MGA LIHAM

NI
JOSE RIZAL
 Maynila
Ginang Teodora Alonzo

Pinakamamahal kong Ina,

Kahapon, ng ika-3:10 ng hapon, ay dumating ako sa

Maynila nang walang ano mang kapansanan at may
napakagandang panahon. Natagpuan ko ang bayaw kong si
Antonio at si Dando sa bahay ng kapatid niyang babae, at
kinumusta kayong mga naririyan. Nagsisimula na ang aking
mga pag-aaral; binabalak kong humingi ng ilang araw ng
pagliliwaliw upang maparaan sa piling ninyo sa dahilang
diyan lamang ako nasisiyahan. Wala ng iba, magiliwing ina,
kumusta sa mababait kong mga kapatid at mga bayaw,
gayon din sa aking mga kaakit-akit na kapatid na babae.
Ako nawa ay basbasan ninyong dalawa ni Ama.

Ang inyong anak na nagmamahal sa inyo nang buong puso,

JOSE RIZAL
Ipinakukumusta kayo ni Tiyo Antonio.
Liham ni Rizal sa kanyang Impong Ilyang:

Ginang Basilia Buazon de Leyva

San Jose, bilang 3
Calamba
Ika-13 ng Abril, 1877
Minamahal kong Impong Ilyang,

Tanggapin ninyo sa may dala nito ang walong salop

at kalahati ng kakaw na ang halaga ay 14 piso at 7
sikapat. Wala pa ang naaani ng ina ko hanggang ngayon
kundi ito at nagpabili siya sa bundol, alalaong baga ay sa
mga naninirahan sa bundok upang makapagpadala pa sa
inyo. Tinanggap namin ang kape ni matandang Teang
datapwat sira na.

Sinasabing ang larawan ay may kapintasan o mga

kapintasan aywan ko kung nararapat tayong kumuha
niyon. Kung hindi tututol ang tagakuha ng larawan, sa
palagay ko’y isang dosena lamang ang nararapat nating
kunin.

Mag-utos kayo sa inyong apong buong pusong

nagmamahal sa inyo.
J.RIZAL
 Liham ni Rizal sa kaniyang bayaw na si
Manuel T. Hidalgo: Madrid
Ika-27 ng Nobyembre, 1882
G. Manuel T. Hidalgo
Minamahal kong bayaw,

Tinanggap ko ang sulat ninyo noong ika-19 ng kasalukuyan na sa akin ay

nagpapatalastas ng maligayang balitang labis kong kinalulugod, at
dinaramdam kong sa papaano mang paraan ay hindi ko maaaring
madaluhan at mapakilahukan ang inyong kasiyahan.

Lubhang kakaunti ang mga balitang maibibigay ko sa iyo, sapagka’t

nauukol sa akin ay ipinadala ko na sa sulat sa ating mga magulang.
Tungkol sa mga balitang nauukol sa pulitika ay mababasa na ang
karamihan sa Diariong Tagalog na pinagpadalhan ko ng isang lathala.

Gayunman ay ibabalita ko sa iyo ang isang pangyayaring nakatawag ng

kalooban ng marami dahil sa sariling-sarili at maliwanag na naglalarawan
ng ugali ng isang bansa. Noong una ay mayroon ditong isang libo na
Italyano, na nagngangalang Barghosi, na tinatawag sa makina ng tren.
Nagtungo sa Saragosa at sinasabing siya ay tinalo ng isang taga-Aragon
na nagngangalang Bielsa. Naghamunang muli sa lunsod na ito at si
Barghosi naman ang nanalo; sa gayon, ang bayang galit na galit dahil sa
pagkatalo ng kanilang kababayang si Bielsa at pinag-apuyan ng gayon
lamang na poot sa Italyano, na pinagtutulung-tulungan itong pukulin ng
mga bote, sapatos, tinapay at iba’t iba pa. Ano ang sasabihin ng Italyano
sa gayon?

Mangyaring ihatid lamang ninyo ang aking pakikidalamhati sa mga

angkang namatayan ng kamag-anak, samakatuwid baga’y sa mga
angkang naka-uunawa at naghihintay ng mga ganitong kaugalian sa
pagsasamahan.

Sa lahat ay ipinahahatid ko ang mabuting hangad at mahigpit na yakap,

at isang halik kay Alfredito, na ninanais kong alagaan ninyong mabuti
upang siya ay lumaking walang sakit at malakas.

Ang iyong kapatid,

RIZAL
Liham ni Rizal sa kaniyang bayaw na si
Silvestre Ubaldo:
Madrid Ika-17 ng Enero, 1883

Minamahal kong bayaw,

Natanggap ko ang iyong sulat ng ika-23 ng Disyembre at natanto ang

doo’y nilalaman. Nagpapasalamat ako sa katiyagaan mo sa pagsulat sa
akin ngunit ipinatatalastas ko sa iyo na ang iyong dalawang minamahal
kong sulat, nguni’t ipinalalahay kong hindi mo pa natatanggap ang
kasagutan dangan ng kalayuan ng mga pagitan.
Dinaramdam kong lubos ang hindi mo na pagkabalik sa ating bayan at
nang kayo ay magkatipun-tipon, isa sa mga nasa ko at pag-iisip.
Kasiraan ng mga tungkol sa hari
Natuwa ako sa ibinalita mo sa akin na si Sra. Ipia ay umuwi sa Calamba
noong magpapasko dala ang aking masasayang alaala sa mga
kaarawang yaon.
Di ko na sasabihin sa iyo ang mga ibang pangyayari sa akin sapagkat
nasabi ko na sa mga sulat sa bahay, kung sakali at ikaw ay maka-uwi ay
iyong mahihingi.
Sa Ministeryo ay titingnan ko kung ikaw ay magagawan ko ng mga
magaling; ngunit kakaunti pa ang aking mga kakilala. Kung hindi sana
malaki ang iyong pagasa sa iyong sinimulang katungkulan, at inaakala
kong malaki ang kabutihan kung ikaw ay magpatanim ng lupa. Ngunit
sayang namang iwan ang isang bagay na sukat mong ipagkapuri.

Mabuti at wala na akong sukat hilingin sa aking kalagayam gayundin

naman sa buti ng katawan siya ko ring ninanasa sa inyong mag-asawa.
Ipakumusta mo ako sa iyong mga kapatid at kay Sra. Ipia na totoo ang
akala kong mataba. Huwag kamong humisol-hisol.

Ito na lamang
J.RIZAL
Liham ni Rizal sa kaniyang kapatid na si
Maria:
Madrid Ika-30 ng Disyembre, 1882
Binibing Maria Rizal

Minamahal kong kapatid,

Tinanggap ko ang iyong maikli, ngunit masaganang sulat; puno ng masasaya at

nakatutuwang balita. Hindi ko inaantay na ako ay masulatan pa ni tatay at
nanay, lalung-lalo na si nanay dahil sa kalabuan ng kaniyang paningin; matang
pinag-iisipan kong gamutin kung ako ay makauwi. Ang ikinalulungkot ko lamang
ay wala akong itinagong sulat ni tatay na aking mabasa-basa. Lahat sana ng
aking sulat sa Kastila na may simulang “Mis queridos padres y hermanos”
“Minamahal kong mga magulang at mga kapatid” ay inyong tinago, dahil sa siya
kong pinagsusulatan ng lahat na nangyayari. Kung ako’y maka-uwi riyan ay
aking titipunin at paglilinawin. Alamin mo kung ano ang kalagayan nila... at ang
mga bilin ng kaawa-awang nag-alaga sa atin. Sa mabait mong kalooban
inaasahan kong hindi magiging gayong gayon. Sabihin mo sa tatay na aking
nakita ang kometang mahaba ang buntot ng isang gabing kami nila Sangsianco,
Paterno at ako’y manggaling sa bahay ni Don Pablo. Ang buntot ay mahaba at
kung sumipot ay simula sa ala-una hanggang alassais ng umaga.
Mabuti at si Anding ang nariyan sa atin, paano’t paano ay dating kakilala. Sina
Tibusi ay tila manding aking pang naiwan kina Sidra... Akala ko kayo ay sawang-
sawa sa pamimitas ng bungang-kahoy at pamamangka sa ilog; gabi at araw at
namamasyal. Kung ako sana ay nariyan, tayo ay mangingisdang parati. Lumalim
ba sa dati ang ating ilog? Pagbalik ko, ako ay magsasagawa ng paliligo. Di ka
maniniwalang mula pa ng kalahatian ng Agosto ay hindi ako naliligo at hindi
naman ako nagpapawis. Ganoon dito. Totoong maginaw at totoong mahal ang
pampaligo. Tatlong bahagi ang bayad ng bawat isa. Sabihin mo kay Milo ay
kumusta nang maraming-marami (kung hindi na duling) gayun din kay Teang,
Delfina at Tonyo. Wala ako sa kulambo ni Panya, ni Barselona, kundi sa Madrid.
Ang aking kasama sa bahay ay si Vicente Gonzales, kami lamang dalawa. Araw-
araw ay nahuhulugan ng ngipin at palaging sinasaktan... Ang aming tinitirhan ay
ganito ang pagguhit ng pagkaka-ayos ng tinitirhan. Kami ay may apat na
malalaking salamin. Ikumusta mo ako kay Sra. Ipia at kay Baldo. Gayon din
naman kay Loleng, Sula, Marcosa at Vitoria, huwag din ikamong makalilimot.

Ang iyong kapatid,

RIZAL

Liham ni Rizal sa kaniyang

kapatid na si Josefa: Madrid Ika-30 ng Disyembre, 1882

Binibining Josefa Rizal

Minamahal kong Pangoy

Tinanggap ko kahapon ang inyong sulat na dalawa ni Señora Maria. Nang huwag
kayong magsabi na hindi ko kayo sinasagot, ay susulatan kita kahit na ako ay
kakapusin yata ng panahon. Labing-apat na sulat ang aking natatapos at maikli sa
lahat ay ang sa iyo dahilan sa naubos na ang aking sasabihin. Hinihintay kong ako ay
datnan ng mga haleang bayabas na akala ko ay gawa ni tatng at ni Señora Neneng
dahilang mas nag-impok sa akin dine.
Huwag ninyo akong hiyain. Sa Karnabal na darating ay isusuot ko ang aking barong
gasa, kung nandito sana ang salakot kong sungay ay inaakala kong sila ay magugulat.
Sayang at hindi ko nahingi.
Si Trining ay hindi sumusulat sa akin; anhin ko si Choleng na wala sa bahay, baka
ayaw pasulatin o hindi pinasusulat. Gayunman ay kayo o ikaw ay sulatan mo akong
lagi at nang ikaw ay mabihasa. Inyong pagpisan-pisanin ang lahat ng sulat sa isang
sobre at inyong timbangin, kung wala sa 15 gramos, o alin pa ay di pa lampas sa
isang selyo. Kaya ganito ang sabi ko, ay tila kayo natatakot baka bumigat ang sulat.

Gayon din ang bilin ko kay Señora Sisa. Akala ko ay palagi kayong maingay diyan sa
bahay kung napapariyan ang mga kaliitan. Hindi man din kayo magkamayaw sa
mesang ipil, ibig ko sana kayong makita sa isang butas ng kosmorama.

Huwag mong antaying ako ay pumuti at magmukhang Kastila. Nariyan ba si Sra. Ipia?
Kung tumatawa ba ay maliit pa rin ang mata? Kumusta kay Trining.

Ang iyong kapatid,

RIZAL
Liham ni Rizal sa kaniyang
kapatid na si Paciano: Ika-30 ng Disyembre, 1882

G. Paciano Rizal

Minamahal kong kapatid

Tinanggap ko ang iyong sulat ng ika-13 ng Nobyembre at nabatid ang doo’y nilalaman.
Nakatanggap ako kay Tiyo Antonio ng 50 piso, na hindi ko inaakalang sa atin galing at
gayunman ay napapanahon ang pagkakarating sapagkat hinihintay ko ang buwanang
pensiyon ng Disyembre; hanggang ngayon ang paniwala ko ay ang kahulihulihang 100
piso na tinanggap ko ay ukol sa aking mga ginamit sa taglamig at matrikula.
Ikinagagalak kong sabihin na di pala ang iyong pagkakaunawang ang halagang
nakagawian mong ipadala sa akin, na sapat at may labis pa sa Barcelone, ay hindi
nagkakasya dito na ang mga gugugol ay dalawang ibayo. Apatnapung duro ay
nakasasapat kung mamumuhay nang matipid at hindi gugugol sa damit. Sa halagang
ito ay makapapasok minsan isang linggo sa dulaan ngunit hindi na hihigit pa sa minsan
lamang. Marahil ay may malalabi pang isang duro o dalawa sa isang buwan sakaling
hindi nagkaroon ng di-pangkaraniwang mga gugol. Isa sa mga bagay na lubhang
nakapagpapayat sa bulsa ay ang labada, mga sikulate at mga kape, sapagkat yamang
ako ay nakatira sa isang na totoong maginhawa ang aking kalagayan, at kumakain sa
iba, ay napipilitan akong mag-agahan sa ibang pook sapagkat walang agahan sa
kinakainan ko. Sa halagang 50 piso ay maluwag na maluwag na ang isang tao at maaari
pang makapagtipid para sa panahong gipit. Inaari kong isang dakilang biyaya ng
tadhana ang hindi natin pamumulubi sa napakaraming sakunang nangyayari riyan.
Umaasa akong pakikinabangan at maaani mo ang asukal taglay ang kasanayan at
kapalaran gaya ng dati, sapagkat sa gayon ay maaaring matupad ang isa sa mga
hangarin ko na dili iba kundi ang makita ka dito ng isa o dalawang taon at si Marianito,
Neneng at iba pa na naghahali-halilinan. Kinakailangang maglakbay. Binabalak kong sa
Hunyo ay pumaroon sa Paris o sa Roma, hindi ko pa napasisiyahan, kung
magpapakaganap ako sa Pranses na mabuti na ang aking pagkakaalam o kaya ay
tutungo sa Roma upang malasin ang mga bantayog at matuto ng Italyano. Kapag
walang nalalamang wika ay malaki ang nagugugol at masama ang nagiging
paglalakbay. Sabihin mo sa iyong mga kaibigan, sa mga maykaya, na inaanyayahan ko
ang kanilang mga anak na pumunta sa mga pook na ito. Ninanais ko sanang ang
susunod na salin ng lahi, ay maging isang salin ng lahing liwanag, maningning,
matalino at maunlad kapwa sa mga mamamayang Pilipino.

Ang iyong kapatid,

RIZAL
Liham ni Rizal para kay Dr.
Meyer: 37 Calcoat Crescent, Primrose Hill, N.Wl,
Londres, Ika-27 ng Pebrero, 1889
Dr. A.B. Meyer
Ipinakatatangi kong Ginoo,

Dinaramdam kong ipagbigay-alam sa inyo, na katatanggap ko lamang ng isang

mapag-bigay loob na sulat ni Dr. Niumann, na nagsasabing dahil sa karamihan ng
kaniyang gawain ay hindi niya matatanggap ang pagiging Kasangguniang bokal ng
Samahan.

Kung inaakala ninyong hindi maaaring makakita ng ibang ginoong makakahalili, ay

kikilanin kong isang malaking utang na loob sa inyo na sabihin sa akin upang maialok
ko sa inyong mapipili at sakali namang hindi, ay mapipilitan na tayong magpatuloy
nang walang mahalagang tulong ng mga Colandes, bagay na dapat damdamin.

Inihihingi ko sa inyo ng maraming pagpapaumanhin ang mga kaabalahang idinudulot

ko sa inyo.

Ipinagkakapuri kong ihandog sa inyo bilang lingkod na nakalaan.

JOSE RIZAL
 Liham ni Rizal para kay
Sixto Lopez: 2 Rednaxela Terrace, Hongkong Ika-22 ng
Pebrero, 1892
Piling kaibigang Sixto,

Hindi ako nakatagpo ng wiski na ang tatak ay John Pomer, kaya hindi na ako nangahas
bumili. Sulatan mo ako uli upang bigyan ako ng ibang tatak. Ang piyesa ng dril (jipijapa)
at nagkakahalaga ng 20 piso bawat isang piyesang may 40 dipa. Inaakala kong magiging
lalong mabuti, sapagkat ang hinihapang ito ay hindi karaniwan diyan sa mga mag-aaral.
Ang piyesa ng dril na de hilo na may mga guhit na pahalang ay nagkakahalaga ng 23
piso; ayokong ibili ka ng karaniwan.

Yamang hanggang ngayon ay hindi pa ako nakikipagkita sa mayordomo, nangangamba

akong baka mangamatay sa paglalakbay. Kapag nakausap ko na ang Mayordomo, ay
saka na ako magpapasiya. Tungkol sa bibiling biskuwit, ay saka na kita padadalhan sa
pamamagitan ng Mayordomo ring iyon, sapagka’t hindi naman mahirap dalhin ang mga
iyon sa paglalakbay.

Magiliw na sumasaiyo,
RIZAL
 Liham ni Rizal para kay
Pastor Ulmer: Jagerstrasse 71, Berlin Ika-10 ng Mayo,
1887
Mahal na Pastor Ullmer,

Umaasa akong natanggap na ninyo ang aking aklat na ipinadala ko sa inyo noong
buwang nakaraan. Ngayon ay nangangahas akong magpadala sa inyo ng aking retrato
at humingi ng inyong retrato. Uuwi na ako sa amin. Bukas ay tutulak ako buhat dito,
maglalakbay ako ng daraan sa Dresden, Leitmeritz, Praga, Viena, Munchen, Nuernberg
Konstranz, Basel at Genoa. Sakaling kayo ay susulat magpapadala sa akin ng inyong
larawan, ay ipadala ninyo sa Genoa (Pagpapadalang Pangkalahatan). Darating ako
roon ng mga ika-20 ng buwang ito. Tinanggap ko ang mahal na sulat ni Federico at
pinasasalamatan ko siya nang marami. Susulatan ko siya buhat sa Viena at marahil ay
may ipapadala ako sa kaniya.

Sakaling susulat kayo sa akin, pagkatapos, ay ipadala ninyo ang inyong liham sa
Kapuluang Pilipinas Ginoong Dr. Jose Rizal Calamba, (Laguna de Bay)

Mga pagbating pangmagkaibigan sa mahal na maybahay ninyo, kay Eta, na marahil ay

malaki na, at kay Federico. Manatili kayong malusog. Pahabol: Buhat sa Heilbornn ay
baka makapariyan kami, ang kababayan ko at ako, sa Heidelberg, at dadalawin namin
kayo minsan pa. Paalam!

Tapat na sumasaiyo,
(Nilagdaan) RIZAL
Liham kay Trinidad ni Rizal

Ang mga handog ni Josephine (Salin ni Ben Cailles Unson) Tatanggap ka ng isang
kahong isda, kakaw, at mga aklat. Ang isdang daing ay galing kay Binibinig J. at
ipamamahagi mo iyan kina Neneng, Sra. Sisa, sa mga ale at kay Nor Gino. Ang mga
aklat ng musika ay regalo ni Binibining J. kina Angelica at Delfina

Masayang dumaan sa amin ang Pasko, gaya ng dati. Naglitson kami ng Bulaw at
nagluto ng manok; inanyayahan namin ang aming mga kapitbahay; nagsayawan kami
hanggang madaling araw. Noong Disyembre 31 ay hindi kami natulog hanggang
makabagong-taon. Higit na mabuti si Binibining J. kaysa pagpapakilala sa kaniya ng
marami, at iniwawasto naming dalawa ang kaniyang mga pagkukulang. Siya ay
mapagkumbaba, masunurin, at hindi matigas ang ulo; tangi sa rito, siya’y maawain.
Ang kulay na lamang sa amin ay ang bumayad kami ng pari, ito lamang ang kulang sa
amin, hanggang ngayon ay di pa kami nagkakagalit lagi kaming masayang nagbibiruan.

Maaaring sabihin ng madla na ito ay isang alingasngas. Napakamaalingasngas ang

mabuhay nang maligaya kaysa maraming mag-asawa. Kami ay gumagawa at
nasisiyahan kami. Siya ay nagsisikap na magaling upang maging kaibigan mo. Ngunit
ano ang sasabihin ng mahahabang-dila? Kung paparito ka at ayaw kang tumira sa
aking tahanan makapagbubukas ka ng tindahan sa bayan.

Ipinapaabot ni Binibining J. ang pinakataos niyang pagbati... – Dapitan, Enero 15,

1896
Liham kay Ten. Luis Taviel de Andrade

Sa Aking Manananggol
(Salin ni Ben Cailles Unson)

Maaaring ang aking kapatid na babae ay makipagkita sa iyo sa bahay mo upang

sumangguni hinggil sa aking usapin. Maaaring sa kaniyang pagmamalasakit na ako ay
lumaya, siya ay magtanong sa iyo ng bagay na ikayayamot mo. Umaasa ako
matutuhan mong magpaumanhin sa mga kasugiran ng mga babae. Di ka niya kilala sa
iyong katauhan. Ipinahiwatig niya sa akin na nais niyang sumangguni sa isang
abugado. Tahas kong sinasabi sa iyo, bilang aking manananggol, yamang higit na di ko
kailangan ang ibang manananggol, yamang higit akong nagtitiwala sa karangalan ng
aking manananggol kaysa sa kasanayan ng isang abugado, at naniniwala akong ang
katangiang ito ay taglay mong lubos para sa aking hamak na usapin. Tangi sa rito, ikaw
ay higit na nakatatalas sa ilang hakbang ng aking usapin kaysa ibang abogado na di ko
nakausap. Gayunman, yamang ipinagkatiwala ko ang aking usapin sa iyo, ito ay lubos
kong ipinauubaya sa iyo. Pasyahan mo ang inaakala mong siyang pinakamabuti, at
sumangguni ka, o huwag, sa iba. Nasisiyahan ako sa aking pinili... – Maynila,
Disyembre 10, 1896
THANK YOU!