„წიგნში „რატომ თავისუფლება“ თავმოყრილია ნაშრომები,

რომლებიც ეკუთვნით წამყვან ფიგურებს Students For Liberty-

დან, ეს უკანასკნელი კი მსოფლიოში ყველაზე დინამიკური
ახალგაზრდული მოძრაობაა თავისუფლებისთვის. ამავე
დროს, წიგნში ნახავთ ისეთ ღვაწლმოსილ თავისუფლე-
ბისთვის მებრძოლთა ესეებსაც, როგორებიც არიან ტომ პა-
ლმერი და ჯონ სტოსელი. ცხელ-ცხელი და ახალი, ძველი და
კარგად ნაცადი, „რატომ თავისუფლება“ მომდევნო თაობე-
ბისთვის იმედს იძლევა.”
–ჯონ ტომასი,
პოლიტიკური მეცნიერების დეპარტამენტი,
Brown University

„ესეების ეს კრებული იმდენად ინფორმატიულია და კარგად

დაწერილი, რომ დააკმაყოფილებს თქვენს სურვილს, იკი-
თხოთ მეტი – და იცოდეთ მეტი – თავისუფლების ფუნდამე-
ნტურ როლზე სოციალურ წესრიგში.“

–ლინ კისლინგი,
ეკონომიკის დეპარტამენტი,
Northwestern University

„ეს არის ადვილი, კარგი და მნიშვნელოვანი საკითხავი წიგნი.

რაც უფრო მეტი ადამიანი წაიკითხავს მას, მით უფრო კარგ
ადგილად იქცევა მსოფლიო და „რატომ თავისუფლება“-ში
სიტყვა „რატომ“ აღარ იქნება საჭირო.“

–პიტერ კურილდ-კლიტგაარდი,
პოლიტიკური მეცნიერების დეპარტამენტი,
University of Copenhagen

„შთამაგონებელი გზამკვლევი, რომელიც მათთვისაც სასა-

რგებლოა, ვინც ახლა ეცნობა ლიბერტარიანიზმს, და მათ-
თვისაც, ვინც ამ ტრადიციაში უკვე კარგადაა გაწაფული. მა-
რთალია, ხშირად ვერ ვაცნობიერებთ, მაგრამ ლიბერტარი-
ანიზმი არის პრინციპი, რომლითაც ადამიანთა უმეტესობა
თავის ყოველდღიურ ცხოვრებას უძღვება. ეს წიგნი გვიხსნის,
თუ რატომ უნდა გამოვიყენოთ ეს პრინციპი პოლიტიკაშიც.“

–მარკ პენინგტონი,
პოლიტიკური ეკონომიკისა და საჯარო
პოლიტიკის დეპარტამენტი,
Kings College, University of London
 რატომ
თავისუფლება
შენი ცხოვრება • შენი არჩევანი • შენი მომავალი

ტომ გ. პალმერი

ინგლისურიდან
Copyright თარგმნა
© 2013 by Tom G. ანა მაყაშვილმა
Palmer, Atlas Economic Research
Foundation, and Students For Liberty

ტომ გ. პალმერი
რატომ თავისუფლება
Copyright © 2013 by Tom G. Palmer, Atlas Economic Research
Foundation, and Students For Liberty
შენი ცხოვრება  შენი არჩევანი  შენი მომავალი
ტომ გ. პალმერი
რატომ თავისუფლება

© მარგარეტ ტეტჩერის ცენტრი საქართველოში, 2021

შენი ცხოვრება  შენი არჩევანი  შენი მომავალი

ყველატეტჩერის
© მარგარეტ უფლება ცენტრიდაცულია
საქართველოში, 2021
ყველა უფლება დაცულია

წიგნი გამოიცა საქართველოს მარგარეტ ტეტჩერის ცენტრის

და Atlas Network-ის თანამშრომლობით

წიგნი გამოიცა საქართველოს მარგარეტ ტეტჩერის ცენტრის

და Atlas Network-ის თანამშრომლობით

თბილისი, 2021
ინგლისურიდან თარგმნა ანა მაყაშვილმა
რედაქტორები: მარი ელიაძე
მარიამ ხოხობაია

გამომცემლობა „მწიგნობარი“

ISBN
რედაქტორი: ტომ გ. პალმერი
გარეკანის დიზაინი: ჯონ მეიერი

რედაქტორი მადლიერებას გამოხატავს ამ წიგნის მომზადე-

ბაში გაწეული დახმარებისათვის არა მხოლოდ ავტორებისა
და საავტორო უფლებების მფლობელთა მიმართ, არამედ
Students For Liberty-ს წევრებისა და, განსაკუთრებით, ქლარკ
რუპერისა და მეთიუ ლაქორტის მიმართ, რომლებიც დაუღა-
ლავად მუშაობდნენ ესეების დაფორმატებასა და მომზადე-
ბაზე გამოქვეყნებისთვის. მათი თავისუფლებისადმი თავდა-
დება და გულმოდგინება თავისთავად უკვე დიდი შთაგონე-
ბაა.

First published by Students For Liberty & Atlas Network / Jameson

Books, Inc.

პირველად გამოიცა Students For Liberty & Atlas Network/

Jameson Books, Inc.-ის მიერ

ISBN: 978-0-89803-172-0
Copyright © 2013 by Tom G. Palmer, Atlas Economic Research
Foundation, and Students For Liberty

Students For Liberty, PO Box 17321, Arlington, VA 22216

The Atlas Network, 1201 L Street, NW, Washington, DC 20005
Jameson Books, Inc., 722 Columbus Street, PO Box 738, Ottawa, IL
61350. 800-426-1357

ქართულენოვანი გამოცემა, 2021

ყველა უფლება დაცულია

რედაქტორები: მარი ელიაძე

მარიამ ხოხობაია

წიგნი გამოიცა საქართველოს მარგარეტ ტეტჩერის ცენტრის

და Atlas Network-ის თანამშრომლობით

ISBN 978-9941-8-3031-0
© მარგარეტ ტეტჩერის ცენტრი საქართველოში, 2021
სარჩევი
წინასიტყვაობა ����������������������������������������������������������������������� 1

რატომ ლიბერტარიანიზმი? ������������������������������������������������� 3

კანონი არ უნდა არსებობდეს ���������������������������������������������� 14

ლიბერტარიანიზმი, როგორც
რადიკალური ცენტრიზმი ���������������������������������������������������� 17

ლიბერტარიანული აზროვნების
ისტორია და სტრუქტურა ����������������������������������������������������� 24

„დრონი იცვლებიან”: ლიბერტარიანიზმი,

როგორც აბოლიციონიზმი �������������������������������������������������� 42

თავისუფლების პოლიტიკური პრინციპი ���������������������������50

არ იქნება თავისუფლება, არ იქნება ხელოვნება:

არ იქნება ხელოვნება, არ იქნება თავისუფლება �������������61

მოკრძალებული არგუმენტი
თავისუფლების სასარგებლოდ ������������������������������������������69

აფრიკის თავისუფალი მომავალი ��������������������������������������79

სახელმწიფო ჩარევის ჩახლართული

დინამიკა: ჯანდაცვის მაგალითი �����������������������������������������87

საიდან ვიცით? ცოდნა და თავისუფლების

პრეზუმფცია ������������������������������������������������������������������������� 101

სახელმწიფოსა და მთავრობის
სათავეები ����������������������������������������������������������������������������� 115

კიდევ რა წავიკითხოთ: რჩევები �����������������������������������������122

წინასიტყვაობა
პოლიტიკა ადამიანური ცხოვრების უდავოდ მნიშვნელო-
ვან ნაწილს წარმოადგენს. სხვა თუ არაფერი, ის ნამდვილად
ერთ-ერთი ყველაზე ცხარე დებატის საგანია იმ საკითხთა შო-
რის, რაზეც ადამიანები კამათობენ. პოლიტიკის შესახებ მა-
რთლაც უფრო მეტი ადამიანი დავობს და უფრო მგზნებარე-
დაც, ვიდრე ნებისმიერ სხვა საკითხზე და ეს არა იმიტომ, რომ
პოლიტიკა ბუნებრივად უფრო დიდ ინტერესს იწვევს, ვიდრე,
ვთქვათ, ხელოვნება, სპორტი, ქიმია, კინო, არქიტექტურა ან
მედიცინა, არამედ, იმიტომ რომ, ის ხალხზე ძალაუფლების
გამოყენებას უკავშირდება.
როცა რაიმე ერთი გადაწყვეტილების დაწესება ყველას
მიმართ ხდება, ბევრი ადამიანი, დიდი ალბათობით, ძალიან
ინტერესდება, თუ რაში მდგომარეობს ეს გადაწყვეტილება.
თუ არ გინდა, სხვებმა რაიმეს კეთება დაგაძალონ, იქნება ეს
პარტია, პოლიტიკოსი თუ მთავრობა, სავარაუდოდ, ამისათ-
ვის ბრძოლას დაიწყებ. და იგივე მოხდება, თუ მოგინდება,
რომ შენ დააძალო სხვებს შენს ჭკუაზე სიარული.
საკვებიც ისეთივე ცხელი დებატის საგანი იქნებოდა, რო-
გორიც პოლიტიკაა, ყველა არჩევანი კოლექტიურად რომ მი-
იღებოდეს და იმდენად რომ ვიყოთ დაწყევლილები, რომ
მხოლოდ იმის ჭამა შეგვეძლოს, რასაც სხვები ჭამენ. წარმო-
იდგინეთ, რა ბრაზიანი დებატები, კოალიციები, ათასგვარი
მანევრირება და სქემები გაჩაღდებოდა გურმანებსა და
სწრაფი კვების მოყვარულებს, ვეგეტარიანელებსა და ხო-
რცის მჭამელებს, მძიმეწონიანი ათლეტიკითა და ფიტნესით
დაკავებულებს შორის, ყველანი ერთი და იგივე საკვებისა და
ერთი და იგივე პორციების ამარა რომ ვიყოთ დარჩენილები.
იგივე ვრცელდება ადამიანებისთვის მნიშვნელოვან ყველა
სხვა საკითხზეც.
ამ წიგნში მოყვანილი იდეები პოლიტიკის ალტერნატიულ
ხედვას გვთავაზობს – პოლიტიკისა, რომელიც ძალას კი არ
ემყარება, არამედ დარწმუნებას, იცხოვრე და აცხოვრე-ტი-
პის მიდგომას, უარის თქმას სხვათა დაქვემდებარებასა და
მათზე დომინირებაზე. აქ წარმოდგენილი ესეები, ძირითა-
დად, უფრო ახალგაზრდების მიერაა დაწერილი, რომლებიც
აქტიურად არიან ჩართულნი Students For Liberty-ში – ძალიან
დინამიკურ და საინტერესო საერთაშორისო მოძრაობაში.
ესეები ვიწრო ეროვნულ პერსპექტივას არ ასახავს, არამედ
ადამიანური გამოცდილების ფართო დიაპაზონს მოიცავს.

1
და გვთავაზობს შესავალს ფილოსოფიაში, რომლითაც ადა-
მიანთა უმეტესობა თავის ყოველდღიურ ცხოვრებას ეწევა. ამ
ფილოსოფიას სხვადასხვა სახელი აქვს მსოფლიოს სხვადას-
ხვა კუთხეში, მათ შორის, ლიბერალიზმი, კლასიკური ლიბე-
რალიზმი (რათა განვასხვავოთ იმისაგან, რასაც შეერთებულ
შტატებში „ლიბერალიზმად“ მოიხსენიებენ) და ლიბერტა-
რიანიზმი. ეს არის მიდგომა, რომელიც, ერთდროულად,
მარტივიცაა და რთულიც, ვინაიდან ის ითავსებს მიგნებას,
რომლის თანახმადაც, მარტივ წესებს კომპლექსურ წესრიგთა
წარმოქმნა შეუძლიათ. ეს თანამედროვე სოციალური მეცნი-
ერების ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი გაკვეთილია.
წესრიგს სპონტანურად შეუძლია აღმოცენება – საკითხი, რო-
მელიც უფრო დეტალურად ამ წიგნის ესეებშია განხილული.
ეს პატარა წიგნი ერთგვარი მოსაწვევია, მნიშვნელოვან
პრობლემებზე ახლებურად რომ დავფიქრდეთ. ის მათთვი-
საა, ვინც ამ საკითხებს პირველად ეცნობა და მათთვისაც,
ვისაც უკვე აქვს მეცნიერული გამოცდილება. ვიმედოვნებ, ეს
ესეები სასარგებლო გამოდგება ამ ორივე ჯგუფისთვის და
ყველა მკითხველისთვის, ვინც მათ შორის შეგვიძლია, მოვა-
თავსოთ. ესეთა წაკითხვა ნებისმიერი თანმიმდევრობითაა
შესაძლებელი და არც ერთი თავი არ საჭიროებს რომელიმე
სხვა თავის წაკითხვას. მოკლედ, მკითხველს შეუძლია, წიგნში
„ჩაყოს თითი“ ისე, რომ მთელი მასალა არც წაიკითხოს. წა-
რმოიდგინეთ, რომ ეს ჯანსაღი და გემრიელი წასახემსებე-
ლია გონებისათვის. და ისიამოვნეთ.

ტომ გ. პალმერი
ვილნიუსი, ლიეტუვა
3 ივნისი, 2013

2
1
რატომ ლიბერტარიანიზმი?
ავტორი: ტომ გ. პალმერი

წიგნში, რომელსაც „რატომ თავისუფლება“ ჰქვია, გონივ-

რული იქნება, ყოველგვარი მიკიბ-მოკიბვის გარეშე, პირდაპირ
იმის ახსნით დავიწყოთ, თუ რას ნიშნავს ლიბერტარიანიზმი
და რატომ უნდა ირწმუნონ ადამიანებმა თავისუფლება, რო-
გორც სოციალური წესრიგის პრინციპი.

თითქმის 100 პროცენტია ალბათობა, რომ ცხოვრების

მანძილზე, ლიბერტარიანელივით მოიქცეთ. იკითხავთ, რას
ნიშნავს, ლიბერტარიანელივით მოქცევაო. ეს არცთუ ჩახლა-
რთული ამბავია. თქვენ არ ურტყამთ სხვა ადამიანებს, როცა
მათი საქციელი არ მოგწონთ. არ ჰპარავთ მათ რაღაცებს. არ
ატყუებთ, რომ შეაცდინოთ და რაღაცები წაართვათ, არ ექცე-
ვით თაღლითურად და შეგნებულად არ აყენებთ მათ ისეთ
გზაზე, ხიდიდან რომ გადაიჩეხონ. თქვენ უბრალოდ არ ხართ
ასეთი ადამიანი.
თქვენ პატივს სცემთ სხვებს. პატივს სცემთ მათ უფლე-
ბებს. კი, შესაძლოა, ხანდახან გიჩნდებათ სურვილი, რაიმე
ძალიან შეურაცხმყოფელი სიტყვებისთვის მათ სახეში გაუ-
ლაწუნოთ, მაგრამ გყოფნით კეთილგონიერება და გზიდან
ეცლებით ან უბრალოდ სიტყვებზე სიტყვებითვე პასუხობთ.
თქვენ ცივილური ადამიანი ხართ.
გილოცავთ. თქვენ გათავისებული გქონიათ ლიბერტა-
რიანიზმის ძირითადი პრინციპები. თქვენ ისე ცხოვრობთ
და საკუთარ თავისუფლებას ისე იყენებთ, რომ პატივი სცეთ
სხვათა თავისუფლებასა და უფლებებს. თქვენ ლიბერტარი-
ანელივით იქცევით.
ლიბერტარიანელებს ნებაყოფლობითი პრინციპის სჯე-
რათ და არა ძალმომრეობითისა. და, ძალიან მაღალი ალ-
ბათობით, თქვენ სწორედ ამ პრინციპით მოქმედებთ, როცა
ყოველდღიურად სხვადასხვა ადამიანთან გიწევთ ურთიე-
რთობა.
მაგრამ ერთი წუთით... ლიბერტარიანიზმი პოლიტიკური
ფილოსოფია არ არის? იდეათა წყება მთავრობასა და პოლი-
ტიკაზე? ასეა. მაშ, მთავრობის ქმედებებში რატომ არ ვეძებთ
მის ფესვებს და რატომ ვეძებთ ინდივიდებისაში? ზუსტად აქ
შემოდის სცენაზე მთავარი განსხვავება ლიბერტარიანიზმსა
3
და სხვა პოლიტიკურ იდეებს შორის. ლიბერტარიანელები
არ თვლიან, რომ მთავრობა ჯადოსნური წარმონაქმნია. მთა-
ვრობაც ადამიანებისგან შედგება. ჩვენნაირი ადამიანების-
გან. ეს ხალხი რაღაც სახელდახელო რასას როდი წარმოა-
დგენს (ვინც უნდა იყვნენ ისინი – მეფეები, იმპერატორები,
გრძნეულები, მისნები, პრეზიდენტები, კანონმდებლები თუ
პრემიერმინისტრები), რომელთაც ჩვეულებრივ ადამიანებზე
აღმატებული ინტელექტი, სიბრძნე ან ძალა აქვთ. „საზო-
გადოებრივ სულისკვეთებაზე“ თუ მიდგება საქმე, საშუალო
ადამიანები მმართველებს, დემოკრატიულად არჩეულებსაც
კი, არაფრით ჩამოუვარდებიან, მეტიც – ხშირად აღემატე-
ბიან კიდეც მათ. არც იმის მტკიცებულება არსებობს, რომ ეს
მაღალჩინოსნები სხვებზე ნაკლებ ეგოისტურები ან მეტად
კეთილმოსურნენი არიან. და არ არსებობს მტკიცებულება,
რომ მათ უფრო აწუხებთ სწორისა და არასწორის იდეები, ვი-
დრე საშუალო ადამიანს. ისინი ჩვენნაირები არიან.
მაგრამ ერთი წუთით, კიდევ ერთხელ... პოლიტიკური მმა-
რთველები იყენებენ ძალაუფლებას, რომელიც სხვებს არა
აქვთ. ისინი იყენებენ ძალაუფლებას, რათა დააპატიმრონ
ადამიანები, დაიწყონ ომები და მოკლან ხალხი, დაადგი-
ნონ, რა შეიძლება, წაიკითხონ ან არ წაიკითხონ ადამიანებმა,
რამდენად და როგორ სცენ ღმერთს თაყვანი, ვისზე დაქორ-
წინდნენ, რა ჭამონ ან რა არ ჭამონ, რა სვან თუ მოწიონ, რა
შეიძლება, აკეთონ ან არ აკეთონ საარსებო საშუალების მოსა-
პოვებლად, რომელ სკოლებში იარონ, რამდენად შეუძლიათ,
იმოგზაურონ, რა პროდუქტები თუ სერვისები შესთავაზონ
სხვებს და რამდენი ფული აიღონ ამაში და ა.შ. სია გრძელია.
ისინი უდავოდ იყენებენ ძალაუფლებას, რომლებიც დანა-
რჩენებს არა გვაქვს.
უფრო რომ დავაკონკრეტოთ. მათ ხელთ უპყრიათ ძალა,
თანაც ისე, თითქოს ამაში უჩვეულო არაფერი იყოს... სწორედ
ეს განასხვავებს მთავრობას სხვა ინსტიტუტებისაგან. მაგრამ
მათ ჩვენზე მეტი აღქმის, გამჭრიახობისა თუ შორსმჭვრეტე-
ლობის ძალაუფლება არა აქვთ, არც სწორისა და არასწორის
მათეული სტანდარტები არის საშუალოზე უფრო მაღალი ან
სრულყოფილი. კი, შესაძლოა, ზოგი საშუალოზე უფრო გონე-
ბაგახსნილი იყოს, ზოგი, სულაც, ნაკლებ ჭკვიანი, მაგრამ არ
არსებობს არავითარი მტკიცებულება, რომ ისინი დანარჩენ
კაცობრიობაზე იმგვარად აღმატებულნი არიან, რომ ჩვენს
ზემდგომებად, ჩვენს ბუნებრივ ბატონებად მივიჩნიოთ.
რატომ იყენებენ ისინი ძალას მაშინ, როცა ჩვენ, დანა-
რჩენები, სხვებთან ურთიერთობის დროს ნებაყოფლობითი
4
დარწმუნების ინსტრუმენტებს ვიყენებთ? პოლიტიკური ძა-
ლაუფლების მფლობელნი არც ანგელოზები არიან და არც
ღმერთები, ჰოდა, აბა, რატომ აცხადებენ პრეტენზიას ამ
ძალაუფლებასა და მის გამოყენებაზე – იმაზე, რაზეც არც
ერთი ჩვენგანი გამოთქვამს პრეტენზიას? რატომ უნდა და-
ვემორჩილოთ მათ მიერ გამოყენებულ ძალას? თუ მე არა-
ვითარი უფლება არ მაქვს, შენს სახლში შემოვიჭრა და გი-
თხრა, რა ჭამო ან რა მოწიო, როდის დაწვე დასაძინებლად
ან ვისთან ერთად, მაშინ რატომ უნდა ჰქონდეს პოლიტიკოსს,
ბიუროკრატს, მთავარსარდალს, მეფესა თუ გუბერნატორს ეს
უფლება?

მივეცით თანხმობა, რომ გვაიძულონ რაღაცები?

მაგრამ ერთი წუთით... ჩვენ თავად ვართ მთავრობა, არა?
დემოკრატიაში მაინც, როგორც ზოგიერთი ჭკვიანი ფილო-
სოფოსი, მაგალითად, ჟან-ჟაკ რუსო, მიიჩნევს, ჩვენ ვთა-
ნხმდებით, ვაკეთოთ ან არ ვაკეთოთ ის, რასაც მთავრობა
გვეუბნება. მთავრობა ხალხის „ზოგადი ნების“ გამტარებე-
ლია, რაც იმას ნიშნავს, რომ ის ჩვენივე ნებას ასხამს ხორცს.
ამდენად, როცა მთავრობა ჩვენ წინააღმდეგ იყენებს ძალას,
ის უბრალოდ გვაიძულებს, ვიყოთ თავისუფლები იმით,
რომ ჩვენი საკუთარი ნების მიხედვით ცხოვრებისკენ გვიბი-
ძგებს და არა იმისკენ, რაც ჩვენ გვგონია ჩვენი ნება. როგორც
რუსო თავის უაღრესად გავლენიან წიგნში, „სოციალურ კონ-
ტრაქტში,“ წერდა, „ეს ზოგადი ნება ყოველთვის ლეგიტიმუ-
რია და საზოგადოებრივი სიკეთისკენაა მიმართული; მაგრამ
აქედან არ გამომდინარეობს, რომ ხალხი მუდამ თანაბრად
მართებულად განჭვრეტს მოვლენებს. .... ხშირად დიდი სხვა-
ობაა ყველას ნებას [ყველა ინდივიდის სურვილს] და ზოგად
ნებას შორის.“1
თავის თეორიაში, რუსო ძალას თავისუფლებასთან აწყვი-
ლებს და წერს, რომ „მას, ვინც უარს ამბობს, დაემორჩილოს
ზოგად ნებას, ამის გაკეთებას სრული უმრავლესობა შეუზღუ-
დავს, რაც სხვა არაფერს ნიშნავს, თუ არა იმას, რომ ის იძუ-
ლებული იქნება, იყოს თავისუფალი.“2 ბოლო-ბოლო, თქვენ
არ იცით, სინამდვილეში, რა გსურთ, მანამ სახელმწიფო არ
გადაგიწყვეტთ ამას; ასე რომ, თუ თვლით, რომ გინდათ რაღა-
ცის გაკეთება, მაგრამ პოლიცია გაჩერებთ და გაპატიმრებთ,
ამით თქვენ თავისუფლება გენიჭებათ. თქვენ შეცდომით
დაიჯერეთ, რომ სახელმწიფოს დაუმორჩილებლობა გინდო-
დათ, პოლიცია კი უბრალოდ გეხმარებათ, გადაწყვიტოთ, რა
იყო სინამდვილეში თქვენი სურვილი, მაგრამ ზედმეტად სუ-
5
ლელი, უვიცი, ბრიყვი ან სუსტი გამოდექით საიმისოდ, რომ
გცოდნოდათ, რა გსურდათ.
შესაძლოა, ეს ყველაფერი მეტისმეტად მეტაფიზიკურად
გამოიყურებოდეს, ამიტომ, მოდით, ცოტა დავეშვათ მიწაზე
და დავფიქრდეთ იმაზე, რასაც უმრავლესობის მმართველო-
ბის ქომაგები ამტკიცებენ. როგორღაც – არჩევნებისა თუ რა-
იმე სხვა პროცედურების მეშვეობით – ჩვენ „ხალხის ნებას“
წარმოვქმნით, მიუხედავად იმისა, რომ მას, შესაძლოა, ზოგი
არ ეთანხმებოდეს (ყოველ შემთხვევაში, ის ხალხი, ვისმა
რჩეულმაც წააგო არჩევნები და, ამდენად, არ ეთანხმება უმ-
რავლესობას). ეს უკანასკნელნი იძულებულები გახდებიან,
უმრავლესობის კვალდაკვალ იარონ: ვთქვათ, არ მოიხმარონ
ალკოჰოლი ან მარიხუანა, ან გადაიხადონ ფული ისეთ რამე-
ებში, რასაც ეწინააღმდეგებიან, მაგალითად, უცხოურ ომებში
ან გავლენიანი ეკონომიკური ინტერესების სუბსიდიებში.
უმრავლესობამ ხმა მისცა X-ის ამკრძალავ ან Y-ის დამშვებ
კანონს, ან კანდიდატებს, რომელთაც პირობა დადეს, რომ
აკრძალავდნენ X-ს და შემოიღებდნენ Y-ს. ჰოდა, ახლა ჩვენ
ვიცით, რა არის „ხალხის ნება.“ ხოლო თუ ვინმე კვლავ სვამს
ლუდს ან ეწევა მარიხუანას, ან მალავს საკუთარ შემოსავალს,
ეს ადამიანი, გარკვეულწილად, არ მისდევს ხალხის ნებას,
რომელსაც მან თანხმობა გამოუცხადა. მოდით, ეს ამბავი
ცოტა მეტად გავშალოთ.
დავუშვათ, ძალაში შევიდა ამკრძალავი კანონი, თქვენ
კი ამ აკრძალავ კანონს ან შესაბამის კანდიდატს მიეცით
ხმა. ზოგი გეტყოდათ, რომ თქვენ თანხმობა გაქვთ მიცე-
მული, რომ დამდგარი შედეგის ფარგლებში იცხოვრებთ. და
რა ხდება მაშინ, თუ ამ ამკრძალავი კანონის წინააღმდეგ ან
ანტი-ამკრძალავი კანდიდატის სასარგებლოდ მიეცით ხმა?
ასეთ შემთხვევაში, გეტყოდნენ, რომ თქვენ მონაწილეობა
მიიღეთ პროცედურაში, რომლის მეშვეობითაც მიღებული
იქნა გადაწყვეტილება, ასე რომ, თქვენ კვლავაც თანხმობა
გაქვთ მიცემული, დამდგარი შედეგის ფარგლებში იცხო-
ვროთ. და თუ არავისთვის მიგიციათ ხმა? ან არ გქონიათ რა-
იმე პოზიცია? ამჯერად, გეტყოდნენ, რომ არა გაქვთ უფლება,
იწუწუნოთ, ვინაიდან არჩევნებზე არ-წასვლით არ გამოიყე-
ნეთ შანსი, გავლენა მოგეხდინათ შედეგზე! როგორც მსგავს
არგუმენტებთან დაკავშირებით, კარგა ხნის წინ, ინგლისე-
ლმა ლიბერტარიანელმა ჰერბერტ სპენსერმა შენიშნა, „რა-
ოდენ უცნაურიც უნდა იყოს, მას თანხმობა აქვს მიცემული,
და, სულერთია, როგორ მოიქცა – კი თქვა, არა თქვა თუ ნეი-
ტრალურობა შეინარჩუნა! ერთობ საჩოთირო დოქტრ­ინაა.“3
6
საჩოთიროა მართლაც. თუ თქვენ ყოველთვის აცხადებთ
„თანხმობას,“ განურჩევლად იმისა, რას ამბობთ ან აკეთებთ,
მაშინ ცნება „თანხმობა“ არაფერს ნიშნავს, იმიტომ რომ, ის,
ერთდროულად, „არ-თანხმობასაც” ნიშნავს და „თანხმობა-
საც.“ ასეთ შემთხვევებში კი სიტყვას აზრი ეცლება.
ფაქტი ისაა, რომ ადამიანს, რომელიც თავის სახლში მა-
რიხუანას მოწევის გამო დააკავეს, არავითარი აზრიანი სახით
არ მიუცია „თანხმობა“ დაკავებაზე. ამიტომაა, რომ პოლიცია
ხელკეტებითა და იარაღებით დადის... რომ ხალხი ძალადო-
ბით დააფრთხოს.
მაგრამ, შესაძლოა, ამ ტიპის ძალაუფლებას მთავრობას
ხალხი გადააბარებდეს, ამდენად, თუ ხალხს შეუძლია, მარი-
ხუანას არ-მოწევა აირჩიოს, მაშინ მათ ისიც შეუძლიათ, საკუ-
თარი თავები დააპატიმრონ. მაგრამ თუ არ გაქვს უფლება,
მეზობლის კარი შეამტვრიო, შიგ თოფებით შევარდე, გამოა-
თრიო ის და საკანში ჩასვა, როგორ შეგიძლია, იგივე უფლება
სხვას გადააბარო? ჰოდა, ვუბრუნდებით იმ ჯადოსნურ არგუ-
მენტს, რომ თქვენმა მარიხუანას მწეველმა მეზობლებმა სა-
კუთარი დაპატიმრების სანქცია თავად გასცეს, მიუხედავად
იმისა, რა შეხედულებები გამოხატეს მანამდე ან როგორ მო-
იქცნენ.
მაგრამ, იქნებ, იყო ცოცხალი რომელიმე ქვეყანაში, ნიშ-
ნავს იმას, რომ თანახმა ხარ ყველაფერზე, რასაც შენგან მთა-
ვრობა ითხოვს?! ბოლო-ბოლო, როცა ჩემთან სტუმრად მო-
დიხარ, რა თქმა უნდა, თანახმა ხარ იმაზე, რომ ჩემი წესებით
მოიქცე. მაგრამ „ქვეყანა“ არაა მთლად იგივე, რაც „ჩემი სა-
ხლი.“ მე ჩემი სახლის მფლობელი ვარ, მაგრამ ჩემს ქვეყანას
არ „ვფლობ.“ ქვეყანა უამრავი ადამიანისგან შედგება, რო-
მელთაც საკუთარი შეხედულებები აქვთ იმაზე, თუ როგორ
უნდა იცხოვრონ. და ისინი მე არ მეკუთვნიან. ეს მართლაც
უმნიშვნელოვანესი რამაა, რაც ზრდასრულმა ადამიანმა შე-
იძლება, გააცნობიეროს: სხვა ადამიანები მე არ მეკუთვნიან.
ისინი თავიანთი ცხოვრებით ცხოვრობენ. თქვენ, როგორც
ზრდასრულ პიროვნებას, ეს გესმით და ამას თქვენი ქცევაც
მოწმობს. თქვენ სხვათა სახლებში არ იჭრებით და არ ეუბნე-
ბით მათ, როგორ უნდა იცხოვრონ. არ ჰპარავთ მათ ნივთებს,
როცა ფიქრობთ, რომ ამ ნივთებს თქვენ უკეთ გამოიყენებ-
დით. არ სცემთ, არ ურტყამთ, არ ჭრით და არ ესვრით ადა-
მიანებს, როცა ისინი არ გეთანხმებიან – თუნდაც უაღრესად
მნიშვნელოვანი საკითხების ირგვლივ.
ჰოდა, თუ უკვე ლიბერტარიანელივით იქცევით, იქნებ,
დროა, იყოთ კიდეც ლიბერტარიანელი.
7
რას ნიშნავს, იყო ლიბერტარიანელი?
ეს არა მხოლოდ სხვათა უფლებების შელახვისგან თავშეკა-
ვებას ნიშნავს, სახელდობრ, სამართლიანობის პრინციპთა
პატივისცემას სხვა ადამიანებთან მიმართებით, არამედ ნიშ-
ნავს საკუთარი თავის მენტალურად აღჭურვასაც იმისთვის,
რომ გავიაზროთ, რას ნიშნავს, ადამიანებს ჰქონდეთ უფლე-
ბები, როგორ ქმნის უფლებები ნიადაგს მშვიდობიანი სოცი-
ალური თანამშრომლობისთვის და როგორ მუშაობს ნებაზე
დაფუძნებული საზოგადოებები. ეს ნიშნავს ხმის ამაღლებს
არა მარტო საკუთარი, არამედ სხვათა თავისუფლებისთვი-
საც. დიდმა ბრაზილიელმა მოაზროვნემ თავისი ცხოვრება
თავისუფლების ყველაზე უხეში დარღვევის აღმოფხვრას
მიუძღვნა, რაც კი რამ შეიძლება, წარმოვიდგინოთ. მონობა
იგულისხმება. მას ჟოაკიმ ნაბუკო ერქვა და მან ჩამოაყალიბა
ლიბერტარიანული კრედო, რომელიც მისივე ცხოვრების მეგ-
ზურად იქცა:

გაანათლეთ თქვენი შვილები, გაანათლეთ საკუ-

თარი თავები სხვათა თავისუფლების სიყვარულში,
რადგანაც მხოლოდ ასეა შესაძლებელი, თქვენი სა-
კუთარი თავისუფლება არ წარმოადგენდეს ბედის
უსასყიდლო საჩუქარს. თქვენ გააცნობიერებთ მის
ფასს და გექნებათ გამბედაობა, დაიცვათ ის.4

იყო ლიბერტარიანელი, ყველას თავისუფლებაზე ზრუნ-

ვას ნიშნავს. ეს ნიშნავს სხვა ადამიანების უფლებათა პატი-
ვისცემას მაშინაც კი, როცა მათი ქცევები თუ სიტყვები არ
გვეპიტნავება. ეს ძალის გამოყენებისგან თავშეკავებას და,
ნაცვლად ამისა, საკუთარი მიზნებისკენ სწრაფვას ნიშნავს,
– იქნება ეს პირად ბედნიერებასთან, კაცობრიობის მდგომა-
რეობის გაუმჯობესებასთან, ცოდნასა თუ ამ ყველაფერთან
დაკავშირებული ან კი, სულაც, რაღაც სხვასთან, – ოღონდ ექ-
სკლუზიურად ნებაყოფლობითი და მშვიდობიანი მოქმედე-
ბით, და, სულერთია, სად განხორციელდება ეს მოქმედება –
თავისუფალი წარმოებისა და მიმოცვლის „კაპიტალისტურ“
სამყაროში, ხელოვნებაში, სიყვარულში, მეგობრობასა თუ
ნებაყოფლობითი თანამშრომლობის პრინციპთა ჩარჩოებში
მოქცეულ ნებისმიერ სხვა ადამიანურ ინიციატივაში.

სკეპტიციზმი ძალაუფლებისა და ავტორიტეტის გარშემო

იყო ლიბერტარიანელი, ნიშნავს, გესმოდეს, რომ უფლებე-
8
ბის უსაფრთხოება მარტო მაშინ არის უზრუნველყოფილი,
როცა ძალაუფლება შეზღუდულია. უფლებები კანონის წი-
ნაშე თანასწორობას მოითხოვს. რადიკალური ფილოსოფო-
სისა და აქტივისტის, ინგლისელი ჯონ ლოკის ხელშეწყობით,
თანამედროვე მსოფლიოს საძირკველი შეიქმნა. ის „აბსო-
ლუტიზმის“ ქომაგთა წინააღმდეგ გამოდიოდა – მათ წინააღ-
მდეგ, ვისაც მიაჩნდა, რომ მმართველებს შეუზღუდავი ძალა-
უფლების გამოყენება შეუძლიათ. ისინი, ვინც აბსოლუტურ
ძალაუფლებას უჭერდნენ მხარს, აბუჩად იგდებდნენ ადა-
მიანებისთვის „თავისუფლების“ მიცემის იდეას, რადგან ეს,
მათი აზრით, ნებისმიერ ადამიანს იმის კეთების საშუალებას
მისცემდა, რაც კი „მოეპრიანებოდა,“ ანუ, საკუთარი ახირე-
ბების კვალდაკვალ, და შედეგებისა თუ სხვათა უფლებების
გათვალისწინების გარეშე, საკუთარი მისწრაფებებისკენ და-
იწყებდნენ სვლას.
ლოკის პასუხი ასეთი იყო: ის, რისკენაც თავისუფლების
პარტია მიისწრაფოდა, იყო „თავისუფლების გამოყენება და
წესრიგი საკუთარი სურვილისამებრ, თავისუფლება საკუ-
თარი პიროვნებისთვის, ქმედებებისთვის, მის მფლობელო-
ბაში არსებული საგნებისა და მთელი მისი საკუთრებისათვის
იმ კანონთა ფარგლებში, რომელიც მას ეხება; და, ამ თვალ-
საზრისით, ის არ უნდა გახდეს სხვის ალალ-ბედ ნებას დაქ-
ვემდებარებული, არამედ თავისუფლად მიჰყვეს საკუთარს.”5
მაშ, ადამიანს აქვს უფლება, აკეთოს ის, რასაც გადაწყვეტს
იმასთან დაკავშირებით, რაც მას ეკუთვნის... თავისუფლად
მიჰყვეს საკუთარ ნებას, ნაცვლად სხვათა ბრძანებების მო-
რჩილებისა იქამდე, სანამ ის სხვათა უფლებების თანასწო-
რობას სცემს პატივს.
ფილოსოფოსი მაიქლ ჰიუმერი ლიბერტარიანიზმის სა-
ფუძველს ხედავს იმაში, რასაც ის „საღი აზრის მორალს“
უწოდებს და რაც სამ ელემენტს მოიცავს: „არააგრესიულო-
ბის პრინციპი,“ რომელიც ინდივიდებს სხვებზე თავდასხმას,
სხვათა კვლას, მათ ძარცვას ან თაღლითურ გაბითურებას
უკრძალავს; „მთავრობის ძალისმიერი ბუნების აღიარება ...
რომელიც მათ წინააღმდეგ მიმართული ფიზიკური ძალის
მყისიერი საფრთხეებითაა მხარდაჭერილი, ვინც სახელმწი-
ფოს არ ემორჩილება;“ და „პოლიტიკური ავტორიტეტის მი-
მართ სკეპტიციზმი ... რომ სახელმწიფომ არ უნდა გააკეთოს
ის, რაც არასწორად იქნებოდა მიჩნეული, ნებისმიერ არასა-
მთავრობო პირს ან ორგანიზაციას რომ გაეკეთებინა.“6 რო-
გორც ჰიუმერი შენიშნავს, „სწორედ ავტორიტეტია ის ცნება,
რომელიც ქმნის დავის ჭეშმარიტ წერტილს ლიბერტარიანი-
ზმსა და სხვა პოლიტიკურ ფილოსოფიებს შორის.”7
9
თავისუფლება, კეთილდღეობა და წესრიგი
იყო ლიბერტარიანელი, ნიშნავს, გესმოდეს, როგორ იქ-
მნება დოვლათი: პოლიტიკოსთა მიერ გაცემული განკარ-
გულებების შედეგად კი არა, არამედ თავისუფალი ხალხის
მიერ, რომელიც ერთად მუშაობს, გამომგონებელია, ქმნის,
აქვს დანაზოგი, ახორციელებს ინვესტიციებს, ყიდულობს
და ყიდის, ეს ყველაფერი კი საკუთრების – სხვა სიტყვებით,
სხვათა უფლებების – პატივისცემის საფუძველზე ხდება.
„საკუთრება“ მხოლოდ „ჩემი რაღაცებით“ როდი შემოიფა-
რგლება, მიუხედავად იმისა, რომ ზოგი ამ სიტყვას, დღეს, შე-
საძლოა, ამ მნიშვნელობით იყენებდეს. „საკუთრება,“ ლოკის
ცნობილ ფრაზას8 რომ დავესესხოთ, მოიცავს „სიცოცხლის,
თავისუფლებისა და უძრავი ქონების“ უფლებებს. როგორც
აშშ-ის კონსტიტუციის მთავარი ავტორი, ჯეიმს მედისონი შე-
ნიშნავდა, „თუ ვამბობთ, რომ ადამიანს აქვს უფლება თავის
საკუთრებაზე, მაშინ შეგვიძლია, ვთქვათ, რომ საკუთრება მის
უფლებას წარმოადგენს.“9
სიყვარული და სითბო, შესაძლოა, საკმარისი იყოს პა-
ტარა ჯგუფების მშვიდობიანი და ეფექტიანი თანამშრომ-
ლობისთვის, მაგრამ ლიბერტარიანელებს ესმით, რომ ეს
არ იქნება საკმარისი მშვიდობისა და თანამშრომლობის შე-
საქმნელად ადამიანთა უფრო დიდ ჯგუფებში, რომელთაც
ერთმანეთთან პირადი ურთიერთობები არ აქვთ. ლიბერტა-
რიანელებს კანონის უზენაესობის სჯერათ, რაც იმ კანონებს
გულისხმობს, რომლებიც აბსოლუტურად ყველას ესადაგება
და არ არის ისე შექმნილი, რომ ძალაუფლებაში მყოფთა
სურვილებს მოემსახუროს ან ტენდენციური იყოს ამ უკანას-
კნელთა სასარგებლოდ. თავისუფალი საზოგადოებების კა-
ნონები მართლაც არ იქმნება ამ მიზნის ან ძალაუფლების
მქონე პირისა თუ ჯგუფის დასაკმაყოფილებლად. ეს კანო-
ნები ყველა ცოცხალი ადამიანის უფლებებს სცემენ პატივს,
მათი გენდერის, კანის ფერის, რელიგიის, ენის, ოჯახისა თუ
რაიმე სხვა შემთხვევითი მახასიათებლის განურჩევლად.
საკუთრებასთან დაკავშირებული კანონები უცხო ადამია-
ნებს შორის ნებაყოფლობითი თანამშრომლობის ერთ-ერთ
უმნიშვნელოვანეს საფუძველს წარმოადგენს. საკუთრება
მხოლოდ ის კი არაა, რაც ხელში შეიძლება, გეჭიროს, არამედ
ეს უფლებათა და ვალდებულებათა კომპლექსური ურთიერ-
თკავშირებია, რაც ერთმანეთისთვის უცნობმა ადამიანებმა
თავიანთი მოქმედებების გზამკვლევად შეიძლება, გამოიყე-
ნონ და რაც მათ საშუალებას აძლევს, იცხოვრონ მშვიდობით,
ითანამშრომლონ ფირმებსა და ასოციაციებში და ივაჭრონ
10
ორმხრივი სარგებლისათვის, რადგანაც მათ იციან ფუნდა-
მენტური პრინციპი – რა არის ჩემი და რა არის შენი – და ამ
პრინციპით შეუძლიათ თავიანთი მდგომარეობის გასაუმჯო-
ბესებლად მოქმედება. საკუთრების კარგად განმარტებული,
სამართლებრივად უსაფრთხო და გავრცობადი უფლებები
ქმნის ნებაყოფლობითი თანამშრომლობის, ფართომას-
შტაბიანი კეთილდღეობის, პროგრესისა და მშვიდობის ნია-
დაგს.10 ეს არა მხოლოდ იმას მოიცავს, რაც ხელში შეგიძლია,
დაიჭირო ან რაზეც შეგიძლია, დადგე, არამედ კომპლექსური
ბიზნეს-საწარმოების აქციებს, რომლებიც ნებისმიერ იმ უთ-
ვალავ რამეს ქმნიან, რასაც ათასობით ადამიანის თანამ-
შრომლობა სჭირდება, იქნება ეს წამლები, თვითმფრინავები
თუ ანანასი, ზამთარში გაშლილ სუფრაზე რომ მოაქვთ თქვე-
ნთვის.
სამართლის პროფესორმა, ლიბერტარიანელმა რიჩარდ
ეპსტაინმა თავის ერთ-ერთ საუკეთესო წიგნს „რთული სამყა-
როს მარტივი წესები”11 დაარქვა. ეს სათაური ბრწყინვალედ
გამოხატავს ეპსტაინის მთავარ სათქმელს, რომ წესრიგის
რთული ფორმების ჩამოსაყალიბებლად არ არის რთული
წესები საჭირო. მეტიც, როგორც წესი, წესრიგს მარტივი,
გასაგები და სტაბილური წესები ქმნის მაშინ, როცა ჩახლა-
რთული, გაუგებარი და მერყევი წესები, როგორც წესი, ქაოსს
წარმოშობს.
მკაფიოდ განსაზღვრული საკუთრება და ურთიერთშე-
თანხმებული პირობებით ვაჭრობის უფლება ფართომას-
შტაბიანი თანამშრომლობის შესაძლებლობას იძლევა ძა-
ლმომრეობის გარეშე. თავისუფალი ბაზარი საკუთარ თავში
უფრო მეტ (და არამც და არამც – ნაკლებ) წესრიგსა და შო-
რსმჭვრეტელობას მოიცავს, ვიდრე ძალმომრეობითად მა-
რთული თუ განკარგული საზოგადოებები. ბაზრის სპონტა-
ნური წესრიგი გაცილებით აბსტრაქტულია, კომპლექსური
და შორსმხედველი, ვიდრე ყველანაირი ხუთ-წლიანი გეგმა
ან ეკონომიკური ინტერვენცია, რაც კი რამ ოდესმე გამოუგო-
ნიათ. ისეთი ინსტიტუტები, როგორებსაც წარმოადგენს ფა-
სები და რომლებიც მაშინ წარმოიქმნება, როცა ადამიანებს
აქვთ მიმოცვლის თავისუფლება, ხელს უწყობს რესურსების
ყველაზე ღირებული ფორმით გამოყენებას ისე, რომ არ მოხ-
დეს ძალმომრეობითი ძალაუფლების განხორციელება ბი-
უროკრატიაში.12 მეტიც, იძულებით დაწესებული „გეგმები“
ნამდვილი გეგმების ანტონიმია: ის ძირს უთხრის თავისუფ-
ლად ჩამოყალიბებულ სოციალურ ინსტიტუტებში არსებულ
გეგმათა კოორდინირების უწყვეტ პროცესს.
წესრიგს იმ ადამიანების თავისუფალი ურთიერთქმე-
11
დება აღმოაცენებს სპონტანურად, რომლებიც უსაფრთხოდ
სარგებლობენ საკუთარი უფლებებით. ეს არა მარტო ეკო-
ნომიკურ წესრიგს ეხება, არამედ ენას, სოციალურ ადათებს,
წეს-­ჩვეულებებს, მეცნიერებას და ისეთ სფეროებსაც კი, რო-
გორიც მოდა და სტილია. ძალის გამოყენება, რათა სცადო და
ნებისმიერი ეს სფერო (ან, სულაც, ყველა მათგანი) მმართვე-
ლის, დიქტატორის, პრეზიდენტის, კომიტეტის, კანონმდებ-
ლის ან ბიუროკრატიის შემთხვევით ნებას დაუქვემდებარო,
იგივეა, რაც წესრიგი ქაოსით ჩაანაცვლო, თავისუფლება – ძა-
ლით და ჰარმონია – დისონანსით.
ლიბერტარიანელებს მშვიდობიანი სამყაროსი სჯერათ
და ასეთი სამყაროსთვის მუშაობენ – სამყაროსთვის, რო-
მელშიც თითოეული უნიკალური ადამიანის უფლებები აღი-
არებული და პატივცემულია; რომელშიც ფართოდ გაზიარე-
ბულ კეთილდღეობას ნებაყოფლობითი თანამშრომლობა
წარმოშობს, იმგვარ სამართლებრივ სისტემაზე დაფუძნე-
ბული, რომელიც იცავს უფლებებს და ხელს უწყობს ორმხ-
რივად სასარგებლო მიმოცვლას. ლიბერტარიანელებს სჯე-
რათ ძალაუფლების შეზღუდვების, არსებული შემთხვევითი
ძალაუფლების დაქვემდებარებისა კანონის უზენაესობაზე,
ყოველგვარი ძალადობის შეზღუდვისა და მინიმუმამდე და-
ყვანის. სჯერათ და მუშაობენ ამისთვის. მათ სჯერათ აზრო-
ვნების და მუშაობის თავისუფლების, იმის, რომ ადამიანებს
ისე შეუძლიათ, მოიქცნენ, როგორც თავად სურთ, ცხადია, თუ
ისინი ამ პროცესში სხვა ადამიანების იმავე თავისუფლებებს
სცემენ პატივს. სჯერათ და ცდილობენ, დაიცვან ეს ყველა-
ფერი. ლიბერტარიანელებს სჯერათ სამყაროსი, სადაც ყო-
ველი ადამიანი თავისუფალია, თავად განკარგოს საკუთარი
ბედნიერება და არ სჭირდებოდეს ნებისმიერი სხვა ადა-
მიანის ნებართვა იმასთან დაკავშირებით, რომ იარსებოს,
იმოქმედოს და იცხოვროს. სჯერათ და მუშაობენ ამისთვის.

მაშ... რატომ ლიბერტარიანიზმი?

რატომ უნდა ვიყოთ ლიბერტარიანელი? შესაძლოა, ზედაპი-
რულად ჟღერდეს, მაგრამ გონივრული პასუხი ესაა: რატომაც
არა?! ზუსტად ისევე, როგორც მტკიცების ტვირთი მასზე მო-
დის, ვინც ვიღაცას დანაშაულში სდებს ბრალს და არა თავად
ბრალდებულზე, მტკიცების ტვირთი მისი სატარებელია,
ვინც სხვა ადამიანს თავისუფლებას უკრძალავს და არა მისი,
ვინც თავისუფლებას პრაქტიკაში ახორციელებს. ვინმემ, ვი-
საც უნდა, სიმღერა იმღეროს ან ნამცხვარი გამოაცხოს, არ
უნდა სჭირდებოდეს ნებართვის თხოვნა მსოფლიოს დანა-
12
რჩენი მაცხოვრებლებისგან, რათა სიმღერის ან ცხობის სა-
შუალება მიეცეს. თუმცა, არც ისე უნდა ქნას, რომ სიმღერისა
თუ ცხობის საწინააღმდეგო ყველა შესაძლო არგუმენტი უგუ-
ლებელყოს. თუ მას სიმღერა ან ცხობა ეკრძალება, მაშინ ამ-
კრძალავმა მას საფუძვლიანი არგუმენტი უნდა მოუყვანოს,
თუ რატომ არ ეძლევა ამის საშუალება. მტკიცების ტვირთი
ამკრძალავზე მოდის. და შესაძლებელია ისიც, ამკრძალავის
მოთხოვნა დაკმაყოფილდეს კიდეც, თუ, მაგალითად, ადამი-
ანი ისე ხმამაღლა მღერის, რომ შეუძლებელს ხდის სხვების
დაძინებას ან, ვთქვათ, ცხობის დროს იმხელა ალი ჩნდება,
რომ მეზობლების სახლებს დაწვის საფრთხეს უქმნის. ეს მა-
რთლაც საფუძვლიანი მიზეზები იქნებოდა სიმღერის ან ცხო-
ბის აკრძალვისათვის. მიუხედავად ამისა, პრეზუმფცია მაინც
თავისუფლების სასარგებლოდაა და არა თავისუფლების შე-
ზღუდვის მიზნით ძალის გამოყენების მხარეზე.
ლიბერტარიანელი არის ადამიანი, ვისაც თავისუფლების
პრეზუმფციის სჯერა. ხოლო ამ მარტივ დაშვებას – როცა ის
პრაქტიკაში ხორციელდება – შედეგად მოაქვს მსოფლიო,
სადაც განსხვავებულ ადამიანებს შეუძლიათ, თავიანთ ბედ-
ნიერებას თავიანთივე არჩეული გზებით მისცენ ფორმა; მსო-
ფლიო, სადაც საერთო სარგებლისათვის ადამიანებს თავი-
სუფალი ვაჭრობა შეუძლიათ, უთანხმოებები კი სიტყვების
მეშვეობით გვარდება და არა ხელკეტებით. კი, შესაძლოა,
ეს იდეალური სამყარო არ არის, მაგრამ არის სამყარო, რომ-
ლისთვისაც ნამდვილად ღირს ბრძოლა.

13
2
კანონი არ უნდა არსებობდეს
ავტორი: ჯონ სტოსელი

როცა ადამიანები პრობლემას ხედავენ, ხშირად ყველაზე იოლ

გამოსავლამდე მიდიან: მიიღეთ კანონი. ეს ყოველთვის არ
მუშაობს, რადგანაც ძალა იშვიათად ახორციელებს სასიკეთო
ცვლილებებს და, სინამდვილეში, სწორედ ესაა „კანონებიც“
– ძალის გამოყენება. ჯონ სტოსელმა საგამოძიებო ჟურნა-
ლისტიკაში კარიერა მომხმარებელთა რეპორტიორის რანგში
დაიწყო, მუშაობდა ABC News-ისთვის – იყო სატელევიზიო შოუ
20/20-ის თანაწამყვანი, 2017 წლამდე კი Fox Business News-
ზე შოუ Stossel-ი მიჰყავდა. ეს შოუ ორჯერ იქნა გადაღებული
International Students For Liberty Conference-ზე, რა დროსაც აუ-
დიტორიას Students For Liberty-ს წევრები წარმოადგენდნენ.

ლიბერტარიანელი, ნაწილობრივ, იმიტომ ვარ, რომ, ჩემი

აღქმით, პოლიტიკური მემარცხენეები და მემარჯვენეები ხე-
ლოვნურ არჩევანს გვთავაზობენ: სამთავრობო კონტროლს
ეკონომიკაზე ან სამთავრობო კონტროლს ჩვენს პირად ცხო-
ვრებაზე.
ადამიანები ორივე ფლანგზე საკუთარ თავებს თავი-
სუფლების მოყვარეებად ხედავენ. მემარცხენეები ფიქრო-
ბენ, რომ მთავრობას შემოსავლების უთანასწორობის შე-
მცირება შეუძლია. მემარჯვენეები კი ფიქრობენ, რომ მთა-
ვრობას შეუძლია, ამერიკელები უფრო ზნეობრივ ხალხად
აქციოს. მე ვიტყოდი, რომ საუკეთესო ჩვენთვის ის იქნებოდა,
არც ერთ მხარეს რომ არ ეცადა თავისი დღის წესრიგის გა-
ნხორციელება მთავრობის მეშვეობით.
დაე, ორივე მხარემ იდავოს ისეთ საკითხებზე, როგორიც
ნარკოტიკების მოხმარება და სიღარიბეა, მაგრამ არავინ
უნდა მოექცეს მთავრობის ზეწოლის ქვეშ, თუ, ვთქვათ, არ
მოიპარავს რამეს ან ვინმეს არ დაესხმის თავს. უაღრესად
შეზღუდული მთავრობის დასაფინანსებლად საჭირო მცირე
თანხების გარდა, არავინ უნდა დაეპატრონოს სხვა ხალხის
ფულს ძალმომრეობით. როცა ეჭვი არსებობს, სჯობს, გა-
ეშვათ... ან დატოვოთ ეს საკითხი ბაზრისა და სხვა ნებაყო-
ფლობითი ინსტიტუტების ამარა.
ამიტომაა უკეთესი, მთავრობამ არ სცადოს ცხოვრები-
სეულ პრობლემათა უმეტესობის მოგვარება.
14
 ადამიანებს მიდრეკილება აქვთ, ირწმუნონ, რომ „მთა-
ვრობას შეუძლია!“ როცა პრობლემები იჩენს ხოლმე თავს,
ისინი ამბობენ: „კანონი უნდა არსებობდეს!“
ცენტრალური გეგმების შემაძრწუნებელი შედეგების
გამო დამხობილ საბჭოთა კავშირსაც კი არ ჩაუგდია სამყარო
იმხელა შოკში, რომ დიდ მთავრობაზე ეთქვა უარი. ევროპა
ერთგვარ „საბაზრო სოციალიზმზე“ ალაპარაკდა. პოლიტი-
კოსებმა შეერთებულ შტატებში „მესამე გზაზე“ – კაპიტალი-
ზმსა და სოციალიზმს შორის რომ არსებობს თითქოს – და
„მართულ კაპიტალიზმზე“ დაიწყეს ოცნება, სადაც პოლიტი-
კოსები ხშირად უხილავი ხელის ჩამნაცვლებლებად გვევლი-
ნებიან.
ჯორჯ ვ. ბუში, საპრეზიდენტო კამპანიის დროს, „მჭლე“
მთავრობას გვპირდებოდა, მაგრამ, ნაცვლად ამისა, გადა-
წყვიტა, წელიწადში $50 მილიარდის ტოლფასი რეცეპტი-
ანი წამლების შემწეობა და ახალი ბიუროკრატია, სახელად
No Child Left Behind („არც ერთი ბავშვი უკან“), შეექმნა. ბუშის
მმართველობისას, რესპუბლიკელებმა დისკრეციული ხარ-
ჯები გააორმაგეს (რაც, ლინდონ ბ. ჯონსონის შემდეგ, ყვე-
ლაზე დიდი ზრდა იყო ამ მიმართულებით), გააღრმავეს ომი
ნარკოტიკებზე და 90,000 ახალი რეგულატორი დაიქირავეს.
ბუშის მიერ რეგულაციების ზრდას არ შეუმსუბუქებია მე-
დიის მოთხოვნა კიდევ უფრო მეტ რეგულაციაზე.
მერე ბარაკ ობამაც ჩაუდგა სახელმწიფოს სათავეში და
ისეთ ხარჯვას მიჰყო ხელი, ყველა ამერიკელი ბავშვის გასა-
კოტრებლად რომ იყო საკმარისი. ამან „ჩაის პარტიასა” და
2010-ის არჩევნებს შეუნთო ცეცხლი.
„ჩაის პარტიამ“ იმედი გამიჩინა, მაგრამ კვლავ გავბი-
თურდი. რამდენიმე თვეში, ამ ახალმა „ფისკალურად კო-
ნსერვატიულმა“ რესპუბლიკელებმა ხმა მისცეს ფერმათა
სუბსიდიების შენარჩუნებას, პირობა დადეს, რომ Medicare-ს
„დაიცავდნენ“ და უხერხულად შეიშმუშნენ, როცა რომნის ვი-
ცე-პრეზიდენტობის კანდიდატმა, წარმომადგენელთა პალა-
ტის წევრმა პოლ რაიანმა ზომიერი დეფიციტის გეგმა შემო-
გვთავაზა.
სამწუხაროა, რომ შეერთებულ შტატებს, რომელიც, ნა-
წილობრივ, სწორედ ლიბერტარიანულ პრინციპებზეა დაარ-
სებული, არ შეუძლია, აღიაროს, რომ მთავრობა ზედმეტად
დიდი გახდა ზომაში. აღმოსავლეთ აზიის ქვეყნებმა ბაზრები
პრიორიტეტად იქციეს და აყვავდნენ კიდეც. შვედეთმა და
გერმანიამ შრომითი ბაზრების ლიბერალიზაციას მიჰყვეს
ხელი და ეკონომიკების გაუმჯობესების მოწმენიც შეიქნენ.
15
 მაგრამ ჩვენ მაინც ვაგრძელებთ ახალი კანონების მიღე-
ბას.
მტერი აქ ადამიანის ინტუიციაა. ბაზრის თვალის­
მომჭრელი ჯილდოების ფონზე, ადვილია, ბაზრების სა-
რგებელი გარანტირებულ მოცემულობად მივიჩნიოთ. ასე,
მაგალითად, შემიძლია, უცხო ქვეყანაში წავიდე, პატარა
პლასტმასი კედელში შევდო და ფულიც გადმოვა კედლიდან.
შემიძლია, ეს პლასტმასი უცხო ადამიანს მივცე, რომელიც
ვერც კი ლაპარაკობს ჩემს ენაზე, და, სანაცვლოდ, ის მანქანას
მომაქირავებს ერთი კვირით. შინ რომ დავბრუნდები, Visa ან
MasterCard-ი ბუღალტერიას გამომიგზავნის – ბოლო გროშა-
მდე ზუსტად დათვლილს. ასეთ რამეებს ჩვენ მოცემულობად
მივიჩნევთ.
არადა, მთავრობას, მეორე მხრივ, ხმების დათვლაც კი არ
შეუძლია სიზუსტით.
და მაინც, როცა კი პრობლემები ჩნდება, ხალხი მთავრო-
ბას მიმართავს. ცენტრალური დამგეგმავების წარუმატებლო-
ბათა სტაჟიანი ისტორიის მიუხედავად, ცოტა ჩვენგანი თუ
ფიქრობს, რომ ჩვენს თავზე მომსხდარი მთავრობა, ყველა
სიკეთეს საკუთარ თავს რომ მიაწერს, შეიძლება, მართლაც
ასეთი გახრწნილი იყოს.
მეოცე საუკუნის დიდი ლიბერტარიანელი, ჰ. ლ. მენკენი
წუხილით აღნიშნავდა: „ქვემოთ მოქცეული მთავრობა არა-
ფერია, თუ არა ადამიანების ჯგუფი და, მეტიც, როგორც
პრაქტიკა აჩვენებს, უმეტესობა მათგანი ყოვლად არასრულ-
ფასოვანი ადამიანია. ... და მაინც, ამ უსახურებს, – ხალხის
ინტელექტუალური სიზარმაცის ხელშეწყობით, ზოგადად, –
როგორც წესი, ვემორჩილებით ვალდებულების გამო ... [და]
იმგვარი სიბრძნის მატარებლებად მივიჩნევთ, რომელიც რი-
გით სიბრძნეს აღემატება.“
არ არსებობს არაფერი ისეთი, რისი გაკეთებაც მთავრო-
ბას შეუძლია და არ შეგვიძლია ჩვენ, როგორც თავისუფალ
ინდივიდებს და როგორც ინდივიდთა ჯგუფებს, რომლებიც
ერთად თავისუფლად მუშაობენ.
დიდი მთავრობის გარეშე, ჩვენი შესაძლებლობები უსა-
ზღვროა.

16
3
ლიბერტარიანიზმი, როგორც
რადიკალური ცენტრიზმი
ავტორი: ქლარკ რუპერი

უკვე მრავალი წელია, წესად იქცა, პოლიტიკური აზროვნება

უწყვეტ სპექტრად განვიხილოთ – „მარცხნიდან“ „მარჯვნივ.“
ერგება კი ლიბერტარიანიზმი ამ სპექტრს, როგორც მისი წა-
რმოჩენა ხდება ტრადიციულად? Students For Liberty-ს ვიცე-­
პრეზიდენტი, ქლარკ რუპერი ახლებურ მიდგომას გვთავაზობს
მეტოქე პოლიტიკურ იდეათა კავშირის შესახებ და გვეუბნება,
თუ როგორ უზრუნველყოფს ლიბერტარიანიზმი ათვლის
წერტილს არაერთი თანამედროვე დისკუსიისა და დება-
ტისთვის. რუპერს აკადემიური ხარისხი ისტორიაში, ენ არ-
ბორში მდებარე University of Michigan-ში აქვს მოპოვებული.

მემარცხენე-მემარჯვენე პოლიტიკური სპექტრი პოლი-

ტიკურ აზროვნებაში სტანდარტულ შესავალს წარმოადგენს:
თუ გჯერა X-ის, მაშინ მარცხნივ ხარ, ხოლო თუ Y-ის გჯერა,
მარჯვნივ იქნები. ის, თუ რას წარმოადგენს X და Y, იმისდა მი-
ხედვით იცვლება, თუ ვის ესაუბრებით. ეს ალუზია უბიძგებს
ადამიანებს, სპექტრის რომელიმე ნიშნულზე მოათავსონ
თავი მაშინაც კი, თუ მათი შეხედულებები მათ სპექტრის რო-
მელიმე კონკრეტულ ადგილას არ ათავსებთ. ეს ვითარება კი-
დევ უფრო აბსურდული ხდება, როცა გვეუბნებიან, რომ „ორი
უკიდურესობა ერთმანეთს ხვდება და სპექტრს წრედ აქცევს,“
რომლის თითო ბოლოზე ძალადობრივი კოლექტივიზმის მე-
ტოქე ფორმებია მოთავსებული. ამდენად, როცა პირველად
იგებთ კლასიკური ლიბერალიზმის ან ლიბერტარიანიზმის
შესახებ, შესაძლოა, ჰკითხოთ საკუთარ თავს, „სპექტრის“ რო-
მელ მხარეზე ხვდება ეს ფილოსოფია.
თავისუფლების იდეებს თანდაყოლილად ახასიათებთ
სტანდარტულ მემარცხენე-მემარჯვენე სპექტრზე უარის
თქმა. ლიბერტარიანიზმი არის იდეოლოგია, რომელიც კი-
თხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს და უპირისპირდება პოლიტიკური
ძალაუფლების გამოყენებას. ნაცვლად იმისა, აირჩიოს, რო-
მელ სფეროში ჩაერევა მთავრობა, ლიბერტარიანიზმი პო-
ლიტიკას თავისუფლების ბრძოლად მიიჩნევს ძალაუფლების
წინააღმდეგ. ლიბერტარიანელები ძალიან სერიოზულად

17
ეკიდებიან ისტორიკოსი ლორდ ექტონის გაკვეთილს: „ძალა-
უფლება, როგორც წესი, რყვნის, აბსოლუტური ძალაუფლება
კი აბსოლუტურად რყვნის.“13 ლიბერტარიანიზმი სპექტრის
არც ერთ მხარეზე არ ხვდება – მხარეებზე, რომელთა წარმო-
მადგენლები ძალმომრეობითი ძალაუფლების ამა თუ იმ
ფორმის გამოყენებას ქომაგობენ.
მემარცხენე-მემარჯვენეობის ტრადიციული სპექტრის
ერთ ბოლოში კომუნიზმია, მეორეში – ფაშიზმი, ერთ მხა-
რეს – თამბაქოს აკრძალვა, მეორეზე – მარიხუანას აკრძალვა,
ერთ მხარეს – სიტყვის რეგულაციები... და მეორე მხარესაც
– სიტყვის რეგულაციები. მაშ, რომელი უფრო თანმიმდევრუ-
ლია და რომელი – არათანმიმდევრული – ლიბერტარიანი-
ზმი თუ მემარცხენე-მემარჯვენე სპექტრი? თავად განსაჯეთ.
რაღაც აზრით, წრფივ სპექტრზე თუ ვილაპარაკებთ, მაშინ
ლიბერტარიანელები, შესაძლოა, პოლიტიკური დისკურსის
რადიკალურ ცენტრში მოვათავსოთ. ლიბერტარიანელები,
ჩვენი ანალიზის თანახმად, რადიკალები არიან – ჩვენ საკი-
თხების საფუძველში (ლათინურად „საფუძველი“ radix-ად
ითარგმნება) ჩავდივართ და თავისუფლების პრინციპების
გვჯერა. ვინმემ, შესაძლოა, ცენტრისტები დაგვიძახოს იმდე-
ნად, რამდენადაც ჩვენ ცენტრიდან გაგვაქვს ჩვენი იდეები
გარეთ და ამ სპექტრის სხვადასხვა პოლიტიკური პარტიისა
და იდეოლოგიის ინფორმირებას ვახდენთ. შედეგად, ლიბე-
რტარიანული იდეები შეზავებულია როგორც მემარცხენე ცე-
ნტრისტულ, ისე მემარჯვენე ცენტრისტულ იდეებთან და მათ
ყველაზე მიმზიდველი თვისებებით უზრუნველყოფს. მეტიც,
არაერთ ქვეყანაში, მოქალაქეთა სულ უფრო მზარდი პროცე-
ნტული მაჩვენებელი არა „მემარცხენედ“ ან „მემარჯვენედ,“
არამედ ლიბერტარიანელად უნდა იქნას განხილული.14
ლიბერტარიანიზმი ინდივიდუალური თავისუფლების
მნიშვნელოვანი როლის გარშემო ცენტრირებული პოლიტი-
კური ფილოსოფიაა. ლიბერტარიანელი შეიძლება, „სოცი-
ალურად კონსერვატორი“ ან „სოციალურად პროგრესული“
იყოს, ურბანული ან რურალური, რელიგიური ან არარელი-
გიური, ალკოჰოლის მოძულე ან მოყვარული, ქორწინებაში
მყოფი ან მარტოხელა... არსი ალბათ გასაგებია. ის, რაც ლი-
ბერტარიანელებს აერთიანებთ, არის ადამიანურ საკითხებში
თავისუფლების პრეზუმფციის თანმიმდევრული ერთგულება
და ის, რომ – Cato Institute-ის დევიდ ბოეზის სიტყვებით,
– „არა თავისუფლების, არამედ ძალაუფლების განხორცი-
ელება საჭიროებს დასაბუთებას.“15 ლიბერტარიანელები
თავისუფლების პრინციპის თანმიმდევრული დამცველები
18
არიან და შეუძლიათ, მრავალგვარ ადამიანსა და ჯგუფთან
ითანამშრომლონ ისეთ საკითხებზე, რომლებიც საკუთარ თა-
ვში ინდივიდუალურ თავისუფლებას, მშვიდობასა და შეზღუ-
დულ მთავრობას გულისხმობს.
თანამედროვე სამყაროს უდიდეს ნაწილს რადიკალური
ლიბერტარიანული ცენტრი აყალიბებს. როგორც ჟურნალის-
ტმა ფარიდ ზაქარიამ შენიშნა:

გვეუბნებიან, რომ კლასიკურმა ლიბერალიზმმა სცენა

დატოვა. თუ ასეა, მაშინ მის ეპიტაფიაზე იგივე უნდა
ეწეროს, რაც სერ ქრისტოფერ ვრენისაზე წერია, სენ
პოლის ტაძარში, მის ძეგლზე რომაა ამოტვიფრული:
“Si monumentum requiris, circumspice.” „მონუმენტს თუ
ეძებ, მიმოიხედე გარშემო.“ გავიხსენოთ, როგორია სა-
მყარო, რომელშიც ვცხოვრობთ – სეკულარული, მეცნი-
ერული, დემოკრატიული, საშუალო ფენით დასახლე-
ბული. მოგწონთ თუ არა, ეს სამყარო ლიბერალიზმის
მიერაა შექმნილი. ბოლო ორასი წლის მანძილზე, ლი-
ბერალიზმი (თავის ძალაუფლებრივ მოკავშირესთან,
კაპიტალიზმთან ერთად) ანადგურებს წყობას, რომე-
ლიც ორი ათასწლეულია, ბატონობს ადამიანთა საზო-
გადოებაში – ავტორიტეტით, რელიგიით, ადათებით,
მიწითა და მეფეებით გაჯერებულ წყობას. დაბადების
ადგილიდან – ევროპიდან – ლიბერალიზმი შეერთე-
ბულ შტატებში გავრცელდა და ახლა აქტიურად უც-
ვლის სახეს აზიის უმეტეს ნაწილს.16

ლიბერტარიანიზმს (ეს პრინციპული კლასიკური ლიბე-

რალიზმის თანამედროვე სახელწოდებაა) უკვე მნიშვნელო-
ვნად აქვს თანამედროვე სამყარო შეცვლილი. მსოფლიოს
უდიდეს ნაწილში, ბევრი ბრძოლა უკვე გამართულია და
ბევრგან – მოგებულიც: ეკლესიისა და სახელმწიფოს გამი-
ჯვნა; ძალაუფლების შეზღუდვა კონსტიტუციით; სიტყვის
თავისუფლება; მერკანტილიზმის მანკიერებათა გამომზე-
ურება და მისი ჩანაცვლება თავისუფალი ვაჭრობით; მო-
ნობის გაუქმება; ინდივიდუალური თავისუფლება და სამა-
რთლებრივი ტოლერანტობა უმცირესობებისადმი, იქნება
ეს რელიგიური, ეთნიკური, ლინგვისტური თუ სექსუალური
უმცირესობა; საკუთრების დაცვა; ფაშიზმის, ჯიმ ქროუს, აპა-
რტეიდის, ნაციონალური სოციალიზმისა და კომუნიზმის მა-
რცხი. ეს გამარჯვებები იმდენად ბევრმა ინტელექტუალმა
19
და აქტივისტმა გახადა შესაძლებელი, რომ რთულია ყველა
მათგანის ჩამოთვლა, თუმცა სწორედ მათ აქციეს სამყარო
უკეთეს ადგილად – უფრო სამართლიან, უფრო მშვიდო-
ბიან და უფრო თავისუფალ ადგილად. ამ (და სხვა მრავალ)
საკითხთან დაკავშირებით, სწორედ მათ გახადეს ლიბერტა-
რიანული პოზიცია ამოსავალ წერტილად გონივრული პო-
ლიტიკური დისკურსისათვის. მაგრამ მიღწეულით დაკმაყო-
ფილებასა და გულზე ხელების დაკრეფას არ ვაპირებთ. რო-
გორც ყოველთვის, ძველი ბრძოლები ხშირად თავიდან უნდა
იბრძოლო. და დღევანდელ ახალგაზრდებს, როგორც ეს წინა
თაობების შემთხვევაში ხდებოდა, არაერთი ბრძოლა რჩე-
ბათ საბრძოლველი და თავისუფლება – მოსაპოვებელი.
როგორ მოახერხეს ლიბერტარიანელებმა ასეთი გავლე-
ნის მოპოვება მაშინ, როცა, დიდწილად, პარტიული სტრუქ-
ტურის მიღმა მოქმედებენ? ხანდახან ჩვენ პარტიებსაც
ვქმნით, როგორც დღეს ამას სხვადასხვა (კლასიკური) ლი-
ბერალური პარტია მოწმობს ევროპასა და სხვა ქვეყნებში.
ხანდახან მცირე პარტიების შიგნით ვმუშაობთ, რისი მაგა-
ლითიც ლიბერტარიანული პარტიაა შეერთებულ შტატებში,
რომლის 2012 წლის საპრეზიდენტო კანდიდატმა, გუბერნა-
ტორმა გარი ჯონსონმა მილიონობით ადამიანი გაანათლა
ნარკოტიკებზე გამოცხადებული ომისა და სხვა სამთავრობო
პროგრამების მიერ მოტანილი ზიანის შესახებ. ხანდახან
არსებული პარტიული სტრუქტურების შიგნითაც ვმუშაობთ,
რის მაგალითსაც რონ პოლის, როგორც რესპუბლიკელთა
საპრეზიდენტო კანდიდატის, კამპანიები წარმოადგენს 2008-
სა და 2012-ში. პოლიტიკური კამპანიის პლატფორმის გამო-
ყენებით, მან შეძლო არაერთი ლიბერტარიანული პრინცი-
პის პოპულარიზება და ათასობით ახალგაზრდისთვის ხმის
მიწვდენა არა მხოლოდ შეერთებულ შტატებში, არამედ
მთელ მსოფლიოში. მართალია, ჩვენი პოლიტიკური აქტივი-
ზმი მრავალგვარ ფორმას იღებს იმისდა მიხედვით, თუ რო-
მელ ქვეყანაში ვართ და როგორია კონტექსტი, ჩვენი იდეები
მუდამ ახდენს პოლიტიკური სპექტრის ინფორმირებას.
გავიხსენოთ 1960-იანი წლების ამერიკა – ეპოქა, რომელიც
შეერთებულ შტატებში რადიკალური სტუდენტური აქტივი-
ზმის ოქროს ხანად არის მიჩნეული. მარჯვნივ კონსერვატი-
ული Young Americans for Freedom-ი (YAF) გვყავდა. მათ მთა-
ვარ დადგენილებაში, Sharon Statement-ში, რომელიც 1960
წელს იქნა მიღებული, ვკითხულობთ, „რომ თავისუფლება
განუხრელი პრინციპია და რომ პოლიტიკური თავისუფლება
დიდ ხანს ვერ იარსებებს ეკონომიკური თავისუფლების გა-
20
რეშე; რომ მთავრობის მიზანია, დაიცვას ეს თავისუფლე-
ბები შინაგანი წესრიგის შენარჩუნების, ეროვნული თავდა-
ცვის უზრუნველყოფისა და სამართლის აღსრულების გზით;
რომ როცა მთავრობა ამ კანონით მინიჭებული ფუნქციების
მიღმა გასვლას ბედავს, ის ძალაუფლების კონცენტრირებას
ახდენს, რასაც წესრიგისა და თავისუფლების დასუსტება შე-
უძლია.“17 მათმა გმირმა, სენატორმა ბარი გოლდუოტერმა,
ერისადმი მიმართვაში განაცხადა: „მინდა, შეგახსენოთ, რომ
ექსტრემიზმი თავისუფლების დაცვის მოტივით არ არის
ცოდვა. და ნება მომეცით, ისიც შეგახსენოთ, რომ ზომიერება
სამართლის ძიებაში არ არის სათნოება.“18
მავე დროს, მარცხენა ფლანგზე, ანტი-საომარი მოძრა-
ობის ლიდერები Students for a Democratic Society-ს (SDS)
ქმნიდნენ. 1962 წელს მიღებულ დადგენილებაში, Port Huron
Statement-ში, ისინი ამტკიცებდნენ: „ჩვენთვის ადამიანი
განუზომლად ძვირფასია და მას აქვს აზროვნების, თავი-
სუფლებისა და სიყვარულის არარეალიზებული უნარები.
უტოპიისა და იმედის გაქრობა, პრაქტიკულად, დღევანდელი
სოციალური ცხოვრების განმსაზღვრელი მახასიათებელია.
მიზეზები სხვადასხვაგვარია: უფროსი თაობის მემარცხე-
ნეთა ოცნებები სტალინიზმმა დაამახინჯა და ვერასდროს
მოხდა მათი აღდგენა … მეოცე საუკუნის სისასტიკეებმა, რო-
მელთა სიმბოლოებსაც გაზის კამერები, საკონცენტრაციო
ბანაკები და ატომური ბომბები წარმოადგენს, უიმედობის გა-
მანადგურებელი ტალღა მოიტანა. თუ იდეალისტი ხარ, აპო-
კალიპტურ, გაბითურებულ ადამიანად მიგიჩნევენ.“19
SDS-ის ყოფილი პრეზიდენტი, კარლ ოგელსბი თავის მე-
მუარში, „ყორნები შტორმში,“ იხსენებდა: „ლიბერტარიანი-
ზმი არის პოზიცია, რომელიც ადამიანს საშუალებას აძლევს,
მემარჯვენეებსაც ელაპარაკოს და მემარცხენეებსაც, ეს კი
ისაა, რის გაკეთებასაც ყოველთვის ვცდილობდი ... რატომ
უნდა წასულიყავი ამ თემაზე სალაპარაკოდ მემარჯვენეებ-
თან, როცა უამრავი მემარცხენე იყო ასარჩევად? იმიტომ
რომ, ომის წინააღმდეგ ყველაზე ძლიერ არგუმენტებს მა-
შინ ჩამოაყალიბებდი, როცა შეძლებდი იმის ჩვენებას, რომ
მას მემარჯვენეებიც უპირისპირდებოდნენ და მემარცხენე-
ებიც.”20 მეტიც, „თავიდანვე გადავწყვიტე, რომ აზრი ჰქო-
ნდა „რადიკალურ ცენტრსა“ და „საბრძოლო ზომიერებაზე”
ლაპარაკს. იმას ვგულისხმობდი, რომ რადიკალურები უნდა
ვყოფილიყავით ჩვენს ანალიზში, მაგრამ ცენტრისტები –
როცა კონსერვატორებისთვის ხმის მიწვდენაზე მიდგებოდა
საქმე.“21
21
 მიუხედავად იმისა, რომ YAF-ი და SDS-ი სხვადასხვა სა-
კითხზე სვამდნენ აქცენტს (პირველი – ეკონომიკურ თავი-
სუფლებასა და სოციალიზმისადმი წინააღმდეგობაზე, მე-
ორე კი სამოქალაქო უფლებებსა და მშვიდობაზე), ერთად
აღებულნი, ისინი თანამედროვე ეპოქაში ლიბეტარიანული
აქტივიზმის პიონერებად შეგვიძლია, მივიჩნიოთ. ამ მოძ-
რაობათა ლიდერებმა მოღვაწეობა მასწავლებლებად, ჟურ-
ნალისტებად, პროფესორებად, პოლიტიკოსებად და იმ ფი-
გურებად გააგრძელეს, ვინც დღევანდელ საჯარო დისკურსს
წარმართავს. ისინი მემარცხენეების მიმართაც აცხადებდნენ
ლოიალობას და მემარჯვენეების მიმართაც, მაგრამ მათი სა-
უკეთესო არგუმენტებისა და ენერგიის წყარო საფუძვლადმ-
დებარე ლიბერატარიანული იმპულსები იყო.
სულ უფრო მზარდად ხდება ნარკოტიკებზე გამოცხა-
დებული ომის ტრაგედიად აღიარება. ლიბერტარიანული
ანალიტიკური ცენტრები, როგორიცაა, მაგალითად, Cato
Institute-ი, ათწლეულებია, ახდენენ, ერთი მხრივ, ამ ომის
გამანადგურებელი ზარალის და, მეორე მხრივ, პირადი პა-
სუხისმგებლობისა და პირადი თავისუფლების სარგებლის
დოკუმენტირებას. ლიბერტარიანელი ეკონომისტები, მათ
რიცხვში, განთქმული მილტონ ფრიდმენი, აკრძალვის მიერ
შექმნილი მავნე წამახალისებლების შესახებ აკეთებენ გან-
მარტებებს.22 მორალის ფილოსოფოსები გვეუბნებიან, რომ
თავისუფალი და პასუხისმგებლიანი ინდივიდების საზოგა-
დოება აღმოფხვრიდა უმსხვერპლო დანაშაულებებზე დაწე-
სებულ აკრძალვებს, რის მაგალითადაც ჯერ კიდევ ლაისა-
ნდერ სპუნერის 1875 წლის პამფლეტი, „უზნეობები არ არის
დანაშაულებები: მორალური თავისუფლების მტკიცებულე-
ბა,”23 გამოდგება. იმის გამო, რომ ლიბერტარიანელებმა გა-
კაფეს გზა და აკრძალვების ბოროტ გავლენებს (მორალზე,
სამართალზე, დანაშაულის მაჩვენებელზე, ოჯახებზე, სოცი-
ალურ წესრიგზე) ახადეს ფარდა, სულ უფრო მეტი პოლიტი-
კური ლიდერი ალაპარაკდა ნარკოტიკებზე გამოცხადებული
ომის კატასტროფულ შედეგებზე და, თანაც, აღარ ეშინიათ,
რომ ამისათვის ვინმე რეპუტაციის შემლახავ „ნარკოტიკების
მომხრეობას“ დასწამებს. მათ შორის არიან მექსიკის, გვატე-
მალას, კოლუმბიისა და ბრაზილიის პრეზიდენტები – ქვე-
ყნებისა, რომლებიც აკრძალვის შედეგად გაჩენილი კრიმი-
ნალით, ძალადობითა და კორუფციით იტანჯებიან – ისევე,
როგორც გუბერნატორები, ყოფილი სახელმწიფო მდივნები,
მოსამართლეები, პოლიციის შეფები და ბევრი სხვა.24
რაც ლიბერტარიანელებს უნიკალურობას ანიჭებს, ისაა,
22
რომ თუ სხვებსაც აქვთ თავისუფლების მხარდამჭერი კონ-
კრეტული შეხედულებები – არაფორმალურად ან საჭიროე-
ბისამებრ, ლიბერტარიანელები ამ შეხედულებებს პრინცი-
პიდან გამომდინარე ქომაგობენ. ლიბერტარიანიზმი არ არის
მარჯვენა ან მარცხენა ფილოსოფია. ის რადიკალური ცენტ-
რია – მათი სახლი, ვისაც სურს, იცხოვროს და სხვასაც მისცეს
ცხოვრების საშუალება, ვისთვისაც ძვირფასია როგორც საკუ-
თარი, ისე სხვათა თავისუფლება, ვინც უარს ამბობს გამოუ-
სადეგარ კლიშეებსა და კოლექტივიზმის ყალბ დაპირებებზე,
იქნება ეს „მარცხნიდან“ წამოსული თუ „მარჯვნიდან.“
მაშ, სად დგას ლიბერტარიანიზმი მემარჯვენე-მემა-
რცხენე სპექტრში? ის ამაზე მაღლა დგას.

23
4
ლიბერტარიანული აზროვნების
ისტორია და სტრუქტურა
ავტორი: ტომ გ. პალმერი

ისტორიას შეუძლია, გვაჩვენოს, როგორ ხდება იდეათა აღმო-

ცენება და მათი დაკავშირება ერთმანეთთან. თავისუფლების
იდეა ისტორიულად და კონცეპტუალურად არის განხილული,
რათა დავინახოთ, თუ როგორ უზრუნველყოფს ლიბერტარია-
ნული აზროვნება სამყაროს მწყობრ გაგებას და როგორ უნდა
მოეპყრან ადამიანები ერთმანეთს.

მართალია, ლიბერტარიანული აზროვნების ელემენტები

კაცობრიობის ისტორიის ყველა ეტაპზე გვხვდება, ლიბერტა-
რიანიზმი, როგორც პოლიტიკური იდეოლოგია, მოდერნის
ეპოქაში ჩაისახა. ის ინდივიდუალური თავისუფლების თანა-
მედროვე ფილოსოფიაა, მონობის თუ მორჩილების წინააღ-
მდეგ; ის არის ფილოსოფია იმ სამართლებრივი სისტემების
შესახებ, რომლებიც საკუთარი უფლებებით სარგებლობას
ეფუძნება, წინააღმდეგ დისკრეციული ძალაუფლებისა; ის
თავისუფალი ვაჭრობის, ნებაყოფლობითი თანამშრომლო-
ბისა და მიმოცვლის მეშვეობით შექმნილი საერთო კეთილ-
დღეობის ფილოსოფიაა, იძულებითი შრომის, ძალდატა-
ნებისა და დამპყრობლების მიერ დაპყრობილთა ექსპლუ-
ატაციის წინააღმდეგ; ეს არის ფილოსოფია რელიგიების,
ცხოვრების სხვადასხვაგვარი წესის, ეთნიკური ჯგუფებისა და
ადამიანური არსებობის სხვა ფორმების მიმღებლობისა და
ორმხრივი თანაარსებობის შესახებ, წინააღმდეგ რელიგი-
ური, ტომობრივი თუ ეთნიკური მტრობისა. ეს თანამედროვე
სამყაროს ფილოსოფიაა და სწრაფად ვრცელდება ახალგაზ-
რდებში მთელი მსოფლიოს მასშტაბით.
რათა უკეთ გავიგოთ, რატომ იკიდებს ფეხს ლიბერტა-
რიანული მოძრაობა მთელ მსოფლიოში, უნდა გვესმოდეს
ის იდეები, რომლითაც ლიბერტარიანიზმის პოლიტიკური
ფილოსოფია არის გაჯერებული. პოლიტიკური ფილოსოფი-
ების წვდომა მრავალგვარად არის შესაძლებელი. ერთი გზა
მათი ისტორიულ ჭრილში შესწავლაა, რათა დავინახოთ, რო-
გორ მოიყარეს იდეებმა ერთად თავი, როგორც რეაქციამ არ-
სებულ პრობლემებსა თუ გამოწვევებზე. იდეები, გარკვეული

24
აზრით, იარაღებივითაა – მენტალური იარაღებივით, რომ-
ლებიც გვეხმარება, ერთმანეთთან და სამყაროსთან გვქო-
ნდეს ინტერაქცია. ამ იარაღების უკეთ გასაგებად, სასარგებ-
ლოა იმ პრობლემათა ცოდნა, რომელთა მოგვარების საშუ-
ალებებადაც ისინი გვევლინებიან. ისტორიული შესწავლა
გვეხმარება, უკეთ გავიგოთ იდეები. შესაძლებელია, ასევე, ამ
იარაღების ლოგიკური ურთიერთკავშირების შესახებაც მივი-
ღოთ ცოდნა, ანუ ვნახოთ, როგორ ურთიერთქმედებს ერთ-
მანეთთან და როგორ ანიჭებს ერთი მეორეს საზრისს ისეთი
სხვადასხვა კონცეფცია თუ იდეა, როგორიცაა სამართალი,
უფლებები, კანონი, თავისუფლება და წესრიგი.25 ეს მოკლე
ესე მოკლე შესავალს წარმოადგენს ლიბერტარიანიზმის
წვდომის ორივე გზისა.

ლიბერტარიანიზმი ისტორიულ ჭრილში

ისტორიულ ჭრილში თუ შევხედავთ, ლიბერტარიანიზმი იმ
მოძრაობის თანამედროვე ფორმაა, რომელიც, ერთ დროს,
ლიბერალიზმის სახელით იყო ცნობილი. ამ ცნებამ, – „ლი-
ბერალიზმმა,“ – გარკვეულწილად, დაკარგა თავისი ძველი
მნიშვნელობა, განსაკუთრებით – შეერთებულ შტატებში. მე-
ტიც, როგორც ცნობილმა ეკონომისტმა, იოზეფ შუმპიტერმა
აღნიშნა, „უჩვეულო – შესაძლოა, უნებური – კომპლიმენტის
სახით, კერძო მეწარმეობის მტრებმა ჩათვალეს, რომ ჭკვი-
ანური იქნებოდა მისი სახელწოდების მიტაცება.”26 მიუხე-
დავად ამისა, დანარჩენი მსოფლიოს დიდ ნაწილში, ცნება
ლიბერალიზმი ან მისი ვარიაციები კვლავაც გამოიყენება
იმის აღსანიშნავად, რაც აშშ-ში, დღეს, ლიბერტარიანიზმად
ან „კლასიკურ ლიბერალიზმად“ მოიხსენიება. ტერმინების
თანხმლები დაბნეულობის თავიდან ასარიდებლად, აშშ-ში,
ბევრი უკვე ტერმინ ლიბერტარიანიზმს იყენებს, რომელსაც
ლიბერალიზმთან საერთო ლათინური ფუძე აქვს – liberty
(„თავისუფლება“), მაგრამ, ამ ტერმინის გამოყენებით, ადა-
მიანები საკუთარ შეხედულებებს ანსხვავებენ იმისაგან, რა-
საც აშშ-ში, როგორც წესი, „ლიბერალიზმი“ ეწოდება. გარდა
ამისა, ეს ტერმინი ზოგჯერ იმისთვისაც გამოიყენება, რათა
ერთმანეთისგან განვასხვავოთ ლიბერალიზმის უფრო მტკი-
ცედ თანმიმდევრული ფორმები და მისი უფრო პრაგმატული
თუ მოქნილი ფორმები (სხვა ენებში, ლიბერალიზმსა და ლი-
ბერტარიანიზმს ერთი და იმავე სიტყვით თარგმნიან; უნგ-
რულში, მაგალითად, ლიბერალიზმის/ლიბერტარიანიზმის
აღსანიშნავად გამოიყენება როგორც სიტყვა szabadelvűség-ი,
ისე liberalizmus-ი).
25
 მაშ, საიდან იღებს ლიბერალიზმი სათავეს? ლიბერალი-
ზმი ევროპასა და მსოფლიოს სხვა რეგიონებში აღმოცენდა,
როგორც მშვიდობაზე, მიმღებლობასა და ორმხრივი სარგებ-
ლის მომტან, ნებაყოფლობით მიმოცვლასა და თანამშრომ-
ლობაზე დამყარებული ახალი ცხოვრების წესის დამცავი
საშუალება. ლიბერალიზმი ცხოვრების ამგვარ მშვიდობიან
ფორმებს იცავდა აბსოლუტური და სრული ძალაუფლების
მქონე სახელმწიფოს დოქტრინებისგან, რაც „აბსოლუტიზ-
მის“ სახელით არის ცნობილი. ძალაუფლების ადეკვატურ
მასშტაბებსა თუ გაქანებაზე დებატების დროს, ლიბერალი-
ზმის იდეები უფრო მკვეთრი, რადიკალური და ურთიერთგან-
მამტკიცებელი გახდა.
ე.წ. ბნელი საუკუნეების შემდეგ, ევროპაში მზარდად მო-
იკიდა ფეხი ვაჭრობამ და კომერციამ – განსაკუთრებით და-
მოუკიდებელი „კომუნების“ ან კი თვითმმართველი ქალაქე-
ბის ზრდის გამო, რომლებიც ხშირად სქელი კედლებით იყო
დაცული მეკობრეებისგან, მოთარეშეებისა და სამხედრო
დიქტატორებისგან.27 ახალი ქალაქები – წარმოებისა და
ვაჭრობის ადგილები – მთელი ევროპის მასშტაბით იქმნე-
ბოდა. ეს ახალი ქალაქები და მათი „სამოქალაქო საზოგა-
დოებები“ მშვიდობისა და პირადი თავისუფლების ადგილე-
ბად ითვლებოდა, როგორც ეს ძველ გერმანულ ლოზუნგში
– “Stadtluft macht frei” („ქალაქის ჰაერი ანთავისუფლებს“) –
არის ასახული.28
როგორც ერთმა ისტორიკოსმა შენიშნა, „თავისუფლების
გარეშე, – სხვა სიტყვებით, მიმოსვლის, ბიზნესის კეთების,
საქონლის ყიდვის ძალაუფლების გარეშე, იმ ძალაუფლე-
ბის გარეშე, რომლითაც ბატონყმობა ვერ სარგებლობს, –
ვაჭრობა შეუძლებელი იყო.“29 სამოქალაქო (ინგლისურად
– civil, სიტყვიდან civitas – city, ანუ „ქალაქი“) საზოგადოება
იმ საზოგადოებებს გულისხმობს, რომლებიც სწორედ ასეთ
ქალაქებში წარმოიშვა. რაც ძალიან მნიშვნელოვანია, ეს ტე-
რმინი ნელ-ნელა იმის აღსანიშნავადაც გამოიყენებოდა, თუ
როგორ ექცეოდნენ ადამიანები ერთმანეთს; იგულისხმება
ცივილური (გნებავთ, სამოქალაქო) ქცევა. იყო ცივილური,
ნიშნავს, იყო თავაზიანი უცხოთა მიმართ, იყო პატიოსანი
საკუთარ საქმიანობაში და პატივი სცე სხვათა უფლებებს. ეს
ახალი ქალაქები და ასოციაციები სხვადასხვაგვარი წარმო-
მადგენლობითი ან პოპულარული ასამბლეებით ხასიათდე-
ბოდა, რომლებიც კანონებსა და საჯარო პოლიტიკაზე მსჯე-
ლობდნენ. სამოქალაქო საზოგადოებასთან ერთი ახალი
იდეაც იყო ასოცირებული – „სამოქალაქო უფლებების“ იდეა
26
– უფლებებისა, რომლებიც აუცილებელი იყო სამოქალაქო
საზოგადოებისთვის.
რაც უფრო მზარდი ხდებოდა ვაჭრობა და რაც უფრო მეტი
დოვლათი გროვდებოდა, მით უფრო აქტიურად იწყებდნენ
მეფეები თანამედროვე სამხედრო სისტემების შექმნას, რო-
მელთაც საკუთარი ძალაუფლების გასაფართოვებლად იყე-
ნებდნენ როგორც ფეოდალურ არისტოკრატიაზე (რომლის
ძალაუფლებას, მეფეთა ძალაუფლების მსგავსად, ზოგადად,
ძალადობით მოპოვებულ გამარჯვებაში ჰქონდა ფესვები
გადგმული), ისე ქალაქებზე, რომლებიც ნებაყოფლობით
კავშირებზე იყო დაფუძნებული. „სამხედრო რევოლუცია“
სულ უფრო მეტი ძალაუფლების კონცენტრირებას ახდენდა
იქ, რასაც მოგვიანებით „სახელწმიფო“ ეწოდა, და რაც, რო-
გორც წესი, მეფის პერსონა და ძალაუფლება იყო.30 სწორედ
ამგვარმა ცენტრალიზებულმა და მონარქიულმა პოლიტი-
კურმა სისტემებმა ჩაანაცვლა, მიიტაცა და შეიწოვა ევრო-
პისთვის დამახასიათებელი სხვა პოლიტიკური სისტემები,
მათ რიცხვში, დამოუკიდებელი „ქალაქი-სახელმწიფოები,“
სავაჭრო ქალაქების ჰანზის კავშირი, საღვთო რომის იმპერია
და პოლიტიკურ კავშირთა სხვა ფორმები. რაც უფრო მეტ ძა-
ლაუფლებას იკრებდნენ ეს „სუვერენული“ სახელმწიფოები,
მით უფრო აქტიურად გამოთქვამდნენ ისინი პრეტენზიას
„კანონზე მაღლა დგომასა“ და ადამიანთა კავშირების ყველა
სხვა ფორმის მიმართ აბსოლუტური ძალაუფლების გამოყე-
ნებაზე.31 მეფეები სულ უფრო მზარდად აცხადებდნენ, რომ
„საღვთო უფლება“ ჰქონდათ ამ აბსოლუტური ძალაუფლე-
ბის გამოყენებისა. სეკულარული ხელისუფლებანი და რე-
ლიგიური იერარქიები ალიანსებს ქმნიდნენ, სადაც წარმმა-
რთველი ძალა ხშირად სეკულარული ხელისუფლება იყო,
თუმცა, ზოგ შემთხვევაში, პირიქითაც ხდებოდა, რაც თეოკ-
რატიული მმართველობის სახელით არის ცნობილი.
აბსოლუტიზმის დოქტრინის თანახმად, მმართველი კა-
ნონზე მაღლა იდგა, რაც სერიოზული გარღვევა იყო წინამო-
რბედი ტრადიციიდან, რომლის მიხედვითაც, კანონი, და არა
პიროვნული ძალაუფლება, იყო უზენაესი. 1958 წელს, მეფე
ჯეიმს VI და I, როგორც ის გახლდათ ცნობილი (იგულისხმება
მეფე ჯეიმს VI შოტლანდიისა, რომელიც, 1603-ში, გახდა
მეფე ჯეიმს I ინგლისისა), აცხადებდა, რომ „მეფე მთელი მი-
წის ზე-ბატონია; ის ზე-პატრონია ყველა იმ პირისა, ვინც ამ
მიწაზე ცხოვრობს და ფლობს ყველა მათგანის სიცოცხლესა
და სიკვდილზე ძალაუფლებას. მართალია, სამართლიანი
უფლისწული, მკაფიო კანონის გარეშე, თავის დაქვემდება-
27
რებულებს არ წაართმევს სიცოცხლეს, მაგრამ სიცოცხლის
წართმევაც იმავე კანონებით მოხდება, რომელიც მის ან მისი
წინამორბედების მიერაა შექმნილი, ასე რომ, ძალაუფლება
მუდამ მისგან მოდის … მე, როგორც ძალის შემქმნელსა და
გამცემს, არაერთხელ დამიმტკიცებია, რომ მეფე კანონზე მა-
ღლა დგას.“32
აბსოლუტიზმს ეკონომიკური თეორიაც ახლდა თან: მე-
რკანტილიზმი. იდეა ის იყო, რომ ინდუსტრია მეფესა და მის
ბიუროკრატებს უნდა განეკარგათ, ზოგიერთი საწარმოსთვის
აეკრძალათ მუშაობა, სხვებისთვის კი სუბსიდიები მიეცათ,
რჩეული კომპანიებისთვის მონოპოლიები მიენიჭებინათ (ეს
პრაქტიკა, დღეს, კრონიზმის სახელით არის ცნობილი), „და-
ეცვათ“ ადგილობრივი ინდუსტრიების მფლობელები უფრო
დაბალფასიან იმპორტირებულ საქონელთან კონკურენცი-
ისგან და, ზოგადად, ვაჭრობა სახელმწიფოს მმართველთა
სასარგებლოდ ემართათ იმ მიზნით, რომ სახელმწიფო ხაზი-
ნაში მეტი ფული შესულიყო.33
ლიბერალიზმი წარმოიშვა, როგორც აბსოლუტური ძა-
ლაუფლებისგან, მონოპოლიებისა და პრივილეგიებისგან,
მერკანტილიზმისგან, პროტექციონიზმისგან, ომისა და სა-
ჯარო ვალისგან სამოქალაქო საზოგადოების თავისუფლების
დამცავი მექანიზმი, რომელიც სამოქალაქო უფლებებსა და
კანონის უზენაესობას ანიჭებდა უპირატესობას. ეს მოძრა-
ობა არაერთ წყაროს ემყარებოდა. მათგან განსაკუთრებით
საგულისხმო იყო ესპანელი სქოლასტიკოსების მიერ გახმო-
ვანებული იდეები; ეს სალამანკელი მოაზროვნეები იცავდნენ
როგორც საბაზრო ეკონომიკასა და დაპყრობილი ინდიელე-
ბის უფლებებს მათი გაუმაძღარი ესპანელი ზე-ბატონების-
გან, ისე ჰოლანდიელი და გერმანელი მოაზროვნეების მიერ
ჩამოყალიბებულ დოქტრინებს ბუნებრივი კანონისა და ბუ-
ნებრივი უფლებების შესახებ. თუმცა, სავარაუდოა, რომ პირ-
ველი სრულად ლიბერტარიანული მოძრაობა ინგლისში, სა-
მოქალაქო ომების დროს აღმოცენდა. ლეველერები34 გვყავს
მხედველობაში, რომლებიც ინგლისის სამოქალაქო ომში
(1642–1651) პარლამენტარების მხარეს იყვნენ და იბრძოდ-
ნენ შეზღუდული, კონსტიტუციური მთავრობისთვის, რელი-
გიის თავისუფლებისთვის, ვაჭრობის თავისუფლებისთვის,
საკუთრების დაცვისთვის, საარსებო საშუალებათა მოპო-
ვების უფლებისთვის, იმისთვის, რომ ყველას თანასწორი
უფლებები ჰქონოდა. ისინი რადიკალები იყვნენ, აბოლიცი-
ონისტები და ადამიანის უფლებებისა და მშვიდობის ქომა-
გები. ისინი ლიბერტარიანელები იყვნენ.
28
 ამ იდეებმა – ინდივიდუალური უფლებების, შეზღუდული
მთავრობისა და აზროვნების, რელიგიის, სიტყვის, ვაჭრო-
ბის, წარმოების და მოგზაურობის თავისუფლების შესახებ
– გახსნა ადამიანთა გონება, დაამსხვრია ძველი ვალდებუ-
ლებები, შექმნა უპრეცედენტო დოვლათი რიგითი ადამია-
ნისთვის და ჩამოშალა იმპერიები ერთი მეორის მიყოლებით.
ევროპაში, ჩრდილოეთ ამერიკასა და სამხრეთ ამერიკაში,
მონობას წერტილი დაესვა, რისი კულმინაციაც 1888 წლის 13
მაისი იყო, როცა მონობა ბრაზილიაში გაუქმდა. აღმოიფხვრა
ფეოდალიზმი. ევროპის ყმები განთავისუფლდნენ, ზოგან –
ერთბაშად, ზოგან კი ეტაპობრივად: ავსტრიაში ეს 1781-სა და
1848-ში მოხდა, დანიაში – 1788 წელს, სერბეთში – 1804-სა და
1830-ში. ბავარიაში – 1808 წელს, უნგრეთსა და ხორვატიაში
– 1848 წელს, რუსეთში – 1861-სა და 1866-ში, ბოსნიასა და ჰე-
რცოგოვინაში კი 1918 წელს.
მოძრაობა თავისუფლებისთვის არა მარტო ევროპასა და
ევროპის კოლონიებში იკიდებდა ფეხს, არამედ ისლამურ სა-
მყაროსაც მოედო, ჩინეთსაც და სხვა რეგიონებსაც, სადაც ამ
მოძრაობათა წყაროს თავისუფლების ადგილობრივი ტრა-
დიციები წარმოადგენდა. ხაზგასასმელია, რომ ლიბერტარი-
ანული იდეები მხოლოდ ერთი კულტურის პროდუქტი არაა;
ყველა კულტურასა და ყველა ტრადიციას თავისუფლების
საკუთარი ნარატივი აქვს ისევე, როგორც ძალაუფლებისა.
ევროპამ ვოლტერი და ადამ სმითი შვა, თუმცა, მოგვიანებით,
ევროპაშივე გაჩნდნენ მუსოლინი, ლენინი და ჰიტლერი. მარ-
ქსი, რომლის დოქტრინები ათწლეულების მანძილზე ბატო-
ნობდა ჩინეთში, არა ჩინელი, არამედ გერმანელი იყო. ლი-
ბერტარიანელი მოაზროვნეები და ლიბერტარიანული ხმები
ყველა კულტურაში გვხვდება ისევე, როგორც ყველა კულტუ-
რაში შეიძლება, წავაწყდეთ აბსოლუტური ძალაუფლების
ქომაგებს. ლიბერტარიანიზმი ფესვებს მთელი მსოფლიოს
მასშტაბით იდგამს და კავშირს პოულობს ადგილობრივ ტრა-
დიციებთან, განსაკუთრებით – აფრიკასა და აზიაში, და, ამავე
დროს, ის ახლიდან აღმოაჩენს კავშირებს ევროპაში, ლათი-
ნურ ამერიკასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში.
თანამედროვე ლიბერტარიანული მოძრაობა არა მარტო
აბსოლუტიზმთან მებრძოლი ძველი ლიბერალების გამოც-
დილებაზე დგას, არამედ თავისუფლებისა და ცივილიზა-
ციის წინაშე არსებული კიდევ უფრო დამღუპველი საფრთხის
თანამდევი საშინელებების გამოცდილებაზეც. კოლექტი-
ვისტური ტოტალიტარიზმი იგულისხმება. მეცხრამეტე სა-
უკუნეში, ლიბერტარიანიზმის ტალღამ პიკის მიღწევა იწყო.
29
ამავე დროს, ლიბერალიზმის მეტოქეთა რანგში, იწყეს აღმო-
ცენება ძალაუფლების ძველ ტრადიციებზე დამყნობილმა
ახალმა პოლიტიკურმა იდეოლოგიებმა. იმპერიალიზმი, რა-
სიზმი, სოციალიზმი, ნაციონალიზმი, კომუნიზმი, ფაშიზმი
და ყველა მათი კომბინაცია კოლექტივიზმის ფუნდამენტურ
წანამძღვრებზე იდგა. ინდივიდი არ განიხილებოდა უფლე-
ბების საცავად, არამედ, მათი მტკიცებით, მთავარი იყო ერის,
კლასის ან რასის უფლებები და ინტერესები – გამოხატული
სახელმწიფო ძალაუფლების მიერ.
1900 წლისთვის, ჟურნალ The Nation-ის ლიბერტარია-
ნელი რედაქტორი, ე. ლ. გოდკინი რედაქტორის სვეტში სე-
ვდიანად წერდა: „დიდწილად, მხოლოდ მეჩხერად შემო-
რჩენილი, მოხუცი ადამიანები თუ იცავენ ლიბერატარიანულ
დოქტრინას და როცა ისინი აღარ იქნებიან, მას აღარ ეყო-
ლება ქომაგები.“ რაც კიდევ უფრო შემზარავია, მან იწინა-
სწარმეტყველა შემაძრწუნებელი კოლექტივისტური ჩაგვრა
და ომი, რომელიც მომდევნო საუკუნეში სამყაროს ასობით
მილიონი სიცოცხლის ფასად დაუჯდებოდა: „უკვე აღარა-
ფერი გვესმის ბუნებრივი უფლებების შესახებ, თუმცა ბევრი
გვესმის ქვემდგომ რასებზე, რომელთა ფუნქციაა, მათ ძალა-
უფლებას დამორჩილდნენ, ვინც ღმერთმა მათზე უპირატეს
ხალხად შექმნა. საღვთო უფლების ძველმა ფარსმა კიდევ
ერთხელ გვაჩვენა თავისი დამანგრეველი ძალა და სანამ
კიდევ ერთხელ ვეტყოდეთ მას უარს, შემაშფოთებელი მას-
შტაბის საერთაშორისო ბრძოლებს ექნება ადგილი.”35 და
ასეც მოხდა. შედეგად მასობრივი კვლა მივიღეთ – აქამდე
არნახული მასშტაბის, მასობრივი დამონების სისტემები –
სრულიად ახალი მასშტაბის, და მსოფლიო ომები, რომელ-
თაც გაატიალეს ევროპა, ევრაზია და აზია, და საშინელი გვე-
რდითი ეფექტები ჰქონდათ სამხრეთ ამერიკაში, აფრიკასა
და ახლო აღმოსავლეთში.36
გამოწვევამ, რომელიც კოლექტივიზმმა შეუქმნა თავი-
სუფლებას, ცივილიზაციას და საკუთრივ სიცოცხლეს, დრა-
მატული გავლენა იქონია ლიბერტარიანულ რეაქციაზე. ეს
რეაქცია მოიცავდა განახლებულ აქცენტს ლიბერტარიანული
აზროვნების ქვემოთ ჩამოთვლილ ელემენტებზე, რომლებ-
საც – უკლებლივ ყველას – უგულებელყოფდნენ კოლექტი-
ვისტური იდეოლოგიები, როგორებიცაა სოციალიზმი, კომუ-
ნიზმი, ნაციონალური სოციალიზმი და ფაშიზმი:

• ინდივიდუალური ადამიანის, როგორც ფუნდა­

მე­ნტური მორალური ერთეულის, უზენაესობა,
30
 ნაცვლად კოლექტივისტურისა, იქნება ეს სახელ-
მწიფო, კლასი, რასა თუ ერი;
• ინდივიდუალიზმი და ყოველი ადა­მი­ა­ნის უფლე­
ბა, საკუთარი ბედნიერების მოსაპოვებლად საკუ-
თარი გზებით იაროს;
• საკუთრების უფლებები და საბაზრო ეკონომიკა,
როგორც გადაწყვეტილების მიღების დეცენტრა-
ლიზებული და მშვიდობიანი საშუალება, და
კოორდინაცია, რომელიც ეფექტურად იყენებს
მილიონობით თუ მილიარდობით ადამიანის
ცოდნას;
• ის მნიშვნელოვანი როლი, რაც აქვს სამოქალაქო
საზოგადოების ნებაყოფლობით კავშირებს, მათ
შორის, ოჯახს, რელიგიურ კომუნას, სამეზო-
ბლოს, ბიზნეს-ფირმას, შრომით კავშირს, მეგო-
ბრულ საზოგადოებას, პროფესიულ ასოციაციასა
და ათასობით სხვა კავშირს, რომლებიც ცხოვრე-
ბას მნივნელობასა და საზრისს ანიჭებენ და ეხ-
მარებიან ინდივიდებს, ამ არაერთი აფილიაციის
მეშვეობით, უნიკალური იდენტობები შეიძინონ,
და რომლებიც სახელმწიფო ძალაუფლების ექ-
სპანსიას ანაცვლებენ;
• სახელმწიფოს შიში და შიში იმისა, რომ ძალა-
უფლების კონცენტრირება სამხედრო თუ ხელი-
სუფლების აღმასრულებელ ორგანოებში მოხ-
დება.

ლიბერტარიანული აზროვნების ახლიდან დაბადებაში

არაერთმა პიროვნებამ შეიტანა წვლილი, განსაკუთრებით,
როცა მეორე მსოფლიო ომი ფინალისკენ მიდიოდა. 1943
წელს, შეერთებულ შტატებში, სამი წიგნი გამოქვეყნდა, რო-
მელთაც ლიბერტარიანული იდეები პოპულარულ დისკუსი-
ებში დააბრუნეს: როუზ უაილდერ ლეინის „თავისუფლების
აღმოჩენა,” იზაბელ პატერსონის „მანქანის ღმერთი” და აინ
რენდის ძალდაუტანებელი ბესტსელერი, „პირველწყარო.”
1944-ში, შეერთებულ შტატებში, ლუდვიგ ფონ მიზესმა გამო-
სცა წიგნი, „ყველაფერზე წამსვლელი მთავრობა: ტოტალური
სახელმწიფოსა და ტოტალური ომის აღზევება,” ხოლო დიდ
ბრიტანეთში, ფრიდრიხ ჰაიეკის ბესტსელერი – კოლექტი-
ვისტური ეკონომიკის სერიოზული მეტოქე – „გზა მონობის-
კენ“ გამოვიდა. ეს წიგნი, კრიტიკოსებისგან უხვად ნაქები, შე-
მდეგ სხვა ქვეყნებშიც გამოიცა. ამასთან, ჰაიეკმა Mont Pelerin
31
Society-საც ჩაუყარა საფუძველი – კლასიკური ლიბერალური
მკვლევრების საერთაშორისო საზოგადოებას, რომლის პირ-
ველი შეკრება 1947 წელს, შვეიცარიაში გაიმართა. ამას სხვა
წიგნებიც მოჰყვა, სხვა საზოგადოებებიც, ასოციაციები, გამო-
მცემლობები, ანალიტიკური ცენტრები, სტუდენტური კლუ-
ბები, პოლიტიკური პარტიები და ბევრი, ბევრი რამ.37
ტემპი არიფეს კლასიკური ლიბერალური იდეების პოპუ-
ლარიზების მიზნით შექმნილმა ანალიტიკურმა ცენტრებმა.
პირველ ტალღას 1940-იანებსა და 1950-იანებში ჰქონდა
ადგილი და მან ისეთი დღემდე ენერგიული ორგანიზაციები
წარმოშვა, როგორებიცაა Institute for Public Affairs-ი ავსტრა-
ლიაში (1943), Foundation for Economic Education-ი აშშ-ში
(1946) და Institute of Economic Affairs-ი დიდ ბრიტანეთში
(1955). უკვე 1977 წელს, აშშ-ში, Cato Institute-ი დაარსდა,
ხოლო შვედეთში, 1978 წელს – Timbro; ეს უკანასკნელნი ლი-
ბერტარიანული ანალიტიკური ცენტრების მეორე ტალღის
პირმშოები იყვნენ – იმ ანალიტიკური ცენტრებისა, რომლე-
ბიც სახეს უცვლიან დისკუსიებს საჯარო პოლიტიკაზე (მათ
ასობით ასეთი ცენტრი მოჰყვა, რომელთა უმეტესობა Atlas
Network-თან არის აფილირებული, ხოლო ეს უკანასკნელი,
თავის მხრივ, სერ ენტონი ფიშერის მიერაა დაარსებული,
რომელიც Institute of Economic Affairs-ის დამფუძნებელიც გა-
ხლავთ). პატერსონის, ლეინის, რენდის, მიზესისა და ჰაიეკის
კვალდაკვალ, ასპარეზზე ისეთი განთქმული ინტელექტუა-
ლები გამოჩნდნენ, როგორებიც არიან ფილოსოფოსები რო-
ბერტ ნოზიკი, ჰ. ბ. ექტონი და ენტონი ფლიუ, და ნობელის
პრემიით დაჯილდოებული ეკონომისტები ჯეიმს ბიუქენანი,
მილტონ ფრიდმენი, რონალდ ქოუზი, ჯორჯ სტიგლერი, რო-
ბერტ მანდელი, ელინორ ოსტრომი და ვერნონ სმითი (და
სია გაცილებით გრძელია), რომელთაც დახვეწეს ლიბერტა-
რიანული არგუმენტები და ლიბერტარიანული იდეები არა-
ერთ სოციალურ, ეკონომიკურ, სამართლებრივ და პოლიტი-
კურ პრობლემასთან მიმართებაში გამოიყენეს.
რაც უფრო მეტ მიმდევარსა და ქომაგს იძენს ლიბერტარი-
ანული იდეები ახლო აღმოსავლეთში, აფრიკაში, აზიაში, ლა-
თინურ ამერიკასა და ყოფილი საბჭოთა კავშირის ქვეყნებში,
ლიბერტარიანიზმი კვლავ ადაპტირდება ახალ პრობლემებ-
თან, მეტადრე – სამოქალაქო საზოგადოების ინსტიტუტთა
შექმნისა და გაძლიერების საჭიროებასთან, ოღონდ ამას
ამ საზოგადოებებისთვის ბუნებრივად დამახასიათებელი
ტრადიციების საფუძველზე აკეთებს. მსგავს საჭირო ინსტი-
ტუტთა რიცხვშია მშვიდობიანი დისკუსიის ჩვევები, წინააღ-
32
მდეგ ძალადობრივისა; ადამიანთა ორმხრივი პატივისცემა,
მათი გენდერის, რასის, რელიგიის, სექსუალური ორიენტაცი-
ისა თუ ენის განურჩევლად; დამოუკიდებელი სასამართლო
სისტემები, რათა დავები მშვიდობიანი გზით მოგვარდეს;
საკუთრების უფლებათა სისტემები, სადაც უფლებები კარგა-
დაა განმარტებული, სამართლებრივად უსაფრთხო და გა-
რანტირებულია და იოლად ხდება მათი ტრანსფერი, რათა
დოვლათის შემქმნელი მიმოცვლა იქნას ხელშეწყობილი;
პრესისა და საჯარო დისკუსიის თავისუფლება; და ტრადიცი-
ები და ინსტიტუტები, რომლებიც ძალაუფლების გამოყენე-
ბას გაუწევს კონტროლს.
ლიბერტარიანიზმის მოკლე შესავლისთვის ალბათ
კმარა. მოდით, ახლა ლიბერტარიანიზმის წვდომის მეორე
გზაზე გადავიდეთ.

ლიბერტარიანიზმი კონცეპტუალურ ჭრილში:

ლიბერტარიანული ტრიადა
სკამი, რომელსაც მხოლოდ ერთი ფეხი აქვს, წაიქცევა. დაამა-
ტეთ კიდევ ერთი ფეხი და ის ოდნავ უფრო სტაბილური გახ-
დება, თუმცა მაინც წაიქცევა. დაამატეთ მესამე ფეხი და ყო-
ველი ფეხი დანარჩენებს გაამყარებს. იდეების შემთხვევაშიც
ასეა. იდეები – უფლებების, სამართლიანობის, სოციალური
წესრიგის, კანონების შესახებ – მხოლოდ საკუთარი თავის
ამარა არ არსებობენ. ისინი ერთი მეორეს ავსებენ მნიშვნე-
ლობებით. სამფეხა მაგიდის ფეხების მსგავსად, ისინი ერთ-
მანეთის საყრდენს ქმნიან.
ლიბერტარიანიზმი თავისუფლების ფუნდამენტურ იდე-
ალს ეფუძნება; ლიბერტარიანელებისთვის თავისუფლება
უმაღლეს პოლიტიკურ ღირებულებას წარმოადგენს. ეს იმას
როდი ნიშნავს, რომ თავისუფლება ცხოვრებაშიც უმაღლესი
ღირებულება უნდა იყოს; ბოლო-ბოლო, ადამიანებს ერთმა-
ნეთი უყვარდებათ, ეძებენ ჭეშმარიტებას და სილამაზეს და
აქვთ თავიანთი მოსაზრებები რელიგიასა და სხვა მნიშვნე-
ლოვან საკითხებზე, პოლიტიკა კი ნამდვილად არ წარმოა-
დგენს ცხოვრებაში ერთადერთ მნიშვნელოვან ფენომენს. მა-
გრამ ლიბერტარიანელებისთვის უმთავრესი ღირებულება,
რაც პოლიტიკაში უნდა რეალიზდეს, თავისუფლებაა. პოლი-
ტიკური ცხოვრება სამართლიანობის, მშვიდობისა და საე-
რთო კეთილდღეობის მოპოვებას გულისხმობს, ლიბერტა-
რიანელები კი კლასიკური ლიბერალური აზროვნების ხანგრ-
ძლივ ტრადიციას ეყრდნობიან, რომელიც ამ პრინციპებსა და
ღირებულებებს ურთიერთგანმამტკიცებლად მიიჩნევს.
33
 ლიბერტარიანული ტრიადა სამი სვეტისგანაა შექმნილი:

ინდივიდუალური უფლებები: ინდივიდებს აქვთ უფლე-

ბები, რაც პოლიტიკურ ასოციაციაზე უწინარესია; ეს უფლე-
ბები ძალაუფლებისგან საგანგებო შეღავათებს არ გუ-
ლისხმობს, მაგრამ მათი გამოყენება ძალაუფლების წინაა-
ღმდეგ შეიძლება. როგორც ნოზიკი იწყებს თავის კლასიკურ
ლიბერტარიანულ ნაშრომს, „ანარქია, სახელმწიფო და უტო-
პია,“ „ინდივიდებს აქვთ უფლებები და ეს ის უფლებებია,
რომელთაც ვერც ერთი ადამიანი თუ ჯგუფი დააკლებს რამეს
(მათი უფლებების დარღვევის გარეშე).“38
სპონტანური წესრიგი: ხშირად ხდება, რომ ხალხი
ფიქრობს, თითქოს ყოველგვარი წესრიგი განკარგულების
გამცემი გონების პროდუქტი უნდა იყოს, მაგრამ საზოგადო-
ებაში არსებული ყველაზე მნიშვნელოვანი სახის წესრიგი
ცნობიერი დაგეგმვისა თუ მიზნების გაწერის შედეგი კი არ
არის, არამედ აღმოცენდება საკუთარი უფლებების მიხედვით
მოქმედ თავისუფალ ადამიანთა ნებაყოფლობითი ურთიე-
რთქმედებისა და გეგმების ერთობლივი დასახვის შედეგად;
კონსტიტუციით შეზღუდული მთავრობა: უფლებები იმ
ინსტიტუტებმა უნდა დაიცვან, რომელთაც აქვთ უფლებამო-
სილება, მათი დაცვის სახელით ძალა გამოიყენონ, მაგრამ
იგივე ინსტიტუტები, ხშირ შემთხვევაში, უფლებებისთვის
ყველაზე დიდ და საშიშ საფრთხეს წარმოადგენენ, რაც ნიშ-
ნავს, რომ მათი მკაცრი შეზღუდვა უნდა მოხდეს კონსტიტუ-
ციური მექანიზმების მეშვეობით, მათ რიცხვში, უნდა მოხდეს
ძალაუფლების და სამართლებრივი სისტემების იმ წყაროთა
დანაწევრება და ერთმანეთთან კონკურენცია, რომლებიც აღ-
მასრულებელი ძალაუფლებისგან დამოუკიდებელნი არიან
და ფართოდ აქვთ გაზიარებული კანონის უზენაესობის იმპე-
რატივი ძალაუფლებაზე.

ზემოაღნიშნული სამივე სვეტი ერთმანეთისთვის სა-

ყრდენს წარმოადგენს. უფლებები მკაფიოდ უნდა განისა-
ზღვროს და დაცულ იქნას სამართლებრივი ინსტიტუტების
მიერ; როცა უფლებები მკაფიოდაა განსაზღვრული და სამა-
რთლებრივად უზრუნველყოფილია, წესრიგი სპონტანურად
აღმოცენდება; როცა სოციალური წესრიგი და ჰარმონია და-
გეგმილი მიმართულების გარეშე აღმოცენდება, ადამია-
ნები, მეტი ალბათობით, სხვათა უფლებებს სცემენ პატივს;
როცა ადამიანები საკუთარი უფლებებით სარგებლობასა და
სხვათა უფლებების პატივისცემას ეჩვევიან, ისინი, მეტი ალ-
34
ბათობით, სამართლებრივ ინსტიტუტებზე კონსტიტუციური
შეზღუდვების დაწესებას მოითხოვენ.

ინდივიდუალური უფლებები
ლიბერტარიანული იდეები უფლებების შესახებ, დიდწი-
ლად, რელიგიური თავისუფლებისა და ძლიერთა მიერ დაჩა-
გრულ სუსტთა თავისუფლებისთვის ბრძოლაში გამოიჭედა.
თავის 1539 წლის განთქმულ წიგნში ამერიკელი ინდიელების
შესახებ, ესპანელი მოაზროვნე ფრანცისკო დე ვიტორია ამე-
რიკის მკვიდრ მოსახლეებს ესპანეთის იმპერიის სისასტიკეე-
ბისა და ჩაგვრისგან იცავდა. ის წერდა, რომ ინდიელებს მო-
რალური პასუხისმგებლობა ჰქონდათ საკუთარ ქმედებებზე
(„დომინიუმი“) და რომ

ბარბაროსები [ტერმინი, რომელიც არა-ევროპელი

და არა-ქრისტიანი ხალხის მისამართით გამოიყენე-
ბოდა] უდავოდ ფლობდნენ ჭეშმარიტ დომინიონს, –
როგორც საჯაროს, ისე კერძოს, – როგორც ნებისმიერი
ქრისტიანი. ეს ნიშნავს, რომ დაუშვებელია, რომ ისინი,
როგორც კერძო მოქალაქეები თუ როგორც უფლისწუ-
ლები, თავიანთი საკუთრებისგან გაძარცვულ იქნან იმ
მოსაზრების საფუძველზე, თითქოს ჭეშმარიტი პატ-
რონები (ueri domini) არ ყოფილიყვნენ.39

ინდიელებს, ვიტორიასა და მისი მიმდევრების თანახმად,

ისეთივე უფლება ჰქონდათ, თავიანთი სიცოცხლისთვის, სა-
კუთრებისა და ქვეყნებისთვის პატივისცემა მიეღოთ, როგო-
რიც ნებისმიერ ესპანელს. მათ ჰქონდათ უფლებები და ამ
უფლებების დარღვევა უსამართლობა იყო, რისთვისაც წინა-
აღმდეგობა უნდა გაგვეწია. მორალური პასუხისმგებლობისა
და უფლებების იდეებმა უზარმაზარი გავლენა იქონია, ზოგა-
დად, ადამიანთა შესახებ მსჯელობაზე; დაბადების შემთხვე-
ვითობა კი არ იყო მთავარი, არამედ ის, იყო თუ არა ადამიანი
მორალური აგენტი – არსება, რომელსაც პასუხისმგებლობა
დაეკისრებოდა საკუთარ არჩევანსა თუ ქმედებებზე.
დაახლოებით იმავე პერიოდში, რელიგიის თავისუფლე-
ბის დამცველები დაჟინებით ამტკიცებდნენ, – და ხშირად
ამას საკუთარი სიცოცხლის ფასადაც აკეთებდნენ, – რომ
რამდენადაც ადამიანები პასუხისმგებლიანი არსებები იყ-
ვნენ და ჰქონდათ აზროვნების, განსჯისა და არჩევანის
უნარი, ცნობიერება თავისუფალი უნდა ყოფილიყო, რელი-
გია კი არჩევანის საკითხი და არა ვალდებულებისა. რელი-
35
გიის თავისუფლების უფლება იყო უფლება და არა ძალა-
უფლების მქონეთაგან მინიჭებული პრივილეგია. თეოლოგმა
ჯონ კალვანმა მხარი დაუჭირა თავისი კრიტიკოსის, სერვეტის
მკვლელობას ჟენევაში, რომელიც სახარების სხვაგვარ ინტე-
რპრეტაციას ქადაგებდა, ამ მხარდაჭერის საფუძველი კი ის
იყო, რომ მმართველები ვალდებულნი იყვნენ, დაეცვათ ჭეშ-
მარიტი რწმენა. რელიგიური თავისუფლების დიდმა ქომაგმა
მეთექვსმეტე საუკუნეში, სებასტიან კასტელიომ კალვანს
პირდაპირი პასუხი გასცა: „ადამიანის მოკვლა დოქტრინის
დაცვა არ არის. ეს ადამიანის მოკვლაა. როცა ჟენეველებმა
სერვეტი მოკლეს, მათ დოქტრინა არ დაუცავთ, მათ ადამიანი
მოკლეს.“40 დოქტრინის დაცვა სიტყვებით უნდა ხდებოდეს,
რომელიც გონებასა და გულში გამოიწვევს ცვლილებებს,
და არა იარაღითა და ცეცხლით, რომელიც იმ ადამიანის
სხეულს ანაწევრებს და წვავს, ვინც ამ დოქტრინას არ ეთა-
ნხმება. როგორც ინგლისელმა პოეტმა ჯონ მილტონმა პრე-
სის თავისუფლების გზაზე გადადგმულ ინოვაციურ ნაბიჯში
– თავის პოლემიკურ ტრაქტატში, „არეოპაგიტიკა,” შენიშნა,
„დიდი ხელოვნებაა, გაარჩიო, სად აქვს კანონს შეზღუდვისა
და დასჯის გამოყენების უფლება და სად უნდა გამოიყენოს
მხოლოდ და მხოლოდ დარწმუნების ძალა.“41
თავისუფლების ამ პირველ ქომაგებს, რომლებიც რელი-
გიის, რასის, გენდერისა თუ ადამიანების სხვა შემთხვევითი
მახასიათებლების განურჩევლად, თანასწორი უფლებების
პატივისცემაზე აკეთებდნენ მთავარ აქცენტს, მძლავრი წინა-
აღმდეგობა შეხვდათ აბსოლუტისტური თუ თეოკრატიული
მმართველობის პროპონენტებისგან; ამ უკანასკნელთა პა-
სუხი ასეთი იყო: თუ ყოველ ადამიანს საკუთარი ცხოვრების
განკარგვის უფლება მიეცემოდა, მაშინ აღარ იარსებებდა ზო-
გადი გეგმა საზოგადოებისთვის და, ამრიგად, ქაოსი და უწეს-
რიგობა გარდაუვალი იქნებოდა. აბსოლუტისტებისა და თე-
ოკრატების თქმით, აუცილებელი იყო ბოსი – ვიღაცა, ვისაც
ექნებოდა ძალაუფლება, ჯერ გონებაში წარმოესახა წესრიგი,
შემდეგ კი ეს წესრიგი უწესრიგო მასისთვის დაეწესებინა. ასე
რომ არა, არ გეცოდინებოდა, როგორ უნდა შეგექმნა თუ გეწა-
რმოებინა რაღაცა, ან რა უნდა გექნა ამ შექმნილი პროდუქტი-
სათვის, ან კი როგორ უნდა გეცა ღმერთისთვის თაყვანი, ან
როგორ გეხარჯა თუ გეზოგა ფული.

სპონტანური წესრიგი
ადამიანთა პატივისცემის მორალურ პრინციპს არ შეეძლო ამ
გამოწვევისთვის დამოუკიდებლად წინააღმდეგობის გაწევა.
36
ეს მხოლოდ მას შემდეგ გახდა შესაძლებელი, რაც სოცია-
ლურმა მეცნიერებმა კომპლექსურ წესრიგთა საიდუმლოე-
ბის აღმოჩენა იწყეს. ზუსტად ისევე, როგორც თანამედროვე
ენტემოლოგებმა აღმოაჩინეს, რომ ფუტკრების სკას აბსო-
ლუტური ძალაუფლების მქონე და სხვა ფუტკრებისთვის
ბრძანებების გამცემი დედოფალი არ „მართავს,” როგორც
ეს ათასწლეულების მანძილზე ფართოდ იყო მიჩნეული, ამ
ენტემოლოგებზე კიდევ უფრო ადრე, ძველმა სოციალურმა
მეცნიერებმა აღმოაჩინეს, რომ ადამიანთა კომპლექსურ სა-
ზოგადოებებს არ „მართავენ” ასეთი ძალაუფლებით აღჭუ-
რვილი სხვა ადამიანები, რომლებიც მერძევეებს ეუბნებიან,
როდის უნდა მოწველონ ძროხები და რა ფასი დაადონ რძეს;
რომლებიც ადგენენ ფულის ღირებულებას და კომპეტენტუ-
რად გასცემენ ბრძანებებს, რათა, ზოგადად, საზოგადოებაში
წესრიგი დაამყარონ. ნაცვლად ამისა, მეცნიერები მიხვდნენ,
რომ თუ გსურს, საზოგადოებაში წესრიგი და კეთილდღეობა
იყოს, უნდა დეყრდნო პრინციპს, “Laissez faire et laissez passer,
le monde va de lui même!” – როგორც ეს ერთ-ერთმა პირველმა
ლიბერატარიანელმა ინტელექტუალმა, ჟაკ კლოდ მარი ვან-
სან დე გურნემ ჩამოაყალიბა მეთვრამეტე საუკუნეში.42
კომპლექსური წესრიგი ბრძანებების გაცემით არ იქმნება.
ენა, საბაზრო ეკონომიკა, საერთო კანონი და უცხო ადამია-
ნებს შორის არსებული კოორდინაციის არაერთი სხვა ფორმა
დიდი ლიდერის ტვინში (ან ლიდერთა კომიტეტის წევრების
ტვინებში) აღმოცენებული გეგმის ძალმომრეობითი განხო-
რციელების შედეგად კი არ აღმოცენდება, არამედ ისინი ადა-
მიანთა ურთიერთქმედების ე.წ. გვერდითი პროდუქტებია
– ადამიანებისა, რომლებიც შედარებით მარტივი წესების
დაცვით ცხოვრობენ; ამდენად, ეს ძალიან ჰგავს ფრინველთა
გუნდისთვის, თევზებისა თუ ფუტკრებისთვის დამახასიათე-
ბელ ცხოვრების წესს, სადაც წესრიგის კომპლექსური ფო-
რმები ყოველგვარი ბრძანებათა გამცემი ტვინების გარეშე
იჩენს თავს.
ამის გააზრება არ არის იოლი. როცა საგანთა თუ მოვლე-
ნათა მოწესრიგებულ წყებას ვხედავთ, უნებურად „მომწესრი-
გებლის“ ძებნას ვიწყებთ. თუ კარგად ორგანიზებულ სკამე-
ბის მწკრივს დავინახავ, შეიძლება, ვიკითხო, ვინ დაალაგა ასე
მოწესრიგებულად ეს სკამები. მაგრამ წესრიგი, მეტწილად,
და მათ შორის, საბაზრო ეკონომიკის წესრიგი, – ეკონომიკაში
ნობელის პრემიის ლაურეატის ჯეიმს ბიუქენანის თანახმად,
– მისი აღმოცენების პროცესში განისაზღვრება: „ბაზრის „წეს-
რიგი“ მხოლოდ მონაწილე ინდივიდთა შორის მიმდინარე
37
ნებაყოფლობითი მიმოცვლის პროცესიდან აღმოცენდება.
„წესრიგი,“ საკუთრივ, განისაზღვრება, როგორც იმ პროცესის
შედეგი, რომლიდანაც ის წარმოშვება. „ის“ – ანუ განაწილე-
ბა-დისტრიბუციის შედეგი – სავაჭრო პროცესისგან დამოუ-
კიდებლად არ და ვერ არსებობს. ამ პროცესის არარსებობის
პირობებში, „წესრიგი” არ და ვერ იარსებებს.“43 ადამიანის
გონებისთვის არ არის ამის გააზრება ადვილი, რადგანაც
ჩვენ, როცა კი წესრიგთან გვაქვს შეხება, მიდრეკილნი ვართ,
მისი შემქმნელები ვეძიოთ. მაგრამ როცა ვიწყებთ ძიებას,
სულ სხვა რამეს აღმოვაჩენთ ხოლმე, კერძოდ კი იმას, რომ
კომპლექსური წესრიგი შედარებით მარტივი პრინციპებიდან
აღმოცენდება. იგივე ითქმის ადამიანთა თანამშრომლობის
კომპლექსური წესრიგის აღმოცენებაზეც.
როცა ვიაზრებთ, თუ როგორ ხდის კარგად განმარტე-
ბული და სამართლებრივად გარანტირებული უფლებები
წესრიგისა და ადამიანთა თანამშრომლობის გაცილებით
კომპლექსურ ფორმებს შესაძლებელს, უფლებათა იდეა გა-
ცილებით დამაჯერებელი და ხელშესახები ხდება. მაგრამ
როგორ ვიცავთ ამ უფლებებს? სწორედ აქ შემოდის სცენაზე
ლიბერტარიანული ტრიადის მესამე „ფეხი.“

კონსტიტუციით შეზღუდული მთავრობა

უფლებების რეალიზება და დაცვა ნაირგვარი გზით ხდება.
ადამიანები, ვინც აგრესიასთან საბრძოლველად საკუთარ
მუშტებს იყენებენ ან კი საკუთარ ფეხებს – მისგან თავდასაღ-
წევად, იცავენ სიცოცხლის, თავისუფლებისა და საკუთრების
უფლებებს. ჩვენ საკუთარ უფლებებს იმითაც ვიცავთ, რომ
კაპიტალდაბანდებას ვახორციელებთ ჩვენი კარის საკეტებში
ან ჩვენი მანქანის სიგნალიზაციის სისტემებში – ორივე ეს
საშუალება უფლებათა პოტენციური შემლახავებისგან იცავს
იმას, რაც ჩვენ გვეკუთვნის. მაგრამ სამყარო, სადაც საკუთარი
თავების დასაცავად მხოლოდ საკუთარი ძალის ან მხოლოდ
საკეტებისა თუ გასაღებების იმედად ყოფნა რომ გვიწევდეს,
დიდი ალბათობით, ისეთი სამყარო იქნებოდა, სადაც ძლე-
ვამოსილები სუსტებზე ბატონობენ. სწორედ ამიტომაა,
რომ, საკუთარი თავის დაცვის მიზნით, ადამიანები ქმნიან
ათასგვარ ასოციაციებსა თუ კავშირებს. თანამედროვე თა-
ვისუფალ საზოგადოებებში, საკუთარი თავის დასაცავად,
ჩვენ იშვიათად მივმართავთ მყისიერ ძალადობას (თუმცა,
რაღაც მომენტში, შეიძლება, საჭირო გახდეს), რადგან ერთი
რამ ფაქტია: ძალადობა, ზოგადად, წარსულს ბარდება, რა-
დგანაც ძალადობით მიღებული სარგებელი მცირდება აგრე-
38
სორთა დანაკარგებთან შედარებით, რომლებიც ამ უკანა-
სკნელთა ძალადობამ შეიძლება, გამოიწვიოს. ძალადობა,
ადამიანთა უმეტესობისთვის, ერთმანეთთან ურთიერთობის
ის მახასიათებელია, რომელიც თანდათან ქრება (გარდა სა-
ხელმწიფოს ძალადობისა, რასაც ზოგჯერ ასობით ათასი ან
მილიონობით ადამიანის სიკვდილი მოსდევს). ჩვენ საგა-
ნგებო სამსახურების იმედი გვაქვს დავების მოსაგვარებლად
(სასამართლოები და საარბიტრაჟოები) და ჩვენი უფლებე-
ბის დასაცავად (უსაფრთხოების სამსახურები და პოლიცია).
საფრთხე აქ ისაა, რომ როცა ადამიანებს ძალის გამოყენების
ნებართვას ვაძლევთ, თუნდაც უბრალოდ უფლებების დასა-
ცავად, ჩვენ, შესაძლოა, სწორედ მათ გვაქციონ მსხვერპლად,
ვისაც ჩვენი დაცვის უფლებამოსილება მივანიჭეთ. ეს პრო-
ბლემა ხშირად რომაელი პოეტის, იუვენალისის სიტყვები-
თაა წარმოდგენილი: “Quis custodiet ipsos custodes?” – „გუშა-
გზე ვინ გუშაგობს?”
ეს პოლიტიკური მეცნიერების ერთ-ერთი ყველაზე მნიშ-
ვნელოვანი კითხვაა და მას სულ განსაკუთრებული ყურა-
დღება ექცევა ლიბერტარიანელების მხრიდან, რომლებიც
ძალაუფლების შემზღუდავი მოძრაობების წინა ხაზზე არიან
მუდამ. ძალაუფლების შემზღუდავ ტრადიციულ ინსტიტუ-
ტებსა და პრაქტიკებს შორის არის: კონსტიტუცია, რომელიც
კანონის აღსრულების ძალაუფლებასაც ადგენს და, ამავე
დროს, ამგვარი ძალაუფლების გამომყენებლებს კანონს უქ-
ვემდებარებს; მთავრობის სხვადასხვა შტოს შორის „შემაკა-
ვებელ და გამაწონასწორებელ” ძალთა მეტოქე სისტემების
შექმნა; უსიამოვნო პოლიტიკურ ან სამართლებრივ შეთა-
ნხმებათა დატოვების უფლებაზე ხაზგასმა; წერილობითი სა-
ხით გაწერილი უფლებები, მათ შორის, სიტყვის თავისუფლე-
ბის უფლება, იარაღის შენახვისა და ტარების უფლება, ნაფიც
მსაჯულთა მიერ განაჩენის გამოტანის უფლება, საკუთრებით
უსაფრთხო სარგებლობის უფლება; და კიდევ სხვა მექანი-
ზმები, რომლებიც სხვადასხვა სახეს იძენდნენ სხვადასხვა
ქვეყანაში, სხვადასხვა კულტურაში და სხვადასხვა დროს.
ამ ტრადიციების სათავეები, შესაძლოა, ძველთაძველ
პაქტებში ვიპოვოთ, რომლებიც მეფეთა ძალაუფლების შე-
ზღუდვას ისახავდა მიზნად და როგორიც იყო, მაგალითად,
მაგნა კარტა ინგლისში ან ოქროს ხარი უნგრეთში, ან კი ფე-
დერალიზმის უფრო ახალ ფორმებში, როგორსაც ადგილი
ჰქონდა შვეიცარიაში, ავსტრალიაში, შეერთებულ შტატებსა
და ომის შემდგომ გერმანიასა და ავსტრიაში. ამ ბოლო ორ
შემთხვევაში, ფედერალურ სახელმწიფოთა შექმნა სხვა კატა-
სტროფის თავიდან ასარიდებლად მოხდა – კატასტროფისა,
39
როგორიც იყო „მესამე რაიხის“ ნაციონალური სოციალიზმი,
რომელმაც ევროპა საზარელ ომში ჩაითრია. ასეთი ნაბიჯები,
შესაძლოა, არასდროს იყოს ბოლომდე სრულყოფილი და
მათი განხორციელების ფორმებიც მნიშვნელოვნად განსხვა-
ვდება ერთმანეთისგან ქვეყნის ისტორიის, სხვადასხვა ინ-
სტიტუტის სიძლიერისა და სხვა ფაქტორების კვალდაკვალ,
მაგრამ ძალაუფლების კონსტიტუციური შეზღუდვები ლიბე-
რტარიანიზმის მესამე მნიშვნელოვანი სვეტია.44

თავისუფლება, წესრიგი, სამართალი, მშვიდობა და

კეთილდღეობა
როცა მთავრობები კარგად განსაზღვრული ინდივიდუალური
უფლებების დაცვით და სამართლიანი საქციელის წესების
უზრუნველყოფითა და აღსრულებით შემოიფარგლებიან,
ინდივიდები ისარგებლებენ თავისუფლებით, თავად განკა-
რგონ თავიანთი საქმეები და თავად გაიკაფონ გზა არჩეული
ბედნიერებისკენ, საზოგადოება კი კომპლექსური წესრიგისა
და კოორდინაციის უფრო მაღალი ხარისხით იქნება გამო-
რჩეული, ვიდრე იმ შემთხვევაში იქნებოდა, მთავრობას რომ
ეცადა და პირდაპირ იძულების გამოყენებით შეექმნა მსგავსი
წესრიგი. ლიბერტარიანული ტრიადა მოიცავს ელემენტებს,
– ინდივიდუალურ უფლებებს, სპონტანურ წესრიგსა და კო-
ნსტიტუციით შეზღუდულ მთავრობას, – რომელთაც, თავის
მხრივ, ხანგრძლივი ისტორია აქვთ.
თავისუფალი სამყარო, ცხადია, არასრულყოფილი სამყა-
როა, ვინაიდან ის არასრულყოფილი ხალხითაა სავსე, რო-
მელთაგან ვერავის ვანდობთ ძალმომრეობით ძალაუფლე-
ბას, რადგანაც საუკეთესო ხალხსაც კი შეიძლება, გაუჩნდეს
ცდუნება და ძალაუფლება თვითნებურად გამოიყენოს, მოახ-
დინოს სხვათა დემონიზება, იყოს უსამართლო. სწორედ ამი-
ტომაა აუცილებელი ძალაუფლების შემზღუდავი კონსტიტუ-
ციური მექანიზმები.
მაგრამ ლიბერტარიანიზმი მხოლოდ შეზღუდვასთან და-
კავშირებულ ხედვას როდი წარმოადგენს. ის არის ხედვა სო-
ციალური, სამეცნიერო და ხელოვნების პროგრესის შესახებ;
ათასგვარი განსხვავებული ცხოვრების წესისა და კულტურის
მშვიდობიანი თანაარსებობის და ურთიერთპატივისცემის
შესახებ; მრეწველობის, ვაჭრობისა და ტექნოლოგიის შესა-
ხებ, რომლებიც სიღარიბის აღმოფხვრას უწყობენ ხელს და
უვიცობის საზღვრებს ამოკლებენ; თავისუფალი, დამოუკიდე-
ბელი და ღირსეული ინდივიდების შესახებ, რომლებიც უსა-
ფრთხოდ სარგებლობენ საკუთარი უფლებებით.
40
 ლიბერტარიანიზმი ინტელექტუალური პროექტიცაა –
გვთავაზობს გზას, ჩავწვდეთ მნიშვნელოვან იდეებს და და-
ვუკავშიროთ ისინი ერთმანეთს – და პრაქტიკული პროექტიც
– თავისუფლების, სამართლიანობისა და მშვიდობის სამყა-
როს განსხეულება. მათთვის, ვისაც აქვს მისი გათავისების
გამბედაობა, თავისუფლების პროექტი ნამდვილად შთაგო-
ნების წყარო იქნება.

41
5
„დრონი იცვლებიან”:
ლიბერტარიანიზმი, როგორც
აბოლიციონიზმი
ავტორი: ჯეიმს პადილიონი უმცროსი

ყველა დროის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ლიბე-

რტარიანული მისია თავისუფლების ყველაზე უხეში დარღვე-
ვის გაუქმების კამპანია იყო. მონობა გვაქვს მხედველობაში.
სწორედ ამ სულისკვეთებით არის გაჯერებული დღევანდელი
ახალგაზრდებისთვის ლიბერტარიანიზმი, როგორც პოლიტი-
კური ძალა. Students For Liberty-ს ჩრდილო ამერიკის აღმას-
რულებელთა საბჭოს ვიცე-თავმჯდომარე და საერთაშორისო
აღმასრულებელთა საბჭოს წევრი ჯეიმს პადილიონი College
of William and Mary-ში ამერიკული კვლევების დოქტორანტია.

„ღრმად, მყარად, გაცნობიერებულად მწამს, რომ ეს ის

საკითხია, რისთვისაც სიკვდილი ღირს,“ წერდა ანჯელინა
გრიმკე 1835 წელს, თავისი წერილის ბოლოს. ეს წერილი უი-
ლიამ ლოიდ გარისონისთვის იყო განკუთვნილი – იმხანად
ყველაზე ცნობილი აბოლიციონისტური პუბლიკაციის, The
Liberator-ის რედაქტორისთვის. გრიმკე მონობის გაუქმებაზე
ლაპარაკობდა. ის გარისონს შეახსენებდა, რომ „მიწა, რო-
მელზეც დგახართ, წმინდა მიწაა: არასდროს, არასდროს და-
თმოთ ის.“45 აბოლიციონისტური მოძრაობა უბრალო სოცია-
ლური ტრენდი როდი იყო. ის არაერთი ინდივიდის ცნობიერ
გადაწყვეტილებათა განსხეულებას წარმოადგენდა, რომელ-
თაც ისტორიაში ფეხის შედგმა განეზრახათ და თავიანთ სა-
ზოგადოებებს გეზის შეცვლისკენ მოუწოდებდნენ. დოკუმე-
ნტირებულ ისტორიაში მონობა ყოველთვის, ყველა ეტაპზე
გვხვდება და, როგორც ორლანდო პატერსონმა შენიშნა, „მო-
ნობის ინსტიტუტში განსაკუთრებულად თავისებური არაფე-
რია. ... დედამიწაზე ერთ რეგიონსაც კი ვერ ნახავთ, რომელ-
საც დროის რომელიმე მონაკვეთში ეს ინსტიტუტი არ ჰქო-
ნია. ალბათ ვერ იპოვით ადამიანთა ისეთ ჯგუფს, რომლის
წინაპრები ერთ დროს ან მონები არ ყოფილან, ან მონათა
პატრონები.“46 მონობის ეს ისტორიული უნივერსალობა ამ
ინსტიტუტს გარკვეულ ლეგიტიმურობას ანიჭებდა, ნაცნობო-
ბის ლეგიტიმურობას, რაღაც ისეთს, რაც ხანგრძლივი ტრა-
დიციების – როგორც კულტურულის, ისე სოციალურისა და
42
პოლიტიკურის – განვითარებას უწყობს ხელს.
ასე იყო თუ ისე, განმანათლებლობის ეპოქაში, ინდივი-
დუალურ უფლებებთან, შეზღუდულ მთავრობასა და პოლი-
ტიკურ ეკონომიკასთან დაკავშირებული იდეების გამოთქმისა
და პოპულარიზების შემდეგ, ამ იდეებში ჩაქსოვილ დაწინა-
ურებულ მორალურ ცნობიერებას აღარ შეეძლო მშვიდობი-
ანი თანაცხოვრება ძალმომრეობასთან, უკანონობასა და
მონებზე დაწესებულ ძალადობრივ კონტროლთან.47 ამ ვი-
თარებამ განსაკუთრებით დამოუკიდებლობის დეკლარაციის
მიღების შემდეგ იჩინა თავი, რომლის უმთავრესი იმპერა-
ტივი ის გახლდათ, რომ „ყველა ადამიანი თანასწორად არის
შექმნილი.“ ახლადაღმოჩენილი ზნეობრივი ცნობიერებით
შთაგონებული პირველი ლიბერტარიანელები, მათ რიცხვში,
აბოლიციონისტურ მოძრაობათა ლიდერები, იმგვარი მსო-
ფლიოსთვის მუშაობდნენ, რომელშიც კანონის, პოლიტიკისა
და კულტურის ინსტიტუტები ჰარმონიაში მოვიდოდნენ თა-
ვისუფლებასთან. აბოლიციონისტებისთვის თავისუფლე-
ბის სამართლიანი პრინციპი გაცილებით მძიმე წონისა იყო,
ვიდრე მათ წინაშე მდგარი უზარმაზარი ამოცანა; მეტიც,
აწმყოს ავბედითი რეალობა კატალიზატორის ფუნქციას
ასრულებდა და კიდევ უფრო ამძაფრებდა მათ აქტივიზმს.
ურყევებმა საკუთარ რწმენაში, რომ „ადამიანის პიროვნული
თავისუფლება ვერასდროს იქნება სხვისი საკუთრება,“ მათ
ადამიანის უფლებათა კამპანია ჩაუშვეს – ასეთი დიდი მას-
შტაბის კამპანია ისტორიას აქამდე არ ახსოვს.48
აბოლიციონიზმის წარმატებით შეგულიანებულებმა, შე-
მდეგ ქალების არათანასწორი სტატუსისკენ გადაიტანეს ყუ-
რადღება, რომელთაც, მერი ვოლსტონქრაფტის სიტყვებით,
„ისე ეპყრობოდნენ, როგორც ერთგვარად ქვემდგომ არსე-
ბებს და არა, როგორც ადამიანთა სახეობის ნაწილს.“49 1848
წელს, ნიუ იორკში, Seneca Falls Convention-ზე, ერთმანეთს გა-
ნთქმული აბოლიციონისტები, ელიზაბეთ ქედი სტენტონი,
ლუკრიშა მოტი და ფრედერიკ დაგლასი შეხვდნენ, სადაც ეს
საკითხი პირდაპირ უნდა განხილულიყო. ამ შეხვედრას ე.წ.
სენტიმენტების დეკლარაცია მოჰყვა. დამოუკიდებლობის
დეკლარაციიდან ფრაზების მოხმობით, ისინი აცხადებდნენ:

ჩვენ მიგვაჩნია, რომ ეს ჭეშმარიტებანი არავითარ არ-

გუმენტს არ საჭიროებს: ყველა კაცი და ქალი თანასწო-
რადაა შექმნილი; ... კაცობრიობის ისტორია კაცების
მიერ ქალებისთვის ზიანის მიყენებისა და მათი უზურ-
პაციის განუწყვეტელი ისტორიაა, რომლის პირდაპირ
43
 ამოცანასაც ქალზე აბსოლუტური ტირანიის დამყა-
რება წარმოადგენს ... ზემოაღნიშნული უსამართლო
კანონების გათვალისწინებით და იმის გამო, რომ ქა-
ლები დაზარალებულად და დაჩაგრულად თვლიან
თავს, რომელთაც გაიძვერულად წაართვეს ყველაზე
წმინდა უფლებები, ჩვენ მოვითხოვთ, რომ მათ დაუ-
ყოვნებლივ მიეცეთ ყველა უფლება და პრივილეგია,
რაც მათ, როგორც შეერთებული შტატების მოქალაქე-
ებს, ეკუთვნით.50

ისინი არ იყვნენ გულუბრყვილოები და იცოდნენ, რა უშვე-

ლებელ ამოცანასაც შეჭიდებოდნენ. საზოგადოების განათ-
ლება, რათა მას ახალი ღირებულებები გაეთავისებინა და
ძველი ჩვევები შეეცვალა, არ იქნებოდა იოლი. ამას მათი მო-
საზრებებიც მოწმობს ისტორიული ცვლილებების შესახებ.
ფრედირიკ დაგლასი ხაზგასმით აღნიშნავდა:

ნება მომეცით, რეფორმის ფილოსოფიაზე ორიოდე

სიტყვა გითხრათ. ადამიანის თავისუფლების პროგ-
რესის მთელი ისტორია გვაჩვენებს, რომ ყველა
დათმობა, რაც მისი შთამბეჭდავად სამართლიანი
მოთხოვნების პასუხად გაკეთდა ამ დრომდე, სერიო-
ზული ბრძოლის შედეგია. ეს კონფლიქტი ამაღელვე-
ბელი იყო, ვნებების ამშლელი, ყოვლისმომცველი
და, ამ მომენტისთვის, მან ყველა სხვა პრობლემა
გადაფარა. ეს ასეც უნდა იყოს, თორემ, სხვაგვარად,
საერთოდ არაფერი გამოვა. ბრძოლის გარეშე პროგ-
რესს ვერ მივიღებთ. ისინი, ვინც თავს დებენ, რომ თა-
ვისუფლების მხარეს არიან და, ამავე დროს, იწუნებენ
ამ ვნებათაღელვას, ის ხალხია, ვისაც მოსავლის აღება
მიწის ხვნის გარეშე უნდა; მათ უნდათ, წვიმა ჭექა-ქუ-
ხილისა და ელვის გარეშე მოვიდეს. მოსწონთ ოკეანე,
მაგრამ არ მოსწონთ წყალი რომ საზარლად გრგვინავს
ხოლმე. ეს ბრძოლა, შესაძლოა, მორალური იყოს, შე-
საძლოა – ფიზიკური და, შესაძლოა, მორალურიცა და
ფიზიკურიც იყოს, მაგრამ ეს უნდა იყოს ბრძოლა. ძა-
ლაუფლება არაფერს თმობს მოთხოვნის გარეშე. არა-
სდროს თმობდა და არასდროს დათმობს.51

ანალოგიურად, Seneca-ს რეფორმატორები ბოლომდე აც-

ნობიერებდნენ, რომ „[ამ] დიდ საქმეში ფეხის შედგმისას,
ველით, რომ ადგილი ექნება გაუგებრობებსა თუ დამახინჯე-
44
ბულ აღქმებს, საკითხის არასწორად წარმოჩენასა და ცინი-
ზმს.“ მიუხედავად ამისა, ისინი გაბედულად აგრძელებდნენ
შრომას, არ უშინდებოდნენ გამოწვევებს და შეგულიანებუ-
ლები იყვნენ საკუთარი რწმენით მიზნის სამართლიანობაში
– მიზნისა, რომელიც ყველა ადამიანისთვის თანასწორი თა-
ვისუფლების მოპოვებაში მდგომარეობდა.52
ვაითუ ვინმე ჩათვლის, თითქოს მონათმფლობელობის
წინააღმდეგ ბრძოლა უნიკალურად ამერიკული ისტორიაა,
შეგახსენებთ, რომ ეს ბრძოლა მსოფლიოს სხვა კუთხეებშიც
მიმდინარეობდა (და, მწუხარებით აღვნიშნავ, რომ ზოგიერთ
ადგილას ის დღემდე გრძელდება). ზოგან ნელა მოხდა მო-
ნობის გაუქმება, ზოგან – სწრაფად. მონებით ვაჭრობის და
შემდეგ უკვე მონობის გაუქმება ბრიტანეთის იმპერიაში
იმ მომხმარებელთა დამსახურებაა, რომლებიც ბოიკოტს
უცხადებდნენ მონების მიერ წარმოებულ შაქარს; ეს ისეთი
ფიგურების დამსახურებაც არის, როგორიც უილიამ უილ-
ბერფორსი გახლავთ, რომლის ორმოცდაათწლიანი შრომა
თავისუფლებისთვის მოხდენილადაა ასახული მხატვრულ
ფილმში „საოცარი კეთილშობილება.“ ლიბერტარიანული
ვნებათაღელვის ტალღამ ყმობის სხვა, ნაკლებ ულმობელი
და მწვავე ფორმებიც აღგავა. კონკრეტულად ბატონყმობამ,
როგორც ინსტიტუტმა, დეზინტეგრაცია განიცადა დასავლეთ
ევროპაში, მაგრამ აღმოსავლეთ ევროპაში ის ლიბერალი
რეფორმატორების მისიონერულ ძალისხმევათა წყალობით
დაიმსხვრა და გაცამტვერდა. ებრაელთა განთავისუფლებაც
– მათთვის დაქვემდებარებულთა სტატუსის მოხსნა და მათი
თანასწორი სამოქალაქო უფლებებით სრულად აღჭურვა –
ლიბერალური ვნებათაღელვის ნაყოფი იყო.
ლიბერალური გზავნილი განაგრძნობდა მსოფლიოში
მოგზაურობას, ცვლიდა ხალხის გულსა და გონებას და ძირს
უთხრიდა ჩაგვრის სხვა სტაჟიან ფორმებს. ასე, მაგალითად,
რწმენამ თავისუფალი ვაჭრობისა და ბაზრების ძალაუფლე-
ბაში, მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისში, ბრიტანეთში, Anti-
Corn League-ი აღმოაცენა, რომელმაც წარმატებით შეძლო
იმ ტარიფების გაუქმება, ბრიტანულ ხორბალს მაღალ ფა-
სებს რომ უნარჩუნებდა. უცხოური იმპორტების დაბლოკვით
(ან მათთვის უფრო მაღალი გადასახადების დაწესებით), ეს
ძველი კანონები პოლიტიკური კავშირებით აღჭურვილ მარ-
ცვლეულის მწარმოებლებს ახეირებდა ღარიბ ბრიტანელთა
ხარჯზე, რომლებიც შემოსავლის უმეტეს ნაწილს მაშინ სა-
კვებზე ხარჯავდნენ. ეს ე.წ. პურის კანონი, როგორც დიდმა
რიჩარდ ქობდენმა მრისხანედ შენიშნა, პასუხისმგებელი იყო
45
„ზოგად გაჭირვებაზე ... მთელ ქვეყანას [რომ] მოსდებოდა,“
ხოლო 1849 წელს, ქობდენი და მისი კოლეგები, რომლებიც
პარლამენტში ამ კანონის გასაუქმებლად ოცდაათ წელზე მეტ
ხანს იბრძოდნენ, როგორც იქნა, მოწმენი შეიქნენ, როგორ გა-
იმარჯვა თავისუფალმა ვაჭრობამ პროტექციონიზმზე.53
თავისუფლების იდეა, რა სახელითაც უნდა იყოს ის ცნო-
ბილი, – ლიბერალიზმად, კლასიკურ ლიბერალიზმად, ლიბე-
რტარიანიზმად თუ კიდევ სხვა სახელებით, – ჩვენი სამყაროს
გარდაქმნას ახდენს. ღრმა და დროის გამძლე ცვლილებების
გატარება მას იმიტომ შეუძლია წარმატებით, რომ არ არის
დამოკიდებული ერთპიროვნულ, ერთსულოვან თუ ვიწრო წა-
რმოდგენებზე იმასთან დაკავშირებით, თუ რა საშუალებით
უნდა მიიღწეს მიზანი, არამედ ის აღიარებს, რომ ბევრი გზა
არსებობს, რომლითაც სოციალური ცვლილებების გამოწვე-
ვაა შესაძლებელი.
ასე, მაგალითად, თუ ზოგიერთმა ამერიკელმა აბოლი-
ციონისტმა 1848 წელს თავისუფლების პარტია შექმნა (და
პარტიის პლატფორმად ლაისანდერ სპუნერის „მონობის
არაკონსტიტუციურობა“ გამოიყენა), სხვებმა არა-ელექტორა-
ლურ რეფორმატორულ მოძრაობებში მუშაობა ამჯობინეს.
ისინი აცხადებდნენ, რომ ნებისმიერი „პოლიტიკური რეფო-
რმა მხოლოდ ადამიანთა მორალური ხედვის ცვლილებებით
მიიღწევა; – იმით კი არა, რომ სცადო და დაამტკიცო, რომ ყო-
ველი აბოლიციონისტის მოვალეობაა, იყოს ამომრჩეველი,
არამედ, რომ ყოველი ამომრჩევლის მოვალეობაა, იყოს
აბოლიციონისტი.“54 და მიუხედავად იმისა, რომ წამყვანი
აბოლიციონისტები, მაგალითად, უენდელ ფილიპსი, აბუჩად
იგდებდნენ პოლიტიკაში მონაწილეობის იდეას („ჩვენ არ
ვთამაშობთ პოლიტიკას“), აბოლიციონისტებმა, საბოლოოდ,
მორალურადაც მიაღწიეს წარმატებას და პოლიტიკურადაც.55
როგორც ინტელექტუალმა ისტორიკოსმა ლუის მენანდმა შე-
ნიშნა, „აბოლიციონისტები აპოლიტიკურები არ ყოფილან.
პოლიტიკაზე უარი მათი პოლიტიკის საიდუმლო იყო.“56
ინსტიტუციური და პოლიტიკური ცვლილებები შეიძლება,
შემაშინებლად ჟღერდეს და ურთულესი მისაღწევი იყოს, მა-
გრამ ისინი აუცილებელია, თავისუფლების განცდა რომ გახ-
დეს შესაძლებელი. უსამართლო კანონები უნდა გაუქმდეს,
უნდა გაუქმდეს ჩაგვრა, რათა ადამიანები თავისუფლები
იყვნენ. ეს ცვლილებები, თავის მხრივ, ადამიანთა გონებაში
მიმდინარე ცვლილებების როგორც მიზეზს, ისე შედეგს წა-
რმოადგენს; იგულისხმება ცვლილებები ადამიანთა აზრო-
ვნებაში, თუმცა არანაკლებ მნიშვნელოვანია ცვლილებები
46
მათ გადაწყვეტილებაში, კონკრეტული სახით იმოქმედონ.
ლიბერტარიანელებმა შეიძლება, იდეათა ცვლილებებზე
ფოკუსირება არჩიონ, ან კანონთა ცვლილებებზე, ან ინსტი-
ტუტების ცვლილებებზე, ან კი საზოგადოების სხვა ელემენ-
ტთა ცვლილებებზე. თავისუფლების დაწინაურების უნიკა-
ლური გზა არ არსებობს; არსებობს იმდენივე გზა, რამდენიც
ადამიანური უნარი, ინტერესი, ვნება. ცვლილებებს აღქმებში
უზარმაზარი გავლენა შეუძლიათ, იქონიონ ინსტიტუტებზე.
მონის აღქმის შეცვლამ მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა სა-
სიკეთო საქმეში. ამ თვალსაზრისით, შეგვიძლია, გავიხსენოთ
დიდი ანტრეპრენიორის, ჯოზაია ვეჯვუდის მიერ აბოლიციო-
ნიზმის პოპულარიზების მიზნით შექმნილ მედალიონზე და-
ტანილი დევიზი: „არ ვარ, განა, კაცი და ძმა?“ აშშ-ში, ბოლო
წლებში, ცვლილებებმა გეი ხალხის აღქმაში ხელი შეუწყო
უზარმაზარ ცვლილებებს, ჯერ – კერძო სექტორში, სადაც
ფირმებმა გეი თანამშრომელთა მოსაზიდი და შესანარჩუნე-
ბელი პოლიტიკა შემოიღეს, მერე კი პოლიტიკურ სექტორში:
შტატებმა ერთნაირი სქესის მქონეთა ურთიერთობების დე-
კრიმინალიზაცია მოახდინეს (ამ გადმოსახედიდან, ალბათ
რთული წარმოსადგენია, რომ ადამიანებს ერთმანეთის
სიყვარულისთვის წლების მანძილზე ციხეში სვამდნენ),
­აშშ-ის უზენაესმა სასამართლომ „სოდომური კანონები“ თა-
ვისუფლების არაკონსტიტუციურ შელახვად სცნო, შტატებმა
კი გეი ხალხისთვის ქორწინების თანასწორი უფლებების მი-
ნიჭება დაიწყო.
მონობის გაუქმების გადამწყვეტ ბრძოლას რომ დავუბ-
რუნდეთ, ჭკვიანური იქნება, გვახსოვდეს, რომ აბოლიციო-
ნისტებს ეს ბრძოლა მეამბოხეობის გულისთვის არ წარუ-
მართავთ. მათ იცოდნენ, რომ ეს ხანგრძლივი და რთული
პროცესი იქნებოდა და ისინი რაციონალურად იყენებდნენ
მორალური დარწმუნების მეთოდს, სოციალურ განათლებას,
პოლიტიკურ ვნებათაღელვასა და ბევრ სხვა ტექნიკას, რათა
მონობა აღმოეფხვრათ, მერე კი ქალთა ჩაგვრა. ამ რეფორ-
მატორთაგან მრავალმა ახალგაზრდობაშივე დაიწყო მოღ-
ვაწეობა და არ მიუციათ საკუთარი თავისთვის ნება, თავისუ-
ფალი და სამართლიანი მომავლის ხედვა კონფორმიზმით,
„პრაქტიკულობით,“ ფსევდო-რეალიზმზე ყალბი აპელაციე-
ბით გაეფერმკრთალებინათ. საკმარისი იყო, უბრალოდ დი-
ნებას გაჰყოლოდი, თავი დაგენებებინა სამართლიანობასა
და თავისუფლებაზე ოცნებისთვის, სანაცვლოდ კი პრაქტი-
კული ჯილდო მიგეღო – სამსახური, კარგი პოსტი უნივერსი-
ტეტში, თანამდებობა მთავრობასა თუ ეკლესიაში. ამისათვის
47
ხომ მხოლოდ უმნიშვნელო ფასი უნდა გადაგეხადა – თვალი
დაგეხუჭა უსამართლობაზე. მათ, ვინც მონობის აღმოფხვრის
საქმეს მოჰკიდეს ხელი, თვალები ღია ჰქონდათ. ხედავდნენ,
რას ითხოვდნენ მათგან და რას პირდებოდნენ. მაგრამ უარს
ამბობდნენ. ჩვენ სწორედ მათი ხედვის ბენეფიციარები
ვართ.
თავისუფლების ფილოსოფია დამუხტულია ცოდნით,
რომ დღევანდელი უსამართლობები მომავალში აღარ უნდა
გაგრძელდეს. კულტურები იცვლება. იდეებიც იცვლება. პო-
ლიტიკა და ინსტიტუტებიც იცვლება. სწორედ ეს აერთია-
ნებს წარსულის ლიბერალებსა და დღევანდელ ახალგაზრდა
ლიბერტარიანელებს. ახალგაზრდული ენერგია გაწყვილე-
ბულია ადამიანთა ინდივიდუალური თავისუფლების პერ-
სპექტივისა და იმპერატივის ინტელექტუალურ მენტალო-
ბასთან და მას აგულიანებს ჟინი, უსამართლობის გაქრობის
მოწმენი გავხდეთ. ეს უდავოდ მძლავრი კომბინაციაა. დღევა-
ნდელი ახალგაზრდა ლიბერტარიანელები იმ გზაზე მოგზაუ-
რობენ, რომელიც წარსულის ლიბერტარიანელებმა გაკაფეს.
ჩვენ ბევრი გვერგო მემკვიდრეობით, მაგრამ სამუშაოს ბევრი
უკლია დასრულებამდე. ნებისმიერი კანონი, რომელიც დღეს
ნებაყოფლობითი ტრანზაქციების წინაშე ბარიერებს აღმა-
რთავს და ზღუდავს აზროვნებისა და გამოხატვის შეუფერხე-
ბელ თავისუფლებას, უნდა გაუქმდეს, ხოლო საკუთრების
მიტაცების, იძულებისა და ძალადობის ყოველ აქტს უნდა
შევეწინააღმდეგოთ. ჩვენი პასუხისმგებლობაა, ამ გზას გავ-
ყვეთ, როგორც ამას ჩვენი წინაპრები აკეთებდნენ ჩვენამდე.
სტატუს კვო ვერ და არ დარჩება სამუდამოდ სტატუს კვოდ;
ასეთია ცვლილებათა ბუნება. ჩვენ წინ არსებული მომავალი
ის მომავალია, რომლის შექმნაც განვიზრახეთ. წინა თაობამ
მობილიზება მოახდინა, რათა ომისთვის და რასობრივი სე-
გრეგაციისთვის გაეწია წინააღმდეგობა, და შექმნა მოძრაო-
ბები, რომელთაც ბობ დილანის ემოციურ ლირიკაში ჰპოვეს
ასახვა: “Your old road is rapidly agin’ / Please get out of the new
one / If you can’t lend your hand / For the times they are a-changin’
”57 („ძველი გზა სწრაფად ბერდება / გთხოვ, გაეცალე ახალს
/ თუ არ შეგიძლია დახმარების გაწევა / რადგან დრონი იც-
ვლებიან”).
სწორედ ამგვარი მიზანსწრაფული სულისკვეთებით ჩა-
უშვა ოცდახუთი წლის უილიამ ლოიდ გარისონმა თავისი
პუბლიკაცია The Liberator-ი:

ისეთივე უკმეხი ვიქნები, როგორიც სიმართლეა და

48
 ისეთივე უკომპრომისო, როგორიც სამართალი. აი, ამ
საკითხზე არავითარი სურვილი არ მაქვს, ზომიერად
ვიფიქრო, ვილაპარაკო ან ვწერო. არა! არა! უთხარით,
ცეცხლის ალში გახვეული სახლის პატრონს, ზომიერი
განგაში ატეხოს; უთხარით, ზომიერად იხსნას ცოლი
მოძალადის მკლავებიდან; უთხარით დედას, თანდა-
თანობით გამოაცალოს თავისი პატარა შვილი ცე-
ცხლს, რომელშიც ეს უკანასკნელი ჩავარდა; – მაგრამ
ნუ მომთხოვთ, ზომიერი ვიყო იმ სიტუაციაში, რომელ-
შიც ახლა ვართ. მე სერიოზული განზრახვები მაქვს.
არ ვიქნები ორაზროვანი. არ მოვიხდი ბოდიშს. ერთი
ინჩითაც კი არ დავიხევ უკან. ᲓᲐ ᲩᲔᲛᲡ ᲮᲛᲐᲡ ᲒᲐᲘᲒᲝ-
ᲜᲔᲑᲔᲜ.58

ჩვენ, Students For Liberty, აბოლიციონისტები ვართ.

და ჩვენს ხმას გაიგონებენ.

49
6
თავისუფლების პოლიტიკური პრინციპი
ავტორი: ალექსანდერ მაკქობინი

პოლიტიკური თეორია ან იდეოლოგია სამი კომპონენტის-

გან შედგება: დასაბუთება, პრინციპი და პოლიტიკური კურსი.
ლიბერტარიანიზმი პრინციპის დონეზეა განლაგებული, რაც
ლიბერტარიანელებს საშუალებას აძლევს, ნაირგვარ ფილო-
სოფიურ ტრადიციებს, რელიგიებსა და ცხოვრების წესს დაე-
ყრდნოს. Students For Liberty-ს პრეზიდენტი და თანადამფუძ-
ნებელი და Georgetown University-ს ფილოსოფიის ყოფილი
დოქტორანტი სტუდენტი, ალექსანდერ მაკქობინი გვაჩვე-
ნებს, როგორ და რატომ არის ლიბერტარიანიზმი უნივერსა-
ლურად მომხიბლავი.

რა არის ლიბერტარიანიზმი? და რა არ არის ის? არის

ის ყოვლისმომცველი ფილოსოფიური სისტემა, რომელიც
არსებობის საზრისზე, ჭეშმარიტებაზე, ხელოვნებასა და
ცხოვრებაზე გვიამბობს? არის ის მორალური ფილოსოფია,
რომელიც გვეუბნება, როგორ უნდა წარვმართოთ ჩვენი ცხო-
ვრება უკეთ? თუ ის პოლიტიკური ფილოსოფიაა, რომელიც
ცხოვრებისა და მორალის მრავალი მშვიდობიანი ფილოსო-
ფიის თანაარსებობას ხდის შესაძლებელს და ნებაყოფლო-
ბითი სოციალური ინტერაქციის ჩარჩოს გვთავაზობს? ამ ცნე-
ბის მნიშვნელობასთან დაკავშირებით გარკვეული მკაფიო-
ობა მათაც წაადგებათ, ვინც ლიბერტარიანიზმის მოზიარენი
არიან, და მათაც, ვინც – არა.
ძირითად სათქმელს მოკლედ თუ ვიტყვით, ლიბერტარი-
ანიზმი პოლიტიკური ფილოსოფიაა, რომლისთვისაც პრიო-
რიტეტს თავისუფლების პრინციპი წარმოადგენს.
მარტივ ენაზე რომ ვთქვათ, შესაძლებელია, იყოთ ლიბე-
რტარიანელი და, ამავე დროს, იყოთ ინდუისტი, ქრისტიანი,
ებრაელი, მუსლიმი, ბუდისტი, დეისტი, აგნოსტიკოსი, ათე-
ისტი ან ნებისმიერი სხვა რელიგიის მიმდევარი. მთავარია,
პატივს სცემდეთ სხვათა თანასწორ უფლებებს. შეიძლება,
მოგწონდეთ ჰიპ-ჰოპი, რახმანინოვის ნაწარმოებები, რე-
გეი, ბრამსი, ჩინური ოპერა თუ ნებისმიერი სხვა ჟანრის მუ-
სიკა ან საერთოდ არც ერთი. უამრავი მაგალითის მოყვანა
შეგვიძლია, მაგრამ ეს ორი, წესით, საკმარისი უნდა იყოს.
ლიბერტარიანიზმი არ არის ცხოვრების, ან სიყვარულის, ან
50
მეტაფიზიკის, ან რელიგიის, ან ხელოვნების, ან ღირებულე-
ბის ფილოსოფია, თუმცა ის ნამდვილად არის თავსებადი ამ-
გვარი ფილოსოფიების უსასრულო ნაირსახეობასთან.
მაშ, რა არის პოლიტიკური ფილოსოფია? პოლიტიკურ
ფილოსოფიას სამი კომპონენტი აქვს: დასაბუთება, პრინციპი
და პოლიტიკური კურსი. დასაბუთება პოლიტიკური ფილო-
სოფიისთვის სტანდარტია, რომელიც საკუთარ რწმენათა
გამართლება-არგუმენტირების მიზნით გამოიყენება; ეს შე-
იძლება, ნიშნავდეს მაქსიმალური სიკეთის მიღწევას მაქსი-
მალურად ბევრი ადამიანისთვის, ადამიანების, როგორც მო-
რალური არსებების, ავტონომიის პატივისცემას, ტვირთისა
და სარგებლის სამართლიან განაწილებას ან კიდევ რაღაც
სხვას. პრინციპები აბსტრაქტული განაცხადებია, რომლებიც
აზუსტებენ, როგორ ხდება ამ დასაბუთებულ რწმენათა რე-
ალიზება. პოლიტიკური კურსი ამ პრინციპების პრაქტიკულ
გამოყენებას გულისხმობს კონკრეტულ, რეალური სამყაროს
პრობლემებთან მიმართებაში. ყოველდღიურ პოლიტიკურ
ცხოვრებაში, პოლიტიკური კურსი დისკუსიისა და ზრუნვის
ცენტრალური საგანია და ის ისეთ კითხვებთან გამკლავებას
გულისხმობს, როგორებიცაა „უნდა გავზარდოთ (ან შევა-
მციროთ) გადასახადები?“ „უნდა ჩავებათ სხვა ქვეყანასთან
ერთად ომში?“ „მარიხუანას მოწევა აკრძალული უნდა იყოს?“
პრინციპები, რომლებიც ამა თუ იმ პოლიტიკური კურსის
საფუძვლად მდებარეობს, ზოგჯერ მაშინ იჩენს თავს, როცა
ხალხი კითხულობს: „კონსტიტუციის დაცვაზე უნდა ვიზრუ-
ნოთ უფრო თუ სხვათა დახმარებაზე?“ მსგავსი კითხვები ხა-
ნდახან ფარდას ხდის იმ პრინციპებს, რაც ადამიანებისთვი-
საა პრიორიტეტული და რაზეც ისინი საკუთარ შეხედულე-
ბებს აფუძნებენ პოლიტიკური კურსის შესახებ. ამ პრინციპთა
დასაბუთება ხშირად ფილოსოფიური საუბრების პრეროგა-
ტივა ხდება, როცა ხალხი ისეთ კითხვებს სვამს, როგორიცაა,
მაგალითად, „თანასწორობას თავისუფლება უნდა ვამჯობი-
ნოთ?“ და „რა სტანდარტით უნდა გავაკეთოთ არჩევანი კონ-
სტიტუციასა და გაჭირვებულთა საჭიროებებს შორის?“
ლიბერტარიანიზმი ყოვლისმომცველი პოლიტიკური ფი-
ლოსოფია არ არის, რომელიც ყველა საკითხთან დაკავში-
რებით ამომწურავ მეგზურობას შემოგვთავაზებდა, დასაბუ-
თებით დაწყებული, პოლიტიკური კურსით დამთავრებული.
ლიბერტარიანიზმი თავისუფლების შუალედური დონის
პრინციპის ერთგულებით განისაზღვრება. ამ პრინციპის გამა-
რთლება-დასაბუთება სხვადასხვა ხალხის მიერ, სხვადასხვა

51
გზით არის შესაძლებელი (მეტიც, თავისუფლების პრინციპის
გამართლება მრავალი სტანდარტით შეიძლება და ხშირად
ასეც ხდება; ის შეიძლება, გავამართლოთ ავტონომიის პატი-
ვისცემის მიზეზებით და ფართო კეთილდღეობის წარმოქ-
მნის მიზეზებითაც. არაა საჭირო, არჩევანი გავაკეთოთ და
რომელიმე მათგანი „ჭეშმარიტ დასაბუთებად“ მივიჩნიოთ,
თუ ორივე, საბოლოოდ, ერთსა და იმავე პრინციპს ემსახუ-
რება). გარდა ამისა, თავისუფლების პრინციპის გამოყენებამ
პოლიტიკური კურსის საკითხებთან მიმართებაში შეიძლება,
დებატი და უთანხმოება გამოიწვიოს იმისდა მიხედვით, თუ
როგორ ვაფასებთ გარემოებებს, საქმესთან დაკავშირებულ
ფაქტებს და სხვ.
ხაზი უნდა გაესვას, რომ თავისუფლების პოლიტიკური
პრინციპის ერთგულება არ ნიშნავს, რომ ლიბერტარიანე-
ლმა აუცილებლად მხარი უნდა დაუჭიროს იმას, რასაც ადა-
მიანები აკეთებენ საკუთარი თავისუფლებით. შესაძლოა,
მან დაგმოს ვინმე უღირსი, ამორალური, შეურაცხმყოფელი
ან არაკეთილსინდისიერი საქციელისთვის, მაგრამ დაიცვას
ამავე ადამიანის უფლება ამგვარად მოქცევისა, თუ ეს ქცევა,
ცხადია, არ არღვევს სხვათა უფლებებს.

თავისუფლების პოლიტიკური პრინციპი

ლიბერტარიანელების პასუხისმგებლობები პრინციპებით
შემოიფარგლება. კერძოდ, ლიბერტარიანიზმი თავისუფლე-
ბის პრეზუმფციის ერთგულია: ყველა ადამიანს უნდა ჰქო-
ნდეს თავისუფლება, ისე მოექცეს საკუთარ ცხოვრებას და
უფლებებს, როგორც მოესურვება, იმ შემთხვევათა გარდა,
როცა მის შესაკავებლად საფუძვლიანი მიზეზი (სხვათა თა-
ნასწორი უფლებების დარღვევა) არსებობს. ყოველ ადამიანს
აქვს თავისუფლების უფლება. სხვა პოლიტიკური ფილოსო-
ფიის გამზიარებლები თავიანთ პოლიტიკურ კურსებს სხვა
პრინციპებზე აფუძნებენ, როგორიცაა, მაგალითად:

• ძმობა – პრინციპი, რომლის მიხედვითაც ადამი-

ანები სხვათა ცხოვრებაზე უნდა იყვნენ პასუხის-
მგებელნი.
• შედეგების თანასწორობა – პრინციპი, რომლის
მიხედვითაც, ადამიანები, საბოლოოდ, მსგავს
პოზიციებში უნდა აღმოჩნდნენ, ჰქონდეთ მსგა-
ვსი სიკეთეები, მსგავსი დონის სარგებელი თუ
სხვა სასურველი შედეგები.59

52
 შესაძლოა, იკითხოთ: თავისუფლების პრინციპის ჩამო-
ყალიბება უკეთ არ შეიძლება? ალბათ კი. Cato Institute-ის
დევიზია „ინდივიდუალური თავისუფლება, შეზღუდული
მთავრობა, თავისუფალი ბაზარი და მშვიდობა.“ არის კი ეს
საუკეთესო ფორმა თავისუფლების პრინციპის გადმოსაცე-
მად თუ ამ პრინციპის სხვადასხვა სფეროდ სეგმენტირება
შეცდომაში შემყვანია იმდენად, რამდენადაც „თავისუფალი
ბაზარი“ და „მშვიდობა,“ მაგალითად, თავისუფლების პრი-
ნციპის უბრალოდ სხვადასხვა წახნაგად შეიძლება, დავინა-
ხოთ? საუკეთესო ან ყველაზე სასარგებლო ფორმულირება,
შესაძლოა, გარემოებებზე იყოს დამოკიდებული და რადგა-
ნაც Cato Institute-ი, უმთავრესად, საჯარო პოლიტიკის კვლე-
ვითი ინსტიტუტია, ეს ფორმულირება მათთვის, როგორც
ჩანს, კარგად მუშაობს.

თავისუფლების დასაბუთება
ფილოსოფია, რომელიც ერთ პრინციპს ან პრინციპთა ერთ
წყებას ემხრობა და დანარჩენებს უარყოფს, დასაბუთებას
საჭიროებას, თუ რატომ ირჩევს ამ ერთს და სხვებს – არა.
პრინციპთა შორის გაკეთებული არჩევანი დასაბუთებას
ითხოვს. ზოგმა შეიძლება, ამტკიცოს, რომ „ყოველი ადამი-
ანი საკუთარი თავის პატრონია და, ამდენად, თავის სხეულსა
და საკუთრებასთან დაკავშირებით ყველა გადაწყვეტილება
თავად შეუძლია, მიიღოს,“ მაგრამ ეს განაცხადიც კი არა მხო-
ლოდ დამატებით განმარტებებს საჭიროებს (მაგალითად,
იმის თქმას, თუ რა არის „პატრონობა“ და რა აქტებს მოი-
ცავს „დაკავშირებით“), არამედ უფრო ღრმა დონის დასაბუ-
თებასაც. დასაბუთების გარეშე, ეს უბრალოდ განაცხადია.
თავისუფლების პრინციპის დასაბუთება უაღრესად მრავალ-
ფეროვანი გზებით ხდება. წლების განმავლობაში, ლიბე-
რტარიანელებს ბევრი ასეთი დასაბუთება აქვთ წინ წამოწე-
ული, დაცული, განხილული და გაკრიტიკებული და დღემდე
აგრძელებენ დებატებს ამ მიმართულებით. ქვემოთ სულ
რამდენიმეა ჩამოთვლილი და ყოველ მათგანს თან ერთვის
ამა თუ იმ მოაზროვნის მიერ გამოთქმული იდეა, რომელიც
თავისუფლებას, საწყის დონეზე მაინც, აღნიშნული მიზეზით
ამართლებს:

• საზოგადოებრივი სარგებელი – თავისუფლება

პოლიტიკური ცხოვრების პრინციპი უნდა იყოს,
რადგანაც ის მაქსიმალურ სიკეთეს ქმნის მაქ-
53
 სიმალურად ბევრი ადამიანისთვის (ჯერემი ბე-
ნთემი);
• ავტონომია – შეზღუდული მთავრობა და თანა-
სწორი უფლებების პატივისცემა მორალურ აგენ-
ტთა ავტონომიის პატივისცემისთვის სათანადო
ჩარჩოს იძლევა (რობერტ ნოზიკი);
• საკუთარი ცხოვრებისა და ბედნიერების რაცი-
ონალური ძიება – ადამიანის ბუნების გათვა-
ლისწინებით, თავისუფლება აუცილებელია ბედ-
ნიერების ძიებისთვის (აინ რენდი);
• ბუნებრივი კანონი და ბუნებრივი უფლებები –
თავისუფლება ადამიანის, როგორც ავტონომი-
ური და სოციალური არსების, ბუნების მახასია-
თებელია (ჯონ ლოკი);
• წმინდა გამოცხადება – თავისუფლება ღმე-
რთისგანაა მონიჭებული და, შესაბამისად, არა-
ვინ უნდა აიღოს საკუთარ თავზე სხვა ადამია-
ნისთვის იმის წართმევა, რაც ღმერთმა გვიბოძა
(ჯონ ლოკი და თომას ჯეფერსონი);
• თანაგრძნობა – თავისუფლება „მარტივი სისტე-
მის“ სახით აღმოცენდება, რომელიც თანხვე-
დრაში მოდის ადამიანურ უნართან, საკუთარი
თავი სხვის ადგილას დააყენოს (ადამ სმითი);
• შეთანხმება – თავისუფლების პრინციპი გამა-
რთლებულია, როგორც რაციონალურ აგენტებს
შორის ორმხრივი შეთანხმების აუცილებელი შე-
დეგი (ჯან ნარვისონი);
• თავმდაბლობა – თავისუფლება გამართლებუ-
ლია, როგორც პოლიტიკური ორგანიზაციის პრი-
ნციპი, რადგანაც არავინ იცის, რა არის საჭირო
სხვათა ცხოვრების წარსამართად (ფ. ა. ჰაიეკი);
• სამართლიანობა – თავისუფლება გამართლებუ-
ლია, ვინაიდან ის ყველაზე ეფექტური საშუალე-
ბაა, საზოგადოების ყველაზე ნაკლებ შეძლებუ-
ლმა წევრებმა ნახონ სარგებელი (ჯონ ტომასი).

ყურადღება მიაქციეთ, რომ ეს არ არის სრულყოფილი

ჩამონათვალი. მეტიც, პოლიტიკური პრინციპის გამართლე-
ბა-დასაბუთებისთვის ერთზე მეტი მიზეზი შეგვიძლია, გამო-
ვიყენოთ. არსი ისაა, რომ, მართალია, არ არის აუცილებელი,
ლიბერტარიანიზმი ექსკლუზიურად რომელიმე კონკრეტულ
დასაბუთებას ეყრდნობოდეს, ის დასაბუთების გარეშე არ
54
გვხვდება. ლიბერტარიანიზმი, როგორც ასეთი, არ არის თა-
ვისუფლების პრინციპის რომელიმე კონკრეტულ დასაბუთე-
ბაზე მიჯაჭვული.
თავისუფლების პრინციპი ადამიანური საქციელის გზამ-
კვლევს გვთავაზობს, მაგრამ ის არ წარმოადგენს თვით-და-
საბუთებად პრინციპს. მართალია, ლიბერტარიანიზმი ყო-
ვლისმომცველი პოლიტიკური ფილოსოფია არ არის, ინდივი-
დებმა ლიბერტარიანიზმი, შესაძლოა, იმიტომ გაითავისონ,
რომ ისინი უფრო ღრმა გამამართლებელი ღირებულებების
ერთგულნი არიან, როგორიცაა, მაგალითად, ადამიანთა ზო-
გადი ფსიქოლოგიური და სოციალური კეთილდღეობა, ავტო-
ნომიურობა, საღი აზრი, ბედნიერება, რელიგიური მცნებები,
თანაგრძნობა ან სამართლიანობა.

ერთი პრინციპი, განსხვავებული პოლიტიკური კურსები

ანალოგიურად, როგორც ერთი პრინციპისთვის მრავალგვარი
დასაბუთება შეიძლება, არსებობდეს, ლიბერტარიანელები,
შესაძლოა, განსხვავებულად ხედავდნენ, როგორ უნდა იქნას
თავისუფლების პრინციპი პრაქტიკაში გატარებული. მრავალ
საკითხზე ღიად მიმდინარეობს დებატები; ამ საკითხთა შო-
რისაა, მაგალითად, პატენტები და საავტორო უფლებები
(შემოქმედებითობაზე დაფუძნებული საკუთრების უფლება
თუ მთავრობის მიერ მინიჭებული მონოპოლია?), მსჯავრდე-
ბული მკვლელების სიკვდილით დასჯა (სამართლიანი სა-
ზღაური თუ სახიფათო ძალაუფლება?), აბორტი (ეს სადავო
საკითხი იმისდა მიხედვით განიხილება, თუ რისი გვჯერა
– მორალური უფლებების მქონე ორ აგენტთან გვაქვს საქმე
თუ ერთთან?), გადასახადები (ეს ძარცვაა თუ ზოგიერთი გა-
დასახადის გადახდა გამართლებულია, თუ ისინი ავთენტუ-
რად კოლექტიურ სიკეთეებს ხმარდება, როგორიცაა თავდა-
ცვა ან ლეგიტიმურად გადახდილი თანხა სერვისებისთვის?),
საგარეო და სამხედრო პოლიტიკა (ყველა ლიბერტარიანელი
თანხმდება, რომ ომის წინააღმდეგ პრეზუმფცია უნდა არსე-
ბობდეს, მაგრამ უთანხმოება ეხება იმას, თუ რა შეიძლება,
ჩაითვალოს ამ პრეზუმფციაზე უარის თქმისა და სამხედრო
ძალის გამართლების საკმარის მიზეზად) და თვით გეი ქორ-
წინებაც კი (სახელმწიფომ გეი წყვილების დისკრიმინაცია
უნდა შეწყვიტოს თუ სახელმწიფო საერთოდ უნდა გამოეცა-
ლოს ქორწინების საქმეს და ის კონტრაქტის კანონის ამარა
დატოვოს?). გონიერი ადამიანები ნამდვილად განსხვავდე-
ბიან ერთმანეთისაგან იმით, თუ პრინციპის პრაქტიკაში გა-
ნხორციელების რომელ გზას ანიჭებენ უპირატესობას.
55
 ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ლიბერტარიანული პოლიტი-
კური კურსები არ არსებობს. კანონები მკვლელობის, გაუპა-
ტიურების, მონობისა და ქურდობის წინააღმდეგ ფუნდამე-
ნტურ კანონებს წარმოადგენს ნებისმიერ სამართლებრივ
სისტემაში; ისინი მთავრობების მიმართაც კი უნდა იქნას
გამოყენებული. მიუხედავად ამისა, ხშირად არ არის მკაფიო,
რა კონკრეტული პოლიტიკური კურსებია საჭირო მსგავსი
ზოგადი კანონების აღსასრულებლად. ამ შემთხვევაშიც, გო-
ნიერი ადამიანების შეხედულებები, შესაძლოა, გაიყოს. ის
ადეკვატური ნაბიჯები, რაც მთავრობებმა ან მოქალაქეებმა
შეიძლება, გადადგან, რათა საკუთარი ოჯახები, მაგალითად,
ძალადობისგან დაიცვან, დებატის საგანია.
დებატის საგანია ნაწილობრივი ზომებიც. ასე, მაგა-
ლითად: უნდა დაუჭირონ ლიბერტარიანელებმა მხარი მა-
რიხუანას დეკრიმინალიზაციას სამედიცინო მიზნებისთვის,
მიუხედავად იმისა, რომ თავისუფლების პრინციპის თანმი-
მდევრული რეალიზება გულისხმობს მარიხუანას დეკრიმი-
ნალიზაციას მისი გამოყენების მიზნებით შემოფარგვლის
გარეშე? არის ეს პრინციპის „ღალატი“ თუ მეტი თავისუფლე-
ბისკენ გადადგმული ნაბიჯია? კვლავაც, გონიერ ადამიანებს
შეიძლება, ერთმანეთისგან განსხვავებული შეხედულებები
ჰქონდეთ.

განსხვავება პოლიტიკასა და ეთიკას შორის

ლიბერტარიანიზმი პოლიტიკური ფილოსოფიაა და არა ეთი-
კური ფილოსოფია. ეთიკა დაკავებულია იმით, თუ რა არის
სწორი ან კარგი, რადგან ის სწორედ სწორისა თუ კარგის
ფილოსოფიაა. ის ცდილობს, გაარკვიოს, რა არის, თავისთა-
ვად, სწორი ან კარგი – სხვა რამეებისგან დამოუკიდებლად.
მართალია, ის პოლიტიკურ ფილოსოფიასთან დაკავშირებუ-
ლია, ეს უკანასკნელი ადამიანური საქციელის სხვა სფეროთი
არის დაკავებული. პოლიტიკურ ფილოსოფიას აინტერესებს
სწორი ურთიერთობები, რაც ადამიანებს ერთმანეთთან
შეიძლება, ჰქონდეთ. ეს ფილოსოფიური მიდგომები ხში-
რად მნიშვნელოვნად გადაფარავს ერთი მეორეს, რადგანაც
ორივე აწესებს ქცევის კოდექსებს ადამიანებისთვის და და-
ინტერესებულია იმით, თუ როგორ უნდა მოიქცნენ ადამია-
ნები როგორც დამოუკიდებლად, ისე სხვებთან ინტერაქციის
დროს. მიუხედავად ამისა, ეს ორი ფილოსოფია ერთმანე-
თისგან განსხვავდება დასაბუთებებით, რასაც გვთავაზობენ
იმასთან დაკავშირებით, თუ რატომ უნდა დაიცვას ინდივი-
დმა ქცევის კოდექსი.
56
 ეთიკური ქმედებების გამართლება-დასაბუთება იმის სა-
ფუძველზე ხდება, რომ აგენტი რაღაცას იმის გამო აკეთებს,
რომ ის მორალური არსებაა. მისი მორალური აგენტობა წა-
რმართავს მის ქცევას სწორი ქმედებისაკენ. ეთიკა ინდივი-
დუალური მორალური აგენტით იწყება და სვამს კითხვას:
„როგორ უნდა მოიქცეს ინდივიდი, რომელიც მორალური
აგენტია?“ მეორე მხრივ, პოლიტიკურ ფილოსოფიაში, ქცე-
ვის კოდექსის გამართლება-დასაბუთება იმის საფუძველზე
ხდება, რომ აგენტმა პატივი უნდა სცეს სხვა ინდივიდებს,
როგორც დამოუკიდებელ მორალურ აგენტებს. ის, თუ რო-
გორ უნდა მოექცნენ ადამიანები ერთმანეთს ინტერაქციის
კონტექსტში, სოციალური ფილოსოფიის სფეროს წარმოა-
დგენს. ის სვამს კითხვას: „როგორ უნდა მოიქცეს ინდივიდი,
რომელიც სხვა ინდივიდებთან ურთიერთქმედებს?“
სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, მორალურობის სა-
ფუძველი მე-ა: როგორ უნდა მოიქცნენ ინდივიდები, რომ-
ლებიც ადამიანები არიან. პოლიტიკური ფილოსოფიის სა-
ფუძველი სხვებია: მოთხოვნა, რომ სამართლიანად მოექცე
სხვებს, რომლებიც ადამიანები არიან.
ეს არ ნიშნავს, რომ ეთიკური მოსაზრებები გამორიცხავს
სხვების საკითხებს ქცევის კოდექსში. არაერთ სიტუაციაში,
რათა განვსაზღვროთ, როგორი უნდა იყოს ეთიკური ქმე-
დება, ჩვენ უნდა გავითვალისწინოთ, რა გავლენას მოახდენს
ჩვენი ქმედება სხვებზე, ან მეორე ადამიანის მიზნებსა თუ
პრობლემებს ისე უნდა მივუდგეთ, როგორც ჩვენსას. ასეა
თუ ისე, ამ შემთხვევაშიც, ფოკუსი მაინც აქტორის მორალურ
აგენტობაზეა. ეთიკურ ჭრილში, სხვა ინდივიდებზე ზრუნვა
გულისხმობს მათი, როგორც ჩვენი მორალური აგენტობის
ნაწილად, გათვალისწინებას. საპირისპიროდ, პოლიტი-
კური ფილოსოფიის ჭრილში, სხვა ინდივიდებზე ზრუნვა
გულისხმობს მათი, როგორც დამოუკიდებელი მორალური
აგენტების, გათვალისწინებას – აგენტებისა, რომლებიც პა-
ტივისცემას იმსახურებენ და, ამრიგად, საჭირო ხდება ჩვენი
აგენტობის შეზღუდვა იმ დონეზე, რომ მათი პატივისცემა
გახდეს შესაძლებელი.
რამდენადაც ადამიანური აქტივობა, მეტწილად, სხვებ-
თან ინტერაქციებს გულისხმობს, როგორც ეთიკური, ისე
მორალური წესები, შესაძლოა, ერთი და იგივე სიტუაციის
მიმართ იქნას გამოყენებული. ზოგი ადამიანი მორალის
დაკანონებას ცდილობს, რადგან თვლის, რომ თუ რაღაცა
ამორალურია, ის, ცალსახად, არალეგალურიც უნდა იყოს.
თუ ადამიანებმა რაღაცა არ უნდა გააკეთონ, მაშინ სხვებმა
57
ხელი უნდა შეუშალონ მათ ამის გაკეთებაში. გავრცელებული
პასუხი აქ იმის თქმაა, რომ „ადამიანებს განსხვავებული მო-
რალი აქვთ“ და მათ „თავიანთი მორალი“ სხვებს არ უნდა
მოახვიონ. მიუხედავად ამისა, თავისუფლების გასათავი-
სებლად, არაა საჭირო მორალური რელატივიზმის („ჩემი
მორალი“ ისეთივე კარგი ან ვალიდურია, როგორიც „შენი
მორალი“) გათავისება. მეტიც, ასეთი რელატივიზმი ძალიან
სუსტი საფუძველი იქნებოდა თავისუფლებისთვის, ვინაი-
დან თუ ყველა მსგავსი მტკიცება ისეთივე კარგია, როგორიც
ყველა სხვა დანარჩენი, მაშინ რით სჯობს თავისუფლება ძა-
ლმომრეობას?
ამ არგუმენტის ერთი ვარიაცია ისაა, რომ მართალია,
შეიძლება, არსებობდეს უნივერსალური მორალი, რომელიც
ყველას ეხება, არავინ იცის, რას წარმოადგენს ის, ასე რომ,
„ზუსტი“ მორალის უცოდინრობის გამო, არ უნდა ვცადოთ
არავითარი მორალის დაკანონება. შესაძლოა, ეს არგუმენტი
ზემოაღნიშნულ მორალურ რელატივიზმთან დაკავშირებულ
არგუმენტზე უფრო ძლიერია, მაგრამ მაინც უშვებს, რომ „მო-
რალის დაკანონება“ ლეგიტიმური იქნებოდა, თუ უბრალოდ
შევძლებდით „ზუსტი“ მორალის განსაზღვრას. რომც შევთა-
ნხმდეთ, რომ ერთი, უნივერსალური მორალი არსებობს და
დავუშვათ, რომ ეს საყოველთაოდ ცნობილია და რომ მასზე
ყველა თანხმდება, მორალის დაკანონება პოლიტიკური ინ-
სტიტუტების მეშვეობით მაინც არალეგიტიმური იქნებოდა,
რადგან მორალს ადამიანური გამოცდილების იმავე ასპექტ-
თან არა აქვს საქმე, რასთანაც – პოლიტიკურ ფილოსოფიას.
მორალი გვეხმარება (ყოველ შემთხვევაში, ვიმედოვნებთ,
რომ ასეა), უკეთესი ცხოვრებით ვიცხოვროთ. კანონი გვეხმა-
რება, სამართლიანად ვიცხოვროთ ერთმანეთთან.
ზოგი მიიჩნევს, რომ პოლიტიკურ ფილოსოფიას, რო-
მელიც არ ეფუძნება კონკრეტულ ეთიკას, არავითარი გამა-
რთლება არა აქვს. მაგრამ გავიხსენოთ, რომ პრინციპი, რომ-
ლითაც პოლიტიკური ფილოსოფიაა გაჯერებული, შუალე-
დური დონის მტკიცებას წარმოადგენს. კი, მას თან ახლავს
დასაბუთება (ან, სავარაუდოდ, არაერთი დასაბუთება), მა-
გრამ არა ისეთი, რომელიც ლიბერტარიანიზმის პრინციპებში
თავისთავადად იქნებოდა მოცემული. როგორც ზემოთაც
აღინიშნა, ადამიანებს, რომლებიც განსხვავებულ დასაბუთე-
ბებს გვთავაზობენ, მაინც შეუძლიათ საერთო პრინციპზე შე-
თანხმება. ამ შემთხვევაში, მიმღებლობა ასეთი მრავალფე-
როვნებისადმი სწორედ თავისუფლების პრინციპის პრაქტი-
კაში გამოყენებას ნიშნავს – პრინციპისა, რომელიც ეთიკური
58
მოსაზრებებისა და ქცევების ნაირგვარობას უშვებს, ცხადია,
იქამდე, სანამ ერთი და იგივე უფლებებით ყველას თანა-
ბრად შეუძლია, ისარგებლოს. სიტუაციათა უმეტესობაში,
მორალი და პოლიტიკური ფილოსოფია მართლაც ერთსა და
იმავე ქცევის კოდექსს გვიწესებს: მკვლელობა, გაუპატიურება
და ქურდობა, რა თქმა უნდა, ამორალურია და სათანადოდ
ისჯება კანონითაც. მაგრამ არის შემთხვევები, როცა მორა-
ლმა შეიძლება, მოითხოვოს ან აკრძალოს რაიმე ქმედება,
რასთან დაკავშირებითაც პოლიტიკური ფილოსოფია დუმს.
შესაძლოა, მორალი ჩვენგან ითხოვდეს, მეზობელიც ისევე
გვიყვარდეს, როგორც საკუთარი ძმა (ან და), მაგრამ პოლი-
ტიკური ფილოსოფია – ყოველ შემთხვევაში, ლიბერტარია-
ნული პოლიტიკური ფილოსოფია – ამას არ გვთხოვს. თვით
განთქმული წმინდა თომა აკვინელის თანახმადაც, „ადამი-
ანთა კანონი კონკრეტული რაოდენობის ადამიანებისთვი-
საა შექმნილი, რომელთა უმრავლესობა სრულყოფილად
სათნო არ გახლავთ. შესაბამისად, ადამიანთა კანონები არ
კრძალავს ყველა ბოროტებას, რომელთაგან სათნო ხალხი
თავს იკავებს, არამედ კრძალავს უფრო მძიმე ბოროტებებს,
რომელთაგან თავშეკავება უმრავლესობისთვის არის შესაძ-
ლებელი, და, მეტადრე, ისეთებს, რომლებიც სხვებს აყენებს
ზიანს და რომელთა აღკვეთის გარეშე ადამიანთა საზოგა-
დოების შენარჩუნება შეუძლებელი იქნებოდა; ამრიგად,
ადამიანთა კანონი კრძალავს მკვლელობას, ქურდობას და
მისთანებს.“60ბევრი რამეა, რასაც ადამიანები სადავოდ, ამო-
რალურად, ცოდვადაც კი თვლიან ეთიკური თვალსაზრისით,
მაგრამ პოლიტიკური ფილოსოფიის თვალსაზრისით, ასეთი
რამეები დასაშვებ ქმედებათა კატეგორიაში ხვდება. კითხვა,
რომლითაც განვსაზღვრავთ, არის თუ არა ესა თუ ის ქმედება
კანონით ლეგიტიმურად აკრძალული, ასე ჟღერს: ეს ქმედება
სხვის უფლებებს არღვევს?

დასკვნა
ლიბერტარიანელები ყოველგვარი რელიგიური რწმენის
მქონე ან საერთოდ ასეთის არ-მქონე ადამიანებისგან შედ-
გება; შედგება ადამიანებისგან, რომლებიც განსხვავებული
ფილოსოფიების მოზიარენი არიან, სხვადასხვა ცხოვრე-
ბის წესის მქონენი, ათასგვარი ეთნიკური და ლინგვისტური
ჯგუფების წარმომადგენლები... მაგრამ ყველა მათგანს თა-
ვისუფლების ზოგადი პრინციპი აერთიანებს. ამ პრინციპის
პრაქტიკულ გამოყენებასთან დაკავშირებით, შესაძლოა,
სხვადასხვა მოსაზრება ჰქონდეთ, არ თანხმდებოდნენ შესა-
59
ბამის ფაქტებზე და, შედეგად, შესაძლოა, კონკრეტული სა-
კითხის საპირისპირო მხარეებზეც კი აღმოჩნდნენ ხანდახან,
თუმცა ისინი თავისუფლების ერთსა და იმავე პრინციპს იზი-
არებენ. სწორედ ეს პრინციპი აერთიანებს მათ, როცა იწყე-
ბენ კამპანიებს უმსხვერპლო დანაშაულის კანონთა აღმოსა-
ფხვრელად, ტირანიასთან დასაპირისპირებლად, ვაჭრობისა
და წარმოების თავისუფლების დასაცავად, აგრესიულ ძალა-
დობასთან შესაწინააღმდეგებლად და, ზოგადად, ყველა-
სათვის თანასწორი თავისუფლების მხარდასაჭერად.
ყველას, ვინც ეთანხმება თავისუფლების პოლიტიკურ
პრინციპს, მოვუწოდებ, უფრო სერიოზულად გაეცნოს ლიბე-
რტარიანულ იდეებს, მეტი იკითხოს მათ შესახებ, იფიქროს
მათზე, იმსჯელოს, იკამათოს, შეადაროს ისინი სხვა პოლიტი-
კურ ფილოსოფიებს, მოკლედ, გამოიყენოს საკუთარი გონება.
თავისუფლების პრინციპის მხარდაჭერა ლიბერტარიანელო-
ბას ნიშნავს. ერთი ადამიანის მიზეზი, რატომაც ამ პრინციპს
უჭერს მხარს, შესაძლოა, განსხვავდებოდეს სხვა ლიბერტა-
რიანელთა მიზეზებისგან; ეს სწორედ ერთ-ერთი მომენტია,
რაც ლიბერტარიანიზმს სხვა პოლიტიკური ფილოსოფიების-
გან განასხვავებს. ის არ ითხოვს ერთსულოვნებას მიზეზებსა
თუ საფუძვლებთან დაკავშირებით, არამედ მხოლოდ შეთა-
ნხმებას, რომ ყოველ ადამიანს თანასწორი უფლება აქვს თა-
ვისუფლებაზე. ერთი ლიბერტარიანელი, შესაძლოა, არ დაე-
თანხმოს მეორეს, თუ კონკრეტულად როგორ უნდა გადაითა-
რგმნოს მათი საერთო პრინციპი რეალურ ცხოვრებაში ან რა
უნდა იყოს ამ პრინციპის ყველაზე შესატყვისი განსხეულება.
ის, რაც ლიბერტარიანიზმის ფილოსოფიას განსაზღვრავს და
ლიბერტარიანელებს აერთიანებს, თავისუფლების პოლიტი-
კური პრინციპია. სულ ეს არის, მაგრამ სავსებით საკმარისია.

60
7
არ იქნება თავისუფლება, არ იქნება
ხელოვნება:
არ იქნება ხელოვნება, არ იქნება
თავისუფლება
ავტორი: სარა სკვაიარი

გავრცელებული მოსაზრების თანახმად, თავისუფლება ხელო-

ვნებისთვის მნიშვნელოვანია, მაგრამ ხელოვნებაც მნიშვნე-
ლოვანია თავისუფლებისთვის. ხელოვნება ძველ ფორმებს
უთხრის ძირს და გვაფიქრებს. ხელოვნება შეუძლებელია თა-
ვისუფლების გარეშე, მაგრამ თავისუფლებაც შეუძლებელია
ხელოვნების გარეშე. სარა სკვაიარი Liberty Fund-ში მეცნიერ­-
-თანამშრომელია და არის ავტორი კოლეჯის პოპულარული
სახელმძღვანელოსი წერაში, „წერა თეზისთან ერთად.“ მას
დოქტორის ხარისხი ინგლისურში, University of Chicago-ში
აქვს მიღებული.

ჩვენს წელთაღრიცხვამდე 380 წელს, პლატონი თვლიდა,

რომ პოეტები ზედმეტად სახიფათოები იყვნენ, მათთვის მის
იდეალურ რესპუბლიკაში ცხოვრების ნება რომ დაერთოთ.
ჩვენი წელთაღრიცხვით 8 წელს, ოვიდიუსი რომიდან გა-
დაასახლეს იმის გამო, რასაც თავად „პოემასა და შეცდომას“
უწოდებდა.
ჩვენი წელთაღრიცხვით 722 წელს, იაპონელი პოეტი ასო-
მიოიუ ჰოზუმი კუნძულ სადოზე გადაასახლეს იმპერატორის
გაკრიტიკების გამო.
ჩვენი წელთაღრიცხვით 1642 წელს, ოლივერ კრომველის
ხელისუფლებამ ლონდონში ყველა თეატრის დახურვის გა-
ნკარგულება გასცა.
ჩვენი წელთაღრიცხვით 1815 წელს, გოია საინკვიზიციო
ტრიბუნალის წინაშე აღმოჩნდა, რომელიც მისგან ითხოვდა
პასუხს, თუ ვის დაეკვეთა მისთვის ნახატი „შიშველი მახა.“ ამ
ამბებიდან მალევე, მას ჩამოერთვა ესპანეთის სამეფო კარის
მხატვრის სტატუსი.
ჩვენი წელთაღრიცხვით 2012 წელს, რუსული პანკ-ჯგუფი
Pussy Riot-ი დააკავეს და საჯარიმო კოლონიაში თავისუფლე-
ბის ორი წლით აღკვეთა მიუსაჯეს საკათედრო ტაძარში

61
ანტი-სამთავრობო სიმღერის შესრულების გამო.
არტისტობა ოდითგანვე იმას ნიშნავს, რომ საშინლად
მოწყვლადი ხარ სახელმწიფოს მაკონტროლებელი ხელის
მიმართ. სტალინის 1920-იანებისა და 30-იანების „დიდმა
წმენდამ“ პატიმრად აქცია ორი ათასი მწერალი, ხელოვანი
და ინტელექტუალი. მათგან სადღაც ათას ხუთასი ციხეში
მოკვდა. 1933 წელს, ჰიტლერის ნაციონალ-სოციალისტურმა
მთავრობამ ყოველგვარი ხელოვნების კონტროლი პროპა-
განდის სამინისტროს გადააბარა, ხოლო თერეიზენშტადის
საკონცენტრაციო ბანაკი კონკრეტულად იმ მიზნით შეიქმნა,
რომ არტისტები და ინტელექტუალები დაეტყვევებინათ და
მოეკლათ. და დღემდე არ ვიცით, რამდენი ხელოვანი მოკ-
ვდა, გაქრა ან რამდენს გაუნადგურდა სამუდამოდ ცხოვრება
და ნამუშევრები მაოს კულტურული რევოლუციის „დაკარ-
გული დეკადის“ (1966–1976) დროს.
მათ, ვისაც პატივი გვერგო, ხელოვნება ოცდამეერთე სა-
უკუნის დასავლურ თავისუფლებაში შეგვექმნა, ბედმა ძა-
ლიან გაგვიღიმა, არტისტულ თავისუფლებაზე ზედმეტად
ბევრი ფიქრი რომ არ გვიწევს. თუმცა, როცა ამაზე ვიწყებთ
ფიქრს, ხშირად მას ესთეტიკის საკითხად განვიხილავთ – პი-
რად შემოქმედებით თავისუფლებად, რომელიც საშუალებას
გვაძლევს, ავირჩიოთ ის მედიუმები, რომლებიც გვინდა, და
გამოვიყენოთ ის სტილი, რომელიც ყველაზე ღრმად გვეხ-
მიანება. არტისტულ თავისუფლებას ჩვენ საკუთარი სურვი-
ლების რეალიზებად აღვიქვამთ – სურვილებისა, შევქმნათ
ჩვენთვის სასურველი ვიზუალური გამოსახულებები და გა-
მოვიყენოთ ჩვენთვის სასურველი სიტყვები ისე, რომ არ ვი-
ყოთ რაიმე შემზღუდავ სტილისტურ ჩარჩოებში მოქცეულნი
(როგორც მხატვარმა და ფოტოგრაფმა ბენ შანმა ერთხელ
შენიშნა, საკუთარი იარლიყების არჩევა არტისტებისთვის
რომ მიენდოთ, ისინი „არაფერს აირჩევდნენ.“). შესაძლოა,
ბუნდოვნად ვიცოდეთ, რომ 2001-ში, აშშ-ის კომუნიკაციე-
ბის ფედერალურმა კომისიამ რადიო-სადგური იმის გამო
დააჯარიმა $7,000-ით, რომ მათ ეთერში სარა ჯონსის “Your
Revolution Will Not Happen Between These Thighs” გაუშვეს. და
შეიძლება, გაგვეცინოს კიდეც ირონიაზე, რომ ეს რეპი, რო-
მელიც ჰიპ-ჰოპში ქალების სექსუალური ობიექტივაციის გა-
საპროტესტებლად დაიწერა, დახასიათებულ იქნა, როგორც
„აშკარა და ღია შეურაცხმყოფელი სექსუალური ალუზიების“
შემცველი, რომლის „მიზანი, როგორც ჩანს, უზნეო უგემო-
ვნობის გამოკვება და შოკის გამოწვევაა.“
ჩაგვრის ამ, ერთი შეხედვით, უმნიშვნელო, მაგალითებს
62
ჩვენ ხშირად უგულებელვყოფთ. ოცდამეერთე საუკუნის და-
სავლურ კულტურაში, არტისტული ცენზურა ვიწრო აზრო-
ვნების მქონეთათვისაა, მათთვის, ვინც შოკში ადვილად ვა-
რდება. იმ ბრიყვებისთვისაა, ვინც „ჰარი პოტერს“ იმ მოსა-
ზრებით აპროტესტებს, რომ წიგნი სატანიზმს აგულიანებს,
ან კი მათთვის, ვინც Parental Music Resource Center-ის სიას
–“Filthy Fifteen”-ს – ქმნის, რომელიც ისეთი როკ-სიმღერე-
ბისგან შედგება, მათი შვილებისთვის ზედმეტად სახიფათო
მოსასმენი რომაა. როგორც დრამატურგ იუჯინ ო’ნილს აქვს
ნათქვამი, „ნებისმიერი რამის ცენზურა, ნებისმიერ დროს,
ნებისმიერ ადგილას, ნებისმიერი საბაბით, ყოველთვის იყო,
არის და იქნება ბრიყვებისა და ფანატიკოსების უკანასკნელი
თავშესაფარი.“
და ჩვენ ეს ვიცით. ჰოდა, ვიცინით. მაგრამ, შესაძლოა, არ
უნდა ვიცინოდეთ. იოლია, პატარა ჯარიმებთან და გამაფრ-
თხილებელ იარლიყებთან ერთად ვისწავლოთ ცხოვრება,
მაგრამ, ამავე დროს, მათ შეუძლიათ, არტისტებს თავიანთი
თემატიკის შეზღუდვისკენ უბიძგონ და ეჭვები გაუჩინონ,
როცა საკუთარი შემოქმედების სრულად გამოხატვაზე მი-
დგება საქმე. ეს კი იოლი პირველი ნაბიჯია ძალიან ცუდი რა-
ღაცებისკენ.
მხოლოდ იმიტომ, რომ ჩვენ უხვი არტისტული თავი-
სუფლება გვაქვს, არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ შემოქმედე-
ბის თავისუფლება მყიფე თავისუფლებაა. არ უნდა დაგვავი-
წყდეს, რამდენად მოწყვლადები ვართ. და არ უნდა დაგვა-
ვიწყდეს, რამდენად ხშირად განადგურებულა არტისტული
თავისუფლება ისტორიის მანძილზე.
ამ ყველაფრის დავიწყება ტრაგედია იქნებოდა და არა
მხოლოდ იმიტომ, რომ ეს ხელოვნებისა და თავისუფლე-
ბისთვის იმ ხალხის მიერ გაღებული მსხვერპლის დავიწყე-
ბას ნიშნავს, ვინც ჩვენამდე იყო, არამედ იმიტომაც, რომ ეს
იმ ძლიერი როლის დავიწყებას ნიშნავს, რაც ხელოვნებას
აქვს თავისუფლების საქმეში.
აქ მინდა, ხაზი გავუსვა, რომ როცა ხელოვნების ძლიერ
როლზე ვლაპარაკობ თავისუფლების საქმეში, მხოლოდ
დიდაქტიკურ ხელოვნებას არ ვგულისხმობ – გამოხატვის
იმ ფორმებს, რომლებიც ღიად ემხრობა თავისუფლებას და
კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს სახელმწიფოს ძალაუფლებას.
ცხადია, ამგვარი ხელოვნება განუზომლად აფექტურიცაა
ხოლმე და ეფექტურიც. თანამედროვე ქუჩის ხელოვნება,
რომელსაც ისეთი არტისტები ქმნიან, როგორიც Banksy-ა, ან
ფოლკ-მომღერლის, ფრენკ ტერნერის მუსიკა მშვენიერი მა-
63
გალითებია იმ უშველებელი გავლენისა, რაც ამგვარ ხელო-
ვნებას – კარგად თუ გააკეთე – მოაქვს.
მაგრამ ის ხელოვნებაც კი, რომელიც თავისუფლების მხა-
რდაჭერის განზრახვით არ არის შექმნილი, თავისუფლების
სამსახურში მყოფი ხელოვნებაა. ჩეხური როკ-ჯგუფის The
Plastic People of the Universe-ის დაპატიმრებამ და გასამა-
რთლებამ ხავერდოვან რევოლუციას ცეცხლი იმიტომ კი არ
შეუნთო, რომ მათი მუსიკა ღიად პოლიტიკური იყო, არამედ,
იმიტომ რომ, როგორც ვაცლავ ჰაველმა დაწერა, „როკ-მუსიკის
დაკვრის თავისუფლება გაგებული იყო, როგორც ადამიანური
თავისუფლება და, ამდენად, პრაქტიკულად, როგორც რაღაც
ისეთი, როგორიც არის თავისუფლება, დაკავდე ფილოსოფი-
ური და პოლიტიკური რეფლექსიით, თავისუფლება, წერო,
თავისუფლება, გამოხატო და დაიცვა საზოგადოების სხვადა-
სხვა სოციალური და პოლიტიკური ინტერესი.“ ავთენტური
ცხოვრება შეუძლებელი ხდება, თუ საზოგადოებასა და მის
წევრებს არ აქვთ ხელოვნების კეთების თავისუფლება.
Monty Python-ის წევრი ერიქ აიდლი გვეხმარება, გავა-
რკვიოთ, რატომაა ასე. „ნებისმიერი საზოგადოების თავი-
სუფლების საზომი, სულ მცირე, ერთი გზა ნებადართული
კომედიის ოდენობაა, და აშკარაა, რომ ჯანმრთელი საზო-
გადოება უფრო მეტი სატირული კომენტარის ნებართვას
იძლევა, ვიდრე რეპრესიული,“ წერდა აიდლი. მართალია,
Monty Python-ის ზოგიერთი ნამუშევარი დაუფარავად პო-
ლიტიკური შინაარსისაა (განსაკუთრებით კი „ბრაინის ცხო-
ვრება“ და „მონტი პაითონი და გრაალის თასი“), აიდლის არ-
გუმენტი მიგვანიშნებს, რომ კომედიის უბრალოდ შექმნაც კი
პოლიტიკური აქტია – აქტი, რომელიც თავისი ბუნებით თა-
ვისუფლების სამსახურში დგას. „მკვდარი თუთიყუშის“ სკეჩი
– მხოლოდ იმიტომ, რომ ის არსებობს – თავისუფლებას ისე-
თივე სამსახურს უწევს, როგორსაც დებატები მმართველობის
სხვადასხვა ფორმის ლეგიტიმურობაზე „გრაალის თასში.“
„გამასხარავება,“ ამბობდა მარკ ტვენი, „თავისუფლების მთა-
ვარი ქომაგი და მისი უტყუარი დაცვაა.“
ხელოვნებას სერიოზული ძვრების გამოწვევა შეუძლია.
რა ფორმაც უნდა მიიღოს, ის დამკვირვებელს აიძულებს, შე-
ცვალოს ძველი იდეები, გადახედოს ძველ ხედვებს და ძველი
პროგრამები ახლებურად დააფორმატოს. ემილი დიკინსონს
ნათქვამი აქვს: „თუ ფიზიკურად ვგრძნობ, თითქოს მთელ
თავს მაცლიანო, ვიცი, რომ ეს პოეზიაა.“ ე. ე. ქამინგსი იგივე
გრძნობას აღწერდა, როცა წერდა, რომ პოეტური ტექნიკის

64
მისეული იდეა შეიძლება, გამოხატულ იქნას „თხუთმეტ სი-
ტყვაში1* – ბურლესკის მარადიული შეკითხვისა და უკვდავი
პასუხის ციტირებით, სახელდობრ: „ქალს ბავშვს ჩაარტყა-
მდი? – არა, მას აგურს ჩავარტყამდი.“ “ ხოლო მარგარეტ
ეტვუდი ამ გამოცდილებას მკითხველისთვის ფურცელზე,
თავის პოემაში „შენ მე მერგები” ქმნის:

შენ მე მერგები,
როგორც ანკესი – თვალს

თევზის ანკესი
ღია თვალს

ხელოვნებას იმ მომენტში აქვს ადგილი, როცა ჩვენი აღ-

ქმა იცვლება: პუანტილისტური ნახატი დანახული ჯერ ერთი
ფუტის მანძილიდან და მერე ოთახის ბოლოდან; კონტრა-
სტი შექსპირის „ჰენრი V“-ის ლორენს ოლივიესეულ და კე-
ნეთ ბრანასეულ ფილმებს შორის; პოპ-არტის დაჟინებული
მოთხოვნა, ყოველდღიურ საგნებს ხელოვნების ნიმუშები-
ვით მოვეპყრათ; ჯონ ქეიჯის მტკიცება, რომ სიჩუმე თავი-
სებური მუსიკაა. ხელოვნება ჩვენგან ჩვენი მოლოდინების
რეგულარულ გადაფასებასა და იმაზე ახლიდან დაფიქრე-
ბას ითხოვს, რაც გვგონია, რომ ვიცით. ხელოვნების გამოც-
დილება ჩვენ, როგორც მის შემქმნელებსა თუ როგორც მის
მიმღებებს, აზროვნების მოქნილობაში გვავარჯიშებს. ეს კი,
თავის მხრივ, ერთგვარი თავისუფლებაა.
მაგრამ მხოლოდ თავისუფლების განცდა როდი ახლავს
ჩვენს ესთეტიკურ რეაქციებს. სწორედ ამიტომ ვამბობ, რომ
ხელოვნება თავისუფლების აქტიური მხარდამჭერია. ხელო-
ვნება ჩვენგან აზროვნებას ითხოვს. მაგრამ ის არ ითხოვს
ჩვენგან, მხოლოდ ერთ რამეზე ვიაზროვნოთ. ის გვაძლევს
თავისუფლებას, ჩვენი მრავალგვარი შეხედულებები გამო-
ვხატოთ. ხელოვნებას, თავისუფლების მსგავსად, იდეოლო-
გიის ატანა არ აქვს. უოლტ უიტმენი წერდა:

ვეწინააღმდეგები საკუთარ თავს?

ძალიან კარგი, მაშ, ვეწინააღმდეგები საკუთარ თავს,
(მე დიდი ვარ, უთვალავი სიმრავლის მომცველი.)

* ინგლისურში, ქართულისგან განსხვავებით, ქამინგსის მოხმობილი ციტატა 15 სიტყვისგან

შედგება: ‘Would you hit a woman with a child?—No, I’d hit her with a brick’ (მთარგმნელის შენიშვნა).

65
 რალფ ვალდო ემერსონმა მსგავსადვე შენიშნა, რომ „ბრი-
ყვული თანმიმდევრულობა პატარა გონებათა ჭინკაა, პატარა
სახელმწიფო მოხელეთა და ფილოსოფოსთა და საღვთო
პირთა მიერ თაყვანცემული. თანმიმდევრულობასთან დიდ
სულს არაფერი აქვს საქმე.“ არაერთი ხელოვანისთვის რაიმე
საკითხზე ფიქსირებული და საბოლოო მოსაზრების ქონის
იდეა აზრს არის მოკლებული. წვდომა ხელოვნების შექმნის
პროცესიდან აღმოცენდება – ისევე, როგორც ცოდნა აღმოცე-
ნდება თავისუფალი საზოგადოების ინტერაქციებიდან ან ფა-
სები აღმოცენდება თავისუფალი ბაზრის ინტერაქციებიდან.
London School of Economics-ის თანადამფუძნებელმა, გრეემ
უოლასმა, ერთ დროს, დაწერა: „პატარა გოგონას პოეტის
თვისებები ჰქონდა, რომელმაც, როცა უთხრეს, რომ ვიდრე
ლაპარაკს დაიწყებდა, დარწმუნებული უნდა ყოფილიყო სა-
კუთარ სათქმელში, განაცხადა: „საიდან უნდა ვიცოდე, რას
ვფიქრობ, სანამ არ ვნახავ, რას ვამბობ?“ “ ხელოვნება სა-
შუალებას გვაძლევს, გადავწყვიტოთ, რომ, ერთდროულად,
ორივე ჭრილში შეგვიძლია ფიქრი: odi et amo – „მე მძულს და
მე მიყვარს.“ ის გვაძლევს შესაძლებლობას, ჰენრი V-ის ჰე-
როიზმს შევასხათ ხოტბა და, ამავე დროს, ომის დანაკარგები
ვიგლოვოთ. და ის გვაჩვენებს, რომ ერთზე მეტი რამე შეი-
ძლება, იყოს ჭეშმარიტი ერთსა და იმავე მომენტში; რომ ერ-
თსა და იმავე სიტუაციას არაერთი პერსპექტივა შეიძლება,
ახლდეს.
ხელოვნება საშუალებას იძლევა, იდეები შემოქმედებით
თამაშში ჩაებან. სწორედ ამგვარი შემოქმედებითი თამაში-
დან იბადება ყველაზე დიდი ინოვაციები. სწორედ ამას გუ-
ლისხმობს მეცნიერი მეტ რიდლი, როცა ამბობს, რომ „უნდა
გავიგოთ, როგორ აერთიანებენ ადამიანები თავიანთ ტვი-
ნებს და როგორ აძლევენ საკუთარ იდეებს კომბინირებისა
და რეკომბინირების, შეხვედრისა და – თამამად შეიძლება,
ითქვას – დაწყვილების საშუალებას. სხვა სიტყვებით, უნდა
გავიგოთ, როგორ აქვთ იდეებს სექსი.“ სწორედ ამგვარ
არტისტულ და ინტელექტუალურ თავისუფალ სივრცეს
აქებდა რონალდ რეიგანი (რომელიც – კარგა ხნით ადრე,
სანამ პოლიტიკოსი გახდებოდა – მსახიობი იყო), როცა ამ-
ბობდა, რომ „თავისუფლების ატმოსფეროში, ხელოვანები
და ხელოვნების მფარველები თავისუფალნი არიან, წარმო-
უდგენელი რამეები წარმოიდგინონ და გაბედული ნამუშე-
ვრები შექმნან; ისინი თავისუფლები არიან, საზარელი შეც-
დომები დაუშვან და, ამავე დროს, დიდებული რამეები იზე-
იმონ.“

66
 ასეთ გაბედულ შემოქმედებას – გონებათა ასეთ ნაყო-
ფიერ დაწყვილებას – ყველგან აქვს ადგილი, ყველაზე საზი-
ზღარ პირობებშიც კი. ხელოვნება, ბოლო-ბოლო, ყველაზე
მჩაგვრელ რეჟიმებსა და ყველაზე ბნელ საპყრობილეებში
იქმნება. მუსიკოსი და ლიბერტარიანელი ლინდი ვონფი-
ორდი ამბობს: „სწრაფვა თავისუფლებისკენ შემოქმედების
ყველაზე მძლავრი მამოძრავებელია არტისტისთვის; ამი-
ტომაა, რომ ყველაზე დესპოტურ ადგილებშიც კი ზოგჯერ
ყველაზე ლამაზი და ძლიერი ხელოვნება იბადება.“ შესაძ-
ლოა, ძალიან უცნაურად ჟღერდეს, მაგრამ ზოგის თანახმად,
ჩაგვრის პირობებში არტისტული სულის შეუპოვარი სიცო-
ცხლისუნარიანობა იმაზე მეტყველებს, რომ საუკეთესო ხე-
ლოვნებას მცირედი ტირანია სჭირდება. ფედერიკო ფელინი
თვლიდა, რომ „საკუთარი თავის ამარა დარჩენილი [და]
თავისუფალი არტისტი, აკეთოს ნებისმიერი რამ, რაც უნდა,
ბოლოს, საერთოდ არაფერს აკეთებს. თუ არის რამე, რაც
არტისტისთვის საშიშროებას წარმოადგენს, სწორედ ტოტა-
ლური თავისუფლების საკითხია – შთაგონების მოლოდინი
და სხვა ყველაფერი, რაც მას ახლავს.“ თუ ხელოვანს არა-
ფერი აქვს, რასაც გააპროტესტებდა, რაღა შეუნთებს ცეცხლს
შემოქმედებით იმპულსს?
ეს ერთი მოსაზრებაა. მაგრამ ალბერ კამიუს მტკიცებით,
ნებისმიერი შეზღუდვა თვით-დაწესებული უნდა იყოს. ის წე-
რდა: „თავისუფლების გარეშე არ იქნება ხელოვნება; ხელო-
ვნება მხოლოდ იმ შეზღუდვებში ცოცხლობს, რომელსაც ის
თავად უწესებს საკუთარ თავს, ხოლო ყველა სხვა შეზღუდვის
შემთხვევაში, კვდება.“ განზრახ დადგენილი წესი, როგორც
არტისტული გამოწვევა, ფუნდამენტურად განსხვავდება
გარედან დადგენილი დიქტატისგან. კიტსი მსგავს არგუმე-
ნტს ავითარებს თავის პოემაში, „სონეტზე,“ როცა წერს: „...
თუ შეზღუდულნი უნდა ვიყოთ, / ... თუ არ შეგვეძლება, მუზა
თავისუფლებაში გვყავდეს, / ის საკუთარი გირლანდებით
შეიზღუდავს თავს.“ ამდენად, ჩვენ უნდა გავუფრთხილდეთ
ჩვენს ხელოვნებას და დავიცვათ ის მათგან, ვინც ჩვენი გაბე-
დული ქმნილებებისთვის მიუღებელი შეზღუდვების დაწესე-
ბას შეეცდება... და, სულერთია, რა არის მათი გაცხადებული
მოტივი – ასე მოქცევა „ჩვენივე სასიკეთოდ“ თუ „საზოგადო-
ების სასიკეთოდ.“
რუსი მწერლის, ვასილი გროსმანის რომანის, „ყველა-
ფერი მიედინება,“ მთავარი პერსონაჟი, ივან გრიგორიევიჩი
თვლიდა, რომ ამაო საქმეა, ჩვენი არტისტული, სოციალური
და პოლიტიკური თავისუფლებები ერთმანეთისაგან განცალ-
კევებით განვიხილოთ.

67
 ადრე მეგონა, თავისუფლება სიტყვის თავისუფლება
იყო, პრესის თავისუფლება, აზროვნების თავისუფლება.
მაგრამ თავისუფლება მთელი ჩვენი ცხოვრებაა. აი, რის-
გან შედგება ის: შენ გაქვს უფლება, დათესო, რაც გინდა,
დაამზადო ფეხსაცმელები ან ქურთუკები, შენ მიერ და-
თესილი ხორბლის ცომით პური გამოაცხო და, საკუთარი
სურვილისამებრ, გაყიდო ან არ გაყიდო ის; ხარატისთვის,
ფოლადის ქარხანაში მომუშავისათვის და ხელოვა-
ნისთვის ის საკუთარი სურვილესამებრ ცხოვრებისა და სა-
კუთარი სურვილისამებრ მუშაობის საკითხია და არა ისე,
როგორც ამას გიბრძანებენ. ჩვენს ქვეყანაში კი არ არის
თავისუფლება – არც მათთვის, ვინც წიგნებს წერს, არც
მათთვის, ვინც ხორბალს თესავს და არც მათთვის, ვინც
ფეხსაცმელს აწარმოებს.

ხელოვანები კვდებიან იმის გამო, რომ იყენებენ კამე-

რებს, ფუნჯებს, კალმისტრებს, საჭრისებს, იარაღებს, საცე-
კვაო ფეხსაცმელებს – იმ ინსტრუმენტებს, რაც ხელოვნების
შესაქმნელად გვჭირდება. ამრიგად, ჩვენი უფლებაა, იგივე
ინსტრუმენტები გამოვიყენოთ, რათა ისეთი ხელოვნება
შევქმნათ, როგორიც გვინდა და ვიმუშაოთ ისე, როგორც
გვინდა, და ჩვენზეა დამოკიდებული, სხვათა ხელოვნება და
თავისუფლება შესაძლებელი გავხადოთ. ხელოვნება თავი-
სუფლებიდან იბადება და ის, თავის მხრივ, თავისუფლებას
შობს. ეს ტრივიალურიცაა და სასიცოცხლო მნიშვნელობი-
საც, გროტესკულიც და ლამაზიც. ის, საკუთარი თავის ამარა,
დამოუკიდებლად, ვერ შეძლებს ჩვენს გადარჩენას. მაგრამ
მის გარეშე ჩვენ ვერ გადავრჩებით. ხელოვნება, როგორც რი-
ჩარდ უილბერს აქვს ნათქვამი, „მუდამ, ჩემო კარგო, / სიკვდი-
ლისა და სიცოცხლის საკითხია, რაც მე დამვიწყნია.”

68
8
მოკრძალებული არგუმენტი
თავისუფლების სასარგებლოდ
ავტორი: ეარონ როს პაუელი

ლიბერტარიანიზმი რადიკალური შინაარსების ფილოსოფიაა.

ეს შინაარსები არ გამომდინარეობს პრეტენზიიდან, ვიცოდეთ,
რა არის სხვებისთვის ყველაზე კარგი, არამედ ეფუძნება ჩვენს
ცოდნასთან დაკავშირებული სკეპტიციზმის მძლავრ დოზას.
იგულისხმება სკეპტიციზმი ჩვენს უნარებთან დაკავშირებით,
განვკარგოთ სხვათა ცხოვრება. თავმდაბლობა – სკეპტიკური
დამოკიდებულების უპირატესობა და შედეგი – კარგი ცხო-
ვრების ინგრედიენტიცაა და თავისუფლების ფუნდამენტიც.
ეარონ როს პაუელი Cato Institute-ის მეცნიერ-თანამშრომელია
და არის რედაქტორი ინსტიტუტის პროექტისა, Libertarianism.
org, რომელიც ლიბერტარიანული სტიპენდიისა და მასალე-
ბის უმსხვილეს პორტალს ქმნის. იურისპრუდენციის დოქტო-
რის ხარისხი მან University of Denver-ში მიიღო.

შეიძლება, ამქვეყნად ყველაფერი მეშლებოდეს. ის, რაც

არ ვიცი, იმდენად გადასწონის იმას, რაც ვიცი, რომ ჩემი
ცოდნა უმეცრების ოკეანეში გამოკიდებულ პატარა ტივს ემ-
სგავსება.
ამ არცთუ სასიამოვნო ფაქტის აღიარების არ მრცხვენია
და არა მხოლოდ იმიტომ, რომ სიმართლის აღიარება არას-
დროს არის სასირცხვილო, არამედ იმიტომაც, რომ ყველანი
ერთ ნავში ვსხედვართ. ჩვენი უმეცრება – ის, რაც არ ვიცით
– ყოველთვის განუზომლად აჭარბებს ჩვენს ცოდნას. და ყვე-
ლაზე ჭკვიანი და ყველაზე განათლებული ადამიანების შემ-
თხვევაშიც ასეა.
ამ ფაქტის აღიარებამ უფრო თავმდაბლები უნდა გაგ-
ვხადოს. ხოლო ამ თავმდაბლობამ, მთავრობათა მუშაობის
რეალისტურ სურათთან კომბინაციაში, თავის მხრივ, ლიბე-
რტარიანელებად უნდა გვაქციოს. ლიბერტარიანიზმი თავ-
მდაბლობის ფილოსოფიაა. ის არის ფილოსოფია, რომელიც
ჩვენ ისეთებს გვიღებს, როგორებიც ვართ, და გვანიჭებს თა-
ვისუფლებას, რათა საკუთარ თავებს მაქსიმალურად მეტი
სარგებელი მოვუტანოთ. ეს არის ფილოსოფია, რომელსაც
ესმის, რაოდენ დამაზიანებელი შეიძლება, იყოს ადამია-

69
ნური სისუსტეები, თუ მათ ხელისუფლების ძალმომრეობით
ბუნებას გავუწყვილებთ. ლიბერტარიანიზმი მმართველებს
ზღუდავს, რადგან აცნობიერებს, რომ მმართველები ჩვეუ-
ლებრივი ადამიანები არიან, რომლებიც არაჩვეულებრივ ძა-
ლაუფლებას იყენებენ... ხოლო ზიანი, რომლის გამოწვევაც
ძალაუფლებას შეუძლია, უმეტესწილად, გადასწონის ნების-
მიერ იმ სიკეთეს, რომელიც, შესაძლოა, მან მოიპოვოს. ლიბე-
რტარიანიზმი თავმდაბლობას ეფუძნება და უარს ამბობს იმ
ხალხის მედიდურობის ატანაზე, ვინც საკუთარ თავს სხვებზე
მაღლა მდგომად და ძლევამოსილად მიიჩნევს.
მოდით, დასაწყისისთვის შევხედოთ, რას ნიშნავს მოკ-
რძალებული მიდგომა ჩვენი პრეტენზიებისადმი ცოდნასთან
დაკავშირებით. უდავოა, რომ ყოველმა ჩვენგანმა საკმაოდ
ბევრი რამე ვიცით, დაწყებული იმით, თუ რა ვჭამეთ დილას,
დამთავრებული მარსის გარშემო მოძრავ მთვარეთა რაოდე-
ნობით. ჩვენ ვიცით, რომ ჯორჯ ვაშინგტონი შეერთებული
შტატების პირველი პრეზიდენტი იყო, რომ ბორის ელცინი
რუსეთის ფედერაციის პირველი პრეზიდენტი იყო და რომ
მთვრალ მდგომარეობაში მანქანის მართვა ცუდი იდეაა.
მაგრამ მთელ ინტელექტუალურ ისტორიას თუ შევხე-
დავთ, ვნახავთ, როგორ ყირავდებოდნენ მოსაზრებები
ერთი-მეორის მიყოლებით. ის, რაც მეცნიერულ ჭეშმარიტე-
ბას წარმოადგენდა სამასი წლის წინ, დღეს სისულელედაა
ქცეული. ჩვენს ყველაზე ჭკვიან ხალხს, ერთ დროს, სჯეროდა,
რომ ადამიანის გონებისა და ხასიათის ამოცნობა მისი თავის
ქალის ამოზნექილობათა შესწავლით იყო შესაძლებელი (და
ამ ყველაფერს ერთობ მეცნიერულად მჟღერი სახელი, „ფრე-
ნოლოგია,“ ერქვა). ბრძენი და დიდი გონების პატრონი ადა-
მიანები, ოდესღაც, დარწმუნებულები იყვნენ, რომ დედამიწა
სამყაროს ცენტრში იყო მოქცეული.
მხოლოდ მეცნიერება როდია, რომელსაც არ შეუძლია
საბოლოო და სამუდამო ჭეშმარიტების დადგენა. ძალიან
დიდი ხანია, – იმ დროიდან მოყოლებული, რაც ამქვეყნად
ძალიან ჭკვიანი ადამიანები არსებობენ, – ეს ძალიან ჭკვიანი
ადამიანები ღრმა ფილოსოფიურ პრობლემებზე მსჯელო-
ბენ. ორ-ნახევარი ათასწლეულის უკან, პლატონი თვლიდა,
რომ მას გარკვეული ჰქონდა, რა იყო სამართალი. მას შემდეგ,
ფილოსოფოსთა უმეტესობა ამ საკითხზე დავობს, თუმცა
არც ერთს შემოუთავაზებია ისეთი ალტერნატივა, რომელიც
მძლავრ კონტრ-არგუმენტებს არ წარმოშობდა.
ჩვენ მუდამ სკეპტიკურები უნდა ვიყოთ, როცა აბსოლუ-
ტურ ცოდნაზე გამოთქმულ პრეტენზიებზე მიდგება საქმე.
70
თუ მიგაჩნია, რომ რაიმე ფილოსოფიური საკითხი გადაჭ-
რილია, თითქმის უდავოა, რომ ცდები. თუ მიგაჩნია, რომ
დღევანდელ მეცნიერებას რაიმე თემა ბოლომდე ესმის, სულ
რამდენიმე წელიწადში, დიდი ალბათობით, აღმოაჩენ, რომ
არაა ასე. მეტიც, თუ სათანადოდ სკეპტიკურები ვართ, ზო-
გადად, კაცობრიობის ცოდნისადმი, კიდევ უფრო სკეპტიკუ-
რები უნდა ვიყოთ ჩვენი სახეობის ინდივიდუალურ წევრთა
მიერ გამოთქმულ განცხადებათა მიმართ ამა თუ იმ საკითხის
უტყუარობის შესახებ.
მაგრამ ეს ყველაფერი ბევრ ჩვენგანს მაინც არ გვაფე-
რხებს და ხშირად გვგონია, რომ შეუძლებელია, არასწორები
ვიყოთ.
პირველად კოლეჯში სწავლისას დავიწყე იმის გააზრება,
თუ როგორი გავრცელებულია მსგავსი ინტელექტუალური
ქედმაღლობა. საგონებელში მაგდებდა, თუ რაოდენ ფა-
რთოდ აღიქვამდა არაერთი ჩემი პროფესორი საკუთარი
კომპეტენტურობის არეალს. დოქტორი მეოცე საუკუნის ამე-
რიკულ კომედიურ კინემატოგრაფიაში კვალიფიციურად
თვლიდა თავს, გაეკრიტიკებინა ინოვაციური კვლევები ფიზი-
კაში და თავის სტუდენტებთან ლექცია ეკითხა იმაზე, თუ რო-
მელი სახის კიბოსთვის უნდა გამოყოფილიყო ყველაზე მეტი
დაფინანსება. ეს უნივერსიტეტს მიღმაც ხდება, განსაკუთრე-
ბით – პოლიტიკაში. რამდენი ამერიკელია, ვინც ჩვენი ჯანდა-
ცვის კომპლექსურ სისტემას უცქერს და ამბობს, „ოჰ, ვიცი,
როგორ შეიძლება ამის გამოსწორება“? ან რამდენი ამომრჩე-
ველია, მათ შორის, ისეთებიც, ვისაც ეკონომიკაში ბაზისური
ცოდნაც კი არა აქვს, რომ დარწმუნებით შეუძლია, თქვას,
რომელი კანდიდატის პროგრამა მოიტანს მეტ კეთილდღე-
ობას? გარკვეული ძალისხმევაა საჭირო, ვაღიაროთ, რომ,
შესაძლოა, ვცდებოდეთ იმ საკითხებთან დაკავშირებით,
რომლებზეც გვგონია, რომ საფუძვლიანი მიზეზი გვაქვს, მათ
ჭეშმარიტებაში დარწმუნებულები ვიყოთ. მაგრამ, სხვა თუ
არაფერი, უფრო ადვილი უნდა იყოს ჩვენს თავებს გამოვუ-
ტყდეთ, როცა თემის შესახებ აშკარად არაფერი ვიცით.
გარდა ამისა, ბევრი ჩვენგანი ადეკვატურად სკეპტიკურები
არ ვართ, როცა საქმე ფაქტების ცოდნიდან ღირებულებათა
ცოდნაზე გადასვლას ეხება. ავიღოთ, მაგალითად, დიეტო-
ლოგები. მათ მიაჩნიათ, რომ იციან, რომელი საკვები არის
ყველაზე ჯანსაღი, ანუ, რომლით ვიღებთ ყველაზე მეტ სასა-
რგებლო ელემენტს სხვა ყველაზე ნაკლებად საზიანო რამე-
ებთან ერთად. თუ მოვიხმართ ნივთიერება X-ს, შეგვიძლია,
შედეგად Y-ს ველოდოთ (ცხადია, ეს ცოდნაც კი დრამატულად
71
იცვლება ბოლო წლებში). მაგრამ ყურადღება მიაქციეთ, რომ
„არის“-ს არ მივყავართ „უნდა“-მდე. ის, რაც არის ჯანსაღი,
სულ სხვა საკითხია და სულ სხვა საკითხია, რა უნდა ვჭამო მე.
მე ვხვდები, რომ შემწვარი კარტოფილი არაა ისეთივე
ჯანსაღი, როგორიც ორთქლზე მომზადებული ბროკოლი. მი-
უხედავად ამისა, მე მაინც სწორი ვარ, როცა ვთვლი, რომ ამ
საღამოს ფრი უნდა მივირთვა სადილზე. ეს კი იმიტომ, რომ
ის, რაც მე უნდა ვჭამო, აუცილებლად არ ნიშნავს იგივეს, რაც
ყველაზე ჯანსაღია ჩემთვის. „უნდა,“ შესაძლოა, სხვა ღირე-
ბულებებსაც მოიცავდეს, როგორიცაა სიამოვნება, რომელ-
საც მივიღებ, აღნიშნული ორი ალტერნატივის ფასებს შო-
რის სხვაობა და ა.შ. დიეტოლოგები ერთ ღირებულებაზე (რა
არის ჯანსაღი) აკეთებენ აქცენტს, მაგრამ სხვა დანარჩენთან
მათ არა აქვთ საქმე.
ადეკვატური სკეპტიციზმი გულისხმობს სკეპტიციზმს რო-
გორც სხვების, ისე საკუთარი თავების მიმართ. მე აბსოლუ-
ტურ უტყუარობასთან დაკავშირებით შენ მიერ გამოთქმული
პრეტენზიებისადმიც სკეპტიკური უნდა ვიყო და ანალოგიური
სკეპტიციზმით უნდა მივუდგე ჩემსასაც.
ცხადია, ამგვარმა სკეპტიციზმმა უარი არ უნდა გვათქმევი-
ნოს ცოდნასთან დაკავშირებით გამოთქმულ ყველა პრეტენ-
ზიაზე. მაგრამ ამან ჩვენ თავმდაბლური დამოკიდებულების
გათავისებამდე უნდა მიგვიყვანოს. და რადგანაც ვიცით, რომ
სხვებიც იმავე სირთულეებს აწყდებიან ჭეშმარიტების და-
დგენის დროს, მათგანაც თავმდაბლობას უნდა ველოდოთ.
სწორედ აქ გვიბიძგებს თავმდაბლობა, ლიბერტარიანი-
ზმისკენ ავიღოთ გეზი. თუ ჩვენ ლეგიტიმური სკეპტიციზმით
განვიმსჭვალებით ჩვენი ცოდნისადმი როგორც ჭეშმარიტე-
ბის, ისე ღირებულებების შესახებ, მაშინ უნდა დავფიქრდეთ,
ვიდრე იმ ადამიანებს ვაიძულებდეთ რაიმეს, ვინც, შესაძ-
ლოა, არ იზიარებდნენ ჩვენს მოსაზრებებს იმასთან დაკავში-
რებით, თუ როგორ უნდა იცხოვრონ. სხვა სიტყვებით, უნდა
დავფიქრდეთ, ვიდრე კომბალს ვწვდებოდეთ ან პოლიციას
დავურეკავდეთ, რომ ამ ადამიანების წინააღმდეგ ხელკეტები
გამოეყენებინათ.
რატომ? ნებისმიერი პოლიტიკური კურსი, შესაძლოა,
ცუდი ან არაეფექტური აღმოჩნდეს, მაგრამ ხომ სულ შეგვი-
ძლია, დრო უკან გადავწიოთ და გამოვასწოროთ ის? და ხომ
შეგვიძლია, სამყაროს უკეთეს ადგილად ქცევა სხვებზე ძა-
ლის გამოყენებით ვცადოთ, – ან საკუთარი ძალის ან სახელ-
მწიფოს მოქმედებების მეშვეობით, – თუნდაც რომ ეს საქმის
გაუარესებას ნიშნავდეს სხვა ადამიანებისთვის? თუ დარწმუ-
72
ნებულები ვართ, რომ ჩვენი ღირებულებები სწორია, ხოლო
ჩვენეული ფაქტები მხოლოდ ზურგს უმაგრებს ამ ღირებუ-
ლებებს, მაშ, თუ გვინდა, რომ ყველა მათ დამორჩილდეს, რა
ზიანს მოიტანს პოლიტიკის გამოყენება?
რათა დავინახოთ, რატომაა მსგავსი აზროვნების მანერა
მცდარი, შესაძლოა, ცხოვრების საზრისზე დაფიქრება და-
გვეხმაროს. ძველ ბერძენ ფილოსოფოსს, არისტოტელეს
მიაჩნდა, რომ ერთადერთი, თავისთავადად სასურველი რამ
ევდაიმონიის მიღწევაა, რაც ხშირად „ბედნიერებად“ ან „კე-
თილდღეობად“ ითარგმნება.
არისტოტელეს აზრით, ევდაიმონია რაღაც ისეთი კი არაა,
რაც სიამოვნების ან ტკივილის ცალკეულ მომენტებში იჩენს
თავს (ანუ ის, რასაც ვგულისხმობთ ხოლმე, როცა ვამბობთ,
რომ ბედნიერები ვართ), არამედ მისი აღმოჩენა მთელი ცხო-
ვრების შეფასებებისას არის შესაძლებელი. ცხოვრების ბო-
ლოს, ჩვენ უკან ვიყურებით და ვსვამთ კითხვას: „კარგი იყო?“
ყველაფერი, რასაც ჩვენ წარმოვადგენთ, ყველა მიზეზი, რაც
არსებობისთვის გვაქვს, დადის უნარზე, ამ კითხვას „კი“ ვუპა-
სუხოთ სათანადო მომენტში.
არისტოტელეს თავისი წარმოდგენა ჰქონდა საუკეთესო
ცხოვრებაზე – ცხოვრებაზე, რომელშიც ევდაიმონია მაქსი-
მალური ხარისხით იყო გამოვლენილი. მისი აზრით, ეს უნი-
კალურად ადამიანურ ფენომენთან ჰარმონიაში ცხოვრებას
ნიშნავდა. იგულისხმება ჩვენი უნარი აზროვნებისა. ამრიგად,
უმაღლესი ხარისხის, საუკეთესო ცხოვრება ის იყო, რომელ-
საც ადამიანი ფიქრში ატარებდა. ალბათ არც არის გასა-
კვირი, რომ მსოფლიოში ერთ-ერთი უდიდესი ფილოსოფოსი
თვლიდა, რომ ბედნიერება ცხოვრების ფილოსოფიიდან
იღებდა სათავეს.
არისტოტელესთვის, ცხადია, ასეც იყო. მაგრამ ზუსტად
ისევე, როგორც გარე სამყაროს შესახებ ჩვენი ცოდნის სა-
ზღვრები უნდა ვაღიაროთ, ამავენაირად, ჩვენ თავმდაბალნი
უნდა ვიყოთ, როცა კარგი ცხოვრების ჩვენეულ რეცეპტთა გა-
მოწერაზე მიდგება საქმე. ბედნიერება ჩემთვის, შესაძლოა,
არ იყოს იგივე, რაც ბედნიერებაა შენთვის. არ არსებობს
არავითარი გენერიკული „ადამიანი,“ რომელიც ბედნიერია,
არამედ არსებობს მილიარდობით უაღრესად მრავალფერო-
ვანი ადამიანი. ბედნიერება შეიძლება, აზროვნებაში იყოს
ნაპოვნი, მაგრამ ის შეიძლება, ვიპოვოთ ბავშვების აღზრ-
დაში, დიდი ხელოვნების განცდაში, წარმატებული ბიზნე-
სის შექმნაში, სპორტსმენობაში ან სხვა, ნაკლებ იღბლიანი
ადამიანების დახმარებაში. და თუ კარგი ცხოვრება ყოველი
73
ინდივიდისთვის მათი ცხოვრების კონკრეტულ მახასიათებ-
ლებში იჩენს თავს, იგივე ითქმის მისი მიღწევის გზებზეც. ის,
თუ როგორ ვიუმჯობესებ მე ცხოვრებას, შეიძლება, განსხვა-
ვდებოდეს შენ მიერ არჩეული გზისგან – არა მხოლოდ მიზ-
ნების თვალსაზრისით, რომლებისკენაც ყველა ჩვენგანი მი-
ვდივართ, არამედ იმ გზების თვალსაზრისითაც, რომლებიც
გვარწმუნებს, რომ სწორი მიზანი აგვირჩევია.
შესაძლოა, არისტოტელე ზოგიერთ დეტალში შეცდა, მა-
გრამ, ვფიქრობ, ზოგად სურათთან დაკავშირებით მართალი
იყო. ადამიანების უმეტესობას უნდა, კარგი, კმაყოფილების
მომტანი ცხოვრებით იცხოვროს, ხოლო კარგი ცხოვრება,
შეიძლება, ითქვას, არის ცხოვრება, რომელსაც კარგი ცხო-
ვრების ძიებაში ვცხოვრობთ. როგორც ამერიკის დამფუძნე-
ბელმა მამებმა ჩამოაყალიბეს დამოუკიდებლობის დეკლა-
რაციაში, მთავარია „ბედნიერებისკენ სწრაფვა.“ ჩვენმა გან-
სხვავებულმა სწრაფვებმა, შესაძლოა, განსხვავებულ გზებზე
დაგვაყენონ, რაც გარემოებებზე, ინტერესებსა და ღირებუ-
ლებებზეა დამოკიდებული. მაგრამ მთავარი, ისევ და ისევ,
ძიება თუ სწრაფვაა.
ერთმანეთის პატივისცემა – ერთმანეთის, როგორც ავტო-
ნომიური (და სწორედ ამ ტერმინს იყენებენ ფილოსოფო-
სებიც) ადამიანების, ღირსების გაცნობიერება – ამ ძიებათა
სხვადასხვა ფორმის პატივისცემას ნიშნავს. ეს ნიშნავს, რომ
ერთმანეთი აქტიურად არ უნდა შევაფერხოთ კარგის ძიე-
ბის პროცესში და ვაღიაროთ, რომ თითოეულ ჩვენგანს აქვს
უფლება, თავისი გზა აირჩიოს.
იმ დასკვნამდე მივედი, რომ ამას აუცილებლად ისეთი
სახელმწიფო მოჰყვება, რომელიც რადიკალურად შეზღუდუ-
ლია – ცხადია, იმ რეალურ სახელმწიფოებთან შედარებით,
რომელთაც მთელ მსოფლიოში ვხედავთ. რათა გავიგოთ,
რატომ, რეალისტური წარმოდგენა უნდა გვქონდეს მთავრო-
ბების მუშაობასთან დაკავშირებით.
პირად ცხოვრებაში, ადამიანები ხშირად არცთუ სახარ-
ბიელოდ იქცევიან და საკუთარი ეგოისტურ ინტერესებით
მოქმედებენ მაშინაც კი, თუ ეს სხვებისთვის ზიანის მიყენე-
ბას ნიშნავს. ზოგჯერ სხვა ადამიანებს მხოლოდ იმის გამო
ტკენენ, რომ ეს ერთგვარ სიამოვნებას ანიჭებთ. ჯიბის ქუ-
რდები უცხო ხალხს ძარცვავენ, თაღლითები ასაკოვან ადა-
მიანებზე ნადირობენ. ბევრი ადამიანი, როცა მთავრობაზე
ფიქრობს, უშვებს, რომ ეს არასასურველი თვისებები ქრება,
როცა კი ადამიანი საჯარო მოხელე ხდება; პოლიტიკოსები
თავს ანებებენ ეგოიზმს და მხოლოდ საზოგადოებრივი სიკე-
თის შექმნით არიან მოტივირებულნი.
74
 ცხადია, ეს სულელური დამოკიდებულებაა. ადამიანები
იგივენი რჩებიან მაშინაც კი, როცა ერთობ სანდომიანად
მჟღე­რი ტიტულები და სხვათა ცხოვრებაზე ძალაუფლება ეძ-
ლევათ. იყო პოლიტიკოსი ან ბიუროკრატი, ადამიანს ავტო-
მატურად უფრო ინფორმირებულს – ან უფრო კარგს – არ
ხდის, ვიდრე დანარჩენები ვართ. არსებობს მოაზროვნეთა
ჯგუფი, რომელიც მთავრობას რეალისტურად აფასებს; მათ
მიაჩნიათ, რომ ხალხის ბუნება ხელისუფლებაში ყოფნით არ
იცვლება; ეს ხალხი მხოლოდ მათ წინაშე არსებულ ინსტიტუ-
ციურ შეზღუდვებს ცვლის, ვინაიდან აქვთ ის ძალაუფლება,
რაც არა გვაქვს დანარჩენებს. აზროვნების ეს სკოლა „საზოგა-
დოებრივი არჩევანის“ სახელით არის ცნობილი.
საზოგადოებრივი არჩევანი გვასწავლის, რომ პოლიტი-
კოსები და სახელმწიფო მოხელეები საუკეთესო შესაძლო
გადაწყვეტილებების მისაღებად მათთვის ხელმისაწვდომ
ცოდნას იყენებენ, ხოლო „საუკეთესო” მათი მსჯელობისა
და, რა თქმა უნდა, ამავე დროს, მათი პირადი ინტერესების
პროდუქტს წარმოადგენს. ეს ინტერესები, რა საკვირველია,
შეიძლება, მოიცავდეს ფულსა და დიდებას, თუმცა უფრო
ხშირად უბრალოდ ძალაუფლებაში დარჩენას უკავშირდება.
შედეგი ისაა, რომ პოლიტიკა ხშირად ყველაზე ხმაურია-
ნთა დახმარებას ნიშნავს, ანუ მათ დახმარებას, ვინც ყველაზე
აქტიურად ხვდება პოლიტიკოსთა თვალთახედვის არეში, ეს
კი ყველა სხვა დანარჩენის ხარჯზე კეთდება. ამიტომაა, რომ
სახელმწიფო ისეთ მართლაც საძაგელ პოლიტიკას ატარებს
და ინარჩუნებს, როგორიცაა სასოფლო-სამეურნეო სუბსი-
დიები, რომლებიც საკვების ფასებს ზრდის და რესურსების
არასწორ გამოყენებასა და ფლანგვას იწვევს; ხოლო მსგავსი
პოლიტიკა სრულიად ეწინააღმდეგება ფაქტობრივ მტკიცე-
ბულებებსა და საღ აზრს. ცოტაა ისეთი პოლიტიკოსი, ვინც
აქტიურად მიისწრაფის ცუდი პოლიტიკისკენ. მათი მოტი-
ვაციის წყარო უფრო ის ხალხია, ვინც მათ თვალთახედვის
არეში ხვდება: მაგალითად, ფერმერები, რომლებიც ამ პროგ-
რამებიდან სარგებელს ნახულობენ. და რადგანაც ეს პოლი-
ტიკოსები ასე პირდაპირ ვერ ხედავენ იმ საზიანო ეფექტებს,
რაც მათ კანონებსა და რეგულაციებს მოაქვთ ყველა სხვა და-
ნარჩენისთვის (გაზრდილი ფასები საკვებზე, შემცირებული
მრავალფეროვნება და ა.შ.), ისინი განაგრძობენ იმ პოლი-
ტიკის მხარდაჭერას, რომლის გარეშეც უმეტესობა ჩვენგანი
უფრო კარგად ვიქნებოდით.
მეტიც, დაზარალებულნიც კი ხშირად ვერ აცნობიერე-
ბენ მოტანილ ზარალს. გახდე ინფორმირებული, ზედმეტად
75
ძვირი ჯდება: უფრო მეტის გადახდა მოგვიწევდა, ვიდრე
ავინაზღაურებდით იმ შემთხვევაშიც კი, ამ ცუდი პოლიტი-
კური პრაქტიკების აღმოფხვრა რომ შეგვძლებოდა. ამდენად,
როგორც საზოგადოებრივი არჩევანის წარმომადგენელი
ეკონომისტები ამბობენ, ჩვენ „რაციონალურად უმეცრები“
ვრჩებით, ჰოდა, რამდენადაც არ ვართ ინფორმირებულნი იმ
ტვირთის შესახებ, რასაც ამგვარი პოლიტიკა გვკიდებს, არც
იმ პოლიტიკოსთა ინფორმირება შეგვიძლია, რომელთაც თა-
ნამდებობებზე ვირჩევთ. საგანგებო ინტერესები, როგორც
წესი, უფრო ხმაურიანია, ვიდრე დანარჩენები ვართ.
მნიშვნელოვანია, გავიაზროთ, რომ ეს თანამდებობებზე
„არასწორი ხალხის“ ყოლის შედეგი არ არის. ეს არ არის
ის საკითხი, რომელიც უკეთესი ლიდერების არჩევით გამო-
სწორდებოდა. საქმე ისაა, რომ მთავრობა უბრალოდ ასე მუ-
შაობს, როცა კი გარკვეულ ვიწრო საზღვრებს მიღმა გადის.
კიდევ ერთი ფაქტი მთავრობის შესახებ, რამაც თავმდა-
ბლები უნდა შეაფიქრიანოს, ისაა, თუ რა მასშტაბებს სწვდება
მისი გავლენა. დავუშვათ, როცა ბავშვების განათლებაზე მი-
დგება საქმე, მე ძალიან კონკრეტული ღირებულებები მაქვს
და მაქვს კონკრეტული ხედვები, თუ როგორ უნდა შევძლო ამ
ღირებულებათა რეალიზება. თუ სახელმწიფოს კონტროლი
არ მაბარია, ჩემი გავლენა ჩემს შვილებზე შორს არ წავა ან კი
იმ ბავშვებზე შორს, რომელთა მშობლები ნებაყოფლობით
მონაწილეობენ ჩემს პროგრამაში.
მაგრამ თუ შევძლებ, მოვდრიკო მთავრობის კუნთი
და მხარი დავაჭერინო ჩემი ღირებულებებისა და ხედვე-
ბისთვის, მაშინ ჩემი გავლენის გაფართოებასაც შევძლებდი
ჩემი ქალაქის, შტატის ან, სულაც, მთელი ქვეყნის ბავშვებზე.
არავის ექნებოდა არჩევანი: ყველას ჩემთვის სასურველ საგა-
ნმანათლებლო ღირებულებებზე უნდა აღეზარდა თავიანთი
შვილები.
თუ კარგი სკეპტიკოსები ვართ, ამან უაღრესად უნდა შე-
გვაშფოთოს, იმიტომ რომ, ეს ჩემი ხედვები ბავშვების განათ-
ლების საუკეთესო გზაზე, შესაძლოა, არასწორი გამოდგეს,
რის შედეგადაც არა მხოლოდ რამდენიმე ბავშვი დაზარა-
ლდება, არამედ ყველა. და რა იქნება იმ შემთხვევაში, მშო-
ბლებს რომ განსხვავებული აზრი ჰქონდეთ (როგორც ხდება
კიდეც ხშირად) იმასთან დაკავშირებით, თუ რას ნიშნავს ამ
სიტუაციაში „საუკეთესო“? მათ რომ უბრალოდ განსხვავე-
ბული ღირებულებები ჰქონდეთ განათლებასთან დაკავში-
რებით? სახელმწიფო, რომელიც არ არის სათანადოდ შე-
ზღუდული, გვაიძულებს, „ერთი ზომა ყველას ერგება“-ტიპის
76
მიდგომა გავიზიაროთ – მიდგომა, რომელიც უშვებს, რომ
ერთმა ადამიანმა ან ჯგუფმა სრულყოფილად იცის, რა არის
კარგი ყველასთვის. მსგავსი პრეტენზიების მიმართ ყველანი
სკეპტიკურები უნდა ვიყოთ. თავმდაბლობის ჯანმრთელი
დოზა უნდა მივიღოთ ყველამ.
მაშ, რა არის ეს შეზღუდვები, რაც მთავრობისთვის უნდა
მოქმედებდეს? როგორ უნდა გამოიყურებოდეს სათანადო
დონის სკეპტიციზმზე დაფუძნებული სახელმწიფო? ეს იმგ-
ვარი სახელმწიფო იქნებოდა, რომელიც ისეთი გარემოს
უზრუნველყოფითაა შეზღუდული, სადაც მოქალაქეები თა-
ვისუფლები არიან, კარგი ცხოვრებისკენ მიისწრაფოდნენ –
კარგი ცხოვრებისკენ, როგორც ეს თითოეულ მათგანს ესმის.
ძალადობის მუდმივი საფრთხის პირობებში, ჩვენ ვერ
შევძლებთ კარგის შინაარსიან ძიებას; ამდენად, სახელმწი-
ფომ უნდა დაგვიცვას მათგან, ვინც შეიძლება, სხეულებრივი
ზიანი მოგვაყენოს. და კარგი ცხოვრებისთვის საჭირო რესუ-
რსებს ვერ მოვიპოვებთ და ვერ შევძლებთ მათ მაქსიმალურ
გამოყენებას, თუ ჩვენი საკუთრების უსაფრთხოება არ იქნება
უზრუნველყოფილი; ამდენად, სახელმწიფომ ძარცვის შესა-
ზღუდად უნდა იმოქმედოს და მოსთხოვოს ქურდებს, აგვინა-
ზღაურონ ნაქურდალი.
როცა სახელწმიფო ამას აკეთებს, – გვიცავს ძალადო-
ბისგან, თაღლითობისა და ქურდობისგან, – ის ასრულებს
ყოველი მოქალაქის განმანთავისუფლებლის როლს; სხვა
სიტყვებით, ის აძლევს მოქალაქეებს თავისუფლებას, კარგი
ცხოვრებისკენ ისეთივე პირადი და უნიკალური გზებით ია-
რონ, როგორი პირადი და უნიკალურიცაა მათი ღირებულე-
ბები.
მაგრამ როცა სახელმწიფო ამაზე მეტს აკეთებს, – გვაცლის
რესურსებს იმაზე მეტად, ვიდრე ზემოაღნიშნული ვალდებუ-
ლებების შესასრულებლად არის საჭირო და ყოვლისშემძლე-
ობის მოძალადე კუნთებს ჭიმავს, რათა ზოგი ჩვენგანი გვაი-
ძულოს, სხვათა ღირებულებებისამებრ ვიცხოვროთ, – ის ვერ
უზრუნველყოფს ჩვენთვის ღირსებას, რომელსაც ვიმსახუ-
რებთ, როგორც რაციონალური, ავტონომიური ადამიანები.
საკუთარ მოსაზრებებს ჩვენად ასაღებს და ბარიერებს გვიქმ-
ნის კარგი ცხოვრების ძიების გზაზე.
საბოლოოდ, თუ ჩვენ სახელმწიფო რამეში გვჭირდება, ეს
იმიტომ, რომ ის ბედნიერების ძიებაში უნდა გამოგვადგეს.
ჩვენ ის ამისთვის გვჭირდება. სხვა – არაფრისთვის. თავმდა-
ბლობის სათანადო ხარისხი გულისხმობს, რომ – რაც უნდა
დარწმუნებულად ვგრძნობდეთ თავს, რომ ესა თუ ის საკითხი
77
გარკვეული გვაქვს – ჩვენ ვაცნობიერებთ, რომ ვერ გამოვი-
ყენებთ სახელმწიფოს, რათა მან სხვები აიძულოს და ისინი
ჩვენთვის სასურველ რომელიმე ყალიბში მოათავსოს. ამის
გაკეთება ქედმაღლობაზე ხელის მოწერა და ისტორიის გა-
კვეთილებზე უარის თქმა იქნებოდა. ის, რაც დღეს ცალსახა
ჭეშმარიტებად გამოიყურება, ხვალ შეიძლება, სასაცილოდაც
არ გვეყოს.
თუ თავმდაბლები გავხდებით, სამყაროს ხშირად დამქა-
ნცველად კომპლექსურ ადგილად დავინახავთ, სავსეს ადამი-
ანებით, რომლებიც ბედნიერების ძიების პირად მოგზაურო-
ბებში არიან. ჩვენ სკეპტიკურები ვიქნებით ყველა იმ მოწო-
დების მიმართ, რომელიც სახელმწიფოსთვის ძალაუფლე-
ბის მიცემას ისახავს მიზნად, რათა მან იმაზე მეტი აკეთოს,
ვიდრე ჩვენი სიცოცხლის, თავისუფლებისა და ბედნიერების
ძიების უფლებათა დაცვაა. როგორც ერთ-ერთმა თავმდაბა-
ლმა ფილოსოფოსმა, ჯონ ლოკმა ჩამოაყალიბა, „რამდენა-
დაც ყველა თანასწორი და დამოუკიდებელია, არავინ უნდა
ავნოს სხვის სიცოცხლეს, ჯანმრთელობას, თავისუფლებასა
თუ საკუთრებას.“ ძალადობის გამოყენება, რათა სხვის ცხო-
ვრებას ისეთი ფორმა მივცეთ, როგორიც ჩვენ მოგვწონს და
არა მათ, ყველაფერია, თავმდაბლობის გარდა. ხოლო ძალა-
დობისგან თავშეკავება და, სანაცვლოდ, ნებაყოფლობითი
დარწმუნების გამოყენება მოკრძალებული – და ლიბერტა-
რიანული – ალტერნატივაა.
სიბრძნე მხოლოდ საკუთარი ძალაუფლების გაცნობიე-
რება როდია. ის საკუთარი შეზღუდვების გაცნობიერებასაც
გულისხმობს.

78
9
აფრიკის თავისუფალი მომავალი
ავტორი: ოლუმაიოვა ოკედირანი

ლიბერტარიანიზმი აფრიკაში ფართოვდება და კავშირს პოუ-

ლობს თავისუფლების ადგილობრივ, აფრიკულ ფესვებთან.
აფრიკის ყოფილი კოლინიალური ბატონების მიერ იმპორტი-
რებულ სოციალურ მენტალობას, რომელიც „ავთენტურად
აფრიკულთან“ ახდენს საკუთარი თავის იდენტიფიცირებას
და ბერლინში დადგენილი საზღვრების კვალდაკვალ აფრი-
კელთა დაყოფას აღიარებს, როგორც იქნა, უარი ეთქვა. აფ-
რიკის ლიბერტარიანელები თანამედროვე, ეკონომიკურად
წარმატებული და თავისუფალი აფრიკის პოტენციალის რე-
ალიზებაზე მუშაობენ. ოლუმაიოვა ოკედირანი არის Students
For Liberty-ს აღმასრულებელთა საბჭოს წევრი, African Liberty
Students Organization-ის დამფუძნებელი და აბეოკუტაში (ნიგე-
რია) მდებარე Federal University of Agriculture-ის კურსდამთა-
ვრებული.

აფრიკამ რამდენიმე კოლონიალიზმი გამოიარა. ერთ-­

ერთი მათგანი ყველასათვის ცნობილია და ის მაშინ მოხდა,
როცა სხვადასხვა ევროპულმა და არაბულმა სახელმწიფომ
აფრიკის კონტინენტი დაინაწილა და დაიპყრო. ამას, მეტ­-
-ნაკლებად (ზოგ ადგილებში – მეტად, ზოგან – ნაკლებად),
დაესვა წერტილი. და არის კოლონიალიზმის კიდევ ერთი
გამოვლინება, რომელსაც დღემდე აქვს ადგილი. ეს ჩვენი
გონების კოლონიალიზმია. არაერთი ინტელექტუალი ეტა-
ტიზმის იდეოლოგიათა მიერაა კოლონიზებული, ეს იდეო-
ლოგიები კი ბაზრებს რატომღაც ანტი-აფრიკულად მიიჩნევს,
დაჟინებული აქვს, რომ, „აფრიკული იდენტობის“ შენარჩუნე-
ბის სახელით, აფრიკელთა შორის ვაჭრობის შესაჩერებლად
კოლონიალური საზღვრები უნდა იქნას გამოყენებული და
ჩვენი საზოგადოებების ინტერპრეტირებას გერმანელი იდე-
ოლოგის, კარლ მარქსის მიერ შექმნილ ჩარჩოებში ახდენს
– მარქსისა, რომელმაც არაფერი იცოდა ჩვენს საზოგადოე-
ბებზე და სრულებით არ ადარდებდა ისინი.
„კაპიტალიზმი“ – რომელშიც ეს ადამიანები ხალხის მიერ,
სარგებლის მიღების მოტივით, პროდუქტებისა და სერვისე-
ბის შექმნას გულისხმობენ და შემდეგ მათით ვაჭრობას სხვა
ხალხის მიერ შექმნილი პროდუქტებისა და სერვისების მისა-
ღებად – ხშირად დასავლეთიდან აღმოცენებულ „ბრენდად“
79
განიხილება და, აქედან გამომდინარე, ის აფრიკული კულტუ-
რისთვის უცხოდ არის მიჩნეული. რეგულარულად გვესმის გა-
ვრცელებული არგუმენტი, რომ კაპიტალიზმის გარდაუვალი
შედეგი სოციალური ქსოვილის ეტაპობრივი დაშლა იქნება,
რასაც, თავის მხრივ, მნიშვნელოვნად უფრო მდიდარი, თუ-
მცა კლებადი, „ბურჟუაზიული“ ფენა მოჰყვება, ეს კი ინდუსტ-
რიულ მუშახელსა და გლეხებს დააზარალებს. მარქსისტი და
ლენინისტი მოაზროვნეები ხაზს უსვამენ, რომ წარმოების
კაპიტალისტურ რეჟიმში, – ანუ მაშინ, როცა ხალხი მოგე-
ბისთვის აწარმოებს რაღაცებს, – გლეხების მარგინალიზაცია
და გაღარიბება გარდაუვალია.
ისინი, პრაქტიკულად, არასდროს სვამენ კითხვას: „ეს
მართლა ასეა?“ ევროპაში განათლებამიღებული ბევრი აფ-
რიკელი ინტელექტუალი თავის ქვეყანაში თვალებზე ლიბრ-
გადაკრული ბრუნდება. ვეღარ ხედავენ საკუთარ საზოგადოე-
ბებს. არ ადარდებთ საკუთარი საზოგადოებების ისტორიათა
გაცნობა. ვერ ხედავენ, რაც ცხვირწინ აქვთ.
ისეთი მკვლევრები, როგორიც პროფესორი ჯორჯ აიტეია,
აფრიკის ეკონომიკურ, სოციალურ და პოლიტიკურ წარსულს
სწავლობენ. აიტეის და სხვათა მიერ გაკეთებული აღმოჩენები
გააოცებდა მარქსისტებს, რომელთაც დაჟინებული აქვთ,
რომ ჩვენ, აფრიკელები, არა ვართ რაციონალური ხალხი,
რომ არ გვესმის ვაჭრობა, რომ რესურსების პრიმიტიულ
კომუნისტურ დაგროვებას ვეწევით. როგორია, ამ დროს, რე-
ალობა? ისტორია გვიამბობს თავისუფალ ბაზრებში თავი-
სუფალი ვაჭრობის შესახებ, სადაც ფასების დადგენა ორმხ-
რივი მოგების საფუძველზე, მყიდველისა და გამყიდველის
შეთანხმებით ხდება; მეწარმეობისა და ინოვაციის შესახებ;
შორ მანძილზე წარმართული ვაჭრობის შესახებ; საკრედიტო
ბაზრების შესახებ; ფირმებისა და კორპორაციული მართვის
შესახებ; და კომერციული კანონის სისტემათა შესახებ.
თავის წიგნში, „დიქტატორთა დამარცხება: ბრძოლა ტი-
რანიასთან აფრიკასა და მთელ მსოფლიოში,“ აიტეი წერს,
რომ აფრიკის უძველესი წარსულის ეკონომიკური სისტემა
გარკვეულ მსგავსებას ატარებს ევროპასა და სხვა რეგიო-
ნებში აღმოცენებულ „კაპიტალიზმთან,“ მაგრამ სტრუქტუ-
რით, გარკვეულწილად, მათგან განსხვავდება. ლექსიკონი
Merriam-Webster Dictionary კაპიტალიზმს განსაზღვრავს, რო-
გორც ეკონომიკურ სისტემას, რომელიც კაპიტალის კერძო
ან კორპორაციული მფლობელობით ხასიათდება. აფრიკულ
საზოგადოებებში ეს ყოველთვის ასე იყო. როგორც აიტეი გა-
ნმარტავს,

80
 გლეხები თავიანთ რესურსებს ერთად უყრიან თავს, თა-
ნამშრომლობენ და ერთმანეთს ეხმარებიან. ამას, შესაძ-
ლოა, კომუნალიზმი ან კომუნიტარიზმი ეწოდოს, მაგრამ
ეს არ არის იგივე, რაც სოციალიზმი ან კომუნიზმია. ადა-
მიანი, შესაძლოა, კომუნალისტური ან სოციალისტური
იყოს, მაგრამ არ იყოს სოციალისტი. ... გლეხები ეკონომი-
კურ აქტივობებს საკუთარი თავისუფალი ნებისამებრ ახო-
რციელებენ და არა თავიანთი ტომის მთავრობის განკარ-
გულებით. კომუნიზმი წარმოების საშუალებების და, შე-
საბამისად, ყველა ნაწარმოები პროდუქტისა და სერვისის
სახელმწიფო მფლობელობაში არსებობას გულისხმობს.
მაგრამ გლეხთა საზოგადოებებში, წარმოების საშუალე-
ბებს კლანი, საგვარეულო შტო ფლობს, რომელიც ... კორ-
პორაციული ორგანოს ან ერთეულის როლს ასრულებს.
თუმცა, კლანი იგივე არ არის, რაც ტომის მთავრობა; ის
კერძო უწყებაა და, ამდენად, წარმოების საშუალებები
კერძო მფლობელობაშია. კომუნალური მფლობელობა
მითია.61

ოჯახის ან კლანის მფლობელობაში არსებული ფერმები

ან საწარმოები, რომელთა მიზანი სასოფლო-სამეურნეო სა-
ქონლის წარმოებაა მოგებისთვის, კაპიტალისტურ აქტივო-
ბებს წარმოადგენს. აიტეის თანახმად, აფრიკული საზოგადო-
ებების კომუნალური ბუნება უაღრესად მცდარადაა ინტერპ-
რეტირებული და ეს ინტერპრეტაცია იმას გულისხმობს, რომ
აფრიკული საზოგადოებები თანშობილად სოციალისტურები
არიან თავიანთი ბუნებით. შეზღუდული პასუხისმგებლობის
სააქციო საზოგადოება, რომელიც ხშირად „კაპიტალიზმთან“
ასოცირდება, საკმაოდ გვიან დამკვიდრდა ევროპულ საზოგა-
დოებაში.
კორპორაციული ორგანიზაციის ისტორიკოსს, რობერტ
ჰესენს ნაჩვენები აქვს, რომ მითია, თითქოს „შეზღუდული პა-
სუხისმგებლობა ხსნის, რატომ ახერხებდნენ კორპორაციები
კაპიტალის დიდი ოდენობით მოზიდვას მეცხრამეტე საუკუ-
ნის ინვესტორთაგან, რათა ამერიკის ინდუსტრიალიზაცია
განეხორციელებინათ. მეტიც,“ – განმარტავს ის, – „ინდუსტ-
რიული რევოლუცია, უმთავრესად, პარტნიორობებისა და
არაკოოპერაციული სააქციო საზოგადოებების მეშვეობით
მოხდა და არა კორპორაციებისა.“62 ოჯახის მფლობელობაში
არსებული ბიზნესები, აფრიკის გარდა, ბევრ ქვეყანაშია გავ-
რცელებული. ასეთი ბიზნესები ყველგან მნიშვნელოვან მა-
81
მოძრავებელ ძალას წარმოადგენს წარმოებისთვის, მიმოც-
ვლისა და ინოვაციისთვის საბაზრო ეკონომიკაში.
როგორც აფრიკის ისტორიის ნებისმიერმა სტუდენტმა
იცის, უკვე ათწლეულებია, ბაზრები და ვაჭრობა აფრიკული
კულტურის განუყოფელი ნაწილია. ძველი აფრიკა ვაჭრობის
მნიშვნელოვანი დონით არის ცნობილი, რაც დრამატულად
გაფართოვდა მეშვიდე საუკუნიდან მეთერთმეტე საუკუნემდე,
როცა ტრანს-საჰარული ვაჭრობა ექსპონენტურად გაიზარდა.
ხმელთაშუა ზღვისპირა ეკონომიკებს ოქრო სჭირდებოდათ
მარილის სანაცვლოდ, რაც მოგების დიდ შესაძლებლობებს
ნიშნავდა. მოგება და მეწარმეობა ისეთი სავაჭრო იმპერიე-
ბის ხერხემალს წარმოადგენდა, როგორებიც მალის იმპერია,
განის იმპერია და სონგაის იმპერია იყო. ძველი აფრიკული
ეკონომიკა ვაჭრობით სუნთქავდა. ინდივიდების – ფერმერე-
ბის, მჭედლების, მეთევზეების, ბაზარში მომუშავე ქალებისა
და პროფესიონალი ვაჭრების – მიერ თავისუფლად არჩეული
აქტივობები ეკონომიკურ წინსვლას განაპირობებდა; მოგე-
ბის მოლოდინი ამ აქტივობათა მამოძრავებელი ძალა იყო.
ეს აქტივობები მთავრობის გეგმების შედეგს წარმოადგე-
ნდა? არა. ბაზრები ბუნებრივად აღმოცენდებოდნენ, როცა
ვაჭრები ერთმანეთს ხელსაყრელ ადგილებში ხვდებოდნენ
– ხშირად იქ, სადაც ორი ბუჩქნარი ბილიკი ერთი მეორეს
კვეთდა. გლეხები და ვაჭრები საკუთარი ნება-სურვილისა-
მებრ არჩეული ბიზნესებით იყვნენ დაკავებულნი, მათი მი-
ზანი კი მოგების ნახვა იყო და არა ტომის ან ტრადიციული
ხელისუფლებების ბრძანებათა მორჩილება.
მსოფლიოში ბიზნესის სხვადასხვაგვარი ფორმები არსე-
ბობს; გერმანულ კორპორაციას, სამხრეთ კორეულ კორპო-
რაციას, იაპონურ კორპორაციასა და ამერიკულ კორპორაციას
თავიანთი უნიკალური მახასიათებლები აქვთ. მაშ, რატომ არ
უნდა ჰქონდეთ განსხვავებული ფორმა აფრიკულ ბიზნესებს?
საოჯახო ბიზნესები იტალიაში უფროა მნიშვნელოვანი, ვი-
დრე რიგ ევროპულ ქვეყნებში. იგივე სიტუაციაა არაერთ აფ-
რიკულ ქვეყანაში. მაგრამ ეს არ ნიშნავს რომ ეკონომიკური
პრინციპებიც განსხვავდება ან რომ კომუნიზმი, რომელმაც არ
იმუშავა ევროპასა და ჩინეთში, აფრიკაში იმუშავებდა.
აიტეი სისტემებს შორის არსებულ ზოგიერთ განსხვავე-
ბაზე ამახვილებს ყურადღებას: „თუ ამერიკაში ინდივიდი და-
მოუკიდებლად იწყებს ხოლმე ბიზნესის კეთებას, აფრიკაში,
შესაძლოა, გაფართოებულმა ოჯახმა წამოიწყოს ერთად
საქმე.“ მსგავსი წამოწყებებიდან მიღებულ მოგებას ოჯახის
წევრები ინაწილებენ მაშინ, როცა სააქციო საზოგადოების
82
კაპიტალიზმის პირობებში, მოგება მთავარ მეწარმესთან მი-
დის ან, სააქციო საზოგადოების კომპანიის შემთხვევაში, მე-
წილეებთან. წარმოების მასშტაბებს შორისაც არის სხვაობა.
ე.წ. მასშტაბის ეფექტის გამოყენებით დიდი ოდენობით სე-
რვისებისა და პროდუქტების წარმოების უნარი დასავლური
კაპიტალიზმის მახასიათებელია მაშინ, როცა „გლეხთა კაპი-
ტალიზმის პირობებში, მასშტაბები უმოწყალოდ შეზღუდუ-
ლია.“63
კანონგარეშე და ლამის შეუზღუდავი მთავრობების გამო,
რაც, თავის მხრივ, ევროპული კოლონიალიზმის ერთ-ერთი
მემკვიდრეობა და ეტატიზმის შედეგია, ეკონომიკური აქტი-
ვობა, უმეტესწილად, არაფორმალურ სექტორში მიმდინარე-
ობს. კანონის უზენაესობის გარეშე, საარსებო საშუალებათა
მოპოვება საკმაოდ რთულია, თუმცა ხალხი მაინც ახერხებს.
ისინი სახელმწიფოს იმედზე კი არ არიან, რომელიც ხშირად
განსხეულებულ ფიასკოს წარმოადგენს, არამედ ტრადიციულ
აფრიკულ სამართლებრივ ადათებს ეყრდნობიან. ამ პრო-
ცესში, მათ მწირი რესურსების ინვესტირება უწევდათ, რათა
თავიდან აერიდებინათ კლეპტოკრატიული სახელმწიფო ბი-
უროკრატიები, სოციალისტური სახელმწიფოს „ბაზრის საბ-
ჭოები“ (კოლონიალიზმის კიდევ ერთი მემკვიდრეობა, რო-
მელიც, საბედნიეროდ, დღეს შესუსტებული ან აღმოფხვრი-
ლია), რომელთაც მმართველები ფერმერთა შესავიწროვებ-
ლად და თავიანთი მხარდამჭერებისა და საგადასახადო და
სავაჭრო შეზღუდვების სუბსიდირებისთვის იყენებდნენ.
არაფორმალური სექტორის ეკონომიკურ აქტივობებს გა-
ნუზომელი წვლილი მიუძღვის აფრიკის ეკონომიკურ ზრდაში.
არაფორმალური სექტორის სტატისტიკის ექსპერტთა ჯგუ-
ფის (Expert Group on Informal Sector Statistics-ის) ანგარიშის
თანახმად, არაფორმალური სექტორის (მათ შორის, არა-
ფორმალური სასოფლო-სამეურნეო სექტორის) წვლილი
სუბ-საჰარული აფრიკის მშპ-ში დაახლოებით 55 პროცენტს
შეადგენს, მაჩვენებელი კი 60 პროცენტამდე იზრდება, თუ
ანგარიშში ბოცვანასა და სამხრეთ აფრიკასაც დავამატებთ.64
მოგება, ვაჭრობა და მეწარმეობა ადგილობრივი ეკონომი-
კური სისტემის თანდაყოლილი ასპექტებია აფრიკაში.
ტიპური აფრიკული დიდი ქალაქი უზარმაზარი ბაზრობაა;
ნიგერიაში ლაგოსს თუ ეწვევით, ნიგერიელთა მეწარმეულ ბუ-
ნებას იოლად დაინახავთ; ეს ქალაქი მეწარმეობის ფუსფუსა
ჰაბია. გაოფლილი ახალგაზრდა კაცი ქუჩებში ენერგიულად
ყიდის მზა საკვებს, პატარა ბიჭი ცივ ბოთლის წყალს უწევს
რეკლამას, კონდუქტორი მგზავრებს ავტობუსისკენ უხმობს,
83
ახლომახლო სოფელში კი ფერმერი, ოჯახთან ერთად, თავის
ნესვის ფერმაში სამუშაოდ მიეშურება... ეს მოგების მოლო-
დინში მყოფი ინდივიდების ავტონომიური აქტივობებია. მე
სწორედ ასეთ აფრიკას ვიცნობ.
და ეს აქტივობები მომავლის აფრიკის ფუნდამენტს ქმნის
– თავისუფალი ადამიანების კონტინენტისა, რომლებიც თა-
ვისუფლად ვაჭრობენ და მშვიდობიან ცხოვრებას ეწევიან.
ჩვენს მომავალს ვერ ააშენებენ ვერც საერთაშორისო დახ-
მარებების დიდი ბიუროკრატიები, ვერც ყოფილი კოლონი-
ზატორები (იქნება ეს საფრანგეთი თუ ბრიტანეთი) და ვერც
კორუფციული სახელმწიფო მონოპოლიები და ბიუროკრატი-
ები. ამას ბაზარში მომუშავე ქალები იზამენ. ამას აფრიკელი
მეწარმეები გააკეთებენ. ამას ის ხალხი გააკეთებს, ვისაც
პროფესორი აიტეი „ავაზას თაობას“ უწოდებს – ადამიანები,
რომლებიც უარს ამბობენ კორუფციაზე, მიესალმებიან ანგა-
რიშვალდებულებას და „არ აპირებენ მთავრობის მოლო-
დინში ყოფნას, რომ ამ უკანასკნელმა მათთვის რაღაცები
გააკეთოს.“65
ნიგერიელი მეწარმე ტონი ელუმელუ იმ აფრიკის ისტო-
რიას გვიამბობს, რომელსაც აქვს პოტენციალი, ქრონიკული
ეკონომიკური და სოციალური გამოწვევები კერძო მეწარმეო-
ბითა და ანტრეპრენიორებით დაძლიოს, დახმარებებით ან
მთავრობათაშორისი ქველმოქმედებით კი არა. ის აქტიური
მხარდამჭერია იმისა, რასაც თავად აფრიკაპიტალიზმს უწო-
დებს: „[ესაა] „ახალი” აფრიკა: ახალი ენერგიით დამუხტული
კერძო სექტორი, რომელიც ბიზნესებისა და სოციალური
დოვლათის შექმნით პასუხობს სოციალურ პრობლემებს. ეს
დრამატულად განსხვავდება ცენტრალიზებული მთავრობის
ძველი მოდელისაგან, რომელიც ბაზისურ ინდუსტრიებს გა-
ნკარგავს; ეს სტრუქტურა ხშირად კარგი განზრახვების მქონე,
თუმცა შეცდომაში შეყვანილი გლობალური განვითარების
ფინანსური ინსტიტუტების რეკომენდაციათა საფუძველზე
იქმნება და იბერება სოციალური პრობლემების მოსაგვარებ-
ლად გამოყოფილი ქველმოქმედებითა და უცხოური დახმა-
რებებით.“
თავის მანიფესტში, „აფრიკაპიტალიზმი: გზა ეკონომი-
კური წარმატებისა და სოციალური კეთილდღეობისკენ,“
ელუმელუს კერძო მეწარმეობისა და კაპიტალიზმის სასა-
რგებლოდ არაორაზროვანი არგუმენტი მოჰყავს და მხარს
უჭერს „გრძელვადიან, დოვლათის შემქმნელ ინვესტიციებს,
რომლებიც საზოგადოებათა გაძლიერებას უწყობს ხელს,
ქმნის უკიდურესი სიღარიბიდან გამოსვლის შესაძლებლო-
84
ბებს.“ ელუმელუ, აფრიკის სოციალური პრობლემების მოსა-
გვარებლად, ბაზარზე დაფუძნებულ მიდგომას ქომაგობს და
ემხრობა თავისუფალი ბაზრის კაპიტალიზმს, როგორც სა-
შუალებას, რომელსაც შეუძლია „აფრიკის რეკონსტრუირება
და რებრენდინგი ინვესტიციის, ინოვაციისა და მეწარმეობის
მიწად.“66
მჯერა, რომ მეტი კეთილდღეობის მისაღწევად, აფრიკა
უფრო თანამედროვე უნდა გახდეს, თუმცა აქედან არ გამო-
მდინარეობს, რომ ის აუცილებლად უფრო „დასავლური“
უნდა იყოს. თავის სხვადასხვა ნაშრომში, მათ შორის, წიგნში,
„როგორ შეაფერხა კოლონიალიზმმა აფრიკაში თანამედრო-
ვეობა,“ პროფესორი ოლუფემი ტაივო უარს ამბობს „აფრი-
კელთა საერთო კაცობრიობის საზღვრებს მიღმა მოთავსების
ტრადიციაზე.“ თანამედროვეობა უნიკალურად დასავლე-
ლებისა თუ ევროპელებისთვის როდია. პროფესორი ტაივო
ამბობს, რომ თუ გავიგებთ, როგორ „დაამხო კოლონიალიზ-
მმა კონტინენტზე თანამედროვეობა, საშუალება მოგვეცემა,
უფრო მძლავრი ბრალდება წავუყენოთ კოლონიალიზმს,
ამავე დროს კი აფრიკის თანამედროვეობისკენ ტრანიზიცი-
იდან აღვადგინოთ ის, რაც სასარგებლოა – ტრანზიციიდან,
რომელსაც კოლონიალიზმამდე ჰქონდა ადგილი და რომე-
ლიც სწორედ კოლონიალიზმის ოფიციალური დაწესების
გამო შეჩერდა.“67
მნიშვნელოვანია, მოდერნიზაცია და ვესტერნიზაცია ერ-
თმანეთისგან გავარჩიოთ. ეს ორი ფენომენი ერთმანეთისგან
განცალკევებული და განცალკევებადია. ის, რაც დღეს მო-
დერნიზაციად შეიძლება, ჩაითვალოს, არის ცივილიზაციე-
ბის ინტერაქციათა ევოლუცია – აფრიკელების, ამერიკელე-
ბის (ჩრდილოეთ, ცენტრალურ და სამხრეთ ამერიკელების),
აზიელებისა და ევროპელების. პროტექციონიზმი და სავაჭრო
შეზღუდვები აფრიკელების იზოლაციას იწვევს არა მხოლოდ
მსოფლიოს სხვა კუთხეებისგან, არამედ სხვა აფრიკელების-
განაც. არაფერია „ავთენტურად აფრიკული“ იმ ხაზებზე გამო-
კიდებაში, რომლებიც ევროპელმა კოლონიალისტებმა დაა-
ხატეს რუკას ბერლინის 1884–1885 წლების კონფერენციის
დროს. აფრიკელმა ინტელექტუალებმა უარი უნდა თქვან
ისეთ აბსურდულ იდეოლოგიებზე, როგორიც მარქსიზმია,
და წერტილი დაუსვან მათ ფარისევლურ ანტი-დასავლურ
ტენდენციებსა და სასაცილო აკვიატებას ყალბ „ავთენტურო-
ბასთან“ დაკავშირებით. აფრიკა მოდერნიზაციის რელსებზე
უნდა შედგეს და უარი განაცხადოს „საერთო კაცობრიობის
საზღვრებს მიღმა“ მოთავსებაზე.
85
 თანამედროვეობა ინდივიდუალური ადამიანის ღირებუ-
ლების გათავისებას ნიშნავს. ეს ნიშნავს, მიესალმო ნებაყო-
ფლობითი თანამშრომლობისა და თავისუფალი მიმოცვლის
საფუძველზე წარმოქმნილ წარმოებას. ეს ნიშნავს, მიესალმო
საღ აზრს ცრურწმენის წინააღმდეგ, კანონს ძალის წინააღ-
მდეგ, წარმოებას ძარცვის წინააღმდეგ. ეს ნიშნავს, მიესა-
ლმო ჩვენს საკუთარ თავისუფლებას და ყოველი ადამიანის
თავისუფლებას. როგორც პროფესორ ტაივოს აქვს განმა-
რტებული წიგნში, „აფრიკა თანამედროვე უნდა იყოს,“ „ჩვენ
ინდივიდებს პატივს იმიტომ როდი ვცემთ, რომ მოგვწონს
მათი არჩევანი, ან ვეთანხმებით მათ, ან, სულაც, სასიამო-
ვნო ადამიანებად ვთვლით. საქმე ისაა, რომ ჩვენ მათი პატი-
ვისცემა კიდევ უფრო მეტად მაშინ გვმართებს, როცა გვძულს
მათი არჩევანი და გვაღიზიანებენ ისინი იმის გამო, ვინც
არიან ან რასაც აკეთებენ. მათი პატივისცემა იმ მიზეზით,
რომ ისინი უბრალოდ ადამიანთა სახეობას წარმოადგენენ,
სწორედ ისაა, რაც თანამედროვეობას განასახიერებს.“68
ლიბერტარიანიზმი აფრიკაში მზარდი ძალაა. მხოლოდ
„ავაზას თაობა“ კი არ შეცვლის აფრიკას, არამედ ჩემი თაო-
ბის ხალხიც, ვინც ჯერ კიდევ კოლეჯში სწავლობს. ჩვენ აღარ
გვაქვს კორუფციული, კლეპტოკრატიული და ბრუტალური
მთავრობების ატანა. ჩვენ ვითხოვთ, რომ ავტოკრატიულ
მმართველებს პასუხისმგებლობა დაეკისროთ. ჩვენ ტაშს ვუკ-
რავთ – და ვითხოვთ – დადებითი ტრენდის აჩქარებას უფრო
ანგარიშვალდებული და კონსტიტუციით შეზღუდული მთა-
ვრობისაკენ, თავისუფალი ბაზრისკენ, სიტყვისა და პრესის
თავისუფლებისკენ. ჩვენ ვითხოვოთ, რომ ჩვენი ცხოვრება პა-
სუხისმგებლობითა და თავისუფლებით იყოს წარმართული,
რათა ჩვენი არჩევანი გავაკეთოთ და ჩვენი ბედნიერება ვე-
ძიოთ. ლიბერტარიანიზმი აფრიკას უკეთესობისკენ შეცვლის,
აფრიკელები კი მსოფლიოს შეცვლიან უკეთესობისკენ.

86
10
სახელმწიფო ჩარევის ჩახლართული
დინამიკა: ჯანდაცვის მაგალითი
ავტორი: სლოუნ ფროსტი

სახელმწიფოს ინტერვენცია და გეგმები უფრო რაციონა-

ლურია თუ ის მხოლოდ „დაგეგმილ ქაოსს“ იწვევს? ჯანდა-
ცვასთან დაკავშირებულ გადაწყვეტილებებსა და ბაზრებში
ჩარევის ისტორია შეერთებულ შტატებში კარგ მაგალითს
წარმოადგენს ინტერვენციონიზმის დინამიკის შესასწავლად,
რომელსაც არათანმიმდევრულ და ირაციონალურ შედეგე-
ბამდე მივყავართ. არჩევანის თავისუფლება კონკურენტულ
ალტერნატივებს შორის და პროდუქტებისა და სერვისების
პროვაიდერებს შორის მეტ რაციონალურობასა და გეგმაზო-
მიერებას უზრუნველყოფს (მიუხედავად იმისა, რომ, აგრეგი-
რებულ დონეზე, ეს არაა დაგეგმილი), ვიდრე ინტერვენციო-
ნიზმი. სლოუნ ფროსტი Students For Liberty-ს დირექტორი და
თანადამფუძნებელია და არის კვლევითი ანალიტიკოსი პრინ-
სტონში (ნიუ ჯერსი) დაფუძნებულ საჯარო პოლიტიკის კვლე-
ვით ფირმაში. მან საჯარო პოლიტიკის მაგისტრის ხარისხი
და ჯანდაცვის ადმინისტრირების პოლიტიკის სერტიფიკატი
University of Chicago-ში მიიღო.

ლამის ყველა ჩვენგანმა იცის, რომ ჩვენი ცხოვრების მა-

რთვა, მანიპულირება და გაკონტროლებაც კი პოლიტიკოსე-
ბისა და ბიუროკრატების მიერ მიღებული გადაწყვეტილე-
ბებით ხდება. ეს გადაწყვეტილებები ზოგჯერ ისე ერწყმიან
ჩვენს ცხოვრებას, რომ ხშირად გარკვეული ძალისხმევა
გვჭირდება მათ შესამჩნევად.
მათი აშკარა გამოვლინებები ჩვენთვის ცნობილია, მაგა-
ლითად, სავალდებულო სამხედრო სამსახური, გადასახა-
დები, უმსხვერპლო დანაშაულთა კანონები და სხვ. ხშირად
ამ გამოვლინებათა უკან რაიმე გაცხადებული მიზანი დგას:
ჩვენს ცხოვრებაში ძალის გამოყენებით ერევიან, რათა სა-
ხელმწიფოს გვამსახურონ, იქნება ეს ომი თუ „სამოქალაქო
სამსახური,“ ან ფული გადაგვახდევინონ იმ პროექტებსა თუ
მისიებში, რასაც პოლიტიკოსები უჭერენ მხარს, ან შეგვაწყვე-
ტინონ იმის კეთება, რაც პოლიტიკოსებს ცუდ ქცევებად მიაჩ-
ნიათ ან რაც მათი რელიგიების მიერაა დაგმობილი. მაგრამ

87
ჩარევა ყოველთვის ცნობიერად როდი ხდება. ის შეიძლება,
გაიზარდოს, განვითარდეს, ტრანსფორმაცია განიცადოს იქა-
მდე, სანამ მთელი სისტემა დამოუკიდებლად არ იწყებს არ-
სებობას.
ეს კი იმიტომ, რომ ინტერვენციათა შედეგები, როგორც
წესი, არაა წინასწარ განზრახული. რძის ფასის გაკონტრო-
ლების უკან მდგარი განზრახვა, შესაძლოა, რძის დაბალი ფა-
სების შენარჩუნება იყოს, მაგრამ შედეგი რძის დეფიციტია,
რაც ართულებს რძის შოვნას, იწვევს გრძელ რიგებს, ხელს
უწყობს შავი ბაზრებისა და კორუფციის წარმოქმნას და, სა-
ბოლოოდ, მომხმარებლებს უფრო მაღალი ხარჯის გაწევა
უხდებათ (ფასი + რიგებში დგომა + ქრთამი); ეს არაგანზრა-
ხული შედეგები, თავის მხრივ, ამ პირველი ჩარევის შედეგად
გაჩენილი პრობლემების გამოსწორების მიზნით, დამატე-
ბით ჩარევას იწვევს, ხოლო ამ მეორადმა ინტერვენციებმა,
შესაძლოა, თავის მხრივ, დამატებითი პრობლემები აღმოა-
ცენონ, რასაც შეიძლება, კიდევ უფრო მეტი ჩარევა მოჰყვეს.
მოკლედ, ერთ ინტერვენციას მეორე ემატება და ინტე-
რვენციების დიდი ზვინი იქმნება, პირველ ინტერვენციას კი
უკვე იმდენი სხვა ინტერვენცია აწყვია თავზე, რომ აღარც
გვახსოვს, როგორ დაიწყო საერთოდ ეს პროცესი. ეს სისტე-
მები ჩვენს ყოველდღიურ ცხოვრებაშია ჩაშენებული, თანაც
ისე ძლიერად, რომ ხალხი აღარ ირჯება, იკითხოს, რატომ
მოხდა ასე. რაც კიდევ უფრო ცუდია, რადგანაც ინტერვენცი-
ები არა თანმიმდევრულად დაგეგმილი, არამედ კრიზისიდან
კრიზისამდე ქაოტურად აღმოცენებულია, მათ ხშირად არა
სახელმწიფო ჩარევად, არამედ „თავისუფალ ბაზრებად“ ან
“laissez faire”-ად მოიხსენიებს ის ხალხი, ვინც არ უთმობს
დროს, გაიგოს, რას წარმოადგენს ინტერვენციათა ქსელი და
არ ადევნებს თვალს ამ ინტერვენციათა მიერ შექმნილ წა-
მახალისებლებს – იმას, თუ როგორ მოქმედებენ ისინი ქცე-
ვებზე, როგორ მივყავართ მათ არაგანზრახულ შედეგებამდე
და მერე – ახალ-ახალ ინტერვენციებამდე.
ჩვენ ვერ გავიგებთ, რატომ მოხდა საერთაშორისო ფინან-
სური კრიზისი, თუ არ მივაქცევთ ყურადღებას, როგორ შექმნა
სამთავრობო ინტერვენციების უშველებელმა ურთიერთდა-
კავშირებულმა სისტემამ მასიური „უძრავი ქონების ბუშტი“
აშშ-ში და როგორ დააქვეითეს ბანკებმა გასესხების სტანდა-
რტები ფინანსურ ინსტიტუტებში კიდევ უფრო მეტი ჩარევის
გამო, რამაც ვალის ზვინები წარმოშვა და ეს გადამდები და-
ავადება გლობალურად გაავრცელა, ეს კი ძალიან მაღალი
რისკის შემცველი სესხების „ურისკო“ ან „დაბალი რისკის შე-
88
მცველ“ სესხებად შეფასებამ გამოიწვია, რამაც, თავის მხრივ,
წააქეზა ფინანსური ინსტიტუტები მთელ მსოფლიოში,
რისკიანი სესხები შეესყიდათ. ეკონომიკის კოლაფსი არავის
დაუგეგმავს, მაგრამ ინტერვენციათა უსასრულო ფენებს სწო-
რედ ეს ეფექტი ჰქონდა (ეს პროცესი აღწერილია ამ სერიათა
წინა წიგნში, „საყოველთაო კეთილდღეობის სახელმწიფოს
შემდეგ“69).

ინტერვენციონიზმი, წინააღმდეგ „რეგულაციისა“

ზოგი თვლის, რომ რადგანაც თავისუფალი ბაზარი ცენტრა-
ლური ხელისუფლების სისტემატურ გეგმებს არ ექვემდება-
რება, ის ნაკლებ რაციონალურია, ვიდრე სამთავრობო ჩა-
რევა და კონტროლი. ბოლო-ბოლო, ბაზარი, მთავრობისგან
განსხვავებით, არ იგეგმება. ეს გულისხმობს, რომ სამთავრო
აქტივობები მწყობრ, რაციონალურ და თანმიმდევრულ გეგ-
მებს მიჰყვება. გამოცდილება აჩვენებს, რომ ეს უბრალოდ
არ არის ასე. მართალია, სამთავრობო ჩარევას ხშირად „რე-
გულაციას“ უწოდებენ, ის, როგორც წესი, ყველაფერია, რე-
გულაციის გარდა. „რეგულირება“ ნიშნავს რაღაცის „რეგუ-
ლარულად ქცევას“ და „კანონისადმი დაქვემდებარებას.”70
ასეთია ამ ტერმინის პირველადი მნიშვნელობა. სამწუხა-
როდ, დროთა განმავლობაში, ტერმინის სამთავრობო აქტი-
ვობების კონტექსტში გამოყენების კვალდაკვალ, მან საპი-
რისპირო მნიშვნელობა შეიძინა – „უსისტემოდ და თვითნე-
ბურად ჩარევის” მნიშვნელობა. და ეს ჩარევა არა მხოლოდ
უსისტემოდ და თვითნებურად ხდება, არამედ გაუგებრად,
ირაციონალურად და უდავოდ გაცნობიერებული დაგეგმვის
გარეშე.
ინტერვენციონიზმის („ცვალებადი პოლიტიკის“) პრო-
ბლემა წინასწარ განსჭვრიტა აშშ-ის კონსტიტუციის მთავა-
რმა ავტორმა, ჯეიმს მედისონმა, რომელიც თავის ესეში, „ფე-
დერალისტი No 62,“ წერდა:

ცვალებადი პოლიტიკის თანამდევი ეფექტები კიდევ

უფრო დამღუპველია. ის საკუთრივ თავისუფლების
­მადლს წამლავს. ხალხს არაფერში წაადგება ის გარემო-
ება, რომ კანონები მათ მიერ არჩეული ადამიანების შექმ-
ნილია, თუ ეს კანონები იმდენად ვრცელია, რომ ვერ წაიკი-
თხავ, ან იმდენად არათანმიმდევრული, რომ ვერ გაიგებ:
თუ გამოქვეყნებამდე მათი გაუქმება ან რევიზია ხდება,
ან ისინი გამუდმებით იცვლება, ვერავინ, ვინც იცის, რა
კანონთან აქვს დღეს საქმე, ვერ გამოიცნობს, რა კანონი
89
 იქნება ხვალ. კანონი, განმარტების თანახმად, მოქმედე-
ბის წესი უნდა იყოს, მაგრამ რანაირად შეიძლება, იყოს
წესი ის, რაზეც ცოტამ თუ იცის და რასაც სიმყარე აკლია?
საჯარო არასტაბილურობის კიდევ ერთი ეფექტი არა-
გონივრულ უპირატესობაში მდგომარეობს, რომელსაც ის
შორსმჭვრეტელ, ინიციატივიან და მდიდარ უმცირესობას
აძლევს შრომისმოყვარე და არაინფორმირებულ უმრა-
ვლესობასთან შედარებით. ყოველი ახალი რეგულაცია,
რომელიც ვაჭრობას ან შემოსავლებს ეხება ან რაიმე სა-
ხით გავლენას ახდენს საკუთრების სხვადასხვა ფორმის
ღირებულებაზე, სარგებელს წარმოადგენს მათთვის, ვინც
თვალს ადევნებენ შესაბამის ცვლილებებს და შეუძლიათ
მათი შედეგების განჭვრეტა – სარგებელს, რომელიც თა-
ვად მათ კი არ მოიმკეს, არამედ რომელიც მათი უამრავი
თანამოქალაქის მძიმე შრომისა და ზრუნვის შედეგია. ეს
საქმის იმგვარი ვითარებაა, როცა შეგვიძლია, ვთქვათ,
რომ კანონები ცოტა ადამიანისთვისაა შექმნილი და არა
– ყველასთვის.71

ჩარევის სისტემა, რომლის შეცვლაც ბიუროკრატებსა თუ

პოლიტიკოსებს საკუთარი ნება-სურვილისამებრ შეუძლიათ,
და რომლის შემთხვევაშიც, „ვერავინ, ვინც იცის, რა კანონთან
აქვს დღეს საქმე, ვერ გამოიცნობს, რა კანონი იქნება ხვალ,“
არამც და არამც არ არის რეგულაციის სისტემა (როგორც მე-
დისონმა გაგვაფრთხილა, ეს სიტემა, ასევე, იდეალური სა-
შუალებაა იმისთვის, რასაც თანამედროვე ეკონომისტები
„რენტის ძიებას“ უწოდებენ – სახელმწიფო კონტროლის
მეშვეობით პირადი მოგების მიღების მცდელობებს. მაგრამ
აქ ეს მთავრი საკითხი არ გახლავთ). ის, რაც ბაზრებს „რეგუ-
ლარულს“ ხდის, კანონის უზენაესობაა. ინტერვენციონიზმს
ეს არ შეუძლია. ერთი ჩარევის მეორეზე დახვავება მწყობრ
მთლიანობას კი არ ქმნის, არამედ სისტემას, რომელსაც არა-
ვითარი მკაფიო მიზნის მიღწევა არ შეუძლია, მიდრეკილია
პერიოდული კრიზისებისკენ და, ფაქტობრივად, თოკების,
თასმებისა და სკრეპების სამართლებრივი ეკვივალენტით
არის შეკოწიწებული.
კონკრეტული მაგალითის განხილვა ჩარევის დინამიკის
უკეთ გაგებაში დაგვეხმარება. კარგ შესასწავლ მაგალითს
წარმოადგენს სახელმწიფოს ჩარევა იმ ერთ-ერთ ყველაზე
მნიშვნელოვან სფეროში, რასაც ყველანი ერთად ვაკეთებთ.
ლაპარაკია ჩვენს ჯანმრთელობაზე ზრუნვასა და ერთმანე-
თის დახმარებაზე, რომ დღეგრძელი, ჯანმრთელი ცხოვრე-
90
ბით ვიცხოვროთ. მთელ მსოფლიოში, ჯანდაცვასთან დაკავ-
შირებული გადაწვეტილებების კონტროლი, მანიპულირება,
აკრძალვა ან ავტორიზება სახელმწიფო ძალაუფლების მიერ
ხდება.
ზოგიერთ ქვეყანაში, სახელმწიფოს მონოპოლია აქვს სა-
ავადმყოფოებსა და პროფესიონალურ სამედიცინო სერვი-
სებზე. ზოგან ის უხვად აფინანსებს ამას, ხოლო ამისათვის
– ექიმებისა და ჯანდაცვის პროფესიონალთა ხელფასების
დასაფინანსებლად – მოსახლეობას ბეგრავს გადასახადე-
ბით. უმეტეს ქვეყნებში, ექიმებსა და ექთნებს მხოლოდ სა-
ხელმწიფოს ნებართვით შეუძლიათ მუშაობა. ინტერვენციო-
ნისტული სისტემების ნაირგვარობა უდავოდ შთამბეჭდავია.
ჩემი, როგორც აკადემიური, ისე პროფესიონალური, საქმია-
ნობის სფერო აშშ-ის ჯანდაცვის პოლიტიკის კვლევაა.

ჯანდაცვა შეერთებულ შტატებში

წარმოიდგინეთ, რომ შეერთებულ შტატებში კოლეჯის სტუ-
დენტი ხართ. ახლა წარმოიდგინეთ, რა ხდება, როცა ავად
ხდებით. პირველად, შესაძლოა, შეუსრულებელ საშინაო და-
ვალებაზე გაიფიქროთ ან წვეულებაზე, რომელზეც ვერ წახ-
ვალთ, მაგრამ თუ მართლა ავად ხართ, ალბათ ექიმთან წა-
სვლაზე დაფიქრდებით. ეს, ცხადია, იმას ნიშნავს, რომ უნდა
გაერკვეთ, რას ფარავს თქვენი დაზღვევა (თუ გაქვთ ასეთი).
თუ სიმპტომები გაგიუარესდათ, შესაძლოა, სასწრაფო დახ-
მარების პალატაში ან საავადმყოფოში მიხვიდეთ და არაე-
რთი ექიმი, ექთანი და ადმინისტრაციაში მომუშავე პროფე-
სიონალი ნახოთ. შესაძლოა, ვერ აცნობიერებდეთ, მაგრამ
თქვენი მოქმედებები და არჩევანი ჯანდაცვის უთვალავი
პოლიტიკური პროცედურისა და რეგულაციის გავლენას გა-
ნიცდის. ეს სისტემა დროთა განმავლობაში გაიზარდა. ის,
რეალურად, არავის შეუქმნია. რათა გავიგოთ, როგორ ახდენს
მთავრობა თქვენს ჯანმრთელობასა და ავადმყოფობასთან
დაკავშირებულ გადაწყვეტილებებზე გავლენას, ნაბიჯ-ნაბიჯ
გავეცნოთ საკითხს.
ერთ-ერთი კითხვა, რასაც ავად გამხდარი, სავარაუდოდ,
საკუთარ თავს დაუსვამთ, ისაა, თუ რა სახის დაზღვევა გაქვთ.
ჯანმრთელობის დამზღვევი კომპანიები საავადმყოფოებსა
და პროვაიდერებთან ხელშეკრულებების გაფორმებით ოპე-
რირებენ და გარკვეულ თანხებს იღებენ იმის სანაცვლოდ,
რომ ამ საავადმყოფოებსა და პროვაიდერებს თავიანთ სა-
დაზღვეო პაკეტში ათავსებენ, როგორც ალტერნატივებს,
რომელთაც შეგიძლიათ, მიმართოთ. ასე, მაგალითად, თუ
91
ექიმ ნოზიკს უნდა, მისი სერვისები Hayek Insurance-მა დაფა-
როს, ორივე მხარე მოილაპარაკებს, თუ რა თანხებს და რო-
გორ გადაუხდის Hayek Insurance-ი ექიმ ნოზიკს – ყოველ თვე,
ყოველი პაციენტისთვის, ყოველი გაწეული სერვისითვის და
სხვ. პაკეტზე შეთანხმების შემდეგ, Hayek Insurance-ი ექიმ ნო-
ზიკს თავის ქსელში პროვაიდერად ჩაწერს. და როცა თქვენ
Hayek Insurance-ის სისტემაში ექიმის ძიებას დაიწყებთ, ექიმი
ნოზიკი ერთ-ერთი ვარიანტი იქნება.
ეს პროცესი საკმაოდ მალე ძალიან გართულებულ სახეს
იღებს. რა იწვევს ამ გართულებებს? ამერიკელთა უმეტე-
სობა დამქირავებლების მეშვეობით არიან დაზღვეულები,
ბევრი სტუდენტი კი საოჯახო პაკეტის ფარგლებში. რატომ
არ შეიძლება, უბრალოდ ადგეთ და იყიდოთ სადაზღვეო პა-
კეტი, რომელიც იმ ექიმს უხდის ფულს, რომელიც თქვენ შე-
არჩიეთ, ან იმ სერვისებს ფარავს, რომლებიც თვლით, რომ
გჭირდებათ? რატომ არ შეიძლება ჯანმრთელობის დაზღვევა
ონლაინ იყიდოთ, როგორც ამას მანქანის დაზღვევისთვის
აკეთებთ? არჩევანის თავისუფლებას აქ აბურდულ-დაბუ-
რდული ინტერვენციების უშველებელი გროვა გიზღუდავთ.
ეს სისტემა არავის დაუგეგმავს. კი, ეს სისტემა გარკვეულ ლო-
გიკას მიყვება, მაგრამ ეს ინტერვენციონიზმისვე შექმნილი
წამახალისებლებისა და კრიზისების ლოგიკაა.
მეორე მსოფლიო ომის დროს, აშშ-ის მთავრობამ ხელ-
ფასებსა და ფასებზე კონტროლი დააწესა, რაც დამქირავებ-
ლებს ხელფასების გაზრდას უკრძალავდა. თანამშრომელთა
მოსაზიდად დამქირავებლებმა არა-სახელფასო ბენეფიტე-
ბის შეთავაზება დაიწყეს. ასეთი კი ჯანდაცვის დაზღვევა იყო.
1943 წელს, „ომის შრომითმა საბჭომ,“ რომლის წევრებს ეს-
მოდათ, რომ ხელფასის გაკონტროლება პრობლემებს იწვე-
ვდა საომარი მასალების წარმოებისთვის საჭირო მუშახელის
მოსაზიდად, გამოსცა ბრძანება, რომ 1942 წლის სტაბილი-
ზაციის წესდებაში (Stabilization Act of 1942-ში) გაწერილი შე-
ზღუდვები არ ეხებოდა სადაზღვეო პაკეტებს; ასე რომ, დამ-
ქირავებლებს შეეძლოთ, ეს უფრო მაღალი გასამრჯელოს
ეკვივალენტები ისე გაეცათ, რომ არ დაერღვიათ ხელფასთან
დაკავშირებული წესები. 1945 წელს, აშშ-ის შემოსავლების
სამსახურმა უკვე გადაჭრით განმარტა, რომ სადაზღვეო პო-
ლისები დაბეგვრას დაქვემდებარებულ ხელფასს არ წარმოა-
დგენდა72 (ბოლო-ბოლო, თუ სახელფასო შეზღუდვებს არ არ-
ღვევს, არც არის ხელფასი და, შესაბამისად, არც იბეგრება).
ალბათ წარმოგიდგენიათ, რა რეაქცია ექნებოდა ხალხს ამ
წამახალისებლებზე. თუ კომპანია, მასთან მუშობის სანაც-
92
ვლოდ, $1,000-ს გთავაზობდათ, ამ დამატებითი შემოსავლის
გამო დაიბეგრებოდით და სრულად ვერ მიიღებდით სარგე-
ბელს. მაგრამ თუ ეს კომპანია $1,000-ის ღირებულების სადა-
ზღვეო პოლისს შემოგთავაზებდათ, გადასახადისგან თავი-
სუფალი იქნებოდით. სახელფასო შეზღუდვების მოხსნის შე-
მდეგაც კი ხელფასის რაღაც ნაწილის სადაზღვეო ფორმაში
გადახდას მნიშვნელოვანი წამახალისებლის როლი ჰქონდა.
ხალხი ამ ბენეფიტს იმდენად მიეჩვია, რომ დღეს მის არსე-
ბობას აღარც ვაყენებთ ეჭვქვეშ და აღარც კი ვსვამთ კითხვას,
რატომ ველით ჩვენი დამქირავებლებისგან ჯანმრთელობის
დაზღვევას.
მას მერე, ეს სისტემა ფორმალიზებას განიცდის. ზოგი პა-
კეტი იმის საშუალებასაც კი იძლევა, რომ დამატებითი თანხა
დამოუკიდებელ არა-დაბეგვრად ანგარიშებზე შევინახოთ
და ის მხოლოდ ჯანდაცვასთან დაკავშირებული შესყიდვე-
ბისთვის გამოვიყენოთ. თუ ჩვენი შემოსავალი, როცა მისი
გამოყენება სახელმწიფოს სანქციით ხდება, არ იბეგრება,
მაშინ ჯანმრთელობის დაზღვევა, – როგორც ის მთავრობის
მიერ არის განმარტებული, – ფაქტობრივად, სუბსიდირებულ
შენაძენად იქცევა. მართალია, დაქირავებულებს, შესაძლოა,
ურჩევნიათ, ეს დოლარები ხელფასების სახით აიღონ და
სხვა რამეებზე დახარჯონ, მათ ახლა კომპანიის ჯანმრთე-
ლობის დაზღვევის ყიდვისკენ წააქეზებენ. მეტიც, ინტერვენ-
ციათა უშველებელი აბდაუბდის დამსახურებით, პაკეტების
შინაარსის განსაზღვრა დამაბნევლად დიდი ოდენობის სა-
მთავრობო სამსახურების საკმაოდ სკრუპულოზური კარნა-
ხით ხდება.
საგანგებო საგადასახადო შეღავათები იმ ხელფასე-
ბისთვის, რომლებიც ჯანმრთელობის დაზღვევის სახით გვეძ-
ლევა, ნიშნავს იმასაც, რომ მთავრობა ბიზნესებს წააქეზებს,
მოლაპარაკებები აწარმოონ თანამშრომელთა სახელით,
ხოლო კომპანიებს წააქეზებს, მოლაპარაკებები აწარმოონ
ბიზნესთან, თანამშრომლის ნაცვლად. ამ არაპირდაპირი
კომუნიკაციის შედეგად, თანამშრომლები იმგვარ პოლისებს
იღებენ, რომლებიც თავად, შესაძლოა, არ აერჩიათ. თანამ-
შრომლებს თავის კოლეგებთან ერთად ერთ ქვაბში ათავსე-
ბენ, ნაცვლად იმისა, რომ მიეცათ მათთვის საშუალება, და-
ზღვევა სხვა, ვთქვათ, მათთვის უფრო სასურველი, ჯგუფების
მეშვეობით შეეძინათ. დამზღვევებს ნაკლები სტიმული აქვთ,
ადამიანებთან ცალკეულად წარმართონ მოლაპარაკებები
ან ინდივიდუალურ საჭიროებებზე მორგებული პაკეტები
უზრუნველყონ. ეს ყველაფერი კი დასაქმებულებს ერთგვარ
93
მახეში აბამს, სხვა სიტყვებით, ადგილი აქვს „სამსახურში
გამომწყვდევის“ სახელით ცნობილ ფენომენს. თუ თანამ-
შრომელი სამსახურიდან წასვლას გადაწყვეტს, მას მოუწევს,
სხვა დამქირავებელი იპოვოს, რომელიც თავის პერსონალს
დაზღვევას სთავაზობს, რადგან ინდივიდუალურ ბაზარზე
დაზღვევის ყიდვა გაცილებით რთულია. ადამიანები სამსა-
ხურში დარჩენის გადაწყვეტილებას სამუშაოთი კმაყოფილე-
ბის ან ფინანსური წამახალისებლების საფუძველზე ვეღარ
იღებენ. მათ ისიც უნდა გაითვალისწინონ, დაუჯდებათ თუ
არა სამსახურიდან წასვლა დაზღვევად.
საქმე კიდევ უფრო რთულადაცაა. შტატის მთავრობები
აქტიურად ერევიან სადაზღვეო ბაზრებშიც. სხვადასხვა
შტატი პაკეტებს სხვადასხვა კომპონენტის ქონას ავალდებუ-
ლებს, დაწყებული ისეთი სერვისების დაფარვით, როგორიც
ორსულობის ბენეფიტებია (რისი ყიდვაც ყველა ქალს, შესაძ-
ლოა, არ უნდოდეს)73, დამთავრებული ალკოჰოლიზმის მკურ-
ნალობით, ფსიქიკურ ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული
კონსულტაციებითა და სხვ. ეს, ცხადია, ცუდი არ არის, მაგრამ
ყველა მყიდველს, შესაძლოა, არ აინტერესებდეს. მაგრამ,
აბა, ამას რა მნიშვნელობა აქვს?! – თქვენ და მე მათი ყიდვა
მოგვეთხოვება. მეტიც, რამდენადაც სხვადასხვა შტატი ძა-
ლიან განსხვავებულ მინიმალურ მოთხოვნებს აწესებს, სა-
დაზღვეო კომპანიებს თითოეულ შტატში განსხვავებული
ლიცენზია სჭირდებათ. ასე, მაგალითად, ნიუ ჯერსიში მცხო-
ვრები ადამიანისთვის პაკეტის ილინოისში ყიდვა არალეგა-
ლურია. დამქირავებლებს პაკეტების შეთავაზება იმ შტატის
წესების კვალდაკვალ უწევთ, რომელშიც დაფუძნებულები
არიან და სულერთია, სად ცხოვრობენ მათი დაქირავებუ-
ლები. ეს ნიშნავს, რომ ნიუ ჯერსიში მოღვაწე დამქირავებე-
ლმა ნიუ ჯერსიული პაკეტი უნდა უზრუნველყოს მაშინაც კი,
თუ მისი თანამშრომლების ნახევარი მდინარის გადაღმა,
პენსილვანიაში ცხოვრობს. ეს იმასაც ნიშნავს, რომ ბაზრები
გეოგრაფიულად შეზღუდულები ხდებიან, რაც, თავის მხრივ,
ნაკლებ კონკურენციას მოასწავებს დამზღვევებისთვის... და
უფრო მაღალ ფასებს – თქვენთვის და ჩემთვის.
მოდით, დავუბრუნდეთ ჩვენს მაგალითს, როცა ავად
ხართ, და დავუშვათ, რომ გაქვთ ჯანმრთელობის დაზღვე-
ვის პოლისი. ახლა ექიმი უნდა იპოვოთ. მსგავს სიტუაციაში,
ჩვენი თაობის ხალხი, როგორც წესი, ორიდან რომელიმე ნა-
ბიჯს ვდგამთ: ექიმის საპოვნელად ან საძიებო სისტემას ვი-
ყენებთ, ან სოციალურ ქსელში ვსვამთ შესაბამის კითხვას. ეს
ვარიანტები საშუალებას გვაძლევს, არჩევანი რეპუტაციასა
94
და უკუკავშირზე დაყრდნობით გავაკეთოთ, რაც განსაკუთ-
რებით მნიშვნელოვანია რაღაც ისეთისთვის, რაშიც ნდობას
უზარმაზარი მნიშვნელობა ენიჭება. ჯანმრთელობის პროვაი-
დერი კი სწორედ ასეთია.
მაგრამ ახლა თქვენ აღმოაჩენთ, რომ არ გაქვთ არჩევანის
თავისუფლება, თავად აირჩიოთ თქვენი პროვაიდერი. მხო-
ლოდ კონკრეტულ ადამიანებს აქვთ თქვენი მკურნალობის
უფლება. სულ რომ ყურის ინფექცია გქონდეთ, მხოლოდ ლი-
ცენზირებულ ექიმს შეუძლია მისი სამკურნალო ანტიბიოტი-
კების გამოწერა. ექთანსაც კი, რომელსაც ოცი წლის პრაქტიკა
აქვს და სამი წელი საექთნო სკოლაში ისწავლა, კანონით
ეკრძალება, რეცეპტი მოგცეთ. უამრავი შემთხვევაა, რომე-
ლიც მეტ სწავლა-გამოცდილებას ითხოვს, – მაგალითად,
ტვინზე ქირურგიული ოპერაციის ჩატარება, – მაგრამ რატომ
არ შეუძლია რეგისტრირებულ ექთანს, გამოგიწეროთ რე-
ცეპტი მაშინ, როცა მისთვის ძალიან ადვილია, ჩაგხედოთ
ყურში და უმალ დაინახოს ყურის ინფექციის კლასიკური
ნიშნები? მიზეზი ისაა, რომ მას ამის საშუალებას ჩვენი მთა-
ვრობა არ აძლევს. ის პირი, ვინც თხუთმეტი წამი უნდა დაუთ-
მოს პაციენტს, რათა მერე რეცეპტი გამოწეროს, უნდა იყოს
ექიმი, სულ რომ ექთნის ინსტრუქციების გათვალისწინებით
მოქმედებდეს – ექიმი, რომელიც უფრო ძვირი ღირს და რო-
მელსაც უფრო დიდ ხანს უნდა ელოდოთ.
მაშ, მთავრობამ გაიძულათ ექიმ კეინსთან მისულიყავით
მაშინ, როცა ეთქანი სოუელი უპრობლემოდ გამოგიწერდათ
რეცეპტს. ჰოდა, ახლა ექიმმა კეინსმა, თავისი სერვისის სანა-
ცვლოდ, შეიძლება, მეტი ფული გამოგართვათ, იმიტომ რომ,
თქვენ არ გაქვთ არჩევანი. ეს უკვე იმ ექიმების ძალისხმევის
ნაყოფია, რომელთაც კონკურენციის შეზღუდვა სურდათ; მათ
მიერ დაწესებულმა შეზღუდვებმა ის სკოლებიც გააქრო, რომ-
ლებიც შავკანიან ექიმებსა და ქალ ექიმებს უზრუნველყოფდა
განათლებით, და მნიშვნელოვნად შეამცირა ადამიანური
– ამ შემთხვევაში, ექიმების – რესურსი. შესაძლოა, სწორედ
ამით აიხსნას ის გარემოება, რატომაც ამერიკის სამედიცინო
ასოციაცია ასეთი ენთუზიაზმით იყო აღსავსე ინტერვენციო-
ნიზმის მიმართ.74 მეტიც, ამ პრაქტიკას დღემდე ვაწყდებით
სალიცენზიო საბჭოებში, სადაც დავა მიდის იმაზე, თუ ვინ
შეიძლება, მიღებულ იქნას მათ გილდიაში ან რომელ აკრე-
დიტებულ პროვაიდერს შეუძლია იმ სერვისების უზრუნვე-
ლყოფა, რომელთა განსახორციელებლად სრული განათ-
ლება აქვს მიღებული.

95
 ასეა თუ ისე, რომც იპოვოთ ექიმი, ვერ ადგებით და ვერ
მიხვალთ პირდაპირ მასთან. რადგანაც ექიმების უმეტესობას
კონტრაქტი აქვს დადებული რომელიმე სადაზღვეო პაკეტ-
თან, ისინი, როგორც წესი, იმ პაციენტებს იღებენ, რომლებიც
ამ პაკეტით არიან დაზღვეულები. მაგალითად, თუ გინდათ
ექიმ ოსტრომთან ვიზიტი, მაგრამ ის Hayek Insurance-ის ნაც-
ვლად, Paterson Insurance-თან თანამშრომლობს, შესაძლოა,
უარი მიიღოთ ახალ პაციენტად მიღებაზე. ექიმმა ოსტრომმა
იცის, რომ, სერვისების სანაცვლოდ, მას Hayek Insurance-იც
გადაუხდის ფულს, როცა ამ უკანასკნელს ინვოისს გაუგზავ-
ნის, მაგრამ რისკის წინაშე დგება, რადგან Hayek Insurance-ს,
შესაძლოა, იგივე ტარიფები არ ჰქონდეს, ან, შესაძლოა, და-
მატებითი ხარჯიანი ადმინისტრაციული პროცედურების გა-
ვლა დაავალდებულოს, ან ძალიან ნელა და არასაიმედოდ
იხდიდეს, ან საერთოდაც არ იხდიდეს მის მიერ გაწეული
სერვისის ხარჯებს. ამდენად, ექიმ ოსტრომს ურჩევნია, სა-
ერთოდ არ მიიღოს Hayek Insurance-ისგან პაციენტები. რა
გასაკვირია, პროვაიდერს სერვისის უზრუნველყოფა არ მოუ-
ნდება, ამაში გასამრჯელოს თუ არ აიღებს.
გარდა ამისა, თუ არავითარი დაზღვევა არ გაქვთ, არ იქნება
ექიმთან წასვლა ადვილი. დაუზღვევლობა ექიმისთვის, შე-
საძლოა, სიგნალი იყოს, რომ უმუშევარი ხართ და, აქედან
გამომდინარე, ხარჯებს ვერ დაფარავთ (ნაღდი ფულით 100
პროცენტის გადახდა ადგილზე ექიმზე წვდომის გარანტია არ
არის და მკურნალობის მიღებაც არაა ყოველთვის ადვილი ამ
გზით75). არც თვით სამთავრობო დაზღვევა იძლევა უკეთესი
სიტუაციის იმედს, რადგანაც ამ შემთხვევაში, კერძო დაზღვე-
ვასთან შედარებით, საშუალოდ ექვსი თვით უფრო მეტია სა-
ჭირო ექიმისთვის ხარჯების დასაფარად და, თანაც, ექიმის
ანაზღაურების ტარიფი გაცილებით დაბალია. ძალიან ცოტა
ექიმი თუა თანახმა, მოიცადოს ამ თანხის ასაღებად.
დავუშვათ, ამ ყველაფრის მაგივრად, გადაწყვიტეთ, ექიმს
თავად მოელაპარაკოთ, თუ როგორ გადაუხდით თანხას. საკ-
მარისად გონივრული გადაწყვეტილება ჩანს, თუ გავითვა-
ლისწინებთ, რომ მიჩვეულები ვართ მსხვილი ჩეკების გამო-
წერას ისეთი ერთმანეთისგან განსხვავებული რამეების შე-
საძენად, როგორიცაა, მაგალითად, კომპიუტერი, ბინის ქირა
ან სწავლის საფასური. როცა შემდეგ ჯერზე ექიმთან მისვლა
მოგიწევთ, შეგიძლიათ, შემდეგიც კი სცადოთ: კითხეთ მას, რა
ღირს სერვისი. ექიმების დიდ უმრავლესობას წარმოდგენა არ
ექნება. რატომ? იმიტომ რომ, არ სჭირდება ამის ცოდნა. ექი-
მის კაბინეტში არც ერთი პაციენტი არ „დადის საყიდლებზე“
96
და არ კითხულობს, რა დაუჯდება ესა თუ ის პროცედურა. არ
არსებობს ფასების არავითარი მენიუ, ექიმების შეფასებისა
თუ შედარების არავითარი ხილული საშუალება… და ეს მა-
შინაც კი, როცა საქმე ყველაზე გავრცელებულ, ყოველდღიურ
პროცედურებს შეეხება.
და რატომ უნდა არსებობდეს, როცა დაზღვევა ყველა-
ფერს ფარავს? თქვენ, როგორც პაციენტი, ხშირად მხოლოდ
ე.წ. თანაგადასახადის გადახდაზე ხართ პასუხისმგებელი –
$20-ისა (ან რაღაც ამდაგვარის), რომელსაც სადაზღვეო პაკე-
ტების უმეტესობა ითხოვს, როცა პრაქტიკოსთან მიდიხართ.
და სულერთია, ხუთი წუთით იქნებით ექიმთან თუ ორმოც-
დახუთით, თქვენ მაინც მხოლოდ ეს $20 უნდა გადაიხადოთ.
ჩვეულებრივ, მეტის გადახდა არ მოგიწევთ, კაბინეტშივე
თუ გაიკეთებთ სისხლის ანალიზს ან რენტგენს. არც მაგნი-
ტურ-რეზონანსული ტომოგრაფიის ან სხვა არაინვაზიური
პროცედურის გაკეთება დაგიჯდებათ $20-ზე მეტი, რომელიც
კაბინეტში დაბრუნებულმა უნდა გადაიხადოთ, მიუხედავად
იმისა, რომ საკუთრივ ეს პროცედურები, შესაძლოა, ათასო-
ბით დოლარი ჯდებოდეს. ფასი, რომელსაც თქვენ იხდით,
ექიმებისა და საავადმყოფოების მიერ იმ სადაზღვეო კომპა-
ნიისთვის გამორთმეული თანხების შედეგია, რომელთანაც
თქვენს დამქირავებელს აქვს კონტრაქტი დადებული, რა-
დგან სწორედ ისინი იხდიან მთლიანი ფასის დანარჩენ ნა-
წილს.
ყველა ეს ინტერვენცია ძალიან დაუბალანსებელ წახალი-
სების სისტემას ქმნის. ექიმებმა, შესაძლოა, არასაჭირო –
და, სავარაუდოდ, საზიანო – დანიშნულება გამოგვიწერონ,
რადგან პაციენტებს არ აქვთ მიზეზი, მათში ეჭვი შეიტანონ.
ჩვენ, როგორც წესი, ვთვლით, რომ ნებისმიერი დანიშნუ-
ლება, რასაც კი ექიმი გამოგვიწერს, საჭიროა, მაგრამ ხშირად
ისინი კიდევ ახალ და ახალ დანიშნულებებს გვიწერენ, რათა
საკუთარი თავი დაიცვან ჩვენი სასამართლო დავების მოყვა-
რული საზოგადოებისაგან (მთავრობის მორიგი ფიასკო,
პრაქტიკულად, შეუძლებელს ხდის, კონტრაქტი რისკებისგან
დაცვას უზრუნველყოფდეს; ასე რომ, ექიმებს უაღრესად ძვი-
რიანი სადაზღვეო პოლისების ყიდვა უწევთ, სამსახურეობ-
რივი გულგრილობის მუხლით წაყენებულ ბრალდებებთან
გამკლავებისთვის საჭირო ხარჯები რომ დაფარონ). ჩვენ,
შესაძლოა, მივიდეთ სპეციალისტთან მაშინ, როცა უბრალო
თერაპევტი (მთელი სხეულის ექიმი) ზუსტად ისეთივე მა-
ღალი დონის სერვისს შემოგვთავაზებდა. ჩვენ მხოლოდ
$20-ს ვიხდით ამ დამატებითი ვიზიტისთვის, მაგრამ ექიმმა,
97
შესაძლოა, ჩვენთან გატარებული ხუთი წუთის სანაცვლოდ,
რამდენიმე ასი დოლარი მიიღოს. აქედან გამომდინარე,
ექიმებმა, შესაძლოა, საჭიროზე მეტ ვიზიტზე დაგვიბარონ,
ხოლო ჩვენ არც კი გაგვიჩნდეს კითხვები.
ყველა ეს ინტერვენცია დაზღვევას, ფაქტობრივად, რა-
ღაც ისეთად აქცევს, რაც აღარ არის, რეალურად, დაზღვევა.
დამქირავებლის მიერ უზრუნველყოფილი დაზღვევის სახე-
ლდახელო საგადასახადო შეღავათები „მესამე მხარის გადა-
მხდელის“ დამახინჯებულ სისტემას წარმოშობს, რომელიც
სამედიცინო მომსახურების წინასწარ გადახდილ გეგმაზეა
პასუხისმგებელი. ეს კი სამედიცინო სექტორში ფასების მნიშ-
ვნელოვან ზრდას უწყობს ხელს. წარმოიდგინეთ, რომ გაქვთ
„საკვების დაზღვევა“ და როცა კი მოგშივდებათ, შეგიძლიათ,
შეხვიდეთ რესტორანში, მიირთვათ, ანგარიშს კი სადაზღვეო
კომპანია („მესამე მხარე“) დაგიფარავთ. რა მოტივი გექნე-
ბათ, დამატებითი ულუფის მირთმევის ცდუნებას გაუძლოთ
და რა მოტივი ექნება მიმტანს, იმის ფასები გითხრათ, რასაც
უკვეთთ? შემდეგ, გაქცეული ფასების კონტროლის მიზნით,
სადაზღვეო კომპანიას ანგარიშის გულდასმით შესწავლა
მოუწევს; მოუწევს, წინასწარ აწარმოოს მოლაპარაკებები გა-
რკვეულ რესტორნებთან (ხოლო გარკვეულ რესტორნებთან
– არა) და ა.შ. წარმოიდგინეთ, რას უზამდა ეს კვების ინდუსტ-
რიას. შეხედეთ სამედიცინო ინდუსტრიას და მიხვდებით,
რას შეიძლება, ველოდოთ.
ჩვენ არ მოგვწონს ჯანმრთელობის დაზღვევის უფრო ძვი-
რიანი პრემიუმები. და საფუძვლიანი მიზეზიც გვაქვს. პრემი-
უმები ძალიან რთულ ანგარიშს წარმოადგენს, მაგრამ მათი
ერთი განსაკუთრებულად მნიშვნელოვანი კომპონენტი ისაა,
რომ სადაზღვეო კომპანიებს მრავალგვარი სერვისების და-
ფარვა მოეთხოვებათ. მაგალითად, კომპანიებს მოეთხოვე-
ბათ სხვადასხვა სახის კიბოს სკრინინგის ანაზღაურება. ამ სე-
რვისთა უმეტესობა მხოლოდ მაშინაა რეკომენდებული, თუ
გარკვეულ ასაკობრივ ჯგუფს ან გენდერს მიეკუთვნებით. ყო-
ველ ჯერზე, როცა კი მსგავსი სერვისი თქვენს მოთხოვნათა
ნუსხას ემატება, თქვენი პრემიუმები იზრდება. რატომ? იმი-
ტომ რომ, მორიგი ინტერვენციები არალეგალურს ხდის,
სადაზღვეო კომპანიებმა სხვადასხვა თანხა მოითხოვონ გე-
ნდერისა და სხვა კონკრეტული ფაქტორების საფუძველზე,
როგორიცაა, მაგალითად, ასაკი. ეს ნიშნავს, რომ ყველამ,
განურჩევლად იმისა, ვიყენებთ თუ არა აღნიშნულ სერვისს,
უნდა გადავიხადოთ. ბევრ ადამიანს ეს, შესაძლოა, გონივ-
რული ეჩვენოს, როგორც იმ ადამიანების დახმარების გზა,
98
რომელთაც არ აქვთ ასეთ სერვისებში ფულის გადახდის სა-
შუალება. მაგრამ ჯანმრთელობის დაზღვევის შემთხვევაში,
სუბსიდიას ყველა თანაბრად იღებს. ეს ნიშნავს, რომ თქვენი,
როგორც ახალგაზრდა, 20-25 წლის ადამიანის, სუბსიდია
შეიძლება, დაეხმაროს ძალიან მდიდარ 60 წლის ქალს მა-
მოგრაფიის ხარჯების დაფარვაში ან იმ ადამიანის მკურნა-
ლობას წაადგეს, ვინც მთელი ცხოვრება აქტიურად ეწევა და
სვამს. თქვენ არ გაქვთ არჩევანი, რომ სხვა ჯანმრთელობის
დაზღვევა იყიდოთ – ისეთი, რომელიც ამ სერვისებს არ ფა-
რავს და, შესაბამისად, უფრო იაფიც არის, – რადგან კომპა-
ნიებს სამართლებრივად მოეთხოვებათ, ექიმებსა და პრო-
ვაიდერებს ეს სერვისები აუნაზღაურონ. მთავრობა, თქვენი
პრემიუმების გაზრდით, ფაქტობრივად, გბეგრავთ, მერე კი
სუბსიდიებს უსისტემოდ გასცემს (ყურადღება მიაქციეთ, რომ
ასეთი ე.წ. კროს-სუბსიდირება მანქანის დაზღვევის შემთხვე-
ვაში არ ხდება; დაბალ რისკთან ასოცირებული ზრდასრული
მძღოლები არ არიან იძულებულნი, უფრო მაღალ რისკთან
ასოცირებული ახალგაზრდა მძღოლების სადაზღვეო პრემი-
უმების სუბსიდირება მოახდინონ).
ჯანმრთელობის დაზღვევისა და ჯანდაცვის დღევანდელ
სისტემებში, წახალისების კომპლექსურ ქსელთან გვაქვს აშ-
კარად საქმე. ადამიანების უმეტესობა ამაზე არ ფიქრობს,
მაგრამ მათი ცხოვრების წარმართვა, მანიპულირება და კო-
ნტროლი ინტერვენციათა ყოვლად აბდაუბდა, არათანმი-
მდევრული სისტემის მიერ ხდება. ინტერვენციები სისტემას
უფრო რაციონალურს არ ხდის. ისინი საქმეს უფრო გვირთუ-
ლებენ. უფრო რთულს ხდიან, ჩვენს საკუთარ ცხოვრებასთან
დაკავშირებით რაციონალური გადაწყვეტილებები მივი-
ღოთ. ჩვენ, შესაძლოა, ბალანსის პოვნა გვინდოდეს ხარისხს,
ხელსაყრელობას, ფასს, ხელმისაწვდომობასა და რეპუტა-
ციას შორის, მაგრამ არსებული ინტერვენციები სათანადო
ბალანსის დამყარებაში ხელს გვიშლის. ჩვენთვის სათანადო
ბალანსს ვგულისხმობ. ფასების ზრდა შტატთაშორისი შეს-
ყიდვების აკრძალვისა და იმ მთელი რიგი სერვისების გამო
ხდება, რომლებიც სადაზღვეო კომპანიებმა უნდა დაფარონ
– მაშინაც კი, თუ ეს სერვისები არაფერში სჭირდება პოლისის
მყიდველ ინდივიდს. ამ და ბევრი სხვა შეზღუდვის მოხსნა
ჩვენი ჯანმრთელობისა თუ ჩვენი საფულეების დაზიანების
გარეშეა შესაძლებელი. მეტიც, თუ ხალხს მიეცემა უფლება,
დაზღვევები სხვადასხვა შტატში იყიდოს, კომპანიებს ერთმა-
ნეთთან მეტოქეობა და ჩვენთვის უკეთესი ალტერნატივების
შემოთავაზება მოუწევთ.
99
 ფასების მკაფიო სისტემა საშუალებას გვაძლევს, დის-
ფუნქციური წამახალისებლების წინააღმდეგ ვიბრძოლოთ
და დავრწმუნდეთ, რომ იმ სერვისს ვიღებთ, რაც გვჭირდება.
სალიცენზიო კანონები ჯანდაცვის პროვაიდერების მოწოდე-
ბას ზღუდავს, რაც ნიშნავს, რომ პროვაიდერები მთავრობას
იყენებენ, რათა იძულებულები გავხდეთ, სერვისები მათგან
ვიყიდოთ და არა კონკურენტი პროვაიდერებისგან, რომლე-
ბიც ამ სერვისების უზრუნველყოფას მსგავსადვე კარგად და
უფრო დაბალ ფასებში შეძლებდნენ. სერვისების უზრუნვე-
ლყოფის მიმართულებით კონკურენციისთვის გზის მიცემა და
უნარების სერტიფიკაციისკენ სვლა (მოწოდების შეზღუდვის
მაგივრად) ჯანდაცვის მომხმარებლებისთვის (რომელთაც,
ყალბი თანაგრძნობით, დღეს „პაციენტებად“ მოიხსენიებენ)
ხელმისაწვდომ ცოდნას გაზრდიდა და აღმოფხვრიდა იმ აბ-
სურდს, რომ მხოლოდ კონკრეტულ ადამიანებს შეუძლიათ
ანტიბიოტიკების გამოწერა უმარტივესი ინფექციებისთვისაც
კი.
აშშ-ის სამედიცინო სისტემას ძნელად თუ ეთქმის მსო-
ფლიოში ყველაზე ცუდი. ის არჩევანის მეტ თავისუფლებას
იძლევა, ვიდრე ბევრ სხვა ქვეყანაში, და იქაა, სადაც უნდა
იყოს, თუ დაზღვევა და ჯანმრთელობის გართულებული
მდგომარეობა გაქვთ. მაგრამ ინტერვენციათა ჩახლართული
ქსელი ქაოტურ, გაუგებარ და კრიზისისკენ მიდრეკილ სისტე-
მას ქმნის, რომელიც უფრო ძვირი ჯდება, ვიდრე საჭიროა
(და ვიდრე დაჯდებოდა, კონკურენცია რომ არსებობდეს), და
ჩვენს ჯანმრთელობასთან დაკავშირებულ გადაწყვეტილე-
ბებში არა აქტიურ მონაწილეებად, არამედ „პაციენტებად“
გვაქცევს – პასიურ მიმღებებად იმისა, რასაც სისტემა გვთა-
ვაზობს.
ჯანდაცვის ტექნოლოგიაში ისეთი წინსვლების მომს-
წრენი ვართ, ჩვენი მშობლები და ბებია-ბაბუები რომ ვერც
იოცნებებდნენ ალბათ, მაგრამ ამ პროგრესის ნაყოფს იქამდე
ვერ მოვიმკით სრულად, ვიდრე საკუთარ თავს სახელმწიფო
ინტერვენციათა სისტემისგან არ გავინთავისუფლებთ, რო-
მელიც სერიოზულად გვაბრკოლებს, ზღუდავს ჯანსაღ კო-
ნკურენციას, წამხდარი წამახალისებლების ქსელს ქმნის და
გვართმევს ღირსებასა და თავისუფლებას. ჩვენ ჩვენი მომა-
ვლის წარმართვაზე ვართ პასუხისმგებელნი. ამდენად, ჩვენი
ჯანმრთელობის მართვის სადავეები უნდა დავიბრუნოთ.
ჯანმრთელი სხეული ჯანმრთელი ცხოვრების ნაწილი და შე-
ფუთვაა, თავისუფლება კი ფუნდამენტია, რომელსაც უნდა
დავეყრდნოთ განვითარების პროცესში.
100
11
საიდან ვიცით?
ცოდნა და თავისუფლების პრეზუმფცია
ავტორები: ლოდე კოსერი და მარტენ ვეგე

როგორ შეიძლება, რომ ის, რაც ერთმანეთისგან დამოუკი-

დებლად მილიონობით გონებამ იცის, ერთმანეთისთვის
სასარგებლოდ ვაქციოთ? რა უპირატესობები აქვთ, ამ თვალ-
საზრისით, თავისუფალ საზოგადოებებს კონტროლირებულ
ან დიქტატორულ საზოგადოებებთან შედარებით? როგორ
აგვარებს კანონის უზენაესობა, საკუთრება, ნებაყოფლობითი
მიმოცვლა და ფასები პრობლემებს, რომელთაც ძალმო-
მრეობითი ცენტრალური გეგმები ვერ უმკლავდება? მარტენ
ვეგე პოლიტიკურ მეცნიერებას ETH Zurich-სა და University of
Antwerp-ში სწავლობდა, სადაც მაგისტრის ხარისხი მიიღო.
გახლდათ Liberaal Vlaams StudentenVerbond-ის (LVSV-ის –
ფლანდრიელ სტუდენტთა კლასიკური ლიბერალური ასო-
ციაციის) პოლიტიკური მრჩეველი. ამჟამად, ბელგიაში არსე-
ბული Murray Rothbard Institute-ის აკადემიური დირექტორია.
ლოდე კოსერს University of Antwerp-ისა და Catholic University
of Leuven-ის მაგისტრის ხარისხები აქვს მიღებული ფილო-
სოფიაში და, ამჟამად, სადოქტორო დისერტაციაზე მუშაობს.
ასწავლის ეკონიმიკას ბრიუსელში. მარტენ ვეგეს მსგავსად,
კოსარიც პოლიტიკური მრჩეველი იყო LVSV-ში. ის ევროპის
Students For Liberty-ს აღმასრულებელთა საბჭოს წევრი და ბე-
ლგიაში მდებარე Murray Rothbard Institute-ის პრეზიდენტია.

დავუშვათ, გთხოვეს, თქვენი მშობლებისა და და-ძმე-

ბისთვის ყველა გადაწყვეტილება თქვენ მიგეღოთ. შეძლებ-
დით? დავუშვათ, იგივე გთხოვეს მეგობრებისა და გაფართო-
ებული ოჯახისთვის. როგორ გგონიათ, გამოგივიდოდათ?
დავუშვათ, ყოველდღე, მილიარდობით უცხო ადამიანის
მაგივრად გიწევთ გადაწყვეტილებების მიღება – მათთვის,
ვინც დღეს ცხოვრობს და მათთვისაც, ვინც მომავალში იცხო-
ვრებს. სერიოზული გამოწვევა იქნებოდა, არა?
თქვენ არა მხოლოდ ფაქტების ცოდნა დაგჭირდებოდათ,
არამედ მიზნებისაც. რა მიზნების მიღწევა უნდა გეცადათ?
და მიზნების შერჩევის შემდეგ, როგორ მიაღწევდით მათ?
საქმეში ჩართულ ამ პრობლემათა წყებას ფ. ა. ჰაიეკი „ცოდ-

101
ნის პრობლემას“ უწოდებდა და მას აღწერდა, როგორც „პრო-
ბლემას, რომელიც უკავშირდება საზოგადოების ნებისმიერი
წევრისთვის არსებულ რესურსთა საუკეთესოდ გამოყენების
უზრუნველყოფას მიზნებისთვის, რომელთა ფარდობითი
მნიშვნელობის შესახებ მხოლოდ ამ ინდივიდებმა იციან.“76
რათა უფრო მკაფიო გახდეს, რა არის ცოდნის პრობლემა,
ის სამი შეკითხვის სახით შეგვიძლია, დავყოთ:

• პირველი – როგორ შეიძლება, საზოგადოებამ

ცოდნის გამოყენების ოპტიმიზირება მოახდი-
ნოს?
• მეორე – როგორ შეგვიძლია, წავახალისოთ ცოდ-
ნის გამოყენება ისე, რომ ადამიანებს გაუჩნდეთ
სტიმული, თავიანთი ცოდნა სხვებისთვისაც გა-
ხადონ მისაწვდომი?
• მესამე – როგორ შეგვიძლია, შევქმნათ ცოდნა,
რომელიც ადამიანებს თავიანთი მოქმედებების
კოორდინირებისა და ეკონომიკური და სოცი-
ალური პროგრესის წარმოქმნისთვის სჭირდე-
ბათ?

ამ სამ კითხვას ახალ კითხვამდე მივყავართ, კერძოდ,

რა სოციალური პროცესებია ყველაზე ადეკვატური ცოდნის
წარმოსაქმნელად და მისი გამოყენების ოპტიმიზირებისა
და სტიმულირებისთვის? ლიბერალების (გნებავთ, კლასი-
კური ლიბერალების ან ლიბერტარიანების – იმისდა მიხედ-
ვით, რომელ ლინგვისტურ ტრადიციას მიაკუთვნებთ თავს
ან რომელი ქვეყნიდან ხართ) პასუხი არის ის, რასაც ადამ
სმითი „ბუნებრივი თავისუფლების აშკარა და მარტივ სისტე-
მას“77 უწოდებდა. ამგვარი სისტემის ცენტრალურ ელემენტს
„ინდივიდუალური საკუთრება“ (რომელიც „კერძო საკუთრე-
ბის“ სახელითაც არის ცნობილი) წარმოადგენს, რაც კარგად
განსაზღვრული, სამართლებრივად უზრუნველყოფილი და
გავრცობადი; ცენტრალურ ელემენტთა რიცხვშია, ასევე,
მიმოცვლის თავისუფლება და კანონის უზენაესობა, რათა
ასეთი თავისუფალი მიმოცვლის განსაზღვრა, დაცვა და ხელ-
შეწყობა მოხდეს.
ეს საკითხები მხოლოდ საზოგადოების ორგანიზების ყვე-
ლაზე ეფექტურ საშუალებას როდი უკავშირება. მათ ღრმად
აქვთ ფესვი გადგმული მორალსა და ეთიკაშიც. იქნებოდა
კი თავისუფლება ისეთივე მნიშვნელოვანი, ყველამ სრულ-
ყოფილად რომ ვიცოდეთ, რა სურს ან სჭირდება თითოეულ
102
ჩვენგანს, ან ყველას სრულყოფილი ცოდნა რომ გვქონდეს
იმ ფაქტებისა, რაც ყველა ჩვენგანისთვის დამოუკიდებლად
არის ცნობილი? ასეთი ცოდნა რომ არსებობდეს, არგუმენტი
ცენტრალურად დაგეგმილი საზოგადოების სასარგებლოდ,
შესაძლოა, უფრო დამაჯერებელი ყოფილიყო, თუ, ცხადია,
დავუშვებთ, რომ დამგეგმავები კეთილმოსურნე და საზოგა-
დოებრივ კეთილდღეობაზე ორიენტირებული ადამიანები
არიან. მაგრამ მარტივი ფაქტი ისაა, რომ არც ერთი ჩვენგანი
არ არის ყოვლისმცოდნე, თუნდაც რომ ყველანი კეთილმო-
სურნენი და საზოგადოებრივ კეთილდღეობაზე ორიენტირე-
ბულები ვიყოთ.
მოგინდებოდათ, ვიღაც სხვას გადაეწყვიტა ყველაფერი
თქვენ მაგივრად? ალბათ არა. თითოეული ჩვენგანი პირად
ცოდნას ფლობს ჩვენი პირადი მიზნებისა და ჩვენთვის ხე-
ლმისაწვდომი რესურსების შესახებ. სხვებს ამ კონკრეტულ
ცოდნაზე ხელი უფრო რთულად მიუწვდებათ. სხვებმა იშვია-
თად თუ იციან თქვენი სიტუაციის შესახებ იმდენი, რამდენიც
იცით თქვენ. და თქვენც იშვიათად თუ იცით სხვათა ცხოვრე-
ბის შესახებ იმდენი, რამდენიც მათ იციან. ცოდნაზე როცა
მიდგება საქმე, ფუნდამენტურ „ასიმეტრიას“ აქვს ადგილი.
ეს ასიმეტრია საფუძვლიანი მიზეზია, თავისუფლების პრე-
ზუმფციას დავუჭიროთ მხარი. თავისუფლების სასარგებლო
ერთ-ერთი ყველაზე მძლავრი არგუმენტი ცოდნის პრობლე-
მის გაგებაზეა დაფუძნებული.
მოდით, უფრო კარგად შევხედოთ, რას ნიშნავს ეს მიგ-
ნებები სოციალური წესრიგის წარმოქმნისა და მდგრადო-
ბისთვის. სოციალურ წესრიგში ჩვენ ისეთ საზოგადოებას
ვგულისხმობთ, რომელშიც ორმხრივი სარგებლისთვის ჩვენი
მოქმედებების კოორდინირება შეგვიძლია, იქნება ეს თამაში,
დოვლათის შექმნა თუ სხვა მიზნები. ის, რაც სოციალურ წეს-
რიგს სჭირდება, ჰაიეკის სიტყვებით, „მოქმედებათა წესრი-
გია.“ როგორც ჰაიეკი შენიშნავდა, „ინდივიდთა ცალკეულმა
მოქმედებებმა შედეგად ზოგადი წესრიგი რომ მოიტანონ,
საჭირო მხოლოდ ის კი არაა, რომ ამ ინდივიდებმა ერთმა-
ნეთს არ შეუშალონ არასაჭიროდ ხელი, არამედ ისიც, რომ
იმ ასპექტებში, სადაც ინდივიდთა მოქმედების წარმატება
სხვათა შესატყვის მოქმედებაზეა დამოკიდებული, არსებობ-
დეს, სულ მცირე, მნიშვნელოვანი ალბათობა, რომ ამ შეთა-
ნხმებულობას მართლაც ექნება ადგილი.“78
სოციალური უწესრიგობა, მეორე მხრივ, ადამიანთა იმგ-
ვარ ინტერაქციას გულისხმობს, რომელიც უამრავი დანაშაუ-
ლით, თაღლითობით, ქურდობით, ძალადობით, მკვლელო-
103
ბითა და ომითაც კი ხასიათდება. სოციალური წესრიგი შე-
საძლებელს ხდის, სხვებთან ნებაყოფლობითი თანამშრომ-
ლობის პროცესში ჩვენი მიზნებისკენ მშვიდობიანად ვიაროთ
ისე, რომ ჩვენი რესურსები არა მხოლოდ უბრალო გადარჩე-
ნისთვის გამოვიყენოთ (რაც განსაკუთრებით მაშინ ხდება,
როცა მათ პირისპირ აღმოვჩნდებით, ვინც ცდილობს, წაგვა-
რთვას სიცოცხლე, თავისუფლება ან საკუთრება), არამედ
ცხოვრების ისეთი კარგი კომპონენტებისთვისაც, როგორიცაა
მეგობრობა, სიყვარული, შემოქმედება, დიალოგი, ხელო-
ვნება, სპორტი, აღმოჩენები, გამოგონებები და თავისუფალი
ხალხის სხვა უთვალავი მიზანი.
ამგვარ თანამშრომლობას კი ინსტიტუტები ხდის შესაძ-
ლებელს. მოდით, დასაწყისისთვის, ეკონომიკური, პოლიტი-
კური და სამართლებრივი ინსტიტუტები გავარჩიოთ ერთმა-
ნეთისგან.

ბაზრის ინსტიტუტები: მიმოცვლა და ფასი

რომელი სახის სამართლებრივი და ეკონომიკური წესრიგი
უმკლავდება ყველაზე ეფექტურად ცოდნის პრობლემას? წე-
სთა რომელი სისტემა ახდენს ცოდნის გამოყენების ოპტიმი-
ზირებას? რომელი სისტემა წაახალისებს ადამიანებს, თა-
ვიანთი ცოდნა სხვებისთვისაც გახადონ მისაწვდომი და სა-
სარგებლო? და რომელ წამახალისებლებს მივყავართ მეტი
ცოდნისკენ (ნაცვლად ცოდნის შეზღუდვისა)?
ბუნებრივი თავისუფლების სისტემა, რომელიც საკუთრე-
ბისა და ხელშეკრულების თავისუფლებაზეა დაფუძნებული,
ორ, ერთი შეხედვით, შეუთავსებელ ძალას აღმოაცენებს:
კონკურენციასა და სოციალურ თანამშრომლობას. „ერთი
შეხედვით“ იმიტომ ვამბობთ, რომ არაა აუცილებელი, ადა-
მიანმა მაინცდამაინც ერთი აირჩიოს მეორის წინააღმდეგ.
ბაზარში, მეწარმეები, ვაჭრები და ფირმები ერთმანეთთან
კონკურენციაში არიან, რათა „კლიენტურა“ (გნებავთ, „ბიზ-
ნესი“) მოიხვეჭონ მომხმარებლებისგან, სხვა სიტყვებით,
ისინი მათთან თანამშრომლობის შესაძლებლობის მოპო-
ვებას ცდილობენ. ვაჭრობის უფლება ნიშნავს არჩევანის
უფლებასაც, გადაწყვიტო, ვისთან ივაჭრებ, და უფლებასაც,
უარი თქვა ვაჭრობაზე.
საკუთრების უფლებები ათვლის წერტილებს – ე.წ. საბა-
ზისო კრიტერიუმებს – ადგენს; თუ თქვენ ვაჭრობთ, თქვენ
უფლებების მიმოცვლას ეწევით, ხოლო თუ არ ვაჭრობთ,
ინარჩუნებთ იმას, რაც თქვენია; ასე რომ, ნებისმიერი ნე-
ბაყოფლობით შეთანხმებული მიმოცვლა ათვლის წერტი-
104
ლისას არსებული მდგომარეობის გაუმჯობესებაა. ამასთან,
საკუთრების უფლებები აზუსტებს, ვის აქვს თავისუფლება,
გადაწყვიტოს, რას უზამს რესურსს, რაც სხვათა უფლებების
დაზარალების ან მათი თავისუფლების შელახვის წინაღმდეგ
არსებულ კანონებს ექვემდებარება.
როცა ადამიანი, რომელსაც აქვს თავისუფლება, გადა-
წყვიტოს, რას უზამს რესურსს, ამავე დროს, არის ადამიანი,
რომელსაც შეუძლია, ამ რესურსის ნაყოფი მოიმკას და გაყი-
დოს ეს უკანასკნელი ან მისი სერვისებით სარგებელი მიიღოს,
მაშინ ეს ადამიანი მოტივირებული იქნება, გაითვალისწი-
ნოს, რა სურთ სხვებს ან რა შეიძლება, გააკეთონ სხვებმა
აღნიშნული რესურსით, იმიტომ რომ, ამ ხალხმა შეიძლება,
მასთან ივაჭროს. ეს, რა თქმა უნდა, არ ნიშნავს, რომ ადამია-
ნები შეცდომებს არ უშვებენ, მაგრამ უნარი, მწირი რესურსის
გაზრდილი ღირებულების სახით ჯილდო მიიღო, მის მფლო-
ბელებს წააქეზებს, ამ ეკონომიკურ აქტივობებში ჩაერთონ
– აქტივობებში, რომლებიც წარმოქმნის იმ პროდუქტებსა
და სერვისებს, რისი ყიდვაც მომხმარებლებს უნდათ. ხოლო
კაპიტალური ფასები (რესურსის გასაყიდი ფასი) მფლო-
ბელთათვის (და პოტენციური მყიდველებისთვის) ქმნის
მოტივაციას, მომავალი მიიღონ მხედველობაში, ვინაიდან
მომავლის სარგებელთა ნაკადი აწმყო ფასშია „კაპიტალიზე-
ბული“ (ტექნიკური თვალსაზრისით, სახლის ფასი ყველა იმ
ქირის ჯამურ ფასს უდრის, რომელსაც სახლი მომავალში მო-
იხვეჭს – საპროცენტო ტარიფის გამოკლებით, რაც იმის „ლა-
მაზად“ თქმას ნიშნავს, რომ საქონლის სამომავლო ღირებუ-
ლების დადგენა აწმყოშია შესაძლებელი. თუმცა, თუ, იმის
გამო, რომ საკუთრება და მიმოცვლა არ არის ნებადართული,
კაპიტალური ფასების დადგენა ვერ ხდება ნებაყოფლობითი
მიმოცვლის მეშვეობით, მაშინ საქონლის სამომავლო ღირე-
ბულება არ იქნება მისი აწმყო ღირებულების ტოლფასი და
ძალიან მცირედი მოტივაცია თუ იარსებებს, – ან არც კი არ-
სებებს, – რომ ღირებულება შენარჩუნდეს; ეკოლოგიაში ამას
„საერთო რესურსების ტრაგედიას“79 უწოდებენ).
ფასებს ბაზარზე ყიდვისა და გაყიდვის უბრალო აქტი
ქმნის, ფასები კი მნიშვნელოვან ცოდნას ატარებს: ფასი არის
სიგნალი, რომ სადღაც, ვიღაც მოწადინებული იყო, ეს კონ-
კრეტული ფასი გადაეხადა. ის მწირი რესურსის ალტერნატი-
ული გამოყენებისა და ღირებულების „ჩამნაცვლებელ“ ფუნ-
ქციას ასრულებს. თუ მე რაღაცის გაკეთებას ვაპირებ, მისი
მდგენელი სხვადასხვა შესაძლო კომპონენტის ფასებს ერთ-
მანეთს შევადარებ, ეს ფასები კი მეტყვის, რა ღირებულება
105
მიანიჭეს ამ კომპონენტებს სხვებმა სხვა მიზნებისთვის. მე ამ
ალტერნატიულ ღირებულებებზე მეტი ღირებულება უნდა
წარმოვქმნა, თუ მსურს, რომ საქონლის გაყიდვით მოგება
დამრჩეს; თუ მე ამ ღირებულებათა ჯამზე ნაკლებ ფასში გა-
ვყიდი, მაშინ წავაგებ, რაც, თავის მხრივ, ჩემი ინფორმირე-
ბის პრაქტიკული საშუალებაა, რომ აღარ უნდა გავაგრძელო
იგივეს კეთება.
ფასები ყიდვისა და გაყიდვის დეცენტრალიზებული
აქტების შედეგად აღმოცენდება – „დაკლება-მომატების“
აქტებისა, რაც ბაზრის მახასიათებელს წარმოადგენს. ფასები
მიმოცვლის აქტების ე.წ. მეორადი პროდუქტის სახით აღმო-
ცენდებიან და ერთობ ეფექტურად გადასცემენ ინფორმაციას
რიცხვების უნივერსალურად გასაგებ ფორმატში შესაბამისი
საქონლის ყველა რეალურ – და პოტენციურ – მყიდველსა და
გამყიდველს. ამიტომაც, საბაზრო ეკონომიკაში არ არის სა-
ჭირო, ცენტრალური გეგმების სამსახურებმა ინფორმაციის
სრული აგრეგაცია მოახდინონ. საზოგადოების ყველა წევრი,
ვისაც ამ პროცესში წვლილი შეაქვს, ცოდნის პატარა კუნძულს
წარმოადგენს, მაგრამ მათი მოქმედებები ხელს უწყობენ იმგ-
ვარი სიგნალების შექმნას, რომლებიც სხვათა მოქმედებებს
გზას უკაფავს. ფასები უამრავი ინდივიდუალური გეგმისა და
მოქმედების კოორდინირებას ახდენს; საკუთარი სარგებლის
ძიებაში, წარმოიქმნება ორმხრივი სარგებელი და მილი-
ონობით ადამიანს (რომელთაგან თითოეულს ცოდნის შე-
ზღუდულ ულუფაზე აქვს წვდომა და რომლებიც უაღრესად
განსხვავებულ მიზნებს მისდევენ) შეუძლია მშვიდობიანი
თანამშრომლობა და მისთვის მისაწვდომი ინფორმაციის
სხვებისთვის გაზიარება – არა მხოლოდ საკუთარი მიზნე-
ბის შესახებ, არამედ ობიექტური ფაქტების, ტექნოლოგიის,
რესურსთა ხელმისაწვდომობისა და სხვათა შესახებ. ეს
მხოლოდ მაშინ ხდება, როცა საკუთარი ინტერესების დაკ-
მაყოფილების პროცესი ყველა სხვა ადამიანის საკუთრების
უფლებებით არის შეზღუდული – უფლებებით, რომელთაც
კანონის უზენაესობა იცავს. თუ პირადი ინტერესები სხვებზე
დაწესებულ შემზღუდავ ძალაუფლებასთან არის გაწყვილე-
ბული, მაშინ ეს ძარცვას, ძალადობრივ კონფლიქტსა და, ზო-
გადად, კოორდინაციის დარღვევას და უწესრიგობას გამოი-
წვევს.
სწორედ ამიტომაა, რომ როგორც კონკურენცია, ისე სო-
ციალური თანამშრომლობა პროცესებს წარმოადგენს და
არა ბაზრისა თუ საზოგადოების იდეალურ მდგომარეობებს.
საკუთრება, მიმოცვლა და ფასები უზრუნველგვყოფს სტიმუ-
106
ლით, სხვებს სასარგებლო სახით ინფორმაცია გავუზიაროთ,
და გვეხმარება, ჩვენი ქცევის კოორდინირება მოვახდინოთ
იძულებისა თუ ბრძანებების გამოყენების გარეშე. უდავოა,
რომ ფირმების მფლობელთა უმრავლესობას (თუმცა არა
ყველას) სრულებით არ ეხატება გულზე კონკურენცია თავის
მეტოქეებთან, მაგრამ ამავე ადამიანებს მოსწონთ, სხვები
რომ ეჯიბრებიან ერთმანეთს კლიენტურის მოსაპოვებლად.
როგორც წესი, ჩვენ დაბალი ფასები მოგვწონს, როცა რაღაცას
ვყიდულობთ, და მაღალი ფასები – როცა რაღაცას ვყიდით;
ამდენად, ჩვენ მოგვწონს კონკურენცია მათ შორის, ვინც საქო-
ნელს აწარმოებს და მოგვყიდის, და გვეჯავრება, როცა სხვები
გვეჯიბრებიან იმის გაყიდვაში, რასაც ჩვენ ვაწარმოებთ. მი-
უხედავად ამისა, საბოლოო ჯამში, ყველა ჩვენგანი უკეთეს
მდგომარეობაში ვართ, როცა თავისუფალი კონკურენცია და
თავისუფალი მიმოცვლა წესია (სახელმწიფოს შემზღუდავი
ძალაუფლების მეშვეობით მონოპოლიების, სუბსიდიებისა
და სხვა საგანგებო პრივილეგიების ხელში ჩაგდების მცდე-
ლობას ეკონომისტები ერთგვარად დამაბნეველი ტერმინით
– „რენტის ძიება“80 – მოიხსენიებენ და არსებობს საგანგებო
ინტერესებზე ორიენტირებული ინტერვენციონისტული პო-
ლიტიკის შესახებ არაერთი კვლევა, რომელიც „საზოგადო-
ებრივი არჩევანის“ ეკონომისტებსა და პოლიტიკურ მეცნიე-
რებს ეკუთვნის81).
თავისუფალი ბაზრის ინტერაქციის მთავარი არსი ადამი-
ანებისთვის ღირებულების შექმნაა და არა უბრალოდ „მოგე-
ბათა მაქსიმიზირება.“82 ეკონომიკური სარგებლის ერთ-ერთი
ფუნქციაა, გვითხრას, რამდენად აუმჯობესებს კომპანია ღი-
რებულებას. მოგება არის სხვაობა რაღაცის გასაყიდ თანხასა
და იმ თანხას შორის, რაც ის ჯდება, ეს ხარჯები კი ფულად
ფასებშია გამოხატული, რომლებიც გვეუბნება, სხვა რა ღირე-
ბული გამოყენება შეიძლება, ჰქონდეს აღნიშნულ პროდუქ-
ტში გამოყენებულ მწირ რესურსებს. რაც შეეხება ზარალს,
რომელსაც მაშინ აქვს ადგილი, როცა პროდუქტის გაყიდვა
მისი წარმოებისთვის საჭირო ხარჯებზე იაფად ხდება, ის
საკმაოდ ეფექტურ სიგნალს გვიგზავნის, რომ ღირებულების
შექმნის ნაცვლად, ფირმა ან მეწარმე ღირებულებას ანადგუ-
რებს. მოგება და წაგება ინფორმაციასაც გვაწვდის და მოტი-
ვაციასაც, რომლებიც ქცევის ნებაყოფლობით კოორდინირე-
ბას ახდენენ და ბაზრის მონაწილეებს მიანიშნებენ, რომ რე-
სურსები მათი ყველაზე ღირებული გამოყენების მიმართუ-
ლებით „წაიყვანონ.“

107
პოლიტიკური ინსტიტუტები
როგორ შეიძლება, შევადაროთ ერთმანეთს პოლიტიკური
ინტერაქციები და თავისუფალი ბაზრის ინტერაქციები? რა
უპირატესობები ან ხარვეზები აქვს სახელმწიფოს მოქმედე-
ბას შესავალში აღწერილი ცოდნის საკითხების მოგვარების
მიმართულებით? არსებობს მექანიზმები, რომლითაც პო-
ლიტიკური ცხოვრების ინსტიტუტები – იქნება ეს დიქტატო-
რული თუ დემოკრატიული, უსისტემო თუ კონსტიტუციური,
შეუზღუდავი თუ შეზღუდული – ცოდნის საკითხის ოპტიმიზი-
რებას ახდენენ ან ახალისებენ ადამიანებს, შექმნან ცოდნა ან
გაუზიარონ ერთმანეთს, რაც იციან? აქვს ანალოგი მოგებასა
და წაგებას პოლიტიკურ სფეროში, რაც, წარმატებისა და წა-
რუმატებლობის თვალსაზრისით, პოლიტიკურ ინტერაქცი-
ათა შეფასების საშუალებას მოგვცემდა ისევე, როგორც ეკო-
ნომიკურ სფეროში ვიყენებთ მოგებასა და წაგებას დასკვნე-
ბის გასაკეთებლად? პოლიტიკური ინტერაქცია – პოლიტიკო-
სებს, ბიუროკრატებსა და ამომრჩეველ საზოგადოებას შორის
– საკმარის ინფორმაციას გვაწვდის სხვათა პრობლემებსა და
საჭიროებებზე და უზრუნველგვყოფს ის სათანადო სტიმუ-
ლებით, ამ საჭიროებების დაკმაყოფილება რომ მოხდეს?
რაც პოლიტიკას ადამიანური ინტერაქციის სხვა სფერო-
ებისგან განასხვავებს, ისაა, რომ პოლიტიკური ინტერაქ-
ციები იძულებას ეფუძნება, ნაცვლად ნებაყოფლობითი
თანამშრომლობისა. საპარლამენტო უმრავლესობის მიერ
მიღებული კანონები ყველას გვეხება, განურჩევლად იმისა,
ვეთანხმებით მათ თუ არა. ჩვენ იძულებულები ვართ, გადა-
ვიხადოთ გადასახადები, გვინდა ეს თუ არა, სხვაგვარად მოქ-
ცევას კი, შესაძლოა, ჩვენი აქტივების მიტაცება, თავისუფლე-
ბის აღკვეთა დაპატიმრებით ან რაიმე უარესიც კი მოჰყვეს.
ჩვენ უნდა „ვიყიდოთ“ ის, რასაც გვთავაზობენ და სულერთია,
არის ეს ჩვენი არჩევანი თუ არა. მოკლედ, მთელი პაკეტია...
საგარეო პოლიტიკა, საგადასახადო პოლიტიკა, ნარკოტიკე-
ბის კანონები, ქორწინების კანონები, სკოლები, ჯანდაცვის
სიტემა... სია ძალიან გრძელია. ისე ვერ იზამ, რომ რაღაცა
მეტად აირჩიო და რაღაცა – ნაკლებად, როგორც ეს თავისუ-
ფალი ბაზრის ტრანზაქციების დროსაა, ჩვეულებრივ, შესაძ-
ლებელი.
ეს, ცოტათი, „აიღე ან შეეშვი“-ტიპის ერთ გიგანტურ ტრა-
ნზაქციას ჰგავს, სადაც უნდა დათანხმდეთ ისეთი პაკეტის
ყიდვას, რომელიც მოიცავს თქვენს სახლს, საპონს, სურსათს,
ტელეფონს, სათვალეს ან კონტაქტურ ლინზებს (სულ რომ
არ გჭირდებოდეთ ან გინდოდეთ ეს უკანასკნელი), შინაურ
108
ცხოველებს (თუნდაც რომ ალერგია გქონდეთ მათზე), წი-
ნდებს და მუსიკალურ კოლექციას; და ამ ჩამონათვალიდან
ვერაფერს იყიდით სხვისგან – კონკურენტი პროვაიდერების-
გან; და არც ის შეგიძლიათ, უარი თქვათ მათ ყიდვაზე. და
რადგანაც ეს არაა ნებაყოფლობითი აქტი, ამ ტრანზაქციათა
(სულ ცოტა) დიდი ნაწილი არ ატარებს ორმხრივ სარგებელს
საქმეში ჩართული ყველა პირისთვის მაშინ, როცა საბაზრო
ვაჭრობა ჩართულ მხარეთა ნებით ხდება, მათ კი, ვინც არ
არის ჩართული, საკუთრების კანონები იცავს მათგან, ვისაც,
შესაძლოა, მათი უფლებების დარღვევის სურვილი ჰქონდეს.
იმის გამო, რომ სულ უფრო მეტი ქვეყანაა, დღეს, დე-
მოკრატიულად მიჩნეული, ხალხს სულ უფრო მზარდად
ეთქმის სიტყვა სახელმწიფოს მართვაში, მაგრამ რამდენად
შეუძლიათ ამომრჩევლებს, პოლიტიკოსებამდე მიიტანონ
საკუთარი სურვილები თუ საჭიროებები? სხვაგვარად რომ
ვთქვათ, ჩვენს სურვილებსა და საჭიროებებთან დაკავშირე-
ბული რა ცოდნის გადაცემა შეგვიძლია საარჩევნო ყუთის მე-
შვეობით? როცა ხმის მისაცემად მივდივართ, ერთდროულად
იმდენი რამისთვის მოგვეთხოვება უპირატესობის მინიჭება
და ამის გამოხატვა, რომ რთული ხდება, ვინმემ გაარკვიოს,
რატომ გააკეთა ვიღაცამ ესა თუ ის არჩევანი ან რა სურთ თუ
სჭირდებათ ამომრჩევლებს საკუთარი წარმომადგენლე-
ბისგან. პოლიტიკოსები, დღეს, იღებენ გადაწყვეტილებებს
გადასახადებზე, დიპლომატიურ და სამხედრო კავშირებზე,
ეკოლოგიაზე, განათლებაზე, საერთო კეთილდღეობისთვის
ხარჯვაზე, იმიგრაციაზე, ჯანმრთელობის საკითხებზე, იმაზე,
რომელი პროდუქტების ყიდვა და გაყიდვაა შესაძლებელი,
უძრავ ქონებასა და ბინადრობაზე, ქორწინებაზე... თქვენ
მხოლოდ ხელი დაადეთ. ნებისმიერ ამ საკითხს სადღაც აუ-
ცილებლად ეყრება კენჭი.
ამომრჩეველმა კონკრეტულ კანდიდატს იმიტომ შე-
იძლება, დაუჭიროს მხარი, რომ ეთანხმება მას ყველა ამ
საკითხზე ან კი იმიტომ, რომ ამ ამომრჩევლისთვის ამ სა-
კითხთაგან რომელიმე ძალიან მნიშვნელოვანია და კანდი-
დატს სწორედ ამ კონკრეტულ საკითხთან დაკავშირებით
ეთანხმება. ამომრჩევლებმა, შესაძლოა, ამა თუ იმ კანდი-
დატზე იმიტომაც შეაჩერონ არჩევანი, რომ მას საიმედო,
მცოდნე, მეგობრულ ან სულაც კარგი გარეგნობის ადამიანად
მიიჩნევენ. ამომრჩეველთა მოტივაციის გაგების საშუალება,
პრაქტიკულად, არ არსებობს. და თუნდაც რომ მათ საზოგა-
დოებრივი აზრის მკვლევრებს უთხრან, კანდიდატ X-ს მივეცი
ხმა, რადგან ის უფრო ჭკვიანი მეჩვენაო (ან კანდიდატი X-ის
109
მსგავსად, მეც ვთვლი, რომ გადასახადები უნდა შემცირდესო
[გაიზარდოსო], ან კი კანდიდატ X-ს მკაცრი პოზიცია ჰქონდა
კრიმინალის წინააღმდეგო), მაინც ძნელია, ვიცოდეთ, კანდი-
დატის ყველა (და მრავალი) გაცხადებული პოზიციიდან თუ
მახასიათებლიდან რომელს (ან რომლებს) ემხრობიან ან
ეწინააღმდეგებიან ამომრჩევლები. კანდიდატებისთვის ხმის
მიცემა არ არის ეფექტური საშუალება, გავიგოთ, რას ფიქრო-
ბენ ამომრჩევლები (და სურათი კიდევ უფრო მძიმდება, როცა
აცნობიერებ, რომ ერთ-ერთი რამ, რასაც ამომრჩევლები
წყვეტენ, ისაა, სხვებს თუ ექნებათ საკუთარი პრიორიტეტე-
ბის გამოხატვის უფლება ან თუ შეძლებენ ისე იცხოვრონ,
როგორც უნდათ; სწორედ ამიტომ, შეუზღუდავ დემოკრატიას
ზოგჯერ ორი მგლისა და ცხვრის სიტუაციად აღწერენ, რომ-
ლებიც ხმას აძლევენ იმას, თუ რა უნდა მიირთვან სადილად).
როცა ბიზნესი ისეთ პროდუქტებსა თუ სერვისებს ქმნის,
რომელთაც ადამიანები ღირებულად არ მიიჩნევენ ან რომ-
ლებიც ზედმეტად ძვირია მათი ბიუჯეტისთვის, ბიზნესი ზა-
რალდება და საქმიდან გადის. საპირისპიროდ, მთავრობებს
შეუძლიათ, გვაიძულონ, ფული ვიხადოთ ცუდ პროდუქტებსა
და ცუდ სერვისებში მხოლოდ იმიტომ, რომ ისინი იძულე-
ბას მიმართავენ. შესაძლოა, არ მოგწონდეთ ის, რასაც მთა-
ვრობები ქმნიან, მაგრამ – გინდათ, არ გინდათ – მათ მაინც
იღებთ. თავისუფალ ბაზარში, მომხმარებლებს შეუძლიათ,
ის პროდუქტები თუ სერვისები იყიდონ, რაც სხვებს არ სურთ
ან რაც სხვებისთვის საზიზღარი და უგემოვნოა. თავისუფალ
ბაზრებში, მყიდველებს შეუძლიათ თავიანთი უცნაური გე-
მოვნების გამოხატვა, ცხადია, თუ სხვებს არ აზიანებენ ამით.
როცა მთავრობა პროდუქტებითა თუ სერვისებით უზრუნვე-
ლგვყოფს, ხალხი, როგორც წესი, იძულებულია, „ერთი ზომა
ყველას ერგება“-ტიპის პროდუქტს დასჯერდეს. ჩვენ ვერ
ვიტყვით, რომ მთავრობის ამა თუ იმ აქტივობას ნაკლები
დოზით მივიღებთ, სხვა აქტივობას კი მეტად. ჩვენი ხელშე-
კრულება მთლიან პაკეტს მოიცავს. პოლიტიკური ინტერაქ-
ციის დროს, ჩვენ, როგორც წესი, არ გვაქვს არჩევანი, სხვა
პროდუქტი ვიყიდოთ ან სერვისის სხვა პროვაიდერს მივმა-
რთოთ. ჩვენ არ შეგვიძლია, კომპრომისებსა და არჩევანზე
ჩვენი პრიორიტეტები გავამჟღავნოთ ჩვენი „მარგინალური
პოზიციებიდან.“83

კანონის უზენაესობა
მშვიდობიანი თანამშრომლობისთვის წესები აუცილებელია.
ბაზრები, არანაკლებ მთავრობებისა (და, არაერთი აზრით,
110
გაცილებით მეტადაც), წესებით იმართება. როგორც ჯონ
ლოკი აღნიშნავდა, „სადაც არ არის კანონი, არ იქნება თა-
ვისუფლება.“84 ჩვენ ვერ მივცემთ ადამიანებს ნებას, ყოველ
ფეხის ნაბიჯზე დაარღვიონ კონტრაქტები, იქურდონ, აგრე-
სიულად მოექცნენ სხვებს ან, ზოგადად, უფლებები შელა-
ხონ. მაგრამ არაა საჭირო, წესები კომპლექსური ან რთული
იყოს იმისთვის, რომ მათ იმუშავონ ან თავისუფალი საზო-
გადოების წესრიგი უზრუნველყონ. ფასებს საკუთრებისა და
კონტრაქტის საკმაოდ მარტივი წესები წარმოშობს, რომლე-
ბიც სოციალური წესრიგის განუზომლად კომპლექსური ფო-
რმების კოორდინირებას ახდენენ.85 ეკოლოგიის კვლევებით
დაწყებული, ფრინველთა გუნდის კვლევებით დამთავრე-
ბული, მეცნიერებს, ბოლო დროს, უკეთ ესმით, თუ როგორ შე-
უძლიათ მარტივ პრინციპებს (ან წესებს) განუზომლად კომ-
პლექსური დინამიკის აღმოცენება. ეს ადამიანთა წესრიგზეც
ვრცელდება: თავისუფალი საზოგადოებების მარტივი წესები
მეტ წესრიგს წარმოშობს და მეტ კეთილდღეობას ხდის შე-
საძლებელს, ვიდრე სოციალისტ დამგეგმავთა ინტერვენცი-
ები.
სოციალური წესრიგის ჩარჩო „ლიბერალურად“ ან „ლი-
ბერტარიანულად“ რომ კვალიფიცირდეს, გარკვეული ფო-
რმალური მახასიათებლები (ზოგადად ცნობილი, როგორც
„კანონის უზენაესობა“) არის საჭირო: წესები, სულ მცირე,
მკაფიო და გასაგები უნდა იყოს; მათი გამოყენება მიუკერძო-
ებლად უნდა ხდებოდეს; და მათ უნდა შეძლონ პიროვნული
დისკრეციის სფეროთა დემარკაცია, რომლის ფარგლებშიც
ადამიანი უსისტემო ძალაუფლებისა და ბრძანებებისგან თა-
ვისუფალია.86 სამივე მახასიათებელი ძალიან მნიშვნელო-
ვანია. დავუშავათ, რომ წესები საზოგადოებაში მკაფიო არ
არის, რაც ნიშნავს, რომ მათი გაგება შეუძლებელია (ან უკი-
დურესად ძნელი), ან რეტროაქტიულია, ან, სულაც, ურთიერ-
თგამომრიცხავი. ეს კი ნიშნავს, რომ ადამიანებს წინასწარ არ
ეცოდინებათ, რა არის ან არ არის კანონიერი – რა ექვემდე-
ბარება ან არ ექვემდებარება სამართლებრივ სანქციას. სხვა
ნაკლოვანებებთან ერთად, ამგვარი რეჟიმის თანხმლები
არასტაბილურობისა თუ ბუდნოვანების განცდა გეგმებს და,
შესაბამისად, გეგმათა ნებაყოფლობით კოორდინაციას ძირს
უთხრის. სამართლებრივი წესრიგი კანონის ცოდნას უნდა
გადმოგვცემდეს და თუ ეს არ შეუძლია, მას არ შეუძლია, საე-
რთოდ სამართლებრივი წესრიგი ეთქმოდეს.
მკაფიო კანონებსაც კი სჭირდებათ მიუკერძოებელი მსა-
ჯულები. თუ მოსამართლე ერთი ოჯახის წევრებს გარკვეული
111
სახით მიუსადაგებს კანონს, მეორე ოჯახის წევრებს კი სხვა-
გვარად, ეს უკვე აღარაა კანონი. ან თუ მოსამართლის გადა-
წყვეტილების საფუძველი ქრთამია ან პოლიტიკური ზეწოლა
(რასაც ზოგიერთ ქვეყანაში „სატელეფონო სამართალს“
უწოდებენ და რაც ნიშნავს, რომ მოსამართლეს „იუსტიციის
მინისტრი“ ურეკავს და ეუბნება, რა განაჩენი უნდა გამოიტა-
ნოს), ან კი ამ გადაწყვეტილებას ის რასის, რელიგიის, ენისა
თუ ეთნიკურობის საფუძველზე იღებს ან ნებისმიერი სხვა მი-
ზეზით, რაც კანონსა და საქმეში არსებულ ფაქტებს მიღმაა,
ასეთი გადაწყვეტილება ძალიან შორს დგას კანონის უზენაე-
სობისგან (ეს არ ნიშნავს, რომ სამართლებრივი პროცედურა
მთლიანად მექანიკურია; არსებობს პრაქტიკული სიბრძნის
გამოყენების სივრცე ან იმისა, რასაც ლათინურად prudential-ს
უწოდებდნენ, ბერძნულად კი phronesis-ს, მაგრამ ამგვარი
პრაქტიკული სიბრძნე არც უსისტემოდ უნდა იქნას გამოყენე-
ბული და არც კანონების წინააღმდეგ, როგორც ეს ქრთამის
აღების დროს, რასიზმის ან კრონიზმის შემთხვევაში ხდება).
კანონების მკაფიოობა, რომელიც გაწყვილებულია გონივ-
რულ რწმენასთან, რომ კანონები მიუკერძოებლად აღსრუ-
ლდება, უმნიშვნელოვანესია სამართლიანი საზოგადოების
ჩარჩოს შექმნისათვის.
მაგრამ თავისუფალი საზოგადოების სამართლებრივ წეს-
რიგს მეტი სჭირდება, ვიდრე თანასწორად გამოყენებული
მკაფიო კანონებია. საჭიროა, რომ კანონები განსაზღვრავდეს
და იცავდეს დისკრეციის სფეროებს. თავისუფალი ადამი-
ანი, რომელიც საკუთარი ცხოვრებით, თავისუფლებითა და
უძრავი ქონებით სარგებლობს, ლოკის სიტყვებით, არ უნდა
„დაექვემდებაროს სხვა ადამიანის უსისტემო ნება-სურვილს,
არამედ თავისუფლად მიჰყვეს საკუთარს“.87 ყველას სჭირ-
დება ის, რასაც ჰაიეკი „დაცულ სფეროს“ უწოდებდა, რომ-
ლის ფარგლებში ადამიანს გადაწყვეტილებების მიღება
შეუძლია. მის გარეშე, არ გვექნებოდა ინოვაცია (ან ძალიან
უმნიშვნელო დოზით გვექნებოდა), სხვა სიტყვებით, არ
მოხდებოდა (ან ძალიან უმნიშვნელო დოზით მოხდებოდა)
ცოდნის წარმოება. თავისუფლება მხოლოდ იმიტომ კი არ
არის მნიშვნელოვანი, რომ შეგიძლია, ის აკეთო, რაც გინდა,
არამედ ალბათ უფრო იმიტომაა მნიშვნელოვანი, რომ სხვა
ადამიანებსაც შეუძლიათ, აკეთონ ის, რაც უნდათ. როგორც
ჰაიეკი განმარტავდა, „ის, რაც მნიშვნელოვანია, ის თავი-
სუფლება კი არაა, რომელიც მე, პიროვნულად, მინდა, გამო-
ვიყენო, არამედ ის თავისუფლება, რომელიც სხვა ადამიანს
შეიძლება, სჭირდებოდეს იმისთვის, რომ საზოგადოებრივად
112
სასარგებლო რაღაცები აკეთოს. ეს თავისუფლება უცხო ადა-
მიანს გარანტირებულად მხოლოდ მაშინ შეგვიძლია, მივ-
ცეთ, თუ მას მივცემთ სრულიად ყველას.“88
ცოდნის პრობლემა კანონთან დაკავშირებულ ყველა იმ
საკითხსაც ეხება, ზემოთ რომ განვიხილეთ. იშვიათად ხდება
(თუ საერთოდ ხდება), როცა ყველასთვის გასაგებია, რა უნდა
იყოს სათანადო კანონი ან მისი საუკეთესო ინტერპრეტაცია
თუ გამოყენება. ეს მნიშვნელოვანი და კომპლექსური საკი-
თხებია. და სწორედ ამიტომაა, რომ კლასიკური ლიბერა-
ლური ტრადიციის მოაზროვნეები დეცენტრალიზებულ მე-
ქანიზმებზე ლაპარაკობენ, რომლებითაც კარგი კანონებისა
და განაჩენის გამოტანისთვის საჭირო საჯარო და გამჭვირ-
ვალე პროცედურების იდენტიფიცირება მოხდება. პირველი
იმგვარ სისტემებს მოიცავს, როგორიცაა ადგილობრივი
ავტონომია, ფედერალიზმი და მეტოქე და ურთიერთგადამ-
ფარავი სამართლებრივი იურისდიქციებიც კი ისე, რომ შეც-
დომების გამოსწორება და უკეთესი პრაქტიკების აღმოჩენა
იყოს შესაძლებელი; მეორე მოიცავს საჯარო სასამართლო
პროცესებს, საქმის წარმოების მასალათა გამოქვეყნებას,
ღია საპარლამენტო დისკუსიებს, პრესის თავისუფლებასა
და სხვა პრაქტიკებს, რომლებიც გამჭვირვალეობას უზრუნ-
ველყოფს ისე, რომ შესაძლებელი იყოს კორუფციის გამო-
აშკარავება, უსამართლო საქმის წარმოების გამომჟღავნება
და საგანგებო ინტერესებისთვის ნიღბის ჩამოხსნა. კარგი
განზრახვებისა და კეთილშობილური არგუმენტების ამარა
ყოფნა არ არის საკმარისი. სამართლიანი და თავისუფალი
საზოგადოებისთვის შესაფერის ინსტიტუტებს მაშინაც უნდა
შეეძლოთ ფუნქციონირება, როცა ბოროტი ზრახვების მქონე
ცუდი ადამიანები იჭრებიან საქმეში; ეს ინსტიტუტები ვერ
იქნებიან მოტივთა სისუფთავეზე ან აქტორთა მიუკერძოებ-
ლობაზე დამოკიდებულები; ისინი არა მხოლოდ საუკეთესო
შემთხვევებში (მაგალითად, მიუკერძოებელი, კარგი მოტი-
ვების მქონე და გონივრული, კარგად ინფორმირებული მმა-
რთველების პირობებში) უნდა გადარჩნენ, არამედ ყველაზე
ცუდ შემთხვევებშიც (მაგალითად, მიკერძოებული, ძალა-
უფლებას დახარბებული და ცუდად ინფორმირებული მმა-
რთველების პირობებში). ამ მდგომარეობას „მედეგობას“89
უწოდებენ. ამასთან, ინსტიტუტებმა გარემოებების მიხედ-
ვით ადაპტირებაც უნდა შეძლონ, მათთვის მხოლოდ წინაა-
ღმდეგობის გაწევა კი არა; მათ შეცდომებზე უნდა ისწავლონ,
როგორც ამას ბაზრები აკეთებენ (გავიხსენოთ, რომ საბაზრო
კონკურენციისთვის მთავარი „ცდა და შეცდომაა,“ შეცდომა
113
კი თავისუფალი ბაზრის მიერ ხელშეწყობილი ცოდნის მნიშ-
ვნელოვანი კომპონენტია). ამ მახასიათებელს, ბოლო დროს,
„ანტი-მყიფედ“90 აღწერენ.

დასკვნა
მოდით, შესავალში დასმულ შეკითხვებს დავუბრუნდეთ:

• პირველი – როგორ შეიძლება, საზოგადოებამ

ცოდნის გამოყენების ოპტიმიზირება მოახდი-
ნოს?
• მეორე – როგორ შეგვიძლია, წავახალისოთ ცოდ-
ნის გამოყენება ისე, რომ ადამიანებს გაუჩნდეთ
სტიმული, თავიანთი ცოდნა სხვებისთვისაც გა-
ხადონ მისაწვდომი?
• მესამე – როგორ შეგვიძლია, შევქმნათ ცოდნა,
რომელიც ადამიანებს თავიანთი მოქმედებების
კოორდინირებისა და ეკონომიკური და სოცი-
ალური პროგრესის წარმოქმნისთვის სჭირდე-
ბათ?

როგორც პრობლემის ბუნება, ისე ისტორიული გამოცდი-

ლება მიგვანიშნებს, რომ ბრძანებისა და კონტროლის ზემო-
დან-ქვემოთ ტიპის, შემზღუდავი სისტემები – სოციალისტე-
ბის, ფაშისტების, ნაციონალ-სოციალისტების, ინტერნაციო-
ნალი სოციალისტებისა და ყველა სახის კოლექტივისტური
ეტატისტების ოცნება – არცთუ კარგად მუშაობს. ვერც ერთ
ადამიანს და ვერც ერთ კომიტეტს ვერ ექნება ინფორმაცია,
რომელიც უნიკალური მიზნებისა და ფრაგმენტული ცოდნის
მქონე მილიონობით (ან მილიარდობით) ადამიანის კოორ-
დინირებისთვის არის საჭირო. სწორედ ამიტომ აქვს უდი-
დესი მნიშვნელობა თავისუფლებასა და კანონის უზენაესო-
ბას. ისინი იმ საქმეს აკეთებენ, რაც ცენტრალურ გეგმებს არ
შეუძლიათ.

114
12
სახელმწიფოსა და მთავრობის
სათავეები
ავტორი: ტომ გ. პალმერი

დოვლათსა და სოციალურ წესრიგზე სახელმწიფოა პასუხის-

მგებელი? რა არის სახელმწიფო და რა არის მთავრობა? სახე-
ლმწიფოს სოციოლოგიის მოკლე მიმოხილვა გვაჩვენებს, რომ
სახელმწიფოები მაშინ აღმოცენდნენ, როცა „მომთაბარე ყაჩა-
ღები“ „სტაციონარულ ყაჩაღებად“ იქცნენ და ძარცვა-გლეჯას
რეგულარული, ინსტიტუციური სახე მისცეს. თავისუფლე-
ბის წარმატება, დიდწილად, სახელმწიფოების კანონისთვის
დაქვემდაბარების პროდუქტი გახლდათ – პროცესისა, უფრო
ზუსტად კი ბრძოლისა, რომელიც დღემდე მიმდინარეობს
(ქვემოთ წარმოდგენილი ესე თავდაპირველად ლექციის სა-
ხით იქნა წაკითხული Cato University Summer Seminar-ზე, 2012
წელს).

ბევრი თვლის, რომ სახელმწიფო ყველაფერზეა პასუ-

ხისმგებელი. Harvard University-ს სამართლის პროფესო-
რისა და თეთრი სახლის ინფორმაციისა და რეგულაციური
საკითხების სამსახურის ყოფილი ადმინისტრატორის, ქეს
სანსტეინის თანახმად, „მთავრობა „ნაგულისხმევია“ ყველა-
ფერში, რასაც კი ადამიანები ფლობენ. … თუ მდიდარ ხალხს
დიდძალი ფული აქვს, ეს იმიტომ, რომ მთავრობა უზრუნვე-
ლყოფს სისტემას, რომელშიც მათ პრივილეგია ენიჭებათ,
ჰქონდეთ და შეინახონ ეს ფული.“
ეს აკადემიური ფორმულირებაა იდეისა, რომელიც,
ბოლო დროს, პოპულარული ფორმითაც იქნა ჩამოყალი-
ბებული. „თუ წარმატებული ხარ, შენით არ მიგიღწევია ამ
წარმატებისთვის. ... თუ წარმატებას მიაღწიე, გზად ვიღაცა
დაგეხმარა. ... ვიღაცის დახმარებით შეიქმნა ეს გასაოცარი
ამერიკული სისტემა, რომელიც გვაქვს და რომელმაც საშუა-
ლება მოგცა, კეთილდღეობა მოგეპოვებინა. ვიღაცამ დააბა-
ნდა ფული გზებსა და ხიდებში. თუ ბიზნესი გაქვს, შენით არ
შეგიქმნია ეს ბიზნესი. ვიღაც სხვამ გახადა ეს შესაძლებელი.“
ეს უკვე სანსტეინის ბოსის, პრეზიდენტი ობამას სიტყვებია.
ობამას კომენტარის ხელგაშლილი ინტერპრეტაციაც კი
აჩვენებს, რომ მას არ ესმის პროდუქციაში (ამ სიტყვის ფა-

115
რთო გაგებით) მარგინალური წვლილის შეტანის იდეა; მა-
გალითად, იმ წვლილისა, რომელზეც შრომაში გატარებული
ერთი დამატებითი საათია პასუხისმგებელი. მას არ ესმის,
როგორ იქმნება დოვლათი.
რამდენადაც სანსტეინი და მისი კოლეგები მთელ დოვ-
ლათს სახელმწიფოს მიაწერენ, ისინი თვლიან, რომ სახელ-
მწიფოს აქვს მასზე უფლება, ხოლო მათ, ვინც, შესაძლოა, სა-
კუთარ თავებს ბრიყვულად ამ დოვლათის შემქმნელებად მი-
იჩნევდნენ, მასზე არავითარი პრეტენზია არ უნდა ჰქონდეთ.
რა არის უფრო კონკრეტულად სახელმწიფო? კანონიკური
განსაზღვრება მაქს ვებერმა შემოგვთავაზა, რომლის თანახ-
მადაც, სახელმწიფო არის „ადამიანთა საზოგადოება, რო-
მელიც (წარმატებით) აცხადებს პრეტენზიას ლეგიტიმური
ფიზიკური ძალადობის მონოპოლიაზე კონკრეტული ტერი-
ტორიის ფარგლებში.“
საქმე ისაა, რომ ყველა დოვლათი სახელმწიფოს ვერ მი-
ეწერება. ისტორიულად, სახელმწიფო აპარატის არსებობა
უკვე არსებულ ეკონომიკურ ნამატს საჭიროებდა, რათა, პირ-
ველ რიგში, საკუთარი თავი შეენარჩუნებინა. სხვა სიტყვე-
ბით, სახელმწიფო ვერ იარსებებდა, მის წარმოშობამდე დო-
ვლათის წარმოებას რომ არ ჰქონოდა ადგილი. მოდით, ეს
საკითხი უფრო გავშალოთ.
რატომ აქვთ ადამიანებს სიმდიდრე? ერთ-ერთი ადრე-
ული ლიბერტარიანელი სოციოლოგი, შარლ დუნუაიე გან-
მარტავდა, რომ „ამქვეყნად ორი მსხვილი მხარე არსებობს;
ერთი მათგანაა დაკომპლექტებული, ვისაც ურჩევნია, საკუ-
თარი შრომის ნაყოფითა და საკუთრებით იცხოვროს, მეორე
კი მათგან შედგება, ვისაც სხვათა შრომითა და საკუთრებით
ურჩევნია ცხოვრება.“ მარტივად რომ ვთქვათ, შემქმნელები
აწარმოებენ დოვლათს, ხოლო მიმღებები მას მიითვისებენ.
თავის მნიშვნელოვან წიგნში, „სახელმწიფო,“ სოციო-
ლოგი ფრანც ოპენჰაიმერი ერთმანეთისგან განარჩევდა –
მისივე სიტყვებით – დოვლათის მოპოვების ეკონომიკურ სა-
შუალებებს და პოლიტიკურ საშუალებებს, სხვაგვარად რომ
ვთქვათ, „მუშაობასა და ძარცვას.“ „სახელმწიფო,“ ასკვნიდა
ის, „პოლიტიკური საშუალებების ორგანიზაციაა.“
ეკონომიკური საშუალებები წინ უნდა უძღოდეს პოლიტი-
კურ საშუალებებს. მიუხედავად ამისა, ყველანაირი შრომა
არ ქმნის სახელმწიფოს შესანარჩუნებლად საკმარის ეკო-
ნომიკურ ნამატს. ასე, მაგალითად, მონადირე-შემგროვებ-
ლებში არ გვხვდება სახელმწიფოები, იმიტომ რომ, ისინი არ
ქმნიდნენ საკმარის ეკონომიკურ ნამატს, მტაცებელი კლასი
116
რომ შენარჩუნებულიყო. იგივე ითქმის მიწათმოქმედთა პრი-
მიტიულ საზოგადოებებზე. მდგრადი მიწათმოქმედებაა სა-
ჭირო, რომელიც მტაცებელთა ყურადღების მოსაზიდად და
მათ შესანარჩუნებლად საკმარის ეკონომიკურ ნამატს წარმო-
შობს. ამგვარ საზოგადოებებს, როგორც წესი, მომთაბარეები
იპყრობდნენ – განსაკუთრებით ცხენების მქონე მომთაბარე-
ები, რომელთაც ნაკლებ მოძრავი მიწათმოქმედების დაჯაბნა
შეეძლოთ. ამის მომსწრენი განუწყვეტლივ ვართ – მას მერეც,
რაც დიდი, დიდი ხნის წინ, მომთაბარე ხალხი ცენტრალური
აზიიდან ვულკანივით ამოიფქვრა.
ამ ანტიკური კონფლიქტის ხსოვნა ძველ აღთქმაში, „და-
ბადებაშია“ შემონახული, რომელიც კაენისა და აბელის
ძმისმკვლელ ამბავს გვიყვება. საგულისხმოა, რომ „აბელი
მეცხვარე იყო, კაენი – მიწის მუშაკი,“ რაც ადგილზე დამკვი-
დრებულ მიწათმოქმედებსა და მომთაბარე მწყემსებს შორის
მიმდინარე კონფლიქტის გამოძახილია.
სახელმწიფოს ფორმირება „მომთაბარე ყაჩაღების“
„სტაციონარულ ყაჩაღებად“ გარდაქმნას წარმოადგენს. რო-
გორც ეკონომისტი მენქიურ ოლსონი წერდა, „თუ მომთაბარე
ყაჩაღთა დაჯგუფების ლიდერი, რომელიც მხოლოდ მეჩხერ
დავლას პოულობს, საკმარისად ძლიერია, მოცემულ ტერი-
ტორიას რომ დაეპატრონოს და სხვა ყაჩაღები საქმეს ჩამო-
აცილოს, მაშინ ის შეძლებს კრიმინალის მონოპოლიზებას
ამ ტერიტორიაზე – ის შეძლებს სტაციონარულ ყაჩაღად ქცე-
ვას.“ ეს მნიშვნელოვანი მიგნებაა ადამიანთა პოლიტიკური
ასოციაციების განვითარების გასაგებად.
სახელმწიფო, თავისი არსით, მტაცებელი ინსტიტუტია.
და მაინც, გარკვეული თვალსაზრისით, ის წინსვლასაც წა-
რმოადგენს – მათთვისაც კი, ვისაც ძარცვავენ. როცა არჩე-
ვანი მომთაბარე ყაჩაღებს (რომლებიც ძარცვავენ, ომობენ,
წვავენ იმას, რასაც ვერ ეპატრონებიან, და მერე მომდევნო
წელს უკან ბრუნდებიან) და სტაციონარულ ყაჩაღებს (რომ-
ლებიც სახლდებიან და ცოტ-ცოტას ძარცვავენ მთელი წლის
განმავლობაში) შორის არის გასაკეთებელი, არჩევანი ცხადი
ხდება. ნაკლებია ალბათობა, სტაციონარულმა ყაჩაღებმა,
ჩვენი ძარცვა-გლეჯის პარალელურად, კვლასა და განადგუ-
რებას მიმართონ, და მეტია ალბათობა, მეტოქე ყაჩაღების-
გან დაგვიცვან. ეს ერთგვარი პროგრესია – მათი თვალსაზრი-
სითაც კი, ვისაც ძარცვავენ.
სახელმწიფოები აღმოცენდნენ, როგორც ორგანიზაციები,
რომლებიც ეკონომიკურ ნამატს ართმევდნენ მათ, ვინც დოვ-
ლათს ქმნიდა. თავის წიგნში, „ხელოვნება, როგორ არ ვიყოთ
117
მართულები,“ ანთროპოლოგი და პოლიტიკური მეცნიერი
Yale University-დან, ჯეიმს ს. სქოტი მსოფლიოს იმ რეგიონებს
შეისწავლის, რომლებიც სახელმწიფომ ვერასდროს დაიმო-
რჩილა წარმატებით. მისი ნაშრომის ცენტრალური კონცეფ-
ცია „ძალაუფლების უთანხმოებაა:“ ძალაუფლება აღმართზე
ადვილად ვერ მიედინება. როცა დამპყრობელთა ტალღები
ტერიტორიას მოედებოდნენ, ხეობებზე ამყარებდნენ კონ-
ტროლს, ხოლო ისინი, ვინც ამ ტალღებს თავს აღწევდნენ,
ზემოთ, ნაკლებ სასურველი მაღალმთიანი რეგიონებისკენ
ინაცვლებდნენ. სქოტი აღნიშნავს, რომ ამ იძულებით გადაა-
დგილებულმა პირებმა ისეთი სოციალური, სამართლებრივი
და რელიგიური ინსტიტუტები ჩამოაყალიბეს, რომლებიც
ძალიან რთულს ხდის მათ დაპყრობას. ეს განსაკუთრებით
მთის ხალხსა და ჭაობის ხალხზე ვრცელდება (სამწუხაროა,
რომ ზოგიერთ ლიდერს არ ჰქონდა სქოტის წიგნი წაკითხული
მანამ, სანამ ავღანეთს დაიპყრობდა და იქ „სახელმწიფოს
მშენებლობის“ პოპულარიზებას შეუდგებოდა).
რას მოიცავს მმართველთა წამახალისებლები? უკიდურე-
სად გამარტივებული მოდელების მიხედვით, მმართველები
დოვლათის და მთლიანი შიდა პროდუქტის მაქსიმიზირე-
ბას ცდილობენ. მაგრამ სქოტი თვლის, რომ მმართველის
სტიმული არა მშპ-ის, არამედ „სმპ“-ის – სახელმწიფოსთვის
მისაწვდომი პროდუქტის – მაქსიმიზირებაა, რომელიც იმგ-
ვარ პროდუქციად მიიჩნევა, რომლის იდენტიფიცირება,
მონიტორინგი, აღწერა-აღრიცხვა და კონფისკაცია იოლია
დაბეგვრის მეშვეობით: „მმართველი ... სახელმწიფოსთვის
მისაწვდომი პროდუქტის მაქსიმიზირებას ახდენს საჭიროე-
ბისამებრ სამფლობელოს და მის სუბიექტთა ზოგადი დოვ-
ლათის ხარჯზე.“
განვიხილოთ (აქ მმართველს, შესაძლოა, სიტყვა „ავი-
ღოთ“ ეხმარა), მაგალითად, სოფლის მეურნეობა. მმართვე-
ლები აზიაში, ბრინჯის კულტივირების სასარგებლოდ,
ფესვოვანი და გორგლოვანი კულტურების თესვას კრძალა-
ვდნენ, „რაც სახელმწიფოს ყველა შემქმნელისთვის, ტრადი-
ციულისა თუ თანამედროვესთვის, ანათემად არის ქცეული.“
ეს საკმაოდ დამაბნეველი ამბავია. რატომ უნდა ადარდებ-
დეთ მმართველებს ასე ძალიან, რა კულტურა დაითესება?
მიზეზი, როგორც სქოტი შენიშნავს, ისაა, რომ მიწისქვეშ გაზ-
რდილი მცენარეების ეფექტურად დაბეგვრა რთულია. მიწა-
თმოქმედები ამგვარი კულტურების მოსავალს მაშინ იღებენ,
როცა უნდათ; სხვაგვარად კი ეს კულტურები მიწისქვეშ რჩე-
ბიან. ბრინჯის მოსავლის აღება, მეორე მხრივ, კონკრეტულ
118
დროს, ადამიანთა დიდი ჯგუფების მიერ ხდება; ამდენად,
მმართველებს უადვილდებათ როგორც მოსავლის მონიტო-
რინგი და დაბეგვრა, ისე მუშახელიდან ხალხის შერჩევა ჯა-
რისთვის. მმართველთა ამ წამახალისებლებს სისტემატური
გავლენა აქვს არაერთ პრაქტიკაზე, რაც შემდეგ ჩვენს საზოგა-
დოებებში იჭრება.
სოციალური კონტროლის სახელმწიფო სისტემები – სა-
ვალდებულო სამხედრო სამსახურით დაწყებული, სავალდე-
ბულო განათლებით დამთავრებული – ჩვენს ცნობიერებაში
მართლაც საფუძვლიანადაა შემოჭრილი. განვიხილოთ,
მაგალითად, პასპორტი. მსოფლიოს გარშემო მოგზაურობა
სახელმწიფოს მიერ გაცემული დოკუმენტის გარეშე, დღეს,
არ შეგვიძლია. მეტიც, შეერთებულ შტატებშიც კი ვეღარ
იმოგზაურებ სახელმწიფოს მიერ გაცემული დოკუმენტის გა-
რეშე. პასპორტები ახალი გამოგონებაა. ათასობით წლის მა-
ნძილზე, ხალხი იქ დადიოდა, სადაც უნდოდა, და ამისთვის
სახელმწიფოსგან არ იღებდა ნებართვას. ჩემი კაბინეტის კე-
დელზე ძველი გერმანული ჟურნალიდან რეკლამაა გაკრული,
რომელზეც მატარებლის კუპეში მჯდარი წყვილია გამოსა-
ხული, მათ წინ კი მესაზღვრე დგას და პასპორტს ითხოვს: „პა-
სპორტები, თუ შეიძლება!“ ეს რეკლამა გვაჩვენებს, რაოდენ
შესანიშნავი რამაა პასპორტი, რადგან ის მსოფლიოში გადა-
ადგილების თავისუფლებას გვაძლევს.
ეს, ცხადია, აბსურდია. პასპორტები თავისუფლებას გვი-
ზღუდავს. ჩვენ არ გვაქვს უფლება, ნებართვის გარეშე ვიმოგ-
ზაუროთ, მაგრამ სახელმწიფოს ეს იდეოლოგია ისეა ჩვენში
შემოჭრილი, – და ფესვგადგმული, – რომ ბევრი ჩვენგანი
პასპორტს თავისუფლების გამოხატულებად აღიქვამს, მის
შეზღუდვად კი არა. ერთხელ, ლექციის შემდეგ, მკითხეს,
მომწონდა თუ არა სახელმწიფოს მიერ გაცემული დაბადე-
ბის მოწმობები. ერთხანს დავფიქრდი და ვთქვი, რომ მათ
სასარგებლოდ დამაჯერებელ არგუმენტს ვერ ვხედავდი და
რამდენადაც იგივეს გაკეთება სხვა ინსტიტუტებსაც შეეძ-
ლოთ, ჩემი პასუხი იყო „არა.“ კითხვის ავტორი შეცბა: „აბა,
საიდან გეცოდინებოდათ, ვინ ხართ?“ როგორც ჩანს, პიროვ-
ნული იდენტობაც კი სახელმწიფოს მიერაა მონიჭებული.
იმაზე, რომ კანონი ერთადერთი წყაროა, თანამედროვე
სახელმწიფოებიც აცხადებენ პრეტენზიას. მაგრამ ისტორი-
ულად, სახელმწიფოები სამართლებრივ ადათებს, ძირითა-
დად, თავსმოხვეული სამართლით ანაცვლებდნენ. ჩვენ ირ-
გვლივ უამრავი სამართლებრივი ნორმაა, რომელიც სახელ-
მწიფოს პროდუქტს არ წარმოადგენს, ვინაიდან სამართალი
119
ნებაყოფლობითი ინტერაქციის ე.წ. მეორადი პროდუქტია.
როგორც დიდი ბრუნო ლეონი შენიშნავდა, „ინდივიდები
ქმნიან სამართალს იმდენად, რამდენადაც ისინი წარმატე-
ბით გამოთქვამენ რაღაცებზე პრეტენზიებს.“ სამართალს
ხელშეკრულებათა დამდები კერძო პირები ქმნიან.
მეთექვსმეტე საუკუნეში, გავლენიანმა მოაზროვნემ, ჟან
ბოდენმა ყურადღების ფოკუსში სუვერენიტეტის იდეა მოაქ-
ცია, რომელსაც ის განმარტავდა, როგორც „უმაღლეს, აბსო-
ლუტურ და მარადიულ ძალაუფლებას რესპუბლიკის მოქა-
ლაქეებსა და სუბიექტებზე.“ ამ „განუხრელ ძალაუფლებას“
ის სოციალური წესრიგის სხვა ფორმას უპირისპირებდა,
რომელიც სამართლებრივი ადათების სახელით არის ცნო-
ბილი და რომელსაც ის ნაკლებ მნიშვნელობას ანიჭებდა,
რადგანაც, მისივე სიტყვებით, „ადათი თანდათანობით და
ყველას – ან უმრავლესობის – საყოველთაო თანხმობით იკ-
რებს ძალას მრავალი წლის განმავლობაში მაშინ, როცა კა-
ნონი მოულოდნელად ჩნდება და ძალას ერთი პიროვნების
მეშვეობით იკრებს, რომელსაც ყველა ადამიანის განკარგვის
ძალაუფლება აქვს.“ სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ბოდენი აღია-
რებდა, რომ ადათი სოციალურ წესრიგს ქმნის, მაგრამ კანონს
განმარტავდა, როგორც რაღაც ისეთს, რასაც ძალის იერარქი-
ული გამოყენება სჭირდება, რასაც, თავის მხრივ, სჭირდება
სუვერენი – ძალაუფლება, რომელიც აბსოლუტურია, უპი-
რობო და, აქედან გამომდინარე, კანონზე მაღლა დგას.
ამგვარი სუვერენულობა ბუნებრივ წინააღმდეგობაში
მოდის კანონის უზენაესობასთან ისევე, როგორც ფედერა-
ლური სისტემების პრინციპებთან, როგორ სისტემასაც, მაგა-
ლითად, შეერთებული შტატები წარმოადგენს, სადაც ძალა-
უფლება ხელისუფლების სხვადასხვა დონეზე და შტოშია გა-
ნაწილებული. კონსტიტუციურ რეჟიმებში, არა აბსოლუტური
ძალაუფლება, არამედ კანონი წარმოადგენს უზენაეს ღირე-
ბულებას.
თავისუფლების ევოლუცია ძალაუფლების კანონისთვის
დაქვემდებარების ხანგრძლივ ისტორიას მოიცავს. მიუხე-
დავად ამისა, ძალის გამოყენებას მძლავრი ანაბეჭდი აქვს
დატოვებული ჩვენს გონებაზე. განთქმული სოციოლოგი და
ომის შემდგომ გერმანიაში თავისუფლების აღდგენის მამა,
ალექსანდერ რიუსტოვი მოძალადე და მტაცებელი სახელ-
მწიფოს სათავეებსა და მის გაჭიანურებულ ნაკვალევზე ჩა-
ფიქრებულიყო: „ყველა ჩვენგანი, გამონაკლისის გარეშე, ამ
მემკვიდრეობით მიღებულ საწამლავს ვატარებთ საკუთარ
თავში – ყველაზე განსხვავებულ და მოულოდნელ ადგილე-
120
ბსა და ყველაზე მრავალფეროვან ფორმებში, რაც ხშირად
ჩვენს აღქმასაც ჯაბნის. ყველა ჩვენგანი, კოლექტიურად და
ინდივიდუალურად, ამ ყველა დროის ყველაზე დიდი ცოდვის
საცავი ვართ – ამ მართლაც პირველყოფილი ცოდვისა, მემ-
კვიდრეობითი მანკიერებისა, რომლის ამოკვეთა და წაშლა
მხოლოდ ძალიან რთულად და ნელა თუა შესაძლებელი –
პათოლოგიის წვდომით, გამოჯანმრთელების მტკიცე ნებით,
ამ ყველაფრის აქტიური მონანიებით.“ შრომაა საჭირო, გო-
ნება რომ გავინთავისუფლოთ სახელმწიფოზე დამოკიდებუ-
ლებისგან.
როცა ვფიქრობთ, რას ნიშნავს თავისუფალ ადამიანად
ცხოვრება, არასდროს უნდა დაგვავიწყდეს, რომ სახელ-
მწიფო ჩვენ არც იდენტობებს გვანიჭებს და არც უფლებებს.
ამერიკის დამოუკიდებლობის დეკლარაცია აცხადებს, „რომ
ამ უფლებათა გარანტირებულად უზრუნველყოფისთვის
ადამიანებმა მთავრობები დანერგეს.“ ჩვენ გარანტირებული
გვაქვს ის, რაც უკვე ჩვენია. სახელმწიფოს მხოლოდ გარკვე-
ული წვლილის შეტანა შეუძლია, როცა ის ამაში გვეხმარება,
მაგრამ უფლებები და საზოგადოება სახელმწიფოზე უწინა-
რესია. კრიტიკულად მნიშვნელოვანია, ეს გვახსოვდეს, მით
უფრო, მაშინ, როცა ვინმე მორიგ ჯერზე გვეტყვის, ეს თქვე-
ნით არ შეგიქმნიათო.

121
კიდევ რა წავიკითხოთ: რჩევები
თავისუფლება მხოლოდ ადამიანთა ინტერაქციის იდეალი
როდია. ის სამყაროს შესწავლისა და წვდომისთვის ერთგვარ
ლინზადაც შეგვიძლია, გამოვიყენოთ. მკითხველები იოლად
მოიძიებენ უხვ და მზარდ ლიტერატურას თავისუფლებაზე,
რომელიც ყველა სახის სოციალურ და მორალურ მეცნიერე-
ბას ემყარება – იმას, რასაც უწინ „ჰუმანურ მეცნიერებებს“
უწოდებდნენ.
თავისუფლების ლინზა სამყაროსთან დაკავშირებული
ისეთი რამეების შემჩნევაში გვეხმარება, რასაც ადამიანთა
უმეტესობა უგულებელყოფს. შესაძლებელია, ჩვენ წესრიგის
იმგვარი ფორმები შევამჩნიოთ, რასაც სხვები ვერ ხედავენ
მხოლოდ იმიტომ, რომ ისინი გარანტირებულად, თავისთა-
ვადად მიაჩნიათ; არ უთმობენ მათ ყურადღებას, რადგანაც
არ აქვთ თავისუფლების ლინზა. ადამიანები, ყოველდღი-
ურად, კომპლექსურ ურთიერთქმედებებში არიან ისე, რომ
განკარგულებებს არავინ გასცემს. თავისუფლების ლინზა
გვეხმარება, სპონტანურ წესრიგთა გასაოცარი სამყარო აღ-
ვიქვათ, ჩვენ გარშემო რომაა. გვეხმარება იმაშიც, რომ დავი-
ნახოთ, თუ როგორ შეიძლება, ძალადობრივმა ინტერვენციამ
ძირი გამოუთხაროს ასეთ წესრიგს და „სპონტანური წესრიგი“
„დაგეგმილი ქაოსით“ ჩაანაცვლოს.
თავისუფლების ლინზა გვეხმარება, დავინახოთ თანა-
სწორი უფლებებით მოსარგებლე ადამიანების ღირსება და
ის უსამართლობა და არამართლზომიერება, რაც უფლე-
ბების დარღვევას ახლავს. სწორედ თავისუფლების ლინზა
დაეხმარა ადამიანებს, რომელთაც მონობა გარანტირე-
ბული, თავისთავადი რამ ეგონათ, მისი სისასტიკე და უსამა-
რთლობა დაენახათ; მიხვდნენ, რომ მონობა სამყაროს მა-
რადიული, თანშობილი მახასიათებელი კი არ არის, არამედ
საზარელი ბოროტებაა. თავისუფლების ლინზა გვეხმარება,
ყურადღების ფოკუსში მოვაქციოთ უსამართლობა და ჩვენი
მორალური ცნობიერება იმაზე მივმართოთ, რომ მსოფლიო
უკეთესი, უფრო სამართლიანი, უფრო მშვიდობიანი და
უფრო კეთილდღეობით სავსე ადგილი – ან, მოკლედ რომ
ვთქვათ, თანასწორი თავისუფლების სამყარო – გახდეს. ის
გვეხმარება, დავინახოთ, როგორ აღმოაცენებს უმსხვერპლო
დანაშაულებათა დასჯა ორგანიზებულ კრიმინალს, რამდე-
ნად კორუფციულს ხდის კანონის აღსრულებას და როგორ
ანგრევს ადამიანთა ცხოვრებას.
მსურველთათვის მრავალი რესურსია ხელმისაწვდომი.
აი, ზოგი ყველაზე სასარგებლო:
122
ვებგვერდები

Libertarianism.org წარმოადგენს ვიდეოების, ესეების, წიგ-

ნებისა და სხვა მასალების ბიბლიოთეკას ყველასათ-
ვის, ვისაც ლიბერტარიანული იდეების გაცნობა სურს.
StudentsforLiberty.org გვთავაზობს სტატიებს, სტუდენტე-
ბის მიერ დაწერილ ბლოგებსა და გაცილებით მეტს.
აქედან PDF-ფორმატში ტექსტების სრულ ვერსიათა
ჩამოტვირთვაა შესაძლებელი, ეს ტექსტები კი ამ
სერიათა უფრო ძველ წიგნებს მოიცავს; მათ შორი-
საა „თავისუფლების ეკომონიკა“ (The Economics of
Freedom), „კაპიტალიზმის მორალურობა“ (Morality of
Capitalism) და „საყოველთაო კეთილდღეობის სახელ-
მწიფოს შემდეგ“ (After the Welfare State).
Oll.libertyfund.org (the Online Library of Liberty) არა მხო-
ლოდ ბლოგებისა და თანამედროვე რესურსების გზა-
მკვლევია, არამედ თავისუფლების ლიტერატურის გი-
განტური ბიბლიოთეკაც, რომელიც ათასობით წიგნის
ონლაინ ვერსიებს უყრის თავს, დაწყებული ყველაზე
პოპულარული წიგნებით, ყველაზე კლასიკურებითა
და აკადემიურებით დამთავრებული.
Cato.org-ს წამყვანი ლიბერტარიანული კვლევითი ინ-
სტიტუტი (გნებავთ, „ანალიტიკური ცენტრი“), Cato
Institute-ი ქმნის. აქ ნახავთ ლიბერტარიანული პრი-
ნციპებით ჩატარებულ დეტალურ კვლევებსა და
უმაღლესი დონის ნაშრომებს საჯარო პოლიტიკის
კონკრეტული საკითხების შესახებ, დაწყებული და-
ბეგვრისა და მარიხუანას აკრძალვის საკითხებით,
დამთავრებული საგარეო და სამხედრო პოლიტიკის,
სოციალური უსაფრთხოებისა და სამედიცინო პო-
ლიტიკის პრობლემატიკით. Cato სტუდენტებს საგა-
ნგებო პროგრამასაც სთავაზობს www.facebook.com/
CatoOnCampus-ზე.
TheIHS.org-ს Institute for Humane Studies-ი ქმნის და ის სტუ-
დენტებს სტიპენდიებს, სემინარებსა და სხვა ღირე-
ბულ რესურსებს სთავაზობს.
FEE.org-ს აშშ-ში ერთ-ერთი ყველაზე ძველი ლიბერტარი-
ანული ანალიტიკური ცენტრი და The Freeman-ის გა-
მომცემელი, Foundation for Economic Education-ი ქმნის.
FEE სტუდენტთათვის სემინარებს უწევს ორგანიზებას.
IES-Europe.org Institute of Economic Studies, Europe-ის ვებგ-
ვერდია, რომელიც ევროპელი სტუდენტებისთვის
123
 მრავალგვარ სემინარსა და სხვა სახის პროგრამებს
უზრუნველყოფს.
LearnLiberty.org ინსტრუქციული ხასიათის გასართობ და
პროფესიონალურად შექმნილ ვიდეოებს გვთავაზობს,
რომლებშიც კლასიკური ლიბერალი და ლიბერტარია-
ნელი პროფესორები მონაწილეობენ.
AtlasNetwork.org Atlas Network-ის ვებგვერდია, რომელიც,
მთელი მსოფლიოს მასშტაბით, ასობით ჯგუფისა
და ვებგვერდის ბმულს სთავაზობს მათ, ვისაც თავი-
სუფლების იდეათა გაცნობა რუსულ, არაბულ, ჩინურ,
ესპანურ, პორტუგალიურ, ვიეტნამურ, ლიეტუვურ, ჰი-
ნდის, ფრანგულ და კიდევ ათობით სხვა ენაზე სურს.

წიგნები

ამ წიგნის ესეთა სქოლიოებში მოცემული ნაშრომების გა-

რდა, ქვემოთ მოტანილი ბოლო პერიოდის წიგნებიც სა-
სარგებლო შეიძლება, აღმოჩნდეს მათთვის, ვისაც უფრო
ღრმად სურს თავისუფლების იდეათა წვდომა.

Libertarianism: A Primer, ავტორი: David Boaz (New York: Free

Press, 1998) – აერთიანებს ლიბერტარიანულ იდეებს
მრავალგვარ თემათა ჭრილში ძალიან გასაგებ ენაზე.
The Libertarian Reader, რედ.: David Boaz (New York: Free
Press, 1998) – გვთავაზობს მრავალგვარ კლასიკურ და
თანამედროვე ტექსტს ლიბერტარიანულ თემებზე.
Realizing Freedom: Libertarian Theory, Practice, and History,
ავტორი: Tom G. Palmer (Washington, DC: Cato Institute,
2009; ახალი გამოცემა 2014) – წარმოდგენილია სხვა-
დასხვა ესე, პოპულარულებით დაწყებული, აკადემი-
ურებით დამთავრებული, რომლებიც ფარავენ ისტო-
რიას, პოლიტიკურ თეორიას, ეკონომიკას, განვითარე-
ბასა და სხვ.
Robust Political Economy, ავტორი: Mark Pennington
(Cheltenham: Edward Elgar, 2011) – ეფუძნება ბოლოდ-
როინდელ ცოდნას საზოგადოებრივი არჩევანის მიმა-
რთულებით და გვთავაზობს ახალ მიდგომას პოლიტი-
კური ეკონომიკისადმი, რომელიც მთავრობის ალტერ-
ნატიული სისტემების შესაფასებლად რეალისტურ
პირობებს ეყრდნობა.
The System of Liberty: Themes in the History of Classical
Liberalism, ავტორი: George H. Smith (Cambridge:
124
 Cambridge University Press, 2013) – თავისუფლების
იდეებისადმი გვთავაზობს მიდგომას, რომელიც, ერ-
თდროულად, იოლი გასაგებიცაა და უაღრესად მეცნი-
ერულიც.
Free Market Fairness, ავტორი: John Tomasi (Princeton:
Princeton University Press, 2013) – ერთგვარად ტექნიკუ-
რად უდგება თანამედროვე აკდემიური პოლიტიკური
ფილოსოფიის პრობლემატიკას და ატარებს აზრს,
რომ თავისუფალი ბაზრები და შეზღუდული მთა-
ვრობა რეალურად უკეთ აკმაყოფილებს „სოციალური
სამართლიანობის“ კრიტერიუმს, ვიდრე სახელმწიფო
ჩარევა, რომელიც „სოციალურად სამართლიანი“ შე-
დეგების დაწესებას ცდილობს.

125
ტომ გ. პალმერის შესახებ

დოქტორი ტომ გ. პალმერი Atlas Network-ის საერთაშორისო

პროგრამების აღმასრულებელი ვიცე-პრეზიდენტია. ის მსო-
ფლიოს სხვადასხვა კუთხეში მომუშავე გუნდების მოღვაწე-
ობას მეთყვალყურეობს, რომლებიც კლასიკური ლიბერა-
ლიზმის პრინციპთა პოპულარიზებაზე მუშაობენ; ამასთან,
ის ანალიტიკური ცენტრებისა და კვლევითი ინსტიტუტების
გლობალურ ქსელთან თანამშრომლობს. დოქტორი პა-
ლმერი Cato Institute-ში უფროსი მკვლევარია, სადაც უწინ სა-
ერთაშორისო პროგრამების ვიცე-პრეზიდენტი და ადამიანის
უფლებათა მხარდაჭერის ცენტრის დირექტორი იყო.
ის Oxford University-ს Hertford College-ში H. B. Earhart-ის
მკვლევარი, George Mason University-ში კი Institute for Humane
Studies-ის ვიცე-პრეზიდენტი გახლდათ. არის Students For
Liberty-ს მრჩეველთა საბჭოს წევრი. მას რეცენზიები და სტა-
ტიები პოლიტიკასა და მორალზე გამოქვეყნებული აქვს ისეთ
სამეცნიერო ჟურნალებში, როგორებიცაა Harvard Journal of
Law and Public Policy, Ethics, Critical Review და Constitutional
Political Economy, და ისეთ პერიოდულ გამოცემებშიც, რო-
გორებიც არის Slate, Wall Street Journal, New York Times, Die
Welt, Al Hayat, Caixing, Washington Post და ლონდონური The
Spectator.
თავისუფალი ხელოვნების, იმავე liberal arts-ის, ბაკალა-
ვრის ხარისხი ანაპოლისში (მერილენდი) მდებარე St. Johns
College-ში აქვს მიღებული, ფილოსოფიის მაგისტრის ხა-
რისხი – ვაშინგტონში (კოლუმბიის ოლქი) არსებულ Catholic
University of America-ში, ხოლო დოქტორის ხარისხი პო-
ლიტიკაში Oxford University-ში მოიპოვა. მისი სამეცნიერო
ნაშრომები გამოქვეყნებულია Princeton University Press-ის,
Cambridge University Press-ის, Routledge-ისა და სხვა აკადე-
მიური გამომცემლების წიგნებში. არის ავტორი 2009 წელს
გამოქვეყნებული წიგნისა, „თავისუფლების რეალიზება: ლი-
ბერტარიანული თეორია, ისტორია და პრაქტიკა“ (Realizing
Freedom: Libertarian Theory, History, and Practice); და რე-
დაქტორი წიგნებისა, „კაპიტალიზმის მორალურობა” (The
Morality of Capitalism), რომელიც 2011 წელს გამოიცა, და 2012
წელს გამოსული „საყოველთაო კეთილდღეობის სახელმწი-
ფოს შემდეგ“ (After the Welfare State).

126
წყაროები და კომენტარები

1
Jean-Jacques Rousseau, The Social Contract, trans. by Alan
Cranston (New York: Penguin Books, 1968), p. 72.

2
Ibid., p. 64.

3
სპენსერის დასამახსოვრებელი ფრაგმენტის სრული
ტექსტი მისი ესედან, „სახელმწიფოს უგულებელყოფის
უფლება“ (The Right to Ignore the State), შემდეგია: „ალბათ
იტყვიან, რომ ეს თანხმობა, არა კონკრეტული, არამედ ზო-
გადია, და რომ ნაგულისხმევია, რომ მოქალაქე, ხმის მიცე-
მის დროს, ყველაფერზე აცხადებს თანხმობას, რაც კი მისმა
წარმომადგენელმა შეიძლება, გააკეთოს. მაგრამ დავუშვათ,
ამ უკანასკნელისთვის არ მიუცია ხმა; პირიქით, ყველა ღონე
იხმარა, ის პირი აერჩიათ, ვისაც საპირისპირო შეხედულებები
აქვს... და ასეთ დროს რა ხდება? პასუხი, სავარაუდოდ, ის
იქნება, რომ ამგვარ არჩევნებში მონაწილეობით, მან ავტო-
მატურად გამოთქვა თანხმობა, უმრავლესობის გადაწყვეტი-
ლებას დასჯერებოდა. და სულ რომ არავისთვის მიეცა ხმა?
მაშ, არ აქვს არც ერთ გადაწყვეტილებაზე წუწუნის უფლება,
რადგან ამ გადაწყვეტილებათა დაწესების გასაპროტესტებ-
ლად არაფერი უქნია. ამდენად, რაოდენ უცნაურიც უნდა
იყოს, მას თანხმობა აქვს მიცემული, და, სულერთია, როგორ
მოიქცა – კი თქვა, არა თქვა თუ ნეიტრალურობა შეინარჩუნა!
ერთობ საჩოთირო დოქტრინაა. ჩვენ წინაშეა უიღბლო მოქა-
ლაქე, რომელსაც თხოვენ გარკვეული შეთავაზებული უპირა-
ტესობისთვის ფულის გადახდას; და არ აქვს მნიშვნელობა,
გამოიყენა მან მის ხელთ არსებული ერთადერთი საშუა-
ლება უარის გამოხატვისა თუ არა, ჩვენ გვეუბნებიან, რომ ის,
პრაქტიკულად, თანახმაა; ამისათვის მხოლოდ ის არის საკ-
მარისი, რომ დამთანმხმებელთა რიცხვი უარის მთქმელთა
რიცხვს აღემატებოდეს. ამრიგად, ახალ პრინციპს ვეცნობით,
რომლის თანახმადაც, A-ს თანხმობა რაიმე საკითხზე იმით
კი არაა განსაზღვრული, რასაც A ამბობს, არამედ იმით, რაც
B-მ შეიძლება, თქვას!“ Herbert Spencer, Social Statics: or, The
Conditions essential to Happiness specified, and the First of them
Developed, (London: John Chapman, 1851). Chapter: CHAPTER XIX:
The Right to Ignore the State. Accessed from http://oll.libertyfund.
org/title/273/6325 on 2013-03-23.

4
Joaquim Nabuco, Abolitionism: The Brazilian Antislavery Struggle,
127
trans. and ed. by Robert Conrad (1883; Urbana, University of Illinois
Press, 1977), p. 172. (ქონრადის თარგმანის ქართული ვერსია
შემდეგია: „დაე, გაანათლონ თავისი შვილები, – მეტიც, დაე,
გაანათლონ საკუთარი თავები, – რათა ისიამოვნონ სხვათა
თავისუფლებით, რომლის გარეშეც მათი თავისუფლება ბე-
დის შემთხვევითი საჩუქარი იქნება. დაე, მიიღონ ცოდნა, რომ
თავისუფლების მოპოვება ნამდვილად ღირს, და, დაე, მოი-
პოვონ მისი დაცვის გამბედაობა.“).

5
John Locke, The Second Treatise of Government, in Two Treatises
of Government, ed. by Peter Laslett (1690; Cambridge: Cambridge
University Press, 1988), p. 306.

6
Michael Huemer, The Problem of Political Authority (New York:
Palgrave Macmillan, 2013), p. 177.

7
Ibid., p. 178.

8
Ibid., p. 323. ლოკი საკუთრების საფუძველს, ზოგადად, ყო-
ველი ადამიანის შიგნით ხედავდა: „საკუთრება მის პიროვნე-
ბაშია. არავის აქვს მასზე არავითარი უფლება, მის გარდა.“
Ibid., p. 287.

9
Madison, James. 1983. “Property.” In The Papers of James
Madison, vol. 14: April 6, 1791–March 16, 1793. Charlottesville:
University Press of Virginia. p. 266. განცხადების უფრო ვრცელი
ვერსია (ხელმისაწვდომი ონლაინ, ვებგვერდზე: http://oll.
libertyfund.org/title/875/63884) შემდეგია: „ეს ტერმინი, კონ-
კრეტული პრაქტიკული თვალსაზრისით, ნიშნავს „იმ დომი-
ნიონს, რომელზეც ერთ ადამიანს, ყველა სხვა ინდივიდის
გამორიცხვით, აქვს უფლება და რომელსაც გარე სამყაროში
იყენებს.“ უფრო ფართო და ზუსტ კონტექსტში, ტერმინი მო-
იცავს ყველაფერს, რასაც კი ადამიანმა შეიძლება, მიანიჭოს
ღირებულება და რაზეც კი შეიძლება, მას უფლება ჰქონდეს;
და რაც ყველა სხვა დანარჩენს იმავე უპირატესობას აძლევს.
პირველ შემთხვევაში, საკუთრებად იწოდება ადამიანის
მიწა, საქონელი ან ფული. მეორე შემთხვევაში, ადამიანის
საკუთრება მის შეხედულებებსა და მათ თავისუფლად გა-
მოხატვაში მდგომარეობს. მისი კონკრეტული ღირებულების
მქონე საკუთრება მის რელიგიურ შეხედულებებშია და მათ
მიერ ნაკარნახევ მოქმედებებსა და პრაქტიკაში. მისი ძალიან
ძვირფასი საკუთრება მისი პიროვნების უსაფრთხოებასა და
128
თავისუფლებაშია. მისი საკუთრება არის მისი უნარების თავი-
სუფალ გამოყენებაში, საგანთა თავისუფალ არჩევანში, რომ-
ლებიც სურვილისამებრ შეუძლია, მოიხმაროს. მოკლედ, თუ
ვამბობთ, რომ ადამიანს აქვს უფლება თავის საკუთრებაზე,
მაშინ შეგვიძლია, ვთქვათ, რომ საკუთრება მის უფლებას წა-
რმოადგენს.“

10
Fraser Institute of Canada-ს მკვლევართა მიერ ათწლეულების
მანძილზე შეგროვებული მონაცემები, რომლებიც ყოველწ-
ლიურ Economic Freedom of the World Report-შია თავმოყრილი
და საჯაროდ არის მისაწვდომი www.freetheworld.com-ზე,
ცხადყოფს, რომ მეტ თავისუფლებას უკეთესი შედეგები მო-
აქვს ყველგან, იქნება ეს ევროპა, აზია, აფრიკა თუ ლათინური
ამერიკა.

11
Richard Epstein, Simple Rules for a Complex World (Cambridge,
Mass: Harvard University Press, 1995).

12
ეკონომიკის მეცნიერება ასობით წლის წინ აღმოცენდა –
მაშინ, როცა ხალხმა დაიწყო შემჩნევა, რომ თავისუფალი
ბაზრები უფრო მეტ წესრიგსა და სპონტანურობასთან იყო
ასოცირებული და რომ მოწოდებისა და მოთხოვნის კოორ-
დინირებისთვის მეფის მინისტრები არ იყვნენ საჭირონი.
როგორც ისტორიკოსმა ჯოის ეპლბაიმ აღნიშნა, „ეკონომი-
კურმა მწერლებმა თავისუფალი ბაზრის აქტივობებში სა-
ფუძვლადმდებარე რეგულარულობა აღმოაჩინეს. თუ მორა-
ლისტები, კარგა ხანია, ამტკიცებდნენ, რომ რაღაც ძალიან
თუ გჭირდება, კანონიც შეგიძლია, დაარღვიო, ეკონომიკურმა
ანალიტიკოსებმა, რომლებიც ცდილობდნენ, ფასები მოთხო-
ვნისათვის დაებრუნებინათ, აღმოაჩინეს, რომ ჩვენი საჭირო-
ებები კანონიერებასთან იყო ჰარმონიაში და, ამ პროცესში,
მათ შესაძლებლობაც დაინახეს და რეალობაც. რეალობა
კი ის იყო, რომ ინდივიდები, რომლებიც საკუთარი თავისა
და საკუთრების შესახებ გადაწყვეტილებებს იღებდნენ, ბა-
ზარში ფასების დამდგენები იყვნენ. შესაძლებლობას რაც
შეეხება, ბაზრის მონაწილეთა ეკონომიკურ რაციონალიზმს
ეკონომიკა წესრიგით შეეძლოთ, მოემარაგებინათ – გაეკეთე-
ბინათ ის, რაც უწინ ხელისუფლების მეშვეობით იყო უზრუნ-
ველყოფილი.“ Joyce Appleby, Economic Thought and Ideology in
Seventeenth-Century England (Princeton, N.J.: Princeton University
Press, 1978), pp. 187–88.

129
13
John Emerich Edward Dalberg, Lord Acton, Historical Essays and
Studies, by John Emerich Edward Dalberg-Acton, edited by John
Neville Figgis and Reginald Vere Laurence (London: Macmillan,
1907). Chapter: APPENDIX, Letter to Bishop Creighton, accessed
from http://oll.libertyfund.org/title/2201/203934 on 2013-05-19.

14
ამერიკელ ამომრჩეველთა საკითხისათვის, იხ. David Boaz,
David Kirby, and Emily Eakins, The Libertarian Vote: Swing Voters,
Tea Parties, and the Fiscally Conservative, Socially Liberal Center
(Washington, DC: Cato Institute, 2012).

15
“An Introduction to Libertarian Thought,” video at www.
libertarianism.org/introduction .

16
Fareed Zakaria, “The 20 Percent Philosophy,” Public Interest 129
(Fall 1997), pp. 96–101, cited in Tom G. Palmer, “Classical Liberalism
and Civil Society,” in Realizing Freedom: Libertarian Theory, History,
and Practice (Washington, DC: Cato Institute, 2009), p. 221.

17
“Sharon Statement,” available at http://en.wikipedia.org/wiki/
Sharon_Statement .

18
Barry Goldwater’s 1964 Acceptance Speech, available at
www.washingtonpost.com/wp-srv/politics/daily/may98/
goldwaterspeech.htm .

19
Port Huron Statement, available at http://en.wikipedia.org/wiki/
Port_Huron_Statement .

20
Carl Oglesby, Ravens in the Storm, A Personal History of the
1960s Anti-War Movement (New York: Scribner, 2008), p. 120.

21
Carl Oglesby, ibid, p. 173.

22
Milton Friedman, “It’s Time to End the War on Drugs,” available
at www.hoover.org/publications/hoover-digest/article/7837;
Jeffrey A. Miron and Jeffrey Zwiebel, “The Economic Case Against
Drug Prohibition,” Journal of Economic Perspectives, Vol. 9, No. 4
(Fall 1995), pp. 175–192.

23
Lysander Spooner, Vices Are Not Crimes: A Vindication of Moral
Liberty, available at http://lysanderspooner.org/node/46 .
130
24
კანონაღსრულების არაერთი მაღალჩინოსანი, რომლებიც
მზად არიან, აკრძალვათა კატასტროფულ შედეგებზე აღი-
მაღლონ ხმა, შეგიძლიათ, მოიძიოთ Law Enforcement Against
Prohibition-ზე, http://www.leap.cc .

25
ამ საკითხთა ვრცელი განხილვისთვის, აქტიურ რეკომე-
ნდაციას ვუწევ შემდეგს: George H. Smith, The System of
Liberty: Themes in the History of Classical Liberalism (Cambridge:
Cambridge University Press, 2013).

26
Joseph Schumpter, History of Economic Analysis (New York:
Oxford University Press, 1974), p. 394.

27
სამოქალაქო საზოგადოების აღმოცენებასა და ზრდაზე
უფრო დეტალურად ვლაპარაკობ ჩემს ესეში, „კლასიკური
ლიბერალიზმი და სამოქალაქო საზოგადოება: განმარტე-
ბები, ისტორია და კავშირები,” კერძოდ, “Classical Liberalism
and Civil Society: Definitions, History, and Relations,” in Civil Society
and Government, ed. by Nancy L. Rosenblum and Robert C. Post
(Princeton: Princeton University Press, 2002), pp. 48–78, reprinted
in Tom G. Palmer, Realizing Freedom: Libertarian Theory, History,
and Practice (Washington, DC: Cato Institute, 2009).

28
ანრი პირენი შენიშნავს, რომ „ბიურგერები, ძირითადად,
homines pacis – მშვიდობის კაცთა – ჯგუფს წარმოადგენდა.“
Medieval Cities: Their Origins and the Revival of Trade. Princeton:
Princeton University Press, 1969), p. 200.

29
Henri Pirenne, Economic and Social History of Medieval Europe
(New York: Harcourt Brace Jovanovich, 1937), p. 50. ამ ახალ სოცი-
ალურ წესრიგთა აღსაწერად, ევროპულ ენებში ორი ტერმინი
წარმოიშვა: burgenses და civitas. „თავდაპირველად, სიტყვა
burgenses-ი მხოლოდ იმ შემთხვევაში გამოიყენებოდა, თუ ქა-
ლაქი არ წარმოადგენდა civitas-ს, ხოლო civitas-ი, თავდაპირ-
ველად, მხოლოდ საეპისკოპოსო ქალაქს (“Bischofsstadt”-ს)
აღნიშნავდა. Hans Planitz, Die Deutsche Stadt im Mittelalter: Von
der Römerzeit bis zu den Zünftkämpfen (Graz, Austria, and Köln,
Germany: Böhlau, 1954), p. 100. Burgensis და bürgerlich ინგლი-
სურში ფრანგულიდან შემოვიდა “bourgeois”-ს სახით. მოგვია-
ნებით, ამ ტერმინებიდან ნაწარმოები სიტყვები – bürgerlich/
bourgeois და civil („სამოქალაქო“) ურთიერთმონაცვლოებით
131
იხმარებოდა (“Burg”-ი – „ბურგი“ – ინგლისურში ისეთ სი-
ტყვებში შემორჩა, როგორებიცაა, მაგალითად, Hillsborough
– ჰილსბორო – და Pittsburgh – პიტსბურგი, და ინგლისური
კოლონიების უძველესი წარმომადგენლობითი ასამბლეის
სახელში, House of Burgesses – „მოქალაქეთა პალატა“).

30
იხ. Brian M. Downing, The Military Revolution and Political
Change (Princeton: Princeton University Press, 1992) და Charles
Tilly, Coercion, Capital, and European
States (Oxford: Blackwell, 1992).

31
იხ. Hendrik Spruyt, The Sovereign State and Its Competitors
(Princeton: Princeton University Press, 1994).

“The Trew Law of Free Monarchies,” King James VI and I, Political

32

Writings, ed. by Johann P. Sommerville (Cambridge: Cambridge

University Press, 1994), p. 75.

33
ადამ სმითი, თავის 1776 წელს გამოქვეყნებულ ცნობილ
წიგნში, „გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის ბუნებისა და მი-
ზეზების შესახებ“ (An Inquiry into the Nature and Causes of
the Wealth of Nations), არა მხოლოდ „ხალხთა სიმდიდრის“
მიზეზებზე წერს, არამედ იმასაც განიხილავს, თუ რას წა-
რმოადგენს მისი ბუნება. „ხალხთა სიმდიდრე“ მმართველი
ელიტის, სამეფო კარის ან მეფის ხაზინაში დაცული ოქროს
სიმდიდრე როდია. „შესაბამისად, აქედან გამომდინარე,
რამდენადაც ეს წარმოებული დოვლათი ან ის, რისი ყიდვაც
მისი საშუალებით ხდება, მეტ ან ნაკლებ შესატყვისობაშია
იმ ადამიანების რიცხვთან, ვინც ის უნდა მოიხმაროს, ერი
უფრო კარგად ან უფრო ცუდად იქნება აღჭურვილი ყველა იმ
აუცილებელი საჭიროებითა და სიკეთით, რაზეც ხელი მიუ-
წვდება.“ Adam Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of
the Wealth of Nations, vol. I, ed. R. H. Campbell and A. S. Skinner
(Indianapolis: Liberty Fund, 1981), p. 10. ამრიგად, სმითი ერთა
სიმდიდრეს სამფეო კარის სიმდიდრით კი არ ხსნიდა, არამედ
ერის მთლიანი სამუშაო ძალის მიერ წლიურად წარმოებული
დოვლათით, გაყოფილით მომხმარებელთა რიცხვზე. ეს
იდეა დღემდე აგრძელებს არსებობას ერთ თანამედროვე
ცნებაში; ერთ სულ მოსახლეზე მთლიანი შიდა პროდუქტი
იგულისხმება. სმითმა ერთა სიმდიდრის მიზეზები ლექციაში
ჩამოაყალიბა: „სახელმწიფო უმდაბლესი ბარბარიზმიდან
ფუფუნების უმაღლეს დონეზე რომ აიყვანო, ბევრი არაფე-
132
რია საჭირო, თუ არა მშვიდობა, იოლი გადასახადები და სა-
მართლის შემწყნარებლური განხორციელება; სხვა ყველა-
ფერს მოვლენათა ბუნებრივი განვითარება მოიტანს. ყველა
ხელისუფლება, რომელიც ხელს უშლის ამ ბუნებრივ კურსს,
რომელსაც მოვლენები იძულებით სხვა არხში გადააქვს ან
რომელიც კონკრეტულ მომენტში საზოგადოების პროგრესის
დატყვევებას ცდილობს, არაბუნებრივი ხელისუფლებაა და,
საკუთარი თავის გადასარჩენად, იძულებულია, მჩაგვრელი
და ტირანიული იყოს.“ ციტირებული Dugald Stewart-ის მიერ
აწ უკვე დაკარგულ ხელნაწერში, კერძოდ, Stewart’s “Account of
the Life and Writings of Adam Smith, LLD,” in Adam Smith, Essays
on Philosophical Subjects, ed. W. P. D. Wightman and J. C. Bryce,
vol. 3 of the Glasgow Edition of the Works and Correspondence of
Adam Smith (Indianapolis: Liberty Fund, 1982), p. 322.

34
იხ. The English Levellers, ed. by Andrew Sharp (Cambridge:
Cambridge University Press, 1998).

35
E. L. Godkin, “The Eclipse of Liberalism,” The Nation, August 9,
1900, reprinted in David Boaz, ed., The Libertarian Reader (New
York: The Free Press, 1997), pp. 324–326, p. 326. ლიბერალიზმის
შესუსტების მიზეზის გოდკინისეული დიაგნოზი ყურადღე-
ბას იმსახურებს: „ლიბერალიზმის პრინციპები და საწავლე-
ბანი, მნიშვნელოვანწილად, ეპოქის გასაოცარ მატერიუალურ
პროგრესს უნდა უმადლოდეს. მთავრობათა გამაღიზიანე-
ბელი ჩარევებისგან განთავისუფლებლებული ადამიანები
თავიანთი ბუნებრივი ამოცანის შესრულებას შეუდგნენ გუ-
ლმოდგინედ – საკუთარი პირობების გაუმჯობესებას იმ თა-
ვისი არაჩვეულებრივი შედეგებითურთ, ჩვენ ირგვლივ რომაა.
მაგრამ, დღეს, ისე ჩანს, რომ წარმოქმნილმა მატერიალურმა
კომფორტმა ახლანდელი თაობა დააბრმავა და ვეღარ ხედა-
ვენ იმ მიზეზს, რამაც ეს კომფორტი გახადა შესაძლებელი.
პოლიტიკის სამყაროში, ლიბერალიზმი წარმავალი, ლამის
გამქრალი ძალაა.“

36
კომუნისტური და ნაციონალ-სოციალისტური (ნაცისტური)
რეჟიმების მიერ განხორციელებულ მასობრივ მკვლელო-
ბებსა და ხალხთა დამონებაზე ზოგიერთ მნიშვნელოვან
ბოლოდროინდელ კვლევებს განეკუთვნება შემდეგი: Anne
Applebaum, Gulag: A History (New York: Random House, 2003),
Timothy Snyder, Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin
(New York: Basic Books, 2010), და Frank Dikötter, Mao’s Great
133
Famine, The History of China’s Most Devastating Catastrophe,
1958–1962 (New York: Walker & Co., 2010).

37
ამ ისტორიის დიდი ნაწილი, ამერიკული პერსპექტივიდან,
საკმაოდ ხატოვნად აქვს მოყოლილი Brian Doherty-ს წიგნში,
Radicals for Capitalism: A Freewheeling History of the Modern
American Libertarian Movement (New York: Public Affairs, 2007).

38
Robert Nozick, Anarchy, State, and Utopia (New York: Basic
Books, 1974), p. ix.

39
Francisco de Vitoria, “On the American Indians,” Political
Writings, ed. by Anthony Pagden and Jeremy Lawrance (Cambridge:
Cambridge University Press, 1991), pp. 250–251.

40
ციტირებულია შემდეგში: Perez Zagorin, How the Idea of
Religious Toleration Came to the West (Princeton: Princeton
University Press, 2003), p. 119.

41
John Milton, “Areopagitica: A Speech of Mr. John Milton for
the Liberty of Unlicenc’d Printing, to the Parliament of England”
[1644], in Areopagitica and Other Political Writings of John Milton
(Indianapolis: Liberty Fund, 1999), p. 23. მოგვიანებით, თავის
ცნობილ წერილში შემწყნარებლობაზე, ჯონ ლოკი წერდა:
„ერთი საკითხია, დაარწმუნო, სხვა საკითხია, უბრძანო; ერთი
საკითხია, არგუმენტებით მოახდინო ზეწოლა, სხვა საკი-
თხია, როცა ამას სასჯელით აკეთებ.“ John Locke, “A Letter on
Toleration,” in The Sacred Rights of Conscience, ed. by Daniel L.
Dreisbach and Mark David Hall (Indianapolis: Liberty Fund, 2009),
p. 47.

42
გურნესადმი მისი გარდაცვალების შემდეგ მიძღვნილ ელე-
გიაში, მისი მეგობარი და მოსწავლე, ან-რობერ-ჟაკ ტიურგო
წერდა, რომ გურნეს ესმოდა ბაზრებზე მონოპოლიებისა და
„სტანდარტების“ დაწესების აბსურდი, რომელთაც მომხმა-
რებლები არც კი ითხოვდნენ. ტიურგოს სიტყვებით, გურნეს
„აოცებდა, როცა ხედავდა, რომ მოქალაქეს არც არაფრის
შექმნა და არც არაფრის გაყიდვა შეეძლო, ვიდრე საკმაოდ
დიდ ფასად ამის უფლებას არ იყიდდა კორპორაციაში,“ სხვა-
გვარად რომ ვთქვათ, ვაჭრობის წამოსაწყებად და მოწადინე-
ბული მომხმარებლებისთვის საქონლის შესათავაზებლად,
ადამიანს მონოპოლისტური გილდიისგან უფლება უნდა შე-
134
ეძინა. „უჭირდა იმის წარმოდგენა, რომ [რაღაც] ნივთი – იმის
გამო, რომ კონკრეტულ რეგულაციებთან არ მოდიოდა თანხ-
ვედრაში – შეიძლებოდა, სამი ელის სიგრძის ფრაგმენტებად
დაექუცმაცებინათ, ხოლო უიღბლო კაცი, ვისაც ის დაემზა-
დებინა, დაისჯებოდა და ჯარიმის გადახდა მოუწევდა – თა-
ნაც, იმხელასი, მისი და მისი ოჯახის გასამათხოვრებლად
რომ საკმარისი იყო.“ Turgot, “Éloge de Gournay,” in Western
Liberalism: A History in Documents from Locke to Croce, ed. by E.
K. Bramsted and K. J. Melhuish (London: Longman, 1978), p. 305.

43
James Buchanan, “Order Defined in the Process of Its Emergence:
A note stimulated by reading Norman Barry, ‘The Tradition of
Spontaneous Order,’ ” Literature of Liberty, v. 5, n. 4 (1982)
Accessed from http://oll.libertyfund.org/title/1305/100453 on
2013-03-23.

44
ზოგი ლიბერტარიანელი თვლის, რომ კონსტიტუციური
წესრიგი კანონის მონოპოლიზებისა თუ თავადცვითი ძალის
გარეშე – სხვა სიტყვებით, სახელმწიფოს გარეშე – შესაძლე-
ბელიცაა და სასურველიც. იხ., მაგალითად, Randy E. Barnett,
The Structure of Liberty: Justice and the Rule of Law (Oxford:
Oxford University Press, 2000), Michael Huemer, The Problem of
Political Authority, op. cit., Bruce L. Benson, The Enterprise of Law:
Justice Without the State (Oakland: Independent Institute, 2011).
ჩემი საკმაოდ მოკლე მოსაზრება ამ საკითხზე – „მოწესრიგე-
ბული თავისუფლება სახელმწიფოთა გარეშე: სასარგებლო
არგუმენტი“ (The Case for Ordered Liberty Without States) – შე-
საძლებელია, მოძიებულ იქნას ვებგვერდზე: http://www.
libertarianism.org/publications/essays/ . ის, თუ რამდენად შეი-
ძლება სახელმწიფოს გარეშე თავისუფლებით სარგებლობა,
ლიბერტარიანელთა დებატის საგანია, თუმცა სახელმწიფოს
უბრალოდ არარსებობა არ არის იგივე, რაც თავისუფლებით
სარგებლობა, რადგანაც თავისუფლება კრიტიკულადაა და-
მოკიდებული კანონისა და სამართლის ინსტიტუტებზე. სა-
კითხი, რაზეც არ არის საყოველთაო შეთანხმება მიღწეული,
ეხება იმას, თუ რამდენადაა შესაძლებელი, კანონმა და სამა-
რთალმა მონოპოლისტური პროვაიდერის გარეშე იარსებონ.

45
Agelina Grimke, “Slavery and the Boston Riot,” The Liberator, 12
August 1837.

135
46
Orlando Patterson, Slavery and Social Death: A Comparative
Study, (Cambridge: Harvard University Press, 1982), vii.

47
ინდივიდუალური თავისუფლებისა და ბუნებრივი უფლე-
ბების იდეებში განმანათლებობის ეპოქის მიერ შეტანილი
წვლილისათვის, იხ. M. Zafirovski, The Enlightenment and Its
Effects on Modern Society, (New York: Springer, 2011), განსაკუთ-
რებით კი გვერდი 40, სადაც აღნიშნულია: „უდავოა, რომ თა-
ნამედროვე დასავლურ დემოკრატიებსა და სხვა ქვეყნებში,
მეტადრე, – თუმცა, არა მხოლოდ, – ამერიკაში, ინდივიდუ-
ალური თავისუფლებები და არჩევანი, სამოქალაქო უფლე-
ბები, პირადი სივრცე თუ კონფიდენციალურობა, პიროვნული
ავტონომია, საკუთარი თავის რეალიზება, კეთილდღეობა, ჰუ-
მანური ცხოვრება და ბედნიერება მყარად დამკვიდრებულ და
გარანტირებულ მოცემულობად მიჩნეული ღირებულებები
და ინსტიტუტებია. … და თუ ასეა, მაშინ ისინი, პირველ რიგში
და უწინარესად, განმანათლებლობისა და მისი ლიბერალურ­-
სეკულარული ინდივიდუალიზმის პროდუქტსა და მემკვიდრე-
ობას წარმოადგენენ.

48
Frederick Douglass, “What to the Slave is the Fourth of July?” 5
July 1852; L. M. Child, An Appeal in Favor of that Class of Americans
Called Africans, 1833.

49
Mary Wollstonecraft, A Vindication of the Rights of Woman,
1792, in Mary Wollstonecraft, A Vindication of the Rights of Men
and A Vindication of the Rights of Woman, ed. by Sylvana Tomaselli
(Cambridge: Cambridge University Press, 1995), p. 74.

50
Declaration of Sentiments and Resolutions, Seneca Falls
Convention, 1848. http://ecssba.rutgers.edu/docs/seneca.html .
Accessed 18 February 2013.

51
Frederick Douglass, “West India Emancipation Address,” 3 August
1857.

52
Declaration of Sentiments.

53
Richard Cobden, Speeches on Questions of Public Policy by
Richard Cobden, ed. by J. E. T. Rogers, www.econlib.org/library/
YPDBooks/Cobden/cbdSPP14.html . Accessed 22 February 2013.

136
54
James G. Birney, A Letter on the Political Obligations of
Abolitionists, with a Reply by William Lloyd Garrison (Boston: Dow
and Jackson, 1839), p. 32.

55
W. Phillips, “Philosophy of the Abolition Movement” (1853),
Speeches, Lectures, and Letters (Boston: Lee and Shepard, 1884),
p. 113.

56
L. Menand, The Metaphysical Club: A Story of Ideas in America,
(New York: Farrar, Sraus, Giroux, 2001), p. 13.

57
B. Dylan, “The Times They Are A-Changin’ ,” Columbia Records,
1964.

58
W. L. Garrison, The Liberator, 31 January 1831.

59
თავისუფლების პრინციპთან კონტრასტში „შედეგების
თანასწორობა“ მომყავს და არა „თანასწორობის“ პრინციპი,
ვინაიდან თავისუფლების პრინციპი იმთავითვე „თანასწორი
თავისუფლების“ პრინციპია.

60
St. Thomas Aquinas, “Treatise on Law, Q. 96, Art. 2,” Summa
Theologica (Westminster, Maryland: Christian Classics, 1981), p.
1018.

61
George B. N. Ayittey, Defeating Dictators: Fighting Tyranny in
Africa and Around the World (New York: Palgrave Macmillan,
2011), p. 43.

62
Robert Hessen. “Corporations,” The Concise Encyclopedia of
Economics. 2008. Library of Economics and Liberty. Retrieved 19
May 2013, from www.econlib.org/library/Enc/Corporations.html .

63
George B. N. Ayittey, ibid., p. 76.

64
Jacques Charmes, “Measurement of the Contribution of Informal
Sector and Informal Employment to GDP in Developing Countries:
Some Conceptual and Methodological Issues,” available at
www.unescap.org/stat/isie/reference-materials/National-
Accounts/Measurement-Contribution-GDP-Concept-Delhi-Group.
pdf .
137
65
იხ. პროფესორი George B. N. Ayittey-ს TED-პრეზენტაცია,
www.ted.com/talks/george_ayittey_on_cheetahs_vs_hippos.html
.

66
Tony O. Elumelu, Africapitalism: The Path to Economic Prosperity
and Social Wealth, www.tonyelumelufoundation.org/sites/
tonyelumelufoundation.org/files/Africapitalism%20White%20
Paper%20FINAL.pdf .

67
Olúfémi Táíwò, How Colonialism Preempted Modernity in
Africa (Bloomington: Indiana University Press, 2010), p. 48.

68
Olúfémi Táíwò, Africa Must Be Modern (Ibadan, Nigeria:
Bookcraft 2011), p. 48.

69
After the Welfare State, ed. by Tom G. Palmer (Ottawa, IL:
Jameson Books, 2012). იხ., განსაკუთრებით, ესეები, „საყოველ-
თაო სახელმწიფოს ტრაგედია“ (The Tragedy of the Welfare
State) Tom G. Palmer-ის ავტორობით და „როგორ შექმნა „ხე-
ლმისაწვდომ უძრავ ქონებაზე“ უფლებამ ბუშტი, რომელმაც
მსოფლიო ეკონომიკის კოლაფსი გამოიწვია“ (How the Right to
‘Affordable Housing’ Created the Bubble that Crashed the World
Economy) Johan Norberg-ის ავტორობით.

70
ტერმინის ისტორიის საკითხისათვის, იხ. Randy E. Barnett,
“The Original Meaning of the Commerce Clause,” 68 University of
Chicago Law Review 101 (2001), available at www.bu.edu/rbarnett/
Original.htm და Randy E. Barnett, “New Evidence on the Original
Meaning of the Commerce Clause,” 55 Arkansas Law Review 847
(2003), available at http://randybarnett.com/55ark847.html .

71
James Madison, in George W. Carey, The Federalist (The Gideon
Edition). Edited with an Introduction, Reader’s Guide, Constitutional
Cross-reference, Index, and Glossary by George W. Carey and
James McClellan (Indianapolis: Liberty Fund, 2001). Chapter: No.
62: Concerning the constitution of the senate, with regard to the
qualifications of the members; the manner of appointing them;
the equality of representation; the number of the senators, and
the duration of their appointments Accessed from http://oll.
libertyfund.org/title/788/108681 on 17 May 2013.

138
72
იხ. Laura A. Scofea, “The Development and Growth of Employer-
Provided Health Insurance,” Monthly Labor Review, March 1994,
available at www.bls.gov/mlr/1994/03/art1full.pdf და Thomas C.
Buchmueller and Alan C. Monheit, “Employer-Sponsored Health
Insurance and the Promise of Insurance Reform,” NBER Working
Paper 14839, available at www.nber.org/papers/w14839.pdf.

73
იხ. Circular Letter No. 23 (1976), “Re: Mandatory Maternity
Coverage,” “კანონი კონრეტულად ითხოვს ორსულობის პერი-
ოდში ჯანმრთელობის სერვისთა დაფარვის უზრუნველყო-
ფას „ყველა პოლისში ...“ ასაკზე, სქესსა თუ ოჯახურ მდგომა-
რეობაზე დაფუძნებული ყოველგვარი შეზღუდვის გარეშე,“
ხელმისაწვდომია ვებგვერდზე: www.dfs.ny.gov/insurance/
circltr/1976/cl1976_23.htm .

74
ეს საძაგელი ისტორია დეტალურადაა მოთხრობილი კესე-
ლის კლასიკურ სტატიაში, კერძოდ, Reuben Kessel, “The A.M.A.
and the Supply of Physicians,” 35 Law and Contemporary Problems
(Spring 1970), available at http://scholarship.law.duke.edu/cgi/
viewcontent.cgi?article=3288&context=lcp&seire-dir=1 .

75
ნაღდი ფულით გადახდა ყოველთვის ლეგალური ტრა-
ნზაქცია არ არის. ექიმებმა, რომლებიც Medicare-ს იღებენ, შე-
საძლოა, არ აიღონ ნაღდი ფული Medicare-ის მიერ დაფარულ
სერვისში. Brent R. Asplin, MD, MPH; Karin V. Rhodes, MD; Helen
Levy, PhD; NicoleLurie, MD, MSPH; A. Lauren Crain, PhD; Bradley
P. Carlin, PhD; Arthur L. Kellermann, MD, MPH, “Insurance Status
and Access to Urgent Ambulatory Care Follow-up Appointments,”
Journal of the American Medical Association, September 14, 2005,
http://jama.jamanetwork.com/article.aspx?articleid=201518 .

76
Friedrich A. Hayek, “The Use of Knowledge in Society.” American
Economic Review. XXXV, No. 4. pp. 519–30. American Economic
Association. 1945. Library of Economics and Liberty [Online]
available from www.econlib.org/library/Essays/hykKnw1.html;
accessed 12 May 2013; Internet. იხ., ასევე, Thomas Sowell,
Knowledge and Decisions (New York: Basic Books, 1996).

77
Adam Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth
of Nations. Edwin Cannan, ed. London: Methuen & Co., Ltd. 1904.
Library of Economics and Liberty [Online] available from www.
econlib.org/library/Smith/smWN19.html; accessed 12 May 2013.
139
78
F. A. Hayek, Law, Legislation, and Liberty: Volume I, Rules and
Order (Chicago: University of Chicago Press, 1973), pp. 98–99.

79
www.econlib.org/library/Enc/TragedyoftheCommons.html

80
www.econlib.org/library/Enc/RentSeeking.html

81
www.econlib.org/library/Enc/PublicChoice.html

82
მეტი განმარტებისა და მტკიცებულებისთვის, იხ. ესეები
წიგნში The Morality of Capitalism, ed. by Tom G. Palmer (Ottawa,
IL: Jameson Books, 2011), განსაკუთრებით კი „ინტერვიუ მეწა-
რმესთან“ (Interview with an Entrepreneur), რომელიც Whole
Foods Market-ის თანადამფუძნებელ John Mackey-სთან ინტე-
რვიუს წარმოადგენს, და ჩინელი ლიბერტარიანელი მკვლევ-
რის, Mao Yushi-ს „მორალურობის პარადოქსი“ (The Paradox of
Morality).

83
პოლიტიკურ არჩევანთა შესწავლის კარგი შესავლისათვის,
იხ. Public Choice: A Primer, by Eamonn Butler (London: Institute
of Economic Affairs, 2012) და Government Failure: A Primer in
Public Choice, by Gordon Tullock, Gordon Brady, and Arthur Seldon
(Washington, DC: Cato Institute, 2002).

84
John Locke, Second Treatise of Government, chapter VI, section
57.

85
იხ. Richard Epstein, Simple Rules for a Complex World
(Cambridge, MA: Harvard University Press, 1995).

86
კლასიკურმა ლიბერალმა სამართლის მკვლევარმა ლონ ფუ-
ლერმა განსაზღვრა რვა გზა, რითაც კანონის წარუმატებელი
შექმნაა შესაძლებელი, Lon Fuller, The Morality of Law (New
Haven: Yale University Press, 1939), pp. 33–37. ეს მოსაზრებები
ჰაიეკმა კიდევ უფრო განავრცო: „კანონი მიზნისგან დამოუ-
კიდებელი წესებისგან უნდა შედგებოდეს, რომლებიც ინდი-
ვიდთა ქცევებს წარმართავენ ერთმანეთისადმი, შესაძლებე-
ლია მათი გამოყენება უთვალავი სხვა შემთხვევის მიმართ
და, ყოველი მათგანის დაცული სფეროს განსაზღვრით, საშუ-
ალებას იძლევიან, თავისით მოხდეს მოქმედებათა წესრიგის
ჩამოყალიბება, რა დროსაც ინდივიდებს განხორციელებადი
140
გეგმების დასახვა შეუძლიათ.“ F. A. Hayek, Law, Legislation, and
Liberty: Volume I, Rules and Order (Chicago: University of Chicago
Press, 1973), pp. 85–86.

87
John Locke, Second Treatise of Government, chapter VI, section
57.

88
F. A. Hayek, The Constitution of Liberty, ed. by Ronald Hamowy
(Chicago: University of Chicago Press, 2011).

89
მედეგობაზე მსჯელობებისთვის, იხ. P. J. Boettke and P. T.
Leeson, “Liberalism, Socialism, and Robust Political Economy,” in
Journal of Markets & Morality (2004), 7:1, pp. 99–111 და Mark
Pennington, Robust Political Economy: Classical Liberalism and
the Future of Public Policy (Cheltenham: Edward Elgar Publishing,
2011).

90
იხ. Nassim Nicholas Taleb, Antifragile: Things that Gain from
Disorder (New York: Random House, 2012).

141
ანბანური საძიებელი

აბსოლუტიზმი 9, 26, 27
ადგილობრივი ტრადიციები 29,
ავაზას თაობა 84, 86
ავტონომია 54, 113, 136,
ავღანეთი 107
აიდლი, ერიქ, 58
აიტეი, ჯორჯ 72–75, 124–125
აკვინელი, თომა 18, 91, 131
აკრძალვა 17, 20–21, 81, 89, 111, 119
აპარტეიდი 19
არააგრესიულობის პრინციპი 9
არეოპაგიტიკა 36
არისტოტელე 73, 74
ასომიოიუ ჰოზუმი 61
აფრიკაპიტალიზმი 84

ბატონყმობა 26, 45
ბენთემი, ჯერემი 48
ბიუქენანი, ჯეიმს 29, 34, 122
ბნელი საუკუნეები 26
ბოდენი, ჟან 108
ბოეზი, დევიდ 18,
ბრანა, კენეთ 65
ბუნებრივი თავისუფლება 102, 104
ბურჟუაზია 80
ბუში, ჯორჯ ვ. 15

გამჭვირვალეობა 113
განათლება 44, 47, 76, 80, 95, 109
განმანათლებლობის ეპოქა 43, 136
გარისონი, უილიამ ლოიდ 42, 48
გოდკინი, ე. ლ. 30, 133
გოია, ფრანსისკო 61
გოლდუოტერი, ბარი 21
გრიმკე, ანჯელინა 42
გროსმანი, ვასილი 67
გურნე, ჟაკ კლოდ მარი 37, 134

დაბადების მოწმობები 119

„დაბადების შემთხვევითობა“ 35
142
დაგლასი, ფრედერიკ 43-44
დამოუკიდებლობის დეკლარაცია 43, 74, 121
დარწმუნება, მისი პოლიტიკა 1
დე ვიტორია ფრანცისკო 35
დიკინსონი, ემილი 64
დილანი, ბობ 48
დოვლათი 10, 27, 29, 33, 84, 103, 116, 118, 132
დუნუაიე, შარლ 116

ევდაიმონია 73
ელუმელუ, ტონი 84-85
ემერსონი, რალფ ვალდო 66
ეპლბაი, ჯოის 129
ეპსტაინი, რიჩარდ 11
ეტვუდი, მარგარეტ 65
ექტონი, ლორდ ჯონ დალბერგი 18
ექტონი, ჰ.ბ. 32

ვებერი, მაქს 116

ვეჯვუდი, ჯოზაია 47
ვიტორია, ფრანცისკო დე (იხ. „დე ვიტორია“)
ვოლტერი 29
ვონფიორდი, ლინდი 67
ვოლსტონქრაფტი, მერი 43
ვრენი, სერ ქრისტოფერ 19

ზაქარია, ფარიდ 19

თავისუფალი წარმოება 8
თეოკრატია 25, 33
თვით-განათლება 7

იარაღის ტარების უფლება 39

იუვენალისი 39

კალვანი, ჯონ 36
კამიუ, ალბერ 67
კაპიტალიზმი 79-80, 83-84, 123, 126, 149
კასტელიო, სებასტიან 36
კიტსი, ჯონ 67
კლასიკური ლიბერალიზმი 2, 17, 19, 126, 131
კოლექტივიზმი 17, 23, 30
143
კოლონიალიზმი 79, 83, 85
კომუნიზმი 18, 19, 30, 81-82
კონსტიტუცია (შეერთებული შტატების კონსტიტუცია) 9, 46,
80
კონსტიტუციური შეზღუდვა 31, 36
კონტრაქტები 50, 87, 99
კრომველი, ოლივერ 61
კრონიზმი 28, 112

ლეველერები 28
ლეინ, როუზ უიალდერ 28
ლენინი, ვლადიმირ 29, 80
ლეონი, ბრუნო 120
ლიბერტარიანული ტრიადა 33, 34, 40
ლოკი, ჯონ 9, 10, 54, 111, 112, 128, 134

მაგნა კარტა 39
მანდელი, რობერტ 32
მაო ძედუნი 56, 121
მართული კაპიტალიზმი 14
მარქსი, კარლ 29, 79-80
მედისონი, ჯეიმს 10, 89-90
მენანდი, ლუის 46
მენკენი, ჰ. ლ. 16
მერკანტილიზმი 19, 28
მესამე რაიხი 40
მეფე ჯეიმს VI შოტლანდიისა (მეფე ჯეიმს I ინგლისისა) 27
მიზესი, ლუდვიგ ფონ 31
მილტონი, ჯონ 36
მონობა 8, 29, 42, 47, 122
მოტი, ლუკრიშა 43
მუსოლინი, ბენიტო, 29

ნაბუკო, ჟოაკიმ 8
ნარვისონი, ჯან 54
ნაციონალური სოციალიზმი 19, 30, 40
ნებაზე დაფუძნებული საზოგადოებები 8
ნებაყოფლობითი დარწმუნება 4, 70
ნებაყოფლობითი თანამშრომლობა 12
ნებაყოლფობითი ინსტიტუტები 13
ნებაყოფლობითი ინტერაქცია/ურთიერთქმედება 31, 108
ნებაყოფლობითი კავშირები 24, 28
144
ნებაყოფლობითი კოორდინირება 97, 100
ნებაყოფლობითი მიმოცვლა 23, 34, 91, 94, 95
ნებაყოფლობითი მოქმედება 8
ნებაყოფლობითი პრინციპი 3
ნებაზე დაფუძნებული საზოგადოებები 7
ნებაყოფლობითი სოციალური ინტერაქცია 45
ნებაყოფლობითი ტრანზაქცია 43
ნობელის პრემია 29, 34
ნოზიკი, რობერტ 32, 34, 54, 92

ობამა, ბარაკ 15
ოგელსბი, 21
ოვიდიუსი 61
ოლივიე, ლორენს 65
ოლსონი, მენქიურ 117
ომი ნარკოტიკებზე 15
ომის შრომითი საბჭო 82
ო’ნილი, იუჯინ, 63
ოპენჰაიმერი, ფრანც 116
ოსტრომი, ელინორ 32
ოქროს ხარი 39

პათოლოგია 109
პასპორტები 119
პატერსონი, იზაბელ 31
პატერსონი, ორლანდო 42
პლატონი 61, 70
პოლი, რონ 20
პოლიტიკური სპექტრი (იხ. „სპექტრი“)
პოლიცია, 5, 7, 39, 72
პრესის თავისუფლება 68, 113
პროტექციონიზმი 28, 85

რაციონალური უმეცრება 68
რეიგანი, რონალდ 66
რელიგიის თავისუფლება 26, 32
რენდი, აინ 31-32, 54
რენტის ძიება 90, 107
რიდლი, მეტ 66
რიუსტოვი, ალექსანდერ 120
რუსო, ჟან-ჟაკ 5

145
საგანგებო ინტერესები 76, 113
სავალდებულო სამხედრო სამსახური 87, 119
საზოგადოებრივი არჩევანი 75-76, 107, 124
საკუთრება 10-11, 43, 43, 78, 101-102, 104-106, 128-129
სამსახურში გამომწყვდევა 84
სანსტეინი, ქეს 115-116
სატელეფონო სამართალი 100
საღვთო რომის იმპერია 27
საღვთო უფლება 27
სენტიმენტების დეკლარაცია 43
სერვეტი 36
სიტყვის თავისუფლება 19, 68
სკეპტიციზმი 8, 9, 69, 72
სმითი, ადამ 29, 54, 102, 132
სმითი, ვერნონ 32
სმითი, ჯორჯ ჰ. 118
სოციალიზმი 19, 22, 30, 40, 81
სოციალური კონტრაქტი 5, 115
სპენსერი, ჰერბერტ 6
სპექტრი (პოლიტიკური) 17-18, 20
სპუნერი, ლაისანდერ 20, 46
სტალინი, იოსებ 21, 62
სტენტონი, ელიზაბეთ ქედი 43
სტიგლერი, ჯორჯ 32
სქოტი, ჯეიმს ს 118

ტაივო, ოლუფემი 85-86

ტერნერი, ფრენკ 63
ტვენი, მარკ 64
ტომასი, ჯონ 1, 54

უილბერი, რიჩარდ 68
უილბერფორსი, უილიამ 45
უიტმენი, უოლტ 65
უმრავლესობის მმართველობა 5, 41 53, 97, 115
უოლასი, გრეემ 66
უძრავი ქონების ბუშტი 88

ფაშიზმი 18-19, 30
ფელინი, ფედერიკო 67
ფეოდალიზმი 29
ფილიპსი, უენდელ 46
146
ფიშერი, სერ ენტონი 32
ფლიუ, ენტონი, 32
ფრიდმენი, მილტონ 22, 32

ქამინგსი, ე. ე. 64, 65
ქეიჯი, ჯონ 65
ქობდენი, რიჩარდ 45-46
ქოუზი, რონალდ 32

ყორნები შტორმში 21

შანი, ბენ 62
შეერთებული შტატების კონსტიტუცია (იხ. „კონსტიტუცია“)
შეთანხმებათა დატოვების უფლება 39
შემაკავებელი და გამაწონასწორებელი ძალები 35
შეუზღუდავი დემოკრატია 99
შექსპირი, უილიამ 65
შრომითი კავშირი 28
შუმპიტერ, იოზეფ 25

ცდა და შეცდომა 113

ცოდნის პრობლემა 102, 104, 113

ძალადობა 7, 12, 17, 22, 27, 33, 38, 39, 43, 48, 56, 60, 77, 78, 103,
106, 116, 122

წესრიგი, სოციალური 33
წესრიგი, სპონტანური 2, 11, 12, 34, 36, 40, 122, 129
წესრიგი, ფორმები 11, 17, 24, 25, 27, 37, 40, 45, 82, 91, 111, 122

ხავერდოვანი რევოლუცია 57
ხელშეკრულება 110, 120

ჯეფერსონი, თომას 54
ჯიმ ქროუს კანონები 19
ჯონსი, სარა 62
ჯონსონი, გარი 20

ჰაველი, ვაცლავ, 64
ჰაიეკი, ფ. ა. 31, 32, 54, 101, 103, 112
ჰანზის კავშირი 27
ჰესენი, რობერტ 81
147
ჰიტლერი, ადოლფ 29, 62
ჰიუმერი, მაიქლ 9

Atlas Network v, 4, 32, 124, 126, 149

Banksy 63
Cato Institute 18, 22, 32, 53, 69, 123, 124, 126, 130, 131, 140
Foundation for Economic Education 32, 123
Institute for Public Affairs 32
Institute of Economic Affairs 32, 140
laissez faire 37, 88
Mont Pelerin Society 32
Monty Python 64
Port Huron Statement 21, 130
Pussy Riot 61
Sharon Statement 20, 130
Stabilization Act of 1942 92
Students for a Democratic Society (SDS) 21
The Plastic People of the Universe 64
Timbro 32
Young Americans for Freedom (YAF) 20

148
თავისუფალ ბაზრებს მორალური დაცვა
სჭირდებათ: თქვენ მიერ
Atlas Network-მა, მსოფლიოს მასშტაბით, მორალური კა-
მპანია ჩაუშვა თავისუფალი ბიზნესისათვის, რასაც გულახ-
დილი დებატებით იწყებს მორალისა და კაპიტალიზმის
შესახებ ათზე მეტ ენაზე. Atlas-ი Students For Liberty-სთან
თანამშრომლობს, რათა ხელი შეუწყოს სერიოზულ დისკუსი-
ასა და დებატს თავისუფალი ბაზრის მორალურობაზე და ეს
თქვენამდე მოიტანოს ისეთი წიგნების სახით, როგორები-
ცაა Atlas-ის აღმასრულებელი ვიცე-პრეზიდენტის, ტომ გ. პა-
ლმერის მიერ რედაქტირებული „თავისუფლების ეკომონიკა“
(The Economics of Freedom), „კაპიტალიზმის მორალურობა“
(Morality of Capitalism) და „საყოველთაო კეთილდღეობის სა-
ხელმწიფოს შემდეგ“ (After the Welfare State). ამასთან, Smith
Family Foundation-ისა და სხვა სპონსორების გულუხვი მხა-
რდაჭერით, Atlas-ი აფინანსებს წიგნებს, ესეთა კონკურსებს,
ვებინარებს, ვებ-პლატფორმებსა და თავისუფლების სკო-
ლებს (Freedom Schools-ს) ათზე მეტ ენაზე.

• Atlas Network-ი 450-ზე მეტი დამოუკიდებელი, თა-

ვისუფალი ბაზრის ანალიტიკური ცენტრისა და
ორგანიზაციისგან შედგება, რომლებიც აშშ-სა და
80-ზე მეტ ქვეყანაში არიან დაფუძნებულები.

• Atlas-ი ორგანიზებას უწევს ტრეინინგ-­

პროგრამებს, რეგიონულ კონფერენციებსა ­და
მრავალ სხვა პროგრამას, რათა მოხდეს იმ ინ-
სტიტუტებისა და ინტელექტუალი მეწა რმეების
იდენტიფიცირება და გაძლიერება, რომელთაც
თავისუფლების სჯერათ.

• თუ გსურთ თქვენც ჩაერთოთ, ეწვიეთ AtlasNetwork.

org-ს და ნახეთ ჩვენი მსოფლიო მასშტაბის ცნო-
ბარი, ჩვენი “Think Tank Toolkit”-ი და სხვა ონლაინ
ინსტრუმენტები.

149
წიგნი გამოიცა საქართველოს მარგარეტ ტეტჩერის ცენტრის
და Atlas Network-ის თანამშრომლობით

Atlas Economic Research Foundation

1201ინგლისურიდან
L St. NW • Washington DC ანა
თარგმნა 20005 •202-449-8449
მაყაშვილმა
AtlasNetwork.org
რედაქტორები: მარი ელიაძე
ჩაირიცხე დღესვე!
მარიამAtlas Leadership Academy
ხოხობაია

გამომცემლობა „მწიგნობარი“

ISBN

150
თუ საკუთარი ორგანიზაციის წამოწყებას ფიქრობ, ან ანალი-
ტიკური ცენტრის თანამშრომელი ხარ, ან კი რაიმე ინიცია-
ტივის დირექტორი ან აღმასრულებელი დირექტორი, Atlas
Leadership Academy გთავაზობს შესაძლებლობას, დასახული
მისია განახორციელო. Atlas Leadership Academy მოქნილ,
კრედიტზე დაფუძნებულ კურიკულუმს მოიცავს, რომელიც სა-
შუალებას გაძლევს, თავისუფალი ბაზრის ანალიტიკურ ცენ-
ტრთა სამყაროში წარმატების მისაღწევად საჭირო უნარები
შეიძინო.

პროგრამა უზრუნველყოფს:

• ტრეინინგს კლასიკური ლიბერალური ღირებულებე-

ბის შესახებ.

• ექვს-კვირიან კურსს, რომელიც გეხმარება, განსა-

ზღვრო, როგორ შეგიძლია თავისუფლებასთან და-
კავშირებულ მნიშვნელოვან საკითხში წვლილის შე-
ტანა.

• ანალიტიკური ცენტრის მენეჯმენტის შესავალ და

ჩაღრმავებულ კურსებს (როგორც ონლაინ, ისე ცო-
ცხლად).

• ტრეინინგს სპეციალიზირებული ონლაინ უნარ-ჩვე-

ვებისთვის.
Copyright © 2013 by Tom G. Palmer, Atlas Economic Research
Foundation, and Students For Liberty

ტომ გ. პალმერი
ვიცით, რომ შენი ყველაზე რატომ მწირი
თავისუფლება რესურსი დროა, ჰოდა, ეს
პროგრამები საშუალებას გაძლევს,
შენი ცხოვრება  შენი არჩევანი  შენიუნარ-ჩვევები
მომავალი საკუთარი
განრიგისამებრ ©შეიძინო – მაშინ, როცა ეს
მარგარეტ ტეტჩერის ცენტრი საქართველოში, 2021
შენთვისაა ხელ-
საყრელი და სახარბიელო. Atlas-ი
ყველა უფლება დაცულიათავისუფალი ბაზრის ლი-
დერთა გლობალურ ქსელს ემსახურება, ახლა კი ნებისმიერს
შეუძლია, ჰქონდეს წვდომა ჩვენს უაღრესად საინტერესო
პროდუქტებსა და ტრეინინგებზე.

აიღე პირველი კრედიტი Atlas Leadership Academy-ში ჩარი-

ცხვით დღესვე,წიგნი
AtlasNetwork.org/ALA-ზე.
გამოიცა საქართველოს მარგარეტ ტეტჩერის ცენტრის
და Atlas Network-ის თანამშრომლობით

151
ინგლისურიდან თარგმნა ანა მაყაშვილმა
რედაქტორები: მარი ელიაძე
მარიამ ხოხობაია

გამომცემლობა „მწიგნობარი“