KABANATA VIII
libingan ng mga katoliko
Otel Adelph – tinuluyan ni rizal sa Liverpool
G. Charles Beckett – isang organista ng simbahan ng St.
Paul.
Mga anak:
 Gertrude
 Blanche
 Glory
 Grace
Dr. Antonio Regidor – isang matandang Pilipinong
abugadong – ekonomista.
Dr. Rheinhols Rost – katiwala ng aklatan sa mga
Suliraning Panlabas na dalubhasa sa kasaysayan at
kulturan malay.
 Tinawag niya si Rizal na “Perlas ng mga lalaki”
 Patnugot ng Trubner’s Record (Naglalathala ng
mga pag-aaral ukol sa silangan)
 Specimens of Tagal Folklore – naglalaman ng
mga kasabihan at palaisipan
 Two Eastern Fables – pagtutulad na pag-aaral
sa mga pabula ng Hapones at Pilipino.
Dr. H Kern – isang Olandes na dalubhasa sa Silangan
Sucesos de las Islas Filipinas (Mga pangyayari sa
Kapuluan Pilipinas) – ni Antonio Morga na nalathala sa
Mehiko.
 Antonio Morga – naging hukom ng Royal
Audencia (Kataastaasang Hukuman) at naging
pansamantalang Kapitan Heneral ng Pilipinas.
Pari Miguel Lucio Bustamante – sumulat ng kuwentong
Tandang Basiong macunat (pagtulad sa mga Pilipino sa
Kalabaw na walang kaunlaran)
Mga Akdang Sinuri:
 Conquistador de las Islas Filipinas – Gaspar de
San Agustin. (Tiyak ngunit may killing)
 Relacion de las Filipinas – Pedro Chirino
(Makapari at Pambata)
 Labor Evangelista – P. Colin
 Primo Viaggio Interno Al Globe Terraqueo –
Pigafetta
 Ang Ulat sa Hari ng Espanya at sa Papa –
Martin de Rada. May killing sa mga Pilipino,
ngunit puno ng pagkamuhi.
 Sucesos de las Islas Filipinas (Mga Pangyayari sa
Kapuluang Pilipinas) – Antonio Morga
Mga Balita Buhat sa Pilipinas:
 Pinaalis ang higit sa 20 pamilya sa loob ng 24
oras.
 Nagtaas ng up sa lupang sinasaka
 Kolonel Olive – namuno sa mga kawal na
nagpaaalis sa mga magsasaka sa calamba
 Mariano Herbosa – asawa ni Lucia.
o Namatay sa kolera
o Hindi pinahintulutang mailibing sa
o Pinaalis ng hukuman si lucia sa kanyang
tahanan.
 Manuel T. Hidalgo – asawa ni Saturnina.
ipinatapon sa Tagbilaran, Bohol.
 Laureano Viado – Nabilanggo matapos
makuhanan ng sipi ng noli, kasama ang sampu
sa kanyang kasera.
 Bibliotheque Nationale – isasaliksik ni Rizal sa
Paris
 Liham mula kay Mariano Ponce na nagbabalita
ng pagtatanggol na ginawa ni Pader Vicente
Garcia laban sa panunuligsa ni Padre Jose
Rodriguez
 Marcel H. Del Pilar at Mariano Ponce – lider ng
pagpapalaganap
 Ang pagtatagpo nila ni Mariano Ponce ay ukol
sa liham ng pagtanggi niya sa alok nito na
mamatnugot ng pahayagang “Esapana en
Filipina”
Gertude – tinuruan si Rizal ng Ingles. May pagtingin kay
Rizal.
Samahan ng Pilipinologist:
 Ang samahan ay naglalayong maakit ang ibang
tao (anumang lahi at paniniwala) sa pag-aaral
ukol sa Pilipinas.
La Solidaridad – itinatag ni Graciano Lopez Jaena
 Pahayagan ng Pagpapalaganap
 Graciano Lopez Jaena – Patnugot
 Mariano Ponce – Tagapamahala
 Dimas Alang at Laong Laan – ginamit ni Rizal
bilang sagisag sa Panulat
Questiones de Sumo Interes – isinulat ni Padre
Rodriguez; pagtuligsa sa Noli.
 La Vision del Fray Rodriguez (Ang Pangitain ni
Padre Rodriguez) – ang polyeto ay isang
panunuyang pag-uusap ni San Agustin at Padre
Rodriguez.
o Pagpapamalas ni Rizal sa kaalaman niya
sa relihiyon at masakit na panunuya
21 babae - nais magtataga ng panggabing paaralan
upang matutuhan ang wikang Kastila.
 Tinutulan ni Padre Filipe Garcia.
 Fraxedes Witanco – nagdala ng kahilingan kay
G.H Weyler
 Teodoro Sandiko – naghatid ng pangyayaring
ito kay Marcelo H. Del Pilar
Ang nilalaman ng liham:
a. Ang mga inang Pilipina ay dapat turuan ang
kaniyang anak ng pagmamahal sa Diyos, inang-
bayan at Katauhan
b. Ang mga inang Pilipina ay tumulad sa mga Inang
Espartan na handing ihandog ang kanilang mga
anak sa pagtatanggol sa bayan
c. Dapat panatilihin ng dalagang Pilipina ang
kanyang sarili at mapanatili ang katangian ng
kanyang lahi.
d. Dapat na turuan ng babaing Pilipino ang
kaniyang sarili at mapanatili ang katangian ng
kanyan lahi.
e. Ang pananampalataya ay hindi
nangangahulugang dasal at pagsusuot ng
kalmen, kundi ang pamumuhay sa
pamamaraang Kristyano, na may malinis na aral
at mabuting ugali.
Mga Lilok:
 Pananagumpay ng Kamatayan sa Buhay
 Pananagumpay ng Agham sa Kamatayan
 Prementheus Bound
Sa Lupa ng Toreng Eiffel
 Kasama sa silid ni Rizal:
o Justo Trinidad – dating gobernadorsilyo
sa Santa Ana, Maynila
o Jose Albert – nagaaral na taga maynila
 Ahedres – lugar kung saan sila naglalaro
 Tinangka ni Rizal na magtatag ng paaralan ng
mga lalaki upang mabigyan ng wastong
edukasyon ang kanyang kababayan.
 G. Cunanan – isang mayamang Kapampangang
nanirahan sa Paris. Ito ay nangakong
mangingilak ng 40,00 pesos.
 Ayon sa liham ni Rizal kay Jose Basa ay sinabi
niya na ang dalubhasa ay itatatag upang
maturuan ang mga taong kabilang sa mabuti at
nakaririwasang angkan.
 Mga kurikulum: Etika, Matematika, Pandaigdig
na Kasaysayan, Kastila, Gymnastics
 Pomal na binuksan ang Pandaigdig ng
Tanghalan sa Pransiya.
o Rizal, Valentin Ventura, Abarca, Justo
Trinidad
 Indios Bravos ang pangkat ni Buffalo Bill at
kanyang mga kasamang Amerikanong Indiyo ay
lumahok sa palatuntunan, sa pangyayaring ito
ay naisipan ni Rizal na palitan ang pangalang
itinatag niyang Samahang Kidlat sa Indios
Bravos, upang maipakita at ipagmalaki ng mga
Pilipino ang kanilang pagkalahi.
 Mateo Elejorde – parmasiyutikong kaibigang
taga-Calamba.
Ang Nagagalit na Panulat:
 La Verdad Para Todos (Ang katotohanan para
sa lahat) – kauna unahang artikulo ni Rizal na
lumabas sa La Solidaridad
 Dahilan sa pagbalik sa Londres:
o Upang itulad ang manuskrito niya sa
orihinal na aklat ni Morga na nasa
Aklatan ng Londres
o Upang makita ang ilang dokoumento na
pinatitiyak sa kanya ni Dr. Adolf Meyer
o Nais niyang dalawain ang pamilya ng
mga Beckett.
 Pinadalhan niya si Gertrude ng
panurok o brooches
La Ilustracion Artistica – kung saan lumabas ang
artikulo ni Vicente Barrantes tungkol sa dulang tagtalog.
Una Profanacion (Ang Kalapastanganan) – ukol sa
pagtanggi ng simbahang ilibing ang kaniyang bayaw na
si Mariano Herbosa sa libingang Katoliko.
Verdades Nuevos (Bagong Katotohanan) – dito ay
pinabulaan ni Rizal ang payo ni Beloc “na ang paggawa
ng mga pagbabago sa Pilipinas ay makapagpapahina sa
pananakop ng Espanya sa Kapuluan”
Por Telepono (Ang Telepono) – ipinadala niya sa
kaniyang kaibigan na si Mariano Ponce sa Barcelona
upang ipalimbag.
 Ang kaunaunahang kablegram ay tumawid sa
atlantiko at tinanggap ni Marconi
 The Transoceanic Telephone Company –
nagkabit ng telepono
P. Font – nagpayo sa ministro na magtalaga ng isang
gobernador na malupit at uhaw sa dugo
La Patria – pahayagang pang-araw-araw na inilathala sa
madrid na tagapamansag ng mga prayleng Pilipino.
Verdades Viejos (Mga Lumang Katotohanan) – sagot sa
sinulat ni Rizal na Verdades Nuevas (Mga Bagong
Katotohanan). Ang sagot na ito’y sinagot muli ni Rizal sa
kaniyang Diferencias (Mga Pagkakaiba)
Garnier – isa sa pinakamalaking limbagan sa Paris.
Regidor – unang may balak mamuhunan sa
pagpapalimbag ng aklat ngunit nagbago isip nito.
Lugar kung saan nailimbag ang mga sipi:
 Barcelona
 Madrid
 Hongkong
 Pilipinas
Lord Henry E. J. S. Stanley – nagsalin sa wikang Ingles.
Napabilang sa mga lathalain ng Hakluyt Society of
London.
 Justo Zaragoza – tinangka ipalimbag uli
 Blair at Robertson – inilakip sa kanilang
ipinalimbag na aklat na The Philippine Islands
ANG HALAMANAN SA EUROPA
Belhika (Belgium) – tinatawag na Halamanan ng Europa
 Nilisan ni Rizal ang Paris sapagka’t napakamahal
ng upahan ng tirahan dahil sa Pandaigdig na
Tanghalan.
Valentin Ventura – isang mayamang taga-Bacolor
Pampanga na pumisan sa kanya sa Paris nang walang
bayad.
Ang walang pagod na Panulat:
Filipinas dentro de cien Años (Ang Pilipinas sa Loob ng
isang daang taon)
Mckinley – pangulo ng Estados Unidos
Ingratitudes (Mga Kawalang-turing) – nauukol sa
talumpati ni G. H Weyler habang dumadalaw sa ilang
bayan ng lalawigan sa Laguna kasama ng maraming
prauleng Dominiko.
G. H. Weyler – anak ng isang Aleman. Naging Ministro
de Guerra
Sin Nombre (Walang Ngalan) – ipinamata ni Rizal na ang
daing ng mga taga-Calamba sa mga pari na may-ari ng
asyenda at saa Gobernador Heneral ay hindi dininig
nito.
G.H Emilio Terrero y Pernat – humingi ng payo sa
pinararatangan
Sobre la Nueva Ortografia de Lengua Tagala (Uko sa
Bagong Baybay ng Wikang Tagalog) – makaagham na
pagsusuri ng pagbabaybay ng Tagalog
Cosas de Filipinas (Mga bagay-bagay sa Pilipinas) –
nauukol sa mga balita sa mga pahayagan sa Maynila
El Porvenir de Visayas – pinapurihan ang guwardiya
sibil
Sobre la Indolencia de los Filipinos (Tungkol sa
Katamaran ng mga Pilipino)
 Klima, kalikasan, kalagayang panlipunan at
pampulitika
 Ala-phileag – pagpapadala ng mga lalaki sa
ibang bansa
 “Tila ka Kastila” – sinasabi kapag ang isang
Pilipino ay tamad
Ang Papa:
 Nabalitaan ni Rizal na ginugugol ng kanyang
mga kababayan sa madrid ang panahon sa
pagsusugal.
 Pinadalhan niya ng liham si Del Pilar upang
hilingin dito na paalalahanan ang mga Pilipino
sa madrid na hindi sila pumunta sa Europa
upang magsugal.
 Tinawag si rizal na Papa imbis na Pepe
Pantaleon Quintero – asawa ni Soledad
A Mi… (Aking Paraluman) – nag-tataglay ng init,
masimbuyog damdamin at nagngingitngit na puso ng
maysakit na makata.
Suzanne Jacoby – magandang pamangkin ng kanyang
klasera; umaliw sa kaniyang kalungkutan sa Belhika
KABANATA IX
Silvestre Ubaldo – asawa ni Olympia
Felicisimo Gonzales at Jose Maria Panganiban –
dalwang kaibigan ni Rizal na pinatay sa Espanya.
Jose Maria Panganiban – binugbog ng isang lalaki dahil
sa pagseselos.
Antonio Luna- nakapagsalita nang hindi Mabuti ukol kay
Nelly Boustead.
 Hinamon ni Rizal ng Duelo
 Sa barili ay mahusay si rizal ngunit sa espanda
ay higit na mahusay si luna.
Wenceslao Retana – hinamon din ni rizal ng Duelo.
 Sumulat ng artikulo sa La Epoca patungkol sa
kaibigan at kamaganak ni Rizal na hindi umano
sila nagbabayad ng upa kaya pinaalis sa kanilang
lupa sa Calamba
Saturnina – nagbalita kay rizal na sina Paciano, Antonio,
Dandoy, Silvestre, Teong at iba pang ginoo sa Calamba
ay ipinatapon sa Mindoro sakay ng bapor Brutus.
Matias Belarmino – nag padala kay Rizal ng 200 blang
regalo.
Catalino Dimayuga – sumulat kay rizal at nagpadala ng
isang tsekeng nagkakahalaga ng 500 bilang abuloy sa
kaniyang mga kaibigan.
Marcelo H. Del Pilar – patnugot ng La Solidaridad
Pedro Gonvanles – isang abogadong kastila. Kinuha nila
ngunit hindi sila natulungan nito sapagka’t ito’y babalik
sa Maynila.
Dr. Dominador Gomez – kalihim ng Associacion
Hispano-Filipino
G. Fabie – Ministro sa Kabilang-Dagat
El Resumen – “takpan ang m,ga tainga, buksan ang
lukbutan, at maghalukipkip – ito ang pamamaraang
kolonya ng Espanya”
Mga pahayagang humiling ng pagbabago sa
pamamahala sa Pilipinas
 La Justicia
 El Dia
 El Pais
 El Globo
 La Republica
Manuel Becerra, Mama, at Pi Y Margal – hinilingan ni
Rizal ng tulong ngunit ang Partido ng mga iyon ay wala
sa kapangyarihan.
Pi Y Margal – may damdaming pakikiramay sa mga
Pilipino, ay lumabas sa El Nuevo Regimen
Leonor Rivera – may matapat at matibay na
pagmamahal kay Rizal
Henry C. Kipping – isang inhinyerong Ingles na
namamahala sa ginagawang perokaril sa Bayambang ay
tinubuan ng pag-ibig kay Leonor.
Donya Silvestra Rivera – ina ni Leonor; tutol sa
pagiibigan nil ani Rizal
Galicano Apacible – pinagpakitaan ni Rizal ng liham.
Felipe Buencamino – abogado ng mga magsasaka ay
nakikipaglaban sa pagtatanggol sa mga namumuwisan
ng lupa.
Fausto – tagapagsulat ng notary
Reyna Rehente Maria Cristina – reyna ng Espanya
Café Habanero muling nagkasamasama ang mga
Pilipino upangn muling itatag ang Samahan ng mga
Kastila at Pilipino.
Nahati ang mga Pilipino sa dalwang Pangkat:
 Rizalista
 Pilarista
Villa Eliada – nabawasan ng kaunti ang kalumbayan ng
bayani, sapagkat si Rizal ay naakit nina Nelly at Adelina
Boustead.
KABANATA XI
Hongkong – base ng kanyang pagpapalaganap at
pagpapatayo ng paaralan
Sipi ng Aklat – ipinangakong ibabayad kay Basa
Otel Castilla – tinuluyan ni Rizal sa Marseille
S.S Melbourne – sinakyan ni Rizal patungo sa Hongkong
 80 pasahero patungo Europa
Padre Fuche - nawiling makipagl;aro sa kanya ng
ahedres
Hiindi baba ng 400 piso ang halaga ng sipi sa Madrid
800 – bilang ng unang sipi ngb El Filibusterismo
Prinsipen Tagulima – anak ni Sultan Zaide nfg Ternate
Malapad na Bato – tagpuan
Mulukus – kung saan nahuli ang sultan at ang kanyang
Pamilya
Kamandagan – bayani ng nobela
Lakan-Dula – huling hari ng tondo
Sinagtala at Maligaya – dalawang apong babae
Makamisa- nobelang hindi natapos ni Rizal
Jose Maria Basa- isa sa mga pilipinong pinaghihinalaan
na ipinatapon o nagtago sa hongkong
20 Sipi ng El Filibusterismo, 4 na sipi kay Morga at 4 na
sipi ng Noli sa kanyang kaibigan na si Manuel Camus
Manuel T. Hidalgo – nagbalita kay Rizal ng
pagpapatapon sa 25 tao sa Calamba
Reyna Victoria – Reyna sa Inglatera
Donya Teodora – pinaratangan ng mga kastila na London Printing Press – isinaad na dito nailimbag ang
nagpapanggap siyang Teodora Alomso gayong ang saligang batas at layunin ng La lIga Filipinas upang iligaw
kanyang pangalan ay Teodora Realonda de Rizal ang mga kastila

Victoria Goal – Bilangguan Domingo Franco – pinagpadalahan ni Rizal ng sipi ng

Saligang Batas ng samahan
Dr. Lorenzo Pereyra Marquez – director ng bilangguan
Mga Layon:
Dr. Ariston Lim Bautista – nagpadala ng sipin ng
Diagnostic Pathology ni Dr. R. Virchow at sipi ng Traite 1. Papag-isahin ang buong sangkapuluan sa isang
Diagnostique ni Mesnichock. katawang buo, malakas, magkakauri
2. Pagtatangkilikan ng isa’t isa sa l;ahat ng
Don Antonio Vergel de Dios - naghandog ng tulong na kagipitan at pangangailangan
bumili ng aklat at instrument sa Europa na 3. Pagtatanggol laban sa lahat ng pandarahas at
kakailanganin nni Rizal sa kanyang panggamot. kawalang matuwid
4. Pagpapaunlad ng pagtuturo, pagsasaka’t
G. Faizer-Smith – patnugot ng Hongkong Telegraph.
pangangalakal
Hongkong Telegraph - pang-araw-araw na pahayagan 5. Pag-aaral at pagpapairal ng mga pagbabago

Mga sinulat ni Rizal para Hongkong Telegraph: Edilberto de Lepore – sagisag ni Eduardo de Lete

1. Ang mga Karampatan ng Tao – ito ay isang salin Iluso – artikulong isinulat ni Eduardo de Lete
sa Pilipino, na ipinahayag ng Himagsikang
Rason sa pagbalik ni Rizal sa Pilipinas:
Pranses
2. A La Nacion Española (Para sa Bansang 1. Upang kausapin ang Gobernador Heneral
Espanya) – ito’y kahilingan sa Espanya na 2. Upang maitatag ang La Liga Filipina sa Maynila
wastuin ang mga kamaliang ginagawa sa 3. Upang ipakilala marahil kay Eduardo de Lete na
naninirahan sa Calamba nagkamali ito sa hakahaka na walang batayan
3. Sa mga Kababayan – ito’y nagpapaliwanag sa
kalagayan ng mga pagsasaka sa Calamba Antonio Lopez – pinakiusapan ni Trinidad na
4. Katarungan sa Pilipinas – Ang layon ng sulat ay pagpayuhan si Rizal na huwag na magbalik sa Pilipinas
upang itumpak ang mga balitang inilathala sa
naturang pahayagan ng isang nagkukubli sa Huling Pati – dalawang lihan na nagpapahayag ng
sagisag na Isang Kastila kanyang kapalaran
5. Una Visita a La Victoria Goal 9 Ang Pagdalaw sa
Dr. Lorenzo Pereyra Marquez -pinagiwanan ni Rizal ng
Victoria Goal) – nagpapahayag ng pagdalaw ni
Huling Pati
Rizal sa bilangguang Kolonya sa Hongkong.
6. La Mano Roja (Ang Mapulang Kamay) –
pumupuna sa sunong sa Maynila

Bayan-bayan sa Hilagang Borneo

G. W.B. Pryer – katiwala ng North Borneo Development

Co. na nagmamayari ng malaking kalawakan ng Borneo
Britaniko.

G. Alex C. Cook – Pansamantalang Kalihim ng

Pamahalaan

100,000akreng- nais ipagkaloob ng pinunong Ingles

Bayan-bayanan – nais itataga ni rizal para sa mga

magsasakang Pilipino

Eulogio Despujol – ang bagong gobernadora; pumalit

kay weyler

La Liga Filipina – organisasyon