Siyasal Bilgiler Fakültesi

Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü

TÜRK YÖNETİM TARİHİ

Doç. Dr. Sezai ÖZTOP
DERS İÇERİĞİ:
1. Ortaçağda Bölgedeki Önemli İmparatorluklar
(Sasaniler ve Bizans)
2. İslam Devletinde Yönetim
3. Ortaçağda Akdeniz ve İtalyan Denizci Devletleri
4. 12. ve 13. Yüzyılda Anadolu
5. Osmanlı Toprak Sistemi
6. Osmanlı Devletinin Merkez ve Taşra Örgütü
7. Osmanlı Şehirleri ve Ulaşım
8. Siyasal ve Toplumsal Değişme Dönemi
9. Tanzimat Dönemi/Yönetimin Modernleşmesi
10. Tanzimat Devrine Genel Bakış
8.3.2021 2
 TAVSİYE EDİLEN DERS KİTABI:

8.3.2021 3
Giriş
• Osmanlı tarihi, Türkiye’nin ve Türkler’in tarihinin ötesinde bir anlama
sahiptir. Bu İmparatorluğun kurumlarını ve yapısını incelemek,
Türkler’in tarihini incelemenin ötesinde bir anlam taşımaktadır.
• Akdeniz-Ortadoğu bölgesinde özgün kalan bir uygarlık yoktur. Ortadoğu
bölgesi büyük imparatorlukların dünyası olmuştur. Yazının kullanıldığı,
örgütlü toplumun ve kentleşmenin ilk defa görüldüğü bu bölgede tarih
boyu, buhran ve göç zamanları dışında, küçük devletlerin yaşama şansı
pek olmamıştır.
• Medeniyet Ortadoğu-Akdeniz bölgesinde doğdu. Ama geleneksel kültür
ve teknoloji 19. yüzyılda değişmeye başladı. Batı’daki merkantilizm ve
sanayileşme, diğer toplumların önüne geçmelerini sağladı.
• Osmanlık ülkesinin tarihi coğrafyası bilim adamlarının çözebildikleri bir
mesele olmaktan henüz uzaktır. Osmanlı memleketlerinin meydana
getirdiği coğrafi kompozisyon devletin altı asırlık hayatı boyunca sürekli
değişmiştir.
• Türkiye tarihi ve toplum düzeni de bir Akdeniz sentezidir. Bu sentezde,
Sasaniler, Bizans, Araplar ve İtalyanlar’ın devlet ve toplum düzenleri
önemli etkiye sahiptir. Osmanlı’dan önce bunların incelenmesi gerekir.
8.3.2021 4
 Ortaçağların Başında Bölgedeki
Büyük İmparatorluklar
• Ortadoğu ve Akdeniz bölgesi ilk tarım faaliyetlerinin görüldüğü, bu
nedenle de kentleşme ve örgütlü toplumun, kısacası devletin
ortaya çıktığı bir dünyadır. Bu bölge büyük imparatorluklara sahne
olmuştur.
• Kurak ve nüfus yoğunluğu az toprakların alabildiğine uzandığı bu
dünya parçasında Ortaçağ’ın Batı Avrupası’ndaki gibi küçük
devletçiklerin yaşama şansı yoktu.
• Klasik fedolite ilk olarak Ortadoğu toplumlarında ortaya çıkmıştır.
Ancak mahalli güçler, müstakil devlet kuracak bir hukuki iktisadi
altyapı ve örgüt teşekkülüne sahip değildi. Merkezi güçler etkindi.
• Ortaçağların başında Ortadoğu ve Akdeniz bölgesinde iki büyük
monarşi vardı; Bizans ve Sasani İran’ı. Bu iki sistem, sonraki siyasi
oluşumları da etkilemişlerdir.

8.3.2021 5
Sasaniler Devrinde İran
• Sasaniler Devleti’nin (224-640) Ortadoğu ve Akdeniz uygarlığında
devlet yönetimi ve kültürü bakımından önemli yeri vardır.
• Sasaniler dönemindeki İran kültürü ve devlet örgütü de gelişen İslam
İmparatorluğuna model olmuştur. Ayrıca bu devletin Roma ve Bizans’ı
da önemli ölçüde etkilediği görülmektedir.
• Sasani imparatorluğunun toprak rejimi asıl olarak 6. yüzyılda
biçimlenmiştir. Toprakların üzerinde yaşayan nüfusun envanteri de bu
dönemde yapıldı. Bu dönemdeki Vergi matrahı ile mükelleflerin
tespiti, sonraları Makedonya dönemi Bizans’ına, İslam
İmparatorluğu’na ve hatta Selçuklu ve Osmanlılara bir örnek
olmuştur.
• Sasaniler, ürünün cinsi ve arazinin verimliliğine göre arazi vergisi
(haraç) almaktaydılar. Çocuklar, ihtiyarlar ve kadınlar bu vergiden
muaf idi. Arazide çalışmayanlardan, Yahudi ve Hıristiyanlardan ve kent
ahalisinden baş vergisi (cizye) alınırdı.

8.3.2021 6
Sasaniler Devrinde İran - 2
• Sasani toplumu kastlara ayrılmıştı ve aralarında geçiş yoktu. Başlıca
dört kast: ruhbanlar, savaşçılar, katipler ile çiftçi ve zenaatkarlar.
• Asıl vergi yükünü son sınıf çekerdi. Savaşta köylüler ücretsiz olarak
piyade sınıfına alınırdı. Kentliler vergi öder ama askerlik yapmazdı.
• Yüksek zümrenin kıyafeti, bineceği hayvanlar, evlerinin büyüklüğü katı
kurallarla belirlenirdi.

8.3.2021 7
 Sasanilerde Merkez ve Eyalet Yönetimi
• İran devlet teşkilatı eski Ortadoğu devletlerine model
olduğundan, Ortaçağlar boyu doğu devletlerinde İran yönetim
örgütü ve siyasal edebiyatı çok incelenmiştir.
• Hükümdarın yanındaki en büyük yetkili baş vezirdir (Vazurg
framadhar). Vezirin, iç ve dış konularda geniş yetkisi vardı. Ordu
komutanı, süvari komutanı, ambarlar nazırının yanı sıra en yüksek
rahip makamı vardı. Bu rahip aynı zamanda baş yargıç idi.
• Sivil bürokrasi içinde maliyenin ayrı bir yeri vardı. Maliye
memurları, bütün geleneksel devletlerde olduğu gibi esaslı bilgi,
beceri ve özel eğitim sahibi olurlardı.

8.3.2021 8
 Sasanilerde Merkez ve Eyalet Yönetimi - 2
• Merkezdeki bürolarda maliye, askerlik, posta ve adliye işleri
görülürdü. Ülkenin her tarafında posta istasyonları vardır.
• Yargı görevi ilahi bir görev sayıldığından, İran’da da rahipler bu işe
bakardı.
• Sasani eyalet yönetimi askeri bir sisteme dayanırdı. Memleket,
kuzey, güney, doğu ve batı olarak dört ordu bölgesine ayrılmıştı. Her
bölgeye, hükümdar ailesinden bir kral naibi ve kumandan tayin
edilirdi.
• Sasani hükümdarına şehinşah, eyalet yöneticilerine marzdarı
şehinşah denirdi. Altında şövalyeler ve köy reisleri (dihkan) vardı.
Dihkanlar mali, idari, adli konularda görevliydi. Köy reislerinin İran
kültüründe önemli rolleri olmuştur.

8.3.2021 9
Ortadoğu ve Akdeniz Bölgesi
• İlk tarım faaliyetleri
• Kentleşme ve örgütlü toplum
• DEVLET
• Ortaçağ Batı Avrupa’sından farklı; (küçük devletler
yok- kurak/nüfus yoğunluğu az)
• Kuraklık ve kıtlığı önleyecek sulama tesisleri
• Ticarete yönelik ulaşım ve konaklamanın örgütlenmesi için
«büyük imparatorluk»lara ihtiyaç var.
• Yazının kullanıldığı, bürokrasi ve kentleşmenin
doğduğu ülkeler
• Dinler ve diller mozaiği
• Kültürel etkileşim ve benzeşme
• Basit ulaşım ve haberleşme teknolojileri
• Organik enerjiye dayanan
• Kontrol araçları yetersiz
• Posta, bürokratik örgüt, para sistemi, vb.
• Merkeziyetçi devlet?
• Mali, idari kontrol, bayındırlık, ulaştırma görevleri önemli ölçüde
küçük birimlerde
• Köylü ve zanaatkara yerel kontrol

Klasik feodalitenin ortaya çıkışı…

• Ortaçağ başında Ortadoğu’daki iki büyük güç;

• Sasani İmparatorluğu
• Bizans İmparatorluğu
 Sasani ve Bizans
Yönetim Sistemleri
SASANİ İMPARATORLUĞU
(224-640)
• M.Ö. 6.-4. yy’da Ahameniş İmparatorluğu
• İlk posta ve istihbarat teşkilatı (Kral’ın Gözleri ve Kulakları)
• M.Ö. 4.yy’da Part İmparatorluğu
• M.Ö. 3.yy’da Sasani İmparatorluğu
• I. Hüsrev (Hosrev-i Nuşirevan, Nuşirevanı-ı Adil, Dadgar) doğu devletleri
için bir model yönetici olarak kabul edilmektedir.
• II. Hüsrev Hz. Ömer ile savaştıktan (635) sonra Sasani devleti sona erdi
(640).
• Daire-i Adalet (Kınalızade Ali) Sasani siyaset teorisinin tekrarıdır. Sekiz
unsur bulunmaktadır;
• Toplumun huzur ve mutluluğu,
• Devlet,
• Şeriat,
• Saltanat,
• Ordu,
• Mal,
• Halk,
• Hükümdarın adaleti
• Toprak ve nüfus envanterinin çıkarılmasıyla;
• Vergi matrahı ve vergi mükellefleri tespit edildi,
• Her araziden alınacak ürünün miktarı tahmin edildi,
• Ürünlere göre vergi miktarı belirlendi.
 Vergi Sistemi
Haraç (Arazi vergisi )
• Ürünün cinsi, arazinin verimliliğine bağlıdır
• Hasılat miktarının 1/3 - 1/6 arasında oranlanıyor.
• Çocuk, yaşlı ve kadınlar mükellef değildir.
• Oran ve vergi mükellefiyeti çift yeri büyüklüğüne (goft-i gav)
bağlıdır.
Gezit (Baş vergisi/ Cizye)
• Arazide çalışmayan,
• Yahudi ve Hristiyan,
• Şehir ahalisinden alınan vergidir.
• Çocuklar, kadınlar ve yaşlılar mükellef değildir.
• Oranı, toplumsal durum ve gelirlere göre değişmektedir.
• Askerlikten muafiyet sağlamaktadır.
 Toplumsal Yapı
• Dörtlü katı bir kast sistemi vardır;
• Ruhban sınıfı (rahiplik ve yüksek sivil memuriyetler)
• Savaşçılar sınıfı (ordu yönetimi)
• Katipler sınıfı (doktorluk, öğretmenlik ve küçük memuriyetler)
• Halk sınıfı (ziraat ve zanaat)
• Katipler ve halk sınıfı arasında geçiş mümkündür.
• Vergi yükünün çoğu halkın üzerindedir.
• Toplumsal statü somut göstergelere dayanmaktadır (binek
hayvanı, ev, giysi,…)
• Resmi din Zerdüştlük
• Poligami var
• Toplumsal eşitliğe dayanan Mazdek ayaklanması başarısızlıkla
sonuçlanmıştır.
 Ordu
• Piyade:
• Savaş zamanı ücretsiz piyade sınıfına alınan köylüler
• Komutan ve süvariler:
• imparatorluğun yedi asil ailesinden seçilenler
• Filler kullanılmıştır.

Hukuk sistemi:
• Kısasa kısas (Talion)
• Bazı suçlarda tüm aile cezalandırılmaktadır (Klan sistemi)
• Dinden dönme ve hükümdara itaatsizliğin cezası ölüm.
• En yüksek temyiz mercii: Şehinşah
• Nevruz’un son günü hükümdar, özel adalet divanını toplayarak
şikayetleri dinler.
 Merkez Yönetimi
• Şehinşah (kralların kralı): Hükümdar / «kisra takı»nda oturur.
• Şah: Yemen’deki Hira ve Ermenistan gibi ülkelerin hükümdarları
• Baş yargıç: Mobedhan-ı mobedh (Rahip)
• En yüksek rütbeli rahiptir. (Geleneksel devlette ilahi bir görev
sayılmaktadır.)
• Aynı zamanda ordu komutanı, süvari komutanı ve ambarlar nazırıdır.
• Baş vezir: Vazurg Framadhar
• İslam devletlerinde de aynı isim kullanıldı.
• Şehinşah’ın atadığı memurları azledemez.
• Ordu komutanı değildir.
• Geniş iç ve dış yetkileri vardır.
• Ziraat ve vergi toplayıcılığı merkezde Stryoshansalar adı verilen
memurlar tarafından, taşrada azatlar (küçük asilzade/şövalye) ve
dikhanlar (köy reisi) tarafından yürütmüştür.
 Eyalet Yönetimi
• Askeri bir sisteme dayanmaktadır.
• I. Hüsrev zamanında dört ordu bölgesine ayrılmıştır (Padhgos) /
Bizans - thema
• Avahtar (Kuzey)
• Horasan (Doğu)
• Nimruz (Güney)
• Hvarvaran (Batı)
• Her bölgede Padhgosban (kral naibi ve kumandan) atanır.
• Merkeze uzak Padhgosların bölünmesiyle marzbanlıklar (eyalet)
meydana gelir. Yöneticileri marzban (vali) olarak adlandırılır.
• Marzban -> Azat -> Dikhan
• Dikhan: mali, idari, adli konuda görevlidir
• Dikhanlar arasından seçilen shahrigh (kethüda) marzbana karşı temsil
eder.
• Abbasiler ve Selçuklulara kadar varlığını sürdürmüştür.
• Eski İran kültürünü yaşatan sınıf olmuştur.
 BİZANS (DOĞU ROMA)
İMPARATORLUĞU
• Ortadoğu ve Akdeniz bölgesindeki imparatorlukların yönetim
yapılarının benzerliği;
• Coğrafi ve teknik şartlar,
• Kültürel etkileşime dayanır.
• Bir kurum, kanun veya gelenek incelenirken mutlaka Sasani,
Bizans, Selçuklu, Osmanlı İmparatorluğu ve Araplar da göz
önünde bulundurulmalıdır.
• Fuat Köprülü Bizans etkisine karşı çıkmaktadır. Osmanlı
kurumlarının temellerini;
• İran, İlhanlı Devleti ve Asya Türklerine dayandırmaktadır.
• 15. ve 16. yy Çarlık Rusya'sı kendini Bizans’ın halefi olarak
görmüştür.
• 18. yy aydınlanmacıları Bizans’ı despotizm, entrika ve
kokuşmuş bir yönetim modeli olarak incelemiştir.
 «Bizans» Kavramı
• 16. yy’da Alman
Hioronymus Wolff
tarafından kullanılmıştır.
• Amaç;
• Romen-Germen
İmparatorluğunun Roma
mirasını üstlenmesi
• Bizans halkı;
• Kendilerine «Romalı»
• Ülkelerine «Roma»
demekteydi.
• İmparator Konstantin’in
Byzantium şehrini yeniden
etmesi nedeniyle bu isim
kullanılmıştır.
Kavimler Göçü
 Roma İmparatorluğu
• Batı ve Doğu (Roma) Eyaletleri resmen 395’de bölünmüştür.
• Batı Roma İmparatorluğu’nun çöküşü, Kavimler Göçü ile gelen
Cermenler ’in saldırısıyla olmuştur (476)
 Roma / Doğu Roma (Bizans)
Arasındaki Başlıca Farklılıklar
Roma
Diarchie ile yönetim (İmparator ve
Senato/Respublica Romana)
Ruhani - Dünyevi otorite ayrımı
Pontifex maximus
Papalar imparatora taç giydirir
(imparatorun tescili)
Eyalet idaresinde askeri ve mülki amir
ayrı
Kölelik var
Doğu Roma (Bizans)
Geleneksel monarşi ile yönetim
(Güçlü imparator, simgesel senato)
İmparator kilisenin efendisi
Cesaro-papizm
Patrik, imparatora taç giydirir
(patriğin tescili)
Sürekli savaşlar nedeniyle askeri ve
mülki amir aynı
5. Asır sonrası kölelik terkediliyor
 Bizans İmparatoru
• Kilisenin efendisi
• Ceasaro-papizm: dünyevi otorite olan imparator ile ruhani liderliğin
aynı kişide toplanması
• Baş kanun koyucu, en yüksek yargıç, idari, mali ve askeri otorite
• Tayin ve aziller onun elinde
• Yetkisini sınırlayanlar;
• Kilise,
• Fiili kanunlar,
• Toprak sahipleri
Bizanslı sayılmak için,
• İyi bir Hristiyan olmak,
• İmparator’a itaat etmek,
• Roma hukuk sisteminin kural ve uygulamalarına tabii olmak yeterlidir.
• Etnik köken önemsizdir.
 Merkezi Yönetim
• İmparatorluk Başkatibi (magister officiorum)
• Senato Başkanı (praefectus urbi)
• Aynı zamanda başkentin yargıcı ve belediye başkanı
• Zamanla Sasani başveziri gibi bir başbakan ortaya çıkmıştır
• Anadolu ve Balkanlar’ın idari ve askeri yönetimi iki ayrı
görevliye verilmiştir.
• Osmanlı’daki beylerbeyi gibi
• 8. yy’da ordu defterdarı, vergi toplayıcı, hassa nazırı gibi mali
görevliler ortaya çıkmıştır.
• Saray hizmetleri, posta, istihbarat gibi konularda kullanılan
tsavisios denen kavaslar
• Osmanlı’da çavuş
• İran’da durbaş, serhenk
 Ordu
1. Limitanei (Şövalye):
• Önce sınır eyaletlerde, 8. yy’dan sonra her yerde
• Toprağı işliyorlar
• Savunmada görevliler
2. Comitatenses (Hassa ordusu):
• Komutanları stratiakos
• Donanma
• Başta önem verilmemiştir.
• Paleologlar döneminde örgütlendirilmiş (1261 sonrası)
• İtalyan denizci devletiyle rekabet edememiştir.
• Ege ve Akdeniz’de bazı amirallik eyaletleri (thema) vardı
• Osmanlı’da Kaptanpaşa eyaleti gibi
 Diplomasi
• Sayısız saldırı ve kuşatma karşısında;
• Bizans usulü diplomasi: barbarları birbirine kırdırmak, ittifaklar
kurup, ittifakları bozmak,
• Haraç vermek,
• Evlenme ile akrabalık kurmak,
• Barbarları Hristiyan yapmak,
• Cömert hediyeler vermek temellerine dayanır.
• Sınır anlaşmazlıklarını çözmek ve barbar kavimlerle görüşmek
yetkisi sınır valilerine verilmişti
• Osmanlı gibi
• Yabancı ülkelerde elçilik heyetleri yok
• Çevredeki tüm hükümdar ve devletler protokol bakımından
eşit görülmez
• Osmanlı ve İran gibi
 Hukuki Yapı
• Roma hukuk sistemi;
• Küçük bir kitapçık kadar,
• Prensipler ve temel hukuk kurumları üzerine,
• Bizans İmparatorluğu geliştirip dünyaya aktarmıştır.
• Iustinianus – Corpus Iuris Civilis -> (528-534) Çağdaş hukukun
temel taşı! (Medeni Hukuk Külliyatı)
• Önce Latince, sonra Yunanca
• Önce kişiler, borçlar ve eşya hukuku
• Sonra medeni hukuk ve ceza hukuku
• Hristiyanlığı kabul eden Slav ve Ruslar için model
• Osmanlı’da Ortodoks tebaaya uygulanmıştır
• 12. Asır sonrası Batı Avrupa’da ancak kilise hukukuna karşı
gelişerek laik hukuk doktrinini doğurmuştur
 Eyalet Yönetimi
• Başlangıçta imparatorluk iki bölüme ayrılmıştır;
• Oriens (Küçük Asya, Mezopotamya ve Suriye)
• Illyricum (Balkanlar)
• Eyaletlerin başında;
• Sivil vali (praefectus) aynı zamanda adli yetkileri de vardır.
• Kumandan (magister militia) bulunmaktaydı.
• Maliye, merkezden tayin edilen memurların görevidir.
• Savaşlar ve ani savunma ihtiyacı,
• Sivil ve askeri yetkilerin tek bir kişide toplanmasına,
• Daha küçük bölgelere ayrılarak askeri valiler (strategos) tayin edilmesine
neden olmuştur. (Thema sistemi – Sasaniler’den)
 Thema Sistemi
• Thurmalara bölünmüş
• Başında kral naibi derecesinde yönetici
• Yönetici doğrudan imparatora bağlı
• Piskoposlar ve casuslar yoluyla merkezin denetimi
• Maliye ve yargı ile görevli yüksek memurlar doğrudan
imparator ile yazışabilirdi
• Otoritenin bölünerek kontrol altına alınması
 Toprak Rejimi
• Toprak rejiminde sınıflandırma;
• Hükümdar toprağı (Patrimonium principis – episkepsis)
• Miri Arazi - Dirlik (demosiake)
• Kilise ya da özel mülkiyete ait (2. kategori aleyhine artış)
• Köylü;
• Kölelik yok, özgür (penes)
• Ancak, toprağı (pronoia) terk etme veya yer değiştirme yok
• Toprak evlada geçer
• Bağlılıkları; kilise, toprak lordları, miri arazideki savaşçılar, imparator
topraklarındaki kethüdalar tarafından kontrol edilir.
• 5. ve 6. yy’da;
• Mahalli toprak lordları (dunatos)
• Manastır feodalizmi (arazilerin büyümesiyle)
• Tepki olarak -> İknoklastizm (putkırıcılık) ortaya çıktı.
 Vergi Sistemi
• Toprak vergisi
• Önce ayni, sonra para olarak
• Hristiyan olmayan şehirli ve köylülerden “kefaletion” (cizyeye
benzer)
• Diğer vergiler (Çoğu Osmanlı’da var)
• Tapu vergisi
• At yemi vergisi,
• Otlak vergisi, Aerikon – Bad-ı heva (düzensiz)
• Ağıl vergisi,
• Evlilik vergisi
• Vergiler ve topraktaki kontrol feodal bir zümre yarattı.
• 13. yy’dan sonra tekfur (mahalle derebeyleri) haline gelerek
Türkler ve İtalyan tüccarları ile bağımsız ilişki kurdular.
 Kentsel Örgütler
• Şehrin yöneticileri ve kolluk kuvvetleri;
• İktisadi hayata yön verir
• Usta ve işyeri sayısının belirlenmesi ve sınırlandırılması için lonca örgütü
kurulmuştur.
• Loncaların ve ticaret örgütlerinin faaliyetlerini kontrol eder,
• Esnaf Loncaları
• Ticaretin kontrolü (kalite kontrolü, üretim miktarı, istihdam ve
satış fiyatının sınırlandırılması-narh koyma)
• Pazar yerlerinin seçilmesi ve kurulması
• Belirli kamu hizmetlerinin sağlanması. Örneğin gemi sahipleri;
• Savaşta donanma,
• Barışta başkente taşımacılık.
• 11. yy’dan itibaren Anadolu ve Balkanlar’daki karışıklık
loncaları da etkilemiş
 Kentsel Örgütler - 2
• İpek
• Hayati öneme sahip
• Bu alandaki loncalar doğrudan devlete bağlı (vasilika ergodosia)
• Statü sembolü
• Diğer ülkelerle ilişkilerde rüşvet kaynağı
• 6. yy’a kadar İran ve Çin’den geliyordu. Gümrük vergileri
ağırlaşınca kendileri yetiştirdi.
• Devlet tekelinde ve sıkı kontrol altında
(Bu denetim Ortaçağ’da birçok toplumda var)
• Zabıta görevi: Agoranomos (Osmanlı’da muhtesip)
• Hakim ve belediye görevlisi: Hipparkos
 Ticaret
• Sasaniler’in koyduğu yüksek gümrük,
• Kuzey yolunun güvenli olmaması;
• Sınırda tüccarlar üzerinde gümrük kontrolü yapılmasına,
• Rekabetin önlenmesine
• Sonuç olarak feodal biçimde örgütlenen ticari yapıya yol açmıştır.
• Anadolu ve Trakya dışındaki parçalar imparatorluk ile ticari olarak
bütünleşemedi
• Mısır, Kuzey Afrika ve Suriye
• Ulaşım teknolojisi geri (9. yy Arap denizciliği gelişene kadar yeterli)
• Dere ve katır kervanları
• Yelkenli gemiler
• Yollar güvensiz (toplu ticaret)
• Tüccar grubu gelişemedi
• Düşük statü
• Müsadere ve ted’ib korkusu
• Gösterişçi tüketimden kaçınma
• Serbest piyasa koşulları yok
• Sermaye birikimi olamadı
 Bizans’da Konuşulan Diller
• Çok dilli yapı;
• Roma mirası Latince
• Mezopotamya’da Süryaniler Aramca
• Güneyde Arapça
• Mısır’da Kobtça konuşur
• Anlaşma dili (Lingua franca) Yunanca
• Seçkinler, kendi dilleri yanında Yunanca’yı da iyi biliyordu
 Bizans’da Din
• Çok dinli bir ülke
• Maniheizm, (Sasani, Uygurlar)
• Mazdek,
• İslamiyet,
• Yahudilik
• Ana eksen Ortodoks Hristiyanlık
• Ortodoks Kilisesi’nin etki alanı
• Helenler
• Balkanlarda Bulgarlar, Makedonlar, Romenler, kısmen
Arnavutlar, Sırplar ve Karadağlılar
• Kuzeyde Rusya, Ukrayna ve Belarusya
• Doğuda Suriye ve Filistin’de Ortodoks Hristiyan Araplar