Professional Documents
Culture Documents
Albatobis Teoria
Albatobis Teoria
fk,f'j,bc 'tjhbf lf
vf'tvfnbrehb cnfnbcnbrf
trjyjvbcnt,bcf'dbc
',bkbcb 2000
yfyekb kfphbtdf
vb[tbk vfybf
ubjhub vfhb
fktmcfylht vjcbst
fvbhfy njhjy]fst
'tbvehfp njhjy]fst
'tyubp ithdfibst
obyfcbn.dfj,f . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
itcfdfkb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
•
vtlbfyf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
•
vjlf. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
§ 2. vjyfwtv'f ufafynekj,bc (uf,ytdbc) cfpjvt,b. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
• uf,ytdbc lbfgfpjyb. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
• ghjwtynbkt,b^ rdfhnbkt,b^ ltwbkt,b . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
• hfyut,b^ ghjwtynekb hfyut,b lf vf'b rfdibhb ghjwtynbkt,'fy. . . . . . . . . . . . . . . . . 78
• lbcgthcbf lf cnfylfhnekb uflf[hf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
• fcbvtnhbbcf lf tmcwtcbc ithxtdb'b rjtabwbtynt,b . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
§ 3. hbw[db'b vf[fcbf't,kt,b lf]ueat,ekb vjyfwtvt,bcf'dbc . . . . . . . . . . . . . . . . 93
• ghjwtynbkt,bc ufvj'dkf lf]ueat,ekb vjyfwtvt,bcf'dbc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
• ithxtdb'b cfiefkjcf lf lbcgthcbbc ufvj'dkf lf]ueat,ekb vjyfwtvt,bcf'dbc . . . 96
• rjdfhbfwbbcf lf rjhtkfwbbc rjtabwbtynt,b . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
lfcrdyt,b . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
cfdfh]bijt,b . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
4 fk,f'j,f . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
•
xt,bitdbc enjkj,f . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
•
lbl hbw[d'f rfyjyb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
• wtynhfkehb pqdfhb'b 'tjhtvf (rkfcbrehb) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
lfcrdyt,b. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
•
tvgbhbekb ufyfobkt,bc aeymwbf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
•
ithxtdb'b cfiefkjcf lf lbcgthcbbc vf'tvfnbrehb kjlbyb lf lbcgthcbf . . . . . . . . 247
•
ithxtdb'b cfiefkjcf lf lbcgthcbbc ufyfobkt,bc rfyjyb yjhvfkehb
gjgekfwbbcf'dbc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
• pjubth'b cnfnbcnbrbc ufyfobkt,bc rfyjyb jhb lfvjerblt,tkb yjhvfkehb
gjgekfwbbcf'dbc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
• pjubth'b cnfnbcnbrbc ufyfobkt,bc rfyjyb lfo.dbkt,ekb vjyfwtvt,bcf'dbc . . . . . 253
lfcrdyt,b. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
•
ylj,bc bynthdfkb yjhvfkehb gjgekfwbbc lbcgthcbbcf lf cnfylfhnekb
uflf[hbcf'dbc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290
• ylj,bc bynthdfkb gjgekfwbbc cfiefkjcf'dbc ithxtdbc lblb vjwekj,bc
itv'[dtdfib . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
• ,thyekbc cmtvfib ofhvfnt,bc ewyj,b fk,f'j,bc (gjgekfwbbc ghjgjhwbbc)
bynthdfkehb itafct,f . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
• (1–α)-ylj,bc pecnb bynthdfkb gjgekfwbbc ghjgjhwbbcf'dbc . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
• (1–α)-ylj,bc bynthdfkb gefcjybc vjltkbc gfhfvtnhbcf'dbc . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
• ylj,bc bynthdfkt,bc fut,f cfchekj gjgekfwbbc cfiefkjcf'dbc^ hjltcfw
ithxtdf ofhvjt,c lf,heyt,bc ufhtit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
lfcrdyt,b. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298
cfdfh]bijt,b . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
•
rjhtkfwbbc rjtabwbtynb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
•
lfcrdyt,b rjhtkfwbbc rjtabwbtynbc itcf[t, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452
• vfhnbdb ohabdb htuhtcbf& evwbhtc rdflhfn'f vt'jlb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 454
• cnfnbcnbrehb lfcrdyt,b htuhtcbbc rjtabwbtynt,bc itcf[t,& vjltkbc
dfhubcbfyj,bc itvjovt,f . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465
• ghjuyjpbht,f lf cnfnbcnbrehb lfcrdyt,b ohabdb htuhtcbbc cfiefkt,b' . . . . . . . 466
• yfi''f fyfkbpb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469
• gjkbyjvehb htuhtcbf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471
lfcrdyt,b. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471
cfdfh]bijt,b . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 472
•
evwbhtc rdflhfn'f vt'jlb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 480
•
ltnthvbyfwbbc rjtabwbtynb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
• vjltkbc dfhubcbfyj,bc itvjovt,f . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 486
• cnfnbcnbrehb lfcrdyt,b vjltkbc gfhfvtnht,bc itcf[t,^ ghjuyjpbht,f . . . . . . . . . 488
• vhfdkj,b'b htuhtcbekb fyfkbpb vfnhbwekj ajhvb'* . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495
• rjhtkfwbehb fyfkbpb& vhfdkj,b'b lf rthsj rjhtkfwbbc rjtabwbtynt,b* . . . . . . 498
• veknbrjkbytfhekj,f . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 500
• vhfdkj,b'b ohabdb htuhtcbbc vjltkbc bynthghtnfwbf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501
• yfi''f fyfkbpb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504
• wdkfl'f ithxtdf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 509
lfcrdyt,b. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514
cfdfh]bijt,b . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515
20 byltmct,b . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 599
21 vjltkbht,f . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 617
•
'fyf,hfl ufyfobkt,ekb itv'[dtdb'b hbw[dt,b . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 618
•
byntuhfkbc ufvj'dkf vjynt-rfhkjc vt'jlb' . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 619
• vjwtvekb ufyfobkt,bc vmjyt itv'[dtdb' cblblt'f cbvekbht,f . . . . . . . . . . . . . . . . 620
• gefcjybc itv'[dtdb'b cblblbc vjltkbht,f . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 622
• yjhvfkehfl ufyfobkt,ekb itv'[dtdb'b cblbltt,bc cbvekbht,f . . . . . . . . . . . . . . 622
• yjhvfkeh ufyfobkt,fc'fy lfrfdibht,ek ufyfobkt,f'f cbvekbht,f . . . . . . . . . . . . 623
• kju-yjhvfkehb ufyfobkt,f . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 624
• vjynt-rfhkjc vt'jlb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 624
lfcrdyt,b. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 625
OBYFCBN>DFJ<F
21 vjltkbht,f
9 cnfnbcnbrehb lfcrdyt,bc
'tjhbbc fk,f'ehb cfaesdkt,b
18 lbcgthcbekb fyfkbpb
19 lhjb'b vorhbdt,b
1
1
xdty dfv]j,byt,' nthvbyc @fvjrhtaf# lf ptlcfh'fdc @fvjrhtab'b#^ vfuhfv @ithxtdf# lf
@ithxtdb'b# v.fhflff lfvrdblht,ekb trjyjvbreh kbnthfnehfib& fv obuyib xdty lfdbwfd'
nhflbwbfc& @fvjrhtaf# bvbnjvff ert'tcb^ dblht @ithxtdf#^ hjv erfyfcrytkb uekbc[vj,c
ithxtdbc hfbvt otcc^ [jkj gbhdtkb fhf&
20
hbw[db'b vjyfwtvt,b
bynthdfkehb
yjvbyfkehb
ufpjvdbc crfkt,b
fye afhlj,b'b
hbuj,hbdb ufpjvdbc ljytt,b
bynthdfkehb
afhlj,b'b
w[hbkb 1.1
tktvtynfhekb th'tekb 1 2 ... n
dfhbfynb A A ... A
w[hbkb 1.2
afhlj,b'b nA nA
cb[ibht nA nA n 1
cb[ibht n n
(a) (b)
'e ybifyc fmdc jhpt vtnb ljyt^ A 1 , ... , A s , s>2^ vfiby itcf,fvbcb cb[ibhtt,bc n 1 , ... ,
n s cbv,jkjt,b' fqybidybc itvltu (n 1 +n 2 +⋅⋅⋅ + n s = n)^ vbdbqt,' 1.2 (a) w[hbkbc
vcufdc itvltu w[hbkc%
24
w[hbkb 1.3
II ybifyb
I ybifyb B ]fvb
B
A n AB n AB nA
A n AB n AB nA
]fvb nB nB n
nA = nAB + nAB , nA = nA B + nA B ,
n B = nAB + nA B , n B = nAB + nAB ,
n = nA + nA , n = n B + nB .
vfufkbsb 1.1. mjkthbc cfobyffqvltuj fwht,cf lf mjkthb' lffdflt,fc
ijhbc rfdibhb^ bekbcf lf uhbydelbc 1915 okbc ufvjrdktdbc vb[tldb'^ 1&5
w[hbkb' fqbotht,f^ hjvtkbw yf'kfl vtn.dtkt,c fwht,bc cfcfhut,kjl&
w[hbkb 1&5
fh lffdflt,ekf lffdfllf ]fvb
fbwhf 276 3 279
fh fwhbkf 473 66 539
]fvb 749 69 818
1 VJYFWTV"F RKFCBABRFWBF^ JHUFYBPFWBF LF GBHDTKFLB LFVEIFDT<F 25
w[hbkb 1.6
II (B j )
I (A j ) B1 B2 … Bj … Bt ]fvb
A1 n1 1 n1 2 … n1 j … n1 t n1 •
A2 n2 1 n2 2 … n2 j … n2 t n2 •
… … … … … … … …
Ai ni 1 ni 2 … ni j … ni t ni •
… … … … … … … …
As ns 1 ns 2 … ns j … ns t ns •
n •1 n .•2 … n .•j … n •t n
w[hbkb 1.7
w[hbkb 1.8.
20
15
10
0 5 10 15 20 25 30 35
vtnb vj[vfht,f
bubdt vj[vfht,f
yfrkt,b vj[vfht,f
ufehrdtdtkb gjpbwbf
24%
44% iefrehctkt,b
evwhjcrehctkt,b
eahjcrehctkt,b
32%
yf[& 1.4. ohbekb lbfuhfvf& cneltyn'f ufyfobkt,f rehct,bc vb[tldb' 1.8. w[hbkblfy
w[hbkb 1.9
w[hbkb 1.10
ni hi
.
. . . .
.
(i) x(i)
yf[& 1.5. cb[ibht'f ufyfobkt,bc x yf[& 1.6. afhlj,b' cb[ibht'f
othnbkjdfyb lbfuhfvf ufyfobkt,bc vtcthekb lbfuhfvf
0, x < x (1) ,
n
1, x (1) ≤ x < x ( 2) ,
n
................... ........
F n (x) = (1.2)
n n
1 + + k , x ( k ) ≤ x < x ( k +1) ,
n n
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .
1, x ( s ) ≤ x.
1
h3
h2
h1
hjujhw fmtlfy xfyc^ F n (x) aeymwbf e,fy-e,fy velvbdbf lf vbcb phlf [lt,f
x(1),...,x(s) othnbkt,ib& x(1)-fvlt F n (x) yekbf^ x(n)-bc vfh]dybd (vbcb xf'dkb') rb – 1&
.jdtk x(k) othnbkib F n (x) aeymwbf vfnekj,c h k =n k /n afhlj,b'b cb[ibhbc njkb
cblblb'^ cojhtl tc erfyfcrytkb ufhtvjt,f ybiyfdc^ hjv F n (x) vjbwfdc afhlj,b'
cb[ibht'f ufyfobkt,b' vjwtvek byajhvfwbfc&
lfuhjdbk (revekfwbeh^ revekfnbeh) cb[ibht'f^ fy afhlj,b' cb[ibht'f
aeymwbfc pju]th revekfnfc eojlt,ty&
w[hbkb 1.11
w[hbkb 1.12
(a 0 +a 1 )/ (a 1 +a 2 )/
bynthdfkbc wtynhb ⋅⋅⋅ (a t–1 +a t )/2 ]fvb
2 2
cb[ibht n1 n2 ⋅⋅⋅ nt n
1 VJYFWTV"F RKFCBABRFWBF^ JHUFYBPFWBF LF GBHDTKFLB LFVEIFDT<F 31
ξ(x) η(x)
afhlj,b'b cb[ibht
f,cjkenehb cb[ibht
n– –1
ξ2 η2
ξ1 η1
ξ3 η3
a0 a1 a2 a3 x
yf[& 1.8. cb[ibht'f /bcnjuhfvf ξ(x) lf afhlj,b' cb[ibht'f /bcnjuhfvf η(x) (t=3)
vbkb / ufkjypt
19.0 20.8 22.0 22.7 20.0 18.9 16.6 16.8 20.8 14.7
15.1 21.8 21.1 21.5 21.1 15.5 19.3 15.1 20.6 16.8
18.2 20.5 15.3 16.2 16.3 22.8 22.7 21.9 22.5 17.1
19.1 21.6 19.0 18.3 18.6 22.1 17.5 22.9 21.7 18.7
21.9 20.2 14.5 14.1 22.9 20.2 17.3 22.6 19.3 21.7
21.5 22.6 18.7 19.2 22.8 21.6 21.7 20.5 22.7 20.4
18.8 15.1 16.5 20.5 19.1 17.4 19.7 19.2 16.4 21.9
14.3 19.2 19.7 17.1 21.4 21.9 21.7 19.2 23.9 19.6
20.9 18.5 20.2 18.2 20.2 22.4 20.4 21.6 21.3 22.4
20.5 18.1 20.7 21.3 16.9 20.3 23.9 18.8 21.1 21.9
1 VJYFWTV"F RKFCBABRFWBF^ JHUFYBPFWBF LF GBHDTKFLB LFVEIFDT<F 33
w[hbkb 1&15&
bynthdfkb cb[ibht'f ufvj'dkf cb[ibht
[14.0;16.0) |||| |||| 9
[16.0;18.0) |||| |||| ||| 13
[18.0;20.0) |||| |||| |||| |||| |||| 24
[20.0;22.0) |||| |||| |||| |||| |||| |||| |||| ||| 38
[22.0;24.0) |||| |||| |||| | 16
cek 100
vfymfyt,bc hfjltyj,f
35 –
30 –
25 –
20 –
15 –
10 –
5–
0
14 16 18 20 22 24 vbkb/ufkjypt
(a) 5 bynthdfkb
34
20 –
15 –
15 –
10 –
10 –
5–
5–
14 16 18 20 22 24 vbkb/ufk& 14 16 18 20 22 24 vbkb/ufk&
(b) 10 bynthdfkb (c) 20 bynthdfkb
n1+n2
n1
0 a0 a1 a2 a3 x
yf[& 1.10. jubdf (t=s)
0, x ≤ a 0 ,
x − a 0 n1
, a 0 ≤ x ≤ a1 ,
a1 − a 0 n
~ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅
Fn (x) = n n x − a k n k +1
1 ++ k + , a k ≤ x ≤ a k +1 ,
n n a k +1 − a k n
⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅
1, a t ≤ x.
36
w[hbkb 1.17.
uf.blekb ntktdbpjht,bc vfqfpbt,bc hfjltyj,f – lfuhjdbkb
hfjltyj,f cb[ibht cb[ibht
[100,200] 0 0
[200,300] 5 0+5 = 5
[300,400] 39 5+39 = 44
[400,500] 31 44+31 = 75
[500,600] 16 75+16 = 91
[600,700] 6 91+6 = 97
[700,800] 3 97+3 = 100
~
N n (x)
100 –
90 –
80 –
70 –
60 –
50 –
40 –
30 –
20 –
10 –
ξ(x) ξ(x) nk
nk-1
nk-2
I nbgb II nbgb
a
a
b
b
w[hbkb 1.18.
x nx x nx
57 – 58 2 68 – 69 1230
58 – 59 4 69 – 70 1063
59 – 60 14 70 – 71 646
60 – 61 41 71 – 72 392
61 – 62 83 72 – 73 202
62 – 63 169 73 – 74 79
63 – 64 394 74 – 75 32
64 – 65 669 75 – 76 16
65 – 66 990 76 – 77 5
66 – 67 1223 77 – 78 2
67 – 68 1329 Σn x 8585
yf[& 1.15.
w[hbkb 1.19.
x nx x nx x nx
1–5 8 31 – 35 79 61 – 65 18
6 – 10 56 36 – 40 89 66 – 70 18
11 – 15 163 41 – 45 44 71 – 75 3
16 – 20 204 46 – 50 48 76 – 80 3
21 – 25 143 51 – 55 41 81 – 85 1
26 – 30 114 56 – 60 26 Σn x 1058
40
w[hbkb 1.20.
x 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Σn x
nx 194 244 228 150 97 60 38 20 3 3 3 1040
vtcfvt nbgbc vhelc hfvltybvt odthj fmdc& fct'b vhelt,b vfiby xylt,f^
hjltcfw gjgekfwbf^ hjvkbc 'dbct,t,cfw fcf[fdc gjgekfwbblfy fvjhxtekb
vjyfwtvt,b' fut,ekb vhelb^ fhfth'udfhjdfybf^ t&b& gjgekfwbf afmnj,hbdfl
c[dflfc[df 'dbct,t,bc vmjyt hfvltybvt gjgekfwbbcfufy itlut,f& vfufkb'fl^ 'e
flfvbfy'f gjgekfwbblfy^ cflfw mfkt,bw lf vfvfrfwt,bw cfrvfj hfjltyj,b'ff^
ufvjd.ja' ithxtdfc^ vfiby cbvfqkt'f gjkbujyc jhb odthj tmyt,f& cfmvt bcff^ hjv
wfkrt mfkt,bc lf wfkrt vfvfrfwt,bc cbvfqkt'f ufyfobkt,f 'b'mvbc cbvtnhbekbf
(b[& vfufkb'b 1.9) lf vf' 'fd'fdbcb ufyc[dfdt,ekb wtynhfkehb vybidytkj,t,b
uffxybf'^ hjvtk'f ufhitvjw 'fdc bxtyc cbvtnhbf^ [jkj fv th'j,kbj,f'f
ufth'bfyt,fc rb tmyt,f jhodthf ufyfobkt,f&
vtj'[t nbgbc vhelb udbxdtyt,c^ hjv rblehf vybidytkj,t,b eahj [ibhfl
ud[dlt,f^ ief vybidytkj,t,b rb – bidbf'fl& tc vhelbw cbvtnhbekbf^ vfuhfv jhb
odthj uffxybf rblehf vybidytkj,t,pt^ cflfw vfmcbvfkehb cb[ibhtt,bf& bub lbl
kf'byeh U-c offufdc&
vfufkbsb 1.12. vtntjhjkjubfib qhe,kbfyj,f bpjvt,f ,fkt,b'& 0 ,fkb
udbxdtyt,c^ hjv wf chekbfl vjovtylbkbf^ 1 ybiyfdc^ hjv wbc 1/10 qhe,kt,c erfdbf^
2 – 2/10 lf f&i& dhjwkfdib (gjkjyt'b) qhe,kbfyj,fpt lfrdbhdt,bc vb[tldb' 1876–
1895 okt,ib (cek 3653 lfrdbhdt,f) udfmdc itvltub
w[hbkb 1.21.
x 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Σn x
nx 751 179 107 69 46 9 21 71 194 117 2089 3653
***
fv 'fdib ufvj.tyt,ekb b.j obuyt,b [60], [65], [53], [54]^ hjvtkibw rbltd
cfrvfhbcb vfcfkff fm uflvjwtvekb cfrb'[t,bc eahj qhvfl itcfcofdkfl&
cnfnbcnbreh vjyfwtv'f w[hbkt,bc itlutybc vt'jljkjubfc^ lf]ueat,bc
ghbywbgt,c lf fqothb'b cnfnbcnbrbc c[df [th[t,c^ cnfnbcnbrbc bcnjhbbc lf
nthvbyjkjubbc cfrb'[t,c itubskbf' uftwyj' u& ufv.htkbsbc [5], hjvtkbw
1 VJYFWTV"F RKFCBABRFWBF^ JHUFYBPFWBF LF GBHDTKFLB LFVEIFDT<F 41
LFCRDYT<B
CFDFH}BIJT<B
1.7. ufycfpqdht'^ cfrvfhbcbf 'e fhf^ hjv uhbgbc ,jkj tgbltvbbc itltut,bc
itcofdkbc vbpyb' ]fyvh'tkj,bc lfwdbc cfvbybcnhjc 'fyfvihjvtkvf ufvjb.tyjc
tmbv'f xfyfotht,b bv gbht,bc itcf[t,^ hjvkt,bw uhbgb' lffdflt,ekfl xfb'dfkyty&
44
kf,jhfynb 8
flvbybcnhfwbekb gthcjyfkb 4
vfcofdkt,tkb 6
eahjcb vfcofdkt,tkb 4
ljwtynb 2
ghjatcjhb 1
cfveifj cfveifj
'fyfvi& 'fyfvi&
rdbhf rdbhf
1 5 lqt 40 c' 14 4 lqt 40 c'
2 5 lqt 40 c' 15 6 lqt 48 c'
3 3 lqt 40 c' 16 4 lqt 40 c'
4 6 lqt 48 c' 17 5 lqt 40 c'
5 4 lqt 40 c' 18 5 lqt 40 c'
6 4 lqt 40 c' 19 5 lqt 40 c'
7 5 lqt 40 c' 20 4 lqt 40 c'
8 3 lqt 40 c' 21 3 lqt 40 c'
9 6 lqt 48 c' 22 5 lqt 40 c'
10 5 lqt 40 c' 23 3 lqt 40 c'
11 4 lqt 40 c' 24 4 lqt 40 c'
12 5 lqt 40 c' 25 5 lqt 40 c'
13 4 lqt 40 c'
79 97 86 76
93 87 98 68
84 88 81 91
86 87 70 94
77 92 66 85
63 68 98 88
46 72 59 79
,jkjc^ ithxtdf itbskt,f b.jc eahj pecnb^ dblht chekb fqothf& welfl
xfnfht,ekb chek fqothfc itbskt,f vj/.dtc ,tdhfl eahj fhfcfbvtlj itltub^
dblht ptlvbotdyb' xfnfht,ek ithxtdfc^ hfptw itvltub vfufkb't,b vtn.dtkt,ty&
vfufkbsb 2.1. fv,ekfnjhekb lbfuyjcnbrbc cfert'tcj vt'jlbc lflutybc
vbpyb' ne,threkjpbc lflt,b'b lf efh.jab'b xdtyt,t,bc ufvjcf.jafl 1256
htynutybc cehf'bc yf[df lftdfkf [e' cgtwbfkbcnc& vf' itafct,t,c ijhbc lblb
b.j ufyc[dfdt,f& th'vf vf'ufyvf^ vfufkb'fl^ 56 lflt,b'b cehf'b fqvjfxbyf^ vtjhtv
100& hjltcfw jhb 'dbc itvltu bubdt cgtwbfkbcnt,vf [tkvtjhtl lff'dfkbthtc
cehf't,b^ itecf,fvj,f vf' cfre'fh itltut,ibw rb fqvjxylf& rthsjl^ th'vf vf'ufyvf
59 lflt,b'b itafct,f lffabmcbhf gbhdtk ]thpt lf 78 vtjhtpt^ fvfc'fy 7%
gbhdtkfl lflt,b'fl fqbfht,ek'f ijhbc vtjhtl efh.jab'fl xf'dfkf^ [jkj 29%
vtjht ]thpt lflt,b'fl xf'dkbk'f ijhbc gbhdtkfl efh.jab'b tujyf&
vfufkbsb 2.2. fii-ib 1940 lf 1950 okt,ib xfnfht,ek chek fqotht,c ijhbc
fqvjxylf jhb cfrdbhdtkb ufyc[dfdt,f& 1950 otkc obyf fqothfc'fy itlfht,b' 20-
]th ufbpfhlf 14 okbc fcfrib lfmdhbdt,ekb ujujyt,bc hfjltyj,f lf fvlty]thdt
uf[ibhlf bylbtk'f ufymjhobyt,bc (hfw skbth bidbf'bf) afmnt,b& tc wdkbkt,t,b
fe[cytkb fqvjxylf cjwbjkjubehb fhuevtynt,b'& vjyfwtvt,bc vjgjdt,bcf lf
lfveifdt,bc ghjwtcbc fyfkbpbc itltufl lflubylf^ hjv tc b.j gthaj,fhf't,pt
byajhvfwbbc fhfcojhfl uflfnfybc itltub&
cbn.df ithxtdf fv obuyib jhb fphb' vjbwtvf& th'b v[hbd tcff gjgekfwbbc
yfobkb^ vtjht v[hbd rb ghjwtlehf fv yfobkbc ufvjcf.jafl& fvbnjv ghjwtlehbc
hjkib xdty [ibhfl ufvjdb.tyt,' cbyjybvt,c @vbqt,f#^ @ufvj.jaf#& 1
ithxtdfc tojlt,f ofhvjvflutykj,b'b fye htghtptynfwbekb^ 'e bub
rfhufl ofhvjflutyc gjgekfwbbc ghjgjhwbt,c&
ithxtdbc otcb ufycfpqdhfdc ithxtdb'b th'j,kbj,bc fltrdfnehj,fc&
vbqt,ekb ithxtdbc htghtptynfwbekj,fc [tkc eikbc ithxtdbc wljvbkt,f&
ithxtdbc itv'[dtdb'b wljvbkt,f tc bc ufyc[dfdt,ff ithxtdfcf lf
gjgekfwbfc ijhbc^ hjvtkcfw ufyfgbhj,t,ty v[jkjl ithxtdfib vjyfobkt
rjyrhtnekb tktvtynfhekb th'tekt,b& fct'b wljvbkt,f sfkbfy fldbkb
ofhvjcflutybf& 'e vfufkb'fl^ .e'ib 70 ,bh'dbf 7 c[dflfc[df athbcf^ 'b'jtekb
10-10 jltyj,b'^ vfiby 10-tktvtynbfy ithxtdfib itbskt,f .dtkf ob'tkb fqvjxyltc
lf fmtlfy ufrt't,ekb lfcrdyf bvbc 'fj,fpt^ hjv .e'ib ,bh'dt,bc evtntcj,f
1
itbskt,jlf udt[vfhf @ithxtdbc fvjrhtaf#^ vfuhfv @fvjrhtaf# @ithxtdbc# vtnjmtl
ufyb[bkt,f lf @ithxtdbc# afh'j ufdhwtkt,bc ufvj trjyjvbreh kbnthfnehfib ]th fhw
rb .jabkf vwltkj,f fv erfyfcrytkib @ithxtdbc# @fvjrhtab'# xfyfwdkt,bcf ('evwf
byukbcehb sample selection vfiby @fvjrhtabc ithxtdfl# uflvjb'fhuvyt,jlf lf sampling
– fctdt @ithxtdfl#)&
2 GJGEKFWBBLFY ITHXTDBC UFVJ>JABC VT"JLT<B 51
1
ufcf'dfkbcobyt,tkbf fuht'dt cfdfhfelj ufyc[dfdt,f itcfcofdk gjgekfwbfcf (target
population) lf cfveifj gjgekfwbfc (working population, sampled population) ijhbc (tc
erfyfcrytkb itcfcofdkb gjgekfwbbc bc yfobkbf^ hjvtkbw vbcfodljvbf ithxtdbc
ufvjcf.jafl)&
52
§ 3. ITV"{DTDB"B ITHXTDF
12, 27, 47, 58, 89, 95, 99, 117, 174, 176,
177, 223, 270, 286, 318, 348, 435, 443, 467, 496.
***
gjgekfhek itcfdfkc cnfnbcnbreh vt'jlt,ib^ rthsjl gjgekfwbblfy
ithxtdbc ufvj.jabc vt'jlt,ib^ hjvkt,bw trjyjvbrfib ufvjb.tyt,f^ ofhvjflutyc
,hjelbc obuyb [23]& bekbcf lf rtylfkbc vjyjuhfabf [65] c[dflfc[df nbgbc
ithxtdt,bc fyfkbpcf lf vfufkb't,c e[dfl itbwfdc& ithxtdbc ufvj.jabc
vf'tvfnbrehb 'tjhbf ithxtdbc vbybvfkehb vjwekj,bc ufycfpqdhb' vjwtvekb
cbpecnbcf lf cfbvtljj,bc ljybc gbhj,t,ib uflvjwtvekbf rjrhtybc [38]
aeylfvtyneh vjyjuhfabfcf lf idfhwbc itlfht,b' bjkfl cfrb'[fd obuyib [62]&
hjujhw erdt fqdybiyt'^ itv'[dtdb'b hbw[dt,bc dhwtk w[hbkt,c itbwfdc
,jkitdbcf lf cvbhyjdbc obuyb [20].
[ctyt,ekb o.fhjt,bc ufhlf^ hjvtk'fufy [38] lf [62] lfvfnt,b'b
byajhvfwbbc vbcfqt,flff vb'b't,ekb^ fv 'fdib ufvj.tyt,ekbf vfcfkf [66] lf [79]
obuyt,blfy&
LFCRDYT<B
CFDFH}BIJT<B
2.3. d'mdf'^ 'mdty eylf ufvjb.tyj' ithxtdb'b vt'jlb bvbc itcfafct,kfl^ 'e
hfvltyb cbn.dff yf[fnt,bfy obuyib&
(a) fhbc 'e fhf fm gjgekfwbbc ufycfpqdhbc ghj,ktvf~
(b) vjb.dfyt' fhuevtynt,b bvbc cfcfhut,kjl fy cfobyffqvltujl^ hjv ithxtdbc
th'tekbc hjkib fqt,ekb bmyfc (1) udthlb^ (2) cnhbmjyb&
t&b& 2 ,fdidb& fvhbufl^ 'e 10 j]f[c ]fvib .fdc 20 ,fdidb^ vfiby fhb'vtnbrekb
cfiefkj elhbc ,fdid'f bv hfjltyj,fc^ hjvtkbw vjdbljlf th' j]f[pt ,fdidt,b
'fyf,hfl hjv uftyfobkt,byf'&
d'mdf' n veibc ]fvehb [tkafcbf P kfhb& vfiby fhb'vtnbrekb cfiefkj
njkbf P/n afhlj,bcf lf bub fhbc th' veifpt vjcekb [tkafcb bv itv'[dtdfib^ 'e
tc [tkafcb 'fyf,hfl ufyfobklt,jlf .jdtk vf'ufypt& vtjhtc v[hbd^ 'e wyj,bkbf^
hjv n veibc cfiefkj [tkafcbf x = M kfhb^ vfiby vf'b ]fvehb [tkafcb .jabkf
P=nM kfhb& tc afmnb ajhvfkehfl fct ufvjb'mvbc
n
n x = ∑ xi .
i =1
∑ (x
i =1
i − a ) mi = 0. (3.3)
n n n n
∑ (x
i =1
i − a) 2 = ∑ (x
i =1
i − x + x − a) 2 = ∑ (x
i =1
i − x ) 2 + 2 ( x − a) ∑ (x
i =1
i − x ) + n ( x − a) 2 =
n n
= ∑ (x
i =1
i − x ) 2 + n ( x − a) 2 ≥ ∑ (x
i =1
i − x)2 .
n
itdybiyj'^ hjv ,jkjc obyf njkj,f vbqt,ekbf ∑ ( xi − x ) = 0 njkj,bc
i =1
uf'dfkbcobyt,b'&
3) 'e fhct,ekb x 1 , ..., x n vjyfwtvt,blfy itdmvyb' f[fk vjyfwtvt,c y 1 = ax 1 +b, ... ,
y n = ax n +b, t&b& sdtk vjyfwtvt,c itdewdkb' f'dkbc othnbkcf lf vfcinf,c (fm
a lf b yfvldbk hbw[d'f yt,bcvbthb o.dbkbf)^ vfiby fldbkb itcfvjovt,tkbf^
hjv
1 n
y = ∑ y i = a x +b (3.5)
n i =1
fye f[fkb vjyfwtvt,bc fhb'vtnbrekb cfiefkj vbbqt,f sdtkbcfufy f'dkbc
othnbkbcf lf vfcinf,bc bct'bdt itwdkb'&
4) d'mdf'^ x 1 , ..., x n lf y 1 , ..., y n njkb vjwekj,bc jhb ithxtdff& itdmvyf' f[fkb
ithxtdf z 1 = x 1 ± y 1 , ..., z n = x n ± y n &
vfiby fldbkfl vjovlt,f^ hjv
z = x±y. (3.6)
n
∑ sign ( xi − ~
x) = 0
i =1
1, x > 0
cflfw sign x = 0, x = 0 .
− 1, x < 0
t&b& lfrdbhdt,t,bc vtlbfybcfufy uflf[hbc ybiyt,bc ]fvb yekbc njkbf&
fhb'vtnbrekb cfiefkjc 3) 'dbct,f sfkfib hxt,f vtlbfyfcf'dbcfw*
c) vjyfwtvt,bc f'dkbc othnbkbcf lf vfcinf,bc itwdkb' vbqt,ekb f[fkb
vjyfwtvt,bc vtlbfyf vbbqt,f sdtkbcfufy f'dkbc othnbkbcf lf vfcinf,bc bubdt
ufhlfmvyb' fye 'e y i = ax i + b, i = 1, 2, ..., n,
~
y =a~ x +b. (3.10)
abhvf A 8.3 – 6.2 20.9 – 2.7 33.6 42.9 24.4 5.2 3.1 30.5
abhvf B 12.1 6.4 12.2 27.8 25.7 18.2 10.7 –1.3 11.4 –2.8
A
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
B
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
yf[& 3.4
cflfw x (n) = max x i (x (1) = min x i ) fqybiyfdc vfmcbvfkehb (vbybvfkehb) cblblbc vjyf-
i≤ n i≤ n
wtvc&
ptvj' ufy[bkek vfufkb'ib A vorhbdbc uf,ytdbc lbfgfpjyb elhbc 13–8=5^
[jkj B vorhbdbcf 18–1=17&
uf,ytdbc lbfgfpjyb ufvj'dkbcf lf bynthghtnfwbbc cbvfhnbdbc ufvj
afh'jl ufvjb.tyt,f bct'b fvjwfyt,bc uflfo.dtnbcfc^ cflfw ufvj'dkbc cbcohfatcf
lf vfhnbd ibyffhcc uflfvo.dtnb hjkb tybzt,f^ vfufkb'fl [fhbc[bc rjynhjkbc
cathjib& c[df itv'[dtdt,ib rb fv vf[fcbf't,kbc vbvfh' ofhvjbmvyt,f cthbjpekb
ghtntypbt,b&
uf,ytdbc lbfgfpjypt lbl ufdktyfc f[ltyc bidbf'b fylf fvjdfhlybkb
lfrdbhdt,t,b& ofhvjdblubyj'^ hjv hjvtkbvt htubjyib dfofhvjt,' ithxtdfc
vfvfrfw'f cbvfqkbc ufyfobkt,bc itcofdkbc vbpyb'& d'mdf'^ fv htubjyib w[jdhj,c
vfvfrfwb^ hjvkbc cbvfqktf 2 vtnhb lf 10 cv& w[flbf^ hjv 'e ithxtdfib itv'[dtdb'
fqvjxylt,jlf tc vfvfrfwb (hfw bidbf'b [ljvbkj,ff) uf,ytdbc lbfgfpjyb eahj lblb
bmyt,jlf^ dblht bv itv'[dtdfib^ hjwf vbc yfwdkfl ithxtdfib vj[lt,jlf c[df
@yjhvfkehb# cbvfqkbc vmjyt vfvfrfwb& vcufdcb cehf'b itbskt,f udmjyltc
72
n −1
'e n rtynbf^ vfiby #{x i : x i < ~
x }= #{x i : x i > ~
x }= < 0.5 n (α = 0.5^ 'e P = 50)&
2
[jkj 'e n keobf^ vfiby #{x i : x i < ~
x }= #{x i : x i > ~
x }= 0.5 n &
vtlbfybc vcufdcfl itudbskbf vjdb.dfyj' ~ x P -c ufvjcf'dktkb ufvjcf[e-
kt,f& d'mdf'^ P=100⋅α^ vfiby
d'mdf' n = 15^ P = 10^ vfiby α = 0.1^ nα = 1.5 lf nα fhff v'tkb hbw[db^ [nα]=1^
vfiby (3&14) ajhvekbc 'fyf[vfl
~
x P = x (2) ,
2 6 6 8 9 10 11 11 12 12 13 13 14 14 14 15 15 16
17 18 18 18 19 19 20 || 20 20 21 23 26 27 28 29 30 31 32
33 33 34 36 37 39 40 43 45 52 61 63 64 69
vjdst,yj' vtlbfyf& hflufy n = 50 keobf^ fvbnjv
x n + x n
~
2
+1
2
x(25 ) + x(26 )
x = =
= 20.
2 2
fm fewbkt,kfl eylf itdybiyj'^ hjv 'evwf ~ x =20^ bc fh tv'[dtdf dfhbfwbekb
vorhbdbc fhwth' otdhc% vbcb gjpbwbf fhbc dfhbfwbekb vorhbdbc 25-t lf 26-t
gjpbwbt,bc fhb'vtnbrekb cfiefkj (vbqt,ekb it'fy[vt,ff rdfhnbkt,bc ptvj'
itvj'fdfpt,ekb otcb' ufvj'dkbcfc& tc gjpbwbf fqybiyekbf ||-b')^ fv gjpbwbbc
vfhw[ybd vj'fdct,ekbf 25 otdhb^ hjvtk'f vtlbfyf fye chek vjyfwtv'f gbhdtkb
rdfhnbkbf (n = 25)&
Q 1 = x 25+1 = x (13) = 14.
2
vtlbfybc ( ~
x -bc) vfh]dybdfw 25 otdhbf vj'fdct,ekb^ hjvtk'f vtlbfyf^ fye chek
vjyfwtv'f vtcfvt rdfhnbkbf vtlbfybc gjpbwbblfy vfh]dybd vt-13-t gjpbwbfpt v.jab
otdhb%
Q 3 = 33.
fvhbufl^ vj.dfybkb vjyfwtvt,bcf'dbc ~
x =20, Q 1 =14, Q 3 =33& lfdhoveylt'^
hjv (3&14)-b' ufvj'dkbkb rdfhnbkt,bc vybidytkj,f lftv'[dtdf vbqt,ekc^ t&b&
Q 1 =14, Q 3 =33.
vfh'kfw^ hflufy gbhdtkb rdfhnbkbc ufvj'dkbcfc (hjvtkbw ofhvjflutyc
25-ghjwtynbkc) α = 0.25, n = 50^ fvbnjv nα = 12.5 v'tkb fhff lf [nα] = 12^ (3&14)
ajhvekbc 'fyf[vfl udtmyt,f
Q 1 = x ([nα]+1) = x (13) = 14.
fyfkjubehfl^ vtcfvt rdfhnbkbc ufvj'dkbcfc α = 0.75, nα = 37.5^ hjvtkbw fhff
v'tkb hbw[db^ [nα] = 37^ fvbnjv (3&14) ajhvekbc 'fyf[vfl
Q 3 = x ([nα]+1) = x (38) = 33.
rdfhnbkt,b vtlbfyfc'fy th'fl^ t&b& ~ x , Q 1 , Q 3 cfvtekb udfsktdc ufhrdtek
ofhvjlutyfc vjyfwtv'f wtynhbc^ uf,ytdbcf lf ufyfobkt,bc (ufukedt,ekb
/bcnjuhfvbc fy gjkbujybc) ajhvbc itcf[t,& ptvj' ufy[bkek vfufkb'ib bc afmnb^
hjv Q 3 eahj ijhcff vtlbfybcfufy^ dblht Q 1 fye 13 = Q 3 – ~ x>~
x – Q 1 = 6, vbe'b't,c
bvfpt^ hjv ufyfobkt,f vfh]dybd fcbvtnhbekbf (fye vbcb vfh]dtyf ,jkj eahj
ufotkbkbf^ dblht vfhw[tyf)&
3 ITHXTDB"B HBW{DB"B VF{FCBF"T<KT<B 75
gbhdtkb ltwbkb Q1 ~
x Q3 vt-9-t ltwbkb
↓ ↓ ↓ ↓ ↓
10 25 50 75 9
ghjwtynbkt,b
x min = 2, x max = 30, n = 15^ fvbnjv ~ x = x (8) = 12, x (10) = x ([1.5]+1) = x (2) = 4,
Q 1 = x 25 = x ([3.75]+1) = x (4) = 5 (gbhdtkb 7 vjyfwtvbc vtlbfyf)^
Q 3 = x 75 = x ([0.75⋅15]+1) = x (12) = 21 (,jkj 7 vjyfwtvbc vtlbfyf)^
x 90 = x ([0.9⋅15]+1) = x (14) = 29& cf,jkjjl^
x min = 2, I ltwbkb= 4, Q 1 = 5, ~ x = 12, Q 3 = 21, vt-9-t ltwbkb= 29, x max = 30.
IQR = Q 3 –Q 1 = 16, 1.5IQR = 24, 3IQR = 48.
cf,jkjj ]fvib tc 7 vf[fcbf't,tkb bsktdf vjyfwtv'f ufyfobkt,bc dbpefkehb
ofhvjxtybc f[fk cfiefkt,fc t&o& ,jmcgkjnc&
aj'kt,bfyb qthjt,bc vcufdcb lbfuhfvf lf /bcnjuhfvf udfsktdc vjyfwtv'f
cbvhfdkbc pjufl lf[fcbf't,fc& ,jkj okt,ib ufycfre'ht,ekb gjgekfhj,b'
cfhut,kj,c vjyfwtv'f cbvhfdkbc uhfabrekb lf[fcbf't,f – ,jmcgkjnb^ hjvtkbw
vluhflb cfpjvt,bc (Q 1 , ~
x , Q 3 , IQR) vtidtj,b' cfiefkt,fc bsktdf ufvjbrdt'jc
vjyfwtv'f cbvhfdkbc pjubth'b 'fdbct,eht,f% (1) ufykfut,bc wtynhb^ (2) ufafyne-
kj,f^ (3) ufdhwj,f lf cbvtnhbekj,blfy uflf[hbc ,eyt,f lf ,jkjc^ vj[ltc (4)
@fvjdfhlybkb# lfrdbhdt,t,bc bltynbabrfwbf&
fqdothj'^ 'e hjujh [lt,f ,jmcgkjnbc fut,f (b[& yf[& 3.5)
3IQR 3IQR
1.5IQR 1.5IQR
Q1 ~
x Q3
yf[& 3&5& ,jmcgkjnb
60
50
1.5IQR=28.5
40
Q3=33
30
IQR=19
~
x =20
Q1=14
10
xmin=2
0
18, 28, 23, 29, 32, 18, 21, 14, 18, 14.
sdtkb otcbc vb[tldb' hfyut,b fct eylf vbtothjc
14, 14, 18, 18, 18, 21, 23, 28, 29, 32
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10.
vfuhfv 14-bc njkb lfrdbhdt,f itud[dlf jh]th^ th'c vbdfotht' hfyub 1 lf vtjhtc
rb hfyub 2 lf hfnjvqfw th'-th' vf'ufyc vbdfybzt' egbhfntcj,f& ev]j,tcbf
ufyvtjht,flb lfrdbhdt,t,bcf'dbc vbudtothf th'b lf bubdt hfyub itvltub otcb'%
njkb lfrdbhdt,t,blfy 'b'jtekc vbdfybzj' vf'pt vjcekb hfyut,bc fhb'vt-
nbrekb cfiefkj& vfufkb'fl^ lfrdbhdt,t,c^ hjvtk'f vybidytkj,t,b 14-bc njkbf^
eylf vbtybzjc hfyub 1^5 ( 1+22 = 1.5)^ 18-bc njk lfrdbhdt,t,c hfyub 4 ( 3+ 43+5 = 4)&
itvltu 'fdt,ib^ rthsjl^ fhfgfhfvtnhekb cnfnbcnbrbc fvjwfyt,ib xdty
itd[dlt,b' hfyut,pt lfaesyt,ek rhbnthbevt,c&
bv itv'[dtdfibw rb^ hjltcfw ithxtdfib fhwth'b tktvtynb fh vtjhlt,f^
tktvtynbc hfyubc vb'b't,f fh bsktdf fvjvoehfd byajhvfwbfc vbc vlt,fhtj,fpt^ 'e
fvfdt lhjc xdty'dbc fh fhbc wyj,bkb ithxtdbc vjwekj,fw& vfufkb'fl^ 'e dbwb'^
hjv x* tktvtync n vjwekj,bc ithxtdblfy lf y* tktvtync vtjht^ m vjwekj,bc
ithxtdblfy uffxybf' th'b lf bubdt hfyub^ vfbyw dth lfdfcrdyb'^ hjv vf'b gjpbwbt,b
bltynehbf^ 'e fhf udfmdc lfvfnt,b'b byajhvfwbf^ hjv m = n&
cfpjufljl^ hjujh itdflfhj' th'vfyt'c bv jhb vjyfwtvbc gjpbwbt,b^
hjvkt,bw ufyc[dfdt,ekb vjwekj,bc c[dflfc[df ithxtdfc tre'dybc lf hfyut,bw
ufyc[dfdt,ekt,b fmdc~
fv rb'[dfpt gfce[c bsktdf t&o& ghjwtynekb hfyubc wyt,f& fv wyt,fc xdty
itvjdbqt,' vfhnbdb vfufkb'bc cfaesdtkpt^ hjvtkbw fvfdt lhjc udbxdtyt,c^ hjv
hfyubc wyt,bc itvjcfqt,fl fh fhbc fewbkt,tkb ufudfxyltc hbw[db'b vjyfwtvt,b^
cfrvfhbcbf v[jkjl j,btmnt,bc fy bylbdblt,bc cbvhfdkbc hfbvt 'dbct,bc fy ybiybc
(vfufkb'fl ybzbtht,f^ cbvfqkt^ gjgekfhj,f lf f&i&) ufskbtht,bc fy phlbc
vb[tldb' lfkfut,f lf .jdtkb vf'ufybcf'dbc hbuj,hbdb yjvhbc vbothf&
vfufkbsb 3.10& d'mdf'^ rkfcib 10 vjcofdktf lf ubjhubc ybiyt,b eahj
vfqfkbf^ dblht [e'b vjcofdkbcf t&b& rkfcbc vjcofdktt,b lfkfut,ekbf ybiyt,bc
phlbc vb[tldb' lf ubjhubc hfyubf 6& d'mdf'^ rjnt cofdkj,c 50 vjcofdkbcfufy
itlutybk rkfcib lf vbcb hfyubf 18& hjvtkc erfdbf ert'tcb gjpbwbf 'fdbc rkfcib^
ubjhubc 'e rjntc~
xfdfnfhj' 'b'jtekbc gjpbwbbc ghjwtynekb fyfkbpb& ubjhub ert'tcbf 5
vjcofdktpt^ hjvkt,bw itflutyty rkfcbc 50%-c^ 'fdfl ubjhubpt vjlbc 10%^ 40%-c
rb ubjhubpt ert'tcb ybiyt,b fmdc& fv vjyfwtvt,b' ubjhubc ghjwtynekb hfyubf%
(50+5)% = 55%.
ufvjd'dfkj' rjntc ghjwtynekb hfyub% vbcb ybiyt,b ert'tcbf 17
vjcofdkbc ybiyt,pt^ hjvtkbw itflutyc rkfcbc 34%-c^ rjntpt vjlbc 2%^ fvbnjv
vbcb ghjwtynekb hfyubf 35%&
80
s A2 = 1
5
(4+1+9) = 2.6
⇒ s A2 < s B2
s B2 = 1
5
(81+25+36+64) = 41.2
∑x
1
fhb'vtnbrekb cfiefkj x = i lf vbcufy uflf[ht,b
n i =1
x 1 – x , x 2 – x , ... , x n – x
n
∑ (x
1
(itdybiyj'^ hjv i − x ) = 0^ fvbnjv^ hjujhw erdt d'mdb'^ ufafynekj,bc
n i =1
n
∑ (x
1
cfpjvfl i − x ) fh ufvjlut,f)& ufvjd'dfkj' uflf[hf'f rdflhfnt,b
n i =1
∑ (x
1
s n2 = i − x)2 . (3.17)
n i =1
'e x 1 , ..., x N ofhvjflutyc gjgekfwbfc (lf fhf ithxtdfc)^ vfiby gjgekfwbbc
cfiefkjf
N
∑x
1
µ= i ,
N i =1
[jkj
1 N
∑ ( xi − µ ) 2
N i =1
σ2 = (3.18)
n N
s n' 2 = s n2 ithxtdbcf'dbc^ σ' 2 = σ2 gjgekfwbbcf'dbc (3.19)
n −1 N −1
fye
n
1 N
∑ (x
1
s n' 2 =
n −1
i − x ) 2 ^ σ' 2 = ∑ ( x j − µ) 2 .
N − 1 j =1
(3.20)
i =1
∑ (y ∑a
1 1
s 2y = i − y) 2 = 2
( xi − x ) 2 = a2 s x2 .
n i =1 n i =1
n −1 ' 2 m −1 ' 2 mn
s' 2 = sx + sy + ( x – y )2.
n+m n+m (n + m − 1)(n + m)
rthsjl^ 'e m = n lf x = y ^ vfiby
s2 = 1
2
s x2 + 1
2
s 2y .
n m
vfh'kfw^ hflufy ufth'bfyt,ekb ithxtdbc cfiefkjf x+ y ^ udtmyt,f
n+m n+m
1 n
2 2
m
∑ ∑ y =
n m n m
s2 = xi − x− y + yi − x−
n + m i =1 n+m n+m i =1 n+m n+m
n m mn
= s x2 + s 2y + ( x – y )2.
n+m n+m ( n + m) 2
hflufy ithxtdb'b lbcgthcbbc ufvj'dkfvlt x erdt ufvj'dkbkbf^
ithxtdb'b lbcgthcbbc eahj vfhnbdfl ufvjcf'dktkb ufvjcf[ekt,ff
1 n 2
s2 = ∑ x − (x) ,
2
(3.23)
n i =1 i
1 n 2 2
s' 2 = ∑ xi − n( x ) . (3.24)
n − 1 i =1
hjujhw d[tlfd'^ ithxtdb'b lbcgthcbf vrfwhfl ufycfpqdhekbf^ ufvjb'-
dkt,f .dtkf lfrdbhdt,bc cfaesdtkpt lf fldbkfl tmdtvlt,fht,f fkut,hek jgthf-
wbt,c& fvfc'fy^ ithxtdb'b lbcgthcbbc ufypjvbkt,f elhbc lfrdbhdt,f'f ufypjvbkt-
,bc rdflhfnc& vfufkb'fl^ 'e lfrdbhdt,t,b bpjvt,f oe't,ib (rbkjuhfvt,ib^ kfht,-
ib^ ljkfht,ib)^ vfiby lbcgthcbbc cfpjvb th'tekbf o'2 (ru2^ kfhb2^ ljkfhb2)&
cnfnbcnbrjcc [ibhfl tcfzbhjt,f ufafynekj,bc bct'b cfpjvb^ hjvtkbw
fvfdt th'tekt,ib bpjvt,f^ hfw cfo.bcb vjyfwtvt,b& fct'b cfpjvb vfhnbdfl vbbqt,f
ithxtdb'b lbcgthcbblfy rdflhfnekb atcdbc fvjqt,b'&
cnfylfhnekb uflf[hf& cnfylfhnekb uflf[hf ofhvjflutyc rdflhfnek
atcdc ithxtdb'b lbcgthcbblfy
s= s2 ,
σ= σ2 . (3.26)
cnfylfhnekb uflf[hf^ bctdt hjujhw lbcgthcbf^ pjvfdc ufafynekj,fc
cfiefkjc vbvfh' lf ufvjb.tyt,f vfiby^ hjltcfw vjyfwtv'f wtynhbc cfpjvfl
vbqt,ekbf cfiefkj&
w[flbf^ hjv s = 0 vfiby lf v[jkjl vfiby^ hjltcfw .dtkf x i njkbf&
3 ITHXTDB"B HBW{DB"B VF{FCBF"T<KT<B 85
–9 0 6 11 4
udfmdc
s' 2 = 1
4
(81+36+121+16) = 63.5, s' = 63.5 ≈ 8.
f[kf vjyfwtv'f ufy[bkek cbvhfdktib th'-th'b vjyfwtvb^ d'mdf' 50^
itdwdfkj' 200-b'^ t&b& f[fkb vjyfwtvt,bf
34 46 40 57 200.
udtmyt,f x = 76& ufvjd'dfkj' ithxtdb'b lbcgthcbf
s' 2 = 1
4
(392 + 302 + 362 + 192 + 1242) = 4383.5, s ' = 4383.5 ≈ 66.
vfufkbsb 3.11. ufydb[bkj' hfbvt jhb abhvf^ hjvtkbw eidt,c th'b lf bubdt
nbgbc ghjlemwbfc (d'mdf'^ cf'fvfijt,c)& d'mdf'^ fv abhvt,bc okbeh uf.bldf'f
phlbc ntvgb wdfkt,flbf okblfy okfvlt lf vjwtvekbf 3.1 w[hbkbc vtidtj,b'
(vjyfwtvt,b ufvj[fnekbf ghjwtynt,ib)&
w[hbkb 3.1
x M =8.44%, s M' 2 = 14 (5.262 +15.462 +9.862 +61.242 +30.662) ≈ 1263.57(%)2, s M' =35.55%
xT =16.28%, sT' 2 = 14 (9.882 +2.282 +12.622 +36.182 +33.722) ≈ 667(%)2, sT' =26.02%
s M' s'
CVM' = ≈ 4.21, CVT' = T ≈ 1.6, ⇒ CV M' > CVT'
xM xT
hflufy CVM' > CVT' ^ fvbnjv itudbskbf lfdfcrdyf'^ hjv M abhvbc uf.bldf'f
phlbc ntvgbc dfhbf,tkj,f okt,bc vb[tldb' eahj vfqfkbf^ dblht T abhvbcf&
vfufkbsb 3.12. ,jkj okt,ib vwbht bydtcnjh'f'dbc^ hjujhw cfbydtcnbwbj
fknthyfnbdf^ lblb gjgekfhj,b' cfhut,kj,c bydtcnbwbt,bc xflt,f cfbydtcnbwbj
ajylt,ib – nhtcnt,ib& bvbcf'dbc^ hjv bydtcnjhc ufefldbkltc uflfo.dtnbkt,bc
vbqt,f^ 'e hjvtk rjyrhtnek nhtcnib vjf[lbyjc bydtcnbht,f^ abyfyceh
;ehyfkt,ib htuekfhekfl mdt.ylt,f .jdtkb wfkrtekb nhtcnbc okbehb
cfghjwtynj itvjcfdkbc vjyfwtvt,b ,jkj f'b okbc ufyvfdkj,fib& ge,kbrfwbt,ib
fvfc'fy th'fl vb'b't,ekbf .jdtkb nhtcnbc hbcrbc ljyt% vfqfkb^ cfiefkj lf
lf,fkb& hbcrbc ljytt,bc rkfcbabrfwbf rb [lt,f cfiefkj okbehb cfghjwtynj
itvjcfdkbc bcnjhbekb wdfkt,flj,bc vb[tldb'^ hfw eahj vfqfkbf okbehb
cfghjwtynj itvjcdfkbc dfhbf,tkj,f^ vb' eahj vfqfkbf hbcrbc ljyt&
w[hbkib 3.2 vjwtvekbf jhb nhtcnbc okbehb cfghjwtynj itvjcfdfkbc
vjyfwtvt,b ,jkj 10 okbc ufyvfdkj,fib&
w[hbkb 3.2.
nhtcnb A 8.3 –6.2 20.9 –2.7 33.6 42.8 24.4 5.2 3.1 30.5
nhtcnb B 12.1 –2.8 6.4 12.2 27.8 25.3 18.2 10.7 –1.3 11.4
3 ITHXTDB"B HBW{DB"B VF{FCBF"T<KT<B 87
PA − P0 PB − P0
RA = 100%, RB = 100%.
P0 P0
1 1
d'mdf'^ f[kf 2
P 0 -bc njkb 'fy[f bydtcnbht,ekbf A nhtcnib^ [jkj 2
P0-
bc njkb 'fy[f rb B nhtcnib^ t&b& itmvybkbf C gjhnatkb^ hjvtkbw itlut,f A lf B
nhtcnt,ib njkb ojyt,bc (1/2-bc njkb) bydtcnbwbt,bcfufy& vfiby okbc ,jkjc C
1
gjhnatkbcfufy vbqt,ekb 'fy[ff 2
P A + 12 P B & fvbnjv vbcb fvjyfut,b bmyt,f
( 12 PA + 12 PB ) − P0 1
(PA − P0 ) + 12 (PB − P0 )
RC = = 2
= 12 R A + 12 R B .
P0 P0
'e ufdb'dfkbcobyt,'^ hjv obyf vfufkb'ib vj.dfybkb vjyfwtvt,b ofhvjfl-
utyc ,jkj 10 okbc lfrdbhdt,t,c R A -cf lf R B -pt^ vfiby vjwtvekb jhb vorhbdb'
itudbskbf itdmvyf' C gjhnatkbc fvjyfut,'f itcf,fvbcb vjyfwtvt,bc vorhbdb%
C gjhnatkb 10.2, –4.5, 13.65, 4.75, 30.7, 34.1, 21.3, 7.95, 0.9, 20.95.
cnfylfhnekb uflf[hbc vtidtj,b' itdflfhj' C gjhnatkbc hbcrbfyj,f A
lf B nhtcnt,ib bydtcnbwbf'f hbcrbfyj,fc&
'e ufdb[ctyt,' cfiefkjc 3) lf 4) 'dbct,t,c^ fldbkfl lfdhoveylt,b'^ hjv
1
xC = 2
( x A + x B ) = 14%.
s C' 2 = 19 [((10.2)2 +⋅⋅⋅ + (20.95)2) – 10(14)2] = 159.45 (%)2, sC' = 12.63%, CVC' = 0.9.
cfblfyfw vbdbqt,'
# {xi : | xi − x | ≥ ks } 1
≤ 2 ,
n k
hfw vjudwtvc
# { xi : | xi − x | ≤ ks } # { xi : | xi − x | ≥ ks } 1
= 1– ≥1− 2 .
n n k
3.3 w[hbkib vjwtvekbf [ x – ks, x + ks] bynthdfkib vj[dtlhbk lfrdbh-
dt,f'f afhlj,b'b cb[ibhbcf lf ghjwtynekb hfjltyj,bc mdtlf cfpqdht,b^ hjwf
k=1, 2, 2.5, 3, 4.
xt,bitdbc enjkj,f bsktdf [ x –ks, x +ks] bynthdfkib vj[dtlhbkb lfrdbh-
dt,t,bc afhlj,b'b cb[ibhbc mdtlf cfpqdfhc^ hjltcfw x -bcf lf s-bc ufhlf c[df
byajhvfwbf lfrdbhdt,f'f ufyfobkt,bc itcf[t, fh ufudfxybf&
# {y i : | y i − y |≤ kσ} 1
≥ 1− 2 .
N k
fhfyfrkt, 8/9-cf
fhfyfrkt, 3/4-cf
σ σ σ σ σ σ
µ–2σ µ µ+2σ
yf[& 3.7
0.25
afhlj,b'b cb[ibht
0.20
0.15
0.10
0.05
0 2 5 8 11 14 17 20
cfntktajyj cfe,hbc [fyuhskbdj,f (oe't,ib)
( x−µ )2
1 −
yf[& 3.9. f(x)= e 2σ 2 aeymwbbc uhfabrb
2π σ
92
# {x i : x i < ~
x P } ≤ αn, # {x i : x i > ~
x P } ≤ (1–α)n . (3.32)
fqdothj' ~
x P -c vjst,ybc otcb yf,b]t,bc vb[tldb'&
1. vjdst,yj' bct'b bynthdfkb (fqdybiyj' vbcb vfhw[tyf ,jkj L-b'^ vfh]dtyf −R-
b'^ cbuhst rb l-b')^ hjv
# {x i : x i <L} < αn
lf
# {x i : x i <R} ≥ αn.
~ g
x P = L+ l, (3.33)
f
(a) [ [ ) )
a i-1 c d ai
(b) [ [ )
L ~
xP R
yf[& 3.10
itybidyf&
f) ghjwtynbkt,bc fct'b otcb' vjst,ybcfc buekbc[vt,f^ hjv lf.jabc yt,bcvbth [a i-
1 , a i ) bynthdfkib^ i = 1,2,...,t^ vj[dtlhbkb vjyfwtvt,b 'fyf,hflff ufyfobkt,ekb fv
bynthdfkib& tc ybiyfdc^ hjv fv bynthdfkbc yt,bcvbth [c,d) mdtbynthdfkib (b[& yf[&
3&10 (a)) vj[dtlhbk vjyfwtv'f vbf[kjt,b'b hfjltyj,f vjbwtvf ajhvekb'
~
x −L
# {x i : x i < ~
x P } = # {x i : x i <L} + # {x i : L≤ x i < ~
x P }= # {x i : x i <L} + f⋅ P =
l
g
l
f
= # {x i : x i <L} + f⋅ = # {x i : x i <l} + [g] ≤ αn.
l
njkj,f'f fv vbvltdhj,blfy vtjht njkj,bc cfvfh'kbfyj,f ufvjvlbyfhtj,c (3.34)
g
'fyfafhlj,blfy^ vtcfvt njkj,bcf – bv afmnblfy^ hjv ~ xP – L = l (b[& yf[& 3.10
f
(b))&
vfufkbsb 3.15. vjdst,yj' ithxtdb'b vtlbfyf (50-ghjwtynbkb) lf 35-ghjwty-
nbkb 3.5 w[hbkb' vjwtvekb lf]ueat,ekb vjyfwtvt,bcf'dbc&
~ 120
x = 55.5 + ⋅9 ≈ 55.5 + 7.71 = 63.21.
140
96
~ 50
x35 = 46.5 + ⋅9 ≈ 46.5 + 5.62 = 52.125.
80
w[hbkb 3.7
bynthdfkbc ief oth- cb[ibht 2
yjvthb i nbkb m i mi2 ni
n i mi n i mi
1 6 36 18 108 648
2 15 225 32 480 7200
3 24 576 50 1200 28800
4 33 1089 81 2673 88209
5 42 1764 119 4998 209916
6 51 2601 80 4080 208080
7 60 3600 140 8400 504000
8 69 4761 120 8280 571320
9 78 6084 160 12480 973440
10 87 7569 140 12180 1059660
11 96 9216 60 5760 552960
Σ 1000 60639 4204233
y
.
30 (34,28)
.
(43,25)
20
. .
(-3,12) . (8,12) .
(5,11) (30,11)
.
(21,6)
. . x
–10 (3,-1) 10 20 30 40 50
(-6,-3)
1 n
∑ ( xi − x )( y i − y )
cov( x, y ) n i =1
r= = =
sx s y 1 n 1 n
∑ ( xi − x ) ∑ ( yi − y )
2 2
n i =1 n i =1
n
∑ (x
i =1
i − x )( y i − y )
= . (3.38)
n n
∑ (x
i =1
i − x) 2
∑(y
i =1
i − y) 2
| cov( x, y ) | sx s y
|r| = ≤ = 1,
sx s y sx s y
'fyfw ,jkj enjkj,fib njkj,fc flubkb tmyt,f^ t&b& |r|=1, vfiby lf v[jkjl vfiby^
hjwf y i =ax i +b ^ hfbvt a lf b hbw[dt,bcf'dbc^ fvfc'fy 'e a>0, r=1^ lf r=–1^ 'e a<0&
fvhbufl^ itbskt,f xfvjdf.fkb,j' rjhtkfwbbc rjtabwbtynbc vt-2 'dbct,f
lf xfvjd'dfkj' jhb c[dfw&
2. |r|=1 vfiby lf v[jkjl vfiby^ hjwf wdkflt,c ijhbc fhct,j,c pecnb ohabdb
rfdibhb^ fye othnbkt,b uf,ytdbc lbfuhfvfpt pecnfl ufykfult,f hfbvt ohatpt&
3. rjhtkfwbbc rjtabwbtynb eufypjvbkt,j cblbltf& fvfc'fy^ vbcb cblblt
ewdktkb lfhxt,f^ hbltcfw x fy y-bc fy jhbdtc cfpjvb th'tekt,b bwdkt,f^bub
ewdktkb hxt,f vfibyfw^ hjwf bwdkt,f f'dkbc othnbkbw^ fye vjrktl hjv
d'mdf'^ ewdktkb hxt,f wdkflt,bc ohabdb ufhlfmvybcfc&
4. rjhtkfwbf pjvfdc wdkflt,c ijhbc ohabdb lfvjrblt,ekt,bc cbskbthtc& c[df^
fhfohabdb^ 'eylfw ltnthvbybcnekb rfdibhb rjhtkfwbfib fh fbcf[t,f&
itbskt,f bct'b vfufkb'bc vjabmht,f^ hjltcfw wdkflt,c ijhbc fhct,j,c
vrfwhb fhfohabdb lfvjrblt,ekt,f^ vfuhfv rjhtkfwbbc rjtabwbtynb vwbhtf lf
itbskt,f yekbc njkbw b.jc& fvbnjv rjhtkfwbf fh ofhvjflutyc uf,ytdbc
lbfuhfvbc vtidtj,b' fqvjxtybkb .dtkf nbgbc rfdibht,bc pjufl cfpjvc&
mdtdb' vj.dfybkbf uf,ytdbc lbfuhfvt,bcf lf itcf,fvbcb rjhtkfwbbc
rjtabwbtynt,bc vybidytkj,f'f hfvltybvt dfhbfynb& fv cfbkecnhfwbj vfcfkblfy
xfyc^ hjv hfw eahj rjywtynhbht,ekbf vjyfwtvt,b hfbvt ohabc vblfvjib^ vb'
eahj lblbf rjhtkfwbbc rjtabwbtynb^ fvfc'fy 'e itcf,fvbcb ohabc lf[hbkj,f
lflt,b'bf^ rjhtkfwbbc rjtabwbtynbw lflt,b'bf&
yf[& 3.12
102
1 n
cov(x,y)= ∑ xi y i − x y = 101 (8.3⋅12.1+(–6.2)⋅(–2.8)+⋅⋅⋅+3.1⋅(–1.3)+30.5⋅11.4)–16⋅12=71.48.
n i =1
fmtlfy
cov( x, y ) 71.48
r= = ≈ 0.39.
sx s y 17.65 ⋅ 10.51
tc cblblt udfhoveyt,c^ hjv fhct,j,c cecnfl ufvj[fnekb gjpbnbehb
ohabdb rfdibhb A lf B nhtcnt,bc fvjyfut,t,c ijhbc^ hfcfw uf,ytdbc lbfuhfvfw
flfcneht,c&
vfufkbsb 3.20. bvbcf'dbc^ hjv ufycfpqdhjc f[fkb ghjlemwbbc afcb^ hjvkbc
ufnfyfw cehc rjvgfybfc ,fpfhpt^ rjvgfybbc rdktdbc ltgfhnfvtynvf itfhxbf 10
mfkfmb^ hjvkt,cfw fhct,b'fl th'b lf bubdt .bldbc gjntywbfkb uffxybf lf
ufvjbnfyf ghjlemwbf ,fpfhpt .jdtk vf'ufyib c[dflfc[df afcfl& mdtvjvj.dfybk 3.9
w[hbkib vjwtvekbf afct,b (ljkfht,ib) lf itcf,fvbcb uf.bldt,bc vjwekj,f
(f'fcj,b' ljkfht,ib)&
w[hbkb 3.9.
mfkfmbc yjvthb 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
afcb x 15.0 15.5 16.0 16.5 17.0 17.5 18.0 18.5 19.0 19.5
uf.bldbc vjwekj,f y 15 14 16 9 12 10 8 9 6 5
gbhdtk hbuib fdfuj' uf,ytdbc lbfuhfvf (b[& yf[& 3.13)^ itvltu rjhtkfwbbc
rjtabwbtynb lf lfdhoveylt'^ hjv vf'pt lf.hlyj,b' vbqt,ekb lfcrdyt,b
th'vfyt''fy it'fy[vt,ekbf&
hjujhw fv lbfuhfvblfy xfyc^ xdtyc obyfitf efh.jab'b ohabdb rfdibhbc
ntyltywbff% vjyfwtvt,b 'fdvj.hbkyb fhbfy efh.jab'b lf[hbkj,bc ohabc
vblfvjib& fv ohabc vjst,ybc fvjwfyfc xdty vjudbfyt,b' itdt[t,b'& f[kf rb
itdybiyj'^ hjv hflufyfw rjhtkfwbbc rjtabwbtynb pjvfdc jh wdkflc ijhbc
fhct,ekb ohabdb rfdibhbc cbskbthtc^ eylf vjdtkjlt'^ hjv rjhtkfwbbc
rjtabwbtync tmyt,f –1-'fy cfrvfjl f[kjc v.jab vybidytkj,f& ufvjd'dfkj' bub&
x =17.25, s x =1.44, y =10.4, s y =3.56, cov(x,y) = – 4.75.
cf,jkjjl
cov( x, y ) 4.75
r= =− ≈ – 0.94,
sx s y 5.04
hfw flfcneht,c uf,ytdbc lbfuhfvbc lf[vfht,b' vbqt,ek lfcrdyfc&
3 ITHXTDB"B HBW{DB"B VF{FCBF"T<KT<B 103
16 . .
15 .
14
13
12 . y = –3.3x+67.35
.
11
10 .
.
9
.
8
7 .
6 .
5 ∧ ∧
4 yi– β 1xi– β 0=ei
3
2
1
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26
s z2 = s x2 + s 2y ±2 cov(x,y) (3.42)
( s z2 = s x2 + s 2y , 'e cov(x,y)=0).
fyfkjubehfl
1 n n
cflfw cov'(x,y)= ∑ ( xi − x )( y i − y ) = cov(x, y).
n − 1 i =1 n −1
hjltcfw xdty 3.12 vfufkb'bc vjyfwtvt,b' (b[& w[hbkb 3.2) vjdbyljvt'
cnfylfhnekb uflf[hbc ufvj'dkf C gjhnatkbcf'dbc^ xdty itdflubyt'
z i = 12 (x i +y i ), i=1,2,...,10, vorhbdb^ cflfw x i fqybiyfdc A gjhnatkbc fvjyfut,c^ [jkj
y i fhbc B gjhnatkbc fvjyfut,b lf ufvjd'dfkt' s z'2 eiefkjl lbcgthcbbc
ufvjcf'dktkb ajhvekbc ufvj.tyt,b'&
cfdfh]bij& ufvjb.tyt' ithxtdb'b lbcgthcbbc f) 'dbct,f lf (3.43) ajhvekf C
gjhnatkbc fvjyfut,'f lbcgthcbbc ufvjcf'dktkfl A lf B gjhnatkt,bc
fvjyfut,'f lbcgthcbt,bcf lf vf'b 3.2 w[hbkb' ufvj'dkbkb rjdfhbfwbbc
vtidtj,b'&
vbsbst,f& ]th ufvj'dfkt' cov'(x,y) 3.2 w[hbkb'^ itvltu s z'2 ^ cflfw z i =x i +y i ,
i=1,2,...,10^ hbc'dbcfw ufvjb.tyt' (3.43)^ [jkj itvltu ithxtdb'b lbcgthcbbc f)
'dbct,bc sfkb' ufvj'dfkt' u i = 12 z i , i=1,2,...,10^ vorhbdbc lbcgthcbf s u'2 &
3 ITHXTDB"B HBW{DB"B VF{FCBF"T<KT<B 105
***
mdtvj' vj.dfybkb kbnthfnehf lfbynthtct,ek vrb'[dtkc cfiefkt,fc
vbcwtvc eahj qhvfl^ ltnfkt,ib uftwyjc fv 'fdib ufy[bkek 'tvfc% [24], [30], [31],
[35], [54], [62], [66], [72], [73], [79], [82], [83], [84].
LFCRDYT<B
CFDFH}BIJT<B
f) ufvj'dfkt' x ^ s2, s*
,) itcfskt,tkbf 'e fhf fv vjyfwtvt,b' vtlbfybc ufvj'dkf~
11.1, 17.7, 13.2, 10.7, 16.8, 15.1, 19.2, 15.1, 18.9, 14.3, 13.2, 14.7, 11.4, 15.4, 12.9, 13.2, 14.4,
11.1, 11.2, 12.7, 16.6, 17.5, 14.1, 14.7, 9.5, 13.6, 11.9, 13.8, 15.1, 15.9, 18.3, 11.1, 17.1, 12.2,
12.3, 18.7, 12.4, 12.2, 13.9, 14.7, 11.1, 11.9, 11.8, 13.5, 10.7, 12.8, 15.4, 14.5, 10.5, 13.8, 13.2.
f) ffut' cb[ibht'f ufyfobkt,f*
,) ufvj'dfkt' cfiefkj^ vtlbfyf^ Q 1 , Q 3 ^ x min , x max * 20-ghjwtynbkb^ gbhdtkb lf
,jkj ltwbkt,b*
u) ufvj'dfkt' uf,ytdbc lbfgfpjyb^ lbcgthcbf lf cnfylfhnekb uflf[hf*
l) ufvj'dfkt' fcbvtnhbbcf lf tmcwtcbc rjtabwbtynt,b*
t) fhbc 'e fhf ufyfobkt,f cbvtnhbekb~
itf]fvt' vbqt,ekb itltut,b&
,typbybc
vj[vfht,f [14,16) [16,18) [18,20) [20,22) [22,24)
vfymfyf'f
hfjltyj,f 9 18 24 38 16
bynthdfkb [a i-1 ,
[25,30) [30,35) [35,40) [40,45) [45,50) [50,55) [55,60)
a i)
cb[ibht n i 2 3 3 7 6 2 2
15.1 15.3 20.4 14.1 11.7 17.2 30.3 17.2 11.2 8.6
25.1 17.8 10.6 22.1 18.1 18.7 21.2 18.8 17.6 19.2
14.4 11.3 21.1 20.4 20.5 19.4 17.2 9.7 15.7 21.9
f) ufvj'dfkt' cfiefkj lf cnfylfhnekb uflf[hf*
,) ffut' /bcnjuhfvf*
u) fqybiyt' cfiefkj lf vtlbfyf 'mdtyc /bcnjuhfvfpt*
l) ufvj'dfkt' Q 1 , Q 3 ^ x min , x max lf ffut' ,jmcgkjnb&
t) hf itubskbf' 'mdf' ufyfobkt,bc cbvtnhbekj,fpt~ fhbc 'e fhf fvjdfhlybkb
lfrdbhdt,t,b~
itvjcfdkt,bc j]f[t,bc
bynthdfkb ghjw& hfjl&
5000-vlt 5.7
[ 5 000, 10 000) 10.2
[10 000, 15 000) 11.6
[15 000, 20 000) 11.8
[20 000, 25 000) 11.5
[25 000, 35 000) 19.5
[35 000, 50 000) 17.1
50 000-bc ptdb' 12.6
X Y
99 1200
150 1000
130 1050
105 1150
219 700
167 850
180 900
f) ffut' uf,ytdbc lbfuhfvf*
,) ufvj'dfkt' rjhtkfwbbc rjtabwbtynb lf uffrt't' itcf,fvbcb lfcrdyt,b X lf Y
wdkflt,c ijhbc rfdibhbc itcf[t,&
FK<F"J<F
1
ptlcfh'fdb @itv'[dtdb'b# mdtvj' [ibhfl ufvjnjdt,ekb bmyt,f&
2
fqothbc ltnfkbpfwbbc ljytc tmcgthbvtynbc vbpfyb ufyfgbhj,t,c&
3
cbn.df @cbdhwt# fv rjyntmcnib nhflbwbekb lf cfdct,b' ,eyt,hbdbf^ dbyfblfy
tmcgthbvtynbc .jdtk itltuc ittcf,fvt,f cbdhwbc ufhrdtekb tktvtynb lf gbhbmb'&
cbdhwbc tktvtync othnbkc eojlt,ty&
116
1
cbpecnbcf'dbc itdybiyj'^ hjv^ cfpjufljl^ Ω cbdhwbc .jdtkb mdtcbvhfdkt fhff
[ljvbkj,f (b[& mdtvj' geymnb @fk,f'j,f tktvtynfhek [ljvbkj,f'f pjufl cbdhwtpt#)&
4 FK<F"J<F 117
w[hbkb 4.1
B
A A A
Ω A A AB
B B B
B
A A A
A
(a) 0 ≤ p i ≤ 1, i = 1, ... , N;
(b) p 1 + ⋅⋅⋅ + p N = 1.
'e A [ljvbkj,f itbwfdc M othnbkc
A = { ωi1 ,..., ωiM },
vfiby
P(A) = p i1 + ... + p iM . (4.2)
tc ybiyfdc^ hjv p i fhbc ω i tktvtynfhekb [ljvbkj,bc fk,f'j,f P({ω i })=p i &
w[flbf^ hjv
P(Ω) = p 1 +⋅⋅⋅+p N = 1. (4.3)
'e f[kf lfdeidt,'^ hjv B={ ω j1 ,..., ω j R } lf AB=∅^ fye A-cf lf B-c cfth'j
tktvtynb fh uffxybf'^ vfiby
A+B = { ωi1 ,..., ωiM , ω j1 ,..., ω jR }
lf (4.2)-bc sfkb'
P(A+B) = pi1 + ... + piM + p j1 + ... + p jR = P(A)+P(B),
yf[& 4.2
1/3
0 1/3 2/3 1 x
yf[& 4.3.
hjwf 0≤x≤1/3, y = x–1/3 ohabc vfubth mdtlf cfpqdhbc hjkib bmyt,f x qthsb%
0≤y≤x+1/3^ [jkj hjwf 2/3≤x≤1^ ptlf cfpqdfhb y=x+1/3 ohabc vfubth bmyt,f y=1&
lfinhb[ekb fht^ w[flbf^ njklblbf jhb rdflhfnbc c[dfj,bcf^ hjvtk-
'fufy th'b th'tekjdfybf^ vtjhtc udthlb rb fhbc 2/3& cf,jkjjl%
P(A) = 5/9.
Ω
A
B AB
yf[& 4.4.
rkfcbreh cmtvfib
| AB | |B| | A| | AB |
P(A|B)= , P(B)= , P(A)= , P(A|B)= ;
N N N |B|
fvltyfl fv cmtvfib A-c gbhj,b'b fk,f'j,f afmnj,hbdfl AB [ljvbkj,fib itvfdfk
.jdtk tktvtynfhek [ljvbkj,t,c 1/|Ω| fk,f'j,bc yfwdkfl vbfybzt,c 1/|B| fk,f-
'j,fc% t&b& Ω cbdhwt dbohjdlt,f B-vlt lf 'b'jtekb tktvtynfhekb [ljvbkj,bc
fk,f'j,f bphlt,f^ hfw fh ybiyfdc bvfc^ hjv P(A|B)>P(A)& bub itbskt,f itvwbhltc
rbltw lf bubdtw lfhxtc&
vfufkbsb 4.15. dbgjdj' fk,f'j,f bvbcf^ hjv th'b rfvf'kbc ufujht,bcfc 4-
pt yfrkt,b hbw[db vjdf (A [ljvbkj,f)^ 'e wyj,bkbf^ hjv keob hbw[db vjdblf (B
[ljvbkj,f)&
fvj[cyf& B={2,4,6}. P(AB)=P({2})=1/6, P(B)=1/2, cfblfyfw P(A|B)=1/3& 'e
ufdb'dfkbcobyt,' xdtyc ,jkj itybidyfc itdbohjt,ekb cbdhwbc itcf[t,^ tc gfce[b
eiefkjlfw vbbqt,f&
w[flbf^ hjv 'e P(B)>0^ (4.11) 'fyfafhlj,f udfsktdc
P(AB) = P(B)⋅P(A|B) (4.12)
njkj,fc^ hjvtkcfw [ljvbkj,f'f yfvhfdkbc fk,f'j,bc ajhvekfc deojlt,'&
fvfdt lhjc 'e P(A)≠0, vfiby
P(AB) = P(A)⋅P(B|A) = P(B)⋅P(A|B). (4.13)
jhb [ljvbkj,bc yfvhfdkbc fk,f'j,f njkbf th'-th'b vflufybc
fk,f'j,bc yfvhfdkbcf vtjhbc gbhj,b' fk,f'j,fpt gbhdtkbc gbhj,b'&
(4.12)-blfy bylemwbb' vfhnbdfl vbbqt,f^ hjv 'e P(A 1 ⋅⋅⋅A n-1 )>0, vfiby
P(A 1 ⋅⋅⋅A n ) = P(A 1 )P(A 2 |A 1 )P(A 3 |A 1 A 2 )⋅⋅⋅P(A n |A 1 ⋅⋅⋅A n-1 ). (4.14)
erfyfcrytk ajhvekfc ]fzdehb otcb tojlt,f&
(4.14) ajhvekf ufvjb.tyt,f [ljvbkj,f'f fk,f'j,t,bc ufycfpqdhbcf'dbc^
hjltcfw fvjwfybc gbhj,blfy yf'tkbf gbhj,b' fk,f'j,f'f vybidytkj,t,b&
vfufkbsb 4.16. .e'ib s ,bh'dbf& vf' ijhbc t 't'hbf& dbgjdj' fk,f'j,f bvbcf^
hjv .e'blfy jhb ,bh'dbc vbvltdhj,b' lf,heyt,bc ufhtit fvjqt,bcfc%
(a) gbhdtkb ,bh'db 't'hbf*
(b) vtjht ,bh'db 't'hbf*
4 FK<F"J<F 129
|D|
P(D) = .
N
gbhj,bc 'fyf[vfl
|H 1 |=0.2N, |H 2 |=0.3N, |H 3 |=0.5N;
|DH 1 |=0.05|H 1 |, |DH 2 |=0.02|H 2 |, |DH 3 |=0.01|H 3 |.
cfblfyfw
| D | | DH 1 | + | DH 2 | + | DH 3 |
P(D) = = ,
N N
hfw sdtk gfce[c tv'[dtdf&
fvhbufl^ chekb fk,f'j,bc ajhvekf cfiefkt,fc bsktdf fk,f'j,f
ufvjb'dfkjc tktvtynfhek [ljvbkj,f'f cbdhwbc feut,kfl&
'e f[kf ufdb[ctyt,' (4.13) ajhvekfc lf B-c vfubdhfl xfdcdfv' H i -c ^ ufvjdf^
hjv
P( H i ) P( A | H i )
P(H i |A) = ,
P ( A)
cfblfyfw chekb fk,f'j,bc ajhvekbc ufvj.tyt,b' vbdbqt,' ,fbtcbc ajhvekt,c
P( H i ) P( A | H i )
P(H i |A) = n
, i = 1, 2, …, n.
∑ P( H j ) P( A | H j )
j =1
n
1 M1
2 N M 1n
P(H 1 |A) = 1– P(H 2 |A) = = .
1 M1 1M
n n
M 1n + M 2n
+ 2
2 N 2 N
w[flbf^ hjv 'e M 2 <M 1 ^ vfiby
−1
M
n
P(H 1 |A) = 1 + 2 →1 (n→∞).
M1
fvhbufl^ tmcgthbvtynbc itltubc wjlyfv fv itv'[dtdfib fhct,b'fl itwdfkf
xdtyb fghbjhekb byajhvfwbf H 1 lf H 2 [ljvbkj,t,bc itcf[t,&
,fbtcbc ajhvekt,'fy lfrfdibht,ekbf fk,f'j,bc 'tjhbbcf lf vf'tvf-
nbrehb cnfnbcnbrbc vybidytkjdfyb vjltkt,b& ,fbtcbc ajhvekt,c [ibhfl b.tyt,ty
cfvtlbwbyj 'e ntmybrehb lbfuyjcnbrbc fvjwfyt,ib^ hjltcfw bsbt,ty fdflv.jaj,bc
'e lfpbfyt,bc .dtkfpt eahj vjcfkjlytk vbptpc&
b1 1
b2
2
b3
a1
b4 3
4
a2 b5 5
b6 6
b7
7
b8
8
yf[& 4.5.
Ann = n(n–1)⋅⋅⋅2⋅1 = n!
(n! brb'[t,f hjujhw n afmnjhbfkb) lf fvudfh o.j,fc uflfyfwdkt,f tojlt,f&
o.j,t,b ufyc[dfdlt,bfy hbub' fy itvflutykj,b'^ vfiby hjwf uflfyfwdkt,t,c th'b
lf bubdt itvflutykj,f fmd' lf v[jkjl hbub' ufyc[dfdlt,bfy& (4.23)-bc xfothf
afmnjhbfkt,b' itbskt,f itvltuyfbhfl%
n!
Anr = , (4.23)
(n − r )!
cflfw buekbc[vt,f^ hjv 0! = 1&
f[kf ufydb[bkj' bc itv'[dtdf^ hjwf n cfuyblfy r cfufyc dbhxtd' ufyvtjht-
,b'^ fye .jdtkb fhxtekb cfufyb erfy ,heylt,f vbcb abmcfwbbc itvltu& vfiby
ufvhfdkt,bc ghbywbgib eylf dbuekbc[vj'^ hjv
n 1 = n 2 = ⋅⋅⋅ = n r = n
lf t&o& ufyvtjht,b'b o.j,f n cfuyblfy fvjbhxtdf
G nr = nr (4.24)
hfjltyj,b'&
vfufkbsb 4.26. fdfuj' vjytnbc 3-]th fult,bc itcf,fvbcb ltylhjuhfvf (n=2,
r=3)& fvhbufl^ udfmdc 23=8 ufyvtjht,b'b o.j,f&
u u
1
c
2
u c u
3
c
4
u
c u c 5
6
c u
c 7
8
yf[.4.7
Anr n!
C nr =
= . (4.25)
r! r!(n − r )!
(4.25) ajhvekblfy xfyc lf 'db' ufyvfhnt,blfy w[flbf (n-tktvtynbfyb
cbvhfdkbc fhxtdb' fdnjvfnehfl dbhxtd' (n–r)-tktvtynbfy cbvhfdktc)^ hjv
C nr = C nn −r .
(4.25) hbw[dt,c ,byjvehb rjtabwbtynt,b tojlt,f^ dbyfblfy^ hjujhw
fldbkfl itbskt,f lfvnrbwltc (bylemwbb' fy eiefkj vc]tkj,b')
n
(x+y)n = ∑ C nr xn-ryr, (4.26)
r =0
vfufkb'fl
(x+y)4 = x4 + 4x3y + 6x2y2 + 4xy3 + y4.
vfufkbsb 4.27. d'mdf'^ n th'vfyt'bc f[kjc vlt,fht vfqfpbfib r rfwb itdblf^
r≤n& hf fhbc fk,f'j,f bvbcf^ hjv .dtkf c[dflfc[df vfqfpbfib fqvjxylt,f~
fvj[cyf& 'e 'b'jtek gbhc itdecf,fvt,' vfqfpbbc yjvthc^ fqvjxylt,f^ hjv
wlbc itltubf
ω = (i 1 ,...,i r )
r-tekb^ 'fyfw 'b'jtekb i k itbskt,f b.jc 1-lfy n-vlt& fvhbufl^
|Ω| = nr.
ω-ib hbuc vybidytkj,f fmdc& tc ybiyfdc^ hjv xdtyc A [ljvbkj,fc [tkc
eo.j,c n tktvtynblfy r tktvtynbfyb o.j,f
A = {(i 1 ,...,i r ), i k -t,b ufyc[dfdt,ekbf}.
fvbnjv |A|=(n) r = n(n–1)⋅⋅⋅(n–r+1) lf fk,f'j,bc rkfcbrehb ufycfpqdhbc 'fyf[vfl
n(n − 1) (n − r + 1)
P(A)= .
nr
vfufkbsb 4.28. d'mdf' .e'ib s ,bh'dbf lf vf' ijhbc t 't'hbf& itv'[dtdb'
dbqt,' n ,bh'dc& dbgjdj' fk,f'j,f bvbcf^ hjv vf' ijhbc pecnfl k wfkb bmyt,f
't'hb^ 'e
(a) fvjhxtdf [lt,f lf,heyt,b'*
(b) fvjhxtdf [lt,f lf,heyt,bc ufhtit&
fvj[cyf& (a) tktvtynfhekb [ljvbkj,t,bf
ω = (i 1 ,...,i r ),
cflfw 'b'jtekb i k =1,...,s& fvhbufl |Ω| = sn^ b[& ajhvekf (4.25)& n fvjhxtekb
,bh'dblfy k (d'mdf'^ gbhdtkb k) eylf b.jc fhxtekb t-lfy^ hbc'dbcfw fhct,j,c tk
dfhbfynb^ [jkj lfyfhxtyb n–k rb s–t ifd ,bh'dc ijhbc eylf b.jc^ hbc'dbcfw udfmdc
4 FK<F"J<F 137
(s–t)n–k dfhbfynb& vfuhfv k ,bh'db itbskt,f vj[dltc yt,bcvbth k flubkfc n-c ijhbc&
flubkt,bc k-tktvtynbfyb cbvhfdktt,bc hfjltyj,ff C nk & fvhbufl^ cek udfmdc
tk(s−t)n-k n-tekb^ 'e A k ybiyfdc [ljvbkj,fc^ hjv n fvjhxtek ,bh'dc ijhbc k 't'-
hbf^ udfmdc
|A k | = C nk tk(s–t)n-k
lf
n−k
C nk t k ( s − t ) n − k
k
t t
P n (k)≡P(A k )= = C nk 1 − , k=0,1,...,n. (4.27)
sn s s
hbw[d'f (4.27) vbvltdhj,fc tojlt,f ,byjvehb ufyfobkt,f& fv hbw[dt,bc
]fvb (4.26) ajhvekbc sfkb' eylf b.jc 1^ hfw bmblfyfw ufvjvlbyfhtj,c^ hjv
A 0 ,A 1 ,...,A n [ljvbkj,t,b chek cbcntvfc mvybfy&
(b) lf,heyt,bc ufhtit ithxtdbcfc tktvtynfhek [ljvbkj,fl itudbskbf
xfd'dfkj' s tktvtynbc n-tktvtynbfyb mdtcbvhfdkt lf fvbnjv
|Ω| = C sn .
hfw itt[t,f A k -c^ vfc [tkc eo.j,c 't'hb ,eh't,bc Ctk lf bvfdlhjekfl
ifdb ,eh't,bc C sn−−tk rjv,byfwbf^ hfw ufvhfdkt,bc ghbywbgbc sfkb' udfsktdc^ hjv
|A k | = Ctk C sn−−tk .
cf,jkjjl
C tk C sn−−tk
P n (k) ≡ P(A k ) =
, k=0,...,n. (4.28)
C sn
hbw[d'f fv vbvltdhj,fc /bgthutjvtnhbekb ufyfobkt,f tojlt,f& fv
hbw[dt,bc ]fvbw 1-bf^ hfw w[flbf bctd fk,f'ehb vjcfpht,t,b' lf bv ufhtvjt,b'fw^
hjv bjkb rjv,byfnjhekb vc]tkj,bc itvltu xdty itudbskbf lfdflubyj' itvltub
ajhvekf
n
C sn = ∑ C tk C sn−−tk . (4.29)
k =0
hjujhw (4.28) bct (4.29) ajhvekt,ib eylf dbuekbc[vj'^ hjv C ab =0^ hjwf
b>a& 'e vjdbcehdt,' lflt,b'b hbw[dt,bc ufvj.jafc (4.29) vbvltdhj,fib^ cojhtl
,jkj gbhj,f vjudwtvc^ hjv 0≤k≤min(t,n) lf 0≤n–k≤min(s–t,n), cfblfyfw P n (k)>0,
hjwf
max(0, n–(s–t)) ≤ k ≤ min(t,n).
rthsjl^ 'e s=12^ t=8 lf n=9^ vfiby 't'hb ,eh't,bc hfjltyj,f itbskt,f
bwdkt,jltc 5-blfy 8-vlt& lfyfhxtyb fk,f'j,t,b yekbc njkb ufvjdf&
FK<F"J<F"F UFVJ"DKF LTYLHJUHFVT<BC VTIDTJ<B"& ltylhju-
hfvt,b xdty h'ekb tmcgthbvtynt,bc itltut,bc fqcfothfl itvjdbqt'& 'e @injt,bc#
fye @e,yt,bc" th'j,kbj,fc ltylhjuhfvbc @atcdblfy# ,jkjvlt @,bkbrc# lfdfh-
138
yf[& 4.8
1 4 1 2 1 3 3
⋅ + ⋅ + ⋅ = .
P(A) =
3 5 3 5 3 10 10
f[kf vbdvfh'j' ltylhjuhfvfc& 't'h ,bh'dc itdecf,fvj' @'# fcj^ [jkj
ifdc @i#& udtmyt,f
1 4
4/5 ' P(a')= ⋅
a 3 5
1/5 1 1
i P(ai)= ⋅
1/3 3 5
2/5 1 2
b ' P(b')= ⋅
1/3 3 5
3/5 1 3
i P(bi)= ⋅
1/3 3 5
1 3
c 3/10 ' P(c')= ⋅
3 10
7/10 1 7
i P(ci)= ⋅
3 10
yf[& 4.9
***
tc 'fdb t.hlyj,f [56], [64], [39], [27], [21], [11], [17] obuyt,c^ hjvkt,bw
uflvjwtvekb cfrb'[t,bc ufhlf vhfdfk c[df vfcfkfcfw itbwfdc (lfvfnt,b'b byajh-
vfwbbc vbcfqt,fl cfcfhut,kj bmyt,f [1] lf [3] obuyt,bc ufwyj,fw)& trjyjvbcnt,b-
cf'dbc ufyre'dybkb cf[tkvsqdfytkjt,blfy vrb'[dtkc dehxtdlb' [60], [66], [72],
[79] obuyt,c lf fuht'dt mfh'ek tyfpt fhct,ek itcf,fvbc kbnthfnehfc% [8], [9],
[13], [14], [15].
LFCRDYT<B
itv'[dtdb'b tmcgthbvtynb gbhj,f'f hfbvt rjvgktmcbc ufy[jhwbtkt,bcfc
vbcb .dtkf ufhrdtekb fphb' vfhnbdb itltubc th'j,kbj,b'^ fye ω tktvtynfhek
[ljvbkj,f'f Ω cbdhwb' fqbotht,f& A [ljvbkj,f fhbc Ω cbdhwbc mdtcbvhfdkt&
fv,j,ty^ hjv [lt,f A [ljvbkj,f^ 'erb tmcgthbvtync ω tktvtynfhekb [ljvbkj,f
140
n!
o.j,f'f hfjltyj,f (n) r = ;
(n − r )!
ufyvtjht,b' o.j,f'f hfjltyj,f G nr =nr;
uflfyfwdkt,f'f hfjltyj,f (n) n =n!;
n!
]ea't,f'f hfjltyj,f C nr = .
r!(n − r )!
rthsjl s-,bh'dbfyb .e'blfy^ cflfw t ,bh'db 't'hbf^ n ,bh'dbc fvjhxtdbcfc k
't'hb ,bh'dbc fvjqt,bc fk,f'j,ff
k t k t n − k
Cn 1 − , hjwf ithxtdf lf, heyt, b' ff^ k = 0,..., n.
s s
P n (k) =
Ctk Csn−−tk hjwf ithxtdf lfe, heyt, kflff^ k = 0,..., n,
n
,
max (0, n − ( s − t )) ≤ k ≤ min (t , n).
Cs
fv ajhvekbc gbhdtkb cnhbmjyb' vjwtvek vbvltdhj,fc fk,f'j,bc
,byjvehb ufyfobkt,f tojlt,f^ [jkj vtjht cnhbmjyb' vjwtvekc –
/bgthutjvtnhbekb ufyfobkt,f&
itlutybkb tmcgthbvtynt,bcf'dbc [ljvbkj,f'f fk,f'j,bc ufvjcf'dktkfl
]fzdehb otcbcf lf chekb fk,f'j,bc ajhvekbc gfhfktkehfl b.tyt,ty
ltylhjuhfvt,bc 'dfkcfxbyj vt'jlcfw&
CFDFH}BIJT<B
4.4. ehyfib jhb 't'hb lf cfvb ifdb ,bh'dbf& bqt,ty jh ,bh'dc lf,heyt,bc
ufhtit& bgjdt' fk,f'j,f bvbcf^ hjv%
A={jhbdt ,bh'db 't'hbf},
B={,bh'dt,b c[dflfc[df athbcff},
C={jhbdt ,bh'db ifdbf}&
4.5. fvj[ctyb' obyf fvjwfyf^ 'e gbhdtkb ,bh'db ehyfib erfy ,heylt,f&
4.7. [bcfufy lfvpflt,ekb re,b^ hjvkbc .dtkf of[yfub itqt,bkbf^ f'fc njk
yfobkfl lf[th[tc& vbqt,ekb gfnfhf re,t,b rfhufl fehbtc lf itv'[dtdb' fbhxbtc
th'b vf'ufyb& hjujhbf fk,f'j,f bvbcf^ hjv fhxtek re,c jhb of[yfub itqt,bkb
fmdc&
4.20. obyf fvjwfybc gbhj,t,ib lfvfnt,b' lfdeidf'^ hjv hsbc 90% obyf
lqbcff lf fv;fdt,ekb hsbc itvwdtkb bc 2 gfrtnbw obyf lqbcff& bycgtmnjhb bhxtdc
f[fk cnhfntubfc& vfc cehc ]th 'fhbqb itfvjovjc^ vtht rb 'b'j gfrtnb itfhxbjc
hjujhw sdtkb^ bct f[fkb gfrtnt,blfy& hf fhbc fk,f'j,f bvbcf^ hjv th' gfrtnib
vfbyw bmyt,f fv;fdt,ekb hst~
H1 H2 H3
wbahb 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
ufvjxtybc fk,f'j,f 0.10 0.08 0.12 0.06 0.14 0.10 0.09 0.10 0.11 0.10
lfvf[by]t,bc fk,f'j,f 0.01 0.03 0.03 0.02 0.02 0.06 0.03 0.04 0.03 0.01
4.43. jhb vj'fvfiblfy th'b cfv vjytnfc fult,c^ vtjht jhc& vjut,ekb bcff^
dbcfw vtn]th vjedf uth,b& hjujhbf 'b'jtekb vf'ufybc vjut,bc fk,f'j,f~
4.47. .e'ib 6 't'hb^ 4 ifdb lf 5 ob'tkb ,bh'dbf& bgjdt' fk,f'j,f bvbcf^ hjv
.e'blfy 3 ,bh'dbc hbu-hbuj,b' fvjqt,bcfc udtmyt,f ,bh'dt,bc vbvltdhj,f
@ob'tkb^ ifdb^ 't'hb#^ 'e ,bh'dt,bc fvjqt,f [lt,f%
(a) lf,heyt,b'*
(b) lf,heyt,bc ufhtit&
ufvjb.tyt' ltylhjuhfvt,bc vt'jlb&
cflfw p i =P({ω i }), i=1,2,..., fye X itv'[dtdb'b cblblbc B cbvhfdktib (rthsjl^ [a,b]
bynthdfkib) vj[dtlhbc fk,f'j,f bv tktvtynfhek [ljvbkj,f'f fk,f'j,t,bc
]fvbc njkbf^ hjvkt,bw X(ω) aeymwbbc cfiefkt,b' B cbvhfdktib uflfbcf[t,bfy&
d'mdf'^ X itv'[dtdb' cblbltc iteskbf vbbqjc v[jkjl x 1 -bc^ x 2 -bc^ &&& ^ fy
x n -bc njkb vybidytkj,t,b& vfiby P X (B) fk,f'j,f cfdct,b' ufybcfpqdht,f
P X (x j ) = P{ω: X(ω)=x j } = ∑ pi , j=1,2,...,n,
ϖ i : X (ϖ i ) = x j
fk,f'j,t,bc cfiefkt,b'%
P X (B) = ∑ PX ( x j ) . (5.1)
x j ∈B
1
fvhbufl^ pjuflb (Ω, A ,P) fk,f'ehb cbdhwbc itv'[dtdfib buekbc[vt,f^ hjv hjujhbw fh
eylf b.jc x yfvldbkb hbw[db^ Ω-pt vjwtvekb X(ω) yfvldbkb aeymwbbcf'dbc {ω: X(ω)<x}
[ljvbkj,f itlbc A cbuvf-fkut,hfib (fk,f'j,f [jv v[jkjl A -ptf ufycfpqdhekb)* fct'
aeymwbt,c pjvfl aeymwbt,c eojlt,ty&
2
'e yfvldbkb wdkflbc hfbvt F(x) aeymwbf frvf.jabkt,c 1) – 3) 'dbct,t,c^ vfiby fhct,j,c
bct'b X itv'[dtdb'b cblblt^ hjv FX(x)=F(x)&
152
x1 x2 ... xr
X (5.5)
f1 f2 ... fr
x1 x2 &&& xr &&&
X (5.6)
f1 f2 &&& fr &&&
cflfw –∞ ≤ a ≤ b ≤ +∞.
[ibhfl vj[th[t,ekbf ufyfobkt,bc rfyjybc uhfabrekb ofhvjlutyf*
fvbcf'dbc itv'[dtdb'b cblblbc itcfskj vybidytkj,t,c uflfpjvfdty f,cwbcf'f
qthspt lf fv othnbkt,ib fqvfh'fdty itcf,fvbcb fk,f'j,t,bc njkb cbuhsbc
vfh'j,t,c%
f
fn-1
fn
f2
f3
f1
x1 x2 0 x3 xn-1 xn x
yf[& 5.1
–1 0 1 2 3
X (5.8)
0.1 0.15 0.3 0.25 0.2
0, hjwf x < x1 ,
f , hjwf x1 ≤ x < x 2 ,
1
f1 + f 2 , hjwf x 2 ≤ x < x3 ,
FX ( x ) =
∑f ,
k
hjwf x k ≤ x < x k +1 ,
i =1 i
.
1, hjwf xr ≤ x
F(x)
f1+f2+...+fr=1
f1+f2
f1
. . .
x1 x2 x3 xr x
yf[& 5.2.
FX(x)
0.55
0.45
0.15
f)
–1.2 –0.3 2 3.8
X
0.15 0.3 0.1 0.45
,)
–3 0.5 2 5 7
X
0.15 0.3 0.2 0.15 0.2
F X (x) = P {X ≤ x} (5.11)
(5.9) cf[b' fqfh xfbotht,f&
itvjdbafhukj' t&o& eo.dtnb itv'[dtdb'b cblbltt,bc ufy[bkdb'&
dbn.db'^ hjv X fhbc eo.dtnb itv'[dtdb'b cblblt^ 'e fhct,j,c v'tk
qthspt ufycfpqdhekb bct'b fhfefh.jab'b f(x) aeymwbf^ hjv
x
FX ( x) = ∫ f X ( y )dy . (5.12)
−∞
f X (x) aeymwbfc X itv'[dtdb'b cblblbc ufyfobkt,bc cbvrdhbdt fye fk,f'j-
,bc cbvrdhbdt tojlt,f (mdtvj' xdty lfdbyf[fd'^ hjv fct'b cf[tkb ,eyt,hbdbf)&
xdty duekbc[vj,'^ hjv f(x) aeymwbf eodtnbf v'tk qthspt ufhlf^ itcfskt-
,tkbf^ othnbkt,bc cfchekb hfjltyj,bcf& fk,f'j,bc 'tjhbfib bv ufyfobkt,bc
aeymwbfc^ hjvtkcfw cbvrdhbdt uffxybf^ f,cjkenehfl eodtnc eojlt,ty& fvhbufl
nthvbyc @eo.dtnb itv'[dtdb'b cblblt#^ hjvtkcfw cbvjrkbcf'dbc db[vfh'^ ittcf-
,fvt,f fk,f'j,bc 'tjhbbc pecnb nthvbyb @f,cjkenehfl eo.dtnb ufyfobkt,bc
vmjyt itv'[dtdb'b cblblt#&
rthsjl^ 'e a lf b cfchekb hbw[dt,bf^ (5.12)-blfy udtmyt,f
b
P{a≤X≤b}=P{a≤X<b}=P{a<X≤b}=P{a<X<b}= ∫ f X ( x)dx ≡ F (b) – F (a). (5.13)
a
erfyfcrytkb njkj,f [fpc ecdfvc bv ufhtvjt,fc^ hjv yt,bcvbthb x-bcf'dbc
P{X=x}=0. fvhbufl^ fk,f'j,f bvbcf^ hjv X itv'[dtdb'b cblblt vj'fdclt,f hfbvt
bynthdfkib cbvrdhbdbc aeymwbbc uhfabrcf lf Ox qthsc ijhbc vj'fdct,ekb bv
abuehbc S(a,b) afh'j,bc njkbf^ hjvtkbw x=a lf x=b othnbkt,ib fqvfh'ek
vfh'j,t,c ijhbcff vjmwtekb (b[&yf[& 5.4)&
P{a≤X≤b}=S(a,b)
yf[& 5.4
0, hjwf x < 0,
2
f ( x) = ax , hjwf 0 ≥ x < 3,
0, hjwf x ≥ 3.
f) ufycfpqdht' a gfhfvtnhbc bc vybidytkj,f^ hjvkbc'dbcfw f(x) ufyfobkt,bc
cbvrdhbdtf* ,) bgjdt' itcf,fvbcb F X (x) ufyfobkt,bc aeymwbf*
u) bgjdt' fk,f'j,f bvbcf^ hjv F X (x) ufyfobkt,bc aeymwbbc vmjyt itv'[dtdb'b
cblblt vj[dlt,f (0, 4] iefktlib&
fvj[cyf& dbyfblfy f(x)≥0^ hjwf a≥0, a gfhfvtnhbc vybidytkj,f ufvjb'dkt,f
cbvrdhbdbc bv 'dbct,blfy^ hjv
∞
∫ f (u )du =1&
−∞
0, hjwf x < 0,
x 3
FX ( x) = , hjwf 0 ≤ x < 3,
27
x ≥ 3.
1, hjwf
vtcfvt itrb'[dfpt gfce[bc vbcfqt,fl dbcfhut,kj' (5.13) ajhvekb'& vbdbqt,'
F X (4) – F X (2) = 19/27.
vfufkbsb 5.5. eo.dtnb itv'[dtdb'b cblblbc ufyfobkt,bc aeymwbff
0, hjwf x < 0,
2
FX ( x) = x / 4, hjwf 0 ≤ x ≤ 4,
1, hjwf x > 4.
bgjdt' ufyfobkt,bc cbvrdhbdt&
w[hbkb 5.1
Y
X y1 y2 ... ym
x1 f 11 f 12 ... f 1m
x2 f 21 f 22 ... f 2m
... ... ... ... ...
xn f n1 f n2 ... f nm
5 ITV"{DTDB"B CBLBLTT<B LF VF"B UFYFOBKT<F 159
{ }
m
{X = xi } = ∪ X = xi , Y = y j ,
j =1
udtmyt,f
m m
f i• ≡P{X=x i }= ∑ P{ X = xi , Y = y j } = ∑ f ij (5.17)
j =1 j =1
lf fyfkjubehfl^
n n
f • j ≡P{Y=y j } = ∑ P{ X = xi , Y = y j } = ∑ f ij & (5.18)
i =1 i =1
fct'b [th[b' vbqt,ek ufyfobkt,bc rfyjyt,c^ itcf,fvbcfl X lf Y itv'[dtdb'b
cblbltt,bc vfhubyfkehb ufyfobkt,bc rfyjyt,c eojlt,ty& vfifcflfvt^ bvbcf'dbc^
hjv ufvjd'dfkj' {X=x i } ({Y=y j }) [ljvbkj,bc f i• =P{X=x i } (f •j =P{Y=x j }) fk,f'j,f^
cfzbhjf itdrhb,j' w[hbkbc i-eh cnhbmjyib (j-eh cdtnib) vj'fdct,ekb
fk,f'j,t,b&
w[hbkb 5.2
Y
X y1 y2 ... ym
x1 f 11 f 12 ... f 1m f 1•
x2 f 21 f 22 ... f 2m f 2•
... ... ... ... ... ...
xn f n1 f n2 ... f nm f n•
f •1 f •2 ... f •m 1
***
tc 'fdb t.hlyj,f [11], [17], [21], [27], [39], [56], [64] obuyt,c^ hjvkt,bw
uflvjwtvekb cfrb'[t,bc ufhlf vhfdfk c[df vfcfkfcfw itbwfdc (lfvfnt,b'b byajh-
vfwbbc vbcfqt,fl cfcfhut,kj bmyt,f [1] lf [3] obuyt,bc ufwyj,fw)& trjyjvbcnt,b-
cf'dbc ufyre'dybkb cf[tkvsqdfytkjt,blfy vrb'[dtkc dehxtdlb' [60], [66], [72],
[79] obuyt,c lf fuht'dt mfh'ek tyfpt fhct,ek itcf,fvbc kbnthfnehfc% [8], [9],
[13], [14], [15].
5 ITV"{DTDB"B CBLBLTT<B LF VF"B UFYFOBKT<F 165
LFCRDYT<B
CFDFH}BIJT<B
x1 x2 ... xr
X (6.1)
f1 f2 ... fr
r
cflfw f i =P{X=x i }, ∑ f i = 1 &
i =1
lbcrhtnekb nbgbc itv'[dtdb'b cblblbc vf'tvfnbrehb kjlbyb fye vbcb
cfiefkj vybidytkj,f (fqbybiyt,f EX-b'^ E fhbc gbhdtkb fcj byukbcehb cbn.dbcf
Expectation – kjlbyb^ vjcfkjlytkj,f) tojlt,f itv'[dtdb'b cblblbc .dtkf
itcfskj vybidytkj,t,bc itcf,fvbc fk,f'j,t,pt yfvhfdk'f ]fvc^ fye hbw[dc
r
EX = ∑ xi f i = x1f 1 + x2 f2 +⋅⋅⋅+ xr fr (6.2)
i =1
bvbcf'dbc^ hjv ufcfut,b uf[ltc vf'tvfnbrehb kjlbybc ibyffhcb^ lfdeidf'^
hjv xfdfnfht' n lfrdbhdt,f (wlf) X itv'[dtdb' cblbltpt& d'mdf'^ vfy n 1 -]th vbbqj
vybidytkj,f x 1 ^ n 2 -]th – vybidytkj,f x 2 , ... , n r -]th – vybidytkj,f x r . fvhbufl^
n 1 +n 2 +⋅⋅⋅+n r =n. vfiby itv'[dtdb'b cblblbc vbth vbqt,ekb vybidytkj,t,bc
x n + x 2 n2 + ⋅ ⋅ ⋅ + x r nr
fhb'vtnbrekb cfiefkj x ufvjb'dkt,f ajhvekb' x = 1 1 ^
n
t&b&^
n n n
x = x1 1 + x 2 2 + ⋅ ⋅ ⋅ + x r r . (6.3)
n n n
170
n1 n
itdybiyj'^ hjv fhbc x 1 -bc ufy[jhwbtkt,bc afhlj,b'b cb[ibht^ 2 fhbc x 2 -bc
n n
ufy[jhwbtkt,bc afhlj,b'b cb[ibht lf f&i& lfdeidf'^ hjv lfrdbhdt,f'f hfjltyj,f
cfrvfhbcfl lblbf& vfiby afhlj,b'b cb[ibht f[kjcff [ljvbkj,bc fk,f'j,fc'fy
n1 n n
≈ f 1 , 2 ≈ f 2 , ... , r ≈ f r .
n n n
(6.3) ufvjcf[ekt,fib afhlj,b' cb[ibhtt,c 'e itdwdkb' itcf,fvbcb fk,f'j,t,b'
lf ufdb'dfkbcobyt,' vf'tvfnbrehb kjlbybc ufycfpqdht,fc^ vbdbqt,'^ hjv
x ≈ x 1 f 1 + x 2 f 2 +...+ x k f k = EX.
vbqt,ekb itltubc fk,f'ehb ibyffhcb itvltuib vujvfhtj,c% itv'[dtdb'b cblblbc
vf'tvfnbrehb kjlbyb lff[kjt,b' njkbf fv itv'[dtdb'b cblblbc lfrdbhdt,ek
vybidytkj,t,bc fhb'vtnbrekb cfiefkjcb&
w[flbf^ hjv fewbkt,tkb fh fhbc itv'[dtdb'b cblblbc vf'tvfnbrehb
kjlbyb njkb b.jc vbcb hjvtkbvt itcfskj vybidytkj,bcf&
vfufkbsb 6.1. ufvjd'dfkj' 5.2 vfufkb'ib vjwtvekb itv'[dtdb'b cblblbc
vf'tvfnbrehb kjlbyb&
fvj[cyf& vjyfwtvt,b lf xfcfnfht,tkb ufvj'dkt,b ofhvjdblubyj' 6.1.
w[hbkbc cf[b'
w[hbkb 6.1.
i xi fi xi fi
1 –1 0.10 – 0,1
2 0 0.15 0
3 1 0.30 0,3
4 2 0.25 0,5
5 3 0.20 0,6
5
EX = ∑ xi f i =1.3
i =1
–2 –1 0 2
X
0.1 0.3 0.4 0.2
P{Y=0}=P{{X=–2}∪{X=0}∪{X=2}}=P{X=–2}+P{X=0}+P{X=2}=0.1+0.4+0.2=0.7
lf P{Y=3}=P{X=–1}=0.3& fvbnjv cf,jkjjl^ Y=h(X) itv'[dtdb'b cblblbc ufyfob-
kt,bc rfyjyc tmyt,f itvltub cf[t%
0 3
Y
0.7 0.3
hjvkbc'dbcfw EY=0,9.
,)f[kf ufvjd'dfkj' EY (6.5) ajhvekb'% udfmdc
EY=h(–2)⋅0,1+h(–1)⋅0,3+h(0)⋅0,4+h(2)⋅0,2=0⋅0,1+3⋅0,3+0⋅0,4+0⋅0,2=0,9&
1/2
M
yf[& 6. 2
0.55
p=Ѕ
0.45
0.2
yf[& 6.3
xp=F -1(p) x
yf[& 6. 4
176
F(x)
xp=a b x
yf[& 6. 5
p
p1+p2
F(xp)
F(xp-)
x1 x2 ⋅⋅⋅ xp xr x
yf[& 6. 6
yf[&6. 7
6 ITV"{DTDB" CBLBLT"F HBW{DB"B VF{FCBF"T<KT<B 177
–3 1 –90 45
X1 X2
1/4 3/4 1/3 2/3
DX=EX2–(EX)2=1,51
σ X = + DX . (6.12)
σ X -c [ibhfl cnfylfhnek uflf[hfcfw eojlt,ty& uflf[hbc fv vf[fcbf't,-
kbc itvjqt,f bvb'ff vjnbdbht,ekb^ hjv bubdt pjvbc th'tekt,ib ufvjbcf[t,f^ hfw
X itv'[dtdb'b cblblt&
d'mdf'^ X itv'[dtdb' cblblbc vf'tvfnbrehb kjlbybf EX^ [jkj cfiefkj
rdflhfnekb uflf[hf σ X & ufydb[bkj' itv'[dtdb' cblblt
X − EX
Y= (6.13)
σX
lf ufvjd'dfkj' vbcb vf'tvfnbrehb kjlbyb lf lbcgthcbf& vf'tvfnbrehb kjlbybcf
lf lbcgthcbbc 'dbct,t,blfy ufvjvlbyfht vbdbqt,'^ hjv EY=0, DY=1. vfh'kfw
X − EX 1
EY=E = (EX–EX)=0
σX σX
lf
X − EX
DY=D =(1/DX)D(X–EX)=1.
σX
6 ITV"{DTDB" CBLBLT"F HBW{DB"B VF{FCBF"T<KT<B 179
'e E|X|k<∞. fvfdt itv'[dtdfib^ 'e itvjdbqt,' fqybidyfc µ= µ1′ =EX, ufybvfhnt,f X
itv'[dtdb'b cblblbc k hbubc wtynhfkehb vjvtynb
µ k =E(X–µ)k.
fv fqybidyt,ib σ2=DX=µ 2 , cflfw σ=σ X .
wtynhfkeh lf cfo.bc vjvtynt,c ijhbc fhct,j,c vfhnbdb rfdibhb&
vfufkb'fl^
µ 2 = µ ′2 −µ2,
µ 3 = µ1′ −3 µ ′2 ⋅µ+2µ3,
µ 4 = µ ′4 −4 µ ′3 ⋅µ+6 µ ′2 ⋅µ2−3µ4.
wtynhfkehb vjvtynt,bc vtidtj,b' ufybcfpqdht,f bct'b vybidytkjdfyb
vf[fcbf't,kt,b hjujhbwff fcbvtnhbbcf lf tmcwtcbc rjtabwbtynt,b&
fcbvtnhbbc pjvfc cfaesdkfl tlt,f cfiefkj re,ehb uflf[hf lf
fcbvtnhbbc rjtabwbtync fyufhbij,ty
µ
α = 33
σ
ajhvekb'& cfiefkj re,ehb uflf[hf cfiefkt,fc udfsktdc eahj chekfl
ufdb'dfkbcobyj' itv'[dtdb'b cblblbc lblb uflf[ht,b& ufyfobkt,bc fcbvtnhbbc
itv'[dtdfib ufyfobkt,bc vhelbc th'b v[fht bsktdf eahj lbl re,eh uflf[hfc
vtjht v[fhtc'fy itlfht,b' lf hflufy re,ehb uflf[hbc lhjc uflf[hbc ybifyb
yfhxeylt,f^ re,eh uflf[ht,c ijhbc ufyc[dfdt,f fxdtyt,c lflt,b' fy efh.jab'
fcbvtnhbfc&
'e X itv'[dtdb'b cblblbc ufyfobkt,f cbvtnhbekbf 'fdbcb µ=EX cfiefkj
vybidytkj,bc vbvfh'^ vfiby X itv'[dtdb'b cblblbc .dtkf rtynb hbubc wtynhfkehb
vjvtynb yekbc njkbf& fmtlfy ufvjvlbyfht fcbvtnhbbc rjtabwbtynbw yekbc
njkbf&
'e α>0, vfiby ufyfobkt,f vfh]dybd fcbvtnhbekbf (yf[& 6.8)^ [jkj α<0
ybiyfdc^ hjv ufyfobkt,f vfhw[ybd fcbvtnhbekbf (yf[& 6.9)&
180
yf[& 6.10
µ=M=M 0 .
vtjhtc v[hbd^ ufyfobkt,bc vtlbfyf^ evhfdktc itv'[dtdfib^ 'fdclt,f ufyfob-
kt,bc vjlfcf lf vf'tvfnbreh kjlbyc ijhbc^ hbc ufvjw ufyfobkt,bc fcbvtn-
hbekj,bc cfpjvfl vf'tvfnbreh kjlbycf lf vjlfc ijhbc c[dfj,f ufvjb.tyt,f&
fvhbufl ufyfobkt,bc vf'tvfnbrehb kjlbybcf lf vjlbc lfv'[dtdf (fv lhjc^
hjujhw otcb^ ufyfobkt,bc vtlbfyfw bubdt vybidytkj,fc vbbqt,c) ufyfobkt,bc
cbvtnhbekj,bc v[jkjl fewbkt,tk gbhj,fc ofhvjflutyc lf µ=M=M 0 njkj,bc
itchekt,f^ cfpjufljl^ ufyfobkt,bc cbvtnhbekj,fc dth epheydtk.jac (itbskt,f
vfhnbdb vfufkb'bc fut,f)^ vfuhfv µ=M 0 njkj,bc lfhqdtdbc itv'[dtdfib
itcfskt,tkbf ufyfobkt,bc fcbvtnhbekj,fpt cfe,fhb& hjltcfw M 0 <µ^ fv,j,ty^ hjv
ufyfobkt,f fcbvtnhbekbf vfh]dybd lf 'e M 0 >µ^ vfiby ufyfobkt,f fcbvtnhbekbf
vfhw[ybd& vjud.fdc itcf,fvbcb cmtvfnehb yf[fpt,b&
yf[& 6. 11
d
µ = µ1′ = M X (t ) ^
dt t =0
d2
µ′2 = M X (t )
dt 2 t =0
w[hbkb 6.4.
hbw[db'b
lbcrhtnekb nbgb eo.dtnb nbgb
vf[fcbf't,kt,b
r +∞
vf'tvfnbrehb kjlbyb EX= ∑ xi f i EX= ∫ uf (u )du
i =1 −∞
r +∞
k-ehb hbubc vjvtynb EXk= ∑ xik f i EXk= ∫ u k f (u )du
i =1 −∞
yf[& 6.14.
x1 , ... , x n
ξ 1 1 .
, ... ,
n n
vtnb cbw[flbcf'dbc (6.15)-lfy itudbskbf itdmvyf' phlflb dfhbfwbekb
vorhbdb% x(1) , ... , x(r) n 1 , ... , n r cb[ibhtt,b'^ n 1 +⋅⋅⋅+n r = n, lf ufvjdb.tyj' xfyfothb
x (1) , ... , x ( r )
ξ n1 nr . (6.16)
, ... ,
n n
vfiby fhb'vtnbrekb cfiefkjf
6 ITV"{DTDB" CBLBLT"F HBW{DB"B VF{FCBF"T<KT<B 185
1 n 1 r
x =∑ xi = ∑ n j x
( j)
=Eξ,
n i =1 n j =1
[jkj ithxtdb'b lbcgthcbf fhbc
1 n 1 r
s2 = ∑ ( x i − x ) 2 = ∑ n j ( x ( j ) − x ) 2 = D ξ
n i =1 n j =1
lf cfpjufljl (6.15) th'j,kbj,bc yt,bcvbthb k hbubc cfo.bcb fy wtynhfkehb
ithxtdb'b vjvtynb itcf,fvbcfl Eξk lf E(ξ–Eξ)k cf[b' xfbotht,f&
.jdtkudfhb rfdibhb ithxtdb' vjvtynt,c ijhbc ξ itv'[dtdb'b cblblbc
nthvbyt,ib eahj vrfabjl ufvjb'mvbc& vfufkb'fl^ 'fyflj,f
Dξ = Eξ2–(Eξ)2
ittcf,fvt,f
2 2
1 n 1 n 1 n 1 n
s = ∑ xi − ∑ xi = ∑ xi2 – ∑ xi .
2
n i =1 n i =1 n i =1 n i =1
'fyflj,fc^ hjvtkbw th'b it[tldb' fhw 'e bct vfhnbdbf&
ithxtdb'b vtlbfyf lf cfth'jl p-rdfynbkb fctdt ξ lbcrhtnekb itv'[dtdb'b
cblblbc vtlbfyf lf p-rdfynbkb ufvjdf^ itcf,fvbcfl& ufyc[dfdt,f bcff^ hjv hjwf n
keobf (6.15) th'j,kbj,bc vtlbfybc hjkib
x (1) ≤ ⋅⋅⋅ ≤ x (n)
dfhbfwbekb vorhbdbc ief otdht,bc (x (n / 2 ) + x (n / 2+1) ) 2 yf[tdfh]fvc dbqt,'^ vfiby
hjwf ξ lbcrhtnekb itv'[dtdb'b cblblbcf'dbc fct' itv'[dtdfib udtmyt,f
vtlbfyehb bynthdfkb (hjwf x (n/2) lf x (n/2+1) ufyc[dfdt,ekb hbw[dt,bf) lf
ufhrdtekj,bcf'dbc fv bynthdfkbc vfhw[tyf ,jkjc fye x (n/2) -c bhxtdty&
fv ajhvfkehb fyfkjubbc vbqvf lblb vybidytkj,bc ibyffhcj,hbdb afmnt,b
stdc& vfufkb'fl^ fk,f'j,bc 'tjhbbc 'tjhtvf t&o& lbl hbw[d'f rfyjyb (b[& 'fdb 8)
itv'[dtdb' cblblt'f fhb'vtnbrekb cfiefkjc vluhflj,bc cnfnbcnbreh rfyjy-
pjvbtht,fc fqothc^ t&o& wtynhfkehb pqdfhb'b 'tjhtvf fqothc akemnefwbt,c
vluhflb vlujvfhtj,bc ufhitvj lf f&i&^ hfw cf,jkjj ]fvib lfcrdyb'b cnfnbcnbrbc
mdfre'[tlfl udtdkbyt,f&
EX-bc lf EY-bc njkbf& vfiby (EX,EY) hbw[db' dtmnjhc eojlt,ty (X,Y) itv'[dtdb'b
dtmnjhbc vf'tvfnbreh kjlbyc (fy kjlbyt,bc dtmnjhc)& (EX,EY) dtmnjhbc rjvgj-
ytynt,c fmdc th'ufypjvbkt,bfyb itv'[dtdb'b cblblbc vf'tvfnbrehb kjlbybc
.dtkf 'dbct,f lf fvbnjv xdty vf' fqfh ufdbvtjht,'&
ufydcfpqdhj' jhufypjvbkt,bfyb itv'[dtdb'b cblblbc c[df hbw[db'b
vf[fcbf't,kt,b&
X lf Y itv'[dtdb'b cblbltt,bc rjdfhbfwbf tojlt,f fv cblblt'f vf'bdt
vf'tvfnbrehb kjlbyt,blfy uflf[ht,bc yfvhfdkbc vf'tvfnbreh kjlbyc%
cov(X,Y)=E[(X–EX)(Y–EY)]. (6.17)
vf'tvfnbreh kjlbybc 'dbct,t,bc ufvj.tyt,b'^ fldbkb cfxdtyt,tkbf^ hjv
cov(X,Y) = EXY–EXEY, (6.18)
cflfw
n m
EXY = ∑ ∑ xi ⋅ y j ⋅ pij (6.19)
i =1 j =1
lbcrhtnekb ufyfobkt,bc itv'[dtdfib^ [jkj eo.dtnb ufyfobkt,bc itv'[dtdfib
+∞ +∞
EXY = ∫ ∫ s u f ( s, u ) ds du , (6.20)
−∞ −∞
buekbc[vt,f^ hjv
+∞ +∞
∫ ∫ | s u | f ( s, u ) ds du < ∞ .
−∞ −∞
+ 1, ' e a > 0,
30 |ρ(X,Y)| ≤ 1 ,
40 'e X lf Y itv'[dtdb'b cblbltt,b lfvjerblt,tkbf^ vfiby ρ(X,Y) = 0&
50 |ρ(X,Y)|=1 vfiby lf v[jkjl vfiby^ hjwf Y=aX+b hfbvt yfvldbkb a lf b
hbw[dt,bcf'dbc fye^ hjwf X lf Y itv'[dtdb' cblbltt,c ijhbc fhct,j,c
ohabdb rfdibhb^ fvfc'fy a>0 vfiby lf v[jkjl vfiby^ hjltcfw ρ=1 lf a<0
vfiby lf v[jkjl vfiby^ hjltcfw ρ=−1.
|X–Y|
0 1 2 3 4 5 f i.
X
1 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 1/6
2 1/36 2/36 1/36 1/36 1/36 0 1/6
3 1/36 2/36 2/36 1/36 0 0 1/6
4 1/36 2/36 2/36 1/36 0 0 1/6
5 1/36 2/36 1/36 1/36 1/36 0 1/6
6 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 1/36 1/6
f .j 6/36 10/36 8/36 6/36 4/36 2/36 1
lf fctdt^
6 6
EXY= ∑ ∑ i ⋅ jP{ X = i, Y = j} = 1.0.(1/36)+...+1.5.(1/36)+2.0.(1/36)+...+6.5.(1/36) = 245/36.
j =1i =1
( )
D ∑ X i = ∑ DX i + 2 ∑ cov X i , X j .
n n
i =1 i =1 i< j
σ1 0 1 ρ σ1 0
cov(X) = ,
0 σ2 ρ 1 0 σ2
ief vfnhbwfc ρ(X) rjhtkfwbehb vfnhbwf tojlt,f&
cov(AX+b) = Acov(X)AT,
cflfw AT fhbc A-c nhfycgjybht,ekb vfnhbwf&
1
E(X|B) = EI B X . (6.26)
P( B)
itdybiyj'^ hjv (6.26) njkj,b' itbskt,f ufybcfpqdhjc gbhj,b'b
vf'tvfnbrehb kjlbyb yt,bcvbthb itv'[dtdb'b cblblbcf'dbc lf yt,bcvbthb B
[ljvbkj,bcf'dbc^ hjvkbc'dbcfw P(B)>0^ 'e ufycfpqdhekbf X-bc egbhj,j
vf'tvfnbrehb kjlbyb&
xdtekt,hbdb egbhj,j lbcgthcbbc fyfkjubehfl ufybvfhnt,f gbhj,b'b lbc-
gthcbf hjujhw lbcrhtnekb^ fctdt eo.dtnb X itv'[dtdb'b cblblbc itv'[dtdfib%
D(X|B) = E((X–E(X|B))2|B)) = E(X2|B)–(E(X|B))2. (6.27)
d'mdf'^ (X,Y) lbcrhtnekb itv'[dtdb'b dtmnjhbc ufyfobkt,bc rfyjybf
p ij =P{X=x i ,Y=y j }, i=1,2,...,r, j=1,2,...,s. ufydb[bkj' [ljvbkj,f B={Y=y i }. X-bc gbhj-
,b'b ufyfobkt,f bv gbhj,b'^ hjv Y-vf vbbqj vybidytkj,f y i , itvltuyfbhfl vjbwtvf%
p ij
p i|j = P{X=x i |Y=y j } = , i=1,2,...,r, (6.28)
p• j
r
cflfw p •j = ∑ pij >0, j=1,2,...,s&
i =1
k 0 1 2 3
P{Y=k|X=3} 1/6 2/6 2/6 1/6
w[flbf^ xdty itudbskbf fv ufyfobkt,bcf'dbc hbw[db'b vf[fcbf't,kt,bc^
vf'tvfnbrehb kjlbybcf lf lbcgthcbbc ufvj'dkf&
E(Y|X=3)=0⋅(1/6)+1⋅ (2/6)+2⋅ (2/6)+3⋅ (1/6)=3/2,
D(Y|X=3)=0⋅(1/6)+1⋅(2/6)+4⋅(2/6)+9⋅(1/6)–(3/2)2=1/4.
'e ufvjd'dkb' lfyfhxty gbhj,b' vf'tvfnbreh kjlbyt,cfw^ cf,jkjjl udtmyt,f%
E(Y|X=1) = E(Y|X=6)=15/6, E(Y|X=2) = E(Y|X=5)=11/6, E(Y|X=3) = E(Y|X=4) = 9/6.
hjujhw d[tlfd'^ X-bc vybidytkj,f'f wdkbkt,fc'fy th'fl Y-bc gbhj,b'b kjlbybc
vybidytkj,t,bw bwdkt,f& fv ufhtvjt,fc vbd.fdfh' itvltu wyt,fvlt%
'e X lbcrhtnekb itv'[dtdb'b cblbltf x 1 ,...,x r vybidytkj,t,b'^ vfiby Y-bc
gbhj,b'b vf'tvfnbrehb kjlbyb X gbhj,b'^ hjvtkbw fqbybiyt,f E(Y|X) cbv,j-
kj'b^ tojlt,f bct' itv'[dtdb' cblbltc^ hjvtkbw qt,ekj,c E(Y|X=x i ) vybidyt-
kj,fc^ hjwf X=x i (t&b& fv vybidytkj,t,bc vbqt,bc fk,f'j,ff P{X=x i }, i=1,...,r).
E(Y|X) itv'[dtdb'b cblblbc ufyfobkt,fc xdtyb vfufkb'bcf'dbc fmdc itvltub
cf[t%
9/6 11/6 15/6
E(Y|X)
1/3 1/3 1/3
r r E (YI ( X = xi ) ) r
E E(Y|X)= ∑ E (Y | X = xi ) P{ X = xi } = ∑ P{ X = xi } = ∑ EYI ( X = xi ) = EY ,
i =1 i =1 P{ X = xi } i =1
r
hflufy ∑ I ( X = xi ) = 1 .
i =1
fv afmnc vf'tvfnbrehb kjlbyt,bcf'dbc bnthfwbek otcc eojlt,ty lf
b.tyt,ty Y itv'[dtdb'b cblblbc vf'tvfnbrehb kjlbybc ufvjcf'dktkfl^ 'e
wyj,bkbf X lf E[Y|X] itv'[dtdb'b cblbltt,b%
EY = E{E[Y|X]}&
fmdt udbylf vjdb.dfyj' vcufdcb otcb lbcgthcbbcf'dbc%
DY = E{D[Y|X]} + D{E[Y|X]}^
cflfw ufcfut,bf^ hjv
D[Y|X] = E[Y2|X] – (E[Y|X])2&
f[kf uflfdblt' bv itv'[dtdbc ufy[bkdfpt^ hjwf (X,Y) itv'[dtdb'b dtmnjhb
eo.dtnflff ufyfobkt,ekb^ f(x,y) cbvrdhbdb'& dbyfblfy {Y=y} [ljvbkj,bc fk,f'j,f
yekbc njkbf^ fvbnjv X-bc gbhj,b'b ufyfobkt,bc ufycfpqdhf {Y=y} gbhj,b' fmfvlt
fqothbkb upb' iteskt,tkbf& fv itv'[dtdfib^ X-bc gbhj,b'b ufyfobkt,f {Y=y}
gbhj,b' ufybcfpqdht,f itvltub njkj,b'
x
F(x|y) = P(X ≤ x|Y ≤ y) = ∫ f X |Y (t | y )dt , (6.29)
−∞
cflfw%
f ( x, y )
f X|Y (x|y) = . (6.30)
f Y ( y)
f X|Y (x|y) aeymwbfc tojlt,f X-bc gbhj,b'b ufyfobkt,bc cbvrdhbdt {Y=y} gbhj,b'& fm
+∞
f Y (y)= ∫ f (t , y )dt fhbc Y-bc vfhubyfkehb ufyfobkt,bc cbvrdhbdt& (6.30) ofhvjflutyc
−∞
(6.28) 'fyfafhlj,bc eo.dtn fyfkjuc&
hfw itt[t,f X-bc gbhj,b' vf'tvfnbreh kjlbyc {Y=y} gbhj,b'^ ,eyt,hbdbf^
hjv bub itvltuyfbhfl ufybvfhnjc%
+∞
E{X|Y=y} = ∫ tf X |Y (t | y )dt . (6.31)
−∞
[jkj gbhj,b'b lbcgthcbf rb ufybvfhnt,f ajhvekb'%
+∞
D{X|Y=y} = ∫ (t − E ( X | Y = y )) 2 f X |Y (t | y )dt . (6.32)
−∞
(6.31) njkj,b' ufycfpqdhek R(y)=E{X|Y=y} aeymwbfc tojlt,f X-bc Y-pt
htuhtcbbc vhelb (aeymwbf)& fv aeymwbbc fphb bvfib vlujvfhtj,c^ hjv Y itv'[dt-
6 ITV"{DTDB" CBLBLT"F HBW{DB"B VF{FCBF"T<KT<B 195
***
tc 'fdb t.hlyj,f [11], [17], [21], [27], [39], [56], [64] obuyt,c^ hjvkt,bw
uflvjwtvekb cfrb'[t,bc ufhlf vhfdfk c[df vfcfkfcfw itbwfdc (lfvfnt,b'b byajh-
vfwbbc vbcfqt,fl cfcfhut,kj bmyt,f [1] lf [3] obuyt,bc ufwyj,fw)& trjyjvbcnt,b-
cf'dbc ufyre'dybkb cf[tkvsqdfytkjt,blfy vrb'[dtkc dehxtdlb' [60], [66], [72],
[79] obuyt,c lf fuht'dt mfh'ek tyfpt fhct,ek itcf,fvbc kbnthfnehfc% [8], [9],
[13], [14], [15].
LFCRDYT<B
(fmfw buekbc[vt,f^ hjv |x|f(x) byntuht,flbf)& h(X) itv'[dtdb'b cblblbc (cflfw h(X)
yfvldbkb wdkflbc hfbvt yfvldbkb aeymwbff) vf'tvfnbrehb kjlbyb itcf,fvbcfl
E h(X) = Σ h(x i )p i
lf
E h(X) = ∫ h(x)f(x)dx
njkj,b' ufybcfpqdht,f&
vf'tvfnbrehb kjlbyb ohabdfl bwdkt,f itv'[dtdb'b cblblbc ohabdfl
ufhlfmvybcfc& lfvjerblt,tkb itv'[dtdb'b cblbltt,bc yfvhfdkbc vf'tvfnbrehb
kjlbyb vf'tvfnbrehb kjlbyt,bc yfvhfdkbc njkbf&
X itv'[dtdb'b cblblbc p hbubc rdfynbkb tojlt,f bct' x p hbw[dc^ hjvtkbw
evwbhtcbf bv hbw[dt,c ijhbc^ hjvkbc'dbc cheklt,f F X (x p )≥p enjkj,f^ 1/2 hbubc
rdfynbkc vtlbfyf tojlt,f&
lbcrhtnekb itv'[dtdb'b cblblbc vjlf^ fye vbcb ufyfobkt,bc vjlf fhbc X-
bc bc vybidytkj,f^ hjvtkcfw vfmcbvfkehb fk,f'j,f uffxybf& 'erb itv'[dtdb'b
cblblt eo.dtnbf^ vfiby vjlf tojlt,f bv vybidytkj,fc^ cflfw cbvrdhbdt vfmcbvevc
fqotdc& hjwf vjlf th'flth'bf^ ufyfobkt,fc eybvjlfkehb tojlt,f&
vf'tvfnbrehb kjlbyb^ vjlf lf vtlbfyf^ fctdt c[df rdfynbkt,b itv'[dtdb'b
cblblbc vlt,fhtj,fc f[fcbf't,ty& itv'[dtdb'b cblblbc uf,ytdfc vbcb cfiefkj
vybidytkj,bc vbvfh' f[fcbf't,c vbcb lbcgthcbf DX=E(X–EX)2 lf cfiefkj
rdflhfnekb uflf[hf σ X = DX & velvbdbc lfvfnt,f lbcgthcbfc fh wdkbc^ [jkj
velvbdb vfvhfdkb rdflhfnib uflbc lbcgthcbbc ybiybc ufht'& lfvjerblt,tkb
itv'[dtdb'b cblbltt,bc itrht,bcfc lbcgthcbt,b brhb,t,f&
vf'tvfnbrehb kjlbyb lf lbcgthcbf itv'[dtdb'b cblblbc µ k '=EXk cfo.bcb
lf µ k =E(X–EX)k wtynhfkehb vjvtynt,bf^ itcf,fvbcfl^ k=1 lf k=2 itv'[dtdfib&
vjvtynt,bc cfiefkt,b' itvjlbc fuht'dt itv'[dtdb'b cblblbc ufyfobkt,bc t&o&
fcbvtnhbbcf lf tmcwtcbc rjtabwbtynt,b^ hjvkt,bw fv cblblbc ufyfobkt,fc t&o&
yjhvfkeh ufyfobkt,fc flfht,ty&
jh itv'[dtdb' cblbltc ijhbc rfdibhc f[fcbf't,ty rjdfhbfwbf
cov(X,Y)=E(X–EX)(Y–EY) lf rjhtkfwbbc rjtabwbtynb ρ(X,Y)= cov(
σ σ
X ,Y )
& |ρ(X,Y)|=1
X Y
6.12. d'mdf' T = 2X–Y–2Z. bgjdt' ET lf DT^ 'e: EX=2, EY=3, EZ=1, DX=9,
DY=16, DZ=16, cov[X,Y]=8, cov[X,Z]=4, cov[Z,Y]=4.
6.13. d'mdf' T=2X–2Y+Z. bgjdt' ET lf DT^ 'e: EX=2, EY=1, EZ=2, DX=9, cov
[X,Y]=5, DY=25, cov[X,Z]=7, DZ=16, cov[Z,Y]=8.
6.14. d'mdf'^ T=–2X+Y–Z. bgjdt' ET lf DT^ 'e: EX=–2, EY=1, EZ=–3, DX=9,
cov[X,Y]=9, DY=16, cov[X,Z]=5, DZ=36, cov[Z,Y]=8.
7
SBHB"FLB UFYFOBKT<FYB
§ 1. LBCRHTNEKB UFYFOBKT<FYB
0 1
X (7.1)
1–p p
,thyekbc ufyfobkt,f
X ,thyekbc itv'[dtdb'b cblbltf ofhvfnt,bc p fk,f'j,b'^ 'e
P{X=1}=p, P{X=0}=1–p.
EX=p, DX = p(1–p).
MX(t)=(1–p)+etp.
n
S n = X 1 + X 2 +⋅⋅⋅+X n = ∑ X i , (7.2)
i =1
hflufy X 1 ,X 2 ,...,X n itv'[dtdb'b cblbltt,b qt,ekj,ty v[jkjl jh
vybidytkj,fc^ yekcf lf th'c^ vf'b ]fvb njkb bmyt,f th'bfyt,bc hfjltyj,bcf
X 1 ,X 2 ,...,X n itv'[dtdb' itcfrht,t,c ijhbc^ fye S n njkb bmyt,f ofhvfnt,f'f
hfjltyj,bcf n wlfib& fvbnjv S n -bc itcfskj vybidytkj,f'f cbvhfdktf {0,1,2,...,n}.
bvbc lfcflutyfl^ 'e hbcb njkbf {S n =k}, k=0,1,2,...,n [ljvbkj,bc fk,f'j,f^ pjuf-
lb itv'[dtdbc ufy[bkdfvlt ufydb[bkj' n=4 itv'[dtdf& hflufy n=4, .dtkf itcfskj
itltu'f cbvhfdkt itlut,f 24=16 tktvtynfhekb [ljvbkj,bcfufy^ hjvkt,bw
xfvj'dkbkbf 7.1. w[hbkbc vtjht cdtnib^ cflfw cbvjrkbcf'dbc itvjqt,ekbf itv-
ltub fqybidyt,b% {X 1 =k 1 ∩X 2 =k 2 ∩X 3 =k 3 ∩X 4 =k 4 } [ljvbkj,f fqybiyekbf k 1 k 2 k 3 k 4 -
b'^ [jkj fv [ljvbkj,bc fk,f'j,f Pk1k2k3k4 -b'& vfufkb'fl^ 0000 itvjrkt,ekb
xfyfothb fqybiyfdc itvltu tktvtynfhek [ljvbkj,fc {X 1 =0, X 2 =0, X 3 =0, X 4 =0},
[jkj P 0000 – vbc fk,f'j,fc& vtcfvt cdtnib vb'b't,ekbf tktvtynfhek [ljvbkj-
,f'f fk,f'j,t,b^ hjvtk'f ufvj'dkbcfc db'dfkbcobyt,' X 1 , X 2 , X 3 , X 4 itv'[dtdb'b
cblbltt,bc itvltu jh sbhb'fl 'dbct,fc:
I) X 1 , X 2 , X 3 , X 4 itv'[dtdb'b cblbltt,b th'j,kbdfl lfvjerblt,tkbf*
II) X 1 , X 2 , X 3 , X 4 itv'[dtdb'b cblbltt,b th'yfbhflff ufyfobkt,ekb&
w[hbkb 7.1.
0 1 2 … k … n
Sn
(1–p)n np(1–p)n-1 1
2
n(n–1)p2(1–p)n-2 … C nk pk(1–p)n-k … pn
,byjvehb ufyfobkt,f
n – lfvjerblt,tkb wlt,bc hfjltyj,f ,thyekbc wlf'f cmtvfib
p – ofhvfnt,bc fk,f'j,f 'b'jtek wlfib^ q=1–p
Sn – ofhvfnt,f'f hfjltyj,f^ Sn = 0, 1, 2, . . . , n
q− p 1 − 6 pq
α= , e= ,
npq npq
M S n (t ) = (q+etp)n.
k =m
vtj'[t 'fdbc §5-ib xdty ufvjdb'dfkt'^ hjv 'e n ,bh'dc ijhbc 't'ht,bc
hfjltyj,fc S n -b' fqdybiyfd'^
C k C n−k C k C t −k
P n {k; s,t} = P n {S n =k} = t ns −t = n ts − n , k=0,...,n. (7.8)
Cs Cs
hbw[d'f fv vbvltdhj,fc /bgthutjvtnhbekb ufyfobkt,f tojlt,f& P n {k;s,t}>0, 'e
max(0, n–(s–t)) ≤ k ≤ min(t,n).
vfufkbsb 7.2. felbnjhbfib bv.jat,f 5 df;b lf 10 mfkb, itv'[dtdb' bhxtdty 6
cneltync. bgjdt' fk,f'j,f bvbcf, hjv vf' ijhbc 3 df;bf.
fvj[cyf& 'e ofhvfnt,fl vbdbxytd' df;bc fvjhxtdfc^ vfiby gbhj,bc 'fyf[vfl^
s=15, t=10, n=6 lf k=3& w[flbf^ hjv 0≤S n ≤5 lf (7.8)-bc vb[tldb'^
C103 C156−−310 C103 C53 240
P 6 (3,15,10) = = = ≈ 0.239 .
C156 C156 1001
/bgthutjvtnhbekb ufyfobkt,f
s – j,btmnt,bc cfth'j hfjltyj,f*
t – I cf[bc j,btmnt,bc hfjltyj,f*
(s –t) – II cf[bc j,btmnt,bc hfjltyj,f*
n – itv'[dtdb' (lf,heyt,bc ufhtit) fvjhxtekb j,btmnt,bc hfjltyj,f*
Sn – I cf[bc j,btmnt,bc hfjltyj,f fvjhxtek n j,btmnib^
Sn = max(0,n–(s–t)), ... , min(n,t).
C tk C sn−−tk C nk C st −− nk
Pn{k; s,t} = =
C sn C st
ESn = n⋅(t/s), DSn = n⋅(t/s)(1–t/s)(1–(n–1)/(s–1)).
∞ λk −λ ∞ λk ∞ λk −1 ∞ λk
EX = ∑ k e =∑ e −λ = λ ∑ e −λ = λ ∑ e −λ = λ
k =0 k! k =1 ( k − 1)! k =1 ( k − 1)! k = 0 k!
λ λ
k 8.9 9.0 9.1 k 8.9 9.0 9.1
0 .0001 .0001 .0001 0 .0001 .0001 .0001
1 .0012 .0011 .0010 1 .0013 .0012 .0011
2 .0054 .0050 .0047 2 .0067 .0062 .0058
3 .0161 .0150 .0140 3 .0228 .0212 .0198
4 .0356 .0338 .0319 4 .0584 .0550 .0517
5 .0635 .0610 .0581 5 .1219 .1160 .1098
6 .0941 .0908 .0880 6 .2160 .2068 .1978
7 .1197 .1171 .1145 7 .3357 .3239 .3123
8 .1332 .1318 .1303 8 .4689 .4557 .4426
9 .1317 .1317 .1316 9 .6006 .5874 .5742
3! k = 0 k!
hjujhw d[tlfd'^ vbdbqt' ufvj'dkt,bc 'dfkcfphbcb' cfrvfhbcfl h'ekb
ufvjcf[ekt,t,b^ vfuhfv 'e dbcfhut,kt,' gefcjybc ufyfobkt,bc w[hbkt,bc ptdb'
vj.dfybkb ahfuvtynt,b'^ vbdbqt,'&
93 k
P{X=3}= e −9 ≈ 0.0150 lf P{X ≤ 4}= ∑ 9 e −9 ≈ 0.0550&
4
3! k = 0 k!
gefcjybc ufyfobkt,f
gefcjybc tojlt,f bct' X itv'[dtdb' cblbltc^ hjvtkbw qt,ekj,c fhfefh.jab'
v'tk vybidytkj,t,c fk,f'j,t,b'%
P{X = k} = (λk/k!) ⋅exp(–λ), k = 0, 1, 2, . . .
λ ufyfobkt,bc gfhfvtnhbf^ λ>0,
EX=DX=λ,
MX(t)= e λ ( e −1)
t
.
§ 2. EO>DTNB UFYFOBKT<FYB
1
, 'e a < x ≤ b,
f(x) = b − a (7.13)
0, obyffqvltu itv' [dtdfib &
f(x)
1/(b–a)
a 0 α β b x
yf[& 7.1
x
X itv'[dtdb'b cblblbc F ( x) = ∫ f ( s )ds ufyfobkt,bc aeymwbfc fmdc cf[t
−∞
0, hjwf x < a,
F(x) = ( x − a) /(b − a), hjwf a ≤ x ≤ b, (7.14)
hjwf x > b.
1,
F(x)
1
a 0 b x
yf[& 7.2
σ X = (b–a)/(2 3 ).
(7.15)-bc sfkb' udtmyt,f^ hjv
F((a+b)/2) = ((a+b)/2–a)/(b–a) = 1/2
lf vfifcflfvt^ M=(a+b)/2 ofhvjflutyc ufyfobkt,bc vtlbfyfc& hfw itt[t,f 'fyf,fhb
ufyfobkt,bc vjlfc^ w[flbf^ hjv [a, b] iefktlbc yt,bcvbthb othnbkb itbskt,f
xfd'dfkj' ufyfobkt,bc vjlfl&
f(x)
λe−λα
λe-λβ
x
0 α β
yf[& 7.3
212
1
tmcgjytywbfkehb ufyfobkt,f rfhub vjltkbf vfcj,hbdb vjvcf[eht,bc cbcntvfib vj'[jd-
yf'f itvjcdkt,c ijhbc lhjbc ufyfobkt,bcf'dbc (fctdt vjvcf[eht,bc lhjbc ufyfobkt-
,bcf'dbc)& λ-c phlf fvwbht,c EX=1/λ cfiefkj lhjc fye phlbc yfrflbc (fy vjvcf[eht,bc)
byntycbdj,fc& fvbnjv λ gfhfvtnhc byntycbdj,fc eojlt,ty&
7 SBHB"FLB UFYFOBKT<FYB 213
x x
F(x) = 1–exp − ∫ λ(u )du lf f(x)=λ(x)⋅ exp − ∫ λ(u )du &
0 0
fvudfhfl^ λ(x) aeymwbf^ F(x) lf f(x) aeymwbt,bc vcufdcfl^ chekfl f[fcbf't,c
eo.dtnb X itv'[dtdb'b cblblbc ufyfobkt,bc rfyjyc& λ(x) aeymwbfc fk,f'j,bc
'tjhbfib e,hfkjl^ hbcrbc aeymwbfc eojlt,ty& itdtwflj' ufdfhrdbj' vbcb fhcb&
fvbcf'dbc ufdb[ctyj'^ hjv f(x)∆x≈P{x≤X≤x+∆x}& w[flbf^ hjv {x≤X≤x+∆x}⊂{X≥x} lf
P{x≤X≤x+∆x}=P{x≤X≤x+∆x, X≥x} lf ufhlf fvbcf^ P{X≥x}=1–F(x–)=1–F(x). fvbnjv
gbhj,b'b fk,f'j,bc ufycfpqdht,bc sfkb' udtmyt,f%
P{x ≤ X ≤ x + ∆x}
λ(x)∆x = f(x)∆x/(1–F(x)) ≈ = P{x ≤ X ≤ x + ∆x, X ≥ x} =
P{ X ≥ x} P{ X ≥ x}
= P{x≤ X ≤ x+∆x | X ≥ x}. (7.19)
vfifcflfvt^ λ(x) aeymwbbc ibyffhcb vlujvfhtj,c bvfib^ hjv λ(x)∆x .jdtk x
othnbkib ofhvjflutyc X itv'[dtdb'b cblblbc vwbht [x;x+∆x] bynthdfkib
vj[dtlhbc gbhj,b' fk,f'j,fc^ bv gbhj,b'^ hjv X itv'[dtdb'b cblbltv vbbqj x-pt
vtnb fy njkb vybidytkj,f& fct'b itv'[dtdbc efvhfd vfufkb'c xdty d[dlt,b'
.jdtklqbeh w[jdht,fib& 'e lfdeidt,'^ hjv X itv'[dtdb'b cblblb' bpjvt,f hfbvt
cbcntvbc aeymwbjybht,bc lhj (tc itbskt,f b.jc flfvbfybc cbwjw[kbc
[fyuhskbdj,f fy hfbvt ntmybrehb lfyflufhbc ('eylfw tktmnhjyf'ehbc) veifj,bc
fy hfbvt trjyjvbrehb cbcntvbc vjmvtlt,bc [fyuhskbdj,f lf f&i&)^ vfiby (7.19)-bc
vb[tldb'^ λ(x)∆x ofhvjflutyc fk,f'j,fc bvbcf^ hjv cbcntvf aeymwbjybht,fc
ito.dtnc [x;x+∆x] lhjb' bynthdfkib^ 'e wyj,bkbf^ hjv cbcntvfv erdt lhjbc x
th'tekb bveifdf&
vjdb.dfyj' tmcgjytywbfkehb ufyfobkt,bc rbltd th'b vybidytkjdfyb
'dbct,f^ hjvkb'fw bc ufyc[dfdlt,f c[df eo.dtnb ufyfobkt,t,bcfufy (ufb[ctyt'
utjvtnhbekb ufyfobkt,f)& fvbcf'dbc yt,bcvbthb x≥0 lf y≥0-cf'dbc ufvjd'dfkj'
gbhj,b'b fk,f'j,f%
P{{ X > x + y} { X > y}} P{ X > x + y} e − λ ( x + y )
P{X>x+y|X>y} = = = = e − λx = P{ X > x} &
P{ X > y} P{ X > y} e − λy
hjujhw d[tlfd'^ njkj,bc vfhw[tyf v[fhbcfufy ufyc[dfdt,b'^ vfh]dtyf
v[fht fqfhff lfvjrblt,ekb y-pt& cojhtl tc fhbc ptvj[ctyt,ekb vybidytkjdfyb
'dbct,f^ hjvtkcfw @vt[cbtht,bc emjykj,fc" eojlt,ty tmcgjytywbfkehb ufyfobkt-
,bcf'dbc& vfh'kfw^ (7.17) njkj,blfy fldbkfl vbdbqt,'^ hjv
P{y<X≤ y+x | X > y} = P{X ≤ x}.
fct^ hjv x cbuhsbc bynthdfkib vj[dtlhbc fk,f'j,f fh bwdkt,f^ hf y lhjw
fh eylf b.jc ufcekb&
( x−µ )2
1 −
f µ ,σ 2 ( x ) = e 2σ ^
2
(7.20)
2πσ 2
cflfw µ lf σ2 hfbvt yfvldbkb hbw[dt,bf (– ∞ <µ<+ ∞ , σ2 >0), tojlt,f yjhvfkehfl
ufyfobkt,ekb itv'[dtdb' cblblt&
bc afmnb^ hjv X itv'[dtdb'b cblblt yjhvfkehflff ufyfobkt,ekb gfhfvtn-
ht,b' m lf σ2^ vjrktl fct xfbotht,f X~N(µ,σ2)& tc xfyfothb L (X)=N(µ,σ2) xfyfothbc
itvjrkt,ff (hjujhw udf[cjdc^ L (X)=F ybiyfdc^ hjv X-bc ufyfobkt,ff F^ xfothbkb
hfbvt ajhvb')&
(7.20)-b' ufycfpqdhekb cbvrdhbdbc aeymwbf x fhuevtynbc cbvtnhbekb
aeymwbff^ x=µ ohat ofhvjflutyc vbcb cbvtnhbbc qthsc fye
f µ , σ 2 (µ − x) = f µ , σ 2 (µ + x) * f µ ,σ 2 ( x) eybvjlfkehb cbvrdhbdtf^ bc vfmcbvfkeh
yf[& 7.4
yf[& 7.5
F(x)
1
1/2
0 µ x
yf[& 7.6
yf[& 7.7
Y −µ
vfh'kfw^ 'e X = ^ vfiby Y=µ+Xσ lf vfofhvjt,tkb aeymwbbc a 'dbct,bc
σ
ufvj.tyt,b' vbdbqt,'
σ2 t 2
µt +
M Y (t)= etµ⋅ M X (σt) = e 2 .
vjdb.dfyj' yjhvfkehb ufyfobkt,bc rbltd th'b vybidytkjdfyb 'dbct,f&
'e X 1 ~N(µ 1 , σ12 ), X 2 ~N(µ 2 , σ 22 ) lf X 1 lf X 2 lfvjerblt,tkb itv'[dtdb'b
cblbltt,bf^ vfiby X 1 +X 2 itv'[dtdb'b cblblt rdkfd yjhvfkehflff ufyfobkt,ekb
gfhfvtnht,b' µ 1 +µ 2 lf σ12 + σ 22 ^ t&b&
( X 1 + X 2 )~ N(µ 1 +µ 2 , σ12 + σ 22 ).
vfh'kfw vfofhvjt,tkb aeymwbbc b 'dbct,bc ufvj
7 SBHB"FLB UFYFOBKT<FYB 217
σ12t 2 σ 2t ( σ12 + σ 22 ) t 2
µ1t + µ 2t + 2 ( µ1 + µ 2 ) t +
M X1 + X 2 (t ) = M X1 (t ) M X 2 (t ) = e 2 e 2 =e 2
X 1 +X 2 ~N(µ 1 +µ 2 , σ12 + σ 22 ) .
hjujuw erdt fqdybiyt' yjhvfkehb lf rthsjl cnfylfhnekb yjhvfkehb
ufyfobkt,bc fcbvtnhbbcf lf tmcwtcbc rjtabwbtynt,b yekbc njkbf&
'e hfbvt eodtnb ufyfobkt,bc vmjyt X itv'[dtdb'b cblblbc tmcwtcbc
rjtabwbtynb lflt,b'bf^ tc vbe'b't,c bvfpt^ hjv cnfylfhnekb itv'[dtdb'b
X − EX
cblblbc ufyfobkt,bc cbvrdhbdt yekbc vblfvjib eahj ufotkbkbf ptdb'^
DX
dblht cnfylfhnekb yjhvfkehb ufyfobkt,bc cbvrdhbdt&
fhct,j,c w[hbkt,b^ hjvkt,ibw nf,ekbht,ekbf Φ(x) aeymwbbc vybidyt-
kj,t,b& Φ(x) aeymwbbc nf,ekbht,f cfiefkt,fc udfsktdc ufvjd'dfkj' yjhvfkeh
itv'[dtdb' cblbltc'fy lfrfdibht,ekb fvf 'e bv [ljvbkj,bc fk,f'j,f&
ϕ(x) aeymwbbc keoj,blfy (ϕ (x) = ϕ (–x)) ufvjvlbyfhtj,c^ hjv
Φ (− x) = 1 − Φ ( x), Φ(0) = 0,5. (7.21)
fv 'dbct,t,bc ufvj cnfylfhnekb yjhvfkehb ufyfobkt,bc aeymwbbcf lf
ufyfobkt,bc cbvrdhbdbc w[hbkt,b^ hjujhw otcb^ vjwtvekbf v[jkjl x fhuevtynbc
lflt,b'b vybidytkj,t,bcf'dbc& cnfnbcnbreh kbnthfnehfib [ibhfl Φ(x)
x
aeymwbbc yfwdkfl^ nf,ekbht,ekbf Φ 0 (x)= ∫ ϕ(u )du aeymwbf^ x fhuevtynbc
0
fhfefh.jab'b vybidytkj,t,bcf'dbc^ hjvtk'fyfw Φ(x) aeymwbfc'fy lfrfd-
ibht,ekbf 'fyfafhlj,b'%
1
Φ(x) = +Φ 0 (x).
2
vjdb.dfyj' rbltd th'b vybidytkjdfyb afmnb% 'eX~N(0,1), vfiby
P{|X|≤x} = 2Φ(x)–1, (7.22)
hfw ufvjvlbyfhtj,c P{|X|≤x}=Φ(x)–Φ(–x) lf (7.21) 'fyfafhlj,t,blfy&
vfufkbsb 7.5. ufvjd'dfkj' X~N(0,1)-cf'dbc itvltub fk,f'j,t,b%
f) P{X<1.2}, ,) P{X>0.5}, u) P{X<–0.3}, l) P{–0.3<X ≤ 0.7}, t) P{|X| ≤ 2.3}.
fvj[cyf& f) ufycfpqdht,bc 'fyf[vfl^ P{X<1.2}=Φ(1.2) lf eiefkjl w[hbkbc
x cdtnib dtst,' vybidytkj,fc 1.2 lf bubdt cnhbmjybc Φ(x) cdtnblfy fvjdoth'
Φ(1.2)-bc vybidytkj,fc^ hjvtkbw 0.88-bc njkbf& fvhbufl P{X<1.2}=0.88.
,) {X>0.5} lf {X≤0.5} eh'bth'cfobyffqvltuj [ljvbkj,t,bf^ fvbnjv
P{X>0.5}=1–P{X≤0.5}
lf rdkfd w[hbkbc cfiefkt,b' dgjekj,' fv [ljvbkj,bc fk,f'j,fc:
218
P{X>0.5}=1–P{X≤0.5}=1–0.69=0.31.
u) P{X<–0.3}-bc ufvj'dkbcfc dbcfhut,kj' (7.21) ajhvekb'
P{X<–0.3}=Φ(–0.3)=1–Φ(0.3)=1–0.62=0.38.
l) itv'[dtdfib fk,f'j,bc ufvjcf'dktkfl dbcfhut,kj' (5.4) ajhvekb'
ufyfobkt,bc aeymwbbcf'dbc& udtmyt,f
P {–0.3<X≤0.7} = Φ(0.7)–Φ(–0.5) = 0.75–0.31 = 0.44.
t) (7.22)-bc sfkb' P{|X |≤1.3}= 2Φ(1.3)–1 = 2⋅0.9–1 = 0.8.
vfufkbsb 7.6. d'mdf'^ X~N(0,1). dbgjdj' k-c bc vybidytkj,f^ hjvkbcf'dbcfw
f) P{X≤k}=0.8; ,) P{X≤k}=0.3; u) P{X>k}=0.1; l) P{–k<X<k}=0.9; t) P{|X|>k}=0.15.
fvj[cyf& f) hflufy ufyvfhnt,bc 'fyf[vfl^ Φ(k)=0.8^ Φ -t,bc cdtnib dtst,'
hbw[db' vybidytkj,fc 0.8-c lf vbc ufcodhbd x-t,bc cdtnib itcf,fvbc vybidytkj,fc^
hjvtkbw vbf[kjt,b' 0.85-bc njkbf^ t&b& k ≈ 0.85.
,) bctd ufyvfhnt,bc 'fyf[vfl^ Φ(k)=0.3^ vfuhfv Φ-bc cdtnib fhcfl fh
ud[dlt,f vybidytkj,f 0.3& hfc ybiyfdc tc~ hflufy 0.3<0.5 lf 0.5=Φ(0), fvbnjv
Φ(k)<Φ(0) lf t&b&^ k<0. fvbnjv (7.19)-bc sfkb' udtmyt,f% Φ(k)=1–Φ(–k)=0.3, fye Φ(–
k)=0.7. f[kf erdt f)-c vcufdcfl^ Φ-bc cdtnib dtst,' hbw[db' vybidytkj,fc 0.7-c lf
vbc ufcodhbd – x-t,bc cdtnib itcf,fvbc vybidytkj,fc^ hjvtkbw vbf[kjt,b' 0.55-bc
njkbf^ t&b& –k≈0.55 lf k≈–0.55.
u) P{X>k}=0.1 njkj,blfy ufvjvlbyfhtj,c^ hjv P{X≤k}=0.9 lf obyf
itv'[dtdt,bc fyfkjubehfl dgjekj,'^ hjv k ≈ 1.3.
l) w[flbf^ hjv hflufy P{–k<X≤k}=2Φ(k)–1=0.9, udtmyt,f^ hjv Φ(k)=0.95,
cfblfyfw k≈1.65.
t) w[flbf^ hjv P{|X|>k}=0.15 njkj,blfy ufvjvlbyfhtj,c P{|X|≤k}=0.85 nj-
kj,f^ cfblfyfw 'fdbc v[hbd vbdbqt,'^ hjv 2Φ(k) –1=0.85 fye Φ(k)=0.925 lf k≈1.45.
uflfdblt' pjuflb itv'[dtdbc ufy[bkdfpt& d'mdf' X~N(µ,σ2), cflfw µ lf σ2
gfhfvtnht,bc hbw[db'b vybidytkj,t,b wyj,bkbf& fv itv'[dtdfib {X≤x} [ljvb-
kj,bc fk,f'j,f vfhnbdfl ufvjb'dkt,f& 'e ufdb[ctyt,' X=σY+µ ofhvjlutyfc,
cflfw Y~N(0,1), vfiby
x−µ x−µ
P{X≤x} = P{ σY+µ≤x}= P Y ≤ = Φ . (7.23)
σ σ
fyfkjubehfl
P{a<X≤b} = P{X ≤ b}–P{ X ≤ a}= Φ((b–µ)/σ) − Φ((a–µ)/σ).
vfufkbsb 7.7. X itv'[dtdb'b cblblt N(3,4) rfyjyb'ff ufyfobkt,ekb&
ufvj'dfkt' itvltub [ljvbkj,bc fk,f'j,t,b% f) P(X≤1), ,)P(X>6).
fvj[cyf& f) (7.21)-bc sfkb'
1− 3
P{X≤1}=Φ =Φ(–1)=1–Φ(1)=1–0.84=0.16&
2
7 SBHB"FLB UFYFOBKT<FYB 219
k 1 2 3 4
P{µ–kσ<X≤µ+kσ} 0.6827 0.9545 0.9973 0.9999
yf[& 7.8
dbyfblfy Φ(0)=1/2^ cfblfyfw x 1/2 =0, fvbnjv x p <0, hjwf p<1/2 lf x p >0, hjwf
p>1/2. hflufy Φ(–x)=1– Φ(x), fvbnjv
x p = – x 1– p (7.24)
lf yjhvfkehb ufyfobkt,bc rdfynbkt,bc w[hbkb vjwtvekbf p-c v[jkjl bv
vybidytkj,t,bcf'dbc^ hjvkt,bw 1/2-pt vtnbf.
vfufkbsb 7.8. N(0,1) ufyfobkt,bcf'dbc dbgjdj' 0.4 hbubc rdfynbkbc
hbw[db'b vybidytkj,f&
220
yf[& 7.9
2πσ2 2π
( t −µ ) 2
u2
x 1 − 1 x −
Fµ ,σ ( x) = ∫ e dt 2σ 2
Φ ( x) = ∫e 2 du
−∞ 2πσ 2 2 π −∞
EX= µ, DX = σ2 EX= 0, DX = 1
µ2k=1⋅3⋅⋅⋅ (2k–1)⋅(σ2)k , k=1,2,... µ2k=1⋅3⋅⋅⋅⋅⋅(2k-1) , k=1,2,...
µ2k+1=0, k=0,1, ... µ2k+1=0, k=0,1,...
α=0,
e=0,
t 2σ 2 t2
µt +
MX(t) = e 2 MX(t) = e2
yf[& 7.10
yf[& 7.11
X 12 (k1 ) / k1
Z(k 1 ,k 2 ) = (7.29)
X 22 (k 2 ) / k 2
( x − µ ( y )) 2
−
1 2 σ12 (1− ρ 2 )
f X|Y (x|y) = e , (7.32)
2π(1 − ρ 2 )σ12
cflfw
σ1
µ(y) = µ 1 + ρ(y–µ 2 ). (7.33)
σ2
α −1 − x / θ +∞
cbvrdhbdt% x e , x ≥0, cflfw Γ(α)= ∫ t α −1e − t dt .
θα Γ (α ) 0
λ(λx) k −1 e − λx
cbvrdhbdt% , x≥0.
(k − 1)!
gfhfvtnht,b% λ>0, k ≥ 1.
hbw[db'b vf[fcbf't,kt,b% M 0 = (k–1)/λ ,
EX = k/λ, DX = k/λ2, σ X = k / λ .
sbhb'flb 'dbct,t,b%
Erl(x, k, λ)=U(x,k,1/λ), F(x,k,λ)=P{Π(λx)≥k},
cflfw Π(λx) itv'[dtdb' cblbltc fmdc gefcjybc
ufyfobkt,f λx gfhfvtnhb'&
'e X 1 ,...,X k lfvjerblt,tkb itv'[dtdb'b cb-
lbltt,bf λ gfhfvtnhbfyb tmcgjytywbfkehb ufyf-
obkt,b'^ vfiby vf'b ]fvbc cbvrdhbdtf Erl(x, k,λ).
kjuyjhvfkehb ufyfobkt,f X~LogN(x,µ,σ)
cbvrdhbdt% (1/xσ)ϕ((lnx–µ)/σ), x≥0.
gfhfvtnht,b% µ∈(–∞;+∞), σ>0.
hbw[db'b vf[fcbf't,kt,b% M 0 =exp(µ–σ2), M=eµ,
EX=exp{µ+σ2/2}, DX=exp(2µ+2σ2)–exp(2µ+σ2).
sbhb'flb 'dbct,t,b% F(x,µ,σ)=Φ((lnx–µ)/σ).
fct'b ufyfobkt,f fmdc eX itv'[dtdb' cblbltc^
cflfw X ~ N(µ,σ2).
7 SBHB"FLB UFYFOBKT<FYB 227
***
tc 'fdb t.hlyj,f [11], [17], [21], [27], [39], [56], [64] obuyt,c^ hjvkt,bw
uflvjwtvekb cfrb'[t,bc ufhlf vhfdfk c[df vfcfkfcfw itbwfdc (lfvfnt,b'b byajh-
vfwbbc vbcfqt,fl cfcfhut,kj bmyt,f [1] lf [3] obuyt,bc ufwyj,fw)& trjyjvbcnt,b-
cf'dbc ufyre'dybkb cf[tkvsqdfytkjt,blfy vrb'[dtkc dehxtdlb' [60], [66], [72],
[79] obuyt,c lf fuht'dt mfh'ek tyfpt fhct,ek itcf,fvbc kbnthfnehfc% [8], [9],
[13], [14], [15].
LFCRDYT<B
tc 'fdb cfwyj,fhj [fcbf'bcff lf itbwfdc sbhb'flb ufyfobkt,t,bc xfvjyf'-
dfkc vf'b vf[fcbf't,kt,bc vb'b't,b' lf ufyfobkt,f'f ijhbc pjubth'b rfdibhbc
228
CFDFH}BIJT<B
f) s=5, t=3, n=3, k=2, ,) s=10, t=6, n=4, k=3, u) s=4, t=2, n=3, k=1, l) s=7, t=4, n=3, k=2.
7.13. felbnjhbfib bv.jat,f 25 ,bzb lf 10 ujuj, itv'[dtdb' bhxtdty 10
cneltync. bgjdt' fk,f'j,f bvbcf, hjv vf' ijhbc 7 ,bzbf&
7.14& cfntktajyj cfluehib itvjcek ufvjsf[t,f'f byntycbdj,ff 9
ufvjsf[t,f oe'ib. bgjdt' fk,f'j,f bvbcf, hjv th' oe'ib ufvjsf[t,f'f hfjltyj,f
bmyt,f 3-pt vtnb&
7.15& hfc elhbc yjhvfkehfl ufyfobkt,ekb itv'[dtdb'b cblblbc
vf'tvfnbrehb kjlbyb lf lbcgthcbf^ 'e ufyfobkt,bc cbvrdhbdtc fmdc itvltub cf[t:
( x − 3) 2
1 −
f a , σ ( x) = e 8
8π
7.16& hfc elhbc yjhvfkehfl ufyfobkt,ekb itv'[dtdb'b cblblbc
vf'tvfnbrehb kjlbyb lf lbcgthcbf^ 'e ufyfobkt,bc cbvrdhbdtc fmdc itvltub cf[t:
x2
1 −
f a ,σ ( x ) = e 5
5π
7.17& fvjotht' yjhvfkehfl ufyfobkt,ekb itv'[dtdb'b cblblbc
ufyfobkt,bc cbvrdhbdbcf lf aeymwbbc ufvjcf[ekt,t,b^ 'e vf'tvfnbrehb kjlbyb
yekbc^ [jkj lbcgthcbf [e'bc njkbf&
7.18& fvjotht' yjhvfkehfl ufyfobkt,ekb itv'[dtdb'b cblblbc
ufyfobkt,bc cbvrdhbdbcf lf aeymwbbc ufvjcf[ekt,t,b^ 'e vf'tvfnbrehb kjlbyb –
3-bc^ [jkj cfiefkj rdflhfnekb uflf[hf hdbc njkbf&
7.19. d'mdf'^ X~N(0,1)* w[hbkt,bc ufvj.tyt,b' ufvj'dfkt' itvltub fk,f-
'j,t,b% P{X<1}, P{X<–0.7}, P{X<1.96}, P{X<–1.6}, P{X<2.33}, P{0.3<X<2.9}.
7.20& d'mdf'^ X~N(0,1),
f) P{X<β}=0.8, P{X>α}=0.7. itflfht' th'vfyt'c itvltub hbw[dt,b: |a| lf |β|&
, ) P{X<α}=0.4, P{X>β}=0.6. itflfht' th'vfyt'c α lf β hbw[dt,b&
u) P{X>α}=0.8, P{X>β}=0.4. hfc elhbc P{α<X<β}?
fvb' enjkj,f (8.2) yfxdtyt,bf& bub fctdt vfhnbdfl vnrbwlt,f pjufl itv'[dtdfib&
xt,bitdbc enjkj,f& d'mdf'^ X hfbvt itv'[dtdb'b cblbltf cfchekb DX
lbcgthcbb'^ vfiby cfvfh'kbfybf itvltub enjkj,f%
P{|X–EX| ≥ ε} ≤ DX / ε2& (8.3)
232
1 0
Xi
p 1–p
1 n S
fv itv'[dtdfib X n = ∑ X i = n ofhvjflutyc ofhvfnt,bc afhlj,b' cb[ibhtc n
n i =1 n
lfvjerblt,tk wlfib& dbyfblfy EX i =p^ fvbnjv lbl hbw[d'f rfyjyc ,thyekbc
cmtvbcf'dbc tmyt,f itvltub cf[t%
,thyekbc stjhtvf &
Sn P
→ p.
n
Sn
cnfnbcnbreh kbnthfnehfib n
afhlj,b' cb[ibhtc eojlt,ty ithxtdb'
∧ ∧ Sn
ghjgjhwbfc lf vfc P n cbv,jkj'b fqybiyfdty^ P n = n
&
itcf,fvbcfl p b'dkt,f bv ecfchekj gjgekfwbbc ghjgjhwbfl^ hjvtkbw
,thyekbc itv'[dtdb' cblbltc ittcf,fvt,f& fv nthvbyt,ib ,thyekbc 'tjhtvf
itvltuyfbhfl xfbotht,f%
∧ P
P n → p.
234
S − nµ
P n ≤ x − Φ ( x) → 0 , hjwf n→∞, (8.10)
σ n
X −µ
P n n ≤ x → Φ (x) , hjwf n→∞.
σ
fvhbufl^ lfdfcrdyb'^ hjv%
itcfrht,'f cfrvfjl lblb hfjltyj,bcf'dbc vf'b fhb'vtnbrekb cfiefkj
X n vbf[kjt,b' yjhvfkehflff ufyfobkt,ekb µ cfiefkj'b lf σ2/n lbcgthcbb'&
kbnthfnehfib^ hjvtkbw t[t,f cnfnbcnbrbc ufvj.tyt,b' fcgtmnt,c^
wtynhfkehb pqdfhb'b 'tjhtvf cojhtl fv nthvbyt,ibf xfvj.fkb,t,ekb&
,thyekbc cmtvbcf'dbc ofhvfnt,bc velvbdb p fk,f'j,b'^ 0<p<1, q=1–p
wtynhfkehb pqdfhb'b 'tjhtvf bstyc itvltu ajhvfc% .jdtkb yfvldbkb x-bcf'dbc
S − np
P n ≤ x → Φ (x) ^ hjwf n→∞. (8.11)
npq
x − np
P{S n ≤ x} − Φ →0, hjwf n→∞. (8.12)
npq
fmtlfy erdt vfhnbdfl ufvjvlbyfhtj,c
b − np
P{a ≤ S n ≤ b} − Φ − Φ a − np → 0 , hjwf n →∞.
npq npq
fv 'tjhtvblfy dqt,ekj,' itvltu vbf[kjt,b' ajhvekfc cfrvfjl lblb
n-bcf'dbc%
b − np
P{a ≤ S n ≤ b} ≈ Φ − Φ a − np , (8.13)
npq npq
hjvkbc rthsj itv'[dtdff
x − np
P{S n ≤ x} ≈ Φ . (8.14)
npq
(8.11)-blfy fldbkfl vbbqt,f itvltub 'fyfafhlj,f ithxtdb'b ghjgjh-
wbbcf'dbc
P∧
n− p
P ≤ x → Φ ( x) ^ hjwf n→∞, (8.15)
pq / n
b − np + 0.5
P{a≤S n ≤b} ≈ Φ − Φ a − np + 0.5 , (8.16)
npq
npq
hjvkbc rthsj itv'[dtdff
x − np + 0.5
P{S n ≤ x} ≈ Φ & (8.17)
npq
vfufkbsb 8.3. ufydb[bkj' ,thyekbc cmtvf^ hjvtkibw p=0.1 lf n=100& vfiby
9
P{S 100 ≤ 9} ≈ ∑ C100
k
(0.1) k (0.9)100− k = 0.45.
k =0
(8.12) -bc sfkb'
8 FK<F"J<BC "TJHBBC PQDFHB"B "TJHTVT<B 237
9 − 10
P{S 100 ≤ 9} ≈ Φ = Φ(–0.33) = 0.3707.
3
hjujhw d[tlfd'^ (8.12)-bc ufvj.tyt,f fh bsktdf lfvfrvf.jabkt,tk itltuc^
vfiby hjltcfw (8.16)-bc ufvj.tyt,b'
9 − 10 + 0,5
P{S 100 ≤ 9} ≈ Φ = Φ(–0.17) = 0.4325.
3
fvhbufl^ (8.16) vbf[kjt,b'b ajhvekbc ufvj.tyt,fv uffev]j,tcf fghjmcbvfwbbc
cbpecnt&
vfufkbsb 8.4. 100 lfvjerblt,tk wlfib A [ljvbkj,bc ufy[jhwbtkt,bc
fk,f'j,f velvbdbf lf 0.8-bc njkbf&yjhvfkehb fghjmcbvfwbbc ufvj.tyt,b' bgjdt'
fk,f'j,f bvbcf^ hjv A [ljvbkj,f 100 wlfib ufy[jhwbtklt,f: f) fhf evwbhtc 75-
]th lf fhf evtntc 90-]th * ,) fhf evwbhtc 75-]th * u)fhf evtntc 90-]th &
fvj[cyf& fvjwfybc gbhj,bc 'fyf[vfl^ n=100^ p=0.8^ a=75^ b=90 lf cfsbt,tkbf
itvltub fk,f'j,t,b: f) P{75≤X≤90}^ ,)P{X≥75}^ u) P{X≤90}&
f) (8.13)-bc sfkb' udfmdc
90 90 − 100 ⋅ 0.8 75 − 100 ⋅ 0.8
P{75≤X≤90}= ∑ C nk p k (1 − p ) n − k ≈ Φ − Φ = 0.888.
k = 75 100 ⋅ 0.8 ⋅ 0.2 100 ⋅ 0.8 ⋅ 0.2
,) A [ljvbkj,bc ufy[jhwbtkt,f fhf evwbhtc 75-]th ybiyfdc^ hjv bc ufy-
[jhwbtklt,f fy 75-]th fy 76-]th lf f&i& 100-]th& fvbnjv P{X≥75}= P{75≤X≤100}
lf fv itv'[dtdfib eylf xfd'dfkj'^ hjv a=75^ [jkj b=100& cf,jkjjl^ fyfkj-
ubehfl obyf fvjwfybcf^ vbdbqt,' P{X≥75}=P{75<X≤100}= Φ(5)−Φ(–1.25)= 0.89.
u) A [ljvbkj,f ufy[jhwbtklt,f fhf evtntc 90-]th ybiyfdc^ hjv A
[ljvbkj,f fy fh ufy[jhwbtklt,f fy ufy[jhwbtklt,f 1-]th fy 2-]th lf f&i& 90-]th&
fvbnjv fyfkjubehfl ,) itv'[dtdbcf vbdbqt,'^ hjv P(X≤90)=Φ(2.5)–Φ(–20)=0.99&
,thyekbc wlf'f cmtvfib^ hjltcfw ofhvfnt,bc fk,f'j,f p f[kjcff yek'fy
lf np lblb fhff^ yjhvfkeh vbf[kjt,fc fv]j,byt,ty gefcjybc vbf[kjt,fc
x (np ) k − np
P{S n ≤ x} ≈ ∑ e & (8.18)
k = 0 k!
x x λk −λ
P{S n ≤ x} = ∑ C nk p k (1 − p ) n − k → ∑ e & (8.19)
k =0 k = 0 k!
S n − np p2 + q2
P < x − Φ ( x) ≤ 0,8
npq npq
lf
x (np ) k − np
P( S n ≤ x) − ∑ e < np 2 &
k = 0 k!
x λk −λ
sup ∑ e − Φ ( x) → 0 &
x k =0 k!
***
tc 'fdb t.hlyj,f [11], [17], [21], [27], [39], [56], [64] obuyt,c^ hjvkt,bw
uflvjwtvekb cfrb'[t,bc ufhlf vhfdfk c[df vfcfkfcfw itbwfdc (lfvfnt,b'b byajh-
vfwbbc vbcfqt,fl cfcfhut,kj bmyt,f [1] lf [3] obuyt,bc ufwyj,fw)& trjyjvbcnt,b-
cf'dbc ufyre'dybkb cf[tkvsqdfytkjt,blfy vrb'[dtkc dehxtdlb' [60], [66], [72],
[79] obuyt,c lf fuht'dt mfh'ek tyfpt fhct,ek itcf,fvbc kbnthfnehfc% [8], [9],
[13], [14], [15].
LFCRDYT<B
X −a
lf 'e ufdb'dfkbcobyt,' bv ufhtvjt,fc^ hjv X lf Y = , b>0, itv'[dtdb'b
b
cblbltt,bc ufyfobkt,bc aeymwbt,b
F Y (x) = P(Y≤x) = P(X ≤ bx+a) = F X (bx+a)
njkj,b' erfdibhlt,f th'vfyt'c^ vbdbqt,' ufyfobkt,bc aeymwbf'f ijhbc
pqdhekb 'fyfafhlj,t,bc itvltu w[hbkc (b[& yf[& 8.1)&
t/s → p H(x;t,s,n)
k→∞ k→∞
T(x;k) χ2(x; k)
χ2(x 2k +k;x)
yf[& 8.1.
9
∧
1 n
∑ Xi
Pn = X n =
n i =1
lf lfdflubyj' vbcb ufyfobkt,bc rfyjyb& hflufy S n =X 1 +X 2 +..+X n ,byjvehfl
ufyfobkt,ekb itv'[dtdb'b cblbltf^ t&b&
P{S n = k} = C nk p k (1 − p ) n − k , k = 0,1,..., n ^
∧
1 2
fvbnjv P n -bc itcfskj vybidytkj,t,bf 0, n
, n
,... , 1, fvfc'fy
∧ k
P P n = = C nk p k (1 − p ) n − k , k=0,1,...,n.
n
fvfdt lhjc^ vefdh-kfgkfcbc 'tjhtvbc sfkb' (b[& 'fdb 8) hjwf n→∞
P∧
n− p
P ≤ x → Φ(x),
pq / n
∧
t&b& cfrvfhbcfl lblb n-bcf'dbc P n itv'[dtdb'b cblblt vbf[kjt,b' yjhvf-
kehflff ufyfobkt,ekb p cfiefkj'b lf pq/n lbcgthcbb'&
∧
fvhbufl fv P n cnfnbcnbrbcf'dbc lfdflubyt'^ hjujhw pecnb^ fctdt vbf[-
kjt,b'b ufyfobkt,bc rfyjyb&
∧
w[flbf^ hjv P n cnfnbcnbrbc pjubth'b 'dbct,bc lflutyf itcfskt,tkbf
vbcb ufyfobkt,bc rfyjybc wjlybc ufhtitw& vfufkb'fl%
∧ ∧
E P n = p, D P n = pq/n,
∧
P n →
P
p,
fvfc'fy gbhdtkb jhb 'fyfafhlj,f ufvjvlbyfhtj,c vf'tvfnbrehb kjlbybcf
lf lbcgthcbbc cnfylfhnekb 'dbct,t,blfy^ [jkj vtcfvt 'fyfafhlj,f rb
cfvfh'kbfybf lbl hbw[d'f rfyjybc sfkb'&
∧
xfvj'dkbkb 'dbct,t,b udfsktdc bvbc cfaesdtkc^ hjv P n cnfnbcnbrbc lfr-
∧ 1 n
dbhdt,ekb vybidytkj,f P n = ∑ xi xfd'dfkj' ewyj,b p fk,f'j,bc vbf[kjt,b'
n i =1
∧
vybidytkj,fl& fvbnjv^ P n -c ewyj,b fk,f'j,bc othnbkjdfyb itafct,f tojlt,f&
∧
fh eylf vjdtkjlt'^ hjv afhlj,b'b cb[ibhbc lfrdbhdt,ekb P n
vybidytkj,f pecnfl ewyj,b p fk,f'j,bc njkb fqvjxylt,f& fvbnjv b,flt,f
,eyt,hbdb rb'[df^ 'e hfvltyfl lblbf vf' ijhbc c[dfj,f& fv rb'[dfpt e[tib gfce[bc
vbqt,f itcfskt,tkbf eiefkjl xt,bitdbc enjkj,blfy^ hjvkbc sfkb'fw
∧ p (1 − p ) 1
P{| P n –p|<ε} ≥ 1– ≥ 1– .
nε 2
4 nε 2
9 CNFNBCNBREHB LFCRDYT<BC FK<F"EHB CFAESDKT<B 245
,jkj enjkj,f vbqt,ekbf bv afmnbc uf'dfkbobyt,b'^ hjv 'e 0<p<1^ vfiby p(1–
λ
p)≤1/4& 'e fv enjkj,fib ε-bc yfwdkfl xfdcdfv' -c^cflfw λ>0^ vbdbqt,'%
2 n
∧ λ 1
P{| P n –p|< } ≥ 1– 2 .
2 n λ
vfufkb'fl^ 'e λ=3^ vfiby%
∧ 3
P{| P n –p|< } ≥ 8/9 ≈ 0.8888
2 n
fye
∧ 3 ∧ 3
P{ P n – ≤ p ≤ Pn + } ≥ 0.8888.
2 n 2 n
c[df cbn.dt,b' hjv d'mdf'^ itbskt,f dfvnrbwj'^ hjv 0.8888-pt vtnb fk,f-
∧ ∧
'j,b' p gfhfvtnhbc ztivfhbnb vybidytkj,f tre'dybc [ P n –3/2 n , P n +3/2 n ]
bynthdfkc& (itdybiyj'^ hjv bynthdfkbc ,jkjt,b itv'[dtdb'b cblbltt,bf)& fv
afmnc cbv,jkehfl fct fqybiyfdty
∧ 3
p ≈ Pn ± (≥ 88%).
2 n
ithxtdbc lblb vjwekj,bcf'dbc yjhvfkehb fghjmcbvfwbbc ufvj.tyt,b'
itcfskt,tkbf eahj pecnb itltubc vbqt,f bv itv'[dtdfib^ 'e obyfcofh wyj,bkbf^
hjv ewyj,b p fh fhbc f[kjc 0-'fy fy 1-'fy& vfh'kfw^ lblb n-t,bcf'dbc
∧ λ |P ∧
|P ∧
n− p| λ n− p|
P | P n − p |≤ = P ≤ ≥ P ≤ λ ≈2Φ(λ)–1.
2 n p (1 − p ) / n 2 p (1 − p ) p (1 − p ) / n
'e xfdfnfht,'^ d'mdf' 10000 wlbcfufy itlutybk 1000 cthbfc^ vfiby xdtyb
∧ ∧
lfcrdyf bvbc itcf[t,^ hjv ztivfhbnb fk,f'j,f vj'fdct,ekbf [ P –0.007, P +0.007]
bynthdfkib cojhb bmyt,f cfiefkjl 997-pt vtn itv'[dtdfib&
∧
P n cnfnbcnbrbc pecnb fy pqdfhb'b ufyfobkt,bc wjlyf vybidytkjdfybf
ewyj,b p fk,f'j,bc itcf[t, /bgj'tpf'f itvjovt,bc fvjwfyt,ibw^ hjvkt,cfw xdty
itvlujvib itdbcofdkb'&
cfyfv itdelut,jlt' bv cnfnbcnbrt,bc ufy[bkdfc^ hjvkt,bw wtynhfkeh
hjkc fchekt,ty gjgekfwbbc gfhfvtnht,bc itcf[t, cnfnbcnbrehb lfcrdyt,bc
c[dflfc[df fvjwfyfib^ ufydb[bkj' vf'tvfnbrehb cnfnbcnbrbc th'-th'b
evybidytkjdfytcb j,btmnb – tvgbhbekb ufyfobkt,bc aeymwbf^ hjvtkcfw fhct,b'fl
taesyt,f fhfgfhfvtnhekb cnfnbcnbrbc vt'jlt,b (b[& 'fdb 17)&
F ( x)(1 − F ( x))
EF n (x) = F(x), DF n (x) = .
n
ufyc[dfdt,f F(x)-cf lf F n (x)-c ijhbc vlujvfhtj,c bvfib^ hjv F(x) ofhvjfl-
utyc {X≤x} [ljvbkj,bc fk,f'j,fc^ [jkj F n (x) – bubdt [ljvbkj,bc vj[ltyf'f
afhlj,b' cb[ibhtc n vjwekj,bc ithxtdfib^ fvbnjv lbl hbw[d'f rfyjybc 'fyf[vfl^
tvgbhbekb ufyfobkt,bc aeymwbf .jdtk x othnbkib fk,f'j,b' vbbcohfabc
ufyfobkt,bc aeymwbbcfrty^ F n (x) →P
F(x), hjwf n→ ∞^ fye
f[kf ufvjd'dfkj'
1 n
∑ (X i − X n )
2
S n2 =
n i =1
ithxtdb'b lbcgthcbbc vf'tvfnbrehb kjlbyb& dbyfblfy Y itv'[dtdb'b cblblbc vf't-
vfnbrehb kjlbyb^ vtjht cfo.bcb vjvtynb lf lbcgthcbf DY=EY2–(EY)2 njkj,b'
erfdibhlt,f th'vfyt'c (mdtvj' lfudzbhlt,f EY2=DY+(EY)2 njkj,fw) udfmdc%
1 n 1 n
E S n2 = E ∑ ( X i − X n ) 2 = E ∑ X i2 − ( X n ) 2 = EX2– ( EX n ) 2 ,
n i =1 n i =1
EX2 = DX +(EX)2 = σ2+µ2,
σ2
E( X n2 ) = D X n +(E X n )2 = +µ2,
n
cfblfyfw
σ2 n −1
ES n2 = σ 2 −
= σ2 .
n n
fvhbufl E X n =µ njkj,bcfufy ufyc[dfdt,b'^ ES n2 < σ 2 & fv vbptpbc ufvj ufyb[bkfdty
itcojht,ek ithxtdb' lbcgthcbfc^ hjvtkbw itvltub ajhvekb' ufybcfpqdht,f
n 1 n
S 'n2 = S n2 = ∑ (X i − X n ) .
2
(9.3)
n −1 n − 1 i =1
fldbkb cfyf[fdbf^ hjv
n
ES 'n2 = E S n2 = σ 2 .
n − 1
fvfc'fyfdt^ fldbkb itcfvjovt,tkbf^ hjv
1 n−3 4
DS 'n2 = µ 4 − σ ,
n n −1
cflfw µ 4 utythfkehb th'j,kbj,bc vtj'[t hbubc wtynhfkehb vjvtynbf^ µ 4 =E(X–
EX)4&
bvbc ufvj^ hjv D S n'2 →0^ hjwf n→∞^ xt,bitdbc enjkj,bc sfkb' vbdbqt,'^
hjv
S 'n2 →
P
σ2 , hjwf n→∞
nS n2
fh ofhvjflutyc lfvjerblt,tkb itv'[dtdb'b cblbltt,bc rdflhfnt,bc ]fvc^
σ2
n
(X i – X n ) itv'[dtdb' cblbltt,c uffxybf' th'b @,vf#* rthsjl^ ∑ ( X i − X n ) = 0 & fv
i =1
nS n2
itv'[dtdfib cfvfh'kbfybf itvltub afmnb ~ χ2(n–1)& fvfc'fy^ itbskt,f
σ 2
Xn −µ (n − 1) S n2
fvfc'fy lf itv'[dtdb'b cblbltt,b lfvjerblt,tkbf& 'e f[kf
σ n σ2
ufdb[ctyt,' cnbeltynbc t ufyfobkt,bc ufyvfhnt,fc^ vbdbqt,' cfcehdtk itltuc&
E( X n – Ym ) = E X n –E Ym = µ 1 –µ 2 ,
D( X n – Ym ) = D X n –D Ym = σ12 /n + σ 22 /m,
252
hfw udfsktdc
( X n − Ym ) − (µ1 − µ 2 )
Z n,m = ~ N(0,1). (9.9)
σ12 / n + σ 22 / m
fqdybiyj' itvltub vybidytkjdfyb afmnb% hjwf lfvjerblt,tk gjgekfwbt,c
fhf fmd' yjhvfkehb ufyfobkt,f^ vfuhfv ithxtdbc vjwekj,t,b lblbf^ vfufkb'fl
n>30 lf m>30^ wtynhfkehb pqdfhb'b 'tjhtvbc cfaesdtkpt Z n,m cnfnbcnbrf
vbf[kjt,b' yjhvfkehfl fhbc ufyfobkt,ekb&
bubdt gbhj,t,ib χ2 ufyfobkt,bc 'dbct,bc 'fyf[vfl
(n − 1) S1' 2 (m − 1) S 2' 2
+ ~ χ2(n+m–2).
σ 22 σ 22
1 n 1 m
cflfw S1' 2 = ∑ (X i − X ) ^ S2 =
2 '2
∑ (Yi − Y ) &
2
n − 1 i =1 m − 1 i =1
lfdeidf'^ hjv σ12 = σ 22 =σ2^ vfiby fldbkfl vbdbqt,'^ hjv
nm(n + m − 2) ( X n − Ym ) − (µ1 − µ 2 )
T n,m = ⋅ (9.10)
n+m (n − 1) S1'2 + (m − 1) S 2'2
D ~ N(µ 1 –µ 2 , σ 2D )^
Dn = X n − Yn ~ N (µ1 − µ 2 , σ 2D / n) .
fmtlfy ufvjvlbyfht^ 'e itvjdbqt,'
X n − Yn − (µ1 − µ 2 )
Tn = (9.12)
S D' n
254
1 n
cnfnbcnbrfc^ cflfw S D'2 = ∑ ( Di − D ) ^ vfiby
2
n − 1 i =1
T n ~ t(n–1).
itdybiyj'^ hjv ufhlf bv itv'[dtdbcf^ hjwf ρ=0, X lf Y itv'[dtdb'b cblblt-
t,b fqfh fhbfy lfvjerblt,tkyb^ fvbnjv (X 1 ,Y 1 ), ... , (X n ,Y n ) ithxtdbc (x 1 ,y 1 ), ... ,
(x n ,y n ) htfkbpt,ek vybidytkj,t,c% lfo.dbkt,ek vjyfwtvt,cfw eojlt,ty&
***
vjdb.dfyj' bc sbhb'flb kbnthfnehf^ hjvtkcfw dt.hlyj,jlb' fv 'fdib
vj.dfybkb vfcfkbc uflvjwtvbcfc% [21], [25], [34], [39], [55], [72].
LFCRDYT<B
(vfufkb'fl^ 'e ω=(1,1, lfyfhxtyb yekt,b) P{ω}=p (1–p) )& 'e @ofhvfnt,bc# fk,f-
2 n-2
# ( X i : X i ≤ x)
F n (x) = ,
n
cflfw X=(X 1 ,...,X n ) ofhvjflutyc X itv'[dtdb' cblbltpt lfvjerblt,tk lfrdbh-
dt,t,c fye n vjwekj,bc ithxtdfc L {X} utythfkehb th'j,kbj,blfy, (X-bc ufyf-
obkt,bc aeymwbf b.jc F(x))^ ν n :=#{x i :X i ≤x} fhbc bv lfrdbhdt,t,bc cb[ibht^
hjvkt,bw fh fqtvfnt,f x-c* [jkj F n (x) fhbc fvfdt lfrdbhdt,t,bc afhlj,b'b
cb[ibht^ hjvtkbw lbl hbw[d'f rfyjybc 'fyf[vfl^ ithxtdbc n vjwekj,bc
ecfchekjl phlbcfc vbbcohfabc itcf,fvbcb fk,f'j,bcfrty p=P{X≤x}=F(x):
ν
F n (x) = n → p=F(x), n→∞. (10.2)
n
eahj vtnbw^ ukbdtyrj-rfyntkbc wyj,bkb 'tjhtvbc sfkb' yt,bcvbthb lflt,b'b ε-
bcf'dbc
P{X: sup |F n (x)–F(x)|>ε}→0, hjwf n→∞,
x
§ 1. OTHNBKJDFYB ITAFCT<F
1
, θ1 ≤ x ≤ θ 2
f(x;θ) = θ 2 − θ1
0 , c[df itv' [dtdfib
fqybidyf% L {X}∈U(θ 1 ,θ 2 )& hjwf θ 1 =0, θ 2 =θ>0 dqt,ekj,' rthsj itv'[dtdfc
L {X}∈U(0,θ)&
1
XFEYFWDKT<TKB ITAFCT<FYB& T n (X)=T n (X 1 ,...,X n ) itafct,fc tojlt,f
xfeyfwdkt,tkb^ 'e .jdtkb θ-'dbc^ hjvtkbw tre'dybc vjwtvek gfhfvtnhek
cbvhfdktc (θ∈Θ)
E θ T(X) = θ. (10.7)
'e itafct,f fh frvf.jabkt,c (10.7) njkj,fc^ vbc'dbc ufybvfhnt,f cblblt
b(θ) = E θ T(X) – θ,
hjvtkcfw tojlt,f itafct,bc xfyfwdkt,f& w[flbf^ hjv 'e b(θ)=0^ .jdtkb θ-cf'dbc^
itafct,f xfeyfwdkt,tkbf&
vjdb.dfyj' xfeyfwdkt,tkb lf xfyfwdkt,bc vmjyt itafct,t,bc vfufkb't,b%
a) ithxtdb'b cfiefkj ofhvjflutyc vf'tvfnbrehb kjlbybc xfeyfwdkt,tk
itafct,fc* vfh'kfw^ 'e X=(X 1 ,...,X n ) fhbc ithxtdf L {X} utythfkehb
th'j,kbj,blfy, cflfw EX=θ^ θ ewyj,bf^ vfiby kjlbybc flbwbehj,bc
'dbct,blfy udtmyt,f
Eθ X = θ ,
yt,bcvbthb θ-cf'dbc^ –∞<θ<∞&
b) ithxtdb'b lbcgthcbf^ hjvtkbw vjbwtvf
1 n
S2 = ∑ (X i − X )
2
n i =1
ajhvekb'^ fh ofhvjflutyc ewyj,b lbcgthcbbc xfeyfwdkt,tk itafct,fc^
hflufyfw^ 'e X=(X 1 ,...,X n ) fhbc ithxtdf L {X} utythfkehb th'j,kbj,blfy,
cflfw DX=θ2^ 0<θ<∞, vfiby
n −1 2
E θ S2 = θ.
n
vbcb xfyfwdkt,f
θ2
b(θ) = E θ S2– θ2 = – →0, hjwf n→∞.
n
lbcgthcbbc xfeyfwdkt,tkb itafct,f vjbwtvf ajhvekb'
n 2 1 n
∑ (X i − X ) .
2
S '2 = S = (10.8)
n −1 n − 1 i =1
vfh'kfw^
n
Eθ S '2 = E θ S2=θ2.
n −1
1
fv geymnib buekbc[vt,f^ hjv ithxtdbc vjwekj,f abmcbht,ekbf& fvbnjv itvlujvib mdtlf
byltmcb @n# ufvjnjdt,ekb bmyt,f&
262
T n →
Pθ
θ, hjwf n→∞. (10.10)
hfc udte,yt,f tc 'fyfafhlj,f~ ajhvfkehfl tc 'dbct,f fct ufvjb'mvbc^
yt,bcvbthb θ-cf'dbc lf lflt,b'b ε-cf'dbc
P θ {X : |T n (X)–θ|<ε} → 1, hjwf n→∞,
t&b& fk,f'j,f bvbcf^ hjv T n itafct,fcf lf itcfafct,tkb gfhfvtnhbc ztivfhbn
vybidytkj,fc ijhbc c[dfj,bc f,cjkenehb vybidytkj,f yfrkt,b bmyt,f
abmcbht,ek^ hfubyl vwbht ε-pt^ ε>0^ hfubyl f[kjc itbskt,f fqvjxyltc th''fy^
hjltcfw ithxtdbc vjwekj,f^ n ecfchekjl bphlt,f&
lfde,heylt' rdkfd fhb'vtnbrek cfiefkjc (ithxtdb' cfiefkjc)%
1 n
X n = ∑ X i & hjujhw dbwb' X n fhbc θ=EX ewyj,b gfhfvtnhbc xfeyfwdkt,tkb
n i =1
itafct,f& lbl hbw[d'f rfyjybc sfkb' udtmyt,f
X n →
Pθ
θ, hjwf n→∞
∧
lfde,heylt' ,thyekbc cmtvfc lf itdflfhj' P n lf T n . fldbkb
∧ θ(1 − θ) θ(1 − θ)
. fvfdt lhjc D θ T n = 2 ∑ bi2 θ(1–θ) ≥
1 n
itcfvjovt,tkbf^ hjv D θ P n =
n n i =1 n
n
(hflufy ∑ bi2 ≥n)&
i =1
∧
fvhbufl^ P n ert'tcbf^ dblht T n & itvlujvib xdty vjdb.dfy' itafct,f'f
itlfht,bc rbltd th' (fcbvgnjneh) rhbnthbevc&
itafct,f'f itlfht,bc (10.11) rhbnthbevblfy ufvjvlbyfht itudbskbf
itvjdbqj' jgnbvfkehb itafct,bc itvltub wyt,f%
xfeyfwdkt,tk T*=T*(X) itafct,fc tojlt,f jgnbvfkehb (xfeyfwdkt,tkb
itafct,f 'fyf,hfl vbybvfkehb lbcgthcbb')^ 'e yt,bcvbthb c[df xfeyfwdkt,tkb
T=T(X) itafct,bcf'dbc^
D θ T*≤ D θ T yt,bcvbthb θ-cf'dbc Θ-lfy&
vjdb.dfyj' rbltd th'b vfufkb'b& hjujhw erdt dbwb'^ 'e X itv'[dtdb'b
cblblt yjhvfkehflff ufyfobkt,ekb lf EX=µ^ vfiby vbcb vtlbfyfw µ-c njkbf&
fvbnjv yjhvfkeh vjltkib ewyj,b cfiefkjc itafct,fl itbskt,f ithxtdb'b
vtlbfyfw xfb'dfkjc&
rfhuflff wyj,bkb^ hjv hjltcfw ithxtdbc n vjwekj,f cfrvfjl lblbf^
ithxtdb'b vtlbfyf vbf[kjt,b' yjhvfkehflff ufyfobkt,ekb µ vf'tvfnbrehb
π σ2
kjlbyb'f lf 2 n
lbcgthcbb'^ hfw itbskt,f fct xfbothjc
~ ) ≈ N(µ,πσ2/2n),
L µ( µ n
fy rbltd
~ as
µ 2
n ~ N(µ,πσ /2n).
1
3& gefcjybc vjltkb Π(θ): i(θ)= *
θ
1
4& tmcgjytywbfkehb vjltkb exp(θ): i(θ)= 2 *
θ
k
5& ,byjvehb vjltkb Bi(k;θ): i(θ)= &
θ(1 − θ)
d'mdf'^ vjwtvekbf n vjwekj,bc ithxtdf^ X=(X 1 ,...,X n ), L {X} rfyjyb'
ufyfobkt,ekb gjgekfwbblfy L {X}∈F ={F(x;θ), θ∈Θ}; F htuekfhekb vjltkbf&
ufydb[bkj' θ gfhfvtnhbc yt,bcvbthb xfeyfwdkt,tkb itafct,f
T n (X)=T n (X 1 ,...,X n ).
hfj-rhfvthbc enjkj,f flutyc mdtlf cfpqdfhc xfeyfwdkt,tk itafct,f'f
lbcgthcbt,bcf'dbc (hjvtkcfw tojlt,f hfj-rhfvthbc mdtlf cfpqdfhb)%
1
D θT n ≥ . (10.12)
ni (θ)
'e fhct,j,c xfeyfwdkt,tkb itafct,f T* bct'b^ hjv vbcb lbcgthcbbcf'dbc vbbqotdf
hfj-rhfvthbc mdtlf cfpqdfhb^ t&b& D θ T* n =(ni(θ))-1, vfiby vfc tojlt,f tatmnehb
itafct,f& yf'tkbf^ hjv tatmnehb itafct,f jgnbvfkehbf (10.11) rhbnthbevbc
fphb'fw&
itybidyf& 'e T n fhff xfeyfwdkt,tkb itafct,f^ t&b& E θ T n –θ=b(θ)≠0^ [jkj Comment [MSOffice1]: hfj-
rhfvthbc enjkj,bc lfvnrbwt,f b[bkt'
aeymwbf b(θ) lbathtywbht,flbf θ-c vbvfh'^ vfiby hfj-rhfvthbc enjkj,f flutyc lfvfnt,fib&
mdtlf cfpqdfhc vbcb cfiefkj rdflhfnekb itwljvbcf'dbc
[1 + b' (θ)] 2 2
E θ (T n – θ)2 ≥ +b (θ). (10.13)
ni (θ)
lfde,heylt' ptvj' ufy[bkek vjltkt,c&
1) yjhvfkehb vjltkb N(θ,σ2)& itcfafct,tkbf ewyj,b cfiefkj^ lbcgthcbf
1
wyj,bkbf lf σ2-bc njkbf& fm i(θ)= 2 , fvbnjv yt,bcvbthb xfeyfwdkt,tkb
σ
itafct,bcf'dbc cfvfh'kbfybf enjkj,f
σ2
D θT n ≥ ,
n
t&b&^ hfj-rhfvthbc mdtlf cfpqdfhbf σ2/n^ hjvtkbw vbbqotdf X n -bcf'dbc&
fvhbufl^ cfiefkj fhb'vtnbrekb .jabkf yjhvfkehb gjgekbwbbc ewyj,b
cfiefkjc tatmnehb itafct,f&
2) yjhvfkehb vjltkb N(µ,θ2)& itcfafct,tkbf ewyj,b lbcgthcbf (µ
wyj,bkbf)& hjujhw dbwb' lbcgthcbbc xfeyfwdkt,tkb itafct,ff
268
1 n
S2 = ∑ ( X i − µ)
2
n i =1
2 4
lf D θ S2= θ.
n
fv vjltkib i(θ)=1/2θ4^ fvbnjv hfj-rhfvthbc mdtlf cfpqdfhb bmyt,f%
1
=2θ4/n& fvhbufl^ S2 ofhvjflutyc ewyj,b lbcgthcbbc tatmneh itafct,fc
ni (θ)
(hjltcfw µ cfiefkj wyj,bkb cblbltf)
hjujhw flht dyf[t'^ cnfnbcnbrf S ' 2 (itcojht,ekb ithxtdb'b lbcgthcbf)
1 n
∑ (X i − X )
2
S '2 =
n − 1 i =1
fuht'dt ofhvjflutyc ewyj,b lbcgthcbbc xfeyfwdkt,tk itafct,fc^ hflufyfw
E θ S ' 2 =θ2& eiefkj ufvj'dkt,b' itudbskbf lfdhoveylt'^ hjv
2θ 4 2θ 4
D S '2 = > .
n −1 n
fvbnjv S ' 2 fh ofhvjflutyc θ2-bc tatmneh itafct,fc&
pjufl yjhvfkeh vjltkc^ hjltcfw θ=(µ,σ2) fye jhbdt gfhfvtnhb ewyj,bf^
xdty itdt[t,b' vfiby^ hjltcfw ufydb[bkfd' jhufypjvbkt,bfyb gfhfvtnhbc
itafct,bc cfrb'[c&
3) ,thyekbc vjltkb Bi(1,θ)& hjujhw dbwb'^ ewyj,b θ fk,f'j,bc itafct,ff
afhlj,b'b cb[ibht
∧ ν
Pn = n ,
n
cflfw ν n fhbc bv X i -t,bc hfjltyj,f^ hjvkt,bw 1-bc njkbf& fvfc'fy
∧ ∧ θ(1 − θ)
E θ P n = θ, Dθ P n = .
n
1
fvfdt lhjc fv vjltkbcf'dbc i(θ)= fvhbufl^ hfj-rhfvthbc mdtlf cfpqdfhbf
θ(1 − θ)
1 θ(1 − θ)
= lf tc cfpqdfhb vbbqotdf afhlj,b'b cb[ibhbc lbcgthcbbcf'dbc&
ni (θ) n
afhlj,b'b cb[ibht ofhvjflutyc ewyj,b fk,f'j,bc tatmneh itafct,fc
,byjveh vjltkib&
4) gefcjybc vjltkb Π(θ)& X=(X 1 ,...,X n ) fhbc n vjwekj,bc ithxtdf
utythfkehb th'j,kbj,blfy L {X}∈Π(θ)^ cflfw θ gefcjybc ufyfobkt,bc ewyj,b
gfhfvtnhbf^ EX=θ& itdfvjovj'^ hjv fhb'vtnbrekb cfiefkj (ithxtdb'b cfiefkj)
fmfw ofhvjflutyc θ gfhfvtnhbc xfeyfwdkt,tk lf tatmneh itafct,fc&
10 ITAFCT<BC "TJHBF 269
σ2
D θ T 1 (X) ≥ (10.14)
n
lf ewyj,b lbcgthcbbc yt,bcvbthb xfeyfwdkt,tkb T 2 (X) (E θ T 2 (X)=σ2) itafct,bc
lbcgthcbbcf'dbc
2σ 4
D θ T 2 (X) ≥ (10.15)
n
yt,bcvbthb θ=(µ,σ2) o.dbkbcf'dbc&
ufdb[ctyj' itvltub afmnb% abithbc 'tjhtvbc sfkb' (b[& vt-9 'fdb) X lf S ' 2
lfvjerblt,tkb itv'[dtdb'b cblbltt,bf^ fvfc'fy yt,bcvbthb θ=(µ,σ2) o.dbkbcf'dbc
(n − 1) S ' 2
X ~ N (µ, σ 2 / n) , ~χ2(n–1),
σ2
cfblfyfw itbskt,f lfdfcrdyf'^ hjv
σ2 2σ 4 2σ 4
Dθ X = , Dθ S ' 2 = > .
n n −1 n
fvhbufl^ yjhvfkeh vjltkib X ofhvjflutyc ewyj,b µ cfiefkjc tatmneh
itafct,fc^ bvbcfufy lfvjerblt,kfl^ wyj,bkbf 'e fhf σ2 lbcgthcbf^ hflufy D θ X
fqotdc hfj-rhfvthbc mdtlf cfpqdfhc (b[ (10.14))& fvfdt lhjc S ' 2 fqfh ofhvjflutyc
hfj-rhfvthbc fphb' tatmneh itafct,fc^ hflufy vbcb lbcgthcbf D θ S ' 2 vtnbf hfj-
rhfvthbc (10.15) enjkj,b' vbqt,ek mdtlf cfpqdfhpt&
fewbkt,kfl eylf fqbybiyjc itvltub ufhtvjt,f% 'evwf S ' 2 fh ofhvjflutyc
ewyj,b lbcgthcbbc hfj-rhfvthbc fphb' tatmneh itafct,fc^ tc cnfnbcnbrf vfbyw
bsktdf ewyj,b lbcgthcbbc jgnbvfkeh (.dtkfpt pecn) itafct,fc bv fphb'^ hjv
vbcb lbcgthcbf yfrkt,bf yt,bcvbthb c[df T 2 (X) xfeyfwdkt,tkb itafct,bc (E θ T 2 =σ2)
lbcgthcbfpt%
D θ S ' 2 ≤ D θ T 2 , yt,bcvbthb θ-cf'dbc&
∂
cflfw f '(x;θ)= f(x;θ)&
∂θ
jhufypjvbkt,bfyb gfhfvtnhbc itv'[dtdfib rb^ hjwf θ=(θ 1 ,θ 2 ), vbbqt,f
jhewyj,bfy ufynjkt,f'f cbcntvf
n ∂
∑ lnf(x i ;θ 1 ,θ 2 )=0,
i =1 ∂θ1
n ∂
∑ lnf(x i ;θ 1 ,θ 2 )=0.
i =1 ∂θ 2
∧
fqdybiyj' lfcf]thj,bc vfmcbvevbc θ n itafct,bc th'b 'dbct,f% th'ufypjvbkt,bfyb
θ gfhfvtnhbc itv'[dtdfib^ 'e vjltkb bct'bf^ hjv fhct,j,c tatmnehb itafct,f
∧
T(X)^ vfiby θ =T(X)&
ufhrdtek gbhj,t,ib^ hjvkt,ibw buekbc[vt,f f(x,θ) cbvrdhbdbc cfrvfhbcb
cbukedt θ gfhfvtnhb' (vfufkb'fl^ tc gbhj,t,b itchekt,ekbf^ hjwf f(x,θ) aeymwbf
θ wdkflb' cfv]th eo.dtnfl lbathtywbht,flbf lf ofhvjt,ekt,b
itvjcfpqdhekbf)^ vnrbwlt,f^ hjv lfcf]thj,bc vfmcbvevbc ufynjkt,fc fmdc
∧
th'flth'b fvj[cyf^ θ n ^ hjvtkcfw uffxybf itvltub fcbvgnjnehb 'dbct,t,b%
1) 'fkvjcbkt,f
∧
θ n →
Pθ
θ, hjwf n→∞,
.jdtkb θ-cf'dbc^ θ∈Θ;
2) fcbvgnjnehb yjhvfkehj,f
∧
L { n ( θ n –θ)} → N(0,i-1(θ)), hjwf n→∞,
274
∧
fye θ n fcbvgnjnehfl yjhvfkehbf (θ,1/ni(θ)) gfhfvtnht,b'&
∧
L { θ n } ≈ N(θ,1/ni(θ))
3) fcbvgnjnehb tatmnehj,f
∧
eff( θ n ,θ) = 1.
[ibh itv'[dtdt,ib (th'ufypjvbkt,bfyb θ gfhfvtnhbcf'dbcfw rb)
lfcf]thj,bc vfmcbvevbc ufynjkt,f h'ekb ajhvbcff lf vbcb fvj[cyf lbl
cbsytktt,'fyff lfrfdibht,ekb& b,flt,f rb'[df% [jv fh itbskt,f hfbvt htrehcbekb
ghjwtlehbc ufy[bkdf^ hjvkbc vtidtj,b'fw fut,ek itafct,fc (fqdybiyj' bub θ n -
b') tmyt,f bubdt fcbvgnjnehb 'dbct,t,b^ hfw lfcf]thj,bc vfmcbvevbc itafct,fc~
fct'b ghjwtleht,b fhct,j,c lf th'-th'b vf'ufybf itvltub% θ 0 -blfy lfo.t,ekb
.jdtkb vjvltdyj θ n ufybcfpqdht,f ghjwtlehb'%
f ( x n , θ n −1 ) 1
θ n = θ n-1 + .
f ( x n , θ n −1 ) ni (θ)
( 2π )
L(x,θ) = L(x 1 ,...,x n ,θ)= e ;
n
σn
1 n n ( x − µ) 2
fvbnjv lnL(x,θ) = ln – lnσ2– ∑ lf
(2π) n/2
2 i =1 2σ
2
∂ n ( x − µ)
lnL(x,θ) = – ∑ i 2 ,
∂µ i =1 2σ
∂ n 1 n ( x − µ) 2
lnL(x,θ) = – +∑ .
∂σ 2
2σ 2
i =1 2σ
4
n
–nσ2+ ∑ ( xi − µ) 2 = 0.
i =1
∧ ∧ ∧
fv cbcntvbc fvj[cyfc ofhvjflutyc θ n =( µ n , σ 2n ) o.dbkb%
∧ 1 n
µn = ∑ X i = X ,
n i =1
∧ 1 n
σ n = ∑ ( X i − X ) 2 =S2 .
2
n i =1
eiefkjl itbskt,f itvjovltc^ hjv ( X ,S2) o.dbkb fybzt,c vfmcbvevc L(X,θ)-c&
fvhbufl^ ithxtdb'b cfiefkj lf lbcgthcbf ( X ,S2) .jabkf yjhvfkehb ufyfobkt,bc
jhufypjvbkt,bfyb θ=(µ,σ2) gfhfvtnhbc lfcf]thj,bc vfmcbvevbc itafct,f& 'e ufdb-
n −1 2
[ctyt,' bv afmnc^ hjv E θ S2= σ ^ lfdfcrdyb'^ hjv fv itv'[dtdfib lfcf]thj,bc
n
vfmcbvevbc itafct,f fh ofhvjflutyc ewyj,b lbcgthcbbc xfeyfwdkt,tk itafct,fc&
2. ,byjvehb vjltkb L {X}∈Bi(1,θ), 0<θ<1& fv itv'[dtdfib .jdtkb rjyrhtnekb
htfkbpfwbf x=(x 1 ,...,x n )^ ofhvjflutyc th't,bcf lf yekt,bc hfbvt vbvltdhj,fc (x i =0
fy 1) lf lfcf]thj,bc aeymwbfc tmyt,f cf[t
n n
∑ xi n − ∑ xi
L(x;θ) = L(x 1 ,...,x n ;θ) = θ i =1 (1 − θ) i =1
.
vfufkb'fl^ 'e n=3^ x=(x 1 ,x 2 ,x 3 )^cflfw x 1 =x 2 =x 3 =1^ vfiby^ hflufy x 1 +x 2 +x 3 =3,
L(x;θ) = θ ( x1 + x2 + x3 ) (1 − θ) n −( x1 + x2 + x3 ) = θ3(1–θ)0 = θ3.
i =1 i =1
njkt,ff
∂ 1 n n 1
lnL(x;θ)= ∑ xi − (n– ∑ xi ) = 0,
∂θ θ i =1 i =1 1− θ
hjvkbc fvj[cyff afhlj,b'b cb[ibht
∧ 1 n ν
θn = ∑ X i = n &
n i =1 n
∧ ∧
w[flbf^ hjv E θ θ n =θ^ θ n →
Pθ
θ^ hjwf n→∞.
3. gefcjybc vjltkb& d'mdf' L {X}∈Π(θ)^ cflfw 0<θ<∞^ gefcjybc ufyfobkt,bc
ewyj,b gfhfvtnhbf& X=(X 1 ,...,X n ) ithxtdbc cfaesdtkpt fdfuj' θ gfhfvtnhbc
lfcf]thj,bc vfmcbvevbc itafct,f&
gbhdtk hbuib itdybiyj'^ hjv hflufy gefcjybc rfyjyb' ufyfobkt,ekb
itv'[dtdb'b cblbltt,bc itcfskj vybidytkj,t,bf {0,1,2,...}^ fvbnjv .jdtkb
x=(x 1 ,...,x n ) rjyrhtnekb htfkbpfwbbcf'dbc x i fy hfbvt yfnehfkehb hbw[dbc^ fy
yekbc njkbf& fvbnjv
276
n
∑ xi
θ –θ θ
x1 x2
θ xn
θ e − nθ
i =1
L(x;θ) = L(x 1 ,...,x n ;θ) = e × e–θ×⋅⋅⋅× e–θ = ,
x1! x2 ! xn ! x1! x n !
cfblfyfw udfmdc
ln L(x;θ) = ∑ xi lnθ – nθ – ln(x 1 ! ⋅⋅⋅ x n !)
n
i =1
'e fv ufvjcf[ekt,fc ufdfofhvjt,' θ gfhfvtnhb'^ vbdbqt,' lfcf]thj,bc
vfmcbvevbc ufynjkt,fc
1 n
∑ xi – n = 0,
θ i =1
hjvkbc fvj[cyff
∧ 1 n
θn = ∑ X i = X n ;
n i =1
yf'tkbf^ hjv
∧
E θ θ n = E θ X n = θ.
4. sfyf,fhb vjltkb& L {X}∈U(θ)^ cflfw U(θ) 'fyf,fhb ufyfobkt,ff [0,θ]
bynthdfkpt& hjujhw dbwb'^ fv itv'[dtdfib
0, x≤0
1
f(x;θ) = , 0 < x ≤ θ .
θ
0, θ≤ x
fvbnjv
1
, x( n ) = max xi ≤ θ
L(x;θ)=L(x 1 ,...,x n ;θ)=f(x 1 ;θ)⋅⋅⋅f(x n ;θ)= θ n i≤n &
0, c[df itv' [dtdfib
fmtlfy ufvjvlbyfhtj,c (b[& yf[& 10.1)^ hjv .jdtk abmcbht,ek x=(x 1 ,...,x n ) othnbkib
∧ ∧
L(x;θ) aeymwbfc vfmcbvevc fybzt,c θ n =x (n) vybidytkj,f& fye θ n (X)=X (n) , cflfw X (n)
fhbc n-ehb hbuj,hbdb cnfnbcnbrf&
cfdfh]bij& ffut' lfcf]thj,bc vfmcbvevbc itafct,f itvltub vjltkt-
,bcf'dbc%
1. tmcgjytywbfkehb vjltkb
1 − x
f(x,θ) = θ e , x ≥ 0 ,
θ
0<θ<∞.
0, x<0
1 x2 + y2 ρxy 1
f(x,y,θ)= exp − 2 + 2 − ln[σ 4 (1 − ρ 2 )] .
2π 2σ (1 − ρ 2
) σ (1 − ρ 2
) 2
L(x;θ)
1
θn
x(n) θ
yf[& 10.1
E θ ψ ( x, θ)
2
∂
cflfw σ ψ2 (θ) = , l(x;θ)= lnf(x;θ)
(E θ ψ( x, θ)l ( x, θ) ) 2
∂θ
fye
L θ { Tnψ } ≈ N(θ, σ ψ2 (θ) /n)&
∧
itdflfhj' th'vfyt'c lfcf]thj,bc vfmcbvevbc itafct,bc^ θ n -bcf lf M-
itafct,bc Tnψ -bc fcbvgnjnehb lbcgthcbt,b^ fye ufvjd'dfkj' eff( Tnψ ;θ)
(buekbc[vt,f^ hjv cheklt,f htuekfhj,bc gbhj,t,b)%
eff( Tnψ ;θ) = [i(θ) σ ψ2 (θ) ]-1,
E1 E2 E3
] | ]
–∞ a1 a2 ∞
yf[& 10.2
t&b& E 1 =(–∞,a 1 ], E 1 =(a 1 ,a 2 ], ... , E N =(a 1 ,+∞) cflfw –∞<a 1 <a 2 <a 3 <∞ hfbvt hbw[dt,bf&
ν j -b' fqdybiyj' bv lfrdbhdt,f'f hfjltyj,f^ hjvkt,bw vj[dlf E j cbvhfd-
ktib% ν j = #{x i : x i ∈E j }& w[flbf^ hjv ν 1 +⋅⋅⋅+ν N = n&
ν
hjujhw dbwb' i afhlj,b'b cb[ibht ofhvjflutyc X itv'[dtdb'b cblblbc
n
j-eh bynthdfkib vj[dtlhbc P j (θ)=P θ (X∈E j )=F(a j+1 ;θ) –F(a j ;θ) fk,f'j,bc
sfkvjcbk itafct,fc&
itdflubyj' itvltub ufvjcf[ekt,f
2
N n νj N ν 2j
χ2(θ) = ∑ − Pj (θ) = ∑ –n.
j =1 Pj (θ) n j =1 nPj (θ)
θ gfhfvtnhbc bv itafct,fc^ T n =T n (x 1 ,...,x n ) hjvtkbw fybzt,c vbybvevc χ2(θ)
cblbltc^ tojlt,f χ2-bc vbybvevbc vt'jlb' fut,ekb itafct,f&
vbc vjcfst,yfl eylf fvjb[cyfc itvltu ufynjkt,f'f cbcntvf (θ 1 ,...,θ k
wdkflt,bc vbvfh')
∂ 2 N ν 2j ∂Pj (θ)
– χ (θ) = ∑ 2 = 0, i=1,...,k. (10.18)
∂θ i j =1 Pj (θ) ∂θ i
§ 3. BYNTHDFKEHB ITAFCT<F
obyf gfhfuhfat,ib xdty ufydb[bkt' othnbkjdfyb itafct,t,b lf vf''fy
lfrfdibht,ekb xfeyfwdkt,kj,bc^ sfkvjcbkt,bcf lf jgnbvfkj,bc wyt,t,b&
fuht'dt itdbcofdkt' hfvjltybvt vt'jlb^ hjvkt,bw cfiefkt,fc bsktdf^ fbujc
cfcehdtkb 'dbct,t,bc vmjyt itafct,t,b&
hjujhw erdt b'mdf^ othnbkjdfyb itafct,bc hjkib ufyb[bkt,f hfbvt
rhbnthbevb' ithxtekb cnfnbcnbrf T n (X), hjvtkbw v[jkjl X=(X 1 ,...,X n )
ithxtdbc aeymwbfc ofhvjflutyc lf hjvkbc lfrdbhdt,ekb cblblt^ t n =T n (x)^
itbskt,f xfb'dfkjc gjgekfwbbc ewyj,b gfhfvtnhbc itafct,ek vybidytkj,fl lf^
fmtlfy ufvjvlbyfht^ ufvj.tyt,ekb bmytc vbc yfwdkfl& fv lhjc xdty^ hf 'mvf eylf^
deidt,' ufhrdtek itwljvfc&
othnbkjdfyb itafct,bc yfrkb bcff^ hjv v[jkjl vbcb lfrdbhdt,ekb
vybidytkj,bc wjlyf fh bsktdf fv itwljvbc cblblbc lflutybc cfiefkt,fc&
T n itafct,f xfeyfwdkt,tkb lf sfkvjcbkbw hjv b.jc^ T n -bc cblblt^
ufvj'dkbkb rjyrhtnekb htfkbpfwbbcf'dbc^ hjujhw otcb^ ufyc[dfdlt,f ewyj,b
gfhfvtnhbc ztivfhbnb vybidytkj,bcfufy lf xdty'dbc fh fhbc wyj,bkb^ 'e hfvltyfl
lblbf tc ufyc[dfdt,f&
vfufkb'bcf'dbc ufydb[bkj' @ofhvfnt,bc# ewyj,b θ fk,f'j,bc itafct,bc
fvjwfyf ,thyekbc cmtvfib% L (X)∈Bi(1,θ), 0<θ<1.
hjujhw obyf vfcfkblfy lfdhoveylb'^ ewyj,b fk,f'j,bc cfert'tcj
itafct,fc ofhvjflutyc afhlj,b'b cb[ibht
∧ 1 n 1
Pn = ∑ X i = #{X i =1, i=1,2,...,n},
n i =1 n
cflfw #{x i =1, i=1,2,...,n} ofhvfnt,f'f hfjltyj,ff n lfvjerblt,tk wlfib&
.jdtkb abmcbht,ekb θ 0 -bcf'dbc^ 0<θ 0 <1^ ufvjd'dfkj' itvltub fk,f'j,t,b
∧
Pθ0 { P n =1} = Pθ0 {X i =1, i=1,2,...,n} = θ 0 n > 0,
∧
Pθ0 { P n =0} = Pθ0 {X i =0, i=1,2,...,n} = (1–θ 0 )n > 0,
fvhbufl^ afhlj,b'b cb[ibht bqt,c vybidytkj,t,c 1-cf lf 0-c lflt,b'b θ 0 n lf (1–
θ 0 )n fk,f'j,t,b'^ itcf,fvbcfl& tc vybidytkj,t,b fhf 'e tv'[dtdf θ 0 -c^ fhfvtl fh
tre'dybc ewyj,b gfhfvtnhbc ufycfpqdhbc fhtcfw rb% 0<θ<1& eylf fqdybiyj'^ hjv tc
jhbdt fk,f'j,f^ θ 0 n lf (1–θ 0 )n vbbcohfabc yekbcfrty^ hjwf n→∞& eahj vtnbw^ lbl
hbw[d'f rfyjybc sfkb'^ .jdtkb lflt,b'b ε-bcf'dbc
∧
Pθ0 {| P n –θ 0 | > ε} → 0,
hjwf n→∞& vbe[tlfdfl fvbcf^ hjujhw ufy[bkekb vfufkb'b udbxdtyt,c^ dth
lfdfcf[tkt,' bct' ε-c (ε>0)^ hjv enjkj,f%
∧
| P n –θ 0 | ≤ ε
cheklt,jltc .jdtkb htfkbpfwbbcf'dbc^ hfvltyfl lblbw fh eylf b.jc ithxtdbc
vjwekj,f& fv 'dfkcfphbcb'^ othnbkjdfyb itafct,f dth fcf[fdc ithxtdbc lblb
282
vjwekj,bc tatmnc^ 'evwf bynebwbehfl ufcfut,bf^ hjv n-bc phlf bodtdc cbpecnbc
phlfcfw&
[ibhfl^ (xfeyfwdkt,tk) othnbkjdfy itafct,fc'fy th'fl wyj,bkbf vbcb
cnfylfhnekb uflf[hfw& fvfdt lhjc^ 'e tc itafct,f vbf[kjt,b' yjhvfkehflff
ufyfobkt,ekb^ cfhoveyjj,bc vfqfkb ljyb' itudbskbf lfdfcrdyf'^ hjv gfhfvtn-
hbc ztivfhbn vybidytkj,fcf lf itafct,fc ijhbc c[dfj,bc f,cjkenehb cblblt fh
fqtvfnt,f ufcfvrtwt,ek cnfylfhnek uflf[hfc^ fye^ hfw bubdtf^ gfhfvtnhbc
ztivfhbnb vybidytkj,f vj'fdct,ekbf bynthdfkib% (itafct,f ± ufcfvrtwt,ekb
uflf[hf)& tc vjcfpht,f udb,bsut,c^ hjv othnbkjdfyb itafct,f – th'b hbw[db^
itdwdfkj' bynthdfkehb itafct,b' – v'tkb bynthdfkb'& fvfc'fy^ bynthdfkb bct
eylf b.jc ithxtekb^ hjv xdtyb vnrbwt,f^ hjv gfhfvtnhbc ztivfhbnb vybidytkj,f
tre'dybc fv bynthdfkc^ vwlfhb fqvjxyltc v[jkjl bidbf' itv'[dtdfib&
fvhbufl^ cf,jkjj lfcrdyf itvltubf% 'e itafct,fc db.tyt,' ewyj,b
gfhfvtnhbc vybidytkj,bc hjkib^ flubkb tmyt,f ufhrdtek wljvbkt,fc lf cfzbhj
[lt,f vbcb cfpqdht,bc lflutyf& cf[tklj,h^ cfcehdtkbf vb'b't,ekb bmytc bct'b
bynthdfkb (vhfdfkufypjvbkt,bfyb gfhfvtnhbc itv'[dtdfib – fht)^ hjv xdtyb
lfcrdyf bvbc itcf[t,^ hjv itcfafct,tkb gfhfvtnhbc ztivfhbnb vybidytkj,f
vj'fdct,ekbf fv bynthdfkib (fhtib)^ vwlfhb fqvjxylt,f v[jkjl bidbf'
itv'[dtdfib& fv lhjc kfgfhfrbf bynthdfkeh itafct,fpt&
1
gbhdtkb ofrb'[dbcfc tc itybidyf itbskt,f ufvjdnjdj'&
286
(16.21 ; 18.56) (18.06 ; 20.40) (16.11 ; 18.47) (16.38 ; 18.73) (16.96 ; 19.31)
(15.82 ; 18.18) (16.66 ; 19.01) (17.64 ; 19.99) (16.95 ; 19.30) (16.46 ; 18.81)
(16.89 ; 19.24) (17.09 ; 19.44) (16.14 ; 18.50) (17.25 ; 19.61) (15.93 ; 18.28)
(17.38 ; 19.74) (16.47 ; 18.81) (18.15 ; 20.50) (17.30 ; 19.65) (17.68 ; 20.04)
(17.11 ; 19.46) (16.25 ; 18.60) (17.13 ; 19.48) (17.87 ; 20.22) (16.72 ; 19.07)
vjyfwtvt,b lfvhudfkt,ekbf lf fvb'ff ufvjodtekb^ hjv bynthdfkt,bc
cbuhstt,b vwbhtl ufyc[dfdlt,f th'vfyt'bcfufy (ufdb[ctyj'^ hjv γ-ylj,bc
bynthdfkbc cbuhst fhff lfvjrblt,ekb rjyrhtnek htfkbpfwbfpt^ xdtyc
itv'[dtdfib bynthdfkbc cbuhst njkbf –2⋅ 325 ⋅1.96≈2.35)& hjujhw d[tlfd'^
v[jkjl th'vf ([fpufcvekvf) bynthdfkvf fh lfafhf gjgekfwbbc cfiefkj^ µ=18&
hflufy γ=0.95^ fvbnjv 30 ithxtdb' fut,ekb 0.95-ylj,bc bynthdfkt,blfy
lff[kjt,b' 5%-c (≈1.5) fh eylf lftafhf gjgekfwbbc cfiefkj& xdty lfdfrdbhlb'
v[jkjl th' fct' itv'[dtdfc&
ghfmnbrfib xdty [tk' udfmdc v[jkjl th'b ithxtdf^ b'dkt,f v[jkjl th'b
ithxtdb'b cfiefkj lf fbut,f v[jkjl th'b γ-ylj,bc bynthdfkb& .jdtk wfkrtek
itv'[dtdfib xdty fh dbwb' itbwfdc 'e fhf bynthdfkehb itafct,f (ylj,bc
bynthdfkb) gjgekfwbbc cfiefkjc& eahj vtnbw^ fh fhct,j,c upf^ hjvtkbw
lfudfhoveyt,lf xdtyb lfcrdybc cbcojhtib& γ-ylj,bc bynthdfkbc ptvjvj.dfybkb
bynthghtnfwbfbc 'fyf[vflfw ifycb bvbcf^ hjv rjyrhtnekb ithxtdf fh tre'dybc bv
ithxtdf'f hbw[dc^ hjvkt,bc'dbcfw fut,ekb ylj,bc bynthdfkb fh afhfdc
gjgekfwbbc cfiefkjc^ vtnfl vwbhtf% 100-lfy ~ (1–γ)⋅100. vfufkb'fl^ 100
dfhbfynblfy – 10^ 'e γ=0.9, 100-lfy 1^ 'e γ=0.99)& fmtlfy erdt firfhf [lt,f hfvltyfl
vybidytkjdfybf ylj,bc γ-ljybc cojhfl ithxtdbc ghj,ktvf&
itvlujvib xdty ylj,bc γ-ljytc lfdfabmcbht,' (1–α) hbw[dbc vtidtj,b'^
cflfw 0<α<1, α yek'fy f[kjv.jab hfbvt hbw[dbf&
ylj,bc ljyt^ cbpecnt lf ithxtdbc vjwekj,bc vj't,yf& hfw eahj
f[kjcff (1–α) th''fy^ vb' eahj vfqfkbf xdtyb lfcrdyt,bc cfbvtljj,f^ vfuhfv vb'
eahj ufybthbf ylj,bc bynthdfkb (d'dkb'^ hjv ithxtdbc n vjwekj,f
abmcbht,ekbf)&
vfh'kfw^ (1–α)-ylj,bc bynthdfkbc cbuhstf 2 σn z α lf yf'tkbf^ hjv hfw
2
eahj lblbf (1–α)^ vb' eahj lblbf z α lf vfifcflfvt^ ufybthbf ylj,bc bynthdfkb lf
2
σ
hflufy^ (1–α)-ylj,bc bynthdfkbc cbuhstf 2 n
z α ^ fvbnjv cfcehdtkb
2
hflufy S ' = n
n −1
S ^ (1–α)-ylj,bc bynthdfkb itbskt,f itvltub cf[b'fw
uflfbothjc%
S S
X − t n −1,α / 2 ; X + t n −1,α / 2 . (10.23')
n −1 n −1
vfufkbsb 10.3. ufydb[bkj' vtj'[t 'fdbc 4.12 vfufkb'bc vjyfwtvt,b& xdty
ufvj'dkbkb udfmdc% X =10.26, S=4.29& fv vjyfwtvt,bc cfaesdtkpt fdfuj' (1–α)-
ylj,bc bynthdfkb abhvbc vjcfvcf[eht'f cfntktajyj cfe,ht,bc cfiefkj
[fyuhskbdj,bcf'dbc&
fvj[cyf& cb[ibht'f /bcnjuhfvbc yjhvfkehb ufyfobkt,bc cbvrdhbdtc'fy
vbf[kjt,ekb ajhvf bsktdf cfaesdtkc xfd'dfkj'^ hjv gjgekfwbbc ufyfobkt,f
yjhvfkehbf (b[& yf[& 4.7)& gjgekfwbbc jhbdt gfhfvtnhb^ cfiefkj lf lbcgthcbf
ewyj,bf^ n=30&
dbcfhut,kj' (10.23') ajhvekb'^ hjvkbc 'fyf[vflfw (1–α)⋅100%-bfyb
ylj,bc bynthdfkb cfiefkjcf'dbc bmyt,f%
4.29 4.29
(10.26 – t 29, α/2 ; 10.26 + t 29, α/2 ).
29 29
d'mdf'^ (1–α)=0.99^ vfiby α=0.01, t 0.005,29 =2.756, 29 ~5.4& fvbnjv^ 99%-bfyb ylj,bc
bynthdfkb cfiefkjcf'dbc bmyt,f
4.29 4.29
(10.26 – 2.756 ; 10.26 + 2.756).
5.4 5.4
cf,jkjjl cfsbt,tkb bynthdfkbf (8.06 ; 12.46).
vfufkbsb 10.4. cjwbfkehb cathjc cfvcf[eht,b lfbynthtct,ekyb fhbfy
cfrb'[b'% cfiefkjl hfvltyb cff'b fmdc 'fdbceafkb fvthbrtk vfvfrfwc rdbhfib&
ufvjrb'[ekb bmyf 60 itv'[dtdb' fhxtekb vfvfrfwb& ufvjrb'[dbc itltufl vbqt,ekb
vjyfwtvt,b' ufvj'dkbkb bmyf cfiefkj^ X =37.8 c' lf cnfylfhnekb uflf[hf
S ' =12.2&
10 ITAFCT<BC "TJHBF 289
X − X n +1
e = ( X –X n+1 ) ~ N(0, σ2(1+1/n)); T= ~ t(n–1),
S / 1 + 1/ n
cfblfyfw cnfylfhnekb vc]tkj,b' fldbkb lfcflutybf itvltub%
( X – S' 1+ 1
n
⋅tn-1, α/2 ; X + S ' 1 + 1
n
⋅t n-1, α/2) (10.24)
θ 2 i =1
cnfnbcnbrb'^ hjvtkcfw .jdtkb abmcbht,ekb θ-c lhjc fmdc χ2-ufyfobkt,f^ n
'fdbceakt,bc [fhbc[b'&
cflfw χ2n,p fhbc χ2(n) ufyfobkt,bc ptlf p-rhbnbrekb othnbkb&
10 ITAFCT<BC "TJHBF 291
yf[ 10.3
1 0
X
p 1–p
| X − θ |
Pθ n ≤ z α / 2 ≈ 1–α.
θ / n
cfblfyfw cf,jkjjl udtmyt,f^ hjv (1–α)-ylj,bc fcbvgnjneh bynthdfkc gefcjybc
ufyfobkt,bc ewyj,b θ gfhfvtnhbcf'dbc tmyt,f cf[t%
(X n )
− zα / 2 X n / n; X n + zα / 2 X n / n . (10.36)
1. D X n ≤ σ2/n*
2. D X n → σ2/n^ hjwf N→∞^ n rb abmcbht,ekbf*
3. D X n → 0^ hjwf n→N* hjltcfw n=N, vfiby X n =µ&
Xn − σ N −n
zα / 2 ; X n +
σ N −n
z α / 2 . (10.39)
N −1 N −1
n n
N −n
N −1
'fyfvfvhfdkc eojlt,ty itcojht,fc gjgekfwbbc cfchekj,fpt&
bv itv'[dtdfib^ hjltcfw gjgekfwbbc lbcgthcbfw ewyj,bf (10.39)
ufvjcf[ekt,fib σ eylf itbwdfkjc vbcb S ' itafct,b'&
***
fv 'fdib ufvj.tyt,ekbf itvltub obuyt,b% [12], [21], [22], [25], [30], [31], [33],
[34], [39], [41], [55], [58], [64], [66], [69], [73], [79], [82], [83], [84], [86].
LFCRDYT<B
CFDFH}BIJT<B
,bc rfyjyb th'b lf bubdt eylf b.jc H 0 -bc itvflutytkb .dtkf vfhnbdb /bgj't-
pbcf'dbc&
3. dbuekbc[vj'^ hjv rhbnthbevbc cnfnbcnbrf fut,ekbf (wyj,bkbf T n cnfnbc-
nbrbc cf[t lf vbcb ufyfobkt,bc pecnb fy vbf[kjt,b'b rfyjyb H 0 -bc cfvfh'kbf-
yj,bc gbhj,t,ib)& d'mdf' U fhbc T n cnfnbcnbrbc itcfskj vybidytkj,f'f
cbvhfdkt& U cbvhfdkblfy ufvjd.j' bct'b U 1α fht^ hjv obyfcofh lfcf[tkt,ekb
vwbht α>0 hbw[dbcf'dbc {T n ∈U 1,α } [ljvbkj,bc fk,f'j,f frvf.jabkt,ltc
gbhj,fc
P {T n ∈ U 1, α | H 0 }≤ α,
cflfw xfyfothb P{T n ∈U 1,α |H 0 }fqybiyfdc {T n ∈U 1,α } [ljvbkj,bc fk,f'j,fc H 0
/bgj'tpbc cfvfh'kbfyj,bc gbhj,t,ib&
H 0 /bgj'tpbc cfvfh'kbfyj,bcfc {T n (X)∈U 1α } [ljvbkj,bc fk,f'j,f fh
fqtvfnt,f α-c^ α rb bvltyfl vwbhtf^ hjv α-c njkb fk,f'j,bc vmjyt [ljvbkj,bc
ufy[jhwbtkt,f th'tekjdfy wlfib ghfmnbrekfl iteskt,tkfl itudbskbf
xfd'dfkj' (b[& vt[e't 'fdb), fvbnjv bc afmnb^ hjv T n cnfnbcnbrbc lfrdbhdt,ekb
vybidytkj,f fqvjxylf U 1α fhtib {t n =T n (x)∈U 1α } fye {T n (X)∈U 1α } [ljvbkj,f
vfbyw ufy[jhwbtklf^ vtn.dtkt,c bvbc cfcfhut,kjl^ hjv H 0 /bgj'tpf vwlfhbf&
fvhbufl^ H 0 /bgj'tpbc itvjovt,bc otcb itvltuyfbhfl itudbskbf xfvjdf.f-
kb,j'% obyfcofh lfcf[tkt,ekb α-cf'dbc^ 'e vjwtvekb x=(x 1 ,x 2 ,...,x n ) htfkbpfwbf
bct'bf^ hjv t n =T n (x)∈U 1,α , vfiby H 0 /bgj'tpfc efhd.ja'& obyffqvltu itv'[dtdfib^
(t n ∉U 1,α ) H 0 /bgj'tpbc efh.jabc cfaesdtkb fh fhct,j,c& itdybiyj'^ hjv afmnb
t n ∉U 1,α fh fvnrbwt,c^ hjv /bgj'tpf cfvfh'kbfybf* bc v[jkjl vbe'b't,c bvfpt^
hjv vjyfwtvt,cf lf 'tjhbek lfidt,t,c ijhbc 'fy[vj,f cfrvfhbcfl rfhubf (α
ljytpt)
uflfo.dtnbkt,bc vbqt,bc fct'b otcbc ufvj U 1,α -c rhbnbrek fhtc eojlt,ty&
α-c rhbnthbevbc vybidytkjdyj,bc ljyt tojlt,f& 'fy[vj,bc rhbnthbevbc ptvj'
ufyfpqdhekb otcbc 'fyf[vfl^ α fhbc H 0 /bgj'tpbc efh.jabc fk,f'j,f gbhj,t,ib^
hjwf tc erfyfcrytkb cfvfh'kbfybf& .dtkfpt [ibhfl vybidytkjdyj,bc ljytl bqt,ty
0.05-c (fy 0.01-c)^ hfw bvfc ybiyfdc^ hjv fcblfy cfiefkjl [e' (th') itv'[dtdfib
itcfskjf efhd.j' cfvfh'kbfyb H 0 /bgj'tpf&
th'b lf bubdt /bgj'tpbc itcfvjovt,kfl c[dflfc[df rhbnthbevbc cnfnbc-
nbrbc cfaesdtkpt itbskt,f fut,ek bmyfc c[dflfc[df 'fy[vj,bc rhbnthbevb& vf'
ijhbc cfert'tcjc fcfhxtdfl eylf ufudfxyltc rhbnthbevt,bc itlfht,bc vt'jlb&
itvjdb.dfyj' fknthyfnbekb /bgj'tpbc lf rhbnthbevbc cbvskfdhbc wyt,f%
X itv'[dtdb'b cblblbc ufyfobkt,bc yt,bcvbth F X (x)=F(x) rfyjyc^ hjvtkbw
vjwtvek cbnefwbfib itbskt,f fqvjxyltc ztivfhbnb lf hjvtkbw ufyc[dfdlt,f H 0
/bgj'tpb' ufycfpqdhekb ufyfobkt,bc rfyjybcfufy^ tojlt,f fknthyfnbekb ufyf-
obkt,bc rfyjyb^ [jkj fknthyfnbek ufyfobkt,f'f rfyjyt,bc th'j,kbj,fc –
fknthyfnbekb /bgj'tpf& bub H 1 cbv,jkj'b fqbybiyt,f& d'mdf'^ itcfvjovt,tkb H 0
/bgj'tpbcf'dbc T n (X) cnfnbcnbrbc cfaesdtkpt fut,ekbf α vybidytkjdyj,bc
ljybc rhbnthbevb^ hjvkbc itcf,fvbcb rhbnbrekb fhtf U 1,α & cblbltc
306
w[hbkb 11.1
uflfo.dtnbkt,f
fh efhd.ja' H 0 -c efhd.ja' H 0 -c
cfvfh'kbfybf vbqt,ekbf cojhb vbqt,ekbf fhfcojhb uflfo.dt-
H0 uflfo.dtnbkt,f nbkt,f^ gbhdtkb udfhbc itwljvf
cfvfh'kbfybf vbqt,ekbf fhf cojhb uflfo.dt- vbqt,ekbf cojhb
H1 nbkt,f^ vtjht udfhbc itwljvf uflfo.dtnbkt,f
U 1 = {z n >z α } (11.9)
fye
X 1 = {x : z n >z α }
hjujhw d[tlfd' rhbnbrekb fht lfvjrblt,ekbf fhff µ 1 -bc rjyrhtnek
vybidytkj,fpt^ fhfvtl v[jkjl bv afmnpt^ hjv µ 1 >µ 0 . yf[& 11.1 vjwtvekbf H 0 -bc
cfvfh'kbfyj,bcfc Z n cnfnbcnbrbc ufyfobkt,bc^ fye cnfylfhnekb yjhvfkehb
ufyfobkt,bc cbvrdhbdbc uhfabrb lf vb'b't,ekbf rhbnbrekb fht Z n cnfnbc-
nbrbc'dbc&
yf[& 11.1
{ }
P X n > xrh | H 1 = P X n > µ 0 +
σ
zα | H1 . (11.10)
n
hjujhw fqdybiyt'^ α ljybc rhbnbrek fhtt,c ijhbc jgnbvfkehbf bc rhb-
nbrekb fht^ hjvkbc cbvskfdht vfmcbvfkehbf& ufycf[bkdtkb itv'[dtdbcf'dbc rhb-
nthbevbc cnfnbcnbrbc'dbc fct'b rhbnbrekb fhtf cnfylfhnekb yjhvfkehb ufyf-
obkt,bc ptlf α pjvbc U 1 =[z α ,+∞) fht lf itcf,fvbcfl X 1 ={x : x n > x rh } rhbnbrekb
fht X n cnfnbcnbrbcf'dbc hjvkbc'dbcfw rhbnthbevbc cbvskfdht (11.10)-b'
vjwtvekb cblblbc njkbf&
vfh'kfw^ ufydb[bkj' c[df^ d'mdf'^ X 1 *=(x c ,x d ) rhbnbrekb fht^ hjvkbc-
'dbcfw fctdt
P{ X n ∈ X 1 * | H 0 } = α.
yf[& 11.2-pt vjwtvekbf ithxtdb'b cfiefkjc (rhbnthbevbc cnfnbcnbrbc)
ufyfobkt,bc cbvrdhbdtt,bc uhfabrt,b yekjdfyb lf fknthyfnbekb /bgj'tpt,bc
cfvfh'kbfyj,bcfc^ vj.dfybkbf
312
P{ X n ∈ X 1 | H 1 },
P{ X n ∈ X 1 * | H 1 },
cbvskfdhtt,bc utjvtnhbekb bynthghtnfwbf (b[& itcf,fvbcfl yf[& 11.2 a lf b)&
yf[& 11.2
xn − µ 0 17.8 − 19
z= = = −0.68 .
σ n 7/4
aeymwbfc ufyb[bkfdty hjujhw µ 1 -bc aeymwbfc lf vfc W(µ 1 )-'b fqybiyfdty& 'e
ufdb[ctyt,'^ hjv Φ(x) phlflbf^ fldbkfl lfdhoveylt,b'^ hjv vfh]dtyf wfkv[hbdb
rhbnthbevbc cbvskfdht µ 1 fhuevtynbc phlflb aeymwbff (b[&yf[ 11.3 lf 11.4)&
hjujhw cbvskfdhbc aeymwbbc uhfabrblfy (fy (11.14) ajhvekblfy) xfyc^
hfw eahj lblbf c[dfj,f µ 1 -cf lf µ 0 -c ijhbc W(µ 1 )-bc vybidytkj,f vb' eahj
lblbf^ fye H 1 -bc vbqt,bc fk,f'j,f H 1 -bc cfvfh'kbfyj,bc gbhj,t,ib bphlt,f µ 1 -bc
phlfc'fy th'fl^ hfw bvfc ybiyfdc^ hjv H 1 -bc cfvfh'kbfyj,bc lhjc x 1 ,x 2 ,...,x n
vjyfwtvt,bc cfaesdtkpt fhfcojhb uflfo.dtnbkt,bc vbqt,bc ifycb vwbhlt,f&
yf[&11&3&
yf[&11.4
n f1 ( xi )
n ( x ) ≡ n ( x1 ,..., x n ) = ∏
i =1 f 0 ( xi )
itvjdbqj' cnfnbcnbrf n = n (X)= n (X 1 ,...,X n ) lf ufydcfpqdhj' ψ(c)=P 0 { n ≥c}
aeymwbf^ cflfw ψ(c) fhbc { n ≥c} [ljvbkj,bc fk,f'j,f yekjdfyb /bgj'tpbc
cfvfh'kbfyj,bc lhjc& lfdeidf'^ hjv .jdtkb α-'dbc^ 0<α<1 fhct,j,c bct'b c α ^
hjv ψ(c α )=α&
ytbvfy-gbhcjybc ktvf& vbqt,ek lfidt,t,ib fhct,j,c H 0 /bgj'tpbc
itvjovt,bc (H 1 fknthyfnbdbc obyffqvltu) α vybidytkjdyj,bc ljybc vmjyt
evskfdhtcb rhbnthbevb& tc rhbnthbevb ufybcfpqdht,f itvltub rhbnbrekb fhb'%
X1∗,α = {x : n (x)≥c α }.
fut,ek rhbnthbevc tojlt,f ytbvfy-gbhcjybc rhbnthbevb&
lfde,heylt' vfhnbdb /bgj'tpt,bc itvjovt,bc fvjwfyfc yjhvfkehb utythf-
kehb th'j,kbj,bc cfiefkjcf'dbc& itdfvjovj' itvltub vfhnbdb /bgj'tpt,b
H 0 : µ=µ 0 ^
H 1 : µ=µ 1 >µ 0 .
lfcf]thj,bc afhlj,bc cnfnbcnbrfc fmdc itvltub cf[t%
n
exp{(−2σ 2 ) −1 ∑ ( xi − µ1 ) 2 }
n f1 ( xi ) n {( 2πσ) −1 exp{−( xi − µ1 ) 2 / 2σ 2 }} i =1
n (x)= ∏ =∏ −1
= =
i =1 {( 2πσ) exp{−( x − µ ) / 2σ }} 2 −1 n
2 2
i =1 f 0 ( xi )
i 0 exp{(−2σ ) ∑ ( xi − µ 0 ) 2 }
i =1
X − µ0
ψ(c α ) = P 0 { n ≥ c α } = P 0 n n ≥ t (c α ) =α,
σ
X − µ0
cfblfyfw^ bvbc uf'dfkbcobyt,b'^ hjv n n ~ N(0,1), vbdbqt,'^ hjv t(c α )=z α ^
σ
cflfw z α cnfylfhnekb yjhvfkehb ufyfobkt,bc ptlf α-rhbnbrekb othnbkbf lf
cf,jkjjl dfcrdyb'^ hjv rhbnbrekb fht itvltub ajhvbcff%
σ
X n ≥ µ0 + zα .
n
hjujhw d[tlfd' ytbvfy-gbhcjybc ktvbc ufvj.tyt,b' fut,ekb rhbnbrek fht
lftv'[df flht bynebwbehb vjcfpht,b' fut,ek rhbnbrek fhtc& ytbvfy-gbhcjybc
ktvf bsktdf lfvfnt,b' byajhvfwbfc bvbc 'fj,fpt^ hjv fut,ekb rhbnthbevb
evskfdhtcbf&
tmcgthbvtynbc lfutuvdbcfc tmcgthbvtynfnjhbcf'dbc vybidytkjdfybf th'bc
v[hbd^ gbhdtkb lf vtjht udfhbc itwljvt,bc fk,f'j,f'f cbvwbhbc vbqotdf lf
vtjhtc v[hbd^ lfyf[fh]t,bc ufvj^ wlt,bc vbybvfkehb hfjltyj,bc xfnfht,f&
ufydb[bkj' itvltub fvjwfyf% ufydcfpqdhj'^ hbcb njkb eylf b.jc wlt,bc bc
vbybvfkehb hfjltyj,f^ n*^ hjvkbc'dbcfw gbhdtkb udfhbc itwljvbc fk,f'j,f α-c
njkbf^ [jkj vtjht udfhbc itwljvbc fk,f'j,f yfrkt,bf β-pt^ cflfw α lf β
obyfcofh vjwtvekb cblbltt,bf&
fvjwfyf fvjd[cyf' vfh]dtyf wfkv[hbdb rhbnthbevbcf'dbc& lfdfabmcbhj'
α, 0<α<1. ithxtdbc abmcbht,ekb vjwekj,bcf'dbc vjdst,yj' x rh = x rh (α, n) bct^
hjv gbhdtkb udfhbc itwljvf α-c njkb ufvjdbltc& udtmyt,f%
x rh = x rh (α, n) = µ 0 + z α σ / n . (11.16)
vfh'kfw
X − µ0
{ }
P X n ≥ xrh ( α, n ) = P ≥ zα = α
σ/ n
f[kf n bct itdfhxbj'^ hjv vtjht udfhbc itwljvbc fk,f'j,f fh fqtvfnt,jltc
β−c fye flubkb /mjyltc itvltu enjkj,fc
xrh (α, n) − µ1
β ≥ P{ X n < x rh (α,n)|H 1 }= Φ &
σ
n
Φ(x) aeymwbbc phlflj,bc ufvj
xrh (α, n) − µ1
≤ xβ .
σ n
cflfw x β cnfylfhnekb yjhvfkehb ufyfobkt,bc β-rdfynbkbf^ t&b& x β = –z β & erf-
yfcrytk enjkj,fib itdbnfyj' x rh (α,n)-c vybidytkj,f (11.16)-blfy lf fvjd[cyf' tc
enjkj,f n-bc vbvfh'& udtmyt,f
n* ≥ σ2(z β +z α )2/(µ 1 −µ 0 )2 (11.17)
320
lf fvudfhfl^
ithxtdbc vbybvfkehb hfjltyj,f n*, hjvkbc'dbcfw gbhdtkb udfhbc
itwljvbc fk,f'j,f α-c njkbf^ [jkj vtjht udfhbc itwljvbc fk,f'j,f yfrkt,bf
β-pt vjbwtvf itvltub ajhvekb'
n* =[σ2(z β +z α )2/(µ 1 −µ 0 )2]+1 (11.18)
cflfw [a] fqybiyfdc a hbw[dbc v'tk yfobkc& vfifcflfvt^ ithxtdbc vbybvfkehb
vjwekj,f fhbc bc vbybvfkehb yfnehfkehb hbw[db^ hjvkbcf'dbcfw cheklt,f
(11.17)& dbyfblfy z 1–α = –z α , (11.18) ufycfpqdhfdc ithxtdbc vbybvfkeh vjwekj,fc
hjujhw vfh]dtyf^ bct vfhw[tyf wfkv[hbdb rhbnthbevbcf'dbc&
vfufkbsb 11.5. itdfafcj' wlt,bc hf vbybvfkehb hfjltyj,ff cfzbhj bvb-
cf'dbc^ hjv vbqotekb bmyfc α=0.05, β=0.1 vybidytkj,t,b yjhvfkehb ufyfobkt,bc
cfiefkjc itcf[t, itvltub /bgj'tpt,bc itvjovt,bcfc% H 0 : µ 0 =8, H 1 : µ 1 =11, σ2
wyj,bkbf^ σ=7.
fvj[cyf& yjhvfkehb ufyfobkt,bc w[hbkt,blfy dbgjdj' z 0.1 lf z 0.05 . udtmyt,f
z β = 1.29, z α = 1.64. (11.18)-bc sfkb'^ vbdbqt,' n>47, vfifcflfvt^ n*=48&
fvb' xdty lfdfchekt' yjhvfkehb gjgekfwbbc cfiefkjcf'dbc vfhnbdb
/bgj'tpt,bc ufhxtdbc fvjwfybc vbvj[bkdf&
xn − µ 0
z= ≥ zα / 2 (11.21)
σ n
yf[& 11.5
/bgj'tpf% H0 : µ=µ0
vybidytkjdyj,bc ljyt% α
xn − µ 0
rhbnthbevbc cnfnbcnbrbc vybidytkj,f% z =
σ n
fknthyfnbdf rhbnbrekb fht U1 (H0-bc efh.jabc fht)
H1 : µ=µ1>µ0 z ≥ zα,
H1 : µ=µ1<µ0 z ≤ –zα,
H1 : µ≠µ1 z ≤−zα/2 fy z ≥ zα/2.
cflfw zα fhbc N(0,1) ufyfobkt,bc ptlf α-rhbnbrekb othnbkb&
xn − µ 0
uflfo.dtnbkt,f% 'e z= σ n
∈U1, H0 /bgj'tpfc efhd.ja'^ obyffqvltu
itv'[dtdfib H0-bc efh.jabc cfaesdtkb fh udfmdc&
fqybiyekb rhbnthbevb ufvjb.tyt,f bv itv'[dtdfibw^ hjwf gjgekfwbf
fh fhbc yjhvfkehfl ufyfobkt,ekb^ vfuhfv ithxtdbc vjwekj,f lblbf (n>30)
11 GFHFVTNHEK ?BGJ"TPF"F ITVJOVT<F 323
itvltub fvjyfhxtdb% 59.2, 68.3, 57.8, 56.5, 63.7 lf 57.3 cff'b& udfsktdc 'e fhf tc
ithxtdf cfrvfhbc cfaesdtkc α=0.05 ylj,bc ljyb' itvltub lfcrdybc ufcfrt't,kfl%
f[fkb [tkcfo.jc cbwjw[kbc cfiefkj [fyuhskbdj,f fqtvfnt,f 55 cff'c&
fvj[cyf& ufvjd'dfkj' ithxtdb'b cfiefkj lf cfiefkj rdflhfnekb
uflf[hf&
1 2 (∑ x )
2
∑x
xn = =60.4667, s2= ∑ x − =21.2587.
n n − 1 n
1. H 0 : µ=55;
H 1 : µ>55.
X − 55
2. rhbnthbevbc cnfnbcnbrff t = n
S n
3. ereult,bc fht& eredfult,' H 0 -c 'e t >2.015 ('fdbceakt,bc [fhbc[b =5)
x − 55
dbfyufhbij' t cnfnbcnbrbc vybidytkj,f t = n =2.9
s′ n
hflufy t cnfnbcnbrbc lfrdbhdt,ekb vybidytkj,f vtnbf 2.015-pt xdty
eredfult,' H 0 /bgj'tpfc^ fye fhbc cfrvfhbcb cfaesdtkb vnrbwt,bc^ hjv f[fkb
[tkcfo.jc cfiefkj cbwjw[kbc [fyuhskbdj,f fqtvfnt,f 55 cff'c&
vfufkbsb 11.7. @Cheese Company" .blekj,c hstc athvtht,bcfufy& rjvgfybbc
vtyt]thc fmdc tzdb^ hjv pjubth'b athvthb vjut,bc ufphlbc vbpyb' .blbc
o.fkyfhtd hstc& wyj,bkbf^ hjv hsbc uf.bydbc ntvgthfnehf lfvjrblt,ekbf hsbc
w[bvbfyj,fpt^ hfcfw 'fdbc v[hbd ufycfpqdhfdc cfmjykbc ]bib^ vbc vbth vbqt,ekb
cfrdt,bc cf[t lf ,tdhb c[df afmnjhb^ hjvtk'f chekfl ufycfpqdhf iteskt,tkbf&
fvbc ufvj xfd'dfkj'^ hjv yfnehfkehb hsbc uf.bydbc ntvgthfnehf ofhvjflutyc
yjhvfkeh itv'[dtdb' cblbltc cfiefkj vybidytkj,b'^ µ=–0.5450C lf cnfylfh-
nekb uflf[hb'^ σ=0.0080C^ [jkj o.fkyfhtdb hsbc uf.bydbc ntvgthfnehf vtnbf
yfnehfkehb hsbc uf.bydbc ntvgthfnehfpt& fv wyj,bkb afmnt,bc uf'dfkbcobyt,b'
rjvgfybbc vtyt]thc iteskbf ufvj'mdfc^ d'mdf'^ itvltub jhb cf[bc /bgj'tpf
rjvgfybbc vbth itstybkb hsbc [fhbc[bc itcf[t,%
H 0 : µ=µ 0 (vbqt,ekb hst yfnehfkehbf)^
H 1 : µ>µ 0 (vbqt,ekb hst o.fkyfhtdbf)
/bgj'tpf'f itvjovt,bc fkujhb'vb yjhvfkehb gjgekfwbbc cfiefkjcf'dbc^
hjltcfw gjgekfwbbc lbcgthcbf ewyj,bf
(gfnfhf vjwekj,bc ithxtdbc itv'[dtdfib)
/bgj'tpf% H0 : µ=µ0
vybidytkjdyj,bc ljyt% α
xn − µ 0
rhbnthbevbc cnfnbcnbrbc vybidytkj,f% t =
s′ n
fknthyfnbdf rhbnbrekb fht U1 (H0-bc efh.jabc fht)
H1 : µ=µ1>µ0 t > tn–1, α,
H1 : µ=µ1<µ0 t < –tn–1, α,
H1 : µ≠µ1 t < –tn–1, α/2 fy t > tn–1, α/2.
x −µ
uflfo.dtnbkt,f% 'e t = sn′ n0 ∈U1, H0 /bgj'tpfc efhd.ja'^ obyffqvltu itv-
'[dtdfib H0-bc efh.jabc cfaesdtkb fh udfmdc&
11 GFHFVTNHEK ?BGJ"TPF"F ITVJOVT<F 325
yf[& 11.6
H 1 : σ>15.
fvj[cyf& fvjwfybc gbhj,blfy ufvjvlbyfht cfmvt udfmdc wfkv[hbd vfh]dtyf
rhbnthbev'fy& χ2(24) ufyfobkt,bc w[hbkt,blfy α=0.05-'dbc dgjekj,' ptlf
rhbnbrek vybidytkj,fc χ 224,0.05 ≈36.4^ db'dkb' rhbnthbevbc cnfnbcnbrbc
hbw[db' vybidytkj,fc lf hflufy χ 224 =24(17.3)2/(15)2=31.92<36.4= χ 224,0.05 ^ dfcrdyb'%
α=0.05 vybidytkjdyj,bc ljyb' /bgj'tpbc efh.jabc cfaesdtkb fhf udfmdc&
/bgj'tpf'f itvjovt,bc fkujhb'vb yjhvfkehb gjgekfwbbc lbcgthcbbcf'dbc
/bgj'tpf H0 : σ2= σ 02
vybidytkjdyj,bc ljyt α
ns 2
rhbnthbevbc cnfnbcnbrfbc vybidytkj,f ^ hjltcfw µ wyj,bkbf
σ 02
(n − 1) s ′ 2
^ hjltcfw µ ewyj,bf
σ 02
fknthyfnbdf rhbnbrekb fht
H1 : σ 2
> σ 02 , U1=[ χ 2n , α ,+∞), hjltcfw µ wyj,bkbf^
U1=[ χ 2n −1, α ,+∞), hjltcfw µ ewyj,bf&
H1 : σ2< σ 02 , U1=(0, χ 2n ,1−α ], hjltcfw µ wyj,bkbf^
U1=(0, χ 2n −1,1−α ], hjltcfw µ ewyj,bf&
f) H 0 : p = p 0 , ,) H 0 : p = p 0 , u) H 0 : p = p 0 ,
H1 : p > p0, H1 : p < p0, H1 : p ≠ p0.
∧
hjujhw dbwb'^ Pn =S n /n ofhvfnt,bc afhlj,b'b cb[ibht ofhvjflutyc
ewyj,b p fk,f'j,bc xfeyfwdkt,tk lf sfkvjcbk itafct,fc& xdty itdbcofdkb'
v[jkjl bv itv'[dtdfc^ hjltcfw ithxtdbc n vjwekj,f bvltyfl lblbf^ hjv n lf p
gfhfvtnht,bc vmjyt ,byjvehb ufyfobkt,bcf'dbc itcfskt,tkbf yjhvfkehb fghjm-
∧
cbvfwbbc ufvj.tyt,f fye yekjdfyb /bgj'tpbc cfvfh'kbfyj,bcfc Pn cnfnbcnbrf
p0 (1− p0 )
vbf[kjt,b' yjhvfkehflff ufyfobkt,ekb p 0 cfiefkj'b lf n
lbcgthcbb'
∧
P n − p0
P < x H 0 ≈ Φ ( x) & (11.29)
p 0 (1 − p 0 )
n
fv vbptpb' ufycf[bkdtk itv'[dtdfib rhbnthbevbc cnfnbcnbrfl
ufvjb.tyt,f
∧
Pn − p 0
Zn = (11.30)
p 0 (1 − p 0 )
n
cnfnbcnbrf&
fyfkjubehfl obyf itv'[dtdt,bcf rhbnbrekb fhtt,b itvltuyfbhfl fbut,f%
f) wfkv[hbdb vfh]dtyf fknthyfnbdf& rhbnbrekb fhtf cnfylfhnekb yjhvfkehb
ufyfobkt,bc α pjvbc ptlf fht* U 1 =[x 1–α , ∞) ( fy U 1 =[z α , ∞));
,) wfkv[hbdb vfhw[tyf fknthyfnbdf& rhbnbrekb fhtf cnfylfhnekb yjhvfkehb
ufyfobkt,bc α pjvbc mdtlf fht* U 1 =(–∞, x α ] ( fy U 1 =(–∞, − z α ]);
u) jhv[hbdb fknthyfnbdf& rhbnbrekb fhtf cnfylfhnekb yjhvfkehb ufyfobkt,bc
α/2 pjvbc ptlf fht lf cnfylfhnekb yjhvfkehb ufyfobkt,bc α/2 pjvbc mdtlf fht*
U 1 =(–∞, x α/2 ]∪[x 1–α/2 ,∞) (fy U 1 =(–∞, − z α/2 ]∪[z α/2 , ∞)).
.dtkf bct'b x=(x 1 ,x 2 ,...,x n ) ithxtdb'b vybidytkj,t,bcf'dbc^
hjvkt,bc'dbcfw
∧
p− p0
z= ∈U 1 ,
p 0 (1 − p 0 )
n
11 GFHFVTNHEK ?BGJ"TPF"F ITVJOVT<F 329
/bgj'tpf H0 : p = p0
vybidytkjdyj,bc ljyt α
∧
p − p0
rhbnthbevbc cnfnbcnbrf z=
p 0 (1 − p 0 )
n
fknthyfnbdf rhbnbrekb fht U1 (H0-bc efh.jabc fht)
H1 : p>p0, z > zα ,
H1 : p<p0, z < –zα ,
H1 : p≠p0, z < –zα/2 fy z > zα/2.
cflfw zα fhbc N(0,1) ufyfobkt,bc ptlf α-rhbnbrekb othnbkb&
uflfo.dtnbkt,f% 'e z ∈ U1^ H0 /bgj'tpfc efhd.ja'^ obyffqvltu itv'[dtdfib H0-
bc efh.jabc cfaesdtkb fhf udfmdc
| X − µ 0 |
P µ {µ∈I(X)}=P µ { X − σ
zα / 2 < µ < X + σ
z α / 2 }=P µ n ≤ z α / 2 = 1–α.
n n
σ
fvhbufl^ X 0,α (µ) rhbnbrekb fhtt,bc vtidtj,b' fdfut' (1–α)-ylj,bc
bynthdfkb µ-cf'dbc&
f[kf ufydb[bkj' it,heyt,ekb fvjwfyf% ewyj,b µ-cf'dbc (1–α)-ylj,bc
bynthdfkbc vtidtj,b' fdfuj' α ljybc rhbnbrekb fht H 0 : µ=µ 0 /bgj'tpbc
itcfvjovt,kfl (H 1 : µ≠µ 0 )&
hjujhw dbwb'^ (1–α)-ylj,bc bynthdfkbc cf[tf%
X− σ
n
zα / 2 < µ < X + σ
n
zα / 2
| X − µ 0 |
1–α = Pµ 0 { X − σ
zα / 2 < µ 0 < X + σ
z α / 2 }= Pµ 0 n ≤ zα / 2 ;
n n
σ
cfblfyfw dfcrdyb'^ hjv
332
| x − µ0 |
X 1,α (µ 0 ) = x : n ≥ zα / 2
σ
ofhvjflutyc α ljybc vmjyt rhbnbrek fhtc H 0 : µ=µ 0 /bgj'tpbc itcfvjovt,kfl
H 0 : µ=µ 0 fknthyfnbdbc cfobyffqvltujl&
fvhbufl^ 'e fut,ekb udfmdc (1–α)-ylj,bc bynthdfkb lf itcfvjovt,tkbf
H 0 : µ=µ 0 vfhnbdb /bgj'tpf (H 1 : µ≠µ 0 )^ H 0 /bgj'tpf eylf efhd.j' α vybidytkjd-
yj,bc ljyb'^ 'e µ 0 fh tre'dybc fv bynthdfkc&
pjuflfl^ 'e α vybidytkjdyj,bc ljyb' H 0 : θ=θ 0 vfhnbdb /bgj'tpbc
itvjovt,bcf'dbc fut,ekb udfmdc H 0 /bgj'tpbc vbqt,bc hfbvt fht
X 0,α (θ 0 )
lf ufydb[bkfd' cbvhfdktt,c X 0,α (θ)^ θ∈Θ^ vfiby X=(X 1 ,X 2 ,...,X n ) ithxtdb' fut,ekb
{θ : X∈X 0,α (θ)}
itv'[dtdb'b cbvhfdkt ofhvjflutyc (1–α)-ylj,bc fhtc θ gfhfvtnhbcf'dbc lf
gbhbmb'^ 'e X=(X 1 ,X 2 ,...,X n ) ithxtdbc cfaesdtkpt θ gfhfvtnhbcf'dbc fut,ekbf
hfbvt (1–α)-ylj,bc bynthdfkb^ vfiby H 0 : µ=µ 0 vfhnbdb /bgj'tpbc itvjovt,bcfc^ H 0
/bgj'tpfc efhd.ja' α vybidytkjdyj,bc ljyb'^ 'e θ 0 fh tre'dybc fut,ek ylj,bc
bynthdfkc&
eylf itdybiyj'^ hjv ylj,bc bynthdfkc ittcf,fvt,f evskfdhtcb
rhbnthbevb lf gbhbmb'^ evskfdhtc rhbnthbevc – evjrktcb ylj,bc bynthdfkb&
***
fv 'fdbc uflvjwtvbcfc ufvj.tyt,ekbf lf lfvfnt,b'b wyj,t,bc vbcfqt,fl
ufyre'dybkbf itvltub obuyt,b% [12], [22], [30], [31], [34], [49], [40], [55], [66], [69],
[72], [79], [82], [84], [86].
LFCRDYT<B
'fdbc gbhdtk gfhfuhfaib vj.dfybkbf ghfmnbrfib ufdhwtkt,ek
cnfnbcnbreh /bgj'tpf'f xfvjyf'dfkb% /bgj'tpf ufyfobkt,bc cf[bc itcf[t,^
th'udfhjdyt,bc /bgj'tpf^ lfvjerblt,kj,bc /bgj'tpf^ itv'[dtdb'j,bc /bgj'tpf^
gfhfvtnhekb /bgj'tpt,b& xfvj.fkb,t,ekbf fhfgfhfvtnhek cnfnbcnbreh
/bgj'tpf'f itvjovt,bc ('fy[vj,bc rhbnthbevbc) pjuflb vt'jlb&
itvltu gfhfuhfat,ib ufy[bkekbf gfhfvtnhek /bgj'tpf'f itvjovt,bc
fvjwfyt,b% vj.dfybkbf yjhvfkehb gjgekfwbbc gfhfvtnht,bcf'dbc /bgj'tpf'f
itvjovt,bc ghjwtleht,b c[dflfc[df lfidt,t,ib^ ufy[bkekbf ewyj,b fk,f'j,bc
itcf[t, /bgj'tpf'f itvjovt,bc fvjwfyf ,thyekbc cmtvfib^ ithxtdbc hjujhw vwbht^
bct lblb vjwekj,bcf'dbc&
11 GFHFVTNHEK ?BGJ"TPF"F ITVJOVT<F 333
CFDFH}BIJT<B
t) ufycfpqdht' P-vybidytkj,f&
t) ufycfpqdht' P-vybidytkj,f&
d) ffut' 95%-bfyb ylj,bc bynthdfkb yfgthorkbfyb cfy'kbc veifj,bc [fyuhskbdj-
,bcf'dbc&
ufkjyb lf[fh]f 88, 82, 81, 87, 80, 78, 79, 89 vbkpt& ufvjb.tyt' vybidytkjdyj,bc
ljyt 0&05 lf uffrt't' lfcrdyf^ fhbc^ 'e fhf th' ufkjypt ufdkbkb cfiefkj
vfysbkb eahj vwbht dblht ufvjw[flt,ekb 87 vbkb&
f) lff[fcbf't' fvjwfybc gbhj,b' ufycfpqdhekb itv'[dtdb'b cblblt&
,) fknthyfnbdblfy ufvjvlbyfht fbhxbt' rhbnthbevb&
u) ufvj'dfkt' ithxtdb'b cfiefkj lf cfiefkj rdflhfnekb uflf[hf&
l) ufvj'dfkt' rhbnthbevbc vybidytkj,f&
t) hjujhbf 'mdtyb uflfo.dtnbkt,f H 0 -bc itcf[t,~
( X n − Y m ) − E ( X n − Ym ) ( X n − Ym ) − (µ1 − µ 2 )
Z n,m ≡ = (12.2)
D ( X n − Ym ) σ12 / n + σ 22 / m
cnfnbcnbrfc fmdc cnfylfhnekb yjhvfkehb ufyfobkt,f&
rthsjl^ yekjdfyb /bgj'tpbc cfvh'kbfyj,bc gbhj,t,ib^ t& b& hjwf µ 1 –µ 2 =0
X n − Ym
Z ≡ Z n,m = ~ N(0.1) (12.3)
σ12 / n + σ 22 / m
yf[& 12.1
/bgj'tpf H0 : µ1–µ2 = 0
vybidytkjdyj,bc ljyt α
xn − y m
rhbnthbevbc cnfnbcnbrbc vybidytkj,f z =
σ12 / n + σ 22 / m
fknthyfnbekb /bgj'tpt,b rhbnbrekb fht U1 (H0-bc efh.jabc fht)
H1 : µ1–µ2 > 0 z ≥ zα
H1 : µ1–µ2 < 0 z ≤ –zα
H1 : µ1–µ2 ≠ 0 z ≥ zα/2 fy z ≤ –zα/2
340
σ12 σ 22 σ12 σ 22
xn − y m − zα / 2 + < µ1 − µ 2 < x n − y m + z α / 2 + , (12.4)
n m n m
cflfw x n lf y m itcf,fvbc ithxtdb' cfiefkjt,bc htfkbpfwbt,bf&
σ12 σ 22 σ12 σ 22
x − y − z
α/2 ⋅ + , xn − y m + z α / 2 ⋅ +
n m
n m n m
∑ ∑ (Y
1 1
S1' 2 = ( X i − X ) 2 ^ S 2' 2 = − Y )2
n −1 m −1
i
i =1 i =1
~ ( X n − Ym ) − (µ1 − µ 2 ) as
Z n, m = ~ N(0,1) (12.5)
S1' 2 S 2' 2
+
n m
vbf[kjt,b' yjhvfkehflff ufyfobkt,ekb^ (0,1) gfhfvtnht,b'&
fv afmnbc cfvfh'kbfyj,f ufvjvlbyfhtj,c wtynhfkehb pqdfhb'b
'tjhtvblfy^ hjvkbc 'fyf[vflfw X n − Ym c[dfj,f vbf[kjt,b' yjhvfkehflff
P
ufyfobkt,ekb lf lbl hbw[d'f rfyjyblfy^ hjvkbc 'fyf[vflfw S1' 2 → σ12 ^ hjwf
P
n → ∞ lf S 2' 2 → σ 22 ^ hjwf m → ∞ &
H 0 : µ 1 –µ 2 =0 /bgj'tpbc cfvfh'kbfyj,bc gbhj,t,ib
~ ( X n − Ym ) as
Z n, m = ~ N(0,1) (12.6)
S1' 2 S 2' 2
+
n m
cnfnbcnbrf vbf[kjt,b' yjhvfkehflff ufyfobkt,ekb^ (0,1) gfhfvtnht,b'&
fvbnjv /bgj'tpt,bc itvjovt,f lf ylj,bc bynthdfkt,bc fut,f ofhvjt,c pec-
nfl bubdt otct,b'^ hjvkt,bw fqothbk b.j obyf geymnt,ib& jqjyl^ .dtkufy Z n,m
~
cnfnbcnbrbc lfrdbhdt,ekb cblblbc yfwdkfl eylf xfbcdfc Z n , m cnfnbcnbrbc lfr-
dbhdt,ekb vybidytkj,f& fqcfybiyfdbf bcbw^ hjv xfnfht,ek ghjwtleht,b fcbvgnj-
neh [fcbf'c fnfht,c bv 'dfkcfphbcb'^ hjv α-vybidytkjdyj,bc ljybc itcf,fvbcb
/bgj'tpf'f itvjovt,bc rhbnthbevbc ufvj.tyt,bcfc gbhdtkb udfhbc itwljvf lff[-
344
kjt,b' α-c njkb bmyt,f (lf fhf pecnfl α-c njkb)^ bctdt^ hjujhw (1–α)-ylj,bc
bynthdfkc cbyfvldbktib fqvjfxylt,f vbf[kjt,b' (1–α)-c njkb ylj,bc ljyt&
vfufkbsb 12.5. eybdthcbntnib cofdkbc ,jkj otkc cneltync uflfcfo-
.dtnb fmdc% uf[ltc crjkbc eahjcb rkfct,bc vfcofdkt,tkb^ 'e uffuhstkjc
cfeybdthcbntnj ufyf'kt,f^ vbbqjc cfvtwybthj [fhbc[b lf uf[ltc ktmnjhb& lblb
abmhbc itvltu vfy lffcrdyf^ hjv vbcb uflfo.dtnbkt,f eylf t.hlyj,jltc crjkbc
vfcofdkt,kbcf lf eybdthcbntnbc ktmnjhbc okbehb itvjcfdkt,bc 'fyfafhlj,fc&
rthsjl^ bc fgbht,c uf[ltc ktmnjhb bv itv'[dtdfib^ 'e fh fhct,j,c cfrvfhbcb
cfaesdtkb bvbc vnrbwt,bcf'dbc^ hjv vfcofdkt,kbc cfiefkj okbehb itvjcfdfkb
fqtvfnt,f ktmnjhbc itvjcfdfkc& vfy itfuhjdf vjyfwtvt,b 50 crjkbc vfcofdkt,-
kbcf lf 50 ktmnjhbc okbehb itvjcfdkt,bc itcf[t, (ithxtdfib itlbjlyty
v[jkjl bc gbht,b^ hjvkt,cfw ,frfkfdhbc [fhbc[b vbtybzf' 10 okbc oby)&
vfcofdkt,kt,bc vjyfwtvt,b' ufvj'dkbkb ithxtdb'b cfiefkjf x =43.7^
ithxtdb'b lbcgthcbf s1' 2 =11.8^ ktmnjht,bc'dbc y =41.5, s 2' 2 =46.3.
fvhbufl^ fv vjyfwtvt,bc cfaesdtkpt itcfvjovt,tkbf itvltub /bgj'tpt,b
vfcofdkt,kbc cfiefkj itvjcfdkt,bcf (µ 1 ) lf ktmnjht,bc cfiefkj itvjcfdkt,bc
(µ 2 ) c[dfj,f'f itcf[t,%
H 0 : µ 1 –µ 2 = 0,
H 1 : µ 1 –µ 2 >0.
hflufy n=m=50>30^ fvbnjv eylf ufvjd'dfkj' (12.6) cnfnbcnbrbc
ithxtdb'b vybidytkj,f
~ x−y (43,7 − 41,5)
z n, m = = = 2,04
'2 '2 11,8 46,3
s1 s2 +
+
n m 50 50
lfdabmcbhj' vybidytkjdyj,bc ljyt α=0,05, vfiby z α =z 0,05 =1,645. hflufy
fknthyfnbdf vfh]dtyf wfkv[hbdbf^ eylf ufvjdb.tyj' wfkv[hbdb vfh]dtyf
rhbnbrekb fht%
'e ~z n, m > z α ^ vfiby H 0 /bgj'tpfc efhd.ja' (α vybidytkjdyj,bc ljyb')&
xdtyb vjyfwtvt,bc vb[tldb'
~
z n , m = 2,04 > 1,645 = z 0,05 ,
fvbnjv H 0 /bgj'tpfc efhd.ja' H 1 -bc cfcfhut,kjl lf α=0,05
vybidytkjdyj,bc ljyb' cfhoveyjf lfcrdyf^ hjv vfcofdkt,kt,bc cfiefkj okbehb
[tkafcb fqtvfnt,f ktmnjht,bcfc&
cneltynb bqt,c uflfo.dtnbkt,fc% uf[ltc crjkbc vfcofdkt,tkb&
S n′ ,2m =
1
n+m−2
(
(n − 1) S x′ 2 + (m − 1) S ′y2 = )
1 n m
2
∑ ( X i − X n ) + ∑ (Yi − Ym ) .(12.7)
n + m − 2 i =1
2
i =1
S n′ 2,m
vfiby^ hjujhw dbwb'^ (n + m − 2) cnfnbcnbrfc fmdc χ2(n+m–2) ufyfobkt,f^
σ 2
[jkj
( X n − Ym ) − (µ1 − µ 2 )
Tn ,m = (12.8)
S n′ ,m (1 / n + 1 / m)
( X n − Ym )
Tn , m = ~ t(n+m–2) (12.9)
S n′ ,m (1 / n + 1 / m)
yf[& 12.2
,) s n′ 2.m = [
n+m−2
1
] 1
(n − 1) s1' 2 + (m − 1) s 2' 2 = [9 ⋅ 16 + 7 ⋅ 25] = 19,9375 &
16
u) rhbnthbevbc cnfnbcnbrbc vybidytkj,f ufvjdb'dfkj' (12.9) ajhvekb'%
23 − 26
t= = –1.416&
19.9375(1 10 + 1 8)
A utuvf B utuvf
x = 132,45 y = 128,06
s1' 2 = 123 s 2' 2 = 95
'2 1 14 ⋅ 218
s' 2 = s15 ,15 = ((15–1)⋅123+(15–1)⋅95) = = 109.
15 + 15 − 2 28
f[kf (12.8) ajhvekb' ufvjd'dfkj' T n,m cnfnbcnbrbc ithxtdb'b vybidytkj,f%
4.39
t = t 15,15 = = 1.152
218 / 15
hflufy yekjdfyb /bgj'tpff^ H 0 : µ 1 –µ 2 = 0^ fknthyfnbekb /bgj'tpf fct
ufvjb.eht,f% H 1 : µ 1 –µ 2 < 0 lf rhbnbrek fhtc tmyt,f itvltub cf[t%
t n,m < –t n+m–2,α .
vjdst,yj' cnbeltynbc ufyfobkt,bc ptlf rhbnbrekb othnbkt,bc w[hbkib
t 28,0.05 =2.763& hflufyfw
t = 1.152 > –2.763 = t 28,0.05 ,
H 0 /bgj'tpbc efh.jabc cfaesdtkb fh ufudfxybf&
12 CNFNBCNBREHB LFCRDYT<B JHFVJRHTABFY FVJWFYT<IB& 349
1 1 1 1
(xn − ym ) − t ⋅ s n' , m ⋅ + ; (xn − ym ) + t ⋅ s n' , m ⋅ + , (12.10)
n + m − 2,
α
n m n + m − 2,
α
n m
2 2
2
(132.45–128.06)±2.763 109 = 4.39±2.763⋅3.8,
15
cf,jkjjl 95%-bfyb ylj,bc bynthdfkb µ 1 –µ 2 c[dfj,bcf'dbc bmyt,f%
(–6.11 ; 14.89).
(n − 1) S ′X2 (m − 1) S Y′ 2
~ χ2(n–1), ~ χ2(m–1).
σ12 σ12
S ′X2
~ F(n–1,m–1),
S Y′ 2
S ′X2
P{F n–1,m–1,1–α/2 ≤ ≤ F n–1,m–1,α/2 } = 1–α, (12.12)
S Y′ 2
S ′X2
P{0 ≤ ≤ F n–1,m–1,α } = 1–α, (12.13)
S Y′ 2
12 CNFNBCNBREHB LFCRDYT<B JHFVJRHTABFY FVJWFYT<IB& 351
S ′X2
P{F n–1,m–1,1–α ≤ ≤ ∞} = 1–α, (12.14)
S Y′ 2
hfw udfsktdc uflfo.dtnbkt,bc itvltub otcbc xfvj.fkb,t,bc cfaesdtkc%
(x 1 ,...,x n ) lf (y 1 ,...,y m ) lfrdbhdt,t,bc cfaesdtkpt^ α vybidytkjdyj,bc ljyb'
H 0 /bgj'tpfc efhd.ja'^ 'e F n,m cnfnbcnbrbc ufvj'dkbkb vybidytkj,f%
f n,m = s x'2 / s 'y2 frvf.jabkt,c enjkj,fc%
yf[& 12.3
~ max(s ′x , s ′y )
2 2
f = & vbqt,ekb hbw[db'b vybidytkj,f itdflfhj' abithbc ufyfobkt-
min( s ′x2 , s ′y2 )
,bc ptlf α/2-rhbnbrekb othnbkbc hbw[db' vybidytkj,fc jhv[hbdb fknthyfnb-
dbc itv'[dtdfib lf ptlf α rhbnbrekb othnbkbc hbw[db' vybidytkj,fc
wfkv[hbdb^ hjujhw vfh]dtyf^ bct vfhw[tyf fknthyfnbdbc itv'[dtdfib^ cflfw k lf
~
l fhbc f cnfnbcnbrbc vhbw[dtkcf lf vybidytkib vlujv χ2 ufyfobkt,bc vmjyt
itv'[dtdb' cblblt'f itcf,fvbcb 'fdbceakt,bc [fhbc[t,b (k=n–1 lf l=m–1, 'e
~
s ′x2 > s ′y2 , lf gbhbmb'^ k=m–1 lf l=n–1, 'e s ′x2 < s ′y2 )& 'e fqvjxylf^ hjv f vtnbf
itcf,fvbc rhbnbrek vybidytkj,fpt^ H 0 /bgj'tpf eylf efhd.j'&
fvhbufl^ rhbnthbevbc cnfnbcnbrbc lfrdbhdt,ek vybidytkj,fl dbqt,' s ′x2
lf s ′y2 cblbltt,c ijhbc elbltcbc evwbhtc'fy itafhlt,fc& fknthyfnbdt,bc
vb[tldb'^ rhbnbrekb fhtt,b itvltuyfbhfl fbut,f%
a) jhv[hbdb fknthyfnbdf% U 1 rhbnbrekb fhtf abithbc F(k,l) ufyfobkt,bc α/2
pjvbc ptlf fht ^ U 1 = [F k,l,α/2 ,+∞),
b)–c) wfkv[hbdb vfh]dtyf fy vfhw[tyf fknthyfnbdf& U 1 rhbnbrekb fhtf abithbc
~
ufyfobkt,bc α pjvbc ptlf fht^ U 1 =[F k,l,α ,+∞), cflfw k lf l f cnfnbcnbrbc
vhbw[dtkcf lf vybidytkib vlujv χ2 ufyfobkt,bc vmjyt itv'[dtdb' cblblt'f
itcf,fvbcb 'fdbceakt,bc [fhbc[t,bf&
.dtkf bct'b x=(x 1 ,x 2 ,..,x n ) lf y=(y 1 ,y 2 ,...,y m ) ithxtdb'b
vybidytkj,t,bcf'dbc^ hjvkt,bc'dbcfw
S ′2 σ2
P F n–1,m–1,1–α/2 ≤ X2 ⋅ 12 ≤ F n–1,m–1,α/2 = 1–α,
S Y′ σ 2
~ 1 σ2 ~
f ⋅ < 12 < f ⋅ Fn −1,m −1,α / 2 ,
Fn −1,m −1,α / 2 σ 2
~ max ( s x2 , s 2y )
cflfw f = &
min ( s x2 , s 2y )
354
~
F 24,19,0.05 =2.04^ [jkj cnfnbcnbrbc vybidytkj,f njkbf f = 3.1/1.4=2.21
uflfo.dtnbkt,f% xdty eredfult,' H 0 -/bgj'tpfc lf dfcrdyb'^ hjv gbhdtkb
vfymfybc ghjlemwbbc wdfkt,flj,f eahj lblbf vtjht vfymfyfc'fy itlfht,b' (fye
vtjht vfymfyf eahj pecnbf)
90%-bfyb ylj,bc bynthdfkb σ12 σ 22 -'dbc bmyt,f
~ 1 σ12 ~
f ⋅ < < f ⋅F 24,19,0.05 ,
F24,19,0.05 σ 22
2.21 σ12
< <2.21⋅2,04,
2.04 σ 22
σ12
1.08 < < 4.51.
σ 22
356
Dn − µ D
Tn = (12.16)
S D′ / n
1 n 1 n
Dn = ∑ Di , S D′ = ∑ ( Di − Dn ) & w[flbf^ hjv T n
2 2
cnfnbcnbrfc^ cflfw
n i =1 n − 1 i =1
cnfnbcnbrf ufyfobkt,ekbf (n–1) 'fdbceakt,bc [fhbc[bc vmjyt cnbeltynbc
rfyjyb'& yekjdfyb H 0 : µ D =0 /bgj'tpbc lhjc
Dn
Tn =
S D' / n
1
d = 10
(–3–1–6+2–3–2+2+4–11–5)=–2.3; S' D =19.78.
vjcfdkbfyj,f
sdtkb nbgbc cfcemb 1.5 1.0 0.7 1.8 1.4 1.1 0.9 1.6 1.5 1.3
f[fkb nbgbc cfcemb 1.7 1.3 1.8 1.6 0.8 1.7 1.4 0.7 1.3 1.9
vjcfdkbfyj,f
yfrdt'bc yjvthb 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
sdtkb nbgbc cfcemb 1.2 1.4 1.6 1.1 1.4 1.1 0.7 1.5 1.3 1.0
f[fkb nbgbc cfcemb 1.4 1.2 1.5 1.1 1.6 1.2 1.0 1.4 1.3 1.5
∧ S1 ∧ S
cb[ibhtt,b P 1n = lf P 2 m = 2 ofhvjflutyty itcf,fvbc gjgekfwbf'f ewyj,b
n m
ofhvfnt,bc fk,f'j,t,bc xfeyfwdkt,tk lf sfkvjcbk itafct,t,c& rthsjl
∧ ∧ ∧ p1 q1 ∧ p q
E P 1n =p 1 , E P 2 m =p 2 , D P 1n = , D P 2m = 2 2 , (12.18)
n m
∧ ∧
cflfw q 1 =1–p 1 , q 2 =1–p 2 . w[flbf^ hjv E( P 1n – P 2 m )=p 1 –p 2 lf gjgekfwbt,bc
lfvjerblt,kj,bc ufvj
∧ ∧ ∧ ∧ p1 q1 p 2 q 2
D( P 1n – P 2 m )= D P 1n +D P 2 m = + .
n m
ufydb[bkj' itv'[dtdb'b cblblt
P∧ ∧
∧ ∧
∧ ∧
1n − P 2 m − E P 1n − P 2 m P 1n − P 2 m − ( p1 − p 2 )
= &
∧ ∧
∧ ∧
D P 1n − P 2 m D P 1n + D P 2 m
wtynhfkehb pqdfhb'b 'tjhtvbc 'fyf[vfl^ cfrvfjl lblb n-bcf lf m-bcf'dbc^
hjltcfw ,byjvehb ufyfobkt,t,bcf'dbc itcfskt,tkbf yjhvfkehb fghjmcbvfwbbc
ufvj.tyt,f^ erfyfcrytk ufvjcf[ekt,fc vbf[kjt,b' cnfylfhnekb yjhvfkehb
ufyfobkt,f fmdc
P∧ ∧
1n − P 2 m − ( p1 − p 2 ) as
Z n,m = ~ N(0,1) (12.19)
p1 q1 p 2 q 2
+
n n
Z n,m cnfnbcnbrf wtynhfkeh hjkc fchekt,c mdtvjvj.dfybk cnfnbcnbreh
ghjwtleht,ib&
]th ufydb[bkj' /bgj'tpf'f itvjovt,bc itvltub fvjwfyt,b&
f) H 0 : p 1 =p 2 ,) H 0 : p 1 = p 2 u) H 0 : p 1 = p 2
H1 : p1 ≠ p2 H1 : p1 > p2 H1 : p1 < p2&
∧ ∧
P 1n − P 2 m
Z n,m = , (12.20)
1 1
pq +
n m
fvfc'fy ,eyt,hbdbf^ ewyj,b p gfhfvtnhb itdfafcj' jhbdt ithxtdbc cfaesdtkpt
ajhvekb'%
n m
∧ ∧ ∑ X i + ∑ Yi
i =1 i =1 n ∧ m ∧
P = P n,m = = P1 + P2
n+m n+m n+m
vfiby cfrvfjl lblb n-bcf lf m-cf'dbc^ hjltcfw ,byjvehb ufyfobkt,t,bcf'dbc itcfs-
kt,tkbf yjhvfkehb fghjmcbvfwbbc ufvj.tyt,f^ (12.20)-lfy yekjdfyb /bgj'tpbc
cfvfh'kbfyj,bcfc vbdbqt,'^ hjv
∧ ∧
P 1n − P 2 m
∧
Z n,m = as
~ N(0,1) (12.21)
∧ ∧
1 1
P (1 − P ) +
n m
xfvj'dkbk /bgj'tpf'f itvjovt,bc'dbc rhbnthbevbc cnfnbcnbrfl
∧
fdbhxbj' (12.21) ajhvekb' ufycfpqdhekb Z n ,m cnfnbcnbrf& vfiby fknthyf-
nbdt,bc vb[tldb'^ rhbnbrekb fhtt,b itvltuyfbhfl fbut,f%
f) wfkv[hbdb vfh]dtyf fknthyfnbdf& U 1 rhbnbrekb fhtf cnfylfhnekb yjhvf-
kehb ufyfobkt,bc α pjvbc ptlf fht^ U 1 =[z α ,+∞).
,) wfkv[hbdb vfhw[tyf fknthyfnbdf& U 1 rhbnbrekb fhtf cnfylfhnekb yjhvf-
kehb ufyfobkt,bc α pjvbc mdtlf fht^ U 1 =(–∞, –z α ].
u) jhv[hbdb fknthyfnbdf& U 1 rhbnbrekb fht itlutybkbf jhb yfobkbcfufy%
cnfylfhnekb yjhvfkehb ufyfobkt,bc α/2 pjvbc ptlf lf mdtlf fhtt,bcfufy^
U 1 =(−∞,–z α/2 ]∪[z α/2 ,+∞).
fvhbufl^ .dtkf bct'b x=(x 1 ,x 2 ,..,x n ) lf y=(y 1 ,y 2 ,...,y m ) ithxtdb'b
vybidytkj,t,bcf'dbc^ hjvkt,bc'dbcfw
∧ ∧
p 1n − p 2 m
t n,m = ∈U 1
∧ ∧
p(1 − p)(1 / n + 1 / m)
∧ ∧ ∧ ∧ ∧ ∧ ∧ ∧
∧ ∧
p q p q ∧ ∧
p q p q
p 1n − p 2 m − z α / 2 1n 1n + 2 m 2 m < p1 − p 2 < p 1n − p 2 m + z α / 2 1n 1n + 2 m 2 m ,(12.22)
n m n m
cflfw ~
p1n lf ~
p 2 m wlt,bc xfnfht,bc itltufl ufy[jhwbtkt,ekb ofhvfnt,f'f
∧ ∧ ∧ ∧
p 1n lf p 2 m afhlj,b'b cb[ibhtt,bc hbw[db'b vybidytkj,t,bf^ q 1n = 1 − p 1n ^
∧ ∧
q 2m = 1 − p 2m
LFCRDYT<B
CFDFH}BIJT<B
vbcb dfhfelbf^ hjv if,f'c yfdfzhb vtnbf^ dblht c[df lqtt,ib& t'fy[vt,f 'e
fhf vj.dfybkb vjyfwtvt,b fv fphc^ 'e lbcgthcbt,b njkbf~ fbqt' vybidytkjdyj,bc
ljyt α=0&05&
366
12.7. th'-th' cffutynjc cehc ufycfpqdhjc b.blt,f 'e fhf ewyj,b abhvbc
rfkrekfnjht,b eahj lf,fk afct,ib^ dblht wyj,bkb abhvbcf& itv'[dtdb' itbhxf
fv rfkrekfnjht,bc ufv.bldtkb 8 vfqfpbf lf xfothbk bmyf uf.bldf'f itvltub
afct,b%
ewyj,b abhvf 10 8 7 9 11 10 9 8
wyj,bkb abhvf 11 11 10 12 11 13 12 10
udfmdc 'e fhf cfaesdtkb dfvnrbwj'^ hjv α=0.05 vybidytkjdyj,bc ljyb'% wyj,bkb
abhvbc rfkrekfnjht,b eahj vfqfk afct,ib b.blt,f^ 'erb cffutynj 'dkbc^ hjv
lbcgthcbt,b njkbf lf vjyfwtvt,b ufyfobkt,ekbf yjhvfkehfl&
12.8. vtyt]thc cehc ufycfpqdhjc^ 'e hjujh vjmvtlt,c f[fkb ajhvbc
gfrtnt,b uf.bldf'f hfjltyj,fpt& fvbcf'dbc itbhxf 40 vcufdcb vfqfpbf lf fvf'ufy 20-
ib lfbo.tc f[fkb gfrtnt,b' dfzhj,f^ [jkj lfyfhxtyib dfzhj,f uffuhstktc
sdtkb'& th'b rdbhbc uf.bldt,bc itcofdkfv vjudwf itvltub vjyfwtvt,b%
f[fkb sdtkb
x 130 117
s 10 12
udfmdc 'e fhf cfaesdtkb dfvnrbwj' α=0.05 vybidytkjdyj,bc ljyb'^ hjv f[fkb
nbgbc gfrtnt,vf ufpfhlf uf.bldf'f hfjltyj,f~ (uf.bldt,b ufyfobkt,ekbf
yjhvfkehfl lf vf'b lbcgthcbt,b njkbf)&
12.9. yjhvfkehfl ufyfobkt,ekb utythfkehb th'j,kbj,blfy vbqt,ekbf
n=9 lf m=16 vjwekj,bc ithxtdt,b lf vf' cfaesdtkpt ufvj'dkbkbf itcojht,ekb
ithxtdb'b lbcgthcbt,b% s ′x2 =34,02 lf s ′y2 =12,15& α=0.01 vybidytkjdyj,bc ljybcf'-
dbc itfvjovt' yekjdfyb /bgj'tpf H 0 : σ2 x =σ2 y , H 1 : σ2 x >σ2 y fknthyfnbdbc obyffq-
vltu&
12.10. lfyflufhbc lfsdtkt,bc ufvj vtyt]thc cehc itfvjovjc^ fhbc 'e fhf
ufyc[dfdt,f sdtk lfyflufhpt ltnfkbc lfvpflt,bcf'dbc lf[fh]ekb lhjbc
lbcgthcbfcf lf f[fk lfyflufhpt bubdt ltnfkbc lfvpflt,bcfc lf[fh]ekb lhjbc
lbcgthcbfc ijhbc& fvbcf'dbc vfy ufvjbrdkbf sdtk lf f[fk lfyflufhpt
lfvpflt,ekb 12-12 ltnfkb lf vbbqj itvltub vjyfwtvt,b s sd =8,6 lf s f[ =5,3. hf
hxtdfc vbwtvlb' vtyt]thc~ (vybidytkjdyj,bc ljytl fbhxbt' α=0.05.)
12.11. itcofdkbk bmyf cneltyn'f lfcfmvt,bc cfrb'[b pfa[ekbc
fhlfltut,bc lhjc& mdtdb' vj.dfybkbf fv ufvjrdktdbc itltut,b%
vfvfrfwt,b mfkt,b
veifj,lyty 718 593
fh veifj,lyty 79 139
]fvb 797 732
12 CNFNBCNBREHB LFCRDYT<B JHFVJRHTABFY FVJWFYT<IB& 367
α=0,05 ljyb' itudbskbf 'e fhf bvbc vnrbwt,f^ hjv cneltyn df;'f gjgekf-
wbfib lfcfmvt,ek'f ghjgjhwbf ufyc[dfdlt,f lfcfmvt,ek'f ghjgjhwbbcfufy
cneltyn ujujyf'f gjgekfwbfib~
12.12. xffnfhtc ufvjrb'[df& mfkt,c vbcwtc th'b rb'[df% fhbc 'e fhf
vfvfrfw'f evhfdktcj,f rt'bkb^ vidblb lf .ehflqt,bfyb~ 1970 otkc ufvjrb'[ekb
3000 mfkblfy lflt,b'b gfce[b ufcwf 2010 mfkvf& 1990 otkc ufvjrb'[ekb 3000
mfkblfy lflt,b'b gfce[b ufcwf 1530 mfkvf& 0&05 vybidytkjdyj,bc ljyb'^ itbskt,f
'e fhf lfdfcrdyf'^ hjv lflt,b'b gfce[t,bc ghjgjhwbf 1990 otkc itbwdfkf 1970
otk'fy itlfht,b'~
12.13. lfvjerblt,tkb yjhvfkehfl ufyfobkt,ekb utythfkehb th'j,kbj-
,blfy vbqt,ekbf n=14 lf m=10 vjwekj,bc ithxtdt,b lf vf' cfaesdtkpt
ufvj'dkbkbf itcojht,ekb ithxtdb'b lbcgthcbt,b s x' 2 =10,84 lf s 'y2 =2,52& α=0.1
vybidytkjdyj,bc ljybcf'dbc itfvjovt' yekjdfyb /bgj'tpf H 0 : σ 1 =σ 2 , H 1 : σ 1 ≠σ 2
fknthyfnbdbc obyffqvltu&
12.14. ufvjrb'[dfv fxdtyf^ hjv 400 ewjkj vfvfrfwblfy 3 okbc ufyvfdkj,fib
120-c /mjylf th'b vfbyw fdnjitv'[dtdf& 600 wjkbfyb vfvfrfwblfy^ bvfdt gthbjlib^
150-c /mjylf th'b vfbyw fdnjitv'[dtdf& ufvjb.tyt' vybidytkjdyj,bc ljyt 0&05 lf
ufycfpqdht' fhbc 'e fhf ufyc[dfdt,f vfvfrfw'f fv jh ]ueac ijhbc
fdnjitv'[dtdf'f cb[ibhbc vb[tldb'~
12.15. cfhtrkfvj rjvgfybbc vtyt]thvf htrkfvf eylf ufyf'fdcjc fy hflbjib
fy ufpt'ib& ufvjrb'[ekb 215 hflbjvcvtytkblfy 143 ecvtyc htrkfvfc^ [jkj 257
vrb'[dtkblfy htrkfvfc rb'[ekj,c 159& α=0.01 vybidytkjdyj,bc ljyb' hf hxtdfc
vbcwtvlb' vtyt]thc~
12.16. ,typbyufcfvfh'b cfluehbc lfcf.tyt,kfl ufvjbrdkbtc vfymfybc
vakj,tk'f ghjgjhwbt,b jh hfbjyib& I-ib 300 ufvjrb'[ekblfy 124-c /.fdc vfymfyf^
[jkj II-ib 253 ufvjrb'[ekblfy 102-c& α=0.05. hf uflfo.dtnbkt,fc vbbqt,lb'~
12.17. ,fyrc fmdc abkbfkt,b 4 mfkfmib& vbc vvfh'dtkc fbynthtct,c fhbc 'e
fhf ufyc[dfdt,f rkbtynt,bc cfxtrj fyufhbit,c ijhbc abkbfkt,bc vb[tldb'& vfy
vjfuhjdf vjyfwtvt,b 60 rkbtynbc cfxtrj fyufhbit,bc itcf[t,& mdtvj' vj.dfybkbf fv
vjyfwtvt,bc vb[tldb' ufvj'dkbkb cfiefkj cfxtrj fyufhbit,b lf vf'b lbcgthcbt,b
'b'jtekb abkbfkbcf'dbc&
ithxtdbc cnfylfhnek
mfkfmt,b vjwekj,f cfiefkj b uflf[hf
I 16 1281.4 474.3
II 17 1879.6 350.9
III 14 1359.4 683.5
IV 13 1423.5 709.2
368
α=0.05 ljyb' cfhoveyjf 'e fhf lfcrdyf^ hjv ,jkj rdbhfib General Motors-
bc uf.bldf'f hfjltyj,f itvwbhlf& (vb'b't,f% H 0 : µ 1 –µ 2 =0, H 1 : µ 1 –µ 2 >0)&
13
"FY{VJ<BC RHBNTHBEVT<B
§ 1& χ2-RHBNTHBEVB
k
cflfw 0≤n i ≤n .jdtkb i-'dbc lf ∑ ni = n &
i =1
fvbnjv n vjwekj,bc ithxtdblfy A i rkfcib vj[dtlhbkb tktvtynt,bc
vjcfkjlytkb hfjltyj,ff EN i =nP i ^ hjvtkbw /bgj'tpbc lhjc nP 0i cblblbc njkbf&
H 0 /bgj'tpbc itvjovt,bc vbpyb' ,eyt,hbdbf th'vfyt'c itdflfhj'
lfrdbhdt,ekb lf vjcfkjlytkb cb[ibhtt,b& 'e H 0 /bgj'tpf vfh't,ekbf^ vfiby nP 0i
vjcfkjlytkb lf n i lfrdbhdt,ekb cb[ibhtt,b f[kjc eylf b.jc th'vfyt''fy lf
gbhbmb'^ hjltcfw P i -c ztivfhbnb vybidytkj,t,b cfuhsyj,kfl ufyc[dfdlt,f
yekjdfyb /bgj'tpb' ufycfpqdhekb fk,f'j,t,bcfufy^ vjcfkjlytkb lf
lfrdbhdt,ekb cb[ibhtt,bw vrdt'hfl eylf ufyc[dfdlt,jlyty&
∧ k ( N i − nP0i ) 2
χ2 = ∑ (13.4)
i =1 nP0i
cnfnbcnbrf^ hjvtkbw /bgj'tpbc lhjc vbf[kjt,b' ufyfobkt,ekb bmyt,f χ2
ufyfobkt,bc rfyjyb' (k–1)-bc njkb 'fdbceakt,bc [fhbc[b'&
itdybiyj'^ hjv k=2 itv'[dtdfib fv afmnbc cbcojhtib itbskt,f eiefkjl
lfdhoveylt'^ hflufy fv lhjc
∧ ( N 1 − nP01 ) 2 ( N 2 − nP02 ) 2
χ2 = +
nP01 nP02
lf fv ufvjcf[ekt,fib N 2 -cf lf P 02 -bc yfwdkfl^ itcf,fvbcfl n–N 1 lf 1–P 01
vybidytkj,t,bc xfcvbc itvltu^ vfhnbdb ufhlfmvyt,bc ufvj.tyt,b' vbdbqt,'^ hjv
2
∧ N − nP
χ2 = 1 01 . (13.5)
nP01 (1 − P01 )
∧
fvbnjv wtynhfkehb pqdfhb'b 'tjhtvbc 'fyf[vfl χ 2 cnfnbcnbrfc fv itv'[dtdfib
vbf[kjt,b' tmyt,f χ2 ufyfobkt,f 1-bc njkb 'fdbceakt,bc [fhbc[b'&
vfifcflfvt^ (13.4) ajhvekb' ufycfpqdhekb cnfnbcnbrbc pqdhekb
ufyfobkt,f fh fhbc lfvjrblt,ekb /bgj'tnehb fk,f'j,t,bc rjyrhtnek
vybidytkj,t,pt (fcbvgnjnehfl 'fdbceafkbf ufyfobkt,bcfufy) lf /bgj'tpbc lhjc
.jdtk'dbc (k–1)-bc njkb 'fdbceakt,bc [fhbc[bc vmjyt χ2 ufyfobkt,fc tv'[dtdf&
tc ufhtvjt,f cfiefkt,fc udfsktdc fdfuj' rhbnbrekb fht χ2 ufyfobkt,bc
w[hbkbc vb[tldb'& fvhbufl^ ufy[bkekb H 0 /bgj'tpbc itvjovt,f [lt,f itvltu-
yfbhfl% lfdfabmcbhj' hfbvt vybidytkjdyj,bc ljyt α (vfufkb'fl fdbqj' α=0.1;
0.05 fy 0.01) lf vjdyf[j' (k–1) 'fdbceakt,bc [fhbc[bc χ2 ufyfobkt,bc itcf,fvbcb
ptlf rhbnbrekb vybidytkj,f (w[hbkbc vb[tldb')^ hjvtkcfw fqdybiyfd' χ k2 −1,α -'b&
'e flubkb fmdc enjkj,fc
∧
χ 2 > χ k2 −1,α
vfiby H 0 /bgj'tpfc efhd.ja' lf hjltcfw cheklt,f
∧
χ 2 ≤ χ 2k −1,α
cfobyffqvltuj enjkj,f^ dfcrdyb'^ hjv lfrdbhdt,ekb vjyfwtvt,b fh tobyffq-
vltut,f H 0 /bgj'tpfc^ fye fhct,ekb vjyfwtvt,b fh bsktdf yekjdfyb /bgj'tpbc
efh.jabc cfaesdtkc&
itdybiyj'^ hjv k=2 itv'[dtdfib χ2-rhbnthbevbc ufvj.tyt,b' [lt,f ,thye-
kbc cmtvfib ofhvfnt,bc p fk,f'j,bc itcf[t, /bgj'tpbc itvjovt,f jhv[hbdb
fknthyfnbdbc obyffqvltu^ hfw flht ufy[bkekb (11.30) rhbnthbevbc trdbdfkty-
nehbf&
13 "FY{VJ<BC RHBNTHBEVT<B 373
∧
fvbnjv^ 'e H 0 /bgj'tpf fh fhbc vfh't,ekb^ χ 2 cnfnbcnbrbc ithxtdb'b
vybidytkj,f cfrvfhbcfl lblb n-bcf'dbc fqvjxylt,f bvltyfl lblb^ hjv vj[dlt,f
rhbnbrek fhtib lf ufvjbodtdc /bgj'tpbc efh.jafc& fvhbufl^ ufy[bkekb χ2
rhbnthbevb fqvjxylf sfkvjcbkb fye bc 'b'mvbc .jdtk'dbc efh.jac fhfcojh
/bgj'tpfc cfrvfhbcfl lblb hfjltyj,bc lfrdbhdt,t,bc itv'[dtdfib&
a i = a+ih, i=1,2,...,k–1.
vbdbqt,' fct' rkfct,c
(a,a+h], (a+h,a+2h], . . . , (a+(k–2)h,a+(k–1)h], (a+(k–1)h,b).
fvbc itvltu ufydcfpqdhfd' .jdtkb rkfcbcf'dbc cb[ibhbc vjcfkjlytk
hfjltyj,fc^ hjujhw tc yfxdtyt,bf (13&6) ajhvekfib&
'e itcfskj vybidytkj,f'f fht fhbc (–∞,+∞)^ vfiby gbhdtkb lf erfyfcrytkb
rkfcb ufybcfpqdht,f gbhj,b'
nF 0 (a) = n(1–F 0 (b)) ∈ [1,5].
tc cblbltt,b eylf fdbqj' th'bc njkb yjhvfkehbc vcufdcb ufyfobkt,bcf'dbc
(hjvkbc @relt,b# cfrvfjl vce,embf – ufyfobkt,bc cbvrdhbdt cohfafl vbbcohfabc
0-cfrty^ hjwf x→–∞ lf x→+∞) lf 5-bc njkb c[df itv'[dtdfib&
tc gbhj,f ufycfpqdhfdc a 1 -c lf a k–1 -c& fvbc itvltu ufvjd'dfkj'
a k −1 − a1
=h
k −2
lf ufydcfpqdhj' a i ajhvekb'
a i = a 1 +(i–1)h, 2≤ i ≤ k–2.
hjujhw fqdybiyt'^ a 1 lf a k-1 hbw[dt,b fct ufvjb'dkt,f%
1 5
F 0 (a 1 ) = fy ,
n n
lf
1 5
1–F 0 (a k-1 ) = fy .
n n
w[flbf a 1 lf a k-1 fbqt,f F 0 (x) aeymwbbc w[hbkt,blfy& rkfct,bc cfpqdht,bc
lflutybc itvltu ufybcfpqdht,f rkfct,ib ithxtdb'b vybidytkj,t,bc vj[dtlhbc
fk,f'j,t,b^ ajhvekt,b'
P 2,0 = F 0 (a 2 ) – F 0 (a 1 ),
...................
P k-1,0 = F 0 (a k-1 ) – F 0 (a k-2 ).
'e fqvjxylf^ hjv hjvtkbvt rkfcib cb[ibhbc vjcfkjlytkb hfjltyj,f yfrkt,bf 5-
pt^ vfiby th'b fy hfvltybvt vtpj,tkb rkfcb eylf ufth'bfyltc th' rkfcfl&
f[kf ufydb[bkj' vfufkb'b^ hjvtkibw /bgj'tnehb ufyfobkt,bc aeymwbf
eo.dtnbf& tc vfufkb'b fqt,ekbf /&rhfvthbc obuyblfy^ hjvtkvfw^ 'fdbc v[hbd^
bcfhut,kf f&tbnrtybc vbth ituhjdt,ekb vjyfwtvt,b'&
vfufkbsb 13.2& f&tbnrtyvf itbcofdkf cff't,bc itvrt't,tk cf[tkjcyjt,ib
ufvjatybkb cff't,bc xdtyt,t,b& vjud.fdc vbqt,ek lfrdbhdt,f'f w[hbkb^ lf.jabkb
12 ]ueafl^ cff'bc bchbc wbath,kfnpt vlujvfhtj,bc vb[tldb'
378
cblblbc vtf'tlfvlt cbpecnb' ufpjvdf& w[flbf^ fv lhjc^ fh fhbc cfzbhj .dtkf 104
lfrdbhdt,bc itltubc wjlyf lf cfrvfhbcbf v[jkjl lfrdbhdt,ekb cblblbc ∆ i =(i–
1/10, i/10], 1≤i≤10, bynthdfkt,ib vj[dtlhbc cb[ibht'f vb'b't,f&
χ2-rhbnthbevbc ufvj.tyt,bc cathj fh fvjboeht,f v[jkjl vfhnbdb
/bgj'tpt,bc itvjovt,b'& itvltu geymnib xdty dyf[fd'^ hjv fv rhbnthbevbc
ufvj.tyt,f itcfskt,tkbf bv itv'[dtdfibw^ hjltcfw /bgj'tnehb ufyfobkt,bc
aeymwbf ewyj, gfhfvtnht,c itbwfdc&
n!
P(N 1 =n 1 ,N 2 =n 2 ,...,N k =n k )= n1
p10 (θ) p 20
n2
(θ) p kn0k (θ) . (13.10)
n1! n 2 ! n k !
'e ~
χ 2 ≥ χ 2k −1,α , H 0 /bgj'tpfc efhd.ja'*
'e ~
χ 2 ≤ χ 2k −1− r ,α , H 0 /bgj'tpfc fh efhd.ja'*
§ 4. RJKVJUJHJD–CVBHYJDBC RHBNTHBEVB
F n (x) →
P
F(x) (13.12)
.jdtkb x-bcf'dbc& fvbnjv .jdtkb x-bcf'dbc F n (x) aeymwbf ofhvjflutyc X
itv'[dtdb'b cblblbc 'tjhbekb ufyfobkt,bc aeymwbbc xfeyfwdkt,tk lf
sfkvjcbk itafct,fc& fvbc ufvj c[dfj,f fv aeymwbt,c ijhbc itbskt,f cfaesdkfl
lftljc cnfnbcnbrehb rhbnthbevbc fut,fc^ lfrdbhdt,t,bc ufycfpqdhek F(x)
ufyfobkt,bc aeymwbfc'fy 'fy[vj,bc /bgj'tpbc itcfvjovt,kfl& vfuhfv F n (x) lf F(x)
aeymwbt,c ijhbc cbf[kjdt c[dflfc[df x othnbkib itbskt,f c[dflfc[dfyfbhb b.jc
lf fv aeymwbt,c ijhbc vfysbkbc cfpjvfl ,eyt,hbdbf vf' ijhbc vfmcbvfkehb
uflf[hbc
D n = max |F n (x) – F(x) |
| x| < ∞
itvjqt,f& tvgbhbek lf 'tjhbek ufyfobkt,bc aeymwbt,c ijhbc uflf[hbc cfpjvfl
D n cnfnbcnbrbc vbqt,f ufvfh'kt,ekbf itvltub vjcfpht,t,b'& ]th th'b^
cfvfh'kbfybf (13.12)-pt eahj skbthb lt,ekt,f^ hjvtkbw ukbdtyrj-rfyntkbc
'tjhtvbc cf[tkb' fhbc wyj,bkb& fv 'tjhtvbc 'fyf[vfl fk,f'j,f bvbcf^ hjv
tvgbhbek ufyfobkt,bc aeymwbf'f (F n (x), n≥1) vbvltdhj,f 'fyf,hfl x-bc vbvfh'
brhb,t,f F(x) 'tjhbekb ufyfobkt,bc aeymwbbcfrty 1-bc njkbf
P( max |F n (x) – F(x)| → 0 ) = 1. (13.13)
| x| < ∞
x(m-1) x(m) x
yf[ 13.1.
13 "FY{VJ<BC RHBNTHBEVT<B 387
k n+;α ≈ k n;2α
388
+
vfufkb'fl^ 'e udbylf vjdst,yj' k 40 ; 0.01 eylf fdbqj' k n;α -c w[hbkib α=0.02
− ln α
k n+;α ~ ,
2n
13 "FY{VJ<BC RHBNTHBEVT<B 389
1.0
0.9
0.8
0.7 lfrdbhdt,ekb
itltut,b vjcfkjlytkb
0.6 itltut,b
0.5
0.4
0.3636
0.3
vfmcbvfkehb uflf[hf
0.2 Dn=0.3636–0.1841=0.1795
0.1841
0.1
0 1 2 3 4 5 lfudbfyt,f (cff't,ib)
2.1
∧ 1 n x − Xi
f n ( x) = ∑ G ,
nh i =1 h
cflfw (X 1 ,...,X n ) ithxtdff utythfkehb th'j,kbj,blfy ufyfobkt,bc eo.dtnb f(x)
cbvrdhbdb'^ G(x) – cgtwbfkehfl ithxtekb aeymwbff (uekb)^ h=h(n) rb lflt,b'b
hbw[dt,bc vbvltdhj,ff^ h(n)→0^ hjwf n→∞&
fv vbvfh'ekt,b' th'-th'b vybidytkjdfyb itltub tre'dybc t& yflfhfbfc [48]^
hjvtkvfw lffvnrbwf^ hjv ufhrdtek gbhj,t,ib flubkb fmdc rht,flj,fc
∧
P lim sup | f n ( x) − f ( x) |= 0 = 1 .
n → ∞ −∞< x<∞
vfydt lfflubyf itafct,bc cbpecntw^ hfw cfiefkt,fc bsktdf fbujc ylj,bc
pjkt,b ewyj,b f(x) cbvrdhbdbcf'dbc& t& yflfhfbfc vbth fuht'dt itvj'fdfpt,ekb b.j
ewyj,b htuhtcbbc aeymwbbcf'dbc uekjdfyb itafct,t,bc afh'j rkfcb^ hjvtkbw
kbnthfnehfib yflfhfbf-dfncjybc itafct,bc cf[tkb'ff wyj,bkb [47], [49]&
§ 5. RJKVJUJHJD-CVBHYJDBC RHBNTHBEVB
JHB ITHXTDBCF"DBC
1
k mn ≈ k 1-α ⋅ ,
;α mn
m+n
m+n
cflfw k mn fhbc D m,n rhbnthbevbc α vybidytkjdyj,bc ljybc rhbnbrekb
;α
m+n
k +mn = k mn , (13.23)
;α ;2α
m+n m+n
§ 6. χ2-BCF LF RJKVJUJHJD-CVBHYJDBC
RHBNTHBEVT<BC ITLFHT<F
P( n D n > λ α ) = α,
cflfw λ α fhbc α vybidytkjdyj,bc ljybc rhbnbrekb vybidytkj,f& fvbnjv (1–α)-c
njkb fk,f'j,b' (w[flbf bv gbhj,b'^ hjv vfh't,ekbf H 0 /bgj'tpf) itcheklt,f
jhv[hbdb enjkj,f
∧ λ ∧ λ
F n ( x) − α ≤ F(x) ≤ F n ( x) + α (13.24)
n n
.jdtkb x-bcf'dbc&
∧ λα ∧ λα
ufydb[bkj' c 1 (x)= F n ( x) − n
lf c 2 (x)= F n ( x) + n
vhelt,b' itvjcfp-
∧
λα
qdhekb c α pjkb& tc vhelt,b vbbqt,f F n (x) tvgbhbekb ufyfobkt,bc aeymwbbc n
cblblb' Y qthsbc ufcodhbd itcf,fvbcfl ptvj' lf mdtvj' ofyfwdkt,b' (b[& yf[& 13.2)&
396
***
vjdb.dfyj' bc sbhb'flb kbnthfnehbc cbf^ hjvtkcfw dt.hlyj,jlb' fv
'fdib vj.dfybkb vfcfkbc uflvjwtvbcfc% [20], [39], [52], [57], [79].
LFCRDYT<B
CFDFH}BIJT<B
vjyfwtvt,bc I cthbf 1.0, 2.1, 3.0, 1.2, 2.9, 0.6, 2.8, 1.6, 1.7, 3.2, 1.7;
vjyfwtvt,bc II cthbf 2.0, 3.2, 3.8, 2.1, 7.2, 2.3, 3.5, 3.0, 3.1, 4.6, 3.2.
14
FHFGFHFVTNHEKB CNFNBCNBRF&
HFYUJ<HBDB RHBNTHBEVT<B
n
b
9 10 11
5 0.500 0.623
6 0.253 0.377 0.500
7 0.089 0.171 0.274
8 0.019 0.054 0.113
9 0.002 0.010 0.032
10 0.001 0.005
11 0.0005
Bn − (n / 2) &
Bn* = (14.4)
(n / 4)1 / 2
cfiefkj vybidytkj,f cfchekbf (fv lhjc M=µ)^ vfiby vtjht udfhbc itwljvf
ybiyt,bc rhbnthbevbcf'dbc eahj lblb bmyt,f t-rhbnthbev'fy itlfht,b'^ ufhlf
itv'[dtdt,fc^ hjwf ufyfobkt,fc ufwbkt,b' vsbvt relb fmdc yjhvfkeh'fy
itlfht,b'& itvltu gfhfuhfaib xdty ufydb[bkfd' ybiybfyb hfyut,bc rhbnthbevc^
hjvtkbw c[dfj,t,bc ybiyt,bc ufhlf vf' cblbltt,cfw b'dfkbcobyt,c lf ufwbkt,b'
ert'tcbf ybiyt,bc rhbnthbevpt cbvtnhbekb ufyfobkt,t,bc itv'[dtdfib& fvbnjv
ybiyt,bc rhbnthbevb sbhb'flfl ufvjb.tyt,f fhfcbvtnhbekb /bgj'tnehb ufyf-
obkt,bc lhjc ufyfobkt,bc vtlbfybc itcf[t, lfcrdyt,bc ufrt't,bc vbpyb'&
w[hbkb 14.2
lfrdbhdt,f'f f,cjkenehb
vybidytkj,t,b 0.05 0.19 0.57 0.76 1.30 2.02 2.17 2.46 268 3.02
hfyut,b 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
ybiybfyb hfyut,b –1 –2 –3 4 5 6 7 8 9 10
14 FHFGFHFVTNHEKB CNFNBCNBRF& HFYUJ<HBDB RHBNTHBEVT<B 405
n
t 8 9 10 11
33 0.020 0.125 0.312 0.517
34 0.012 0.102 0.278 0.483
35 0.008 0.082 0.246 0.449
36 0.004 0.064 0.216 0.416
37 0.049 0.188 0.382
38 0.037 0.161 0.350
39 0.027 0.138 0.319
40 0.020 0.116 0.289
41 0.014 0.097 0.260
42 0.010 0.080 0.232
43 0.006 0.065 0.207
44 0.004 0.053 0.183
45 0.002 0.042 0.160
d 1 = x 1 –y 1 , d 2 = x 2 –y 1 , ... , d n = x n –y n (14.9)
lf /bgj'tpbc itcfvjovt,kfl ufvjdb.tyj' ybify'f rhbnthbevb&
w[hbkb 14.4
gbhjdyt,f ojybc wdkbkt,f gbhjdyt,f ojybc wdkbkt,f
1 lfrfhuf 7 lfrfhuf
2 lfrfhuf 8 lfrfhuf
3 vjbvfnf 9 lfrfhuf
4 lfrfhuf 10 lfrfhuf
5 fh itbwdfkf 11 lfrfhuf
6 lfrfhuf
14 FHFGFHFVTNHEKB CNFNBCNBRF& HFYUJ<HBDB RHBNTHBEVT<B 409
w[hbkb 14.5
idbkt,bc cf[kbc vij,kt,bc cf[kbc
,bpytcvtyb
afh'j,b (Y) afh'j,b (X)
1 1725 1175
2 1310 1120
3 1670 1420
4 1520 1640
5 1290 1360
6 1880 1750
7 1530 1440
w[hbkb 14.6
|d|=|y-x| hfyub ψ Rψ
70 1 0 –1
90 2 1 2
120 3 0 –3
130 4 1 4
150 5 1 5
250 6 1 6
550 7 1 7
w[hbkb 14.8
hfyub 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14,5 14,5 16 17
vybidytk& 2 4 5 6 9 12 15 17 19 20 31 38 39 42 42 45 51
ithxtdf X X X Y X Y X X X Y Y X Y Y X Y Y
w[hbkb 14.9
1 2 ⋅⋅⋅ k
x 11 x 12 ⋅⋅⋅ x 1k
x 21 x 22 ⋅⋅⋅ x 2k
⋅⋅⋅ ⋅⋅⋅ ⋅⋅⋅ ⋅⋅⋅
x n11 x n2 2 ⋅⋅⋅ x nk k
k
t&b& udfmdc k ithxtdf^ ithxtdf'f vjwekj,t,bf itcf,fvbcfl n 1 , n 2 , ... , n k ^ N= ∑ n j &
j =1
yekjdfyb /bgj'tpff%
H 0 : ∆ 1 = ∆ 2 = ⋅⋅⋅ = ∆ k ^
ithxtdt,b fh ufyc[dfdlt,f th'bvtjhbcfufy (k ithxtdf fvjqt,ekbf th'b lf bubdt
utythfkehb th'j,kbj,blfy)& fknthyfnbdff
H 1 : ∆ i -t,c ijhbc jhb vfbyw fhbc ufyc[dfdt,ekb &
vt-18 'fdib ufy[bkekb bmyt,f th'afmnjhbfyb lbcgthcbekb fyfkbpb^
hjvtkibw sbhb'flb lfidt,ff e ij itv'[dtdb'b cblbltt,bc yjhvfkehj,f lf ntcnbc
cnfnbcnbrfl ufvj.tyt,ekbf F cnfnbcnbrf^ hjvkbc ufyfobkt,bc cf[t fhct,b'fl
fhbc ufygbhj,t,ekb yjhvfkehj,bc /bgj'tpb'& bvbc ufvj^ hjv fv gfhfuhfaib
ufy[bkek vjltkib fh fhbc lfrjyrhtnt,ekb e ij itv'[dtdb'b wljvbkj,t,bc ufyf-
obkt,bc cf[t^ fm itvj'fdfpt,ek fyfkbpc eojlt,ty ufyfobkt,bcfufy 'fdbceafk
th'afmnjhbfy lbcgthcbek fyfkbpc&
rhbnthbevbc cnfnbcnbrbc itvjqt,bc vbpyb' ufdfth'bfyj' .dtkf k ithxtdf&
vbqt,ekb N vjwekj,bc ithxtdf lfdfkfuj' phlbc vb[tldb' lf .jdtk tktvtync
vbdfothj' hfyub 1, 2, ... , N& itvltu vjyfwtv'f w[hbkib .jdtk x ij -bc vfubdhfl
xfdothj' cf'fyflj hfyub r ij & vbdbqt,' fct' 14.10 w[hbkc%
w[hbkb 14.10
1 2 ⋅⋅⋅ k
r 11 r 12 ⋅⋅⋅ r 1k
r 21 r 22 ⋅⋅⋅ r 2k
⋅⋅⋅ ⋅⋅⋅ ⋅⋅⋅ ⋅⋅⋅
rn11 rn2 2 ⋅⋅⋅ rnk k
12 k R
2
H = ∑ i –3(N+1).
(14.14)
N ( N + 1) i =1 ni
/bgj'tpf'f itvjovt,bc otcb^ hjwf n i ≤ 5, i=1,2,...,k^ fct .fkb,lt,f%
'e fhct,ekb vjyfwtvt,b' ufvj'dkbkb H cnfnbcnbrbc h vybidytkj,f
bct'bf^ hjv h≥h(α,k,(n 1 ,...,n k )), H 0 /bgj'tpfc efhd.ja' α vybidytkjdyj,bc ljyb'^
obyffqvltu itv'[dtdfib fv vjyfwtvt,b' H 0 /bgj'tpbc efh.jabc cfaesdtkb fhf
udfmdc& h(α,k,(n 1 ,...,n k ))-c hbw[db'b vybidytkj,f^ vwbht vjwekj,t,bcf'dbc (n i ≤5),
vjbst,yt,f rhfcrtk-ejkbcbc rhbnthbevbc A9 w[hbkib& (b[& vfu&[59]). ahfuvtynb fv
erfyfcrytkblfy vj.dfybkbf 14.11 w[hbkib& w[hbkbc gbhdtk cdtnib vj.dfybkbf H
cnfnbcnbrbc itcfskj vybidytkj,t,b abmcbht,ekb n 1 , n 2 , n 3 -bcf'dbc^ [jkj H-bc
abmcbht,ekb h vybidytkj,bcf'dbc ,jkj cdtnib vb'b't,ekbf P{H≥h} fk,f'j,bc
vybidytkj,f yekjdfyb /bgj'tpbc cfvfh'kbfyj,bc lhjc&
w[hbkb 14.11. A9 w[hbkbc ahfuvtynb
n 1 =5, n 2 =5, n 3 =5
h P 0 {H≥h}
6.620 0.028
6.660 0.027
6.720 0.026
6.740 0.025
6.860 0.024
6.980 0.021
7.020 0.020
7.220 0.019
7.260 0.018
w[hbkb' 14.13
rhfcrtk-ejkbcbc rhbnthbevb
vjltkb
Xij =eij+ ∆ i , i=1,2,..., k; j=1, 2, .., nk ,
eij eh'bth'lfvjerblt,tkb lf th'b lf bubdt eo.dtnb ufyfobkt,bc vmjyt
itv'[dtdb'b cblbltt,bf^ [jkj ∆ i , i = 1, 2, .., k, i-ehb gjgekfwbbc ofyfwdkt,ff
/bgj'tpf H0 : ∆ 1 = ∆ 2 = ⋅⋅⋅ = ∆ k ^
vybidytkjdyj,bc ljyt α
fknthyfnbdf H1 : th'b vfbyw ∆ i ufyc[dfdt,ekbf lfyfhxtyt,bcfufy&
rhbnthbevbc cnfnbcnbrf
12 k R2 ni
∑ ∑
j
h= –3(N+1) Ri = rij
N ( N + 1) j =1 n j
i =1
§ 4. HFYUJ<HBDB RJHTKFWBF
d'mdf'^
(x 1 ,y 1 ), (x 2 ,y 2 ), . . . , (x i ,y i ), . . . , (x n ,y n ) (14.15)
jhufypjvbkt,bfyb (X,Y) itv'[dtdb'b cblblbc lfvjerblt,tk wlt,ib lfrdbhdt,ekb
vybidytkj,f'f o.dbkt,bf^ fye bc vybidytkj,t,bf^ hjvkt,cfw th'j,kbd qt,ekj,ty
X lf Y itv'[dtdb'b cblbltt,b& hjujhw dbwb'^ vbqt,ekb lfrdbhdt,t,bc cfaesdtk-
pt^ itv'[dtdb' cblbltt,c ijhbc fhct,ek cnjmfcneh lfvjrblt,ekt,fc @rfhufl"
fqothc t&o& ithxtdb'b rjhtkfwbbc rjtabwbtynb^ hjvtkbw ufvjb'dkt,f ajhvekb'
n
∑ (xi =1
i − x )( y i − y )
r= , (14.16)
n n
∑ (x
i =1
i − x) 2
∑(y
i =1
i − y) 2
n n
∑ ∑y
1 1
cflfw x = xi ^ y = i &
n i =1 n i =1
bv itv'[dtdfib^ hjltcfw (X,Y) itv'[dtdb'b cblblt th'j,kbdfl
yjhvfkehflff ufyfobkt,ekb^ r-bc hbw[db'b vybidytkj,bc cfaesdtkpt vjovlt,f
X, Y rjvgjytynt,bc lfvjerblt,kj,bc /bgj'tpf
H 0 : ρ = 0,
H 1 : ρ ≠ 0.
f[kf uflfdblt' itvltub itv'[dtdbc ufy[bkdfpt& ufydb[bkj' bylbdbl'f fy
j,btmn'f th'j,kbj,f^ hjvkbc .jdtkb otdhb [fcbf'lt,f hfbvt jhb ybiyb'&
dbuekbc[vj'^ hjv bylbdbl'f fy j,btmn'f jhb ybiyb' lf[fcbf't,bc itltut,b
xfothbkbf itvltub cf[b'
x1 x 2 x n
, ,..., ^ (14.17)
y1 y 2 y n
420
n
cflfw S ρ = ∑ (ri − i ) 2 . ρ-c eojlt,ty cgbhvtybc hfyuj,hbdb rjhtkfwbbc
i =1
rjtabwbtync&
cgbhvtybc hfyuj,hbdb rjhtkfwbbc rjtabwbtynb ufvjb.tyt,f^ vfufkb'fl^
itvltub /bgj'tpt,bc itcfvjovt,kfl
14 FHFGFHFVTNHEKB CNFNBCNBRF& HFYUJ<HBDB RHBNTHBEVT<B 421
α=0.05
P{S ρ ≤S(α,n)}
n S(α,n) 2E(ρ)
S(α,n)+2 P{S ρ ≤S(α,n)+2
}
7 16 0.044048 112
18 0.054762
8 30 0.048090 168
32 0.057490
9 48 0.048399 240
50 0.053999
10 72 0.048139 330
74 0.052441
11 102 0.046958 440
104 0.050155
flvbybcnhfnjhb 5 4
cnfnbcnbrjcb 1 7
vfhrtnbyubc vtyt]thb 4 8
abyfycbcn-fyfkbnbrjcb 3 5
ofhvjt,bc vtyt]thb 8 1
f) bgjdt' rjhtkfwbbc rjtabwbtynb*
,) 0.05 ljyb' itudbskbf 'e fhf lfdfcrdyf'^ hjv fhct,j,c efh.jab'b rfdibhb fv
hfyut,c ijhbc~
fvj[cyf& fv vfufkb'ib udfmdc ghjatcbt,bcfufy itlutybkb th'j,kbj,f^
ybiyt,bc hjkib ufyb[bkt,f lqbcf lf cfqfvjc lfcoht,ekb ufy.jabkt,t,bc
cneltyn'f vbth fv ghjatcbt,bc itafct,t,b^ hjvtk'f vb[tldb'^ vbqt,ekbf hfyu'f
o.dbkt,bc itvltub vbvltdhj,t,b% (1,7); (2,6); (3,5); (4,8); (5,4); (6,3); (7,2); (8,1) (b[&
w[hbkb 14.15).
w[hbkb 14.16
ghjatcbf lqbc cfqfvjc i–r i (i–r i )2
,eqfknthb 6 3 3 9
ghjuhfvbcnb 7 2 5 25
,fyrbc vtyt]thb 2 6 –4 16
flvbybcnhfnjhb 5 4 1 1
cnfnbcnbrjcb 1 7 –6 36
vfhrtnbyubc vtyt]thb 4 8 –4 16
abyfycbcn-fyfkbnbrjcb 3 5 –2 4
ofhvjt,bc vtyt]thb 8 1 7 49
Σ 156
6 Sρ 6 ⋅ 156
f) ρ = 1 − = 1− = −0.857 &
n(n − 1)
2
8(82 − 1)
,) cgbhvtybc cnfnbcnbrehb w[hbkb udfsktdc S(0,95;8) =168–S(0.05;8)=168–
30=138. S ρ =156>138, fvbnjv H 0 /bgj'tpbc efhd.ja' H 1 -bc cfcfhut,kjl^ t&b& fhct-
,ekb vjyfwtvt,b' ybiyt,b lfvjrblt,ekbf&
vfufkbsb 14.8. htubjyfkehb abhvbc uf[cybc oby rjvgfybfv xffnfhf nhtb-
ybyub 'fdbc 'fyfvihjvkt,c ijhbc^ hbc itltufw^ 'b'jtekb vf'ufyb hfy;bht,ekb
b.j vjvfdfkb uf.bldt,bc gjntywbfkbc vb[tldb'& th'b okbc itvltu rjvgfybfv tc
hfyut,b itflfhf okbeh uf.bldt,bc hfyut,c (hfyub 1 vbothbkb fmdc .dtkfpt vfqfkb
uf.bldt,bc vjwekj,fc^ hfyub 2 vjvltdyjc lf f&i&)&
f) ufvj'dfkt' lf vbtwb' bynthghtnfwbf cgbhvtybc hfyuj,hbdb rjhtkfwbbc
rjtabwbtync&
,) 0.05 ljyb' itudbskbf 'e fhf lfdfcrdyf'^ hjv fhct,j,c lflt,b'b rfdibhb fv
hfyut,c ijhbc~
w[hbkb 14.17
14 FHFGFHFVTNHEKB CNFNBCNBRF& HFYUJ<HBDB RHBNTHBEVT<B 423
1
t= n−2 ρ,
1 − ρ2
cnfnbcnbrfc^ hjvtkbw ufyfobkt,ekbf cnbeltynbc rfyjyb'^ 'fdbceakt,bc
[fhbc[b' n–2& pju]th udbhxtdty yjhvfkehb vbf[kjt,bc ufvj.tyt,fc&
cfdfh]bij& 14.17 vfufkb'bc vjyfwtvt,b' itfvjovt'^ hjv t-cnfnbcnbrbc
ufvj.tyt,f bsktdf bubdt lfcrdyt,c^ hfw vbqt,ekb b.j pecnb ufyfobkt,t,bc
vtidtj,b'&
bubdt fvjwfybcf'dbc rtylfkvf itvjbqj hfyuj,hbdb rjhtkfwbbc fct'b
rjtabwbtynb%
2
τ= ⋅ Sτ , (14.20)
n(n − 1)
cflfw
n n
S τ = ∑ ∑ sign (i − r j )
i =1 j =1
lf
+ 1, ' e x > 0,
sign x =
− 1, ' e x < 0.
S r -bc ufyvfhnt,blfy ufvjvlbyfhtj,c^ hjv
S τ = 2N–n(n–1)/2
lf
4N
τ= –1, (14.21)
n(n − 1)
cflfw N fhbc hfjltyj,f bv o.dbkt,bcf^ hjvtk'f'dbcfw j>i lf r j >r i th'lhjekfl&
ghfmnbrekfl N eylf ufvjd'dfkj' fct& gbhdtkb cnhbmjybc hfyut,b lfdfkfuj'
phlbc vb[tldb' 1, 2, ... , n^ vtjht cnhbmjyib vbdeothj' itcf,fvbcb tktvtynbc
hfyub vtjht ybiybc vb[tldb'& cf,jkjjl vbdbqt,' fct' w[hbkc
1, 2, ... , n
, (14.22)
r1 , r2 , ... , rn
cflfw r i hbub'b yjvthbf (vtjht ybiybc vb[tldb') bv bylbdblevt,bcf^ hjvkt,cfw
gbhdtkb ybiybc vb[tldb' fmd' hfyub i& vjyfwtv'f (14.22) cf[bc xfyfothib
lfd'dfkj' bv r i -t,bc hbw[db^ hjvkt,bw ufykfut,ekbf r 1 -bc vfh]dybd lf vtnbf r 1 -
pt^ bv r i -t,bc hbw[db^ hjvlt,bw vlt,fhtj,ty r 2 -bc vfh]dybd lf vtnbf r 2 -pt lf f&i& N
bmyt,f .dtkf fv hbw[dt,bc ]fvb&
14 FHFGFHFVTNHEKB CNFNBCNBRF& HFYUJ<HBDB RHBNTHBEVT<B 425
α=0.05
n N(α,n) P{N≤N(α,n)} 2E(N)
N(α,n)+1 P{N≤N(α,n)+1}
7 4 0.0345 21
5 0.0680
8 6 0.0305 28
7 0.0543
9 9 0.0337 36
10 0.0597
10 12 0.0362 45
13 0.0541
11 16 0.0432 55
17 0.0604
w[hbkb 14.20
gbhdtkb ybiybc hfyut,b 1 2 3 4 5 6 7 8
vtjht ybiybc hfyut,b 7 6 5 8 4 3 2 1
426
4N 4⋅3
vbdbqt,'^ hjv N=3, τ = −1= − 1 =–0,785.
n(n − 1) 8⋅7
fvhbufl^ eylf ufdfhxbj' itvltub /bgj'tpt,b (α=0.05)%
H 0 : τ=0^
H 1 : τ<0&
α=0.05-bc itv'[dtdfib udtmyt,f N(0,05;8)=6, dbyfblfy rhbnbrekb fhtf
N<N(α,n) lf N=3<6^ H 0 /bgj'tpfc efhd.ja' H 1 -bc cfcfhut,kjl&
ufydb[bkj' vbvltdhj,f
aaabbabbba⋅⋅⋅baa, (14.23)
hjvtkbw itlut,f m hfjltyj,bc a lf n hfjltyj,bc b tktvtynbcfufy&
vfifcflfvt tktvtyn'f chekb hbw[dbf m+n& vbvltdhj,bc bv yfobkc^ hjvtkbw
itclut,f th'b cf[bc tktvtynt,bcfufy^ hjvkt,bw th'b vtjhtc udthlb' fhbfy
ufykfut,ekb cthbf tojlt,f& fv yfobkc vfhw[yblfy lf vfh]dyblfy trdhbc vtjht
cf[bc tktvtynb (vbvltdhj,bc 'fdib v[jkjl vfh]dyblfy^ ,jkjib v[jkjl
vfhw[yblfy)& vfufkb'fl xdtyc vbvltdhj,fib ]th udfmdc 3 tktvtynbfyb cthbf aaa^
itvltu jhtktvtynbfyb cthbf bb lf f&i& cthbbc tktvtyn'f hfjltyj,fc tojlt,f
cthbbc cbuhst& m hfjltyj,bc a tktvtynbcfufy lf n hfjltyj,bc b tktvtynbcfufy
itvlufhb vbvltdhj,f itbskt,f xfothbk bmyfc C nm+ m c[dflfc[df dfhbfynfl& 'e
vjwtvekb vbvltdhj,f vbqt,ekbf bct'b tmcgthbvtynbc itltufl^ hjvtkibw .dtkf
C nm+ m dfhbfynbc ufy[jhwbtkt,f njkfk,f'ehbf^ vfiby dbn.db'^ hjv (14.23)
vbvltdhj,f itv'[dtdb'bf (fye tktvtynt,b itv'[dtdb'flff ufykfut,ekb)&
cthbt,bc hfjltyj,f^ tktvtyn'f m+n hfjltyj,fc'fy th'fl^ ofhvjflutyc
vbvltdhj,fib a lf b tktvtynt,bc ufykfut,bc itv'[dtdb'j,bc rfhu vfxdtyt,tkc&
vbvltdhj,fib cthbf'f cfth'j hfjltyj,f fqdybiyj' γ-'b lf lfdcdf' itvltub
rb'[df* [jv fh tobyffqvltut,f cthbf'f cfth'j hfjltyj,f lfrdbhdt,ek
vbvltdhj,fib a lf b tktvtynt,bc itv'[dtdb'b ufykfut,bc /bgj'tpfc~ xfd'dfkj'^
hjv m ≤n. itbskt,f bvbc xdtyt,f^ hjv
2,3,..,2m + 1, hjwf m ≤ n,
γ=
2,3,..,2m, hjwf n = m.
14 FHFGFHFVTNHEKB CNFNBCNBRF& HFYUJ<HBDB RHBNTHBEVT<B 427
2 3 4 5
γ
2/10 3/10 4/10 1/10
12 6 16 5 16 5 17
13 6 16 5 17 5 17
⋅⋅⋅ ⋅⋅⋅ ⋅⋅⋅ ⋅⋅⋅
20 7 17 6 18 6 18
***
sbhb'flb kbnthfnehf^ hjvtkcfw dt.hlyj,jlb' fv 'fdib vj.dfybkb
vfcfkbc uflvjwtvbcfc% [20], [26], [34], [42], [46], [59], [72], [79], [82], [83], [84]& fvfdt
o.fhjt,bc vtidtj,b' vrb'[dtkc iteskbf lfvfnt,b'b byajhvfwbbc vbqt,f
LFCRDYT<B
CFDFH}BIJT<B
f) xfvjf.fkb,t' H 0 lf H 1 &
,) hjujhbf uflfo.dtnbkt,bc vbqt,bc otcb~
u) hf uflfo.dtnbkt,f vbdbqj'~
14.4. vfqfpbbc vtyt]thvf itv'[dtdb' fbhxbf 102 itrdt'f& vfy yf[f^ hjv 60
vf'ufybc afcb b.j $23-pt vtnb^ 40-bcf $23-pt yfrkt,b^ [jkj 2-bcf pecnfl $23&
itbskt,f 'e fhf lfdfcrdyf'^ hjv itrdt't,bc afcbc vtlbfyf elhbc $23-c~ α=0.1.
430
vt'jlb
veif
f[fkb vt'jlb sdtkb vt'jlb
1 60 64
2 40 52
3 59 58
4 30 37
5 70 71
6 78 83
7 43 46
8 40 52
9 87 84
10 80 80
11 56 57
12 21 21
13 99 108
14 50 56
15 56 62
B
B1 B2 … Bj … Br Σ
A
A1 n 11 n 12 … n 1j … n 1r n 1•
A2 n 21 n 22 … n 2j … n 2r n 2•
Ai n i1 n i2 … n ij … n ir n i•
Ak n k1 n k2 … n kj … n kr n k•
Σ n •1 n •2 … n• j … n •r n
∑ ∑n
k r
ni • = • j = ∑ ∑ nij = n. (15.2)
i =1 j =1 i =1 j =1
15 JHB FY HFVLTYBVT ITHXTDBC LFVJERBLT<KJ<BCF LF TH"UDFHJDYT<BC ?BGJ"TPF"F ITVJOVT<F 433
∧ k r (n − n Pi j )
2
∑∑
ij
χ = 2
. (15.3)
i =1 j =1 n Pi j
∑∑
ij
χ = 2
(15.6)
i =1 j =1 n Pi • P• j
434
∧ k (n − n Pi • )2
∧ r (n − n P• j )
2
∑ ∑
i• •j
χ 12 = , χ 22 = , (15.7)
i =1 n Pi • j =1 n P• j
∧ ∧ ∧ ∧ k r (n − ni • P• j − n• j Pi • + n Pi • P• j ) 2
χ 32 = χ 2 – χ 12 – χ 22 = ∑ ∑
ij
. (15.8)
i =1 j =1 nPi• P• j
∧ ∧ ∧
hflufy χ 2 , χ 12 lf χ 22 cnfnbcnbrt,c lff[kjt,b' fmd' χ2 ufyfobkt,f lf vf'b
'fdbceakt,bc [fhbc[t,b itcf,fvbcfl (rk–1)-bc, (k–1)-bcf lf (r–1)-bc njkbf (itd-
∧ ∧
ybiyj'^ hjv χ 32 cnfnbcnbrf lflt,b'bf)^ χ 32 cnfnbcnbrfw vbf[kjt,b' ufyfobkt-
,ekb bmyt,f χ2 rfyjyb' lf vbcb 'fdbceakt,bc [fhbc[b njkb bmyt,f rjvgjytynt,bc
'fdbceakt,bc [fhbc['f c[dfj,bc^ fye f = (rk–1) – (r–1) – (k–1) = (r–1)(k–1)& fvhb-
∧
ufl^ hjwf χ 32 cnfnbcnbrf itbskt,f ufvj.tyt,ekb bmytc ybify'f lfvjerblt,kj,bc
/bgj'tpbc itcfvjovt,kfl^ wyj,bkbf vfhubyfkehb ufyfobkt,t,bc itv'[dtdfib&
vfufkbsb 15.1. cfbkecnhfwbjl vjdb.dfyj' ,tbncjybc wyj,bkb vfufkb'b
nr,bkb ve[eljc jhb ybiybc utybc lfvjrblt,ekj,bc itcf[t,& th'b ybifyb
ofhvjflutyc .dfdbkbc itathbkj,fc (bbcathb fy ob'tkb)^ [jkj vtjht ittcf,fvt,f
.dfdbkbc vndhbc ajhvfc (vjuhsj fy vhudfkb)& lfidt,ekbf^ hjv vfhubyfkehb
ufyfobkt,t,b b.jabfy 1:3 ghjgjhwbb'^ fye fk,f'j,f bvbcf^ hjv itv'[dtdb' fqt,ek
ve[eljc .dfdbkc fqvjfxylt,f ob'tkb athb (itcf,fvbcfl bbcathb) njkbf 1/4-bc
(itcf,fvbcfl 3/4-bc)^ [jkj fk,f'j,f bvbcf^ hjv vbcb .dfdbkbc vndhbc ajhvf
vudhfkb fy vjuhsjf fctdt itcf,fvbcfl 1/4-bcf lf 3/4-bc njkbf& 'e tc jhb
vf[fcbf't,tkb vtvrdblhtj,b' th'vfyt'bcfufy lfvjerblt,kfl uflftwtvf^ vfiby
cb[ibhtt,b^ mdtvj' vj.dfybk ybify'f iteqkt,bc 15.2 w[hbkib^ lff[kjt,b' eylf
frvf.jabkt,lyty 9:3:3:1 afhlj,fc&
15 JHB FY HFVLTYBVT ITHXTDBC LFVJERBLT<KJ<BCF LF TH"UDFHJDYT<BC ?BGJ"TPF"F ITVJOVT<F 435
w[hbkb 15.2. nr,bkb ve[eljc ufyfobkt,f vbcb .dfdbkbc athbcf lf vndhbc ajhvbc
vb[tldb'
.dfdbkbc itathbkj,f
vndhbc ajhvf bbcathb ob'tkb cek
vjuhsj 296 27 323
vhudfkb 19 85 104
cek 315 112 427
n
cnfnbcnbrfc&
(15.5) njkj,blfy ufvjvlbyfhtj,c^ hjv itcfafct,tk gfhfvtnh'f hfjlt-
∧
yj,ff r+k–2^ hbc ufvjw (15.10) njkj,b' ufycfpqdhek χ 2 cnfnbcnbrfc (/bgj'tpbc
lhjc) vbf[kjt,b' tmyt,f χ2 ufyfobkt,f 'fdbceakt,bc [fhbc[b' f=rk–1–(r+k–2)=
(r–1)(k–1)& itdybiyj'^ hjv P i• lf P •j gfhfvtnht,bc vf'b itafct,t,b' itwdkbc
∧ ∧ ∧ ∧
itvltu χ 12 lf χ 22 cnfnbcnbrt,b yekjdfy vybidytkj,fc bqt,ty lf χ 32 = χ 2 & fvbnjv
∧
(15.10) ufvjcf[ekt,b' ufycfpqdhekb χ 2 cnfnbcnbrf itbskt,f ufvjdb.tyj'
ybify'f lfvjerblt,kj,bc /bgj'tpbc itcfvjovt,kfl ewyj,b vfhubyfkehb
ufyfobkt,t,bc itv'[dtdfib&
∧
vfhnbdb ufhlfmvyt,b' χ 2 cnfnbcnbrf itbskt,f ofhvjdflubyj'^ ufvjcf'-
dktkfl eahj vj[th[t,ekb^ itvltub ajhvb'
∧ k r n 2i j
χ2 = n
i =1 ∑∑ n n• j
− 1 .
(15.11)
j =1 i•
15 JHB FY HFVLTYBVT ITHXTDBC LFVJERBLT<KJ<BCF LF TH"UDFHJDYT<BC ?BGJ"TPF"F ITVJOVT<F 437
∧ n (n11 n 22 − n12 n 21 )
χ2 = , f = 1.
n1• n 2 • n•1 n• 2
w[hbkb 15.3.
P ij = P(X∈ ∆Xi , Y∈ ∆Yj ) = (FX(a i )– FX(a i-1 ))(FY(b j )–FY(b j-1 )),
rfntujhbt,b
A 1 A 2 ... A j ... A r
ithxtdf I gjgekfwbblfy n 11 n 12 ... n 1j ... n 1r n1
ithxtdf II gjgekfwbblfy n 21 n 22 ... n 2j ... n 2r n2
... ... ... ... ... ... ...
ithxtdf j-ehb gjgekfwbblfy n i1 n i2 ... n ij ... n ir ni
... ... ... ... ... ... ...
ithxtdf k-ehb gjgekfwbblfy n k1 n k2 ... n kj ... n kr nk
n •1 n •2 ... n • j ... n • r n
15 JHB FY HFVLTYBVT ITHXTDBC LFVJERBLT<KJ<BCF LF TH"UDFHJDYT<BC ?BGJ"TPF"F ITVJOVT<F 441
f = rk–k–(r–1) = (r–1)(k–1).
itdybiyj' th'b fhfajhvfkehb vcufdct,f ybify'f iteqkt,bc 15.1 w[hbkcf
lf 15.4 w[hbkc ijhbc^ hjvtkbw ufhrdtekb fphb' [cybc^ 'e hfnjv enfhlt,f fv
w[hbkt,bc tktvtynt,c th'b lf bubdt ufhlfmvyt,b^ hbc itltuflfw jhbdt
∧
itv'[dtdfib dbqt,' th'b lf bubdt ufyfobkt,bc vmjyt χ 2 cnfnbcnbrt,c^ vbe[tlfdfl
itcfvjovt,tk /bgj'tpf'f lf w[hbkt,bc tktvtyn'f ufyc[dfdt,ekb ibyffhcbcf&
hjltcfw ithxtdf'f th'udfhjdyt,bc /bgj'tpf cojhbf^ vfiby vtjht w[hbkbc
.jdtkb n ij tktvtynbc itafhlt,f i-ehb cnhbmjybc tktvtyn'f ]fv'fy (fye n i -'fy)
lff[kjt,b' th'b lf bubdt eylf b.jc .dtkf i-cf'dbc%
n1 j n2 j nkj n• j
≈ ≈ ⋅⋅⋅ ≈ ≈ ≈ Pj, (15.17)
n1 n2 nk n
15 JHB FY HFVLTYBVT ITHXTDBC LFVJERBLT<KJ<BCF LF TH"UDFHJDYT<BC ?BGJ"TPF"F ITVJOVT<F 443
n1 j n2 j n kj n• j
≈ ≈ ⋅⋅⋅ ≈ ≈ , (15.18)
n1⋅ n2⋅ nk ⋅ n
vfufkbsb 15.3. d'mdf' cfvb c[dflfc[df cfofhvj eidt,c th'b lf bubdt nbgbc
ghjlemwbfc& udfbynthtct,c ufydcfpqdhj'^ fhbc 'e fhf ufyc[dfdt,f fv cfofhvj'f
vbth ufvjidt,ekb yfofhvbc [fhbc[ib& bycgtmwbbc vbpyb' 'b'jtekb cfofhvjlfy
fqt,ekbf itcf,fvbcfl 250, 200 lf 150 yfofhvb& .jdtkb cfofhvjc ghjlemwbf
rfntujhbpbht,ekbf th'b lf bubdt ybiyb'^ .ehflqt,f tmwtdf v[jkjl bvfc^
edfhubcbf vjwtvekb yfofhvb 'e ufvjcfltub& mdtvj' vj.dfybk ybify'f iteqkt,bc
15.5 w[hbkib 'fdvj.hbkbf fqybiyekb ybiyb' rkfcbabwbht,ekb vjyfwtvt,b&
udfsktdc 'e fhf tc vjyfwtvt,b cfaesdtkc efhd.j' /bgj'tpf fqybiyek ithxtdf'f
th'udfhjdyt,bc itcf[t,~
444
w[hbkb 15.5.
***
vjdb.dfyj' bv sbhb'flb kbnthfnehbc cbf^ hjvkt,blfyfw dcfhut,kj,lb'
fv 'fdbc vfcfkbc uflvjwtvbcfc% [39], [52], [64], [72], [79].
LFCRDYT<B
∧
itvjovt,f& uflfo.dtnbkt,bc vbqt,bc otcb t.hlyj,f χ 2 cnfnbcnbrfc^ hjvkbc
pqdfhb'b ufyfobkt,f 'fdbceafkbf ufyfobkt,bcfufy yekjdfyb /bgj'tpbc lhjc
fhbc χ2-ufyfobkt,f (k–1)(r–1) 'fdbceakt,bc [fhbc[b'^ cflfw k lf r fv ybify'f
itcf,fvbcb rkfct,bc hfjltyj,ff& ufy[bkekb vt'jlbc ufvj.tyt,f itbskt,f jhb X lf
Y itv'[dtdb'b cblblbc th'vfyt'bcfufy lfvjerblt,kj,bc /bgj'tpbc itcfvjovt,-
kfl (X,Y) dtmnjhpt lfvjerblt,tkb lfrdbhdt,t,bc cfiefkt,b'^ hjujhw eo.dtnb^
bctdt lbcrhtnekb^ hjujhw wyj,bkb^ bctdt ewyj,b /bgj'tnehb th'j,kbdb
ufyfobkt,bc aeymwbc itv'[dtdfib&
vtjht gfhfuhfaib vjovlt,f /bgj'tpf hfvltybvt ithxtdbc th'udfhjdyt,bc
itcf[t,& fmfw^ hjujhw lfvjerblt,kj,bc /bgj'tpbc lhjc^ itcfvjovt,tk
/bgj'tpf'f lf vjyfwtv'f ufyc[dfdt,ekb ibyffhcbc vbe[tlfdfl^ uflfo.dtnbkt,bc
∧
vbqt,bc otcb t.hlyj,f χ 2 cnfnbcnbrfc^ hjvtkbw fcbvgnjnehfl χ2 rfyjyb' fhbc
ufyfobkt,ekb bctd (k–1)(r–1)-bc njkb 'fdbceakt,bc [fhbc[b'^ jqjyl fv
itv'[dtdfib k ofhvjflutyc ithxtdf'f hfjltyj,fc^ [jkj r fhbc rkfct,bc
hfjltyj,f^ hjvkt,flfw b.jaf .jdtkb ithxtdf th'b lf bubdt ybiyb'& /bgj'tpf'f
itvjovt,bc otcb fqothbkbf rjyrhtnek vfufkb't,pt&
CFDFH}BIJT<B
eyfhb
hjujh bwdfvc
AlfB C D E F G ]fvb
sfkbfy rfhufl 33 48 113 209 194 39 636
rfhufl 41 100 202 255 138 15 751
fhf eifdc 39 58 70 61 33 4 265
welfl 17 13 22 10 10 1 73
]fvb 130 219 407 535 375 59 1725
vrehyfkj,bc vrehyfkj,f
itltub ]fvb
rjycthdfnjhekb cgtwbabrehb
cohfab ufyrehyt,f 14 22 36
ytkb ufyrehyt,f 18 16 34
eitltuj vrehyfkj,f 8 2 10
]fvb 40 40 80
bfydfhb
't,thdfkb-ltrtv,thb fotdf lfotdf
fotdf 33 13
lfotdf 13 13
vj[vfht,bc mfkfmb
]fvb
[fhbc[b ,f'evb me'fbcb ',bkbcb 'tkfdb
(1) lf,fkb 22 35 0 5 62
(2) pjvbthb 84 55 8 24 171
(3) vfqfkb 25 17 22 12 76
]fvb 131 107 30 41 309
448
1 n 1 n
cflfw x = ∑ xi , y = ∑ y i .
n i =1 n i =1
itvlujvib^ egbhfntcfl^ ufvjdb.tyt,' itvltu fqybidyt,c
n n n
SS XY = ∑ ( xi − x )( y i − y ) , SS X = ∑ ( xi − x ) 2 , SS Y = ∑ ( y i − y ) 2 . (16.6)
i =1 i =1 i =1
w[hbkb 16.1
ufv.bldtkb X Y
1 14 28
2 35 66
3 22 38
4 29 70
5 6 22
6 15 27
7 17 26
8 20 47
9 12 16
10 29 68
]fvb 199 408
Y
70 . .
60 .
50
. . .
40
30
. . ..
20
10
5 10 15 20 25 30 35 X
yf[& 16.1.
Y Y
r=–1 r=1
X X
chek.jabkb efh.jab'b chek.jabkb lflt,b'b
rjhtkfwbf rjhtkfwbf
Y
. .
. . . . .
. . .
.
. .
. ..
. . .
X
fh fhbc rjhtkfwbf
Y
Y
.. .. . ...
. . . .. . .
. . . . . .
.
.. .
. . . . .
.
X X
r n−2 0.924 10 − 2
t= = = 6.835.
1− r 2
1 − 0.924 2
-2.306 2.306
H0-bc efh.jabc fht H0 fh efhb.jaf H0-bc efh.jabc fht
rjhtkfwbf ≠ 0 fh fhct,j,c rjhtkfwbf rjhtkfwbf ≠ 0
454
yf[&16.3
hflufy |t|=6.835>2.306^ fvbnjv α=0.05 vybidytkjdyj,bc ljyb' H 0 -c
efhd.ja'^ fye^ c[df cbn.dt,b'^ gjgekfwbbc rjhtkfwbf fh fhbc 0& fmtlfy uf.bldt,bc
vtyt]thvf vbbqj itvltub byajhvfwbf% cfmjykbc it'fdfpt,bc hfjltyj,fc lf
uf.bldf'f hfjltyj,fc ijhbc fhct,j,c rfdibhb (rjhtkfwbf)&
ufdb[ctyj'^ hjv dfhfelb bvbc itcf[t,^ hjv fct'b rfdibhb fhct,j,lf v'tk
gjgekfwbfib^ t.hlyj,jlf fvjrhtafc^ hjvtkbw v[jkjl 10 ufv.bldtkc vjbwfdlf&
fv itv'[dtdfib rjhtkfwbbc rjtabwbtynb r=0.924 cfrvfjl lblb b.j& vfuhfv
fvjrhtabc vjwekj,bc (n=10) cbvwbhbc ufvj fv lfcrdybc v'tk gjgekfwbfpt
uflfnfyf vjb'[jdc lfvfnt,b' lfcf,e't,fc& cojhtl fv lfcf,e't,fc bsktdf t
rhbnthbevbc ufvj.tyt,f itcf,fvbcb /bgj'tpbc itvjovt,bcf'dbc&
VFHNBDB OHABDB HTUHTCBF& EVWBHTC RDFLHFN"F VT"JLB& hjujhw
erdt fqdybiyt' Y itv'[dtdb'b cblblbc lfvjrblt,ekt,f X itv'[dtdb'b cblblbcfufy
itbskt,f fqbothjc ltnthvbybcnekb aeymwbb'
Y=ϕ(X).
fv rfdibhbc evfhnbdtcb ajhvff
Y= B 0 +B 1 X. (16.9)
itcfskjf rfdibhbc c[df ajhvt,bw& vfufkb'fl
Y=B 0 +B 1 X+B 2 X2, Y=A eBX, Y=AXB, Y=A+BX–1
lf f&i&
nhflbwbek trjyjvbreh 'tjhbf'f lbl yfobkib buekbc[vt,jlf cfpjuf-
ljl pecnb aeymwbjyfkehb rfdibht,bc itcofdkf wdkflt,c ijhbc& vfuhfv trjyjvb-
rehb vjyfwtvt,bc tktvtynfhekb ufwyj,fw rb udbxdtyt,c^ hjv wdkflt,c ijhbc
rfdibhb evtntc itv'[dtdfib fh fhbc ltnthvbybcnekb& vfufkb'fl^ fh eylf vjdtkj-
lt'^ hjv th'b lf bubdt itvjcfdkbc (X) vmjyt j]f[t,bc cfvjv[vfht,kj [fh]t,bw
(Y) th'yfbhb bmyt,f& wfkrtekb j]f[t,b vjb[vfhty eahj vtnc dblht c[dt,b lf
gbhbmb'& jqjyl vjcfkjlytkbf^ hjv X cblblbc itvjcfdkbc vmjyt j]f[t,bc cfvjv-
[vfht,kj [fh]t,b lf]uealt,f X-pt lfvjrblt,ek hfbvt vybidytkj,bc cbf[-
kjdtib& tc vjcfpht,f ud'fdfpj,c ltnthvbybcnekb lfvjrblt,ekj,bc ufypjuf-
ljt,fc itvltub ajhvb'
Y = ϕ(X)+ε,
cflfw ε fhbc hfbvt itv'[dtdb'b cblblt^ Eε=0, Dε=σ2>0. fv rfdibhbc .dtkfpt
vfhnbdb ajhvff t&o& ohabdb htuhtcbekb rfdibhb^ hjltcfw
Y = B 0 +B 1 X +ε (16.10)
lf lfvfnt,b' buekbc[vt,f^ hjv ε lf X lfvjerblt,tkb itv'[dtdb'b cblbltt,bf&
rthsjl^ (16.10) 'fyfafhlj,blfy ufvjvlbyfhtj,c^ hjv X-bc abmcbht,ekb
vybidytkj,bcf'dbc
Y(x) = B 0 +B 1 x +ε (16.11)
16 HTUHTCBF LF RJHTKFWBF 455
E(Y|X=x)
y=B0+B1x
tg α= B1
α
B0
x0 x0+1 x
yf[&16.4
yf[&16.5
∑ ∑x .
1 1
b0 = Yi − b1 i (16.20)
n i =1 n i =1
SS XY
b1 = . (16.22)
SS X
∧
Y = b 0 +b 1 x ohatc tojlt,f htuhtcbbc ohabc itafct,f^ fy evwbhtc
rdflhfn'f vt'jlb' fut,ekb ohat& 'e fv ohabc ufynjkt,fib x-bc yfwdkfl
∧
xfdcdfv' lfrdbhdt,ek x 1 ,x 2 ,...,x n vybidytkj,t,c^ itcf,fvbc Y 1 =b 0 +b 1 x 1 , ... ,
∧
Y n =b 0 +b 1 x n vybidytkj,t,c tojlt,f Y wdkflbc ghjuyjpbht,ekb vybidytkj,t,b^
∧ ∧
[jkj e 1 =Y 1 – Y 1 , ... , e n =Y n – Y n cblbltt,c rb – yfi't,b&
∑ ei = ∑ [Yi − (b0 + b1 xi )]
n n 2
2
(16.23)
i =1 i =1
SS XY
cflfw b1' = . (fm X b'dkt,f itv'[dtdb' cblbltl^ y rb – fv[cytk wdkflfl)&
SS Y
eylf ufdb'dfkbcobyj'^ hjv vjltkb^ hjvtkbw (16.14) ajhvekb'ff
vjwtvekb uekbc[vj,c^ hjv uf,ytdbc lbfuhfvfpt othnbkt,bc uf,ytdf ufygbhj,t-
,ekbf Y wdkflbc vybidytkj,f'f uf,ytdb' htuhtcbbc vhelblfy& x wdkflbc
vybidykj,t,b ufyb[bkt,f pecn (ltnthvbybcnek) vybidytkj,t,fl& lfidt,f^ hjv
ztivfhbnb uflf[hf ε i yjhvfkehfl fhbc ufyfobkt,ekb^ 'fdbc'fdfl^ fewbkt,tkb
fhff evwbhtc rdflhfn'f vt'jlbc ufvj.tyt,bcf'dbc^ vfuhfv tc lfidt,f efqhtcfl
vybidytkjdfybf cnfnbcnbrehb lfcrdyt,bc vbcfqt,fl&
itbskt,f dfxdtyj'^ hjv b 0 lf b 1 rjtabwbtynt,b ufyfobkt,ekb fhbfy
yjhvfkehfl
Eb 0 =B 0 , Eb 1 =B 1 ^ (16.27)
vf'tvfnbrehb kjlbyt,b'
n
2
∑ xi
i =1
σ b20 = Db0 = σ 2
2
, (16.28)
n n
n ∑ xi2 − ∑ xi
i =1 i =1
lf itcf,fvbcfl
n
σ b21 = Db1 = σ 2 2
(16.29)
n n
n ∑ xi2 − ∑ xi
i =1 i =1
lbcgthcbt,b'&
b 0 lf b 1 itafct,f'f cfiefkjt,b lf lbcgthcbt,b ufvjb'dkt,f fv itafct,f'f
(16.19) lf (16.20) ufvjcf[ekt,t,blfy^ bv afmnbc uf'dfkbcobyt,b'^ hjv
lfrdbhdt,ekb Y i vybidytkj,t,b lfvjerblt,tkbf^ yjhvfkehflff ufyfobkt,ekb^
EY i = B 0 +B 1 x i lf DY i =σ2& yf'tkbf^ hjv
b0 − B0 b1 − B1
~ N (0,1) ^ ~ N (0,1) &
σ b0 σ b1
n n
fv erfyfcrytkbc vhbw[dtkib ∑
i =1
Yi lf ∑x Y
i =1
i i itcfrht,t,b erdt ufvj'dkbkbf b 0 lf
n
b 1 -bc ufycfpqdhbc lhjc& cfzbhjf v[jkjl ∑ Yi 2 -bc ufvj'dkf& S2-bc ufvjcf[ekt-
i =1
,fib vybidytkib abuehbht,c n–2 cblblt& tc ufvjodtekbf bvb'^ hjv ithxtdbc
vb[tldb' itafct,ekbf jhb velvbdb (b 0 lf b 1 ) lf fvbnjv 'fdbceakt,bc [fhbc[bf n–
n ∧ n ∧
2 (b[& (16.16)^ hjvtkbw udfsktdc jh ,vfc ∑ i =1
(Yi − Y i ) = 0 , ∑ (Y
i =1
i − Y i ) xi = 0 ^ cflfw
∧
Y i = b0 + b1 xi ) &
vfc itvltu^ hfw ufvj'dkbkbf S2^ itbskt,f lfdothj' σ b20 -bcf lf σ b21 -bc
itafct,t,b^ itcf,fvbcfl S b20 lf S b21 & udtmyt,f
n
∑x i =1
2
i
∑x 2
i
S b20 =S ⋅
2
=S⋅
2
(16.32)
n
n
2
n ⋅ SS X
n ∑
i =1
xi2 − xi ∑
i =1
lf
n 1
S b21 = S 2 ⋅ 2
= S2⋅ . (16.33)
n
n SS X
n ∑i =1
xi2 ∑
− xi
i =1
fv itafct,f'f vtidtj,b' erdt itcfskt,tkbf
bi − Bi
Ti = , i=0,1. (16.34)
S bi
cnfnbcnbrt,bc ufy[bkdf& 'b'jtekb vf'ufyb ufyfobkt,ekbf cnbeltynbc^ n–2
'fdbceakt,bc [fhbc[bc vmjyt rfyjyb'%
T i ~t(n–2), i=0,1.
cojhtl T 0 lf T 1 cnfnbcnbrt,bc vtidtj,b' [lt,f lfcrdyt,bc ufvjnfyf B 0 lf B 1 gfhf-
vtnht,bc itcf[t, (/bgj'tpt,bc itvjovt,f^ ylj,bc bynthdfkbc fut,f)& vfufkb'fl
n n ∧ n ∧
∑ (Yi − Y ) = ∑ (Yi − Y i ) + ∑ (Y i − Y ) .
2 2 2
(16.35)
i =1 i =1 i =1
n
fqdybiyj'^ hjv (16.35) ajhvekfib ∑ (Yi − Y ) 2 fhbc Y-bc lfrdbhdt,ekb Y i ,
i =1
i=1,2,..,n, vybidytkj,t,bc vf'b cfiefkj vybidytkj,t,blfy uflf[ht,bc rdflhfnt,bc
n
chekb ]fvehb cblblt (total sum of squares – SST, SST= ∑ (Yi − Y ) 2 )^ hjvtkcfw
i =1
n ∧
chek dfhbfwbfc deojlt,'^ ∑ (Yi − Y i ) 2 – htuhtcbbc vhelbc vbvfh' Y-bc vybidyt-
i =1
kj,t,bc uflf[ht,bc rdflhfnt,bc uf,ytdbc ]fvehb cblblt (error sum of squares –
n ∧
SSE, SSE= ∑ (Yi − Y i ) 2 )& SSE fhbc chekb uf,ytdbc bc yfobkb^ hjvtkbw fh fb[cyt,f
i =1
n ∧
htuhtcbbc cfiefkt,b'& ∑ (Y i − Y ) 2 chekb uf,ytdbc bc yfobkbf^ hjvtkbw f[cybkbf
i =1
n ∧
htuhtcbbc ohab' (regression sum of squares – SSR, SSR= ∑ (Y i − Y ) 2 )& fvhbufl^
i =1
SST=SSE+SSR.
Y
Yi ∧
∧ Yi– Y i
Yi
∧
Yi– Y
Yi−Y
Y
x xi x
yf[&16.6.
w[hbkb 16.2.
x Y x Y x Y
20.0 89.5 14.3 82.5 22.0 112.6
14.8 79.9 27.5 126.3 19.0 120.8
20.5 83.1 16.5 79.3 12.3 78.5
12.5 56.9 24.3 119.9 14.0 74.3
18.0 66.6 20.2 87.6 16.7 74.8
Y
. . . .
. .
. . . .. . . . .
. . .
.
X
yf[&16.7.
16 HTUHTCBF LF RJHTKFWBF 463
w[hbkb 16.3.
n xi Yi xi2 Yi 2 xi Yi
1 20.0 89.5 400.00 8010.25 1790.00
2 14.8 79.9 219.04 6384.01 1182.52
3 20.5 83.1 420.25 6905.61 1703.55
4 12.5 56.9 156.25 3237.61 711.25
5 18.0 66.6 324.00 4435.56 1198.80
6 14.3 82.5 204.49 6806.25 1179.75
7 27.5 126.3 756.25 15951.69 3473.25
8 16.5 79.3 272.25 6288.49 1308.45
9 24.3 119.9 590.49 14376.01 2913.57
10 20.2 87.6 408.04 7673.76 1769.52
11 22.0 112.6 484.00 12678.76 2477.20
12 19.0 120.8 361.00 14592.64 2295.20
13 12.3 78.5 151.29 6162.25 965.55
14 14.0 74.3 196.00 5520.49 1040.20
15 16.7 74.8 278.89 5595.04 1249.16
Σ 272.6 1332.6 5222.24 124618.42 25257.97
udtmyt,f%
1 n 272.6 1 n 1332.6
x= ∑ xi = =18.17, Y = ∑ Yi = =88.84.
n i =1 15 n i =1 15
w[hbkib xfnfht,ekb ufvj'dkt,bc vtidtj,b' fldbkfl ufvjb'dkt,f SS X ,
SS XY lf SS Y cblbltt,bw^ 'e dbcfhut,kt,' ufvfhnbdt,ekb ajhvekt,b'%
(∑ xi )2 (∑ Yi )2 (∑ x )(∑ Y )
∑x Y −
i i
SS X = ∑ xi2 − , SS Y = ∑ Yi2 − , SS XY = i i
n n n
vbdbqt,'%
SS X = 268.19, SS Y = 6230.24, SS XY = 1040.18.
3& ufvjd'dfkj' b 0 lf b 1 itafct,t,b (16.20) lf (16.22) ajhvekt,b'& vbdbqt,'%
464
SS XY 1040.18
b1= = =3.88 , b 0 = Y –b 1 x =88.84–3.88⋅18.17=18.34.
SS X 268.19
fvhbufl htuhtcbbc ohabc itafct,ff%
∧
Y = 18.34+3.88x
vjyfwtvt,b udfsktdc itvltu uhfabrek cehf'c
150 . .. .
100 .. . . . . .
50 . .. .
18.34
0 10 20 30 X
yf[& 16.8
5222,24
S b20 = 168,91⋅ = 219.26,
15 ⋅ 268,19
1
S b21 = 168,91 ⋅ = 0.794, S b1 = 0.794.
268,19
6& ufvjd'dfkj' ltnthvbyfwbbc rjtabwbtynb%
SSE
R2 = 1–
= 0.648.
SST
ltnthvbyfwbbc rjtabwbtynbc ufvj'dkbkb vybidytkj,f udbxdtyt,c^ hjv
vfhnbdb htuhtcbb' fb[cyt,f cf[kbc ufcf.blb afcbc dfhbfwbbc v[jkjl 64.8%,
lfyfhxtyb 35.2% fe[cytkb hxt,f& cfzbhjf itbhxtc c[df vjltkb&
CNFNBCNBREHB LFCRDYT<B HTUHTCBBC RJTABWBTYNT<BC ITCF{T<&
VJLTKBC DFHUBCBFYJ<BC ITVJOVT<F& ptvj' vj.dfybkbf .dtkf sbhb'flb
ajhvekf^ hjvtk'f vb[tldb' cheklt,f vfhnbd ohabd htuhtcbfc'fy lfrfdibht-
,ekb ufvj'dkt,b&
,jkj tnfgpt vjovlt,f /bgj'tpt,b B 0 lf B 1 rjtabwbtynt,bc itcf[t,&
gbhdtk hbuib vjovlt,f B 1 rjtabwbtynbc yek'fy njkj,bc /bgj'tpf H 0 : B 1 =0& B 1
rjtabwbtync db[bkfd' bvbnjv^ hjv trjyjvbrehb ibyffhcb uffxybf v[jkjl fv
rjtabwbtync^ vbc yek'fy njkj,fc bvbnjv^ hjv 'e B 1 =0 vfiby htuhtcbbc ohat X
qthsbc gfhfktkehbf^ t&b& X-bc wdkbkt,b' Y fh bwdkt,f&
'e udcehc α vybidytkjdyj,bc ljyb' lfdhoveylt'^ hjv fh fhct,j,c hfbvt
(lflt,b'b fy efh.jab'b) ohabdb rfdibhb^ yekjdfyb /bgj'tpf H 0 eylf itvjovltc
jhv[hbdb
H1 : B1 ≠ 0
fknthyfnbdbc obyffqvltu^ 'e udcehc lfdhoveylt' lflt,b'b (efh.jab'b) ohabdb
rfdibhbc fhct,j,fib^ vfiby db[bkfd' wfkv[hbd
H 1 : B 1 > 0 (B 1 <0)
fknthyfnbdfc lf .dtkf itv'[dtdfib /bgj'tpbc itvjovt,f [lt,f
b1
T1 = (16.40)
S b1
cnfnbcnbrfpt lf.hlyj,b'^ cnfylfhnekb otcb' (bv afmnbc uf'dfkbcobyt,b'^ hjv
tc erfyfcrytkb ufyfobkt,ekbf cnbeltynbc rfyjyb'^ (n–2) 'fdbceakt,bc
[fhbc[b')&
vfufkb'fl^ itdfvjovj' /bgj'tpf
H 0 : B 1 =0,
H 1 : B 1 ≠0.
uflfo.dtnbkt,bc vbqt,bc otcb itvltubf%
466
1 n( x * − x ) 2
S b20 +b1x* = S2 + 2
.
n n ∑ xi − (∑ xi )
2
i =1
2
∑
xi − x
2 2
i =1
f[kf ufvjd'dfkj'
95.94 ± 29.17,
fye
66.77< Y(20) <125.11
vbfmwbt' .ehflqt,f bvfc^ hjv tc erfyfcrytkb eahj afh'jf^ dblht bubdt
ljybc ylj,bc bynthdfkb E(Y|X=20)-bcf'dbc&
yf[& 16.10
e
. . .
. ... . .
.. . . .
0 . . .
. . . .. . .
x
. . .
.
yf[& 16&11. ohabdj,f lfhqdtekbf
e .
. .. .
. . . . . .
. . . . . .
0 . . . . . . x
. ..
. .
.
.
yf[& 16&12. lbcgthcbf fhff velvbdb
'e uflf[ht,b lfvjrblt,ekbf x i -pt vfiby udtmyt,f lff[kjt,b' itvltub
cehf'b (b[& yf[& 16&13)
e
. .
. ..
. .
. .
0 x
. . . .
. .
. .
.
yf[& 16.13. uflf[ht,b lfvjrblt,ekbf x-pt
16 HTUHTCBF LF RJHTKFWBF 471
***
vjdb.dfyj' bv sbhb'flb kbnthfnehbc cbf^ hjvkt,blfyfw dcfhut,kj,lb'
fv 'fdbc vfcfkbc uflvjwtvbcfc% [29], [30], [31], [34], [39], [55], [60], [66], [79], [82],
[83], [84].
LFCRDYT<B
CFDFH}BIJT<B
uf.bldf'f . .
hfjltyj,f .
.
.
cthdbcbc cblblt
xfcdb' cojhb gfce[b&
1. rjhtkfwbehb rfdibhb cthdbccf lf uf.bldt,c ijhbc ––––––– (lflt,b'bf 'e
efh.jab'b)&
2. hjv ufvjudt'dfkf rjhtkfwbbc rjtabwbtynb bub bmyt,jlf lff[kjt,b' –––– .
. . . . .
IQ
byntktmnbc . . . . .
cblblt
. . . . .
. . . . .
fcfrb
x Y x Y x Y
15 42 5 16 5 8
16 35 10 32 10 16
17 45 15 44 15 22
18 43 20 45 20 23
19 49 25 63 25 31
20 46 50 115 50 60
cfofhvj Y X
1 20 32
2 24 30
3 28 36
4 30 40
5 31 41
6 33 47
7 34 56
8 37 54
9 38 60
10 40 55
11 41 61
12 43 67
13 45 69
14 48 76
yfrdt'b X Y
A 2 7
B 1 3
C 3 8
D 4 10
f)itflubyt' uf,ytdbc lbfuhfvf&
,) ufycfpqdht' rjhtkfwbbc rjtabwbtynb&
u) hfc elhbc ltnthvbyfwbbc rjtabwbtynb~
l) vbtwb' bynthghtnfwbf r-c&
t) bgjdt' htuhtcbbc ufynjkt,f& itfafct'^ hfvltyb vjcfdfkb vjdf 3 njyf cfcembc
ufvj.tyt,b'&
d) ufycfpqdht' itafct,bc cnfylfhnekb uflf[hf&
p) d'mdf' 4 yfrdt'bc vfubdhfl tmcgthbvtynb nfhlt,f ,tdh yfrdt'pt& ufycfpqdht'
cfpqdht,b^ hjvtkibw vj'fdclt,f 95% ghjuyjpbcf&
') ufb'dfkbcobyt' bc afmnb^ hjv fvjrhtaf fhbc vwbht lf ufycfpqdht' 90% ljybc
ylj,bc bynthdfkb yfrdt''f bv ]ueabcf'dbc^ hjvkt,ptw itnfybkb b.j pecnfl 3
njyf cfcemb 'b'jtekpt&
b) vbtwb' fv afmnc bynthghtnfwbf&
Y X
438 401
473 433
512 466
547 492
520 537
X Y
7,0 38
6,6 40
6,0 35
8,5 46
8,0 48
7,5 39
6,5 36
7,0 37
8,0 44
otkb Y X
1 100 64
2 101 75
3 113 81
4 115 84
5 113 91
6 113 85
7 111 96
8 112 99
9 115 100
10 120 93
otkb X Y
1 21 92
2 23 80
3 28 76
4 31 89
5 32 111
6 39 110
7 43 127
8 45 137
9 46 150
10 52 141
obyf 'fdib xdty ufydb[bkt' vfhnbdb htuhtcbbc vjltkb hf'f ufudthrdbf^ 'e
hf ufdktyfc f[ltyc th'b wdkflb (lfvjerblt,tkb wdkflb) vtjht wdkflpt
(lfvjrblt,ek wdkflpt)& vbe[tlfdfl bvbcf^ hjv vfhnbdb htuhtcbbc vjltkb
ufvj.tyt,flbf vhfdfk ghfmnbrek cbnefwbfib^ th'b lfvjerblt,tkb wdkflb'
itvjafhudkf pqelfdc vbcb ufvj.tyt,bc fhtfkc&
cfbkecnhfwbjl lfde,heylt' 16.3 vfufkb'c^ cflfw fqothbkb b.j eshfdb
mjyt,bc rjvgfybbc futynbc ghj,ktvf^ hjvtkbw wlbkj,lf ufytzdhbnf th'b
j]f[bcf'dbc ufyre'dybkb cfw[jdht,tkb cf[kbc ufcf.blb afcb (lfvjrblt,ekb Y
wdkflb)& vbbxybf hf afcbc ufyvcfpqdhtk sbhb'fl afmnjhfl cf[kbc afh'j,b
(lfvjerblt,tkb X wdkflb)^ vfy ufyb[bkf vfhnbdb htuhtcbbc vjltkb
Y = B 0 + B 1 X + ε.
xfnfht,ekb fyfkbpbc itltufl vfy vbbqj^ hjv ltnthvbyfwbbc rjtabwbtynb
R2 = 0.648,
hfw vbe'b't,c bvfpt^ hjv cf[kbc afcbc wdfkt,flj,bc v[jkjl 64.8% fb[cyt,f
cf[kbc afh'j,bc wdfkt,flj,bc [fh]pt^ lfyfhxtyb 35.2% fe[cytkb hxt,f&
fe[cytkb dfhbfwbbc ghjgjhwbbc itvwbht,bc vbpyb' futynvf uflfo.dbnf vjltkib
xfth'j lfvfnt,b'b jhb lfvjerblt,tkb wdkflb^ rthsjl cf[kbc tmcgkefnfwbbc
[fyuhskbdj,f (X 2 ) lf vbobc yfrdt'bc afh'j,b (X 3 )& vfy ufyb[bkf itvltub ohabdb
vjltkb cfvb lfvjerblt,tkb wdkflb'
Y = B 0 + B 1 X 1 + B 2 X 2 + B 3 X 3 + ε.
itvlujvib xdty lfdhoveylt,b'^ hjv fct'b vjltkbc ufvj.tyt,f fvwbht,c
fe[cytkb dfhbfwbbc ghjgjhwbfc^ hfw yf'kfl vtn.dtkt,c bvfpt^ hjv vfhnbdb
htuhtcbbc vjltkb' itvjafhudkf [ibh itv'[dtdib fh fhbc ufvfh'kt,ekb&
fv fhuevtynt,c ,eyt,hbdfl vbd.fdfh' vhfdkj,b'b htuhtcbbc vjltkfvlt
Y = B 0 + B 1 X 1 + ⋅⋅⋅ + B k X k + ε, (17.1)
cflfw Y lfvjrblt,ekb wdkflbf^ X 1 ,...,X k lfvjerblt,tkb wdkflt,bf^ hjvkt,cfw
[ibhfl fv[cytk wdkflt,c fy ghtlbmnjht,c^ fylf htuhtcjht,c eojlt,ty^ ε rb iti-
aj't,ff^ hjvtkcfw [ibhfl vjb[ctybt,ty^ hjujhw ztivfhbn uflf[hfc^ itwljvfc&
evhfdktc itv'[dtdfib X 1 ,..., X k wdkflt,b itv'[dtdb'b cblbltt,bf lf vj.df-
ybkb vjltkbc afhukt,ib buekbc[vt,f^ hjv ε itv'[dtdb'b cblblt lf (X 1 ,...,X k )
itv'[dtdb'b dtmnjhb lfvjerblt,kt,bf^ fvfc'fy Eε=0, Dε=σ2>0& ghfmnbrek
fvjwfyt,ib [ibhfl lfvjerblt,tkb wdkflt,b fh fhbc itv'[dtdb'b cblbltt,b lf
480
n n n
nb0 + b1 ∑ i =1
x1i + b2 ∑
i =1
x 2i = ∑Y ,
i =1
i
n n n n
b0 ∑
i =1
x1i + b1 ∑
i =1
x12i + b2 ∑
i =1
x1i x 2i = ∑x i =1
1i Yi , (17.5)
n n n n
b0 ∑x
i =1
2i + b1 ∑x
i =1
1i x 2 i + b2 ∑x
i =1
2
2i = ∑x
i =1
2 i Yi .
n n
n n
n n
∑
i =1
∑
i =1 i =1
∑
b1 x12i − x1 x1i + b2 x1i x 2i − x 2 ∑
i =1
x1i =
i =1
∑
x1i Yi − Y
i =1
x1i , ∑
(17.6)
n n
n n
n n
∑
b1 x1i x 2i − x 2
i =1
∑
i =1 i =1
∑
x1i + b2 x 22i − x 2 ∑
i =1
x 2i =
i =1
∑
x 2i Yi − Y
i =1
x 2i .∑
itvjdbqj' itvltub fqybidyt,b
482
∑ (x )
n n n
∑ ∑
2
x12i − x1 x1i = 1i − x1 = SS1 ,
i =1 i =1 i =1
∑ (x )
n n n
∑x ∑x
2
2
2i − x2 2i = 2i − x2 = SS 2 ,
i =1 i =1 i =1
∑ x = ∑ (x )( )
n n n
∑x
i =1
1i x 2 i − x2
i =1
1i
i =1
1i − x1 x 2i − x 2 = SS12 , (17.7)
∑ (x )( )
n n n
∑
i =1
x1i Yi − Y ∑ i =1
x1i =
i =1
1i − x1 Yi − Y = SS y1 ,
∑ (x )( )
n n n
∑
i =1
x 2i Yi − Y ∑ i =1
x 2i =
i =1
2i − x 2 Yi − Y = SS y 2 .
SS y ry1 − ry 2 r12
b1 = − ,
SS1 1 − r122
(17.10)
SS y ry 2 − ry1 r12
b2 = − .
SS 2 1 − r122
f[kf htuhtcbbc cb,hn.bc itafct,f fct xfbotht,f %
∧
Y = b 0 +b 1 x 1 +b 2 x 2 (17.11)
pjufl itv'[dtdfib^ vfc itvltu^ hfw vbqt,ekbf 'tjhbekb htuhtcbbc
rjtabwbtynt,bc b 0 ,b 1 ,...,b k itafct,t,b^
∧
Y = b 0 + b 1 x 1 + ⋅⋅⋅ + b k x k
aeymwbf ufycfpqdhfdc htuhtcbbc aeymwbbc (/bgthptlfgbhbc) itafct,fc& e i cblbltc^
cflfw
∧
e i = Y i – Y i = Y i – b 0 – b 1 x 1i – ⋅⋅⋅ – b k x ki
yfi'b tojlt,f&
bctdt hjujhw vfhnbdb htuhtcbbc vjltkib^ ewyj,b σ2=Dε i lbcgthcbbc
itafct,f t.hlyj,f yfi't,bc (itcojht,t,bc) rdflhfnt,bc ]fvc (sum of square errors
(residuals) – SSE)
∧
SSE = ∑ ei2 = ∑ (Yi − Y i ) 2 (17.12)
b j ~ N(B j , σ 2B j ), j = 0, k , (17.13)
cflfw
σ 2B j = σ2 Ψ j (17.14)
bj − Bj
Tj = ,
Sbj
hjvtkcfw fmdc cnbeltynbc t-ufyfobkt,f n–(k+1) 'fdbceakt,bc [fhbc[b'&
cflfw SSR fhbc chekb uf,ytdbc htuhtcbb' f[cybkb yfobkb^ SSE – chekb uf,ytdbc
bc yfobkb^ hjvtkbw fh fb[cyf htuhtcbb'^ 'b'jtek otdhc mdtdb' vbothbkb fmdc
'fdbceakt,bc [fhbc[b&
(17.18) 'fyfafhlj,fpt lf.hlyj,b' ufyb[bkt,f t&o& vhfdkj,b'b
ltnthvbyfwbbc rjtabwbtynb
SSE SSR
R2=1– = , (17.19)
SST SST
hjvtkbw ofhvjflutyc chekb dfhbfwbbc bv obkc^ hjvtkbw f[cybkbf vhfdkj,b'b
htuhtcbbc vjltkb'&
ufhlf fv rjtabwbtynbcf ufyb[bkfdty t&o& 'fdbceakt,bc [fhbc[t,'fy
it'fy[vt,ek (adjusted) ltnthvbyfwbbc rjtabwbtync
SSE /( n − k − 1)
adjusted R2 =1–
SST /( n − 1)
vjcfpht,f^ hjvkbc 'fyf[vflfw ufyb[bkt,f tc cnfnbcnbrf^ vlujvfhtj,c bvfib^ hjv
'e lfvjerblt,tk wdkfl'f hfjltyj,f^ k itlfht,flbf n-'fy^ R2-bc vybidytkj,f
itbskt,f fhfhtfkehfl lblb ufvjdbltc lf vbudb.dfyjc vwlfh lfcrdyt,fvlt& cojhtl
fv vjdktybc 'fdblfy fwbkt,bc vbpyb' fhbc itvjqt,ekb f[fkb adjusted R2
rjtabwbtynb& 'e n vybidytkjdyfl lblbf^ k-'fy itlfht,b'^ vfiby tc jhbdt
rjtabwbtynb lff[kjt,b' njkbf^ cfpjufljl rb adjusted R2< R2.
486
∧
cflfw uf'dfkbcobyt,ekbf njkj,f Y = Y ^ hjvtkbw vbbqt,f yjhvfkeh
ufynjkt,f'f cbcntvbc gbhdtkb ufynjkt,blfy
n ∧ n
∑ (Yi − Y i ) = ∑ ei = 0
i =1 i =1
fvbnjv vjltkb edfhubcbf ghjuyjpbht,bc vbpyt,bcf'dbc& vfiby^ hjwf 'e th'b vfbyw
B j ≠0, vjltkb hfbvt 'dfkfphbcb' vfbyw ufvjcfltubf&
H 0 /bgj'tpbc itcfvjovt,kfl ufvjb.tyt,f F-cnfnbcnbrf^ hjvtkbw vjbwtvf
ajhvekb'
MSR
F= ,
MSE
SSR SSE
cflfw MSR= , MSE= .
k n − (k + 1)
yekjdfyb H 0 /bgj'tpbc cfvfh'kbfyj,bcfc F cnfnbcnbrfc fmdc abithbc
ufyfobkt,f k lf n–(k+1) 'fdbceakt,bc [fhbc[t,b': F~ F (k,n–(k+1)).
F -cnfnbcnbrbc ufvjcf'dktkfl cfzbhj .dtkf cblbltc^ hjujhw otcb^ 'fdc
e.hbfy lbcgthcbekb fyfkbpbc itvltu w[hbkib
H 0 : B j = B 0j
/bgj'tpfw
H 1 : B j ≠ B 0j
fknthyfnbdbc obyffqvltu^ cflfw B 0j hfbvt abmcbht,ekb cblbltf& fv itv'[dtdfib
ntcnbc cnfnbcnbrff
b j − B 0j
Tb j = ,
Sbj
1& itv'[dtdb'b dtmnjhb b=(b 0, b 1 ,..,b k )' ufyfobkt,ekbf yjhvfkehfl^ B=(B 0 ,B 1 ,..,B k )'
cfiefkj'b lf σ 2 Σ rjdfhbfwbbc vfnhbwb'^ cflfw Σ vfnhbwbc .jdtkb tktvtynb
σ ij , i=0,1,...,k, j=0,1,...,k, ofhvjflutyc {x 1i ,x 2i ,..,x ki , i=1,2,..,n} lfrdbhdt,ekb
vybidytkj,t,bc cfrvfhbcfl h'ek aeymwbt,c^ hjvtk'f ufvjcf[ekt,t,c xdty fm fh
vjdb.dfy'& fvhbufl
b~N(B, σ 2 Σ ). (17.21)
∧
2& vj.dfybkb 'fyfafhlj,blfy eiefkjl ufvjvlbyfhtj,c^ hjv Y * itv'[dtdb'b
∧
cblblt ufyfobkt,ekbf yjhvfkehfl^ µ∗ cfiefkj'b lf D * = D Y * lbcgthcbb'^
hjvkbc ufvjcf[ekt,fc xdty fm rdkfd fh vjdb.dfy'& itdybiyfd' v[jkjl^ hjv D*-bc
∧
ufvjcf[ekt,f itbwfdc σ2-c 'fyfvfvhfdkbc cf[b'^ lf D * -b' xdty fqdybiyfd' D*-bc
itafct,ek vybidytkj,fc^ hjvtkbw vbbqt,f D*-bc ufvjcf[ekt,fib σ2-bc vbcb S2
itafct,b' itwdkb'& fvhbufl
490
∧
Y * ~ N (µ * , D * ) ,
∧
* Y *− µ*
cfblfyfw vbdbqt,'^ hjv T = cnfnbcnbrf ufyfobkt,ekbf cneltynbc
∧
*
D
rfyjyb' (n–k–1) 'fdbceakt,bc [fhbc[b'%
∧
Y *− µ*
~ t(n–k–1).
∧
*
D
eylf fqdybiyj'^ hjv rjvgbenthekb ghjuhfvt,bc pjubth'b gfrtnb htuhtcbek
∧
fyfkbpib itbwfdc D * -bc ufvjcf'dktk ghjwtlehfc&
3& fyfkjubehb vc]tkj,b' vbdbqt,'^ hjv
∧
Y * − Y * ~ N (0, σ 2 + D * )
lf
∧
Y* −Y *
~ t(n–k–1). (17.22)
∧
s +D
2 *
∧ * ∧ ∧ ∧
*
Y − t n − k −1,α / 2 ⋅ D , Y + t n − k −1,α / 2 ⋅ D
* *
* ∧ ∧
Y − t n − k −1,α / 2 ⋅ s + D , Y + t n − k −1,α / 2 ⋅ s + D
2 * * 2 *
cf[kbc yjvthb Y x1 x2 x3
1 89.5 20 5 4.1
2 79.9 14.8 10 6.8
3 83.1 20.5 8 6.3
4 56.9 12.5 7 5.1
5 66.6 18 8 4.2
6 82.5 14.3 12 8.6
7 126.3 27.5 1 4.9
8 79.3 16.5 10 6.2
9 119.9 24.3 2 7.5
10 87.6 20.2 8 5.1
11 112.6 22 7 6.3
12 120.8 19 11 12.9
13 78.5 12.3 16 9.6
14 74.3 14 12 5.7
15 74.8 16.7 13 4.8
Dependent Variable: Y
Analysis of Variance
Sum of Mean
Source DF F-Value Prob>F
Squares Square
Model 3 5707.44 1902.48 40.029 0.0000
Error 11 522.80 47.53
Total 14 6230.24
Parameter Estimates
/bgj'tpf
H1: B2 ≠ 0 ( B2 < 0 )
fknthyfnbdbc obyffqvltu&
b2
w[flbf^ hjv ntcnbc cnfnbcnbrff T2 = ^ hjvkbc lfrdbhdt,ekb
S b2
vybidytkj,ff t 2 = –0.268.
α=0.05 vybidytkjdyj,bc ljyb' H 0 /bgj'tpbc efh.jabc fhtf
| t 2 | ≥ t 11,0.025 ( t 2 < t 11,0.05 ),
cflfw t 11,0.025 = 2.201 (t 11,0.05 = 1.1796). hflufyfw |t 2 | = 0.268 < 2.201 (t 2 = –0.268 > –
1.796) H 0 /bgj'tpbc efh.jabc cfaesdtkb fh ufudfxybf lf vfifcflfvt^ lfcrdyf bvbc
'fj,fpt^ hjv Y lf X 2 wdkflt,c ijhbc ohabdb (efh.jab'b) rfdibhbf^ fh fhbc
cfhoveyj&
bubdt itltufvlt vbudb.dfylf P-vybidytkj,fw^ hjvtkbw 0.794-bc njkbf& tc rb
bvbc vfxdtyt,tkbf^ hjv yekjdfyb /bgj'tpbc efh.jaf [lt,f vybidytkjdyj,bc
v[jkjl bct'b α ljyb'^ hjvtkbw fhfyfrkt,bf 0.794-pt& α=0.05<0.794^ fvbnjv H 0
/bgj'tpfc fh efhd.ja'&
vfufkb'fl^ B 3 -bc itv'[dtdfib P-vybidytkj,f elhbc yekc^ t&b& yt,bcvbthb
α>0 ljyb'^ (rthsjl^ hjwf α=0.05) H 0 : B 3 =0 /bgj'tpf efhb.jaf^ H 1 : B 3 ≠0
fknthyfnbdbc cfcfhut,kjl& vfh'kfw^ t 3 =5.361>2.201, fvbnjv H 0 /bgj'tpfc
efhd.ja'&
lfdfkt,f% ffut' α=0.01 ljybc ylj,bc bynthdfkb B j , j=0,1,2,3
rjtabwbtynt,bcf'dbc^ vybidytkjdyj,bc bubdt ljyb' itfvjovt' /bgj'tpt,b H 0 :
B j =0 (H 1 : B j ≠0) j=1,2,3.
b) f[kf vbdvfh'j' rjvgbenthekb fvjyf,tzlbc geymnc – Analysis of variance
(lbcgthcbekb fyfkbpb)& fv geymnib vjwtvekbf itwljvbc^ ε-bc cnfylfhnekb
uflf[hbc itafct,f^ ltnthvbyfwbbc rjtabwbtynt,b^ F-cnfnbcnbrbc vybidytkj,f lf
P-vybidytkj,f& ewyj,b lbcgthcbbc^ vhfdkj,b'b ltnthvbyfwbbc R2 lf adjusted R2
rjtabwbtynt,bc itcf[t, byajhvfwbbc vbcfqt,fl lf vjltkbc dfhubcbfyj,bc
itcfvjovt,kfl&
1. hjujhw dbwb' ewyj,b lbcgthcbbc itafct,ff S2=MSE ^ [jkj cnfylfhnekb
uflf[hf rb s= MSE (Root MSE )& fvhbufl^ ithxtdb'b cnfylfhnekb uflf[hff%
s=6.894.
ithxtdb'b ltnthvbyfwbbc rjtabwbtynbf (R-square)
R2=0.916 fylf 91.6%
adjusted R2= 0.893 fylf 89.3%
494
x 01 x11 ... x k1
x x 21 ... x k 2
X = 02
... ... ... ...
x0n x1n ... x kn
B0
B
B= 1.
...
Bk
vbcb ufypjvbkt,ff ( k+1).
uflf[hf'f dtmnjhbf%
496
ε 1
ε
ε = 2.
...
ε n
lfvjerblt,tkb wdkflb vjbwtvf dtmnjhb'%
Y1
Y
Y= 2
...
Yn
vbdbqt,' fct' cbcntvfc%
Y=XB+ε (17.23)
tc 'fyfafhlj,f bubdtf^ hfw (17.3) 'fyfafhlj,fyb&
yjhvfkeh ufynjkt,f'f (17.4) cbcntvf ewyj,b B dtmnjhbc b=(b 0 ,b 1 ,..,b k )'
itafct,bc fcfut,fl xfbotht,f fct%
X ' X b = X ' Y, (17.24)
'e cbcntvbc ltnthvbyfynb ufyc[dfdt,ekbf yekbcfufy t&b& X 'X vfnhbwf
uflfeudfht,tkbf^ yjhvfkehb cbcntvbc fvj[cyff
b=(X 'X)-1X 'Y (17.25)
b dtmnjhbc lbcgthcbekb vfnhbwff
D(b)= σ2 (X 'X)-1.
fvhbufl^ (17.21) ufvjcf[ekt,fib Σ = (X'X)-1, [jkj (17.14) ufvjcf[ekt,fib
Ψ j ofhvjflutyc (X'X)-1 vfnhbwbc v'fdfhb lbfujyfkbc j -beh tktvtync&
SSE-c ufvjcf'dktkfl udfmdc ajhvekf%
SSE = e 'e, (17.26)
∧ ∧ ∧ ∧
cflfw e= ( Y1 − Y 1 , Y2 − Y 2 , ..., Yn − Y n ) ' yfi't,bc dtmnjhbf^ fye e= Y − Y , cflfw
∧
Y =Xb& vtjhtc v[hbd yfi't,bc e dtmnjhb itbskt,f ofhvjdblubyj' itvltub ajhvb'
e = M ε, (17.27)
-1
cflfw M = I n – X(X 'X) X '; M 'M=M, [jkj I n th'tekjdfyb (nxn) vfnhbwff&
(17.27 ) ajhvekblfy fldbkfl vbbqt,f^ hjv
E(e'e) = [n–(k–1)]σ2 &
17 VHFDKJ<B"B HTUHTCBF LF RJHTKFWBF 497
2
∑ (Y
i =1
i − Yi ) 2 ∧
( Y − Y )' ( Y − Y )
∧
R= = .
n
(Y − Y )' (Y − Y )
∑ (Y
i =1
i − Yi ) 2
n ∧ ∧
∑ (Yi − Y i )( x ji − x ji )
i =1
rYj.1, 2,.., j −1, j +1,...,k = 1/ 2 1/ 2
,
n ∧
2 n ∧
2
∑ (Yi − Y i ) ∑ ( x ji − x ii )
i =1 i =1
∧ ∧ ∧ ∧
cflfw Yi = Y ( x1i ,.., x j −1,i , x j +1,i ,.., x ki ), x ji = x j ( x1i ,.., x j −1,i , x j +1,i ,.., x ki ) &
rthsj rjhtkfwbbc rjtabwbtynt,bc itvjqt,f lfrfdibht,ekbf bv
ufhtvjt,fc'fy^ hjv Y lf X wdkflt,c ijhbc rjhtkfwbbc rjtabwbtynb itbskt,f
vybidytkjdyfl lblb (vjlekb') fqvjxyltc lfyfhxtyb X 1 , ... , X j-1 , X j+1 , ... , X k
wdkflt,bc ufdktyb'& cf[tklj,h^ Y lf itcf,fvbcfl X j wdkflt,b ohabdfl b.dyty
lfrfdibht,ekyb bvbc ufvj^ hjv 'b'jtekb vf'ufyb ohabd rfdibhibf X 1 , ... , X j-1 , X j+1 ,
... , X k wdkflt,'fy& fvbnjv 'b'jtekb vf'ufyblfy ufvjbhbw[t,f vf'b cfert'tcj
∧ ∧
ohabdb Y ( x1 , x 2 ,.., x j −1 , x j +1 ,.., x k ) lf X j ( x1 , x 2 ,.., x j −1 , x j +1 ,.., x k ) ofhvjlutyf lf
ufvjb'dkt,f rjhtkfwbbc rjbabwbtynb yfi't,c ijhbc&
'e itvjdbqt,' ithxtdb'b rjhtkfwbbc vfnhbwfc (Y, X 1 , ... , X k )
dtmnjhbcf'dbc
SS Y R
⋅
Y j
bj= , j = 1,2,..,k, (17.35)
SS j R YY
n
∑ (x
1 n
cflfw SS j = ji − x j )2 ^ x j = ∑ x ji &
i =1 n i =1
vfufkb'fl^ hjwf k=2^ udtmyt,f
SS Y rY 1 − rY 2 r12
b1= − ⋅ ,
SS1 1 − r122
SS Y rY 2 − rY 1 r12
b2= − ⋅ ,
SS 2 1 − r122
hjltcfw but,f X j -bc hjujhw lfvjerblt,tkb wdkflbc htuhtcbf X 1 , ... , X j-1 , X j+1 , ... ,
X k ghtlbmnjht,pt& b'dkt,f^ hjv flubkb fmdc ufhrdtek veknbrjkbytfhekj,fc^
hjltcfw R 2j > 0,9 hjvtkbvt j-cf'dbc& pjubth'b ghjuhfvf htuhtcbek fyfkbpib
ufvjhbw[fdc X j wdkflc vjltkblfy^ 'e R 2j -bc vybidytkj,f f[kjcff th''fy&
Y = B 0 +B 1 X 1 +B 2 X 2 +B 3 X 12 +B 4 X 22 +ε;
Y = B 0 +B 1 X 1 +B 2 X 2 +B 3 X 12 +B 4 X 22 +B 5 X 1 X 2 +ε;
fyfkjubehb nbgbc vjltkt,b itbskt,f ufy[bkek bmytc eahj vtnb
ghtlbmnjhbc itv'[dtdfibw&
502
yf[& 17.1
10 *
*
yfi't,b
5 *
*
0 1 2 3 4 5* 6 7 8 9 10 11 lhj
-5 * * *
*
-10 * *
yf[& 17.2
506
u) vjltkib xfcfh'fdbf lhjb'b gfhfvtnhbc ohabdb otdhb^ 'e cehf'c fmdc cf[t%
yf[& 17.3
yf[& 17.4
∧
ghjuyjpc^ vfiby (Y i , Y i ), i=1,2,...,n othnbkt,b eylf ufykfultc rjjhlbyfn'f
cf'fdtpt ufvfdfkb 45o-bfyb lf[hbkj,bc vmjyt ohabc vblfvjib&
eylf itdybiyj'^ hjv lbfuyjcnbrehb uhfabrt,b vj.dfybkb udmjylf vt-12-t
'fdibw^ hjltcfw ufydb[bkfdlb' vfhnbdb ohabdb htuhtcbbc vjltkc&
∧
d'mdf'^ xdtyb vjyfwtvt,b^ x i , Y i ^ ghjuyjpbht,ekb vybidytkj,t,b^ Y i ^
yfi't,b^ e i lf cnfylfhnbpt,ekb yfi't,b^ ei* , i=1,2,...,14 'fdvj.hbkbf w[hbkib%
∧
xi Yi Yi ei ei*
100 150 125.6 24.4 0.75
125 140 168.4 –28.4 –0.84
125 180 168.4 11.6 0.35
150 210 211.1 –1.1 –0.03
150 190 211.1 –21.1 –0.62
200 320 296.7 23.3 0.66
200 280 296.7 –16.7 –0.47
250 400 382.3 17.7 0.50
250 430 382.3 47.7 1.35
300 440 467.9 –27.9 –0.80
300 390 467.9 –77.9 –2.24
350 600 553.4 46.6 1.39
400 610 639.0 –29.0 –0.92
400 670 639.0 31.0 0.99
y e*
700 – . 2.0 – - - - - - - - - - - - -. - - - - - - - - -
. .
570 – y=–45.55+1.71x 1.0 – . . .
. e*-bc lfvj-
440 – .. 0.0 –––––––––––––––––––––––––
. rblt,ekt,f
.. .
310 – . y-bc lfvjrblt,ekt,f x-pt –1.0 – . . . . ∧y -pt
. .. .
180 – . –2.0 – - - - - - - - - - - - - - - - .- - - - - -
50 – . ∧
50 180 310 440 x 100 380 660 y
508
∧
y e*
580 –
. . 2.0 – - - - - - - - - - - - -. - - - - - - - - -
.
.. . . 1.0 – .
.. . e*-bc lfvj-
340 – 0.0 –––––––––––––––––––––––––
. rblt,ekt,f
. .
y -bc lfvjrblt,ekt,f y-pt –1.0 – . . . x-pt
∧
. .
.. –2.0 – - - - - - - - - - - - - - - - .- - - - - -
100 – .
100 340 680 y 100 380 660 x
e*
. .
.
1.0 – .
.
.
..
0.0 –
–1.0 – . .
yjhvfkehb fk,f'j,bc
–2.0 – . uhfabrb
–3.0 –
vjltkb% Y i = B 0 +B 1 X 1 +B 2 X 2 +B 3 X 3 +ε i ;
Analysis of variance
Sum of Mean
Source DF F-Value Prob>F
Squares Square
Model 3 516.9036 172.3012 34.4341 0.000
Error 26 180.1368 5.0038
C Total 39 697.0404
Parameter Estimates
bj
wdkflbcf'dbc ufvjb'dkt,f T j = cnfnbcnbrf (hjvtkbw^ hjujhw dbwb'
Sbj
ufvjb.tyt,f H 0 : B j =0 /bgj'tpbc itcfvjovt,kfl)& 'e ufvj'dkbk cnfnbcnbrt,c
ijhbc vbybvfkehb t afhlj,bc f,cjkenehb cblblt yfrkt,bf obyfcofh
lfcf[tkt,ek t out velvbdpt^ t&b&^
min |t j | < t out ,
j =1,..., m
|t afhlj,f|
yf,b]b itvafct,tkb 1 2 3 4 5
1 1,2,3,4,5 16.0 10.8 2.9 2.8 1.8*
2 1,2,3,4 15.4 10.2 3.7 2.0* ––
3 1,2,3 14.5 12.2 4.3* –– ––
4 1,2 10.9 9.1* –– –– ––
5 1 4.4* –– –– –– ––
***
vjdb.dfyj' bv sbhb'flb kbnthfnehbc cbf^ hjvkt,blfyfw dcfhut,kj,lb'
fv 'fdbc vfcfkbc uflvjwtvbcfc% [29], [30], [31], [34], [39], [55], [60], [66], [79], [82],
[83], [84].
LFRDYT<B
CFDFH}BIJT<B
cnfylfhnekb rjhtkfwbbc
cfiefkjt,b
uflf[ht,b rjtabwbtynb
x =51.843 s X =9.205 r XY =–0.9158
Y =8.313 s Y =1.780 r YT =–0.8696
T =0 s T =6.057 r XT =0.9304
LBCGTHCBEKB FYFKBPB
lbcgthcbekb fyfkbpbc vt'jlb 'fdlfgbhdtkfl lfveifdt,ekb b.j cgtwbf-
kehb cf[bc ,bjkjubehb tmcgthbvtynt,bcf lf cfcjakj-cfvtehytj cnfnbcnbrbc
pjubth'b fvjwfybc itcfcofdkfl& xdtyc lhjib tc vt'jlb eybdthcfkeh ufvj.tyt,fc
gjekj,c& bub tatmnehfl ufvjb.tyt,f trjyjvbreh ufvjrdktdt,ibw&
lbcgthcbekb fyfkbpb^ sbhb'flfl ud[dlt,f fyfkbpeh lf]ueat,f'f
cnfnbcnbrehb rdktdbc lhjc& fyfkbpehb lf]ueat,f f[fcbf't,c eh'bth'rfdibhc
jh fy hfvltybvt vfxdtyt,tkc ijhbc^ hjvtk'fufy th'b ufyb[bkt,f hjujhw itltub
(lfvjrblt,ekb wdkflb)^ lfyfhxtyt,b rb ofhvjflutyty afmnjht,c (htuhtcjht,c^
ghtlbmnjht,c^ lfvjerblt,tk wdkflt,c)& fv 'fdib xdty^ sbhb'flfl^ db[vfh'
nthvbyc – afmnjhc&
afmnjht,b f[ltyty ptvjmvtlt,fc tmcgthbvtynbc itltubc hbw[db' vybi-
dytkj,t,pt^ bodtdty fv vybidytkj,f'f wdkbkt,fc^ dfhbfwbfc& [ibhfl tmcgthb-
vtynfnjhb 'db'jy wdkbc afmnjht,bc ljytt,c (hbw[db' vybidytkj,t,c) bvbc'dbc^
hjv ufvjbrdkbjc vf'b wlbc itltut,pt ufdktybc [fcbf'b&
lbcgthcbekb fyfkbpb^ fhct,b'fl^ t.hlyj,f bv vjcfpht,fc^ hjv evhfdktc
itv'[dtdfib tmcgthbvtynbc itltut,bc dfhbfwbf itbskt,f lfbifkjc rjvgjytynt,fl^
hjvkt,bw ufygbhj,t,ekbf wfkrtekb afmnjht,b'&
vt'jhvtnt 'fdib xdty ufydb[bkt' jhb Y 11 ,Y 12 ,..., Y1n1 lf Y 21 ,Y 2 2 ,..., Y2n2
lfvjerblt,tkb yjhvfkehb ithxtdbcf'dbc cfiefkjt,bc itlfht,bc fvjwfyf%
itdfvjovt' /bgj'tpf cfiefkjt,bc njkj,bc itcf[t, lf fdfut' ylj,bc bynthdfkb
cfiefkj'f c[dfj,bcf'dbc&& fvbc'dbc db.tyt,lb' t-rhbnthbevc& f[kf lfdeidf'^ hjv
udfmdc k ithxtdf
Y 11 ,Y 12 ,.., Y1n1 ,
Y 21 ,Y 22 ,.., Y2n2 ,
............
Y k1 ,Y k2 , .., Yknk
lf udfbynthtct,c itdfvjovj' /bgj'tpf cfiefkj'f njkj,bc itcf[t,& ufydb[bkj'
itvltub vjltkb
Yi j = Z i + ε ij ,
cflfw Z i lf ε i1 , ε i2 , ... , i = 1, 2, .., k, lfvjerblt,tkb yjhvfkehfl ufyfobkt,ekb
itv'[dtdb'b cblbltt,bf^ Eε ij = 0, Dε ij = σ2, j = 1, 2, ... , n i , i = 1, 2, ... , k. 'e dbue-
kbc[vt,'^ hjv Z i velvbdt,bf^ vfiby dbn.db'^ hjv uffmdc I nbgbc vjltkb (fv
itv'[dtdfib i-ehb ithxtdbc cfth'j cfiefkj Z i -bc vybidytkj,bc njkbf)^ [jkj 'e
dbuekbc[vt,'^ hjv Z i fhbc ε ij -cfufy lfvjerblt,tkb yjhvfkehfl ufyfobkt,ekb
itv'[dtdb'b cblblt^ vfiby fv,j,ty^ hjv flubkb fmdc II nbgbc vjltkc& vjltkt,c
ijhbc ufyc[dfdt,bc cfbkecnhfwbjl ufydb[bkj' itvltub
vfufkbsb 18.1. d'mdf'^ v.bldtkb .blekj,c k xfh[c^ bhxtdc hf vf'
itv'[dtdb'^ lfvpflt,ekb xfh[t,bc gfhnbblfy& lfdeidf'^ hjv hjujhw vofhvjt-
518
w[hbkb 18.1
afmnjht,bc ljytt,b
1 2 ⋅⋅⋅ k (18.1)
y 11 y 21 ⋅⋅⋅ y k1
ufpjvdbc y 12 y 22 ⋅⋅⋅ y k2
itltut,b
y1n1 y 2n2 ⋅⋅⋅ y knk
y 1• y 2• ⋅⋅⋅ y k•
∑Y
1
Yi • = ij ,
n j =1
∑∑ ∑n Y
1 1
Y• • = Y ij = i i• .
n i =1 j =1 k i =1
∑∑
i =1 j =1
(Yij − Y•• ) 2 = ∑∑
i =1 j =1
(Yij − Yi • ) 2 + ∑ n (Y
i =1
i i• − Y•• ) 2 . (18.3)
vfh'kfw^
k ni k ni
∑∑
i =1 j =1
(Yij − Y•• ) 2 = ∑ ∑ (Y
i =1 j =1
ij − Yi• + Yi• − Y•• ) 2 =
k ni k ni k ni
= ∑∑
i =1 j =1
(Yij − Yi • ) 2 + 2 ∑∑
i =1 j =1
(Yij − Yi• )(Yi• − Y•• ) + ∑ ∑ (Y
i =1 j =1
i• − Y•• ) 2 =
k ni k
= ∑ ∑ (Y
i =1 j =1
ij − Yi • ) 2 + ∑ n (Y
i =1
i i• − Y•• ) 2 ,
dbyfblfy
ni
∑ (Y
j =1
ij − Yi• )(Yi• − Y•• ) = (Yi• − Y•• )(ni Yi • − ni •Yi • ) = 0 &
k ni
SST = ∑ ∑ (Y
i =1 j =1
ij − Y•• ) 2 fhbc Y ij , j=1, 2, .., n i , i=1, 2, .., k, vybidytkj,t,bc
ni
∑ (Y
j =1
ij − Yi • ) 2 fhbc i-ehb ]ueabc vybidytkj,t,bc fvfdt ]ueabc cfiefkj
k
SSB= ∑ ni (Yi• − Y•• ) 2 fhbc ]ueabc cfiefkj vybidytkj,bc cfth'j
i =1
cfiefkjlfy uflf[hbc rdflhfnt,bc ]fvb& vfc itbskt,f itd[tlj'^ hjujhw
]uea'fijhbcb wdfkt,flj,bc vf[fcbf't,tkc (sum of squares between groups;
SSB
vjrktl^ SSB)& H 0 /bgj'tpbc cfvfh'kbfyj,bcfc fhbc bubdt ewyj,b σ2
k −1
SSB
lbcgthcbbc xfeyfwdkt,tkb itafct,f lf 2 ~ χ2(k–1).
σ
itvjqt,ek fqybidyt,ib (18.3) 'fyfafhlj,f itvltub cf[b' xfbotht,f
SST=SSW+SSB . (18.3')
'dfkcfxbyjt,bcf'dbc [ctyt,ek ]fvt,c^ vf' cf[tkojlt,t,cf lf 'fdbcea-
kt,bc [fhbc[t,c 'fdc e.hbfy lbcgthcbekb fyfkbpbc w[hbkib (w[hbkb 18.2).
lfdeidf'^ hjv ewyj,b σ2 lbcgthcbbc fqybiyekb cfvb itafct,f udfsktdc
lff[kjt,b' th'yfbh hbw[db' vybidytkj,t,c& vfiby tc afmnb vbe'b't,c bvfpt^ hjv
xdty fh udfmdc cfaesdtkb efhd.j' yekjdfyb /bgj'tpf^ fye .dtkf vjyfwtvb
th'udfhjdfybf^ c[dflfc[df ljytt,bc itcf,fvbc cfiefkjt,c ijhbc fh fhbc
vybidytkjdfyb c[dfj,f& gbhbmb'^ 'e lbcgthcbbc itafct,t,b vybidytkjdyfl
ufyc[dfdlt,bfy lf fvfc'fy SSB
k −1
vybidytkjdyfl zfh,j,c SSW
n−k
-c^ vfiby xdty eylf
efhd.j' yekjdfyb /bgj'tpf^ fye xfd'dfkj'^ hjv pjubth'b ljybc cfiefkjt,c
ijhbc vybidytkjdfyb ufyc[dfdt,ff& fv vjcfpht,t,bc lfcfcf,e't,kfl fewbkt,tkbf
18 LBCGTHCBEKB FYFKBPB 521
I II III
1 83 75 78
2 81 70 76
3 76 72 69
4 88 71 72
5 85 79 80
6 89 73 77
522
'fdbcea&
dfhbfwbbc o.fhj rdflhfnt,bc ]fvb [fhbc[b cfiefkj rdflhfnb
]uea'f ijhbc SSB
(ljyt'f ijhbc) SSB=180.333 2 =90.166
k −1
SSW
]ueat,ib SSW=115.666 15 =7.711
n−k
chekb SST =268.777 17
1 1
D( Yi • − Y j • ) = σ2 + .
ni n j
ewyj,b σ2 lbcgthcbf itdfafcj' ]uea'fijhbcb dfhbfwbbc (SSW-bc) cfaesdtkpt^
hjvkbc'dbcfw
SSW
S2 = ,
n−k
S 2 (n − k ) 2
udtmyt,f ~χ (n–k), [jkj
σ2
(Yi • − Y j • ) − (β i − β j )
~ t (n − k ) &
1 1
S⋅ +
ni n j
fvhbufl^ β i –β j , i≠j, c[dfj,bcf'dbc (1–α)-ylj,bc bynthdfkbf
1 1 1 1
(Y − Y ) − t ⋅ S ⋅ + ; (Y − Y ) + t ⋅ S ⋅ + . (18.5)
i• j• n − k ,α / 2
ni n j
i• j• n − k ,α / 2
ni n j
'e xdty tzdb udtgfht,f bvfib^ hjv .dtkf ]ueabc lbcgthcbt,b njkbf^ vfuhfv
lfhoveyt,ekt,b dfh'^ hjv njkbf σ i2 lf σ 2j ^ vfiby vf'tvfnbrehb kjlbyt,bc β i –β j
c[dfj,bcf'dbc^ i≠j^ ylj,bc bynthdfkbc fcfut,fl, ufvjb.tyt,f (12.10) ajhvekf&
18 LBCGTHCBEKB FYFKBPB 523
SSW SSW
(Yi • − Y j • ) – q k, n–k; α ≤ β i –β j ≤ (Yi • − Y j • ) + q k, n–k; α (18.6)
m (n − k ) m (n − k )
∧ SSW c12 c 22 c k2
σ 2∧ = + + +
ψ n − k n1 n 2 n k
[jkj F k–1,n–k;α fhbc F ufyfobkt,bc α ptlf rhbnbrekb vybidytkj,f&
vfufkbsb 18.5. (18.2-bc ufuhstkt,f) β i –β j c[dfj,bcf'dbc S ghjwtlehbc
ufvj.tyt,b' 0.05 ylj,bc ljyb' fut,ekb ylj,bc bynthdfkt,bf
i=1, j=2, (3,606, 17,060),
i=1, j=3, (1,606, 15,060),
i=2, j=3, (–4,727, 8,727).
itybidyf& hjwf n 1 = n 2 = ⋅⋅⋅ = n k , T-vt'jlb eahj pecn itltut,c bsktdf&
B afmnjhbc ljytt,b
A afmnjhbc
ljytt,b B1 B2 ⋅⋅⋅ Bj ⋅⋅⋅ Bq cfiefkj
A1 y 11 y 12 ⋅⋅⋅ y 1j ⋅⋅⋅ y 1q y 1•
A2 y 21 y 22 ⋅⋅⋅ y 2j ⋅⋅⋅ y 2q y 2•
Ai y i1 y i2 ⋅⋅⋅ y ij ⋅⋅⋅ y iq y i•
Ap y p1 y p2 ⋅⋅⋅ y pj ⋅⋅⋅ y pq y p•
cfiefkj y •1 y •2 ⋅⋅⋅ y ⋅•j ⋅⋅⋅ y •⋅q y ••
w[flbf^
EY ij = µ+α i +β j .
fd]fvj' E(Y ij ) jhbdt byltmcb'& (18.9)-bc sfkb' udtmyt,f
p q
∑ ∑ EYij = pqµ
i =1 j =1
α i = µ i• –µ.
fctdt β j exdtyt,c^ hfvltyfl fqtvfnt,f B afmnjhbc j-ehb ljybc ]ueabc cfiefkj
utythfkeh cfiefkjc&
β j = µ •j –µ.
fv fvjwfybcf'dbc cfbynthtcjf /bgj'tpf'f jhb o.dbkbc ufy[bkdf
H 01 : α 1 = α 2 = = α p = 0,
H 11 : th' b vfbyw α i ufyc[dfdlt, f yekbcfufy &
lf (18.10)
H 02 : β 1 = β 2 = = β q = 0,
H 12 : th' b vfbyw β j ufyc[dfdlt, f yekbcfufy &
∑∑
i =1 j =1
(Yi j − Y•• ) 2 = q ∑
i =1
(Yi • − Y• • ) 2 + p ∑
j =1
(Y• j − Y• • ) 2 + ∑∑ (Y
i =1 j =1
ij − Y i • − Y• j + Y• • ) 2 . (18.11)
itvjdbqj' fqybidyt,b
p
SS A = q ∑ (Y
i =1
i• − Y• • ) 2 ('fdbceakt,bc [fhbc[b p–1)^
q
SS B = p ∑ (Yj =1
•j − Y• • ) 2 ('fdbceakt,bc [fhbc[b q–1)^
p q
SSW= ∑∑ (Y
i =1 j =1
ij − Yi • − Y• j + Y• • ) 2 ('fdbceakt,bc [fhbc[b (p–1)(q–1))^
p q
SST = ∑∑ (Y
i =1 j =1
ij − Y• • ) 2 ('fdbceakt,bc [fhbc[b p q–1;
∑ (Y
SSA
cnhbmjyb SS A = q i• − Y• • ) 2 p–1
i =1
p −1
q
∑ (Y
SSB
cdtnb SS B = p •j − Y• • ) 2 q–1
j =1 q −1
p q
∑∑ (Y
SSE
yfhxtyb SSW = − Yi • − Y• j + Y• • ) 2 (p–1)(q–1)
( p − 1)(q − 1)
ij
i =1 j =1
p q
chekb SST = ∑∑ (Y
i =1 j =1
ij − Y• • ) 2 pq–1
∧
H 10 : α 1 =α 2 =⋅⋅⋅=α p =0 /bgj'tpbc itvjovt,bcf'dbc F cnfnbcnbrf
ufvjb'dkt,f ajhvekb'%
SS A
p −1 SS A
FA = = (q − 1) ~F(q–1,(p–1)(q–1)).
SSW SSW
( p − 1)(q − 1)
H 10 /bgj'tpbc itvjovt,bc otcb itvltubf% 'e
f A > F p–1, (p–1)(q–1), α ,
H 10 /bgj'tpfc efhd.ja' vybidytkjdyj,bc α ljyb'^ obyffqvltu itv'[dtdfib H 10
/bgj'tpbc efh.jabc cfaesdtkb fhf udfmdc& fm f A fhbc F A cnfnbcnbrbc
lfrdbhdt,ekb vybidytkj,f&
fyfkjubehfl vjovlt,f H 02 /bgj'tpfw^ jqjyl f[kf ntcnbc cnfnbcnbrf
bmyt,f%
SS B
q −1 SS B
FB = = ( p − 1) ~F(q–1,(p–1)(q–1)).
SSW SSW
( p − 1)(q − 1)
w[flbf^ hjv utythfkehb th'j,kbj,bc lbcgthcbbc itafct,f bmyt,f
SSW
. S2 =
( p − 1)(q − 1)
itbskt,f fdfuj' ylj,bc bynthdfkt,b α i -cf lf β j -cf'dbc& tc itbskt,f
ufrt'ltc erdt ufy[bkekb T-vt'jlb' lf fvfpt fm fh itdxthlt,b'&
18 LBCGTHCBEKB FYFKBPB 529
w[hbkb 18.7
'fdbcea&
dfhbfwbbc o.fhj rdflhfnt,bc ]fvb cfiefkj
[fhbc[b
vpf ghjlemwbbc gfhnbt,b SSA = 13.12 5 2.62
tmcgthnt,b SSB = 9.70 3 3.23
yfhxtyb SSW = 13.13 15 0.87
chekb SST = 35.95 23
ufyb[bkt,f vjltkb
Y ijk = µ+α i +β j +γ ij +ε ijk , (18.12)
cflfw deidt,'^ hjv itchekt,ekbf itvltub gbhj,t,b%
p q p q
∑ α i = 0 , ∑ β j = 0 , ∑ γ ij = 0 .dtkf j-cf'dbc, ∑ γ ij = 0 .dtkf i-cf'dbc&
i =1 j =1 i =1 j =1
∑ ∑∑
i =1 j =1 k =1
(Yi j k − Y••• ) 2 = q m ∑i =1
(Yi • • − Y• • • ) 2 + p m ∑
j =1
(Y• j • − Y• • • ) 2 + m ∑∑ (Y
i =1 j =1
i j • − Y i • • − Y • j • + Y • • •)
2
+
p q m
+ ∑ ∑ ∑ (Y
i =1 j =1 k =1
i jk − Yi j • ) 2 , (18.13)
cflfw
1 q m 1 p m 1 p q
Yi • • = ∑ ∑ Yi j k , Y• j• = ∑ ∑ Yi j k , Yi j • = ∑ ∑ Yi j k .
qm j =1k =1 pm i =1 k =1 pq i =1 j =1
itvjdbqj' fqybidyt,b
p
SS A = q m ∑ (Y
i =1
i •• − Y••• ) 2 ( 'fdbceakt,bc [fhbc[bf p–1)^
q
SS B = p m ∑ (Y
j =1
• j• − Y••• ) 2 ('fdbceakt,bc [fhbc[bf q–1)^
p q
SS AB = m ∑ ∑ (Y
i =1 j =1
i j• − Yi •• − Y• j • + Y••• ) 2 ( 'fdbceakt,bc [fhbc[bf (p–1)(q–1))^
p q m
SSW= ∑ ∑ ∑ (Y
i =1 j =1 k =1
i jk − Yi j • ) 2 ( 'fdbceakt,bc [fhbc[bf pq(m–1))^
p q m
SST = ∑ ∑ ∑ (Y
i =1 j =1 k =1
i jk − Y••• ) 2 ( 'fdbceakt,bc [fhbc[bf pqm–1* vfh'kfw^
pqm–1=(p–1)+(q–1)+ (p–1)(q–1)+pq(m–1)).
ufvj'dkt,c 'fdc e.hbfy lbcgthcbekb fyfkbpbc 18.9 w[hbkib&
cfbynthtcj /bgj'tpt,bf
H 01 : α 1 = α 2 = = α p = 0,
1 (18.14)
H 1 : th' b vfbyw α i ufyc[dfdlt, f yekbcfufy &
H 02 : β 1 = β 2 = = β q = 0,
2 (18.15)
H 1 : th' b vfbyw β j ufyc[dfdlt, f yekbcfufy &
H 03 : .dtkf γ ij elhbc yekc^
3 (18.16)
H 1 : th' b vfbyw γ ij ufyc[dfdlt, f yekbcfufy &
p
H 01 : ∑ α i2 = 0,
i =1 (18.17)
H 11 : yekjdfyb /bgj' tpf vwlfhbf &
q
H 02 : ∑ β 2j = 0,
j =1 (18.18)
H 12 : yekjdfyb /bgj' tpf vwlfhbf &
p q
H 03 : ∑ ∑ γ ij2 = 0,
i =1 j =1 (18.19)
H 13 : yekjdfyb /bgj' tpf vwlfhbf &
∑ (Y
SS B
cdtnb SS B = pm • j• − Y••• ) 2 q–1
j =1 q −1
p q
∑ ∑ (Y
eh'bth'- SS = m SS AB
AB i j• − Yi •• − Y• j • + Y••• ) 2 (p–1)(q–1)
mvtlt,f
i =1 j =1 ( p − 1)(q − 1)
p q m
∑ ∑ ∑ (Y
SSW
yfhxtyb SSW= − Yi j • ) 2 pq(m–1)
pq (m − 1)
i jk
i =1 j =1 k =1
p q m
chekb SST= ∑ ∑ ∑ (Y
i =1 j =1 k =1
i jk − Y••• ) 2 pqm–1
w[flbf^ hjv E(Y ij )=µ, D(Y ij )= σ 2Z + σ 2 . fvhbufl Y ij -bc lbcgthcbf jhb rjvgjyty-
nbcfufy itlut,f& fvbnjv^ [ibhfl^ fv vjltkc eojlt,ty vjltkc lbcgthcbbc
rjvgjytynt,b'&
534
1 SSB SSW
E
σ 2Z = k − 1 − E k (m − 1) . (18.22)
m
1 SSB SSW
S Z2 = E − E . (18.23)
m k −1 −
k ( m 1)
ufycf[bkfd vjltkib H 0 /bgj'tpf bvbc itcf[t,^ hjv afmnjht,bc ljytt,c
ijhbc ufyc[dfdt,bc tatmnb fh fhct,j,c fct xfbotht,f%
H 0 : σ 2Z =0,
w[flbf^ hjv fknthyfnbek /bgj'tpfc tmyt,f cf[t%
H 1 : σ 2Z >0.
fqybiyekb /bgj'tpt,bc itcfvjovt,tk F cnfnbcnbrfc fmdc cf[t
k (m − 1) SSB
F= .
(k − 1) SSW
yekjdfyb /bgj'tpbc cfvfh'kbfyj,bcfc^ fv cnfnbcnbrfc tmyt,f F(k–1,k(m–1))
ufyfobkt,f& α vybidytkjdyj,bc ljybcf'dbc^ w[hbkblfy dgjekj,' F k–1, k (n–1), α -c lf
'e f-lfrdbhdt,ekb vybidytkj,bcf'dbc cheklt,f
f> F k–1, k (n–1), α
enjkj,f^ H 0 /bgj'tpfc efhd.ja'&
vjdb.dfyj' lbcgthcbekb fyfkbpbc rbltd th'b ithtekb vjltkb& fv vjltk-
ib udfmdc th'b afmnjhb ljytt,bc itv'[dtdb'b tatmnb' (fqbybiyt,f b-'b) lf th'b
afmnjhb ljytt,bc abmcbht,ekb tatmnb' (fqbybiyt,f α-'b)& udtmyt,f fct'b vjltkb
Y ijk = µ+α i +b j +γ ij +ε ijk , i=1,2,...,p; j=1,2,...,q; k=1,2,...,m. (18.24)
(vjyfwtvt,b vjb.dfyt,f 18.8 w[hbkbc fyfkjubehb w[hbkb')&
vjb'[jdt,f itvltub gbhj,t,bc itchekt,f%
18 LBCGTHCBEKB FYFKBPB 535
p
1. ∑ α i = 0,
i =1
2. γ 1j + γ 2j +⋅⋅⋅+γ pj = 0, .jdtkb j-cf'dbc,
3. Eγ ij = 0, th'b vfbyw i-cf'dbc^
4. b j ~N(0, σ b2 ),
5. γ ij ~N(0, σ α2 b ),
6. ε ijk lfvjerblt,tkbf b-cf lf γ-cfufy^ ε ijk ~N(0,σ2).
∑
nq α i2
E SS A = σ 2 + nσ 2 + i =1
,
p − 1 αb
p −1
E SS B = σ 2 + npσ 2 ,
q − 1
b
(18.25)
SS AB
E = σ 2 + nσ α2 b ,
( p − 1)(q − 1)
SST
E = σ 2 .
pq (n − 1)
SS SS AB
E A = E
p −1 ( p − 1)(q − 1)
lf (18.26) cnfnbcnbrf ufyfobkt,ekb bmyt,f F ufyfobkt,bc rfyjyb' 'fdbceakt,bc
[fhbc[t,b' p–1, (p–1)(q–1).
α vybidytkjdyj,bc ljybcf'dbc^ w[hbkblfy dgjekj,' F p–1, (p–1) (q–1) , α lf 'e
f A > F p–1, (p–1) (q–1), α
lfdboeyt,' H 0 /bgj'tpfc&
H 02 , H 12 /bgj'tpt,b bctd vjovlt,f^ hjujhw velvbdb afmnjhbc gbhj,t,ib%
F B cnfnbcnbrf ufvjb'dkt,f ajhvekb'%
pq (n − 1) SS B
FB = .
q − 1 SST
α vybidytkjdyj,bc ljybcf'dbc fbqt,f F q–1, pq (n–1) , α, & H 0 -c dboeyt,'^ 'e
f B > F q–1, pq (n–1) , α
H 03 , H 13 /bgj'tpt,bcf'dbc F AB cnfnbcnbrf ufvjb'dkt,f ajhvekb'%
pq (n − 1) SS AB
F AB = .
( p − 1)(q − 1) SST
***
vjdb.dfyj' bc o.fhjt,b^ hjvkt,cfw sbhb'flfl vb/.dt,f fv 'fdib
uflvjwtvekb vfcfkf lf hjvtk'f vtidtj,b' lfbynthtct,ek vrb'[dtkc iteskbf
eahj qhvfl uftwyjc fv 'fdib ufiemt,ek ghj,ktvfnbrfc% [22], [63], [66], [72], [79],
[82], [83], [84].
LFCRDYT<B
CFDFH}BIJT<B
1 2 3
781 545 696
655 786 660
611 976 639
789 663 467
596 789 650
569 380
720
ni 5 7 6
A : 40 34 84 46 47 60
B : 59 92 117 86 60 67 95 40 98 108
C : 92 93 40 100 92
18.3. vjwtvekbf
B
B1 B2 B3 B4 B5 B6 Σ
A1 9.5 11.5 11.0 12.0 9.3 11.5 64.8
A2 9.6 12.0 11.1 10.8 9.7 11.4 64.6
A A3 12.4 12.5 11.4 13.2 10.4 13.1 73.0
A4 11.5 14.0 12.3 14.0 9.5 14.0 75.3
A5 13.7 14.2 14.3 14.6 12.0 13.2 82.0
Σ 56.7 64.2 60.1 64.6 50.9 63.2 359.7
538
LHJB"B VORHBDT<B
w[hbkb 19.4. ',bkbcbc vtnhjgjkbntyb' vupfdh'f uflf.dfyf 1990–1998 okt,ib (vky& rfwb)
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998
183.4 167.3 157.8 182.2 138.8 142.2 155.2 114.0 96.4
200
150
100
50
0
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998
yf[& 19.1. w[hbkb 19.4-bc itcf,fvbcb uhfabrb
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
1 1934
1929 6 1939
11 1944
16 1949
21 1954
26 1959
31 1964
36 1969
41 1974
46 1979
51 1984
56 1989
61
yf[& 19.2. fii-c v'kbfyb iblf ghjlemnb 1929–1989 okt,ib
yf[ 19.3.
19 LHJB"B VORHBDT<B 543
180 ––
165 ––
150 ––
135 ––
120 ––
105 – | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
1976 1981 1986 1991
yf[& 19.4. fhfhtuekfhekb wbrkehb vjshfj,f
10 ––
9 ––
8 ––
7 ––
6 ––
5 ––
4 ––
3 ––
12 12 12 12 12 12
1985 1986 1987 1988 1989 1990
yf[& 19.5. cfwfkj dfzhj,bc 'dbehb vjwekj,bc nbgbehb lbyfvbrf 'dtt,bcf lf okt,bc
vb[tldb' (12 fqybiyfdc .jdtkb okbc ltrtv,thc)&
itvs[dtdbsb dfhbfwbt,b^ fye itv'[dtdb'b rjvgjytynf vjbwfdc .dtkf bv
fhfhtuekfhek wdkbkt,fc lhjb' vorhbdib^ hjvkt,bw fhff ufygbhj,t,ekb c[df
544
100
2.7
60
50
pi t pi t
1988 1988
T t ×C t =3×1.5=4.5, T t ×C t ×S t =3×1.5×0.6=2.7
yf[& 19.8. (a) ctpjyehb byltmcb [tkjdyehb lhjb'b vorhbdbcf'dbc
(b) rjv,bybht,ekb nhtylb^ wbrkehb lf ctpjyehb rjvgjytynt,b
100
97
p i t
Y t =T t ×C t ×S t ×R t =3×1.5×0.6×0.97=2.619
chekb lhjb'b vorhbdb Yt
2.619
p i t
1988
yf[& 19.10. gbhj,b'b cfmjykbc uf.bldbc vjwekj,bc chekb [tkjdyehfl rjv,bybht,ekb
lhjb'b vorhbdb
Tt=3
Ct=150
t
100
100 t
St=60
100
t
It=97
Yt=
2.619
Yt bphlt,f phlflb cbxmfhb' Yt rkt,flbf rkt,flb cbxmfhb' phlf phlflb phlf rkt,flb
cbxmfhb' cbxmfhb'
yf[& 19.12.
Y t = β 0 +β 1 t+β 2 t2+ε t ;
130 – ∧
128.95 Y t =95.35+1.68t
125 –
120 –
nhtylbc
115 – ohat
afmnj,hbdb
110 – vorhbdb
105 –
100 –
95 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
yf[& 19.14. w[hbkb 19.2-bc vjyfwtvt,bc itcf,fvbcb uhfabrb lf ohabdb nhtylb
w[hbkb 19.5
kelbc okbehb vj[- kelbc okbehb vj[-
otkb t vfht,f (kbnhj,b') 1 otkb t vfht,f (kbnhj,b') 1
cek vjcf[ktpt (Y t ) cek vjcf[ktpt (Y t )
1965 1 110.3 1979 15 130.8
1966 2 110.4 1980 16 132.3
1967 3 113.1 1981 17 129.3
1968 4 116.9 1982 18 128.6
1969 5 120.5 1983 19 121.7
1970 6 123.7 1984 20 117.8
1971 7 125.8 1985 21 114.5
1972 8 125.7 1986 22 115.5
1973 9 129.5 1987 23 111.3
1974 10 138.9 1988 24 110.8
1975 11 140.4 1989 25 113.1
1976 12 137.4 1990 26 111.6
1977 13 135.0 1991 27 108.2
1978 14 134.5
kelbc vj[vfht,f
160
140
120
100
Y=104.9+4.1961t–0.1603t2
80
60
40
20
0
1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27
yf[& 19.15. w[hbkb 19.5-bc vjyfwtvt,bc itcf,fvbcb uhfabrb lf gjkbyjvehb nhtylbc vhelb
∧ ∧
β 0 =77.64, β 1 =1.063.
lf fvhbufl
∧
Y t =77.64(1.063)t.
350 –
nhtylbc vhelb
250 – ∧
Y t =77.64(1.063)t
200 –
150 –
100 –
htfkehb
50 – vjyfwtvt,b
| | | | | | | | | | | |
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 t
yf[& 19.16. tmcgjytywbfkehb nhtylb lf htfkehb vhelb fdbfvupfdh'f hfjltyj,bcf'dbc
Yt (f'fcj,b' vbkbjyb)
56 –
51 –
∧
46 – Y t =15.3+17.24.1t
41 –
36 –
31 – tmcgjhnb
26 –
21 –
16 –
| | | | |
0 4 8 12 16 20 t
yf[& 19.17. htfkehb lhjb'b vorhbdb lf nhtylbc ohat
19 LHJB"B VORHBDT<B 555
130 –
120 –
110 –
100 –
90 –
80 | | | | |
0 4 8 12 16 20 t
yf[& 19.18. nhtylbc ghjwtynekb afhlj,f
'e gjkbyjvbc hbuc p-c cfrvfjl lblc fdbqt,'^ vbdbqt,' lhjb'b vorhbdbc
ofhvjlutyfc bct'b cbpecnb'^ hjujhw xdty udcehc&
cfrvfjl fhfhtuekfhekb lhjb'b vorhbdt,bc ufukedt,fc (vfufkb'fl^
hjujhbwff mdtvj' vj.dfybk yf[fppt ofhvjlutybkb lhjb'b vorhbdb) tcfzbhjt,f
sfkbfy vfqfkb hbubc gjkbyjvb fy gjkbyjvpt eahj h'ekb aeymwbf&
100
3-rdfhnkbfyb vwjwfdb cfiefkj
80
htfkehb
60
40
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
yf[& 19.20. htfkehb lhjb'b vorhbdb^ 3 lf 5-rdfhnkbfyb vwjwfdb cfiefkjt,b
t=4-'dbc
1
2
( 14 (Y 2 +Y 3 +Y 4 +Y 5 )+ 1
4
(Y 3 +Y 4 +Y 5 +Y 6 ))
lf f&i&
cfbkecnhfwbjl vjdb.dfyj' vfufkb'b 20.4 w[hbkib vj.dfybkb vjyfwtvt-
,bcf'dbc
19 LHJB"B VORHBDT<B 559
1 161.25 + 166.87
2
( 14 ( Y 2 +Y 3 +Y 4 +Y 5 )+ 14 (Y 3 +Y 4 +Y 5 +Y 6 )) = = 164.06
2
lf ghjwtlehf uhstklt,f lhjb'b vorhbdbc chek fvjoehdfvlt&
wtynhbht,ekb cfiefkjc ufvj'dkf vjb'[jdc lfvfnt,b' ufvjrdktdt,c&
fvbnjv bhxtdty gthbjl'f rtyn hfjltyj,fc& vfuhfv^ pjubth' itv'[dtdfib cfzbhjf
vwjwfdb cfiefkjt,bc ufvj'dkf vfibyfw^ hjltcfw gthbjlt,bc hfjltyj,f^ m keobf&
t 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Yt 12 18 16 24 17 16 25 21 23 14
2. ufvjb'dkt,f afhlj,f
Tt T ⋅C ⋅ S ⋅ R
= t t t t = S t ⋅R t ,
MAt Tt ⋅ C t
hjvtkbw ofhvjflutyc ctpjyehb lf itv'[dtdb'b dfhbfwbt,bc cfpjvc&
3. .jdtkb ctpjybcf'dbc ufvjb'dkt,f obyf yf,b]pt ufvj'dkbkb afhlj,t,bc
cfiefkj& tc ufvjhbw[fdc itv'[dtdb'b rjvgjytynbc lbl yfobkc (vfuhfv fhf
v'kbfyfl)& vbqt,ekb cfiefkj ctpjyehb ufyc[dfdt,bc cfpjvbf&
4. ctpjyehb byltmct,b ofhvjflutyc obyf yf,b]pt .jdtkb ctpjybcf'dbc vbqt,ek
cfiefkjt,c^ v[jkjl bv itcojht,b'^ hjv cfiefkj byltmcb 1-bc njkb
ufvjdbltc& fvbcf'db 'b'jtekb byltmcb b.jaf .dtkf byltmcbc ]fvpt lf
vhfdklt,f 4-pt& ctpjyeh byltmc SI t cbv,jkj'b fqybiyfdty&
w[hbkb 19.11
rdfhn nehbcn& hfjl& Y MA Y/MA
okt,b I II III IV I II III IV I II III IV
1987 5591 5414 6103 5777 – – 5748 5825– – 1.0618 0.9917
1988 5805 5821 6834 6340 5967 6129 6257 6325
0.9727 0.9497 1.0921 1.0024
1989 6266 5899 6551 6297 6299 6258 6259 0.9947
6301 0.9425 1.0465 0.9993
1990 6319 6178 6653 6322 6349 6364 6354 0.9953
6314 0.9706 1.0471 1.0012
1991 6207 5974 6712 6603 6296 6338 – 0.9858
– 0.9424 – –
cfiefkjt,b 0.9871 0.9513 1.0619 0.9987
byltmct,b 0.9873 0.9515 1.0622 0.9989
∧ ∧ ∧ ∧ ∧ ∧
y t = β 0 + β1 t + β 2 Q1 + β 3 Q2 + β 4 Q3
k=2-cf'dbc
1 ρ1 Φ 21 ρ1
= , (19.4)
ρ1 1 Φ 22 ρ 2
cfblfyfw
ρ 2 − ρ12
Φ 22 = ,
1 − ρ12
lf f&i&
Pk
Φ kk = ,
Pk
r1 k =1
∧ k −1
Φ kk = rk − ∑ j =1 Φ ( k −1) j rk − j , (19.5)
k = 2,3,..., K
1 − ∑ k −1 Φ
j =1 ( k −1) j rk
∧ ∧ ∧ ∧
cflfw Φ lj = Φ (l −1) j − Φ ll Φ (l −1)(l − j ) &
ghfmnbrfib, cfcfhut,kj byajhvfwbbc vbcfqt,fl cfzbhjf cek wjnf 50
lfrdbhdt,f (N≥50), fvfc'fy lfudbfyt,f'f hfjltyj,f K~N/4&
itvlujvib, lhjb'b vorhbdbc vjltkbc bltynbabrfwbbcf'dbc (fv cfrb'[c
xdty mdtvj' itdt[t,b') cfzbhjf [tk' udmjyltc vt'jlb, hjvkb'fw itdfvjovt,lb'
/bgj'tpfc: ρ k =0 .dtkf k>q-c'dbc& tc vt'jlb t.hlyj,f itvltu afmnt,c: a)
fylthcjybc vbth yfxdtyt,b b.j, hjv ithxtdb'b fdnjrjhtkfwbbc rjtabwbtynb r k
lff[kjt,b' yjhvfkehflff ufyfobkt,ekb, 'fyfw Er k =ρ k , b) ,fhnktnbc vbth
19 LHJB"B VORHBDT<B 567
yfxdtyt,b b.j, hjv ufecbc cnfwbjyfhekb lhjb'b vorhbdt,bcf'dbc 'e ρ i =0, .dtkf
i>q-c'dbc, vfiby yt,bcvbthb lfudbfyt,bcf'dbc k>q tvgbhbekb fdnjrjhtkfwbbc
lbcgthcbf ufvjb'dkt,f ajhvekb'
1 q
Var[r k ] ≈ 1 + 2 ∑ ρ i2 . (19.6)
N t =1
fvudfhfl,
rk − ρ k
~ N(0,1)
Var[rk ]
vfh'kfw^ ρ k-1 =Φ 1 ρ k-2 & fvhbufl^ ρ k = Φ12 ρ k-2 , ... , ρ k = Φ1k , rthsjl, ρ 1 =Φ 1 & fvhbufl,
fdnjrjhtkfwbeh aeymwbfc f[fcbf't,c tmcgjytywbfkehb mhj,f vjyjnjyehfl, 'e
Φ 1 >0 lf ybifywdkflfl, 'e Φ 1 <0& itvlujvib tc 'dbct,f ufvjb.tyt,f vjltkbc
bltynbabrfwbbcf'dbc& njkj,f ρ 1 =Φ 1 ufvjb.tyt,f Φ 1 -bc gbhdtkflb itafct,bc
∧
fcfut,fl vjvtyn'f vt'jlb'& rthsjl, Φ1 =r 1 &
ρ 2 −ρ12
AR(1) vjltkbcf'dbc Φ 11 =ρ 1 , Φ kk =0, 'e k>1& vfufkb'fl, Φ 22 = =0,
1−ρ12
lf ufyc[dfdt,ekb vybidytkj,t,b θ 1 lf 1
θ1
bsktdf th'b lf bubdt ρ 1 -c& fv
njkj,blfy bctdt, hjujhw AR(1) itv'[dtdfib, vjvtyn'f vt'jlbc ufvj.tyt,b'
vbdbqt,' θ 1 gfhfvtnhbc gbhdtkfl itafct,fc
∧
− θ1
r1 = ∧
.
1 + θ 12
∧
fmtlfy w[flbf, hjv θ 1 frvf.jabkt,c ufynjkt,fc
θ1
θ12 + +1 =0,
r1
hjvtkcfw uffxybf yfvldbkb atcdb v[jkjl bv itv'[dtdfib, hjltcfw –1/2<r 1 <1/2&
∧
lf 'e θ 1 vbcb atcdbf, vfiby 1
∧ -w fhbc vbcb atcdb lf fvbnjv, 'e th'b atcdb
θ1
vjlekb' yfrkt,bf 1-pt, vfiby vtjht atcdb vjlekb' vtnbf 1-pt& @rfhub#
'dbct,t,bc ghjwtcbc vbcfqt,fl dbhxtd' bv atcdc^ hjvkbc vjlekbw yfrkt,bf 1-pt&
rthsj fdnjrjhtkfwbehb aeymwbbcf'dbc udfmdc
θ1k (1 − θ12 )
Φ kk = −
1 − θ12( k +1)
w[hbkb 19.12
hbub AR(1) MA(1)
ρ k – .jafmwtdf tmcgjytywbfkehb xfmhj,f v[jkjl ρ 1 ≠0
Φ kk – .jafmwtdf v[jkjl Φ 1 ≠0 tmcgjytywbfkehb xfmhj,f
θ1
obyfcofhb
Φ 1 =ρ 1 ρ1= −
itafct,f 1+ θ12
lfcfidt,b
lbfgfpjyb –1<Φ 1 <1 –1<θ 1 <1
ARMA(1,1) ghjwtcb
z t –Φ 1 z t-1 = a t –θ 1 a t-1 .
fmtlfy fldbkfl vbdbqt,', hjv
(1 − Φ 1θ1 )(Φ 1 − θ1 )
ρk = Φ 1k −1 , k≥1, ρ 0 =1 (19.11)
1 − 2Φ 1θ1 + θ12
lf, t&b&, fdnjrjhtkfwbf tmcgjytywbfkehfl xfmhj,flbf& tc afmnb ufvjb.tyt,f
ARMA(1,1)-bc cfbltynbabrfwbjl&
bvbcf'dbc^ hjv ghjwtcb b.jc cnfwbjyfkehb lf uffxyltc @rfhub# 'dbct,t,b
cfzbhjf vjdb'[jdb'^ hjv |Φ 1 |<1, |Φ 2 |<1^ fmtlfy ufvjvlbyfhtj,c, hjv ρ 1 lf ρ 2 eylf
vjmwtekb b.jc fhtib
|ρ 2 |<|ρ 1 |,
ρ 2 <ρ 1 (2ρ 1 +1), ρ 1 <0,
ρ 2 <ρ 1 (2ρ 1 –1), ρ 1 >0.
ARMA(1,1) ghjwtcbc rthsj fdnjrjhtkfwbehb aeymwbbc mwtdf vcufdcbf
MA(1,1) ghjwtcbc rthsj fdnjrjhtkfwbbc aeymwbbc mwtdbcf& vbcb cfo.bcb
vybidytkj,ff Φ 11 =ρ 1 lf vfcib ljvbybht,c xfmhj,flb tmcgjytywbfkehb otdhb&
W t = Φ 1 W t-1 +a t , |Φ 1 |<1.
t&b& W t cnfwbjyfhekb AR(1) ghjwtcbf& cfo.bcb ghjwtcbcf'dbc udfmdc
z t –z t-1 = Φ 1 (z t-1 – z t-2 )+a t .
5& ARIMA(0,1,1) vjltkb, ufbyntuht,ekb vwjwfdb cfiefkjf, bc fuht'dt
fhfcnfwbjyfhekb vjltkbf& fmfw fqdybiyj' W t =∇z t & vfiby
W t = a t –θ 1 a t-1 , |θ 1 |<1.
fv itv'[dtdfibw W t ofhvjflutyc cnfwbjyfhek itmwtdfl MA(1) ghjwtcc& 'fdfl z t -
c'dbc udtmyt,f
z t –z t-1 = a t –θ 1 a t-1 .
itybidyf& xdty fh db[bkfd' ARIMA(1,1,1) vjltkc jhb vbptpbc ufvj&
gbhdtkb – bub bidbf'fl ufvjb.tyt,f trjyjvbrehb lhjb'b vorhbdt,bc fyfkbpib^
vtjht – vbcb fyfkbpb cfrvfjl h'ek vf'tvfnbreh fgfhfnc vjb'[jdc&
§ 5. GHJUYJPBHT<F
m t = αz t +(1–α)m t-1 ,
lf vtjht ufcfiefkjt,f
m t = αm t +(1–α) m t-1 ,
w[hbkb 19.13.
MAPE, % bynthghtnfwbf
10 vfqfkb cbpecnt
10–20 rfhub cbpecnt
20–50 lfvfrvf.jabkt,tkb cbpecnt
50 fhflfvfrvf.jabkt,tkb cbpecnt
§ 7. GHJUYJPBHT<BC VT"JLJKJUBF
ARIMA GHJWTCT<PT LF>HLYJ<B"
θ0
EW t = E∇z t = µ w = ≠ 0.
1 − Φ1 − − Φ p
vfiby z t = ~z t +µ w t, cflfw ~z t frvf.jabkt,c ufynjkt,fc
Φ p (B) ~z t = Q q (B)a t .
~ ~
vfh'kfw, 'e fqdybiyfd' Wt = ~z t – ~
z t −1 , vfiby Wt =W t –µ w lf rdkfd sdtk itv'[dtdfc
lfde,heylt,b', t&b&
~
Φ p (B) Wt = Q q (B)a t .
lf ( n
)
c0 (1+ 2 r1 ) 1 / 2
(0,d,1)-ghjwtct,bc'dbc, cflfw c 0 z t ghjwtcbc ithxtdb'b lbcgthcbf,
[jkj r 1 th'yf,b]bfyb fdnjrjhtkfwbff&
vfiby, θ 0 =0 /bgj'tpbc itcfvjovt,kfl itbskt,f itvjdbqj' itvltub
vfhnbdb rhbnthbevb&
dbwb', hjv
θ0 − W
~ N(0,1).
σ(W )
§ 8. BLTYNBABRFWBF
ufvjd'dfkj' cblbltt,b
∧ ∧ ∧
a t = Q −q1( B ) Φ p ( B )Wt ,
∧ ∧
cflfw Φ p (B ) lf Q q (B ) vwjwfdb cfiefkjcf lf fdnjhtuhtcbbc ufhlfmvyt,bf,
∧ ∧
hjvkt,ibw (Φ,θ) gfhfvtnht,b itwdkbkbf ( Φ , θ )-b', vfmcbvfkehb lfcf]thj,bc
∧
itafct,t,b'^ a t cblbltt,c yfhxtyb itwljvf /mdbf& fldbkb cfxdtyt,kbf, hjv 'e
vjltkb fltrdfnehbf, vfiby
∧ 1
a t = a t + O
n
∧
lf t&b& lfrdbhdt,f'f vorhbdbc phlbc gbhj,t,ib a t ef[kjdlt,f 't'h [vfehc&
fvbnjv fv ghjwtcbc fyfkbpc vbd.fdfh' vjltkbc fltrdfnehj,f-fhffltrdfnehj,bc
itvjovt,fvlt&
wyj,bkbf fylthcjybc itltub, hjv 'e vjltkb ztivfhbnbf, Φ-cf lf θ-c
pecnb vybidytkj,t,b wyj,bkbf, vfiby ithxtdb'b r k (a) fdnjrjhtkfwbt,b, cflfw
lfrdbhdt,t,bc hjkib erdt a vorhbdb ufvjlbc, eylf b.dyty fhfrjhtkbht,ekyb lf
lff[kjt,b' yjhvfkehfl ufyfobkt,ekyb 0 cfiefkj'b lf 1n lbcgthcbb', fye 1
n
cnfylfhnekb uflf[hb'& fmtlfy, hjujhw .jdtk'dbc, cnfylfhnek rhbnthbevc
vbd.fdfh' H 0 : r k (a)=0 /bgj'tpbc itvjovt,fvlt&
hflufy xdty itv'[dtdfib gfhfvtnht,bc (Φ,θ) pecnb vybidytkj,t,b
itwdkbkb udfmdc vf'b itafct,t,b', tc rhbnthbevb vwbht lfudbfyt,t,bc
itv'[dtdfib eylf itbwdfkjc lf cnfylfhnekb uflf[hf eylf fdbqj' fhf 1 -bc,
n
fhfvtl Φ 2
-bc fy θ2 -bc njkb^ itcf,fvbcfl, AR(1)-bc fy MA(1)-bc itv'[dtdfib& lblb
n n
lfudbfyt,bc'dbc cfpqdfhb 1 cfrvfjl rfhubf& fvhbufl, dqt,ekj,' itvltu
n
pjkt,c /bgj'tpbc itcfvjovt,kfl (b[& yf[& 19&21)&
vtjht, eahj chek.jabkb vt'jlb vjltkbc fltrdfnehj,bc
itcfvjovt,kfl, taesyt,f χ rhbnthbevbc ufvj.tyt,fc&
2
2 n
2 2
n
I(f i ) = ∑ a t cos 2π f t t + ∑ at sin 2π f t t ,
n t =1 t =1
j
∑ I ( fi )
i =1
C(f j ) = ,
ns 2
cflfw s2 σ 2a -bc itafct,ff&
'e vjltkb fltrdfnehbf lf vbcb gfhfvtnht,b pecnflff wyj,bkb, vfiby a
ghjwtcc, ufvj'dkbkc lfrdbhdt,t,blfy, tmyt,jlf 't'hb [vfehbc 'dbct,t,b, fye
C(f j ) vwbhtl ufbafynt,jlf ohabc vbvfh', hjvtkbw uflbc (0,0) lf ( 12 ,1)
othnbkt,pt lf ofhvjflutyc 't'hb [vfehbc yjhvbht,ek revekfnbeh cgtmnhc
('t'hb [vfehbc'dbc tc 'dbct,f wyj,bkbf)& vfh'fkbf, xdty a-c vfubdhfl itudbskbf
∧
ufvjd'dfkj' v[jkjl a , vfuhfv ptvjfqybiyekb 'dbct,f cfrvfjl lblb n-c'dbc lf
∧
fltrdfnehb vjltkbc'dbc a -bc cfiefkt,b' fut,ek gthbjlek revekfnbeh
gthbjljuhfvfcfw eylf /mjyltc&
1) 2)
1.0 1.0
25% 25%
0.75 - 5% 0.75 - 5%
↑ 0.50- ↑ 0.50-
L(fj) C(fj)
0.25 - 0.25 -
| |
4 2 4 2
←–1/fj gthbjlb ←–1/fj gthbjlb
––––––––––|–––––––––––| ––––––––––|–––––––––––|
0.25 0.5 0.25 0.5
fj –→ cb[ibht fj –→ cb[ibht
yf[& 19.22.
w[hbkb 19.14.
p 1t – p 2t – e 12,t
(t&b& a=1 lf c=d=0) fhff cnfwbjyfhekb lf gfhbntnc fv ohabdb rjv,byfwbbc
cnfwbjyfhekj,bc ajhvb' flubkb fhf fmdc& ufbhrdf, hjv
cnfwbjyfhekbf ohabdb rjv,byfwbf p 1t – p 2t – e 12,t + ci 1t + di 2t , (19.26)
hjvtkibw c lf d fh fhbc bltynbabwbht,ekb& ufvjdktybkbf v[jkjl, hjv fy c, fy
d eylf b.jc yekb& cojhtl (19&26) ufvjcf[ekt,b' vjbwtvf v.bldtkeyfhbfyj,bc
gfhbntnbc vjlbabwbht,ekb cf[t& w[flbf, hjv trjyjvbrehb fyfkbpb fm fhff
lfchekt,ekb lf fdnjht,b ud'fdfpj,ty cnfnbcnbreh vt'jlt,c c lf d
rjtabwbtynt,bc bltynbabrfwbbcf'dbc&
vjdb.dfyj' lfcrdyt,b:
1) v.bldtkj,b'b eyfhbfyj,bc gfhbntnb (19&25) ajhvb', t&b& p 1t – p 2t – e 12,t =0, fh
cheklt,f&
2) v.bldtkj,b'b eyfhbfyj,bc gfhbntnbc vjlbabwbht,ekb cf[tf: itv'[dtdb'b
ghjwtcb p 1t –p 2t –e 12,t +ci 1t +di 2t cnfwbjyfhekbf& tc rb bvfpt vbe'b't,c, hjv vluhfl
uhstkdflbfy rfdibhc fqothc lblb ,hbnfyt'bc afct,bc p 1t , vbc ufht ,fpfhpt
afct,bc p 2t , ufwdkb'b rehcbc e 12,t , lblb ,hbnfyt'bc v'fdhj,bc cfv'dbfyb cf[fpbyj
dfklt,ekt,t,bc ufyfrdt'bc i 1t lf cfv'dbfyb tdhjljkfht,bc cfghjwtynj
ufyfrdt'bc i 2t vj.dfybkb ohabdb rjv,byfwbf&
bvbc ufvj, hjv cnfwbjyfhekj,bc lhjc ghjwtcbc cfiefkj fh fhbc
lfvjrblt,ekb lhjpt lf velvbdbf, v.bldtkj,b'b eyfhbfyj,bc vjlbabwbht,ek
gfhbntnc itbskt,f vbdwt' itvltub bynthghtnfwbf:
cfiefkjl p 1t – p 2t – e 12,t + ci 1t + di 2t = const
(t&b& fv ohabdb rjv,byfwbbc vf'tvfnbrehb kjlbyb velvbdbf), fy (19&25)-'fy itlfht-
,bcf'dbc eahj vj[th[t,ekb cf[b' ofhvjdflubyj':
cfiefkjl p 1t – p 2t – e 12,t + ci 1t + di 2t = 0,
cflfw [fpbfyb cblbltt,b ofhvjflutyty itcf,fvbc cblblt'f wtynhbht,ek vybidyt-
kj,t,c, t&b& vf' frklt,f' vf'b cfiefkjt,b& fmtlfy xfyc, hjv lfvfnt,b' (19&25)-'fy
gfhbntnbc ufvjcf[ekt,fib itvjdblf i 1t lf i 2t ufyfrdt't,b lf yek'fy njkj,f
itbwdfkf cfiefkjl yek'fy njkj,b', cblbltt,b rb wtynhbht,ekb cblbltt,b'&
3) ufy[bkek vjltkeh 5-ufypjvbkt,bfy vtjht hbubc fdnjhtuhtcbbc fhfcnf-
wbjyfhek ghjwtcc x t =(p 1t , p 2t , e 12,t , i 1t , i 2t ) fmdc cnfwbjyfhekb gbhdtkb c[dfj,t,b
∆x t lf th'b lf bubdt vjvtynib vbcb rjvgjytynt,bc jhb ohabdb rjv,byfwbf i 1t –i 2t lf
p 1t –p 2t –e 12,t +ci 1t +di 2t cnfwbjyfhekbf&
fct'b nbgbc fdnjhtuhtcbbc ghjwtct,c eojlt,ty rjbyntuhbht,ekc& cfpj-
ufljl, fdnjhtuhtcbbc l-ufypjvbkt,bfyb ghjwtcb x t =(x 1t ,x 2t ,...,x lt ) rjbyntuhbht-
,ekbf, 'e vbcb gbhdtkb yfphlt,b ∆x t cnfwbjyfhekbf lf vjbst,yt,f vbcb
rjvgjytynt,bc th'b fy hfvltybvt ohabdb rjv,byfwbf, hjvtkbw cnfwbjyfhekbf&
19 LHJB"B VORHBDT<B 589
90000
80000
70000
60000
50000
40000
30000
20000
10000
0
1 5 9 13 17 21 25 29 33 37 41 45 49 53 57 61 65 69
yf[& 19.28. ,fyrblfy ufvfdfkb yfrflb (Asset t )
250000
200000
150000
100000
50000
0
1 6 11 16 21 26 31 36 41 46 51 56 61 66 71
yf[& 19.29. ,fyrib itvfdfkb yfrflb (Liability t )
0.8
0.6
0.4
0.2
0
1 3 5 7 9 11 13 15
yf[& 19.30. ,fyrib itvfdfkb yfrflbc (Liability t ) fdnjrjhtkfwbt,b
1
0.8
0.6
0.4
0.2
0
-0.2 1 3 5 7 9 11 13 15
yf[& 19.31. ,fyrib itvfdfkb yfrflbc (Liability t ) rthsj fdnjrjhtkfwbt,b
0.8
0.6
0.4
0.2
0
1 3 5 7 9 11 13 15
0.8
0.6
0.4
0.2
0
1 3 5 7 9 11 13 15
-0.2
30000000
25000000
20000000
15000000
10000000
5000000
0
1 5 9 13 17 21 25 29 33 37 41 45 49 53 57 61 65 69
yf[& 19.34. ,fyrib itvfdfkb yfrflbc (Liability t ) cfghjuyjpj aeymwbbc ufvjcf[ekt,f (0,1,1)
ghjwtcbcf'dbc
25000000
20000000
15000000
10000000
5000000
0
1 5 9 13 17 21 25 29 33 37 41 45 49 53 57 61 65 69
yf[& 19.36. ,fyrblfy ufvfdfkb yfrflbc ghjuyjpb (1,1,0) ghjwtcbcf'dbc
10000000
8000000
6000000
4000000
2000000
0
-2000000 1 5 9 13 17 21 25 29 33 37 41 45 49 53 57 61 65 69
-4000000
yf[& 19.37. ,fyrbc ytnj kbrdblehb gjpbwbbc ghjuyjpb (0,1,1) ghjwtcbcf'dbc
25000000
20000000
15000000
10000000
5000000
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21
yf[& 19.38. tmcgjytywbfkehfl ufukedt,bc vt'jlb& ,fyrib itvfdfkb yfrflb (Liability t )
MSE MAPE
40
35
30
25
20
15
10
5
0
1 4 7 10 13 16 19 22 25 28 31 34 37 40 43 46 49 52 55 58 61 64 67 70
yf[& 19.39. /jknbc vt'jlb& ,fyrib itvfdfkb yfrflb (Liability t )
20000000
15000000
10000000
5000000
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21
yf[& 19.40. ,hfeybc jhvfub ufukedt,bc vt'jlb& ,fyrib itvfdfkb yfrflb (Liability t )
19 LHJB"B VORHBDT<B 597
***
lhjb'b vorhbdt,bc 'tjhbf itv'[dtdb' ghjwtc'f 'tjhbbc qhvfl lf
afh'jl lfveifdt,ekb lfhubf& itlfht,b' vfhnbdb ajhvb' fv 'tjhbbc itvlujvb
ufwyj,f itcfskt,tkbf itvltub obuyt,bc vb[tldb'% [10], [36], [37], [45], [66], [74],
[75], [79], [80], [84], [85], [87]& lfbynthtct,ek vrb'[dtkc 'tjhbbc qhvf itltut,bc
itcofdkfib lft[vfht,f vjyjuhfabt,b% [18], [19], [65], [88].
LFCRDYT<B
afcb lf afct,bc vfhnbdb byltmcb 1998 okbcf'dbc& cf,fpbcj okbc hjkib fhxtekbf
1995 otkb&
bc afmnb^ hjv cf,fpbcj okbc hjkib fqt,ekbf 1995 ufvjb[fnt,f bvb'^ hjv
I 1995 =100& vfc itvltu hfw fhxtekbf cf,fpbcj otkb^ bc itbskt,f xfb'dfkjc yekjdfy
okfl^ itvltub okt,b rb lfbyjvhjc vbvltdhj,b'& vfufkb'fl^ 1997 otkc itbskt,f
vbdfothj' yjvthb n=2 lf f&i& ufvjd'dfkj'^ vfufkb'fl^
5.00
I 1996 (rfhfmb) =
× 100 = 96 &
5.20
[ibhfl^ vjcf[th[t,tkbf 'fdfl okt,bc vbothf mdtlf byltmct,bc flubkpt&
P96
I 1 = I 96 = × 100 = 96 &
P95
wfkrtekb th'tekbc (cfmjytkb bmyt,f tc 'e vjvcf[eht,f) afcbc byltmcbc
ufvj.tyt,bc cathj itpqelekbf^ hflufyfw wfkrtekb th'tekbc (ghjlemwbbc)
afct,bc wdkbkt,f fh fcf[fdc afct,bc pjufl shfj,fc& vfh'kfw^ mf'vbc [jhwpt
afct,bc phlf fh vjf[ltyc fhct,b' ufdktyfc vjcf[ktj,bc elbltcb yfobkbc
w[jdht,bc cnbkcf lf ljytpt& fvfdt lhjc hfvltybvt sbhb'fl cfrdt, ghjlemnpt
afct,bc wdkbkt,f erdt fbcf[t,f abmcbht,ekb itvjcfdkbc vmjyt j]f[t,bc
,be]tnib lf fmtlfy ufvjvlbyfht^ fv ghjlemnt,pt afct,bc phlfv itcfskjf vybidyt-
kjdfyb ufdktyf vjf[lbyjc vjcf[ktj,bc afh'j atyt,bc w[jdht,bc ljytpt& fvbnjv
trjyjvbrehb lfutuvdbcf lf trjyjvbrehb gbhj,t,bc wdkbkt,bc fcf[dbc vbpyt,c
ert' vjtvcf[eht,f afct,bc eahj h'ekb rjycnhemwbbc byltmct,b^ hjvtk'f ufvj-
'dkf tv.fht,f hfvltybvt cfmjykbcf 'e vjvcf[eht,bcfufy itlutybk @cf,fphj rfkf-
't,c#& lfdbo.j' vf'b xfvj'dkf vfhnbdblfy h'ekbcfrty vjshfj,b'&
2 ⋅ 70 + 1 ⋅ 84 + 1 ⋅ 98 + 1 ⋅ 14
I2= =103 (lfvhudfkt,ekb).
2 ⋅ 40 + 1 ⋅ 80 + 2 ⋅ 24 + 1 ⋅ 02
fv w[hbkib .jdtkb th'tekbc ojyff 1 aeynb lf vj.dfybkb afct,bw
ittcf,fvt,f 1 aeync 1& ufhlf lfrjycthdbht,ekb 'byecbcf ('tdpbc cf[tj,f) .jdtkb
ghjlemnb b.blt,f aeynj,b'^ fv erfyfcrytkbc bydfhbfynekb ojyf lff[kjt,b' 0.4
aeynbc njkbf& 'e rjycthdbc afct,c ufvjdcf[fd' ojybc fv th'tekt,ib^ vfiby 1989
okbc itcf,fvbcb afcb bmyt,f $0.91, 1988 okbcf ~ $0.80^ [jkj 1989 okbcf rb $0.88
lf 'e ufvjd'dkb' itcf,fvbc byltmcc^ vbdbqt,' 106-c yfwdkfl 103-bcf&
fv efh.jab'b v[fhbc 'fdblfy fcfwbkt,kfl [tkcf.htkbf itojybk
fuhtubht,ek byltmct,pt uflfcdkf& fm sbhb'flb ufyvfc[dfdt,tkb vjvtynb bcff^ hjv
fbqt,f wfkrtekb th'tekbc fhf 'fyf,fhb hfjltyj,f^ fhfvtl .jdtkb th'tekb
@cf,fphj rfkf'ib# itdf cfre'fhb ojyb'& fvfdt lhjc ojyt,bc vbybzt,f vj[lt,f
ghjlemnbc vybidytkjdyj,bc vb[tldb'&
1
1 aeynb≈454 uh& ufdhwtkt,ekb ojybc th'tekbf byukbcehtyjdfy mdt.yt,ib&
20 BYLTMCT<B 603
w[hbkb 20.3
bdkbcb 1988 otkb bdkbcb 1989 otkb
afcb hfjl& ojyf afcb hfjl& ojyf
lfcf[tkt,f
P0i ru& Q 0i W 0i P ni ru& Q ni W ni
shj[bc [jhwb 5.50 2 0.2 5.92 1 0.125
[,jc [jhwb 7.48 2 0.2 8.06 1 0.125
qjhbc [jhwb 4.80 0 0 5.05 1 0.125
mf'fvb
'tdpb 3.62 0 0 3.45 4 0.500
5.13 6 0.6 6.25 1 0.125
1
fm fh buekbc[vt,f nbgbehb mfh'ekb j]f[b^ fhfvtl^ tdhjgbc hjvtkbvt mdt.ybc d'mdf'^
byukbcbc nbgbehb j]f[b&
604
w[hbkb 20.8.
[tkafcb cab cab htfkehb [tkafcb
otkb
vbvl& $-ib (1980=100) (1985=100) (1985 okbc $-ib)
148.7 ×100=100 416.30 ×100=416.30
1985 416.30 148.7
148.7 100
213.0 ×100=143.24 574.45
1990 574.45 213.0
148.7
×100=401.04
143.24
cflfw DJIA t byltmcbc cblbltf t-eh lqtc^ p it – i-ehb rjvgfybbc fmwbbc lf[ehdbc
afcbf t-eh lqtc^ D adj – itvf'fy[vt,tkb ufv.jabf&
bvbcf'dbc^ hjv ufdbuj'^ 'e hjujh ufvjb'dkt,f D adj ufv.jab^ ufydb[bkj'
vfufkbsb& wyj,bkbf^ hjv vpfhlb rjvgfybt,b hjvtk'f hbw[dc tre'dybc
DJIA-ib itvfdfkb rjvgfybt,bw^ lhjlflhj f[ltyty t&o& fmwbt,bc uf[ktxfc
ufhrdtekb ghjgjhwbb'& vfufkb'fl^ uf[ktxf ghjgjhwbb' 1:3 ybiyfdc^ hjv 1 sdtk
fmwbfib bsktdbfy 3 f[fk fmwbfc& ufcfut,bf^ hjv fct'vf flvbybcnhfwbekvf
uflfo.dtnbkt,fv fh eylf vjf[lbyjc ufdktyf byltmcbc cblbltpt& cojhtl fvfc
epheydtk.jac D adj ufv.jab&
vfh'kfw^ d'mdf'^ byltmcb taesyt,f 3 rjvgfybbc fmwbfc& fmwbbc uf[ktxfvlt^
byltmcb fct ufvjb'dkt,jlf% 'e A rjvgfybbc fmwbbc afcb hjvtkbvt t vjvtynib $30-
bf^ B rjvgfybbc – $20^ [jkj C rjvgfybbc – $10^ vfiby
30 + 20 + 10
DJIA t = = 20.
3
d'mdf'^ fvfdt t vjvtynib vj[lf A rjvgfybbc fmwbbc uf[ktxf 1:3 ghjgjhwbb'& vfiby A
rjvgfybbc f[fkb fmwbbc afcb uf[lt,f $10^ [jkj B lf C rjvgfybt,bc fmwbt,bc afcb
ewdktkb lfhxt,f& hflufy DJIA t -c cblblt fh eylf itbwdfkjc^ fvbnjv D adj
ufvjb'dkt,f bv vj'[jdyblfy^ hjv
10 + 20 + 10
20 = ,
Dadj
cfblfyfw D adj =2& fvhbufl^ vj[lf ufv.jabc itvwbht,f cfvblfy jhfvlt&
'fdlfgbhdtkfl^ byltmcbc xfvj.fkb,t,bc vjvtynib^ D adj 30-bc njkb b.j&
vfuhfv erdt 1996 okbc bdybcib D adj 0.33-bc njkb uf[lf& fvbnjv 'fdlfgbhdtkfl
lje-]jycbc byltmcb b.j
1 30
∑ p it ,
30 i =1
[jkj 1996 otkc rb
30
3 ∑ p it .
i =1
fy 1000-c lf f&i& fvbc itvltu^ byltmcbc vbvlbyfht cblblt hbvtkbvt t-eh lqtc
ufvjb'dkt,f ajhvekb'
N
∑ p it Qit
i =1
Index t = N
Index b ,
∑ p ib Qib
i =1
cflfw Index t – byltmcbc cblbltf t-eh lqtc^ p it – i-ehb rjvgfybbc fmwbbc lf[ehdbc
afcbf t-eh lqtc^ Q it – i-ehb rjvgfybbc fmwbt,bc hfjltyj,ff t-eh lqtc^ p ib – i-ehb
rjvgfybbc fmwbbc afcbf cf,fpbcj lqtc^ Q ib – i-ehb rjvgfybbc fmwbt,bc hfjltyj,ff
cf,fpbcj lqtc^ N – byltmcbc ajhvbht,fib vjyfobkt rjvgfybt,bc hfjltyj,ff&
3) sfyf,fhb itojydf& fhct,j,c 'fyf,fhb itojydbc jhb ajhvf% ajhvf^ hjvt-
kbw lfaesyt,ekbf cfiefkj fhb'vtnbrekbc lf ajhvf^ hjvtkbw lfaesyt,ekbf
cfiefkj utjvtnhbekbc wyt,fpt&
f) cfiefkj fhb'vtnbrekpt lfaesyt,ekb byltmcb& 'fdlfgbhdtkfl ufvjb'-
dkt,f i-ehb fmwbbc fvjyfut,b [t, t+1] gthbjlbc ufyvfdkj,fib
p i ,t +1
HPY i,[t, t+1] = –1,
p i ,t
cflfw p i,t fhbc i-ehb fmwbbc afcb t-ehb lqbc ,jkjc^ [jkj p i,t+1 – i-ehb fmwbbc afcb
(t+1)-t lqbc ,jkjc& itvltu ufvjb'dkt,f fv cblbltt,bc cfiekj fhb'vtnbrekb
1 N
AM [t, t+1] = ∑ HPYi ,[t ,t +1] ,
N i =1
cflfw N rjvgfybt,bc hfjltyj,ff&
'db' byltmcb ufvjb'dkt,f htrehtynekfl itvltub ufynjkt,blfy
AIndex t+1 = AIndex t (1+AM [t, t+1] ),
AIndex 1 = AIndex b ,
cflfw AIndex b fhbc byltmcbc cblblt cf,fpbcj lqtc& vfc gbhj,b'fl ufhrdtekb
hbw[db fmdc vbothbkb^ vfufkb'fl^ 100, 1000 fy 50 lf f&i&
,) cfiefkj utjvtnhbekpt lfaesyt,ekb byltmcb& 'fdlfgbhdtkfl ufvjb'-
dkt,f i-ehb fmwbbc fvjyfut,b [t, t+1] gthbjlib itvltub ajhvekb'
p i ,t +1
HPR i,[t, t+1] = .
p i ,t
itvltu ufvjb'dkt,f fv cblbltt,bc cfiefkj utjvtnhbekb
1/ N
GM [t, t+1] = ∏ HPRi ,[t ,t +1]
N
.
i =1
,jkjc^ byltmcb ufybcfpqdht,f itvltub htrehtynekb ufynjkt,blfy
616
1 N p i ,t +1 1 N c
= ∑ ln = ∑ ri ,[t ,t +1] .
N i =1 p i ,t N i =1
fvhbufl^ cfiefkj utjvtnbekpt lfaesyt,ekb byltmcbc fvjyfut,'f eo.dtnb
fyfkjub fhbc vfcib itvfdfkb fmwbt,bc fvjyfut,bc eo.dtnb fyfkjut,bc cfiefkj
fhb'vtnbrekb&
jhbdt itv'[dtdfib^ ibyffhcj,hbdfl^ byltmcb fhbc cblblt^ hjvkbc fvjyfut,b
(xdtekt,hbdb 'e eo.dtnb fyfkjub) fhbc vfcib itvfdfkb fmwbt,bc cfiefkj
fvjyfut,bc njkb&
***
lfdfchekj' 'fdb fv 'tvbcflvb vbsqdybkb lf ufvj.tyt,ekb kbnthfnehbc
xfvjyf'dfkb'% [45], [66], [79], [83], [84].
21
VJLTKBHT<F
0 , ' e x≤0
F ( x) = x , ' e 0 < x < 1
1 , ' e x ≥1
bltynehfl xfd'dfkj'&
itv'[dtdb'b hbw[dt,bc utythfnjht,c fmd' ltnthvbybcnekb fkujhb'-
vekb rjycnhemwbf lf bcbyb ufhrdtekb gthbjlekj,b' [fcbf'lt,bfy& gbhdtkb fy
hfvltybvt utythbht,ekb hbw[db ufycfpqdhfdc v'tk vbvltdhj,fc lf ufhrdtekb
otdhbc itvltu tc vbvltdhj,f vtjhlt,f& fvbnjv fv vbvltdhj,bc wbrkb cfrvfjl lblb
eylf b.jc^ hjv rjyrhtnekb ufvj.tyt,bcfc utythbht,ekvf vbvltdhj,fv ufvtjht,f
dth vjfcohjc^ obyffqvltu itv'[dtdfib vjcfkjlytkbf cthbjpekb itwljvt,b&
fct'b nbgbc vbvltdhj,t,b 'evwf yfvldbk itv'[dtdb' hbw[d'f vbvltdhj,t,c fh
ofhvjflutyty (fvbnjv vf' actdljitv'[dtdb' hbw[dt,c eojlt,ty) bcbyb cfrvfhbcyb
fhbfy ghfmnbrekb vbpyt,bcf'dbc^ hflufy hjujhw fqdybiyt' fct'b vbvltdhj,t,b
21 VJLTKBHT<F 619
cfrvfjl h'ekb fkujhb'vt,b' but,f^ hbc ufvjw vf'b .jafmwtdf rfhufl ef[kjdlt,f
itv'[dtdb'b tmcgthbvtynbc itltufl vbqt,ekb hbw[db'b vbvltdhj,bc 'dbct,t,c&
.dtkf 'fyfvtlhjdt rjvgbenthb lf ghjuhfvekb rfkrekfnjhb itbwfdc
itv'[dtdb' hbw[d'f gfrtnt,c& vfuhfv fv ghjuhfvt,bc [vfht,fvlt cfcehdtkbf
cnfnbcnbrehb ntcnt,bc cfiefkt,b' itvjovltc utythbht,ekb vbvltdhj,bc
'fy[vj,f 'fyf,fh ufyfobkt,fc'fy^ hf'f lfdhoveylt'^ hjv (vfufkb'fl) bc fh bsktdf
itv'[dtdb' hbw[d'f wbrkeh vbvltdhj,fc&
vfufkb'bcf'dbc vjud.fdc 'fyf,hfl ufyfobkt,ekb itv'[dtdb'b hbw[dt,bc
utythbht,bc th'b vfhnbdb vt'jlb^ hjvtkbw ohabdb rjyuhetynekb vt'jlbc
cf[tkb' fhbc wyj,bkb& fv vt'jlbc vb[tldb' itv'[dtdb'b hbw[dt,bc (x n , n≥0)
vbvltdhj,f vbbqt,f itvltub otcb'% cfo.bcb cblblt x 0 bqt,c hjvtkbvt v'tk
vybidytkj,fc 0-lfy m-1-vlt lf fv vbvltdhj,bc .jdtkb otdhb vbbqt,f vbcb obyf
otdhbcfufy itvltub ohabdb htrehtynekb ajhvekb'
x n = ax n-1 +b (mod m),
cflfw a, b lf m velvbdt,b ah'[bkfl fhbc fcfhxtdb& fv hbw[dt,c fhxtdty bct^ hjv
ghjwtlehf lbl[fyc fh ufvtjhltc& vfufkb'fl [71] yfihjvib fv hbw[dt,bc itvltub
fhxtdfybf htrjvtylbht,ekb
a = 31415821, b=1, m=108.
tc vt'jlb bsktdf actdljitv'[dtdb' hbw[dt,c 0-lfy m-1-vlt lf (0,1)
bynthdfkib 'fyf,hfl ufyfobkt,ekb actdljitv'[dtdb'b hbw[dt,bc vbcfqt,fl
cfzbhjf utythbht,ekb cblbltt,bc m-pt uf.jaf& itdybiyj'^ hjv fqothbkb
fkujhb'vb fh fhbc h'ekb lf cbyfvldbktib vbqt,ekb vbvltdhj,f frvf.jabkt,c
itv'[dtdb'j,bc v[jkjl pjubth' (lf fhf .dtkf) ntcnc^ vbcb ufvj.tyt,f itbskt,f
vhfdfk ghfmnbrek fvjwfyfib&
BYNTUHFKBC UFVJ"DKF VJYNT-RFHKJC VT"JLB"& d'mdf' vjwtvekb
udfmdc yfvldbkb wdkflbc eodtnb f(x) aeymwbf& cbvfhnbdbcf'dbc lfdeidf'^ hjv tc
aeymwbf ufycfpqdhekbf [0,1] bynthdfkib lf vbcb vybidytkj,t,bc cbvhfdktw fvfdt
bynthdfkc tre'dybc& dyf[j'^ 'e hjujh itbskt,f
1
∫ f ( x)dx , (21.1)
0
1
EZ i = ∫ f ( x) dx . (21.3)
0
fvbnjv lbl hbw[d'f ufskbtht,ekb rfyjybc 'fyf[vfl (b[& 'fdb 8)& flubkb
fmdc
1 n 1
∑ Z i → ∫ f ( x) dx & (21.4)
n i =1 0
X = FX−1 (α) .
itdybiyj'^ hjv F X aeymwbbc it,heyt,ekb aeymwbf ufybcfpqdht,f njkj,b'%
P(X≤x) = P( FX−1 (α) ≤x) = P(F X ( FX−1 (α) )≤F X (x)) = P(α≤ F X (x)) = F X (x)
f) ,)
F F
1
1
F
α
α
p2
p1
x X x X
yf[ 21.1& F ufyfobkt,bc aeymwbbc itcf,fvbcb itv'[dtdb'b hbw[dt,bc utythbht,f* f) eo.dtnb
itv'[dtdf ,) lbcrhtnekb itv'[dtdf&
1
X=– lnα. (21.6)
λ
fvhbufl tmcgjytywbfkehfl (λ>0 byntycbdj,b') ufyfobkt,ekb itv'[dtdb'b
cblblbc cbvekbht,bcf'dbc cfrvfhbcbf 'fyf,hfl ufyfobkt,ekb itv'[dtdb'b
cblbltt,bc α 1 ,α 2 ,... vbvltdhj,bc utythbht,f lf fv vbvltdhj,bc (21.6) ajhvekb'
ufhlfmvyf&
λn
P(X = n) = e −λ , n ≥ 0.
n!
fh fhbc sytkb bvbc xdtyt,f^ hjv 'e (τ i , i≥1) fhbc λ gfhfvtnhb' tmcgjytywbfkehfl
ufyfobkt,ekb itv'[dtdb'b cblbltt,bc vbvltdhj,f^ vfiby
N t = ∑ nI {τ1 ++ τ n < t ≤ τ1 ++ τ n +1 } (21.7)
n ≥1
X2 = − 2 ln α 1 sin2πα 2 , (21.9)
12 n 1
X(n) = ∑ αi − (21.10)
n i =1 2
yjhvbht,ekb ]fvbc ufyfobkt,bc aeymwbf vbbcohfabc yjhvfkehb ufyfobkt,bc
aeymwbbcfrty hjltcfw n→∞& ghfmnbrekfl 'dkbfy^ hjv hjltcfw n=12, vbbqt,f
cfrvfjl rfhub vbf[kjt,f yjhvfkeh rfyjy'fy& fv itv'[dtdfib (21.10) ajhvekf
bqt,c ufycfre'ht,b' vfhnbd cf[tc
12
X(12) = ∑ α i –6.
i =1
χ 2m = − ln(α 1α 2 ...α m / 2 )
lf rtynb m -bcf'dbc
∑ f (X
1
i) → E f(X) = ∫ f(x) p(x)dx. (21.12)
n i =1
***
fv 'fdbcflvb vbsqdybkb lf ufvj.tyt,ekb kbnthfnehbc xfvjyf'dfkb% [29],
[32], [64], [70], [71].
LFCRDYT<B
fv 'fdib ufy[bkekbf c[dflfc[df nbgbc itv'[dtdb' cblblt'f vjltkbht,bc
(fye cbvekbht,bc) vt'jlt,b^ hjvkt,bw ufvjb.tyt,f fv cblblt'f hbw[db'b
vf[fcbf't,kt,bc (cfiefkj vybidytkj,bc^ dfhbfwbbc^ fcbvtnhbbc rjtabwbtynbc lf
c[df) ufcf'dktkfl& cbvekfwbbc vt'jlc^ hjujhw otcb^ vbvfh'fdty v[jkjl itvltu
itv'[dtdt,ib%
1. hjwf ghj,ktvbc pecnb vf'tvfnbrehb uflfo.dtnf iteskt,tkbf*
2. hjltcfw fvjwfybc pecnb fyfkbpehb fvj[cyf wyj,bkbf^ vfuhfv bc sytkfl
htfkbpt,flbf lf h'ek ufvj'dkt,'fy fhbc lfrfdibht,ekb&
vjltkbht,bc vt'jlbc ufvj.tyt,bcfc itafct,f'f cbpecnbc vbcfqotdfl
cfzbhjf itv'[dtdb' cblblt'f lblb hfjltyj,b' utythbht,f^ hbc ufvjw fv vt'jlbc
626
t2
1 x −
Φ ( x) = ∫e 2 dt
2π −∞
A1. (ufuhstkt,f)
α
n 0.99 0.975 0.95 0.9 0.1 0.05 0.025 0.01
1 0.0002 0.0010 0.0039 0.0158 2.7055 3.8415 5.0239 6.6349
2 0.0201 0.0506 0.1026 0.2107 4.6052 5.9915 7.3778 9.2104
3 0.1148 0.2158 0.3518 0.5844 6.2514 7.8147 9.3484 11.3449
4 0.2971 0.4844 0.7107 1.0636 7.7794 9.4877 11.1433 13.2767
5 0.5543 0.8312 1.1455 1.6103 9.2363 11.0705 12.8325 15.0863
6 0.8721 1.2373 1.6354 2.2041 10.6446 12.5916 14.4494 16.8119
7 1.2390 1.6899 2.1673 2.8331 12.0170 14.0671 16.0128 18.4753
8 1.6465 2.1797 2.7326 3.4895 13.3616 15.5073 17.5345 20.0902
9 2.0879 2.7004 3.3251 4.1682 14.6837 16.9190 19.0228 21.6660
10 2.5582 3.2470 3.9403 4.8652 15.9872 18.3070 20.4832 23.2093
11 3.0535 3.8157 4.5748 5.5778 17.2750 19.6752 21.9200 24.7250
12 3.5706 4.4038 5.2260 6.3038 18.5493 21.0261 23.3367 26.2170
13 4.1069 5.0087 5.8919 7.0415 19.8119 22.3620 24.7356 27.6882
14 4.6604 5.6287 6.5706 7.7895 21.0641 23.6848 26.1189 29.1412
15 5.2294 6.2621 7.2609 8.5468 22.3071 24.9958 27.4884 30.5780
16 5.8122 6.9077 7.9616 9.3122 23.5418 26.2962 28.8453 31.9999
17 6.4077 7.5642 8.6718 10.0852 24.7690 27.5871 30.1910 33.4087
18 7.0149 8.2307 9.3904 10.8649 25.9894 28.8693 31.5264 34.8052
19 7.6327 8.9065 10.1170 11.6509 27.2036 30.1435 32.8523 36.1908
20 8.2604 9.5908 10.8508 12.4426 28.4120 31.4104 34.1696 37.5663
21 8.8972 10.2829 11.5913 13.2396 29.6151 32.6706 35.4789 38.9322
22 9.5425 10.9823 12.3380 14.0415 30.8133 33.9245 36.7807 40.2894
23 10.1957 11.6885 13.0905 14.8480 32.0069 35.1725 38.0756 41.6383
24 10.8563 12.4011 13.8484 15.6587 33.1962 36.4150 39.3641 42.9798
25 11.5240 13.1197 14.6114 16.4734 34.3816 37.6525 40.6465 44.3140
26 12.1982 13.8439 15.3792 17.2919 35.5632 38.8851 41.9231 45.6416
27 12.8785 14.5734 16.1514 18.1139 36.7412 40.1133 43.1945 46.9628
28 13.5647 15.3079 16.9279 18.9392 37.9159 41.3372 44.4608 48.2782
29 14.2564 16.0471 17.7084 19.7677 39.0875 42.5569 45.7223 49.5878
30 14.9535 16.7908 18.4927 20.5992 40.2560 43.7730 46.9792 50.8922
631
α
n 0.1 0.05 0.025 0.01 0.005 0.0025 0.001
1 3.078 6.314 12.706 31.821 63.656 127.321 318.289
2 1.886 2.920 4.303 6.965 9.925 14.089 22.328
3 1.638 2.353 3.182 4.541 5.841 7.453 10.214
4 1.533 2.132 2.776 3.747 4.604 5.598 7.173
5 1.476 2.015 2.571 3.365 4.032 4.773 5.894
6 1.440 1.943 2.447 3.143 3.707 4.317 5.208
7 1.415 1.895 2.365 2.998 3.499 4.029 4.785
8 1.397 1.860 2.306 2.896 3.355 3.833 4.501
9 1.383 1.833 2.262 2.821 3.250 3.690 4.297
10 1.372 1.812 2.228 2.764 3.169 3.581 4.144
11 1.363 1.796 2.201 2.718 3.106 3.497 4.025
12 1.356 1.782 2.179 2.681 3.055 3.428 3.930
13 1.350 1.771 2.160 2.650 3.012 3.372 3.852
14 1.345 1.761 2.145 2.624 2.977 3.326 3.787
15 1.341 1.753 2.131 2.602 2.947 3.286 3.733
16 1.337 1.746 2.120 2.583 2.921 3.252 3.686
17 1.333 1.740 2.110 2.567 2.898 3.222 3.646
18 1.330 1.734 2.101 2.552 2.878 3.197 3.610
19 1.328 1.729 2.093 2.539 2.861 3.174 3.579
20 1.325 1.725 2.086 2.528 2.845 3.153 3.552
21 1.323 1.721 2.080 2.518 2.831 3.135 3.527
22 1.321 1.717 2.074 2.508 2.819 3.119 3.505
23 1.319 1.714 2.069 2.500 2.807 3.104 3.485
24 1.318 1.711 2.064 2.492 2.797 3.091 3.467
25 1.316 1.708 2.060 2.485 2.787 3.078 3.450
26 1.315 1.706 2.056 2.479 2.779 3.067 3.435
27 1.314 1.703 2.052 2.473 2.771 3.057 3.421
28 1.313 1.701 2.048 2.467 2.763 3.047 3.408
29 1.311 1.699 2.045 2.462 2.756 3.038 3.396
30 1.310 1.697 2.042 2.457 2.750 3.030 3.385
A5. F(n,m) ufyfobkt,bc ptlf α=0.05 rhbnbrekb othnbkt,b^ F n,m,α &
m
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 50 100
n
1 161.4 199.5 215.7 224.6 230.2 234.0 236.8 238.9 240.5 241.9 243.0 243.9 244.7 245.4 245.9 246.5 246.9 247.3 247.7 248.0 251.8 253.0
2 18.51 19.00 19.16 19.25 19.30 19.33 19.35 19.37 19.38 19.40 19.40 19.41 19.42 19.42 19.43 19.43 19.44 19.44 19.44 19.45 19.48 19.49
3 10.13 9.55 9.28 9.12 9.01 8.94 8.89 8.85 8.81 8.79 8.76 8.74 8.73 8.71 8.70 8.69 8.68 8.67 8.67 8.66 8.58 8.55
4 7.71 6.94 6.59 6.39 6.26 6.16 6.09 6.04 6.00 5.96 5.94 5.91 5.89 5.87 5.86 5.84 5.83 5.82 5.81 5.80 5.70 5.66
5 6.61 5.79 5.41 5.19 5.05 4.95 4.88 4.82 4.77 4.74 4.70 4.68 4.66 4.64 4.62 4.60 4.59 4.58 4.57 4.56 4.44 4.41
6 5.99 5.14 4.76 4.53 4.39 4.28 4.21 4.15 4.10 4.06 4.03 4.00 3.98 3.96 3.94 3.92 3.91 3.90 3.88 3.87 3.75 3.71
7 5.59 4.74 4.35 4.12 3.97 3.87 3.79 3.73 3.68 3.64 3.60 3.57 3.55 3.53 3.51 3.49 3.48 3.47 3.46 3.44 3.32 3.27
8 5.32 4.46 4.07 3.84 3.69 3.58 3.50 3.44 3.39 3.35 3.31 3.28 3.26 3.24 3.22 3.20 3.19 3.17 3.16 3.15 3.02 2.97
9 5.12 4.26 3.86 3.63 3.48 3.37 3.29 3.23 3.18 3.14 3.10 3.07 3.05 3.03 3.01 2.99 2.97 2.96 2.95 2.94 2.80 2.76
10 4.96 4.10 3.71 3.48 3.33 3.22 3.14 3.07 3.02 2.98 2.94 2.91 2.89 2.86 2.85 2.83 2.81 2.80 2.79 2.77 2.64 2.59
11 4.84 3.98 3.59 3.36 3.20 3.09 3.01 2.95 2.90 2.85 2.82 2.79 2.76 2.74 2.72 2.70 2.69 2.67 2.66 2.65 2.51 2.46
12 4.75 3.89 3.49 3.26 3.11 3.00 2.91 2.85 2.80 2.75 2.72 2.69 2.66 2.64 2.62 2.60 2.58 2.57 2.56 2.54 2.40 2.35
13 4.67 3.81 3.41 3.18 3.03 2.92 2.83 2.77 2.71 2.67 2.63 2.60 2.58 2.55 2.53 2.51 2.50 2.48 2.47 2.46 2.31 2.26
14 4.60 3.74 3.34 3.11 2.96 2.85 2.76 2.70 2.65 2.60 2.57 2.53 2.51 2.48 2.46 2.44 2.43 2.41 2.40 2.39 2.24 2.19
15 4.54 3.68 3.29 3.06 2.90 2.79 2.71 2.64 2.59 2.54 2.51 2.48 2.45 2.42 2.40 2.38 2.37 2.35 2.34 2.33 2.18 2.12
16 4.49 3.63 3.24 3.01 2.85 2.74 2.66 2.59 2.54 2.49 2.46 2.42 2.40 2.37 2.35 2.33 2.32 2.30 2.29 2.28 2.12 2.07
17 4.45 3.59 3.20 2.96 2.81 2.70 2.61 2.55 2.49 2.45 2.41 2.38 2.35 2.33 2.31 2.29 2.27 2.26 2.24 2.23 2.08 2.02
18 4.41 3.55 3.16 2.93 2.77 2.66 2.58 2.51 2.46 2.41 2.37 2.34 2.31 2.29 2.27 2.25 2.23 2.22 2.20 2.19 2.04 1.98
19 4.38 3.52 3.13 2.90 2.74 2.63 2.54 2.48 2.42 2.38 2.34 2.31 2.28 2.26 2.23 2.21 2.20 2.18 2.17 2.16 2.00 1.94
20 4.35 3.49 3.10 2.87 2.71 2.60 2.51 2.45 2.39 2.35 2.31 2.28 2.25 2.22 2.20 2.18 2.17 2.15 2.14 2.12 1.97 1.91
50 4.03 3.18 2.79 2.56 2.40 2.29 2.20 2.13 2.07 2.03 1.99 1.95 1.92 1.89 1.87 1.85 1.83 1.81 1.80 1.78 1.60 1.52
100 3.94 3.09 2.70 2.46 2.31 2.19 2.10 2.03 1.97 1.93 1.89 1.85 1.82 1.79 1.77 1.75 1.73 1.71 1.69 1.68 1.48 1.39
633
A6. ybify'f rhbnthbevb% P{B n > b}, P{B n > b–1} fk,f'j,f'f vybidytkj,t,b rhbnthbevbc
B n cnfnbcnbrbcf'dbc (p=0.05)
n
b 2 3 4 5 6 7 8 9
1 0.7500
2 0.2500 0.5000 0.6875
3 0.1250 0.3125 0.5000 0.6563
4 0.0625 0.1875 0.3438 0.5000 0.6367
5 0.0313 0.1094 0.2266 0.3633 0.5000
6 0.0156 0.0625 0.1445 0.2539
7 0.0078 0.0352 0.0898
8 0.0039 0.0195
9 0.0020
n
b 10 11 12 13 14 15 16 17
5 0.6230
6 0. 3770 0.5000 0.6128
7 0.1719 0.2744 0.3872 0.5000 0.6047
8 0.0547 0.1133 0.1938 0.2905 0.3953 0.5000 0.5982
9 0.0107 0.0327 0.0730 0.1334 0.2120 0.3036 0.4018 0.5000
10 0.0010 0.0059 0.0193 0.0461 0.0898 0.1509 0.2272 0.3145
11 0.0005 0.0032 0.0112 0.0287 0.0592 0.1051 0.1662
12 0.0002 0.0017 0.0065 0.0176 0.0384 0.0717
13 0.0001 0.0009 0.0037 0.0106 0.0245
14 0.0001 0.0005 0.0021 0.0064
15 0.0000 0.0003 0.0012
16 0.0000 0.0001
17 0.0000
n
b 18 19 20 21 22 23 24 25
9 0.5927
10 0.4073 0.5000 0.5881
11 0. 2403 0.3238 0.4119 0.5000 0.5841
12 0.1189 0.1796 0.2517 0.3318 0.4159 0.5000 0.5806
13 0.0481 0.0835 0.1316 0.1917 0.2617 0.3388 0.4194 0.5000
14 0.0154 0.0318 0.0577 0.0946 0.1431 0.2024 0.2706 0.3450
15 0.0038 0.0096 0.0207 0.0392 0.0669 0.1050 0.1537 0.2122
16 0.0007 0.0022 0.0059 0.0133 0.0262 0.0466 0.0758 0.1148
17 0.0001 0.0004 0.0013 0.0036 0.0085 0.0173 0.0320 0.0539
18 0.0000 0.0000 0.0002 0.0007 0.0022 0.0053 0.0113 0.0216
19 0.0000 0.0001 0.0004 0.0013 0.0033 0.0073
20 0.0000 0.0001 0.0002 0.0008 0.0020
21 0.0000 0.0000 0.0001 0.0005
22 0.0000 0.0001
23 0.0000
634
A7. ybiybfyb hfyut,bc rhbnthbevb% P{T > t}, P{T > t–1} fk,f'j,f'f vybidytkj,t,b
rhbnthbevbc T n cnfnbcnbrbcf'dbc
n
t 3 4 5 6 7 8 9
3 0.625
4 0.375
5 0.250 0.562
6 0.125 0.438
7 0.312
8 0.188 0.500
9 0.125 0.406
10 0.062 0.312
11 0.219 0.500
12 0.156 0.422
13 0.094 0.344
14 0.062 0.281 0.531
15 0.031 0.219 0.469
16 0.156 0.406
17 0.109 0.344
18 0.078 0.289 0.527
19 0.047 0.234 0.473
20 0.031 0.188 0.422
21 0.016 0.148 0.371
22 0.109 0.320
23 0.078 0.273 0.500
24 0.055 0.230 0.455
25 0.039 0.191 0.410
26 0.023 0.156 0.367
27 0.016 0.125 0.326
28 0.008 0.098 0.285
29 0.074 0.248
30 0.055 0.213
31 0.039 0.180
32 0.027 0.150
33 0.020 0.125
34 0.012 0.102
35 0.008 0.082
36 0.004 0.064
37 0.049
38 0.037
39 0.027
40 0.020
41 0.014
42 0.010
43 0.006
44 0.004
45 0.002
635
A7. (ufuhstkt,f)
n
x 10 11 12 13 14 15
28 0.500
29 0.461
30 0.423
31 0.385
32 0.348
33 0.312 0.517
34 0.278 0.483
35 0.246 0.449
36 0.216 0.416
37 0.188 0.382
38 0.161 0.350
39 0.138 0.319 0.515
40 0.116 0.289 0.485
41 0.097 0.260 0.455
42 0.080 0.232 0.425
43 0.065 0.207 0.396
44 0.053 0.183 0.367
45 0.042 0.160 0.339
46 0.032 0.139 0.311 0.500
47 0.024 0.120 0.285 0.473
48 0.019 0.103 0.259 0.446
49 0.014 0.087 0.235 0.420
50 0.010 0.074 0.212 0.393
51 0.007 0.062 0.190 0.368
52 0.005 0.051 0.170 0.342
53 0.003 0.042 0.151 0.318 0.500
54 0.002 0.034 0.133 0.294 0.476
55 0.001 0.027 0.117 0.271 0.452
56 0.021 0.102 0.249 0.428
57 0.016 0.088 0.227 0.404
58 0.012 0.076 0.207 0.380
59 0.009 0.065 0.188 0.357
60 0.007 0.055 0.170 0.335 0.511
61 0.005 0.046 0.153 0.313 0.489
62 0.003 0.039 0.137 0.292 0.467
63 0.002 0.032 0.122 0.271 0.445
64 0.001 0.026 0.108 0.251 0.423
65 0.001 0.021 0.095 0.232 0.402
66 0.000 0.017 0.084 0.213 0.381
67 0.013 0.073 0.196 0.360
68 0.010 0.064 0.179 0.339
69 0.008 0.055 0.163 0.319
70 0.006 0.047 0.148 0.300
636
A8. ebkrjrcjybc hfyu'f ]fvt,bc rhbnthbevb% P{W > w}, P{W n > w–1} fk,f'j,f'f
vybidytkj,t,b rhbnthbevbc W cnfnbcnbrbcf'dbc
n=5 n=6
w m=5 m=6 m=7 m=8 m=9 m=10 w m=6 m=7 m=8 m=9 m=10
28 0.500 39 0.531
29 0.421 40 0.469
30 0.345 0.535 41 0.409
31 0.274 0.465 42 0.350 0.527
32 0.210 0.396 43 0.294 0.473
33 0.155 0.331 0.500 44 0.242 0.418
34 0.111 0.268 0.438 45 0.197 0.365 0.525
35 0.075 0.214 0.378 0.528 46 0.155 0.314 0.475
36 0.048 0.165 0.319 0.472 47 0.120 0.267 0.426
37 0.028 0.123 0.265 0.416 48 0.090 0.223 0.377 0.523
38 0.016 0.089 0.216 0.362 0.500 49 0.066 0.183 0.331 0.477
39 0.008 0.063 0.172 0.311 0.449 50 0.047 0.147 0.286 0.432
40 0.004 0.041 0.134 0.262 0.399 0.523 51 0.032 0.117 0.245 0.388 0.521
41 0.026 0.101 0.218 0.350 0.477 52 0.021 0.090 0.207 0.344 0.479
42 0.015 0.074 0.177 0.303 0.430 53 0.013 0.069 0.172 0.303 0.437
43 0.009 0.053 0.142 0.259 0.384 54 0.008 0.051 0.141 0.264 0.396
44 0.004 0.037 0.111 0.219 0.339 55 0.004 0.037 0.114 0.228 0.356
45 0.002 0.024 0.085 0.182 0.297 56 0.002 0.026 0.091 0.194 0.318
46 0.015 0.064 0.149 0.257 57 0.001 0.017 0.071 0.164 0.281
47 0.009 0.047 0.120 0.220 58 0.011 0.054 0.136 0.246
48 0.005 0.033 0.095 0.185 59 0.007 0.041 0.112 0.214
49 0.003 0.023 0.073 0.155 60 0.004 0.030 0.091 0.184
50 0.001 0.015 0.056 0.127 61 0.002 0.021 0.072 0.157
51 0.009 0.041 0.103 62 0.001 0.015 0.057 0.132
52 0.005 0.030 0.082 63 0.001 0.010 0.044 0.110
53 0.003 0.021 0.065 64 0.006 0.033 0.090
54 0.002 0.014 0.050 65 0.004 0.025 0.074
55 0.001 0.009 0.038 66 0.002 0.018 0.059
56 0.006 0.028 67 0.001 0.013 0.047
637
A8. (ufuhstkt,f)
A9. (ufuhstkt,f)
A9. (ufuhstkt,f)
p
n 2E(S)
0.01 0.025 0.05 0.1
4 0 0.041667 0 0.041667 20
2 0.166667 2 0.166667
α α
n 2E(N) n 2E(N)
0.05 0.1 0.05 0.1
α α
m n m n
0.10 0.05 0.10 0.05
2 2 1 5 1 5 4 4 2 8 1 9
3 1 6 1 6 5 2 9 2 9
4 1 6 1 6 6 3 9 2 9
5 1 6 1 6 7 3 10 2 10
6 1 6 1 6 8 3 10 3 10
7 1 6 1 6 9 3 10 3 10
8 2 6 1 6 10 3 10 3 10
9 2 6 1 6 11 3 10 3 10
10 2 6 1 6 12 4 10 3 10
11 2 6 1 6 13 4 10 3 10
12 2 6 2 6 14 4 10 3 10
13 2 6 2 6 15 4 10 3 10
14 2 6 2 6 16 4 10 4 10
15 2 6 2 6 17 4 10 4 10
16 2 6 2 6 18 4 10 4 10
17 2 6 2 6 19 4 10 4 10
18 2 6 2 6 20 4 10 4 10
19 2 6 2 6
20 2 6 2 6 5 5 3 9 2 10
6 3 10 3 10
3 3 1 7 1 7 7 3 10 3 11
4 1 7 1 8 8 3 11 3 11
5 2 8 1 8 9 4 11 3 12
6 2 8 2 8 10 4 11 3 12
7 2 8 2 8 11 4 12 4 12
8 2 8 2 8 12 4 12 4 12
9 2 8 2 8 13 4 12 4 12
10 3 8 2 8 14 5 12 4 12
11 3 8 2 8 15 5 12 4 12
12 3 8 2 8 16 5 12 4 12
13 3 8 2 8 17 5 12 4 12
14 3 8 2 8 18 5 12 5 12
15 3 8 3 8 19 5 12 5 12
16 3 8 3 8 20 5 12 5 12
17 3 8 3 8
18 3 8 3 8 6 6 3 11 3 11
19 3 8 3 8 7 4 11 3 12
20 3 8 3 8 8 4 12 3 12
644
A12. (ufuhstkt,f)
α α
m n m n
0.10 0.05 0.10 0.05
6 9 4 12 4 13 9 9 6 14 5 15
10 5 12 4 13 10 6 15 5 16
11 5 13 4 13 11 6 15 6 16
12 5 13 4 13 12 7 16 6 16
13 5 13 5 14 13 7 16 6 17
14 5 13 5 14 14 7 17 7 17
15 6 14 5 14 15 8 17 7 18
16 6 14 5 14 16 8 17 7 18
17 6 14 5 14 17 8 17 7 18
18 6 14 5 14 18 8 18 8 18
19 6 14 6 14 19 8 18 8 18
20 6 14 6 14 20 9 18 8 18
7 7 4 12 3 13 10 10 6 16 6 16
8 4 13 4 13 11 7 16 6 17
9 5 13 4 14 12 7 17 7 17
10 5 13 5 14 13 8 17 7 18
11 5 14 5 14 14 8 17 7 18
12 6 14 5 14 15 8 18 7 18
13 6 14 5 15 16 8 1 8 19
14 6 14 5 15 17 9 18 8 19
15 6 15 6 15 18 9 19 8 19
16 6 15 6 16 19 9 19 8 20
17 7 15 6 16 20 9 19 9 20
18 7 15 6 16
19 7 15 6 16 11 11 7 17 7 17
20 7 15 6 16 12 8 17 7 18
13 8 18 7 19
8 8 5 13 4 14 14 8 18 8 19
9 5 14 5 14 15 9 19 8 19
10 6 14 5 15 16 9 19 8 20
11 6 15 5 15 17 9 19 9 20
12 6 15 6 16 18 10 20 9 20
13 6 15 6 16 19 10 20 9 21
14 7 16 6 16 20 10 20 9 21
15 7 16 6 16
16 7 16 6 17 12 12 8 18 7 19
17 7 16 7 17 13 9 18 8 19
18 8 16 7 17 14 9 19 8 20
19 8 16 7 17 15 9 19 8 20
20 8 17 7 17 16 10 20 9 21
645
A12. (ufuhstkt,f)
α α
m n m n
0.10 0.05 0.10 0.05
12 17 10 20 9 21 15 17 11 22 11 23
18 10 21 9 21 18 12 23 11 24
19 10 21 10 22 19 12 23 11 24
20 11 21 10 22 20 12 24 12 25
13 13 9 19 8 20 16 16 11 23 11 23
14 9 20 9 20 17 12 23 11 24
15 10 20 9 21 18 12 24 11 25
16 10 21 9 21 19 13 24 12 25
17 10 21 10 22 20 13 25 12 25
18 11 21 10 22
19 11 22 10 23 17 17 12 24 11 25
20 11 22 10 23 18 13 24 12 25
19 13 25 12 26
14 14 10 20 9 21 20 13 25 13 26
15 10 21 9 22
16 11 21 10 22 18 18 13 25 12 26
17 11 22 10 23 19 14 25 13 26
18 11 22 10 23 20 14 26 13 27
19 12 23 11 23
20 12 23 11 24 19 19 14 26 13 27
20 14 27 13 27
15 15 11 21 10 22
16 11 22 10 23 20 20 15 27 14 28
A13. cnbeltynbpbht,ekb uf,ytdbc lbfgfpjybc ptlf α-rhbnbrekb vybidytkj,t,b (α=0.05)
k
n–k 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
1 18.00 27.00 32.80 37.10 40.40 43.10 45.40 47.40 49.10 50.60 52.00 53.20 54.30 55.40 56.30 57.20 58.00 58.80 59.60
2 6.08 8.33 9.80 10.9 11.60 12.40 13.00 13.50 14.00 14.40 14.70 15.10 15.40 15.70 15.90 16.10 16.40 16.60 16.80
3 4.50 5.91 6.82 7.50 8.04 8.48 8.85 9.18 9.46 9.72 9.95 10.20 10.30 10.50 10.70 10.80 11.00 11.10 11.20
4 3.93 5.04 5.76 6.29 6.71 7.05 7.35 7.60 7.83 8.03 8.21 8.37 8.52 8.66 8.79 8.91 9.03 9.13 9.23
5 3.64 4.60 5.22 5.67 6.03 6.33 6.58 6.80 6.99 7.17 7.32 7.47 7.60 7.72 7.83 7.93 8.03 8.12 8.21
6 3.46 4.34 4.90 5.30 5.63 5.90 6.12 6.32 6.49 6.65 6.79 6.92 7.03 7.14 7.24 7.34 7.43 7.51 7.59
7 3.34 4.16 4.68 5.06 5.36 5.61 5.82 6.00 6.16 6.30 6.43 6.55 6.66 6.76 6.85 6.94 7.02 7.10 7.17
8 3.26 4.04 4.53 4.89 5.17 5.40 5.60 5.77 5.92 6.05 6.18 6.29 6.39 6.48 6.57 6.65 6.73 6.80 6.87
9 3.20 3.95 4.41 4.76 5.02 5.24 5.43 5.59 5.74 5.87 5.98 6.09 6.19 6.28 6.36 6.44 6.51 6.58 6.64
10 3.15 3.88 4.33 4.65 4.91 5.12 5.30 5.46 5.60 5.72 5.83 5.93 6.03 6.11 6.19 6.27 6.34 6.40 6.47
11 3.11 3.82 4.26 4.57 4.82 5.03 5.20 5.35 5.49 5.61 5.71 5.81 5.90 5.98 6.06 6.13 6.20 6.27 6.33
12 3.08 3.77 4.20 4.51 4.75 4.95 5.12 5.27 5.39 5.51 5.61 5.71 5.80 5.88 5.95 6.02 6.09 6.15 6.21
13 3.06 3.73 4.15 4.45 4.69 4.88 5.05 5.19 5.32 5.43 5.53 5.63 5.71 5.79 5.86 5.93 5.99 6.05 6.11
14 3.03 3.70 4.11 4.41 4.64 4.83 4.99 5.13 5.25 5.36 5.46 5.55 5.64 5.71 5.79 5.85 5.91 5.97 6.03
15 3.01 3.67 4.08 4.37 4.59 4.78 4.94 5.08 5.20 5.31 5.40 5.49 5.57 5.65 5.72 5.78 5.85 5.90 5.96
16 3.00 3.65 4.05 4.33 4.56 4.74 4.90 5.03 5.15 5.26 5.35 5.44 5.52 5.59 5.66 5.73 5.79 5.84 5.90
17 2.98 3.63 4.02 4.30 4.52 4.70 4.86 4.99 5.11 5.21 5.31 5.39 5.47 5.54 5.61 5.67 5.73 5.79 5.84
18 2.97 3.61 4.00 4.28 4.49 4.67 4.82 4.96 5.07 5.17 5.27 5.35 5.43 5.50 5.57 5.63 5.69 5.74 5.79
19 2.96 3.59 3.98 4.25 4.47 4.65 4.79 4.92 5.04 5.14 5.23 5.31 5.39 5.46 5.53 5.59 5.65 5.70 5.75
20 2.95 3.58 3.96 4.23 4.45 4.62 4.77 4.90 5.01 5.11 5.20 5.28 5.36 5.43 5.49 5.55 5.61 5.66 5.71
30 2.89 3.49 3.85 4.10 4.30 4.46 4.60 4.72 4.82 4.92 5.00 5.08 5.15 5.21 5.27 5.33 5.38 5.43 5.47
40 2.86 3.44 3.79 4.04 4.23 4.39 4.52 4.63 4.73 4.82 4.90 4.98 5.04 5.11 5.16 5.22 5.27 5.31 5.36
60 2.83 3.40 3.74 3.98 4.16 4.31 4.44 4.55 4.65 4.73 4.81 4.88 4.94 5.00 5.06 5.11 5.15 5.20 5.24
120 2.80 3.36 3.68 3.92 4.10 4.24 4.36 4.47 4.56 4.64 4.71 4.78 4.84 4.90 4.95 5.00 5.04 5.09 5.13
∞ 2.77 3.31 3.63 3.86 4.03 4.17 4.29 4.39 4.47 4.55 4.62 4.68 4.74 4.80 4.85 4.89 4.93 4.97 5.01
647
10 09 73 25 33 76 52 01 35 86 34 67 35 48 76
37 54 20 48 05 64 89 47 42 96 24 80 52 40 37
08 42 26 89 53 19 64 50 93 03 23 20 90 25 60
99 01 90 25 29 09 37 67 07 15 38 31 13 11 65
12 80 79 99 70 80 15 73 61 47 64 03 23 66 53
66 06 57 47 17 34 07 27 68 50 36 69 73 61 70
31 06 01 98 05 45 57 18 24 06 35 30 34 26 14
85 26 97 76 02 02 05 16 56 92 68 66 57 48 18
64 57 33 21 35 05 32 54 70 48 90 55 35 75 48
73 79 64 57 53 03 52 96 47 78 35 80 83 42 82
98 52 01 77 67 14 90 56 86 07 22 10 94 05 58
11 80 50 54 31 39 80 82 77 32 50 72 56 82 48
83 45 29 96 34 06 28 89 80 83 13 74 67 00 78
88 68 54 02 00 86 50 75 84 01 36 76 66 79 51
99 59 46 73 48 87 51 76 49 69 91 82 60 89 28
65 48 11 76 74 17 46 85 09 50 58 04 77 69 74
80 12 43 56 35 17 72 70 80 15 45 31 82 23 74
74 35 09 98 17 77 40 27 72 14 41 23 66 02 16
69 91 62 68 03 66 25 22 91 48 36 93 68 72 03
09 89 32 05 05 14 22 56 85 14 46 42 75 67 88
91 49 91 45 23 68 47 92 76 86 46 16 28 35 54
80 33 69 45 98 26 94 03 68 58 70 29 73 41 35
44 10 48 19 49 85 15 74 79 54 32 97 92 65 75
12 55 07 37 42 11 10 00 20 40 12 86 07 46 97
63 60 64 93 29 16 50 53 44 84 40 21 95 25 63
61 19 69 04 46 26 45 74 77 74 51 92 43 37 29
15 47 44 52 66 95 27 07 99 53 59 36 78 38 48
94 55 72 85 73 67 89 75 43 87 54 62 24 44 31
42 48 11 62 13 97 34 40 87 21 16 86 84 87 67
23 52 37 83 17 73 20 88 98 37 68 93 59 14 16
KBNTHFNEHF
18. Андерсон Т., Статистический анализ временных рядов. Пер. с англ. Мир,
Москва,1976.
19. Бокс Дж., Дженкинс Г., Анализ временных рядов. Прогноз и управление. Пер. с
англ. Мир, Москва, 1976.
20. Большев Л.Н., Смирнов Н.В., Таблицы математической статистики. 3-е изд,
Наука, Москва, 1983.
21. Боровков А.А., Математическая статистика. Наука, Москва, 1984.
22. Браунли К.А., Статистическая теория и методология в науке и технике. Пер. с
англ. Наука, Москва, 1977
23. Броуди М.Б., О статистическом рассуждении. Пер. с англ. Статистика, Москва,
1968
24. Вайнберг Дж., Шумекер Дж., Статистика. Пер. с англ. Статистика, Москва,
1979.
25. Ван дер Варден Б.Л., Математическая статистика. Пер. с нем. ИЛ, Москва,
1960
26. Гаек Я., Шидак З., Теория ранговых критериев. Пер. с англ. Статистика,
Москва, 1976
27. Гнеденко Б.В., Курс теории вероятностей. Наука, Москва, 1988
28. Девис М.Х.А., Линейное оценивание и стохастическое управление. Пер. с англ.
Наука, Москва, 1984
29. Джонстон Дж., Эконометрические методы. Пер. с англ. Статистика, Mосква,
1980.
30. Дунин-Барковский И.В., Смирнов Н.А., Математическая статистика. ГИТТЛ,
1955
31. Дунин-Барковский И.В., Смирнов Н.А., Курс теории вероятностей и
математической статистики для технических приложений. Наука, Москва, 1980
32. Ермаков С.М., Метод Монте-Карло и смежные вопросы. Наука, Москва, 1971.
33. Закс Л., Статистическое оценивание. Пер. с нем. Статистика, Москва, 1976.
34. Ивченко Г.И., Медведев Ю.И., Математическая статистика. Высшая школа,
Москва, 1984.
35. Кэйн Э., Экономическая статистика и эконометрия. Пер. с англ. Выпуски 1 и
2. Статистика, Москва,1977.
36. Кендалл М., Временные ряды. Пер. с англ. Финансы и статистика, Москва,
1981.
37. Кендалл М., Стьюарт А., Статистические выводы и связи. Пер. с англ. Наука,
Москва, 1973.
38. Кокрен У., Методы выборочного обследования. Пер. с англ. Статистика,
Москва, 1976
39. Крамер Г., Математические методы статистики. Пер. с англ. Мир, Москва,
1975.
650 kbnthfnehf
40. Леман Э., Проверка статистических гипотез. Пер. с англ. Наука, Москва, 1979.
41. Леман Э., Теория точечного oценивания. Пер. с англ. Наука, Москва, 1991.
42. Ликеш И., Ляга И., Основные таблицы математической статистики. Пер. с
чешского. Финансы и статистика, Москва, 1985.
43. Мания Г.М. Обобщение критерия А.Н.Колмогорова для оценки закона
распределения по эмпирическим данным. Докл.Акад.Наук СССР 69,4
(1949),495-497
44. Мания Г.М.Статистическое оценивание распределения вероятностей.
Издательство Тбилисского университета, Тбилиси,1974.
45. Миллс Ф., Статистические методы. Пер. с англ. Государственное
статистическое издательство, Москва,1958.
46. Мюллер П., Нойман П.Ю., Шторм Р., Таблицы по математической статистике.
Пер. с англ. Финансы и статстика., Москва,1982.
47. Надарая Э.А., Об оценке функции регрессии. Теория вероятн. и ее примен. 9
(1964), N1, 157-159
48. Надарая Э.А., О непараметрических оценках плотности вероятности и
регрессии. Теория вероятн. и ее примен. 10 (1965), N1, 199-203
49. Надарая Э.А., Непараметрическое оценивание плотности вероятностей и
кривой регрессии. Издательство Тбилисского университета, Тбилиси, 1983.
50. Никабадзе А.М., Хмаладзе Э.В., Критерий согласия для параметрических
гипотез в Rn. Докл.Акад.Наук СССР, 1987,т.35, 627-629,
51. Поллард Дж., Справочник по вычислительным методам статистики. Пер. с англ.
Финансы и статистика, Москва, 1982.
52. Рао С.Р., Линейные статистические методы и их применения. Пер. с англ.
Наука, Москва, 1968.
53. Романовский В., Математическая статистика. ГОНТИ, Москва, 1938.
54. Тьюки Дж., Анализ результатов наблюдений. Пер. с англ. Мир, Москва, 1981.
55. Уилкс С., Математическая статистика. Пер. с англ. Наука, Москва, 1967.
56. Феллер В., Введение в теорию вероятностей и ее приложения. Пер. с англ. т. I,
II, Мир, Москва, 1984.
57. Фишер Р.А., Статистические методы для исследователей. Пер. с англ.
Госстатиздат, Москва, 1956.
58. Хальд А., Математическая статистика с техническими приложениями. Пер. с
англ. ИЛ, Москва, 1956.
59. Холлендер М., Вулф Д., Непараметрические методы статстики. Пер. с англ.
Финансы и статистика, Москва, 1983.
60. Четыркин Е.М., Калихман И.Л., Вероятность и статистика, Фынансы и
статистика, Москва, 1982.
kbnthfnehf 651
82. Moore David S., McCabe George P., Introduction to the practice of statistics,
W.H.Freeman and company, 1989.
83. Olson Charles L., Picconi Mario J., Statistics for Business Decision Making, Scott,
Foresman and Company, 1983.
84. Plane Donald R., Oppermann Edward B., Business and economic statistics, Business
Publications, Inc., 1981.
85. Priestley M. Non-linear and nonstationary time series. New York: Academic Press,
1988.
86. Spiegel Murray R., Probability and statistics, McGraw-hill book company, 1975.
87. Tailor S., Modeling financial time series. New York: Wiley, 1986.
88. Tong H., Nonlinear time series. Oxford: Oxford Univ. Press,1990.
CFUYJ<HBDB CFSBT<TKB
f
fdnjrjhtkfwbf (автокорреляция, autocorrelation), 565
− rthsj (частная автокорреляция, partial autocorrelation), 565
fk,f'j,f (вероятность, probability), 119
− fgjcnthbjhekb (апостериорная вероятность, posterior probability), 132
− fghbjhekb (априорная вероятность, prior probability), 132
− utjvtnhbekb (геометрическая вероятность, geometrical probability), 124
− gbhj,b'b (условная вероятность, conditional probability), 127
fk,f'j,b' rht,flj,f (сходимость по вероятности, convergence in probability), 233
fk,f'ehb cbdhwt (вероятностное пространство, probability space), 126
− – lbcrhtnekb (дискретное вероятностное пространство, discrete probability space), 123
fhb'vtnbrekb cfiefkj (среднее арифметическое, arithmetic mean), 61
,
,fbtcbc ajhvekf (формула Байесса , Bayes' theorem (formula)), 132
,hfeybc jhvfub ufukedt,bc vt'jlb (метод двойного сглаживания Брауна, Brown's double
smoothing method), 576
,jmcgkjnb (боксплот, boxplot), 76
u
uf,ytdbc lbfgfpjyb (размах, range), 71
ufukedt,bc ntmybrf (техника сглаживания, smoothing technique), 555
uflfyfwdkt,f (перестановка, permutation), 135
ufyfobkt,f (распределение, distribution), 149
− ,thyekbc (распределение Бернулли, Bernoulli distribution), 199
− ,byjvehb (биномиальное распределение, binomial distribution), 199
− utjvtnhbekb (геометрическое распределение, geometric distribution), 203
− lbcrhtnekb (дискретное распределение, discrete distribution), 200
− th'j,kbdb (совместное распределение, joint distribution), 159
− tmcgjytywbfkehb (экспоненциальное распределение, exponential distribution), 211
− rjkvjujhjdbc (распределение Колмогорова, Kolmogorov distribution), 387
− kjuyjhvfkehb (логнормальное распределение, log-normal distribution), 226
− vfhubyfkehb (маргинальное распределение, marginal distribution), 159
− yjhvfkehb (нормальное распределение, normal distribution), 213
− – cnfylfhnekb (стандартное нормальное распределение, standard normal distribution),
215
− gjkbyjvehb (veknbyjvehb) (полиномиальное (мултиномиальное) распределение,
multinomial distribution), 207
− gefcjybc (распределение Пуассона, Poisson distribution), 205
− cnbeltynbc (распределение Стьюдента, Student's distribution), 222
− efh.jab'b ,byjvehb (отрицательное биномиальное распределение, negative binomial
distribution), 208
654
l
lfuhjdbk [afhlj,b'] cb[ibht'f aeymwbf (revekfnf) (кумулята, [relative]cumulative
frequency funtion), 19
lfrdbhdt,t,b (наблюдения, observations), 19
− lfo.dbkt,ekb (парные наблюдения, matchod pairs (paired observations), 98
lfvjerblt,tkb itv'[dtdb'b cblbltt,b (независимые случайные величины, independent
random variables), 162
lfcf]thj,bc afhlj,f (отношение правдоподобия, likelihood ratio), 318
lfcf]thj,bc vfmcbvevbc vt'jlb (метод максимума правдоподобия, maximum likelihood
method), 272
− – itafct,f (оценка максимального правдоподобия, maximum likelihood estimate), 272
lfcf]thj,bc aeymwbf (функция правдоподобия, likelihood function), 266
lf]ueat,ekb vjyfwtvt,b (сгруппированные данные, grouped data), 93
ltylhjuhfvf ([bct,hb lbfuhfvf) (дерево, tree diagram), 133
ltgjpbnb (депозит, deposit), 589
ltnthvbybcnekb nhtylb (детерминистический тренд, deterministic trend), 575
ltwbkb (дециль, decile), 72
lbfuhfvf
− uf,ytdbc (диаграмма рассеивания, scatterplot (scatter diagram)), 99
− vfh're'[tlt,bfyb [cdtnjdfyb] (столбиковая диаграмма, bar chart), 26
− ohbekb (ctmnjht,bfyb) (секторная диаграмма, pie chart), 26
− aj'kt,bfyb qthjt,bc vcufdcb (стебель с листями, steam and leaf plot), 34
lbl hbw[d'f rfyjyb (закон больших чисел, law of large numbers), 232
− – – ufskbtht,ekb (усиленный закон больших чисел, strong law of large numbers), 232
lbcgthcbf (дисперсия, variance), 177
lbcgthcbf'f afhlj,f (дисперсионное отношение, variance ratio), 350
lbcgthcbekb fyfkbpb (дисперсионный анализ, analysis of variance (ANOVA) ), 517
lhjb'b vorhbdb (временной ряд, time series), 539
lhjb'b vorhbdbc rjvgjytynf (конпонента временного ряда, time series component), 542
t
tvgbhbekb ufyfobkt,bc aeymwbf (эмпирическая функция распределения, empirical
distribution function), 246
tatmnb
− ctpjyehj,bc (эффект сезонности, seasonal effect), 543
− wbrkehb (циклический эффект, cyclical effect), 542
cfuyj,hbdb cfsbt,tkb 655
d
dfhbfwbekb vorhbdb (вариационный ряд, ordered observations), 65
dtybc lbfuhfvf (диаграмма Венна, Venn's diagram), 118
'
'fdbceakt,bc [fhbc[b (степень свободы, degrees of freedom), 221
'tjhtvf
− ,thyekbc (теорема Бернулли, Bernoulli's theorem), 233
− ukbdtyrj-rfyntkbc (теорема Гливенко-Кантелли, Glivenko-Cantelli's theorem), 385
− gefcjybc (теорема Пуассона, Poisson's theorem), 237
− abithbc (теорема Фишера, Fisher's theorem), 250
− rjkvjujhjdbc (теорема Колмогорова, Kolmogorov's theorem), 387
b
bltynbabrfwbf (идентификация, identification), 581
bvbnfwbf (имитация, simulation), 617
byltmcb
− fuhtubht,ekb afct,bc (индекс агрегированных цен, aggregative price index), 601
− kfcgtbhtcbc (индекс Ласпейреса, Laspeyres' index), 604
− gffitc (индекс Пааше, Paasche's index), 604
− cfvjv[vfht,kj (индекс потребительных цен, consumer price index), 599
− afct,bc (индекс цен, price index), 599
− abithbc bltfkehb (идеальный индекс Фишера, Fischer's ideal index), 606
r
rhbnthbevb (критерий, test)
− 'fy[vj,bc (критерий согласия, goodness of fit test), 369
− rhfcrtk-ejkbcbc (критерий Краскела-Уоллиса, Kruskal-Wallis test), 415
− rjkvjujhjdbc (критерий Колмогорова, Kolmogorov test), 384
− rjkvjujhjd-cvbhyjdbc (критерий Колмогорова- Смирнова, Kolmogorov-Smirnov test),
384
− vfy-ebnybc (критерий Манна-Уитни, Mann-Whitnay test), 411
− ybiyt,bc (критерий знаков, sing test), 400
− ybiybfyb hfyut,bc (критерий знаковых рангов, signed-rank test), 403
− hfyuj,hbdb (ранговый критерий, rank test), 399
− cthbt,bc (критерий серий, rans test), 426
− F- rhbnthbevb (F-критерий, F-test), 350
− ebkrjrcjybc hfyuj,hbdb ]fvt,bc (критерий Уилкоксона, Wilcoxon rank-sum test), 411
− itv'[dtdb'j,bc (критерий случайности, test for randomness), 426
− χ2 (χ2-критерий, χ2-test), 370
656
k
kbrdblehj,f (ликвидность, liquidity), 589
v
vf'tvfnbrehb kjlbyb (математическое ожидание, expectated value), 169
− – gbhj,b'b (условное математическое ожидание, conditional expectation), 191
vfmcbvfkehb lfcf]thj,bc ufynjkt,f (уравнение максимума правдоподобия, maximum
likelihood equation), 273
vtlbfyf (медиана, median), 173
vt'jlb
− lfcf]thj,bc vfmcbvevbc (метод максимума правдоподобия, maximum likelihood
method), 272
− vjvtyn'f (метод моментов, method of moments), 277
− vjhnt-rfhkjc (метод Монте-Карло, Monte-Carlo method), 624
− evwbhtc rdflhfn'f (метод наименьших квадратов, least square method), 456
− cbvekfwbbc (метод симуляции, method of simulation), 619
cfuyj,hbdb cfsbt,tkb 657
y
yfi'b (остаток, residual), 469
yfi''f fyfkbpb (анализ остатков, residual analysis), 469
ylj,bc fk,f'j,f (ljyt^ rjtabwbtynb) (вероятность (уровень) доверия ,confidence probability
(level, coefficient)), 282
− bynthdfkb (доверительный интервал, confidence interval), 282
− cfpqdht,b (доверительные пределы, confidence limits), 282
ybify'f iteqkt,bc w[hbkb(таблица сопряженности признаков, contingency table), 25
yjhvfkehb ufynjkt,fyb (нормальные уравнения, normal equations), 234
− vbf[kjt,f (нормальное приближение, normal approximation), 234
j
jubdf (огива, ogive), 35
658
g
gthbjljuhfvf (периодограмма, periodogoram), 583
− revekfnbehb (кумулятивная, периодограмма cumulative periodogoram), 583
− – ,fhnktnbc (кумулятивная периодограмма Бартлета, Bartlett cumulative
periodogoram), 583
P-vybidytkj,f (P-значение, P-value), 313
gjkbujyb (полигон, polygon), 36
gjgekfwbf (популяция (генеральная совокупность), population ), 19
− cfveifj (обследуемая популяция, sampled (working) population), 56
− itcfcofdkb (изучаемая популяция, target population), 56
gjgekfwbbc lbcgthcbf (дисперсия популяции, population variance), 69
− cfiefkj (средняя популяции, population mean), 69
ghtlbmnjhb (предиктор, predictor), 455
ghjwtynbkb (процентиль, percentile), 72
ghjuyjpbc cbpecnt (точность прогноза, forecasting accuracy), 555
ghjuyjpbht,f (прогнозирование, forecasting), 546
ghjwtcb
− cnfwbjyfhekb (стационарный процесс, stationary process), 564
− ohabdb ufecbc (линейный гауссовский процесс, linear Gaussian process), 564
h
hfyub (ранг, rank), 78
htuhtcbf (регрессия, regression), 449
− vfhnbdb ohabdb (простая линейная регрессия, simple linear regression), 454
− vhfdkj,b'b (множественная регрессия, multiple regression), 479
htuhtcbbc obhb (линия регрессии, regression line), 458
c
cfghjuyjpj bynthdfkb (прогнозирующий интервал, forecasting interval), 467
− aeymwbt,b (прогнозирующие функции, forecasting functions), 562
cfiefkj (среднее, mean)
− f,cjkenehb uflf[hf (среднее абсолютное отклонение, mean absolute deviation), 81
− rdflhfnekb uflf[hf (среднее квадратическое отклонение, mean square, standard (mean
square) deviation), 178
− vybidytkj,f (среднее значение, mean value), 70
cb[ibht (частота, frequency)
− lfuhjdbkb (накопленная частота, cumulative frequency), 29
− afhlj,b'b (относительная частота, relative frequency), 23
chekb fk,f'j,bc ajhvekf (формула полной вероятности, total probability formula) 131
cnfylfhnekb uflf[hf (стандартное отклонение, standard deviation), 178
cnfnbcnbrf (ithxtdb'b vybidytkj,t,bc aeymwbf) (статистика, statistic), 242
cnfnbcnbrf (статистика, statistics), 19, 22
− ltcrhbawbekb (дискрептивная статистика, descriptive statistics), 22
cfuyj,hbdb cfsbt,tkb 659
cnfwbjyfhekb lhjb'b vorhbdb (стационарный временной ряд, stationary time series), 564
n
nhtylb (тренд, trend), 542
a
abithbc byajhvfwbf (информация Фишера, Fisher's information), 266
aekflb cf[cht,bc ,fpfhb (рынок денежных средств, money market) 19
aeymwbf (функция, function)
− ufyfobkt,bc (функция распределения, distribution function), 150
− lfcf]thj,bc (функция правдоподобия, likelihood function), 266
− cbvrdhbdbc (функция плотности, frequency function), 156
− jhufypjvbkt,bfyb ufyfobkt,bc (двумерная функция распределения, bivariate
distribution функция), 160
− vhfdfkufypjvbkt,bfyb ufyfobkt,bc (функция многомерного распределения,
multidimensional distribution), 162
− gbhj,b'b ufyfobkt,bc (условная функция распределения, conditional distribution), 194
e
enjkj,f
− hfj-rhfvthbc (неравенство Рао-Крамера, Rao-Cramer inequality), 265
− xt,bitdbc (неравенство Чебышева, Chebishev's inequality), 89, 231
i
itv'[dtdb'b tmcgthbvtynb (случайный эксперимент, random experiment), 115
− dtmnjhb (случайный вектор, random vector), 189
− hbw[dt,b (случайные числа, random nambers), 53
− cblblt (случайная величина, random variable), 149
− – lbcrhtnekb (дискретная случайная величина, discrete random variable), 152
− – eo.dtnb (непрерывная случайная величина, continuous random variable), 156
− ghjwtcb (процесс, process), 588
ithxtdf (выборка, sample), 19
− ofhvjvflutykj,b'b (htghtyptynfwbekb) (представительная выборка, representative
sample), 50
− itv'[dtdb'b (случайная выборка, random sample), 242
ithxtdf (ithxtdbc ufvj.jaf) (выбор, отбор (выборки); sampling), 49
− fk,f'ehb (случайный отбор, probability sampling), 52
− fhfitv'[dtdb'b (неслучайный отбор, non-random sampling), 51
− ufyihtdt,ekb (расслоенный отбор, stratified), 55
− lf,heyt,b' (отбор с возвращением, sampling with replacement),201
− lf,heyt,bc ufhtit (отбор без возвращения, sampling without replacement),204
− rkfcnthekb (кластерный отбор, cluster sampling), 55
− vfhnbdb itv'[dtdb'b (простой случайный отбор, sample random sampling), 52
− vbpfyvbvfh'ekb (направленный (предвзятый) отбор, purposive (judgment) sampling), 52
660
x
xfyfwdkt,f (смещение, bias), 261
xfeyfwdkt,kj,f (несмещенность, unbiasedness), 261
w
wtynhfkehb pqdfhb'b 'tjhtvf (центральная предельная теорема, central limit theorem, 234
wtynhfkehb ntyltywbf (центральная тенденция, central tendency),61
cfuyj,hbdb cfsbt,tkb 661
s
sfkvjcbkt,f (состоятельность, consistency), 263
o
o.j,f (размещение, arangement), 134
[
[ljvbkj,f (событие, event), 115
− tktvtynfhekb (элементарное событие, elementary event), 115
− cfobyffqvltuj (противоположное событие, complementary event), 117
[ljvbkj,f'f lfvjerblt,kj,f (независимость событий, independence of events ), 129
− yfvhfdkb (призведение событий, product of events), 117
− chekb cbcntvf (полная система событий, complete system of events), 127
− c[dfj,f (разность событий, difference of events), 117
− ]fvb (сумма событий, sum of events), 117
]
]ea't,f (сочетание, combination), 135
/
/bgj'tpf (гипотеза, hypothesis), 303
− fknthyfnbekb (альтернативная гипотеза, alternative hypothesis), 304
− lfvjerblt,kj,bc (гипотеза независимости, independence hypothesis), 304
− th'udfhjdyt,bc (гипотеза однородности, homogeneity hypothesis), 303
− 'fy[vj,bc (гипотеза согласия, goodness-of-fit hypothesis), 304, 369
− vfhnbdb (простая гипотеза, simple hypothesis), 303
− yekjdfyb (нулевая гипотеза, null hypothesis), 304
− gfhfvtnhekb (параметрическая гипотеза, parametric hypothesis), 304
− h'ekb (сложная гипотеза, composite hypothesis), 303
/bcnjuhfvf (гистограмма ^ histogram), 31
davalebis bukleti braian l. euleri, PhD
instruqciebi: ar dagaviwydeT, rom moniSnoT yvela pasuxi calke mocemul pasuxebis bukletSi
I seqcia
gTxovT, waikiTxoT qvemoT mocemuli TiToeuli debuleba da SemoxazoT pasuxi, romelic yvelaze kargad
aRwers am moswavles. debulebebi SeiZleba srulyofilad ar aRwerdes yvela Sesafasebel moswavles,
amitom moniSneT `diax” an `ara” imisda mixedviT, romelic simarTlesTan ufro axlos dgas. gTxovT,
upasuxoT TiToeul debulebas.
II seqcia
qvemoT mocemuli debulebebiT daxasiaTebuli arian moswavleebi. gTxovT, waikiTxoT TiToeuli debuleba
da SemoxazoT is pasuxi, romelic yvelaze kargad aRwers am moswavles bolo ramdenime Tvis ganmavlobaSi.
airCieT TiToeuli debulebis SemTxvevaSi arasodes (a), zogjer (z), xSirad (x) an TiTqmis yovelTvis (T).
gTxovT, TiToeul debulebas upasuxoT rac SegiZliaT kargad, Tundac zogierTi srulyofilad ar
aRwerdes am moswavles. pasuxi arasodes ar niSnavs, rom bavSvi `arasodes iqceva ase~, aramed miuTiTebs,
rom Tqven arasodes daginaxavT misi aseTi qceva. gTxovT, ar datovoT arc erTi debuleba upasuxod.
(gagrZeleba)
2
II seqcia (gagrZeleba )
a = arasodes z = zogjer x = xSirad T = TiTqmis yovelTvis
3
gaxsovdeT, rom aRniSnoT Tqveni pasuxi calke mocemul pasuxebis bukletSi.
III seqcia
qvemoT mocemulia winadadebaTa jgufebi, romlebic axasiaTebs moswavles. gTxovT, vidre pasuxs gascemT,
yuradRebiT waikiTxoT TiToeul jgufSi pasuxis yvela varianti. amis Semdeg SemoxazeT pasuxis is
varianti, romelic yvelaze kargad aRwers am moswavles bolo ramdenime Tvis ganmavlobaSi. Tu Tqven
ufro cota xania am moswavles icnobT, moniSneT is varianti, romelic yvelaze ukeT aRwers imas, rac
Tqven SeginiSnavT am moswavlesTan dakavSirebiT. TiToeul jgufSi yovelTvis is winadadeba airCieT,
romelic yvelaze zustad aRwers am moswavles, maSinac ki, roca arc erTi winadadeba srulyofilad ar
miesadageba mas. gTxovT, upasuxoT winadadebebis TiToeul jgufs da airCioT mxolod erTi winadadeba
TiTo jgufidan.
(gagrZeleba)
4
III seqcia (gagrZeleba )
9. a. marTavs konfliqts mediaciisa da saTanado 14. a. Sejibris dros icavs TamaSis wesebs.
socialuri unar-Cvevebebis saSualebiT. gamarjvebis misaRwevad ar atyuebs sxvebs,
uars ambobs arakeTilsindisieri xerxiT
b. konfliqtze reagirebs SiSiT, ukan daxeviT, gamarjvebaze.
an zedmetad Tavis aridebiT.
g. konfliqtze reagirebs sxvisi CagvriT, b. dabali TviTSefasebis gamo SesaZloa ver
moaxerxos CarTva iseT SejibrSic ki,
fizikuri ZaladobiT an sisastikiT.
romelic mis SesaZleblobebs Seesabameba.
g. gamarjvebis misaRwevad atyuebs sxvebs,
arakeTilsindisieri xerxebiT sjobnis maT
10. a. ar uwevs sxvebs eqsploatacias da umiznod da arRvevs wesebs.
ar gaiRebs msxverpls urTierTobebisaTvis.
b. ar uwevs sxvebs eqsploatacias, Tumca
SeiZleba umiznod gaiRos msxverpli 15. a. avlens Sesatyvis Tavdajerebulobasa da
urTierTobebisaTvis. damoukideblobas rogorc skolaSi, ise
skolis gareT.
g. eqsploatacias uwevs sxvebs, raTa amisagan
miiRos sargebeli da Tavi aaridos b. aklia Tavdajerebuloba da damoukidebloba
valdebulebebs. imis miuxedavad, ra garemocvaSi imyofeba.
g. zedmetad Tavdajerebulia da
damoukidebeli rogorc skolaSi, ise skolis
gareT.
11. a. aqvs adekvaturi TviTSefaseba da saTanadod
scems sxvebs pativs.
b. Tanatolebisagan gansxvavebiT, SeiZleba
aRiqvas sakuTari Tavi aranormalurad, 16. a. TanatolebTan aqvs komfortuli, ormxrivad
misaRebi kavSirebi.
arasrulfasovnad da naklovanad.
g. normad aRiqvams sakuTar Tavs da b. arasakmarisi Tavdajerebulobisa da sustad
ganviTarebuli socialuri unar-Cvevebis
araadekvatur qcevas da damTmob, morCil
gamo SeiZleba ganicdides TanatolebTan
bavSvebTan SedarebiT upiratesobasac ki
urTierTobebis naklebobas.
grZnobs.
g. urCevnia iyos `martosuli~, radgan ar
endoba sxvebs an ar ainteresebs, ramdenad
misaRebia maTTvis.
12. a. saTanadod arCevs kargsa da cuds.
b. metismetad xisti da mkacria cudisa da
kargis garCevisas. 17. a. amJRavnebs saTanado pativiscemas policiisa
g. xSirad ver grZnobs gansxvavebas cudsa da da Tanamdebobis pirebis mimarT.
kargs Soris. b. imdenad aSinebs Tanamdebobis pirebis mimarT
upativcemulobis gamoxatva, rom zedmetad
frTxili da morCilia.
13. a. ar awuxebs wesebisa da SezRudvebis g. sajarod acxadebs, rom policia da sxva
arseboba, anu wesebisa da SezRudvebis Tanamdebobis pirebi arian sulelebi,
arseboba-ararseboba ar aisaxeba mis qcevaze. usamarTloebi da maTi qmedeba
arakanonieria.
b. survili aqvs iyos bevri wesi da SezRudva
imisaTvis, rom Tavi komfortulad da
daculad igrZnos. (gagrZeleba)
g. ar moswons an Seuwynarebelia wesebisa da
SezRudvebis mimarT da ewinaaRmdegeba maT
moqmedebiT.
5
III seqcia (gagrZeleba )
18. a. riskis Semcvel an wesebis damrRvev qcevas 22. a. naklebad aqvs garTulebisken midrekili
urCevnia gaerTos, dro gaataros. konfliqtebi TanatolebTan an
Tanamdebobis pirebTan.
b. SeiZleba imdenad iyos SeboWili SiSis an
arasakmarisi Tavdajerebulobis gamo, rom b. aqvs garTulebisken midrekili xSiri
ver moaxerxos garToba. konfliqti TanatolebTan an Tanamdebobis
g. riskis Semcvel, wesebis damrRvev qcevaSi pirebTan.
erTveba garTobis mizniT, raTa Tavidan g. aqvs garTulebisken midrekili xSiri
aicilos mowyeniloba da daadginos konfliqti TanatolebTan an Tanamdebobis
sakuTari qcevis dasaSvebi sazRvrebi. pirebTan, ufro xSirad _ Tanamdebobis
pirebTan.
20. a. mis mier damyarebuli axlo urTierTobebi 24. a. ar Caudenia seriozuli danaSauli an
efuZneba pativiscemasa da ndobas. Caudenia, magram ganicdis sindisis qenjnas.
b. uWirs axlo urTierTobebis damyareba, b. ar Caudenia seriozuli danaSauli da
radgan eSinia, rom sazRvrebi moiSleba an mudmivad imis cdaSia, rom Tavidan aicilos
aklia ndoba da socialuri unar-Cvevebi. mciredi darRvevebic ki.
g. sxvisi Tanxmobis gareSe arRvevs g. Caidina seriozuli danaSauli/danaSaulebi
urTierTobis sazRvrebs (seqsualuri an (magaliTad, cecxlis gaCena, qurdoba) da
sxva formiT). saerTod ar ganicdis sindisis qenjnas.
6
gaxsovdeT, rom aRniSnoT Tqveni pasuxi calke mocemul pasuxebis bukletSi
IV seqcia
qvemoT mocemulia winadadebebi, romlebic axasiaTebs moswavles. gTxovT, waikiTxoT TiToeuli winadadeba
da TiToeuli pasuxi, romelic mas mohyveba. Semdeg moniSneT pasuxi, romelic yvelaze ukeT aRwers am
moswavles bolo ramdenime Tvis ganmavlobaSi. Tu Tqven am moswavles ufro cota xania icnobT, aRniSneT
is pasuxi, romelic yvelaze ukeT aRwers imas, rac Tqven SeginiSnavT am moswavlesTan dakavSirebiT.
yovelTvis is pasuxi airCieT, romelic yvelaze zustad aRwers moswavles, maSinac ki, roca arc erTi
winadadeba srulyofilad ar miesadageba mas. gTxovT, upasuxeT TiToeul winadadebas da moniSneT mxolod
erTi pasuxi.
7
gaxsovdeT, rom aRniSnoT Tqveni pasuxi calke mocemul pasuxebis bukletSi
V seqcia
qvemoT mocemulia winadadebaTa jgufebi, romlebic axasiaTebs moswavles. gTxovT, vidre pasuxs gascemT,
yuradRebiT waikiTxoT TiToeul jgufSi pasuxis yvela varianti. amis Semdeg TiToeul jgufSi SemoxazeT pasuxis
is varianti, romelic yvelaze kargad aRwers am moswavles bolo ramdenime Tvis ganmavlobaSi. Tu Tqven
moswavles ufro cota xania icnobT, aRniSneT is varianti, romelic yvelaze ukeT aRwers imas, rac Tqven
SeginiSnavT am moswavlesTan dakavSirebiT. TiToeul jgufSi yovelTvis is winadadeba airCieT, romelic yvelaze
zustad aRwers am moswavles, maSinac ki, roca arc erTi winadadeba srulyofilad ar miesadageba mas. gTxovT,
upasuxoT winadadebebis TiToeul jgufs da airCioT mxolod erTi winadadeba TiToeuli jgufidan.
8
davalebis bukleti braian l. euleri, PhD
instruqciebi: ar dagaviwydeT, rom moniSnoT yvela pasuxi calke mocemul pasuxebis bukletSi.
miTiTebebi
qvemoT mocemuli debulebebiT daxasiaTebulia Tqveni bavSvi. gTxovT, waikiTxoT TiToeuli debuleba da
SemoxazoT is pasuxi, romelic yvelaze kargad aRwers Tqvens bavSvs bolo ramdenime Tvis ganmavlobaSi. airCieT
TiToeuli debulebis SemTxvevaSi arasodes (a), zogjer (z), xSirad (x) an TiTqmis yovelTvis (T). gTxovT,
TiToeul debulebas upasuxoT rac SeiZleba kargad, Tundac zogierTi pasuxi srulyofilad ar aRwerdes
Tqvens bavSvs. pasuxi arasodes ar niSnavs, rom bavSvi `arasodes iqceva ase~, aramed miuTiTebs, rom Tqven
arasodes daginaxavT misi aseTi qceva. gTxovT, ar datovoT arc erTi debuleba upasuxod.
42. ara ojaxis wevri mozrdili adamianisagan 65. advilad Riziandeba da ucruvdeba imedebi.
(magaliTad, maswavleblis an mwvrTnelisagan) 66. SeuZlia problemebis efeqtianad mogvareba.
miRebuli dadebiTi ukukavSiri mas motivacias
67. arRvevs mSoblebis mier dadgenil wesebs
umaRlebs.
(magaliTad, unebarTvod iRebs saxlidan
43. ar moswons wesebi, arRvevs maT, uaryofs nivTebs an ar brundeba saxlSi droulad).
avtoritetebs da ar emorCileba.
68. yvelanairad cdilobs Tavi aaridos iseT
44. avlens nakleb enTuziazmsa da emocias. saqmeebs, romlebic ar moswons (magaliTad,
45. komunikabeluria da SeuZlia sxvas oTaxis dasufTaveba, umcrosi dedmamiSvilis
daxmarebisaTvis mimarTos. movla da a.S.)
46. wuxs warsulSi momxdar SemTxvevebze, 69. SeuZlia mozrdilebTan da TanatolebTan
romlebmac SiSi mohgvara. ndobaze agebuli urTierTobis damyareba.
47. zedmetad eWviania sxvebis mimarT. 70. Cagravs sxvebs garTobis mizniT da amiT
48. kargad iqceva, roca ajildoeben iseTi amayobs.
nugbariT, rogoric aris kanfeti, Cifsebi, 71. aRelvebuli male wynardeba.
gaziani sasmeli an pica. 72. uWirs cudisa da kargis garCeva.
49. atyuebs sxvebs an arRvevs wesebs imisaTvis, 73. dasjis SiSiT ukeTesad iqceva.
rom gaimarjvos.
74. sakuTari garegnobisa da higienis mimarT
50. warmatebebisa da warumateblobebis mizezs nakleb interess amJRavnebs.
sakuTar TavSi xedavs da SeuZlia amis
75. megobrad da mxardamWerad hyavs mozrdili
kontroli.
adamiani.
51. yoveldRiur movlenebze, rogorc
76. Tanatolebis mimarT mtrulad aris
katastrofebze, ise reagirebs.
ganwyobili.
52. qcevis gamo skolidan gamogdebuli iyo an iq
77. aqvs SiSebi da sxva sawuxari, romelTa
misvla akrZaluli hqonda.
Sesaxebac ar SeuZlia an ar unda saubari.
53. mniSvnelobas aniWebs, miiReben Tu ara mas
78. fizikurad vnebs sakuTar Tavs (magaliTad,
Tanatolebi da moswonT Tu ara.
iseravs sxeuls).
54. imedgacruebis dros arRvevs wesebs da
79. yuradRebis mipyrobas cdilobs ucnauri,
impulsurad moqmedebs.
gamomwvevi qceviTa da emociurobiT.
55. rodesac sxvebi mis sivrceSi iWrebian, is
80. xSirad fiqrobs TviTdazianebasa da
fizikurad saWiroze metad ixevs ukan.
TviTmkvlelobaze.
56. iketeba sakuTar TavSi, TviTdestruqciulia
81. SeuZlia sxvebTan stabiluri urTierTobis
da/an axirebulad iqceva.
damyareba.
57. hyavs vinme masze ufrosi, romelic, rogorc
82. CarTulia iseT aqtivobebSi, rogorebicaa
mentori, ise iqceva.
sporti an saklubo saqmianoba, romlebic mas
58. zogierT moqmedebas mravaljer imeorebs siamovnebis da/an warmatebis gancdas aniWebs.
(magaliTad, gamudmebiT Tlis fanqars).
83. fiqrobs, rom is ukeTesia im bavSvebze,
59. Zalian unda hyavdes megobrebi. romlebic wesebs emorCilebian.
60. uyvars Cxubi da amayobs agresiuli qceviT 84. moqmedebs fuladi jildosTvis.
maSinac ki, roca es gaumarTlebelia.
85. aqvs sulieri an religiuri rwmena-
61. ukeTesad iqceva maSin, rodesac jildod iRebs warmodgenebi, romlebic mas exmareba
Tavisuflebis. sirTuleebis atanasa da daZlevaSi.
62. ucnaurad da araadekvaturad aRiqvams 86. emuqreba an aRizianebs sxvebs gamomwvevi
movlenebs. moqmedebiT.
63. pataraobidanve Tavs grZnobs daculad da 87. dedmamiSvilebsa da Tanatolebze metad
Tavdajerebulia. amJRavnebs wuxils.
64. roca agznebulia, unda misce dro 88. siamovnebas iRebs TamaSiT an sxva
dasamSvideblad da Seakavo. gasarTobebiT.
2
89. roca SfoTavs, iwyebs Cxubs, rom Tavi aaridos yoveldRiur saqmeebsa da saSinao davalebas.
(gagrZeleba)
instruqciebi: ar dagaviwydeT, rom moniSnoT yvela pasuxi calke mocemul pasuxebis bukletSi.
90. advilad brazdeba, feTqebadia. 112. saxlSi aqvs mniSvnelovani qceviTi da/an
91. urTierTobebSi Tanatolebisgan gariyulia. emociuri xasiaTis problemebi.
92. iniciativiania da ar sWirdeba saqmeSi 113. morcxvoba xels uSlis megobrebis SeZenaSi.
waqezeba. 114. aqvs akviatebuli azrebi (magaliTad,
93. ganzrax cdilobs sxvebis gaRizianebasa da mudmivad fiqrobs: `me unda davibano
gabrazebas. xelebi”).
94. mozrdilebis mimarT mtruli damokidebuleba 115. organizebulia rutinuli saqmeebis da/an
aqvs. saSinao davalebis Sesrulebisas.
95. kargad iqceva, roca jildod gareT gasvlis 116. skola moswons mxolod imitom, rom aqvs
nebas rTaven. urTierTobebis saSualeba.
96. ar awuxebs danaSaulis gancda an sindisis 117. amtkicebs, rom esmis xmebi, romlebic
qenjna. sinamdvileSi iq ar aris.
97. bolTas scems, cqmutavs, wrialebs da erT 118. dedmamiSvilebisa da/an Tanatolebisagan
adgilze ver Cerdeba. gansxvavebiT, cudad iqceva.
98. sjera fantaziebis an ararsebuli sagnebisa da 119. uWirs iyos organizebuli.
movlenebis. 120. metismetad agresiuli xdeba, rodesac sxvebi
99. Caidina iseTi danaSauli, romelmac mis sivrces ikaveben.
problemebi Seuqmna Tanamdebobis pirebTan. 121. ubeduri Cans.
100. ainteresebs samyaro. 122. TanatolebTan TamaSsa da urTierTobebs
101. nerviulobas da SfoTavs, rac xels uSlis Tavs aridebs.
mas yoveldRiur saqmianobaSi. 123. Tavisi asakis Sesaferisad iqceva.
102. miiCnevs, rom avtoritetebi (magaliTad, 124. aqvs ZilTan dakavSirebuli problemebi.
maswavleblebi an policia) usamarTloebi da 125. situaciis araadekvatur emociebs amJRavnebs.
sulelebi arian da ar imsaxureben
126. SezRudvebsa da wesebs kargad egueba.
pativiscemas.
127. frTxilia da ar endoba sxvebs.
103. Tavs aridebs TanatolebTan saubars.
128. Tanatolebis `aRiarebis~ mosapoveblad
104. qceviTi problemebis gamo skolidan saxlSi
gaurbis akademiur warmatebas.
urekaven.
129. uWirs naTqvamis damaxsovreba.
105. yoveldRiurobisagan iRebs siamovnebas da
mis mimarT interess amJRavnebs. 130. mkveTrad ecvleba guneba-ganwyobileba.
106. roca imedgacruebuli an dadardianebulia, 131. SeiZleba skolaSi cudad swavlobs, magram
afuWebs sakuTar nivTebs. niWieria da exerxeba sxvadasxva saqmianoba.
107. uCivis gulis frials, Tavbrusxvevasa da 132. TiTqos ar ismens, roca elaparakebian.
gulis xuTvas. 133. usafuZvlod mSiSaraa mozrdilebTan.
108. kargad iqceva privilegiebis mosapoveblad 134. kargad iqceva imisaTvis, rom jildo miiRos
(magaliTad, televizoris yureba, (magaliTad, kinoSi, sportul RonisZiebebze
internetiT sargebloba, musikis mosmena an an sayidlebze wasvla).
video TamaSebiT garToba). 135. naRvliani, depresiuli an uimedo Cans.
109. xatavs suraTebs, romelTa Sinaarsic 136. aforiaqebulia, roca skolaSi an sxva
ukavSirdeba ngrevis, agresiisa da sikvdilis RonisZiebebze wasasvlelad emzadeba.
Temebs.
137. problemebi aqvs TanatolebTan urTierTobis
110. aqvs civi, ugulo damokidebuleba sxva damyarebisas.
adamianebis uflebebisa da grZnobebis
138. ar anaRvlebs sxvisi grZnobebi.
mimarT.
111. usmens, roca mSoblebi an sxva mozrdilebi
elaparakebian.
3
139. mudmivad nerviulobs, rom ubedureba 141. xSirad uCivis fizikur tkivils (magaliTad,
moxdeba (magaliTad, axlo megobris an Tavis, muclis tkivili), maSin, roca amis
ojaxis wevris sikvdili). realuri safuZveli ar aqvs.
140. advilad iRebs gadawyvetilebebs.
(gagrZeleba)
instruqciebi: ar dagaviwydeT, rom moniSnoT yvela pasuxi calke mocemul pasuxebis bukletSi.
142. arasakmarisad aqvs ganviTarebuli 164. imgvarad iqceva, rom masTan urTierTobisas
socialuri unareb-Cvevebi. SeiZleba stresul mdgomareobaSi aRmoCnde.
143. Cans, rom aqvs adekvaturi TviTSefaseba. 165. hgonia, rom is aris unariani da kargad
144. Zalisxmevis miuxedavad, uWirs fokusireba. SeuZlia saqmis gakeTeba.
145. gansacdelis dros sxvebs adanaSaulebs da ar
iRebs pasuxismgeblobas sakuTar Tavze.
146. ar icis, rogor SeiZinos megobrebi.
147. rodesac aRelvebulia, sakuTar TavSi 166. urTierToba aqvs bavSvebis iseT jgufTan an
iketeba da advilad feTqdeba. `bandasTan”, romlebic problemebs qmnian.
148. cudi an gulgasatexi faqtis Semdeg SeuZlia 167. zedmetad damokidebulia mozrdilebze.
Zalebis aRdgena. 168. miuxedavad imisa, rom cudad iqceva,
149. daundobeli da sastikia cxovelebis mimarT. TviTkmayofili da Tavmomwonea. fiqrobs,
150. laparakobs, rom is uaryofili an rom `gansakuTrebulia”.
arasasurvelia. 169. dainteresebulia xelovnebis iseTi
151. sxvadasxva garemoSi aReniSneba qceviTi, nimuSebiT, musikiT da/an sakiTxavi masaliT,
socialuri da/an emociuri problemebi. romelTa mTavari Tema sikvdilia.
152. Sinagani ZafebiT dakavSirebulia ojaxTan 170. kargad iqceva, rodesac mSobeli hpirdeba,
da/an sxva mozrdil adamianebTan, romlebic rom masTan gaatarebs dros da erTad
exmarebian (magaliTad, maswavleblebTan). gansakuTrebul rames gaakeTeben.
153. zedmetad Relavs da uWirs damSvideba. 171. aklia energia.
154. iqceva ise, rom sxvebi `gaacuros~ an 172. dasWirda mkurnaloba (hospitalizacia
imisaTvis, rom sargebeli naxos. fsiqiatriul saavadmyofoSi, mkurnaloba
dRis stacionarSi da/an fsiqiatrTan
155. urTierTobebisas SfoTavs da/an
konsultacia).
arakomfortulad grZnobs Tavs.
173. cdilobs gamowvevebTan SeWidebas.
156. aqvs adamianebis araadekvaturi, gamrudebuli
xedva. 174. iparavs, raTa sargebeli naxos da ara
realuri saWiroebisTvis an yuradRebis
157. TanatolebTan konfliqtebs agvarebs
misaqcevad.
laparakiTa da saqmis sityvieri `garCeviT~.
175. misi qceva dedmamiSvilebTan da/an
158. uWirs yuradRebis koncentracia.
TanatolebTan SedarebiT yovelTvis `zed-
159. gaurbis yoveldRiur riskebs maSinac ki, metobiT~, gadaWarbebulobiT xasiaTdeba.
roca SeuZlia maTTan gamklaveba.
176. umizezod tiris.
160. rodesac kargad moqcevas sTxoven, brazdeba
177. aqvs iumoris grZnoba, romelic mas exmareba
da Tavs icavs.
problemebis atanasa da daZlevaSi.
161. iyenebs problemis daZlevis araefeqtian
178. ar ainteresebs megobrebis SeZena da
strategiebs (magaliTad, Tavs ityuebs, rom
SenarCuneba.
problema saerTod ar arsebobs).
179. Cans, rom awuxebs sakuTari garegnoba.
162. laparakobs iseT raRaceebs, romlebic azrs
moklebulia. 180. aris Zlieri adamiani da ara zedmetad
`rbili”, anu mowyvladi am asakisaTvis.
163. imdenad aris fokusirebuli erT an or
raRacaze, rom es xels uSlis swavlasa da 181. uWirs mozrdilebTan urTierToba.
urTierTobebSi.
4
182. aqvs SfoTvis periodebi, romelTa gamoc
Tavs aridebs skolas an sxva saqmianobebs.
183. dedmamiSvilebisa da/an Tanatolebisagan
gansxvavebiT, misi azrovneba alogikuria.
184. midis riskze da arRvevs wesebs, raTa
gamoxatos mozrdili adamianebisa an
SezRudvebis mimarT daumorCilebloba.
185. moqnilia da ar awuxebs gegmebis
moulodneli cvlilebebi.
5
6
HTWTYPBF
y& kfphbtdfc^ v& vfybfc^ u& vfhbc^ f& vjcbsbc^ f& njhjy]fsbc^ '& njhjy]fsbc lf '&
ithdfibsbc cf[tkvsqdfytkjpt @fk,f'j,bc 'tjhbf lf vf'tvfnbrehb cnfnbcnbrf
trjyjvbcnt,bcf'dbc#