PHYSICAL GEOGRAPHY by Dr. Chandrabhan Bhanudas Chaudhari

प्राकृतिक भूगोल
(Physical Geography)
डॉ. चंद्रभान भानुदास चौधरी

ाकितक भूगोल-डॉ. चं भान भानुदास चौधरी ISBN : 978-93-5408-717-2
Book Title : ाकितक भूगोल

Author : डॉ. चं भान भानुदास चौधरी

Dr. Chandrabhan Bhanudas Chaudhari
First Edition : 15 August, 2020
ISBN :
Copyright 2020 Chandrabhan Bhanudas Chaudhari
All Rights Reserved.
Publisher : Self Published

Dr. Chandrabhan Bhanudas Chaudhari
Plot No-21, Borawake Nagar,
Ward No-1, Shrirampur-413709 (MS, INDIA)
Printed By :
Mrs. Lina Chandrabhan Chaudhari
Plot No-21, Borawake Nagar,
Ward No-1, Shrirampur-413709 (MS, INDIA)
Cost : Free
Email : cbchaudhari.1576@rediffmail.com
सािव ीबाई फले पुणे िवदयापीठ, पुणे यां या थम वष कला वगा या भूगोल
िवषया या थम स अ यास मास अनुस न
ाकितक भूगोल
डॉ. चं भान भानुदास चौधरी

(एम.ए., बी.एड., एम.िफल., पीएच.डी., नेट)
भूगोल सहयोगी ा यापक
रयत िश ण सं थेचे,
एस.एस.जी.एम. कॉलेज, कोपरगाव
Email- cbchaudhari.1576@rediffmail.com
अनु मिणका (Content)
करण- १ ाकितक भूगोल प रचय / ओळख

(Introduction to Physical Geography) (1-23)
करण- २ िशलावरण
(Lithosphere) (24-56)
करण- ३ वातावरण
(Atmosphere) (57-104)
करण- ४ जलावरण
(Hydrosphere) (105-190)
प रिश -१ : भूगभशा ीय काल माण

(Geological Time Scale) (191-196)
प रिश -२ : आपली पृ वी
(Our Earth) (197-229)
प रिश -३ : वृ ते, वृ तजाळी व गोलाध
(Circles, Graticule and Hemispheres) (230-243)
प रिश -४ : े भेट व अहवाल लेखन
(Field Visit and and Report Writing) (244-248)
संदभ सूची ((References) (249-250)

करण- १ ाकितक भूगोल प रचय / ओळख
(Introduction to Physical Geography) (1-23)
१.१ भूगोलाचा अथ (Meaning of Geography)
१.२ भूगोला या या या (Definitions of Geography)
१.३ भूगोला या शाखा (Branches of Geography)
१.४ ाकितक भूगोला या या या (Definitions of Physical Geography)
१.५ ाकितक भूगोलाचे व प (Nature of Physical Geography)
१.६ ाकितक भूगोलाची या ी (Scope of Physical Geography)
१.७ ाकितक भूगोला या शाखा (Branches of Physical Geography)
१.८ ाकितक भूगोला या अ यास प ती (Approaches of Physical
Geography)
१.९ ाकितक भूगोलाचे मह व (Importance of Physical Geography)
१.१० पृ वी णाली (िशलावरण, वातावरण, जलावरण आिण जीवावरण) ब ल
प रचय (Introduction about the Earth System (Lithosphere,
Atmosphere, Hydrosphere and Biosphere)
करण- २ िशलावरण
(Lithosphere) (24-56)
२.१ िशलावरण अथ व वैिश े (Meaning and Characteristics of
Lithosphere)
२.२ िशलावरणाचे मह व (Importance of Lithosphere)
२.३ पृ वीचे अंतरंग (Interior of the Earth)
२.४ वेगेनर यांचा खंड वहन िस दांत (Wegner’s Continental Drift
Theory)
२.५ डे हस यांची रण च संक पना (Davis’s Concept of Cycle of
Erosion)
करण- ३ वातावरण
(Atmosphere) (57-104)
३.१ वातावरण अथ व वैिश े (Meaning and Characteristics of
Atmosphere)
३.२ वातावरणाचे मह व (Importance of Atmosphere)
३.३ वातावरणाची घडण (Composition of Atmosphere)
३.४ वातावरणाची रचना (Structure of the Atmosphere)
३.५ सूय, ारण व सौर थरांक (Sun, Radiation and Solar Constant)
३.६ पृ वीचे औ णक संतुलन (Heat Balance of the Earth)
३.७ हवेचा दाब / वायुभार (Air Pressure)
३.८ दाब प े आिण वात णाली (Pressure Belts and Wind System)
३.९ वृ ीची पे आिण कार (Forms and Types of Precipitation)
करण- ४ जलावरण
(Hydrosphere) (105-190)
४.१ जलावरण अथ व वैिश े (Meaning and Characteristics of
Hydrosphere)
४.२ जलावरणाचे मह व (Importance of Hydrosphere)
४.३ जल च (Hydrological Cycle)
४.४ जल संतुलन (Water Balance)
४.५ महासागर तळाची सामा य संरचना (General Structure of Ocean
Floor)
४.६ सागर िकना या संदभातील मुलभूत संक पना (Basic Concepts in the
Context of Sea Coast)
४.७ महासागर जला या हालचाली (Movements of Ocean Water)- लाटा
(Waves), महासागर वाह (Ocean Currents), भरती-ओहोटी (Tides)
प रिश -१ : भूगभशा ीय काल माण
(Geological Time Scale) (191-196)
१. अथ (Meaning)
२. महाक प (Eon)
३. क प (Era)
४. कालावधी (Period)
५. युग (Epoch)
६. अव था (Stage)
७. पृ वीवरील जीवनाचा इितहास (Life History on the Earth)
प रिश -२ : आपली पृ वी (Our Earth) (197-229)
१. पृ वी अ यासाचा संि इितहास (A Brief History of the Earth Studies)
२. पृ वी या उ प तीचे िस दांत / प रक पना (Theories / Hypotheses of the
Origin of the Earth)
३. पृ वीची उ ांती (Earth’s Evolution)
४. पृ वीची मोजमापे (Measurements of the Earth)
५. पृ वीचे वय (Age of the Earth)
६. पृ वीचा आकार (Shape of the Earth)
७. पृ वीचे गु व (Gravity of the Earth)
८. पृ वी या गती व यांचे प रणाम (Earth’s Motions and Their Effects)
९. पृ वीशी संबंिधत मुलभूत संक पना (Basic Concepts Related to the Earth)
१०. पृ वीवरील जमीन-पाणी िवतरण (Land-Water Distribution on the
Earth)
११. पृ वीवरील खंड (Continents on the Earth)
१२. पृ वीवरील महासागर (Oceans on the Earth)
१३. पृ वीवरील खंडांचे सवात खोल व उंच भाग (The Deepest and Highest
Parts of the Continents on the Earth)
१४. पृ वीवरील कमाल-िकमान तापमान आिण पज यमान (Earth’s Maximum-
Minimum Temperature and Rainfall)
प रिश -३ : वृ ते, वृ तजाळी व गोलाध
(Circles, Graticule and Hemispheres) (230-243)
१. वृ ते व वृ तजाळी (Circles and Graticule)
२. वृ तांची िन चती (Determination of Circles)
३. वृ तांचे कार (Types of Cicles)
४. अ वृ ते (Parallels of Latitude)
५. रेखावृ ते (Meridians Of Longitude)
६. बृहद्वृ त (Great Circle)
७. काशवृ त (Circle of Illumination)
८. लघुवृ त (Small Circle)
९. गोलाध (Hemisphere)
१०. पृ वीचे आडवे व उभे गोलाध (Horizontal and Vertical Hemispheres of
the Earth)
११. उ तर गोलाध (Northern Hemisphere)
१२. दि ण गोलाध (Southern Hemisphere)
१३. पूव गोलाध (Eastern Hemisphere)
१४. प चम गोलाध (Western Hemisphere)
प रिश -४ : े भेट व अहवाल लेखन
(Field Visit and and Report Writing) (244-248)
१. े भेटीचा अथ (Meaning of Field Visit)
२. े भेटीचे मह व (Importance of Field Visit)
३. े भेटीची पूवतयारी (Preparations For A Field Visit)
४. अहवाल लेखन अथ (Meaning of Report Writing)
५. े भेटीचा अहवाल िलिहतांना िवचारात यावयाचे मु े (Points To Consider
When Writing A Field Visit Report)
संदभ सूची ((References) (249-250)
करण- १
ाकितक भूगोल प रचय / ओळख
(Introduction to Physical Geography)
१.४ ाकितक भूगोला या या या (Definitions of Physical Geography)
१.५ ाकितक भूगोलाचे व प (Nature of Physical Geography)
१.६ ाकितक भूगोलाची या ी (Scope of Physical Geography)
१.७ ाकितक भूगोला या शाखा (Branches of Physical Geography)
१.८ ाकितक भूगोला या अ यास प ती (Approaches of Physical Geography)
१.९ ाकितक भूगोलाचे मह व (Importance of Physical Geography)
१.१० पृ वी णाली (िशलावरण, वातावरण, जलावरण आिण जीवावरण) ब ल प रचय
(Introduction about the Earth System (Lithosphere, Atmosphere,
Hydrosphere and Biosphere)

भूगोल हे शा ांचे शा िकवा शा ांची जननी हणून ओळखले जाते.
भूगोलात अणूपासून हांडापयत या घटक व घटनांचा शा ीय कोनातून अ यास
कला जातो. यामुळे िविवध िवषयांची पायेमुळे भूगोल िवषयाशी य -अ य र या
जोडली गेलेली आहेत. तसेच भूगोलािशवाय मानवाची ओळख अश य आहे.
भूगोल हा ाचीन काळापासून अ यासला जाणारा व मानवाची िज ासा पूण
करणारा िवषय आहे. सु वाती या काळात मानवाचे जीवन भट या व पाचे अस याने
भूगोल िवषय कवळ थळ नामावलीचा िवषय होता. शेतीची कला अवगत झा यानंतर
मानवी जीवनाला काही अंशी थरता लाभली यामुळे भूगोल िवषयास िवतरणा मक
व प ा झाले. परंतु या िवतरणा या अ यासात वणनावर जा त भर होता,
कायकारणभावाचा व सां यक चा अभाव होता. कालांतराने पुढे मानवी िवकास
1
झा यावर भूगोलात नैसिगक घटकांबरोबरच मानवी घटकांचाही शा ो व सं या मक
अ यास समािव झाला. िविवध घटक व घटनांमधील कायकारण संबंधांचा िवचार
कला जाऊ लागला.
१. भूगोल- ‘भूगोल’ हा मराठी श द ‘भू’ + ‘गोल’ या दोन मूळ श दांपासून तयार
झालेला आहे. ‘भू’ श दाचा अथ पृ वी आिण ‘गोल’ श दाचा अथ चडसारखा
ि िमतीय आकार असा आहे हणून भूगोल हणजे पृ वीचा अ यास होय.
२. Geography- इरॅटो थेिनस या ीक भूगोलत ाने इ.स.पूव २३४ म ये ीक भाषेत
‘Geographika’ हा ंथ ३ खंडांम ये िलिहला. हा
भूगोलातील पिहला शा ो ंथ मानला गेला व
याव नच भूगोल िवषयासाठी ‘Geography’ ही
संक पना इं जी भाषेत ढ झाली. ‘Geography’
हा इं जी श द ‘Geographia’ या ीक श दापासून
िनमाण झालेला आहे. ‘Geographia’ हा ीक श द
‘Geo’ + ‘Graphia’ या दोन मूळ श दांचे िम ण
इरॅटो थेिनस (Eratosthenes) आहे. ‘Geo’ हणजे पृ वी (Earth) व ‘Graphia’
इ.स. पूव २७६ ते इ.स.पूव १९४ हणजे वणन करणे (To Describe) होय. याचाच
अथ Geography (भूगोल) हणजे पृ वीचे वणन होय. (Geography means
the description of the earth.)
भूगोल िवषयात पृ वी व पृ वीशी संबंिधत घटक व घटनांची पुढील नांना
अनुस न उ तरे शोधली जातात :
न समािव मु े उदाहरणाथ
काय (What) अथ, या या भूकप हणजे काय?
२० या शतकात सवात जा त ती तेचा
कधी (When) वेळ-काळ
भूकप कधी झाला?
का (Why) कारण, िव लेषण भूकप का होतात?
कोण (Who) संशोधक / मानव भूकप मापनाचे प रमाण कोणी शोधले?
कठे (Where) थान व थती भूकप कठे होतात?
2
जगात भूकप सूचना णाली कोणाची
कोणाची (Whose) िवतरण
सवात चांगली आहे?
कोण या (Which) वग करण भूकप कोण या कारची आप ती आहे?
या ी, ती ता / २६ जानेवारी २००१ : भूज (गुजरात)
िकती (How)
व प भूकपाची ती ता िकती होती?
१. ई य युअल कांट (Immanuel Kant : 1724-1804)- “अिभ े ीय
िभ तेचा अ यास हणजे भूगोल होय”. (Geography as the study of spatial
variation.)
२. अले झांडर वॉन ह बो ट (Alexander Von Humboldt : 1769-
1859)- “भूगोल हे अिभ े ीय िवतरणाचे शा आहे”. (Geography is a
science of spatial distribution.)
३. फिडनांद वॉन र तोफन (Ferdinand von Richthofen : 1833-1905)–
“भूपृ व या याशी संबंिधत वैिश ांचे शा हणजे भूगोल”. (Geography is
the science of the earth’s surface and the phenomena interrelated
with it.)
४. िवडाल डी ला लॅश (Vidal de la Blache : 1845-1918)- “ थळांचा
वै ािनक अ यास हणजे भूगोल होय”. (Geography is the scientific study
of places.)
५. मॅिकडर (Mackinder : 1861-1947)- “भूगोल हणजे पृ वी या
पृ भागावरील िविवध घटकां या िवतरणाचा िकवा यव थेचा मागोवा घेणारे िव ान”.
(Geography is the science which traces the arrangement of things
on the earth’s surface.)
६. बोवमन (Bowman : 1878-1950)– “कोठे काय आहे? ते का आहे? आिण
ते कशाने बनले आहे? हे सांगणारा िवषय हणजे भूगोल होय”. (Geography tells
what is where, why and what it is made of.)
७. माथ (Marthe : 1878)- “भूगोल हे िवतरणाचे शा आहे”. (Geography
3
is the science of distribution / the study of the where of things.)
८. आम न लोबेक (Armin Lobeck : 1886-1958)- “सजीव आिण यांचे
भौितक पयावरण यां या पर पर संबंधांचा अ यास हा भूगोलशा ाचा अ यास घटक
आहे”. (The subject matter of Geography may be defined as the
study of the relationships existing between life and physical
Environment.)
९. काल सॉअर (Carl Sauer : 1889-1975)- “भूगोल हा े ांचा अ यास
आहे. याम ये िविश े ाला घटक मानून अ यास कला जात नाही तर थानांमधील
समानता आिण पुनरावृ ती अ यासली जाते यामुळे सामा यीकरणास चालना िमळते”.
१०. रटर, पा चेल व रॅटझेल (Ritter, Peschel & Ratzel : 1891)- “भूगोल
संपूणपणे अशी ानशाखा आहे क , याम ये पृ वी या पृ भागा या िविवध
वैिश ांचा मानवाचे पयावरण हणून अ यास कला जातो”.(Geography as a
whole regarded as that department of knowledge, which studies
the varied features of the earth surface as the environment of
mankind.)
११. अ ड हेटनर (Alfred Hettner : 1905)- “पृ वी या पृ भागावरील
िविवध भागांशी संबंिधत घटकातील िभ तेचा अ यास भूगोल िवषयात कला जातो”.
(Geography studies the differences of phenomena usually related
in different parts of the earth’s surface.)
१२. आंतररा ीय भूगोल प रषद (International Geographical Conference:
1908)- “भूपृ हे मानवाचे व ती थान (घर) गृहीत ध न भूपृ व मानव यां यातील
संबंधाचे वणन करणारी ानशाखा हणजे भूगोल होय”. (Geography as a
branch of knowledge has for its object the description of the earth
surface as evidence of man’s relationship with the earth surface,
the home of man.)
१३. ड यू. पी. वे पटन (W. P. Welpton : 1914)- “मानवाचे घर
(िनवास थान) हणून पृ वीचा अ यास हणजे भूगोल होय”. (Geography is the
4
study of earth as the home of man.)
१४. जे स फअर ी ह (James Fairgrieve : 1915)– “भूगोल हणजे पृ वीचे
वणन होय”. (Geography means the description of the earth.)
१५. हारलँड बॅरोस (Harland Barrows : 1923)– “मानव प र थतीक शा
हणजे भूगोल होय”. (Geography as Human Ecology.)
१६. थॉमस ि िफथ टेलर (Thomas Griffith Taylor : 1935)- “भूगोल हे
सहसंबंध शा आहे”. (Geography is the correlative science.)
१७. पायीकमन (Spykman : 1938)– “मानव, अवकाश ( थळ) व साधनसंपदा
यांचे धोरण हणजे भूगोल होय”. (Geography is the strategy of men,
space and resources.)
१८. ड यू. जी. मूर (W. G. Moore : 1949)- “पृ वी या पृ भागावरील
नैसिगक वैिश े, हवामान, उ पादने, लोक इ. आिण यांचे िवतरण यांचे वणन करणारा
िवषय हणजे भूगोल होय”. (Geography is the subject which describes
the earth’s surface- its physical features, climates, products,
peoples, etc. and their distribution.)
१९. ि िटश भूगोलत श दकोष सिमती (Glossary Committee of British
Geographer: 1950)- “भूगोल हे असे शा आहे, जे पृ वी या पृ भागाचे
िविवध देशातील िभ ता आिण संबंधां या संदभाने वणन करते”. (Geography is
the science that describes the earth’s surface with particular
reference to the differentiation and relationship of areas.)
२०. ड शेफर (Fred Schaefer : 1953)- “पृ वी या पृ भागावर िविश
वैिश ांचे े ीय िवतरण िनयंि त करणारे िनयम तयार कर याशी संबंिधत िव ान
हणजे भूगोल होय”. (Geography as the science concerned with the
formulation of the laws governing the spatial distribution of
certain features on the surface of the earth.)
२१. े टन ई. जे स (Preston E. James, American Geography
Inventory & Prospect : 1954)– “पृ वी या पृ भागावरील थळांची वैिश ,े
5
थळांमधील समानता व िविवधतेचे मह व यां याशी संबंिधत िवषय हणजे भूगोल”.
(Geography is concerned with the characteristics of places and
with the significance of likeness and differences among places on
the face of the earth.)
२२. रचड हाटशोन (Richard Hartshorne: 1959)- “भूगोल पृ वी या
पृ भागावरील े ीय िभ तेचे वणन आिण प ीकरण यां याशी संबंिधत आहे”.
(Geography is concerned with the description and explanation of
the areal differentiation of the earth’s surface.)
२३. मॅन आिण रॅप (Freeman and Raup : 1959)- “पृ वी या पृ भागा या
वैिश ांिवषयी िकवा यावरील सव घटकांब ल वणन िकवा िलिहणे हणजे
भूगोल”. (A literal definition of Geography would be writing about
or description of earth’s surface features including all that appear
on it.)
२४. एफ. यूकरमॅन (F. Lukermann : 1964)- “भूगोल ही औपचा रक बौ क
ानशाखा आिण मानवी ानास योगदान दे याचा माग आहे”. (Geography as a
formal intellectual discipline and the way in which it contributes
to human knowledge.)
२५. एफ. जे. माँकहाऊस (F. J. Monkhouse : 1965)- “संपूण पृ वी हे मानवाचे
घर असून या पृ वी पृ भागावरील िविवध अिभ े ीय घटकांचा व मानवा या पर पर
संबंधांचा अ यास हणजे भूगोल होय”. (Geography comprises the study of
the earth’s surface in its areal differentiation as the home of
man.)
२६. टॅफ ई. जे. आिण इतर (Taaffee E.J. and others : 1970)- “भूगोल
हणजे पृ वी या पृ भागावरील े ीय संघटन ि येचा आिण आकितबंधाचा
अ यास”. (Geography is the study of processes and patterns of
spatial organisation on the surface of the earth.)
२७. सर िफलीप (Sir Philip)- “भूगोल हा ान पी िवशाल वृ असून याची मुळे
6
ाकितक भूगोला या मृदेत आहेत. या या शाखा मानवी ि यांचा येक ट पा
यापतात”. (The tree of Geography has its roots in the soil of
Physical Geography. Its branches covered every phase of human
activity.)
२८. मेरीअम-वेब टर श दकोश (Merriam-Webster Dictionary)- “भूगोल
असे एक शा आहे, जे पृ वी या पृ भागा या िविवध भौितक, जैिवक आिण
सां कितक वैिश ांचे वणन, िवतरण आिण आंतरि यांशी संबंिधत आहे”.
(Geography is a science that deals with the description,
distribution, and interaction of the diverse physical, biological,
and cultural features of the earth’s surface.)
२९. “पृ वी पृ भागाचा व यावर िनवास करणा या घटकांचा (रिहवा यांचा) अ यास
करणारे शा हणजे भूगोल होय”. (Geography is the science of the
surface of the earth and its inhabitants.)
३०. थोड यात, भूगोल हणजे पुढील तीन घटकांचा शा ीय अ यास होय :
(i) थान (Location)
(ii) ादेिशक आकितबंध / व प (Regional Pattern)
(iii) मानव-पयावरणीय संबंध (Man-Environmental Relation)
भूगोल अ यासात िनसग व मानव या दोन मुलभूत घटकांचा अंतभाव होतो
यामुळे भूगोला या ाकितक भूगोल व मानवी भूगोल अशा मुख दोन ानशाखा
आहेत. ाकितक भूगोल ही भूगोलाची ाचीन व िवकिसत शाखा आहे. या शाखेत
नैसिगक घटक व घटनांचा शा ीय प तीने अ यास कला जातो. यामानाने मानवी
भूगोल ही भूगोलाची आधुिनक व वेगाने िवकिसत होणारी ानशाखा आहे. या शाखेत
मानवाची उ ांती, िवकास, आिथक ि या, सामािजक व सां कितक वैिश े
प तशीर र या अ यासली जातात. काळानुसार िव तारणा या अ यास े ांचा सिव तर
अ यास कर यासाठी ाकितक भूगोल व मानवी भूगोल या मुख ानशाखांम ये
वेगवेग ा शाखा िनमाण झा या आहेत.
7
आंतररा ीय तरावर भूगोला या मा यता ा शाखांची सं या ८७ इतक
असली तरी य ात भूगोला या शाखा १०० पे ा जा त आहेत.
अ यास घटकानुसार भूगोला या मु य शाखा व उपशाखा
ाकितक भूगोल मानवी भूगोल
(Physical Geography) (Human Geography)
खगोलीय भूगोल मानववंश भूगोल
(Astronomical Geography) (Anthropology)
भू पशा ऐितहािसक भूगोल
(Geomorphology) (Historical Geography)
हवामानशा सां कितक भूगोल
(Climatology) (Cultural Geography
वातावरणशा राजक य भूगोल
(Meteorology) (Political Geography)
जलशा सामािजक भूगोल
(Hydrology) (Social Geography)
सागरी भूगोल आिथक भूगोल
(Oceanography) (Economic Geography)
भूगभशा व ती भूगोल
(Geology) (Settlement Geography)
जैव भूगोल लोकसं या भूगोल
(Bio Geography) (Population Geography)
मृदा भूगोल आरो य भूगोल
(Soil Geography / Pedology) (Health Geography)
पयावरण भूगोल ल करी भूगोल
(Environmental Geography) (Military Geography)
अ यास व पानुसार भूगोला या दोन उपशाखा-
१. मब द भूगोल २. ादेिशक भूगोल
(Systematic Geography) (Regional Geography)
8
१.४ ाकितक भूगोला या या या (Definitions of Physical Geography):
ाकितक भूगोल ही भूगोलशा ाची मुलभूत शाखा आहे. पृ वी या नैसिगक
वैिश ांचा अ यास करणे हा या शाखेचा मु य उ ेश आहे. या शाखेत ामु याने
िशलावरण, जलावरण, वातावरण आिण जीवावरण या चार आवरणांचा समावेश होतो.
मानवाची जीवनप ती व येक काय नैसिगक घटकांशी य अथवा अ य री या
संबंिधत असते. यामुळे कोण याही देशातील मानवी जीवन अ यास यासाठी
ाकितक भूगोलाचे ान मह वाचे ठरते.
ाकितक भूगोल हा भूगोल या ान पी िवशाल वृ ाचा पाया आहे. या या
िविवध उपशाखा नैसिगक ि यांचा मानवी क याणा या हेतूने सखोल अ यास करीत
आहेत. हणूनच माँकहाऊस यांनी हटले आहे, ाकितक भूगोलािशवाय भूगोल नाही
(Without Physical Geography No Geography).
१. वेब टर श दकोश (Webster Dictionary)- “बा ाकितक घटक आिण
पृ वीवरील (भूमी, जलाशय व हवा यातील) बदलांचा अ यास करणारी भूगोलाची
शाखा हणजे ाकितक भूगोल होय”. (Physical Geography is the branch of
geography that deals with the exterior physical features and
changes of the earth)
२. िमल (Mill)– “ ाकितक भूगोल हणजे भूपृ ाशी िनगडीत असले या नैसिगक
घटकांचा अ यास होय”.
३. टालर (Strahler)- “िविवध नैसिगक िकवा पृ वीशा ांचा वणना मक अ यास
हणजे ाकितक भूगोल होय”.
४. ऑथर हो स (Arthur Holmes)- “ ाकितक पयावरणाचा अ यास हणजे
ाकितक भूगोल असून याम ये भूपृ , समु व महासागर आिण वातावरणाचा अ यास
समािव होतो”.
५. ड लू. जी. मूर (W. G. Moore)- “ ाकितक भूगोल हणजे पृ वीवरील भूमी,
जल आिण हवा या ाकितक घटकांचा अ यास करणारी ानशाखा होय”.
६. “भूपृ ावरील िविवध वैिश ांचा, भू पांचा व यां या े ीय िवतरणाचा अ यास
करणारे शा हणजे ाकितक भूगोल होय”.
9
७. “ ाकितक भूगोल हणजे पृ वीवरील नैसिगक पयावरणाचा सुसंगत अ यास होय”.
८. “भूपृ रचना, हवामान, जलाशय, मृदा, वन पती, ाणी यासार या नैसिगक
घटकांचा सुसंब द व शा ीय ीकोनातून कलेला अ यास हणजे ाकितक भूगोल
होय”.
१.५ ाकितक भूगोलाचे व प (Nature of Physical Geography):
१.५.१ पायाभूत िवषय (Basic Subject)- भू पे, हवा, पाणी, मृदा, खिनजे,
वन पती, ाणी या नैसिगक घटकांवरच य -अ य र या मानवा या अ , व ,
िनवारा या मुलभूत गरजा व आिथक ि या अवलंबून असतात. ाकितक भूगोलात या
मुलभूत नैसिगक घटकांची िनिमती, िवतरण व यां यातील पर पर संबंध शा ीय
प तीने अ यासले जातात. यामुळे ाकितक भूगोल हा पायाभूत िवषय आहे, िकब ना
ाकितक भूगोल हा भूगोलाचा आ मा आहे, यािशवाय भूगोल अ यासणे अश य
आहे.
१.५.२ गितमान शा (Dynamic Science)– नैसिगक पयावरणातील घटकांम ये
थळ व काळानुसार िभ ता आढळते. काळानुसार काही घटकांम ये थायी
(कायम व पी) तर काही घटकांम ये अ थायी (ता पुरते) बदल होतात. या बदलांचा
ाकितक भूगोला या अ यासात समावेश होत असतो. तसेच भूकप, वालामुखी,
भूघसरण, च वादळे यासार या गितमान घटनांचीही कारणमीमांसा ाकितक भूगोलात
कली जाते यामुळे ाकितक भूगोल हे गितमान व काळानुसार बदलणारे शा आहे.
१.५.३ नैसिगक शा (Natural Science)– ाकितक भूगोलात िनसगिनिमत
घटनांमधील कायकारण संबंध समजून घेतले जातात. यांची िनयिमतता शोधली जाते.
िनरी ण व अनुभवावर आधा रत िस दांत मांडले जातात. यांची स यता पडताळली जाते
व याआधारे नैसिगक घटनांिवषयी पूवानुमान कले जातात. यामुळे ाकितक भूगोल
आदशवादी नसून वा तववादी नैसिगक शा आहे.
१.५.४ आंतरिव ाशाखीय शा (Interdisciplinary Science)– या
शा ातील घटक अ यासतांना इतर नैसिगक व सामािजक शा ांशी जवळचा संबंध
येतो यास आंतरिव ाशाखीय शा असे हणतात. ाकितक भूगोल हे देखील
आंतरिव ाशाखीय शा आहे कारण ाकितक भूगोलाचा भौितकशा ,
10
रसायनशा , जीवशा , भूमापनशा , भूगभशा , अिभयांि क शा , सुदर संवेदन
इ. शा ांशी जवळचा संबंध येतो. उदा. ाकितक भूगोलात सागरजल गुणधम
अ यासतांना भौितकशा , रसायनशा , सुदर संवेदन, हवामानशा या िवषयांचा तर
वन पती िवतरण अ यासतांना जीवशा ाचा ाकितक भूगोलाशी संबंध येतो.
१.५.५ मानवी जीवनाशी िनगडीत शा - ाकितक भूगोलात कवळ नैसिगक घटक व
घटनांचा अ यास कला जात असला तरी ाकितक भूगोल ही मानवी जीवनाशी िनगडीत
सवात जवळची ानशाखा आहे. कारण ाकितक भूगोलात मानवाचे िनवा थान हणून
सम पृ वीचा अ यास कला जातो. तसेच मानवा या मुलभूत गरजांशी संबंिधत
नैसिगक घटकांचा व घटनांचा शा ो अ यासही ाकितक भूगोलात कला जातो.
यामुळे मानवी जीवन िवकासास मदत होते.
१.५.६ उपयोिजत शा (Applied Science)– आधुिनक काळात ाकितक
भूगोलातील ानाचा िविवध पयावरणीय सम या सोडिव यासाठी िकवा यांची ती ता
कमी कर यासाठी उपयोग कला जात आहे. उदा. पूर िनयं ण, सुनामी पूवसूचना इ.
तसेच र ते, रे वेमाग, धरणे, वनीकरण इ. िवकासा या योजना तयार कर यासाठीही
ाकितक भूगोलाचे ान िदशादशक ठरत आहे. यामुळे ाकितक भूगोल हे उपयोिजत
शा आहे.
१.६ ाकितक भूगोलाची या ी (Scope of Physical Geography):
मानव आिण या या सभोवतालचे नैसिगक घटक (हवा, पाणी, जमीन,
वन पती आिण ाणी) यां यातील पर पर संबंधांचा अ यास ाकितक भूगोलाम ये
कला जातो. यामुळे ाकितक भूगोला या या ीत िशलावरण, जलावरण, वातावरण
व जीवावरण या चार मुख आवरणांचा समावेश होतो. या आवरणांना ाकितक
भूगोलाची अंगे असेही हणतात.
१.६.१ िशलावरण (Lithosphere)- पृ वीवरील भूज य घन प पदाथा या
आवरणास िशलावरण असे हणतात. िशलावरणाम ये भूकवच, भूपृ उतार, पृ वीचे
अंतरंग, खडक, भूकप, वालामुखी, तरभंग, वलीकरण, थम ेणीची भू पे,
तीय ेणीची भू पे, तृतीय ेणीची भू पे, बा श ी या कारकांचे खनन, वहन
व संचयन काय, अना छादन, अप य च इ यादी घटकांचा अ यास समािव होतो.
11
१.६.२ वातावरण (Atmosphere)- पृ वी भोवताल या हवे या आवरणास
वातावरण असे हणतात. वातावरणाम ये वायू, बा प, धुलीकण, हवेचे तापमान, हवेचा
दाब, आ ता, वृ ीचे कार, ढग व ढगांचे कार, वारे व वा यांचे कार, वायूराशी व
ितचे कार, हवामान कार इ यादी हवा व हवामानिवषयक घटकांचा अ यास कला
जातो.
१.६.३ जलावरण (Hydrosphere)- पृ वीवरील पा या या अ त वास जलावरण

असे हणतात. जलावरणाम ये ामु याने समु आिण महासागर िवतरणांचा अ यास
समािव होतो. याचबरोबर सागरजलाचे तापमान, सागरजलाची ारता, सागरजलाची
घनता, सागरी हालचाली, सागरी िन ेप, सागरतळ रचना इ. भौितक व रासायिनक
गुणधमाचा अ यास क न यामधील िभ तेची कारणमीमांसा कली जाते.
१.६.४ जीवावरण (Biosphere/Ecosphere)- सजीवसृ ीचे अ त व असले या
पृ वी या भागास जीवावरण असे हणतात. जीवावरणाचा िव तार वरपासून खालपयत
सुमारे २० िक.मी. मानला जात असला तरी ब तांशी सजीव समु सपाटीपासून ६
िकलोमीटर उंचीपयत तर महासागर पृ भागापासून सुमारे ५०० मीटर खोलीपयत
आढळतात. जीवावरणाम ये मु यतः वन पती, ाणी व मानव यां या सभोवताल या
नैसिगक पयावरणातील िविवध ि या- ि यांचा अ यास कला जातो. तसेच ाणी व
वन पत चे कार, यांचे ादेिशक िवतरण, यां या िवतरणावर भाव पाडणारे घटक,
यांचे पयावरणीय व आिथक मह व इ यादी घटकांचाही िवचार कला जातो.
12
१.७ ाकितक भूगोला या शाखा (Branches of Physical Geography):
ाकितक भूगोलाचे अ यास े खूप यापक आहे, यामुळे सुसंगत व शा शु द
अ यास कर यासाठी ाकितक भूगोला या िनरिनरा ा शाखा िनमाण झा या आहेत.
यातील काही मुख शाखा पुढील माणे:
१.७.१ खगोलीय भूगोल (Astronomical Geography)- या शाखेत िव व,
सूयमाला, ह-उप हांची िनिमती, पृ वी व इतर ह, यांचे उप ह, यां या गती, हणे,
धुमकतू, उ का, कालगणना, भरती-ओहोटी, िदवस-रा िनिमती, ऋतुच इ. घटक
समािव होतात. ाचीन काळापासून मानव या शाखेचा अ यास करीत आलेला आहे.
१.७.२ भू पशा (Geomorphology)- भू पशा हणजे पृ वीवरील िविवध

भू पांचा शा ीय अ यास होय. भू पशा ही ाकितक भूगोलाची अ यंत मह वाची
व िवकिसत शाखा आहे. भू पांची िनिमती कोण या कारणाने झाली? यात काळानुसार
कसा बदल होत गेला? कोण या भागात कोणती भू पे आहेत? याचा िव लेषणा मक
अ यास या शाखेत कला जातो. तसेच भूपृ उतार, भूकप, वालामुखी, तरभंग,
13
वलीकरण, बा श ी या कारकांचे खनन, वहन व संचयन काय, अना छादन,
अप य च इ यादी घटकही भू पशा ात अ यासले जातात.
१.७.३ भूगभशा (Geology)- पृ वीची उ ांती, रचना आिण गितमानता
अ यासणारे नैसिगक शा हणजे भूगभशा होय. या शाखेत पृ वीचे अंतरंग, खडक
व खिनजांची िनिमती ि या, रचना, गुणधम, मृदा िनिमती व रचना, िवदारण, भूकप,
वालामुखी, िव तृत हालचाली, भूजल इ. घटक समािव होतात.
१.७.४ मृदा भूगोल (Pedology / Soil Geogrophy)- भूपृ ावरील मृदांचा
अ यास या शाखेत कला जातो. भूपृ ावरील मृदांची िनिमती, िवकास, हास, गुणधम,
वग करण, उपयु ता, आिण मानवी आिथक ि या व जीवनावर मृदांचा होणारा
प रणाम यांचा अ यास मृदा भूगोलात कला जातो. मृदेची िनिमती मूळखडक, बा
कारकांचे काय, हवामान व वन पती जीवन या घटकांवर अवलंबून असते यामुळे मृदा
भूगोलाचा भू पशा , हवामानशा व वन पती भूगोल या शा ांशी जवळचा संबंध
येतो.
१.७.५ हवामानशा (Climatology)- हवामानशा ही ाकितक भूगोलाची एक
मह वाची शाखा असून या शाखेत पृ वीवरील हवा व हवामानाचा वै ािनक ीने
अ यास कला जातो. हवामानशा ात ामु याने वातावरणाची रचना, िविवध वायूंचे
माण, सौरश ी, तापमान, वायुभार, वारे, वायुराशी, आ ता, वृ ी इ यादी हवेचे
घटक आिण या घटकांचा जैिवक व अजैिवक घटकांवर पडणारा भाव यांचा समावेश
होतो.
१.७.६ वातावरणशा (Meteorology)- वातावरणशा ही वातावरणा या
अ पकालीन थतीचा अ यास करणारी आधुिनक शाखा आहे. या शाखेत हवेचे घटक
व वातावरणाची संरचना यांचा सू मपणे अ यास कला जातो तसेच हवा थतीचे अंदाज
वतिवले जातात. वातावरण ही पृ वीला ा झालेली अनमोल देणगी आहे. यावरच
पृ वीवरील सजीवांचे अ त व िटकन आहे व जलच कायरत आहे. यामुळे
वातावरणीय घटकांचा सखोल अ यास मह वाचा आहे. आधुिनक काळात उप हीय
तं ान व वयंचिलत हवा थतीदशक उपकरणांमुळे वातावरणशा ाची या ी
िव तारत आहे.
14
१.७.७ जलशा (Hydrology)-पृ वीवरील पा या या हालचाली, िवतरण आिण
यव थापन यांचा शा ो अ यास करणारी शाखा हणजे जलशा होय. या
शाखेम ये भूपृ ावरील आिण भूपृ ाखालील पा याचे भौितक व रासायिनक गुणधम,
जलाची पे, जलाचे साठे, जलच , जलाचे मह व इ. बाब चा सिव तर अ यास कला
जातो.
१.७.८ सागरी भूगोल (Oceanography)- सागराचे भू, जीव, रसायन व भौितक
शा हणजे सागरशा होय. सागरजला या ाकितक व रासायिनक गुणधमाचा
अ यास सागरी भूगोलात कला जातो. सागरतळ रचना, सागरी िन ेप, सागरजलाचे
तापमान, घनता, दाब, लाटा, भरती-ओहोटी, सागर वाह इ यादी घटकांचा
सागरजला या ाकितक गुणधमात तर सागरजलाची ारता आिण सागरजलातील
खिनजे यांचा रासायिनक गुणधमात अंतभाव होतो. वाढ या लोकसं येमुळे सागरातील
(वन पती, ाणी व खिनजे) साधनसंप तीला भिव यातील साधनसंपदा हणून मह व
ा झाले आहे. प रणामी सागरशा ा या अ यासाचे मह व सात याने वाढत आहे.
१.७.९ जैव भूगोल (Bio Geography)- पृ वीवरील वन पती, ाणी, सू म जीव
यांची उ प ती, वाढ-िवकास, कार, िवतरण, गुणधम याचा अ यास करणारे शा
हणजे जैव भूगोल होय. जैव भूगोला या अ यासात िविवध नैसिगक हवामान
िवभागांचा ाणी व वन पती जीवनावर काय भाव पडतो यावर भर िदला जातो. जैिवक
भूगोला या वन पती भूगोल व ाणी भूगोल अशा दोन उपशाखा आहेत.
१.७.१० पयावरण भूगोल (Environmental Geography)- पयावरण भूगोल ही
दस या महायु ानंतर िनिमतीस आलेली व वेगाने िवकिसत होणारी शाखा आहे. मानवा
सभोवताल या प र थतीस पयावरण असे हणतात. पयावरणात ाकितक व
सां कितक अशा दोन कार या घटकांचा समावेश होतो. पयावरण भूगोल शाखेत
प रसं था, पयावरणीय साधनसंपदा, पयावरणीय सम या (उदा. दषण, िनवनीकरण,
ओझोन य, जागितक तापमान वाढ, च वादळे, भूकप, सुनामी इ.), पयावरण
संवधन व यव थापन यांचा ामु याने अ यास कला जातो.
15
१.८ ाकितक भूगोला या अ यास प ती (Approaches of Physical
Geography):
अ यासप ती हणजे िवषय घटक समजून घे याचा िविश माग िकवा
प ती होय. पृ वी या पृ भागावरील िविवध ाकितक घटकांचा अ यास ाकितक
भूगोलात कला जातो. यामुळे इतर शा ां या अ यास प त पे ा ाकितक
भूगोला या अ यास प ती िभ व पा या आहेत. ाकितक भूगोलातील अ यास
प ती पूणतः वतं िकवा एकाक नसून या एकमेकांस पूरक आहेत. यात मु यतः
खालील प ती समािव होतात.
१.८.१ सै दांितक अ यास प ती (Theoretical Approach)- ही अ यासाची
ऐितहािसक व तािकक प ती आहे. या प तीने एखा ा घटनेची मूळ कारणे िविवध
पुरा यां या आधारे शोधली जातात, यांची स यता पडताळन पािहली जाते व याआधारे
िस दांत (Theory) िकवा ितमाने (Models) िवकिसत कली जातात. अशा िस दांत
आिण ितमानाव न एखादी घटना क हा झाली? का झाली? पु हा क हा होईल?
िकवा ितची ती ता िकती असेल? या बाबत िववेचन करता येत.े
ाकितक भूगोलात पृ वीची उ ांती, सजीवांची उ ांती, खंड-महासागरांची
िनिमती, रण च , का ट भू प च , िहमनदीय भू प च , सागरतळ सरण,
हवामान वग करण इ. बाबत िविवध भूगोलत ांनी पुरा यािनशी मांडलेले िस दांत ,
िनयम व संक पना सै दांितक प तीची उ तम उदाहरणे आहेत. उदा. चा स डॉिवन
यांचा सजीव उ ांती िस दांत, अ ड वेगने र यांचा खंडवहन िस दांत, कोपेन व
थॉनवेट यांचे हवामान वग करण इ.
१.८.२ सुिनयोिजत / प तशीर / मब द ीकोन प ती (Systematic
Approach)- या अ यास प तीम ये िव ाना माणे तकसुसंगत व व तूिन
िवचारसरणीचे सू वापरले जाते, अ यास िविश माने कला जातो अशा अ यास
प तीला प तशीर ीकोन िकवा अ यासप ती असे हणतात. ही अ यास प त
पूणपणे शा ीय व सवसमावेशक आहे. ितचा वापर ादेिशक अ यास प तीला पुरक
हणूनही कला जातो. ही अ यास प त लहान देशा माणेच मो ा देशासाठीही
वापरता येते.
16
१८ या शतकात अले झांडर वॉन ह बो ट (१७६९-१८५९) या जमन त ाने
ही अ यासप ती ाकितक भूगोलात सव थम वापरली. ाकितक भूगोलात भूकप,
वालामुखी, सुनामी, च वादळे, भूघसरण इ. नैसिगक घटना अ यासतांना घटनेचा
अथ, कार, मापन, कारणे, प रणाम असा िविश म ठेवला जातो. या प तीमुळे
ादेिशक िविवधताही समजते.
१.८.३ ादेिशक अ यास प ती (Regional Approaches)- ‘ देश’ ही मूलभूत
व यापक भौगोिलक संक पना आहे. एक िकवा अिधक िनकष िन चत क न देश
सीमा ठरिव यात येतात. अशा सीमांिकत कले या भूभागावरील िविवध घटकांचा
प तशीरपणे कलेला अ यास हणजे ादेिशक अ यासप ती होय.
१८ या शतकात काल रटर (१७७९-१८५९) या जमन भूगोलत ाने भूगोलाला
ादेिशक अ यास प ती प रिचत क न िदली. ाकितक भूगोलात संपूण पृ वी िकवा
पृ वीवरील एखादा िविश देश (उदा.-पवतीय, मैदानी, वाळवंटी इ.) िनवडन
यातील िविवध ाकितक घटक व घटनांचा सखोल अ यास कला जातो. उदा.
भूपृ रचना, खडक कार, हवामान, जल णाली, वन पती, ाणी, मृदा इ. या अ यास
प तीमुळे आपणास िविवध देशातील नैसिगक प र थतीचा तुलना मक अ यास
करता येतो.
१.८.४ िनरी ण व सव ण प ती (Observation & Survey Method)-
िविश हेतूने कलेली पाहणी हणजे िनरी ण आिण िविवध घटकांची गुणा मक व
सं या मक मािहती गणना िकवा मोजून िमळिवणे हणजे सव ण होय. िनरी ण हा
सव णाचा मु य आधार आहे. ाकितक भूगोलात िविवध िस दांत, ितमाने
(Models) िकवा संक पना मांड यासाठी िनरी ण व सव ण प ती अ यंत
मह वाची आहे.
मानवा सभोवताल या हवा, पाणी, मृदा, वन पती, ाणी, भू पे इ. नैसिगक
घटक व पज य, वादळे, भूकप, वालामुखी इ. नैसिगक घटनांची िनरी ण व
सव णा ारे गुणा मक व सं या मक मािहती गोळा करता येत.े सां यक तं े, नकाशे
व संगणका या साह याने अशा मािहतीचे िव लेषण क न भौगोिलक िस दांत िकवा
संक पना मांडता येतात. ितमाने (Models) तयार करता येतात. यामुळे
17
भूतकाळातील थतीचा व भिव य काळातील थ यंतरांचा अंदाज घेता येतो.
१.८.५ िवषय अ यास प ती (Subject Approach)- सू म पातळीवर आिण
कमी या ीचा घटक अ यास यासाठी ही प ती अ यंत उपयु आहे. ही प ती
सं या मक व गुणा मक िव लेषणाची आदश प ती आहे. या प तीने
अ यासघटकाचा पूणाशाने व सखोल अ यास करता येतो. ाकितक भूगोलात
िहमनदीचे काय, सागरी लाटांचे काय, वा-याचे काय, नदीचे काय, भूकप,
वालामुखी, सुनामी इ. घटक व घटना समजून घे यासाठी िवषय अ यास प ती
उपयु ठरते.
आधुिनक काळात हवाई छायािच े व उप हीय ितमां या साह याने पृ वी या
पृ भागावरील ाकितक वैिश ांचा (पवत, पठारे, मैदाने, वाळवंट,े वना छािदत
देश, वाहमाग, जलाशय इ.) आिण नैसिगक साधन संप तीचा अ यावत तपशील
सहज उपल ध होऊ लागला आहे. यामुळे ाकितक भूगोलात सां यक व संगणक य
तं ाचाही वापर वाढलेला आहे. प रणामी ाकितक भूगोला या अ यासास प ता व
गती ा झालेली आहे.
१.९ ाकितक भूगोलाचे मह व (Importance of Physical Geography) :
ाकितक भूगोल मानवी जीवनाशी िनगिडत शा असून मानवा या मुलभत गरजा
य -अ य री या ाकितक भूगोला या घटकां ारेच भागिव या जातात.
मानवाचा आिथक िवकाससु ा ाकितक घटकांवरच अवलंबून आहे. हणून ाकितक
भूगोलाचे मह व जाणून घेणे गरजेचे आहे.
१.९.१ पृ वीची वैिश -े पृ वीची िनिमती क हा व कोण या कारणाने झाली? यात
काळानुसार कोणते बदल झाले? पृ वीचा आकार, पृ वी या गती, पृ वीची मापे-
ि या, यास, परीघ, े फळ, अ वृ ते, रेखावृ ते; अंतगत रचना; भू पांची िनिमती
ि या व यांचे कार; जमीन, पाणी, वायू, वन पती, ाणी या नैसिगक संपदांचे
िवतरण, साठे, िनिमती इ. बाबतची शा ीय मािहती ाकितक भूगोला या अ यासातून
ा होते.
१.९.२ व-ओळख, थान, े व सीमा िन चती- आपण कोण आहोत? पृ वीवर
िविवध घटक, थळे िकवा देश नेमक कठे आहेत? यांचा िव तार व े िकती आहे?
18
तसेच दोन देश िकवा देशातील सीमा नदी, पवत, दरी यासार या भू पां या कोण या
पातळीपासून िन चत करा यात? याबाबतचे प ान ाकितक भूगोला या
अ यासामुळे होते.
१.९.३ मानवी जीवन- मानवा या सामािजक, आिथक, धािमक व ादेिशक िभ तेस
या देशातील नैसिगक घटक व घटना कारणीभूत असतात. तसेच मानवा या अ ,
व , िनवारा यांचे व पही तेथील नैसिगक प र थतीवर अवलंबून असते. यामुळे
कोण याही देशातील मानवी जीवनाचा सखोल अ यास करताना ाकितक भूगोलाचा
अ यास उपयु ठरतो.
१.९.४ यावसाियक थरता व शा वत िवकास - भू पे, मृदा िनिमती, खडक च ,
जलच , वातावरणाचे घटक, महासागरतळ रचना, वन पती, ाणी इ. ाकितक
भूगोलातील अ यासघटकांमुळे मानवी यवसायांना थरता ा झालेली आहे. तसेच
नैसिगक घटकांची िनिमती ि या, यासाठी लागणारा कालावधी व यांनी यापलेले
े यांचा वाहतूक माग, वसाहती, शेती, खाणकाम, पयटन इ. मानवी ि यांवर होणारा
प रणाम ाकितक भूगोलातून ल ात येत अस याने शा वत िवकासाकडेही वाटचाल
श य होते.
१.९.५ आप ती िनयं ण- भूकप, वालामुखी, सुनामी, आवत, पूर, ढगफटी,
भूघसरण इ. पयावरणीय आप त ची कारणे व प रणाम ाकितक भूगोलात अ यासली
जातात. यामुळे अशा आप ती बाबतचे गैरसमज दर होऊन आप ती िनयं णास मदत
होते.
१.९.६ ऋतुच व कालगणना- पृ वीचे थान, आकारमान, गती, िनिमती, ऋतु,
हणे, कालगणना इ. घटकांबाबत मािहती ाकितक भूगोलातून िमळते.
१.९.७ ादेिशक िभ ता- हवे या थतीतील ादेिशक िविवधता व ऋतुमानानुसार
होणारे बदल सखोल र या अ यास यासाठी ाकितक भूगोलाचे ान मह वाचे ठरते.
१.९.८ संपदा संवधन- ाकितक भूगोला या अ यासामुळे हवा, पाणी, मृदा, वन पती,
ाणी इ. नैसिगक साधनसंपदांची िनिमती ि या, िवतरण व मह व समजते यामुळे
साधनसंपदांचे संवधन व िवकास साध यास मदत होते.
१.९.९ थाप य अिभयांि क - घरे, र ते, लोहमाग, पूल, धरणे, कालवे इ. या
19
बांधकामावेळी तेथील भूरचना (थर व प, उंची व उतार), खडकाचा कार, हवामान,
मृदा, जल णाली, वन पती, ाणी या ाकितक घटकांचा अ यास अिभयं यां या
ीने मह वाचा ठरतो.
१.९.१० संर ण- ल करी ा मह वाची िठकाणे, र ते, ल करी छाव या, ल करी
डावपेच इ. ीने ल करी अिधका यांना ाकितक भूगोलाचे ान िदशादशक ठरते.
१.९.११ प रसं था संतुलन- आधुिनक काळात वाढ या लोकसं येमुळे शहरीकरण,
औ ोिगक करण, िनवनीकरण, खाणकाम, बांधकाम या ि यांम येही चंड वाढ
झालेली आहे. यामुळे हवा दषण, जल दषण, भू दषण, वनी दषण, भूकप,
भूघसरण, महापूर या सार या सम यांची ती ता वाढलेली आहे. अनेक व य जाती
नामशेष होत आहेत. प रणामी सवच प रसं थांचे संतुलन िबघडलेले आहे. हे संतुलन
पुन थािपत कर यासाठी िकब ना मानवा या िचरंतन अ त वासाठी ाकितक
भूगोलाचा अ यास मह वाचा आहे.
१.१० पृ वी णाली (Earth System):
‘ णाली’ हा जटील श द आहे, जो अनेक लहान भागां दारे चालणा या एकि त
कायासाठी वापरला जातो. णाली या एखा ा भागातील बदल िकवा िबघाड
णाली या इतर भागांवर प रणाम क शकतो आिण संपूण णालीला देखील भािवत
करतो.
‘पृ वी’ ही सु दा एक गितशील व एका मक णाली आहे. ‘पृ वी णाली’ ही
संक पना पृ वी या भौितक, रासायिनक आिण जैिवक ि यां या आंतरि यांसाठी
वापरली जाते. पृ वीचे चार मुख भाग आहेत ते हणजे िशलावरण, वातावरण,
जलावरण आिण जीवावरण. या चार भागांना आवरणे (Sphere) असे हणतात. ही
चार आवरणे सु ा वतं णालीसारखीच आहेत. ही आवरणे एकि तपणे काय करीत
अस याने संपूण पृ वी णाली यव थत कायरत आहे.
१.१०.१ जीवावरण (Biosphere)- िजथे आपण आहोत ती णाली हणजे
जीवावरण. याम ये मानव, ाणी, वन पती व इतर सजीवांचा समावेश होतो. वन पती
मानव व ा यांना जग यासाठी ऑ सजन व अ पुरिवतात. ाणी देखील मानवासाठी
व इतर ा यांसाठी अ ाचा एक ोत आहेत. जीवावरणातील सव जीव एकमेकांशी
20
जोडले गेलेले आहेत. येक जीव दस या जीवाला खातो िकवा दस या जीवा ारे
खा ा जातो. यामुळे जीवावरणात सव सजीवां ारे एक गुंतागुंतीची अ जाळी तयार
झालेली आहे.
पृ वी णालीचे घटक
१.१०.२ वातावरण (Atmosphere)- पृ वीभोवताल या हवे या आवरणाम ये

हणजेच वातावरणाम ये ऑ सजन, काबन डायऑ साइड, नायटोजन, हायडोजन,
बा प इ. जीवनासाठी आव यक असे घटक आहेत. वातावरणाचे वरील थर
जीवावरणातील सजीवांचे अितनील सुयिकरणांपासून र ण करतात. तसेच उ णतेचे
शोषण व उ सजन करतात. यामुळे औ णक संतुलन साधले जाते, जलच कायरत
राहते.
१.१०.३ जलावरण (Hydrosphere)- पृ वीवरील सव अव थेतील पा याचा
जलावरणात समावेश होतो. न ा, नाले, सरोवरे, समु , महासागर हे जलावरणाचे
मुख भाग आहेत. पृ वीवरील िहमन ा व िहमनगही पा यामुळेच तयार झालेले
आहेत. सव सजीवांचे अ त व पा यावरच अवलंबून आहे. कारण पाणी िप यासाठी व
अ िनिमतीसाठी अ याव यक आहे. तसेच पाणी जलवाहतूक व जलिव ुत
िनिमतीसाठीही उपयु ठरते.
21
१.१०.४ िशलावरण (Lithosphere)- पृ वीचा खडक व खिनजांनी बनलेला भाग
हणजे िशलावरण. िशलावरणाचा पृ भाग असमान आहे कारण िशलावरणात पवत,
पठार, मैदान, दरी, महासागरतळ अशा िविवध भू पांचा समावेश होतो. िशलावरणात
वालामुखी, भूकप, तरभंग, िवदारण इ. भू पीय ि या घडतात. िशलावरणातील
मृदेचा थर सजीवांना िविवध पोषक घटक उपल ध क न देतो. यामुळे िविवध जीवांना
आधार ा होऊन प रसं था िवकिसत होतात, मानवालाही शेती करणे श य होते.
तसेच िशलावरणामधूनच मानवाला िविवध खिनजे व जीवा म इंधने उपल ध होतात.
१.१०.५ पृ वी णालीतील आवरणां या आंतरि या-

पृ वी णालीतील आवरणांम ये दहा कार या आंतरि या घड शकतात. काही
संगी एकच आंतरि या घडते तर काही संगी एकापे ा जा त आंतरि या घडतात.
उदा. वालामुखी>>िशलावरण>>वातावरण >>जलावरण >>जीवावरण
वालामुखीतून धूळ व राखेचे कण भूपृ ावर (िशलावरण) व हवेत
22
(वातावरण) पसरतात. वातावरणातील या कणांवर बा प साचून जलथब (जलावरण)
बनतात. पज य पाने (जलावरण) हे जलथब भूपृ ावरील वन पती वाढीसाठी
(जीवावरण) सहा यक ठरतात.
ब याचदा पृ वी णालीत सव आंतरि यांची साखळी िनमाण होते. हणजेच एका

आंतरि येतून दसरी आंतरि या तर दस या आंतरि येतून ितसरी अ या च ाकार
प तीने आंतरि या घडतात.
23
करण- २
िशलावरण
(Lithosphere)
२.१ िशलावरण अथ व वैिश े (Meaning and Characteristics of Lithosphere)
२.२ िशलावरणाचे मह व (Importance of Lithosphere)
२.३ पृ वीचे अंतरंग (Interior of the Earth)
२.४ वेगेनर यांचा खंड वहन िस दांत (Wegner’s Continental Drift Theory)
२.५ डे हस यांची रण च संक पना (Davis’s Concept of Cycle of Erosion)
२.१ िशलावरण अथ (Meaning of Lithosphere):

श द उ प तीशा ानुसार ‘Lithosphere’ ही इं जी संक पना ‘Litho’ व
‘Sphere’ या दोन श दां या एक ीकरणाने तयार झालेली आहे. ‘Litho’ हा श द
‘Lithos’ या ीक श दापासून तयार झाला असून याचा अथ दगड (Stone) असा
आहे. तर ‘Sphere’ हा श द ‘Sphaira’ या ीक श दापासून तयार झाला असून याचा
अथ गोल िकवा चड (Globe / Ball) असा आहे.
पृ वीवरील घन प खडकांचे / दगडांचे कठीण आवरण हणजे िशलावरण होय.
िशलावरणात भूकवच व ावरणाचा वरील भाग समािव होतो. िशलावरण एकसंघ
नसून ते लहान-मो ा भूतबकांनी (Plates) बनलेले आहे.
िशलावरणाची वैिश े (Characteristics of Lithosphere):
१. िनिमती- पृ वीची उ ांती सुमारे ४६० कोटी वषापूव सूयमालेसोबत झाली. ारंिभक
अव थेत पृ वी अितउ ण असा वायूचा गोळा होती. कालांतराने पृ वी उ णता उ सजन
ि ये ारे पृ भागाकडन क ाकडे हळहळ थंड होऊ लागली. थम पृ वीचे व प
अव थेत पांतर झाले. हे पांतर होत असतांना जा त घनतेचे जड पदाथ पृ वी या
क ाकडे व कमी घनतेचे पदाथ भूपृ ाकडे थानांतरीत झाले. नंतर पु हा तापमान कमी
झा याने ितचे घन प अव थेत पांतर होऊ लागले. आजही पृ वी िनिमतीची ि या
सु च आहे. यामुळे पृ वीचा काही अंतगत भाग आजही व प व पात आहे.
24
पृ वी या िनिमती ि येत ित या पृ भागालगत तापमान घट याची ि या कमी
दाबामुळे वेगाने झाली. प रणामी तेथे पृ वी या म य व क भागापे ा कठीण पदाथाचे
आवरण तयार झाले. या आवरणालाच िशलावरण असे संबोधले जाते. ब तांशी भागात
िशलावरण माती या थरामुळे झाकले गेलेले आहे.
२. िव तार- िशलावरणाचा भाग सुमारे १०० िक.मी. जाडीचा आहे.
३. े - िशलावरणाचे हणजेच पृ वीचे एकण े फळ ५१.०९१ कोटी चौ.िक.मी.
आहे. यापैक खंडांचे (भूभागाचे) े १४.८९८ कोटी चौ.िक.मी. तर समु -
महासागरांचे (जलभागाचे) े ३६.१९३ कोटी चौ.िक.मी. आहे.
४. जमीन व पाणी िवतरण- िशलावरणाचा २९.२% भाग जिमनीने व ७०.८% भाग
पा याने यापलेला आहे. येक गोलाधातील पाणी व जमीन यां या माणाचा िवचार
क यास दि ण गोलाधात पाणी व जमीन यांनी यापले या े फळांचे गुणो तर जवळ–
जवळ ५:१ आहे तर उ तर गोलाधात ते ३:२ आहे. दि ण गोलाधाचा ८०.९% तर उ तर
गोलाधाचा ६०.७% भाग महासागराने यापलेला आहे. यामुळे पृ वी हा एक चंड
महासागर असून खंडे ही यामधील बेटे आहेत असे वाटते.
सर जॉन मरे यां या मते जमीनीचे उंचीनुसार व पा याचे खोलीनुसार िवतरण
जमीन उंची (फटाम ये) पृ वीवरील शेकडा माण
१२,००० पे ा जा त १
६,०००-१२,००० २
३,०००-६,००० ५
६००-३,००० १३
० ते ६०० ८
समु खोली (फटाम ये)
० ते ६०० ५
६००-३,००० ३
३,०००-६,००० २
६,०००-१२,००० १५
१२,०००-१८,००० ४१
१८,००० पे ा जा त ५
एकण १००
25
पृ वीवरील जिमनीचे व प
े कार े माण (%)
१. वने (Forests) ३१
२. झुडप े (Shrub Land) १९
३. गवताळ देश (Grass Land) ९
४. आ भूमी (Wet Land) ०∙२
५. कषी े (Agricultural Land) ११
६. ओसाड देश (Barren Land) १९
७. बफा छािदत देश (Snowy Area) १०
८. बांधकामाखालील े (Built-Up Land) ०∙५
९. इतर १
एकण १००
५. खंड व महासागर- िशलावरणावर मुख ७ खंड व ५ महासागर (इ.स. २००० पासून
मा यता) आहेत.
१. आिशया २. आि का ३. उ तर अमे रका ४. दि ण अमे रका
खंड
५. अंटा टका ६. युरोप आिण ७. ऑ टेिलया
१. पॅिसिफक महासागर, २ अटलांिटक महासागर ३. िहंदी महासागर
महासागर
४. आ टक महासागर आिण ५. दि ण महासागर
26
२.२ िशलावरणाचे मह व (Importance of Lithosphere)-
१. सजीवांचे िनवास थान- िशलावरणावर मानव, ाणी, प ी, वन पती इ. सजीव
राहतात िकवा जीवन जगतात. यामुळे िशलावरण हे सजीवांचे आ य थान आहे.
२. पोषक यांचा थर ोत- िशलावरण वन पितिवषयक जीवनासाठी पोषक
त वांचा थर ोत दान करते, यामुळे लूकोज तयार होते जे ब तांशी ा यांना
अ त वासाठी आव यक असते.
३. अ व चारा पुरवठा- सव सजीवां या वाढीस आव यक असलेली अ धा ये,
तेलिबया, भाजीपाला, फळे, चारा इ. उ पादने िशलावरणामुळेच उ पादीत होतात.
४. जल ोत- िशलावरणावरील तलाव, न ा, समु यासार या जलाशयांमुळे पाणी
वषभर व सव उपल ध होते. यामुळेच मानवाचे अ त व व िवकास िटकन आहे.
५. मृदेची िनिमती- िशलावरणा या वर या भागात िवदारण व बा कारकां या खनन
कायामुळे मृदेची िनिमती होते. या मृदेमुळेच िपकां या िकवा वन पत या वाढीसाठी
पोषक ये व मुळांना आधार ा होतो.
६. जीवा म इंधनांची उपल धता- लाकड, दगडी कोळसा, खिनज तेल, नैसिगक वायू
इ. जीवा म इंधनांची िनिमती िशलावरणाम येच होते. उदा. जे हा जीवावरणाची
िशलावरणाशी आंतरि या होते ते हा सि य संयुगे भूकवचात गाडली जातात आिण
खिनजतेल, दगडी कोळसा िकवा नैसिगक वायू ही जीवा म इंधने िनमाण होतात.
७. खिनजांचा ोत- िशलावरण लोह, चांदी, मँगनीज, अॅ युिमिनयम, मॅ ेिशयम,
क शयम, तांबे यासार या घटकांनी समृ द आहे. जे मानव हजारो वषापासून िविवध
साधने आिण यं साम ी तयार कर यासाठी वापरत आहे.
८. जागा / जमीन उपल धता- िशलावरण सव ा यां या आ यासाठी तसेच
मानवा या िविवध ि यांसाठी (उदा. शेती, वाहतूक, उ ोग, पयटन, वनीकरण इ.)
जागा / जमीन दान करते.
९. मानवी वसाहती- िशलावरणावरच मानवी वसाहती िवकिसत होतात तसेच
बांधकामासाठी लागणारे सव कारचे सािह य िशलावरणामुळेच उपल ध होते.
१०. भू वाहतूक- र ते, रे वेमाग, पाईपलाईन इ. भू वाहतूक कारां या िवकासासाठी
िशलावरण मह वाचे आहे.
27
११. प रसं था िवकास- िशलावरणामुळे िविवध कार या प रसं था काया वत आहेत.
उदा. वन प रसं था, वाळवंटी प रसं था, नदी प रसं था, कषी प रसं था, गवताळ
प रसं था इ.
थोड यात, िशलावरणाम ये पृ वीवरील जीवनासाठी आव यक असले या सव
गो ी आहेत. िशलावरणािशवाय आपण पृ वीवर एकाही जीवनाची क पना क शकत
नाही. एक कारे िशलावरण हा पृ वीचा आ मा आहे.
२.३ पृ वीचे अंतरंग (Interior of the Earth):
पृ वी या पृ भागापासून ते पृ वी या क ापयत या भागास पृ वीचे अंतरंग असे
हणतात. ाचीन काळापासून मानव पृ वी या अंतरंगाबाबत मािहती िमळिव याचा य न
करीत आहे. परंतु आजही पृ वी या अंतरंगाबाबत पूण ान मानवास ा झालेले नाही.
पृ वी या पृ भागापासून पृ वी या क ापयतचे अंतर हणजेच पृ वीची ि या ६,३७१
िक.मी. आहे. यापैक कवळ १० ते १२ िक.मी. खोलीपयतच मानवाला य िन र ण
करता आलेले आहे. यापलीकडील पृ वी अंतरंगाचा अ यास अ य पणे वालामुखी
उ ेकातून बाहेर पडणारे पदाथ, भूकपा या वेळी िनमाण होणा या लहरी व पृ वी या बा
वातावरणातून येणारे अशनी / उ का यावर अवलंबून आहे.
28
मानवा ारे खोद यात आलेला जगातील सवात खोल ख ा िकवा बोअरवेल रिशयातील
कोला पक पावर असून याचा यास ९ इंच व खोली १२,२६२ मीटर / ४०,२३० फट /
७.६१९ मैल आहे. या खोलीवर तपमान १८० अंश से सअस इतक आहे यामुळे पुढील
खोदकाम अश य झाले.
२.३.१ पृ वी या अंतरंगाचे थर (Internal Layers of the Earth):
पृ वी या अंतरंगातील थरांबाबत िविवध त ांची मते िभ आढळतात. काही
त ां या मते पृ वी अंतरंगाचे तीन तर काह या मते चार मु य थर आहेत.
A. एडवड वेस (Edward Suess) यां या मते पृ वी अंतरंगाचे ३ मु य थर -
१. िसयाल (Sial)
२. सीमा (Sima)
३. िनफ (Nife)
B. डॅली (R.A. Dally) यां या मते पृ वी अंतरंगाचे ४ मु य थर -
१. िशलावरण (Lithosphere)
२. दबलावरण (Asthenosphere)
३. म यावरण (Mesosphere)
४. क ावरण (Barysphere / Centrosphere)
C. एच जेफरी (Harrold Jefferys) यां या मते पृ वी अंतरंगाचे ४ मु य थर -
१. बा थर (Outer Layer)
२. तीय थर (Second Layer)
३. तृतीय थर (Third Layer)
४. नीचतम/क ीय थर (Lowest or Central Layer)
D. ऑथर हो स (Arthur Homes) यां या मते पृ वी अंतरंगाचे ४ मु य थर -
१. त रत / अवसादी थर (Sedimentary Layer)
२. ॅनाइट थर (Granite Layer)
३. बेसा टक थर (Basaltic Layer)
४. िन न थर (Lower Layer)
29
E. वांडर ा ट (Vander Gracht) यां या मते पृ वी अंतरंगाचे चार थर –
१. बा िसयाल थर (Outer Sialic Crust)
२. आंत रक िसलीकट ावरण (Inner Silicate Mantle)
३. धातू व िसिलकटचे िम ावरण (Zone of Mixed Metals and Silicates)
४. धातु धान क (Metallic Nucleus)
२.३.२ पृ वीची रचना (Structure of the Earth):
पृ वीची रचना यांि क व रासायिनक अशा दोन मु य आधारावर अ यासता येत.े
२.३.२.१ पृ वी या अंतरंगाची यांि क िवभागणी ( Mechanical Sub-Division
of the Earth)- यानुसार पृ वी या अंतरंगाचे चार मु य थर मानले जातात.
पृ वीची अंतगत यांि क रचना
30
१. िशलावरण (Lithosphere)- भूपृ ापासून सुमारे १०० िक.मी. खोली पयतचा
पृ वीचा भाग हणजे िशलावरण होय. िशलावरणाने भूकवच व बा ावरणाचा वरील
िठसूळ भाग यापलेला आहे. िशलावरण लहान-मो ा भूतबकांनी बनलेले आहे.
२. दबलावरण (Asthenosphere)- िशलावरणा या खाली २०० िक.मी. खोली
पयत या पृ वी या भागास दबलावरण असे हणतात. Asthenosphere हा इं जी
श द Asthenos या मूळ ीक श दापासून तयार झालेला असून याचा अथ कमकवत
(Weak) असा आहे. हणजेच हा थर िशलावरणा या तुलनेत जा त लविचक, मृद व
काहीअंशी व प आहे.
३. म यावरण (Mesosphere)- दबलावरणा खालील ावरणा या संपूण भागास
म यावरण असे हणतात. हा थर भूपृ ापासून २०० ते २,९०० िक.मी. खोली दर यान
आहे.
४. क ावरण (Barysphere)- पृ वीचा जड अंतगत भाग िकवा गा याचा भाग हणजे
क ावरण होय. हा थर २,९०० ते ६,३७१ िक.मी. (पृ वी या क ापयत) खोलीपयत
आहे.
२.३.२.२ पृ वी या अंतरंगाची रासायिनक िवभागणी (Chemical Sub-Division
of the Earth)- भूपृ ापासून पृ वी या क ाकडे दाब, तापमान व घनता बदलत जाते.
या बदलां या अनुषंगाने पृ वी या अंतरंगाचे पुढील िवभाग कले जातात.
मु य थर १. भूकवच (Crust) २. ावरण (Mantle) ३. गाभा (Core)
अ) खंडीय कवच अ) उ ावरण अ) बा गाभा
उपथर
ब) महासागरीय कवच ब) िन न ावरण ब) अंतगाभा
िवलगता १. कॉनरॅड िवलगता २. मोहो िवलगता ३. गुटेनबग िवलगता
१. भूकवच (Crust)- पृ वी या सवात वर या घन प थरास भूकवच असे हणतात.
भूकवचाची सरासरी जाडी ३५ िक.मी. मानली जात असली तरी वेगवेग ा देशात
भूकवचाची जाडी कमी-जा त आढळते. उदा. िहमालयासार या उ तुंग पवत ेणीखाली
ती ७० िक.मी. पयत तर महासागरतळाखाली ती ५ िक.मी. पे ा कमी आढळते.
भूकवचाचा २९.२% भाग जिमनीने व ७०.८% भाग पा याने यापलेला आहे. पृ वी या
31
एकण व तूमानापैक ०.२% व तुमान व एकण घनफळापैक ०.५% घनफळ भूकवचाने
यापलेले आहे. या थराचे तापमान सुमारे ०० ते ८७०० से सअस इतक आहे.
भूकवचाचे उपिवभाग- भूकवचाचे दोन उपथर आहेत
अ) खंडीय कवच / िसयाल ब) महासागरीय कवच / सीमा
भूकवचातील मुख मूल ये व यांचे माण
मूल य % माण मूल य % माण
ऑ सजन (Oxygen) ४६.६ हायडोजन (Hydrogen) ०.२
िसिलकॉन (Silicon) २७.७ कोबा ट (Cobalt) ०.२
अँ युिमिनयम (Aluminum) ८.१ फॉ फरस (Phosphorus) ०.१
लोह (Iron) ५.० िनकल (Nickel) ०.०२
क शयम (Calcium) ३.६ तांबे (Copper) ०.००२
सोिडयम (Sodium) २.८ िशसे व ज त ०.००१
पोटॅिशयम (Potassium) २.६ (Lead and Zinc)
मॅ ेिशयम (Magnesium) २.१ किथल (Tin) ०.०००१
िटटॅिनयम (Titanium) ०.४ चांदी (Silver) ०.०००००१
पृ वीची अंतगत रासायिनक रचना
A. भूकवच
B. ावरण
C. गाभा
१. खंडीय कवच
२. महासागरीय कवच
३. उ ावरण
४. िन न ावरण
५. बा गाभा
६. अंतगाभा
अ. कॉनरॅड िवलगता
ब. मोहो िवलगता
क. गुटेनबग िवलगता
32
अ) खंडीय कवच / िसयाल (Continental Crust / Sial)- भूकवचाचा सवात
वरचा थर खंडीय कवच िकवा िसयाल हणून ओळखला जातो. सव भूखंड या थरांनी
बनलेले आहेत.
 जाडी- या थराची सरासरी जाडी ३० िक.मी. आहे. (ती १० ते ७० िक.मी. दर यान
आढळते.)
 मूल ये– या थरात िसिलका (Si) व अॅ युिमिनयम (Al) या दोन मुख रासायिनक
घटकांचे माण जा त आहे हणून या थरास िसयाल (Sial) असेही हणतात.
 खडक- हा थर ामु याने ॅनाइट खडकापासून बनलेला आहे.
 घनता- या थराची घनता २.७ ते २.९ ॅम ती घन स.मी. आहे.
 भूकपलहरी वेग- या थरातून भूकपा या ाथिमक लहरी दर सेकदाला ५.६ िक.मी.
या वेगाने तर द यम लहरी दर सेकदाला ३.२ िक.मी. वेगाने वास करतात.
भूकवचाची जाडी
33
ब) महासागरीय कवच / सीमा (Oceanic Crust / Sima)- भूकवचा या दस या
थरास महासागरीय कवच / सीमा असे हणतात. महासागरांचे तळ या थरांनी बनलेले
आहेत.
 जाडी- या थराची सरासरी जाडी ५ िक.मी. आहे. (ती ३ ते ७ िक.मी. दर यान
आढळते.)
 मूल ये- हा थर िसिलका (Si) व मॅ ेिशअम (Ma) या दोन मुख रासायिनक
घटकांनी बनलेला आहे हणून या थरास सीमा असेही हणतात.
 खडक- या थराम ये ामु याने बेसा ट खडक आढळतो.
 घनता- या थराची घनता २.९ ते ३.३ ॅम ती घन स.मी. आहे.
 भूकपलहरी- या थरात भूकपा या ाथिमक लहरी ६ ते ७.२ िक.मी. ितसेकद व
द यम लहरी ३ ते ४ िक.मी. ितसेकद या वेगाने वास करतात.
२. ावरण (Mantle)- भूकवचाखालील दसरा मुख थर ावरण हणून ओळखला
जातो. हा थर सीमा थरा या खाली व बा गा या या वर हणजेच भूपृ ापासून सरासरी
३५ ते २,९०० िक.मी. खोली दर यान आहे. हा थर कठीण असून यात लोह व मॅ ेिशयम
या मुल यापासून बनले या संयुगांचे माण जा त आहे. ावरणाने पृ वी या एकण
व तूमानापैक ६७.८% व तुमान व एकण घनफळापैक ८३.५% घनफळ यापलेले
आहे. या थराचे तापमान सुमारे ८७०० ते ३,७००० से सअस इतक आहे. या थरात १००
ते २०० िक.मी. खोली दर यान भूकप लहर चा वेग एकदम कमी होतो. या भागास मंद
गती े (Low Velocity Zone) असे हणतात. वालामुखीय ि या घडन ये यास
हाच िवभाग कारणीभूत ठरतो.
ावरणाचे उपिवभाग- ावरणाचे दोन उपिवभाग आहेत
अ) उ ावरण ब) िन न ावरण
अ) उ ावरण (Upper Mantle)- ावरणा या (भूपृ ाकडील) वर या भागास
उ ावरण असे हणतात. भूकपाची क े ामु याने या भागात आढळतात.
 िव तार- भूपृ ापासून ३५ ते ७०० िक.मी. खोली दर यान हा थर आहे.
 घनता- या थराची घनता ३.३ ते ४.३ ॅम ती घन स.मी. आहे.
० ०
 तापमान- या थरातील तापमान ८७० ते २,४०० से सअस इतक आहे.
34
 भूकपलहरी- या थरात भूकपा या ाथिमक लहरी ८ ते ९ िक.मी. ितसेकद व द यम
लहरी ४ ते ६ िक.मी. ितसेकद या वेगाने वास करतात.
ब) िन न ावरण (Lower Mantle)- ावरणा या (पृ वी क ाकडील) खाल या
भागास िन न ावरण असे हणतात. हा थर ामु याने िसिलकॉन आिण मॅ ेिशयम यु
संयुगांनी तयार झालेला आहे.
 िव तार- भूपृ ापासून ७०० ते २,९०० िक.मी. खोली दर यान हा थर आहे.
 घनता- या थराची घनता ४.३ ते ५.५७ ॅम ती घन स.मी. आहे.
० ०
 तापमान- या थरातील तापमान २,४०० ते ३,७०० से सअस इतक आहे.
 भूकपलहरी- या थरात भूकपा या ाथिमक लहरी ९ ते १३ िक.मी. ितसेकद व
द यम लहरी ६ ते ७ िक.मी. ितसेकद या वेगाने वास करतात.
३ गाभा (Core)- ावरणा या खालील पृ वी या क ापयतचा भाग हणजे गाभा होय.
हा थर भूपृ ापासून २,९०० ते ६,३७१ िक.मी. खोली दर यान आहे. या थरात िनकल
(Ni) व फरस (Fe) या मूल यांचे माण जा त आहे हणून या थरास िनफ (Nife)
असेही हणतात. या थराने पृ वी या एकण व तूमानापैक ३२% व तुमान व एकण
घनफळापैक १६% घनफळ यापलेले आहे. या थराचे तापमान सुमारे ३,७००० ते
६,०००० से सअस इतक आहे.
गा याचे उपिवभाग- गा याचे दोन उपिवभाग आहेत
अ) बा गाभा ब) अंतगाभा
अ) बा गाभा (Outer Core)- गा याचा ावरणाकडील भाग हणजे बा गाभा
होय. बा गा यातून तीयक भूकपलहरी वास क शकत नाहीत, यामुळे
बा ागाभा व प मानला जातो. बा गा यातून ऊ वगामी वाह िनमाण होतात.
 िव तार- भूपृ ापासून २,९०० ते ५,१५० िक.मी. खोली दर यान हा थर आहे.
 घनता- या थराची घनता १०.० ते १३.३ ॅम ती घन स.मी. आहे.
 भूकपलहरी- या थरात भूकपा या ाथिमक लहरी ८.१ ते १०.३ िक.मी. ितसेकद या
वेगाने वास करतात.
ब) अंतगाभा (Inner Core)- बा गा या या खाली पृ वी या क ापयतचा भाग
हणजे अंतगाभा होय. चंड दाबामुळे अंतगाभा घन प असावा.
35
 िव तार- भूपृ ापासून ५,१५० ते ६,३७१ िक.मी. खोली दर यान हा थर आहे.
 घनता- या थराची घनता १३.३ ते १३.६ ॅम ती घन स.मी. आहे.
 भूकपलहरी- या थरात भूकपा या ाथिमक लहरी ११.३ िक.मी. ितसेकद या वेगाने
वास करतात.
मु य थर १. भूकवच Crust) २. ावरण (Mantle) ३. गाभा (Core)
िव तार (िक.मी.) ०-३५ ३५-२९०० २९००-६३७१
खंडीय महासागरीय
उ िन न
उपथर कवच / कवच / बा गाभा अंतगाभा
ावरण ावरण
िसयाल सीमा
िव तार (िक.मी.) ०-३० ३०-३५ ३५-७०० ७००-२९०० २९००-५१५० ५१५०-६३७१
घनफळ (%) ०.५ ८३.५ १६.०
व तूमान (%) ०.२ ६७.८ ३२.०
0
तपमान ( C) ०-८७० ८७०-३,७०० ३,७००-६,०००
दाब (atm
१-९,००० ९,०००-१३.६८ ल १३.६८ ल -३६ल
/वातावरण)
घनता ( ॅम/घन सेमी) २.७-२.९ २.९-३.३ ३.३-४.३ ४.३-५.५७ १०-१३.३ १३.३-१३.६
ाथिमक भूकपलहरी
५.६ ६-७.२ ८-९ ९-१३ ८.१-१०.३ ११.३
वेग (िक.मी./सेकद)
तीयक भूकपलहरी या थरातून तीयक लहरी
३.२ ३-४ ४-६ ६-७
वेग (िक.मी./सेकद) वास क शकत नाहीत.
(१ atm / वातावरणीय दाब हणजे १.०१३२५ बार हणजेच ती चौ.स.मी. १.०३३२५ िकलो ॅम दाब होय.)
कॉनरॅड िवलगता िसयाल व सीमा दर यान (३० िक.मी. खोलीवर)
िवलगता
मोहो िवलगता भूकवच व ावरण दर यान (३५ िक.मी. खोलीवर)
(Discontinuity)
गुटेनबग िवलगता ावरण व गाभा दर यान (२,९०० िक.मी. खोलीवर)
 िवलगता (Discontinuities)- पृ वी या अंतगत भागात या पातळीवर पदाथा या
घनतेत एकदम बदल होतो या पातळीस िवलगता असे हणतात. पृ वी या अंतरंगात तीन
मुख िवलगता आहेत.
१. कॉनरॅड िवलगता (Conrad Discontinuity)- िसयाल व सीमा थरा या दर यान
कॉनरॅड िवलगता आहे. या िवलगता िवभागा या वर या बाजूस पदाथाची घनता २.९ ॅम
ती घन स.मी. तर खाल या बाजूस ३.३ ॅम ती घन स.मी. आहे. या िवलगतेचा शोध
36
१९२५ म ये ऑ टयन भूभौितक त ह टर कॉनरॅड (Victor Conrad) यांनी
लावला. यामुळे या िवलगतेस कॉनरॅड िवलगता असे हणतात.
२. मोहो िवलगता (Moho Discontinuity)- भूकवच व ावरण थरा या दर यान
मोहो िवलगता आहे. या िवलगते या वर या थरात पदाथाची घनता ३.३ ॅम ती घन
स.मी. आहे. व खाल या बाजूस असले या उ ावरणाची घनता ४.३ ॅम ती घन
स.मी. आहे. इ.स. १९०९ म ये युगो लो हयन शा अॅ डीज मोहोरो हिसक
(Andrija Mohorovicic) यानी ही िवलगता दाखवून िदली. यामुळे यां याच नावाने
ही िवलगता ओळखली जाते.
३. गुटेनबग िवलगता (Gutenberg Discontinuity)- ावरण आिण गाभा थरा या
दर यान गुटेनबग िवलगता आहे. या िवलगते या वर या थरात पदाथाची घनता ५.५ ॅम
ती घन स.मी. व खाल या बाजूस असले या बा गा याची घनता १० ॅम ती घन
स.मी. आहे. या िठकाणी द यम भूकप लहर चे परावतन होते. १९१२ म ये जमन-
अमे रकन भूकपशा गुटेनबग (Beno Gutenberg) यांनी या िवलगतेचा शोध
लावला हणून या िवलगतेस गुटेनबग िवलगता असे हणतात.
२.४ वेगने र यांचा खंड वहन िस दांत (Wegner’s Continental Drift Theory):
२.४.१ खंड वहन अथ (Meaning of Continental Drift)- खंडांची आड या /
ि तीजसमांतर िदशेत होणारी हालचाल हणजे खंड वहन होय.
२.४.२ िस दांताची ऐितहािसक पा वभूमी (Early History of Theory)-
ाचीन काळी पृ वीवरील खंड व महासागर यांचे आकार व थती कायम असून
हवामानात मा माने बदल झालेत असे त ांचे मत होते. परंतु १८५८ म ये अँटोिनयो
नडर (Antonio Snider) या च भूगोलत ांनी हवामान थर असून खंड व
महासागर यां या आकार व थतीत बदल होत असावेत अशी श यता वतिवली.
सु वातीला नडर यां या मताकडे इतर त ांनी फारसे ल िदले नाही. नंतर २० या
शतकात िव यम िपक रंग, टेलर, वेगेनर, िफशर, यंग इ. त ांनी खंड वहन प रक पनेचे
समथन कले. १९०८ म ये क ब ल टेलर (अमे रकन भूगभत ) यांनी तृतीयक
कालखंडातील वलीपवतां या िनिमती संदभात खंड वहन संक पना सव थम िवचारात
घेतली. तरी या संक पनेला वा तव सै दांितक व प वेगेनर यां यामुळच
े ा झाले.
37
अ ड वेगेनर हे जमन वातावरण व भू-भौितकत
आिण ुवीय संशोधक होते. १९१२ म ये यांनी खंड
वहन प रक पना आप या या यानांमधून मांडली आिण
तीच बाब १९१५ म ये यांनी ‘खंड आिण महासागरांची
उ प ती’ (‘The Origin of Continents and
Oceans’ / Die Entstehung der Kontinente
und Ozeane) या जमन भाषेतील ंथात कािशत
कली. १९२४ म ये या जमन ंथाचे इं जी भाषांतर
अ ड लोथर वेगेनर
(Alfred Lothar Wegener)
झा यावर जगाला ख या अथाने वेगेनर यांचे मत ल ात
१८८०-१९३० आले. वेगेनर यांचे हेच मत वेगेनर यांचा खंड वहन
िस दांत हणून िस आहे.
२.४.३ िस दांत (Theory)-
१. खंडांची िनिमती- वेगेनर यां या मते, सु वातीला (परिमयन कालखंडात सुमारे २५
कोटी वषापूव ) पृ वीवर एकच िव तृत व सलग खंड (Continent) होता तो हणजे
पँिजया (Pangaea) आिण याभोवती एकच महासागर होता तो हणजे पँथलसा
(Panthalassa). सुमारे २० कोटी वषापूव (टायिसक कालखंडात) पँिजया महाखंडाचे
दोन भागात िवभाजन होऊन उ तरेस लॉरेिशया / अंगाराभूमी (Laurasia /
Angaraland) व दि णेस ग डवाना (Gondwana) खंडांची आिण यां या दर यान
टेिथस (Tethys) समु ाची िनिमती झाली. कालांतराने (जुरािसक कालखंडात सुमारे १५
कोटी वषापूव ) लॉरेिशया (Laurasia) व ग डवाना (Gondwana) खंडांचे पु हा
लहान-लहान तुकडे होऊन ते एकमेकांपासून दर वाहत गेले व यां या दर यान सागर
िनमाण झाले. अशा रतीने खंड वहन ि येमुळे आजचे खंड आिण महासागर िनमाण
झालेत. लॉरेिशयापासून उ तर अमे रका, ीनलँड, युरोप व भारतीय उपखंडा या
उ तरेकडील आिशया या भूभागांची िनिमती झाली तर ग डवानापासून दि ण अमे रका,
आि का, ऑ टेिलया, अंटा टका व भारतीय उपखंड या भूभागांची िनिमती झाली.
२. खंडवहन- वेगेनर यां या मते, सव खंड िसयाल (Sial) या हल या मुल यांनी
बनलेली असून ती पृ वी या आतील सीमा (Sima) या जड मुल यांवर तरंगत आहेत.
38
खंडांचे कवळ ि तीजसमांतर िकवा आड या िदशेतच थानांतर िकवा वहन झाले व ते
दोन िदशेला झाले i) िवषुववृ ताकडे ii) प चम िदशेकडे
39
३. खंड वहन श ी- वेगेनर यां या मते, खंड वहन ि येसाठी दोन कार या श ी
कारणीभूत ठर यात.
i) ुव-पलायन श ी (Pole Fleeing Force)- ही पृ वी या प रवलनामुळे िनमाण
होणारी क ा सारी श ी (Centrifugal Force) असून यामुळे खंडांचे िवषुववृ ताकडे
वहन झाले. (क ा सारी श ी पृ वी या गु वाकषण श ी या िव द कायरत असते
हणजे क ा सारी श ी धृवाकडन िवषुववृ ताकडे वाढते तर गु वाकषण श ी
धृवाकडन िवषुववृ ताकडे घटते.)
ii) भरती श ी (Tidal Force)- ही चं व सूय यां या गु वाकषणामुळे िनमाण
होणारी श ी असून यामुळे खंडांचे प चम िदशेला वहन झाले.
४. त ण / अवाचीन वलीपवतांची िनिमती- वेगेनर यां या मते, तृतीयक कालखंडात
खंड वहन ि येमुळे महासागरातील गाळा या थरांना घ ा िकवा व ा पडन पवतांची
िनिमती झाली. उदा. आि का व भारतीय पक पाचे उ तर िदशेला वहन झा याने
टेिथस समु ातील गाळास व ा पडन आिशयात िहमालय व युरोपात आ स या पूव-
प चम पसरले या पवतांची िनिमती झाली. तर उ तर अमे रका व दि ण अमे रका
खंडांचे प चम िदशेला वहन झा याने पॅिसिफक महासागरातील गाळास व ा पडन
उ तर अमे रकत रॉक ज व दि ण अमे रकत अँडीज या उ तर-दि ण पसरले या पवतांची
िनिमती झाली.
40
२.४.४ खंड वहन िस दांताचे पुरावे (Evidences of Continental Drift
Theory)- खालील पुरा यांव न िस होते क आजचे एकमेकांपासून दर असलेले
खंड / भूभाग पूव एक जोडले गेलेले होते.
१. भौगोिलक पुरावा (Geographical Evidence)- वेगेनर यांनी खंडां या बा
आकारातील / िकनारप ीतील सा यतेला Jigsaw Fit / Geographical
Similarity असे हटले आहे. यां या मते, अटलांिटक महासागरा या पूव व प चम
िकनारप ी या बा रेषेत (Outline) समानता आढळते. िवशेषतः दि ण अमे रका व
आि का खंड यांचे नकाशे एकमेकाजवळ आण यास, ािझलचा फगवटा (bulge)
िगनी या आखातात (gulf) िफट बसून एक सलग खंड तयार होतो. याव न हे खंड पूव
एकाच खंडाचे भाग होते असा िन कष िनघतो.
२. भूगभशा ीय पुरावा (Geological Evidence)- अटलांिटक महासागरा या पूव
41
व प चम िकनारी देशातील खिनजे व खडक कारात सा यता आढळते. उदा. वाय य
आि का व पूव ाझील या दो ही भागात सोने खिनज व २० कोटी वषापूव चे खडक
आढळतात. तसेच उ तर अमे रकतील अॅपलेिशयन व वाय य युरोपातील ( कॉटलँड या)
कलेडोिनयन पवतां या रचनेत व वया या बाबतीतही समानता आढळते.
३. पुराजीवशा ीय पुरावा (Palaeontological Evidence)- ( ाचीन काळातील
जीवांचा अ यास करणारे शा हणजे पुराजीवशा होय.) वेगवेग ा खंडात
आढळणा या ाचीन वन पती व ा यां या अवशेषांम येही सा यता आढळते. उदा.
िसनो ेथस (Cynognathus), िल टोसौरस (Lystrosaurus) व मेसोसौरस
(Mesosaurus) या ा यांचे व लोसोपटरीस (Glossopteris) या वन पतीचे
अवशेष दि ण अमे रका, आि का, भारतीय ीपक प , ऑ टेिलया व अंटा टका या
ग डवानापासून तयार झाले या खंडात आढळतात.
जीवा म (Fossils)
लोसोपटरीस (Glossopteris) मेसोसौरस (Mesosaurus)
िसनो ेथस (Cynognathus) िल टोसौरस (Lystrosaurus)
लोसोपटरीस वृ
(Glossopteris Tree)
42
४. पुराहवामानशा ीय पुरावा (Palaeoclimatological Evidence)-
(भूतकाळातील हवामानाचा अ यास करणारे शा हणजे पुराहवामानशा होय.) आज
थंड हवामान असले या वाय य युरोप, अंटा टका व संयु सं थांन या उ तर भागात
दगडी कोळ याचे िव तीण साठे आहेत. वा तिवक दगडी कोळ याची िनिमती कवळ
िवषुववृ तासार या उ ण हवामानातच होऊ शकते. तसेच दि ण अमे रका, आि का,
ऑ टेिलया, अंटा टका व भारतीय ीपक प या भूभागां या बराच या भागात
िहमयुगातील (िहमनदी या संचयन कायाचे) भूिवशेष आजही आढळतात. याव न प
होते क , आजचे खंड पूव एकाच खंडाचे भाग होते व यांचे वहन झाले.
५. जीवशा ीय पुरावा (Biological Evidence)-
क डने हयाजवळील बेटांवर लेिमंग (Lemming) ाणी (५
ते ७ इंच लांबीचे उंदरासारखे ाणी) राहतात. जे हा यांची
सं या मो ा माणात वाढते ते हा ते प चम िदशेला थलांतर
करतात व मो ा माणात समु ात बुडन मरतात. लेिमंगचे वंश परंपरेने होणारे हे थलांतर
िस करते क पूव प चम िदशेला सलग भूभाग अस याने यांचे पूवज प चम
िदशेला वास क शकत होते.
६. भूमापनशा िवषयक पुरावा (Evidence of Geodesy)- १८२३, १८७० व
१९१७ म ये अमे रका व ीनलँड यां यातील अंतर मोज यात आले होते. या मोजणीव न
ीनलँड अमे रकपासून दरवष २२ स.मी. दर जात आहे. १८७३ व १९०७ या ३४ वषात
ीनलँड व इं लंड यां यातील अंतर ३२ मीटरने वाढलेले आढळले. याव न खंडाचे वहन
घडन येत अस याचे प होते.
२.४.५ खंड वहन िस दांतावरील टीका-
१. िवभाजन श ी- वेगने र यांनी आप या िस दांतात पँिजया भूखंडाचे िवखंडन
कोण या श ीमुळे झाले याचे प ीकरण िदलेले नाही.
२. खंड वहन श ी- वेगेनर यां या मते, सूय व चं यां या गु वाकषण श ीमुळे
खंड वहन प चम िदशेला झाले परंतु य ात असे श य नाही कारण खंडवहनासाठी
आज या श ीपे ा १००० कोटी पट जा त श ीची गरज आहे. जर इतक श ी
िनमाण झाली असती तर पृ वीचे प र मण थांबले असते.
43
ऑथर हो स यां या मते ावरणातून िकरणो सग उ णता (अिभसरण वाह
व पात) पसर याने भूकवचाचे वहन झाले.
३. भौगोिलक सा यतेचा अभाव- वेगेनर यां या मते, अटलांिटक महासागरा या पूव व
प चम िकनारप ी एकमेकात तंतोतंत जुळतात. परंतु य ात ब याच िठकाणी यात
फटी व अित र भाग आढळतात.
४. खंडवहनाचा कालावधी व खंडवहनाची िदशा- काही त ां या मते, वेगेनर यांनी
खंड वहन ि येसाठी िदलेला कालावधी व खंडवहनाची िदशा यात अचूकतेचा व
प तेचा अभाव आहे.
५. पवत िनिमतीचे अपुरे प ीकरण- वेगेनर यां या िस दांतातून कवळ वलीपवतां या
िनिमतीचे िव लेषण होते इतर पवतां या िनिमतीचे प ीकरण होत नाही उदा.
अरवलीसारखा अित ाचीन पवत
६. ऊ वगामी हालचाल श य- जॉली या भूगभत ां या मते, िसयाल थरात ऊ वगामी
हालचाली श य असून या वेगेनर यां या मतापमाणे एव ा मो ा व पात
ि ितजसमांतर श य नाहीत.
७. संतुलन त वामुळे खंडांची िनिमती- नेऊटन व ेट यां या मते, खंड व महासागरा या
िनिमतीस खंडवहनापे ा संतुलन त व जा त लागू पडते.
८. वन पती व ाणी अवशेषातील सा यता- ेगरी यां या मते, पूव पा याची पातळी
खाली होती यामुळे आता या सामु धुनी यावेळी दोन खंडातील भूिमपूल हो या.
प रणामी ाचीन काळी ाणी व वन पती जीवनाचा िविवध खंडात सार होऊन सा यता
िनमाण झाली.
९. सीमाची मयादीत मता - वेगेनर यां या मते, सव खंड िसयाल (Sial) या हल या
मुल यांनी बनलेली असून ती पृ वी या आतील सीमा (Sima) या जड मुल यांवर
तरंगत आहेत परंतु य ात असे श य नाही. तसेच बोवी यां या मते, िसयालला घ ा
िकवा व ा पडन पवत िनमाण होऊ शकतील इतक मता सीमाम ये नाही.
१०. कि यनपूव काळ दलि त- वेगेनर यां या िस दांतात कि यनपूव काळातील खंड
व महासागर थतीचे वणन आढळत नाही.
44
अशा िविवध टीका त ांनी कले या अस या तरी वेगेनर यांचा खंड वहन िस दांत
ाकितक भूगोलातील एक अ ग य व मह वाचा िस दांत आहे. कारण या
िस दांतामधुनच भूप िववतिनक हा आधुिनक व यापक िस दांत िनिमतीस आलेला
आहे.
२.५ डे हस यांची रण च संक पना (Davis’s Concept of Cycle of Erosion):
िव यम मॉ रस डे हस हे एक अमे रकन
भूगोलशा , भूगभशा , भू पशा आिण
हवामानशा त होते. यांना ‘अमे रकन भूगोलाचे
जनक’ हणून ओळखले जाते. यांनी १८९९ म ये
भू पां या उ ांतीबाबत रण / अप य च
(Cycle of Erosion) संक पना मांडली. या
संक पनेला भौगोिलक च (Geographic
Cycle) िकवा भू िपक च (Geomorphic
िव यम मॉ रस डे हस Cycle) िकवा भू पे उ ांतीचा िस दांत
William Morris Davis (Theory of the Evolution of
(१२ फ ुवारी १८५० ते ५ फ ुवारी १९३४) Landforms) असेही हणतात.
भूपृ ावर जा तीत जा त खनन िकवा रण काय वाह या पा यामुळे होते हणून
डे हस यांनी नदी या बा कारकाचा िवचार क न हा िस दांत मांडलेला आहे. तथािप
इतर बा कारकां या रण कायामुळे िनमाण होणा या भू पांचा अ यास कर यासाठी
देखील हा िस दांत उपयु ठरतो.
२.५.१ खनन / रण /अप य च ा या या या (Definitions of Cycle of
Erosion):
१. ड यू. एम. डे हीस (W.M. Davis) यां या मते- “भौगोिलक च हणजे
वेळेचा असा कालावधी क , याम ये एखा ा उंचावले या भूभागाचे रण ि ये ारे
कमी वैिश रिहत मैदानात िकवा समतल ाय मैदानात पांतर होते”. (The
Geographic cycle is the period of time during which an uplifted
45
landmass undergoes its transformation by the process of land-
sculpture ending in low featureless plain or peneplain.)
२. पी. जी. वस टर (P.G. Worcester) यां या मते- “एखा ा नविनिमत भूभागाचे
न ा व अ य बिहगत श या खनन काया ारे सपाट मैदानी देशात (आधारतलात)
पांतर हो यासाठी लागणा या कालावधीला खनन (अप य) च असे हणतात”.
(The cycle of erosion is the time required for streams and other
agents of external forces to reduce a newly formed land mass to
base level.)
३. “अप य च ा या िनरिनरा ा अव थांमधून जी थलाकती वैिश े िवकिसत होतात
याला भू पीय च असे हणतात”. (The geomorphic cycle is the
topography developed during the various stages of erosion of
cycle.)
२.५.२ िस दांताची परेषा (Outline of Theory)- न यानेच उंचावले या भूपृ ावर
(वारा, पाऊस, वाहते पाणी, सागरी लाटा, िहमन ा इ.) बा कारक िकवा रणकारक
(Agents of Erosion) मा माने खननाचे काय करतात. या कायामुळे उंच भूभाग
हळहळ िझजतात व शेवटी िन नतम िकवा समु पातळी (Base Level) पयत
िझज यावर सपाट मैदानात पांतरीत होतात.
२.५.३ िस दांताचे आधार (Basis of Theory)- डे हीस यांची खनन च संक पना
ामु याने पुढील पाच बाब वर आधारलेली आहे.
१. भूभागांची िनिमती अनुलंब उ थानामुळे (Vertical Upliftment) हणजेच
उंचाव यामुळे अ पकाळात वेगाने होते.
२. भू पांची िनिमती भूअंतगत हालचाली व बा कारकां या कायामुळे होते.
३. भू पांची उ ांती िविश माने घडते.
४. भूपृ उंचाव याची ि या पूण झा यानंतरच रण ि येस सु वात होते आिण
रणच ा या शेवटपयत ही ि या चालते.
५. बा कारकांचे रणकाय आधारतल (Base Level) पयत घडत असते.
46
२.५.४ डे हस यांचे ि कट (Trio of Davis)- डे हीस यां या मते, “भू प हे भूरचना,
ि या व अव था यांचे काय आहे.” (A landform is a function of structure,
process and stage.) याचाच अथ, भूरचना (structure), ि या (process) व
अव था (stage) या तीन घटकांवर भू प िनिमती व िवकास अवलंबून असतो. या तीन
घटकांनाच डे हस यांचे ि कट असे हणतात.
१. भूरचना (Structure)- यात खडक कार, खडक तर, खडकाची काठी यता,
खडकाची स छ ता, खडकाची जलधारण मता व खडकातील खिनजांचे गुणधम यांचा
समावेश होतो.
२. ि या (Process)- यात भूपृ ा या व पात बदल घडिवणा या (वारा, पाऊस,
वाहते पाणी, सागरी लाटा, िहमन ा इ.) बा कारकां या खनन व िवदारण ि यांचा
हवामान देशानुसार वेगवेग ा कारकां या ि या भावी असतात उदा. दमट
व समशीतो ण हवामाना या देशात वाहते पाणी िकवा जल वाह भावी कारक
असतात, शु क व उ ण हवामाना या देशात वारा तर शीत हवामाना या देशात
िहमन ा िकवा बफ भावी कारक असतात.
३. अव था (Stage)- अव था हणजे भू प उ ांतीचा िकवा िवकासाचा ट पा होय.
यात कारकां या ि येस लागणारा कालावधी िकवा भू देशात काळानुसार झालेला
बदल समािव होतो.
डे हीस यां या मते, खनन च ा या तीन मुख अव था आहेत –
१. युवाव था (Youth Stage)
२. ौढाव था (Mature Stage)
३. वृ ाव था (Old Stage)
२.५.५ डे हस यांचे रण च ितमान (Davisian Model of Cycle of
Erosion)-
डे हीस यांनी रण च ितमान हणून नदीचे खनन / अप य च प कले
आहे. यां या मते, न याने िनमाण झाले या उंच भू देशात नदी या खनन कायामुळे
मा माने बदल होत जातो आिण कालांतराने नदी या खनन कायामुळे हा भू देश
47
समु सपाटीपयत िझजवला जाऊन शेवटी मैदानात पांतरीत होतो. हा सव बदल
युवाव था, ौढाव था व वृ ाव था अशा तीन अव थांमधून होतो.
जे हा नविनिमत भू देशात नदी या खनन कायाला नुकतीच सु वात झालेली
असते ते हा ती नदीची युवाव था असते. खनन काय सु होऊन बराच कालावधी
लोट यावर नदीची ौढाव था सु होते. भू देशाची संपूण झीज होऊन याचे सपाट
मैदानात पांतर झा यावर नदीला वृ ाव था ा होते. नदी या या ित ही अव था पूण
झा यावर नदीचे खनन च पूण होते.
नदीचे खनन च भू देशाचा िव तार, रचना, पज य माण, समु ापासूनचे अंतर

या घटकांवर अवलंबून असते. यामुळे खनन च पूण हो यास िकती काळ लागेल हे
िन चत सांगता येत नाही. तसेच नदीचे खनन च पूण होईलच असेही नाही. कारण
ब याचदा पृ वीवर होणा या भूहालाचाल मुळे खनन च ात अडथळे िनमाण होतात
प रणामी नदीचे खनन च ातून होणारे काय कोण याही अव थेत थांबते व ते पु हा
युवाव थेपासून मशः सु होते. याला पुन जीवन / पुनयुवीभवन / पुनयुिवकरण
(Rejuvenation) असे हणतात.
जिमन उंचावणे िकवा खचणे, समु ाची पातळी खालावणे आिण हवामानातील
चंड बदल या कारणांनी नदीचे पुन जीवन होते. नदी या पुन जीवनामुळे नीक पॉ टस
(Knick Points), न ां या पाय या (River Teracces), कितत नागमोडी वळणे,
उंचावलेले समतल ाय मैदान इ. भू पे िनमाण होतात. या भू पाना पुनयुवी भू पे असे
हणतात.
48
रण च ा या अव था व यांची वैिश े (Stages of Cycle of Erosion and
their Characteristics)-
१ युवाव था (Youth Stage)- ही रण च ातील ारंिभक अव था आहे. या

अव थेत नविनिमत उंचावले या भू देशावर उताराला अनुस न अनेक जल वाह
(अनुवत जल वाह / Consequent Stream) वा लागतात. या जल वाहां ारे
रणच ाला सु वात होते. यामुळे भू देशाचे व प हळहळ बदलू लागते. जो पयत
न ा व उपन ांना संतुिलत अव था (खनन व संचयन काय समान माणाची अव था)
ा होत नाही तो पयत ही अव था सु असते.
वैिश -
े
१. युवाव थेतील भू देशात जल वाहांची सं या व लांबी कमी असते.
२. खननामुळे द यांचे उतार मागे िझजतात यामुळे जल वाहांची लांबी उगमाकडे वाढत
जाते.
३. नदीला येऊन िमळणा या उपन ांची सं या कमी अस यामुळे नदीतील पा याचे
माण कमी असते.
४. न ां या वाहमागाचा उतार फार ती असतो यामुळे न ा जा त वेगाने वाहतात.
५. वेगवान नदी वाहामुळे तळाचे हणजेच उभे खनन / घषण जा त होते.
६. उ या खननामुळे नदीचे पा खोल व अ द (‘V’ आकाराचे) असते.
49
50
७. नदीतील पा याचा वेग जा त अस याने खनन व वहन काय वेगाने होते. तसेच
नदीची गाळ वा न ने याची मताही जा त असते.
८. न ां या दर यान असलेले जलिवभाजक जा त उंच व िव तृत असतात.
९. जलिवभाजकां या खोलगट भागात सरोवरे व दलदली िनमाण झाले या असतात.
१०. या अव थेत धबधबा (जल पात), धाव या, ‘V’ दरी, घळई, रांजणखळगा, गुंफ त
िगरीपाद ही भू पे िनमाण होतात.
२ ौढाव था (Mature Stage)- ही रण च ाची दसरी अव था आहे. जे हा न ा
व उपन ांना संतुिलत अव था (खनन व संचयन काय समान माणाची अव था) ा
होते ते हा ौढाव था सु होते. या अव थेत भू देशाचा ओबडधोबडपणा व उंची कमी
होऊ लागते. यामुळे भू देशाचे ारंभी असलेले व प पूणतः बदलते.
वैिश - े
१. ौढाव थेत जल णालीचा िवकास झालेला असतो.
२. नदीला येऊन िमळणा या उपन ांची सं या वाढलेली अस याने नदीतील पा याचे
माण वाढलेले असते.
३. नदी वाहात वाहणा या गाळाचे माण वाढते.
४. भूउतार कमी झालेला अस याने नदी वाहांचा वेगही कमी झालेला असतो.
५. नदीपा ात उ या खननापे ा आडवे / पा ववत खनन जा त भावी होते.
६. आड या खननामुळे न ां या द यांची खोली वाढत नाही, नदीचे पा पसरट होते.
७. नदी वाह वळणां या व पात वाहतात.
८. न ां या दर यान असलेले जलिवभाजक कमी उंच, अ द व मंद उताराचे होतात.
९. नदी अपहरणाची ि याही फार मो ा माणात होते, यामुळे न ांची उगम थाने
द होतात.
१०. या अव थेत पंखाकती मैदान, नागमोडी वळणे, अधचं ाकती सरोवरे, पूर मैदान, पूर
तट ही भू पे तयार होतात.
51
३ वृ ाव था (Old Stage)- ही रण च ाची अंितम अव था आहे. या अव थेत
न ा व यां या उपन ां या कायामुळे सव देशाची उंची आधारतल /
समु सपाटीपयत येते.
वैिश -े
१. वृ ाव थेत भूउतार अ यंत मंद झालेला अस याने नदी वाहांचा वेगही अ यंत मंद
असतो.
२. उभे अप य िकवा खनन जवळजवळ थांबते, आडवे खनन अ य प माणात सु
असते.
३. जलिवभाजाकांची उंची वेगाने कमी होते.
४. नदीचा वेग मंदाव याने गाळाचे मो ा माणात संचयन होते.
५. नदीचे पा जा त दीचे व कमी खोलीचे होते.
६. नदी वाहमागाला अनेक वळणे व फाटे (िवत रका) िवकिसत होतात.
७. मु य व उप न ांची खोरी समु सपाटीपयत येतात.
८. सव देश जवळजवळ सपाट होतो, यास समतल ाय मैदान (Peneplain) असे
हणतात. हे मैदान सागराकडे िकिचत कललेले असते.
९. काहीवेळा समतल ाय मैदानात कठीण खडक रचना असले या जलिवभाजकांचे
लहान लहान उंचवटे टेक ांसारखे िश क राहतात यांना मोनॅडनॉ स
(Monadnocks) असे हणतात.
१०. या अव थेत न ां या मुखाजवळ गाळ संचयन होऊन ि भुज देशांची िनिमती होते
तसेच पूर तट, पूर मैदान, अधचं ाकती सरोवरे ही भू पेही िवकिसत होतात.
वरील ित ही अव थातून सं मण होत असतांना नदीपा ाची खोली, दी व
वाहमागाची िदशा यात बदल होतात. ित ही अव थातून सं मण झा यावर रण च
पूण होते.
२.५.६ डे हस या या िस दांतावरील टीका/दोष
१. डे हस यां या मते, भूपृ / भू देश अ पकाळात वेगाने वर उचलले जातात. परंतु
भूप िववतिनक िस दांतानुसार भूपृ उंचाव याची िकवा खालाव याची ि या
दीघकाळ व हळहळ घडणारी आहे.
52
२. “भूपृ उंचाव याची ि या पूण झा यानंतरच रण ि या सु होते” हे डे हस यांचे
मत िनसग िनयमािव आहे. कारण रण काय ही िनरंतर चालणारी ि या आहे,
ितचा भूपृ उंचाव याशी िकवा खालाव याशी संबंध नसतो.
३. “दीघकाळ भूपृ थर रािह यानंतर रणच पूण होते” हे डे हस यांचे मतही
चुक चे आहे. कारण सतत या भूप हालचाली व सागरतळ िव तारामुळे पृ वीचा
कोणताही भाग दीघकाळ थर रा शकत नाही तसेच एखा ा देशात एकाच कारचे
हवामान दीघकाळापयत थर रा शकत नाही.
४. भू पां या िवकासावर मानवी ि या, मृदा, वन पती आ छादन या घटकांचाही
प रणाम होतो. ही बाब डे हीस यांनी िस दांतात िवचारात घेतलेली नाही.
५. वॉ टर पक (Walther Penck) यां या मते, भू पे एका ठरािवक कालखंडात
मा माने िवकिसत होत नसून, ती देश रणाचा / खालाव याचा वेग (rate of
degradation) व उंचाव याचा वेग (rate of upliftment) यां यातील पर पर
संबंधानुसार िवकिसत होतात.
६. स थतीला आधारतलास अनुस न िव तृत समतल ाय मैदानाचे उदाहरण िमळणे
कठीण आहे.
७. ए.एन. टॉलर (A.N. Strahler), जे.टी. हॅक (J.T. Hack), आर.जे. चॉल
(R.J. Chorley) आिण इतर ब याच त ांनी डे हस यांची भू प उ ांतीची संक पना
नाकारलेली असून, यां या मते भू प िवकासात गितशील समतोल (dynamic
equilibrium) मह वाचा असतो.
८. हेटनर यां या मते, ‘ रण च ’ हा एक का पिनक िस दांत आहे, यात वा तवतेपे ा
डे हीस यां या लहर चा भाव आहे.
डे हस यां या रण च िस दांतावर काही टीका झाले या अस या तरी
भू पां या उ ांतीवर काश टाकणारा पिहला शा ीय िस दांत हणून आजही भूगोल
अ यासकांना हा िस दांत मागदशक ठरतो.
53
भूजिन व चुंबकावरण (Geodynamo and Magnetosphere)- पृ वी या
गा याचा भाग हा मु यतः व प (बा गाभा) व घन प (अंतगाभा) लोहाचा बनलेला
असून तो ावरणापे ा खूप जा त त आहे. तापमानातील या फरकामुळे बा गा यात
औ णक ऊ वमुखी / अिभसरण वाह (Convection Current) तयार होतात. हे
वाह घन प अंतगा यातून उ णता बाहेर पड यामुळे िनमाण होतात. पृ वी या
प रवलनामुळे या वाहांना भोव यां माणे (सिपलाकार) च ाकार गती ा होऊन
िव ुत वाहांची िनिमती होते व यामुळे चुंबक य े तयार होते. यालाच भूजिन
(Geodynamo) असे हणतात.
पृ वीचे चुंबक य े पृ वी या अंतगत भागापासून पृ वी या बाहेरही ब याच
अंतरापयत अवकाशात पसरलेले आहे. या पृ वी या चुंबक य े ाला चुंबकावरण
(Magnetosphere) / भूचुंबक य े (Geomagnetic Field) असे हणतात.
सौर वात आिण पृ वी या चुंबक य े ा दर यान या सीमेला आघात सीमा
(Magnetopause) असे हणतात. याची जाडी सुमारे १०० िक.मी. आहे.
चुंबकावरणा या रा ी या बाजूकडील चुंबक य े शेपटीसारखे अितदर
अंतरापयत पसरलेले आढळते यास चुंबक य पु छ (Magnetotail) असे हणतात.
पृ वीचे चुंबकावरण
54
भू-चुंबक य अ व ुव
वैिश -
े
१. पृ वीचे चुंबक य े पृ वी या व प बा गा यापासून तयार झालेले आहे. हे
े पृ वी या पृ भागावरील िनरी ण कले या भौगोिलक े ा या चुंबक य
उज या ९५% पे ा जा त आहे.
२. पृ वीचा चुंबक य अ भौगोिलक अ ापासून ११.५० कललेला आहे.
३. चुंबक य अ (Magnetic Axis) या दोन िबंदम ये भूपृ ाला छेदतो या िबंदंना
भू-चुंबक य ुव (Geomagnetic Poles) असे हणतात.
४. पृ वी या भौगोिलक आिण चुंबक य ुवां या िदशा य ात एकमेकां या िव
55
आहेत.
५. पृ वी या उ तर गोलाधात ीनलँड येथे थत असलेला भू-चुंबक य ुव हा
पृ वी या चुंबक य े ाचा दि ण ुव आहे आिण दि ण गोलाधातील भू-चुंबक य
ुव हा याचा उ तर ुव आहे.
६. पृ वीचे चुंबक य े हे काळानुसार बदलत असते, कारण याची िनिमती ही
पृ वी या बा गा यातील िवतळले या लोह संयुगा या चलनवलनामुळे होते.
७. पृ वीचे चुंबकावरण ही अ यंत गितमान रचना असून याचा आकार हा सौर वाताचा
थेट प रणाम असतो.
८. पृ वी या चुंबक य े ावरील सौर वाताचा दाब पृ वी या िदवसाकडील चुंबक य
े ास संकिचत करतो आिण रा ी या बाजूचे चुंबक य े शेपटीसारखे अितदर
अंतरापयत पसरिवतो.
९. िदवसाकडील चुंबकावरणाची बा सीमा पृ वी या ि ये या १० पट उंच
असले या पातळीपयत (सुमारे ६५,००० िक.मी.) तर रा ीकडील बा सीमा
पृ वी या ि ये या १००० पट उंच असले या पातळीपयत (सुमारे ६५,००,०००
िक.मी.) असावी असे त ांचे मत आहे.
१०. चुंबकावरणाची खालची सीमा पृ वी या पृ भागापासून शेकडो िकलोमीटर वर
आहे.
११. पृ वी या चुंबक य े ाची ती ता चुबं क य धृवांजवळ जा त असते तर
िवषुववृ तावर सवात कमी असते.
१२. पृ वी या चुंबक य े ाची ती ता / श ी दर १०० वषानी ५% ने कमी होत आहे.
१३. चुंबकावरणामुळे पृ वी या वातावरणाचे सूयाकडन येणा या सौर वातांपासून आिण
वै वक िकरणांपासून संर ण होते.
56
करण- ३
वातावरण
(Atmosphere)
३.१ वातावरण अथ व वैिश े (Meaning and Characteristics of Atmosphere)
३.२ वातावरणाचे मह व (Importance of Atmosphere)
३.३ वातावरणाची घडण (Composition of Atmosphere)
३.४ वातावरणाची रचना (Structure of the Atmosphere)
३.७ हवेचा दाब / वायुभार (Air Pressure)
३.८ दाब प े आिण वात णाली (Pressure Belts and Wind System)
३.१ वातावरण अथ (Meaning of Atmosphere)

श द उ प तीशा ानुसार ‘Atmosphere’ ही इं जी संक पना ‘Atmo’ व
‘Sphere’ या दोन श दां या एक ीकरणाने तयार झालेली आहे. ‘Atmo’ हा श द
‘Atmos’ या ीक श दापासून तयार झाला असून याचा अथ बा प (Vapour) असा
आहे. तर ‘Sphere’ हा श द ‘Sphaira’ या ीक श दापासून तयार झाला असून
याचा अथ गोल िकवा चड (Globe / Ball) असा आहे.
पृ वी भोवतालचे वायू प / हवेचे आवरण हणजे वातावरण होय.
ए.ई.एम. गेडेस (A.E.M. Geddes) यां या
मते, “पृ वीला सव बाजूंनी वेढणा या रंगहीन,
चवहीन आिण गंधहीन वायू या आवरणास
वातावरण असे हणतात”. (The envelop of
colourless, tasteless and odourless gas
which surrounds the earth has been
called the atmosphere.)
57
हवेचे गुणधम (Characteristics of Air)-
i. हवा हे िविवध वायुंचे िम ण आहे.
ii. हवा अ य आहे.
iii. हवेम ये काहीना काही माणात बा प असते.
iv. हवेला वजन असते हणजेच हवेचा दाब पडतो.
v. हवा जागा यापते.
vi. हवेला रंग, गंध िकवा चव नाही.
vii. हवेला वेग असतो.
viii. हवेला िन चत आकार नसतो.
ix. तापमानाचा हवेवर प रणाम होतो. तापमान वाढ यास हवा सरण पावते (जा त
जागा यापते) तर तापमान कमी झा यास हवा आकचन पावते (कमी जागा
यापते). उ ण हवा वर जाते तर थंड हवा खाली येत.े
x. हवा संकिचत (Compressed) कली जाऊ शकते.
xi. उंचीनुसार हवेची घनता कमी होते.
xii. हवेची रचना थर नसते. ती थळ व काळानुसार बदलते.
xiii. हवे या आड या िकवा ि तीजसमांतर हालचालीस वारा असे हणतात तर उ या
िकवा वर-खाली होणा या हालचालीस हवेचा वाह असे हणतात.
xiv. हवेचे तापमान, दाब, वा याची िदशा व वेग, आ ता, वृ ी, यता, ढग इ. हवेची
मुख अंगे आहेत.
वातावरणाची वैिश े (Characteristics of Atmosphere):
१. िनिमती- वातावरणत ां या मते, पृ वीभोवतालचे वातावरण पृ वीची िनिमती होत
असतांना हणजेच सुमारे ४६० कोटी वषापूव िनमाण झाले असावे. सु वातीला
वातावरणात कवळ पा याची वाफ, काबन डायऑ साईड, स फर डायऑ साइड
आिण इतर वायू िकरकोळ माणात होते. नायटोजनचे माणही िकमान पातळीवर होते.
ऑ सजन वायूही मु व पात न हता. ३५० कोटी वषापूव
काशसं लेषण करणा या सू मजीवां ारे (Photosynthesizing Bacteria)
महासागरातील पा यात ऑ सजन मु हायला सु वात झाली व सुमारे ५० कोटी
58
वषापूव आजचे थायी व प पृ वीभोवताल या वातावरणाला ा झाले. पृ वी या
गु वाकषण श ीमुळेच वातावरण पृ वीभोवती कायम आहे.
२. आकार- पृ वीभोवतालचे वातावरण लंबगोलाकार आहे. ते पृ वी या
आकारासारखेच काहीअंशी िवषुववृ तावर फगीर / जा त उंचीचे व ुवावर कमी उंचीचे
आहे.
३. व तुमान- पृ वी या वातावरणाचे एकण व तुमान (वजन) ५.६×१०१५ टन हणजेच
५६ ल अ ज टन (१ टन = १,०१६ िक ॅ.) असून ते पृ वी या वजना या एक
दशल ांश आहे.
४. िव तार- वातावरणा या उंचीबाबत िन चतता आढळत नाही. ब तांशी त ां या मते,
वातावरणाची वरची अंितम मयादा सुमारे १०,००० िक.मी. आहे. वातावरणातील ९९%
पे ा जा त व तुमान (घटक) पृ वी या पृ भागापासून ३२ िक.मी. उंची या आत तर
५०% व तुमान (घटक) पृ वी या पृ भागापासून ५.६ िक.मी. उंची या खाली आहे.
५. रासायिनक व भौितक गुणधम- पृ वी या वातावरणाचे वायू, बा प व धुलीकण हे
तीन मु य रासायिनक गुणधम (Chemical Properties) आहेत तर हवेचे तापमान,
घनता, दाब आिण आ ता हे चार भौितक गुणधम (Physical Properties) आहेत.
७. तापमान- (तापमान हणजे एखा ा व तू िकवा वायू मधील रेणूंची औ णक िकवा
अंतगत ऊजा होय.) वातावरण मु यतः तळाकडन वर तापत असले तरी वातावरणा या
तापमानात उंचीनुसार चढ उतार होत असलेले िदसतात. साधारणतः तपांबरात व
म यांबरात उंचीनुसार तापमान कमी होते तर थतांबर, आयानावरण व बा ावरणात
तापमान उंचीनुसार वाढते.
८. घनता- (घनता हणजे िविश आकारमाना या व तूचे िकवा वायूचे वजन होय.
घनते ारे व तूतील पदाथाचा घ पणा मोजता येतो.) वातावरणाची घनता वाढ या
उंचीनुसार कमी कमी होते. पृ भागालगत वातावरणाची घनता १.२९ िकलो ॅम ती
घनमीटर असून ४० िक.मी. उंचीवर घनता फ ४ ॅम ती घनमीटर इतक कमी होते.
९. दाब- (दाब हणजे िविश े ावर पडणारा जोर िकवा बल (force).)
वातावरणाचा दाबही वाढ या उंचीनुसार कमी होत जातो. समु सपाटीवर ४५०
अ वृ तावर १५० से सअस तापमान असतांना हवेचा दाब १०१३.२५ िमिलबार
59
(१.०३४ िक .ॅ / चौ.स.मी.) इतका असतो. (१ िमिलबार = १,००० डाइन/स.मी.२ =
वातावरणीय दाबाचा हजारावा भाग). हवेचे तापमान, आ ता, वारे व ऋतू यांसार या
घटकांमुळे िभ िठकाण या दाबांम येही फरक असतो.
१०. आ ता- आ ता हणजे हवेचा दमटपणा िकवा ओलसरपणा होय. वातावरणात
बा पाचे माण ० ते ४ ट यां या दर यान असते. हवेची बा पधारण कर याची मता
तापमान वाढीबरोबर वाढते.
उंचीनुसार हवेचा दाब, तापमान व घनता
उंची हवेचा दाब तापमान घनता
(िक.मी.) (िमिलबारम ये) (०से.) (िक .ॅ /मी.३)
३ ०
० १.१३ x १० = १०१३.२५ १५ १.२३ x१० = १.२३
२ –१
५ ५.४० x१० = ५४०.४ -१७ ७.३६ x१० = ०.७३६
२ –१
१० २.६५ x१० = २६५ -५० ४.१४ x१० = ०.४१४
१ –२
२० ५.५३ x१० = ५५.२९ -५६ ८.८९ x१० = ०.०८८९
० –३
४० २.८७ x१० = २.८७ -२३ ४.०० x१० = ०.००४
–१ –४
६० २.२५ x१० = ०.२२५ -१७ ३.०६ x१० = ०.०००३०६
–२ –५
८० १.०४ x१० = ०.०१०४ -९२ २.०० x१० = ०.००००२
–४ –७
१०० ३.०१ x१० = ०.०००३०१००००० -६३ ४.९७ x१० = ०.००००००४९७
–६ ९
१५० ५.०६ x१० = ०.०००००५०६००० ६२० ३.८४ x१०- = ०.००००००००३८४
–६ १०
२०० १.३३ x१० = ०.०००००१३३००० ९६३ ३.३२x१०- = ०.०००००००००३३२
–७ –११
३०० १.८८ x१० = ०.००००००१८८०० १,१५९ ३.५९ x१० = ०.००००००००००३५९
–८ –१२
४०० ४.०३ x१० = ०.०००००००४०३० १,२१४ ६.५० x१० = ०.०००००००००००६५०
–८ –१२
५०० १.१० x१० = ०.०००००००११०० १,२२६ १.५८ x१० = ०.०००००००००००१५८
–९ –१३
६०० ३.४५ x१० = ०.००००००००३४५ १,२३३ ४.६४ x१० = ०.००००००००००००४६४
३.२ वातावरणाचे मह व (Importance of Atmosphere)- वातावरण हा
पृ वी या भौगोिलक घडामोड चा व जीवसृ ीचा मु य आधार आहे.
१. जीवन ोत- वातावरण सव सजीवांसाठी जीवन (उदा. हवा, पाणी, ऊजा आिण
अ ) दान करते. काशसं लेषण, वसन आिण इतर ि यांसाठी आव यक वायू
(उदा. ऑ सजन, नायटोजन, काबन डायऑ साइड इ.) व बा प वातावरणामुळेच
सजीवांना उपल ध होते. यामुळेच पृ वी हा सजीव ह (Living Planet) आहे.
60
२. संर क कवच- पृ वीभोवतालचे वातावरण वै वक िकरण, गामा िकरण, -
िकरण, अितनील िकरण, सौर वारे, लहान उ का इ. पासून संर णा मक कवच हणून
काय करते. उदा. वातावरणातील ओझोन वायू या अणूंमुळे अितनील काशिकरण
शोषले जातात. यामूळे सजीवां या आरो यावर हािनकारक भाव पडत नाही.
३. तापमान संतुलन- वातावरण पृ वी या तापमानास संतुिलत / सहनीय मयादेत
(सरासरी १५० से.) ठेवते. वातावरणातील काबन डायऑ साईड, िमथेन, पा याची वाफ
आिण ओझोन या ह रतगृह वायूंमुळे भूपृ ाकडन उ सिजत होणारी उ णता शोषली जाते
यामुळे पृ वीचे तापमान िदवसा खूप जा त िकवा रा ी खूप कमी होत नाही. अ यथा
वातावरण रािहले नसते तर िदवसा पृ वी ९४० से. पयत तापून रा ी -१८५० से. इतक
थंड झाली असती.
४. जलसंतुलन- वातावरणामुळे जलच कायरत आहे. कारण पृ वीवर पाऊस, गारा
िकवा िहमवृ ी साठी आव यक वारे, ढग वातावरणामुळे तयार हो यास मदत होते.
यामुळचे पृ वीवर जलसंतुलन साधले जाते आिण पृ वीची नील ह (Blue Planet)
हणून ओळख आहे.
५. हवेचे अिव कार- दव, दिहवर, िहम, पाऊस, वादळे, धुक, वीज, गारा इ. हवेचे
अिव कार पृ वीवर कवळ वातावरणा या उप थतीमुळेच उ वतात.
६. अना छादन व मृदा िनिमती- वातावरणामुळेच ऊन, वारा, पाऊस, िहमवृ ी इ.
बा श ी भूपृ ावर कायरत होतात. या बा श मुळेच खडक िझजतात िकवा
िवदा रत होतात व मृदा तयार होते.
७. स दयपूण आिव कार- वातावरणात तरंगणारे जलिबंद, धूिलकण व वायूरेणू यामुळे
िविवध स दयपूण आिव कार पृ वीव न पहावयास िमळतात. उदा. इं धनु य, अरोरा
काश ( ुवीय देशातून िदसणारा), चं ाला व सूयाला पडणारी खळी, आकाशाचा
िनळसर रंग, सूय दयापूव व सूया तानंतर ि ितजावर िदसणारे मनोवेधक रंग इ.
८. संदेशवहन व हवाई वाहतूक- वातावरणातील वायूंमुळेच वनीलहरी वास क
शकतात. यामुळे िविवध आवाज ऐकता येतात व संदेशवहन होते. तसेच
वातावरणामुळेच िवमानसेवा कायरत आहे.
61
३.३ वातावरणाची घडण (Composition of Atmosphere)- पृ वीचे वातावरण
तीन मुख घटकांनी बनलेले आहे- वायू, बा प व धुलीकण
३.३.१. वायू (Gases)- वातावरण हे वेगवेग ा वायूं या िम णाने बनलेले आहे.
यापैक नायटोजन (७८.०८%), ऑ सजन (२०.९४%), ऑरगॉन (०.९३%) व
काबन डायऑ साईड (०.०३%) हे मह वाचे वायू असून वातावरणात यांचे एकण
माण ९९.९९७% आहे. हे वायू वजनाने जड असून ते ामु याने वातावरणा या
खाल या थरात आढळतात. याउलट िनऑन, हेिलयम, िमथेन, ि टॉन, हायडोजन,
नायटस ऑ साईड, झेनॉन, ओझोन, नायिटक ऑ साइड, रेडॉन या वायूंचे एकण माण
०.००३% इतक अ य प आहे. हे वायू वजनाने हलक अस याने वातावरणा या वर या
थरात आढळतात.
वातावरणातील घटकांचे सरासरी माण (२५ िक.मी. उंचीपयत)
रासायिनक सू
वायू शु क हवेतील
(Chemical
(Gases) माण (%)
Formula)
नायटोजन (Nitrogen) N2 ७८.०८२६८७
ऑ सजन (Oxygen) O2 २०.९४५६४८
ऑरगॉन (Argon) Ar ०.९३३९८४
काबन डायऑ साइड (Carbon Dioxide) CO2 ०.०३४९९९
िनऑन (Neon) Ne ०.००१८१८
हेिलयम (Helium) He ०.०००५२४
िमथेन (Methane) CH4 ०.०००१७९
ि टॉन (Krypton) Kr ०.०००११४
हायडोजन (Hydrogen) H2 ०.००००५५
नायटस ऑ साईड (Nitrous Oxide) N2O ०.००००३१५
झेनॉन (Xenon) Xe ०.०००००८७
ओझोन (Ozone) O3 ०.०००००४
नायिटक ऑ साइड (Nitric/Nitrogen Oxide) NO ०.०००००१
रेडॉन (Radon) Rn अय प
बा प (Water VApor) H2 O ० ते ४
62
मुख वायूंचे व प व मह व-
१. न वायू / नायटोजन (Nitrogen)- नायटोजन वायू रासायिनक ा िनि य
आहे, परंतु याची बरीच संयुगे अितशय सि य आहेत. वन पत या वाढीसाठी
नायटोजनची आव यकता असते. नायटोजनमुळेच ऑ सजन सौ य होऊन सजीवांना
उपयु ठरतो. सि य पदाथाचे कजणे, वालामुखी उ ेक इ. ि यां ारे नायटोजन वायू
वातावरणास ा होतो.
२. ाण वायू / ऑ सजन (Oxygen)- ऑ सजन रासायिनक ा खूप सि य

वायू असून तो सव वायूंम ये मह वाचा आहे. कारण सव मानव व ा यांना वसनासाठी
ऑ सजन आव यक असतो. ऑ सजन वायूची िनिमती नैसिगक वन पत ारे होते.
उंचीनुसार याचे माण कमी होते. तसेच ऑ सजन वायू वलनास (combustion)
व भ मकरणास (oxidation) मदत करतो.
३. ऑरगॉन (Argon)- नायटोजन व ऑ सजन नंतर सवािधक माण असलेला वायू
हणजे ऑरगॉन. हा िनि य वायू असून याचा वापर वापर ब धा जोडकाम
(Welding), िवजे या िद यांम ये, खा पदाथ दीघकाळ िटकिव यासाठी, वै क य
उपचार (ककरोगबािधत ऊत चा नाश कर यासाठी व प ऑरगॉन तसेच शरीरातील
धम या (र वािह या) जोड यासाठी, शरीरातील अबुद (tumor) न कर यासाठी,
डो ांचे िवकार दर कर यासाठी ऑरगॉन लेझरचा वापर करतात) आिण इतर उ -
तापमानातील औ ोिगक ि येत कला जातो.
63
४. कब वायू / काबन डायऑ साईड (Carbon Dioxide)-
वातावरणशा ीय ा काबन डायऑ साईड वायू ह रतगृह प रणामात
(greenhouse effect) खूप मह वाचा आहे. कारण काबन डायऑ साईड वायू
सूयाकडन लघु लहरी व पात उ सिजत होणा या ऊजला पारदशक (transparent)
आहे तर भूपृ ाकडन दीघ लहरी व पात उ सिजत होणा या ऊजला अपारदशक
(opaque) आहे. प रणामी भूपृ ाकडन उ सिजत होणारी ब तांशी ऊजा वातावरणात
काबन डायऑ साईड वायूमुळे शोषली जाते व बरीचशी भूपृ ाकडे परावितत होते.
यामुळे पृ वीचे औ णक संतुलन साधले जाते. तसेच वन पत ना काशसं लेषण
ि ये ारे अ िनिमतीसाठीही काबन डायऑ साईड वायू मह वाचा आहे. काबन
डायऑ साईड वायूची िनिमती ा यांचे वसन, जीवा म इंधन वलन, वालामुखी
ि या, वन पती िवघटन इ. ारा होते. यामुळे िदवसिदवस वातावरणात काबन
डायऑ साईड वायूचे माण वाढतच आहे.
५. ओझोन (Ozone)- िवशेषतः थतांबरातील ओझोन वायू पृ वीवरील सजीवां या
ीने व औ णक संतुलनासाठी अ यंत मह वाचा आहे. कारण ओझोन वायू सूयाची
हािनकारक अितनील िकरणे (ultraviolet rays) शोषून घेतो. ऑ सजन व अितनील
सूयिकरण यां या रासायिनक अिभि येतून ओझोनची िनिमती होते.
वातावरणीय दषणामुळे थतांबरातील ओझोन वायू न होत अस याने जागितक
तापमानात वाढ झालेली आहे, सजीवांम ये वचे या ककरोगाचे माण वाढत आहे,
िहमिवलय माण वाढन समु ा या पातळीही उंचावत आहेत.
३.३.२. बा प / पा याची वाफ (Water Vapour)- बा प हणजे वायू प
अव थेतील पाणी होय. बा प वातावरणातील एक मह वाचा व सवात जा त बदलणारा
घटक आहे. वातावरणातील बा प सूय व भूपृ ाकडन उ सिजत होणारी काही उ णता
शोषून घेते यामुळे पृ वीचे तापमान संतुिलत राह यास मदत होते. तसेच वातावरणातील
ढग, धुक, दव, दिहवर, पाऊस, िहमवृ ी, गारपीट इ. घटना बा पामुळेच िनमाण होतात.
हवेची बा पधारण कर याची मता ित या तापमानावर अवलंबून असते. जा त
तापमानास हवा जा त बा प धारण करते तर कमी तापमानास कमी बा प धारण करते.
64
वेगवेग ा तापमानास १ घनमीटर आकारा या हवेची कमाल बा पधारण मता
0 0
तापमान से. बा प माण ( ॅमम ये) तापमान से. बा प माण ( ॅमम ये)
-५ ३.२६१ २० १७.३
० ४.८४७ २५ २३.० ४९
५ ६.७९७ ३० ३९.३७१
१० ९.४० १ ३५ ३९.५९९
१५ १२.८३२ ४० ५१.११७
सौरऊजमुळे पा याचे बा पीभवन होऊन बा पाची िनिमती होते. वातावरणातील
बा पाचे माण ० ते ४% दर यान आढळते. (वातावरणातील सव बा पाचे सां ीभवन
होऊन पज य पड यास पृ वीवर २.५ स.मी. िकवा १ इंचाचा पा याचा थर तयार होऊ
शकतो.) बा पाचे माण थळ व काळ सापे असून यात उंचीनुसार घट होते.
वातावरणातील सुमारे ९०% बा प भूपृ ापासून ६ िक.मी. उंची या खाली आढळते.
३.३.३. धुलीकण (Dust Particles)- वातावरणातील अितसू म असे घन
व पातील कण हणजे धुलीकण होय.
कार- धुलीकण दोन कारचे असतात.
१. सि य धुलीकण- परागकण, वन पत या िबया, सू म जीव-जंतू इ.
२. असि य धुलीकण- ार, धूळ / बारीक माती, धूर / काजळी, राख, परागकण,
आिण िवघिटत उ काचे कण इ.
वातावरणात सि य धुलीकणांपे ा असि य धुलीकण मो ा माणात
आढळतात.
िनिमती कारणे- धुलीकणांची िनिमती दोन कारणांनी होते.
१. नैसिगक- वालामुखी उ ेक, उ कापात, वणवे, वादळ-वारे, िवदारण, सागरी
लाटा, ा यांचे खुर, परागीभवन, वन पती- ाणी अवशेष कजणे इ.
२. कि म- बांधकाम, खाणकाम, वाहतूक, नांगरणी, कारखाने इ.
धुलीकणांमुळे सूय काशाचे िविकरण (scattering), शोषण (absorption)
व परावतन (reflection) होते. यामुळे सूय दयापूव व सूया तानंतर संधी काश
पसरतो, पृ वीचे तापमान संतुलन साधले जाते, तसेच आकाश िनळे िदसते. धुलीकण
65
बा पशोषक अणू (hygroscopic nuclei) हणूनही मह वाचे आहेत कारण
धुलीकणां या संपकात हवेतील बा प आ यावर सांि भवनाची ि या होऊन जलकण
िकवा थब तयार होतात आिण यामुळेच ढग, धुक, दव, पज य इ. ची िनिमती होते.
धुलीकणांचे माण उंचीनुसार कमी होते. सामा यतः जा त उंचीवर सू म व
हलक धुलीकण असतात तर भूपृ ालगत मोठे व जाड धुलीकण असतात. तसेच
धुलीकणांचे वातावरणातील माण सागरी देशापे ा भू देशावर जा त असते. िवशेषतः
वालामुखी व औ ोिगक े ातील वातावरणात धुलीकणांचे माण खूपच जा त
असते.
सजीवां या आधी या आिण आधुिनक काळातील पृ वी या वातावरणाची तुलना
(Comparison of Earth’s prebiotic and modern atmospheres)
सजीवां या आधीचे वातावरण आधुिनक वातावरण
पृ वीवर जीवन सु हो यापूव पृ वीचे वातावरण मो ा पृ वीवर काशसं लेषण करणा या जीवांचे माण
माणात नायटोजन आिण काबन डायऑ साईड वायूंचे वाढ यानंतर काबन डायऑ साईडचा बराचसा भाग
बनलेले होते. ऑ सजनने बदलला.
ऑ सजन मु व पात न हता. ऑ सजन मु व पात आहे.
३.४ वातावरणाची रचना (Structure of the Atmosphere):
‘वातावरणाची रचना’ ही सं ा वातावरणातील तापमान, दाब, घनता आिण
रासायिनक संरचना यां यात उंचीनुसार जी िभ ता आढळते यासाठी वापरली जाते.
वातावरण सुमारे १०,००० िक.मी. उंचीपयत मानले जात असले तरी मानवाने
कवळ भूपृ ालगत या वातावरणाचा (सुमारे १६ िक.मी. उंचीपयत) प तशीरपणे
अ यास कलेला आहे. वातावरणा या वर या भागाचा अ यास फगे (Baloon),
66
िवमान, रेिडओ-लहरी, अवकाशयान व उप ह यावर आधारलेला आहे. तथािप,
वातावरणाची मािहती अ ाप अपुरी आिण अ प आहे.
तापमान थती या आधारे संपूण वातावरण चार मु य थरात िवभागता येते-
१. तपांबर २. थतांबर ३. म यांबर ४. औ णकांबर
१. तपांबर (Troposphere)- वातावरणाचा सवात खालचा भाग हणजे तपांबर

होय. या थरात जवळजवळ सव हवे या थती / अिव कार िनमाण होतात. उदा. ढग,
67
धुक, पज य, िहमवृ ी, गारपीट, वादळे इ. या थराला खालचे वातावरण (Lower
Atmosphere) असेही हणतात.
िव तार- हा थर पृ वी या पृ भागापासून सरासरी ११ िक.मी. उंचीपयत आहे. या

थराची उंची िहवा ापे ा उ हा ात जा त असते. तसेच िवषुववृ ताकडन वु ांकडे
कमी होत जाते. उदा. िवषुववृ तावर १६ िक.मी, ४५० अ वृ तावर ९.६ िक.मी. व
ुवावर ६.४ िक.मी. उंची आहे.
व तुमान- या थराने वातावरणा या एकण व तुमानापैक ७५% व तुमान यापलेले
आहे. तसेच वातावरणातील ९९% बा प व धुलीकण याच थरात आहेत.
तापमान थती- या थरात वाढ या उंचीनुसार तापमान कमी-कमी होत जाते. तापमान
कमी हो याचे सरासरी माण एक िक.मी. उंचीस ६.५० से. इतक असते. या माणाला
68
सामा य तापमान घटदर / लोपदर (Normal Lapse Rate) असे हणतात.
तपांबरा या वर या पातळीवर तापमान -५६.५० से सअस पयत पोहचते.
घनता व दाब थती- या थरात हवेचा दाब आिण हवेची घनता देखील उंचीसह कमी
होते. या थरात हवेचा दाब समु सपाटीवर १,०१३.२५ िमिलबार तर ११ िक.मी. उंचीवर
२२६ िमिलबार असतो.
वातावरणाचा अिभसरण वाह िवभाग (Convectional Zone of
Atmosphere)- संवहन (Conduction), अिभसरण (Convection) व उ सजन
/ ारण (Radiation) या तीन उ णता सं मण ि यांमुळे तपांबरातील हवा तापते
तसेच थंड होते. या तीन ि यांपैक अिभसरण ि या सात याने घडत असून ती वारे व
समु वाह िनिमतीसाठी मह वाची आहे. यामुळे तपांबरास वातावरणाचा अिभसरण
वाह िवभाग असे हणतात.
ऊजा सं मणा या ि या
तप त धी (Tropopause)- तपांबरा या वर या सीमेलगत या अ द सं मण

िवभागास तप त धी असे हणतात. तप त धीम ये तापमान थर असते.
२. थतांबर (Stratosphere)- तपांबरा या पलीकडील वातावरणा या थराला
थतांबर असे हणतात. या थरात सतत प चमेकडन पूवस वेगवान वारे वाहतात.
69
िव तार- हा थर पृ वी या पृ भागापासून सरासरी ११ ते ५० िक.मी. उंची दर यान
पसरलेला आहे.
व तुमान- या थराने वातावरणा या एकण व तुमानापैक १९.९% व तुमान यापलेले
आहे.
तापमान थती- या थरात सु वातीला २० िक.मी. उंचीपयत तापमान थर असते. या
थर तापमाना या िवभागास समताप िवभाग (Isothermal Zone) असे हणतात.
२० िक.मी. उंची पलीकडे तापमान उंचीनुसार वाढत जाते. या थरात तापमान -५६.५०
से सअस पासून -२.५० से सअस पयत वाढते.
घनता व दाब थती- तपांबरा या तुलनेत वातावरणाचा हा भाग कोरडा व कमी दाट
आहे. या थरातही उंचीनुसार घनता व दाब कमी होत जातो. सुमारे ५० िक.मी. उंचीवर
हवेचा दाब १ िमिलबार असतो.
ओझोनांबर (Ozonosphere)- थतांबरात भूपृ ापासून १५ ते ३५ िक.मी. उंची
दर यान ओझोन वायूचे मो ा माणात क ीकरण झालेले आढळते. या िवभागालाच
ओझोनांबर असे हणतात. या थरात सूयाची अितनील िकरणे शोषली जातात यामुळे
पृ वीवरील जीवनाचे संर ण होते.
थत त धी (Stratopause)- थतांबरा या वर या मयादेस थत त धी असे
हणतात. तप त धी माणे थत त धीम ये तापमान थर असते.
३. म यांबर (Mesosphere)- थतांबरा या पलीकडील वातावरणा या थराला
म यांबर असे हणतात. हा वातावरणाचा सवात थंड भाग आहे. वातावरणात वेश
करणा या ब तांशी उ का (meteors) या थरातच जळतात.
िव तार- हा थर पृ वी या पृ भागापासून सरासरी ५० ते ८० िक.मी. उंची दर यान
पसरलेला आहे.
तापमान थती- या थरात वाढ या उंचीनुसार तापमान कमी होते. ८० िक.मी. उंचीवर
तापमान -१००० से सअस पयत पोहोचते.
घनता व दाब थती- या थरात उंचीनुसार घनता व दाब कमी होत जातो.
म य त धी (Mesopopause)- म यांबराची वरची मयादा म य त धी हणून
ओळखली जाते.
70
४. औ णकांबर (Thermosphere)- म यांबरावरील वातावरणास औ णकांबर
असे हणतात. हा वातावरणाचा सवात उ ण थर आहे. यालाच वरचे वातावरण
(Upper Atmosphere) असेही हणतात.
िव तार- भूपृ ापासून ८० ते सुमारे १०,००० िक.मी. उंचीपयत (वातावरणा या अंितम
मयादेपयत) या थराचा िव तार आहे.
तापमान थती- या थरात उंचीनुसार वेगाने तापमान वाढत जाते. ते १,०००० से सअस
पे ा जा त वाढते.
दाब व घनता थती- या थरात वायूंचे माण अ य प व िवरळ असते. यामुळे हवेची
घनता व दाब उंचीनुसार खूपच कमी होत जातो.
उपिवभाग- औ णकांबर थराचे दोन उपिवभाग आहेत- अ) आयानांबर ब) बा ांबर
अ) आयानांबर (Ionosphere)- हा थर पृ वी या पृ भागापासून ८० ते ६४०
िक.मी. दर यान थत आहे. या थरात सूया या अितनील, ए स-रे आिण गॅमा
िकरणो सजनामुळे ऑ सजन व नायटोजनचे अणू व रेणू िव ुतभा रत होऊन
आयनांची िनिमती होते, हणून या थराला आयानांबर असे हणतात. या थराम ये
तापमान उंचीनुसार वाढते. या थराने वातावरणा या एकण व तुमाना या ०.१% पे ा
कमी व तुमान धारण कलेले आहे. या थरामुळेच पृ वीव न सा रत कले या रेिडओ
लहरी पृ वीवर परावत त होतात. या थरामुळे अरोरा (Aurora) काश ( ुवीय
देशातून रा ी िदसणारा िविवध रंगीबेरंगी काश) देखील िनमाण होतो.
आयानांबराचे उपथर: आयानांबराचे चार उपथर आहेतः
एफ (F)
उपथर डी (D) ई (E) जी (G)
F1 F2
िव तार (िक.मी.) ८०-९९ ९९-१५० १५०-२०० २००-४०० ४००-६४०
डी (D) थर- हा थर कमी वारंवारते या रेिडओ लहरी परावत त करतो, परंतु म यम
आिण उ (जा त) वारंवारते या लहरी शोषून घेतो. हा थर सूया ताबरोबर अ य होतो
कारण हा थर सौरउ सजनाशी संबंिधत आहे. या थरात आयन िनिमती सवािधक होते.
ई (E) थर- या थराला कनीली-हे हसाइड थर (Kennelly-Heaviside Layer)
देखील हटले जाते. हा थर म यम आिण उ वारंवारते या रेिडओ लहरी परावत त
71
करतो. हा थरही सूया ताबरोबर अ य होतो. या थराची आयनीकरण ती ता डी थरापे ा
कमी आहे.
एफ (F) थर- या थराला अॅपलटन थर (Appleton Layer) असेही हणतात. या
थराचे F1 व F2 असे दोन उपिवभाग आहेत. F1 थर रा ी अ य होतो. या थरातून म यम
व उ वारंवारते या रेिडओ लहरी परावत त होतात. F2 थर िदवस-रा कायम असतो.
हा थर जा त अंतरावर उ वारंवारते या रेिडओ लहरी पोहचव यास उपयु आहे.
जी (G) थर- या थरात मु इले टॉनची िनिमती होते.
अरोरा काश (Aurora)
ब) बा ांबर (Exosphere)- पृ वी या पृ भागापासून ६४० िक.मी. उंची

पलीकडील संपूण वातावरणास बा ांबर असे हणतात. हा थर पृ वी या वातावरणाचा
सवात बा भाग असून ामु याने हायडोजन व हेिलयम पासून बनलेला आहे. या
थराची घनता इतक कमी आहे क यातील कण (अणू, रेणू िकवा आयन) सहजासहजी
एक येत नाहीत. या थरा या बा मयादेवर तापमान ५,५६८० से सअस इतक
पोहचते. या थरातच मानविनिमत उप ह पृ वी या दि णा करतात.
72
३.४.१ वातावरणा या संरचनेबाबत आधुिनक ीकोन (Modern View
Regarding the Structure of Atmosphere):
वातावरणा या रासायिनक संरचनेनुसार संपूण वातावरण दोन िव तृत थरात िवभागले
गेले आहे.
१. समावरण (Homosphere) २. िवषमावरण (Heterosphere)
१. समावरण / होमो फयर (Homosphere)- ‘Homosphere’ या श दाचा अथ
‘एकसमान रचनेचा िवभाग’ असा आहे. यात वातावरणाचा खालचा भाग (Lower
Atmosphere : तपांबर) व मधला भाग (Middle Atmosphere : थतांबर व
म यांबर) समािव होतो. या िवभागात वायूंचे माण वेगवेग ा उंचीवर / पातळीवर
एकसारखे आहे. हा भाग पृ वी या पृ भागापासून सुमारे ८० िक.मी. उंचीपयत
पसरलेला आहे. या िवभागाचे तीन उप-थर आहेत-
(अ) तपांबर (Troposphere)
(ब) थतांबर (Stratosphere)
(क) म यांबर (Mesosphere)
येक उप-थर अ यंत उथळ सं मण े ा ारे िवभ कला जातो. यांना तप त धी
(Tropospause) थत त धी (Stratospause) व म य त धी (Mesospause)
असे हणतात.
२. िवषमावरण / हेटरो फ यर (Heterosphere)- पृ वी या पृ भागापासून ८०
िक.मी. उंचीपलीकडील वातावरण हेटेरो फ यर हणून ओळखले जाते. या िवभागाम ये
वायूंचे माण एकसारखे नसते आिण वायूंची घनता खूप कमी असते. यात वातावरणाचा
वरचा भाग (Upper Atmosphere) समािव होतो. हा िवभाग चार वायू या तरांनी
बनलेला आहे-
(अ) नायटोजन थर (Nitrogen Layer) (ब) ऑ सजन तर (Oxygen Layer)
(क) हेिलयम थर (Helium Layer) (ड) हायडोजन थर (Hydrogen Layer)
वेगवेग ा वायूं या या िवभागाम ये प सीमा नसतात परंतु पुसटशी सं मणकालीन
सीमा े े असतात.
73
(अ) नायटोजन थर- या थराम ये नायटोजनचे ाब य आहे. हा थर पृ वी या
पृ भागापासून ८० िक.मी. ते २०० िक.मी. पयत पसरलेला आहे.
(बी) ऑ सजन थर- हा थर नायटोजन थरा या वर आहे आिण २०० िक.मी. ते
१,१२० िक.मी. दर यान पसरलेला आहे. हा थर ऑ सजन पासून बनलेला आहे.
(क) हेिलयम थर- पृ वी या पृ भागापासून १,१२० िक.मी. ते ३,५२० िक.मी.
दर यान हा थर पसरलेला आहे. हा थर हेिलयम पासून बनलेला आहे.
(डी) हायडोजन थर- हा वातावरणाचा सवात वरचा थर असून तो हेिलयम थरा या वर
आहे. हा थर हायडोजनने बनलेला आहे.
कमो फ यर (Chemosphere)- कमो फ यर हणजे पृ वी या पृ भागापासून १९ ते
८० िक.मी. उंची दर यानचा वातावरणाचा असा भाग क याम ये काश-रासायिनक
अिभि या (Photo-Chemical Reaction) होतात.
३.५.१ सूय (Sun)- हा एक तारा असून तो पृ वीपासून सरासरी १४.९६ कोटी िक.मी.
अंतरावर आहे. सूयाचा यास (१३,९२,७०० िक.मी.) पृ वी या यासापे ा (१२,७४२
िक.मी.) १०९ पटीने जा त आहे. या या गा याचे तापमान सुमारे १,५०,००,००००
से सअस आहे तर पृ भागाचे तापमान ६०००० से सअस आहे. पृ वी या
वातावरणाला ९९.९७% ऊजा सूयापासून ा होते.
३.५.२ ारण (Radition)- कोण याही मा यमािशवाय िव ुतचुंबक य लहर ारे
होणा या ऊजा सं मणास ारण असे हणतात. ० क वन िकवा –२७३.१५०
से सअस पे ा जा त (प रपूण ० पे ा जा त) तापमान असणारा येक पदाथ
िव ुतचुंबक य लहर ारे ऊ मीय ऊजा (Heat /Thermal Energy) उ सिजत
करतो.
सौर ारण (Solar Radiation)- सूया या क ाशी चंड दाब व घनता अस याने
हायडोजन (H) अणूंचे हेिलयम (He) अणूंम ये प रवतन होऊन ऊजा िनमाण होते व ती
ऊजा सूया या पृ भागापासून कोण याही मा यमािशवाय सव िदशांना िव ुतचुंबक य
लहर या व पात बाहेर पडते िकवा उ सिजत होते, यालाच सौर ारण असे हणतात.
74
भू-वातावरणीय ारण (Terristrial Radiation)- सूयापासून ा झालेली ऊजा
पृ वी व ित या वातावरणातून दीघ िव ुतचुंबक य लहर या व पात बाहेर पडते िकवा
उ सिजत होते, याला भू-वातावरणीय ारण असे हणतात.
भू-वातावरणीय ारण (Terristrial Radiation) सौर ारण (Solar Radiation)
३.५.३ सौर थरांक (Solar Constant)- पृ वी सूयापासून सरासरी अंतरावर

असतांना, िविश एकक े ास, िविश कालावधीत, लंब प सूयिकरणां ारे ा
होणा या ारीत ऊज या माणास सौरांक िकवा सौर थरांक असे हणतात. थोड यात,
सौर थरांक हणजे सूयाकडन येणा या उजचा दर. हा दर वातावरणा या मा यावरील
(बा मयादेवरील) पृ भागावर मोजला जातो.
75
सौर थरांक ‘कलरी ित चौरस सटीमीटर ित िमिनट’ (कलरी / सेमी२ /
िमिनट) या प रमाणात य करतात. सौर थरांकाचे सरासरी माण १.९५७५ कलरी
ित चौरस सटीमीटर ित िमिनट इतक आहे. सौर थरांकाचे माण सौर डागांची सं या
वाढ यावर (दर ११ वषानी) व सूय-पृ वीतील अंतर कमी (सुमारे १४.७० कोटी
िक.मी.) अस यावर (उपसूय थती काळात: ३ जानेवारी या सुमारास) वाढते तर सूय-
पृ वीतील अंतर जा त (सुमारे १५.२० कोटी िक.मी.) अस यावर (अपसूय थती
काळात: ५ जुलै या सुमारास) घटते.
(१ कलरी हणजे १ ॅम पा याचे १० से. तापमान वाढव यासाठी लागणारी ऊजा)
३.५.४ सौरतापन (Insolation)- ‘Insolation’ हा श द ‘incoming solar
radiation’ (येणारे सौर ारण) या श दांचे लघु प आहे. याला मराठीत ‘सौरतापन’
ही संक पना वापरतात. सौरतापन हणजे पृ वीला सूयापासून उ णता, काश इ.
व पात ा होणारी ा रत ऊजा (Radiant Energy) होय.
सूयापासून ारीत झालेली ऊजा िव ुतचुंबक य लघु लहर या व पात ित
सेकद २,९९,७९२.४५८ िक.मी. वेगाने वास करते. सूयापासून पृ वीपयत ही ऊजा
पोहच यास सामा यतः ४९९ सेकद लागतात. सूयापासून ारीत झाले या एकण
ऊजपैक कवळ दोन अ जांश भागाएवढी ऊजा पृ वी या वातावरणा या वर या भागात
पोहोचते. यातील ८% ऊजा अितनील िकरणां या पात, ४७% ऊजा य िकरणां या
पात आिण ४५% ऊजा अवर िकरणां या पात असते.
सूय काशाशी संबंिधत वातावरणीय ि या
१. परावतन (Reflection) २. शोषण (Absorption)
३. िविकरण (Scattering) ४. ेपण / सार (Transmission)
76
दररोज सूयाकडन पृ वी व ित या वातावरणाकडे लघु लहर या व पात येणारी
सव ऊजा, पृ वी व ित या वातावरणा ारे दीघ लहर या व पात अवकाशात
उ सिजत / परत कली जाते, या ऊजा संतुलनालाच पृ वीचे औ णक संतुलन असे
हणतात.
पृ वीचे औ णक संतुलन
३.६.१ सूयाकडन पृ वीकडे येणा या उ णतेचे व प- सूयाकडन पृ वीकडे येणा या

उ णतेचे एकण माण १००% मान यास ३५% उ णता िविकरण व परावतन ि यांमुळे
अवकाशात परत जाते. यालाच भू धवलता (Earth’s Albedo) असे हणतात. ही
उ णता कोण याही कारे वातावरण व भूपृ ास उपयोगात येत नाही. या ३५%
उ णतेपैक २७% ढगांपासून व २% पृ वी या पृ भागापासून परावत त होते आिण ६%
धुलीकणांपासून िविकरण ि ये ारे परत जाते. िश क रािहले या ६५% उ णतेपैक
१४% उ णता वातावरणातील वायू व बा प य पणे शोषून घेतात व शेवटी कवळ
५१% उ णता पृ वी या पृ भागावर पोहचते. या ५१% उ णतेपैक ३४% य
सूयिकरणां ारे व १७% वातावरणातील िविकरण उ सजना ारे ा होते.
३.६.२ पृ वीकडन सूयाकडे जाणा या उ णतेचे व प- पृ वी या पृ भागास
िमळाले या एकण ५१% उ णतेपैक , १९% उ णता सां ीभवन ि ये ारे व ९%
77
अिभसरण ि ये ारे वातावरणास िमळते आिण २३% उ णतेचे भूपृ ापासून उ सजन
होते. या २३% उ सिजत उ णतेपैक ६% उ णता वातावरणात शोषली जाते व १७%
अवकाशात फकली जाते. तर वातावरणातील वायू व बा प यांनी य पणे शोषलेली
१४% उ णता व पृ वी या पृ भागाकडन िमळालेली ३४% उ णता (१९% सां ीभवन
+ ९% अिभसरण + ६% भूपृ ापासून उ सजन) वातावरणातून अवकाशात फकली
जाते.
अशा कारे सूयापासून पृ वी या वातावरणाला व पृ भागाला ा होणा या
उ णतेचे संतुलन साधले जाते.
३.७ हवेचा दाब / वायुभार (Air Pressure)- हवेला वजन अस याने ितचा भार
पडतो. या भारालाच हवेचा दाब असे हणतात.
वातावरणीय दाब (Atmospheric Pressure)- िविश एकक े ाम ये
समु सपाटीपासून वातावरणा या िशखरापयत असले या हवे या तंभातील वजनास
वातावरणीय दाब असे हणतात.
३.७.१ दाब मापनाची उपकरणे (Instruments of Pressure Measurement)-
हवेचा दाब वायुभार आलेख मापक (Barograph) िकवा वायुभारमापक
(Barometer) उपकरणा ारे मोजला जातो.
वायुभार आलेख मापक (Barograph)- या उपकरणावर आलेखाची प ी
असते. ित यावर रेषा मक व पात
हवे या दाबाची न द होते. हे उपकरण
हवे या दाबा या सलग न दीसाठी
उपयु आहे.
वायुभारमापक (Barometer) तीन कारचे आहेत-

१. पारायु / फोिटनचा वायुभारमापक (Mercurial/Fortin’s Barometer)-
इटािलयन गिणत आिण भौितकशा इ हजिल टा टॉरीसेली (Evangelista
Torricelli) यांनी १६४३ म ये या उपकरणाचा शोध लावला. या उपकरणात पा याचा
वापर कलेला असतो.
78
२. वरिहत वायुभारमापक (Aneroid ३. अंका मक वायुभारमापक

Barometer)- Aneroid हणजे व (Digital Barometer)- हे
नसलेल.े या उपकरणाचा शोध च वै ािनक वयंचिलत उपकरण असून या
लुिसयन िवडी (Lucien Vidi) यांनी १८४४ उपकरणात अंका या व पात हवेचा
म ये लावला. दाब िदसतो.
३.७.२ दाब मापनाची प रमाणे / एकक (Units of Pressure Measurement)-

हवे या दाब मोज याची िनरिनराळी एकक आहेत :
१. िकलो ॅम ती चौरस सटीमीटर
२. पा कल ( यूटन ती चौरस मीटर)
३. पा याची िमलीमीटर मधील उंची (याला टॉर असेही हणतात),
४. पा याची सटीमीटर मधील उंची
५. बार (= १,००,००,००० डाइन ती चौरस सटीमीटर)
िमिलबार (Millibar)- १ चौ.से.मी. जागेवर १,००० डाई समुळे पडणारा हवेचा दाब
हणजे १ िमिलबार होय. १,००० िमलीबारचा १ बार होतो. िमिलबार हवेचा दाब
मोज यासाठी अिधक सोयी कर प रमाण आहे.
डाईन (Dyne)- हे बल (Force) मोज याचे एकक आहे. एक ॅम वजना या
पदाथास एका सेकदात एक से.मी. अंतर पुढे ढकल यासाठी लागणारा दाब हणजे एक
डाईन होय. ढोबळमानाने एक डाईन हणजे १ िमली ॅम वजन होय.
79
मािणत वायुभार (Standard Air Pressure)- ४५० अ वृ तावर १५० से सअस
तापमान असतांना समु सपाटीवर असले या हवे या दाबास मािणत वायुभार (एक
वातावरणीय दाब /atm) असे हणतात. हा दाब १,०१३.२५ िमिलबार (mb) /
२९.९२१३ इंच / ७६० िमलीमीटर / ७६ सटीमीटर / १,०१,३२५ पा कल /
१.०३३२५ िकलो ॅम / १०,१३,२५० डाइन ती चौरस सटीमीटर / १४.६९६ प ड ती
चौरस इंच इतका असतो.
३.७.३ हवे या दाबाचे िवतरण (Distribution of AirPressure)- हवेचा दाब

ामु याने उंची, तापमान, हवेची आ ता, पृ वीची गु वाकषण श ी या घटकांवर
अवलंबून असतो. यामुळे हवेचा दाब उंची, थळ व काळानुसार वेगवेगळा आढळतो.
पृ वीवरील हवे या दाबाचे िवतरण दोन कारांनी अ यासले जाते.
कालिनहाय िवतरण अिभ े ीय िवतरण
(Temporal Distribution) (Spatial Distribution)
दैिनक िवतरण ऊ वगामी िवतरण
मािसक / ऋतूनुसार िवतरण ि ितजसमांतर िवतरण
वािषक िवतरण
80
३.७.३.१ हवे या दाबाचे उभे / ऊ वगामी िवतरण (Vertical Distribution of
Air Pressure): पृ वी या गु वाकषण श ीमुळे वातावरणातील हवा पृ वी
पृ भागाकडे ओढली जाते. यामुळे वातावरणात उंचीनुसार वायू, बा प व धुलीकणांचे
माण कमी-कमी होत जाते. प रणामी समु सपाटीपासून जसजसे उंच जावे तसतसा
हवेचा दाब कमी होत जातो. समु सपाटीवर हवेचा सरासरी दाब १,०१३.२५ िमिलबार
असतो. तो ५ िक.मी. उंचीवर ५४०.४ िमिलबार, १० िक.मी. उंचीवर २६५ िमिलबार,
२५ िक.मी. उंचीवर २५.४९ िमिलबार तर ५० िक.मी. उंचीवर ०.७९८ िमिलबार इतका
असतो.
0
उंची (िक.मी.) तापमान ( से.) हवेचा दाब ((mb)
-०.५ १८.२ १०७४.८
० १५ १०१३.२५
०.५ १२ ९५४.६
१.० ९ ८९८.८
१.५ ५ ८४५.६
२.० २ ७९५.०
२.५ -१ ७४६.९
३.० -४ ७०१.२
३.५ -८ ६५७.८
४.० -११ ६१६.६
५.० -१७ ५४०.४
६.० -२४ ४७२.२
७.० -३० ४११.०
८.० -३७ ३५६.५
९.० -४३ ३०८.०
१०.० -५० २६५.०
१२.० -५६ १९४.०
१४.० -५६ १४१.७
१६.० -५६ १०३.५
१८.० -५६ ७५.६५
२०.० -५६ ५५.२९
२५.० -५१ २५.४९
३०.० -४६ ११.९७
३५.० -३६ ५.७५
४०.० -२३ २.८७
५०.० -२.५ ०.७९८
81
३.७.३.२ हवे या दाबाचे आडवे / ि ितजसमांतर िवतरण (Horizontal
Distribution of Air Pressure)- पृ वीवर आड या िदशेत हवे या दाबाचे माण
असमान आढळते. हे माण नकाशात समवायुभार रेषांनी दशिवतात.
समवायुभार रेषा (Isabar)- नकाशावर समान हवे या दाब असले या िठकाणांना
जोडणा या रेषेस समवायुभार रेषा असे हणतात.
वायुभार उतार / दाब वणता (Barometric Slope / Pressure Gradient)-
82
अंतरानुसार हवे या दाबातील बदलाचे माण हणजे दाब वणता होय. हे
माण समवायुभार रेषांमधील अंतरावर अवलंबून असते. दाब वणता समवायुभार रेषेस
काटकोन क न जा त दाबाकडन कमी दाबाकडे दशिवतात. जे हा समवायुभार रेषा
एकमेका या जवळ असतात ते हा वायुभार उतार ती असतो िकवा दाब वणता जा त
असते. अशी थती असले या देशात वा याचा वेग जा त असतो. या उलट जे हा
समवायुभार रेषांमधील अंतर जा त असते ते हा वायुभार उतार मंद असतो िकवा दाब
वणता कमी असते. अशा थतीत वा याचा वेग मंद असतो.
हवे या दाबाचे वािषक सरासरी िवतरण (िमलीबारम ये)
३.८ दाब प े आिण वात णाली (Pressure Belts and Wind System):
हवेचा दाब आिण वारे एकमेकांशी संबंिधत घटक असून यां यामुळेच वातावरणात
िविवध घडामोडी सात याने घडतात.
३.८.१ पृ वीवरील हवे या दाबाचे प े (Air Pressure Belts on Earth)-
पृ वीवर उ तर ुवापासून दि ण ुवापयत कमी-जा त वायुभाराचे सात लांबट देश
िनमाण होतात, यांना वायुभार प े असे हणतात. हे दाब प े तापमान िभ ता व
पृ वी या प रवलनामुळे िनमाण झालेले आहेत. या सात वायुभार प ातील ३ प े
कमी दाबाचे व ४ प े जा त दाबाचे आहेत.
83
१ िवषुववृ तीय कमी दाबाचा प ा (Equatorial Low Pressure Belt)- हा दाब
प ा िवषुववृ तालगत ५० उ तर आिण ५० दि ण अ वृतां या दर यान पसरलेला आहे.
या भागात लंब प सूयिकरणांमुळे (६६.५० पे ा जा त कोनात) वषभर तापमान जा त
असते. यामुळे पृ भागाजवळील हवा तापते, सरण पावते आिण हलक होऊन
आकाशाकडे जाते. तसेच िवषुववृ तावर पृ वी या प रवलनाचा वेगही जा त अस याने
तेथील हवा बाहेर फकली जाते. प रणामी हा कमी दाबाचा प ा तयार होतो. या
प ात वारे हलक आिण शांत व पात वाहतात हणूनच या प ाला शांततेचा
प ा (Doldrums) असेही हणतात.
२. उप-उ ण किटबंधीय जा त दाब प े (Sub-Tropical High Pressure

Belts)- िवषुववृ तीय देशातून आकाशाकडे वर गेलेली उ ण व हलक हवा सुमारे
५,००० मीटर उंची या वर गे यावर पृ वी या प रवलनामुळे ुवीय देशाकडे उ तर व
दि ण िदशेस वा लागते. उंचावरील कमी तापमानामुळे ती थंड होऊन जड होते. ही जड
झालेली हवा उ तर व दि ण गोलाधाम ये २५० ते ३५० अ वृ तां या दर यान पृ वी या
84
पृ भागाकडे येत.े यामुळे जा त दाबाचे प े तयार होतात. या दाब प ांना उप-उ ण
किटबंधीय जा त दाब प े असे हणतात. हे दाब प े अनेक जा त दाबा या क ात
िवभागलेले आहेत. या प ांम ये, पाऊस अ यंत मयािदत असून वारे हलक व अ थर
असतात.
३. उप- ुवीय िकवा समशीतो ण किटबंधीय कमी दाब प े (Sub-Polar Or
Temperate Low Pressure Belts)- हे कमी दाब प े उ तर आिण दि ण
गोलाधात ५५० ते ६५० अ वृ तां या दर यान िनमाण होतात. पृ वी या प रवलनामुळे
येथील हवा पृ वी या पृ भागाव न बाहेर फकली जाते यामुळे हे कमी दाब प े तयार
होतात. उ तर गोलाधातील उप- ुवीय कमी दाब प ा उ तर अमे रका, उ तर आिशया
आिण युरोप या िवशाल भूभागाने यापलेला आहे. याउलट, दि ण गोलाधातील उप-
ुवीय कमी दाब प ा जलाने यापलेला आहे. यामुळे दि ण गोलाधातील हा प ा
जा त िवकिसत व सलग आहे. च वादळे जात असताना हे कमी दाबाचे प े अिधक
भावी असतात.
४. ुवीय जा त दाब प े (Polar High Pressure Belts)- उ तर व दि ण ुवीय
देशात ९०० अ वृ तांजवळ हे जा त दाब प े आहेत. या े ात वषभर अितितरकस
सूयिकरणांमुळे तापमान खूपच कमी (०० से सअस पे ा कमी) असते. यामुळे पृ वी
पृ भागाजवळ हवा थंड, दाट आिण जड होते. प रणामी या जा त दाब प ांची
िनिमती होते.
३.८.२ दाब प ांचे आंदोलन (Oscillation of Pressure Belts)- सूया या
उ तरायण व दि णायन ि यांमुळे पृ वीवर (उ तर व दि ण गोलाधात) पडणा या
सूय काशाचा कालावधी व ती ता याम ये बदल होतो. या बदलामुळे तापमान प े व
यावर अवलंबून असलेले दाब प े ५o ते ७o अंतराने उ तरेस िकवा दि णेस सरकतात.
उ तरायणा या काळात (२२ िडसबर ते २१ जून) हे प े उ तर िदशेस तर दि णायना या
काळात (२१ जून ते २२ िडसबर) हे प े दि ण िदशेकडे सरकतात. यालाच दाब
प ांचे आंदोलन असे हणतात.
३.८.३ वात णाली (Wind System)- ि तीजसमांतर िदशेत हवे या जा त
दाबा या देशाकडन कमी दाबा या देशाकडे (दो ही देशातील हवेचा दाब समान
85
होईपयत) हवा वाहते. या वाहणा या हवेलाच वारा असे हणतात. वा याची िनिमती दोन
िभ िठकाण या हवे या दाबातील फरकामुळे होते. तसेच दाबातील फरका या
ती तेवर वा याची िदशा व वेग अवलंबून असतो. वा याची िदशा नेहमी जा त
दाबाकडन कमी दाबाकडे असते. तर वा याचा वेग दाबातील फरकाची ती ता जा त
अस यास जा त असतो याउलट दाबातील फरकाची ती ता कमी अस यास वा याचा
वेगही कमी असतो.
वा याची िदशा व वेग मापन (Measurement of Wind Direction and
Speed)- साधारणपणे भूपृ ापासून १० मीटर उंचीवर वा याचे मापन करतात.
िदशामापन- वा याची िदशा वातक ट िकवा िदशादशक (Wind Vane)
उपकरणा ारे िन चत कली जाते. या उपकरणावर उ तर, पूव, दि ण आिण प चम
या चार मुख िदशा दशिवले या असतात व ि ितजसमांतर िदशेत मु पणे िफरणारा
एक बाण (Arrow) असतो. बाणाचे टोक या िदशेस असते या िदशेला वारा वाहत
असतो.
वातक ट वायुवेग आलेख मापक
(Wind Vane) (Anemograph)
वेगमापन- वा याचा वेग वायुवेगमापक (Anemometer) उपकरणा ारे मोजतात.

व तो िकलोमीटर ती तास िकवा नॉट (Knot) प रमाणात य करतात. (१ नॉट
हणजे १.८५२ िक.मी. ती तास िकवा १ नािवक मैल (Nautical Mile) ती तास)
वायुवेगमापक चार मुख कारचे आहेत.
86
कप वायुवेगमापक पं यासारखा वायुवेगमापक अंका मक वायुवेगमापक
(Cup Anemometer) (Propeller Type Anemometer) (Digital Anemometer)
३.८.४ दाब प ांनुसार वाहणारे वारे (Winds Blowing According To The

Pressure Belts)- पृ वीवर ३ कमी व ४ जा त हवे या दाबाचे प े िनमाण होतात.
या जा त दाबा या प यांकडन कमी दाबा या प यांकडे वषभर िनयिमतपणे वारे
वाहतात, या वा यांना हीय वारे (Planetary Winds) असे हणतात.
वा याची मूळ िदशा

पृ वी या प रवलनामुळे वा याची बदललेली िदशा
87
वैिश -
े
i. हीय वारे संपूण वषभर सात याने वाहतात.
ii. हे वारे जवळजवळ संपूण पृ वीवर वाहतात.
iii. पृ वी या परीवलनामुळे हे वारे उ तर गोलाधात यां या उजवीकडे आिण दि ण
गोलाधात डावीकडे वळतात.
iv. ऋतूनुसार दाब प ांम ये होणा या आंदोलनाचा िकवा थलांतराचा या
वा यां या वेगावर प रणाम होतो.
v. जमीन आिण पा या या िवतरणामुळे या वा यांची िदशा व गती भािवत होते.
कार- या वा याचे तीन मु य कार आहेत.
१. यापारी वारे २. ित यापारी वारे ३. ुवीय वारे
१. यापारी वारे (Trade Winds/ Easterlies)- उप-उ ण किटबंधीय जा त दाब
प याकडन िवषुववृ तीय कमी दाब प याकडे वाहणा या वा यांना यापारी वारे असे
हणतात. साधारणपणे उ तर व दि ण गोलाधात हे वारे पूवकडन प चमेकडे वाहतात
हणून यांना पूव य वारे असेही हणतात.
उप कार- यापारी वा यांचे िदशेनुसार दोन उप कार आहेत.
(i) ईशा य यापारी वारे (North-East Trade Winds)- उ तर गोलाधात यापारी
वारे ईशा येकडन नैऋ येकडे वाहतात हणून यांना ईशा य यापारी वारे असे हणतात.
(ii) आ ेय यापारी वारे (South-East Trade Winds)- दि ण गोलाधात
यापारी वारे आ ेयेकडन वाय येकडे वाहतात हणून यांना आ ेय यापारी वारे असे
हणतात.
वैिश - े
i. यापारी वारे वषभर िनयिमतपणे एकाच िदशेने वाहतात.
ii. पृ वी या प रवलनामुळे या वा यांची मूळ िदशा बदलते.
iii. या वा यांचा वेग ित तास सुमारे १६ ते २४ िक.मी. इतका असतो.
iv. यापारी वारे जिमनीपे ा सागरावर अिधक वेगाने वाहतात.
v. उ हा ापे ा िहवा ात हे वारे जा त वेगाने वाहतात िशवाय यांचा िव तारही
जा त असतो.
88
vi. या वा यांनी ३१% सागरी भाग यापलेला आहे.
vii. यापारी वारे पूवकडन वाहत येतात यामुळे खंडां या पूव भागास पाऊस देतात.
प चमेकडे जाताना ते कोरडे होतात. यामुळे खंडा या प चम बाजूस पाऊस
पडत नाही.
viii. िहंदी महासागराव न िवषुववृ ता या उ तरेकडील भागात जे हा हे वारे वेश
करतात ते हा यांचे मोसमी वा यात पांतर होते.
ix. पूव या काळी यापारासाठी जाणा या िशडा या जहाजांना सागरात वाहतुक साठी
हे वारे उपयोगात येत असत हणून या वा यांना यापारी वारे असे हणतात.
x. िवषुववृ ताजवळील कमी दाबा या प यात ईशा य व आ ेय यापारी वारे एक
येतात.
२. ित यापारी वारे (Anti-Trade Winds/ Westerlies)- उप-उ ण
किटबंधीय जा त दाब प याकडन उप- ुवीय कमी दाब प याकडे वाहणा या
वा यांना ित यापारी वारे असे हणतात. साधारणपणे या वा यांची िदशा प चमेकडन
पूवकडे असते हणून यांना प चमी वारे असेही हणतात.
उप कार- ित यापारी वा यांचे िदशेनुसार दोन उप कार आहेत.
(i) नैऋ य ित यापारी वारे (South-West Anti-Trade Winds)- उ तर
गोलाधात ित यापारी वा यांची िदशा नैऋ येकडन ईशा येकडे असते हणून यांना
नैऋ य ित यापारी वारे असे हणतात.
(ii) वाय य ित यापारी वारे (North-West Anti-Trade Winds)- दि ण
गोलाधात ित यापारी वा यांची िदशा वाय येकडन आ ेयेकडे असते हणून यांना
आ ेय यापारी वारे असे हणतात.
वैिश - े
i. ित यापारी वा यांचा वेग व िदशा अिन चत व पाची असते.
ii. पृ वी या प रवलनामुळे या वा यांची मूळ िदशाही बदलते.
iii. उ हा ापे ा िहवा ात हे वारे जा त वेगाने वाहतात.
iv. उ तर गोलाधात ित यापारी वा यां या िदशेवर आवत व यावाताचा प रणाम
होतो.
89
v. उ तर गोलाधापे ा दि ण गोलाधात जलभाग जा त अस याने ित यापारी वारे
वेगाने व िनयिमत वाहतात.
vi. दि ण गोलाधात ४०० अ वृ तापलीकडे भू देशाचा फारसा अडथळा नस याने
ित यापारी वारे वेगाने वाहतात. या भागात यांना गरजणारे चाळीस (Roaring
Forties) असे हणतात.
vii. ५०० दि ण अ वृ तापलीकडे संपूण सागरी देश अस याने ित यापारी
वा यांचा वेग जा त होतो हणून यांना खवळलेले प ास (Furious Fifties)
िकवा शूर प चमी वारे (Brave West Winds) असे हणतात.
viii. ६०० दि ण अ वृ ताजवळ ित यापारी वारे अित वेगाबरोबरच चंड
आवाजानेही वाहतात हणून यांना िकचाळणारे साठ (Screeching Sixties)
ix. ित यापारी वारे उ ण देशाकडन थंड देशाकडे वाहतात. यामुळे ते खंडां या
प चम भागात पज य देतात. उदा. नैऋ य ित यापारी वा यांमुळे युरोप व उ तर
अमे रक या प चम िकना यावर पाऊस पडतो तर वाय य ित यापारी वा यांमुळे
दि ण अमे रका व यूझीलंड या प चम िकना यावर पाऊस पडतो.
३. ुवीय वारे (Polar Winds)- वु ांजवळील जा त दाब प ांकडन उप- ुवीय
कमी दाब प ांकडे वाहणा या वा यांना ुवीय वारे असे हणतात. सामा यतः हे वारे
पूवकडन प चमेस वाहतात हणून यांना ुवीय पुविभमुख वारे (Polar Easterlies)
उप कार- गोलाधानुसार ुवीय वा याचे दोन उप कार आहेत.
(i) उ तर ुवीय वारे (Northern Polar Winds)- उ तर गोलाधात वाहणा या
ुवीय वा यांना उ तर ुवीय वारे िकवा नॉरई टर (Noreaster) असे हणतात.
(ii) दि ण ुवीय वारे (Southern Polar Winds)- दि ण गोलाधात वाहणा या
ुवीय वा यांना दि ण ुवीय वारे असे हणतात.
वैिश - े
i. ुवीय वारे ०० से सअस पे ा कमी तापमाना या देशातून वाहत येत
अस यामुळे कोरडे व थंड असतात. यामुळे ते पाऊस देत नाहीत.
90
ii. उ तर ुवीय देशात दि ण ुवीय देशापे ा जमीन-पाणी िवतरणात जा त
िभ ता आहे यामुळे उ तर ुवीय वा यांपे ा दि ण वु ीय वारे जा त
िनयिमतपणे वाहतात.
iii. उ हा ापे ा िहवा ात हे वारे वेगाने वाहतात.

वृ ी अथ (Meaning of Precipitation)- ढगांमधून व िकवा घन पात पाणी
पृ वी या पृ भागावर पडणे हणजे वृ ी होय.
वृ ी हणजे कोणतेही व िकवा घन पातील पाणी जे वातावरणात तयार होते आिण
पृ वीवर पडते.
वृ ीची िनिमती (Formation of Precipitation)- जे हा वातावरणातील
बा पसंपृ हवेचे (सापे आ ता १००% असले या हवेच)े तापमान कमी होते ते हा
सां ीभवन ि ये ारे (०० से सअस पे ा जा त तापमान असतांना) बा पाचे जलथबांत
िकवा घनीभवन ि ये ारे (०० से सअस पे ा कमी तापमान असतांना) बा पाचे
91
िहमकणात पांतर होऊन ढग तयार होतात आिण यातूनच जलथबांचा िकवा
िहमकणांचा आकार मोठा झा यावर वृ ीची िनिमती होते.
वृ ीची पे (Forms of Precipitation)- वृ ीचे कार / पे ामु याने
खालील चार प र थत वर अवलंबून असतात-
i. सां ीभवन ि या होत असतांनाचे तापमान
ii. हवेतून कण जात असताना उ वले या प र थती
iii. ढग कार आिण यांची भूपृ ापासून उंची
iv. वृ ी िनमाण करणा या ि या
वातावरणीय थतीत देशानुसार व ऋतूनुसार मो ा माणात बदल होतात. यामुळे
वृ ीची िविवध पे िनमाण होतात. वृ ीची लहान-मोठी सुमारे ५० पे आहेत.
यापैक चिलत पे पुढील माणे-
वृ ीची व प पे वृ ीची घन प पे
िहम (Snow), गारा (Hail),
रमिझम (Drizzle), पाऊस (Rain)
सिहम / बफ गो ा (Sleet / Ice Pellets)
वृ ीतील जलथब / िहमकण हे ढगातील जलथब / िहमकणांपे ा आकाराने मोठे व
जड असतात. उदा- पावसा या एका थबाचे व तुमान ढगां या १० लाख थबांइतक
असते.
जलथबांचा पड याचा वेग (Fall Velocity of Water Drops)
जलथबांचा यास पड याचा वेग
कार (Type)
(िमलीमीटर) (िक.मी./तास)
१ लहान मेघ थब (Small Cloud Droplets) ०.०१ ०.०१
२ आदश मेघ थब (Typical Cloud Droplets) ०.०२ ०.०४
३ मोठे मेघ थब (Large Cloud Droplets) ०.०५ ०.३
४ रमिझम थब (Drizzle Drops) ०.५ ७
५ आदश पावसाचे थब (Typical Rain Drops) २.० २३
६ मोठे पावसाचे थब (Large Rain Drops) ५.० ३३
(मानवी कस सुमारे ७५ माय ोमीटर / ०.०७५ िमलीमीटर यासाचा असतो.)
(१ िमलीमीटर = १००० माय ोमीटर)
92
१. रमिझम (Drizzle)- वातावरणातून पृ वी पृ भागाकडे येणा या
०.५ िमलीमीटर पे ा कमी यास असले या
सू म व एकसमान जलथबांना रमिझम असे
हणतात. याची िनिमती तर (Stratus
Cloud) िकवा वषा तरी मेघ
(Nimbostratus Cloud) याम ये होते.
२. पाऊस / पज य (Rain)- ०.५ िमलीमीटर पे ा जा त यासाचे जलथब ढगातून
पृ वी पृ भागाकडे ये या या
ि येला पाऊस / पज य असे
हणतात.
िनिमती- पृ वी पृ भागावरील पा याचे सूया या उ णतेमुळे बा पात पांतर होते. हे

बा प हवेसोबत वातावरणात वर जाते. ही बा पयु हवा वातावरणात जसजशी उंच जाते
तसतशी थंड होते िकवा ितचे तापमान कमी होऊ लागते. िविश उंचीवर हवा
बा पसंपृ होते / दविबंद पातळी गाठते ( या तापमानाला हवेतील बा पाचे माण
अिधकतम असते ते तापमान गाठते हणजेच सापे आ ता १००% होते). या
बा पसंपृ पातळीनंतर (दविबंद / दवांक पातळी नंतर) पु हा हवेचे तापमान कमी
झा यास काही बा प जादा ठरते. या हवेतील जादा बा पाचे धूिलकणांभोवती सां ीभवन
होऊन अितसू म जलकण (०.०१ ते ०.०५ िमलीमीटर यास असलेल)े तयार होतात.
असे अनेक जलकण एक येऊन ढग तयार होतात. ढगांमधील जलकण एकमेकांना
जोडले जाऊन आकाराने मोठे होऊ लागतात. जे हा हे जलकण ०.५ िमलीमीटर पे ा
93
जा त यासाचे होतात ते हा ते हवे या ऊ वगामी वाहामुळे तरंगू शकत नाहीत व ते
पृ वी पृ भागाकडे येऊ लागतात यालाच पाऊस असे हणतात.
वैिश - े
(i) पाऊस पुंजवषा मेघ / गज मेघ (Cumulonimbus) िकवा वषा तरी मेघ
(Nimbostratus Cloud) यातून पडतो.
(ii) पावसा या थबांचा यास ०.५ ते ५ िमलीमीटर इतका असतो.
(iii) चांग या आकाराचा पावसाचा एक थब ढगातील ५ ते १० दशल सु म
जलकणांनी तयार होतो.
(iv) साधारणपणे ढगांची जाडी जसजशी वाढते तसतशी यांची पज य मता
वाढते.
(v) उ ण किटबंधात १८५० मीटर पे ा जा त जाडी असले या ढगातूनच पाऊस
पडतो तर ३६५० मीटर पे ा जा त जाडी असले या ढगांतून िन चतच पाऊस
पडतो.
पज यमापन- पज य मोज यासाठी पज य मापक (Rain Guage) हे उपकरण
वापरतात. पज य िमलीमीटर, सटीमीटर िकवा इंच या प रमाणात य करतात.
पज याचे िवतरण नकाशात समपज य रेषेने (Isohyte) दशिवतात. समपज य रेषा
हणजे नकाशात समान पज य माण असलेली िठकाणे जोडणारी रेषा होय.
मािणत पज यमापक वयंचिलत पज यमापक अंक य पज यमापक
(Standard Rain Guage) (Automatic Rain Gauge) (Digital Rain Gauge)
94
जागितक पज य िवतरण
पज य कार- बा पयु हवा थंड हो या या व पाव न पावसाचे तीन मु य कार

कले जातात- १. आरोह पाऊस २. ितरोध पाऊस ३. आवत पाऊस
१. आरोह िकवा अिभसरण पाऊस (Conventional Rain)- हवे या अिभसरण
वाहामुळे पडणा या पावसाला आरोह / अिभसरण पाऊस असे हणतात.
सूया या उ णतेमुळे भूपृ ताप यावर या या संपकात आलेली हवादेखील
तापते. हवा ताप याने सरण पावून हलक होते व ती वातावरणात वर जाऊ लागते. या
वर जाणा या हवेत बा पही असते. या वर गेले या हवेची पोकळी भ न काढ यासाठी
आजूबाजूची हवा येत.े पु हा ही हवा तापते व वातावरणात वर जाते. अशा कारे हवेचे
उ वगामी / अिभसरण वाह भूपृ ाकडन वातावरणाकडे सु होतात. ही बा पयु हवा
जसजशी उंच जाते तसतशी थंड होते. यामुळे िविश उंचीवर हवेची सापे आ ता
१००% होते हणजेच हवा बा पसंपृ होते. यानंतरही हवेचे तापमान कमी झा यास
हवेची बा पधारण मता कमी होते, काही बा प जादा ठरते व या जादा बा पाचे (००
से सअस पे ा जा त तापमान असतांना) सां ीभवन होऊन जलकण बनतात. या
जलकणां या समु याने ढग तयार होऊन पाऊस पड लागतो.
95
वैिश - े
(i) आरोह कारचा पाऊस पृ वीवर खूपच मयािदत े ात होतो.
(ii) िवषुववृ तीय देश (५० उ तर ते ५० दि ण अ वृ ता दर यान) व उ ण
किटबंधात खंडां या अंतगत भागात िवशेषतः उ तर गोलाधात असा पाऊस
पडतो.
(iii) उ हा ात आिण िदवसा या उ ण काळात (दपारी ४ या सुमारास) असा
पाऊस पडतो.
(iv) या कारचा पाऊस कमी कालावधीत जा त माणात पडतो.
(v) या कारचा पाऊस पडतांना िवजांचा चमचमाट व ढगांचा गडगडाट होतो.
(vi) हा पाऊस जाड, गडद आिण िव तृत पुंजवषा ढगातून होतो.
२. ितरोध पाऊस (Orographic Rain)- ( ितरोध हणजे अडथळा) बा पयु
हवेला पवताचा िकवा उंच भूभागाचा अडथळा आ याने पाऊस पडतो या पावसास
ितरोध पाऊस असे हणतात. हा पाऊस भू पां या अडथ ांमुळे पडतो हणून यास
भू पीय पाऊस (Relief Rain) असेही हणतात.
समु ाव न िकवा मो ा जलाशयाव न येणा या बा पयु वा यां या मागात
पवताचा िकवा उंच भूभागाचा अडथळा येतो. अशावेळी वारे अडथ ा या
पाय याकडन िशखराकडे (चढास अनुस न) हणजेच ऊ विदशेने जाऊ लागतात.
यामुळे वाढ या उंचीनुसार यांचे तापमान कमी होऊ लागते. िविश उंचीवर यांची
96
सापे आ ता १००% होते हणजेच हवा बा पसंपृ होते. यानंतरही तापमान कमी
झा यावर सां ीभवन ि येने ढगांची िनिमती होऊन पवता या वा याकडील बाजूवर /
वातस मुख उतारावर (Windward Slope) जोरदार / जा त माणात पाऊस पडतो.
यालाच ितरोध पाऊस असे हणतात.
पवत ओलांड यावर हे वारे पवता या दस या बाजूव न / वातिव मुख
उताराव न (Leeward Slope) पाय याकडे वा लागतात. यावेळी वा यातील
बा पाचे माण कमी झालेले असते, वा यांचे तापमान वाढत अस याने
बा पधारण मता वाढते. प रणामी वा या या िव िदशेकडील पवता या बाजूस
पावसाचे माण कमी होत जाते, यामुळे हा देश पज य छायेचा देश (Rain
Shadow Region) हणून ओळखला जातो.
वैिश - े
(i) ितरोध पाऊस कोण याही ऋतूत पडतो. पण उ हा ात तो जा त / मुबलक
माणात पडतो.
(ii) ितरोध कारचा पाऊस जगात सवात जा त देशात पडतो.
(iii) या कारचा पाऊस वातस मुख उतारावर जा त माणात पडतो तर
वातिव मुख उतारावर कमी माणात पडतो. उदा. िहमालया या दि ण
उतारावर वािषक सरासरी २०० स.मी. तर उ तर उतारावर कवळ ५ स.मी.
पाऊस पडतो.
97
(iv) या कारचा पाऊस उंच भूभागावर आसपास या सखल देशापे ा जा त
माणात पडतो उदा. दािजिलंगला वािषक सरासरी ३७५ स.मी. तर िद ीला
६५ स.मी. पाऊस पडतो.
(v) मेघालयातील माविसनराम येथे भारतातील सवािधक १,१८७.२ स.मी. पाऊस
ितरोध पज य कारामुळेच पडतो.
महारा ातील स ा ी पवतामुळे पडणारा ितरोध पाऊस
३. आवत पाऊस / आघाडी पाऊस (Cyclonic/ Frontal Rain)- आवत िकवा

आघाडीमुळे जे हा उ ण बा पयु हवेची उ वगामी हालचाल होऊन पाऊस पडतो ते हा
या पावसाला आवत पज य / आघाडी पाऊस असे हणतात.
98
आवत व आघाडीमुळे भूपृ ालगतची उ ण हवा हलक अस याने वातावरणात
वर-वर जाऊ लागते. ही बा पयु हवा उंच गे यावर सरण पावते, थंड होते,
बा पसंपृ होते. यानंतर पु हा तापमान कमी झा यावर सां ीभवन ि या घडन ढग
तयार होतात व पाऊस पडतो.
कार- आवत पज याचे देशानुसार दोन कार कले जातात.
(i) उ ण किटबंधीय आवत पज य- जे हा तापमान िभ तेमुळे भोवताल या देशापे ा
एखा ा िठकाणी हवेचा दाब कमी असतो, ते हा भोवताल या जा त दाबा या
देशाकडन क वत कमी दाबा या देशाकडे च ाकार प तीने वारे वाहत येतात, या
थतीस आवत असे हणतात. उ ण किटबंधात अ या आवतामुळे क ालगत उ ण हवेचे
वेगवान उ वगामी वाह िनमाण होऊन पाऊस पडतो यास उ ण किटबंधीय आवत
पज य असे हणतात. उ ण किटबंधात पडणारा आवत पाऊस मयािदत े ावर पडतो
परंतु तो वादळी व पाचा असतो.
(ii) समशीतो ण किटबंधीय आघाडी पज य- जे हा दोन िभ गुणधमा या वायुराशी
(एक थंड, जड, कोरडी व दसरी उ ण, हलक , आ ) एक येतात ते हा या वायुराश ना
वेग ा करणा या सीमेस आघाडी असे हणतात. समशीतो ण किटबंधात अ या
आघाडीलगत थंड वायुराशीमुळे उ ण वायुराशी वातावरणात वर उचलली जाते यामुळे
पाऊस पडतो यास समशीतो ण किटबंधीय आघाडी पज य असे हणतात. आघाडी
पाऊस समशीतो ण किटबंधात जा त माणात व िव तीण े ात पडतो.
वैिश - े
(i) आवत पाऊस अिभसरण पज यासारखी ि या घडन पडतो.
(ii) आवत या देशाव न जातात तेथे पाऊस पडतो.
(iii) या कारात अ पकाळात चंड पाऊस पडतो.
(iv) प चमी वा यां या भाव े ात िहवा ा ऋतूत आवत पाऊस जा त पडतो.
(v) उ ण आघाडीलगत पाऊस रमिझम व पात परंतु िव तृत े ात व जा त
काळ पडतो.
(vi) थंड आघाडीशी संबंिधत पाऊस नेहमी वादळा या व पात व अगदी कमी
वेळेत पडतो.
99
(vii) मा सूनपूव व मा सूनो तर काळात भारता या पूव व प चम िकनारी देशात
बंगाल या उपसागरात व अरबी समु ात आवत िनमाण होऊन पाऊस पडतो.
(viii) आवत पज यामुळे अितवृ ी, पूर या आप त ना त ड ावे लागते.
३. िहमवृ ी (Snow Fall)- ढगातून बफाचे फिटक (ice crystals) िकवा चपटे
िहमकण (snowflakes) हणजेच घन व पातील पाणी पृ वी पृ भागाकडे
पड या या ि येला िहमवृ ी असे हणतात.
बफाचे फिटक (Ice Crystals) िहमवृ ी: तापमान थती
िहम (Snow)
िनिमती- वातावरणातील उ वगामी हवेचे तापमान गोठणिबंदखाली (०० से सअस पे ा

कमी) गे यास हवेतील जादा बा पाचे थेट घन अव थेत पांतर होऊन िहमकणाची
िनिमती होते. हे िहमकण जे हा उ वगामी हवे या उचलन मतेपे ा जा त जड होतात
ते हा पृ वी पृ भागाकडे येऊ लागतात. यालाच िहमवृ ी असे हणतात.
वैिश - े
(i) िहमवृ ी तर (Stratus Cloud) िकवा वषा तरी मेघ (Nimbostratus
Cloud) यामधून होते.
(ii) सामा यतः जे हा गोठण पातळी (०० से सअस तापमान पातळी) पृ वी या
पृ भागापासून अ यंत जवळ (३०० मीटर पे ा कमी उंचीवर) असते ते हा
िहमवृ ी होते.
100
(iii) िहमवृ ीतील कणांचा आकार १ िमलीमीटर ते ५ सटीमीटर पयत असतो.
(iv) िहम घन व पात अस याने ते पा या माणे वा न जात नाही.
(v) सतत या िहमवृ ीमुळे िहमाचे भूपृ ावर थरावर थर साचतात. यास िहम
(Snow) असे हणतात.
(vi) उ अ वृ तीय ( ुवीय) देशात व समशीतो ण देशात समु सपाटीपयत
िहमवृ ी होते.
(vii) उ ण किटबंधात सुमारे ४५०० मीटर पे ा जा त उंचीवर िहमवृ ी होते.
४. गारपीट (Hailstorm)-
बफाचे कठीण व जड गोळे
ढगांमधून पृ वी या पृ भागावर
ये या या ि येस गारपीट असे
हणतात.
गारिपटीमुळे अनेकदा
िपकांचे अतोनात नुकसान होते,
तसेच जीिवत व िव तहानी होते.
िनिमती- भूपृ ावर जा त उ णता असताना ऊ वगामी हवेचा वाह वातावरणाकडे

वेगाने (कमाल वेग- सुमारे १६० िक.मी./तास) वाहतो. जा त उंचीवर हवेचे तापमान
कमी होऊन हवेतील बा पाचे सां ीभवन घडन येते. यापासून गडद रंगाचे ढग तयार
होतात. यानंतरही जे हा भूपृ ाकडन येणा या हवे या ऊ वगामी वाहामुळे जलकण
वातावरणा या अितथंड भागात (०० से सअस पे ा कमी तापमान असले या भागात)
उंचावर पोहचतात. ते हा जलकणांचे घनीभवन होऊन गारा तयार होतात. या गारा जड
झा याने भूपृ ाकडे येऊ लागतात ते हा यां यावर बा प साचते परंतु उ वगामी हवेचा
101
वेग वाढ याने या गारा पु हा वर उचल या जातात. तेथे गारांवर साचले या बा पापासून
नवीन िहम थर तयार होतात. अशीच ि या पु हा-पु हा घड याने गारा आकाराने मो ा
व जड होतात. जे हा या गारा ऊ वगामी वाहा या उचलन मतेपे ा जा त जड होतात
ते हा या वेगाने भूपृ ाकडे येऊ लागतात. यालाच गारपीट हणतात.
वैिश - े
(i) गारांची िनिमती पुंजवषा मेघ / गज मेघात (Cumulonimbus) होते.
(ii) ब तांशी गारा गोलाकार व १ ते ५ स.मी. यासा या असतात.
(iii) गारेत पारदशक व अपारदशक (दधाळ रंगाचा) एकापाठोपाठ बफाचे समक ी
थर असतात.
(iv) गारेतील पारदशक थर कमी उंचीवर व उ ण भागात तयार होतात तर
अपारदशक थर जा त उंचीवर व अितथंड भागात (हवे या बुडबु ांमुळ)े
तयार होतात.
(v) सामा यतः मो ा आकारा या गारा ताशी १६० िक.मी. पे ा जा त वेगाने
भूपृ ावर आदळतात.
(vi) उ तर व दि ण गोलाधात ३०० ते ६०० अ वृ तां या दर यान जा तीत जा त
गारपीट होते.
(vii) भारतात माच ते मे दर यान गारपीट साठी अनुकल थती असते.
(viii) सवात मो ा आकाराची गार २३ जुलै २०१० रोजी संयु सं थानातील
दि ण डाकोटा ांतात ह हयन (Vivian) येथे पड याची न द आहे. ३
स टबर, १९७० रोजी संयु सं थानातील क सास ांतात कॉफ िवले
(Coffeyville) येथे १४ स.मी. यास, ४३.६ स.मी. प रघ आिण ७६६ ॅम
वजन असलेली गार पडली होती.
५. सिहम वृ ी / िहमगुिलका /बफ गो ा
(Sleet / Ice Pellets)- सिहम वृ ी हणजे
बफ आिण पाऊस यांची िम / एकि त वृ ी
होय.
102
िनिमती- साधारणपणे जे हा
पृ वी या पृ भागाजवळील
०० से सअस पे ा कमी
तापमान असले या अितशीत
हवे या थरातून भूपृ ाकडे
जाणारे पावसाचे थब िकवा
िवतळलेले बफाचे पातळ
तुकडे गोठतात ते हा सिहम
वृ ीची िनिमती होते.
वैिश - े
(i) सिहम वृ ीत बफाचे कण पारदशक आिण गोल असतात.
(ii) यातील कणांचा यास ०.५ ते ५ िमलीमीटर दर यान असतो.
(iii) सिहम वृ ी साधारणपणे समशीतो ण किटबंधात आढळते.
(iv) उ ण किटबंधात ती उंच पवतीय े ावरच आढळते.
(v) आ टक देशात ती िहवाळा सोडन इतर ऋतूंत होऊ शकते.
(vi) िहमकण िवतळ याचे माण अथवा पा याचे थब गोठ याचे माण ढगाची
उंची, ढगाचे तापमान आिण ढग व भूपृ यांमधील िनरिनरा ा थरांतील
तापमान या गो वर अवलंबून असते.
ढगफटी (Cloudburst):
जे हा लहान भौगोिलक े ात, अचानक व अ पावधीत मुसळधार पाऊस
पडतो ते हा यास ढगफटी असे हणतात. ढगफटीत पज य माण ती तास १००
िमलीमीटर िकवा यापे ा अिधक असते. ढगफटी ही नैसिगक, थािनक व पाची व
अ पकाळासाठी घडणारी वृ ीचीच एक ि या आहे. ही ि या जोरदार उ वगामी
वा यांमुळे घडते. काहीवेळेस गारपीट व गडगडाटासह ढगफटी होते. ढगफटीमुळे पूर
प र थती िनमाण होते. ढगफटी हा वृ ी कार ामु याने पवतीय देशात आढळतो.
ढगफटीमुळेच २६ जुलै २००५ रोजी मुंबईत ९४४ िमलीमीटर पाऊस पडला होता.
103
अॅ रझोनातील फोिन स
येथील ढगफटी
104
करण- ४
जलावरण
(Hydrosphere)
४.१ जलावरण अथ व वैिश े (Meaning and Characteristics of Hydrosphere)
४.२ जलावरणाचे मह व (Importance of Hydrosphere)
४.३ जल च (Hydrological Cycle)
४.४ जल संतुलन (Water Balance)
४.५ महासागर तळाची सामा य संरचना (General Structure of Ocean Floor)
४.६ सागर िकना या संदभातील मुलभूत संक पना (Basic Concepts in the Context of
Sea Coast)
४.७ महासागर जला या हालचाली (Movements of Ocean Water)
४.१ जलावरण अथ (Meaning of Hydrosphere)

श द उ प तीशा ानुसार ‘Hydrosphere’ ही इं जी संक पना ‘Hydro’ व
‘Sphere’ या दोन श दां या एक ीकरणाने तयार झालेली आहे. ‘Hydro’ हा श द
‘Hydor’ या ीक श दापासून तयार झाला असून याचा अथ जल (Water) असा
आहे. तर ‘Sphere’ हा श द ‘Sphaira’ या ीक श दापासून तयार झाला असून
याचा अथ गोल िकवा चड (Globe / Ball) असा आहे.
पृ वीवरील पा या या अ त वास जलावरण असे हणतात. जलावरण हा
पृ वी या पृ भागावर आिण पृ भागा या जवळपास पसरलेला पा याचा खंडीत थर
असून यात व प, घन प व वायु प अशा ित ही अव थेतील पा याचा समावेश
होतो.
जल / पाणी (Water)- हायडोजन या दोन अणू आिण ऑ सजन या एका अणूने
िमळन बनलेले संयुग हणजे पाणी होय.
जल गुणधम (Chracteristics of Water)-
(i) पृ वीवरील जल हे एक नैसिगक, सवात मुबलक आिण अ यंत मह वाचे
संसाधन आहे.
105
(ii) पाणी हे जीवो प ती या आधीपासून अ त वात असून ते यय होऊन पुन:पु हा
िनमाण होणारे अ य संसाधन आहे.
(iii) पा यामुळेच पृ वीवर जीवन आहे िकब ना पृ वी सजीव व नील ह आहे.
(iv) पाणी हे मूल य नसून एक संगिमत ( याचे रेणू एकमेकांमधील आकषणामुळे
साहचयात राहतात असे) संयुग आहे.
(v) पा याचे रेणुसू (रेणूम ये असणा या अणूंचे कार व यांची सं या दशिवणारे
सू ) H2O आहे, हे १८६७ म ये िन चत कर यात आले.
(vi) पाणी हा पृ वीवरचा एकमेव पदाथ आहे, जो नैसिगक पयावरणात तीन िभ
अव थांम ये / व पाम ये आढळतो- घन (बफ), व (पाणी) आिण वायू
(वाफ).
(vii) शु पाणी िचहीन व गंधहीन व असते.
(viii) पा याचा पातळ थर वणहीन असतो परंतु या या जाड (२ मीटर पे ा जा त)
थरातून आरपार पािहले, तर ते िनळसर िदसते.
(ix) पाणी हा उ तम िव ावक (दसरा पदाथ वतः म ये िवरघळवून घेणारा) आहे
कारण पा यात अनेक पदाथ सहजरी या िवरघळतात.
(x) पा यातून िव ुत् वाहाचे संवहन फार मंदपणे होते.
(xi) पाणी थंड होऊ लाग यास ४० से. तापमानापयतच ते आकचन पावते. तापमान
४० से. पे ा कमी होऊ लाग यावर ते सरण पावू लागते व ०० से. तापमानास
गोठते. पा या या या गुणधमाला पा याचे असंगत सरण (Anomalous
Expansion of Water) असे हणतात.
(xii) ४० से. तापमान असलेले पाणी इतर तापमाना या पा यापे ा जड असते हणजे
याची घनता या तापमानाला सवात अिधक असते. ४० से. तापमानास १ घन
स.मी. पा याचे वजन १ ॅम असते. हे माण मािणत वजन हणून मानले
जाते.
(xiii) एखा ा जलाशयाचे तापमान ४० से. या खाली गे यावर कमी तापमानाचे
पाणी हलक अस यामुळे पृ भागावर येते व गोठते ते हा याचा पृ भागावर
106
थर पसरतो. याखाली पाणी व पच राहते हणजे संपूण जलाशय गोठ शकत
नाही व यामुळे यात जलचर ाणी िजवंत रा शकतात.
(xiv) पाणी तापिवले असता समु सपाटीला, हणजेच वातावरणीय दाब ७६ स.मी.
असतांना, या तापमानास पाणी गोठते तो ारंभ िबंद (०० से सअस) आिण
या तापमानास पाणी उकळते ते तापमान हा से सअस ताप माचा (तापमान
माप माचा) १०० वा िबंद (१००० से सअस) असे मान यात आले आहे.
(xv) पा यावरील (हवेचा) दाब कमी झा यास पा याचा उकळिबंद १००० से. पे ा
कमी होतो. याउलट दाब वाढिवला, तर पा याचा उकळिबंद १००० से. पे ा
जा त होतो.
(xvi) पा याची िविश उ णता (१ ॅम पा याचे तापमान १० से. ने वाढिव यासाठी
लागणारी उ णता) हे उ णता मापनाचे एकक आहे. ितचे मू य ारंभी या व
अंितम तापमान िबंद माणे थोडेफार बदलते हणून १ ॅम पा याचे तापमान
१४.५० से. पासून १५.५० से. इतक कर यास लागणारी उ णता ही माण
मानली जाते. ितला कलरी िकवा ॅम कलरी असे हणतात. १ ॅम पा याचे
तापमान ०० से. पासून १००० से. पयत ने यास लागणा या उ णते या १/१००
भागास सरासरी (मा य) कलरी हणतात.
(xvii) पा याची िविश उ णता हायडोजन वगळता इतर सव पदाथा या िविश
उ णतेपे ा जा त आहे. यामुळे पाणी सावकाश तापते व सावकाश थंड होते
आिण वातावरणा या तापमानाचे िनयं ण होते.
(xviii) वाफत पांतर हो यासाठी १ ॅम पा याला ५३९.५ कलरी उ णता लागते, ितला
पा याची बा पीभवनाची सु उ णता (Latent Heat) हणतात. वाफ थंड
कली असता ितचे पाणी बनते ते हा ही सु उ णता बाहेर पडते.
(xix) जे हा ०० से. तापमानास १ ॅम पा याचे बफ होते ते हा ७९.६७ कलरी उ णता
बाहेर पडते. याउलट ०० से. तापमाना या १ ॅम बफाचे जे हा पाणी होते ते हा
७९.६७ कलरी उ णता शोषण कली जाते. या मू याला पा याची वीभवनाची
(िवतळ याची अथवा गोठ याची) सु उ णता हणतात.
107
(xx) शु पा याचे pH मू य ७ असते. ७ पे ा जा त pH मू याचे पाणी अ कधम
(alkaline) तर ७ पे ा कमी pH मू य मू याचे पाणी अ लीय (acidic)
असते. शु पज य जलाचे pH मू य ५.६, आ ल पज य जलाचे ४.२ ते ४.४
तर सागर जलाचे ८ असते.
उ णता (Heat)- व तू या आिण ित या सभोवताल या तापमानातील फरकामुळे, व तूम ये ऊजचे
आत िकवा बाहेर ह तांतरण / थानांतर होते, या थानांतरीत ऊजस उ णता असे हणतात. जो पयत
तापमान समान होत नाही तोपयत उ णता जा त तापमाना या देशाकडन कमी तापमाना या
देशाकडे वाहते.
िविश उ णता (Specific Heat)- १ ॅम व तुमाना या पदाथाचे तापमान एक अंश से सअसने
वाढिव यासाठी लागणारी उ णता हणजे िविश उ णता होय. िविश उ णता कलरीम ये य
करतात. (१ कलरी हणजे ४.१८५ जूल होत.)
पदाथ अॅ युिमिनयम अ कोहोल सुवण हायडोजन लोखंड तांबे पारा पाणी
िविश उ णता (कलरी) ०.२१ ०.५८ ०.०३ ३.४२ ०.११ ०.०९ ०.०३ १.००
सु उ णता (Latent Heat)- पदाथाचे एका अव थेतून दस या अव थेत पांतर होतांना होणारे
ऊजचे ह तांतरण / थानांतर हणजेच सु उ णता होय.
जल थती / अव था पांतरण ि या (Transformation Processes of
States of Water)- घन प (बफ), व प (पाणी) आिण वायु प (बा प) या
जला या मु य अव था (िकवा थती) आहेत. जलाचे एका अव थेतून दस या
अव थेत पांतर हो या या ि येस जल थती / अव था पांतरण ि या असे
हणतात. जल थती / अव था पांतरणा या ६ मु य ि या आहेत.
१. सां ीभवन (Condensation)- वायूचे वात पांतर होते. (बा पाचे पाणी होणे)
२. बा पीभवन (Evaporation)- वाचे वायूत पांतर होते. (पा याचे बा प होणे)
३. िवलयन (Melting)- घनाचे वात पांतर होते. (बफाचे पाणी होणे)
४. गोठण (Freezing)– वाचे घनात पांतर होते. (पा याचे बफ होणे)
५. सं वन (Sublimation)- घनाचे वायूत पांतर होते. (बफाचे बा प होणे)
६. घनीभवन (Deposition/Desublimation)- वायूचे घनात पांतर होते.
(बा पाचे बफ होणे)
108
नैसिगक ा जला या वेगवेग ा अव थांम ये पांतरण होतांना या या

अंतगत उ णतेत बदल होतो हणजेच जलाचे घन पातून व पात िकवा व पातून
वायु पात िकवा घन पातून वायू पात पांतर होतांना उ णता शोषून घेतली जाते तर
याउलट जलाचे व पातून घन पात िकवा वायु पातून व पात िकवा वायू पातून
घन पात पांतर होतांना उ णता बाहेर टाकली जाते.
जलावरणाची वैिश े (Characteristics of Hydrosphere):
१. िनिमती- सुमारे ४६० कोटी वषापूव पृ वी अितउ ण असा वायूचा गोळा होती.
कालांतराने पृ वी उ णता उ सजन ि ये ारे पृ भागाकडन क ाकडे हळहळ थंड होऊ
लागली. थंड होत असतांना आधीच अ त वात असले या वातावरणातील बा पाचे
सां ीभवन होऊन सुमारे ४०० कोटी वषापूव पा याची िनिमती झाली व ते पाणी
पृ वीवरील खोलगट भागात साचून सरोवरे, समु , महासागर इ. जलाशयांची िनिमती
झाली. पृ वी या िनिमतीपासून आजपयत एकण पा याचे माण सारखेच आहे.
२. े - पृ वी या एकण े फळा या ७०.८% (३६१.९३ दशल चौ.िक.मी.) े
समु -महासागरांनी तर ३% े िहमा छादन व भूअंतगत जलाशयांनी यापलेले आहे.
109
३. िव तार- जलावरणा या िव ताराबाबत िविवधता आढळते कारण जलावरणाचा
काही भाग वातावरणात बा प व पात, काही िहमा या व पात तर काही भूपृ ावर व
भूगभात जला या व पात आहे. सामा यतः पृ वी पृ भागापासून १२ िक.मी. उंच व
१०० िक.मी. खोलीपयत पा याचे अ त व जाणवते.
४. खोली- पृ वीवरील मुख ५ महासागरांचा िवचार कला असता, पा याची सरासरी
खोली ३६८८ मीटर इतक असून २२.८% भागाची ३,००० मीटर पयत, ७६% भागाची
३,००० ते ६,००० मीटर दर यान आिण १.२% भागाची ६,००० मीटर पे ा जा त आहे.
महासागरातील सवात खोल िठकाण नैऋ य पॅिसिफकम ये वॉम व याप बेटांदर यान
असले या म रयाना खंदकातील (Mariana Trench) चॅले जर गता (Challenger
Deep) हे असून याची खोली ११,०३४ मीटर आहे.
४. व तुमान- पृ वी या जलावरणाचे व तुमान १.४१×१०१८ टन (१४१ कोटी अ ज
टन) असून ते पृ वी या व तुमाना या ०.०२३% आहे. यापैक सुमारे २०×१०१२ टन
(२०,००० अ ज टन) पृ वी या वातावरणाम ये पा या या वाफ या व पात आहे.
५. आकारमान- पृ वी या जलावरणातील पा याचे एकण माण सुमारे १.३८५ अ ज
घन िकलोमीटर आहे.
६. ारता / लवणता- एक हजार ॅम पा यातील िवरघळले या सव घन प यांचे
एकण ॅमम ये दशिवलेले वजन हणजे लवणता होय. लवणता %० (दरहजारी) या
िच हाने य करतात. समु जलाची सरासरी ारता दर हजार ॅमम ये ३४.७५ ॅम
आहे तर नदी या िकवा गोड पा याची ारता दर हजार ॅमम ये ०.५ ॅम पे ा कमी
असते.
७. तापमान- महासागरांचे सरासरी तापमान ३.९० से. आहे तर पृ भागी असले या
पा याचे सरासरी तापमान १७० से. आहे. पृ भागी असले या सागरी पा याचे सरासरी
तापमान –१.९० से. ( ुवीय देश) ते ३०० से. (उपो ण किटबंध उदा., द. िचनी समु )
दर यान आढळते. बंिद त व सीमावत समु ा या काही भागांत यापे ा जा त तापमान
आढळते (उदा., इराण या आखातात ३३० से.). सामा यतः खोलीनुसार पा याचे
तापमान मशः घटत जाते मा ुवीय देशांत पृ ाकडन खाली जाताना तापमानात
िवशेष फरक झालेला आढळत नाही.
110
८. घनता- सामा यतः घनता हणजे १ घन सिटमीटर पा याचे ॅममधील वजन होय.
सागरजलाची घनता मा १ घनमीटर पा याचे िकलो ॅममधील वजन या एककात य
करतात. एक वातावरणाचा दाब व ०० से सअस तापमान असताना शु पा याची
घनता ९९९.९ िकलो ॅम/घनमीटर आिण ३५ %० लवणते या पा याची १,०२८.१
िकलो ॅम / घनमीटर एवढी असते. महासागरातील पा याची सरासरी घनता १,०२६ ते
१,०२८ िकलो ॅम/घनमीटर एवढी आढळते. तथािप वाढती लवणता व वाढता दाब
(खोली) यां यानुसार घनता वाढते आिण वाढ या तापमानानुसार घटते. उदा. ३५ %०
लवणता व ०० से सअस तापमान असले या पा याची घनता पृ भागी १,०२८.१
िकलो ॅम/घनमीटर, १०,००० मीटर खोलीवर १,०७१ िकलो ॅम/घनमीटर असते तर
२०० से सअस तापमानाला १,०२४.८ िकलो ॅम/घनमीटर आिण ३०० से सअस
तपमानाला १,०२१.७५ िकलो ॅम/घनमीटर इतक असते. यामुळेच सामा यतः
िवषुववृ ताकडन वाढ या अ ांशाकडे/ ुवाकडे (घटते तापमान) घनता वाढत जाते.
गो ा पा याची कमाल घनता ४० से सअस तापमानाला असते तर खा या पा याची
यापे ा खालील तापमानाला असते. कारण सागरी पा याचा गोठणिबंद या या
लवणतेवरही अवलंबून असतो. (उदा. ३५%० लवणतेचे पाणी १.९१० से सअस
तापमानाला गोठते).
खोलीनुसार सागरजलाचे तापमान, ारता व घनता
तापमान ( से सअस)
०
ारता (%०) घनता (िकलो ॅम / घनमीटर)
111
९. दाब- पा यातील एखा ा िठकाणचा दाब हणजे तेथील पा या या तंभाचा दाब
अिधक वातावरण दाब होय. समु ा या पृ भागी फ वातावरणाचा दाब असतो. या
दाबाला १ वातावरण दाब / atm (दर चौरस सटीमीटरला १.०३३२५ िकलो ॅम)
हणतात. हा दाब पा याची घनता जा त झा यास वाढतो याउलट घनता कमी झा यास
कमी होतो. येक १० मीटर खोलीस पा याचा दाब १ वातावरणीय दाब या माणात
वाढतो. अशा कारे सवात खोल िठकाणी हणजेच ११,०३४ मीटर खोलीवर हा दाब
१,१०० वातावरणीय दाबापे ा जा त असेल.
पा यावरील दाब सामा यपणे बार या एककात मोजतात व य ात तो डेिसबार
(बारचा दहावा भाग) या एककात दशिवतात. सामा यतः ३५%० लवणते या पा या या
१ मीटर तंभाचा दाब हणजे १ डेिसबार दाब होय.
१०. काशक य गुणधम व रंग- पा यात िविवध खोल वर पोहोचणा या काशाचे
माण िविवध तंरगलांब नुसार वेगवेगळे असते. तसेच पा यावर पडले या काशाचे
परावतन, शोषण व क णन (िवखुरला जा याची ि या) होते. यामुळे काशा या
ती तेत घट होते. काशाची ती ता पृ भागी १००% मानली, तर १० मीटर खोलीवर
ती ९.५%, ५० मीटर खोलीवर ०.३१% आिण २०० मीटर खोलीवर अ य प असते.
अ थर पाणी, यात िवरघळलेली काबनी व अकाबनी ये आिण ल बकळत असणारे
कण यां यामुळे काशाचे शोषण व क णन होते. सपाट जलपृ ाव न सूय काशाचे
सूय मा यावर असताना कमी माणात (३%) तर तो ि ितजा या वर ५ अंश असताना
जा त माणात (४२%) परावतन होते. काशातील िन ा रंगाचे िकमान, तर तांब ा
रंगाचे कमाल शोषण होते. अवर िकरण पृ भागावरील काही स.मी. जाड पा या या
थरातच शोषले जातात.
११. पा या या हालचाली- पा या या हालचाली मु यतः तीन गटात िवभागता येतात-
(i) आंदोलक िकवा प रवलना मक हालचाली उदा., लाटा व भरती–ओहोटी,
(ii) िनयिमत िकवा सलग हालचाली उदा., वाह
(iii) अिनयिमत िकवा ती हालचाली उदा., भोवरा िकवा लाटा व वाहां या
एक ीकरणाने होणारा खळबळाट.
112
१२. पा याचे िवतरण (Distribution of the Water)- पृ वीवर महासागर, समु ,
न ा, िहमन ा, ओढे, सरोवरे, माती, हवा, सजीवांतील ऊती इ. म ये पाणी व, वायू
िकवा घन अव थेत अ त वात आहे. उ तर गोलाधापे ा दि ण गोलाधात पा याचे
माण जा त आढळते. दि ण गोलाधाचा ८०.९% तर उ तर गोलाधाचा ६०.७% भाग
महासागरांनी यापलेला आहे.
पृ वीची जलसंपदा
ताजे / गोड
उपल ध पाणी एकण पा याची
जल ोत पा याची
(घन िक.मी. म ये) ट वारी
ट वारी
महासागर, समु व उपसागर
१ १,३३,८०,००,००० – ९६.५३७९
(Oceans, Seas, & Bays)
िहमनग, िहमन ा व कायम िहम (बफ)
२ २,४०,६४,००० ६८.६९७ १.७३६२
(Ice caps, Glaciers, & Permanent Snow)
भूअंतगत िहम (बफ) व कायम गोठलेली भूमी
३ ३,००,००० ०.८५६ ०.०२१६
(Ground Ice & Permafrost)
अ)भूजल (गोड पाणी) १,०५,३०,००० ३०.०६१ (०.७५९७)
Ground Water (Fresh)
४
ब)भूजल (खारे पाणी) १,२८,७०,००० – (०.९२८६)
Ground Water (Saline)
भूजल (एकण) (Total Ground Water) २,३४,००,००० – १.६८८३
मृदाजलांश (मातीतील आ ता ओलेपणा)
५ १६,५०० ०.०४७ ०.००१२
(Soil Moisture)
अ) सरोवरे (गोड पाणी) ९१,००० ०.२६ (०.००६६)
Lake Water (Fresh)
६ ब) सरोवरे (खारे पाणी) ८५,४०० – (०.००६२)
Lake Water (Saline)
सरोवरे (एकण) (Total Lake Water) १,७६,४०० – ०.०१२७
७ न ा (Rivers) २,१२० ०.००६ ०.०००२
८ दलदलीमधील पाणी (Swamp Water) ११,४७० ०.०३३ ०.०००८
वातावरणातील पाणी (Water in
९
Atmosphere) १२,९०० ०.०३७ ०.०००९
१० जैिवक जल (Biological Water) १,१२० ०.००३ ०.०००१
एकण पाणी (Total Water) १,३८,५९,८४,५१० १०० १००
113
पृ वी या पयावरणात उपल ध असले या व प जलाचे मु यत: दोन गट
कर यात येतात: १. भूपृ ीय जल २. भूपृ ाखालील जल
(i) भूपृ ीय जल (Surface Water)- न ा, ओढे, ओहोळ यांतून वाहणारे पाणी;
तलाव, सरोवरे, समु व महासागर यांतील पाणी; धरणे तसेच बंधारे यांमुळे कि म री या
साठिवलेले पाणी इ. सव भूपृ ीय जलात समािव होते.
(ii) भूपृ ाखालील जल (Ground Water)- भूपृ ाखाली असलेले पाणी हणजे
अध:पृ ीय जल होय. याला भूजल िकवा भूिमजल असेही हणतात. भू तरा या
संरचनेमुळे भूपृ ाखाली साठलेले पाणी, ड गरातील झ याचे पाणी, उथळ व खोल
िविहरीतील पाणी, कारंजे इ. चा समावेश भूपृ ाखालील जलाम ये करतात. अशा
भूजलाचा संबंध सांडपा याशी आला नाही तर हे जल ब धा जंतुिवरिहत असते.
भारत व महारा पाणी उपल धता- जगातील एकण जलसा ापैक भारतात ४% जल उपल ध
होते. भारतात जलसंसाधनाची वािषक उपल धता १,८६९ अ ज घनमीटर आहे. यापैक १,१२३
अ ज घनमीटर पाणी वापर याजोगे आहे. १,१२३ अ ज घनमीटर जलसंसाधनांपैक ६९० अ ज
घनमीटर पृ ीय जल असून ४३३ अ ज घनमीटर अध:पृ ीय जल आहे. महारा ातील
जलसंसाधनाची वािषक उपल धता सु. १६४ अ ज घनमीटर पृ ीय जल, तर २०५ अ ज घनमीटर
अध:पृ ीय जल एवढी आहे.
114
४.२ जलावरणाचे मह व (Importance of Hydrosphere)-
१. िजवंत पेश चा एक घटक- सजीवातील येक पेशी कमीतकमी ७५% पा याने
बनले या असतात. कोणतीही पेशी पा यािशवाय िजवंत रा शकत नाही िकवा याची
सामा य काय क शकत नाही. प रणामी सजीव ा यां या शरीरातील िविवध
घडामोड साठी पाणी अ यंत आव यक असते. उदा. अ पचनािदि या घड यासाठी
मा यम हणून, शरीराचे तापमान िनयंि त राह यासाठी आिण शरीरातील िन पयोगी
यां या उ सजन ि यांसाठी. यामुळेच पा याला जीवन असेही हणतात.
२. वातावरणाचे अ त व- आज या वातावरणा या अ त वाम ये जलावरणाचे
मह वपूण योगदान आहे. कारण जे हा पृ वीची िनिमती झाली ते हा पृ वीचे वातावरण
अ यंत पातळ होते. कालांतराने पृ वी थंड होऊ लाग यावर जलावरणातून िविवध वायू
(िवशेषतः ऑ सजन) आिण पा याची वाफ िनमाण होऊन वातावरणात समािव
झाली. यामुळे आज या वातावरणाची सुमारे ५० कोटी वषापूव िनिमती झाली.
३. िनवास थान- जलावरण अनेक ाणी आिण वन पत ना राह यासाठी एक मह वपूण
थान दान करते. पा यात अनेक वायू (उदा. ऑ सजन, काबन डाय ऑ साइड) व
पोषक य (उदा. अमोिनयम, नायटेट) िवरघळलेले असतात. यामुळे सजीवां या वाढ
व िवकासास मदत होते. िकब ना यामुळच े जलजीवन अ त वात आहे. जलात सवात
मो ा जीवांपासून (उदा. २९ मी. लांब िनळा देवमासा) ते अ यंत सू मजीवीपयतचे
(उदा. ०.००१ िममी. लांब नॅनो हणजे बुटक वक) सव कारचे जीव आढळतात.
४. तापमानाचे िनयमन- पाणी उिशरा तापते व उिशरा थंड होते या पा या या िवशेष
उ णता गुणधमामुळे तसेच महासागर वाहांमुळे पृ वीवरील तापमान िनयंि त होते.
प रणामी पृ वीचे तापमान सजीवां या सहनीय मयादेत राह यास मदत होते.
५. आ हाददायक हवामान- समु व महासागरासार या मो ा जलाशयालगत
असले या िकनारी भागात दैिनक व वािषक तापमानात िदवस व रा ी या वा यांमुळे
फारसे चढउतार होत नाहीत. प रणामी सागरिकनारी देशाचे हवामान आ हाददायक
असते. उदा. भूम य समु ालगतचे हवामान. िकब ना या कारणानेच जगातील ब तांशी
लोकसं या सागरिकनारी भागात वा त यास आहे.
115
६. जल च व जल संतुलन- जलावरणामुळेच पृ वीचे जल च कायरत आहे.
पृ वीवरील िविवध जलाशयातील पाणी बा पीभवन ि ये ारे वातावरणास उपल ध
होते व तेच पाणी वातावरणातून वृ ी पाने भूपृ ावर येते यामुळे पृ वीवर जल
संतुलन साधले जाते.
७. अ पुरवठा- सव कार या अ पदाथ िनिमतीसाठी पाणी हा एक अ याव यक
घटक आहे. भाजीपाला, फळे, अ धा य, अंडी, दध, मांस, मासे इ. ची िनिमती
जलावरणामुळेच होते.
८. औषधी- समु ातून अनेक कार या औषधी िमळतात. उदा. आगर, कॉड व शाक
माशांचे तेल, आयोडीन, मॅ ेिशयम व ोिमनपासून बनवले या औषधी. समु ाम ये
ितजैव (अँिटबायॉिटक) पदाथही आढळलेले आहेत. तसेच काही तृणांपासून
पशुखा ही बनवता येऊ शकते.
९. जैव संप ती- याम ये मासे ही मह वाची संपदा आहे. मा यांिशवाय हेल, सील,
पंज, पोवळे, कोळंबी, कालवे (मोती), कवचधारी व मृदकाय ाणी इ. िविवध
कारचे जलचर मांस, तेल, पशुखा , फर, कातडी, मोती, वाळ, पंज इ. साठी
उपयु असतात. दरवष जगात ७ ते ८ कोटी टन जलचर पकडले जातात.
१०. खिनज संपती- न ा, समु तळावरील झरे, वालामुखी उ ेक तसेच वारा, लाटा
इ. ारे महासागरात खिनजांची भर पडत असते. यामुळे जिमनीवरील ब तेक सव
खिनजे महासागरात आढळतात. तसेच िकनारी व तळभागावर खिनज तेल, नैसिगक
वायू, दगडी कोळसा या जीवा म इंधनाचे साठेही आढळतात.
११. लवणे / अकाबनी पदाथ- सागरजलात सुमारे ७३ मूल ये िवरघळलेली असली
तरी कवळ ९ मूल ये- ोराइड, स फट, बायकाब नेट, ोमाइड, बो रक अ ल,
सोिडयम, मॅ ेिशयम, क शयम, पोटॅिशयम मो ा माणात आहेत. एकण
लवणांमधील या घटकांचा वाटा ९९.९५ ट इतका आहे. इतर मुल य अ यंत कमी
माणात आहेत. उदा. सोने, चांदी, तांब,े लोह, िनकल, हेिलयम, मँगॅनीज, टाँिशयम,
िसिलकॉन, युओरीन, नायटोजन, आरगॉन, िलिथयम, फॉ फरस, आयोडीन,
ऑ सजन, यािशवाय काबन डायऑ साइड तसेच नायटोजन, फॉ फरस आिण
िसिलकॉन यांपासून बनणारी पोषक ये इ.
116
समु ा या पा यातील मुख मूल ये
मूल य पा यातील माण ( ॅम/ िकलो ॅम) एकण लवणांशी असलेले माण (%)
ोराइड १८.९८० ५५.०४४
सोिडयम १०.५५६ ३०.६१३
स फट २.६४९ ७.६८२
मॅ ेिशयम १.२७२ ३.६८९
क शयम ०.४०० १.१६०
पोटॅिशयम ०.३८० १.१०२
बायकाब नेट ०.१४० ०.४०६
ोमाइड ०.०६५ ०.१८९
बो रक अ ल ०.०२६ ०.०७५
समु ा या पा यातील अ य प मूल ये
पा यातील माण पा यातील माण
मूल य मूल ये
(माय ो ॅम / िलटर) (माय ो ॅम / िलटर)
हेिलयम ०.००५ बे रिलयम ०.००५
काबन ५६० िनऑन ०.१
ॲ युिमिनयम १–१० किडयम ०.०४
िटटॅिनयम ०.०२ हेनेिडयम २
ोिमयम ०.१३–०.२५ मँगॅनीज ०.१–८
लोह १.७–१५० कोबा ट ०.२–०.७
िनकल २ तांबे ०.५–३.५
जत १.५–१० गॅिलयम ०.००७–०.०३
जमिनयम ०.०७ आसिनक ३
िसलेिनयम ४–६ ि टॉन ०.३
िबिडयम १२० इिटयम ०.३
िनओिबयम ०.०१ – ०.०२ मॉिल डेनम ४–१२
चांदी ०.१०५ कडिमयम ०.११
किथल ०.३ अँिटमनी ०.५
झेनॉन ०.१ िसिझयम ०.५
बे रयम १०–६३ लँथॅनम ०.४
िस रयम ०.४ टंग टन ०.१२
सोने ०.०१५–०.४ पारा ०.१५–०.२७
िशसे ०.६–१.५ िब मथ ०.०२
(१ िकलो ॅम=१,००० ॅम; १ ॅम= १,००० िमली ॅम; १ िमली ॅम= १,००० माय ो ॅम)
117
१२. भू पे व मृदा िनिमती- भूपृ ाव न वाहणा या जल व िहम वाहामुळे खनन व
संचयन काय होते. या कायामुळे भूपृ ावर मृदेची िनिमती होते तसेच तृतीय ेणी या
भू पांची िनिमती होते. उदा. पूर मैदान, ि भुज देश, मेषशीला, गीरी ुंग, िहमोढ इ.
१३. मानवी गरजा- मानवास पा याचा अनेक कारे उपयोग होतो. िप यासाठी व
शेतीसाठी पाणी हा मानवा या ीने सवात मह वाचा उपयोग आहे. पा याचा वापर
घरगुती (उदा. वयंपाक आिण व छता) ि या आिण उ ोगात देखील होतो.
१४. जलवाहतूक- ाचीन काळापासून मो ा बारमाही न ा, उपसागर, समु व
महासागर इ. चा अवजड व वासी वाहतुक साठी वापर कर यात येत असून अजूनही तो
सवात व त असा वाहतुक चा माग आहे.
१५. ऊजा िनिमती- जलिव ुत, औ णक वीज, लाटऊजा / भरती ऊजा इ. या
िनिमतीसाठी पा याचा उपयोग होतो.
१६. जलिसंचन- िपकांना नैसिगक व कि मरी या पाणीपुरवठा जलावरणामुळेच होतो.
१७. पयटन- नौकानयन, जल डा, कारंज,े धबधबे इ. जलाशी संबंिधत घटक व
ि यांमुळे अनेक थळे लोकां या आकषणाची क े बनतात. यामुळे पयटन यवसायास
चालना िमळते.
४.३ जल च (Hydrological Cycle):
अथ- पृ वीवरील व प िकवा घन प पाणी जलाशयातून बा पीभवन ि येमुळे
वातावरणात, वातावरणातून सां ीभवन िकवा घनीभवन व वृ ी ि यांमुळे पृ वी
पृ भागावर, पृ ीय व भूगभ य जल वाहांमुळे जलाशयात आिण पु हा जलाशयातून
वातावरणात सात याने माग मण करीत असते. अशारीतीने जलावरणातील पा याचे
सात याने िविवध अव थांमधून च ाकार प तीने थानांतर घडन येते, यालाच जल
च असे हणतात.
जल च ात समािव ि या- जल च खालील १० ि यांमुळे सतत कायरत आहे.
१. बा प उ सजन (Transpiration) २. बा पीभवन (Evaporation)
३. सं वन (Sublimation) ४. अिभसरण (Advection)
५. सां ीभवन (Condensation) ६. घनीभवन (Deposition)
७. वृ ी (Precipitation) ८. िवलयन (Melting)
९. िझरपण (Infiltration) १०. जल वाह (Water Flows)
118
व प- सूया या उ णतेमुळे िहमा छािदत पृ भागाव न सं वन होते तर तलाव,
न ा, सरोवर, समु , महासागर, ओलसर मृदा, वन पती यां या पृ भागाव न
पा याचे बा पीभवन होते. हे बा प हवे या उ वगामी (अिभसरण) वाहामुळे
वातावरणात जाऊ लागते. जसजशी ही बा पयु हवा वर जाते तसतशी हवेचा दाब
कमी झा याने थंड होऊ लागते. तापमान कमी झा यामुळे ित यातील बा पाचे ांक
पातळीनुसार सां ीभवन िकवा घनीभवन होऊन सू म जल िकवा िहमकण तयार होतात.
अशा अनेक सू मकणां या समु यापासून ढग तयार होतात. ढगांमधील सू मकण
आकाराने आिण वजनाने वाढ यावर गु वाकषण श ीमुळे पृ वीपृ भागावर वृ ी
पात (पाऊस, िहमवृ ी, गारपीट इ.) येतात. वृ ीचे ब तांशी पाणी समु व
महासागरात पडते. वृ ीचे भूपृ ावर पडलेले ब तांशी पाणी ओढे, नाले, न ा
यां या ारे समु व महासागराला जाऊन िमळते. काही पाणी वन पती हण करतात तर
काही पाणी जिमनीत िझरपते. जिमनीत िझरपलेले पाणी भूअंतगत वाहांमुळे शेवटी
समु व महासागराला जाऊन िमळते. अशा रतीने जलाचे च पूण होते.
जल च
119
वैिश - े
(i) जल च हे एक जैवभूरासायिनक च (Biogeochemical Cycle) आहे.
(ii) जल च पृ वीवरील जीवसृ ी या अ त वासाठी अिनवाय आहे.
(iii) जल च सूय, वारा, वायु आिण गु व यां या एकि त कायामुळे गितमान
आहे.
(iv) जलच ामुळे जिमनीवर ताजे पाणी उपल ध होते.
(v) जल च ही सूयापासून िमळणा या ऊज ारे चालणारी अवाढ य णाली
(Gigantic System) आहे.
(vi) जलच ात खंड आिण महासागर यां यात जलसंतुलन साधणारा वातावरण हा
मह वपूण दवा आहे.
(vii) जलच ात पाणी व प, वायु प आिण घन प अशा ित ही अव थांमधून
माग मण करते.
(viii) जलच ामुळे ऊजची देवाण-घेवाण होते. यामुळे तापमानात बदल होतात.
पा याचे बा पीभवन होते ते हा वातावरणातून ऊजा घेतली जाते. यामुळे वातावरण थंड
होते. परंतु जे हा सां ीभवन होते ते हा ऊजा वातावरणात सोडली जाते. यामुळे
वातावरण उ ण (उबदार) होते.
(ix) जलच ातील बा पीभवन ही ि या पाणी शु करते तर वृ ीमुळे भूजल व
भूपृ ीय जलसा ांचे पुनभरण होते.
(x) पृ वीवरील पा याचे माण साधारणतः थर आहे. परंतु हवेम ये (तापमान,
वारा, पाऊस इ.) होणा या बदलांमुळे पृ वीवरील आिण पृ वीमधील वेगवेग ा
घटकांम ये असलेले पा याचे माण सात याने बदलत राहते. (उदा. समु , बफ, खारे
पाणी, गोड पाणी, वातावरणातील आ ता, मृदा जलांश इ.)
(xi) न ांमधून आिण िहमन ांमधून वाहणा या वाहामुळे खनन व संचयन ि या
घडन पृ वी या पृ भागाचे व प बदलते.
(xii) पृ वीवरील सुमारे ८०% बा पीभवन समु ातील पा यापासून होत असते आिण
यामुळे समु ाचे तापमान घटते. हे तापमान जर कमी झाले नसते तर बा पीभवनामुळे
पृ वी या पृ भागावरील तापमान अिधक वाढले असते.
120
(xiii) मानवी कत मुळे वातावरणातील रासायिनक घटनेत बदल होत आहेत (उदा.
ओझोन य, जागितक तापमान वाढ इ.). या वातावरणातील बदलांमुळे काही देशात
दीघ अवषण तर काही देशांत महापूर अशी थती िनमाण होत आहे. यामुळे थािनक
प रसं थांम ये बदल होत आहेत. कषी, उ ोग, वन पती आ छादन, िविहरी तसेच
न ांपासून िमळणारे पाणी, शहरीकरण अशा मानवाशी संबंिधत बाब वरही िवपरीत
प रणाम होत आहेत.
४.४ जल संतुलन (Water Balance)- ही संक पना १९४४ म ये िस हवामान
अ यासक चा स वॉरेन थॉनवेट (Charles Warren Thornthwaite) यांनी
जलसंपदा िव लेषणासाठी वापरली. यां या मते, “वृ ी, िहमिवलय, बा पीभवन,
भूगभजल पुनभरण व भूपृ ीय जल वाह यां यातील पा याचे संतुलन हणजे जल
संतुलन होय.”
पृ वीचे जल संतुलन हे जल च ाचे प रमाणा मक य असून ते वृ ी व
बा पीभवन माणावर अवलंबून आहे. संपूण पृ वी या वातावरणात बा पाचे एकण
माण समान आहे. तसेच पृ वीवरील वािषक सरासरी वृ ी माण बा पीभवन
माणाइतकच आहे. तथािप, खंडांवरील वृ ी माण बा पीभवन माणापे ा जा त
आहे. याउलट, महासागरावर, बा पीभवन माण वृ ीपे ा जा त आहे. महासागरातील
ही वृ ी जलाची तूट खंड / भूभागातील महासागराकडे वा न जाणा या पा यामुळे दर
होते यामुळेच जागितक महासागराची पातळी थर राहते.
नासा (NASA) या मतानुसार खंड व महासागर वािषक जल संतुलन- संयु सं थान
मधील नासा (NASA: National Aeronautics and Space Administration)
सं थे या मते (जुलै २०१५), दरवष सुमारे ४,४९,४०० घन िक.मी. पा याचे
बा पीभवन महासागरांपासून तर ७०,६०० घन िक.मी. पा याचे बा पीभवन खंडाव न
(तलाव व न ांसह) होते. या एकण ५,२०,००० घन िक.मी. पा यापैक सुमारे
४,०३,५०० घन िक.मी. पाणी महासागरात आिण उव रत १,१६,५०० घन िक.मी. पाणी
खंडांवर वृ ी ारे परत पडते. खंडांवरील ४५,९०० घन िक.मी. पाणी वाह पाने
महासागरांना येऊन िमळते. खंडांवर पडणा या एकण वृ ी या कवळ ७.८१% (९,१००
घन िक.मी.) पाणी मानावा ारे शेती, उ ोग व पाणी पुरवठयासाठी वापरले जाते.
121
खंड व महासागरातील जल संतुलन (००० घन िक.मी. म ये)
तुट (-)
तुट (-) /
महासागर व समु वृ ी बा पीभवन / खंड वृ ी बा पीभवन
वाढ (+)
वाढ (+)
१. उ तर पॅिसिफक ११९.२ १०८.८ +१०.४ १. युरेिशया
२. दि ण पॅिसिफक १०९.५ १२४.९ -१५.४ (युरोप व आिशया) ३८.५ २२.५ +१६.०
3. िहंदी ८४.८ १००.६ -१५.८ २. आ का २०.६ १६.८ +३.८
४. उ तर अटलांिटक ४६.६ ५३.९ -७.३ ३. उ तर अमे रका १७.८ ९.९ +७.९
५. दि ण अटलांिटक ३४.० ४८.८ -१४.८ ४. दि ण अमे रका २९.६ १७.३ +१२.३
६. क रिबयन ४.० ६.८ -२.२ ५. ऑ टेिलया ७.६ ४.० +३.६
७. भूम यसमु १.५ ३.७ -२.२ ६. अंटा टका २.४ ०.१ +२.३
८. आ टक ३.४ १.३ +२.१
९. काळा समु ०.३ ०.५ -०.२
एकण ४०३. ५ ४४९.४ -४५.९ एकण ११६.५ ७०.६ +४५.९
122
खंड व महासागर वािषक जल संतुलन
जल माण (घन िक.मी)
१९०५ २००६ जुलै २०१५
पा याची आवक-जावक ई. ूकनर क.ई. टेनबथ नासा
(E. Bruckner) (K.E.Trenberth) (NASA)
यां यामते व इतरां या मते या मते
महासागारांना वृ ी ारे ा होणारे पाणी ३,५९,००० ३,७३,००० ४,०३,५००
महासागरांतील बा पीभवनामुळे कमी होणारे पाणी ३,८४,००० ४,१३,००० ४,४९,४००
महासागरांतील घटलेले पाणी २५,००० ४०,००० ४५,९००
खंडांना वृ ी ारे ा होणारे पाणी १,२२,००० १,१३,००० १,१६,५००
खंडांवरील बा पीभवनामुळे कमी होणारे पाणी ९७,००० ७३,००० ७०,६००
खंडांवरील अित र पाणी २५,००० ४०,००० ४५,९००
खंडांकडन महासागरांकडे वा न येणारे पाणी २५,००० ४०,००० ४५,९००
४.५ महासागर तळाची सामा य रचना (General Structure of Ocean Floor):
महासागर (Ocean)- पृ वी या पृ भागावरील सलग, िव तृत व चंड खोली
असले या खारट पा यास जागितक महासागर (Global / World Ocean) असे
हणतात. या जागितक महासागराचे पाच मु य िवभाग कले जातात यांना महासागर
(Oceans) असे हणतात आिण या महासागरां या उपिवभागांना समु (Sea) असे
हणतात. ख या अथाने समु हणजे अंशतः िकवा पूणतः जिमनीने वेढलेला खारट
पा याचा जलाशय असतो.
महासागर हे पृ वीचे सवात ठळक वैिश असून यांनी पृ वीचा ७०.८% भाग
यापलेला आहे. पृ वीवर खालील पाच मुख महासागर आहेत-
पॅिसिफक महासागर अटलांिटक महासागर िहंदी महासागर दि ण महासागर आ टक महासागर
(Pacific Ocean) (Atlantic Ocean) (Indian Ocean) (Sothern Ocean) (Arctic Ocean)
जलाची खोली मापन (Measurement of Water Depth)- महासागर तळाची

िकवा पा याची खोली मोज यासाठी मु यतः ित विनमापन प ती (Echosound
123
Method) वापरतात. या प तीत िविश कपनसं ये या / वारंवारते या
विनलहर ना (Ultrasound Waves) पा या या पृ भागाकडन तळाकडे व यां या
ित वनी लहर ना तळाकडन पृ भागाकडे ये या-जा यासाठी लागलेला काळ
िवचारात घेतात. या लहर ना ये या-जा यासाठी लागणारा काळ व वनी लहरीचा वेग
िवचारात घेऊन पुढील सू ाने खोली िन चत करता येते.
१
(D = x T x V)
२
१
खोली /अंतर = x विनलहरी वास कालावधी x वनी लहरी वेग
२
(सागरी पा यातील वनीचा वेग सामा यतः सेकदाला १४५० ते १५७७ मी. असतो.)
उदा. विनलहरी वास कालावधी ५.४ सेकद अस यास
१
D = x ५.४ सेकद x १५२४ मीटर / सेकद
२
D = २.७ सेकद x १५२४ मीटर / सेकद
D = ४११४.८ मीटर
महासागरांची / पा याची खोली मोज यासाठी फदोमीटर (Fathometer), बाथोमीटर
(Bathometer) ही उपकरणे वापरतात.
१. फदोमीटर (Fathometer)- हे उपकरण जहाजांवर बसवले जात असून ते
ामु याने पा यातील वनी या वेगावर आधारलेले आहे.
फदोमीटर Fathometer फदोमीटर कायप ती
124
२. बाथोमीटर (Bathometer)- हे उपकरण गु वाकषणा या भावातील फरकावर
बाथो / बाथीमीटर Bathometer / Bathymeter
अवलंबून आहे. या उपकरणात पा या या पृ भागावरील गु वाकषणचा भाव व

पा या या घन प तळावरील गु वाकषणचा भाव मोजला जातो आिण दो ही
गु वाकषण भावातील फरका या आधारे खोली ठरिवली जाते.
फदम (Fathom)- महासागरांची / पा याची खोली सामा यतः फदम (Fathom) या
एककात मोजतात.
१ फदम = ६ फट िकवा १.८२८८ मीटर
समु सपाटी / सरासरी समु पातळी (MSL: Mean Sea Level)- भौगोिलक
थानांसाठी एक मािणत भौगोिलक संदभ िबंद हणजे समु सपाटी / सरासरी समु
पातळी होय. समु ा या भरतीची सरासरी पातळी (Mean High Tide Level) व
ओहोटीची सरासरी पातळी (Mean Low Tide Level) यां यातील सरासरी काढन
समु सपाटी / सरासरी समु पातळी िन चत कली जाते. ही पातळी अनेक िठकाण या
दीघकालीन िनरी णांवर आधारलेली असते. कोण याही िठकाणाची उंची िकवा खोली
या भागातील समु सपाटीपासून मोजली जाते.
125
126
महासागर तळ रचना (Structure of Ocean Floor)- महासागरातील जलम
जिमनीस महासागर तळ असे हणतात तर या जलम जिमनी या रचनेला महासागर तळ
रचना असे हणतात.
वैिश -े
(i) येक महासागराची तळ रचना वैिश पूण व िभ आहे.
(ii) महासागर तळ रचना समु सपाटीपासून असले या खोली या आधारे व
तेथील भूआकारानुसार िवचारात घेतली जाते.
(iii) महासागरांचे तळ भूमी माणेच उंच-सखल आहेत.
(iv) भूिम माणेच पवत, पठार, मैदान, द या अशी िविवध भू पे महासागरात
देखील आढळतात.
(v) महासागरां या तळावर िविवध भू पे भूिववतिनक ि या, वालामुखी
उ ेक व गाळ संचयनामुळे तयार झालेली आहेत.
(vi) जलम भू पांनी िमळन महासागरा या तळाची रचना ठरते.
(vii) महासागरांची सरासरी खोली ३,६८८ मीटर आहे.
महासागर तळाचे िवभाग- साम यात: महासागर तळाचे तीन मुख िवभाग करता येतात.
महासागर तळ िवभाग समु सपाटीपासून खोली
जलम खंडीय कवच िवभाग
१. ३,००० मीटर पे ा कमी
(Submereged Continental Crust Zone)
अगाधीय िवभाग
२. ३,००० मीटर -६,००० मीटर
(Abyssal Zone)
अितखोल व खंदक य िवभाग
३. ६,००० मीटर पे ा जा त
(Deep and Trench Zone)
१. जलम खंडीय कवच िवभाग (Submereged Continental Crust
Zone)- समु सपाटीपासून ते सुमारे ३,००० मीटर खोली पयत या सागरतळास
जलम खंडीय कवच िवभाग असे हणतात. हा िवभाग खंडीय कवचाने बनलेला
असून महासागरा या एकण े फळा या २२.५७% े यापतो. यावरच भूखंड मंच,
खंडा त उतार, खंडीय उंचवटा ही वैिश े आढळतात.
127
२. अगाधीय िवभाग (Abyssal Zone)- समु सपाटीपासून ३,००० मीटर ते ६,०००
मीटर खोली दर यान या सागरतळास अगाधीय िवभाग असे हणतात. एकण
महासागरां या े फळापैक ७६.४८% े अगाधीय िवभागाने यापलेले आहे.
अगाधीय े ात लहान-मो ा आकारांचे जलम उंचवटे, पवत, पठारे, मैदाने इ.
भू पे आढळतात.
3. अितखोल व खंदक य िवभाग (Deep and Trench Zone)- समु सपाटीपासून
६,००० मीटर खोली पलीकडील सागरतळास अितखोल व खंदक य िवभाग असे
हणतात. या िवभागाने महासागरांचे ०.९५% े यापलेले आहे. या िवभागात सागरी
खंदक व ोणी आढळतात.
महासागर तळाची सामा य रचना (General Structure of Ocean Floor):
येक महासागराची तळ रचना वैिश पूण व िभ असली तरी यात एक िविश
म िकना यापासून खोल महासागराकडे आढळतो, यालाच महासागर तळाची सामा य रचना
१ भूखंड मंच २ खंडा त उतार ३ खंडीय उंचवटा ४ सागरी मैदान ५ सागरी पवत
६ सागरी खंदक ७ सागरी बेट
128
जगातील समु व महासागर तळावरील मुख घटकांनी यापलेले े (%)
जलम खंडीय कवच िवभाग अगाधीय
अितखोल व
(३,००० मीटर पे ा कमी खोली िवभाग
खंदक य िवभाग
असलेले) (३,००० मीटर
(६,००० मीटर
समु व महासागर ते एकण
पे ा
भूखंड खंडा त खंडीय ६,००० मीटर
जा त खोली
मंच उतार उंचवटा खोली
असलेले)
असलेले)
१. पॅिसिफक महासागर ५.१४ ४.७० ०.९१ ८७.६६ १.५९ १००
उ तर पॅिसिफक ७.५० ५.८० १.१९ ८२.७ २.८० १००
दि ण पॅिसिफक २.९२ ३.६७ ०.६४ ९२.३२ ०.४४ १००
२. अटलांिटक महासागर १०.९८ ५.९० १६.५ ६६.०२ ०.५९ १००
उ तर अटलांिटक १६.३४ ७.६८ १७.४८ ५७.८५ ०.६६ १००
दि ण अटलांिटक ५.०४ ३.९४ १५.४३ ७५.०८ ०.५२ १००
४. िहंदी महासागर ५.६८ ५.८८ ८.७६ ७९.३४ ०.३५ १००
५. आ टक महासागर ५१.७९ ७.०३ ६.९८ ३४.२० ०.०० १००
६. दि ण महासागर १३.३५ ३.०३ ३२.९७ ५०.६४ ०.०१ १००
७. भूम य व काळा समु २३.४९ २९.९९ १२.७३ ३३.७८ ०.०० १००
सव महासागर ८.९१ ५.४२ ८.२४ ७६.४८ ०.९५ १००
Source: Harris, P.T., MacMillan-Lawler, M., Rupp, J., Baker, E.K., 2014. Geomorphology of the Oceans, Marine Geology.
१. भूखंड मंच / समु बुड जमीन (Continental Shelf)- खंडा या

िकना याजवळील पा यात बुडालेली जमीन िकवा जलम जमीन हणजे भूखंड मंच
होय. यालाच समु बुड जमीन असेही हणतात.
िनिमती- भूखंड मंच तीन कारणांनी िनमाण होतात.
(i) खंडाचा महासागरालगतचा काही भाग पा यात खचणे.
(ii) महासागरा या जलपातळीत वाढ होणे.
(iii) न ांनी वा न आणले या गाळाचे महासागर तळावर संचयन होणे.
खोली- भूखंड मंच महासागर तळाचा सवात उथळ भाग असून याची खोली
साधारणतः समु सपाटीपासून २०० मीटर पयत असते.
उतार- उतार मंद व महासागराकडे असून तो ब तांशी १० पयत असतो.
े - सव महासागर तळा या एकण े ापैक ८.९१% े समु बुड जिमनीने
यापलेले आहे.
129
एकण महासागर े फळापैक भूखंड मंचाचे े

१० मीटर पे ा १० ते ५० ५० मीटर पे ा
समु व महासागर एकण
कमी उठावाचे मीटर उठावाचे जा त उठावाचे
(%)
(%) (%) (%)
१. पॅिसिफक महासागर १.८४ २.१६ १.१४ ५.१४
उ तर पॅिसिफक २.६१ ३.४४ १.४५ ७.५०
दि ण पॅिसिफक १.११ ०.९६ ०.८५ २.९२
२. अटलांिटक महासागर २.६७ ४.४० २.३५ १०.९८
उ तर अटलांिटक ४.११ ८.४३ ३.८० १६.३४
दि ण अटलांिटक १.०८ ३.२१ ०.७५ ५.०४
४. िहंदी महासागर १.६२ २.९० १.१६ ५.६८
५. आ टक महासागर २३.३५ २०.०० ८.४८ ५१.७९
६. दि ण महासागर ०.४४ ३.६६ ९.२५ १३.३५
७. भूम यसमु व काळा समु ४.५२ १०.६० ८.३२ २३.४९
सव महासागर २.७१ ३.९९ २.२१ ८.९१
िव तार- भूखंड मंचाचा िव तार सव सारखा नाही. या िकना याजवळ पवतरांगा

आहेत या िठकाणी िव तार कमी व उतार ती आढळतो. याउलट या िकना याजवळ
िव तृत मैदाने आहेत तेथे िव तार जा त (सुमारे १५०० िक.मी. पयत) व उतार मंद
130
आढळतो. उदा. दि ण अमे रक या प चम िकना यावर अँिडज पवतामुळे भूखंड मंच
कमी िव ताराचा (१६ िक.मी.) तर उ तर अमे रक या पूव िकना यावर सपाटीमुळे भूखंड
मंच जा त िव ताराचा (९६ ते १२० िक.मी.) आहे. याच कारणाने भारता या प चम
िकना याकडील भूखंड मंचापे ा पूवकडील भूखंड मंचाचा िव तार जा त आहे.
म य े - े भूखंड मंच उथळ अस याने सूयिकरण तळापयत पोहचतात. यामुळे तेथे
शेवाळ, वक या मा यां या खा ाची मो ा माणात िनिमती होते. प रणामी भूखंड
मंचावरच जगातील मासेमारीची िव तृत े े आहेत. उदा. ँड बँक आिण डॉगर बँक.
खिनजे व ऊजासाधने- खिनज तेल, नैसिगक वायू व िविवध खिनजे भूखंड मंचाव न
खनन क न िमळवता येतात. उदा. ‘मुंबई हाय’ हे अरबी समु ातील खिनज तेल व
नैसिगक वायू िमळणारे भूखंडमंचावरील एक े आहे.
२. खंडा त उतार (Continental Slope)- भूखंड मंचाचा भाग संप यावर
सागरतळाचा उतार एकदम ती होत जातो, या ती उतारा या भागास खंडा त उतार असे
हणतात. सव खंडा त उतारांपैक जवळजवळ िन मे खंडा त उतार खोल समु ातील
खंदक िकवा उथळ खळ यांपयत पोहचतात तर उव रत ब तेक भाग पंखाकती गाळ
संचयनापयत िकवा खंडां या उंचव ांम ये संपु ात येतात.
िनिमती- खंडा त उताराची िनिमती गाळ संचयन व खचणे िकवा तरभंग या सार या
भूिववतिनक ि यांमुळे होते.
समु व महासागर खंडा त उतार सरासरी िव तार िक.मी.) खंडा त उतार सवािधक िव तार (िक.मी.)
१. उ तर पॅिसिफक ४०.८ (०.४) २५४.२
२. दि ण पॅिसिफक ३२.९ (०.४) १४४.४
३. उ तर अटलांिटक ५१.१ (०.६) ३६८.२
४. दि ण अटलांिटक ७०.२ (१.२) २७९.४
५. िहंदी ५१.९ (०.६) २५५.२
६. आ टक ३३.० (०.५) २८७.३
७. दि ण २४.३ (०.४) १९०.४
८. भूम यसमु व काळा समु ३१.० (०.५) १२७.६
सव महासागर ४१.५ (०.२) ३६८.२
131
खोली- समु सपाटीपासून खंडा त उताराची खोली सुमारे २०० मीटर ते ३,०००
मीटरपयत असते. काही िठकाणी ही खोली यापे ाही अिधक आढळते.
उतार- खंडा त उताराचा सरासरी उतार ४.३० असला तरी तो काही िठकाणी ६०० पयत
आढळतो. उदा. भारतातील कािलकत जवळ ५ ते १५०, सट हेलेनाजवळ ३००, पेन या
िकना याजवळ ६२०. खंडा त उतार मैदानी िकनारप ीपे ा पवतीय िकनारप ीलगत
ती आढळतो.
े - महासागरतळां या एकण े ापैक ५.४२% े खंडा त उतारांनी यापलेले आहे.
िव तार– महासागरातील खंडा त उताराचा सरासरी िव तार सुमारे ४१.५ िक.मी. असून
सवािधक िव तार ३६८.२ िक.मी. उ तर अटलांिटक महासागरात यूफाउंडलँड या
दि णेस आढळतो.
भू पे- खंडा त उतारावर द या व घ ा आढळतात.
३. खंडीय उंचवटा/ चढ (Continental Rise)- ब तांशी महासागरां या तळावर
खंडा त उतार व अगाधीय तळ (महासागराचा ३,००० ते ६,००० मीटर खोलीचा भाग)
यां याम ये द व लांब उंचवटा आढळतो, यास खंडीय उंचवटा असे हणतात. खंडीय
उंचवटा ही खंड व महासागर यांची अंितम सीमा आहे.
खंडीय उंचवटा े खंडीय उंचव ांची गाळाची सरासरी जाडी
(%) सं या (मीटर)
१. पॅिसिफक महासागर ०.९१ १० -
उ तर पॅिसिफक १.१९ ५ २२६४
दि ण पॅिसिफक ०.६४ ५ ४५२
२. अटलांिटक महासागर १६.५० २२ -
उ तर अटलांिटक १७.४८ १४ २८१४
दि ण अटलांिटक १५.४३ ८ २०४५
४. िहंदी महासागर ८.७६ ११ ३१२६
५. आ टक महासागर ६.९८ ६ १२७६
६. दि ण महासागर ३२.९७ ४ १७२९
७. भूम यसमु व काळा समु १२.७३ ७ -
सव महासागर ८.२४ ५५ -
132
िनिमती- खंडीय उंचव ाची िनिमती खंडा त उतारा या पाय याला िव तृत िझजेमुळे
िकवा न ां ारे वा न आले या गाळाचे संचयन झा याने होते.
खोली- सुमारे ३,००० मीटर पयत आढळते.
उतार- याचा उतार उतार मंद (०.५० ते १०) व एकसारखा असतो.
े - महासागरतळां या एकण े ापैक ८.२४% े खंडीय उंचव ांनी यापलेले
आहे.
िव तार- कमाल िव तार सुमारे ६०० िक.मी. पयत आढळतो.
४. अगाधीय मैदान / सागरी मैदान (Abyssal Plain)- खंडीय उंचव ापासून िकवा
काही िठकाणी खंडा त उतारापासून पुढे सागरतळाचा जो िव तृत व सपाट भाग आढळतो
यास सागरी मैदान असे हणतात.
िनिमती- पंक वाहां ारे दीघकाळ अखंडपणे गाळ साच याने ही मैदाने बनतात.
खोली- सागरी मैदानांची खोली समु सपाटीपासून ३,००० मीटर ते ६,००० मीटर
दर यान असते.
उतार- याचा उतार अितशय मंद ०.०५० असतो.
अगाधीय े
तळापासून ३०० ते तळापासून १०००
तळापासून ३०० मीटर
महासागर १००० मीटर उंची मीटर पे ा जा त
उंची पयतचे सागरी एकण
पयत या अगाधीय उंची या सागरी
मैदान े (%)
टेक ांचे े (%) पवतांचे े (%)
१. पॅिसिफक महासागर २८.१३ ४३.६२ १६.८२ ८८.५७
उ तर पॅिसिफक ३०.४१ ३६.२३ १७.२६ ८३.८९
दि ण पॅिसिफक २५.९९ ५०.५६ १६.४१ ९२.९६
२. अटलांिटक महासागर २३.८२ ४२.२५ १६.४६ ८२.५३
उ तर अटलांिटक २२.९१ ३६.८१ १५.६१ ७५.३३
दि ण अटलांिटक २४.८३ ४८.२८ १७.४० ९०.५१
५. िहंदी ३०.५४ ४२.३३ १५.२३ ८८.१०
६. आ टक १५.९२ १७.२८ ७.९८ ४१.१८
७. दि ण ४२.१२ ३२.८९ ८.६० ८३.६२
८. भूम य व काळा समु २०.२८ २०.३१ ५.९३ ४६.५१
एकण २७.८७ ४१.३० १५.५५ ८४.७२
133
े - सागरी मैदानांनी एकण महासागरां या े फळापैक २७.८७% े यापलेले
आहे. सवात जा त सागरी मैदानाचे े पॅिसिफक महासागरात आहे.
िव तार- सागरी मैदानांचा िव तार शेकडो िक.मी. पयत आढळतो. उदा. उ तर
अटलांिटक महासागरातील सोहम सागरी मैदानाचे े सुमारे ९,००,००० चौ.िक.मी.
आहे.
िविवध महासागरातील मैदाने
१. पॅिसिफक महासागर- ओखोट क, जपान, मॉिनगटन, पापुआ, राउकमारा, त मान
२. अटलांिटक महासागर- सोहम, युकाटन, बॅराकडा, िब क, डेमेरा, फराडरा, गॅ बया, िगनी,
हॅटेरस, िह पॅिनयोला, इबे रयन, लॉरे टीयन, माडेयरा, िसएरा िलओन, टॅगस, अला का,
क किडया, अंगोला, नामीिबया, ेनेडा, जमैकन, पनामा, हेनेझुएला, कोलंिबयन, ो रडा
३. िहंदी महासागर- िसलोन, कोकोस, कवीअर, गॅसकोईन, म करेन, उ तर ऑ टेिलयन, सोमाली,
दि ण ऑ टेिलयन, ओमान, कोमोरो
४. आ टक महासागर- बो रयास, कनडा, चुकची, डमशाफ, ेचर, ीनलँड, मडेलेव, ुवीय,
सैबे रयन
५. दि ण महासागर- अमंडसेन, बेिलंगशॉसेन, ए डरबी, दि ण भारतीय, वा दी हया, वेडेल
६. भूम य समु - एिडएिटक, बॅले रक, इरॅटो थेिनस, सारिडनो-बॅले रक, िसिसिलया, अ बोरॉन
134
५. अगाधीय टेक ा (Abyssal Hills)- म यवत सागरी पवत ेणी आिण अगाधीय
मैदान यां या दर यान या महासागर तळावर एकाक , कमी उंची या, लांबट टेक ा व
उंचवटे आढळतात. यांना अगाधीय टेक ा असे हणतात. ब धा या टेक ांवर गाळ
नसतो. या टेक ांची उंची सागरतळापासून ३०० ते १,००० मीटर इतक असते.
६. सागरी पवत व गीयो/ सपाट पवत (Seamounts and Tablemounts /
Guyots)- सागरतळावरील शंकसार या आकारा या िकवा टोकदार िशखर असले या
जलम उंचव ांना सागरी पवत असे हणतात. यांची िनिमती वालामुखी उ ेकामुळे
होत असून उंची सागरतळापासून १,००० ते ४,००० मीटरपयत आढळते. हे पवत बेसा ट
खडकांचे बनलेले आहेत. काही िठकाणी या पवतांचे माथे समु ासपाटी या वर आलेले
आहेत. िन यापे ा जा त सागरी पवत पॅिसिफक महासागरात आहेत.
एकण महासागर एकण महासागर
सागरी पवत गीयो
महासागर े फळापैक सागरी े फळापैक गीयो े
सं या सं या
पवत े (%) (%)
१. पॅिसिफक महासागर ३.२१ ६८९५ ०.४०७ १९६
उ तर पॅिसिफक ३.७८ ३९३४ ०.६१० ११९
दि ण पॅिसिफक २.६७ २९६१ ०.२१६ ७७
२. अटलांिटक महासागर १.५३ १७२५ ०.१९४ ५१
उ तर अटलांिटक १.१४ ७७३ ०.०७१ ८
दि ण अटलांिटक १.९६ ९५२ ०.३३१ ४३
५. िहंदी १.३६ १०८२ ०.०९४ २८
६. आ टक ०.०४ १६ ०.००० ०
७. दि ण ०.७५ २४६ ०.०६८ ६
८. भूम य व काळा समु ०.२५ २३ ०.०९३ २
एकण २.१७ ९९५१ ०.२५९ २८३
सागरतळावरील सपाट मा या या व ती उतारा या बाजू असले या पवतांना

गीयो (आन ड हे ी गीयो (१८०७–८४) या भूवै ािनकां या नावाव न) हणतात.
सागरी पवतां या मा याची समु पातळीलगत लाटांमुळे झीज झा याने यांची िनिमती
होते. यांची उंची सागरतळापासून १,००० ते ४,००० मीटरपयत आढळते. उ तर
135
पॅिसिफक महासागराम ये जगातील ४०% पे ा जा त गीयो व सवात मोठे तीन गीयो
आहेत: (i) कको गीयो- सुमारे २४,६०० चौ.िक.मी. े ,
(ii) सुको गीयो- सुमारे २०,२२० चौ.िक.मी. े आिण
(iii) पलादा गीयो- सुमारे १३,६८० चौ.िक.मी. े .
७. म यवत सागरी पवत ेणी / कटक (Mid Ocean Range / Ridge)-
जागितक महासागरां या तळावर, ब तांशी िकना याला समांतर, जलम व सलग
पवत ेणी आढळते ितला म यवत सागरी पवत ेणी िकवा सागरी कटक असे हणतात.
पृ वीवरील ७५% पे ा जा त वालामुखीय ि या म यवत सागरी पवत ेणी या े ात
होतात. ही पवत ेणी खंड-महासागरानंतर पृ वीवरील सवात मोठे व ठळक भू प आहे.
म यवत पवतरांग नसती तर महासागरां या पा याची पातळी आज या पातळीपे ा सुमारे
२५० मीटर खाली रािहली असती. या पवत ेणीचे व प िविवध भागांम ये िभ आहे
यामुळे ितला िनरिनराळी थािनक नावे िदली जातात. उदा. म य अटलांिटक पवतरांग,
म य-आ टक पवत रांग, पॅिसिफक-अंटा टक पवतरांग इ.
िनिमती- या पवतरांगच े ी िनिमती सागरतळावर, यािठकाणी दोन भूप एकमेकांपासून
दर जातात यािठकाणी भूिववतिनक ि येमुळे होते.
खोली- म यवत पवत ेणीचा वरचा भाग समु सपाटीपासून सरासरी २,५०० मीटर
खोलीवर आहे. परंतू कमन ोणीत (क रिबयन समुदात) ४,००० मीटरपे ा जा त खोल
आहे तर आइसलँड हे बेट पवत ेणीचा सागरपृ ा या वर उघडा पडलेला भाग आहे.
उंची- या पवत ेणीची उंची सभोवताल या सागरतळापे ा १,००० ते ३,००० मीटरने
जा त आहे.
े - म यवत पवत ेणीने एकण महासागर तळा या १.८५% े यापलेले आहे.
म यवत सागरी पवत ेणी
136
िव तार- जगातील सव महासागरांमधील या पवत ेणीची एकण लांबी सुमारे ७५,०००
िक.मी. आहे. ही पवत ेणी दरवष २.५ ते १५ स.मी. ने िव तारत आहे. ही पवत ेणी
शेकडो िक.मी. द आहे. उदा. अटलांिटक महासागरात ५८० दि ण अ वृ तावर
१,६०० िक.मी. द आहे.
म यवत सागरी पवत ेणी एकण महासागर े फळापैक
िवभाग सं या म यवत सागरी पवत ेणीचे े (%)
१. पॅिसिफक महासागर ५४ १.६०
उ तर पॅिसिफक २४ १.०३
दि ण पॅिसिफक ३० २.१४
२. अटलांिटक महासागर १४ २.१७
उ तर अटलांिटक ५ १.५१
दि ण अटलांिटक ९ २.८९
५. िहंदी ३४ २.१७
६. आ टक ५ १.९६
७. दि ण ९ १.६९
८. भूम य व काळा समु ० ०.००
एकण १०६ १.८५
म यवत सागरी पवत ेणी / कटकाचे िविवध महासागरातील िवभाग
१. पॅिसिफक महासागर- प चम म रयाना, पॅिसिफक-अंटा टक, कोकोस, ए स ोरर पवतरांग
२. अटलांिटक महासागर- म य अटलांिटक पवतरांग
३. िहंदी महासागर- म य भारतीय, दि ण-पूव, दि ण-प चम भारतीय पवतरांग
४. आ टक महासागर- म य-आ टक पवत रांग
५. दि ण महासागर- अमे रका-अंटा टक पवत रांग
८. सागरी पठारे (Ocean Plateaus)- काही िठकाणी सागरतळ सभोवताल या
तळापे ा उंच, सपाट व िव तृत असतात यांना सागरी पठार हणतात. सागरी पठारा या
बाजू ती उतारा या असतात. सागरी पठार सागरी मैदानापे ा कमी खोलीवर असून
यांची उंची सभोवताल या सागरतळापे ा २०० ते २,००० मीटरपयत असते. उदा.
लेक पठार- अटलांिटक महासागरात संयु सं थान या आ ेय िदशेस असले या या
137
पठाराचा सपाट पृ भाग समु सपाटीपासून ७०० ते १,००० मीटर खोलीवर आहे. या
पठाराची दी ३०० िक.मी. पे ा जा त व े सुमारे १,३०,००० चौ.िक.मी. आहे.
एकण महासागर े फळापैक
महासागर सागरी पठार सं या
सागरी पठाराचे े (%)
१. पॅिसिफक महासागर ८३ ५.२७
उ तर पॅिसिफक ३३ २.२७
दि ण पॅिसिफक ५० ८.१०
२. अटलांिटक महासागर ४५ ३.३४
उ तर अटलांिटक ३६ ३.६४
दि ण अटलांिटक ९ ३.०२
५. िहंदी ३७ ७.०६
६. आ टक १२ ९.१९
७. दि ण १२ २.४४
८. भूम य व काळा समु ० ०.००
एकण १८४ ५.११
िविवध महासागरातील पठार
१. पॅिसिफक महासागर- िहकरंगी, मिनिहक , ऑ टाँग जावा, क पबेल पठार
२. अटलांिटक महासागर- अझोरस, आईसलँड, वे रंग पठार
३. िहंदी महासागर- अगुलहास, करे लेन, म करीन पठार
४. आ टक महासागर- येरमाक पठार
९. सागरी खंदक िकवा गत (Marine Trenches)- सागरतळावर काही िठकाणी
खोल, अ द आिण ती उतारांचे खळगे आढळतात. यांना सागरी खंदक िकवा गत असे
हणतात. सागरी खंदकांची लांबी दीपे ा खूप जा त असते.
िनिमती- िभ घनतेचे दोन िकवा जा त भूप या िठकाणी एक येतात या सीमावत
भागात (भूिववतिनक ि येमुळ)े खंदकांची िनिमती होते.
खोली- खंदक महासागरातील सवात खोल भाग असून यांची खोली समु सपाटीपासून
६,००० मीटरपे ा जा त आढळते. उदा. उ तर पॅिसिफक महासागरातील म रयाना खंदक
जगातील सवात खोल खंदक असून याची खोली समु सपाटीपासून ११,०३४ मीटर
आहे.
138
उतार- खंदक V आकाराचे असतात, मा यां या जिमनीकडील बाजूचा उतार ती
हणजे सवसाधारणपणे ४० ते १६० व जा तीत जा त ४५० असतो तर महासागराकडील
बाजूचा उतार मंद असतो.
े - एकण महासागरां या े फळापैक ०.९५% े ६,००० मीटरपे ा जा त
खोलीचे असून सागरी खंदकांनी ०.५४% े यापलेले आहे.
िव तार- खंदकांची दी ४० ते १०० िक.मी. व लांबी ५०० ते ५,५०० िक.मी. पयत
आढळते. उदा. जगातील सवात जा त लांबी या पे -िचली खंदकाची दी १००
िक.मी. व लांबी ५,९०० िक.मी. आहे, जगातील सवात जा त खोलीचे म रयाना खंदक
७० िक.मी. द व २,५०० िक.मी. लांब आहे, तर ट गा खंदक सुमारे १०० िक.मी. द
व ७०० िकमी. लांब आहे.
सागरी बेट,े जलम पवत व सागरी खंदक िनिमती
म य महासागरीय जलम पवत व सागरी खंदक हे सागरतळाचे भूगभशा ा या

ीने सवात सि य भाग आहेत. या भागात अनेक जागृत वालामुखी असतात. हे
देश अितशय संवेदनशील भूकप वण े े हणूनही ओळखले जातात.
िविवध महासागरातील गता
जगातील िविवध महासागरात एकण ५७ गता आहेत. यातील ३२ पॅिसिफक
महासागरात, १९ अटलांिटक महासागरात तर ६ िहंदी महासागरात आहेत.
गता कमाल खोली (िक.मी.) महासागर
१. म रयाना (चॅले जर डीप) ११,०३४ पॅिसिफक
२. ट गा १०,८८२ पॅिसिफक
३. गॅलािथया / िफिलपाई स १०,५४५ पॅिसिफक
139
४. करील-कामचटका १०,५४२ पॅिसिफक
५. कमाडेक १०,०४७ पॅिसिफक
६. इझु-ओगासावरा ९,८१० पॅिसिफक
७. जपान ९,००० पॅिसिफक
८. याप ८,५२७ पॅिसिफक
९. पोत रको ८,३८० अटलांिटक
१०. दि ण सँडिवच ८,२०२ दि ण (पूव अटलांिटक)
११. पे -िचली ८,०६५ पॅिसिफक
१२. रोमांचे ७,७६० अटलांिटक
१३. अ युिशयन ७,६७९ पॅिसिफक
१४. जावा ७,४५० िहंदी
१५. म य अमे रका ६,६६९ पॅिसिफक
१०. सागरी बेटे (Marine Islands)- (सव बाजूंनी पाणी असणा या भूभागाला बेट
असे हणतात.) महासागरात काही िठकाणी जलम टेक ा िकवा पवतरांगां या
िशखरांचे भाग सागरपृ ा या वर आलेले असतात, यांना सागरी बेटे असे हणतात.
सागरी बेटांचे दोन मु य कार कले जातात-
i) उपखंडीय बेटे (Subcontinental Islands)- खंडां या जवळ िकवा
सागरजलम खंडभूमीवर आढळणा या महासागरातील बेटांना उपखंडीय बेटे असे
हणतात. या बेटांचे जवळ या मु य भू देशाशी वन पती व ाणीजीवना या बाबतीत
सा य आढळते. या बेटांची िनिमती मु य भूमी या िकना यालगतचा काही भूभाग
खचला गे यामुळे िकवा खनन कायामुळे होते. उदा. ि िटश बेटे, ीलंका, यू
फाऊडलंड, ीनलँड, मादागा कर, यूझीलंड इ.
ii) महासागरी बेटे (Ocean Islands)- कोण याही भूखंडापासून दर अशा सागरी
भागात सागरपृ ावर डोकावणा या भूभागांना महासागरी बेटे असे हणतात. अशा बेटांचे
जवळ या भू देशाशी सा य आढळत नाही. ही बेटे ामु याने वालामुखी उ ेक,
भूकवचातील हालचाली (वलीकरण, तरभंग इ.) व वाळ संचयन यां यामुळे िनमाण
होतात. याव न वालामुखीज य बेटे व वाळ बेटे असे महासागरी बेटांचे दोन उप कार
कले जातात.
140
वालामुखीज य बेटे (Volcanic Islands)- ही बेटे समु तळाशी जे उंच वालामुखी
आहेत, यांची सागरापृ ावर आलेली िशखरे आहेत. उदा. जपान, हवाई, रेयू यो,
मॉ रशस, सट हेलीना, ॲसे शन, अ यूशन, यूबा व वे ट इंिडज ीपसमूहातील बेटे इ.
या बेटांची उंची सागरतळापासून चंड आढळते. उदा. माउना कआ या हवाई बेटावरील
जलम वालामुखी िशखराची उंची सागरतळापासून ९,७५३ मी. (ए हरे ट-८,८५०
मीटर पे ा जा त) आहे. या िशखराची उंची जगात सवात जा त आहे.
वाळ बेटे (Coral Islands)- ही बेटे वाळा या संचयनाने िनमाण होतात. उदा.
पॅिसिफक महासागरातील एिलस, िग बट, माशल; िहंदी महासागरातील मालदीव व
उ तर अटलांिटक महासागरामधील ब यूडा ही वाळ बेटे आहेत.
जगातील सवात मोठी १० बेटे
बेट े फळ बेट े फळ
(चौ.िक.मी.) (चौ.िक.मी.)
१. ीनलँड २१,७५,६०० ६. सुमा ा ४,७७,५०७
२. यू िगनी ८,१०,००० ७. ेट ि टन २,२९,८७७
३. बोिनओ ७,५१,००० ८. हो शू २,२३,३७७
४. बॅिफन ५,९८,२९० ९. ह टो रया २,०८,०८०
५. मादागा कर ५,८९,४९० १०. ए झमीअर २,००,४४५
४.६ सागर िकना या संदभातील मुलभूत संक पना (Basic Concepts in the
Context of Sea Coast)-
१. िकनारी िवभाग (Coastal Zone)- जमीन व महासागर यां या दर यानचा
सं मणशील देश हणजे िकनारी िवभाग होय. यावर सागरी व खंडीय अशा दोन
कार या पयावरणाचा भाव पडतो.
२. समु िकनारा (Sea Coast)- िकनारी ि यचा (Coastal Processes)
प रणाम न होणारा समु ापुढील जिमनीचा भाग हणजे समु िकनारा होय.
३. समु तट (Sea Shore)- िकना याकडील िदशेस, ओहोटी या िकमान
मयादेपासून ते जिमनीवर समु वाहांचा िकवा लाटांचा भाव पड या या अंितम
मयादेपयत या भागास समु तट असे हणतात. हे वालुकामय िकवा खडकाळ असतात.
141
४. समु िकनारा रेषा (Coast Line)- समु िकनारा व समु तट यांना वेगळी
करणारी सीमा हणजे समु िकनारा रेषा होय.
५. समु तट रेषा (Shore Line)- जमीन आिण समु यांना वेगळी करणारी सीमा
हणजे समु तट रेषा होय.
६. भरती तट रेषा (High-Tide Shore Line)- भरतीची अंितम सीमा हणजे
भरती तट रेषा होय.
७. ओहोटी तट रेषा (Low-Tide Shore Line)- ओहोटीची अंितम सीमा हणजे
ओहोटी तट रेषा होय.
८. प चतट (Backshore)- भरती या कमाल सरासरी मयादेपासून ते समु िकनारा

रेषेपयत या भागास प चतट असे हणतात.
९. अ तट (Foreshore)- भरती या कमाल सरासरी मयादेपासून ते ओहोटी या
िकमान सरासरी मयादेपयत या भागास अ तट असे हणतात.
१०. तटमुख (Shoreface)- समुदाकडील िदशेस, ओहोटी या िकमान मयादेपासून ते
समु तळावर समु वाहांचा िकवा लाटांचा भाव पड या या अंितम मयादेपयत या
भागास तटमुख असे हणतात.
११. खंडीत े (Braker / Surf Zone)- खंिडत े हणजे तटमुखाचा असा
भाग क यावर सागरी लाटा तुटतात, फटतात िकवा खंिडत होतात.
142
१२. खंिडत रेषा (Breaker Line)- सागरी लाटा तुट याची सागराकडील अंितम
मयादा िकवा खंिडत े ाची सागराकडील बा सीमा हणजे खंिडत रेषा होय.
१३. िनकटतट (Nearshore)- ओहोटी या िकमान मयादेपासून ते ओहोटी खंिडत
रेषेपयत या भागास िनकटतट असे हणतात.
१४. अपतट (Offshore)- ओहोटी खंिडत रेषेपलीकडील लाटां या ठळक
भावापयतचे सागरी े हणजे अपतट होय.
४.७ महासागर जला या हालचाली (Movements of Ocean Water):

तापमान, घनता, ारता इ. भौितक वैिश ांमुळे आिण सूय, चं , वारे इ.
बा श मुळे महासागराचे पाणी सतत गितमान असते. या या तीन कारे हालचाली
घडन येतात-
१. लाटा (Waves) २. वाह (Currents) ३. भरती–ओहोटी (Tides)
143
४.७.१ सागरी लाटा (Sea Waves):
महासागर जला या थर-सपाट पृ भागावर जे हा कोण याही बा कारणाने (उदा.
वारा) आघात होतो ते हा महासागर जल िव थािपत होते व तरंग / लहरी िनमाण होतात.
यांना सागरी लाटा असे हणतात.
लाट हणजे पा यातून वाहणारी ऊजा होय.
लाटा िनिमतीची मुख कारणे (Major Causes of Wave Formation)-
१. वारा
२. वादळे / आवत
३. पृ वीचे गु वाकषण
४. सूय व चं ाचे गु वाकषण
५. सागर िकना यावरील भूिमपात / भूघसरण
६. सागरतळ आिण सागर िकना यावरील भूकप व वालामुखी उ ेक
सागरी लाटांची िनिमती (Formation of Sea Waves)- सागरी लाटा अनेक
कारणांनी िनमाण होत अस या तरी वारा हे लाट िनिमतीचे मुख कारण आहे.
जे हा समु िकवा महासागरातील पा या या पृ भागाव न वारा वाह यास
सु वात होते, ते हा वा या या घषणामुळे पा या या पृ भागावरील दाबाचे संतुलन
िबघडते. संतुलन िबघड याने पृ भागावर तणाव िनमाण होतो िकवा पृ भाग
दोलायमान होतो आिण यामुळे पा या या पृ भागावर लहान-लहान ‘V’ आकारा या
ोणी असले या किशका लाटा तयार होतात. या लाटा वा या या वहन िदशेकडे (वारा
या िदशेला पुढे वाहतो ती िदशा) पुढेपुढे सरकतात व हळहळ मो ा िकवा िवकिसत
होतात.
वा या ारे िनमाण होणा या लाटांचा आकार (Size of Wind Generated
Waves)- लाटेचा आकार ३ घटकांवर अवलंबून असतो-
१. वा याचा वेग (Wind Speed)- वा याचा पुढे सरक याचा वेग.
२. वा याचा कालावधी (Wind Duration)- वा याचा कालावधी हणजे
पा याव न सतत वारा वाह याचा एकण काळ.
144
३. वा या या भाव े ाचा िव तार (Fetch Extent)- पा याचा िव तार
यावर वारा वाहतो िकवा पा याव न वाहणा या वा याचे वहन िदशेकडील
एकण अंतर.
वा याचा वेग, कालावधी व भाव े ाचा िव तार जा त अस यास जा त ऊजा
लहर म ये पांतरीत होते व यामुळे मो ा लाटांची िनिमती होते. याउलट वा याचा वेग
मंद अस यास लहान लाटा िनमाण होतात.
145
वा याचा वेगानुसार लाटेची वैिश े
लाटेची लाटेची लाटेचा सवािधक
वा याचा
वा याचा वेग भाव े सरासरी सरासरी सरासरी उंची या
कालावधी
(िक.मी./तास) (िक.मी.) उंची लांबी कालावधी १०% लाटा
(तास)
(मीटर) (मीटर) (सेकद) (मीटर)
२० २४ २.८ ०.३३ १०.६ ३.२ ०.८
३० ७७ ७.० ०.८८ २२.२ ४.६ २.१
४० १७६ ११.५ १.८ ३९.७ ६.२ ३.९
५० ३८० १८.५ ३.२ ६१.८ ७.७ ६.८
६० ६६० २७.५ ५.१ ८९.२ ९.९ १०.५
७० १,०९३ ३७.५ ७.४ १२१.४ १०.८ १५.३
८० १,६८२ ५०.० १०.३ १५८.६ १२.४ २१.४
९० २,४४६ ६५.२ १३.९ २०१.६ १३.९ २८.४
Source: Adapted from Thurman, H. V. Introductory Oceanography (Westerville, OH: Charles E. Merrill, 1988).
लाटे या िनिमतीशी संबंिधत श ी (The Forces Associated With The

Wave Formation)-
१. िनिमती श ी (Generating Force)- पाणी दोलायमान िकवा आंदोिलत
हो यास कारणीभूत ठरणा या श ी हणजे िनिमती श ी होय. यात वारा, वादळे,
वालामुखीचा उ ेक, समु तळावरील भूकप, िकना यावरील भूघसरण इ. या श ीचा
२. पुनसचियत श ी (Restoring Force)- पा या या पृ भागास या या मुळ
सपाट पातळीवर परत आण यासाठी काय करणा या श ना पुनसचियत श ी असे
हणतात. यात मु यतः गु वाकषण (Gravity) व पृ ीय तणाव (Surface
Tension) या दोन श चा समावेश होतो.
(i) पृ ीय तणाव (Surface Tension)- कमीतकमी पृ भागा या े ात वातील
कण संकिचत होतात. या वृ तीस पृ ीय तणाव असे हणतात.
146
(ii)गु वाकषण (Gravity)-
व तुमान असले या कोण याही दोन व तू
एकमेकांकडे आकिषत होतात. या वृ तीस
गु वाकषण असे हणतात. या श ीमुळेच
पृ वी, इतर ह व तारे यां या क ाभागाकडे
सव व तू ओढ या जातात.
लाटेची रचना व मापन (Wave Structure and Measurements)
१. लाटेचे शीष (Wave Crest)- लाटे या सवात उंच भागाला लाटेचे शीष
हणतात.
२. लाटेची ोणी (Wave Trough)-लाटे या सवात खोल भागाला लाटेची ोणी
हणतात.
३. लाटेची लांबी / तरंगलांबी (Wavelength)- लाटे या दोन लगत या
शीषामधील िकवा ोण मधील आडवे अंतर हणजे लाटेची लांबी होय.
४. लाटेची उंची (Wave Height)- लाटेचे शीष आिण ोणी यां यामधील उभे
अंतर हणजे लाटेची उंची होय.
५. लाटेचा िव तार (Wave Amplitude)- जे हा एखादी लाट मा यमामधून जाते,
ते हा मा यमातील कण यां या मूळ अबािधत थतीतून ता पुरते िव थािपत
होतात. या िव थापनाची कमाल मयादा हणजे लाटेचा िव तार िकवा मोठेपणा
147
होय. लाटेचा िव तार लाटे या सरासरीपासुन ते शीषापयतचे उभे अंतर मोजून
ठरिवला जातो. तो नेहमी लाटे या उंची या िन मे असतो.
६. लाटेचा वेग / गती (Wave Speed / Celerity)- लाटेचा पा यातून पुढे
जा याचा वेग हणजे लाटेचा वेग होय. लाटेचा वेग नॉट (Knot) प रमाणात
य करतात.
७. लाटेची वारंवारता (Wave Frequency)- एखा ा थर िबंदव न एका
सेकदात जाणा या लहर ची सं या हणजे लाटेची वारंवारता िकवा कपनसं या
होय. लाटेची वारंवारता ह ज (Hz) या प रमाणात य करतात. १ ह ज हणजे
१ सेकदात एक लहर एखा ा थर िबंदव न जाते.
148
८. लाटेचा कालावधी / आवतकाल (Wave Period)- एखा ा थर
िबंदव न एका पूण तरंगलांबीस जा यास लागणारा वेळ हणजे लाटेचा कालावधी
होय.
९. लाटेची (उतार / चढ) ती ता (Wave Steepness)- लाटेची उंची व लाटेची
लांबी यांचे गुणो तर हणजे लाटेची ती ता होय.
१०. लाटेचा तळ (Wave Base)- या जा तीत जा त खोलीपयत लाटेमुळे पा याची

हालचाल होते, या मयादेस लाटेचा तळ असे हणतात. सामा यतः थर
जलपातळीपासून लाटेचा तळ, लाटे या लांबी या िन मे अंतर खोलीवर असतो.
लाटेतील जलकणांची हालचाल (Movement of Water Molecules in Wave)-
 जलपृ भागावरील लाटेत जलकणांची गती तरंग सारणा या िदशेला समांतर व लंब
अशा दोन कपन गत या संयोगाने तयार होते. यामुळे जलकणांची क ा (हालचालीचा
माग) वतळाकती (Circular) अथवा लंबवतुळाकती (Elliptical) असते.
 लाटे या तळापे ा पा याची खोली जा त अस यास जलकणांची क ा
(हालचालीचा माग) वतळाकती असते. याउलट लाटे या तळापे ा पा याची खोली
कमी अस यास जलकणांची क ा लंबवतळाकती असते.
 लाटेतील पा याचे कण लाटे या उंचीइत या यासा या उ या वतुळाकार क ेत
िफरत असतात. पृ भागापासून खाली ही वतुळाकार क ा लहान होत जाते व िन या
तरंगलांबी एव ा खोलीवर ती शू य होते.
 लाटे या शीषातील जलकण / रेणू लाटे या िदशेने जातात परंतु ोणीतील जलकण
उलट िदशेने सरकतात.
149
लाटेतील जलकणांची हालचाल
थर जलपातळी (Still Water Level)- समु िकवा महासागर शांत असतांना िकवा
लाटा नसतांना समु िकवा महासागर जलपृ भागाची जी पातळी असते ितला थर जल
पातळी असे हणतात.
150
लाटेची वैिश -े
१. लाटांची िनिमती ही नैसिगक ि या आहे.
२. चं व सूय यांचे आकषण, वारा आिण भूकप ही लाटा िनिमतीची मुख कारणे
आहेत.
३. सागरा या पृ भागावर लहान-मो ा लाटा सतत िनमाण होतात.
४. वेगवान वारा एकाच िदशेने वाहत अस यास मो ा लाटांची िनिमती होते.
५. लाटेम ये ब धा पा याचे कण वर-खाली होतात पण य पा याचे थानांतरण
थोडेच होते.
६. लाटा पाणी नसून य ात ऊजा असतात. या यां यात सामावलेली ऊजा
िकना यापयत घेऊन येतात. उदा. १.२ मीटर उंचीची व १० सेकद कालावधी
असलेली एक लाट िकना यावर आदळ यावर सुमारे ५ कोटी अ वश ी ऊजा
बाहेर टाकते.
७. सामा यतः समु -लाटांची उंची २ मीटर पे ा कमी असते परंतु काहीवेळा ती १०
मीटर पयत पोहोचते.
८. लाटेची / लहरीची उंची सारखी असली तरी, जा त वारंवारते या लहरीम ये कमी
वारंवारते या लहरीपे ा जा त ऊजा असते.
९. िविश मयादेपे ा लाटांची उंची वाढली, तर लाटांची शीष पुढ या बाजूला व
होऊन शेवटी कोसळतात आिण खळबळाट व फस िनमाण होतो.
१०. लाटा उथळ िकनारी भागात फटतात.
११. वा याचा वेग, तो वाह याचा कालावधी, या या भाव े ाची िकवा याने
कापले या अंतराची लांबी आिण पा याची खोली यांवर लाटांची गुणवैिश े
(लांबी, उंची व वेग) अवलंबून असतात.
१२. लाटेचा वेग तरंगलांबी या माणात असतो हणजेच लाटेची लांबी जा त
अस यास लाटेचा वेग जा त असतो. याउलट लांबी कमी अस यास वेग कमी
असतो.
१३. उथळ पा यात लाटेची गती व तरंग लांबी कमी होते परंतु आवतकाल तोच
रािह याने लाटेची उंची वाढत जाते.
151
लाटांची सरासरी उंची
लाटेची कमाल उंची : ३४ मीटर (११२ फट)

१९३३ ला पॅिसिफक महासागरात टायफन वादळामुळे ३४ मीटर उंचीची लाट िनमाण
झाली होती. यात १५२ मीटर लांबीचे USS Ramapo हे जहाज सामावले होते.
लाटांचे कार-
A. पा याची खोली- यानुसार लाटांचे तीन कार आहेत.
१
१. खोल लाटा (Deep Water Waves)- तरंगलांबी या पे ा जा त खोली
२
असले या पा यातील लाटांना खोल लाटा असे हणतात.
१ १
२. म यम लाटा (Intermediate Water Waves)- तरंगलांबी या ते दर यान
२ २०
खोली असले या पा यातील लाटांना म यम लाटा असे हणतात.
152
१
३. उथळ लाटा (Shallow Water Waves)- तरंगलांबी या पे ा कमी खोली
२०
असले या पा यातील लाटांना उथळ लाटा असे हणतात.
B. लाटेचा कालावधी-
१. िनयिमत लाटा (Regular Waves)- समान उंची, समान कालावधी आिण समान
िदशा असले या लाटांना िनयिमत लाटा असे हणतात.
२. अिनयिमत लाटा (Irregular Waves)- कालावधी व उंची या छक
(Random) असले या लाटांना अिनयिमत लाटा असे हणतात. भूकप, भूघसरण इ.
मुळे िनमाण होणा या लाटा या कारात समािव होतात.
C. लाट िनिमतीचे थान- लाट या िठकाणी िनमाण होते यानुसार दोन कार आहेत.
१. पृ ीय लाटा (Surface Waves)- समु / महासागर पृ भागावर वारा, वादळे,
भूकप, भूघसरण, वालामुखी उ ेक इ. कारणांमुळे लाटा िनमाण होतात. यांना पृ ीय
लाटा असे हणतात. या लाटांची उंची पा याची खोली, वा याचा वेग व िकती लांबी या
सागरपृ ावर वा याचे काय होते यावर अवलंबून असते.
२. अंतगत लाटा (Internal Waves)- समु / महासागर पृ भागा माणेच
पा या या आतील भागातही लाटा िनमाण होतात. यांना अंतगत लाटा असे हणतात.
153
या लाटा िकनारी भागात व खोल समु ातही आढळतात. पृ ीय लाटां या मानाने या
अितशय मंद असतात. यांची ऊजा िकवा उ या िदशेतील हालचाल ही पृ भागाऐवजी
काही खोलीवर सवािधक असते. िभ घनता असले या पा या या दोन थरां या सीमेवर
अथवा जेथे घनता खोलीनुसार वाढत जाते, तेथे अशा लाटा िनमाण होतात. वरचे हलक
पाणी खाल या जड पा यापासून या थराने वेगळे झालेले िदसते, याला आंतरपृ
हणतात. या आंतरपृ ा ारे अशी लाट पुढे जाते. या लाटेमुळे समु पृ ा या पातळीत
जवळजवळ काहीच फरक पडत नाही. अशा लाटा ओळख यासाठी घनता, तापमान,
लवणता इ. मोजणा या उपकरणांचा उपयोग होतो.
पृ ीय लाटा (Surface Waves) अंतगत लाटा (Internal Waves)
िफिलिप स जवळील उप हीय ितमा

154
लाटांचे िनिमती श ी व थानानुसार कार
लाट कार आंदोलन कालावधी तरंगलांबी िनिमती थान िनिमतीचे कारण
A. पृ ीय (Surface
१. किशका (Capillary)  ०.१ सेकद  १.७४ सटीमीटर खोल ते उथळ थािनक वारे
२. गु वीय लाटा (Gravity)
i. संिम /चॉप
१-१० सेकद १-१० मीटर खोल ते उथळ थािनक वारे
(Chop)
ii. समिमती
१०-३० सेकद १०० मीटर पयत खोल ते उथळ वारा
(Swell)
iii. थर
१० िमिनट ते १० तास शेकडो िकलोमीटर उथळ / म यम वारा
(Seiche)
iv. ती वादळी लाटा
िमिनट ते िदवस १०० ते २०० मीटर खोल ते उथळ च वादळे
(Rouge Waves)
v. सुनामी २० ते ३०० िकमी. सागरततळावरील भूकप,
१०-९० िमिनट उथळ / म यम
(Tsunami) पे ा जा त वालामुखी उ ेक
vi. भरती-ओहोटी सूय व चं गु वाकषण
१२ ते २४ तास हजारो िकलोमीटर उथळ
(Tide) श ी
सागरजल घनतेतील
B. अंतगत (Internal) िमिनट ते तास शेकडो मीटर खोल ते उथळ
िभ ता
155
D. लाटेचा आकार-
१. लघुतरंग / किशका लाटा (Short Waves / Capillary Wave)- जे हा समु
िकवा महासागरातील पा या या पृ भागाव न वारा वाह यास सु वात होते, ते हा
वा या या घषणामुळे पा या या पृ भागावरील दाबाचे संतुलन िबघडते. संतुलन
िबघड याने पृ भागावर ताण िनमाण होतो आिण या ताणामुळे पा या या पृ भागावर
लहान-लहान ‘V’ आकारा या ोणी असले या लाटा तयार होतात यांना किशका
लाटा असे हणतात. या लाटांची लांबी १.७४ समी. पे ा कमी असते. या लाटा सवात
आधी िनमाण होतात, कमी कालावधी या असतात आिण वारा थांब यावर लगेच न
होतात.
किशका लाटा गु वीय लाटा
२. दीघतरंग / गु वीय लाटा (Long Waves / Gravity Waves)- जे हा समु

िकवा महासागरा या पृ भागावर वाहणा या वा याकडन पा याला अिधकािधक ऊजा
िमळते ते हा लाटांची उंची आिण लांबीत वाढ होउन आकाराने मो ा लाटा िनमाण
होतात यांना गु वीय लाटा असे हणतात. या लाटांची लांबी १.७४ समी. पे ा जा त
असते. या लाटांचे शीष टोकदार व ोणी गोलाकार असतात.
156
E. लाटेची िदशा व थती - यानुसार लाटेचे तीन कार आहेत.
१. पुरोगामी / गमनशील / गतीशील लाटा (Progressive Waves)- समान
आंदोलन / हेलकावे असले या आिण न फटता पुढे जाणा या लाटांना गमनशील /
गतीशील लाटा असे हणतात. या लाटांम ये ऊजा वेगाने पुढे जाते परंतु पाणी पुढे
सरकत नाही. या लाटा महासागराकडन िकना याकडे वास करतात. यांची तरंगलांबी व
उंची जा त असते.
२. ितगामी लाटा (Regressive Waves)- जे हा सागरिकना यावर

महासागराकडन आले या लाटा आदळतात ते हा सागरिकना याकडन सागराकडे पु हा
लहान लाटा िनमाण होतात, या परती या लाटांना ितगामी लाटा असे हणतात. या
लाटा िकना याकडन महासागराकडे वास करतात. यांची तरंगलांबी व उंची कमी
असते. अशा लाटा सागरी क ालगत जा त ठळक असतात.
३. थर / अ गमनशील लाटा (Stationary/ Standing/ Seiche Waves)–
पूण िकवा ब तांशी बंिद त उपसागर, समु , खाडी, बंदरे, सरोवर या सार या जलराशीत
संपूण जलराशी हेलकावते. या मु आंदोलनाला थर िकवा अ गमनशील लाट
हणतात. ता पुरता वारा व दाब े यांमुळे ही आंदोलने िनमाण होतात. मो ा उथळ
पा ातील पाणी जसे डचमळते तशी ही हालचाल असते.
157
F. लाट िनिमतीची कारणे (Causes of Wave Formation)-
१. ऊम (Ripples)- समु िकवा महासागर पृ भागाव न वारे वाह यास सु वात
झा यावर असमान दाबामुळे अ यंत लहान-लहान लाटा तयार होतात यांना ऊम असे
हणतात. या लाटांना किशका लाटा असेही हणतात. या लाटा वारा थांब यावर न
होतात.
ऊम (Ripples) संिम लाटा / चॉप (Chop)
२. संिम लाटा / चॉप (Chop)- समु िकवा महासागर पृ भागाव न वारे वा

लाग यावर वा या या भाव े ात असमान दाबामुळे िविवध तरंगलांबी या व
आवतकालां या लाटा िनमाण होतात यांना संिम लाटा असे हणतात. या लाटांमुळे
समु ाचा पृ भाग खरबरीत िकवा उंचसखल होतो. या अिनयिमत व पा या लाटा
आहेत.
३. समिमती लाटा / पसरट लाटा (Swell)- वा या या भाव े ाबाहेर हणजेच
िनिमती े ाबाहेर वास करणा या समान उंची या व समान उतार भुजा असले या
लाटांना समिमती लाटा / पसरट लाटा असे हणतात. या लाटा खोल पा यात वा या या
भाव े ा या पुढील भागात िनमाण होतात. यांची तरंगलांबी व वेग जा त असतो.
तसेच या लाटांचा कालावधी मोठा असतो.
समान लांबी व समान िदशेने वास करणा या समिमती लाटां या समूहास
तरंग-माला (Wave Train) असे हणतात.
158
समिमती लाटा / पसरट लाटा (Swell) तरंग-माला (Wave Train)
४. ती वादळी लाटा (Rouge / Freak / Killer / Storm Surges /

Extreme Storm Waves)- ती वादळामुळे समु िकवा महासागराम ये
अ पावधीत भ य व धोकादायक लाटा िनमाण होतात यांना ती वादळी लाटा असे
हणतात. या लाटा अनपेि तपणे िनमाण होतात. या लाटांचा आकार आसपास या
लाटां या आकारापे ा द पट असतो. या लाटा एक कारे पा या या िभंती असतात. या
लाटांचा कालावधी काही तासांपासून ते काही िदवस असू शकतो. च वादळा या
पुढील भागात अशी लाट िनमाण होऊ शकते. उदा. उ ण किटबंधातील ह रकन
च वादळाने िनमाण होणा या िव वंसक लाटा.
ती वादळी लाटा (Rouge / Storm Surges / Extreme Storm Waves)
159
५. सुनामी लाटा (Tsunami Waves)- महासागर तळावरील िकवा िकनारी

भागातील भूकप, वालामुखी उ ेक, भूमीपात इ. ि यांमुळे समु / महासागरा या
जलपृ भागाचे िव थापन होऊन लाटा िनमाण होतात. या लाटांना जपानी भाषेत
‘ सुनामी’ असे हणतात (‘ सु’ हणजे ‘बंदर’ आिण ‘नामी’ हणजे ‘लहर’). या
लाटांचा आवतकाळ १० ते ६० िमनीटे असून तरंग लांबी २०० िक.मी. पे ा जा त तर
खोल महासागरातील वेग चंड (उदा. ४००० मीटर खोलीवर ताशी ७१३ िक.मी.)
असू शकतो. खोल महासागरात यांची उंची ३० ते ६० स.मी. अस यामुळे यां याकडे
फारसे ल जात नाही. परंतु, खंडीय िकना याजवळ या लाटांचा वेग कमी झालेला
असला तरी उंची चंड १५ ते ३५ मीटरपयत वाढते. प रणामी िकनारी भागात या लाटा
अितशय िव वंसक होतात.
160
सुनामी लाटा
९ २६ १२ १२ ११ १४ १७
िदनांक ऑ टोबर िडसबर िडसबर जुलै माच नो हबर फ ुवारी
१९९५ २००४ १९९२ १९९३ २०११ १९९४ १९९६
ोरेस इरीअन
जाली को, सुमा ा, ओकिशरी तोहोक िम डोरो
थळ बेट, िजया,
मे सको इंडोनेिशया जपान जपान बेट
इंडोनेिशया इंडोनेिशया
लाटेची
उंची ११ ३५ २६ ३१ १५ ७ ७.७
(मीटर)
मृ युसं या १ ३००००० १००० २६३ १९५०८ ४९ १६१
संदभ
१ २ ३ ४ ५ ६
मांक
संदभ
७ ८ ९ १० ११ १२
मांक
१७ जुलै १ जानेवारी २ जून १७ जूलै २१ फ ुवारी २ स टबर
िदनांक
१९९८ १९९६ १९९४ २००६ १९९६ १९९२
पापुआ यु सुलावेसी पूव जावा, म य जावा, पे चा उ तर
थळ िनकारागुआ
िगनी बेट इंडोनेिशया इंडोनेिशया िकनारा
लाटेची
उंची १५ ३.४ १४ ३ ५ १०
(मीटर)
मृ युसं या २२०० ९ २३८ ६६८ १२ १७०
161
G. लाटांचे इतर कार-

१. िवभंजन लाटा (Breaking Waves)- या लाटांचे शीष वतःवर कोसळतात या
लाटांना िवभंजन / खंिडत लाटा असे हणतात. सामा यपणे जे हा पा याची खोली
लाटे या उंची या १.३ पट असते आिण लाटेची उंची व लांबी गुणो तर १:७ होते ते हा
लाट खंिडत होते. िवभंजन लाटा उथळ पा यात िनमाण होतात. या लाटांपासून फसाळ
पांढरे तरंग िकवा फिनल लाटा िनमाण होतात.
162
२. थानांतरीत लाटा (Transfer Waves)- उथळ समु ावर एकापाठोपाठ लाटा
फट याने िकना यास समांतर लाटा तयार होतात, या लाटांना थानांतरीत लाटा असे
हणतात. या लाटा आकाराने लहान व मंद गती या असतात.
३. मृत लाटा (Dead Waves)- वारा थांब यावर मागे राहणा या लाटांना मृत लाटा
४.७.२ महासागरी / समु वाह (Ocean Currents):
महासागरातील पाणी नदी माणेच एका िन चत िदशेला व िन चत मागाने मो ा
माणात सात याने वाहत असते, या सागरजल हालचालीला महासागरी वाह असे
हणतात.
वैिश - े
१. महासागरी वाह ही संपूण जगात आढळणारी पा याची िव तृत हालचाल आहे.
२. महासागरी वाह हे िन चत िदशेने मो ा माणात वाहणारे पा याचे अिवरत
वाह आहेत.
३. महासागरी वाह ही ब तांशी सागरजलाची ि तीजसमांतर िकवा आडवी
हालचाल आहे.
४. महासागरी वाहांमुळे सागरपृ ते तळापयत अिभसरण चालू ठेवले जाते हणजेच
सव खोल वर महासागरी वाह िनमाण होऊ शकतात.
५. महासागरी वाहामुळे चंड माणात पाणी एक कडन दसरीकडे नेले जाते. उदा.
उ ण आखाती वाह अॅमेझॉन नदीपे ा सुमारे १५० पट जा त पाणी वाहतो,
ो रडा सामु धुनीतून ितसेकद सुमारे ३ कोटी घनमीटर पाणी वाहत असते.
६. महासागरी वाहांमुळे कमी व उ अ वृ तीय े ात उ णतेची देवाण-घेवाण
होत अस याने जागितक ऊजा संतुलन साधले जाते.
७. सागरपृ ाशी वा याकडन होणारे घषण आिण उ या व आड या िदशांम ये
असणारा पा या या घनतेतील (िकवा गु वातील) फरक यांमुळे महासागर वाह
िनमाण होतात.
८. महासागरी वाह सामा यतः ३ ते १० िक.मी./तास या वेगाने वाहतात. यांचा
सवािधक वेग महासागरां या प चम भागात आढळतो.
163
९. सागर वाहांची गती पृ भागा या अगदी जवळ सवािधक असते आिण
पृ भागा या खाली सुमारे १०० मीटर पलीकडे कमी होत जाते.
१०. जगातील सवात मोठा सागर वाह अंटा टका खंडाभोवतीचा असून यातून
ितसेकद सुमारे १२.५ कोटी घनमीटर पाणी वाहत असते.
११. महासागरी वाह जा त दीचे असतात. उदा. अटलांिटक महासागरातील आखाती
वाहाची दी काही िठकाणी ६० िक.मी. आहे.
१२. सामा यतः उ ण व हलक पाणी सागर पृ भागाजवळन तर थंड व जड पाणी जा त
खाल या थरातून वाहते.
१३. भौगोिलक थाना या आधारावर, महासागरी वाहांना वेगवेग ा देशात
वेगवेगळी नावे िदली गेली आहेत.
१४. महासागरी वाह िकना या या अगदी जवळन वाहत नाहीत. यांचा िव तार
सामा यपणे सागरम खंडभूमी या सीमेपयत आढळतो.
१५. उ तर गोलाधातील मु य वाह घ ाळा या का ा या िदशेला अनुस न
वाहतात. महासागरां या प चम भागात ते उ तरेकडे, तर पूव भागात ते दि णेकडे
वाहतात. दि ण गोलाधात या या उलट प र थती असते.
१६. महासागरी वाहांचा तापमान, पज य, आवत, यता, जलवाहतूक, मासेमारी,
यापार इ. वर भाव पडतो.
महासागरी वाह िनिमतीची कारणे (Causes of Ocean Current Formation)–
१) पृ वीशी संबंिधत घटक
i) गु वाकषण श ी
ii) प रवलन गती (को रऑिलस ेरणा)
२) सागरा या बाहेर िनमाण होणारे घटक
i) चिलत वारे
ii) वातावरणातील हवेचा दाब
iii) पाऊस व महासागराला येऊन िमळणा या न ा
iv) सौरश ी व बा पीभवनातील फरक
164
३) सागरात िनमाण होणारे घटक
i) सागर जला या तापमानातील फरक
ii) सागर जला या ारतेतील फरक
iii) सागर जला या घनतेतील फरक
iv) सागर जलातील दाब वणता
v) बफ िवलयन
४) महासागर वाहांवर भाव पाडणारे घटक
i) िकनारप ीची िदशा व आकार
ii) ऋतूनुसार होणारे बदल
iii) महासागरांची तळरचना
महासागरी वाहांचे कार (Types of Ocean Currents)-
A. महासागराची खोली (Depth of Ocean)- या आधारे महासागरी वाहांचे दोन
मु य कार आहेत. १. पृ ीय महासागर वाह २. खोल महासागर वाह
१. पृ ीय महासागर वाह (Surface Ocean Current)

या या महासागर पृ भागापासून ४०० मीटर खोलीपयत वाहणा या सागरी
वाहांना पृ ीय महासागर वाह असे हणतात.
िनिमतीची कारणे वारे व तापमान
िनिमती ि या सागर पृ भागाव न मो ा माणात दीघकाळ व एकसारखा वारा
वाहत अस यास या या घषण कायामुळे काही ऊजा पा यात
सं िमत होते यामुळे सागरपृ ावरील पाणी वािहत होते.
काही त ां या मते, वा यामुळे दाब पडन पृ भागावर खोलगट भाग
165
िनमाण होतो व तेथे लगतचे पाणी घुसून वाहाला सु वात होते.
वाहाची (i) िवषुववृ ताजवळील जा त तापमान व यापारी वा याचे
उगम थाने भाव े
(ii) ुवीय कमी तापमानाचे े
हालचाल मु यतः आडवी (ि ितजसमांतर)
आकार हे वाह खोल महासागर वाहांपे ा आकाराने लहान असतात.
गती या वाहांची गती जा त असते. (सामा यतः वा या या गती या २%
गतीने हा वाह वाहतो)
यापलेले पाणी या वाहांनी महासागरातील १०% पाणी यापलेले आहे.
वहन अंतर हे वाह जा त लांब अंतरापयत वाहतात.
प रणाम या वाहांमुळे जागितक तापमान संतुलन साधले जाते.
२. खोल महासागर वाह (Deep Ocean Current)
या या महासागर पृ भागापासून ४०० मीटर खोलीपलीकडे वाहणा या
सागरी वाहांना खोल महासागर वाह असे हणतात.
िनिमतीची कारणे तापमान, ारता, घनता
िनिमती ि या खोल सागर वाह मु य वे तापमान व घनतेतील फरकामुळे तयार
होतात. याला उ णता- ारता अिभसरण (Thermohaline
Circulation) असे हणतात.
दो ही ुवीय देशात महासागराचे पाणी खूप थंड झा यावर बफ
बनते. बफ तयार होत असतांना पा यातील मीठ िकवा ार तसेच
िश क राहतात. या िश क राहणा या ारांमुळे सभोवतालचे
पाणी खारट होऊन जड िकवा जा त घनतेचे होऊ लागते. यामुळे
पृ भागावरील जड पाणी खाली जाऊ लागते व कमी घनतेचे खोल
सागरी पाणी पृ भागावर येऊ लागते. खोल गेलेले जड पाणी
खाल या थरातून अितशय मंद गतीने िवषुववृ तीय देशाकडे वा
लागते. यामुळे खोल सागर वाह िनमाण होतात.
166
वाहाची (i) वेडेल समु ात (Weddel Sea) सव महासागरांतील जड पाणी
उगम थाने खाली जाऊन ‘अंटा टक तळ जलराशी’ बनते. हे पाणी नंतर ित ही
महासागरां या तळाव न िवषुववृ ता या बरेच उ तरेला वाहत गेलेले
आढळते.
(ii) आइसलँड व ीनलँड यां यामधील इिमजर समु व ीनलँड व
लॅ ॅडॉर यां यातील देश येथे िहवा ात थंड व जड पाणी खाली
जाऊन ‘अटलांिटक खोल जलराशी’ बनते. ते पाणी दाबामुळे
दि णेकडे अंटा टकपयत वाहत जाते.
हालचाल आडवी व उभी
आकार हे वाह पृ ीय महासागर वाहांपे ा आकाराने मोठे असतात.
गती या वाहांची गती मंद असते. (सामा यतः ताशी ३५ मीटर असते)
यापलेले पाणी या वाहांनी महासागरातील ९०% पाणी यापलेले आहे.
वहन अंतर हे वाह जा त खोलीपयत वाहतात.
प रणाम या वाहांमुळे जा त खोलीवर ऑ सजनचा पुरवठा होतो.
खोल महासागर वाह
थम न (Thermocline)- महासागरातील ३०० ते १००० मीटर खोली दर यानचा असा थर

क याम ये उ या िदशेत तापमानात ती बदल होतात.
167
B. महासागर वाहाचे तापमान (Temperature of Ocean Current)- या
आधारे दोन मु य कार आहेत.
१. उ ण सागर वाह २. थंड सागर वाह
उ ण सागर वाह थंड सागर वाह
(Warm Ocean Current) (Cold Ocean Current)
या या सभोवताल या पा या या सभोवताल या पा या या
तापमानापे ा जा त तापमान तापमानापे ा कमी तापमान
असले या सागर वाहास उ ण असले या सागर वाहास थंड
सागर वाह असे हणतात. सागर वाह असे हणतात.
िनिमती उ ण कटीबंधात िवषुववृ ताजवळ ुवीय देशात ुवांलगत
वहन खोली पृ भागाजवळन वाहतात खाल या थरातून वाहतात
सामा य
िवषुववृ ताकडन ुवांकडे ुवांकडन िवषुववृ ताकडे
वहन िदशा
उ तर
महासागरां या प चम महासागरां या पूव
गोलाधातील
िकना याजवळन िकना याजवळन
िदशा
दि ण
महासागरां या प चम महासागरां या पूव
गोलाधातील
िकना याजवळन िकना याजवळन
िदशा
तापमान जा त कमी
ारता कमी जा त
घनता कमी जा त
प रणाम िकनारी भागाचे तापमान वाढिवतात िकनारी भागाचे तापमान घटिवतात
उदा. उ तर िवषुववृ तीय फॉकलँड
दि ण िवषुववृ तीय ओयािशओ
ती िवषुववृ तीय किलफोिनया
आखात / ग फ प चम ऑ टेिलया
168
युरोिशओ ओखोट क
पूव ऑ टेिलया पे / हंबो ट
अला का लॅ ाडोर
नॉविजयन कनरी
ािझल पूव ीनलँड
अँगु हास ब यूला
युिनया अंटा टका
C. भरती-ओहोटीज य सागरी वाह (Tidal Ocean Currents)- भरती-
ओहोटीमुळे सागरावर ऊ व (उ या) िदशेत होणा या पा या या पातळीतील फरकाबरोबर
ि ितज समांतर (आड या) पातळीतही पा याचे ( वाहा या व पात) थलांतर होत
असते. यालाच भरती-ओहोटीज य सागरी वाह असे हणतात. सागर िकना यावर हे
वाह सहज ो प तीस येतात.
कार- भरती व ओहोटी नुसार या वाहांचे दोन कार करता येतात.
१. भरतीज य / पूर वाह (Flow / Flood Current)- भरती या वेळी
महासागराकडन िकना याकडे वाहणा या सागर वाहास भरतीज य / पूर वाह असे
हणतात. या वाहामुळे िकना यावरील पा याची पातळी वाढते व िकना याचा काही
भाग जलम होतो.
२. ओहोटीज य / उतरता वाह (Ebb Current)- ओहोटी या वेळी िकना याकडन

महासागराकडे वाहणा या सागर वाहास ओहोटीज य / उतरता वाह असे हणतात. या
वाहामुळे िकना यावरील पा याची पातळी घटते व िकना याचा काही जलम भाग
उघडा होतो.
169
महासागरावर िकना यापासून दर या े ावर िनमाण होणारे भरती-ओहोटीज य

सागरी वाह भरती-ओहोटी या एका आवतन काळात आपली िदशा बदलत ३६०
अंशांमधून िफरतात; यांना िफरते वाह असे हणतात. सवसाधारण यांची िदशा उ तर
गोलाधात घ ाळा या का ा या िदशेत बदलत असते. भरती-ओहोटीज य सागरी
वाह खोल महासागरापे ा उथळ महासागरात जा त भावी असतात.
महासागर वाहांची िदशा व गती (Direction and Speed of Ocean
Currents)- सागर वाह वा या या िदशेत वाहत नाहीत, कारण पृ वी या
प रवलनामुळे िनमाण होणा या को रऑिलस ेरणेचा प रणाम होऊन उ तर गोलाधात
पृ भागी ते वा या या मूळ िदशे या उजवीकडे (घ ाळा या का ा या िदशेन)े व
दि ण गोलाधात डावीकडे (घ ाळा या का ा या िव िदशेने) सुमारे ४५ अंशांनी
वळलेले आढळतात. वाढ या खोलीनुसार हा कोन वाढतो व वाहाची गती कमी होत
जाते. (उदा. म य अ वृ तीय प ात ७५–१०० मीटर खोलीवर वाहाची िदशा उलट
होते व गती पृ ावरील गती या १/२३ होते.) िकना यालगत अस यास िकवा िव
िदशेतील वा या या संपकात आ यास हे वाह एक येतात िकवा एकमेकांपासून दर
जातात. जेथे ते एक येतात तेथे पा याची रास िनमाण होते व जेथे ते दर जातात तेथे
सागरपृ खाली जाते. अशा त हेने सागरपृ ावर उतार िनमाण झा याने ‘उतार वाह’
िनमाण होतात.
को रऑिलस ेरणा / श ी (Coriolis Force)- १८३५ म ये च गिणत गु तावे-
गॅसपाड को रओिलस (Gustave-Gaspard Coriolis) यांनी या श ीचा शोध लावला.
पृ वी या वतः या अ ाभोवती प चमेकडन पूवकडे िफर या या गतीमुळे
हणजेच प रवलन गतीमुळे िनमाण होणा या श ीस को रऑिलस ेरणा (भूवलनो प
170
ेरणा) असे हणतात.
पृ वी या गु वाकषणा या मानाने को रऑिलस ेरणा बरीच कमकवत हणजे
गु वाकषणा या जवळजवळ एक ल ांश इतक आहे. ही श ी ुवांवर (९००
अ वृ तांवर) सवािधक (१००%) असून ती िवषुववृ ताकडे कमी होत जाते. िवषुववृ तावर
(०० अ वृ तावर) ती शू य असते.
को रऑिलस प रणाम (Coriolis Effect)- को रऑिलस ेरणेमुळे मु पणे िफरणारे
(वारा, वायुराशी, सागर वाह इ.) घटक उ तर गोलाधात यां या मूळ िदशे या उजवीकडे
िव थािपत होतात िकवा वळतात तर दि ण गोलाधात मूळ िदशे या डावीकडे िव थािपत
होतात, यालाच को रऑिलस प रणाम असे हणतात.
मूळ िदशा िव थािपत िदशा

महासागरी वाहांचे सवसाधारण च (General Cycle of Ocean Currents)-
मु य वे वा यां ारे िनयमन होत असणा या िहंदी, अटलांिटक व पॅिसिफक महासागरात
वाहांचा आकितबंध पुढील माणे आहे-
171
थंड सागर वाह उ ण सागर वाह

उ तर व दि ण गोलाधात िवषुववृ तालगत या देशात (१०० ते २००
अ वृतां या दर यान) उ ण सागरी वाह िनमाण होतात. हे वाह यापारी वा यांमुळे
पूवकडन प चमेकडन वा लागतात. उ तर गोलाधात या वाहास उ तर िवषुववृ तीय
सागर वाह तर दि ण गोलाधात या वाहास दि ण िवषुववृ तीय सागर वाह असे
हणतात. या दो ही िवषुववृ तीय वाहां या िव िदशेने (३० ते १०० अ वृतां या
दर यान) सागरजलात समपातळी राख या या गु वाकषणीय ेरणेमुळे प चमेकडन
पूवकडे वाह वाहतात यांना उ तर व दि ण ित वाह असे हणतात. उ तर िहंदी
महासागराचा अपवाद सोड यास येक महासागरातील उ तर व दि ण िवषुववृ तीय
वाह महासागरां या प चम भागात ुवांकडे वळतात. हे वाह ४०० ते ५००
अ वृ तांपयत खंडां या िकना याजवळन वाहतात. ४०० ते ५०० अ वृ तां या दर यान
ित यापारी वा यां या प ांत पोहच यावर वा या या भावामुळे ते प चमेकडन
पूवकडे वा लागतात. या िठकाणी यांचा वेग मंदावलेला असतो. पूवकडे जाणारे हे
172
वाह नंतर महासागरा या पूव भागात पोहच यावर िवषूववृ ताकडे जाणा या वाहांत
समािव होतात आिण शेवटी हे वाह कमी अ ांशां या देशात यािठकाणी िनमाण
झाले होते यािठकाणी िवषुववृ तीय वाहास येऊन िमळतात. अशा रतीने सागर वाहाचे
च पूण होते. च ाकार िफरणा या या वाहां या क थानी तुलनेने शांत सागरी भाग
आढळतात.
जागितक वाहक प ा (Global Conveyor Belt)- संपूण जगात पाणी वा न
ने या या महासागर वाहां या णालीस जागितक वाहक प ा असे हणतात. या
प ात पृ ीय आिण खोल सागर वाह समािव होतात. हे वाह १००० वषा या
काळात संपूण जगात एक च पूण करतात. यामुळे उ णता व पोषक ये िविवध
देशात व खोलीवर पोहचतात.
जागितक सागर वाहांचे िवतरण-

१) सवसाधारणतः वाहच ाची िदशा उ तर गोलाधात घ ाळा या का ा माणे तर
दि ण गोलाधात घ ाळा या का ा या िव िदशेस असते.
२) उ ण वाह हे थंड वाहाकडे तर थंड वाह हे उ ण वाहाकडे वाहतात.
३) खंडा या प चम िकना-यावर, म य अ ांशात थंड वाह आढळतात.
४) खंडा या पूव िकना-यावर, उ अ ांशात, शीत पण कमी घनते या पा याचे वाह
उ ण वाहास येऊन िमळतात.
५) खंडा या पूव िकना-यावर, कमी अ ांशात उ ण वाह आढळतात.
173
१. खोल सागर वाह
२. पृ ीय सागर वाह
174
४.७.३ भरती-ओहोटी (Tides):
सूयाची गु वाकषण श ी, चं ाची गु वाकषण श ी आिण पृ वीचे क ो सारी बल
यां या एकि त भावामुळे ठरािवक कालावधीत महासागरजला या पातळीत वाढ व घट
होत असते. या पातळीत वाढ हो या या हालचालीस भरती (High Tide), तर
पातळीत घट हो या या हालचालीस ओहोटी (Low Tide) असे हणतात.
वैिश - े
१. सागरजला या सव हालचाल पैक भरती-ओहोटी ही सवात मह वाची हालचाल
आहे. कारण या हालचालीमुळे सागरा या पृ भागापासून खाल या भागापयतचे
सागरजल वाह भािवत होतात.
२. भरती-ओहोटी ही सागरजलाची दररोज / िनयिमतपणे आिण एकापोठोपाठ होणारी
उभी हालचाल आहे.
३. चं ाचे सूयसापे थान, पा याची खोली, तापमान, घनता व वातावरणीय ोभ
यांवर भरती–ओहोटी अवलंबून असते.
४. भरती-ओहोटीमुळेच महासागरा या पातळीत अ पावधीत वाढ व घट होते.
५. भरती–ओहोटी ही गु वीय ेरणेने थर होणारी एक कारची लाट आहे.
६. भरती-ओहोटीमुळे महासागरांम ये काही मीटर उंची या तर िकना याजवळ सुमारे
१८ मी. उंची पयत या लाटा िनमाण होतात.
७. भरती-ओहोटीमुळे सागर वाहांचीही िनिमती होते.
८. भरती–ओहोटीची लांबी पृ वी या प रघा या िन मी असते.
९. भरती–ओहोटीचा आवतकाल १२ तास २५ िमिनटे असतो हणजेच दर १२ तास
२५ िमिनटांनी भरती-ओहोटीचे एक च पूण होते.
१०. संपूण पृ वीचा िवचार क यास दररोज दोन वेळा भरती व दोन वेळा ओहोटी येते.
एक चं ासमोर येणा या पृ वी या भागावर व दसरी चं ा या िव बाजूस
असले या पृ वी या भागावर.
११. पौिणमे या आिण अमावा ये या रा ी समु ाला सग ात जा त भरती येत.े
१२. चं जे हा िवषुववृ तावर येतो, ते हा २४ तासात िनमाण होणा या दो ही भर या
(िकवा ओहो ा) ब तांशी समान उंची या असतात. परंतु चं जसजसा उ तरेकडे
175
िकवा दि णेकडे जातो तसतसा िदवसात घडणा या दोन भर या (िकवा ओहो ा)
असमान उंची या होत जातात.
१३. संपूण पृ वीभोवती जलावरण एकसारखे नाही. दि ण गोलाधात जलावरणाचे
आिध य अस यामुळे भरती–ओहोटी धाव या लाटे या पात पूव–प चम
जाताना िदसते. उ तर गोलाधात खंडांदर यान ती अंशतः उ तरेकडे जाणारी धावती
लाट व अंशतः पूव–प चम अशी आंदोलणारी उभी लाट या पात िदसते.
१४. भरतीची कमाल पातळी या वरेने वाढते, याच वरेने ओहोटी या वेळची िकमान
पातळी सामा यपणे उतरत नाही.
१५. वेगवेग ा घटकांमुळे भरती-ओहोटी िभ -िभ ती तेची असते.
भरती-ओहोटी मापन (Tide Measurement)
१. रेखांिकत उभे खांब (Tide Guage)- भरती मोज यासाठी ब याच िठकाणी
समु ातील खडकांवर रेखांिकत खांब उभे कले जातात. या खांबा या साहा याने भरती-
ओहोटी या वेळी पा या या पातळीची बदलणारी उंची खांबावरील रेषांव न मोजता
येत.े या खांबावर सिटमीटरचे रेखांकन करताना यावरील आरंभाची शु यदशक रेषा
ओहोटी या वेळी असणा या िकमान जलपातळीखाली येईल, याची काळजी यावी
लागते.
२. अ द िवहीर (Narrow Well)- सतत लाटा येणा या िठकाणी रेखांिकत उ या

खांबा ारे भरती मोज यास मयादा येतात अशावेळी ही प त वापरतात. या प तीत
समु काठी एक अ द खोल िवहीर खोदतात. या िविहरीचा तळ ओहोटी या वेळी
176
असणा या िकमान जलपातळीखाली असतो. एक लांब नळी िवहीरी या तळापासून
समु ात नेलेली असते. समु ातील नळी या टोकावर िछ े ठेवलेली असतात. या
नळीवाटे समु व िवहीर यांम ये पा याची ये-जा होऊ शकते. िवहीरीतील पा यावर
बुचासारखा एक धातूचा पोकळ गोल तरंगत ठेवलेला असतो. भरती आ यावर
समु ातील पा याची पातळी वाढली क , समु ातील नळी या टोकाजवळील पा यात
दाब वाढन नळीवाटे पाणी िवहीरीत येते. िवहीरीतील पा याची पातळी वाढते व तरंगणारा
गोल वर उचलला जातो. या गोला या बदल या थानाव न भरतीची पातळी मोजता
येत.े
अलीकडे समु ा या तळाशी दाब चिलत (दाबा या ेरणेवर काय करणारी)
उपकरणे ठेवूनही भरती-ओहोटीमुळे होणा या पा या या दाबातील चढ-उतार मोजतात.
भरती ओहोटी या वेळा –
१. साधारणत: िकनारी भागांत िदवसातून (सुमारे २४ तास) दोन वेळा भरती व दोन
वेळा ओहोटी येत.े
२. भरती-ओहोटी या वेळा पामु याने पृ वी या प रवलन आिण चं ा या प र मण
गतीवर अवलंबून असतात.
३. चां िदन (Lunar Day) २४ तास ५० िमिनटांचा अस याने चं दररोज आधी या
िदवसा या वेळेपे ा ५० िमिनटांनी उिशरा उगवतो यामुळे भरती-ओहोटी या
वेळांम ये फरक पडत जातो.
४. एखा ा िठकाणी भरती आ यानंतर पु हा याच िठकाणी दस यांदा भरती
ये यासाठी १२ तास २५ िमिनटे लागतात. तसेच ओहोटी आ यानंतर पु हा याच
िठकाणी ओहोटी ये यासाठीही १२ तास २५ िमिनटे कालावधी लागतात. याचाच
अथ दोन भरत या िकवा दोन ओहोट या वेळांतील फरक सुमारे १२ तास २५
िमिनटांचा असतो.
५. एखा ा िठकाणी भरती आ यानंतर पु हा याच िठकाणी लगेच ओहोटी
ये यासाठी ६ तास १२ िमिनटे ३० सेकद एवढा कालावधी लागतो. तसेच ओहोटी
आ यानंतर पु हा याच िठकाणी लगेच भरती ये यासाठीही ६ तास १२ िमिनटे ३०
177
सेकद एवढा कालावधी लागतो. हणजेच एकापाठोपाठ येणा या भरती आिण
ओहोट म ये ६ तास १२ िमिनटे ३० सेकदांचा फरक असतो.
६. भरतीची वेळ व माण हे ऋतुनुसार कमीजा त असते. तरीही साधारणत: ितथी या
अंकाला ०.८ ने गुण यास भरतीची अंदाजे थािनक घ ाळी वेळ िमळते. उदा.
पौिणमे या भरतीची वेळ अमाव ये या भरतीची वेळ
पौिणमेचा अंक १५ हणून अमावा येचा अंक ३० हणून
१५ x ०.८ = १२ हणजेच पौिणमेला दपारी ३० x ०.८ = २४ हणजेच अमावा येला
आिण रा ी १२ वाजता भरतीची सव रा ी आिण दपारी १२ वाजता भरतीची
पातळी असते. सव पातळी असते.
वरील आकतीम ये पृ वीवरील ‘अ’ हा िबंद चं ासमोर (चं १) अस याने तेथे

चं ा या गु वाकषण श ीमुळे भरती येईल. ‘ब’ हा िबंद पृ वीवर ‘अ’ या िबंद या
िव ( ितपादी) थानावर अस याने तेथे देखील याच वेळी पृ वी या क ो सारी
श ीमुळे भरती येईल. ‘अ’ हा िबंद ‘ब’ या िठकाणी १२ तासानंतर पोहचेल (१८००
िफर यावर) आिण तो पु हा मूळ जागी २४ तासानंतर येईल (३६०० िफर यावर). असाच
बदल ‘ब’ या ितपािदत िबंदबाबतही घडेल.
जे हा ‘ब’ िबंद ‘अ’ या जागी येईल ते हा तेथे भरती असणार नाही, कारण या
दर यान (१२ तासांत) चं देखील थोडा पुढे (सुमारे ६० १५’) गेलेला असेल; हणून ‘ब’
िबंदस चं ासमोर (चं २) ये यास सुमारे २५ िमिनटे जा त लागतील. १२ तास २५
िमिनटांनंतर ‘ब’ हा िबंद चं ासमोर (चं २) ‘अ१’ िठकाणी आ याने तेथे भरती येईल व
याचवेळी ‘अ’ हा िबंद ‘ब१’ िठकाणी िव बाजूस अस याने भरती येईल. यानंतर
पु हा सुमारे १२ तास २५ िमिनटांनी ‘अ’ िबंद (‘ब१’ िठकाणी पोहचलेला) ‘अ२’
178
िठकाणी चं ासमोर (चं ३) येऊन दस या वेळी भरती अनुभवेल. याचवेळी ‘ब’ िबंद
(‘अ१’ िठकाणी पोहचलेला) ‘ब२’ िठकाणी भरती अनुभवेल.
भरती-ओहोटीची कारणे-
१. चं ाची गु वाकषण श ी- चं सूयापे ा पृ वी या अिधक जवळ आहे (सूय-
पृ वी सरासरी अंतर १४,९५,९७,८७०.६६ िक.मी. आिण चं -पृ वी सरासरी अंतर
३,८४,४०२ िक.मी.). यामुळे पृ वीवर भरती िनमाण कर याची चं ाची मता सूया या
मतेपे ा अिधक आहे. प रणामी पृ वी या प रवलनामुळे पृ वीचा जो भाग चं ासमोर
येतो तेथे चं ा या गु वाकषणामुळे भरती येत.े याचवेळी या या िव बाजूलाही
पृ वी या क ो सारी श ीमुळे भरती येत.े मा या दोन भागां या म य भागात पाणी
ओस लाग याने ओहोटी येते.
यूटन यां या गु वाकषणा या िस ांतानुसार िव वातील येक व तुकण दस या

व तुकणास आपणाकडे ओढत असतो व याची ेरणा व तुकणां या व तुमानां या
गुणाकारा या सम माणात व या व तूंमधील अंतरा या वगा या य त माणात
असते. थोड यात दोन व तूं या व तुमानापे ा या व तूंमधील अंतर आकषणास जा त
कारणीभूत ठरते. यामुळच
े सूयाची पृ वीवरील गु वकषणाची ओढ ही चं ा या
पृ वीवरील ओढी या १८० पट अिधक असूनही भरती िनमाण कर याची चं ाची मता
सूया या मते या २.१७ पट अिधक आहे.
179
२. सूयाची गु वाकषण श ी- सूयाचे गु वाकषणही भरती-ओहोटीला कारणीभूत
ठरते. सूय चं ापे ा पृ वीपासून खूप दर अस याने याचा आकषणाचा पृ वीवर
चं ाइतका प रणाम जाणवत नाही. परंतु अमाव या व पौिणमा या दोन िदवशी जे हा
सूय, चं व पृ वी एकाच सरळ रेषेत येतात ते हा सूयाची गु वाकषण श ी चं ा या
गु वाकषण श ीला पूरक ठरते. प रणामी अमाव या व पौिणमेला सवात मोठी
भरती-ओहोटी (उधानाची भरती-ओहोटी) येते.
३. क ो सारी श ी ( Centrifugal Force)- प रवलन गतीमुळे पृ वीला एक
कारची ेरणा / श ी िमळते. ही ेरणा पृ वी या क ापासून िव िदशेत काय
करते. ितला क ो सारी ेरणा / बल / श ी असे हणतात. ही ेरणा गु वाकषण
श ी या िव िदशेने काय करत असते. ही ेरणा पृ वीवर सव िठकाणी सारखी
असते. या ेरणेमुळेच पृ वीवर चं ा या गु वाकषणामुळे भरती येते या या एकदम
िव बाजूला भरती येत.े
क ो सारी श ी व क ाकष श ी ( Centrifugal and Centripital Force)-

वतुळाकार क ेत िफरणा या व तूंवर दोन ेरणा काय करीत असतात. यांपैक एक
क ो सारी (क ापासून दर िदशेला जाणारी) असते व दसरी क ाकष (क ाकडे
जाणारी) असते. उदा. गोफणीत ठेवलेला दगड दोरीने गोल िफरवला जात असताना
दगडावर या दो ही ेरणा पर परांिव काय करीत अस यामुळे तो सतत िफरत राहतो.
गोफणीची एक दोरी सोड याबरोबर दगडावरची क ाकष ेरणा न होते व तो दगड
क ो सारी ेरणेने म यापासून दर फकला जातो.
180
क ो सारी ेरणेमुळे पृ वीवरील कोणतीही व तू पृ वीभोवती असले या
अवकाशात फकली जाऊ शकते; परंतु याच वेळी पृ वी या गु वाकषणाची ेरणा
पृ वी या क ा या िदशेत काय करत असते. हे बल क ो सारी ेरणे या अनेक पट नी
जा त असते. यामुळे पृ वीवरील कोणतीही व तू पृ वीवरच राहते.
भरती-ओहोटीशी संबंिधत संक पना (Concepts Related To Tides)-
१. समा (Highest Level of High Tide)- साधारणपणे चं ोदया या सुमारास
भरतीला सु वात होऊन सुमारे ६ तासांनंतर भरती अंितम मयादा गाठते. या भरती या
अ यु जलपातळीस / कमाल मयादेस समा असे हणतात. समा अव था १०-१२
िमिनटे िटकते.
२. िनखार (Lowest Level of Low Tide)- ओहोटी या िकमान जलपातळीस /
मयादेस िनखार असे हणतात. समा गाठ यानंतर पा याची पातळी िनखारा या वेळेपयत
हळहळ कमी होते.
३. भरती-ओहोटी क ा (Tidal Range)- भरती या पा याची सव पातळी व

ओहोटी या पा याची सवात खालची पातळी यां यातील उ या अंतरास भरती-ओहोटी
क ा िकवा अिभसीमा असे हणतात. अमाव या व पौिणमा यावेळी ही क ा िकवा
अिभसीमा कमाल असते यानंतर ती कमीकमी होत जाऊन अ मीला सवात िकमान
181
होते. खु या महासागरात ही क ा कवळ ३० सेमी इतक असते. परंतु िकनारी भागात ही
क ा वाढत जाते. उदा. भारतीय ीक पा या िकनारी भागांत ही क ा सुमारे १०० ते
१५० स.मी. असते. जगात सवािधक क ा १,६०० स.मी. पयत उ तर अमे रक या
ईशा येस फडी या (Fandy) उपसागरात आढळते. भारतात सवात मोठी भरती-
ओहोटीची क ा खंभात या आखातात सुमारे १,१०० स.मी. इतक आढळते.
४. आंतर भरती-ओहोटी िवभाग (Intertidal Zone)- सागर िकना याचा जो भाग
भरती या वेळेस पा याखाली बुडतो आिण ओहोटी या वेळेस उघडा पडतो. या भागास
आंतरभरती िवभाग असे हणतात. समु िकनारा जर मंद उताराचा असेल तर आंतरभरती
िवभाग िव तृत असतो आिण जर िकनारा ती उताराचा असेल तर आंतरभरती िवभाग
अ द असतो.
५. भरतीची उंची िकवा चढ (Rise of High Tide)- सागरजलाची सरासरी पातळी
व पूण भरती या वेळेची पातळी यांतील फरकाला भरतीची उंची िकवा चढ असे
हणतात.
६. ओहोटीची खोली िकवा उतार (Fall of Low Tide)- सागरजलाची सरासरी
पातळी व पूण ओहोटी या वेळेची पातळी यांतील फरकाला ओहोटीची खोली िकवा
उतार असे हणतात.
मुंबई बंदरावरील भरती व ओहोटी या पात ांमधील बदल:
सवसाधारण समु ाची पातळी : २.५१ मीटर
उधाना या भरतीची सवसाधारण पातळी : ४.४२मीटर
उधाना या ओहोटीची सवसाधारण पातळी : ०.७६ मीटर
भांगा या भरतीची सवसाधारण पातळी : ३.३० मीटर
भांगा या ओहोटीची सवसाधारण पातळी : १.८६ मीटर
सवात कमी पातळीची ओहोटी : ०.४६ मीटर
सवात जा त पातळीची भरती : ५.३९ मीटर
७. पाणिभंत / भरती घोडा (Tidal Bore)- भरती-ओहोटी सव सारखी नसते,
काही वेळा भरती या पुढ या भागात उंच लाट िनमाण होऊन नदी या मुखालगत
वाहमागात िकवा उपसागरात वाहा या िव आतम ये िशरते. या लाटेस पाणिभंत
/ भरती घोडा असे हणतात. ही एक दिमळ नैसिगक घटना आहे. गंगा, हपु ा, िसंधु
182
नदी या मुखालगत अशी लाट िनमाण होते. ही लाट सुमारे ८ मीटर उंचीपयत व ताशी
२५ िक.मी. वेगापयत असते.
जगातील मुख िठकाणांवरील भरतीचा कालावधी, सरासरी व उधानाची क ा

भरतीचा कालावधी सरासरी क ा उधानाची क ा
िठकाण
तास िमिनटे (मीटर) (मीटर)
मॉ रस जेसप भूिशर ( ीनलँड) १० ४९ ०.१२ ०.१८
रे या हीक (आइसलँड) ४ ५० २.७७ ३.६६
कॉ सोआक नदी (हडसन सामु धुनी) ८ ५६ ७.६५ १०.१८
सट जॉ स ( यू फाउंडलंड) ७ १२ ०.७६ १.०४
व टकोट हेड (फडीचा उपसागर) ० ९ १२.०१ १३.५
पोटलँड (ऑरेगन) ११ १० २.७१ ३.११
बॉ टन (मॅसॅचूसेट्स) ११ १६ २.८९ ३.३५
यूयॉक ८ १५ १.३४ १.६१
बॉ टमोर (मेरीलंड) ६ २९ ०.३३ ०.३९
िमआमी पुळण ( ॉ रडा) ७ ३७ ०.७६ ०.९१
गॅ ह टन (टे सस) ५ ७ ०.३ ०.४२
माराका बेट ( ाझील) ६ ० ६.९८ ९.१४
रीओ दे जानेरो ( ाझील) २ २३ ०.७६ १.०६
कायाओ (पे ) ५ ३६ ०.५५ ०.७३
बॅ बोआ (पनामा कालवा िवभाग) ३ ५ ३.८४ ४.९९
सॅन स को (गो डन गेट, किलफोिनया) ११ ४० १.१९ १.७४
183
िसॲटल (वॉिशं टन) ४ २९ २.३२ ३.४४
ननाइमो (ि टीस कोलंिबया) ५ ० - ३.४१
िस का (अला का) ० ७ २.३५ ३.०२
सनराइज, कक उपखाडी (अला काचे आखात) ६ १५ ९.२३ १०.१५
होनोलूलू (हवाई बेटे) ३ ४१ ०.३६ ०.५८
पपीटी (तािहती बेटे) - - ०.२४ ०.३३
डािवन (ऑ टेिलया) ५ ० ४.३९ ६.१९
मेलबन (ऑ टेिलया) २ १० ०.५२ ०.५८
रंगून ( यानमार) ४ २६ ३.९ ४.९७
झांिझबार (आि का) ३ २८ २.४७ ३.६३
कपटाऊन (द. आि का जास ताक) २ ५५ ०.९७ १.३१
िज ा टर १ २७ ०.७ ०.९४
ां हील ( ा स) ५ ४५ ८.६८ १२.२५
लीथ ( कॉटलंड) २ ८ ३.७२ ४.९१
लंडनि ज (टे स नदी) १ १८ ५.६७ ६.५५
डो हर (इं लंड) ११ ६ ४.४२ ५.६७
ॲ हनमाउथ (से हन नदी, इं लंड) ६ ३९ ९.४८ १२.३१
रॅ झी (आइल ऑफ मॅन) १० ५५ ५.२४ ७.१६
ऑ लो (नॉव) ५ २६ ०.३ ०.३३
हँबग (प. जमनी) ४ ४० २.२२ २.३८
मुंबई - - २.५५ ३.६६
मामागोवा - - १.२१ १.६९
चे ई - - ०.७१ १.०१
कोलकता - - ३.१५ ४.२१
िवशाखापटनम् - - ०.९१ १.४३
भरती-ओहोटीचे कार
A. भरती-ओहोटी सं ये या आधारावर (Tides Based on the Frequency):
१. अध-दैिनक भरती-ओहोटी (Semi-Diurnal Tide)- या कारात दररोज दोनदा
भरती व दोनदा ओहोटी येते आिण दो ही भर या िकवा ओहो ा सामा यतः सार याच
उंची या असतात. दोन भरती िकवा दोन ओहोट मधील अंतर १२ तास २५ िमिनटे असते.
उदा. संयु सं थान या पूव िकना यावर येणा या भरती-ओहोटी. जे हा चं
िवषुववृ तावर असतो ते हा हा कार अनुभवास येतो.
184
२. दैिनक भरती-ओहोटी (Diurnal Tides)- दैिनक कारात दररोज एक भरती व
एक ओहोटी येते. दोन भरती िकवा ओहोट मधील अंतर २४ तास ५० िमिनटे असते. उदा.
मे सको या आखातातील भरती-ओहोटी. जे हा चं िवषुववृ तापासून दर असतो ते हा
हा कार अनुभवास येतो.
३. संिम भरती-ओहोटी (Mixed Tide)- हा अध-दैिनक व दैिनक भरती-ओहोटी
चा एकि त कार आहे. या कारात दररोज दोनदा भरती व दोनदा ओहोटी येत.े परंतु
दो ही भर या िकवा ओहो ा समान उंची या नसतात. उदा. संयु सं थानचा प चम
िकनारा. जे हा चं िवषुववृ तापासून अित उ तर िकवा दि ण िदशेस असतो ते हा हा
कार अनुभवास येतो.
B. सूय, चं व पृ वी यां या थती या आधारावर (Tides Based on the Sun,
Moon and Earth’s Positions):
१. अध मािसक भरती-ओहोटी (Semi-Monthly Tides)- या भरती-ओहोटीचा
आवत काळ सुमारे १४३/४ िदवसांचा आहे. यावेळी सूय, चं व पृ वी एका सरळ
रेषेत िकवा काटकोनात येतात यावेळी हा प रणाम िदसतो. याम ये पुढील दोन कार
समािव होतात.
(i) उधानाची भरती-ओहोटी (Spring Tides)- अमावा या व पौिणमे या िदवशी
पृ वी, सूय व चं एका सरळ रेषेत येतात. यामुळे पृ वीवरील पा यावर चं व सूय
यां या गु वाकषण श ी एकाच िदशेने काय करतात. प रणामी या िदवशी येणारी
भरती सरासरी भरतीपे ा मोठी असते व येणारी ओहोटी सरासरी ओहोटीपे ा लहान
असते. या भरती-ओहोटीस उधाणाची भरती-ओहोटी असे हणतात.
पौिणमेची उधाणाची भरती-ओहोटी अमावा येची उधाणाची भरती-ओहोटी
185
शु प / शु प (Waxing Period) क ण प / व प (Waning Period)
अमाव येनंतर ितपदेपासून पौिणमेपयतचा पौिणमेनंतर ितपदेपासून अमाव येपयतचा
पंधरवडा हणजे शु प होय. या काळात पंधरवडा हणजे क ण प होय. या काळात
चं ाचा पृ वीव न िदसणारा कािशत भाग चं ाचा पृ वीव न िदसणारा कािशत भाग
दररोज वाढत जातो. दररोज घटत जातो.
(ii) भांगाची भरती-ओहोटी (Neap Tides)- चं ा या पृ वीभोवती िफर यामुळ,े

मिह यातून दोनदा पृ वी ही चं व सूय यां या संदभात काटकोना या कोनिबंदवर येत.े ही
थती येक मिह या या शु व क ण प ातील अ मीला येत.े या दोन िदवशी भरती
िनमाण करणारी चं ाची श ी व सूयाची श ी या एकमेकां या िव काय करतात.
प रणामी या िदवशी येणारी भरती सरासरी भरतीपे ा लहान असते व येणारी ओहोटी
सरासरी ओहोटीपे ा मोठी असते. ( हणजेच या िदवशी भरती या पा याची पातळी
नेहमीपे ा कमी वाढते व ओहोटी या पा याची पातळी नेहमी या ओहोटीपे ा कमी
उतरते.) या भरती-ओहोटीस भांगाची भरती-ओहोटी असे हणतात.
186
शु अ मीची भांगाची भरती-ओहोटी क ण अ मीची भांगाची भरती-ओहोटी
२. मािसक भरती-ओहोटी (Monthly Tides)- पृ वी या प र मण क े माणेच

चं ाची प र मण क ा लंबवतुळाकार आहे. यामुळे चं व पृ वीतील अंतर या या
प र मण काळात कमी-जा त होते. जे हा चं पृ वी या सवात जवळ असतो हणजेच
चं व पृ वीतील अंतर सवात कमी असते ते हा या थतीस उपभू थती (Perigee)
तर सवात जा त अंतर असतांना या थतीस अपभू थती (Apogee) असे हणतात.
या दो ही थती मिह यातून येक एकदा येतात. या उपभू व अपभू थत या िदवशी
िनमाण होणा या भरती-ओहोटीस मािसक भरती-ओहोटी असे हणतात.
187
अपभू व उपभू थतीतील अंतर व वेळ अपसूय व उपसूय थती माणे येक वष िन चत नसते.
अपभू थतीपे ा उपभू थती या वेळी चं पृ वी या सवात जवळ अस याने
याचे गु व जा त भावी असते. प रणामी यावेळी भरतीची पातळी जा त उंचावते व
ओहोटीची पातळी जा त खालावते. चं उपभू िबंदत असताना येणा या भरतीची उंची
अपभू िबंदत असताना येणा या भरती या उंची या ४० ट जा त असते.
३. अध-वािषक / संपाती भरती-ओहोटी (Half-Yearly / Equinoctial
Tides)- पृ वी या प र मणामुळे वषातून दोन वेळा सूय िवषुववृ तावर येतो. याच
सुमारास चं ही िवषुववृ तावर आला तर यां या एकि त गु वाकषण श ीमुळे
िवषुववृ ताजवळील सागरावर मोठी भरती येते व भरती या थानापासून ९० अंशांवर
दो ही बाजूंस ओहोटी येते याला संपाती भरती-ओहोटी असे हणतात. अशीच थती
अमावा या िकवा पौिणमेला अस यास अिधक मोठी भरती-ओहोटी येते, ितला संपाती
उधानाची भरती-ओहोटी असे हणतात.
४. वािषक भरती-ओहोटी (Annual Tides) - पृ वीची प र मण क ा
लंबवतुळाकार अस याने पृ वी व सूय यां यातील अंतर कमी-जा त होत असते.
जानेवारी मिह यात जे हा सूय व पृ वीतील अंतर सवात कमी असते ते हा या थतीस
उपसूय थती (Perihelion) तर जुलै मिह यात सवात जा त अंतर असतांना या
थतीस अपसूय थती (Aphelion) असे हणतात. या दो ही थती वषातून येक
एकदा येतात. या थत या िदवशी िनमाण होणा या भरती-ओहोटीस वािषक भरती-
188
ओहोटी असे हणतात. अपसुय थती या भरती-ओहोटी पे ा उपसूय थती या
वेळेची भरती-ओहोटी जा त भावी असते.
५. उ ण किटबंधीय भरती-ओहोटी (Tropical Tides)- जे हा चं पृ वी या कक

िकवा मकर वृ ता या आसपास या देशावर असतो. ते हा या भरती-ओहोटीस उ ण
किटबंधीय भरती-ओहोटी असे हणतात. यावेळी २४ तासात िनमाण होणा या दो ही
भर या (िकवा ओहो ा) ब तांशी असमान उंची या असतात. तसेच चं ासमोरची भरती
उ तर गोलाधात झा यास िव बाजूची भरती दि ण गोलाधात असते.
६. िवषुववृ तीय भरती-ओहोटी (Equatorial Tides)- जे हा चं िवषुववृ तावर
असतो ते हा २४ तासात िनमाण होणा या दो ही भर या िकवा ओहो ा समान उंची या
असतात. यांना िवषुववृ तीय भरती-ओहोटी असे हणतात.
भरती ओहोटीचे मह व (Importance of Tides)-
१. काही आंतरभरती िवभाग िव तृत व दलदलीचे असतात. अशा आंतरभरती
िवभागावर िमठागरे तयार क न मीठ िमळिवता येत.े
२. भरती या वेळेस खाडी या मुखात मासे येतात. ओहोटी या वेळेस खाडी या मुखाशी
जाळे लावून मो ा माणावर मासे पकडता येतात.
३. भरतीमुळे समु ातील जहाजांची िकना यालगत या बंदरापयत सहजपणे हालचाल
होते. भरती-ओहोटीमुळे उथळ बंदरातील जहाजांची हालचाल सुलभ होते.
189
४. भरतीमुळे िनमाण झाले या पाणिभंती काही नदीमुखात जहाजे चालिव यासाठी
धोकादायक असतात.
५. मुंबईसार या िकना यावरील शहरातील सांडपाणी, कारखा यातून बाहेर पडलेले
पाणी व गटारांतून वाहणारे मलमू हे भरती-ओहोटीमुळे समु ात दरवर वा न
जा यास मदत होते.
६. भरती-ओहोटी या श ीचा ऊजा उ पादनासाठी उपयोग करता येतो.
भूवेला (Earth / Land Tide)- चं व सूया या गु वाकषण श मुळे पृ वीवर
महासागरां माणेच जिमनीतही भरती-ओहोटीसार या िवकती िनमाण होत असतात,
यांना ‘भूवेला’ हणतात.‘भूवेला’ ओळखणे अवघड असून ित यामुळे िनमाण होणा या
लाटांची उंची ०.३३ मी. पे ा जा त नसते. भरती-ओहोटी या मानाने भूवेलेची गती
अितशय मंद असते. कारण पा या या मानाने भूपृ व पृ वीचे अंतरंग अिधक ढ
आहेत मा यां या थती थापक (ताण नाहीसा झा यावर मूळ आकार धारण
कर या या) गुणधमामुळे भूवेलीय िवकती िनमाण होऊ शकतात.
190
प रिश -१
भूगभशा ीय काल माण (Geological Time Scale)
भूगभशा ीय काल माण हे पृ वी या िनिमतीपासुन या घटनांसाठी कालदिशका (Calendar) आहे. ते कालावधी या
उतर या माने महाक प (Eon), क प (Era), कालावधी (Period), युग (Epoch), अव था (Stage) अशा एककांम ये
उपिवभािजत कले जाते.
पृ वी या उ प तीपासून हणजेच ४६० कोटी वषापासून
ते आजपयतचा काळ मु यतः दोन महाक पात िवभागला जातो.
१. कमि यन पूव / Pre-Cambrian- पृ वी या
उ प तीपासून ते ५४.५ कोटी वषापूव (545 Million
Years) पयतचा काळ कमि यन पूव काळ हणून संबोधला
जातो. हा काळ एकण भूगभशा ीय काळा या सुमारे ८८%
इतका आहे.
२. फनेरोझोइक / Phanerozoic– सुमारे ५४.५ कोटी
वषापूव (545 Million Years) पासून ते आजपयत या
काळास फनेरोझोइक काळ असे हणतात. या काळाने एकण
भूगाभाशा ीय काळाचा १२% भाग यापलेला आहे.
191
भूगभशा ीय काल माण (Geological Time Scale)
कालावधी पासून-पयत
महाक प (Eon) क प (Era) युग (Epoch) अव था (Stage) जीवन / मु य घटना
(Period) कोटी वषापूव
१३.७ अ ज वषापूव पासून ते ४६० कोटी वषापयत : िव व, आकाशगंगा व सूय यांची िनिमती
४६० कोटी वषापूव : सूयमाला व पृ वीची िनिमती
चं ाची िनिमती;
HADEAN
भूकप व वालामुखी
(हेिडअन)
उ ेक;
४६० कोटी - - - ४००-४६०
खंड व महासागर िनिमती;
वषापूव पासून ते ४००
लोह, सोने, िनकल इ.
कोटी वषापूव पयत
खिनज िनिमती
ARCHEAN EO (आिद) - - ३६०-४००
PRECAMBRIAN (आक यन / अजीव PALEO (पुरा) - - ३२०-३६० एकपेशीय जीवाणू व
(कमि यन पूव) / गु जीव) MESO (म य) - - २८०-३२० सू मजीव;
४६० कोटी ४०० कोटी थम ऑ सजन-उ पादक
वषापूव पासून ते ५४.५ वषापूव पासून ते २५० NEO (नव / नूतन) - - २५०-२८० जीवाणू
कोटी वषापूव पयत कोटी वषापूव पयत
PROTEROZOIC PALEO (पुरा) - - १६०-२५०
( ोटेरोझोइक /
MESO (म य) - - १००-१६० ऑ सजनयु वातावरण
ागजीव)
िनिमती;
२५० कोटी
ब पेशीय व मृद शरीराचे
वषापूव पासून ते NEO (नव / नूतन) - - ५४.५-१०० अपृ वंशीय सागरी ाणी
५४.५ कोटी
वषापूव पयत
192
CAMBRIAN थम मासे; सागरी
- - ४९.५-५४.५
(कि यन) पृ वंशीय ाणी
ORDOVICIAN
- - ४४.३-४९.५ सागरी जीवनात िविवधता
(ऑड हसीयन)
PALEOZOIC जिमनीवरील जीवनास
SILURIAN
(पॅलेझोइक / - - ४१.७-४४.३ ारंभ : वन पती;
(िसलू रयन)
पुराजीव) जबडा असलेले थम मासे
५४.५ कोटी DEVONIAN थम उभयचर;
- - ३६.२-४१.७
वषापूव पासून ते (डे होनीयन) मासे िविवधता
२४.५ कोटी थम सरपटणारे ाणी:
PHANEROZOIC CARBONI-
वषापूव पयत जिमनीवर थम पृ वंशीय
(फनेरोझोइक / FEROUS - - २९.०-३६.२
ाणी; कोळसा वने (फन,
यजीव) ५४.५ (काब िनफरस)
कॉडाइ स इ. वन पती)
कोटी वषापूव पासून ते
PERMIAN सरपटणा या ा यांचे
आजपयत - - २४.५-२९.०
(परिमयन) वच व
TRIASSIC थम स तन ाणी; थम
- - २०.८-२४.५
(टायिसक) डायनासोर ाणी
MESOZOIC
डायनासोरचे िविवध कार;
(मेसोझोइक /
JURASSIC थम प ी
म यजीव) - - १४.६-२०.८
(जुरािसक) (आिकयो टे र स); लहान
२४.५ कोटी
स तन ाणी
वषापूव पासून ते ६.५
डायनासोर हास;
कोटी वषापूव पयत CRETACEOUS
- - ६.५-१४.६ थम फलांची रोपे;
( टािशअस)
सागरी शाक
193
PALEOCENE
५.६-६.५ थम मोठे स तन ाणी
(पुरानुतन)
EOCENE
PALEOGENE ३.५-५.६ स तन ाणी िविवधता
(आिदनुतन)
पॅलेओजीन
मानव स य ाणी समूह
TERTIARY OLIGOCENE
२.३-३.५ (उदा. गो रला); आधुिनक
(तृतीयक) (अ पनुतन)
CENOZOIC फलझाडे
(िसनोझोइक MIOCENE
०.५२-२.३ कपी (Apes)
/नूतनजीव) NEOGENE (म यनुतन)
६.५ कोटी िनओजीन PLIOCENE
०.१६-०.५२ ारंिभक मानवी पूवज
वषापूव पासून ते (अितनुतन)
आजपयत १०,०००
PLEISTOCENE वषापूव ते
होमो सेिपय स
(िहमकाल) ०.१६ कोटी
QUATERNARY
- वषापूव
(चतुथक)
HOLOCENE आज ते
(अिभनव / नुतनतम १०,००० आधुिनक मानव
काल) वषापूव
194
ाकितक भूगोल-डॉ. चं भान भानुदास चौधरी ISBN : 978-93-5408-717
पृ वीवरील जीवनाचा इितहास (Life History on the Earth)
195
पृ वीवरील जीवन वृ (Life Tree on the Earth)
196
प रिश -२
आपली पृ वी (Our Earth)
१. पृ वी अ यासाचा संि इितहास (A Brief History of the Earth Studies)
२. पृ वी या उ प तीचे िस दांत / प रक पना (Theories / Hypotheses of the Origin
of the Earth)
३. पृ वीची उ ांती (Earth’s Evolution)
४. पृ वीची मोजमापे (Measurements of the Earth)
५. पृ वीचे वय (Age of the Earth)
६. पृ वीचा आकार (Shape of the Earth)
७. पृ वीचे गु व (Gravity of the Earth)
८. पृ वी या गती व यांचे प रणाम (Earth’s Motions and Their Effects)
९. पृ वीशी संबंिधत मुलभूत संक पना (Basic Concepts Related to the Earth)
१०. पृ वीवरील जमीन-पाणी िवतरण (Land-Water Distribution on the Earth)
११. पृ वीवरील खंड (Continents on the Earth)
१२. पृ वीवरील महासागर (Oceans on the Earth)
१३. पृ वीवरील खंडांचे सवात खोल व उंच भाग (The Deepest and Highest Parts of
the Continents on the Earth)
१४. पृ वीवरील कमाल-िकमान तापमान आिण पज यमान (Earth’s Maximum-Minimum
Temperature and Rainfall)
पृ वी हा सूयापासून (बुध व शु ानंतर)

ितस या मांकाचा ह आहे. आकार आिण
व तुमाना या बाबतीत पृ वी सूयमालेतील
पाचवा सवात मोठा ह (गु , शिन, युरेनस
आिण नेप यून नंतर) आहे. पृ वीचे सवात
मह वाचे वैिश हणजे ित या पृ भागा
जवळील सजीवां या वाढ व िवकासासाठीचे
अनुकल वातावरण (मु ऑ सजन) आिण
197
पाणी हे होय. यामुळेच पृ वीला सजीव ह (Living Planet) व नील ह (Blue
Planet) असे हणतात. पृ वी पर कािशत असून ित यावर पडले या सूय काशाचे
परावतन होऊन ती िनळसर छटेने चकाकते.
पृ वी अ यासाचा संि इितहास (A Brief History of Earth Studies) :
 पायथॅगोरस / Pythagoras (इ.स. पूव ५७० ते इ.स.पूव ४९५) यांनी सव थम
पृ वी गोल आहे असे सांिगतले.
 ॲ र टॉटल / Aristotle (इ.स.पूव ३८४ ते इ.स.पूव ३२२) यांनी हणा या वेळी
चं ावर पडणारी पृ वीची छाया व ाकार असते. तसेच दि णो तर वास करणा या
य ीला सूय व तारे यांची थाने बदलतांना िदसतात हणून पृ वी गोल आहे असे
ितपादन कले.
 ॲ र टाकस / Aristarchus of Samos (इ.स. पूव ३१० ते इ.स.पूव २३०)
यांनी पृ वी हा सूयभोवती िफरणारा एक घटक िपंड आहे, असे सूिचत कले होते मा ही
क पना सतरा या शतकापयत मा य झाली न हती.
 इरॅटो थेिनस / Eratosthenes (इ.स. पूव २७६ ते इ.स.पूव १९४) यांनी
सव थम पृ वीचा परीघ मोजला.
 पोिसडोिनअस/ Posidonius (इ.स. पूव १३५ ते इ.स.पूव ५१) यांनी पृ वीचे
आकारमान काढले होते व ते य आकारमानापे ा ११ ट यांनी जा त आहे.
 टॉलेमी /Ptolemy (इ.स. सुमारे ९० ते १६९) यांनी पृ वीचा यास काढला होता.
 आयभ / Aryabhata (इ.स. ४७६ ते ५५०) यांनी इ.स. ४९९ म ये िलिहले
क गोलाकार पृ वी दररोज आप या अ ाभोवती िफरत असते आिण ता यांची िदसणारी
हालचाल ही पृ वी या िफर यामुळे उ वणारी एक सापे हालचाल आहे. तसेच यांनी
पृ वीचा परीघ ४,९६७ योजन (३९,९६८ िक.मी.) इतका सांिगतला होता.
 िनकोलस कोपिनकस / Nicholas Copernicus (१४७३-१५४३) यांचा
सूयक ीय िस दांत (Heliocentric Theory) : यां या मते, सूय हा सूयकला या
म याशी असून या याभोवती इतर ख थ पदाथ (बुध, शु , पृ वी, मंगळ, गु , शनी हे
सहा ह व पृ वीचा उप ह चं ) िववृ ताकार क ांम ये मण करतात
198
 फिडनांड मॅगेलन / Ferdinand Magellan (१४८० ते १५२१) यां या पृ वी
दि णेमुळे पृ वी गोल आहे हे िस झाले.
 गॅिललीओ / Galileo (१५६४-१६४२)- यांनी कोपिनकस यां या सूयक ीय
क पनेची खातरजमा वेध घेऊन १६०९ म ये कली होती.
 जोहा स कपलर / Johannes Kepler (१५७१-१६३०)- यांनी पृ वी व इतर
हां या प र मण क ा लंबवतुळाकार आहेत हे शोधून काढले होते.
 आयझॅक यूटन / Isaac Newton (१६४२ ते १७२७) यांनी पृ वी वतःभोवती
िफरत अस याने उ प होणा या क ो सारी (क ापासून दर ढकलणा या) ेरणेमुळे ती
िवषुववृ तावर फगीर व ुवांजवळ चपटी आहे, असे सव थम िनदशनास आणले. तसेच
पृ वीचे व तुमान काढ याची प तही यांनी सव थम सुचिवली होती.
 ि टयन ुजे स / Christiaan Huygens (१६२९ ते १६९५) यांनी १६५३
म ये पृ वीपासून सूयापयतचे अंतर मोजले. यांनी शु -पृ वी-सूय ि कोणातील कोन
शोध यासाठी शु ा या िविवध अव थांचा उपयोग कला होता.
 काल ड रक गॉस / Carl Friedrich Gauss (१७७७-१८५५) यांनी १८२८
म ये पृ वी या आकारासाठी िजओइड (पृ वीची गिणती आकती) ही संक पना मांडली.
 जे. सी. रॉस / John Ross (१८००-६२) यांनी १८३१ साली पृ वीचा चुंबक य
उ तर ुव शोधला.
 ई. एच्. शॅक टन / Ernest Shackleton (१८७४-१९२२) यांनी १९०९ साली
पृ वीचा चुंबक य दि ण ुव शोधून काढला.
 ेअर कमेरॉन पॅटरसन / Clair Cameron Patterson (१९२२-१९९५)
यांनी १९५६ म ये युरेिनयम-लीड आइसोटोप डेिटंग (Uranium-Lead Isotope
Dating) प तीने पृ वीचे वय ४५५ कोटी वष (७ कोटी वष) सव थम सांिगतले. जे
आज या वीकार या गेले या पृ वी या वया या अगदी जवळ आहे.
 २४ ऑ टोबर १९४६ रोजी अमे रकन ( हाइट सँ स िमसाईल रज या) सैिनक
आिण वै ािनकांनी ३५ िमलीमीटर चलिच कमे यासह V-2 ेपणा ेिपत कले
व या ारे १०५ िक.मी. उंचीव न पृ वीचे पिहले छायािच घे यात आले.
199
 पृ वीची पिहली उप हीय ितमा (भूपृ ापासून २७००० िक.मी. उंचीव न) १४
ऑग ट १९५९ रोजी अमे रक या Explorer-6 या क ीय उप हा ारे ा झाली.
पृ वी या उ प तीचे िस दांत / प रक पना (Theory / hypothesis of the
origin of the earth) : सूयमाले या व पृ वी या उ प ती संबंधी अनेक त ांनी
िवचार मांडलेले आहेत. या िवचारांचे दोन गटात िवभाजन कले जाते.
एकतारक प रक पना तारक प रक पना
(Monistic Hypothesis) (Dualistic Hypothesis)
या प रक पनेनुसार एकाच तेजोमेघातील या प रक पनेनुसार पृ वीची िकवा
वायु प पदाथाचे घनीभवन होऊन सूयमालेची उ प ती दोन तारे िकवा दोन
सूयमालेतील हाची उ प ती झाली. तेजोमेघ यापासून झाली.
यात बफन, कांट, ला ास, वेझा कर यात जे स जी स व हॅरॉ ड जेफरीज,
यां या प रक पनेचा समावेश होतो. िलटलटन, चबरिलन व मौ टन यां या
प रक पनेचा समावेश होतो.
पृ वी व सूयमाला यां या उ प तीचे िस दांत
(Theories of the Earth and Solar System Origin)
िस दांत व िस दांतवादी (Theory and Theorists) वष
(Year)
१. बफनची प रक पना (Buffon Hypothesis)- च त १७४९
२. इमॅ यूएल कांटची प रक पना ( Immanuel Kant Hypothesis)- जमन त १७५५
३. ला ासचा तेजोमेघ िस ा त ( Pierre-Simon Laplace Nebular १७९६
Theory) च त
४. नॉमन लॉक यरची उ का प रक पना (Norman Lockyer’s Meteorite १८९०
Hypothesis)- ि टीश त
५. टी.सी. चबरिलन आिण एफ.आर. मौ टन यांची हकण प रक पना (T.C. १९०५
Chamberlin and F.R. Moulton’s Planetesimal Hypothesis)-
अमे रकन त
६. जे स जी स व हॅरॉ ड जेफरीज यांची भरती प रक पना (Tidal Hypothesis १९१९
of James Jeans and Herold Jeffreys)- ि टीश त
७. महा फोट िस दांत / िव तारणारे िव व प रक पना (Big Bang Theory / १९२०
200
Expanding Universe Hypothesis)- जॉजस लेमाटे (Georges
Lemaitre)- बे झयम त
८. रॉस गन यांचा भरती िस दांत (Ross Gunn’s Tidal Theory)- अमे रकन १९३२
त
९. एच.एन. रसेल यांचा जोडतारा िस दांत (H.N. Russell’s Binary Star १९३७
Hypothesis)- अमे रकन त
१०. ा.ए.सी. बॅनज यांचा सेफ ड ( पिवकारी तारा) िस दांत (Cepheid theory १९४२
of Prof. A. C. Banerjee)- भारतीय त
११. डॉ.एच. आ फ हेन यांचा िव ुतचुंबक य िस दांत (Hannes Alfven’s १९४२
Electromagnetic Theory)- वीिडश त
१२. काल वेझा कर यांचा तेजोमेघ तबकडी िस दांत (Carl Weizascar Revised १९४३
Nebular hypothesis) जमन त
१३. ऑटो मीड यांचा आंतरतारका मेघ िस दांत (Otto Schmidt’s Interstellar १९४३
Dust Cloud Theory)- रिशयन त
१४. एफ. होयले आिण आर. ए. िलटलटन यांचा नोवा तारा िस दांत (F. Hoyle and १९४६
R.A. Lyttleton’s Nova Star Hypothesis)- ि टीश त
१५. गेराड कइपर यांचा सूयमाला िनिमती िस दांत (Gerard Kuiper’s Theory)- १९४९
डच-अमे रकन त
पृ वीची उ ांती (Earth’s Evolution) : भूपृ ावर व भूगभात िविवध कारचे
खडक आढळतात. या खडकांम ये व खडकां या थरांम ये िविवध ाणी व वन पत चे
अवशेष सापडतात. याव न पृ वी या उ प तीपासून ते आजपयतचा पृ वी या
जीवनाचा वास समजतो.
पृ वीची िनिमती सुमारे ४६० कोटी वषापूव सूय आिण इतर हां माणेच झाली.
४६० कोटी वषापूव सौरमाला एका सभोवताल या, िफरणा या वायू आिण धुळी या
ढगां या व पात अ त वात होती. याला सौर अि का / िनहा रका / तेजोमेघ
(Solar Nebula) असे हणतात. या सौर अि कचे गु वीय अवपात (एखा ा
व तूचे गु वामुळे शी तेने होणारे आकचन हणजे गु वीय अवपात
/Gravitational Collapse) होऊन चापट तबकडी तयार झाली. ित यात सूय व
सूयकलातील इतर घटकांची िनिमती झाली. ित यातील ब तेक वायू आतील बाजूस
201
ओढले जाऊन सूय तयार झाला. तर उरलेली धूळ व वायू यां यापासून पृ वी व इतर ह,
उप ह, लघु ह, धुमकतू, उ का इ. सूयमालेतील घटक िनमाण झाले.
जे हा पृ वीची उ प ती झाली ते हा पृ वी एक अितशय त व वायु प

अव थेतील गोळा होती. कालांतराने पृ वी उ णता उ सजन ि ये ारे पृ भागाकडन
क ाकडे हळहळ थंड होऊ लागली. थम ितचे व प अव थेत पांतर झाले.
यानंतरही पृ वीचे तापमान कमी होऊ लागले. पृ वी या अंतरंगापे ा ित या
पृ भागालगत तापमान घट याची ि या कमी दाबामुळे वेगाने झाली प रणामी तेथे
पृ वी या म य व क भागापे ा कठीण पदाथाचे घन प आवरण हणजेच िशलावरण
/ मृदावरण तयार झाले. ही ि या घडत असतांनाच अगदी सु वाती या काळात
पृ वी या अंतरंगातील वेगवेगळे वायू अ यािधक उ णतेमुळे उ ेका या व पात बाहेर
पडले. हे वायू पृ वी या गु वाकषणामुळे काही िक.मी. अंतरापयत पृ वी भोवतीच
थरावून वातावरणाची िनिमती झाली. सु वातीला वातावरणात कवळ पा याची वाफ,
काबन डाय ऑ साईड, स फर डायऑ साइड आिण इतर वायू िकरकोळ माणात होते.
नायटोजनचे माणही िकमान पातळीवर होते. ऑ सजन वायूही मु व पात न हता.
यांनतर पु हा तापमान घटत गे याने वातावरणातील बा पाचे सां ीभवन होऊन सुमारे
४०० कोटी वषापूव पा याची िनिमती झाली व ते पाणी पृ वीवरील खोलगट भागात
साचून सरोवरे, समु , महासागर इ. जलाशयांची हणजेच जलावरणाची िनिमती झाली.
202
सुमारे ३५० कोटी वषापूव काशसं लेषण करणा या सू मजीवां ारे
(Photosynthesizing Bacteria) महासागरातील पा यात ऑ सजन मु
हायला सु वात झाली व पृ वीवर सजीवांची मा माने हणजेच जीवावरणाची
िनिमती झाली.
अशा रतीने पृ वी या उ प तीपासून पृ वीवर सतत घडामोडी घडन पृ वीवर
वातावरण, मृदावरण, जलावरण व जीवावरण यांची िनिमती झाली.
पृ वीची मोजमापे (Measurements of the Earth)
वय / Age सुमारे ४६० कोटी वष
आकार (Shape) िजओइड /Geoid
सरासरी अंतर / Mean Distance
पृ वीचे सूयापासून अंतर १४,९५,९७,८७०.६६
/ Distance from उपसूय / Perihelion थती सरासरी अंतर १४,७०,९८,०७४
Sun (िक.मी.) अपसूय / Aphelion थती सरासरी अंतर १५,२०,९७,७०१
सरासरी अंतर / Mean Distance
पृ वीचे चं ापासून अंतर ३,८४,४०२
/ Distance from उपभू / Perigee थती सरासरी अंतर ३,६३,१०४
Moon (िक.मी.) अपभू / Apogee थती सरासरी अंतर ४,०५,६९६
वातावरण / Atmosphere ५.१ × १०२१
महासागर / Oceans १.४ × १०२४
व तुमान / भूकवच / Crust २.४ × १०२५
Mass ( ॅम) ावरण / Mantle ४.१ × १०२७
२७
गाभा / Core १.९ × १०
२४
पृ वी / Earth ५.९७ × १०
आकारमान / घनफळ Volume (घन िक.मी.) १०,८३,२१,८९,१५,०००
एकण े फळ / Total Area ५१,०९,१४,७९९
े फळ / Area
जिमनीचे े फळ / Land Area १४,८९,८०,७९९ (२९.२ %)
(चौ.िक.मी.)
पा याचे े फळ / Water Area ३६,१९,३४,००० (७०.८%)
खंडांची सव उंची ८,८५०
(Highest Elevation of Continents) (माउंट ए हरे ट)
खंडांची सरासरी उंची
भूपृ ाचा उठाव / ८३५
(Average Elevation of Continents)
Surface Relief
महासागरांची सवात जा त खोली ११,०३४ (म रयाना
(मीटर)
(Highest Depth of Oceans) खंदकातील चॅले जर गता)
महासागरांची सरासरी खोली
३,६८८
(Average Depth of Oceans)
203
परीघ / सरासरी परीघ / Average Circumference ४०,०४१.४७
Circumference िवषुववृ तीय परीघ / Equatorial Circumference ४०,०७५.०२
(िक.मी.) ुवीय परीघ / Polar Circumference ४०,००७.८६
ि या / सरासरी ि या / Average Radius ६,३७१.००
Radius िवषुववृ तीय ि या / Equatorial Radius ६,३७८.१३७
(िक.मी.) ुवीय ि या / Polar Radius ६,३५६.७५२
यास / सरासरी यास / Average Diameter १२,७४२
Diameter िवषुववृ तीय यास / Equatoria Diameter १२,७५६.२७४
(िक.मी.) ुवीय यास / Polar Diameter १२,७१३.५०४
संपूण पृ वी / Whole Earth ५.५१४
समु व महासागर जल / Sea and Ocean Water १.०२८१
सरासरी घनता /
खंडीय कवच / Continental Crust २.८
Mean Densit
महासागरी कवच / Oceanic Crust ३.१
( ॅम ती घन से.मी.)
ावरण / Mantle ४.४३५
गाभा / Core ११.८
२
पृ ीय गु व / Surface Gravity (मीटर ती सेकद ) ९.७९७६
पृ वी या गु वाकषण भाव े ाची ि या / The Radius of the Earth's
सुमारे १५,००,०००
Gravitational Influence (िक.मी.)
िदशा / Direction घ ाळा या का ा या उलट
प रवलन / २३ तास ५६ िमिनटे ४.०९१०
कालावधी / Period
Rotation सेकद
पृ वी या मुख गती वेग / Speed १,६७० िक.मी. ती तास
(Major Motions of िदशा / Direction घ ाळा या का ा या उलट
प र मण /
the Earth) कालावधी / Period ३६५.२४२२ िदवस
Revolution
वेग / Velocity २९.७८ िक.मी. ती सेकद
परांचन / िदशा / Direction घ ाळा या का ा या िदशेने
Precession कालावधी / Period २५,७७२ वष
िदवसाची लांबी / Length of Day (तास) २४.०
प र मण क ेची एकण लांबी / The Total Length of the Orbit (िक.मी.) सुमारे ९४ कोटी
मु ी वेग / Escape Velocity (िक.मी. ती सेकद) ११.१८६
क ेचा कल / Orbital Inclination (अंश) ०.०००
आसाची क ेशी ितयकता (Obliquity to Orbit) /पृ वी या अ ाचा क ीय
पातळीशी कल / (Tilt / Inclination of Earth’s Axis to its Orbital २३.४३९२८१ अंश
Plane)
क े या व तेतील / आकारातील बदल / Eccentricity of Orbit ०.०१६७
204
सरासरी तापमान / १५० से सअस
Mean Temperature (२८८ क वन)
पृ भागाचे तापमान / Surface सरासरी कमाल तापमान / ३६.८५० से सअस
Temperature Mean Maximum Temperature (३१० क वन)
सरासरी िकमान तापमान / -१३.१५० से सअस
Mean Minimum Temperature (२६० क वन)
क णका तापमान / Black-Body Temperature (क वन) २५४.०
वािषक सरासरी पज य /Average Annual Precipitation (स.मी.) ९९
पृ भागावरील दाब / Surface Pressure (बार) १.०१४
वातावरण / Atmosphere N2, O2, Ar, CO2 , H2O
कडे? / Ring System? नाही
चुंबक य े ? / Global Magnetic Field? आहे
उप ह सं या / Number of Moons १ चं (Moon)
पृ वीचे वय (Age of the Earth)- पृ वीचे वय ठरिव यासाठी भूभौितक,
भूवै ािनक, िकरणो सग मापन आिण िव वो प तशा ीय प ती वापर यात येतात.
िकरणो सग मापना या प तीने काढले या सवात जु या खडकांचे वय ३७० कोटी वष
तर सवात जु या अशनीचे वय ४६० कोटी वष आले आहे. याव न पृ वीचे वय तेवढे
िकवा या न अिधक असावे, असा िन कष िनघतो. स ा पृ वीचे वय सुमारे ४६०
कोटी वष इतक मानले जाते.
पृ वीचा आकार (Shape of the Earth)- पृ वीचा आकार ख या अथाने
पृ वीसारखाच आहे. ढोबळमानाने पृ वी ही गोल (Sphere) आकाराची मानली जात
असली तरी ती पूणतः गोल नसून ती लंबगोल (Ellipsoid) आकाराची आहे, कारण
पृ वी ित या उंचीपे ा िकिचत िव तीण आहे हणजेच पृ वी ुवावर चपटी तर
िवषुववृ तावर फगीर आहे. भौिमितक ा पृ वी या आकारासाठी िजओइड
/Geoid ही संक पना वापरली जाते. िजओइड हणजे समान गु वीय संभा यतेचा
पृ भाग होय. हा पृ भाग शांत थतीतील समु ा या सरासरी पातळीचे ितिनिध व
करतो.
थोड यात, िजओइड हणजे पवत, पठार, द या इ. भू पे िवचारात न घेता
समु पातळीची रेषा खंडां या खालीही वाढवून तयार होणारा पृ वीचा का पिनक आकार
होय.
205
त ां या मते, पृ वीचा िवषुववृ तावरील फगीरपणा दर १० वषाम ये ७ िमलीमीटरने वाढत आहे.
206
पृ वीचे गु व (Gravity of the Earth)- पृ वीवरील कोण याही व तूवर काय
करणारी व ितला पृ वी या म याकडे ओढणारी ेरणा हणजे पृ वीची गु वीय ेरणा /
गु वाकषण श ी होय.
वैिश - े
१. मु व तू या गु वीय वेगा या (दर सेकदास वाढणा या वेगा या) मू याने
गु वीय े य कले जाते.
२. पृ वी या पृ भागी सरासरी गु वीय वेग ९.७९७६ मीटर ती सेकद२ असतो.
३. गु वीय ेरणेची ती ता भूगभात खोलीनुसार घटत जाते व पृ वी या म याशी ती
शू य होते. तथािप पृ वी या ावरणात ही ती ता जवळजवळ थर राहत असावी
व ित यात फरक पडत असला, तरी तो १ ते २ ट इतकाच पडत असावा मा
गा या या सीमेपासून म यापयत ही ती ता घटत जाते.
४. पृ वी पूण गोलाकार नस याने भूपृ ावरील िविवध िठकाणी अ ांशानुसार
गु वीय वेग वेगवेगळा असतो. उदा. वु ांवरील गु वीय वेग (सरासरी वेग
९.८३२२ मीटर ती सेकद२) हा िवषुववृ तावरील वेगापे ा (सरासरी ९.७८०३२
मीटर ती सेकद२) सुमारे ०.५ ट जा त आहे. कारण गु वीय वेग पृ वी या
म यापासून या अंतरा या वगा या य त माणात बदलतो व िवषुववृ तीय ि या
ुवीय ि येपे ा सुमारे २२ िकमी. जा त आहे.
५. क ो सारी ेरणेमुळेही गु वीय वेगात काहीअंशी घट होते. यामुळे एखा ा
व तूचे ि ंग या तराजू या साहा याने कलेले िवषुववृ तावरील वजन १०० िक ॅ.
असले, तर द. ुवावर ितचे वजन १००.५० िक ॅ. होईल.
६. पृ वीचे अंतरंग असमांग (िभ घनते या िकवा संघटना या याचे बनलेल)े
अस यानेही गु वीय ेरणेत बदल होतो.
७. भूपृ ापासून वरील े ात गु वीय ेरणा सामा यपणे उंचीनुसार कमी होते.
८. गु वीय वेग पुढील तीन कारांनी मोजता येतो-
(i) िनवातात मु पणे पडणा या व तूला पड यास लागणारा वेळ मोजून
(ii) लंबकाचा आवतकाल मोजून आिण
(iii) ि ंगेला लावले या वजनाने ित यावर गु वीय ेरणेने पडणारा ताण मोजून.
207
९. य मोजले या व गिणताने काढले या गु वीय वेगा या मू यांतील फरकाला
गु वीय िव ेप हणतात.
१०. या समु पातळीस अनुस न गु वीय िव ेप काढतात ितला भू प (भू याकती)
िकवा िजऑइड हणतात आिण ही पातळी खंडां या खालूनही सलगपणे गेलेली
आहे असे मानतात. अशाच त हेची पृ वीशी तु य अशी ायूची ( वाची अथवा
वायूची) आकती क पली, तर ितला पृ वीची जल थैितक आकती हणतात.
११. गु वाकषणामुळेच पृ वीभोवतीचे वातावरण िटकन रािहले आहे.
१२. एखादी व तू गु वाकषणातून बाहेर पड यासाठी ितला जो वेग असणे आव यक
आहे, याला मु ी वेग हणतात व भूपृ ावरील मु ी वेग सेकदाला सुमारे ११.२
िक.मी. एवढा आहे.
१३. जर पृ वीचा वतःभोवती िफर याचा वेग आता या वेगा या १७ पट झाला, तर
िवषुववृ तावरील क ो सारी ेरणा गु वीय ेरणेला संतुिलत करील व ते हा
िवषुववृ तावर व तूचे वजन शू य होईल.
पृ वी या गती व यांचे प रणाम (Earth’s Motions and Their Effects):
१. पृ वी एका िठकाणी थर नसून ती गितमान आहे.
२. अवकाशातील इतर खगोलीय व तूं माणे पृ वीलाही गती आहेत.
३. पृ वीला सहा कार या गती आहेत- प रवलन, प र मण, परांचन, सूयकल, गांगेय
आिण दीिघक य गती
४. प रवलन, प र मण व परांचन या पृ वीशी य संबंिधत व वतं गती आहेत.
५. सूयकल, गांगेय आिण दीिघक य गती पृ वी सूयाबरोबर अस याने उ वतात.
६. वातावरण व जलावरण यांसह असलेली पृ वी समिमत (म याभोवती सव सव
गुणधमानी सारखी) नस याने तसेच चं व गु आिण इतर ह यां या
गु वाकषणाने पृ वी या गत म ये कालपर वे बदल होत असतात.
७. आपण पृ वीवरच अस याने ित या गती आप याला जाणवत नाहीत.
208
पृ वी या गती
दि णा /
गती
कार अथ िदशा म य /अ आवत
(वेग)
काल
अ ीय / प रवलन घ ाळा या
२३ तास
/ दैिनक गती का ा या १,६७०
वतः या ५६ िमिनटे
१ (Axial / िव मण अ िक.मी.
अ ाभोवतीची गती ४.०९१०
Rotation / (प चमेकडन ती तास
सेकद
Daily Motion) पूवस)
क ीय / प र मण
घ ाळा या
/ वािषक गती २९.७८
का ा या
(Orbital / सूयाभोवतीची ३६५.२४२ िक.मी.
२ िव सूय
Rotation / हणजे क ेतील गती २ िदवस ती
(प चमेकडन
Annual सेकद
पूवस)
Motion)
घ ाळा या
परांचन गती का ा या क ीय
पृ वी या अ ाची २५,७७२
३ (Precession िदशेने तलास लंब -
शं ाकार गती वष
Motion) (पूवकडन िदशेत
प चमेस)
सूयकल शौरी (Lambda
१९.२
सूयकल गती Herculis) या ता यांचा
िक.मी.
४ (Solar System तारकासमूहाकडे जात - थािनक -
ती
Motion)- अस याने पृ वीला समूह
सेकद
येणारी गती
सूयकल आकाशगंगे या सुमारे
गांगेय गती म याभोवती (Galactic घ ाळा या २३०
आकाशगंगे २५ कोटी
५ (Motion in Center) िफरत का ा या िक.मी.
चा म य वष
Milky Way) अस याने उ वणारी िदशेने ती
गती सेकद
थािनक दीिघका
दीिघक य गती थािनक ८०
समूहा या म याभोवती
(Motion in दीिघका िक.मी.
६ आकाशगंगा िफरत - -
Group of समूहाचा ती
अस याने उ वणारी
Galaxies) मय सेकद
दीिघक य गती
209
१. अ ीय / प रवलन / दैिनक गती (Axial / Rotation / Daily Motion)-
पृ वी या वत:भोवती िफर याला प रवलन गती िकवा दैिनक गती असे हणतात.
पृ वीला वत:भोवती एक फरी पूण कर यास २३ तास ५६ िमिनटे ४.०९१० सेकद
लागतात. सामा यतः हा कालावधी चोवीस तासाचा मानला जातो. पृ वी वत:भोवती
प चमेकडन पूवकडे (घ ाळा या का ा या िव िदशेन)े िफरते. पृ वीचा
प रवलन वेग िवषुववृ तावर सवात जा त असून ुवावर सवात कमी आहे. ाचीन
हणां या न द व न व इ.स. १६०० पासून िमळाले या मािहतीव न पृ वीची
वतःभोवती िफर याची गती हळहळ कमी होत आहे. सुमारे एका शतकात िदवसाचा
कालावधी ०.००१५ सेकदाने वाढत आहे.
पृ वी या प रवलन गतीचे प रणाम-

१. पृ वीचा का पिनक आस- पृ वी या प रवलन गतीमुळे पृ वी या म यातून उ तर-
दि ण का पिनक आस /अ तयार झालेला आहे.
210
२. िदवस व रा च – पृ वी या प रवलन गतीमुळेच पृ वीवर िदवस आिण रा ीचे
च अखंडपणे कायरत आहे. पृ वी या या भागावर सूयिकरण पडतात तो भाग
काशमान होवून तेथे िदवस होतो व रािहले या अ या भागावर अंधार पडतो हणजे तेथे
रा होते.
३. वेळेचे ान- सकाळ, दपार, सं याकाळ अशा िदवसातील अव था प रवलन
गतीमुळेच श य होतात. तसेच थािनक व माण वेळाही प रवलनामुळेच िन चत
करता येतात.
४. िदशा िन चती- पृ वी या प रवलनामुळे पूव, प चम, उ तर व दि ण या िदशांची
िन चती करता आलेली आहे.
५. पृ वीचा िविश आकार- पृ वी या प रवलनामुळे पृ वीचा िवषुववृ ताजवळील
भाग फगीर व धृवांजवळील भाग चपटा आहे.
६. सागर वाह िनिमती– पृ वी या प रवलन गतीमुळे सागरा या पा याला वेग ा
होतो. िवषुववृ तीय देशातील पाणी पूवकडन प चमेकडे वाहत जाते. यालाच
िवषुववृ तीय सागर वाह असे हणतात.
७. सागर वाह व वा यां या िदशेत बदल– पृ वी या प रवलन गतीमुळे उ तर
गोलाधातील सागर वाह व वारे यां या उजवीकडे आिण दि ण गोलाधातील सागर
वाह व वारे डावीकडे झुकतात.
८. भरती-ओहोटी- पृ वी या प रवलनामुळे िनमाण होणारी क ो सारी ेरणा व
चं ाची गु वाकषण श ी यामुळे पृ वीवर भरती-ओहोटी येतात.
२. क ीय / प र मण / वािषक गती (Orbital / Rotation / Annual
Motion)- पृ वी या सूयाभोवती िफर याला पृ वीची प र मण िकवा पृ वीची
वािषक गती असे हणतात. पृ वीला सूयाभोवती एक दि णा पूण कर यास
३६५.२४२२ िदवस िकवा ३६५ िदवस, ५ तास, ४८ िमिनटे, ४६ सेकद लागतात. पृ वी
सूयाभोवती प चमेकडन पूवकडे (घ ाळा या का ा या िव िदशेन)े िफरते.
पृ वी सूयाभोवती या लंबवतुळाकार मागाने िफरते यास पृ वीची क ा (Orbit of
the Earth) असे हणतात. पृ वीचा आस सूयाभोवती िफरतांना ित या क े या
211
पातळीशी ६६.५ अंशाचा आिण क ापातळीस लंब (काटकोनात) असले या रेषेशी
२३.५ (२३.४३९३) अंशाचा कोन करतो.
212
पृ वी या प र मण गती व आसा या कल याचे प रणाम-
१. वष- पृ वीला सूयाभोवती एक दि णा घाल यास लागणारा काळ हणजेच
प र मण काळ होय. हा कालावधी वष हणून संबोधला जातो. यामुळे कालगणना
करणे सुलभ होते.
२. म या ही या सूया या उंचीत फरक- पृ वी या प र मण गतीमुळे पृ वीवरील
िनरिनरा ा िठकाणी म या ही या सूया या उंचीत फरक पडतो यामुळे सूयापासून
िमळणा या उ णते या माणातही िभ ता िनमाण होते.
३. िदवस व रा ी कालावधीत िभ ता- पृ वीचे प र मण व आसाचे ितरपेपण यामुळे
पृ वीवर िनरिनरा ा अ वृ तांवर िदवस व रा ी या कालावधीत असमानता िनमाण
होते. उदा. उ तर गोलाधात उ तरायणा या काळात िदवसाचा कालावधी मोठा व रा ीचा
कालावधी लहान असतो. याउलट याचवेळी दि ण गोलाधात िदवसाचा कालावधी
लहान व रा ीचा कालावधी मोठा अशी प र थती आढळते.
अयन िदन (Solstice Days) व संपात / िवषुव िदन (Equinox Days)

अयन िदन (Solstice Days) संपात / िवषुव िदन (Equinox Days)
या िदवशी सूयिकरण कक / मकरवृ तावर या िदवशी सूयिकरण िवषुववृ तावर
म या ही या वेळी लंब प पडतात. म या ही या वेळी लंब प पडतात.
या िदवशी िदवस व रा असमान लांबीचे या िदवशी िदवस व रा समान लांबीचे
असतात. ( येक १२ तासाचे) असतात.
उ हाळी अयन िदन वसंत संपात िदन
२१ जून २१ माच
(Summer Solstice) (Spring Equinox)
िहवाळी अयन िदन शरद संपात िदन
२२ िडसबर २२ स टबर
(Winter Solstice) (Autumnal Equinox)
पृ वी या प र मण / वािषक गतीत होणा या तफावतीमुळे अयन व िवषुव िदना या

तारखांम ये एखा ा िदवसाचा फरक होऊ शकतो.
213
२१ माच- वसंत संपात िदन (Vernal / Spring Equinox)
 या िदवशी सूय म या ही या वेळी िवषुववृ तावर लंब प असतो.
 पृ वीवर सव िदवस व रा बारा-बारा तासांचे असतात.
 या िदवशी वसंत ऋतुस सु वात होते.
214
२१ जून- उ हाळी अयन िदन (Summer Solstice)
 २१ जून रोजी सूय म या ही या वेळी ककवृ तावर (२३० ३०’ उ तर) लंब प असतो, यामुळे ककवृ तावर िदवस मोठा व
रा लहान असते याउलट मकरवृ तावर (२३० ३०’ दि ण) सूय ितरकस अस याने िदवस लहान व रा मोठी असते.
 उ तर गोलाधातील सवात मोठा िदवस ( हणजेच सवात लहान रा )
 दि ण गोलाधातील सवात मोठी रा ( हणजेच सवात लहान िदवस)
 या िदवशी ी म ऋतुस सु वात होते.
215
२२ स टबर- शरद संपात िदन (Autumnal Equinox)
 या िदवशी सूय म या ही या वेळी िवषुववृ तावर लंब प असतो.
 पृ वीवर सव िदवस व रा बारा-बारा तासांचे असतात.
 या िदवशी शरद ऋतुस सु वात होते.
216
२२ िडसबर- िहवाळी अयन िदन (Winter Solstice)
 २२ िडसबर रोजी सूय म या ही या वेळी मकरवृ तावर (२३० ३०’ दि ण) लंब प असतो. यामुळे मकरवृ तावर िदवस मोठा
व रा लहान असते. याउलट ककवृ तावर (२३० ३०’ उ तर) सूय ितरकस अस याने िदवस लहान व रा मोठी असते.
 उ तर गोलाधातील सवात मोठी रा ( हणजेच सवात लहान िदवस)
 दि ण गोलाधातील सवात मोठा िदवस ( हणजेच सवात लहान रा )
 या िदवशी िशिशर ऋतुस सु वात होते.
217
४. उपसूय व अपसूय थती (Perihelion and Aphelion)- पृ वी या प र मण
काळात सूय व पृ वीमधील अंतरात वाढ व घट होते. जे हा पृ वी सूयापासून कमीत-
कमी अंतरावर असते ते हा या थतीस उपसूय थती (Perihelion) असे हणतात.
याउलट जे हा पृ वी सूयापासून जा तीत जा त अंतरावर असते ते हा या थतीस
अपसूय थती (Aphelion) असे हणतात. उपसूय थती ३ जानेवारी या सुमारास तर
अपसूय थती ५ जुलै या सुमारास येत.े
५. का पिनक वृ ते– पृ वी या प र मणामुळे पृ वीवर उ तर गोलाधात २३० ३०’ उ तर

अ ांशावर ककवृ त, ६६० ३०’ उ तर अ ांशावर आ टक वृ त व दि ण गोलाधात
२३० ३०’ दि ण अ ांशावर मकरवृ त, ६६० ३०’ दि ण अ ांशावर अंटा टक वृ त
ही का पिनक वृ ते िन चत झालेली आहेत.
वृ त वैिश े
०
कक २३ ३०’ उ तर उ तर गोलाधातील सूयिकरण लंब प पड याची अंितम मयादा
०
आ टक ६६ ३०’ उ तर २४ तासाचा िदवस व २४ तासाची रा
०
मकर २३ ३०’ दि ण दि ण गोलाधातील सूयिकरण लंब प पड याची अंितम मयादा
०
अंटा टक ६६ ३०’ दि ण २४ तासाचा िदवस व २४ तासाची रा
६. तापमान कटीबंधांची िन चती– पृ वी या आसा या ितरपेपणामुळे आिण पृ वी या
प र मणामुळे शीत, समशीतो ण व उ ण कटीबंधांची िनिमती झालेली आहे.
218
किटबंध उण समशीतो ण शीत
० ० ० ० ०
२३ ३०’ २३ ३०’ २३ ३०’ ६६ ३०’ ६६ ३०’
अ वृ तीय उ तर ते उ तर ते दि ण ते उ तर ते दि ण ते
० ० आिण ० ० आिण ०
िव तार २३ ३०’ ६६ ३०’ ६६ ३०’ ९० ९०
दि ण उ तर दि ण उ तर दि ण
७. ांितवृ त (Ecliptic)- पृ वी सूयाभोवती मण करते; परंतु सूयच खगोलावर

िविश मागाने मण करतो असा भास होतो. या सूया या मण मागाला ांितवृ त
८. सूयाचे भासमान मण (उ तरायण व दि णायन)– पृ वी या प र मण काळात
(एका वषात) सूयाचे िनरी ण क यास सूय २३० ३०’ उ तर (ककवृ त) ते २३० ३०’
दि ण (मकरवृ त) या दोन अ ांशाम ये वास करीत अस याचे िदसतो. यालाच
सूयाचे भासमान मण असे हणतात. सूय २१ जून रोजी ककवृ तावर (२३० ३०’ उ तर)
तर २२ िडसबर रोजी सूय मकरवृ तावर (२३० ३०’ दि ण) लंब प असतो. २१ जून ते
२२ िडसबर या काळात सूय दयाचे थान जा तीत जा त दि णेकडे सरकते हणून या
काळास दि णायन असे हणतात. तर २२ िडसबरपासून ते २१ जून पयत सूय दयाचे
थान उ तरेकडे सरकते हणून या काळास उ तरायण असे हणतात.
219
सूय थतीतील बदल (उ तरायण व दि णायन)
उ तरायण कालावधी २२ िडसबर ते २१ जून दि णायन कालावधी २१ जून ते २२ िडसबर
पूव
दि ण
उ तर
प चम
220
९. ऋतूंची िनिमती– पृ वी या प र मणामुळे पृ वीवरील िदवस व रा असमान लांबीचे
होतात. या िदवस-रा ी या असमान लांबीमुळे उ हाळा व िहवाळा ऋतू िनमाण होतात.
उ हाळा ऋतू– २१ माच ते २२ स टबर या काळात, उ तर गोलाधात िदवस मोठा
अस यामुळे काश व उ णता जा त वेळ िमळते. परंतु रा लहान अस याने उ णता
उ सजनास कमी काळ िमळतो यामुळे उ तर गोलाधात उ हाळा ऋतू असतो याउलट
दि ण गोलाधात िहवाळा ऋतू असतो.
िहवाळा ऋतू– २२ स टबर ते २१ माच या काळात, उ तर गोलाधात िदवस लहान व रा
मोठी असते. प रणामी उ णता व काश कमी काळ िमळतो आिण उ णता उ सजनास
जा त काळ िमळतो यामुळे उ तर गोलाधात िहवाळा ऋतू असतो तर दि ण गोलाधात
उ हाळा ऋतू असतो.
कालावधी २१ माच ते २२ स टबर २२ स टबर ते २१ माच
उ तर गोलाधातील ऋतू उ हाळा िहवाळा
उ तर गोलाधातील िदवस मोठा लहान
उ तर गोलाधातील रा लहान मोठी
दि ण गोलाधातील ऋतू िहवाळा उ हाळा
दि ण गोलाधातील िदवस लहान मोठा
दि ण गोलाधातील रा मोठी लहान
३. परांचन गती (Precession Motion)- पृ वीचा आस एका वतुळाकार क ेत
िफरतो यालाच पृ वीची परांचन गती असे हणतात. पृ वीचा आस ुवता याकडे
रोखलेला असतो, पण तो ितथेच थर नाही. तो आस वतःभोवतीच एका वतुळाकार
क ेत िफरतो. पृ वी या आसाला वतःभोवती एक वतुळ पूण करायला २५,७७२ वष
लागतात. परांचन होत असतांना अ ाचा माग अगदी वतुळाकार नसतो तर तो नागमोडी
रेषेने काढले या वतुळासारखा असतो आिण मणा ा या अशा वतुळा या आत बाहेर
जा याला अ ांदोलन असे हणतात. अ ांदोलनाचा आवतकाल १८.६ वष आहे.
परांचन गतीचे प रणाम-
१. या गतीमुळे पृ वीचा ुवतारा बदलतो. आहे तोच तारा पु हा उ तर ुव बन यासाठी
२५,७७२ वष लागतात.
२. या गतीमुळे पृ वीचे ऋतू सरकतात.
221
परांचन गती
222
४. सौरकल गती (Solar System Motion)- सूयकलाबरोबर पृ वी ही शौरी या
तारकासमूहाकडे जात आहे. यामुळे पृ वीला जी गती िमळते ितला सौरकल गती
हणतात. ती सेकदाला सुमारे १९.२ िक.मी. एवढी आहे.
५. गांगेय गती (Motion in Milky Way)- सूयकलासह पृ वी आकाशगंगे या
म याभोवती (गॅले टक क /Galactic Center) सेकदाला सुमारे २३० िक.मी.
वेगाने िफरते, पृ वी या या गतीला गांगेय गती असे हणतात.
६. दीिघक य गती (Motion in Group of Galaxies)- आकाशगंगा दीिघकां या
या समूहाची घटक आहे, याला थािनक समूह (Local Group) असे हणतात. या
थािनक समूहा या म याभोवती आकाशगंगा सुमारे ८० िकमी. इत या वेगाने िफरते.
यामुळे पृ वीला जी गती ा होते, ितला दीिघक य गती असे हणतात.
पृ वीशी संबंिधत मुलभूत संक पना (Basic Concepts Related to the
Earth):
223
१. पृ वीची ि या (Radius of the Earth)- पृ वी या क ापासून भूपृ ा या
सरासरी पातळीपयतचे अंतर हणजे पृ वीची ि या होय. पृ वीची सरासरी ि या
६,३७१ िक.मी. आहे. पृ वीची ि या िवषुववृ तावर जा त तर ुवावर कमी आहे.
२. पृ वीचा यास (Diameter of the Earth)- पृ वी या म यिबंदतून भूपृ ा या
सरासरी पातळीपयत गेलेली सरळ रेषा हणजे पृ वीचा यास होय. यास हा नेहमी
ि जे या द पट असतो. पृ वीचा सरासरी यास १२,७४२ िक.मी. आहे. पृ वीचा यास
िवषुववृ तावर जा त तर ुवावर कमी आहे.
३. पृ वीचा परीघ (Circumference of the Earth)- पृ वीचा परीघ हणजे
पृ वीभोवतीचे (वतुळाकार) अंतर होय. पृ वीचा सरासरी परीघ ४०,०४१.४७ िक.मी.
आहे. पृ वीचा परीघही िवषुववृ तावर जा त तर ुवावर कमी आहे.
पृ वीवरील जमीन-पाणी िवतरण (Land-Water Distribution on the Earth)-
उ तर दि ण संपूण
गोलाध गोलाध पृ वी
जमीन ३९.३% १९.१% २९.२%
पृ वी या एकण जिमनीपैक गोलाधातील जिमनीचे े ६७.३% ३२.७% -
पाणी ६०.७% ८०.९% ७०.८%
पृ वी या एकण पा यापैक गोलाधातील पा याचे े ४२.८७% ५७.१३% -
एकण १००% १००% १००%
पृ वीवरील खंड (Continents on the Earth)-
224
े सरासरी उंची
लोकसं या २०२० सव उंची सवात कमी उंची (Lowest
खंड (Continents) (चौ.िक.मी.) देश (Countries) (Average
(Population) (Highest Elevation) Elevation)
(Area) Elevation)
५० माउंट ए हरे ट, ितबेट- मृत समु , इ ाईल-जॉडन,
४,४३,९१,१६२ ४,६३,४४,४०,८००
१. आिशया (Asia) ९५० मीटर नेपाळ, २९,०३५ फट समु सपाटी या खाली १,३४९ फट
(२९.७९%) (५९.५६%)
(८८५० मीटर) (-४११ मीटर)
५४ माउंट िकिलमंजारो, लेक असल, िजबूती,
३,०२,४४,०४९ १,३३,५१,७५,८००
२. आि का (Africa) ६०० मीटर टांझािनया, १९,३४० फट समु सपाटी या खाली ५१२ फट
(२०.३०%) (१७.१६%)
(५,८९५ मीटर) (-१५६ मीटर)
२३ डेथ हॅली, किलफोिनया
३. उ तर अमेरीका २,४२,४७,०३९ ५९,१३,१३,९०० माउंट मॅकिक ले, अला का,
६२० मीटर समु सपाटी या खाली २८२ फट (-
(North America) (१६.२७%) (७.६०%) २०,३२० फट (६,१९४ मी)
८६ मीटर)
१२ माउंट अक कागुआ , वा डेस ीपक प, अजिटना
४. दि ण अमे रका १,७८,२१,०२९ ४३,०१,६६,४००
५५० मीटर अजिटना, २२,८३४ फट समु सपाटी या खाली १३१ फट (–
(South America) (११.९६%) (५.५३%)
(६,९६० मीटर) ४० मीटर)
० िवनसन मॅिसफ, ए सवथ बटली उप-िहमखंड खंदक
५. अंटा टका १,४२,४५,००० ०
२५०० मीटर पवत, १६,०६६ फट समु सपाटी या खाली १६० फट
(Antarctica) (९.५६%) (०%)
(४,८९७ मीटर) (–४९ मीटर)
५१ माउंट ए स, रिशया / क पयन समु , रिशया /
१,०३,४५,६३६ ७४,७५,६०,५००
६. युरोप (Europe) ३५० मीटर जॉिजया, १८,५१० फट कझाक तान समु सपाटी या खाली
(६.९५%) (९.६१%)
(५,६४२ मीटर) ९२ फट (–२८ मीटर)
१४ माउंट कोिसय को, लेक आयर, ऑ टेिलया,
७. ऑ टेिलया ७६,८६,८८४ ४,२५,८६,२००
३३० मीटर ऑ टेिलया, ७,३१० फट समु सपाटीपासून खाली ५२ फट
(Australia) (५.१६%) (०.५५%)
(२,२२८ मीटर) (-१६ मीटर)
२०४ माउंट ए हरे ट, ितबेट- मृत समु , इ ाईल-जॉडन,
जग खंड (World १४,८९,८०,७९९ ७,७८,१२,४३,६००
८३५ मीटर नेपाळ, २९,०३५ फट समु सपाटी या खाली १,३४९ फट
Continents) (१००%) (१००%)
(८,८५० मी) (-४११ मी)
225
पृ वीवरील महासागर (Oceans on the Earth)
सरासरी
िकनारप ी
े फळ आकारमान खोली
महासागर सवात जा त खोली (मीटर) (िक.मी.)
(चौ.िक.मी.) (घ.िक.मी.) (मीटर)
(Oceans) (Deepest Point) (Coastline
(Area) (Volume) (Average
)
Depth )
पॅिसिफक महासागर १६,८७,२३,००० ६६,९८,८०,००० म रयाना खंदकातील
३,९७० १,३५,६६३
(Pacific Ocean) (४६.६%) (५०.१%) चॅले जर गता – ११,०३४
अटलांिटक महासागर ८,५१,३३,००० ३१,०४,१०,९०० पोट रको खंदकातील
३,६४६ १,११,८६६
(Atlantic Ocean) (२३.५%) (२३.३%) िमलवॉक गता – ८,३८०
िहंदी महासागर ७,०५,६०,००० २६,४०,००,००० जावा खंदकातील
३,७४१ ६६,५२६
(Indian Ocean) (१९.५%) (१९.८%) सु दा गता – ७,४५०
आ टक महासागर १,५५,५८,००० १,८७,५०,०००
१,२०५ मोलोय गता – ५,६६९ ४५,३८९
(Arctic Ocean) (४.३%) (१.४%)
दि ण महासागर २,१९,६०,००० ७,१८,००,००० दि ण सँडिवच खंदकातील
३,२७० १७,९६८
(Sothern Ocean) (६.१%) (५.४%) मेटीअर गता – ८,२०२
जागितक महासागर ३६,१९,३४,००० १,३३,५०,००,००० म रयाना खंदकातील
३,६८८ ३,७७,४१२
(World Oceans) (१००%) (१००%) चॅले जर गता – ११,०३४
पृ वीवरील खंडांचे सवात उंच व महासागरातील सवात खोल भाग
(The Deepest and Highest Parts of the Continents on the Earth)
226
मुख महासागर
पॅिसिफक महासागर (Pacific Ocean) अटलांिटक महासागर (Atlantic Ocean)
िहंदी महासागर (Indian Ocean) आ टक महासागर (Arctic Ocean)
दि ण महासागर (Sothern Ocean)
227
पृ वीवरील कमाल-िकमान तापमान आिण पज यमान (Maximum-Minimum
Temperature and Rainfall on the Earth) :
अ यंत जा त तापमान (Extreme High Temperatures)
०
खंड तापमान C (F) थान उंची मीटरम ये (फट) तारीख
अल अिझिजया, िलिबया
आि का ५७.८ (१३६) ११२ (३६७) १३ स टबर १९२२
(El Azizia, Libya)
डेथ हॅली, किलफोिनया
उ तर अमेरीका ५६.७ (१३४) -५४ (-१७८) १० जुलै १९१३
(Death Valley, California)
ितरात सवी, इ ाईल
आिशया ५३.९ (१२९) -२२० (-७२२) २१ जून १९४२
(Tirat Tsvi, Israel)
ओडनाद ा, दि ण ऑ टेिलया
ऑ टेिलया ५०.७ (१२३.३) ११३ (३७०) २ जानेवारी १९६०
(Oodnadatta, South Australia)
सेिवले, पेन
युरोप ५०.५ (१२२) ८ (२६) ४ ऑग ट १८८१
(Seville, Spain)
रवाडािवया, अजिटना
दि ण अमे रका ४९.१ (१२०) २०६ (६७६) ११ िडसबर १९०५
(Rivadavia, Argentina)
टगेगाराओ, िफलीिप स
ओशिनया ४२.२ (१०८) २२ (७२) २९ एि ल १९१२
(Tuguegarao, Philippines)
वंदा टेशन, कॉट को ट
अंटा टका १५.० (५९) १५ (४९) ५ जानेवारी १९७४
(Vanda Station, Scott Coast)
अल अिझिजया, िलिबया
जग ५७.८ (१३६) ११२ (३६७) १३ स टबर १९२२
(El Azizia, Libya)
अ यंत कमी तापमान (Extreme Low Temperatures)
०
खंड तापमान C (F) थान उंची मीटरम ये (फट) तारीख
वो तोक
अंटा टका -८९.२ (-१२९) ३४२० (११,२२०) २१ जुलै १९८३
(Vostok)
ओमेकोन, रिशया
-६७.८ (-९०) ८०० (२६२५) ६ फ ुवारी १९३३
(Oimekon, Russia)
आिशया
वख यां क, रिशया
-६७.८ (-९०) १०७ (३५०) ७ फ ुवारी १८९२
(Verkhoyansk, Russia)
नॉिथस, ीनलँड
-६६ (-८७) २३४२ (७६८७) ९ जानेवारी १९५४
(Northice, Greenland)
उ तर अमेरीका
नॅग, कनडा
-६३ (-८१.४) ६४६ (२१२०) ३ फ ुवारी १९४७
(Snag, Canada)
उ ट'शचगोर, रिशया
युरोप -५८.१ (-७२.६ ) ८५ (२७९) ३१ िडसबर १९७८
(Ust'Shchugor, Russia)
सरिमएंटो, अजिटना
-३२.८ (-२७) २६८ (८७९) १ जून १९०७
दि ण अमे रका (Sarmiento, Argentina)
इ ान, मोरो ो
आि का -२४ (-११) १६३५ (५३६४) ११ फ ुवारी १९३५
(Ifrane, Morocco)
चाल ट पास, यू साउथ वे स
ऑ टेिलया -२३ (-९.४) १७५५ (५७५८) २१ जुलै १९८३
(Charlotte Pass, New South Wales)
वो तोक
जग -८९.२ (-१२९) ३४२० (११,२२०) २१ जुलै १९८३
(Vostok)
228
खंडानुसार सवात जा त आिण सवात कमी पज यमान
(The highest and lowest rainfall of the continents)
सवात जा त सवात कमी
खंड थान थान
पज यमान पज यमान
४६७ इंच माविसनराम, भारत १.८ इंच एडेन, येमेन
आिशया
(११८७.२ स.मी.) (Mawsynram, India) (४.६ स.मी.) (Aden, Yemen)
ि का, बो नया आिण
१८३ इंच हझगो हना ६.४ इंच अ खान , रिशया
युरोप
(४६५ स.मी.) (Crkvica, Bosnia & (१६.३ स.मी.) (Astrakhan, Russia)
Herzegovina)
हडरसन लेक, ि िटश कोलंिबया
उ तर ४६० इंच माउंट वायलेले, हवाई २५६ इंच
(Henderson Lake, British
अमेरीका (११६८ स.मी.) (Mt. Waialeale, Hawaii) (६५० स.मी.)
Columbia)
दि ण ३५४ इंच बडो, कोलंिबया (Quibdo, ०.०३ इंच
अ रका, िचली (Arica, Chile)
अमे रका (८९९ स.मी.) Colombia) (० .०७ स.मी.)
४०५ इंच डेबंड चा, कमे न <० .१ इंच वाडी हा फा, सुदान
आि का
(१०२९ स.मी.) (Debundscha, Cameroon) (<०.३ स.मी.) (Wadi Halfa, Sudan)
बेलडेन कर, ी सलँड
३४० इंच ५.०५ इंच मु का, दि ण ऑ टेिलया
ऑ टेिलया (Bellenden Ker,
(८६४ स.मी.) (१०..३ स.मी.) (Mulka, South Australia)
Queensland)
४६७ इंच माविसनराम, भारत ०.०३ इंच अ रका, िचली
जग
(११८७ .२ स.मी.) (Mawsynram, India) (० .०७ स.मी.) (Arica, Chile)
खंडांचा तुलना क आकार (Comparative Size of the Continents)
229
प रिश -३
वृ ते, वृ तजाळी व गोलाध
(Circles, Graticule and Hemispheres)
१. वृ ते व वृ तजाळी (Circles and Graticule)
२. वृ तांची िन चती (Determination of Circles)
३. वृ तांचे कार (Types of Cicles)
४. अ वृ ते (Parallels of Latitude)
५. रेखावृ ते (Meridians Of Longitude)
६. बृहद्वृ त (Great Circle)
७. काशवृ त (Circle of Illumination)
८. लघुवृ त (Small Circle)
९. गोलाध (Hemisphere)
१०. पृ वीचे आडवे व उभे गोलाध (Horizontal and Vertical Hemispheres of the Earth)
११. उ तर गोलाध (Northern Hemisphere)
१२. दि ण गोलाध (Southern Hemisphere)
१३. पूव गोलाध (Eastern Hemisphere)
१४. प चम गोलाध (Western Hemisphere)
वृ ते व वृ तजाळी (Circles and Graticule)- पृ वीवरील थान िन चती

कर यासाठी पृ वीवर उ या व आड या का पिनक रेषा ठरिव यात आले या आहेत. या
का पिनक रेषांना वृ ते (Circle) असे हणतात आिण या वृ तांपासून तयार होणा या
जाळीस वृ तजाळी (Graticule) असे हणतात.
उ या रेषा (रेखावृ ते) आड या रेषा (अ वृ ते) वृ तजाळी (पृ वगोल जाळी)
230
वृ तांची िन चती (Determination of Circles)- पृ वी या पृ भागावर आडवी
व उभी का पिनक वृ ते पृ वी या क ाजवळील कोना मक अंतरां या साह याने िन चत
कर यात आलेली आहेत.
पृ वीवरील वृ तांची िन चती पुढील संक पनांवर आधारलेली आहे.
१. पृ वीचा अ / आस (Axis of the Earth)- पृ वी या का पिनक सरळ
रेषेभोवती प चमेकडन पूवकडे वतःभोवती िफरते या का पिनक रेषेला पृ वीचा
अ / आस असे हणतात. पृ वीचा आस २३ अंश ३० िमिनटांनी
(२३.४३९२८१अंशांनी) कललेला असून तो पृ वी या म यातून गेलेला आहे.
२. वु (Poles)- पृ वी या आसा या दो ही टोकांना ुव असे हणतात. ुवांवर

िदनमाना या काळात सूय आकाशात ि ितज समांतर िदसतो.
३. उ तर ुव (North Pole)- पृ वी या आसाचे ुव ता याकडील टोक हणजे
उ तर ुव होय. उ तर ुव हणजेच ९०० उ तर अ वृ त.
231
४. दि ण ुव (South Pole)- पृ वी या आसाचे उ तर ुवा या िव बाजूचे
०
टोक हणजे दि ण ुव होय. दि ण ुव हणजेच ९० दि ण अ वृ त.
५. पृ वीचे क (Center of the Earth)- पृ वी या आसावरील, उ तर व दि ण
ुवापासून समान अंतरावर असलेला िबंद हणजे पृ वीचे क होय.
६. िवषुववृ त (Equator)- पृ वी या उ तर व दि ण ुवापासून समान अंतरावर
असलेल,े पृ वीचे दोन समान गोलाधात िवभाजन करणारे, पृ वी पृ भागावरील
पूव-प चम का पिनक वतुळ हणजे िवषुववृ त होय. िवषुववृ त हणजेच ००
अ वृ त होय. यालाच मूळ अ वृ त असेही हणतात. यामुळे पृ वीचे उ तर अिण
दि ण असे दोन समान गोलाध होतात. िवषुववृ ताची एकण लांबी ४०,०७५ िक.मी
असून ते ७८.७% पा यातून व २१.३% जिमनीव न गेलेले आहे.
७. िवषुववृ तीय तल (Plane of the Equator)- िवषुववृ तापासून पृ वी या
क ापयतचा पृ भाग हणजे िवषुववृ तीय तल / पातळी होय.
८. अ ांश (Latitude)- िवषुववृ तापासून उ तरेस िकवा दि णेस मोजलेले
कोना मक अंतर हणजे अ ांश होय. हे अंतर पृ वी या क ालगत िवचारात घेतले
जाते.
९. रेखांश (Longitude)- िवषुववृ तावरील कोण याही दोन िबंदतील पृ वी या
क ाजवळचे कोना मक अंतर हणजे रेखांश होय. हे अंतर िवषुववृ तीय तलावर
पृ वी या क ापासून िवचारात घेतात.
अंशाची िवभागणी- पृ वीवरील कोण याही िठकाणाचे थान अ ांश व रेखांशामुळे
अचूकपणे सांगता येत.े अचूक थान सांग यासाठी, अंशाची िवभागणी लहान एककात करावी
लागते. अंशाची ही िवभागणी िमिनट या एककात तर िमिनटाची िवभागणी सेकद या लहान
एककात कली जाते.
अ ांश व रेखांश यांची मू ये अंश, िमिनट, सेकद या एककाम ये य करतात.
अंशाचे ६० भाग होतात व येक भाग एक िमिनटाचा असतो. तसेच िमिनटाचे ६० भाग
होतात व येक भाग एक सेकदाचा असतो. ही मू ये पुढील िच हांनी दशतात.
अंश (... 0) िमिनट(...’ ) सेकद (...’’)
232
अ ांश व रेखांश (Latitude and Longitude)
वृ तांचे कार (Types of Cicles)- वृ तांचे दोन मु य कार आहेत-

१.अ वृ त (Parallel of Latitude) २.रेखावृ त (Meridian of Longitude)
233
अ वृ ते (Parallels of Latitude) रेखावृ ते (Meridians Of Longitude)
234
अ वृ ते (Parallels of Latitude)- पृ वी या पृ भागावर अ ांशाला अनुस न
१ अंश फरकाने काढलेली आिण पूव-प चम िदशेने गेलेली का पिनक वतुळे हणजे
अ वृ ते होय.
अ वृ तांची वैिश -े
१. अ वृ ते ही का पिनक पूण वतुळे आहेत.
२. िवषुववृ तापासून उ तरेकडे व दि णेकडे अ वृ तांचे मू य वाढत जाते.
३. सव अ वृ ते पूव-प चम िदशेने गेलेली (आडवी) आहेत.
४. िवषुववृ त हे सवात मोठे (४००७५ िक.मी. लांबी) तर उ तर व दि ण ुव सवात
लहान अ वृ ते (िबंद व पात) आहेत.
५. अ वृ तांची लांबी िवषुववृ ताकडन दो ही वु ांकडे कमी-कमी होते.
६. सव अ वृ ते एकमेकांना समांतर असतात.
७. साम यतः दोन अ वृ तातील अंतर सव सारखे असते. ते पृ वीवर य ात
सरासरी १११ िक.मी. इतक असते.
८. एकण अ वृ तांची सं या िवषुववृ तासह १८१ आहे.
९. िवषुववृ ता या उ तरेस ९० व दि णेस ९० अ वृ ते आहेत यांना अनु मे उ तर व
दि ण अ वृ ते असे हणतात.
१०. पृ वीवरील कोण याही थळाचे थान िकवा देशाचा िव तार सांगताना आधी
अ वृ त संिगतले जाते.
११. अ वृ तां या आधारे पृ वीचे तीन उ णता िवभाग (Heat Zone) करता येतात.
१२. मह वाची अ वृ ते-
(i) िवषुववृ त (Equator)- ० अंश अ वृ त हणजेच िवषुववृ त होय. यालाच मूळ
अ वृ त असेही हणतात. यामुळे पृ वीचे उ तर अिण दि ण असे दोन समान गोलाध
होतात. िवषुववृ ताची एकण लांबी ४०,०७५ िक.मी असून ते ७८.७% पा यातून व
२१.३% जिमनीव न गेलेले आहे.
(ii) ककवृ त (Tropic of Cancer)- २३० ३०’ उ तर अ वृ तास ककवृ त असे
हणतात. ही उ तर गोलाधातील सूयिकरण लंब प पड याची अंितम मयादा आहे. याची
लांबी ३६,७८८ िक.मी. आहे.
235
(iii) मकरवृ त (Tropic of Capricorn)- २३० ३०’ दि ण अ वृ तास मकरवृ त
असे हणतात. ही दि ण गोलाधातील सूयिकरण लंब प पड याची अंितम मयादा
आहे. याची लांबी ३६,७८८ िक.मी. आहे.
(iv) आ टक वृ त (Arctic Circle)- ६६० ३०’ उ तर अ वृ तास आ टक वृ त
असे हणतात. ही उ तर गोलाधात २४ तासाचा िदन (सूय काशाचा काळ) व २४
तासाची रा (अंधाराचा काळ) अनुभवास ये याची मयादा आहे. याची लांबी सुमारे
१६,००० िक.मी. आहे.
(v) अंटा टक वृ त (Antarctic Circle)- ६६० ३०’ दि ण अ वृ तास
अंटा टक वृ त असे हणतात. ही दि ण गोलाधात २४ तासाचा िदन व २४ तासाची
रा अनुभवास ये याची मयादा आहे. याची लांबी सुमारे १६,००० िक.मी. आहे.
(vi) उ तर ुव (North Pole)- ९०० उ तर अ वृ त हणजे उ तर ुव होय. उ तर
गोलाधात या िठकाणी ६ मिह याचा िदन व ६ मिह याची रा अनुभवास येत.े याची
लांबी ० िक.मी. आहे.
(vii) दि ण ुव (South Pole)- ९०० दि ण अ वृ त हणजे दि ण ुव होय.
दि ण गोलाधात या िठकाणी ६ मिह याचा िदन व ६ मिह याची रा अनुभवास येत.े
याची लांबी ० िक.मी. आहे.
१३. िविवध अ वृ तांलगत दोन अ वृ तांम ये असलेली अंतरे
अ वृ तावर ०० १५० ३०० ४५० ६०० ७५० ९००
दोन
अ वृ तांमधील ११०.५६७ ११०.६४९ ११०.८५२ १११.१३३ १११.४१२ १११.६१८ १११.६९९
अंतर (िक.मी.)
रेखावृ ते (Meridians Of Longitude)- पृ वी या पृ भागावर रेखांशाला
अनुस न १ अंश फरकाने काढलेली आिण उ तर व दि ण ुवाला जोडणारी का पिनक
अधवतुळे हणजे रेखावृ ते िकवा या यो तर वृ ते होय. एका रेखावृ तावरील सव
िठकाणी एकाच वेळी म या ह होते यामुळे रेखावृ तांना म या ह वृ ते असेही हणतात.
रेखावृ तांची वैिश -े
१. रेखावृ ते ही का पिनक अध वतुळे आहेत.
२. मूळ रेखावृ तापासून पूवकडे व प चमेकडे रेखाववृ तांचे मू य वाढत जाते.
236
३. सव रेखावृ ते उ तर-दि ण िदशेने गेलेली (उभी) आहेत.
४. येक रेखावृ त पृ वी या आसाची दो ही टोक हणजेच उ तर व दि ण ुवास
एकमेकाशी जोडतात.
५. सव रेखावृ तांची लांबी समान असते ती पृ वी या प रघा या िन मे हणजेच सुमारे
२०,००० िक.मी. असते.
६. दोन रेखावृ ते एकमेकांना सव समांतर नसतात.
७. दोन रेखावृ तातील अंतर िवषुववृ ताकडन ुवांकडे कमी-कमी होते. उदा.
िवषुववृ तावर– १११.३२० िक.मी., ककवृ त/मकरवृ तावर- १०२ िक.मी.,
आ टक/अंटा टक वृ तावर- ४४ िक.मी. आिण उ तर/दि ण वु ावर- ०
िक.मी. असते.
८. एकण रेखावृ तांची सं या ३६० आहे.
९. मूळ रेखावृ तापासून पूवस १८० व प चमेस १८० रेखावृ ते आहेत यांना अनु मे
पूव व प चम रेखावृ ते असे हणतात. य ात १८०० पूव व प चम रेखावृ त
दोन नसून एकच आहेत.
१०. पृ वीवरील कोण याही थळाचे थान िकवा देशाचा िव तार सांगताना
अ वृ तानंतरच रेखावृ त संिगतले जाते.
११. रेखावृ तां या आधारे पृ वीचे २४ काळ िवभाग (Time Zone) करता येतात.
१२. मह वाची रेखावृ ते-
(i) मूळ / ि िनच रेखावृ त (Prime / Greenwich Meridian)- ० अंश
रेखावृ ताला मूळ रेखावृ त हणतात. हे रेखावृ त ेट ि टन मधील ि िनच शहराव न
गेलेले आहे. या रेखावृ ताची थािनक वेळ संपूण जगाची माण वेळ हणून मानली
जाते. या रेखावृ तामुळे पृ वीचे पूव व प चम गोलाध असे दोन समान भाग होतात.
(ii) १८०० पूव व प चम रेखावृ त- १८०० पूव व १८०० प चम ही दोन वतं
रेखावृ ते नसून एकच आहेत. मूळ रेखावृ ताकडन जे हा पूव िदशेस वास कला जातो
ते हा १८०० रेखावृ तास पूव तर प चम िदशेस वास करतांना १८०० रेखावृ तास
प चम रेखावृ त असे संबोधतात. ब तांशी या रेखावृ ताला अनुस न, सागरातून
आंतरा ीय वार रेषा (International Date Line) िन चत कर यात आलेली आहे.
237
१४. िविवध अ वृ तांलगत दोन रेखावृ तांम ये असलेली अंतरे
अ वृ तावर ०० १५० ३०० ४५० ६०० ७५० ९००
दोन रेखावृ तांमधील अंतर
१११.३२० १०७.५५१ ९६.४८६ ७८.८४७ ५५.८०० २८.९०२ ०.०००
(िक.मी.)
अ वृ त व रेखावृ त यां यातील फरक
वैिश े अ वृ ते रेखावृ ते
आकार आड या रेषा उ या रेषा
का पिनक वतुळ पूण अध
वृ तांची लांबी असमान समान
दोन वृ तांमधील सव सारखे असते सव सारखे नसते
अंतर
एकमेकास समांतर असमांतर
िदशा पूव-प चम उ तर-दि ण
अंशा मक मु ये िवषुववृ तापासून उ तरेकडे व मूळ रेखावृ तापासून पूवकडे व
दि णेकडे अ वृ तांचे मू य प चमेकडे रेखावृ तांचे मू य
वाढत जाते. वाढत जाते.
िव तार उ तरेस ००-९०० पूवस ००-१८००
दि णेस ००-९०० प चमेस ००-१८००
एकण सं या १८१ ३६०
वग करण करते उ णता िवभाग (Heat Zone) काळ िवभाग (Time Zone)
मह वाची वृ ते ०० - िवषुववृ त ०० - मूळ / ि िनच रेखावृ त
२३० ३०’ उ. - ककवृ त १८०० पूव िकवा १८००
२३० ३०’ द. - मकरवृ त प चम रेखावृ त (आंतरा ीय
६६० ३०’ उ. - आ टक वार रेषा िन चती)
६६० ३०’ द. - अंटा टक
९०० उ. - उ तर ुव
९००द .-दि ण ुव
238
बृहद्वृ त (Great Circle)- पृ वीगोलावरील या वृ ताची / वतुळाची पातळी

पृ वीगोला या म यातून जाते याला बृहद्वृ त असे हणतात. अ वृ तांपैक िवषुववृ त
हे एकच बृहद्वृ त आहे. दोन समोरा-समोरची रेखावृ ते जोड यानेही बृहद्वृ ते तयार
होतात. उदा- ०० व १८०० रेखावृ त जोड याने तयार होणारे वृ त िकवा वतुळ.
बृह ृ ताची लांबी पृ वी या परीघाइतक (सुमारे ४०,००० िक.मी.) असते. पृ वीवरील
दोन िठकाणांम ये कमीत कमी अंतर शोध यासाठी बृहदवृ ताचा उपयोग होतो.
काशवृ त (Circle of Illumination)- पृ वी या प रवलन गतीमुळे सुयासमोरील
पृ वी या अ या भागात उजेड व उव रत अ या भागात अंधार असतो. या कािशत व
अ कािशत भागांना वेगळे करणा या वतुळास काशवृ त असे हणतात. काशवृ त हे
सु ा एक कारचे बृहदवृ त असते.
लघुवृ त (Small Circle)- पृ वीगोलावरील या वृ ताची / वतुळाची पातळी
पृ वीगोला या म यातून जात नाही याला लघुवृ त असे हणतात. िवषुववृ त वगळता
इतर सव अ वृ तांची पातळी पृ वीगोला या म यातून जात नाही. हणून ती सव
लघुवृ ते आहेत.
239
गोलाध (Hemisphere)- गोलाचा अधा भाग हणजे गोलाध होय. (चडसारखा आकार
हणजे गोल आिण बांगडीसारखा आकार हणजे वतुळ)
पृ वीचे आडवे व उभे गोलाध- पृ वी या का पिनक अध गोलांची जगा या
नकाशातील थती िवचारात घेता यांचे पुढील दोन गटात वग करण करता येत.े
आडवे गोलाध उभे गोलाध
(Horizontal Hemispheres) (Vertical Hemispheres)
१. उ तर गोलाध १. पूव गोलाध
(Northern Hemisphere) (Eastern Hemisphere)
२. दि ण गोलाध २. प चम गोलाध
(Southern Hemisphere) (Western Hemisphere)
आडवे गोलाध- िवषुववृ तामुळे पृ वीचे उ तर व दि ण असे दोन समान अध गोलाकार
भाग करता येतात. यांना उ तर व दि ण गोलाध असे हटले जाते.
१. उ तर गोलाध (Northern Hemisphere)- िवषुववृ तापासून उ तर ुवापयतचा
पृ वीचा भाग हणजे उ तर गोलाध होय.
२. दि ण गोलाध (Southern Hemisphere)- िवषुववृ तापासून दि ण
ुवापयतचा पृ वीचा भाग हणजे दि ण गोलाध होय.
240
उभे गोलाध- ०० मूळ रेखावृ त व १८०० पूव िकवा प चम रेखावृ त एकमेकास जोडन
तयार होणा या बृह ृ तामुळे पृ वीचे पूव व प चम असे दोन समान अधगोलाकार भाग
करता येतात. यांनाच पूव व प चम गोलाध असे हणतात.
१. पूव गोलाध (Eastern Hemisphere)- ०० मूळ रेखावृ तापासून पूवस १८००

पूव रेखावृ तापयतचा पृ वीचा भाग हणजे पूव गोलाध होय.
241
२. प चम गोलाध (Western Hemisphere)- ०० मूळ रेखावृ तापासून प चमेस
१८०० प चम रेखावृ तापयतचा पृ वीचा भाग हणजे प चम गोलाध होय.
पृ वीचे गोलाध (Hemispherers of the Earth)
उ तर गोलाध दि ण गोलाध
(Northern Hemisphere) (Southern Hemisphere)
पूव गोलाध प चम गोलाध

(Eastern Hemisphere) (Western Hemisphere)
242
पृ वीचे गोलाध (Hemispherers of the Earth)
243
प रिश -४
े भेट व अहवाल लेखन
(Field Visit and and Report Writing)
१. े भेटीचा अथ (Meaning of Field Visit)
२. े भेटीचे मह व (Importance of Field Visit)
३. े भेटीची पूवतयारी (Preparations For A Field Visit)
४. अहवाल लेखन अथ (Meaning of Report Writing)
५. े भेटीचा अहवाल िलिहतांना िवचारात यावयाचे मु े (Points To Consider When
Writing A Field Visit Report)
भूगोल हे सवसमावेशक शा असून प वी ही भूगोल अ यासकाची

योगशाळा आहे. पृ वीवरील ाकितक व मानवी घटनांचे िव लेषण क न यां यातील
आंतरि यांचा अ यास भूगोलात कला जातो. परंतु अनेक ाकितक व मानवी घटक-
घटनांचा अथ य िनरी ण व सव ण क यािशवाय लावता येत नाही. यासाठी े
भेट अ यासप ती भूगोलात मह वाची व िदशादशक ठरते.
े भेटीचा अथ (Meaning of Field Visit)- अ यास हेतूशी संबंिधत मािहती
मुलाखत, िनरी ण, सव ण इ. तं ां ारे िमळिव यासाठी िकवा मािहतीची पडताळणी
कर यासाठी एक िकवा अनेक (अ यास उ ाशी) संबंिधत थळावर अ यासकाने
य जाणे हणजे े भेट होय.
े भेटीचे मह व (Importance of Field Visit)-
१. भगोल हे िन र ण व अनुभवा ारे िशक याचे शा आहे. े भेटीमुळे सव
भौगोिलक कौश ये वापरली जातात. उदा. िनरी ण, सव ण, नमुना संकलन,
मािहती सं हण, सारणीकरण, नावली बनिवणे, मुलाखत घेणे, नकाशा तयार
करणे, िन कष काढ यासाठी सां यक य तं वापरणे इ.
२. े भेटीमुळे पु तक िश णातील उणीवा भ न िनघतात. िविवध संक पना,
िस दांत मूत व पात मांडता येतात.
३. ाकितक व मानवी घटक-घटनांचा पर पर संबंध समज यास मदत होते.
244
४. व तुिन ता, अचूकता, समय सूचकता, वै ािनक ीकोन, सहकायभाव,
पयावरण संवेदनशीलता आिण समाजािभमुखता यासार या मू यांम ये वाढ होते.
५. हवामान, वन पती व ाणी जीवनातील िविवधतेचे ान होते.
६. भूमी, मृदा, जल, कषी, वने, पशू, ाणी, प ी, जलचर, खिनजे, ऊजा साधने इ.
साधनसंपदांची िनिमती, हास, िवतरण व मह व ल ात येत.े
७. नदी, िहमनदी, वारा, समु लाटा, भूजल इ. मुळे भूपृ ा या व पात कसे व
कोणते बदल होतात याची मािहती होते.
८. भूकप, वालामुखी उ ेक, च वादळे, भूघसरणी, महापूर, िनवनीकरण,
वाळवंटीकरण, ारीकरण, मृदा धूप, लोकसं या वाढ, नागरीकरण,
औ ोिगक करण, दषण इ. नैसिगक व सामािजक सम यांची ती ता ल ात येत.े
९. मानवा या शारी रक, सामािजक व सां कितक वैिश ांची मािहती होते.
१०. वेगवेग ा देशातील मानवी जीवनप ती व मानवी यवसायांमधील िभ ता
शोधता येत.े
११. देशाचा आिथक, सामािजक, शै िणक आिण तांि क िवकास समजतो.
१२. पयावरण संवधनास चालना िमळते.
े भेटीची पूवतयारी (Preparations For A Field Visit)-
१. े भेटीस जा यापूव , आपण कोण या उ ेशाने तेथे जात आहोत हे आपणास
माहीत असणे आव यक आहे.
२. े भेटीचे उ सा य करताना या प रसरात कोणकोणती भौगोिलक वैिश े
आपणास िदसणार आहेत, याचाही िवचार करावा.
३. े भेट ितबंिधत / संरि त िठकाणी असेल तर संबंिधत कायालयाची अगोदर
परवानगी घेऊन मग े भेटीचा िदवस व वेळ िन चत करावा.
४. या देशात जायचे आहे. याचा क ा आराखडा तयार करावा. यामुळे आपण
िनवडले या प रसरात जा यासाठी र ता कोणता व िकती लांब आहे. तेथे जा यास
वाहतुक चे साधन कोणते वापरतात व पोहच यास िकती वेळ लागतो याची
पूवक पना आप यास येते.
245
५. सव णासाठी िनघतांना न द-वही / े -पु तका, पेन, पे सील, मोजप ी, टेप,
होकायं , दब ण इ. सािह य सोबत असावे.
६. िनसगातील वैिश पूण भू पांची व सां कितक भू यांची छायािच े घे यासाठी
कमेरा असावा.
७. अ यासा या उिद ानुसार तयार कलेले न-नमुने असावेत. यांचा अथ व उ ेश
आधीच समजावून यावा.
८. े भेटीसाठी िनवडले या प रसरात गे यानंतर जाग कपणे व काळजीपूवक
तेथील भौगोिलक घटकांची न द यावी.
९. े भेटी दर यान कठ याही व तूचे आप याकडन नुकसान होणार नाही याची
काळजी यावी .
े अ यासाचे ट पे (Stages of Field Study)
अहवाल लेखन अथ (Meaning of Report Writing)- े भेटीत िनरी ण,

सव ण िकवा मुलाखती ारे िमळिवले या िविवध घटकां या मािहतीचे, संकलन व
वग करण क न यो य या नकाशे, आलेख, त े, आराखडे, िच े, छायिच े इ. चा
उपयोग क न मु ेसूद लेखन कले जाते. यालाच अहवाल लेखन असे हणतात.
े भेटीचा अहवाल िलिहतांना िवचारात यावयाचे मु े (Points To Consider
When Writing A Field Visit Report)-
१. तावना (Introduction)- तावनेत े भेटीची आव यकता आिण े
भेटीसाठी िनवडले या थळाचे मह व याचा थोड यात आढावा घेणे अपेि त असते.
246
२. वासमाग (Travel Route)- े भेटीसाठी िनवडलेली थळे आप या
गावापासून िकती दर आहे? तेथे जा यासाठी र ता क ा िकवा प ा आहे काय?
कोण या वाहनाने जाता येते? िकती वेळ लागतो? े भेट कोण या तारखेस गेली होती
िकवा िकती िदवसांची होती? याबाबत मािहती वासमागात िलहावी. तसेच वासाचा
ये या-जा याचा माग दशिवणारा नकाशा काढावा.
३. उ े (Objectives)- े भेटीचा कोणता उ ेश ठरव यात आला होता? ते
िलहावे.
४. थान (Location)- आप या गावा या संदभाने े भेटीसाठी िनवडले या
थळाचे थान व िदशा सांगावी. हे थान ड गरावर, ड गरा या पाय याशी, वन सीमेवर,
नदीकाठी आहे काय ते नमूद करावे, अ वृ तीय व रेखावृ तीय थान, समु सपाटीपासून
उंची िलहावी. अ यास े ाचा थानदशक आराखडा िकवा नकाशा काढावा.
५. भूपु रचना व जल णाली (Topography and Drainage System)-
प रसरातील भूपृ ाचे वणन तेथील ड गर, टेक ा, उताराचे भाग, खोलगट व मैदानी
भाग, याची उंची व उतार या बाबतीत वणन करावे. नदी िकवा उपनदी असेल तर यांची
उगम थाने, लांबी, िदशा याबाबत मािहती िलहावी.
६. हवामान (Climate)- े ाभेटी प रसरातील मो ा गावी, तालु या या गावी
तापमानाची व पज याची मािहती िमळ शकते. ित या आधारे हवामानाची थती वणन
करावी.
७. वन पती व ाणीजीवन (Plant and Animal Life)- े भेटी या
प रसरातील वन पती व ाणी कारांची नावे व यांची काही ठळक वैिश े यात
िलहावीत. िच े िकवा छायािच े जोडावीत.
८. भूमी उपयोग (Land Use)- भेट िदले या प रसरात भूमी वापर कोणकोण या
कारणांसाठी कला जात आहे हे िलहावे. उदा. व ती, वने, शेती, करणे. खाणकाम इ.
साठी.
९. व ती (Settlement)- घरांची रचना, व तीचा कार, आकार, ऐितहािसक
वा तू, धािमक थळे इ. बाबत वणन यात करावे.
247
१०. लोकसं या (Population)- आपण भेट िदले या देशातील एकण
लोकसं या, वयरचना, िलंगगुणो तर, सा रतेचे माण, आिथक यवसाय, लोकव ती
व इतर सेवा बाबतची मािहती िलहावी.
११. िन कष (Conclusion)- े अ यासातून आपण काय िशकलो व कोण या
भौगोिलक संक पनांचा अनुभव घेतला हे िलहावे.
१२. सूचना /िशफारशी (Recommendation)- े भेटी या थळा संदभात काही
सूचना असतील तर या या मु ा अंतगत िलहा यात.
१३. संदभ सूची (References)- े भेटीचा अहवाल लेखनासाठी जे सािह य
उपयु ठरते (उदा. संदभ ंथ, मािसक, वािषक अंक, कायालयांची रिज टरे,
संकत थळे, जनगणना अहवाल इ.) याची यादी यात ावी. यात शीषक, लेखक,
काशक, काशन थळ व वष यांचा उ ेख करावा.
248
संदभ सूची
१. दाते सु. . आिण दाते संजीवनी (१९७२) : ाकितक भू-िव ान, रावील
प लकशन, सातारा.
२. कोलते, पुरािणक, कबडे (१९९१) : हवामानशा व सागर िव ान, िव ा
काशन, नागपूर.
३. चौधरी शं.रा., िशंदे बा.द., च हाण िम.भा. आिण देशमुख भा.व. (१९९४) :
भूगोलाशा ाची मुलत वे, िहमालया प लिशंग हाउस, मुंबई.
४. शेटे शंकरराव आिण कोरे दा.स. (१९९८) : ाकितक भूगोल, िपंपळापुरे
काशन, नागपूर.
५. अिहरराव आिण अिलझाड (२००१) : ाकितक भूगोल, िनराली काशन, पुणे.
६. लाटकर आिण आपटे (२००४) : ाकितक भूगोलाची मुलत वे, िव ा काशन,
नागपूर.
७. खतीब क.ए. (२००६) : ाकितक भूगोल, मेहता प लकशन हाउस, पुणे.
८. गोिवंद सागर (२००६) : भौगोिलक िवचारधाराए (Geographical
Thoughts), िड क हरी प लिशंग हाउस, नई िद ी.
९. सवदी ए.बी. आिण कोळेकर पी.एस. (२००८) : ाकितक भूगोल, िनराली
काशन, पुण.े
१०. नाईक ही.टी., गु डे बी.आर. आिण राठोड पी.डी. (२०१०) : ाकितक
भूगोलाची ओळख आिण मुलत वे, कलाश प लकश स, औरंगाबाद.
११. चौधरी शंकर रा. आिण गािवत िकरण (२०१७) : भू पशा , शांत
प लकश स, जळगाव.
१२. कालकर ीकांत (२०१९) : ाकितक भूगोल, डायमंड प लकश स, पुणे.
१३. Singh Savindra (2006) : Physical Geography, Pravalika
Publications, Alahabad.
१४. Simon Adams and David Lambert (2006) : Earth Science,
Chelsea House Publishers, New York.
249
१५. Husain Majid (2010) : Fundamentals of Physical Geography,
Rawat Publications, Delhi.
१६. Strahler Alan (2011) : Introducing Physical Geography, John
Wiley and Sons, USA.
१७. Lutgens Frederick K. and Tarbuck Edward J. (2013) : The
Atmosphere-An Introduction To Meteorology, Pearson,
Delhi.
१८. https://vishwakosh.marathi.gov.in/
१९. http://www.wikipedia.org
२०. https://www.britannica.com/
२१. http://ebalbharati.in/main/publicHome.aspx
२२. https://ncert.nic.in/textbook.php
२३. https://www.usgs.gov/
२४. https://www.nasa.gov/
२५. https://www.bluehabitats.org/
२६. https://rwu.pressbooks.pub/webboceanography/
२७. https://geologycafe.com/
२८. https://oceanexplorer.noaa.gov/edu/learning/welcome.ht
ml
२९. https://nssdc.gsfc.nasa.gov/
३०. https://spaceplace.nasa.gov
250
-: मनोगत :-
‘भूगोलशास्त्र (Geography)’ हा शास्त्राांची जननी क िंवा शास्त्राांचे शास्त्र म्हणून
ओळख असलेला, कनसगग-मानव सांबांध अभ्यासणारा, पयागवरण सांतुलनास कदशा देणारा,
सवगसमावेश व बहुव्यापी कवषय आहे. या कवषयाचा मुख्य आधार ‘प्रा ृकत भूगोल
(Physical Geography)’ हा आहे. ‘प्रा ृकत भूगोल’ प्र ृतीचा म्हणजेच कनसगागचा
अभ्यास रणारा मुलभूत कवषय आहे. त्याच्या अभ्यासाकशवाय भूगोलाशास्त्रास अथग व गती
प्राप्त होऊ श त नाही, ोणत्याही घट ाची ओळख रून देता येत नाही, तसेच मानवाचे
कचरांतन अस्स्त्तत्व व कव ास साध्य रणेही अशक्य आहे.
‘प्रा ृकत भूगोल’ हा कवषय सांपूणग जगात कवकवध स्त्तराांवर अभ्यासला जातो. स्त्पधाग
परीक्ाांमध्ये त्यास मह त्व कदलेले आढळते. महाराष्ट्रातील कवकवध कवद्यापीठाांमध्ये ही पदवी व
पदव्युत्तर वगाांच्या अभ्यासक्रमात कवद्यार्थयाांना पृर्थवीचे स्त्वरूप समजावे, नैसकगग
सां ल्पनाांचा बोध व्हावा व भूगोलाशास्त्राचा कव ास व्हावा या हेतूने ‘प्रा ृकत भूगोल’ हा
कवषय समाकवष्ट् ेला गेलेला आहे.
प्रस्त्तुत ‘प्रा ृकत भूगोल ’ हे मराठी माध्यमातील पुस्त्त साकवरीबाई फुले पुणे
कवदयापीठ, पुणे याांच्या प्रथम वषग ला वगागच्या प्रथम सराच्या भूगोल कवषयाच्या
अभ्यासक्रमास अनुसरून कलकहलेलां आहे. या पुस्त्त ात बहुताांशी सां ल्पना रांगीत छायाकचर व
आ ृती स्त्वरुपात स्त्पष्ट् रण्याचा प्रयत्न ेलेला आहे. त्यामुळे ‘प्रा ृकत भूगोल’ हा कवषय
समजण्यास मदत होईल असे वाटते.
प्रस्त्तुत पुस्त्त ासाठी जे-जे सांदभग साकहत्य मला उपयुक्त ठरले त्या सवग ज्ञानसागराांचा
मी शतशः ऋणी आहे. आपल्या या भूगोलशास्त्रातील अनमोल ायागमुळेच भूगोलशास्त्राचे
भकवष्य उज्ज्वल आहे.
धन्यवाद!!!!
-: लेख :-
प्रा. डॉ. चांद्रभान भानुदास चौधरी
(एम.ए., बी.एड., एम.कफल., पीएच.डी., नेट)
भूगोल सहयोगी प्राध्याप
रयत कशक्ण सांस्त्थेचे,
एस.एस.जी.एम. ॉलेज , ोपरगाव
Email- cbchaudhari.1576@rediffmail.com स्त्वयां-प्र ाकशत

PHYSICAL GEOGRAPHY by Dr. Chandrabhan Bhanudas Chaudhari

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

PHYSICAL GEOGRAPHY by Dr. Chandrabhan Bhanudas Chaudhari

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

प्राकृतिक भूगोल

डॉ. चंद्रभान भानुदास चौधरी

Book Title : ाकितक भूगोल

Author : डॉ. चं भान भानुदास चौधरी

Copyright 2020 Chandrabhan Bhanudas Chaudhari

All Rights Reserved.

Publisher : Self Published

डॉ. चं भान भानुदास चौधरी

अनु मिणका (Content)

करण- १ ाकितक भूगोल प रचय / ओळख

प रिश -१ : भूगभशा ीय काल माण

संदभ सूची ((References) (249-250)

१.१ भूगोलाचा अथ (Meaning of Geography)

१.६.३ जलावरण (Hydrosphere)- पृ वीवरील पा या या अ त वास जलावरण

१.७.२ भू पशा (Geomorphology)- भू पशा हणजे पृ वीवरील िविवध

१.१०.२ वातावरण (Atmosphere)- पृ वीभोवताल या हवे या आवरणाम ये

१.१०.५ पृ वी णालीतील आवरणां या आंतरि या-

ब याचदा पृ वी णालीत सव आंतरि यांची साखळी िनमाण होते. हणजेच एका

२.१ िशलावरण अथ (Meaning of Lithosphere):

२. भूगभशा ीय पुरावा (Geological Evidence)- अटलांिटक महासागरा या पूव

िसनो ेथस (Cynognathus) िल टोसौरस (Lystrosaurus)

नदीचे खनन च भू देशाचा िव तार, रचना, पज य माण, समु ापासूनचे अंतर

१ युवाव था (Youth Stage)- ही रण च ातील ारंिभक अव था आहे. या

३.१ वातावरण अथ (Meaning of Atmosphere)

२. ाण वायू / ऑ सजन (Oxygen)- ऑ सजन रासायिनक ा खूप सि य

१. तपांबर (Troposphere)- वातावरणाचा सवात खालचा भाग हणजे तपांबर

िव तार- हा थर पृ वी या पृ भागापासून सरासरी ११ िक.मी. उंचीपयत आहे. या

तप त धी (Tropopause)- तपांबरा या वर या सीमेलगत या अ द सं मण

ब) बा ांबर (Exosphere)- पृ वी या पृ भागापासून ६४० िक.मी. उंची

भू-वातावरणीय ारण (Terristrial Radiation) सौर ारण (Solar Radiation)

३.५.३ सौर थरांक (Solar Constant)- पृ वी सूयापासून सरासरी अंतरावर

३.६.१ सूयाकडन पृ वीकडे येणा या उ णतेचे व प- सूयाकडन पृ वीकडे येणा या

वायुभारमापक (Barometer) तीन कारचे आहेत-

२. वरिहत वायुभारमापक (Aneroid ३. अंका मक वायुभारमापक

३.७.२ दाब मापनाची प रमाणे / एकक (Units of Pressure Measurement)-

३.७.३ हवे या दाबाचे िवतरण (Distribution of AirPressure)- हवेचा दाब

२. उप-उ ण किटबंधीय जा त दाब प े (Sub-Tropical High Pressure

वेगमापन- वा याचा वेग वायुवेगमापक (Anemometer) उपकरणा ारे मोजतात.

३.८.४ दाब प ांनुसार वाहणारे वारे (Winds Blowing According To The

वा याची मूळ िदशा

३.९ वृ ीची पे आिण कार (Forms and Types of Precipitation)

िनिमती- पृ वी पृ भागावरील पा याचे सूया या उ णतेमुळे बा पात पांतर होते. हे

पज य कार- बा पयु हवा थंड हो या या व पाव न पावसाचे तीन मु य कार

३. आवत पाऊस / आघाडी पाऊस (Cyclonic/ Frontal Rain)- आवत िकवा

िनिमती- वातावरणातील उ वगामी हवेचे तापमान गोठणिबंदखाली (०० से सअस पे ा

िनिमती- भूपृ ावर जा त उ णता असताना ऊ वगामी हवेचा वाह वातावरणाकडे

४.१ जलावरण अथ (Meaning of Hydrosphere)

नैसिगक ा जला या वेगवेग ा अव थांम ये पांतरण होतांना या या

खंड व महासागरातील जल संतुलन (००० घन िक.मी. म ये)

जलाची खोली मापन (Measurement of Water Depth)- महासागर तळाची

अवलंबून आहे. या उपकरणात पा या या पृ भागावरील गु वाकषणचा भाव व

१. भूखंड मंच / समु बुड जमीन (Continental Shelf)- खंडा या

एकण महासागर े फळापैक भूखंड मंचाचे े

िव तार- भूखंड मंचाचा िव तार सव सारखा नाही. या िकना याजवळ पवतरांगा

सागरतळावरील सपाट मा या या व ती उतारा या बाजू असले या पवतांना

म य महासागरीय जलम पवत व सागरी खंदक हे सागरतळाचे भूगभशा ा या

८. प चतट (Backshore)- भरती या कमाल सरासरी मयादेपासून ते समु िकनारा

४.७ महासागर जला या हालचाली (Movements of Ocean Water):

लाटे या िनिमतीशी संबंिधत श ी (The Forces Associated With The

१०. लाटेचा तळ (Wave Base)- या जा तीत जा त खोलीपयत लाटेमुळे पा याची

लाटेची कमाल उंची : ३४ मीटर (११२ फट)

पृ ीय लाटा (Surface Waves) अंतगत लाटा (Internal Waves)

िफिलिप स जवळील उप हीय ितमा