KABANATA 13: PAGBALIK SA TAKIPSILIM
naisip ni Rizal
Rizal sa relihiyon
- Hindi pumapalya magmisa sa kahit
saang bayan
- Nakikipagdebate kay Karl Ullmer
Paniniwala ng mga Katolikong sulong ang isip
(1) Pananampalataya sa katuruang Katoliko
(2) Pagkamalay na scientific
(3) Nakagawiang paraan ng pag-iisip
Dalawang malaking reaksyon sa bagong
karunungan ng mga Kristyano sa Europa:
(1) Tumatanggi sa mga bagong tuklas
(2) Inaangkop ang bagong karunungan
para maayos ang paniniwala
Ayon kay Viola, nabanggit ni Rizal na:
“relihiyon ni Kristo ang pinakalaganap
sa lahat … dahil ito ang
pinakamaimpluwensya sa disiplina at
kaasalan ng sangkatauhan”
- Napasukan ng malisya at panatisismong
relihiyon na nakasisira rito
- Halimbawa: Purgatoryo – ginawa upang
pagsamantalahan ang mga simple at
mangmang na mahihirap upang
pagbentahan sila ng mga artikulong
relihiyoso
Rizal sa relihiyon at agham
- Walang tanggaping totoo hangga’t
walang basehang scientific na
napatunayan
- Ngunit kinikilala na may sangkap ng
pananampalataya ang relihiyon
- Nagmimisa dahil nakagawian noong
kabataan
- Hindi dogma kundi diwa ang mahalaga
sa relihiyon
Rizal sa politika
- 1884: unang nakita sa talumpating
brindis ang kanyang opinion sa politika
- Espanya at Pilipinas bilang “bansang
nahahati sa dalawang pantay na
bahagi”
- Ideya ng “British Commonwealth” ang
- Hindi nagposisyon ng kasarinlan si Rizal
- Alam niya na “kapag nalaman ng mga
Pilipino ang kanyang abang kalagayan
at hindi nakinig ang Espanya, hihingi
ang mga tao ng kasarinlan”
Opinyong lehislatibo
- relasyong legal ng Gobyernong Federal
at ng estado sa Unyong Amerikano
- kinatawan sa Cortes sa Madrid at mga
bagay na hindi mapagdesisyunan ay sa
hiwalay na kongreso sa Pilipinas
BAKIT HINDI KASARINLAN?
(1) Matatamasa lamang gamit ang
sandatahang himagsikan
(2) Nasasakupan ang Asya ng mga
bansang Europeo, walang mahihingan
ng tulong
(3) May agresibong ambisyong militar ang
Hapon
(4) Mayroon naming mapayapang
pakikibaka
LAGOM NG PULITIKAL NA KAMALAYAN:
“Quos vult perdere Jupiter, prius dementat!”
- Sinumang nais wasakin ni Jupiter ay
ginagawa niyang baliw
- Mananatiling bulag ang Espanya sa
pagbabago hangga’t mabaliw sila sa
ideya ng pagsisiwalat ng kanilang
kamalian
Layunin
(1) Kalinawagan sa bansa
(2) Matauhan ang mga Espanyol
Hamon ni Rizal:
(1) Ipatupad ang reporma nang manatili sa
poder ang mga Kastila
(2) Patuloy na mabaliw at humingi na ang
Bayan ng Kalayaan
- Kailangan ng tulong teknikal ng
Pilipinas.
- Dapat manggaling sa loob ang
rebolusyon at walang tulong galing sa
labas dahil –
 (a) Manghihimasok ang Hapon
(b) Sasamantalahin ang
kaguluhan para makapasok
ang mas makapangyarihan
– Estados Unidos
BIYAHE NI RIZAL
Marseille (Djemnah) -> Saigon (30 Hulyo) ->
Haiphong -> Manila (5 Agosto) -> Calamba (7
Agosto)
- Lumipat si Leonor sa Dagupan,
Pangasinan
NOLI ME TANGERE
- Pinuslit sa customs para hindi dumaan
sa censor, binenta sa La Gran Bretana
ang Noli
- Hindi gaanong tuwirang napuri ng mga
estudyante sa Europa
- Pinuri ng mga nakabasa sa Pilipinas
Nabansagan si filibustero
- Nakatakdang mamatay sa oras na
bumalik sa Pilipinas
Liham kay Blumentritt
- Pinaghihinalaang si Rizal ay isang
(1) Espiyang Aleman
(2) Protestante
(3) Mason
(4) Erehe
(5) Sinusunog ang kaluluwa
- Nagtayo ng isang paoperahan ng mata
- Naghihimala umano dahil sa magaling
na pagtatanggal ng katarata
- Nakagagamot ng anumang uri ng sakit
Sa mga illiterate at semiliterate
- Panaginip, pangitain, salagimsim, sabi-
sabi, alamat, espiritu at gayuma
- Inspirasyon ng mga Diyos at bayani
- Si Rizal daw ang bayani, mala-Diyos
- Si Rizal ang Ngayon, tagagawa ng
himala
- Nagkaroon ng kultong relihiyosong
nakalaan sa kanya
Kabanata 14: Doktor Uliman
- Umunlad ang clinic
- Doktor Uliman = bansag kay Rizal
(Doktor na Aleman)
- Nababahala ang lahat sa kanyang
kaligtasan
- 2 Setyembre 1887: pinatawag sa
Malacanang para makipag-usap kay
Gob. Hen. Emilio Terrero y Perinat
- Natanggap ng Arzobispo ang Noli ->
hiningan ng opinion ang rector ng
Unibersidad ng Santo Tomas
- 30 Agosto sabi ng rector – “heretical,
walang-galang at iskandaloso sa
relihiyon at subersibo sa kaayusang
publiko”
- Terrero = Carlistang konserbatibo sa
Espanya, liberal na sa Pilipinas
- Pinatawag para humingi ng kopya ng
libro
Hakbangin ni Terrero
(1) Irefer sa Permanenteng Komisyon
ng Censorship
(2) Personal na escort ni Rizal na
Guardia Civil
Liham kay Blumentritt
“Oo, mahal na kaibigan, pakiramdam ko
kailangan kong bumalik sa Europa at
dali-dali, sapagkat sa aing bansa mismo
walang nagnanais makilala man ako.”
- Namatay si Olimpia
- Umaasa sila na makikita ulit ang
kanilang ina
- Susulat dapat ang ikalawang volume sa
kalagayan ng Pilipinas bago dumating
ang Kastila
- Ang Pilipinas nang matagpuan ng
Espanya ay nasa panahon ng
transisyon
- Winawasak ang mga kaligirang
animistic, Hindu at Muslim sa pagwasak
sa nakaraan
- Pinapuntahan ni Blumentritt ang British
Museum sa London

- Oktubre – dumating si Jose Taviel de
Andrade
- Guardia Civil na naatasan ng
Gobernador Heneral na magbantay kay
Rizal
Kabanata 15: Alingasngas
- Hayaang mag-ikot-ikot ito nang
matahimik at makakalimutan na rin ito
- Mapagbunyag din ito sa kabuktutan ng
mga Pilipino, hindi lamang ng mga
prayle
PANUKALA NI TERRERO
- Buwisan ang mga lupaing pag-aari ng
mga korporasyong relihiyoso
- Hindi lumalaki ang dinedeklarang kita ng
mga asyenda kahit na tumataas ang kita
nito sa mga binubungkal
- Calamba = pinakamalaking estate sa
Hacienda ng mga Dominikano
- Mababa ang presyo ng tubo noong
panahon na ‘yun
Pag-aari ng Heswita ang orihinal na
asyenda
1887: Sakop ang malaking bahagi ng bayan
1768: Pinatalsik ang mga Heswita sa
Pilipinas
Nilipat sa mga Dominikano ang
hacienda
1883: Nagpapabayad ng kanon sa lahat ng
lupain doon
Binantaang palalayasin ang buong bayan ng
Calamba kapag giniit ang isyu ng paniningil
ng illegal na canon
29 Disyembre: Komisyon sa Censorship
- Pinamunuan ni Salvador Font
- Mapanira, tadtad ng dayuhang turo at
doktrina
- Mapanulsol sa mga masunurin at
matatapat na anak ng Espanya
Enero: Pinatawag sa Malacanang, ani ng
Gobernador Heneral, araw-araw siyang
kinukulit ng Arzobispo at Probinsyal ng mga
Ordeng Relihiyoso
Narcisa sa pagpupumilit ni Rizal na makasal
kay Leonor: “Sarili mo lang iniisip mo”
(1) Mataas ang pagpapahalaga niya sa
pinakamagaling sa Espanya at
Espanyol
(2) Matatagalan pa ang rebolusyon kung ito
ang tunay na solusyon
Kabanata 16: Rutang Pacific Patungong
England
- Naalala niya ang kwento ng isang
gamugamong sumob sa apoy at biktima
ng kanyang ilusyon
- Nakalulan ng batel papuntang Tsina ->
Hong Kong (8 Pebrero)
PAMAMALAGI SA HONG KONG
- Hong Kong – maliit ngunit malinis na
lungsod ng kalakalan
- May maliit na pamayanang Pilipino, mga
pinatapon sa Marianas noong 1872 at
nakatakas
- Progresibo: Jose Maria Basa
o Dating abogado
o Pinatapon sa Marianas at
umunlad ang negosyo
- Mahirap: Balbino Mauricio
o Nagbalatkayong monghe para
makatakas
o Pinakaon ang kanyang anak na
lalaki
o Turing sa mga filibustero parang
ketongin
Hong Kong -> Yokohama (lulan ng Oceanic) ->
San Francisco (lulan ng Belgic)
PANGINGILAN SA JAPAN
- Inanyayahan siyang mangilan sa
Legacion
- Inalok ng appointment sa Legacion
- “Napakarikit ng tanawin, ng mga
bulaklak, ng mga puno, ang mga
 mapayapang nainirahan, napakagalang,
kalugod-lugod, kawili-wili”
- Limang linggo lang naintindihan na ang
Hapon
- O Sei San, pag-ibig na mabilis
dumating, mabilis ding umalis
Naquarantine sa San Francisco ng walong araw
- Ayaw iadmit ang 800 migranteng Tsino
na nakasakay
- Talon ng Niagara – hindi kasingganda
ng nasa Los Banos
- Concepciones grandiosas = Amerika,
“Walang tunay na Kalayaan buhat ng
diskriminasyon sa lahi”
Hong Kong -> Yokohama (lulan ng Oceanic) ->
San Francisco (lulan ng Belgic) -> Liverpool
(lulan ng City of Rome)
City of Rome – pangalawa sa pinakamalaking
barko sa mundo
- May tatlong funnel at kumokonsumo ng
300 tons ng coal araw-araw
- 200 yarda ang haba at 18 yarda ang
luwang
- 12,000 horsepower, 63 na kuluuan
NAMALAGI SA LIVERPOOL
Adelphi
- Hotel na tinuluyan niya noon
Liverpool -> London: India Office Library ->
British Museum
1888: Rurok ng katanyagan ang London
- Pinakamalaking lungsod sa daigdig
- Sentro ng kalakal at bangko
- Kapital ng pinakamalawak ng imperyong
nasaksihan ng kasaysayan
- Golden Jubilee ni Victoria
- Mas mahal ang presyo sa England
kaysa kahit saan sa Europa
- Sarado ang lahat tuwing Linggo
Dr. Reinhold Rost
- Librarian ng India Office
- May liham ng pagpapakilala mula kay
Blumentritt na binigay si Rizal
- Nagbigay ng translated version ng
Sucesos de las Islas Filipinas ni Antonio
Morga na isinalin ni Lord Stanley
Sucesos de las Islas Filipinas
- Kalagayan ng Pilipinas noong ika-16 na
dantaon
Ang Pananagumpay ng Kamatayan sa
Buhay
- Sculpture ni Rizal
Kaibigan sa London - Dr. Reinhold Rost,
Antonio Ma. Regidor
1888: Tinanggap ang alok ni Regidor na
magpalimbag ng edisyon ni Morga
Bansag ni Rost kay Blumentritt –
Vaterfreund (Amang Kaibigan)
Elsworthy Terrace
- Tinuluyan ni Rizal tuwing Linggo
Bahay ni Rost
1888: Manifestasyon ng 1888
- Nagharap ang gobernadorcillo ng
petisyon na humihiling sa pagpapatalsik
ng mga prayle
- Publikong resulta ng Noli
Vch
Isang taon na nung pinayagan sa customs
sa border ng Espanya ang mga kopya ng
Noli Me Tangere
Eduardo de Lete – Espana en Filipinas
- Lathalaing baog
- Walang isang salitang sigalutan
- Pagpapanggap na pagkakaisa walang
lakas ng loob tumutol nang hayagan
Marcelo Hilario del Pilar (Plaridel)
- 1850 Cupang, Bulacan
- Nag-aral sa San Jose at Santo Tomas
- 1888: Nakarating sa Barcelona
La Solidaridad
- Pangulo si Rizal
- Pebrero 1889 unang lumabas
 - Del Pilar: pangunahing tagapagsalita
- Asimilasyon ang layunin
Layunin ng La Solidaridad
(1) Sekularisasyon ng mga parokya at
pagpapatanggal sa mga prayle
(2) Pangangatawan ng Pilipinas sa Cortes
ng Espanya
(3) Pakikilahok sa gawain ng pamahalaan
(4) Pagkapantay-pantay sa harap ng batas
(5) Kalayaan sa pagtitipon, pamamahayag,
pananalita
(6) Malawakang kalayaang panlipunan at
indibidwal
(7) Asimilasyon
Graciano Lopez Jaena
- Unang editor ng La Solidaridad
- Maapoy na nanalumpati
Kasama sa La Solidaridad
- Mariano Ponce, Antonio Luna, Jose
Rizal, Ferdinand Blumentritt
Mayo 1888: Umalis na si Heneral Terrero,
pinalitan ni Valeriano Weyler
- The butcher sa Cuba
- Nag-imbento ng concentration camp
- Ikinulong ang mga estudyanteng
nakitaan ng sulating Noli
- Pinag-initan ang bayaw ni Rizal na si
Manuel Hidalgo
o Inakusahang filibustero at
ipinatapon sa Bohol
Disyembre 1888: Sindico ng Ordeng
Dominikano
- Minanmanan ng Guardia Civil ang mga
mamamayan ng Calamba
12 Enero 1888: lumiham si Silvestre Ubaldo na
pakiusapan ang kanilang kondisyon sa Madrid
19 Marso 1888: Pumunta sa Paris
Chalcott Crescent – tinuluyan niya sa London
- Nakilala si Gertrude Beckett
Kabanata 18: Paris at Sucesos ni Morga
2/3 ng kopya sa Pilipinas pinadadala
1/3 ng kopya sa Espanya at sa ibang lugar
pinadadala
La Politica de Espana en Filipinas
- 1891: pinabulaanan ang La Solidaridad
- Wenceslao Retana, ang punong
patnugot
Kinondena si Morga at Francisco Pi y Margall na
hindi maka-Espanyol
Agosto 1888: Pinagbawal ni Rizal si Blumentritt
na maglimbag pa bilang nababahala sa
sitwasyon nito
Filipinas Dentro Cien Anos
- Survey sa chance na political ng
Pilipinas bilang tumitindig na
nagsasariling bansa
- Maaaring manghimasok ang mga
Amerikano bilang isang bansang
tumulad sa mga Europeo
Mayo 1889: Pardo de Tavera – imposible ang
buhay sa Pilipinas, sa sampung taon
magkakaroon ng rebolusyon
1889: 31 Hulyo – Kapuluan ng Kodigo Sibil
12 Nobyembre – Batas Becerra
(nagpapasok ng pamahalaang local batay sa
halalan)
Hunyo 1889: Si Del Pilar na ang editor at
punong patnugot
Setyembre 1889: Nakipagkita kay Rizal at ninais
na ilipat ang La Solidaridad sa Madrid at gawing
lingguhan
- Bumuo si Rizal ng samahang Indios
Bravos
- Nakasumpa ang Indios Bravos sa
pagpapalaya ng mga bayang Malay
mula sa paghaharing kolonyal
Enero 1890: Sucesos de las Islas Filipinas
- Nailathala sa Garnier Freres sa Paris
1890: Tatlong sulatin ang magpupuunyagi sa
buhay Pilipino
- Noli Me Tangere sa kasalukuyan
- Sucesos de las Islas Filipinas sa
nakaraan
- El Filibusterismo sa kinabukasan
Rue Maubeuge
- Nakipisan kay Valentin Ventura
Edward Boustead
- Anak ng isa sa mga sikat na East India
merchant
- Lumipat sa Biarritz matapos hindi
kilalanin na anak ng kanyang
mayamang ama
- Anak niya si Nelly Boustead
Nelly Boustead
- Pinakamalapit na karakter katulad ni
Rizal
- May gusto rin si Antonio Luna
Kabanata 19 Brussles – Balangkas ng
Pagpapakasakit
Enero 1890: Bumalik sa London pagkalimbag ng
Sucesos
London -> Paris -> London -> Brussels ->
Madrid
Rue Philippe de Champagne
- Nanirahan doon saglit si Rizal sa bahay
ng tatlong magiliw na babaeng Belgian
Sinabi niya kay Basa na hindi dapat manatili sa
labasbansa ang Propaganda
Pumunta siya ng Madrid para ilaban ang kaso
ng asyenda sa Caamba
Agosto 1890: Kumpleto na ang El Filibusterismo
Kabanata 20 Tunggalian sa Madrid
- Hindi hinintay ni Weyler ang resulta ng
litigasyon sa Madrid
- Detachment ng artillery sa Calamba
- 6 Setyembre 1890: Pinasok ng kawal
ang bayan
- Pinatapon sa Mindoro sila Paciano,
bayaw at 20 katao
- Si Francisco Mercado at Teodora
Alonso ay nangilan sa bahay ni Narcisa
- Mas pinag-alab ni Rizal ang sulat
- Napasakamay ni Bonifacio ang El
Filibusterismo at nagpasyang
magrebolusyon
- Bernadino Nozaleda, bagong Arzobispo
ng Maynila, nagtangkang unawain ang
La Solidaridad
- Pakakasal si Leonor Rivera kay Henry
Kipping, engineer na nagtrabaho sa
Ferrocaril Manila-Dagupan
- Sinuhulan ang kawani ng koreo na
harangin lahat ng sulat ng
magkasintahan
May alok pakasal kay Nelly Boustead
- Pinapupunta niya ito sa Madrid kung
libreng magbakasyon
May sigalot sa komunidad sa Madrid at sa
pinuno nitong si Del Pilar
- Hindi hayag mamuno si Del Pilar
- Pamumunong moral gamit ang
paghahalimbawa
- Kaibigan ni Rizal na kampi sa kanya:
Mariano Ponce, Antonio Luna, Galiciano
Apacible
Enero 1891: May eleksyon na naganap na
binubuo ng 90 katao
Madrid -> Biarritz
Kabanata 21: Ulayaw sa Biarritz
- Nagpunta sa Biarritz upang malayo sa
kaguluhan sa Madrod
- Isang buwan siyang namalagi sa bahay
ng mga Boustead
- Nais ni Nelly na maging Protestante rin
si Rizal
- Nakipagsulatan ngunit nagmatigas si
Rizal sa kanyang pananampalataya
 - History of Java, Raffles 1817 ang
Kabanata 22: El Filibusterismo, babasahing nabasa ni Rizal ukol sa
Pagkapatalaga at Paglabas rehiyong Malayo
- Natuklasan ni Rizal ang malayang
- Hindi siya matagumpay na bahagi ng Borneo na protectorate lang
makapagpractice ng pagkadoktor ng Korona
- Sabi ni Basa, madali siyang kikita kung
magdodoktor sa Hong Kong William Pryer
- Tinanong si Basa kung maaring sagutin - Isa sa mga nangunang nagtatag ng
ang pasaheng first class ng Sandakan at bumuo ng North Borneo
Messageries Maritimes papuntang Hong Development Corporation
Kong - 19 Nobyember 1891: dumaong sa Hong
- Pinapakansela na niya ang allowance Kong
mula sa Propaganda sa Maynila upang
“mailaan ito sa mas mabuting layunin” Pagitan ng Remedios Terrace at Caine
Road
Biarritz -> Paris -> Brussels -> Ghent - Pook na tinirahan ni Rizal
EL FILIBUSTERISMO - Nagbukas ng klinika ng ophthalmologist

Jose Alejandrino - Nakulong si Teodora dahil sa paggamit

- Magiging heneral sa rebolusyon
- Naipasok na sa limbagan ang El
Filibusterismo
- Hulyo 1891: Sinagot na ni Jose Basa
ang kalatas niya mula sa Messageries
Maritimes
Valentin Ventura
- Nagpadala ng sapat na pera upang
maipalimbag sa Ghent ang 800 kopya
- Pinadalhan ang mga kaibigan ngunit
sinabi panatilihing sikreto muna ito at
baka matiktikan ng mga prayle
- Hindi panunulsol ng rebolusyon ang Fili
kundi isang moralidad
- Isang paghahayag ng katotohanan
18 Oktubre 1891: Lumulan ng barko mula sa
Marseille
Kabanata 23: Hong Kong – The Spanish
Doctor
Marseille -> Hong Kong (lulan ng
Melbourne)
nito ng Alonso at hindi Realonda de
Rizal.
- Pinaglakad siya papuntang Santa Cruz
mula Laguna at pinabayaang makaalis
ng bansa ng Gobernador Sibil.
Rednaxela Terrace
- Tinirahan ni Paciano habang nasa Hong
Kong sila
- Kapitbahay si Dr Laurenco Pereira
Marques
o Isang republikanong nagpalit ng
nasyonalidad
o Natuklasang walang pag-asa
ang mga Portuges sa kolonyang
British
o May trabahong medikong
opisyal sa Victoria Gaol
Robert Fraser-Smith
- Editor ng Hongkong Telegraph
- Nagtamo ng maraming listahan ng
demanda ng libelo
Jose Pedro Braga
- Isang matatag na katunggali ng
katiwaliang kinukunsinti at sinususugan
ng gobyernong Hongkong.
MENTALIDAD SA HONG KONG: Lahat ng tanggulan na hindi abot ng mga
bagay posible Espanyol

Umalis si Weyler at pinalitan siya ni Gobernador
Heneral Eulogio Despujol
23 Disyembre 1891: Sumulat siya kay Despujol
na nagsusulong ng pakikipagtulungan sa
gobyernong Espanyol
PAGTANGGAP SA EL FILI
- Nalaman ng mga Kastila ang pagpasok
nito
- Sinira ang mga librong nasamsam sa
customs sa Iloilo
- Nakapuslit ang mga parcel posts na
Hong Kong, Singapore at Europe
- Binebenta ng 400 peseta ang isang
kopya
MGA PROGRAMA NI RIZAL NOONG NASA
HONGKONG
(1) Pakikipagtulungan kay Gobernador
Heneral Despujol
(2) Pagdedetalye ng rebolusyon upang
wakasan ang relasyong Hispano-Filipino
(3) Nakikipagkasundo kay Despujol
(4) Nagpapasok ng aklat na kalkuladong
nanunulsol sa himagsikan
(5) Nagsususog ng paglikas sa Borneo
Laong Laan - laging nakahanda
21 Marso: Nagpadala ng liham kay Gobernador-
Heneral Despujol na nagpapaliwanag ng
proyektong Borneo

Pinagbalaan siya ni Blumentritt na huwag PUNTO NG SULAT: Nasa interes ng Espanyol

“makialam sa manghimagsik na panunulsol” na himukin si Rizal na manumbalik sa Kapuluan

WALANG PAGTATAGUMPAY ANG Kabanata 24: Pagdalaw sa Sandakan

REBOLUSYONG KUNG HINDI
(1) Mag-aalsa ang malaking bahagi ng Hong Kong -> Sandakan (lulan ng Memnon)
hukbong katihan at hukbong dagat
(2) Nakikipagdigmaan ang Inang Bayan sa Sandakan
iba pang bansa - malayu-layo sa nayon
(3) Makakakuha ng pera at munisyon - may tindahang Tsino
(4) Magbibigay ng suportang lihim ang - may bahay na kahoy sa estilong
isang banyagang bansa sa pag-aalsa Europeo

Kung magpapatuloy na immature na bansa ang Humingi ng assurance si Rizal sa pamamagitan

Pilipinas, magiging kolonya lang din tayo ng ni Pryer ukol sa
ibang bansang kabahagi sa angkinang teritoryal. (1) pantay-pantay hinggil sa batas at
buwisan
Paraan ni Rizal na inilahad kay Paciano (2) walang sapilitang serbisyong militar o
- Pinagsabihan ni Paciano si Leoncio sapilitang paggawa
Lopez-Rizal (3) walang arbitraring bayarin ukol sa
(1) Magbubuo ng La Liga Filipina makinarya
- kapag hindi nagtagumpay (4) walang regulasyon sa edukasyon at
(2) Magpaplano na ng rebolusyon pagpipinta ng bahay

Maaring magtagumpay dahil: Sumulat sa Gobernador ng Labuan at British

(1) Malawak ang teritoryo ng Pilipinas na North Borneo ngunit tinanggap ng Acting
hindi saklaw ng mga Espanyol Governor Beaufort
(2) Madaling masusuplayan ng pagkain ng
mga karatig bayan ang mga punong
 - Tinanggap ang sulat ni Alexander Cook,
Acting Government Secretary
- kagalit ni Pryer
3 Abril - tinatanggap ni Cook sina Rizal at Pryer
sa Secretariat
6 Abril - tinanggap si Rizal at Pryer pagkatapos
mag-ulat sa Direktor sa London
Henry Walker
- Komisyoner ng mga Lupain
- Nakipagkasundo na libre ang 5,000
acres ng lupa sa loob ng tatlong taon
Kabanata 25: Pagkahanda sa Kamatayan
Gob.-Hen. Espujol, pinatawag si Rizal sa konsul
upang makipag-ugnayan
- ‘Di sang-ayon ang Gobernador Heneral
sa balakin sa Borneo
- Nagpasya si Rizal bumalik ng Maynila
LIHAM NI PRYER
- Hindi ibinigay ng libre ang 5,000 acres
ngunit ibibigay ito sa halagang $3
- Magbebenta kunwari ng ari-arian at
susulong pa-Borneo
- Nagpadala na ng Agustino sa Hong
Kong ang mga prayle para tiktikan sila.
19 Hunyo: Nakidiwang sa pamilya para sa
kaniyang kaarawan
21 Hunyo: Sumulat kay Despujol na nagsabing
bumalik ng Maynila upang ilaan ang kanyang
sarili sa Gobernador Heneral
26 Hunyo 1892: Bumalik si Rizal sa Maynila
- Sinalubong ng kapitan at sarhento ng
Guardia Civil Veteranos
Hotel de Oriente
- hotel na tinuluyan ni Rizal
Emulsion de Scott
- sinasabing elixir na nakapaghihimala
- Nababatid ni Rizal na kulang lamang sa
nutrisyon ang mga maysakit
Gamit ang ferrocarril Manila -> Malolos -> San
Fernando -> Tarlac
29 Hunyo: Inanyayahan na pumunta sa
Gobernador Heneral
- Nasabing kinakitaan ng polyeto Fr.
Jacinto na naimprenta sa Hongkong
Heswita sa Pilipinas
- neutral ang posisyon nila hinggil sa mga
prayle at sa mga progresibong Pilipino
- tugon nila sa edukasyong prayle ang
Ateneo
- Kinuha ng mga Dominkano ang lupaing
nasasakupan ng mga Heswita
Pablo Pastells
- Superyor ng mga Heswita
- “pinakamatalik na kaibigan, namumukod
at pinakalibot sa misyonerong Heswita”
- Nagmungkahi sa Gobernador Heneral
na ipatapon si Rizal sa isa sa mga
parokya ng mga Heswita
Tinatag ni Andres Bonifacio ang samahang
Katipunan
- lihim na kilusang layuning humiwalay sa
Espanya gamit ang rebolusyon
Nagpadala ng tauhan si Bonifacio sa
pamamagitan ni Pio Valenzuela
Kabanata 27: Dapitan at mga Heswita
Mi Retiro
- Naisulat mula 1893-1895
17 Hulyo 1892: Nakadaong sa Dapitan ang
Cebu (barkong sinakyan niya)
“Madilim na madilim saan ako bumaling.
Pakiramdam ko’y mag-isang mag-isa ako,
itinakwil, tinakluban ng langit”
Pinapili si Rizal kung saan niya gustong
mangilan:
(1) Kapitan Ricardo Carnicero
o komandante politico-militar ng Espanyol
(2) Padre Obach
o Kurang Heswita ng Dapitan
- Pinili niyang manirahan sa Komandante
Ika-17 dantaon Dapitan
- “pinaka-Kristyanong bayan sa Kapuluang ito”
- Pwedeng pwedeng maging modelo sa mga
bansa sa Europa
Dapitan
- Himpilang subprobinsyal ng Zamboanga
- Magkasanib ang Dapitan at Dipolog sa
parokya
- Jose Villaclara
o Kurang pumipigil kay Rizal sa Ateneo sa
pagsulat ng mga tula
Padre Sanchez
- Tatlong taon namalagi sa Europa
pagkatapos maturuan si Rizal
- 1881: Bumalik sa Maynila para
o magturo ng science
o hawakan ang Ateneo Museum
Pananampalataya ni Rizal sa Dapitan
- nabuo noong pagkabata
- hindi nagalusan ng impluwensyang
agnotisismo sa Europa
- regular na nagsisimba sa Dapitan
- hindi na kayang ilapit si Rizal sa “munting
Katolisismo”
o Katolisismo ng pagsunod
Paglalarawan ni Pastells sa mga liham
(1) Kalangitan = naghahayag ng luwalhati ng
Diyos
(2) Sansinukob = nagpapakita ng kanyang
kalikhaan
Wunderbar geschrieben
- Hindi tamang gamitin ang Diyos bilang
pananggalang at tagapagtanggol ng kalabisan
- Hindi inatake ni Rizal ang relihiyon, inatake
niya ang pang-aabuso ng mga prayle
Kabanata 28: Gawang Makaagham at
Paaralan sa Talisay
Carnicero
- Malayang pag-iisip
- Matalisik at malawak ang pananaw
- Pinakiusapan ni Blumentritt si Rizal na
gumawa ng Tagalog na grammar sapagkat hindi
naman totoong Tagalog ang mga prayleng
sumusulat hinggil ditto
Pebrero 1893
- Juan Ricart pumalit kay Pastells bilang
Superyor ng mga Heswita
Juan Sitges
- Pumalit kay Komandante Carnicero
- Hindi nakikisabay kumain sa isang
filibustero
Gobernador Heneral Ramon Blanco y Erena
- Pumalit kay Gob-Hen Despujol
- Nais katulad ni Despujol na hindi na
mangialam si Rizal sa pulitika
Agosto 1893: Nangilan si Teodora Alonso,
Narcisa at Trinidad sa Dapitan
- Namatay na si Leonor makalipas ang
dalawang taon matapos makasal sa Ingles
Nobyembre 1893: May isang lalaking nagtungo
papuntang Talisay
- Napag-alaman na ang lalaki ay si Florencio
Namanan
o Pinadala ng Prokurador ng mga
Rekoleto
o 70 piso at disenteng damit
Bahay na octagonal
- Nagsilbi ring lugar ng surgery at eskwela
Hulyo 1894: Nagkakamal siya ng libu-libong piso
- Nagbuo ng kooperatiba sa pagpapatubo at
pagtitinda ng abaka
- Nagpakuha ng mahusay na lambat
 - Kasama ni Manuela Orlac sa pagbisita sa
Itinuro ang kalaguyo niyang prayle
(1) Pagbasa - Pinagtatangkaan ng kanyang tatay-tatayan
(2) Pagsulat - Tinawag na Miss o Miss J ni Rizal
(3) Aritmetik
(4) Geometry Sarah – nagpakasal sa mahirap na bodegerong
(5) Espanyol Ingles na nakilala niya sa daungan sa Maynila
(6) Ingles
Marso 1895: Binigyan ni Rizal ng liham ng
Mawawala kunwari ang baston na miiwan sa pagpapakilala sa kanyang ina
gubat
Kumbinsido si Trinidad katulad ni Maria na
Enero 1895: Bumalik sa Maynila si Teodora ahente ng Simbahan si Josephine Bracken
kasama si Trinidad
Mayo 1895: Sumulat si Rizal na lumipat sa
Kabanata 29 Josephine Bracken Espanya

Dumating ng Talisay ang tatlong tao Kabanata 30: Rebolusyon

(1) George Taufer
(2) Josephine Bracken
(3) Manuela Orlac
George Taufer
- Nanirahan at nagtrabaho sa Hongkong
- Nagtrabaho muna bilang tauhan sa kuluan
ng barko
- Naging trabahador sa Hongkong Fire
Insurance Company
- Nagkaanak sa labas sa isang Tsina (Sarah
Taufer)
- Nag-asawa ng Portuges
- Hindi nagkaanak sa Portuges dahil
parehong may syphilis
1876: Nag-ampon ng anak sa labas ng
sundalong British sa Hongkong garrison
1882: Nagretiro si George Taufer namili ng
bahay sa Rednaxela Terrace
1893: Numipis ang kaniyang pinansya
1894: Nagbenta ng bahay at nagbayad ng utang
upang makapunta sa makapagpapagaling na si
Dr Jose Rizal
James Bracken
- Private sa Regiment of Foot
- Inilista ang anak bilang lehitimong asawa
ng kanyang anak
Josephine Bracken
Josephine
Trabaho:
- Nagtutyutor sa Ingles
- kumikita ng malaki-laking pera
- nag-aaral magpiano.
Pangako kay Rizal
- magiging mabait at tapat kay Rizal .
- Sisikaping maging mabait sa pamilya ni
Rizal.
Agosto 19: Nagsimula na ang rebolusyon
sapagkat nabunyag ang mga lihim ng Katipunan
sa isang kurang Espanyol sa Tondo ng isang
kasaping may motibong personal laban sa isang
kasaping kanyang nakaalitan.
Agosto 21
Heneral Blanco - ang nag-ulat sa Madrid ng
pagkatuklas ng “isang malawak na organisasyon
ng mga lihim na lipunang may tunguhing anti-
nasyonal
Agosto 27: nanawagan ng isang pambansang
pag-aalsa si Bonifacio makalipas ang 2 araw.
Agosto 30
- nagsimula ang rebolusyon
- pagsalakay sa kuta ng San Juan del
Monte.
 - nagpadala ng liham si Heneral Blanco
kay Rizal.
- Laman ng liham: pagpapakilala sa mga
Ministro ng Digmaan at para sa
Teritoryong Panlabas sa Madrid.
Setyembre 2
- inilipat sa hinintay na istimer ng koreong
Isla de Panay.
Maynila > Espanya
Oktubre
- pag-aalsa ng mga sundalong Pilipino sa
Mindanao maging sa Sulu.
Kabanata 31: Paglilitis
Nobyembre
- inaresto si Paciano at dinala sa Fuerza
Santiago para sa interogeysyon ukol sa
nalalaman niya sa ugnayan ng kanyang
kapatid sa katipunan.
Pamamaraan na ginamit sa Pagtortyur:
1. nakasalaksak na mga karayom sa
pagitan ng mga kuko at daliri.
2. naglagay ng mga bakal sa pagitan ng
kanyang mga daliri at paulit-ulit na inipit-
ipit ang mga ito.
3. Hinahampas ng uno por unong yantok
hanggang sa mawalan ng malay.
- Nakatali ang kamay sa likod, ibinitin sa kisame
ang kanyang braso , pinaglaruan sa pagkasabit
biglaang paglaglagm hinahayaang lumagapak
sa batuhang lapag.
- 3 oras nagtagal
Nobyembre 20
- humarap ang bilanggo sa kanya.
- sari-saring sipi ng mga dokumento at
mga pirmadong testigo(marami ang
hindi kakilala ni Rizal)ng ibang Pilipino.
- 5 araw na ininterogeyt
- - Binubuong
Kabanata 32: Ultimo Adios, 29-30 Disyembre
Kabanata 33: Ang Mabuting Pagkakataon
Luis Taviel de Andrade
- 6:15 nu dumating para samahan si Rizal
sa bitayan.
Rizal sa selda ayon kay Taviel
- tahimik
- panatag
Hiling ni Rizal kay Taviel
- ihatid sa kanyang pamilya (Rizal) ang
mga aklat, liham, alkohol lamp, at
pagkamatay niya.
Pista ang araw ng pagbitay
- may mga banderitas na nakasabit sa
mga gusali.
- bihis na bihis na Espanyol at mestiso
- magviviva para sa Espanya.
6:30
- nakatali sa mga siko, lumabas at binuo
ang prusisyon
Balaguer
- niyakap si Rizal “nang may luha ng
pamamaalam’
- huwag na siyang sumama
maapektuhan lang si Balaguer - Rizal
- hindi pagsama ni Balaguer sa prosisyon
dahil para;
- autoratibo at malawakang maihayag
ang pagbawi at pagkakasal sa taong
kondenado.
Kasuotan ni Rizal
- nakaamerikanang itim, kurbata, puting
polo, itim na sapatos, derby hat.
Lokasyon ng lugar sa Pagbitay
- malayo-layo sa pader ng intramuros, sa
gitna na halos ng luneta.
- Direksyon ng Pagbabarilan: kaharap
ang bughaw na Look Maynila.
sundalong Pilipinong
nakatalikod sa araw.
- Posisyon: nakaharap sa dagat at
nakatalikod sa babaril
 - Pagbaril sa taksil sa espanya: Pagbaril
sa likod.
- Rizal - nais barilin ng nakaharap sa
fayring iskwad at hinihiling na sa likod
barilin at hindi sa ulo.
- Nakatayo at walang piring ang matang
binaril.

7:30 n.u
Viva Espanya! Kamatayan sa mga taksil - sigaw
ng tropa.