‫هندسه نقوش (‪)١‬‬

‫رشته های صنایع دستی ـ مرمت آثار فرهنگی‬

‫زمینه خدمات‬
‫ٴ‬
‫شاخه آموزش فنی و حرفه ای‬
‫ٴ‬
‫شماره درس ‪3587‬‬
‫ٴ‬

‫عنبری​یزدی‪ ،‬فائزه‬ ‫‪754‬‬

‫هندسه نقوش (‪/ )١‬مـؤلف‪:‬فـائزه عنبری​یزدی‪.‬ــ تـهران‪ :‬شرکت چـاپ و نشر کتـاب​های درسی‬ ‫‪/4‬‬
‫هـ ‪٤57‬ع‪ /‬ایـران‪.13٩5 ،‬‬
‫شماره درس ‪(3587‬‬
‫ٔ‬ ‫‪ 83‬ص‪ :.‬مصور‪ .‬ــ  (آموزش فنی و حرفه​ای؛‬ ‫‪13٩5‬‬
‫زمىنه خدمات‪.‬‬
‫متون درسى رشته​های صنایع دستی ــ مرمت آثار فرهنگی گروه تحصیلی هنر‪ٔ ،‬‬
‫رشته صنایع‬
‫برنامه ریزی و نظارت‪ ،‬بررسی و تصویب محتوا‪ :‬کمیسیون برنامه رىزى و تألىف کتاب​های درسی ٔ‬
‫دستی دفتر تألیف کتاب های درسی فنى و حرفه اى و کاردانش‪.‬‬
‫‪ .1‬طراحی هندسه‪ .2 .‬نقش​های تزیینی‪ .‬الف‪ .‬اىران‪ .‬وزارت  آموزش و پرورش‪ .‬دفتر تألىف کتاب های‬
‫درسی فنی و حرفه​ای و کاردانش‪.‬ب‪ .‬عنوان‪ .‬ج‪ .‬فروست‪.‬‬

‫‪1395‬‬
 ‫همکاران محترم و دانش آموزان عزىز‪:‬‬
‫ باره محتوای اىن کتاب به نشانى‬
‫پىشنهادات و نظرات خود را در ٴ‬
‫​شماره  ​‪  ٤٨٧٤/١٥‬دفتر تألىف ​کتاب های درسی‬
‫ٴ‬ ‫تهران  ـ صندوق ​​پستى​‬
‫فنى     و حرفه اى و کاردانش ‪ ،‬ارسال فرماىند‪.‬‬
‫‪info@tvoccd.sch.ir‬‬ ‫پىام نگار(اىمىل) ‬
‫‪www.tvoccd.sch.ir‬‬ ‫وب گاه (وب ساىت) ‬

‫اعتباربخشی کتاب حاضر در سال های ‪ ١٣٩٠‬و ‪ ١٣٩١‬در سراسر کشور انجام گرفت‪ .‬نتایج استخراج شده‬
‫از پرسش نامه های هنرآموزان و هنرجویان و کتاب های حاشیه نویسی شده جمع بندی و کتاب هندسه نقوش (‪ )١‬بر این‬
‫بشری گل بخش و آتنا عزیزی‪ ،‬اصالح و بازنویسی گردید‪.‬‬
‫اساس توسط معصومه مهدی زاده‪ٰ ،‬‬

‫وزارت آموزش و پرورش‬

‫سازمان پژوهش و برنامه رىزى آموزشى‬

‫برنامه رىزى محتوا و نظارت بر تألىف‪ :‬دفتر تألىف کتاب های درسی فنی و حرفه​ای و کاردانش‬
‫نام کتاب‪ :‬هندسه نقوش (‪ )١‬ـ ‪485/١‬‬ ‫ ‬
‫مؤلف‪ :‬فائزه عنبری​یزدی‬ ‫ ‬
‫اعضای کمیسیون تخصصی‪ :‬نصرالله تسلیمی‪ ،‬آزیتا حسینی‪ ،‬احمد غالمحسینی‪ ،‬بشری گل بخش و مجید نیکویی‬ ‫ ‬
‫ٰ‬
‫اداره  کلّ  نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی‬
‫ٴ‬ ‫توزىع‪:‬‬ ‫و‬ ‫چاپ‬ ‫بر‬ ‫نظارت‬ ‫و‬ ‫ سازى‬
‫ه‬ ‫آماد‬
‫شماره ‪٤‬آموزش و پرورش (شهید موسوی)‬
‫ٴ‬ ‫ساختمان‬ ‫ـ‬ ‫ایرانشهرشمالی‬ ‫تهران‪:‬خیابان‬ ‫    ‬
‫   تلفن‪9 :‬ـ‪ ،88831161‬دورنگار‪ ،88309266 :‬کدپستی‪،1584747359 :‬‬ ‫ ‬
‫ وب سایت‪ www.chap.sch.ir :‬‬ ‫ ‬
‫مدیر امور فنی و چاپ‪ :‬لیدا نیک روش‬ ‫ ‬
‫رسام‪ :‬مجید نیکویی‬ ‫ ‬
‫طراح جلد‪ :‬مریم کیوان‬ ‫ ‬
‫صفحه آرا‪ :‬زهره بهشتی شیرازی‬ ‫ ‬
‫حروفچین‪ :‬سیده فاطمه محسنی‪ ،‬سیده فاطمه طباطبایی‬ ‫ ‬
‫مصحح‪ :‬حسین قاسم​پوراقدم‪ ،‬رضا جعفری‬ ‫ ‬
‫امور آماده​سازی خبر‪ :‬فریبا سیر‬ ‫ ‬
‫امور فنی رایانه​ای‪ :‬حمید ثابت​کالچاهی‪ ،‬ناهید خیام باشی‬ ‫ ‬
‫ناشر‪ :‬شرکت چاپ و نشر کتاب هاى درسى اىران‪ :‬تهران ـ کىلومتر ‪ 17‬جا ّدٴه مخصوص کرج ـ خىابان  ‪( 61‬داروپخش)‬
‫تلفن‪ 5 :‬ـ ‪ ،44985161‬دورنگار‪ ،44985160 :‬صندوق پستى‪139 :‬ـ ‪37515‬‬
‫چاپخانه‪ :‬شرکت چاپ و نشر کتاب هاى درسى اىران «سهامی خاص»‬
‫سال انتشار و نوبت چاپ‪ :‬چاپ ششم ‪13٩5‬‬
‫ ‬
‫حقّ چاپ محفوظ است‬

‫شابک  ‪ISBN 978 -964 - 05 - 1943 - 1 9٧٨-964-05  - 1٩٤٣-١‬‬

‫هنرمندان ما تنها زمانی می​توانند بی​دغدغه کوله​بار مسئولیت و امانتشان‬
‫را زمین بگذارند که مطمئن باشند مردمشان بدون اتکا به غیر‪ ،‬تنها و تنها در‬
‫چارچوب مکتبشان به حیات جاویدان رسیده​اند‪.‬‬
‫ الشریف»‬
‫سره ّ‬‫«قدس ّ‬
‫امام خمینی ّ‬
 ‫فهرست مطالب‬

‫مقدمه‬

‫‪١‬‬ ‫ ‬ ‫فصل اول ‪ :‬هندسه و نقش‬

‫‪١‬‬ ‫ ‬ ‫پیشینه آ ن‬
‫ٔ‬ ‫ــ هندسه و‬ ‫ ‬
‫‪٢‬‬ ‫ ‬ ‫ــ هندسه نقوش‬ ‫ ‬
‫‪٤‬‬ ‫ ‬ ‫ــ اجزاء و عناصر ترسیم هندسی‬ ‫ ‬
‫‪٥‬‬ ‫پایه هندسی ‬
‫ــ ترسیم های اصلی و ٔ‬ ‫ ‬

‫‪٢٠‬‬ ‫ ‬ ‫فصل دوم ‪ :‬شبکه های هندسی و گسترش نقوش‬

‫‪٢٠‬‬ ‫ ‬ ‫ــ نقوش هندسی‬ ‫ ‬
‫‪٢٤‬‬ ‫ ‬ ‫ــ شبکه‬ ‫ ‬
‫‪٣٤‬‬ ‫ــ گسترش ‬ ‫ ‬

‫‪٤١‬‬ ‫ ‬ ‫فصل سوم ‪ :‬گره‬

‫‪٤١‬‬ ‫ ‬ ‫ــ گره‬ ‫ ‬
‫‪٤٤‬‬ ‫ ‬ ‫ــ پیدایش نام آلت های گره‬ ‫ ‬
‫‪٥٠‬‬ ‫ ‬ ‫ــ زاویه در گره ها‬ ‫ ‬
‫‪٥٠‬‬ ‫ ‬ ‫ــ رسم گره‬ ‫ ‬
‫‪٥٤‬‬ ‫ــ زمینه ‬ ‫ ‬

‫‪75‬‬ ‫ ‬ ‫مطالع ٴه آزاد‬

‫‪83‬‬ ‫ ‬‫منابع‬
 ‫مقدمه‬
‫زمینه آموزش هندسه نقوش در این مقطع تحصیلی می باشد‪ .‬کتاب قبلی‬ ‫کتاب حاضر که در پیش روی شماست دومین تألیف در ٔ‬
‫که در سال ‪ 1378‬تألیف شده بود پس از یازده سال آموزش در هنرستان های کشور و دریافت بازخورد آموزشی آن از سوی هنرآموزان و‬
‫نتیجه جمع بندی نظرات‪ ،‬تألیف جدیدی برای این درس شد تا بتواند‬‫هنرجویان در کمیسیون برنامه ریزی و تألیف صنایع دستی بررسی شد‪ٔ .‬‬
‫نظر هنرآموزان محترم و هنرجویان عزیز را تأمین نماید‪.‬‬
‫این کتاب با ساختاری جدید و در سه فصل با نام های هندسه و نقش‪ ،‬شبکه های هندسی و گسترش نقوش و گره شکل گرفته‬
‫است‪ .‬در این ساختار‪ ،‬مباحث نظری در ارتباط با محتوای عملی در کنار هم قرار دارند و هرجا نیاز بوده اشاره ای کوتاه و تاریخی همراه‬
‫با آموزش رسم هر نقش آمده است‪.‬‬
‫محتوای عملی که شامل طراحی و رسم انواع نقوش هندسی‪ ،‬گسترش آن ها و گره ها در زمینه های گوناگون است با راهنمایی‬
‫هنرآموز گرامی به کمک ابزار و مواد طراحی و رسم یعنی مداد اتود با نوک ‪ 0/5‬یا ‪ 0/3‬از نوع ‪ ، H‬کاغذهای سفید در قطع‪ A​٤‬و ‪،A​٣‬‬
‫خط کش‪ ،‬گونیای ˚‪ 45‬و ˚‪ ،30‬پرگار و نقاله انجام می شود‪ .‬همچنین طرح های رسم شده توسط هنرجویان نیز با راپید و نوک های ‪ 0/2‬و‬
‫‪ 0/4‬بر روی کاغذ کالک (قطع ‪ )A4‬اجرای نهایی خواهد شد‪.‬‬
‫پیشینه‬
‫ٔ‬ ‫«هندسه و نقش» نام فصل اول این کتاب است که هنرجویان گرامی در آن با مختصری از تعاریف هندسه‪ ،‬هندسه نقوش و‬
‫آن آشنا شده و سپس با یادآوری اجزاء و عناصر هندسی به رسم آن ها می پردازند و در پایان فصل نقش های پایه را با راهنمایی هنرآموز‬
‫خود‪ ،‬اجرا می نمایند‪.‬‬
‫فصل دوم کتاب که «شبکه های هندسی و گسترش نقوش» نام دارد شما را با تعریف نقوش هندسی‪ ،‬بسترهای هندسی‪ ،‬شبکه ها‬
‫و روش های گسترش آشنا کرده و سپس رسم انواع شبکه ها و ایجاد نقوش در آن ها را به شما می آموزد‪ .‬در پایان با روش های گوناگون‪،‬‬
‫نقش ها را گسترش خواهید داد و سطوح مختلف را به زیبایی این نقوش آراسته می سازید‪.‬‬
‫فصل سوم کتاب «گره» نام دارد که در این فصل نخست با تعریف اصطالحات مربوط به گره آشنا شده و سپس به رسم چند نوع‬
‫گره بسیار زیبا و متداول در انواع هنرهای سنتی در زمینه های مختلف می پردازید‪.‬‬
‫ٔ‬
‫کتاب هندسه نقوش‪ ،‬شما را با برخی از زیباترین و پرکاربردترین نقوش هندسی آشنا نموده و توانایی ترسیم و گسترش آن ها در‬
‫سطوح مختلف را آموزش می دهد‪ .‬این درس یک واحد نظری و یک واحد عملی است و چهار ساعت در هفته زمان آموزش آن می باشد‬
‫که یک ساعت آن نظری و سه ساعت آن عملی است و در کارگاهی همانند کارگاه مبانی هنرهای تجسمی اجرا می شود‪.‬‬
‫ارزشیابی این درس به شکل نظری ــ عملی بوده و در بخش عملی به شدت برچگونگی استفاده از ابزار‪ ،‬دقت‪ ،‬تمیزی و درستی‬
‫رسم نقوش و گره ها‪ ،‬تکرار و گسترش نقوش در زمینه و اندازه های گوناگون‪ ،‬وابسته است‪.‬‬
 ‫سخنی با همکاران‬
‫هنرآموز گرامی‪ ،‬ساختار محتوایی این کتاب به گونه ای تدوین شده است که در هر فصل مباحث نظری در کنار مطالب عملی قرار‬
‫گرفته است‪ .‬شایسته است هنگام شروع تدریس توجه هنرجویان را به محیط پیرامون و زندگی آن ها معطوف نمائید تا نقش های هندسی‬
‫موجود در کاشی کاری مساجد‪ ،‬بناها‪ ،‬طرح های هندسی پارچه ها‪ ،‬در و پنجره های چوبی‪ ،‬زمینه های کار و نقش های روی لباس های‬
‫موجود در نگارگری و … را تشخیص داده و در مورد چگونگی رسم‪ ،‬تکرار و گسترش آن ها به گفتگو بپردازید‪ .‬این کار ذهن کنجکاو‬
‫ساده‬
‫آن ها را در این زمینه فعال نموده و به هدف آموزش این کتاب نزدیک تر می​نماید‪ .‬پس از آن به یادآوری رسم و عناصر و اجزای ٔ‬
‫استفاده درست و دقیق از ابزار را گام به گام در رسم انواع نقوش‬
‫ٔ‬ ‫هندسی پرداخته و همزمان می توانید تعاریف محتوای نظری‪ ،‬چگونگی‬
‫هندسی و گره ها آموزش دهید‪ .‬الزم است بر دقت در رسم هنرجویان‪ ،‬آن قدر پافشاری نمائید تا بیاموزند که حتی نیم  میلی متر اختالف نیز‬
‫در تکمیل واحد گره یا تکرار و گسترش نقش ها اشکال به وجود می آورد‪ .‬پس از فراگرفتن انواع رسم ها شما می توانید ترکیب گره ها و‬
‫تمرین های خالقانه ای با هنرجویان داشته باشید‪.‬‬
‫بهتر است برای طراحی اولیه از اتود با نوک ‪ H‬استفاده شود تا اثر مداد پخش نشود و کار تمیز بماند‪ .‬هنگام ارزشیابی پایانی‬
‫پس از طراحی صحیح مدادی از هنرجویان بخواهید تا همان رسم را بر روی کاغذ کالک و با راپید اجرا نمایند‪ .‬چون برای درس مبانی‬
‫هنرهای تجسمی‪ ،‬هنرجویان ابزار راپید را تهیه کرده اند‪ ،‬می توانند برای انجام کار پایانی از دو راپید با نوک های ‪ 0/2‬و ‪ 0/4‬یا ‪ 0/3‬و ‪0/5‬‬
‫و یا از ‪ 0/1‬و ‪ 0/3‬در رسم خطوط فرعی و اصلی‪ ،‬استفاده کنند‪ .‬رنگ آمیزی کارها از اهداف این کتاب نیست و بایستی به شدت از آن‬
‫پرهیز   شود‪ .‬اما پیشنهاد می شود برای تنوع بیشتر کارها برای برخی از گسترش ها از نوک های رنگی اتود بر روی مقواهای رنگی استفاده‬
‫شود‪ .‬همچنین انجام کوالژهای دقیق از تلق‪ ،‬پارچه و مقوای رنگی به شرط آنکه برش ها براساس رسم ها درست انجام شود نیز بر تنوع‬
‫کارها می افزاید‪ .‬حمیل کشی نیز از جمله تمرین های مناسبی است که می توانید به هنرجویان آموزش دهید تا در کوالژ نیز از آن بهره مند‬
‫شوند‪ .‬این درس دارای ارزشیابی مستمر و پایانی به دو شکل نظری و عملی و متناسب با تعداد واحد و ساعت تدریس آن می باشد‪ .‬نمرات‬
‫مستمر هر هنرجو شامل پرسش کالسی‪ ،‬کار عملی در کالس و کار پوشه است‪ .‬نمره پایانی نیز مربوط به کارهای پایانی اجرا شده با راپید‬
‫است‪ .‬برای تشویق هرچه بیشتر هنرجویان بهترین طراحی ها و کارهای پایانی هر دوره را می توانید در هنرستان به نمایش بگذارید‪.‬‬

‫سخنی با هنرجویان‬
‫هندسه نقوش‪ ،‬شما را با انواع نقوش زیبای هندسی موجود در محیط پیرامون خود آشنا می نماید و به شما‬ ‫ٔ‬ ‫هنرجوی عزیز‪ ،‬کتاب‬
‫این فرصت مناسب را می دهد تا به خوبی روش ترسیم آن ها را فرا گیرید‪ .‬نگاه خود را ژرف تر کنید و نمونه های جدیدتری را یافته و با خود‬
‫به کالس بیاورید و تالش کنید تا روش رسم آن ها را بیابید‪ .‬شور و شادی شما با کشف نمونه های جدید و چگونگی رسم آن ها افزایش‬
‫خواهد یافت‪ .‬مباحث نظری‪ ،‬دانش شما را در هنگام به کارگیری ابزار باال می برد بنابراین سعی کنید آن ها را نیز هم زمان با کار عملی‬
‫به خوبی یاد بگیرید‪ .‬بدانید که دقت در رسم‪ ،‬تمیزی و اجرای نهایی همگی در ارزشیابی شما اثر دارد بنابراین تالش کنید ذهن و جسم خود‬
‫را با هم به کار گرفته و هرجا که به مشکلی برخورد کردید با هنرآموز خود در میان بگذارید‪ ،‬او به خوبی شما را راهنمایی خواهد کرد‪ .‬پس ‬
‫از اجرای درست رسم ها خواهید دید که ذهن شما خالقانه به دنبال نقش های جدید می رود‪ ،‬آنها را در چارچوب کار خود با راهنمایی‬
‫هنرآموزان به کار گیرید‪.‬اگر این درس را به خوبی فرا بگیرید خواهید دید که گذشته از این که می توانید طرح های جدیدی را بیافرینید‪ ،‬از‬
‫طرح های پایانی خود نیز می توانید برای کارگاه های نگارگری (در حاشیه‪ ،‬زمینه و طرح لباس ها و پرده ها) و صنایع دستی استفاده کنید‪.‬‬
‫همچنین بهترین کارهای خود را در نمایشگاهی در هنرستان برای دیگر هنرجویان و هنرآموزان به نمایش بگذارید‪.‬‬
 ‫هدف کلی‬

‫آشنایی با نقوش هندسی در هنرهای سنتی ایران و توانایی ترسیم آن ها‬

 ‫فصل اول‬

‫هندسه و نقش‬

‫هدف های رفتاری‪ :‬در پایان این فصل انتظار می رود هنرجو بتواند‪:‬‬
‫‪1‬ــ پیشینه هندسه را شرح دهد‪.‬‬
‫‪2‬ــ هندسه نقوش را توضیح دهد‪.‬‬
‫‪3‬ــ اجزاء و عناصر هندسی را شرح دهد‪.‬‬
‫‪4‬ــ با استفاده از خط کش و پرگار خط و زاویه را به قسمت های مساوی تقسیم کند‪.‬‬
‫‪  5‬ــ با استفاده از خط کش و پرگار بر یک خط‪ ،‬عمود را رسم کند‪.‬‬
‫‪  6‬ــ با استفاده از خط کش و پرگار شمسه پنج و هشت را رسم کند‪.‬‬
‫‪7‬ــ با استفاده از خط کش و پرگار مربع و چهارلنگه را رسم کند‪.‬‬
‫‪   8‬ــ با استفاده از خط کش و پرگار مثلث را رسم کند‪.‬‬
‫‪9‬ــ با استفاده از خط کش و پرگار مستطیل را به روش تقسیم زاویه به سه و پنج قسمت مساوی ترسیم کند‪.‬‬

‫هندسه و پیشین ٴه آن‬

‫احداث برج بابل حدود ‪ 534‬پ‪.‬م‪ 1‬توسط بابلیان و اهرام‬
‫ثالثه ( آرامگاه فراعنه که شامل سه هرم عظیم است و ارتفاع‬
‫بلندترین آن ها به حدود ‪ 146‬متر می رسد) در هزاره سوم پ‪.‬م‬
‫توسط مصریان گویای این است که آن ها به مسایل و اصول‬
‫هندسی واقف بوده اند‪( .‬شکل ‪1‬ــ‪.)1‬‬
‫هندسه یکی از علومی است که انسان ها از دیرباز با اصول‬
‫آن آشنا شده اند و به نوعی خود را محتاج به آن دانسته اند‪.‬‬
‫گروهی بهره وری از هندسه را برای اولین بار در تقسیم‬
‫زمین های کشاورزی و هدایت آب های سطحی و ساخت بنا‬
‫می دانند که از حدود ده هزار سال قبل به اثبات رسیده است‪.‬‬

‫شکل ‪1‬ــ‪1‬ــ بهره وری مصریان از اصول هندسی در ساخت بنا‬

‫جیزه ــ از راست به چپ هرم خئوپس ــ خفرن ــ موکرینوس‪ 25٧٠ .‬تا ‪ 2500‬پ‪.‬م‬

‫‪١‬ــ پ‪.‬م مخفف پیش از میالد است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫کنجکاوی بشر در زمینه های مختلف است که توانسته در آن به‬ ‫عده ای نیز عقیده دارند که هندسه در قدیم «علم اندازه گرفتن‬
‫باالترین سطح امروزی برسد‪.‬‬ ‫زمین بوده است»‪ .‬تمدن های کهن از جمله عیالمیان و مصریان از‬
‫نمونه هایی از ساختارهای هندسی را می توان در طبیعت از‬ ‫محدوده کشتزارها بهره  برده اند‪ .‬آنها‬
‫ٔ‬ ‫این علم برای مشخص کردن‬
‫جمله در ترکیب ساختمان بدن انسان‪ ،‬گل‪ ،‬حلزون‪ ،‬دانه های برف‬ ‫این محدوده ها را دوباره اندازه گیری و مشخص کردند‪.‬‬
‫و … یافت‪( .‬شکل ‪2‬ــ‪)1‬‬ ‫بنابراین هر کدام از تمدن های باستان سهمی در بهره وری‬
‫از این علم را داشته اند‪ .‬این علم حاصل تجربیات و حس‬

‫الف‬

‫پ‬ ‫ب‬

‫ب‬ ‫پ‬

‫الف‬

‫شکل ‪2‬ــ‪1‬ــ شکل های هندسی موجود در طبیعت (دانه های برف‪ ،‬گل ها و النۀ زنبور) نمایانگر قوانین مربوط به هندسه و تقارن‬

‫این کتاب تنها به بررسی هندسه نقوش خواهیم پرداخت‪.‬‬
‫امروزه «هندسه را علمی می دانند که از شکل ها‪ ،‬زوایا و اندازه‬
‫هندسه نقوش‬
‫هندسه نقوش علمی است که به چگونگی ایجاد نقوش و‬
‫پایه قواعد و تناسبات هندسی می پردازد‪ .‬هندسه‬
‫ترکیب آن ها بر ٔ‬
‫به عنوان پایه ای در طراحی و ترکیب نقش های هندسی در هنر‬
‫تمدن های مختلف جهان مورد استفاده بوده و اهمیت بسزائی‬
‫داشته است‪.‬‬
‫بنابراین هندسه در قدیم‪ ،‬علم اندازه گرفتن زمین بوده‪ ،‬اما‬
‫آن ها‪ ،‬خواص هر یک و روابط آن ها با یکدیگر گفتگو می کند»‪.1‬‬
‫هندسه‪ ،‬تعاریف و کاربردهای متفاوتی دارد‪ .‬دو موضوع‬
‫«هندسه نقوش» و «نقوش هندسی» در اینجا مورد توجه است‪.‬‬
‫نقوش مایه اصلی یک اثر هنری است که می تواند از یک عنصر‬
‫یا ترکیبی از عناصر مختلف پدید آید‪ .‬نقوش در ترکیب بندی های‬
‫گوناگون قرار می گیرند و دارای ویژگی های خاصی می باشند‪ .‬در‬
‫‪1‬ــ ماهرالنقش‪ ،‬محمود‪ ،‬طرح و اجرای نقش در کاشیکاری ایران‪ ،‬جلد ‪.1‬‬
‫‪2‬‬
‫گروه دوم نقش ها‪ ،‬معموال ً در ظاهر پیچیدگی بیشتری را‬ ‫نقش های هندسی از جهت شیوه ترسیم به دو گروه تقسیم‬
‫نشان می دهند‪ .‬بنابراین قواعد ترسیم پیچیده تری هم نسبت به‬ ‫می شوند‪1 :‬ــ نقش های ساده هندسی ‪2‬ــ نقش های پیچیده هندسی‪.‬‬
‫گروه اول دارند‪( .‬شکل ‪4‬ــ‪1‬ــ الف‪ ،‬ب)‬ ‫گروه اول نقوشی که قواعد ترسیم بسیار ساده ای دارند و‬
‫بهترین راه برای درک قواعد مربوط به هندسه نقوش‬ ‫تنها با ایجاد شبکه های منظمی از مربع‪ ،‬مثلث و لوزی قابل ترسیم‬
‫به کارگیری این قواعد در ترسیم انواع نقوش هندسی است‪.‬‬ ‫و گسترش اند‪( .‬شکل ‪3‬ــ‪1‬ــ الف‪ ،‬ب)‬

‫شکل ‪4‬ــ‪1‬ــ الف) گره پیچیده در کتاب آرایی‬ ‫شکل ‪3‬ــ‪1‬ــ الف) گره ساده هندسی در کتاب آرایی‬

‫شکل ‪3‬ــ‪1‬ــ ب) شش ضلعی منتظم‬

‫شکل ‪4‬ــ‪1‬ــ ب) واگیره گره ُکند طبل قناس ُسرمه دان‬

‫‪3‬‬
 ‫تاریخ به کار گرفته شده و آن ها را می توان بر روی برخی از آثار از‬ ‫اجزاء و عناصر ترسیم هندسی‬
‫جمله سفالینه ها مشاهده کرد‪.‬‬ ‫همان طور که در سال های گذشته آموخته اید اجزاء و‬
‫هنرمندان این دوران برخی از اندیشه ها و مشاهدات‬ ‫عناصر ترسیم شامل‪ :‬نقطه‪ ،‬خط و انواع آن (خط راست‪ ،‬خط‬
‫پیرامون خود را با استفاده از اشکال هندسی ترسیم می کردند‪.‬‬ ‫شکسته و خط منحنی)‪ ،‬پاره خط‪ ،‬زاویه و انواع آن و نقوش‬
‫تزئینات این آثار بیشتر از انواع مختلف طرح های خطی‪ ،‬نقطه‬ ‫اصلی هندسی (مربع‪ ،‬مثلث‪ ،‬مستطیل و دایره) می باشند‪.‬‬
‫و نقش های اصلی هندسی مانند‪ :‬دایره‪ ،‬مربع و … تشکیل شده‬ ‫مشاهده نمونه هایی از کاربرد این اجزاء و عناصر‬
‫ٔ‬ ‫اکنون به‬
‫است‪( .‬شکل های ‪  5‬ــ‪ 1‬تا ‪   8‬ــ‪)1‬‬ ‫در تزئین آثار تاریخی می پردازیم‪ .‬یافته های باستان شناسی نشان‬
‫داده که اجزاء و شکل های ساده هندسی از هزاره های پیش از‬

‫شکل ‪  5‬ــ‪1‬ــ ب) جام مارلیک ــ نقش ته ظرف و دیواره‬ ‫شکل ‪  5‬ــ‪1‬ــ الف) جام مارلیک‬
‫ساده ترین نوع نقش هندسی (نقطه چین)‬

‫شکل ‪  6‬ــ‪1‬ــ ب) خطوط منحنی‬ ‫شکل ‪  6‬ــ‪1‬ــ الف) خطوط شکسته و راست‪ ،‬نقش مایه های سفالینه ــ شوش‬
‫تزئین ظروف سفالی با خطوط منحنی ــ شوش‬
‫‪4‬‬
 ‫شکل ‪   8‬ــ‪1‬ــ کاربرد خط و تزئینات نمادین‬ ‫شکل ‪7‬ــ‪1‬ــ کاربرد خط در سفالینه ها‬
‫خمره سفالی‪ ،‬تپه گیان ــ نهاوند ــ هزاره دوم پ‪.‬م‬ ‫قدح سفالی ــ شوش ــ هزاره چهارم پ‪.‬م‬

‫ترسیم های اصلی و پایۀ هندسی‬

‫با ترسیم های پایه ای مانند‪ :‬تقسیم خط‪ ،‬زاویه‪ ،‬عمود‬
‫منصف و …‪ ،‬پیش از این آشنا شده اید‪ .‬در این قسمت برای‬
‫یادآوری مراحل ترسیم آن ها را دوباره مرور می کنیم‪.‬‬
‫رسم عمود از نقطه بر خط‬
‫الف) رسم عمود بر یک خط از نقطۀ بیرون خط‪:‬‬
‫برای رسم عمود از نقطه ‪ O‬در بیرون پاره خط ‪ ، AB‬نوک‬
‫تیز پرگار را بر نقطه ‪ O‬قرار داده کمانی رسم نمائید (شعاع آن‬
‫بیش از فاصله نقطه تا خط باشد) تا ‪ AB‬را در دو نقطه ‪ C‬و ‪D‬‬
‫شکل ‪9‬ــ‪1‬ــ رسم عمود بر یک خط از نقطۀ بیرون خط‬ ‫قطع   نماید‪ .‬سپس به مرکزیت ‪ C‬و ‪ D‬و به شعاع ‪ N‬دو کمان دیگر‬
‫رسم نمائید تا یکدیگر را در نقطه ‪ F‬قطع نمایند‪ OF .‬بر ‪AB‬‬
‫عمود است‪( .‬شکل ‪9‬ــ‪)1‬‬
‫ب) رسم عمود بر یک خط از نقطه ای روی خط‪:‬‬
‫برای رسم عمود از نقطه ‪ O‬بر روی پاره خط ‪ ، AB‬نوک تیز‬
‫پرگار را بر نقطه ‪ O‬قرار داده‪ ،‬با فتح‪ ١‬دلخواه کمانی رسم نمائید تا‬
‫‪ AB‬را در دو نقطه ‪ C‬و ‪ D‬قطع نماید‪.‬‬
‫سپس به مرکزیت ‪ C‬و ‪ D‬و به شعاع بیش از ‪ ،OC‬دو کمان‬
‫دیگر رسم نمائید تا یکدیگر را در نقطه ‪ F‬و ‪ E‬قطع نماید‪ FE .‬بر‬
‫شکل ‪10‬ــ‪1‬ــ رسم عمود بر یک خط از نقطه ای روی خط‬ ‫‪ AB‬و نقطه ‪ O‬عمود است‪( .‬شکل ‪10‬ــ‪)1‬‬
‫دهانه پرگار را فتح می نامند‪.‬‬
‫‪1‬ــ فتح‪ :‬باز شدن ٔ‬
‫‪5‬‬
 ‫تقسیم پاره خط به قسمت های مساوی‪:‬‬
‫الف) تقسیم پاره خط به دو قسمت مساوی (عمودمنصف)‪:‬‬
‫برای تقسیم پاره خط ‪ AB‬به دو قسمت مساوی‪ ،‬از سر پاره خط‬
‫به شعاع دلخواه (بزرگ تر از نصف طول پاره خط) دو کمان رسم‬
‫نمائید به طوری که یکدیگر را در نقاط ‪ E‬و ‪ F‬قطع نمایند‪.‬‬
‫از نقطه ‪ E‬به ‪ F‬خطی رسم کنید تا پاره خط ‪ AB‬را در‬
‫نقطه ‪ O‬پاره خط ‪ AB‬را به دو‬
‫نقطه‪ O‬قطع نماید‪( .‬شکل ‪11‬ــ‪ٔ )1‬‬
‫قسمت مساوی تقسیم می کند‪.‬‬
‫شکل ‪11‬ــ‪1‬ــ تقسیم پاره خط به دو قسمت مساوی‬

‫ب) تقسیم پاره خط به چند قسمت مساوی‪ :‬برای‬

‫تقسیم پاره خط به چند قسمت مساوی همانند تقسیم آن به سه‬
‫قسمت مساوی عمل می کنیم‪ .‬برای تقسیم پاره خط ‪ AB‬به سه‬
‫قسمت مساوی‪ ،‬از ابتدا و انتهای آن دو عمود مساوی خارج‬
‫نمائید‪ .‬خط های ‪ BC‬و ‪ AD‬بدست می آید‪ .‬آن ها را با همان طول‬
‫امتداد دهید تا نقاط ‪ E‬و ‪ F‬به دست آید‪ .‬از ‪ D‬به ‪ F‬و از ‪ E‬به ‪C‬‬
‫خطی رسم نمائید‪ AB .‬به سه قسمت مساوی تقسیم می شود‪.‬‬
‫شکل ‪12‬ــ ‪1‬ــ تقسیم پاره خط به سه قسمت مساوی‬
‫(شکل ‪12‬ــ‪)1‬‬
‫به همین ترتیب اگر بخواهیم پاره خطی را برای مثال به ‪٥‬‬
‫قسمت مساوی تقسیم کنیم طول عمودهای زاویه ‪ ٤‬برابر شده و ‪٤‬‬
‫خط مایل تشکیل می شود‪.‬‬
‫تقسیم زاویه به قسمت های مساوی‬
‫الف) تقسیم زاویه به دو قسمت مساوی‪ :‬برای تقسیم‬
‫∧‬
‫زاویه ‪ BAC‬به دو قسمت مساوی‪ ،‬نقطه ‪ A‬را مرکز قرار داده‪،‬‬
‫کمانی رسم نمائید تا ‪ AB‬و ‪ AC‬را به ترتیب در نقاط ‪ F‬و ‪ E‬قطع‬
‫نماید‪.‬‬
‫سپس ‪ E‬و ‪ F‬را مرکز قرار داده‪ ،‬دو کمان به شعاع های‬
‫برابر می زنیم تا یکدیگر را در نقطه ‪ O‬قطع نمایند‪.‬‬
‫∧‬
‫اگر از ‪ O‬به ‪ A‬وصل کنیم زاویه ‪ BAC‬به دو قسمت‬
‫∧‬
‫شکل ‪13‬ــ‪1‬ــ تقسیم زاویه به دو قسمت مساوی‬ ‫نیز گویند‬ ‫‪BAC‬‬ ‫مساوی تقسیم می شود‪ AO .‬را نیمساز زاویه‬
‫(شکل ‪13‬ــ‪.)1‬‬

‫‪6‬‬
 ‫ب) تقسیم زاویه قائمه به سه قسمت مساوی‪ :‬از ‪،A‬‬
‫رأس زاویه قائمه‪ ،‬کمانی به شعاع دلخواه رسم نمائید تا اضالع‬
‫‪ AB‬و ‪ AC‬را در نقاط ‪ F‬و ‪ E‬قطع نماید‪.‬‬
‫‪ E‬و ‪ F‬را مرکز قرار داده با همان فتح پرگار‪ ،‬کمان بزنید تا‬
‫نقاط ‪ M‬و ‪ N‬به دست آید‪ .‬از ‪ A‬به ‪ M‬و ‪ N‬وصل نمائید‪ ،‬زاویه‪،‬‬
‫∧‬
‫‪ BAC‬به سه قسمت مساوی تقسیم می شود‪( .‬شکل ‪14‬ــ‪.)1‬‬
‫ج) تقسیم زاویه قائمه به پنج قسمت مساوی‪ :‬زاویه‬
‫∧‬
‫قائمه ‪ BAC‬را رسم نموده‪ ،‬به مرکزیت ‪ A‬کمانی به شعاع دلخواه‬
‫شکل ‪14‬ــ‪1‬ــ تقسیم زاویه به سه قسمت مساوی‬ ‫رسم نمائید تا ضلع ‪ AB‬و ‪ AC‬را در نقاط ‪ F‬و ‪ E‬قطع نماید‪ .‬به‬
‫اندازه نصف ‪ ،AF‬از نقطه ‪ A‬به سمت چپ امتداد دهید‪ .‬این‬
‫نقطه را ‪ G‬بنامید‪.‬از نقطه ‪ G‬به شعاع ‪ GE‬کمانی بزنید تا نقطه ‬
‫‪ M‬به دست آید‪ .‬سپس از نقطه ‪ E‬به شعاع ‪ EM‬کمان بزنید تا نقطه‬
‫∧‬
‫یک‬ ‫‪NAF‬‬ ‫زاویه‬
‫‪ N‬به دست آید‪ .‬نقطه ‪ A‬را به ‪ N‬وصل کنید‪ٔ .‬‬
‫∧‬
‫پنجم زاویه ‪ BAC‬می باشد‪ .‬با شعاع ‪ NF‬کمان ‪ EF‬را به پنج‬
‫قسمت مساوی تقسیم کرده و از نقطه ‪ A‬خطوطی را به نقاط‬
‫∧‬
‫به پنج قسمت مساوی‬ ‫‪BAC‬‬ ‫زاویه‬
‫ٔ‬ ‫به دست آمده وصل کنید‪.‬‬
‫تقسیم می شود‪( .‬شکل ‪15‬ــ‪)1‬‬
‫نکته‪ :‬چنانچه مقدار زاویه داخلی یک نقش بیشتر از‬
‫شکل ‪15‬ــ‪1‬ــ تقسیم زاویه قائمه به پنج قسمت مساوی‬ ‫˚‪( 90‬قائمه) باشد‪ ،‬آن را کُند (شکل ‪16‬ــ‪ )1‬و در صورتی که‬
‫مقدار زاویه داخلی آن کمتر از ˚‪ 90‬باشد آن را تُند گویند‪( .‬شکل‬
‫‪17‬ــ‪)1‬‬

‫بیشتر از ‪ 90‬درجه‬
‫کمتر از ‪ 90‬درجه‬

‫شکل ‪17‬ــ‪1‬ــ نقش (شمسه) ده تند‬ ‫شکل ‪16‬ــ‪1‬ــ نقش (شمسه) ده کند‬

‫‪7‬‬
 ‫مترین‬
‫‪1‬ــ پاره خط ‪ AB‬را به پنج قسمت مساوی تقسیم کنید‪.‬‬
‫∧‬
‫را به شش قسمت مساوی تقسیم کنید‪.‬‬ ‫‪BAC‬‬ ‫قائمه‬
‫‪2‬ــ زاویه ٔ‬
‫∧‬
‫را به ده قسمت مساوی تقسیم کنید‪.‬‬ ‫‪BAC‬‬ ‫قائمه‬
‫‪3‬ــ زاویه ٔ‬

‫‪8‬‬
 ‫تقسیم دایره به قسمت های مساوی‬
‫الف) تقسیم دایره به پنج قسمت مساوی‪ :‬دایره ای به‬
‫مرکز ‪ O‬و دو قطر عمود بر هم آن ‪ AB‬و ‪ CD‬را رسم نمائید‪.‬‬
‫شعاع ‪ OA‬را به دو قسمت مساوی تقسیم کنید‪ ،‬نقطه ‪ E‬به دست‬
‫می آید‪ .‬نقطه ‪ E‬را مرکز قرار داده‪ ،‬به شعاع ‪ EC‬کمان بزنید تا نقطه‬
‫‪ F‬به دست آید‪.‬‬
‫نقطه ‪ C‬را مرکز قرار داده‪ ،‬به شعاع ‪ CF‬کمان بزنید تا‬
‫محیط دایره را در نقطه ‪ G‬قطع نماید‪.‬‬
‫‪ CG‬یک پنجم محیط دایره است‪( .‬شکل ‪18‬ــ‪)1‬‬
‫شکل ‪18‬ــ‪1‬ــ تقسیم دایره به پنج قسمت مساوی‬
‫با تقسیم دایره به پنج قسمت مساوی می توان برخی‬
‫نقش مایه های هندسی را رسم نمود‪.‬‬
‫‪1‬ــ پنج کُند (پنج ضلعی منتظم)‪ :1‬دایره ای به مرکز‬
‫‪ O‬و شعاع دلخواه رسم نمائید‪ .‬آن را به پنج قسمت مساوی‬
‫تقسیم نموده نقاط به دست آمده‪ Dʹ، Cʹ، G ،Bʹ ،Aʹ ،‬را به‬
‫یکدیگر متصل نمائید‪ .‬پنج ضلعی منتظم به دست می آید‪( .‬شکل‬
‫‪19‬ــ‪)1‬‬

‫ج‬ ‫ب‬ ‫الف‬

‫شکل ‪19‬ــ‪1‬ــ پنج ُکند یا پنج ضلعی منتظم‬

‫نقش مایه الهام گرفته از نقش های هندسی‬

‫‪1‬ــ چند ضلعی‪ ،‬که ضلع های آن با هم مساوی و زاویه های آن نیز با هم مساوی باشد را چند ضلعی منتظم گویند‪.‬‬

‫‪9‬‬
 ‫شکل ‪20‬ــ‪1‬ــ ب) پنج ُکند‬ ‫شکل ‪20‬ــ‪1‬ــ الف) نمونۀ رسم پنج کند در گرۀ ده کند‬
‫امام زاده محروق ــ درب چوبی ــ نیشابور‬

‫کرده و نقاط را یک در میان به هم وصل کنید‪ ،‬از ‪ A‬به ‪ C‬از ‪ C‬به‬ ‫‪2‬ــ ستاره یا پنج پری ُتند‪ :‬دایره ای به مرکز ‪ O‬و شعاع‬
‫‪ E‬از … و از ‪ D‬به ‪(  A‬شکل ‪23‬ــ‪)1‬‬ ‫‪ OA‬رسم کنید (شعاع دلخواه) آن را به پنج قسمت مساوی تقسیم‬

‫ب‬ ‫الف‬

‫شکل ‪21‬ــ‪1‬ــ ستاره یا پنج پری تُند‬

‫‪10‬‬
‫با تقسیم دایره به هشت قسمت مساوی می توان به نقش هایی‬
‫همچون ستاره هشت پر دست یافت که حضورش در تاریخ هنر‬
‫ایران بی شمار است‪.‬‬
‫ــ رسم شمسه هشت‪ :‬دایره ای به مرکز ‪ O‬و شعاع‬
‫دلخواه رسم‪ ،‬آن را به هشت قسمت مساوی تقسیم نمائید‪.‬‬
‫نقاط تقسیم را یک در میان به هم متصل نمائید‪ ،‬شمسه‬
‫هشت به دست می آید (شکل های ‪24‬ــ‪ 1‬و ‪26‬ــ‪ .)1‬چنانچه نقاط‬
‫تقسیم را دو در میان به یکدیگر متصل نمایید‪ ،‬شکل به دست آمده‬
‫ستاره هشت پر خواهد بود (شکل‪٢5‬ــ‪.)١‬‬
‫ٔ‬

‫شکل ‪22‬ــ‪1‬ــ پنج پری تُند‬

‫برگی از قرآن ــ‪ 713‬هـ‪.‬ق‬

‫ب) تقسیم دایره به هشت قسمت مساوی‪ :‬دایره ای به‬

‫مرکز ‪ O‬و شعاع دلخواه رسم نمائید‪ .‬دو قطر آن را بر هم عمود‬
‫شکل ‪24‬ــ‪1‬ــ شمسه هشت‬ ‫نموده‪ ،‬نقاط ‪ C ،B ،A‬و ‪ D‬به دست می  آید‪.‬‬
‫‪ CD‬و ‪‬‬
‫‪DA‬‬ ‫‪ ، BC‬‬
‫‪ ، AB‬‬
‫هر کدام از کمان های چهارگانه ‪‬‬

‫را به دو نیم تقسیم نمائید‪ .‬نقاط ‪ M،F،E‬و ‪ N‬به دست می آید‪.‬‬

‫(شکل ‪23‬ــ‪)1‬‬

‫شکل ‪25‬ــ‪1‬ــ ستاره هشت پر‬

‫قطعه مدال مانند از طال ــ تپه گیان ــ ‪ 1400‬تا ‪ 1100‬پ‪.‬م‬ ‫شکل ‪23‬ــ‪1‬ــ تقسیم دایره به هشت قسمت مساوی‬

‫‪11‬‬
 ‫شکل ‪26‬ــ‪1‬ــ شمسه هشت‬
‫سقف هتل عباسی ــ اصفهان‬

‫مترین‬
‫‪1‬ــ ستاره پنج پری را در دایره ای به شعاع ‪ 2/5‬سانتی متر رسم نمائید‪.‬‬
‫‪2‬ــ در دایره ای به شعاع ‪ 5‬سانتی متر نقش پنج کُند را رسم نمائید‪.‬‬
‫‪3‬ــ با استفاده از تقسیمات دایره (شعاع دلخواه) یک ستاره ده پری تُند رسم نمائید‪.‬‬
‫‪4‬ــ با استفاده از روش تقسیمات دایره یک ستاره ‪ 12‬پر در دایره ای به شعاع ‪ 7‬سانتی متر رسم نمائید‪.‬‬
‫ستاره ‪ ٨‬پر در دایره ای به شعاع ‪ ٥‬سانتی متر رسم نمائید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪  5‬ــ با استفاده از روش تقسیمات دایره یک‬

‫‪12‬‬
‫را به دو نیم تقسیم نمائید‪ ،‬نقاط ʹ‪ Cʹ،Bʹ ،A‬و ʹ‪ D‬به دست می آید‪.‬‬ ‫رسم مربع‬
‫از اتصال نقاط فوق به یکدیگر مربع به دست می آید‪( .‬شکل‬ ‫دایره ای به مرکز ‪ O‬و شعاع دلخواه رسم نمائید‪ .‬دو قطر‬
‫‪27‬ــ‪ )1‬همچنین می توان از اتصال نقاط به دست آمده از تقاطع‬ ‫آن را بر هم عمود نموده نقاط ‪ C، B، A‬و ‪ D‬به دست می آید‪.‬‬
‫کمان ها مربع را رسم نمود‪.‬‬ ‫‪ CD‬و ‪‬‬
‫‪DA‬‬ ‫‪ ، BC‬‬ ‫‪ ، AB‬‬
‫هر کدام از کمان های چهارگانه ‪‬‬

‫ب‬
‫الف‬
‫شکل ‪27‬ــ‪1‬ــ رسم مربع‬

‫شکل ‪28‬ــ‪1‬ــ نقش مایه مربع در سفالینه شوش‬

‫شکل ‪29‬ــ‪1‬ــ نقش مربع ــ بخشی از طرح قالیچه سنگی ــ تخت جمشید ــ حجاری شده بر درگاه تاالر صد ستون‬
‫‪13‬‬
 ‫شکل ‪30‬ــ‪1‬ــ نقش مربع در قالی پازیرک‬
‫هخامنشی ــ ابعاد ‪ 189‬در ‪ 200‬سانتی متر‬

‫از طریق رسم مربع و تقسیم آن می توان‬

‫برخی از نقش مایه های هندسی را رسم نمود‪،‬‬
‫از آن جمله نقش چهارلنگه است‪.‬‬
‫رسم چهارلنگه‪ :‬مربع ‪ ABCD‬را‬
‫رسم نموده از وسط هر ضلع به دو رأس مقابل‬
‫وصل نمائید‪ ،‬خطوط تیره‪ ،‬نقش چهارلنگه را‬
‫ب‬ ‫الف‬ ‫نشان می دهد‪( .‬شکل های ‪31‬ــ‪ 1‬تا ‪34‬ــ‪)1‬‬
‫شکل ‪31‬ــ‪1‬ــ ستاره چهار لنگه‬
‫‪14‬‬
 ‫شکل ‪33‬ــ‪1‬ــ نقش چهارلنگه‬ ‫شکل ‪32‬ــ‪1‬ــ نقش چهارلنگه‬
‫کاسه سفالین‪ ،‬نقاشی زرین فام ــ ری یا ساوه ــ سدۀ ‪ 7‬هـ‪.‬ق‬ ‫درب چوبی‪ ،‬آرامگاه آقا‪ ،‬تهران‬

‫شکل ‪34‬ــ‪1‬ــ نقش چهارلنگه‬

‫هتل عباسی ــ اصفهان‬
‫‪15‬‬
‫آن را بر هم عمود نمائید‪ .‬از نقاط ‪ A‬به ‪ B،B‬به ‪ C،C‬به ‪ D‬و از ‪D‬‬ ‫رسم مربع قناس‬
‫به ‪ A‬وصل نمائید‪( .‬شکل ‪35‬ــ‪)1‬‬ ‫دایره ای به مرکز ‪ O‬با شعاع دلخواه رسم نموده‪ ،‬دو قطر‬

‫ب‬ ‫الف‬

‫شکل ‪35‬ــ‪1‬ــ مربع قناس‬

‫شکل ‪36‬ــ‪1‬ــ نقش مربع قناس و بازوبند‬

‫نیم خورجین لری ــ قرن ‪ 14‬هـ‪.‬ق‬

‫مترین‬
‫‪1‬ــ در دایره ای به شعاع ‪ 2‬سانتی متر‪ ،‬مربعی رسم نمائید‪.‬‬
‫‪2‬ــ نقش چهارلنگه را در مربع قناسی به قطر ‪ 4‬سانتی متر رسم نمائید‪.‬‬
‫‪16‬‬
 ‫رسم مثلث یا ُتکّه (سه ضلعی منتظم)‬
‫دایره ای به مرکز ‪ O‬و شعاع دلخواه رسم نموده‪ ،‬دو قطر‬
‫آن را بر هم عمود نمائید‪ .‬نقاط ‪ C،B،A‬و ‪ D‬به دست می آید‪.‬‬
‫به شعاع ‪ OC‬و به مرکز ‪ C‬کمانی بزنید تا محیط دایره را در‬
‫نقاط ‪ E‬و ‪ F‬قطع نماید‪.‬‬
‫نقاط ‪ E،A‬و‪ F‬را به یکدیگر وصل نمائید‪ ،‬یک سه ضلعی‬
‫متساوی االضالع به دست می آید‪( .‬شکل ‪37‬ــ‪)1‬‬
‫بسیاری از نقش های هندسی را با استفاده از پرگار و‬
‫خط کش بر مبنای مثلث می توان رسم نمود‪.‬‬
‫شکل ‪37‬ــ‪1‬ــ رسم مثلث (تُکه)‬

‫شکل ‪38‬ــ‪1‬ــ نقش مایه مثلث ــ ظرف سفالی‬

‫شکل ‪39‬ــ‪1‬ــ نقش مایه مثلث در سفالینه پیش تاریخی شوش‬
‫سیلک حدود ‪ 1000‬سال پ‪.‬م‬

‫شکل ‪40‬ــ‪1‬ــ نقش مثلث‬

‫‪17‬‬ ‫کاسه سفالی ــ نقش کنده ــ قطر ‪ 16/2‬سانتی متر ــ ساسانی‬

 ‫رسم مستطیل‬
‫الف) رسم مستطیل براساس تقسیم زاویه به سه‬
‫∧‬
‫قسمت مساوی‪ :‬زاویه قائمه ‪ aOb‬را رسم نمائید و سپس به سه‬
‫قسمت مساوی تقسیم کنید‪ .‬روی ضلع ‪ ،Ob‬طول دلخواه را جدا‬
‫نقطه به دست آمده عمودی بر‬
‫نمائید‪ ،‬نقطه ‪ A‬به دست می آید‪ .‬از ٔ‬
‫نقطه ‪ B‬روی اولین خط قاعده به دست آید‪.‬‬‫‪ OA‬خارج نموده تا ٔ‬
‫نقطه ‪ C‬پیدا شود‪ .‬مستطیل‬
‫نقطه ‪ B‬عمودی بر ‪ Oa‬رسم کنید تا ٔ‬ ‫از ٔ‬
‫‪ OABC‬به دست می آید‪( .‬شکل ‪41‬ــ‪)1‬‬
‫شکل ‪41‬ــ‪1‬ــ رسم مستطیل‬ ‫* حال اگر این مراحل را بر روی خط ‪ Oa‬نیز انجام دهید‪،‬‬
‫براساس تقسیم زاویه به سه قسمت مساوی‬ ‫مستطیل دیگری خواهیم داشت که ضلع کوتاهتر آن بر روی خط‬
‫افق قرار دارد‪( .‬شکل ‪41‬ــ‪ )1‬یادآوری می شود که ٔ‬
‫نقطه ‪B‬‬
‫می تواند خارج از کمان نیز به دست آید‪.‬‬
‫ب) رسم مستطیل براساس تقسیم زاویه به ‪ 5‬قسمت‬
‫∧‬
‫مساوی‪ :‬زاویه قائمه ‪ aOb‬را رسم نموده و به پنج قسمت مساوی‬
‫تقسیم نمائید‪ .‬روی ضلع ‪ Ob‬اندازه دلخواه را جدا نمائید (نقطه‬
‫‪ .)A‬از ‪ A‬عمودی خارج نموده تا دومین خط قاعده را در نقطه‬
‫نقطه ‪ B‬عمودی خارج کنید تا ضلع ‪ Oa‬را در‬ ‫‪ B‬قطع نماید‪ .‬از ٔ‬
‫نقطه ‪ C‬قطع نماید‪( .‬شکل ‪42‬ــ‪)1‬‬
‫ٔ‬
‫* حال اگر مراحل فوق را بر روی خط ‪ Oa‬انجام دهید‬
‫مستطیل دیگری خواهیم داشت که ضلع کوتاهتر آن بر روی خط‬
‫افق قرار دارد‪( .‬شکل ‪42‬ــ‪)1‬‬
‫شکل ‪42‬ــ‪1‬ــ رسم مستطیل‬ ‫با آموختن تعاریف‪ ،‬تناسبات‪ ،‬تقسیمات و ترسیمات‬
‫براساس تقسیم زاویه به پنج قسمت مساوی‬ ‫شکل های هندسی در این فصل می توانید در فصل های بعدی به‬
‫ترسیم نقوش هندسی زیباتر و پیچیده تری بپردازید‪.‬‬

‫مترین‬
‫‪1‬ــ ُتکه را رسم نمائید‪.‬‬
‫‪2‬ــ با تقسیم زاویه به ‪ 3‬قسمت مساوی‪ ،‬مستطیل افقی رسم نمائید‪.‬‬
‫‪3‬ــ با تقسیم زاویه به پنج قسمت مساوی‪ ،‬مستطیل عمودی رسم نمائید‪.‬‬

‫‪18‬‬
 ‫پرسش ها‬
‫‪1‬ــ هندسه را در مفهوم امروزی آن تعریف کنید‪.‬‬
‫‪2‬ــ نقش های هندسی از جهت شیوه ترسیم به چند گروه تقسیم می شوند؟ توضیح دهید‪.‬‬
‫‪3‬ــ هندسه نقوش را تعریف کنید‪.‬‬
‫‪4‬ــ ساده ترین عناصر هندسی به کار رفته در آثار تاریخی چیست؟ آن ها را نام ببرید‪.‬‬
‫‪  5‬ــ تفاوت میان نقوش تند و کند چیست؟ توضیح دهید‪.‬‬
‫‪  6‬ــ نمونه هایی از عناصر هندسی خط‪ ،‬دایره‪ ،‬مثلث و مربع را در آثار و اشیای پیرامون خود شناسایی و درکالس‬
‫ارائه نمائید‪( .‬نقوش را رسم نمائید)‪.‬‬

‫‪19‬‬
 ‫فصل دوم‬

‫شبکه​های هندسی و گسترش نقوش‬

‫هدفهاى رفتارى‪ :‬در پاىان فصل انتظار می​رود هنرجو بتواند‪:‬‬

‫‪1‬ــ نقوش هندسی را تعریف کند‪.‬‬
‫‪٢‬ــ بسترهای هندسی مناسب برای ایجاد نقوش را شرح دهد‪.‬‬
‫‪٣‬ــ انواع شبکه​های هندسی را نام برده و تعریف کند‪.‬‬
‫‪٤‬ــ انواع شبکه​های مربع‪ ،‬مربع قناس‪ ،‬لوزی و مثلث را رسم کند‪.‬‬
‫شبکه مربع نقش پیلی را رسم کند‪.‬‬
‫‪٥‬ــ با استفاده از ٔ‬
‫‪٦‬ــ با استفاده از شیوه​های ایجاد نقوش در شبکه​های مربع نقش​هایی را بسازد‪.‬‬
‫‪٧‬ــ با استفاده از شیوه​های ایجاد نقوش در شبکه لوزی نقش​هایی را رسم کند‪.‬‬
‫‪ ٨‬ــ با استفاده از شیوه​های ایجاد نقوش در شبکه مثلث نقش سازی کند‪.‬‬
‫‪٩‬ــ روش​های گسترش را شرح دهد‪.‬‬
‫‪١٠‬ــ با استفاده از روش​های گسترش‪ ،‬نقوش را در سطوح مختلف گسترش دهد‪.‬‬

‫نقوش هندسی‬
‫و نظایر آن و در هنرهای سنتی از جملـه اُرسی​هـا‪ ،‬مشبک​هـای‬ ‫مجموعه​ای از نقوش که برای ایجاد و ترکیب آن​ها از قواعد‬
‫سفال و سرامیـکی‪ ،‬منبت‪ ،‬معرق‪ ،‬فـرش‪ ،‬کتاب​آرایـی و … مشاهـده‬ ‫و روابط هندسی استفاده می​شود «نقوش هندسی» نام دارند‪ .‬این‬
‫می شوند‪( .‬شکل​های ‪١‬ــ‪ ٢‬تا ‪١١‬ــ‪)٢‬‬ ‫نقوش در فضاهای معماری به شکل آجرچینی‪ ،‬آینه​کاری‪ ،‬گچ بری‬

‫شکل ‪١‬ــ‪٢‬ــ نقوش هندسی در کاشی‬

‫گنبد سبز ــ نمای خارجی ــ مشهد‬ ‫‪20‬‬
 ‫شکل ‪٢‬ــ‪٢‬ــ نقوش هندسی در چوب و شیشه‬
‫پنجره ــ آرامگاه آقا ــ تهران‬

‫شکل ‪٤‬ــ‪٢‬ــ نقوش هندسی در معرق خاتم‬ ‫شکل ‪٣‬ــ‪٢‬ــ نقوش هندسی در گره چینی چوب‬
‫درب آرامگاه شیخ​صفی​الدین اردبیلی ــ موزه کاخ چهلستون ــ اصفهان‬ ‫صندوق قبر ــ آرامگاه آقا ــ تهران‬

‫‪21‬‬
‫شکل ‪٦‬ــ‪٢‬ــ نقوش هندسی در گچ بری‬ ‫شکل ‪٥‬ــ‪٢‬ــ نقوش هندسی در کتاب​آرایی‬
‫مسجد جامع ــ اصفهان‬ ‫قرآن ــ صفحه افتتاحیه ــ دوره ایلخانی‬

‫شکل ‪٧‬ــ‪٢‬ــ نقوش هندسی در آجرکاری‬

‫مسجد ملک زوزن ــ خاف ــ ‪ ٦٠٠‬هـ‪.‬ق‬
‫‪22‬‬
 ‫شکل ‪٩‬ــ‪٢‬ــ نقوش هندسی در معرق چوب ــ صفحۀ میز‬ ‫شکل ‪ ٨‬ــ‪٢‬ــ نقوش هندسی در ُارسی‪ ،‬تزئینات مسجد‬
‫نصیرالملک ــ شیراز‬

‫شکل ‪١١‬ــ‪٢‬ــ نقوش هندسی در سفال‬ ‫شکل ‪١٠‬ــ‪٢‬ــ نقوش هندسی در فلز (مشبک فلز)‬
‫‪23‬‬
‫در این روش ابعاد محل موردنظر را به واحدهای منظم و‬ ‫هنرمند درهر موقعیت زمانی و مکانی با سنت​ها و هنرهای ملی‬
‫خود ارتباط دارد به​طوری که آموزش و فراگیری آن هنر در حفظ معینی از مربع​ها‪ ،‬مثلث​ها و یا لوزی​ها تقسیم می​کنند‪ .‬هریک از‬
‫این واحدها همچون مبنایی است که نقوش هندسی بر آن​ها ترسیم‬ ‫اصالت و استقالل فرهنگی آن قوم و ملت نقشی اساسی دارد‪.‬‬
‫آنچه در اینجا مدنظر است‪ ،‬نقوش هندسی در هنرهای ملی می​شود‪.‬‬
‫در نهایت ایـن واحـدها از هـر طرف‪ ،‬به دیگر واحدها‬ ‫و سنتی ایران است‪ .‬باید دانست که ترسیم نقوش هندسی بر بستر‬
‫و زمینه​های خاص هندسی انجام می شود تا امکان رسم آن​ها با می پیوندند تا طرح کلی را به​وجود آورد‪ .‬ویژگی دیگر این نظام‬
‫آن است که در آن می​توان طرح​ها را برحسب نیاز‪ ،‬بزرگ​تر یا‬ ‫کمترین خطا فراهم شود‪.‬‬
‫این بستر مناسب شامل‪ :‬شبکه​ها و زمینه​ها می​باشد که کوچک تر ترسیم نمود‪.‬‬
‫الزم به ذکر است که شبکه​های هندسی بیشتر در ترسیم‬ ‫نقوش حاصل از آن​ها را به روش​های مختلف گسترش می​دهیم‪.‬‬
‫در این فصل به بررسی مهمترین شبکه​ها و روش​های گسترش نقوش ساده هندسی کاربرد دارد‪ .‬برای این منظور ابتدا الزم است‬
‫شبکه​هایی از مربع‪ ،‬مربع مورب (قناس)‪ ،‬لوزی و مثلث با زوایای‬ ‫مورد استفاده می​پردازیم‪.‬‬
‫‪ ٤٥​،​٣٠‬و یا ‪ ٦٠‬درجه ترسیم نمود (شکل ‪١٢‬ــ‪.)٢‬‬
‫الف) شبکه مربع‪ :‬هرگاه اضالع یک مربع یا مستطیل را‬ ‫شبکه‬
‫برخی از نقوش هندسی بر یک نظام شبکه​ای استوار به اندازه​های برابر تقسیم کرده و سپس اندازه​های به​دست آمده را‬
‫است‪ .‬نظامی که در آن‪ ،‬شبکه​های هندسی به واحدهای مشخصی به​طور دقیق به هم وصل کنیم‪ ،‬خانه​های مربع شکل کوچک​تری در‬
‫(مـربع‪ ،‬مثلث‪ ،‬لـوزی و …) تقسیم شده​انـد و بـه​طور منظـم قابل درون شکل اصلی به​دست می​آید که اصطالحاً به آن «شبکه مربع»‬
‫می گویند‪( .‬شکل ‪١3‬ــ‪)٢‬‬ ‫تکرار هستند‪.‬‬

‫انواع شبکه های هندسی‬

‫شبکه مثلث‬ ‫شبکه لوزی‬ ‫شبکه مربع مورب‬ ‫شبکه مربع‬

‫جناقی‬

‫ابابیل‬

‫شش‬

‫شش و تکه‬

‫موج در موج‬
‫طبل پیلی حاشیه‬
‫پیلی و مربع‬

‫موج و سلی‬
‫طبل در طبل‬
‫پیلی‬

‫شکل ‪١2‬ــ‪٢‬‬

‫شکل ‪١3‬ــ‪٢‬ــ شبکه مربع‬

‫‪24‬‬
 ‫ب) شبـکه مـربـع مـورب (قـنـاس)‪ :‬اگـر مـربع​هـای‬
‫کوچک​تر در داخل مربع یا مستطیل بزرگ به​صورت مورب و با‬
‫زاویه ‪ ٤٥‬درجه نسبت به اضالع بزرگ به​دست آیند آن شبکه را‬
‫«شبکه مربع مورب» می​نامند‪( .‬شکل ‪١4‬ــ‪)٢‬‬

‫شکل ‪١4‬ــ‪٢‬ــ شبکه مربع مورب‬

‫ایجاد نقش در شبکه​های مربع شیوه​های متفاوتی دارد‪.‬‬

‫شیوه اول از اضالع مربع​ها در شبکه​های مربع یا مربع مورب‪،‬‬
‫در ٔ‬
‫برای نقش​سازی استفاده می شود‪( .‬شکل​های ‪١5‬ــ‪ ٢‬تا ‪١8‬ــ‪)٢‬‬

‫شکل ‪١6‬ــ‪٢‬ــ کاربرد نقش پیلی در کاشی معرق‬ ‫شکل ‪١5‬ــ‪٢‬ــ نقش پیلی ــ براساس شبکه مربع‬

‫‪25‬‬
 ‫شکل ‪١7‬ــ‪٢‬ــ نقش پیلی و مربع‬
‫براساس شبکه مربع مورب‬

‫شکل ‪١8‬ــ ‪٢‬ــ کاربرد نقش پیلی و مربع در کاشی کاری‬

‫مدرسه چهارباغ ــ اصفهان‬

‫‪26‬‬
 ‫در شیوه دوم‪ ،‬نقش​ها با استفاده از اضالع و قطرهای‬
‫مربع در شبکه​های مربع و مربع مورب شکل می​گیرند‪( .‬شکل​های‬
‫‪١9‬ــ‪ ٢‬تا ‪٢1‬ــ‪)٢‬‬

‫شکل ‪20‬ــ‪٢‬ــ نقش موج‪،‬‬ ‫شکل ‪١9‬ــ‪٢‬ــ نقش موج‬

‫مسجد شاه ــ مشهد ــ سده ‪ ٩‬هـ‪.‬ق‬ ‫براساس شبکه مربع مورب‬

‫وسلی در ‪١‬‬
‫__ حاشیه‬ ‫شکل ‪٢2‬ــ‪٢‬ــ نقش موج ِ‬ ‫شکل ‪٢1‬ــ‪٢‬ــ نقش موج ِ‬
‫وسلی‬
‫‪٤‬‬ ‫براساس شبکه مربع‬
‫‪27‬‬
 ‫شکل ‪٢3‬ــ‪٢‬ــ نقش موج ِ‬
‫وسلی‪ ،‬گچ بری‬
‫بخشی از دیوار خارجی آرامگاه آقا ــ تهران‬

‫در شیوه سوم‪ ،‬نقش​ها در شبکه​های مربع و مربع مورب‬

‫با رسم خطوطی که رأس مربع​ها را با زوایای خاصی به یکدیگر‬
‫متصل می​کنند‪ ،‬حاصل می​شوند‪( .‬شکل​های ‪٢4‬ــ‪ ٢‬تا ‪٢7‬ــ‪)٢‬‬

‫شکل ‪٢5‬ــ‪٢‬ــ نقش طبل در طبل‬ ‫شکل ‪٢4‬ــ‪٢‬ــ نقش طبل در طبل‬
‫بارگاه مطهر امام رضا (ع) ــ مشهد‬ ‫براساس شبکه مربع ــ نقش مایه الهام گرفته از اشیاء‬
‫‪28‬‬
 ‫شکل ‪٢7‬ــ‪٢‬ــ نقش طبل و پیلی حاشیه‬ ‫شکل ‪٢6‬ــ‪٢‬ــ نقش طبل و پیلی حاشیه‬
‫مسجد جامع یزد‬ ‫براساس شبکه مربع مورب ــ الهام گرفته از اشیاء‬

‫مترین‬
‫‪١‬ــ نقش طبل در طبل را در شبکه مربع رسم نمایید و واحد نقش را مشخص کنید‪.‬‬
‫شبکه مناسب در کادر ‪ ١٠ × ١٠‬سانتی​متر رسم نمایید‪.‬‬
‫‪٢‬ــ نقش پیلی و مربع را در ٔ‬
‫‪٣‬ــ نقش موج را در شبکه مربع مورب رسم نمایید‪ .‬واحد نقش را مشخص کنید‪.‬‬
‫‪٤‬ــ به ازای هریک از شیوه​های ایجاد نقش در شبکه​های مربع به دلخواه نقوشی را در اندازه​های متفاوت ایجاد‬
‫کنید‪( .‬برای هر شیوه یک نقش)‬

‫‪29‬‬
 ‫ج) شبکه لوزی‪ :‬از جمله شبکه​های هندسی‪ ،‬شبکه لوزی‬
‫است که در آن لوزی​های کوچکی در کنار یکدیگر قرار گرفته و‬
‫سطح شبکه را به​طور کامل پُر کرده​اند‪.‬‬
‫بـرای تـرسیم شبکـه لـوزی‪ ،‬ابتـدا انـدازه خـط افـقـی‬
‫تشکیل​دهنده شبکه را درنظر بگیرید (خط الف ــ ب) و در دوسر‬
‫آن‪ ،‬دو خط عمود رسم نمایید‪.‬‬
‫سپس روی خط افقی را به اندازه معین (این اندازه بستگی‬
‫به ریز و درشتی شبکه دارد) عالمت​گذاری نمایید‪.‬‬
‫سپس با استفاده از گونیای ‪ ٣٠‬یا ‪ ٦٠‬درجه نسبت به خط‬
‫افق‪ ،‬خطوط مورب را ترسیم نمایید‪( .‬شکل ‪٢8‬ــ‪)٢‬‬

‫شکل ‪٢8‬ــ‪٢‬ــ مرحله اول رسم شبکه لوزی‬

‫باید دقت شود تا تمامی خطوط کامال ً دقیق و موازی هم‬

‫رسم شوند تا شبکه به​دست آمده دقیق باشد‪.‬‬
‫این خطوط مورب دو خط عمود را نیز در نقاطی قطع‬
‫خواهند کرد که اگر از این نقاط دوباره همان خطوط را با زاویه ‪60‬‬
‫یا ‪ 3٠‬درجه ادامه دهیم‪ .‬شبکه لوزی کامل خواهد شد‪.‬‬
‫حال اندازه زمینه را در هرجایی که بخواهید‪ ،‬تعیین نموده‬
‫و خط باالی آن را رسم نمایید‪.‬‬
‫این لوزی​ها زاویه بسته​شان برابر ‪ ٦٠‬درجه و زاویه بازشان‬
‫برابر ‪ ١٢٠‬درجه است‪( .‬شکل ‪٢9‬ــ‪)٢‬‬

‫شکل ‪٢9‬ــ‪٢‬ــ مرحله دوم رسم شبکه لوزی‬

‫‪30‬‬
 ‫برای پیدایش نقوش هندسی در شبکه لوزی عالوه بر اضالع‬
‫لوزی​ها‪ ،‬قطر آن​ها نیز مورد استفاده قرار می گیرد‪( .‬شکل​های‬
‫‪30‬ــ‪ ٢‬تا ‪٣2‬ــ‪)٢‬‬

‫شکل ‪31‬ــ‪٢‬ــ نقش شش (النه زنبوری )‬ ‫شکل ‪30‬ــ‪٢‬ــ نقش شش ــ براساس شبکه لوزی‬
‫مسجد جامع ــ یزد‬ ‫نقش مایه الهام گرفته از اشکال هندسی‬

‫شکل ‪٣2‬ــ‪٢‬ــ نقش شش و تُکه‬ ‫شکل ‪٣2‬ــ‪٢‬ــ نقش شش وتُکه ــ براساس شبکه لوزی‬
‫مقبره موالنا شیخ​   زین​الدین ابوبکر تایبادی ــ تایباد ــ سدۀ ‪ ٩‬هـ‪.‬ق‬ ‫نقش مایه الهام گرفته از اشکال هندسی‬

‫مترین‬
‫واگیره آن را مشخص نمایید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪١‬ــ با استفاده از شیوه نقش​سازی در شبکه لوزی‪ ،‬نقش جدیدی را ترسیم کنید‪.‬‬
‫‪31‬‬
 ‫د) شبکه مثلث‪ :‬هرگاه در شبکه لوزی خطوطی موازی‬
‫به​گونه​ای رسم کنیم که از زاویه​های ‪ ١٢٠‬درجه لوزی​ها بگذرد‬
‫و آن​ها را به دو مثلث متساوی​االضالع تبدیل کند‪ ،‬شبکه به​دست‬
‫آمده «شبکه مثلث» خواهد بود‪( .‬شکل ‪٣4‬ــ‪)٢‬‬

‫شکل ‪٣4‬ــ‪٢‬ــ الف) شبکه مثلث‬

‫شکل ‪٣4‬ــ‪٢‬ــ ب) کاربرد شبکه مثلث در هنر خاتم سازی‬

‫‪32‬‬
 ‫شبکه مثـلث از جملـه شبکه​هایی است که کـاربرد فـراوان‬
‫در پیدایش نقش​های هندسی‪ ،‬از جمله نقش​های مربوط به هنر‬
‫خاتم سازی دارد‪( .‬شکل​های ‪٣5‬ــ‪ ٢‬و ‪٣6‬ــ‪)٢‬‬

‫شکل ‪٣5‬ــ‪٢‬ــ نقش ابابیل ــ براساس شبکه مثلث‬

‫نقش مایه الهام گرفته از حیوانات‬

‫شکل ‪٣6‬ــ‪٢‬ــ نقش جناقی ــ براساس شبکه مثلث‬

‫نقش مایه الهام گرفته از حیوانات‬

‫مترین‬
‫‪١‬ــ نقش ابابیل را در شبکه مثلث رسم نمایید‪.‬‬
‫‪٢‬ــ نقش جناقی را در شبکه مثلث رسم نمایید‪.‬‬
‫شبکه مثلث و لوزی نقش شش و مثلث ( ُتکه) را ترسیم کرده و واحد نقش را مشخص کنید‪.‬‬
‫‪٣‬ــ با توجه به ٔ‬
‫شبکه مثلث نقش دلخواه را ترسیم کرده و سپس گسترش داده و واحد نقش آن را مشخص کنید‪.‬‬
‫‪٤‬ــ با استفاده از ٔ‬

‫‪33‬‬

‫مختلف گسترش می​یابند‪ ،‬گرایش به تکرار منظم و متقارن این نقوش‬
‫و پدیده​ها در گذر تاریخ بسیار مورد توجه انسان​ها بوده است‪.‬‬
‫نمونه های فراوانی را می​توان در آثار گوناگون هنری و تاریخی‬
‫مشاهده کرد‪( .‬شکل​های ‪٣7‬ــ‪ ٢‬تا ‪40‬ــ‪)٢‬‬
‫گسترش‬
‫در پیدایش نقش​های هندسی و اجرای آن​ها عالوه بر دانستن‬
‫بسترهای مناسب مانند شبکه​ها که پیش از این آن را آموخته​اید‬
‫شیوه​های گسترش این نقوش نیز حائز اهمیت است‪.‬‬
‫نقوش هندسی بیشتر با شیوه​های مختلف تقارن در سطوح‬

‫شکل ‪٣7‬ــ‪٢‬ــ نمونه​ای از گسترش نقش انسان در یک سطح به روش تقارن انتقالی‬
‫اسپرهای آجر لعاب​دار ــ دوره هخامنشی ــ شوش‬

‫شکل ‪٣8‬ــ‪٢‬ــ نمونه​ای از تکرار متقارن انعکاسی برای ساخت یک شیء زینتی‬
‫گنجینه جیحون ــ ‪ ٥٠٠‬تا ‪ ٤٠٠‬پ‪ .‬م‬
‫‪34‬‬
 ‫شکل ‪40‬ــ‪٢‬ــ تقارن دورانی‬ ‫شکل ‪٣9‬ــ‪٢‬ــ تقارن دورانی‬
‫سفالینه نقاشی شده ــ​ ری ــ سده هفتم هـ‪ .‬ق‬ ‫آویز زرین و مینایی و مرصع قطر ‪ 3/8‬سانتی​متر ــ ساسانی‬

‫هنرمند برای ایجاد هماهنگی‪ ،‬تناسب و زیبایی‪ ،‬نقش منفرد‬

‫یا مرکب را ایجاد کرده و با تکرار و گسترش آن یک سطح وسیع‬
‫را تزئین می​کند‪( .‬شکل ‪41‬ــ‪)٢‬‬
‫به این ترتیب گاه با تکرار یک نقش هندسی‪ ،‬تقارن و‬
‫هماهنگی ایجاد می​شود‪ .‬معموال ً یک واحد نقش (واگیره) رسم‬
‫می​شود و این واحد نقش با تکرار خود‪ ،‬نقش اصلی را ایجاد‬

‫شکل ‪41‬ــ‪٢‬ــ گسترش نقش هندسی‪،‬‬

‫مشهد ــ تیموری سده ‪ ٩‬هـ‪.‬ق‬ ‫شکل ‪42‬ــ‪٢‬ــ واگیره ــ گره هشت ِ‬
‫وسلی‬
‫‪35‬‬
 ‫می کند که می​توان آن را در سطحی وسیع پیاده نمود‪( .‬شکل​های‬
‫‪41‬ــ‪ ٢‬و ‪٤2‬ــ‪)٢‬‬
‫بنابراین برای تکرار و گسترش متقارن‪ ،‬یک شکل هندسی‬
‫قاعده خاصی بـه جـای دیگر تغیـیر مکـان می​دهـد‪ .‬ایـن‬
‫ٔ‬ ‫بـرطبـق‬
‫تغییرمکان به روش​های انتقالی‪ ،‬محـوری‪ ،‬دورانی و گاه از دو روش‬
‫همزمان می​تـوان استفاده کرد مانند‪ :‬انتقال و دوران ــ انتقال و‬
‫محوری ــ دوران و محوری‬
‫الف) قـرینه انتقـالی‪ :‬این شیوه از قـرینه​سازی یکی از‬
‫قدیمی​ترین شیوه​های گسترش نقش می​باشد که نمونه​های آن را‬
‫می توان در آثار تاریخی شاهد بود‪( .‬شکل​های ‪٤3‬ــ‪ ٢‬و ‪٤4‬ــ‪)٢‬‬

‫شکل ‪٤3‬ــ‪٢‬ــ قرینه انتقالی‬

‫سفال شوش ــ نهاوند ــ ‪ ٢٠٠٠‬پ‪.‬م‬

‫شکل ‪٤4‬ــ‪٢‬ــ قرینه انتقالی ــ دوره هخامنشی ــ تخت جمشید‬

‫در این شیوه اندازه و جهت نقش تغییر نمی​یابد و تنها مکان‬
‫آن در جهت​های مختلف تغییر یافته و تکرار می​شود‪ .‬در هندسه‬
‫→‬
‫‪V‬‬ ‫برای این منظور عالمت بردار که به​صورت پاره​خطی جهت​دار و‬
‫دارای امتداد و اندازه معین است به​کار می​رود‪.‬‬
‫→‬
‫به​عنوان مثال؛ نقش زیر براساس ‪ V‬انتقال یافته (شکل‬
‫‪٤5‬ــ‪)٢‬‬
‫شکل ‪٤5‬ــ‪٢‬ــ قرینه انتقالی‬

‫‪36‬‬
 ‫→‬ ‫→‬
‫اگر از هر نقطه شکل الف بردار ‪ AA′‬را همانند ‪ V‬رسم‬
‫کنیم از مجموع نقاط حاصل شکلی همانند ب به​دست می​آید‪.‬‬
‫در ایـن​صورت مـی​گوییم شکـل ب از انتقـال شکـل الف‬
‫→‬
‫به اندازه ‪ V‬که بردار انتقال خوانده می​شود حاصل شده است‪.‬‬
‫شکل ‪٤6‬ــ‪٢‬ــ نقش حصیری‬ ‫شیوه گسترش‪ ،‬نقش تغییر نمی​کند‪.‬‬
‫چنانچه می​بینیم در این ٔ‬
‫(شکل​های ‪٤6‬ــ‪ ٢‬و ‪٤7‬ــ‪)٢‬‬

‫شکل ‪٤7‬ــ‪٢‬ــ گسترش نقش حصیری قرینه انتقالی‬

‫ب) قرینه محوری یا انعکاسی‪ :‬قرینه محوری نسبت به‬

‫قرینه انتقالی پیچیدگی بیشتری دارد هنرمندان سنتی آن را قرینه‬
‫لوالیی نیز می​خوانند‪ .‬در این نوع از تغییر مکان‪ ،‬دو نقش باهم‬
‫برابر هستند اما قابل انطباق نیستند (شکل ‪٤8‬ــ‪ )٢‬و به صورت‬
‫معکوس حول یک محور تکرار می​شود‪ .‬همانند تصویر یک نقش‬
‫در آینه (شکل​های ‪٤9‬ــ‪ ٢‬و ‪ 50‬ــ‪)٢‬‬

‫شکل ‪٤8‬ــ‪٢‬ــ قرینه محوری (انعکاسی)‬

‫شکل ‪  50‬ــ‪٢‬ــ گسترش لوزی ترنج​دار حاشیه‬ ‫شکل ‪٤9‬ــ‪٢‬ــ لوزی ترنج​دار حاشیه‬
‫قرینه محوری (انعکاسی)‬
‫‪37‬‬
 ‫نکته‪ :‬باید توجه داشت که در گسترش برخی از نقش​ها‬
‫می​توان از هردو شیوه انتقالی و محوری بهره برد و نقش یکسانی‬
‫را به​دست آورد‪( .‬شکل های ‪  51‬ــ‪ ٢‬و ‪ ٥2‬ــ‪)٢‬‬

‫شکل ‪  51‬ــ‪٢‬ــ واگیره شش وگیوه حاشیه‬

‫شکل ‪ ٥2‬ــ‪٢‬ــ گسترش شش وگیوه حاشیه‬

‫قرینه انتقالی و یا انعکاسی‬

‫ج) قرینه دورانی‪ :‬در این نوع از تقارن نقش موردنظر‬

‫را با دوران حول یک نقطه یا یکی از رأس​های آن‪ ،‬به اندازه زاویه‬
‫همان رأس می​چرخانیم‪( .‬شکل ‪ ٥3‬ــ‪)٢‬‬

‫شکل ‪ ٥3‬ــ‪٢‬ــ پیلی شمسه​دار‬

‫‪38‬‬
 ‫می​توان آن را به تعدادی که نهایتاً دایره​ای را بپوشاند تکرار‬
‫کرد‪( .‬شکل​های ‪ ٥4‬ــ‪ ٢‬و ‪٥5‬ــ‪)٢‬‬
‫نکته‪ :‬باید توجه داشت که تقارن دورانی را می​توان همراه‬
‫با قرینه انتقالی و یا محوری به​کار برد‪ .‬لیکن در هر دو شیوه نقش‬
‫باید به​گونه​ای باشد که دایره​ای را بپوشاند‪.‬‬

‫شکل ‪٥4‬ــ‪٢‬ــ گسترش پیلی شمسه​دار‪،‬‬

‫قرینه دورانی ــ انتقالی‬

‫شکل ‪  ٥5‬ــ‪٢‬ــ گسترش پیلی شمسه​دار‪،‬‬

‫قرینه دورانی  ــ انتقالی‬

‫مترین‬
‫‪١‬ــ یک واحد نقش جناقی را رسم نموده‪ ،‬آن را به روش قرینه انتقالی در ‪ ٦‬واگیره گسترش دهید‪.‬‬
‫قرینه انتقالی آن را در ‪ ٤‬واگیره به روش قرینه محوری‬
‫‪٢‬ــ یک واحد نقش ابابیل را رسم نمایید‪ .‬این بار به جای ٔ‬
‫گسترش دهید‪.‬‬
‫‪٣‬ــ یک واگیره از گره پیلی شمسه​دار را رسم نمایید‪ .‬آن را گسترش دهید‪ .‬نوع قرینه آن را مشخص نمایید‪.‬‬
‫‪٤‬ــ یک واحد از نقش دلخواه را در شبکه مثلث ترسیم و ابتدا به روش قرینه محوری و سپس دورانی گسترش‬
‫دهید‪.‬‬
‫‪  ٥‬ــ با استفاده از روش ترکیبی در گسترش‪ ،‬یک نقش را به دلخواه در یک سطح مشخص گسترش دهید‪.‬‬

‫‪39‬‬
 ‫پرسش ها‬
‫‪١‬ــ نقوش هندسی را تعریف کنید‪.‬‬
‫‪٢‬ــ نقوش هندسی بیشتر در چه آثاری دیده می​شود نام ببرید‪.‬‬
‫‪٣‬ــ بسترهای هندسی مناسب برای ایجاد نقوش هندسی را شرح دهید‪.‬‬
‫‪٤‬ــ شبکه را تعریف کنید و انواع آن را نام ببرید‪.‬‬
‫‪٥‬ــ شبکه مربع را تعریف کنید‪.‬‬
‫شبکه مثلث را شرح دهید‪.‬‬‫‪  ٦‬ــ شبکه لوزی را تعریف کنید و روش رسم ٔ‬
‫‪٧‬ــ انواع روش​های گسترش را شرح دهید‪.‬‬
‫‪  8‬ــ تفاوت میان قرینه انتقالی و محوری را بیان کرده و برای آن مثالی بیاورید‪.‬‬

‫‪40‬‬
 ‫فصل سوم‬

‫گره‬
‫هدفهاى رفتارى‪ :‬در پاىان اىن فصل انتظار می​رود هنرجو بتواند‪:‬‬
‫‪1‬ــ اصطالحات مربوط به گره را تعریف کند‪.‬‬
‫‪٢‬ــ انواع آلت گره را نام ببرد‪.‬‬
‫‪٣‬ــ مبنای نام​گذاری آلت گره را شرح دهد‪.‬‬
‫‪٤‬ــ ویژگی​های انواع گره در هنرهای سنتی ایران را شرح دهد‪.‬‬
‫زمینه مربع را نام ببرد‪.‬‬
‫‪٥‬ــ گره​های ٔ‬
‫‪٦‬ــ گره هشت و چهارلنگه را رسم کند‪.‬‬
‫‪٧‬ــ گره هشت و بازوبند (شمسه هشت وچلیپا) را رسم کند‪.‬‬
‫گره هشت و زهره را رسم کند‪.‬‬ ‫‪  8‬ــ ٔ‬
‫‪9‬ــ گره​های زمینه مستطیل را نام ببرد‪.‬‬
‫‪10‬ــ گر ​ه کند دو پنج را رسم کند‪.‬‬
‫‪١١‬ــ گره کند طبل قناس را رسم کند‪.‬‬
‫‪12‬ــ گر ​ه تند دو پنج را رسم کند‪.‬‬
‫گره‬
‫در فصل پیش همراه با آشنایی نقوش هندسی شبکه​های می پردازیم‪ ،‬زیرا دانستن آن قبل از رسم انواع گره می​تواند در‬
‫ترسیم و شیوه​های گسترش نقوش را آموختید‪ .‬در این فصل شناخت کلی و نتیجه مطلوب​تر بسیار مفید باشد‪.‬‬
‫‪١‬ــ گره‪ :‬عبارتست از ترکیبی یکپارچه از نقش​های هندسی‬ ‫روش های ترسیم نقوش هندسی پیچیده​تر را در زمینه​های متناسب‬
‫متنوعی که در یک چارچوب مشخص به​طور هماهنگ و مکمل‬ ‫با آن​ها می​آموزید‪ .‬به این دسته از نقوش گره گفته می​شود‪.‬‬
‫ابتدا به تعریف گره‪ ،‬عناوین و اصطالحات مربوط به آن قرار گرفته​اند‪( .‬شکل​های ‪١‬ــ‪ ٣‬و ‪٢‬ــ‪)٣‬‬

‫‪41‬‬ ‫شکل ‪٢‬ــ‪٣‬ــ مسجد گوهرشاد ــ مشهد‬ ‫شکل ‪١‬ــ‪٣‬ــ گره هشت و زهره مربع قناس‬
 ‫‪٢‬ــ واگیره‪ :1‬کوچکترین جزء قابل تکرار هر گره است که‬
‫در یک چارچوب مشخص به روشی معین رسم می​شود‪ .‬واگیره‬
‫به تنهایی در اجرای گره به​کار نمی​رود‪ ،‬بلکه پس از تکرار در‬
‫جهت های خاص‪ ،‬گره نمایان می​شود‪( .‬شکل ‪٣‬ــ‪)٣‬‬

‫شکل ‪٣‬ــ‪٣‬ــ یک واگیره از گره سرمه​دان قناس‬

‫‪٣‬ــ واحد گره (زمینه گره)‪ :‬قسمتی از گره است که از‬

‫همه ویژگی​های گره در آن آشکار‬‫تکرار واگیره حاصل می​شود و ٔ‬
‫است‪ .‬واحد گره را هم م ی​توان به تنهایی در اجرای گره به کار‬
‫گرفت و هم در چارچوب وسیع گسترش داد‪( .‬شکل ‪٤‬ــ‪)٣‬‬
‫هنگامی که بخواهند از گره برای اجرای یک اثر هنری‬
‫واگیره‬ ‫عرض محل موردنظر‪،‬‬ ‫استفاده کنند‪ ،‬ابتدا به تناسب طول و ِ‬
‫ٔ‬
‫آن را رسم نموده و سپس با تکرار واگیره‪ ،‬واحد گره (زمینه گره) را‬
‫به دست می​آورند‪ .‬آن​گاه از واحد گره به تنهایی یا در صورت لزوم‬
‫شکل ‪٤‬ــ‪٣‬ــ واحد گره (زمینه گره) سرمه​دان قناس‬ ‫با گسترش آن‪ ،‬در تزئین یک اثر هنری بهره می​برند‪( .‬شکل ‪٥‬ــ‪)٣‬‬

‫شکل ‪٥‬ــ‪٣‬ــ گره سرمه​دان قناس (سرمه دان و چلیپا) ــ‬

‫مسجد علی​قلی آقا ــ اصفهان‬

‫‪1‬ــ کوچک ترین جزء قابل تکرار هر گره است که الزام ًا یکی از آلت های اصلی گره در آن بایستی مشخص باشد‪.‬‬
‫‪42‬‬
‫هندسی که در یک زمینه (واحد گره) قرار گرفته باشند‪ .‬لذا واحد‬ ‫چارچوب برای ترسیم واگیره در انواع گره به شکل​های‬
‫کار در گره چینی و گره​سازی را «آلت گره» گویند‪( .‬شکل​های‬ ‫مربع‪ ،‬مستطیل و گاه قسمتی از دایره است‪.‬‬
‫‪٦‬ــ‪ ٣‬تا ‪٨‬ــ‪)٣‬‬ ‫‪٤‬ــ آلت گره‪ :‬عبارتست از‪ ،‬هر واحد از مجموع نقوش‬

‫ترنج‬ ‫پنج کند‬

‫سرمه​دان‬

‫شمسه‬
‫طبل‬

‫شکل ‪٧‬ــ‪٣‬ــ آلت گره​ها‪ ،‬از گره سرمه​دان چهار شمسه‬ ‫شکل ‪٦‬ــ‪٣‬ــ ربع زمینه از گره سرمه​دان چهار شمسه‬

‫شکل ‪٨‬ــ‪٣‬ــ گره سرمه​دان چهار شمسه‬

‫مسجد جامع ــ کرمان‬
‫‪43‬‬
 ‫پیدایش نام آلت​های گره‬
‫هر آلت گره دارای شکل خاصی است که بنا به شباهتش‬
‫به اشیاء طبیعی و یا دست ساخته های بشر نامگذاری شده است‪.‬‬
‫هنرمندان با الهام گرفتن از آن​چه در اطرافشان وجود داشته و به‬
‫دلیل تشابه آن نقش با شکل طبیعی یا مصنوعی‪ ،‬نام همان شکل را‬
‫بر آن آلت گره نهاده​اند‪.‬‬
‫در این راستا ممکن است یک آلت گره به چند اسم خوانده‬
‫شود و یا برای چند آلت گره‪ ،‬یک نام انتخاب شده باشد و این ناشی‬
‫از برداشت هنرمند از فضای اطرافش می باشد‪.‬‬
‫برای آشنایی بیشتر به چند نمونه اشاره می​شود‪.‬‬
‫آلت گره پابزی‪ ،‬شباهت به اثر ُسم بُـز یا ردپای آن دارد‪.‬‬
‫(شکل ‪9‬ــ‪)٣‬‬
‫شکل ‪9‬ــ‪٣‬ــ آلت گره پابزی‬ ‫آلت گره کشتی‪ ،‬شباهت به کشتی دارد‪( .‬شکل ‪10‬ــ‪)٣‬‬
‫و یا آلت گره ابابیل که شبیه به پرنده​​ای با بال​های کشیده و‬
‫اندامی کوچک است‪( .‬شکل ‪11‬ــ‪)٣‬‬
‫با دقت در سایر آلت​های گره می​توانید به شباهت آنها با‬
‫دنیای اطرافشان پی​ببرید‪.‬‬

‫شکل ‪١1‬ــ‪٣‬ــ آلت گره ابابیل‬ ‫شکل ‪١0‬ــ‪٣‬ــ آلت گره کشتی‬

‫‪44‬‬
 ‫و ‪١5‬ــ‪.)٣‬‬ ‫آلت گره​ها برحسب آن که مشابه یا الهام گرفته از کدام عنصر‬
‫د) آلت​های گره الهام گرفته از اشکال هندسی (شکل‬ ‫طبیعی یا مصنوعی باشند‪ ،‬شکل و نام متفاوتی داشته و به گروه​های‬
‫‪١6‬ــ‪.)٣‬‬ ‫زیر طبقه​بندی می​شوند‪.‬‬
‫هـ) آلت​های گره الهام گرفته از کرات آسمانی (شکل‬ ‫الف) آلت​های گره الهام گرفته از گیاهان (شکل ‪12‬ــ‪.)٣‬‬
‫‪17‬ــ‪.)٣‬‬ ‫ب) آلت​های گره الهام گرفته از حیوانات (شکل ‪١3‬ــ‪.)٣‬‬
‫و) آلت​های گره انتزاعی (شکل ‪١8‬ــ‪.)٣‬‬ ‫ج) آلت​های گره الهام گرفته از اشیاء (شکل​های ‪١4‬ــ‪٣‬‬

‫دانه بلوط‬ ‫دانه بلوط یا دانۀ تند‬ ‫مورد یا ِس ِکرون‬ ‫برگ چناری‬ ‫فندق‬

‫شکل ‪12‬ــ‪٣‬ــ آلت​های گره‪ ،‬الهام گرفته از گیاهان‬

‫خرچنگ‬ ‫شاهپرک‬ ‫موریانه‬ ‫ابابیل‬

‫پابزی‬ ‫دنباله‬ ‫جناقی‬

‫شکل ‪١3‬ــ‪٣‬ــ آلت​های گره‪ ،‬الهام گرفته از حیوانات‬

‫‪45‬‬
‫سرمه​دان مربع‬ ‫سرمه​دان‬ ‫سرمه​دان قناس‬ ‫سرمه​دان‬ ‫سرمه​دان لوز‬ ‫کیسه سرمه​دان‬

‫ماکو‬ ‫ماکو‬ ‫ماکو ُکند‬ ‫قرقره​شاخکدار‬ ‫دوک‬

‫طبل‬ ‫طبل تُند‬ ‫گیوه دستک​دار‬ ‫گیوه‬ ‫کلید‬

‫جفت ترقه‬ ‫ترقه یا سه​پری‬ ‫فرفره‬ ‫عروسک‬ ‫بادبادک‬

‫کشتی‬ ‫کشتی‬ ‫ُگرز‬ ‫ُگرز‬

‫شکل ‪١4‬ــ‪٣‬ــ آلت​های گره‪ ،‬الهام گرفته از اشیاء‬

‫‪46‬‬
 ‫چوبخط‬ ‫چوبخط‬ ‫چوبخط‬ ‫سگرو یا ِس ِکرون‬ ‫جفت ِسگرو‬

‫بازوبند صلیب‬ ‫بازوبند‬ ‫بازوبندی‬ ‫بازوبندی جمع‬ ‫موج ــ مداخل یا بندرومی‬

‫شکل ‪١5‬ــ‪٣‬ــ آلت​های گره‪ ،‬الهام گرفته از اشیا‬

‫سه​گوش یا تُکه‬ ‫گرد‪ ،‬مربع‬ ‫لوز یا تخمک‬ ‫راسته لوز‬ ‫پنج کند یا پنج​ضلعی منتظم‬ ‫پنج باز‬

‫شش چشم گاوی یا‬ ‫شش طبل یا‬ ‫شش دواتی‬ ‫شش​بندی‬ ‫شش ُگل​اناری‬ ‫شش طوالنی‬ ‫هشت‬
‫شش ضلعی منتظم‬ ‫شش ُشل‬

‫شکل ‪١6‬ــ‪٣‬ــ آلت​های گره‪ ،‬الهام گرفته از اشکال هندسی‬

‫‪47‬‬
 ‫شمسه ترنج‬ ‫شمسه هشت یا شمسه ایرانی‬ ‫شمسه ته ُبریده‬ ‫شمسه ته ُبریده‬ ‫شمسه چوبخطی‬

‫شمسه بازوبند‬ ‫شمسه پا باریک‬ ‫کشیده شمسه‬ ‫ستاره یا پنج پری‬ ‫ستاره یا پنج پری تُند‬

‫ستاره شش​پر‬ ‫ستاره چهارپر یا چهار لنگه‬ ‫چهار لنگه شمسه‬ ‫ستاره سه​پر یا سه لنگه‬ ‫ِس ِکرون هشت و زهره یا زهره‬

‫شکل ‪١7‬ــ‪٣‬ــ آلت​های گره‪ ،‬الهام گرفته از ُکرات و ستارگان‬

‫ِسلی‬ ‫ِسلی‬ ‫ِ‬

‫دوسلی‬ ‫سه ِ‬
‫​سلی‬ ‫ِسلی‬ ‫سه ِسلی کوتاه‬

‫سه ِسلی‬ ‫ِسلی شاخکدار‬ ‫ِسلی ناخنکدار‬ ‫ِسلی شاخکدار‬ ‫پاباریک‬

‫ترنج ُکند‬ ‫ترنج تُند‬

‫شکل ‪١8‬ــ‪٣‬ــ آلت​های گره انتزاعی‬

‫در اطراف یک نقش هندسی دیگر قرار گرفته اند و چنانچه گفته   شد‬ ‫تعدادی واحد گـره (زمینـه گره) که بطور هم شکل و منظم‬
‫هرکدام دارای نام خاصی است (شکل ‪19‬ــ‪.)٣‬‬ ‫در یک چـارچوب مشخص تکـرار شونـد را «کادر گـره» گویند‪.‬‬
‫شکل های داخل کادر شامل نقوش هندسی (آلت های گره) است که‬

‫واگیره‬

‫واحد گره (زمینه)‬

‫کادر گره‬

‫کادر مشخصات‬ ‫گره لوز و چهار لنگه‬ ‫کد‬

‫شکل ‪١٩‬ــ‪٣‬ــ نمونۀ کادر مشخصات گره‬

‫‪49‬‬
 ‫زاویه در گره ها‬
‫باید توجه داشت که زاویه در نقوش هندسی و گره ها جایگاه‬
‫ویژه ای دارد‪ .‬همانطور که انبوه بی شمار نقوش هندسی متنوعی را‬
‫‪3‬‬
‫در آثار با ارزش ایران مشاهده می کنیم‪ ،‬گره ها از ترکیب تعدادی‬
‫‪10‬‬ ‫نقش زیر بنایی به نام «آلت گره» تشکیل می شوند‪ .‬هر یک از این‬
‫نقش ها طی قرون متمادی و خالقیت استادان این فن تناسبات‬
‫معینی پیدا کرده اند که فقط با رعایت قواعدی ثابت قابل تکرار‬
‫هستند (شکل ‪20‬ــ‪.)1‬‬
‫شکل ‪20‬ــ‪1‬ــ زاویۀ آلت گرۀ پنج کند‬ ‫گوشه ها در هر آلت گره‪ ،‬دارای «زوایایی»‪ 1‬است که شکل‬
‫هر آلت گره به تناسب آن زوایا تغییر می کند‪ .‬چنانچه آلت هایی که‬
‫در یک «زمینه گره»کنار یکدیگر قرار می گیرند از نظر زوایا کام ًال‬
‫همخوان باشند‪ ،‬گره متناسب خواهد بود‪( .‬شکل‪21‬ــ‪ )1‬چرا که‬
‫کوچکترین خطای ترسیمی‪ ،‬آرایش کلی گره را برهم می زند‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫‪10‬‬

‫‪2‬‬
‫‪10‬‬

‫شکل ‪21‬ــ‪1‬ــ زاویه های کنار هم پنج کند و رأس ترنج کند‬

‫اجرا با هم متفاوت هستند‪.‬‬ ‫رسم گره‬

‫گره ها بسیار پردامنه بوده و از تنوع چشمگیری برخوردار‬
‫هستند‪ .‬آنچه در گره باید مورد توجه قرار گیرد‪ ،‬آن است که هر‬
‫گره قانون و روش ترسیم مشخصی داشته و دقت در اجرای آنها‬
‫بر زیبایی و نظم هرچه بیشتر آن تأثیر مستقیم دارد‪.‬‬
‫از ویژگی های گره‪ ،‬خاصیت زایندگی آن است‪ ،‬به طوری که‬
‫از درون برخی گره ها‪ ،‬گره دیگری را می توان بیرون آورد‪.‬‬
‫ترسیم کار را بر روی کاغذ «گره کشی» می گویند که شامل‬
‫طراحی و ترسیمات فنی با استفاده از نقش های هندسی به شیوه های‬
‫خاص است که نوعی رسم فنی در هنرهای سنتی ایران است‪.‬‬
‫به کارگیری این ترسیم ها در ساخت و تزیین انواع هنرهای‬
‫سنتی ایران را «گره سازی» می گویند‪ .‬رسم این نقوش برای‬
‫رشته های مختلف مشترک است اما از نظر مصالح و چگونگی‬

‫‪1‬ــ کل دایره ˚‪ 360‬است که ˚‪ ،36‬یک واحد از کل دایره‪ ،‬یعنی ‪1‬‬

‫ــــــکمان دایره است‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫‪50‬‬
 ‫به عنوان مثال‪ :‬می توان طرحی از گره کُند را رسم نمود‬
‫(شکل های ‪22‬ــ‪ ٣‬و  ‪23‬ــ‪ )٣‬سپس از درون آن گره تُند به دست‬
‫آورد‪( .‬شکل های ‪٢4‬ــ‪ ٣‬و ‪٢5‬ــ‪)٣‬‬
‫چنانچه یک گره در درون خود تند و سپس کند شود‬
‫به گونه ای که تمام آلت های گره را در خود به وجود آورد‪« ،‬گره در‬
‫گره» نامیده می شود (شکل ‪26‬ــ‪.)٣‬‬

‫شکل ‪22‬ــ‪٣‬ــ گره کُند دو پنج‬

‫شکل ‪23‬ــ‪٣‬ــ قاب خاتم‪ ،‬گره کُند دو پنج‬

‫‪51‬‬ ‫موزه مقدم ــ تهران‬
 ‫شکل ‪٢5‬ــ ‪٣‬ــ آینه کاری‪ ،‬گره ُتند ده ــ موزه مقدم ــ تهران‬ ‫شکل ‪٢4‬ــ ‪٣‬ــ گره کُند دو پنج به گره ُتند دو پنج تبدیل شده (از درون‬
‫پنج کُند‪ ،‬پنج ُتند به وجود آمده)‬

‫شکل ‪٢6‬ــ‪٣‬ــ ب) گره کند سرمه دان قناس بزرگ‪ ،‬کاربندی روی چوب‬ ‫شکل ‪٢6‬ــ‪٣‬ــ الف) گره ُتند دو پنج به گره کند سرمه دان قناس بزرگ‬
‫تبدیل شده (از درون پنج ُتند پنج کُند و پایه های سرمه دان به وجود آمده)‬

‫‪52‬‬
‫از ویژگی های گره های ساده این است که شمسه در ترسیم‬ ‫همانطورکه در فصل گذشته اشاره شد‪ ،‬گره با توجه به روش‬
‫گوشه‬
‫ٔ‬ ‫آن معموال ً نقش ندارد‪ .‬در این گره ها می توان از وسط یا‬ ‫ترسیم آن به دو دسته تقسیم می شود‪:‬‬
‫واگیره و یا واحد گره‪ ،‬ترسیم را شروع کرد‪ .‬چنانچه شمسه ای‬ ‫دسته اول‪ ،‬گره هایی که در گره سازی بسیار معمول می باشند‬
‫ٔ‬
‫شمسه گره‪ ،‬مادر نمی باشد‪ .‬برخی از‬
‫ٔ‬ ‫در این گره ها ایجاد شود‪،‬‬ ‫و در ترسیم از سادگی خاصی برخوردارند‪ .‬به دلیل نداشتن شمسه‬
‫گره های ساده از طریق شبکه ها نیز قابل ترسیم هستند (شکل های‬ ‫‪1‬‬
‫و سایر آلت های گره مادر در اطراف شمسه‪ ،‬آنها را گره های ساده‬
‫‪٢7‬ــ‪ ٣‬و ‪٢8‬ــ‪.)٣‬‬ ‫می نامند‪.‬‬

‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫الف) ترسیم واگیره از طریق رسم شبکه مربع‬
‫ب) ترسیم واگیره از طریق تقسیم دایره‬

‫شکل ‪٢7‬ــ‪٣‬ــ واگیره‪ ،‬گره هشت و صابونک‬

‫شکل ‪٢8‬ــ‪٣‬ــ گسترش گره هشت و صابونک‬

‫‪١‬ــ رسم گره های ساده در فصل ‪ ٢‬در مبحث شبکه مطرح شده است‪.‬‬
‫‪53‬‬
‫تمرکز در وسط واحد گره یا همان شمسه می باشد و آلت گره های‬ ‫کلیه‬
‫دسته دیگر‪ ،‬گره های مادر هستند که آن را می توان در ٔ‬ ‫ٔ‬
‫دیگر در اطراف آن قرار می گیرند‪ .‬شمسه اولین و مهمترین عامل‬ ‫زمینه ها ( چند ضلعی ها‪ ،‬دایره‪ ،‬بیضی‪ ،‬مربع‪ ،‬مستطیل   ) ترسیم نمود‪.‬‬
‫در ایجاد گره است که در اطراف آن آلت هایی مانند‪ ،‬ترنجی‪ ،‬طبل‪،‬‬ ‫معموال ً برای پُرکردن زمینه ها از گره های مادر استفاده‬
‫دانه بلوط و … نقش آفرینی می کنند (شکل های ‪٢9‬ــ‪ ٣‬و ‪30‬ــ‪.)٣‬‬ ‫می شود‪ .‬از ویژگی های گره های مادر این است که حرکت اولیه با‬

‫شکل ‪30‬ــ‪٣‬ــ گره کُند سرمه دان‬ ‫شکل ‪٢9‬ــ‪٣‬ــ گره مادر (گره کُند سرمه دان)‬
‫مسجد سید ــ اصفهان ــ سدۀ ‪ ١٣‬هـ‪ .‬ق‬

‫زمینه‬
‫در اینجا رسم برخی از گره ها در چارچوب (زمینه) مربع و‬ ‫چنان که پیش از این گفته شد چارچوب رسم گره را زمینه‬
‫مستطیل آموزش داده می شود (شکل ‪31‬ــ‪.)٣‬‬ ‫گویند و از متداولترین زمینه ها می توان به مربع و مستطیل (بسته به‬
‫نوع گره) اشاره نمود‪.‬‬
‫گره ها‬

‫زمینه مستطیل‬
‫گره های ٔ‬ ‫زمینه مربع‬
‫گره های ٔ‬
‫کند طبل قناس‬

‫تند دوپنج‬

‫کند دو پنج‬

‫شمسه و بازوبندی‬
‫هشت و زهره‬

‫هشت و سلی‬

‫هشت و چهارلنگه‬
‫سرمه دان و چهارشمسه‬

‫شکل ‪31‬ــ‪٣‬ــ انواع گره ها از نظر زمین ٔه ترسیم‬

‫‪54‬‬
 ‫الف) گره های زمینه مربع‪ :‬از معروفترین گره های زمینه‬
‫مربع می توان به گره های زیر اشاره نمود‪.‬‬
‫گره هشت و چهار لنگه (شکل ‪33‬ــ‪ ،)٣‬گره هشت و بازوبند‬
‫(شکل ‪٣8‬ــ‪ ،)٣‬گره لوز و چهارلنگه (شکل ‪19‬ــ‪ )٣‬گره هشت و‬
‫‪o‬‬ ‫ِسلی (شکل ‪41‬ــ‪ ،)٢‬گره هشت و زهره (شکل ‪2‬ــ‪ ،)٣‬گره سرمه دان‬
‫و چلیپا (شکل ‪  ٥‬ــ‪ )٣‬و … گره های زمینه مربع بیشتر از طریق رسم‬
‫کمان و اتصال نقاط طالیی کمان با قطرها یا خطوط میان اضالع‬
‫به دست می آید‪.‬‬
‫در اینجا به ترسیم چند نمونه از گر ه های زمینه مربع‬
‫می پردازیم‪.‬‬
‫مرحله ‪١‬‬ ‫‪١‬ــ گره هشت و چهار لنگه‬
‫مراحل ترسیم واگیره‬
‫مرحلۀ ‪ :١‬مربع ‪ ABCD‬را به اندازه دلخواه رسم نمایید‪.‬‬
‫سپس اقطار مـربع را رسم نموده و از وسط هـر  ضلع به ضلع مقـابل‬
‫عمود نمایید تا نقاط ‪ A١B١C١D١‬به دست آید‪.‬‬
‫‪o‬‬

‫مرحلۀ ‪ :٢‬به مرکزیت ‪ O‬و شعاع ‪ OA١‬دایره ای رسم کنید‬

‫تا اضالع مربع را در نقاط ‪ A١B١C١D١‬قطع نماید‪.‬‬

‫مرحلۀ ‪ :٣‬در محل تالقی کمان دایره با قطرها نقاط‬

‫مرحله ‪٢‬‬ ‫‪ HGFE‬به دست می آید‪ .‬این نقاط را به ترتیب به یکدیگر متصل‬
‫نمایید تا یک واگیره گره‪ ،‬هشت و چهار لنگه حاصل شود‪.‬‬
‫(شکل ‪32‬ــ‪)٣‬‬

‫‪o‬‬

‫مرحله ‪٣‬‬

‫شکل ‪32‬ــ‪٣‬ــ مراحل ترسیم یک واگیره از گره هشت و چهار لنگه‬

‫‪55‬‬
 ‫شکل ‪33‬ــ‪٣‬ــ گسترش گره هشت و چهارلنگه‬

‫شکل ‪34‬ــ‪٣‬ــ گره هشت و چهارلنگه‬

‫کاسه نقاشی و طالکاری روی لعاب ــ قطر ‪ 23/5‬سانتی متر ــ کاشان ــ سده ‪ ٦‬هـ‪ .‬ق‬

‫‪56‬‬
 ‫شکل ‪35‬ــ‪٣‬ــ گره هشت و چهارلنگه‬
‫مکتب تبریز ــ خمسه نظامی ــ سدۀ ‪ 10‬هـ‪ .‬ق‬

‫شکل ‪36‬ــ‪٣‬ــ گره هشت و چهارلنگه‬

‫‪57‬‬
‫مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی ــ اردبیل ــ سدۀ ‪ ١١‬هـ‪.‬ق‬
 ‫مرحله ‪١‬‬ ‫‪٢‬ــ گره شمسه و بازوبند (شمسه و چلیپا)‬
‫مراحل ترسیم واگیره‬
‫مرحلۀ ‪ :١‬مربع ‪ ABCD‬را به اندازه دلخواه رسم نموده‪،‬‬
‫‪o‬‬
‫قطرهای مربع را رسم کنید‪ ،‬سپس وسط اضالع مجاور را به دست‬
‫آورده به یکدیگر وصل نمایید تا مربع ‪ A1B1C1D1‬به دست آید‪.‬‬

‫مرحلۀ ‪ :٢‬به مرکزیت نقاط ‪ C ،B ،A‬و ‪ D‬و به اندازه ‪AA1‬‬

‫مرحله ‪٢‬‬
‫کمان بزنید تا قطرها را در نقاط ‪ GG1G2G3‬قطع کند‪.‬‬

‫‪o‬‬

‫مرحله ‪٣‬‬
‫اندازه‬
‫ٔ‬ ‫مرحلۀ ‪ :٣‬به مرکزیت نقاط ‪ C1 ،B1 ،A1‬و ‪ D1‬و به‬
‫‪ AA1‬کمان بزنید تا اضالع مربع ‪ A1B1C1D1‬را در نقاط ‪E1، E‬‬
‫‪o‬‬ ‫‪ F ،E3 ،E2 ،F3 ،F1‬و ‪ F2‬قطع نماید‪.‬‬

‫مرحله ‪٤‬‬
‫مرحلۀ‪ :٤‬نقاط‪  E‬و‪ F‬را به‪ G‬وصل می کنیم سپس به همین ترتیب‬
‫نقاط  ‪E1‬و‪ F1‬رابه‪E2،G1‬و‪ F2‬رابه‪ E3،G2‬و‪ F3‬رابه‪ G3‬متصلمی کنیم‪.‬‬
‫‪o‬‬ ‫(شکل ‪٣7‬ــ ‪ ٣‬تا ‪42‬ــ‪)٣‬‬

‫شکل ‪37‬ــ‪٣‬ــ مراحل ترسیم یک واگیره از گره شمسه بازوبند (شمسه و چلیپا)‬
‫‪58‬‬
 ‫شکل ‪38‬ــ‪٣‬ــ گسترش گره شمسه و بازوبند (شمسه و چلیپا)‬

‫شکل ‪39‬ــ‪٣‬ــ گره شمسه و بازوبند کاسه سفالی‬

‫‪59‬‬ ‫شکل ‪40‬ــ‪٣‬ــ گره شمسه و بازوبند‪ ،‬نگارگری‬

 ‫شکل ‪42‬ــ‪٣‬ــ گره شمسه و بازوبند‬ ‫شکل ‪41‬ــ‪٣‬ــ گره شمسه و بازوبند‬
‫بافته ابریشمی ــ ساسانی‬ ‫کاشی با نقاشی زرین فام ــ تهران ــ موزۀ مقدم‬

‫مرحله ‪١‬‬ ‫‪3‬ــ گره هشت و زهره‬

‫مراحل ترسیم واگیره‬
‫مرحلۀ ‪ :١‬مربع ‪ ABCD‬را رسم کرده و زاویه های ‪ A‬و ‪C‬‬
‫قاعده زاویه های‬
‫ٔ‬ ‫را به چهار قسمت مساوی تقسیم کنید‪ .‬خطوط‬
‫‪ A‬و ‪ C‬را به گونه ای رسم کنید تا قطر ‪ DB‬را قطع کند‪.‬‬

‫‪C۲‬‬ ‫مرحله ‪٢‬‬

‫‪F‬‬
‫نقطه میانی خط ‪ AB‬را به دست آورید (از طریق‬‫مرحلۀ ‪ٔ :٢‬‬
‫ اندازه‬
‫رسم نیمساز یا تقسیم پاره خط به دو قسمت مساوی)‪ .‬حال به ٔ‬
‫‪F۱‬‬ ‫‪F۲‬‬ ‫نقطه ‪ A2‬به دست آید‪ .‬از رأس ‪C‬‬
‫‪ AA1‬از رأس ‪ A‬کمانی بزنید تا ٔ‬
‫‪A۲‬‬ ‫‪1‬‬ ‫نیز با همان شعاع کمانی بزنید تا ضلع های ‪ BC‬و ‪ DC‬را به ترتیب در‬
‫‪E۱‬‬
‫‪E۲‬‬ ‫مرحله ‪ ٢‬نقاط به دست آمده‬
‫ٔ‬ ‫نقاط ‪ C1‬و ‪ C2‬قطع کند‪ .‬مطابق شکل‬
‫‪E‬‬ ‫قاعده زاویه های ‪ C‬و‬
‫ٔ‬ ‫از تقاطع مربع قناس ‪ A1A2C1C2‬با خطوط‬
‫‪ A‬را نامگذاری کنید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪60‬‬
 ‫‪C۲‬‬ ‫مرحله ‪٣‬‬
‫مرحلۀ ‪ :3‬به ترتیب خطوط ‪ C1F2 ، A2E2 ،A1E‬و ‪ FC2‬را‬
‫‪F‬‬ ‫رسم کنید‪ .‬اکنون خط ‪ E1E2‬را رسم کرده و امتداد دهید تا قطر‬
‫‪F۱‬‬
‫نقطه ‪ G‬قطع کند‪ .‬همچنین خط ‪ F1F2‬را رسم کرده و‬
‫‪ DB‬را در ٔ‬
‫‪G۱‬‬ ‫‪F۲‬‬
‫نقطه ‪ E‬به ‪G1‬‬
‫نقطه ‪ G1‬قطع کند‪ٔ .‬‬‫امتداد دهید تا همان قطر را در ٔ‬
‫‪A۲‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪E۱‬‬ ‫نقطه ‪ E1‬عبور کند‪ٔ .‬‬
‫نقطه ‪ F‬به ‪ G‬را‬ ‫را به گونه ای وصل کنید که از ٔ‬
‫‪E۲‬‬
‫‪G‬‬
‫نقطه ‪ F1‬عبور کند‪.‬‬
‫نیز به گونه ای وصل کنید تا از ٔ‬
‫‪E‬‬

‫‪1‬‬

‫‪C۲‬‬
‫مرحله ‪٤‬‬ ‫ادامه خط ‪ E2G‬را به شکل خط چین امتداد دهید‬
‫مرحلۀ ‪ٔ :4‬‬
‫‪D۲‬‬ ‫‪F‬‬
‫نقطه ‪ K1‬قطع نماید‪ .‬همین کار را در امتداد‬
‫تا خط ‪ C1A1‬را در ٔ‬
‫‪D۱‬‬ ‫‪G۱‬‬ ‫‪F۱‬‬ ‫‪F۲‬‬ ‫نقطه ‪ K‬به دست آید‪ .‬همچنین نقاط ‪ D1‬و‬
‫خط ‪ FG‬انجام دهید تا ٔ‬
‫‪A۲‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ D2‬به ترتیب از امتداد خط ‪ F2G1‬و ‪ EG1‬به دست می آیند‪ .‬خط کش‬
‫‪E۲‬‬
‫‪E۱‬‬
‫‪K۱‬‬
‫را در امتداد نقاط ‪ FD2‬و ‪ E2D1‬قرار داده و خطی به ترتیب از‬
‫‪G‬‬

‫نقطه ‪ D2‬رسم کنید تا ضلع ‪ AD‬را قطع کرده و خط دیگر از ٔ‬

‫نقطه‬ ‫ٔ‬
‫‪E‬‬
‫‪K۲‬‬ ‫‪ D1‬ضلع ‪ DC‬را قطع نماید‪ .‬این دو خط عمود بر یکدیگر هستند‬
‫‪1‬‬ ‫و یکدیگر را در نقطه ای بر روی قطر ‪ DB‬قطع می کنند‪ .‬همین کار‬
‫شکل ‪43‬ــ‪٣‬ــ الف) مراحل ترسیم یک واگیره از گره هشت و زهره‬ ‫زاویه مقابل انجام دهید و از امتداد نقاط ‪ K1‬و ‪ K‬دو خط‬
‫را در ٔ‬
‫عمود بر هم رسم کنید (شکل های ‪٤٣‬ــ‪ ٣‬الف و ب)‪.‬‬

‫شکل ‪43‬ــ‪٣‬ــ ب) گسترش گره هشت و زهره‬

‫‪61‬‬
 ‫مترین‬
‫‪١‬ــ واحد گره‪ ،‬شمسه و بازوبند را رسم نمایید‪ .‬آن را در ‪ ٦‬واگیره گسترش دهید‪.‬‬
‫‪٢‬ــ واحد گره‪ ،‬هشت و چهارلنگه را رسم نمایید‪ .‬آن را در ‪ ٦‬واگیره گسترش دهید‪.‬‬
‫‪٣‬ــ با راهنمایی هنرآموز خود‪ ،‬یک نمونه گره‪ ،‬زمینه مربع را در آثار تاریخی شناسایی و واحد گره آن را رسم نمایید‪.‬‬

‫(شکل ‪  68‬ــ‪.)٣‬‬ ‫ب) گره های زمینۀ مستطیل‪ :‬ترسیم گره هایی که از طریق‬

‫برخی از گره ها را می توان به دو روش رسم کرد‪ .‬روش‬ ‫زمینه مستطیل به دست می آیند کمی پیچیده تر از دیگر نقوش است‪.‬‬
‫اول‪ :‬رسم مستقیم گره و روش دوم‪ :‬رسم گره براساس گره ای دیگر‬ ‫منظور از زمینه مستطیل‪ ،‬مستطیل های خاصی است که در فصل‬
‫(تُند کردن گره کُند یا همان گره در گره) انجام می شود‪.‬‬ ‫اول روش ترسیم آنها را آموختید‪.‬‬
‫در اینجا به شیوه ترسیم چند نوع از انواع گره های کُند و‬ ‫معروفترین گره های زمینه مستطیل‪ ،‬به گره ده معروفند‪.‬گره‬
‫تند می پردازیم‪.‬‬ ‫ده یکی از مرسوم ترین و پرکاربردترین انواع گره است‪ .‬گره ده به‬
‫‪١‬ــ گره کُند دو پنج «ام الگره‪»  ١‬‬ ‫گره ای گویند که دارای شمسه ای َده پ َ ْـر باشد و ده ترنج گرداگرد‬
‫مراحل ترسیم واگیره‬ ‫آن قرار داشته باشند که شامل‪ :‬گره کُند ده و گره تُند ده می باشد‪.‬‬
‫مرحلۀ ‪ :١‬عرض زمینه مستطیل را به اندازه دلخواه در نظر‬ ‫شش نوع گره کند ده می توان رسم کرد که شامل گره های‬
‫بگیرید‪ ،‬سپس از دو سر آن دو خط عمود اخراج نمایید‪ .‬زاویه های‬ ‫زیر می باشند‪:‬‬
‫‪ A‬و ‪ C‬را به پنج قسمت مساوی (‪ )90÷ 5   =  18‬تقسیم نموده و‬ ‫‪١‬ــ گره «کُ ِند دو پنج» یا «ام الگره» (شکل ‪45‬ــ‪.)٣‬‬
‫‪٢‬‬
‫خطوط قاعده را رسم نمایید‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ گره کُ ِند «طبل قناس» (شکل ‪49‬ــ‪.)٣‬‬
‫‪٣‬ــ گره کُ ِند «سرمه دان» (شکل ‪ 50‬ــ‪.)٣‬‬
‫‪٤‬ــ گره کُ ِند «قناس کوچک» (شکل ‪ 52‬ــ‪.)٣‬‬
‫‪  ٥‬ــ گره کُ ِند «سرمه​دان چهار شمسه» (شکل ‪ 54‬ــ‪.)٣‬‬
‫‪  ٦‬ــ گره کُ ِند «سرمه دان قناس بزرگ» (شکل ‪  56‬ــ‪.)٣‬‬
‫همچنین پنج نوع گره تُند ده رسم می شود که شامل‪:‬‬
‫‪١‬ــ گره «تُند دو و پنج» (شکل ‪ ٥9‬ــ‪)٣‬‬
‫‪٢‬ــ گره تُند «طبل قناس پابزی» (شکل ‪  63‬ــ‪)٣‬‬
‫‪٣‬ــ گره تُند «طبل پابزی» از «سرمه دان چهارشمسه» (شکل‬
‫‪  65‬ــ‪.)٣‬‬
‫‪٤‬ــ گره تُند «پابزی دو برگ چناری» از «کُ ِند سرمه دان»‬
‫(شکل ‪  ٦7‬ــ‪.)٣‬‬
‫‪  ٥‬ــ گره تُند «دانه بلوط» از «سرمه دان قناس کوچک»‬
‫مرحله ‪١‬‬

‫‪١‬ــ از آنجایی که انواع گره های ده براساس این گره رسم می شوند‪ ،‬گره ُکند دوپنج به «ام الگره» شهرت یافته است‪.‬‬
‫‪٢‬ــ مراجعه به رسم مستطیل براساس تقسیم زاوی ٔه قائمه به پنج قسمت مساوی در فصل اول‬
‫‪62‬‬
 ‫مرحلۀ ‪ :٢‬سومین خط قاعده را با رسم قطر دیگر مستطیل‬
‫به دو قسمت مساوی تقسیم نمایید تا نقطه ‪ E‬به دست آید‪ .‬از نقطه‬
‫‪ E‬عمودی خارج کنید تا اولین خط قاعده از زاویه ‪ A‬و ‪ C‬را قطع‬
‫نماید‪ .‬نقاط ‪ F‬و ‪ G‬به دست می آید‪ .‬خط دوم قاعده نیز در نقاط‬
‫‪ F1‬و ‪ G1‬قطع می شود‪ .‬خط ‪ GF‬به عنوان خط محوری گره کند‬
‫دو پنج به حساب می آید‪.‬‬

‫مرحله ‪٢‬‬

‫مرحلۀ ‪ :3‬به مرکز ‪ A‬و شعاع ‪ ،AF‬کمان بزنید‪ .‬این کمان‬

‫خط سوم قاعده و ضلع ‪ AD‬را به ترتیب در نقاط ‪ A2‬و ‪ A4‬قطع‬
‫می کند‪ .‬به همان مرکز و شعاع ‪ AF1‬کمانی رسم کنید تا ضلع ‪AB‬‬
‫نقطه ‪ A1‬قطع کند‪ ،‬سپس به همان مرکز و به شعاع ‪ AE‬کمانی‬
‫را در ٔ‬
‫بزنید تا خط اول قاعده و ضلع ‪ AD‬را به ترتیب در نقاط ‪ B1‬و ‪A3‬‬
‫قطع کند‪ .‬همین عمل را بر روی زاویه ‪ C‬نیز انجام دهید‪.‬‬

‫مرحله ‪٣‬‬

‫‪63‬‬
 ‫مرحلۀ ‪ :٤‬نقاط ‪ A1‬به ‪ A2 ،F‬به ‪ A3‬را در امتداد هم متصل‬
‫نمایید‪ .‬سپس نقطه ‪ A4‬رابه ‪ B3‬وصل کنید‪ A2 .‬را طوری به ‪B1‬‬
‫نقطه ‪ F1‬گذشته و امتداد آن ضلع ‪ BC‬را در ٔ‬
‫نقطه‬ ‫وصل کنید که از ٔ‬
‫‪ B4‬قطع کند‪ .‬سپس نقطه‪ A1‬را به ‪ B2‬متصل نموده و همین عمل‬
‫را بر روی زاویه ‪ C‬نیز انجام دهید (شکل ‪44‬ــ‪.)٣‬‬

‫مرحله ‪٤‬‬
‫واگیره این گره قابل‬
‫ٔ‬ ‫پس از انجام این مراحل خطوط اصلی‬
‫شکل ‪44‬ــ‪٣‬ــ مراحل ترسیم واگیرۀ گره کُند دو پنج‬ ‫مشاهده است و پس از گسترش می توان گره را در سطح وسیع​تر‬
‫اجرا کرد (شکل های ‪45‬ــ‪ ٣‬و ‪46‬ــ‪.)٣‬‬

‫شکل ‪45‬ــ‪٣‬ــ  گره کُند دو پنج‬

‫‪64‬‬
 ‫شکل ‪46‬ــ‪٣‬ــ  گره کُند دوپنج ــ بازار هنر ــ اصفهان‬

‫‪٢‬ــ گره کند طبل قناس‬

‫مراحل ترسیم واگیره‬
‫مرحلۀ ‪ :١‬همانند رسم مرحله اول ام الگره‪ ،‬عرض زمینه‬
‫مستطیل را به اندازه دلخواه در نظر بگیرید‪ .‬سپس از دو سر آن‪،‬‬
‫دو خط عمود خارج نمایید‪ .‬زاویه های ‪ A‬و ‪ C‬را به پنج قسمت‬
‫‪N‬‬
‫مساوی تقسیم نموده و خطوط قاعده را رسم نمایید‪ .‬خطوط تقسیم‬
‫زاویه‬
‫قاعده ٔ‬
‫ٔ‬ ‫قاعده مطابق شکل باید ادامه یابند‪ .‬خطوط اول و سوم‬
‫زاویه ‪ C‬را قطع می کند‪.‬‬
‫قاعده ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪ A‬در نقاط ‪ M‬و ‪ N‬خطوط‬
‫‪M‬‬

‫مرحله ‪١‬‬

‫‪65‬‬
 ‫مرحلۀ ‪ :2‬عمود منصف ضلع ‪( AD‬طول مستطیل) را رسم‬
‫کنید‪ .‬تا خط قاعده اول را در نقطه ‪ E‬قطع کند‪.‬‬
‫خط ‪ ED‬را رسم کنید‪ .‬همین عمل را‪ ،‬با رسم عمودمنصف‬
‫‪F۲‬‬
‫نقطه ‪ F‬را به ‪ B‬وصل کنید‪.‬‬
‫طول ‪ BC‬انجام دهید‪ٔ .‬‬
‫‪F۱‬‬
‫این خطوط را ادامه داده تا خطوط قاعده دوم و سوم را‬
‫‪N‬‬
‫به ترتیب در نقاط‪ F1 ،E2 ،E1‬و ‪ F2‬قطع نمایند‪.‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬

‫‪M‬‬

‫‪E۱‬‬
‫‪E۲‬‬

‫مرحله ‪2‬‬

‫‪C۳‬‬ ‫‪C۱‬‬
‫مرحلۀ ‪ :3‬به مرکز ‪ A‬و به شعاع ‪ AE1‬و ‪ AE2‬کمان هایی رسم‬
‫کنید‪ .‬همین کار را در رأس مقابل (‪ )C‬انجام دهید‪ .‬از تقاطع این‬
‫‪F۲‬‬ ‫کمان ها با ضلع های مجاور مستطیل مطابق شکل نقاط‪،A2 ،A1‬‬
‫‪G۲‬‬ ‫‪F۱‬‬ ‫‪G۱‬‬
‫‪ A3‬و ‪ C2 ،C1‬و ‪ C3‬به دست می آید‪ .‬از برخورد کمان ‪ CF1‬با یکی‬
‫‪N‬‬ ‫نقطه ‪ G1‬و از برخورد کمان ‪ CG‬با یکی‬
‫زاویه ‪ٔ C‬‬
‫قاعده ٔ‬
‫ٔ‬ ‫از خطوط‬
‫‪C۲‬‬
‫‪K۱‬‬ ‫نقطه ‪ G2‬را مانند شکل نامگذاری‬
‫زاویه ‪ٔ C‬‬
‫قاعده ٔ‬
‫ٔ‬ ‫دیگر از خطوط‬
‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬
‫زاویه مقابل (‪ )A‬نیز همین کار را کرده و نقاط ‪ H1‬و ‪H2‬‬
‫کنید‪ .‬در ٔ‬
‫‪K۱‬‬
‫‪A۲‬‬ ‫‪M‬‬ ‫را نامگذاری کنید‪ .‬اکنون خط ‪ G1G2‬را رسم کرده و امتداد دهید‬
‫تا خط ‪ AD‬را قطع نموده و خط ‪ H1H2‬را نیز رسم کرده تا خط‬
‫‪H۱‬‬ ‫‪E۱‬‬ ‫‪H۲‬‬
‫‪E۲‬‬
‫‪ BC‬را قطع کند‪ .‬به ترتیب خط ‪ H1A2 ،E2A3 ،F2C3‬و ‪ G1C2‬را‬
‫رسم کنید‪ .‬حال از نقاط ‪ A1H2‬خطی را رسم کرده و امتداد دهید‬
‫تا خطی که از نقاط ‪ C2F‬می گذرد را در یک نقطه قطع نماید نام‬
‫نقطه های به دست آمده را ‪ K‬و ‪ K1‬بگذارید‪.‬‬
‫‪A۱‬‬ ‫‪A۳‬‬
‫مرحله ‪3‬‬

‫‪66‬‬
 ‫‪C۳‬‬
‫نقطه ‪ A3‬به موازات ‪ KC2‬خطی را رسم کنید‬ ‫مرحلۀ ‪ :4‬از ٔ‬
‫نقطه ‪ C3‬نیز خطی را به‬
‫تا خط ‪ FB‬را در یک نقطه قطع کند‪ .‬از ٔ‬
‫موازات ‪ K1A2‬رسم کنید تا خط ‪ ED‬را در یک نقطه قطع کند‪.‬‬
‫‪F۲‬‬
‫اکنون خط ‪ FB‬و ‪ ED‬را تا نقاط یاد شده به شکل ممتد رسم کنید‪.‬‬
‫‪G۲‬‬ ‫‪F۱‬‬ ‫‪G۱‬‬
‫‪N‬‬
‫‪C۲‬‬
‫‪K۱‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪K۱‬‬
‫‪A۲‬‬ ‫‪M‬‬

‫‪H۱‬‬ ‫‪E۱‬‬ ‫‪H۲‬‬

‫‪E۲‬‬

‫‪۱‬‬ ‫‪۳‬‬
‫مرحله ‪4‬‬
‫شکل ‪٤7‬ــ‪٣‬ــ مراحل ترسیم واگیره گیرۀ کند طبل قناس‬

‫در ادامه نمونه هایی از کاربرد گره های کُند ده و واحد گره‬

‫آنها را مشاهده می کنید (شکل های ‪٤8‬ــ‪ ٣‬تا ‪ 56‬ــ‪.)٣‬‬

‫شکل ‪49‬ــ‪٣‬ــ  گره کُند طبل قناس‬ ‫شکل ‪48‬ــ‪٣‬ــ  گره کند طبل قناس‬
‫‪67‬‬
‫شکل ‪ 51‬ــ‪٣‬ــ  گره کُند سرمه دان ــ بارگاه حضرت رضا(ع) ــ ایران طالی نادری ــ مشهد‬ ‫شکل ‪ 50‬ــ‪٣‬ــ  گره ک ِ‬
‫ُند سرمه دان‬

‫شکل ‪  53‬ــ‪٣‬ــ  گره ک ِ‬

‫ُند سرمه دان قناس کوچک‬ ‫شکل  ‪  ​​​52‬ــ‪٣‬ــ  گره ک ِ‬
‫ُند سرمه دان قناس کوچک‬
‫سردر مدرسۀ دارالفنون ــ تهران ــ سده ‪ ١٣‬هـ‪ .‬ق‬
‫‪68‬‬
 ‫شکل ‪  55‬ــ‪٣‬ــ  گره ک ِ‬
‫ُند سرمه دان چهارشمسه‬ ‫شکل ‪  54‬ــ‪٣‬ــ  گره ک ِ‬
‫ُند سرمه دان چهارشمسه‬
‫نمای بیرونی ــ بنای گنبد سبز ــ مشهد‬

‫شکل ‪  57‬ــ‪٣‬ــ  گره ک ِ‬

‫ُند سرمه دان قناس بزرگ ــ کاشیکاری‬ ‫شکل ‪  56‬ــ‪٣‬ــ  گره ک ِ‬
‫ُند سرمه دان قناس بزرگ‬

‫‪69‬‬
 ‫مترین‬
‫واگیره گره کُند دوپنج را رسم نموده و با ‪ ٤‬بار تکرار واحد گره را به دست آورید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪١‬ــ‬
‫‪٢‬ــ با راهنمایی هنرآموز خود‪ ٢ ،‬نمونه از گره کُند دو پنج را در آثار تاریخی یا صنایع دستی شهر خود شناسایی کنید‪.‬‬
‫‪٣‬ــ یک نمونه از انواع گره کُند را در آثار تاریخی شناسایی و واگیره آن را رسم کنید‪.‬‬

‫‪٢‬ــ گره ُتند دوپنج (ده ُتند)‬

‫مراحل ترسیم واگیره‬
‫واگیره گره کُند دو پنج‬
‫ٔ‬ ‫مرحله اول از رسم‬
‫ٔ‬ ‫مرحلۀ ‪ :١‬همانند‬
‫عمل کنید‪ ،‬سپس به مرکز ‪ A‬و ‪ C‬و به شعاع نصف خط ‪ AC‬کمان‬
‫بزنید‪ .‬قطر ‪ DB‬را رسم کنید تا سومین خط قاعده را در وسط قطع‬
‫نماید‪ .‬اکنون نقاط را مانند شکل نامگذاری کنید‪.‬‬

‫مرحله ‪١‬‬

‫مرحلۀ ‪ :٢‬از نقاط ‪ E‬و ‪ G‬به موازات خط ‪ AD‬و ‪ BC‬دو‬

‫قاعده زوایای‬
‫ٔ‬ ‫عمود رسم نمایید تا نقاط ‪ F‬و ‪ H‬بر روی دومین خط‬
‫‪ A‬و ‪ C‬به دست آید‪ .‬خطوط ‪ EF‬و ‪ GH‬خطوط محوری این رسم‬
‫هستند‪ .‬نقاط به دست آمده را مانند شکل نامگذاری کنید‪.‬‬

‫مرحله ‪٢‬‬
‫‪70‬‬
 ‫مرحلۀ ‪ :٣‬کمان هایی به مرکز ‪ A‬و شعاع ‪AF2، AF1، AF‬‬
‫و ‪ AF3‬رسم کنید‪ .‬بر روی زاویه ‪ C‬نیز همین عمل را انجام دهید‪.‬‬
‫‪E٤‬‬
‫‪H٤‬‬ ‫نقاط به دست آمده را مطابق شکل مرحله ‪ ٣‬نامگذاری کنید‪.‬‬

‫‪F٤‬‬

‫مرحله ‪٣‬‬

‫مرحلۀ ‪ :٤‬نقاط زیر را به ترتیب به یکدیگر متصل نمایید از‬

‫نقطه ‪ B2‬به ‪ G1‬و از ‪ G2‬به ‪ ،A1‬از نقطه ‪ C1‬به ‪ E1‬و از ‪ E2‬به ‪،D1‬‬
‫‪E٤‬‬
‫‪H٤‬‬ ‫از نقطه ‪ D‬به ‪ H3‬و از ‪ B‬به ‪ ،F3‬از نقطه ‪ E1‬به ‪ G2‬و از ‪ E2‬به ‪،G1‬‬
‫از نقطه ‪ B1‬به ‪ B4‬و از ‪ D2‬به ‪ ،D4‬از نقطه ‪ H‬به ‪ B4‬و از ‪ F‬به ‪،D4‬‬
‫از نقطه ‪ F‬به ‪ A2‬و از ‪ H‬به ‪ ،C2‬از نقطه ‪ F5‬به ‪ F3‬و از ‪ H5‬به ‪،H3‬‬
‫از نقطه ‪ B1‬به ‪ G3‬و از ‪ D2‬به ‪ ،E3‬از نقطه ‪ G3‬به ‪ G4‬و از ‪ E3‬به‬
‫‪ ،E4‬از نقطه ‪ A2‬به ‪ G4‬و از ‪ C2‬به ‪ ،E4‬از نقطه ‪ D1‬به ‪ F5‬و از ‪B2‬‬
‫به ‪ H5‬متصل نمایید (شکل ‪  58‬ــ‪.)٣‬‬

‫‪F٤‬‬

‫مرحله ‪٤‬‬

‫شکل ‪  58‬ــ‪٣‬ــ  مراحل ترسیم واگیرۀ گره ُتند دو پنج (ده ُتند)‬

‫در ادامه چند نمونه از کاربرد گره های تُند به همراه ترسیم‬

‫واحد گره آن را مشاهده می کنید (شکل های ‪ ٥9‬ــ‪ ٣‬تا ‪ 68‬ــ‪.)٣‬‬

‫‪71‬‬
 ‫شکل ‪  60‬ــ‪٣‬ــ  گره ُتند دوپنج‬ ‫شکل ‪  59‬ــ‪٣‬ــ  گره ُتند دوپنج (ده ُتند)‬
‫مقبره سید ــ اصفهان‬

‫شکل ‪  62‬ــ‪٣‬ــ  گره تند دوپنج (ده ُتند)‬ ‫شکل ‪  61‬ــ‪٣‬ــ  گره تند دوپنج یا ده تند (خطوط قرمز)‬
‫آرامگاه آقا ــ دوره قاجاریه‪ ،‬بخشی از گچ بری دیوار ــ تهران‬ ‫به دست آمده از کند دوپنج‬
‫‪72‬‬
 ‫شکل ‪ 64‬ــ‪٣‬ــ  گره ُتند طبل پابزی‬ ‫شکل ‪  63‬ــ‪٣‬ــ  گره ُتند طبل قناس پابزی (خطوط قرمز)‬
‫مسجد لرزاده ــ سقف شبستان ــ تهران‬ ‫به دست آمده از گره کُند طبل قناس (خطوط سیاه)‬

‫شکل ‪  66‬ــ‪٣‬ــ  درب چوبی ــ گره ُتند طبل پابزی‬ ‫شکل ‪  65‬ــ‪٣‬ــ  گره ُتند طبل پابزی (خطوط قرمز)‬
‫به دست آمده از گره کند سرمه دان چهارشمسه‬

‫‪73‬‬
‫شکل ‪  68‬ــ‪٣‬ــ  گره ُتند دانه بلوط (خطوط قرمز)‬ ‫شکل ‪  67‬ــ‪٣‬ــ  گره ُتند پابزی دو برگ چناری (خطوط قرمز)‬
‫گره کُند سرمه دان قناس کوچک‬
‫به دست آمده از ٴ‬ ‫به دست  آمده از گره کُند سرمه دان‬

‫مترین‬
‫واگیره گره تُند دوپنج یا ده تُند را رسم نمایید‪ .‬با ‪ ٤‬بار تکرار آن واحد گره را به دست آورید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪١‬ــ‬
‫‪٢‬ــ با ُخردکردن گره کند دو پنج‪ ،‬گره تُند دوپنج را به دست آورید‪.‬‬
‫‪٣‬ــ با راهنمایی هنرآموز خود ‪ ٣‬نمونه گره تند را در آثار تاریخی و یا صنایع دستی شهر خود شناسایی کنید‪.‬‬
‫واگیره آن را رسم کنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪٤‬ــ یک نمونه از گره تند ده شناسایی شده در تمرین ‪ ٣‬را انتخاب و‬

‫پرسش ها‬
‫‪١‬ــ گره را تعریف کنید‪.‬‬
‫‪2‬ــ واگیره را تعریف کنید‪.‬‬
‫‪3‬ــ واحد گره را تعریف کنید‪.‬‬
‫‪4‬ــ علت نام گذاری آلت گره ها را با ذکر نمونه شرح دهید‪.‬‬
‫‪  5‬ــ ویژگی های گره ها را در هنرهای سنتی شرح دهید‪.‬‬
‫‪   6‬ــ گره های زمینه مربع را نام ببرید‪.‬‬
‫‪7‬ــ گره های زمینه مستطیل را نام ببرید‪.‬‬
‫‪74‬‬
 ‫مطالعهٔ آزاد‬

‫معقلی‬
‫رسم انواع نقوش و خطوط را در زمینه هایی از مربع‪ ،‬لوزی و مستطیل یا در شبکه های مربع‪ ،‬لوزی و … را‬
‫معقلی می نامند‪ .‬یکی از انواع معقلی‪« ،‬خط معقلی» یا خط ب ّنایی است‪ .‬این خط از ترسیم خطوط موازی و متقاطع در‬
‫زیرمجموعه خط کوفی می دانند‪ .‬آنچه در طراحی این خط بسیار‬
‫ٔ‬ ‫اشکال هندسی حاصل می شود‪ .‬برخی این خط را‬
‫مهم است برابری و یکنواختی ضخامت خط نوشته با فواصل بین آن است‪ .‬در خط ب ّنایی پیچیده‪ ،‬شاهد خط نوشته هایی‬
‫هستیم که عالوه بر خط‪ ،‬فواصل بین آن نیز به صورت خط نوشته و معنا دار بوده و خوانده می شوند‪.‬‬

‫شکل ‪  69‬ــ‪٣‬ــ شبکه مربع از زمینه های خط معقلی‬

‫شکل ‪  70‬ــ‪٣‬ــ کاربرد معقلی در بنا ــ آرامگاه آقا ــ تهران‬

‫‪75‬‬
‫شکل ‪  71‬ــ‪٣‬ــ کاربرد معقلی در کاشیکاری‬

‫‪76‬‬
 ‫شکل ‪  72‬ــ‪٣‬ــ نقاشی معقلی (زمینه خوانده می شود)‬

‫‪77‬‬
‫شکل ‪  73‬ــ‪٣‬ــ نقاشی خط معقلی گره دار‬

‫‪78‬‬
 ‫شکل ‪  74‬ــ‪٣‬ــ نقش معقلی با به کارگیری شکل مستطیل در زمینه مربع‬

‫‪79‬‬
‫شکل ‪  75‬ــ‪٣‬ــ نقش معقلی‬

‫‪80‬‬
 ‫شکل ‪  76‬ــ‪٣‬ــ نقش گره دار معقلی در زمینه مربع‬

‫‪81‬‬
‫شکل ‪  77‬ــ‪٣‬ــ نقش گره دار معقلی در زمینۀ مربع‬

‫‪82‬‬
 ‫فهرست منابع‬

‫‪١‬ــ اردالن‪ ،‬نادر‪ ،‬الله‪ ،‬بختیار ــ حس وحدت (سنت عرفانی در معماری اسالمی) ــ ترجمه حمید   شاهرخ ــ‬
‫نشر خاک ــ ‪1380‬‬
‫‪٢‬ــ امرائی‪ ،‬مهدی ــ اُرسی‪ ،‬پنجره های رو به نور ــ سمت ــ ‪1383‬‬
‫‪3‬ــ بالتدو شاتیش‪ ،‬یورگیلس؛ آرتر‪ ،‬پوپ ــ نقوش پیشینه دار ــ مترجم ژیلبرت صدیق  پور ــ کاوش ــ ‪1384‬‬
‫(دوره ‪ 15‬جلدی)‬
‫ٔ‬ ‫‪4‬ــ پوپ‪ ،‬آرتر؛ اکرمن‪ ،‬فیلیپس ــ سیری در هنر ایران ــ علمی و فرهنگی ــ ‪ 1387‬ــ‬
‫‪  5‬ــ روزی طلب‪ ،‬غالمرضا؛ جاللی‪ ،‬ناهید ــ هنر خاتم ــ سمت ‪1382‬‬
‫‪  6‬ــ رئیس زاده‪ ،‬مهناز؛ مفید‪ ،‬حسین ــ احیای هنرهای از یاد رفته ــ مولی ــ ‪1374‬‬
‫‪٧‬ــ زمرشیدی‪ ،‬حسین ــ گره چینی در معماری اسالمی و هنرهای دستی‬
‫‪  8‬ــ ژوله‪ ،‬تورج ــ پژوهشی در فرش ایران ــ یساولی ــ ‪1381‬‬
‫‪٩‬ــ عبـاس‪ ،‬سید جان؛ شلمکر سلمان‪ ،‬عـامر ــ هم آراستگی در نگـاره هـای اسالمی ــ تـرجمه آمنـه آقاربیع ــ‬
‫کاوش   ــ ‪1384‬‬
‫‪١٠‬ــ کریستین‪ ،‬جان ــ ایران کهن ــ ترجمه خشایار بهاری ــ کارنگ ــ ‪1378‬‬
‫‪١١‬ــ لینگز‪ ،‬مارتین ــ هنر خط و تذهیب قرآنی ــ ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی ــ گروس ــ ‪1377‬‬
‫‪12‬ــ ماهرالنقش‪ ،‬محمود ــ کاشی و کاربرد آن ــ سمت ــ پائیز ‪1381‬‬
‫(دوره‬
‫ٔ‬ ‫‪13‬ــ ماهرالنقش‪ ،‬محمود ــ طرح و اجرای نقش در کاشیکاری ایران ــ موزه رضا عباسی ــ ‪1362‬‬
‫پنج جلدی)‬
‫‪14‬ــ محمدبن محمد البوزجانی‪ ،‬ابوالوفاء ــ هندسه ایرانی ــ ترجمه سید علیرضا جذبی ــ سروش ــ ‪1369‬‬
‫‪15‬ــ مکی نژاد‪ ،‬مهدی ــ گزیده آثار استاد شعرباف (گره و کاربندی) ــ فرهنگستان هنر ــ ‪1385‬‬
‫‪16‬ــ مکی نژاد‪ ،‬مهدی ــ تزئینات معماری ــ سمت ــ ‪1387‬‬
‫‪١٧‬ــ نگهبان‪ ،‬عزت الله ــ حفاری های مارلیک ــ سازمان میراث فرهنگی ــ ‪1378‬‬
‫‪18‬ــ نجیب اوغلو‪ ،‬گل رو ــ هندسه و تزئین در معماری اسالمی ــ ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی ــ روزنه ــ ‪1379‬‬
‫‪19‬ــ ویلسون‪ِ ،‬اوا ــ طرح های اسالمی ــ ترجمه محمد رضا ریاضی ــ سمت ــ ‪1377‬‬
‫‪20‬ــ السعید‪ ،‬عصام؛ پارمان‪ ،‬عایشه ــ نقش های هندسی در هنر اسالمی ــ ترجمه مسعود رجب نیا ــ سروش​ــ‬
‫‪1363‬‬

‫‪83‬‬