Gazi Üniversitesi

Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli

Araştırma Merkezi

I. 'I'ürk liültiirii ve
Hae:ı Bektaş Veli
eınpozyrunu Blldirileri
(22 - 24 Elrnn - 1998)

ANKARA - 1999

ANADOLU ALEVİLİGİNİN EVRİMİ
Mustafa SEIMANPAKOGLU
H:ıcı Bektaş Derneği B:ışbnı
Sizlere sunacağıınbu bildiri Hacı Bektaş Derneği'nde
oluşturulan bir çalışma grubu tarafından ortak olarak ha-
zırlanmıştır. Bildirimizin konusuna geçmeden önce sizlere
Demeğimizi kısaca tanıtmak istiyorum.
Hacı Bektaş Derneği 1992 yılında kurulmuş olmasına
karşın köklerinin 1960'lı yıllara dayandığı iddia edilebilir.
Alevi-Bektaşi kültütü konusunda ilk olma özelliğini taşı­
yan Hacı bcl:taş Veli isimli Derneklerin, Demeğimizin te-
melini teşkil ettiğini düşünmekteyiz. Bu Derneklerin, Der-
neğimizin temelini teşkil ettiğini düşünmekteyiz. Bu
Demekler yönetid kadrolarını ve isimlerini değiştirerek
1980 yılına kadar varlığını sürdürdükten sonra dönernin
sıkıyönetim uygulamaları neticesinde kapatılmıştır.
Demeğimizin düıenli olarak çıkartınakla olduğu "Ha-
cı Bektat i5imli dergide, Alevi-Bektaşi kültür ve inancına
bakış açımızı genel olarak dile getirildiğini düşün keteyiz.
Kendimizi çağdaş bir kültür derneği olarak nitelendirebiliıiz.
Bunun ötesinde insan haklan, demokrasi, laiklik konuların­
da yapılan çalışmalara destek ve katkı koymaktayız.
Diğer taraftan demeğimizin Hacı Bektaş İlçesiyle or-
ganik bir bağı olması bizim için haklı bir gurur kaynağı­
dır. Bu özellik 1960'lı yıllarda kurulan demeklerde de
vardı. Büyük insan, büyük düşünür Hacı Bektaş Veli'nin
havasıru soluduğu, toprağını çiğnediği "serçeşme"den ol-
manın _verdiği gururla avunmanıncia yeterli olmadığının
ayırdıınında olarak bize yüklediği sorumluluğun bilinciyle
bildirimizi sunmaya çalışacağız.
Bu bildirimizde sizlere bugüne kadar bilinmeyen yeni
bilgiler sunmak gibi bir iddiarruz bulunmamaktadır.
Amacınuz; Hacı Bektaş'ın belirlediği düşünce sistemi
ile Bektaşi ritüelinin zaman içerisinde başka akımiann et-
kisiyle bir halk kültürü olarak zenginleştiği, Bektaşilerin
toplum yönelimine egemen olan gruplann haksız ve yarılı
tutumianna karşı reaksiyorılannın zaman içerisinde bir
halk geleneği olarak arılam kazandığı hususlarının tarihsel
ana başlıklarla altını çizmektetir.
Bektaşiliğin bir inanç sistemi olarak ortaya çıkması Ha-
cı Bektaş Veli ile birlikte olmuştur. Bek1aŞilik adıyla ortaya
çıkan bu inanç sisteminin köklerini araştırmak zaman içeri-
sinde geriye doğru bir yolculuğu gerektirmektedir.
Bektaşiliğin bir inanç biçimi olarak ortaya çıkmasın­
dan önce Anadolu'da ve ona yakın ve haıta ondan uzak-
ta bulunan yörelerdeki inanç biçimlerine bakmanın gerek-
li olduğuna inanıyoruz.
Ne çok tanrılı dinlerde ne de Semavi olarak adla~dın­
lan tek tanrılı dinlerde, din adına yola çıkan hiçbir pey-
gamber, hiçbir dinsel önder, içinde yaşadığı toplumun,
yerleşik inanç ve düşünce biçiminin özüne dokunamaz,
dokunamarruştır. insanların doğayla, birbirleriyle, geçmişi,
geleceği ve ölümünden sonra gideceğini umduğu öte
dünya ile olan ilişkilerinde benimsediği adetler, törenler,
t&pınma biçimleri, kişinin her hareketini, her davranışını
düzenleyen toplum kuralları, onbirılerce yıllık bir biriki-
min sonucudur. Anadolu'da insanlığı tarih sahnesinde gö-
rülmeye başladığı erken çağlardan beri insaniann yerleşti­
ği, birçok kültürün doğduğu ve bir çok kültüründe gelip
geçtiği anıa gelip geçerken de topraklannda derin izler
bıraktığı bir yer olmuştur. İster bu topraklann otantik hal-
kalan olsun, isterse burada bir sigara içimi kadar eğlen­
sin, bu topraklardan gelip geçen her kişi, kavim, ulus ve
de bu top(aklann bereketi ile kurulan büyük imparator-
luklar, Anadolu düşünce tapınma ve inanç biçimlerine
katkılarda bulunmuşlar ve tüm insanlık tarihinin ~on iki
bin yılının uzun zaman değişmeyen, değiştirilemeyen ta-
bulanna da kaynaklık etınişlerdir. Anadolu'da halen yaşa­
yan ve şimdilerde bir kültür biçimi, bir din yada gelip ge-
çid bir ritüeller toplamı olup olmadığı hararetle tartışılan
ve bu hali ile körlerin fıl'i el yordamıyla tarif etmesine
benzeyen Alevi-Bektaşi yaşam felsefesi işte bu açılardan
ele alınmalı ve kendi ön yargılanmızdan uzak ve tarafsız
bir mantıkla zaman içinde bir yolculuğa çıkılarak incelen-
melidir.
Ayn bir araştırma konusu olan Bektaşi inanç sisteminin
oluşmasındaki etkeniere daha fazla girmeden bu düşüneeye
adını veren Hacı Bektaş Veli'den başlamak istiyoruz.
Araştırmaalar Hacı Bektaş ve Bektaşiliğin
ilk dönem-
lerine ilişkin kaynak yetersizliğinin onun yaşarnı ve dü-
şünce sistemi ile ilgili kesin sonuçlara ulaşmakta zorluk
yarattığı konusunda görüş birliği içindeler. Ancak varolan
kaynakların genel bir araştırması bazı önemli ipuçlan ya-
kalarnarnıza yardımcı olıııaktadır. Bu ipuçlannın gerçeği
ne derecede yansıttığının günümüzde bu inanç biçiminin
içerisinde yaşayaniann görüşlerinin ve tutunılannın göz-
lemlenmesinden anlaşılabileceğine inanıyoruz. 13. yy'da
Moğol baskılan nedeniyle Horasan'dan göç etmek zorun-
da kalan Türkmen boylan ile birlikte Anadolu'ya bir der-
viş olarak gelen Haa Bektaş, Kırşehire bağlı Sulucakara-
höyük köyünü kendisine yurt olarak seçmiştir. Onun
düşüncelerinde eski Tür~ geleneklerinin izlerinin bulun-
duğunu, dini tasavvufçu bir anlayışla yorumladığını biliyo-
ruz. onun tarafından yazıldığı genel bir kabul gören Mala-
kat ile onun ölümünden sonra izleyicileri tarafından
kaleme alınan Vilayetııfuneler, ~ıkpaşazade'nin tevarih-i
Ali Osmani adı! yapıtıyla Ahmet Efiaki'nin, Menakub-ül
Arifın adlı yapıtlan bu düşüncemizi desteklemektedir.
özellikle Vilayetııamelerin araştınlınasından, Bektışi
geleneğinin temellerinin Hacı Bektaş'ın yaşadığı dönemde
atıldığını da görüyoruz.
Semalı, çırağı, hırka, sofra, hem, post, muhip, mürit,
halife, elifı taç Bektaşi ritüelinin önemli birer araçlan ola-
rak ortaya çıkıyor. yine Vilayetııfunelerde saptanan diğer
önemli olgulardan biri de özellikle Kadıncık Ana'nın kişi­
liğinde kadıniann toplumsal yaşamda erkeklerle birlikte
olmasıdır. Makalat'ın incelenmesinden de bu yapıtın ana
fikrinin, özünün tanoya korkuyla değil, sevgiyle ulaşılabi­
leceği olduğu anlaşılmaktadır.
Aşkın aldıbenden beni
Bana seni gerek seni
Ben yananın dünıi günü
Bana seni gerek seni
Diyen 13. yy ozanı Yunus Emre, Hacı Bek1aş'ın te-
mellerini attığı dünya görüşünü ve basıt ritüeli en güzel
şekilde dile getinniştir.
Hacı Bektaş'tan sonra Bektaşiliği etkileyen ilk önemli
akımın Hurufilik olduğu noktasında hemen hemen tüm
araştinnacılar fikir birliğindedir. Azerbeycan'da ortaya çı­
kan tanrıyla insanı özdeşleştirdiği için yandaşları baskı al-
tında tutulan ve kıyıma uğrayan bu akım, Bektaşiler ara-
sında büyük bir sempati toplamıştır. İnsanın yüz güzelliği
ve bedensel yapı olarak Tannnın en güzel görüntüsü ol-
duğunu savunan Hallacı Mansur'un ünlü savı "En El Hak"
sözünü coşkulu bir şekilde benimsernesi nedeniyle idam
edilen 15.yy azaolanndan Nesimi'nin kendisi Bektaşi ol-
mamasına karşın, bugün bile Alevi-Bektaşi toplumu içeri-
sinde ayncalıklı bir yeri vardır.
16. yy'ın başlannda II. Beyazıt tarafından Hacı Bektaş
Tekkesinin başına atanan Balını Sultan, Bekta.şi düşünce
sisteminde ve ritüelinde önemli düzenlemeler gerçekleştir­
di. Bazı çevrelerce Piri Sani (2. Kurucu) olarak nitelendiri-
len Balını Sultan'dan itibaren Bektaşiler arasında hala tar-
tışma konusu olan görüş ayniıkiarı ortaya çıktı. Bektaşilik
iki rakip kala aynldı. Bunlardan bir tanesi kendilerine
"Yoloğlu" adını veren, Hacı Bektaş'ın hiç evlenmemiş mü-
 cerret bir derv~ olduğunu savunan "Babalar" koludur. Bu
kol mensuplan kentlerde örgütlenmişlerdie Diğer kol ise,
kendilerine "Beloğlu" adını veren Hacı Bektaş'ın soyun-
dan geldiklerini ileri süren "Çelebiler" koludur. önceleri
Safevi etkisiyle Kızılbaş, daha sonralan Alevi adım alan
bu kolun mensuplan kırsal kesim insanlandır. İki grup
arasındaki temel fark toplumsal niteliktedir. İnanç bazında
ikisi de Haa Bekta~a bağlıdır. Edebiyatlan ayrudır. 1502
yılında Tebriz'de Safevi İmapartoru olarak taç giyen Şah
İsmail kuşaklar boyu Anadolu'yu etkileyecek Kızılbaşlığın,
özellikle kırsal kesim Bektaşiliği içerisinde özürnsenmesin-
de önemli bir unsur oldu. Ali'ye ve Oniki İmam'a olağa­
nüstü bağlı olan Şah İsmail, İran'da olduğu kadar Anado-
lu'da da aktif bir propaganda yürüttü. Giderek Anadolu
Türkmenine yabancılaşan, Türkçe'ye karşı Farsça ve Arap-
ça konuşmayı ve yazmayı yeğleyen, Türkleri yönetim ka-
demelerinden uzak tutan, Anadolu'daki Türkmen Beyleri
aleyhine toprak düzenlemeleri yapan Osmanlı'ya karşı
Türk geleneklerini sürdüren, Türkçe konuşan, Hatayi
Mahlası ile lirik şiirler yazan Şah İsmail Anadolu kırsal
kesiminde büyük prestij kazandı. Kızılbaş olarak adiandı­
nimaya başlanan bu kesim mensupianna yapılan baskı ve
kıyım yaygın bir bilgi olarak belleklerde kalmıştır. Bu ta-
rihlerden itibaren Kızılbaş adı verilen yoksul kırsal kesim
insarılanrun Osmanlı'nın toprak düzenine, ağır vergilerine,
toplumsal ve ekonomik kararianna karşı Kalenderi, eelali
gibi ayaklanmalann sık sık içine girdikleri de tarihsel bir
bilgidir.
Kentlerdeki tekkelerinden örgütleruniş bulunan Bekta-
şi gruplan başlangı~ Osmanlı ile herhangi bir problem
yaşamadılar. Ancak Yeniçeri Ocaklannın kaldınlmasından
sonra Bektaşi Tarikatının_ bu. ocakla olan manevi bağı ba-
hane edilerek II. Mahmut döneminde 1826 yılında Bekta-
şi Tekkeleri de kapatildı. Tarikatın ileri gelenleri idam
edildi, tutuklandı ya da sürgün edildi. Mallan Nakşi Ben-
di Tekkelerine vakfedildi. Hacı Bektaş tekkesinin başına
Nakşi Bendi Şeyhi atandı.
Burada bir anekdot olarak ilgniç bir gözlemimize de-
ğinmek istiyoruz. Nakşi Bendi olarak Hacı Bektaş kasaba-
sına iskan edilen aileler zaman içerisinde Bektaşilik potası
içerisinde erimişlerdie Bu Nakşi Bendi insanlar sadece
Bektaşi alınakla kalmamışlar, bu inanç biçiminin konın­
ması ve tarutılınası konusundaki çabalanyla da saygın bir
yer elde etmişlerdi.
Tekkeleri kapatılan ve tarikatlan yasaklanan Bektaşi
entellektüelleri, Osmarılı'nın son dönemlerinin ilerici, ay-
dın hareketini oluşturan yeni OsmanWar bir bakıma onun
devarru olan Jön Türkler, İttihat ve Terakki Cerniyeti'nin
hareketleri içerisinde görülıneye başlandı. Namık Kemal,
Resnali Niyazi, Süleyınan Askeri, Rıza Tevfik, Talat Paşa
gibi isimler bunlann en tarunnuşlanndandır.
Tarihteki adı Kızılbaş olan kırsal kesim Bektaşilerinin
de Alevi adı~a anılınaya başlaması 19. yy'da ortaya çıkar.
Kızılbaş sözcüğünün yüzyıllar içinde küçültücü bir arıla­
ma kayması, kırsal kesim Bektaşilerinin, yani Kızılbaşiann
Osmarılırun egemen, dinsel, toplumsal, ekonomik ve siya-
sal ideolojisini reddetmesi yüzünden olmuştur. Kızılbaş ta-
nımlaması yerine kullanılmaya başlanan Alevi tanımlaması
genel bir kabul görmüştür.
Osmarılı Devleti'nin, Alevi-Bektaşi toplumuna uygun
gördüğü baskı ve kıyımlara, Alevi-Bektaşi toplumu Ata-
türk'ün önderliğinde gerçekleştirilen ve utkuyla biten Kur-
tuluş Savaşında yanıt verme olanağı bulmuştur. Bu toplu-
mun Osmanlı yönetimine karşı geleneksel tavnru çok iyi
bilen Atatürk 19 Mayıs 1919'da Samsun'dan başlattığı, 27
Aralık 1919'da Ankarada bitirdiği büyük yürüyüş sırasında
22 Aralık 1919'da Hacı Bektaş'a da uğramıştır. Hacı Bek-
taş Tekkesi Postn~'ini Salih Niyazı dede ve Çelebi Cema-
lettin Efendi tarafından çok sıcak bir ilgiyle karŞiianan
Atatürk ulusal kurtuluş için aniann tam desteğini almıştır.
Belgesel olarak kanıtlanamamakla birlikte Atatürk'ün kur-
tuluş mücadelesinin utkuyla sonuçlanmasından sonra
Cumhuriyet kurma düşüncesinde olduğunu Çelebi Cema-
lettin Efendi'ye aralannda kalması kaydıyla dile getirdiği
yaygın bir söylentidie
Kurtuluş Savaşının ve Cumhuriyetin kurulmasına
önemli maddi ve manevi katkı sağlayan Alevi-Bektaşi top-
lumunun devrim yasalan çerçevesinde, diğer tekkelerle
birlikte kendi tekkelerinin de kapatılmasına bir tepkisi ol-
mamıştır. Çünkü Büyük Millet Meclisi'nin Laiklik, Kadın­
Erkek Eşitliği, Halkçılık gibi alanlarda yaptığı yasal düzen-
lerneler onlann geleneksel gereksinmelerine ve özlemleri-
ne tam olarak yanıt veriyordu.
SONUÇ:
Adını Haa Bektaş'tan alan bir düşünce sisteminin,
Hacı Be.ktaş'tan günümüze kadar geçirdiği evreleıi, değer­
li araştınnaalann çalışmalanndan yararlanılarak ana baş­
lıklar halinde vermeye çalıştık. Her birinin araşunlınası
ayrı bir uzmanlık dalı gerektiren bu evreleıin ~çıklanma­
sında bir katkımız olması söz konusu değildir. Ancak,
Alevi Bektaşi toplumunun bugünkü bakış açısını belirle-
yebilmek için onun geçirdiği evreleri anunsamakla büyük
yarar olduğu düşüncesindeyiz. Alevi-Bektaşi düşüncesinin
geçirdiği evreler dikkate alındığında bu düşüneeye men-
sup insaniann geleneksel bakış açılannın günümüze nasıl
yansıyacağı konusunda önemli ipuçlan elde etmek ola-
naklıdır.
Bu düşüncenin tarihi incelendiğinde, Alevi-Bektaşi
düşüncesindeki insaniann dinsel ve toplum,JI tüm öğreti­
lerde alışılmış, peşin yargılar yerine, aklı ön pland:ı tutan
bir yaklaşunı benimsemiş olduklan görülmektedir. Tarih
boyunca bu yaklaşımlannın bedelini oldukça ağır ödeme-
lerine karşılık bu konudaki tutarlılıklannı günümüze ka-
dar sürdürmüşlerdir. Biçimselliği sürekli olarak arka plana
aurıış,belkide hiç kullarımamıştır. Sürekli olarak öğretile­
rin özünü yakalamaya, gerçek anlamlannı çözmeye çalış­
mışlardır.
"Ara Bul" özdeyişine uygun olarak elde ettikleri gele-
neksel etik ve toplumsal değerler, onlann vazgeçilmez
özellikleri arasında yerini almıştır. Onlann bu özelliklerini
gözardı ederek politik ve ekonomik çıkar sağlamak ama-
cıyla onlar üzerinde uynanrnakta olan ve oynanacak
oyunların sonunun hüsranla biteceği şimdiden bellidir.
Cumhuriyetimizin gerek kuruluşunda, gerek ilerleme-
sinde tekkelerinin kapatılması konusurıda hiçbir kompleks
duymadan desteğini esirgemeyen, Cumhuriyetin sigortası
konumuna olduğu Cumhuriyetimizin en üst ağzı tarafın­
dan dahi kabul edilen bu toplumun bugünden sonraki
toplumsal tavır ve tarzını kestirnıek için yüksek bir hasi-
rete gerek yoktur. Alevi-Bektaşi inancı içinde, kökleri ıa­
rilıten gelen bu öz, bünyesine Cumhuriyetçi, çağdaş, de-
mokıat unsurlan da alarak zenginleşmiş ve sağlamlaşmıştır.
Alevi-Bektaşiinananda olan insaniann bugün sergiie-
rnekte olduklan Atatürkçü, Cumhuriyetçi, Eşitlikçi, İnsan
Haklanndan yana düşünce ve tutum İçerisinde olmalan-
nın Nedenini onların geleneksel inanç biçimlerinin günü-
müzdeki yansıması olarak görmek hiç de zor değlidir.
Saygılannıla,