{951 (88) - 2012- Di sin vin hod phivt the
NUI TAN VIEN VA TAN VIEN SON THANH
QUA THU TICH CO
Tan Vign (Bai) va than ndiTan Vidn I dia
Ne quan trong ¢6 quan he tric, tgp vai
Phong Chau cing tin nguong cua nguéi
Vigt-Muéng o, do vay da duce cdc thutich ¢ghi
nnhan rét sd, tiéu biéw cé thé ké dén cfc sch: Vigt
ign ulinh, Linh Nar chich quai, Viet su/lugc, An Nam
chf luge, Bal Wet su Kf todin thu, Du dia cf, Kién van
tiéu luc, Kham dinh Viet su théng idm cueng muc,
vv. Trong céc tu ligu tt thai Tran vé trade, néu An
Nam chi luge cua Lé Tae, quyén thitnhdt, khi ghi ve
cécngon nil quan trong dnuéc ta cé nhc dén ni
Tan Vien véi thong tin hét stic so luge mang tinh
cht mé ta: "Ndi Tan Vién: hinh nui nhur cdi tan’, con
Dai Viet su/luge (tic gia khuyét danh thal Trin) cung
nhéc dén ndiTan Vign song chi mot lin duy nhét,
46a phan chép v8 nm ThBn VU thi2 (1072), mila
thu, thing Bay:"T4 nd Tan Vien’, thi cac sach Viet
dign u linh va Link Nam chich qudi lai luu gi duge
nhidu théng th rét quan trong. .
vig dign wlink hay vig diénu inh tap le cua Ut
T&Xuyén,ophdn thi/ba’Hao kh anh inh’ co mu
“Tan Vign hy thanh - Khudng quéc - Hién ting
wuong', cho biét:
"Theo Giao Chau ki cua Tang céng, vuong fa
Son Tinh, truéckét ban than vdi Thuy Tinh, an cu
‘rong dng nti Gia Ninh o Phong Chau. Thai Chu
Noan Vuong, nude Vigt ta goia Vin Lang, higu cua
‘wualld Hling Ving, Vua cé ngusi con gai tén 1 Mi
Nuong, nhan sécindctiéng gan xa, Vua nuéeThye
18 Phan sai sitmang Ié dén cu hén, ile vua ung
thug, nhung dai than [a Lac hau can ngn cho
*Vign Van hoc
‘TH. DHAM VAN ANE
rang, Thue Phan cu han e6t c6 j dém ngé nude
ta, khuyén vua tim nguéi ibn tai 48 kén Lam 18
Vua theo Ii, tim dug vuong va Thuy Tinh. Vuong
cé thé di xuyén qua dat 44, Thuy Tinh thi cé thé ai
vag nude Ita, chang cd gi can tro duge. Hai ngudi
thitdi vdinhau,bét phan théng bai. Vuong ndi vi
Thy Tinh: Ching ta ngudi nao cung c6 thust la,
may man duge quan vuong dé mat trong vong,
mi ngudi nén ve léy san vat trong quan dé fam 6
ta. Thuy Tinh tht lng tin ngay. Vuong tra v8 ni,
nigay dém 4y lo chun bicécthithd san nhuvang
bac, ngge thgch, sting té, nga voi, cing cc loal
cchim th, mai thi ca trim; tri vla rang sng da
mang dén bay true san chu. Hing Vudng nhan
thy 1@ hgu nén thudn ga Mi Nuong, Cuéi xong,
‘ang da Mi Nuang vé an 6 déng Li Son. Thuy
Tinh dén sau, cung mang ding cac ogi thuy san,
vathiém cua a, c4 Kinh, ca nghé, méi tht c6 dn ca
tram. Hling Vuong cho triéu Mi Nyang ra lam Ie,
nnhung chang biét nang o du. Thuy Tinh ca gin,
dem quan tuéng dud theo, inh pha tan L6' Son,
Vuong tim ni cao di ché 3, chon duge dinh nc
Tan Vien, dua thé ndi cao 6 lai dy, thanh ke clu
thi vdi Thuy Tinh, ciing deo dudi dénh phd nhau
Vi oan hn mai kh6ng théi, Hang nam, Thuy Tinh,
wong theo nude mila thu tién dénh nui Tan Vien.
Dan di bao nhau két ro dung coc gitip vuong
chéng Thuy Tinh. Cong tich cua than rét nhidu,
kkh6ng thé ghi chép hét duge!
Thai Trin, vi cd am céng phil tg, nim Tring
Hung thirnhét (1285), vuong dugcsic phongth’n
1 Hyu Thanh vuangenam thi tu (1288) gia prong
hai chirkhuéng quéc; nam Hung Long thi/haimuaiPham Vn Ar: Ma
Vi wa Ti Vin som td,
;mét (1313) thém hai chi7hién ting,
Séch Linh Nam chich qudi cua Tran Thé Phi
ngutéi di Tran cé truyén v8 ndiTan Vien (Tan Vien
son truyén), cho bit: Nii Tan Vién ndm 6 phia Tay
kinh 46 nude Nam Vi8t. Nui Ay cao chét vot, dinh
trdn nhutlong nén cé tn nhutthé. Vuang la con cua
LacLong Quan va Au Co, i mét trong s6 50 ngudi
con theo cha xuéng bién. Sau, vuong ti bign theo
cila bién Than Phil ngu¢c lén, dén Long 66, thanh
Long Bign dinh glainhtng van chu thay thuc via
J, lal ngugc |én theo déng séng Lé, thay niii Tan
Vin ‘sting sting trang Ie, ba dinh ding dan hang,
cao wit nh trong biic hoa’ én "én tan du ngon
Van ing mdi dy dé lam noi cu ngu’ Vuong ting
i dungoan gséng iéuTich &@ xem dah f, qua
thén &p nao cling dung dign gclm ché nghi ngoi.
“Nguéi dai sau nhén cac ditch Ay bén lip én the
phung,khi han han thi chu dao, mualu thi cing, d&
rngan nga nhing tai hgalén, dé chéng a nung
hoan nan to, higuinghiém thay ngay, hét stic linh
ting’ BSI Budng, Cao Eidn ting ding thust trén
yém song chi thy vutcng “cual ngyia trang trén
chor may, phi nh r8i bo di. Cao Bidn Vithé than
‘Binge *Khithigng cua phong Nam that khon lvéng
\ugng kh cua dt nay 2m sao ma tuyét digt dug
uéi truyn ghi truyén thuyét vuong va Thuy Tinh
dua tai ldy vo, tuang d6i gidng vdi ghi chép trong
Viet dign u inh
‘V8 xudt than cia than, Linh Nam chich qudi cho
than la con cua Lac Long Quan va Au Cg, i mot
trong s6 50 ngui con treo cha xung ben, tc
mot trong s6 mét tram con ra dai ti tram qua
tring, fa mot sy xudt thin ddy mau scmau he va
"1g dng con ngué chinh Vithé, ngay 6 thé ki XV,
khitign han tu chinh Linh Nam chich qual, Kidu Phi
(1446-2) hing vign dn dn quan nigm vé"khi hao
nnhién’ cua Manh Tu dé giai thich, muén dich
chuyén vi th8n nay vé dang nhién than, véi tinh
cchét fa tinh anh cua nif thi! khi thing cua non
séng nhu Viet dign u ih da ghi chép. Theo le
thuong, néu than la:mét trong nhing nguéi con
theo cha vé bién, mang dy yéu t6 *nuéc’ sao cn
gugc dng len niit? C6 thé vi truyén thuyét ve
ccugc chién gitla Son Tinh - Thuy Tinh duge lu
truyén [du dai nén chink vi than ndi Son Tinh cung
‘tmhigu bi*thém nydc"? Nhung’suthémn'dy khang
itnl
trigt dé, bot chinh Linh Nam chich quai kine vige
Cao Bién tran yém bat thanh (chitiét nay kha gidng
vi vigc ho Cao ting trén yém than séng Té Lich),
‘tng than tho, coi than la "kh thigng cua phuong
Nam* (Nam phung linh Khi, rbi cudi truyén, sch
niy rt cuc tr lai vai cbu chuyén v8 truyén thuyét
cudc chién Son Tinh - Thuy Tinh, hoan nguyen vi
than ng ‘Tan Vien tro lai {a tinh anh cua ndi, déilap
ydiThuyTinh latinh cuanudc. Doi Au Co dan 50.con
[én ni, Son Tinh 13 mét trong sé 50 con theo cha
vé min bién, nhung ri lai nguge dng len non,
én 46 cung cé thé hiéu 18 mét kiéu héi quy
“nguyén fime"- mét nguyén fi dic biét quan trong
trong ¢Bi ngudn van hoa Vit"
Néu “suki cua BO Thién thdi Ly dan theo Giao
chikh cho biét, than Cao Lé cd “tuc higu" la B6 Lé,
hoc ro han [a than a (thach than). Tuc hiéu sau
xécdinh nguén géc va tinh chét cua than, Lép tanh
sau danh hiéu Han héa a ndi dung ban dia chi
Khudn mat ‘than: ld Id cao lén (Cao 16), 1d Id dep. de
(B68). Bén khi ngudi ta bot ivy. én hinh dang,
tinh cht nguyén thuy cua than thi cdc tuéc phong
cdc nim 1285, 1288 dé chi n6i dung atc tinh gén
righi), cing thang (cyong chink)” thi véi than ni
Tan Vign, Viet dignu inh ngay tl bu da coi day 18
‘than nif va su ghi chép trong sch rét thdng nhdt
v8 y8ut6 “mG nays hur mdi v8 tah cua thd th
"yuong 6 thé dixuyén qua dat da ndi v8 vat th
“gong tro v8 ni ngay dém fy lo chuan bi cac tht
thé san, hu vang bac, ndgc thach, sting té, nga
cing cécloai chim tht, moi thié ca trim’ va khi giao
chign voi Thuy Tinh th cung dia vao thé ni cao.6&
hing cy. Hign nbién, qua Vist dign y inh va Linh
‘Nam chich qudi, SonTTinh, hay vi thin diniTan Vien
|B nhign than, cu thé han 6 Ia son thin - mot vi
thin ni
‘Theo céc sach trén, ntiiTan Vign o phia Tay kinh
8 Nam Viét, dinh trén nhu chiéc tén, sting sting
trang], ba dinh ating dan hang, cao vit nhutrong
bic hoa, dinh cao nhdt cua nti nay, than Son Tinh
lay Fam noi cungy duige goi Van Méng. Van Méng
theo dé, duéng nh la tén goi rét cb cua ndi Tan.
Vien. Tuy xudt than cua thin kha bit tuy c6 nd
én diTan véi"ba dinh ding dn hang’ song, theo
cdc ghi chép tn, than ndiiTan Vien vén chi cé mt,
la duy nhét,cung khéng thy nhéc he ten cy thé.
‘itu nay phan bit voi cc tuliu ve sau coi than
Tan Vign gém ba vi, mang ho tén hét ngudi thé tuc,
6 thé dé la mot thes quan nigm xugt phat tisu thyc
rng, ndiTan 6 ba ngon, hodc gia anh xa tl quan
nigm tam thé, tam thn cia Phat gido; nung khi
niéi dn Tit bat tu, ttic bén bac linh than t6i cao
‘rong tam thidc dn gian, thi van théng nhit ls "ba861 (88)-2012- Di sn vn hod phi
trong mot’, tuy mot vi vith trong Tirbét ti dt
hi bién dong song, Tan Vign son than thiluén c6
mat ya dng @2u bé td 46. Qua khao sat thyct8 tho
tu Tan Vign sen thanh o nhieu dia phulong cling hé
théng than tich, sde phong hign cén, c6 thé thay,
tiie tt thdiL& Trung hung tro di, Tan Vien son
thanh dugc thd ort nhieu ni, das6 thé tam vi voi
nhidubién thic hét sc phiic tap. Tuy nhién, tt chi
ti8t trén cho thay, céc di tich thd than Tan hign
nay, mot s6 tong cdc ditch chi tho mot vithanh
Tan duy nh c6 thé la ddu vét bao Iu duge tu
truyén théngcé xa,
V8 vic thi cling thin nit Tan Vien Vige dina
linh khiviét v8 thin da dan sch Giao chau ki cua
Tang céng. Theo ghi chép trong Vietsulugc, Bai Viet
suki tocn th, Vit su théng gidm cwong muc, vv.
Tang cong tle Tang Cén, ting lar Tiét dd st Giao
chau othé kithtX, cho thy, trayén thuyét v8 thin
Son Tinh va vic the than da co ttrét au dai, Sach
nay cdn ghi nhén ba lan trigu dinh nha Tran sic
pphong cho than vi cé céng am phii, cubi cling ghi
mgt bai tho dé cua Han lam vign thi thu Nguyén
Héa lam, nha dip hé gid nha vua di chinh chién o
phia Tay. Thoréng:
*Son ty cao thign, thn nhac lin,
Tam huang tai khéu di van thanh,
MiNuang digchyu uy nghi gia,
‘Tha vj thusinh bao thu han’.
(Than nd: tinh thiéng, dinh cham may/Tam
hung aii khin th4u cao day/MiNuong néu qua uy
linh thyc/Xin giip thu sinh ven chuyén nay?
Nguyén Ha, sch Linh Nam chich qué va Todn
Viet thi lye déu ghi théng nhdt 1a Nguyén Si C6,
danh si cudithékiXtl, du thé XN.”
Thém vio d6 la chitiét nhurLinh Nam chich qud
43 ghi: Vuang ting di du ngoan o séng Tigu Tich
4 xem inh ca, qua thon Sp néo cung ding dign
gic lam ché nghi nga, "Ngudi dd sau nhan cdc di
tich 4y bn Jap dn thd phung kh han hn th chu
420, mua lu t7 cing, dé ngan nga nhiing tai hoa
ln, dé chéne do nhung hoan nan to, higu nghiém
théy ngay, hét st inh ting”.
Song TieuTich ble chinh la séng Tchngiy nay,
hign o khu we nay cén luu truyén 18 hoi anh ca
song dé 8 thin Tan Vign,
Céc chitietnéu trén cho théy mot céch ro rang,
mun nhét la v3o théi Tran, Tan Vign son thanh
duige cola vithan ht sc linh ing va da duge the
tu mot cach phé bin ¢ khu vue xt Dodi. Chang
nnhung thé, ghi chép trong Dai Vgt su todn thu cin
gitip dy nign dai trén v8 mugn nha khoang da.
thai, déng thé cho bit vitF,tAm quan trong da"
biét cua than nui Tan Vign khéng chi trong tam
thiicdan gian ma cn d6ivditriéu dinh trunguong.
‘Dai! vigtsu kl todn thycua Ngé SiLién thai Le nhidu
lan nhc dén cdc surkién lién quan dén ni Tan Vien,
ding chil 18 cdc su kién sau:
Phan “Ngoai ki", sau khi, idan theo tai liguet ve
‘truyn thuyét Son Tinh - Thuy Tinh 6 ghi: "Nai Tan
Vien la day nui cao cla nude Viét ta, su linh thiéng
rat ting nghiém’.
Phan ghi vé Hoang 4é Ly Anh Téng co viet: Nam
At Stu, Dai Dinh nam the 6 (1145), (Téng Thigu
Hung nam tht 15), “mila thu, thang Bay, dying dén
‘than nui Tan Vign va cdc dén Bé Cai, Ong Nghiém,
‘Ong Mau”.
Phan ghi vé Lé Nhan Téng cé viét, nam Kj Ty,
‘Thai Héa nam thit7 (1449), (Minh Chinh Théng nam
thi! 4), "thang ay bi han, vua than dén cung Canh
Linh lam 1 cu mua, sai Tham tri Bai Cam H6,L8 b6-
Lang trung Nguyn Canh di céu dao éndiTanVign
va Tam Bao déu khéng ting nghiém".
Xem do c6 the biét, ti thdi Ly dén tidu Le, ni
Tan va uy linh cua vison than o day chiém mét vi
tii dicbiged6ivditridu dinh trung vong. Bia vids
cao hon han Hiing Vuong, vi cdc t8i liéu thii Ly
Tran va trudc cho thy, viée cling té than Tan Vign
@ugc coi nhu quécté ma khéng hé néi gi dén viée
thé Hing Vuong.
Khéng diing lai 4 46, Dal ie su kf ‘toan thu con
cho biét, uy danh cua Thanh Tan da vugt ra khoi
bin gidi nude ta. Phan ghi vé hoang dé TranNghé
Téng viét: nam Canh Tuat, Thiéu Khanh namthit 1
(1370), (tusthéng 10 tré vé trudc la Duong Nhat Lé,
‘Bai Dinh nam thi 2, Minh Héng Va nam thi 3),
“mia xuan, théng.Giéng, vua nha Minh ty lam bai
‘chtic van, sai Diém Nguyén Phuc, dao si cung Trigu
Thign, dem [8 trdu-va lua dén té thén ni Tan Vign
vacéc thiy thén song L6". Va, didu nay digc Kham
dinh Viét su théng gidm cuong muc cua Quéc su
quan tri Nguyén: tai khang |dinh tuy khéngndiro
dé [a ndi Tan Vién: "Canh Tudt, Tran Nghé Tong.
hoang dé, nam Thiéu Khanh thi 1 (1370) (tirthang
10 trd vé trude, thudc Duong Nhat Lé, nam Bai Binh
tht 2. Nha Minh, nam Hong Va thi/3), thang Giéng,,
mia xuan, nha Minh sai st sang ta, té cdc thin ndi
song. Trudc kia, bay tdi thudc Lé bé nha Minh xin
dem cc thén nil séng 6 nudc ta phy té vio dan
Nhac Béct, vua Minh y theo. Bén day, vua Minh sai
go si 6 cung Triéu Thién la Diém Nguyén PhucFanginh dem bai vin ngy ché sang t cdc than nti,
song’
Vivi ti 18 nd td cla nude ta" (Nguyén Trai Dut
ia ch), "tran son cia mt nude" (Lé Quy Bén: Kién
Vn tiéu ud), nai linh thiéng ‘chm dia"? nén Bai viet
sit kf todn thu cén ghi may sukién sau:
Phan ghi vé Lé Hign Tong chép: nim Quy Hai,
(anh Théng nam thi 6 (1503), (Minh Hoang Tri nam
‘hi 16) nim nay, truth dat han, saulei nudcto,
ndiTan Vien va ndiTam Dao bie"
Phan chép vé Lé Kinh Tang cho biét:"Tan Hol,
Holing Binh narh th 12(1611), (Minh Van Lich nm
th 39), mia déng, théng Musi, ngay 16, ndiTin
Vin bilé dén hon 12 trong: Ngay 18, & huyén Yén
Viet, trol mua mau sudt ndt ngay, mot dem"
Phan ghi v8 Lé Kinh Tong: Nam Tan Hoi, Hoang
inh nam thi 12 (1611), (Minh Van Lich nim the
39), "thang Mudi, ngay méng 6, nliiTan Vien bi sat
le12trugng’,
Vige ndiiTan Vien sat Io dug ghi vao, chin su,
01 d6 Id dtm bit thuéng, bio trude nhing ta di,
anh hudng dén sy tén yong cuiatridu dai... cing
cho théy dia vi dc bigt cua ndiTan Vién va Tan Vign
son thanh. Ta Chi Bai Tung thm chi cdn |
chiing ta rang: “ngay nay, qua céng trinh ng
iu cua cachgc gia, nhigu ngudi cing biét danh
xung Hing Vuong xuat hign sém nhdt trong thy
tich vao thé ki ll qua sich Nam Vigt ch. Thu tich
\Vigt Nam nhc dn Hing Vuong sm nha 18 Vigt
dign u link (1329) trong truyén Tan Vign, tuy dn
theo Giao Chau ki cua Tang Cén (thé ki IX), hung
gay trong truyén nay, "Aung Vuong, nhan vat vio
Gi sau o dia vi ti cao, trong truyén da lam ng
ua “dit réng, dn dong’, viy ma chi la céi bong
lam néibat than théng cua 6ng than nti. Trong lan
phong than nim 1285, ho Tran chi phong cho Si
Nhiép, Phiing Hung, Hai Ba Trung, Triéu Quang
Phuc, Hu Ly Nam 84, Son inh ma khéng da déng
gidén Hing Vuong", | .
Qua cdc ct liu lich st trén dy, c6 thé théy,
‘ryyén thuyét v8 San Tinh, hay Tan Vign son thénh
da xudt hién tr lau ddi.va an su vao tam thiic
Inguéi Viet (thm chi 3 Vigt- Muéng), trong ad, tu
ligu thanh yn ti cud thé ki thes X da ghi nhén su
thyc 66. Tal eéc tri8u dai quan ch Vigt Nam, Tan
Vien son thanh luén duge trigu dinh vi nhin dn
siing phung, coi I& bac than ating du trong cac
than ti linh ctia nud Vit, dng thai ni Tan Vign