05 Koskina - L1 DT Histoire 2

UNIVERSITE SORBONNE PARIS NORD – COLLEGE IdEF
Faculté de Droit
COURS MAGISTRAL
HISTOIRE DU DROIT
NAISSANCE DE L’ ETAT MODERNE
LICENCE 1
2èmesemestre
Anthi Koskina
Année Universitaire 2020-2021
Η πνευματική ιδιοκτησία του παρόντος εκπαιδευτικού υλικού ανήκει στον

συγγραφέα. Απαγορεύεται οποιαδήποτε ανατύπωση, εκτύπωση ή με
οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγή μέρους ή του συνόλου του παρόντος
εκπαιδευτικού υλικού, χωρίς την έγγραφη συναίνεση του συγγραφέα.
© ΚΟΣΚΙΝΑ ΑΝΘΗ, 2021

Histoire des Institutions / Naissance de l’Etat moderne [2020-2021]
Στόχοι του μαθήματος
Objectif du cours : L’objectif de ce cours est de permettre aux étudiants de se

faire une idée aussi critique que possible des données historiques, économiques,
sociales et politiques qui ont donné naissance aux différentes institutions de
droit modernes [Pour un historien français «moderne» renvoie aux trois siècles
XVIe, XVIIe et XVIIIe], et de les aider à comprendre le rôle et l’influence des
conditions matérielles et culturelles sur l’évolution du droit en général, et sur
l’évolution des institutions de droit en particulier, dans le contexte du Moyen
Age, des Lumières et de la Révolution de 1789, puisque c’est dans la France du
XVe siècle, en effet, que paraît «l'esprit national», se forme «un territoire qui se
réglait, s'étendait et s'affermissait» et se met en place «un pouvoir qui s'affermit,
s'étend et s'organise».
Στόχος του μαθήματος: Ο στόχος του συγκεκριμένου μαθήματος είναι να

μπορέσουν οι μαθητές να διαμορφώσουν μια όσο το δυνατόν καλύτερη εικόνα
των ιστορικών, οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών γεγονότων που
οδήγησαν στην γένεση και την εδραίωση των σύγχρονων θεσμών του δημοσίου
δικαίου [για τους Γάλλους ιστορικούς, ο όρος “σύγχρονος” παραπέμπει στους
16ο, 17ο και 18ο αιώνα], αλλά και να τους βοηθήσει να κατανοήσουν τον ρόλο
και την επιρροή που έχουν οι υλικές και οι πολιτιστικές συνθήκες στην εξέλιξη
του νόμου εν γένει, και στην εξέλιξη των θεσμών του δικαίου ειδικότερα, με
αφορμή τον Γαλλικό Μεσαίωνα, τον Διαφωτισμό και την Γαλλική
Επανάστασητου1789, εφόσον στην Γαλλία του 15ου αιώνα, πράγματι,
εμφανίζεται η «ιδέα του έθνους», δημιουργείται «μια έκταση που υπάγεται σε
κανόνες, επεκτείνεται και ενισχύεται» ενώ διαμορφώνεται και «μια εξουσία που
ενδυναμώνεται, ισχυροποιείται και οργανώνεται».
[Type text] Page 2

Περιεχόμενα
Εισαγωγικό κεφάλαιο: Ο Δυτικός Μεσαίωνας ............................................................. 9

* Βλ. Annexe I / Οι δομές δυτικού ρωμαϊκού τμήματος [σελ. 143]
1. Βασικά χαρακτηριστικά του Πρώιμου Μεσαίωνα .................. 10
2. Το Γαλλικό ή Φράγκικο Βασίλειο .................. 13
3. Πολιτική σταθεροποίηση και ανάπτυξη του εμπορίου .................. 19
4. Προς τον μερκαντιλισμό και την μετέπειτα κρίση ................ 24
Το Παλαιό Καθεστώς .................................................................................................................... 27

1. Η διάρθρωση της κοινωνίας στο Παλαιό Καθεστώς …………... 27
a. Ο Κλήρος …………... 29
b. Η Αριστοκρατία ή και Ευγενείς …………... 31
c. Η Τρίτη Τάξη …………... 33
i. Οι αστοί ή αστική τάξη …………... 33
ii. Οι χωρικοί …………... 35
iii. Η περαιτέρω φτωχοποίηση της Τρίτης Τάξης …………... 36
2. Η άσκηση κεντρικής εξουσίας από τον βασιλιά …………... 37
a. Λόγοι επικράτησης της μοναρχίας …………... 38
b. Τα χαρακτηριστικά της μοναρχίας …………... 40
i. Ανεξαρτησία του μονάρχη …………... 40
ii. Συγκέντρωση όλων των εξουσιών στα χέρια του …………... 40
iii. Εξουσία ελεώ θεού …………... 41
3. Η μεταβίβαση της εξουσίας στο Παλαιό Καθεστώς …………... 42
a. Κληρονομική μεταβίβαση της βασιλικής εξουσίας …………... 43
b. Η αρχή της μη διαθεσιμότητας του Στέμματος …………... 45
4. Η συνέχεια του κράτους στο Παλαιό Καθεστώς …………... 46
a. Η μη διαθεσιμότητα των βασιλικών κτημάτων …………... 46
b. Η αρχή της συνέχειας του Κράτους …………... 48
* Βλ. Annexe II / Σταδιακή διαμόρφωση του Βασιλείου των Φράγκων [σελ. 147]
5. Η διοικητική οργάνωση της χώρας στο Παλαιό Καθεστώς …………... 49

a. Η κεντρική διοίκηση …………... 50
b. Περιφέρειες [provinces] και κυβερνήτες [gouverneurs] …………... 53
* Βλ. Annexe IIΙ / Εξέλιξη της διοικητικής οργάνωσης [σελ. 151]
b. Η απονομή της δικαιοσύνης και η δημόσια διοίκηση …………... 54
[Type text] Page 3

* Βλ. Annexe IV / Η οργάνωση της Δικαιοσύνης [σελ. 156]
Ευρωπαϊκή σκέψη και Διαφωτισμός …………………………………............…………….. 57

1. Ο πειραματικός ορθολογισμός …………... 58
2. Ο θεϊσμός και το φυσικό δίκαιο …………... 60
3. Μεγάλοι στοχαστές / Φιλοσοφικές ιδέες 16ο - 18ο αι. …………... 63
a. Μακιαβέλη, Ο Ηγεμόνας …………... 63
b. Μοντεσκιέ, Η αρχή της διάκρισης των εξουσιών …………... 64
c. Χομπς, Το κυρίαρχο κράτος …………... 67
d. Λοκ, Η ιδέα του Κοινοβουλευτισμού …………... 68
e. Ρουσσώ, Η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας …………... 70
Ο δρόμος προς την Συνταγματική Μοναρχία ……………………….…………………… 72

1. Η Ευρώπη στο τέλος του Μεσαίωνα …………... 72
a. Φεουδαρχικά κατάλοιπα στην δομή της χώρας …………... 72
b. Παλιά κινήματα πόλεων και τοπικά προνόμια ………….. 74
c. Κοινωνικές τάξεις και εξέλιξη των θεσμών …………... 77
d. Οι οικονομικές συνθήκες της χώρας …………... 83
2. Οι προσπάθειες κατευνασμού της κρίσης …………... 85
a. Η προσπάθεια υιοθέτησης (ήπιων) μεταρρυθμίσεων …………... 86
b. Η Γενική Συνέλευση των Τριών Τάξεων [EtatsGeneraux] …………... 87
c. Οι κοινωνικές αναταραχές …………... 89
3. Συνταγματική Μοναρχία (1789-1792)
και Σύνταγμα του 1791 …………... 93
a. Οι θεμελιώδεις αρχές του 1789 …………... 94
b. Η οργάνωση της κυβέρνησης …………... 98
c. Διοικητική αναδιοργάνωση (22 Δεκ. 1789/8 Ιαν.1790) …………... 99
d. Δικαστική μεταρρύθμιση (16-24 Αυγ. 1790) …………... 101
e. Τα δημόσια οικονομικά …………... 105
Η Συμβατική Συνέλευση (1792) ………………………………………………............………... 110

1. Η προσπάθεια φυγής του Λουδοβίκου 16ου …………... 110
2. Η νομοθετική συνέλευση …………... 112
a. Το έργο της Νομοθετικής Συνέλευσης …………... 114
b. Οι πόλεμοι της Επανάστασης …………... 115
[Type text] Page 4

3. Η συμβατική συνέλευση (1792 – 1795) και η Τρομοκρατία …………... 116

a. Η Εθνοσυνέλευση των Γιρονδίνων (1792- 1793) …………... 117
- Σύνθεση της Συμβατικής Συνέλευσης …………... 117
- Τα μέτρα της Συμβατικής Συνέλευσης …………... 119
- Η δίκη του βασιλιά …………... 120
- Η εκστρατεία του 1793 και η κρίση [άνοιξη 1793] …………... 121
b. Νίκη των Ορεινών (Montagnards) Ιουν. 1793-Ιούλ. 1794 …………... 123
- Η υιοθέτηση του συντάγματος του 1793 …………... 123
- Η Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας …………... 125
- Η πτώση των Ορεινών (27 Ιουλίου 1794) …………... 128
c. Η εξουσία των Θερμιδωριανών (Thermidoriens) …………... 129
- Σε αναζήτηση ισορροπιών …………... 129
- Η δημοκρατία των Θερμιδωριανών …………... 130
Η μετάβαση προς το Διοικητήριο (1795) ...…………................…….......………..……... 133

1. Η αναζήτηση μιας νέας ισορροπίας …………... 134
a. Το Σύνταγμα του 1795 …………... 134
b. Η οργάνωση των εξουσιών …………... 136
c. Η οργάνωση των λοιπών κρατικών υπηρεσιών …………... 138
2. Πολιτική αστάθεια και πτώση του Διοικητηρίου …………... 140
ΑΝΝΕΧΕ Ι/ Οι δομές δυτικού ρωμαϊκού τμήματος ................ 143

ΑΝΝΕΧΕ ΙΙ/ Σταδιακή διαμόρφωση του Βασιλείου ................ 147
ΑΝΝΕΧΕ ΙΙΙ/ Εξέλιξη της διοικητικής οργάνωσης ................ 151
ΑΝΝΕΧΕ ΙV/ Η οργάνωση της Δικαιοσύνης ................ 156
ΑΝΝΕΧΕ V/ Ναπολέων ................ 162
Βιβλιογραφία 165
[Type text] Page 5

Table des matières
Introduction ……………………………………………..……….…………………………………… 9
* Voir Annexe I / Institutions de l’Empire Romain [p. 143]
1. Le Moyen Âge français ...............…………………………………………………………….… 10
2. Le royaume Franc …….……………………………………..…………………………………… 13
3. Le développement du commerce …………………………………………………………. 19
3. Du Mercantilisme à la la crise ……………………………………………………………… 24
L’ancien Régime …………………………………………………………….……………………….……… 27

1. Société sous l’ancien régime …………………………….…………………………………..….…… 27
a. Le clergé …………………………………… 29
b. Aristocratie et Noblesse …………………………………… 31
c. Le Tiers Etat …………………………………… 33
i. Les bourgeois …………………………………… 33
ii. Les paysans …………………………………… 35
iii. Les prolétaires …………………………………… 36
2. Exercice du pouvoir central par le roi …………………….……………………..……………… 37
a. Prédominance de la royauté …………………………………… 38
b.Charactéristiques de la royauté …………………………………… 40
i.Indépendance du monarque …………………………………… 40
ii.Concentration des pouvoirs …………………………………… 40
iii. Envoyé de Dieu …………………………………… 41
c.Transfert du pouvoir …………………………………… 42
i. Transmission héréditaire …………………………………… 43
ii. Non disponibilité …………………………………… 45
d. Continuité du pouvoir …………………………………… 46
i. Non disponibilité des biens …………………………………… 46
ii. Principe de continuité …………………………………… 48
Voir Annexe II / L’ organisation du royame [p. 147]
e. Organisation administrative …………………………………… 49
i.administration centrale …………………………….……… 50
ii. Provinces et gouverneurs …………………………………… 53
[Type text] Page 6

Voir Annexe IIΙ / Organisation de l’Administration [p. 151]

iii. Justice et administration …………………………………… 54
Voir Annexe IV / Organisation de la Justice [p. 156]
3. Pensée Européenne et Lumières ……………………………………………………..…………….... 57

a. Rationalisme expérimental ………………………… 58
b. Déisme et droit naturel ………………………… 60
c. Grands philosophes 16ο-18ο s. ………………………… 63
i. Machiavel, Le prince ………………………… 63
ii.Montesquieu, séparation des pouvoirs ………………………… 64
iii. Hobbs, L’Etat ………………………… 67
iv. Locke, Parlementarisme ………………………… 68
v.Rousseau, Souveraineté populaire ………………………… 70
La monarchie constitutionelle …………………………………………………………..……………. 72

1. Caractéristiques sociales ..……………..…………………………..…………………..………………… 72
a. Vestiges du système féodal ………………………… 72
b. Privilèges et lex privata ………………………… 74
b.Aristocratie /Bourgeoisie ………………………… 77
c. Situation économique ………………………… 83
2. Tentatives de régulation …………………………………………..……………………...…………… 85
a. Mesures réparatoires ………………………… 86
b. Réunion des Etats Généraux ………………………… 87
c. Les réactions sociales ………………………… 89
3. Monarchie Constitutionnelle (1789-1792)/ Constitution de 1791 ………………..… 93
a. 1789: Principes directeurs ………………………… 94
b. Organisation gouvernementale ………………………… 98
c. Organistation administrative
(22 Dec. 1789 / 8 Janv.1790) ………………………… 99
d. Réforme judiciaire (16.08.90) ………………………… 101
e. Finances publiques ………………….……… 105
La convention Nationale (1792) ……………………….…………………………………………… 110

1. La fuite de Louis XVI …………………………………………………..………………………………… 110
2. L’Assemblée législative …………………………………………….………………………………… 112
[Type text] Page 7

a. Oeuvre de l’Assemblée ………………………… 114

b. Les campagnes militaires ………………………… 115
3. Assemblée constituante (1792–95) et Terreur ……………………………………………… 116
a. Girondins au pouvoir (1792- 1793) ………………………… 117
- Constitution de l’assemblée ………………………… 117
- Mesures de l’assemblée ………………………… 119
- Le jugement du roi ………………………… 120
- Campagnes de 1793 et crise ………………………… 121
b. Montagnards (Juin 1793-Juillet 1794) ………………………… 123
- La constitution de 1793 ………………………… 123
- Le comité de Salut Public ………………………… 125
- Chute des Montagnards ………………………… 128
(27.07.94)
c. Convention Thermidorienne ………………………… 129
- Une politique d’equilibres ………………………… 129
- République Thermidorienne ………………………… 130
La mise en place du Directoire (1795)………….….…….……………………………….……. 133

1.Recherche d’une stabilité politique ……………………………..…………………………………… 134
a. La constitution de 1795 ………………………… 134
b. Organisation des pouvoirs ………………………… 136
c. Organisation des institutions ………………………… 138
2. Instabilité politique et chute du directoire .................………………………………….....…… 140
Annexe I / Institutions de l’Empire Romain …………………..…………....................……… 143

Annexe II / L’ organisation du royame …………………………………………..……….……… 147
Annexe III / Organisation de l’Administration ………………………..……………………… 151
Annexe IV / Organisation de la Justice …………………………………………………………… 156
Annexe V / Napoléon ……………………………………………………………………………………… 162
Bibliographie …...............……………………………....................................…………………………… 165
[Type text] Page 8

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Ο Δυτικός Μεσαίωνας
Δεν υπάρχει κοινωνία χωρίς δημόσιο -συνταγματικό και διοικητικό-

δίκαιο και χωρίς θεσμούς του δημοσίου δικαίου, δια των οποίων ασκείται η
διακυβέρνηση της χώρας. Το Γαλλικό κράτος, με την σημερινή του μορφή,
αποτελεί ουσιαστικά την μετεξέλιξη των [δικαιικών, πολιτικών και κοινωνικών]
θεσμών που δημιουργήθηκαν σταδιακά κατά την διάρκεια και προς το τέλος του
ύστερου Δυτικού Μεσαίωνα.
Συγκερκιμένα, ο Δυτικός Μεσαίωνας [5ος – 18ος αι.] ξεκινάει το 476 μ. Χ.,

με τις βαρβαρικές επιδρομές [«Μεγάλες επιδρομές» ή και «Μετακινήσεις των
λαών»] και τον εκθρονισμό του Ρωμύλου Αυγουστύλου που σηματοδότησαν την
κατάλυση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και την πολιτική αποσύνθεσή
της. Η μεσαιωνική δύση, βασιζόμενη στην κληρονομιά του ρωμαϊκού κόσμου,
απομακρύνθηκε σταδιακά απ’αυτήν για να δημιουργήσει μια δική της
πρωτότυπη δομή, καθώς με το τέλος της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας,
υποχώρησαν η πολιτική, κοινωνική και θρησκευτική επιρροή της Ρώμης και των
θεσμών της [βλ. αναλυτικά Annexe 1].
Η περίοδος αυτή διήρκεσε μέχρι και την Γαλλική Επανάσταση το 1789,

στο πλαίσιο της οποίας κατοχώθηκαν ο ορθολογισμός και η προστασία των
ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Κατά τον Tocqueville, δε, το σύγχρονο κράτος
οφείλει περισσότερα στο Παλαιό Καθεστώς ειδικά [15ος – 18ο αι.], εφόσον εκεί
βρίσκονται οι ρίζες του, απ’ ότι στην Επανάσταση.
Οι λαοί –γερμανικής κυρίως καταγωγής– που εγκαταστάθηκαν κατά τον

πρώιμο μεσαίωνα [6ος -10ος αι.] μεταξύ των ποταμών Ρήνου και Βέσερ, μεταξύ
[Type text] Page 9

των ποταμών Έλβα και Δούναβη κλπ., μετατράπηκαν σταδιακά από νομάδες σε
μόνιμους κατοίκους. Είχαν ένα υποτυπώδη πολιτικό σύστημα, καθώς
διοικούνταν από βασιλείς [το αξίωμα μεταβιβαζόταν κληρονομικά] που
βοηθούνταν στα καθήκοντά τους από τις μεγάλες πολεμικές οικογένειες, οι
οποίες ήταν δεμένες μαζί τους με ένα όρκο πίστης· ο πολιτισμός τους ήταν
προφορικός και η οικονομία τους ήταν μια οικονομία επιβίωσης [στηριζόταν
στο κυνήγι, το ψάρεμα, τη μετακινούμενη ως προς τον καλλιεργούμενο χώρο
γεωργία, και τη λεηλασία].
1. Βασικά χαρακτηριστικά του Πρώιμου Μεσαίωνα1
Σταδιακά, ρωμαϊκοί και βαρβαρικοί πληθυσμοί αναμιγνύονται, σε έναν

κόσμο κυρίως αγροτικό όπου το κράτος και η εξουσία του υποχωρούν, ενώ
δημιουργούνται νέες σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων.
[a] Η κοινωνική οργάνωση των βαρβαρικών βασιλείων
Οι κοινωνίες του πρώιμου μεσαίωνα στη Δύση, γεννιούνται μέσα από την
αργή συγχώνευση των ρωμαϊκών και των βαρβαρικών πληθυσμών. Πρόκειται,
αρχικώς, περισσότερο για μια «ρωμαιοποίηση» των Γερμανών, παρά για μια
«γερμανοποίηση» των Ρωμαίων. Εξαιρούνται, φυσικά, τα εδάφη από τα οποία οι
Ρωμαίοι είχαν αποσυρθεί. Ο Χριστιανισμός λειτουργεί καταλυτικά: όσο οι
Βάρβαροι παραμένουν παγανιστές (όπως οι Φράγκοι αρχικά) ή αρειανοί (όπως
οι Γότθοι, οι Βάνδαλοι και οι Βουργουνδοί), οι ρωμαϊκοί πληθυσμοί είναι
συγκρατημένοι απέναντί τους.
Κυριαρχεί κοινωνικά η αριστοκρατία, είτε αυτή προέρχεται από την τάξη

των ρωμαίων συγκλητικών είτε από την τάξη των γερμανών πολεμιστών. Οι δυο
αυτές προελεύσεις συγχωνεύονται, συχνά, μονοπωλούν τις δημόσιες λειτουργίες
[π.χ. κόμης, επίισκοπος] και αναγνωρίζονται από τον πλούτο τους.
1Για τις σελ. 10-14 βλ. https://opencourses.ionio.gr/courses, Ιστορία της Μεσαιωνικής Δύσης,
Νικόλαος Καραπιδάκης.
[Type text] Page 10

Η πλειοψηφία των ανθρώπων εργάζεται στη γη, αν και από διαφορετικά

νομικά καθεστώτα· οι περισσότεροι είναι ελεύθεροι χωρικοί, αγρολήπτες των
κτημάτων (villae) ή ιδιοκτήτες μικρών περιουσιών, ενώ ο αριθμός των δούλων
μειώνεται και οι συνθήκες διαβίωσης τους βελτιώνονται [ ορισμένοι από αυτούς
εγκαθίστανται (casati) σε έναν αγροτικό κλήρο, γεγονός που τους φέρνει πιο
κοντά, από οικονομική άποψη, στους μικροϊδιοκτήτες].
Παρά τις προσπάθειες για τη βελτίωση των τρόπων απονομής της

δικαιοσύνης, η γενικότερη αποδιάρθρωση των εξουσιών οδηγεί τη δημόσια τάξη
σε μόνιμη αβεβαιότητα. Τα άτομα χρειάζονται προστάτες. Οι σχέσεις πελατείας
υπήρχαν ήδη από τη ρωμαϊκή εποχή μέσω του φαινομένου της πατρωνείας.
Επίσης, οι βάρβαροι βασιλείς προστάτευαν και συντηρούσαν τους πολεμιστές
που τους ήταν αφιερωμένοι. Το φαινόμενο της υποτέλειας (vassalitas) γενικεύει
τις παραπάνω συμπεριφορές. Ένας ελεύθερος άνθρωπος θέτει τον εαυτόν του
υπό την προστασία ενός ισχυρού, μέσω μιας τελετής που ονομάζεται σύσταση
(recommandatio). Ο προστατευόμενος θα λέγεται βασάλος (από τη γερμανική
λέξη vassus/αγόρι) και ο προστάτης του κύριος (από τη λατινική λέξη
senior/γέροντας, ανώτερος). Μεταξύ τους θα υπάρχει μια προσωπική σχέση
που ισοδυναμεί με μια σχέση συγγένειας. Ο βασιλιάς, ο κόμης ή κάποιος
ισχυρός, μέσω αυτού του θεσμού, εξασφαλίζουν την πίστη των ανθρώπων τους
που, με τη σειρά τους, βρίσκουν μια στέγη προστασίας.
[b] Υποχώρηση της οικονομίας
Η κύρια πηγή του πλούτου είναι η γη. Το ρωμαϊκό σύστημα των μεγάλων
συγκεντρωμένων περιουσιών (villae) που αντιστοιχούσαν σε πολλές χιλιάδες
εκτάρια, τροποποιείται ελαφρώς. Γίνεται διάκριση μεταξύ αγρού (ager), που
αντιστοιχεί σε καλλιεργημένες επιφάνειες (χωράφια, βοσκότοποι, αμπέλια) και
ακαλλιέργητων ή άγριων χώρων (saltus), που αντιστοιχούν σε δάση, ποτάμια
και λιμνοθάλασσες. Η μείωση του αριθμού των δούλων οδηγεί την αριστοκρατία
στο να υποχρεώνει τους ελεύθερους χωρικούς να καλλιεργούν τα κτήματά της,
μέσω των αγγαρειών. Παράλληλα, οι μικροί ιδιοκτήτες διαθέτουν γη που
[Type text] Page 11

κυμαίνεται από 5 έως 20 εκτάρια γύρω από τον τόπο της κατοικίας τους, και η
οποία τους επιτρέπει να επιβιώνουν. Τα εργαλεία παραμένουν στοιχειώδη και
δεν είναι πάντα από μέταλλο, παρά την ύπαρξη εργαστηρίων στο εσωτερικό
των μεγάλων περιουσιών. Οι αποδόσεις των καλλιεργειών είναι μέτριες.
Εκτός από ορισμένες εξαιρέσεις, το διεθνές εμπόριο υποχωρεί στην

κατακερματισμένη πολιτικά και ανασφαλή Δύση. Ωστόσο εξακολουθεί να
διεξάγεται μέσω των λιμανιών της Μεσογείου (Μασσαλία, Βαρκελώνη,
Ραβέννα), που συνδέονται με την Κωνσταντινούπολη, τουλάχιστον ως τον 8ο
αιώνα. Επίσης διεξάγεται μέσω ορισμένων ποταμών όπως μεταξύ άλλων ο
Ρήνος, και μέσω ορισμένων λιμανιών του Βορρά. Το τοπικό εμπόριο
διεξάγεται γύρω από τις τοπικές αγορές. Το νόμισμα, χωρίς να έχει εκλείψει
τελείως, έχει αντικατασταθεί από τις ανταλλαγές προϊόντων. Προς τα τέλη του
6ου αιώνα, τα νομίσματα γίνονται τοπικά με αποτέλεσμα να πολλαπλασιαστούν
τα μικρά νομισματοκοπεία.
[c] Καθήλωση των πόλεων
Ο βαρβαρικός κόσμος στον οποίο κυριαρχεί η αγροτική οικονομία και

στον οποίο τόσο η βασιλική όσο και η αριστοκρατική εξουσία στηρίζονται στην
κατοχή της γης, δεν αναπτύσσει, ιδιαίτερα, τις πόλεις του. Ο πληθυσμός τους
μειώνεται, η περίμετρός τους περιορίζεται σε μερικές δεκάδες εκτάρια, από τις
εκατοντάδες που ήταν κατά τη ρωμαϊκή περίοδο και τα τείχη τους χρησιμεύουν
ως καταφύγιο, όταν οι πληθυσμοί της υπαίθρου υφίστανται επιδρομές [π.χ.
όπως έγινε τον 4ο αιώνα, ή επιδημίες όπως συνέβη τον 6ο αιώνα, με την επιδημία
της πανώλης].
Η πόλη παραμένει ωστόσο ένας τόπος εξουσίας. Εκκλησιαστικής

εξουσίας, καταρχάς, αφού σ’ αυτήν εδρεύουν οι επίσκοποι και πολλά
μοναστήρια. Πολιτικής εξουσίας επίσης (κατοικία του κόμη), οικονομικής
εξουσίας (κέντρα κατανάλωσης), στρατιωτικής εξουσίας (έδρα φρουράς και
φυλαγμένος χώρος) και πολιτιστικής εξουσίας (έδρα των επισκοπικών σχολών).
[Type text] Page 12

[d] Οι θεσμοί του δικαίου
Η βασιλική εξουσία είναι, συνήθως, κληρονομική και εξαρτάται από μια

οικογένεια στην οποία αποδίδεται μια δύναμη υπερφυσική και σχεδόν μαγική. Ο
βασιλιάς περιβάλλεται από μια «αυλή» αφιερωμένων πολεμιστών δεμένων μαζί
του με όρκο [οι αγγλοσάξωνες βασιλείς διαθέτουν επιπλέον και ένα σώμα
σοφών, witenagemont, που συγκροτείται από παλιούς πολεμιστές που επιλέγει
ή επικυρώνει την εκλογή του νέου βασιλιά].
Ορισμένοι ρωμαϊκοί θεσμοί διατηρούνται [π.χ. ο κόμης / comes,

αντιπροσωπεύει τον βασιλιά σε θέματα δικαιοσύνης, στρατού και φορολογίας]
αλλά σε γενικές γραμμές, η ρωμαϊκή έννοια του κράτους ( res publica) υποχωρεί
προς όφελος του βαρβαρικού εθίμου της κληρονομικότητας του βασιλείου. Οι
βάρβαροι βασιλείς θεωρούν τα δημόσια αγαθά (fiscus), καθώς και όλο το
βασίλειο, ως ιδιωτική ιδιοκτησία. Ιδιοκτησία που ο βασιλιάς μπορεί να
χρησιμοποιήσει για να ανταμείψει τους αφοσιωμένους σε αυτόν ανθρώπους.
Παρομοίως, κατά τη διαδοχή του, ο βασιλιάς διανέμει το βασίλειό του

μεταξύ των κληρονόμων του. Σύμφωνα με το βαρβαρικό πολιτειακό σύστημα, οι
υπηρέτες του βασιλικού οίκου και οι λειτουργοί του βασιλείου δεν
διαχωρίζονται. Ο «πρώτος του παλατιού» (majordomus), που ήταν στην αρχή ο
διαχειριστής του βασιλικού οίκου, αναλαμβάνει τη διαχείριση όλου του
βασιλείου, ειδικώς όταν ο βασιλιάς συνέβαινε να έχει ανίσχυρη προσωπικότητα
ή όταν απουσίαζε. Ο πόλεμος ήταν ένα βασικό συστατικό της βαρβαρικής
εξουσίας: μέσω του πολέμου ο βασιλιάς επιβάλλεται στους υπηκόους του και
επιδεικνύει τη δύναμή του, που εκφράζεται ως φυσική και μαγική δύναμη που
του εξασφαλίζει τη νίκη και την υποταγή των υπηκόων του.
Ο πόλεμος του επιτρέπει, επίσης, να εξασφαλίζει εισοδήματα και να

χρηματοδοτεί τους αφιερωμένους του πολεμιστές, αφού το ρωμαϊκό
φορολογικό σύστημα δεν λειτουργούσε παντού, ούτε επαρκώς, και το νόμισμα
ήταν σπάνιο.
[Type text] Page 13

2 . Το Γαλλικό ή Φράγκικο Βασίλειο2
Μετά την πτώση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας διαπιστώνεται μια

αναδιανομή των εξουσιών στο δυτικό μέρος της. Τα βασίλεια που γεννιούνται
είναι εύθραυστα. Οι Βάρβαροι είναι ολιγάριθμοι σε σχέση με την πλειοψηφία
του ρωμαϊκού πληθυσμού, η οποία μάλιστα έχει συχνά άλλη θρησκεία. Οι
διχόνοιές τους προκαλούν και τη γρήγορη πτώση τους.
-Το ιστορικό πλαίσιο
Μετά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η Ευρώπη είναι

κατακερματισμένη ενώ τα φύλα που είχαν έρθει να εισβάλουν στη Ρωμαϊκή
Αυτοκρατορία ώστε να αποκτήσουν γη και πόρους, εγκαθίστανται. Μία εξ
αυτών –οι Οι Φράγκοι, που είχαν αρχικώς εγκατασταθεί μεταξύ των ποταμών
Ρήνου και Σωμ–, αρχίζουν να αναδεικνύονται ως μια σημαντική δύναμη.
Αντίθετα από τους Γότθους που ήταν οπαδοί του Αρείου και θεωρούνταν
εχθρικοί προς τους ρωμαϊκούς πληθσυμούς, οι Φράγκοι είχαν εγκατασταθεί σε
ακατοίκητες περιοχές και παρέμεναν παγανιστές.
Σε λιγότερο από ένα αιώνα, οι βασιλείς τους Χλωντοβίκος (Clodovicus),

γνωστός και ως Κλόβης (Clovis I ή roi des Francs Saliens / Mérovingiens), και
Δαγοβέρτος (Dagobertus) που κατάγονταν από την οικογένεια του μυθικού
ιδρυτή της δυναστείας, Μερόβη, κατακτούν όλη τη Γαλατία και ένα μέρος της
Γερμανίας (Θουριγγία, Αλαμανία, Βαυαρία).
Υποτάσσουν τον βασίλειο των Βησιγότθων, στην Ακιτανία, το βασίλειο

των Βουργουνδών, των Αλαμανών, των Θουριγγίων και των Βαυαρών. Η
επιτυχία τους οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στον εκχριστιανισμό του Κλόβη το
496 (ή το 498), που έγινε έτσι ο μόνος ορθόδοξος βασιλιάς, εξασφαλίζοντας την
υποστήριξη της Εκκλησίας. Το φραγικό βασίλειο γίνεται το πιο ισχυρό
βαρβαρικό βασίλειο.
2
Ιστορία της Μεσαιωνικής Δύσης, Νικόλαος Καραπιδάκης, https://opencourses.ionio.gr/courses
[Type text] Page 14

Το διάστημα της βασιλείας του Philippe Auguste (1180 – 1223) αλλά και
μετέπειτα υπό την ηγεσία του Louis VIII –υιού του Philippe Auguste– η Γαλλία,
που βρίσκεται σε συνεχή πόλεμο με τον Henry II [Ερρίκος Β’] της Αγγλίας,
επιτυγχάνει την προσάρτηση των φέουδων της αγγλικής βασιλείας,
επιτρέποντας έτσι την αύξηση των γαλλικών εκτάσεων [βλ. χάρτη3 παρακάτω
«Οι εδαφικές κατακτήσεις τουPhilippe Auguste»].
Τον 13ο αι., υπό την ηγεσία του Louis IX (1226-1270) που αναφέρεται και
ως "Χρυσός αιώνας του Αγίου Λουδοβίκου", η μοναρχία χρησιμοποιεί όλα τα
όπλα της φεουδαρχίας για να επιβληθεί σταδιακά στους εκάστοτε μεγάλους
άρχοντες (τοπικούς φεουδάρχες) και να βασιλεύσουν η δικαιοσύνη και η
κοινωνική ειρήνη, στηρίζοντας παράλληλα την αναβίωση εννοιών του ρωμαϊκού
δικαίου, με σκοπό την ισχυρότερη νομιμοποίηση της βασιλικής αυτής εξουσίας.
Πράγματι, χαρακτηριστικό του Μεσαίωνα ήταν πως ο κάθε φεουδάρχης

είχε δική του εξουσία μόνο στις εκτάσεις που υπάγονταν στην αποκλειστική του
αρμοδιότητα. Οι εξουσίες αυτές μπορούσαν να αυξηθούν μόνο δια της
προσάρτησης νέωνεκτάσεων, όπως και έγινε –υπέρ του βασιλιά– δια της
προσάρτησης της Νορμανδίας (1204), της Καμπανίας (1284), της Βρετάνης
(1491-1532), της Προβηγκίας (1482), της Βουργόνης (1477) κλπ.
3
Vol de nuit — Transféré de fr.wikipedia à Commons., CC BY-SA 3.0,
https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=36967710.
[Type text] Page 15

Σταδιακά δε, από τον 16ο αι., θα γίνει πλέον δεκτό ότι ο βασιλιά
δικαιούται να ασκεί τις εξουσίες του άμεσα πάνω στους κατοίκους της χώρας,
σε όποιο φέουδο κι αν αυτοί κατοικούν, χωρίς να οφείλει να συνεργάζεται
μετους τοπικούς άρχοντες και φεουδάρχες.
Οι πολιτειακοί θεσμοί θα ακολουθήσουν αυτήν την εξέλιξη, καθώς

παρατηρείται τότε και η μετάβαση από ένα σχετικά απλό σύστημα διαχείρισης
των κοινών σε συγκεντρωμένα όργανα διακυβέρνησης, που θα αναπτύσσονται
όλο και περισσότερο και θα εγκατασταθούν στο Παρίσι [île de la cité]. Το
συγκεκριμένο οικονομικό πλαίσιο επιτρέπει τη δημιουργία ενός νέου νομικού
συστήματος, αλλά και ένα πολύ απλό σύνολο ρυθμιστικών κανόνων (δίκαιο), το
οποίο δεν έχει πλέον μεγάλη σχέση με το περίπλοκο και εκλεπτυσμένο ρωμαϊκό
δίκαιο: αποτελείται κυρίως από έθιμα.
Διακρίνουμε ήδη το Συμβούλιο του Βασιλιά (curia in censilio) όπου

συζητιούνται οι βασικές υποθέσεις του βασιλείου,το Κοινοβούλιο (curia in
parlamento) που είναι το δικαστικό όργανο του βασιλιά ενώ εμφανίζονται
σταδιακά και ορισμένες πιο εξειδικευμένες υπηρεσίες. Για παράδειγμα,στο τέλος
του 13ου αι.δημιουργείται το Λογιστήριο (curia in compotis), με αποστολή τον
έλεγχο των δημοσίων οικονομικών.
Μεταξύ των αποτελεσματικότερων μέτρων για την ισχυροποίηση της

βασιλικής εξουσίας, θα είναι και η συστηματική πλέον προσφυγή στην βασιλική
δικαιοσύνη –ήδη από τον Louis IX (1214-1270)– επιτρέποντας μια εγγύτητα
μεταξύ του ιδίου του βασιλιά και των υπηκόων του.
-Οι οικονομικές συνθήκες
Η σχετική πολιτική σταθερότητα την εποχή του Καρλομάγνου επιτρέπει

μια αναθέρμανση του εμπορίου, ακόμα και του διεθνούς [ενώ η ανασφάλεια που
θα επικρατήσει μετά τον θάνατο του Καρλομάγνου, θα ανασηματοδοτήσει τον
θεσμό της υποτέλειας / vassalitas]. Η «μεγάλη ιδιοκτησία» παραμένει η βάση
του κοινωνικού συστήματος ενώ αντιπροσωπεύει τόσο ένα εργαλείο της
[Type text] Page 16

οικονομίας όσο και της πολιτικής : επιτρέπει στην εξουσία να προσεταιριστεί

τους υπηκόους της μέσω της προσωπικής τους πίστης4.
Η βασική πηγή πλούτου –για την εποχή εκείνη– παραμένει η αγροτική

παραγωγή. Η πλειοψηφία του πληθυσμού δουλεύει τις μικρές καλλιέργειες και
τις οικογενειακές εκτάσεις, καθώς οι μεγάλες εκτάσεις ανήκουν στον φεουδάρχη
ή στην εκκλησία. Τα μέσα αξιοποίησης των αγροτικών τεμαχίων είναι όμως
ακόμα αρχαϊκά (εργαλεία, υποζύγια), με αποτέλεσμα τα κτήματα αυτά να έχουν
αυξανόμενη μεν, αλλά όχι ακόμα και την μέγιστη δυνατή απόδοσή τους. Η
παραγωγή εξαρτάται έντονα από τις καιρικές συνθήκες και την ποιότητα του
εδάφους. Μέχρι και τον 17ο αιώνα, η αγροτική παραγωγή θα είναι ασταθής,
κυρίως λόγω των πολεμικών συρράξεων που καταστρέφουν κατά διαστήματα
τις αγροτικές εκτάσεις· ο 18ος αιώνας θα αποτελεί –συγκρητικά– μια περίοδος
μεγαλύτερης σταθερότητας και αγροτικής ανάπτυξης.
Χαρακτηριστικά της τότε αγροτικής πολιτικής αποτέλεσαν η

αναδιανομή των αγροτικών εκτάσεων (1769-1772, partage des communaux)
που στόχευε στην χρήση όλων των μέχρι τότε αναξιοποίητων εκτάσεων, και την
καλύτερη εκμετάλλευσή τους –αν και η μοιρασιά έγινε σε βάρος των μικρών
αγροτών, δημιουργώντας ένα κύμα έντονης δυσαρέσκειας–, και η απόφαση
περίφραξης όλων των αγροτεμαχίων, βάζοντας έτσι όριο στην ελεύθερη
βοσκή (Edit des Clos, 1767-1772), θίγοντας περαιτέρω τους μικρούς αγρότες
που δεν είχαν δικά τους κτήματα για να εξασφαλίσουν την βοσκή των
κοπαδιών, και προκαλώντας έτσι έναν επιπλέον λόγο δυσαρέσκειάς τους.
Στα χωριά λοιπόν, επιτυγχάνεται σταδιακά μια σχετική αυτάρκεια σε

βασικά αγροτικά προϊόντα, χάρη στην τοπική παραγωγή: κάποια είδη εξάγονται
προς τα υπόλοιπα κράτη (π.χ. κρασί, λινάρι) ενώ παραχωρούνται σε ορισμένες
περιοχές ακόμα και προνόμια ή φοροαπαλλαγές [franchises], ανάλογα πάντα με
τις προθέσεις του τοπικού φεουδάρχη.
Στις πόλεις, σημειώνεται αντίστοιχα αισθητή ανάπτυξη του εμπορίου,

που είναι και αποτέλεσμα της ανάπτυξης της υπαίθρου. Η βιομηχανία δεν είναι
ακολουθεί, λόγω των αρχαϊκών μεθόδων που χρησιμοποιούνται ακόμα και της
4 Ιστορία της Μεσαιωνικής Δύσης, Νικόλαος Καραπιδάκης, https://opencourses.ionio.gr/courses
[Type text] Page 17

έλλειψης χρηματοδοτικών δυνατοτήτων. Κυριαρχούν όμως ήδη οι μικρές

βιοτεχνικές και εμπορικές δραστηριότητες, προκαλώντας την εμφάνιση και μιας
νέας κοινωνικής ομάδας (η αστική τάξη). Οι κοινότητες απολαμβάνουν μεγάλη
αυτονομία σε σχέση με τους τοπικούς άρχοντες, και οι ενώσεις κατοίκων των
πόλεων δημιουργούνται με στόχο την υπεράσπιση των συλλογικών
συμφερόντων της πόλης (θα εμφανιστούν οι εταιρείες, οι αδελφότητες, οι
ενώσεις ειρήνης κλπ).
Θα εμφανιστούν σταδιακά νέα επαγγέλματα, που θα υπάγονται σε δύο

βασικά καθεστώτα: (1) τα ένορκα επαγγέλματα που αποτελούνται από
εργάτες (συμβολαιογράφοι, χρυσοχόοι, εργάτες υφασμάτων κλπ.), οι οποίοι
εργάζονται υπό την διεύθυνση ενός αρχιμάστορα (αποκαλούνται και εταιρίες,
«corporation») και έχουν κανόνες, δομή, προνόμια που τους είχε παραχωρήσει
το κράτος κλπ. ενώ τα μέλη τους, που θεωρούνται ισότιμα μεταξύ
τους,δεσμεύονται απέναντι στην εταιρία βάσει όρκου,και (2) τα ελεύθερα
επαγγέλματα που δεν έχουν όριο μελών,καθώς εγγράφονται ελεύθερα μέλη
που δέχονται απλά να υπάγονται στον έλεγχο της κοινότητας. Αργότερα,
δημιουργούνται και τα πρώτα εργοστάσια (manufactures) που είτε θα
υπάγονται στην απόλυτηεξουσία του βασιλιά, είτε θα υπάγονται μόνο στον
χαλαρό έλεγχό του, είτε θα είναι τελείως ελεύθερα και θα απολαμβάνουν
συγκεκριμένα προνόμοια.
Η Εκκλησία ενθαρρύνει τις απελευθερώσεις τους και απαγορεύει την

υπαγωγή ενός χριστιανού στο καθεστώς της δουλείας. Έτσι, διαδίδονται
σταδιακά και νέες ιδέες, όπως οι ιδέες της ειρήνης του Θεού [La paix de Dieu, του
10ου- 11ου αι.] ή του απαραβίαστου ορισμένων αγαθών [οι εκκλησίες και
ορισμένες κατηγορίες ανθρώπων, όπως οι γυναίκες, τα παιδιά, οι κληρικοί αλλά
και οι έμποροι] θα υπάγονται σε ένα ειδικό καθεστώς, που θα οδηγεί εννίοτε και
στην περαιτέρω ισχυροποίηση των πόλεων.
Οι βασιλιάδες θα καταλάβουν γρήγορα τη σημασία της πολιτικής τους

δύναμης και θα προσπαθήσουν από πολύ νωρίς να έχουν την στήριξη όλων
αυτών των κινημάτων.
[Type text] Page 18

3. Πολιτική σταθεροποίηση και ανάπτυξη του εμπορίου
Καθ’όλη την διάρκεια του μεσαίωνα και μέχρι τον 18ο αι. βελτιώνονται
και επεκτείνονται οι δρόμοι και οι επικοινωνίες, που έχουν όμως ακόμα ως
αφετηρία –για τους περισσότερους απ’αυτούς– το Παρίσι, πόλη που
αναπτύσσεται έτσι σημαντικά.
Οι δρόμοι αυτοί αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για την διανομή

των προϊόντων (κυρίως τρόφιμα, τότε) αλλά και για την μεταφορά των
στρατευμάτων. Αποτελούν επίσης προϋπόθεση για την ανάπτυξη περιφερειών
και απομακρυσμένων περιοχών. Τους χερσαίους δρόμους συμπληρώνουν οι
θαλάσσιες οδοί, δηλαδή τα ποτάμια και τα κανάλια, που δημιουργούνται για να
διευκολύνουν την κυκλοφορία των πλοίων παντός τύπου για την μεταφορά
σιτηρών, οινών, κλπ.
Έτσι, επιτυγχάνεται η γρηγορότερη μετακίνηση των ανθρώπων και των

αγαθών, ενώ αυξάνονται και αναπτύσσονται οι συναλλαγές καθώς και το
ελεύθερο εμπόριο. Η βελτίωση των μεταφορών μετατρέπει την Γαλλία σε μια
σταθερά αναπτυσσόμενη χώρα, που συνδεέται απ’άκρη σ’άκρη, όχι όμως σε
τέτοιο σημείο που να μπορεί να επιβληθεί και η βασιλική εξουσία. Πολλές
περιοχές θα παραμείνουν απομονωμένες, λόγω της μεγάλης απόστασης που
πρέπει να διανύεται με τα μεταφορικά μέσα της εποχής, ενώ λόγω του κόστους
των διοδίων, των εξόδων μεταφοράς των διαφόρων αγαθών, κλπ. η οδική
μεταφορά από περιοχή σε περιοχή είναι συμφέρουσα μόνο υπό συγκεκριμένες
συνθήκες (δηλαδή, για συγκεκριμένα προϊόντα).
Η πορεία πολιτικής σταθεροποίησης (από τον 16ο αι. μέχρι και την
βασιλεία του Λουδοβίκου 14ου) και η σταδιακή δημιουργία υποδομών, η
εξάλειψη των επιδημιών και των λιμών (κυρίως μετά το 1670), η βελτίωση της
παραγωγής, μεταφοράς και συντήρησης των σιτηρών (μετά το 1720) ευνοούν,
με την σειρά τους, την αύξηση του πληθυσμού. Η Γαλλία κατατάσσεται τότε
μεταξύ των πιο πυκνοκατοικημένων χωρών της Ευρώπης
Ως εκ τούτου, αφενός το κράτος θα αποκτήσει σταδιακά και τα βασικά

χαρακτηριστικά του [έδαφος, λαός, θεσμοποιημένη και ανεξάρτητη κυβέρνηση],
αφετέρου η σημαντική αύξηση των γεννήσεων τότε θα έχει ως αποτέλεσμα το
[Type text] Page 19

52% του πληθυσμού της Γαλλίας να είναι σε νεαρή ηλικία –περίπου 24 ετών– το
1789, γεγονός που βοήθησε στην διαμόρφωση ενός κλίματος διεκδίκησης και
υπεράσπισης των εργασιακών (και όχι μόνο) δικαιωμάτων τους.
-Σταδιακή ανάπτυξη υποδομών & παραγωγής
Η παραγωγή, στο κυριότερο μέρος της, υλοποιείται σε τοπικό επίπεδο

(π.χ. τεχνίτες που κατασκευάζουν ενδύματα, εργαλεία κλπ.) αλλά το πλεόνασμα
της παραγωγής σιγά σιγά θα εμπορευματοποιείται. Από την άλλη μεριά οι κύριοι
των οικονομικών εκμεταλλεύσεων είναι υποχρεωμένοι να προμηθεύονται
εργαλεία ή άλλα απαραίτητα προϊόντα που δεν παράγουν οι ίδιοι όπως το αλάτι
ή το κρασί.
Η αγροτική παραγωγή διατηρεί δηλαδή ακόμα την θεμελιώδη σημασία

της, καθώς η γη παραμένει το βασικό μέσο παραγωγής αγαθών και πλούτου
[παροχή προϊόντων, παροχή ιδιοκτησίας και δικαίωμα επιβολής φόρου].
Χρησιμοποιούνταιακόμα απλές αγροτικές τεχνικές και εργαλεία, όπως αυτή της
αγρανάπαυσης (αποχή καλλιέργειας για ένα διάστημα) ή και της αποξήρανσης
των ελών και των λιμνών, της εκχέρσωσης των δασικών εκτάσεων κλπ. Η
πρακτική της ελεύθερης βοσκής, λόγω έλλειψης ζωοτροφών κατά τη διάρκεια
του χειμώνα κυρίως, απαιτούσε με την σειρά της να μένουν απερίφραχτοι οι
αγροί, ενώ ιδιαίτερη σημασία είχε και η πρακτική της κοινόχρηστης νομής των
δασών, καθώς από αυτά παρεχόταν η ξυλεία που χρειαζόταν στον χωρικό για να
χτίσει και να ζεσταθεί.
Τα αγροτικά προϊόντα διατίθενται κατά κανόνα στις τοπικές αγορές,

έτσι ώστε η αυξημένη προσφορά να επιβάλλει στους χωρικούς να πουλάνε τα
αγαθά τους σε προσιτές τιμές. Το είδος των καλλιεργειών επιβάλλεται από τους
φεουδάρχες, κατ’ εφαρμογή των αρχών του μερκαντιλισμού και του ελέγχου της
εγχώριας παραγωγής:
«Οι τοπικές αγορές αυξάνουν σε μέγεθος και το διεθνές εμπόριο, έως

τις αραβικές και τις νορμανδικές επιδρομές τουλάχιστον, αποκτά και πάλι
σημασία. Ανταλλαγές προϊόντων γίνονται μεταξύ των διαφόρων βασιλείων της
[Type text] Page 20

αυτοκρατορίας αλλά και με τη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Τα προϊόντα που

ανταλλάσσονται είναι τα γουναρικά (προέρχονται από το Βορρά και τη
Βαλτική), τα μπαχαρικά (προέρχονται από την Ανατολή), τα μεταξωτά, οι
δούλοι (από τον σλαβικό κόσμο και τον Βορρά), η ξυλεία, τα όπλα και τα
δημητριακά (...). Κατά την ίδια περίοδο διευρύνεται η κυκλοφορία των
νομισμάτων. Υποχωρεί, αντιθέτως, η χρήση του χρυσού, από τον 7ο αι., που είτε
αποθησαυρίζεται είτε εκλείπει5».
Η ανάπτυξη του εμπορίου οδηγεί στην περαιτέρω βελτίωση των

χερσαίων οδών, καθώς οι θαλάσσιες επικοινωνίες (π.χ. ποτάμια και κανάλια)
είναι περιορισμένες και δεν καλύπτουν όλες τις περιοχές.
Όπου όμως υπάρχουν –καθώς σε πολλές περιοχές, αλλά και σε άλλα

ευρωπαϊκά κράτη, πρόκειται ακόμα για λιθόστρωτα ή και χωματένια μονοπάτια
που γίνονταν αδιάβατα τους χειμωνιάτικους μήνες– οι χερσαίες μεταφορές
κοστίζουν περίπου τα διπλάσια, σε σχέση με τις θαλάσσιες. Έτσι, περιοχές όπως
οι Άλπεις, δεν έχουν τότε καθόλου πρόσβαση. Οι εσωτερικοί δασμοί που
επιβάλλονται στα μέσα μεταφοράς για να περνάνε οι διάφορες πραμάτειες,
αποτελούνακόμα ένα σημαντικό εμπόδιο για την ανάπτυξη μιας πραγματικής
εθνικής αγοράς.
Σε όλη την Ευρώπη, οι ηγεμόνες στηρίζουν όλο και περισσότερο την

παραγωγή ειδών πολυτελείας ενώ με τις παραγγελίες τους κατευθύνουν –εν
τέλει– τις καταναλωτικές συνήθειες της αριστοκρατίας, που καθορίζει κι αυτή
με την σειρά της τις εισαγωγές και το εμπόριο. Επίσης, προωθούνται η
μεταλλουργία, η ναυπηγική, η υφαντουργία και η βυρσοδεψία δια της χρήσης
των συγκεκριμένων προϊόντων στον στρατό.
Το εμπόριο με τις αποικίες θα έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση των

εισαγωγών πολύτιμων μετάλλων και λίθων, ενώ σημαντικά κέρδη
επιτυγχάνονται και με το δουλεμπόριο των μαύρων. Παρά ταύτα, όλα τα έσοδα
και τα οφέλη συγκεντρώνονται κυρίως στα χέρια των ηγεμόνων και των
αυλικών, οι οποίοι τα κακοδιαχειρίζονται και τα κατασπαταλούν βαραίνοντας
συστηματικά τα κρατικά ταμεία.
5 Ιστορία της Μεσαιωνικής Δύσης, Νικόλαος Καραπιδάκης, https://opencourses.ionio.gr/courses
[Type text] Page 21

-‘Ανθιση του εμπορίου: τοπικές αγορές και διεθνές εμπόριο
Κατά την διάρκεια του πρώιμου μεσαίωνα, η εγχώρια παραγωγή και το

εμπόριο είναι περιορισμένα: ο χωρικός εργάζεται για να καλύψει τις δικές του
ανάγκες –και όχι για να πουλήσει τα προϊόντα του, που δεν αρκούσαν ούτε για
τον ίδιο, καθώς όφειλε να πληρώνει με αυτά και τους φόρους του στον
φεουδάρχη ή στον γαιοκτήμονα–, ο βιοτέχνης παράγει μόνο για να καλύψει την
ζήτηση της εγχώριας αγοράς, οι δυσκολίες στις μεταφορές και στις επικοινωνίες
αναγκάζουν κάθε περιοχή να παράγει και να αρκείται στα τοπικά αγαθά, και
αποτελούν φρένο στις εξαγωγές.
- Τοπικές αγορές
Σταδιακά όμως, δημιουργείται κάποιο είδος ανταλλακτικής αγοράς δια

της εμφάνισης τοπικών αγορών όπου ανταλλάσσονται καταρχήν, μαζί με τα
προϊόντα της τοπικής παραγωγής, και ορισμένα άλλα που εισάγονται, όταν αυτό
επιβάλλεται από την φύση των αγαθών ή και τις τοπικές ανάγκες: π.χ. εξαγωγή
σιτηρών προς την Ισπανία και την Πορτογαλία, κρασί και αλάτι από την
Μεσημβρινή Γαλλία, σόδα και υφάσματα από την Ισπανία.
Χρησιμοποιούνται όλο και περισσότερο οι θαλάσσιες μεταφορές, γεγονός

που οδηγεί στην ανάπτυξη των λιμανιών και στην βελτίωση των εμπορικών
πλοίων της Βόρειας Θάλασσας, της Μάγχης (και της Βαλτικής, που βοήθησε
πολύ στην ανάπτυξη της Αγγλίας), του Ατλαντικού, αλλά και ορισμένων
μεγάλων λιμανιών της Μεσογείου, όπως η Μασσαλία, η Γένοβα και το Λιβόρνο.
Δύο μεγάλα οικονομικά κέντρα σχηματίζονται τότε στον Βορρά (εμπόριο

μαλλιού και εμπόριο υφασμάτων) και ενισχύονται από τον άξονα επικοινωνίας
Μάγχης-Βόρειας Θάλασσας-Βαλτικής Θάλασσας. Παράλληλα, ο Νότος
αναπτύσσεται γύρω από τις αγορές τις βόρειας Ιταλίας, γύρω από τις πόλεις της
Γένοβας και της Βενετίας που χρησιμοποίησαν τον άξονα της Μεσογείου για να
επικοινωνήσουν με την Ανατολή και τη Δύση κλπ. Η Καμπανία, που βρίσκεται
ανάμεσα στις χώρες της Βόρειας Ευρώπης και τις ιταλικές πόλεις, γίνεται τόπος
συνάντησης των συναλλαγών Βορρά-Νότου.
[Type text] Page 22

Οι τοπικές αγορές γίνονται σημεία ανταλλαγής και συνάντησης, σύναψης

συναλλαγών και τελικά μόνιμες αγορές, που ονομάζονται foires. Ο όρος
προέρχεται από την λατινική λέξη "feria" [φεστιβάλ], καθώς οι έμποροι
συνηθίζουν να συγκεντρώνονται γύρω από τα μοναστήρια, με αφορμή τις
μεγάλες θρησκευτικές γιορτές. Σταδιακά, αυτές θα προστατεύονται από τις
τοπικές αρχές και θα υπάγονται όλο και περισσότερο σε κανόνες του εμπορικού
δικαίου (βλ. π.χ. την συναλλαγματική).
Σε σύντομο χρονικό πλαίσιο, το εμπόριο αγαθών θα στηριχθεί και στο

εμπόριο νομισμάτων, ενώ εμφανίζονται τα πρώτα τραπεζικά ιδρύματα στο
Παρίσι. Η ανταλλαγή νομισμάτων θα αποτελέσει και εργαλείο παράκαμψης της
απαγόρευσης των έντοκων δανείων, που είχε θεσπιστεί από την εκκλησία. Από
το 1300, η συναλλαγματική ισοτιμία κατοχυρώνεται με πρωτοβουλία των
Ιταλών (γραπτή διάταξη κατά την οποία ποσό που εκφράζεται σε ένα δεδομένο
νόμισμα, μπορεί να ανταλλάσσεται σε διαφορετικό τόπο και νόμισμα).
Από τον 15ο αιώνα, η Ευρώπη αναπτύσσεται περαιτέρω, χάρη στην

εξερεύνηση των θαλασσών (Ειρηνικός Ωκεανός, Αμερικάνικες και Ασιατικές
ακτές) πουοργανώνεται και στηρίζεταιστην πρόοδο της επιστήμης και της
τεχνολογίας: π.χ. καθορισμός γεωγραφικών συντεταγμένων από τον οποίο
εξαρτιέται η ναυσιπλοϊα, μέτρηση των διαστάσεων του πλανήτη,
χαρτογράφηση, πυξίδα, κατασκευή του χρονόμετρου και των ναυτικών
ρολογιών, καταγραφή των ουράνιων σωμάτων από τους αστρονόμους, κλπ.
- Εμπόριο με τις αποικίες
Με τους νέους πολιτισμούς που ανακαλύπτει και τις αποικίες που

δημιουργεί, η Ευρώπη καταφέρνει να ενδυναμώσει την οικονομία της,
εισάγοντας πολύτιμα μέταλλα και τροπικά αγαθά.
Παράλληλα, (1) απαγορεύει στις αποικίες της να αναπτύξουν

καλλιέργειες ή βιοτεχνίες που να ανταγωνίζονται τα δικά της προϊόντα, (2) τους
επιβάλλει να χρησιμοποιούν ευρωπαϊκά πλοία για τις όποιες μεταφορές τους (η
Γαλλία ονόμασε αυτό το μέτρο «αποκλειστικό προνόμιο»), (3) εισάγει μόνο όσα
[Type text] Page 23

προϊόντα κρίνονται απαραίτητα –όπως το ζαχαροκάλαμο, ο καφές, το κακάο, το

βαμβάκι αλλά και στοιχεία της τοπικής χλωρίδας, π.χ. ακαζού, βανίλια– και
κυρίως (4) εξάγει όσο περισσότερο μπορεί.
Επίσης, απαγορεύει στις αποικίες να έχουν εμπορικές συναλλαγές με

άλλες χώρες εφαρμόζοντας την πολιτική του μερκαντιλισμού, που αντιστοιχεί εν
τέλει στον απόλυτο προστατευτισμό του ευρωπαϊκού εμπορίου. Για την
παραγωγή του πλούτου των αποικιών, εργάζονται–κυρίως στην Αμερική– με
εξοντωτικούς ρυθμούς, οι μαύροι δούλοι που φορτώνονται στα πλοία των
λευκών αποικιοκρατών. Ενδεικτικά, οι δουλέμποροι (négriers) πούλησαν στην
Αμερική, κατάτο έτος 1790,74.000 δούλους, αποδεκατίζοντας με τον τρόπο
αυτό τις Αφρικανικές χώρες. Η πολιτική αυτή είναι που βοήθησε και στήριξε
ουσιαστικά την ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής οικονομίας.
4. Προς τον μερκαντιλισμό και την μετέπειτα κρίση
Οι πιο θερμοί υποστηρικτές της πολιτικής προόδου εμφανίζονται σιγά

σιγά στον χώρο του θαλάσσιου εμπορίου καθώς αυτό απαιτεί πνεύμα τολμηρό
και ριψοκίνδυνο, όπως και πνεύμα περιπέτειας και αλλαγής (αντίστοιχο με αυτό
των περιπλανώμενων εμπόρων).
Το θαλάσσιο εμπόριο, που θεωρείται πιο ριψοκίνδυνο –μπορεί να

αποφέρει μεγάλα οφέλη όντας όμως εξαιρετικά απρόβλεπτο (βλ. κατοχύρωση
του όρου «θαλασσοδάνεια»)–, βασίζεται πλέον στην χρήση συγκεκριμένων
εξορθολογισμένων πρακτικών: συναλλαγματικές, εμπορικά χρεόγραφα,
εμπορικές επωνυμίες, νέα λογιστικά συστήματα διπλής εγγραφής για να
παρακολουθούνται τα έσοδα και τα έξοδα, κλπ. εκ των οποίων ορισμένες
χρησιμοποιούνται ακόμα και σήμερα.
Παράλληλα, το χερσαίο εμπόριο αναπτύσσεται και οργανώνεται σε

βιοτεχνίες / manufactures («μανιφατούρες») που αποτελούνται στην ουσία από
το σύνολο των εργατών που δουλεύουν για τους εμπόρους μιας ίδιας πόλη ή στα
περίχωρα αυτής, όταν αυτοί έχουν προνοήσει να οργανώσουν την διαδικασία
της παραγωγής: προσφέρουν δηλαδή στους εργάτες τις πρώτες ύλες, τον
[Type text] Page 24

εργαλειακό εξοπλισμό, επιβάλλουν πρότυπα εργασίας, επιβλέπουν την

προετοιμασία και την βαφή π.χ. των υφασμάτων, διευρύνουν την εργατική
δύναμη και την εκπαιδεύουν, ρυθμίζουν το ωράριο εργασίας ακόμα και μέσα
από την στρατολόγηση παιδιών και γυναικών, κλπ.
Στους τομείς που απαιτούν ακριβό εξοπλισμό, οι οργανωμένοι εργάτες

παραμένουν υπό τον έλεγχο του ιδιοκτήτη των μέσων παραγωγής ενώ, κατά
κανόνα, η δραστηριότητά αυτή δεν είναι ανοιχτή σε ελεύθερους τεχνίτες (βλ.
π.χ. ορυχεία, χυτήρια, σιδερουργεία, υαλουργία, κεραμική, πορσελάνες,
μεταξουργία, ζυθοποιία κλπ.).
Η σταθερή εφαρμογή των αρχών του Μερκαντιλισμού (δηλαδή, του

οικονομικού προστατευτισμού, που εφαρμόστηκε στην πιο γνήσια του μορφή
με τον Κολμπερτισμό) είναι αυτή που επιτρέπει ουσιαστικά την σημαντική
ανάπτυξη των Ευρωπαϊκών οικονομιών.
Συγκεκριμένα, απαγορεύονται ή και φορολογούνται βαριά οι εισαγωγές,

κατοχυρώνεται το αποκλειστικό προνόμιο των Ευρωπαϊκών χωρών στις
αποικίες, δημιουργούνται βασιλικές βιομηχανίες και βιοτεχνίες, αναθέτονται
μονοπώλια σε προνομιούχες εταιρίες, απονέμονται προνόμια εκμετάλλευσης σε
ιδιωτικές επιχειρήσεις, ρυθμίζεται η παραγωγή μέσω των επαγγελματικών
σωματείων (παρά τις ρωγμές και τις ατέλειες του συντεχνιακού συστήματος
που δεν μπορεί να ελέγχει όλες τις πόλεις και να συντονίζει σε εθνικό επίπεδο
την κάθε επαγγελματική δραστηριότητα).
Η συγκεκριμένη πολιτική ευνοεί την συσσώρευση του κεφαλαίου εντός

των χωρών, ενώ οι όποιες διακρατικές εμπορικές συμφωνίες αποτελούν την
εξαίρεση (βλ. π.χ. ιδρυτικά καταστατικά που παραχωρεί η Αικατερίνη Β’ στα
ρωσικά λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας).
-Οικονομική κρίση και Παλαιό Καθεστώς
Κατά τον 14ο και τον 15ο αι., επί σχεδόν 150 χρόνια, η Γαλλία θα γνωρίσει
πολέμους, βία και αστάθεια, λόγω του εκατονταετούς πολέμου με τους Άγγλους.
[Type text] Page 25

Κατά τη διάρκεια, δε, των επιδρομών αυτών, οι στρατιώτες θα οργανώνονται σε

συμμορίες ληστών και θα λεηλατούν την ύπαιθρο και τις πόλεις.
Παράλληλα, η μαύρη πανώλη που μεταδίδεται από την Κεντρική Ασία,

από τα καραβάνια που έρχονται τον Δρόμο του Μεταξιού, προκαλεί επιπλέον
καταστροφές. Σε λίγα χρόνια, ο γαλλικός πληθυσμός μειώνεται κατά το ήμισυ
(μεταξύ 1315 και 1450). Οι αγρότες και οι χωρικοί βρίσκονται αντιμέτωποι με
την μεγάλη πτώση στη γεωργική παραγωγή, ενώ βλέπουν την παραγωγή τους
να καταστρέφεται λόγω επιδρομών και καιρικών συνθηκών.
Στα περίχωρα του Παρισιού, οι αγρότες θα εξεγείρονται εναντίον των

ευγενών, επειδή αυτοί δεν είναι σε θέση να τους προστατεύσουν από τις
επιδρομές των άγγλων και γάλλων στρατιωτών, αλλά και κατά της όλο και
αυξανόμενης βασιλικής φορολογίας. Οι εξεγέρσεις των αγροτών πληθαίνουν
(όπως π.χ. το 1358) ενώ θα υπάρχει πλέον μια διάχυτη έντονη δυσαρέσκεια .
Στις πόλεις, οι Γάλλοι χωρίζονται μεταξύ παλιών και νέων κατοίκων. Το

έντονο κύμα μετανάστευσης των αγροτικών πληθυσμών προς τις πόλεις
προκαλεί συγκρούσεις μεταξύ τεχνιτών ή επαγγελματιών και μεταναστών,
μεταξύ αξιωματικών του βασιλιά και φορολογουμένων κλπ. Οι αυθόρμητες
εξεγέρσεις θα χρησιμεύσουν ως εφαλτήριο για την έκφραση των πολιτικών
προσδοκιών της ανερχόμενης τάξης.
Κύριος νικητής, την εποχή εκείνη, ο βασιλιάς και η κεντρική εξουσία που
προσπαθούν να επιβάλλουν την ομαλότητα –κατά την διάρκεια της ηγεμονίας
του Charles VII εμφανίζονται πλέον τα όργανα του σύγχρονου κράτους– ενώ οι
δικαιικοί και πολιτικοί θεσμοί ισχυροποιούνται σταθερά, ήδη από το τέλος του
εκατονταετούς πολέμου.
[Type text] Page 26

Το Παλαιό Καθεστώς
Παλαιό Καθεστώς (Ancien Régime) είναι το μοναρχικό –υπό τις

δυναστείες των Βαλουά και των Βουρβόνων–, αριστοκρατικό, κοινωνικό και
πολιτικό σύστημα που υπάρχει στην Γαλλία του 15ου αιώνα μέχρι και τον 18ο
αιώνα, που γίνεται η Γαλλική Επανάσταση. Η οργάνωση του κράτους βασίζεται
ακόμα στα τοπικά προνόμια και στις διαφορές μεταξύ των περιοχών, ενώ συχνά
οι διοικητικές (π.χ. φορολόγηση), νομικές, δικαστικές και εκκλησιαστικές
διαιρέσεις και αρμοδιότητες αλληλοεπικαλύπτονται.
Ο όρος Παλαιό Καθεστώς επινοήθηκε μετά την Γαλλική επανάσταση από

τον Μιραμπώ (Mirabeau), στην προσπάθειά του να περιγράψει το καθεστώς
που ίσχυε πριν από αυτήν και να τονίσει την παρωχημένη πολιτική του μορφή.
1. Η διάρθρωση της κοινωνίας στο Παλαιό Καθεστώς
Από την εποχή της μεσαιωνικής φεουδαρχίας, η διάρθρωση της

κοινωνίας στις περισσότερες Ευρωπαϊκές χώρες βασίζεται στην συνύπαρξη
τριών βασικών κοινωνικών ομάδων, που αλληλοστηρίζονται και είναι
απαραίτητες –κατά την επικρατούσα, τότε, αντήληψη– η μία για την άλλη.
Πρόκειται για τον κλήρο (clergé) που έχει ως αποστολή την επικοινωνία
με το Θείο, για την αριστοκρατία (noblesse) που αποτελείται από τους
πολεμιστές, και για την Τρίτη Τάξη (Tiers Etat) που αποτελείται από τον
υπόλοιπο πληθυσμό. Μεταξύ όλων αυτών, οι σχέσεις είναι αυτές της υποτέλειας,
καθώς ο κάθε φορά κατώτερος και προστατευόμενος – απλός χωρικός, αγρότης
ή τεχνήτης– οφείλει σεβασμό, υπακοή και προστασία (respect, obeisance et
protection) σε όποιον τον έχει υπό την στρατιωτική και πολιτική προστασία του,
δηλαδή στον τοπικό φεουδάρχη.
[Type text] Page 27

Αρχικά μέν όλοι τους υποτελείς προς τον ανώτερό τους, θα μετεξελιχθούν
σταδιακά σε απλούς υπηκόους του βασιλιά, υπακούοντας πλέον σε ένα μόνο
άτομο, και αργότερα σε μια μόνο αρχή. Ο βασιλιάς και τα όργανα της διοίκησης –
η οποίατότε ακόμα ταυτίζεται με το πρόσωπό του– θα συγκεντρώνει όλο και
περισσότερες κυριαρχικές εξουσίες. Αντίστοιχα, οι τοπικοί άρχοντες θα δουν τις
αρμοδιότητές τους να μειώνονται, και εν τέλει θα διατηρήσουν –κατά
παραχώρηση– μόνο μια μικρή δικαιοδοσία στους χωρικούς που κατοικούνσε
εκτάσεις που ακόμα τους ανήκουν.
Η αυστηρή και άδικη ιεραρχία μεταξύ των τριών κοινωνικών τάξεων–

δηλαδή μεταξύ τηςαριστοκρατίας που βρίσκεται στην κορυφή, μαζί με τον
κλήρο, της πυραμίδας και της Τρίτης Τάξης– διαιωνίζεται, εξαιτίας των
σημαντικών προνομίων που έχουν παραχωρηθεί στην Αριστοκρατία και της
επιτρέπουν να διατηρεί και να αυξάνει τον πλούτο της. Συγκεκριμένα, ο βασιλιάς
συνηθίζει, υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις, να παραχωρεί προνόμια,
δικαιώματα ή ελευθερίες (π.χ. απαλλαγή από την πληρωμή του φόρου αλατιού)
σε επαρχίες ή πόλεις καθώς και σε μικρό αριθμό ατόμων εντός κάποιας
κοινωνικής τάξης, εάν αυτό παρουσιάζει κάποιο οικονομικό ή πολιτικό
προτέρημα για το παλάτι.
Έτσι, η οργάνωση της κοινωνίας όχι μόνο βασίζεται στην ανισότητα των
δικαιωμάτων και στα τοπικά προνόμια, αλλά κυρίως η ανισότητα αυτή
συντηρείται.
Ως εκ τούτου, σύσσωμη η κοινωνία του Παλαιού Καθεστώτος βασίζεται

στην ανισότητα και στην ιεραρχία των Τάξεων. Η ένταξη σε κάποια κοινωνική
τάξη ορίζεται με βάση την γέννεση (π.χ. αριστοκρατία ή Τρίτη Τάξη), την
επιλογή ή τον προσανατολισμό (π.χ. κλήρος) ή μετά από εξαγορά του
δικαιώματος του ανήκειν (π.χ. εξευγενισμός, δια της εξαγοράς του τίτλου
ευγενείας). Οι ιεραρχικές τάξεις δεν είναι καθόλου ισοδύναμες, καθώς επικρατεί
η κατηγοριοποίηση των αξιωμάτων και των κοινωνικών θέσεων. Το άτομο ως
άτομο δεν έχει θέση ή κοινωνικά δικαιώματα, παρά μόνο ως μέλος κάποιας
κοινωνικής τάξης.
[Type text] Page 28

Επίσης, στο πλαίσιο της κάθε κοινωνικής τάξης επικρατεί και

εφαρμόζεται ένα διαφορετικό δίκαιο, που ισχύει γι’αυτήν και μόνο: πρόκειται
δηλαδή για ένα ιδιωτικό δίκαιο [private lex] το οποίο αποτελείται από τα
προνόμια που έχουν απονεμηθεί σε κάθε τάξη ή σε κάποια ομάδα ατόμων. Το
δίκαιο αυτό οργανώνει στην ουσία την κοινωνική αποστολή και θέση της κάθε
τάξης: για παράδειγμα, (1) το στρατιωτικό καθήκον βαραίνει τα μέλη της
αριστοκρατίας, (2) το εκκλησιαστικό καθήκον βαραίνει τα μέλη του κλήρου τα
οποία εξάλλου υπάγονται αποκλειστικά στο εκκλησιαστικό δίκαιο, και (3) η
εξασφάλιση των μέσων διαβίωσης βαραίνει τα μέλη της Τρίτης Τάξης. Τέλος,
είναι προφανές ότι οι τρεις τάξεις είναι αριθμητικά άνισες, καθώς οι
αριστορκάτες είναι οι λιγότεροι, ενώ οι φτωχοί, οι εργάτες, οι ελεύθεροι
επαγγελματίες και οι χωρικοί,πολύ περισσότεροι.
Η σημαντικότερη θέση ανήκει στην Καθολική Εκκλησία που αποτελεί την

επίσημη θρησκεία και θέτει τους κανόνες της καθημερινότητας (γιορτές,
εκπαίδευση).
a. Ο Κλήρος [αυτοί που προσεύχονται]
Ήδη από τον 15ο αιώνα, η Καθολική Εκκλησία της Γαλλίας αυτονομείται
από την ηγεσία της Ρώμης με επίσημη δήλωσή της (Déclaration des quatres
articles du clergé de France, 1682), ενώ το κύρος του Πάππα υποχωρεί συνεχώς.
Έτσι, η Καθολική Εκκλησία αναγάγεται σε επίσημη εκκλησία τον 17ο αιώνα,
όντας έκτοτε η μοναδική θρησκεία που επιτρέπεται στην Γαλλία μέχρι και την
υιοθέτηση του Εδίκτου της Νάντης (Edit de Nantes) του 1685, που επέτρεψε τον
Προτεσταντισμό.
Δεδομένης της ιδιαίτερης θέσης της Εκκλησίας την εποχή εκείνη, ο

ηγεμόνας οφείλει και δεσμεύεται να την προστατεύει, αναγνωρίζοντας μ’ αυτόν
τον τρόπο και επίσημα την σημασία της. Έτσι, κατά την Γαλλική παράδοση, ο
βασιλιάς κρατάει πάντα στο χέρι του την ποιμαντορική ράβδο ως σύμβολο της
πνευματικής εξουσίας του, και επιβάλλει την καθολική θρησκεία σε όλους τους
υπηκόους του.
[Type text] Page 29

Η ιεραρχική τάξη του κλήρου αποτελείται από τακτικούς και κοσμικούς

(πλούσιους ή φτωχούς) κληρικούς, και έχει στην κατοχή της μια ιδιαίτερα
σημαντική περιουσία. Στην πράξη, η Καθολική Εκκλησία έχει την
αποκλειστικότητα της δημόσιας λατρείας, της τήρησης του ληξιαρχείου, του
ελέγχου της εκπαίδευσης και της πρόνοιας, καθώς και το δικαίωμα ελέγχου
(λογοκρισίας, δηλαδή) κάθε πνευματικής δραστηριότητας. Η αμύθητη (για την
εποχή εκείνη) περιουσία της και τα φορολογικά της έσοδα της εξασφαλίζουν
περισσότερο κύρος απ’ότι η ιδεολογία που πρεσβεύει. Ο κλήρος είναι στην
πραγματικότητα το συμπαγέστερο και καλύτερα οργανωμένο θεσμοποιημένο
σώμα της κοινωνίας.
Η επιρροή της Καθολικής Εκκλησίας μειώνεται στις περιοχές απ’ όπου

περνάει η θρησκευτική μεταρρύθμιση, όπως κυρίως στην Αγγλία του
Προτεσταντισμού: εκεί, ένα μεγάλο μέρος της εκκλησιαστικής περιουσίας
μεταβιβάζεται σε λαϊκούς και τα θρησκευτικά τάγματα καταργούνται, ενώ η
ελευθερία της πνευματικής αναζήτησης οδηγεί και στον πολλαπλασιασμό των
αιρέσεων. Οι αιρέσεις αυτές αντιμετωπίζονται με ανοχή, χωρίς όμως αυτό να
αντιστοιχεί και στην πλήρη ελευθερία της συνείδησης, καθώς οι εβραίοι
κρατιούνται ακόμα στο περιθώριο και οι άθεοι αποκλείονται από παντού. Την
ίδια στιγμή, οι πάστορες που εκπαιδεύονται στα πανεπιστήμια εκτίθενται –
αναγκαστικά μέσα της γνώσης δια της μελέτης των αρχαίων κειμένων– στην
επιρροή της ορθολογικής σκέψης και στον θρησκευτικό σκεπτικισμό.
Αντίθετα, στις καθολικές χώρες όπως η Γαλλία, η Εκκλησία διατηρεί το

κύρος και την περιουσία της, αλλά και την οργανωτική της ανεξαρτησία και τα
προνόμιά της. Καταβάλει ως φόρο στον ηγεμόνα της μόνο την εθελούσα δωρεά
(don gratuit) την οποία συλλέγει όμως φορολογόντας τους πιστούς. Οι
επίσκοποι και οι αβάδες έχουν την ίδια κοσμική εξουσία και επιρροή με τους
λαϊκούς ηγεμόνες. Ο ιερωμένος δημόσιος λειτουργός θεωρείται υπεύθυνος και
για την ηθική διαπαιδαγώγιση του λαού του.
Με τα χρόνια, όμως, και κυρίως σε περιόδους κρίσης, αυξάνεται η

εχθρότητα του λαού προς τον κλήρο και ιδιαίτερα προς τους πλούσιους
μοναχούς και αββάδες, ενώ κυριαρχεί διάχυτη η επιθυμία να αφαιρεθούν η
[Type text] Page 30

οργάνωση της εκπαίδευσης και της πρόνοιας από τις εξουσίες της Εκκλησίας,
ώστε να εκσυγχρονιστούν οι εν λόγω θεσμοί.
Προς το τέλος του 18ου αιώνα, η καθολική εκκλησία τίθεται υπό

αμφισβήτηση και οι επίσκοποι αναζητούν πια την πλήρη ανεξαρτοποίησή τους
από την Αγία Έδρα. Οι κληρικοί αποτελούν τότε μια μειονότητα, ενώ ο πλούτος
και η περιουσία τους θέτουν σε κίνδυνο την ιδεολογική επιρροή τους όχι μόνο
επάνω στους υπηκόους, αλλά και στους φτωχούς κληρικούς που απαρτίζουν το
σώμα. Εξάλλου, τόσο οι πιστοί όσο και ο κατώτερος κλήρος διαμαρτύρονται όλο
και περισσότερο πως τα εκκλησιαστικά εισοδήματα δεν καταλήγουν στον
προορισμό τους.
b. Η Αριστοκρατία ή και Ευγενείς [αυτοί που πολεμούν]
Η αριστοκρατία είναι η δεύτερη ιεραρχικά κοινωνική τάξη, και

αποτελείται από τους άρχοντες (seigneurs) ή ευγενείς: αυτοί ασκούν πλήρη
εξουσία στους υποτελείς (vassaux) που κατοικούν στα φέουδά τους, και που
δεσμεύονται απέναντί τους με όρκο της πίστης (aveu). Οι υποτελείς παραμένουν
υποτελείς σε όλη τους τη ζωή, καθώς η απόκτηση έκτασης είναι δύσκολη λόγω
της επιβολής σημαντικού φόρου (franc fief) σε κάθε μεταβίβαση γης προς μη
ευγενή.
Ο άρχοντας έχει εκτενείς εξουσίες και αρμοδιότητες, όπως την

αστυνόμευση όλων των χωριών που βρίσκονται στα φέουδά του, ενώ
απολαμβάνει τιμητικά προνόμια ή μονοπώλια, όπως αυτά του κυνηγιού, της
συγκομιδής φόρων κλπ. Ο τίτλος ευγενείας είναι κληρονομικός και
προστατεύεται από γάμους με κοινωνικά άνισους.
Η διαφορετικότητα του ευγενή αποτυπώνεται στον τρόπο ζωής που

ακολουθεί: φέρει, συγκεκριμένα, ξίφος και σταδιοδρομεί στο στρατιωτικό
επάγγελμα, ενώ μπορεί να αναδειχθεί ακόμα και σε σύμβουλο του ηγεμόνα,
δηλαδή να υπηρετήσει από τις θέσεις του υπουργού, του διπλωμάτη, του
κυβερνήτη ή του επιθεωρητή.
[Type text] Page 31

Μπορούν να του αφαιρεθούν τα προνόμια εάν τυχόν αποδεχθεί

εξαρτημένη εργασία ή αν αναμειχθεί με το εμπόριο, ή με δραστηριότητες που
θεωρούνται κατά κανόνα ανάξιες του επιπέδου του.
Η αριστοκρατία, στο Παλιό Καθεστώς, αποτελείται από τους (1) παλιούς

ευγενείς (noblesse d’épée) που έχουν, για πολλούς απ’αυτούς, χάσει μεγάλο
τμήμα της περιουσίας τους, είναι συνήθως σχετικά χαμηλής μόρφωσης αλλά
παρέχουν στον βασιλιά τους απεριόριστη στήριξη, και από τους (2) νέους
ευγενείς (noblesse de robe) που ζουν με όλες τις ανέσεις τους στην αυλή του
βασιλιά, παρότι χρεωμένοι. Απ’ αυτούς, μερικοί συμμετέχουν στην διοίκηση των
βιομηχανιών του βασιλιά, όπως είναι π.χ. η εκμετέλλευση των ορυχείων ή το
εμπόριο υφασμάτων.
Με την πάροδο του χρόνου, η οικονομική ανάπτυξη της χώρας και η

πολιτική σταθερότητα αποδεικνύονται καταστροφικές για τους ευγενείς. Ο
πόλεμος δεν διεξάγεται πια τόσο συχνά όσο πριν. Αυτό τους στερεί τα λάφυρα
και τα λύτρα που συνήθως αυξάνουν την περιουσία τους, ενώ αντίθετα οι λίγοι
πόλεμοι που γίντονται εξαντλούν τις πατρογονικές περιουσίες που έχουν όμως
ήδη διαβρωθεί από την άνοδο των τιμών, από τον πολυτελέστατο τρόπο ζωής
των ευγενών και από τις κληρονομικές διανομές. Στο εσωτερικό της
αριστοκρατίας αναπτύσσονται ακραίες ανισότητες, περιουσίας και βιοτικού
επιπέδου.
Ο βασιλιάς, από την πλευρά του, προσφέρει πλέον όλο και συχνότερα–
έναντι χρηματικού ανταλλάγματος– τίτλους ευγενείας στους αυλικούς του, όταν
θέλει να ενισχύσει το κρατικό ταμείο. Αρχίζει δηλαδή να μεταβιβάζει έναντι
χρημάτων τμήματα της εξουσίας και των ρυθμιστικών αρμοδιοτήτων του, σε
τομείς όπως η διοίκηση, η δικαιοσύνη, τα δημόσια οικονομικά και ο στρατός.
Η εξαγορά των αξιωμάτων δημιουργεί την «Αριστοκρατία της Τηβέννου

(noblesse de robe)» καθώς και την διοικητική και δημοτική αριστοκρατία
(«Αριστοκρατία του Κώδωνος / noblesse de cloche»). Όλοι οι τίτλοι που δίνονται
είναι πλέον μεταβιβάσιμοι υπό προϋποθέσεις. Οι νεόκοποι ευγενείς
ενστερνίζονται με πάθος τα ήθη και τα έθιμα της αριστοκρατίας, αλλά και την
αλαζονική τάση της για αποκλειστικά προνόμια, εις βάρος όμως των αστικών
[Type text] Page 32

προτύπων: περισσότερο τους σπρώχνει πλέον ο βασιλιάς να πάνε στο πόλεμο,

παρά η αγάπη τουςγια την μάχη.
c. Η Τρίτη Τάξη [αυτοί που δουλεύουν /παράγουν πλούτο]
Στην Τρίτη Τάξη εντάσσεται το 97% του συνολικού πληθυσμού, ενώ το

μεγαλύτερο ποσοστό τηςαποτελείται από τους ελεύθερους χωρικούς, εκ των
οποίων και πάλι οι περισσότεροι είναι χωρίς ατομική ακίνητη περιουσία. Ως εκ
τούτου, χαρακτηρίζεται από μια έντονη ανισότητα ανέμεσα στα μέλη της, ενώ
το μόνο κοινό στοιχείο μεταξύ όλων είναι το γεγονός ότι πρόκειται για πολίτες
που δεν έχουν κανένα προνόμιο.
i. Οι αστοί ή αστική τάξη
Η αστική τάξη είναι το πλουσιότερο και ικανότερο τμήμα αυτών που

ονομάζονται στην Γαλλία του Παλαιού Καθεστώτος «Τρίτη Τάξη». Η οικονομική
ανάπτυξη της χώρας την ευνοεί ιδιαίτερα, ενώαυτή στρατολογεί τα μέλη της
από τις τάξεις των αγροτών που ασκούν κάποιο επάγγελμα αλλά και από τους
τεχνίτες, όταν αυτοί έχουν καταφέρει να αναρριχηθούν κοινωνικά χάρη στην
εργατικότητά τους, στην αποταμίευση των κερδών τους και στις ευκαιρίες που
τους προσφέρονται για οικονομική κερδοσκοπία.
Η τάξη αυτή, που δεν είναι ούτε ιεραρχική ούτε αποτελεί όπως ο κλήρος
κάποιο οργανωμένο σώμα, δεν έχει ομοιογενή σύνθεση.Μπορούμε όμως να την
χωρίσουμε χονδρικά σε δυο βασικές ομάδες.
Η πρώτη ομάδα αποτελείταιαπό τους αποκαλούμενους αστούς:πρόκειται

για έναν μικρό αριθμό ατόμων ταπεινής καταγωγής–δεν είναι ευγενείς–που
όμως είναι αρκετά πλούσιοι για να ζουν χωρίς να εργάζονται(κατέχουν κυρίως
κτήματα και γαιοπρόσοδους, όπως και κινητή περιουσία). Πολλοί
απασχολούνται στην διοίκηση ως κρατικοί αξιωματούχοι: λογίζονταιως εκ
τούτου ιδιοκτήτες των θέσεων που έχουν εξαγοράσει, καιανεξάρτητοι από την
βασιλική εξουσία.Επίσης, ιδρύουνσυνήθως σωματεία ανάλογα με το επάγγελμά
[Type text] Page 33

τους (π.χ. δικαστικά σωματεία, οικονομικές υπηρεσίες, φορολογικές

περιφέρειες) και περιφρουρούν τα προνόμιά τους. Όσο αποκτούν τίτλους
ευγενείας δια της εξαγοράς τους, συνδέονταιόλο και περισσότερο με την
αριστοκρατία της τηβέννου και της διοίκησης. Έτσι, δημιουργείται μια
ενδιάμεση τάξη ανοιχτή στην κοινωνική ανέλιξη,με την προϋποθεση όμως ότιθα
έχουν οι ενδιαφερόμενοι τα αναγκαία κονδύλια να διαθέσουν.Ως προς τα
υπόλοιπα ελεύθερα επαγγέλματα (π.χ. ιατροί ή λόγιοι, συγγραφείς,
καλλιτέχνες), τα νέα μέλη γίνονται κάθε φορά δεκτάανάλογα με την φήμη που
έχουν αποκτήσει και με την προϋπόθεση πως θα έχουν αρκετή περιουσία για να
τους υπολογίζουν οι αριστοκράτες.
Η δεύτερη ομάδα αποτελείταικυρίως από χρηματιστές και τραπεζίτες, οι

οποίοι θεωρούνται λιγότερο αξιοσέβαστοι αν και συνήθως πλουσιότεροι από
τους πρώτους.Πρόκειται για τους γενικούς λογιστές του κράτους, τους
προμηθευτές του στρατού κλπ. που εισέρχονται κάποια στιγμή στις τάξεις των
ευγενών.Όλοι αυτοί, όπως και οι εφοπλιστές, οι μεγαλέμποροι και οι
εργοστασιάρχες (δηλαδή, όσοι αποτελούν σήμερα την μεγαλοαστική τάξη),
υπερτερούν αριθμητικά σε σχέση με τους ευγενείς αλλά υστερούν ακόμα σε
επιρροή. Σε ορισμένες πόλεις δημιουργούνδικά τους σωματεία, όπως τα
Εμπορικά Επιμελητήρια και τα Εμποροδικεία. Η σωματειακή αυτή οργάνωση
του κλάδου τους, τους προσδίδει την τάση να διεκδικούν αποκλειστικά
προνόμια, για την απόλαυση των οποίωνόμως κατηγορούσαν μέχρι τότετην
αριστοκρατία.
Η περιφρόνηση μεταξύ των δύο παραπάνω ομάδων είναι αμοιβαία, και

αποτελεί εμπόδιο στηνανάπτυξη της οποιασδήποτε αλληλέγγυας δράσης.
Στην Γαλλία, οι αστοί σημειώνουν τόσο σημαντική άνοδο που η

κυβέρνηση αρχίζει να τους ταυτίζει με τουςευγενείς που έχουν διατηρήσει τον
πλούτο τους, εντάσσοντάς τους στο πλαίσιο της νέας κοινωνικής κατηγορίας
των «προκρίτων (notables)». Κριτήριο για την συμμετοχή στην τάξη αυτή είναιη
κατοχή περιουσίας, ενώ στο εσωτερικό της παραμερίζονται πλέον οι νομικές
διακρίσεις των ιεραρχικών τάξεων και των οργανωμένων σωματείων. Αυτή
αποτέλεσε αργότερα και την νεότερη αστική τάξη.
[Type text] Page 34

Η Αστική Τάξη–δηλαδή, αυτή που ζει κατά τα πρότυπα των ευγενών–

είναικυρίως αυτή που θα υποφέρει περισσότερο, μαζί με την αριστοκρατία, από
τις συνέπεις της Γαλλικής Επανάστασης.
Μέσα από την πρώτη ομάδα των αξιωματούχων και των ελεύθερων
επαγγελματιών θα προκύψουν οι περισσότεροι επιστήμονες και φιλόσοφοι του
Διαφωτισμού. Αυτοί ουσιαστικά θαπροετοιμάσουντο έδαφος για τις νέες
επαναστατικές ιδέες, όντας πλήρως εξοικειωμένοι με την τεχνική της διοίκησης
και της διαχείρησης των κοινωνιών, και χάρη στην εμπειρία που έχουν
αποκτήσει στους τομείς των δημοσίων λειτουργημάτων και στην διαχείριση
των δημοσίων αγαθών.Μεταξύ αυτών, οι καθηγητές, οι άνθρωποι των
γραμμάτων, οι λόγιοι, οι διανοούμενοι και οι καλλιτέχνες, που είναι συχνά
χαλαρών αρχώναλλά ενστερνίζονται πλήρως τις επαναστατικές αντηλήψεις της
εποχής και θα συμπορευτούν μαζί τους.
ii. Οι χωρικοί
Οι εργάτες γης που απασχολούνται στις εκτάσεις του αριστοκράτη

(πρώην φεουδάρχη) αποτελούνται κυρίως από τους (1) χωρικούς και τους (2)
δουλοπάροικους (serfs) που είναι προσδεδεμένοι με την έκταση στην οποία
εργάζονται, έχουν περιορισμένα κληρονομικά δικαιώματα –δεν μπορούν π.χ. να
συντάξουν διαθήκη και να μεταβιβάσουν την περιουσία τους– και βαρύνονται
με σαφώς περισσότερες υποχρεώσεις.
Οι χωρικοί και των δύο κατηγοριών μπορούν να προσφύγουν στην

δικαιοσύνη του βασιλιά για να υπερασπιστούν τα –ελάχιστα για τότε–
δικαιώματά τους ή να επιλύσουν τις όποιες διαφορές προκύπτουν μεταξύ τους:
π.χ. το καλλιεργήσιμο έδαφος μπορεί να ανήκει σε γεωμόρους / tenanciers ή να
καλλιεργείται από πακτωτές / fermiers ή επίμορτους καλλιεργητές / metayers
καθώς σπάνια οι ιδιοκτήτες εκμεταλλεύονται οι ίδιοι τα κτήματά τους.
Ιδιοκτήτες θεωρούνται μόνο όσοι κατέχουν τμήματα γης που μπορούν να
χρησιμοποιήσουν κατά την βούληση τους, να κληροδοτήσουν και να
μεταβιβάσουν.
[Type text] Page 35

Καθ’ όλο τον Μεσαίωνα, οι χωρικοί αντιμετωπίζονται ως απλωϊκά και

πρωτόγονα άτομα, προοριζόμενα από τη φύση τους στο ρόλο του υποτακτικού
με αποκλειστικό ρόλο την συντήρηση των κυρίαρχων τάξεων.
Οι φόροι που τους βαραίνουν είναι πολλαπλοί: οφείλουν καταρχήν την

γαιοπρόσοδο (cens) στον φεουδάρχη γαιοκτήμονα ως αναγνώριση της ψιλής
κυριότητάς του επί της γης, η οποία γαιοπρόσοδος συμπληρώνει ένα
κυμαινόμενο ενοίκιο σε χρήμα ή σε είδος που πρέπει επίσης να καταβάλλουν και
που αντιστοιχεί σε κάποιο ποσοστό της σοδειάς που συγκεντρώνουν κάθε
χρόνο (champart). Επίσης πληρώνουν τέλη μεταβίβασης κάθε φορά που το
κτήμα τους αλλάζει χέρια, την δεκάτη (dîme) στον κλήρο και διάφορους άλλους
φόρους (impôts) στον βασιλιά.
Ως εκ τούτου, οι χωρικοί πληρώνουν πολύ περισσότερους φόρους απ’ ότι

οι ευγενείς που καταβάλλουν τελικά ένα ασήμαντο τμήμα του κεφαλικού φόρου
που τους αναλογεί (capitation), ή απ’ότι ο κλήρος που καταβάλει στον βασιλιά
ένα συμβολικό ποσό (don gratuit) το οποίο εξάλλου διαπραγματεύεται κατά
τακτά χρονικά διαστήματα. Τέλος, οι χωρικοί πληρώνουν τον φόρο άλατος
(gabelle) και τα συνδρομιτικά τέλη (aides), ενώ είναι υποχρεωμένοι να
εφοδιάζουν τις λαϊκές αγορές των πόλεων.
Επειδή όμως συχνά η αγροτική παραγωγή δεν αρκεί για να καλυφθούν οι

διατροφικές τους ανάγκες, πολλοί ασκούν συμπληρωματικά και άλλα
επαγγέλματα (journaliers). Είναι όμως κατά κανόνα δεμένοι μεταξύ τους, και
υπερσπίζονται τα συλλογικά δικαιώματά τους ή διαμαρτύρονται αλληλλέγγυα
κάθε φορά που αυξάνονται οι φόροι που τους επιβάλλονται.
iii. Η περαιτέρω φτωχοποίηση της Τρίτης Τάξης
Ενώ η σταδιακή οικονομική ανάπτυξη βοηθάει στην εξάλειψη του λιμού

και επιτρέπει, μέχρι ένα σημείο, την βελτίωση των όρων διαβίωσης της Τρίτης
Τάξης, η δημογραφική έκρηξη του 18ου αιώνα και η αδυναμία της Γαλλίας να
διοχετεύει τους πλεονάζοντες πληθυσμούς αυξάνει, από την άλλη, την ανεργία.
Οι μισθοί παραμένουν ιδιαίτερα χαμηλοί, ενώ δημιουργείται έντονη κοινωνική
[Type text] Page 36

δυσαρέσκεια λόγω της αύξησης στις τιμές των τροφίμων. Ενδεικτικά, από το
1730 έως το 1789, οι μισθοί αυξάνονται κατά 22% αλλά οι τιμές των σιτηρών
κατά 60%. Οι δε τότε οικονομολόγοι υποστηρίζουν πως είναι στην ίδια την
φύση των πραγμάτων, η αμοιβή του εργάτη να μην ξεπερνάει το ελάχιστο ποσό
που απαιτείται για την συντήρηση και την αναπαραγωγή του.
Η αγανάκτηση της Τρίτης Τάξης εκδηλώνεται όλο και συχνότερα με

τοπικές εξεγέρσεις και με απεργίες, ακόμα και με βίαιες συγκρούσεις, ενώ σε
ορισμένα επαγγέλματα υιοθετείται σταδιακά μια περισσότερο οργανωμένη
δράση.
Έτσι, στην Αγγλία του 18ου αιώνα, εμφανίζονται ήδη οι πρώτες ενώσεις
εργατών (unions), ενώ στην Γαλλία δημιουργούνται «εργατικές συντροφιές
(compagnonnages)» που είναι ιδιαίτερα ισχυρές στα οικοδομικά και σε άλλα
συναφή επαγγέλματα. Πράγματι, αυτές οι ενώσεις δεν προασπίζονται απλά τα
συμφέροντά τους, αλλά και αποφασίζουν επί των συνθηκών εργασίας τους,
διασχίζοντας την χώρα απ’άκρη σ’άκρη για να ενημερώνουν τα μέλη τους. Οι
επαγγελματικές ενώσεις έχουν κατά κανόνα συντεχνιακό χαρακτήρα.
Συνολικά, στην Γαλλία του Παλαιού Καθεστώτος, το 1/5 του πληθυσμού

αποτελείται από πένητες που αυξάνονται μετά από κάθε οικονομική κρίση, και η
έλλειψη κοινωνικής πρόνοιας είναι αδιαμφισβήτητη. Η επαιτεία
αντιμετωπίζεται κυρίως με την φυλάκιση των ζητιάνων, ενώ εμφανίζονται
σωριδόν ληστρικές συμμορίες, λαθρέμποροι, κλπ. Ο φόβος γενικεύεται
σταδιακά, οδηγώντας τις εύπορες κοινωνικές τάξεις να θέλουν πρωτίστως να
προστατευθούν από τα ξεσπάσματα και τις λεηλασίες του πεινασμένου
πλήθους.
2. Η άσκηση κεντρικής εξουσίας από τον βασιλιά
Το Παλαιό Καθεστώςχαρακτηρίζεται από έναισχυρό μοναρχικό

καθεστώς: η πολιτική εξουσία ασκείται κεντρικά από τον βασιλιάπάνω σε όλους
τους υπηκόους του, ελεύθερα και χωρίς να τον βαραίνει ο έλεγχος
κάποιουατομικού ή συλλογικού οργάνου. Έτσι, ασκεί την εξουσία αυτή
[Type text] Page 37

σύμφωνα με την συνείδησή του και τις «επιταγές του Θεού», καθώς και με όριο
τους θεμελιώδεις νόμους, που είναι όμως ακόμα οι περισσότεροι άγραφοι.
Σύμφωνα με την θεωρητική κατάταξη των μοναρχικών καθεστώτων6, το

Παλαιό Καθεστώς ορίζεται ως νόμιμη μοναρχία, η οποία θα
μετεξελιχθείαργότερα σε κράτος δικαίου, υπαγόμενο όλο και περισσότεροστις
επιταγές του νόμου.
a. Λόγοι επικράτησης της μοναρχίας
Πέντε κύριες αιτίες βοήθησαν την εγκαθίδρυση της μοναρχίας στην

Γαλλία:
(α) Η διεξαγωγή συνεχών πολέμων, καθώς αυτό προϋποθέτει αλλά και

ενισχύει το συγκεντρωτικό κράτος, δεδομένης της ανάγκης διοργάνωσής τους:
κεντρικοί φόροι για την χρηματοδότηση του πολέμου, κεντρική διοίκηση,
υιοθέτηση έκτακτων νομοθετημάτων, δημιουργία ειδικών αξιωματούχων (π.χ.
φοροεισπρακτόρων, στρατιωτικών για τον συντονισμό των δραστηριοτήτων)
κλπ. Πράγματι, από τον εκατονταετή πόλεμο μέχρι και τον 18ο αιώνα, η χώρα
βρίσκεται διαρκώς σε πόλεμο (μεσολάβησε μόνο μια περίοδο σχετικής ηρεμίας
και ανάπτυξης κατά τα έτη 1715-1740),
(β) Η ανάγκη για οικονομική ανάπτυξη, καθώς χωρίς αυτήν δεν μπορεί να
υπάρξει σταθερότητα στις εμπορικές συναλλαγές, στις επικοινωνίες και στις
μεταφορές. Η οικονομική ανάπτυξη προαπαιτείτην εδαφική ενοποίηση και την
πολιτική σταθερότητα της χώρας, ενώκατά τον Montchrestien και σύμφωνα με
την θεωρία του μερκαντιλισμού (mercantilisme), βασίζεται στα εθνικά
αποθέματαπολύτιμων μετάλλων, π.χ. χρυσό και ασσίμη που παράγονται ή
εισάγονται.Ο δε πλούτος αυτός, που πρέπει μετά να επανεπενδύεται, απαιτεί
συγκεκριμένη οργάνωση της οικονομίας και ενεργή παρέμβαση του κράτους.
6
1/ τυρανική μοναρχία όπου ο ηγεμόνας αγνωεί τους νόμους της φύσης και χρησιμοποιεί τους
ελεύθερους ανθρώπους σαν να είναι σκλάβοι του, 2/ αρχοντική μοναρχία, όπου ο ηγεμόνας είναι
ιδιοκτήτης της περιουσίας των υπηκόων του και διοικεί τα αγαθά και τα υποικείμενα όπως ένας
paterfamilias, και 3/ βασιλική ή νόμιμη μοναρχία όπου οι υπήκοοι υπακούνε στους νόμους του
ηγεμόνα και ο ηγεμόνας στους νόμους της φύσης, που είναι η φυσική ελευθερία και η κυριότητα
επί των αγαθών τους.
[Type text] Page 38

Έτσι, η εγχώρια εξόριξη πολύτιμων μετάλλων αναπτύσσεται τότε,

στηριζόμενησε θεσμούς που δημιουργούνται, και σε αντίστοιχες δομές
(εμπορικοί θεσμοί, ναυτικό κλπ.) και εισαγωγές από τις αποικίες. Στην πράξη,
εφαρμόζονται οι αρχές του κολμπερτισμού (Colbertisme / laissez faire laissez
passer) κατά τις οποίες το κράτος οφείλει να παρεμβαίνει προστατευτικά υπέρ
της εθνικής οικονομίας.Με την σειρά της, η οικονομική ανάπτυξη βοηθάει στην
ενίσχυση της πολιτικής εξουσίας και στην δημιουργία και ενδυνάμωση του
στρατού. Επιπλέον, η ανάπτυξη του εμπορίου εντείνει την κοινωνική και
θρησκευτική ενότητα των Γάλλων, και αποτελει έναυσμα για την περαιτέρω
ανάπτυξη των συναλλαγών και την προστασία των γαλλικών συμφερόντων,
(γ) Η ανάγκη να οργανωθεί αποτελεσματικά η χώρα ώστε να

προστατεύονται καλύτερα τα σύνορα, εξυπηρετείται κι αυτή με μια σταθερή και
οργανωμένη κεντρική διοίκηση. Πράγματι, η Γαλλία είναι ένα μεγάλο, σχετικά με
τα τότε δεδομένα, κράτος. Οιαποστάσεις μεταξύ των κατοικημένων
περιοχώναπαιτούν υποδομές και μέσα επικοινωνίας, έτσι ώστε οι αποφάσεις
που λαμβάνονταν σε κεντρικό επίπεδο να εφαρμόζονται σταθερά και χωρίς
εξαιρέσεις παντού, καθώςκαιγια να γνωστοποιείται και να τηρείται ο νόμος
ακόμα και στις πιο απομακρισμένες περιοχές. Επιπλέον, τα σύνορα που είναι
ακόμα υπό διεκδίκηση απαιτούν την παρουσία στρατευμάτων και την συνεχή
συντήρηση αυτών, που και αυτό προϋποθέτει μια ισχυρή κεντρική κρατική
οργάνωση,
(δ) Η επιθυμία ένωσης των πιστών υπό την Καθολική Εκκλησία, με σκοπό
την ενδυνάμωση της επιρροής της, προϋποθέτει την ενεργή συμμετοχή του
μονάρχρη. Έτσι, ο βασιλιάς οφείλει να είναι καθολικός,να ακολουθεί το
τελετουργικό της στέψης και να ορκίζεται επίσημαπως θα καταδιώκει και θα
τιμωρεί κάθε θρησκευτική αίρεση –όπως π.χ. τους Διαμαρτυρόμενους, τους
Καλβινιστές κλπ–ώστε να αποφεύγονται οι θρησκευτικοίπόλεμοι που
καταστρέφουν την Γαλλία. Ενώ δε αρχικά, το εδίκτο της Νάντης (Edit de Nantes,
της 3ηςΑπριλίου 1598) κατοχύρωσε την ελευθερία της συνείδησης και επέτρεψε
και άλλες θρησκείες, ο Ρισελιέ (Richelieu) και ο Λουδοβίκος 14ος, επιθυμώντας
την θρησκευτική ενότητα της Γαλλίας, έθεσαν και πάλι εκτός νόμου τους
αλλόθρησκους –εδώ, τους καλβινιστές– με το εδίκτο του Φονταινεμπλό (Edit de
[Type text] Page 39

Fontainebleau, της 15ηςΟκτωβρίου 1685). Η θρησκευτική ενότητα διατηρείται

σε γενικές γραμμές μέχρι την Γαλλική Επανάσταση, εις βάρος όμως Εβραίων και
άλλων στους οποίους αναγνωρίζονται μόνο συγκεκριμέναπολτικά δικαιώματα.
(ε) Η ανερχόμενη εθνική συνείδηση και ο πατριωτισμός της ανερχόμενης

τάξης των αστών που αναζητάει την κοινωνική επιτυχία και την δόξα,
αποτελούν, τέλος, και αυτά σημαντικό λόγο για την εγκαθίδρυση του ισχυρού
κράτους.
b. Τα χαρακτηριστικά της μοναρχίας
i. Ανεξαρτησία του μονάρχη
Η απόλυτη μοναρχία του Παλαιού Καθεστώτος –δηλαδή, αυτή που είναι

ελεύθερη από οτιδήποτε την δεσμεύει και από κάθε περιορισμό–έχει ως
χαρακτηριστικό ότι ο μονάρχης είναι ανεξάρτητος σε σχέση με κάθε αρχή και
εξουσία, ακόμα και με την επίσημη Εκκλησία η οποία εκπροσωπείται από τον
Πάππα.
Ήδη από τη 12ο αιώνα, υφίσταται η διάκριση μεταξύ του βασιλείου και
του βασιλιά ως άτομο. Το βασίλειο αρχίζει να μετεξελίσσεται δηλαδή σε έναν
αυτόνομο θεσμό, ενώ το στέμμα θα συμβολίζει σταδιακάμόνο τα εδάφη επάνω
στα οποία ασκείται η βασιλική αυτή εξουσία. Η θεωρητική συζήτηση σχετικά με
τις εξουσίες του βασιλιά και τις συνθήκες υπό τις οποίεςαυτόςοφείλει να ασκεί
την εξουσία ξεκίνησε με αφορμή τον εκατονταετήπόλεμο, ενώ η έννοια του
κράτουςεμφανίζεται περί το 1500-1570.
ii. Συγκέντρωση όλων των εξουσιών στα χέρια του
Ο βασιλιάς συγκεντρώνει όλες τις εξουσίες στα χέρια του. Πράγματι, η

κρατική εξουσία ανήκει σε ένα ατομικό όργανο–στον βασιλιά δηλαδή– που
κατέχει όλες τις αρμοδιότητες χωρίς να τις μοιράζεται με άλλους και
αποφασίζοντας μόνος του. Αυτός γνωρίζει τι είναι καλό για τους υπηκόους του
[Type text] Page 40

και τους το επιβάλλει. Παρόλα αυτά υπάρχουν ορισμένοι θεσμοί που

πλαισιώνουν την άσκηση των καθηκόντων του (στοιχείο που διακρίνει την
απόλυτη μοναρχία από την δικτατορία ή την τυραννία).
Η απόλυτη Μοναρχία βασίζεται στην έννοια της εθνικής κυριαρχίας

(souveraineté), κατά την οποία κάθε χώρα είναι ελεύθερη και ανεξάρτητη, ενώ η
κυβέρνηση που την διοικεί έχει το μονοπώλιο της βίας πάνω στους υπηκόους
της, καθώς και το δικαίωμα του καταναγκασμού για να εγκαθίσταται και να
διατηρείται η τάξη των πραγμάτων, και κυρίως η κοινονικο-οικονομική τάξη.
Η μοναρχία αναπτύσσεται κατά τον μεσαίωνα στην Ευρώπη, ως

αποτέλεσμα της ενίσχυσης των μικρών –μέχρι τότε– κρατιδίων και της
συγκέντρωσης των εξουσιών σε τοπικό καταρχήν (και μετέπειτα σε κεντρικό)
επίπεδο. Μετά τον 15ο αιώνα, οι ευρωπαίοι μονάρχες είναι όσοι φεουδάρχες
κατάφεραν, με το κύρος και τον στρατό τους, να επικρατήσουν πολιτικά επάνω
στους ομοίους τους. Έτσι, συγκέντρωσαν όλο και περισσότερες εξουσίες στα
χέρια τους, με όριο όμως το φυσικό δίκαιο, τα προνόμοια των ειδικών
κοινωνικών ομάδων, τα έθιμα κλπ. Η ίδια αυτή εξουσία θα μεταβιβαστεί, με το
πέρασμα του χρόνου, στα χέρια ενός απ’όλους αυτούς, δηλαδή στον βασιλιά, για
τους λόγους που αναφέρθηκαν ανωτέρω (ανάγκη ενίσχυσης του κράτους και
δημιουργίας υποδομών, στήριξη της αναπτυσσόμενης οικονομίας, κλπ).
iii. Εξουσία ελεώ θεού
Αντίστοιχα με το αρχαίο δίκαιο –όπου ο ηγέτης ή ο βασιλιάς ή ο

αυτοκράτορας συνέδεε την εξουσία του με το Θείο στοιχείο (π.χ. Αρχαία Ελλάδα,
Αίγυπτος)– έτσι και οι Γάλλοι ηγεμόνες ακολουθούσαν συγκεκριμένη τελετή
στέψης από το 751 (με τον Pépin le Bref), φέροντας παράλληλα τον τίτλο του
ιερωμένου.
Από το 1207, η στέψη του βασιλιά τελείταιστον καθεδρικό της Ρεμς

(Reims) από τον Αρχιεπίσκοπο, ενώπιον των ομοίων του. Ορκίζεται ενώπιον
όλωνότι (1) θα προστατεύει την Εκκλησία και τα προνόμιά της και (2) θα είναι
προασπιστής της ειρήνης, της δικαιοσύνης και της κοινωνικής τάξης. Κατόπιν
[Type text] Page 41

αυτού, οι όμοιοί του τον ανακηρύσσουν βασιλιά δια βοής (οι ευγενείς φωνάζουν
«Εγκρίνουμε, επιθυμούμε να γίνει ως εξής»). Ο βασιλιάς παίρνει το χρίσμα και ο
Αρχιεπίσκοπος τον ευλογεί, παραδίδοντάς του το ξίφος, σύμβολο στρατιωτικής
εξουσίας. Επίσης, τοποθετεί στο αριστερό του χέρι, το χέρι της δικαιοσύνης
καιστο δεξί του χέρι, το σκήπτρο, σύμβολο της δύναμης. Στο τέλος της τελετής,
τοποθετεί το στέμμα (σύβμολο της βασιλικής εξουσίας) στο κεφάλι του. Μετά
το πέρας αυτής, ο βασιλιάς κάθεται στον θρόνο του απ’ όπου παρακολουθεί την
λειτουργία μαζί με όλους τους πιστούς.
Η όλη τελετή έχει ως στόχο να ταυτίσει τον βασιλιά με τον ιερωμένο,

προσδίδοντάς του θρησκευτικό κύρος και ενισχύοντας έτσι την πολιτική του
επιρροή. Ενώ αρχικά η τελετή στέψης αποτελεί συστατικό στοιχείο της
διαδοχής στον θρόνο, θα μετατραπεί σταδιακά σε μια απλή αναγνωριστική
διαδικασία, καθώς η διαδοχή θα γίνεται πλέον σύμφωνα με συγκεκριμένους
κανόνες του δικαίου.
Από νωρίς δε (ήδη από τους Robert le Pieux, Philippe Iο και Louis VIο),
υποστηρίζεται ότι ο βασιλιάς έχει θαυματουργές θεραπευτικές ικανότητες, και
ότι μπορεί να γιατρέψει κάποια είδη φυματιώδους φλεγμονής μόνο με ένα
άγγιγμα του ασθενούς, λέγοντας «ο Βασιλιάς σε αγγίζει ο Θεός σε γιατρεύει». Δεν
έχει αποδειχθεί βέβαια η αποτελεσματικότητα της διαδικασίας αυτής πέραν του
φαινομένου της αυθυποβολής, αλλά τα χρόνια εκείνα, το πλήθος είναι
πεπεισμένο για τις ικανότητες του βασιλά.
Έτσι, δημιουργείται τεχνιέντως η εικόνα ενός βασιλιά απεσταλμένου από

τον Θεό, μοναδικό εκπρόσωπό του επί της Γής· μοναδικός όπως ο ήλιος: δηλαδή,
όπως προκύπτει και αργότερα, ένας βασιλιάς-Ήλιος (Λουδοβίκος 14ος). Οι δε
τελετές που στοχεύουν στο να αυξήσουν κι άλλο το κύρος του θα συνοδεύουν,
πλέον, και στιγμές της καθημερινότητάς του (αφύπνηση, προετοιμασία του
κλπ).
3. Η μεταβίβαση της εξουσίας στο Παλαιό Καθεστώς
Το δημόσιο δίκαιο, κατά μια ευρεία έννοια, στο Παλαιό Καθεστώς

αποτελείται –μεταξύ άλλων– από τις «αποφάσεις του Βασιλείου (Ordonnances
du Royaume)» και τις «αποφάσεις του Βασιλειά», που εμφανίζονται το 1575.
[Type text] Page 42

Είναι κυρίως προφορικό, καθώς πρόκειται ουσιαστικά για συνταγματικά

έθιμα που συμμπληρώνονται με βασιλικούς νόμους και διακυρήξεις των
Έκτακτων Συνελεύσεων (αυτές απαρτίζονται από εκπροσώπους των τριών
τάξεων, δηλαδή εκκλησία / ευγενείς / Τρίτη Τάξη ή αστοί) ή του Κοινοβουλίου
του Παρισίου. Αυτοί οι νόμοι ρυθμίζουν την άσκηση της εξουσίας, δηλαδή την
μεταβίβαση και την μη διαθεσιμότητα της βασιλικής εξουσίας, την αδυναμία
μεταβίβασης των δημοσίων εκτάσεων και την ανεξαρτησία της βασιλικής
εξουσίας σε σχέση με την Εκκλησία.
a. Κληρονομική μεταβίβαση της βασιλικής εξουσίας
Η μεταβίβαση της βασιλικής εξουσίας ρυθμιζόταν ήδη με τον σαλικό νόμο

(loi salique) που διαμορφώθηκετο 987 και πήρε την οριστική του μορφή στις 28
Ιουνίου 1593 (βλ. απόφαση Lemaistre / arrêt Lemaistre ή arrêt de la loi salique,
28 Ιουνίου 1593), όταν ψηφίστηκε από το Κοινοβούλιο του Παρισίου, ορίζοντας
ότι η εξουσία μεταβιβάζεται κληρονομικά.
Κατά τον σαλικό νόμο, η εξουσία μεταβιβάζεται στον πρωτότοκο γιό,για

να μην τεμαχίζονται τα φέουδα και να παραμένουν όλα ενοποιημένα υπό την
εξουσία ενός και μόνου ηγεμόνα. Εξάλλου, ο πρωτότοκος ήταν κατά τεκμήριο ο
πιο ικανός να τα προστατεύει στρατιωτικά, και ο πιο ώριμος ως προς αυτό.
Επίσης, εφαρμόζεται πλέον συμπληρωματικά και η αρχή της

αρρενωπότητας, κατά την οποία μόνον άρρενες γόνοι μπορούν να ανέβουν στον
θρόνο (ο κανόνας αυτός κατοχυρώθηκε το 1316, και συμπλρώθηκε το 1328). Ο
κανόνας αυτός βασίζεται στην κατά βάθος θρησκευτική διάσταση της βασιλικής
εξουσίας, καθώς η Εκκλησία απέκλειε πάντα τις γυναίκες από το ιερατείο της.
Στην πράξη, ενώ οι Καπέτιοι (Capétiens) είχαν αρένες κληρονόμους για 3 αιώνες
(987-1316), το ζήτημα της μεταβίβασης της βασιλικής εξουσίας τέθηκε το 1316
και το 1328 επειδή οι διάδοχοι ήταν θυγατέρες, με αποτέλεσμα να κατοχυρωθεί
τότε οριστικάο συγκεκριμένος κανόνας, που συμπληρώθηκε κιόλας ως εξής:
(1) με αφορή τον θάνατο του Λουδοβίκου 10ου το 1316, τον οποίο έπρεπε
να διαδεχθεί είτε η κόρη του είτε ο αδελφός του, κατοχυρώθηκε ο κανόνας του
[Type text] Page 43

αποκλεισμού των γυναικών. Έτσι, σε αντίθεση με τον κανόνα της κληρονομικής

διαδοχής από τον αρένα κατιόντα, ο αδελφός του Φίλιπος 5ος ήταν αυτός που
στέφθηκε τελικά βασιλιάς το 1317, αφού είχε όμως φροντίσει να έχει την
στήριξη των διανοουμένων και των ευγενών. Η στήριξη αυτή του δόθηκε λόγω
του φόβου που υπήρχε να ανέβει στον θρόνο η κόρη του θανόντα, που ήταν
ακόμα ένα κοριτσάκι 4 ετών. Η λύση του αποκλεισμού των γυναικών
εφαρμόστηκε εκ νέου με αφορμή τον θάνατο του Φιλίπου 5ου, αφού κι αυτός
άφησε πίσω του μόνο θυγατέρες. Έτσι, κατοχυρώθηκε πλέον και εθιμικά ο
κανόνας του αποκλεισμού των γυναικών από το θρόνο, υπέρ του μεγαλύτερου
των αρρένων αδελφών του θανόντος βασιλειά. Επίσης,
(2) υιοθετήθηκε ο κανόνας κατά τον οποίο θα αποκλείονται από την

διαδοχή οι γονείς που έχουν θυγατέρες, ώστε να μην τίθεται το αμέσως
παραπάνω δίλημμα. Σε κάθε περίπτωση όμως, το δικαίωμα επί της διαδοχής
μπορούσε να μεταβιβαστεί μέσω της θυγατέρας του βασιλιά σε άλλον, ώστε σε
περίπτωση που δεν είχε η ίδια το δικαίωμα να κυβερνήσει, να είναι παρά ταύτα
σε θέση να το μεταβιβάσει.
Σημειώνεται, δε, πως όλοι οι παραπάνω κανόνες περί μεταβίβασης της

βασιλικής εξουσίας επινοήθηκαν από τους βαρόνους και τους αστούς της πόλης
του Παρισιού, ώστε να κατοχυρώσουν ότι θα παραμένει η εξουσία στα χέρια
των Γάλλων ευγενών, και δεν θα περάσει στον βασιλιά της Αγγλίας.
Τέλος, για να λάβει ο βασιλιάς το χρίσμα του Αρχιεπισκόπου της Reims,

οφείλει να είναι Καθολικός. Ο κανόνας αυτός –που ίσχυε ήδη από τον Clovis–
υπερισχύει του κανόνα της διαδοχής του πρεσβύτερου.
Δηλαδή, εάν ο πρεσβύτερος γιός δεν είναι καθολικός, θα πρέπει να

αφήσει την θέση του σε όποιον είναι και μπορεί ασκήσει την βασιλική εξουσία.
Έτσι, ο σαλικός νόμος ορίζει τον κατά νόμο δικαιούχο (Roi de droit) αλλά αυτός
θα υπεισέρχεται εν τέλει στο αξίωμα (Roi d’exercice) μόνο εάν είναι καθολικός
και πληροί όλους τους παραπάνω κανόνες δικαίου.
[Type text] Page 44

b. Η αρχή της μη διαθεσιμότητας του Στέμματος
Η άσκηση της βασιλικής εξουσίας κατά την εποχή του Παλαιού

Καθεστώτος μεταβιβάζεται επ’αόριστο (σύμφωνα βέβαια με τους κανόνες της
διαδοχής που αναπτύχθηκαν παραπάνω), αλλά ο ίδιος ο θεσμός θεωρείται
πλέον μη διαθέσιμος. Ως εκ τούτου, το άτομο που είναι φορέας της εν λόγω
εξουσίας δεν έχει το δικαίωμα να την μεταβιβάσει ελεύθερα ή να την δεσμεύσει
κατά την βούλησή του, σε αντίθεση με αυτό που ισχύει σήμερα π.χ. για τα
περισσότερα δικαιώματα.
Το ζήτημα της μη διαθεσιμότητας της βασιλικής εξουσίας ή του

στέμματος τέθηκε λόγω προβλημάτων που εμφανίστηκαν κατά την διάρκεια
της βασιλείας του Καρόλου 6ου, ο οποίος όντας ασθενής (παραφροσύνη)
υπέγραψε –μετά την δολοφονία του Δούκα της Βουργόνης Jean sans Peur το
1419– με τον Βασιλιά της Αγγλίας, την Σύμβαση της Τροίας (1420) που είχε ως
αποτέλεσμα την επιβολή ιδιαίτερα δυσμενών όρων στην Γαλλία.
Ο κανόνας της μη διαθεσιμότητας του στέμματος, όπως διατυπώνεται το

1419 από τον νομικό Jean de Terremerveille, ορίζει ότι ο βασιλιάς δεν έχει κάποιο
ιδιοκτησιακό δικαίωμα επί του θρόνου. Ο λαός διοικείται, δηλαδή, από τον
άνθρωπο που ασκεί την εξουσία αυτή αλλά όχι από έναν συγκεκριμένο άνθρωπο
προσωπικά: η βασιλική εξουσία δεν αποτελεί δικαίωμα του ιδιωτικού δικαίου,
και ο νόμιμος δικαιούχος της δεν μπορεί να την αποποιηθεί.
Επίσης, ο δικαιοπάροχος δεν μπορεί να αποκληρώσει τον νόμιμο

δικαιούχο, να διαμορφώσει ή να αλλάξει την σειρά της διαδοχής, να μεταβιβάσει
το δικαίωμα στην διαδοχή του θρόνου, να επιβάλλει βάρη στον νόμιμο
δικαιούχο, κλπ. Η βασιλεία μετατρέπεται σταδιακά σε λειτούργημα, καθώς
αμέσως μετά τον θάνατο του βασιλιά, είναι ήδη γνωστός ο διάδοχός του. Η
εφαρμογή των κανόνων δικαίου αποτρέπει από την δημιουργία κενών στην
άσκησης της βασιλικής εξουσίας. Η στέψη του βασιλιά δεν είναι πια συστατική
του δικαιώματος, αλλά αναγνωριστική.
Ως εκ τούτου, κανένας βασιλιάς δεν μπορεί να αρνηθεί την διαδοχή στο

θρόνο –βλέπε, για παράδειγμα, την απόπειρα αναγκαστικής παραίτησης του
Φραγκίσκου 1ου, που αιχμαλωτήστηκε στην Μαδρίτητο 1525, και η οποία δεν
[Type text] Page 45

έγινε ποτέ δεκτή– και κανένας βασιλιάς δεν δικαιούται να αλλάξει την σειρά των
διαδόχων του.
4. Η συνέχεια του κράτους στο Παλαιό Καθεστώς
Η κατοχύρωση της αρχής της συνέχειας του κράτους στο Παλαιό

Καθεστώς βασίζεται στηναρχή της μη διαθεσιμότητας των βασιλικών εκτάσεων
–θα αποτελέσουν αργότερα την δημόσια περιουσία–καθώς και όλων των
σχετικών δικαιωμάτων.
Η περιουσία του βασιλιά είναι, επί των Καρολίγκιων (Carolingiens),ακόμα

σχετικά μικρή ενώ οι Καπετιδικοί (Capetiens) είναι αυτοί που θα καταφέρουν να
τηναυξήσουν σημαντικά.Παράλληλα, δε, όσο αυξάνονται αυτές οι βασιλικές
εκτάσεις, χάνουνκαι την ιδιωτική τους φύση καθώς εντάσσονταν σταδιακά σε
ένα καθεστώς δημοσίου δικαίου, αποτελώντας δηλαδή ιδιοκτησία του
στέμματος.
Η περιουσία του στέμματος περιλαμβάνει τα υλικά (εκτάσεις, παλάτια)

και οικονομικά (φόρους, τιμαλφή) μέσα που τίθενται στην διάθεση του βασιλιά
για να μπορεί να φέρει σε πέρας το έργο του.Τα βασιλικά κτήματα ανήκουν
πλέον κατευθείαν στο παλάτι, ώστε να μην μπορεί να τα διαθέσει ούτε ο ίδιος ο
βασιλιάς. Η μη διαθεσιμότητα της βασιλικής περιουσίας κατοχυρώνεται με
πολλαπλούςβασιλικούς νόμους (ο πρώτος υιοθετήθηκε το 1318), πράγμα που
αποδεικνύει το πόσο εύθραυστος είναιακόμα τότε ο θεσμός της βασιλείας.
a. Η μη διαθεσιμότητα των βασιλικών εκτάσεων
Η μη διαθεσιμότητα των βασιλικών εκτάσεων και της βασιλικής

περιουσίας κατοχυρώνεται με το Εδικτο του Μουλέν (Edit de Moulins) τον
Φεβρουάριο του 1566. Το έδικτο ορίζει ότι ο βασιλιάς οφείλει να δεσμεύεται
επίσημα κατά την ορκωμοσία του ότι δεν θα διανέμει την βασιλική ακίνητη
περιουσία, με στόχο να μην διαιρείται η ιδιοκτησία του παλατιού.
Συγκεκριμένα, η βασιλική περιουσία περιλαμβάνει τα εξής στοιχεία:
[Type text] Page 46

- ό,τι ανήκει στον βασιλιά προσωπικά κατά την ημέρα της στέψης του,
εντάσσεται πλέον στην βασιλική περιουσία και απαγορεύεται να μεταβιβάζεται
[η σταθερή περιουσία / le domaine fixe]. Τα μετέπειτα αποκτήματα [le
domaine casuel] –που έτυχε να αποκτήθηκαν, δηλαδή, μεταγενέστερα με
κατακτήσεις, πολέμους, στο πλαίσιο εκτέλεση ποινών κλπ.– ανήκουν στον
βασιλιά προσωπικά, και αυτός μπορεί να τα διαχειρίζεται κατά την κρίση του,
εκτός και αν του παραδόθηκαν με τον όρο ότι θα ανήκουν στο παλάτι. Σε κάθε
περίπτωση, και η δεύτερη αυτή κατηγορία αγαθών εντάσσεται στην βασιλική
περουσία, την στιγμή του θανάτου του βασιλιά.
- δεν υπολογίζονται ως δεσμευμένη περιουσία (1) τα κτήματα που

νοικιάζονται για βιοποριστικούς λόγους στους άλλους γιούς της βασιλικής
οικογένειας (apanage) –αυτά όμως επιστρέφουν στην βασιλική περιουσία μετά
τον θάνατο των δικαιούχων, δεν δίδονται προς όφελος των θυγατέρων κλπ.–
και (2) τα κτήματα που παραχωρούνται σε ιδιώτες έναντι της καταβολής
συγκεκριμένου ποσού που πληρώνεται άμεσα σε μετρητά (engagement), καθώς
θεωρείται μέσο αξιοποίησης της βασιλικής περιουσίας. Θα πρέπει όμως, η
παραχώρηση αυτή να έχει συναφθεί για περιορισμένο χρονικό διάστημα και
επειδή ο βασιλιάς βρίσκεται σε πόλεμο ή σε απόλυτη ανάγκη χρημάτων. Σε κάθε
περίπτωση, γίνεται δεκτό πως (3) η χρήση όλων των κτημάτων μικρής αξίας
μπορεί να παραχωρείται έναντι χρηματικού ανταλλάγματος, με σκοπό την
καλύτερη αξιοποίησητων βασιλικών εκτάσεων.
Τέλος, κανένας υπήκοος δεν μπορεί να αποκτήσει ιδιοκτησιακά

δικαιώματα επάνω σε ακίνητα της βασιλικής περιουσίας με χρησικτησία, εκτός
και αν αυτή είχε ξεκινήσει πριν την υιοθέτηση του εδίκτου του Μουλέν (Edit de
Moulins) του 1566. Ως εκ τούτου, είναι αδύνατη και η παραχώρηση
οποιασδήποτε μορφής εμπράγματων δικαιωμάτων (υποθήκη κλπ.) επί των
στοιχείων της βασιλικής περιουσίας.
Ο κανόνας της μη διαθεσιμότητας, όπως διαμορφώθηκε π.χ. με το έδικτο

των Υδάτων και των Δασών του 1669, ισχύει ακόμα και σήμερα ως νόμος περί
της μη διαθεσιμότητας της δημόσιας περιουσίας.
[Type text] Page 47

b. Η αρχή της συνέχειας του Κράτους
Η αρχή της συνέχειας του Κράτους κάνει εφικτή την αδιάκοπη

λειτουργία των θεσμών του, χωρίς δηλαδή να παραλύει ο κρατικός μηχανισμός
για οποιονδήποτε λόγο σχετίζεται με το πρόσωπο του βασιλιά.
Η αρχή βασίζεται στην στιγμαία διαδοχή στην βασιλεία («Le roi est mort,
vive le roi» κατά το ρητό του XVIου αιώνα), η οποία έχει γίνει όμως απόλυτα
προβλέψιμη, καθώς ορίζεται πλέον με κανόνες του δικαίου ποιός θα είναι ο
επόμενος κάθε φορά διάδοχος. Έτσι, η στέψη του νέου βασιλιά μπορεί να
γίνεται άμεσα, δηλαδή σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα από τον θάνατο του
προηγούμενου.
Στην περίπτωση, όμως, που ο νέος διάδοχος είναι σε μικρή ηλικία –η

ενηλικίωση κυμαίνεται τότε από τα 9 μέχρι και τα 20 έτη, αν και συχνά ορίζεται
γύρω στα 14– ο πιο κοντινός του κληρονόμος, ή συνήθως η μητέρα του,
αναλαμβάνει να κυβερνήσει μέχρι να αναλάβει ο ίδιος (πρόκετια για τον θεσμό
της αντιβασιλείας / régence).
Σύμφωνα με το δίκαιο, αναλαβμάνει την αντιβασιλεία όποιος ορίζεται

από τον απερχόμενο βασιλιά, πριν τον θάνατό του. Εάν όμως αυτός δεν ορίσει
κανέναν, τότε θα αναλάβει η βασιλομήτωρ, χωρίς να εφαρμόζεται εδώ η αρχή
του αποκλεισμού των γυναικών: έτσι έγινε, π.χ. το 1560 με την Catherine de
Médicis, το 1610 με την Marie de Médicis, το 1643 με την Anne d’Autriche, κλπ.
Σε αυτή την περίπτωση, ο αντιβασιλέας δεν διοικεί ακριβώς την χώρα –

καθώς ο νεαρός βασιλιάς θεωρείται κατά πλάσμα δικαίου ενήλικας και
ικανός από την στιγμή της διαδοχής του–, αλλά βοηθάει τον ανήλικο
διάδοχο κατά την άσκηση της εξουσίας του. Βέβαια, στην πραγματικότητα, ο
αντιβασιλέας ασκεί κανονικά την εξουσία, χωρίς μάλιστα να υποβάλλεται (εν
τέλει) σε κάποιο θεσμικό έλεγχο. Εξάλλου, κάθε προσπάθεια να δημιουργηθεί
συμβουλευτικό προς την αντιβασιλεία όργανο, αρμόδιο να ασκεί και έναν
σχετικό έλεγχο, απέτυχε.
Επίσης, η βασιλική εξουσία δεν μπορεί να αναστέλλεται για κανέναν

λόγο, όπως π.χ. για λόγους ασθενείας –πέραν της εξαιρετικής περίπτωσης της
[Type text] Page 48

παραφροσύνης του Κάρολου 6ου, καθώς στην πράξη η βασιλική εξουσία

ασκήθηκε τότε από συμβούλους του– ή απουσίας του βασιλιά. Στην περίπτωση
αυτή όμως, αν η απουσία είναι παρατεταμένη, οργανώνεται και πάλι η
αντιβασιλεία, όπως και έγινε για τον Ιωάννη Β’ (Jean le Bon) που ήταν
αιχμάλωτος των Άγγλων το 1356.
Εν τέλει, σταδιακά, οι σχέσεις μεταξύ των υπηκόων και του βασιλιά

γίνονται όλο και πιο αντικειμενικές και ξεφεύγουν από το πλαίσιο των
προσωποπαγών σχέσεων του φεουδαρχικού συστήματος. Για παράδειγμα,
οι αποφάσεις σχετικά με εσωτερικές –π.χ. απονομή προνομίων σε
συγκεκριμένες πόλεις– ή και διεθνείς υποθέσεις παραμένουν ισχυρές ακόμα και
μετά τον θάνατό του βασιλιά, εκτός εάν τροποποιούνται ή καταργούνται από
τον νέο ηγεμόνα. Αυτό ενισχύει την σταθερότητα του κανόνα δικαίου και
βοηθάει στην επίγνωση του από τους υπηκόους.
Τα μέλη όμως του βασιλικού συμβουλίου (βασιλικός οίκος /la maison du

roi) αλλάζουν μετά τον θάνατο του βασιλιά, καθώς ο καθένας διαλέγει τους
συνεργάτες και τους αυλικούς του, επί προσωπικής βάσης.
Πολλές θέσεις εξειδικευμένων συνεργατών θεσμοθετούνται γύρω στον

13ο αιώνα, και μετατρέπονται σύντομα σε μόνιμα επαγγέλματα. Παράλληλα,
αντικειμενικοποιούνται και οι οικονομικές και χρηματικές συναλλαγές
που γίνονται στο όνομα και για λογαρισμό της βασιλικής εξουσίας, καθώς
ενώ αυτές αρχικά συνάπτονταν από τον βασιλιά πάλι επί προσωπικού, λογίζεται
σταδιακά ότι γίνονται προς το συμφέροντου κράτους και μόνο.
Όλοι οι παραπάνω νόμοι αποτελούν στην ουσία ένα σύνταγμα, καθώς

ορίζουν σε γενικές γραμμές τον τρόπο και τις συνθήκες άσκησης της βασιλικής
εξουσίας, παρότι δεν είναι κάπου καταγεγραμμένοι. Εξάλλου ο όρος «σύνταγμα»
χρησιμοποιείται για πρώτη φορά συστηματικά τον 18ο αιώνα.
5. Η διοικητική οργάνωση της χώρας στο Παλαιό Καθεστώς
Παράλληλα με την ανάγκη για δημιουργία μιας ισχυρής βασιλείας, ικανή

να αντιμετωπίσει τις εσωτερικές διαταραχές –όπως είναι οι θρησκευτικοί
[Type text] Page 49

πόλεμοι με τους Προτεστάντες– αλλά και τις εξωτερικές απειλές (π.χ. πόλεμοι με
τους Αψβούργους), γεννιέται και η ανάγκη για έναν αποτελεσματικό διοικητικό
κρατικό μηχανισμό στήριξης της χώρας.
Πράγματι, την εποχή του Παλαιού Καθεστώτος, η δύναμη του μονάρχη

περιορίζεται ακόμα από τα προνόμια των επιμέρους ομάδων και κοινοτήτων,
και από τις εξουσίες των τοπικών αρχόντων.
a. Η κεντρική διοίκηση
Το Παλαιό Καθεστώς χαρακτηρίζεται από μια ισχρυή κεντρική διοίκηση,

η οποία αποδεικνύεται από τον ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο που είχαν ορισμένοι
δημόσιοι λειτουργοί και αξιωματούχοι (ιδίως των οικονομικών).
Η συγκέντρωση των αρμοδιοτήτων σε κεντρικό επίπεδο θα οδηγήσει

σταδιακά στην αύξηση των διοικητικών καθηκόντων του κάθε οργάνου, και ως
εκ τούτου στην αναγκαία περαιτέρω εξειδίκευση αυτών. Στην πραγματικότητα,
λίγοι θα είναι οι νέοι θεσμοί καθώς οι περισσότεροι εξ αυτών αποτελούν
μετεξέλιξη όσων υπήρχαν ήδη κατά τον Μεσαίωνα.
Σημαντικότερα εκ των οργάνων της κεντρικής διοίκησης είναι το

Συμβούλιο του Βασιλιά (curia regis / conseil du roi), που συνήθως συνεδριάζει
σε τμήματα: κάποια είναι τακτικά και κάποια έκτακτα, καθώς φέρουν μημόνιμο
χαρακτήρα και καλούνται από τον βασιλιά για την επίλυση κρίσεων.
Το Συμβούλιο του Βασιλιά, υπό την όποια σύνθεσή του (δηλαδή, τα

συμβούλια), έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά:
- δεν διαχωρίζεται από το πρόσωπο του βασιλιά, καθώς τον

ακολουθεί συνεχώς και δεν έχει δική του εξουσία. Ως εκ τούτου, ο βασιλιάς
θεωρείται πως είναι πάντα παρών και αυτό κάνει τη διαφορά μεταξύ των
βασιλικών συμβουλίων και του Κοινοβουλίου του Παρισιού (τμήμα που
αποσπάται από την curia regis το 1307 και αποκτά ειδική αρμοδιότητα
εκδίκασης των δικαστικών υποθέσεων) στο οποίο ο βασιλιάς είναι παρόν μόνο
σε εξαιρετικές περιστάσεις.
[Type text] Page 50

- έχει καθαρά συμβουλευτικό χαρακτήρα, καθώς ο βασιλιάς πράττει

εν τέλει όπως νομίζει και μπορεί ακόμη και να λάβει απόφαση που θα είναι
αντίθετη με τις συμβουλές που έχει λάβει.
- αποτελεί συλλογικό όργανο και συνέχεια της βασιλικής κυριαρχίας.

Ως εκ τούτου, ακόμη και αν συνεδριάζουν τμήματα του συμβουλίου, πάντοτε
θεωρείται πως αυτό είναι που συμβουλεύει τον βασιλιά, ανεξάρτητα από τα
πρόσωπα που το συνθέτουν.
Μεταξύ των οργάνων που καλεί, προκειμένου να λάβει τις αποφάσεις

του, περιλαμβάνονται και οι τρεις τάξεις (États généraux, δηλαδή το clergé, η
noblesse, και το Tiers État) που αποτελούνται από εκπροσώπους των
αντίστοιχων κοινωνικών ομάδων. Αργότερα, δε, ο βασιλιάς θα πάρει την
συνήθεια να καλεί στο παλάτι και διακεκριμένες προσωπικότητες, με σκοπό να
λαμβάνει την άποψή τους σε συγκεκριμένα ζητήματα (assemblées de notables),
όπως και έκανε το 1787 ή το 1789.
Έτσι, σε κεντρικό επίπεδο, η χώρα διοικείται αποκλειστικά από τον

βασιλιά, με την βοήθεια όμως του συμβουλίου του (η έκφραση «le roi en son
conseil» τονίζει την διαβουλευτική διάσταση της διαδικασίας).
Τα μέλη του Συμβουλίου του αποτελούνται από ευγενείς κυρίως, ή

ανώτατους κληρικούς, και ο αριθμός τους ποικίλλει: είναι π.χ. περίπου 70
σύμβουλοι επί Φραγκίσκου 1ου.
Κατά τον 17ο και 18ο αιώνα, το συμβούλιο διαιρείται πλέον μόνιμα σε
ειδικότερα τμήματα, καθώς οφείλει να εξειδικεύεται σε βασικούς τομείς που
είναι κυρίως η δημόσια διοίκηση (Conseil d'en haut, Conseil des dépêches), η
οικονομική διαχείρηση της χώρας (Conseil royal des finances, Conseil royal de
commerce) και η απονομή της δικαιοσύνης (Conseil d'État et des Finances, Grande
Direction des Finances, Petite Direction des Finances).
Οι προσωπικοί σύμβουλοι του βασιλιά, γνωστοί και ως Οίκος του

Βασιλιά (maison du Roi), αποτελούν την συνέχεια παλιότερου θεσμού, που
υπήρχε όταν οι κρατικές υποθέσεις δεν ήταν τόσες πολλές και αρκούσε να τις
χειρίζονται οι στενότεροι και περισσότερο έμπιστοι αξιωματούχοι. Ο οίκος του
[Type text] Page 51

βασιλιά αποτελείται από μέλη της βασιλικής οικογένειας, δηλαδή συγγενείς,

ανώτατους αξιοματούχους κλπ. των οποίων οι θέσεις είναι σημαντικές (π.χ.
Garde des sceaux) αλλά και συμβολικές. Παραμένουν εν τέλει ουσιαστικά
ανεξάρτητοι, τόσο τυπικά όσο και λόγω της ευγενικής τους καταγωγής.
Προς τα μέσα του 17ου αιώνα, η δημόσια διοίκηση εξειδικεύεται σε

τέτοιο σημείο που ορίζονται, πλέον σε μόνιμη βάση, υπουργοί υπεύθυνοι
για συγκεκριμένα ζητήματα. Οι υπουργοί του βασιλιά είναι ανακλητοί κατά την
βούλησή του, έχουν την εξουσία να ρυθμίζουν τις υποθέσεις της χώρας, να
ζητάνε διευκρινήσεις, εξηγήσεις και να ενημερώνουν τους φακέλους και τις
υποθέσεις για τις οποίες είναι υπεύθυνοι, καθώς ο καθένας τους έχει χωριστές
θεματικές και γεωγραφικές αρμοδιότητες.
Ο καθένας απ’αυτούς είχε ιδιαίτερα καθήκοντα, ανάλογα με την θέση

του. Ιδιαίτερα σημαντική θέση έχει ο Καγκελάριος (Garde des Sceaux ή
Chancelier) που σφραγίζει τους νόμους και τις βασιλικές επιστολές, και έχει το
δικαίωμα να αρνηθεί να το κάνει κατ’ εφαρμογή ενός άτυπου ελέγχου της
γνησιότητας του περιεχομένου των εγγράφων που του παρουσιάζονται.
Θεωρείται ως το δεύτερο πιο σημαντικό άτομο της χώρας, μετά τον βασιλιά.
Επίσης σημαντικό ρόλο έχουν οι Γραμματείς του Κράτους (Secrétaires d’Etat)
που είναι οινεί υπουργοί και έχουν υπό τις διαταγές τους εξειδικευμένους
γραμματείς και συμβολαιογράφους, και είναι υπεύθυνοι να μορφοποιούν τις
αποφάσεις του παλατιού και να τις στέλνουν στα αρμόδια τμήμα για περαιτέρω
επεξεργασία. Δεν λαμβάνουν αποφάσεις, παρά μόνο υλοποιούν και
καθαρογράφουν τις αποφάσεις του βασιλιά.
Κανένας υπουργός δεν αποφασίζει με δική του ευθύνη, καθώς όλοι

προωθούν απλά τις εντολές του βασιλιά. Επίσης, οι υπουργοί δεν αποτελούν
κάποιο συλλογικό όργανο, δεδομένου ότι παραμένουν ατομικά υπεύθυνοι για
την δράση τους. Προς τον 17ο αιώνα μόνο, οι υπουργοί του Λουδοβίκου 13ου και
του Λουδοβίκου 14ου, Richelieu και Mazarin, θα εμπνεύσουν την θέση του
πρωθυπουργού, λόγω του ιδιαίτερου κύρους και τις ιδιαίτερης ικανότητάς τους
για την διαχείριση των κοινών.
[Type text] Page 52

b. Οι περιφέρειες/provinces και οι κυβερνήτες/gouverneurs
Το παλαιό καθεστώς χαρακτηρίζεται από την ιδιαίτερη ποικιλομορφία

των διοικητικών διαιρέσεων (διαμερίσματα, περιφέρειες κλπ), εκ των οποίων
άλλες είναι αυτόνομες, όπως οι «πόλεις κοινότητες / villes de communes ή
«προξενεία / consulats», άλλες βρίσκονται ακόμα υπό τη εξουσία των
φεουδάρχων (π.χ. franchises, provost) κλπ. Καθ’όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα,
οι ελευθερίες τους θα μειώνονται λόγω της σταδιακής ενίσχυσης της κεντρικής
εξουσίας. Ως εκ τούτου, κάποιες περιφέρειες θα αντιστέκονται σθεναρά στην
ενσωμάτωση τους, όπως κυρίως η Βρετάνη, η Βουργουνδία και το Languedoc.
Από το 1685 (Colbert), η μοναρχία προσπαθεί να εναρμονίσει τις

ιδιαιτερότητες της επαρχίας. Οι πόλεις ενσωματώνονται και τα προνόμια
μειώνονται σταδιακά. Μέχρι το 18ο αιώνα, θα υπάρξει ιδιαίτερη ένταση μεταξύ
των «τοπικών αρχών» και της κεντρικής διοίκησης (του βασιλιά, δηλαδή). Οι
αντιθέσεις αυτές που διαμορφώνονται στο πλαίσιο της διοικητικής
μεταρρύθμισης θα παίξουν, εννοείται, σημαντικό ρόλο κατά την γαλλική
επανάσταση.
Ενδεικτικά, η Γαλλία διαιρείται τότε διοικητικά σε περιφέρειες

(provinces), οι οποίες είναι όμως δραστικά διαφορετικές μεταξύ τους, λόγω των
προνομίων που τυχόν απολαμβάνουν κάποιες απ’αυτές ενώ κάποιες άλλες όχι,
αλλά και λόγω του δικαίου που τυχαίνει να εφαρμόζεται τοπικά (δεν
εφαρμόζεται σε όλη τη χώρα το ίδιο δίκαιο).
Το 1542 κατοχυρώνεται μια επιπλέον γεωγραφική ενότητα, η généralité

(υπό την εποπτεία του οικονόμου / intendant), που είναι κυρίως περιφέρεια
εφαρμογής του φορολογικού δικαίου και συγκομιδής των φόρων.
Η συνύπαρξη διαφορετικών μεταξύ τους διοικητικών περιφερειών

εξηγείται κι από την θέσπιση ενός σύνθετου φορολογικού συστήματος, με
φόρους που συλλέγονταν, άλλοι υπέρ του βασιλιά, άλλοι υπέρ του κλήρου και
άλλοι υπέρ του φεουδάρχη, ενώ κοινός παρονομαστής τους ήταν πως μόνον οι
αστοί και οι αγρότες σήκωναν εν τέλει το βάρος της φορολογίας. Για
παράδειγμα, ο άμεσος φόρος στην ακίνητη περιουσία (taille) βάραινε τους
χωρικούς και τους μη ευγενείς, ενώ οι κληρικοί, οι αριστοκράτες και οι
[Type text] Page 53

αξιωματούχοι εξαιρούνταν από την καταβολή του. Το ίδιο ίσχυε ουσιαστικά για
τον φόρο στο αλάτι (gabelle), τον φόρο υπέρ του στρατού (taillon), τον φόρο σε
βασικά καταναλωτικά αγαθά όπως το κρασί, το λάδι, η μπύρα κλπ.
Οι περιφέρειες διοικούνται τότε ακόμα από συλλογικά όργανα (τα

κοινοβούλια, δηλαδή parlements ή και conseils souverains), τα οποία
δημιουργούνται αρχικά για να εφαρμόσουν τις αποφάσεις του βασιλιά στις
απομακρυσμένες περιοχές.
Ως εκπρόσωποι του βασιλιά στις περιοχές διορίζονται οι baillis και οι

sénéchaux στα μικρά διαμερίσματα, οι διοικητές / gouverneurs στις επαρχίες
(provinces), και οι οικονόμοι ή διαχειριστές / intendants στις νομαρχίες
(généralités).
Οι διοικητές (gouverneurs ή και lieutenants généraux) προέρχονται από

την τάξη των ευγενών, και έχουν κυρίως στρατιωτικά και αστυνομικά
καθήκοντα, καθώς και το δικαίωμα να συγκαλούν σε συνέλευση τα τοπικά
συλλογικά όργανα (τοπικά κοινοβούλια). Ενώ το 1579,είναι περίπου 12 στο
σύνολό τους, το 1779 ανέρχονται στους 39.
Οι οικονόμοι ή διαχειριστές, με επίσης διευρημένες αρμοδιότητες, ήταν το

κύριο όργανο για την επιβολή των βασιλικών μέτρων και αποφάσεων, και για
την επίτευξη της εναρμόνισης (με διαστικές, αστυνομικές και οικονομικές
εκτεταμένες αρμοδιότητες).
Όλοι αυτοί, θεωρητικά ανακλητοί, δεδομένου ότι μπορούσαν να

καθαιρούνται κατά τη βούληση του βασιλιά που τους είχε διορίσει, πολλοί απ’
αυτούς εγκαθίστανται τελικά εκεί που είναι διορισμένοι, δημιουργώντας μια
τοπικά ισχυρή δυναστεία η οποία στράφηκε, πολλές φορές, κατά της βασιλικής
εξουσίας βασιζόμενη στην τοπική ισχύ και στα προνόμια που είχε αποκτήσει.
c. Η απονομή της δικαιοσύνης
Η απονομή της δικαιοσύνης αποτελεί συνήθως το έργο του φεουδάρχη,

δηλαδή του τοπικού άρχοντα, ο οποίος μεταβιβάζει σταδιακά τμήμα της
[Type text] Page 54

δικαιοδοτικής του αρμοδιότητά σε άλλους (κυρίως, εάν πρόκειται για υποθέσεις

μικρής σημασίας).
Τα τοπικά δικαστήρια (bailliages στην βόρεια Γαλλία, και sénéchaussées

στην νότια) λειτουργούν υπό τον έλεγχο του κυβερνήτη (lieutenant général) και
οι υποθέσεις των μη ευγενών και των κληρικών δικάζονται από τον πρωτοδίκη
(prévôt) που συνεδριάζει μόνος του αλλά λαμβάνοντας υπόψη του τις απόψεις
και τα επιχειρήματα δικηγόρων και εισαγγελέων, που έχει το δικαίωμα να
επιλέγει για να επικουρούν το έργο του.
Σε δεύτερο βαθμό, οι αποφάσεις του πρωτοδίκη εκδικάζονται από το

αρμόδιο εφετείο (bailliage), που είναι όμως αρμόδιο και να δικάζει σε πρώτο
βαθμό τις υποθέσεις των ευγενών και κάποια διακεκριμένα εγκλήματα (π.χ.
απαγωγές, βιασμούς, παραχάραξη νομίσματος κλπ). Τα τοπικά κοινοβούλια
είναι αρμόδια για να δικάσουν τις εφέσεις κατά των πρωτοείσακτων αυτών
υποθέσεων ενώπιον των εφετείων.
Τα τοπικά κοινοβούλια απονέμουν την δικαιοσύνη στο όνομα του

βασιλιά, αλλά και προετοιμάζουν νομοθετικά κείμενα, τα οποία και έχουν την
εξουσία να καταχωρούν εκ των υστέρων στα βιβλία τους.
Η διαδικασία αυτή της καταχώρησης των νομοθετημάτων και των

βασιλικών αποφάσεων αποτελεί αρχικά ένα απλό μέσο δημοσιοποίησης των
επίσημων κειμένων, αλλά εξελίσσεται σταδιακά σε μέτρο ελέγχου του
περιεχομένου τους και αφήνει, εν τέλει, την θέση της σε μια κανονική ελεγκτική
διαδικασία επί του νομοθετικού έργου του βασιλιά.
Για τον λόγο αυτό, ο Λουδοβίκος 14ο θα επιχειρήσει να περιορίσει

ουσιαστικά τις ελεγκτικές αυτές αρμοδιότητες των τοπικών δικαστηρίων (ή
τοπικών κοινοβουλίων). Τα μέλη των κοινοβουλίων εναντιώνονται στο μέτρο
αυτό, και ο βασιλιάς επιλέγει να εξορίσει τους δικαστές –κυρίως, όμως τα μέλη
του κοινοβουλίου του Παρισιού– στην επαρχία.
Οι αρμοδιότητές αυτές θα τους επιστραφούν οριστικά το 1774, κατόπιν

εντολής του Λουδοβίκου 16ο, σε μια ύστατη προσπάθεια συνεργασίας του
βασιλιά με τους τοπικούς φορείς εξουσίας. Βασιζόμενοι δε στην εξουσία τους
[Type text] Page 55

αυτή και στην επιρροή τους επί των τοπικών κοινοτήτων, οι δικαστές θα
παίξουν τελικά έναν καθοριστικό ρόλο καθ΄όλη τη διάρκεια της
προεπαναστατικής εποχής.
Οι πολιτικές και διοικητικές δομές καθώς και η κοινωνική διάρθωση της

Γαλλίας του Παλαιού Καθεστώτος διατηρούν, σε γενικές γραμμές, μια λογική
εγγεγραμμένη στην φεουδαρχική και μετα-φεουδαρχική πραγματικότητα.
Η οικονομική ανάπτυξη και η βελτίωση των όρων διαβίωσης προκαλούν

όμως σταδιακά και την ωρίμανση των υλικών συνθηκών, που με την σειρά τους
εκκολάπτουν ιδέες και αντιλήψεις οι οποίες προαναγγέλλουν μια νέα εποχή: η
Επανάσταση που επακολουθεί δημιουργεί έτσι ένα μεγάλο ρίγμα, αφού τόσο η
κοινωνική δομή όσο και η πολιτική οργάνωση της χώρας θα αλλάξουν
καθοριστικά.
[Type text] Page 56

Ευρωπαϊκή σκέψη και Διαφωτισμός
Η φεουδαρχία και το Παλαιό Καθεστώς βασίζονται σε δομές της

αρχαϊκής κοινωνίας, όπου ο άνθρωπος παράγει λίγα αγαθά λόγω των επιδημιών
και των πολέμων που τον λυγίζουν, ωθούμενος να οχυρώνεται σε μικρές
κοινότητες στο πλαίσιο των οποίων εργάζεται για την συντήρησή του:
πράγματι, τα αγαθά που παράγει έχουν μόνο αξία χρήσης, ενώ οι βιοτέχνες και
οι έμποροι περιορίζονται στην συσσώρευση των κερδών τους χωρίς να
επιδιώκουν την διακίνηση του κεφαλαίου.
Καθώς προχωράει όμως ο εμπορικός, χρηματικός και βιομηχανικός

καπιταλισμός, υπονομεύονται η μεσαιωνική οικονομία και κοινωνία, και οι
αστικές φιλοδοξίες συγκρούονται πια βίαια με τις παραδοσιακές ιδέες. Η αστική
τάξη αναζητάει ένα νέο σύστημα που θα παρέχει μια λύση στην αναρχία που
προκαλούν οι φεουδαρχικοί πόλεμοι, όπως και απέναντι στον μοναρχικό
δεσποτισμό.
Στα τέλη του 17ου αιώνα και στις αρχές του 18ου που εμφανίζονται οι νέες
αντιλήψεις, ο κλήρος παραμένει συντηρητικός απέναντι στις λαϊκές τάξεις ως
ακλόνητος προμαχώνας της παράδοσης. Η μαγεία, η αστρολογία, ο καβαλισμός
και η αλχημεία συνδυάζονται με ευφάνταστες ερμηνείες διαφόρων
επιστημονικών ανακαλύψεων, όπως το ηλεκτρικό ρευστό ή ο μαγνητισμός.
Η σταθερή οικονομική ανάπτυξη της Ευρώπης ενδυναμώνει όμως

παράλληλα τον ατομικισμό των ανθρώπων, οι οποίοι όλο και περισσότερο
δυσανασχετούν με τις αλυσίδες που τους περιορίζουν.
Έτσι, ενόσω διαλύεται η οικογενειακή κοινότητα, τείνουν να

αμφισβητούνται και να παρακάπτονται οι επιτακτικοί κανόνες που ρυθμίζουν
την κοινωνική συμπεριφορά, όλο και περισσότερες πτυχές της ανθρώπινης
δραστηριότητας ξεφεύγουν από τον έλεγχο των παραδοσιακών ομάδων, όπως
ενώσεις, σωματεία/συντεχνίες, κλπ. Ως εκ τούτου, όταν πια εμφανίζονται οι
[Type text] Page 57

φιλόσοφοι του Διαφωτισμού, το ακροατήριο των κηρυγμάτων τους είναι

έτοιμο.
Ο πειραματικός ορθολογισμός, δε, είναι αυτός που εφοδιάζει την αστική

τάξη με μια φιλοσοφία που την βοηθάει, κυρίως στην Γαλλία, να αναπτύξει
ταξική συνείδηση και καινοτόμο τόλμη. Αλλά η μεγάλη διαφορά του 18ου αιώνα
είναι ότι οι Διαφωτιστές παίζουν έναν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο και στην
διαμόρφωση της πολιτικής ιδεολογίας, σε αντίθεση, δηλαδή, με τον 17ο αιώνα
όπου οι διανοούμενοι δεν συμμετείχαν καθόλου στα κοινά.
1. Ο πειραματικός ορθολογισμός [επιστημονική επανάσταση]
Ο καινοφανής χαρακτήρας του ορθολογισμού αποκαλύπτεται το πρώτο

ήμισυ του 17ου αιώνα, χάρη στις αλληλένδετες με την ανάπτυξη της τεχνολογίας
προόδους της φυσικής και της μηχανικής, και εξοβελίζει την μαγική αντίληψη
του σύμπαντος: στο εξής, η ύλη θα υπόκειται στην αιτιοκρατία.
Ο ορθολογισμός αναδεικνύεται σε ερευνητική μέθοδο από την ιδιοφυία

του Καρτέσιου (René Descartes), του Νεύτωνα (Isaac Newton) και του Λοκ (John
Locke). Ο κόσμος βλέπει ότι η ανθρώπινη σκέψη μπορεί να καταλάβει τους
νόμους της φύσης, εφόσον τους ελέγχει με την παρατήρηση και με το πείραμα,
και εφόσον τους θεωρεί πάντα ως πιθανές υποθέσεις. Η επιστήμη θεμελιώνεται
στην αλληλεπίδραση της φύσης και της λογικής, και ο αισθητός κόσμος
εκφράζεται με μαθηματικούς τύπους.
Ενδεικτικά, μεγάλη επιρροή στην Γαλλία έχουν τα έργα των

μαθηματικών Λαγκράνζ (Joseph-Louis Lagrange), Λαπλάς (Pierre-Simon Laplace),
κ.α., των φυσικών που μελετάνε τον ηλεκτρισμό και τον μαγνητισμό (το 1786 ο
Βόλτα / Alessandro Volta ανακαλύπτει το ηλεκτρικό ρεύμα), του Λαβουαζιέ
(Antoine-Laurent de Lavoisier) που θεωρείται πατέρας της σύγχρονης χημείας
αλλά και του κλάδου της φυσιολογίας λόγω των ερευνών του σχετικά με την
λειτουργία της αναπνοής, κλπ.
Η φυσική ιστορία και η γεωλογία αναπτύσσονται λιγότερο και

παραμένουν περιγραφικές επιστήμες, παρότι χρησιμοποιούν και αυτές
[Type text] Page 58

ορθολογικές μεθόδους ταξινόμησης. Οι φυσικές επιστήμες τραβάνε ιδιαίτερα το

ενδιαφέρον, λόγω των σημαντικών εφαρμογών τους, όπως είναι π.χ. το
αλεξικέραυνο του Φραγκλίνου (Benjamin Franklin), το αερόστατο των αδελφών
Μονγκολφιέ (Joseph-Michel και Jacques-Étienne Montgolfier), κλπ.
Οι φιλόσοφοι του 18ου αιώνα επεκτείνουν προς κάθε κατεύθυνση τις

φιλοδοξίες του ορθολογισμού, και ασχολούνται πρώτοι με τις επιστήμες του
ανθρώπου.
Έτσι, ο Λοκ (John Locke), που είναι γιατρός, επεξηγεί τις πνευματικές
λειτουργίες του ατόμου μέσω των βιολογικών χαρακτηριστικών του.
Αντίστοιχα, ο Βολταίρος (Voltaire) θέτει τον επιστημονικό κλάδο της ιστορικής
ανάλυσης στην ‘υπηρεσία’ των συμφερόντων της αστικής τάξης, ορίζοντας
(μεταξύ άλλων) ως αντικείμενο μελέτης του –παράλληλα με την ιστορία των
αυτοκρατοριών που προηγουμένως συγκέντρωναν όλη την προσοχή τους–, την
προόδο του πολιτισμού και την εξέλιξη των κοινωνιών.
Προσφέρονται επίσης για μελέτη και τα ζητήματα της διαμόρφωσης

συνταγματικού καθεστώτος στην Αγγλία, τα πολιτικά καθεστώτα που ισχύουν
στις αμερικάνικες αποικίες και που αποτελούν όλο και περισσότερο αντικείμενο
έρευνας, βάσει και των αφηγήσεων των ιεραπόστολων κλπ. ενώ η συγκριτική
προσέγγιση των κοινωνιών προαναγγέλει και την γέννηση της κοινωνιολογίας.
Αργότερα, οι φυσιοκράτες και ο Άνταμ Σμιθ (Adam Smith) επιχειρούν να

θεμελιώσουν μια επιστήμη της οικονομίας, βασιζόμενοι επάνω στην
παρατήρηση του κόσμου όπως αυτός υπάρχει γύρω τους. Ο ορθολογισμός
εγκαταλείπει σιγά σιγά την μεταφυσική (κυρίως με τα έργα του Καντ /
Immanuel Kant και του Λαπλάς). Ο Μπένθαμ (Jeremy Bentham) εκκοσμικεύει την
ηθική, μετατρέποντάς την σε μια επιστήμη των ηθών, θεμελιωμένη πλέον στο
ατομικό συμφέρον και στην κοινωνική ωφελιμότητα. Ο ορθολογισμός επιχειρεί
δηλαδή να μετατραπεί σε μια θετική φιλοσοφία, παρότι απέχει ακόμα πολύ από
το σημείο αυτό.
Τέλος, όπως ήταν εξάλλου και αναμενόμενο, οι νέες ιδέες επιρρεάζουν σε

σημαντικό βαθμό την λογοτεχνία και τις τέχνες (βλ. φιλοσοφικό παιχνίδι, έργα
[Type text] Page 59

του Μπωμαρσαί / Pierre-Augustin Caron de Beaumarchais; ευρεία διάδοση του

μυθιστορήματος; εμφάνιση του δράματος, κλπ).
2. Ο θεϊσμός και το φυσικό δίκαιο
Οι περισσότεροι από τους στοχαστές του 17ου και του 18ου αιώνα είναι
υλιστές, αλλά αρκετοί απ’ αυτούς υποστηρίζουν την ύπαρξη, όχι ακριβώς του
Θεού όπως τον παρουσιάζει παραδοσιακά η επίσημη εκκλησία, αλλά –πιο
αφηρημένα– του Υπέρτατου Όντος, δηλαδή του μεγάλου Αρχιτέκτονα ή και
Δημιουργού της τάξης του σύμπαντος, απαλλαγμένου από κάθε δογματισμό και
μυθοπλαστία.
Βάσει αυτού, οι ίδιοι δέχονται την αθανασία της ψυχής και την
αναγκαιότητα να υπάρχουν κυρώσεις στην μεταθανάτια ζωή του ανθρώπου.
Παράλληλα, οι κυρίαρχες τάξεις της κοινωνίας στηρίζουν και δίνουν μεγάλη
σημασία σ’αυτές τις θεωρίες, καθώς ο συγκεκριμένος τρόπος σκέψης εγγυάται
την μαζική υποταγή του λαού.
Για παράδειγμα, ο Ρουσώ (Jean-Jacques Rousseau), χωρίς να απαρνηθεί

τον ορθό λόγο, υποστηρίζει την προτεραιότητα του συναισθήματος: ο
ευαίσθητος άνθρωπος εξυψώνεται, μέσω της αγάπης των ομοίων του, μέχρι το
επίπεδο της πραγματικής ηθικής, της αλτρουϊστικής ηθικής. Η συνείδησή του,
του αποκαλύπτει τις σημαντικότερες απ’ όλες τις αλήθειες, που είναι αυτές οι
οποίες φωτίζουν το προσωπικό του πεπρωμένο.
Το 1788, ο Κάντ (Immanuel Kant) επανατοποθετεί κι αυτός την

μεταφυσική στην κορυφή της ηθικής σκέψης, δηλαδή τηςκρίσης για το καλό και
το κακό. Ο Βολταίρος υποστηρίζει, μεταξύ άλλων, ότι «ακόμη κι αν δεν υπήρχε
Θεός, θα έπρεπε να τον επινοήσουμε» και ότι «ο λαός χρειάζεται μια θρησκεία».
Η πίστη παρεμένει δηλαδή ζωντανή στην Γαλλία, αλλά είναι λιγότερο ενεργή
στις μεγάλες πόλεις, όπως το Παρίσι, όπου οι επαναστατικές ιδέες κυκλοφορούν
ταχύτερα.
Οι Διαφωτιστές, όμως, δεν θέλουν μόνο να κατανοήσουν την

πραγματικότητα, θέλουν και να την αλλάξουν, και για τον λόγο αυτό
[Type text] Page 60

υποστηρίζουν ότι ο κόσμος μετά τη δημιουργία του, προχωρεί μόνος του με

βάση τους δικούς του νόμους και χωρίς καμία εξωτερική ή θαυματουργή
παρέμβαση. Επικαλούνται λοιπόν συμπληρωματικά, για τον σκοπό αυτό, την
θεωρία του φυσικού δικαίου, που έχει τις καταβολές της στους στωϊκούς
φιλόσοφους και αναπτύχθηκε από τους θεολόγους του Μεσαίωνα, και κατά την
οποία ο άνθρωπος μπορεί με τη λογική και τη βούλησή του να διακρίνει το καλό
από το κακό (κατά τον μύθο της Αρετής και της Κακίας, του Ηρακλή) και ν΄
αποφασίσει για τη πορεία του.
Συγκεκριμένα, ο Λοκ (John Locke) προσφεύγει στην θεωρία του φυσικού

δικαίου για να προσδώσει νομιμότητα στην Αγγλική επανάσταση του 1688.
Κατά τον ίδιο, η κοινωνία έχει ιδρυθεί για να διαφυλάξει την αυτονομία του
ατόμου και στηρίζεται στην ελεύθερη συναίνεση των πολιτών. Εξάλλου, θεμέλιο
της κυβερνητικής εξουσίας είναι το συμβόλαιο μεταξύ του κυρίαρχου λαού και
του εντολοδόχου του, του ηγεμόνα, που οφείλει να το χρησιμοποιήσει με
αποκλειστικό γνώμονα τον σεβασμό των απαράγραπτων δικαιωμάτων του
ανθρώπου, όπως του τα παραχώρησε ο Θεός. Έτσι, όταν αργότερα
κατοχυρώνονται τα ανθρώπινα δικαιώματα από τους Αμερικάνους και τους
Γάλλους, αυτό γίνεταικαι πάλι στο όνομα του Υπέρτατου Όντος.
Τον 17ο αιώνα, οι Γάλλοι Διαφωτιστές συγκεντρώνονται γύρω από την

σύνταξη της Εγκυκλοπαιδείας (1751), που έχει ως στόχο την καταγραφή της
υπάρχουσας γνώσης και φέρει ως θεμέλιο την ιδέα ότι υπάρχει μια
επιστημονική και ηθική αρχιτεκτονική της γνώσης. Γύρω από το εγχείρημα
αυτό, που διευθύνεται από τον φιλόσοφο Ντιντερό (Denis Diderot) και τον
μαθηματικό Ντ’Αλαμπέρ (Jean-Baptiste le Rond d'Alembert), σχηματίζεται ένα
είδος κόμματος. Οι συντάκτες κατορθώνουν να μεταβάλουν την κυρίαρχη
νοοτροπία σε τέτοιο βαθμό έτσι ώστε επί της βασιλείας του Λουδοβίκου 16ου να
κληθεί να συμμετέχει στην κυβέρνηση ένας Προτεστάντης, ο Νεκέρ.
Χάρη στους Διαφωτιστές, τα προνόμια και τα κατάλοιπα της

φεουδαρχίας, καθώς και η αυθαιρεσία ή οι ατέλειες της μοναρχικής διοίκησης,
πολεμήθηκαν στην Γαλλία με το μεγαλύτερο πάθος.
[Type text] Page 61

Πράγματι, οι φιλόσοφοι επικαλούνται με σθένος το φυσικό δίκαιο για να

διασώσουν την πρωτοβουλία και την αυτονομία του μεταρρυθμιστικού ορθού
λόγου(π.χ. το Κοινωνικό Συμβόλαιο του Ρουσώ ξεκινάει ως εξής: «Ο άνθρωπος
γεννιέται ελεύθερος, αλλά παντού είναι αλυσοδεμένος»).
Έτσι, υπερασπίζονται την Τρίτη Τάξη απέναντι στην φορολογική

ανισότητα και τα φεουδαρχικά δικαιώματα, υποστηρίζοντας ότι εάν αυτή
αναλάβει την διεύθυνση του κράτους, θα υποτάξει την πολιτική ζωή στην
ευημερία της παραγωγής και θα απαλλάξει την οικονομία από τα δεσμά της που
είναι η δουλοπαροικία, τα κληρονομικά δικαιώματα των ευγενών, τα εσωτερικά
τελωνεία κλπ. ενώ θα τονώσει την εμπορευματική κυκλοφορία, κλπ.
Η αστική τάξη θεωρεί βέβαια αρκετές από τις νέες αυτές ιδεές απολύτως
ουτοπικές (βλ. π.χ. την θεωρία του Ρουσσώ κατά την οποία είναι δυνατή η
ύπαρξη δημοκρατίας/démocratie ή αβασίλευτου καθεστώτος/république, εάν
επικρατήσει όμως η αρετή) και επιμένει στην αναγκαιότητα να υπάρχουν
αντιπροσωπευτικοί θεσμοί, οι οποίοι θα εμποδίζουν την βασιλική εξουσία να
εκφυλιστεί σε τυραννία.
Σε κάθε περίπτωση, η επίθεση στο Παλαιό Καθεστώς δεν έρχεται τόσο

από την αστική τάξη όσο από την αριστοκρατία, καθώς αυτή επιδιώκει να
θεσπιστούν οι αστικές ελευθερίες που θα την προστάτευσουν από τον
δεσποτισμό ο οποίος κατά καιρούς την καταπιέζει, και η οικονομική ελευθερία
που θα επιτρέψει την αύξηση των εισοδημάτων της που εισπράττει από την
μεγάλη ιδιοκτησία που κατέχει.
Επίσης, αυτή γοητεύεται ιδιαίτερα από την ιδέα της πολιτικής

ελευθερίας, που υποστηρίζεται από πολλούς και κυρίως από τον Μοντεσκιέ, ο
οποίος αναπτύσσει την θεωρία της διάκρισης των εξουσιών. Η αριστοκρατία
όμως και η αστική τάξη που συμμαχούν για την διεκδίκηση της ελευθερίας,
οδηγούνται ταυτόχρονα και σε μία αδιάλλακτη σύγκρουση στο ζήτημα της
ισότητας των δικαιωμάτων.
[Type text] Page 62

3. Μεγάλοι στοχαστές / Φιλοσοφικές ιδέες από τον 16ο έως τον

18ο αιώνα
a. Μακιαβέλη, Ο Ηγεμόνας
Το έργο του Μακιαβέλη [Niccolò Machiavelli 1469-1527, Ιταλός

στοχαστής, διπλωμάτης και πολιτικός, γεννημένος στην Φλωρεντία] είναι
συνδεδεμένο με την Ιταλία του 16ου αιώνα, που είναι ακόμα διαιρεμένη –
αποτελείται από τοπικά ισχυρές πόλεις– και αναζητάει την ενοποίησή της σε
εθνικό επίπεδο. Έτσι, αυτός απευθύνεται ουσιαστικά στον τότε ηγεμόνα του, με
σκοπό να του παρέχει επιχειρήματα και τρόπους σκέψης για να πετύχει αυτή
την ενοποίηση.
Ο Μακιαβέλη είναι, το 1498, δεύτερος καγκελάριος της Φλωρεντινής

Δημοκρατίας και ασχολείται ενεργά με την διοίκηση των περιοχών της, ενώ
συμμετέχει και σε διπλωματικές αποστολές, πράγμα που του επιτρέπει να
έρχεται σε επαφή με σημαντικές πολιτικές προσωπικότητες της εποχής του.
Βέβαια οι ιστορικοί τον παρουσιάζουν περισσότερο ως έναν καλό

δημόσιο λειτουργό, χωρίς ιδιαίτερη αποφαστιστική αρμοδιότητα, παρά ως ένα
άτομο με σημαντικά καθήκοντα ή χαρίσματα. Το 1512, οι Μέδικοι καταργούν
την δημοκρατία στην Φλωρεντία στηριζόμενοι από τα ισπανικά στρατεύματα,
και ο Μακιαβέλη φυλακίζεται για μικρό χρονικό διάστημα.Τότε, το 1513-1514,
γράφει και τον Ηγεμόνα που είναι το πιο σημαντικό έργο του, σε μια
προσπάθεια να κερδίσει την εύνοια των Μεδίκων.
Ο Μακιαβέλη είναι ο πρώτος που χρησιμοποιεί τον όρο «κράτος» με την

σημερινή του έννοια και, αναλύοντας τον, αναφέρει για πρώτη φορά ότι όλα τα
κράτη είναι είτε δημοκρατίες είτε πριγκιπάτα. Έτσι, αποδεικνύει ότι η μοναρχία
είναι μόνο ένα από τα πιθανά πολιτεύματα.
Παρά ταύτα, στο έργο του Μακιαβέλη, η έννοια του κράτους παραμένει
στενά συνδεδεμένη με το άτομο του ηγεμόνα, ο οποίος θα πρέπει να έχει τα εξής
χαρακτηριστικά: τον ρεαλισμό (ο ηγεμόνας γνωρίζει την μικρή αξία των
υπηκόων του, και ατομικά και συλλογικά, είναι σε επιφυλακή, δεν πιστεύει
εύκολα όσα του λένε αλλά και δεν φοβάται με το παραμικρό), τον εγωϊσμό
[Type text] Page 63

(προσέχει να μην είναι αφελής απέναντι στους υπηκόυς του που είναι κατά
βάση κακοί, γυμνάζει και τιθασεύει την θέλησή του), την ικανότητα προσεκτικού
σχεδιασμού (ο ηγεμόνας προτιμάει να τον φοβούνται παρά να τον αγαπούν, και
επειδή δεν μπορεί να είναι και τα δυο, επιλέγει να τον φοβούνται επειδή αυτό
εξαρτάται από τον ίδιο και μόνο), την δυνατότητα επιλογής ανάμεσα στο καλό
και το κακό (επιλέγει εύκολα το κακό, εάν συμφέρει καλύτερα να γίνει έτσι), την
επιδεξειότητα (επειδή χρειάζεται να προσπαθεί διαρκώς για να πετύχει τον
στόχο του), την γνώση της τέχνης της προσομοίωσης και της απόκρυψης
(ανγνωρίζει την ευκαιρία που του παρουσιάζεται αλλά ξέρει και πως να
δημιουργεί ευκαιρίες) και μεγαλείο που να τον θέτει πάνω από τους κοινούς
θνητούς.
Τα μέσα που χρησιμοποιεί ο Ηγεμόνας για να πετύχει τους στόχους του

θεωρούνται όλα ισάξια, και η θρησκεία είναι ένα από αυτά (δεν πρέπει να είναι
απαραίτητα ένα από τα χαρακτηριστικά του). Επίσης, ο Μακιαβέλη υποστηρίζει
ότι ο Ηγεμόνας είναι ο μόνος που μπορεί με τη στάση του να αφυπνήσει την
ηθικότητα του ατόμου, καθώς γνωρίζει ότι οι άνθρωποι κάνουν το καλό μόνο
από ανάγκη.
Πολλοί θεωρούν ότι ο Μακιαβέλη είναι ο πατέρας της σύγχρονης

πολιτικής επιστήμης, καθώς το έργο του βασίζεται στην παρατήρηση των
πολιτικών και κοινωνικών γεγονότων, και παρά το γεγονός ότι ο απώτερος
στόχος του παραμένει η ενοποίηση της Ιταλίας της εποχής του (δηλαδή, είναι
κατεξοχήν ενοποιητικός θεωρητικός). Εν τέλει, είναι αυτός που απενεχοποιεί
την χρήση των όποιων μέσων χρειάζονται για την επίτευξη των πολιτικών
στόχων, θέτοντας την πολιτική πάνω απ’ όλα.
b. Μοντεσκιέ, Η αρχή της διάκρισης των εξουσιών
Ο Μοντεσκιέ [Charles-Louis de Secondat, baron de La Brède et de

Montesquieu, 1689-1755] είναι γάλλος ευγενής, συγγραφέας και ένας από τους
πιο γνωστούς φιλόσοφους του Διαφωτισμού.
[Type text] Page 64

Είναι γόνος οικογένειας δικαστών, σπούδασε νομική και εκλέχθηκε

σύμβουλος στο τοπικό κοινοβούλιο της Μπορντώ (Bordeaux) το 1714. Αφού
κληρονόμησε την περιουσία των γονιών του και πούλησε το αξίωμά του το
1727, ταξιδεύει και αφιερώνεται από τότε ολοκληρωτικά στις επιστήμες και
στην φιλοσοφία.
Το έργο του «Οι περσικές επιστολές/Lettres persanes», όπου παρουσιάζει

την Γαλλική κοινωνία μέσα από τα μάτια δύο Περσών, γνωρίζει μεγάλη επιτυχία.
Το 1748 δημοσιεύει το «Πνεύμα των Νόμων/De l'esprit des lois» που αποτελείται
από 31 βιβλία (το καθένα αποτελούμενο από 15 με 20 κεφάλαια) και θέτει τις
βασικές αρχές των οικονομικών και κοινωνικών επιστημών, καθώς
συγκεντρώνει την ουσία της φιλελεύθερης σκέψης. Το έργο αυτό δέχθηκε όμως
σημαντική κριτική και για να το υπερασπιστεί χρειάστηκε να δημοσιεύσει, το
1750, την «Υπεράσπιση του Πνεύματος των Νόμων/Défense de l'Esprit des lois».
Ο Μοντεσκιέ είναι πιστός συνεχιστής του Λοκ και του Αγγλικού

συνταγματισμού, αλλά παράλληλα και υποστηρικτής του αριστοκρατικού
καθεστώτος.
Πολέμιος του απολυταρχισμού όμως, και με απόλυτο ρεαλισμό σε

αντίθεση με τον Ρουσσώ, θεωρεί ότι ο καλύτερος τρόπος να αποδυναμωθεί το
καθεστώς αυτό είναι μέσω του διαχωρισμού των εξουσιών προς όφελος της
ατομικής ελευθερίας. Ο διαχωρισμός αυτός μπορεί να γίνει κάθετα με την
δημιουργία συλλογικών οργάνων που αποτελούνται από εκπροσώπους και
δραστηριοποιούνται ανάμεσα στο καθεστώς και τους πολίτες, ή οριζόντια με
τον διαχωρισμό των κυβερνητικών εξουσιών (νομοθετική, εκτελεστική και
δικαστική) με τρόπο έτσι ώστε να ελέγχει η μια εξουσία τις άλλες δυο.
Στο Πνεύμα των Νόμων, ο Μοντεσκιέ αναλύει και παρουσιάζει την δομή
και τις αρχές των πολιτικών θεσμών μέσα από την μελέτη των νόμων. Έτσι,
διαχωρίζει τις τρεις βασικές κυβερνητικές εξουσίες, που είναι η νομοθετική, η
εκτελεστική και η δικαστική. Υποστηρίζει, επίσης, ότι υπάρχουν τρία βασικά
είδη πολιτεύματος, που είναι ηΜοναρχία (υλοποιήσιμη σε χώρες μέτριας
έκτασης), ηΔημοκρατία (υλοποιήσιμη σε μικρές χώρες) και οΔεσποτισμός
(υλοποιήσιμος σε πολύ μεγάλες χώρες), ενώ σημειώνει ότι η κατάχρηση της
[Type text] Page 65

εξουσίας είναι μια φυσική ανθρώπινη τάση την οποία θα πρέπει οι πολίτες να
περιμένουν από τον ηγεμόνα τους.
Στην ανάλυσή του, ο Μοντεσκιέ θεωρεί ότι αποτελούν δημοκρατίες

(République) τα αρχαία πολιτεύματα της Δημοκρατίας αλλά και της
Αριστοκρατίας, καθώς στις πόλεις όπου θεσμοθετήθηκαν τα δύο αυτά
καθεστώτα, διαδέχθηκαν το ένα το άλλο ή ακόμα και συνυπήρξαν. Επίσης,
διαχωρίζει την άμεση από την αντιπροσωπευτική δημοκρατία, ανάλογα με το αν
η εξουσία ασκείται μέσω των εκπροσώπων που εκλέγει ο λαός ή όχι.
Υποστηρίζει πως η Δημοκρατία οφείλει να βασίζεται στην

δραστηριοποίηση των πολιτών, αλλιώς (αν δεν υπάρχουν ενάρετοι πολίτες) να
ασκείται από έναν μικρό αριθμό ικανών ανθρώπων. Επίσης, κατά τον ίδιο, οι
νόμοι οφείλουν να εξασφαλίζουν την ισότητα, δικαιολογώντας με αυτόν τον
τρόπο ότι το συγκεκριμένο καθεστώς μπορεί να εφαρμοστεί μόνο σε μικρά
κράτη. Αντίστοιχα, υποστηρίζει ότι η Αριστοκρατία πρέπει να βασίζεται στον
συνειδητό αυτο περιορισμό της εξουσίας των πολιτών από τους κυβερνώντες, οι
οποίοι οφείλουν όμως να μεταβιβάζουν ένα μέρος των αρμοδιοτήτων τους στον
λαό.
Τέλος, η Μοναρχία (ο όρος αναφέρεται στις μοναρχίες αλλά και στον

δεσποτισμό) βασίζεται στην ενάρετη άσκηση της εξουσίας από τον ηγεμόνα,
καθώς αυτός οφείλει να μην ζητάει την τέλεση ατιμωτικών πράξεων από τους
υπηκόους του, δεδομένου ότι θα ήταν αδύνατο γι’αυτούς να τις υλοποιήσουν. Οι
νόμοι της όμως δεν κατοχυρώνουν την ισότητα, αντιθέτως. Εξάλλου, ο
Δεσποτισμός –που είναι για τον Μοντεσκιέ το τότε καθεστώς της Τουρκίας,
όπως το φαντάζεται– έχει έναν ηγεμόνα που ασκεί τις εξουσίες του χωρίς να
τηρεί τους νόμους και σύμφωνα με την βούλησή του, βασιζόμενος στον φόβο
που εμπνέει η συμπεριφορά του στους υπηκόους του.
Ο Μοντεσκιέ δεν είναι λάτρης της Γαλλικής μοναρχίας, καθώς την θεωρεί
(όπως και άλλες) διεφθαρμένη. Αντίθετα, η Αγγλία αποτελεί γι’αυτόν το
πρότυπο του καθεστώτος της ελευθερίας, και σε κάποιο σημείο του έργου του ο
Μοντεσκιέ αφήνει την ουδέτερη προσέγγισή του για να υπερασπιστεί ανοιχτά
το αγγλικό παράδειγμα. Η μοναρχία δεν έχει ως στόχο την ελευθερία των
[Type text] Page 66

υπηκόων (μπορεί να επιδιώκει απλά την δόξα του κράτους ή του ηγεμόνα) αλλά
καθιστά την ελευθερία τους εφικτή.
c. Χομπς, Το κυρίαρχο κράτος [Léviathan]
Ο Τόμας Χόμπς [Thomas Hobbes, 1588-1679, άγγλος φιλόσοφος και γιος

Προτεστάντη κληρικού], θεωρείται πως είναι ο ιδρυτής της πολιτικής
φιλοσοφίας.
Το γεγονός ότι έζησε σε μια από τις πλέον ταραχώδεις περιόδους της
ιστορίας –ήταν παρών στο Παρίσι το 1610 όταν δολοφονήθηκε ο Ερρίκος 4ος,
στην εκτέλεση του Καρόλου 1ου το 1649 κλπ.– και πηγαινοερχόταν από την
Γαλλία στην Αγγλία για να γλυτώσει από τις πολιτικά επικύνδυνες καταστάσεις,
εξηγεί ότι το έργο του διαπερνάται από απαισιοδοξία απέναντι στην ανθρώπινη
φύση. Η δημοσίευση του έργου του Λεβιάθαν /Leviathan (1651) οδήγησε τον
κλήρο να τον κατηγορήσει για αντιθρησκευτική δράση.
Στο έργο του αυτό υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος είναι εκ φύσης εγωιστής
και δρα από προσωπικό συμφέρον, με απόλυτο και μοναδικό σκοπό την
αυτοσυντήρησή του.Το κριτήριο λοιπόν της ηθικής πράξης ορίζεται από την
ωφέλεια ή την βλάβη που θα έχει το άτομο που την κάνει, και όχι με βάση
κάποιον αφηρημένο ηθικό νόμο.
Για να αποτραπεί όμως η αλληλοκαταστροφή των ανθρώπων που δρούν

αποκλειστικά με γνώμονα το προσωπικό τους συμφέρον, θα πρέπει ο καθένας
να αποχωριστεί την φυσική του κατάσταση και να προχωρήσει, μαζί με τους
συμπολίτες του, στην δημιουργία ενός ισχυρού κράτους που θα φροντίζει για το
καλό όλων: ο Χόμπς ονομάζει αυτό το κράτος «Λεβιάθαν», και το παρομοιάζει με
ένα τέρας / χταπόδι που έχει όλους τους υπηκόους του για πόδια.
Το κράτος, κατά τον Χόμπς, ανεξαρτητοποιείται, εν τέλει, από τους

ανθρώπους που το δημιούργησαν, αλλά διατηρεί την εξουσία που του
παραχώρησαν και την χρησιμοποιεί για να επιβάλλει την κοινωνική ειρήνη.
Έτσι, διατηρεί το μονοπώλιο της βίας και της απόλυτης εξουσίας –
αυτοπεριοριζόμενο βέβαια μέσω της τήρησης του συντάγματος–, ώστε να
[Type text] Page 67

μπορεί να προστατεύει τους ανθρώπους από εσωτερικούς και εξωτερικούς

εχθρούς.
Εάν όμως το κράτος δεν λειτουργήσει με σκοπό την επικράτηση της

κοινωνικής ειρήνης, τότε θα πρέπει να φροντίσουν οι πολίτες του να διαλυθεί.
Σ’αυτή την περίπτωση, όλοι θα επανέλθουν στην φυσική τους κατάσταση.
d. Λοκ, Η ιδέα του κοινοβουλευτισμού
Ο Τζων Λοκ [John Locke, 1632-1704, άγγλος φιλόσοφος και ιατρός, γόνος
βαθιά θρησκευόμενης οικογένειας] θεωρείται πως είναι ο πατέρας του
κλασσικού φιλελευθερισμού, καθώς και ο κύριος αντιπρόσωπος του αγγλικού
κινήματος του εμπειρισμού. Μαζί με τον Ντέιβιντ Χιουμ (David Hume, 1711-
1776) και τον Τζωρτζ Μπέρκλεϋ (George Berkeley, 1684-1753) σχηματίζει το
τρίπτυχο των φιλόσοφων του αγγλικού Διαφωτισμού. Ως προς το έργο του,
επηρεάστηκε σε ουσιαστικό βαθμό τόσο από την αγγλική επανάσταση του 18ου
αιώνα όσο και από τον Ολλανδικό τρόπο σκέψης.
Ο Λοκ θεωρεί ότι οι άνθρωποι γεννιούνται ίσοι και ελεύθεροι και είναι
από τη φύση τους καλοί, κοινωνικοί, δημιουργηκοί, λογικοί και σώφρονες.
Έχουν ως στόχο την αυτοσυντήρησή τους και την διατήρηση του αγαθού της
ζωής. Με την εξέλιξη όμως της κοινωνίας, δημιουργούνται μεταξύ τους εντάσεις
και διαφορές που μπορούν να επιλυθούν μόνο με την βία και την εκδίκηση.
Δηλαδή, στο πλαίσιο της οργανωμένης κοινωνίας, ο άνθρωπος

δημιουργεί το χρήμα για τις ανάγκες του, αλλά τείνει να το χρησιμοποιεί, στην
πραγματικότητα, για να συσσωρρεύσει περισσότερα αγαθά απ’ όσα χρειάζεται.
Έτσι, δημιουργούνται ανισότητες μεταξύ αυτών που έχουν συσσωρεύσει πολλά
και αυτών που έχουν λιγότερα, και οι ανισότητες αυτές μεταξύ των ανθρώπων
οδηγούν σε εντάσεις. Η ειρηνική συνύπαρξη μεταξύ τους μπορεί λοιπόν να
εξασφαλιστεί μόνο μέσα από ένα οργανωμένο κράτος, που θα καταγράφει και
θα εφαρμόζει όσο μπορεί καλύτερα το φυσικό δίκαιο (το δίκαιο αυτό
προϋπάρχει, είναι άγραφο και μπορεί να ερμηνευτεί με διαφορετικούς τρόπους).
[Type text] Page 68

Έτσι, για να πετύχουν μια αρμονική συνύπαρξη, είναι υποχρεωμένοι να

συνάψουν ένα «κοινωνικό συμβόλαιο» και να δημιουργήσουν ένα φορέα (το
κράτος, δηλαδή) που θα είναι επιφορτισμένο με την τήρηση της τάξης (η
πρόθεσή τους αυτή δεν χρειάζεται να είναι ρητή, μπορεί να προκύπτει έμμεσα
από την παρουσία τους και μόνο σε μια χώρα).
Δέχονται, ως εκ τούτου, να περιορίσουν την ελευθερία τους, και σε

αντάλλαγμα το κράτος θα τους εγγυάται την διασφάλιση των φυσικών τους
δικαιωμάτων, δηλαδή κυρίως της ζωής, της ελευθερίας αλλά και της ιδιοκτησίας
(κατά τον Λοκ, το δικαίωμα της ιδιοκτησίας προϋπάρχει της οργάνωσης του
ανθρώπου σε κοινωνίες).
Εάν το κράτος παραβιάσει το «κοινωνικό συμβόλαιο», οι άνθρωποι έχουν

το δικαίωμα να εξεγερθούν και να το λύσουν. Αντίθετα με την φυσική
κατάσταση του ανθρώπου –όπου η παραβίαση του φυσικού δικαίου δεν
συνεπάγεται άλλες ποινές, πέραν αυτής της αυτοάμυνας– στην οργανωμένη
κοινωνία, η τιμωρία της παραβίασης του φυσικού δικαίου είναι και αυτή η ίδια
οργανωμένη.
Ο Λοκ υποστηρίζει ότι θα πρέπει, σε ένα τέτοιο οργανωμένο κράτος, να

υφίστανται και να λειτουργούν θεσμοί που να είναι σταθεροποιητικοί
παράγοντες και εγγυητές των ελευθεριών των πολιτών, καθώς και να
εφαρμόζεται ο διαχωρισμός των εξουσιών(που όμως αποτελείται, για τον Λοκ,
από τον νόμο, την εφαρμογή των νόμων και τις διεθνείς σχέσεις).
Τέλος, ο Λοκ αναφέρει και ορισμένες περιπτώσεις όπου το κράτος –με

την πρόφαση της νόμιμης δράσης– προδίδει στην πραγματικότητα την
εμπιστοσύνη των πολιτών, όπως π.χ. όταν (1) αυτοί που νομοθετούν δεν είναι
ίδιοι με αυτούς που επιλέχθηκαν από τους πολίτες, (2) παρεμποδίζεται η
νομοθετική εξουσία, (3) αλλοιώνεται ο μηχανισμός εκλογής του νομοθετικού
σώματος, (4) παραδίνεται η κοινωνία στον έλεγχο και την εξουσία μιας ξένης
δύναμης και (5) η εξουσία δεν προβαίνει στις απαραίτητες ενέργειες για να
υλοποιηθούν οι επιλογές των πολιτών. Τότε, και μόνο, δικαιολογείται η
προσφυγή των πολιτών στην ανυπακοή.
[Type text] Page 69

e. Ρουσσώ, Η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας
Ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ [Jean-Jacques Rousseau, 1712-1778, ελβετός

φιλόσοφος γαλλικής καταγωγής] είναι γνωστός για τις πρωτοποριακές
αναλύσεις του, καθώς οι θεωρίες του επηρέασαν την γαλλική επανάσταση και
την ανάπτυξη των κομμουνιστικών και σοσιαλιστικών ιδεών. Όταν βρίσκεται
στο Παρίσι, συναναστρέφεται με τον διαφωτιστή Ντιντερό (Denis Diderot), και
το 1749 γράφει για την Εγκυκλοπαίδεια τα άρθρα που σχετίζονται με την
μουσική.
Το 1761, ο Ρουσσώ γράφει το Κοινωνικό Συμβόλαιο, έργο που

πραγματεύεται ζητήματα δικαίου, φέρει ως υπότιτλο «Αρχές του Δημοσίου
Δικαίου» και αποτελεί τμήμα ενός συνολικότερου έργου με τον τίτλο «Πολιτικοί
Θεσμοί». Το 1762, δημοσιεύει το έργο του Εμίλ που καταδικάζεται όμως από το
Κοινοβούλιο του Παρισιού, γεγονός που τον υποχρεώνει να μετακομίσει στην
Ελβετία, ενώ και οι υπόλοιποι συγγραφείς της Εγκυκλοπαίδειας τηρούν απέναντί
του μια στάση εχθρική. Από το 1764 μέχρι το 1778, ο Ρουσσώ μετακινείται
συνεχώς, επειδή κρύβεται από τις –γαλλικές κυρίως– αρχές.
Στο «Κοινωνικό Συμβόλαιο» ο Ρουσσώ δεν πρωτοτυπεί, μιας και η θεωρία

του κοινωνικού συμβολαίου έχει υποστηριχθεί και πριν απ’ αυτόν. Σε αντίθεση
όμως με ό,τι έχει ήδη δημοσιευθεί, αυτός υποστηρίζει ότι στην φυσική του
κατάσταση, δηλαδή στην άγρια κατάστασή του (état sauvage), ο ανθρώπος είναι
ευτυχής και χωρίς εξαρτήσεις, ενώ δεν χρειάζεται καν να έχει γλώσσα
επικοινωνίας, λογικής ή ηθικής.
Ως εκ τούτου, στο στάδιο της άγριας κατάστασης, η ζωή του ατόμου είναι
πλήρης, αφού καταφέρνει να βρίσκει ό,τι χρειάζεται για την επιβίωσή του
(φαγητό κλπ). Παρόλα αυτά, αυτός εξελίσσεται χρησιμοποιώντας δύο βασικές
λειτουργίες του, που είναι η ελευθερία επιλογής που τον χαρακτηρίζει και η
δυνατότητα να βελτιώνεται. Η δε χρήση αυτών των δύο στοιχείων τον οδηγεί σε
μια νέα κατάσταση, στο πλαίσιο της οποίας είναι όμως ακόμα πιο ευτυχισμένος
απ΄ότι στην αρχική άγρια κατάστασή του.
Με το πέρασμα του χρόνου, όμως, χάρη στην ανακάλυψη της

μεταλλουργείας και της γεωργίας, αλλά κυρίως με την ανάπτυξη της οικονομίας
[Type text] Page 70

και του χρήματος, γεννιέται η ατομική ιδιοκτησία που οδηγεί, αναγκαστικά, σε

ανισότητες μεταξύ των ανθρώπων καθώς αυτοί γίνονται πλέον φιλάργυροι,
φιλόδοξοι και κακοί. Έτσι, υποχρεούνται να συνεργαστούν μεταξύ τους, για να
μην καταστρέψουν ο ένας τον άλλο. Για τον Ρουσσώ λοιπόν, η οργανωμένη
κοινωνία είναι το αποτέλεσμα μιας ατυχούς εξέλιξης.
Το κοινωνικό συμβόλαιο, στο οποίο στηρίζεται η οργανωμένη κοινωνία

του Ρουσσώ, βασίζεται στον εξής κανόνα: ο πολίτης, που έχει παραχωρήσει τα
δικαιώματά του σε αντάλλαγμα της κρατικής προστασίας, δεσμεύεται να
υποτάσσεται στην κοινή βούληση, η οποία εκφράζεται από την πλειοψηφία και
αποτυπώνει το κοινό καλό. Εάν δεν υποταχθεί στην κοινή βούληση οικειοθελώς,
θα υποχρεωθεί να το κάνει από το σώμα των πολιτών. Πρέπει όμως το κοινό
καλό να εκφράζεται αφενός από το ίδιο το σώμα, αφετέρου να μετουσιώνεται
και στους νόμους της πολιτείας. Ως εκ τούτου, η νομοθετική εξουσία οφείλει να
παραμένει στα χέρια των πολιτών, και όχι να ασκείται μέσω των αντιπροσώπων
του.
Υποστηρίζει επίσης την κατηγοριοποίηση των πολιτευμάτων σε

δημοκρατικά, μοναρχικά και αριστοκρατικά (κατ’ επιρροή του Αριστοτέλη). Για
τον Ρουσσώ, όμως, η δημοκρατία δεν είναι το ιδανικό καθεστώς, δεδομένου πως
είναι αδύνατο οι πολίτες να ασκούν οι ίδιοι και κατ’ αποκλειστικότητα την
πολιτική εξουσία, και να διοικούν οι ίδιοι την χώρα τους: αυτή η κατάσταση θα
είχε ως αποτέλεσμα την ταύτιση της νομοθετικής με την εκτελεστική εξουσία,
πράγμα διόλου επιθυμητό.
Έτσι, υποστηρίζει πως η μοναρχία αποτελεί, δεδομένων των συνθηκών,

μια ορθότατη επιλογή, με την προϋπόθεση όμως ότι ο ηγεμόνας θα είναι
εκλεγμένος από τους πολίτες και θα παραμένει υπό τον έλεγχό τους, όπως και
έγινε εξάλλου στην Αμερική μετά την επανάσταση.
[Type text] Page 71

Ο δρόμος προς την Συνταγματική Μοναρχία
1. Ευρώπη και Γαλλία κατά το τέλος του Μεσαίωνα
a. Φεουδαρχικά κατάλοιπα στην δομή της χώρας
Στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης του 18ου αιώνα, η απολυταρχία

συνεχίζει να επιβιώνει –αλλού περισσότερο και αλλού λιγότερο μεταλλαγμένη–
ενώ η φωτισμένη δεσποτεία που ασκούν ορισμένοι ηγεμόνες αποσπάει τους
επαίνους των φιλοσόφων. Στην πραγματικότητα όμως, οι αριστοκράτες
κατηγορούν έντονα τους βασιλείς ότι τους έχουν οδηγήσει στην υποτέλεια. Οι δε
αστοί αγανακτούν όλο και πιο έντονα για τον αποκλεισμό τους από την
κυβέρνηση.
Η Γαλλική Μοναρχία έχει χαρακτηριστικά που της εξασφαλίζουν μια

ενδιάμεση θέση μεταξύ συνταγματικής Αγγλίας και ηπειρωτικού δεσποτισμού:
δεν μοιράζεται την εξουσία με την αριστοκρατία, όπως στην Αγγλία, ούτε όμως
και εγκαταλείπει τους χωρικούς της στα χέρια της αριστοκρατίας, όπως έγινε
στην Πρωσία και την Ρωσία. Έχει κατορθώσει, δηλαδή, να διαφυλάξει τα
προνόμιά της ενώ ταυτόχρονα αφήνει να πολλαπλασιάζονται οι νέοι ευγενείς
και να δυναμώνει η αστική τάξη.
Στην Γαλλία, υπάρχουν ακόμα πολύ σημαντικές διοικητικές διαφορές

μεταξύ των περιοχών, καθώς η χώρα είναι διαιρεμένη με ακανόνιστο τρόπο,
τόσο διοικητικά (βλ. περιφέρειες εκλογών και περιφέρειες τάξεων) όσο και
νομικά, προκαλώντας ανομοιομορφία και ως προς το εφαρμοστέο δίκαιο: έτσι, η
μεσημβρινή Γαλλία παραμένει πιστή στο ρωμαϊκό δίκαιο, ενώ η βόρεια Γαλλία
στα πολυάριθμα έθιμά της. Επιπλέον, οι ευγενείς διατηρούν τους δικούς τους
εθμικούς κανόνες, ενώ τα εκκλησιαστικά δικαστήρια εφαρμόζουν το
εκκλησιαστικό δίκαιο. Παράλληλα με τα παραπάνω αλλά περισσότερο κατά την
κρίση των τοπικών δικαστικών οργάνων, σε ορισμένες περιπτώσεις
εφαρμόζονται και οι νόμοι του βασιλιά (βασιλικές διατάξεις και αποφάσεις).
[Type text] Page 72

Επίσης, υπάρχουν σημαντικές οικονομικές διαφορές μεταξύ των

περιοχών, καθώς ορισμένες μόνο απ’αυτές ευνοούνται με τα προνόμια που τους
είχαν παραχωρηθεί · παράλληλα, η διατήρηση εσωτερικών τελωνείων και
διοδίων εμποδίζει την δημιουργία μιας ενοποιημένης εθνικής αγοράς. Οι
διοικητικές και φορολογικές αλληλεπικαλύψεις που υφίστανται λόγω της
κατάστασης αυτής προκαλούν δυσκολίες στην ισχυροποίηση της κεντρικής
διοίκησης. Έτσι, οι επαρχίες και οι πόλεις που απολαμβάνουν προνόμια τα οποία
θεωρούν οχυρά κατά της απολυταρχίας, παρουσιάζουν επίμονο τοπικισμό [βλ.
παρακάτω, παλιά «κινήματα πόλεων»].
Οι Καπέτιδες7, που είχαν συγκεντρώσει τις γαλλικές περιοχές υπό την

ηγεσία τους, είχαν επιτύχει μια σχετική –για τότε– διοικητική ενότητα,
προϋπόθεση για την δημιουργία του γαλλικού έθνους και πρόσφορο έδαφος για
την ισχυροποίηση της μοναρχίας. Όμως, η κοινωνική δομή του 18ου αιώνα και τα
φεουδαρχικά κατάλοιπα του μεσαίωνα αποτέλεσαν εμπόδιο για κάθε σχέδιο
περαιτέρω ενοποίησης. Εξάλλου, οι διάφορες κοινωνικές δυνάμεις (ευγενείς του
ξίφους «noblesse d’épée» ή της εσθήτας «noblesse de robe», αξιωματούχοι,
νομικοί και φιλόσοφοι) επιθυμούσαν μόνο τον περιορισμό της βασιλικής
εξουσίας και την κατοχύρωση ενός συστήματος εγγυήσεων και ελέγχων που να
τους προστατεύει κατά της αυθαιρεσίας του.
Ενώ, λοιπόν, ο φωτισμένος δεσποτισμός του Λουδοβίκου 16ου

(despotisme éclairé) προσπαθεί να εδραιωθεί σε μια προοδευτική διοίκηση, οι
όποιες μεταρρυθμιστικές προσπάθειες της χώρας έρχονται σε σύγκρουση με την
βούληση της αριστοκρατίας, των τοπικών κοινοβουλίων (Παρλαμέντα), των
συνόδων του κλήρου και μερικές φορές, ακόμα και με τον κόσμο της επαρχίας. Η
πεφωτισμένη μοναρχία καλείται να αντιμετωπίσει μεταξύ άλλων την άρνηση
των προνομιούχων τάξεων να παραιτηθούν από τα προνόμιά τους
(αριστοκρατία και κλήρος, κυρίως), από ωφέλη που απορρέουν από μια
κοινωνική δομή φεουδαρχικού τύπου και εμποδίζει κάθε προσπάθεια
ενοποίησης του έθνους.
7
Η δυναστεία των Καπέτιδων, ήτοι 15 ηγεμόνες συνολικά εκ των οποίων πρώτος ήταν ο Ούγκος
Καπέτος (HuguesCapet), που κυβέρνησε την Γαλλία από το 987 μέχρι και το 1328.
[Type text] Page 73

Ως εκ τούτου, οι θεσμοί του κράτους παραμένουν για μεγάλο διάστημα

στάσιμοι και ο Λουδοβίκος 16ος αναγκάζεται να κυβερνήσει βασιζόμενος στις
ίδιες δομές, υπουργεία και συμβούλια που χρησιμοποιούσαν ο Λουδοβίκος 14ος
και άλλοι πριν απ’αυτόν.
b. Παλιά κινήματα πόλεων και τοπικά προνόμια8
Οι κάτοικοι των πόλεων και των προαστίων, οι αστοί (bourgeois) καθώς

και οι χωρικοί εξαρτώνταν αρχικά από ένα άρχοντα. Συχνά μάλιστα ολόκληρη η
πόλη ανήκε ταυτόχρονα σε πολλούς άρχοντες: π.χ. η πόλη της Τουρώνης (Tours)
στη Γαλλία, ανήκε και στον κόμη της Ανδηγαβίας και στον αββά (ηγούμενο) της
μονής του Αγίου Μαρτίνου. Η πόλη της Αμιένης, ανήκε σε τέσσερεις άρχοντες:
στον βασιλιά, στον επίσκοπο, στον κόμη και στον πυργοδεσπότη της πόλης.
Οι κάτοικοι των πόλεων, έμποροι ή τεχνίτες, όφειλαν, όπως και οι

χωρικοί, να καταβάλουν τακτικά και έκτακτα τέλη στους άρχοντες και,
επιπλέον, υπόκεινταν σε αγγαρείες. Τη δικαιοσύνη απένεμαν οι άρχοντες οι
οποίοι επέβαλαν και τις ποινές. Οι αστοί απολάμβαναν ωστόσο
πλεονεκτήματα σε σχέση με τους χωρικούς, κυρίως δε το πλεονέκτημα ότι
κατοικούσαν στην πόλη και δεν ήταν απομονωμένοι. Οι κάτοικοι μάλιστα μιας
γειτονιάς είχαν τη δυνατότητα να ιδρύσουν μια θρησκευτική ένωση (confrérie).
Οι τεχνίτες οργανώνονταν στις συντεχνίες τους ενώ οι έμποροι

οργάνωσαν τις δικές τους ενώσεις. Οι αστοί, κατά συνέπεια, είχαν τη
δυνατότητα να υποστηρίζονται μεταξύ τους και να αποτελούν μια τέτοια
δύμαμη που οι άρχοντες ήταν υποχρεωμένοι να σέβονται.
- Το κίνημα των αστικών αυτονομιών [12ος αι.]
Ξεκίνησε, ως συνέπεια αυτού του πολιτικού κλίματος και της ανάπτυξης

του τοπικού εμπορίου, ένα κίνημα για την αυτονομία των πόλεων, που έφθασε
8
Για τις σελ. 74-77 https://opencourses.ionio.gr/courses, Ιστορία της Μεσαιωνικής Δύσης,
Νικόλαος Καραπιδάκης
[Type text] Page 74

στο αποκορύφωμά του κατά τον 12ο αιώνα, και συγκεκριμένα κατά την περίοδο
της βασιλείας της Γαλλίας Λουδοβίκου του Στ΄ του Χονδρού (1108-1137) και
του γιού του Λουδοβίκου του Ζ΄ (1137-1180).
Το κίνημα αυτό απλώθηκε σε όλη την Ευρώπη: οι κάτοικοι μιας πόλης,

έμποροι και τεχνίτες, ενώνονταν και έδιναν έναν όρκο αλληλεγγύης.
Δημιουργούσαν μια ένωση, ένα είδος «συνδικάτου αλληλεγγύης» ή, όπως έλεγαν
τότε, μια «συνωμοσία» ή μια «κοινότητα ορκισμένων», αφού αυτοί που
έπαιρναν μέρος στη δημιουργία της ήταν δεμένοι με τους δεσμούς του όρκου
τους. Η ένωση των αστών απαιτούσε από τον άρχοντα τον ακριβή
προσδιορισμό των δικαιωμάτων του, επιβάλλοντάς του τη σύμφωνη γνώμη των
μελών της. Ο προσδιορισμός των δικαιωμάτων του άρχοντα περιλάμβανε το
ακριβές ύψος των τελών που ήταν υποχρεωμένοι να καταβάλουν οι αστοί, τις
ημερομηνίες καταβολής τους και το ύψος των προστίμων στην περίπτωση
παραβάσεων. Τα μέλη των ενώσεων απαιτούσαν επίσης την καταγραφή των
συμφωνιών σε ένα ειδικό έγγραφο, τη Χάρτα (Carta, Charte), που ο άρχοντας
επικύρωνε με τη σφραγίδα του.
Αυτά τα κινήματα δεν αντιμετωπίστηκαν θετικά από τους άρχοντες, ούτε

από τους κοσμικούς ούτε από τους εκκλησιαστικούς, ιδίως από αυτούς τους
τελευταίους, αφού οι περισσότερες πόλεις βρίσκονταν υπό τη δικαιοδοσία των
επισκόπων.
- Οι πόλεις και οι αστοί
Με τον καιρό οι περισσότερες πόλεις απέσπασαν από τους άρχοντες, είτε

καταβάλλοντας ένα αντίτιμο είτε χαριστικά, πολλά δικαιώματα, που
ονομάστηκαν «ελευθερίες» και «απαλλαγές». Οι κάτοικοι π.χ. της πόλης Λορί
(Lorris) στην περιοχή του Γκατινέ στη Γαλλία, σύμφωνα με το προνόμιό τους,
που στη συνέχεια επεκτάθηκε σε 80 άλλες πόλεις, δεν όφειλαν να πληρώνουν
στον βασιλιά παρά ένα ετήσιο τέλος ανά κατοικία και ανά καλλιεργούμενο
αγροτεμάχιο. Ήταν απαλλαγμένοι από κάθε ειδικό τέλος επί της παραγωγής
σιτηρών και κρασιού, από κάθε έκτακτο τέλος και από αγγαρείες, εκτός από την
[Type text] Page 75

υποχρέωση να μεταφέρουν δυο φορές το χρόνο το κρασί του βασιλιά στην πόλη
της Ορλεάνης καθώς και τα ξύλα για την κουζίνα του.
Απαλλάσσονταν επίσης από τη στρατιωτική υπηρεσία σε απόσταση

μεγαλύτερη της μιας ημέρας από την πόλη τους. Ο αρχιεπίσκοπος της πόλης
Ρενς, έδοσε το 1182 στους κατοίκους της πόλης του Μπομόν (Beaumont) το
προνόμιο να εκλέγουν κάθε χρόνο ένα δήμαρχο (maior) και δώδεκα συμβούλους
(jurati) που θα είχαν ως καθήκον τη διοίκηση της πόλης και την απονομή της
δικαιοσύνης. Ο αρχιεπίσκοπος διατήρησε στη δικαιοδοσία του μόνο για τις πολύ
σοβαρές ποινικές υποθέσεις. Τα προνόμια αυτά επεκτάθηκαν στη συνέχεια και
σε άλλες πεντακόσιες πόλεις.
Οι πόλεις που απέκτησαν τέτοια προνόμια αλλά παρέμειναν στη

δικαιοδοσία ενός άρχοντα, ονομάζονται συνήθως από τους ιστορικούς «πόλεις
προνομίων», «ελεύθερες πόλεις» (francae villae) ή αστικές πόλεις (villes de
bourgeoisie).
Παράλληλα, Σε χώρες όπου το εμπόριο ήταν ιδιαιτέρως αναπτυγμένο,

όπως π.χ. στην Προβηγκία, στην Ακιτανία, στη Φλάνδρα και αλλού, και οι οποίες
ήταν κατά συνέπεια πλούσιες, οι αστοί δεν απέκτησαν μόνο δικαιώματα και
εγγυήσεις που τους προστάτευαν από την αυθαιρεσία των αρχόντων. Κέρδισαν
το δικαίωμα της αυτονομίας και της αυτοδιοίκησης, δημιουργώντας
πραγματικές πολιτείες, που θυμίζουν τις αρχαίες δημοκρατίες της Αθήνας και
της Ρώμης. Αυτές οι πολιτείες ονομάστηκαν Κοινότητες (Communae), Υπατείες
(Consulati) ή Δημαρχίες (Municipalitates)· οι κάτοικοί τους συνέρχονταν σε
συνέλευση και εξέλεγαν τους κοινοτικούς αξιωματούχους.
Οι αρμοδιότητες των τοπικών αξιωματούχων ήταν η απονομή της

δικαιοσύνης, η είσπραξη διοικητικών προστίμων, η είσπραξη των κοινοτικών
φόρων, η καταβολή των προκαθορισμένων δικαιωμάτων του άρχοντα, η
διοίκηση της κοινοτικής στρατιωτικής φρουράς κλπ. [...].
Στις αυτονομημένες πόλεις, είτε αυτές ήταν απλώς πόλεις προνομίων,

είτε αυτόνομες κοινότητες, οι κάτοικοι δεν ήταν ίσοι μεταξύ τους ούτε
είχαν όλοι τα ίδια δικαιώματα. Για να είναι κάποιος μέλος της κοινοτικής
συνέλευσης έπρεπε να είναι ελεύθερος και να διαθέτει μια κατοικία μέσα στην
[Type text] Page 76

πόλη. Στις περισσότερες πόλεις την εξουσία είχαν οι πλούσιοι έμποροι:

υφασματέμποροι, έμποροι μπαχαρικών, έμποροι λιανικού εμπορίου,
γουναράδες, καπελάδες, χρυσοχόοι. Οι «άνθρωποι των έξι συντεχνιών» όπως
τους αποκαλούσαν στο Παρίσι, σχημάτισαν μια αστική αριστοκρατία, που
διακρινόταν για την εργασία της, τον πλούτο της και την παιδεία της. Αυτοί
ήταν οι πρόγονοι της «Τρίτης Τάξης», που τα μέλη της βρισκόταν μεταξύ
χωρικών και ευγενών και που αργότερα θα διαδραματίσει σημαντικό πολιτικό
και κοινωνικό ρόλο. Ήδη από την εποχή του Μεσαίωνα, εξαιτίας του πλούτου
τους, απέκτησαν σημαντικό πολιτικό ρόλο.
Από τα τέλη του 12ου αι., πολλά μέλη της είχαν σημαντικές θέσεις ως
αξιωματούχοι στην αυλή των αρχόντων και του βασιλιά, και από αυτούς θα
αντλήσουν στελέχη οι βασιλιάδες για να αντιμετωπίσουν τους ευγενείς
φεουδάρχες.
c. Κοινωνικές τάξεις και εξέλιξη των θεσμών
Η διοικητική και πολιτιστική ενοποίηση της χώρας προχωράει σταδιακά,

χάρη στην ανάπτυξη των υποδομών, των συγκοινωνιών και του εμπορίου· χάρη
στην ανάπτυξη της παιδείας –που παρέχεται πλέον από τα κολέγια του κράτους
και όχι απ’αυτά της Εκκλησίας– και χάρη στην ανάπτυξη των ιδεών και στην
πνευματική προοδευτική επιρροή που ασκεί η πρωτεύουσα.
Οι μεγαλογαιοκτήμονες και οι αστοί κεφαλαιοκράτες βλέπουν θετικά την

οικονομική ελευθερία και την στηρίζουν με θέρμη, καθώς μέσω αυτής
καταφέρνουν να πλουτίσουν σημαντικά. Αυτή η ανερχόμενη κοινωνική τάξη –η
πλούσια αστική τάξη, δηλαδή– θα έρθει όμως σύντομα σε ρήξη με την παλιά
αριστοκρατία.
Πράγματι, σε αντίθεση με αυτούς που έχουν πλουτίσει, οι περισσότεροι

εκ των αριστοκρατών έχουν οικονομικές δυσκολίες και δεν ξέρουν πως να
προσαρμοστούν στην νέα τάξη πραγμάτων, χωρίς αυτό να σημαίνει βέβαια κι
ότι το επιθυμούν: οι ευγενείς προτιμούν συχνά να βυθιστούν στην φτώχεια τους
ή να πεινάσουν καλλιεργώντας –ως φτωχοί αριστοκράτες της επαρχίας– τα
[Type text] Page 77

κτήματα που τους έχουν απομείνει, παρά να ξεπέσουν ασκώντας επαγγέλματα

που θεωρούν ασυμβίβαστα με το κύρος και τον τίτλο τους.
Έτσι, στην προσπάθειά τους να αμυνθούν, μεταμορφώνουν την τάξη

τους σε κλειστή κάστα και επιδιώκουν την κατάργηση της εξαγοράς αξιωμάτων
που επιτρέπει να παρεισφρέουν κοινοί πολίτες ανάμεσά τους, ώστε να
παρακρατούν για την τάξη τους και μόνο τα αριστοκρατικά αξιώματα που
θεωρούν ότι τους αρμόζουν.
Ως εκ τούτου, πολλοί θεσμοί –όπως και τα παρλαμέντα– παύουν να

δέχονται μη ευγενείς στα έδρανά τους· ιστορικά, δε, το κοινωνικό έδαφος είναι
πρόσφορο για την παραβίαση από τους νεόπλουτους των θυρών της κοινωνικής
καταξίωσης που οι ευγενείς έχουν σταδιακά φροντίσει να κλείσουν στους
αστούς. Στο πλαίσιο αυτό, και προσπαθώντας να υποστηρίξει τα αιτήματά της,
η γαλλική αστική τάξη θα δώσει έμφαση στην αρχή των ίσων δικαιωμάτων,
επιτρέποντας στην γαλλική Επανάσταση να αποκτήσει την μοναδική αυτή
σημασία της.
Σε αντίθεση δηλαδή με την Αγγλία, η γαλλική αριστοκρατία διόλου δεν

επιδίωξε να συμμαχήσει με τους αστούς. Ενώ πολλοί αριστοκράτες αντέγραψαν
την ανώτερη αστική τάξη ως προς τις επιχειρηματικές επιλογές και τον τρόπο
ζωής της, άλλοι δεν κατάφεραν καθόλου να συντηρηθούν ή να διατηρήσουν την
κοινωνική τους θέση (βλ. π.χ. ξεπεσμός του Μιραμπώ / Mirabeau, του
Σατωβριάνδου / Chateaubriand κλπ.).
Οι ευγενείς τα έβαλαν όμως και με τον βασιλιά. Πράγματι, ενώ επί

Λουδοβίκου 14ου η μοναρχία φαίνεται να είναι ένα καθεστώς απολυταρχικό,
συγκεντρωτικό και γραφειοκρατικό που έχει υποτάξει τους ευγενείς, στην
πραγματικότητα υπάρχουν ακόμα πολύ έντοντες αντιδράσεις. Για την ακρίβεια,
η αριστοκρατία (κυρίως του ξίφους / noblesse d'épée) επιδοκιμάζει το καθεστώς
με κάθε ευκαιρία. Όπως, π.χ. οι βασιλικοί λειτουργοί και οι επιθεωρητές, οι
οποίοι –διορισμένοι ευγενείς στις επαρχίες– ενδυνάμωσαν την επιρροή τους και
αντιδρούσαν απέναντι στην κεντρική εξουσία, εκμεταλλευόμενοι τα αξιώματά
τους (διέμεναν καιρό στις περιφέρειες όπου διορίζονταν, αγόραζαν εκεί
[Type text] Page 78

εκτάσεις και έρχονταν σε επιγαμίες με τους τοπικούς φεουδάρχες για να

συναδελφώνονται μαζί τους).
Η αριστοκρατία χρησιμοποιεί εκείνη την εποχή ακόμα ήπιες μεθόδους

αντίδρασης προς τον βασιλιά, όπως την προσφυγή στα δικαστήρια ή τον
προσεταιρισμό της κοινής γνώμης, αντί για τον ένοπλο αγώνα. Όμως, ο διαρκής
αυτός ανταγωνισμός ανάμεσα στην αριστοκρατία και τους –πλούσιους, κυρίως–
αστούς αφενός, τον βασιλιά και την βασιλική εξουσία αφετέρου, αποτελεί
τροχοπέδη για την γενικότερη ανάπτυξη της χώρας, την ομογενοποίηση των
θεσμών ή την βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης.
Σε μια κατακερματισμένη Γαλλία, όπου υπερισχύουν η ανομοιομορφία

του δικαίου –με τα διαφορετικά προνόμια που είχαν κατοχυρωθεί ήδη από τον
11ο-12ο αι., και την εφαρμογή εθίμων και lex privata– καθώς και οι σημαντικές
πολιτικές αντιπαραθέσεις, η δημιουργία ενιαίων θεσμών αποτελεί δύσκολο
εγχείρημα.
- Η απονομή της δικαιοσύνης9
Με την παρακμή του κοινωνικού - οικονομικού συστήματος της

φεουδαρχίας (feodalité), κατά το οποίο η δικαιοδοτική λειτουργία, ως μη
διακριτό ακόμη μέρος της κρατικής εξουσίας, ασκούταν σε κάθε επαρχία από
τους γαιοκτήμονες και τον κλήρο, και την εγκαθίδρυση της μοναρχίας
(monarchie), αρχίζει να κάνει σταδιακά την εμφάνισή της στη Γαλλία η
λεγόμενη βασιλική δικαιοσύνη (justice royale).
Οι βασιλείς της Γαλλίας παίρνουν σταδιακά στα χέρια τους τη

δικαιοδοτική λειτουργία και αρχίζουν να απονέμουν δικαιοσύνη ελέω θεού,
αφού στο εξής διαδίδεται τεχνηέντως και επικρατεί ευρέως η φαραωνική
άποψη ότι ο βασιλεύς παραλαμβάνει την πνευματική και κοσμική εξουσία
απευθείας από τον Θεό, κατά τρόπον ώστε η θεϊκής προελεύσεως δικαιοσύνη να
φθάνει επί της γης απορρέουσα από τον εκάστοτε βασιλέα της Γαλλίας,
9Απόσπασμα [σελ. 79-83] από το άρθρο «Η εξέλιξη του γαλλικού αστικού δικονομικού δικαίου και
η αλληλεπίδρασή του με το ελληνικό», Παντ. Ρεντούλης, http://www.kostasbeys.gr/articles.
[Type text] Page 79

αντίληψη που συμβολίζεται, άλλωστε, ανάγλυφα και στο τελετουργικό των

βασιλικών στέψεων κατά την παράδοση στον βασιλέα εκ μέρους του
αρχιεπισκόπου της Reims "της χειρός της δικαιοσύνης" ("la main de justice"), ως
συμβόλου ευθυκρισίας, και της "σπάθης" ("l'épée"), ως συμβόλου της ρομφαίας
της δικαιοσύνης.
Όπως γίνεται αντιληπτό, η άσκηση της δικαιοδοτικής λειτουργίας, η

οποία ακόμη εξακολουθεί και υπό το παλαιό καθεστώς (Ancien Régime) να μην
διακρίνεται από τη νομοθετική και την εκτελεστική και να μην είναι χωρισμένη
σε δικαιοδοσίες, δεν αποτελεί μια συνηθισμένη ενασχόληση ίσης σπουδαιότητας
με τις άλλες αρμοδιότητες του βασιλέα, δεδομένου ότι η ορθή και κατάλληλη για
όλους απονομή δικαιοσύνης θεωρείται ως ένα εκ των πρωταρχικών
καθηκόντων του.
Ενδεικτικό της σπουδαιότητας αυτής είναι και το γεγονός ότι μέχρι το

13ο αιώνα, ο βασιλεύς εκδικάζει ο ίδιος προσωπικά τις όποιες υποθέσεις άγονται
ενώπιόν του, συνεπικουρούμενος συνήθως από συμβούλους, ενώ αργότερα,
όταν πλέον η δικαιοδοτική λειτουργία έχει εισέλθει εξασφαλισμένα στο παλάτι,
οι βασιλείς αρχίζουν σταδιακά να παραχωρούν μέσω εξουσιοδοτήσεως την
άσκησή της σε τρίτα πρόσωπα ειδικώς διορισμένα προς τούτο, παρακρατώντας
εντούτοις το δικαίωμα εποπτείας των δικαστικών υποθέσεων και διατηρώντας
την εξουσία να κρίνουν οι ίδιοι προσωπικά κάποια υπόθεση που έχει ήδη κριθεί,
ή να την θέσουν στην κρίση άλλης δικαιοδοσίας.
Δημιουργείται, έτσι, με τον καιρό μια Βασιλική Αυλή (Cour Royale) με

δικαιοδοτική αρμοδιότητα και λειτουργία και με την ειδικότερη ονομασία
Βασιλικό Παρλαμέντο (le Parlement Royal ή Curia Regis in Parliamento), η οποία
με τον καιρό εξελίσσεται σε έναν τεράστιο ιεραρχικό σχηματισμό στην κορυφή
του οποίου προβάλλουν με τη μορφή των παρλαμέντων (parlements) τα
"ανώτερα δικαστήρια" ("cours souveraines") που σχηματίζονται σε κάθε
επαρχία και επανδρώνονται από συμβούλους της Βασιλικής Αυλής.
Παρά, όμως, την κατά τα ανωτέρω θέσπιση και τη σταδιακή εγκαθίδρυση

της "βασιλικής δικαιοσύνης", ο τρόπος της ασκήσεως της δικαιοδοτικής
λειτουργίας από τον βασιλέα απέχει από το να είναι εν τοις πράγμασι
[Type text] Page 80

κεντρομόλος και ως εκ τούτου οι συγκυρίες της εποχής δεν ευνοούν την

ενοποίηση και την εκλογίκευση της γενικότερης δικαστηριακής οργανώσεως,
αφού εξακολουθεί να υπάρχει και να λειτουργεί παράλληλα μια ολόκληρη σειρά
δικαιοδοτικών οργάνων που συστάθηκαν στο πέρασμα των αιώνων, γεγονός
που οδηγεί συχνά στην αναπόφευκτη πρόκληση συγκρούσεως αρμοδιοτήτων
και σε ακόμη περισσότερο αργή και αβέβαιης νομικής ορθότητας απονομή της
δικαιοσύνης.
Κατά την ίδια εποχή, εξάλλου, αποκρυσταλλώνονται και τα λεγόμενα

"προνόμια δικαιοδοσίας" ("les privilèges de juridiction") που ενθαρρύνουν τη
δημιουργία ανισοτήτων και ανεπιεικειών, αφού πρόκειται για ένα σύστημα
το οποίο, με βάση τον τριμερή διαχωρισμό της γαλλικής κοινωνίας εκείνη την
εποχή σε ευγενείς (noblesse), κλήρο (clergé) και στη λεγόμενη τρίτη μη
προνομιούχο τρίτη τάξη (tiers état) και με μοναδικό κριτήριο την κοινωνική
τάξη του αιτούντος (plaideur), καθορίζει το αρμόδιο για την κρίση του
αιτήματός του δικαιοδοτικό όργανο, που συνήθως συγκροτείται από πρόσωπα
της τάξεώς του και συνεπώς γεννά εκ μόνης της συνθέσεώς του "υπόνοιες"
μεροληψίας.
Όλη η ανωτέρω, πρωτόγονη σε σύγκριση με τα σημερινά δικονομικά

δεδομένα, κατάσταση, επιδεινώνεται με το πέρασμα του χρόνου αφενός από τον
τρόπο αμοιβής των δικαστών, οι οποίοι πληρώνονται απευθείας από τους
αιτούντες αρχικά με αρτύματα (épices) και έπειτα με νομίσματα (argent), και
αφετέρου από τον τρόπο διορισμού τους με το σύστημα των υπουργημάτων
(le système d'offices), κατά το οποίο οι δικαστές αγοράζουν από το κράτος τη
δικαστική τους θέση και τη μεταχειρίζονται πλέον ως περιουσιακό τους αγαθό
(vénalité des charges de magistrats), μεταπωλώντας την ή κληροδοτώντας την,
εξασφαλίζοντας έτσι το ισόβιο της λειτουργίας τους.
Από τα ανωτέρω καθίσταται προφανές ότι εκ των πραγμάτων μόνο οι

εύρωστοι οικονομικά υπήκοοι, ήτοι οι ευγενείς (noblesse) και η ανώτερη αστική
τάξη (grande bourgeoisie), μπορούν να έχουν πρόσβαση στη δικαιοσύνη είτε
από την πλευρά των ενεργητικώς δικαζομένων (αιτούντων) είτε από την
πλευρά των δικαζόντων.
[Type text] Page 81

Η ως άνω περίπλοκη κατάσταση του γαλλικού οργανισμού των

δικαστηρίων έχει, δυστυχώς, το ανάλογο αντίκρισμα της και στο ισχύον κατά
την ανωτέρω χρονική περίοδο αστικό δικονομικό δίκαιο. Η επιρροή και
εφαρμογή του ρομανικού και του κανονικού δικαίου, καθώς και των Βασιλικών
Διαταγμάτων (Ordonnances Royales), ως ενοποιητικών παραγόντων, δεν
φέρνουν τα αναμενόμενα αποτελέσματα, αφού οι ισχύοντες κανόνες δικαίου
εξακολουθούν να είναι στην πλειοψηφία τους εθιμικού και συντεχνιακού
χαρακτήρα ανά περιοχή και ανά επαγγελματικό κλάδο, με αποτέλεσμα το
ισχύον τότε γαλλικό δίκαιο να εμφανίζεται διασπασμένο τόσο υλικά όσο
και τοπικά· γενικώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι στο βορρά επικρατεί το
εθιμικό και στο νότο το ρομανικό δίκαιο.
Ειδικά όσον αφορά το γαλλικό αστικό δικονομικό δίκαιο κατά τη

συγκεκριμένη χρονική περίοδο, οι πηγές του εμφανίζονται πολλαπλές. Κατά
μεγάλο μέρος έχει επηρεαστεί από την κανονική δικονομία, η οποία αποτελεί
εξέλιξη της δικονομίας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, αλλά περιέχει πολλά
στοιχεία και από τη φεουδαλική δικονομία και από τις συνήθειες που τηρούνταν
σε εθνικό επίπεδο ενώπιον των δικαιοδοτικών οργάνων, οι οποίες
περιελήφθησαν σε διατάξεις μερικών βασιλικών διαταγμάτων (ordonnances
royales) και μέσω αυτών και στον Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας του έτους
1806.
Η αποσπασματική κατανομή των κανόνων του αστικού δικονομικού

δικαίου ανάλογα με την τοπική και κοινωνική διαστρωμάτωση, επιχειρείται να
εξαλειφθεί για πρώτη φορά με το Βασιλικό Διάταγμα (Ordonnance de
Lamoignon sur la procédure) του έτους 1667, το οποίο συγκεντρώνει τους
διάσπαρτους αστικούς δικονομικούς κανόνες σε ενιαίο κείμενο.
Το Διάταγμα αυτό (...) επιχειρεί να οργανώσει και να ενοποιήσει στο

μέτρο του δυνατού τη διαδικασία ενώπιον των γαλλικών πολιτικών
δικαιοδοτικών οργάνων, αξιοποιώντας τα περιορισμένα μέσα της εποχής
εκείνης. Η ρύθμιση, όμως, που εισάγει με τα 502 άρθρα του είναι δύσκαμπτη και
εν πολλοίς δυσκίνητη, αφού χαρακτηρίζεται από υπέρμετρη τυπολατρία,
αδικαιολόγητη διαφοροποίηση διαδικασιών και την υιοθέτηση ακραιφνούς
[Type text] Page 82

συζητητικού συστήματος, ώστε να υποστηρίζεται βασίμως ότι το πιο θετικό του

σημείο δεν βρίσκεται στο κανονιστικό του περιεχόμενο, το οποίο, παρ' όλ' αυτά
ενσωματώνεται μετέπειτα στο ναπολεόντειο Κώδικα του έτους 1806 και μέσω
αυτού αποτελεί σήμερα το ιστορικό θεμέλιο του εν ισχύϊ γαλλικού Κώδικα
Πολιτικής Δικονομίας, αλλά στο πραγματικό γεγονός της έστω στοιχειώδους
συγκεντρώσεως των κανόνων του γαλλικού αστικού δικονομικού δικαίου σε
ενιαίο νομοθέτημα και της συνακόλουθης κατ' αυτόν τρόπο οριστικής
αυτονομήσεως του δικονομικού δικαίου έναντι του ουσιαστικού.
d. Οι οικονομικές συνθήκες της χώρας
Ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο –πέραν των ταξικών αντιπαραθέσεων–, για

την ωρίμανση των συνθηκών που οδήγησαν στην γαλλική επανάσταση, είχε και
η δημοσιονομική κρίση που προκαλείται από την συμμετοχή της Γαλλίας στον
πόλεμο της Αμερικής: ο υπουργός οικονομικών Νεκέρ (Necker) που έχει ήδη
προσφύγει στον δανεισμό για να χρηματοδοτήσει αυτόν τον πόλεμο, αφήνει την
θέση του στον Καλόν (Calonne) που κεφαλαιοποιεί τα καθυστερούμενα κρατικά
χρέη, συνάπτοντας νέα δάνεια. Το έλλειμμα φτάνει σε τέτοια ύψη που ο Καλόν
αναγκάζεται να υποβάλλει στις 20 Αυγούστου 1786 ένα υπόμνημα, προς τον
Λουδοβίκο 16ο, όπου παρουσιάζει ως απολύτως απαραίτητη την συνολική
μεταρρύθμιση του κράτους, καθώς η διαχείρηση των δημοσίων οικονομικών
είναι ιδιαίτερα προβληματική.
Εκεί, επισημαίνει ότι η γαλλική οικονομία δεν πρέπει να βασίζεται μόνο

στην πρόοδο και την βελτίωση των παραγωγικών δυνάμεων, αλλά και
στηναύξηση της παραγωγής, λόγω της σημαντικής αύξησης του πληθυσμού.
Σημειώνει, δε, βέβαια, ότι η δημογραφική αύξηση του πληθυσμού ευνοεί
περισσότερο τις πόλεις παρά την ύπαιθρο, καθώς οι έντονες μεταναστευτικές
ροές από τις περιοχές της υπαίθρου αποτελούν τον κύριο παράγοντα της
αστικής ανάπτυξης.
Οι πόλεις όμως δεν έχουν αγροτική παραγωγή και πολλά από τα βασικά
αγαθά λείπουν, σε τοπικό (δηλαδή, στις πόλεις) αλλά και σε εθνικό επίπεδο (σε
όλη τη χώρα).
[Type text] Page 83

Συγκεκριμένα, καταγράφεται πράγματι η δημιουργία πλούτου και

αγαθών, αλλά αυτό γίνεται ακόμα με αρχαϊκά μέσα. Οι τιμές, από το 1734 μέχρι
και το 1817, ανεβαίνουν συνεχώς (τα δημητριακά, κυρίως, ακριβαίνουν και
μάλιστα πολύ περισσότερο απ’ ότι τα άλλα είδη διατροφής που παράγονται).
Η περιορισμένη παραγωγή, σε συνδυασμό με την αύξηση των τιμών,

οδηγεί στην φτωχοποίηση των κατώτερων στρωμάτων ενώ οξύνονται και οι
κοινωνικές αντιθέσεις και εντάσεις. Για παράδειγμα, το 1788 ο χειμώνας είναι
ασυνήθιστα βαρύς και η σοδειά είναι καταστροφική· για να αντιμετωπιστεί η
τιμή του ψωμιού που έχει ανέβει σε δυσθεώρητα ύψη, ο Νεκέρ δίνει εντολή να
αγοραστούν μεγάλες ποσότητες σιτηρών από το εξωτερικό και να οργανωθούν
διανομές σούπας και ρυζιού.
Επιπλέον, η οικονομική άνοδος και τα κέρδη της αποικιοκρατικής

εκμετάλλευσης επανεπενδύονται απο τους επιχειρηματίες στιςεξαγωγές, ενώ η
οικονομική ανάπτυξη οφελεί κυρίως τους μεγαλογαιοκτήμονες και την αστική
τάξη. Δεδομένου ότι οι φόροι δεν μειώνονται καθόλου (π.χ. φόρος στην
κατανάλωση του κρασιού, απαλευθέρωση της εξαγωγής των σιτηρών κλπ)
επειδή τα ταμεία της χώρας είναι άδεια, οι συνθήκες διαβίωσης του λαού
συνεχίζουν να υποβαθμίζονται, κάνοντάς τον να γονατίσει όταν προκύπτει ο
λιμός.
Παρόλα αυτά, δεν είναι βέβαιο ότι η οικονομική κρίση θα είχε πείσει τον
λαό να συμπορευτεί με την αστική τάξη, αν δεν τον είχε προηγουμένως
συγκλωνίσει βαθύτατα η γενική συνέλευση των Τριών Τάξεων του 1789.
Υποστηρίζεται, δηλαδή, πως ο λαός δέχθηκε αυτό το γεγονός σαν την
προαναγγελία μιας θαυματουργικής μεταμόρφωσης της μοίρας του, γεννώντας
ελπίδες για ένα καλύτερο μέλλον.
Η κρίση θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί εάν εφαρμοζόταν η

φορολογική ισότητα, αλλά ο Καλόν δεν το τόλμησε. Δεν πρότεινε παρά μόνο
ελάχιστα και μη ριζοσπαστικά μέτρα, όπως το να γενικευτούν ο φόρος άλατος
και το μονοπώλιο του καπνού. Εξάλλου, ηαριστοκρατία δεν ήταν καθόλου
διατεθειμένη να κάνει παραχωρήσεις: δεν υπερασπίστηκε την Τρίτη Τάξη και
δεν στήριξε τα δικαιώματα αυτής στην γενική συνέλευση των Τριών Τάξεων
[Type text] Page 84

(δηλαδή, εναντιώθηκε τόσο στην υιοθέτηση της κεφαλικής ψήφου όσο και στον
διπλασιασμό των αντιπροσώπων της) ενώ δεν στήριξε, επίσης, ούτε και τον
Λουδοβίκο 16ος ο οποίος είχε, από την πλευρά του, απολέσει κάθε κύρος και
επιρροή επάνω της.
Αρνούμενοι, εν τέλει, να συμπορευτούν με οποιονδήποτε από τις άλλες

κοινωνικές τάξεις, οι ευγενείς αποφάσισαν να ζητήσουν την βοήθεια των ξένων
δυνάμεων, ενώ ηΤρίτη Τάξη ενημερώθηται γι’ αυτή την «αριστοκρατική
συνωμοσία». Στην προσπάθειά της, όμως, να καταρρακώσει την βασιλική
εξουσία, η αριστοκρατία κατέστρεψε στην πραγματικότητα τον έναν και
μοναδικό υπερασπιστή των προνομίων της, καθώς η εξέγερσή της απέναντι
στον βασιλιά άνοιξε στην ουσία τον δρόμο για την Επανάσταση της αστικής
τάξης.
Παράλληλα, ο λαός και οι χωρικοί, που ενημερώνονταν για τις πολιτικές

εξελίξεις χάρη στις επιστολές των αντιπροσώπων της Τρίτης Τάξης, ενθάρραναν
τους αντιπροσώπους τους με αναρίθμητες παραινέσεις.
Τέλος, η Αστική Τάξη άρχισε να πιέζει και για πολιτικές αλλαγές που θα
της επέτρεπαν να κατακτήσει πολιτικό κύρος –εις βάρος των αριστοκρατών,
ουσιαστικά– αλλά και για εξουσίες που να αντιστοιχούσαν στην ανερχόμενη
οικονομική της δύναμη, μιας και ήταν πλέον κυρίαρχη στην οικονομική και
πολιτιστική ζωή, ενώ χρηματοδοτούσε και το κράτος, χωρίς όμως να έχει (σε
αντάλλαγμα για όλα αυτά) πρόσβαση στα ανώτερα αξιώματα.
Εν ολίγοις, το κυρίαρχο πεδίο αντιπαράθεσης υπήρξε ανάμεσα σ’αυτούς

και στους αριστοκράτες.
2. Οι προσπάθεις κατευνασμού της κρίσης
Ο Λουδοβίκος 16ος, λαμβάνοντας υπόψη του την έκρυθμη κοινωνική

κυρίως –αλλά και οικονομική–συγκυρία, προχωράει σε άμεσες μεταρρυθμίσεις
που έχουν ως στόχο να επιλύσουν τα κρίσημα ζητήματα και να παρέχουν μια
σχετική ανακούφιση.
[Type text] Page 85

a. Η προσπάθεια υιοθέτησης (ήπιων) μεταρρυθμίσεων
Σε ένα πρώτο στάδιο, λοιπόν, ο βασιλιάς επιλέγει να εφαρμόσει πτυχές

ενός φιλελεύθερου οικονομικού μοντέλου, διορίζοντας Γενικό Διεύθυντή των
Οικονομικών τον Τυργκό (Turgot, από το 1774 μέχρι το 1776) ο οποίος
απελευθερώνει το εμπόριο των δημητριακών (1774), προτείνει την κατάργηση
ενός φόρου σε είδος που προορίζεται για την βελτίωση των δρόμων υπέρ του
φόρου πάνω στην ακίνητη περιουσία (1776), κλπ.
Επίσης, προτείνει την κατάργηση των επαγγελματικών συντεχνιών

(corporations) ώστε να απελευθερωθεί η πρόσβαση και η άσκηση των
ελεύθερων επαγγελμάτων. Η συγκεκριμένη όμως μεταρρύθμιση της φορολογίας
θέτει σε κίνδυνο τα προνόμια των ανωτέρων στρωμάτων, και κυρίως αυτά της
αριστοκρατίας. Τα τοπικά κοινοβούλια (Παρλαμέντα) αντιδρούν και ο
Λουδοβίκος 16ος υποχωρεί μπροστά στις έντονες αντιδράσεις των
παραδοσιακών συμμάχων του. Παράλληλα, αποπέμπει τον υπουργό του,
δίνοντας την θέση του το 1776 στον Νεκέρ (Necker) ο οποίος αναλαμβάνει το
1777 την Γενική Διεύθυνση Οικονομικών (Direction Générale des Finances).
Για την επίλυση του δημοσιονομικού, ο Νεκέρ επιλέγει, αντί να τα βάλει

με τα ευνοούμενα στρώματα, να εφαρμόσει μια πολιτική κρατικού δανεισμού,
που είναι σαφώς πιο δημοφιλής στους προνομιούχους πολίτες. Η παράλληλη
όμως προσπάθειά του να δημιουργήσει τοπικές συνελεύσεις (assemblées
provinciales) με συμβουλευτικές και δημοσιονομικές αρμοδιότητες, ώστε να
περιορίσει τις εξουσίες των κυβερνητών και των παρλαμέντων σε έναν καθαρά
δικαστικό ρόλο, προκαλεί τις έντονες αντιδράσεις και αυτής της μερίδας των
πολιτών.
Επίσης, η πρόταση μέτρων που έρχονται σε αντίθεση με τα προνόμια των

αριστοκρατών –όπως η επιβολή φόρου επί των ακινήτων– εντείνει τις
αντιδράσεις των συνελεύσεων και της αριστοκρατίας, οξύνοντας περαιτέρω τις
αντιθέσεις και οδηγώντας τον Νεκέρ σε παραίτηση, το 1781· ο ίδιος ήθελε στην
πραγματικότητα να καταργήσει τα δημοσιονομικά προνόμια της αριστοκρατίας
για να ευνοηθεί η Τρίτη Τάξη, υιοθετώντας όμως σχετικά ήπια μέτρα, με σκοπό
να μην δυσαρεστηθούν οι ευγενείς. Και πάλι όμως, η πολιτική του αποδείχθηκε
[Type text] Page 86

ικανή να τους ανησυχήσει και να δώσει το έναυσμα για να ενεργοποιηθεί η

γνωστή «αριστοκρατική συνωμοσία».
Σε κάθε περίπτωση, ο βασιλιάς που χρειάζεται πια επειγόντος χρηματική

ρευστότητα δεν μπορεί να γεμίσει τα ταμεία του κράτους χωρίς να προχωρήσει
στην επιβολή φόρων και χωρίς να καταργήσει τα προνόμα των ευγενών, με
κίνδυνο βέβαια να χάσει έτσι τις συμμαχίες που έχει.
Η αριστοκρατία, από την πλευρά της και με σκοπό να αποτρέψει την

επιβολή αυτών των μεταρρυθμίσεων, αρχίζει και αμφισβητεί πλέον οργανωμένα
την βασιλική εξουσία. Η αδυναμία του βασιλιά να επιβάλλει μέτρα ενάντια στην
βούληση των παρλαμέντων αλλά και η επιλογή του να περιορίσει τις
αρμοδιότητές τους (βλ. μεταρρύθμιση του Lamoignon της 8ης Μαίου 1788)
οδηγεί σε έντονες αντιδράσεις και στην απόλυτη, εν τέλει, αδυναμία του να
διοικήσει την χώρα.
Αντιμέτωπος με αυτές τις αναταραχές, αποχωρεί και συγκαλεί για την 1η

Μαίου 1789 τις Τρείς Τάξεις, ενώ η πτώχευση της χώρας ανακοινώνεται στις 16
Αυγούστου του ιδίου έτους.
b. Η Γενική Συνέλευση των Τριών Τάξεων (Etats Généraux)
Ο Λουδοβίκος 16ος καλεί σε συνέλευση τις Τρείς Τάξεις (Etats Généraux)

που αποτελούνται από εκπροσώπους της αριστοκρατίας, του κλήρου και της
Τρίτης Τάξης, και που είχαν κληθεί για τελευταία φορά το 1614.
Το γεγονός γεννάει διαφορετικές προσδοκίες στους αντιπροσώπους των

τάξεων. Συγκεκριμένα, η αριστοκρατία και o κλήρος το αντιλαμβάνονται ως
ευκαιρία να αυξήσουν την πολιτική τους δύναμη, ενώ η Τρίτη Τάξη φιλοδοξεί να
επιτύχει την υιοθέτηση ενός συντάγματος με το οποίο θα της αναγνωριστεί μια
πολιτική δύναμη αντίστοιχη με την οικονομική δύναμη που έχει ήδη αποκτήσει
τα τελευταία χρόνια.
Ως εκ τούτου, παραγγέλνει την σύνταξη τετραδίων παραπόνων (Cahiers

de doléances) σε όλες τις ενορίες της χώρας, με βάση τα υποδείγματα που
[Type text] Page 87

αποστέλλονται από το Παρίσι. Τα τετράδια παραπόνων καταλήγουν, μετά από

επεξεργασία του συνόλου των αιτημάτων, σε γενικά κείμενα όπου συνοψίζονται
τα αιτήματα του λαού: στην πραγματικότητα, επαναλαμβάνονται κυρίως αυτό
της κατάργησης των προνομίων, της μείωσης της φορολογίας και της
κατοχύρωσης ενός συντάγματος.
Τέλος, ο βασιλιάς προσδοκεί, από την πλευρά του, ότι θα μπορέσει να

επιβάλλει μέτρα που να επιτρέπουν την αύξηση της φορολόγισης, με στόχο
πάντα την ενίσχυση των κρατικών εσόδων.
Στην απόφασή του, δε, της 27ης Δεκεμβρίου 1788 περί σύγκλησης των
Τριών Τάξεων, ο βασιλιάς δεν ορίζει τον τρόπο με τον οποίο θα διεξάγονται οι
ψηφοφορίες, προσπαθώντας να αποφύγει την ισχυροποίηση των εκπροσώπων
της Τρίτης Τάξης. Έμπρακτα, απορρίπτει την κεφαλική ψήφο με την έναρξη της
διαδικασίας –τάσσεται υπέρ της ψήφου ανά τάξεις– προκαλώντας, με την
αφορμή αυτή, εντάσεις.
Στις 17 Ιουνίου 1789, οι εκπρόσωποι της Τρίτης Τάξης έντονα

δυσαρεστημένοι από την ανεπαρκή εκπροσώπισή τους και ισχυριζόμενοι ότι
αδικούνται καθώς αποτελούν το 98% του λαού (επικαλούμενοι και το φυλλάδιο
του Αββά Sieyes «Qu’est-ceque le Tiers Etat?» / «Τι είναι η Τρίτη Τάξη»),
αυτοανακηρύσσονται σε Εθνική Συνέλευση και προτείνουν στους εκπροσώπους
των άλλων τάξεων να συμπορευθούν μαζί τους, όπως και θα το κάνουν
ορισμένοι αριστοκράτες και κληρικοί.
Ο βασιλιάς, όμως, που σίγουρα δεν έχει την πρόθεση να παραιτηθεί από
την πολιτική που εφαρμόζει μέχρι τότε, διόλου δεν αναφέρεται, κατά τον
εναρκτήριο λόγο του ενώπιον των Τριών Τάξεων, σε δομικές μεταρρυθμίσεις.
Επίσης, αρνείται να υποστηρίξει την δημοσιονομική ισότητα και αποσιωπεί το
ζήτημα του δικαιώματος πρόσβασης στα δημόσια λειτουργήματα, επιμένωντας
εν τέλει στην διατήρηση των ιεραρχικών τάξεων.
Επιπλέον, δεν αναγνωρίζει την νεοσύστατη Εθνική Συνέλευση και ζητάει

το κλείσιμο της αίθουσας όπου αυτή συνεδριάζει, χωρίς καν να ενημερώσει τους
συνεδριάζοντες. Σε απάντηση, οι αντιπρόσωποι της Εθνικής Συνέλευσης
καταλαμβάνουν άλλη αίθουσα και ορκίζονται, με τον Όρκο του Σφαιριστηρίου
[Type text] Page 88

(le serment du jeu de paume), «Ποτέ να μην χωριστούν, αλλά να συνεχίσουν τις
συνεδριάσεις τους οπουδήποτε χρειαστεί εώς ότου επιβληθεί το Σύνταγμα και
στηθεί πάνω σε θεμέλια ακλόνητα».
Ο Λουδοβίκος 16ος, που επιμένει στην πρότασή του να συνεδριάζουν

χωριστά οι αντιπρόσωποι των τριών Τάξεων, μηνύει ότι θα διαλύσει την Εθνική
Συνέλευση εάν αυτή αρνηθεί να συμμορφωθεί στις διαταγές του. Όταν γίνεται
όμως η σχετική ενημέρωση προς το σώμα, λαμβάνει ως απάντηση πως «Το
Έθνος δεν δέχεται εντολές όταν συνεδριάζει».
Από την στιγμή την αυτονόμησής του απέναντι στον βασιλιά και της
αυτοανακηρυξής του σε Εθνική Συνέλευση (Assemblée Nationale), το σώμα
υποστηρίζει πως πλέον εκπροσωπεί ένα ενιαίο έθνος, παρακάπτωντας έτσι την
παλιά δομή η οποία βασιζόταν στην ταξική οργάνωση της κοινωνίας και παρά
το γεγονός ότι τα προνόμια της αριστοκρατίας και του κλήρου δεν έχουν
καταργηθεί ακόμα. Οι εξουσίες έχουν πια μεταβιβαστεί, κατ’αυτόν τον τρόπο,
από το πρόσωπο του βασιλιά προς την Εθνική Συνέλευση, δηλαδή προς τον λαό
τον ίδιο, σε αντίθεση με ό,τι ίσχυε στο Παλαιό Καθεστώς.
Έτσι, η Εθνική Συνέλευση αποφασίζει ότι θα είναι πλέον η μόνη αρμόδια

να ψηφίζει τους φόρους και αυτοανακηρύσσεται περαιτέρω, στις 9 Ιουλίου
1789, σε Συντακτική (Assemblée Nationale Constituante) ώστε να προχωρήσει
και στην σύνταξη του συντάγματος.
c. Οι κοινωνικές αναταραχές
Λόγω φημολογιών –αφενός ότι ο βασιλιάς συγκεντρώνει τον στρατό του

για να διαλύσει την Εθνική Συνέλευση, αφετέρου ότι η αριστοκρατία συνομοτεί
ενάντια στην Επανάσταση–, αλλά και λόγω της μεγάλης ακρίβειας στην τιμή του
ψωμιού (εξαιτείας της κακιάς σοδειάς του 1788), της ανεργίας και της αύξησης
της επαιτείας, ο λαός εν τέλει εξεγείρεται.
Έτσι, λαμβάνουν χώρα στο Παρίσι οι πρώτες μεγάλες συγκρούσεις

μεταξύ των βασιλικών στρατευμάτων και του λαού.
[Type text] Page 89

Το βράδυ της 14ης Ιουλίου 1789, οι πολίτες της πρωτεύουσας,

αναζητώντας όπλα, εισβάλουν στους στρατώνες των συνταξιούχων
στρατιωτικών (Hotel des Invalides), αρπάζουν 32.000 τουφέκια από το
οπλοστάσιό τους και στρέφονται κατόπιν αυτού στη Βαστίλη για να
αναζητήσουν κι άλλα· η κατάληψη του πύργου της Βαστίλης κάμπτει την
αντίσταση της αυλής. Εξάλλου, οι στρατιωτικές δυνάμεις που αυτή διαθέτει δεν
αρκούν για να θέσει το Παρίσι ξανά υπό τον έλεγχο της.
Ο βασιλιάς φαίνεται να αποδέχεται, μετά απ’ αυτό, την επιτυχία των

επαναστατών και να υποκύπτει: στις 15 Ιουλίου 1789, παρουσιάζεται στην
Εθνική Συνέλευση για να ανακοινώσει την απομάκρυνση των στρατιωτικών
μονάδων από την πόλη. Στις 16, επαναφέρει τον Νεκέρ και στις 17, επιστρέφει
από τις Βερσαλίες στο Παρίσι φορώντας την τρίχρωμη κονκάρδα της
Επανάστασης, με στόχο να κατευνάσει τα πνεύματα.
Ενώ όμως δείχνει να ηρεμεί η πρωτεύουσα, στην επαρχία η πρόσφατη

αποπομπή του Νεκέρ έχει ήδη προκαλέσει έντονες αντιδράσεις, και σε πολλές
πόλεις οι χωρικοί υφαρπάζουν τα χρήματα των δημοσίων ταμείων, καθώς και
τα όπλα των οπλοστάσιων και των αποθηκών του στρατού. Δημουργούνται
επιτροπές που αναλαμβάνουν να οργανώσουν πολιτοφυλακές, και να επιβάλουν
κατ’οίκον περιορισμό σε ευγενείς και ιερωμένους.
Με την διάδοση της είδησης της κατάληψης της Βαστίλης, η αστική τάξη
καταλαμβάνει παντού την εξουσία μέσω των εκλεκτόρων της (το γεγονός αυτό
ονομάζεται «Επανάσταση των Δήμων»). Έτσι, σε κάθε δημοτική αρχή ασκείται
πλέον η λαϊκή εξουσία, όχι μόνο στον ίδιο τον δήμο αλλά και στις γύρω ενορίες,
ενώ η Γαλλία μεταμορφώνεται σε ομοσπονδία κοινοτήτων. Η τοπική αυτονομία
ανοίγει τον δρόμο για την σταδιοδρομία μιας μειονότητας αποφασισμένων
ανθρώπων, που δεν περιμένουν πλέον οδηγίες από το Παρίσι για να επιβάλουν
τα μέτρα που κρίνουν απαραίτητα για την κοινή σωτηρία. Οι φόροι παύουν να
εισπράττονται και τα τέλη καταργούνταιμε την βία.
Σε πολλές περιοχές της υπαίθρου ξεσπούν αγροτικές εξεγέρσεις, καθώς οι

χωρικοί –επηρεασμένοι από τα γεγονότα του Παρισιού που ενισχύουν κάθε
λογής φήμες– φοβούνται την μαζική επέλαση ληστών, την αριστοκρατική
[Type text] Page 90

συνωμοσία, την ξένη εισβολή κλπ. Αυτός ο Μεγάλος Φόβος (La Grande Peur), που
διαρκεί περίπου από τις 20 Ιουλίου 1789 μέχρι τις 6 Αυγούστου 1789, θρέφει τα
τοπικά εξεγερσιακά κινήματα, τα οποία είναι αντίστοιχα σε σημασία και έκταση
με αυτά που είχαν προκαλέσει κοινωνικές εξεγέρσεις στο παρελθόν. Αυτή τη
φορά όμως, τα επεισόδια γεννούν και νέα κινήματα σε όλη την επαρχία, ενώ
τροφοδοτούνται διαρκώς απ’ αυτά που εξαπλώνονται συνεχώς.
Οι χωρικοί, οπλισμένοι και φοβισμένοι, αναζητούν με μανία ληστές και

εχθρούς, που όμως δεν βρίσκουν. Εξαγριωμένοι, δε, όπως είναι, επιτίθενται εν
τέλει στα κάστρα των φεουδαρχών και στα αβαεία, προκειμένου να κάψουν τα
αρχεία που διατηρούνται εκεί και να διαγράψουν με τη βία τα όποια
χωροδεσποτικά δικαιώματα, να καταστρέψουν τις περιφράξεις των αγρών που
περιόριζαν την ελεύθερη βοσκή, κλπ. Η εξέγερση που ξεκίνησε ως αντίδραση
κατά των ληστών, σε διαφορετικά σημεία της Γαλλικής επαρχίας ταυτόχρονα,
εξελίσσεται σε μια ανελέητη μάχη κατά της φεουδαρχίας.
Μέσα από την γενίκευση των επεισοδίων, οι χωρικοί στέλνουν στην

ουσία επιτακτικό μήνυμα προς τα μέλη της Εθνικής Συνέλευσης –της οποίας οι
συζητήσεις συνεχίζονται προς το παρόν χωρίς αποτέλεσμα– να καταργήσουν
κάθε κατάλοιπο της φεουδαρχικής κοινωνίας. Έτσι, προσδοκώντας να βάλει
οριστικό τέλος στα επεισόδια, η Εθνική Συνέλευση υιοθετεί, το βράδυ της 4ης
Αυγούστου 1789, την κατάργηση των αριστοκρατικών προνομίων (π.χ. φόροι,
αρχοντικές δουλείες, προσωπικές δουλείες κλπ.) αλλά και αυτών της εκκλησίας
(π.χ. φόροι στις καλλιέργειες και στα κοπάδια, dîme κλπ.).
Βέβαια, κατά την τελική σύνταξη του κειμένου, η κατάργηση των

προνομίων θα τεθεί υπό προϋποθέσεις –θα προβλεφθεί, δηλαδή, το δικαίωμα
εξαγοράς τους από τους ευγενείς– με τέτοιο τρόπο ώστε η συγκεκριμένη
παραχώρηση να μην είναι τόσο εκτεταμένη όσο φαινόταν αρχικά. Και αυτό
δημιουργεί –δικαίως– στους χωρικούς την εντύπωση ότι οι βουλευτές τους
ξεγέλασαν.
Στις 26 Αυγούστου 1789, η Εθνική Συνέλευση υιοθετεί την Διακήρυξη

των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, που αποτελεί την ενσάρκωση
των ιδανικών του Διαφωτισμού (αρχές της ελευθερίας και της ισότητας του
[Type text] Page 91

ατόμου, ανεξιθρησκεία και ελευθερία της γνώμης, ασφάλεια της ιδιοκτησίας,

δικαίωμα αντίδρασης σε οποιαδήποτε μορφή καταπίεσης του ατόμου,
διαχωρισμός των εξουσιών κλπ.) και το πρώτο μέρος του Συντάγματος που
ψηφίστηκε τότε. Αποτελεί, δε, ταυτόχρονα και την «ληξιαρχική πράξη θανάτου»
του Παλαιού Καθεστώτος.
Αντιστεκόμενος όμως στις εξελίξεις αυτές, ο Λουδοβίκος 16ος έχει ακόμα

κατά νου να αποπέμψει την Εθνική Συνέλευση και για το λόγο αυτό αρνείται και
πάλι να επικυρώσει τις αποφάσεις της, δηλαδή τα διατάγματα που αυτή
υιοθέτησε από την 5ης ως την 11η Αυγούστου 1789, καθώς και την Διακήρυξη
των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη. Σε απάντηση, η Εθνική
Συνέλευση αποφασίζει ότι τα κείμενά της αυτά είναι συντακτικής φύσης και δεν
χρειάζονται καμία βασιλική επικύρωση.
Ενώ όμως η Εθνική Συνέλευση επιδιώκει να προχωρήσει το

μεταρρυθμιστικό της έργο της βασιζόμενη στην νόμιμη δράση, ο βασιλιάς και η
αριστοκρατία επιλέγουν την λύση του ένοπλου αγώνα. Έτσι, ο βασιλιάς καλεί τα
στρατεύματα της Φλάνδρας –που θα φτάσουν τελικά στο Παρίσι στις 23
Σεπτεμβρίου– ενώ οι ξένοι, οι ευγενείς και οι πλούσιοι εγκαταλείπουν την
πρωτεύουσα, κρύβοντας τα χρήματά τους ή στέλνοντάς τα στο εξωτερικό.
Παράλληλα, καθώς το ψωμί παραμένει ακριβό –γεγονός που εντείνει

σημαντικά την οικονομική και πολιτική κρίση–, οι γυναίκες του Παρισιού
συγκεντρώνονται στις 5 Οκτωβρίου 1789 μπροστά στο Δημαρχείο (Hôtel de
Ville de Paris) για να διαμαρτυρηθούν, και το καταλαμβάνουν μέχρι τον ερχομό
της εθνικής φρουράς υπό τις διαταγές του στρατηγού Λαφαγιέτ (La Fayette).
Λόγω της απουσίας του βασιλιά, ο λαός αγανακτισμένος κινείται προς τις
Βερσαλίες για να εκθέσει στον ίδιο τα αιτήματά του. Στην πορεία, το κίνημα
διογκώνεται και τα αιτήματά του εστιάζουν πλέον όχι μόνο σε πρακτικά (να έχει
ψωμί) αλλά και σε πολιτικά ζητήματα (να εγκρίνει ο βασιλιάς τα διατάγματα
της Εθνικής Συνέλευσης), ενώ απαιτεί παράλληλα απ’αυτόν να επιστρέψει.
Καθώς ο Λαφαγιέτ αδυνατεί αυτή τη φορά να προστατεύσει αποτελεσματικά
την βασιλική οικογένεια, αυτή αναγκάζεται εν τέλει να επιστρέψει στο Παρίσι
και να εγκατασταθεί, πια, στο παλάτι του Κεραμεικού (Les Tuilleries).
[Type text] Page 92

Μ’αυτόν τον τρόπο, ο Λουδοβίκος 16ος επικυρώνει και την Διακήρυξη των
Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, ενώ δίνει ταυτόχρονα και την
έγκρισή του για την υιοθέτηση του Συντάγματος. Η Εθνική Συνέλευση
απολαμβάνει πλέον απεριόριστη εμπιστοσύνη, και κάθε όργανο οφείλει να
υπακούει σ’αυτήν· οι εξουσίες του βασιλιά έχουν συρρηκνωθεί ουσιαστικά.
3. Συνταγματική Μοναρχία (1789-1792)

και Σύνταγμα του 1791
Η χώρα βρίσκεται σε αναβρασμό. Οι εφημερίδες και τα περιοδικά

πολλαπλασιάζονται, το ίδιο και οι πολιτικές συζητήσεις.Οι πολιτικές ομάδες και
τα «κόμματα» που έχουν καθοριστικό ρόλο εκείνη την εποχή είναι αυτά που
γεννήθηκαν και δυνάμωσαν μέσα από τις διάφορες συζητήσεις των πολιτών,
κατά το προηγούμενο διάστημα.
Για παράδειγμα, οι Βρετόνοι αντιπρόσωποι μαζεύονται στο καφέ Αμορί

(Café Amaury) στις Βερσαλίες ήδη από τις 30 Απριλίου 1789, δηλαδή πριν ακόμα
αποφασιστεί η σύγκληση των Τριών Τάξεων. Εκεί, συναντώνται με
αντιπροσώπους της Βρετάνης και με άλλες σημαντικές προσωπικότητες της
εποχής εκείνης (Robespierre, Mirabeau, Sieyès, Barnave κλπ). Μετά την
επιστροφή τους στο Παρίσι, μετονομάζονται σε «Εταιρία των φίλων του
Συντάγματος (Société des amis de la Constitution)» και συνεδριάζουν στην μονή
των Ιακωβίνων, εξού και η νέα ονομασία τους (Ιακωβίνοι). Κατά τον ίδιο τρόπο,
συνεδριάζουν οι αντιπρόσωποι άλλων περιοχών ή ομάδων της χώρας, όπως οι
Cordeliers που ήταν μοναχοί (moines franciscains, μεταξύ των οποίων και ο
Danton) ενώ δεν είναι σπάνιο φαινόμενο ορισμένοι αντιπρόσωποι να
παραβρίσκονται σε πάνω από μια πολιτική ομάδα.
Πέρα όμως από συγκεκριμένους πολύ δραστήριους αντιπροσώπους, η

Τρίτη Τάξη δείχνει περιορισμένη διάθεση να συμμετέχει στα κοινά, ενώ πολλοί
από τους πολίτες δεν λαμβάνουν καν μέρος στις πολιτικές διαδικασίες. Εξάλλου,
το ζήτημα της ασφάλειας των ανθρώπων και των περιουσιών αποτελεί τότε
αντικείμενο μεγαλύτερου ενδιαφέροντος και ανησυχίας.
[Type text] Page 93

Στις 20 Οκτωβρίου 1789, ψηφίζεται ο στρατιωτικός νόμος (loi martiale)

που έχει ως στόχο να τεθούν υπό έλεγχο οι κοινωνικές αναταραχές και τα
περιστατικά βίας, που όλο και αυξάνονται από τις 14 Ιουλίου 1789 και μετά. Τα
προβλήματα στην αγορά και στην διανομή των σιτηρών διαιωνίζονται.
Παράλληλα, ενώ ο Λαφαγιέτ –που προσπαθεί να προσελκύσει την αριστοκρατία
στα ιδεώδη της Επανάστασης, δημιουργώντας έτσι στην Αστική Τάξη την
εντύπωση ότι την συμμερίζεται– ανεβαίνει σε δημοτικότητα, ο Λουδοβίκος 16ος
προετοιμάζει, από τον Οκτώβρη, την φυγή του.
Οι πολίτες σημαίνουν συναγερμό, υποπτευόμενοι τα σχέδια του βασιλιά,

ενώ γίνονται όλο και περισσότερες συλλήψεις υποτιθέμενων συνωμοτών·
υπάρχει διάχυτο ένα έντονο αίσθημα πανικού. Την ίδια στιγμή, διασπάται η
εθνοφρουρά, επειδή οι μεταρρυθμίσεις της Συντακτικής Συνέλευσης θίγουν τα
συμφέροντα των στρατιωτών.
Εν τέλει, τα μέλη της Συντακτικής Συνέλευσης κατηγορούνται πως

έφεραν τα πάνω κάτω στην γαλλική κοινωνία για να εφαρμόσουν αφηρημένες
αρχές που δεν έχουν σχέση με την πραγματικότητα.
a. Οι θεμελιώδεις αρχές της Διακήρυξης του 1789

Στις 4 Αυγούστου 1789, η Συντακτική Συνέλευση ανακοινώνει το νέο
Σύνταγμα, καθώς και ότι αυτό θα προηγείται από μια διακήρυξη εγγυητική των
ατομικών δικαιωμάτων, την οποία και ψηφίζει κατ’ άρθρο, μετά από μια
συζήτηση που κρατάει από τις 20 μέχρι και τις 26 Αυγούστου 1789: την
Διακήρυξη των δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη.
Η Διακήρυξη αυτή εμπνέεται σαφώς από τις αρχές και τις ιδέες των
Διαφωτιστών αλλά και από τα αμερικάνικα επαναστατικά κείμενα. Αναγνωρίζει
την αξία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της ατομικής πρωτοβουλίας, ενώ
τίθεται υπό την κηδεμονία του Υπέρτατου Όντος, καθώς οι συντάκτες της
θεωρούν την ελευθερία συνέπεια και εγγύηση του αυτεξούσιου της ψυχής.
Παράλληλα, τα μέλη της Συντακτικής Συνέλευσης συνδέουν στενά την

ισότητα με την ελευθερία, σε αντίδραση προς την παντελή έλλειψη ατομικών
[Type text] Page 94

δικαιωμάτων που υπήρχε επί φεουδαρχίας: «Οι άνθρωποι γεννιούνται και

παραμένουν ελεύθεροι και ίσοι σε δικαιώματα». Έτσι, σύμφωνα με την
Διακήρυξη, εφόσον οι πολίτες σέβονται την ελευθερία των συμπολιτών τους, η
φυσική και πνευματική τους δραστηριότητα μπορεί να αναπτύσσεται
ανεμπόδιστα. Ως εκ τούτου, το έθνος –που αποτελείται από το σύνολο των
πολιτών– είναι κυρίαρχοκαι ελεύθερο να μεταφέρει την εξουσία του αυτή στην
κυβέρνηση που επιλέγει. Το κράτος υπάρχει μόνο για να διασφαλίζει σε κάθε
πολίτη την απόλαυση των δικαιωμάτων του.
Κάθε αρχή και ελευθερία που κατοχυρώνει η Διακήρυξη των

δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη αντιστοιχούσε σε συγκεκριμένα
αιτήματα που γεννήθηκαν κατά την διάρκεια του Παλαιού Καθεστώτος: το
δικαίωμα σύλληψης ή φυλάκισης μόνο κατόπιν δικαστικού εντάλματος
προέκυψε από την καταχρηστική έκδοση σφραγισμένων επιστολών του βασιλιά
(lettres de cachet), που κατέληγαν στην εξορία ή στον εγκλεισμό ανεπιθύμητων
πολιτών χωρίς δίκη· η αρχή της ισότητας ενώπιον του νόμου εγγυόταν την
κατάργηση των προνομίων και κάθε άνισης αντιμετώπισης των πολιτών· το
δικαίωμα αντίστασης στην κρατική αυθαιρεσία εμπεριείχε την νομιμοποίηση
των δίκαιων εξεγέρσεων της 14ης Ιουλίου, κλπ.
Βέβαια, η Συντακτική Συνέλευση δεν συζήτησε εξ αρχής όλα τα

δικαιώματα που αναφέρονται στο κείμενο της Διακήρυξης των δικαιωμάτων του
Ανθρώπου και του Πολίτη. Για παράδειγμα, η οικονομική ελευθερία στην οποία
πίστευε τόσο η Αστική Τάξη, κατοχυρώθηκε εκ των υστέρων, το 1791. Επίσης, η
Τρίτη Τάξη δεν ζήτησε τότε την κατάργηση των σωματείων, ή την κατοχύρωση
των δικαιωμάτων του συνεταιρίζεσθαι και του αναφέρεσθαι· ως εκ τούτου,
αυτά δεν αναφέρονταν ακόμα πουθενά.
Στην ουσία, υμνώντας τις ατομικές δεξιότητες, την ευφυϊα και το

επιχειρηματικό πνεύμα, η Αστική Τάξη καλούσε τους ικανότερους να
αποκολληθούν από το πλήθος και να αναλάβουν την οικονομική και πολιτική
διακυβέρνηση της κοινωνίας. Έτσι, θεωρούσε ότι αυτή θα προφυλαχθεί από την
γήρανση του πληθυσμού της που συνδεόταν αναπόφευκτα με την
[Type text] Page 95

κληρονομικότητα, δια της επιλογής των καλύτερων, όπως την εξασφάλιζε ο

ανταγωνισμός.
Οι αρχές που κατοχυρώθηκαν στην Διακήρυξη των δικαιωμάτων του

Ανθρώπου και του Πολίτη έδωσαν ώθηση στις οικονομικές σχέσεις. Ένα μεγάλο
μέρος του ακίνητου πλούτου τέθηκε προς πώληση, ενώ η καταπιστευματική
κυκλοφορία του νομίσματος πολλαπλασίασε τα διαθέσιμα κεφάλαια και άνοιξε
νέες προοπτικές κερδοσκοπίας.
Με την κατάργηση των κληρονομικών δικαιωμάτων στα ακίνητα (π.χ.

δικαίωμα πρεσβυγενείας, αναπαλλοτρίωτο της ιδιοκτησίας των πρωτότοκων
κλπ.),τα αγαθά προσφέρονταν πλέον σε εκείνους που θα έκαναν τον κόπο να τα
αποκτήσουν, ενώ σε όσους ήταν φτωχοί αλλά μορφωμένοι ανοίγονταν νέοι
δρόμοι δια της αποδοχής τους σε θέσεις του δημοσίου και της κρατικής
διοίκησης. Αυτή η επίκληση της προσωπικής πρωτοβουλίας αποτελούσε, για την
Επανάσταση, ασυναγώνιστη πηγή ζωής και δύναμης, και οδήγησε στην
υποστήριξή της από πλευρά των διανοουμένων και των στρατηγών της εποχής
εκείνης.
Η Τρίτη Τάξη πορεύτηκε, απέναντι στην αριστοκρατία, αλληλέγγυα μαζί

με όσους την στήριζαν, μέσα από ένα αίσθημα ενότητας και αδελφότητας που
συγκάλυπτε εν μέρει τους ανταγωνισμούς που υπήρχαν στο εσωτερικό της.
Εξάλλου, δεν θεώρησε ποτέ ότι ήταν μια κλειστή ομάδα, ενώ πίστεψε κιόλας
πως είχε καταφέρει να καταργήσει τις ιεραρχικές τάξεις γενικώς. Προκειμένου
να προστατεύσει με κάθε τρόπο τα ανθρώπινα δικαιώματα και και να αποφύγει
τις καταχρήσεις που υπήρχαν κατά το Παλαιό Καθεστώς, τα κήρυξε φυσικά και
απαράγραπτα.
Παρότι όμως αυτά παρουσιάζονταν ως απόλυτα, από την στιγμή που

ρυθμίστηκαν νομοθετικά, μετατράπηκαν αυτόματα σε σχετικά δικαιώματα, ενώ
η εξαγγελία τους η ίδια έδειχνε ότι απλά εκφράζουν, στην ουσία, απλά μια
κατεύθυνση, εξαρτόμενη κιόλας στην πράξη από τα συμφέροντα της Αστικής
Τάξης.
Για παράδειγμα, σχετικά με την ατομική ελευθερία, η Συντακτική

Συνέλευση έμεινε πιστή στο πνεύμα της Διακήρυξης των δικαιωμάτων του
[Type text] Page 96

Ανθρώπου και του Πολίτη με τον τρόπο που την εξειδίκευσε: δηλαδή,
κατοχυρώθηκε πράγματι, με την μεταρρύθμιση της ποινικής δικονομίας, πως η
σύλληψη θα επιτρέπεται μόνο κατόπιν δικαστικού εντάλματος, εξαιρουμένης
της επ’αυτοφόρω σύλληψης· ότι η απαγγελία της κατηγορίας και η κρίση περί
της ενοχής ή της αθωώτητας θα ανατίθενται σε ένορκους πολίτες, κλπ.
Αντίστοιχα, για την ανεξιθρησκεία, αναγνωρίστηκαν πολιτικά δικαιώματα
στους Προτεστάντες τον Δεκέμβρη του 1789, και στους Εβραίους έναν μήνα
αργότερα.
Δεν υιοθετήθηκαν όμως και όλες οι μεταρρυθμίσεις που απαιτούσε το

πνεύμα της Διακήρυξης, καθώς η ελευθερία της συνείδησης δεν θριάμβευσε
απολύτως, μιας και το κράτος δεν εκκοσμικεύτηκε μέσα στο επόμενο διάστημα.
Επίσης, σχετικά με την κατάργηση της δουλείας και την κατοχύρωση του
εκλογικού δικαιώματος, τα συμφέροντα της αστικής τάξης οδήγησαν αντίθετα
στον περιορισμό των αντίστοιχων ελευθεριών. Στην Γαλλία, η δουλοπαροικία
καταργήθηκε χωρίς την αποζημίωση των τότε ιδιοκτητών, αλλά διατηρήθηκαν
η δουλεία και το δουλεμπόριο των μαύρων στις αποικίες, με στόχο να μην θιγεί η
εκεί εκμετάλλευση της γης. Παράλληλα, το ζήτημα της ρύθμισης της πολιτικής
υπόστασης των «έγχρωμων» εγκαταλείφθηκε στον πολιτικό σχεδιασμό των
αποίκων, παρά το γεγονός ότι αυτός ήταν παραπάνω κι από προβλέψιμος.
Επίσης, ως προς το δικαίωμα συμμετοχής στα κοινά, η Συντακτική

Συνέλευση εδραίωσε ένα αντιπροσωπευτικό καθεστώς: η εθνική κυριαρχία δεν
ασκείτο όμως πια παρά μόνο την στιγμή των εκλογών, ενώ οι εκπροσώποι του
λαού περιβάλλονταν με ανεξέλεγκτη εξουσία.
Για την ακρίβεια, η Συντακτική Συνέλευση αρνήθηκε να υποβάλλει στους

πολίτες για έγκριση ακόμα και το ίδιο το Σύνταγμα του 1791. Επιπλέον, οι
βουλευτές δεν αντιπροσώπευαν καν το σύνολο των πολιτών, αφού η
Συντακτική Συνέλευση απέκλεισε από το εκλογικό σώμα τους παθητικούς
πολίτες –δηλαδή, όσους πλήρωναν φόρο χαμηλότερο από τα έσοδα τριών
εργάσιμων ημερών, ή βρίσκονταν στην υπηρεσία άλλων προσώπων–, ενώ μέσω
της κατοχύρωσης εκλογών σε δύο στάδια,της απαίτησης οι εκλέκτορες να
[Type text] Page 97

πληρώνουν τουλάχιστον φόρο δέκα λιβρών και οι βουλευτές να έχουν ακίνητη

περιουσία, εν τέλει αποφάσιζαν για τα κοινά μόνο οι πλουσιότεροι.
Έτσι, η ιστορική Διακήρυξη των δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του

Πολίτη χάραξε ταυτόχρονα τα όριά της. Εξάλλου, ήταν αδύνατον να υπάρξει
κοινός παρανομαστής που να συμβίβαζε τα δικαιώματα, τις ελευθερίες και τα
προνόμια του Παλαιού Καθεστώτος με τις διακηρυγμένες αρχές και τα
δικαιώματα που είχε εξαγγήλει συντακτικά η αστική τάξη του 1789.
b. Η οργάνωση της κυβέρνησης

Η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη όριζε πως
όλοι οι κυβερνώντες πρέπει να αντλούν τις εξουσίες τους από την
εκπεφρασμένη βούληση του έθνους, και πως όλοι παραμένουν υπεύθυνοι για τις
πράξεις και τις επιλογές τους απέναντι στο έθνος. Έτσι, ο Λουδοβίκος 16ος δεν
έχει παρά να αποδεχθεί το Σύνταγμα του 1791 που είχε ψηφιστεί στις 3
Σεπτεμβρίου, και που αποτελούσε πλέον την πηγή της εξουσίας του.
Μέχρι τότε, ο βασιλιάς (κληρονομικός, όπως πριν) είχε παραμείνει –παρά

τα όσα έλεγε η Διακήρυξη–πρόσωπο απαραβίαστο και πολιτικά ανεύθυνο, ενώ
δεν προβλεπόταν καν ποινή σε περίπτωση εσχάτης προδοσίας του.
Η Διακήρυξη βέβαια πολλαπλασίασε τις προφυλάξεις εναντίον του: ως

δημόσιος λειτουργός έγινε πολιτικά υπεύθυνος, υποχρεωμένος να υπακούει τον
νόμο, ενώ διακρίνονταν πια οι τρεις εξουσίες (νομοθετική, εκτελεστική και
δικαστική) που έπρεπε να παραμένουν ανεξάρτητες, με τον κίνδυνο να
οδηγήσουν σε παράλυση του κυβερνητικού μηχανισμού. Ο Λουδοβίκος 16ος
διατήρησε όμως και σημαντικά προνόμια, όπως το βασιλικό επίδομα, την
πρωτοβουλία στις διπλωματικές υποθέσεις, το δικαίωμα διορισμού κατά
βούληση έξι υπουργών, ανώτατων στρατιωτικών και πρεσβευτών, καθώς και το
δικαίωμα άσκησης ανασταλτικού βέτο –στις αποφάσεις των νομοθετικών
συνελεύσεων– για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα.
Δεν είχε όμως καμία εξουσία πάνω στην Συντακτική Συνέλευση: αυτή
ήταν μόνιμη, απαραβίαστη, ανεπίδεκτη διάλυσης και μόνη είχε το δικαίωμα της
[Type text] Page 98

νομοθετικής πρωτοβουλίας. Επίσης, δεν μπορούσε να αντιτάξει το βασιλικό

βέτο στους δημοσιονομικούς νόμους, στις ενδεχόμενες απαγγελίες κατηγοριών
και στα διαγγέλματα που απεύθυνε η Συντακτική Συνέλευση προς το έθνος.
Έτσι, η Συνέλευση είχε κρατήσει για τον εαυτό της την εξουσία ερμηνείας των
διαταγμάτων της, καθώς και των οδηγιών που απαιτούνταν για την εφαρμογή
τους.
Οι δε υπουργοί που διορίζονταν από τον βασιλιά ήταν ουσιαστικά

ανίσχυροι, καθώς δεν είχαν –ως άτομα εμπιστοσύνης του βασιλιά– την
εμπιστοσύνη της Συνέλευσης, και δεν μπορούσαν καν να την ζητήσουν.
Συνεπώς, θεωρούνταν εξίσου ύποπτοι με αυτόν και δέχονταν διαρκή κριτική,
μηνυτήριες εγκλήσεις και ακατάπαυστη παρακολούθησή τους από τις
κοινοβουλευτικές επιτροπές. Επιπλέον, τα διοικητικά σώματα ήταν με τέτοιο
τρόπο οργανωμένα που δεν άφηναν στους υπουργούς κανένα ουσιαστικό
περιθώριο να πάρουν πρωτοβουλίες ή να επιβάλουν τις επιλογές τους.
c. Η Διοικητική αναδιοργάνωση της χώρας (22 Δεκ. 1789 /

8 Ιαν.1790)
Η Συντακτική Συνέλευση επέβαλλε την πλήρη αποκέντρωση της

διοίκησης (η διοικητική αναδιάρθρωση και η εναρμόνισηήταν ένα
επαναλαμβανόμενο αίτημα στα τετράδια παραπόνων), με σκοπό κυρίως να
αφαιρέσει από τον βασιλιά ένα από τα πιθανά στηρίγματά του. Εξάλλου, υπήρχε
ακόμα έντονη η εχθρότητα απέναντι στους τοπικούς εντεταλμένους του
βασιλιά, σύμφωνα πάντα με τα όσα είχαν αποτυπωθεί στα τετράδια
παραπόνων, εξαιτίας της εκτεταμένης εξουσίας που αυτοί είχαν στις επαρχίες,
ως άτομα εμπιστοσύνης του.
Το διάταγμα της 14ης Δεκεμβρίου 1789 παραχώρησε επιπλέον εξουσίες

και αρμοδιότητες στις κοινοτικές αρχές: επιβολή και συγκέντρωση φόρων,
τήρηση της τάξης και διοίκηση της εθνοφρουράς, δικαιοδοσίες της κανονικής
χωροφυλακής, κλπ.
Επειδή όμως ήταν αδύνατον να παρακαμφθούν τελείως οι υπόλοιποι

ενδιάμεσοι φορείς, η Γαλλία διαιρήθηκε τελικά σε 83 διαμερίσματα (νομούς /
[Type text] Page 99

départments), τα οποία υποδιαιρούνταν σε περιφέρειες (districts), και οι

περιφέρειες με την σειρά τους σε καντόνια (cantons) και κωμοπόλεις
(communes), ολοκληρώνοντας μια παλιότερη απόπειρα της Μοναρχίας να
οργανώσει την ύπαιθρο σε γενικές διοικήσεις (généralités).
Επιπλέον, καθώς είχε δημιουργηθεί πλέον ο θεσμός της εθνικής

αντιπροσωπείας, ήταν πια απαραίτητο να καθοριστούν και οι εκλογικές
περιφέρειες.
Το διάταγμα της 22ας Δεκεμβρίου 1789 καθιέρωσε μια εκλογική

διαδικασίασε δύο στάδια, βάσει τιμοκρατικών κριτηρίων (suffrage censitaire
indirect à deux degrés), καταργώντας και την επιτακτική εντολή (mandate
imperatif) ώστε να ξεπεραστούν πια οι πελατειακές σχέσεις με τους
ψηφοφόρους. Παράλληλα, δημιουργουργήθηκαν μεγάλες περιφέρειες ώστε να
αποτρέπονται και στο μέλλον οι προσωπικές σχέσεις μεταξύ εκλογικού
σώματος και αντιπροσώπων.
Έτσι, ο νόμος όριζε ότι σε κάθε διαμέρισμα θα υπήρχε ένα Γενικό

Συμβούλιο, ένα Διευθυντήριο ή Εκτελεστικό Σώμα, κι ένα Γενικό Εποπτεύον
Όργανο (Σύνδικος), ενώ σε κάθε Περιφέρεια, ένα Συμβούλιο, ένα Διευθνυτήριο
(Directoire) κι ένας Γενικό Εποπτεύον Όργανο (Σύνδικος), αρμόδιο για την
εφαρμογή των νόμων. Όλοι αυτοί προέρχονταν όμως από τις τάξεις των
πλουσίων. Αντίθετα, στις δημοτικές αρχές βασίλευε ένα πνεύμα περισσότερο
δημοκρατικό από εκείνο που χαρακτήριζε ακόμα και την Εθνοσυνέλευση, καθώς
ο δήμαρχος και οι δημοτικοί αξιωματούχοι διορίζονταν επιτόπου από τους
ενεργούς πολίτες.
Οι εκλογικές συνελεύσεις ήταν συχνές, αλλά η πλειονότητα των πολιτών

αδιαφορούσε, ενώ ακόμα και οι εκλέκτορες επιδείκνυαν απροθυμία να
πληρώσουν έστω τα έξοδα ταξιδιού τους ως την κωμόπολη για να ασκήσουν τα
καθήκοντά τους. Δίσταζαν, γενικά, ακόμα και να αναλάβουν δημόσια
λειτουργήματα, επειδή αυτό θα γινόταν εις βάρος των δικών τους υποθέσεων.
Τέλος, δεδομένου ότι κάθε οικισμός διεκδικούσε κυρίως την αυτονομία του από
την κεντρική διοίκηση, η δημιουργία μεγάλων κοινοτήτων τελικά απέτυχε.
[Type text] Page 100

d. Δικαστική μεταρρύθμιση (νόμος της 16-24 Αυγ. 1790)
Η δικαιοσύνη οργανώθηκε πάνω σε νέες αρχές, όπως διατυπώθηκαν

στην Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη: υποχρέωση
εμφάνισης των κατηγορουμένων εντός 24 ωρών, υποχρέωση δημοσιοποίησης
των αποφάσεων, δικαίωμα στην δικηγορική υποστήριξη, κατοχύρωση ποινών
με προσωποπαγή χαρακτήρα, διαχωρισμός των τριών εξουσιών εκ των οποίων
της δικαστικής που θα έπρεπε να είναι ανεξάρτητη, αλλά και διαχωρισμός της
αστικής από την ποινική δικαιοσύνη (παρότι και οι δύο υπάγονταν σε τελικό
βαθμό στο ίδιο Ανώτατο Ακυρωτικό Δικαστήριο), κλπ.
Υιοθετείται η διαδικασία της εκλογής των δικαστών και των διοικητικών

λειτουργών, και επιλέγεται και νέο δικαστικό προσωπικό. Οι συμβολαιογράφοι
προσλαμβάνονται πλέον με διαγωνισμό και η κλειστή τάξη των δικηγόρων
καταργείται. Παράλληλα, ο βασιλιάς διατηρεί το δικαίωμα να καταργεί
διοικητικές υπηρεσίες, αν και η Συνέλευση δύναται να τα ανασυστήνει. Παρόλα
αυτά, ακόμα και η Συνέλευση παραμένει ανήμπορη να υποχρεώνει π.χ. τους
πολίτες να πληρώνουν τους φόρους τους ή να σέβονται τους νόμους. Εξάλλου,
σε ορισμένες περιπτώσεις, ολόκληρα εκλεγμένα σώματα προσχωρούν στην
αντεπανάσταση, επικαλούμενα το δικαίωμα της αντίστασης στην καταπίεση,
για να δράσουν ενάντια στην εφαρμογή των αποφάσεων της ίδιας της
Συνέλευσης.
Στην πραγματικότητα, δεδομένης της κατάστασης που ήταν ακόμα

ασταθής, η διοικητική αποκέντρωση θα μπορούσε να είχε θέσει σε κίνδυνο την
χώρα, στην περίπτωση που θα χειροτέρευε η κρίση.
- Ειδικά για τα απονομή της δικαιοσύνης10
Μετά την επιτυχία της γαλλικής επανάστασης το 1789 και το de facto

παραγκωνισμό του βασιλέα, στις άμεσες προτεραιότητες των μελών της
Εθνικής Συντακτικής Συνελεύσεως (Assemblée Nationale Constituante)
περιλαμβάνεται επιτακτικά και η αναδιοργάνωση του δικαιοδοτικού
10
Απόσπασμα [σελ. 101-105] από το άρθρο «Η εξέλιξη του γαλλικού αστικού δικονομικού δικαίου
και η αλληλεπίδρασή του με το ελληνικό», Παντ. Ρεντούλης, http://www.kostasbeys.gr/articles.

συστήματος με κυριότερο άξονα την αποφυγή των θλιβερών παραδειγμάτων

της "βασιλικής δικαιοσύνης".
Τα επαναστατικά μέλη της Συντακτικής Συνέλευσης, έχοντας ζυμώσει τη

ζωή τους με τις ιδέες του Διαφωτισμού, διαγράφουν ολοκληρωτικά το παρελθόν
και επιτίθενται τόσο στην πολύπλοκη και μεροληπτική βασιλική οργάνωση των
δικαιοδοτικών οργάνων όσο και στο καθεστώς διορισμού και αμοιβής των
δικαστών, ενώ στις 20-26 Αυγούστου του έτους 1789 συντάσσουν την
περίφημη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη
(Déclaration des Droits de l'Homme et du Citoyen) και οικοδομούν τις βασικές
αρχές που θα διέπουν στο εξής τη Δικαιοσύνη των Πολιτών (la justice des
citoyens) που αντικαθιστά πανηγυρικά τη δικαιοσύνη του βασιλέα (la justice du
roi), μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται ενδεικτικά, το τέλος των
βασανιστηρίων, το τεκμήριο αθωότητας (la présomption d'innocence), ο
δημόσιος χαρακτήρας των συνεδριάσεων και οι κατ' αντιμωλίαν συζητήσεις των
υποθέσεων (les débats contradictoires) ώστε καθένας να έχει τη δυνατότητα να
εκθέσει ελεύθερα τις απόψεις του.
Όλες οι ανωτέρω αρχές δεν μένουν βέβαια στο στάδιο των διακηρύξεων,
αφού η εφαρμογή τους έχει ήδη προετοιμαστεί με το νόμο της 4ης Αυγούστου
1789, ο οποίος καταργεί τα φεουδαλικά δικαιοδοτικά όργανα, τα "προνόμια
δικαιοδοσίας", και τα παρλαμέντα, τα οποία, όπως προαναφέρθηκε,
αποτελούσαν εμπόδιο στη γενικότερη νομοθετική μεταρρύθμιση, και η
περαιτέρω εξειδίκευσή τους δεν αργεί να ενσαρκωθεί νομοθετικά με το
θεμελιώδη νόμο της 16ης-24ης Αυγούστου 1790 περί οργανισμού των
δικαστηρίων, ο οποίος έθεσε τις βασικές αρχές με τις οποίες λειτουργεί ακόμη
μέχρι και σήμερα το σύστημα της γαλλικής δικαιοσύνης, μεταξύ των οποίων
προεξάρχουν η διάκριση της ενιαίας κρατικής εξουσίας στη δικαιοδοτική,
τη νομοθετική και την εκτελεστική λειτουργία, ο διαχωρισμός της
πολιτικής και ποινικής δικαιοδοσίας από τη διοικητική, η θέσπιση νέων
αρχών στο ποινικό δίκαιο και στην ποινική δικονομία, η αρχή της ισότητας
ενώπιον των δικαιοδοτικών οργάνων, η δωρεάν απονομή της δικαιοσύνης,
το δικαίωμα της εφέσεως, η παρουσία λαϊκού δικαστή στις ποινικές
δίκες, η επαγγελματοποίηση και η εκλογή των δικαστών, καθώς και η ιδέα της

συμπτώσεως των περιφερειών των δικαιοδοτικών οργάνων και

συνακόλουθα της τοπικής τους αρμοδιότητας με τις διοικητικές
υποδιαιρέσεις του κράτους.
Όσον αφορά ειδικότερα την απονομή της πολιτικής δικαιοσύνης, οι νέες

ρυθμίσεις που εισάγονται με τον ως άνω νόμο του έτους 1790 είναι
κυριολεκτικά και μεταφορικά επαναστατικές.
Το βασικό μέλημα των μελών της Συντακτικής Επιτροπής είναι να

κληροδοτήσουν στη Γαλλία ένα απλό, δίκαιο και μοναδικό δικαιοδοτικό
σύστημα με σύντομη ιεραρχία, πράγμα που το καταφέρνουν σε μεγάλο
ποσοστό καινοτομώντας με την εισαγωγή θεσμών που σήμερα αποτελούν τα
θεμέλια όχι μόνο του γαλλικού συστήματος απονομής δικαιοσύνης αλλά και
πολλών άλλων ευρωπαϊκών δικονομικών δικαίων, μεταξύ των οποίων είναι
αναμφισβήτητα και το ελληνικό.
Ειδικότερα, καθιερώνεται η ανεξαρτησία των δικαιοδοτικής έναντι

της νομοθετικής και της εκτελεστικής λειτουργίας και εισάγεται νέο
εκλογικό σύστημα επιλογής των δικαστών, ενώ προς εξασφάλιση του
σεβασμού της ανθρώπινης αξίας και των συμφερόντων των πολιτών
καθιερώνεται η διάκριση της πολιτικής από την ποινική δικαιοδοσία (...)
καθιερώνεται η δημοσιότητα των συζητήσεων και εκδόσεως των
δικαστικών αποφάσεων και επιβάλλεται ανεξαιρέτως η αιτιολογία των
τελευταίων.
Πέραν αυτού, όμως, η Εθνική Συντακτική Συνέλευση δεν τολμά να

αναλάβει το δύσκολο έργο της εκ βάθρων αναθεωρήσεως των διατάξεων της
ισχύουσας πολιτικής δικονομίας, αφού διατηρεί εν ισχύϊ την Ordonnance Royale
του έτους 1667, ορίζοντας απλώς εν είδει ευχής ότι "η Πολιτική Δικονομία
πρέπει να τροποποιείται συνεχώς, ώστε να γίνει απλούστερη και η απ' αυτήν
διαγραφόμενη διαδικασία ταχύτερη και λιγότερο δαπανηρή".
Ο επαναστατικός άνεμος είναι, εντούτοις, δυνατότερος έως σαρωτικός

στον τομέα της δικαστηριακής οργανώσεως, αφού ομογενοποιούνται οι
δικαστικές περιφέρειες, κατοχυρώνονται οι δύο βαθμοί δικαιοδοσίας και,

προς αποφυγή της αναβιώσεως των εξαιρετικών δικαιοδοσιών, καθιερώνεται ο

κλειστός αριθμός (numerus clausus) των δικαιοδοτικών οργάνων, τα οποία
πλέον ιεραρχούνται, όσον αφορά την πολιτική δικαιοδοσία ως ακολούθως:
i) στην πρώτη βαθμίδα βρίσκονται τα ειρηνοδικεία (tribunaux de

paix) που ιδρύονται σε κάθε καντόνι και επανδρώνονται με ειρηνοδίκες (juges
de paix), οι οποίοι δρουν περισσότερο ως πολίτες παρά ως δικαστές, αφού κύριο
μέλημά τους είναι να συμβιβάσουν τους διαδίκους και να κρίνουν τη επίδικη
διαφορά κυρίως με βάση την αρχή της επιείκειας και όχι μέσω της εφαρμογής
του νόμου, τα οικογενειακά δικαστήρια, που εκδικάζουν τις διαφορές μεταξύ
συζύγων και μεταξύ συγγενών και τα εμποροδικεία (tribunaux de commerce),
τα οποία είναι τα μόνα δικαιοδοτικά όργανα που επιβίωσαν των
επαναστατικών μεταρρυθμίσεων, και
ii) στην αμέσως ιεραρχικά ανώτερη βαθμίδα τοποθετούνται τα

επαρχιακά δικαιοδοτικά όργανα (tribunaux de district), τα οποία
συγκροτούνται σε κάθε επαρχία (district), συντίθενται από πέντε [5]
εκλεγμένους δικαστές και από έναν [1] εισαγγελέα και εκδικάζουν τις διαφορές
που υπάγονται στην καθ' ύλην αρμοδιότητα τους, καθώς και τις εφέσεις κατά
των αποφάσεων τόσο των ειρηνοδικείων, των εμποροδικείων και των
οικογενειακών δικαιοδοτικών οργάνων όσο και άλλων γειτονικών ισόβαθμών
τους περιφερειακών δικαιοδοτικών οργάνων, κατ' επιλογήν των διαδίκων (η
Συντακτική Συνέλευση, από φόβο προς τη συγκεντρωμένη εξουσία των
παρλαμέντων, δίστασε να ιδρύσει ανώτερα δικαιοδοτικά όργανα με ειδική καθ'
ύλην αρμοδιότητα την εκδίκαση των εφέσεων κατά των αποφάσεων των
επαρχιακών δικαιοδοτικών οργάνων). Τα εν λόγω δικαιοδοτικά όργανα έχουν
πολύ σύντομο βίο· λίγα χρόνια μετά την ίδρυσή τους η Συντακτική Συνέλευση
επιθυμεί να αυξήσει το κύρος του και για αυτό ιδρύει στη θέση τους
δικαιοδοτικά όργανα μεγαλύτερης περιφέρειας, τα tribunaux de département.
Η οργάνωση των δικαστηρίων, όμως, κατά τη διάρκεια της

επαναστατικής περιόδου δεν σταματά στα ανωτέρω πολύ θετικά βήματα. Το
επαναστατικό οργανωτικό των δικαστηρίων έργο ολοκληρώνεται θεαματικά με
το νόμο της 27ης Νοεμβρίου και 1ης Δεκεμβρίου 1790, ο οποίος,

επαναλαμβάνοντας εν πολλοίς την Ordonnance της 28ης Ιουνίου 1738,

μετασχηματίζει το conseil des parties, που αποτελούσε μέρος του conseil du roi,
σε ακυρωτικό δικαιοδοτικό όργανο, το "tribunal de cassation", ως τμήμα του
νομοθετικού σώματος, στο οποίο ανατίθεται η διαφύλαξη του σεβασμού
των νόμων και της ενότητας της νομολογίας με την περιορισμένη, σε
σύγκριση με τη σημερινή, δικαιοδοσία της άρσεως της συγκρούσεως
αρμοδιότητας, της εκδικάσεως των αγωγών κακοδικίας, του ελέγχου των
ελαττωμάτων της δικονομικής διαδικασίας και της επαγρυπνήσεως για την
ορθή εφαρμογή των κανόνων δικαίου.
Το ανωτέρω νομοθετικό έργο της επαναστάσεως, όμως, αν και

εξαιρετικής ποιότητας, γίνεται ταχύτατα και σε μια περίοδο ρευστών πολιτικών
καταστάσεων, γεγονός που του στοιχίζει την ίδια του τη μακροβιότητα.
e. Τα δημόσια οικονομικά
Ανεξάρτητα από την αναδιαμόρφωση της δημόσιας διοίκησης, η

εξαθλίωση ήταν αυτή που συνέχιζε να ταλαιπωρεί το μεγαλύτερο μέρος του
πληθυσμού.
Ο –ένοπλος, πλέον– λαός αρνείται να εξοφλήσει τους έμμεσους φόρους

του και δεν βιάζεται να πληρώσει ούτε τους άμεσους, ενώ οι κατά τόπους
εκλεγμένες δημαρχικές αρχές δεν επιθυμούν καν να τον αναγκάσουν σε κάτι
τέτοιο· εξάλλου, αυτό είναι ανέφικτο καθώς οι φόροι είναι δυσβάστακτοι (βλ.
π.χ. τον φόρο εγγείου ιδιοκτησίας που θεμελιώνεται σε εξωτερικά τεκμήρια
κατοχής πλούτου).
Σύμφωνα με τα τετράδια παραπόνων, οι πολίτες έχουν ζητήσει να

συνταχθεί ένα κτηματολόγιο βάσει αντικειμενικών στοιχείων. Επειδή όμως αυτό
δεν μπορεί να γίνει άμεσα, η Συντακτική Συνέλευση διατάζει να καταρτιστούν
κατάλογοι σύμφωνα τουλάχιστον με τις δηλώσεις των φορολογουμένων, ώστε
να είναι εφικτή μια σχετικά ισότιμη κατανομή των βαρών. Επίσης, προσπαθεί να
ανάγκασει τους προνομιούχους να καταβάλουν το μερίδιο των φόρων που τους
αναλογεί. Τελικά όμως, οι φόροι και τα τέλη οικοσκευής επιβαρύνουν και πάλι
κυρίως τους χωρικούς, προς όφελος της αστικής τάξης (η δυσαρέσκεια που

προκαλεί αυτό το φαινόμενο θα πλήξει σε σημαντικό βαθμό την δημοτικότητα

της Επανάστασης).
Παράλληλα, λόγω ουσιαστικής αδυναμίας συγκομιδής των φόρων, το

θησαυροφυλάκειο μένει άδειο, ενώ δυσκολεύεται το κράτος να αποπληρώσει τα
δύο δάνεια που είχε συνάψει, όπως όμως όφειλε να είχε κάνει μέχρι τον
Αύγουστο του 1789.
Πράγματι, η Συντακτική Συνέλευση έχει απαγορεύσει να εισπράττονται

προκαταβολές των φόρων, εάν αυτές χρησιμοποιούνται για την αποπληρωμή
δανείων των χρηματιστών. Από την άλλη, τα έξοδα αυξάνονται επειδή το
κράτος οφείλει να πληρώνει πλέον όλα τα έξοδα διοίκησης της χώρας, τις
εκκλεσιαστικές συντάξεις και τις δαπάνες για τις δημόσιες τελετές. Τέλος, το
Παλαιό Καθεστώς είχε αφήσει ένα κεφαλαιοποιημένο χρέος καθώς και
τεράστιους ανεξόφλητους λογαριασμούς.
Υποστηρίζεται όλο και περισσότερο πως η περιουσία του κλήρου (που

δεν είναι πια συντεταγμένο σώμα) πρέπει να επιστραφεί στο κράτος, ότι πρέπει
να διατεθούν στην αγορά τα κτήματα που είχαν περάσει στην δικαιοδοσία των
φεουδαρχών μετά από τον θάνατο των υποτελών τους (mainmorte), κλπ.
Έτσι, στις 2 Νοεμβρίου 1789, η εκκλησιαστική περιουσία τίθεται στη

διάθεση του έθνους, και στις 19 Δεκεμβρίου 1789 δημιουργείται ένα Έκτακτο
Ταμείο που επιφορτίζεται με την ρευστοποίηση της εκκλησιαστικής και της
βασιλικής περιουσίας.
Τα χρεώγραφα που τότε εκδίδονται, έχουν την μορφή των «ασινιάτων»,

αποτελούν δηλαδή αναγνώρηση χρέους εκ μέρους του κράτους, και επιφέρουν
στον κομιστή ετήσιο τόκο ίσο προς 5%. Η Συντακτική Συνέλευση επιτρέπει στις
17 Μαϊου 1789 να κυκλοφορεί το ασινιάτο ως νόμισμα, ενώ το ίδιο το κράτος το
αγοράζει για να πληρώνει με αυτό τους στρατιώτες του. Η Συντακτική
Συνέλευση επιτρέπει επίσης να κυκλοφορούν ασινιάτα μικρής ονομαστικής
αξίας, για να μην πληρώνονται οι μισθοί σε χαρτονομίσματα. Έτσι,
διαμορφώνονται στα τρόφιμα και τα διάφορα αγαθα δύο τιμές: μια σε
χαρτονόμισμα (ασινιάτο) και μια σε μεταλλικό χρήμα.

Με αφορμή την κυκλοφορία των ασινιάτων, αποκαθίσταται καταρχήν η

συλλογή των φόρων, ενώ ευνοούνται η πώληση των εθνικών γαιών και ο
εσωτερικός δημόσιος δανεισμός. Επίσης, απορροφάται ο πληθωρισμός, δίνοντας
ερέθισμα στην οικονομία για συνεχή βελτίωση και εξασφαλίζοντας εργασία σε
περισσότερο κόσμο. Η συναλλαγματική αξία του νομίσματος πέφτει και οι
εξαγωγές αυξάνονται.
Η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη δεν περιέχει
αναφορές στην οικονομία. Κατοχυρώνεται βέβαια η ισότητα όλων σε θέματα
φορολογίας. Ως εκ τούτου, διατηρούνται (και αναδιαμορφώνονται) μόνο οι
άμεσοι φόροι που θεωρούνται πιο δίκαιοι, ενώ οι έμμεσοι φόροι καταργούνται
σχεδόν εξ ολοκλήρου. Η οικονομική ελευθερία αποκτάει σταδιακά μια
υπόσταση, και καθιερώνεται τελικά με το Σύνταγμα του 1791.
Παράλληλα, τα μονοπώλια καταργούνται –το κράτος κρατάει μόνο αυτό

του νίτρου, της πυρίτιδας και της κοπής του νομίσματος–, τα ελεύθερα λιμάνια
διατηρούνται, ολοκληρώνεται η ενοποίηση της εθνικής αγοράς με τον
περιορισμό των τελωνειακών φραγμών, κλπ.
Η κατάργηση των συντεχνιών (Loi d’Allarde, 2-17 Μαρτίου 1791) και η

απαγόρευση των εργατικών συνδικάτων (Loi LeChapelier, Ιούνιος 1791)
βοηθάει ορισμένους εργάτες να ανοίξουν με λίγα έξοδα δικό τους εργαστήριο ή
κατάστημα· οι πρωτομάστορες παραμένουν όμως απαρηγόρητοι για την
απώλεια των μονοπωλίων που είχαν. Η δυσαρέσκεια λόγω της απελευθέρωσης
του εμπορίου των σιτηρών είναι γενικευμένη, και οι Συνελεύσεις δεν μπορούν
πλέον να επιβάλουν τον σεβασμό αυτής της απελευθέρωσης.
Η απόπειρα κατάργησης του δικαιώματος ελεύθερης βοσκής των

κοπαδιών βρίσκει εξαγριωμένους τους χωρικούς που υπερασπίζονται με πείσμα
τα συλλογικά τους δικαιώματα, καθώς η πλειονότητα των χωρικών είτε δεν έχει
καθόλου γη, είτε δεν έχει αρκετή ώστε να μπορεί να ζήσει ανεξάρτητα. Εξάλλου,
οι εκμισθώσεις διατηρούνται για να μην εξοργιστούν οι ενοικιαστές των
κτημάτων, και τα γαιοκτήματα πωλούνται ως έχουν, χωρίς να αναδιανεμηθούν.
Σε ορισμένες επαρχίες μόνο, οι χωρικοί ενώνονται μεταξύ τους για να
αγοράσουν τα χωράφια της περιοχής τους.

Σε γενικές γραμμές δηλαδή, το αγροτικό ζήτημα δεν λύνεται ενώ

παράλληλα, δεν αναπτύσσεται και η πρόνοια προς τους φτωχότερους ή τους
ανάπηρους πολίτες.
Ο κλήρος, που δέχθηκε ήδη μεγάλο πλίγμα με την κατάργηση των

προνομίων του την 4η Αυγούστου 1789 και με την μεταβίβαση της περιουσίας
του στους λαϊκούς με την απόφαση της 2ας Νοεμβρίου 1789, βλέπει επιπλέον τα
μέλη του να υποβιβάζονται στην θέση των έμμισθων κρατικών λειτουργών. Η
Συντακτική Συνέλευση δεν επιθυμεί όμως να διαχωρίσει την εκκλησία από το
κράτος, αντιθέτως. Εξάλλου, ακόμα και οι φιλόσοφοι συμφωνούν, στην
πλειοψηφία τους, ότι η πολιτεία δεν μπορεί να υπάρχει ανεξάρτητα από την
θρησκεία. Έτσι, ο Καθολικισμός διατηρεί το προνόμιο της δημόσιας λατρείας,
καθώς και τον έλεγχο της παιδείας και της πρόνοιας.
Η Συντακτική Συνέλευση καταργεί μόνο τον τακτικό κλήρο στις 13

Φεβρουαρίου 1790, επιτρέποντάς του να επιστρέφει στην κοσμική ζωή
λαμβάνοντας μια σύνταξη ή πηγαίνοντας στα λίγα μοναστήρια που
διατηρούνται. Κάθε νομός αποκτά έναν επίσκοπο, και κάθε κοινότητα έναν ή
περισσότερους ιερείς.
Ουσιαστικά, η Εκκλησία δεν αρνείται ακριβώς να εναρμονιστεί με τις νέες

κατευθύνσεις, παρά μόνο αμφισβητεί την απόλυτη υπεροχή του κράτους. Όταν
ο Πάπας θα καταδικάσει όμως και επίσημα τις αρχές της Επανάστασης και την
Πολιτική Σύνταξη του Κλήρου, στις 11 Μαρτίου και στις 13 Απριλίου 1791, το
σχίσμα θα ολοκληρώθει, δίνοντας έτσι σημαντική ώθηση στην αντεπαναστατική
ζύμωση.
Τέλος, η Συντακτική Συνέλευση δέχεται πλέον στις τάξεις της και

εκπροσώπους από τις Γαλλικές αποικίες, ενώ είναι φανερό πως οι μουλάτοι και
οι ελεύθεροι μαύροι επιθυμούν να ευεργετηθούν και αυτοί από την Διακήρυξη
των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, επικαλούμενοι τον οικουμενικό
χαρακτήρα της (βλ. π.χ. κατάργηση της δουλείας).
Επειδή όμως το συμφέρον των ιδιοκτητών των φυτειών είναι προς την
αντίθετη κατεύθυνση, και ταυτίζεται με αυτό των εφοπλιστών και των εμπόρων
των λιμανιών και των μεγαλουπόλεων, η Συντακτική Συνέλευση βρίσκει τελικά

καταφύγιο στην αδράνεια. Η δημιουργία αποικιακών συνελεύσεων θα επιτραπεί

εν τέλει με το διάταγμα της 23ης Μαρτίου 1790, κατά το οποίο οι κάτοικοι των
αποικιών θα αποκτήσουν το δικαίωμα να διατυπώνουν τουλάχιστον την γνώμη
τους σχετικά με τα σχέδια νόμου που τους αφορούν.

Η Εθνοσυνέλευση / La Convention (1792 - 1794)
Ήδη, από την άνοιξη του 1791, φαίνεται ότι το οικοδόμημα που έχουν
δημιουργήσει η Επανάσταση και η Συντακτική Συνέλευση δεν έχει γερές βάσεις.
Η αντίδραση της αριστοκρατίας ενθαρρύνει το θρησκευτικό σχίσμα και

οι δυσαρεστημένοι πολίτες αυξάνονταν διαρκώς. Η κατάργηση των θεσμών της
φεουδραχίας και η εξαγορά των αξιωμάτων θίγει έντονα τους αστούς, ενώ στην
πραγματικότητα η ισότητα των δικαιωμάτων αποτελεί μια ψευδαίσθηση για
όποιον δεν έχει την δυνατότητα να τα απολαύσει. Η αστική τάξη θέλει να
επιβληθεί στον λαό, αλλά εν τέλει δεν καταφέρνει παρά μόνο να εξαρθρώνεται
όλο και περισσότερο.
Έτσι, οι αστοί θέτουν πλέον ως πρωτεύοντα στόχο τους απλά να

κρατηθούν στην εξουσία, να επανεκλέξουν τα μέλη τους στην Συντακτική
Συνέλευση και να πάρουν τουλάχιστον τον έλεγχο των υπουργείων.
1. Η προσπάθεια φυγής του Λουδοβίκου 16ου
Ο Λουδοβίκος 16ος, βλέποντας αυτές τις εξελίξεις, αποφασίζει να

δραπετεύσει από το ανάκτορο του Κεραμεικού το βράδυ της 20ης Ιουνίου 1790.
Έτσι, ξεκινάει για τα Ολλανδικά σύνορα, πιστεύοντας πως εκεί θα βρεί

την υποστήριξη που προσδοκεί από τους ξένους μονάρχες. Εξάλλου, πολλοί απ’
αυτούς τηρούν εχθρική στάση απέναντι στην Επανάσταση καθώς αρκετοί
θίγονται άμεσα (βλ. π.χ. δια της κατάργησης των χωροδεσποτικών δικαιωμάτων
που πλήττει όσους Γερμανούς πρίγκιπες έχουν φέουδα στην Αλσατία).
Ο λαός αναγνωρίζει όμως την άμαξα του βασιλιά, και τον υποχρεώνει, το
βράδυ της 21ης προς την 22α Ιουνίου 1790, να επιστρέψει στο Παρίσι, στο
φρουρούμενο ανάκτορο του Κεραμεικού, μέσα στην λαϊκή οργή.

Με απόφαση της 25ης Ιουνίου 1790, η Συντακτική Συνέλευση του αφαιρεί

τις εκτελεστικές του εξουσίες, και τον απομακρύνει από το αξίωμά του,
καταργώντας το βασιλικό βέτο και θέτωντας τους υπουργούς του υπό την
εξουσία της. Παραμένει, όμως, διάχυτος ο φόβος πως η φυγή του βασιλιά
προαναγγέλει την ξένη εισβολή, και οι οχυρές θέσεις τίθενται αμέσως σε
κατάσταση πολιορκίας. Οι εξελίξεις προκαλούν έναν δεύτερο Μεγάλο Φόβο:
κακοποιούνται ευγενείς και απείθαρχοι ιερείς, ενώ η Συντακτική Συνέλευση –
προσπαθώντας να μειώσει την πολιτική σημασία της φυγής του βασιλιά–
διαδίδει ότι αυτός υπήρξε θύμα απόπειρας απαγωγής του.
Στις 14 Σεπτεμβρίου 1791, ο Λουδοβίκος 16ος αποδέχθηκε το νέο

Σύνταγμα, επιδιώκοντας αλλά και επιτυγχάνοντας να αποκατασταθεί και πάλι
στο θρόνο.
Έτσι, κατά το Σύνταγμα του 1791, ο βασιλιάς και το νομοθετικό σώμα

θεωρούνταν αντιπρόσωποι του κυρίαρχου Έθνους. Η νομοθετική εξουσία
υπερίσχυε και η εκτελεστική εξουσία της ήταν υπόλογη. Είχε θεσμοθετηθεί ένα
ενιαίο κοινοβούλιο που ήταν ανεξάρτητο, και είχε την πρωτοβουλία των
νομοθετημάτων (αρκεί μόνο να τα επικύρωνε ο βασιλιάς) καθώς και την
αρμοδιότητα να κηρύσσει τον πόλεμο μετά από πρόταση του βασιλιά. Ο δε
βασιλιάς ήταν υπό τον έλεγχό του κοινοβουλίου· ήταν επικεφαλής του
στρατού, του διπλωματικού σώματος και της διοίκησης αλλά η εξουσία του
περιοριζόταν στην επιλογή των υπουργών του. Τέλος, πολιτικά δικαιώματα και
δικαίωμα συμμετοχής στα κοινά είχαν μόνο οι ενεργοί πολίτες (οι παθητικοί
αποκλείονται).
Ο βασιλιάς, που θεωρούσε λοιπόν ότι είχε κερδίσει την εμπιστοσύνη των
θεσμών μετά από την έγκριση –εκ μέρους του– του Συντάγματος του 1791,
προσπάθησε στην συνέχεια να πείσει την Συντακτική Συνέλευση να κηρύξει τον
πόλεμο στα ευρωπαϊκά μοναρχικά καθεστώτα, ώστε να πετύχει την παρέμβαση
των ξένων στρατευμάτων στην Γαλλία (με απώτερο όμως στόχο την πλήρη
πολιτική αποκατάστασή του, στηριζόμενος από τις ξένες δυνάμεις).
Η Συντακτική Συνέλευση διαλύθηκε προς τα τέλη του Σεπτέμβρη 1791,

αφού όμως είχε υιοθετεί ένα νέο διεθνές δίκαιο, σύμφωνο με τις αρχές της

Επανάστασης (βλ. π.χ. κατάργηση των φεουδραχικών δικαιωμάτων των

Γερμανών πρίγκιπων της Αλσατίας).
- Αναφορικά με την δικαιοσύνη11
Η πρώτη σοβαρή επέμβαση βελτιώσεως της δικαιοσύνης προς το

απλούστερο και το δικαιότερο είχε γίνει κυρίως στο επίπεδο του οργανισμού
των δικαστηρίων λίγα χρόνια πριν από τη γαλλική επανάσταση, εν είδει
νομοθετικής αναλαμπής του βασιλικού καθεστώτος λίγο πριν από το τέλος του,
επί βασιλείας του Λουδοβίκου του 15ου και υπό την επιρροή των ιδεών του
Διαφωτισμού, όταν επιχειρήθηκε η αναδιοργάνωση των δικαιοδοτικών
οργάνων, ιδιαίτερα στην περιφέρεια του Παρισιού, με την αποστέρηση της
δυνατότητας των δικαστών να παρεμβαίνουν στην πολιτική ζωή.
Με τη μεταρρύθμιση αυτή οι δικαστές διορίζονταν από το βασιλέα

ισοβίως, η δικαιοσύνη απονεμόταν δωρεάν και πιο αντικειμενικά και τα νέα
δικαιοδοτικά όργανα είχαν πιο καθορισμένες αρμοδιότητες, κατάσταση που, αν
και σαφώς βελτιωμένη σε σύγκριση με την προηγούμενη, δεν διήρκησε για
πολύ· μόλις ανέλαβε την εξουσία ο Λουδοβίκος ο 16ος, επανέφερε στο ακέραιο το
παλαιό καθεστώς με ό,τι θλιβερό έσερνε αυτό μαζί του, αφήνοντας έτσι στους
επαναστάτες του 1789 [και στην Τρομοκρατία] το αιματηρό, όπως εξελίχθηκε,
έργο της οριστικής αποκοπής της απονομής της δικαιοσύνης από τον ομφάλιο
λώρο του μοναρχικού και θρησκευτικού κατεστημένου.
2. Η νομοθετική συνέλευση
Η νέα (Νομοθετική) Συνέλευση είναι πλέον η πρώτη που εκλέγεται

νόμιμα. Συνέρχεται την 1η Οκτωβρίου 1791, και αποτελείται από πρώην
Ιακωβίνους που επιθυμούν μια συμφωνία με τον βασιλιά (στα δεξιά),
φιλοσυνταγματικούς και φιλοεπαναστατικούς αντιπροσώπους (στο κέντρο) και
Ιακωβίνους οι οποίοι θα διαιρεθούν σε Γιροντίνους / Girondins και Ορεινούς /
11Απόσπασμα [σελ. 112] από το άρθρο «Η εξέλιξη του γαλλικού αστικού δικονομικού δικαίου και
η αλληλεπίδρασή του με το ελληνικό», Παντ. Ρεντούλης, http://www.kostasbeys.gr/articles

Montagnards, που είναι οι αυθεντικοί υπερασπιστές των αρχών της

επανάστασης (στα αριστερά).
Το ζήτημα που απασχολεί περισσότερο είναι βέβαια το θέμα της

κήρυξης του πολέμου, που επιθυμούν όλοι να είναι σύντομος, άλλοι με σκοπό
την στήριξη του βασιλιά και άλλοι με σκοπό την διάλυση των
αντεπαναστατικών δυνάμεων (λόγω τοποθέτησης των επαναστατών ενάντια
στα μοναρχικά καθεστώτα).
Στις 20 Απριλίου 1792, ο βασιλιάς προτείνει στην Νομοθετική Συνέλευση

να κηρύξει τον πόλεμο στον βασιλιά της Βοημίας και της Ουγγαρίας (δηλαδή
μόνο στην Αυστρία, και όχι σε ολόκληρη την αυτοκρατορία). Επειδή όμως, για να
πετύχει τον παραπάνω σκοπό του, καταχράζεται το δικαίωμά του να ασκήσει
βέτο κατά των αποφάσεων της Συνέλευσης –συγκεκριμένα, το κάνει ενάντια σε
πρόταση μομφής κατά των απείθραχων κληρικών και ενάντια σε πρόταση
ενίσχυσης του στρατού–, ο λαός αγανακτεί και στις 20 Ιουνίου1792,
διαμαρτύρεται έξω από το παλάτι του Κεραμεικού.
Προσπαθώντας να αντιμετωπίσει την δυσαρέσκεια του λαού, η

Νομοθετική Συνέλευση κηρύσσει –στις 11 Ιουλίου 1792– την πατρίδα σε
κίνδυνο, και επιβάλλει σε όλα τα διοικητικά σώματα να συνεδριάζουν επί
μονίμου βάσεως. Οι πολίτες συρρέουν να υπερασπιστούν την χώρα τους,
ενάντια στους Πρώσσους αλλά και ενάντια στον εσωτερικό εχθρό.
Βαθιά δυσαρεστημένος από τις εξελίξεις, ο λαός απαιτεί πλέον την πτώση
του βασιλιά. Την νύχτα της 9ης προς την 10η Αυγούστου 1792, οι επαναστάτες –
γνωστοί και ως Αβράκωτοι (sans-culottes)– καταλαμβάνουν το Δημαρχείο του
Παρισιού (Commune Insurrectionnelle) υπό τις διαταγές του Ναντόν (Danton).
Στις 10 Αυγούστου 1792, ο λαός καταλαβμάνει και το παλάτι του Κεραμεικού,
μετά από πολύωρες μάχες. Το βασιλικό ζεύγος ζητάει την προστασία της
Νομοθετικής Συνέλευσης αλλά, υπό την πίεση των εξεγερμένων, η Συνέλευση
ανακοινώνει αντί γι’αυτό τον εκπεσμό του βασιλιά από το βασιλικό αξίωμα και
την φυλάκισή του.

Στην συνέχεια, η Νομοθετική Συνέλευση παραιτείται και συγκαλεί την

Συμβατική Συνέλευση (Convention, δηλαδή συντακτική). Εκείνο το βράδυ, η
πόλη βρίσκεται ολοκληρωτικά υπό τον έλεγχο του λαού.
a. Το έργο της Νομοθετικής Συνέλευσης
Στις 11 Αυγούστου 1792, η Νομοθετική Συνέλευση εξουσιοδοτεί τους

δήμους να διενεργούν συλλήψεις υπόπτων –οι δήμοι πολλές φορές δεν θα
ασκήσουν καθόλου τις εξουσίες αυτές– και στις 26 Αυγούστου 1792,
αποφασίζει την εξορία όλων των απείθαρχων κληρικών.
Στην πραγματικότητα, η δημοκρατική αστική τάξη δηλώνει ότι

αποστρέφεται κάθε αναστολή των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη,
αλλά ο εξεγερμένος λαός δείχνει μεγάλη έφεση στις εκτελέσεις οι οποίες
γίνονται, εξάλλου, με συνοπτικές διαδικασίες. Στις 17 Αυγούστου 1792, η
Νομοθετική Συνέλευση αναγκάζεται, κάτω από την πίεση του λαού, να στήσει
ένα λαϊκό δικαστήριο με σκοπό την εκδίκηση των θυμάτων της ενέδρας της 10ης
Αυγούστου 1792.
Με την εισβολή των Πρώσων στην Γαλλία, στις 19 Αυγούστου 1792,

πολλαπλασιάζονται στην Νομοθετική Συνέλευση οι προτάσεις βίαιης εκτέλεσης
πολιτών ως μέσο προάσπισης των αρχών της Επανάστασης, καθώς η ιδέα της
αριστοκρατικής συνωμοσίας στοιχειώνει ξανά τα πνεύματα.
Τώρα πια κανείς δεν τολμά να υπερασπιστεί την Μοναρχία. Η

Νομοθετική Συνέλευση εκφράζει την ευχή να κλείσουν όσα μοναστήρια
λειτουργούν ακόμα, ενώ οι τελευταίοι απείθραχοι κληρικοί απελαύνονται ή
συλλαμβάνονται, με απόφαση της 26ης Αυγούστου 1792. Έτσι, ολοκληρώνεται
και η διαδικασία του χωρισμού της Εκκλησίας από το κράτος (αυτό
συνεπάγεται την κατοχύρωση του δικαιώματος του διαζυγίου, την αφαίρεση
καμπάνων και βαρύτιμων σκευών από τις εκκλησίες κλπ).
Παράλληλα, στις 25 Αυγούστου 1792, καταργούνται χωρίς αποζημίωση

τα χωροδεσποτικά τέλη, διευκολύνεται το αγροτικό προλεταριάτο να αποκτήσει

γη, οι περιουσίες των εκπατρισμένων διαιρούνται σε πιο μικρούς κλήρους ώστε

να μπορούν να μεταπωληθούν ευκολότερα, κλπ.
Για να λύσει το πρόβλημα του υποσιτισμού, η κομμούνα του 1792-1793

απαγορεύει στο Παρίσι το εμπόριο του χρήματος και την πρακτική της διπλής
κοστολόγισης –δηλαδή, την αναγραφή διπλής τιμής (δηλαδή, σε ασινιάτα και σε
μεταλλικό χρήμα)– των αγαθών. Σχεδόν παντού, οι τοπικές αρχές επαναφέρουν
από μόνες τους το καθεστώς της ρύθμισης της αγοράς. Οι επιτάξεις και η
φορολόγηση επιτρέπουν να εφοδιαστούν οι στρατιές, να εξοικονομηθούν έξοδα
και να εξασφαλιστεί η τάξη.
Η κομμούνα και η Νομοθετική Συνέλευση συμφωνούν να καλέσουν

τριάντα χιλιάδες οπλισμένους άντρες στα περίχωρα του Παρισιού και να
στείλουν τάγματα και βοήθεια στο μέτωπο (επιτάσσουν όπλα, άλογα
πολυτελείας, ασημένα εκκλησιαστικά είδη, οργανώνουν εργαστήρια για το
ράψιμο στολών κλπ).
b. Οι πόλεμοι της Επανάστασης
Οι διαμάχες μεταξύ πολέμιων και υπερασπιστών της επανάστασης

προκαλούν μια αδράνεια, η οποία όμως δίνει χρόνο στους Πρώσους και στους
Αυστριακούς να βελτιώσουν όσο μπορούν τις στρατιωτικές συμμαχίες τους.
Οι Δυνάμεις του Συνασπισμού χάνουν συμμάχους με αφορμή την

δολοφονία του βασιλιά της Σουηδίας, στις 16 Μαρτίου 1792. Γερμανοί και
Ιταλοί θεωρούν ότι εξελίσσεται απλά ένας πόλεμος κοινωνικών τάξεων, ή έστω
ιδεολογικός. Η Αυστρία και η Πρωσία δεν κρίνουν καν αναγκαίο να στείλουν
στην Γαλλία το σύνολο των δυνάμεών τους, παρά το γεγονός ότι η ποιότητα των
στρατευμάτων τους αντισταθμίζει την ποσότητά τους.
Στις 30 Ιουλίου 1792, οι Δυνάμεις του Συνασπισμού διαβαίνουν τα

γαλλικά σύνορα, αλλά σταματάνε στην περιοχή της Αργκόν (Argonne) λόγω
έντονων καιρικών φαινομένων: ο κατακλυσμός αποτέλεσε, όπως φάνηκε
αργότερα, τον πιο πολύτιμο σύμμαχο της Επανάστασης.

Στις 2 Σεπτέμβρη 1792, οι Πρώσοι και οι Αυστριακοί θα βρίσκονται στο

Βερντέν (Verdun) την στιγμή που οι Παριζιάνοι επαναστάτες, φοβούμενοι
κάποια συνωμοσία από τα μέσα, εκτελούν γάλλους υπόπτους από τις 2 μέχρι τις
5 Σεπτέμβρη 1792, προκαλώντας έτσι 1000 με 1500 θύματα.
Στις 20 Σεπτέμβρη 1792, μετά την σύντομη μάχη του Βαλμύ (Valmy), οι
Πρώσοι θα υποχωρήσουν εν τέλει· αυτή θα είναι και η πρώτη νίκη της
Επανάστασης. Σημαντική κυρίως για την ψυχολογία των Γάλλων, η νίκη αυτή θα
σηματοδοτήσει παράλληλα και την κατάργηση της βασιλείας, η οποία θα
διακηρυχθεί και επίσημα πλέον, στις 21 Σεπτεμβρίου 1792.
Ο χρόνος θα κυλάει πια προς όφελος των Γάλλων: οι Αυστριακοί θα

οπισθοχωρήσουν πέρα από τον Ρήνο, ενώ η Πρωσία θα έχει έρθει πλέον σε
σημείο που, αντί να μπορεί να εξετάζει την εισβολή στην Γαλλία, θα πρέπει να
υπερασπίζεται τα δικά της σύνορα. Η υποχώρηση αυτή θα τερματιστεί με τον
δεύτερο διαμελισμό της Πολωνίας και τον περαιτέρω κλονισμό τωνΔυνάμεων
του Συνασπισμού.
Και αυτό είναι που θα επιτρέψει πλέον στην Γαλλία και να συνάψει
συνθήκη ειρήνης με τους αντιπάλους της.
3. Η Συμβατική Εθνοσυνέλευση (1792 – 1794)
Από τον Αύγουστο του 1792, η οικονομική κρίση εντείνεται, αφενός λόγω
του πληθωρισμού και της πτώσης του ασινιάτου, αφετέρου λόγω της
απόρριψης των εργατικών αιτημάτων για την αύξηση των μισθών· επιπλέον,
ορισμένα αγαθά αρχίζουν να σπανίζουν –όπως η ζάχαρη, το σαπούνι, τα σιτηρά
κλπ.– επειδή στις αποικίες (π.χ. Αντίλλες), οι μεγαλοκαλλιεργητές περιμένουν να
ανέβουν οι τιμές για να πουλήσουν.
Ο λαός είναι πλέον εξοργησμένος και υπάρχουν βίαιες πολιτικές

αναταραχές σε όλα τα σημεία της χώρας.
Από την κατάληψη του Παρισιού από τους Αβράκωτους (Sans-Culottes)

στις 10 Αυγούστου 1792 –δια της εφόδου και της κατάληψης του Κεραμεικού,

που απαρίθμησε 1000 θύματα– μέχρι και τις 21 Σεπτεμβρίου 1792 που έλαβε
χώρα η νίκη του Valmy, η Συντακτική Συνέλευση επέβαλλε την πρώτη
Τρομοκρατία (Première Terreur) λαμβάνοντας αυστηρά έκτακτα μέτρα για την
αντιμετώπιση των κοινωνικών και πολιτικών αναταραχών.
Έτσι, με σκοπό να προστατευθεί η Επανάσταση από τους

αντεπαναστάτες, δημιουργήθηκε ένα έκτακτο ποινικό δικαστήριο που έκρινε
τους υπόπτους, απαγορεύθηκε η κυκλοφορία των εφημερίδων της
αντιπολίτευσης, έκλεισαν τα σύνορα και φυλακίστηκαν οι απείθαρχοι κληρικοί
και οι δημοκράτες πρόκριτοι.
a. Εθνοσυνέλευση των Γιρονδίνων (1792- 1793)
Από τον Σεπτέμβριο 1792 μέχρι και τον Ιούλιο 1794, τα επαναστατικά
φαινόμενα εντάθηκαν μαζί με την ριζοσπαστικοποίηση των πολιτικών· τον
πρώτο χρόνο, τα ηνία της χώρας πήρε στα χέρια της η έκτακτη επαναστατική
κυβέρνηση, ενώ η περίοδος αυτή έληξε τυπικά τον Οκτώβρη 1795, όταν το
Διοικητήριο (Directoire) ανέλαβε πια την εξουσία.
Η εξουσία των Γιρονδίνων διήρκησε 8 μήνες μόνο, και χαρακτηρίστηκε

από δυο ιστορικά γεγονότα, δηλαδή (1) την εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας
(République) και (2) την θανάτωση του βασιλιά, που προκάλεσε όμως, τότε,την
αντίδραση σύσσωμης της Δυτικής Ευρώπης.
- Σύνθεση της Συμβατικής Συνέλευσης
Η Εθνική Συμβατική Συνέλευση (Assemblée Nationale Constituante) που

ήταν η τρίτη κατά σειρά κυβέρνηση της γαλλικής επανάστασης –μετά, δηλαδή,
από την διετή Εθνική Συντακτική Συνέλευση και την μονοετή Νομοθετική
Συνέλευση–, σχηματίστηκε κατόπιν εκλογών που έλαβαν χώρα για πρώτη φορά
με καθολική ψηφοφορία, καθώς το δικαίωμα ψήφου ασκήθηκε τότε από κάθε
Γάλλο άνω των 25, χωρίς ταξικές διακρίσεις.

Συνεδρίασε και συγκροτήθηκε σε σώμα στις 20 Σεπτεμβρίου 1792,

αντικαθιστώντας την Νομοθετική Συνέλευση (θεωρείται πως ήταν πιο αριστερή
απ’αυτήν), και η σύνθεσή της, σε γενικές γραμμές, είχε ως εξής:
(1) στα δεξιά του κοινοβουλίου, είχαν λάβει θέση οι 150-180 Γιρονδίνοι
(Brissot, Petion, Vergniaud, Condorcet) που ήταν επιφυλακτικοί απέναντι στις
επιλογές των επαναστατών και ήθελαν περισσότερη αυτονομία στις
περιφέρειες. Οι βουλευτές αυτοί (45 δικηγόροι, 8 γιατροί, 6 δημοσιογράφοι, 6
αξιωματικοί, 4 καθηγητές, 11 ιερείς, 16 μεγαλέμποροι ή βιομήχανοι, κλπ)
προέρχονταν κυρίως από την μεσημβρινή Γαλλία, την Βρετάνη και την
Νορμανδία, όλες χώρες του γραπτού δικαίου· ως εκ τούτου, έδειχναν ιδιαίτερο
σεβασμό προς την νομιμότητα και τα γραπτά συντάγματα. Κατά μέσο όρο, οι
Γιρονδίνοι ήταν κατά δέκα χρόνια πιο ηλικιωμένοι από τους Ορεινούς, και
ανήκαν στην πρώτη γενιά των Διαφωτιστών,
(2) στα αριστερά του κοινοβουλίου, είχαν λάβει θέση οι 250-300 Ορεινοί
που στήριζαν τους Παριζιάνους (Couthon, SaintJust, Marat) και τάσσονταν υπέρ
των προστατευτικών μέτρων. Οι βουλευτές των Ορεινών (49 νομικοί, 5 γιατροί,
3 καθηγητές, 5 καλλιτέχνες, 9 εκκλησιαστικοί, 10 μεγαλέμποροι, κλπ.)
εκπροσωπούσαν κυρίως το Παρίσι και τα διαμερίσματα της βόρειας και
ανατολικής Γαλλίας που απειλούνταν από τον πόλεμο και την εισβολή των
ξένων δυνάμεων, είχαν ζωηρές αντιφεουδαρχικές παραδόσεις και ανήκαν
κυρίως στην δεύτερη γενιά των Διαφωτιστών,
(3) τέλος, στο κέντρο του κοινοβουλίου, είχαν λάβει θέση οι Πεδινοί (La
Plaine), οι οποίοι, παρότι τάσσονταν υπέρ των Γιροδίνων, σχετικά –κυρίως– με
την ριζοσπαστικοποίηση των πολιτικών και της κοινωνίας, αρνήθηκαν εν τέλει
να τους παραδώσουν τους αντιπάλους τους (ήταν οι Sieyès, Cambon, Carnot, που
έγιναν γνωστοί για τον αγώνα τους ενάντια στους Μαρά και Ροβεσπιέρο). Είχαν
τους περισσότερους βουλευτές –περίπου 350– οι οποίοι πίστευαν πως εάν
χρησιμοποιηθείη βία ενάντια στους Αβράκωτους του Παρισιού, η κατάσταση θα
εξελισσόταν στη συνέχεια υπέρ των βασιλόφρονων. Τάσσονταν δε ανοιχτά
υπέρ της ελευθερίας και της ιδιοκτησίας.

Οι Ορεινοί, που προέρχονταν κυρίως από την αστική τάξη, συμφωνούσαν

περισσότερο με τους Αβράκωτους. Αφότου αποτέλεσαν την πλειοψηφία στην
Λέσχη των Ιακωβίνων –την οποία και εγκατέλειπαν σιγά σιγά οι Γιρονδίνοι–
ενώθηκαν και με τον λαό. Έτσι, μετατράπηκαν εν τέλει σε υπερασπιστές των
λαϊκών στρωμάτων, ασπαζόμενοι τα συμφέροντα των απλών τεχνιτών και
μικρομαγαζάτορων, της μικρής και μεσαίας αστικής τάξης, της μάζας των
καταναλωτών που ταλανιζόταν από την ακρίβεια της ζωής και την ανεπάρκεια
των μισθών, κλπ.
Οι Γιρονδίνοι, σταθερά προσηλωμένοι στην νομιμότητα, τάσσονταν

ενάντια στα επαναστατικά και έκτακτα μέτρα που επέβαλε η πρωτοβουλία της
παρισινής κομμούνας της 10ης Αυγούστου 1792, και ενάντια στην δικτατορία
και τον συγκεντρωτισμό. Συνδεδεμένοι περισσότερο με την τοπική αστική τάξη
(δηλαδή με τους μεγαλέμπορους, τους εφοπλιστές και τους τραπεζίτες), είχαν
προσκολληθεί με πάθος στην οικονομική ελευθερία και έδειχναν μεγάλη
αντίδραση στο ζήτημα της κρατικής ρύθμισης της αγοράς.
Ενώ, δε, όλες οι πλευρές συμφωνούσαν στο θέμα της κατάργησης της
Μοναρχίας και σ’ αυτό της ίδρυσης της Δημοκρατίας, υπήρχε σημαντικό ρήγμα
στο εσωτερικό της επαναστατικής αστικής τάξης αναφορικά με το πως θα
υλοποιούνταν στην πράξη ένα τέτοιο δημοκρατικό καθεστώς: ζητώντας την
στήριξη της αριστοκρατίας ή, αντίθετα, συμμαχώντας με τις λαϊκές τάξεις;
- Τα μέτρα της Συμβατικής Συνέλευσης
Μόλις ανέλαβε τα καθήκοντά της, η Συμβατική Συνέλευση πρότεινε

αμέσως την κατάργηση της βασιλείας, την φυλάκιση του βασιλιά και της
οικογένειάς του –στις 21 Σεπτεμβρίου 1792– καθώς και την νέα χρονολόγηση,
από τότε και στο εξής, των διαταγμάτων που θα εκδίδονταν, με αρχή το έτος 1
της Δημοκρατίας (κατοχυρώθηκε το Γαλλικό Δημοκρατικό Ημερολόγιο, ή και
Γαλλικό Επαναστατικό Ημερολόγιο).
Στις 25 Σεπτεμβρίου 1792, εγκαθιδρύονται, για πρώτη φορά στην

Ευρώπη, η αβασίλευτη δημοκρατία και η ενότητα του κράτους («La République
française est une et indivisible»), ενώ η χώρα υπάγεται πλέον σε ένα ενιαίο δίκαιο
το οποίοκαι θα εφαρμόζεται πια ομοιόμορφα σε όλη την επικράτεια.

Η οικονομική και χρημαστιστηριακή κρίση που συνεχίζονται επιβάλλουν

την άμεση λήψη όλο και πιο δραστικών μέτρων, και οι Γιρονδίνοι επαναφέρουν,
τον Δεκέμβρη 1792, την ελευθερία των οικονομικών συναλλαγών, ενώ φλέγον
παραμένει και το ζήτημα της τιμωρίας του βασιλιά, για την προδοσία του προς
την επανάσταση (δηλαδή, για το ζήτημα της φυγής του και της συνεργασίας του
με τις ξένες δυνάμεις).
- Η δίκη του βασιλιά
Η Συμβατική Συνέλευση όφειλε να τοποθετηθεί, είτε:
(1) υπέρ της ενοχής του βασιλιά για λόγους προδοσίας,

νομιμοποιώντας, σ’αυτή την περίπτωση τα γεγονότα της 10ης
Αυγούστου 1792 (βλ. κατάληψη του Κεραμεικού που είχε
σηματοδοτήσει την πτώση της Συνταγματικής Μοναρχίας) και
την εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας, είτε
(2) υπέρ της αθώωσής του, στην οποία περίπτωση, κατά τον
Ροβεσπιέρο, «αν δεν (ήταν) ένοχος ο βασιλιάς, τότε (ήταν)
ένοχοι εκείνοι που τον εκθρόνισαν» και θα έπρεπε αυτοί, τότε,
να δικαστούν.
Στην περίπτωση όμως που θα αναγνωριζόταν η ενοχή του βασιλιά, η

Συμβατική Συνέλευση γνώριζε καλά ότι θα δυσκολευόταν να μην αποφανθεί–
στην συνέχεια– υπέρ της θανατικής ποινής εναντίον εκείνου που είχε καλέσει
τις ξένες δυνάμεις να επιτεθούν στην Γαλλία, και που οι Αβράκωτοι θεωρούσαν
υπεύθυνο για την ενέδρα και τα πολλά θύματατου Κεραμεικού.
Εν μέσω συζητήσεων για την ενοχή του βασιλιά που ξεκίνησαν τον
Νοέμβριο 1792, ανακαλύφθηκαν στα ανάκτορα του Κεραμεικού (στις 20
Νοεμβρίου 1792) ορισμένα ενοχοποιητικά έγγραφα καθώς και η αλληλογραφία
του με την οποία ζητούσε την στήριξη των ξένων δυνάμεων· έκτοτε, η καταδίκη
του ήταν πια αναπόφευκτη. Παρουσιάστηκε στο εδώλιο στις 11 Δεκεμβρίου
1792.
Στο πλαίσιο της δίκης του –η οποία ξεκίνησε στις 14 Ιανουαρίου 1793–
κάθε κοινοβουλευτική ομάδα της Συμβατικής Συνέλευσης κλήθηκε να

τοποθετηθεί επάνω σε τρια ζητήματα: (1) περί ενοχής για συνωμοσία ενάντια
στην δημόσια ελευθερία και επιβουλή της εθνικής ασφάλειας, (2) περί
αρμοδιότητας του έθνους να αποφανθεί σχετικά με την ποινή του βασιλιά, και
(3) περί της ίδιας της ποινής.
Η ενοχή του Λουδοβίκου 16ου αποφασίστηκε ομόφωνα, μετά το πέρας

μιας ψηφοφορίας που διήρκησε 24 ώρες, και το πρωί της 21ης Ιανουαρίου 1793,
η παρισινή κομμούνα παρέταξε την εθνοφρουρά κατά μήκος της πορείας που
έπρεπε να ακολουθήσει ο βασιλιάς μέχρι το ικρίωμα. Ο Λουδοβίκος 16ος
καρατομήθηκε στην πλατεία της Επανάστασης (Place de la Concorde) στις 21
Ιανουαρίου 1793, γεγονός που επέφερε αποφασιστικό πλήγμα στο μοναρχικό
αίσθημα, καθώς για πρώτη φορά ένας βασιλιάς τιμωρήθηκε δια της θανάτωσής
του, λόγω της στάσης που είχε απέναντι στο έθνος, ως κοινός θνητός.
Έτσι, η βασιλεία έχασε για πάντα τον υπερφυσικό της χαρακτήρα, που
ακόμα και η ίδια η Επανάσταση δεν είχε καταφέρει να σβήσει μέχρι τότε. Η
πορεία των γεγονότων ήταν πλέον δυνατή μόνο προς συγκεκριμένη
κατεύθυνση, δεδομένου ότι αν οπισθοδρομούσαν τώρα οι επαναστάστες, θα
μετατρέπονταν οι ίδιοι αυτόματα σε βασιλόκτονες.
Η δε εκτέλεση του βασιλιά διόλου δεν κατεύνασε τα πνεύματα. Αντίθετα,

αναπτύχθηκε ένα ανεξιλέωτο μίσως μεταξύ των υπερψηφισάντων (οι οποίοι δεν
δέχονταν άλλη λύση πέραν της νίκης της επανάστασης) και των
εφεσιβαλλόντων (που προκειμένου να πετύχουν την κοινωνική ειρήνη, ήταν
διατεθειμένοι να δεχθούν κάθε συμβιβασμό με την αντεπανάσταση).
Την ίδια στιγμή, εκμεταλλευόμενες την παραπάνω ασυμφωνία μεταξύ

των διαφόρων πολιτικών ομάδων, οι ευρωπαϊκές δυνάμεις κήρυξαν έναν
πόλεμο εξόντωσης εναντίον αυτών που θεωρούσαν πια ομόφωνα βασιλοκτόνες.
- Η εκστρατεία του 1793 και η κρίση της άνοιξης του 1793
Μετά την εκτέλεση του Λουδοβίκου 16ου, η Ισπανία και η Πορτογαλία

ενώθηκαν και αυτές με τους Συμμάχους, ενάντια στη Γαλλία. Η Αγγλία πήρε τα
ηνία της αντεπίθεσης και συσπείρωσε τις ξένες δυνάμεις κατά της Γαλλίας,

προβάλλοντας ως αίτιο την θανάτωση του βασιλιά, αν και υποστηρίζεται ότι

στην πραγματικότητα ήταν ενοχλημένη από την επεκτατική πολιτική της
επαναστατικής κυβέρνησης. Έτσι, τον Φεβρουάριο 1793, μια μεγάλη Συμμαχία
που ένωνε –με διμερής κυρίως συμβάσεις– την Αγγλία με την Πρωσία, την
Αυστρία, την Αγγλία, την Ισπανία μαζί με τους Γερμανούς και τους Ιταλούς
πρίγκιπες, δημιουργήθηκε.
Η Γαλλία, που όφειλε να προστατευθεί πλέον τόσο απέναντι στον

εξωτερικό (ευρωπαϊκές δυνάμεις) όσο και στον εσωτερικό εχθρό
(αντεπαναστάτες), καθώς οι πόλεμοι αυτοί τροφοδοτούσαν με την σειρά τους
εντεινόμενες κοινωνικές αναταραχές, υιοθετούσε όλο και πιο αυστηρά έκτακτα
μέτρα.
Την άνοιξη του 1793, η οικονομική κρίση που επανήλθε δριμύτερη

αφενός, οι στρατιωτικές επιθέσεις των ευρωπαϊκών δυνάμεων που εντάθηκαν
κι άλλο αφετέρου, έκαναν τα πράγματα δυσκολότερα.
Η Συμβατική Συνέλευση αποφάσισε εν τέλει την επιστράτευση 300.000

ανδρών με κλήρο, γεγονός που προκάλεσε, βέβαια, επιπλέον κοινωνικές
αντιδράσεις, ενώ η Βανδέα οδηγήθηκε ακόμα και σε εμφύλιο (guerre civile en
Vendée) στις 3 Μαρτίου 1793. Η Συμβατική εξέλαβε το γεγονός αυτό ως
αριστοκρατική συνωμοσία ενάντια στην Επανάσταση, και αποφάσισε την
σύλληψη και την θανάτωση όλων των υπόπτων της περιοχής αυτής.
Προς το τέλος του 1793 όμως, και χάρη στην στρατιωτική πολιτική της
επαναστατικής κυβέρνησης, η Γαλλία κατάφερε να νικήσει τους αντιπάλους της
σε αρκετά μέτωπα (στην Σαβοία/Savoie, στην Νίκαια /Nice, στο Ρήνο/Rhin κλπ),
εκμεταλλευόμενη κιόλας ορισμένες αδυναμίες των Συμμάχων που είχαν το
βλέμμα τους στραμμένο, εκείνη την περίοδο, στο ζήτημα της δεύτερης διανομής
της Πολωνίας (που έλαβε χώρα τον Ιανουάριο του 1793).
Παράλληλα, τέθηκαν πια ερωτήματα αναφορικά με την φύση και τον

σκοπό του συγκεκριμένου πολέμου: μέχρι που θα προχωρούσε ο Γαλλικός
στρατός; Πράγματι, αυτό που στην αρχή παρουσιαζόταν ως ιδεολογικός
πόλεμος –με στόχο να φτάσουν οι επαναστάτες μέχρι και την Ρωσία– άρχισε να
μετουσιώνεται, λόγω κούρασης, σε πιο απτούς στόχους, δηλαδή στην

προάσπιση τουλάχιστον των «φυσικών» συνόρων της χώρας, όπως αυτά

προέκυπταν από την μορφολογία του εδάφους (ωκεανός, οροσειρές κλπ).
Στις δε κατακτημένες περιοχές, η επαναστατική κυβέρνηση προάσπιζε,

κατά κανόνα, την κατάργηση της φεουδαρχίας και την δήμευση της
εκκλησιαστικής περιουσίας, προκαλώντας όμως έτσι μια αμηχανία στους λαούς
που μέχρι πρότινος την στήριζαν. Σύντομα, έγινε φανερό πως οι Ευρωπαίοι είτε
θα επιδείκνυαν εχθρότητα, είτε από σύνεση και μόνο θα παρέμεναν πια
αμέτοχοι.
Οι Ορεινοί, από την πλευρά τους, εκμεταλλεύθηκαν το γεγονός της λήψης

μέτρων για την πάταξη της εξέγερσης στην Βανδέα, με σκοπό να κατηγορήσουν
για πολιτική ανικανότητα τους Γιρονδίνους, και στις 10 Μαρτίου 1793 πέτυχαν
την δημιουργία ενός Επαναστατικού Δικαστηρίου (Tribunal Révolutionnaire) για
να τους δικάσει. Το εξεγερτικό κλίμα μεταφέρθηκε αυτόματα στο Παρίσι, όπου
στις 2 Ιουνίου 1793 ο λαός περικύκλωσε το κτίριο της Συμβατικής Συνέλευσης
και προχώρησε στην σύλληψη 29 βουλευτών της Γιρόνδης.
b. Η νίκη των Ορεινών (Montagnards) 1793- 1794
Από τον Ιούνιο 1793 μέχρι και τον Ιούλιο 1794, η Γαλλία γνώρισε ένα
έκτακτο καθεστώς, που κινήθηκε ουσιαστικά πέραν των συνταγματικών ορίων.
Η οικονομική κρίση που είχε ξεσπάσει την άνοιξη του 1793 συνεχίστηκε και το
καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς. Στο εσωτερικό της, η χώρα κλήθηκε να
αντιμετωπίσει τις εξεγέρσεις που εξαπλώνονταν διαρκώς καθώς και τον
εμφύλιο πόλεμο που μαινόταν στην Βανδέα, διχάζοντας όμως και την υπόλοιπη
Γαλλία.
- Η υιοθέτηση του συντάγματος του 1793
Μετά την λήξη της Συνταγματικής Μοναρχίας με τα γεγονότα της 10ης

Αυγούστου 1792, η Γαλλία χρειάστηκε ένα νέο σύνταγμα. Έτσι, η Συμβατική
Συνέλευση που συνεδρίαζε από τον Σεπτέμβρη 1792, συγκεντρώνοντας πια όλες
τις εξουσίες –αυτό θα ισχύει μέχρι το 1795– και ασκώντας τες μαζί με 21
επιτροπές (εκ των οποίων κάποιες με συγκεκριμένες αρμοδιότητες, π.χ.

Διπλωματική Επιτροπή, Επιτροπή Ασφάλειας, κλπ), ανέθεσε στην Επιτροπή

Συντάγματος (Comité de Constitution), που αποτελείτο κυρίως από Γιρονδίνους,
την σύνταξη ενός νέου κειμένου.
Η Επιτροπή αυτή κατέθεσε ένα σχέδιο συντάγματος στις 15

Φεβρουαρίου 1793, το οποίο αποτελείτο από μια Διακήρυξη Δικαιωμάτων 33
άρθρων και ένα κυρίως κείμενο 400 άρθρων. Η διαμάχη όμως που υπήρχε
μεταξύ Γιρονδίνων και Ορεινών ήταν έντονη και στο εσωτερικό των διαφόρων
επιτροπών, και το σχέδιο των Γιρονδίνων πάγωσε λόγω της αντίδρασης των
Ορεινών.
Μετά την πτώση της Γιρόνδης όμως, οι Ορεινοί προσάρμοσαν το

συνταγματικό κείμενο που είχαν προτείνει οι Γιρονδίνοι, και το κατέθεσαν για
συζήτηση στις 20 Ιουνίου 1793.
Το Σύνταγμα της πρώτης Γαλλικής Δημοκρατίας ψηφίστηκε στις

24 Ιουνίου 1793, ονομάστηκε Ορεινό Σύνταγμα ή Σύνταγμα του έτους I,
υποβλήθηκε σε δημοψήφισμα (και υπερψηφίστηκε) το καλοκαίρι του 1793,
αλλά αποφασίστηκε ότι θα τεθεί σε ισχύ με την πρώτη περίοδο ειρήνης.
Αποτελείτο, όπως είχε οριστεί αρχικά, από δυο τμήματα που ήταν (1) η
Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του 1793 και (2) το κυρίως
Σύνταγμα. Συγκεκριμένα:
(1) Η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του 1793, περίπου

αντίστοιχη της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη του
1789, έδινε έμφαση κυρίως στο ζήτημα της ισότητας των πολιτών, της
προστασίας κατά της εξουσίας και της προσπάθειας επίτευξης συνεργασιακού
κλίματος με τα λαϊκά στρώματα. Προστέθηκαν –συγκριτικά με το κείμενο της
Διακήρυξης του 1789– η κατοχύρωση και η προστασία των κοινωνικών
δικαιωμάτων, ενώ προσδόθηκε στην ατομική ελευθερία μια ηθική διάσταση.
Επίσης, κατοχυρώθηκαν η ελευθερία της λατρείας και της πολιτικής συλλογικής
δράσης, καταδικάστηκαν ρητά η σκλαβιά και ανακηρύχθηκε η ισότητα των
πολιτών σε βασικό δικαίωμα, του οποίου εγγυητής θα ήταν πια το κράτος (το
οποίο όφειλε, συγκεκριμένα, να εξασφαλίζει την ισότητα αυτή δια της παροχής
παιδείας σε όλους ανεξαιρέτως, δια της παρέμβασης σε ζητήματα οικονομικής

ανισότητας, κλπ). Τέλος, αναφέρθηκαν και τα δικαιώματα στην ιδιοκτησία, στην

δικαιολογημένη εξέγερση, κλπ.
(2) Το κυρίως Σύνταγμα του 1793 αποτελείτο από 124 άρθρα και
κατοχύρωνε ως μοναδική πηγή της εξουσίας, τον λαό, ενώ δικαίωμα του
εκλέγειν είχαν πλέον όλοι οι άντρες άνω των 21 ετών. Η νομοθετική εξουσία
ανήκε στο Κοινοβούλιο που εκλεγόταν με άμεση και καθολική ψηφοφορία για
ένα έτος και είχε επιτακτική εντολή, καθώς και στον λαό. Έτσι, τα διατάγματα
και οι νόμοι που υιοθετούνταν από το Κοινοβούλιο (lois proposées) τίθεντο σε
ισχύ μόνο κατόπιν έγκρισής τους από τον λαό, μέσω δημοψηφισμάτων. Δηλαδή,
ο λαός έχει το δικαίωμα να επιβάλλει βέτο. Η εκτελεστική εξουσία ασκείτο από
ένα 24μελές συμβούλιο που εκλεγόταν από το Κοινοβούλιο για 2 έτη, και
ανανεωνόταν κατά το ήμιση κάθε έτος. Οι εξουσίες του περιορίζονταν στην
διεύθυνση και στην επίβλεψη της δημόσιας διοίκησης, καθώς και στην
υλοποίηση των διαταγμάτων και νόμων.
Το Συνταγματικό κείμενο υποβλήθηκε σε δημοψήφισμα και εκγρίθηκε

πράγματι από τον λαό, παρά την πολύ μεγάλη αποχή. Η Συμβατική Συνέλευση
όμως, επικαλούμενη την τεταμένη κατάσταση –τόσο στο εσωτερικό όσο και στο
εξωτερικό της χώρας– που θεώρησε απαγορευτική για την ομαλή λειτουργία
των δημοκρατικών θεσμών (ίσως βέβαια και επειδή επιθυμούσε εν τέλει την
διατήρηση της Τρομοκρατίας «Le gouvernement provisoire de la France sera
révolutionnaire jusqu'à la paix»), ανέστειλε την εφαρμογή του Συντάγματος του
1793 μέχρι την εξομάλυνση των συνθηκών.
Έτσι, η εφαρμογή του Συντάγματος του 1793 ανεστάλη στις 10

Οκτωβρίου 1793, ενώ την ίδια ημέρα η Συμβατική Συνέλευση ανακοίνωσε την
σύσταση μιας Επιτροπής Κοινής Σωτηρίας μέχρι την πλήρη επαναφορά της
κοινωνικής και πολιτικής ειρήνης.
- Η Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας
Η Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας (Comité de Salut Public) ήταν αρχικά, όπως

αναφέρθηκε παραπάνω, μια από τις 8 βασικές επιτροπές δια των οποίων
ασκούσε τις εξουσίες της η Συμβατική Συνέλευση.

Οι Επιτροπές αυτές δεν μπορούσαν όμως να συντονιστούν με

αποτελεσματικότητα, την ίδια στιγμή κιόλας που η Γαλλία βρισκόταν υπό την
απειλή των ξένων δυνάμεων. Έτσι, μπροστά στην ανάγκη για ένα ισχυρό
κυβερνητικό μόρφωμα, προτάθηκε στις 6 Απριλίου 1793 η δημιουργία μιας
9μελούς Επιτροπής Κοινής Σωτηρίας, της οποίας ηγήθηκε αρχικά ο Νταντόν
(Danton), και από τον Ιούλιο του 1793, ο Ροβεσπιέρος (Robespierre).
Η Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας που δημιουργήθηκε, ήταν αρχικά αρμόδια

μόνο για την υλοποίηση των νομοθετημάτων της Συμβατικής Συνέλευσης. Σιγά
σιγά όμως, αυξήθηκε η επιρροή της εις βάρος μάλιστα της εξουσίας της
Συμβατικής Συνέλευσης, και άρχισε να υιοθετεί, με αφορμή τις έκτακτες τότε
συνθήκες, ιδιαίτερα αυστηρά μέτρα.
Στην προσπάθειά της να νομιμοποιήσει την λειτουργία της και να

προστατεύσει,παράλληλα, τα κεκτημένα της Επανάστασης, η Επιτροπή Κοινής
Σωτηρίας υιοθέτησε δυο σημαντικά διατάγματα: (1) το Διάταγμα της 10ης
Οκτωβρίου 1793 (19 Vendémiaire an II) που διακήρυττε ότι η προσωρινή
κυβέρνηση της Γαλλίας όφειλε να παραμείνει επαναστατική μέχρι την
επικράτηση της ειρήνης, ενώ αποφάσιζε και την κατά τεκμήριο απόλυτη
υπεροχή των αποφάσεων της Επιτροπής Κοινής Σωτηρίας σε σχέση με αυτές
των υπόλοιπων πολιτικών οργάνων, και (2) το Διάταγμα της 4ης Δεκεμβρίου
1793 (4 Frimaire an II) που εγκαθίδρυε καθεστώς νόμιμης δικτατορίας
προβαίνοντας και στην κωδικοποίηση των εξουσιών της επαναστατικής
κυβέρνησης.
Η Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας είχε διευρυμένες αρμοδιότητες και

αποτελούσε στην ουσία μια καθαρά εκτελεστική κεντρική κυβέρνηση. Οι
διοικητικές υπηρεσίες αναδιαμορφώνονταν όλες, και τίθεντο πια υπό τον
αυστηρό έλεγχό της.
Στον λόγο του της 25ης Δεκεμβρίου 1793 (5 Nivose an II), ο Ροβεσπιέρος
υπερασπίστηκε την θεωρία της επαναστατικής κυβέρνησης, η οποία ήταν κατά
τον ίδιο μια πολεμική δικτατορία. Η δράση της, δηλαδή, οριζόταν από το γεγονός
ότι οι εσωτερικές και εξωτερικές απειλές την υποχρέωναν να ελέγχει τα πάντα.
Έτσι, οργάνωσε τον γαλλικό στρατό σε νέα βάση (βλ. μαζική επιστράτευση των

πολιτών / Levée en masse εν όψει των μαχών του 1793), γεγονός που οδήγησε
όμως την χώρα σε πολεμικές νίκες.
Παράλληλα, με τον νόμο των υπόπτων της 17ης Σεπτεμβρίου 1793, έγινε
δυνατή η φυλάκιση των εχθρών της Επανάστασης, υπό την πολύ ευρεία έννοια
του όρου. Όλοι οδηγούνταν ενώπιον του επαναστατικού δικαστηρίου (Tribunal
Révolutionnaire) που αποτελείτο από 5 δικαστές, 1 εισαγγελέα και 12 ενόρκους,
ενώ η κράτησή τους θεωρείτο πλέον ότι αποτελούσε μέτρο κρατικής ασφάλειας·
οι δε αποφάσεις του επαναστατικού δικαστηρίου ήταν άμεσα εκτελεστές (τότε
έλαβε χώρα και η δίκη της Μαρίας Αντουανέτας) καθώς δεν υπήρχε δικαίωμα
άσκησης εφέσεως.
Επίσης, με νόμο της 10ης Ιουνίου 1793 (22 Prairial an II) που επάβαλε την
μεγάλη Τρομοκρατία (Grande Terreur) για έναν μήνα, όλα τα μέσα υπεράσπισης
των κατηγορουμένων καταργήθηκαν, ενώ προβλεπόταν πλέον μόνο μια ποινή: η
θανατική.
Παράλληλα με τα παραπάνω, η επαναστατική κυβέρνηση επέβαλε τον

έλεγχο της οικονομίας, γεγονός που δικαιολογείτο όμως άμεσα από την ανάγκη
συντήρησης των στρατευμάτων. Επιπλέον, δε, οργανώθηκαν σε εθνικό επίπεδο
η οικονομίακαι η παραγωγή, με σκοπό να μπορέσει να τραφεί το σύνολο του
πληθυσμού, και κυρίως οι πατριώτες των πόλεων. Έτσι, κατοχυρώθηκαν μέτρα
όπως η αυξημένη φορολόγιση του κέρδους, ο έλεγχος των τιμών των τροφίμων
πρώτης ανάγκης κλπ.
Η δε δημόσια διοίκηση οργανώθηκε σε κεντρικό κυρίως επίπεδο, ενώ

τέθηκαν οι υπηρεσίες της υπό αυστηρό έλεγχο (κυρίως ως προς την εξουσία
υλοποίησης και εφαρμογής των νόμων της Επαναστατικής Κυβέρνησης), με
σκοπό να αποφεύγχονται κάθε είδους αδικίες που γεννούσαν κοινωνικές
αναταραχές, όπως π.χ. αυτές που είχαν στιγματίσει την Γαλλία το καλοκαίρι του
1793. Η τήρηση της τάξης ανατείθετο εκ παραλλήλου και σε διάφορες
οργανώσεις βάσης, δηλαδή στον λαό.
Τέλος, λήφθηκαν ιδιαίτερα μέτρα ενάντια στην Καθολική Εκκλησία, η

οποία κατηγορείτο πλέον ανοιχτά ότι στήριζε την αντεπανάσταση. Η
Επαναστατική κυβέρνηση έδωσε μεγάλη σημασία στον «αποχριστιανισμό» της

χώρας, και στις 5 Οκτωβρίου 1793 (14 Vendemiaire an II) υιοθέτησε νέο
ημερολόγιο, εξορθολογικεύοντας θρησκευτικές τελετές και γιορτές. Παρόλα
αυτά, ο Ροβεσπιέρος υπεραμύνθηκε του δικαιώματος που κατά τον ίδιο είχε ο
κάθε πολίτης να υμνύει το Ανώτατο Ον, το οποίο γιορτάστηκε για πρώτη και
μοναδική φορά στις 8 Ιουνίου 1794.
- Η πτώση των Ορεινών (27 Ιουλίου 1794)
Την άνοιξη του 1794, η Γαλλία βρισκόταν ακόμα σε πορεία κατάρρευσης,

παρά την επικράτηση της ειρήνης στο εσωτερικό της. Η Επαναστατική
Κυβέρνηση γνώριζε υποστηρικτές αλλά και δυναμικούς επικριτές, όπως ήταν
π.χ. ο Danton που επιθυμούσε τον τερματισμό των έκτακτων συνθηκών καθώς
θεωρούσε πως είχαν λήξει πλέον τα γεγονότα που απειλούσαν την Επανάσταση.
Η επικράτηση της ειρήνης επηρεάζει όλο και περισσότερους πολίτες, οι

οποίοι χάνουν σταδιακά την εμπιστοσύνη τους προς την Συμβατική Συνέλευση,
ενώ πολλά στελέχη της Επιτροπής Κοινής Σωτηρίας τελικά θα καταδικαστούν
για τα μέτρα που επέβαλλαν τότε στον λαό.
Ο Ροβεσπιέρος βρίσκεται πια μόνος του επικεφαλής της Επιτροπής

Κοινής Σωτηρίας, ενώ και η δική του εξουσία αμφισβητείται, κυρίως μετά την
νίκη του Φλερύς (Fleurus) στις 26 Ιουνίου 1794, από την οποία προκύπτει ότι η
ειρήνη αποτελεί εν τέλει μια πολύ πιθανή εξέλιξη. Στις 27 Ιουλίου 1794, ο
Ροβεσπιέρος και ο Sain tJust συλλαμβάνονται και εκτελούνται.
Παρά τις πολύ δύσκολες συνθήκες που επικράτησαν όλους τους μήνες
κατά τους οποίους κυβέρνησε η Επαναστατική Κυβέρνηση, και παρά το γεγονός
ότι η Γαλλία γνώρισε τότε σημαντικές οικονομικές και πολιτικές στερήσεις (βλ.
π.χ. αναστολή των δικαιωμάτων των πολιτών), η εξωτερική πολιτική της
κρίθηκε πως ήταν ιδιαίτερα επιτυχής, μιας και κατάφερε να απομακρύνει
οριστικά τον κίνδυνο της εισβολής των ξένων δυνάμεων και να νικήσει στα
διάφορα μέτωπα.

c. Η εξουσία των Θερμιδωριανών (Thermidoriens)
Μετά την 27η Ιουλίου 1794 (9 Thermidorand II), οι Θερμιδωριανοί

βουλευτές –που προέρχονταν κάποιοι από την Πεδιάδα και κάποιοι από τους
Ορεινούς, όλοι τους πρώην μέλη της Επιτροπής Κοινής Σωτηρίας– αποτελούσαν
πια την νέα πλειοψηφία στην Συνέλευση, αλλά και το πέρασμα σε μια νέα εποχή.
Επέλεξαν δηλαδή να υιοθετήσουν μια πολιτική συμφιλιώσης μεταξύ των
διαφορετικών κοινωνικών ομάδων, αναγνωρίζοντας όμως πως η Τρομοκρατία
που είχε μέχρι τότε εφαρμοστεί ήταν αναγκαία και παραμένοντας, ως εκ τούτου,
πιστοί στις αρχές της Επανάστασης.
Στο πλαίσιο αυτό, και αναγνωρίζοντας ότι το Σύνταγμα του 1793 δεν
μπορεί εκ των πραγμάτων να εφαρμοστεί (ήταν ουσιαστικά δυσλειτουργικό),
θα οδηγήσουν την Συμβατική Συνέλευση να ψηφίσει ένα νέο κείμενο (το
Σύνταγμα του 1795), που θα προωθούσε πια μια νέα μορφή κυβερνητικής
οργάνωσης.
- Σε αναζήτηση των ισορροπιών
Οι Θερμιδωριανοί τάχθηκαν υπέρ της αρχής «ούτε Τρομοκρατία, ούτε

μοναρχία (ni terreur, ni monarchie)». Μάχονταν τις ιδέες των Γιακωβίνων και
των Αβράκωτων, αλλά και κάθε εκδήλωση της Τρομοκρατίας, χάνοντας
παράλληλα όμως και την στήριξη της Συμβατικής Συνέλευσης ήδη από τον
Σεπτέμβρη του 1794: έπρεπε πλέον να βρουν κάποιους υποστηρικτές, τους
οποίους έψαχναν π.χ. μεταξύ των απλών πολιτών.
Στις 24 Δεκέμβρη 1794, επανήλθε η οικονομική ελευθερία, που όμως

συνεπαγόταν την αύξηση των τιμών, η οποία με την σειρά της προκαλούσε
περαιτέρω φτώχεια στα χαμηλά κοινωνικά στρώματα. Παράλληλα, ο
πλουτισμός ορισμένων πολιτών –κυρίως εμπόρων– οδήγησε και πάλι σε
εξεγέρσεις (ήταν οι εξεγέρσεις της πείνας /les émeutes de la faim ), την άνοιξη
του 1795.
Έτσι, την 1η Απριλίου 1795 (12 Germinal an III) ο λαός κατέλαβε και πάλι
την Συμβατική Συνέλευση απαιτώντας πλέον όχι μόνο ψωμί, αλλά και την
εφαρμογή του Συντάγματος του 1793, ώστε να μπορέσει να ανακάμψει

οριστικά η χώρα· η Συμβατική Συνέλευση, όμως, προκειμένου να αντιμετωπίσει

το εξοργισμένο πλήθος, κινητοποίησε απλά τον στρατό.
Καθώς μια δέυτερη εξέγερση λάμβανε χώρα στις 20 Μαίου 1795 –και
αντιμετωπίστηκε επίσης από τον στρατό– η κυβέρνηση προχώρησε πια σε
συλλήψεις Γιακωβίνων και Ορεινών. Παράλληλα δε με την φυλάκιση των
επαναστατών, η Συμβατική Συνέλευση συλάμβανε πλέον και βασιλικούς, με την
ίδια μανία που καταδίωκε τους επαναστάτες, και με απώτερο σκοπό να
προλάβει μια πιθανή άνοδό τους.
Οι δε συλληφθέντες αποτελούνταν τόσο από τους υπέρμαχους της

απόλυτης μοναρχίας –που μάχονταν κατά των επαναστατών, ήδη από το 1789–,
όσο κι απ’αυτούς μιας συνταγματικής μοναρχίας, που επιθυμούσαν δηλαδή
περισσότερο να «οικειοποιηθούν» τα επιτεύγματα της Επανάστασης, παρά την
επιστροφή στην απόλυτη μοναρχία.
Η δεύτερη αυτή κατηγορία βασιλικών ήταν και αυτή που είχε εναποθέσει
τις ελπίδες της στον γιό του Λουδοβίκου 16ου, ο οποίος όμως απεβίωσε τελικά
στις 8 Ιουνίου 1795, αφήνοντας να αυτοανακηρυχθεί βασιλιάς (δηλαδή,
Λουδοβίκος 18ος) στην θέση του ο Κόμης της Προβηγκίας. Ο δε Λουδοβίκος 18ος
προέβη, τον Ιούλιο του 1795, σε μια δήλωση που αποτελούσε πραγματικό
μανιφέστο της αντεπανάστασης, τασσόμενος υπέρ της καταδίκης των
βασιλοκτόνων καθώς και της επανίδρυσης του Παλαιού Καθεστώτος. Η
κατάσταση ήταν δηλαδή ιδιαίτερα οξυμένη.
- Η δημοκρατία των Θερμιδωριανών
Στις 23 Ιουνίου 1795 (5 Messidor an III) ο πρόεδρος της Συμβατικής

Συνέλευσης Boissy d’Anglas, επικαλούμενος πλέον ανοιχτά τον κίνδυνο να
εφαρμοστεί το Σύνταγμα του 1793 που ήταν υπερβολικά δημοκρατικό,
υπερασπίστηκε την ανάγκη να κυβερνήσουν οι Θερμιδωριανοί.
Τους παρουσίασε ως κυβέρνηση των καλύτερων (le gouvernement des

meilleurs) επειδή ήταν, οι περισσότεροι εξ αυτών, πιο μορφωμένοι, όντας
κτηματίες, και ως εκ τούτου νοιάζονταν περισσότερο για το μέλλον της χώρας.
Σύμφωνα με τον ίδιο, ήταν και οι μόνοι ικανοί να προστατεύσουν την Γαλλία

κατά των κινδύνων που ίσως εγκυμονούσε μια δημοκρατία ή μια δικτατορία,
χωρίς όμως ταυτόχρονα να υποκύπτουν στις απαιτήσεις των βασιλικών.
Πράγματι, κατά την πρότασή του που βασιζόταν στην στελέχωση του
κρατικού μηχανισμού από τους πιο ‘μορφωμένους’ πολίτες, δεν θα υπήρχε
υποχρεωτική και δωρεάν εκπαίδευση (για το δημοτικό) ώστε να έχουν
πρόσβαση στην παιδεία μόνο οι πλουσιότεροι, ενώ τα θρησκευτικά κολέγια θα
άφηναν την θέση τους σε κεντρικά σχολία σε κάθε διαμέρισμα. Στην θέση των
πανεπιστημίων, που είχαν καταργηθεί το 1793, προβλέπονταν επαγγελματικές
σχολές (Ecole Centrale des travaux publics, Ecole Normale de Paris, Ecoles de
santé) και εθνικά ιδρύματα (Conservatoire de musique, Conservatoire National des
arts et métiers) που απευθύνονταν όλα στους μελλοντικούς ψηφοφόρους και
κυβερνώντες.
Το νέο Σύνταγμα –που θα συζητιόταν από τις 23 Ιουνίου 1795 μέχρι και
τις 22 Αυγούστου 1795– τέθηκε και προς δημοψήφισμα, ενώ εγκρίθηκε εν τέλει
από τον λαό, με την εν λόγω διαδικασία, την 6η Σεπτεμβρίου 1795.
Για λόγους κατοχύρωσης και προάσπισης των ισορροπιών που είχαν

επιτευχθεί από τους Θερμιδωριανούς, το νέο συνταγματικό κείμενο προέβλεπε
ότι η νομοθετική εξουσία θα ασκείται από δύο σώματα, αποτελούμενα συνολικά
από 750 βουλευτές, οι οποίοι έπρεπε όμως να αποτελούνται κατά τα 2/3
από απερχόμενα μέλη της Συμβατικής Συνέλευσης.
Η ρύθμιση αυτή προκάλεσε ανησυχία στον λαό, και τον οδήγησε να

αποσύρει εν μέρει την εμπιστοσύνη του προς την νέα κυβέρνηση, καθώς
εκτίμησε ότι αυτή είχε περισσότερο ως στόχο την διατήρηση στην εξουσία
των απερχόμενων μελών της κυβέρνησης, παρά την όποια αλλαγή σε
προσωπικό και νοοτροπίες.
Η ρύθμιση αυτή αποτέλεσε δε αιτία και για την εξέγερση των βασιλικών
στις 5 Οκτωβρίου 1795 (13 Vendemiaire an IV). Οι εν λόγω πολιτικές
αναταραχές αντιμετωπίστηκαν και πάλι από τον στρατό, που βρισκόταν πλέον
υπό τις διαταγές νέων αξιωματικών: π.χ. τον Μπρυν (Brune), τον Βοναπάρτη
(Bonaparte) κ.α.

Μετά από μια δύσκολη και μακρά περίοδο διακυβέρνησης, η

Εθνοσυνέλευση (υπό τις κυρβερνήσεις των Γυρονδίνων κατά την περίοδο 1792-
1793, των Ορεινών κατά την περίοδο 1793-1794, και των Θερμιδωριανών
ουσιαστικά κατά το 1794-1795) διαλύθηκε τελικά, έχοντας υιοθετήσει όμως
δυο σημαντικά συνταγματικά κείμενα για την Γαλλία, εκ των οποίων,
(1) το ένα (i.e. το Σύνταγμα της Πρώτης Δημοκρατίας, ή Σύνταγμα

του 1793) δεν εφαρμόστηκε ουσιαστικά καθόλου, καθώς κρίθηκε πολύ
δημοκρατικό και ως εκ τούτου ανεπαρκές, σε μια περίοδο έντονης κρίσης και
πολιτικής αστάθειας (τόσο στο εσωτερικό όσο και στα σύνορα της χώρας) που
εν τέλει αντιμετωπίστηκαν με μέτρα ισχυρής καταστολής (i.e. la Terreur), και
(2) το άλλο (i.e. Σύνταγμα του 1795) εφαρμόστηκε και αποτέλεσε την
βάση ενός καθεστώτος νέας φύσης και μορφής, που θα ονομαστεί αργότερα
Διοικητήριο (Directoire).

Η μετάβαση προς το Διοικητήριο (1795)
Ήδη από τον Αύγουστο του 1794, η Γαλλία απελευθερώνεται

σταδιακά από τον εχθρό και ισχυροποιεί τα σύνορά της. Μετά από σημαντικές
στρατιωτικές νίκες, που είχαν επιτευχθεί ουσιαστικά χάρη στην αναδιοργάνωση
του στρατού, η Εθνοσυνέλευση αποφασίζει, στις 10 Οκτωβρίου 1794, να
εισβάλει στην Ολλανδία, μαζί και με άλλες εκστρατίες (βλ. π.χ. Offensive d'hiver).
Με αφορμή τις συνεχόμενες αυτές νίκες και τις νέες κατακτήσεις,

γίνονται πλέον γνωστά και τα ονόματα ορισμένων στρατηγών, όπως του
Hoche και του Βοναπάρτη, ενώ η συνέχιση των πολεμικών συρράξεων
παραμένει ένας από τους θεμελιώδεις στόχους των Θερμιδωριανών.
Το νέο καθεστώς αποτελούσε, ωστόσο, μια συνέχεια, καθώς είχαν

αναλάβει τα ηνία της χώρας οι ίδιοι πολιτικοί, που είχαν να αντιμετωπίσουν
εξάλλου και τα ίδια προβλήματα στο εσωτερικό της. Φαίνεται δε πως το νέο
σύνταγμα του έτους ΙΙΙ δεν κατόθρωσε να τα επιλύσει, να σταματήσει την
κατάρρευση του ασινιάτου κλπ.
Μέσα στο έντονο –ακόμα– κλίμα της οικονομικής κατάρρευσης και της
πολιτικής ανησυχίας, οι διάφοροι σύλλογοι είχαν ήδη ανασυσταθεί,
τουλάχιστον στο Παρίσι (βλ. club du Panthéon, club de Clichy κλπ.).
Σε ότι αφορά την απονομή της δικαιοσύνης12, από τον Οκτώβριο του
έτους 1793, με την εγκαθίδρυση της λεγόμενης Τρομοκρατίας (Terreur), η
Γαλλία ξαναζεί τις θλιβερές στιγμές του παλαιού καθεστώτος από πρόσωπα που
αυτό το τελευταίο είχε επί τόσα χρόνια καταπιέσει. Το λεγόμενο Διευθυντήριο
(ή Διοικητήριο, Directoire) από τη μια τροποποιεί την Ordonnance Royale του
έτους 1667 με τον περίφημο δικονομικό νόμο της 3 Brumaire II έτους, και από
12
Απόσπασμα από το άρθρο «Η εξέλιξη του γαλλικού αστικού δικονομικού δικαίου και η
αλληλεπίδρασή του με το ελληνικό», Παντ. Ρεντούλης, http://www.kostasbeys.gr/articles

την άλλη προσαρμόζει δικαστήρια και δικαστές στις αιματηρές του "ορέξεις".
Όλο το ανωτέρω επαναστατικό νομοθετικό έργο "καρατομείται", περιοριζόμενο
σε μερικές μόνο εκ των βασικών του αρχών, τη στιγμή που το μέλλον και η
λειτουργία του ανωτέρω καινοτόμου δικαστηριακού οικοδομήματος έχει ήδη
υποθηκευτεί βάναυσα από το νόμο της 10ης Μαρτίου του έτους 1793, ο οποίος
είχε ιδρύσει το λεγόμενο "επαναστατικό δικαιοδοτικό όργανο" ("tribunal
révolutionnaire"), ανοίγοντας έτσι την κερκόπορτα της επανιδρύσεως
εξαιρετικών δικαιοδοσιών και της στενής εποπτείας των τακτικών
δικαιοδοτικών οργάνων από το κράτος. [...].
1. Η αναζήτηση μιας νέας ισορροπίας
Μετά την πτώση του Ροβεσπιέρου (στις 27 Ιουλίου 1794) και των
Ορεινών, και κατά την κυβέρνηση των Θερμιδωριανών, οι κυβερνητικές θέσεις
ήταν και πάλι, ουσιαστικά, στα χέρια των ίδιων πολιτικών, ενώ οι περισσότεροι
παλιοί υποστηρικτές της Τρομοκρατίας δήλωναν πλέον ανοιχτά την στήριξή
τους στην νέα κυβέρνηση, έστω μερικές φορές μόνο και μόνο για να αποφύγουν
την δίωξή τους.
a. Το Σύνταγμα του 1795 [Σύνταγμα των Θερμιδωριανών]
Το Σύνταγμα,που είχε υιοθετηθεί στις 22 Αυγούστου 1795 (5

Fructidor an III) και είχε εγκριθεί από τον λαό στις 6 Σεπτεμβρίου 1795,
είχε την ίδια δομή με τα προηγούμενα, καθώς αποτελείτο από μια Διακήρυξη
των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων σε ένα πρώτο μέρος, και το κυρίως κείμενο του
Συντάγματος στο δεύτερο, με ορισμένες όμως σημαντικές διαφορές.
Συγκεκριμένα, το Σύνταγμα του 1795 δεν είχε προοίμιο, επειδή οι

Θερμιδωριανοί ήθελαν να το διαφοροποιήσουν από τα προηγούμενα
συντάγματα και να μην αφήσουν μεγάλο χώρο σε δήθεν φιλοσοφικές
προσεγγίσεις.

Επίσης, έλειπε πλέον και το παλιό άρθρο 1 της Διακήρυξης των

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη του 1789, σύμφωνα με το οποίο
«όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται και παραμένουν ελεύθεροι και ίσοι ως προς τα
δικαιώματά τους». Είχε καταργηθεί, δηλαδή, κάθε αναφορά στα φυσικά και
απαράγραπτα δικαιώματα του ανθρώπου προς όφελος των κοινωνικών και
μόνο δικαιωμάτων, που ήταν η ελευθερία και η ισότητα με μια πιο στενή έννοια,
η ασφάλεια και η ιδιοκτησία. Επίσης, από τα δικαιώματα που είχαν
κατοχυρωθεί με το Σύνταγμα του 1793, διατηρείτο μόνο η κατάργηση της
σκλαβιάς.
Επιπλέον, τα κοινωνικά δικαιώματα δεν αναφέρονταν καθόλου, με σκοπό

να μην ενθαρρύνονται οι κοινωνικές διεκδικήσεις.
Ως προς τις υποχρεώσεις των πολιτών που κατοχύρωνε το Σύνταγμα του

1795, κεντρική θέση είχε η υποχρέωση τήρησης και σεβασμού της δημόσιας
τάξης και της κοινωνίας ως σύνολο, της οικογένειας στην οποία αναγνωριζόταν
κεντρικός κοινωνικός και σταθεροποιητικός ρόλος (βλ. π.χ. το άρθρο της 4 κατά
το οποίο «κανένας δεν είναι καλός πολίτης αν δεν είναι καλός υιός, καλός πατέρας,
καλός αδελφός, καλός φίλος, καλός σύζηγος»), κλπ.
Το δε κυρίως κείμενο του Συντάγματος αποτελείτο από 377 άρθρα.

Αναγνωριζόταν ρητά ο λαός ως πηγή εξουσίας, αλλά καταργείτο το καθολικό
δικαίωμα ψήφου και επανήρχετο η αρχή της έμμεσης ανάδειξης των βουλευτών,
σε δύο στάδια (δηλαδή, στο πρώτο στάδιο αναδεικνύονταν οι εκλέκτορες, και
στο δεύτεροοι βουλευτές).
Συγκεκριμένα, δικαίωμα ψήφου σε πρώτο βαθμό είχαν όλοι οι Γάλλοι

πολίτες άνω των 21 ετών, που κατοικούσαν σε κάποιο καντόνι της Γαλλίας για
περισσότερο από ένα έτος και πλήρωναν άμεσο φόρο ακίνητης περιουσίας ή
εισοδήματος, ή και πατριωτικό φόρο στην περίπτωση που είχαν πολεμήσει για
την χώρα τους. Αργότερα, δε, επιβλήθηκε ένας επιπλέον φόρος, με αποτέλεσμα
να έχουν την ιδιότητα του Γάλλου πολίτη μόνο όσοι είχαν ένα ελάχιστο
μορφωτικό επίπεδο (ήξεραν, δηλαδή, ανάγνωση και γραφή, και κατείχαν
τουλάχιστον γνώσεις τεχνικού περιεχομένου). Θεωρητικά, το δικαίωμα ψήφου
ήταν ευρύτερο απ’αυτό που κατοχυρωνόταν το 1791 επειδή δεν υπήρχε πλέον

κατώτατο όριο, αλλά οι προϋποθέσεις για να θεωρείται κάποιος Γάλλος πολίτης

ήταν αυστηρότερες.
Δικαίωμα του εκλέγεσθαι, είχαν όσοι Γάλλοι πολίτες είχαν καταρχήν το

δικαίωμα του εκλέγειν και ήταν άνω των 25 ετών, καθώς και οι ιδιοκτήτες ή
επικαρπωτές ενός ακινήτου που τους απέδιδε ένα ελάχιστο εισόδημα (μεταξύ
100 και 300 ημερών εργασίας).
Στην πράξη, η κατοχύρωση όλων των παραπάνω προϋποθέσεων για την

άσκηση των δικαιωμάτων του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι συνετέλεσε στον
αποκλεισμό του μεγαλύτερου τμήματος του λαού από τα όργανα
αντιπροσώπευσης και διακυβέρνησης της χώρας.
b. Η οργάνωση των εξουσιών

Ενώ με το σύνταγμα του 1791 είχε επιλεχθεί, τρόπον τινά, η υπό
προϋποθέσεις συνεργασία της νομοθετικής εξουσίας με τον βασιλιά, και μ’ αυτό
του 1793, η περαιτέρω εξειδίκευση των πολιτειακών οργάνων και ο αυστηρός
έλεγχος της εκτελεστικής από την νομοθετική εξουσία, με το νέο σύνταγμα
κατοχυρώνεται ρητά ο αυστηρός διαχωρισμός των εξουσιών, σύμφωνα με το
αμερικάνικο παράδειγμα. Ως εκ τούτου, κάθε λειτουργία, κάθε εξουσία
χωρίστηκαν πια, έτσι ώστε κανένα όργανο να μην μπορεί να είναι αυτοδύναμο.
Με το Σύνταγμα του 1795, δόθηκε, επομένως, ιδιαίτερη έμφαση στον

διαχωρισμό των εξουσιών, με μια ελάχιστη υπεροχή της νομοθετικής εξουσίας
(υπεροχή, για την ακρίβεια, του κανόνα δικαίου).
-Η νομοθετική εξουσία
Το κοινοβούλιο απαρτίζετο από δύο σώματα, που ονομάζονταν
Συμβούλια και ήταν εκλεγμένα για 3 έτη το καθένα, ενώ ανανεώνονταν και τα
δύο κατά το 1/3 κάθε χρόνο, ώστε να αποφεύγεται κάθε κίνδυνος
καταχρηστικής άσκησης της νομοθετικής εξουσίας.
Συγκεκριμένα, διακρίνονταν:

(1) το Συμβούλιο των Πεντακοσίων (Conseil des Cinq-cents) που

αποτελείτο από 500 μέλη άνω των 30 ετών, όλοι κάτοικοι της Γαλλίας για πάνω
από 10 χρόνια, δηλαδή ουσιαστικά από πριν την επανάσταση –με στόχο να
αποφεύγεται η συμμετοχή μεταναστών στα κοινά– και είχε την εξουσία να
προτείνει μόνο νομοσχέδια ή να εγκρίνει ψηφίσματα, που όμως και πάλι δεν
μπορούσε να τα μετατρέπει σε νόμους και,
(2) το Συμβούλιο των Αρχαίων (Conseil des Anciens) που αποτελείτο από
250 συμβούλους άνω των 40 ετών –που όφειλαν να είναι παντρεμένοι ή χήροι,
αλλά όχι διαζευγμένοι– και κάτοικοι Γαλλίας για πάνω από 15 χρόνια, ενώ ήταν
αρμόδιο να εγκρίνει τα ψηφίσματα που του υπέβαλαν οι Πεντακόσιοι,
μετατρέποντάς τα πια σε νόμους.
Τα δύο σώματα συνεργάζονταν στενά, καθώς έδρευαν στην ίδια πόλη ή

κομμώπολη, αλλά δεν είχαν το δικαίωμα να συνεδριάζουν στην ίδια αίθουσα.
Επίσης, προστατεύονταν από τις δυνάμεις καταστολής, δεδομένου ότι κανένα
στράτευμα δεν μπορούσε να πλησιάσει περισσότερο από 12 μίλια από το μέρος
όπου συσκέπτονταν –για να υπάρχει προστασία κατά των όποιων πιέσεων που
θα είχαν ως σκοπό την ψήφιση συγκεκριμένου νομοσχεδίου– ενώ το ίδιο το
νομοθετικό σώμα είχε δική του φρουρά 1500 ανδρών, επίσης για λόγους
προστασίας του. Τέλος, τα Συμβούλια δεν μπορούσαν να αναθέσουν σε κάποιο
άλλο όργανο το σύνολο ή και τμήμα των αρμοδιοτήτων τους.
-Η εκτελεστική εξουσία
Η εκτελεστική εξουσία ανήκε σε ένα συλλογικό όργανο και ασκείτο από
κοινού από τα μέλη του, ώστε να αποφεύγεται και πάλι η όποια κατάχρηση
εξουσίας από κάποιον εξ αυτών.
Η εξουσία αυτή ονομάστηκε Διοικητήριο (Directoire National), λοιπόν,

καθώς αποτελείτο από 5 διοικητές (directeurs) άνω των 40 ετών, οι οποίοι
διορίζονταν από το Κοινοβούλιο μεταξύ αυτών που πρότεινε το Συμβούλιο των
Πεντακοσίων, και ανανεώνονταν κατά το 1/5 κάθε έτος.
Τα μέλη του Διοικητηρίου όφειλαν να είναι πρώην μέλη ενός από τα

Νομοθετικά σώματα ή υπουργοί. Δεν μπορούσαν να επανεκλέγονται στο

Διοικητήριο χωρίς να είχε μεσολαβήσει διάστημα 5 ετών, ώστε να μην

δυναμώνει υπερβολικά η επιρροή τους επάνω στην κοινωνία. Το Διοικητήριο
διόριζε επίσης υπουργούς που ήταν απλά εκτελεστικά όργανα –βοηθοί δηλαδή
του κάθε διευθυντή–, με αρμοδιότητα να διευθύνουν τις υπηρεσίες της δημόσιας
διοίκησης, της εξωτερικής διπλωματίας, της αστυνομίας και του στρατού.
Εξαιρούνταν από τις αρμοδιότητές του τα δημόσια οκονομικά, που

υπάγονταν σε 6 επίτροπους οι οποίοι διορίζονταν όμως με τον ίδιο τρόπο.
Τέλος, το Διοικητήριο ήταν αρμόδιο για την εφαρμογή των νόμων, σε

καμία περίπτωση όμως για την πρόταση αυτών ή για την άσκηση βέτο στο
πλαίσιο της νομοπαρασκευαστικής διαδικασίας (εξαιρουμένων των συμφωνιών
του διεθνούς δικαίου).
Ο χωρισμός των εξουσιών στο Σύνταγμα του 1795 ήταν απόλυτος, ενώ
τα μέλη του Διοικητηρίου δεν μπορούσαν καν να συναντιόνται με τα μέλη των
Νομοθετικών σωμάτων, παρά μόνο να επικοινωνούν μαζί τους μέσω γραπτών
υπομνημάτων.
Πλέον, κατοχυρώθηκε και μια ιδιαίτερα βαριά διαδικασία αναθεώρησης

του Συντάγματος ενώ δεν είχε προβλεφθεί και τρόπος επίλυσης τυχών
διαφωνιών μεταξύ των δύο εξουσιών (νομοθετικής και εκτελεστικής). Οι δυο
εξουσίες είχαν δηλαδή, όχι μόνο διακριτές αρμοδιότητες, αλλά και την
δυνατότητα να παραλύουν η μια την δράση της άλλης.
c. Η οργάνωση των λοιπών κρατικών υπηρεσιών
Ως προς την διοικητική οργάνωση της χώρας, το πρώτο μέτρο που

υιοθετήθηκε από το Διοικητήριο, ήταν η κατάργηση όλων των υπηρεσιών και
των πολιτειακών θεσμών ειδικού σκοπού που είχε δημιουργήσει η
Επαναστατική Κυβέρνηση. Ως προς τα υπόλοιπα, η διοίκηση έμεινε, σε γενικές
γραμμές, όπως ήταν το 1790. Δημιουργήθηκε μόνο ένα σύστημα ελέγχου των
διοικητικών υπαλλήλων, αρκετά πιο αυστηρό σε σχέση με πριν.

Επίσης, οι περιοχές, που είχαν παίξει έναν ιδιαίτερο πολιτικό ρόλο επί
Συμβατικής Συνέλευσης, καταργήθηκαν. Επομένως, για να καλυφθεί το
διοικητικό κενό μεταξύ της πόλης/κωμμόπολης και των διαμερισμάτων/νομών,
δημιουργήθηκαν οι Δήμοι (municipalities cantonales) που συνένωναν όσες
πόλεις είχαν λιγότερους από 5000 κατοίκους. Η διοικητική αυτή ενότητα
(municipalité cantonale) υπήρξε μόνο επί Διοικητηρίου, καθώς το 1797 άφησε
την θέση της στους Δήμους (arrondissements).
Τα Διαμερίσματα διοικούνταν και αυτά από ένα δικό τους Διοικητήριο.

Αυτό αποτελείτο από 5 εκλεγμένα μέλη που υπάγονταν στον έλεγχο ενός
κεντρικού Επιτρόπου, ο οποίος διοριζόταν κεντρικά, από την κυβέρνηση (ο
θεσμός αυτός μετεξελίχθηκε αργότερα στον θεσμό του νομάρχη). Οι δε
διοικητικοί ελέγχοι που κατοχυρώθηκαν τότε, επέτρεψαν και την ανάπτυξη
ενός συγκεντρωτικού συστήματος διοίκησης, όπως και την κατοχύρωση του
ιεραρχικού ελέγχου επί της δράσης των διοικητικών υπαλλήλων.
Έτσι, οι υπουργοί είχαν πια την εξουσία να ακυρώνουν πράξεις και

αποφάσεις των ανώτερων περιφερειακών διοικητικών υπαλλήλων, οι οποίοι με
την σειρά τους είχαν την αρμοδιότητα να ακυρώνουν πράξεις των κατωτέρων
τους. Πλέον αυτού, το Διοικητήριο είχε την εξουσία να παύει κάθε διοικητικό
υπάλληλο λόγω πταίσματός του.
Ως προς το σύστημα απονομής της δικαιοσύνης, η χώρα επανήλθε στην

προ Τρομοκρατίας εποχή. Συγκεκριμένα, η απονομή της δικαιοσύνης με
συνοπτικές διαδικασίες, λόγω έκτακτων συνθηκών, καταργήθηκεπια οριστικά.
Επειδή, όμως, έπρεπε οι δικαστικοί θεσμοί να προσαρμοστούν στις νέες
διοικητικές ενότητες, τα πολιτικά δικαστήρια περιορίστηκαν σε ένα ανά
διαμέρισμα (département) και τα ποινικά δικαστήρια σε ένα ανά δήμο, γεγονός
που άυξησε βέβαια υπερβολικά τον όγκο των υποθέσεων του καθενός εξ αυτών,
μαζί και τον χρόνο εκδίκασής τους, αποθαρρύνοντας τους πολίτες.
Παράλληλα, δε, το Διοικητήριο κατοχύρωσε υπέρ του ενεργή ανάμειξη

στο ζήτημα της επιλογής των δικαστών, δια της εξουσίας του να επιβεβαιώνει (ή
να απορρίπτει) την επιλογή τους, ή ακόμα και να τους διορίζει κατευθείαν.

Ως προς το σύστημα φορολογίας, το Διοικητήριο που χρειάστηκε να

αντιμετωπίσει την δυσχερή οικονομική κατάσταση που του είχαν κληροδοτήσει
οι Ιακωβίνοι, τάχθηκε υπέρ της διαμόρφωσης των δημοσιοοικονομικών με την
συμμετοχή των εκπροσώπων του λαού, μέσα από την υιοθέτηση της σχετικής
νομοθεσίας από το κοινοβούλιο.
Επίσης, κατοχυρώθηκαν πλέον τότε συγκεκριμένες φορολογικές αρχές,

όπως π.χ. η φορολογική ισότητα και η κατάργηση των φορολογικών προνομίων,
η αναλογικότητα του φόρου κλπ., με σκοπό την εγκαθίδρυση ενός κλίματος
φορολογικής ισότητας.
Ως εκ τούτου, χρησιμοποιήθηκε κυρίως η άμεση φορολόγηση των

εισοδημάτων (ψηφίστηκε –στις 25 Νοεμβρίου 1798– ένας τέταρτος άμεσος
φόρος για τα εισοδήματα που προέκυπταν από εμφανείς πηγές/ βλ. les quatre
vieilles: επρόκειτο για τον φόρο επάνω στις πόρτες και τα παράθυρα, κατ’
αντιγραφή του αγγλικού window tax).
Δημιουργήθηκε επίσης ο Οργανισμός για τις Άμεσες Εισφορές (Agence

des Contributions Directes) δια του οποίου, αρμόδιοι πλέον για την είσπραξη των
φόρων ήταν εξειδικευμένοι δημόσιοι υπάλληλοι.
Τέλος, ο στρατολογικός νόμος της 5ης Σεπτεμβρίου 1798 καθιέρωσε την

αναγκαστική στρατιωτική θητεία για όλους τους άντρες (η θητεία ήταν πριν
εθελοντική). Ορίστηκε επίσης ότι κάθε νέος άνω των 20 ετών έπρεπε να είναι
εγγεγραμμένος σε μια λίστα, κοινή για όλους όσους είχαν γεννηθεί την ίδια
χρονιά. Με κλήρωση δε, μπορούσαν να επιλέγονται ορισμένοι απ’ αυτούς, οι
οποίοι έπρεπε στην συνέχεια να υπηρετήσουν την χώρα τους για πέντε συναπτά
χρόνια (ο νόμος αυτός έμεινε ως είχε μέχρι το 1872).
2. Η πολιτική αστάθεια και η πτώση του Διοικητηρίου
Παρά την ειρηνική κατάσταση που επικρατούσε επιφανειακά, η χώρα

ήταν στην πραγματικότητα πλήρως ασταθής, καθώς οι αντιδράσεις των
πολιτικών αντιπάλων –δηλαδή, των Ιακωβίνων όσο και των βασιλικών– ήταν

εντονότατες, ενώ η οικονομιή κρίση συνέχιζε να ταλαιπωρεί τους Γάλλους,

επιδεινώνοντας με την σειρά της το κλίμα.
Έτσι, εμφανίστηκαν και πάλι διάφορες επαναστατικές ομάδες.
Για παράδειγμα, ο Gracchus Babeuf (που θα συλληφθεί τον Μάιο του

1796 και θα εκτελεσθεί) ηγήθηκε όσων πίστευαν σε ένα αγροτικού τύπου
κομμουνιστικό κίνημα για την δημοκρατία των ίσων (République des Egaux).
Παράλληλα, οι βασιλικοί αυξάνονταν, ενώ όλο και περισσότεροι απ’αυτούς
τύχαιναν να είναι εκλεγμένοι βουλευτές στα Συμβούλια του Νομοθετικού
σώματος. Την άνοιξη του 1797 που έγιναν οι εκλογές για την τμηματική
ανανέωση των Συμβουλίων, αποτελούσαν πια την πλειοψηφία, τροφοδοτώντας
ένα κλίμα έντασης και έντονης πολιτικής αντιπαράθεσης με τα μέλη του
Διοικητηρίου, που ήταν οι περισσότεροι εξ αυτών δημοκρατικοί.
Ο ηγέτης των Πεντακοσίων (Pichegru), φιλοβασιλικός που απολάμβανε

και της στήριξης των Άγγλων, ετοίμασε εν τέλει πραξικόπημα και σε απάντηση,
μέλη του Διοικητηρίου κατέβασαν τον στρατό. Ο Pichegru συνελήφθη το βράδυ
της 3-4 Σεπτεμβρίου 1797, αλλά το γεγονός από μόνο του αποτέλεσε αφορμή
για την υιοθέτηση επιπλέον έκτακτων μέτρων (π.χ. δεν αναγνωρίζονταν
ορισμένες εκλογικές διαδικασίες, απελάσσονταν βουλευτές, έκλεισαν
εφημερίδες, κλπ).
Εκμεταλλευόμενος τις συνθήκες και τα εξεγερτικά κινήματα που

αποσταθεροποιούσαν την χώρα την άνοιξη του 1797, η Γερμανία ξεκίνησε και
πάλι να απειλεί τα σύνορα. Ο στρατηγός Βοναπάρτης αξιοποίησε την συγκυρία
αυτή για να παρέμβει στρατιωτικά, και κατάφερε να σταματήσει τις ξένες
δυνάμεις έξω από τη Βιέννη.
Έτσι, χάρη στην υπογραφή υπέρ της Γαλλίας των Συνθηκών ειρήνης του
Leoben και του Campo-Formio, στις 18 Οκτωβρίου 1797, μετατράπηκε πλέον ο
στρατός σε ρυθμιστή της κατάστασης.
Αλλά η κυβέρνηση παρέμενε εκείνο το διάστημα σε ασταθή ισορροπία,

ενώ έλαβαν χώρα κι άλλα τρια πραξικοπήματα: (1) στις 11 Μαίου 1798, όταν το
Διοικητήριο ακύρωσε το αποτέλεσμα των εκλογών του Νομοθετικού σώματος,

μετά το πέρας των οποίων εξελέγησαν κατά πλειοψηφία οι Ιακωβίνοι, (2) στις
18 Ιουνίου 1799 όταν τα Συμβούλια, κατά πλειοψηφία αποτελούμενα από
Ιακωβίνους, ζήτησαν την ακύρωση της εκλογής ενός μέλους του Διοικητηρίου,
και (3) τον Νοέμβρη του 1799, όταν ο Σιεγιές (Sieyès), που πίστευε ότι πρέπει
πλέον να καθιερωθεί ένα σύνταγμα που να εξασφαλίζει την σταθερότητα των
πολιτειακών θεσμών, αναζήτησε την βοήθεια του στρατού.
Ο Βοναπάρτης, που έχει ήδη καταφέρει να σταματήσει τις ξένες δυνάμεις

και να προστατεύσει την χώρα από τους εχθρούς, φαίνεται πως ήταν το ιδανικό
άτομο για να επιβάλλει την τάξη και στο εσωτερικό, και να τιθασεύσει τους
πολιτικούς αντιπάλουςπου προκαλούσαν κοινωνικές αναταραχές.
Έτσι, όταν το κοινοβούλιο μεταφέρθηκε στο Σεν Κλου (Saint-Cloud), ο

Βοναπάρτης ανέλαβε πια την διοίκηση των στρατευμάτων του Παρισιού, ενώ οι
πεντακόσιοι αναθεώρησαν –στις 9 Νοεμβρίου 1799– το Σύνταγμα του 1795, με
σκοπό την δημιουργία μιας προσωρινής κυβέρνησης (την Εκτελεστική
Προξενική Επιτροπή / Commission Consulaire Executive) που θα αποτελείτο
πλέον από 3 προσωρινούς επίτροπους: δυο πρώην Διοικητές, που ήταν οι Sieyès
και Ducos, και τον Βοναπάρτη.
Το βράδυ της 10ης Νοεμβρίου 1799 έχει πια γεννηθεί η νέα ισχυρή
εκτελεστική κυβέρνηση.

Annexe Ι
Οι δομές δυτικού ρωμαϊκού τμήματος.

Ιστορία της Μεσαιωνικής Δύσης, Νικόλαος Καραπιδάκης13
[1] Ένα ιεραρχημένο κράτος :
Φαινομενικά το ρωμαϊκό κράτος διέθετε μια ισχυρή και σταθερή δομή. Είχε
οριστικώς χωριστεί στα δύο, το 395 μ.Χ., από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο.
Διαχωρίζουμε μεταξύ ανατολικού τμήματος το οποίο εκτεινόταν στην Αίγυπτο,
στα Βαλκάνια και στη Μικρά Ασία, και του δυτικού τμήματος που εκτεινόταν
από τη Βρετανία (σημερινή Μεγάλη Βρετανία) έως και τη Βόρεια Αφρική, την
Ιβηρική Χερσόνησο και, ανατολικά, μέχρι τον Δούναβη. Αντιπροσώπευε σε
έκταση, 2 εκ. τετραγωνικά μέτρα και είχε 25-30 εκ. κατοίκους.
Το δυτικό τμήμα είχε τον δικό του παντοδύναμο αυτοκράτορα. Στηριζόταν σε

μια συγκεντρωτική γραφειοκρατία που απάρτιζαν κυβερνήτες των επαρχιών,
κόμητες, έπαρχοι των πόλεων και άλλοι αξιωματούχοι οι οποίοι μετέφεραν τις
διαταγές του αυτοκράτορα, τηρούσαν την τάξη και συνέλεγαν τους φόρους.
Ο βασικός πυρήνας της αυτοκρατορίας ήταν οι πόλεις, που τις απάρτιζε τόσο το
αστικό σύνολο όσο και η ύπαιθρος που τις περιέβαλλε (pagus). Κάθε πόλη
αναπαράγει την κοινωνική οργάνωση της Ρώμης. Οι συγκλητικοί μονοπωλούν
τις τιμητικές θέσεις αλλά δεν έχουν πραγματική πολιτική εξουσία. Αυτή ανήκει
στον αυτοκράτορα. Οι συγκλητικοί είναι όμως μεγάλοι ιδιοκτήτες περιουσιών
και έχουν, άρα, ένα ουσιώδη οικονομικό ρόλο. Οι τεχνίτες και οι έμποροι που
κατοικούν στις πόλεις είναι οργανωμένοι σε συντεχνίες. Ο κόσμος της υπαίθρου
απαρτίζεται από καλλιεργητές χωρικούς που ζουν ομαδοποιημένοι σε χωριά
(vici) και καλλιεργούν τα κτήματα των μεγάλων ιδιοκτητών, και από μικρούς
ελεύθερους ιδιοκτήτες (coloni) ή, τέλος, και από δούλους.
13 https://opencourses.ionio.gr/courses

[2] Ένας «στρατικοποιημένος» λαός:
Τον αυτοκρατορικό στρατό απαρτίζουν 200.000 επαγγελματίες στρατιώτες που

είναι τοποθετημένοι σε φρουρές σε διάφορα οχυρά (castra) ή στα σύνορα
(limes). Μετά το τέλος των μεγάλων ρωμαϊκών κατακτήσεων, οι Ρωμαίοι
πολίτες έχασαν το ενδιαφέρον τους για τη στρατιωτική ζωή. Στον ρωμαϊκό
στρατό υπηρετούσαν συχνά ξένοι που είχαν το καθεστώς του ομόσπονδου
(foederati) και ως καθήκον τους τη φύλαξη των συνόρων. Παρά τα πολυάριθμα
οχυρά που το φυλάσσουν, τα ρωμαϊκά σύνορα δεν είναι αδιάβροχα· ο στρατός
δεν μπορεί πάντα να συγκρατήσει αυτούς που τα διασχίζουν. Οι πόλεις που
βρίσκονται στο εσωτερικό των συνόρων, είναι υποχρεωμένες να φυλάσσονται
από τείχη. Η ίδια η Ρώμη αναγκάζεται να ανακαινίσει τα τείχη της τον 3ο μ.Χ.
αιώνα, έργο που ολοκλήρωσε ο αυτοκράτορας Αυρηλιανός.
Η σημασία του στρατού, υπό αυτές τις συνθήκες, δεν έγκειται μόνο στον αριθμό
των στρατιωτών. Αποτελεί και μια κοινωνική δύναμη, την μόνη ικανή να
αναδείξει την πολιτική εξουσία. Καθώς όμως το ρωμαϊκό σύστημα δεν διαθέτει
πραγματικούς κανόνες διαδοχής, ο αυτοκράτορας χρειάζεται τον στρατό για να
αντιμετωπίζει τους πολιτικούς του αντιπάλους ή τους σφετεριστές της εξουσίας.
[3] Μια χριστιανική αυτοκρατορία:
Ο χριστιανισμός για πάνω από δυο αιώνες ήταν υπό διωγμό στην ρωμαϊκή
αυτοκρατορία. Το 313 με το διάταγμα του Μεδιολάνου (Μιλάνο) ο
αυτοκράτορας Κωνσταντίνος επέτρεψε την ανοχή της πίστης των χριστιανών.
Το 392 ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος, με το διάταγμα της Κωνσταντινούπολης
κατέστησε τον χριστιανισμό επίσημη θρησκεία της αυτοκρατορίας,
απαγορεύοντας τις παλαιότερες παγανιστικές θρησκείες. Διαθέτοντας πλέον
την προστασία του αυτοκράτορα, η Εκκλησία οργανώνεται αντιγράφοντας το
διοικητικό σχήμα της αυτοκρατορίας, της οποία άλλωστε γίνεται και ένα από τα
στηρίγματα. Σε κάθε επαρχία του κράτους (διοίκησις κατά την εκκλησιαστική
ορολογία) τοποθετείται ένας μητροπολίτης και σε κάθε πόλη ένας επίσκοπος.

Όπως και το κράτος, έτσι και η Εκκλησία αποκτά μια αυστηρή θεσμική ιεραρχία,
από τον απλό εφημέριο ή μοναχό έως τον πάπα. Παρά την ιεραρχική δομή της
Εκκλησίας, ο πάπας, επίσκοπος της Ρώμης, δεν επικρατεί εύκολα ως αρχηγός
της Εκκλησίας. Αν και διαθέτει μεγάλο συμβολικό γόητρο, η εξουσία του είναι
κατ’ αρχάς περιορισμένη. Παρά την επίσημη υποστήριξη του κράτους ο
εκχριστιανισμός ήταν, αρχικά, επιφανειακός. Η ύπαιθρος παρέμενε παγανιστική
και πιστή στις παραδοσιακές της τελετές. Ο χριστιανισμός ήταν, αρχικώς, ένα
αστικό φαινόμενο [...].
[4] Ένας παγιωμένος κόσμος :
Από τον 2ο αιώνα μ. Χ., η ρωμαϊκή επέκταση είχε σταματήσει και η Ρώμη είχε
χάσει τη λεία και τα εργατικά χέρια των δούλων, που της προσπόριζαν οι
κατακτήσεις. Η φορολογία της που ήταν ήδη βαριά και πολύπλοκη, αυξάνεται
όσο αυξάνονται και οι εξωτερικοί κίνδυνοι για το κράτος. Οι διάφοροι πόλεμοι
που είναι αναγκασμένη να διεξαγάγει, έχουν ως σκοπό να διατηρήσουν
τα σύνορά της και όχι να τα επεκτείνουν. Βαθμηδόν, η κοινωνική
οργάνωση της αυτοκρατορίας εμφανίζει συμπτώματα ακαμψίας. Η
διοίκησή της γίνεται γραφειοκρατική και παραλύει. Οι διοικητικές
λειτουργίες καθώς και τα επαγγέλματα γίνονται κληρονομικά. Τα
σημαντικά αξιώματα προορίζονται για μια κοινωνική τάξη που
λειτουργεί σαν κάστα και αποκλείει κάθε κοινωνική εξέλιξη. Στον κόσμο
της υπαίθρου, οι μεγάλοι ιδιοκτήτες μετατρέπονται σε προστάτες των
καλλιεργητών, καθορίζοντας και τα αγροτεμάχια που τους αναλογούν,
και προοιωνίζουν έτσι τις μεσαιωνικές συνθήκες των παροίκων. Όπως οι
πόλεις κλείνονται στα τείχη τους, όλη η κοινωνία φαίνεται να κλείνεται
στα δικά της.
[5] Ένας απειλούμενος κόσμος :
Από το 2 μ.Χ. αιώνα, τα ρωμαϊκά σύνορα απειλούνται από λαούς που

ονομάζονταν βάρβαροι. Δεν ήταν η πρώτη φορά που τους αντιμετώπιζε το
ρωμαϊκό κράτος. Αρχικά είχε καταφέρει να τους απωθήσει, στη συνέχει τους

ενέταξε ή συμμάχησε μαζί τους και τους επέτρεψε να εγκατασταθούν στο

εσωτερικό των συνόρων του. Ωστόσο η αδυνατισμένη αυτοκρατορία ήταν
υποχρεωμένη να αντιμετωπίζει τις μετακινήσεις – τώρα εμφανίζονται σε
μεγαλύτερη πυκνότητα οι ξένοι λαοί – διαφόρων πληθυσμών, που
πραγματοποιούνται στα σύνορά της. Ο πόλεμος εναντίον τους γίνεται διαρκής
και ο στρατός αποκτά μεγάλη σημασία για την ίδια τη δομή του ρωμαϊκού
κράτους. Ο στρατός αποφασίζει για το ποιος θα είναι αυτοκράτορας, συνήθως
μετά από στρατιωτικά πραξικοπήματα και δολοφονίες πολιτικού χαρακτήρα.
Σημείωση:
Η χρονολογία του 476 μ.Χ. θεωρείται το τέλος του αρχαίου κόσμου και η αρχή
του Δυτικού Μεσαίωνα. Ο Ρωμαϊκός κόσμος δεν πέθανε το 476 μ. Χ. Επιβίωσε ως
προς τις δομές του στο ανατολικό τμήμα, στην Κωνσταντινούπολη, και έζησε ως
την 29η Μαΐου του 1453. Η Εκκλησία είναι αυτή που θα εμφανίζεται στο εξής ως
ο θεματοφύλακας της ρωμαϊκής κληρονομιάς στη Δύση.

Annexe ΙI
Η οργάνωση του Βασιλείου / memo
Από την στιγμή της δημιουργίας του, το Γαλλικό Βασίλειο [Royaume des
Francs] εξελίσσεται αφενός βάσει αφενός συστηματικής επέκταση των ορίων
του Φράγκικου Βασιλείου [Χλωδοβίκος /Clovis, 466-511], αφετέρου
οργανωμένης διαμόρφωσης των θεσμών και της διοίκησης [Καρλομάγνος
/Charlemagne, 748-814]. Από τον 10ο μέχρι τον 15ο αι., έχουν πλέον τεθεί και οι
κανόνες για την διαδοχή στον θρόνο.
Α/ Μεροβίγγειοι [5ος – 8ος αι.]
Οι Μεροβίγγειοι [5ος – 8ος αι.] καλούνται να διοικήσουν και να

οργανώσουν διαφορετικά έθνη/φυλές. Ως εκ τούτου, τα χαρακτηριστικά του
Βασιλείου τότε είναι πως εφαρμόζονται διαφορετικές νομοθεσίες. Ισχύουν
δηλαδή τοπικά π.χ. οι νομοθεσίες των Βησιγότθων, των Βουργουνδών, των
Γαλλορωμαίων, των Φράγκων κλπ.
Ο Βασιλιάς χρησιμοποιεί τους προφορικούς νόμους και τα έθιμα των
γερμανικών φυλών για να κατοχυρώσει την εξουσία του. Η δυναμή του
βασίζεται στις στρατιωτικές κατακτήσεις του, και ενισχύεται από τους όρκους
πίστεως των πολεμιστών του.
Δεν υπάρχει ακόμα η έννοια της δημόσιας περιουσίας. Οι βασιλικές

εκτάσεις και τα σχετικά πλούτη ανήκουν στον βασιλιά προσωπικά, αποτελούν
δηλαδή ιδιωτική περιουσία του. Έτσι, οι εκτάσεις του κληροδοτούνται στους
στους κληρονόμους του, κατ’ εφαρμογήν των διατάξεων του αστικού δικαίου.
Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την διαρκή διαίρεση [και μείσωη] της βασιλικής
περιουσίας.

Για την ρύθμιση των ζητημάτων του Βασιλείου, ο βασιλιάς διοικεί από το
παλάτι του, με τους κοντινούς του [αριστοκράτες και πλούσιους]. Αυτοί
δεσμεύονται απέναντι στον βασιλιά προσωπικά, και όχι απέναντι στο
Βασίλειο. Αποτελούνται σε κεντρικό επίπεδο από τους αξιωματούχους του
παλατιού [agents du palais], και σε τοπικό επίπεδο από τους τοπικούς
άρχοντες [agents locaux]. Τον επικουρούν στο έργο του συμβουλευτικά
όργανα, αλλά δεν δεσμεύεται από την γνώμη τους. Η απονομή της δικαιοσύνης
αποκτά όλο και περισσότερα χαρακτηριστικά γερμανικού δικαίου ενώ η
Εκκλησία κρατάει την ιεραρχική της δομή.
Β/ Καρολίγγειοι [8ος – 10ος αι.]
Στην εποχή των Καρολιγγείων [8ος – 10ος αι.], κατοχυρώνεται πια η ιδέα
της θεϊκής προέλευση της εξουσίας, που συνδέεται και με την στέψη του
βασιλιά. Η Εκκλησία βλέπει τον ρόλο της να ενισχύεται, μέσα από την
συμμετοχή κληρικών στους θεσμούς, στα συμβούλια του Βασιλιά κλπ.
Δημιουργείται έτσι σταδιακά η Χριστιανική ή Καρολίγγεια Αυτοκρατορία
[Empire Chrétien], ενώ το 800 τελείται συμβολικά και η στέψη του
Καρλομάγνου ως αυτοκράτας.
Η διοίκηση του βασιλείου βασίζεται σε ειδικό προσωπικό [λαϊκούς και

εκκλησιαστικούς]. Σε τοπικό επίπεδο, οι τοπικοί άρχοντες ελέγχονται όλο και
περισσότερο από τον βασιλιά μέσω των απεσταλμένων του. Παράλληλα,
σημειώνεται έντονη νομοθετική δραστηριότητα, ενώ όλο και περισσότερο οι
νόμοι εφαρμόζονται σε όλους. Η δύναμη και η επιρροή της Εκκλησίας συνεχίζει
να αυξάνεται, δια της συμμετοχής της στην δημόσια διοίκηση, δια της
οργάνωσης των θεσμών της [εκκλησιαστικά δικαστήρια] κλπ.
Το 843, λόγω της διάσπασή του, το Βασίλειο διαιρείται πλέον σε

Βασίλειο της Γαλλίας και Βασίλειο της Γερμανίας. Η αυτοκρατορία του
Καρλομάγνου καταρρέει, ο βασιλιάς είναι πλέον υποχρεωμένος να ζητήσει την
στήριξη των τοπικών αρχόντων [φεουδάρχες], παραχωρώντας τους σημαντικές

εξουσίες. Ως εκ τούτου, αυξάνεται αφενός η δύναμη των τοπικών αρχόνων,

τοπικά, αφετέρου ενισχύεται ο ίδιος ο Βασιλιάς χάρη στους όρκους πίστεως των
πολεμιστών του. Οι βασιλικές εκτάσεις συνεχίζουν να θεωρούνται προσωπική
περιουσία του βασιλιά [ιδιωτική περιουσία], που έχει δικαίωμα να αφήσει
στους κληρονόμους του, συνεχίζοντας έτσι το φαινόμενο της διαίρεσης της
βασιλικής περιουσίας.
Επέκταση των ορίων του Βασιλείου επί Καρλομάγνου14
Β/ Καπέτιδες [10ος - 18ο αι. & επ.]
Με τους Καπέτιδες [10ος - 18ο αι. & επ.] ενισχύεται ο κανόνας της
κληρονομικότητας της βασιλείας, αυξάνονται οι αρμοδιότητες του βασιλιά και
ενισχύεται το κύρος του.
14Par cyberprout (discussion · contributions) — Travail personnel, CC BY-SA 3.0,

https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1835724

Επί της ουσίας, ο Βασιλιάς έχει επιπλέον σημαντικές αρμοδιότητες

εκτελεστικής φύσης, όπως π.χ. προστασία των συνόρων, επιβολή της τάξης,
αλλά και δικαστικής φύσης, όπως απονομή της δικαιοσύνης κλπ. Για την άσκηση
μερικών εξ αυτών, όπως κυρίως για την απονομή της δικαιοσύνης, παραχωρεί
τμήμα της εξουσίας του και τοπικά [βλ. prévôts]. Δεν έχει όμως μόνο πολιτικές
αλλά και οικονομικές εξουσίες, όπως π.χ. δικαίωμα φορολογίας των φέουδων.
Οι πιο πιστοί υποτελείς του βασιλιά θα γίνουν αξιωματούχοι ή και

δημόσιοι λειτουργοί, καταρχήν στο παλάτι. Έτσι, δημιουργούνται σταδιακά
συγκεκριμένες θέσεις, που αντιστοιχούν σε συγκεκριμένες ανάγκες, στο πλαίσιο
της διοίκησης του ιδίου του παλατιού ή και ολόκληρου του Βασιλείου.
Οι βασικότεροι θεσμοί που λειτουργούν τότε είναι το Hotel du roi

[διοίκηση του παλατιού]· το Conseil du roi [αποσπάται εκεί τμήμα ειδικών από
την αυλή του βασιλιά] που είναι αρμόδιο να συμμετέχει στην διαδικασία λήψης
πολιτικών αποφάσεων και να παρέχει συμβουλές στον Βασιλιά· τo βασιλικό
δικαστήριο ή Parlement [επίσης, αποσπάται εκεί τμήμα ειδικών από την αυλή
του Βασιλιά], κλπ.

Annexe ΙII
Εξέλιξη της διοικητικής οργάνωσης

Οι πρώτοι θεσμοί της βασιλείας
Οι αρμοδιότητης του βασιλιά αυξάνονται σταδιακά όσο ισχυροποιείται

το Βασίλειο. Επί της ουσίας, χρειάζεται περισσότερη εξειδίκευση για την
διαχείριση των ζητημάτων του βασιλείου. Ενώ δηλαδή αρχικά, ο Βασιλιάς
αποφασίζει μόνο για τα θέματα του παλατιού , οφείλει να συνεργάζεται όλο και
περισσότερο με τις υπόλοιπες κοινωνικές ομάδες, και να λαμβάνει υπόψη τους
τις απαιτήσεις τους ώστε να έχει συμμάχους. Οι ομάδες αυτές είναι ο κλήρος και
οι ευγενείς. Ειδικότερα δε, πρέπει να συνυπολογίζει και τους φεουδάρχες, ή
τοπικούς άρχοντες.
Το Συμβούλιο του Βασιλιά [curia regis] είναι το πρώτο όργανο που

δημιουργείται, με σημαντικό ρόλο και συμμετοχή στην διοίκηση του Βασιλείου.
Στην αρχή της λειτουργίας του, δεν διαχωρίζεται από το πρόσωπο του
βασιλιά, ενώ τον ακολουθεί μιας και δεν έχει δική του, αυτόνομη εξουσία. Ως εκ
τούτου, ο βασιλιάς θεωρείται πως είναι πάντα παρών· αυτή είναι και η
διαφορά μεταξύ βασιλικών συμβουλίων και Κοινοβουλίου του Παρισιού (τμήμα
που αποσπάται από την curia regis το 1307 και αποκτά ειδική αρμοδιότητα
εκδίκασης των δικαστικών υποθέσεων) στο οποίο ο βασιλιάς είναι παρών μόνο
σε εξαιρετικές περιστάσεις.
Επίσης, το Συμβούλιο του Βασιλιά έχει καθαρά συμβουλευτικό

χαρακτήρα, καθώς ο βασιλιάς πράττει εν τέλει όπως νομίζει και μπορεί ακόμη
και να υιοθετεί αποφάσεις που θα είναι αντίθετες με τις συμβουλές που έχει
λάβει. Πρόκειται δε για συλλογικό όργανο και συνέχεια της βασιλικής
κυριαρχίας. Ακόμη κι αν συνεδριάζουν τμήματα του Συμβουλίου, πάντοτε
θεωρείται πως το Συμβούλιο [εν απαρτία] συμβουλεύει τον βασιλιά, ανεξάρτητα
από τα πρόσωπα που το συνθέτουν.

A/ Μεροβίγγειοι [5ος – 8ος αι.]
Κατά την εποχή των Μεροβιγγείων[5ος – 8ος αι.], το παλάτι αλλά και το
Βασίλειο διοικούνται με την βοήθεια κεντρικών οργάνων, που βρίσκονται στο
ίδιο το παλάτι, αλλά και τοπικών αρχόντων. Έτσι, σε κεντρικό επίπεδο, τα
σημαντικότερα όργανα είναι:
[i] Οι Ειδικοί Σύμβουλοι του Βασιλιά [Palais du Roi / Hotel du Roi]. Η

θέση του συμβούλου προσίδει κύρος. Οι σύμβουλοι όμως δεν υπηρετούν ακόμα
το ίδιο το κράτος, αλλά δεσμεύονται ακόμα προσωπικά, απέναντι καταρχήν
στον βασιλιά και δευτερευόντος απέναντι στο Βασίλειο. Ως εκ τούτου,
κατοικοεδρεύουν στο παλάτι και μετακινούνται ακόμα μαζί του· ο κανόνας
αυτός ισχύει για τους συμβούλους, για τους ταμείες, για τους υπαλλήλους που
τηρούν το κρατικό αρχείο κλπ.
Ως προς την αποστολή όλων αυτών, έχουν κατοχυρωθεί πλέον

συγκεκριμένες αρμοδιότητες, που έχουν ως αντικείμενο καταρχήν την διοίκηση
του παλατιού: διοίκηση/ επιστασία των στρατευμάτων, τροφοδοσία [sénéchal],
επιστασία στάβλων [connétable], σύνταξης βασιλικών αποφάσεων [chancelier],
προσωπικού [maire du palais], προδικασία στο πλαίσιο της βασιλικής
δικαιοσύνης φάση [comte du palais] κλπ.
Οι θέσεις αυτές θα εξελιχθούν ανάλογα με την σημασία της συμμετοχής

τους στην διοίκησης του Βασιλείου. Για παράδειγμα, οι αρμοδιότητές του Maire
du Palais θα αυξηθούν, η θέση θα γίνει κληρονομική, θα αποκτήσει
αρμοδιότητες ρύθμισης ζητημάτων γενικής διοίκησης [όπως στρατεύματα κλπ.].
[ii] Το Συμβούλιο Προυχόντων [Αssemblée de Grands du Royaume] έχει

έναν καθαρά συμβουλευτικό ρόλο, ενώ η επιρροή του είναι ανάλογη με την
προσωπικότητα των Συμβούλων, καθώς πρόκειται κυρίως για μέλη της
Βασιλικής οικογένειας. Αυτοί εμφανίζονται όλο και περισσότερο με τους
υποτελείς τους. Το Συμβούλιο Προυχόντων θα αποκτήσει σταδιακά την μορφή

της συνέλευσης. Επί της ουσίας, ο Βασιλιάς θα αποφαίνεται με τους «μεγάλους»

του Βασιλείου, και θα ανακοινώνει στην συνέχεια την απόφασή του στο σώμα
Παράλληλα, σε τοπικό επίπεδο, ο Βασιλιάς διοικεί μέσω συμμαχιών με

τους φεουδάρχες, καθώς ο καθένας εξ αυτών είναι αρμόδιος να διοικεί το
φέουδό του.
Β/ Καρολίγγειοι [8ος – 10ος αι.]
Στο παλάτι, οι βασικοί αξιωματούχοι και δημόσιοι λειτουργοί της

κεντρικής διοίκησης παραμένουν σε γενικές γραμμές οι ίδιοι [Palais du Roi].
Καταργείται η θέση του δημάρχου [maire du palais], μειώνοντας έτσι την
επιρροή του που είχε αυξηθεί κατά τα προηγούμενα χρόνια. Οι αρμοδιότητές
του διαμοιράζονται μεταξύ του υπεύθυνου τροφοδοσίας [sénéchal], του
οικονόμου του παλατιού [intendant général], και του υπεύθυνου για την
προδικασία των υποθέσεων [comte du palais]. Παράλληλα, δημιουργούνται
νέες θέσεις ενώ εξειδικεύονται οι αρμοδιότητες.
Το Συμβούλιο του Βασιλιά απαρτίζεται τότε κυρίως από

εκκλησιαστικούς. Την ίδια εποχή, στο υπόποιλο Βασίλειο, επικρατούν και
ενισχύονται διαρκώς οι σχέσεις με τους υποτελείς [βλ. lien de fidélité
vassalique], κυρίως μεταξύ του Βασιλιά και των τοπικών αρχόντων με
αντάλλαγμα την παροχή εδαφικών εκτάσεων. Οι τοπικοί άρχοντες ελέγχονται
από τους απεσταλμένους του βασιλιά [missi dominici], στοιχείο που
εκφράζει όλο και περισσότερο την ιδέα μιας συγκεντρωτικής διοίκησης. Οι
απεσταλμένοι αυτοί είναι συνήθως ένα συλλογικό όργανο [βλ. 2-3 άτομα μαζί],
στοιχείο που θα οδηγήσει στην αυτονόμηση της θέσης αυτής προς το τέλος του
10ου αι. Τέλος, διαμορφώνονται και τα δικαστικά όργανα [πρώτοι δικαστικοί
λειτουργοί / échevins].

Τα όργανα διοίκησης τον 13ος αι.
Γ/ Καπέτιδες [10ος - 18ο αι. & επ.]
Οι αξιωματούχοι ή και δημόσιοι λειτουργοί [officiers] του Συμβουλίου

του Βασιλιά [Hotel du roi ] θα έχουν αυξανόμενες αρμοδιότητες.
Ενδεικτικά, ο υπεύθυνος τροφοδοσίας [sénéchal] θα αποκτήσεις και
στρατιωτικές αρμοδιότητες· ο επιστάτης των στάβλων [connétable] επίσης θα
αποκτήσει ορισμένες στρατιωτικές αρμοδιότητες· ο συντάκτης βασιλικών
αποφάσεων [chancelier] θα οριστεί υπεύθυνος επίσημης σφραγίδας [sceau
royal], και θα αποκτήσει σταδικά και την ευθύνη για τον έλεγχο νομοθετημάτων
[ήτοι, έλεγχος νομημότητας].
Παράλληλα, εμφανίζονται επιπλέον νέες θέσεις και αρμοδιότητες.

Ενδεικτικά, το Συμβούλιο του Βασιλιά [Curia Regis] αποκτά πλέον ειδικές
αρμοδιότητες, ως μόνιμο συμβουλευτικό όργανο. Επί της ουσίας, εκεί
συγκαλούνται με πρόσκληση του βασιλιά, οι μεγάλοι αριστοκράτες και τα μέλη
της βασιλικής οικογένειας. Οι αρμοδιότητές του εξαρτώνται από τον βασιλιά,
καθώς αυτός τις αποφασίζει. Ο Βασιλιάς συζητάει εκεί για σημαντικά ζητήματα,
όπως διπλωματία, εξωτερική πολιτική, νομοθεσία, διοίκηση κλπ. Πέραν αυτού
όμως, ο βασιλιάς αποφαίνεται μόνος, συγκεντρώνει στα χέρια του ακόμα το
σύνολο της βασιλικής δικαστικής εξουσία [justice retenue]. Το δικαίωμα

συμμετοχής όμως, στο Συμβούλιο του Βασιλιά [Curia Regis], που υπήρχε τόσα
χρόνια υπέρ των αριστοκρατών θα εξαφανιστεί σταδιακά, καθώς ο βασιλιάς θα
απευθύνεται όλο και περισσότερο σε ειδικούς. Από τον 15ο αι., το Συμβούλιο
θα καλείται σε περιορισμένη σύνθεση.
Εμφανίζεται ένα όργανο ειδικά αρμόδιο για τον χειρισμό των

δικαστικών υποθέσεων, la Cour du Parlement. Το δικαστήριο αυτό
αποτελείται από συγκεκριμένα τμήματα, που είναι: η Grande Chambre [τμήμα
αρμόδιο για την συζήτηση και την εκδίκαση υποθέσεων]· η Chambre des
Requêtes [τμήμα αρμόδιο για την προδικασία των υποθέσεων]· η Chambre des
Enquêtes [τμήμα αρμόδιο για τον έλεγχο και την έρευνα των υποθέσεων] και
τέλος η Chambre Criminelle [τμήμα αρμόδιο για τις ποινικές υποθέσεις].
Για την διαχείριση των δημοσίων οικονομικών, δημιουργείται ένα

ελεγκτικό συνέδριο [Chambre des Comptes]. Έτσι, τον 13ο αι. οι λογιστές του
παλατιού ασχολούνται πλέον και με τον έλεγχο των φόρων του βασιλείου, ενώ
τον 14ο αι. θα είναι πια υπεύθυνοι και για φορολογικά ζητήματα.
Θεσμοθετούνται τέλος οι Επαρχιακές Τάξεις [Etats provinciaux /

μπορούν να συγκαλούνται και σε τοπικό επίπεδο, βλ. province, baillage] και οι
Γενικές Τάξεις [Etats généraux], όπου συνεδριάζουν, το 1302 για πρώτη φορά,
εκπρόσωποι των 3 τάξεων σε τοπικό και σε εθνικό επίπεδο. Οι Τάξεις είναι
αρμόδιες να παρέχουν γνωμοδότηση προς τον βασιλά για συγκεκριμένα
ζητήματα [όπως διπλωματία, ασφάλεια, εσωτερική πολιτική], ενώ σταδιακά θα
αρχίσουν να αναφέρονται και στις ελλείψεις ή αδυναμίες της δημόσιας
διοίκησης [βλ. cahiers de doléance]. Επί της ουσίας, συγκαλούνται κυρίως όταν
το παλάτι θέλει να επιβάλλει επιπλέον φόρους, όταν πλέον γίνεται φανερό ότι
δεν θα αρκεί η συναίνεση των φεουδαρχών.

Annexe ΙV
Η οργάνωση της Δικαιοσύνης
Ι. Γενικά χαρακτηριστικά της Κεντρικής εξουσίας:

νομοθετική & δικαστική εξέλιξη
Η κεντρική εξουσία ακολουθεί μια πορεία σταδιακής ενδυνάμωσης,

από τον 16ο, δια της ενίσχυσης της βασιλείας ήδη από τον Λουδοβίκο τον 7ο
[12ος αι.]. Στο πλαίσιο της επιρροής και της προσπάθειας εναρμόνισης του
Βασιλείου από τον Καρλομάγνου, από τον 13ο αι. αρχίζουν και εκδίδονται
κείμενα δικαίου που θα πρέπει να εφαρμόζονται σε όλη την επικράτεια. Προς
τον 16ο αι. έχει σχεδόν ολοκληρωθεί η εδαφική ενοποίηση, και η βασιλική
εξουσία [ήτοι, η μετεξέλιξη της εξουσίας των φεουχαρχών] έχει αποδεσμευτεί
σιγά σιγά από την επιρροή των Γενικών Τάξεων και των Παρλαμέντων, και
στηρίζεται όλο και περισσότερο στην απόλυτη εξουσία του Βασιλιά.
Παράλληλα, εμφανίζεται σταδιακά ένα ενιαίο δίκαιο. Καταρχήν,

υιοθετούνται οι πρώτοι κανόνες δημοσίου δικαίου, από τον 16ο αι. [σε τομείς
όπως δημόσια οικονομικά, αστυνόμευση κλπ.], ενώ στην συνέχεια, από τον 17ο -
18ο αι., διαμορφώνονται και οι κανόνες ιδιωτικού δικαίου. Οι φεουδάρχες
και οι πάσης φύσεως τοπικοί άρχοντες έχουν κρατήσει ακόμα πολλές από τις
εξουσίες τους, αλλά θα τους αφαιρεθούν σταδιακά οι εν λόγω εξουσίες και
αρμοδιότητες από το παλάτι. Θα διατηρηθούν δε πολλοί τοπικοί θεσμοί, αλλά θα
χρησιμοποιηθούν κ αυτοί από το παλάτι. Στην ουσία, θα εφαρμόζεται από τα
τοπικά δικαστήρια το νεομεφανιζόμενο ‘γαλλικού δικαίου.
ΙΙ. Γενικά χαρακτηριστικά της Τοπικής εξουσίας:

νομοθετική & δικαστική εξέλιξη [justice seigneuriale]
Από τον 10ο αι. οι μεγάλοι φεουράρχες έχουν κατακτήσει το δικαίωμα

απονομής της δικαιοσύνης, στις εκτάσεις τους. Το αυτό ισχύει και υπέρ

ορισμένων πόλεων [τοπικά προνόμια], ενώ ο βασιλιά απονέμει δικαιοσύνη εντός

των βασιλικών εκτάσεων. Από τον 11ο αι., σε κάποιες περιοχές θα εμφανιστούν
οι πρώτες προσπάθειες εναρμόνισης του δικαίου, σε τοπικό ακόμα επίπεδο.
Συνολικά όμως, το φράγκικο Βασίλειο χαρακτηρίζεται εν πρώτοις από την
ανομοιομορφία του δικαίου.
Μέχρι και τον 12ο αι., η βασιλική εξουσία είναι πολύ αδύναμη για να
επιβληθεί στους φεουδάρχες. Οι φεουδάρχες έχουν σημαντικές εξουσίες στο
πλαίσιο της επικράτειάς τους, αλλά θα χάσουν σιγά σιγά τις αρμοδιότητές τους,
ενώ θα αυξηθεί αντίστοιχα η δύναμη του παλατιού. Για πολλά χρόνια όμως, το
δικαστήριο του φεουδάρχη θα παραμένει σε ισχύ ως δικαστήριο της
εγγύτητας, καθώς είναι πιο οικονομικό από το βασιλικό δικαστήριο. Ως προς
το δίκαιο που εφαρμόζεται όμως, τα φεουδραχικά δικαστήρια θα εφαρμόζουν
όλο και περισσότερο το δίκαιο που εκδίδει το παλάτι.
Τα φεουδαρχικά δικαστήρια, όπου προεδρεύει ο φεουδάρχης ή ένας

εκπρόσωπός του, θα καταργηθούν με την γαλλική επανάσταση, ενώ
χαρακτηριστικό τους είναι πως αποτελούνται από τρείς βαθμίδες, που είναι οι
ακόλουθες:
[i] Haute justice: ο φεουδάρχης μπορεί να δικάσει κάθε υπόθεση, εκ των

οποίων και όσες επισύρουν θανατική ποινή. Σ’αυτή την περίπτωση απαιτείται
επικύρωση της απόφασης από τα βασιλικά δικαστήρια [Παρλαμέντα],
[ii] Moyenne justice: πλημμελήματα όπως προσβολές, κλοπές κλπ. Δικάζονται

εδώ κυρίως υποθέσεις αστικής φύσεως
[iii] Basse justice: για πταίσματα όπως οφειλές προς τον φεουδάρχη, καταβολή
χρεών κλπ.

Παραδείγματα υποθέσεων:
Δικαιοδοτικά όργανα:

ΙΙΙ. Η διαμόρφωση ενός «κρατικού» δικαίου
Οι πρώτες αλλαγές επί του δικαίου γίνονται δια της υιοθέτησης

σημαντικών βασιλικών διαταγμάτων, όπως είναι π.χ. η Ordonnance de Villers
Coterêts 1539 «Ordonnance générale sur le fait de la Justice, Police et Finances»,
που επιβάλλει την επίσημη χρήση της γαλλικής γλώσσας στα ζητήματα
διοίκησης και δικαιοσύνης, ενώ ταυτίζεται με την διάδοση του δικαιϊκού
ουμανισμού [προώθηση καλύτερης γνώσης του corpus Iuris Civilis / code
justinien]· το Edit de Saint Germain en Laye /1679 βάσει του οποίου ο
βασιλιάς επιβάλλει τα γαλλικά για την διδασκαλία του δικαίου [μέχρι τότε,
αυτό γινόταν στα λατινικά] κλπ.
Παρά την ενίσχυση της Απόλυτης Μοναρχίας, υπήρχαν σαφή όρια την
νομοθετική δραστηριότητα του βασιλιά, καθώς δεν μπορούσε π.χ. να νομοθετεί
ενάντια στο φυσικό δίκαιο ή στους θεμελιώδεις κανόνες του κράτους.
Τα Νομοθετικά κείμενα ήδη αρχίζουν να εξειδικεύονται, ανάλογα με το

περιεχόμενο και την τυπική τους ισχύ. Για παράδειγμα, οι ordonnances
επιλέγονταν για γενικά θέματα, με ευρύ πεδίο εφαρμογής· τα edits, για την
ρύθμιση συγκεκριμένου θεσμού· οι declarations, για την ερμηνεία ή την
τροποποίηση προηγούμενου νόμου· οι lettres patentes, για την επιβολή ποινής
σε συγκεκριμένο άτομο ή την ρύθμιση συγκεκριμένου αντικειμένου.
Το «Γαλλικό δίκαιο» χαρακτηρίζεται ακόμα από μεγάλη ανομοιομορφία,

καθώς και περιεχόμενο που ποικίλει ανάλογα με τα πρόσωπα και τα μέρη, βάσει
της κατοχύρωσης προσωπικών και τοπικών προνομίων. Αποτελείται δε τότε
κυρίως από τα νομοθετικά κείμενα του παλατιού [ordonnances κλπ.], τα έθιμα
των εκάστοτε περιοχών, τις αποφάσεις των τοπικών κοινοβουλίων
[Παρλαμέντα] κλπ.

ΙV. Η εμφάνιση του γαλλικού δικαίου
Από τον 16ο αι. ξεκινάει σταδιακά η μελέτη και η επεξεργασία των
τοπικών εθίμων, μέσα από την ερμηνεία τους, την αναδιατύπωσή τους, την
προσπάθεια διευκρίνισης του νοήματός τους κλπ. Εμφανίζεται έτσι το ius
commune και η χρήση του ‘γαλλικό δίκαιο’. Το γαλλικό δίκαιο που παίρνει τότε
την μορφή του, βασίζεται στα τοπικά έθιμα, στην νομολογία και στην επίσημη
νομοθεσία, όπως π.χ. Διατάγμα του Βασιλιά.
Από τον 18ο αι., το παλάτι ελέγχει όλο και περισσότερο την διδασκαλία
της νομικής επιστήμης. Με την υιοθέτηση του Edit de Saint Germain en Laye /
1679, η διδασκαλία του γαλλικού δικαίου κατοχυρώνεται επίσημα, μαζί με
αυτήν του εκκλησιαστικού δικαίου και του ρωμαϊκού. Οι διδάσκοντες
επιλέγονται από το παλάτι [π.χ. από τον καγκελάριο], ενώ προσδίδεται και μια
νέα δυναμική μέσω των εργασιών τους, προετοιμάζεται το έδαφος για τους
ναπολεόντειους κώδικες κλπ.
Παράλληλα, αυξάνεται η υιοθέτηση κανόνων δικαίου από το παλάτι και

η νομοθετική αρμοδιότητα της κεντρικής εξουσίας τον 17ο και 18ο αι. Τα
Διατάγματα αναφέρουν πλέον ότι φέρουν την βούληση του βασιλιά και
επιβάλλεται η εφαρμογή τους για τον λόγο αυτό: «Quod principi placuit legis
habet vigorem [ό,τι αρέσει στον βασιλιά, έχει ισχύ νόμου]». Έτσι, το δίκαιο αυτό
εφαρμόζεται όλο και πιο ομοιόμορφα σε όλη την επικράτεια.
V. Η εξέλιξη των άλλων πηγών δικαίου
Οι υπόλοιπες πηγές δικαίου βλέπουν την επιρροή τους να μειώνεται, με

αφορμή την άνοδο της κεντρικής εξουσίας.
Συγκεκριμένα, το Εκκλησιαστικό δίκαιο εφαμόζεται σε όλο και

λιγότερους τομείς –βλ. κίνημα μεταρρύθμισης που εμφανίστηκε τον 16ο αι.
στην Γερμανία από τους Διαμαρτυρόμενους [i.e. διαμαρτυρία του Λούθηρου
κατά της Ρωμαϊκής εκκλησίας]– καθώς οι υποτελείς οφείλουν να ακολουθούν

την θρησκεία του βασιλιά τους. Το δε παλάτι προσπαθεί να ελέγχει τους

κανόνες της εκκλησίας γενικότερα, υιοθετώντας κανόνες κατά τους οποίους το
εκκλησιαστικό δίκαιο χρειάζεται, για να εφαρμοστεί, επικύρωση είτε από το
παλάτι (για την Καθολική Εκκλησία) είτε από τα Παρλαμέντα (για τα κείμενα
του Πάπα).
Ο βασιλιάς σιγά σιγά θα νομοθετεί και για ζητήματα που αφορούν την ίδια
την εκκλησία, κατοχυρώνοντας έτσι το εθνικό εκκλησιαστικό δίκαιο.
Ενδεικτικά, υιοθετείται το Edit de Nantes / 1598 που κατοχυρώνει την
ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης [για τους Διαμαρτυρόμενους]· το Edit
de Fontainebleau / 1598 που καταργεί την προηγούμενη ρύθμιση· η
Declaration des 4 articles / 1682 που κατοχυρώνει την αρμοδιότητα του
βασιλιά να παρεμβαίνει, να ρυθμίζει ζητήματα σχετικά με τον γάμο κλπ.
Παράλληλα, το Ρωμαϊκό δίκαιο εφαρμόζεται όλο και λιγότερο. Αυτό

ήδη εφαρμοζόταν συμπληρωματικά από τα δικαστήρια, π.χ. σε σχέση με τα
τοπικά έθιμα. Αποκτάει όμως πλέον μια νέα δυναμική, μέσω του ευρωπαϊκού
Ουμανισμού [πνευματική επανάσταση του 16ου αι.] και με βάση τις κινητήριες
δυνάμεις της εποχής, όπως ήταν η Ιταλική Αναγέννηση, η Μεταρρύθμιση [βλ.
Διαμαρτυρόμενοι], το τυπογραφείο κλπ. Πλέον δηλαδή, μέσα κι από την
ανάπτυξη του γαλλικού δικαίου, το ρωμαϊκό δίκαιο υπάγεται σε μια διαδικασία
«επανα-ανακάλυψης», με στόχο την διατύπωση του «αυθεντικού» ρωμαϊκού
δικαίου, ήτοι κανόνων δικαίου απαλλαγμένων από τις όποιες προσθήκες του
Μεσαίωνα.

Annexe V
Οι μεταρρυθμίσεις της Υπατείας

και της Πρώτης Αυτοκρατορίας
Παντ. Ρεντούλης 15
Ο Ναπολέων, τερματίζει την επαναστατική περίοδο, όταν, μετά την

επιστροφή του από την Αίγυπτο, του "ανατίθεται" στις 9 Νοεμβρίου 1799, από
τις δύο Συνελεύσεις των Πεντακοσίων (Cinq-Cents) και των Παλαιών (Anciens),
η φύλαξη του Παρισιού υπό το πρόσχημα ότι η πόλη κινδυνεύει από συμμορία
βασιλικών τρομοκρατών. Όντας πλέον κυρίαρχος της τάξεως στη γαλλική
πρωτεύουσα, ο Ναπολέων εγκαινιάζει τη νέα περίοδο της Αποκαταστάσεως
(Restauration), απαιτώντας να κηρυχθεί πρώτος Σύμβουλος στην τριμελή
Υπατεία της προσωρινής κυβερνήσεως, από την οποία θέση κατορθώνει να
επηρεάσει δραστικά τις διατάξεις του νέου Συντάγματος που τίθεται σε ισχύ
στις 7 Φεβρουαρίου 1800, δρομολογώντας έκτοτε μεθοδικά τις εξελίξεις προς τη
στέψη του ως Αυτοκράτορα της Γαλλίας το έτος 1804.
Ο Ύπατος και μετέπειτα Αυτοκράτωρ Ναπολέων καταργεί το Παλαιό

Δίκαιο (Ancien Droit), τους ρωμαϊκούς νόμους και τα έθιμα και προχωρεί στην
τακτοποίηση και στην ενοποίηση των ισχυόντων νόμων μέσω της μεθόδου
της συστηματικής κωδικοποιήσεως του δικαίου κατά δικαιικούς κλάδους.
Με τον Ναπολέοντα αρχίζει στη Γαλλία η εποχή των θεματικών κωδίκων·

οι γαλλικοί νόμοι ενοποιούνται ξεχωριστά ανά κλάδο δικαίου σε ενιαία
κείμενα, τους κώδικες (codes), οι οποίοι συμπληρώνονται από διατάγματα
που ρυθμίζουν τον τρόπο της εφαρμογής τους. Ειδικότερα, το 1804
συντάσσεται ο περίφημος γαλλικός Αστικός Κώδικας (Code Civil), πασίγνωστος
ως Code Napoléon, και το 1806 ο Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας (Code de
Procédure Civile, τεθείς σε ισχύ από την 1.1.1807), ο οποίος, ωστόσο, δεν
15Απόσπασμα από το άρθρο «Η εξέλιξη του γαλλικού αστικού δικονομικού δικαίου και η
αλληλεπίδρασή του με το ελληνικό», Παντ. Ρεντούλης, http://www.kostasbeys.gr/articles

περιλαμβάνει τόσο ρηξικέλευθες διατάξεις, αφού παραμένει επίμονα

προσηλωμένος και βαθύτατα επηρεασμένος από το, όχι και τόσο επιτυχούς
εμπνεύσεως, Βασιλικό Διάταγμα του έτους 1667.
Έτσι, από τον Ναπολέοντα και μετά, το γαλλικό νομικό σύστημα

βασίζεται κυρίως στη θεματική κωδικοποίηση του δικαίου του και επηρεάζει
καταλυτικά προς την κωδικοποιητική αυτήν κατεύθυνση και άλλες ευρωπαϊκές
έννομες τάξεις, ερχόμενο σε άμεση αντίθεση με το αγγλοσαξονικό νομικό
σύστημα που βασίζεται κυρίως στη νομολογία (case law) και λιγότερο στο
νομοθετημένο δίκαιο (statute law) που παράγει.
Ο Ναπολέων, όμως, δεν περιορίζει τη συγκεντρωτική του διάθεση μόνο

στους νόμους, αλλά την επεκτείνει και στην οργάνωση των δικαιοδοτικών
οργάνων, τα οποία ιεραρχούνται αυστηρά ως ακολούθως:
i) στη βάση εξακολουθούν να βρίσκονται τα ειρηνοδικεία

(tribunaux de paix), ένα σε κάθε καντόνι, με τον ειρηνοδίκη να διατηρεί το
διαιτητικό - συμβιβαστικό του ρόλο,
ii) πάνω από τα ειρηνοδικεία ιδρύονται στη θέση των tribunaux de

departement τα πολιτικά περιφερειακά δικαιοδοτικά όργανα (tribunaux
d'arrondissement), ένα σε κάθε περιφέρεια (arrondissement), που συντίθενται
από τρεις δικαστές και δικάζουν σε πρώτο βαθμό όσες υποθέσεις εξαιρούνται
από την καθ' ύλην αρμοδιότητα των ειρηνοδικείων και σε δεύτερο βαθμό τις
εφέσεις κατά των αποφάσεων των δικαιοδοτικών αυτών οργάνων, ενώ
παράλληλα διατηρούνται ως ειδικά δικαιοδοτικά όργανα τα εμποροδικεία και
τα οικογενειακά δικαστήρια και το έτος 1806 δημιουργούνται στις μεγάλες
βιομηχανικές πόλεις τα πρώτα Εργατοδικεία (Conseils de prud' hommes)
για την εκδίκαση των διαφορών μεταξύ εργοδοτών και εργατών,
iii) γρήγορα γίνεται αντιληπτό το άτοπο που δημιουργείται από την

εκδίκαση των εφέσεων των περιφερειακών πρωτοδικείων από γειτονικά
ισόβαθμα τους δικαιοδοτικά όργανα και για το λόγο αυτόν προσπερνιέται ο
βιωματικός φόβος των παρλαμέντων και κατά τη διάρκεια της τριμελούς
Υπατείας ιδρύονται ως δευτεροβάθμια δικαιοδοτικά όργανα τα εφετεία

αρχικά με την ονομασία "tribunaux d'appel" και στη συνέχεια με την ονομασία
"Cours d'appel", τα οποία εκδικάζουν τις εφέσεις μόνο κατά των αποφάσεων
των tribunaux civils και των εμποροδικείων και
iv) στην κορυφή της δικαστηριακή πυραμίδας τοποθετείται το

γαλλικό ακυρωτικό μετονομασμένο σε Cour de cassation διαθέτοντας,
εκτός των αρμοδιοτήτων που είχε κατά τη διάρκεια της επαναστάσεως, και
πειθαρχική εξουσία επί του συνόλου του δικαστικού σώματος. Πέραν όλων
των ανωτέρω, κατά την περίοδο της Υπατείας καταργείται με το νόμο της 27
Ventose του έτους VIII το σύστημα εκλογής των δικαστών που είχε καθιερωθεί
κατά την επαναστατική με το νόμο της 16ης-24ης Αυγούστου 1790 και πλέον οι
δικαστές διορίζονται στο αξίωμά τους, εφόσον έχουν προετοιμαστεί και
καταρτισθεί κατάλληλα για την άσκηση των δικαιοδοτικών καθηκόντων
τους.
Όπως γίνεται αντιληπτό από τα ανωτέρω, ο Ναπολέων προχωρεί στη

μεταρρύθμιση του γαλλικού δικονομικού και δικαστηριακού τοπίου,
τροποποιώντας με εργαλεία της επαναστάσεως τη διαρρύθμιση που αυτό είχε
κατά την περίοδο της βασιλείας, συνδυάζει, δηλαδή, τις αρχές που έθεσε η
γαλλική επανάσταση με τη νομοθεσία και την τυπική νομική "διακόσμηση" του
Παλαιού Καθεστώτος, πράγμα που καθίσταται ολοφάνερο από τα εξής
ενδεικτικά σημεία:
i) κωδικοποιείται το αστικό δικονομικό δίκαιο, αλλά διατηρείται σε ισχύ

το βασιλικό περιεχόμενό του,
ii) επιβάλλεται η αιτιολογία των δικαστικών αποφάσεων, αλλά ορίζεται

ότι αυτές θα εκδίδονται πλέον στο όνομα του Αυτοκράτορα και όχι στο όνομα
του γαλλικού λαού, iii) το ακυρωτικό και τα εφετεία ενισχύονται θεσμικά, αλλά
μετονομάζονται από "tribunaux" σε "cours" (Cour de cassation και Cours d'
appel) και οι αποφάσεις τους αποδίδονται πλέον με τον όρο "arrets", όπως,
δηλαδή, κι εκείνες των παρλαμέντων, και
iv) αναβιώνει η θέση του καγκελάριου υπό την ειδικότερη ονομασία του
"Μέγα Δικαστή" ('Grand Juge') ο οποίος από τη θέση του προέδρου του

ακυρωτικού επιβλέπει τα κατώτερα δικαιοδοτικά όργανα και έχει το δικαίωμα

επιβολής λογοκρισίας και πειθαρχίας στους κατώτερους ιεραρχικά δικαστές.
Ο Ναπολέων επιστρατεύει, λοιπόν, τη στρατηγική του διορατικότητα και

συναρμόζει διαλεκτικά δύο κόσμους που μέχρι πρότινος φάνταζαν
ασυμβίβαστοι· με τον τρόπο αυτό, ασχέτως του αν παράλληλα ικανοποιεί και τις
προσωπικές του "καισαρικές" φιλοδοξίες, κληροδοτεί στο γαλλικό λαό ένα
σύστημα απονομής δικαιοσύνης αφενός απαλλαγμένο από τις αδικίες του
παρελθόντος και αφετέρου περισσότερο προσαρμοσμένο στις ανάγκες και τις
ταξικές εντάσεις της γαλλικής κοινωνίας, συνδυασμός που οδηγεί στην
ευρύτερη αποδοχή του και συνακόλουθα προεξοφλεί τη μακροημέρευσή του.

Bibliographie Sélective:
(1) Histoire de la France : la naissance del'Etat moderne, 1180-1492

[J. Kerhervé], Editions Hachette Supérieur / Carré Histoire, 1998.
(2) La Révolution Française [F. Furet & D. Richet],Editions Fayard, 2010.
(3) Dictionnaire critique de la Révolution Française: Institutions et

Créations [F. Furet &Ozouf], Editions Champs / Flammarion, 2007.
(4) La Révolution Française [A. Soboul], Editions PUF / Quadrige, Grands

Textes, 3e édition 2010.

05 Koskina - L1 DT Histoire 2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

05 Koskina - L1 DT Histoire 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNIVERSITE SORBONNE PARIS NORD – COLLEGE IdEF

NAISSANCE DE L’ ETAT MODERNE

Année Universitaire 2020-2021

Η πνευματική ιδιοκτησία του παρόντος εκπαιδευτικού υλικού ανήκει στον

© ΚΟΣΚΙΝΑ ΑΝΘΗ, 2021

Στόχοι του μαθήματος

Objectif du cours : L’objectif de ce cours est de permettre aux étudiants de se

Στόχος του μαθήματος: Ο στόχος του συγκεκριμένου μαθήματος είναι να

[Type text] Page 2

Εισαγωγικό κεφάλαιο: Ο Δυτικός Μεσαίωνας ............................................................. 9

Το Παλαιό Καθεστώς .................................................................................................................... 27

5. Η διοικητική οργάνωση της χώρας στο Παλαιό Καθεστώς …………... 49

[Type text] Page 3

* Βλ. Annexe IV / Η οργάνωση της Δικαιοσύνης [σελ. 156]

Ευρωπαϊκή σκέψη και Διαφωτισμός …………………………………............…………….. 57

Ο δρόμος προς την Συνταγματική Μοναρχία ……………………….…………………… 72

Η Συμβατική Συνέλευση (1792) ………………………………………………............………... 110

[Type text] Page 4

3. Η συμβατική συνέλευση (1792 – 1795) και η Τρομοκρατία …………... 116

Η μετάβαση προς το Διοικητήριο (1795) ...…………................…….......………..……... 133

ΑΝΝΕΧΕ Ι/ Οι δομές δυτικού ρωμαϊκού τμήματος ................ 143

[Type text] Page 5

Table des matières

L’ancien Régime …………………………………………………………….……………………….……… 27

[Type text] Page 6

Voir Annexe IIΙ / Organisation de l’Administration [p. 151]

3. Pensée Européenne et Lumières ……………………………………………………..…………….... 57

La monarchie constitutionelle …………………………………………………………..……………. 72

La convention Nationale (1792) ……………………….…………………………………………… 110

[Type text] Page 7

a. Oeuvre de l’Assemblée ………………………… 114

La mise en place du Directoire (1795)………….….…….……………………………….……. 133

Annexe I / Institutions de l’Empire Romain …………………..…………....................……… 143

Bibliographie …...............……………………………....................................…………………………… 165

[Type text] Page 8

Δεν υπάρχει κοινωνία χωρίς δημόσιο -συνταγματικό και διοικητικό-

Συγκερκιμένα, ο Δυτικός Μεσαίωνας [5ος – 18ος αι.] ξεκινάει το 476 μ. Χ.,

Η περίοδος αυτή διήρκεσε μέχρι και την Γαλλική Επανάσταση το 1789,

Οι λαοί –γερμανικής κυρίως καταγωγής– που εγκαταστάθηκαν κατά τον

[Type text] Page 9

1. Βασικά χαρακτηριστικά του Πρώιμου Μεσαίωνα1

Σταδιακά, ρωμαϊκοί και βαρβαρικοί πληθυσμοί αναμιγνύονται, σε έναν

[a] Η κοινωνική οργάνωση των βαρβαρικών βασιλείων

Κυριαρχεί κοινωνικά η αριστοκρατία, είτε αυτή προέρχεται από την τάξη

[Type text] Page 10

Η πλειοψηφία των ανθρώπων εργάζεται στη γη, αν και από διαφορετικά

Παρά τις προσπάθειες για τη βελτίωση των τρόπων απονομής της

[b] Υποχώρηση της οικονομίας

[Type text] Page 11

Εκτός από ορισμένες εξαιρέσεις, το διεθνές εμπόριο υποχωρεί στην

[c] Καθήλωση των πόλεων

Ο βαρβαρικός κόσμος στον οποίο κυριαρχεί η αγροτική οικονομία και

Η πόλη παραμένει ωστόσο ένας τόπος εξουσίας. Εκκλησιαστικής

[Type text] Page 12

[d] Οι θεσμοί του δικαίου

Η βασιλική εξουσία είναι, συνήθως, κληρονομική και εξαρτάται από μια

Ορισμένοι ρωμαϊκοί θεσμοί διατηρούνται [π.χ. ο κόμης / comes,

Παρομοίως, κατά τη διαδοχή του, ο βασιλιάς διανέμει το βασίλειό του

Ο πόλεμος του επιτρέπει, επίσης, να εξασφαλίζει εισοδήματα και να

[Type text] Page 13

2 . Το Γαλλικό ή Φράγκικο Βασίλειο2

Μετά την πτώση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας διαπιστώνεται μια

-Το ιστορικό πλαίσιο