EEM 313 Sinyaller ve Sistemler (3 0 3)

 Sinyaller ve sistemlerin sınıflandırılması, özellikleri.

 Sürekli zamanlı sistemlerde kararlılık.
 Türevsel denklemlerle tanımlanan sistemlerde zaman cevabının bulunması, sıfır durum
ve sıfır giriş cevabı.
 Sürekli zamanda konvolüsyon integrali, özellikleri, basamak ve impulse cevabı.
 Laplace dönüşümü ve yakınsama bölgesi özellikleri.
 Ters Laplace dönüşümü, kısmi kesirlere açılım.
 Sürekli zamanlı sistemlerde sistem fonksiyonu tanımı, kutup ve sıfır kavramı.
 Fark denklemleri ile tanımlanan sistemler ve ayrıklaştırma.
 Ayrık zamanlı sistemlerin zaman cevabı analizi.
 Z-dönüşümü, yakınsama bölgesi ve özellikleri.
 Ters Z-dönüşümü, güç serisi açılımı, kısmi kesirlere açılım.
 Ayrık zamanlı sistemlerde sistem fonksiyonu tanımı, kutup ve sıfır kavramı, kararlılık.
 Trigonometrik ve kompleks Fourier serisi gösterimleri. Faz ve genlik spektrumu.
 Fourier dönüşümü özellikleri, Parseval teoremi.
 Sürekli ve ayrık zamanlı sistemlerin frekans tepkisi.
 Ayrık Fourier dönüşümü ve özellikleri

Sinyal

Sinyal: Sinyal bilgi taşıyan ve belli bağımsız değişken/değişkenlere göre değişen

fonksiyonlardır. (Elektrik sinyalleri, Ses sinyalleri, Video sinyalleri v.b.)

Bağımsız değişkene göre sürekli de ayrık da olabilirler. Dolayısıyla 1 boyutlu, 2 boyutlu veya N-
boyutlu olabilirler.

En temel sınıflandırmaya göre sinyaller:

1) Sürekli Zamanlı
2) Ayrık zamanlı

Şeklinde ikiye ayrılırlar.

Sürekli zamanlı sinyal bağımsız değişken t olmak üzere zamana bağlı olarak sürekli bir şekilde
değişen sinyal demektir. Bu tür sinyaller kesintiye uğramaz, fakat süreksizlikler olabilir.

Ayrık zamanlı sinyal ise sadece belirli zaman aralıklarında tanımlıdır. Günlük borsa endeksi
ayrık zamanlı bir değişimdir. Daha çok ilgilendiğimiz ayrık zamanlı sinyaller sürekli zamanlı
sinyallerin örneklenip ayrıklaştırılması sonucunda elde edilmiş sinyallerdir.

Temel Sürekli Zamanlı Sinyaller

1) Basamak Sinyal: Aşağıdaki devreyi ele alalım. Devrede S anahtarı t=0 da

kapanmaktadır.

𝑉0 gerilimini −∞ < 𝑡 < ∞ aralığında matematiksel formda tanımlamak isteyelim. Bu durumda

zaman aralığını −∞ < 𝑡 < 0 ve 0 < 𝑡 < ∞ şeklinde ikiye bölmek uygundur. −∞ < 𝑡 < 0
aralığında anahtar açıktır ve 𝑉0 gerilimi sıfırdır. Diğer bir ifadeyle;

𝑉0 = 0 − ∞ < 𝑡 < 0

Olur. 0 < 𝑡 < ∞ aralığında ise anahtar kapalıdır ve 𝑉0 gerilimi 𝑉𝑠 olur. Yani;

𝑉0 = 𝑉𝑠 0<𝑡<∞

Dir. Bu iki bağıntı tek bir ifadede birleştirildiğinde

0 −∞ < 𝑡 < 0
𝑉0 (𝑡) = {
𝑉𝑠 0<𝑡<∞

Bağıntısı elde edilir. Bu bağıntı aşağıdaki dalga şekli ile gösterilebilir.

Bu sinyal basamak sinyal olarak isimlendirilir. Sinyali daha genel olarak gösterecek olursak;

𝐴 0≤ 𝑡
𝑥 (𝑡 ) = {
0 𝑡<0
Alternatif gösterimler de mevcut olmakla birlikte yukarıdaki gösterimi tercih edeceğiz.

Burada 𝐴 = 1 için oluşan sinyale birim basamak sinyal denir ve 𝑢(𝑡) ile gösterilir.

𝐴 = 1 ⟹ 𝑥 (𝑡) = 𝑢(𝑡)

2) Rampa Sinyali: Matematiksel tanımı;

𝑚∙𝑡 0≤ 𝑡
𝑥 (𝑡 ) = {
0 𝑡<0

Burada 𝑚 = 1 için oluşan sinyale birim rampa sinyal denir ve genellikle 𝑟(𝑡) ile gösterilir.

𝑚 = 1 ⟹ 𝑥(𝑡) = 𝑟(𝑡)

3) İmpuls Sinyali: Burada birim impuls sinyalin tanımını vereceğiz. Matematiksel olarak;
𝛿 (𝑡) = lim 𝑥(𝑡)
𝜀0 ⟶0

𝛿 (𝑡): Birim impuls sinyali

Sinyalin bazı özellikleri;

 ∞
𝑑𝑢(𝑡)
𝑢(𝑡) = ∫ 𝛿 (𝑡)𝑑𝑡 𝛿 (𝑡 ) =
𝑑𝑡
−∞

4) Eksponansiyel Sinyal:

𝛼𝑡
𝑥 (𝑡) = {𝐴𝑒 0≤ 𝑡
0 𝑡<0

𝑥 (𝑡) = 𝐴𝑒 𝛼𝑡 𝑢(𝑡)

5) Sinüzoidal Sinyal

𝑥(𝑡) = 𝐴𝑠𝑖𝑛(𝜔𝑡 + 𝜑)

𝐴: Genlik

𝜔: Açısal frekans(rad/s)

𝜑: Faz(rad)
 𝑥(𝑡) = 𝐴𝑠𝑖𝑛(𝜔𝑡)𝑢(𝑡)

Sinyal İşlemleri

Bağımsız Değişkene Göre İşlemler: Sinyaller üzerinde sıklıkla gerçekleştirilen birçok önemli işlem
mevcuttur. Bunların en önemlileri;

1) Zamanda Kaydırma
2) Zamanda Yansıtma
3) Zamanda Ölçekleme

Olarak sıralanabilir.

Zamanda Kaydırma (Zamanda Öteleme): Kaydırma işlemi iki yönlü olabilir. İncelediğimiz sinyaller için
bağımsız değişken çoğunlukla zaman olduğundan kaydırma işlemini zamanda geciktirme(sağa
kaydırma) ve zamanda ilerletme (sola kaydırma) olarak ikiye ayırabiliriz.

Aşağıdaki gibi verilen bir sinyali ele alalım.

Sinyalin matematiksel gösterimi (parçalı fonksiyon olduğundan)

𝑡−1 1≤𝑡<2
𝑥(𝑡) = {−𝑡 + 3 2≤𝑡<3
0 𝑑𝑖ğ𝑒𝑟 𝑡 𝑙𝑒𝑟 𝑖ç𝑖𝑛

𝑥(𝑡 − 2) sinyalini elde etmeye çalışılırsa;

(𝑡 − 2) − 1 1 ≤ (𝑡 − 2) < 2
𝑥(𝑡 − 2) = {−(𝑡 − 2) + 3 2 ≤ (𝑡 − 2) < 3
0 𝑑𝑖ğ𝑒𝑟 𝑡 𝑙𝑒𝑟 𝑖ç𝑖𝑛

𝑡−3 3≤𝑡<4
𝑥(𝑡 − 2) = {−𝑡 + 5 4≤𝑡<5
0 𝑑𝑖ğ𝑒𝑟 𝑡 𝑙𝑒𝑟 𝑖ç𝑖𝑛
Buradan da görüldüğü üzere sinyal 2 birim sağa kaymış veya ötelenmiştir. Şimdi de 𝑥(𝑡 + 3) sinyalini
inceleyelim.

𝑡−1 1≤𝑡<2
𝑥(𝑡) = { + 3
−𝑡 2≤𝑡<3
0 𝑑𝑖ğ𝑒𝑟 𝑡 𝑙𝑒𝑟 𝑖ç𝑖𝑛

(𝑡 + 3) − 1 1 ≤ (𝑡 + 3) < 2
𝑥(𝑡 + 3) = {−(𝑡 + 3) + 3 2 ≤ (𝑡 + 3) < 3
0 𝑑𝑖ğ𝑒𝑟 𝑡 𝑙𝑒𝑟 𝑖ç𝑖𝑛

𝑡+2 −2 ≤ 𝑡 < −1
𝑥(𝑡 + 3) = { −𝑡 −1 ≤ 𝑡 < 0
0 𝑑𝑖ğ𝑒𝑟 𝑡 𝑙𝑒𝑟 𝑖ç𝑖𝑛

Buradan da görüldüğü üzere sinyal 3 birim sola kaymış veya ötelenmiştir. Özetlersek;

𝑥(𝑡) sürekli zamanlı sinyali için 𝑡0 𝜖𝑅 + olmak üzere;

𝑥(𝑡 − 𝑡0 ) işlemi x(t) sinyalinin 𝑡0 kadar sağa kaydırılması (zamanda geciktirme),

𝑥(𝑡 + 𝑡0 ) işlemi x(t) sinyalinin 𝑡0 kadar sola kaydırılması (zamanda ilerletme),

İşlemidir.

Zamanda Yansıtma (Zamanda Ters Çevirme): 𝑥(𝑡) sinyali için 𝑥(−𝑡), sinyalin zamanda yansıtılmış veya
başka bir deyişle zamanda ters çevrilmiş halidir. Yukarıda verilen 𝑥(𝑡) sinyali için zamanda yansıtılmış
sinyali elde edelim.

𝑡−1 1≤𝑡<2
𝑥(𝑡) = {−𝑡 + 3 2≤𝑡<3
0 𝑑𝑖ğ𝑒𝑟 𝑡 𝑙𝑒𝑟 𝑖ç𝑖𝑛

−𝑡 − 1 1 ≤ −𝑡 < 2
𝑥(−𝑡) = { 𝑡 + 3 2 ≤ −𝑡 < 3
0 𝑑𝑖ğ𝑒𝑟 𝑡 𝑙𝑒𝑟 𝑖ç𝑖𝑛

−𝑡 − 1 −1 ≥ 𝑡 > −2
𝑥(−𝑡) = { 𝑡 + 3 −2 ≥ 𝑡 < −3
0 𝑑𝑖ğ𝑒𝑟 𝑡 𝑙𝑒𝑟 𝑖ç𝑖𝑛
Şekilden görüldüğü üzere grafiksel olarak zamanda yansıtılmış sinyali elde etmek için sinyalin düşey
eksene göre simetriğinin alınması yeterlidir.

Zamanda Ölçekleme (Zaman Sabitinin Değiştirilmesi): Zamanda ölçekleme olarak iki farklı durum söz
konusudur. Bunlar zamanda genişletme veya zamanda daraltmadır. Bunun için aynı örnek üzerinden
inceleme yapılırsa;

𝑡−1 1≤𝑡<2
𝑥(𝑡) = { + 3
−𝑡 2≤𝑡<3
0 𝑑𝑖ğ𝑒𝑟 𝑡 𝑙𝑒𝑟 𝑖ç𝑖𝑛

2𝑡 − 1 1 ≤ 2𝑡 < 2
𝑥(2𝑡) = {−2𝑡 + 3 2 ≤ 2𝑡 < 3
0 𝑑𝑖ğ𝑒𝑟 𝑡 𝑙𝑒𝑟 𝑖ç𝑖𝑛

2𝑡 − 1 1/2 ≤ 𝑡 < 1
𝑥(2𝑡) = {−2𝑡 + 3 1 ≤ 𝑡 < 3/2
0 𝑑𝑖ğ𝑒𝑟 𝑡 𝑙𝑒𝑟 𝑖ç𝑖𝑛

𝑡
𝑥(2𝑡), 𝑥(𝑡) sinyalinin zamanda 2 kat daraltılmış halidir. 𝑥 ( ) sinyalini inceleyecek olursak;
2

𝑡−1 1≤𝑡<2
𝑥(𝑡) = {−𝑡 + 3 2≤𝑡<3
0 𝑑𝑖ğ𝑒𝑟 𝑡 𝑙𝑒𝑟 𝑖ç𝑖𝑛

𝑡 𝑡
−1 1≤ <2
𝑡 2 2
𝑥( ) = 𝑡 𝑡
2 − +3 2≤ <3
2 2
{ 0 𝑑𝑖ğ𝑒𝑟 𝑡 𝑙𝑒𝑟 𝑖ç𝑖𝑛

𝑡
−1 2≤𝑡<4
𝑡 2
𝑥( ) = 𝑡
2 − +3 4≤𝑡<6
2
{ 0 𝑑𝑖ğ𝑒𝑟 𝑡 𝑙𝑒𝑟 𝑖ç𝑖𝑛
𝑥(𝑡/2), 𝑥(𝑡) sinyalinin zamanda 2 kat genişletilmiş halidir. Özetleyecek olursak;

𝑎 > 1 (𝑎 ∈ 𝑅 + ) olmak üzere 𝑥(𝑡) sinyali için;

𝑥(𝑎𝑡), 𝑥(𝑡) nin zamanda daraltılmış hali,

𝑡
𝑥 ( ), 𝑥(𝑡) nin zamanda genişletilmiş halidir.
𝑎

Not: Zamanda kaydırma, yansıtma ve ölçekleme işlemlerinin birden fazlası bir arada bulunuyor ise
aşağıdaki işlem adımları uygulanarak istenen sinyal kolaylıkla elde edilebilir.

1) Sinyal önce zamanda kaydırılır

2) Kaydırılan sinyal yansıtılır.
3) Son olarak zamanda ölçeklenir.

Örnek: 𝑓(𝑡) aşağıda verildiğine göre 𝑓(−3𝑡 − 1) ve 𝑓(−𝑡/2 + 1) işaretlerini elde edelim.

𝑓(−3𝑡 − 1) için sırasıyla kaydırma yansıtma ve daraltma işlemlerini uygulayarak istenen sinyali elde
edelim.
𝑓(−𝑡/2 + 1) için sırasıyla kaydırma yansıtma ve daraltma işlemlerini uygulayarak istenen sinyali elde
edelim.

Genliğe Göre İşlemler: Sinyallerde genlik üzerinden yapılan işlemler;

1) Genlik ölçekleme
2) Sinyallerin toplanması
3) Sinyallerin çıkarılması
4) Sinyallerin çarpılması

Olarak sıralanabilir.
Genlik ölçekleme: 𝑥(𝑡) sürekli zamanlı sinyalinin genlik olarak ölçeklenmesi sinyalin sabit bir değer ile
çarpılması anlamına gelir.

𝑦(𝑡) = 𝐴 ∙ 𝑥(𝑡)

Sinyallerin toplanması, çıkarılması ve çarpılması: Birden fazla sinyalin toplanması çıkarılması ve

çarpılması anlamına gelir.

𝑥(𝑡) = 𝑥1 (𝑡) ± 𝑥2 (𝑡)

𝑥(𝑡) = 𝑥1 (𝑡) ∙ 𝑥2 (𝑡)

Not: Birim basamak sinyali ve bu sinyalin kaydırılmış versiyonları kullanılarak özellikle parça parça
sürekli sinyaller matematiksel olarak ifade edilebilir.

Örnek: Aşağıdaki şekilde görülen 𝑥(𝑡) sinyalinin matematiksel ifadesini yazınız.

𝑥(𝑡) = 𝑢(𝑡 + 1) − 2𝑢(𝑡) + 𝑢(𝑡 − 1)

Örnek: Aşağıdaki şekilde görülen 𝑥(𝑡) sinyalinin matematiksel ifadesini yazınız.

𝑥(𝑡) = (𝑡 + 2)(𝑢(𝑡 + 2) − 𝑢(𝑡)) + 2𝑢(𝑡) − 𝑢(𝑡 − 1) − 𝑢(𝑡 − 2)

Örnek: Aşağıda verilen 𝑥(𝑡) sinyalinin grafiğini çiziniz.

𝑥(𝑡) = 𝑡(𝑢(𝑡) − 𝑢(𝑡 − 1)) + (−𝑡 + 2)(𝑢(𝑡 − 2) − 𝑢(𝑡 − 4)

𝑥(𝑡) = 𝑥1 (𝑡) + 𝑥2 (𝑡)

𝑥1 (𝑡) = 𝑡(𝑢(𝑡) − 𝑢(𝑡 − 1))

𝑥2 (𝑡) = (−𝑡 + 2)(𝑢(𝑡 − 2) − 𝑢(𝑡 − 4)

𝑥(𝑡) bu iki sinyalin toplamıdır.

KAYNAKLAR

1- Prof. Dr. Arif GÜLTEN Ders Notları

2- Signals and Systems 2nd Edition by Alan Oppenheim, Alan

Willsky, with Hamid

3- Sinyaller ve Sistemler / Signals and Sistems - Schaum's