικές κολόνες και αυτό βρίσκεται
μέσα σε μια βάρκα. Στην πρύμνη του πλοίου στέκεται ο Θεός Γεράκι. Γραμμικό Σχέδιο του εξωτερικού τοίχου
του Ναού της Αθώρ στη Ντεντέρα (Tripani 2015,102)

Εικόνα 91. Σκηνές από το όμορφο Φεστιβάλ του Μπεχντέτ. Ναός του Ώρους του Εντφού, εξωτερική αυλή
(Coppens 2009,7)

131
 Βιβλιογραφία

Γκιργκένης, Σ. 2001. Ησίοδος “Έργα και Ημέρες”, “Θεογονία”, “Η ασπίδα του

Ηρακλή”. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ζήτρος.

Κουσούλης, Π. (υπό έκδοση). Αρχαία Αίγυπτος και ο Κόσμος της Ελληνικής Αρχαιότητας,
Ελληνικά Ακαδημαϊκά Συγγράμματα και Βοηθήματα, Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών
Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών, ISBN: 978-960-603-326-1

Μανέθων Άπαντα: Αιγυπτιακά, Η Ιερά Βίβλος, 1999. Αθήνα: Εκδόσεις Κάκτος.

Akshar, J. 2005. “Ptolemaic Temple of Hathor at Deir el-Medina”.

Allan, S. 2014. One Palette, Two Lands: The Myth of the Unification of Egypt by the
Narmer Palette. Sydney: Macquarie University.

Arnold., F. 2014. “The temple of Ramses II in the Precinct of Hathor at Memphis:

Part I: Reconstruction and Meaning”.

Assmann, J. 2002. The Mind of Egypt: History and Meaning in the Time of the
Pharaohs. New York: Metropolitan Books.

Ayad, M. 2009. God’s Wife, God’s Servant: The God’s Wife of Amun (ca. 740-525
BC). Abington(OX)-New York: Routledge.

Bard, K. 1999. Encyclopedia of the Archaeology of Ancient Egypt. London-New

York: Routledge.

Basson, D. 2012. The goddess Hathor and the women of Ancient Egypt. Stellenbosch:
Stellenbosch University.

Bengtson H. 1991. Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος (από τις απαρχές μέχρι τη Ρωμαϊκή
Αυτοκρατορία). Μετάφραση από Α. Γαβριλή. Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος ΜΕΛΙΣΣΑ.

Bleeker,C.J. 1973. Hathor and Thoth. Two Key Figures of the Ancient Egyptian
Religion. Leiden: E.J. Brill.

Budge, W. 1904. Gods of the Egyptians, or Studies in Egyptian mythology. Volume:I.

London: Methuen & CO.

Budge, W. 1904. Gods of the Egyptians, or Studies in Egyptian mythology. Volume:

II. Chicago-London, Open Court Publishing House Methuen & CO.

Budge, W. 2013. From Fetish to God in Ancient Egypt. Oxon-New York: Routledge.

Cerny, J. 1952. Ancient Egyptian Religion. London: Hutchinson’s University Library.

Coppens, F. 2009. Temple Festivals of the Ptolemaic and Roman Periods. UCLA:
Encyclopedia of Egyptology.
132
Ejsmond, W., D. Tackass. J. Chyla and P. Witkowski. 2016. An erased queen in the
Hathor temple at Gebelein. In: Egyptian Archaeology 48.

Faulkner, R.O. 1972. The Ancient Egyptian BOOK OF THE DEAD. New York: The
Limited Editions Club.

Galvin, M. 1983. “Writing of the Hwt-Sign in The Titles of the Cult of Hathor”.
Journal of the American Oriental Society, Vol. 130. No. 2.

Ghaly, H. 2014. “The Temple of Ramses II in the Precinct of Hathor at Memphis Part
II: Hathor-Headed Columns”.

Gee, J. 1998. The Requirements of Ritual Purity in Ancient Egypt. New Haven
(CU):Yale University.

Gillam, R. 1995. Priestesses of Hathor: Their Function, Decline and Disappearance.

Journal of the American Research Center in Egypt. Vol.32.

Hornung, E. 1982. Conceptions of God in Ancient Egypt: The One and The Many.
Ithaca, NY: Cornell University Press, Translated by J. Baines.

Jauhiainen, H. 2009. “Do not celebrate your feast without your neighbours”. A Study
of References to Feasts and Festivals in Non-Literary Documents from Ramesside
Period Deir el Medina. Helsinki: The University of Helsinki.

Joan, E. 2018. 92. 3000-2890, 1st Dynasty Hathor and Narmer Palette. Re-Genesis
Encyclopedia: Synthesis of the Spiritual Dark- Motherline, Integral Research ,
Labyrinth Learning, and Eco –Theology.

Kinsman, O. (n.d.). “The Role of Animal iconography in predynastic Egyptian

Religion”.

Manetho- History of Egypt. Ptolemy-Tetrabiblos, Translated by. W. Heinemann.

1964. Cambridge(MA)-London: Harvard University Press.

Mansour, A. 2013.“Hathor ‘Lady of Turquoise’ or ‘Lady of Mefkat’ in the Nile Delta:

Textual Evidences.” Abgadiyat

Meltzer, E.S. 1996. A reflection on the category nTr in Ancient Egyptian Religion.
China: Northeast Normal University.

Mercer, S. 1952. The Pyramid Texts in Translation and Commentary. Volume:II.

New York-London-Toronto: Longmans, Green & Co.

Millmore, M. 2018. “The festival of Divine Union of the goddess Hathor and Horus”.

Murray, M.A. 1931. Egyptian temples. London: Sampson Low, Marston & CO.

133
Nardo, D. 2001. Egyptian Mythology. Berkeley Heights (NY,USA)-Aldershot
(UK)USA: Enslow Publishers.

Najovits, S. 2003. Egypt, Trunk of The Tree Volume.I: The Contexts. New York:
Algora Publishing.

Onstine, S.L. 2001. The Role of the Chantress (Smayt) in Ancient Egypt. Toronto:
Toronto University.

Peltenburg, E. 2007. “Hathor, Faience and Copper on Late Bronze Age Cyprus.”
Chypriotes 37.

Pinch, G. 1993. Votive Offerings to Hathor. Oxford: Griffith Institute-Ashmolean

Museum.

Pinch, G. 2004. Egyptian Myth: A very short introduction. Oxford-New York: Oxford
University Press.

Richter, B. 2013. Divine Incarnation: Hathor the Menit at Dendera. Ohio: Cincinnati.
Paper presented at the 64th Annual Meeting of the American Research Center in
Egypt.

Sauneron, S. 1960. The Priests of Ancient Egypt. London-New York: Evergreen

Books-Groove Press.

Seawright, C. 2002. “Meretseger, Goddess of Punishment and Mercy, Protectress of

the Necropolis Under the Peak of the West”.

Spalinger, A. 1996. The Private Feasts Lists of Ancient Egypt. Wiesbaden:

Harrassowitz Verlag.

Teeter, E. 2011. Religion and Ritual in Ancient Egypt. Cambridge-New York:

Cambridge University Press.

Tripani, L. 2015. The Goddess Hathor: Iconography. Amentet Neferet.

Wahlberg, N.M. 2002. Goddess cults in Egypt between 1070 BC and 332 BC.
Birmingham: University of Birmingham.

Watson, J. (n.d.). “Information on the Use and Meaning of Symbols in Egyptian

Religion.” Ancient Egyptian Symbolism, an Introduction.

Wilkinson, H. 2000. The Complete Temples of Ancient Egypt. New York: Thames &
Hudson.

Wood, C. 2014. “Hathor Death on the Nile, Life on the Broads.”.

134
 Δικτυογραφία

https://global-
geography.org/af/Geography/Africa/Egypt/Pictures/Abu_Simbel/Abu_Simbel_-
_Temple_of_Hathor_Inside 30/06/2020

https://www.google.com/search?q=Abu+simbel+temple+of+hathor&sxsrf=ALeKk03dYHRMp
qoGrRQQo6_MrnOoX1cBTA:1588795381739&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=2ahUKEw
jTpuWChKDpAhWcwcQBHdVYBMoQ_AUoAXoECAwQAw&biw=1366&bih=576#imgrc=RfuRIB
XRRcaFzM&imgdii=5E3C0824keR7wM 30/06/2020

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%BC%CF%80%CE%BF%CF%8D_%CE%A3%CE%AF%
CE%BC%CF%80%CE%B5%CE%BB#/media/%CE%91%CF%81%CF%87%CE%B5%CE%AF%CE%B
F:Panorama_Abu_Simbel_crop.jpg 30/06/2020

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Temple_of_Hathor_in_Timna_Park_in_summer_2
011_(2).JPG 30/06/2020

https://en.wikipedia.org/wiki/Shabaka_Stone#/media/File:The_Shabaka_Stone.JPG
30/06/2020

http://www.sofiatopia.org/maat/shabaka.htm 30/06/2020

135
136