İbn Havkal (IV./X.

yüzyıl)

İslâm dünyasında İbn Havkal adı ile bilinen müellifin tam adı Ebü’l-Kāsım
Muhammed b. Alî en-Nasîbî el-Bağdâdî’dir. Doğum ve ölüm tarihleri kesin olarak
bilinmeyen yazar aslen Nusaybinlidir. Doğduğu şehirden ayrıldıktan sonra Musul ve
Bağdat’ta bulunarak öğrenimini bu şehirlerde tamamladıktan sonra ticaretle uğraşmıştır.
Mesleğini icra ederken coğrafya ile ilgili eserleri okumuş, diğer tüccar ve seyyahların
hâtıralarını dinledikten sonra topladığı bilgileri mukayese etmiş ve öğrendiklerinin birbiri ile
çelişmesi üzerine uzun bir seyahate çıkarak 367/977 yılına kadar Endülüs’ten Taraz’a1 kadar
tüm İslâm dünyasını dolaşmıştır.2
Belh Okulu’na mensup olan İbn Havkal; 340/952'de görüştüğü İstahrî'nin, eserine bazı
düzenlemeler yapmasını istemesi üzerine, 366/977'de telif ettiği kitabını, bu çerçevede iyice
genişletip zenginleşmiştir.3 Bu ekole bağlı müelliflerin Müslüman olmayan ülkeleri dışarıda
bırakarak çalışmalarını İslâm ülkelerinin coğrafyası üzerinde yoğunlaşmasına karşılık İbn
Ḥavḳal, gayri müslim ülkeler hakkında da hiç de azımsanmayacak derecede değerli bilgiler
aktarmaktadır.4
Śûretü’l-arż, Belhî’nin tarzında kaleme alınmış bir İslâm dünyası coğrafya kitabı olup
kısa bir takdimi takip eden iki ana bölümden meydana gelir. Birinci bölümde, dünya haritası
ve eserin telifinde takip edilen metotla ilgili bilgilerin verildiği bir girişten sonra sırasıyla
Arap Yarımadası, Basra Körfezi ve çevresi, Kuzey Afrika, Endülüs, Sicilya, Mısır, Suriye,
Akdeniz, el-Cezîre ve Irak hakkında bilgiler zikredilmiş, son kısımda ise izahlı haritalara yer
verilmiştir. İkinci bölümde İslâm dünyasının doğu yarısı yani İran, Azerbaycan, Sind,
Horasan, Sicistan, Hazar Denizi ve çevresiyle Batı Türkistan ile bu bölgelerin gayri müslim
komşu ülkeleri hakkında da önemli bilgiler nakledilmiştir. Türkler,5 Slavlar, Güney İtalyanlar,
Nübye ile Sudan hakkındaki anlatılar, bu hususta değerli örnekler olarak karşımıza çıkar. İbn
Havkal dolaştığı ülkeler hakkında topladığı siyasî, beşerî ve iktisadî coğrafyaya dair bilgileri
diğer coğrafya müelliflerinin eserleriyle mukayese etmiş, zikrettiği bir bölgenin daha önceki
siyasî durumuna ve geçirdiği değişikliklere de işaret ederek nakletmesi ile eser, coğrafya
alanında olduğu gibi kültür tarihi bakımından da ayrı bir önem arz etmektedir.6
Śûretü’l-arż’ın tam neşri ilk defa Michael Jan de Goeje tarafından 1873’de Leiden’de
gerçekleştirilmiş, daha sonra Kramers de 1938 yılında eserin tenkitli neşrini yapılmıştır. Daha
sonra Ramazan Şeşen tarafından 2014 senesinde kitabın Türkçeye çevirisi yapılarak 10.
Asırda İslam Coğrafyası adıyla, İstanbul‘da yayınlanmıştır.

1
Günümüzde Kazakistan topraklarında bulunan Taraz şehri Ortaçağda önemli bir ticaret merkeziydi. Talas
nehrinin doğduğu yere yakın olan kent hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Wilhelm Barthold, “Taraz”, EI2, VIII,
665.
2
Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul, 1998, s. 99.
3
İbn Havkal, İstahrî’nin eserinden istifade etmesi yanında Afrika ve İspanya hakkındaki bilgilere eklemeler
yapmıştır. Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. S. Maqbul Ahmad, ‘’ Coğrafya’’, DİA, VIII, 53.
4
Fuat Sezgin, İslam'da Bilim ve Teknik, İstanbul 2008, II, 4.
5
Musevi Hazar Devleti’nin (650-985) yıkılışından bahseden kaynaklar içinde en önemlisi, hadisenin çağdaşı ve
tanığı olan İbn Havkal'dır. Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Ramazan Şeşen, İslam Coğrafyacılarına Göre
Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara 1985, s. 166-169.
6
Ramazan Şeşen, , ‘’ İbn Havkal’’, DİA, XX, 34-35.
 BİBLİYOGRAFYA

Ahmad, Sayyid Maqbul, ‘’Coğrafya’’, DİA, VIII, 52-53.

Barthold, Wilhelm, “Taraz”, EI2, VIII, 665.

Sezgin, Fuat, İslam'da Bilim ve Teknik, İstanbul 2008, II.

Şeşen, Ramazan, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara 1985.

Şeşen, Ramazan, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998.

Şeşen, Ramazan, ‘’ İbn Havkal’’, DİA, XX, s. 34-35.