LIBIDO DOMINANDI

SEKS JAKO NARZĘDZIE KONTROLI SPOŁECZNEJ

Spis treści:

W stęp
In te rn e t w Gazie: w yzw olenie sek su aln e jak o p o lity czn a k o n tr o la ..................7

CZĘŚĆ I
1. Ingolstadt, 1776 ........................................................................................17
2. Paryż, 1787 .................................................................................................31
3. L ondyn, 1 7 9 0 .............................................................................................47
4. Paryż, 1792 ................................................................................................ 57
5. L ondyn, 1 7 9 7 .............................................................................................79
6. L ondyn, 1812 ............................................................................................89
7. Paryż, 1821 ............................................................................................109
Część II
1. Paryż, 1 8 9 5 ............................................................................................. 119
2. C hicago, 1895........................................................................................ 125
3. B rem a, 1895 .......................................................................................... 137
4. G reenw ich Village, 1 9 1 3 ................................................................... 155
5. Z urych, 1914 ........................................................................................ 161
6. N ow y Jork, 1914 ................................................................................. 167
7. B altim ore, 1916.....................................................................................177
8. P aterso n, N ew Jersey, 1916................................................................183
9. N ow y Jork, 1 9 1 7 ...................................................................................207
10. W ersal, 1 91 9........................................................................................ 217
11. B altim ore, 1919...................................................................................223
12. B erlin, 1 9 1 9 ......................................................................................... 229
13. N ow y Jork, 1921 ................................................................................ 239
14. N ow y Jork, 1 9 2 2 ................................................................................ 247
15. M oskw a, 1 9 2 2 .....................................................................................263
16. M oskw a, 1 9 2 2 .....................................................................................277
17. M oskw a, 1 9 2 6 .....................................................................................287
18. W iedeń , 1 9 2 7 ...................................................................................... 293
19. N ow y Jork, 1 9 2 9 ................................................................................ 299
20. B erlin, 1 9 2 9 ......................................................................................... 305
 21. B erlin, 1 9 3 0 ........................................................................................... 317
22. M oskw a, 1930 ...................................................................................... 321
23. W aszyngton, 1 9 3 0 ............................................................................... 329
24. N ow y Jork, 1 9 3 4 ...................................................................................343
25. N ow y Jork, 1 9 3 2 ...................................................................................355

C zęść III
1. N ow y Jork, 1 9 4 0 ...................................................................................367
2. N ow y Jork, 1941 .....................................................................................375
3. B loo m in gton , In d ian a, 1 9 4 2 .............................................................. 389
4. N ow y Jork, 1 9 4 7 .....................................................................................401
5. N ow y Jork, 1 9 4 7 .....................................................................................407
6. D a rtm o u th , 1 9 4 7 ................................................................................... 415
7. B loo m in gton , In d ian a, 1 9 5 0 .............................................................. 431
8. W aszyngton, D.C., 1957....................................................................... 447
9. S outh B end, In d ian a, 1 96 2..................................................................473
10. W aszyngton, 1 9 6 4 ............................................................................... 489
11. W aszyngton, 1965, Rzym , 1965.......................................................507
12. W aszyngton, listo p ad 1965............................................................. 529
13. Los A ngeles, 1966............................................................................. 541
14. N ow y Jork, 1 9 6 9 ................................................................................ 587
15. N o tre D am e, In d ian a, 1970............................................................ 595
16. H ialeah, Floryda, 1970..................................................................... 603
17. W aszyngton, 1 9 7 4 ............................................................................. 609
18. Filadelfia, 1976....................................................................................627
19. Evansville, In diana, 1981.................................................................643
20. W aszyngton, 1981 ............................................................................. 659
21. W aszyngton, 1 9 9 2 ............................................................................. 675

P rz y p is y .......................................................................................................701
B ib liog rafia................................................................................................. 731
 WSTĘP

INTERNET W GAZIE:
WYZWOLENIE SEKSUALNE
JAKO POLITYCZNA
KONTROLA
A s k fo r this great Deliverer now, and fin d him
Eyeless in Gaza at the M ill with slaves,
H im self in bonds under Philistian yoke*
John M ilton, Samson Agonistes

Londyn 1996

n tern et nie zna przynależności do konkretnego miejsca, nie m a więc w ięk­

I szego znaczenia, gdzie to się wydarzyło, gwoli ścisłości jed n ak podam , że

przebyw ałem w Anglii, gdy zacząłem otrzym yw ać m aile od Lisy i H eathem
(chyba tak brzm iały ich im iona). Chciały, żebym odw iedził ich erotyczne
strony internetow e. Poniew aż In tern et nie jest zw iązany z konkretnym m iej­
scem , również ich im iona nie m ają tutaj większego znaczenia. Ważne, że otrzy­
m yw ałem niechciane m ateriały pornograficzne. N iepożądane m aile powszechnie
określa się m ianem spamu. Jego pornograficzna o dm iana to blue spam. M iałem
z am ia r nap isać d o C om puServe, m ojego d o starczy ciela In te rn e tu , prosząc

* „Proście o tego wielkiego Wybawiciela i znajdźcie go/bezokiego w Gazie w kieracie nie­

wolników/w okowach pod filistyńskim jarzm em ” (przyp. tłum.).
8 W STĘP

0 zablokowanie mojego adresu, tak żeby stał się dla takich nadawców niedostępny,
ale w tedy właśnie od sam ego CompuServe otrzym ałem blue spam reklam ujący ich
pornograficzne serwisy. Quis custodiet ipsos custodes? To, co jest sprzedaw ane jako
usługa dostarczania poczty e-mail, okazuje się form ą stręczycielstwa. Na podstawie
tego, czego się dow iedziałem , w AOL jest jeszcze gorzej. Jeden z użytkow ników
tego serw isu on-line tw ierdzi, że codziennie zm uszony jest kasować ze skrzynki
pocztowej setki podobnych maili. Podczas niedaw nej rozpraw y sądowej, kiedy
zakw estion o w an o k o n sty tu cy jn o ść ustaw y C o m m u n ic a tio n s D ecency A c t\
CompuServe podpisał się po d opinią przyjaciela sądu (amicus curiae**), udzielając
poparcia osobom rozpow szechniającym pornografię. Jak było do przew idzenia,
znając nasz system prawny, trzyosobow y zespół sędziowski obradujący w Filadelfii
uznał CDA za ustawę sprzeczną z Konstytucją. Jeden z sędziów stwierdził, że „tak
jak siłą Intern etu jest chaos, tak też siła naszej w olności zasadza się na chaosie
1 kakofonii nieskrępow anej w ypow iedzi”.
Słowo „wolność” użyte przez jednego z wysokich urzędników system u jest
m artw e, gdyż to, o czym w istocie tutaj mówimy, jest zniewoleniem . Teza, którą
chciałbym przedstaw ić w mojej książce, jest prostym , ale m im o to rewolucyjnym
(a raczej kontrrew olucyjnym ) odw róceniem paradygm atu. Sprowadza się ona
do stw ierdzenia rzeczy oczywistej dla wszystkich, którym zdarzyło się odwiedzić
owe strony internetow e i przez H eather bądź Lisę zostać poproszonym o podanie
n u m e ru swej karty kredytowej. C hodzi m ianow icie o to, że pornografia, zarówno
dziś, jak i wczoraj, była i jest form ą przym usu, w ym uszenia finansowego. P o rn o ­
grafia to sposób nakłonienia ludzi do tego, żeby płacili, a z racji przym usow ego
charakteru owej transakcji niewiele różni się od han d lu narkotykam i. Inaczej niż
prostytucja, która jest rów nież transakcją opartą na w ew nętrznym przym usie,
pornografia ściśle wiąże się z technologią, zwłaszcza z kopiow aniem i przesyła­
niem obrazów. Jako że historia pornografii wiąże się z historią postępu i rozwoju
(oczywiście technologicznego, nie zaś m oralnego), czerpanie korzyści z ludzkiego
uzależnienia w ciągu ostatnich dw ustu lat naszej rewolucyjnej epoki przybierało
coraz to bardziej jaw ną i jednoznaczną postać. To, co początkow o było zniew o­
leniem przez grzech, przybrało w końcu postać przym usu finansowego, a to, co
pierw otnie akceptow ano jako transakcję finansową, stało się form ą politycznej
kontroli. Rewolucja seksualna dokonyw ała się rów nocześnie z tego rodzaju re­
wolucją polityczną, która w ybuchła we Francji w roku 1789. O znacza to, że kiedy
używ am y pojęcia rewolucja seksualna, nie m ów im y o seksualnym w ystępku,

ł O sobom łamiącym ustawę groziła grzywna do stu tysięcy dolarów oraz kara więzienia do
dwóch lat. W roku 1997 zaskarżono ją do Sądu Najwyższego, który ją odrzucił jako nie­
zgodną z Konstytucją Stanów Zjednoczonych (przyp. tłum.).
** „Opinia przyjaciela sądu” (amicus curiae) to znana w praktyce sądów zagranicznych i w kil­
kudziesięciu sprawach także w Polsce forma wyrażania poglądu przez organizacje poza­
rządowe na sprawę, którą rozpatruje sąd. Formułują ją na podstawie informacji i badań
pozyskanych w ramach działalności statutowej. „Opinia przyjaciela sądu” m a w założeniu
pom óc sądowi w dogłębnym rozpatrzeniu sprawy, tak aby uwzględnił on argum enty i p o ­
glądy, których strony postępowania mogą nie podnosić podczas procesu (przyp. tłum.).
IN TERN ET W GAZIE 9

ale raczej o jego racjonalizacji, której następstw em jest czerpanie z niego korzyści
finansowych, oraz o politycznym jego w ykorzystaniu jako form y kontroli.
Ponieważ jednym z nieuchronnych następstw seksualnego „wyzwolenia” jest
społeczny chaos, nieom al od samego początku owego wyzwalania konieczne stało
się w prow adzenie odpow iedniej kontroli. Ó w dynam iczny proces jest tem atem
niniejszej książki.
Nie jest tajem nicą, że żądza seksualna jest rów nież rodzajem uzależnienia.
M oja teza głosi, że obecna w ładza zdaje sobie z tego sprawę i wykorzystuje tę sy­
tuację dla własnych korzyści. Innym i słowy, „wolność” seksualna jest w istocie
form ą kontroli nad społeczeństw em . W istocie zjawisko, o którym tutaj m ów i­
my, m a u swych podstaw gnostyczny system dw óch prawd. Po pierwsze, praw dy
egzoterycznej, propagow anej przez władzę poprzez reklam ę, edukację seksual­
ną, hollyw oodzkie filmy oraz system uniw ersytecki - inaczej mówiąc, praw dy
odnoszącej się do pow szechnej konsum pcji, prawdy, wedle której wyzwolenie
seksualne jest tożsame z wolnością. Po drugie, praw dy ezoterycznej, mówiącej
o sposobach oraz m etodach, jakie stosuje władza, czyli ludzie czerpiący korzyści
z „wolności”. Głosi ona coś dokładnie odw rotnego od pierwszej, a m ianowicie,
że wyzwolenie seksualne jest rodzajem spraw ow ania kontroli, sposobem na utrzy­
m anie się rządzących u w ładzy dzięki w ykorzystyw aniu nam iętności i fascynacji
naiw nych ludzi, którzy utożsam iają się z tym i uczuciam i, jak gdyby rzeczywiście
były ich własnym i, oraz identyfikują się z władzą, rzekom o um ożliw iającą ich
zaspokajanie. Ludziom ulegającym tym niezdrow ym upo dobaniom dostarcza się
następnie stosow nych w ytłum aczeń, których m nóstw o znajdziem y na stronach
internetowych, tym sposobem przekształcając ich w potężną siłę polityczną. Dzieła
tego dokonują ci, którzy są doskonałym i ekspertam i w m anipulow aniu zalewem
treści wizualnych oraz tow arzyszących im uspraw iedliw ień.
Pierwsze nieśm iałe pom ysły dotyczące sposobu w ykorzystania seksu jako
form y spraw ow ania kontroli n ad społeczeństw em - p odobnie jak ekonom icz­
ne idee leseferyzm u - pojaw iły się w dobie oświecenia. Skoro wszechświat jest
m aszynerią, w której najw ażniejszą siłą jest grawitacja, społeczeństw o również
stanow i rodzaj urządzenia napędzanego dążeniem do osiągnięcia partykularnych
korzyści, człowiek zaś przestaje być bytem uśw ięconym , stając się m echanizm em ,
którego siłą napędow ą jest zaspokajanie własnych nam iętności. Stąd niedaleko już
do wyciągnięcia wniosku, że człowiek m ający kontrolę nad swymi nam iętnościam i
zyskuje w ładzę n ad innym i.
Książka W hat Wild Ecstasy, historia rewolucji seksualnej pióra Johna Heiden-
ryego, jest jeszcze jednym przykładem historii liberalnej * - tym razem liberalnej h i­
storii seksualności. W istocie liberalny charakter m ają wszystkie prace poświęcone

* Należy pamiętać, że stosowany przez autora term in „liberalny” ma w USA inne znaczenie
niż w Europie. Liberałowie to przeważnie zwolennicy lewicowej Partii Demokratycznej,
których poglądy najbliższe są europejskiej socjaldemokracji - antytradycyjnej i antyryn-
kowej. W Europie liberałami tradycyjnie określa się zwolenników wolnego rynku opartego
o system tradycyjnych wartości (konserwatywny liberalizm) (przyp. red.).
10 W STĘP

dziejom seksualnego w yzw olenia. Ich m o ra ł sprow adza się do stw ierdzenia
„Ludzie wszędzie po prostu chcą być w olni” albo do jego feministycznego wariantu:
„Dziewczyny zwyczajnie chcą się dobrze bawić”. To, że Linda Borem an M archiano
vel Linda Lovelace została pobita i zgw ałcona podczas kręcenia Głębokiego gardła,
nie m a tu nic do rzeczy. D ąży się do upow szechniania dogm atu głoszącego, że
seksualna rozpusta jest w yzw oleniem , a sięganie po nie jest sam o przez się uspra­
wiedliwione, jeżeli więc naw et zdarzy się, że kilku ludzi przy okazji ucierpi (albo
zginie), w arto m im o wszystko cenę taką zapłacić.
H eidenry w ykłada swoje metafizyczne karty na stół w rozm aitych m iejscach
napisanej przez siebie książki. N a sam ym początku pow iada nam na przykład,
że chodzi tu o „sposób, w jaki funkcjonujem y od m niej więcej roku 1965, kiedy
to cząsteczki rew olty i ośw iecenia połączyły się, dając początek seksualnem u
W ielkiemu W ybuchowi”1. Innym i słowy, m am y tu oto klasyczne, oświeceniowe wy­
jaśnienie wszystkiego. Tak jak w szechświat fizyczny w całej swej wspaniałości,
pięknie i uporządkow aniu nie jest w istocie niczym więcej niż przypadkow ym ru ­
chem m aleńkich, zderzających się ze sobą cząsteczek, tak też wszystko, co dzieje
się w społeczeństw ie - o d zjawisk ekonom icznych, p o w yzw olenie seksualne
- m a podobny charakter. W ytłum aczenie, które George W ill odnosi do kwestii
porządku ekonom icznego, John H eid en ry stosuje do dziedziny m oralności oraz
seksualności. Z am iast atom ów m am y atom istyczne jednostki, rolę graw itacji
jako przem ożnej siły sprawczej przejm ują nam iętności, a w m iejscu u p o rząd ­
kowanego w szechświata opisyw anego przez praw a fizyki m am y społeczeństwo,
które zm ienia się po d wpływ em m echanizm ów , takich jak wyzwolenie seksualne.
Jaki z tego w yłania się obraz? Ludzie w każdym m iejscu na Ziem i po p ro stu chcą
być w olni, a cóż lepiej oddaje ową w olność niż, dajm y na to, m asturbow anie się
przy oglądaniu w yuzdanych obrazków w „H ustlerze”?
O statni przykład jasno świadczy o tym , że wcale nie o w olności tu mowa,
lecz o pew nym rodzaju uzależnienia albo zniew olenia m oralnego, które może
dotykać zarów no jednostki, jak i kultury. W ten sposób jasno w idać przekłam ania
obecne w książce H eidenry ego. Rewolucja seksualna nie była oddolnym ruchem ,
nie zrodziła się ona w rezultacie połączenia „cząstek rewolty i oświecenia”, lecz
pow stała na m ocy decyzji klas rządzących Francji, Rosji, N iem iec i Stanów Zjed­
noczonych, które w rozm aitych m om entach m inionych dw ustu lat postanow iły
tolerować pozam ałżeńskie zachow ania seksualne jako rodzaj rewolty, później zaś
jako form ę politycznej kontroli. Książka H eidenryego jest częścią powszechnej
mistyfikacji dotyczącej tego zagadnienia, nie zaś czymś, co m oże dostarczyć wy­
jaśnień niezorientow anym . M im o to jed n ak jest cenna w tej m ierze, w jakiej jest
pozycją klasyczną, opisującą sposób, w jaki o d trzydziestu dw óch lat wyzwolenie
seksualne pełni rolę narzędzia sprawowania nadzoru nad społeczeństwem. Bernard
Berelson, który pracow ał u Rockefellerów, był badaczem okresu oświecenia i wcielał
jego tezy w życie, m anipulując opinią publiczną w latach sześćdziesiątych, głów­
nie w okresie walki z Kościołem katolickim o legalizację antykoncepcji. Edward
Bernays był bratankiem Zygm unta Freuda i ojcem nowoczesnej reklamy. Obaj
IN TERN ET W GAZIE 11

należeli do n u rtu naw iązującego do tradycji ilum inatów , zakładającej sterowanie

ludźm i poprzez w ykorzystanie ich nam iętności w taki sposób, aby nie byli tego
świadom i. Ilum inaci zaś w yraźnie zaznaczają, że spośród wszystkich ludzkich
nam iętności w łaśnie te związane z seksualnością są najskuteczniejsze, gdy idzie
0 władzę nad człowiekiem.
Książka H eidenry ego ukazuje, jak owa w ładza jest realizow ana nie w teorii,
ale w praktyce. W ziąwszy p o d uwagę, że po w ygnaniu z raju n atura ludzka pozo­
staje ułom na, zalewanie kraju pornografią oznacza, że pew na część ludzi uzależni
się od niej w taki sam sposób, w jaki zarzucenie kraju narkotykam i spowoduje,
że określony procent populacji zostanie narkom anam i. A kiedy już to nastąpi,
m an d ary n i k u ltu ry m ogą w ykorzystać k o n k retn e aspekty owego uzależnienia
przeciw ko każdem u, kto w ystępuje przeciw ko ich władzy. Podtekst książki H e­
idenry ego sprowadza się do przesłania, że każdy, kto przeciwstawia się wyzwoleniu
seksualnem u, zostanie ukarany. W pew nym m iejscu autor stwierdza, co następuje:
„Kilkoro najzagorzalszych wrogów pornografii spotkał m arny koniec”2. Zapom ina
jed n ak powiedzieć, że ów nieszczęśliwy koniec pokazuje po prostu w zakam uflo­
w any sposób, jak seksualną rozpustę m ożna wykorzystać jako in stru m en t władzy.
Najlepiej znanym i tego przykładam i, opisanym i w pracy H eidenryego,
są przypadki Jim m yego Sw aggarta i Jim a Bakkera, których up ad ek dokonał
się w skutek uw ikłania w skandale seksualne. H eidenry przyznaje nawet, że Bak­
kera w robiono w rom ans z Jessicą H ahn, nie chce jed n ak zrozum ieć, jakie wnioski
płyną z przedstaw ianych przezeń faktów. Nie w spom ina również, że uwiedzenie
Bakkera przez H ahn przedstaw iono na odw rót, czyli to jem u przypisano aktyw ­
ną rolę, aby zniszczyć go jako duchow nego i to sam o uczynić z innym i telewizyj­
nym i kaznodziejam i działającym i w tam tym czasie. G dyby H eidenry był konse­
kw entnym zw olennikiem wyzw olenia seksualnego, pow inien pochwalić zarów no
epizod Jim m yego Swaggarta z prostytutką, gdyż wizyta u niej w oczywisty sposób
była konsekw encją oglądania pornografii, tak sam o jak upraw ianie przez Bakkera
seksu pozam ałżeńskiego z Jessicą H ahn. Tego jed n ak H eidenry nie czyni, a jedy­
nym sensow nym w ytłum aczeniem stosow ania owej podw ójnej m iary jest to, iż akt
„seksualnego wyzwolenia” w rzeczywistości potencjalnie sprow adza się do form y
politycznej kontroli i nabiera znaczenia jedynie w świetle politycznego w ym iaru
działań osoby, która go dokonuje. Dlaczego to, czego dopuścił się Jimmy Swaggart,
jest złe, kiedy zaś tego sam ego dopuszcza się L arry Flynt, wychwala się go jako
bohatera? O dpow iedź na tę zagadkę kryje się w polityce. Jimmy Swaggart znalazł
się po złej stronie politycznego rów nania i dlatego m ożna go było pom niejszać
1 lekceważyć, przedstaw iając w „Penthouse” jako hipokrytę.
Motywacje, które kierowały H eidenry’m, są raczej oczywiste. W yrastał w wie­
rze katolickiej, pochodzi z rodziny, która jakiś czas po w ybuchu I wojny św iato­
wej wykupiła firm ę B. H erder Book - am erykańską filię katolickiego, niemieckiego
dom u wydawniczego. H eid en ry odebrał konserw atyw ne, katolickie wychowanie,
a w ylądował ostatecznie w redakcji „Penthousea” i w tym kontekście jego książ­
kę m ożna postrzegać jako racjonalizację m oralnych oraz religijnych wyborów,
12 W STĘP

których dokonał na przestrzeni życia. H istoria się jednak na tym nie kończy. Ludzie
kierow ani przez m otyw y p o d o b n e tym , jakie inspirow ały Kinseya, są w ykorzysty­
w ani przez innych, zdolnych czerpać polityczne zyski ze świata, w którym w ar­
tości m oralne zostały zdew aluow ane, a ich m iejsce w roli w yznacznika relacji
społecznych zajął pieniądz. Ci, którzy ulegają seksualnem u uzależnieniu, ale nie
akceptują św iatopoglądu „seksualnego wyzwolenia”, zostaną zdem askow ani. Ci,
którzy są m u przeciw ni, ale nie uczestniczyli w żadnych m ożliwych do ujaw nienia
seksualnych skandalach, zostaną potraktow ani protekcjonalnie i zignorowani. Ci,
którzy akceptują ideologię w yzw olenia seksualnego, m ogą postępow ać, jak im się
żywnie podoba, jednakże czyniąc tak, poddają się już seksualnej kontroli tych,
którzy sferę tę nadzorują.
Cały system, który nieuczciwie wychwala Heidenry, opiera się na podw ójnej
m oralności - autor korzysta z niej, lecz się do tego nie przyzna. Cytuje ze w szystki­
m i pikantnym i szczegółami dem askujący Swaggarta artykuł zamieszczony w „Pen-
thouse”. Rzuca się jed n ak w oczy b rak w jego książce rów nie drastycznego tekstu,
także w ydrukow anego w „P enthouse”, k tó ry opisyw ał rom ans Billa C lintona
z G ennifer Flowers. Skoro „P enthouse” jest w iarygodnym źródłem in fo rm a ­
cji w pierw szym z przytoczonych przypadków , dlaczego nie jest nim w drugim ?
O dpow iedź jest oczywista. Atakowanie prezydenta Clintona nie idzie w parze z żad­
nym celem politycznym , gdyż C linton popiera ideologię wyzwolenia seksualnego,
które kultura m ainstream u w ykorzystuje jako narzędzie spraw ow ania władzy nad
obywatelami. Rząd najpierw w im ię wyzwolenia prom uje seksualne uzależnienie,
następnie traktuje je jako rodzaj narzędzia władzy, której później używa do niszcze­
nia każdej odpow iednio wpływowej jednostki przeciwstawiającej się tej ideologii.
W naw iązaniu do tego sam ego tem atu pozw ólm y sobie na następujący
m yślowy eksperym ent. W yobraźcie sobie reakcje prasy, gdyby K enneth Starr*
albo senator Jesse Helms** zostali przyłapani w męskiej toalecie na nagabyw aniu
i nam aw ianiu do nierządu podstaw ionego im agenta. A teraz pomyślcie, jak za­
reagowałaby prasa, gdyby to sam o uczynił Barney Frank***. Dlaczego w pierwszym
przypadku podniósłby się wielki krzyk, a w d ru g im dziennikarze przeszliby nad
tym do porządku dziennego (jak wówczas, kiedy Frank poinform ow ał swoich wy­
borców, że korzystał z usług męskiej prostytutki)? Dlaczego ten sam czyn jednocze­
śnie m oże być oceniany jako odpychający i jako służący wyzwoleniu, w zależności
od polityki upraw ianej przez tego, kto go popełnia? O dpow iedź jest prosta: wy­
zwolenie seksualne jest form ą politycznej kontroli. Frank i C linton są chronieni,
gdyż akceptują ideologię seksualnego wyzwolenia, Swaggarta zaś niszczy się za to

* Kenneth Starr, amerykański prawnik, pełnił funkcję sędziego Sądu Apelacyjnego i zastęp­
cy prokuratora generalnego (przyp. tłum.).
** Jesse Helms (1921-2008), amerykański polityk, wieloletni senator Partii Republikańskiej
ze stanu Karolina Północna. Członek senatu w latach 1973-2003 (przyp. tłum.).
*** Barnett „Barney” Frank, polityk amerykański, działacz Partii Demokratycznej. W 1987 był
drugim w historii Izby deputowanym, który ujawnił publicznie swoją orientację homoseksual­
ną. W 2009 zajął pierwsze miejsce na dorocznej liście pięćdziesięciu najbardziej wpływowych
amerykańskich gejów i lesbijek, przygotowywanej przez magazyn „Out” (przyp. tłum.).
IN TERN ET W GAZIE 13

samo, za co Larry go Flynta czyni bohaterem kultury. Jedyną rzeczą, która broni
Starra i H elm sa przed losem Bakkera i Swaggarta, jest życie, jakie obaj prowadzą.
Zajmijmy się teraz historią. Pomysł, że wyzwolenie seksualne może być wyko­
rzystane jako rodzaj kontroli politycznej, nie jest now ą ideą. Idea ta stanowi sedno
opowieści o Sam sonie i Dalili. Przekonanie, że grzech jest form ą zniewolenia, jest
kluczowe dla dzieł św. Pawła. Św. A ugustyn w swoim opus m agnum - będącym
obroną chrześcijaństw a przed oskarżeniam i pogan głoszących, że przyczyniło się
ono do upadku Rzymu - podzielił świat na dwa państw a: Państw o Boże, które
po n ad siebie kocha Boga, oraz Państw o Człowieka, Państwo Ziem skie, które nad
Boga kocha same siebie. A ugustyn opisuje to drugie państw o jako pałające „żądzą
panow ania”, które zarazem „sam o jest p o d panow aniem żądzy panow ania”3. Li­
bido Dom inandi, pragnienie dom inow ania, jest zatem dążeniem paradoksalnym .
N iezm iennie oddają się m u ludzie będący zniewoleni przez te sam e nam iętności,
które rozbudzają w innych, aby uzyskać n ad nim i władzę.
D ychotom ia, którą opisuje św. Augustyn, istnieje od zawsze. I będzie istniała
dopóty, dopóki istnieje człowiek. Rewolucjoniści okresu ośw iecenia nie stworzyli
żadnego now ego świata, nie stw orzyli rów nież now ego człowieka, który m iał
zaludnić ten now y w spaniały świat. O ni jedynie przyjęli św iatopogląd św. A ugu­
styna i odw rócili jego w artości. „Kondycja człowieka m oralnego to stan pew ności
i spokoju, kondycją człowieka niem oralnego jest stan ustawicznego wzburzenia”4.
A utorem tych słów nie jest św. A ugustyn (aczkolwiek z całego serca by się z nim i
zgodził), lecz m arkiz de Sade. W sp o m in am ó tym po to, aby pokazać, że św.
Augustyn i de Sade reprezentują tę sam ą antropologię i taką sam ą racjonalną
psychologię. R óżnią ich natom iast w artości, które przypisywali praw dom obu
nauk. Dla Augustyna ruch był czymś złym, zaś dla rew olucjonisty Sadea odw iecz­
ny ruch wywoływany gw ałtow nym i nam iętnościam i był rzeczą dobrą, poniew aż
podtrzym yw ał „konieczne w zburzenie, w jak im rep u b likanin pow inien stale
utrzym yw ać społeczeństw o, do którego należy”5.
To sam o da się pow iedzieć o ich rozum ieniu wolności. To, co jeden z nich
nazyw ał wolnością, drugi określał m ianem zniewolenia. Ale dychotom ia dwóch
państw A ugustyna - poniżającego siebie z m iłości do Boga oraz poniżającego
Boga w skutek uw ielbienia dla sam ego siebie i własnych nam iętności - to coś, na
co obaj m ogliby przystać.
Późniejsze w ydarzenia są historią zam ysłu zrodzonego z oświeceniowego
odw rócenia chrześcijańskich praw d. „P rzew rotnie usiłują naśladow ać Ciebie
ci wszyscy, którzy odryw ają się od Ciebie i przeciw Tobie się buntują”6 - pisze A ugu­
styn w Wyznaniach, zwracając się do W szechmogącego. To samo m ożna powiedzieć
o oświeceniu, które m iało swój początek jako ruch zm ierzający do wyzwolenia
człowieka, a niem al z dnia na dzień przekształciło się w przedsięwzięcie zmierzające
do uzyskania nad n im kontroli. Niniejsza książka to opowieść o tej transform acji.
M ożna w niej w idzieć historię rew olucji seksualnej, now oczesnej psychologii
lub w ojny psychologicznej. Tym, co je w szystkie łączy, jest w ielopokoleniow e
przedsięwzięcie realizowane m etodą prób i błędów z zamysłem wypaczonym przez
14 W STĘP

nam iętności, a sprowadzające się do tych sam ych konkluzji, do jakich doszedł św.
A ugustyn po d koniec istnienia Rzymskiego Im perium . Człowiek m a tylu panów,
ile przywar, w ad i słabości. Sprzyjając im, w ładza działa na rzecz zniewolenia,
które m oże przyjąć postać kontroli politycznej. Pozostaje jedynie pytanie, czy owo
zniew olenie daje się wykorzystywać dla czerpania z niego korzyści finansowych
i politycznych, a jeśli tak, w jaki sposób m ożna to osiągnąć. Najlepszą m etodą
kontrolow ania ludzi jest ta, któ ra osiąga swe cele, pozostawiając ich całkowicie
nieśw iadom ym i faktu, że podlegają kontroli, a najlepszą drogą do tego jest syste­
m atyczna m anipulacja ich pożądaniam i, albow iem człowiek się z nim i utożsam ia.
Broniąc ich, broni swojej „wolności”, którą zazwyczaj pojm uje jako nieograniczoną
m ożność zaspokajania własnych pragnień, nie rozum iejąc najczęściej, że niezwykle
łatwo jest m anipulow ać nim i z zew nątrz. M anipulacja ta służy dziś m rocznym
siłom do udoskonalania system u finansowego i politycznego nadzoru oraz eks­
ploatacji. D ogłębnie rozum ieli to św. Paweł i św. Augustyn, nazywając zjawisko
owo „zniew oleniem przez grzech”. Książka ta, opisując spójną konstrukcję świato­
poglądu opartego na zjawisku tym , wyjaśnia, w jaki sposób wyzwolenie seksualne
stało się form ą politycznej kontroli.

E. M ichael Jones
South Bend, Indiana
20 lutego 1999
CZĘŚĆ I
 ROZDZIAŁ 1

INGOLSTADT, 1776

o czterech latach zwłoki, 7 sierpnia 1773 roku, papież Klem ens XIV

P uległ w końcu naciskom B urbonów oraz ich m asońskich m inistrów i roz­

wiązał znany na całym świecie zakon Towarzystwa Jezusowego. Jezuitów
usunięto już wcześniej z Portugalii i Francji; zlikwidowanie ich zakonu
przez Kościół, którem u pragnęli służyć, było posunięciem o nieprzew idzi
konsekw encjach dla Europy. Zaledw ie jed n o pokolenie później każda z dynastii,
która przyłożyła rękę do jego rozw iązania, w tym rów nież sam o papiestwo, stanę­
ły w obliczu rewolucji. W ładca Francji z rodu Burbonów został zdetronizow any
i ścięty przez m otłoch, który rychło zw rócił przeciw sam em u sobie w obłędnej
orgii krwi, trw ającej aż do początku XIX stulecia. Kres położył jej dopiero upadek
N apoleona, będący następstw em klęski zadanej m u przez sprzym ierzonych. Z a­
owocowało to przyw róceniem m onarchii oraz pokoju i stabilności w Europie na
kolejne sto lat. M im o owej klęski, zrodziła się wówczas now a koncepcja - idea re­
wolucji, której u p io rn a obecność w dziedzinie polityki trw ała przez dwieście lat,
a w sferze kultury naw et dłużej.
Żadne z tych zjawisk rzecz jasna nie ujaw niło się tuż po decyzji papieża;
bezpośrednie następstw a rozw iązania zakonu jezuitów nie m iały aż tak istotne­
go w ym iaru. W olnom ularze m ogli upatryw ać w tym dow odu własnej politycznej
przewagi, dla uczonych jed n ak była to okazja dla popchnięcia do przodu własnych
karier. Jednym z ludzi, którzy uznali, że nie m a tego złego, co by na dobre nie w y­
szło, i wykorzystali klęskę jezuitów dla osobistych korzyści, był A dam W eishaupt.
U rodził się w Ingolstadt 6 lutego 1748 roku. O d siódm ego do piętnastego roku
życia uczył się w jezuickim gim nazjum , które zakon prow adził w jego rodzinnej
miejscowości. W tym czasie jego postaw a wobec jezuitów przybrała postać m ie­
szaniny m iłości oraz nienawiści i utrw aliła się w nim na resztę życia. Zaowocowało
18 R O Z D Z IA Ł 1.

to stworzeniem opartej na jezuickiej duchowości koncepcji Seelenanalyse, co z kolei

m iało daleko idące konsekwencje.
W roku 1773 W eishaupt m iał dwadzieścia pięć lat i był już profesorem prawa
katedry uniw ersytetu w Ingolstadt. Jedenaście lat później baw arski pisarz Johan­
nes Pezzl, któ ry zrobił karierę na analizow aniu charakterów innych ludzi, napisał
jeden ze swoich szkiców, których kilka zachowało się po dziś dzień. O pisał w nim
W eishaupta jako „bladego, sprawiającego w rażenie tw ardego i niew zruszonego
człowieka, który do tego stopnia był pochłonięty sam ym sobą, że jedynym i ludź­
mi, którzy kiedykolw iek się doń zbliżyli, było kilkoro kolegów-wykładowców ”1.
Dzięki rozw iązaniu Towarzystwa Jezusowego W eishaupt um ocnił swoją pozycję
na uczelni, objął bow iem katedrę praw a kanonicznego oraz filozofii praktycznej.
K atedra ta, od p o n ad dziew ięćdziesięciu lat zarezerw ow ana dla jezuitów, m ogła
m u teraz przypaść, choć nie był teologiem .
Błyskawiczny awans W eishaupta zapewne zdopingował go do snucia planów
dalszej kariery, w ykraczały one jed n a k poza zwyczajne i przyziem ne akadem ic­
kie rozgryw ki. W eishaupt chciał się upew nić, że jezuici nie odzyskają wpływów
na uniw ersytecie w Ingolstadt, zaczął więc najpierw rozglądać się za m ożliw o­
ścią w stąpienia do m asonerii bądź innej tajnej organizacji, których p o d koniec
stulecia zwanego w iekiem tajnych stow arzyszeń pow staw ało wiele. Po kilku p ró ­
bach, które podjął w tej sprawie w lożach M onachium i N orym bergi, zniechęcił
się do w olnom ularstw a w skutek jego dziwacznych rytuałów. Podobnie zareagował
po zetknięciu się z różokrzyżow cam i z sąsiedniego Burghausen, do których dotarł
za pośrednictw em swoich studentów.
Poniew aż rozczarow ał się istniejącym i tajnym i stow arzyszeniam i, p o sta­
now ił utworzyć własne, aby jezuici nigdy już nie pow rócili do Ingolstadt. Być
m oże z uwagi na ducha owych czasów, a m oże dzięki geniuszowi W eishaupta,
jego zdolnościom do kierow ania ludźm i oraz um iejętności psychologicznej m a­
nipulacji, poczęta przezeń idea zaczęła żyć w łasnym życiem i szybko okazało się,
że uczelniane ram y są dla niej zbyt ciasne. Nie dlatego, że uniw ersytet nie m iał
związku z jego planam i. Jako profesor W eishaupt m iał styczność z m łodym i,
łatwo ulegającym i jego wpływowi ludźm i, k tó ry m zaszczepiał antyklerykalne
przekonania; w ielu jego studentów odurzonych m ożliw ościam i, jakie oferowała
im tam ta epoka, chętnie dało się w ciągnąć do utw orzonego przezeń tajnego sto­
warzyszenia. 1 m aja 1776 roku W eishaupt pow ołał do życia organizację, której
nadał nazwę Klubu D oskonalenia, zm ienioną na Z akon Pszczół, a następnie na
Zakon Ilum inatów , p o d którą to znam y ją dzisiaj.
Znaczenie ilum inatów nie zasadza się na ich politycznej skuteczności (istnieli
tylko nieco p o n ad osiem lat); znacznie ważniejszy jest tutaj sposób ich w ew nętrz­
nej organizacji. Czerpiąc wzorce zarów no od jezuitów, jak i masonów, W eishaupt
opracow ał wyjątkowo w yrafinow any system kontroli opartej na m anipulow aniu
ludzkim i nam iętnościam i. O d jezuitów zapożyczył koncepcję badania sum ienia,
a od K ościoła katolickiego, do którego członkow ie Towarzystwa Jezusowego
należeli, spow iedź sakram entalną; w ten sposób stw orzył system zwany Seelen-
INGOLSTADT, 1776 19

Spionage, któ ry um ożliw iał m u kontrolow anie adeptów w taki sposób, że nie byli
oni tego świadom i.
Ilum inaci zapew ne nie staliby się niczym więcej niż kolejnym baw arskim
bractw em , gdyby nie atm osfera epoki i przypadkow e, lecz szczęśliwe spotkanie
W eishaupta z pochodzącym z północnych N iem iec arystokratą o wyjątkowym
talencie organizacyjnym . W świecie niem ieckojęzycznym m asoneria pojawiła
się w roku 1737, kiedy w ham burskim pubie „Enlischen Taverne” pow stała pierw ­
sza niem iecka loża „A bsalom ”. Jeszcze tego sam ego roku w Berlinie otw arto lożę
„Aux trois aigles blancs”, a w 1740 roku „Aux trois globes”. W W iedniu w roku
1742 pow ołano do życia lożę „Aux trois canons”. W eishaupt, który od pew nego
czasu był zafascynowany m asonerią, w roku 1777 wstąpił w końcu do nowo otw ar­
tej w M onachium loży Ścisłej O bserw y „Z ur Behutsam keit”. W 1780 roku, uczest­
nicząc w spotkaniach frankfurckiej loży „Zur Rinigkeit”, W eishaupt poznał o cztery
lata odeń starszego Adolfa Freiherra von Knigge, który o d razu uległ jego urokowi.
Von Knigge przystąpił do m asońskiej loży Ścisłej O bserw y w Kasell w 1773 roku,
ale podobnie jak w ielu innych m asonów nie był zadow olony z zastanego przez
siebie status quo. M ierziły go skom plikow ane rytuały oraz nieustanne w ew nętrzne
niesnaski i kłótnie, które pow odow ały dzielenie się w olnom ularzy na coraz to nowe
grupy i odłamy. W organizacji ilum inatów stw orzonej przez W eishaupta, von
Knigge upatryw ał narzędzia, które pozwoli m u zlikwidować ów chaos, zaprowadzić
porządek i zreform ow ać coraz to bardziej skłóconą m asonerię.
Ponieważ następstw em W ojny Trzydziestoletniej był podział N iem iec zgod­
nie z regułą „czyja władza, tego religia”, von Knigge, który 5 lipca 1778 roku został
członkiem ilum inatów , spow odow ał, że w istocie katolicka i baw arska organizacja
W eishaupta zyskała m ożliwość działania w protestanckich księstwach północnych
Niem iec. Dzięki tem u oraz zapałow i i organizacyjnym talentom von Kniggego,
liczba członków zakonu zaczęła w zrastać. Krótko po jego przystąpieniu do ilum i­
natów, liczba adeptów w całych N iem czech w ynosiła już pięćset osób. Same liczby
jed n ak nie m ów ią wszystkiego. Von Kniggem u, być m oże dlatego, że był arysto­
kratą, udało się sprawić, iż oprócz studentów W eishaupta do ilum inatów zaczęli
przystępow ać przedstaw iciele arystokracji oraz wpływowi biurokraci i myśliciele
z całego obszaru N iem iec. Von Knigge sprytnie w ykorzystywał istniejące już loże
m asońskie jako źródło pozyskiw ania now ych członków.
Kluczowym w ydarzeniem okazał się K onwent z W ilhelm sbad, czyli k o n ­
gres w olnom ularski, który obradow ał niedaleko H anau o d 16 lipca do 1 w rześnia
1782 roku. M iał on, jak się okazało, daleko idące konsekw encje nie tylko dla lóż
Ścisłej Obserwy, ale również dla wszystkich europejskich lóż. H enry de Virieu, w ra­
cając z K onw entu w W ilhelm sbad, tak oto odpow iedział na pytanie swego przyja­
ciela o tajne inform acje, z któ ry m i p o d o b n o m iał się tam zapoznać: „To wszystko
jest znacznie pow ażniejsze niż myślisz. Spisek został przygotow any tak starannie,
że jest praktycznie niem ożliw e, żeby Kościołowi i m onarchii udało się przed nim
ochronić”2. Nie m a pew ności, czy w łaśnie w W ilhelm sbadzie opracow ano pla­
ny rewolucji francuskiej, niew ątpliw ie jed n ak był on w odą na m łyn iluminatów,
20 R O Z D Z IA Ł 1.

którzy z dobrym skutkiem zaczęli przyciągać do swojej organizacji sporą liczbę

masonów. Dzięki w ysiłkom i staraniom podejm ow anym w W ilhelm sbadzie von
Kniggemu udało się przekonać część prom inentnych masonów, żeby przystąpili do
iluminatów. Należał do nich rów nież książę Ferdynand Brunszwicki i książę Karol
Heski, człowiek m ający rów nież szerokie kontakty w Szlezwiku-Holsztynie. Po
spotkaniu z von Kniggem w W ilhelm sbad, do ilum inatów w stąpił także wydawca
Johann Joachim C hristoph Bode, który zawiózł ilum inatyzm do W eim aru i założył
tam lożę, do której m iędzy innym i należeli Goethe, Karol August, książę W eim aru
i niem al wszyscy z czołowych przedstawicieli oświecenia w Niemczech. Owe kilka
tygodni, które von Knigge spędził w H anau, były bardzo dla ilum inatów owocne,
a cel, jaki sobie postawili, czyli osłabienie lóż Ścisłej O bserw y oraz doprow adzenie
do ich „zilum inatyzow ania”, w ydaw ał się teraz m ożliw y do urzeczyw istnienia.
To jedn ak się nie udało z pow odu walki prow adzonej w ew nątrz organizacji.
Jak na ironię, pow odem tego konfliktu był system kontroli stosowany w zakonie.
Sukces von Kniggego w rekrutow aniu now ych członków wywołał w W eishauptcie
poczucie, że jego pozycja jest podkopyw ana przez podw ładnego, co skłoniło go
do zaostrzenia system u kontroli. To z kolei było przyczyną pogłębienia się anta­
gonizm ów m iędzy nim a von K niggem , który uważał, że jest źle traktowany. Ten
drugi pow iedział później, że nie przystąpił do ilum inatów , żeby pełnić rolę kogoś
podrzędnego, po którym „oczekuje się, że będzie ślepo przyjm ow ał rozkazy od ja ­
kiegoś generała jezuitów ”. W edle jego ośw iadczenia, Spartakus (czyli W eishaupt),
poniżał i tyranizow ał swoich podw ładnych i chciał „narzucić ludzkości jeszcze
cięższe jarzm o niż to, które nałożyli jej jezuici”3. O statecznie rozłam stał się zbyt
głęboki, żeby dało się go załagodzić i kiedy zakon ilum inatów w roku 1783 osiągnął
największą w swojej historii liczbę członków, zaczął się jego rozpad.
1 lipca 1784 roku ilum inaci w ydali oficjalną decyzję o w ykluczeniu von
Kniggego, jednocześnie jednak w dokum encie tym znalazła się także pochwała
jego zasług dla istotnego zwiększenia liczebności członków organizacji. Usunięcia
człowieka, który dzięki swoim talentom organizacyjnym i rekrutacyjnym sprawił,
że liczba ilum inatów wzrosła do około dwóch tysięcy ludzi, dokonano w wyjątkowo
złej chwili. 22 lipca, na tydzień przed usunięciem von Kniggego z szeregów zako­
nu, władze Bawarii opublikow ały pierw szy edykt zabraniający przynależności do
tajnych stowarzyszeń. Kolejne rozporządzenia w tej sprawie ukazały się 2 marca
i 16 sierpnia 1785 roku. 2 stycznia 1785 roku książę biskup Eichstaett zażądał,
aby w ładca Bawarii usu n ął z uniw ersytetu w Ingolstadt wszystkich iluminatów.
Choć członkow ie zakonu dbali o zachow anie tajemnicy, W eishaupt i tak został
głównym podejrzanym , zam ów ił bow iem dla uczelnianej biblioteki książki z li­
sty radykalnych oświeceniowych publikacji. 11 lutego 1784 roku odebrano m u
katedrę praw a kanonicznego. Kolejnego roku wrzawa p odnoszona przeciwko
tajnym stow arzyszeniom zdecydow anie przybrała na sile. Z am iast czekać, aż
dym isja pociągnie za sobą jeszcze gorsze dla niego skutki, na przykład oskarżenie
o przestępstw o albo grzywnę, 2 lutego 1785 roku W eishaupt uciekł z Ingolstadt
do pobliskiego, protestanckiego w olnego m iasta Ratyzbony. D rugiego m arca,
INGOLSTADT, 1776 21

kiedy książę Bawarii, Karol Teodor wydał swój drugi edykt, w ym ierzony prze­
ciwko tajnym stow arzyszeniom , loża M inerw y w Ingolstadt, teraz pozbaw iona
przyw ództw a W eishaupta, została rozwiązana. Bawarskie władze zażądały jego
ekstradycji i posunęły się nawet do tego, że wyznaczyły nagrodę za jego ujęcie.
W tej sytuacji W eishaupt uznał, że m usi wyjechać z Ratyzbony. W 1787 roku uciekł
do protestanckiego księstwa G otha, gdzie w raz ze swoja rodziną znalazł się pod
opieką księcia Ernesta II, który był jednym z członków jego organizacji. W ładca
przydzielił W eishauptow i stanow isko w swej radzie dw oru.
Gdyby bawarskie władze na tym poprzestały, ilum inaci najpraw dopodobniej
zostaliby całkiem zapom niani, a w jakiejś przeglądowej publikacji historycznej
pośw ięcono by im zapew ne tylko krótki przypis. Kiedy jednak ludzie rządzący
Bawarią znaleźli tajne d okum enty m ające związek z lożą w M onachium , podjęli
fatalną w skutkach decyzję o opublikow aniu tego, co odkryli. W ten sposób za­
pew nili W eishauptow i i jego spiskow com wpływy, jakich oni sami nigdy nie byli­
by w stanie uzyskać. W czerw cu 1785 roku w rzeczach osobistych Jacoba Lanza,
świeckiego księdza, który zginął rażony piorunem , odnaleziono ważne dokumenty.
Świadczyły one, że ilum inaci zam ierzali przejąć loże m asońskie. Później, w paź­
dzierniku 1786 roku i w m aju roku 1787, po o d eb ran iu ilum inacie Franzowi
Ksawerem u Zwackowi stanow iska w radzie dw oru i zesłaniu go do miejscowości
Landsut, w jego dom u d okonano rewizji i odnaleziono kolejne dokum enty. Były
one świadectw em w ew nętrznej historii organizacji i ponad wszelką wątpliwość
udow odniły konspiracyjny charakter stowarzyszenia. Pierwszy zbiór dokum entów
opublikow ano nieom al natychm iast, bo już 12 października 1786 roku. W ywołały
one ogrom ne poruszenie, które trw ało latami.
O dkąd W olter w latach trzydziestych XVIII wieku podczas pobytu w A n­
glii rozm iłow ał się był w fizyce N ew tona, oświeceniowi myśliciele dążyli do zastą­
pienia chrześcijańskiego porządku społecznego i stworzenia zupełnie nowego ładu,
który m iał się opierać na zasadach „naukow ych”. Baron d ’H olbach, w traktacie za­
tytułowanym System przyrody, który wywarł istotny wpływ na jego współczesnych,
napisał, że ludzkość jest nieszczęśliwa proporcjonalnie do stopnia, w jakim daje
się zwodzić system om teologicznym 4. Podobne opinie były dow odem , że osiem ­
nastow ieczny program rew olucyjny już się narodził, gdyż skoro człowiek jest nie­
szczęśliwy z pow odu religii, autom atycznie szczęście zapewni m u zniesienie religii.
Aby to jednak było możliwe, trzeba także obalić m onarchie, które religię chronią.
W czasie, kiedy zaczęto publikow ać pierw sze d o k u m e n ty ilum inatów ,
W eishaupt ujaw nił swoje rew olucyjne intencje i zamiary. W ygłaszając mowę, za­
tytułow aną Anrede an die neuaufzunehm enden Illum inatos dirigentes, dostarczył
swoim przeciw nikom niezbitych dowodów, że celem jego tajnego stowarzyszenia
było doprow adzenie do u p ad k u m onarchii i religii w całej Europie. Rossberg
nazwał Anrede „sednem ilum inatyzm u”. Profesor Leopold Alois Hoffm an, jeden
z czołowych przedstaw icieli ruchu antyrew olucyjnego, uważał, że patrząc wstecz,
z treści zaw artych w Anrede m ożna wywieść „całą rewolucję francuską oraz jej
najistotniejsze w ydarzenia”5.
22 R O Z D Z IA Ł 1.

M im o że d o k u m en ty ilum inatów w zyw ały do obalenia tronów i religii,

najw ażniejsze znaczenie ilum inatyzm u polegało na czymś innym . U patryw ać go
należy raczej w tym , co dla konserw atyw nego czytelnika było najbardziej n ie­
pokojące: ilum inatyzm zdaw ał się bow iem ukazywać najskuteczniejszy system
i m etodę osiągnięcia celów. W eishaupt nie wystosow ał wzywającego do rew olu­
cji m anifestu, lecz wym yślił system kontroli i nadzoru, który z kolei um ożliw iał
tw orzenie zdyscyplinow anych k om órek organizacyjnych, zdolnych realizować
polecenia zarządzających n im i rew olucjonistów . C zynił to na d o datek w taki
sposób, aby ludzie realizujący rew olucyjną strategię nie m ieli najm niejszego
pojęcia o tym , że są sterowani. Intencje W eishaupta były jaw nie rewolucyjne, ale
najbardziej wstrząsającą rzeczą był m echanizm , za pom ocą którego W eishaupt
m ógł wcielać je w życie, kontrolując um ysły członków tajnego stowarzyszenia.
Stw orzył narzędzie kontroli psychiki, które było skuteczne w łaśnie dlatego, że
nie w yw odziło się z m echanistycznej filozofii oświecenia. D ’H olbach napisał:

Człow iek jest dziełem przyrody, żyje w p rzyrodzie i podlega jej praw om ; nie
m oże wryzwoli się z jej m ocy; naw et m yślą nie m oże wyjść poza nią. D arem nie
um ysł jego usiłuje w znieść się p o n a d granice św iata w idzialnego, zawsze zm uszony
je st doń p o w ró cić... C złow iek jest istotą czysto fizyczną; to, co nazyw am y czło­
w iekiem m oralnym , nie jest niczym innym , jak tą sam ą istotą fizyczną, rozw ażaną
ze szczególnego p u n k tu w idzenia, to jest ze w zględu n a pew ne sposoby jej działa­
n ia w ypływ ające z jej specyficznej k o n sty tu c ji... Z arów no jego czynności w idzial­
ne, jak i niedostrzegalne ruchy pow stające w jego w nętrzu, a w yw ołane jego wolą
lu b m yślą są naturalny m i skutkam i i koniecznym i następstw am i jego w łasnego
m ech a n izm u oraz im pulsów udzielanych m u przez otaczające go b y ty ... w szystkie
nasze idee, p ragnienia i czynności są k oniecznym i skutkam i naszej istoty i w łaści­
w ości, jak im i obdarzyła nas przyroda, oraz okoliczności, w k tórych każe n am się
znajdow ać i które z konieczności nas m odyfikują6.

D ’H olbach prezentuje tu prostacki m aterializm , k tóry - choć nie w sposób

jaw ny - stanow i jed n ak narzędzie kontroli. C zynnikiem decydującym o tym jest
„Przyroda”, a ludzkie zachow ania są p rostym przejaw em jej praw:

W świecie, tym w ielkim zbiorow isku wszystkiego, co istnieje, w idzim y w szę­

dzie tylko m aterię i ruch. Jego całość ukazuje n am jedynie o g ro m n y i n iep rzerw a­
n y łańcuch przyczyn i skutków. N iektóre z tych przyczyn są n am znane, p o n ie ­
w aż działają bezpośredn io n a nasze zm ysły... C złow iek m o raln y to ten, kto działa
za p o m o cą fizycznych przyczyn, któ ry ch p o zn an ie w ykluczają nasze przesądy7.

Taki ciąg rozum ow ania doprow adził nas ostatecznie do behaw ioryzm u, ud o ­
skonalania m eto d i sposobów „prania m ózgów ” oraz stosowania środków psycho­
tropow ych. Ż adna z tych m etod nie okazała się skuteczna, ale co ważniejsze, żadna
nie była dostępna rew olucjonistom , którzy w XVIII stuleciu byli członkam i tajnych
stow arzyszeń. W rezultacie ośw iecenie, b iorąc p o d uwagę prow adzoną przez
INGOLSTADT, 1776 23

jego przedstaw icieli działalność polityczną, sam o sobie rzucało kłody po d nogi,
a przyczyną był prym ityw izm przyjętej przez nie m aterialistycznej psychologii.
W eishaupt był dostatecznie inteligentny, aby ów m aterializm przekroczyć,
m im o iż opow iadał się za tą sam ą rew olucją polityczną, której życzyli sobie m a ­
terialiści. Jego system odrzucał prostacki m aterializm najbardziej znanych ośw ie­
ceniowych myślicieli. W sw oim traktacie Pitagoras, czyli rozważania o sekretnej
sztuce władania światem oraz rządzącym i, W eishaupt przedstaw ia swój system
jako jedyny możliw y sposób w cielenia zasad i ideałów oświecenia:

Czy istnieje w iększa sztuka niż jednoczenie sam odzielnie m yślących ludzi
z czterech krańców św iata, z rozm aitych klas społecznych i różnych w yznań, bez
zadaw ania gw ałtu sw obodzie ich m yślenia, m im o iż różne m ają poglądy oraz n a ­
m iętności, i zintegrow anie ich n a stałe w jed n ą w spólną grupę, żeby ich zapałem
napełnić i tak otw artym i uczynić, iż najw iększe różnice m iędzy nim i znaczenia
nie mają; by rów ni sobie byli w pod p orząd k o w an iu , aby z w łasnej inicjatyw y wielu
działało jak jeden, czyniąc to z w łasnego przekonania, do czego żaden zew nętrzny
przym us zm usić by ich nie m ógł?8

Kiedy tajem nica istn ien ia tajnego stow arzyszenia wyszła n a jaw i stała się
pow szechnie znana, W eishaup przedstaw iał siebie jako zwykłego wychowawcę
i starał się bagatelizow ać swój system k o n tro li n a d ludźm i, stawiając niem al
znak rów ności m iędzy nim , a tym , co stara się robić każdy ojciec, wychowując
dzieci. O publikow ane d o k u m en ty zadaw ały je d n a k kłam jego zapew nieniom
o w łasnej niew inności. To, co p ro p o n o w ał W eishaupt, było nie tylko pogw ał­
ceniem idei „bractw a”, na której opierały się loże m asońskie; stw orzony przez
niego system czerpał z osiągnięć organizacji uw ażanej za antytezę ośw iecenia.
Był n a w skroś jezuicki. B arru el napisał, że ilu m in aci są p o m o stem m iędzy
jezu itam i i m asonam i, ale w szystkie narzędzia kontroli, k tórym i Kościół p o ­
sługiw ał się do p an o w an ia n a d um ysłam i, były przez n ich stosow ane nie po to,
żeby doprow adzić ludzkie dusze do N ieba, lecz w celu stw orzenia raju na Ziem i.
Myśliciele okresu ośw iecenia w nieistniejącym już Towarzystwie Jezusowym w i­
dzieli spraw ną m aszynerię k o n tro li n ad ludźm i, k tó ra przew yższała wszystko,
co p o d tym w zględem m iały do zaoferow ania w olnom ularskie loże. Ilum ina-
tyzm był rów nież tak ą m ach in ą, tyle że esprit de corps zakonu jezuitów został
o d a rty ze w szystkich religijnych naleciałości, dzięki czem u m ógł zostać użyty
dla realizow ania celów i ideałów ośw iecenia. To w łaśnie dostrzegli u ilum inatów
konserw atyści - i dlatego ich to przeraziło.
W ko n serw aty w n y m d z ie n n ik u „E u d em o n ia” o b u rzo n y au to r n apisał
w 1796 roku: „każdy, to m a w pam ięci obłudną m achinę byłych jezuitów, bez tru d u
odkryje ją u ilum inatów p o d in n ą nazw ą i innym służącą dążeniom . Niegdysiej­
szymi jezuitam i kierow ał zabobon i przesądy, dzisiejszymi ilum inatam i kieruje
b rak wiary, ale cel jednych i dru g ich jest taki sam - pow szechne zdom inow anie
całej ludzkości”9.
24 R O ZD ZIA Ł 1.

O pinię publiczną niepokoiło oraz drażniło nie tyle to, że wedle pop u larn e­
go wówczas przekonania i jezuici, i ilum inaci stawiali sobie za cel uzyskanie władzy
n ad światem , lecz środki, k tórym i ci d rudzy m ieli zam iar się posłużyć. W eishaupt
zapożyczył o d jezu itó w k o n cep cję k o n tro li lu d zk ich su m ień oraz spow iedź
sakram entaln ą i odarłszy je z pierw iastków religijnych, uczynił z nich system
zbierania inform acji, szpiegow ania i donosicielstw a. C złonków jego organizacji
uczono szpiegować siebie nawzajem ; o wszystkim , czego się dowiedzieli, mieli
inform ow ać przełożonych. W eishaupt w prow adził rów nież obow iązek prow a­
dzenia zapisków w zeszytach, nazyw anych Q uibus Licet. A deptów zachęcano, aby
obnażali w nich w łasne dusze przed zw ierzchnikam i. O Quibus Licet powiedział,
że są one „tym sam ym , co jezuici nazyw ali spowiedzią”, a Zwackowi oznajm ił, iż
„zapożyczył tę koncepcję o d sodalicji jezuickich, gdzie co miesiąc, na osobności
przechodziło się bona opera”10.
Kiedy U tzenschneider zerw ał z ilum inatam i, ujaw nił właściwie to samo:

A dept wysyła owe com iesięczne rap o rty zw ane Q uibus Licet do prow incjała
o tytule Soli i do generała całego zakonu o tytule Primo. Tylko superiorzy i ge­
nerał znają szczegóły, które są ta m om aw iane, gdyż w szystkie te listy przekazy­
w ane są tam i z pow rotem p o m ięd zy p om niejszym i przełożonym i. W ten sposób
zw ierzchnicy dow iadują się wszystkiego, co w iedzieć p rag n ą".

W system ie Quibus Licet dostrzec m ożna pierw sze zarysy m etody szpiego­
w ania, która stała się nieodłączną częścią kom unistycznej m etody nadzorow ania
i kontrolow ania ludzi i to zarów no w okresie, kiedy ich organizacyjne kom órki
działały w podziem iu, jak i wówczas, kiedy przejęły władzę; była ona również
jedną z cech państw a policyjnego, które kom uniści zbudow ali po objęciu rządów.
Stw orzony przez W eishaupta system n adzoru i kontroli szedł jednak jeszcze dalej.
O prócz wcielenia w życie zasady, że członkowie organizacji wzajemnie się szpiego­
wali, W eishaupt był również autorem techniki, która zyskała nazwę Seelenspionage,
czyli szpiegowanie duszy. Dzięki niej wyżej postawieni w hierarchii ilum inaci mogli
zyskać wgląd w duszę adepta, dokonując analizy jego przypadkow ych zdawałoby
się gestów, wyrażeń lub słów, które zdradzały jego rzeczywiste uczucia. Von Knigge,
który był dobrze obeznany z ową m etodą, nazw ał ją Sem iotik der Seele.

N a podstaw ie oceny w szystkich tych cech charakterystycznych, p o zo rn ie n aj­

drobniejszych i najm niej w ażnych, m o żn a w yciągać w nioski m ające o g ro m n ą w ar­
tość zarów no dla rezultatów ogólnych, jak i w iedzy o istotach ludzkich, stopniow o
zaś uzyskiw ać dzięki tem u w iary g o dn e inform acje o sem iotyce duszy12.

W celu usystem atyzow ania tej wiedzy, W eishaupt, w sposób przypom ina­
jący nieco m etodę, którą sto pięćdziesiąt lat później zastosował Alfred Kinsey,
opracow ał reguły dokum entow ania historii stanu psychiki rozm aitych członków
poszczególnych kom órek organizacji ilum inatów. Van D uelm en w poświęconej
INGOLSTADT, 1776 25

zakonow i ilu m in ató w książce zam ieścił re p rin t takiego dok u m en tu ; dotyczy
on Franza Ksawerego Zw acka z Ratyzbony. Jest to połączenie kinseyowskiej
„kroniki” seksualnej z teczkam i Stasi oraz ratingiem w iarygodności kredytowej,
a celem jego stw orzenia było uzyskanie kontroli n ad ko n k retną jednostką. Dzięki
inform acjom zapisanym w schludnych kolum nach, wyżej postaw ieni ilum inaci
m ogli dow iedzieć się, gdzie adept się urodził, kto należy do grona jego przyja­
ciół, poznać cechy jego w yglądu fizycznego, uzdolnienia, skłonności i lektury,
datę wciągnięcia go do organizacji, a także pseudonim , który w niej nosił. Pod
nagłów kiem „M orale, charakter, w yznanie, skrupulatność” zapisano, że Zwack
jest człowiekiem „m iękkiego serca” i „tru d n o z nim dojść do porozum ienia, kiedy
dopada go m elancholia”. W części zatytułow anej „Uczucia prym arne” czytamy, że
jego w adą jest „pycha i łaknienie zaszczytów”, jest jed n ak rów nież człowiekiem
„uczciw ym , ale cholerycznym ze skłonnością do skrytości oraz opow iadania
0 własnej doskonałości”. Tych, którzy chcieliby wiedzieć, w jaki sposób k o n tro ­
lować i sterować Zwackiem, M assenhausen (pseudonim organizacyjny „Aleks”)
inform uje, że najlepsze rezultaty osiągnął, nadając ich w zajem nym kontaktom
aurę tajem niczości.
K iedy m a n u s k ry p ty ilu m in a tó w z o stały o p u b lik o w an e, w y k ształco n a
część społeczeństw a była ich treścią przerażona, ale też zafascynowana. Ludzi
z jednej strony przerażało grzeszne w dzieranie się rew olucjonistów takich jak
W eishaupt w najskrytsze zakam arki ludzkiej duszy, ale z drugiej fascynowały
perspektyw y pozyskania w ładzy nad osobam i, które przed nim i się otworzyły
dzięki upublicznieniu treści tych dokum entów . W ieland widział w ilum inatach
bazę dla przeprow adzenia reform atorskich zm ian w pedagogice politycznej oraz
podstaw ę politycznych reform . W ten sam sposób postrzegał to oczywiście rów ­
nież W eishaupt. Jego celem było stw orzenie p o rząd k u społecznego spójnego
z oświeceniow ą nauką i koncepcją obywatela jako jednostki wyem ancypow anej
od nadzoru w ładców działających in loco parentis. „Człowiek napraw dę oświecony
nie potrzebuje pana” - pisał W eishaupt. Ludźm i m ożna rządzić właściwie i dobrze
tylko wówczas, kiedy „nie m a już potrzeby, aby nim i rządzić”. W tym kontekście,
system W eishaupta zdradza wiele znam iennych podobieństw ze świeżo pow stałą
am erykańską republiką. Jej D eklaracja N iepodległości została ogłoszona nieco
p o n a d dwa m iesiące po założeniu organizacji iluminatów. System am erykański
był odzw ierciedleniem ideałów ośw iecenia, a wcielali je w życie angielscy p ro ­
testanci; w przyp ad k u ilum inatów identyczną filozofię realizow ali w praktyce
baw arscy katolicy. Jedni i d ru d zy czuli, że ludzkość osiągnęła próg dojrzałości
1 dlatego w ładcy byli już zbędni. Człowiek, osiągnąw szy oświecenie, m ógł już
sam odzielnie stanow ić o sobie.
Fatalny w skutkach błąd, k tó ry m obarczona jest zarów no ta, jak i inne
oświeceniowe koncepcje, polega na tym , że zakładają one zlikw idowanie norm
m oralnych kojarzonych z religią. W A m eryce ośw ieceniowe pryncypia uległy
złagodzeniu, nie doszło tam bow iem do ustanow ienia religii państwowej; roz­
w iązanie to, w oparciu o cytat z listu Thom asa Jeffersona, nazw ano rozdziałem
26 RO Z D Z IA Ł 1.

Kościoła od państw a. W sytuacji, kiedy republika nie zaakceptowała żadnej religii

jako w yznania państwowego, a w ładał nią scentralizow any rząd podobny do tego,
który w nieodległej przyszłości m iał objąć władzę nad Francją, K ościołom pozo­
staw iono w olną rękę w pozyskiw aniu sobie w iernych i dzięki tem u pustka, będąca
istotą oświeceniowej m oralności, nie doprow adziła do w ywołania społecznego
chaosu, tak jak to m iało m iejsce we Francji.
M im o to, dla każdego, kto um iał patrzeć, było jasne, że oto na jego oczach,
urzeczyw istnia się teza, którą Platon postaw ił w Państwie, pisząc, że dem okracja
nieuchronnie prow adzi do tyranii. Oświeceniowe um iłow anie wolności z koniecz­
ności w iodło zawsze do prześladow ania religii, to zaś do niszczenia m oralności,
czego skutkiem był społeczny chaos. O znaczało to, że ludzie, którzy, zachowując
niejaką ostrożność i powściągliwość, wiązali się z ruchem oświeceniow ym , m u ­
sieli być także zainteresow ani m echanizm am i kontroli nad społeczeństw em , gdyż
było to konieczne ze w zględu n a postępujący u padek m oralności, niezm iennie
tow arzyszący proklam acji „w olności”. W olność, po której przychodzi czas na
drakońskie rządy - oto dialektyka wszystkich rewolucji i rewolucja seksualna nie
była po d tym w zględem wyjątkiem . W istocie rewolucja polityczno-społeczna
i rewolucja seksualna jeżeli naw et nie były ze sobą tożsam e, to z pew nością obie
przebiegały w tym sam ym czasie i drugiej z nich nie sposób oddzielić od pierwszej.
Z chwilą kiedy żądze i nam iętności zostały wyzwolone od obow iązku p o d p o rząd ­
kowania ich tradycyjnym zasadom m oralności wyrażanym przez chrześcijaństwo,
aby uchronić społeczeństw o od rozpadu, trzeba je było podporządkow ać innej,
bardziej rygorystycznej, „naukow ej” form ie kontroli. K ontrola nad społeczeń­
stwem, co udow odniła historia rewolucji francuskiej, była n ieuchronną konse­
kwencją wyzwolenia i em ancypacji. Chaos, który ze sobą przyniosła, zainspirował
Augusta C o m tea do zajęcia się „nauką” socjologii, która była erzacem religii,
a co ważniejsze, sposobem na w yprow adzenie porządku z chaosu w świecie, który
przestał uznaw ać i akceptow ać w iarę w religijne podstaw y m oralności.
Geniusz W eishaupta polegał na stw orzeniu systemu kontroli i nadzoru, który
sprawdził się i okazał skuteczny w sytuacji, kiedy zanegowane zostały religijne p o d ­
stawy ładu moralnego. Pod tym względem na kolejne dwa stulecia system ów stał
się wzorcem dla każdego świeckiego m echanizm u władzy, zarówno prawicowej, jak
i lewicowej. W eishaupt był dostatecznie bystry i inteligentny, aby dostrzec, że idea
„rozum u”, tak jak ją pojm ow ano w w olnom ularskich lożach Ścisłej Obserwy, w żad­
nym razie nie jest w stanie zapew nić istnienia społecznego porządku. M oralność
oderw ana od swego ontologicznego źródła zaczęła być skutkiem tego kojarzona
z wolą człowieka, który pojął działanie m echanizm u kontroli. Ponieważ, co u d o ­
w odnił chaos panujący w lożach Ścisłej Obserwy, rozum częściej niż do porządku
prowadzi do konfliktu między możliwymi do przyjęcia rozwiązaniami, iluminatyzm
musiał wziąć prawo w swoje ręce i program ow ać ludzkie zachowania w sposób, któ­
ry odpow iadał przyw ódcom organizacji. Pod tym względem poszedł drogą typową
dla wszystkich innych wcieleń oświeceniowej nauki społecznej, która kształtowała
się przez kolejne dwieście lat. Identycznie jak w przypadku socjologii C om tea, stary
INGOLSTADT, 1776 27

Kościół został zam ieniony na nowy. Stary ład, ufundow any na naturze, tradycji
i objawieniu, zastąpiono now ym totalitarnym porządkiem , którego fundam en­
tem była wola rządzących. Rozpad organizacji ilum inatów i usunięcie z niej von
Kniggego - który uznał, że now y porządek jeszcze trudniej zaakceptować niż stary
- pokazały, iż ów now y ład nie jest wolny od własnych w ew nętrznych problemów.
Jednak wiara w coraz skuteczniejsze techniki kontroli, bazujące na rozwijających
się środkach masowego przekazu, spowodowała, iż wyzbycie się tego złudzenia
było odw lekane w coraz to dalszą przyszłość.
Nosce te ipsum, nosce alios („poznaj sam ego siebie, poznaj innych”) - oto
m otto, które W eishaupt zaczerpnął od w yroczni delfickiej i przyjął za własne.
Ilum inaci byli rów nież ucieleśnieniem przekonania Bacona, że w iedza rów na
się władzy. W tym przypadku w iedza oznaczała znajom ość życia w ew nętrznego
konkretnego adepta i uczynienie z niej narzędzia jego kontroli i nadzoru. Gdyby
zasady te przenieść na funkcjonow anie państw a, zgodnie z regułam i działania
ilum inatów w iedza oznacza w ładzę polityczną. Propozycja W eishaupta to technika
niefizycznego przym usu, podobnego do przym usu stosow anego przez jezuitów,
teraz jed n ak podporządkow anego świeckiej utopii i wolnej od ograniczeń, które
Tow arzystw u Jezusow em u n ak ład ał Kościół. W osobach nadzorujących M a ­
schinenmenschen W eishaupt i von Knigge dostrzegli pierwsze kontury m achiny
państw a, która utrzym uje porządek poprzez spraw ow anie kontroli nad swoimi
obywatelam i w sposób niezauw ażalny dla znakom itej większości społeczeństwa.
Nawet gdyby W eishaupt i von Knigge nie zrealizowali swej wizji w prakty­
ce, opublikow anie przez baw arskie w ładze w spom nianej dokum entacji m usiało
spowodować, że wcześniej lub później i tak wizja ta zostałaby urzeczyw istniona
przez innych. Raz wypuszczona w intelektualny eter koncepcja człowieka-maszyny
funkcjonującego w m aszynie-państw ie kontrolow anym przez podobnych jezuitom
naukowców-nadzorców zawładnęła wyobraźnią kolejnych pokoleń. Ludzie tacy jak
A ugust Com te starali się odzw ierciedlić ją w utopii, inni zaś ukazywali ją w postaci
dystpnii - jako przykład m ożna tu podać Aldousa Huxleya i Fritza Langa, którego
film Metropolis zdaje się być odzw ierciedleniem wizji W eishaupta.
W eishaupt, podobnie jak Gramsci, proponow ał nie tyle rewolucję polityczną,
co kulturow ą. C hciał „otoczyć m ożnych tej ziem i” legionem ludzi, którzy prow a­
dziliby szkoły, kościoły, katedry, akadem ie, księgarnie i zasiadaliby w rządach.
Krótko mówiąc, m iała to być kadra rewolucjonistów mająca wpływy we wszystkich
ośrodkach władzy społecznej oraz politycznej i w ten sposób, w dłuższej perspekty­
wie, wychow ująca społeczeństw o w duchu ideałów oświecenia. Van D uelm en d o ­
strzega związek m iędzy rewolucją kulturow ą, którą za pośrednictw em ilum inatów
proponow ał W eishaupt, i „m arszem przez instytucje”, k tóry uczestnicy w ydarzeń
z 1968 roku urzeczyw istnili około dwieście lat później. Powstanie kom unizm u
usunęło w cień fakt, że przez mniej więcej sto lat po zdobyciu Bastylii ilum inatyzm ,
zarów no w teorii, jak i w praktyce, był synonim em rewolucji. Jego spuścizna znala­
zła jed n ak zastosow anie głów nie w praktyce. W tej jednej, niewielkiej organizacji
stosow ano in nuce dosłow nie wszystkie m echanizm y kontroli psychologicznej
28 R O Z D Z IA Ł 1.

wykorzystywane później w takiej samej m ierze przez prawicę i lewicę. Ilum inatyzm
stanow ił zatem now atorski system państw a policyjnego szpiegującego swoich
obywateli. O dnajdujem y w n im zastosow anie psychoanalizy uzasadnienie wy­
korzystania testów psychologicznych, terapię polegającą na prow adzeniu dzien­
nika, koncepcję historii seksualnej Kinseya, spontaniczną sam okrytykę dobrze
znaną z procesów prow adzonych p rzed kom unistycznym i sądam i, „m arsz przez
instytucje” Gram sciego, m anipulację pożądaniem seksualnym jako narzędziem
kontroli, co stało się później podstaw ą reklamy, a także zalążki „nauki” behawio-
ryzm u, która wedle słów Johna B. W atsona próbuje „przewidywać i kontrolow ać
zachow ania”. O statni przytoczony tu przykład nie pozostaw ia wątpliwości, że
jed y n ą w spólną rzeczą, k tó ra łączy w szystkie te zjawiska, jest żądza władzy.
System W eishaupta był system em kontroli i nadzoru. Z jednej strony stanowił
odzw ierciedlenie ośw ieceniow ych m arzeń, z drugiej zaś był jedynym spójnym
projektem rozw ijania i u d o sk o n alan ia te c h n ik kontrolow ania społeczeństw a.
W eishaupt naszkicow ał go w jego pierw otnych zarysach po n ad dwieście lat temu.
Jak wielu innych, którzy przyszli po nim , W eishaupt dążył do stw orzenia
technik kontrolow ania człowieka w celu zastąpienia nim i sam okontroli, na której
jem u sam em u zbywało. O burzenie w yw ołane opublikow aniem m anuskryptów
ilum inatów m iało tę dobrą stronę, że zm usiło do zastanow ienia się nad rozbieżno­
ścią m iędzy głoszonym i przez W eishaupta zasadam i m oralnym i, a niem oralnością
jego czynów. W eishaupt uw ikłał się w rom ans ze swoją szwagierką, a kiedy ta za­
szła w ciążę, próbow ał uniknąć odpow iedzialności, zmuszając ją do w ykonania
aborcji. W łaśnie ten czyn skłonił księcia Bawarii, Karola Teodora do nazw ania W e­
ishaupta „łajdakiem , sprawcą kazirodztw a, m ordercą dziecka, zwodzicielem ludzi
oraz przyw ódcą spisku zagrażającego religii i państw u”. Książę użył najostrzejszych
określeń, ale były one odpow iednie z uwagi na popełnione przez W eishaupta czyny
i nie bardziej skrajne niż ideologia, któ rą jego p o d d an y próbow ał wcielać w życie.
Książę m iał słuszność, upatrując w W eishauptcie człowieka reprezentującego swo­
im i poglądam i antytezę chrześcijańskiego państw a, której istotą była koncepcja
spraw ow ania kontroli n ad ludźm i - pragnienie, aby ich zdom inow ać, zam iast im
służyć. Św. Augustyn nazw ał pragnienie to libido dominandi. Skoro w wierze chrze­
ścijańskiej ideałem jest służba o p arta n a m iłości (niezależnie od tego, do jakiego
stopnia wciela się ją w praktyce), jego odw rotność, reprezentow ana przez rew o­
lucjonistów, oznaczać m oże jedynie hegem onię i suprem ację. Najskuteczniejsze
środki dla jej osiągnięcia wym yślano i opracow yw ano szczegółowo przez kolejne
dwieście lat. W eishaupt jed n ak uczynił pierw szy k rok na tej drodze, definiując
i ustalając pojęcia, które zyskały w alor autorytatyw ności. W alka o wyzwolenie bę­
dzie m iała swój w ym iar sem antyczny; będzie rów nież bitwą o w ładzę nad duszami,
a kontrola i nadzór pozostają esencją rewolucyjnej praktyki, bez względu na to, jak
często pojęcie „wolność” używ ane jest dla uspraw iedliw ienia jej przeciwieństwa.
W 1787 roku, tym sam ym , w którym W eishaupt uciekł do księstwa G otha,
Bode, obecnie de facto przyw ódca ilum inatów n a w ygnaniu, ud ał się do Paryża
i spotkał tam z członkam i paryskiej loży „Les Am is Reunis”. Przeprow adził z nim i
INGOLSTADT, 1776 29

długie rozm ow y i dyskusje, podczas których, wedle własnej relacji, którą u m ie­
ścił w prow adzonym przez siebie dzienniku, starał się zainteresow ać tamtejszych
m asonów tech n ik am i i d o k try n a m i ilum inatyzm u. Czy m u się to pow iodło,
czy też nie, pozostaje do dziś kw estią sporną. Faktem jest jednak, że rewolucja
francuska w ybuchła dw a lata po jego pobycie w Paryżu, to zaś spowodow ało, że
zdaniem wielu osób B odem u udało się przeszczepić baw arski ilum inatyzm na
terytorium Francji, a rew olucja 1789 roku była pierw szą z wielu kolejnych, k tó ­
re wybuchać będą, dopóki w niegdyś chrześcijańskiej Europie nie ostanie się żaden
tro n ani ołtarz. Profesor Leopold Alois H offm an z W iednia, jeden z czołowych
kontrrew olucjonistów swoich czasów, napisał: „Francuzi nie wymyślili koncepcji
światowej rewolucji. Ten h o n o r przysługuje N iem com . Francuzi m ieli jedynie
zaszczyt ją zapoczątkować... Comités politiques zorganizow ano tuż po pow staniu
ilum inatyzm u, który narodził się w N iem czech i stał się o wiele niebezpieczniejszy,
gdyż nigdy go stam tąd nie w ykorzeniono. Zszedł on jedynie do podziem ia, później
zaś zrodziły się z niego jakobińskie kluby”13.
B o d ezm arłw 1793 roku, a około roku 1795 - choć W eishaupt nadal pobierał
uposażenie w G otha i pisał książki aż do roku 1830 - wydawało się, że wszelka
działalność kojarzona z ilum inatam i jako spójną organizacją ustała. W izyta Bode­
go w Paryżu, bez względu na jej bezpośrednie następstwa, dała początek koncepcji
znanej jako teoria spisku. W edle niej, o d czasów ilum inatów aż po bolszewicki
przew rót z 1917 roku rew olucja była prom ow ana przez jed n ą tylko organizację.
W ilson uważa to za „śm ieszne”, jednakże idea opartego na osiągnięciach nauki
sterow ania ludźm i - w ynikająca z analizy pom ysłów głoszonych pierw otnie przez
ilum inatów i upow szechniana przez te sam e siły, które im się przeciwstawiały -
śm ieszna nie jest. D aleko jej do tego, gdyż na wiele rozm aitych sposobów tworzy
ona intelektualną historię kolejnych dw ustu lat, które nadeszły.
 ROZDZIAŁ 2

PARYŻ, 1787

czerw ca 1787 roku, kiedy Bode, ilum inata z W eim aru rozm a-
W wiał ze swymi m asońskim i braćm i w paryskiej loży „Les Amis
f ^ Reunis”, francuski arystokrata, D onatien A lphonse François de
Sade, rozpoczął pisanie pierwszej wersji powieści, która m iała
się stać jedn ą z najbardziej znaczących książek dziew iętnastow iecznej literatury.
Sade ostatecznie n adał tej niewielkiej, bo liczącej tylko sto trzydzieści osiem stron
publikacji tytuł Justine ou les M alheurs de la vertu („Justyna, czyli niedole cnoty”)
i, jak gdyby przeczuwając nieszczęścia, które za jej sprawą spadną na niego samego
i innych, w ypierał się jej od sam ego początku. Kiedy ukazanie się jego powieści
było już przesądzone, Sade napisał do Reinauda, swojego praw nika obdarzonego
anielską cierpliwością: „D rukują teraz m oją powieść, ale jest ona nazbyt n iem o­
ralna, aby posyłać ją człowiekowi tak pobożnem u i przyzw oitem u jak ty ... Jeżeli
przypadkiem w padnie ci w ręce, spal ją i nie czytaj, w yrzekam się jej”1.
M arkiz de Sade, zanim zaczął pisać Justynę, która zyskała m u miejsce w p a ­
m ięci potom ności, przez dziesięć lat siedział w więzieniu. Oficjalnie nigdy nie
postaw iono m u żadnego zarzutu. Nigdy nie postaw iono przed sądem ani nie wy­
d ano na niego w yroku skazującego za jakiekolw iek przestępstwo. Uwięziono go
na podstaw ie tak zwanego lettre de cachet, czyli nakazu aresztow ania, który m ógł
być - i w przypadku Sadea był - odnaw iany w nieskończoność, o ile władze uznały,
że w ięzień stanow i zagrożenie dla społeczeństwa. Sadea z pew nością za takie­
go w łaśnie człowieka uw ażano, a przodow ała p o d tym w zględem jego własna
teściowa, którą - być m oże dlatego, że przez całe dorosłe życie m iała nad nim w ła­
dzę - nazyw ano La Presidente. M adam e M ontreuil była prześw iadczona, że de
Sade jest potw orem i najpraw dopodobniej była bliska prawdy. M arkiz urodził się
i był wychowywany w wyjątkowo dekadenckiej arystokratycznej rodzinie, w równie
32 RO Z D Z IA Ł 2.

dekadenckim okresie historii Francji. Stanowił ucieleśnienie wszystkich przyw ar

i w ad własnej klasy społecznej, później jed n ak p osunął się jeszcze o krok dalej.
Przebywając w Marsylii, dokąd pojechał w interesach, poczęstował dwie prostytutki
słodyczami, które m iały ponoć wywoływać wzdęcia. M łodym kobietom wydawało
się jednak, że zostały otrute, więc poszły na policję i oskarżyły Sadea oraz jego
służącego o sodom ię; gdyby zostało to udow odnione, spraw com tego występku
groził kara śmierci.
Zam iast stawić czoła zarzutom , Sade uciekł do W łoch i podróżow ał po tym
kraju w towarzystw ie służącego, k tó ry pełn ił u jego boku pod o b n ą rolę, ja k Lepo­
rello przy don Juanie. M arkiz napisał książkę o swoich w ędrów kach po W łoszech;
potępił w niej neapolitańczyków za niem oralność. W jego przypadku był to kla­
syczny przykład trafności powiedzenia „przyganiał kocioł garnkowi”. Zanim jednak
książka się ukazała, uwagę ludzi zaprzątnęły o wiele istotniejsze sprawy. Gdyby
Sadea na życzenie jego teściowej nie osadzono w więzieniu, najpraw dopodobniej
logika seksualnych fantazji m arkiza uczyniłaby z niego następcę i odpow iednika
niesławnej pam ięci Gilesa de Rais, jednego z najbardziej znanych francuskich w ie­
lokrotnych morderców. Co do tego m ożem y żywić niejaką pew ność, poniew aż
Sade szczegółowo opisał proces posuw ania się do coraz bardziej w ynaturzonych
przestępstw seksualnych w swoim pornograficznym opus m agnum - nigdy nie
ukończonej powieści 120 dni Sodomy. W książce tej, drobiazgow o i obrazowo
opisującej konglom erat najrozm aitszych seksualnych perw ersji, proste pożądanie
ustępuje m iejsca złożonym żądzom , które to ru ją drogę żądzom zbrodniczym ,
te zaś z kolei znajdują upust w ekstrem alnym seksualnym popędzie, który zosta­
je w ypaczony i zam iast służyć życiu, zm ienia się w zbrodnicze pożądanie śmierci.
Dzięki staraniom teściowej, m arkiz de Sade nie m ógł prowadzić życia, w któ­
rym coraz większe znaczenie zyskiwała przem oc, ani dopuszczać się coraz b ar­
dziej przestępczych zachow ań seksualnych; w rezultacie najpraw dopodobniej
przedłużyło to życie niejednej m łodej Francuzki. Złą stroną wysiłków m adam e
La President było natom iast to, że m arkiz de Sade na skutek trzynastoletniego
pobytu w w ięzieniu u schyłku okresu ancient regime stał się człowiekiem pióra
i sublim ując swoje m ord ercze seksualne żądze, przekształcił je w skutecznie
oddziałujący na innych paradygm at, depraw ujący przyszłe pokolenia. Jeśli ktoś
m ógłby słusznie pow iedzieć o sobie, że to jem u należy przypisać zainicjow a­
nie rewolucji seksualnej, człow iekiem tym byłby właśnie m arkiz de Sade. Istnieje
ku tem u kilka powodów. Przede wszystkim rew olucja seksualna, jeśli naw et nie
jest tożsam a z rew olucją w dzisiejszym znaczeniu tego słowa, na pew no rozgrywa
się równolegle z nią; w tym sensie m arkizow i przypada w ątpliwa zasługa zapo­
czątkow ania rewolucji francuskiej. P onadto rewolucja seksualna nie jest synoni­
m em seksualnego grzechu, którego św iadom ość towarzyszy wszystkim ludziom
posiadającym narządy płciowe, dopóki to ich rozum , a nie ślepy instynkt decydu­
je, w jaki sposób się nim i posługują. Rewolucja seksualna jest czymś odm iennym
od seksualnego występku, ale niew ątpliw ie na n im się właśnie opiera. Rewolucja
seksualna to sankcja polityczna dla seksualnego występku. Pod tym względem
PARYŻ, 1787 33

jest także czymś innym niż uw iedzenie, ono bow iem nie jest m anipulacją sek­
sualnym w ystępkiem w celu realizow ania globalnych politycznych celów. Różni
się rów nież od prostytucji, ta bow iem jest m anipulacją seksualnym występkiem
dla zyskania korzyści finansowych. Rewolucja seksualna posługuje się jednym
i drugim , ale na znacznie większą, bardziej globalną skalę.
M ożna dowodzić, że biblijna opowieść o Samsonie i Dalili jest wczesnym
przykładem w ykorzystyw ania seksu dla celów politycznych, ale ona również nie
m a charakteru rew olucji seksualnej, chodziło w niej bow iem o w ykorzystanie
przez Filistynów „pięty achillesowej” wroga, m iała ona zatem ograniczony zakres.
M ożna twierdzić, iż k u ltu ry starożytnego Bliskiego W schodu, oparte na kulcie
płodności, których bóstw am i był Baal i A starte, stanow ią przykłady wyzwolenia
seksualnego będącego form ą politycznej kontroli. A utorzy hebrajscy tak właśnie
je postrzegali i stale ostrzegali swoich ziom ków przed niebezpieczeństw am i, jakie
niosły. O strzeżenia te częściej lekceważono, niż się do nich stosowano. Odpow iedź
na pytanie, czy rzeczywiście fundam entem tych kultu r była „rewolucja seksualna”,
niknie w pom roce dziejów.
Przypadek m arkiza de Sade, a patrząc dalej, rew olucji seksualnej, której
dopom ógł zaistnieć, jest inny. Jego źródła nie zaginęły w jakiejś mitologicznej
przeszłości, lecz są jasno i w yraźnie udokum entow ane oraz osadzone na tle h i­
storycznym , które jest dobrze zbadane. Dzieło Sadea wywodzi się z tego samego
źródła, co rew olucja francuska. W obu w ypadkach do w ybuchu doprow adziły
identyczne czynniki i jed n o nie m ogło zaistnieć bez drugiego. Bez rewolucji nie
m a „wyzwolenia”. To w łaśnie idea „wyzwolenia” sprawia, że wszelkie rewolucje
są w ogóle możliwe. Rewolucja jest „wyzwoleniem” zrealizowanym w praktyce.
Pod tym w zględem rew olucja seksualna nie stanow i wyjątku. Doszło do niej we
Francji, gdyż seksualna m oralność zawsze była tam niska. W pewnej chwili owi
nieszczęśnicy, czyli masy, k tó ry m ograniczenia n atu ry m oralnej wydawały się
obcym i narzuconym przym usem , postanow iły rozładow ać atmosferę. P odpo­
rządkowały więc swą m oralność własnym zachowaniom , ale dążąc do wyzwolenia,
osiągnęły stan dokładnie przeciwny.
W tym kontekście m arkiz de Sade był po prostu kimś, kto postępował zgodnie
z rozw iązłym i obyczajami swoich czasów i w yartykułow ał psychologiczne oraz
polityczne konsekw encje takiego biegu działań i w ydarzeń. Tym, co m u to um oż­
liwiło, był pobyt w więzieniu. Jak pisał Lever: „W w ięzieniu (które w równym
stopniu służyło m u jako o ch ro n a i ograniczenie jego w olności) Sade wyzwolił
swój język i w ypracow ał własny styl. W otchłani sam otności, która go przerażała
(sam a w sobie i jako kara), ów koszm ar przem ieniony został w przedm iot pożąda­
nia: tu narodziła się n ieo d p arta p otrzeba pisania połączona z niesam ow itą potęgą
języka. W szystko m usi być pow iedziane. Podstaw ow ą w olnością jest w olność
pow iedzenia wszystkiego”2.
29 lutego 1784 roku Sadea przeniesiono z V incennes do Bastylii do p o ­
m ieszczenia oznaczonego n u m erem trzecim . Cela ta znajdow ała się bliżej m uru
obronnego, po którym pozwalano m u czasem spacerować; była też przestronniejsza
34 R O Z D Z IA Ł 2.

i więcej w padało do niej światła. To właśnie w Bastylii pow stały w ażne dzieła
m arkiza. Stopień surow ości w arunków w ięziennego życia w schyłkowym okre­
sie ancient regime u zależał od zasobności finansowej osoby osadzonej; więźnia
um ieszczano w ufortyfikow anym budynku, a koszty pobytu pokryw ał z własnej
kieszeni; m ógł sobie zam awiać jedzenie, jakie tylko chciał, m ógł rów nież sprow a­
dzać dla siebie lektury. Pod koniec ancient regime u, wpływ filozofów na kulturę
do tego stopnia się zwiększył, że najbardziej w ywrotowe publikacje były dostępne
nawet dla więźniów. Jak pisze Lever: „za panow ania Ludwika XVI nie zdarzało się
już, aby ktokolw iek odm aw iał w ięźniom praw a do czytania W oltera”3. M arkiz de
Sade korzystał z m ożliwości zam aw iania interesujących go książek, bez względu
na to, do jakiego stopnia podw ażały one istniejący porządek. Jedynym wyjątkiem
były W yznania Rousseau; zakaz ten w yw ołał u m arkiza atak furii, której dał
upust w obecności żony, zajmującej się dostarczaniem m u żywności i książek.
M im o to Sade dostał do czytania w szystkie pow ieści W oltera i znał ich
treść na pam ięć, podobnie jak Niebezpieczne zw iązki pióra w spółczesnego m u
Laclosa, teksty filozoficzne b aro n a d ’H olbacha i jego System przyrody, który
pozostaw ał pozycją obow iązkow ą w księgozbiorach rew olucjonistów czasów
pierwszej rewolucji seksualnej, od W eishaupta po Shelleya. O prócz popularnych
pozycji literatu ry ośw ieceniow ej, m arkiz czytał rów nież ówczesne opow ieści
podróżnicze: Le Voyageur français ojca de la Porte, Voyages Cooka i Przyczynek
do podróży Bougainvillea D iderota. Ta ostatnia pozycja wpisuje się w tradycję
kulturow ego relatywizm u, który w XX wieku stał się głośny za sprawą M argaret
M ead i jej opublikowanej w roku 1927 pracy zatytułowanej Coming of Age in Samoa
(„D ojrzew anie na Samoa”) Cechą w spólną owych opowieści podróżniczych była
niezbyt zaw oalow ana próba geograficznego relatyw izow ania zasad m oralnych.
Ostatecznie, relatywizm kulturow y - który był źródłem owych publikacji bądź skut­
kiem wywoływanym przez nie w um ysłach osób już wcześniej zdemoralizowanych
i szukających jakiegoś uzasadnienia tego - znalazł dla siebie miejsce w dziełach
podobnych do Justyny de Sade’a. Rodin w chwili detum escencji m ówi do jednej
ze swych m łodych ofiar: „Cnota nie należy do w artości bezwzględnych, jest je­
dynie sposobem postępow ania, k tóry zm ienia się w zależności od klim atu, czyli
jest względny. To tym bardziej pozbaw ia ją w aloru pow szechnego obow iązyw a­
nia. .. Nie m a na ziemi dwóch narodów , które byłyby cnotliwe w ten sam sposób,
a zatem cnota jest bezw artościow a, sam a w sobie nie jest dobrem i niczym nie
zasługuje na nasz kult”4.
Przeniesienie przez Sadea m otyw ów z podróżniczych relacji na wątki o cha­
rakterze seksualnym w Justynie rzuca światło na topografię seksualnego wyzwolenia
oraz wszystkie jego najważniejsze dzieła jako jej podstawowe dookreślenie. U m oż­
liwia nam również sform ułow anie wstępnej definicji seksualnego wyzwolenia, wy­
nikającej z okoliczności, w jakich przyszło żyć jej prekursorow i - a nawet twórcy.
W yzwolenie seksualne jest połączeniem myśli oświeceniowej, czyli objaśniania
świata opartego na „nauce”, z m asturbacją. M asturbacja jest logicznym następ­
stwem przebywania Sadea w więzieniu. Człowiekowi, którego aktywność seksualna
PARYŻ, 1787 35

nie podlegała żadnym ograniczeniom i który został nagle odizolowany od obiektów

dających m u seksualne zadow olenie, pozostaje jedynie sam odzielne zaspokajanie
żądzy. Przyw iązanie Sadea do m asturbacji m a jed n ak szerszy aspekt, a związek
m iędzy nią i seksualnym wyzw oleniem nie jest jedynie przypadkowy. Aktywność
seksualna Sadea od samego początku m iała taki charakter. W Justynie napisał:
„Wszystkie stw orzenia rodzą się w izolacji i w ogóle siebie nie potrzebują”. W tak
skonstruow anym świecie seksualności, w którym p a rtn e r jest tylko środkiem dla
osiągnięcia orgazm u, seksualnym narzędziem , instrum entem sprawiania przyjem ­
ności, m asturbacja stanow i teoretyczną esencję wszelkiej aktywności seksualnej.
Teoria ta została w prow adzona w życie, kiedy w roku 1777 m arkiz de Sade został
aresztow any i uwięziony. Ponieważ dla zaspokajania swoich seksualnych fantazji
nie m ógł już w ynajm ow ać prostytutek, był zm uszony tworzyć sobie wymyślone
postaci, które służyły m u do tego sam ego celu; m asturbacja stała się dla niego ra ­
czej praktycznym , aniżeli tylko teoretycznym ujściem dla seksualnego popędu.
W sp o m n ia n a k o m b in acja m yśli ośw ieceniow ej i m astu rb acji nie stała
się wyłącznie dialektyką życia uw ięzionego Sadea, który w swojej celi czytał i ma-
sturbow ał się, i znow u czytał, i znow u się m asturbow ał. Kształtowała ona również
tw orzone przez niego fikcyjne literackie światy, a w konsekwencji stała się również
definiującą dialektyką seksualnego wyzwolenia. W yzwolenie seksualne stało się
częścią oświeceniowej myśli jako uspraw iedliw ienie m asturbacji. Ten stan rzeczy
znalazł swoje odzw ierciedlenie w późniejszych kulturow ych m anifestacjach tego
zjawiska, takich na przykład jak m agazyn „Playboy”, w którym zam ieszczone
zdjęcia służą jako podnieta do masturbacji, zaś „filozofia” gazety służy usprawiedli­
w ieniu i racjonalizacji takich zachow ań. Kiedy teksty będące uspraw iedliw ieniem
i uzasadnieniem stały się w dostatecznym stopniu znane i popularne, p o rn o g ra­
fia zyskała status in stru m en tu politycznej w ładzy oraz narzędzia pozyskiwania
finansowych korzyści. Postaci z książek Sadea plotły oświeceniowe kom unały na
tem at m oralności i fizjologii, czyniąc z nich uspraw iedliw ienie dla seksualnych
przestępstw, które właśnie popełniły bądź popełnią, gdy tylko po wygłoszeniu
stosow nej i stym ulującej ich seksualnie tyrady uzyskają erekcję. Pism a Sadea,
podobnie jak pornografia, m ają doprow adzić autora lub czytelnika do m asturba­
cji. Tworząc teksty takie jak Justyna, Sade stworzył schem at w szystkich później­
szych wersji seksualnego w yzw olenia i seksualnej rewolucji. N auka, czyli, inaczej
mówiąc, wizja świata wedle filozofów parti philosophique*, którzy zapoznali się
z dziełam i N ew tona, czyni m oralność i religię zbędnym i. W kontekście tekstów

Parti philosophique („partia filozofów”) liberalno-materialistyczna oświeceniowa trakcja

na osiemnastowiecznym dworze francuskim, opozycyjna wobec „partii dewotów” (parti
dévot - Maria Leszczyńska, Emmanuel A rm and de Vignerot du Plessis). „Filozofowie” wy­
znawali deizm i sprzeciwiali się pozycji Kościoła katolickiego. Frakcji filozoficznej przewo­
dziła m adam e de Pompadour, protektorka takich filozofów jak Voltaire i Diderot. Walka
stronnictw rozpoczęła się po przybyciu madam e de Pom padour na dwór (1745), a zwłasz­
cza w latach pięćdziesiątych, gdy powstawała Wielka Encyklopedia Francuska. Spośród
polityków do partii należeli René Louis de Voyer de Paulmy d ’A rgenson i Henri Léonard
Jean Baptiste Bertin (przyp. tlum).
36 R O Z D Z IA Ł 2.

Sadea, który jest kontekstem właściwym , new tonow ska nauka staje się uspraw ie­
dliw ieniem dla seksualnej przyjem ności; w istocie jest to jej jedyny rzeczywisty
urok. W Justynie C lem ent po odbyciu stosunku seksualnego z Teresą m ów i jej:

Takie jest m oralne uspraw iedliw ienie ludzi, o których m ow a. Nie wątpię, że
z łatw ością m ożna je także znaleźć w u w arunkow aniach organicznych, a kiedy a n a ­
tom ia osiągnie poziom większej doskonałości, bez tru d u w ykaże zw iązek m iędzy
budow ą człowieka i jego w ro dzonym i u p odobaniam i. Pedanci, kaci, strażnicy w ię­
zienni, praw odawcy, tonsurow any m otłochu! C óż wówczas poczniecie? Czym sta­
ną się wasze praw a, m oralność, religia, szubienice, raje, bogow ie, piekło, gdy zo ­
stanie dow iedzione, iż taki czy inny obieg płynów, dany rodzaj tkanki, o dpow iedni
stopień zanieczyszczenia organizm u wystarczą, żeby uczynić człow ieka p rz ed m io ­
tem waszych kar lub pochw ał5.

Innym i słowy, m oralność jest zaledwie dynam iką płynów. Sade uważa, że
zostanie to ponad wszelką wątpliwość udow odnione dzięki przyszłem u postępowi,
który dokona się w m aterialistycznej fizjologii. Tymczasem jego czytelnicy m ogą
postępow ać tak, jakby odkrycie było to już z góry przesądzone. Taka była nadzieja
m arkiza de Sade i nadal tli się ona w tych, którym dziś bliskie są koncepcje i ideały
oświecenia. Jeśli jednak ów fragm ent poddać analizie bez odryw ania go od k o n ­
tekstu, stanowi on odzw ierciedlenie zauroczenia zw olenników ośw iecenia fizyką
New tona. Czyni ona m oralność zbędną, redukując złożoność życia i wszelkie
jego m oralne konotacje do m atem atycznej analizy ruchu materii. Postępki, które
otw ierały przed człowiekiem drogę do Nieba lub Piekła, zostały przez oświecenie
sprow adzone do kilku prostych wyliczeń związanych z dynam iką płynów. Dzieła
i życie m arkiza pokazują, iż ośw iecenie stało się dlań w sparciem w m asturbacji,
a w skutek recepcji jego tekstów odegrało dokładnie tę sam ą rolę dla przyszłych
pokoleń zwolenników seksualnego wyzwolenia. Kiedy dwieście lat później funkcja
głównego nośnika pornografii przypadła Internetow i, m asturbacja nadal stanowi
klucz do zrozum ienia seksualnego wyzwolenia. Zgodnie z tezam i Sadea libertyn
zawsze widzi w swoich seksualnych p artn erach użyteczne narzędzia, a to sprawia,
że nawet seks upraw iany z innym i zachowuje w istocie charakter masturbacyjny.
Być m oże właśnie dlatego Sallie Tisdale w swej książce Talk D irty to M e tak u p o ­
rczywie obstaje przy postaw ieniu znaku rów ności m iędzy m asturbacją a seksem.
Jej zdaniem wszelka aktyw ność seksualna to w gruncie rzeczy onanizm ; „W tym
sensie, wszystko w seksie jest m asturbacją - ciało drugiego człowieka to obiekt,
dzięki którem u przeżyw am y intensyw ną, lecz całkowicie w ew nętrzną przyjem ­
ność, a nasz orgazm jest sam ostanow ionym i niedzielonym z nikim u n iw e rsu m ...
To być m oże najlepiej tłumaczy, dlaczego orgazm y osiągane dzięki m asturbacji
są silniejsze i fizycznie głębiej odczuw ane niż te przeżyw ane z partnerem . Są one
po prostu bezpieczniejsze”6.
Przyjem ność osiągana w w yzw olonym seksie zyskuje na intensyw ności
poprzez związaną z nim odrazę dla prokreacji. W Filozofii w buduarze m adam e
Sainte-A nge m ów i do Eugenii: „M łoda ślicznotka w inna zajm ow ać się sp ra­
PARYŻ, 1787 37

wam i rozkoszy, nie zaś rozm nażania. W spom nim y tu jedynie pobieżnie o m e­
chanizm ie rozrodczym , żeby m óc zająć się dalej rozkoszą, która nie m a wszak
nic w spólnego z prokreacją”7. Także tu, jak i gdzie indziej, Sade przoduje w anali­
zow aniu różnych obszarów dośw iadczenia i przekraczaniu wszelkich możliwych
granic i norm . Jego odraza dla żeńskich genitaliów jest wręcz legendarna, tłum aczy
ona rów nież jego w ybór sodom ii jako preferowanej form y seksualnej aktyw no­
ści. Preferencje seksualne są jed n a k rów nież św iadectw em innych praw d o nim
jako człowieku. M izoginia Sadea m oże oznaczać skryw aną nienaw iść do m atki,
która w jego odczuciu porzuciła go, kiedy był dzieckiem ; m oże rów nież wynikać
z nieukryw anej nienaw iści do teściowej, która spow odow ała, że przez trzynaście
lat siedział w więzieniu; świadczy ona także o nienaw iści do natury, zwłaszcza jej
pierw iastka kobiecego jako przekaźnika nowego życia i, co za tym idzie, świa­
dectw a istnienia Dawcy Życia. Siedząc zam knięty w celi, skazany na jedyną m oż­
liwą w takich w arunkach form ę aktyw ności seksualnej, którą była m asturbacja,
Sade niezm iennie skłaniał się ku sodom ii oraz seksualnem u bluźnierstw u, które
zazwyczaj obejm ow ało profanację kom unijnych hostii. W obu w ypadkach jest
to przejaw sprzeciw u wobec natury, odrzucenia oraz zanegowania ustanow ionego
przez Stwórcę związku m iędzy m iłością i życiem. Częste używ anie przez Sadea
w jego pornograficznych pism ach pojęcia „N atura” nie m a jednoznacznego sensu,
jednakże zbiega się z tym , co N ietzsche, zapalony czytelnik dzieł m arkiza, nazwał
przew artościow aniem w artości. N atura, tradycyjnie oznaczająca celowość, została
zastąpiona przez jej ośw ieceniow ą wizję sprow adzającą się do zanegow ania owej
celowości. W tym d ru g im ujęciu N atura zawiaduje wszelką aktywnością; wynika
stąd, że nic takiego jak w olna w ola nie istnieje, a zatem pojęcia dobro i zło są tylko
urojeniem m inionej epoki.
W rezultacie wyzwolenie seksualne z istoty swojej staje się form ą dom inacji,
dzięki której silni m ogą robić ze słabszymi, co chcą. Poniew aż w antropologii Sa­
d ea silny jest synonim em pierw iastka męskiego, a słaby żeńskiego, „wyzwolenie”
oznacza m ęską dom inację nad kobietam i. Wyzwolenie seksualne jest zatem zawsze
form ą kontroli, zgodnie z którą koncepcja n atury jako racjonalnej celowości, zakła­
dającej, iż dobro i zło są m anifestacjam i praktycznego rozum u, zostaje zastąpiona
przez ideę n atu ry jako brutalnej siły. O znacza to rów nież, że urzeczyw istnianie
seksualnego wyzwolenia będzie wywoływało reakcję o charakterze fem inistycz­
nym, gdyż przepojone lew icow ym i m rzonkam i kobiety najpierw m im ow olnie
po d p o rządk o w u ją się dom inacji, n astępnie zaś reagują bliżej nieokreślonym
gniew em , kiedy zaczyna się staw ać dla n ich jasne, że „wyzwolenie” w istocie
jest rów noznaczne z podporządkow aniem .
Wyzwolenie seksualne, co w idać na przykładzie ostatnich dw ustu lat, zawsze
szukało uspraw iedliw ienia i u zasadnienia dla praktyk m asturbacyjnych i pod
tym w zględem oświecenie m iało znaczenie kluczowe, stworzyło bow iem grunt
dla rew olucji seksualnej, a zarazem dla rewolucji politycznej we Francji. W obu
przypadkach m arkiz de Sade i jego dzieło m iały decydujące znaczenie. Aldous
Huxley, który w swoich pracach zajm ował się analizą tego, w jaki sposób wolność
38 RO Z D Z IA Ł 2.

seksualna m oże być w ykorzystyw ana dla celów politycznych, szuka źródeł tego
zjawiska właśnie w dziełach de Sadea oraz oświeceniowej „filozofii”. W Justynie
koncepcja prawdziwej, fizycznej n atu ry m oralności, zgodnie z tym , co przew i­
dział d ’H olbach, czyni ją afunkcjonalną i w ten sposób um ożliw ia „wyzwolenie”
się od narzucanych przez nią ograniczeń. W rzeczywistości jednak, atrakcyjność
oświeceniowej fizjologii leży nie tyle w jej prawdziwości, ile w zaspokajaniu p o ­
żądania. W pow ieściach Sadea w yraźnie widać, że m aterializm głoszony przez
barona d ’H olbacha i La M ettriego jest tylko jeszcze jednym uspraw iedliw ieniem
i uzasadnieniem dla m asturbacji.
Huxley w Ends and M eans napisał: „Rzeczywistego pow odu, dla którego
m arkiz nie potrafi dostrzec w świecie żadnego znaczenia ani w artości, należy
upatryw ać w tych opisach cudzołóstw a, sodom ii i tortur, które przechodzą w fi­
lozoficzne wywody, jakie zawarł w Justynie i Julietcie... Filozoficzne perory, które,
podobnie jak pornograficzne fantazje, w większości zostały przez niego napisa­
ne w więzieniach oraz zakładach dla psychicznie chorych, stanow iły teoretyczną
podbudow ę dla jego erotycznych praktyk”8.
Inaczej niż Huxley, F rancine du Plessix G ray przyjm uje m asturbacyjne
fantazje Sadea za dobrą m onetę, tw ierdząc, że nauka - zgodnie z tym , co w tra k ­
tacie Człowiek-m aszyna tw ierdził La M ettrie - ujawniając praw dę o człowieku
przypadkow o p o d w ażyła m o ra ln o ść . W edług Gray, k tó ra za d o b rą m onetę
przyjm uje rów nież oświecenie, rozum dyktuje zachow ania, co oznacza, że Sade
najpierw przyjął za praw dę to, co m ów ił La M ettrie, później zaś, kiedy podobnie
jak d ’H olbach uznał, że rzeczywistym podłożem m oralności jest fizyczność, prze­
łożył te tezy na praktykę:

Sade korzystał także skwapliwie z dzieła filozofa La M ettriego, au to ra tra k ta ­

tu C złow iek-m aszyna, k tó ry opublikow ano w ro k u 1748. Poglądy La M ettriego
były w istocie proste i jeśli naw et nie m iały bezpośredniego w pływ u n a Sadea, w y­
w arły znaczący w pływ n a kształt tw orzonych przezeń postaci. W edług La M ettrie­
go definiow anie człow ieka m usi się ograniczać w yłącznie do naukow ych obser­
w acji i eksperym entów . W niosek, k tó ry z tego wrypływa, m oże być tylko taki, że
istota ludzka jest m aszyną w tak im sam ym stopniu uw aru n k o w an ą przez ruch, jak
m aszyny i narzędzia nowej naukow ej epoki XVII i XVIII stulecia9.

Broniąc m asturbacyjnych fantazji m arkiza oraz wykorzystania do ich uspra­

w iedliw ienia określonych w ątków myśli oświecenia, G ray jest w konsekwencji
zm uszona bronić sposobu, w jaki Sade traktow ał kobiety; w rezultacie czyni z niego
dwudziestowiecznego liberała, twierdząc, że m arkiz nie pozwoliłby, aby owa mate-
rialistyczna filozofia była wykorzystywana jako wym ówka dla złego traktow ania lu­
dzi. „Krótko mówiąc, materialista, w brew protestom własnej próżności, prześw iad­
czony, że jest tylko m aszyną albo zwierzęciem , nie będzie m altretow ać bliźnich, aż
nazbyt dobrze bow iem p oznał natu rę takich działań, a jego człowieczeństwo jest
zawsze proporcjonalne do stopnia wykazanego powyżej podobieństw a”10. Ciekawe,
które w ydanie Sadea czytała Gray. W Justynie Sade doprow adza wizję człowieka-
PARYŻ, 1787 39

-m aszyny La M ettriego do jej logicznych konsekw encji w w ym iarze seksualnym:

„kobiety, będąc wyłącznie m aszynam i do rozkoszy, m ającym i służyć tylko jako
jej przedm iot, za każdym razem , gdy idzie o stw orzenie rzeczywistego systemu
zaspokajania przyjem ności - okazują się niekom petentne”11.
Ten oraz inne fragm enty wskazują, że wyzwolenie seksualne to system, w któ­
rym panuje dyktat zachow ań nad rozum em , a ten ostatni nie jest już światłem
i w yznacznikiem ludzkich postępków ; jego miejsce zajmuje siła - pace, panno
G ray i pozostałe fem inistki - ona zaś tożsam a jest z seksualnym wykorzystyw a­
niem kobiet. Sade św ietnie to ujął i wykazał, iż w ew nętrzna logika wyzwolenia
seksualnego zawsze sprow adza się do tego, że racja jest po stronie silniejszych.
O ni orzekają o prawdzie. D obro jest tożsam e z zachciankam i m ożnych. D late­
go w istocie swojej wyzwolenie seksualne jest form ą kontroli. W swej wczesnej
i najbardziej nieokrzesanej postaci oznacza zdom inow anie kobiet przez mężczyzn.
Jako że zgodnie z owym poglądem kobiety są tylko urządzeniam i, które poddaje
się sterylizacji, aby groźba niechcianego potom stw a nie wpływała na zmniejszenie
seksualnej rozkoszy, wyzwolenie seksualne m a także w istocie swej charakter ma-
sturbacyjny. Kolejne pokolenia jego orędow ników są niczym ćmy krążące wokół
tego sam ego płom ienia, czyli now atorskich i brzem iennych w skutki tekstów, k tó ­
re wyszły spod pióra m arkiza de Sade. Przyciągają ich one w sposób irracjonalny,
ale nie ośm ielają się zbyt w nikliw ie ich badać, żeby ich zauroczenie nie zostało
unicestw ione za sprawą okrutnej logiki dom inacji, która stanowi ich sedno.
„Filozof... wyrzeknie się tedy na zawsze wszystkich naiwnych koncepcji czło­
wieczeństwa i dobroczynności, którym dotychczas poddaw ał się z wyrachowania.
Nie będzie się dłużej obawiał czynić wszystkiego tylko dla siebie, czerpać z wszyst­
kiego, co go otacza, i nie bacząc na cenę, jaką ponoszą inni za jego przyjem ności,
zaspokoi je bez w ahania i skrupułów ”12. W zdaniach tych znajdujem y podstawowe
zdefiniowanie tego, czym jest wyzwolenie seksualne. To pozbawione jakichkolwiek
ham ulców i w yrzutów sum ienia zaspokajanie żądzy, zgodnie z m aterialistyczną
filozofią, którą ¡es philosophes wywiedli z fizyki N ew tona. Czyniąc z człowieka
maszynę, La M ettrie i Sade jednocześnie przem ieniają seks w m asturbację. Gdy
się to dokona, już tylko kwestią czasu pozostaje, kiedy jakiś socjotechnik zacznie
szukać sposo b u na skanalizow anie w łaśnie „w yzw olonej” energii seksualnej
dla wykorzystania jej w celach finansowych i politycznych. D opiero co wyzwolony
człowiek natychm iast zostaje p o d d an y kontroli.
Gray podejm uje próbę „udom ow ienia” Sadea, na co wskazuje tytuł jej książki:
A t Home with the M arquis dc Sade, nie dokonuje jed n ak właściwej interpretacji
słowa „sadyzm ”, którego źródłem była skłonność m arkiza do okrucieństw a i za­
daw ania bólu ofiarom. Gray nie rozum ie rów nież m asturbacyjnej w swojej istocie
natu ry dzieł Sadea. M aterializm nie jest pociągający dlatego, że jest prawdziwy.
Przeciwnie: jest uznaw any za prawdziwy, poniew aż jest pociągający. Jego atrakcyj­
ność m a w istocie charakter erotyczny. W tej sprawie Huxley okazuje się w nikliw ­
szym badaczem niż Gray, poniew aż jest skłonny przyznać, że rozum nader łatwo
podporządkow uje się pożądaniu, a myśl oświeceniowa, odegrała w tym swoją rolę:
40 RO ZD ZIA Ł 2.

Filozof, który nie odnajd u je w świecie żadnego znaczenia, nie zajm uje się w y­
łącznie problem em czysto m etafizycznie. Dąży rów nież do tego, aby udow odnić, że
nie istnieje żaden uzasadniony pow ód, dla którego on osobiście nie p ow inien ro ­
bić tego, co chce, albo jego przyjaciele nie p o w in n i sięgać po władzę polityczną
i rządzić w taki sposób, jaki uznają za najkorzystniejszy dla siebie. Spontaniczne
- w przeciw ieństw ie do intelektualnych - pow ody w yznaw ania m aterialistycznych
d o ktryn m ogą być głów nie erotycznej natury, tak jak to było w przypadku La M et-
triego (przykładem m oże być jego liryczny opis łóżkow ych przyjem ności w La Vo­
lupté i w zakończeniu C złow ieka-m aszyny), bądź przede w szystkim politycznej, tak
jak w przypadku Karola M ark sa1’.

W tekstach takich jak Justyna występują postaci p odobne do D olm ancea

i Rodina, którzy odrzucili religię oraz m oralność i w rezultacie, całkowicie wolni
od poczucia winny, oddają się wszelkim, nawet najbardziej w yuzdanym p rak ­
tykom seksualnym . Libertyn jest prawdziwie m oralny, gdyż, wedle tego, co p o ­
wiedział d ’Holbach: „Człowiek moralny to ten, kto działa za pom ocą fizycznych
przyczyn, których poznanie wykluczają nasze przesądy”. Jeśli jednak wziąć pod
uwagę kontekst, sednem tych uniesień jest m asturbacja. To z kolei prow adzi nas
do rozdw ojenia obecnego w sercu koncepcji seksualnego wyzwolenia, dw oisto­
ści, która wiąże się z kwestią w olności i zniewolenia. Popularnym przesłaniem
oświecenia i wyzwolenia seksualnego, jest wyzwolenie, ale w jego w ym iarze ezo­
terycznym jest nim kontrola nad człowiekiem. To, co na pierwszy rzut oka jawi
się jako prom etejskie osw obodzenie z kajdan przesądów, przy bliższym zbadaniu
okazuje się onanistyczną fantazją, która prędzej czy później m usi zostać wykorzy­
stana jako rodzaj kontroli. M arkiz de Sade był pionierem w przypadku obu tych
możliwości; był jednocześnie niew olnikiem i m anipulantem . Głosił seksualne wy­
zwolenie jako sposób na zdom inow anie płci przeciwnej w interesie uzyskania
jak największej seksualnej przyjem ności. Seksualny wyzwoliciel był zatem także
ciemiężcą. Obwieszczał rewolucję, zapisując m asturbacyjne fantazje. Tym samym
seksualny wyzwoliciel pozw alał się kontrolow ać własnym nam iętnościom , ale też
każdem u, kto wiedział, jak nim i m anipulow ać. Przedstawiając wyzwolenie seksu­
alne jako obalenie prawa m oralnego, Sade otw ierał tym samym nowe perspektywy
dom inacji przed każdym , kto posiadł um iejętność sterow ania i m anipulow ania
nam iętnościam i. O dkrycie to m iało daleko idące konsekwencje. Ludzie, którzy
próbow ali podążać jego śladem - tacy jak francuscy rew olucjoniści lub Shelley
i jego żona M ary G odw in - rychło przekonali się, że dla tych, którzy dążyli do tego,
aby stać się panam i życia i jego siłą, nagrodą była nie tyle przyjem ność, ile groza.
Sade rów nież się o tym przekonał. Był onanistą i pornografem , który w czasie re­
wolucji francuskiej uśw iadom ił sobie, jakie są polityczne im plikacje jego dzieła.
R ankiem d ru g ie g o lip ca 1789 roku D o n a tie n A lp h o n se F ran ço is de
Sade w padł we wściekłość, kiedy zakom unikow ano m u, że tego dnia jego zwykły
spacer, który odbyw ał po m urach Bastylii, zostaje odwołany. M arkiz dow iedział
się od żony że rozruchy w Paryżu ostatnio dram atycznie przybrały na sile, a za­
trzym anie go w celi było potw ierdzeniem tych inform acji. K om endant de Launay,
PARYŻ, 1787 41

który uważał Sadea za niepopraw nego przestępcę i politycznego wywrotowca, nie

m ógł sobie pozwolić na to, żeby ktoś o tem peram encie m arkiza naw iązał kontakt
z niebezpiecznie w zburzonym i nieprzew idyw alnym w reakcjach tłum em . O prócz
tego de Launay m usiał zabezpieczyć i wykorzystać blanki tw ierdzy zgodnie z ich
przeznaczeniem , którym była o brona Bastylii. Teraz stały na nich działa i baryłki
z prochem . Bastylia, budow ana jako forteca, a później przekształcona na więzienie,
przygotow yw ana teraz była do roli zupełnie odm iennej od pierw otnie jej w yzna­
czonej: nie m iała już bronić m iasta, lecz nielicznych, przebywających w niej jeszcze
przestępców, chorych umysłowo oraz szaleńców-kryminalistów, przed m otłochem ,
który groził, że ich oswobodzi.
Sade ani myślał odkładać swój spacer; zam knięty w celi zrobił coś, co uznał
za najlepsze w tej sytuacji. Przytknął usta do białej m etalowej rury, służącej do
odprow adzania zawartości jego nocnika do fosy, i krzycząc w nią ile tchu w płucach,
zaczął podburzać tłum , wzywając pom ocy i wrzeszcząc, że zbrodniczy dow ódca
oraz jego strażnicy w łaśnie podrzynają w ięźniom gardła.
Dwanaście dni później tłu m posłuchał jego wezwania, ale m arkiz nie mógł
go powitać, bo już go w Bastylii nie było. Następnej nocy po tym , jak krzyczał
do tłum u, godzinę po p ó łn o cy sześciu uzbrojonych strażników wyciągnęło go
z łóżka i zabrało do zakładu dla obłąkanych w C harenton, gdzie później zyskał
sobie rozgłos jako reżyser wystawianych tam sztuk. Kiedy p o p ołudniem 14 lipca
m otłoch w darł się do Bastylii i w targnął do celi m arkiza oznaczonej num erem
sześć, okazało się, że jest to w ygodnie urządzony apartam ent z biblioteką zawie­
rającą ponad sześćset książek, a na ścianach wiszą obsceniczne sztychy i tapiserie;
były tam również wszystkie napisane przez m arkiza dzieła. Pom ieszczenie zostało
ograbione; wszystko, co w n im się znajdow ało albo ukradziono, albo zniszczo­
no. Uczynił to m otłoch, w którym m arkiz pokładał nadzieje na uw olnienie go.
K om endant de Launay nie m iał tyle szczęścia, co Sade. M otłoch zaciągnął de
Launaya, m ajora de Losm e-Sabraya i adiutanta M iraya na plac de Grève, gdzie
zostali zam ordow ani. Pewien kuchcik, niejaki D esnot, odciął de Launayowi głowę
scyzorykiem i nasadziw szy ją na ostrze piki, obnosił po paryskich ulicach jako
totem właśnie urzeczywistnionej wolności miasta. W tym wymiarze był to znaczący
om en. Głowa oddzielona od ciała, symbolizująca dysjunkcję rozum u i namiętności,
stała się znakiem rewolucji. Podobnie jak inne jej narzędzie - gilotyna.
Przez kolejnych osiem m iesięcy Sade przebyw ał pośród „szaleńców, im be­
cyli, rozpustników i utracjuszy” w „m rocznym budynku, brudnym i zaśmieconym
po dach”. Jeżeli tak m iała wyglądać wolność, przyszło m u jej doświadczać w znacz­
nie skrom niejszych w arunkach niż Bastylia; w p orów naniu z C harenton, jego
poprzedni apartam ent m iał wszelkie znam iona luksusu. O to jak m arkiz opisał
swoja celę w C harenton: „Zobaczysz cztery gołe, w ilgotne ściany, pełne insektów,
z łóżkiem przybitym do jednej z nich, schronienie dla pcheł i pająków, które spo­
kojnie m nożą się tam od stu łat”14.
Pobyt Sadea w dom u dla obłąkanych w C harenton stanow ił preludium wy­
zw olenia m arkiza i jego p o w ro tu do świata, który m iało ogarnąć szaleństwo.
42 R O ZD ZIA Ł 2.

M ożna w szakże w idzieć w tym też in te rlu d iu m oddzielające osobisty obłęd

onanistycznych fantazji jego dzieł od szaleństwa, które - przynajm niej po czę­
ści za sprawą tego, co napisał - stało się udziałem rzeczywistości zew nętrznej.
M aurice Blanchot napisał: „Bez szaleńczego braku miary, której sym bolem jest
nazwisko, życie i praw da de Sadea, rew olucja zostałaby pozbaw iona części swego
R ozum u”15 (a raczej jego braku). Sade opuścił zakład w C harenton w W ielki Pią­
tek, który w roku 1790 przypadał 2 kwietnia. Jego żona, która w iernie trw ała przy
nim podczas jego pobytu w w ięzieniu, teraz odm ów iła w puszczenia go do swego
dom u. W owym czasie nie było w Paryżu zakładów opieki społecznej, które dziś
przygotowują osoby chore psychiczne, krym inalistów i alkoholików do pow rotu do
społeczeństw a. Sade włóczył się w ięc po ulicach z trzem a m ateracam i, w czarnym
płaszczu i z jednym złotym ludw ikiem w kieszeni.
M im o że nadal był właścicielem d óbr rodziny de Sade położonych w p o łu ­
dniowej części Francji, a także przynależnego do nich tytułu szlacheckiego, markiz
postrzegał właśnie odzyskaną w olność jako szansę na rozpoczęcie nowej kariery,
ściśle odpow iadającej duchow i rewolucyjnej epoki, w której przyszło m u żyć.
Postanow ił zostać człowiekiem pióra. Z Bastylii udało m u się zabrać i uratow ać
kilka m anuskryptów ; nieco ponad rok po zw olnieniu z C harenton, w czerwcu
1791 roku de Sade opublikow ał Justynę, swoją najbardziej poczytną, gdyż najbar­
dziej pornograficzną książkę. M arkiz napisał do Reinauda, że wydawca poprosił go
o coś „dość pikantnego”, a Sade uczynnie dostarczył m u książkę „zdolną zdepra­
wować diabła”16. W roku 1791 w olność oznaczała „La Foutrom anie”, co w wolnym
tłum aczeniu m ożna oddać jako w olność p ie ....n ia się. Biorąc od uwagę fakt, że
nam iętności w iodą do rewolucji, nie było rzeczą zaskakującą, iż pierw szym prze­
jawem w olności rewolucjonistów, k tó ry postanow ili zadem onstrow ać, było p o ­
zbycie się seksualnej powściągliwości. Nic też dziwnego, że żądza seksualna odarta
z wszelkich zaham ow ań szybko uległa w ynaturzeniu i nabrała bardziej krwawego
charakteru. Sade opisał to w 120 dniach Sodomy; m anuskrypt tego dzieła zaginął.
Dla Francuzów jako n aro d u była to jed n ak lekcja, której m usieli dośw iad­
czyć; jak pow iedział ich idol, B eniam in Franklin: „Szkoła dośw iadczenia kosztuje,
ale żadna in n a nie potrafi lepiej wykształcić człowieka”. Tym czasem oddaw ali się
zaspokajaniu właśnie wyzwolonych żądz, a m arkiz de Sade już cieszył się na myśl
o swoim bestsellerze i przychodach, które m u przyniesie. W ydawało się to pewne
dzięki Zeitgeist, czyli duchow i czasu. Lever zauważa, że pornografia była wówczas
ä la mode:

Praw dziw a fala obscenicznej literatu ry zalała Francję, łącząc podniecające o p i­

sy z w ulgarnym językiem rew olucyjnych oratorów i ę a ira! patriotów . Erotyczny
ton, choć w oczyw isty sposób sprzeczny z obyw atelską cnotą, spo tk ał się z n iesp o ­
tykanie przychylnym przyjęciem . Seks nigdy tak dobrze się nie sprzedaw ał. Ludzie
oszaleli n a punkcie w yuzdanych scen i lubieżnych ciał. Ż ad n a rozw iązłość nie w y­
daw ała się nadto skandaliczna, żaden stosunek seksualny nazbyt brutalny, żadna
perw ersja dostatecznie niezw ykła, żeby zaspokoić wilczy apetyt publiczności. N i­
gdy wcześniej erotyka tak ściśle nie splotła się z p o lityk ą17.
PARYŻ, 1787 43

Chyba żadna inna pow ieść nie przyczyniła się bardziej do upolitycznienia
seksu i seksualizacji polityki. W rezultacie w XIX stuleciu Justyna stała się biblią
orędow ników w yzw olenia seksualnego. Jej egzem plarz m iał w swojej bibliotece
Byron, a także Sw inburne. W latach dw udziestych XX w ieku surrealiści, którzy
uznaw ali de Sadea propagatora rewolucji, nadali m u przydom ek „Boskiego M ar­
kiza”. Ponieważ w ielu uznało tę książkę za odrażającą i odstręczającą, niektórzy
uważali, że zainteresow anie nią rychło się skończy. Mylili się. W roku 1800 wydaw­
ca Tribunal d’A ppallon wzywał policję, aby rekw irow ała i niszczyła egzemplarze
Justyny. „Sądzi pan, że to dzieło się nie sprzedaje. Jest p an w błędzie”18.
D nia 20 czerwca 1791 roku, m niej więcej w tym sam ym czasie, kiedy Justyna
pojawiła się na straganach z książkam i, król Ludwik XVI uciekł z Paryża, w k tó ­
rym od roku przebyw ał jako internow any, odkąd trzydziestotysięczny tłum kobiet
z pikam i, na których pozatykane były głowy żołnierzy jego gwardii, odprow adził
go w raz z rodziną z W ersalu do stolicy. Król m iał nadzieję dotrzeć z najbliższymi
do ziem, których m ieszkańcy m ówili po niem iecku, skąd z pom ocą swego szwagra,
cesarza Austrii, pow róciłby do kraju na czele arm ii mścicieli. Udało m u się dojechać
aż do Varennes; tam tejszy u rzęd n ik rozpoznał go i u p ad ł przed nim na kolana,
ale ów bezw iedny akt h o łd u zdradził króla i wydał go w ręce rewolucjonistów.
C ztery dni później rodzinę królew ską p o d silną eskortą ponow nie sprow adzono
do Paryża. Kiedy konwój w jechał na Plac Rewolucji, jakiś człowiek wybiegł z tłu ­
m u, wskoczył na stopień królewskiej karocy i cisnął w ładcy na kolana jakiś list.
Człowiekiem , który ów list napisał i go dostarczył, był m arkiz de Sade, a sam list
szybko opublikow ano p o d tytułem Adres obywatela Paryża do króla Francuzów;
była to cezura wyznaczająca w kroczenie de Sadea w dziedzinę polityki i p ropa­
gandy politycznej.
Sade inform ow ał w nim , bez w ątpienia wdzięcznego m u za to Ludwika: „Jeśli
pragniesz panow ać, panuj nad w olnym narodem . To n aród w ynosi cię na tron,
nie zaś Bóg W szechśw iata, jak lud w słabości swojej w ierzył”19.
Była to kolejna pom patyczna tyrada na tem at ateizmu; upodobanie do n ie ­
go w końcu sprow adziło na m arkiza kłopoty, kiedy R obespierre zdecydował, że
Francuzom , aby utrzym ać ich w ryzach, potrzeb n a jest Najwyższa Istota - oczy­
wiście taka, która będzie odpow iadała jego program ow i. To wszystko było jednak
jeszcze sprawą przyszłości. Na razie Sade z zapałem oddaw ał się swojej największej
m iłości, czyli pornografii, a oprócz tego zajął się pisaniem politycznych traktatów.
W korespondencji pryw atnej Sade z jednej strony nazywa Ludwika XVI swoim
ukochanym królem , z drugiej zaś daje upust skrajnie republikańskim sentym en­
tom , w zależności od tego, w jakim kierunku wieją w danej chwili polityczne wiatry.
N ierzadko listy były pisane w taki sposób, aby zadowolić cenzorów, którzy będą je
czytać, mogli oni bow iem sw obodnie otw ierać i kontrolow ać korespondencję oby­
wateli podejrzew anych o brak lojalności wobec Republiki. Zdarzyło się także, że de
Sade zostawiał swoje listy na b ru k u w pobliżu swego dom u, aby znaleźli je policyjni
agenci; było tak, kiedy policja przyszła rewidować jego mieszkanie, szukając w nim
dow odów kontrrew olucyjnej postaw y m arkiza. M ichaud napisał: „Okrywszy się
44 R O ZD ZIA Ł 2.

hańbą wielu popełnionych przez siebie występków, Sade nie m ógł nie popierać re­
wolucji, która w pew nym sensie usankcjonow ała zasady leżące u podstaw owych
przestępstw ”20. M im o to przesadą byłoby twierdzić, że w czasie rewolucji m iał
stałe i ugruntow ane poglądy polityczne. Nie m ożna też powiedzieć, iż wyzbył się
sym patii do własnej klasy społecznej, chociaż zrezygnował z przedrostka „de”
przed nazwiskiem i dem onstracyjnie przybrał republikańskie imię i nazwisko; był
teraz obywatelem Louisem Sade*. Kiedy 19 czerwca 1792 roku C ondorcet nakazał
spalić wszystkie genealogiczne d okum enty znajdujące się w państw ow ych archi­
wach, Sade był tym przerażony. Nie na tyle jednak, aby zaprzestać nazywania siebie
obywatelem Sade, albo zrezygnować z postawy, którą trzeba nazwać politycznym
oportunizm em . „Jako literat czuję się zobow iązany jednego dnia pracow ać dla
jednej partii, drugiego dla innej, a to decyduje o pewnej zm ienności opinii, która
nie m a teraz wpływu na to, co myślę pryw atnie”21.
M arkiz w ybrał sobie m ieszkanie w Section de la Place V endôm e i szybko
zaczął brać czynny udział w zebraniach tamtejszej sekcji, która funkcjonow ała jako
jeden z kom itetów rewolucyjnych, których postanow ienia m iały obowiązującą moc
praw ną nie tylko w Paryżu, ale na tery to riu m całej Francji. Latem 1792 roku san-
kiuloci (sans culottes)** oraz „wściekli” (enrage)*** zdominowali zebrania odbywające
się w daw nym kościele kapucynów i zaczęli agitować za coraz to radykalniejszym i
krokam i, które należy podjąć przeciw m onarchii oraz uw ięzionem u królowi.
Rychło przyniosło to skutek w postaci w ydarzeń, które przeszły do historii jako
„m ordy w rześniow e” (1792). Przez kolejne sześć tygodni „obywatel Sade” słał
listy do swego inten d en ta Riperta, nakazując m u ukryć w bezpiecznym miejscu
dokum entację posiadłości i akty jej nadania, aby m óc udow odnić zarów no swoje
arystokratyczne pochodzenie, jak i praw o w łasności do m ajątku ziemskiego.
W tym sam ym czasie, kiedy Sade zabiegał o względy paryskiego m otłochu,
a jednocześnie podejm ow ał kroki dla upew nienia się, że jego arystokratyczny
tytuł i m ajątek pozostaną bezpieczne, doszło do niekontrolow anego rozwoju re­
wolucyjnych w ydarzeń. 10 sierpnia 1792 roku o trzeciej nad ranem , pow stańcza
K om una Paryża zgrom adziła ludzi w okół ratusza; pom aszerow ali stam tąd na plac
du Carousel, znajdujący się naprzeciw ko Tuileries, gdzie przetrzym yw ano króla,
którego ochraniało cztery tysiące żołnierzy - głównie szwajcarskich gw ardzi­
stów. Tłum , do którego o szóstej rano dołączyli delegaci sekcji z lewego brzegu
Sekwany, przestraszył się, w idząc liczebność i siłę oddziałów strzegących króla
i postanow ił zaczekać na posiłki. W ieść o tym rozeszła się lotem błyskawicy po

* Ściśle rzecz biorąc, w lipcu 1790 roku markiz odebrał kartę „obywatela aktywnego” (ozna­
czoną num erem 596) Sekcji Place-Vendôme, wystawioną na nazwisko Desade. (przyp.
tłum.).
łł Sankiuloci (fr. sans-culottes - „nienoszący krótkich spodni”), pogardliwe określenie nada­
ne podczas rewolucji biedocie paryskiej noszącej długie, luźne spodnie zamiast m od­
nych wówczas obcisłych i spiętych pod kolanami, (przyp. tłum.).
ł ł ł Wściekli (fr. les enragés), najradykalniejsze lewicowe stronnictwo podczas rewolucji.
Domagali się stosowania terroru, powszechnego prawa wyborczego oraz wprowadzenia
ustroju republikańskiego (przyp. tłum.).
PARYŻ, 1787 45

całym Paryżu; siły rew olucyjne zaczęły ściągać z m iasta i zbliżać się do pałacu.
T łum urósł w końcu do dziesięciu tysięcy ludzi; dodatkow o podniosła go na duchu
dezercja wielu żandarm ów , którzy przyłączyli się do m otłochu i maszerowali wraz
z nim z kapeluszam i zatkniętym i na ostrzach bagnetów. Ludzka fala uderzyła na
bram y pałacu, przedarła się przez nie i zatrzym ała u stóp wielkich schodów; tam
doszło do ostatecznej rozprawy. Ktoś wystrzelił z okna na pierw szym piętrze,
a Szwajcarzy uznali to za sygnał do ataku i otworzyli ogień do tłum u, zabijając
około trzystu osób. Początkowo tłum się rozproszył, później cofnęli się Szwajcarzy.
Król, chcąc zapobiec m asakrze, nakazał gw ardzistom złożyć broń. To, co nastąpiło
potem , było gorsze od jatki, gdyż rozw ścieczony m otłoch zerw ał z bezbronnych
Szwajcarów ubrania, w ykastrow ał ich, odciął im głowy, nadział je na piki i obnosił
później po ulicach Paryża.
Po 10 sierpnia i napaści na Tuileries, wydawało się, że każdy kolejny akt
przem ocy wywołuje i napędza następny; przez najbliższy miesiąc m otłoch prze­
m ierzał paryskie ulice, a najbłahsza pogłoska czy plotka była zarzewiem odwetu
na m asow ą skalę. 26 sierpnia wojska republikańskie poniosły klęskę pod Longwy;
2 w rześnia upadło Verdun. Przed w ojskam i angielskim i i oddziałam i kontrrew o­
lucyjnym i droga do Paryża stanęła otw orem . Aby zm obilizować rew olucjonistów
do walki, D anton w ypow iedział w tedy sławne słowa: l’a udace, encore l’a udace, et
toujour l’a udace*. Entuzjazm, z jakim przyjęto przem ówienie D antona, natychmiast
przełożył się na konkretne działania. W niedzielę 2 w rześnia wozy wiozące stu
piętnastu bezbronnych, deportow anych duchow nych zostały napadnięte przez
tłu m i zaw rócone do Abbaye i klasztoru karm elitów, gdzie m nichom poderżnięto
gardła. Dzień później, 3 w rześnia, w tym sam ym w ięzieniu Abbaye, w którym za­
m ordow ano duchow nych, m otłoch zlinczował księżniczkę de Lamballe. Dźgnięto
ją nożem w brzuch, obcięto piersi, a nastęnie głowę, którą nadzianą na pikę p o ­
niesiono ulicam i m iasta aż do Tempie, gdzie więziono królową M arię A ntoninę.
Tam pokazano m onarchini głowę księżniczki, aby mogła się jej dobrze przypatrzeć.
W łosy ofiary, już po dekapitow aniu, zostały utrefione przez fryzjera; przez cały
ten czas tłum w znosił woilgarne i obsceniczne okrzyki.
W ydarzenia 3 w rześnia Sade opisał nazajutrz w liście do Gaufridyego, ale
brak w nim w zm ianki, że seksualny sadyzm tych zbrodni m ógł mieć jakiś związek
z jego dziełam i. „W szystkim opo rn y m księżom poderżnięto gardła w kościołach,
gdzie ich przetrzym yw ano, w śród nich biskupow i Arles, najcnotliw szem u i naj­
bardziej godnem u szacunku sp ośród wszystkich ludzi”” . Jeżeli nawet m asakra
ta w strząsnęła m arkizem , to na krótko. Pod koniec tego sam ego listu napisał: „Nic
nie może się rów nać z potw ornością tych rzezi, lecz były sprawiedliwe”2’. O statnia
linijka została zapew ne napisana z myślą o cenzorach, ale ów poruszający fakt

* Padły one na posiedzeniu zgrom adzenia i były częścią przem ówienia Dantona do dele­
gatów: „Ktokolwiek odmówi osobistej służby lub złoży broń, poniesie karę śmierci. Gdy
zabrzmią dzwony, nie będzie to alarm na trwogę, ale wyzwanie rzucone wrogom naszego
kraju. Żeby ich pokonać panowie, trzeba nam śmiałości, jeszcze raz śmiałości i zawsze
śmiałości, a Francja będzie ocalona!” (przyp. tłum.).
46 R O Z D Z IA Ł 2.

pozostaje faktem . Sade wyznaczył trajektorię, na którą po pew nym czasie weszła
też rewolucja: o d w yzw olenia seksualnego do seksualnego sadyzm u i m ordu.
Seksualna żądza była paliw em , którym syciła się rew olucyjna pożoga, teraz zaś
ten sam pożar ogarnął także dom rew olucjonistów w krwawej orgii rzezi, która,
aby ocalić kraj przed autodestrukcją, w ym agała stłum ienia jej poprzez totalitarne
narzucenie ładu i porządku z zewnątrz.
 ROZDZIAŁ 3

LONDYN, 1790

listopada 1789 roku wielebny Richard Price, uznany dysydencki duchow ­

ny, wygłosił kazanie do członków Towarzystwa U pam iętnienia Rewolucji
(z 1688 roku); m iało to m iejsce w do m u zgrom adzeń w London Tavern na
O ld Jewry, a kazanie pośw ięcone było rewolucji we Francji. N a początku
1790 roku kazanie to ukazało się drukiem w form ie traktatu. Price powiedział:
„Spotkaliśmy się, aby podziękow ać Bogu za to w ydarzenie w naszym kraju, k tó ­
rem u nadano nazwę Rewolucji i które od p o n ad stulecia przyjaciele wolności,
a zwłaszcza protestanccy wolnomyśliciele, zwykli świętować z radością i unie-
sie m e m .
Reakcja na kazanie, czego m ożna się było spodziewać, była różnoraka. E d­
m und Burkę zapoznał się z transkrypcją przem ow y P ricea na początku 1790 roku
i w odpow iedzi napisał Rozważania o rewolucji we Francji, które ukazały się 1 li­
stopada 1790 roku i w edług Russela Kirka stały się fundam entem konserwatywnej
myśli politycznej. Burkę dow odził, że unitarianizm jest nie tyle religią, co w yw ro­
tową p artią polityczną, którą jako taką należy zwalczać. W ydarzenia we Francji
dow iodły słuszności przew idyw ań Burke’a, a jego idea zw alczania wywrotowców
znalazła urzeczyw istnienie w procesach politycznych z roku 1792, kiedy Thomas
Paine uciekł z Anglii, żeby dołączyć we Francji do swym druhów rewolucjonistów.
Inaczej niż E dm u n d Burkę, W illiam G odw in słyszał kazanie Pricea. Po­
chodził z jednej z dysydenckich rodzin ze w schodniej części Anglii i tam w roku
1778 otrzym ał święcenia. N iedługo później jed en z jego znajom ych, wielebny
Joseph Fawcett podarow ał m u dziw ną i obrazoburczą książkę zatytułow aną System
przyrody. W ydano ją w H olandii, aby uniknąć ingerencji cenzury, ale jej autorem
był Francuz, baron d’H olbach. Podobnie jak to było w przypadku wielu osiem ­
nastow iecznych myślicieli, System przyrody spow odow ał u G odw ina kryzys wiary
48 R O ZD ZIA Ł 3.

w kalw inizm , k tó ry pog łęb iła jeszcze lek tu ra dzieł R ousseau i H elw ecjusza.
D oprow adziło go to najpierw do p o rzucenia stanu duchow nego, a w roku 1787
do całkowitego odejścia o d chrześcijaństw a. G odw in czytał rów nież Priestleya,
ale w przeciw ieństw ie do niego nie zatrzym ał się w połow ie drogi do ateizm u i nie
przystał do unitarian. Stał się całkow itym sceptykiem , a po nieudanej próbie w y­
konywania zaw odu nauczyciela zajął się karierą literacką, którą kontynuow ał przez
następne pięćdziesiąt lat.
W roku 1790, w następstw ie kazania wygłoszonego przez wielebnego Ri­
charda Pricea, światek dziennikarstw a politycznego skupiony wokół G rub Street
żył fantazjow aniem i w yobrażeniam i obracającym i się w okół tem atu rewolucji we
Francji. Dotyczyło to zwłaszcza grupy wolnomyślicieli ze wschodniej Anglii. Wielu
z nich, podobnie jak G odw in, wyszło ze stanu kapłańskiego i zaczęło wykonywać
zawody świeckie, m iędzy innym i pisarzy i nauczycieli. W ordsw orth da później w y­
raz euforii tam tych czasów w sław nym dwuwierszu, zam ieszczonym we wstępie
do poem atu Excursion: „Rozkoszą było żywym być o świcie./ Ale być m łodym ,
zaiste niebiańsko!”. Wydarzenia we Francji przyciągnęły uwagę Godwina. Ponownie
pogrążył się w lekturze dzieł oświeceniowych, które spowodowały, że utracił wiarę
i zaczął uczęszczać na zebrania członków radykalnych stowarzyszeń. W końcu
cały ów intelektualny ferm ent zaczął rodzić owoce.
W m aju 1791 roku, na krótko po przeczytaniu właśnie opublikowanej książki
Thom asa P ainea Prawa człowieka, G odw in zapisał w swoim dzienniku, że w ła­
śnie w padł na pom ysł napisania obszernego dzieła, w którym „filozoficznie oprze
zasady polityki na niew zruszonym fundam encie, co przełam ie i unicestwi wszelkie
przeciw staw ności”1. W lipcu 1791 roku G odw in sprzedał ów pom ysł wydawcy-
-radykałow i Josephow i Johnsonow i, a we w rześn iu 1791 roku przystąpił do
pracy nad swoim rew olucyjnym opus m agnum i pośw ięcał się jej przez kolejne
szesnaście miesięcy. Książka G odw ina to właściwie angielska wersja tego samego
program u, którym pow odow ali się les philosophes m ieszkający po drugiej stro ­
nie Kanału: chodzi o odniesienie fizyki N ew tona do idei porządku społecznego.
Podstaw ow ym w arunkiem sform ułow ania tego program u było posiadanie wyjąt­
kowo bujnej w yobraźni, myśliciel podejm ow ał bow iem próbę w yobrażenia sobie
i przedstaw ienia wszystkich ludzkich interakcji jako rezultatu przypadkow ych
zderzeń nieożyw ionych atomów. O dkrycie „podstaw ow ych zasad”, stanowiące
sedno tej wizji, oznaczało dewaluację wszystkiego, co ludzkość dotychczas uważała
za święte. W przypadku konkretnej rodziny rów nało się to zanegow aniu łączą­
cych ją więzów i religii na rzecz obiektyw ności, co G odw in w pew nym m iejscu
porów nał do anioła z ogrom nej wysokości przyglądającego się Ziemi. T rudno nie
dostrzegać, że przyjęcie takich założeń w naturalny sposób skutkow ało niszcze­
niem m oralności i od samego początku było po części pow odem akceptow ania
św iatopoglądu oświecenia; półtora wieku później w Ends and Means napisał o tym
A ldous Huxley. Pod w ielom a w zględam i dokładnie tak właśnie postrzegali dzieło
G odw ina zw olennicy tak lewicy, jak i prawicy. Konserwatyści krytykow ali je,
poniew aż negowało tradycyjne w artości, a radykałowie, na przykład Percy Shel-
LONDYN, 1790 49

ley, rom antyk i rew olucjonista, z tego sam ego p o w o d u je wychwalali. O prócz w ar­
tości, które Shelley wiązał z wyzw oleniem seksualnym , jego poglądy są identyczne
z głoszonym i przez „A nti-Jacobin Review”. W roku 1797, kiedy gwiazda G odw ina
od dw óch lat nie świeciła już ta k jasno jak przedtem , w edług antyrew olucyjnego
stronnictw a: „Rozwiązłe życie seksualne [było] jednym z najważniejszych zm ian
na lepsze, w ynikających z Political Justice’2.
13 listopada 1791 roku, dwa m iesiące po rozpoczęciu pisania swego dzie­
ła, G odw in poszedł na przyjęcie w ydane przez jego wydawcę; zam ierzał tam
przedyskutow ać pew ne kwestie n atu ry politycznej z T hom asem Paineem , czło­
wiekiem, którego książka siedem m iesięcy wcześniej zainspirow ała G odw ina do
przystąpienia do pracy nad w łasną publikacją. N a przyjęciu była rów nież obecna
M ary W ollstonecraft, która w literackich kręgach L ondynu wsławiła się książką
zatytułow aną Vindication o f the Rights o f M en, będącą odpow iedzią na R ozw aża­
nia Burke’a. G odw in uważał, że o Vindication zbyt wiele się mówi; jego zdaniem ,
W ollstonecraft, u p o jo n a w łaśnie zdobytą sławą, zm onopolizow ała toczącą się
dyskusję. Sama W ollstonecraft z kolei m iała powody, aby być gadatliwą. N a szczy­
ty wyniosła ją - pod o b n ie jak G odw ina - kultura podziału i sprzeciwu. Teraz ona
- przynajm niej chwilowo - cieszyła się sławą, p o d o b n ą do tej, którą rok wcześniej
przyniosło G odw inow i opublikow anie Political Justice.
N a W ollstonecraft, p o d o b n ie jak innych literatów -dysydentów , o g ro m ­
ny wpływ m iały w ydarzenia we Francji. Podobnie jak G odwin, ona także, z myślą
0 kolejnej publikacji, wyciągała właśnie wnioski i konsekwencje z wolnomyślicielskiej
postawy i uznała, że skoro intelektualna burza się wzmogła, czas wyrzucić za b u r­
tę resztę zbędnego, teologicznego bagażu. Nowo zdobyta sława także i na nią miała
odurzający wpływ. Teologiczny radykalizm znalazł swój wyraz w tym, co określa
się m ianem radykalizm u m oralnego, kiedy dysydenci skupieni wokół wydawcy
W ollstonecraft, Josepha Johnsona, zaczęli analizować i podw ażać powszechnie
przyjęte poglądy i przekonania, używając argum entu „rozum u”. Jego najdoskonal­
szym odzwierciedleniem m iała być fizyka Newtona. W rezultacie obyczajowość
1 m oralność, przekazywane dotąd z pokolenia na pokolenie, stały się teraz wątpliwe.
Postawa ta znalazła swój oczywisty wyraz w odpow iedzi udzielonej przez
W ollstonecraft Burkeowi, który traktow ał tradycję jako antidotum na to, co właśnie
działo się we Francji. Ponieważ obrona Chwalebnej Rewolucji głoszona przez Bur­
kea, zdaniem W ollstonecraft, sprow adzała się do uspraw iedliw iania zawłaszczenia
angielskiego tro n u i odebrania go praw ow item u dziedzicowi, W ollstonecraft m iała
za nic tradycję, której Burkę, jak tw ierdził, bronił. Innym i słowy, gdyby Burkę
był rzeczywistym orędow nikiem tradycji, nie m ógłby usprawiedliwiać reformacji.
G dyby zaś nie popierał reform acji, czy chciałby cofnąć Anglię do czasów, kiedy
„ludzie cześć boską chlebowi, jak Bogu, oddaw ali”? Skoro zaś Burkę w żadnym
bezpośrednim sensie nie chroni tradycji ani jakichkolw iek „wrodzonych odczuć”,
czego w istocie broni? W ollstonecraft odpow iada, że broni „bezpieczeństwa w ła­
sności”, prawdziwej „definicji angielskiej w olności”, „egoistycznej zasadzie”, na
ołtarzu której „wszystko, co szlachetne, zostaje pośw ięcone”.
50 R O Z D Z IA Ł 3.

W wieku XIX spory dotyczące w łasności oraz kwestii n atu ry ekonom icznej
ulegną zaostrzeniu. W debacie Burke-W ollstonecraft podjęta też została kwestia
politycznego zabarw ienia rew olucji w A m eryce i we Francji, ale jej podstaw ą była
tradycyjna m oralność. M ary W ollstonecraft była co praw da politycznym i teolo­
gicznym radykałem , ale jej poczucie m oralności i w ynikająca z niego postaw a
były równie tradycyjne, jak te, które reprezentow ał Burkę. W istocie właśnie to,
że byli do siebie p o d tym względem podobni, pozwoliło jej przedstaw ić w tym
sporze własne stanowisko w kwestii moralności. W miejsce obyczaju i „wrodzonych
odczuw ań”, które są naszym przew odnikiem , W ollstonecraft stawia rozum , który
jest „przew odnikiem nam iętności”, a oprócz tego w yróżnia nas i stawia ponad
zwierzętam i. „D oskonalenie um ysłu” to „żm udne zadanie, a ludzie kapryśni i p eł­
ni tem peram entu, którym łatwiej jest się kierow ać im pulsem uczucia, starają się
przekonać siebie i innych, że jest to najbardziej naturalne”. Kiedy uczucia, popędy
i nam iętności biorą górę n ad rozum em , taki „chaotyczny stan um ysłu” nazyw a­
m y szaleństwem , „rozum znika nie wiedzieć gdzie, targają nam i nieokiełznane
i sprzeczne nam iętności, a wszystko to jest okropieństw em i pom ieszaniem ”3.
Po udanym ataku na B urkea W ollstonecraft niejako na bis napisała jeszcze
bardziej kontrow ersyjną i polem iczną książkę Vindication o f the Rights o f Women
(„Wołanie o praw a kobiety”). Był to traktat feministyczny, pierw szy z wielu, jakie
później powstały. Ściągnęła nim na siebie gniew Horacego W alpolea, który nazwał
ją „hieną w spódnicy”. Wołanie zyskało jej rów nież reputację niebezpiecznej rady-
kałki, opinię p o d w ielom a względam i, przynajm niej w odniesieniu do jej psychiki
i m oralności, niezasłużoną.
Pewnych wskazówek na tem at jej nastroju z tam tych czasów dostarcza Mary,
A Fiction, powieść, którą mniej więcej w tym sam ym czasie przekazała Johnsonowi,
aby ją wydał. B ohaterka opow ieści przeżywa rom antyczną m iłość, ale poniew aż
obiekt jej uczuć um iera, postanaw ia żyć w sam otności. Pociesza się wówczas myślą,
że oto nadchodzi „świat, w którym nie będzie ani brania ślubów, ani wydawania
za m ąż” i poleca czytelnikowi przem yślenia W illiam a Paleya, zwłaszcza jego Prin­
ciples o f M oral and Political Philosophy, którego rozum ienie cnoty - „czynienie
dobra ludziom w zgodzie z wolę Bożą i dla wiecznotrwałego szczęścia - zbieżne
jest z tym , które odnajdujem y w Katechizm ie B altim orskim . W liście do swojej
siostry Eweliny W ollstonecraft zaw iadam ia ją - podobnie jak tytułow a bohaterka
jej powieści M ary - że zdecydow ała poświęcić się pracy intelektualnej i w związku
z tym nigdy nie wychodzić za mąż: „nie m ogłabym teraz wyzbyć się intelektualnych
dążeń na rzecz dom ow ych w ygód”4.
Jak w id ać, była to b a rd z o tra d y c y jn a p o staw a, ale M ary W o llsto n e ­
craft w owym czasie nie obracała się w śród tradycjonalistów, a z upływ em lat daje
się dostrzec, że towarzystwo, w którym przebyw ała angielska polem istka, rzecz­
niczka i orędowniczka rewolucji francuskiej, wywarło stopniowo negatywny wpływ
na jej m orale. Jak m ów i francuskie pow iedzenie, ryba się psuje od głowy; wydaje
się, że W ollstonecraft dostrzegała niebezpieczeństw o polegające na tym , iż jej
nam iętności m ogą być „pogonią za rzeczam i w yolbrzym ianym i przez w yobraź­
LONDYN, 1790 51

nię, aż staną się one tylko w zniosłą ideą, która uchyla się przed poszukiw aniem
sensu i jest szyderstw em z przedstaw icieli filozofii eksperym entalnej, którzy za­
mykają ów duchow y flogiston w ram ach m aterialnego dośw iadczenia”5. Jednak
dostrzegać niebezpieczeństw o, a uniknąć go, to dwie różne sprawy. W ollstonecraft
ani w dziedzinie m oralności, ani m entalnie i em ocjonalnie, radykałem nie była.
Reprezentowała postaw ę tradycyjną, zgodnie z którą to rozum sprawuje kontrolę
nad gw ałtow nym i nam iętnościam i. Postawa ta była dziedzictw em klasycznej,
chrześcijańskiej tradycji m oralnej, jed n ak niszczyły ją treści, które W ollstonecraft
przyswoiła sobie z lektury francuskich książek, a także towarzystwo, które dla
siebie wybrała.
G rono ludzi, którzy zbierali się u Josepha Johnsona i w ysłuchiw ali k a­
zań wielebnego Pricea, upatryw ało w rewolucji francuskiej własnego zwycięstwa,
poniew aż w owym czasie, czyli w roku 1790, wydawała się ona bezkrw aw ym
trium fem wyznawanych przez nich zasad - i pod wielom a względami rzeczywiście
tak było. To W olterowi m ożna przypisać znaczną część zasług zapoczątkow ania
oświecenia; dokonał tego w latach trzydziestych XVIII wieku, upowszechniając we
Francji idee, z którym i zetknął się w Anglii. Rewolucyjna Francja była w idom ym
dow odem na to, że radykalne teorie wolnom yślicieli m ożna wcielać w życie. Nie
pow inniśm y przy tym zapom inać, że wolnomyśliciele wyznawali pogląd kalwinów
0 w rodzonej i całkowitej depraw acji człowieka, wynikającej z faktu, iż jego natura
została skażona przez grzech pierw orodny. Człowiek sam z siebie nie jest w stanie
osiągnąć niczego dobrego. Po U padku zostaliśmy zniewoleni przez grzech. Różnica
między kalw ińskim wolnom yślicielem a oświeceniowym philosophe była podobna
do tej, która według Perryego M illera dzieliła Jonathana Edwardsa* i Ralpha Waldo
Emersona**. Jedyną różniącą ich rzeczą była koncepcja grzechu pierw orodnego.
Ponieważ zgodnie z teologią kalw ińską i wolnomyślicielską, grzech pierw orodny
bez reszty zaw ładnął n aturą człowieka i stał się jej częścią, odrzucenie tej koncep­
cji skutkow ało wizją odw rotną: ludzka natu ra m ogła w ten sposób natychm iast
przejść od o d iu m zepsucia do apoteozy. Jedyną rzeczą, w której i philosophe
1 wolnomyśliciel byli zgodni, było to, że odrzucali koncepcję trw ałości natury
człowieka. Kiedy wolnom yśliciele przestali zgadzać się z kalwińską interpretacją
grzechu pierw orodnego, stali się utopistam i. Stworzenie raju na ziem i było teraz
możliwe. Takie w łaśnie było przesłanie kazania Richarda Pricea:

C óż za bogaty to w w ydarzenia okres! W dzięczny jestem , że dożyłem , aby go u j­

rzeć; i praw ie pow iedzieć mogę: teraz, o Panie, pozw ól odejść słudze Twem u w pokoju,

* Jonathan Edwards (1703-1758), amerykański kolonialny kaznodzieja zaliczany do nurtu

kongregacjonalistycznego, teolog i misjonarz wśród Indian. Uważany jest za najwybitniej­
szego amerykańskiego teologa (przyp. tłum.).
** Ralph Waldo Emerson (1803-1882), amerykański poeta i eseista, słynny ze swojego talen­
tu oratorskiego; jeden z najbardziej wpływowych myślicieli i pisarzy XIX wieku, zwolennik
demokratycznego egalitaryzmu. O d 1836 roku związany z bostońskim Klubem Transcen-
dentalistów. Zaliczany do nurtu romantycznego poezji amerykańskiej (przyp. tłum.).
52 R O Z D Z IA Ł 3.

w edług Twojego słowa, bo m oje oczy ujrzały Twoje zbawienie*. D ożyłem u p o ­

w szechnienia wiedzy, która podw ażyła przesąd i błędy. D ożyłem tego, aby na w ła­
sne oczy zobaczyć, że praw a człow ieka są lepiej ro zu m ian e niż kiedykolwiek, n a ­
ro dy zaś dążą ku w olności, której ideę, zdawać się m ogło, zagubiły. D ożyłem , aby
zobaczyć jak trzydzieści m ilionów ludzi, oburzonych i zdecydow anych, ze w zgardą
odrzuca zniew olenie oraz n ieo d p arty m głosem żąda wolności; zwyciężają, a b ez­
w zględni m onarchow ie pod d ają się sw oim p o d d an y m , Po tym , jak dane mi było
czerpać z dobrodziejstw jednej Rewolucji, pozw olono m i św iadkow ać dw óm kolej­
nym , obu chw alebnym . Teraz zaś zda m i się, że widzę, jak w ybucha i szerzy się p ło ­
m ień w olności, a w spraw ach ludzkich dokonuje się ogólna popraw a; d o m in iu m
królów zastąpione zostało królestw em praw7, a królestw o duchow nych ustępuje
m iejsca królestw u rozum u i su m ien ia6.

M ary W ollstonecraft stopniow o przejm ow ała ów euforyczny ton. W ywody

o w yrzeczeniach i nagrodzie w niebie, gdzie nie m a ani w ychodzenia, ani wydawa­
nia za mąż, zastąpiło stopniowo coraz silniejsze przekonanie, że wszystko cokolwiek
dotąd było niem ożliwe, teraz m oże się ziścić i zyskać przyzwolenie. Skoro Francja
m ogła pozbyć się króla, czy m ężczyzna m usi pozostaw ać w związku m ałżeńskim
z tą samą kobietą, jeżeli m a już jej dosyć? Temat ten poruszył Thom as Holcroft,
kolejny członek grupy Johnsona, a uczynił to w swojej powieści zatytułowanej
A nna St. Ives, którą W ollstonecraft recenzow ała tuż po jej ukazaniu się drukiem .
B ohaterka powieści m a radykalne poglądy i w rozm ow ach z kochankiem niem ałą
część czasu pośw ięca na w ynajdyw anie uspraw iedliw ień dla swoich seksualnych
zachcianek, kochanek zaś zapew nia ją, że w przyszłości instytucja m ałżeństwa
przestanie istnieć.
Ponieważ rewolucja seksualna jest nierozerw alnie związana z rewolucją p o ­
lityczną, nic dziwnego, że rewolucja we Francji stymulowała ludzi o radykalnych
poglądach w Anglii do dokonywania zm ian w ich życiu osobistym. W ordsworth rów­
nież dał się unieść tej fali: w początkowym okresie rewolucji znalazł sobie we Francji
kochankę, spłodził jej dziecko, a kiedy rewolucja przybrała inną, bardziej radykalną
oraz gwałtowną postać, porzucił dziecko i jego matkę, wracając do Anglii.
T rudno sobie wyobrazić, aby te same idee nie wywarły w rażenia na kimś
tak podatnym na wpływy, jak M ary W ollstonecraft. Jej listy z tam tego okresu,
które pisała do Josepha Johnsona, wskazują, że bez względu na to, do jakiego
stopnia wierzyła w to, iż rozum pow inien zachować kontrolę nad nam iętnościa­
mi, realizowanie własnych teorii w praktyce przychodziło jej z trudem . Na wiele
sposobów sam a udow odniała, że Burkę m iał rację, a potw ierdzić to m iał również
przebieg wydarzeń we Francji. Rozum pozbaw iony w sparcia tradycji i obyczajów
społecznych okazał się cienką trzciną, która łam ała się p od ciężarem brzem ienia
pożądań i nam iętności. W ollencraft dała tem u jasne świadectwo w swoich listach
- duchow e wzloty i ideały m łodości jeden po drugim odchodziły w przeszłość
zastępow ane przez utopijne nadzieje i nierealistyczne pomysły, które w dużej

ł Biblia Tysiąclecia, Ewangelia św. Łukasza, 2:29-30 (przyp. tłum.).

LONDYN, 1790 53

mierze były związane z tym , co aktualnie działo się we Francji. W ollstonecraft

przestała chodzić do kościoła, nie m ów iła już o niebie, a jednak m im o to nadal
tęskniła za jakim ś rodzajem potw ierdzenia, że istnieje życie po śmierci. Skazana na
„życie w dom ysłach” uzm ysłow iła sobie, że rozum w coraz to m niejszym stopniu
zdolny jest przeciwstawiać się i kontrolow ać władcze żądania uczuć i nam iętności.
W tym właśnie okresie swego życia spotkała pochodzącego ze Szwajcarii m a­
larza H enryego Fuseliego. Fuseli urodził się w Zurychu w roku 1741 jako H einrich
Fiissli. Był od niej o osiemnaście lat starszy i kiedy W ollenstonecraft poznała go jako
jednego z członków grupy wolnom yślicieli skupionych wokół firmy wydawniczej
Josepha Johnsona, był już żonaty. Ojciec Fuseliego był nadw ornym m alarzem,
jego jednak wyświęcono na zw ingliańskiego pastora. Podobnie jak Godw in, który
był duchow nym innego odłam u protestantyzm u, Fuseli po zetknięciu się z myślą
oświeceniową porzucił zarów no wiarę, jak i stan duchowny. Był gorliwym entuzja­
stą wszystkiego, co angielskie, a kiedy dzięki spotkanem u w Berlinie dobroczyńcy
otw orzyła się przed nim m ożliwość wyjazdu z Europy, w yem igrow ał na Wyspy.
Tutaj najpierw dokonał przekładu dzieła W inckelm anna, później zaś rzucił pióro
i poświęcił się m alarstw u. Jego nauczycielem był Joshua Reynolds*. Sukces przy­
szedł w roku 1782, kiedy wystawił swój najsławniejszy obraz Koszmar - zagad­
kowy portret śpiącej kobiety, na której piersi przykucnął dem on, i karego konia
patrzącego na nich zza rozsuniętej zasłony. O braz ten przez kolejne pięćdziesiąt
lat był źródłem inspiracji dla londyńskich karykaturzystów politycznych, którzy
nawiązując do niego, kpili z takich postaci, jak C.J. Fox (polityk o projakobińskich
sym patiach, który startow ał w w yborach 1799 roku), W illiam Pitt, N apoleon oraz
lord Nelson, którego ukazano, jak podnosi z ziem i dam ską suknię - napis nad ry­
sunkiem brzm iał: „Ź ródło N ilu”.
W spom inając M ary W ollstonecraft G odw in napisał, że poznała Fuselie­
go w czerwcu lub lipcu 1788 roku, m iesiąc lub dwa po jego ślubie z Sophie Rawlins.
Biograf Fuseliego, John Knowles, twierdzi, iż zafascynował ją jego talent prow a­
dzenia rozm ow y i była p od urokiem „wielkiej potęgi i biegłości jego wysławiania
się, poetyckiej w yobraźni oraz lotnego um ysłu”. G odw in nie zapom ina zapewnić
czytelników, że ich w zajem ne relacje miały czysto platoniczny charakter. Jedynym
jednak źródłem dokum entującym ich stosunki są cytaty z listów W ollstonecraft
do Fuseliego, które Knowles zamieszcza w swojej m onografii. M ary Shelley, córka
W ollstonecraft, kupiła owe listy, kiedy pojaw iły się na rynku i albo ona sama, albo
jej syn zniszczyli je, aby chronić pam ięć o matce; w ten sam sposób Shelley starała
się nie dopuścić do publicznej w iadom ości praw dy o życiu swego męża.
Niezależnie od tego, czy ich związek m iał rów nież charakter seksualny, czy
też nie, nie ulega wątpliwości, iż był pełen uczuć i nam iętności, em anujących
przede wszystkim z M ary W ollstonecraft, gorliwej orędow niczki rewolucyjnych
poglądów, która dobiegała wówczas trzydziestego roku życia. „Zawsze, w rwącym

* Sir Joshua Reynolds (1723-1792), malarz angielski, wybitny portrecista, tworzył także ob­
razy historyczne, mitologiczne i pejzaże. Jeden z założycieli i pierwszy przewodniczący
Królewskiej Akademii Sztuki (1768-1790) (przyp. tłum.).
54 RO ZD ZIA Ł 3.

potoku jego słów, znajdyw ałam coś w artego zachow ania w pam ięci, stym ulu­
jącego mój um ysł”. Uznając praw o p an i Fuseli do pow łoki cielesnej jej męża,
W ollstonecraft zgłaszała roszczenia do jego um ysłu. W edług niej, pokrew ieństw o
i zbieżność ich wzajemnych uczuć pozwalało jej zająć najważniejsze miejsce w jego
sercu oraz „jednoczyć się z jego um ysłem ”. W końcu nam iętność ta urosła do tego
stopnia, że W ollstonecraft nie była niem al w stanie zajmować się niczym innym.
Któregoś dnia poszła do pani Fuseli i oznajm iła jej, że pragnie stać się jednym
z jej domowników. W iedziała z pew nością, że taka propozycja w ykracza poza
przyjęte obyczaje, naw et w owych rewolucyjnych czasach i nawet w opinii tych,
którzy należeli do kręgu skupionego wokół Johnsona. M im o to jednak tak właśnie
uczyniła i pow iedziała pani Fuseli: „poniew aż jestem p onad kłam stw o i fałsz,
powiedzieć trzeba, iż propozycja ta bierze się ze szczerej sym patii, jaką żywię dla
pani męża, czuję bow iem , że nie potrafię żyć bez radości codziennego widzenia
go i rozm aw iania z nim ”7.
Pani Fuseli bez w ątpienia wierzyła w szczerość afektu panny W ollstonecraft
dla jej męża, ale praw dopodobnie nie była przekonana, że uczucie to pozosta­
nie wyłącznie platoniczne i dlatego nie tylko odrzuciła propozycję W ollstonecraft,
ale zabroniła jej też wstępu do swego dom u i kontaktow ania się z jej najbliższymi.
Fuseli spokojnie i bez sprzeciwu na to przystał. T rudno powiedzieć, co W ollsto­
necraft uznała za bardziej upokarzające: odrzucenie jej propozycji, czy też fakt, że
nam iętności do tego stopnia nią zawładnęły, iż była na tyle nieroztropna, aby ją
składać. Tak czy inaczej, czuła się upokorzona. Zaślepiły ją żądze, i to tak, że żonie
tego, którego pożądała, zaproponow ała ménage â trois. Kiedy bańka uczuć i nam ięt­
ności pękła w zderzeniu z rzeczywistością, napisała do Josepha Johnsona: „Jestem
zwykłym zwierzęciem, a instynktow ne em ocje nazbyt często zagłuszają rady ro ­
zum u”8. Okazało się, że rozum bardziej ulega nam iętnościom niż dotąd sądziła.
Zam iast wycofać się i wyciągnąć w nioski z tego, do czego popycha ją Z eit­
geist, W ollstonecraft, praw dopodobnie kierując się urażoną dum ą, zdecydowała
się popuścić cugli nam iętnościom i podążyć za duchem czasów do jego źródła.
Postanow iła pojechać do Paryża, aby na własne oczy zobaczyć tam tejszą rew olu­
cję. Faktycznie już wcześniej planow ała tę podróż w spólnie z Fuselim i Josephem
Johnsonem , teraz jednak, kiedy w yjazd z Fuselim nie w chodził w grę, zadecydo­
wała, że pojedzie sama. G odw in pisał, iż „jedynym celem tego przedsięwzięcia
było uspokojenie rozstrojonego um ysłu”9. Jeżeli w istocie tak było, lekarstwo
okazało się m ieć gorsze skutki niż choroba, ale nieprzyzw oita propozycja złożona
państw u Fuselim, świadczy o tym , że nie była wówczas w stanie tego przewidzieć
ani dostrzec. W ollstonecraft nie zw olniła m ieszkania w Londynie, dając jasno do
zrozum ienia, że jej pobyt w Paryżu potrw a około sześciu tygodni. Napisała książkę
o rewolucji i będąc nauczycielką, doradzała Francuzom , w jaki sposób pow inni
zm ienić obow iązujący w ich kraju system oświatowy, aby zbliżyć go do systemu
praktykow anego przez angielskich zw olenników oświecenia.
Nie zauważyła jednak, że przez pierwsze trzy lata francuska rewolucja stała
się czymś zupełnie innym , niż była początkowo. Rozpoczynając od wyzwolenia
LONDYN, 1790 55

- zwłaszcza seksualnego - swoje ukoronow anie znalazła w przem ocy i śmierci.

Angielscy rewolucjoniści nigdy do końca nie ogarniali tego, co się działo we Francji,
i z pew nością nie dorów nyw ali p o d tym względem konserw atystom , takim jak
Burkę. To, co działo się po drugiej stronie Kanału, interpretow ali przez pryzm at
angielskiej m oralności, która nie podupadła równie drastycznie, jak to m iało m iej­
sce we Francji w XVII i XVIII wieku. Nie mając właściwego rozeznania i zawsze
nie w porę, angielscy radykałow ie sławili w olność religijną, kiedy Francuzi głosi­
li wyzwolenie seksualne. Później zaś, gdy angielscy radykałowie zajęli się wyzwo­
leniem seksualnym , Francuzi oddaw ali się już orgii, chaosowi i przemocy, czego
sym bolem stało się bestialskie zam ordow anie księżnej de Lamballe. Obywatele
dopiero co powstałej republiki zaczęli dawać wyraz swojemu pojm ow aniu wolności
poprzez obwiązywanie sobie głów jeszcze ciepłymi w nętrznościam i ściętych przez
siebie ofiar, drapując je niczym turbany. Żądze i nam iętności zaćm iły umysły we
Francji, a M ary W ollstonecraft, która nadal przyznawała, że teoretycznie takie
coś m oże się zdarzyć, zwłaszcza w jej w łasnym życiu, nie była w stanie dostrzec,
iż dotyczy to rów nież jej politycznych idoli. Zupełnie jakby ciągle jeszcze trw ało
pełne euforii lato 1790 roku, W ollstonecraft postanow iła wyjechać do Francji
jesienią roku 1792, kiedy rozgryw ające się tam w ydarzenia świadczyły o tym,
że weszły one na drogę n ieuchronnie w iodącą od wyzwolonego seksu do śmierci.
Kiedy W illiam Roscoe, rów nież radykał i członek kręgu osób skupionych wokół
Josepha Johnsona, przyniósł M ary wieści o w rześniow ych m asakrach, zbyła go,
uważając je za chwilową aberrację w postępie Postępu i przyrów nała rew olucjoni­
stów do dzieci, które m ogą skaleczyć się ostrym narzędziem , poniew aż nie potrafią
jeszcze właściwie się nim posługiwać:

błagam cię, abyś nie przyłączał się do m iałkiego stada rzucającego o d iu m na w iecz­
n otrw ałe zasady, dlatego że któreś ze zwykłych narzędzi rew olucji okazało się zbyt
ostre. Dzieci zawsze zrobią sobie krzyw dę, kiedy sięgają p o ostre narzędzia. U b o ­
lewać należy, że na razie fale m orza opinii publicznej w zburzyć m oże jedynie sil­
ny wiatr, gw ałtow ne poryw y n am ię tn o śc i1".

Innym i słowy, em ocje i nam iętności były politycznie niezbędne, aby w zbu­
rzyć bezw ładne m asy i zm obilizow ać je do przyłączenia się do rewolucji. W liście
do Roscoe brakuje jednak jakiejkolwiek świadom ości, że owe nam iętności, raz roz­
budzone, m ogą w ydostać się poza kontrolę rozum u. To sam o dotyczy tego, że
pozbaw ione kontroli em ocje m ogą wyrządzać krzywdę. Zam iast przyjąć za ostrze­
żenie upokarzające odrzucenie jej awansów przez rodzinę Fuselich, W ollstonecraft
postanow iła całkow icie popuścić w odze swoim uczuciom i na oślep uwikłać
się w sytuację, którą z pow odu swego angielskiego wychowania i obyczajów błęd ­
nie oceniła i interpretow ała. Joseph Johnson zam ów ił u niej książkę o rewolucji
francuskiej. O kazała się ona jed n ą z najm niej udanych w dorobku W ollstonecraft.
Popełniła błąd, bo postanow iła opisać ją od sam ego początku, nie przedstawiając
jednocześnie w ydarzeń, które rozgryw ały się na jej oczach. Były też i inne powody,
56 RO ZD ZIA Ł 3.

dla których nie była w stanie zapoznać się z ow ym tekstem i przyjąć go do w iado­
mości. Nigdy nie przyjęła poglądów m arkiza de Sade za własne i dlatego nie mogła
ot tak, po prostu przyklaskiwać tem u, czego była świadkiem - taką postawę łatwiej
jest bow iem przyjąć na odległość. W krótce wiedziała już dostatecznie dużo, aby
stwierdzić, że rewolucja, która w łaśnie wkraczała w swój krwaw y okres, odpow ia­
da oczekiw aniom w ielebnego Pricea i ludzi z kręgu jego zwolenników. Zarazem
jednak nie potrafiła odrzucić własnych rewolucyjnych ideałów i przyznać racje
Burkeowi. R ezultatem takiej postaw y była niespójna książka, kom pletnie nietra-
fiająca w sedno rozgrywających się właśnie w ydarzeń.
Porażka ta m iała również przyczyny n atury osobistej. Tradycyjna m oralność
głosiła zawsze, że nam iętność i pożądanie zaćmiewają umysł. W przypadku m o ­
tywacji, którym i kierow ała się W ollstonecraft, podejm ując decyzję o wyjeździe do
Francji, rzeczywiście tak się rzeczy miały. Umowa, którą zawarła z Johnsonem na
napisanie książki, była po części następstwem kom prom itującego dla niej uwikłania
się w relacje z rodziną Fuseliego, ale także ledwie zawoalowanym pretekstem dla
seksualnej turystyki. „W Paryżu m ogę na jakiś czas wziąć sobie m ęża i rozwieść
się, kiedy m oje niestałe serce zatęskni znow u do starych przyjaciół”. T rudno o b ar­
dziej jaskraw y dow ód na to, że W ollstonecraft całkowicie opacznie odczytywała
sytuację we Francji. D okładnie w chwili, kiedy seksualna nam iętność przeradzała
się tam w krw aw y chaos, ona najwyraźniej sądziła, że m oże tam dać upust sek­
sualnem u pożądaniu, zaszaleć, a później bez najm niejszego szwanku wrócić do
kraju. D ośw iadczenie m iało jej dać bolesną nauczkę, ale w początkow ym okresie
swojej wycieczki na kontynent W ollstonecraft nie była chyba zdolna w inny spo­
sób odrobić czekającej ją lekcji. Podobnie jak m arksiści, którzy na początku lat
dw udziestych XX wieku pielgrzym ow ali do Moskwy, W ollstonecraft postrzega­
ła rewolucję francuską jako okazję dla zaspokojenia własnych nam iętności z dala
od oczu angielskiej opinii publicznej i w towarzystwie podobnych jej idealistów.
 ROZDZIAŁ 4

PARYŻ, 1792

października 1792 roku, m niej więcej w tym sam ym czasie, kiedy

m zadurzenie M ary W ollstonecraft w H enrym Fuselim sięgnęło apo-
f geum i rychło potem się skończyło, m arkiz de Sade napisał traktat
o paryskich szpitalach. W ywarł on tak dobre w raże
kolegach-rew olucjonistach z kom uny Sekcji Pik, że przedrukow ali go i rozesłali
do pozostałych czterdziestu siedm iu paryskich Sekcji. Sade poszedł za ciosem
i kilka dni później, 2 listopada, napisał następny pam flet Idée sur le mode de la
sanction des Loix. O pow iadał się w nim za jednoizbow ym zgrom adzeniem u sta­
wodawczym , które m iało zastąpić uw ięzionego wówczas króla. Zajął tym samym
zupełnie odm ienne stanowisko od tego, które głosił rok wcześniej, głosząc potrzebę
pow ołania dwuizbowego parlam entu, na w zór tego, który funkcjonow ał w Anglii.
We Francji był to początek procesu odw racania się i odchodzenia od wszystkiego,
co angielskie.
Pamflet pośw ięcony szpitalom był początkiem politycznej kariery markiza.
W tej dziedzinie, przynajm niej początkow o, odnosił większe sukcesy niż jako dra-
m atopisarz. Siedem m iesięcy wcześniej, 5 m arca, sankiuloci zakazali wystawiania
jego sztuki Le Suborneur. W ydarzenia w yniosły Sadea na scenę rzeczywistych wy­
darzeń, on zaś szybko zorientow ał się, że jego talent dram atopisarski, a także
aktorski, bardzo przydają m u się podczas rozgrywającej się właśnie psychodram y
francuskiej rewolucji.
M ary W ollstonecraft przybyła do Paryża p o chm urnego grudniow ego dnia
1792 roku, w sam ą porę, aby na w łasne oczy zobaczyć, jak króla Francji, obecnie
nazywanego obywatelem K apetem , pow ozem zw anym we Francji fiacre, w Anglii
zaś dorożką, w ożono w tę i z pow rotem na rozpraw y związane z wytoczonym
m u procesem o zdradę. Jako że p a n n a W ollstonecraft przyjechała do Francji,
58 R O Z D Z IA Ł 4.

aby napisać książkę o rewolucji, nie poznaw szy uprzednio naw et elem entarnych
podstaw francuszczyzny, najsilniejsze w rażenia, które wówczas przeżywała, miały
czysto wizualny charakter. O dziewiątej rano 26 grudnia ujrzała króla Francji, który
przejechał p o d jej oknem . Uderzyła ją jego godność oraz cisza, którą podkreślał
jeszcze od czasu do czasu dźw ięk bębnów ; ogrom ne w rażenie wywarły też na
niej opustoszałe ulice oraz św iadom ość, że oto cały Paryż - tak sam o jak ona -
przygląda się zza zam kniętych okien królowi jadącem u na proces, a ostatecznie
podążającem u na śm ierć. M im o to W ollstonecraft pozostała rew olucjonistką.
Wielkie wrażenie wywarła na niej godność francuskiego ludu, którego język pozo­
stawał dla niej wówczas całkowicie niezrozum iały - nie potrafiła „wydobyć z siebie
ani słowa” i była tak „oszołom iona otaczającym i ją dźw iękam i”, że „co wieczór”
kładła się do łóżka „z bólem głowy”1. „Pokłoniłam się m ajestatowi ludu” - n a ­
pisała do Johnsona - „szanując przyzw oitość jego zachowań, całkowicie zbieżną
z m oim i w łasnym i odczuciam i”. N astępnie - co tru d n o w ytłum aczyć, biorąc pod
uwagę jej republikańskie poglądy - w ybuchła płaczem na w idok króla „godniej
niż tego oczekiw ałam po jego charakterze siedzącego w dorożce wiozącej go na
spotkanie ze śm iercią”.
D uchow ą córką purytanów , którzy ścięli króla Karola, zbliżające się kró-
lobójstwo w strząsnęło bardziej niż się spodziew ała. W ollstonecraft powiedziała,
że unosząc w zrok znad listu, k tó ry właśnie pisała, „za przeszklonym i drzw iam i
naprzeciwko jej krzesła” ujrzała czyjeś oczy i - co bardziej prorocze - „wygrażające
jej zakrwawione dłonie”. Ponieważ nie m ógł to być któryś ze służących, których p o ­
mieszczenia znajdowały się w odległej od jej pokoju części budynku, Wollstonecraft
uznała, że były to w ytw ory jej pobudzonej w yobraźni - być m oże wizja wydarzeń,
które dopiero m iały nadejść. W yciągnęła stąd wniosek, że dobrze byłoby m ieć przy
sobie kota albo inne żywe stw orzenie jako antidotum na w szechobecne poczucie
śm ierci. „Śm ierć p o d w ielom a przerażającym i p o staciam i zaw ładnęła m oim i
fantazjam i. Kładę się do łóżka i pierw szy raz w życiu nie jestem w stanie zmusić
się do zdm uchnięcia świecy”2. Rychło m iała odkryć, że rewolucyjne nam iętności
zaczęły żyć w łasnym życiem.
21 stycznia 1793 roku, niecały m iesiąc po przyjeździe W ollstonecraft
Paryża, król Ludwik XVI został ścięty naprzeciw ko pozbaw ionego głowy posągu
swojego ojca; szafot ustaw iono na Placu Rewolucji, który dziś nosi nazwę Placu
Zgody (Place de la Concorde). W ollstonecraft najw idoczniej nie była świadkiem
egzekucji, w ydarzenia niezwykle przecież istotnego dla jej opracow ania pośw ięco­
nego rewolucji - w liście do Ruth Barlow w spom ina o egzekucji tylko przelotnie,
a fragm ent, w którym owa w zm ianka się pojawia, pośw ięcony jest dywagacjom na
tem at tego, że w dalszym ciągu nie rozum ie języka francuskiego. W ollstonecraft
opuściła dotychczasowe miejsce zam ieszkania i przeprow adziła się do rodziny
Christie. O bracała się teraz głównie w środow isku anglojęzycznych radykałów,
Anglików i A m erykanów o zdecydow anie republikańskich zapatryw aniach.
Przebywając w Paryżu, odnow iła znajom ość z Thom asem Paine, który zbiegł
do Francji przed czekającym go w Anglii procesem sądowym. Również w Paryżu
PARYŻ, 1792 59

poznała Helenę M arię W illiam s, poetkę o rewolucyjnych poglądach, której dzie­

ła były inspiracją dla m łodego W illiam a W ordsw ortha. W ordsw orth w grudniu
1791 roku pojechał do O rleanu, aby spotkać się z panną W illiams; po przybyciu na
m iejsce dow iedział się jednak, że wyjechała ona do Paryża, aby z bliska przyjrzeć
się rewolucji. W ordsw orth spotkał się z kapitanem Beaupuyem, który zapoznał go
z ideam i republikanów. Przebywając w O rleanie, W ordsw orth poznał też m łodą
kobietę, A nnette Vallon; początkiem ich stosunków było udzielanie jej lekcji a n ­
gielskiego, końcem zaś spłodzenie dziecka.
C órka W ord sw o rth a u ro d ziła się p ó źną jesienią 1792 roku; na chrzcie
otrzym ała im ię Caroline. Poeta nadal nie pałał chęcią poślubienia m atki dziec­
ka, zdążył już wydać pieniądze, a na dodatek sytuacja polityczna drastycznie się
zm ieniła. Anglicy, których dw a lata wcześniej fetowano jako heroldów wolności,
teraz byli postrzegani jako wrogowie stanu. N iedługo później Anglia wypow ie­
działa Francji wojnę i taka sytuacja utrzym ała się przez kolejne dwadzieścia dwa
lata, aż do klęski N apoleona. U niem ożliw iło to W ordsw orthow i zrealizowanie
planów sprow adzenia A nnette oraz ich córki do Anglii, gdzie m ieli w spólnie
zamieszkać. Kiedy pow rócił do Anglii, jedyną perspektyw ą pracy, jaką wówczas
miał, była posada w m inisterstw ie. T rudno by m u jed n ak było ją otrzym ać, gdyby
pojął za żonę rzym ską katoliczkę, z którą m iał na dodatek nieślubne dziecko. Być
może właśnie dlatego po opuszczeniu A nnette nie od razu wróci! do kraju. Niewy­
kluczone, że był ciekaw wydarzeń, które się rozgryw ały w Paryżu. Cokolwiek nim
kierowało, pew ne jest, że przebywał w stolicy całe miesiące, a wraz z pogarszaniem
się sytuacji politycznej słabło jego postanow ienie o poślubieniu A nnette. O statecz­
nie W ordsw orth w rócił do Anglii p o d koniec gru d n ia 1792 roku. Data ta zbiega
się z term in em w yjazdu M ary W ollstonecraft do Paryża; m ożna wręcz ujrzeć
oczym a w yobraźni dwoje angielskich radykałów, którzy mijają się, podróżując na
pokładach statków płynących po w odach Kanału w przeciwległych kierunkach.
Miało to także w ym iar symboliczny. Na przełom ie wieków W ordsw orth całkowicie
odżegnał się od w yznaw anego w m łodych latach radykalizm u, stając się uosobie­
niem kulturowego i politycznego konserwatyzm u. Grzechy młodości, niczym nigdy
niezaleczona rana, były istotnym natchnieniem dla jego późniejszych dzieł, a ich
praw dziwa historia ujaw niona została dopiero w latach dw udziestych XX w ie­
ku. Traum a w yw ołana przez pierw szą rewolucję seksualną była na tyle głęboka
i pow ażna, że w przypadku W ordsw ortha, a zwłaszcza Shelleya, została w yparta
i całkowicie zatajona przed opinią publiczną. W 1793 roku W ordsw orthow i było
jednak jeszcze bardzo daleko do wyzwolenia się spod u roku radykalizm u. Co wię­
cej, na początku tego roku jego poglądy stały się jeszcze bardziej skrajne za sprawą
książki, która okazała się największym w ydarzeniem w ydaw niczym tam tych dni.
13 lutego 1793 roku na półkach londyńskich księgarni pojawiła się książka
G odw ina zatytułow ana An Enquiry Concerning the Principles o f Political Justice.
W zależności od p u n k tu w idzenia był to najwłaściwszy albo najbardziej chybiony
m om ent dla ukazania się dzieła głoszącego i wychwalającego idee oświecenia.
Z łudzenia, które żywili angielscy jakobini, porów nać m ożna do przesadnie roz­
60 RO Z D Z IA Ł 4.

dętego balonu, k tó ry m ógł w każdej chwili pęknąć z hukiem za sprawą coraz

niebezpieczniejszych dla jego istnienia w ydarzeń w ogarniętej rewolucyjnym w rze­
niem Francji, gdzie rew olucja p o d koniec lata i na początku jesieni 1792 zdecy­
dow anie zm ieniła kurs, w kraczając na ścieżkę przem ocy i terroru. 19 grudnia
1792 roku, n a m iesiąc p rz e d egzekucją L udw ika XVI, naczelny p ro k u ra to r
L ondynu oskarżył Thom asa P ainea o działalność wywrotową, Paine zaś uciekł
przed procesem do Francji, aby przyłączyć się do toczącej się tam , coraz bardziej
krwawej rewolucji.
To, co m arkiz de Sade zauważył we Francji, G odw in w ypow iedział w Anglii.
Fizyka N ew tona, będąca fundam entem myśli oświecenia, m a im plikacje natury
seksualnej. Skoro człowiek jest m ach in ą zbudow aną z m aterii, a porusza nią elek­
tryczność, wówczas m ałżeństw o - uświęcony związek m iędzy m ężczyzną i kobietą
- nie m a większego sensu w Anglii aniżeli we Francji. G odw in, który w większym
stopniu zgorszył tym tradycjonalistów niż zdopingow ał rew olucjonistów , w i­
dział w „instytucji m ałżeństw a”

system oparty n a oszustw ie; a ludzie, którzy z p rem edytacją m ylnie osądzają sp ra ­
wy w łasnego codziennego życia, w każdej innej kw estii n ieu ch ro n n ie m uszą m ieć
ułom ny osąd ... P onadto m ałżeństw o jest spraw ą w łasności i najgorszą ze w szyst­
kich jej odm ian. Tak długo, do p ó k i k o n k retn e instytucje zabraniają dw óm ludzkim
istotom podążać za głosem ro zu m u , p rzesądy są żywe i m ają się dobrze. D opóki
dążę, aby zawłaszczyć dla siebie kobietę o raz nie pozw olić sąsiadow i udow odnić,
że jego zasługa jest większa i zbierać tego owoce, w inien jestem p o dtrzym yw ania
najw strętniejszego ze w szystkich m o n o p o li3.

Pisząc te słowa, G odw in był jeszcze kawalerem . N a jego korzyść jako czło­
w ieka należy zapisać, że kiedy zm ienił stan cywilny, zrew idow ał także swoje p o ­
glądy. Jako filozofowi jed n ak chwały m u to nie przynosi. Przekonania podobne do
przytoczonych powyżej skłoniły Leslie Stephena do stw ierdzenia, że jego filozofia
była m ydlaną bańką, która pękła w zetknięciu z rzeczywistością. Poglądy Godw ina
na tem at relacji m iędzy obu płciam i m iały korzenie w rewolucji we Francji, nie
pow inno więc zatem dziwić, że postrzeganie jej przez Anglików i ich stosunek
do tych w ydarzeń były przyczyną zarów no popularności oraz w yniesienia idei
G odw ina, jak i ich upadku.
Tuż po w ydaniu swej książki G odw in z dnia na dzień stał się sławny. Po uka­
zaniu się jego pracy o sprawiedliwości politycznej odnotow ał w swoim dzienniku:
„Nigdzie nie byłem kim ś nieznanym ”. „Świecił jak słońce na firm am encie” - napi­
sał o nim W illiam Hazlitt, a angielscy jakobini, niczym ćm y ciągnące do światła,
pukali do jego drzw i i poddaw ali się urokow i jego idei. W ordsw orth w liście do
pew nego studenta, rów nie m łodego jak on, doradzał mu: „Odłóż podręczniki do
chem ii i koniecznie przeczytaj G odw ina”4. D w a lata po w ydaniu książki angielscy
jakobini nadal znajdow ali się p o d przem ożnym w pływ em publikacji G odwina.
Radykał Crabb R obinson w roku 1795 napisał: „wiosną tego roku przeczytałem
książkę, która dokonała zw rotu w m oim m yśleniu i rezultacie odm ieniła bieg
PARYŻ, 1792 61

mego życia - książka ta, która często m iała ogrom ny w pływ na m łodych tego p o ­
kolenia, w niezasłużone popadła teraz zapom nienie... W pełni w niknąłem w jej
ducha, podziw iam ją p o n ad wszystkie inne i za nią gotów nawet jestem zostać
m ęczennikiem ”5.
Słowa R obinsona świadczą, że gw iazda G odw ina spadła z literackiego fir­
m am entu rów nie szybko, jak na nim zabłysła. D okonało się to także za sprawą
W ordsw ortha, Southeya i C oleridgea; mieli oni rychło zm ienić opinię na tem at
Godw ina oraz zaprzeczyć wyznawanym w m łodości ideałom, których genezą w obu
przypadkach była rewolucja, na tym jed n ak historia się nie skończyła. M łodsze
pokolenie pisarzy rom antycznych, zwłaszcza zaś Shelley, m iało pod wieloma wzglę­
dam i spełnić przewidywania Robinsona; zostali m ęczennikam i niepoham owanych
oraz nieznających żadnych ograniczeń pasji, uczuć i nam iętności.
Jednocześnie, jakby udow adniając słuszność tez B urkea i pom yłkę G o­
dw ina, rewolucja we Francji skutkow ała okru tn y m i i n ader krw aw ym i eksce­
sami. Z im ą 1792-1793 roku R obespierre najpierw podburzył paryski m otłoch
do splądrow ania m iejskich w ięzień i w ym ordow ania osadzonych w nich ludzi,
później zaś zadbał o um ocnienie swojej władzy. Klimat polityczny sprzyjał wtedy
błyskaw icznem u w yniesieniu ku władzy, ale także rów nie szybkiem u zakończeniu
kariery na szafocie. M arkiz de Sade uznał, że w polityce dokonał się szczególnie
dziw aczny i zdum iew ający zwrot, kiedy jego, najsławniejszego więźnia Bastylii,
nieoczekiwanie, z dnia na dzień, m ianow ano sędzią. 8 kwietnia 1793 roku Sade oraz
dziew iętnastu innych obywateli m ianow ano sędziam i w sprawie sfałszowanych
asygnat. „Nigdy nie zgadniesz” - napisał do G aufridyego - „Jestem sędzią, tak,
sędzią!... Oskarżycielem! Któż by się tego spodziew ał?... Jak widzisz, umysłowo
dojrzew am i zaczynam nabierać m ąd ro ści... Pogratuluj mi, a nade wszystko nie
zaniedbaj przysłania pieniędzy dla m onsieur le juge, w przeciw nym razie niech
m nie diabli, jeżeli na śm ierć cię nie skażę”6.
M arkiz de Sade zażartow ał w spraw ie skazania G aufridyego na śm ierć,
ale w m arcu 1793 roku w raz z ustanow ieniem kom itetów rewolucyjnych i try ­
bunału rewolucyjnego nie trzeba było być sędzią, żeby kogoś wpędzić w kłopoty
i ściągnąć m u na głowę realne niebezpieczeństw o. Po latach, kiedy arystokra­
tycznym dziedzictw em i całym m ajątkiem m arkiza zarządzali M ontreuilow ie,
czyli rodzina jego żony, obywatel Sade zyskał stanowisko umożliwiające m u zemstę
za niespraw iedliw e potraktow anie. W yczuwając niebezpieczeństw o, które zawisło
nad całą rodziną, w apartam encie Sadea pojaw ił się jego sędziwy teść.
Również w m arcu 1793 roku we Francji doszło do pierwszego w ybuchu
zorganizow anego o p o ru przeciw ko Rewolucji. W sierpniu roku 1792 wszyscy
duchow ni, którzy odm ów ili złożenia przysięgi lojalności, zostali deportow ani.
G rupę takich właśnie duchow nych w ym ordow ano w Paryżu. Ci, którzy odm ówili
złożenia przysięgi i udało się im ujść śm ierci, zeszli do podziem ia. Prowadzili in ­
tensywną agitację przeciwko rewolucji; bunt tlił się, aż w końcu w ybuchnął płom ie­
niem w zachodniej części kraju, kiedy władze usiłow ały wcielić do wojska trzysta
tysięcy m ężczyzn, aby walczyli przeciw ko obcym najeźdźcom . Kiedy na początku
62 R O Z D Z IA Ł 4.

m arca oznajm iono zam iary władz, w ybuchły zamieszki, a m ężczyźni w wieku
poborow ym pouciekali z m iast i w lasach organizow ali się w większe grupy. 11,12
i 13 m arca zaatakowali, zdobywając St. Florent, C hanzeaux, M achecoul i Challans,
później zaś także każde większe m iasto tego regionu. Siły republikańskie całkowicie
zaskoczyła nie tylko zaciekłość, z jaką pow stańcy walczyli, ale przede wszystkim
ich nieprzejednana w rogość w obec rewolucji. Po raz pierw szy rew olucja była
pow ażnie zagrożona i to nie za spraw ą obcych w ojsk opłacanych przez wygnaną
francuską arystokrację, lecz przez tych sam ych chłopów i rzemieślników, którzy
m ieli być jej najw ażniejszym i beneficjentam i. Z p u n k tu w idzenia republikanów,
fakt w ybuchu pow stania był tym bardziej zdum iew ający i konsternujący, że jego
inspiracją była w iara katolicka, z której ludzi tych jakże niedaw no wyzwolono.
W iosną 1793 roku, m niej więcej w ty m sam ym czasie, kiedy w W andei w ybu­
chło pow stanie i około czterech m iesięcy po przybyciu do Paryża, kiedy w Anglii
na literackim firm am encie rozbłysła gwiazda G odw ina, a m arkiz de Sade rozpoczął
karierę sędziowską, M ary W ollstonecraft, wedle słów G odw ina, „weszła w ten ro ­
dzaj związku, którego skrycie pragnęło jej serce”7. Jej w ybrańcem był G ilbert Imlay,
am erykański aw anturnik „bez zobow iązań m ałżeńskich”, agent firm y Scioto Land
D evelopm ent, k tóry napisał dobrze przyjętą książkę o Kentucky, a w krótce po
niej wydał powieść The Emigrants („Emigranci”) będącą, w brew tytułowi, traktatem
o zaletach wolnej m iłości i rozw odu.
Romans m ógł był rozgorzeć natychm iast, nie była to jednak miłość od pierw ­
szego wejrzenia; w istocie, p o d w ielom a w zględam i rzecz m iała się dokładnie
odw rotnie. W ollstonecraft sp o tk ała Im laya u Barlow ów (G odw in podaje, że
u C hristiech) i uznała za aroganta oraz egocentryka, stopniow o jednak m agia
uczucia spow odow ała, że ośla głowa Denka* zm ieniła się i teraz W ollstonecraft
uznała, że Im lay jest nie tylko atrakcyjny, ale w ręcz nie sposób się m u oprzeć. 12
kw ietnia, kiedy Brytyjczycy pospieszyli z pom ocą kontrrew olucjonistom w Tu-
lonie, wszystkim cudzoziem com zakazano w yjazdu z Francji. Anglicy, obywatele
kraju pozostającego w stanie wojny z Francją, byli szczególnie narażeni na zadenun-
cjowanie oraz w trącenie do więzienia. A m erykanom , jako sojusznikom w rew olu­
cyjnej walce Francuzów przeciw ko Anglii, aresztow anie nie zagrażało. Imlay, aby
uchronić i zabezpieczyć W ollstonecraft przed niebezpieczeństw em , zarejestrował
ją w amerykańskiej am basadzie jako swoją żonę, chociaż ślubu nie mieli. To fikcyjne
m ałżeństw o wydawało się być spełnieniem oczekiw ań W ollstonecraft, która gło­
siła przecież, że chciałaby wziąć sobie m ęża tylko na jakiś czas. Stopniowo jednak
krótkotrw ałość związku stała się ostatnią rzeczą, jakiej by pragnęła. M ary padła
ofiarą nam iętności, o której niefrasobliw ie pisała w liście, w którym w spom inała
0 znalezieniu sobie m ęża „na trochę”. W owym czasie nadal była jeszcze dziewicą
1 rozw odząc się o uczuciach zw iązanych z seksualnością, opierała się głównie
na lekturach; nie liczyła się i nie brała p o d uwagę więzów, które chcąc nie chcąc
pow stają m iędzy osobam i utrzym ującym i kontakty seksualne. Bez względu na

Postać z dram atu Szekspira Sen nocy letniej (w oryg. „Bottom”, w niektórych przekładach
postać ta nazywana jest Spodkiem) (przyp. tłum.).
PARYŻ, 1792 63

głoszone rewolucyjne poglądy i przyzwolenie, którego za ich sprawą sobie udzieliła,

W ollstonecraft związała się z m ężczyzną fizycznie atrakcyjnym , ale odrażającym
m oralnie. Pod koniec czerwca, kiedy pow stał jej pierw szy dłuższy list do Imlaya,
W ollstonecraft była gotow a przeprow adzić się do w spólnego odosobnionego
dom u w N euilly sur Seine, gdzie spędzili idylliczne lato, zaspokajając przy tym
swoje seksualne pożądanie. W tym sam ym czasie Francuzi w Paryżu nadal zaspo­
kajali własne, znacznie bardziej krw aw e żądze. Rok wcześniej, latem 1792 roku
lady Palm erston zauważyła raptow ną zm ianę w nastrojach paryżan; optym izm ,
który czasem sięgał w ręcz euforii, tuż p rzed w rześniow ym i rzeziam i zastąpiła
„pośród ludu atm osfera wściekłości i sam o w ynikających się tego konsekw encji”,
która ją „bardzo zaniepokoiła”8.
W 1793 roku nastroje te powróciły, ale M ary nie zauważyła tego, nazbyt p o ­
chłonięta radością, którą daw ały jej rozkosze m ałżeństw a, cóż z tego, że w istocie
nieistniejącego; jednocześnie zaś pracow ała nad, wedle jej słów, „wielką książką”,
którą zatytułow ała A n Historical and Moral View o f the Origin and Progress o f the
French Revolution. O statecznie okazała się ona rów nie „wielka”, jak jej związek
z Imlayem. Latem 1793 roku M ary nabrała zwyczaju spacerować w ieczoram i po
lasach w okolicach Nelly, nie zważając na przestrogi i ostrzeżenia, których udzielał
jej ogrodnik. Człowiek ten najw idoczniej się do niej przywiązał; ścielił jej łóżko
i przynosił swej p ani w inogrona.
R om ans skończył się razem z upływ em lata. We w rześniu M ary oznajm iła,
że jest w ciąży. Krótko po tym Im lay zaw iadom ił ją, że m usi w yjechać w intere­
sach do H aw ru, k tó ry w tam tym czasie nosił nazwę Havre Marat. Z perspektyw y
czasu wydaje się oczywiste, że ciąża M ary była pow odem zerw ania ich związku.
Imlay był libertynem i poszukiw aczem seksualnych przygód, a głowę m iał nabi­
tą republikańskim i poglądam i na m ałżeństw o, identycznym i jak te, które w tym
sam ym czasie głosił i p o p ularyzow ał w A nglii W illiam G odw in. Dlatego też
nie m iał najm niejszego zam iaru wiązać się z jakąkolw iek kobietą, naw et jeśli
nosiła w łonie jego dziecko. Nie chciał też jed n ak otw arcie się do tego przyznać,
pragnąc zapew ne uniknąć nieprzyjem nych scen i nie chcąc zamykać przed sobą
drzwi. Tak więc p o d pretekstem prow adzenia interesów po prostu zniknął, p o ­
zostawiając M ary na kolejne tygodnie i m iesiące jej ciąży pole do domysłów, cóż
też m ogło go na ta k długo zatrzym ać. Rychło zaczęła dawać wyraz irytacji z tego
pow odu w listach, których treść i ton zjednały jej sym patię kolejnych pokoleń
fem inistek. „U ptaków, kiedy k u ra ogrzewa m łode, sam iec zostaje przy niej, aby
jej dodać otuchy; m ężczyźnie jed n ak wystarczy spłodzić dziecko, aby zgłaszać do
niego pretensje. M ężczyzna jest tyranem !”5.
Jesień 1793 roku W ollstonecraft spędziła w Paryżu; czekała na pow rót Imlaya.
Robespierre tym czasem um o cn ił się u władzy i krew popłynęła ulicam i jeszcze ob­
fitszym strum ieniem . T rudno w yobrazić sobie dogodniejszą sposobność i miejsce
dla obserw ow ania rewolucji oraz pisania jej historii. Teraz jednak, zapewne wskutek
osobistego cierpienia z pow odu porzucenia jej po tym, jak zaprzeczyła samej sobie,
ulegając w łasnym żądzom i nam iętnościom , M ary po prostu nie była w stanie
64 RO Z D Z IA Ł 4.

zajmować się rewolucją, ani tym bardziej jej zrozum ieć. Jeżeli wyczuwała związek
m iędzy seksualnym i nam iętnościam i a krw aw ym i politycznym i w ydarzeniam i,
a dow odów n ań m iała w okół siebie aż nadto, zatrzym ała to wyłącznie dla siebie.
16 p aź d z ie rn ik a 1793 roku, dziesięć m iesięcy p o śm ierci m ęża, M arię
A ntoninę także zawleczono na szafot i ścięto. Tego m iesiąca M ary W ollstone-
craft w ybrała się pieszo z Neuilly do Paryża; przechodząc przez Plac Rewolucji
poślizgnęła się i om al nie upadła. Spojrzała p o d nogi i zobaczyła, że cały plac jest
śliski od krw i rozlanej podczas niedaw nych egzekucji. Nie była już w stanie nad
sobą zapanować, „uczuciom , które nosiła w duszy, dała wyraz pełnym oburzenia
krzykiem ”10. W tam tym czasie m ów ienie, co się myśli, było wysoce nierozw ażne
i niebezpieczne, szczególnie zaś w przypadku Angielki. G dyby zaniepokojony
towarzysz w porę jej stam tąd nie odciągnął, bardzo praw dopodobne, że jej krew
zmieszałaby się z tą, która pokryw ała b ru k placu. Terror szalał w najlepsze, a M ary
W ollstonecraft nie była już w stanie pojąć, co dzieje się wokół niej. Z pew nością
nie m iało to nic w spólnego z tezam i wielebnego Richarda Pricea, który porów ­
nał rewolucję francuską z bezkrw aw ą C hw alebną Rewolucją w Anglii. W ollsto­
necraft przyjechała do Francji z p rzekonaniam i ukształtow anym i przez treści
zawarte w kazaniu Pricea. G dyby nie w dała się w rom ans z Imlayem, być może
zrewidowałaby część poglądów, którym dała wyraz w ataku na Burkea, dzięki tem u
zyskując bardziej realistyczny ogląd rozgrywających się wokół niej wydarzeń. Stało
się jed n ak inaczej i M ary nigdy w istocie nie zdołała zrozum ieć znaczenia tego,
czego była św iadkiem we Francji.
23 lipca 1793 ro k u d o k o n a ła się o stateczn a m etam o rfo za m ark iza de
Sade w republikanina - został przew odniczącym Sekcji Pik. Niecały miesiąc później
utracił to stanowisko; zm uszono go do rezygnacji, ponieważ odm ówił opowiedzenia
się za zastosow aniem „potw ornych, nieludzkich środków ”. Lever stawia hipotezę,
że m ogło tu chodzić o zniszczenie W andei albo przeniesienie M arii A ntoniny do
Conciergerie, co było rów noznaczne z posunięciem się o krok dalej w sprawie p o ­
stawienia jej przed trybunałem rew olucyjnym i skazaniem na śmierć. Okazuje się,
że autor 120 dni Sodomy zdaniem swoich kolegów-rewolucjonistów nie był dosta­
tecznie żądny krwi. N a odchodne ocalił życie rodzinie Nontreuilów, umieszczając
ich na „liście oczyszczenia”. Ponieważ nie sprawdził się jako kat, Sade pow rócił do
filozofii i literatury, gdzie m ógł w p ełni dać upust swej zaciekłości. 9 października
1793 roku na quasi-religijnej uroczystości, podczas której palono kadzidła pod
popiersiam i zam ordow anych bohaterów, wygłosił Mowę do cieniów Marata i Le
Peletiera. O śm ielony odniesionym sukcesem, 15 listopada przypuścił frontalny
atak na religię; w tedy to sześć sekcji, łącznie z Sekcją Pik Sadea, odrzuciło wszel­
ką religię za wyjątkiem religii wolności. Sade w zdragał się przed rozlewem krwi,
ale ateizm zawsze był m u bliski i p o d wielom a względami stanow ił rdzeń i sedno
jego przekonań bądź ich braku. Przed Konwentem powiedział:

W naszych św iątyniach R ozum zastępuje M aryję, a kadzidło palo n e u kolan c u ­

dzołożnicy zapłonie już tylko u stóp bogini, k tó ra zerw ała nasze k ajd an y ... Filozof
PARYŻ, 1792 65

już od daw na śm iał się p o tajem n ie z m ałpiarstw katolicyzm u, ale jeśli ośm ielał się
m ów ić głośno, m inisterialn y despotyzm rychło zm uszał go do m ilczenia w lochach
Bastylii. Jakże tyrania m ogłaby nie popierać przesądu? I jedno, i d ru g ie w ykarm iło
się w tej sam ej kołysce, oboje są dziećm i fanatyzm u, obojgu służyły bezużyteczne
istoty, kapłani w św iątyni i m onarchow ie na tronie, te sam e podstaw y mając, m u ­
siały w zajem nie się w spierać1

Świeżo zyskaną sławę politycznego m ów cy w ykorzystał Sade dla głoszenia

filozofii rewolucyjnego państw a - które z n atu ry swej jest zaprzeczeniem zarów ­
no religii, jak i m oralności - wysławiając nam iętność jako obywatelską cnotę.
Dwa lata później Sade sform ułuje ową ideę w bardziej rozbudow any i pełniejszy
sposób. Tym czasem jed n ak nazbyt oddał się polityce i nie zauważył, że popełnił
był nader pow ażny i niebezpieczny dla siebie błąd. W swojej mowie, dając nieskrę­
powany wyraz w yznaw anem u przez siebie ateizmowi, m arkiz ogłosił, że „człowiek
jest ostatecznie ośw iecony”. Niestety, tydzień wcześniej R obespierre postanow ił
z dniem 21 listopada zakończyć antychrześcijańską kam panię. Sade ponow nie stał
się persona non grata i 18 Frim airea roku II (czyli 8 grud n ia 1793 roku) kolejny raz
go aresztowano. Tym razem osadzono go w daw nym klasztorze m agdalenek i tam
internow ano; wszystkie cele były już zapełnione, um ieszczono go więc w jedy­
nym wolnym pom ieszczeniu, a była nim latryna. W niej spędził Sade kolejne
sześć tygodni. M arkiz przekonał się, że rewolucyjna sprawiedliwość stosuje o wiele
bardziej drakońskie m etody niż te, których dośw iadczył w Bastylii ze strony fu n k ­
cjonariuszy ancient regimeu. Czekając na egzekucję, Sade spotkał tam śm ietankę
francuskiej arystokracji; spędzał czas na rozm ow ach i dyskusjach o literaturze
i polityce. 8 stycznia dow iedział się, że zgilotynow ano jego wydawcę Girouarda.
Tydzień później M ary W ollstonecraft - wówczas w drugim trym estrze cią­
ży - zm ęczona czekaniem na pow rót Imlaya do Paryża postanow iła pojechać do
Hawru, gdzie Im lay przebyw ał w interesach. Całą jesień spędziła na analizowaniu
ich związku; w spom inała o tym w listach, a rezultat jej rozważań nie napaw ał n a ­
dzieją. We w rześniu napisała: „O statnio stale jesteśm y z dala od siebie. Pojawiasz
się i już Cię nie ma. Ó w żart niesie w sobie słony sm ak rozwagi; bo chociaż pisać
zaczęłam radośnie, łzy m elancholii napłynęły do oczu i w nich pozostały, a ciepła
czułość w m ym sercu szepce, że jesteś jednym z najlepszych stw orzeń na tym
świecie”12. Serce W ollstonecraft, choć czułe, walczyło z um ysłem , którego w er­
dykt w sprawie Imlaya - nawet na tym wczesnym jeszcze etapie rozgryw ki między
nim i - był jednoznacznie negatywny. „Przekonałam się, że pod pewnym względem
m am więcej rozum u niż ty, potrafię bow iem bez żadnego gw ałtow nego jego w y­
silenia odnajdyw ać pożyw kę m iłości w tym sam ym o wiele dłużej niż ty jesteś do
tego zdolny. D roga do m oich zmysłów prow adzi przez serce, ale wybacz! Sądzę,
że czasem do tw oich prow adzi ona na skróty”13.
27 m arca 1794 roku Sadea przeniesiono do kolejnego w ięzienia, tym razem
do Picpus, w którym rów nież przetrzym yw ano arystokratyczną klientelę, między
innymi żonę księcia O rleanu, człowieka, który podburzał do rewolucji i zyskał sobie
66 RO Z D Z IA Ł 4.

przydom ek Philippe Egalité do czasu, kiedy i jego dosięgły rewolucyjne represje.

26 lipca 1794 roku Fouquier-Tinville, niesławnej pam ięci naczelny prokurator
okresu W ielkiego Terroru, w ydał akt oskarżenia przeciw ko Sadeowi, zarzucając
mu, że pozostaw ał „w zm ow ie i utrzym yw ał korespondencję z w rogam i republi­
ki”, a także był „nikczem nym satelitą” spisku obywatela K apeta zmierzającego do
obalenia rewolucji. Karą za to m ogła być tylko śm ierć i już nazajutrz oskarżonych
powieziono na szafot. Kiedy dotarli na miejsce straceń, okazało się jednak, że Sadea
nie m a w gronie skazańców. Strażnik, który m iał go zabrać na egzekucję, nie znalazł
m arkiza w jego celi. Niewiele brakow ało, a ocalałoby także pozostałych dw udzie­
stu siedm iu więźniów, gdyż nazajutrz pow szechny b u n t przeciw rządom Terroru
doprow adził do jego zakończenia, a R obespierre został ścięty. Sadea ostatecznie
uw olniono z w ięzienia 15 października, kiedy b u n t przeciwko Robespierreowi,
znany jako przew rót 9 Therm idora, trw ał już w najlepsze. Sade był ponow nie wolny,
ale poniew aż m usiał zapłacić za trzysta dw anaście dni pobytu w więzieniu, znów
popadł w długi.
W czerw cu 1794 roku, w szczytowym okresie W ielkiego Terroru, G odw in
odpow iedział jed n em u ze swoich korespondentów - który oczekiwał, że teraz,
kiedy rewolucja francuska ukazała swoje praw dziw e (i krwawe) oblicze, G odw in
ją skrytykuje - broniąc R obespierrea jako „wybitnego dobroczyńcy ludzkości”14.
W sierpniu 1794 roku, kiedy R obespierre leżał już w grobie, a przew rót therm ido-
riański cieszył się w ielkim poparciem , Im lay w yjechał z L ondynu do Paryża, aby
na m iejscu przekonać się, jak się rzeczy mają. W stolicy Francji spotkał się z Mary,
która 14 m aja urodziła ich dziecko. D ziewczynka otrzym ała im ię Frances, w skró­
cie Fanny, na p am iątk ę przyjaciółki jej m atk i z dzieciństw a. W ollstonecraft
pow iedziała Ruth Barrow, że w brew tem u, co pisała wcześniej, znajduje „wielką
przyjem ność w byciu m atką”. Była też w dzięczna za „nieustającą czułość mojego
najtkliwszego przyjaciela” i w spom niała o „świeżej więzi” jako o błogosławieństwie.
Imlay m iał jed n ak inny stosunek do więzów m ałżeńskich - świeżych bądź nie -
i w krótce po przyjeździe do Paryża znow u był w drodze pow rotnej do Londynu,
uprzednio zapewniwszy Mary, że w ciągu kilku m iesięcy przyśle po nią i dziecko.
Po jego wyjeździe nadszedł najsm utniejszy okres w życiu M ary W ollstone­
craft. Zbiegł się on w czasie z jed n ą z najsroższych zim we współczesnej historii.
Pozostawiona w Paryżu samej sobie, w ubóstwie i zimnie, szukała pocieszenia w pi­
saniu listów, w których analizow ała swój związek z Imlayem. Nie należały one do
tych, z których otrzym ania m ógł się ucieszyć. Sednem ich treści było coraz wy­
raźniejsze uśw iadom ienie sobie, że M ary i jej córka są Imlayowi obojętne. M ary
kochała go całym sercem, on zaś po prostu wykorzystał ją jako chwilową przyjem -
nostkę. Ich związek trw ał latem 1793 roku i skończył się, kiedy M ary oznajm iła
mu, że jest w ciąży, a stało się to akurat wtedy, gdy zaczęła traktować ich relacje
napraw dę serio. Jej wcześniejsze poglądy, w myśl których nikogo nie m ożna zm u­
szać do pozostaw ania w związku, kiedy w zajem ne uczucia wygasły, w kontekście
narodzin dziecka, będącego jego ow ocem wydawały teraz się puste i w ydum ane.
Im lay odszedł, a ona m usiała sam a dźwigać owe brzem ię. W tym sam ym czasie
PARYŻ, 1792 67

William G odw in przygotow yw ał drugie w ydanie Political Justice, w którym sporo

miejsca poświęcił instytucji małżeństwa. Pisał, że niew ierność jest rzeczą wstrętną,
kiedy zostanie ujaw niona. Coś podobnego na pew no z chęcią usłyszałby Imlay, ale
dla M ary W ollstonecraft, która spędzała czas na pisaniu listów w nadziei obudzenia
nim i uśpionego jego sum ienia, był to już pogląd absolutnie nie do zaakceptowania.
„Jeśli kiedykolwiek ocknie się w tobie wrażliwość, w yrzuty sum ienia utorują
sobie drogę do twego serca, i kiedy będziesz oddaw ał się interesom albo zmysłowym
przyjem nościom , nagle stanę ci przed oczyma ja, ofiara twojego odstępstwa od pra­
wości”15. Jeden z biografów tw ierdzi, że W ollstonecraft wcieliła się w rolę ducha
Banka, „wzbudzając w czytelniku lekką irytację”16. N ajpraw dopodobniej w spo­
m niana irytacja zależy od wrażliwości czytelnika, ale znacznie trafniejszym pod
tym względem literackim odw ołaniem jest potw ór z Frankensteina, który, kiedy
jego tw órca odm aw ia m u stw orzenia dla niego partnerki, oznajm ia mu: „Będę
z tobą podczas twej nocy poślubnej”. Innym i słowy, sum ienie jest więzią, która
niszczy seksualną przyjem ność. To odwołanie wydaje się szczególnie odpowiednie,
poniew aż Frankensteina napisała dru g a córka M ary W ollstonecraft, której matce
nigdy nie było dane ujrzeć, a która w trakcie pisania swojej książki zapoznała się
z listam i napisanym i przez M ary do Imlaya.
W tym kontekście potw ór niezm iennie uosabia i wyraża to wszystko, co
z trudem przychodziło autorce przyznać przed samą sobą, a w tam tym okresie
życia M ary W ollstonecraft zaczęła rozumieć, że rewolucyjna filozofia zawodzi w ze­
tknięciu z realiam i życia. Nie dość że niczego nie wyjaśnia ani nie tłumaczy, to na
dodatek tym , którzy ją przyjęli, uniem ożliw ia zrozum ienie tego, co w istocie dzieje
się wokół nich. Czyni ich ślepymi, poniew aż jest postacią żądzy, a żądza zaćmiewa
umysł. Nowa filozofia, której lekcje wzięła W ollstonecraft w niełatwej i bolesnej
szkole życia, była po prostu rodzajem racjonalizacji. „Nie m am żadnego kryterium
m oralności” - pisała do Imlaya - „i darem nie sądziłam , że uczucie, które kazało ci
podążać za czyjąś kostką [sic!] lub stąpnięciem, może być uświęconą podstawą zasad
lub afektu. Moje jest zupełnie odm iennej natury, nie ostałoby się sile twego sarka­
zmu. Uczucie, które żywię, nadal jest uświęcone. Jeżeli jakaś część m nie przetrw a
nieszczęścia, które m nie dotykają, będzie nią czystość uczuć. Popędliwość twych
zmysłów jako źródło zasad może skazać cię na zwykłe, zwierzęce pożądanie”'7.
Dla Imlaya m oralność była w yłącznie racjonalizacją pożądania. Ci, k tó ­
rzy wyznawali ów pogląd i zgodnie z nim postępow ali, w edług myśli ośw iecenio­
wej byli m achinam i - o tym w łaśnie m ówili m arkiz de Sade i La M ettrie. M ary
dopiero po urodzeniu dziecka zaczęła postrzegać seksualność w innych niż tylko
m echanistycznych i skoncentrow anych na przyjem ności kategoriach. Pisząc do
Imlaya, starała się opisać i artykułow ać filozofię będącą zaprzeczeniem tego, w co
sam a wierzyła i co jako angielska zw olenniczka i orędow niczka rewolucji seksu­
alnej głosiła wcześniej:

Pobudzenie zmysłów, nam iętności i w nioski rozum u łączą ludzi, ale w yobraź­
nia to praw dziw y ogień u k radziony z niebios, żeby ożywić zim ne, z gliny ulepione
68 RO Z D Z IA Ł 4.

stw orzenie, źródło w szystkich tych pięknych uczuć, które prow adzą ku zachwytowi,
czyniąc ludzi otw artym i na innych dzięki otw arciu ich serc, nie zaś po to, aby wiedli
próżniacze życie, kalkulując, ile przyjem ności m oże dostarczyć im społeczeństw o18.

Kolejny raz stykam y się tutaj z obrazem , który pojawi się później we Fran­
kensteinie. P od ty tu ł tej książki - „W spółczesny P rom eteusz” - naw iązuje do
elektryczności traktow anej jako ogień ukradziony z niebios. W przeciwieństwie
do B eniam ina F ran k lin a i podziw iających jego ek sperym enty les philosophes
W ollstonecraft niezm iennie stara się połączyć oświeceniowe w yobrażenia z m o ­
ralnym dziedzictw em Z achodu, którego m iejsce usiłowały zająć oświeceniowe
idee. Zam iast posługiwać się pojęciam i new tonow skim i, aby uzasadniać nim i brak
m oralności - na tym bow iem polegała istota oświecenia - W ollstonecraft cały czas
stara się rehum anizow ać pożądanie, łącząc je z głosem serca. Krytyka mężczyzn
jako takich, a Imlaya w szczególności, nadała jej dziełom ton bliski współczesnem u
fem inizm ow i, jednak istota jej argum entacji zm ierza w przeciw ną stronę: „Znasz
m oją opinię na tem at m ężczyzn, wiesz, że uw ażam ich za typow ych tyranów i że
najrzadszą rzeczą na świecie jest spotkać m ężczyznę, którego delikatność uczuć
pozw ala m u panow ać n ad pożądaniem ”19. Innym i słowy, m ężczyźni są tyranam i,
poniew aż nie potrafią panow ać n ad swym pożądaniem . To ono nim i rządzi. Po­
stawa, którą W ollstonecraft przedstaw ia w swojej diatrybie skierowanej przeciwko
mężczyznom, podobnie jak jej atak na Burkea, opiera się na tradycyjnej moralności
i psychologii. Z adaniem rozum u jest panow anie n ad nam iętnościam i i poprzez
podporządkow anie ich sobie, uczynienie użytecznym i w ludzkich przedsięw zię­
ciach, w taki sam sposób, w jaki człowiek niegdyś ujarzm ił konia, oswoił psa
i opanow ał ogień. Ci, którzy uczynić tego nie potrafią, są istotam i ludzkim i tylko
pozornie. Są również, o czym napisała jej córka we Frankensteinie, potw oram i.
„Czy zawsze będzie m nie to prześladow ało?” - pyta Imlaya - czy nigdy nie odnajdę
azylu, w którym zadowolona odpocznę? Jak możesz uwielbiać ciągłe fruwanie to tu
to tam , każdego kolejnego d nia w chodzić w nowy, zim ny i obcy świat? Dlaczego
owych ciepłych em ocji, za spraw ą których naw et teraz oczy zaszły m i łzami, nie
zwiążesz z pojęciem dom u? To tylko jest czułością i uczuciem - wszystko pozostałe
to jedynie człowieczeństwo naelektryzow ane w spółczuciem ”20.
Widzimy, że znów powraca tutaj pojęcie elektryczności, tym razem w połowie
drogi między jej objawieniem się za sprawą rewolucyjnego naukowca, Beniamina
Franklina, a postacią potw ora, którego stworzył doktor Frankenstein. Im dłużej
Wollstonecraft zastanawiała się nad osobowością Imlaya i jego zachowaniem, tym wy­
raźniej widziała w nim typowego mężczyznę i ludzką pomyłkę, człowieka, którego
niepoham ow ane żądze i nam iętności uczyniły karykaturą tego, kim m ógłby być:

Z a jed n o z najpow ażniejszych nieszczęść m ego życia zawsze uw ażałam to, że

nie poznałam cię w cześniej, zanim przesyt uczynił tw oje zm ysły tak w ybrednym i,
że niem al zam knęło to każdą czułą drogę sen ty m en tu i uczucia, które prow adzą
do tw ego w spółczującego serca. M asz serce, mój przyjacielu, jed n ak gnany p o ry w ­
PARYŻ, 1792 69

czością w ew nętrznych uczuć w w ulgarnych ekscesach szukasz zaspokojenia, k tó ­

ry m jedynie serce obdarzyć cię m oże21.

Jeśli zadziałała tu jakaś tajem nicza siła, to opierała się ona na tradycyjnym
przesłaniu Zachodu. Z anim zachcianki i pożądanie przem ienią się w miłość, muszą
zostać w ysublim ow ane przez rozum :

W iem , że zwykli ludzie o silnych, zdrow ych i niew ybrednych żądzach p o trz e ­
bują różnorodności, aby u n ik n ąć nudy, w yobraźnia bow iem nigdy nie użycza m a ­
gicznej różdżki, aby żądzę p rzem ienić w m iłość u m o cn io n ą przez rozum . O ch, mój
przyjacielu, nie znasz niew ym ow nej rozkoszy, cudow nej przyjem ności, która rodzi
się z h arm o n ii uczucia i pożądania, kiedy cała dusza i zmysły podporządkow ane
są żywej w yobraźni, która każde uczucie czyni delikatnym i ekstatycznym . Tak,
oto em ocje, nad którym i przesyt nie m a żadnej w ładzy i przyw ołania których n a­
w et rozczarow anie pozbaw ić uro k u nie potrafi; bez w yrzeczenia jed n ak one nie
istnieją. O w e em ocje, silniejsze lub słabsze, w ydają m i się cechą w yróżniającą ge­
niusza, podstaw ą sm aku oraz cudow nego delektow ania się p ięknem natury, o czym
stado zwykłych zjadaczy chleba oraz dzieciorobów na pew no nie m a pojęcia22.

Choć wówczas o tym nie wiedziała, kariera literacka M ary W ollstonecraft

dobiegała już końca - napisze jeszcze tylko jedną książkę. Stało się tak wskutek jej
przedwczesnej śm ierci, ale były też inne powody. Imlay traktow ał ją wyjątkowo
podle, a to spow odow ało, że przyjęła poglądy będące zaprzeczeniem tych, które
są źródłem rewolucji. Rewolucja francuska stworzyła scenariusz rozwoju wszyst­
kich późniejszych w yw rotow ych ideologii. Stały się one ostatecznie swoistymi
przypow ieściam i rewolucji, wedle których nam iętności (chłopi) obalają króla
(rozum ), aby ustanow ić raj na ziemi. W edle takiej koncepcji, jedynym złem jest
ucisk, a wszystkie środki, które służą jego zniesieniu, są usprawiedliwione. To samo
odnosi się do środków podjętych przeciwko agentom ucisku; m ogą oni oczeki­
wać identycznego losu, jak ten, który stał się udziałem katolickich duchow nych,
zabitych bądź okaleczonych przez rew olucyjny m otłoch. W ollstonecraft w swoich
listach przedstaw ia postawę, która przeczy jej w łasnem u postępow aniu. N am ięt­
ność, o ile nie okiełzna jej rozum , jest destrukcyjna. N iekontrolow ana, w zawie­
rusze sprzecznych dążeń i żądz, niszczy nie tylko k o nkretną osobę, ale również
polis - M ary widziała to na własne oczy w Paryżu. Co ważniejsze jednak, niszczy
ona także i umysł, który zaspokajanie nam iętności uznał za najwyższe dobro:

Ale czy nie jest m ożliw e, że nam iętność przyćm iew a twój um ysł, tak jak to czy­
ni z m oim ? - czy nie pow inieneś pow ątpiew ać, że owe zasady są w istocie tak
„wygórowane”, jak je określiłeś, i czy nie służą w yłącznie tw ojem u zadow oleniu?
Innym i słowy, czy słuszne jest nie mieć żadnych zasad w p o stępow aniu oprócz p o ­
dążania za sw ym i zachciankam i, d ep tan ia uczucia, które rozbudziłeś i oczekiwań,
które wyzwoliłeś?2’.
70 RO Z D Z IA Ł 4.

Rzeczywiste niebezpieczeństwo polega na tym , że rozum , próbując uzasadnić

i usprawiedliwić oddaw anie się przyjem nościom , dokonuje autodestrukcji. Umysł
pozbywa się rozum u, stara się bow iem pozbyć poczucia winy, które nieuchronnie
towarzyszy folgowaniu swoim zachciankom i pożądaniom . „Strzeż się oszustw
nam iętności! Nie zawsze u d a ci się wygnać z um ysłu św iadom ość, że postąpiłeś
niegodziwie i uciec się do wybiegu, aby zatuszować postępek, dla którego nie znaj­
dziesz wymówki. Czy praw da i zasady w ymagają takich pośw ięceń?”24. Jeśli wziąć
p o d uwagę wnioski, do których doszła Mary, analizując swój związek z Imlayem,
nie jest do końca oczywiste, czy m ogła kontynuow ać karierę literatki, nie obrażając
tych samych ludzi, którzy dotąd byli jej najzagorzalszymi czytelnikami. Nie m ogła­
by napisać przychylnej rewolucji książki, nie przecząc własnej uczciwości i tem u,
czego nauczyło ją traktowanie, jakiego doświadczyła ze strony Imlaya, jednocześnie
nie m ogła też napisać książki rewolucji całkowicie nieprzychylnej, nie odcinając
się od swojego wydawcy i kręgu radykałów, którzy udzielali jej wsparcia. I tak,
aby uporać się jakoś z nękającym i ja bolesnym i dylem atam i, sięgnęła po znacznie
drastyczniejsze sposoby ich rozwiązania.
W kw ietniu 1795 roku w róciła z córką do Londynu. Imlay, nie dość że
sam ją o to poprosił, to wysłał także swojego służącego, który m iał jej tow arzy­
szyć w podróży. Jeżeli W ollstonecraft m iała jakiekolw iek złudzenia, że jej pow rót
do L ondynu oznacza odzyskanie serca Imlaya oraz ciepła dom ow ego ogniska,
nadzieje zostały niem al natychm iast zniweczone, odkryła bow iem , że, jak to ujął
G odw in, Im lay zam ieszkał z „m łodą aktorką z wędrow nej tru p y teatralnej”. Mając
być m oże w pam ięci podjętą kiedyś przez siebie próbę zorganizow ania ménage â
trois z panem i panią Fuseli, W ollstonecraft zaproponow ała nawet, aby ona i ak­
torka podzieliły się Im layem , poniew aż jest on ostatecznie ojcem jej córki. Kiedy
jed n ak ta śm iała oferta została przez Imlaya odrzucona, M ary uznała, że kres jej
cierpieniom m oże położyć tylko śmierć.
W październiku 1795 roku, nie będąc już w stanie dłużej znosić cierpienia,
które swoją sam olubnością i lekceważeniem zadawał jej Imlay, M ary Wollstonecraft
postanow iła utopić się w Tamizie. W iedziała, że w Londynie przy rzece zawsze
jest dużo ludzi i ktoś m ógłby ją uratow ać. Aby tego uniknąć, wynajęła łódź i po-
w iosłowała do Putney; tam najpierw spacerow ała w ulew nym deszczu, a kiedy
przem okła do suchej nitki, rzuciła się w w ody rzeki. Cierpiąc na poły z pow odu
braku pow ietrza, na poły ze strachu, m iotała się niczym korek utrzym yw ana na
pow ierzchni przez gorset, o którym tyle złego napisała w Wołaniu oprawa kobiety.
W końcu dwóch robotników wyciągnęło ją z w ody i zabrało do pobliskiej gospody;
tam przyszła do siebie i postanow iła żyć dalej.
M niej więcej w tym sam ym czasie, kiedy M ary W ollstonecraft usiłowała
popełnić sam obójstwo, we Francji znow u w ybuchło pow stanie; tym razem stłu­
m ił je m łody korsykański żołnierz N apoleon Bonaparte. M arkiz de Sade nie m iał
pojęcia o problem ach, które przeżyw ała W ollstonecraft, a nawet gdyby je znał,
zapewne wcale by się nim i nie przejął. W iedział natom iast, że w W andei rewolucja
m a najpoważniejszego i najsilniejszego w ew nętrznego wroga. Mając to na uwadze,
PARYŻ, 1792 71

ponow nie chwycił za pióro i napisał klasyczną już dzisiaj mowę, uzasadniającą
istnienie w szystkich rew olucyjnych rządów. Z atytułow ał ją: Francuzi, jeszcze
jeden wysiłek, jeżeli chcecie stać się republikanami, któ rą ostatecznie dołączył,
i słusznie, do swego pornograficznego trak tatu Filozofia w buduarze. Sade, inaczej
niż W ollstonecraft, nie wyciągnął żadnych wniosków z surowej szkoły seksualnych
doświadczeń. Spłodził dzieci, ale ojcowskie dośw iadczenie ich narodzin jest czymś
abstrakcyjnym w porów naniu z tym , czego przy porodzie dośw iadcza matka. N aj­
ważniejsza różnica m iędzy W ollstonecraft i Sadeem - odzw ierciedlająca różnice
m iędzy Anglią i Francją tam tych czasów - leżała w ich stosunku do m oralności.
W ollstonecraft zachow ała dostatecznie dużo z m oralnego dziedzictw a Zachodu,
aby stało się ono częścią jej życiowego dośw iadczenia; tradycyjne postaw y nadal
m iały dla niej konkretny sens. D ekadencja Sadea spow odow ała natom iast, że
przyjął za swoje takie poglądy polityczne, które w spółgrały z jego dekadencką
m oralnością.
Żadne z nich jed n ak nie było w stanie wykroczyć poza postaw y i idee, które
kultura Zachodu przekazała im w spadku. Sade potrafił co najwyżej postawić tra ­
dycyjne w artości na głowie, a to jest sednem i istotą wszystkich rewolucji, zarówno
politycznych, jak i seksualnych. „Kondycja człowieka m oralnego to stan spokoju
i pew ności, kondycja człowieka niem oralnego to stan ustaw icznego w zburze­
nia, w jakim republikanin utrzym yw ać w inien stale społeczeństwo, do którego
należy” - napisał Sade. Słowa te m ogłyby zostać zapożyczone z Państwa Bożego św.
Augustyna, nie zaś z Filozofii w buduarze, skąd w istocie pochodzą. Celem Sadea
nie jest obalenie tego, co m iał do pow iedzenia św. Augustyn, lecz postaw ienie na
głowie sensu jego słów. Najważniejszym fragm entem dalszej części tego cytatu jest
stwierdzenie, że nieustanny niepokój „popycha” rew olucjonistę „i utożsam ia go
z nieustającym w zburzeniem , w jakim republikanin pow inien stale utrzym ywać
społeczeństw o, do którego należy”.
Św. A ugustyn w czasach upadku Im perium Rzymskiego zrewolucjonizował
i uwspółcześnił antyczną ideę wolności, łącząc ją z m oralnością. W dziele Państwo
Boże napisał: „Dlatego dobry człowiek, chociaż jest niew olnikiem , jest wolny, ale
człowiek nikczem ny, choćby był królem , jest niew olnikiem . Nie służy bowiem
tylko jednem u panu, ale, co jest gorsze, tylu panom , ile m a przyw ar”. Augustyn
zrew olucjonizow ał koncepcję wolności, łącząc ją z m oralnością: człowiek nie jest
niew olnikiem z natury ani za sprawą prawa, jak tw ierdził Arystoteles. W olność jest
funkcją jego m oralności. Człowiek m a tylu panów, ile m a przywar. To odkrycie
stało się fundam entem najbardziej wyrafinowanej postaci społecznej kontroli, jaką
znamy, a m arkiz de Sade był pierwszym , który sform ułow ał jej podstawowe zasady.
Podobnie jak św. A ugustyn, de Sade rów nież uważał, że w olność jest pochodną
m oralności. Dla m arkiza jed n ak w olność oznaczała wolę odrzucenia wszelkich
zasad m oralnych. Idea wyzwolenia człowieka z m oralności m iała daleko idące
konsekwencje, a wszystkie one były zbieżne z w ykorzystaniem seksu jako form y
społecznej i politycznej kontroli, której wizje przedstawił de Sade we wspom nianym
tekście Francuzi, jeszcze jeden w ysiłek....
72 R O ZD ZIA Ł 4.

Logika tego jest dostatecznie czytelna: ci, którzy chcieli wyzwolić człowieka
od nakazów ładu m oralnego, w skutek niepow odzenia musieli w jakiś sposób za­
panow ać nad społeczeństw em , gdyż uw olnione libido n ieuchronnie prowadziło
je ku anarchii, czego dow odem były w ydarzenia we Francji. Rewolucyjne państwo
m usi szerzyć w śród swoich obywateli niem oralność, o ile pragnie podtrzym ać stan
ciągłego wzburzenia, który stanowi zarzewie rewolucji. M oralność oznacza spokój,
ten zaś kładzie kres rewolucyjnej gorączce. Dlatego właśnie państw o m usi pro m o ­
wać niem oralność. W ziąwszy p o d uwagę, że człowiek m a naturalną i niezm ienną
skłonność do szukania przyjem ności, niem oralnością kongenialnie służącą m an i­
pulacji jest am oralność związana z seksualnością. Dlatego państw o rewolucyjne,
0 ile pragnie pozostać praw dziw ie rewolucyjne i pew nie sprawować władzę, musi
propagow ać seksualną rozwiązłość.
Oczywiście, w ciągu ponad dwustu lat techniki te stawały się coraz bardziej wy­
rafinowane, aż ostatecznie doprowadziły do stworzenia świata, w którym ludzi nie
trzym a się w szachu siłą m ilitarną, lecz zręcznym m anipulow aniem ich żądzami
1 namiętnościam i. Aldous Huxley we wstępie do Nowego wspaniałego świata napisał:
„W miarę, jak zanika wolność polityczna i ekonomiczna, swoboda seksualna wydaje
się wzrastać w stopniu, który to kompensuje”. Twierdzenia Sadea korespondują z po­
glądami Huxleya: najlepszym sposobem, aby ludzie nie zauważyli, że tracą wolność
polityczną, jest zaspokojenie ich seksualnych pragnień. Św. Augustyn i Sade zgodzi­
liby się, że zachowania moralne mają pewne polityczne następstwa; oboje zgodziliby
się również, iż pewne polityczne następstwa mają też zachowania niemoralne. Na
pewno natomiast nie zgodziliby się w sprawie koncepcji idealnego państwa. Augustyn
stosuje w tej kwestii fundam entalne rozróżnienie. O to z jednej strony jest państwo
Boże, które w imię miłości do Niego zgodzi się na zagładę. Z drugiej zaś strony ist­
nieje państwo ziemskie, które w im ię miłości do samego siebie zgodzi się tępić Boga.
Sade, apostoł ateizmu, był z pewnością rzecznikiem i orędownikiem drugiego z nich.
Ponieważ państw o Boże opiera się na chrześcijańskiej miłości i służebności jako
najwyższych ideałach, państwo ziemskie, jako jego przeciwieństwo, może opierać się
tylko na władztwie. Św. Augustyn jasno dał tem u wyraz na samym początku swego
dzieła: „Państwo ziemskie pożąda władzy nad światem i... chociaż narody chylą
kark w jego jarzmie, nim samym włada jego własna żądza władzy”.
Libido D om inandi, bo tak to brzm i w oryginale łacińskim , stanowi isto­
tę rew olucyjnego państw a. Kiedy Lever przyw ołuje tekst Francuzi, jeszcze je ­
den w ysiłek... i uznaje, że jest on „niczym innym , jak sprow adzeniem do absurdu
teorii rewolucji i radykalnym szyderstw em z jakobińskiej filozofii”25, okazuje się
o wiele bardziej przenikliw y aniżeli sam tekst, który najwyraźniej swoją szczero­
ścią w prow adza go w zakłopotanie. W Francuzi, jeszcze jeden w ysiłek... m arkiz de
Sade uzasadnia racje istnienia rew olucyjnego państw a, które jest nie do odróżnie­
nia od augustiańskiego państw a ziemskiego, opiera się głównie na zaspokajaniu
nam iętności oraz libido dom inandi, jako ich najważniejszej postaci: „W zburzenie,
myśleli ci m ądrzy prawodawcy, nie jest stanem m oralnym ; m usi być jednak stanem
perm anentnym w republice”26.
PARYŻ, 1792 73

Potencjał kontroli oraz stanu w zburzenia zm ienia się jednak, kiedy seksu­
alność zostaje uw olniona i zaczyna funkcjonow ać jako bodziec „ciągłego ruchu”.
W istocie, poniew aż rew olucyjny reżim opiera się na obaleniu m oralności, może
istnieć jedynie dzięki w ykorzystyw aniu seksualności w taki w łaśnie sposób. To,
co prezentuje się nieokrzesanem u m otłochow i jako wolność, jest w rzeczywisto­
ści tylko form ą politycznej kontroli. M arkiz de Sade nie pozostaw ia co do tego
żadnych wątpliwości: „Likurg i Solon, w pełni prześw iadczeni, że skutkam i nie-
przyzwoitości jest utrzym yw anie obywatela w stanie niemoralnym, niezbędnym
dla funkcjonow ania republikańskiego rządu, nakazywali dziewczętom pokazywać
się nago w teatrze”27.
Postępow anie Sadea, p odobnie jak W eishaupta, jest odbiciem klasycznej
tradycji, tyle że postaw ionej na głowie. Pojęciem kluczowym, zarów no w przy­
padku Sadea, jak i chrześcijańskiego Z achodu, jest pogląd, że stanem człowieka
m oralnego jest stan spokoju; poniew aż nie znajduje się w ruchu, nie sposób nim
kierować i kontrolow ać go z zew nątrz. N ieustanny ruch będący cechą rew olucjo­
nisty jest jego buntem przeciwko porządkow i m oralnem u. Bunt ów stanowi z kolei
źródło ruchu, nosząc w sobie zalążek kontroli i podporządkow ania, wystarczy
bow iem m anipulow ać pożądaniam i rew olucjonisty poprzez kontrolow anie jego
nam iętności, a kiedy to się powiedzie, zyskuje się nad nim władzę. Sade łatwo
doszedł do tych samych wniosków.
Innym i słowy, żądza jest siłą, która uniem ożliw ia obyw atelom republiki
popadnięcie w bezw ład spokoju, będącego p o chodną stosow ania się do nakazów
i zasad porządku m oralnego. W tym m iejscu dochodzim y do próby objaśniania
nieznanego przez nieznane. O ba systemy polityczne są sam odzielne i niezależ­
ne. M oralność w iedzie ku porządkow i - nam iętności prow adzą do rewolucji.
Z rew olucyjnego p u n k tu w idzenia żądza jest rzeczą dobrą, poniew aż żywi się
nią republikańskie w zburzenie i niepokój, republikanizm zaś także jest dobry, bo
on z kolei rozbudza żądzę. Tak więc m am y tu do czynienia ze zracjonalizow aniem
pożądania równocześnie jako narzędzia „wyzwolenia” i kontroli. Z tej perspektywy
to, co dotąd wydaw ało się patologią, jawi się jako społeczna norm a:

Jesteśmy przekonani, że skoro rozw iązłość jest n atu raln y m ciągiem tych skłon­
ności, nie tyle chodzi o zw alczenie owej n am iętności, co o ułożenie sposobu sp o ­
kojnego jej zadow alania. M usim y więc się zająć uporządkow aniem tej dom eny
i zadbać o to, by obyw atel, którego p o trzeb a zbliży do przed m io tó w pożądania,
m ógł się z nim i do woli oddaw ać w szystkiem u, do czego nam iętn o ść go skłania,
nie kiełznając ich niczym , b o nie m a żadnej n am iętności w człowieku, która by
bardziej niż ta potrzebow ała rozw iniętej i pełnej sw obody251.

O to m am y tu w skrócie podstaw ę i uzasadnienie pornograficznych rozry­

wek właściwych kulturze konsum pcyjnej, która zdom inow ała świat pod koniec
drugiego tysiąclecia naszej ery. Jej istotą jest stw orzenie odpow iednich w aru n ­
ków, dzięki którym nam iętności m ogą zostać łatwo zaspokojone, przy czym ktoś
czerpie z tego korzyści. „Wolność” wedle takiego sposobu m yślenia nie oznacza
74 RO Z D Z IA Ł 4.

zdolności postępow ania zgodnego z nakazam i rozum u, lecz raczej um iejętność

zaspokajania w ystępnych nam iętności, a to z kolei jest rów noznaczne z tym,
że w każdym akcie realizow ania swojej „wolności” człowiek staje się niew olnikiem
zaspokajanego popędu, żądzy albo nam iętności. Rychło jasne się staje, że poglą­
dy Sadea to p o d w ielom a w zględam i tylko fizyka, jak zresztą sam to przyznaje.
C złow iek bezw olnie ulegający n am iętn o ścio m p rzy p o m in a pozbaw ioną woli
cząstkę elem entarną, poniew aż to rozum , a zwłaszcza m oralność, stanowią jedyne
źródło jego um iejętności pokierow ania sam ym sobą. Z chwilą kiedy folgowanie
nam iętnościom zyskuje status definicji „wolności”, staje się ona tożsam a ze znie­
w oleniem , albow iem ten lub ci, którzy kontrolują ludzkie nam iętności, mają nad
człowiekiem władzę. W olność - taka, jak ją pojm uje de Sade - daje początek
najbardziej podstępnej i zdradzieckiej form ie kontroli nad człowiekiem, jaką zn a­
my, a to dlatego, że polega ona na skrytym m anipulow aniu jego nam iętnościam i.
N a tym polegał geniusz oświeceniowej myśli politycznej, która w istocie nie jest
niczym więcej, jak fizyką w ystępku: w znieć nam iętności; kontroluj człowieka.
O to ezoteryczna d oktryna ośw iecenia doskonalona przez kolejne dwa stulecia,
obecna we wszystkim , o d psychoanalizy, poprzez reklam ę do pornografii; istot­
ną rolę odgryw a także w Kulturkam pf. Sade doskonale rozum ie, że wyzwolenie
seksualne skutkuje w ładzą n ad społeczeństw em , a wyzwolenie to oraz będąca
jego funkcją m ożliwość m anipulow ania ludzkim i nam iętnościam i są podstaw ą
nieustającej rewolucji, którą będzie życie we Francji, a dokona się to z chwilą kiedy
Francuzi „staną się republikanam i”.
Sade napisał:

Ż adna nam iętność nie w ym aga rów nie wiele wolności jak seksualna rozwiązłość,
tu człowiek lubi rozkazywać, lubi, by go słuchano, lubi otaczać się niew olnikam i g o ­
tow ym i go zaspokoić na każde skinienie; otóż, za każdym razem , gdy nie pozw olicie
człowiekowi zaspokoić w skrytości potrzeby despotyzm u, jaką n atu ra w sercu jego
zaszczepiła, przerzuci się dla jej zaspokojenia n a otaczające go przed m io ty i w zbu­
rzy ład społeczny. Dajcież, jeśli chcecie unik n ąć tego niebezpieczeństw a, wolny
upust tym żądzom tyranicznym , które go m im o woli nieu stan n ie trawią; zadow o­
lony z m ożności spraw ow ania swej niewielkiej, ale pełnej w ładzy w w ąskim kręgu
h arem u m łodzieniaszków lub dziewcząt, które wasze starania i jego pieniądze m u
zapew niają, wyjdzie stąd szczęśliwy i pozbaw iony wszelkiej myśli szkodzenia społe­
czeństwu, które tak gorliwie zapew nia m u środki wyżycia się29.

Jak widzimy, m arkiz w ykłada zasady system u, dzięki którem u w ładza może
zjednywać sobie grupy ludzi o rozm aitych zainteresow aniach seksualnych i w ten
sposób utrzym yw ać się u władzy. Jest w tym pew ien paradoks, po części oczywisty,
po części nie. Oczywisty polega na tym , że z chwilą kiedy człowiek uw alnia się
o d nakazów p orządku m oralnego, natychm iast podporządkow uje się despoty­
zm owi tych, którzy wiedzą, w jaki sposób m anipulow ać jego pożądaniam i. O to
istota oświeceniowej władzy: nie zakazywać, ale umożliwiać, stym ulować ruch lub
niepokój i odpow iednio m anipulując ludzkim i pożądaniam i, sterować ich działa­
PARYŻ, 1792 75

niam i. O to polityczny geniusz tego system u władzy, która opiera się na reklamie,
pornografii, badaniach opinii publicznej oraz innych in strum entach, za pom ocą
których kontroluje ona „wyzwolonego” człowieka.
B ernard Berelson, przew odniczący organizacji Population Council pow o­
łanej przez Dawida Rockefellera III, nawiązując do cytatu z W oltera, powiedział:
„Ludzie podnoszą głos przeciw filozofom i słusznie czynią, bo opinia jest królową
świata, a filozofowie rządzą królow ą”3". Berelsonowi m anipulow anie pożądaniam i
seksualnym i oraz opinią publiczną nie były obce. N a początku lat sześćdziesiątych
XX wieku prow adził badania opinii publicznej na tem at stosunku obywateli do
środków antykoncepcyjnych, co ostatecznie doprow adziło do ich ponow nego zale­
galizowania w rezultacie słynnego procesu Griswold vs. C onnecticut. Nigdy jednak,
na przestrzeni wszystkich lat swej świetnej kariery nie zapom niał, ile zawdzięcza
filozofom oświecenia, którzy byli jego poprzednikam i w dziele m anipulow ania
ludzkim i pożądaniam i i poglądam i. „Opinia, królow a świata, nie podlega władzy
królów; to oni są jej pierw szym i niew olnikam i”31 - pisał, cytując Rousseau.
Jedyną w adą tego system u jest jed n ak to, że w gruncie rzeczy nie działa.
N am iętność zawsze dąży do rozbicia ustroju, który nie służy do niczego więcej
ponad system atyczne zaspokajanie potrzeb. I tak, uczniowie liceum , wychowy­
wani w innych w artościach niż seksualny liberalizm , zastrzelili swoich kolegów,
a żaden z ekspertów nie potrafił zrozum ieć, dlaczego nie chcą uczestniczyć w seksu­
alnym konsum pcjonizm ie. To, co przerażające, zarówno w sztuce, jak i w życiu, jest
dow odem , że m odel ośw ieceniow y nie funkcjonuje zgodnie z planem . Pojawienie
się potw ora niezm iennie sygnalizuje szerokie wdrażanie i urzeczywistnianie oświe­
ceniowych ideałów, a każda z ośw ieceniow ych rewolucji m a własnego potw ora3’.
Wyzwolenie seksualne wiedzie do anarchii, chaosu i potworności, chaos zaś
nieuchronnie prowadzi do rozmaitych postaci społecznej kontroli. W ładza, która
prom uje próby okiełznania seksualnego pożądania - w znacznej mierze w taki sam
sposób, w jaki ujarzm iono parę, elektryczność oraz energię atomową - nigdy nie
może być pewna, że nam iętności, które „wyzwoliła”, nie obrócą się przeciw niej.
Zamiast pokoju opartego na ładzie wynikającym z akceptacji jakiegoś porządku, re­
żimy rewolucyjne proponują nam „wyzwolenie” od ograniczeń moralnego porządku;
skutkiem tego jest chaos, później zaś rządy totalitarne. W dziele Sadea odnajdujemy
przewrotne potwierdzenie tez apostoła Jakuba, który w swoim liście opisał, w jaki
sposób dochodzi do zaistnienia w świecie okrucieństw i potworności. Namiętność
skłania do grzechu, a ten, kiedy osiągnie apogeum, niesie ze sobą śmierć. Droga,
która do tego prowadzi, i w tradycji klasycznej, i w myśli oświeceniowej jest taka
sama. Sade pozostaje w sporze ze św. Jakubem jedynie w kwestii wartości, które
uznaje za jej wyznaczniki. Obaj zgadzają się, że pożądanie seksualne pozbawione
ham ulców m oralności prow adzi do m orderstw , terro ru i śmierci. Sade jednak
uparcie postrzega owe zjawiska przez pryzm at seksualnego popędu, tak przem oż­
nego i wszechogarniającego, że nie jest już w stanie widzieć w nich zła. Występek,
a nie własna korzyść, okazuje się siłą sprawczą, która z jednej strony kieruje ludźmi,
z drugiej zaś umożliwia rewolucjonistom m anipulowanie nim i i wykorzystywanie
76 R O Z D Z IA Ł 4.

ich dla własnych celów. Na tym polega wielkie odkrycie oświecenia. Osoby opanowane
seksualnym pożądaniem wiedzą, jak potężna to siła, a Sade to poświadcza. Genialność
myśli oświeceniowej polega na tym, że potrafiła uczynić z niej narzędzie politycznej
kontroli, a było to odkrywcze dlatego, że występek jako narzędzie władzy politycznej
jest instrum entem całkowicie niewidocznym. Ludzie zniewoleni przez własne nam ięt­
ności widzą jedynie to, czego pożądają, nie dostrzegając więzów, które ich żądze im
narzucają. Wyzwolenie seksualne jest zatem idealną form ą kontroli właśnie dlatego,
że jej się zupełnie nie zauważa. Rzeczywistym geniuszem nie był w tym Sade, lecz ra­
czej Adam Weishaupt, założyciel zakonu ilum inatów i pierwowzór literackiej postaci
W iktora Frankensteina. Genialność W eishaupta polega na posłużeniu się występkiem
jako narzędziem przew rotu i jednocześnie sprawowania kontroli nad społecznością.
Geniusz Sadea polega zaś na wyciągnięciu politycznych wniosków z m etod kontroli
stworzonych przez Weishaupta i zastosowania ich w polityce.
8 stycznia 1796 roku, trzy m iesiące po próbie sam obójczej, M ary W ollsto-
necraft, teraz już pogodzona z życiem, zwłaszcza zaś z tym , że będzie je wiodła
bez Imlaya, uczestniczyła w herbatce zorganizow anej przez jej now ą przyjaciół­
kę, M ary Hays. Był tam rów nież obecny W illiam G odw in, wówczas u szczytu
sławy jako autor Political Justice oraz trzym ającej czytelnika w napięciu powieści
Things as They are: or, the Adventures o f Caleb Williams. W ollstonecraft i G odw in
spotkali się już na przyjęciu pięć lat wcześniej, ale sytuacja była w tedy odw rotna.
W ollstonecraft oprom ieniał blask sławy, a G odw in stał w jej cieniu. W yczerpana
i przygaszona pięciom a latam i udręki M ary nie próbow ała tym razem zdom i­
nować rozmowy. Niew ykluczone, że przeżyte przez nią nieszczęścia podniosły
jej wartość w oczach Godwina, a jego właśnie pozyskana sława podziałała podobnie
na W ollstonecraft. Cokolw iek było tego pow odem , faktem jest, że zaczęli widywać
się częściej. Później W ollstonecraft przeprow adziła się do Somers Town, aby być
blisko G odw ina. 14 kw ietnia 1796 roku niezapow iedziana pojaw iła się w dom u
G odw ina przy C halton Street. O d tej chwili spotykali się codziennie, a w połowie
sierpnia ich kontakty m iały już także charakter seksualny. G odw in był w owym
czasie pochłonięty opracow yw aniem własnego system u kontroli urodzeń, który
m iał się okazać tyle sam o warty, co jego pom ysły na polepszenie w arunków życia
społeczeństwa. Rychło okazało się, że W ollstonecraft jest w ciąży. W rezultacie
para stanęła przed dylem atem . Czy pow inni pozostać w ierni swojej filozofii sek­
sualnego ośw iecenia i zrezygnować z m ałżeństw a, które G odw in nazw ał wcześniej
„najw strętniejszym ze wszystkich m onopoli”? A może należałoby ugiąć się przed
społecznym i konw enansam i?
O statecznie konw enanse przeważyły; W ollstonecraft i G odw in pobrali się
29 m arca 1797 roku. Ślub odbył się w kościele św. Pankracego, w bezpiecznym
term inie przed rozw iązaniem , a p ara m ło d a przyznała przed przyjaciółm i, że nie
zrealizowali w praktyce tego, co głosili w teorii. M iało to daleko idące konsekw en­
cje dla następnego pokolenia. M ary W ollstonecraft zachowyw ała się teraz nie jak
zapalczywa fem inistka, lecz niczym potulna żona. „Nigdy nie byłam tak bardzo
zadow olona z siebie, jak wówczas, kiedy ty jesteś zadow olony ze m nie”33.
PARYŻ, 1792 77

25 sierpnia 1797 roku przyszedł czas rozwiązania. Dziecko, dziewczynka,

której dano na im ię Mary, urodziła się pięć dni później. G odw inow ie sprowadzili
akuszerkę, aby asystowała przy porodzie, po części z pow odu wstydliwości Mary,
po części zaś dlatego, że m ieli poczucie, iż przebiegnie on siłam i natu ry i nie b ę­
dzie wym agał interw encji lekarza. Okazało się jednak, że łożysko nie oddzieliło się
od macicy. G odw in wezwał wówczas lekarza położnika, który usunął je kawałek po
kawałku. Tak przynajm niej utrzym yw ał. M ary jed n ak dostała wysokiej gorączki,
co wskazywało na to, że albo łożysko nie zostało całkowicie usunięte, albo w wyniku
przeprow adzonego zabiegu doszło do zakażenia gorączką poporodow ą. G odw in,
sądząc, że wszystko przebiega norm alnie, wyjechał w interesach, ale stan M ary
nagle się pogorszył. Z m arła 10 września.
G odw in pogrążył się w tak głębokiej rozpaczy, że nie był w stanie uczestni­
czyć w pogrzebie, który odbył się 15 września. Po kilku tygodniach jednak znowu
intensyw nie pracował; tym razem pisał w spom nienia o zm arłej żonie. Reputacja
M ary W ollstonecraft m iała szansę pozostać nietkniętą m im o zm iany intelektual­
nego klim atu, która dokonała się, kiedy A nglia zw róciła się przeciwko rewolucji
francuskiej oraz ideom będącym d o m in an tą roku 1793, kiedy Political Justice
była bestsellerem . G odw in jed n ak zadbał swoimi w spom nieniam i, aby tak się
nie stało. O pisał w nich ginekologiczne szczegóły p o ro d u i śm ierci żony w tak
dokładny sposób, że w tam tej epoce było to dla odbiorców praw dziw ym szokiem.
O prócz tego opisał rów nież jej rom ans z Im layem i późniejszy z nim samym,
a uczynił to słowami, które m usiały odstręczyć czytelników, którzy i tak byli już
skłonni upatryw ać w G odw inie i W ollstonecraft osoby w inne upadku angielskiej
m oralności. W zm ianka zaw arta we „w spom nieniach”, że „ani jedno słowo na
tem at religii nie padło z jej ust” w chwili śm ierci, wydaje się być celową prow oka­
cją, m ającą wywołać oburzenie Anglików. I ten zam iar się pow iódł. G azeta „The
A nti-Jacobin Review” zam ieściła artykuł pośw ięcony „w spom nieniom ”, w którym
podsum ow ano i w ytknięto wszystko, co zdaniem autorów było w nich naganne.
Dotyczyło to również poglądów G odw ina na relacje seksualne, poczynając od tego,
że „propaguje on rozwiązłe pożycie m iędzy płciam i”, a kończąc na tym , że jego
zm arła żona pojechała do „naszych w rogów ” i tam , zgodnie ze swoją kochliwą
naturą, opisywała swoje przygody kochanki i utrzym anki.
„The A nti-Jacobin Review” - pism o pow stałe w lipcu 1798 roku dzięki tajnej
dotacji rządowej - uznał za swój cel ujaw nienie i zlikw idowanie jakobińskiego
spisku, który zdaniem jego redaktorów istniał w kraju. W ciągu kolejnych kilku
lat gazeta ta w dużej m ierze zrealizowała swoje zadanie. W wojnie ideologicznej,
która toczyła się w Anglii, spraw a rewolucji poniosła klęskę. Identyczna porażka
spotkała rów nież ideę rew olucji seksualnej. G odw in nie błyszczał już niczym
gw iazda na literackim firm am encie; stał się postacią znienaw idzoną. lego nazw i­
sko zaczęto kojarzyć ze słowem „filozofia”, które przeciętny człowiek wymawiał
z uśm ieszkiem pogardy. Stało się ono, obok nazwiska jego żony, M ary W ollstone­
craft, synonim em ateizm u, zdrady, ekonom icznej redystrybucji i niem oralności
seksualnej. W spom nienia G odw ina pojaw iły się drukiem , kiedy okrucieństw a
78 RO Z D Z IA Ł 4.

W ielkiego T e rro ru były ju ż p o w szech n ie znane. R eakcja n a nie w ykreśliła

wyzwolenie seksualne z publicznego dyskursu, a nazwiska G odw ina i W ollsto-
necraft nierozerw alnie połączyły się w św iadom ości zbiorowej z rewolucyjnym i
teoriam i, które we Francji zaowocowały w ielkim rozlewem krwi, m asakram i nie­
winnych i ogólną tragedią. Racjonalizacja seksualnego w ystępku była tylko jednym
aspektem pow szechnego pow stania, które w ybuchło we Francji. W św iadom ości
Anglików um arła ona razem z rew olucją francuską na tym sam ym , zakrw aw io­
nym szafocie, k tó ry był w idom ym potw ierdzeniem , że nam iętności pozbaw ione
kontroli rozum u nieuch ro n n ie prow adzą do śmierci.
 ROZDZIAŁ 5

LONDYN, 1797

m aja 1797 roku, nieco p o n ad miesiąc po ślubie W illiam a G odw ina i M ary

I W ollstonecraft i około czterech m iesięcy przed jej śm iercią, E dm und

Burkę, którego osoba pom ogła jej zyskać literacką sławę, napisał list do
ojca A ugustina B arruela, francuskiego księdza i em igranta, gratulując
m u w ydania pierw szego to m u jego dzieła Mémoires pour servir a l'histoire du
Jacobinisme. Biorąc p o d uwagę rozm ach, zakres poruszanej tem atyki, a także o b ­
jętość tej książki, M ary W ollstonecraft m ogłaby jej autorow i pozazdrościć, choć
Barruel reprezentow ał całkowicie odm ienne stanowisko od tego, które zajmowała.
Jeśli w ciągle toczącej się wojnie o um ysły m ożna wskazać bitwę, która zakończyła
się całkowitym pogrom em przeciw nika, był nią z pew nością sukces Historii Jako-
binizm u Barrueala. Sympatie rewolucyjne, niegdyś żywe na W yspach, za jej sprawą
poniosły całkow itą klęskę i zeszły na m argines. Niecałe dziesięć lat wcześniej, po
kazaniu wygłoszonym przez wielebnego Pricea w O ld Jewry, angielscy radykałowie
oddali pole po srom otnej porażce, a nazwisko ich przyw ódcy G odw ina stało się
synonim em ludzkiego występku oraz politycznych kłótni, zwłaszcza po napisaniu
przezeń w spom nień, które pośw ięcił zm arłej żonie.
K rótko przed śm iercią Burkę napisał do Barruela: „N iełatwo m i wyrazić,
jak bardzo jestem zbudow any i zachw ycony pierw szym tom em pana Historii
Jakobinizmu. Cała cudow na opow ieść z iście praw niczą system atycznością i d o ­
kładnością p o p arta jest dokum entam i i dow odam i. Ja sam znałem osobiście pięciu
z w ym ienianych konspiratorów i na podstaw ie własnej i pewnej wiedzy powiedzieć
mogę, że już w roku 1773 zajm owali się knuciem spisku tak dobrze przez pana
opisanego, a czynili to w sposób i wedle zasad, które praw dziw ie pan przedstawił.
Jako św iadek m ogę to potw ierdzić”1.
Entuzjastycznem u przyjęciu Historii B arruela towarzyszył niem al taki sam
poziom emocji, jak gw ałtow nem u potępieniu, z jakim spotkały się Wspomnienia
80 R O Z D Z IA Ł 5.

Godwina. Barruel urodził się w roku 1741. W wieku piętnastu lat wstąpił do Towa­
rzystwa Jezusowego. Kiedy w 1773 roku otrzym ał posadę nauczyciela na dworze
cesarskim w W iedniu, dowiedział się, że zakon jezuitów został rozwiązany. Barruel
przez pewien czas pracował za granicą jako nauczyciel, później zaś wrócił do Francji
i natychmiast włączył się do toczącej się tam K ulturkam pf która zaowocowała re­
wolucją francuską. Kiedy Ludwik XVI wstąpił na tron, Barruel napisał na jego cześć
odę. Sprzedała się w nakładzie dw unastu tysięcy egzemplarzy, co zjednało m u
sympatię w kręgach rojalistycznych, a przysporzyło wrogów w śród les philosophes.
W 1781 roku ich niechęć pogłębiła publikacja kolejnej książki Barruela Les Helvien-
nes, która była bezpardonow ym atakiem na podstawowe idee myśli oświeceniowej.
Następnie Barruel zwrócił się przeciwko tej części duchowieństwa, która uważała, że
możliwe jest pójście na pewien kom prom is z oświeceniem i wydał La Genese selon
M. Soulavie. Książka ta spowodowała wyrzucenie ojca Soulavie ze stanowiska wy­
kładowcy na Sorbonie, co skończyło się procesem sądowym, który Barruel zapewne
przegrał, ponieważ wszystkie istniejące egzemplarze La Genese... zostały zniszczone.
W tym samym okresie Barruel objął stanowisko redaktora „Journal ecclesiastique”
i kontynuował walkę z rewolucją. W sierpniu 1792 roku zamiast słów do głosu doszły
czyny. 10 sierpnia Barruel zawiesił wydawanie gazety, a kiedy w Paryżu doszło do
aktów przemocy, znanych jako „m asakry wrześniowe”, zaczął się ukrywać. Ze sto­
licy wyjechał do N orm andii - powstanie w Wandei m iało wybuchnąć niecały rok
później - a stamtąd, w połowie września 1792 roku uciekł do Anglii.
U derzające są zbieżności życia M ary W ollstonecraft i Barruela. O boje wy­
em igrowali w 1792 roku. W ollstonecraft wyjechała z Anglii do Paryża, żeby pisać
książkę o rewolucji, której dzisiaj nikt już nie czyta, a dla uczonych jest interesu­
jąca jedynie ze względu na psychologiczne aspekty życia autorki. Barruel uciekł
do Anglii, żeby ratow ać życie, którego chciała go pozbawić ta sam a rewolucja,
którą chciała opiewać W ollstonecraft. Na w yspach wzięła go po d opiekę; rodzina
ClifFordów, jeden z najznam ienitszych i nonkonform istycznych angielskich rodów.
Barruel napisał w tedy książkę, która przez kolejne dwa stulecia m iała stanowić
klasyczny tekst potępiający i krytykujący rewolucję.
Składając niezam ierzony hołd dziełu Barruela i późniejszym wpływom jego
myśli, Daniel Pipes pośw ięcił m u cały rozdział swej wydanej w roku 1997 książki
Conspiracy, próbując w niej - rów nie arogancko, co nieuczciwie - uczynić Bar­
ruela w spółodpow iedzialnym za holokaust i gułagi. Pipes nie w spom ina jednak,
że reżim sowiecki był logicznym i historycznym rozw inięciem ideologii zaczerp­
niętej z dziedzictw a rewolucji francuskiej, którą Barruel zwalczał.
Podjęta przez Pipesa próba łączenia Barruela z nazistow skim reżim em jest
skrajną nieuczciwością i nadużyciem . Z jednej strony Pipes przyznaje, że na niem al
dwóch tysiącach stron, które liczy Historia jakobinizm u, ani razu nie pada słowo
„Żyd”, ale m im o to oskarża B arruela o antysem ityzm , pow ołując się na to, że m iał
on rzekom o otrzym ać list od W łocha o nazw isku Sim onini, w którym jego autor
napisał, iż za spiskiem, który doprow adził do w ybuchu rewolucji we Francji stali
Żydzi. Pipes utrzym uje, że Barruel „zaakceptow ał i upow szechniał”2 pogląd, iż
LO N D YN , 1797 81

za rew olucją stali Żydzi; tw ierdzi również, że stało się to pow szechnie wiadom e,
choć nie m a żadnego dow odu na poparcie tej tezy. Pipes cytuje jako źródło jakiś
bliżej nieokreślony francuski dziennik, ale pom ysł zaczerpnął z książki Nesty
W ebster World Revolution, która co praw da w spom ina o liście Sim oniniego, ale
stwierdza też, że Barruel nigdy się z jego treścią nie zgadzał. N ietrudno zrozumieć,
dlaczego Pipes pisze to, co pisze; przyjęcie jego p u n k tu w idzenia oznaczałoby
kom prom itację tw ierdzeń zaw artych w Historii jakobinizm u, wedle których winę
za rew olucje ponoszą les philosophes, m asoni oraz ilum inaci.
Dzieło Barruela ściągnęło na siebie gniew spadkobierców oświecenia, ponie­
waż nie pozostaw ił suchej nitki na pseudonew tonow skim bełkocie, próbującym
opisać ludzką aktyw ność za pom ocą analogii zderzających się ze sobą atomów,
a ponadto ponow nie związał odpow iedzialność człowieka z ludzką wolą, co jego
im iennik, św. A ugustyn, uczynił był p ó łto ra tysiąca lat wcześniej. Rewolucje
były wywoływane przez ludzkie nam iętności, które wym knąwszy się spod kontroli,
szerzyły w kulturze zam ęt i spustoszenie.

Nie ulega w ątpliwości, że bardziej niż w innych fo rm ach rządów, cnota p o ­

w inna być zasadą w łaśnie w dem okracjach, one bow iem sp o śró d w szystkich in ­
nych ustrojów najbardziej są niespokojne i w ystępne; cnota jest w nich absolutnie
niezbędna, aby kiełznać ludzkie nam iętności, posk ro m ić d ucha spisku, anarchii
i frakcyjności, który przyrodzony jest dem okracji, oraz wziąć na łańcuch am bicję
i w ściekłe pragnienie panow ania nad ludźm i, które z p o w o d u słabości praw a p ra ­
wie nie znajduje przeszkody1.

Poniew aż dusza, zgodnie z tradycyjnym p rzek o n aniem , jest m in iatu rą

państwa, rew olucja francuska była logiczna konsekw encją uw olnienia nam ięt­
ności w skali m akro.

N atura francuskiej rew olucji p o d o b n a do naszych nam iętn o ści i przyw ar; p o ­
w szechnie w iadom o, że natu raln y m i konsekw encjam i p obłażania im są nieszczę­
ścia, których chciałoby się unik n ąć, ale o p ó r ten jest m ałoduszny i słaby; rychło
okazuje się, że nasze nam iętności oraz nasze przyw ary zwyciężają, i to one kierują
człow iekiem 4.

Klęska, którą p o n ió sł G odw in w w ojnie na poglądy i ideały, wzięła się

przede wszystkim stąd, że tradycyjne wartości, które Barruel zastosował dla analizy
i w yjaśnienia w ydarzeń we Francji, w konfrontacji z biegiem w ypadków w tym
kraju okazywały się słuszne. Poglądy G odw ina, takie choćby, jak określenie przez
niego R obespierrea m ianem „wybitnego dobroczyńcy ludzkości”, m iały to do
siebie, że w zderzeniu z faktam i sam e się kom prom itow ały.
P rzed całkow itym zap o m n ien iem ocaliło G odw ina w yłącznie to, że lu ­
dzie, którzy atakowali go w swoich dziełach, w ym ieniali jego nazwisko, przez co
nadal funkcjonowało ono w obiegu. Jeden z najważniejszych ataków na Godwina
miał miejsce w czerwcu 1798 roku, kiedy to Joseph Johnson opublikował książkę
82 RO Z D Z IA Ł 5.

anonimowego autora zatytułowaną A n Essay on the Principle o f Population as it affects

the Future Improvement o f Society; with remarks on the speculations o f Mr. Godwin,
M. Condorcet and other writers. Jej autorem był nieśmiały, m łody anglikański pastor
0 zajęczej wardze, dziesięć lat m łodszy od Godwina. Nazywał się Thomas Malthus.
Nawiązał do tezy Godwina o ludzkiej doskonałości i jako jej zaprzeczenie przedstawił
pogląd, że przyrost naturalny ludzkości będzie zawsze wyższy niż ilość żywności, którą
się wyprodukuje. Powodem tego m iał być fakt, że ilość żywności przyrasta w postępie
arytmetycznym, podczas gdy przyrost naturalny zwiększa się w postępie geome­
trycznym. M ożna powiedzieć, że kwalifikacje filozoficzne M althus zyskał poniekąd
za sprawą urodzenia, w jego rodzinie bowiem bardzo ceniono sobie filozoficzne
dyskusje, a w dom u jego rodziców gościli między innym i David H um e i Jan Jakub
Rousseau. Droga rozwoju intelektualnego M althusa była jednak odwrotnością tej,
którą przeszedł Godwin. Godwin wychował się w rodzinie kalwińskiej i m iał zostać
duchownym, ale zetknąwszy się z ideam i i myślą oświecenia porzucił planowaną
karierę. M althus m iał styczność z myślą oświeceniową w rodzinnym dom u i być
może właśnie dlatego został duchownym Kościoła anglikańskiego.
M althus oparł swoją krytykę tezy G odw ina o m oralnej doskonałości na
dwóch aksjom atach: po pierwsze, żywność jest człowiekowi niezbędna do życia;
po drugie, „nam iętność łącząca obie płcie jest niezbędna i pozostanie niem al nie­
zm ieniona, taką, jaką jest teraz”. Przyjm ując te dw a założenia, wyciągnął wniosek,
że jedynym i czynnikam i zdolnym i dostosow ać przyrost n aturalny do istniejących
zasobów żywności są wojna, głód i choroby. Godwin, który spotkał się potem z Mal-
thusem na przyjęciu w ydanym przez Johnsona 14 sierpnia 1798 roku, zasugerował,
aby sprawiedliwiej rozdzielić istniejące dobra, a wówczas wszyscy ludzie mogliby
żyć we w zględnym dobrobycie. Podobnie jak wcześniejszy spór m iędzy Burkeem
1 Wollstonecraft, tak też dyskurs G odw in-M althus wytyczył podziały, wedle których
przez kolejne dwa wieki (przynajm niej w krajach anglojęzycznych) ludzie określali
siebie m ianem lewicowców albo zw olenników prawicy. W edle św iatopoglądu
lewicowego, n atu ra ludzka, a zatem także i instytucje stw orzone przez^człowieka,
są plastyczne i pod atn e na zmiany. K onserw atyzm głosił, że człowiek jest taki, jaki
jest, za sprawą niezm iennych, „żelaznych” praw natury, których zmienić nie można.
Dlatego, wedle konserw atyzm u, im mniej człowiek przy nich m ajstruje, tym lepiej
na tym wychodzi. W edług lewicowego liberalizm u zaś człowiek m oże zostać, kim
zechce. M am y tu do czynienia z koncepcją doskonałości, wedle której m ożem y
nawet być zdolni pokonać śm ierć. W sposób niem al naturalny prow adzi to do re­
wolucji, poniew aż jedynym w ytłum aczeniem zła są ograniczenia, które m ożni
i potężni narzucają społeczeństw u dla własnej korzyści. Pod w ielom a w zględami
było to skryte odnow ienie daw nego teologicznego sporu na tem at grzechu pier­
worodnego. G odw in reprezentow ał skrajną postać stanow iska pelagian*, zgodnie

* Pelagianizm - we wczesnym chrześcijaństwie heterodoksalny nu rt teologii duchowości,

którego pierwszym propagatorem był Pelagiusz. Podstawą nauki Pelagiusza było przeko­
nanie o sile i jakości ludzkiej natury. Pelagiusz wierzył, że natura ludzka, ponieważ stwo­
rzył ją Bóg, zdolna jest przezwyciężyć grzech i osiągnąć świętość. Grzech pierworodny
LONDYN, 1797 83

z którym łaska Boża nie jest p otrzebna do zbawienia, M althus natom iast, m im o
że był duchow nym anglikańskim , reprezentow ał pogląd wzięty z nauki Kalwina,
który głosił, iż każdy wysiłek podejm ow any dla polepszenia kondycji człowieka jest
bezcelowy, poniew aż jego natura jest skażona i zepsuta przez grzech pierworodny.
Czas m iał pokazać, że kwestią kluczową była tu „nam iętność łącząca obie
płcie”. M althus przytaczał liczby i twierdził, że jeśli aktyw ność seksualna ludzi
pozostanie na niezm ienionym poziom ie, w ynikający z niej przyrost naturalny
nieuchronnie przewyższy podaż żywności. G odw in twierdził, że późne zawieranie
m ałżeństw a i ograniczenia natu ry m oralnej ograniczą liczebność rodziny. N ieste­
ty, jego argum entacja nie była przekonująca, poniew aż przeczyły jej i jego życie,
i dzieła, które wydawały się raczej naw oływ aniem do rozwiązłości, rozwodów,
aborcji, a nie do m oralnych ograniczeń. W im głębszy wdawali się spór i im w ię­
cej starali się przytoczyć argum entów , tym jaśniejsze było, że nigdy nie dojdą do
porozum ienia. M althus, podo b n ie jak przed nim Burkę, pozw olił się zepchnąć do
defensywy oraz obrony zastanego stanu rzeczy, tudzież zapalczywego uspraw iedli­
wiania ekonom icznych przywilejów, czy naw et bezw zględnego wyzysku słabych.
G odw in zaś odw oływ ał się do coraz bardziej utopijnych argum entów ; ich dyskurs
ugrzązł w koleinach, był jałow y i takim pozostał.
W roku 1801 teoria M althusa była już szeroko znana. Dwa lata kiepskich
zbiorów doprow adziły do upow szechnienia się nędzy. W porów naniu z rokiem
1793 ceny w zrosły o trzysta p rocent i chociaż p o dniesiono rów nież płace, d o ­
chody najbiedniejszych drastycznie spadły. Łagodzenie skutków klęski głodu
subw encjam i z publicznej kiesy zdaniem wielu podatników m ogło tylko pogor­
szyć sytuację, więc jedynym wyjściem było dalsze redukow anie popytu. W roku
1800 w ydano rozporządzenie zabraniające piekarzom sprzedaw ania chleba przez
dwadzieścia cztery godziny o d ostatniego w ypieku - wszak w iadom o, że świeży
chleb sm akuje lepiej, więc biedni jedzą go więcej.
Ż adna ze stron nie m ogła wówczas przewidzieć, jaki będzie stosunek ich n a ­
stępców do sztucznej antykoncepcji. Kiedy ukazała się książka M althusa, antykon­
cepcja była technicznie niew ykonalna i m oralnie odrażająca, ale w raz z upływem
czasu, rozwojem technologii i towarzyszącym m u upadkiem m oralności dowiodła
swojej użyteczności, a to pozw oliło obu stronom zjeść ciasteczko i m ieć ciastecz­
ko. K ontrola urodzeń pozwoliła zw olennikom teorii M althusa skoncentrow ać się
na ograniczeniu ilości naro d zin ze szkodą dla wysokości zarobków i polepsze­
nia w arunków pracy. Lewicowcom zaś um ożliwiła folgowanie seksualnym żądzom
i wykorzystyw anie utopijnych wizji w inżynierii społecznej. N a owo zbliżenie
stanowisk, które dokonało się za sprawą antykoncepcji, przyszło poczekać sto lat,
ale ostatecznie jego sym bolem stała się w spółpraca Margaret Sanger i Johna D. Roc­
kefellera juniora. Przeciwstawne bieguny sporu: wyzwolenie i kontrola - wyzwole­
nie seksualne i kontrola u rodzeń - pozostały antynom iczne, ale w taki sposób, że
jedno niezm iennie w zm acniało drugie w niekończącym się cyklu coraz większego

popełniony przez Adama był jedynie „złym przykładem”, a jego skutki nie przeszły na
potom stwo pierwszych rodziców i nie zepsuły trwałe natury człowieka (przyp. tłum.).
84 RO ZD ZIA Ł 5.

wyzwolenia skutkującego coraz ściślejszą kontrolą. Jedno było zawsze funkcją

drugiego, a kluczem do obu była antykoncepcja. U rzeczywistnianie wyzwolenia
seksualnego dla zw olenników G odw ina i kontroli urodzeń dla wyznawców teorii
M althusa um ożliw iło stw orzenie system u politycznego, w którym „wyzwolenie”
od seksualnych zakazów m ogło zostać w ykorzystane jako form a kontroli. Akt
seksualny uw olniony od prokreacji stał się czymś, co w kongenialny sposób wy­
korzystali ci, którzy dostrzegli w nim okazję do zarabiania pieniędzy. Przekonano
niewygodne grupy społeczne, że zam iast dom agać się wyższych zarobków, powinny
ograniczyć swoją dzietność; w ten sposób przestały one pełnić funkcję demograficz­
nej dźwigni, a polityczne protesty zażegnano dzięki jeszcze bardziej ogłupiającym
sposobom zaspokajania seksualnych przyjem ności. W szystko to było co prawda
jeszcze sprawą odległej przyszłości, ale jego źródłem była dialektyka wyzwolenia
i kontroli, będąca sednem i istotą kontrow ersji m iędzy G odw inem i M althusem .
6 m arca 1801 roku, siedem miesięcy przed narodzinam i Jane, przyrodn
siostry M ary G odw in, de Sade złożył wizytę swojem u wydawcy, Nicholasowi M as­
se w jego biurze przy rue Helvétius. W roku 1797, tym samym, w którym w Lon­
dynie ukazało się opus m agnum B arrueala pośw ięcone rewolucji, w Paryżu markiz
napisał własne, oczywiście całkowicie odm ienne. Zatytułow ał je Nouvelle Justine
ou les Malheurs de la vertu, suivie de l’Histoire dr Juliette sa soeur. Było to najnowsze,
pornograficzne dzieło de Sadea, przyćmiewające wszystko, co do tej pory napisał.
Dziesięć tom ów opisów pornograficznych ekscesów ilustrowały liczne ryciny, dzię­
ki czemu książka ta zyskała sobie wątpliwą sławę „najambitniejszej pornograficznej
publikacji, jaką dotąd złożono”3. Jeżeli Sade m iał nadzieję się na niej wzbogacić,
to kolejny raz się rozczarował. Trzy lata po jej opublikow aniu m arkiz żył z dnia
na dzień, klepiąc biedę w pokoiku na zapleczu wiejskiej chaty, nie mając w łasne­
go m ieszkania ani nawet kom pletnej garderoby. W iodło m u się źle i odsunął się
od świata do tego stopnia, że uznano, iż zmarł. 29 sierpnia 1799 roku w gazecie
„LAmi des Lois” przeczytał własny nekrolog, w którym uroniono kilka łez nad
jego rzekomym zgonem, nazywając go jednocześnie „niesławnym pisarzem”, które­
go „same im ię ... tchnie trupim odorem , który zabija cnotę i wywołuje przerażenie”.
„Nawet najbardziej zniepraw ione serce, najdziwaczniej obsceniczna w yobraźnia
nie mogłaby zrodzić niczego, co do tego stopnia obrażałoby rozum , przyzwoitość
i człowieczeństwo”'’.
Półtora roku później, kiedy de Sade siedział u swojego wydawcy, Nicholasa
Massea, do którego zawitał w nadziei otrzym ania jakichś tantiem za swoje ostatnie,
najambitniejsze pornograficzne dzieło, pojawili się tam agenci policji i aresztowali
go. Masse zgodził się na w spółpracę z policją i w zam ian za ujawnienie lokaliza­
cji magazynu, w którym składow ano egzem plarze Julietty, w ciągu dw udziestu
czterech godzin wyszedł na wolność. Sadea zabrano do w ięzienia i w trącono
do celi znajdującej się cztery i pół m etra pod ziemią, żeby dusił się we własnych
(i cudzych) wydzielinach i wypił piwo, którego sobie nawarzył. Sade został zwa­
biony w pułapkę przez M assea i policję, która zdaniem Levera podejrzew ała
markiza, że to on jest autorem satyry na N apoleona zatytułowanej Zoloe. Dwa
LO N D YN , 1797 85

lata po aresztow aniu, po kolejnych przenosinach z więzienia do więzienia, Sade

trafił w końcu do C harenton, sławnego zakładu dla obłąkanych. To właśnie tam,
pod kierunkiem byłego księdza François Sim oneta de C oulm iera, który odnow ił
szpital i na pew ien czas uczynił go ośrodkiem zainteresow ania paryskiej śm ietanki
towarzyskiej, wsławił się jako „dyrektor artystyczny” tam tejszego teatru. Coulm ier
nie tylko organizow ał przedstaw ienia, ale grał w nich w spólnie z de Sadeem oraz
innym i pensjonariuszam i zakładu. Jeśli pam iętać, że zim ą 1800-1801 roku markiz
om al nie um arł z głodu i w ychłodzenia, widać, że m ógł trafić gorzej, tym bardziej
że w sierpniu 1804 roku jego m etresa C onstance Q uesnet otrzym ała zezwolenie
na zam ieszkanie w C harenton i zajęła sąsiedni pokój, w którym jakiś czas później
urodziła m u nieślubną córkę.
Sade, rzecz jasna, był w napiętych stosunkach z władzam i, które miały prawo
co jakiś czas rewidować jego pokój i konfiskować wszystkie obsceniczne m ateria­
ły, jakie znajdą. Naciskano, żeby nie pozwalać m arkizow i wychodzić z zakładu,
ale C oulm ier dosyć sw obodnie traktow ał te zalecenia i m ało się nim i przejm o­
wał; pozw olił m arkizow i uczestniczyć we mszy odpraw ionej w W ielką Sobotę
1805 roku w kościele parafialnym pod w ezw aniem św. M aurycego. Francuski
apostoł ateizm u dostarczył tam chleb eucharystyczny i zbierał datki.
M arkiz nie był autorem sztuk, które wystawiano w C harenton, jak to przed­
stawił Peter Weiss w swoim m usicalu z lat sześćdziesiątych zatytułow anym M a-
rat/Sade, ale występował w nich, a jego obecność jako dyrektora teatru, m im o
że nie rozgłaszana i nie reklam ow ana, była niewątpliwie jedną z atrakcji, które
przyciągały do C harenton paryską elitę. W ystawiane sztuki również nie wyglądały
tak, jak przedstaw iono je w M arat/Sadc; nie grano ich zza krat, a głównych ról
nie grali pensjonariusze, lecz zawodowi aktorzy i aktorki paryskich scen. Jedna
z aktorek, m adem oiselle Flore, opisała Sade’a jako „jakieś dziwadło, jak te p o ­
tw orne stworzenia, które pokazują w klatkach”, co pozw ala przypuszczać, że sam
Sade był równie wielką atrakcją C harenton jak dobroczynna w skutkach terapia
teatralna dla obłąkanych. W tam tym okresie życia cierpiał jeszcze na otyłość, której
nabaw ił się podczas pobytu w Bastylii. W edług panny Flore, twarz m arkiza była
„odzw ierciedleniem jego um ysłu i charakteru”, co znaczy tyle, że nie był przystojny.
Auguste Delaboueisse-R ochefort, który widział go grającego główną rolę w sztuce
Desm ahisa L’Im pertinent, napisał o nim: „bardzo duży, bardzo tłusty, bardzo chłod­
ny, bardzo ciężki, wielka masa, wulgarny, m ały człowiek, którego tw arz wyglądała
jak w strętna ruin a”7. P anna Flore mówi, że Sade jest „autorem kilku książek, któ­
rych przywołać nie m ożna i których same tytuły są obrazą sm aku i m oralności,
co mówię, żebyś w iedział, że ja ich nie czytałam ”8.
Relacja panny Flore ma także pewien niepokojący aspekt. O prócz tego, że
inform uje nas o jego wyglądzie, daje także do zrozum ienia, że znaczenie i wpływy
myśli de Sadea rosły wraz z potajem nym rozpowszechnianiem jego dzieł. Proces ten
trwal-jeszcze w XX wieku. M arkiz był idolem G uillaum ea A ppolinairea oraz surre-
alistów w latach dwudziestych. Na jego cześć przejm owali jego seksualne praktyki,
zwłaszcza sodomię. Dowody świadczą też o tym, że jeszcze za życia Sadea jego książki
86 RO Z D Z IA Ł 5.

pociągały ludzi pragnących urzeczywistniać jego fantazje. 5 czerwca 1897 roku

inspektor policji D ubois przeszukał celę Sadea w poszukiw aniu obscenicznych
m ateriałów i odkrył „wiele papierów i instrum entów obrzydliwie libertyńskich”9.
Najwidoczniej Sade nadal oddaw ał się onanistycznym praktykom , które uprawiał,
kiedy był uwięziony w Bastylii. Kiedy D ubois dowiedział się, że Constance Quesnet
jest m etresą m arkiza, przeszukał także jej pokój i odkrył tam dzieło zatytułowane
Les Entretiens du Cateau de Florbelle, które opisał jako „ohydne w lekturze. Wydaje
się, że de Sade postanow ił przewyższyć nim potw orności Justine i Juliette”'0.
Jeszcze bardziej niepokojąca jest jednak inna część raportu Duboisa, mówiąca
o listach, które otrzym yw ał de Sade:

jest kilka napisanych tą sam ą ręką, co świadczy, że m a uczniów, rów nie przerażają­
cych, jak ich m istrz. A utor opisuje sceny rozpusty, które n iedaw no m iały miejsce,
chełpiąc się, że p odał m ikstury, za po m o cą k tórych w yw ołał trw ający kilka godzin
pozór śm ierci u kobiet, które następnie na wszelkie m ożliw e sposoby w ykorzystał,
torturow ał i zm usił do wrypicia trzech w ielkich butli krw i. M am nadzieję odkryć,
kto jest autorem tych listów i ow ych zbrodni. M am pow ód, aby sądzić, że nie ujdzie
poszukiw aniom , które zarządziłem ".

Nie w iadom o, czy tego w yznaw cę S adea d o p ro w ad zo n o p rzed oblicze

spraw iedliw ości. W iadom o jednak, że dzieła m arkiza przez całe XIX stulecie
pozostały klasyką zakazanej literatury, a czytywali je ludzie takiego form atu, jak
Byron i Swinburne. Raz w puszczone do krw ioobiegu kultury toksyny krążyły po
nim z zadziwiającą gw ałtow nością, czyniąc to samo, co zwykle robi pornografia;
przesuwały granice tego, co w sferze seksualności możliwe, dając ludziom poczucie
przyzw olenia tam , gdzie dotąd nie było dla niego miejsca.
Jednakże zarów no we Francji, jak i w Anglii, bezpośrednią reakcją na pism a
Sadea była odraza i odrzucenie. Esquirol, wówczas dyrektor Salpetriére*, przed­
stawienia teatralne w ystawiane w C harenton nazw ał „kłam stw em ” i uznał, że nie
m ają one żadnej wartości terapeutycznej.

O błąkani, którzy uczestniczą w tych przedstaw ieniach, przyciągają uwagę

i ciekawość fryw olnej, niepow ażnej, a bywa, że nikczem nej publiki. D ziwaczne
zachow anie i wygląd owrych nieszczęsnych istot w yw ołują u w idzów szyderczy
śm iech i obraźliw e politow anie. Co więcej, czy wystaw ia się przedstaw ienia te po
to, żeby ranić dum ę i uczucia tych biedaków, a m oże p o to, żeby zawstydzać inteli­
gencję i rozum nielicznych, którzy zachow ali zdolność, aby to zauw ażyć?12

W styczniu 1812 roku, kiedy w m inisterstw ie zdrow ia dołączono ów list

do coraz grubszego dossier zakładu w C harenton, N apoleon prow adził wypra-

Salpétriére - szpital w Paryżu. Początkowo była tam fabryka prochu. W 1656 roku na
mocy kwietniowego edyktu wydanego przez Ludwika XIV przekształcono go w przytułek
dla ubogich. Służył także jako więzienie dla przestępców, prostytutek, niepełnosprawnych
psychicznie, chorych psychicznie, epileptyków, libertynów (przyp. tłum.).
LONDYN, 1797 87

wę w ojenną, która zakończyła się porażką zadaną m u przez Rosjan. Rychło na

francuskiej ziem i mieli się pojawić Kozacy, którzy dopuszczali się tam gwałtów
i rabunków. Klęska N apoleona, człowieka będącego ucieleśnieniem rewolucyj­
nych ideałów w ich skrajnej postaci, zadana m u przez konserw atyw ne m ocarstw a
Europy, którym przew odziły A nglia i A ustria, położyły kres czasom rewolucji
- przynajm niej na pew ien czas. W raz z końcem rewolucji zakończyła się rów ­
nież rewolucja seksualna - także na pew ien czas. 6 maja 1813 roku m inisterstw o
zdrow ia zakazało organizow ania balów i koncertów w C harenton.
14 kw ietnia 1814 roku N apoleon abdykow ał w pałacu w Fontainbleau,
a 3 m aja, kiedy Ludwik XVIII trium falnie w jechał do Paryża, gdzie dwie d e­
kady wcześniej stracono jego dziadka, przyw rócono m onarchię. Nowe władze
nie potrzebow ały już dyrektora zakładu w C haren to n , byłego rewolucjonisty,
który wcześniej zrzucił sutannę. Nie widziały również potrzeby kontynuow ania
jego wątpliwej w artości eksperym entów z psychodram ą. Rewolucja zapew niła jej
aż nadto dużo. Tak więc C oulm iera zw olniono ze stanow iska i nim rok dobiegł
końca, Sade zmarł. W swoim testam encie „Boski M arkiz” napisał, że nie życzy sobie
żadnego nagrobnego pom nika, więc zgodnie z jego wolą pochow ano go w zagaj­
niku, gdzie szybko zatarł się wszelki ślad po jego grobie. Jego pom nikiem stały się
napisane przezeń dzieła, a te, o czym wspominaliśmy, przetrw ały okres restauracji,
która rewolucję i jej seksualne sequelae postrzegała jako zły sen.
7 sierpnia 1814 roku, cztery m iesiące przed śm iercią Sadea, papież P
VIII wydał bullę zatytułow aną Sollicitudo O m nium Ecclesiarum, która przyw ra­
cała do istnienia Towarzystwo Jezusowe jako zakon Kościoła katolickiego. 18
października 1815 roku ojciec Barruel ponow nie stał się członkiem zgrom adzenia
zakonnego jezuitów. Jego Historia jakobinizm u, podobnie jak dzieła m arkiza de
Sade, m iała ogrom ny wpływ na potom nych, ale całkowicie innego rodzaju. Bar­
ruel, w brew tem u, co tw ierdzą jego zagorzali krytycy, był przeświadczony, że rola
i wpływ myśli pruskiego filozofa Im m anuela Kanta są rów nie szkodliwe, jak dzieła
bardziej żądnych krw i filozofów francuskich i ostatnie pięć lat życia poświęcił na
pisanie książki o Kancie; jej m anuskrypt spłonął w niew yjaśnionych okoliczno­
ściach i nigdy nie ukazała się drukiem . Barruel zm arł 20 października 1820 roku,
mając świadom ość, że zakon jezuitów reaktywowano, a rewolucja dobiegła końca.
Zakończyła się rów nież rew olucja seksualna, dojdzie jed n ak jeszcze do pewnego
spektakularnego aktu, w którym wszystkie jej zasadniczo odm ienne wątki skupią
się w jednym człowieku, nim wyzionie on ducha z pow odu własnych występków.
Barruel, nieprzejednany w róg rewolucji, byłby zaskoczony i zażenowany, gdy­
by wiedział, że jednym z owych w ątków będzie jego opus magnum.
 ROZDZIAŁ 6

LONDYN, 1812

styczniu 1812 roku W illiam G odw in otrzym ał list od m łodego

W arystokraty nazw iskiem Percy Bysshe Shelley. Shelley, wyrzucony

z O ksfordu za napisanie anonim owego pam fletu na tem at ateizmu,
obecnie dociekał pow odów upadku rewolucji francuskiej. Prze­
czytał Political Justice i chciał o tym porozm aw iać z G odw inem .

M inęły p o n ad dwa lata o d k ąd po raz pierw szy zetknąłem się z pańską n ieoce­
n io n ą książką o spraw iedliw ości politycznej, która otw orzyła m ój um ysł n a świeże
i szersze poglądy; istotnie w płynęła na mój charakter i po staran n y m jej przeczyta­
n iu stałem się m ądrzejszym i lepszym człow iekiem ... pana, jako m en to ra i kogoś,
kto uform ow ał m ój um ysł, zawsze będę darzył niekłam anym szacunkiem i czcią1.

G odw in żył wówczas w całkow itym zapom nieniu. Jeżeli jego nazwisko jesz­
cze się gdzieś pojawiało, to jedynie przy okazji om aw iania szkodliwych wpływów
jakobinizm u na ducha Anglii, która była teraz gotowa do ostatecznej rozprawy
z jak o b iń sk im im p eriu m i jego cesarzem , N ap o leo n em B onaparte. G odw in
był więc w ustaw icznych tarapatach finansowych i n ietru d n o więc sobie w yobra­
zić, że list Shelleya nie tylko m u pochlebił, gdyż świadczył, że m łodsze pokolenie
jednak o nim pam ięta, ale dał również nadzieję na pieniężne wsparcie i jakiś rodzaj
m ecenatu.
Shelley z kolei w seksualnej sferze swojego życia i poglądach na nie był
p o d o b n y do swego m istrza. C zytał G odw ina, będąc w rażliw ym i podatnym
na wpływy nastolatkiem , a w liście do jednej ze swoich wielbicielek nazwał insty­
tucję m ałżeństw a „złem o bezbrzeżnym i nieogarnionym ogrom ie”2. Choć m iał
zaledwie kilkanaście lat, Shelley był tyleż wrażliwy, co lubieżny, a kiedy zauroczyła
go H arriet W estbrook, szesnastoletnia przyjaciółka jego siostry, która nie chciała
90 RO Z D Z IA Ł 6.

uczynić zadość jego w yobrażeniom o wolnej miłości, Shelley, podobnie jak niegdyś
jego m entor G odw in, w im ię zaspokojenia seksualnego pożądania postanow ił
zapom nieć o w łasnych zasadach i ożenić się z nią.
Kiedy Shelley stanął w końcu przed drzw iam i G odw ina, wydawało się, że
to duch roku 1793 przybrał postać wątłego m łodzieńca, arystokraty, wyglądającego
na m łodszego niż był. W połow ie lat dziewięćdziesiątych XVIII stulecia bieg wy­
padków we Francji wydawał się w stępem do tego, co m iało się wydarzyć w Anglii.
Po drugiej stronie K anału trw ały rządy Terroru, a w Londynie 29 października
1795 roku, przy okazji otw arcia obrad parlam entu, tłum zaatakow ał królewską
karocę, śm iertelnie raniąc jednego z lokajów. Skutkiem tego było pojawienie się
św iadom ości zagrożenia oraz poczucia, że rew olucja jest gotowa zawitać do Anglii
i rozprzestrzenić się w całej Europie. W tej sytuacji rząd postanow ił zwalczać wszel­
ką działalność w yw rotow ą prow adzoną zarów no w sferze myśli, jak i czynu.
Filozofia, niedaw no przyw rócona do łask angielskich czytelników za sprawą
W illiam a G odw ina, ojca Mary, stała się teraz określeniem negatyw nym , które
zyskało wydźwięk pod o b n y do tego, który term inow i philosophe nadał Barruel.
W illiam Saint Claire, biograf rodziny G odw inów i Shelleyów, napisał: „Filozofia
oznaczała dla W illiam a G odw ina i M ary W olstonecraft: ateizm , zdradę, redystry­
bucję ekonom iczną i seksualną niem oralność”3.
Shelley przeczytał wszystkie klasyczne rew olucyjne teksty wywodzące się
z Francji. W związku z tym nie była m u obca rola, którą w rewolucyjnej polityce
odgryw ała elektryczność, zwłaszcza w takim ujęciu, w jakim pojm ow ał ją am e­
rykański am basador we Francji, Beniam in Franklin. M iała ona nabrać nowego
znaczenia w relacji jego przyszłej żony, która przedstawiła Shelleya jako pierwowzór
tw órcy potw ora, W iktora Frankensteina. Shelley, p odobnie jak Frankenstein, był
„współczesnym Prom eteuszem ”, k tó ry zam ierzał uw olnić zniew olonych dzięki
opartej na naukow ych podstaw ach rewolucji. W poem acie Oda do wiatru za ­
chodniego Shelley otw iera się na m agiczny élan vital, który przenikając jego ciało,
przem ienia go, czyniąc podo b n y m bogom nadczłow iekiem , n adnaturalną istotą.
Thom as Jefferson Hogg, jego kolega z O xfordu, przerażony napisał:

Później z zapałem i en tuzjazm em zaczął m i pokazyw ać najrozm aitsze in s tru ­

menty, zwłaszcza urządzenia elektryczne; kręcił b ardzo szybko rączką, aż pojaw iły
się ogniste, trzaskające iskry, a później, stojąc na stołku o szklanych nogach, b ła ­
gał m nie. abym nie przeryw ał k ręcenia rączką maszyny, d o p ó k i nie przepełni go
elektryczny fluid, aż w k o ń cu jego długie i bujne loki zjeżyły się i stanęły dęba.
N astępnie naładow ał p o tężn ą baterię złożoną z kilku dużych słojów; pracow ał
z w ielką energią i z coraz w iększą poryw czością rozpraw iał o cudow nej potędze
elektryczności, o p io ru n ach i błyskawicach; opisyw ał elektryczny latawiec, k tóry
zrobił w dom u, a teraz projektow ał kolejny i olbrzym i, a w łaściwie połączenie wielu
latawców, które ściągną z nieba o g ro m n ą ilość elektryczności, całą am unicję p o tęż­
nej burzy, która skierow ana w jakieś m iejsce w yw oła niesłychane skutki4.
LONDYN, 1812 91

E ksperym enty Shelleya i jego stosunek do nich ujm ują naiwnością, m ożna
go porów nać do chłopca bawiącego się zestawem „małego chemika”, który wierzy,
że jest na drodze do wynalezienia lekarstwa na którąś ze straszliwych chorób. To,
co robił, miało jednak też swoją grzeszną stronę: chciał eksperymentować na ludz­
kich istotach, na samym sobie i swoich siostrach, a to świadczy o instrum entalnym
podejściu do ludzkiego życia, które najpełniej przejawiło się w seksualnej sferze jego
aktywności. Stworzony przez Frankensteina potwór mówi do niego: „Igrasz z życiem”.
M ary Shelley doskonale wiedziała, że zarzut ten m ożna postawić także jej mężowi.
Z jego punktu widzenia nauka była m anipulow aniem naturą w celu osiągnięcia
pożądanych przez siebie rezultatów. Decydujący krok, który uczynili La Mettrie
oraz de Sade, polegał na przeobrażeniu człowieka w maszynę, aby manipulować
nim w taki sam sposób, w jaki naukowcy traktują m aterię nieożywioną. Ponieważ
chrześcijaństwo stoi na stanowisku, że życie jest świętością, również i chrześcijaństwo
było postrzegane jako jedna z najważniejszych przeszkód na drodze do zaspokojenia
zakazanych pragnień. W konsekwencji Shelley i ludzie z jego otoczenia postrzegali
je jako wroga. Najważniejszą bronią, którą Shelley posłużył się dla przypuszczenia
ataku na chrześcijaństwo, rodzinę, małżeństwo, własność i władzę, była nauka. Nie
był niewiniątkiem , które bawi się w chemika, lecz raczej magiem o rewolucyjnych
poglądach i planach. Oto, co napisał ów m łody i am bitny chemik:

Płonę z niecierpliw ości, kiedy chrześcijaństw o [w oryginale „Xtianity"] u p a d ­

nie; zraniło m nie; na ołtarz w iarołom nej m iłości przysięgam zem ścić się na n ie n a ­
w istnej przyczynie skutku, którego nawet teraz zaprzestać opłakiw ać nie potrafię.
U ważam , że z korzyścią dla społeczeństw a jest unicestw iać poglądy, które mogą
zniweczyć jego najcenniejsze w ięzi... - M iejm y nadzieję, że rana, którą zadam y
u k ryty m sztyletem , będzie się jątrzyć w sercu naszego przeciw nika5.

Zakończył ów list bojow ym okrzykiem Oświecenia: „Écrasez l’infâme, écra­

sez l’impie”. Pow iedzenie „niszczcie tę hańbę” pochodzi od W oltera, który używał
go w zakończeniu swoich listów, pod o b n ie jak Katon Starszy, kończąc każde swo­
je wystąpienie, nie zapom inał nadm ienić o w rogu z przeciwległego brzegu M orza
Śródziem nego i mówił: Carthago delenda est. W zm ianka o ukrytym sztylecie
została żywcem zapożyczona z tekstu B arruela pośw ięconego ilum inatom , a tekst
ten, obok elektryczności, stał się jeszcze jed n ą obsesją Shelleya.
W takim ujęciu elektryczność stała się czymś więcej niż tylko zwykłą siłą,
zdolną „ożywić” jakąś m aszynerię; była potęgą, która porusza wszechświat, a p o ­
nieważ człowiek był ponoć jedynie bardziej skom plikow aną m aszyną, ten, kto
ujarzm ił elektryczność, m ógł kontrolow ać człowieka. Rewolucyjne implikacje ta ­
kiego poglądu natychm iast stały się oczywiste, zwłaszcza dla tych, którzy podobnie
jak Shelley, przeczytali Historię ja kobinizm u Barruela. Shelley przew rotnie uznał
dzieło B arruela za Biblię planow anej przez siebie rewolucji i wszystkich swoich
protegowanych zm uszał do jego przeczytania, zwłaszcza zaś m łodą M ary Godwin;
lektura ta była częścią rew olucyjnej indoktrynacji, którą dla niej przygotował.
92 R O Z D Z IA Ł 6.

„Według W oltera, człowiek jest w yłącznie m aszyną”6 - napisał Barruel. Fryderyk

W ielki, protektor W oltera i philosophe był tego sam ego zdania, ale wedle Barru-
ela wyciągnął z owego poglądu dalej idący, logiczny wniosek. Atakując pogląd,
że ludzkim ciałem zawiaduje dusza, napisał: „Jestem głęboko przekonany, że nie
jestem dwoisty i dlatego m am się za pojedynczą istotę. W iem , że jestem zwie­
rzęciem, które myśli, w yciągam stąd wniosek, że m ateria potrafi myśleć, oraz że
m a właściwości elektryczne”7.
Rewolucyjny program Shelleya był po prostu ciągiem ekstrapolacji opartych
na owej racjonalistycznej wizji człowieka, która z racji przyjęcia tezy o nieistnieniu
duszy była w rzeczywistości rodzajem antropom orfizacji fizyki. W elektryczno­
ści w idziano siłę natury, która zerwie okowy konw enansu i wyzwoli człowieka.
Im głębiej Shelley był przekonany, że posiadł znajom ość sekretów natury, tym
gwałtowniejsza stawała się jego nienaw iść do „nienaturalnych” instytucji, takich
jak rodzina, państw o, religia, a zwłaszcza chrześcijaństwo:

Przysięgam tu jednak , a jeśli przysięgi nie dotrzym am , niechaj porazi m nie

N ieskończona W ieczność, przysięgam , że nigdy chrześcijaństw u nie przebaczę!...
O, jakże chciałbym być A ntychrystem , żebym to ja zm iażdżył D em o n a i cisnął go
do jego ojczystego Piekła, żeby ju ż nigdy stam tąd nie p ow stał8.

Ponieważ Elektryczność wytwarza światło, które sam ą swoją naturą rozprasza

m roki przesądów, jako największa siła w naturze znalazła polityczne zastosow a­
nie w ilum inatyzm ie. Ilum inatyzm , jak pam iętam y, był spiskiem uknutym przez
Adam a W eishaupta, profesora praw a na uniw ersytecie w Ingolstadt. Spisek ten
pozbaw ił tro n u króla Francji i dążył do tego, by to sam o uczynić z każdym innym
europejskim władcą, a wszystkim duchow nym odebrać ich dotychczasową pozycję
i znaczenie.
Shelley w końcu pokazał się u G odw inów ze swoją m łodą żoną H arriet
i spotkanie to przebiegło bardzo udanie. W roku 1814 w ich stosunki zakradł się
dodatkow y czynnik, k tó ry istotnie je skomplikował. Shelley zakochał się w Mary,
córce Godwina, której m atką była M ary W ollstonecraft. Podczas któregoś z ich wie­
czornych spacerów w Spa Fields, Shelley wyjawił Godwinowi, że zakochał się w jego
córce, która wówczas m iała szesnaście lat, czyli była w tym sam ym wieku, co jego
pierwsza żona, kiedy się z nią ożenił. Shelley oznajmił, że zamierza porzucić H arriet
i zamieszkać z M ary w Szwajcarii, rezygnując z korzyści, wynikających z sakra­
m entalnego m ałżeństw a. Aby nieco osłodzić całą sprawę G odw inow i, którem u
stale brakow ało pieniędzy, zapew nił go, że w krótce przyśle m u pew ną sumę, którą
otrzym a na podstaw ie skryptu dłużnego, jednego z wielu, jakie wystawił na bardzo
niekorzystnych w arunkach. M iały one pokryć koszty podróży do Szwajcarii, a to,
co zostanie, m iał dostać Godw in, który kolejny raz złapał się we własne, filozoficzne
sidła. Jak zwykle, kiedy dotyczyło to spraw o charakterze seksualnym , G odw in
zm uszony był w ybierać m iędzy swoimi filozoficznymi pryncypiam i a resztkam i
sum ienia i postrzeganiem siebie jako przyzwoitego człowieka i ojca. N a korzyść
LO N D YN , 1812 93

G odw ina zapisać trzeba, że nie dał na to zgody, ale też nie pow strzym ał Shelleya,
który „edukow ał” m łodą M ary zgodnie z zasadam i głoszonym i przez jej ojca, nie
biorąc przy tym p o d uwagę tego, czy G odw in jeszcze w nie w ierzy 26 czerwca
1814 roku udał się z M ary na grób jej m atki, gdzie w spólnie czytali listy Wollsto-
necraft i gdzie, po odesłaniu Jane, siostry Mary, uw iedzenie zostało dopełnione
i skonsum ow ane, a stało się to albo bezpośrednio na grobie, albo gdzieś w jego
pobliżu. N iedługo po tym M ary zgodziła się wyjechać z Shelleyem, co też uczynili,
zabrawszy ze sobą Jane, która m iała pełnić rolę tłum aczki.
Shelley został kochankiem Mary, ale też nie przestał być jej „nauczycielem”.
W ciągu kolejnych kilku m iesięcy przeczytała wszystkie książki, które wypaczyły
charakter i osobow ość Shelleya, a szczególnie w ażną pozycją w śród nich była
Historia jakobinizm u Barruela. Shelley polecił jej tę książkę nie z tego pow odu, że
zgadzał się z politycznymi poglądam i najsławniejszego jezuity-antyrewolucjonisty,
ale dlatego, że zaw ierała ona najlepsze i obszerne om ów ienie spisku ilum inatów
i nawiązywała do jego politycznych planów. Z am iarem Shelleya było reaktyw o­
wanie zakonu.
To, czy Barruel dokładnie i celnie przedstaw ił rolę, jaką W eishaupt ode­
grał w rewolucji francuskiej, nie m a tu znaczenia. Jego tezy były dla Shelleya
dogm atem , a kiedy podczas podróży poślubnej, której trasa w iodła w dół Renu
obok zam ku Frankenstein, omawiali dzieło Barruela, M ary również zaakceptowała
je. W iktor Frankenstein, podobnie jak W eishaupt, m iał związki z uniw ersytetem
Ingolstadt, ale nie studiow ał na nim prawa, lecz m edycynę, poniew aż ma ona
bliższy związek z tajem nicą życia, której Shelley poszukiw ał w elektryczności, oraz
zasadą kontroli, zapożyczoną z ilum inatyzm u, system u, o którym - zwierzając się
Leigh H unt - pow iedział, iż m oże on „ustanow ić racjonalną wolność na równie
silnej podstaw ie, jak ta, na której opierałyby się w izjonerskie pom ysły stworzenia
społeczności, w której panuje całkow ita rów ność”1'.
Shelley jednoznacznie pow iązał ilum inatyzm ze swoim rewolucyjno-nauko-
wym program em w liście do Leigh H unt, ale nie dopuścił do jakiejkolwiek dyskusji
na ten tem at z G odw inem , poniew aż poglądy te były po prostu nazbyt radykalne
i szokujące, aby o nich rozprawiać. W kontaktach z G odw inem Shelley w spom inał
0 swoim zafascynow aniu gnostyczno-m anichejską tradycją w sposób bardziej
zawoalowany i za przykryw kę służyła m u w tedy nauka. Być m oże czynił tak,
dlatego że pam iętał, iż G odw in o włos u n ik n ął procesu o działalność w yw roto­
wą, a w ielu jego przyjaciół takiego szczęścia nie miało. W edług Barruela, nowo
przyjętego ilum inata nam aw iano do „studiow ania d oktryn dawnych gnostyków
1manichejczyków, co m ogło doprow adzić go do wielu istotnych odkryć na tem at
owej prawdziwej m asonerii”1". M ów iono m u także, że „wielkimi wrogami, których
napotka podczas tych dociekań, będą am bicja oraz inne przywary, za sprawą któ­
rych ludzkość jęczy pod uciskiem książąt i duchowieństw a”11. Pam iętając o tym,
Shelley napisał do G odw ina: „Z aw ładnęło m n ą zam iłow anie do najbardziej
szalonych i najbardziej niepraw dopodobnych fantazji; stare księgi poświęcone
chem ii i magii, studiow ałem z bliskim wiary, pełnym zachwytu entuzjazm em ”12.
94 R O Z D Z IA Ł 6.

Shelley niechcący sam się zdradził; postaw ił obok siebie chem ię i magię,
a to wystarczyło, żeby przerazić G odw ina, k tó ry chyba uśw iadom ił sobie pełnię
konsekwencji, które w ynikały z przedstaw ionej przez Shelleya koncepcji. Jako że
oba systemy, chrześcijański i antychrześcijański, były w ew nętrznie spójne i anta-
gonistyczne, nic dziwnego, że zareagował przerażeniem : „m ówisz o obudzeniu ich
- wzejdą niczym sm ocze zęby zasiane przez K adm osa, a ich pierw szym czynem
będzie wzajem nie się zniszczyć”13.
G odw in był dostatecznie bystry, żeby zorientow ać się, iż chociaż Shelley
nigdy o tym jednoznacznie nie w spom niał (przynajm niej jem u), w zorcem dla
niego jest ilum inatyzm :

Shelley, kryjąc się z tym , sięgnął p o m asońską koncepcję rew olucyjnego b rac ­
tw a jako realnej postaci reform y organizacji. Pociągał go w niej zwłaszcza o k u l­
tyzm , silna w spólnotow a solidarność, o raz „rozsiew anie” w yw rotow ych idei
politycznych. W koresp o n d en cji z G o d w in em ani razu nie w sp o m n iał o ilum ina-
tyzm ie, gdyż to by go zbulw ersow ało i przeraziło, ale w ty m sam ym liście poleca
pannie H itchener m iaro d ajn ą lekturę n a ten tem at, M em oirs Illustrating the History
o f Jacobinism pióra ojca B arruela, przekład w czterech tom ach, w ydany w latach
1797-1798. „Polecam ją tobie, k tó ra wiesz, jak rozpoznać praw dę”14.

To, co rozpoczęło się w raz z odkryciem w elektryczności rewolucyjnego

élan vital, a swoje ukoronow anie znalazło w ilum inatyzm ie jako rodzaju poli­
tyki, w środkow ym etapie rozw oju m iało wiele ogniw pośrednich, które Shelley
przedstaw ił w Królowej M ab - poem acie filozoficznym o długim , rew olucyj­
nym rodow odzie. „Oprócz tego, że znali go am erykańscy radykałow ie, wiadom o,
że poem at ten w yw arł w pływ na liberalne i rewolucyjne środow iska na K ontynen­
cie, a m łody Fryderyk Engels zaczął go przekładać, zanim doszło do niepokojów
i w rzenia politycznego z roku 1848”15. Kiedy M ary i jej przyrodnia siostra Jane
(która rychło zm ieniła im ię na Claire) szły na w ieczorne spacery, Shelley - oczy­
wiście w ram ach swojego w kładu w kształcenie M ary - zawsze do nich dołączał,
a Jane po jakim ś czasie zostaw iała ich samych, żeby mogli prow adzić rozm ow y
a deux (M ary mówiła, że są one nazbyt abstrakcyjne, aby niew yrobiony um ysł
Jane był w stanie im sprostać). Częścią owej edukacji było w ym ienianie z nią
myśli, które zawarł w Królowej Mab, poem acie stanow iącym kom pendium lewi­
cowych rozw iązań i pom ysłów na wszystko: od wolnej m iłości po w egetarianizm .
Na ówczesnym etapie swojego życia Shelley nie był pewny, czy jest pow ołany
(o ile to jest właściwe określenie) do tego, żeby zostać filozofem, czy m oże poetą.
Po przeczytaniu Królowej M ab M ary zasugerowała, aby w ybrał karierę poety, być
m oże dlatego, że jego filozofia była w tórna i zaczerpnięta głównie od jej ojca, na
co jasno wskazują przypisy do poem atu.
Tytuł poem atu Shelley zapożyczył ze sławnego m onologu M erkucja, postaci
z dram atu Szekspira Romeo i Julia. Królowa M ab naw iązuje rów nież do tradycji
poem atów filozoficznych i utrzym anych w stylu naukowych traktatów Lukrecjusza,
LONDYN, 1812 95

i jest pierw szym , napisanym w języku angielskim traktatem pośw ięconym wy­
zwoleniu seksualnem u. Zostało ono włączone do program u politycznego Shelleya
i zajm owało poczesne m iejsce w jego utopijnych koncepcjach. Ich istotą była pło ­
m ienna, najżarliwsza nadzieja, że „rozsądek przerw ie sprzeczną z naturą wojnę
z niezwyciężonym hufcem nam iętności”16. Innym i słowy, zgodnie z tym , o czym
Shelley zapew niał Hogg, rozum m iał dać się pogodzić „praw dziw ym zapam ięta­
niem ”. To było takie proste, a przynajm niej takie się wydawało Shelleyowi w roku
1813.
Przyczyną owego konfliktu i nieszczęścia nie jest b u n t nieokiełznanych
nam iętności przeciw ko ograniczającem u je, ale jed n ak u kradkiem im ulegające­
m u rozum ow i, lecz to, co Shelley określa słowem „Xtianity”. To ono usiłuje dławić
nam iętności, które są źródłem wszelkiego szczęścia na tej ziemi. Dlatego czarnym
charakterem owego dram atu jest religia „kapłana dogm atyczny ryk!/Ciężar jego
niszczącej klątw y”17.
Królowa M ab jest w zorcow ym p rzy k ład em ośw ieceniow ego p o em atu .
W szystko, co m usi uczynić poeta, aby na ziemi zaistniał raj, to odrzucić władzę
oraz autorytet duchow nych. Nie m oże pozwolić, żeby jego duszę skalała „pluga­
wiąca wszystko tyrania”, co oznacza, iż pow inien „woleć w olność Piekła od niewoli
Nieba”18. Jeżeli początkujący rew olucjonista przyjm ie te poglądy za własne, resztę
załatwi nauka, eliminując choroby i wojny, zwłaszcza zaś konflikt m iędzy rozum em
i nam iętnością, który jest w ynalazkiem kapłanów -dogm atyków . K onsekwentny
zw olennik N ew tona m usi być ateistą - zdaje się m ówić Shelley - i dlatego nauka,
likwidując wiarę w Boga, pogodzi rozum z nam iętn o ścią19.

A ll things are void o f terror: M an has lost

His terrible prerogative, a n d stands
A n equal am idst equals: happiness
A n d Science daw n though late upon the earth;
Peace cheers the m ind, health renovates the fram e;
Disease and pleasure cease to mingle here,
Reason a n d passion cease to com bat there;
W hilst each unfettered o’e r the earth extend
Their all-subduing energies, and wield
The scepter o f a vast dom inion there;
W hilst every shape a n d m ode o f m a tter lends
Its force to the om nipotence o f mind,
W hich fr o m its dark m ine drags the gem o f truth
To decorate its paradise o f peace
O happy Earth, reality o f Heaven!

She left the m oral world w ithout a law

No longer fettering passion’s fearless wing.
Nor searing reason with the brand o f God.
Then steadily the happy fe r m e n t worked;
96 R O Z D Z IA Ł 6.

Reason was free; a n d w ild though passion w ent

Through tangled glens a n d w ood-em bosom ed meads.
G athering a garland o f the strangest flowers,
Yet like the bee returning to her queen,
She bound the sweetest on her sister’s brow,
W ho m eek and sober kissed the sportive child,
N o longer trembling a t the broken rod20.

Aby stworzyć raj na ziemi, jedyne co m usi zrobić rew olucjonista, to wedle
słów pieśni, „działać naturalnie”.

Then, that sweet bondage which is freed o m ’s self,

A n d rivets with sensation’s softest tie
The kindred sym pathies o f h u m a n souls,
Needed no fetters o f tyrannic law:
Those delicate and tim id impulses
In nature’s p rim a l m odesty arose,
A n d with undoubting confidence disclosed
The grow ing longing o f its daw ning love,
Unchecked by dull a n d selfish chastity,
That virtue o f the cheaply virtuous,
W ho pride themselves in senselessness and fro st21.

N ajważniejszą o broną przed niebezpieczeństw am i „sam olubnej czystości”

jest pogląd, że świat jest m aszyną. Shelley w yjaśnia w jednym z przypisów do
Królowej Mab, że tem u, kto to rozum ie, nie grozi niebezpieczeństw o pójścia na
lep kłam liw ych religijnych w ierzeń i deifikacji praw rządzących wszechświatem.

N ie sposób uw ierzyć w to, że D uch, k tó ry przen ik a ową nieskończenie o g ro m ­

ną m achinę, spow odow ał n aro d zin y swojego syna z ciała żydowskiej kobiety, albo
że jest rozgniew any w skutek tej k onieczności, któ ra jest jego synonim em . C ała owa
nieszczęsna bajka o D iable, Ewie i W staw ien n ik u okraszona dziecinnym i g łu p ­
stw am i o Bogu Żydów jest nie d o p o g o d zen ia z w iedzą o gw iazdach. D zieła jego
[Boga] rąk są św iadectw em przeciw ko n ie m u 22.

Jeżeli w szechświat jest m aszyną, człow iek rów nież nią jest, kobieta zaś, jak
napisał Sade, jest „m aszyną rozkoszy”23. M ałżeństw o jest zatem tylko połączeniem
się atom ów w m olekułę, rozw ód zaś odw róceniem tego stanu i pow róceniem do
niego w lepszej i przyjem niejszej konfiguracji. Rzecz najważniejsza, czyli czas
trw ania dow olnego związku, opierać się będzie na uczuciu, co jest tylko innym
słowem określającym pożądanie i n am iętność, która - zgodnie z oświeceniową
skłonnością do racjonalizow ania w szystkiego - okazuje się zaskakująco zgodna
z „rozum em ”:
LONDYN, 1812 97

Jak długo zatem pow inien trw ać zw iązek seksualny? Jakie praw o p o w inno
określać rozm iar rozżalenia, które w yznaczać by m iało czas jego trw ania? M ąż
i żona pow inni pozostaw ać w zw iązku, d o p ó k i trw a ich w zajem na miłość: wszelkie
praw o, które m iałoby ich przym uszać do przed łu żan ia go poza ową chwilę, w której
ich uczucie wygasło, jest najnieznośniejszą tyranią, niegodną, aby ją znosić24.

M oralność ośw ieceniow a stała się w ten oto sposób kw estią kalkulacji
i to w dosłow nym znaczeniu tego słowa. Z daniem Shelleya, „związek płci jest
uświęcony tak długo, dopóki przynosi zadowolenie jego stronom i w naturalny
sposób ulega rozw iązaniu, kiedy jego wady przewyższą wypływające z niego d o ­
brodziejstw a”25. Czystość seksualna jest

m n isim i ew angelickim przesądem oraz w rogiem n aturalnej w strzem ięźliw o­

ści, w iększym niż bezro zu m n a zmysłowość; ud erza w fu n d am en t ro d z in n e ­
go szczęścia i p o n ad połow ę ludzkości w trąca w nieszczęście, o czym, zgodnie
z praw em decydow ać m ogą nieliczni. N ie sposób było wymyślić system u z w ięk­
szym rozm ysłem w rogiego ludzkiem u szczęściu niż m ałżeństw o26.

Tak więc, przynajm niej z p u n k tu w idzenia rewolucjonisty, jedyną rzeczą

zdolną doprow adzić do „właściwego i naturalnego ułożenia się związku seksual­
nego” jest „likwidacja m ałżeństw a”. Z anim do tego dojdzie, w sytuacji gdy nam ięt­
ności okazują się nazbyt silne, byśmy byli je zdolni okiełznać, środkiem łagodzenia
ich, zwłaszcza w przypadku płci pięknej, jest, zdaniem Shelleya, w egetarianizm .
W szak Prom eteuszow i, który „reprezentuje ludzkość”, za gotowanie mięsa „sęp
choroby wyżera”27 w nętrzności. „Wszelkie zło” - w tym także śm ierć, oznajm ia
Shelley - „wzięło się ze zniszczenia zdrowej niew inności”28, co dokonało się, kiedy
ludzie zaczęli spożywać mięso.
Powszechnie w iadom o, że wyzwolenie seksualne zawsze łączone jest z w e­
getarianizm em . Shelley nie był p o d tym względem wyjątkiem . W Królowej Mab
dobroczynne skutki spożyw ania warzyw przedstaw ia z typow ym dla G odw ina
brakiem um iejętności zachow ania racjonalnych proporcji. „Któż twierdził będzie”
- pyta retorycznie, przedstaw iając dalej pogląd, który określić m ożna m ianem w e­
getariańskiej wizji historii - „że gdyby ludność Paryża zaspokajała głód przy za­
wsze zastaw ionym przez naturę w egetariańskim stole, nie udzieliłaby brutalnego
poparcia liście proskrypcyjnej Robespierrea?”29. Rzecz jasna, jako człowiek oddany
nauce, m usiał przyznać, że „neofitę czystej diety należy przestrzec, że pow inien
spodziew ać się przejściowego zm niejszenia się siły m ięśni”, ale m im o to:

Jest nadzieja, że w kw ietniu 1814 roku zostanie w ydane potw ierdzenie, że

sześćdziesiąt osób, które przez p o n ad trzy lata spożyw ały jarzyny i piły czystą w odę,
zachow uje doskonałe zdrowie. M inęły ju ż z górą dw a lata; żadna z nich nie um ar­
ła; w przypadku sześćdziesięciu przypadkow o d obranych osób p ró żn o szukać p o ­
dobnego przy k ład u 10.
98 RO Z D Z IA Ł 6.

Oczywiście wszyscy ci ludzie, i w egetarianie, i niew egetarianie, ostatecznie

jednak um arli, co m usiało być ciosem dla Shelleya, poniew aż G odw in uważał
człowieka za istotę tak doskonałą, że zdolną naw et przezwyciężyć śmierć.
M ary G odwin i Shelley po zakończeniu miesiąca miodowego w 1814 roku w ró­
cili do Anglii, ale obiecali sobie, że w yjadą ponow nie, co rzeczywiście się sta­
ło w iosną roku 1816, kiedy w ypraw ili się n ad Jezioro Genewskie, żeby spotkać się
z lordem Byronem. W tedy też m iało miejsce najsławniejsze przyjęcie w literackiej
historii Anglii. Byron, Shelley, Mary, Jane oraz lekarz lorda, doktor Polidori zasiedli
przed willą D iodati, którą w ynajął Byron. Poniew aż nie m ogli chodzić po górach
ani żeglować, co uniem ożliw iała fatalna pogoda, zabijali czas opow iadaniem sobie
historii o duchach. W łaśnie po jednym z takich spotkań M ary G odw in w padła na
pom ysł napisania Frankensteina. Powieść ta była jej dyskusją z Shelleyem i jego
politycznym i planam i reaktyw ow ania zakonu ilum inatów , o których B arruel
pisał w Historii jakobinizm u. Shelley upierał się, żeby M ary poznała tę książkę,
którą, według St. Claira, „czytali nie tylko jako historię przyczyn, dla których rzeczy
potoczyły się źle, ale też po to, żeby poznać sposób m yślenia przeciw nika”31. Nawet
jeżeli przyjąć, że tym w łaśnie się kierowali, nie jest wcale oczywiste, że w sferze
psychiki i literatury, intencja lub zam iar rządzą rzeczywistością. Większe znaczenie
m a tutaj fakt, iż czytając dzieło Barruela, M ary zetknęła się z klasyczną, m oralną
i polityczną tradycją Z achodu. Barruel bow iem w łaśnie z tej perspektyw y inter­
pretow ał szczegółowe aspekty rewolucji francuskiej, której sequelae m łoda trójka
m iała okazję poznać w 1814 roku podczas „m iodow ego miesiąca”. Biorąc pod
uwagę gatunkow y ciężar owych interpretacji w świetle konkretnych przykładów,
które dopow iadały to, co Barruel opisał w roku 1797, a Burkę przew idyw ał o sześć
lat wcześniej, tru d n o przypuścić, żeby taka lekcja przeszła bez skutku, zwłaszcza
zaś, żeby nie w yw arła żadnego w pływu na M ary G odw in. Barruel stawiał tezy
całkowicie przeciw ne do tych, które głosił G odw in. Wyzwalając ludzkie działania
ze sztywnej, oświeceniowej m atrycy pseudo-fizyki i przyw racając je kategoriom
etycznym, Barruel osiągnął spójność m iędzy m ikro- i m akrokosm osem , co, pow o­
łując się na fizykę Newtona, obiecywał również system Godwina, tyle że nigdy owej
obietnicy zrealizować nie potrafił. Czytając Barruela, M ary G odw in poznaw ała
m ądrość tradycji, którą jej m ąż pragnął obalić. W Historii jakobinizm u rewolucja
francuska nie jest zbiorem przypadkow ych m olekuł społecznej interakcji, lecz jest

p o d o b n a do naszych nam iętn o ści i przyw ar; pow szechnie w iadom o, że n atu raln y ­
m i konsekw encjam i pob łażan ia im są nieszczęścia, k tórych chciałoby się u niknąć,
ale o p ó r ten jest m ałodu szn y i słaby; rychło okazuje się, że nasze n am iętności oraz
nasze przyw ary zwyciężają, i to one kierują człow iekiem 32.

W podobnych do przytoczonego ustępach książki B arruela dostrzegam y

m oralną m ądrość Z achodu, a to oznacza, że tradycję h o rro ru jako gatunku li­
terackiego, którem u początek dała M ary G odw in, pisząc Frankensteina, należy
odczytywać odw rotnie, czyli widzieć w niej m oralny ład, który został zanegowany,
LONDYN, 1812 99

ale pow rócił pod zam askow aną postacią. Nieszczęścia, plagi i kataklizmy, które
opisują horrory, to praw dy m oralne, tyle że w stłum ionej postaci. H orror to m o ­
ralność na wspak; to ład m oralny oglądany przez lunetę przystaw ioną do oka jej
odw rotnym końcem . Frankenstein M ary Shelley i Historia jakobinizm u Barruela
opowiadają o tym sam ym , tyle że w radykalnie odm ienny sposób. Stwierdzenie, że
„rewolucja francuska w swojej istocie jest podobna do naszych namiętności i p rzy­
war”, było oczywiście zaprzeczeniem Ośw iecenia oraz tradycji rodziny G odw in-
- Wollstonecraft. Tym sam ym jednak był również Frankenstein, gdyż obie te książki
opisują, jak dochodzi do tego, że „nieszczęścia są naturalnym i konsekw encjam i
pobłażania” nam iętnościom . Dzieło B arruela m ówi o tym w prost; Frankenstein,
podobnie jak wszystkie pozycje tego gatunku, czyni to pośrednio. Książka Barruela
jest ostrzeżeniem , Frankenstein wyrazem żalu - przepojony jest w yrzutam i sum ie­
nia, lecz nie skruchą. Jest odzw ierciedleniem stanu umysłu M ary Shelley, zwłaszcza
z okresu po w ypadkach, do których doszło jesienią 1816 roku, i które pozostawiły
niezatarty ślad na jej psychice. M ary Shelley nie potrafiła odrzucić radykalnych
poglądów, które w jej rodzinie były tradycją, ani przyznać, że ów radykalizm jest
błędny, nie była jed n ak też w stanie przejść do porządku dziennego nad faktem,
że skutkiem jej działań była ludzka śmierć. Poczucie winy związało ją z Shelleyem,
czuła się odpow iedzialna za to, co uczyniła H arriet W estbrook i nie um iała się
z tym uczuciem uporać, poniew aż nie potrafiła się zdobyć na skruchę ani odwołać
do prowadzącej ku niej drogi, czyli do chrześcijaństw a. M ary Shelley nie mogła
już w rócić do swego daw nego radykalizm u ani pójść naprzód i poprzez skruchę
przyjąć tradycję klasycznej myśli chrześcijańskiej. Z am iast skruchy w ybrała p o ­
w ażanie u innych - to m iało być antid o tu m na radykalizm jej m atki, ojca i męża.
Pod w ielom a w zględam i epoka w iktoriańska wydaje się być dla niej stw orzo­
na; w niem ałym stopniu sam a przyczyniła się do jej pow stania, gdyż jej apoteoza
Shelleya nadała m u postać w iktoriańskiego anioła z wyższych sfer.
Rola, jaką myśl B arruela odegrała w spoczywającej w dłoniach Shelleya
edukacji Mary, polega na tym , że była ona alternatyw ą dla filozofii oświeceniowej.
Historia jakobinizm u to książka, która nie tylko odrzuca oświecenie - Shelley rów ­
nież na now o o dkrył Szekspira - ale która jako jedyna czyni to tak wnikliwie
i szczegółowo w kategoriach klasycznej m oralności i klasycznego rozum ienia
polityki, która jest p o ch o d n ą m oralności. P onadto czyni to, odw ołując się do
przykładów zaczerpniętych z historii rewolucji francuskiej, którą Shelley, zgodnie
z credo ilum inatów , chciał przenieść na angielską ziemię, tw orząc siatkę terro ry ­
stycznych kom órek. Istotą jego p rogram u był rew olucyjny przew rót w dziedzinie
m oralności, który m iał być w stępem do przew rotu politycznego. Królowa Mab
jest dobrym przykładem odczytania i wzięcia za dobrą m onetę tez Helwecjusza*.
Poem at jest w yrazem nadziei, że nam iętność m ożna pogodzić z rozum em :
„rozsądek przerw ie sprzeczną z n atu rą wojnę z niezw yciężonym hufcem n am ięt­
ności”. Dzięki lekturze B arruela M ary m ogła odczytać Helwecjusza na odw rót,

* Helwecjusz (Helvetius) (1715-1771), filozof francuski, zaliczany do encyklopedystów

(przyp. tłum.).
100 RO Z D Z IA Ł 6.

czyli przez pryzm at tradycji, któ rą on i Shelley mieli nadzieję unicestwić. Barruel
napisał o nim:

Helwecjusz raz będzie mówił nam, że jedyną zasadą, wedle której działania cnotli­
we odróżnić m ożna od działań występnych, są prawa stanowione i ich użyteczność dla
ogółu. W innym miejscu powie, że „owa cnota, czyli uczciwość, w odniesieniu do jed ­
nostek jest jedynie nawykiem postępowania”; a w końcu, „że jeśli człowiek cnotliwy nie
jest na tym świecie szczęśliwy, mam y prawo wykrzyknąć, O cnoto, jesteś tylko czczym
snem ”. Ten sam sofista mówi także, że „wzniosła cnota oraz oświecona mądrość są li tylko
owocem namiętności, które zwiem y szaleństwem; czyli że głupota jest konieczną kon­
sekwencją końca namiętności. Że powściąganie nam iętności oznacza zatem niszczenie
tego stanu. Że sumienie i wyrzuty sumienia są tylko przewidywaniem kar fizycznych,
na które przestępstwa nas wystawiają. Człowiek, który jest ponad to, bez wyrzutów su­
mienia może dopuścić się czynu nieuczciwego, który służy jego korzyści. To, czy ludzie
są występni, m a niewielkie znaczenie, jeżeli tylko będą oświeceni. Płeć piękną autor ów
pouczy, że „Skromność jest tylko wynalazkiem wyrafinowanej lubieżności; - że moral­
ność niczego z miłości nie pojmuje, bo to nam iętność tworzy geniusza i czyni człowieka
cnotliwym”. Dzieciom oznajmi, że „przykazanie kochania ojca i matki, bardziej wycho­
wania, niż natury jest dziełem”. M ałżonkom powie, że „prawo, które skazuje ich na ży­
cie razem, staje się barbarzyńskie i okrutne z dniem , kiedy przestają się kochać”33.

O statnie zdanie niew ątpliw ie dało M ary G odw in do myślenia. Było wszak
opisem tego, co w rodzinie G odw inów stało się tradycją - pom niejszaniem i d e­
precjonow aniem instytucji m ałżeństw a; starsza generacja czyniła to, posługując
się teoretycznym i w yw odam i, a m łodsze pokolenie robiło to w praktyce. Tak
oto wyglądała „naukow a” dekonstrukcja m oralnej tradycji Z achodu, którą p ro ­
ponow ało oświecenie, a którą Barruel odczytał „na wspak”, czyli przetłum aczył na
język klasycznej etyki i polityki. W edług niego rew olucja francuska była skutkiem
nam iętności i kluczow ym etapem na drodze, która za spraw ą tychże prow adziła
ku śmierci. B arruel postrzegał rew olucję jako w ykalkulow any akt wyzwolenia
i rozpętania nam iętności, które m iały być narzędziem dokonania przew rotu.
Nie wzięto jed n ak p o d uwagę, jak destruktyw ne m ogą być owe siły, kiedy spuści
się je ze smyczy; wszelkie próby ich okiełznania okazały się nieskuteczne; tak było
podczas trw ania Terroru - logicznego następstw a wcielania w życie ideologii rew o­
lucyjnej. D ekadencja m oralna zrodziła oświecenie, które było próbą racjonalizacji
nam iętności. Oświecenie z kolei doprow adziło do rewolucji, będącej przeniesie­
niem jego idei do sfery polityki, rew olucja zaś doprow adziła do Terroru, będącego
logicznym rezultatem nieokiełznanych przez rozum nam iętności, prow adzących
do śmierci. Barruel w idział w rew olucji potw orność, która rozwijała się krok po
kroku, jak przew idyw ała to chrześcijańska filozofia w pism ach, takich jak list
św. Jakuba apostoła. M ary Shelley praw dopodobnie nie postrzegała tego w taki
sposób, ale zanim skończyła pisać Frankensteina, m iała już inne poglądy niż
Shelley. Frankenstein był jej pró b ą zrozum ienia n atu ry konfliktu m iędzy utopijną
oświeceniową wizją przyszłości a ładem m oralnym , stanow iącym istotę klasycznej
LONDYN, 1812 101

tradycji Zachodu. Różnicę m iędzy new tonow skim a arystotelesow skim ro zu ­

m ieniem ruchu przeniesiono w dziedzinę m oralności: statyczność/spokój były
dobrem wedle drugiego z nich, a nam iętność i ruch, wedle pierwszego. Barruel
opisywał szczegóły spisku, który doprow adził do w ybuchu rewolucji i tłum aczył
je w kategoriach tradycyjnej etyki oraz polityki.
W edług niego jakobińscy spiskowcy doprow adzili do rozw iązania zako­
nu jezuitów, aby przejąć kontrolę nad system em oświaty we Francji. „W wielu
kolegiach jezuitów zastąpiono bardzo n ieo d p o w ied n im i osobam i; m łodzież,
zaniedbana w nauce padła ofiarą własnych nam iętności” '4. Identyczną taktykę
zastosowano, żeby spiskowcom podporządkow ać panujących. Tłum acząc pow o­
dy, dla których w ładcy osłaniali konspiratorów , Barruel stwierdza: „lubili ich, bo
pochlebiali im i zachęcali do folgowania nam iętnościom . To był pierwszy krok
ku rew olucji”35.
Postaw ienie kolejnych poszło tym sam ym tropem :

Rewolucja F rancuska w swojej istocie jest p o d o b n a do naszych nam iętności

i przyw ar; pow szechnie w iadom o, że n aturalnym i konsekw encjam i pobłażania
im są nieszczęścia, których chciałoby się u niknąć, ale o p ó r ten jest m ałoduszny
i słaby; rychło okazuje się, że nasze n am iętności oraz nasze przyw ary zwyciężają,
i to one kierują człow iekiem 3'’.

Barruel był doskonale św iadom new tonow skiego charakteru rewolucyjnego

uniw ersum , które krytykow ał, ale był ostrożny w analizow aniu quasi-naukow e-
go przew artościow yw ania w artości z pow rotem na jego klasyczne kom ponenty.
Interesow ność w edług myśli ośw ieceniow ej była w w ym iarze ludzkim o d p o ­
w iednikiem grawitacji, siły, która spaja w szechświat i pow oduje, że znajduje się
on w ciągłym ruchu. Tak jak planety poruszają się w kosm osie po własnych
orbitach, zachowując dynam iczną h arm onię całości, tak ci, którzy dbają w życiu
o własny interes, swoje często egoistyczne uczynki, za sprawą jakiejś „niew idzial­
nej ręki” lub innego w ygodnego zmyślenia, interpretują jako zgodne z dobrem
ogółu. Skoro tak, trzeba było odpow iedzieć na pytanie, dlaczego to, co ludzkie,
nie przerodziło się w solipsyzm , egoizm, terror, strach i śm ierć, jak to przew idy­
wał Szekspir w sław nym m onologu Ulissesa z d ram atu Troilus i Kresyda. Adam
Smith utrzym yw ał, że „niew idzialna ręka” interw eniow ała niejako automatycznie,
pow odując, że jednostkow e sam olubne uczynki wpisywały się w szeroką perspek­
tywę zgodności z dobrem ogółu. Dw adzieścia lat po napisaniu tego przez Smitha,
z Francji napłynął w yraźny sygnał, że jednostkow e nam iętności wcale nie muszą
obrócić się na dobre. Jeżeli w latach dziew ięćdziesiątych XVIII stulecia zadziałała
tam owa „niew idzialna ręka”, to jej najistotniejszą cechą była niew idzialność.
Z daniem Lestera Crockera, „les philosophes pragnęli jedynie konstruktyw nego
przew rotu, ale nie byli w stanie pow strzym ać dynam iki rewolucji, tak jak lu­
dzie roku ‘89 nie potrafili zapobiec nadejściu tych z roku ‘93”3;. Drogę od oświe­
cenia ku śm ierci w yznaczały dwie istotne cechy: niem ożność zanegow ania jej
102 R O Z D Z IA Ł 6.

następstw i równie niew ykonalne (przynajm niej w przypadku tych, którzy uważali
siebie za ludzi postępow ych) odrzucenie złudzenia „wyzwolenia”, które do owych
konsekw encji doprow adziło. G enezą Frankensteina M ary Shelley była jej niezdol­
ność do wyjścia poza tę sprzeczność.
Barruel w yraźnie stwierdził, że m ożliwość w ykorzystyw ania przyw ar i sła­
bości jako narzędzia kontroli n ad ludźm i, leży w naturze człowieka:

Każdy głupiec m oże przyciągnąć ludzi do teatru, ale żeby ich stam tąd wyrwać,
trzeba już oratorskiego talen tu C hryzostom a*. Ten, kto dysponując podobnym i
zdolnościam i, głosił będzie rozpustę i bezbożność, zyska większy posłuch niż naj­
w ym ow niejszy orator, dow odzący słuszności praw cnoty i m oraln o ści3“.

Klasycy myśli chrześcijańskiej zawsze dostrzegali, że w motywacjach, którym i

kieruje się społeczeństwo, istnieje asym etryczność. O d zawsze łatwiej było przeko­
nać ludzi, żeby postępow ali zgodnie z tym , co podpow iadają im nam iętności, niż
do tego, żeby w im ię dobra ogółu stawiali im opór. Z achęcanie do folgowania wy­
stępnym nam iętnościom nazyw ano rajfurzeniem . Z łudzeniem oświecenia, czego
przykładem są teksty, takie jak Bajka o pszczołach pióra B ernarda Mandeville’a, było
upatryw anie w nam iętności m o to ru dobrobytu. W eishaupt sięgnął po tę sam ą ideę
i dostosow ał ją do swoich celów. W jego ujęciu nam iętność nie jest tylko genezą
oświecenia, ale także jego nośnikiem . W eishaupt, p odobnie jak literacka postać
doktora Frankensteina, m iał związki z uniw ersytetem w Ingolstadt. Frankenste­
in studiow ał tam m edycynę, a W eishaupt był profesorem prawa. M ary Shelley
swoje w yobrażenie o W eishauptcie zawdzięcza Barruelowi, który widział w nim:

O drażające zjawisko przyrody; ateista pozbaw iony w yrzutów sum ienia, strasz­
liwy hipokryta, pozbaw iony zdolności obrony prawdy, m a pełnię owej energii
i gorliwości w w ystępku, któ ra spiskow ców popycha ku bezbożności i anarchii.
N iczym złow różbna sow a od radosnych słonecznych p ro m ien i stroniąc, otula się
płaszczem ciem ności; histo ria zapam ięta w n im złego ducha, m ro czn e uczynki,
które popełnić zam ierzał, lub których się dopuścił39.

W przeciw ieństw ie do Shelleya W eishaupt nie był arystokratą, ale pozostała

część jego opisu, włączając w to w zm iankę o jego zwyczaju prow adzenia nocnego
trybu życia, bardzo przypom ina wypow iedź Hogga na tem at Shelleya z czasów
jego pobytu w Oksfordzie. Są także inne podobieństw a. Jak pisze Barruel, „pewien
elem ent jego pryw atnego życia, niczym strzała przebił zasłonę, za którą się ukrył”
- chodziło o kazirodczy stosunek, k tóry W eishaupt nawiązał ze swoją szwagierką,
spłodził jej dziecko i żeby uniknąć skandalu, nam ów ił ją do nieudanej próby aborcji.

ł Mowa o Janie Chryzostomie (ok. 350-407 roku n.e.), greckim pisarzu, doktorze Kościoła,
uznawanym za największego mówcę chrześcijańskiego W schodu (stąd jego przydomek
„Złotousty”) (przyp. tłum.).
LONDYN, 1812 103

Kazirodczy sofisto! Uwiodłeś wdowę po własnym bracie. W yrodny ojcze, który,

żeby zam ordować własne potom stw o, sięgnąłeś po truciznę i sztylet! W strętny h i­
pokryto, błagałeś, oszukańczo mówiłeś o sztuce i przyjaźni, żeby zgładzić niew inną
ofiarę, dziecko, którego narodziny niechybnie obnażyłyby m oralne oblicze jego ojca"1.

„Jestem w p rzededniu utraty reputacji, która zapew niła m i wielką władzę

nad naszym i ludźm i” - napisał W eishaupt do Hertela, rów nież członka spisku.
„Moja szwagierka jest b rz e m ie n n a ... Jak m am przyw rócić h o n o r osobie, będącej
ofiara występku, którego w całości sam jestem sprawcą? Podjęliśmy ju ż kilka prób
pozbycia się dziecka; ona była gotow a tem u w szystkiem u się poddać, ale Kuryfon *
jest nazbyt bojaźliwy”41.
Dzięki Nietzschem u, a później Freudowi, który swoją koncepcję „kompleksu
Edypa” zapożyczył ukradkiem z Narodzin tragedii, kwestia kazirodztw a nabrała
szczególnego znaczenia dla zw olenników rew olucji seksualnej. Stało się ono
sposobem przym uszania natu ry do w yjawienia skryw anych przez nią tajem nic.
Podobny sens miało dla Shelleya; uczynił je ważną częścią ataku na chrześcijaństwo,
który przypuścił w Rokoszu islamu - poem acie dedykow anym M ary G odw in i jej
seksualnem u nonkonform izm ow i:

How beautiful a n d calm a n d free thou wert

In thy you n g w isdom , when the m orał chain
O f Gustom thou didst burst and rend in twain,
A n d walked asfree as light the clouds among**.

Z anim Shelley, M ary i Claire C lairm ont dołączyli do Byrona w willi Diodati,
ich wzajem ne relacje nazyw ano już „kazirodczym związkiem”. O kreślenie to n a­
wiązuje do Rokoszu islamu oraz seksualnych kontaktów, które Byron i Shelley
utrzym ywali z przyrodnim i siostram i. W szystko wskazuje na to, że to, co szeptali
plotkarze, było zbieżne z intencjam i Shelleya, który w iedział - bo przeczytał o tym
u B arruela - że ilum inatyzm polega na rządzeniu ludźm i poprzez m anipulow anie
ich nam iętnościam i. W iele przem aw ia za tym , że próbow ał zastosować sposoby
iluminatów, łącząc je z podw ójnym kazirodztw em , usidlić w ten sposób najsław­
niejszego wówczas poetę i zjednać go dla swoich rew olucyjnych celów.
Powiązanie kazirodztw a z aborcją prow adzi nas do sedna ezoterycznej gnozy
O świecenia. Podobieństw a m iędzy W eishauptem i późniejszym i zw olennikam i
rewolucji są nazbyt wyraźne, aby je pom inąć. W eźmy pierw szy z brzegu przykład:
Shelley utrzym yw ał stosunki seksualne ze swoją szwagierką, Claire Clairm ont.
Kiedy Claire po raz pierw szy spotkała się z Byronem , w yznała w ielkiem u poecie,
że sypia z Shelleyem, zaszła z nim w ciążę i usunęła dziecko. Powiedziała również,

* Uznany grecki lekarz, praw dopodobnie współczesny Hipokratesa (przyp. tłum.).

** „Jakże piękną, spokojną oraz wolną byłaś/w swej młodzieńczej mądrości, gdy moralne
okowy/Obyczaju zerwałaś, że pękły na dwoje,/I odeszłaś tak wolna jak światło wśród
chm ur” (przyp. tłum.).
104 RO Z D Z IA Ł 6.

że poniew aż wierzy w w olną m iłość, to Byron, jeżeli tylko zechce, może z nią robić
to samo, co Shelley. Byron był chyba zainteresow any jej propozycją, gdyż upraw iał
z nią seks i w końcu spłodził jej dziecko, ale rychło poczuł do niej odrazę, która
przytłum iła wszelki pociąg. Nazwał ją później „ateistką i m orderczynią”, a miało
to związek z ideologią ilum inatyzm u, którą przyjęła za spraw ą Shelleya, oraz fak­
tem, że dokonała aborcji dziecka, którego ojcem był jej szwagier. W liście, w k tó ­
rym proponuje Byronowi, że zostanie jego m etresą, Claire pisze również, że jej
przyrodnia siostra M ary jest dodatkow ą zachętą, aby Byron zaczął z nią sypiać:
„Przypuszczam , że zakochasz się w niej. Jest bardzo ładna i miła, ty zaś na pew no
będziesz z tym szczęśliwy; nic nie m ogłoby sprawić m i większej przyjem ności.
Podw oję starania, żeby była zadow olona... zrobię wszystko, co m i każe, czy
to będzie dobre, czy złe”.
Byron był w owym czasie najw ybitniejszym angielskim poetą, Shelley zaś
chyba postanow ił wykorzystać w iedzę zaczerpniętą z dzieła Barruela i w ykorzy­
stać Claire oraz perspektyw ę związku seksualnego z M ary najpierw jako sposób,
żeby zdobyć przychylność Byrona, później zaś zyskać nad nim władzę poprzez
m anipulow anie jego najsilniejszym i nam iętnościam i. Propozycja Claire, którą
zawarła w liście, była w istocie ofertą podw ójnego kazirodztw a ä la Weishaupt;
Byron i Shelley mieli sypiać z obiem a przyrodnim i siostram i. W eishaupt w padł
na pom ysł, aby ludzie przystępujący do ilum inatów pisali najpierw sekretną auto­
biografię; później należało ich uzależnić od siebie szantażem oraz „potajem nym
zaspokajaniem ich nam iętności, durch begnugung ihrer leidenschaften im verborge­
nen.. . A taki zw iązek może ponadto zadowolić tych spośród braci, których pociągają
zmysłowe przyjem ności”42. Byron cieszył się już złą sławą z pow odu rom ansu ze swą
przyrodnią siostrą Augustą. Perspektywa sypiania z tym i sam ym i przyrodnim i
siostram i, z którym i sypiał Shelley, otw ierała duchow e możliwości, nawiązujące
do sekretnego życia A dam a W eishaupta, założyciela kom órki rewolucyjnej, którą
Shelley m iał nadzieję wskrzesić, traktując to jako wstęp do prom etejskich zm ian
na podobieństw o rewolucji francuskiej. Rokosz islamu, poem at Shelleya pośw ięco­
ny rewolucji, m iał początkow o dwoje głównych bohaterów - Laona i Cytnę, brata
i siostrę, którzy naw iązują kazirodczy związek, upatrując w nim źródła dobrej,
okultystyczno-rew olucyjnej mocy.
Kazirodztwo, którego również dopuścił się Weishaupt, zyskało duchow y w y­
m iar i znaczenie w sekretnej gnozie globalnej rewolucji. W Narodzinach tragedii,
Nietzsche przyw ołuje postać Edypa: „Edyp m ordercą ojca, m ężem własnej m atki,
Edyp autorem rozw iązania zagadki Sfinksa! (...) tam , gdzie siły przepow iedni
i magii przerw ały klątwę współczesności i przyszłości, sztywne prawo indyw idu-
acji i w ogóle zasadniczy czar natury, tam jako przyczynę trzeba zakładać jakiś
niesłychany czyn w brew naturze — jak tu kazirodztw o”.

Jakże bow iem zm usić n atu rę do w ydania w łasnych tajem nic, jeśli nie przez
zwycięski w obec niej opór, to znaczy przez n ienaturalność? To ro zp o zn an ie w idzę
zaw arte w owej odrażającej troistości losu Edypa: ten sam , kto rozw iązuje zagad­
LONDYN, 1812 105

kę n atu ry — owego dw oiście ukształtow anego Sfinksa — m usi też, m orderca ojca
i m ąż m atki, naruszyć tej n a tu ry najśw iętszy porządek. M it jakby n a m naw et p o d ­
pow iadał, że m ądrość, a zw łaszcza m ądrość dionizyjska, jest w ystępkiem wobec
natury, że ten, kto swą w iedzą strąca n atu rę w otchłań unicestw ienia, także na sobie
m usi dośw iadczyć likw idacji natury. „Szczyt m ąd ro ści zw raca się przeciw m ę d r­
com: m ądrość jest zbrod n ią przeciw naturze”43.

G dyby celem było ujarzm ienie n atu ry poprzez jakiś gw ałtow ny i sprzeczny
z nią czyn - jak pow iedział Nietzsche: mądrość jest zbrodnię przeciw naturze
- kazirodztw o byłoby pierw szym ku niem u krokiem każdego początkującego
gnostyka-rew olucjonisty, a także tem atem przew o d n im angielskiej poezji ro ­
m antycznej. Zawsze chodziło jed n ak o zburzenie m oralnego ładu, a razem z nim
Bożej hegem onii n ad Ziem ią. Ezoteryczny wgląd sięga nieco głębiej. Ponieważ
praw o m o raln e jest jedynym g w arantem ludzkiej au to nom ii i nietykalności,
człowieka pozbaw ionego m oralności łatwo jest kontrolow ać, a ci, którzy prawo
to złamali, są najbardziej predestynow ani do pełnienia roli nadzorców ludzkości.
Był to dokładnie ten sam system, który w yłonił się z pism W eishaupta. W istocie,
interpretując myśl W eishaupta, Barruel stawia tezę, że funkcjonow anie kom órek
organizacji ilum inatów opierało się na podsycaniu nam iętności oraz planowym ,
stałym sterow aniu nim i. W arunkiem w stępnym takiego „wyzwolenia” było sys­
tem atyczne burzenie ładu m oralnego, czyli, inaczej mówiąc, rewolucja. Owo w y­
zwolenie m iało być jej nośnikiem przez kolejne dwieście lat.
Shelley przyjął interpretację Barruela i uznał za wzór, na podstaw ie którego
zam ierzał stworzyć w łasną kom órkę rewolucyjną; są dow ody na to, że sposobem
na wciągnięcie do niej Byrona m iało być uwiedzenie. W edług Barruela, W eishaupt
„najbezwzględniej, najzacieklej, najbardziej gorączkowo dążył do obalenia każdej
bez w yjątku religii, każdej w ładzy i wszelkiej własności. Pochlebiał sobie sądząc, że
to sam o pragnienie zaszczepi być m oże na całym świecie; nawet sam siebie w tym
upew niał”. Napisał także „rewolucja francuska jest tylko zw iastunem o wiele więk­
szej i znacznie głębszej rewolucji”44.
Aby osiągnąć rewolucyjne cele, w pierw szym rzędzie należało pozyskać jako
adepta któregoś z wpływowych ludzi tego świata: „szukajcie także tych, których
spośród innych w yróżnia władza, szlachectwo, bogactw o albo wiedza, szlachciców,
możnych, bogatych, poszukujących. Nie cofajcie się przed zadawaniem bólu ani przed
niczym innym , co pozwoli pozyskiwać takich adeptów. Jeżeli nie nakłonię Niebios,
poruszę Piekło. Flectere si neąuas superos. Acheronta movebo”45. Następnie, kiedy
dzięki pozyskaniu inform acji o adepcie i na podstawie jego wyznań wiadomo już, co
jest jego największym pragnieniem i nam iętnością, należy nim i manipulować w taki
sposób, aby stały się narzędziem spraw ow ania nad nim kontroli. „Poznawajcie
osobliwe obyczaje i nawyki każdego, albowiem ktoś, kto wie, w jaki sposób wyko­
rzystywać rządzące ludźm i nam iętności, potrafi ich nakłonić do wszystkiego”46.
W eishaupt darzył podziw em Ignacego Loyolę i dlatego ilum inaci pod w ie­
lom a w zględam i naśladow ali jezuitów, a ich sposób rekrutow ania adeptów oraz
106 RO Z D Z IA Ł 6.

techniki spraw ow ania nad nim i kontroli, stanow iły parodię Ćwiczeń duchownych.
Przełożony jezuitów poznaw ał cudze winy dzięki rachunkow i sum ienia, były one
następnie wyznawane, a ich w ładza nad now icjuszem przestaw ała dzięki tem u
istnieć. Parodia rachunku sum ienia w w ydaniu iłum inatów polegała na tym, że
najpierw ustalano, co jest największą nam iętnością danego człowieka, a ilumi-
nata, który się nim opiekował, starał się ją podsycić i nią m anipulow ać, nie zaś
likw idować ją dzięki skrusze i odbyciu pokuty. R achunek sum ienia w rozum ieniu
iłum inatów jest w ykorzystyw any przez spow iednika jako narzędzie kontroli.
Kiedy adept podczas rytu ału przyjęcia do zakonu w yzna spow iednikow i swoje
przyw ary i występki, w iedza o jego nam iętnościach zostanie w ykorzystana jako
in strum ent spraw ow ania nad nim kontroli. Jeżeli zorientuje się, że adept ucieka się
do wybiegów i próbuje w jakiś sposób się sprzeciwiać, jego dawne grzechy będą wy­
korzystane przeciw ko niem u w postaci szantażu, k tó ry p o d w ielom a względami
uznać m ożna za dem oniczne w ynaturzenie tajem nicy spowiedzi. „Poznawajcie
osobliwe obyczaje i nawyki każdego, albow iem ktoś, kto wie, w jaki sposób wy­
korzystywać rządzące ludźm i nam iętności, potrafi ich nakłonić do wszystkiego”.
„Teraz go m am ” - pisze Barruel o nowo przyjętym członku zakonu iłum ina­
tów - „Nie pozwolę m u, żeby nas skrzywdził; jeżeli zechce nas zdradzić, my także
ujaw nim y jego sekrety”47. A dept na próżno będzie się starał coś zataić. W krótce
odkryje, że najsekretniejsze okoliczności z jego życia, te, które z największą oba­
wą pragnął ukryć, są dobrze znane pozostałym adeptom . Barruel twierdzi, że
do rewolucji francuskiej doszło po tym , jak francuskie loże m asońskie zostały
zdom inow ane przez iłum inatów i przejęte przez rewolucyjne kom órki Weishaupta.
Relacje m iędzy lożam i a ilum inatam i nie były jed n ak jednostronne. Dzięki lożom
W eishaupt przekonał się, że głów ną „korzyścią z uczestnictw a w TAJNYCH STO­
WARZYSZENIACH” jest „sztuka poznaw ania ludzi i rządzenia nim i bez żadnych
ograniczeń”48. Ilum inaci mieli p otrójny cel: „nauczyć adeptów sztuki poznaw ania
ludzi; prowadzić ludzkość ku szczęściu i w ładać ludźm i w taki sposób, żeby tego nie
dostrzegali”49. W rzeczywistości wszystkie trzy cele zakładały to samo: uw olnienie
ludzkich nam iętności i kontrolow anie tych, którzy wyzbyli się sam okontroli, wy­
nikającej z przestrzegania zasad porządku m oralnego.
Shelley m iał zatem wielkie plany. Jedyny szkopuł polegał na tym, że nic z nich
nie w ychodziło. W kulm inacyjnym m om encie intrygi w willi Diodati, kiedy M ary
udała się już na spoczynek, doszło do w ydarzenia, które całkowicie w ytrąciło
Jane C lairm ont z równowagi. Byron rozpoczął ów w ieczór od recytacji poem atu
C o leridgea Christabel. Podczas p oprzedniej dyskusji o tym poem acie, który
poeta recytow ał w m ieszkaniu Godwinów, kuląca się ze strachu za sofą M ary
pow iedziała Shelleyowi, że w pierw otnym zamyśle autora, zdeform ow anie ciała
lamii polegało na tym , że „m iała dwoje oczu na piersiach”. W izja ta stała się obsesją
Shelleya i spow odow ała, że tam ta noc w willi D iodati wywołała u niego rodzaj
umysłowego załam ania w najm niej odpow iednim m om encie, kiedy Byron m iał
zostać uwiedziony i w ten sposób dostać się we władzę Shelleya. Shelley nie potrafił
otrząsnąć się z halucynacji, w której brodaw ki piersi M ary przeistoczyły się w oczy.
LONDYN, 1812 107

Ponieważ pow szechnie uważa się, że oczy są oknam i duszy, dośw iadczenie wizji
nawiązującej do sam ośw iadom ości w chwili fizycznej rozkoszy świadczyć mogło
jedynie o nieczystym sum ieniu. We Frankensteinie, książce, która dopiero miała
zostać napisana, potw ór zapowiada: „Będę przy tobie podczas twojej nocy poślub­
nej”. Innym i słowy, poczucie winy z pow odu złego potraktow ania H arriet, pierw ­
szej żony Shelleya, zniweczyło jego próbę odrodzenia ilum inatyzm u i uzyskania
kontroli nad Byronem . Podobnie jak wcześniej w w ypadku W eishaupta, plany
Shelleya rów nież pokrzyżow ało jego w łasne nieczyste sum ienie.
To był początek końca pierwszej rewolucji seksualnej. Kiedy M ary i Shel­
ley w rócili jesienią do Anglii, pow itała ich tam w iadom ość o sam obójstw ie Fanny
Imlay, przyrodniej siostry Mary, a niedługo później dow iedzieli się o sam obój­
stwie H arriet, pierwszej żony Shelleya, której ciało po sześciu tygodniach w yło­
w iono na początku g ru d n ia z Serpentine*. Frankenstein jest psychologicznym
protokołem w ydarzeń tam tej jesieni, kiedy m arzenie o wyzwoleniu seksualnym
przekształciło się w poczucie winy, z którym ani Shelley, ani M ary G odw in nie
potrafili się uporać.
W Gotyku Kena Russela, filmowej opow ieści o sław nym spotkaniu Shelleya
z Byronem , jest scena, w której M ary G odw in siedzi sam otnie w pokoju i kartkuje
książkę, w której nagle napotyka pornograficzne ryciny. Książką tą jest oczywiście
Justyna pióra m arkiza de Sade. Wiemy, że w kw ietniu 1816 roku Shelley m iał jej
egzem plarz i wiem y również, że związał się z M ary w m aju tegoż roku, jest za­
tem możliwe, że m iał wówczas tę książkę przy sobie. Również w sam ym tekście
Frankensteina pojawiają się ogniw a łączące go z Justynę, na przykład postać poko­
jów ki o tym sam ym im ieniu. W powieści M ary G odw in Justyna zostaje stracona
za zbrodnię, której nie popełniła, a Justyna de Sadea rów nież ginie niewinnie.
We Frankensteinie dostrzec m ożna spełnienie fantazji de Sadea, ale nie m ają one
kształtu seksualnej utopii, jak chciałby Shelley, lecz potw ora, zrodzonego z poczu­
cia w iny i przerażenia. To, czego początkiem było seksualne pożądanie, znalazło
swój koniec w przerażeniu i lęku, będącym i po części akceptacją m oralnego ładu,
którego M ary G odw in Shelley nigdy otwarcie nie uznała. Poczucie winy jest skałą,
na której rozbiła się pierw sza rew olucja seksualna.
12 lutego 1839 roku, dw adzieścia trzy lata po rozpoczęciu pracy nad Fran­
kensteinem , M ary napisała: „Pam ięć pow oduje, że jestem całkow icie rozbita.
Nieszczęsna H arriet; jej sm u tn em u losowi przypisuję tak wiele własnych ciężkich
zgryzot, widząc w nich pokutę, o którą los u p o m n iał się za jej śm ierć Są jeszcze
inne wiersze, które chciałabym na zawsze w ym azać z ludzkiej pam ięci” - chodziło
o poem aty Shelleya, napisane w latach 1818-1822. „Z niew ym ow nym żalem i d rę­
czącymi w yrzutam i sum ienia spoglądam na tam te czasy, przypuszczam bowiem,
że gdybym była bardziej św iadom a n atu ry jego uczuć i bardziej skora do tego,
aby je łagodzić, nie doszłoby do tego, co się stało”50. Shelley również nie potrafił
otrząsnąć się z poczucia winy wobec H arriet; w jednym z poem atów w spom niał

* Serpentine, sztuczne jezioro w londyńskim Hyde Parku, nazywane też rzeką Serpentine.
Powstało w roku 1730 (przyp. tłum.).
108 R O ZD ZIA Ł 6.

o „rozwianych nadziejach porzuconej m atki”. Przy innej okazji M ary napisała

do przyrodniej siostry: „Jakże szczęśliwa jesteś, kochana Claire, że nie dręczą cię
upokarzające i pełne w yrzutów sum ienia myśli”51.
8 lipca 1822 roku Shelley, razem z Johnem W illiam sem i chłopcem okręt
wym, C harlesem Vivianem w ypłynął na w ody zatoki Spezia w północno-zachod-
niej części W łoch. W ierny zasadom , które wyłuszczył w Królowej Mab, zam ierzał
nawiązać cudzołożny rom ans z żoną W illiamsa. P odobnie jak p o d m io t liryczny
Ody do W iatru Zachodniego, Shelley identyfikow ał się z siłam i natury, równie
nieokiełznanym i jak jego nam iętności. Zbliżał się sztorm . Poeta już wcześniej
spowodował, że łódź stała się niebezpiecznie w yw rotna, poniew aż ją przeżaglował.
M im o to, kiedy z południow ego zachodu nadeszła burza, ostatnią rzeczą, którą
dostrzegł jakiś świadek, była sylwetka Shelleya rozwijającego kolejny żagiel. Gdy
sztorm uderzył, pow iedział być może: „Bądź m ną”. Tego już jed n ak nigdy się nie
dowiemy. Dziesięć dni później m orze w yrzuciło n a kam ienistą plażę jego zm asa­
krow ane i tru d n e do rozpoznania ciało.
4 sierpnia 1822 roku angielska gazeta „Exam iner” zam ieściła lakoniczną
inform ację o śm ierci poety: „Shelley, autor pogańskich poezji, utonął; teraz już wie,
czy Bóg istnieje, czy nie”52.
Pierwsza rew olucja seksualna um arła razem ze śm iercią Shelleya. N adszedł
okres całkowitego o d rzucenia idei seksualnego wyzwolenia, który nazw ano epo­
ką w iktoriańską. W dowa po Shelleyu resztę życia pośw ięciła staraniom zm ierza­
jącym do zatarcia w ludzkiej pam ięci ich seksualnego eksperym entu. U czyniła
z m ęża w iktoriańskiego anioła i taki obraz Shelleya przetrw ał kolejne sto pięćdzie­
siąt lat, do czasu kolejnej rew olucji seksualnej, która um ożliw iła przedstaw ienie
odm iennej interpretacji i odm iennego obrazu jego życia.
 ROZDZIAŁ 7

PARYŻ, 1821

R
ok po śm ierci ojca Barruela i na rok przed śm iercią Shelleya, 3 maja
1821 roku, pew ien m łodzieniec, niejaki Augustę Com te, spacerował po
ogrodach Palais Royale, ciesząc się piękną pogodą i podziw iając m ija­
jące go m łode pary; w tedy to jego uwagę przyciągnęła m łoda kobieta.
Nazywała się Caroline M assin i była przyzwyczajona do tego, że przechadzający
się tam m łodzi mężczyźni posyłają za nią spojrzenia. M im o że wyglądała świeżo
i niew innie, była prostytutką, ale ów m łody człowiek w tedy jeszcze o tym nie wie­
dział. Dała m u swój adres, a on poprosił ją o spotkanie.
Com te był o pięć m iesięcy m łodszy od M ary G odw in. U rodził się 19 stycznia
1798 roku, czyli 1 pluvióse’a roku VI, poniew aż we Francji, wówczas już po d rzą­
dam i N apoleona, nadal obow iązyw ał kalendarz ustanow iony w raz założeniem
Republiki. Rodzice C o m tea byli żarliw ym i katolikam i oraz rojalistam i i chcieli
ochrzcić syna, ale o d roku 1793 kościoły pozostaw ały zam knięte, a chrzczenie
dzieci nadal było zabronione przez prawo. M im o takiego pochodzenia Com te
był nieodrod n y m dzieckiem rewolucji francuskiej. Jego rodzice chcieli zapewne
przekazać m u w iarę katolicką, ale jeżeli się o to starali, to rezultaty, jakie osiągnęli,
najpraw dopodobniej nie były do końca zbieżne z ich oczekiw aniam i. C om te był
jednak zajadłym antyrew olucjonistą, a jego system filozoficzny, zwany pozytyw i­
zmem, był odpow iedzią na rewolucyjny zam ęt i chaos, którego doświadczył w m ło­
dości. Z anim doszedł do pełnoletniości, w ładza we Francji przeszła w ręce czterech
kolejnych rządów, on zaś w idział, jak jego kraj (który w czasach, kiedy urodzili
się jego rodzice, był największą potęgą Europy) pustoszy żądny krw i francuski
m otłoch oraz grasujące p o jego ziem iach obce arm ie. C om te i jego szkolni ko­
ledzy stworzyli w łasny oddział wojskowy, aby bronić ojczyzny przed rosyjską
arm ią. 30 m arca 1814 roku rosyjscy dragoni wkroczyli do m iasta i rozpędzili ich
110 RO Z D Z IA Ł 7.

jak uczniaków, którym i przecież byli. D w udziestu spośród nich zostało rannych,
a część dostała się do niewoli.
Jednak Com te, m im o całej swej nienawiści do N apoleona i rewolucji, nie
potrafił zaakceptować i przyjąć religii rodziców, to zaś oznaczało, że nie przyłą­
czyłby się do żadnego ruch u o p o ru podobnego do tego, który pow stał w W andei.
W wieku czternastu lat C om te ostatecznie u tracił wiarę i uznał się za ateistę. O d ­
rzucając zarów no katolicyzm , jak i rewolucję, jedyne liczące się w owym czasie we
Francji siły polityczne, stw orzył rodzaj filozofii, a ostatecznie także religii, który
był ich osobliw ym połączeniem . Pozytywizm m ożna określić m ianem Kościoła
oświecenia. Myśl C om tea, zgodnie z jego intencją, m iała w istotnym stopniu
przyczynić się do uczynienia z szeroko rozum ianej socjologii systemu kontroli
i nadzoru, który p od koniec XX stulecia stał się na świecie dom inującą form ą
spraw ow ania władzy. A ldous Huxley nazwał pozytyw izm C om tea „katolicyzmem
pozbaw ionym chrześcijaństwa” - i p od tym względem C om te był podobny do
W eishaupta, który doceniał jezuicką duchowość, ale starał się w taki sposób zaanek­
tować jej osiągnięcia, aby służyły m asonerii. Jeden i drugi zaczerpnęli z Kościoła
katolickiego to, co uważali za cenne, przenosząc to w inny, radykalnie odm ienny
kontekst, który całkowicie wypaczył pierw otny i rzeczywisty sens. Obaj dążyli do
popraw y „ludzkości”, dla obu najwyższą w artością była „nauka”, obaj też wyko­
rzystali m echanizm y sam okontroli wyrastające z chrześcijańskiego pojm ow ania
ładu m oralnego, czyniąc z nich narzędzia kontroli nad społeczeństwem . H erbert
Croly - którego w latach osiemdziesiątych XIX wieku do am erykańskiego Kościoła
pozytywistycznego w prow adził ojciec, z pochodzenia Irlandczyk - pracował jako
dziennikarz, pełniąc obowiązki redaktora gazety „New Republic” i popularyzow ał
idee C om tea w USA, co, między innym i, przyczyniło się do przystąpienia Ameryki
do I wojny światowej, później zaś do zbudow ania am erykańskiego im perium . Croly
i „New Republic” byli gorącym i orędow nikam i behaw ioryzm u W atsona i jego rozu­
mienia reklamy, czyli tw orzenia rynków krajowych, co z kolei oznaczało zniszczenie
lojalności etnicznej oraz znaczenia władz lokalnych w imię ogólnonarodow ego
konsensusu, który m iał wiele wspólnego z „Wolą O gółu” wychwalaną przez fran ­
cuskich rewolucjonistów. Croly i „New Republic” popierali również Johna Deweya,
z systemu oświaty publicznej pragnącego stworzyć ogólnokrajową całość, której
celem nie m iało już być przekazywanie wiedzy i um iejętności, lecz zaszczepianie
postaw uznanych za zgodne ze św iadom ością narodow ą oraz wolą ogółu.
Niewiele brakow ało, a C om te przyjechałby do A m eryki. Przygotowując się
do wyjazdu, poznaw ał język oraz myśl polityczną kraju, który, jak sądził, będzie
jego now ą ojczyzną, w ostatniej jed n ak chwili okazało się, że nie dostanie obie­
canej posady i zam iast wyjechać, został sekretarzem H enri Saint-Sim ona. Dzięki
Saint-Sim onow i zetknął się z ideam i, które M arks i Engels nazywali socjalizm em
utopijnym bądź socjalizm em krytyczno-utopijnym . Myśl C om tea, podobnie jak
myśl Saint-Sim ona, była w ypadkow ą istniejących obok siebie intelektualnych
i kulturow ych prądów , które odw oływ ały się z jednej strony do katolicyzm u,
z drugiej zaś do rewolucji. Obaj przeżyli rozczarow anie rewolucją, która zawiodła,
PARYŻ 1821 111

żaden z nich jed n ak nie potrafił utożsam ić się z poprzedzającym ją katolickim

porządkiem społecznym . To sam o odnosi się do bliższego m u w iekiem Charlesa
Fouriera, kolejnego utopijnego socjalisty.
W raz z upadkiem ancient regim eu rozpadł się porządek moralny. Rewolu­
cjoniści odwoływali się do „cnoty”. Pokolenie C o m tea w iedziało już, że w istocie
zawsze oznacza to m ord w takiej czy innej postaci. Socjaliści utopijni mieli dość re­
alizmu, żeby zauważyć, iż rew olucja nie doprow adziła do żadnego polepszenia
sytuacji we Francji. W istocie rzeczy w dużym stopniu przekreśliła ich życie.
Spośród nich trzech najm niej ucierpiał Saint-Sim on, poniew aż jego poglądy były
najbardziej rew olucyjne. W alczył u boku G eorgea W ashingtona na półwyspie
Yorktown w kam panii przeciwko Cornwallisowi, wrócił do kraju, żeby odegrać wio­
dącą rolę w rewolucji francuskiej i dożyć czasów, kiedy jego m arzenia rozwiały
się niczym dym na wietrze, gdy N apoleon ogłosił się cesarzem , a później poniósł
klęskę z rąk Rosjan. Fourier był dw anaście lat m łodszy od Saint-Sim ona i ponad
dwadzieścia lat starszy od C om tea. Jego z kolei zrujnow ał rew olucyjny przewrót.
Każdy z nich rozum iał, że nam iętności, które wyzwoliła rewolucja, w ym knęły się
spod kontroli; każdy z nich poszukiw ał sposobu i m echanizm ów , które m ogłyby
owe nam iętności na pow rót okiełznać. Ż aden z nich jed n ak nie był zdolny uw ie­
rzyć i zaufać tradycji będącej poprzednikiem oświecenia - ruchu, który w pierw ­
szym rzędzie doprow adził do rewolucji.
O d Saint-Sim ona C om te zapożyczył ideę industrializm u, który m iał stać
się now ym porządkiem społecznym i zstąpić stary, nieodw racalnie zm ieciony
ze sceny dziejów przez rewolucję. N owy ład m iał się opierać na nauce, a nie na re-
ligii, uważanej wówczas za skom prom itow aną. N ikt w szak nie może się spierać
z nauką, która, jak m ów ił Shelley, opierała się na faktach, nie zaś na hipotezach.
„Hypotheses non fin g o”, napisał N ew ton, a Shelley zacytow ał go w przypisach
do Królowej M ab jako przykazanie dla Nowego Człowieka, który stworzy raj na
ziemi. Aby potw ierdzić rew olucyjny rodow ód myśli Shelleya, Fryderyk Engels
doprow adził do przetłum aczenia Królowej M ab na niem iecki i rozpow szechniał
ją podczas rewolucji 1848 roku. Ziem ski raj Saint-Sim ona m iał pow stać dzięki
potraktow aniu fabryk jako fund am en tu społecznego porządku. M łodzi obojga
płci m ieli przebyw ać w nich na stałe i produkow ać użyteczne dobra; narzędziem
kontroli i odciągnięcia ich od wszelkich buntow niczych koncepcji był obopólny
pociąg seksualny do przedstaw icieli odm iennych płci. Było to, in nuce, miejsce
pracy znane nam z końca XX stulecia. Była to także pierw sza konkretna p ro p o ­
zycja w ykorzystania seksu jako rodzaju kontroli w rodzącym się społeczeństwie
industrialnym .
C om te naw iązał kontakty seksualne z C aroline M assin krótko po ich pierw ­
szym spotkaniu w 1821 roku. Rok później wydał pam flet zatytułowany Plan badań
naukowych niezbędnych do reorganizacji społeczeństwa. Po trzech kolejnych latach
opublikow ał jego poszerzoną wersję, a w redagow aniu jej pom agała m u Caroline
Massin. Książka nosiła tytuł System pozytyw istyczny. D zieło to zawierało istotę
jego koncepcji oraz sześciotom ow ego Kursu filozofii pozytyw nej, a także czterech
112 RO ZD ZIA Ł 7.

jeszcze obszerniejszych tom ów Systemu filozofii pozytyw nej, które uszczegółowiały

jedynie pierw otną ideę. 19 lutego 1825 roku, czyli m niej więcej w tym samym
czasie, kiedy ukazała się jego najw ażniejsza praca, C om te wziął z M assin ślub
cywilny w m erostw ie IV dzielnicy Paryża. M ogłoby się wydawać, że jego osobiste
i intelektualne życie zyskało solidną podstawę, ale okazało się, że pozory mylą. Aby
sięgnąć po pierw szy z brzegu przykład, wspom nijm y, że św iadkiem na ich ślubie
był niejaki M. Cerclet, jeden z pierwszych i najlepszych klientów Caroline. M ałżeń­
stwo niewiele zm ieniło, gdyż Com te, przy całym swoim zaangażow aniu w kwestię
praw rządzących ludzką społecznością, nigdy nie był pewny, czy żona dochow uje
m u w ierności. Co jakiś czas znikała z dom u, a następnie w racała do jego życia, jak
gdyby nic się nie stało, to zaś rodziło w jego um yśle dręczące go stale podejrzenie,
że Caroline, dla przyjem ności lub zysku, w racała do byłego kochanka.
Ów stan i brak poczucia bezpieczeństwa były pow odem periodycznych napa­
dów szaleństwa, których dośw iadczał Com te, w końcu zaś doprow adziło go to do
próby samobójczej. C om te udał się do doktora Esquirola, tego samego, który zaka­
zał wystaw iania w C harenton przedstaw ień teatralnych m arkiza de Sade. Esquirol
podejrzew ał, że przyczyną choroby C om tea jest M assin, ale poniew aż C om te nie
potrafił od niej odejść, dok to r nie był w stanie m u pom óc. C om te skojarzył jednak
swoje ataki niepoczytalności z osobą żony, tyle że w zupełnie odm ienny sposób.
„Teraz wyzdrowieję, bo jestem z nią” - pow iedział, kiedy go odw oziła dorożką
ze szpitala1. W ziąwszy jed n ak p o d uwagę jej seksualne skłonności, dobroczynne
skutki rem edium w postaci jej m ałżeńskiej w ierności m ogły m ieć jedynie charak­
ter przejściowy. N adal cierpiący na napady obłędu C om te w kw ietniu 1827 roku
postanow ił wziąć spraw y w swoje ręce i skończyć ze swoim życiem, rzucając się
do Sekwany. Jednak tuż po tym , jak w padł w zim ne w ody rzeki, gorąco zapragnął
żyć, a przy okazji pozbył się swojej choroby.
Sm utne i tragiczne pry w atn e życie i sytuacja osobista C o m tea p o d w ie­
lom a w zględam i p rzy p o m in ają h isto rie życia przyszłych reform atorów , k tó ­
rzy rów nież z jednej strony podejm ow ali próby teoretycznych dywagacji na tem at
podstaw ow ych zasad organizacji społeczeństw a (czyli spraw ow ania n ad nim
kontroli), z drugiej zaś nie potrafili upo rać się z w łasnym i nam iętnościam i i sek­
sualnym pożądaniem . Przyw odzi to na myśl osobę Johna B. W atsona*. U dręczony
psychicznie w ątpliw ościam i co do w ierności żony, C om te znalazł sobie sposób
na ich kom pensację, tw orząc koncepcję naukow ego uniw ersum , w którym nie
było m iejsca na jakiekolw iek zmiany. I ta k na przykład, nie przyjął do w iad o ­
m ości odkrycia N eptuna, poniew aż oznaczało to, że w czasach, kiedy stw orzył
założenia pozytyw izm u, w iedza astro n o m iczn a nie była kom pletna. Skutek tego
był taki, że nau k a nie m ogła zapew nić porew olucyjnem u porządkow i stabil­
ności. W edług biografa C o m tea, jego „rzeczyw istym d ążeniem była naukow a
organizacja społeczeństw a, zaprow adzenie naukow ego raju na ziem i - a cóż
innego m ożn a uznać za raj, jeśli nie doskonały i skończony porząd ek rzeczy?”2.

* John Broadus Watson, amerykański psycholog, twórca behawioryzmu (przyp. tłum).

PARYŻ 1821 113

Jak w idać, tragizm osobistego życia w ielkiego refo rm atora i tutaj doszedł do
głosu. Być m oże o d nieuleczalnej choroby psychicznej ocaliła go m iłość, ale
nie było dla niej m iejsca w system ie stw orzonym przezeń w celu zaprow adzenia
p o rządku w rew olucyjnym świecie, k tó ry w ym knął się sp od kontroli. Człowiek,
który żeby być zdrow y psychicznie, m usiał być kochany; wymyślił system, w k tó ­
rym nie znalazł m iejsca dla m iłości. Dlatego, zarów no on sam , jak i jego idee
przeniknięte są w szechobecną aurą szaleństw a.
M utatis m utandis to sam o pow iedzieć m ożna o innych utopijnych socjali­
stach. Podobnie jak w w ypadku C om tea, ich koncepcje zrodziły identyczną potrze­
bę ładu i porządku, której dośw iadczali w obliczu rozpow szechnionego zjawiska
społecznego rozkładu. Tak jak on, szukali w nauce tego, czego poprzednia władza
szukała w Kościele. Charles Fourier, podobnie jak C om te, antidotum na rew olu­
cję szukał w oświeceniu, które było odpow iedzialne za jej w ybuch, a postępow ał
tak dlatego, że nigdzie indziej znaleźć go nie potrafił. F ourier oparł swoje teorie
społeczne na systemie, który traktow ał nam iętność jako ludzki odpow iednik siły
grawitacji N ew tona. W przypadku Fouriera bliższe jego intencjom było odw rot­
ne postaw ienie sprawy, tw ierdził bow iem , że „wszystko, od atom u po galaktyki,
jest odw zorow aniem ludzkiej n am iętn o ści”3. Skutkiem owego zredukow ania
siły napędow ej ludzkiego życia do psychicznego odpow iednika subatom owej
cząstki, nam iętność zostaje oddzielona od duszy, rozum zaś pozbaw iony roli
narzędzia kontrolującego tę pierwszą. Jego m iejsce zajmuje wola, jednostkow a
bądź zbiorowa, tak jak w przypadku interesów klasowych. Skutek jest taki, że
m oralność w tradycyjnym rozum ieniu, zdolność rozum u do uchwycenia praw ­
dy w w ym iarze praktycznego porządku, zostaje oddzielona od swego racjonal­
nego podłoża i zm uszona jest go szukać w „nauce”. W szystkie pow inności muszą
zostać uzasadnione em pirycznie, poniew aż w system ie filozofii pozytywnej o ich
ocenie decyduje rzeczywistość. Kiedy norm y m oralne pozbaw iono ich podłoża,
to sam o dotknęło rów nież zachow ań seksualnych. U topijni socjaliści musieli te ­
raz znaleźć dla m oralności seksualnej nowe uzasadnienia. Niestety, wszyscy oni
mieli oświeceniową, w oluntarystyczną w istocie wizję m oralności, później prze­
jętą przez kom unistów tw ierdzących, że rodzina i religia są narzędziam i ucisku
klas posiadających, służącym i do utrzym ania władzy. Z chwilą kiedy nam iętność
zrów nano z abstrakcyjną, fizyczną siłą grawitacji, m oralność seksualna również
stała się funkcją innych sił, takich na przykład jak środki produkcji. W skutek
tego seksualne „obyczaje” m iały stać się płynne i wypływać z czegoś innego niż
m oralna determ inacja ludzi, którzy zawarli małżeństw o. Pod tym względem Fo­
urier m iał wiele wspólnego z M arksem i Engelsem, którzy sporo od niego przejęli.
Sytuując m ałżeństw o i rodzinę w obszarze działania sił gospodarczych i eko­
nom icznych, Fourier i m arksiści uznali „wyzwolenie” za jed n ą z najważniejszych
kwestii rodzinnego życia. Biorąc p od uwagę ich ekonom iczne założenia, wyciągnię­
cie stąd określonych konkluzji dotyczących życia seksualnego było nieuniknione.
1 tak, na przykład, uznano, że m ałżeństw o w samej swojej istocie jest instytucją
aspołeczną i o partą na traktow aniu kobiety jako w łasności mężczyzny, tak więc
114 RO Z D Z IA Ł 7.

jedynym praw dziw ym kry teriu m rzeczywistego wyzwolenia społecznego będzie

poszerzenie go tak, aby kobiety m ogły się o d m ałżeństw a uwolnić. Cóż to jednak
oznaczało? Fourier jasno w ypow iada się na ten tem at. U w olnienie się od m ałżeń­
stwa oznacza udział kobiet w procesie produkcyjnym , czyli, oczywiście, pójście do
pracy w fabryce. Kolejny raz, przy bliższym przyjrzeniu się sprawie, okazuje się,
że wyzwolenie jest form ą kontroli. Kobiety m iano ocalić przed tyranią ich mężów
tylko po to, żeby dośw iadczyły tyranii szefów fabryk bawełny, którzy wyzyskiwali
je i czerpali z tego korzyści. La plus ęa change, jak m ów ią Francuzi. Były też inne,
podobne konsekw encje, skoro bow iem z tradycyjnego p u n k tu w idzenia m ał­
żeństw o jest synonim em m oralności seksualnej, uw olnienie od niego oznaczało
„wyzwolenie się” od nakazów praw a m oralnego. Innym i słowy, była to ta sama
oświeceniową ideologia, która pięćdziesiąt lat wcześniej doprow adziła do rewolucji.
Nic dziwnego zatem, że doprow adziła też do kolejnej, która wybuchła w roku
1848. Tradycyjne społeczeństw o francuskie m iało już dość rewolucji i w XIX
stuleciu okazało się n iepodatne na wszelkie utopijne idee, ale A m eryka, zalud­
niana przez odciętych od swoich korzeni im igrantów , w przypadku których sam
fakt w yjazdu z ojczystego kraju świadczył o tym , że m ają pozytywny stosunek do
pewnych form społecznej eksperym entacji, rychło stała się miejscem , w którym
pow stała pew na liczba utopijnych w spólnot, z których część opierała się na wzor­
cach francuskich. Przykładem tego była Brook Farm , którą N ataniel H aw thorne
unieśm iertelnił w swojej powieści Blithdale Romance. W szystkie one upadły.
Jesienią 1824 roku, krótko po ślubie C om te’a z C aroline M assin, Walijczyk
R obert O w en, k tó ry zasłynął w A nglii zorganizow aniem m odelow ej fabryki
i w spólnoty w szkockiej wiosce New Lanark, przyjechał do A m eryki, aby w New
H arm ony w stanie Indiana pow ołać do życia w spólnotę opartą na jeszcze bar­
dziej radykalnych założeniach. Przedsięwzięcie się nie pow iodło. Nowa H arm o ­
nia rozpadła się, a kiedy O w enow i nie udało się przekonać meksykańskiego rządu,
aby wydał zgodę na zorganizow anie nad brzegam i Rio G rande kolejnej, jeszcze
bardziej utopijnej wspólnoty, pow rócił on do Anglii, aby przeanalizow ać pow ody
porażki. M arks stwierdził, że eksperym ent O w ena nie pow iódł się z pow odu „głę­
boko zakam uflowanej zmowy klas wyższych przeciw ko praw om biednych i klasy
pracującej”. W obliczu postępującego w Anglii kryzysu na rynku pracy Owen
zaproponow ał jako jego rozw iązanie ubezpieczenie robotników i podniesienie
ich płac. M altuzjanie odpow iedzieli, że doprow adziłoby to jedynie do przelud­
nienia. Klęska O w ena oraz um iarkow anych utopijnych socjalistów pozostawiła
na polu walki jedynie dwie liczące się siły: m altuzjan i szkołę m anchesterską, czyli
obrońców niespraw iedliw ego status quo, oraz marksistów, którzy byli orędow ni­
kam i rewolucji. Taka a nie inna ocena nieudanego eksperym entu O w ena przez
M arksa oznaczała, że świat dojrzał do rewolucji i tak jak sześćdziesiąt lat wcze­
śniej we Francji, rewolucja w ybuchła ponow nie. I kolejny raz zakończyła się klęską.
Jednym zjej uczestników był m łody dyrygent i kompozytor, Ryszard Wagner.
W agner w spólnie z B akuninem w znosił w D reźnie barykady, a kiedy rewolucja
1848 roku upadła, udał się na w ygnanie do Szwajcarii. W ykorzystał sposobność
PARYŻ 1821 115

i zrewidow ał swoje rew olucyjne poglądy. Jego przem yślenia na ten tem at zawiera
książka Sztuka i rewolucja. Kiedy ją pisał, z przegranego politycznego rew olu­
cjonisty stał się bardzo popularnym rew olucjonistą w sferze kultury, a to dzięki
stw orzeniu nowatorskiej chrom atyki oraz za sprawą opery Tristan i Izolda, która
na kolejne pięćdziesiąt lat zyskała status hym nu na cześć seksualnego wyzwolenia4.
Jednym z najzagorzalszych wielbicieli w agnerow skiego Tristana był ówczesny
uczeń gim nazjum , Friedrich Nietzsche, który później poświęcił całe życie (nie­
którzy twierdzą, że rozm yślnie zaraził się syfilisem) głoszeniu idei, w myśl której
seksualna nam iętność jest form ą kulturowego terroryzm u. W drugiej połowie XIX
stulecia, kiedy na tronie Anglii zasiadała królow a W iktoria, a Francja nadal leczy­
ła rany zadane krajowi przez rewolucję, idea wyzwolenia seksualnego pozostała
żywa niem al wyłącznie w Niem czech, a zjawisko to w dużej m ierze koncentrow ało
się wokół kolejnych wystawień Tristana i Izoldy - m ów i o tym w yraźnie Tomasz
M ann, którem u wyzwolenie seksualne również nie było obce.
N a przełom ie XIX i XX wieku istniały niewielkie grupy ludzi zafascyno­
wanych dziełam i Nietzschego, który wyzwolenie seksualne w ujęciu W agnera
głosił w bardziej toksycznej, filozoficznej postaci. O prócz Bayreuth, gdzie w ier­
ni wyznawcy W agnera mogli co roku oglądać i słuchać jego dzieł, było też inne
miejsce, do którego ściągali ludzie zainteresow ani ideą wyzwolenia seksualnego
i jej niem ieckim ujęciem. Mowa o położonym w północnych W łoszech uzdrowisku
Ascona, które przez pierwszą dekadę XX wieku było św iadkiem niemieckiej wersji
festiwalu W oodstock. Jednym ze słynnych w owym czasie m ieszkańców Ascony
był syn policjanta, niejaki O tto Gross, o którym Richard Noll napisał, że był

w ielkim łam aczem serc, szaławiłą, ulubieńcem arm ii kobiet, które - naw et jeże­
li krótko - szalały za nim . Jedną ze swoich k o chanek-pacjentek doprow adził do sa­
m obójstw a, in n a u m arła w podobnych okolicznościach. Jego w spółcześni opisyw a­
li go jako człow iek błyskotliw ego, twórczego, charyzm atycznego i niespokojnego.
Był lekarzem -nietzscheanistą, psychoanalitykiem -freudystą, anarchistą, arcykapła­
nem seksualnego w yzwolenia, m istrzem orgii, w rogiem p atriarch atu oraz ro zp u st­
nym kokainistą i m orfinistą. K ochano go rów nie głęboko jak nienaw idzono, dla
jednych był czynnikiem zakaźnym , a dla innych uzdraw iającym . Był D ionizosem
o truskaw kow o-blond w łosach5.

W ywarł też w pływ na C arla Gustaw a Junga, naw et jako jego pacjent. Jung
i Freud wskrzesili ilum inatyzm w postaci psychoanalizy - i za ich sprawą pow ra­
camy do głównego w ątku tej książki.
Część II
 ROZDZIAŁ 1

PARYŻ, 1895

październiku 1885 roku, na rok przed zawarciem m ałżeństw a,

W m łody w iedeński lekarz Zygm unt Freud pojechał do Paryża, aby

podjąć w spółpracę z Jean-M arie Charcotem , sławnym francuskim
neuropatologiem . Freud nie był ortodoksyjnym Żydem, ale był
czynnym politycznie syjonistą. Dążył do zrobienia kariery i w zw
z pew nością wiedział, że w owym czasie przez Francję przetaczała się fala antyse­
m ityzm u. Był on nieodłączną częścią konserw atyw nej reakcji społeczeństw a na
ducha rewolucji francuskiej oraz skutkiem niechęci do tajnych stowarzyszeń, które
jakoby szerzyły ideologię rew olucyjną w całej Europie. Początek zjawisku, które
nazw ano później spiskową teorią dziejów, dała opublikow ana w Anglii w latach
1796-1799 książka ojca A ugustyna B arruela M emoires p o u r servir a Vhistoire
du Jacobinisme, która spow odow ała, że angielska opinia publiczna zwróciła się
przeciw idei rew olucji w swym kraju. M łoda M ary Shelley w zorowała postać
doktora Frankensteina, „współczesnego Prom eteusza”, z jednej strony na postaci
Shelleya, rewolucyjnego nieudacznika, z drugiej zaś na osobie Adam a W eishaupta,
profesora praw a kanonicznego na uniw ersytecie w Ingolstadt, a zarazem założy­
ciela ilum inatów - stow arzyszenia, które w spólnie z francuskim i les philosophes
i m asonam i doprow adziło do w ybuchu rewolucji francuskiej, najskuteczniejszego
pow stania przeciw ko tronow i i ołtarzowi.
N esta W eber w swej książce World Revolution zam ieściła diagram przedsta­
wiający historię i zakres w pływ ów myśli ilum inatów na przestrzeni XIX stulecia,
aż po w ybuch rew olucji październikow ej w Rosji. O pow iadając się za wizją,
którą nazywa się dziś teorią spiskową, stawia tezy, które określić m ożna m ianem
bliskich rewolucyjnej wersji sukcesji apostolskiej; w edług Weber, przekazyw a­
niem idei rewolucji zajm ował się łańcuch w spółpracujących ze sobą organizacji.
Sposób, w jaki Shelley w ykorzystał myśl B arruela, polegał n a czymś innym .
120 RO Z D Z IA Ł 1.

Zam iast organizacji, które propagują pew ną ideę, w przypadku Shelleya m am y do

czynienia z koncepcją sprawczego oddziaływ ania literatury, wedle której to idea
tworzy organizację. W spom inam tu o Shelleyu, poniew aż wpływ ilum inatów na
jego poczynania m iał bardziej literacki niż organizacyjny charakter. Barruel swoją
książką uczynił dla A dam a W eishaupta i jego idei więcej, niż on sam i jego zakon
byliby w stanie osiągnąć. Z daniem Jamesa Billingtona: „Koncepcje ilum inatów
inspirow ały rew olucjonistów nie tylko poprzez zw olenników wywodzących się
z lewego skrzydła, lecz również poprzez przeciw ników z prawicy. Kiedy niepokoje
prawicy zaczęły fascynować lewicę, ilum inizm , paradoksalnie, znacznie dynam icz­
niej szerzył swe wpływy niż za czasów istnienia zakonu”1. Filippo Buonarotti, praw ­
dopodobnie spadkobierca i kontynuator myśli ilum inatów we W łoszech, był bona
fid e rewolucjonistą, ale nie dzięki tem u, że wstąpił do organizacji W eishaupta, lecz
dlatego, że zapoznał się z książką Barruela. Zygm unt Freud jest kolejnym przykła­
dem człowieka, którego fascynacja lewicą ufundow ana została na lękach prawicy.
D aniel Pipes, na podstaw ie listu Simoniniego, oskarża Barruela o coś, co
m ożna określić m ianem antysem ityzm u post-hoc. W swojej książce obszernie
cytuje pracę Webster, ale ignoruje jej stw ierdzenie, że Barruel w żaden sposób nie
łączył Żydów z rew olucją francuską:

Trzeba czegoś więcej niż niejasne tw ierdzenia, aby odrzu cić św iadectw a ludzi,
którzy, jak B arruel i R obinson, dogłębnie badali tem at i całość planów iłum ina-
tów oraz ich realizację podczas rew olucji francuskiej przypisyw ali N iem com . Ani
W eishaupt, ani Knigge, ani nikt in n y sp o śró d znanych tw órców ilu m inatyzm u nie
był Żydem. C o więcej, o czym w spom nieliśm y, Żydzi nie m ogli zostać członkam i
stow arzyszenia bez uzyskania specjalnego zezwolenia. Ż ad en z czołow ych rew o­
lucjonistów francuskich nie był Żydem , ani też żaden z członków spisku B abeufa2.

Historia ja kobinizm u B arruela jest być m oże źródłem teorii spiskowej, ale
jego zw olennicy rozm yślnie w prow adzili do jego myśli określone modyfikacje,
a jedną z najważniejszych, która dokonała się w XIX stuleciu, było utw orzenie
swoistej triady: ilum inata, m ason, Żyd. U trzym yw ała się ona w św iadom ości
społecznej przez całe XIX stulecie. W swojej historii teorii spiskowej Biberstein
cytuje list Sim oniniego, ale twierdzi, że skojarzenie Żyda ze spiskowcem dokonało
się za sprawą N apoleona, który w roku 1806 zwołał zgrom adzenie rabinów oraz
najważniejszych przedstaw icieli ludności żydowskiej z całej Europy i nazw ał je
S anhedrynem 3. Jeśli pam iętać, że wielu uważało N apoleona za A ntychrysta, jego
zarządzenie dało asum pt podejrzeniom , iż tajny żydowski rząd istniał już wcześniej
i opow iada się po stronie obozu rewolucyjnego.
W XIX wieku, kiedy we Francji utrzym yw ały się antyrew olucyjne nastroje
będące konsekwencją rewolucji francuskiej, kraj ten był najważniejszym ośrodkiem
antym asońskich postaw i poglądów. Skutkiem ustanow ienia związku „Żyd-mason”,
antysem ityzm stał się częścią antyrew olucyjnej ideologii. Ponieważ reakcjoniści
kojarzyli Żydów z tajnym i stow arzyszeniam i, takim i jak m asoneria, i uważali ich
za głównych orędow ników rewolucji z 1789 roku, w zrost nastrojów antyrewo-
PARYŻ, 1895 121

lucyjnych oznaczał w zrost antysem ityzm u. W rzenie, do którego przyczyniła się

książka Barrueła (chociaż jej przekaz był z tym sprzeczny), sięgnęło apogeum
mniej więcej w tym sam ym czasie, kiedy Freud przyjechał do Paryża na praktykę
u C harcota. Scalenie w św iadom ości społecznej postaci Żyda, m asona i rew olu­
cjonisty znacząco u m ocniła publikacja książki Rogera G ougenota des M osseaux
Le Juif, le Judaisme et la Judaisation des Peoples Chrétiens, która ukazała się w roku
1869. G ougenot des M osseaux na m otto swojej pracy w ybrał cytat z powieści
Coningsby pióra Disraeliego: „a zatem , jak widzisz, mój drogi Coningsby, świat
jest rządzony przez całkiem inne osobistości, niż sobie wyobrażają ci, którzy nie
stoją za kulisam i”. Des M osseaux napom yka, że celem m asonerii oraz innych
podobnych tajnych stow arzyszeń jest unicestw ienie chrześcijaństw a i zastąpienie
go ogólnośw iatow ym i rządam i Żydów.
Pięć lat później, od 1874 do 1876 roku, w ielebny N icholas D escham ps
S.J. wydał książkę zatytułow aną Les Sociétés sécrétés ou la philosophie de l’histoire
contemporaine, w której w yraźnie w spom ina o Historii jakobinizm u Barrueła.
W roku 1881 praca D escham psa m iała już cztery w ydania. W lipcu 1878 roku
paryski „Le C ontem porain Revue Catholique” zamieścił w spom nienia ojca Grivela
0 Barruelu, co rów nież przyczyniło się do zjednania m u jeszcze większego pow a­
żania w kręgach antyrew olucyjnych. W roku 1881 ojciec C habauty opublikow ał
książkę Les Francs-Mâçons et les Juifs, w której napisał, że żydow sko-m asoński
spisek toruje drogę żydow skiem u A ntychrystow i, a kiedy ten nadejdzie, Żydzi
zaw ładną całym światem.
Trzy lata później, czyli na rok przed przyjazdem Freuda do Paryża, E du­
ard D ru m o n t stw ierdził w sw oim pam flecie La France Juive: Essai d ’Histoire
contemporaine, że Żydzi w ykorzystują rewolucje do własnych celów, że Adam
W eishaupt był Żydem (!) i że m asoneria jest tylko przykryw ką dla zwiększania
żydowskich wpływów. W 1893 roku jego ekscelencja Leon M eurin, arcybiskup
Port Louis na M auritiusie, wydał pam flet zatytułow any La Franc: Synagogue de
Satan, w którym pisze o Barruelu oraz o żydow sko-chrześcijańskiej frankfurckiej
loży „Zur Aufgehenden Morgen” i w spom ina o liście Simoniniego. Jego wniosek, że:
„En vérité tout ce qui trouve dans lafranc-m âçonnerie estfoncièrem ent juif, exclusi­
vem ent juif, passioném ent juif, depuis le com m encem ent ju sq u a la fin ”, świadczy, że
zanim Freud przybył do Paryża jako m łody student medycyny, trw ałe skojarzenie
Żyda i m asona (m ason jest tutaj synonim em ilum inaty) już się dokonało4. Przez
następną dekadę nic się w tej m ierze nie zm ieni. W roku 1903, rok po w ydaniu
Psychopatologii życia codziennego, ojciec Isidore B ertrand stwierdził w pamflecie La
Franc-Mâçonnerie: Secte Juive, że Żydów i m asonów łączy nienawiść do C hrystusa
1 gojów, „a pod tym ostatnim słowem rozum iem y katolików ”5.
Katolicy zaznajom ili się w końcu z prow adzoną w całej Europie agitacją
dotyczącą tajnych stow arzyszeń, a 4 kw ietnia 1884 roku papież Leon XIII wydał
encyklikę H um anum Genus, znaną także jako encyklika o m asonerii. W 1883 roku
A rm and-Joseph Fava, biskup G renoble, opublikow ał pam flet zatytułow any Le Se­
cret de la franc-mâçonnerie, w którym oskarżył m asonów o uprawianie satanicznego
122 RO Z D Z IA Ł 1.

kultu, świętokradcze traktow anie hostii oraz inne występki. Fava był przyjacielem
Leona XIII; nazyw ano go „m łotem na m asonów ”, a według Bibersteina m iał wpływ
na treść H um anum Genus6. Jeżeli w istocie tak było, znam ienne w tejże encyklice
jest zarówno to, co w niej pow iedziano, jak i to, co w niej przem ilczano. Leon XIII
ani razu nie w spom niał w niej o Żydach i m ożna odnieść wrażenie, że za pom ocą
H um anum Genus papież starał się zapanować n ad obsesją na tem at tajnych stowa­
rzyszeń i sprowadzić ją do jej locus classicus, czyli do Historii... Barruela. W H u­
m anum Genus Leon XIII oczyszcza antym asoński i antyrewolucyjny ruch z anty­
semickich naleciałości, które stały się jego udziałem na przestrzeni XIX stulecia.
H um anum Genus m ów i jasno, że „owoce, które sekta m asońska rodzi, za­
bójcze są i gorzkie. Z najpew niejszych danych, na któreśm y się wyżej powołali,
narzuca się jeden w niosek, iż m ianow icie ostatecznym celem ich zam ierzeń jest:
obalić doszczętnie ład religijny i społeczny pow stały na gruncie instytucji chrześci­
jańskich i zastąpić go now ym ładem , uform ow anym według ich założeń, których
podstaw ow e zasady i praw a zaczerpnięte zostały z naturalizm u”7.
Tyle na tem at celów m asońskiej sekty. Środkam i, którym i posługuje się
ona dla osiągnięcia swych dążeń są, zdaniem papieża, zepsucie oświaty, zepsucie
kultury i łączące się z tym zepsucie m oralności. Z daniem Leona XIII w świecie
skażonym przez grzech pierw orodny głów ną b ronią w arsenale masońskiej sekty
jest „ewangelia przyjem ności”. Głoszenie jej przez m asonów stanowi część spójnego
planu przejęcia politycznej w ładzy nad chrześcijańską Europą:

Tak się dzieje, że n ieu stan n ie patrzeć m usim y n a to, jak ludziom podsuw a
się liczne p o d n iety nam iętności, ja k szerzą się czasopism a i rozpraw y pozbaw io­
ne w szelkiego um iarkow ania i w stydu, ja k na scenach przedstaw ia się ro zp u st­
ne w idow iska, jak bezw stydnie dobiera się tem aty dzieł sztuki w edług praw ideł
tak zw anego w eryzm u, z jak im w yrafinow aniem w ymyśla się różne rodzaje życia
m iękkiego i w ygodnego, jak w reszcie w ynajduje się najróżniejsze ponęty, aby za ich
spraw ą uśpiona dzielność i cn o ta nie staw iały już op o ru . Tak haniebnie, lecz k o n ­
sekw entnie postępują ci, co odrzucają nadzieję niebieskiej nagrody, a wszelkie p o ­
jęcie szczęścia sprow adzają do rzeczy przem ijających i jakby w ziem i je to p ią ...
O to poniew aż tym ludziom chytrym i przebiegłym najpow ołniej są p osłuszni ci,
których duch osłabł i załam ał się w niew oli n am iętności, p rzeto znaleźli się w m a ­
sonerii tacy, którzy w ystąpili z propozycją, iż należy system ow o dążyć do tego, aby
najszersze w arstw y przepoić rozw iązłością bez żadnych ham ulców , gdyż w tedy
będą je m ieli całkow icie w sw ych rękach, jako narzędzie do w ykonania swych n aj­
zuchw alszych zam ysłów 8.

W yzwolenie seksualne, aby zastosow ać bardziej w spółczesne określenie

zjawiska, które Leon XIII nazywa w encyklice „niew olą nam iętności”, jest form ą
politycznej kontroli. W tej sprawie poglądy papieża są zgodne z Barruelowską
interpretacją ilum inatyzm u, k tó ry w edług zam ierzeń A dam a W eishaupta m iał
być m etodą rządzenia ludźm i poprzez m anipulow anie ich nam iętnościam i w taki
sposób, żeby nie byli tego świadom i. Papież nie przyw ołuje nazwiska Barruela ani
PARYŻ, 1895 123

nie w spom ina o iluminatyzm ie, ale jego opis strategii ówczesnych ilum inatów wiele
zawdzięcza autorow i „W spom nień”. O bjaśniając szkodliw y wpływ n ie k o n tro ­
lowanych nam iętności na ludzką duszę, Leon XIII odw ołuje się do psychologii
klasycznej, czyli tradycyjnego poglądu na charakter relacji m iędzy nam iętnością,
a kontrolą rozum u. Człowiek, za sprawą grzechu pierw orodnego, jest słaby i dla­
tego bardziej p o datny na występek niż cnotę; m usi pogodzić się z życiem w stanie
ciągłej czujności i ustaw icznego m oralnego wysiłku:

Poniew aż n ad to duch ludzki, skazą grzechu pierw o ro d n eg o dotknięty, skłon-

niejszy jest do złego niż do cnoty, przeto aby żyć uczciwie, koniecznie p otrzeba p o ­
skram iać burzliw e nam iętn o ści i żądze poddaw ać p o d w ładzę rozum u. W tej walce
często trzeba się w znosić aż do pogardy rzeczy doczesnych i podejm ow ać n iem a­
łe tru d y i uciążliw e wysiłki, aby w każdym w ypadku zapew nić zwycięstwo ro z u ­
mowi. N aturaliści zaś i m asoni, nie w ierząc bynajm niej w te prawdy, któreśm y
za spraw ą Boga poznali, zaprzeczają jakoby pierw si rodzice upadli, i tw ierdzą,
że w olna wola wcale nadw erężona i osłabiona nie została. Co więcej, przeceniając
dzielność i doskonałość n atu ry ludzkiej i uważając ją za jedyne źródło i norm ę
m oralności, w yobrazić sobie naw et nie m ogą, iżby do uśm ierzania popędów tej
natury, do po sk ram ian ia pożądliw ości, p o trzeb a było ustaw icznej walki i jak n aj­
większej w ytrw ałości'1.

Powyższy tekst jest odzw ierciedleniem diam etralnie odm iennej postawy
niż ta, której piętnaście lat później da wyraz Freud, za m otto swojego Objaśniania
marzeń sennych obierając Flactere si neąueo superos, Acheronta movebo - Jeśli nie
nakłonię niebios, poruszę piekło. Leon XIII jako najwyższy przedstawiciel niebios
okazał szczególne i niew zruszone przyw iązanie do tradycji. W czasie, kiedy Freud
pisał swoje dwie pierw sze książki, to sam o charakteryzow ało również cesarstwo
austro-w ęgierskie, Freud natom iast stworzył „rew olucyjną” psychologię, wedle
której nam iętności najpierw zadają kłam rozum ow i, a ostatecznie zdobywają
kontrolę nad rozum em . Po raz kolejny, tak jak w rewolucyjnej Francji, wrogiem
ustanow ione zostały nie grzeszne nam iętności, ale ich tłum ienie. Rozum, które­
go odpow iednikiem był król, najpierw został zanegow any i osłabiony, a później
zrzucony z tro n u przez dziki m otłoch, którym od zawsze są ludzkie nam iętności.
O tym , że Freud św iadom ie opow iedział się po stronie tradycji rewolucyjnej,
świadczy rów nież cytat z W ergiliusza: Acheronta movebo. Zdaniem Petera Swale-
sa, Freud zapożyczył go od Ferdynanda Lasallea, rów nież Żyda i rewolucjonisty.
Użycie owego cytatu jako m otta do pierwszej książki Freuda dowodzi, że psycho­
analiza była zawoalowanym zaakceptow aniem rewolucyjnej tradycji, która znów
dochodziła do głosu, albow iem sojusz, który pokonał N apoleona i po dw udziestu
kilku latach rewolucji przyw rócił ład i porządek w Europie, zaczął się rozpadać.
 ROZDZIAŁ 2

CHICAGO, 1895

L
atem roku 1900, tego samego, w którym Objaśnianie marzeń sennych
ukazało się drukiem , John Broadus W atson, m łody nauczyciel z Greenvil­
le w Południowej Karolinie, napisał do W illiam a Raineya H arpera, rektora
U niw ersytetu Chicago, prosząc go o przyznanie m u pełnego stypendium
bądź przyjęcie do pracy, tak aby był w stanie opłacić studia. W atson otrzym ał
licencjat na zdecydow anie m niej znanym F urm an College, uczelni kształcącej
kaznodziejów Południow ych Baptystów, teraz zaś zapragnął uczęszczać na „praw ­
dziwy uniw ersytet”, chciał bow iem zdobyć sobie pozycję w świecie, a u progu XX
stulecia stawało się oczywiste, że kluczem do życiowego sukcesu jest wykształcenie.
Jeżeli uznać, że P rzygody H ucka Finna są arch ety p iczn ą am erykańską
powieścią, to W atson wychow ał się w rodzinie, którą rów nież m ożna określić
tym m ianem . Jego m atkę (zm arła 3 lipca 1900 roku, m niej więcej w tym sam ym
czasie, w którym W atson napisał list do H arpera) charakteryzow ała m oralna
żarliwość i zapał w dow y Douglas, ojciec natom iast przypom inał Tatkę, nie tylko
dlatego, że dużo pił, ale rów nież z tego pow odu, że od czasu do czasu znikał w g łu ­
szy i spędzał wówczas czas z jedną ze swoich indiańskich konkubin. Kiedy John
m iał trzynaście lat, jego ojciec Pickens W atson zniknął na dobre, wychowanie
syna pozostaw iając na głowie m atki, która coraz bardziej pogrążała się w ty p o ­
wej dla tego regionu, em ocjonalnej religijności. O boje rodzice odcisnęli piętno
na osobowości W atsona, k tó ry z jednej strony stał się pijakiem i kobieciarzem ,
z drugiej zaś z całą żarliwością kaznodziei Południow ych Baptystów, poświęcił
się nowej religii: nauce jako takiej, a psychologii behaw ioralnej w szczególności.
W atson, urodzony w roku 1878, p o d w ielom a w zględam i był typow ym przedsta­
w icielem pokolenia lat osiem dziesiątych XIX stulecia, będącym pierw ow zorem
pokolenia „nowej generacji”, które doszło do głosu w pierw szym dziesięcioleciu po
126 RO Z D Z IA Ł 2.

zakończeniu I wojny światowej, za sprawą wywołanych w ojną zm ian społecznych.

W szyscy przedstaw iciele „nowej generacji” byli gorliw ym i zw olennikam i nauko­
wego m aterializm u i z zapałem pierwszych apostołów starali się ukształtować świat
na m odłę swojej now o nabytej wiary. „Przekona się pan, że będę najpilniejszym
studentem ” - napisał W atson do H arpera i faktycznie m ów ił prawdę.
Dzięki tem u, że z baptystycznego sem inarium w yniósł znajom ość łaciny
i greki, W atson chciał początkow o studiow ać filozofię u Johna Deweya. Wiemy, że
mniej więcej w tym sam ym czasie, kiedy wysłał list do H arpera, napisał również do
Deweya. Kiedy jego prośba w ylądow ała na biurku rektora, Dewey był w połowie
swojej dziesięcioletniej uniw ersyteckiej kariery i wówczas właśnie jego wpływy
na uczelni były najsilniejsze. W atson zapisał się n a zajęcia pośw ięcone Kantowi,
które prow adził Dewey - w istocie uczestniczył w nich naw et dw ukrotnie - ale
m im o to po ich zakończeniu i tak nie rozum iał, o co chodzi w Krytyce czyste­
go rozumu. Jedynym skutkiem jego kontaktu z dziełem K anta była trw ała niechęć
W atsona do filozofii niem ieckiej oraz „introspekcji” - nowej zdobyczy ówczesnej
psychologii, nauki, której zaczęto nauczać na uniw ersytecie zaledw ie osiem
lat wcześniej. G. Stanley Hall, ojciec am erykańskiej psychologii, który wyjechał do
N iem iec w latach osiem dziesiątych XIX wieku, żeby pobierać nauki u W ilhelm a
W undta w Tybindze, pow iedział, że być psychologiem oznacza być Niem cem .
Introspekcja w ujęciu niem ieckim m iała bardzo niewiele wspólnego z bezin­
teresownym dociekaniem prawdy, co wedle tradycji klasycznej było celem najważ­
niejszym, rów nie daleko jed n ak było jej do amerykańskiej fascynacji praktycznym
działaniem i jego w ym iernym i skutkam i - postaw y typowej zarów no dla Deweya,
jak i dla W atsona. A m erykanie zawsze skłaniali się ku tem u, co powierzchowne,
czuli się niepew nie, poruszając się w obrębie filozoficznej tradycji Z achodu, a to,
co tworzyli, przypom inało swoisty kult cargo, pozbaw iony zdolności zrozum ienia
istoty owej tradycji. Taka sam a niecierpliwość charakteryzow ała pow stanie w spół­
czesnej psychologii. Ludzi, takich jak Dewey, nie bez pow odu uważano za pragm a-
tystów. Praw da o ludzkiej psychice była dla nich istotna tylko o tyle, o ile m ożna ją
było wykorzystać dla osiągnięcia konkretnych, w ym iernych rezultatów. Podobnie
jak nauki ścisłe, które dążyły teraz nie tyle do odkrycia i zrozum ienia sekretów
natury, lecz do zyskania n ad nią władzy, nowa nauka, jaką była psychologia, w uję­
ciu Johna Deweya m iała być sposobem kontrolow ania ludzkich umysłów. Dewey
był jednym z tw órców dw udziestow iecznego lewicowego liberalizm u, a jednym
z celów tak pojm ow anego liberalizm u jest uzyskanie kontroli nad społeczeństwem.
Pod tym w zględem ów dem okratyczny liberalizm był jednocześnie p o d ­
palaczem i strażą p o żarn ą. N auka stanow iła rozpuszczalnik, w k tó ry m z n i­
kały wszystkie stare więzi kojarzone z m oralnością, religią i tradycją, a kiedy
one zniknęły i w konsekw encji zbliżono się do kraw ędzi społecznego chaosu,
ta sam a nauka, a zwłaszcza now a jej gałąź, czyli psychologia, pozw oliła ludziom
na najw yższych stanow iskach kontrolow ać społeczeństw o now ym i, bardziej
„racjonalnym i” sposobam i i czerpać z tego korzyści nie tylko polityczne, ale też
finansowe. W edług Deweya, psychologia m iała stać się narzędziem dem okratycz­
CHICAGO, 1895 127

nej reformy, a publiczny system oświaty instytucją, gdzie dem okratyczna nauka
będzie wcielana w życie1. W przypadku Deweya była to oczywiście reakcja na
kolejne fale im igracji, które w tam tym czasie docierały do A m eryki z południow ej
i w schodniej części Europy. Dewey w idział w szkołach najważniejsze narzędzie
uspołeczniania, in stru m en t, dzięki którem u będzie m ożliwe ukształtow anie h o ­
m ogenicznego am erykańskiego obywatela, odartego z przynależności etnicznych
oraz więzi rodzinnych, identyfikującego się z postępow ym i, ogólnonarodow ym i
celami, w epoce m ass-m ediów artykułow anym i przez ludzi kształtujących opinię
publiczną. Szkoły pow in n y działać „w oparciu o psychologię, tak jak wielkie
fabryki funkcjonują w oparciu o nauki chem iczne i fizyczne”2. Dewey głosił, że
szkoły pow inny kształtow ać A m erykanów , czyli ludzi w ierzących w naukę, ale
też sceptycznych wobec instytucji stw orzonych przez ojców założycieli. W yrazem
owego sceptycyzm u były publikacje podobnych m u liberałów, takich jak W alter
Lippm ann, H erbert Croly, którzy znaleźli się na świeczniku dzięki pow staniu „New
Republic” i zbliżającej się wojny, do której W oodrow W ilson wciągnął Amerykę.
U niw ersytet w C hicago p o w stał w ro k u 1892, n a ro k p rze d W ystawą
Światową w tym mieście. W sparcie finansowe zapew nił m u John D. Rockefeller.
Uczelnia, podobnie jak jej patron, bardziej niż bezinteresow nym dociekaniem
praw dy zainteresow ana była konkretnym i i w ym iernym i osiągnięciam i. W atson,
z racji swojego usposobienia, z zapałem chłonął zasady oświeceniowej nauki,
a czynił to tak gorliwie, że rychło zwrócił na siebie uwagę wykładowców. Porzucił
filozofię i zajął się psychologią, którą pojm ow ano niem al wyłącznie w kategoriach
mechanistycznych. Uczył go Jacques Loeb, który przeprow adzał eksperym enty nad
sztucznym zapłodnieniem jajeczek jeżowców. W atson dow iedział się wówczas, że
człowiek jest jedynie „biologiczną m aszyną”, którą niebaw em , gdy tylko dopracuje
się kilka szczegółów, będzie m ożna replikować w laboratorium . Była to wizja ro ­
dem w zięta z Frankensteina M ary Shelley, ale o d arta z wszelkich ludzkich obaw
i przeczuć oraz gorzkich dośw iadczeń, które osiem dziesiąt lat wcześniej ówcześni
zwolennicy rewolucji seksualnej boleśnie odczuli na własnej skórze. Skoro człowiek
był „biologiczną m aszyną” pozbaw ioną wszelkich „instynktów ”, a tym bardziej
nieśm iertelnej duszy, stanow ił doskonałą tabula rasa, zapisywaną wyłącznie dzięki
krzyżow aniu jego dośw iadczeń oraz biologicznych uw arunkow ań. Nie był już
bytem, którym kierow ała rozu m n a dusza i którego m ożliwości rozwijały się w ze­
tknięciu ze św iatem poznaw alnym zmysłowo, istotą zdolną w zgodzie z rozum em
zaprow adzać porządek we wszechświecie i, co za tym idzie, również we własnym
życiu. Stał się natom iast biologiczną m aszyną, którą m ożna dowolnie kształtować
i której reakcje były bezpośrednią odpow iedzią na bodźce napływające z zewnątrz,
a pozostające poza jego kontrolą. Jako że, zgodnie z ową koncepcją, człowiek nie
posiada duszy ani umysłu, a nawet - przynajm niej według W atsona - świadomości,
a jego biologiczne uw arunkow ania są takie, jakie są, jest on tylko tw orem ukształ­
towanym przez czynniki zew nętrzne. Stąd już tylko krok do wyciągnięcia wniosku,
że ten, kto owe czynniki zew nętrzne kontroluje, zyskuje w ładzę nad człowiekiem.
W przypadku tak okrojonej wizji człowieka kwestią Jduczową było zrozum ienie
128 R O ZD ZIA Ł 2.

m echanizm u dokonyw ania się przeniesienia im peratyw ów zew nętrznych na im ­

peratyw y w ew nętrzne, zakodow ane w ludzkiej psychice. Człowiek, który odkryłby
ową tajem nicę, stałby się najdoskonalszym program istą, kim ś, kto posiadł wiedzę
naukow ego kontrolow ania zachow ań swoich bliźnich.
Powyższa koncepcja odpow iada w czesnym poglądom W atsona oraz śro­
dowiska intelektualnego jego nauczycieli. U m iejętność W atsona w ykorzystania
i rozw inięcia ducha poglądów tam tych czasów, w zależności od pu n k tu widzenia
uznać m ożna za g o d n ą pozazdroszczenia albo za nader nieszczęśliwą. Był nie­
odrodnym dzieckiem swej epoki i jego wiara w naukę dziś wydaje się bardzo naiwna
i przestarzała, ale dzięki niej w łaśnie z łatw ością stał się jedną z głównych postaci
nowej grupy zawodowej, której celem było rozszyfrow anie odwiecznej tajem nicy
ludzkich zachow ań i kierow anie nim i w sposób dla filozofii i religii nieosiągalny.
Podobnie jak d o k to r Frankenstein i Shelley, w spółcześni Prom eteusze w rodzaju
W atsona wierzyli, że zdołają stworzyć nowego człowieka z rozm aitych pokaw ał­
kow anych członków w ykradzionych chyłkiem z cm entarza własnych seksualnych
biografii. Poniew aż W atson doszedł w końcu do w niosku, że coś takiego, jak
św iadom ość, nie istnieje, nic dziwnego, że jego stosunek do autobiografii był
odzw ierciedleniem n ad er m glistego pojęcia, jakie o św iadom ości miał. W roku
1928, będąc u szczytu sławy, napisał:

N ie rozum iem , jak ktoś, prócz n a d er prosto d u szn y ch osób, m oże brać się
za opisyw anie w łasnego życia. Każdy m a zbyt wiele do ukrycia, żeby pisać uczciwie
[autobiografię] - zbyt wielu rzeczy nie wie, aby je opisyw ać słowam i, naw et jeże­
li niczego ukryw ać nie m usi. Pomysł, że opisujesz w łasne m łodzieńcze postępki
dzień po d n iu - cztery lata w college u - swoje zapatrzenie w siebie, to, jak tra k tu ­
jesz innych - sw oją m ałostkow ość, swoje m arzen ia o seksie! A utobiografie pisze
się albo po to, żeby pokazać swoje dobre strony, albo żeby p ognębić krytyków i za­
m knąć im usta. G dyby osoba pisząca autobiografię uczciwie, dzień p o dniu, przez
sześć m iesięcy dokonyw ałaby n a sobie takich zabiegów, albo w k ońcu popełniłaby
sam obójstw o, albo p o p ad ła w zbaw ienną, b o dającą zap o m n ien ie depresję3.

O statni artykuł, k tóry napisał W atson (i który nigdy nie ukazał się drukiem ),
był próbą odpow iedzi na pytanie, dlaczego ani on, ani nikt z jego sławnych zna­
jom ych nigdy nie targ n ął się na własne życie. Z powyżej przytoczonego fragm en­
tu wynika, że m łodzieńcze życie W atsona pełne było m oralnego i uczuciowego
zamętu. Przeczytaw szy H u m ea (m niej więcej w tym sam ym czasie, kiedy zarzucił
studiow anie filozofii), doszedł do p rzekonania, że rozum jest „niew olnikiem
pożądań”4. W tym przypadku, H um e zapew ne tylko u m ocnił go w tym , czego
doświadczył we w łasnym życiu. A życie to sprow adzało się do pobłażania i folgo­
wania nam iętnościom pełnym gniew u i seksualnej pożądliw ości występującym
naprzem ian z krótkim i okresam i racjonalnych rozm yślań i medytacji. W Greenvil­
le, jako m łody człowiek, był aktyw nym uczestnikiem „zwalczania czarnuchów ”,
na które władze chyba przym ykały oczy. Fakt, że W atson został za to aresztowany,
zdaje się świadczyć, że uczucia w ym knęły m u się w tedy spod kontroli; podobne
CHICAGO, 1895 129

okoliczności towarzyszyły zapew ne drugiem u aresztow aniu W atsona, kiedy to zo­

stał zatrzym any za strzelanie z broni palnej w sam ym środku miasta.
Podobnie rzecz wyglądała w przypadku nam iętności, których podłożem było
pożądanie seksualne. Początek aktyw ności seksualnej W atsona zbiegł się w cza­
sie z jego w stąpieniem do F urm an College, czyli m iał w tedy siedem naście lub
osiem naście lat. Przed skończeniem uczelni w dał się w rom ans ze starszą od sie­
bie kobietą i wówczas zapew ne pojaw iła się w n im trw ająca aż do końca życia
niezdolność do zachow ania seksualnej sam okontroli. Jesienią 1903 roku, już na
Uniwersytecie w Chicago, przeżył załam anie nerw ow e, które kazało m u „uważać”
i pilnować się. M iało ono zapew ne związek ze spraw am i n atu ry seksualnej, gdyż,
jak powiedział, ono właśnie m iało być pow odem jego późniejszego zaakceptowania
przeważającej części teorii Freuda. O becnie naw et pow ierzchow na analiza myśli
Freuda i teorii behaw ioryzm u wykazuje, że m ało m ają ze sobą wspólnego. Jed­
nakże w spraw ach dotyczących seksualności W atson był freudystą, który uważał,
że źródłem zjawisk, takich jak kom pleks Edypa, m ogą być złe nawyki wyniesione
z uw arunkow ań okresu najwcześniejszego dzieciństwa. Skoro dziś brzm i to m ało
przekonująco, wówczas rów nież brzm iało niewiele lepiej.
Biografowie W atsona rów nież dostrzegają tę sprzeczność. W atson twierdził,
że Freud jest bezużyteczny dla „laboratoryjnego psychologa”5, ale zgadza się z jego
stwierdzeniem , że „wszystkie zachow ania człowieka związane są z popędem seksu­
alnym”6. Freud posługiw ał się pojęciam i klasycznej nauki (id=popęd, superego=ro-
zum ), ale nadał im now ą, rew olucyjną postać. W atson chciał ją całkowicie znieść
i zastąpić czymś, co określić m ożna m ianem adaptacji fizjologii; wedle jego k o n ­
cepcji miłość to pam ięć doznań seksualnych, a „myśl” jest pochodną ruchu krtani,
odpow iednikiem m ów ienia na głos. Z behawiorystycznego punktu widzenia miłość
to rodzaj obrzm ienia. Kiedy jed n ak przyszło do w yjaśniania własnych seksualnych
zachowań, W atson uznał, że freudyzm spraw dza się tutaj lepiej niż behaw ioryzm .
Powód tego jest raczej prosty. Zgodność m iędzy behaw ioryzm em i freudyzm em
nie jest natury naukowej, ale politycznej. I W atson, i Freud byli rew olucjonistam i,
którzy używali nauki jako przykryw ki w w ojnie z porządkiem m oralnym , którego
ucieleśnieniem było dla nich społeczeństw o epoki wiktoriańskiej;

W istocie w spólne dla behaw ioryzm u i psychoanalizy było przekonanie o p la ­

styczności ludzkiej n atu ry i nietrw ałości stw orzonych przez człow ieka instytucji.
To oznaczało zanegow anie w artości w iktoriańskiego społeczeństw a. Standardy
zachow ań, stw orzone i n arzuco n e przez społeczność oraz K ościół zastępow ano
etosem , k tó ry k ładł nacisk n a sam ospełnienie i osobistą satysfakcję. D aleko tem u
je d n a k było do w yzw olenia, bow iem zm ian a ta skutkow ała pozostaw ieniem je d ­
nostki samej sobie w oceanie niestałych w artości, które w coraz w iększym stopniu
kształtow ane były przez rodzaje i style kon su m p cji7.

Po przejściu załam ania nerwowego, którego dośw iadczył jesienią 1903 roku,
W atson postanow ił rozwiązać swoje seksualne problemy, biorąc potajem nie ślub
z dziew iętnastoletnią studentką, niejaką M ary Ickes. M iało to miejsce 26 grudnia
130 R O ZD ZIA Ł 2.

tego sam ego roku. W atson zawsze m iał słabość do kochających się w nim studen­
tek i najpraw dopodobniej ożenił się z Ickes głów nie dlatego, że odrzuciła go inna
jego uczennica, p a n n a Vida Sutton. Kiedy jed n ak Sutton w róciła i oznajm iła, że
zm ieniła zdanie w sprawie propozycji, którą jej złożył, natychm iast nawiązali ro ­
mans. Harold, brat M ary Ickes, który później objął stanowisko Sekretarza Zasobów
W ewnętrznych w adm inistracji Franklina Roosevelta (jego syn zajmował podobne
stanowisko w adm inistracji C lintona), najw idoczniej znał się na ludziach. Nigdy
nie pogodził się z m ałżeństw em siostry, a kiedy doszły do niego plotki i pogło­
ski, w ynajął detektywa, k tó ry przedstaw ił M ary dow ody zdrady jej męża. Nie był
to obiecujący początek związku, który ostatecznie zakończył się siedem naście lat
później, ale incydent ten pozw ala nam uzyskać pew ien wgląd w osobowość czło­
wieka, który zyskał sławę, obiecując, że stw orzy techniki um ożliwiające nie tylko
przewidywanie, ale także kontrolow anie ludzkich zachowań. W atsonowi nigdy nie
udało się zapanow ać n a d w łasnym i zachow aniam i seksualnym i i dlatego zawsze
podlegał kontroli innych. Ulegał „bodźcom ” zawsze, kiedy zobaczył atrakcyjną
kobietę; kierow ały n im w yrzuty sum ienia, uczucie, którego nie potrafił przeko­
nująco wytłum aczyć z perspektyw y behaw ioryzm u; tkw ił we władzy ludzi, którzy
chcieli wykorzystywać szczegóły jego życia seksualnego jako rodzaj w ym ierzone­
go w niego szantażu. Nic zatem dziwnego, że kontrola ludzkiego zachow ania była
jednym z celów, które w yartykułow ał w sławnych w ykładach z roku 1913. Były one
podstaw ą jego książki Behawioryzm , w której W atson podkreślał, że psychologia
jest „czysto obiektyw ną, dośw iadczalną gałęzią n auk przyrodniczych”, a jej „ce­
lem teoretycznym ” jest ni m niej ni więcej, tylko „przew idyw anie i kontrolow anie
lidzkich zachowań”.8
Zainteresow anie W atsona kontrolow aniem ludzkich zachowań w yrastało
z jego własnych dośw iadczeń, głównie życia seksualnego, które najczęściej w y­
mykało m u się spod kontroli. Zygm unt Freud pow iedział, że Bóg to wywyższo­
ny ojciec. W atson m usiał wziąć to sobie głęboko do serca. O dszedł od religii,
gdyż wcześniej to sam o uczynił jego ojciec. M oralność jest kojarzona z religią,
którą W atson kojarzył z kolei ze swoją bardzo em ocjonalną m atką. W życiu jego
ojca m oralność jako norm atyw ny przew odnik całkowicie zawiodła i tak samo
stało się w jego życiu. W tej sytuacji pozostała jedynie nauka: tylko ona dawała
szansę stw orzenia tech n ik sterow ania ludzkim i em ocjam i, a tego w łaśnie ro z­
paczliwie poszukiw ał W atson. Psychologia dostarczyła odpow iednich narzędzi
kontroli, kiedy W atson odrzucił cały filozoficzny bagaż przeszłości i odkrył prawo
em piryczne, oparte na zachow aniu zwierząt. O panow anie przyrody prow adziło
do opanow ania ludzkich zachow ań, bow iem ludzie są m aszynam i biologicznym i
i pod tym względem niczym się nie różnią od szczurów. Seksualne reakcje W atsona
po d pew nym i w zględam i były więc - do czego nie chciał się przyznać - bardzo
podobne do reakcji, które m ógł zm ierzyć u szczurów. Były dogłębnie konform i-
styczne. Z am iast przyznać się do braku sam okontroli, W atson wolał stworzyć
szkołę psychologii głoszącą, że sam okontrola nie m a najm niejszego znaczenia.
„Bywa, że niejakim obrzydzeniem napaw a m nie usiłow anie podporządkow ania
CHICAGO, 1895 131

ludzkiego charakteru praw u”9 - napisał do sławnego prym atologa, Roberta M.

Yerkesa. Zdanie, w zależności od interpretacji, m ożna uznać albo za nader trafne,
albo za przejaw arogancji; trafne m oże być o tyle, o ile uznamy, że dotyczy ono
jego braku sam okontroli, aroganckie zaś wtedy, kiedy dostrzeżem y w nim próbę
przenoszenia własnej ułom ności na cały rodzaj ludzki.
H arold Ickes nie pom ylił się w swojej ocenie W atsona. W atson był człowie­
kiem bez charakteru, o ile p o d pojęciem charakteru rozum ieć będziem y zdol­
ność racjonalnego panow ania nad swymi nam iętnościam i, która m a spójny i silny
fundam ent. Z am iast przyznać się do swoich ułom ności, W atson uznał, że lepiej
przerobić ludzkość na własny obraz i podobieństw o. Jego w izerunek człowieka
to pow ierzchow ny A m erykanin, pozbaw iony życia duchow ego i m oralności,
dążący wyłącznie do zaspokajania m nóstw a pożądań i lęków, którym dowolnie
m ogą m anipulow ać ci, którzy wiedzą, w jaki sposób sterować jego nam iętnościa­
mi. Człowiek stał się pustym naczyniem , tabula rasa, na której m ożna zapisać
dow olny tekst. W im ię w olności ludzkie nam iętn o ści będą p o d dane kontroli
i staną się zniew oleniem , a o jego kształcie decydować będą ci, w których rękach
spoczywają narzędzia kształtow ania opinii publicznej. N auka stała się m antrą,
którą H om o Am ericanus pow tarza sobie bez końca, aby trw ać w przekonaniu, że
jego zniewolenie jest prawdziwą wolnością. Nie pow inno to być zaskoczeniem, jeśli
pam iętać, czym dla W atsona była psychologia i jaką m iał wizję człowieka. W k o ń ­
cowym rozrachunku John W atson był tym , co opisał: reakcją na bodziec. Jego
życie seksualne to m odel behaw ioryzm u. Homo Am ericanus odrzucił w ew nętrzny
kom pas i uznał za satysfakcjonujące, że - tak jak W atson - jest li tylko reakcją
na seksualny bodziec. Z chwilą kiedy wpływowe w arstw y am erykańskiego spo­
łeczeństwa odrzuciły seksualną m oralność, nauka stała się jedynym narzędziem
uzyskania kontroli tam , gdzie m oralność zawiodła.
Pojawił się jeszcze jeden problem . Dla W atsona behaw iorysty i W atsona
jako człowieka nie istniało coś takiego, jak sam okontrola. O znaczało to, że beha-
w ioryzm m oże objaśnić reakcję, ale w żadnym razie działanie, które ją wywołuje.
Na tym właśnie polega nędza am erykańskiego pragm atyzm u, filozofii, która o d ­
cięła się od tego, co uw ażała za starośw ieckie i „m etaliczne” koncepcje (chodziło
tu przede wszystkim o tradycyjnie rozum ianą praw dę), a na ich m iejscu postawiła
następstw a „akcji”. Nie m oże ona jed n ak w ytłum aczyć, czym owa „akcja” jest, bo
ta, jako przeciw ieństw o reakcji, zawsze opiera się na rozum ie i jego zdolności ro ­
zum ienia w artości transcendentalnych, takich jak praw da i dobro. Behawioryzm
stanow i m ilczące przyzw olenie dla m oralnych porażek, których W atson jako
człowiek poniósł wiele, pobłażając swoim seksualnym zachciankom , ale oprócz
tego jest rów nież sam w sobie sprzeczny. Nigdy nie potrafił objaśnić istoty rzeczy.
Nigdy nie wyjaśnił, czym jest „akcja”. M a on sens jedynie w świecie nadzorców
i dlatego tak bardzo odpow iadał lewicowcom i światu, który zbudowali na ruinach
tego, który zniszczyła I w ojna światowa.
John B. W atson, m im o tego że w yrzekł się P ołudnia, jego religii i tradycji,
nigdy nie przestał być chłopcem z farm y w Południow ej Karolinie, bez względu na
132 RO Z D Z IA Ł 2.

to, w jak dostojnym i wyrafinow anym obracał się środowisku.. Krótko po otrzym a­
niu posady na M adison Avenue, kupił sobie farm ę w C onnecticut. Jego rozum ienie
szczęścia polegało na zatraceniu się w działaniu, co jest typowe dla amerykańskiego
pragm atyka i tak rychło całkowicie poświęcił się hodow aniu zwierząt i budow aniu
stodół, czyli w tym sam ym , co robił w czasach, kiedy był m łodzieńcem . W atsonowi
zawsze było bliżej do zw ierząt aniżeli do istot ludzkich; większą część pierwszego
dziesięciolecia XX w ieku spędził na studiow aniu zachow ań zwierząt. O prócz
laboratoryjnych szczurów obserw ow ał też ptaki na wyspie D ry Tortugas. Chciał
dociec podstaw ludzkich zachow ań i w oparciu o nie stworzyć psychologię, która
objaśniałaby to, co w życiu pryw atnym przysporzyło m u tylu problemów. W edług
Watsona: „Emocje, gdy je właściwie wykorzystać, zam iast nas niszczyć, m ogą nam
służyć”. Zdanie to dało jed n em u z jego biografów pow ód, aby stwierdzić:

Przerażające w idm o unicestw ienia, które przedstaw ił jako alternatyw ę ulegania

em ocjom , pom aga w ytłum aczyć jego obsesję zyskania n a d n im i k o n tro li... Wat-
son nade w szystko obaw ia się niekontrolow anej erupcji m asow ych em ocji. Jednym
z ulubionych celów jego krytyki było ew angeliczne chrześcijaństw o, szczególnie
to przejaw iające się rosnącą liczbą przypadków o d rad zan ia się w o środkach m iej­
skich. W atson pow iedział socjologow i W illiam ow i I. Thom asow i, że „każda klinika
psychiatryczna i każdy szpital w m ieście zna owe napięcie, tow arzyszące dużem u
sp otkaniu religijnem u w d u ch u o dnow y”. .. W atson, k tó ry tak ostentacyjne w yrzekł
się owrych w artości, kiedy stał się piew cą w spółczesnego, m iejskiego życia, dał w y­
raz swojej dezaprobacie jasno i dobitnie. Jego zdaniem , religia jest m im o wszystko
tylko przestarzałą form ą kontroli n ad społeczeństw em 10.

W atso n u w ażał, że relig ia je st fo rm ą k o n tro li n a d sp o łec ze ń stw em ,

gdyż w świecie, w którym nie istnieje „akcja” wszystko jest form ą kontroli i n a d ­
zoru. Biorąc po d uwagę jego koncepcję psychologii bodźca i reakcji, która nie p o ­
trafi wyjaśnić niczego, poniew aż nie uznaje rozum u, reakcja jest jedyną zdolnością
człowieka. A jeśli tak, życie ludzkie stanow i tylko reakcję na bodziec sterowany
przez innych. Dlatego w łaśnie behaw ioryzm wcale nie jest psychologią, lecz tech­
niką kontrolow ania psychiki. Nie tłumaczy, skąd biorą się ludzkie działania, ale
dostarcza pozornie w iarygodnego wyjaśnienia, w jaki sposób m ożna je kontrolo­
wać. Dlatego w łaśnie zyskał tak przychylne przyjęcie u sił, których dążeniem było
przekształcenie A m eryki z państw a wolnych farm erów w im perium bezmyślnych
konsum entów . W atson w ypłynął na grzbiecie tejże w łaśnie politycznej fali. T.J.
Lears powiedział, że now oczesności potrzebna jest „in strum entalna racjonalność,
która desakralizuje świat przyrody oraz w ew nętrzny świat «ja», redukując je do
zjawisk, którym i m ożna sterow ać”11. Skoro nie m a w ew nętrznego świata, nie ma
świadom ości, nie m a także rozum u, a jeśli nie m a rozum u, człowiek nie m oże
funkcjonować. Rozum praktyczny to sztuka działania wyjaśniająca, że wszelkie
działanie opiera się na ludzkiej zdolności postrzegania transcendentalnego dobra.
Skoro świat w ew nętrzny nie istnieje, nie istnieje też psychologia, a to, co ukryw a
CHICAGO, 1895 133

się po d tą nazwą, jest tylko technikam i nadzoru, „in stru m entalną racjonalizacją,
służącą kontrolow aniu em ocji”12.
W roku 1914 W atson opublikow ał Behavior: An Introduction to Comparative
Psychology, podręcznik, co do którego żywił nadzieję, że zainteresuje on również
szersze rzesze czytelników. „Techniczne” aspekty nowej psychologii były jasno
form ułow ane niem al od samego początku książki: „zainteresowanie behaw iorysty
ludzkim i zachow aniam i to coś więcej, niż zainteresow anie widza - [behawiorysta]
chce kontrolow ać ludzkie reakcje w taki sam sposób, jak naukowiec dąży do za­
panow ania nad innym i naturalnym i zjawiskami i sterow ania nimi. Przedm iotem
zainteresow ania psychologii behaw ioralnej jest przew idyw anie i kontrolow anie
ludzkiej aktyw ności”1'. Człowiek, zgodnie z tym , czego W atson nauczył się pod
kierunkiem Loeba na Uniwersytecie w Chicago, w najlepszym razie jest „złożo­
ną biologiczną m aszyną, gotową do działania”14. A dusza i umysł? Odpow iedź
jest rów nie gładka: „W szystkie nasze problem y psychiczne i ich rozw iązania
m ożna rozpatryw ać w kategoriach bodźca i reakcji”15.
A jednak, w ow ym pędzie ku przekształceniu psychologii w naukę, będą­
cą prostym odpow iednikiem chem ii i fizyki, nadal przeszkadzała W atsonowi
jego własna osobowość. W Behawioryzmie pisze o „żonach, «które nie rozumieją»
seksualnych pragnień, od których nie sposób uciec (na przykład w przypadku
m ałżeństw a z osobą niepełnospraw ną albo obłąkaną) z pow odu deform acji ciała
(perm anentnego poczucia niższości) i tem u podobnych przyczyń’1". Zapowiada, że
teraz rozwiązanie takich problem ów stanie się możliwe. Pod koniec książki pisze:
„Pewnego dnia w szpitalach będą nam pomagali zm ieniać osobowość, gdyż można
to uczynić równie łatwo, jak korygować kształt nosa, m usi tylko upłynąć trochę
czasu”17. Tym czasem jed n ak „nasze reakcje na stały bodziec są często chybione,
niezdolne m u sprostać; niszczą naszą psychikę i mogą powodować jej zaburzenia”18.
W atson nawiązuje tutaj do załam ania nerwowego, które przeszedł, do własnej
żony, która „nie rozum ie”, oraz w arunkow ania jako jedynej drogi wyzwolenia się
od „seksualnych pragnień, od których nie sposób uciec”. To, co osobiste, usuw a się
jednak na dalszy plan i ustępuje m iejsca tem u, co polityczne. Behawioryzm roz­
wiąże problem y społeczne, gdyż psychologowie staną się socjotechnikam i. Do
takiej właśnie ew entualności entuzjastycznie odniósł się John Dewey, oznajmiając,
że „dobrze życzy” behaw ioryzm ow i. A kceptow ał polityczne konsekwencje w yni­
kające z założeń psychologii behaw ioralnej, upatrując w nich nie tylko obalenia
poglądu o stałości ludzkiej n atu ry - „ostatniej ostoi w steczników ” - ale też speł­
nienia przepow iedni C ondorceta o „przyszłości, w której o porządku ludzkim
decydow ać będzie n auka”19. W końcu doszło do tego, że koncepcje W atsona
propagowali najważniejsi przedstaw iciele lew icow o-liberalnego n u rtu nauk spo­
łecznych oraz związana z nim i sieć przyznających subw encje fundacji i instytucji,
m ających w pływ na kształtow anie opinii publicznej, z którą W atson wcześnie
nawiązał kontakty.
Jesienią 1908 roku Watson dołączył do grona wykładowców Uniwersytetu Johna
H opkinsa w Baltimore, w stanie M aryland. Niedługo później John M ark Baldwin,
134 RO ZD ZIA Ł 2.

mentor i współpracownik Watsona, który pomagał m u rozwijać psychologię behawio­

ralną, został przyłapany przez policję dosłownie z opuszczonymi spodniam i w m u ­
rzyńskim dom u publicznym, z usług którego często korzystał. W ybuchł skandal
i Baldwina rychło zm uszono do rezygnacji ze stanowiska, a dzięki tem u Watson
został szefem jednego z najbardziej prestiżowych uniwersyteckich wydziałów psy­
chologicznych w kraju, a także redaktorem równie prestiżowego periodyku „Journal
of Animal Behaviour”, który powołał do życia wspólnie z Robertem M. Yerkesem.
Yerkes był dwa lata starszy od W atsona i podobnie jak on wychował się
na wiejskiej farmie. Kiedy głównym kierunkiem swoich studiów uczynił psycholo­
gię, swoje wczesne zainteresowanie psychologią zwierząt, tak jak Watson, potrakto­
wał jako fundam ent przyszłej kariery naukowej. W rękopisie jego nieopublikowanej
autobiografii zatytułowanej Testament czytamy: „założenia, m etody i codzienne
doświadczenia uczonego w dziedzinie nauk przyrodniczych sprzyjają obiektyw ­
ności, bezstronności, szerokim horyzontom i niezależności w myśleniu, natom iast
poglądy właściwe osobom religijnym ciążą raczej ku subiektywności, uprzedzeniom,
ograniczeniu poglądów, autorytaryzmowi oraz postawie dogmatycznej pewności”20.
Yerkes, podobnie jak W atson, był przekonany, że nauka jest „sposobem życia”,
nadrzędnym wobec każdego systemu m oralnego, który proponuje religia.
W roku 1902 Yerkes otrzym ał tytuł d o k to ra psychologii na H arvardzie
i od razu też dostał tam stanow isko wykładowcy. W roku akadem ickim 1916-
1917 w ybrano go przew odniczącym A m erykańskiego Towarzystwa Psycholo­
gicznego. Ponieważ w owym czasie intensyw nie zaangażował się w prace nad
testami psychologicznym i, w 1916 roku poproszono go, aby objął kierownictw o
nad wojskowym program em testów psychologicznych. Tego samego roku K on­
gres powołał do życia Krajową Radę ds. Badań Naukowych (N ational Research
Council), działającą w ram ach Narodowej A kadem ii Nauk. W 1917 roku otrzym ał
stanowisko w NRC w W aszyngtonie, gdzie wykazał się talentam i organizacyjnym i
oraz um iejętnością tw orzenia w arunków sprzyjających pracy innych naukowców,
zajmujących się tą sam ą dziedziną badań. W 1942 roku Yerkes odszedł z NRC
i wrócił do pracy na uczelni, tym razem było to Yale, a w roku 1929 wydał dzieło
zatytułowane The Great Apes: A Study o f Anthropid Life, będące zwieńczeniem
jego badań i ukoronow aniem naukowej kariery.
W 1910 roku, w okresie najściślejszej w spółpracy i bliskiej przyjaźni Yerkesa
z W atsonem, kiedy ten drugi prow adził doświadczenia, których rezultaty przedsta­
wił w wykładzie wygłoszonym w roku 1913 na uniwersytecie C olum bia w Nowym
Jorku, a następnie uczynił częścią w ydanego w 1914 roku Behawioryzmu, Johna
D. Rockefellera jun io ra poproszono o przew odniczenie ławie przysięgłych m iasta
Nowy Jork, która w owym czasie m iała rozpatryw ać sprawę „handlu białym i n ie ­
w olnikam i”. D rastyczna historia przyzwoitej, m łodej, białej kobiety, która zaczęła
uprawiać prostytucję, była św ietnym tem atem sensacyjnych nagłów ków w gaze­
tach, ale sprawa ta przyczyniła się także do tego, że najbogatsza rodzina świata
zaangażowała się w badania nad życiem seksualnym . Jesienią 1911 roku Junior
(tak Johna D. Rockefellera m łodszego nazywali krew ni) w spólnie z kilkom a inny­
CHICAGO, 1895 135

mi wysoko postaw ionym i osobam i powołali do życia Biuro Higieny Społecznej.

James H. Jones napisał, że „higieniści społeczni”

oczekiwali od nauki w yjaśnień, dlaczego ludzkie zachow ania seksualne są takie,

jakie są; badania nad nim i m iały dostarczyć refo rm ato ro m danych niezbędnych dla
zrozum ienia tych zachow ań oraz ich kontrolow ania. O statecznie jed n ak obróciło
się to przeciw ko nim sam ym . Przerw anie dotychczasow ej zm ow y m ilczenia w yw o­
łało społeczną dyskusję, poruszającą m nóstw o kwestii zw iązanych z seksualnością,
a m iało to daleko idące konsekw encje, których nikt wcześniej nie potrafił przew i­
dzieć. Pragnienie w ykorzystania nauki do kontroli społeczeństw a przyniosło o d ­
w rotny o d zam ierzonego skutek. „H igieniści” nie dostrzegli, że osiągnięcia nauki
m ożna w ykorzystać nie tylko do kontrolow ania społeczeństw a, ale też dla w spie­
rania seksualnego w yzwolenia, co w nadchodzących dziesięcioleciach w ielokrotnie
miał udow odnić K insey21.

Wypowiadając te słowa, Jones nie dostrzega, że badania nad zachowaniam i

seksualnym i (czego w yraźnym świadectwem są pow iązania Yerkesa z W atsonem)
zapoczątkował behaw ioryzm , który przecież negował m oralność i zawsze zmierzał
ku stw orzeniu technik oraz m etod sprawowania kontroli nad ludźmi. W rezultacie
Jones tworzy fałszywą dychotom ię, wyzwolenie seksualne postrzegając jako anty­
tezę kontroli nad społeczeństwem , podczas gdy w rzeczywistości było ono tylko jej
narzędziem, które z chwilą kiedy Fundacja Rockefellera na podstawie rekomendacji
Yerkesa w roku 1941 zaczęła finansować Kinseya, zostało także wykorzystane w ba­
daniach dotyczących teorii kom unikacji, a także wojny psychologicznej.
 ROZDZIAŁ 3

BREMA, 1895

sierpniu 1909 roku Zygm unt Freud wyruszył w brzem ienną w skut­

W ki podróż. O n oraz Carl G ustaw Jung, przyszły spadkobierca

i kontynuator freudowskiej teorii psychoanalizy, zostali zaproszeni
do USA przez G. Stanleya Halla, ojca am erykańskiej psycholo­
gii, w celu wygłoszenia cyklu w ykładów na C lark University w Worc
chusetts. Hall głosił pogląd, że ludzka natura, czyli cechy w rodzone, są ważniejsze
niż w arunki środowiskowe; tezę dokładnie przeciw ną postaw iła później M argaret
M ead w swojej sławnej książce Dojrzewanie na Samoa (1928). W yprawa Freuda do
A m eryki m iała niefo rtu n n y i złow różbny początek. Jung upił się i w chaotyczny
sposób zaczął mówić o dobrze zachowanych prehistorycznych ludzkich szczątkach
znalezionych na bagnach, które pom ylił z m um iam i z tak zwanej ołowianej krypty,
spoczywającym i w katedrze w Bremie, mieście, z którego odpłynęli do Ameryki.
Freud odnió sł w rażenie, że dyskusja o m um iach była w istocie zakamuflowanym
atakiem na ojców jako takich oraz na niego samego i jego autorytet w szczegól­
ności; w sam ym środku rozm ow y Freud nagle zemdlał.
Później spraw y potoczyły się jeszcze gorzej. Freud i Jung uzgodnili, że p o d ­
czas podróży będą w zajem nie analizowali swoje sny, kiedy jednak Jung zaczął
analizować sen, w którym pojaw iła się żona i szwagierka Freuda, tw órca psycho­
analizy przerw ał m u, tw ierdząc, że nie m oże posunąć się dalej. „Nie m ogę ry ­
zykować mojego au to ry tetu ”1 - tym zdaniem zam knął dyskusję. D okładnie tak
sam o postrzegał to Jung. A utorytet Freuda opierał się na konieczności zachowania
pewnej spraw y w sekrecie, a chodziło tu o jego związek z w łasną szwagierką,
M inną Bernays. G dyby praw dziw y charakter ich relacji został ujawniony, Freud
straciłby autorytet i w ładzę - zwłaszcza nad Jungiem - ale m ożna odnieść w raże­
nie, że chodziło to coś jeszcze bardziej pow ażnego i Freud bał się, że utraci twarz
138 RO Z D Z IA Ł 3.

i autorytet także u innych swoich zw olenników oraz następców i kontynuatorów

jego dzieła rozproszonych po całym świecie.
Jung, rzecz jasna, w iedział coś, czego nie wiedział Freud. Podczas swojej
pierwszej podróży do W iednia na spotkanie z Freudem , oznajm ił, iż szwagierka
Freuda, M inna Bernays zwierzyła m u się, że m iała rom ans z bratem własnego
męża. Biografowie tw órcy psychoanalizy, na przykład Peter Gay, nie dają wiary
ośw iadczeniu Junga, ale sam fakt, że naciskał on na om ów ienie tej kwestii podczas
podróży do A m eryki, zdaje się potw ierdzać, że było ono zgodne z prawdą. Jung
oczywiście przyszedł na tę rozmowę z własnym brzem ieniem seksualnych dośw iad­
czeń. W dał się był w rom ans z pacjentką, Sabiną Spielrein, i pojechał do Freuda,
aby uzyskać od niego coś w rodzaju odpuszczenia win, a to daje zawsze przewagę
osobie udzielającej rozgrzeszenia. Jeżeli Freud dopuścił się rzeczy podobnej do tego,
co zrobił Jung, wówczas sam akt udzielenia m u rozgrzeszenia nabierał znam ion
hipokryzji i to praw dopodobnie było źródłem narastającej niechęci Junga do jego
m entora, oraz determ inacji w dążeniu do uzyskania odpowiedzi, czy Freud popełnił
czyn podobny do jego postępku. Szczere wyznanie winy m ogło oczyścić atmosferę,
ale m ogło też obrócić się przeciw ko ruchow i psychoanalitycznem u, który właśnie
zaczął nabierać w iatru w żagle. Nie to jednak m a dla nas znaczenie. Freud bez w ąt­
pienia czuł, że nie m oże skorzystać z tej m ożliwości, bo ryzyko jest nazbyt duże,
a Jung coś kryje w zanadrzu i gdyby przyznał się do rom ansu ze szwagierką, jego
uczeń zyskałby w ich wzajem nych relacjach pozycję dom inującą.
Ich znajom ość jed n ak i tak się rozpadła. Jung pow iedział później, że Freud
stracił u niego autorytet, poniew aż nie zdobył się na w yznanie prawdy: „Freud
przedkłada osobisty autorytet p o n ad praw dę”2. Innym i słowy, gdyby praw da w y­
szła na jaw, zniszczyłoby to cały autorytet Freuda. N ajprostsze w yjaśnienie jego
powściągliwości przedstaw iłem w książce Degenerate M oderns. Twierdzę tam , iż
to, co Freud określił m ianem kom pleksu Edypa, czyli teza, że „wszyscy m ężczyźni”
pożądają seksualnych relacji ze swymi m atkam i albo siostram i, jest tylko p ro ­
jekcją i przeniesieniem poczucia winy, które Freud odczuw ał z pow odu związku
z M inną Bernays1. Zam iast przyznać, że uczynił coś nagannego, Freud wolał uciec
się do potężnie rozbudow anej racjonalizacji. Prawdę podporządkow ał własnym
pożądaniom . Gdyby jego zw olennikom udało się odkryć szczegóły tej transgresji,
mieliby w rękach klucz do w yjaśnienia jego teorii przez pryzm at jego własnych
zachowań. W rezultacie teoria psychoanalizy straciłaby swoją m oc objaśniania
tajników ludzkiej psychiki, a Freud utraciłby swój autorytet, bo okazałoby się, że
jego teoria jest nieprawdziwa.
W szystko to jest o tyle praw dą, o ile tłum aczy osobiste pow ody sform u­
łow ania koncepcji kom pleksu Edypa, praktycznie nie w yjaśnia już jed n ak jej
politycznych konsekw encji. I Freud, i Jung um ieli odczytyw ać znaki czasu.
Obaj w psychoterapii dostrzegli nie tyle narzędzie leczenia ludzi, ile m anipulo­
w ania nim i. Psychoterapia jest sposobem na uporanie się z poczuciem winy. Jung
dow iedział się o tym niejako z pierwszej ręki. Freud i Jung wiedzieli, że bogaci
pacjenci, którzy uwierzyli w psychoterapię, zapłacą spore sumy, aby tylko uwolnić
BREM A, 1895 139

się od poczucia winy, a jednocześnie i przede wszystkim uzyskać przyzwolenie na

popełnianie czynów, które je wywołały. Zarów no Freud, jak i Jung dostrzegali, że
z now ym odkryciem wiąże się wielka w ładza i spore zyski - to najlepiej tłum aczy
pow ód zerw ania ich wzajem nych stosunków. Nie chodziło o idee, lecz o kontrolę
nad ruchem psychoanalitycznym oraz o w ładzę nad bogatym i pacjentam i i ich
zasobam i finansow ym i. Jung wiedział, co jest źródłem potęgi Freuda i chciał nim
sam odzielnie zaw ładnąć, m iał dosyć bycia gojowskim „następcą tro n u ”.
M niej więcej w tym sam ym czasie, kiedy Freud otrzym ał pierw sze za­
proszenie do w ygłoszenia w ykładów na C lark University, Jung przyjął bardzo
bogatego am erykańskiego pacjen ta, M edilla M cC orm icka, p o to m k a bogatej
chicagowskiej rodziny, właścicieli „The Chicago Tribune” oraz firmy International
Harvester. Napisał wówczas:

Los, któ ry najw idoczniej uw ielbia przedziw ne spotkania, w łaśnie teraz sp ro ­

w adził n a m ój próg jako p acjen ta znanego A m ery k an in a (przyjaciela Roosevel-
ta i Tafta, w łaściciela kilku dużych gazet, etc.). N atu raln ą koleją rzeczy b oryka się
on z tym i sam ym i sprzecznościam i, które ja w łaśnie przezw yciężyłem , m ogłem więc
być m u bardzo pom ocny, co p o d niejednym w zględem jest satysfakcjonujące. Na
m oją bolesną ranę podziałało to niczym balsam . P rzypadek ten o d dw óch tygodni
pochłania m oją uw agę do tego stopnia, że zaniedbałem swoich obow iązków 4.

M cC o rm ick cierp iał na depresję i alkoholizm , a Jung, k tó rem u ducha

i pew ności siebie dodało udzielone m u przez Freuda „rozgrzeszenie” z rom ansu
z Sabiną Spielrein, uznał, że zna lekarstwo na jego problemy. Zalecił m u poligamię.
Później M cC orm ick opisał to w ydarzenie w tych oto słowach: „Zalecił m i nieco
flirtów - bo jestem bardzo niebezpiecznym i brutalnym człowiekiem, nie mogę
zapom nieć o swoim dziedzictwie, wpływach wywieranych na m nie w dzieciństwie
i o zatraceniu duszy - i kazał zapamiętać, że wskazane dla mnie może być posiadanie
m etres, jeśli kobiety m iałyby m nie przed tym uratow ać”5. Zauroczenie poligam ią
Noll traktuje jako po części sam ouspraw iedliw ienie w łasnego zachowania Junga,
ale uważa, że w yrastało ono rów nież z pogłębiającego się zainteresow ania „aryj­
skim” m istycyzm em - fascynacją narastającą proporcjonalnie do alienacji wobec
Ż yda-Freuda oraz tego, co Jung nazyw ał „żydowską” psychoanalizą.
Aryjsko-żydow ski konflikt, p odobnie jak wcześniejsza polaryzacja m iędzy
tym , co mistyczne, a tym , co ateistyczne, był w istocie pretekstem do walki, która
toczyła się o kontrolę nad now ym i technikam i psychologicznym i i związane z nią
finansowe korzyści. Freud odkrył nowy sposób kontrolow ania ludzi poprzez m ani­
pulow anie na p rzem ian ich poczuciem winy oraz pożądaniem , które je wywołało.
Jung natom iast, dośw iadczyw szy uprzednio na sobie, jak ogrom ną daje to władzę,
później zaś odkryw szy w biografii Freuda źródło owej potęgi, chciał nią sam odziel­
nie zawładnąć. Pierwszy raz spotkał się z M edillem M cCorm ickiem w Zurychu pod
koniec 1908 roku, drugi raz w m arcu 1909 roku, a później we wrześniu roku 1909
tym razem w A m eryce, podczas wspólnej z Freudem wizyty na Clark University.
140 RO ZD ZIA Ł 3.

Jung już wcześniej zdążył nawiązać kontakty z jed ną z najzam ożniejszych

am erykańskich rodzin, teraz zaś zacierał ręce, przew idując korzyści, które m ogły
z tego wyniknąć. Po zerw aniu z Freudem , Jung zaczął rozgrywać własną grę. Swales
udow adnia, że Freud przez całe swoje życie zawodowe m iał obsesję na punkcie
pieniędzy. W liście z 1899 roku wysłanym do Fliessa napisał: „Mój nastrój w dużej
m ierze uzależniony jest o d zarobków. Dla m nie pieniądze to gaz rozweselający”.
Najlepszym odzw ierciedleniem stosunku Freuda do jego pacjentów jest karykatura,
którą zam ieszczono w gazecie „Fliegende Blätter”, popularnym wówczas piśmie
satyrycznym . Rysunek przedstaw ia lwa, który spogląda na zegarek i m ruczy pod
nosem : „Już dw unasta, a M urzynów nie m a”. Lwem był Freud, M urzyni zaś ozna­
czali cos do zjedzenia; w swoich listach do Fliessa nazyw ał pacjentów „M urzyna­
m i”6. Drapieżnej naturze psychoanalizy dał wyraz już wcześniej w swoich relacjach
z Jungiem. Pacjentami m ieli być ludzie zam ożni i wpływowi. Ci drudzy byli dom eną
Junga, jego aryjskiego następcy i spadkobiercy, k tó ry sprawił, że psychoanaliza
nie stała się tylko specjalnością Żydów.
Jung dobrze o d ro b ił lekcję - w istocie, naw et aż nazbyt dobrze - i konflikt
m iędzy nim a Freudem rychło przekształcił się w walkę o to, kto przejm ie nadzór
nad rodzącym i się technikam i kontrolow ania ludzkiej psychiki. Jung mógł, pod o b ­
nie jak wcześniej uczynił to wobec niego Freud, rozgrzeszyć oraz usprawiedliwić
postępki bogatego am erykańskiego m łodzieńca i zyskać nad nim w ładzę poprzez
m anipulow anie jego poczuciem winy i czynam i, które były jej źródłem . Konflikt
m iędzy nim i był zapew ne nieunikniony, ale jego kontekst m a rów nież istotne
znaczenie. W aśń m iędzy Jungiem i Freudem zbiegła się z pozyskaniem przez
Junga bogatych, am erykańskich pacjentów. Ó w spór nie dotyczył głównie idei
i koncepcji; chodziło w n im głównie o pozycję i wpływy. O to, czyim posiłkiem
będą „M urzyni”.
Zanim rozłam m iędzy Jungiem a Freudem doprow adził w 1913 roku do
ostatecznego zerw ania w zajem nych stosunków , wydaw ało się, że w konflikcie
tym przewagę uzyskuje Jung. Po naw iązaniu kontaktów z M cC orm ickam i, jedną
z najzam ożniejszych am erykańskich rodzin, Jung poznał Rockefellerów - najbo­
gatszą rodzinę w USA - a stało się to za sprawą Edith Rockefeller M cCorm ick,
szwagierki Medilla, któ ra przyjechała do Z urychu leczyć się z depresji. Kiedy ro ­
zeszła się wieść, że Jung dostał w 1916 roku grant o w artości dzisiejszych dwóch
m ilionów dolarów, Freud przyjął ją z zazdrością i rozgoryczeniem . Aryjczycy
kolejny raz odnieśli triu m f nad Żydami.
W celu złagodzenia ciosu, który ruchow i psychoanalitycznem u zadała apo-
stazja Junga, jego „żydowski” odłam wystąpił z pom ysłem utw orzenia wokół osoby
Freuda tajnego stowarzyszenia. M iało ono dbać o czystość nauki mistrza, zapewnić
dalsze istnienie ruchu p o jego śmierci, oraz, jak pow iedział Ernest Jones, „m onito­
rować Junga”7. W swojej bardzo stronniczo napisanej biografii Freuda Jones napisał:
„Pomysł utw orzenia b ractw a nowicjuszy wziął się z jego chłopięcych w spom nień
o «wielu tajnych stow arzyszeniach wziętych z literatury»”. L.J. Rather uważa, że
Jones nawiązuje w tym m iejscu do powieści B eniam ina Disraeliego, zwłaszcza do
BREM A, 1895 141

Coningsbyego i Tancreda; w obu książkach m ów i się o żydowskim spisku, którego

celem jest obalenie porządku społeczno-politycznego istniejącego w Europie.
W książce Coningsby D israeli napisał:

Nie znajdziesz w Europie wielkiego ru ch u um ysłow ego, w którym Żydzi nie

braliby licznie udziału. Pierwsi jezuici byli Żydam i. O w a tajna dyplom acja rosyj­
ska, która tak niepokoi Europę Z ach o d n ią, jest zorganizow ana i upraw iana głów nie
przez Żydów. W ielka rew olucja, która obecnie szykuje się w N iem czech, a która
będzie w istocie drugą i donioślejszą w skutkach Reform acją... rozwija się całkow i­
cie p o d p rotektoratem Żydów, którzy w N iem czech okupują już niem al wszystkie
profesorskie katedry8.

Fakt, że Disraeli sam był Żydem, dodaw ało w iarygodności jego opowieściom
- rzecz paradoksalna i frapująca zarazem. C osim a W agner uznała za groteskowe, że
coś takiego napisał Żyd i powiedziała o tym swojemu mężowi. Powieści Disraeliego
oraz zawarte w nich rzekome dem askow anie żydowskich spisków obracał się wokół
stw ierdzenia, że „rasa jest wszystkim ” (H ouston Stewart C ham berlain zapożyczył
je od Disraeliego); było ono stałym tem atem dyskusji i rozm ów jeszcze cztery lata
później, kiedy ukazał się Tancred. Ponieważ Nietzsche należał w owym czasie do
bliskiego kręgu znajom ych W agnera, praw dopodobnie był świadkiem rozm ów
0 Żydach oraz tajnych stow arzyszeniach i być m oże rów nież w nich uczestni­
czył. R ather analizuje hipotezę Jonesa, który pow stanie tajnego stowarzyszenia
złożonego ze zw olenników Freuda wiąże z pow ieściam i Disraeliego, i wskazuje,
że psychoanaliza była w istocie żydowskim spiskiem , zm ierzającym do obalenia
chrześcijaństw a. Phyllis G rosskurth tw ierdzi jednak, że pom ysł stw orzenia taj­
nego stow arzyszenia czuwającego nad praw idłow ym rozw ojem psychoanalizy,
m ógł wyjść od samego Freuda. Podobnie jak Jones, cytuje ona oficjalne wyjaśnienie
dotyczące owego tajnego stowarzyszenia, ale nie zapom ina przytoczyć jego klu­
czowych fragm entów, które on w swojej książce pom inął. „Jones zaproponow ał,
aby w okół Freuda ukonstytuow ać tajną radę, coś na w zór pretoriańskiej gwardii.
Oczywiście celem, o którym w prost się nie mówiło, było obserw ow anie Junga
1 składanie stosow nych rap o rtó w Freudow i. O dpow iedź Freuda (z 1 sierpnia
1912 roku) była n ad er entuzjastyczna”:

M oją w yobraźnią n atychm iast zaw ładnął twój pom ysł tajnej rady, złożonej
z najlepszych i najbardziej godnych zaufania ludzi, k tórych zadaniem byłoby, gdy
m nie już nie będzie, dban ie o dalszy postęp, rozwój i o bronę sprawy przed o so ­
bistym i atakam i oraz innym i niepom yślnym i w ydarzeniam i. Mówisz, że pom ysł
ten w yszedł od Ferencziego, ale możliwe, że to ja go zgłosiłem w lepszych czasach,
kiedy m iałem nadzieję, że Jung zgrom adzi w okół siebie oficjalnych przyw ódców
lokalnych stow arzyszeń. Dziś przykro m i to pow iedzieć, ale związek taki m usi zo ­
stać utw orzony bez Junga oraz w ybranych przew odniczących. Śm iem stwierdzić,
że łatwiej m i będzie żyć i łatwiej przyjdzie um ierać, w iedząc, że takie stow arzy­
szenie istnieje i czuw a nad m o im dziełem . W iem , że w pom yśle tym jest także coś
142 RO ZD ZIAŁ 3.

chłopięcego, być m oże naw et rom antycznego, ale chyba da się go zaadaptow ać w taki
sposób, żeby sprostał w ym aganiom rzeczywistości. Popuszczę w odze w yobraźni,
tobie zaś pozostaw iam rolę C en zo ra9.

O bszerne początkow e fragm enty tego listu przytoczyła G rosskurth. W y­

raźnie w ynika z nich, że idea psychoanalizy jako tajnego stow arzyszenia była
częścią koncepcji Freuda jeszcze wówczas, kiedy utrzym yw ał popraw ne stosunki
z Jungiem. Kiedy jed n a k doszło do ich zerw ania, żydowski charakter tajnego
stowarzyszenia stał się bardziej widoczny. O statecznie pom ysł ten został w cie­
lony w życie podczas sekretnej cerem onii, k tó ra m iała m iejsce w roku 1913;
Freud wręczył wówczas H annsow i Sachsowi, Karlowi A braham ow i, Sandorowi
Ferencziemu, O tto Rankowi oraz Ernestow i Jonesowi pokryte greckim i orn am en ­
tam i pierścienie z w izerunkiem Zeusa. Fakt, że Freud tak ochoczo i entuzjastycznie
odniósł się do tej koncepcji i naw et zam ów ił pierścienie, które były sym bolem jej
urzeczyw istnienia, świadczy o tym , że podejrzenia G rosskurth są uzasadnione.
N ajpraw dopodobniej o d sam ego początku był to pom ysł Freuda. Takiego samego
zdania jest Rather, który twierdzi, że Freud już jako m łody człowiek był członkiem
tajnych stowarzyszeń. Twórca psychoanalizy darzył w ielkim podziw em i szacun­
kiem E rnsta Bruecke, swojego wykładowcę fizjologii, który w spólnie z Emilem
du B ois-R eym ondem i H e rm a n n e m H elm h o ltzem w roku 1852 postanow ił
„stworzyć., rodzaj naukowej m asonerii..., której celem było doszczętne zniszcze­
nie wszelkich pozostałości po witalizm ie”. Ponadto, jako uczeń gim nazjum , Freud
był p o d silnym w pływ em swojego kolegi, H einricha Brauna; pisze o nim: „rozbu­
dził we m nie m nóstw o rewolucyjnych skłonności”. Freud był również członkiem
żydowsko-masońskiej organizacji B’nai B rith, nic więc dziwnego, że jego koncepcja
tajnego stowarzyszenia obracała się w okół roli Żydów w chrześcijańskim , a ko n ­
kretniej, w katolickim świecie austro-w ęgierskiego im perium , w którym przejście
na chrześcijaństwo, tak jak to uczynił sławny kom pozytor G ustaw M ahler, było
niezbywalnym w arunkiem zrobienia artystycznej albo naukowej kariery. Freud nie
był ortodoksyjnym Żydem; nienaw idził w szystkich religii i uważał je za „iluzje”,
ale złościła go niepodzielna hegem onia chrześcijaństw a w W iedniu oraz fakt, że
m oże ona zagrozić jego am bicjom . C hrześcijaństw o było być m oże iluzją, ale nie
zm ieniało to faktu, że m ogło udarem nić jego karierę.
O wa niechęć daje w yraźnie o sobie znać w słynnym fragm encie Psychopa­
tologii życia codziennego, opow iadającym o dw óch Żydach, którzy spotykają się
na w akacjach na chorw ackim w ybrzeżu. Jednym z nich jest Freud, drugim zaś
m łody człowiek, który zna jego prace i chce się dowiedzieć, dlaczego nie potrafi
zapam iętać słowa ze znanego w ersu Eneidy. Brzm i on: Exoriare aliąuis nostris ex
ossibus ultor („Kiedyś niech pow stanie mściciel z naszych kości”). Słowem, którego
nie jest w stanie zapam iętać jest „aliąuis”; stale rozdziela je na „a-liquis”. Na tej
podstawie i po długiej analizie Freud, niczym współczesny Sherlock Holmes, wycią­
ga wniosek, że m łodzieniec obaw ia się, iż jego partn erk a jest w ciąży. N iezdolność
do zapam iętania w yrazu świadczy o am biw alencji będącej rezultatem stłum ienia:
BREM A, 1895 143

m łody Żyd chce p otom ka, k tó ry będzie jego m ścicielem i weźm ie pom stę na
„Rzymie”, obaw ia się jednak, że urodzi go niewłaściwa kobieta, a to zagrozi jego
karierze. To, że m łodzieniec m artw i się o swoją karierę ujaw nia się, kiedy rozm owa
schodzi na tem at „rasy”, czyli na kwestię żydowską: „W trakcie rozm owy weszliśmy,
nie w iem już, w jaki sposób, na tem at społecznego statusu rasy, do której obaj n a­
leżymy; jego am bicje spowodowały, że zaczął rozw odzić się w skargach nad tym,
że jego pokolenie skazane jest (jak to ujął) na zm arnow anie, bo nie m oże rozwinąć
swoich zdolności ani zaspokoić potrzeb”10.
Wers rozpoczynający się od słowa excoriare m a tu istotne znaczenie. Pocho­
dzi, jak w som niano, z Eneidy i jest częścią klątwy, którą D ydona rzuca na Eneasza,
założyciela Rzymu za to, że ją zdradził. Żydowscy rewolucjoniści, na przykład
Ferdynand Lasalle, używali tego cytatu, kiedy podnosili krzyk przeciwko „Rzym o­
wi”, czyli Kościołowi katolickiem u i państw om , w których katolicyzm był religią
państwową. Konflikt m iędzy Rzymem i K artaginą m iał szczególne znaczenie dla
Freuda; utożsam iał się z Sem itą H annibalem , który w yruszył na podbój Rzymu.
R ather uważa, że Freud był p od wpływ em M ojżesza Hessa, prekursora syjonizm u
i socjalizm u, oraz nauczyciela Karola M arksa. Książka H essa zatytułow ana Rzym
i Jerozolima, była wczesnym odzw ierciedleniem narastających oczekiwań i ambicji
Żydów, zam ieszkujących chrześcijańską E uropę11.
M łody Żyd nie potrafi w iernie przytoczyć klątwy Dydony, co skłania Freuda
do pow rotu do kwestii żydowskiej. W ydobywa z pacjenta kolejne skojarzenia,
one zaś pow odują, że psychoanaliza w raca ponow nie do kwestii społecznych
i politycznych aspiracji Żydów: „Myślę teraz” - konty nuow ał m łodzieniec -
„o Szym onie z T rydentu, którego relikwie dwa lata tem u oglądałem w jednym
z tam tejszych kościołów. Myślę o oskarżaniu Żydów o rytualne składanie krw a­
wych ofiar, za co w łaśnie teraz znow u się ich obw inia i broszurce Kleinpaula,
który w tych wszystkich rzekom ych ofiarach widzi inkarnacje, czyli rzec m ożna,
nowe w ydania Zbawiciela”12.
Rather uważa, że jest to nawiązanie do zjawiska oskarżania Żydów o rytualne
mordy, ale także do konkretnego przypadku sprawy Tiszy-Eszlara z roku 1882. Zwrot
„właśnie teraz” sugeruje jednak, że równie dobrze wypowiedź tę można by odnieść do
sprawy Dreyfusa. Alfred Dreyfus, oficer arm ii francuskiej, w roku 1894 został oskar­
żony o zdradę, ale wyrok skazujący został zrewidowany w 1906 roku. Prosta prawda
jest taka, że obawy związane z żydowskim spiskiem w ostatnim dwudziestopięcioleciu
XIX stulecia były dosyć rozpowszechnione. Powieści Disraeliego są odzwierciedle­
niem owej obsesji, lęku przed żydowsko-masońskim spiskiem dążącym do obalenia
istniejącego porządku i zastąpienia go rządam i Żydów nad światem, co wielu ludzi
utożsamiało z nadejściem Antychrysta. Obawy te z całą m ocą ujawniły się w sprawie
Dreyfusa, później zaś um ocniły się po zwołaniu syjonistycznego kongresu w Bazy­
lei (1896), który był reakcją na oskarżenie i proces Dreyfusa; wówczas to Teodor
Herz wezwał do utworzenia żydowskiego państwa.
W dalszym toku psychoanalizy Freud dochodzi do wniosku, że am biw alent­
ne uczucia m łodzieńca oraz zapom inanie przezeń w spom nianego w yrazu rodzi
144 R O ZD ZIA Ł 3.

podejrzenie, iż z jednej strony chce m ieć potom ka, który go pom ści, z drugiej zaś
tego nie chce, bo m ściciela m ogłaby urodzić osoba niewłaściwa i niepożądana.
„Sprzeciw ten w ynika ze stłum ienia, oraz z myśli, które m ogłyby wywoływać
odw rócenie uw agi”13.
O dw rócenie uwagi, ale od czego? W Degenerate M oderns om aw iam obja­
śnienie Swalesa dotyczące tego w łaśnie fragm entu Psychopatologii życia codzien­
nego, wedle którego żaden m łodzieniec w istocie nie istnieje. Freud przeprow a­
dza psychoanalizę sam ego siebie i w zakam uflow any sposób czyni w yznania na
tem at w łasnego rom ansu z M inną Bernays (określiłem to m ianem syndrom u
D im m esdalea), który został skonsum ow any niedaleko T rydentu we w rześniu
1900 roku. Rom ans ten jest źródłem koncepcji kom pleksu Edypa, wedle której
„wszyscy m ężczyźni” pragną sypiać ze swymi m atkam i albo siostram i. Tak więc
m łodzieńcem owym jest sam Freud, a ów m łody człowiek m a w yraźną św iado­
m ość swojego miejsca, które jako Żydowi zostało m u przypisane w społeczeń­
stwie, a także tego, że nie jest w stanie nic na to poradzić, chyba że skapituluje
przed „Rzymem” i naw róci się na chrześcijaństw o. O ile kom pleks Edypa jest
przeniesieniem poczucia w iny Freuda i uczynieniem z niego „naukow ej” p ra ­
widłowości, a odkrycie rzeczywistej n atu ry człowieka wiąże się z uw olnieniem
go od wszelkiej w iny w tej sprawie, niezdolność zapam iętania kluczowego słowa
z wersu z Eneidy, zaczynającego się od „Excoriare”, jest zawoalowanym wyrazem
jego żydowskiej w rogości wobec Rzymu i, być m oże, skrytą próbą przekazania
czytelnikowi, co w obliczu tego niemożliwego do zaakceptow ania stanu rzeczy za­
m ierza uczynić. W tym celu, aby zasugerować swoje intencje, chwyta się typowego
zabiegu, polegającego na odw ołaniu się do postaci literackiej, nigdy jednak nie
form ułuje ich w prost. Podobnie jak ów m łody człowiek będący zakam uflowanym
przedstaw ieniem jego samego, Freud jest pełen sprzeczności i am biw alentnych
uczuć. Chce znaleźć mściciela i jednocześnie go się obawia. Chce ujawnić i zarazem
ukryć plan zem sty oraz to, co jest pow odem jego resentym entu.
Freud posłużył się kom pleksem Edypa dla uspraw iedliw ienia swojego ro ­
m ansu z M inną Bernays, ale idea ta nie jest jego autorstw a. Na pom ysł koncepcji
kom pleksu Edypa nie w padł bynajm niej dzięki autoanalizie - jak tw ierdził i co
Jones upow szechnił w jego biografii - lecz zapożyczył ją od Nietzschego z Naro­
dzin tragedii:

Edyp m ordercą ojca, m ężem w łasnej m atki, Edyp autorem rozw iązania zagadki
Sfinksa!... tam , gdzie siły przepow iedni i m agii przerw ały klątwę w spółczesności
i przyszłości, sztyw ne praw o indyw iduacji i w ogóle zasadniczy czar natury, tam
jako przyczynę trzeba zakładać jakiś niesłychany czyn w brew naturze — jak tu k a­
zirodztw o. Jakże bow iem zm usić n aturę do w ydania w łasnych tajem nic, jeśli nie
przez zwycięski w obec niej opór, to znaczy przez n ienaturalność? To ro zp o zn a­
nie w idzę zaw arte w owej odrażającej troistości losu Edypa: ten sam , kto rozw iązuje
zagadkę n atu ry — owego dw oiście ukształtow anego Sfinksa — m usi też, m orderca
ojca i m ąż m atki, naruszyć tej n a tu ry najśw iętszy porządek. M it jakby nam nawet
podpow iadał, że m ądrość, a zwłaszcza m ądrość dionizyjska, jest w ystępkiem wo-
BREMA, 1895 145

bec natury, że ten, kto swą w iedzą strąca n aturę w otchłań unicestw ienia, także
na sobie m usi dośw iadczyć likwidacji natury. „Szczyt m ądrości zw raca się przeciw
m ędrcom : m ądrość jest zb ro d n ią przeciw n a tu rz e 14.

Freud w czasach studenckich korespondow ał z N ietzschem , wiemy więc, że

znał jego dzieła. Z daniem Torreya, „Freud niewątpliwie zawdzięcza N ietzschem u
koncepcję id”15, nie przytacza jed n ak powyższego fragm entu Narodzin tragedii
jako źródła idei kom pleksu Edypa. W iemy również, że Freud nigdy nie w spom inał
0 N ietzschem , m iał bow iem obsesję ukryw ania szlaków swojego rozwoju intelek­
tualnego. We fragm encie Narodzin tragedii, zdecydowanie wyraźniej niż w bardzo
o cenzurow anym ujęciu Freuda, w idzim y receptę rozstrzygnięcia dylem atów
m łodzieńca z jego książki, sposób, w jaki am bitny Żyd m oże osiągać swoje cele
bez płaszczenia się przed „Rzymem”, a konkretniej, przed katolicką m onarchią
Habsburgów, którzy w tam ty m czasie w ładali cesarstw em austro-w ęgierskim .
Kazirodztwo od daw na było częścią rewolucyjnej tradycji ilum inatyzm u. Shel­
ley uczynił z niego oś swego rewolucyjnego poem atu Rokosz islamu. Nietzsche
stwierdza w yraźnie, że kazirodztw o m a konsekwencje polityczne. Zabijając ojca i/
albo zostając m ałżonkiem własnej m atki, rew olucjonista na m odłę Edypa potrafi
„zmusić naturę do wydania własnych tajem nic”. W iedza, zwłaszcza ta dotycząca
zakazanych praktyk seksualnych, rów na się władzy, zdolności wywołania rewolucji,
podobnej do tej, która w 1789 roku w ybuchła we Francji, a może naw et większej
1 potężniejszej. W spom niane już m otto Objaśniania m arzeń sennych, pierwszej
książki Freuda, co praw da nie w prost i w sposób zakamuflowany, ale ujawnia
jednak polityczny program ruchu psychoanalitycznego: Flacterc si neąueo superos,
Acheronta movebo („Jeśli nie nakłonię niebios, poruszę piekło”).
Freud przedstaw ia tu rewolucyjną psychologię, wedle której nam iętności, za­
nim znajdą się pod kontrolą rozum u, działają niczym tajni agenci, zdradzają go b o ­
wiem i wymykają się spod jego władzy, a świadectwem tego są rzeczy pozornie nie­
istotne i błahe: zapom inanie obcych słów bądź m ylenie ich i zastępowanie innymi.
Id, czyli - wedle tradycji klasycznej - nam iętności i pożądania, odpowiada potęgom
Piekła, które przyzywa D ydona, żeby pom ściły Kartaginę. Freud, który nie mógł
liczyć na wsparcie jego kariery przez czynniki będące u władzy w cesarstwie austro-
- węgierskim, kładzie podw aliny pod rewolucyjną w swym charakterze psychologię,
dzięki której id będzie służyło celom politycznym i ekonom icznym. Tajne stowarzy­
szenie służyć m a popularyzacji politycznego program u ruchu psychoanalitycznego,
a siła psychoanalizy leży w m anipulow aniu relacjam i, w których jedna ze stron
ujawniła swoje najskrytsze pragnienia oraz tajem nice, dla osiągnięcia osobistych,
finansowych, a ostatecznie także i politycznych korzyści. Nawiązując do Dydony
i jej pragnienia zem sty na Rzymie, Freud w listach do W ilhelm a Fliessa nazywa
siebie w spółczesnym H annibalem , „Sem itą”, który, żeby dotrzeć do Rzymu, prze­
prawił się przez Alpy (podobnie uczynić będzie m usiał Freud). Podobnie jak kar-
tagiński wódz, Freud nie zam ierzał bezpośrednio zaatakować Rzymu; podbój m iał
się dokonać w sposób niedostrzegalny dla zaatakowanych. Koncepcja kom pleksu
146 RO Z D Z IA Ł 3.

Edypa i opierająca się na n im psychoanaliza od sam ego początku m iały cel

polityczny. Było nim zawojowanie Rzymu, czyli zniszczenie wpływów Kościoła
katolickiego oraz państw, które tak jak cesarstwo austro-węgierskie, opierały się
na jego religijnym porządku.
Nic dziwnego zatem , że Freud przekształcił psychoanalizę w tajne stow arzy­
szenie. Zniszczenie Rzymu, obalenie „tronu i ołtarza” w XVIII wieku - okresie naj­
większego rozkw itu tajnych organizacji - niezm iennie było podstaw ow ym celem,
do którego dążyły. Psychoanaliza zawsze była „żydowskim” (przynajmniej w oczach
Freuda) spiskiem , zm ierzającym do zm obilizow ania potęgi A cherontu przeciwko
Rzymowi i W iedniowi. O d sam ego początku m iała charakter rewolucyjny, w poli­
tycznym tego słowa znaczeniu; kiedy konflikt z Jungiem rozwiał nadzieje Freuda,
że ster i schedę po nim przejm ie aryjczyk, stało się to tym bardziej oczywiste, że
przejęła język i cały sztafaż przypisyw any przez dziew iętnastow iecznych autorów
tajnym stow arzyszeniom . Twierdzili oni, że psychoanaliza stała się żydowsko-
-m asońskim spiskiem dążącym do obalenia istniejącego ładu.
11 w rześnia 1899 roku Freud napisał do Fliessa, że jest „zasm ucony i ro
goryczony” sprawą D reyfusa16. „Nie m a wątpliwości, do której ze stron należy
przyszłość”17. Jako że rehabilitacja D reyfusa nastąpiła dopiero po pięciu latach,
Freud z pew nością uznał, że antysem ici wygrywają. A m oże m iał coś innego na
myśli? Z anim jeszcze w roku 1902 w Psychopatologii życia codziennego w spom niał
o zawiedzionych nadziejach Żydów i niem ożliw ości realizow ania przez nich swo­
ich ambicji, w w yobraźni społecznej dokonało się już trw ałe połączenie „Żyda”
z „m asonem ”. Jeśli Freud znał tezy i poglądy przedstaw iane w antysem ickich
traktatach i rozpraw ach, m usiał być św iadom tego faktu. W konserw atyw nych
kręgach społeczeństw a oraz antyrewolucyjnej literaturze tam tych czasów zbitka
pojęciowa, łącząca Żyda i m asona stała się rzeczywistością. Nim Freud napisał
swoją Psychopatologię życia codziennego, A dam a W eishaupta, ucznia jezuitów
oraz wykładowcę i profesora prawa kanonicznego w katolickiej Bawarii, powszech­
nie nazyw ano już Żydem. Jeżeli Freud dostrzegał narastającą falę antysem ityzm u
oraz fakt, że w w yobraźni społecznej pow szechnie funkcjonow ać zaczęła zbitka
ju d eo -maçonnerie, nie m ogło m u być obce nazwisko Barruela, poniew aż w ym ie­
niano je dosłow nie we w szystkich pracach traktujących o „żydow sko-m asońskim ”
spisku, a jego dzieło traktow ano w nich jako podstaw ow e źródło. O prócz pozycji
autorów francuskich piszących o ilum inatyzm ie, m niej więcej w tym sam ym cza­
sie w Niem czech ukazały się dwie książki rów nież pośw ięcone tem u zagadnieniu:
Ludwiga W olfram a Die Illum inaten in Bayern Und Imre Verfolgung (1899-1900)
oraz Leopolda Engela Geschichte des Illum inaten Ordens (1906).
J.M. Roberts, k tó ry nie jest orędow nikiem B arruela (jego M emoirs określa
m ianem „steku b zd u r”, w swojej książce The M ythology o f Secret Societies uznaje
go za fons et origo teorii spiskowej, a M emoirs nazywa „katechizm em mitologii
tajnych stowarzyszeń i niezbyw alnym fundam entem przyszłej literatury antym a-
sońskiejls. „Toute la politique anti-mâçonnerie du X IX siècle a ses sources dans le livre
de l’a bbé Barruel” - pisze największy autorytet w dziedzinie „osiem nastowiecznej
BREM A, 1895 147

myśli francuskiej”19. Skoro Freud był zaznajom iony z kontrow ersjam i dotyczącymi
„społecznego statusu rasy, do której obaj należym y”, w iedział również, że Żydów
oskarżano o przynależność do tajnego stow arzyszenia wywodzącego się z m aso­
nerii albo ilum inatów ; m iał św iadom ość, że tajne stowarzyszenie z definicji jest
organizacją rewolucyjną, dążącą do obalenia istniejącego porządku i wiedział, że
osobą, na którą powoływali się wszyscy antysem iccy autorzy, był ojciec Barruel.
To, iż Barruel w swoim liczącym dwa tysiące dwieście stron dziele ani razu nie użył
słowa „Żyd”, nie zm ienia faktu, że czynili to ci, którzy się na niego powoływali.
Z anim Freud w 1902 roku napisał Psychopatologię życia codziennego, skojarzenie
Żyda z m asonem uległo rozszerzeniu, tw orząc triadę Ż yd-m ason-satanista. Vitz
twierdzi, że Freud w roku 1888 zawarł pakt z diabłem podczas Walpurgisnacht, co
było bezpośrednim naśladow nictw em sceny z Fausta G oethego.
W szystko to, zwłaszcza zaś naw iązanie do W ergiliusza i Goethego, św iad­
czy o tym , że Freud nie był w istocie naukow cem -przyrodnikiem , lecz literatem
św iadom ie w ykorzystującym m otyw y i postaci stanow iące wspólne, literackie
dziedzictwo Zachodu. Koncepcję kom pleksu Edypa zawdzięczał Sofoklesowi i Nie-
tzschem u (do czego się oczywiście nigdy nie przyznał) i dokładnie tak samo, jak
A dam W eishaupt, którego postać opisał Barruel, w ykorzystywał wszelkie wpływy
i formy nacisku, którym i rozporządzał. Nasta Weber w World Revolution stawia tezę
0 bezpośrednim organizacyjnym powiązaniu łączącym iluminatów z bolszewikami;
teza ta była źródłem teorii spiskowej, która w trudnych ekonom icznie i politycznie
czasach znajdow ała niem ały posłuch. W ięcej pow ażnych argum entów m ożna
jednak przytoczyć na poparcie hipotez i tw ierdzeń odnoszących się do literac­
kich wpływów ilum inatyzm u. O publikow anie w roku 1787 tajnych dokum entów
ilum inatów spowodowało, że książę Bawarii m im ow olnie zapew nił W eishauptowi
nieśmiertelność, czego on sam, m im o wszelkich organizacyjnych talentów, którymi
dysponow ał, sam odzielnie nigdy nie byłby w stanie osiągnąć. Memoirs pióra ojca
Barruela, rozsławiły go jeszcze bardziej, gdyż książka ta, która ukazała się na prze­
łom ie stuleci, była nadzwyczaj poczytna we wszystkich tych krajach Europy, gdzie
została w ydana. Jak pam iętam y, M ary G odw in Shelley po przeczytaniu Barruela,
unieśm iertelniła W eishaupta, tw orząc postać doktora Frankensteina. Nawet tak
szczery i oddany rew olucjonista jak B uonarotti o spisku ilum inatów dowiedział
się nie dzięki b ezpośredniem u w prow adzeniu go w ich sekrety, ale, tak sam o jak
Shelley, za sprawą lektury książki Barruela. M am y tutaj na myśli wpływy stricte
literackie, nie zaś, jak m ów ią Niemcy, Drahtziehertheorie. Freud, tak jak Shelley
1 B uonarotti, o spisku ilum inatów, Żydów, m asonów i satanistów dow iedział się
z lektur, wszystkie one zaś odw oływ ały się do Barruela.
To, że Freud ani razu nie w ym ienia nazw iska Barruela, nie jest niczym
zaskakującym . Nie w spom niał w szak rów nież o N ietzschem , a już na pew no nie
przyznał się, że to jem u zawdzięcza koncepcję kom pleksu Edypa. W istocie rze­
czy nigdy w prost nie w ym ienił żadnych osób ani dzieł, którym i się inspirował.
Był m istrzem w ukryw aniu drogi i szlaków swojego rozwoju oraz intelektual­
nych osiągnięć. W liście do Fliessa, datow anym na 3 g ru dnia 1897 roku - a był
148 RO ZD ZIA Ł 3.

to okres wyjątkowo dla niego niespokojny i tru d n y - Freud łączy swoją żydowską
niechęć do Rzymu z postacią H annibala, którego podziw iał jako chłopiec, ale
zaraz po tym gw ałtow nie ucina dalsze w yw ody na tem at swoich skojarzeń, żeby
nazbyt czytelnie nie ujawniać czy to własnych intencji, czy to źródeł, na których się
opierał. „M oja tęsknota do Rzymu jest sam a w sobie wysoce neurotyczna. W iąże
się ona z postacią Semity H annibala, którego w czasach gim nazjalnych wielbiłem
jako bohatera, a tego roku nie zbliżyłem się do Rzymu bardziej niż, on to uczynił
po bitwie nad jeziorem Trazym eńskim . Poniew aż badam to, co nieświadom e,
stałem się bardzo interesujący dla sam ego siebie. Szkoda, że unika się m ówienia
0 rzeczach najbardziej osobistych: Das beste was D u w eisstj Darfts cłu den Buben
nich sagen. Cytat „I tak, coś poznał najw yraźniej/Pow iedzieć chłopcom wszak ci
nie wypada”* pochodzi z Fausta G oethego i po raz kolejny otrzym ujem y od Freu­
da zakam uflow ane naw iązanie do czegoś, do czego otw arcie nigdy chyba by się
nie przyznał, aby nie stracić autorytetu. W pływu G oethego na Freuda nie sposób
przecenić i wielu autorów o tym pisze. W iększość jed n ak zapom ina w spom nieć,
że G oethe był ilum inatą, a jego zakonne imię brzm iało Abaris. G oethe był jednym
z tych pisarzy, którzy przystąpili do ilum inatów w czasach, kiedy organizacja dzia­
łała, i to zdecydow anie różni go od Shelleya oraz innych, którzy zainteresowali się
nim i za sprawą lektur, przede w szystkim p o d w pływ em książki Barruela. Kiedy
W eishaupt zm uszony był uciekać z Bawarii, G oethe był jednym z tych, którzy
usilnie zabiegali o znalezienie m u jakiejś synekury (W. D aniel W ilson twierdzi, że
G oethe był podw ójnym agentem i szpiegował ilum inatów w służbie Karola A ugu­
sta, księcia W eim aru, co m iało służyć utrzym aniu n ad nim i kontroli). O tajnych
stowarzyszeniach G oethe napisał w prost w swojej powieści Wilhelm M eister, ale
z identycznej tradycji w yrasta także Faust.
W liście do Fliessa Freud pisze o swoim pragnieniu podboju Rzymu, identyfiku­
je się z Semitą Hannibalem, następnie zaś, poprzez nawiązanie do Goethego, twierdzi,
że niczego więcej powiedzieć nie może, bo gdyby to uczynił, utraciłby władzę i auto­
rytet. Kiedy jednak wie się, o co rzeczywiście chodzi Freudowi, nie ma on żadnej nad
nam i władzy. Innymi słowy, psychoanaliza jako narzędzie m anipulacji funkcjonuje
1 sprawdza się tylko wtedy, kiedy działa w ukryciu. Dlatego właśnie z istoty swojej
m a konspiracyjny i spiskowy charakter. Spiski osiągają swoje cele jedynie wówczas,
kiedy ich istnienie udaje się zachować w pełnej tajemnicy. Z chwilą kiedy ich rzeczy­
wiste cele zostają ujawnione, pozostają darem nym przedsięwzięciem. Vitz stwierdza,
że Freud spalił swoje pryw atne papiery nie raz, ale dwukrotnie, żeby zatrzeć ślady
i zmylić przyszłych badaczy jego dzieła. Jedynym bezpiecznym wnioskiem, jaki
można wyciągnąć z faktu powołania się Freuda na cytat z Goethego, jest ten oto, że
jeśli jakąś ideę bądź źródło uznawał za ważne (Das Beste was Du weisst) dbał o to,
żeby ich nie ujawniać (Durfts Du den Buben doch nich sagen).
Nie oznacza to oczywiście, że nie m a żadnych dowodów na to, że Freud czytał
Barruela i znał treść m anuskryptów iluminatów. Dowód ten zawiera się w tekście

ł J.W. Goethe, Faust, tłum. W. Kościelski, cyt. za: Dzieła zebrane, Warszawa 1956, t. III, s. 266
(przyp. tłum.).
BREM A, 1895 149

książki Barruela. Mówiąc o pseudonim ach spiskowców, Barruel tłumaczy, że Zwack,

powodowany nienawiścią do władców, nazwał się „Filipem Strozzim, na cześć sław­
nego florenckiego spiskowca, który po zamordowaniu Aleksandra de Medici podniósł
jawny bunt przeciwko swemu suwerenowi, a później własnym sztyletem pchnął
się w pierś, wznosząc okrzyk zemsty: Excoriare aliquis nostris ex ossibus ul tor”2".
We fragm encie pośw ięconym sposobom pozyskiw ania nowych członków
zakonu, m ającym bezpośredni związek z om aw ianym i powyżej skłonnościam i
i zam iaram i Freuda, W eishaupt poucza swoich zwolenników, aby szukali:

bystrych i energicznych m łodych ludzi. Nasi adepci m uszą być ujm ujący, in teresu ­
jący, pełni odw agi, śm iałości oraz inicjatywy; m uszą rów nież być giętcy i łatwi do
kierow ania, posłuszni, ulegli i towarzyscy. Szukajcie także tych, których spośród
innych w yróżnia władza, szlachectw o, bogactw o albo w iedza, szlachciców, m o ż­
nych, bogatych, poszukujących. Nie cofajcie się p rzed zadaw aniem bólu, ani przed
niczym innym , co pozw oli pozyskiwać takich adeptów. Jeżeli nie nakłonię Niebios,
poruszę Piekło.
Flectere si nequas superas. Acheronta movebo2'.

Podobieństwa między tajnymi stowarzyszeniami Freuda i Adama Weishaupta

stają się jeszcze bardziej uderzające, kiedy przyjrzeć się incydentom , które w obu
przypadkach zagroziły istnieniu owych organizacji. C hodzi o akty kazirodztwa.
Jung wezwał Freuda, aby opisał swój związek ze szwagierką, a wówczas Freud
zrejterował i pow iedział tylko: „Nie m ogę ryzykować m ojego autorytetu”. W liście
do Hertela, współuczestnika spisku, W eishaupt przyznaje się do rom ansu ze szwa­
gierką, która była wówczas w ciąży. Barruel opisuje to w następujący sposób:

A teraz pozw ól m i w najgłębszym sekrecie przedstaw ić ci, co noszę w sercu. Nie

daje m i to spokoju, czyni niezdolnym do wszystkiego. Jestem nieom al zrozpaczony.
Mój h o n o r jest zagrożony, ja zaś jestem w przed ed n iu u traty reputacji, która zapew ­
niła m i tak w ielką w ładzę nad naszym i ludźm i. M oja szw agierka jest b rzem ien n a22.

W eishaupt prosi następnie H ertela o pom oc w zorganizow aniu zabiegu

aborcyjnego („nie jest za późno, aby podjąć tę próbę, jako że jest ona dopie­
ro w czwartym m iesiącu”), ale najdotkliw szy jest dla niego lęk, że przyznanie się
do popełnienia aktu kazirodztw a ze szwagierką zrujnuje jego autorytet:

N ajbardziej w tym w szystkim dręczy m nie to, że m oja władza nad naszym i
ludźm i ogrom nie na tym ucierpi, ujaw nię bow iem m oją słabą stronę, oni zaś nie
om ieszkają czuć się ode m nie lepsi za każdym razem , gdy będę im kazał o m o ral­
ności i do cnoty oraz skrom ności nak łan iał21.

W przypadku W eishaupta kazirodztw o nie m iało żadnego związku z głoszo­

nymi przez niego ideami, później jednak stało się częścią tajemnego, rewolucyjnego
program u. O dgryw ało kluczową rolę nie tylko w tw órczości Shelleya i Byrona, ale
także w życiu obu poetów. Shelley, czerpiąc ze spuścizny iluminatów, powziął plan
150 R O ZD ZIA Ł 3.

spisku i realizując go, najpierw nawiązał kontakty seksualne ze swoją szwagierką

Claire, później zaś posłał ją do Byrona, żeby go uw iodła. „K azirodczy związek”, bo
tak wówczas szeptano o ich wzajem nych relacjach, m iał się do końca zrealizować
z chwilą kiedy Byron uw iedzie M ary G odw in lub zostanie przez nią uw iedzio­
ny, zanim jed n ak do tego doszło i kazirodcza intryga ziściła się, Shelley przeżył
załam anie nerwowe. Freud, w zorując się na N ietzschem , w idział w kazirodztw ie
sposób zm uszenia n atu ry do ujaw nienia jej tajem nic i drogę przejęcia jej potęgi
i mocy, rozum iał jed n ak przy tym , iż tajem nica będąca źródłem jego władzy nad
naturą, m usi pozostać w ukryciu, bo tylko w tedy będzie ją m ógł zachować. Gdyby
inni ludzie, na przykład Jung, dowiedzieli się, jaki związek łączył Freuda z jego
szwagierka M inną, zyskaliby klucz do jego „zagadki sfinksa”, to zaś oznaczałoby
upadek jego autorytetu, a co za tym idzie, także i władzy. Zrozum ieliby również,
że rzeczywistym źródłem koncepcji kom pleksu Edypa są w yrzuty sum ienia.
Jeszcze w yraźniejsze i bardziej uderzające niż literackie odniesienie oraz
związek m iędzy kazirodztw em i utratą autorytetu są podobieństw a łączące ilumi-
natyzm i psychoanalizę. Zarów no pierwszy, jak i dru g a głosiły, że zgłębiają tajniki
ludzkiej duszy dzięki uważnej obserw acji pozornie przypadkow ych i błahych ge­
stów i lapsusów. W spólnie opierały się na głębokim, quasi-konfesyjnym „rachunku
sum ienia” pacjenta lub adepta, podczas którego ilum inata bądź psychoanalityk
poznaw ał najintym niejsze szczegóły ich życia, które później m ogły być w ykorzy­
stane przeciw ko nim . Z arów no ilum inatyzm , jak i psychoanaliza stały się zaka­
m uflow anym narzędziem sterow ania ludzką psychiką, gdyż poznając nam iętność
i p o żądania dla danej je d n o stk i najw ażniejsze, ilu m in ata lub psychoanalityk
odpow iednio nim i m anipulow ał. Ilum inatyzm głosił, że jest rodzajem karności,
doskonalenia się i dążenia do doskonałości, ale A gethen, porów nując ilum inatyzm
do niemieckiej tradycji pietyzm u, z której wyrósł, nie pozostaw ia wątpliwości, że
„samowiedza nie była celem ostatecznym religijno-transcendentalnego pragnienia
dostąpienia zbawienia; sam owiedza oraz wiedza ludzkości były raczej narzędziam i
kontroli, m ającym i służyć urzeczyw istnieniu utopijnego raju na ziemi”24.
Tak więc, psychoanaliza i ilum inatyzm sprow adzały się w gruncie rzeczy do
tego samego - pochodzące z ilum inatyzm u pojęcie Seelenanalyse stanowi po prostu
niem iecki odpow iednik psychoanalizy. I vice versa. Ilum inatyzm i psychoanali­
za różnią się szczegółami, które zm ieniały się w taki sposób, aby odpow iadać na
zapotrzebow anie epoki wierzącej, że to nie tajne stowarzyszenia, ale „nauka” i „m e­
dycyna” doprow adzą do ziszczenia się raju na ziemi. I psychoanaliza, i ilum inatyzm
im ały się tego, co jed en z późniejszych autorów określił m ianem Seelenspionage,
czyli szpiegowanie duszy. W spólnie wykorzystały w praktyce m asońską doktrynę
o dwóch praw dach, czyniąc ją częścią swej istoty. To, co w iedział adept, nie było
tym samym, co było w iadom e osobie, która go kontrolow ała. Pacjent postrzegał
psychoanalizę jako rodzaj wyzwolenia, terapeuta zaś podsycał jego złudzenie,
przekształcając je w narzędzie kontroli. Psychoanaliza przejęła wszystkie charakte­
rystyczne dla ilum inatyzm u sposoby kontrolow ania um ysłu, ale w ilum inatyzm ie
bez tru d u doszukać się m ożna wczesnej postaci psychoanalizy, zamysłu, który
BREMA, 1895 151

powstał, rozwijał się i był prom ow any przez oświecenie. C hristian Thom asius na
sam ym początku epoki oświecenia, w roku 1691 pisał o „ponow nym odkryciu
nauki, dobrze uzasadnionym i wysoce dla dob ra w spólnego niezbędnym ”; cho­
dziło o to, że nauka „potrafi rozpoznaw ać to, co skryw ają ludzkie serca i czynić
to naw et w brew ich woli, na podstaw ie szczegółów ich codziennego obejścia”25.
Istotą psychoanalizy jest to, co czynił Freud, który jako wzorcowy psycho­
analityk, jak sam o sobie napisał, odgryw ał rolę „ojca spow iednika”. M anipulacja
spow iedzią i rachunkiem sum ienia jest sednem ilum inatyzm u i dobrze u d oku­
m entow anym faktem . A dam W eishaupt przez osiem lat był uczniem jezuitów.
Tworząc swoje tajne stowarzyszenie, sięgnął po pro stu po Ćwiczenia duchowne
Ignacego Loyoli, zaanektow ał dla swoich potrzeb jego koncepcję rachunku sum ie­
nia i przekształcił ją w duchu ilum inatyzm u. Pod w zględem stosunku do jezuitów
W eishaupt jest wręcz m odelow ym przykładem am biwalencji. Nienawidził ich,
ale wyznał Friedrichow i M uenterow i, że jako m łody człowiek om al nie został
jednym z nich (dass er ais junger M ann „selbst nahe dabey war, Jesuit zu werden”)16.
O dzierając rachunek sum ienia z jego transcendentalnej treści i likwidując ogra­
niczenia, które na spow iednika nakłada Kościół (zwłaszcza bezw zględny nakaz
i obow iązek dochow ania tajem nicy spowiedzi), W eishaupt uczynił ze spowiedzi
narzędzie m anipulacji i spraw ow ania kontroli nad ludźm i. Rachunek sum ienia,
pozbaw iony cech właściwych sakram entalnej spowiedzi, stał się tylko Seelenspio-
nage. Z am iast wyzwolić p enitenta od grzechu, uzależniał go od „spow iednika”,
um ożliwiał stosow anie wobec niego szantażu, częściej jed n ak m anipulow anie nim
dzięki w ykorzystaniu nam iętności i pragnień, które p enitent szczegółowo opisał.
Ilum inatyzm nie jest adaptacją duchow ości Ignacego Loyoli, ale jej w ypaczeniem .
W edług Barruela, W eishaupt „pogardzał dziećm i Benedykta, Franciszka
i Ignacego, [ale] podziw iał instytucje stw orzone przez ich świętych założycieli,
zwłaszcza zaś dzieło Ignacego, którego reguła tak wielu pełnych zapału ludzi, roz­
proszonych po całym świecie zjednoczyła w dążeniu do tego samego celu i pod
tym sam ym przyw ództw em ”. Barruel pisze, że W eishaupt „zrozum iał, że m ożna
to przejąć, niczego w tym nie zm ieniając, a wykorzystywać w celach diam etralnie
odm iennych”27. A gethen cytuje jezuitę Baltazara G racjana, który w swojej w yda­
nej w roku 1647 książce zatytułow anej Orocula m a n u a ły arte de Prudencja, wyja­
śniał, „jak kontrolow ać innych, jak zyskać w pływ na ich wolę, dzięki znajom ości
ich u p o d o b ań i słabości. O bserw acja drugiego [człowieka] i dow iedzenie się
o nim wszystkiego, co możliwe, staje się najw ażniejszym narzędziem władzy”28.
Knigge, w spółpracow nik W eishaupta, techniki m anipulow ania niższym i rangą
ilum inatam i nazyw ał „sem iotyką duszy”: „Na podstaw ie oceny wszystkich tych
cech charakterystycznych, naw et p ozornie najdrobniejszych i najm niej ważnych,
m ożna wyciągać w nioski m ające ogrom ną w artość zarów no dla rezultatów ogól­
nych, jak i w iedzy o istotach ludzkich, stopniow o zaś uzyskiwać dzięki tem u w ia­
rygodne inform acje o sem iotyce duszy”29.
W eishaupt był przekonany, że jego psychotechniki są kluczem do zrozu­
m ienia ludzkich istot dzięki zw róceniu uwagi na to, co dotychczas wydawało się
152 RO Z D Z IA Ł 3.

pozbawionym i znaczenia lapsusami, przypadkowością, błahym i gestami; identycz­

ny sposób rozum ow ania prezentuje Freud w Psychopatologii życia codziennego.
W eishaupt uważa, że jego system kontrolow ania ludzi bez ich wiedzy m a również
związek z „m odelow ą” postacią i kształtem „edukacji”. Uczył swoich areopagitów,
„w jaki sposób, bez większego wysiłku, m ożna św iadom ie zorganizować dużą
grupę ludzi”. Sztukę „sterow ania i m anipulacji” opanow ał lepiej „niż ktokolwiek
inny w organizacji ilum inatów ”, poniew aż zw racał uwagę na najdrobniejsze n iu ­
anse: „O! W szystko polega na tym , że analizuję każde spojrzenie i g est... i szkolę
m oich ludzi, aby reagowali na najm niejsze m oje skinienie, dzięki tem u m ogę bez
jednego słowa z ich strony czytać im z twarzy, co m ają do pow iedzenia”30.
Entuzjastyczny opis władzy, którą m a n ad swoim i podw ładnym i w zako­
nie iluminatów, kończy W eishaupt w zm ianką o przypadku swego ucznia Aloisa
Duschla: „Trzymam go na możliwie jak najkrótszej smyczy i daję dużo pracy
do w ykonania. Jest uległy niczym najlepszy klasztorny nowicjusz, kierujĘ nim bez
jego wiedzy”31. W tym że sam ym tekście, p odobnie ja k w innych, wyraża w dzięcz­
ność dla jezuitów, od których nauczył się technik w ym uszania na ludziach pożą­
danych zachowań bez stosow ania przym usu fizycznego. B arruel pisze, że w głowie
W eishaupta „powstał pom ysł stowarzyszenia, które będzie łączyło w sobie możliwie
dużo cech ruch u jezuickiego z tajem niczością i sekretnym i sposobam i funkcjono­
w ania m asonerii”32. Barruel, który był jezuitą, a także przez pew ien czas ilum inatą,
bez tru d u opisał, na czym polega różnica m iędzy „posłuszeństw em zakonnika
i posłuszeństw em ilum inaty”:

W śród ogrom nej rzeszy zakonników , którzy żyją zgodnie z przykazaniam i św.
Bazylego, św. B enedykta, św. D o m in ik a lub św. Franciszka, nie m a ani jednego,
któ ry nie byłby głęboko przekonany, że istnieje głos o wiele potężniejszy niż głos
jego zw ierzchnika; to głos sum ienia, głos Ewangelii i głos Boga. G dyby zw ierzchnik
nakazał którem uś z nich uczynić coś sprzecznego z p o w innościam i chrześcijanina
i uczciwego człowieka, wszyscy o n i uznaliby, że polecenie takie zw alnia ich ze ślu­
bów posłuszeństw a. We w szystkich zakonach często się to przyw ołuje i jasno się
o tym m ów i, a w zakonie jezuitów czyni się to dobitniej i kategoryczniej niż w k tó ­
rym kolw iek innym . Z ak o n n ik o m nakazuje się być posłusznym przełożonem u, ale
jedynie wówczas, kiedy posłuszeństw o to nie przyw odzi do grzechu, ubi non cer-
neretur peccatum n .

Freud nie przyznał się, że koncepcję kom pleksu Edypa zaczerpnął z dzieła
Nietzschego, co, w brew intencjom W iedeńczyka, odsłania rzeczywiste jego źródło
oraz znaczenie. D okładnie tak sam o jest w przypadku zatajenia przez Freuda faktu,
iż skorzystał z psychotechniki stworzonej wcześniej przez iluminatów. Stanowi
to dow ód na to, że psychoanaliza nie m iała niczego w spólnego z m edycyną, nie
była terapią, lecz narzędziem kontroli nad psychiką - zakam uflow anym sposo­
bem sterow ania ludźm i dzięki m anipulow aniu ich poczuciem w iny oraz n am ięt­
nościam i i pożądaniam i. W iedzę o nich psychoanalityk pozyskiw ał za sprawą
naw iązania z pacjentem pseudo-konfesyjnej relacji. To w łaśnie oderw anie spo­
B REM A, 1895 153

wiedzi i rachunku sum ienia od ich w ym iaru religijnego pozwoliło W eishauptowi

pozbawić je roli in stru m en tu duchow ego wyzwolenia i uczynić z nich narzędzie
kontroli nad psychiką. Skoro Kościół jest postrzegany jako wróg, a ład m oralny
jako form a ucisku, nie istnieją żadne ograniczenia, którym podlegają osoby k o n ­
trolujące psychikę innych ludzi. M ogą oni uczynić z adeptem , co tylko zechcą.
Nie dość że w zakonie ilum inatów nie obowiązywała żadna tajem nica spowiedzi,
obligująca „spow iednika” do nieujaw niania nikom u tego, co usłyszał, to zasada
tam stosowana była tego dokładnym przeciw ieństw em : ilum inatyzm opierał się
na planow ym i m etodycznym dzieleniu się uzyskanym i inform acjam i. Przekaz
ten był jedn ak wyłącznie jednokierunkow y i przebiegał z dołu do góry; to, czego
„spow iednicy” dowiedzieli się od adeptów, było przekazywane ich zwierzchnikom.
W tajnym stow arzyszeniu droga obiegu inform acji nigdy nie prow adzi w dół.
Zarów no ilum inatyzm , jak i psychoanaliza p o d w ielom a w zględam i sta­
now ią urzeczyw istnienie pow iedzenia Bacona, które stało się sławne w okresie
oświecenia: w iedza to władza. Z najom ość najintym niejszych zakam arków cudzej
duszy, teraz o d arta z obow iązku zachow ania tajem nicy spowiedzi i oderw ana
od system u w artości m oralnych chrześcijaństw a, zaczęła być postrzegana jako
narzędzie kontrolow ania ludzkiej psychiki. Ilum inatyzm prow adzi oczywiście
do w ykorzystyw ania ludzi oraz m anipulow ania nim i; w łaśnie psychotechnika
ilum inatów i sterow anie ludźm i w taki sposób, jakby byli oni tylko rodzajem
m echanizm ów , było najistotniejszą przyczyną oburzenia, które wybuchło w roku
1787 po ujaw nieniu dokum entacji zakonu. Rewolucja francuska, która rozpoczęła
się zaledwie dwa lata później, pogłębiła tylko podejrzenia, że ludzie są sterowani
przez utajnionych m anipulantów działających za kulisam i wydarzeń.
Richard W ebster w niedaw no wydanej książce W hy Freud was Wrong, w któ­
rej zaatakow ał Freuda, wiele m iejsca pośw ięca jego roli jako spowiednika. Freud,
jak sam o sobie napisał, uw ażał się za „przedstaw iciela bardziej nieskrępow ane­
go i lepszego św iatopoglądu, spowiednika, który udziela rozgrzeszenia, niejako
dzięki współczuciu i szacunkowi, które utrzym ują się po wysłuchaniu spowiedzi”
(kursyw a W ebstera)14. Równie dobrze autor m ógłby uw ydatnić pierw szą część
przyw ołanego cytatu, poniew aż odejście Freuda, w duchu tradycji iluminatów,
od tradycyjnej postaci spowiedzi, jest w każdym calu tak sam o ważne, jak jej
naśladow nictw o, po które przecież sięgnął. Freud jest „przedstaw icielem bardziej
nieskrępow anego i lepszego św iatopoglądu” i dzięki takiej pozycji zyskuje władzę
nad swymi klientam i, gdyż ludzie przychodzący do Freuda na leczenie byli w więk­
szości zam ożni, a ich problem y psychiczne wiązały się z występnym i żądzam i
seksualnym i oraz z poczuciem winy, które budziło ich zaspokajanie. W ebster
całkowicie to pom ija, stawia natom iast tezę, że psychoanaliza jest „religią” i używa
tego określenia w zdecydow anie pejoratyw nym sensie. D oszukując się jednak jej
korzeni w katolickich praktykach konfesyjnych okresu średniowiecza, myli się o co
najm niej sześć stuleci. Freud nie traktuje spowiedzi w duchu katolicyzm u, lecz
ilum inatyzm u. W iedeńczyk nie był zainteresow any wyzw alaniem ludzi z niewoli
grzechu. W olał udzielać im przyzw olenia na p o pełnianie grzechów, a następnie
154 RO Z D Z IA Ł 3.

czerpać finansow e k orzyści z u w aln ian ia ich o d p o czu cia w iny za p o m ocą
psychoanalizy (bądź w m aw iania im tego) i w ten właśnie sposób zyskiwać nad
nim i władzę.
Psychoanaliza, pod o b n ie jak ilum inatyzm , stała się form ą kontroli nad spo­
łeczeństwem , a jej celem było obalenie istniejącego porządku poprzez zniszczenie
funkcjonującego system u w artości m oralnych. D o czasu nadejścia prawdziwej
i ostatecznej rewolucji psychoanalitycy realizowali swe cele poprzez zaspokajanie
potrzeb „M urzynów ” i „złotych rybek”, których pieniądze m iały suto napełniać
kieszenie terapeutów -w yzw olicieli. Spowiedź dokonyw ana wedle założeń głoszo­
nych przez terapeutów , kontynuatorów idei ilum inatyzm u, była zakam uflowaną
postacią kontroli i władzy, w żadnym razie nie medycyny. Spowiedź taka może mieć
dobroczynne skutki dla psychiki - nie zam ierzam tego kwestionować. W psycho­
terapii Freud odkrył „naukową” wersję ilum inatyzm u; nie bazowała ona jednak na
osiem nastow iecznych pojęciach, poglądach i w yobrażeniach, lecz na tych, które
były właściwe jego czasom. M im o to jed n ak psychoanaliza zachowała form ę taj­
nego stowarzyszenia, czego świadectw em jest w spom niana wyżej cerem onia w rę­
czenia pierścieni z roku 1913, a jej cele były takie same, jak wszystkich innych
tajnych stowarzyszeń, które powstały od czasu założenia zakonu iluminatów. Freud,
podobnie jak W eishaupt, chciał wykorzystać ludzkie pragnienie wyspow iadania
się dla osobistych korzyści, ale p o nadto uczynić je rów nież częścią rewolucyjnej
strategii, zgodnej z tym , czego dow iedział się o judeo-m aęonnique tajnych sto­
w arzyszeniach z antysem ickiej literatury końca XIX wieku. Dzięki Freudow i lęki
praw icy stały się przedm iotem zainteresow ania lewicy. Tworząc psychoanalizę na
bazie zapożyczeń w ątków tradycji rewolucyjnej, do czego się nigdy nie przyznał,
Freud stał się jednym z żydow sko-m asońskich wywrotowców, przed którym i
antysem ici od pew nego już czasu przestrzegali świat. Stworzył „żydowskie” tajne
stowarzyszenie, aby potajem nie zrealizować cel identyczny z tym , który wcześniej
był także celem ilum inatów. Było n im „obalenie tro n u i ołtarza”, czyli zniszczenie
istniejącego porządku w Europie. W ykorzystując swoich bogatych pacjentów dla
osobistych korzyści finansow ych i odgryw ając przed nim i rolę „spow iednika”,
Freud był także pro m o to rem „wyzwolenia” od n o rm m oralnych, nietzscheań-
skiego „przew artościow ania w szystkich w artości” i obalenia ładu społecznego,
opierającego się na zasadach i w artościach chrześcijańskich. Jedynymi regułam i,
obow iązującym i w psychoanalizie, są te, które ustanow ił Freud, a służyć one
m iały głównie, o ile nie wyłącznie, jego w łasnym korzyściom . Poczucie w iny jest
częścią ludzkiego istnienia, a tego W ebster zdaje się nie rozum ieć. Zachęcając do
zachowań, które je wywołują, psychoanalityk nawiązuje z pacjentem „wampirycz­
ną” relację, polegającą na wykorzystywaniu go i „żywieniu” się nim . Jest całkowicie
i fundam entalnie sprzeczne z instytucją oraz sensem spowiedzi sakram entalnej,
ale zarazem nadzwyczaj p o d o b n e do praktyk ilum inatyzm u, za pom ocą których
A dam W eishaupt próbow ał zyskać w ładzę n ad ludźm i poprzez m anipulow anie
ich pożądaniam i, p ragnieniam i i nam iętnościam i.
 ROZDZIAŁ 4

GREENWICH VILLAGE, 1913

R
ok 1913 m ożna określić m ianem annus mirabilis. Poprzedzał w ybuch
I wojny światowej i właśnie w tedy doszła do głosu nowoczesność w sztu­
ce. Pod tym względem m ożna go porów nyw ać tylko do roku 1921, kiedy
to ukazały się Ziem ia jałow a oraz Ulisses i kiedy rozwiązłość, za sprawą
pow ojennego upadku obyczajów i m oralności, zaczęła szerzyć się na szerok
W 1913 roku John B. W atson wygłosił na uniw ersytecie C olum bia cykl wyk
poświęconych behaw ioryzm ow i, konkurując z H enri Bergsonem, którego odczyty
i prelekcje odbyw ały się w mieście. Najważniejszym jed n ak w ydarzeniem owe­
go roku był A rm ory Show, dzięki którem u N owy Jork i cała A m eryka zapoznały się
z now ym i trendam i, które po wojnie m iały zdom inow ać sztukę. Najsławniejszym
obrazem na tej wystawie było p łó tn o M arcela D ucham pa zatytułow ane A k t scho­
dzący po schodach, przykład zastosow ania kubizm u wym yślonego przez Braque’a
i Picassa; pew ien A m erykanin nazw ał ów obraz eksplozją w fabryce dachówek.
Platon powiedział, że zm iany form muzycznych są zapowiedzią zm ian w p ań ­
stwie. To sam o m ożna odnieść do m alarstw a. Kubizm był oczywiście buntem
przeciw ko ładow i m o raln em u , ale now e p rą d y w sztuce były ta k o d m ien n e
od wszystkiego, co d o tąd znano, że niew ielu ludzi je rozum iało. Owi nieliczni
zamieszkiwali w G reenw ich Village i uważali, że reszta Nowego Jorku, powyżej
czternastej ulicy, jest „odcięta od Village niczym id o d ego"'. Porów nanie zdaje się
świadczyć, że teorie Freuda w pierwszej dekadzie XX w ieku szturm em zdobyły
sobie zw olenników w śród przedstaw icieli am erykańskiej bohemy. Pierwszym
„strzałem ” oddanym w publicznej kam panii, której skutkiem było to, że w latach
dw udziestych te rm in o lo g ia Freudow ska stała się częścią kulturow ego lingua
franca, było opublikow anie przez M axa E astm ana dw óch obszernych artykułów
poświęconych Freudow i; ukazały się one w roku 1915 w „Everybody’s M agazine”,
156 RO ZD ZIAŁ 4.

który w tam tym czasie docierał do sześciuset tysięcy czytelników. Eastm an, który
później przystał do kom unistów , a jeszcze później stał się zaciekłym antykom uni-
stą, przedstaw ił psychoanalizę jako now y sposób leczenia, „który, m oim zdaniem ,
może być w ażny dla setek tysięcy ludzi” jako m etoda usuw ania „m entalnych n o ­
wotworów. .. [dzięki której] odzyskacie zdrowie, wolność i energię”2. Jedyną rzeczą,
od której Eastm an nigdy się nie odciął, był jego seksualny libertynizm , i rychło
stało się oczywiste, że to on właśnie był siłą sprawczą akceptacji, którą teorie Freu­
da zyskały sobie w śród przedstaw icieli artystycznej bohem y z G reenw ich Village.
W roku 1916 inny radykał, Floyd Dell, który w spółpracow ał z Eastm anem w „The
Masses”, p o d d ał się psychoanalizie. Stwierdził później, iż „w owym czasie każdy,
kto w iedział coś o psychoanalizie, był jej swoistym m isjonarzem ; nie sposób było
obracać się w kręgach związanych z G reenw ich Village i wiele o niej nie słyszeć”'.
Psychoanalitykiem Della był Samuel A. T annenbaum , gorliwy orędow nik wyzwo­
lenia seksualnego, który uważał, że abstynencja seksualna m oże być szkodliwa dla
psychiki. Tannenbaum opow iadał się także za zalegalizowaniem prostytucji, sądził
bowiem, że kiedy m łodzi mężczyźni regularnie korzystają z usług prostytutek, roz­
ładow ują dzięki tem u niebezpieczne pokłady „niezaspokojonego podniecenia”4.
Na „ewangelię” Freuda naw rócił się także pew ien m łody dziennikarz. N azy­
wał się W alter Lippm an - ten sam, który później zyskał sobie przydom ek „proroka
now ego liberalizm u”. Lektura dzieł Freuda była dla niego nieom al religijnym
przeżyciem, rzecz zn am ienna w przypadku człowieka, k tóry w żadną religię, czy
to zorganizow aną, czy jakąkolw iek inną nie w ierzył i żadnej też nie wyznawał.
Lippm an niedaw no ukończył H arvard; szukając przykładu objawienia w spół­
m iernego do jego odkrycia Freuda, uznał, że m ożna je porów nać tylko do tego, co
odczuw ało pokolenie jego rodziców, kiedy zapoznaw ało się z dziełam i D arw ina.
W 1914 roku Lippm an został zastępcą redaktora „New Republic” - sztanda­
rowego organu prasowego nowego liberalizm u i na jego łam ach, wspólnie ze swoim
przyjacielem , A lfredem B oothem K uttnerem , jednym z pierwszych ludzi w USA,
którzy poddali się psychoanalizie prow adzonej przez ucznia W iedeńczyka, A.A.
Brilla, zaczęli drukow ać artykuły popularyzujące teorię Freuda. Za sprawą Lip-
pm ana freudyzm stał się konstytutyw ną częścią am erykańskiego liberalizm u;
był także jedną z koncepcji intelektualnych, którą Lippm an zastosował dla an a­
lizowania problem ów społecznych. O n rów nież propagow ał freudyzm w salonie
M abel D odge i rychło zdobył dla niego bywających tam intelektualistów. Sama
M abel D odge rów nież była tak zafascynow ana freudyzm em , który m ógł wyjaśnić
jej biseksualizm , że z pom ocą Brilla bezzw łocznie p o d d ała się psychoanalizie.
Brill, człowiek ulegający seksualnym natręctw om i zawsze skłonny do opow iada­
nia sprośnych dowcipów, był jeszcze bardziej jaw nym niż Freud orędow nikiem
seksualnego wyzwolenia. Lippm an zacytował go w jednym ze swoich artykułów:
„Prawidłowe życie seksualne wyklucza stanie się neurotykiem ”5.
Ow a w ym ów ka stanow iąca uspraw iedliw ienie dla zaspokajania seksualnych
pragnień była tym właśnie, co pragnęli usłyszeć dalecy od konw encjonalności
ludzie z Greenw ich Village, którzy w drugiej dekadzie XX stulecia przyjęli idee
G RE EN W IC H VILLAGE, 1913 157

Freuda. Z daniem jednego z obserw atorów , teorie freudowskie, jaw nie głoszące
seksualną sw obodę, stały się narzędziem , z którego korzystano, aby „uwolnić
am erykańską literaturę od pru d erii i innych społecznych ograniczeń... Niewy­
kluczone również, że sw oboda pisania o seksie, którą łączono z innym i, zwycięży­
łaby także bez Freuda. M im o to jed n ak literackie w ykorzystanie Freuda było ich
istotnym w zm ocnieniem , które pojawiło się w decydującym m om encie i w istotny
sposób towarzyszyło nadejściu epoki naszej literatury”6.
M niej więcej w tym sam ym czasie, kiedy otw arto wystawę A rm ory Show,
dw udziestojednolatek Eddie Bernays za nam ow ą przyjaciół zaczął redagować
mało znane czasopism o „M édical Review o f Reviews”. Eddi zawsze nadstaw iał
ucha n a to, co m ów ią ludzie i być m oże dlatego, że freudow skie id z pow odzeniem
zaczęło dochodzić do głosu, zainteresowanie seksem rosło, a Eddie dostrzegł w tym
zjawisku sposobność zarobienia na nim pieniędzy. Pojął znaczenie słów jednego
z now ojorskich redaktorów , który 15 m arca 1913 oznajm ił, że w Am eryce wybiła
„sex-oclock”. W pierw szych m iesiącach 1913 roku Bernays otrzym ał recenzję
sztuki zatytułowanej Damaged Goods. A utorem sztuki był francuski dram atopisarz
Eugène Brieux. O pow iada ona historię człowieka, który zaraża się syfilisem, n a ­
stępnie żeni się i płodzi dziecko dziedzicznie obciążone tą sam ą chorobą. Recenzja
była frontalnym atakiem na ówczesną wrażliwość i jako taką w łaśnie odebrali ją
konserw atyw ni odbiorcy pisma.
Bernaysa ani to nie zraziło, ani nie przestraszyło. Skontaktował się z aktorem,
który był zainteresow any wystaw ieniem Damaged Goods, i zwrócił się do gazety
z prośbą o w sparcie finansowe dla tego przedsięwzięcia. Bernays napisał w tedy do
Richarda Benneta: „R edaktorzy «Médical Review o f Reviews» popierają pański
godny pochw ały zam iar zwalczania pruderii seksualnej w Stanach Zjednoczonych
poprzez wystaw ienie sztuki Damaged Goods. M oże p an liczyć na naszą pom oc”7.
O dpow iedź B enneta usatysfakcjonow ała Bernaysa do tego stopnia, że nie­
zwłocznie zgodził wystawić poręczenie finansow e na koszty jej w ystawienia, co,
zważywszy na to, że zarabiał wówczas dw adzieścia pięć dolarów tygodniowo, było
nader odw ażnym posunięciem . Bernays intuicyjnie wyczuwał, że wyzwolenie sek­
sualne m a własny rynek, on zaś m oże zacząć czerpać z niego m aterialne korzyści,
o ile z w ystaw ienia D am aged Goods uczyni cause célèbre. Sztuka ta pow inna stać
się sym bolem w olności w ypow iedzi w spraw ach związanych z seksualnością i aby
to uzyskać, Bernays zaczął zabiegać o poparcie grupy wpływowych nowojorczyków,
którzy podzielali jego p u n k t w idzenia. Jedną z pierw szych osób, wspom agających
utw orzony przez „M édical Review of Reviews” Sociological Fund Com m ittee,
którego celem była w alka z p ruderią, był sam John D. Rockefeller junior. Powie­
dział on Bernaysowi, że „zło wynikające z prostytucji nie będzie zrozum iane d o ­
piero wówczas, kiedy m ożliwe będzie podjęcie szczerej rozm ow y na jego tem at”8.
Później zaczęły napływać setki czeków, a wysyłali je m.in. Rockefellerowie, Franklin
I). Roosevelt i jego m ałżonka, Eddie zaś znalazł się na prostej drodze, aby, jak sam
się później określił i co udow odnił w swym bardzo długim życiu (zm arł w w ie­
ku stu trzech lat), stać się „ojcem public relations”. Jego zainteresow anie seksem
158 R O ZD ZIA Ł 4.

zaow ocow ało stw orzeniem przez B ernaysa pierw szej „front group”*, a także
zrobieniem kariery na fali reklam y oraz kreow ania w izerunku, która przetoczyła
się przez Stany Zjednoczone, zm ieniając je i czyniąc takim i, jakie znam y dzisiaj.
„Przykrywka” jako technika m anipulow ania opinią publiczną zdom inow ała życie
kulturalne XX wieku, a podstępy i wybiegi, dzięki którym w im ię interesów ekono­
m icznych kam uflow ano tę m anipulację, stawały się coraz bardziej wyrafinowane,
aż doszło do tego, że „o b ecn ie... trzeba detektywa, żeby zdem askować interesow ­
ność, którą kierują się organizacje o tak niew innie brzm iących nazw ach jak Safe
Energy C om m unication Council (lobby antynuklearne), Eagle Alliance (lobby
pronuklearne), Coalition Against Regressive Taxation (ciężki transport drogowy)”9.
„Wszystko zaczęło się o d seksu” - stw ierdził Eddie, opisując swoją niezwykłą
karierę. Jej początki nie były jed n ak finansowo obiecujące. G dy tylko B ennet uzy­
skał prawa do wystawienia sztuki, oznajm ił Bernaysowi, żeby się od niego odczepił.
„Nie potrzebuję już twojego cholernego [s/c/] społecznego funduszu”10 - napisał.
Bernays nie należał do ludzi, których coś takiego by załam ało; uznał, że pieniądze,
których nie zarobił, w arte są pozyskanej przy tej okazji w iedzy o m anipulow aniu
opinią publiczną i latem 1913 roku postanow ił towarzyszyć pew nem u m łodem u
człowiekowi w podróży do Europy, aby psychologiczne im plikacje tego, czego się
nauczył, om ów ić ze swoim wujem . M otyw em owej decyzji nie były tylko więzy ro ­
dzinne. W ujem Eddiego Bernaysa był Z ygm unt Freud.
Szczegółów rozmowy, którą dw udziestojednoletni Bernays, spacerując po
lasach w okół Karlsbadu, na tery to riu m mającej w krótce pow stać Czechosłowacji,
odbył ze swoim sławnym siedem dziesięciopięcioletnim w ujem , potom ni nigdy już
nie poznają. M im o to jej ogólny ton i treść są oczywiste. Bernays uczynił właśnie
pierw szy krok na drodze do m anipulow ania opinią publiczną poprzez odw ołanie
się do jej zainteresow ania seksem, a poniew aż jego wuj był w ybitnym autoryte­
tem w spraw ach szeroko pojętej seksualności, Eddie chciał posiąść jego wiedzę
i zastosować ją w odniesieniu do masowego odbiorcy. „O czym kolwiek by m ów i­
li” - pisze Tye - „wiadom ym jest, że kiedy Eddie jesienią 1913 roku pow rócił do
Nowego Jorku, był jeszcze bardziej niż przedtem zafascynowany now atorskim i
teoriam i W iedeńczyka, m ów iącym i o tym , w jaki sposób nieuśw iadom ione p o ­
pędy sięgające okresu dzieciństw a wpływają na ludzkie zachowania. Eddie był
przekonany, że zrozum ienie instynktów i symboli, które m ają wpływ na jednostkę,
pom oże m u kształtow ać zachow ania zbiorowe”11.
A nalizując intelektualne relacje m iędzy Eddiem i jego sławnym wujem , Tye
niestety nie ustrzegł się pew nych fałszywych opinii na tem at Zygm unta Freuda
i psychoanalizy, a to negatyw nie w płynęło na całość jego wywodów. Tye pisze
m iędzy innym i:

* W term inologii polskiej „przykrywka”, organizacja tworzona i kontrolowana przez inną

organizację. Przykrywka może być sposobem na ukrycie nazwy organizacji kontrolującej
albo poprzez kreowanie odpowiedniego jej w izerunku, ukrywać cele organizacji kontrolu­
jącej (przyp. tłum).
G R E E N W IC H VILLAGE, 1913 159

K oncepcje B ernaysa były odzw ierciedleniem przem ożnego w pływ u, jaki w y­

w arł na nim jego wuj Zygm unt. M ówił, p o d o b n ie jak Freud, o używ aniu sym boli
oraz o kluczow ym znaczeniu „stereotypów , jednostkow ych i zbiorow ych, które p o ­
w odują pożądany odzew ”. Tak ja k wuj, dążył do zrozum ienia, jakie siły po d św ia­
dom ości kierują ludźm i, a dzieła F reuda m iały m u w ty m dopom óc. O ile jed n ak
sław ny analityk starał się w ykorzystać psychologię dla uw olnienia sw oich p acjen ­
tów od em ocjonalnych protez, Bernays posługiw ał się nią, żeby pozbaw ić k o n su ­
m entów wolnej woli, pom agać sw oim klientom przew idyw ać, a następnie m a n i­
pulow ać sposobem m yślenia i p o stępow ania k o n su m en tó w - do tego wszystkiego
sam otw arcie się przyznał w tym , co n ap isał12.

W innym m iejscu Tye pow tarza ten sam błąd:

Bernays jest filozofem, nie tylko biznesm enem . Jest b ratan k iem innego w iel­
kiego filozofa, dok to ra Z ygm unta Freuda. Inaczej niż jego w ybitny wuj, nie jest
znany jako praktykujący psychoanalityk, ale jed n a k n im jest, zajm uje się bow iem
nauką o procesach działania podśw iadom ości. Jego praca polega n a w pływ aniu na
nieuśw iadom ione akty um ysłu poprzez akty św iadom e. W ielki W iedeńczyk chce
uw olnić stłum ione libido jednostki; jego am erykański bratanek dąży do uw olnie­
nia tłu m ionych pragnień zbiorow ości (i kierow ania n im i)13.

Kolejny raz, ale w tym sam ym tonie, Tye stawia tezę, że „o ile Freud dążył
do wyzwolenia ludzi od podśw iadom ych popędów i pragnień, Eddie chciał owe
nam iętności wykorzystywać”14.
Podobnie jak w analizie relacji m iędzy celam i Kinseya i Rockefellera, której
dok onał w spólnie z Jam esem Jonesem , Tye tw orzy dychotom ię tam , gdzie jej
nie m a. E ddie B ernays, chcąc w ykorzystyw ać seksualną nam iętność dla finan­
sowych korzyści, nie m iał na myśli niczego innego niż jego wuj Zygm unt, który,
0 czym w yraźnie św iadczy przy p ad ek H oracego Finka, czynił to już od pew ­
nego czasu. N aw et sam Freud przyznał, że psychoanaliza nie jest praw dziw ą
m edycyną. W chw ilach nieco większej szczerości w obec swojego przyjaciela
1 pow iernik a W ilhelm a Fliessa, Freud nazyw ał pacjentów „złotym i rybkam i”
oraz „M urzy n am i”, dosyć jasn o sugerując, że psychoanaliza jest form ą k o n tro ­
low ania psychiki, k tó ra m a przynieść terapeucie w ym ierne korzyści finansowe.
Z asada owej transakcji była p ro sta i w m iejscach, tak ich jak G reenw ich Village,
przeprow adzano ją w ielokrotnie. W zam ian za przyzw olenie na zaspokajanie
seksualnych p o żąd ań i p rag n ień , pacjent dostaw ał „rozgrzeszenie” od psycho­
analityka, k tó ry w ystępow ał w roli pseu d o spow iednika, a następnie m u za to
płacił. Bernays i jego sław ny wuj w ykorzystyw ali seksualne n am iętności ludzi,
żeby na tym zarabiać. Jedyna różnica m iędzy nim i polega na tym , że m łodszy
z nich czynił to w in n y sposób. Freud w yłudzał p ieniądze od poszczególnych
pacjentów na sesjach psychoanalizy, Bernays natom iast za pom ocą m ass-m ediów
starał się zm anipulow ać cały kraj, posługując się w ty m celu środkam i w łaści­
wym i reklam ie oraz tech n ik o m kształtow ania w izerunku.
160 R O ZD ZIA Ł 4.

W obu przypadkach była to czysta kontynuacja ilum inatyzm u i Bernays sam

o tym pisał, zwłaszcza w sw oim opus m agnum , czyli wydanej w 1928 roku książce
Propaganda, gdzie m ów i bez ogródek, że „rządzi nam i relatywnie niewielka grupa
osób - znikom a cząstka naszej studw udziestom ilionow ej populacji - które rozu­
m ieją procesy psychiczne i w zorce społeczne, jakim i kierują się m asy”. A m eryką
zaczęli w ładać „niew idoczni zarządcy” - specjaliści PR, tacy jak Bernays; oni
„pociągają za sznurki, k tórym i kontrolują św iadom ość zbiorową, wykorzystują
stare i wymyślają nowe sposoby zniew olenia świata i kierow ania nim ”15. Ci „nie­
w idoczni zarządcy” są niezbędni dla „uporządkow anego funkcjonow ania życia
zbiorowego”; w istocie, „niew idoczni rządzący... przyczyniają się do ustanow ienia
porządku z chaosu”. Innym i słowy, „człowieka dem okratycznego”* z chwilą gdy
został wyzwolony, trzeba p oddać kontroli.

Nawiązanie do Platona, który w Państwie pisze o „demokratycznym typie człowieka”

(przyp. tłum.).
 ROZDZIAŁ 5

ZURYCH, 1914

ięć lat po przeprow adzeniu przez Junga kuracji M edilla M cC orm ic-

P ka, w Z u ry c h u pojaw iła się szw agierka M edilla, E dith R ockefeller

M cC orm ick, aby leczyć się z depresji wywołanej śm iercią jej córki, Edi-
thy. Przez kolejne dziesięć lat Jung szkodził jej, ordynując stałą strawę
duchow ą w postaci astrologii i spirytyzm u; w pędził ją w agorafobię i doprow adził
do tego, że przestała opuszczać pokój hotelowy. W szystko to p o d pozorem terapii,
a następnie uczenia jej, albow iem Jung przekonał Edith, aby została terapeutką,
oczywiście w yznającą zasady szkoły jungowskiej. Jej niem al całkowite odcięcie się
od świata doprow adziło do rozw odu z mężem ; um arła w nędzy w j ednym z chica­
gowskich hoteli, najpierw jed n ak Jung w ykorzystał istniejącą m iędzy nim i relację
lekarz-pacjent, żeby przekonać ją do przekazania organizacji Junga równow artości
dw óch m ilionów dolarów.
Zrywając z Jungiem i tw orząc tajne stowarzyszenie, Freud nie tylko d o p ro ­
wadził do trwałej schizm y w łonie ruch u psychoanalitycznego, ale - z finansowego
punktu w idzenia - stracił na rozłam ie, poniew aż psychiatria podzieliła się na
obóz aryjski i żydowski, a wszyscy bogaci pacjenci, zwłaszcza ci z A m eryki, byli
„aryjczykam i”, szczególnie dotyczyło to zam ożnych protestantów , których więź
z chrześcijaństw em z roku na rok stawała się coraz słabsza. Udzielając Medillowi
McCormickowi przyzwolenia na folgowanie jego nam iętnościom , Jung, dzięki kon­
taktom z jedną z najbogatszych am erykańskich rodzin, zyskał pu nkt zaczepienia
na am erykańskim rynku. Lecząc Edith, um acniał swoją pozycję, naw iązał wszak
stosunki z najbogatszym rodem A m eryki. Kiedy E dith Rockefeller M cC orm ick
stanęła u drzw i Junga, osobisty m ajątek jej ojca stanow ił około dwóch procent
produktu narodow ego b ru tto Stanów Zjednoczonych A m eryki1.
W roku 1916 Freud, który prawie nie panow ał już nad własną zawiścią, napi­
sał do Ferencziego, skarżąc się, że Jung uczepił się pewnego bogatego A m erykanina,
162 RO ZD ZIAŁ 5.

który podarow ał m u budynek w Zurychu. Freud często pow tarzał, że A m erykanie

nadają się tylko do jednego - żeby wyciągać z nich pieniądze; teraz zaś jego uczeń
udow adniał, że w finansow ym wykorzystyw aniu bogatych A m erykanów przerósł
m istrza. Pomysł wykorzystyw ania pacjentów dla osiągania finansowych korzyści
nie był Freudow i obcy. Z daniem Petera Swalesa:

Freud m iał na psychoterapii je d n ą z najbogatszych kobiet świata. 1 sierpnia

1890 roku napisał do W ilhelm a Fliessa, odm aw iając przyjęcia zaproszenia do zło­
żenia m u w izyty w Berlinie. Z pew nością czynił aluzję do A nny von Leiben, którą
nazyw ał swoja „prim a d o n n ą”, kiedy tak oto tłum aczył [odm owę]: „M oja najw aż­
niejsza klientka przechodzi teraz pew ien kryzys nerw owy, a podczas mojej n ie­
obecności mogłaby w yzdrowieć” [kursywa E.M. Jones]2.

Freud obawiał się, że podczas jego nieobecności pacjentka „mogłaby w yzdro­

wieć” - dziw na postawa, jak na lekarza. Nie jest ona jed n ak niczym niezwykłym,
jeżeli psychoanaliza to nic innego, jak zakamuflowane narzędzie kontroli psychicz­
nej, rodem z tradycji ilum inatów. Powiedzieć o Freudzie, że upraw iał medycynę,
jest zaprzeczeniem jego rzeczyw istych intencji. Pod koniec życia w iedeńczyk
pow iedział Ferencziem u, że pacjenci to „śm ieci”, „nadające się tylko do tego, żeby
z nich ciągnąć pieniądze i studiow ać poszczególne przypadki, z pew nością nie
jesteśm y w stanie im po m ó c”, zaś „psychoanaliza jako m etoda terapii jest być może
bezw artościow a” '. Swales pisze, że kilkoro członków rodziny von Leiben uważało
Freuda za szarlatana, który utrzym yw ał A nnę w stanie perm anentnej „nadnerw o-
wości” za sprawą „niekończących się codziennych seansów ”, nazywanych przez
niego terapią. Największą obawą Freuda było, że pacjent „m ógłby wyzdrowieć”.
Owa „choroba” była jatrogenna. C elem terapii nie było wyleczenie, ale uzyskanie
kontroli nad osobą, która się jej poddaje, w tym przypadku dla czerpania z tego
finansowych korzyści.
Pięć lat po tym , jak Freud dał w yraz swojej zazdrości o Junga oraz zawiści
z pow odu otrzym yw ania przez niego pieniędzy od Rockefellerów, otw orzyła się
przed nim szansa oskubania zam ożnej A m erykanki, choć nie był to ktoś równie
bogaty, jak córka Johna D. Rockefellera. W roku 1921 cesarstw o austro-w ęgier-
skie należało już do historii, a austriacka w aluta była w arta tyle, co papier, na
którym ją drukow ano. Poniew aż Freud w ystaw iał pacjentom rachunki w dola­
rach, był zawsze uszczęśliwiony, kiedy na jego progu staw ał zam ożny przybysz
zza oceanu. H oracy F rink pojaw ił się u niego w 1921 roku. Ten początkujący,
am bitny i pragnący zrobić karierę psychoanalityk przyjechał do W iednia, żeby
po d nadzorem m istrza przejść kilka seansów psychoanalizy, co było niezbędne
dla uzyskania stosow nego certyfikatu; nie był bogaty, ale, podobnie jak większość
ówczesnych psychoanalityków, leczył zam ożnych pacjentów. Frink był z wykształ­
cenia lekarzem , ale chciał też być psychoanalitykiem ze szkoły freudow skiej.
Aby to osiągnąć, m usiał położyć się na kozetce i obnażyć duszę przed m istrzem .
Podczas jednego z seansów F rink opow iadał o seksualnym pociągu, który czuł
ZURYCH, 1914 163

do jednej ze sw oich zam ożnych pacjentek. K obieta ta nazyw ała się Angelika
Bijur. Freud, czując, że oto pojaw ia się szansa, żeby się obłowić, w ykorzystał sy­
tuację, każąc Frinkow i rozwieść się z żoną i poślubić Angelikę. Początkowo Frink
był tem u przeciwny, opierał się, ale po sześciu m iesiącach w końcu zgodził się
z punktem w idzenia Freuda i rozw iódł się. N ie był to jeszcze jed n ak koniec jego
seansów psychoanalitycznych z Freudem . W iedeńczyk zaczął wm awiać F rinko­
wi, że ten odczuw a do niego pociąg seksualny, k tó ry objawia się w pragnieniu
Frinka, aby swojego m istrza uczynić „bogatym człow iekiem ”. „Twój zarzut, że nie
jesteś w stanie dostrzec własnej hom oseksualności, świadczy, iż nie rozum iesz
jeszcze swoich fantazji o uczynieniu m nie bogatym . Jeżeli wszystko potoczy się
dobrze, zam ienim y ów w yim aginow any dar w rzeczyw isty datek na rzecz w spie­
rania psychoanalizy”4. Kolejny raz Freud w ykorzystywał relację lekarz-pacjent dla
finansow ych korzyści. O pisując sprawę Frinka, E d m u n d s stwierdza, że „Freud
otw arcie zachęcał do tego w yzw olenia seksualnego”5. W liście do byłego m ęża
Bijur, Freud tak oto opisuje psychoanalizę Frinka:

Ja po p ro stu m usiałem czytać w myślach pacjenta [kursywa E.M. Jones] i czy­

niąc to, dow iedziałem się, że kocha panią B., żarliwie jej pragnie i b rak m u odwagi,
żeby przed sam ym sobą to p rzy zn ać... M usiałem w ytłum aczyć Frinkowi, na czym
polegają jego w ew nętrzne tru d n o ści i nie przeczę, że uw ażam , iż d o b ry m praw em
każdej ludzkiej istoty jest dążyć do seksualnego zaspokojenia oraz czułej miłości,
jeżeli zna sposób, w jaki to m oże osiągnąć, a obu tych rzeczy u żony nie znajduje1’.

Freud podczas terapii najpierw poznaje najsilniejszą nam iętność swego

klienta, następnie nakłania go, żeby ją zaspokoił, a jednocześnie, występując w roli
„spow iednika”, odpuszcza m u winę. Kiedy zaś pacjent ulega pokusie i w konse­
kwencji odczuw a palącą potrzebę rozgrzeszenia, Freud wykorzystuje sytuację,
żeby w ym usić na nim dodatkow ą finansow ą gratyfikację. Takie postępow anie
to czysty ilum inatyzm .
Z m edycyną na pew no nie m iało to nic wspólnego. Świadczą o tym skutki,
jakie terapia Freuda przyniosła w przypadku Frinka, który po rozwodzie oraz
pow tórnym ożenku niem al natychm iast p o p ad ł w w yw ołaną poczuciem winy
depresję i nie potrafił się z niej otrząsnąć. Jego stan jeszcze się pogorszył, kiedy na
zapalenie płuc zm arła pierw sza żona, która po rozw odzie m usiała opuścić własny
dom i latam i, z dw ojgiem małych dzieci, tułała się od jednego hotelu do drugiego.
Frink, m im o udzielonego m u przez Freuda rozgrzeszenia, po śmierci żony nigdy
już nie doszedł do siebie. N iecały rok p o p onow nym w ybraniu go prezesem
am erykańskiego oddziału Towarzystwa Psychoanalitycznego trafił do szpitala dla
umysłowo chorych. C ierpiał na ciężką depresję, której źródłem było poczucie winy;
nie potrafił z niej wyjść i w rezultacie zapadł na chorobę psychiczną. Jego drugie
małżeństwo się rozpadło, a Angelika Bijur zaczęła podejrzewać, jakie były rzeczywi­
ste motywy postępow ania Freuda; m iała poczucie, że zaaranżował ich małżeństwo
dla osobistych korzyści finansowych. Jej podejrzenia znalazły potwierdzenie, kiedy
164 RO Z D Z IA Ł 5.

po rozpadzie związku z Frinkiem otrzym ała od Freuda telegram: „N iezm iernie

m i przykro, zawiedliście w kwestii pieniędzy”7.
Swales tw ierdzi, że problem „nadm iern eg o w p ły w u... jest rzeczywiście
pow szechny w przypadku profesji, która m im o wszystko sam o swoje istnienie
i rozpow szechnienie zawdzięcza nadm iarow i naiw nych i łatwowiernych je d n o ­
stek gotowych i zdolnych płacić duże pieniądze za luksus rezygnacji ze swojej
psychicznej suw erenności na rzecz kogoś innego, aż nazbyt często bowiem kieruje
nim i rozpaczliw a potrzeba zrzucenia z siebie brzem ienia m oralnej odpow iedzial­
ności za zniszczenie w łasnego życia”8.
To właśnie „rezygnacja ze swojej psychicznej suw erenności na rzecz kogoś
innego” jest sednem zam ysłów ilum inatów i ich następców. Suwerenność nie jest
udziałem pacjenta, ale terapeuty. Tym, co skłania pacjentów, aby godzili się na
taką właśnie relację, jest zaspokojenie własnych występnych nam iętności, uzyska­
nie zgody na bezkarne złam anie m oralnych nakazów, a także milczącej aprobaty
terapeuty. Taka technika spraw ow ania k ontroli n a d cudzą psychiką to czysty
ilum inatyzm , ale rzeczywistą m otyw acją przekazania w ładzy w ręce terapeuty jest
seksualne wyzwolenie. Psychoterapia zyskała sobie potężną pozycję w A m eryce
zwłaszcza dzięki w spieraniu seksualnego w yzwolenia; ludzie chcieli otrzym ać
przyzwolenie dla łam ania porządku m oralnego, a freudyści byli gotowi skwapliwie
go im udzielać - za odpow iednią opłatą. W tym przypadku wyzwolenie stało się
form ą zniew olenia, gdyż ludzie dający upust swoim nam iętnościom - nierzadko
na żądanie terapeutów i w spólnie z nim i - szybko zrozum ieli, że za przywilej
dostania rozgrzeszenia trzeba płacić, a cena jest wysoka i płacenie jej stanowi
nieodłączny w arunek terapii. W yzwolenie seksualne, jak się okazuje, było form ą
finansowego uzależnienia. Jak pisze Torrey:

Pogłoski o tym , że psychoanalitycy o d czasu do czasu w ram ach leczenia za­

lecali sw oim p acjentom stosunek seksualny, okazały się zgodne z praw dą; Freud
już w roku 1910 próbow ał uciszyć p o d o b n e podejrzenia, publikując esej zaty tu ło ­
w any O „dzikiej” analizie. Jak pisał, pew ien lekarz o znajm ił kobiecie, któ rą porzucił
mąż, że „poniew aż nie m oże zaakceptow ać u tra ty kontaktów seksualnych z m ężem ,
pozostają jej trzy rozw iązania: m usi albo w rócić do m ęża, albo znaleźć sobie k o ­
chanka, albo sam a się zadow alać”. O m aw iając ten przypadek, Freud przyznał, że
„psychoanaliza uw aża b ra k zaspokojenia seksualnego za przyczynę zaburzeń n e r­
wowych”, stw ierdził jed n ak , iż w zm iankow any lekarz zaniedbał w skazania czw ar­
tego rozw iązania, czyli psychoanalizy. W eseju tym nie napisał jednak, że zalecenie
znalezienia sobie kochan k a było b łęd n e9.

Torrey bardzo szczegółowo, poczynając od pierw szych kilku lat po w ygło­

szeniu w ykładów na C lark University, pokazuje, w jaki sposób Freudowi udało
się uwieść Amerykę:

M iędzy rokiem 1909 a 1917 idee Freuda szybko zdobyw ały sobie uzn an ie n o ­
w ojorskiej inteligencji. Z d an iem jednego z obserw atorów , teorie freudow skie, jaw ­
ZURYCH, 1914 165

nie głoszące seksualną sw obodę, stały się narzędziem , z którego korzystano, aby
„uw olnić am erykańską literaturę od p ru d erii i innych społecznych o g ran iczeń ...
N iew ykluczone rów nież, że sw oboda pisania o seksie, k tó rą łączono z innym i, zwy­
ciężyłaby także bez Freuda. M im o to je d n a k literackie w ykorzystanie Freuda było
istotnym w zm ocnieniem , które pojaw iło się w decydującym m o m encie i tow arzy­
szyło nadejściu nowej epoki naszej literatu ry ”1".

C hciano dać się uwieść, a kiedy uw iedzenie się dokonało, pow iodło się tak
znakomicie, że przeszło to najśmielsze oczekiwania; jego końcowym skutkiem była
erozja oraz zniszczenie dotychczasowej am erykańskiej obyczajowości. Obiecano
naiw nym wyzwolenie, a jednocześnie dano skrytą w ładzę nas społeczeństw em
„niew idocznym rządzącym ”. K oncepcje ilum inatów okazały się najtrw alszym
spośród wszystkich spisków.
 ROZDZIAŁ 6

NOWY JORK, 1914

- Cywilizacja się kończy - w ybuchnął Tom gwałtownie. - W tych

sprawach jestem czarnym pesymistę. Czytałeś Goddarda Rozkwit
azjatyckich im periów?
- Nie znam tego - odpowiedziałem zaskoczony jego tonem.
- Świetna książka i każdy powinien ją przeczytać. Chodzi o to, że
jeśli nie będziem y uważać, to biała rasa zostanie... to kolorowi w ykoń­
czą białych. Jest to w tej książce naukowo dowiedzione.
- Tom robi się strasznie uczony - pow iedziała Daisy z bezwiednym
sm utkiem . - Czyta głębokie dzieła, pełne długich wyrazów.
F. Scott Fitzgerald, W ielki Gatsby*

R
ok 1914 w życiu M argaret Sanger okazał się p u n k te m zw rotnym .
W 1902 roku w wieku dw udziestu trzech lat wyszła za żydowskiego
architekta, W illiam a Sangera, a w roku 1910 przeprow adziła się razem
z nim do G reenw ich Village, gdzie niem al natychm iast stali się uczest­
nikam i społecznego i intelektualnego ferm entu, który owym czasie był cech
miejsca. Krótko po przeprow adzce Sangerowie wstąpili do Partii Socjalisty
a rok później W illiam podjął zakończoną niepow odzeniem próbę ubiegania się
o urząd radnego.
Znacznie bardziej brzem ienne w skutki niż edukacja polityczna było dla nich
zapoznanie się z teoriam i intelektualnym i socjalistycznej awangardy. Sangerowie
zaczęli regularnie bywać w salonie Mabel Dodge, a tam poznali takie osobistości jak
John Reed, Carlo Tresca i E m m a G oldm an, a ta ostatnia, wedle słów Ellen Chesler,
zapoznała M argaret „z ideologią neom altuzjanizm u, m o dną podówczas pośród

* Tłum . A. Demkowska-Bohdziewicz.
168 RO ZD ZIA Ł 6.

europejskich socjalistów, którzy dyskutowali o poglądach M arksa, zwłaszcza zaś

0 jego potępieniu antykoncepcji, którą uważał za beznadziejnie burżuazyjny p o ­
mysł, zachęcając jednocześnie do zwiększenia dzietności proletariatu”1. W osobie
M argaret Sanger G oldm an pozyskała pojętną i zdolną uczennicę, która w istocie
przywłaszczyła sobie jej przemyślenia, a następnie odm aw iała docenienia jej zasług.
P o p ie ra n ie k o n tro li u ro d z in o ra z w olnej m iło śc i było dla M arg a re t
czymś więcej niż tylko intelektualną rozrywką. Rychło, czyniąc to ku rozgoryczeniu
męża, zaczęła działać zgodnie z tym, co głosiła; W illiam m im ow olnie pozwolił, aby
zainfekowała się „intelektualnym i toksynam i”, które doprow adziły do rozpadu ich
związku. W salonie Mabel Dodge M argaret zapoznała się z poglądam i Nietzschego;
jego wojna z religią i m oralnością doskonale odpow iadały sposobowi życia, za któ­
rym się opow iedziała, a m oże już naw et praktykow ała. Później, latem 1913 roku,
jak to zwykle bywa, od teorii przeszła do czynów. Podczas wakacji, które spędzi­
ła w dom u Johna Reeda w Provincetow n, M argaret o d czasu do czasu jeździła do
Bostonu, aby w tam tejszych bibliotekach zapoznaw ać się z problem atyką kontroli
urodzin. Owego lata nawiązała rom ans - zapew nie nie pierwszy, w jaki wdała się
po zawarciu m ałżeństwa, ale pierwszy, mający potw ierdzenie w źródłach - z dzien­
nikarzem W alterem Robertsem . Kiedy jej m ąż się o tym dowiedział, zaczął zm ie­
niać swój stosunek do Greenw ich Village. W ciągu trzech lat przestał postrzegać
tam tejszych intelektualistów jako aw angardę ruchu walczącego o sprawiedliwość
społeczną dla klasy pracującej, uznał natom iast, że jest św iadkiem „saturnalii
seksualizm u, oszustwa, fałszu oraz jezuityzm u”2.
T rudno dociec, co m iał na myśli, w spom inając o jezuitach, nietru d n o je d ­
nak zrozum ieć, dlaczego praktykow anie przez jego żonę wolnej miłości zm ieniło
stosunek W illiam a do rew olucyjnego ruchu robotniczego. Tam, gdzie wcześniej
upatryw ał szczytnych ideałów, w idział teraz tylko „piekło wolnej m iłości, rozw ią­
złość i prostytucję, ukryw ające się p o d płaszczykiem rew olucji”3. Sanger boleśnie
1na własnej skórze przekonał się, że rewolucyjne ideały to jedynie kiepsko zakam u­
flowane uspraw iedliw ienie dla seksualnej rozpusty. Innym razem , wypowiadając
się na ten sam tem at, stwierdził: „jeżeli rewolucja oznacza rozwiązłość, to m ożna
m nie nazwać konserw atystą z pełnym i tego konsekw encjam i”4.
Rozczarowanie socjalizm em , chociaż nie ostateczne, przyszło zbyt późno,
aby m ogło ocalić jego m ałżeństw o. M argaret oddała się folgowaniu seksualnym
zachciankom , zaczęła także nadużyw ać leków o narkotycznym działaniu i czyniła
to aż do końca życia. Kiedy jej syn G rant odm ów ił jej zwiększenia dawki Demerolu,
czego dom agała się jego siedem dziesięciopięcioletnia wówczas m atka, M argaret
zwróciła się do niego słowami, które odzwierciedlały jej sposób myślenia i życiową
postawę: „Jestem bogata; m am własny rozum ; m ogę robić, co chcę”.
Im bardziej skłaniała się ku hedonizm ow i, tym większe było jej zaangażowa­
nie w kwestię kontroli urodzin, które wzrosło do tego stopnia, że nie sposób nie
zauważyć tutaj zbieżności. D ziałalność na rzecz kontroli urodzin w jej rozum ieniu
utożsam iła się z przyzw oleniem i uspraw iedliw ieniem wszelkich niegodziwości,
jakich się dopuszczała. G dyby nie to, m usiałaby skonfrontow ać się z faktem , że to,
N O W Y JORK, 1914 169

co robiła, w ynikało tylko z jej egotyzm u, a taka perspektyw a była dla niej nie do
przyjęcia, zwłaszcza wówczas, kiedy jej w łasne dzieci zaczęły ją ganić.
Latem 1910 roku, m niej więcej w tym sam ym czasie, kiedy Sangerowie prze­
prowadzili się do G reenw ich Village, Peggy, jej trzecie dziecko, zachorow ała na
polio. Im bardziej M argaret angażowała się w rew olucyjną ideologię oraz rom anse
z wyznającymi ją mężczyznami, tym bardziej zaniedbywała dzieci. Latem 1913 roku
jej rom ans z W alterem Robertsem zbiegł się z pogorszeniem stanu zdrow ia Peggy.
M im o przestróg i wym ów ek m ęża, że trzeba leczyć nogę córki, niczego w tej spra­
wie nie uczyniono, później zaś M argaret zdecydow ała, że wyjazd do Paryża może
być korzystny dla jego kariery m alarskiej, którą w ybrał ze szkodą dla finansowego
bezpieczeństw a rodziny, ją sam ą zaś skłoni do zaprzestania praktykow ania wolnej
miłości, upraw ianej p o d płaszczykiem działalności rewolucyjnej. Żadne z tych
oczekiwań się nie ziściło. M argaret, m im o że uzyskała sposobność zapoznania się
ze stosow anym i we Francji m etodam i antykoncepcji, szybko poczuła się znużona
i znudzona pobytem w Paryżu; nagle zostaw iła m ęża oraz dzieci i pow róciła do
Nowego Jorku.
W ydaje się jednak, że stan zdrow ia Peggy leżał jej w owym czasie na sercu.
Pisywała do córki, zapew niała, że ją kocha, a naw et zaczęła o niej śnić; stałym
m otyw em tych snów była liczba sześć. Podczas podró ży pow rotnej do Nowego
Jorku wpadła na pom ysł wydawania gazety, którą nazwała „Women Rebel”; opowia­
dała się ona m iędzy innym i za praw em kobiety do „bycia leniwą”, a także „prawem
do zerw ania”. Stopniow o w um yśle M argaret zaczęła rodzić się koncepcja nowej
idei, której fundam entem było coś szybciej i bardziej bezpośrednio przem aw ia­
jącego do w yobraźni niż w alka o spraw iedliw ość społeczną dla klasy pracującej.
W roku 1914 Sanger nadal jed n ak wyznawała idee lewicy, a kiedy w kw iet­
niu wynajęci przez Rockefellerów detektyw i zaatakow ali m iasteczko n am ioto­
we, w którym mieszkały rodziny strajkujących górników z Kolorado, zabijając przy
tym kobiety i dzieci, zareagowała w sposób św iadczący o bezkrytycznej w ierności
lewicy. W ezwała do zabicia Johna D. Rockefellera juniora. D użo później, odnosząc
się do zarzutów sądowych, które w 1914 roku zm usiły ją do wyjazdu z kraju, w spo­
m niała jedynie o rozsyłaniu pocztą m ateriałów dotyczących kontroli urodzin, ale
ani słowem nie zająknęła się o naw oływ aniu do zam ordow ania jednego z człon­
ków rodziny Rockefellerów.
Nie m a w tym nic zaskakującego; Sanger w ow ym czasie była już na tyle
znana, że prasa chciała z nią robić wywiady, ale oprócz tego korzystała także
z pieniędzy przekazyw anych jej przez Rockefellera. W ciągu dziesięciu lat wiele
się zm ieniło: naw oływ anie do m o rd u było spraw ą przeszłości, a Rockefeller był
teraz jednym z jej najhojniejszych sponsorów. W ciągu całego jej życia tylko je d ­
na osoba przekazała jej więcej pieniędzy niż on. Był n im N oah Slee, drugi mąż
Sanger, który pośw ięcił cały swój majątek, aby w spierać sprawę, o którą walczyła.
K am ieniem filozoficznym owej alchem icznej tran sm u tacji była antykoncepcja
oraz sojusz lewicy z m ożnym i tego świata, który w tej kwestii okazał się nader
trwały. Mówi się, że w polityce możliwe są n ader egzotyczne przymierza; skoro tak,
170 RO Z D Z IA Ł 6.

to w kwestiach n a tu ry seksualnej są one bardziej zaskakujące niż w innych. Sojusz

Johna D. Rockefellera ju n io ra z kobietą, która niegdyś nawoływała Amerykanów,
aby pow stali i zam ordow ali go, wydaje się najdziw niejszy ze wszystkich. Kiedy
jed n ak chwilę się nad tym zastanowić, okaże się, że nie m a w nim nic specjalnie
zaskakującego. W szak sojusz w tedy jest trwały, kiedy obu stronom przynosi p o ­
żądane przez nie korzyści.
M asakra w Ludlow zapoczątkow ała ciąg wydarzeń, które dla Johna D. Roc­
kefellera ju n io ra i dla M argaret Sanger m iały daleko idące konsekwencje. Sanger
m usiała uciekać z kraju, żeby uniknąć aresztow ania za artykuł, w którym zwracała
się do czytelników z apelem: „Pam iętajcie o Ludlow ”. N a w ygnaniu w Anglii speł­
niała się seksualnie i intelektualnie (chociaż sypianie z Havelockiem Ellisem raczej
tru d n o podciągnąć p o d powyższe stw ierdzenie), tęskniła jed n ak za córką i czuła
się w inna, że ją opuściła.
„Kochana Peggy, rw ie się do ciebie m e serce. Płakałabym z tęsknoty za tobą,
żeby choć dotknąć tw ych m iękkich, pulchnych rączek, ale m am kochanie pracę
do w ykonania; m a ona twoje życie, a także tych, którzy przyjdą po tobie, uczynić
łatwiejszym”5.
Z listu jasno w ynika, że spraw a kontroli u ro d zin stała się w oczach M argaret
Sanger jeśli nie rem edium na wszystkie bolączki świata, to z pew nością panaceum
na jej w yrzuty sum ienia. Porzuciła chorą córkę, żeby wieść życie osoby folgującej
swoim seksualnym zachciankom , a jedynym uspraw iedliw ieniem , dzięki które­
m u radziła sobie z w yrzutam i sum ienia, była podjęta przez nią krucjata na rzecz
kontroli urodzeń. Poczucie winy spowodowało, że Sanger tłum aczyła sobie, że
Peggy skorzysta z dobrodziejstw wyzwolenia, które jej m atka chciała wywalczyć
dla wszystkich przedstaw icielek swej płci.
Niestety, Peggy nie doczekała m ożliwości skorzystania z osiągnięć prow a­
dzonej przez m atkę krucjaty na rzecz kontroli urodzeń. 6 listopada 1915 roku
niespodziew anie zm arła na zapalenie płuc. To, co się stało, prześladow ało Sanger
przez resztę życia. Nawet Ellen Chesler, która przyklaskuje niem al wszystkim jej
postępkom , naw et tym najbardziej egoistycznym, uznając je za konieczną cenę,
którą trzeba było zapłacić za wyzwolenie, dostrzega fakt, że śm ierć córki m iała
druzgocący wpływ na psychikę Sanger:

M argaret w istocie nigdy nie przestała opłakiw ać Peggy i cierpieć z pow odu
poczucia winy, że nie była przy niej w o statn im ro k u jej krótkiego życia. Przez
całe lata, kiedy podróżow ała pociągiem , nie potrafiła, nie tracąc panow ania n ad
sobą, w ysiedzieć naprzeciw ko jakiejś m atki jadącej w tow arzystw ie córki i ta k sam o
było w innych m iejscach publicznych. W sw oim d zien n ik u pisała, że często cierpi
n a bezsenność, w snach zaś naw iedza ją obraz dziecka, które o d niej odchodzi,
a w tedy budzi się z płaczem 6.

Śmierć Peggy m iała dw a najważniejsze następstw a: Sanger zajęła się okul­

tyzm em , a jej krucjata n a rzecz kontroli u rodzeń stała się czymś jeszcze bardziej
N O W Y JORK, 1914 171

niezbędnym dla praw idłow ego funkcjonow ania psychiki; innym i słowy, nabrała
charakteru obsesji. Jedno i drugie w ynikało z poczucia winy. Głównym celem
seansów spirytystycznych, w których uczestniczyła, było naw iązanie kontaktu
z Peggy i rozm ow a z nią - w tym znajdyw ała pociechę, głównie dlatego, że m edia,
do których się udaw ała, zawsze m ów iły jej to, co pragnęła usłyszeć. Interpretacja
Chesler, k tó ra d ostrzega zw iązek m iędzy poczuciem w iny z pow odu śm ierci
Peggy oraz sprawą kontroli urodzeń, rów nież jest słuszna. Sanger „m ogła teraz
zyskać poczucie, iż w ypełnia swe m acierzyńskie obowiązki, nie zbaczając przy
tym z obranej przez siebie drogi, jako że Peggy wciąż była przy niej - w rezultacie,
a może nawet w rzeczywistości - stanowiąc uspraw iedliw ienie dla jej zawodowych
poczynań”7.
Sprawa kontroli urodzeń służyła tem u sam em u celowi nie tylko w czysto
osobistym w ym iarze. Chesler podkreśla to, przyw ołując tw ierdzenie Sanger, że
„osobiste uczucia były konieczną ofiarą złożoną na ołtarzu «ideałów, które zawład­
nęły um ysłem ». Nawet w listach z Billa napisanych zim ą 1914 roku jasno widać,
że już w tedy odkryła w sobie pow ołanie, będące uspraw iedliw ieniem dla niewy-
wiązywania się z roli żony i m atki”8.
W innym m iejscu Chesler słusznie zauważa, że: „dzięki pracy na rzecz k o n ­
troli urodzeń, [Sanger] m ogła przekuć osobiste, bardzo bolesne dośw iadczenia na
zew nętrzne sukcesy, i nikt by jej w tym nie pow strzym ał”9. Kiedy brakuje skruchy,
najczęstszym sposobem zagłuszania poczucia winy jest transform acja uczynku,
który stanow i jej źródło, i uczynienie z tego spraw y politycznej. W przypadku
M argaret Sanger i kobiet, które poszły za jej przykładem , krucjata na rzecz kontroli
urodzeń zdaje się być zaspokojeniem takiej właśnie potrzeby. Kiedy to nie w ystar­
czyło, Sanger zajęła się okultyzm em i uczestniczyła w seansach, podczas których
Peggy m ów iła jej, że wszystko jest w porządku, a jeśli i to nie potrafiło zagłu­
szyć w yrzutów sum ienia, zawsze pozostaw ał jeszcze D em erol i alkohol - środki
łagodzące duchow e cierpienie, po które w raz z upływ em lat sięgała coraz częściej.
M argaret pow tarzała wciąż niczym m antrę: „Jestem bogata; m am własny rozum;
mogę robić, co chcę”.
W ystępek seksualny nie jest jednak jedynym , który obciąża sumienie. Istnieje
siedem grzechów głównych i o ile w wieku XX wydaje się dom inow ać seksualna
nieczystość, w XIX stuleciu jej m iejsce zajm owała chciwość. W ojna liberalizm u
z istniejącym porządkiem m oralnym rozpoczęła się od negow ania jego związku
z ekonom ią i gospodarką. Kiedy to się udało, niszczenie m oralności seksualnej
było już tylko kwestią czasu. Pamiętajmy, że słowo „ekonom ia” wywodzi się z greki
i oznaczało gospodarstw o dom ow e albo rodzinę - obie te instytucje mają też wy­
m iar finansow y i seksualny. Oikos ucierpiało p od jednym i p o d drugim względem.
Z asadniczym ogniw em była tutaj m asakra w Ludlow. E nsor i Johnson,
biografowie Rockefellera, podkreślają, że Junior był bardzo poruszony tym w yda­
rzeniem ; pojechał naw et do K olorado i tańczył z żonam i swoich robotników, żeby
jakoś załagodzić skutki fatalnego rozgłosu, będącego następstwem wym ordow ania
ponad siedm iuset ludzi, w tym wielu kobiet i dzieci. Symboliczne gesty nie oznaczały
 RO Z D Z IA Ł 6.

jednak, że Junior zrezygnował z zamysłu zm uszenia strajkujących do posłuchu;

doprow adził do tego w g ru d n iu 1914 roku.
M asakra w Ludlow doprow adziła rów nież do n arodzin public relations.
Pionierem PR-u był W illiam H. Baldwin, który nie odm aw iał na tym polu zasług
E ddiem u Bernaysowi, ale początków PR-u upatryw ał w innym wydarzeniu. Bio­
grafowi tego ostatniego powiedział: „Według m nie, datę pojaw ienia się public re­
lations wyznacza działalność Ivyego Lee na rzecz Johna D, Rockefellera seniora
prow adzona podczas strajku w K olorado”10. Baldwin m iał tu na myśli m asakrę
dokonaną w Ludlow.
To, co wydarzyło się wtedy w Ludlow, jest ważne, stanowiło bowiem początek
przem ian, m ających dalekosiężne następstw a polityczne. W świecie, o kształcie
którego decyduje gospodarka i zaludnienie, istnieją dwie tylko drogi rozwoju:
katolicka i eugeniczna. To w okół nich w XX stuleciu ukonstytuow ały się dwa
przeciwne obozy, które toczyły wojny kulturow e związane z wyzwoleniem seksu­
alnym. W obliczu istniejących potrzeb oraz pow szechnie szerzącej się nędzy, do
których na ulotkach organizacji Planned P aren th o o d (Świadome Rodzicielstwo)
ostrzegających przed przeludnieniem nawiązywał w izerunek dziewczynki z pustą
m iską w dłoniach, jedynym rozw iązaniem jest albo zwiększenie produkcji żyw­
ności, albo zm niejszenie liczby ludności. Katolicy opow iadali się za pierwszym
z nich, a m altuzjanie za drugim .
W 1914 roku sytuacja nieco się skom plikow ała, poniew aż przedstawicieli
drugiej strony owego rów nania w coraz większym stopniu reprezentow ał rew olu­
cyjny ruch robotniczy. W Am eryce kierow ała nim bohem a, której kwaterą główną
była G reenw ich Village. Ludzie ci byli socjalistam i i ich cele wykraczały daleko
poza popraw ę doli robotników , czyli ich oficjalny raison detre. W tej sytuacji le­
wicowi „liberałowie”, których przedstaw icielką była M argaret Sanger musieli pójść
na kom prom is w sprawie seksualnego wyzwolenia, a rzekom i „konserw atyści”, na
czele z Johnem D. Rockefellerem, odstąpić nieco od niezłom nej postaw y p o d trzy ­
m yw ania dotychczasow ego i głęboko niespraw iedliw ego porządku społecznego.
W skali światowej, zarów no wówczas jak i obecnie, przyczyną biedy była nierów na
dystrybucja dóbr, ale wtedy, tak sam o jak dzisiaj, zam iast zm ierzyć się z rzeczywi­
stym problem em , łatwiej było spierać się w sprawie w yboru złotego środka, który
m iał zaradzić nędzy.
C udow nym panaceum , które pogodziło obie zw aśnione strony, stała się a n ­
tykoncepcja, za sprawą której dokonało się zbliżenie lewicy i klas posiadających,
co z kolei stało się podstaw ą Nowego Światowego Porządku, który ukonstytuow ał
się w latach dziewięćdziesiątych XX wieku po upadku kom unizm u. A ntykon­
cepcja um ożliw iła lewicy podejm ow anie dalszych działań na rzecz wyzwolenia
seksualnego, a m ożnym tego świata pozw oliła kontynuow ać czerpanie korzyści
z niesprawiedliwego ładu społecznego i zablokow anie stosownych reform eko­
nom icznych. Z chwilą uzyskania szerokiego p oparcia dla legalizacji antykon­
cepcji, biednych, zwłaszcza tych, którzy nie chcieli sięgać po środki podsuw ane
im przez establishm ent, m ożna było obw iniać, że sam i sobie zgotowali taki los.
N O W Y JORK, 1914 173

Uzależnienie udzielania pożyczek przez Bank Światowy od przyjęcia „polityki

ludnościowej” opartej na antykoncepcji, aborcji i sterylizacji, było najjaskrawszym
odzw ierciedleniem i ucieleśnieniem tego w łaśnie poglądu. Dzięki wynalezieniu
antykoncepcji, sojusz bohem y z m ożnym i tego świata stał się nie tylko możliwy, ale
urzeczyw istnił się. Pocantico Hills i G reenw ich Village zjednoczyły się w narzuca­
nia całem u światu swojej neom altuzjańskiej ideologii, w spólnie kładąc podw aliny
pod N ow y Światowy Porządek; odzw ierciedleniem tego były m iędzy innym i
sponsorow ane przez O N Z konferencje pośw ięcone spraw ie przeludnienia, takie
jak ta, która w roku 1994 obradow ała w Kairze. Z chwilą gdy rząd Stanów Z jedno­
czonych latem 1965 zaangażował się w popieranie antykoncepcji, nieuchronnym
tego skutkiem m usiało być radykalne przedefiniow anie jego roli i funkcji. Kiedy
najsilniejsze wpływy w W aszyngtonie m iał m onsignore John Ryan, rząd pełnił
funkcję organu w spom agającego rozwój kraju, kiedy jed n ak w latach sześćdzie­
siątych w stolicy zwyciężyły poglądy M argaret Sanger, główną rolą adm inistracji
stało się zm niejszanie liczby urodzeń.
Nawet Ellen Chesler, osoba n ad er przychylna Sanger, m usiała przyznać, że
pogodzenie w spom nianych powyżej dróg było niem ożliwością:

M argaret próbow ała pogodzić sw oją now ą koncepcję społeczeństw a u d o sk o ­

nalonego za spraw ą starań kobiet z id eałam i społecznym i, które żywiła jako ra ­
dykał i które pchały ją do działania. Nie chciała, żeby kontrolę u ro d zeń zastąpił
„któryś z idealistycznych ru ch ó w robotniczych, lub takaż filozofia... O na nie jest
ich substytutem , ale stoi wyżej ... M oże i m usi stanow ić podstaw ę wszelkiej stałej
i udanej popraw y”. Nie m ogła je d n a k w ybrać jed n o cześn ie obu tych dróg. Jeżeli
uw ażała, że kontrola u ro d zeń m iała być p an aceu m n a zło, podw ażała tym sam ym
cele przyśw iecające rew olucyjnej walce klas, a lokując swoją abstrakcyjną a rg u ­
m entację w konkretnej politycznej k onstrukcji, skoncentrow anej głów nie n a je d ­
nej tylko kw estii, nie w prost, ale negow ała je d n ak ty m sam ym w artość naw et co
bardziej um iarkow anych planów postępow ej reform y społecznej11.

A ntykoncepcja, bardziej niż cokolw iek innego, przyczyniła się do u d a ­

rem nienia reform ekonom icznych, poniew aż wedle jej orędow ników pow odem
istniejących problem ów byli ludzie, nie zaś zła dystrybucja dóbr. M im o to jednak,
przedstawiając w ten sposób zagadnienie, zdołano uczynić je atrakcyjnym dla
obu przeciw nych stron walki klas, która toczyła się w Stanach Zjednoczonych.
Lewica przeforsow ała ideę wyzwolenia seksualnego, bogaci zachowali ekonom icz­
ne przywileje, a ludzie, tacy jak M argaret Sanger podw ójnie skorzystali na owej
konwergencji; ostatecznie lewicowe dążenie do sprawiedliwości społecznej zostało
podporządkow ane seksualnej sw obodzie, któ ra stała się w artością nadrzędną.
W przypadku Sanger oraz jej kochanka H.G. Wellsa, naw et dla tak zagorzałych
zwolenników antykoncepcji jak Chesler, jest to oczywistością. Chesler podkreśla, że
z chwilą kiedy Sanger i Wells dzięki uczynieniu antykoncepcji w arunkiem sine qua
non postępu, zasłynęli jako orędow nicy nowego światowego porządku, stawiając
znak rów ności m iędzy postępem i antykoncepcją, „wydawali się niezbyt skłonni
174 RO Z D Z IA Ł 6.

do potępiania niewłaściwej dystrybucji dochodów , d óbr oraz usług, która w go­

spodarkach zachodnich była źródłem narastającej fali niezadow olenia”12.
Dlatego też nie było niczym zaskakującym , że Rockefellerowie tak przychyl­
nie traktow ali prośby o udzielenie finansowego w sparcia kobiecie, która wcze­
śniej wzywała, aby ich pozabijać. Okazuje się, że kontrola urodzeń była źródłem
niep o k o ju w kw estiach, któ re pojaw iły się w latach dw udziestych i znalazły
odzw ierciedlenie w Wielkim Gatsbym. Im więcej zw olenników zyskiwała sobie
ta idea w śród przedstaw icieli wyższych klas społeczeństwa, tym większe obawy
budzili ci, którzy nie ograniczali swojej dzietności. Stąd zrodził się lęk wywołany
„zróżnicow aniem w skaźników przyrostu naturalnego”. Jego podstaw ą i sednem
był strach, bo oto w innych warstw ach społecznych rodziło się więcej dzieci. D o ­
szło w końcu do tego, iż fakt, że najlepsi członkow ie społeczeństw a ograniczali
liczebność swoich rodzin, przełożył się na pogląd, że ci, którzy tego nie czynią, nie
są dobrym i ludźm i. Dlatego na początku XX stulecia rozw iązaniem dylem atów
nieczystego sum ienia klas wyższych, które opow iadały się za m altuzjanizm em ,
stała się eugenika. Stosowanie antykoncepcji, odkąd je zaakceptow ano, nabrało
z czasem charakteru nakazu m oralnego, któ ry odnosił się do całej ludzkości - tak
przynajm niej postrzegali to jej zwolennicy.
Nadejście kryzysu gospodarczego oraz działalność i starania ludzi pokroju
m onsignorea Johna Ryana spowodowały, że antykoncepcyjna ideologia m altu-
zjańska znalazła się w odwrocie; przejaw em i potw ierdzeniem było powszechne
odrzucenie nazizm u, k tó ry wyciągnął logiczne w nioski z założeń ruchu na rzecz
eugeniki i zastosował je w praktyce. Stosowania antykoncepcji jednak nie tylko nie
zaprzestano, lecz jeszcze bardziej upow szechniono. Zwiększył się rów nież nacisk,
żeby z niej korzystać; w idziano w niej panaceum na wszelkie problem y społeczne.
W roku 1942 Liga K ontroli U rodzeń zm ieniła nazwę na Planned Parenthood,
a po zakończeniu wojny ludzie, tacy jak B ernard Berelson, korzystając z pienię­
dzy rockefellerowskiej Population Council (Rada ds. Z aludnienia), obrali inną
drogę i zaczęli wykorzystywać powstające wówczas m edia masowej kom unikacji,
aby przekonać ludzi, że życzą sobie dokładnie tego samego, co państw o narzucało
im dotąd p o d groźbą przym usu.
W ynalezienie na początku lat sześćdziesiątych pigułki antykoncepcyjnej
i w kładki dom acicznej w pod o b n y sposób niem al natychm iast skojarzone zosta­
ło z obawą przed ogólnośw iatow ym przeludnieniem . A ntykoncepcję ponow nie
przedstaw iano jako rem edium na społeczne bolączki, a Kościół katolicki (osła­
biany od środka przez ludzi pokroju T heodorea H esburgha, który wykorzystywał
pieniądze Rockefellera dla subsydiowania potajem nych konferencji poświęconych
antykoncepcji, które w latach 1962-65 organizow ał na uniwersytecie N otre Dame)
tym razem nie był w stanie się tem u przeciwstawić. M altuzjańska ideologia znowu
znalazła sobie m iejsce w biznesie, teraz jed n ak przy finansow ym wsparciu rządu,
przy czym, co paradoksalne, zdecydowali o tym dem okraci, czyli partia Johna A.
Ryana, reprezentująca interesy klasy pracującej. Ponow ne dojście do głosu świa­
topoglądu m altuzjańskiego, który stał się kam ieniem w ęgielnym am erykańskiej
N O W Y JORK, 1914 175

polityki w ew nętrznej i zagranicznej, było sednem i istotą rewolucji kulturalnej lat

sześćdziesiątych XX wieku. D em okraci, niegdyś opow iadający się za postępem ,
którem u m iała sprzyjać obrona interesów pracow niczych, zbliżyli się poglądam i
do swoich przeciw ników i przyjęli p u n k t w idzenia Rockefellera, wedle którego,
najw ażniejszym p ro b lem em był p rzy ro st naturalny. Zwycięstwo m altuzjani-
zm u w latach sześćdziesiątych zm ieniło rów nież rolę rządu, który zamiast, jak
dotąd, zabiegać o dobrobyt obywateli, skoncentrow ał się teraz na zwiększaniu
swojej nad nim i kontroli, a narzędziem tem u służącym stało się ograniczanie
liczby ludności.
 ROZDZIAŁ 7

BALTIMORE, 1916

kolejnym, pochodzącym z roku 1930 wydaniu swojej sławnej książ­

W ki, która po raz pierwszy ukazała się w przededniu wybuchu w Eu­

ropie I wojny światowej, John B. W atson starał się rozwiać wszelkie
obawy, które jego czytelnicy mogli żywić w odniesieniu do ekspe­
rym entow ania na społeczeństwie: „Przede wszystkim, wszyscy m usim
że obecnie eksperym ent społeczny dokonuje się w bardzo szybkim tem pie - za­
trw ażająco wręcz szybkim dla dobrze sytuow anych i konw encjonalnych osób.
Przykładem eksperym entu społecznego... jest wojna”1.
G dy A m eryka w roku 1917 przystąpiła do wojny, John B W atson chciał
się zaciągnąć do arm ii jako oficer frontowy. Poniew aż jednak m iał wadę w zro­
ku, jego p o d an ie zostało odrzucone, rok później jed n a k dostał drugą szansę.
W lipcu 1917 roku psycholog E.L Thorndike, pracujący wówczas w Komisji Kadr
D epartam entu Wojny, napisał do Franka Johnsona G oodnow a, rektora U niw er­
sytetu Johna H opkinsa, prosząc go, aby oddelegow ał W atsona do służby w arm ii,
zm niejszając m u o połow ę w ynagrodzenie. W sierpniu 1917 roku trzydziesto-
ośm ioletni wówczas W atson otrzym ał stopień m ajora i zadanie opracow ania
testów psychologicznych dla przyszłych pilotów. Te, które opracował, okazały się
jednak bezw artościow e i bezużyteczne, co, wziąwszy p o d uwagę jego usposobie­
nie i skłonność do nadużyw ania alkoholu, m usiało n ieuchronnie doprow adzić
go do konfliktu z przełożonym i. Przeniesiono go do innej pracy, polegającej
na tresow aniu pocztow ych gołębi, których znaczenie i w artość jako narzędzia
przekazyw ania inform acji w czasach coraz szerszego upow szechniania łączności
bezprzewodowej, była już co najm niej wątpliwa. Później wysłano W atsona do A n­
glii, gdzie m iał przeprow adzać rozm ow y z brytyjskim i pilotam i, kiedy tam jednak
dotarł, okazało się, że piloci są nazbyt zajęci, żeby się z nim spotykać. Posłano
178 R O Z D Z IA Ł 7.

go zatem do Francji, w okolice linii frontu, niedaleko Nancy. Przez trzy kolejne
miesiące siedział tam zupełnie bezczynnie w bezpiecznej odległości od toczących
się działań wojennych; w końcu m iał tego dosyć i poprosił, aby go odesłano do
kraju. Podczas rejsu do kraju zobaczył, jak to rp ed a w ystrzelona w stronę statku,
którym płynął, przechodzi za jego rufą. Podczas pobytu w Europie utrzym yw ał
kontakty z brytyjskim i psychologam i, m iał rów nież liczne rom anse.
W ojna nie przyniosła m ajorowi W atsonowi żadnych większych sukcesów, ale
dla psychologii był to nad er korzystny okres. W ojna i behaw ioryzm były dla siebie
stworzone. W przeciwieństwie do germ ańskiej m etody introspekcji, behawioryzm
był pragmatyczny, am erykański i obiecyw ał dużą skuteczność. W czasie wojny
największym trium fem W atsona (o ile tak to m ożna określić) było opracow anie
testów na inteligencję; po zakończeniu działań wojennych rasistowscy eugenicy w y­
korzystywali je dla udow odnienia, że znakom ita większość Amerykanów, zwłaszcza
zaś im igranci oraz ich rodziny, to ograniczeni um ysłow o idioci. N astępstw em tego
było m asow e uchw alanie przez legislatury stanow e przepisów o przym usowej
sterylizacji. Najsławniejszym przypadkiem zasądzenia ich do Sądu Najwyższego
była sprawa Buck vs. Bell, która sędziego H olm esa, członka składu orzekającego,
skłoniła do w yrażenia opinii, że „trzy pokolenia im becyli wystarczą”.
Człow iekiem najbardziej zaangażow anym na polu prom ow ania i w p ro ­
w adzania testów psychologicznych w w ojsku był przyjaciel i w spółpracow nik
W atsona, R obert M. Yerkes, który w 1917 roku otrzym ał stopień m ajora. W tym
sam ym roku w ybrano go przew odniczącym A m erykańskiego Towarzystwa Psy­
chologicznego i tegoż roku m ianow ano także przew odniczącym Krajowej Rady
ds. Badań N aukow ych (N ational Research Council). W ojna okazała się kataliza­
torem , który spow odow ał, że rząd, wielki biznes i nauka w spólnie zaangażowały
się w badania nad inżynierią społeczną, a zaraz po zakończeniu wojny projekt ten
objął także sektor cywilny. W m arcu 1919 roku w Raporcie Komisji Psychologicznej
Krajowej Rady ds. Badań Naukowych (Report o f the Psychological Committee ofthe
National Research Council) Yerkes z niejaką satysfakcją i dum ą zakom unikow ał,
że „dwa lata tem u inżynieria um ysłu była tylko m arzeniem nielicznych w izjone­
rów; obecnie jest już dziedziną n auk technicznych i chociaż stworzyła ją wojna,
oczywiste jest, że będzie się rozwijała i znajdzie stałe zastosowanie w oświacie
oraz w przem yśle”2.
Jeśli w istocie tak było, głów ną zasługę w tej m ierze trzeba przypisać re­
zultatom prac badawczych Yerkesa oraz jego w spółpracy z W atsonem . W iosną
1916 roku Yerkes otrzym ał list od uradow anego W atsona, który zaw iadam iał go,
że został zatrudniony jako konsultant ds. rekrutacji k ad r w W ilm ington Life In ­
surance Com pany. Inform ow ał rów nież, że prow adzi w łaśnie rozm ow y w sprawie
zawarcia podobnej um ow y o pracę z Baltimore and O hio Railroad i jest przekonany,
że rychło ją podpisze. Fuzja biznesu i nauki wydawała się rzeczą obiecującą dla obu
stron, zwłaszcza zaś dla przedstaw icieli środow iska akadem ickiego, którzy mogli
dzięki tem u w k onkretny sposób udow odnić biznesm enom swoją przydatność,
a jednocześnie, dzięki otrzym yw anym grantom , podnieść swój prestiż na uczelni.
BALTIM ORE, 1916

W atson prow adził już w owym czasie na Uniw ersytecie Johna H opkinsa zajęcia
z „psychologii reklam y” i m iał nadzieję rozszerzyć w przyszłości ich tem atykę
0 zagadnienia ekonom iczne, proponując kursy, podczas których przyszli m en a­
dżerowie mieli zdobywać wiedzę o tym , w jaki sposób wykorzystywać zdobycze
psychologii dla kontrolow ania i sterow ania podległym i im pracow nikam i.
P ow o łan ie d o życia N R C stw o rzy ło p re c e d e n s, k tó ry zap o czątk o w ał
udział rządu w finansow aniu prac naukow ych, a jednocześnie dało początek p rak ­
tyce, wedle której to nie politycy, ale naukowcy, tacy jak Yerkes i W atson, p ro p o ­
nowali, w jaki sposób i na co owe subsydia wydawać. D o tego, że opinia publiczna,
a zwłaszcza kręgi biznesowe, zaczęły doceniać znaczenie oraz w artość psycholo­
gii, w niem ałej m ierze przyczyniła się wojna. Yerkes i W atson stworzyli wrażenie,
że w czasach gwałtownych przem ian psychologia m iała istotny udział w kierowaniu
1 w ykorzystaniu m iliona żołnierzy, następnie zaś postaw ili tezę, że psychologia
behaw ioralna będzie teraz pom agała pracodaw com dobierać właściwych pracow ­
ników, um ożliw i zapanow anie n ad przestępczością, a ludzie dzięki niej zachowają
„uczciwość oraz zdrow ie psychicznie, a ich etykę i uczestnictw o w życiu społecz­
nym utrzym a się na w ysokim , właściwie zorganizow anym poziom ie”'. Zam iast
zalecać pracodaw com zm ianę w arunków pracy, aby odpow iadały one ich pracow ­
nikom, głośno upom inającym się o swoje i coraz liczniej wstępującym do związków
zawodowych, behaw ioryzm obiecywał, że zm ieni pracow ników w taki sposób, iż
to oni dostosują się do wykonywanej pracy. Dla plutokratów była to propozycja,
której tru d n o było się oprzeć. G oodyear Tire and Rubber Com pany zainteresowała
się praktyczną stroną „inżynierii um ysłu”, a kom isja psychologiczna przy NCR
otrzym ała dużą dotację od Fundacji Rockefellera z przeznaczeniem na dalsze prace
nad testam i psychologicznymi. NRC p o d przew odnictw em Yerkesa i we w spółpra­
cy z W atsonem odegrała zasadniczą rolę w prom ow aniu behaw iorystycznej wizji
kontrolow ania społeczeństw a w śród przedstaw icieli dopiero kształtującej się,
ale już pow iązanej ze sobą stru k tu ry interw encjonistycznego rządu, wielkiego
biznesu i nauki. Poufne m em orandum , w którym przedstaw iono cele działalno­
ści NRC, podkreślało potrzebę stym ulow ania „rozw oju nauki i zastosow ania jej
osiągnięć w przem yśle”. Z godnie z intencjam i jej twórców, NRC pow stała „z in ­
tencją zorganizow ania instytucji badawczych w celu um ożliw ienia Stanom Zjed­
noczonym , m im o ich dem okratycznej i indyw idualistycznej struktury, skuteczne
ukierunkow anie ich potencjału na osiągnięcie w spólnego celu”4. Inżynieria umysłu
m iała um ożliw ić pracodaw com o dróżnienie i w yszukanie wykwalifikowanych
pracow ników w śród tych, którzy pożądanych kwalifikacji nie posiadali, a je d n o ­
cześnie dać im m ożliw ość pom inięcia w tym względzie związków zawodowych
i w ypłacanie zatru d n io n y m przez nich ludziom niższych w ynagrodzeń. Twórca
behaw ioryzm u o d sam ego początku w idział w swojej teorii in strum ent kontroli
i w takim w łaśnie celu właściciele środków produkcji zaczęli go stosować w p rak ­
tyce. O ile pierw sze pokolenie psychologów, do którego zaliczali się G. Stanley Hall
i W illiam James, nadal obstaw ało przy zasadach m oralnych epoki wiktoriańskiej,
W atson uznał, że m oralność jest tylko reakcją na bodziec, którym jest panujący
180 R O ZD ZIA Ł 7.

porządek społeczny. W edług Buckleya, „behaw ioryzm udostępnił techniki przy­

stosow ania społecznego tym , którzy chcieli ów porządek w yznaczać”5. Racja jest
zawsze po stronie silniejszego - to było oczywiste już wcześniej. Behawioryzm
był tylko sposobem w prow adzania w życie nietzscheańskiego porządku świata.
W rezultacie behaw ioryzm zaczęto postrzegać także jako narzędzie politycz­
nej kontroli. Dewey, Lippm an, Croly i kręgi skupione wokół „New Republic”, z racji
swoich zainteresow ań inżynierią społeczną opow iadający się wcześniej za wojną,
teraz stali się orędow nikam i behaw ioryzm u, gdyż był o n sposobem na dalsze jej
stosowanie, tym razem w czasach pokoju. D ow odem na to, do czego w istocie
dążyli, są ich własne świadectwa. W alter L ippm ann w Public Opinion opisuje w i­
dowisko zatytułow ane Tygiel narodów, które najpraw dopodobniej wystawiono
4 lipca 1918 roku, w najgorętszym okresie kam panii G eorgea Creela na rzecz
nadw ątlenia tożsam ości poszczególnych grup etnicznych zamieszkujących USA:

Z atytułow ano je Tygiel N arodów i w ystaw iono 4 lipca w m ieście będącym

o środkiem produkcji sam ochodów , gdzie z atru d n ia się w ielu robotników , którzy
urodzili się za granicą. W c en tru m boiska do baseballa, n a drugiej bazie, ustaw iono
ogrom ny kocioł z brezen tu i d rew na. Z obu stro n prow adziły do niego schody. Kie­
dy publiczność zajęła miejsca, a orkiestra zaczęła grać, w w ejściu na boisko ukazał
się pochód. Składał się z reprezentantów w szystkich obcych narodow ości, których
przedstaw iciele są zatru d n ie n i w tam tejszych fabrykach. U b ran i byli w stroje n a ro ­
dowe, śpiewali narodow e pieśni, tańczyli narodow e tańce i nieśli flagi w szystkich
państw Europy. M istrzem cerem onii był dyrektor szkoły podstaw ow ej, p rzeb ra­
ny za W uja Sama. Poprow adził ich w stronę kotła. Kazał im wejść po schodach,
a stam tąd do w nętrza kotła. Później w ezwał ich, aby wyszli z jego drugiej strony.
W ynurzyli się z kotła, śpiewając Star-Spangled Banner, u b ran i w m eloniki, m a ry ­
narki, spodnie, kam izelki, sztyw ne kołnierzyki oraz kraw aty w kropki, bez w ątpie­
nia, jak rzekł mój przyjaciel, każdy z ołów kiem E versharp w kieszonce6.

Powyższe w ydarzenie doskonale oddaje lew icow o-liberalną wizję k o n tro ­

low ania społeczeństw a, której realizacja rozpoczęła się podczas wojny, a konty­
nuow ana była w latach dw udziestych, kiedy na obywatelach zaczęto wymuszać
zerwanie więzów etnicznej, sąsiedzkiej i m ałomiasteczkowej lojalności, nakłaniając
ich, aby podporządkow ali swoje obyczaje zasadom ogólnokrajowych rynków, ko n ­
sumowali dobra produkow ane przez wielkie firmy, a za ostatecznego arbitra w kwe­
stii tego, co słuszne, uznali naukę. W edług Lippm anna, Croly ego, Deweya i „New
Republic” behaw ioryzm m iał kontynuow ać dzieło zapoczątkowane podczas wojny,
czyli konsolidow ać w ładzę w rękach silnego, scentralizow anego państwa.
Kiedy Stany Zjednoczone bliskie były zaangażowania się w I wojnę świato­
wą, wpływowa grupa am erykańskich zwolenników postępu dostrzegła w tym spo­
sobność i sposób na dokonanie transform acji w łonie ówczesnego amerykańskiego
społeczeństwa. H erbert Croly, orędow nik silnej władzy centralnej oraz swobód
ekonomicznych i politycznych, wraz ze współredaktorem „New Republic” Walterem
Lippmannem widział w wojnie „rzadką okazję” poszerzenia i um ocnienia demokracji
BALTIMORE, 1916 181

za granicą oraz zapoczątkowania przebudowy społecznej w ojczyźnie. Croly i Lip-

pm ann rozumieli ją jako racjonalne planowanie; m iało ono zastąpić dawny sposób
zarządzania, który zdyskredytował się lub uległ unicestw ieniu wraz z nastaniem
nowoczesnej epoki industrialnej. Obaj zgadzali się z Johnem Deweyem, „który
zachęcał, żeby wojnę wykorzystać jako skuteczny środek uzyskania mądrej kontroli
nad procesami gospodarczymi i politycznymi”7. Ta sama grupa ludzi uznawała wojnę
za swego najlepszego sprzymierzeńca w dziele rugowania wiktoriańskiej obyczajo­
wości i zastąpienia jej „nowoczesnym sposobem życia”, ponieważ „po raz pierw ­
szy w dziejach całe społeczeństwo zostało zmobilizowane na rzecz wojny totalnej”8.
Teorie L ip p m an n a i H arolda Lasswella dały początek współczesnej p o ­
staci wojny psychologicznej. Lasswellowska teoria kom unikacji: „kto, co, jakim
kanałem , do kogo, z jakim skutkiem ”, m ogła być rów nież w ykorzystywana do
skutecznego tępienia alternatyw nych wizji kom unikow ania się - i w taki w ła­
śnie sposób ją w ykorzystyw ano na początku ery reklamy, która rozpoczęła się
mniej więcej w tym sam ym czasie, co I w ojna światowa. M arketing nastawiony
na m asowego odbiorcę, zgodnie z tym , do czego doszedł Eddie Bernays, sprow a­
dzał się do bezkom prom isow ego w yboru: „wszystko albo nic”. Oznaczało to, że
system w artości etnicznych, tradycyjnych i religijnych zostanie zastąpiony innym
- doraźnym , zm iennym , „naukow ym ”. Innym i słowy, był to proces niszczenia
tradycyjnych społeczności przez mass m edia i zastępow ania produktów lokal­
nych w ytwórców przez m arki ogólnokrajowe. Reklam a w m ediach prom ow ała
jedynie prod u k ty firm o zasięgu ogólnokrajow ym , obecnych na m asow ym rynku
i posiadających odpow iednią infrastrukturę.
W atson podzielał lippm anow ską i lasswellowską wizję technokratycznego
państwa, w którym „nauka” zapew ni zaistnienie więzi gw arantujących spójność
i skuteczność działania dem okracji. Behaw ioryzm odegrał w niej rolę kluczową,
poniew aż dostarczył narzędzi um ożliw iających kształtow anie ludzkiej psychiki,
a co za tym idzie, świata społecznego, w taki sam sposób, jak zdobycze fizyki
um ożliw iły człowiekowi kształtow anie świata m aterialnego. Z daniem Lippm an­
na, „nieskończenie większa kontrola n ad ludzką w ynalazczością” w dziedzinie
naukowej „uczy kontrolow ania w ynalazcy”1'. D ew ey rów nież w idział w beha-
w ioryzm ie m ożliw ość kontrolow ania rzeczy najważniejszej - ludzkiego umysłu.
Kiedy człowiek to osiągnie - a W atson pokazał, że jest to w ykonalne - będzie m ógł
zapanow ać n ad przyszłością. W szystko, co m usi zrobić to „przeć do p rz o d u ... aż
nasza w ładza nad naturą człowieka będzie porów nyw alna z władzą, którą już m am y
nad przyrodą”10. Owe utopijne opowieści na tem at przyszłości nie brały jednak pod
uwagę faktu, że behaw ioryzm był wykorzystyw any podczas wojny - o czym jasno
mów i relacja L ippm anna z w idow iska „Tygiel N arodów ” - jako psychologiczna
broń w ym ierzona przeciw ko krn ąb rn y m i o pornym g rupom etnicznym . W tym
kontekście państw o liberalne, tak jak je w idział Dewey i jem u podobni, było też
krajem trw ale pozostającym w stanie w ojny etnicznej. Ó w triu m f człowieka nad
naturą oznaczał zwycięstwo pew nych ludzi odniesione nad ich bliźnim i, a bronią,
decydującą o w ygranej była nauka.
182 RO ZD ZIA Ł 7.

H erbert Croly, wieńcząc lewicowo-liberalną wizję przyszłości, dokonał rewi­

zji amerykańskiej historii i zaproponow ał prow adzenie polityki bardziej odpow ia­
dającej epoce nauki. Z daniem Crolyego, Jefferson zbyt dużą wagę przywiązywał
do podtrzym yw ania znaczenia lokalnych społeczności. Z am iast dzielić władzę,
jak tego chcieli ojcow ie założyciele, C roly o p o w iad ał się za zdecydow anym
um ocnieniem w ładzy prezydenta i rozszerzeniem jego upraw nień, co, w ycho­
dząc naprzeciw oczekiw aniom opinii publicznej, m iało być ucieleśnieniem Po­
wszechnej Woli* narodow ej wspólnoty. W koncepcji C rolyego w idzim y ogniwo
pośrednie m iędzy rew olucją francuską a ad m in istracją C lintona. O drzucenie
systemu zaproponow anego przez ojców założycieli prow adzi do postaw ienia sobie
za cel stw orzenia „dem okracji bezpośredniej”, a osiągniecie tego celu znajdu­
je realizację w osobie prezydenta, k tó ry m oże obejść system legislacyjno-praw ny
i rządzić bezpośrednio dzięki m anipulow aniu nam iętnościam i mas, jednocześnie
przedstawiając siebie jako ucieleśnienie ich woli. Croly, p odobnie jak L ippm ann
i W atson, w ierzył w naukę, ale w przeciw ieństw ie do nich wiarę tę przejął od ro ­
dziców, dla których autorytetem był Augustę C om te. W spólnie podjęli się dzieła
zniszczenia am erykańskiej republiki i zastąpienia jej im perium , którego podstaw ą
i fundam entem była najbardziej w yrafinow ana m anipulacja w dziejach świata.

Nawiązanie do koncepcji Rousseau, według którego wola powszechna konstytuuje wspól­

notę, czyli państwo, i ona nim właśnie kieruje. Woła powszechna nie jest prostą sumą
głosów, nie jest też wolą indywidualną, lecz powszechnym odczuciem słuszności, opartym
na ponadindyw idualnym interesie wszystkich członków wspólnoty (przyp. tłum.).
 ROZDZIAŁ 8

PATERSON, NEW JERSEY, 1916

niej więcej w tym sam ym czasie, kiedy Johna B. W atsona oddelego­

M w ano do służby w arm ii, rosyjska em igrantka A leksandra Kołłontaj

układała sobie życie w Paterson w stanie New Jersey. Przeprowadziła
się tam , żeby być bliżej swego syna Miszy, który zapisał się tam na
kurs m echaniki sam ochodow ej. M adam e Kołłontaj m iała niepow tarz
poznaw ać tradycyjną am erykańską obyczajowość i sposób życia m ieszkańców
USA tuż przed przystąpieniem kraju do wojny, która m iała je bezpow rotnie u n i­
cestwić. O pow iadała o kobietach, znudzonych albo w ykonujących głupie prace
domowe, wysiadujących na gankach bezbarw nych i nijakich drewnianych domów,
stojących w zdłuż prostych, w ysadzanych klonam i ulic.
M adam e Kołłontaj w yrażała się o gospodyniach dom ow ych tak pogardli­
wie, poniew aż była rew olucjonistką. Rok przed przyjazdem do Paterson wstąpiła
do partii bolszewików, którym przew odził W łodzim ier Iljicz Lenin i oddała się
sprawie obalenia w Rosji caratu, co m iało poprzedzać w ybuch ogólnoświatowej re­
wolucji proletariackiej. Z anim zjawiła się w Paterson, przybyła po raz pierwszy do
Stanów Zjednoczonych, aby wygłosić tam cykl antyw ojennych przem ów ień. Jej
słuchaczam i byli przew ażnie Niemcy, dla których w większości przypadków re­
wolucja była zupełnie obojętną sprawą. Nawet am erykańscy socjaliści okazali
się w edług niej beznadziejnie w ręcz niezorganizow ani w kwestii konkretnych
działań na rzecz rew olucji. W redakcji pew nej kom unistycznej now ojorskiej
gazety uznano, że skoro Kołłontaj jest d obrym organizatorem , dobrym mówcą,
a oprócz tego potrafi dobrze pisać, w arto zaproponow ać jej stanow isko redaktora.
O na jednak odrzuciła tę propozycję. Chciała w rócić do pustoszonej w ojną Europy,
poniew aż było oczywiste, że w Stanach Zjednoczonych na żadną rewolucję się nie
zanosi, a rew olucja właśnie od pew nego czasu była wyłącznym celem życia, pracy
i działalności Kołłontaj.
184 R O ZD ZIA Ł 8.

Równie silnym uczuciem darzyła tylko swego syna i dlatego, planując o d n o ­

wienie kontaktów, które rok wcześniej nawiązała z am erykańskim i socjalistami oraz
em igrantam i z Rosji, w róciła do Stanów Zjednoczonych, kierując się, jak napisał
jeden z jej sowieckich biografów, „głosem m atczynego serca”. Jako rewolucjonistka
Kołłontaj nienaw idziła instytucji rodziny. Jako m atka była oddana synowi do tego
stopnia, że była naw et gotowa zrezygnować z walki rewolucyjnej u progu osiągnię­
cia przez nią największego sukcesu o d czasów rewolucji francuskiej z 1789 roku.
Pod w ielom a w zględam i jej życie obracało się w okół owego dylem atu. Kołłontaj
nienaw idziła instytucji rodziny, ale m im o to nigdy nie przestała poszukiwać m i­
łości, którą większość ludzi właśnie w niej odnajduje. W połow ie swojej kariery,
a pod koniec okresu, w którym była rew olucyjną myślicielką i pisarką, tak oto ujęła
tę sprawę: „M iłość z jej rozlicznym i rozczarow aniam i, tragediam i i nieustannym
pragnieniem doskonałego szczęścia nadal odgryw ała wielką rolę w m oim życiu.
Zdecydow anie nazbyt wielką! Była stratą cennego czasu i energii, rzeczą bezow oc­
ną, a w końcow ym ro zrachunku całkowicie bezw artościow ą. My, kobiety starego
pokolenia, nie pojęłyśm y jeszcze, czym jest w olność”1.
Kołłontaj, kiedy przyjechała do Paterson, m iała czterdzieści cztery lata,
a przytoczone powyżej słowa o nieudanym poszukiw aniu m iłości napisała jako
pięćdziesięcioczterolatka. Rzecz jed n ak jest znacznie prostsza niż ją przedstawia.
Wedle jej rozum ienia idei socjalizm u, w olność kobiet polega po prostu na pracy
poza dom em . Jako że sam a prow adziła takie w łaśnie życie, uznawała, że jest „wy­
zwolona”. Jednak rzeczywista dialektyka jej życia była znacznie bardziej skom pli­
kowana. W okresie m iędzy w yjazdem z Rosji w 1898 roku a wybuchem rewolucji,
który nastąpił dziew iętnaście lat później, A leksandra K ołłontaj w iodła żywot
bezpaństwow ej, odciętej od własnych korzeni kosm opolitki. Na stałe m ieszka­
ła w Berlinie, ale nieustannie jeździła od m iasta do m iasta oraz z kongresu na
kongres i wykorzystując swoje oratorskie talenty, nawoływała do rewolucji. Jednak
m im o żarliwego zaangażow ania i całkowitego oddania dla sprawy rewolucji, n ie­
uchronnie dopadało ją poczucie sam otności, które starała się zagłuszyć, szukając
pocieszenia w m iłości, której, jak tw ierdziła, nie sposób odnaleźć w rodzinie.
W dawała się w rom ans, który kończył się zaw odem i rozgoryczeniem , a to p o ­
now nie wywoływało w niej pragnienie uw olnienia się o d jakichkolw iek więzi, co
zaś rychło przeobrażało się w uczucie osam otnienia, które pchało ją do nawiązania
kolejnego rom ansu. W ten sposób ów cykl: sam otność - tęsknota za związkiem
- rozczarow anie - pow tarzał się w nieskończoność. Była to dialektyczna sprzecz­
ność, którą Kołłontaj w ielokrotnie starała się pojąć, ale której nigdy nie zrozum iała
i najpewniej nigdy też, o czym zdaje się świadczyć przyw ołany powyżej cytat z jej
autobiografii, nie zdołała się od niej uwolnić. Kołłontaj całe swoje życie poświęciła
kształceniu się oraz działalności na rzecz rewolucji, ale naw et wówczas, kiedy re­
wolucja wreszcie nadeszła, wbrew oczekiw aniom nie przyniosła ze sobą brater­
stwa w sprawach n atu ry seksualnej. N a oczach Kołłontaj na zawsze rozwiało się jej
m arzenie niczym krajobraz ziem i obiecanej, na której, podobnie jak Mojżeszowi,
nie dane jej było postaw ić stopy. Przez resztę życia zm agała się z tym i sprzeczno­
PATERSON, N E W JERSEY, 1916 185

ściam i (dożyła osiem dziesięciu lat; zm arła w roku 1952 tuż przed końcem epoki
stalinow skiego terro ru ). N iespełniona przez rew olucję obietnica powszechnej
miłości nadal zaprzątała jej myśli. W roku 1937, w apogeum stalinowskich czystek,
napisała do jednego ze swoich, niem łodych już towarzyszy:

nasza ro m antyczna epoka skończyła się ostatecznie. W tedy m ogliśm y przejawiać

inicjatywę, w pływ ać na ad m inistrację, zgłaszać propozycje. Teraz m usim y zadow a­
lać się w ypełnianiem tego, co zostało n am nakazane. M iędzy m n ą i m o im i kolega­
m i nie m a koleżeństw a ani przyjaźni. C o więcej, działalność każdego z nas podlega
ścisłem u zaszufladkow aniu. Nasze stosunki są chłodne, a n ieufność pow szechna2.

M arzenie o obiecyw anym przez rewolucję seksualnym wyzwoleniu, które

Kołłontaj nazw ała „uskrzydlonym Erosem ” um arło na długo przed stalinow skim i
czystkam i z lat trzydziestych. W istocie stało się to w ciągu dziesięciu lat, licząc
od w ybuchu rewolucji, a Kołłontaj przyglądała się, jak m im o wszelkich jej w ysił­
ków i starań, m arzenie to odchodzi w niebyt. Spór o to, dlaczego tak właśnie się
stało, trw a po dziś dzień. W ilhelm Reich starał się odpow iedzieć na to pytanie
i poświęcił tem u zagadnieniu całą swoją książkę Die sexuelle Revolution, a k o ­
lejne pokolenia seksualnych rewolucjonistów, idąc za jego przykładem , również
nie pozw oliły godnie „pogrzebać tru p a”, lecz wykorzystywały go jako elem ent
licznych koncepcji i dywagacji intelektualnych, za spraw ą których, „trup”, niczym
pod w pływem elektrycznych impulsów, wykonywał nieskoordynow ane ruchy, ale
nie były one w stanie wrócić m u życia. Nawet biografow ie Kołłontaj dostrzegają,
że drugą rew olucję seksualną, kojarzoną z rewolucją październikow ą w Rosji, d o ­
kładnie tak sam o jak pierwszą, unicestwiły jej własne nadużycia. Bezprecedensowe
społeczne zm iany i wstrząsy, które rewolucja seksualna wywołała w Rosji, zmusiły
kom isarzy do położenia jej kresu, gdyby bow iem pozwolili jej trwać, ryzykowaliby
obrócenie wniwecz resztek społecznego porządku, które ostały się jeszcze w Związ­
ku Radzieckim . W osobie A leksandry Kołłontaj rozkw it i upadek rewolucji sek­
sualnej znajduje chyba najlepsze możliwe uosobienie.
Jej nienaw iść do życia dom ow ego pojaw iła się w sposób naturalny. Innym i
słowy, sam a ją w sobie wywołała decyzjami, które podjęła w początkow ym okresie
m ałżeńskiego pożycia; wyw arły one decydujący w pływ na dalsze jej losy i stan o ­
wiły intelektualny fun d am en t dla fem inizm u, k tó ry nigdy nie potrafił pogodzić
ze sobą m iłości i pracy. Kołłontaj urodziła się w 1872 roku w zam ożnej m iesz­
czańskiej rodzinie. Jej ojciec był zaw ołanym liberałem , a m atka Aleksandry, żeby
z nim być, rozw iodła się z pierw szym m ężem . Kołłontaj wcześnie zyskała sobie
opinię buntow niczki, poniew aż w brew woli m atki wyszła za m ąż za ubogiego
inżyniera. Wcześniej bardzo ją dotknęło i oburzyło, że jej starszą, dziew iętnasto­
letnią wówczas siostrę w ydano za m ąż za mężczyznę, który był od niej starszy
o pięćdziesiąt jed en lat. Przysięgła sobie wtedy, że jej nic podobnego nie spotka.
A jednak, w edług jej własnej relacji, m ałżeństw o, dla którego naraziła się na p o tę­
pienie ze strony rodziny, trw ało „niecałe trzy lata”, m im o że w roku 1894 urodziła
186 RO ZD ZIA Ł 8.

syna. O pis w czesnego okresu jej życia, który zam ieściła w autobiografii, podobnie
jak wszystkie autobiografie, stanow i próbę uspraw iedliw ienia i uzasadnienia p o ­
czynionych przez nią wyborów:

Mimo że wychowywałam dziecko z wielką starannością, macierzyństwo nigdy nie

było sensem mojego życia. Dziecko nie było w stanie umocnić mych małżeńskich wię­
zów. Nadal kochałam męża, ale szczęśliwy żywot pani dom u i m ałżonki stał się dla mnie
„więzieniem”. Moje sympatie i zainteresowania coraz to bardziej zwracały się ku rewo­
lucyjnej klasie pracującej Rosji. Zachłannie pochłaniałam książki. Z zapałem studio­
wałam wszystkie kwestie społeczne, chodziłam na odczyty i działałam w półlegalnych
stowarzyszeniach, których celem było niesienie oświaty ludowi. Były to lata rozkwitu
marksizm u w Rosji (1863-1896)3.

Dlaczego „szczęśliwy żywot” stał się „więzieniem ”, tego Kołłontaj nigdy

nie wyjaśniła. N iem niej, do odpow iedzi na to pytanie przybliża nas to, co napisa­
ła w kontekście „zachłannego pochłaniania książek”. „Em ancypacja” A leksandry
Kołłontaj unieszczęśliw iła ją, a stało się to za spraw ą lektury socjalistycznych
publikacji. Socjalistyczne idee były także pow odem jej b raku szczęścia w miłości.
Pod ich w pływ em zaczęła poszukiw ać m iłości, a zakończyło się to tak bolesnym
niepow odzeniem , że wiele lat później, pisząc o tym w wieku pięćdziesięciu kilku
lat, m ogła jedynie określić swoje starania jako „bezow ocną” i „bezwartościową”
stratę czasu.
Jednak nie o d początku tak było. Krótko po jej wyjściu za mąż, m ałżonka
Kołłontaj wysłano, aby zainstalow ał system w entylacyjny w jednej z fabryk b a­
wełny niedaleko M oskwy; pojechała w raz z nim , przy okazji zwiedziła fabrykę
i przeraziły ją w aru n k i pracy robotników . Szok był tym większy, że rankiem
zapoznała się z przerażającym i w arunkam i pracy w fabryce, a w ieczorem m iała
pójść na tańce w położonym blisko zakładów w ygodnym hotelu, gdzie się za­
trzymali. Za panow ania cara M ikołaja II w Rosji dokonyw ała się szybka in d u ­
strializacja kraju, która w Anglii m iała m iejsce w poprzednim stuleciu. Kobiety
nagle przestaw ały być integralną częścią chłopskich rodzin; em igrow ały ze wsi
do m iast i tam tejszych fabryk, gdzie chętnie je przyjm ow ano do pracy, bo były
uleglejsze od mężczyzn; sytuacja ta sprzyjała także częstym praktykom seksualne­
go wykorzystyw ania robotnic. W pierw szych dw óch latach dwudziestego wieku
liczba kobiet zatrudnionych w przem yśle w zrosła o dw anaście tysięcy, podczas
gdy liczba robotników płci męskiej spadła o trzynaście tysięcy. W pierwszym
dziesięcioleciu XX wieku proletariat rosyjski liczył sto czterdzieści jeden tysięcy
zatrudnionych, a osiem dziesiąt jed en procent tej liczby stanow iły kobiety. Było
to o tyle paradoksalne, że car, uprzem ysławiając kraj, m im ow olnie doprow adził
do zrew olucjonizow ania nastrojów w Rosji; rychło on sam, oraz ci, którzy czerpali
z tego największe korzyści, mieli zebrać gorzkie owoce własnej chciwości. Okazało
się jednak, iż ci, którzy obalili cara, kontynuow ali tę samą politykę zmuszania kobiet
do porzucania wsi i zatru d n ian ia się w fabrykach, będących już teraz własnością
PATERSON, N E W JERSEY, 1916 187

państwa. Innym i słowy, korzyści z tego zam iast cara i klasy posiadaczy czerpała
teraz p artia kom unistyczna.
Kołłontaj z bliska przyglądała się procesow i i skutkom rozpadu dotychcza­
sowego porząd k u społecznego oraz zm ianom społecznym , których źródłem było
uprzem ysłow ienie kraju. Z erw ała z liberalizm em , którego zw olennikam i byli jej
ojciec i mąż, a odpow iedzi na dręczące ją pytania zaczęła szukać u socjalistów.
W roku 1895 przeczytała skrócony p rzekład książki A ugusta Bebela Kobieta
i socjalizm; w roku 1918, we wstępie, który napisała do kolejnego w ydania tegoż
przekładu, nazw ała ją „kobiecą biblią”. Bebel, podobnie jak M arks i Engels, a przed
nim i socjaliści utopijni, Fourier i Saint-Sim on, rodzinę i instytucję m ałżeństw a
postrzegał jako organiczną część kapitalistycznego system u własności i wymiany.
Wedle tego poglądu kobiety były traktow ane jak własność, a m oralność stanow iła
tylko narzędzie spraw ow ania n ad nim i kontroli i czerpania z tego korzyści przez
ludzi, którzy je wyzyskiwali. Idąc dalej tym tokiem rozum ow ania, religia um acniała
m oralność, która z kolei ugruntow yw ała niespraw iedliw y wyzysk pracow nika.
Kobiety były szczególnie podatn e na wyzysk, bo wykorzystywano w tym celu ich
uczucia religijne. Z daniem Bebela, kobieta „cierpi na hipertrofię uczuć i duchow o­
ści, dlatego łatwo ulega przesądom i w ierze w cuda - stanowi wyjątkowo podatny
g ru n t dla religii i wszelkiej szarlatanerii, łatwe narzędzie wszelkiej reakcji”4. Przy
takim oglądzie spraw y socjalistyczne rozw iązanie problem u było nader proste.
Trzeba zlikwidować własność, a wszystko sam o się ułoży. Oznaczało to, że tylko
i wyłącznie p od w arunkiem zniesienia własności relacje między przeciwnymi płcia­
mi, czy to w m ałżeństw ie, czy poza nim , m ogą opierać się na m iłości, rozum ianej
przez Bebela jako „naturalny instynkt”, który zaspokoić m ożna rów nie prosto jak
inne naturaln e potrzeby, takie choćby jak głód, czy pragnienie.
Skoro likwidacja w łasności pow oduje, że m ałżeństw o nie jest już częścią w y­
m iany ekonom icznej, m ożna budow ać swoje seksualne relacje z partn eram i tylko
na m iłości. Pow stanie wówczas rzeczywisty system m oralności seksualnej, gdyż
jego fundam en tem nie będzie własność, lecz „duchow e pow inow actw o”. Stosunki
seksualne bez duchow ego pow inow actw a i jedności są niem oralne. Takie po sta­
wienie spraw y było rów noznaczne z pow ołaniem do życia całkowicie nowego
systemu m oralności, którego istotą i fundam entem były subiektywne stany umysłu,
one bow iem decydow ały w sferze seksualności o zachow aniu m oralności albo jej
braku. Inne wynikające stąd im plikacje były n ieuchronnym skutkiem przyjęcia
powyższego założenia. W sytuacji, kiedy człowiek nagle traci poczucie owej ducho­
wej jedności, nie jest już związany „m ałżeństw em ” i m oże sw obodnie poszukiw ać
seksualnego zaspokojenia gdzie indziej, zwłaszcza u kobiety, która w nim owe
uczucie na pow rót rozbudzi. W żadnym m iejscu jed n ak nie wyjaśnia się nam ,
czym owe duchow e pow inow actw o różni się o d tradycyjnie rozum ianej gw ał­
townej nam iętności. Cóż - w nowej epoce, w której w łasność nie m iała istnieć,
nie było potrzeby tego objaśniać, albow iem , jak napisał Shelley w Królowej Mab,
nam iętność i rozum w tej sprawie splatają się w jedność. To oczywiście oznacza,
że m ożna uspraw iedliw iać także najbardziej b ru taln e akty egoizmu, co zresztą
188 RO Z D Z IA Ł 8.

Shelley robił, a wszelkie rozw ażania na tem at aktualnego stanu spraw związa­
nych z seksualnością trzeba odłożyć do czasu nadejścia i zakończenia rewolucji.
Kołłontaj to w łaśnie uczyniła. Sprzeczności, którym i żyła, m iały źródło w tym , że
była św iadkiem rewolucji, która rzeczywiście w ybuchła. W ynikały rów nież z tego,
że jako nowo m ianow any bolszewicki szef M inisterstw a Kobiet (Żenotdieł) m iała
nadać sens i wcielać w życie sprzeczności, które stworzyli socjaliści, m nożąc swoje
koncepcje w dziedzinie polityki seksualnej.
Przed rew olucją wyzwolenie kobiet oznaczało opuszczenie przez nie ro dzi­
ny. Kołłontaj, podążając tropem m yślenia M arksa Engelsa i Bebela, stwierdziła,
że: „aby rzeczywiście być wolną, kobieta m usi odrzucić dzisiejszą, przestarzałą
i represyjną form ę rodziny, która jej ciąży”5. N apisała to, kiedy w stąpiła do partii
bolszewików, ale pogląd ten zaczerpnęła od M arksa, Engelsa i Bebela, których
jako m łoda żona i m atka czytała w połow ie lat dziew ięćdziesiątych XIX stulecia.
W Rękopisach ekonomiczno-filozoficznych z 1844 roku M arks napisał, że na
podstawie relacji m iędzy kobietą a mężczyzną „m ożna ocenić cały etap rozwoju
człowieka”. „Z charakteru owego związku m ożna wysnuć wniosek, do jakiego stop­
nia istota ludzka, jako gatunek oraz jako byt jednostkow y stała się nim i do jakiego
stopnia siebie rozumie”6. Jeśli Marks i Engels faktycznie tak uważali, to ani jeden,
ani drugi daleko na tej drodze nie zaszli. Marks utrzymywał oparty na nierówności
i wyzysku związek ze swoją służącą; urodziła m u nieślubnego syna, którego nigdy
nie uznał. Engels również odczuwał pociąg seksualny do żeńskiej części klasy pra­
cującej i często zm ieniał kochanki. Jako że m oralność włączyli do ekonomii, sami
pozbawili ją jakiejkolwiek ontologicznej sankcji. W rezultacie nie należy się dziwić,
że rewolucjoniści w relacjach z kobietam i zachowywali się brutalnie i traktowali je
źle. Rewolucja stała się usprawiedliwieniem ich osobistych występków seksualne­
go wykorzystywania kobiet i taki właśnie charakter, mutatis mutandis, m iała dla
Kołłontaj, której przypadła tutaj podw ójna rola: ofiary i sprawcy. Rewolucja miała
odm ienić wszystko, obiecywała bowiem zm ianę stosunków własności, które były
podstawą innych ludzkich relacji i związków, w tym zwłaszcza małżeństwa. Kobiety
miały być z niego „wyzwolone”, czyli zwolnione z moralności, a to niezm iennie jest
także rodzajem zniewolenia. W owym czasie jednak nikt nie postrzegał tego w taki
sposób. „Dyktatura proletariatu dokona powszechnego zniszczenia własności prywat­
nej, a to zlikwiduje podstawę męskiej dom inacji oraz ekonomicznych funkcji rodziny.
Kobiety będą wtedy pracowały jak mężczyźni, a pracując, staną się wolne. Organizacje
publiczne wezmą na siebie wszystkie wcześniej domowe obowiązki, w tym także wy­
chowywanie dzieci”7. Małżeństwo będzie instytucją opartą na „seksualnej miłości”,
łączącej obie rów nopraw ne strony tego związku i wolną od wszelkich ograniczeń
za wyjątkiem tych, które małżonkowie sami ustanowią. Kiedy miłość się skończy,
skończy się także małżeństwo. „Jeśli moralne jest tylko małżeństwo oparte na miłości,
to jest nim tylko takie, w którym miłość trwa”8 - napisał Engels.
Ponieważ Engels doprow adził do przetłum aczenia Królowej M ab na p o ­
trzeby rewolucji 1848 roku, tezy, że pow tarzał to za Shelleyem, nie m ożna chyba
uznać za naciąganą. Shelley z kolei przejął ją o d G odw ina, który utrzym ywał, że
PATERSON, N E W JERSEY, 1916 189

małżeństw o jest tylko tak długo ważne, jak długo m ałżonkow ie się kochają. Na
tym polegała now a m oralność, którą Shelley w w yjątkowo brutalny sposób zasto­
sował w praktyce w odniesieniu do swojej żony H arriet. Teraz wszyscy ci, którzy
podobnie postąpili ze swymi w spółm ałżonkam i - M argaret Sanger, Kołłontaj, Ines­
sa A rm and, M ax Eastm an, C laude McKay, Carl Van Vechten - m ogli posłużyć się
nią jako uspraw iedliw ieniem po fakcie i upatryw ać w niej początku nowego świata.
Pod tym względem prym wiedli m arksiści, jako że ich życie upływało na dążeniu
do stw orzenia państw a, w którym wszelkie spory i konflikty zanikną. N ierzadko
owa wizja przyszłości służyła im dla uspraw iedliw ienia własnych teraźniejszych
grzechów - i to była głów na przyczyna, dla której zostali m arksistam i.
Stosunek seksualny pow inien być „osądzany” jako „upraw niony albo n ied o ­
zwolony” na podstaw ie tego, czy „wyrasta ze wzajem nej m iłości, czy też nie”. We
fragm encie, k tóry daje nam niejaki wgląd w życie seksualne autora, Engels pisze:
„Czas trw an ia indyw idualnej m iłości płciowej jest różny u różnych jednostek,
szczególnie u m ężczyzn, i w razie zupełnego w ygaśnięcia m iłości lub w yparcia
jej przez now ą n am iętn ą m iłość rozw ód jest dobrodziejstw em zarów no dla oba
stron, jak i dla społeczeństwa”9. M oralność seksualna w ujęciu socjalistycznym była
projekcją seksualnych praktyk ludzi, którzy tw orzyli teorię socjalizmu. Była też
pochodną winy, jaką odczuw ali z pow odu postępow ania wynikającego z ulegania
owym seksualnym n o rm o m m oralnym . „Rozw ód” w tym przypadku jest błogo­
sław ieństw em dla „społeczeństw a” jedynie z p u n k tu w idzenia kogoś zm ęczonego
seksualnym p artnerem .
Kołłontaj, pod o b n ie jak Engels i Bebel, głosiła pogląd, że kobieta m oże w y­
bierać tylko m iędzy m ałżeństw em a prostytucją, dw iem a postaciam i identycznego
zniewolenia. „Na naszych oczach ognisko dom ow e wygasa we wszystkich klasach
oraz w arstw ach ludności i oczywiście żadne sztuczne środki nie rozniecą jego
przygasającego płom ienia”. W yzwolenie od rod zin y oznaczało podjęcie pracy,
a to było rów noznaczne z pójściem do fabryki. Cała koncepcja rewolucyjnego
„wyzwolenia” zatoczyła koło - przynajm niej w teorii - kiedy Engels oznajm ił,
że „w arunkiem wyzwolenia kobiety jest w prow adzenie na pow rót rodzaju k o ­
biecego do p ro d u k cji społecznej”10. Innym i słowy, w yzw olenie kobiet będzie
możliwe tylko wtedy, kiedy zaczną one pracow ać poza dom em . „Wyzwolenie”
kobiet oznaczało p rzeniesienie korzyści w ynikających z ich pracy, czyli o d e­
branie ich rodzinie, i przekazanie właścicielom fabryk, czyli kapitalistom , albo,
jak w przyp ad k u porew olucyjnej Rosji, państw u. W rezultacie teorie M arksa
i Engelsa dotyczące wyzwolenia kobiet, które Kołłontaj realizowała w praktyce,
nie były niczym więcej, jak form ą kontroli. W ujęciu teoretycznym , koncepcja
przeniesienia korzyści w ynikających z pracy kobiet na inny podm iot niż rodzina,
pojawiła się już w pism ach utopijnych socjalistów, a M arks i Engels tylko ją przejęli.
Teorie te realizow ali w praktyce rosyjscy m arksiści p o d przew odem Lenina, ale,
co paradoksalne, w późnym okresie kapitalizm u czyniły to także am erykańskie
feministki. Kiedy rosyjskie chłopki usłyszały o now ym systemie, który Kołłontaj i jej
ideowi przyjaciele zgotowali im w roku 1918, wcale nie powitały go z entuzjazm em .
190 R O ZD ZIA Ł 8.

Zam iast m anipulacji społecznej i zm ian dokonyw anych w im ię wyzwolenia ko­

biet wolałyby otrzym ać wsparcie w dotychczasow ym sposobie życia, który polegał
na dbaniu o rodzinę. Kołłontaj i jej zw olennicy niew zruszenie jednak stali na sta­
nowisku, że ich najw yższym celem jest zniszczenie rodziny bez względu na to, do
jakich posuw ali się w tym kom prom isów w kwestii skuteczności środków, po które
sięgali, aby to osiągnąć. Dlaczego ta k było, m ożna zrozum ieć dopiero wówczas,
kiedy uw zględni się kontekst podejm ow anych przez nich decyzji dotyczących ich
samych, a także ich rodzin.
Francuzi pow iadają, że ryba psuje się o d głowy. Z chwilą gdy m łoda i p o ­
datna na wpływy przedstaw icielka w ykształconych w arstw społecznych wzięła się
za lekturę M arksa, Engelsa i Bebela, należało się spodziew ać, iż po przeczytaniu
ich dzieł uzna m ałżeństw o za „niewolę”. Nic też dziwnego, że postępow ała zgodnie
z tym , co myślała. Nasze działania w sposób n aturalny w ynikają z intelektualnych
przekonań. Tak jak to było w przypadku M argaret Sanger, kontakt z ideologią
socjalistyczną oznaczał zapoznanie się także z koncepcją wolnej m iłości. W tym
sam ym okresie, w połow ie lat dziewięćdziesiątych XIX wieku, Kołłontaj poprosiła
Sztasowa, swego guw ernera a zarazem m entora, aby w prow adził ją w środow i­
sko rosyjskiego odpo w ied n ik a G reenw ich Village, rew olucyjnego podziem ia,
którego przedstaw iciele widzieli w niej bardziej dyletantkę oraz źródło łatwych
do wyciągnięcia pieniędzy, niż „intelektualistkę”, pisarkę oraz partyjną teoretyczkę,
za jaką chciała uchodzić.
Jak na ironię, osobą, która szanowała ją za jej intelekt, nie byli radykałowie,
lecz jeden z kolegów jej męża. M ożna odnieść wrażenie, że m ąż Kołłontaj traktow ał
jej intelektualne wysiłki z niejaką protekcjonalnością, chociaż najprawdopodobniej
nie była ona większa niż na to zasługiwały. Jednocześnie, kiedy oznajm iła m u, że
chce zostać pisarką, był gotów zaangażować dodatkow ą pom oc dom ow ą, żeby
odciążyć żonę i um ożliw ić jej pełniejsze pośw ięcenie się pracy, która ją pociągała.
Tak więc na pew no nie był bezwzględnie przeciw ny jej intelektualnym aspiracjom.
Zapew ne jed n ak nie był im tak przychylny, jak jego kolega, o którym nic bliższego
nie wiemy, gdyż Kołłontaj nazywa go „M arsjaninem ” i nie podaje jego nazw i­
ska. Przydom ek ten zdaje się świadczyć, że nie był w ybitnie przystojny, wiemy
natom iast, że dobrze orientow ał się w ówczesnych now inkach intelektualnych
i pochlebiał Kołłątaj, że i ona jest z nim i na bieżąco. Podejrzenie, że m iał w tym
ukryty motyw, potw ierdza fakt, że ostatecznie zostali kochankam i, a to skom pli­
kowało życie A leksandry znacznie bardziej niż treść jej lektur, choć socjalistyczne
lekceważenie m ałżeństw a i zasad m oralnych, prezentow ane w czytanych przez nią
książkach z pew nością bezpośrednio przyczyniły się do naw iązania tego rom ansu.
Podobne jak angielscy pisarze epoki w iktoriańskiej, których stałym dylem atem
było dokonanie w yb o ru m iędzy kobietą zm ysłow ą a uduchow ioną, Kołłontaj
m usiała teraz zdecydować, którego z obu m ężczyzn napraw dę darzy miłością;
pragm atycznego inżyniera, będącego jej m ężem i ojcem jej dziecka, ale idącego
na kom prom is z w ładzam i, człowieka dla którego w artością była dyskredytow ana
przez socjalistów instytucja małżeństwa, czy m oże sympatycznego, rewolucyjnego
PATERSON, N E W JERSEY, 1916 191

intelektualistę, który podsycał jej intelektualną próżność, widząc w tym sposób

na wylądow anie z nią w łóżku. Później, starając się opisać i zrozum ieć ów m o ­
m ent, kiedy jej życie znalazło się na rozdrożu, Kołłontaj napisała: „Czy napraw dę
kochałam obu, czy był to lęk przed u tratą m iłości, która zm ieniła się w przyjaźń,
i zarazem obawa, że now a m iłość nie będzie rzeczą trw ałą?”11.
Zam iast dokonać w yboru m iędzy jednym a drugim , Kołłontaj porzuciła obu
i w sierpniu 1898 roku wyjechała z Rosji, aby p o d k ierunkiem profesora H einricha
H erknera studiow ać w Szwajcarii ekonom ię polityczną. „Wtedy w łaśnie św iado­
mie pośw ięciłam życie realizacji rew olucyjnych dążeń ruchu klas pracujących.
Kiedy w roku 1899 w róciłam do Petersburga, w stąpiłam do Socjaldemokratycznej
Partii Robotniczej Rosji”12. Lakoniczna w zm ianka na ten tem a tw jej autobiografii
nie oddaje rzeczywistego stanu em ocjonalnego, w jakim wówczas się znajdowała.
W siadłszy do jadącego do Z urychu pociągu pospiesznego, Kołłontaj, podów czas
m łoda, dw udziestosześcioletnia m atka, zadręczała się myślą, że oto bez uzasad­
nionego pow odu niszczy bardzo dobre m ałżeństw o. Ponadto cierpiała także z tego
powodu, że obawiała się, iż być m oże nigdy więcej nie ujrzy już swego czteroletnie­
go syna. Poczucie w iny i sm utek były tak wielkie, że z najwyższym wysiłkiem na
każdej kolejnej stacji pow strzym yw ała się, żeby nie wysiąść z pociągu. N aturalną
chęć pow rotu do rodziny stłum iła jednak, w m awiając sobie, o czym napisała do
Zoi, przyjaciółki z dzieciństw a, że jest pow ołana do wyższych celów niż tylko m ał­
żeństwo, a studia w Zurychu, który był wtedy M ekką syndykalistycznych radykałów
i rewolucjonistów na emigracji, pom ogą jej owe am bicje realizować. Nie zaprzątała
sobie głowy tym , żeby pow iadom ić m ęża, że na rok wyjeżdża na studia, a fakt, że
tak postąpiła, świadczy, iż wyjazd ten był sposobem na zerw anie m ałżeństw a albo
skutkiem niezdolności do podjęcia decyzji i dokonania w yboru m iędzy dw om a
m ężczyznam i, z któ ry m i wówczas utrzym yw ała kon tak ty seksualne. Z am iast
przyznać, że sytuacja, w której się znalazła, m a seksualne podłoże, w olała ja udra-
matyzować i użyć jako pretekstu uspraw iedliw iającego jej dążenie do odzyskania
„wolności”. „Ja jednak nie byłam tak szczęśliwa, jak on, tęskniłam , żeby być wolną”13.
Zoja w odpow iedzi na jej list zapytała, co A leksandra uważa za wolność, a Kołłontaj
nazw ała wówczas po im ieniu to, co jej najbardziej przeszkadzało: „Nienawidzę
m ałżeństw a. To idiotyczne, bezsensow ne życie. Z ostanę pisarką”14. Fakt, iż jej
m ąż był gotów uczynić wszystko, aby ułatw ić jej pisarską karierę, przeczy tw ier­
dzeniu Kołłontaj, że m ałżeństw o było dla niej w ięzieniem . A leksandra była córką
liberała i żoną człowieka bardzo podobnego pokroju, co jej ojciec. Bez względu
na to, jakie ekonom iczne okoliczności, uw arunkow ania i fakty w ołały o pom stę
do nieba, nie były one w ażniejsze od przyczyn głębszego duchowego kryzysu,
którego dośw iadczała Kołłontaj; jego m o torem było dążenie do „niezależnego
ja”, co w edług św. A ugustyna jest źródłem wszelkiego grzechu, tak dla ludzi, jak
i dla aniołów. M ów im y tutaj o buncie w najbardziej podstaw ow ym znaczeniu,
czyli buncie przeciw ko Bogu oraz naturze stw orzenia. Usprawiedliwiając swoje
postępow anie z roku 1898, Kołłontaj napisała: „Bunt rozgorzał we m nie na nowo.
M usiałam odejść, m usiałam zerw ać z człowiekiem, którego sam a w ybrałam , gdyż
192 RO ZD ZIAŁ 8.

inaczej (takie m iałam podśw iadom e poczucie) wystawię się na niebezpieczeństwo

utraty mojego «ja»... to życie oraz nieustanne studiow anie książek nauczyły mnie,
jaką drogę polityczną m am w ybrać”15.
Ludzka skłonność do dokonyw ania w yboru, aby raczej być nieszczęśliwym
na w łasnych w arunkach, aniżeli szczęśliwym na w arunkach narzuconych przez
Boga, to kw intesencja buntu, k tóry p o d n ió sł przeciw ko N iem u Szatan. „Lepiej
być w ładcą w Piekle, niż służyć w N iebiosach” - głosi sławny wers z Raju utra­
conego Johna M iltona. Takie postępow anie m a daleko idące konsekw encje dla
ludzkiej wolności, a C lem ents szybko to zauważa. Kołłontaj pragnęła wolności
i m iłości, ale chciała je m ieć na własnych w arunkach, to zaś uwięziło ją w sprzecz­
ności zachow ań, albow iem uciekała od związków z ludźm i w objęcia sam otności,
a następnie, aby ją ukoić, oddaw ała się m iłości czysto seksualnej, którą uznawała
za degradującą i zniewalającą; to z kolei zm uszało ją do uciekania od niej w p o ­
szukiw aniu „w olności”, co pon o w n ie kończyło się osam otnieniem . C lem ents
pisze, że K ołłontaj „n ieu stan n ie pow racała do tem atu poszukiw ania ulgi dla
swojej sam otności poprzez związek miłosny, a następnie uciekała od owej przy­
należności w bezow ocnych próbach znalezienia pocieszenia w «kolektywności».
W oparciu o własne, jednostkow e dośw iadczenia form ułow ała w nioski ogólne;
była indyw idualistką niezdolną pogodzić niezależności i zależności, dlatego roz­
w iązania tego dylem atu upatryw ała we w spólnotow ej przyszłości”16.
Stwierdzenie, że Kołłontaj form ułow ała w nioski ogólne w oparciu o własne
dośw iadczenia, to inny sposób opisania projekcji jej w ew nętrznych konfliktów
m oralnych oraz duchow ych i przeniesienia ich na klasę pracującą, która pow inna
być wdzięczna, że poświęca się jej uwagę. Kołłontaj nie była w stanie oskarżyć samej
siebie o niew ierność, oskarżyła zatem m ałżeństwo, zarzucając mu, że jest instytu­
cją opresyjną i wrogą interesom kobiet. W swojej autobiografii napisała: „Kiedy
zostałam m ianow ana rosyjskim przedstaw icielem w Oslo, uśw iadom iłam sobie, że
odniosłam zwycięstwo nie tylko dla samej siebie, ale dla kobiet w ogóle, zwycięstwo
nad ich najgorszym wrogiem , czyli konw encjonalną m oralnością i konserw atyw ­
nym pojm ow aniem m ałżeństw a”17. Ponieważ Kołłontaj zerwała z m ałżeństw em
i m oralnością, były one teraz w edług niej „najgorszym wrogiem ” kobiet.
W 1899 roku K ołłontaj w róciła do Rosji; dow iedziała się wtedy, że jej mąż
znalazł sobie inną kobietę i żąda rozw odu. G dyby wówczas przyjął ją z pow rotem
i pozwolił wrócić do w spólnego dom u, życie A leksandry być może potoczyłoby się
inaczej, jednak odrzucenie przez m ęża utw ierdziło ja tylko w przekonaniu, że m ał­
żeństwo i m oralność są w rogam i kobiet. Rzuciła się więc w wir pracy rewolucyjnej,
aby historia potw ierdziła słuszność obranej przez nią drogi. Badacze tam tego okre­
su dostrzegli, zwłaszcza w kontekście zauroczenia carycy A leksandry Rasputinem ,
który zdaw ałoby się rzucił na nią jakieś zaklęcie, że Mikołaj II w nader przedziw ny
sposób sam przyczynił się do zaistnienia całego ciągu w ydarzeń, zakończonych
jego politycznym upadkiem , później zaś śm iercią. W styczniu 1905 roku tłu m stu
tysięcy chłopów i robotników pom aszerow ał na Pałac Z im ow y w Petersburgu;
ludzie ci nieśli kościelne chorągw ie oraz portrety cara, wierząc, że kiedy tylko zro­
PATERSON, N E W JERSEY, 1916 193

zum ie on ich tru d n e położenie i nędzę, w prow adzi zmiany, których się domagali.
Zam iast tego kozacy strzegący pałacu przypuścili szarżę na tłu m i zaczęli strzelać
do nieuzbrojonych uczestników pochodu. N im dzień się skończył, życie straciło
ponad trzy tysiące ludzi, a Rosja uczyniła kolejny k rok na drodze do rewolucji.
Kołłontaj była tam podczas szarży kozaków i doskonale zapam iętała niedow ie­
rzanie, z jakim chłopi i robotnicy przyjęli atak. W sp o m in a również, że w tam tych
czasach była już dobrze znaną rew olucjonistką.
Być m oże dlatego, że tak d o b rzeją znano, w roku 1908 znowu była zm uszona
uciekać z kraju i udać się na wygnanie, z którego pow róciła dopiero wówczas, kie­
dy rewolucja obaliła carat. W g ru d n iu 1908 roku Kołłontaj - nadal członkini partii
m ienszewików - przekroczyła niem iecką granicę i naw iązała kontakty z tam tej­
szymi rewolucjonistam i. Niemieccy socjaliści w większości wyprzedzali rosyjskich
i odnosiło się to rów nież do ich starań o pozyskiw anie kobiet dla sprawy rewolucji.
SPD, czyli niem iecka partia socjalistyczna, już w roku 1891 zaczęła wydawać gazetę
dla robotnic zatytułow aną „Die Gleichheit”. W N iem czech Kołłontaj poznała Różę
Luksem burg i Karola Liebknechta, przyszłych m ęczenników rewolucji, którzy pod
koniec I w ojny światowej najpierw przez krótki czas stali na czele Niemieckiej
Republiki Rad, później zaś zostali zabici przez wojsko, które, inaczej niż w Rosji,
zam iast udzielić poparcia rewolucji, zw róciło się przeciw niej.
W tym że roku 1908 i rów nież w N iem czech K ołłontaj poznała też Helenę
Stocker, w spółpracow niczkę doktora M agnusa H irschfelda, prekursora seksu­
ologii, k tó ry w 1920 roku założył w Berlinie In stitu t fur M utterschutz. Ruch
kobiecy w N iem czech w yw arł ogrom ne w rażenie na Kołłontaj; w zorując się na
nim pow ołała do życia Żenotdzieł, organizację nazyw aną M inisterstw em Kobiet,
której celem była popraw a w arunków życia kobiet w ZSRR. To jed n ak naraziło
ją na zarzuty, że jest „fem inistką”, czyli osobą, która dobro swej płci przedkłada
nad interesy klasow e i rew olucyjne. Etykietka ta przylgnęła do niej na dobre,
m im o że była zawsze gorliwą orędow niczką spraw y rewolucji, należącą najpierw
do p artii m ienszew ików , a o d 1915 roku członkinią p artii bolszewickiej po d
przyw ództw em Lenina.
Krótko po przyjeździe do Niemiec, Kołłontaj - podówczas uderzająco piękna
trzydziestosześciolatka, która zachowała wyniesiony z dzieciństwa arystokratyczny
gust, a także sposób bycia i wysławiania się - zakochała się w kolejnym rosyjskim
em igrancie. Jej w ybrakiem był ekonom ista P iotr Piotrow icz Maslow. Ich związek
trw ał przez dw a lata. M usiał to być wyjątkowy okres w jej życiu, bo dwanaście lat
później, w roku 1922, kiedy zsyłano ją na dyplom atyczne wygnanie (m iała zostać
am basadorem w Szwecji - przyp. tłum .), a jej plany zm ian obyczajowości seksu­
alnej przeciętnej rosyjskiej rodziny spełzły na niczym i rozwiały się niczym dym,
Kołłontaj napisała powieść, w której opisała ten rom ans, a także ówczesne realia
świata roku 1910. Książka ta, zatytułow ana Wielka miłość była kom pilacją h isto ­
rii jej związku z M aslowem oraz rom ansu Inessy A rm an d z Leninem . A rm and
była o dwa lata m łodsza od Kołłontaj, jej m atka była angielską aktorką, a ojciec
francuskim śpiewakiem operow ym . Po jego śm ierci m atka zabrała Inessę do Rosji,
194 R O ZD ZIA Ł 8.

gdzie pracow ała jako guw ernantka bogatej rodziny A rm andów . Inessa również
chciała zostać guw ernantką, ale zam iast tego wyszła za m ąż za A leksandra, naj­
starszego syna z rodu A rm andów , rodząc m u czwórkę dzieci. Z anim bez reszty
oddała się rewolucji, zdążyła jeszcze urodzić piąte dziecko, ale jego ojcem był naj­
praw dopodobniej W ładim ir, m łodszy brat jej m ęża, który nawiązał z nią związek
już po rozpadzie m ałżeństw a szwagierki. W ład im ir był rów nież rew olucjonistą
i najpraw dopodobniej to właśnie za jego pośrednictw em Inessa nawiązała kontakty
z rew olucyjnym podziem iem . P odobnie jak Kołłontaj, Inessa A rm and rozbiła
swoje szczęśliwe m ałżeństw o, które dało jej czworo dzieci, na skutek zdrady sek­
sualnej, której dopuściła się z m łodszym bratem męża. To on także w prowadzał
ją w tajniki rew olucyjnego radykalizm u.
A rm and, tak sam o jak Kołłontaj uważała o d tąd m ałżeństw o za więzienie,
które - o ile kobiety m ają odzyskać w olność - należy unicestwić. Podobnie jak
ona, własne potrzeby psychiczne projektow ała na chłopki, które pragnęła „wyzwo­
lić” po rewolucji. W przeciw ieństw ie do Kołłontaj nie żyła jednak dostatecznie
długo, aby naocznie przekonać się, jakie były owoce jej starań. W czasie wojny
domowej, która w ybuchła w 1918 roku, przenosiła się z m iasta do m iasta, potem
zachorow ała na cholerę i zm arła w 1920 roku. N a jej pogrzebie był obecny Lenin;
tw arz m iał zasłoniętą szalikiem, aby nie było widać, że płacze. Kołłontaj napisała
Wielką miłość trzy lata po śm ierci A rm and. Lenin już w tedy um ierał, a razem
z nim rewolucyjne oddanie dla spraw y „uskrzydlonego Erosa”, które było cechą
charakterystyczną dla pierw szych lat rewolucji. Książka ta, napisana przez kobie­
tę, która na „w ygnaniu” wyzbyła się złudzeń, jest szczerym opisem wyzwolenia
przeżywanego od w ew nątrz; daje rów nież ciekawy wgląd w psychikę tych, k tó ­
rzy wyzwolili się z m oralności po to tylko, żeby zrozum ieć, iż w rezultacie stali się
niew olnikam i własnych nam iętności.
Bohaterką książki jest Natasza, rew olucjonistka oddana ważnej pracy partyj­
nej, mieszkająca teraz we Francji, gdyż carskie represje po wydarzeniach rewolucji
1905 roku zm usiły ją do wyjazdu z kraju. W spom ina zakończenie swego rom ansu
z szefem partii, Siem ionem Siem ionowiczem . Siemion, podobnie jak Maslow, m a
chorow itą żonę, opiekującą się chorow itym i dziećmi. Pełna życia i energii Natasza
pociąga Siem iona i na jednym z partyjnych spotkań odbywających się poza m ia­
stem dochodzi m iędzy nim i do zbliżenia. Siemion, chociaż pogardza „burżuazyjną
m oralnością”, nie potrafi jed n ak porzucić żony. Po części z pow odu skrupułów,
po części z pow odu w ym ogów życia podporządkow anego każdem u wezwaniu
partii, N atasza i Siem ion zrywają ze sobą. Ją cieszy początkow o pow rót do pracy,
potem jed n ak p opada w m elancholię i sm utek. Siem ion pisze do niej, że chciał­
by wznowić ich rom ans. Uzyskał w łaśnie dostęp do pew nego profesora oraz jego
archiwów w G ’ville na p o łu d n iu Francji, gdzie spędzi całe trzy tygodnie. Pyta,
czy Natasza m ogłaby tam przyjechać. A przy okazji, czy nie zechciałaby zapłacić
za ich w spólny tam pobyt? W ątek wyzyskiwania kobiety przewija się od samego
początku książki, a Kołłontaj niewiele czyni, aby to ukryć. Siem ion Siemionowicz
jest typow ym radykalnym intelektualistą, k tó ry w ykorzystuje towarzyszy nie
PATERSON, N E W JERSEY, 1916 195

tylko finansowo, ale także seksualnie, a swoje postępow anie usprawiedliwia o d ­

woływaniem się do spraw y rewolucji. Rewolucja jako cel uzasadnia posługiw anie
się w szelkim i dostępnym i środkam i, naw et najbardziej niegodną m anipulacją
i wyzyskiem. N atasza jest w pełni tego św iadom a, ale do tego stopnia uw ikła­
na w sieć najrozmaitszych uw arunkow ań, że nie potrafi się tem u przeciwstawić. Jest
po d atna na w ykorzystanie właśnie dlatego, że odrzuciła m oralność, widząc w niej
burżuazyjny wymysł, który m iał służyć jej zniew oleniu, rychło jednak zauważa,
że rzekom e „wyzwolenie” niczym się od niego nie różni.
Natasza ostatecznie naraża na szw ank swoją pracę i pożycza pieniądze, aby
sfinansować ich rendez vous, lecz kiedy wreszcie spotyka się z Siemionem we wska­
zanym przez niego m ieście, z rozgoryczeniem orientuje się, że jest on zim ny
i wyrachowany, a w m iłości fizycznej brutalny. W spom nienie daw nych dobrych
chwil zostaje zburzone przez prym ityw izm seksualnej żądzy Siemiona, który nie
czeka nawet, aż N atasza zdejm ie kapelusz i wyjm ie przytrzym ujące go szpilki:

Z an im N atasza uporała się ze zdjęciem kapelusza, leżała ju ż w poprzek po d w ó j­

nego łóżka. C zuła się niezręcznie i niew ygodnie. Spoczyw ała p o d nim , czuła na
tw arzy jego gorący oddech, kapelusz ciągnął ją za włosy, szpilki w bijały się w głowę
i w tedy nagle kolejny raz, z przerażeniem uśw iadom iła sobie, że on jest jej całko­
w icie obcy. N iezw ykła i p rzem o żn a radość, któ ra uskrzydlała ją podczas p odróży
tutaj, rozpadła się na setki kawałeczków, zm iażdżona nieokrzesanym i i b rutalnie
gw ałtow nym i uściskam i S iem iona1“.

Siem ion po zaspokojeniu żądzy zasypia, a Natasza leży bezsennie i zastana­

wia się, dlaczego do niego przyjechała. W yzwoliwszy się od kierow ania się gło­
sem rozsądku w spraw ach n atu ry seksualnej, zaczyna zauważać, że motywacje jej
postępow ania stają się dla niej zagadką. Nie rozum ie już, dlaczego robi to, co robi.
Siedzi obok śpiącego Siem iona i m ówi sobie:

I pom yśleć, że to dla niego zostaw iłam pracę, w p ad łam w p otężne długi, ga­
n iałam to tu, to tam , żeby tylko zorganizow ać tę p o d ró ż, traciłam głowę z radości,
a po chwili byłam w ręcz chora z n iepokoju - i pom yśleć tylko, że to on d ał coś, po
co w arto żyć, w ierzyć i niecierpliw ie czek ać... Ależ ja byłam głupia, jakaż głupia!19

Natasza uśw iadam ia sobie, że m ężczyźni i kobiety nie znajdują wspólnego

języka. O n chce spać, a ona pragnie rozmawiać. O n nie jest zainteresowany jej k o n ­
cepcjami. Zrozumiawszy, że „jego zainteresowanie nią m iało prym ityw nie seksual­
ny charakter”, zastanaw ia się, dlaczego w ogóle do niego przyjechała. N a to pytanie
nie udziela jed n a k odpow iedzi, gdyż postaw iłaby ona p o d znakiem zapytania całe
jej życie. N atasza zostaw ia pracę i zaciąga potężne długi, żeby zaspokoić własne
pożądanie, a postępując w ten sposób, czyni je sw oim panem . Innym i słowy, jej
„wyzwolenie” staje się rodzajem niewoli. Pow odujące nią nam iętności sprawiają,
że posuw a się do rzeczy, które sam a uznaje za upokarzające, ale nie potrafi się im
przeciwstawić bez w zględu na to, do jakiego prow adzą ją poniżenia. Stopniowo
196 R O ZD ZIA Ł 8.

zaczyna świtać jej myśl, że wolność, której żarliwie pożądała, jest w istocie w ię­
zieniem. Kiedy dla N ataszy stało się jasne, że jest dla Siem iona tylko narzędziem
seksualnego zaspokojenia w czasie wolnym od zajęć z profesorem , „pobyt N ata­
szy w G’ville gw ałtow nie nabrał charakteru dobrow olnego uwięzienia”20.
Kołłontaj natyka się tutaj na rzecz stanow iącą sedno seksualnego wyzwole­
nia jako form y kontroli; chodzi o „dobrow olne uw ięzienie”. Ponieważ dla rew o­
lucjonisty wola jest ważniejsza niż rozum , a dla m arksistów i nietzscheanistów
ostatecznie stanow i ona jego istotę, rew olucjonista nie um ie dostrzec, iż z w ła­
snej woli zostaje zniewolony, a dzieje się tak, dlatego że nie potrafi zauważyć,
jaką rolę odryw ają w tym zniew oleniu jego własne nam iętności. R ew olucjoni­
sta w idzi wyłącznie w łasne nam iętności, a poniew aż myśli jedynie o tym , jak je
zaspokajać, dyskredytując m oralność jako „burżuazyjny” wymysł, jest ślepy na to,
że one go zniewalają. Kiedy N atasza czyni Siem ionow i w yrzuty z pow odu jego
egoizmu, on odpow iada pytaniem : „Powiedz mi, czy ja kiedykolwiek zm uszałem
cię do zrobienia czegoś, czego zrobić nie chciałaś?”21. W idać tu, że Siemion steruje
Nataszą, m anipulując jej nam iętnościam i. W rezultacie m anipulacja ta pozostaje
niew idoczna, u kryta w cieniu w yborów dokonyw anych przez Nataszę. Jej zaś, w y­
chowanej na socjalistycznej literaturze, brakuje psychologicznej wiedzy, która
pozw ala wyjaśnić, dlaczego nam iętność zaspokajana bez kontroli rozum u, czyli,
m ówiąc inaczej, bez zw racania uwagi na nakazy m oralności, ostatecznie prowadzi
do zniewolenia. Natasza, w przekonaniu, że wola jest najważniejsza, nie rozum ie,
że Siemion, m anipulując jej nam iętnościam i, podporządkow uje sobie jej wolę. Sie­
m ion mówi: chcę tylko „całkowitej rów ności m iędzy nam i”. O dw ołanie się do reto­
ryki rewolucyjnej w ytrąca Nataszy wszelkie argum enty; stoi jak oniem iała i potrafi
jedynie odpowiedzieć: „Nie ciągnijm y tego teraz. Przypuszczam , że m asz rację”22.
Jak widzimy, jest całkowicie bezbronna wobec m anipulow ania jej nam iętnościa­
mi, poniew aż całkowicie i bez zastrzeżeń zaakceptow ała rewolucyjną retorykę
dotyczącą w olności i rów ności - dw óch elem entów rewolucyjnej triady, którą
kom uniści przejęli w spadku po rewolucji francuskiej. Rozum i rozsądek Nataszy
przyćm iła rewolucyjna ideologia, niebędąca niczym więcej, jak tylko racjonalizacją
pożądania i pragnień. Podporządkow ując je tem u, dała się schwytać w pułapkę
i stała się obiektem seksualnego i finansowego wykorzystywania, czego w związku
m ałżeńskim nigdy by nie zaakceptowała.
N iezd o ln a uciec o d tego, co nazyw a te ra z „śm iesznym , zniew olonym
istn ien iem ”23, zgadza się je d n a k n a kolejną schadzkę w innym m ieście i wydaje
n a to jeszcze więcej pieniędzy, k tó ry ch nie posiad a. W d ro d ze na to spotkanie,
na stacji kolejowej spotyka nieznajom ego, k tó ry w ypow iada opinie, jakich sam a
N atasza nie byłaby w stanie w ypow iedzieć; m ów i m ianow icie, że „wyzwolenie”
seksualne o g ranicza jed n o stk ę bardziej niż m ałżeństw o. Czekając n a przyjazd
Siem iona, w daje się w rozm ow ę z w ysokim m ężczyzną z niew ielką, krótko
przyciętą kw adratow ą b ro d ą i ciem nym i oczym a o energicznym spojrzeniu, k tó ­
ry w ydaje się jej „najsym patyczniejszy”. M ężczyzna zaczyna opow iadać o swojej
m atce, k tó ra jedzie tym sam ym pociągiem , co Siem ion, później stw ierdza, że
PATERSON, N E W JERSEY, 1916 197

jedyną m iłością, jego zdaniem zasługującą na szacunek, jest m iłość m atki do

dziecka, „poniew aż o n a jed y n a jest b ezinteresow na”. W ysoki nieznajom y m ów i
także to, czego N atasza naw et p rzed sam ą sobą nie jest w stanie przyznać:
„M oim zdan iem zw iązek p o zam ałżeński n arzu ca n am o wiele cięższe kajdany
niż praw nie zalegalizow ane m ałżeństw o”24. „Ludzi n ad al w iążą ze sobą te sam e
kajdany em ocji, czyż nie?”2'.
Natasza zam iast, jak m ożna by tego oczekiwać, wdawać się w tyradę u d o ­
wadniającą, że stosunki m iędzyludzkie dzięki rewolucji i zniesieniu własności
zostaną udoskonalone w bliżej nieokreślonej przyszłości, zgadza się z tym , co
mówi nieznajom y: „Natasza rów nie poryw czo przed tym całkowicie jej obcym
człowiekiem, zaczęła wyrzucać z siebie wszystko, co przem yślała i co w ycierpia­
ła w ciągu m inionych m iesięcy”26.
W ostatecznej rozmowie, do której dochodzi m iędzy kochankam i, Siemion
ucisza wym ów ki Nataszy, pytając ją, czy kiedykolw iek zm uszał ją do robienia
czegoś, czego ona nie chciała. O n a nie wie, co odpow iedzieć, gdyż nie pozwala jej
na to fakt, że życie, które prow adzi, opiera się na spontanicznym folgowaniu w ła­
snym pożądaniom i nam iętnościom . Tak rozum iana w olność jest zniewoleniem .
Natasza intuicyjnie to rozum ie, ale nie potrafi tego w yartykułow ać, poniew aż
takiem u sądowi przeczy jej św iatopogląd i życie. Postanaw ia zatem się nie odzy­
wać, chociaż „wiedziała, że zachowując m ilczenie, uzależnia własne zniewolenie
od cudzych nastrojów ”27.
Jedyne, na co potrafi zdobyć się w tej sytuacji, to powiedzieć sobie, że osta­
tecznie m iłość nie jest aż tak w ażną rzeczą.
„Wielka m iłość, która przez wszystkie te lata w prawiała w bicie jej serce,
i o której myślała, że nigdy nie osłabnie, zniknęła na zawsze. U m arła, rozwiała
się i nic, żadna czułość, żadne m odlitwy, a nawet zrozum ienie, nie m ogło już jej
obudzić na pow rót. Było na to za późno”. Pozostaw ała jej jednak jeszcze „praca”.
„Teraz duszą i ciałem oddała się pracy”2*.
Jak pisze autorka jej biografii, „K ołłontaj wiele lat później pow iedziała,
że w M aslowie pociągał ją jego intelekt, a seksualny pociąg do niego wynikał
z potrzeby duchow ej bliskości z podziw ianym przez nią tow arzyszem . M iała
poczucie, że zainteresow anie M aslowa jej osobą m iało tylko seksualny charakter;
kiedy zaspokoił fizyczne pożądanie, przestał zwracać uwagę na jej potrzebę bycia
z nim . O dtąd nie traktow ał jej rów nież jako intelektualnie równego m u partnera;
o ekonom ii zam iast z nią, w olał rozpraw iać z kolegam i”29.
W artykułach zatytułowanych Moralność seksualna a walka klas oraz Na stary
temat, które napisała mniej więcej w tym samym czasie, kiedy zerwała z Maslowem,
Kołłontaj piętnuje m iłość erotyczną, widząc w niej genezę niższości kobiety, i czyni
to z taką sam ą gw ałtow nością, z jaką wcześniej atakow ała burżuazyjną instytucję
małżeństwa. Z anim w połowie lat dw udziestych XX wieku przystąpiła do pisania
swojej autobiografii, jej ataki na m iłość jako przyczynę zniew olenia kobiety uległy
pew nem u złagodzeniu, ale gorycz, którą pozostaw iły w niej jej kolejne rom anse,
jest nadal w yraźnie wyczuwalna:
198 RO Z D Z IA Ł 8.

N adal znajduję czas dla intym nych dośw iadczeń, u niesień i radości miłości.
Niestety, tak! M ów ię niestety, gdyż zazwyczaj pociągają one za sobą nazbyt wiele
starań, rozczarow ań i bólu, oraz dlatego, że n a p ró żn o traci się n a nie zbyt w ie­
le energii. Jednak niezm ien n ie rozstrzygało o tym pragnienie, aby być p o znanym
i zro zum ianym przez m ężczyznę aż po najgłębsze, najbardziej skryte zakam arki
duszy, aby uznał we m n ie uparcie zdążającą do swego celu ludzką istotę. Pow ta­
rzające się rozczarow anie przychodziło je d n a k aż nazbyt szybko, b o m ój przyja­
ciel w idział we m nie jedynie kobiecość, z której chciał uform ow ać uległy rezonator
dla w łasnego ego. Pow tarzało się to do tego sto p n ia stale i niezm iennie, że zm uszo­
n a byłam zerw ać te kajdany i czyniłam to z bólem w sercu, ale pow odow ana w łasną,
nieskrępow aną wolą. Później zostaw ałam sam a, ale im większe w ym agania staw ia­
ło przede m n ą życie, im bardziej odpow iedzialna czekała m n ie praca, ty m w ięk­
sza rosła we m nie tęsknota, aby otaczała m n ie m iłość, ciepło, zrozum ienie30.

M am y tu jak w idać do czynienia z klasycznym przypadkiem błędnego koła.

Zycie pozbaw ionej korzeni, niezam ężnej kosm opolitki n ieuchronnie wyw oływa­
ło w niej poczucie osam otnienia, ono z kolei skłaniało ja do naw iązania rom ansu,
który po skonsum ow aniu stawał się źródłem tym większej alienacji, a reakcją
na nią było pragnienie zerw ania m iłosnych więzów i pośw ięcenie się pracy, co
czyniło ją jeszcze bardziej sam otną. Nowa kobieta A leksandry Kołłontaj jest nie­
wolnicą własnych nam iętności, a zniew olenie to jest tym pełniejsze, że nie potrafi
ona rozpoznać jego źródła, woli natom iast obw iniać za to „niewolę” m ałżeństwa,
„burżuazyjną m oralność” oraz istniejący porządek społeczny. Tym, z czego zre­
zygnować nie chce, jest zaspokajanie seksualnych nam iętności:

Kiedy jed n ak ogarn ia ją fala nam iętności, nie o d rzu ca olśniew ającego u śm ie­
chu życia, nie daje u p u stu hipokryzji i nie okryw a się w ytartym płaszczem kobiecej
cnotliw ości. Nie, w yciąga rękę do w ybranka i odch o d zi n a kilka tygodni, żeby pić
z czary m iłosnych radości i zaspokajać się, nie bacząc, jak jest głęboka. K iedy czara
zostaje opróżniona, o d rz u c a ją bez żalu i bez goryczy. I znów do p racy 11.

Kołłontaj, jako w zorcow a now a kobieta, zryw a ro m an s i szuka pociesze­

nia w pracy rew olucyjnej, co oznacza uspraw iedliw ianie w łasnych postępków
i działanie n a rzecz stw orzenia świata, będącego odzw ierciedleniem jej dośw iad­
czenia. Praca staje się sposobem na u p o ran ie się z p o czuciem w iny - dokładnie
tak sam o, ja k wtedy, kiedy porzu ciła m ęża i syna. N a czym je d n ak w istocie
polega owa praca, czyli działalność intelektualna, w k tó rą się w tym kontekście
zaangażowała? O tóż jest ona tylko uspraw iedliw ianiem dokonanych przez nią
błędnych w yborów i p rzekonyw aniem innych, aby i oni je zaakceptow ali. Tak
jak m iłość zostaje o d a rta ze swojego znaczenia poprzez pozbaw ienie jej o p ar­
cia w m oralności, ta k traci je rów nież i praca, poniew aż nie m a żadnego zw iązku
z praw dą. U k oronow aniem projekcji osobistych p o żąd ań i pragnień, k tórą stała
się praca, była w jej oczach rew olucja. Rychło m iało się okazać, że jeśli o d p o ­
w iednia liczba ludzi, kierując się p rag n ien iem zaspokojenia swoich zachcianek
PATERSON, N E W JERSEY, 1916 199

i pragnień, czynnie uczestniczy w p odw ażaniu m oralnego porządku, w końcu

dochodzi do rewolucji.
28 lutego 1917 roku A leksandra Kollontaj po całym dniu głoszenia rew o­
lucji norw eskim m ieszkańcom C hristianii (obecnie Oslo) w racała pociągiem do
dom u, w pew nej chwili podniosła w zrok i zauważyła w gazecie nagłówek, który
głosił, że w Rosji nareszcie w ybuchła rewolucja. Ponieważ pociąg zdążył już o d ­
jechać ze stacji, nie m ogła kupić gazety. N ajspokojniej jak potrafiła, pochyliła się
zatem ku współpasażerow i i pow iedziała: „Czy kiedy pan skończy czytać, m ógłby
m i pan udostępnić gazetę? Jestem Rosjanką i te inform acje oczywiście bardzo
m nie interesują”. 2 m arca dow iedziała się od jednego z norw eskich kolegów, że
car abdykował; po zaim prow izow anej naprędce uroczystości, podczas której wy-
ściskała się z partyjnym i towarzyszam i, Kołłontaj po dziewięciu latach pobytu
na w ygnaniu postanow iła w rócić do Rosji. Jej m arzenie o rewolucji w końcu się
ziściło. Na granicy fińskiej pow itano ją jak wyzwolicielkę. A leksandra szybko stała
się uczestniczką debat, dyskusji i sporów pośw ięconych novus ordo seculorum.
W czasie wojny Kołłontaj, jeżdżąc po Skandynawii z odczytam i, poznała
kolejnego rosyjskiego rew olucjonistę, niejakiego A leksandra Szliapnikowa, czło­
wieka wywodzącego się z proletariatu i sporo od niej młodszego. Nawiązali romans.
To w łaśnie Szliapnikow przedstaw ił A leksandrę Leninowi, a ten z kolei przekonał
ją, aby wstąpiła do partii bolszewików. Był rad z pozyskania osoby o takich kw a­
lifikacjach językowych, tym bardziej że on sam , m im o że wiele lat spędził na w y­
gnaniu, nie opanow ał chyba żadnego obcego języka. Z anim Kołłontaj przyjechała
do Rosji po pierwszej rewolucji 1917 roku, ze szkodą dla niej samej wyprzedziła ją
fama wyzwolonej seksualnie damy. Piritim Sorokin, antyrewolucyjnie nastawiony
socjolog z H arvardu, starł się z Kołłontaj w dyskusji i praw dopodobnie dlatego, że
ją przegrał, opisał A leksandrę słowam i naw iązującym i do reputacji, którą wcze­
śniej zyskała sobie za sprawą „wyzwolonego” życia seksualnego, jakie prowadziła:

Co zaś się tyczy tej kobiety, oczywiste jest, że jej rewolucyjny entuzjazm to tylko
zaspokajanie seksualnej nim fom anii [sic/]. Kołłontaj, m im o że m iała wielu „m ężów ”
- najpierw była żona generała, a później m etresą tuzina mężczyzn - nadal jest n ie­
zaspokojona. Poszukuje now ych form seksualnego sadyzm u. Chciałbym , żeby p rze­
badał ją Freud oraz inni psychiatrzy. Byłaby dla nich zaiste rzadkim przypadkiem 32.

Bolszewicy mieli już dosyć sporów i w październiku 1917 postanow ili siłą
przejąć władzę. Po nocnej naradzie, w odpow iedzi na próbę zam knięcia przez
Kiereńskiego ich gazety, zaplanowali przejąć kom unikację i transport w Piotrogro-
dzie. W książce Dziesięć dni, które wstrząsnęły światem John Reed opisuje tam to
spotkanie, kiedy na jego zakończenie Kołłontaj w spólnie z innym i, połykając łzy,
odśpiew ała M iędzynarodówkę, a „potężny śpiew huczał w sali, w yrw ał się przez
drzw i i okna i ulatyw ał ku spokojnem u niebu”4. Kołłontaj pow iedziała później,
że bolszewickich konspiratorów było tak niewielu, że wszyscy zmieściliby się na

* John Reed, Dziesięć dni, które wstrząsnęły światem, tłum. W. Groszcz, Warszawa 1956, s. 74.
200 RO Z D Z IA Ł 8.

jednej kanapie, m im o tego jed n ak udało im się przejąć władzę, a kiedy to się stało,
przystąpili do przebudow y rosyjskiego społeczeństwa.
28 października Lenin m ianow ał Kołłontaj kom isarzem ludow ym ds. spo­
łecznych. Ponieważ nie potrafiła naw et przekonać odźw iernego, żeby ją wpuścił
do budynku, nom inacja ta przyniosła m izerne bezpośrednie efekty, co jednak
zm ieniło się, kiedy bolszewicy zdecydow anie um ocnili się u władzy. W grudniu
1917 roku bolszewicy zalegalizowali rozwody. Kołłontaj stopniow o zaczęła przej­
m ować ster urzędu spraw społecznych. Kiedy jego wcześniejsi pracow nicy odeszli,
zabierając przy tym klucze do sejfu, zagroziła im, że jeśli ich nie oddadzą, wtrąci
ich do więzienia. Jako że głów nym źródłem przychodów urzędu był m onopol na
produkcję kart do gry, A leksandra podwyższyła cenę tuzina talii z trzydziestu do
trzystu sześćdziesięciu rubli, a poniew aż w kraju kwitł hazard, pieniądze zaczęły
napływać szerokim strum ieniem ; kiedy zaś to się stało, rozpoczęła w prow adza­
nie reform dotyczących pracy dzieci, urlopów m acierzyńskich i opieki zdrowotnej.
19 g rudnia 1917 roku, tego sam ego dnia, w którym bolszewicy zalegalizowa­
li rozwody, Kołłontaj oznajm iła, że jej kom isariat zajmie się reorganizacją dom ów
dziecka; w w yniku rewolucji i w ojny dom owej w Rosji było podów czas siedem
m ilionów bezdom nych dzieci33.
W styczniu 1918 Kołłontaj nakazała, aby szpitale położnicze świadczyły
bezpłatne usługi wszystkim bez wyjątku kobietom . Ponieważ w kraju było wówczas
m nóstw o rannych i kalekich żołnierzy, podjęła sam odzielne postanow ienie o prze­
jęciu klasztoru A leksandra Newskiego i przekształceniu go w szpital dla weteranów.
Decyzja ta była pow ażnym incydentem w stosunkach m iędzy państw em a Kościo­
łem i Lenin skarcił Kołłontaj, mówiąc, że zbytnio się pospieszyła. W ódz rewolucji
zam ierzał skonfiskować kościelną własność, ale jeszcze nie wtedy i nie w taki
sposób. W ydarzenie to spowodowało, że jej stosunki z Leninem stały się dosyć
napięte. Pod wieloma względami Kołłontaj okazała się bardziej lewicowa od samego
Lenina, który zawsze, dążąc do osiągnięcia jakichś rewolucyjnych celów, czynił
to nader pragm atycznie. N a początku lat dwudziestych, kiedy zapoczątkował NEP
(Nową Politykę Ekonom iczną), zgodnie z którą państw o dopuszczało ograniczone
istnienie w łasności pryw atnej oraz sw obody dla przedsiębiorców, A leksandra
kolejny raz przeciw staw iła m u się na gruncie ideologicznym . Była także innego
zdania niż on w kwestii relacji m iędzy związkam i zaw odow ym i a partią; ściągnęła
tym sam ym na siebie wrogość Lenina i de facto została odsunięta od uczestnic­
twa w życiu partyjnym .
Jej działania zyskały A leksandrze opinię osoby nierozważnej i lekkomyślnej,
dodatkow o u m ocnił ją rom ans, który nawiązała z siedem naście lat od niej m ło d ­
szym m arynarzem , Pawłem D ybenką. D ybenko pochodził z rodziny chłopskiej,
urodził się w 1889 roku na U krainie. W 1911 w cielono go do m arynarki, a rok
później w stąpił do partii bolszewików. W roku 1917, według słów Johna Reeda był
„olbrzym im , brodatym m arynarzem ze spokojną twarzą”34; poznał Kołłontaj w io­
sną, kiedy przyjechał do H elsingfors, aby rozbudzać rew olucyjną św iadom ość
tam tejszych m arynarzy. O pisując niespokojne lato 1917 roku, napisała; „Nasze
PATERSON, N E W JERSEY, 1916 201

spotkania były zawsze przesycone radością, a rozstania bolesne, pełne emocji,

łamiące nam serca. W łaśnie owa intensyw ność odczuw ania, um iejętność pełnego,
żarliwego i silnego przeżyw ania życia bardzo pociągały m nie w Pawle”35.
Jeżeli m ięlibyśm y się pokusić o podanie przykładu „uskrzydlonego Erosa”,
byłby nim związek Kołłontaj z D ybenką. Z rodzony p ośród rewolucyjnych n a ­
m iętności, towarzyszył biegowi historycznych w ydarzeń przez kolejne pięć lat,
zanim w ypalił się, kiedy Kołłontaj w ysłano na „dyplom atyczne w ygnanie” do
Norwegii. W listopadzie 1917 roku dosłow nie wszyscy członkowie przyw ódz­
twa wiedzieli już, że A leksandra i Paweł są kochankam i. Trocki zganił wtedy Sta­
lina za podsłuchiw anie ich rozm ów telefonicznych i szydercze relacjonow anie ich
członkom partii. Być może to partyjna plotka, chłopskie pochodzenie D ybenki lub
entuzjazm dla nowej władzy spowodowały, że m arynarz postanow ił, że on i Koł­
łontaj pow inni jako pierwsi zarejestrow ać swoje m ałżeństw o zgodnie z zasadam i
now ych przepisów o zaw ieraniu zw iązków m ałżeńskich, n ad opracow aniem
których pracow ała też A leksandra. Kołłontaj m iała do jego propozycji am biw a­
lentny stosunek i najw idoczniej radziła się w tej sprawie Zoi, swojej przyjaciółki
z dzieciństw a, której odpow iedź sform ułow ana została językiem typow ym dla
seksualnych rewolucjonistek: „Czy napraw dę ze w zględu na niego chcesz zwinąć
naszą flagę wolności? Ty, która całe swoje życie zawsze walczyłaś przeciwko znie­
woleniu, jakie niesie ze sobą m ałżeństw o, które n ieuchronnie staje w konflikcie
z naszą pracą i naszym i osiągnięciam i”3'’.
W brew ostrzeżeniom Zoi, Kołłontaj i D ybenko zarejestrowali swój związek,
a m ałżeństw o to wywołało sensację naw et w tam tych, rewolucyjnych czasach,
głównie z pow odu różnicy wieku i pochodzenia dzielących Kołłontaj i jej znacznie
m łodszego m ęża, który wyw odził się z w arstw y chłopskiej. A lbert Rhys W illiams
napisał w „New York Evening Post”: „byliśmy zdum ieni, kiedy pew nego ranka
okazało się, że niestała Kołłontaj poślubiła m arynarza D ybenkę”37. M ałżeństwo
to dało także pow ód do pogłosek, że Kołłontaj jest seksualnie nienasycona, a jej
apetyty w tej m ierze m ogą zaspokoić jedynie liczni kochankow ie wywodzący się
z m łodszych, pełniejszych w igoru klas niższych. Z eth H oeglund, który w spółpra­
cował z Kołłontaj w Skandynawii podczas wojny, w czasie kiedy m iała rom ans
z Szliapnikowem, powiedział, że siedem nastoletnia różnica wieku m iędzy m ałżon­
kam i wywołała „sensację”. Louise Bryant, kochanka Johna Reeda, napisała, że wielu
bolszewików „niechętnym okiem patrzyło na zauroczenie Kołłontaj D ybenką
[sic/] ”38. Fakt, że zawarcie przez nich m ałżeństw a przyciągnęło aż taką uwagę,
sam w sobie jest bardzo znaczący, gdyż w tam tym historycznym dla Rosji okresie
było wiele znacznie ważniejszych spraw, na którym i w arto się było zastanawiać.
O dkąd w iosną 1917 roku Kaiser w zaplom bow anych w agonach odesłał Le­
nina i jego bolszewickich towarzyszy do Rosji, niczym polityczne w irusy mające
podkopać rosyjski wysiłek wojenny, Rosjanie zaczęli podejrzew ać, że bolszewicy
są obcym i agentam i, którym bardziej niż na osiągnięciu pokoju zależy na osła­
bieniu Rosji, albo też dążą do osłabienia kraju poprzez zawarcie pokoju za wszel­
ką cenę. Kiedy w m aju 1918 roku Lenin zgodził się zaakceptować wyjątkowo
202 R O ZD ZIA Ł 8.

niekorzystne, wręcz zgubne dla kraju w arunki trak tatu z Brześcia-Litowska, który
kończył udział Rosji w I wojnie światowej, potw ierdziły się najgorsze podejrze­
nia rosyjskich patriotów , a w kraju w ybuchła w ojna dom ow a, która m ogła na
zawsze zmieść bolszew ików z kart historii. D ybenko, zam iast czekać na uzyskanie
zezwolenia, w yjechał z M oskwy na rodzinną U krainę i tam zorganizow ał własne
oddziały, które z niejakim pow odzeniem walczyły z w ojskam i „białych” w spiera­
nym i przez rządy Anglii i Francji.
Latem 1918 roku D ybenkę aresztow ano jako dezertera i zam knięto w w ię­
zieniu. Tylko dzięki usilnym staraniom Kołłontaj został zwolniony za kaucją, ale
to, jak się okazało, jeszcze pogorszyło sprawę, gdyż zam iast stawić się na rozpra­
wie w sądzie, D ybenko i Kołłontaj wyjechali do Piotrogrodu, żeby odw iedzić syna
Aleksandry. Przyw ódcy partyjni byli wściekli i chcieli, żeby D ybenkę rozstrzelać;
Lenin m iał jednak powiedzieć, że najodpowiedniejszą karą będzie skazanie Kołłon­
taj i D ybenki na pięć lat wspólnego pożycia. W ykazał się przy tym wręcz proroczą
zdolnością przewidywania. W łaśnie ów incydent najpraw dopodobniej był źródłem
plotki głoszącej, że Aleksandrę i Pawła łączyła tak żarliwa namiętność, że podczas re­
wolucji październikowej wyjechali na Krym, żeby spędzić tam miesiąc miodowy.
W rzeczyw istości, w tam ty m burzliw ym okresie historii Rosji spotykali
się tylko sporadycznie. Po części m ożna to w ytłum aczyć społecznym chaosem ,
który wywołała w ojna dom ow a, ale istniały rów nież głębsze tego przyczyny. O ka­
zało się, że D ybenko i Kołłontaj nie potrafią żyć w spólnie na stałe. „Uskrzydlony
Eros”, m iłość „w biegu”, nie była tylko koniecznością w ym uszoną realiam i toczącej
się w Rosji wojny dom owej, ale jedynym sposobem , aby ich związek utrzym ał się
tak długo, jak trwał. Biorąc pod uwagę założenia, na których Bebel, M arks i Engels
oparli swoją koncepcję „prawdziwie m oralnych” relacji m iędzy kobietam i i m ęż­
czyznami, dla osób przekonanych, że now a era oznaczać będzie pow stanie nowej
m oralności, rew olucja wiązała się z niem ałym brzem ieniem psychicznym . Teraz,
kiedy w łasność została zniesiona, nie było już w ym ów ki dla m iłosnych porażek.
Rom ans z D ybenką udow odnił jed n ak coś wręcz przeciwnego. W im większym
stopniu nam iętności uw alniały się o d ograniczeń burżuazyjnej m oralności, im
bardziej zyskiwały n a znaczeniu, tym trudniejsze stawały się związki i relacje
m iędzy „w yzw olonym i” obojga płci. W roku 1918, kiedy A leksandra wyszła
za D ybenkę, stało się jasne, że rew olucja nie rozw iązuje problem ów związanych
z obustronnym i relacjam i kobiet i mężczyzn. Co więcej, pogarszała je.
M niej więcej w tym sam ym czasie, kiedy uw ikłała się w rom ans z D ybenką,
Kołłontaj napisała: „Nowa kobieta, kiedy kocha, nie potrzebuje wyłączności na
posiadanie [mężczyzny]”39. O kazało się, że łatwiej to było pow iedzieć niż realizo­
wać w praktyce; kiedy Kołłontaj przyjechała do Odessy, okazało się, że D ybenko
zam ieszkał z dziew iętnastoletnią sierotą.

N ow oczesna kobieta potrafi w ybaczyć wiele z tego, z czym kobiecie z p rzeszło­

ści bardzo tru d n o byłoby się pogodzić: choćby n iezdolność m ęża do zapew nienia
jej m aterialnego utrzym ania, b ra k zainteresow ania, a naw et niew ierność, nigdy
PATERSON, N E W JERSEY, 1916 203

jed n ak nie zap om ina ani nie wybacza b rak u poszanow ania dla jej duchow ego „ego”
oraz uczuć40.

Gdyby w spom niana wyżej zdrada Dybenki była z jego strony odosobnionym
przypadkiem , K ołłontaj zapew ne przeszłaby n a d n ią do p o rządku dziennego,
tłum acząc ją sobie okolicznościam i i realiam i, które narzucała tocząca się w R o­
sji w ojna dom ow a. D ybenko jed n ak zdradzał ją stale, w sposób nieom al już n ało ­
gowy i nie dbał naw et o zachow anie pozorów - kiedy m ieszkał u Kołłontaj, sypiał
z jej sekretarką. W obliczu ta k św iadom ego i zam ierzonego afrontu uczynionego
ich m iłości, Kołłontaj m ogła jedynie robić dobrą m inę do złej gry i konieczność
przedstaw ić jako zasługę. Stwierdziła, że w ierność nie m a żadnego znaczenia, a je ­
dynym, co napraw dę się liczy, jest zachowanie „niezależnego ja”, co, jak pamiętamy,
było uspraw iedliw ieniem zerw ania przez nią pierwszego m ałżeństw a i rozpoczęcia
działalności rewolucyjnej w połow ie lat dziew ięćdziesiątych XIX wieku. W ypo­
wiadając się niejako w im ieniu „nowej kobiety”, napisała:

D la kobiety przeszłości niew ierność bądź u tra ta ukochanego były najw iększą
m ożliw ą katastrofą, zarów no w w yobraźni, jak i w rzeczywistości. Jednak dla b o h a ­
terki naszych czasów rzeczyw istym nieszczęściem jest u trata tożsam ości, w yrzek-
nięcie się dla ukochanego swojego „ego” w im ię u trzy m an ia m iłosnego szczęścia.
N ow a kobieta nie tylko zryw a zew nętrzne kajdany, przeciw staw ia się „więzieniu
m iłości”, ale obaw ia się także, iż m iłość, drzem iąca w niej ataw istyczna skłonność,
żeby być cieniem swego m ęża, m oże skusić ją d o wyzbycia się w łasnej tożsam ości,
zrezygnow ania z pracy, zaw odu oraz życiowych celów41.

W idać w yraźnie, że w przypadku „nowej kobiety” m iłość i zachow anie

tożsam ości w zajem nie się wykluczają. Kobieta m usi wybierać m iędzy m iłością
a „ego, ale obu tych rzeczy rów nocześnie m ieć nie może. W tym punkcie p o d o ­
bieństwa m iędzy now ą i daw ną kobietą stają się rów nie oczywiste, jako że Kołłontaj
głosi tu dokładnie to samo, przeciw ko czem u buntow ała się po d rządam i cara.
M iłość rów na się zatraceniu tożsam ości. Kobieta tylko wówczas m oże pozostać
sobą, kiedy odrzuci miłość. Ponieważ sam a Kołłontaj nie potrafiła zrezygnować
ani z poszukiw ania m iłości, ani z autonom ii w łasnego ja, skazała się na naprze­
m ienne oscylow anie m iędzy tym i przeciw staw nym i biegunam i. Nowa kobieta
jest wiecznie sam otnym „ja”, dążącym do miłości, która w jej przypadku jest zawsze
niszczycielska i upokarzająca.
D ybenkę w końcu w yrzucono z p artii za niezdyscyplinowanie. K ariera Koł­
łontaj ucierpiała z tego sam ego pow odu: „Powoli uw olniono m nie także od wszel­
kich innych obowiązków. Z now u wygłaszałam prelekcje i opow iadałam o m oich
koncepcjach «nowej kobiety» oraz «nowej m oralności»”42. Działo się to w tym
sam ym czasie, kiedy jej początkow a nam iętność i zauroczenie D ybenką zaczęły
słabnąć; Kołłontaj postanow iła ponow nie bez reszty oddać się pracy. Podobnie
jak John B. W atson, Kołłontaj traktow ała pracę przede wszystkim jako sposób
204 R O Z D Z IA Ł 8.

na to, żeby zapom nieć o tym , co ją bolało. D zięki niej m ogła przestać myśleć
o cierpieniu, którego źródłem był związek z D ybenką, a p onadto wcielać w życie
idee rewolucji, czyli, p odobnie jak inni w yalienow ani intelektualiści, dokonywać
projekcji własnych pragnień i nam iętności na klasę pracującą, która z założenia
m iała ucieleśniać głoszone przez nią idee. D ążenie Kołłontaj do „zreform ow ania”
m ałżeństw a korespondow ało z konfliktam i i ostatecznym rozpadem jej związku
m ałżeńskiego z D ybenka. „Praca” zawsze kom pensow ała jej osobiste porażki.
Kiedy w końcu w roku 1923 uzyskała rozw ód, bez reszty zaangażowała się w n e­
gocjacje pośw ięcone sprzedaży śledzi oraz foczych futer „Pracuję ze wszystkich sił.
Tak jest lepiej. To jest podstaw a”. Wcześniej jednak, w roku 1918, praca Kołłontaj
koncentrow ała się na „reform ow aniu” rosyjskiej rodziny.
16 listopada 1918 roku Kołłontaj pow itała p o n ad tysiąc delegatek, które
zjechały na Pierw szą W szechrosyjską Konferencję R obotnic i Chłopek. Ponie­
waż w kraju trw ała w ojna dom owa, nie było w iadom o, czy biorąc pod uwagę chaos
na sowieckiej kolei i u tru d n ien ia w podróżow aniu po kraju, ktokolwiek na konfe­
rencję przyjedzie, a jeśli tak, ile osób będzie w stanie n a nią dotrzeć. A leksandra
spodziew ała się trzystu delegatek i była zdum iona, kiedy pojawiło się ich niem al
czterokrotnie więcej. Były zziębnięte, głodne, ubrane w kożuchy oraz tradycyjne
ludowe stroje. Cel konferencji w yznaczało jej hasło: „poprzez praktyczne uczest­
nictwo w budow aniu sowieckiego państwa do kom unizm u”. Treść i wymowa otw ie­
rającego konferencję przem ów ienia Kołłontaj nie pozostaw ała wątpliwości, że jej
zdaniem , zakładanie rodziny oraz życie rodzinne nie jest uczestniczeniem w „bu­
dow aniu sowieckiego państw a”. Pryw atnie, sw oim i w łasnym i obawam i podzieliła
się z Jacąuesem Sadoulem . O d roku 1908 przebyw ała poza granicam i Rosji. Nie
była chłopką, więc zastanawiała się, co m usi powiedzieć, żeby znalazło to akceptację
u kobiet, które odw ażnie, m im o szalejącej wojny dom owej, przyjechały z całego
kraju, żeby wysłuchać, co m a im do pow iedzenia. Rychło podjęła w tej sprawie
postanow ienie. W swoim przem ów ieniu postulow ała likwidację indyw idualnych
gospodarstw dom owych, a co więcej, odebranie owym kobietom dzieci, żeby mogły
się kształcić w państw ow ych szkołach. W ezwała rosyjskie chłopki, aby zm ieniły
swoje życie i nie były już dłużej uzależnione od m ężczyzn. Innym i słowy, zapro­
ponow ała im, żeby stały się takie jak ona. Nawet jej biografki-fem inistki, które
z pew nością odnoszą się do jej koncepcji z większą przychylnością niż kobiety,
do których je w tam tym czasie adresowała, dochodzą do identycznego wniosku.
Kołłontaj własne potrzeby projektow ała na swoje słuchaczki. Żeby się „wyzwolić”,
m usiały żyć tak jak ona. Jak pisze Beatrice Fansw orth:

Jej przem ów ienie było tyleż zbiorem w ytycznych dla rosyjskich kobiet, co o d ­
zw ierciedleniem jej w łasnej przeszłości i p o trzeb y zerw ania em ocjonalnych więzi
z rodziną. W fascynujący sposób to, co m ów iła, było skróconą histo rią jej w łasne­
go w yzwolenia, k tó ry m był rozw ód. N ieprzypadkow o rozpoczęła o d om ów ienia
przepisów praw a o rozw odach, które uchw alono kró tk o p o rew olucji p aźd ziern ik o ­
wej, i zachęcania kobiet, aby nie obaw iały się now o uzyskanej w olności43.
PATERSON, N E W JERSEY, 1916 205

„Zm ierzch rodziny” był zatem „projekcją osobistej walki Kołłontaj o nie­
zależność z konw encjonalnie rozum ianym m ałżeństw em i życiem rodzinnym ”44.
Przygotowane przez Kołłontaj plany „zreform owania” rosyjskiej rodziny stanowiły
odzwierciedlenie jej własnych potrzeb psychicznych i były w istocie próbą p o d p o ­
rządkowania rosyjskich kobiet. Za podstaw ę wyzwolenia uznała rozwód, ponieważ
dla niej samej m iał on kiedyś takie właśnie znaczenie. Rosjanki trzeba wyzwolić
dzięki zatrudnieniu ich poza dom em - dokładnie tak samo, jak było w jej przypadku.
Pod tym względem koncepcje Kołłontaj nie były bardziej radykalne niż to co głosili
inni bolszewicy. Bucharin nazwał rodzinę tw ierdzą konserwatyzm u. Lilina, żona
Zinowiewa, napisała, że dzieci trzeba ratować przed ich własnymi rodzinam i: „In­
nymi słowy, m usim y je upaństwowić. Będzie się je uczyło abc kom unizm u, a później
zostaną prawdziwym i kom unistam i. Naszym zadaniem jest zobligować matkę, aby
oddała swoje dzieci nam - radzieckiem u państw u”45. Lenin, który również prze­
mawiał do kobiet podczas tej konferencji, zajął bardziej pragm atyczne stanowisko,
twierdząc, że rodzina jest niezbędna dla odpow iedniego wychowania i ukształto­
wania dzieci. N apisany z radykalnych pozycji pamflet, który praw dopodobnie wy­
szedł spod pióra Sabsowicza, głosił m iędzy innym i, że „jednym z pierwszych
skutków uspołecznienia naszej edukacji musi być to, żeby dzieci nie zamieszkiwały
ze swymi rodzicam i. O d ... urodzenia pow inny przebywać w specjalnych dom ach
dziecka, aby odsunąć je od szkodliwego wpływu rodziców i rodziny. Powinniśmy
mieć specjalne m iasta dzieci”46. Kołłontaj unikała podobnych sform ułowań, ale jej
program był tak sam o autorytarny. Nowe dziecko pow inno dorastać pod czujnym
nadzorem państw a i większość czasu spędzać w instytucjach państwowych, gdzie
odpow iednio wykształceni wychowawcy zrobią z niego komunistę.
Z aczynam y dostrzegać tutaj zbieżności m iędzy tym , co Kołłontaj głosi­
ła w Związku Radzieckim , a tezam i Johna B. W atsona propagow anym i w Stanach
Zjednoczonych. O boje przyjęli tezy Pawłowa i uważali, że dziecko przychodzi na
świat jako tabula rasa, na której ludzie, odpow iadający za jego uw arunkow anie,
m ogą zapisać, co tylko uznają za pożądane. Skoro nic takiego, jak ludzka natura
nie istnieje, dzieci są w gruncie rzeczy tylko tym , czym się je uczyni. W tej sytuacji
pozostało jedynie odpow iedzieć na pytanie, czyim zadaniem m a być tak pojm ow a­
ne kształtow anie dzieci. Co do tego bolszewicy byli zgodni. Ich zdaniem , rodzina
m iała na dzieci w pływ uwsteczniający, konserwatywny, oparty na atawizmach;
jej rolę m usi zatem przejąć państw o. Jedynym p rzedm iotem sporu był rodzaj
taktyki, którą w tym celu należy obrać. W jaki sposób odebrać dzieci rodzicom ,
nie wywołując ich buntu? W obu przypadkach reform a wychowania dzieci była
u krytą form ą kontroli nad społeczeństw em . Bolszewicy, którzy byli dobrym i be-
haw iorystam i, chcieli mieć nadzór nad w ychow yw aniem dzieci, aby w przyszłości
stały się posłusznym i w ładzy kom unistam i. O prócz tego chcieli także przekonać
kobiety, żeby zam iast z korzyścią dla swoich dzieci i m ężów pracow ać w dom u,
pracow ały dla nich w fabrykach.
Reakcja chłopek nie była tru d n a do przew idzenia. Podziękowały bolszew i­
kom za reform ę rolną. Oznajmiły, że równe praw a są rzeczą dobrą, ale nie przekażą
206 RO ZD ZIAŁ 8.

swoich dzieci do państwowych żłobków i przedszkoli. Zdaniem Clements: „Chłopki

chciały po prostu, żeby je zostaw iono w spokoju i pozw olono im żyć po swojemu.
Nie miały czasu, żeby uczestniczyć w wiecach i zebraniach, nie widziały też żadnego
szczególnego pow odu, dla którego m iałyby to robić. Na pew no też nie zam ierzały
oddaw ać swoich dzieci obcym ”47. Nie rozum iały, że wyzwolenie było form ą ko n ­
troli, a celem konferencji z 1918 roku, jak rów nież urzędu, który ją sponsorował,
było objęcie nią chłopek. W iększość biografek Kołłontaj, zapew ne dlatego, że
podzielają jej fem inistyczne uprzedzenia, m im o oczywistych dow odów nie chce
dostrzec, że urząd ds. kobiet był narzędziem i instru m entem ich zniewalania.
Clem ents stwierdza, że odkąd pod w ładzą bolszewików oddziały Żenotdieł zaczęły
funkcjonow ać w poszczególnych regionach kraju, ich działalność koncentrow ała
się „na wciąganiu kobiet w dzieło budow y socjalizm u, czyli przekonywaniu ich do
czynnego wspierania programu pracy przymusowej, który niedawno uchwalił rządm.
Clem ents pisze o tym bez cienia ironii.
W roku 1920 bolszewicy dokonali depenalizacji aborcji i ten fakt również
przywołany został bez żadnej krytycznej uwagi, chociaż sami bolszewicy żywili w te­
dy obawę, że czyniąc tak, ulegają ideologii eugenicznej inżynierii społecznej, zwa­
nej m altuzjanizm em . Kołłontaj przyklasnęła depenalizacji aborcji, widząc w tym
od daw na oczekiw any i z dużym opóźn ien iem zadekretow any środek, który
sprzyja wyzwoleniu kobiet. W ydaje się jednak, że nie była św iadom a faktu, iż
głównym uzasadnieniem jej w prow adzenia w krajach, gdzie m altuzjanizm zyskał
silną pozycję (na przykład w Anglii), było zm niejszenie liczebności niższych klas
społeczeństwa. Skoro wedle takiego założenia robotnicy i chłopi zaliczali się do klas
niższych, dlaczego robotniczy raj zezwalał na ich eksterm inację? Lenin próbow ał
zlikwidować tę sprzeczność. W 1918 roku stwierdził: „Co innego - w olność p ro ­
pagandy m edycznej i o chrona elem entarnych praw dem okratycznych obywatela
i obywatelki. Co innego zaś - społeczna teoria neom altuzjanizm u”49. Nie zm ieniło
to jednak faktu, że robotnicy stosowali teraz taktykę swoich ciemiężycieli. Skoro,
zgodnie z tym ,co głosił m arksizm , nie m oże być m ow y o przeludnieniu, gdyż ro ­
botnik jest źródłem wszelkiej zam ożności, dlaczego sowieci w prowadzali w życie
m altuzjańskie koncepcje, takie jak aborcja, i to w czasach, kiedy pierwsza wojna
światowa, rewolucja oraz wojna dom ow a zabrały życie jedenastu m ilionów ro ­
botników , których praca była krajow i tak bardzo potrzebna? O dpow iedź jest
prosta: aborcja stanow i w arunek sine qua non seksualnego wyzwolenia, a w roku
1920, w robotniczym raju idea wyzwolenia seksualnego była nadal żywa i kwitła,
zaś pod rządam i ludzi takich, jak kom isarz Kołłontaj, w kwestiach związanych
z seksualnością stanow iła ich standard, w yznacznik i podstaw ę - przynajm niej
przez pew ien czas.
 ROZDZIAŁ 9

NOWY JORK, 1917

oje życie rozpoczęło się w styczniu 1917 roku”1 - zapisał w swo­

M im dzienniku M ax Eastm an. W chwili, kiedy jego życie się roz­

poczęło, m iał trzydzieści cztery lata i uważał, że świat „stoi na
progu nowej historycznej epoki”2, a gdy go przekroczy, nic już
nie będzie takie jak przedtem . Jego zdaniem , przystąpienie Am eryki
światowej oraz rewolucja w Rosji to dwa w ydarzenia, które na zawsze odm ienią
oblicze świata. Jednak przełom ow y m om ent w jego życiu, który odnotow ał jako
początek własnych ponow nych n arodzin, nie m iał niczego w spólnego z p o li­
tyką w tradycyjnym znaczeniu tego słowa. Eastm an upam iętnił w ten sposób
początek rom ansu z gwiazdą filmową Florence D eshon. W tym samym czasie,
kiedy Stany Zjednoczone przygotowywały się do przystąpienia do wojny, a Rosja
do rewolucji, której następstw a aż do końca stulecia m iały zdom inow ać światową
politykę, Eastm an i Deshon leżeli „tuż obok siebie na narożnym łóżku, przy dużym
oknie, ośw ietlonym światłem księżyca” w nowo zakupionym dom u w C roton-on-
-H udson i dośw iadczali „po raz pierw szy doskonałego zachwytu oraz fizycznego
spełnienia w m iłości”. Eastm anow i nareszcie udało się odrzucić chrześcijańską
m oralność przodków , a przede wszystkim rodziców, którzy byli duchow nym i Ko­
ścioła kongregacjonalistycznego. „Zwyciężyłem w długiej wojnie o niezależność.
Z akochałem się całym sercem. Po długim czasie m oralizow ania, filozofowania
i wielu darem nych przysięgach, które m iały to uświęcać, w końcu uczyniłem krok
naprzód i dośw iadczyłem radości życia. Teraz m ogłem w sposób dojrzały w yko­
rzystać całą m ądrość, którą nabyłem ”1.
W postępow aniu Eastm ana niestety tru d n o się owej m ądrości dopatrzyć.
4 m aja 1911 roku Max ożenił się z Idą Rauh, swoją ukochaną z dzieciństw a,
a ich ślub był o tyle niezwykły, że oboje m ałżonkow ie zachowali dotychczasowe
208 RO ZD ZIA Ł 9.

nazwiska oraz niezależność. Eastm anow i zależało na przyspieszeniu literackiej

kariery i dlatego w spólnie z Rauh przeprow adzili się do Greenw ich Village, gdzie
ich m ałżeństw o powoli zaczęło się rozpadać z dokładnie tych samych powodów,
co związek Sangerów. Pod w ielom a względam i nawet towarzyszące tem u okolicz­
ności były identyczne. Sangerowie i Eastm anow ie zaangażowali się w działalność
na rzecz robotniczego ruchu rewolucyjnego, która dla obu par, jak pow iedział
Bill Sanger, była w ym ów ką oraz pretekstem dla spróbow ania wolnej miłości. Ani
jeden, ani drugi związek nie przetrw ał. W przypadku E astm ana stało się to niem al
od razu po zam ieszkaniu w Village, ale nic w tym zaskakującego, gdyż od sam e­
go początku postrzegał swój związek z Idą jako „pow ierzchow ny”. „Żeniąc się
z Idą, straciłem radość życia. U traciłem wiarę. Poddałem się - wydawało m i się,
nieodw racalnie - G łupocie D ojrzew ania. G orzko w spom inam , ile wysiłku woli
kosztowało m nie podczas zwiedzania statku przezw yciężanie jej obojętności i d o ­
prow adzenie do tego, żeby przejawiała norm alne w tej sytuacji zainteresow anie”4.
Na pokładzie w spom nianego statku popłynęli w p o d róż poślubną, początek
ich związku nie wyglądał zatem obiecująco. Sytuacja jeszcze się pogorszyła, kiedy
po przeprow adzce do G eenw ich Village zapoznali się z now ym i dla siebie ideami.
Eastm an, opisując później swoje małżeństwo, stwierdził, że było ono praktycznym
sposobem pozyskania towarzyszki do podróży po Europie. T rudno jednak przyjąć,
że w tedy myślał tak samo. W pierw szym tom ie swojej autobiografii napisał:

Ten, kto spogląda w przeszłość, to k o n k retn a osoba - ta, która zwyciężyła

i przetrw ała. N iezm iennie m a ona skłonność do rzutow ania siebie na całość o b ra ­
zu. Ten drugi, ten odrzucony, będzie toczył beznadziejną w alkę o to, żeby p rzynaj­
m niej zostać zapam iętanym . „Ja”, które uznało w niej bliskiego przyjaciela i dziecko
i m atkę, całkow icie dostosow ując się do jej bogatej, chociaż niewłaściwej natury,
i realizow ało się w niezliczonych godzinach szczęścia - u m arło i odeszło. Bunt
przeciw ko takiem u rodzajow i szczęścia, które w istocie nigdy nie daje radości,
o garnął go w końcu i utrzy m ał się, aby dać tem u św iadectwo. G dyby ta bitw a p o to ­
czyła się w inny sposób lub gdybyśm y dzięki jakiem uś czynnikow i psychicznem u
m ogli przyw ołać w sp om n ien ie pokonanego ja, koloryt tej opow ieści byłby inny5.

Czy m łody Eastm an odczuw ał to samo, tego stwierdzić nie sposób. C zło­
wiek, który to opowiada, jest kim ś innym niż ten, który m ógłby napisać opowieść
o w ierności wobec żony i dziecka. Został w yelim inow any na długo przedtem ,
zanim m ógłby ją opowiedzieć, a sama opowieść - Eastm an mówi o tym wyraźnie
- jest w istocie rzeczy uspraw iedliw ieniem dla życia, które dla siebie wybrał. Póź­
niej napisał: „m ałżeństw o zawsze wydawało m i się brutalnym naruszeniem przez
państw o i społeczeństw o intym ności osobistej przestrzeni rom ansu”6. Eastm an
uznał, że nie „chce być związany. Tylko z siostrą, m atką innego chłopca, tylko z nie­
odpowiedzialna wolnością mogę w pełni odczuwać sm ak jakiejkolwiek przygody”7.
Kiedy m łodzi m ałżonkow ie po długich i nieudanych wakacjach w E uro­
pie wrócili do Nowego Jorku, postanow ili, że będą mieszkali i żyli razem, ale każde
po d własnym nazwiskiem - praktyka ta jest dzisiaj rozpow szechniona, ale w tam ­
N O W Y JORK, 1917 209

tych czasach była to nowość i rzecz na tyle niezwykła, że reporter „New York W ord”
uznał, iż w arto tem u poświęcić artykuł. Kiedy zjawił się na um ów ione spotkanie,
pani Eastm an skojarzyła m u się z dobrym N iem cem , solidnie okopanym na sek­
sualnym froncie. Pod nagłów kiem No ‘M rs’ Badge o f Slavery Worn by the M iss/
Wife, „M iss-M rs Rauh Eastm an”, jak ją dalej nazywał, wyraziła następującą opinię:
„nasza postaw a wobec ślubnego nabożeństw a jest taka, że trzeba przez to przejść;
później zawsze m ożem y powiedzieć, że w to nie wierzymy. W naszym przypadku
było to zadośćuczynienie konw enansow i, gdybyśm y bow iem się m u sprzeciwili,
przyniosłoby to nam więcej kłopotów niż korzyści... Być może są tacy, którzy
nadal uważają m ałżeństw o za sakram ent, ale ten pogląd odchodzi w przeszłość”8.
Taka w ypow iedź m ogła bez w iększego echa przejść w N ow ym Jorku,
ale w Elm irze, rodzinnej m iejscow ości Eastm anów , w yw ołała falę oburzenia.
Pewien duchow ny m etodystyczny nawoływał: „Przeciw ko wężowi chuci i fałszu
niech wszyscy pow staną i niechaj m iecz m ęskiego i ojcowskiego h o n o ru zada
śmierć intruzow i, kalającemu drzewo życia”9. Inny ważny obywatel ujął rzecz mniej
kwieciście i napisał, że „profesor Eastm an i pan n a Rauh negują więzy uświęconego
małżeństwa, które przypieczętowali przysięgą, chociaż gdy ją składali, wiedzieli, że
przysięgają fałszywie”10. Po ponad trzydziestu latach Eastm an m ógł sobie pozwolić,
żeby śmiać się z reakcj i mieszkańców rodzinnego m iasta na jego ówczesny neoficki
fem inizm , ale w tam tych czasach dla jego rodziców był to z pew nością pow ażny
afront - oboje w szak byli duchow nym i.
Prawdziwie bolesne reperkusje tego w ydarzenia nadeszły jednak później,
kiedy Eastm an postanow ił postępow ać zgodnie ze swoim i przekonaniam i, które
negowały świętość m ałżeńskiej przysięgi. Latem 1913 roku Eastm an nawiązał
stosunki seksualne z żoną jednego ze swoich przyjaciół, a następnie, być może
dlatego, że postrzegał siebie jako nieustraszonego poszukiwacza prawdy, ujawnił
całą sprawę. Dla jego żony był to m iażdżący cios. O kazało się, że w istocie wcale
nie wierzyła w to, co m ów iła na potrzeby now ojorskich tabloidów. Wcześniej
ten sam przyjaciel odbył z nią rozmowę, podczas której wyznała m u, jak wiele
znaczy dla niej m ałżeństw o, a on z kolei poinform ow ał o tym Eastm ana w liście,
który dotarł do niego podczas podróży poślubnej. „Moje niem ądrze hołubione
przeświadczenie, że ów publiczny akt służyć m a li tylko osłonięciu intym nych ra­
dości podróżow ania po Europie, a w najlepszym przypadku podjęciu ekspery­
m entu w spólnego życia, absolutnie nie było jej przekonaniem ”11. Ida poważnie
potraktow ała zawarcie m ałżeństw a. Kiedy E astm an o w szystkim jej opowiedział,
usłyszał od niej: „M ax, nie m ogę tego znieść, nie m ogę tego znieść”. W edług
jego relacji, łapała pow ietrze jak człowiek rozciągnięty na kole tortur. O n z kolei
odczuw ał o g ro m n e w yrzuty sum ienia. „Byłem p rzerażony tym , co zrobiłem .
W przytłaczającym poczuciu grzechu zatraciłem wszelką równowagę, wszelką
dum ę, poczucie własnej tożsam ości, wszelki zdrow y rozsądek”12.
Eastm an pow inien był to przew idzieć, brak wszelako jakichkolw iek prze­
słanek, że gdyby m iał tę św iadom ość, jego postępow anie byłoby inne. Być może
dlatego, że swoje w spom nienia pisał już jako człowiek ukształtowany przez wybory,
210 RO Z D Z IA Ł 9.

których dokonał. M im o że był zagorzałym przeciw nikiem małżeństwa, nie potrafił

ot tak porzucić żony i dziecka. Uwalnianie się od nich zajęło m u cztery lata. W tym
czasie naw iązał rom ans z niejedną kobietą, ale, co istotniejsze, w raz z kolegami
z G reenw ich Village prow adził rozm ow y i dyskusje na tem at sensu i znaczenia
uw olnienia się o d „burżuazyjnych” tradycji i instytucji, takich jak m ałżeństw o
i m onogam ia. Rów nież w tym sam ym czasie stał się jaw nym wyznawcą nauk
Z ygm unta Freuda i podo b n ie jak wcześniej in n i bogaci pacjenci w iedeńczyka,
dostrzegł w nich ratu n ek dla własnego nieczystego sum ienia. W końcu zaczął
myśleć o w yprow adzce z dom u, ale m usiał to jed n a k om ów ić z przyjaciółm i,
Eugenem i Inez Boissevainami, którzy co praw da pobrali się, ale żeby „zapewnić
sobie nawzajem całe bogactw o doświadczeń, przysięgli, że w ich miłości nie będzie
zazdrości ani zaborczości”. W ziąwszy p o d uwagę ich stosunek do w ierności m ał­
żeńskiej, w nioski wypływające z ich rozm ow y nie były tru d n e do przew idzenia.
Eastm an opisał „tę w yraźnie idealistyczną rozm ow ę”, stwierdzając, że była ona:

niczym Proklam acja Em ancypacji. W yzw oliła m n ie z uścisku siły potężniejszej n a ­

w et o d woli Idy, o d m ojego poczucia winy. W iedziałem teraz i zapam iętałem na
zawsze, że nie jestem nikczem nym , upośledzonym , chorobliw ym , n iem oralnym
i zatw ardziałym grzesznikiem - że w tym , co stanow i o mojej seksualności, istnieje
piękno oraz m ożliw ości, a p o nadto, praw dop o d o b ień stw o p artn erstw a".

Innym i słowy, w Village było m nóstw o ludzi p o d tym względem dokładnie

takich samych, jak on, którzy pragnęli dla siebie takiego samego wyzwolenia
od ograniczeń i w ym agań m oralności. Village stało się g rupą w sparcia dla ludzi,
którym obrzydło małżeństwo. M ax nie m ógł om awiać tych kwestii ze swoją siostrą
Cristal, gdyż, jak się później dowiedział, przeżyw ała p o d o bne niepokoje jak brat.
O na rów nież nosiła się z zam iarem porzucenia m ałżonka, a rozgrzeszenia chciała
szukać w psychoanalizie. Jej sposobem na rozw ód była wyprawa do Europy i seanse
u „doktora Junga w Z urychu”. Crystal uważała, że M ax rów nież pow inien poddać
się psychoanalizie. Skłoniło go to do sięgnięcia po Freuda; przeczytał „każdą
książkę Freuda, jaką m ógł dostać”. Pod tym w zględem o dziesięć lat w yprzedził
m odę na Freuda w A m eryce, ale u źródła obu konw ersji leżało dokładnie to samo,
czyli poczucie winy wyw ołane postępkam i sprzecznym i z nakazam i m oralności,
zwłaszcza tych, które dotyczyły seksu. D osłow nie wszystkie ideologie i trendy,
które w owym czasie pojaw iły się w Village, w yrosły na takim właśnie podłożu.
W ciągu dziesięciu lat, które upłynęły od chwili podjęcia przez E astm ana decyzji
o opuszczeniu żony, siły te skupiły się p o d czerw onym sztandarem bolszewizmu.
W rezultacie kom u n izm pełn ił rolę m echanizm u kontrolnego, którego ludzie
pokroju E astm ana poszukiw ali, jeśli nie jako kary za swoje grzechy, to jako środka
łagodzącego poczucie winy, zaś dyscyplina p artyjna gw arantowała, że ich życie
nie w ym knie się spod kontroli. K om unizm lat trzydziestych był reakcją na seksual­
ną rozwiązłość lat dwudziestych. K om unizm był dwudziestowiecznym wzorcowym
przykładem politycznej kontroli, a swoją siłę i znaczenie w G reenwich Village
czerpał z seksualnej obyczajowości lewicy. A rth u r Koestler m niej więcej tak samo
N O W Y JORK, 1917 211

opisał m otyw ację, którym i kierow ał się, w stępując do partii; jako bezpośrednią
przyczynę p o d ał odrazę, która ogarnęła go nagle, podczas jednej z wielu przelot­
nych seksualnych przygód.
E astm an, k tó ry na późniejszym etapie życia m iał stać się żarliw ym an-
tykom unistą, pośw ięcił wiele wysiłku, aby do swojego dążenia ku wyzwoleniu
seksualnem u dorobić rodzaj hedonistycznej filozofii. Jednak podskórnie zawsze
czuł, że być m oże wszystko to nie jest niczym innym , jak tylko poszukiw aniem
dla siebie uspraw iedliw ienia:

D ręczę się tak być m oże dlatego, że całe to „w yznanie” o b rak u m iłości do
niej jest tylko uspraw iedliw ianiem p rag n ien ia osiągania gdzie indziej fizycznych
i q u asi-rom antycznych satysfakcji bez u tracen ia p rzy ty m jej m iłości. Teraz, w z d u ­
m iew ający sposób, naw et całokształt naszych sto su n k ó w jaw i się m em u p ełn em u
skruchy sercu jako przew idujący, przebiegły, stały fortel m ojego m akiaw elicznego
intelektu, k tó ry pragnie realizow ać swój cel, u nikając przy ty m m o ralnego p o tę ­
p ien ia!14

Eastm an zawsze skuteczniej stawia sobie zarzuty aniżeli im przeczy; naj­

częściej kończy się to tym , że brakuje m u jakiegokolw iek przekonującego usp ra­
wiedliwienia. To, o czym pisze, odnosi się nie tylko do niego samego, lecz do
całego pokolenia radykałów, których dążenia z takim pow odzeniem artykułow ał
jako redaktor „The M assem” i „The Liberator”. O dniósł sukces jako wydawca, gdyż
na podstaw ie w łasnych dośw iadczeń um iał dostrzec, że jego czytelnicy pragną
dreszczyku seksualnych em ocji, ale bez „m oralnego potępienia”. W innym okresie
długich w ew nętrznych zm agań z sam ym sobą, aby odejść od Idy, wszystkie kwestie
ideologiczne sprow adził do jednego, przekonującego zdania: „Nie jestem z Idą
szczęśliwy, poniew aż chcę mieć swobodę zaspokajania gdzie indziej seksualnych
pragnień [kursywa E.M. Jones]. Pow iedziałem to. Teraz pozostaje pytanie: czy jest
to podstaw ow a praw da?”15.
E astm an prędko odpow iada, że nie, ale rów nie szybko się z tego wycofuje.
W innym m iejscu, kontynuując rozm ow ę z sam ym sobą, jakby chciał uspraw iedli­
wić się przed czytelnikam i i, co ważniejsze, przed sam ym sobą, stwierdza: „Wiem,
że główne przesłanie tej książki jest prawdziwe. To nie uspraw iedliw ianie się”16.
Niemal natychm iast jednak dopadają go wątpliwości. O kazuje się, że jego filozofia,
którą opierał na w łasnym rozum ieniu swej antym onogam icznej natury, opiera
się na prostym akcie wolicjonalnym : chce tego, czego chce - chodzi o seksualne
pożądanie - ale poza tym dostrzega w sobie prosty egoizm:

Jednak m im o wszystko - poczucie w iny po w raca - dlaczego nie w yrzec się dla
niej tego, co spraw ia jej ból? M ogę jedynie odpow iedzieć, chociaż w pędza m nie
to w rozpaczliw y sm utek i w yrzuty sum ienia: W iem , że tego nie zrobię. Nie je ­
stem w ystarczająco bezinteresow ny. Posiądę zatem in n ą cnotę. Będę przynajm niej
zdecydow anie i otw arcie, ja k dorosły m ężczyzna, z pod n iesio n y m czołem k ro ­
czył w łasną d ro g ą17.
212 RO Z D Z IA Ł 9.

U sankcjonow anie przez E astm ana egoizm u i h ed o n izm u nosi wszelkie

znam iona religijnego naw rócenia. Będzie o d tąd „tw orem kolejnych poryw ów
nam iętności”18. Ponadto, niczym jakiś św. Paweł od Libido, czuje się powołany,
by głosić taką oto ewangelię: „Własne odzyskanie w olności podsyciło mój zapał,
aby dać ją w szystkim ”19. Jego naw rócenie na religię libido, które zbiegło się z o d ­
rzuceniem chrześcijaństw a, nabrało charakteru pow tórnych narodzin. Eastm an
urodził się kolejny raz, ale w całkowicie odm iennym w yznaniu. Dlatego właśnie
może powiedzieć, żejego życie „rozpoczęło się w styczniu 1917 roku” - jego drugie
narodziny zbiegły się z rom ansem z Florence D eshon.
Kolejne udzielenie sobie dyspensy nie przyniosło m u je d n ak szczęścia.
Rom ans z D eshon niewątpliwie nie m iał szczęśliwego końca. Ich związek cier­
piał z pow odu napadów obopólnej zazdrości i zaborczości, którym jednocześnie
towarzyszył lęk przed utratą dopiero co odzyskanej niezależności. W grudniu
1919 roku D eshon w ezw ano do H ollywood, gdzie podpisała kontrakt z jednym
z tam tejszych studiów filmowych. Poznała rów nież Charliego C haplina i m iała
z nim rom ans, a E astm an, który został na W sch o d n im W ybrzeżu, rom ansow ał
z kolei z tancerką Lisą Duncan, siostrą sławnej Isadory. Twierdził, że nie niepokoi go
perspektyw a dzielenia się osobą Florence z Chaplinem , gdyż „bardziej niż miłości
pragnąłem wówczas w olności od niej. C hciałem być sam olubny”20.
Życzenie takie rzecz jasna nietru d n o zrealizować. Jednak inaczej niż się spo­
dziewał Eastm an, nie przyniosło m u to aż takiej radości. „Nasz związek był na swój
sposób sławny, wolny o d konwenansów, wydawał się w ręcz doskonały”21. Jednak
być m oże właśnie za spraw ą owej w olności o d konwenansów, Eastm an później
zm uszony był przyznać: „oboje byliśm y trochę szaleni - prow adziliśm y wojnę
z sam ym i sobą i ze sobą nawzajem”22.

W łasne odseparow yw anie się nazyw ałem szaleństw em , a kiedy Florence o d e ­

szła, nieom al udow adniałem to m o im zachow aniem . C hoć m ała była szansa na to,
żebyśm y znów byli razem , m iłość odżyła we m n ie teraz z daw ną intensyw nością,
a tow arzyszył tem u niezm ienny b u n t w ym ierzony przeciw ko niej. Byłem rozdarty
n a dw oje i zam iast szukać ucieczki w codziennym życiu, które prow adziłem , zanim
się pojaw iła, siedziałem niczym pusteln ik w C ro to n , w m ałych pokoikach, w k tó ­
rych niegdyś m ieszkaliśm y razem , hołubiąc i potęgując m ój sm utek2-1.

Eastm anowska religia uciechy jednak się nie sprawdzała. Max, który odrzucił
chrześcijaństwo, aby stać się „tw orem kolejnych poryw ów nam iętności”, czuł się
teraz rozdarty m iędzy tym i właśnie, sprzecznym i nam iętnościam i:

Jestem zakochany, a je d n a k nie potrafię kochać. Rezygnuję z m iłości, a jed n ak

nie um iem uw olnić się o d k o c h a n ia ... C ały dzień serce m i pęka z tęsknoty, a je d ­
nak kiedy w yobrażę sobie, że tutaj przychodzisz, o garnia m n ie szczere przerażenie.
K iedy zaś w chodzę schodam i do tego m iłego d o m u w H ollyw ood, jest tam także
C zarna Pantera. I w iem , że jej w ładza nade m n ą oznacza dla m n ie śm ierć24.
N O W Y JORK, 1917 213

Związek ten nie był szczególnie radosny także dla Florence Deshon. Zim ą
zaszła w ciążę z C haplinem , ale poroniła. O prócz tego stanęła przed perspektyw ą
dokonania w yboru, z kim związać swój los: z E astm anem , czy z Chaplinem . Kiedy
ten ostatni nalegał, żeby w róciła z nim na Z achodnie W ybrzeże, a ona odm ów iła,
ich związek się rozpadł, a razem z nim , choć wówczas nie zdawała sobie z tego
sprawy, skończyła się także jej filmowa kariera. Postanow iła spędzić jakiś czas
z E astm anem , ale kiedy w róciła do Flollywood, przekonała się, że C haplin nie jest
już nią zainteresowany. Uraziła jego dum ę. Ponadto m usiała pogodzić się z faktem,
że błyskawicznego w yniesienia do statusu gwiazdy, które m iało m iejsce ubiegłej
zimy, nie zawdzięczała sw ojem u talentow i i urodzie, ale rom ansow i z Chaplinem .
O biecyw anych wcześniej ról filmowych nie otrzym ała. Przez jakiś czas studio
płaciło jej za sam o przebyw anie w H ollyw ood i nicnierobienie, rychło jednak
i ten kontrak t wygasł, a jej sytuacja była teraz gorsza niż kiedy tam wyjeżdżała
ubiegłej jesieni.
D rugą część swojej autobiografii Eastm an zatytułow ał Love and Revolution
(M iłość i rewolucja), nigdy jed n ak nie w ytłum aczył dokładnie, dlaczego je ze sobą
zestawił. To, że obie części tytułu się ze sobą łączą, wydaje się oczywiste choćby
z tego pow odu, że w tekście n ad er często i chętnie są w ym ieniane obok siebie.
Opow iadając o rom ansie z D eshon, Eastm an napisał: „W tym sm utnym czasie
uczestniczyłem w procesie zdobyw ania am erykańskich socjalistów dla bolszewi-
zm u”25. W m ajow ym i czerw cowym num erze (1920 roku) pism a „The Liberator”,
nie m niej seksualnie wyzwolony B ertrand Russel ogłosił swoje naw rócenie na ko­
m unizm . Latem udał się z pielgrzym ką do nowej ziemi świętej, a jej skutek był taki,
że po tym nawróceniu, równie im pulsywnie dokonał apostazji - zdaniem Eastmana
był to jeden z najszybszych podobnych przypadków. M im o że wielu, w tym także
Eastm an, podążyło później taką sam ą drogą, wolta, której dokonał Russel chyba
nie wyw arła w rażenia na lewicy, ta bow iem najw idoczniej zdecydow ana była w i­
dzieć w M oskwie narzędzie obalenia istniejącego status quo zarów no w kwestiach
dotyczących m oralności, jak i w spraw ach gospodarczo-ekonom icznych.
Eastm an, jak już mówiliśmy, nigdy nie sprecyzował, na czym polega związek
między miłością a rewolucją. To, co napisał w swojej autobiografii, wyraźnie jednak
świadczy o tym , że kiedy pierw sza z nich przysparzała m u coraz więcej kłopotów
i zm artw ień, proporcjonalnie do nich zwiększało się jego zainteresow anie drugą.
Eastm an był m aterialistą i jako taki uważał, że w raz ze zm ianą stosunków ekono­
m icznych niejako sam e zm ienią się rów nież relacje m iędzyludzkie. Dosyć p ara­
doksalne jest, że z teoriam i tym i zapoznał się za spraw ą Idy Rauh, swej pierwszej
żony, która p o d tym w zględem , jak się okazało, została złapana we własne sidła.
Oto, co pisze na ten tem at Eastm an:

P am iętam tę rozm ow ę bardzo w yraźnie, gdyż w m o im życiu intelektualnym sta­

now iła p u n k t zwrotny. M oje ciążenie k u skrajnie socjalnem u ideałow i oraz skonflik­
tow ana z ty m św iadom ość całej praw dy o naturze człow ieka zostały błyskawicznie
pogodzone dzięki m arksistow skiej idei m ądrej w alki klasowej o socjalizm . Był
214 RO Z D Z IA Ł 9.

to sposób n a zrealizow anie ideałów, o p arty się na tych sam ych faktach, k tó ­
re zdaw ały się czynić go niem ożliw ym do urzeczyw istnienia. Nie m uszę ju ż n i­
weczyć w iedzą w łasnych m arzeń. N igdy więcej nie będę zm uszony zakrzyknąć:
„Chciałbym w ierzyć w Syna Bożego i Jego pono w n e przyjście!”26.

Kiedy Eastm an m iał coraz więcej problem ów w stosunkach z D eshon, w zro­

sło jego zainteresow anie kom unistyczną rewolucją. Być m oże dawało m u to pocie­
szenie w ciężkich chwilach, których dośw iadczał w m iłości. Pod koniec 1921 roku
Deshon wygasł kontrakt w Hollywood i przeprow adziła się z pow rotem do Nowego
Jorku. Eastm an, być m oże dlatego, że chciał sobie zostawić wolne pole m anew ru,
trzym ał się o d niej z daleka. W lutym 1922 roku kupił jej w p o d aru n k u egzem ­
plarz swojej najnowszej książki, ale zwlekał z jej dostarczeniem . Chyba zbyt długo
z tym czekał. O budził się, kiedy dotarła do niego wieść, że popełniła samobójstwo.
W kw ietniu tego sam ego roku Eastm an w yjechał do Moskwy. O sobiste kłopoty
pchnęły go do podróży na w schód i dokładnie z takich sam ych pow odów kilka
miesięcy później w jego ślady poszedł czarnoskóry poeta i protegowany Eastmana,
Claude McKay. To w łaśnie do niego napisał ze środka A tlantyku, po raz kolejny
poruszając kwestię osobistej wolności:

D ając w yraz deklaracji w ew nętrznej niezależności oraz praw a sw obody do

myśli i odczuw ania, ze środka o ceanu n apisałem do m ojego przyjaciela C laudea
McKaya: „Czasem wydaje m i się, jakby cały w spółczesny świat, kapitalizm , k o m u ­
nizm i wszystko inne zm ierzały ku w ielkiem u, niepokojąco skutecznem u, au to m a­
tycznie dokonującem u się unicestw ianiu rzeczyw istych w artości życia”27

Eastm an znow u m iał słuszność w swoich przew idyw aniach, ale wówczas
jeszcze tego nie wiedział. Patrząc z perspektyw y całego stulecia i właściwego
m u pędu do masowej zagłady, najgorsze m iało dopiero nadejść. Kiedy dotarł do
Europy, nazbyt pochłaniały go w ydarzenia na konferencji w G enui oraz to, co
starali się uzyskać na niej bolszewicy, nie próbow ał więc wyjaśniać, jaki zachodzi
związek m iędzy jego życiem m iłosnym a sym patią dla rewolucji. Zainteresow anie
E astm ana polityką m iędzynarodow ą nie przeszkodziło m u jed n ak w naw iązaniu
kolejnego rom ansu. Być m oże śm ierć D eshon straszliwie go przygnębiła, ale jedna
z tłum aczek przydzielonych sowieckiej delegacji najw idoczniej zupełnie tego nie
dostrzegała. Być m oże w ynikało to z tego, że Elena Krylenko, kiedy w kraju szala­
ła rewolucja, rów nież dośw iadczyła problem ów sercowych. „Byliśmy dosyć zajęci,
ale nie aż tak bardzo, żeby nie oddawać się żarliwym flirtom. Romansowali wszyscy,
z szefami delegacji na czele. Ale najbardziej absorbującym i sm utnym rom ansem
była niekłam ana m iłość, która łączyła m nie z W ładim irem Diwilkowskim, m ło ­
dym radzieckim attache przy am basadzie w Rzymie”28 - relacjonowała kobieta,
która m iała zostać dru g ą żoną Eastm ana.
Elena i M ax siedzieli na skale i spoglądali w m orze. O na nauczyła go ro ­
syjskiego słowa znaczącego „srebro”. Eastm an pisze, że „m iał w sercu sm utek po
utraconej m iłości, a m im o to rodziło się w nim pragnienie nowego doświadczenia”,
N O W Y JORK, 1917 215

które zaspokajał z wyzwolonym i sowieckim i dam am i w ich nowym , w spania­

łym świecie. Zorientow aw szy się w sytuacji w M oskwie, wyjechał do Jałty, gdzie
postanow ił uczyć się rosyjskiego, uw odząc pierw szą kobietę, jaka się nawinie.
Biorąc p o d uwagę, że był przystojny, tudzież sw obodę obyczajów w rewolucyjnej
Rosji, jego plan przejścia przyspieszonego kursu językowego m usiał zakończyć
się pełnym sukcesem . Rychło p oznał N inę, w yjątkowo zgrabną, ciem now łosą,
dw udziestosiedm ioletnią żonę pew nego inżyniera z Charkow a, która przebyw ała
nad m orzem , w czasie gdy jej m ąż w yjechał na dłużej n a jakąś budow ę. Uwieść ją
było wyjątkowo łatwo, ponieważ:

w śród inteligencji jako takiej, u początków socjalistycznego „nowego świata” o grani­

czenia w olności w yboru w kwestii relacji seksualnych uległy znacznem u rozluźnieniu.
Żaden cień Dziesięciorga Przykazań, żadne w idm o małżeńskiej przysięgi, a nawet,
jak sądzę, pam ięć rozm owy o w ierności m iędzy N iną i jej m ężem nie nawiedzały
bezchm urnej scenerii naszych uścisków. Rewolucja październikow a, cokolwiek m ia­
ła przynieść proletariatow i, zdążyła już zrobić coś dla wyzwolenia klas wykształco­
nych. Zburzyła wiele sztucznych barier oddzielających dotąd piękno od dobra - jedną
z nich byl obyczaj zakładania na siebie odzieży, kiedy szło się popływać29.
 ROZDZIAŁ 10

WERSAL, 1919

K
iedy Eddi Bernays w 1918 roku w stępow ał do wojska, George Creel
napisał list do kom isji poborow ej, stwierdzając, że „stanowisko piasto­
w ane obecnie przez pana Bernaysa [w Komisji Inform acji Publicznej]
jest o wiele w ażniejsze dla rządu niż jakikolw iek inny urząd, który
m ógłby pełnić”. Creel pożałow ał tego, co napisał, gdy Bernays, typowy karie
oznajm ił, że zam ierza pojechać na konferencję pokojow ą do Wersalu, „aby p rzed ­
stawiać prace Konferencji przez pryzm at zakrojonych na światową skalę działań
propagandow ych, upow szechniających am erykańskie ideały i osiągnięcia”1. Teraz,
kiedy w ojna dobiegła końca, republikanie zasiadający w Kongresie nie chcieli
już wilsonowskiej propagandy, za którą płacili podatnicy. Bernays nauczył się - po
części od wuja, po części na podstawie własnego doświadczenia, kiedy w czasie woj­
ny, w Komisji Inform acji Publicznej zajmował się propagandą po d kierownictwem
Creela - że człowiek jest w ypadkow ą swoich nam iętności i pragnień, nad którym i
nie m a kontroli. Po wojnie, w p racy CrystallizingPublic Opinion, stwierdził: „Teorie
Freuda, na których p an M artin w dużym stopniu opiera się w swoich wywodach,
prow adzą do konkluzji, iż wypow iedź H en ry W atersona na tem at dław ienia tego,
co nowe, w rów nym stopniu odnosi się do tłu m ien ia indyw idualnych pragnień.
A ni jednego, ani drugiego zdławić się nie da”2. Człow iekiem nie pow oduje rozum ,
lecz nam iętność: cywilizacja, znaczenie tradycji, m oralność i religia od początku
dziejów toczyły skazaną na przegraną wojnę z ludzkim i nam iętnościam i. W iedzę
o tym Bernays w dużym stopniu zawdzięczał wujowi. Była to epoka rewolucji,
a wuj Zygm unt niew ątpliw ie był rew olucjonistą. Każdy, kto wie, w jaki sposób
skutecznie m anipulow ać nam iętnościam i, m oże je wykorzystać dla w prow adzania
zm ian w społeczeństw ie. U dow odniło to oświecenie oraz rewolucja francuska.
Z lekcji udzielonej przez wojnę w ynikało, a w krótce m iało to znaleźć zastosowanie
218 R O ZD ZIA Ł 10.

w reklamie, że owe nam iętności m ożna wyzwolić, m anipulując opinią publiczną,

i kanalizow ać je w sposób odpow iadający ludziom m ającym nad nią władzę. Aby
to się pow iodło, zjawisko to m usiało być realizow ane na bardzo szeroką skalę, tak
jak to m iało m iejsce po I wojnie światowej w Rosji, u progu rewolucji październi­
kowej. Innym i słowy, w sabotow aniu m oralności m usiał brać udział każdy - albo
przynajm niej stwarzać p ozory zaangażowania. O p o rn ą i niepokorną jednostkę
potępiano i bojkotow ano za antyspołeczne zachowanie:

Instynkty i pragnienia, które nie ujawniają się w zachowaniu, kiedy zaistnieją

sprzyjające ku tem u okoliczności, szukają dla siebie jakiejś drogi ujścia oraz zaspoko­
jenia. W przypadku jednostki, większość takich dróg pozostaje zamknięta... Jedynym
sposobem , aby dać im upust, jest ten, który daje m u, jakkolwiek na krótko, aprobata
otoczenia. Dlatego właśnie d r M artin w psychologii tłu m u oraz jego zachowań widzi
„skutek działania sił ukrytych w indywidualnej i nieświadomej psyche uczestników
tłum u, sił, które wyzwalają pew ne społeczne zgrom adzenia”. T łum umożliwia jed n o ­
stce w yrażenie siebie bez ograniczeń i w zgodzie z jej pragnieniam i’.

Pankulturow e wyzwolenie może się jed n ak urzeczywistnić jedynie wówczas,

kiedy posłużym y się pankulturow ym i narzędziam i przekonyw ania do niego ludzi.
Jego w arunkiem było pow stanie m ass mediów. Bernays w ciągu swego długiego
życia był św iadkiem rodzenia się um ożliw iających to instrum entów , czyli p erio ­
dyków o światowym zasięgu, kina, radia i telewizji.
Aby na now o ukształtow ać człow ieka, „niew id o czni rządzący” m usieli
stworzyć świat zaludniony przez „człowieka masowego”. C hodziło o ludzi bez
korzeni, pozbaw ionych pow iązań etnicznych i religijnych, którzy nie opierają się
n a tradycji, na religii czy na zasadach m oralnych, lecz na opiniach, które wydają
się być podzielane przez wszystkich, gdyż są propagow ane przez mass m edia. N o­
w ym autorytetem , p rzed którym ci now i ludzie pochylają głowę, stała się nauka.
N auka złam ała wiele tabu, dostarczyła racjonalnie uzasadnionego przyzwolenia,
podczas gdy tradycja proponow ała zam iast tego tylko irracjonalne ograniczenia.
Tworząc swoją teorię, Bernays odw ołał się do własnych dośw iadczeń związanych
z prom ow aniem sztuki Damaged Goods, która spow odowała, że am erykańska
publiczność zaakceptow ała słowo „syfilis”, poniew aż „doradca ds. PR skierował
przesłanie dotyczące higieny seksualnej do tych grup i odłam ów publiczności,
które były gotowe, aby z n im w spółdziałać”4.
W yrażając swoje przem yślenia, Bernays nie podążał tylko śladam i swego
nawiązującego do ilum inatyzm u wuja, lecz rów nież W altera Lippm ana, najbar­
dziej wpływowego z jego am erykańskich uczniów. Książka Bernaysa Crystallizing
Public Opinion ukazała się rok po wydanej w 1922 roku pracy Lippm ana zatytu­
łowanej Public Opinion. Bernays powielił wiele jej treści. Lippm an był również
podw ładnym G eorgea Creela, którego m ianow ano szefem Komisji Inform acji
Publicznej. W jej skład w chodzili sekretarz wojny, sekretarz m arynarki wojennej,
a także Sekretarz Stanu. W edług H arolda Lasswella, który, podobnie jak Lippm an,
W ERSAL, 1919 219

stał się ważnym autorytetem w dziedzinie teorii kom unikacji oraz wojny psycholo­
gicznej, stworzenie CPI (Com m ittee of Public Inform ation) było „odpowiednikiem
powołania oddzielnego urzędu m inistra do spraw propagandy... odpowiedzialnego
za każdy aspekt pracy propagandow ej, zarów no w kraju jak i za granicą”5.
G dy w ojna się skończyła, Lippm an, Lasswell, Bernays i Creel swoją wiedzę,
którą zdobyli w procesie m obilizow ania kraju do ponoszenia wysiłku wojennego,
zaproponow ali do w ykorzystania biznesm enom . W iedza ta m iała teraz z narodu
uczynić arm ię konsum entów . Reklam a była elem entarną częścią liberalizm u. Lip­
pm an, Dewey oraz Croly, ludzie, którzy założyli „New Republic”, widzieli w niej,
przynajm niej p o części, narzędzie wciągnięcia Stanów Z jednoczonych do wojny.
Bernays i L ippm an dostrzegli w reklam ie m ożliw ość praktycznego zastosowa­
nia wiedzy i um iejętności, które nabyli w CPI w czasie wojny. W zrost znaczenia re­
klam y oznaczał erozję autorytetu rodziców, tradycji oraz religii i zastąpienie ich
„nauką” oraz nazw am i tow arow ym i, którym naukow cy udzielili swojej aprobaty.
Oznaczało to wyniesienie W ilsona i jego koncepcji oraz unicestw ienie etnicznych
enklaw w interesie koncernów o zasięgu ogólnokrajow ym , a ze szkodą dla tego, co
lokalne i regionalne. Proces ten m ógł zapew ne dokonać się sam oistnie, ale wojna,
do której W ilson w ciągnął kraj, z pew nością go ułatw iła i przyspieszyła.
Podczas wojny, pracując w CPI, a później w reklam ie oraz public relations,
Bernays z pom ocą Lippm ana dokonali internalizacji sprzeczności liberalizm u oraz
jego koncepcji masowego człowieka; najważniejsza z owych sprzeczności dotyczyła
dychotom ii wolność-kontrola. Liberalizm wyzwolił człowieka od przesądów, choć­
by takich jak w iara w Boga. Jednak, jeżeli Bóg nie istnieje, prawo m oralne również
zostaje zdyskredytow ane jako przesąd, wówczas zaś kontrola nad społeczeństwem
staje się rzeczą niezbędną, poniew aż przedm iot sam okontroli, czyli ludzkie p ra­
gnienia i nam iętności, nie podlegają żadnem u bezpośredniem u ukierunkow aniu,
a oprócz tego likw iduje się wszystko, co trzym ało je w ryzach. Tak więc naturalną
konsekw encją liberalnej filozofii był społeczny chaos, a kontrola nad społeczeń­
stwem rów nie n aturalnym następstw em realizow ania liberalnej polityki - jedno
nieuchronnie w ynikało z drugiego. Paradoks lewicowego liberalizm u polega na
tym , że najpierw prom uje nam iętności jako narzędzie wyzwolenia od tradycyjnej
m oralności i w iary w Boga, ale jest to tylko etap pośredni, po którym dokonuje
on narzucenia jeszcze bardziej drakońskiego porządku, ustanow ionego nie dla
korzyści duchow nych, ale naukow ców oraz ich bogatych sponsorów z kręgów
przem ysłu i władzy.
Z daniem M arvina Olaskyego, „podstaw ow ym przekonaniem Bernaysa był
brak w iary w Boga”. Bernays był przy tym doskonale św iadom , że „świat pozba­
wiony Boga szybko ogarnie społeczny chaos. Dlatego uznał, że m anipulow anie
społeczeństw em przez specjalistów o d public relations jest uspraw iedliw ione,
gdyż tw orzy bogów wykreow anych przez człowieka, dzięki którym m ożna zyskać
m isterną kontrolą nad społeczeństw em oraz zapobiec katastrofie... Pociąganie
z ukrycia za sznurki było niezbędne nie tylko dla osobistych korzyści, lecz także
dla ratow ania społeczeństw a”6.
220 RO Z D Z IA Ł 10.

Liberalizm , za spraw ą w ew nętrznej swej logiki, m usiał stać się narzędziem

kontroli nad społeczeństw em , aby ocalić je przed chaosem w ynikającym z erozji
tradycji i m oralności, do której sam doprow adził. W dem okracji człowieka nie
m ożna pozostaw ić sam em u sobie, gdyż konsekw encją tego będzie chaos. To lo­
giczne. Skoro Boga nie ma, nie m oże istnieć religia; skoro nie m a religii, nie może
istnieć żadna m oralność; skoro nie m a m oralności, nie m a też sam okontroli; skoro
nie m a sam okontroli, nie m a społecznego porządku; skoro nie m a społecznego
porządku, pozostaje tylko chaos konkurujących ze sobą pożądań i pragnień. Nie
m ożem y zaakceptow ać chaosu, a zatem na miejsce tradycyjnych instytucji prze­
szłości, takich jak tradycja oraz religia, m usim y wprowadzić kontrolę behawioralną.
Unicestwienie tradycji, religii i m oralności oraz ustanow ienie „naukowej” kontroli
nad społeczeństw em przynależą do tego sam ego procesu. Z chwilą kiedy liberalna
koteria doprow adziła do obalenia m oralności, religii, tradycji etc., potrzebow a­
ła narzędzi, dzięki którym byłaby zdolna kontrolow ać nam iętności mas, które
dopiero co „wyzwoliła”. Bernays napisał w Propagandzie, iż: „inteligentni ludzie
m uszą mieć św iadom ość, że propaganda jest now oczesnym instrum entem , dzięki
którem u m ogą walczyć o realizację ow ocnych celów i które pom aga wyprowadzić
porządek z chaosu”7.
Kiedy oczywiste stało się, że liberalizm doprow adził do sytuacji, w której
de facto konieczne stało się uzyskanie kontroli n ad społeczeństw em , pozostało
jedynie poszukać najskuteczniejszych narzędzi umożliwiających realizację tego
procesu. To oznaczało z kolei, że m uszą być one dostosow ane do charakteru i cech
am erykańskiego społeczeństw a, czyli zam iast na kiju, należało skoncentrow ać się
na m archew ce - dokładnie odw rotnie niż na przykład w Związku Radzieckim.
H arold Lasswel, w yposażony w w iedzę i dośw iadczenia zdobyte w CPI, we w spół­
pracy z W alterem Lippm anem stworzył koncepcję kom unikow ania się jako fu n k ­
cji władzy, którą uznał za bardziej h u m an itarn ą niż konw encjonalne sposoby jej
sprawowania, Jego zdaniem , propaganda górowała nad b rutalną siłą, ponieważ jest
„tańsza od przem ocy, przekupstw a, lub innych m etod kontroli”8. Dla ludzi, takich
jak Creel, Lasswell i Bernays, w ojna była sposobnością do eksperym entow ania
nad technikam i m anipulacji opinią publiczną; czas pokoju natom iast był okazją
do kontynuow ania korzystnych z p u n k tu w idzenia przem ysłu eksperym entów
na am erykańskiej opinii publicznej. W ilfred Trotter w książce zatytułowanej The
Instincts ofthe Herd in Peace and War stwierdził, że zdaniem Bernaysa tłum em rzą­
dzą te sam e freudow skie instynkty, które kierują jednostkam i, a sposobem , żeby
je okiełznać, jest, jak pow iadał, opanow anie ich i m anipulow anie nim i. Trotter
uważał, że najlepszą drogą do tego celu „nie jest wywieranie presji, jak głosił Tarde,
ale działania elitarnej grupy intelektualistów, zdolnych wykorzystywać identycz­
ne rodzaje sym boli psychologicznych, którym i posługiw ał się Freud w odniesieniu
do swoich pacjentów ”9.
Sławny wuj niew ątpliw ie w yw arł znaczący w pływ na Bernaysa, ale postawić
tezę, że był on jedynym źródłem inspiracji, oznaczałoby całkowicie pom inąć ge­
nialną w ręcz zdolność Bernaysa do podchw ytyw ania now ych trendów i zjawisk
WERSAL, 1919 221

zdolnych pom óc „niew idocznym rządzącym ” powściągać kierujące się nam iętn o ­
ściami masy w ich karkołom nym i niebezpiecznym dążeniu do społecznego chaosu.
Po wojnie, która postaw iła go po przeciw nej stronie barykady niż Freuda, który
nigdy nie lubił A m erykanów , Bernays napisał: „Podstawowe elem enty ludzkiej
natury są stałe - są to pożądania, instynkty i w rodzone skłonności. Sprawne p o ­
służenie się nim i daje jednak nieskończenie wiele możliwości ich ukierunkow ania.
N aturę człowieka łatw o m ożna m odyfikow ać”10.
Pogląd o „nieskończenie w ielu” m ożliw ościach „m odyfikow ania” ludzkiej
natury nie m a niczego w spólnego ze starcem , który był teraz obywatelem niew iel­
kiego państw a w ykrojonego z ziem pokonanego im perium . Przekonanie Eddiego,
że człowieka m ożna uw arunkow ać, było bardzo am erykańskie oraz pragm atyczne
i nie przekazał m u go jego sławny wuj. Bernays nie zapożyczył go od Freuda, lecz
nawiązywał tutaj do poglądów Johna B. W atsona.
 ROZDZIAŁ 11

BALTIMORE, 1919

ajo ra W atsona zd em o b ilizo w an o w 1918 roku. W 1919 ro k u

M pracow ał znow u w laboratorium U niw ersytetu Johna H opkinsa,

tym razem z ładną, dziew iętnastoletnią absolwentką uczelni, Ro-
salie Rayner. E ksperym entow ał teraz na ludziach, a konkretnie
na niem ow lęciu, które w historii psychologii nazyw ane jest „m ałym
W atson pokazyw ał dziecku zwierzęta, m iędzy innym i szczury, sprawdzał też, jak
zachow uje się, w idząc ogień, ale okazało się, że niem ow lę w ogóle na te bodźce
nie reaguje. Wtedy, wystawiając A lberta na identyczne bodźce, W atson uzupełnił
je dźwiękiem w yw ołanym uderzeniem w m etalow y pręt, um ieszczony za głową
dziecka. M ały A lbert natychm iast zaczął krzyczeć i płakać. Co więcej, w spom nienie
tego przerażającego dla niego hałasu pow racało za każdym razem , kiedy w ysta­
w iano go na zastosow ane uprzednio bodźce w izualne, które teraz wywoływały
u niego ten sam strach i łzy, choć tym razem bodziec dźwiękowy został usunięty.
Ideę eksperym entu W atson zapożyczył o d Pawłowa, ale to nie przeszkodziło m u
przedstaw iać jej jako własnej i tw ierdzić, że o d k ry ł psychologiczny odpow iednik
atom u, fund am en t - m echanizm bodziec-reakcja - na którym zbudow ana jest
ludzka osobow ość. O dkrycie uw arunkow ania um ożliw iło W atsonow i przekształ­
cenie behaw ioryzm u z psychologii przew idyw ania w psychologię kontroli.
Ponadto, zdaniem W atsona, eksperym enty z m ałym A lbertem udow odni­
ły, że n atu ra człowieka jest całkowicie plastyczna. Ż ad n a rzecz - czy to wąż, czy
szczur - nie wywoływały reakcji dziecka. W szystkie reakcje em ocjonalne są sp o ­
wodow ane czynnikam i zew nętrznym i i stanow ią oczywisty skutek skojarzenia ich
z bodźcem , w yw ołującym strach, m iłość, lub wściekłość - są to trzy podstawowe
emocje, na których zbudow ana jest osobow ość człowieka. I tak, dziecko kocha nie
tyle m atkę, co osobę stym ulującą jego strefy erogenne. Podobnie będzie reagowało
224 R O Z D Z IA Ł U .

strachem na wszystko, co kojarzyć m u się będzie z głośnymi dźwiękami, a wściekło­

ścią na to, co skojarzy z krępow aniem m u ruchów. Człowiek jest tym , czym uczyni
go otoczenie - W atson, psycholog-behaw iorysta, o dkrył m etodę w arunkow ania
człowieka przez środow isko, w którym funkcjonuje. E ksperym enty na m ałym
Albercie stanow iły dow ód słuszności jego tez. W szystkie problemy, z którym i
boryka się świat, są zatem skutkiem niewłaściwego uw arunkow ania jednostki,
które jest niewłaściwe, dlatego że dokonują go am atorki, czyli m atki dzieci, nie-
mające najm niejszego pojęcia o psychologii behaw ioralnej. W atson, kiedy zyskał
już sobie sławę eksperta w w ychow yw aniu dzieci, napisał, że „rodzicielstwo nie
jest rzeczą instynktu, ale nauką, której ustalenia trzeba cierpliwie wypracowywać
m etodam i laboratoryjnym i”1.
Jeżeli podłożem w spom nianych eksperym entów była jakaś pilna i naglą­
ca potrzeba, to w ynikała ona z faktu, że w w yniku zm ian, których przyczyną
była w ojna, porządek społeczny w ydaw ał się stać na kraw ędzi rozpadu. D ośw iad­
czenia na m ałym Albercie zbiegły się w czasie z C zerw oną Paniką (1919-1920)
oraz Łapankam i Palm era, których źródłem była obawa, że rozprzestrzeniająca
się w Europie bolszewicka rewolucja m oże zagrozić także Stanom Zjednoczonym .
Eksperym enty te m iały również związek z bezprecedensow ą falą niepokojów spo­
łecznych. W atsonowska m etoda w arunkow ania em ocjonalnego była według niego
naukowym rozwiązaniem problem ów społecznych, zdolnym położyć kres niejasnej
polityce opartej na wzajem nych ustępstw ach, w yelim inować zły system praw ny
oraz spory w sprawie um ów zbiorowych. N iepokoje społeczne, które wywołała
adm inistracja W ilsona, zawieszając na czas trw an ia wojny pew ne m echanizm y
dem okratyczne, m ożna było teraz załagodzić w sposób naukowy, poprzez uw arun­
kowanie klasy pracującej. W ojna stworzyła także precedens stosowania na szeroką
skalę socjotechniki. Teraz wystarczyło jedynie kontynuow ać ów eksperym ent, tyle
że p o d innym już patronatem .
W atson nie potrafił jednak wdrożyć m etod behaw ioralnych dla rozwiązywa­
nia palących problem ów i niepokojów społecznych, które w owym czasie nękały
kraj, poniew aż tok jego prac został zakłócony przez innego rodzaju niestabilność.
Nawiązał rom ans i zaczął sypiać ze swoją asystentką. „Bywa, że czuję odrazę w o­
bec wysiłków ukształtow ania ludzkiej osobowości, tak aby podporządkow ać ją
praw u”2 - napisał do swego kolegi i przyjaciela, R oberta Yerkesa. Eksperym enty
na m ałym Albercie stanowiły pod wielom a względami kulm inację odrazy W atsona
dla „wysiłków ukształtow ania ludzkiej osobowości, tak aby podporządkow ać ją
praw u”. W łaśnie wtedy, kiedy uznał, że dzięki odkryciu w arunkow ania em ocjonal­
nego stanowiącego fundam ent osobowości a zarazem klucz do jej behawioralnego
kontrolow ania, znalazł sposób na kształtow anie osobow ości człowieka, sam u tra ­
cił resztki posiadanej jeszcze dotąd kontroli nad w łasnym i seksualnymi popędam i.
Rosalie Rayner w yw odziła się z jednej z najbardziej wpływowych rodzin
M arylandu, której m ajątek ulokow any był w kolejach, kopalniach i stoczniach,
a z części tej fortuny korzystał także Uniwersytet Johna Hopkinsa. Rayner uzyskała
dyplom na Yassar College w iosną 1919 roku. W iosną 1920 roku W atson pisywał
BALTIMORE, 1919 225

do niej liściki; w jednym z nich zadeklarował: „każdą kom órką [ciała] jestem
twój”, wyrażając tym sam ym najwyższy kom plem ent, na jaki zdobyć się może
psycholog niew ierzący w istnienie duszy1.
M ary W atson początkow o sądziła, że to zauroczenie skończy się podobnie,
jak inne rom anse jej męża. Kiedy jed n ak okazało się, że jest inaczej, postanow iła
przystąpić do działania. Ponieważ W atsonowie utrzym yw ali stosunki towarzyskie
z Rayneram i, postarała się, aby zaprosili ich na kolację. W pew nej chwili pow ie­
działa, że W atson i Rosalie na pew no chcą porozm aw iać o pracy, w ym ów iła się
bólem głowy i wyszła z pokoju, następnie udała się do sypialni Rosalie, pobieżnie
ją przeszukała i znalazła listy m iłosne pisane przez jej m ęża do Rayner. U zbrojo­
na w nie, spotkała się z jej rodzicam i i zaproponow ała im, aby wysłali córkę do
Europy. Kiedy Rosalie odm ów iła, M ary zw róciła się o pom oc do swego brata,
Johna Ickesa, który próbow ał wykorzystać listy jako narzędzie szantażu i nacisku
na Raynerów. G dy to się nie udało i stało się oczywiste, że John nie zam ierza prze­
stać się widywać z Rosalie, M ary wystąpiła o rozwód. W iązało się to z niem ałym
skandalem , w szak naw et dzisiaj profesorow ie mają pow ażne nieprzyjem ności,
jeżeli rozniesie się, że sypiają ze stażystkami. W atson uważał chyba jednak, że jego
sława i pozycja są na tyle ugruntow ane, że G oodnow , rektor U niw ersytetu Johna
H opkinsa, nie zdobędzie się na to, żeby go w yrzucić z uczelni. Szybko okazało
się, że się mylił: w październiku 1920 roku G oodnow wezwał W atsona do swego
gabinetu i zażądał o d niego, żeby złożył wypow iedzenie. Jeżeli W atson łudził się
nadzieją, że dostanie pracę na innym uniw ersytecie, rozwiała się ona z chwilą
kiedy w listopadzie 1920 prasa zaczęła pisać o szczegółach jego rozw odu i listach
m iłosnych do Rosalie. D okładnie w tym sam ym czasie, kiedy sądził, że doko­
nał w psychologii odkrycia na m iarę odkrycia atom u, jego akadem icka kariera
nagle została przerw ana, poniew aż nie potrafił zapanow ać nad w łasnym seksu­
alnym pożądaniem . Nic dziwnego, że tym sam ym m niej więcej okresie oznajm ił,
iż zgadza się z teoriam i Freuda.
E ksperym enty nad uw arunkow yw aniem dzieci zyskały W atsonowi sławę
eksperta w dziedzinie ich w ychow yw ania, a cudzołóstw o z kolei uczyniło go
ekspertem w spraw ach seksu oraz m ałżeństw a. Nie ulega wątpliwości, że seks
niesłychanie zaprzątał jego myśli. W d om u wiele o n im rozpraw iał i pisywał arty­
kuły na ten tem at do popularnych gazet. W 1928 roku na łam ach „Cosm opolitan”
oznajm ił, że w roku 1978 ludzie nie będą już zawierali małżeństw. O znaczałoby
to koniec tej instytucji, to zaś z kolei byłoby rów noznaczne z nadejściem rzeczywi­
stej seksualnej wolności. W roku 1920, w najgorętszym okresie rom ansu z Rosalie
Rayner, W atson w w ywiadzie dla now ojorskiej gazety w yraził pogląd, że m łodzi
ludzie żyjący w roku 1920 są „zbyt rozgarnięci i m ądrzy, żeby w spraw ach natury
seksualnej poddaw ać się dyktatow i rodziców ”4. W atson popierał antykoncepcję
i zdecydowanie dawał wyraz przekonaniu, że mężczyźni i kobiety pow inni zawierać
m ałżeństwa w najlepszych latach życia, kiedy są w kwiecie wieku. W ynikało z tego,
że m ężczyźni p ow inni się żenić p o czterdziestce z kobietam i, które nie skończyły
jeszcze dw udziestu lat - tak jak to m iało miejsce w przypadku Johna W atsona
226 RO ZD ZIA Ł 11.

i Rosalie Rayner. Podobnie jak większość specjalistów wypowiadających się w spra­

wach ludzkiej seksualności, W atson po prostu starał się narzucić innym własne,
m oralnie w ątpliwe zachow ania, czyniąc z nich obow iązującą norm ę. Był prze­
konany, że podobnie, jak to m iało m iejsce w jego w łasnym życiu, dom , rodzina
i tradycyjna m oralność seksualna odchodzą w przeszłość, wypalane przez płom ień
naukowej prawdy. Z daniem C ohena, intencją W atsona było stw orzenie „nowego
człowieka - wolną jednostkę, która m oże się obejść bez kraju, partii, Boga i prawa,
a m im o to będzie szczęśliwa. A m erykańskie dzieci nie m ogą w yrosnąć na tak w y­
zwolonych ludzi, jako że są niczym „warstwy zwietrzałych religijnych i politycznych
bandaży ow iniętych w okół p ozoru życia”.5 W m aju 1930 roku wygłaszał odczyty,
o znam iennym tytule „Kres rodziny - co przyjdzie po niej?” i w ten sposób przy­
spieszał nadejście jej końca. N aukow a edukacja seksualna, podobnie jak nauko­
we wychowywanie dzieci, stały się sposobem na odebranie rodzicom władzy oraz
autorytetu i przekazanie ich specjalistom od psychotechniki, „ekspertom ”, którzy
zapewnią im to, „co wcześniej zapew niały rodziny”6. Jak trafnie zauważa Simpson,
pom niejszanie roli rodziny było w istocie rzeczy „tylko rozszerzeniem zakresu
stosowania tech n ik psychologicznych jako in stru m e n tu kontroli. Rzeczywista
kontrola przeszła w ręce nowych specjalistów, którzy um ieli ją wykorzystać”7.
W 1926 roku W atson napisał wstęp do książki W hat Is Wrong with M odem
Marriage? i stwierdził w nim , że „seks uznaje się za najważniejszą dziedzinę życia”8.
Niestety, nikt dotąd nie zbadał go naukowo. Dalej W atson ujawnia, że niedaw no
zaproszono go do udziału w pracach kom isji do spraw badań nad seksualnością
człowieka.
Krótko po zakończeniu I wojny światowej R obert Yerkes jako szef O śro d ­
ka Inform acji Naukowej przy Krajowej Radzie ds. Badań N aukowych (NRC),
otrzym ał zapytanie o d A m erykańskiego Stow arzyszenia H igieny Społecznej,
które chciało wiedzieć, czy NRC będzie zainteresow ana zaangażow aniem swoich
naukow ców w badania dotyczące seksualności, jeżeli Biuro Higieny Społecznej,
działające p o d p atro n atem Fundacji Rockefellera, je sfinansuje. W roku 1921
Yerkes nadal pracow ał w W aszyngtonie w NRC; podjął wówczas decyzję, która
nieodw racalnie zw iązała go z rodem Rockefellerów i jego interesam i: po naradzie
z kolegam i z NRC zgodził się zostać szefem Komisji ds. Badań Problem ów Płci
(C om m ittee for Research on the Problem s o f Sex).
Gdyby W atson nadal pracował na Uniwersytecie Johna Hopkinsa, to w chwili,
kiedy jego przyjaciel Yerkes objął stanow isko przew odniczącego CRPS - biorąc
po d uwagę osobiste predylekcje W atsona oraz interesy Fundacji Rockefellera -
niem al na pew no zaangażowałby się w badania prow adzone przez CRPS. Jedynym
pow odem , dla którego jed n ak do tego nie doszło, było oburzenie am erykańskiej
opinii publicznej, w yw ołane okolicznościam i w yrzucenia go z uczelni. Robert
Yerkes, aby zaangażować go do badań, m usiał zaczekać kolejne dwadzieścia lat, ale
kiedy już to się stało, nadal prow adzono je w ram ach behaw ioralnego projektu nad
kontrolą zachow ań - bynajm niej nie w interesie m oralnego ładu i porządku, który
behawioryści uznawali wszak za przebrzmiały, ale w im ię wygrania kolejnej wojny.
BALTIM ORE, 1919 227

W atson p ad ł ofiarą własnej ideologii. A ktyw nie przyczyniał się do p o d k o ­

pyw ania m oralności; nam aw iał ludzi, aby odrzucili wszelkie ograniczenia, gdyby
zaś ich nam iętności w ym knęły się spod kontroli, gotów był wprowadzić w życie
behaw ioralne m eto d y kontrolow ania społeczeństw a. Nie potrafił jed n ak użyć
tego rem edium w odniesieniu do siebie samego i własnego życia, jako że w psycho­
logicznym leksykonie behaw ioryzm u słowo „sam okontrola” nie istnieje. Człowieka
zawsze kontroluje się z zewnątrz. W atson nie um iał zastosować nauk behaw iory­
zm u we w łasnym życiu, gdyż człowiek nie m oże być jednocześnie kontrolow anym
i kontrolującym . Nie był w stanie zapanow ać n ad swoimi reakcjam i na bodźce
seksualne. W rezultacie u tracił pracę. W listopadzie 1920 roku, kiedy sprawa
jego rozw odu stała się głośna, był już tylko bezrobotnym naukowcem .
 ROZDZIAŁ 12

BERLIN, 1919

roku 1919, m niej więcej w tym sam ym czasie, kiedy John B.

W W atson w rócił na Uniwersytet Johna H opkinsa i pracow ał nad

eksperym entam i z m ałym A lbertem , doktor m edycyny M agnus
H irschfeld założył w B erlinie In stitu t f ü r Sexualwissenschaft.
U rodził się w 1869 roku jeszcze przed pow staniem Niem iec, posz
ojca i pracow ał jako lekarz. W sierpniu 1896 roku poznał wydawcę Maxa Spohra
i opublikow ał książkę zatytułow aną Sappho und Sokrates oder Wie erklärt sich
die Lieber der M änner und Fraue zu Personen des eigenen Geschlechts? - pierw szą
z cyklu prom ujących hom oseksualizm , pseudonaukow ych rozpraw, które w oczach
opinii publicznej zyskały m u opinię modelowego, obok Freuda, przykładu moralnej
dekadencji Republiki W eimarskiej i Kulturbolschewismus.
Niecały rok później, 15 m aja 1897 roku, H irschfeld spotkał się ze Spohrem ,
praw nikiem E duardem O bergiem oraz pisarzem Franzem Josefem von Bülowem,
aby w spólnie z nim i powołać do życia pierw szą na świecie organizację obrony
praw hom oseksualistów - Wissenschaftlich-humanitäres Kommittee. Hirschfeld,
znany w środow isku berlińskich hom oseksualistów jako „Tante M agnesia” i sam
będąc hom oseksualistą, przez kolejne trzydzieści trzy lata walczył o zniesienie
Paragrafu 175, który penalizow ał sodom ię. W roku 1930 wybrał się w podróż
po świecie lub, m niej eufem istycznie rzecz nazywając, udał się na wygnanie,
przew idyw ał bow iem , że rosnący w siłę naziści dojdą w końcu do władzy (może
to się wydawać dziwne, ale słynąca z dekadencji Republika W eimarska aż do końca
swego istnienia nie dokonała depenalizacji sodom ii).
Pism o pośw ięcone badaniom nad seksualnością, które wydawał Hirschfeld,
nazyw ało się „Die A ufklärung”, czyli „Oświecenie”, co dawało niejaką wskazówkę
co do jego intelektualnej orientacji, a oprócz tego wskazywało również, że jego
230 RO Z D Z IA Ł 12.

zadaniem było ró w n ież propag o w an ie skrytego ośw ieceniow ego p ro gram u,

który teraz w idział w hom oseksualizm ie swoją causa célèbre. H irschfeld wystąpił
na I M iędzynarodow ej Konferencji ds. Reform y Seksualnej O partej na W iedzy
Seksuologicznej, która odbyła się w Berlinie w 1921 roku. Przypom niał wówczas
zebranym, że określenie „seksuologia” pochodzi z dzieła Karola D arw ina O pocho­
dzeniu gatunków oraz publikacji E rnsta Haeckela Natürliche Schöpfungsgeschichte.
„Nic, co naturalne, nie m oże wym ykać się praw om n a tu ry ” - stwierdził. Takie
postaw ienie spraw y uczyniło go ogniw em łączącym m arkiza de Sade i Alfreda
Kinseya; kontynuow ał w ten sposób oświeceniowe dzieło, którego celem było
osłabienie w artości m oralnych i zastąpienie ich biologią oraz technologią higieny.
W okresie Republiki W eimarskiej w świadom ości społecznej nazwisko Hirschfelda
stało się synonim em upad k u Niemiec, w dużej m ierze dlatego, że występował jako
biegły w głośnych procesach o sodom ię, takich jak spraw a Eulenberga, ale także
z tego pow odu, że berliński Instytut Seksuologiczny stał się m ekką dla hom osek­
sualistów z całej Europy oraz A m eryki Północnej.
W śród m łodych ludzi, którzy wybrali się do Berlina na swoistą seksualną
pielgrzymkę, był Anglik, niejaki C hristopher Isherwood, który przyjechał do stolicy
Niemiec, poniew aż jego przyjaciel i daw ny klasow y kolega, W ystan H ugh Auden,
opierając się na w łasnych dośw iadczeniach, rekom endow ał m u tam tejsze h o m o ­
seksualne bary. Po założeniu w 1919 roku Instytutu Seksuologicznego H irschfeld
okresow o zwoływał m iędzynarodow e kongresy pośw ięcone seksualnej reform ie.
Jako że m ieszkał w Berlinie, który był w owym czasie największym niem ieckim
ośrodkiem przem ysłu filmowego, a oprócz tego interesow ał go seks, Hirschfeld
zawarł znajom ość z niem ieckim reżyserem G.W. Pabstem i w spólnie obchodzili
berlińskie bary dla pederastów , co zaowocowało nakręceniem przez Pabsta filmu
Geheimnisse einer Seele, dla którego inspiracją były odw iedziny w „Eldorado”,
barze dla transwestytów.
W styczniu 1921 roku H irschfeld został honorow ym członkiem Brytyjskie­
go Towarzystwa Psychologii Seksualnej, co przyniosło m u stosow ny rozgłos, ale
najważniejszym w ydarzeniem tego roku w edług jego biografa była w spom niana
I M iędzynarodow a K onferencja ds. Reformy, obradująca w Berlinie od 15 do
20 września. W tym sam ym czasie Carl T heodore Dreyer*, duński reżyser, który
później przedstaw ił H irschfelda jako w am pira, pracow ał w łaśnie nad film em
Die Gezeichneten; zdjęcia kręcono w niedaw no pow stałej żydowskiej dzielni­
cy w północnej części Berlina, gdzie now o przybyli żydowscy em igranci z Polski
i Europy W schodniej próbow ali jakoś sobie radzić z narastającym i nastrojam i
antysem ickim i, b ęd ący m i reakcją n a zw oływ ane przez H irschfelda kongresy
oraz jego w ystąpienia podczas procesów o sodom ię. Jesienią 1921 roku D reyer
i C hristen Jul po obejrzeniu Draculi Teda Brow ninga napisali w Paryżu scenariusz
filmu o wam pirach. „Też um iem nakręcić coś takiego”1- m iał powiedzieć Dreyer

* Carl Theodor Dreyer (1889-1968), duński reżyser filmowy, uznawany za jednego z naj­
większych mistrzów w historii kina. Kilka jego filmów: Męczeństwo Joanny d'Arc (z rolą
A ntonina Artauda), Wampir i Słowo (przy. tłum.).
BERLIN, 1919 231

i wysłał swojego asystenta, Ralpha H olm a, żeby skom pletow ał obsadę. H olm
szukał odpow iednich tw arzy p od paryskim i m ostam i oraz w ośrodkach A rm ii
Zbaw ienia i przyprow adził Dreyerowi polskiego dziennikarza Jana H ieronim ko,
którego ucharakteryzow ano na M agnusa H irschfelda.
Uwagę D reyera, w większym stopniu niż n iestrudzona walka H irschfelda
o zniesienie przepisów penalizujących sodom ię, zw rócił jednak on sam. 24 maja
1919 roku H irschfeld został filmową gwiazdą; w opow iadającym o hom oseksu­
alistach filmie R icharda Osw alda Anders ais die A ndern („Inaczej niż inni”) za­
grał w istocie sam ego siebie, wcielając się w postać sympatycznego, wykształconego
lekarza. Fabuła oparta została faktach z życia skrzypka Paula K oernera (grał go
C onrad Veidt, który zapłacił za to przym usow ą em igracją do Hollywood, za co
odegrał się na swoich prześladow cach, grając odrażającą postać nazistowskiego
oficera w Casablance). Veidt jest adorowany przez dwie kobiety, ale kocha się w bra­
cie jednej z nich, który pada ofiarą szantażu i bliski jest popełnienia samobójstwa.
W tedy na ekranie in persona propria pojaw ia się M agnus H irschfeld i nie dość że
odw odzi m łodego człowieka od pójścia w ślady Veidta i pozbaw ienia się życia,
ale grając „wielkiego lekarza, którym był” - jak ujął to schlebiający m u biograf
- ocala „m łode życie, dzięki em patii i zrozum ieniu pom ógł m u wyjść z trudnej
sytuacji”, a oprócz tego przekonuje go, aby dołączył do krucjaty na rzecz zniesienia
„niegodziwego Paragrafu 175”-.
C hristo p h er Isherw ood w idział ten film w Instytucie i zapam iętał go, jeżeli
nawet nie cały to pew ną jego część:

Trzy sceny zapadły m i w pam ięć. Pierw sza to bal, na którym tancerze, sam i
m ężczyźni, przybrani są czym ś w rodzaju w ianuszków stokrotek. Postać grana przez
V eidta spotyka się z szantażystą, który go uw odzi i doprow adza do ruiny. Kolejna
scena to w izja, której dośw iadcza Veidt (przebyw ając w w ięzieniu?); widzi długą
procesję królów, poetów, naukow ców, filozofów i innych sławnych ofiar hom ofobii,
którzy kroczą powoli, ze sm utnie spuszczonym i głow am i. Każdy z nich w zdryga
się, kiedy przechodzi p o d tran sp aren tem , na któ ry m w idnieją słowa „P aragraf 175”.
W scenie finałowej pojaw ia się sam d o k to r H irschfeld. Zdaje się, że w tle leży ciało
Veidta, który popełnił sam obójstw o. H irschfeld w ygłasza przem ów ienie - czyli p o ­
jaw ia się m nóstw o napisów - apelujące o spraw iedliw ość dla Trzeciej Płci'

Jak widać, film ten był skrajnym przypadkiem hom oseksualnej agitki. Wolff,
m im o że sympatyzuje z celami, które przyświecały Hirschfeldowi i pisze, iż film ten
był przykładem rozkw itu sztuki i kultury w czasach Republiki W eimarskiej, czuje
się jednak zm uszona zauważyć, że wywołał on także bardzo nieprzychylną reakcję.
18 sierpnia 1920 roku, kiedy film ten zdążył się już zapisać w historii nie­
mieckiego kina, rządowi cenzorzy zakazali jego rozpow szechniania, widząc w nim
elem ent hom oseksualnej propagandy, której celem było nadw ątlenie publicznej
m oralności. O prócz tego, że Anders ais die A ndern postaw ił tem at hom oseksu­
alizm u na forum publicznym , m iał także inny skutek, a byl nim raptow ny wzrost
antysem ickich ataków nie tylko na H irschfelda, lecz w ogóle na Żydów jako
232 RO ZD ZIAŁ 12.

szerzycieli Kulturbolschewismus. Nawet zawsze przychylny Hirschfeldowi biograf

m usiał przyznać, że:

Republika W eim arska, która obiecała N iem com w olność, nie była w niczym
zakotw iczona. L udność, zwłaszcza zaś klasy średnie i m onarchiści, o drzucali re­
wolucję. A ntysem ityzm przybierał na sile bardziej niż kiedykolwiek, gdyż n ieza d o ­
w olenie to spraw iło, że Żydzi, jak zwykle, obsadzeni zostali w roli kozła o fiarn eg o '.

Interpretacja W olff pom ija jed n ak fakt, że antysem ityzm nie był w N iem ­
czech zjawiskiem charakterystycznym dla tego kraju, ale rzeczywiście ogrom nie
podsyciło go to, że ludzie dostrzegali, iż Żydzi poprzez Kulturbolschewismus
przodow ali w podkopyw aniu niemieckiej m oralności, a ich bastionem była szero­
ko rozum iana kultura. Z a stw orzenie takiego w rażenia największą odpow iedzial­
ność ponosił M agnus Hirschfeld, który w oczach przeciętnego N iem ca wydawał
się ucieleśnieniem wszelkiego zła Republiki W eimarskiej. Gdyby Hirschfeld nie
istniał, H itler m usiałby go sam wymyślić, żeby uczynić sobie z niego narzędzie
dojścia do władzy.
Niecały m iesiąc po w ydaniu zakazu w yśw ietlania Anders ais die Andern,
gazeta „Das H am burg Echo” wezw ała do bojkotu w ykładu, który H irschfeld
m iał wygłosić 15 w rześnia w H am burgu. H irschfeld nie uląkł się gróźb, wykład
doszedł do skutku, a M agnus wyszedł z tej sytuacji bez najmniejszego szwanku. Nie
m iał już jednak tyle szczęścia, kiedy spróbow ał pow tórzyć to sam o w M onachium ,
ówczesnym m ateczniku nazistów. Stał się głów nym celem i obiektem ataków n a ­
zistowskiej propagandy, a w roku 1920 grupa nazistow skich studentów napadła
go na ulicy i brutalnie pobiła. Wydawca jego autobiografii poczynił w związku
z tym następującą uwagę:

Naziści od samego początku widzieli w nim symbol wszystkiego, czego nienaw i­

dzili, a kiedy nazistowscy studenci zaatakowali Hirschfelda w M onachium w 1920 roku
i ciężko pobili, sam H itler w wielu publicznych przem ów ieniach piętnował go jako
typow y przykład odrażającego Żyda i wroga niem ieckiego n aro d u 5.

W am pirza natura Hirschfelda była oczywistością nie tylko dla Carla Dreyera,
ale też dla większości osób, które blisko go znały. W istocie rzeczy, w filmie Wampir
Hirschfeld nie gra tytułowej postaci, ale lekarza, który pełni rolę pom ocnika w am ­
pira, co jest trafnym podsum ow aniem H irschfelda jako naukow ca - człowieka,
który oddał naukę na usługi pożądania. Jego seksualny apetyt był ponoć nienasy­
cony, a wszystko co robił, służyło uspraw iedliw ieniu jego postępków przed sobą
sam ym i światem. G uenter M aeder pow iedział C harlotte Wolff, że „zmysłowość
[Hirschfelda] była rozbudzona do tego stopnia, iż nie potrafił utrzym ać rąk z dala
od atrakcyjnych m łodzieńców ””. O prócz wielu epizodycznych kontaktów seksu­
alnych, tak charakterystycznych dla środow iska hom oseksualistów, Hirschfeld
utrzym yw ał dwa długotrw ałe związki z m ężczyznam i. Pierwszym z nich był chło­
piec, którego p oznał w C hinach, drugim zaś niem iecki m łodzieniec Karl Giese,
BERLIN, 1919 233

który pracow ał jako jego asystent w Institut für Sexualwissenschaft. Isherw ood
pisze w swoich w spom nieniach, że Giese m iał „ładną, pociągłą tw arz”, na której,
kiedy odpoczyw ał, m alow ał się wyraz m elancholii.

Rychło jed n ak zaczynał chichotać i przew racać oczym a. K oniuszkam i palców

gładził się z tyłu głowy, jakby popraw iając niesforne loki, przybierając przy tym
pozę m odelki. Ten oddany, żarliwy, inteligentny uczestnik kam panii na rzecz sek­
sualnej w olności, w takich w łaśnie chw ilach w yglądał w yjątkow o niew innie. C hri-
stopher w idział w nim krzepkiego, chłopskiego m łodzieniaszka o dziew częcym
sercu, któ ry daw no tem u zakochał się był w H irschfeldzie, obrazie swego ojca. Karl
nadal zw racał się do H irschfelda p er „papo”7.

H irschfeld lubił, kiedy hom oseksualni przyjaciele nazywali go papą, a nie

„ciotką M agnezją”, poniew aż intuicyjnie wyczuwał, że większe seksualne korzyści
przyniesie m u odw oływ anie się do cech, których ci m łodzi mężczyźni bezskutecz­
nie poszukiw ali we własnych ojcach. Z daniem Nicolosiego:

W następstw ie wczesnego poczucia o d rzu cen ia przez ojca, którego efektem jest
o b ro n n e oddzielenie się o d m ęskości, h om oseksualista nosi w sobie poczucie sła­
bości i nieudolności w odn iesien iu do cech kojarzonych z m ęskością, czyli władzy,
pew ności siebie i siły. N ieuśw iadom ione dążenie ku własnej m ęskości pow oduje,
że pociąga go m ęska siła. Jednocześnie, z p o w o d u bolesnych dośw iadczeń z ojcem ,
podejrzliw ie odnosi się do ludzi m ających w ładzę. K ontakt hom oseksualny jest
erotycznym pom ostem , dzięki k tórem u m ożliw e staje się wejście do szczególnego,
m ęskiego św iata8.

Giese, rzecz jasna nie m ógł „wyciągnąć” z Hirschfelda więcej męskości, której
tak łaknął, niż sam m u jej dawał, zatem, jak większość hom oseksualistów, starał
się jakość nadrobić ilością. Ponadto o d d ał się także innym form om perwersji.
Wolff, w typow y dla siebie, głupaw y sposób pisze, że:

Karl G iese... kochał H irschfelda, potrzeb o w ał jed n ak m asochistycznej ro zk o ­

szy, którą spraw iało m u biczow anie, a tego o d niego uzyskać nie m ógł. H irschfeld
najw idoczniej nie m iał na to ochoty. Potrzebę tę, bijąc go, zaspokajał k om unista
Erw'in H an sen 9.

Sprawy nie potoczyły się pom yślnie dla Giesego. Człowiek, którego nazywał
papą, okazał się w am pirem i jego też nim uczynił. Giese chciał zawsze studiować
m edycynę, ale burzliw y bieg w ypadków m u to uniem ożliw ił. Jak pisze Isherwood:
„w Berlinie w pow ietrzu unosił się strach - odczuw ało go wielu i m ieli słuszność -
ogarnął on rów nież C hristophera”. Isherw ood uznał, że być m oże „ulega własnym
fantazjom ”, bądź też, co było psychologicznie bardziej uzasadnione, że to one w y­
w ołują w nim strach. Zaczęło m u się wydawać, że późno w nocy p o d jego dom em
zatrzym ują się ciężkie pojazdy, we w zorach tapety dostrzegał swastykę. W szyst­
ko w ydawało się przybierać odcień brązu. Nazistow skiego brązu. Kolejny raz
234 R O ZD ZIAŁ 12.

na horyzoncie m ajaczyła Nemesis, tym razem jed n ak jej ucieleśnieniem nie był
Robespierre, ale A dolf Hitler.
Hirschfełd, przebywając na w ygnaniu we Francji, w spom inał ten okres, kiedy
trzy lata przed dojściem nazistów do w ładzy w jego instytucie leczono pacjenta,
który utrzym yw ał kontakty seksualne z E rnstem R óhm em , jednym z założycieli
NSDAP i szefem SA.

Byliśmy z nim [pacjentem ] w dobrych stosunkach i opow iedział nam trochę

o tym , co działo się w jego środow isku. W ówczas jed n ak nie zw racaliśm y praw ie
uw agi na to, co m ów ił. N ajdziw niej w yrażał się o Adolfie H itlerze. „Afi jest n aj­
bardziej zboczony z nas w szystkich. Jest niczym bardzo m iękka kobieta, teraz je d ­
nak robi wielką propagan d ę w okół bohaterskiego m o rale”1".

G uenter M aeder określa tę rozm owę m ianem Tuntengeschwaetz, czyli ho m o ­

seksualnej plotki. H irschfelda z pew nością jed n ak ona zastanowiła, podobnie jak
M aedera, który stwierdził, że „po starannym rozpatrzeniu tej sprawy i w świetle
opinii uznanych psychologów, uznać należy, że H itler m iał w sobie coś kobiecego.
Być może był sadom asochistą z pew nym i ciągotam i hom oseksualnym i. Skłonności
te nie były jed n ak najwidoczniej na tyle silne, aby dzięki żelaznej woli nie udało
się ich stłum ić i w ysublim ow ać”.
G rono nazistow skich przyw ódców składało się niem al wyłącznie z ho m o ­
seksualistów, więc było jak najdalsze od ich prześladow ania. W czasach Republiki
W eim arskiej, zdaniem A bram sa i Livelyego, w alki w ew nętrzne, które toczyły
się w latach dw udziestych w łonie ruchu nazistowskiego, rozgrywały się m iędzy
dw iem a grupam i hom oseksualistów : frakcją „m acho”, której przyw ódcą był szef
SA Ernst Rohm , oraz „kobietam i” M agnusa H orschfelda. Jako że sądy wysyłały
Hirschfeldow i na leczenie osoby skazane za pogw ałcenie paragrafu 175, wszedł
on w posiadanie ogrom nej liczby kom prom itujących dow odów i inform acji doty­
czących życia seksualnego i hom oseksualnych skłonności prom inentnych nazistów.
Sprawa zachow ania tajem nicy zawodowej najw idoczniej nie spędzała m u nigdy
snu z powiek, gdyż w czasach Republiki W eimarskiej wszedł w konszachty z SPD,
czyli Socjaldem okratyczną Partią Niem iec, udostępniając na potrzeby ich gazet
starannie w ybrane szczegóły dotyczące perw ersji seksualnych, których dopusz­
czali się nazistow scy lum inarze. Kiedy zaw artość części seksualno-naukow ych
archiwów H irschfelda ujrzała światło dzienne na łam ach gazet SPD, Ernst Rohm
m usiał naprędce wyjechać do Boliwii. W rezultacie, naziści przepadli w wyborach;
H itler był wściekły. I tak H irschfełd stał się nie tylko uosobieniem Żyda, naukow e­
go hochsztaplera, pedała, Kulturbolszew ika i socjotechnika - wszystkiego, czego
nienaw idził Hitler, ale też liczącym się politycznym wrogiem . O dtąd w swoich
przem ów ieniach H itler często w ym ieniał nazwisko H irschfelda i piętnow ał go
jako typowego Żyda.
Z daniem Igry, H itler był w W iedniu m ęską prostytutką. W śród nazistów
hom oseksualiści byli niezwykle liczni i raczej się z tym nie kryli; dość pow ie­
dzieć, że naw et M ussolini był zgorszony ich zachow aniem . W rezultacie kwestia
BERLIN, 1919 235

hom oseksualizm u zyskała taki status, że H itler stanął przed alternatywą: albo w y­
korzysta ją przeciw ko swoim przeciw nikom , albo oni posłużą się nią przeciw
niem u. Z politycznego p u n k tu w idzenia sytuacja ta nie była już tak jednoznaczna.
G łówne partie lewicy, czyli SPD i kom uniści, w spólnie opow iadały się za równym i
praw am i dla hom oseksualistów i p o d koniec lat dw udziestych były w tej sprawie
bliskie spełnienia m arzenia H irschfelda o uniew ażnieniu zapisów paragrafu 175.
H itler m iał zatem tylko jedno wyjście: m usiał wykorzystać odrazę, jaką przeciętny
Niem iec żywił do w eim arskiej wersji hasła wyzwolenia gejów. O prócz tego, w d u ­
żej m ierze na skutek pobytu w więzieniu, do którego w trącono go po nieudanym
puczu w M onachium , H itler uznał, że m usi dojść do w ładzy drogą dem okratycz­
ną, bez stosow ania siły. O znaczało to konieczność liczenia się z opinią publiczną
i m anipulow ania nią w sposób dla siebie najkorzystniejszy. Trzeba było w ykorzy­
stać społeczny sprzeciw wobec drakońskich postanow ień Traktatu W ersalskiego,
lęk, jaki budziła kom unistyczna rewolucja i Kulturbolschewismus, oraz niechęć
do określonego rodzaju nowoczesności, której odzw ierciedleniem była m uzyka
Schoenberga, architektura G ropiusa, a nade wszystko seksuologia Hirschfelda.
H itler uw zględnił te czynniki w swoich rachubach i zapoczątkował głośną
kam panię w ym ierzoną przeciwko praw om dla homoseksualistów, obsesyjnie wręcz
skoncentrow aną na Hirschfeldzie, piętnując wszystko, co now oczesne, jako ży­
dowskie, obce, internacjonalistyczne i rasow o zdegenerow ane. Fakt, że Berlin
niczym m agnes przyciągał hom oseksualistów , dał H itlerowi asum pt, aby głosić,
że now oczesność i degeneracja to jedno i to samo. Jeśli ktokolwiek pow ątpie­
wał w jego słowa, jako ilustrację słuszności swoich tez H itler mógł zawsze powołać
się na przykład M agnusa H irschfelda zeznającego jako biegły w kolejnym procesie
o sodom ię albo organizującego następną m iędzynarodow ą konferencję w spra­
wie seksualnej reformy. H itler posługiw ał się H irschfeldem jako narzędziem
dla um acniania swoich wpływów w śród przedstaw icieli klasy średniej, których
gorszyły seksualne ekscesy i skutki, jakie niosło to dla kraju osłabionego rew olu­
cyjnym zagrożeniem ze W schodu i uginającego się p od ogrom nym finansowym
brzem ieniem reparacji w ojennych, nałożonych na N iem cy zgodnie drakońskim i
postanow ieniam i Traktatu Wersalskiego.
N aw et M ax H o d d an n , przychylny spraw ie „seksualnej reform y”, uznał,
że H irschfeld jest katalizatorem działań reakcji. M agnus stał się uosobieniem
dekadencji i jako jej sym bol był lepiej rozpoznaw alny niż Zygm unt Freud. Erw in
Haeberle, kolejny rzecznik praw dla hom oseksualistów, twierdzi, że „zdaniem Ho-
danna, H irschfeld jako Żyd, lewicowiec i orędow nik praw dla homoseksualistów,
prow okow ał reakcyjną opozycję”11. Naziści prześladow ali go nie tylko z racji jego
„niearyjskiego” pochodzenia, ale również „z pow odu otwartego okazywania ciągot
socjalistycznych i pacyfistycznych oraz zajm ow ania się seksuologią”12.
Praw a dla hom oseksualistów głoszone przez ich żydowskich orędowników,
takich jak M agnus H irschfeld, stw orzyły g ru n t dla wyniesienia H itlera do władzy,
a podstaw ę tego procesu, przynajm niej do roku 1933, w dużej m ierze stanowiła
niechęć, któ rą większość N iem ców żywiła wobec sw obody seksualnej obyczajów
236 RO ZD ZIA Ł 12.

w Republice W eimarskiej. H itler doszedł do w ładzy dzięki hom oseksualnym , ży­

dowskim aktywistom, takim jak Hirschfeld. Heaberle stwierdza, że „w istocie rzeczy
sam a koncepcja seksuologii była dziełem niem ieckich Żydów”13, ale nie rozum ie
albo nie chce uznać roli, jaką hom oseksualna dekadencja odegrała w stw orzeniu
i podsycaniu antysem ityzm u w Republice Weimarskiej, w rezultacie zaś, w dojściu
H itlera do władzy. W rękach pozbaw ionego wszelkich skrupułów politycznego
m achera, a takim był Hitler, Kulturbolschewismus, uosabiany przez kogoś p o k ro ­
ju Hirschfelda, stał się synonim em żydowskich wpływów, a to z kolei posłużyło
za usprawiedliw ienie dla antysem ityzm u oraz uniw ersalne wytłum aczenie, dlacze­
go w Niem czech dzieje się źle i jak tem u zapobiec - a jedyną prezentow aną receptą
było przekazanie przez n aró d niem iecki H itlerow i dostatecznie silnego m andatu,
który pozw oliłby m u raz na zawsze ukrócić żydowskie zapędy.
14 m aja 1928 roku, w odpow iedzi na prośbę jednej z niem ieckich organiza­
cji działających na rzecz praw hom oseksualistów , która zwróciła się do nazistów
o oficjalne przedstaw ienie ich stanowiska, czytam y m iędzy innym i:

Racja jest po stronie silniejszego. I silniejszy zawsze w eźm ie górę n ad słabszym.

Dzisiaj jesteśm y słabsi. Bądźcie pew ni, że znow u będziem y silni! M ożem y tego d o ­
konać tylko wówczas, jeśli przestrzegać będziem y m o ralnych ograniczeń. Dlatego
odrzucam y wszystko, co n iem oralne, zwłaszcza zaś m iłość m iędzy m ężczyznam i,
gdyż pozbaw ia nas ona naszej ostatniej szansy u w olnienia n aro d u o d kajdan zn ie­
w olenia, które teraz dźw iga14.

W Republice W eim arskiej wszystko dom agało się darw inow skiego uza­
sadnienia: zarów no hom oseksualizm , k tó ry H irschfeld uspraw iedliw iał odw o­
łaniem się do D arw ina na pierwszej konferencji pośw ięconej reform ie seksu­
alnej w 1921 roku, jak i atakow anie go, które głosił Hitler. Fakt, że H itler rok
później wezwał R óhm a do kraju, żeby rozpraw ił się z b untem w szeregach SA,
zdaje się świadczyć, że odrzucenie hom oseksualizm u była tylko cyniczną zagrywką
socjotechniczną. Lively i Abram s nie pozostaw iają wątpliwości, że przyw ództw o
partii nazistowskiej p o d względem orientacji seksualnej jego członków oraz sto­
sowanej taktyki w dużym stopniu przypom inało organizację Q ueer Nation. M im o
to, rzeczywistością była także niechęć większości n aro d u do hom oseksualizm u,
którą naziści jakże skutecznie um ieli wykorzystywać. Dlatego nie sposób pom inąć
tu paradoksu, jakim jest pom ieszczenie oznaczone w M uzeum H olokaustu różo­
wym trójkątem . H istorycznie rzecz biorąc, N iem cy nie były krajem antysemickim.
D ow odem na to jest fakt, że zam ieszkiw ało je ta k w ielu Żydów. N iem cy były
krajem ośw ieconym , kulturalnym i dlatego dla Żydów, którym bliskie były idee
oświecenia, stanow iły bezpieczną przystań. D ekadencja Republiki W eimarskiej
całkowicie to odm ieniła, głównie za sprawą różnego rodzaju nadużyć. Pod rząda­
m i nazistów zarów no niechęć większości ludności do hom oseksualizm u, jak i ich
prześladow ania zaczęto wykorzystywać do politycznych rozgryw ek i traktow ać
skrajnie utylitarnie. Paradoksalnie, znani homoseksualiści, w jakiś sposób nazistom
pom ocni, nie byli nękani i zostaw iano ich w spokoju. Jednocześnie hom oseksu­
BERLIN, 1919 237

alizm stał się dogodnym pretekstem dla pozbyw ania się niew ygodnych członków
opozycji; często dotyczyło to katolickich księży.
W 1935 roku naziści wnieśli popraw ki do zapisów paragrafu 175, które
penalizowały wszelkie zachow ania m ogące być św iadectwem hom oseksualnych
skłonności bądź chęci ich zaspokojenia. W rezultacie, intencja w prow adzenia
zm ian, polegających m iędzy innym i na nieprzypadkow ym pom inięciu wzm ianki,
że hom oseksualizm jest sprzeczny z naturą, jawi się jako oczywista. Naziści pod
płaszczykiem dbałości o seksualną m oralność m ogli teraz, bez żadnych prawnych
ograniczeń elim inow ać każdego, kto był im przeciwny. Nowe przepisy dały im
do rąk potężną broń, którą w ykorzystyw ali przeciw ko swoim w rogom . Nigdy
się nie dowiemy, ilu heteroseksualistów skazano na m ocy tego prawa, nie ulega
jednak wątpliwości, że naziści posługiw ali się fałszywym i zarzutam i o hom osek­
sualizm, żeby usprawiedliwić uwięzienie albo przetrzym yw anie swoich przeciw ni­
ków w areszcie. „Przepisy sform ułow ano na tyle sw obodnie, że m ożna było, i tak
się działo, wykorzystywać je przeciwko heteroseksualistom , których naziści chcieli
się p o zbyć... stosow ano je także stale przeciw ko katolickiem u duchow ieństw u”15.
Jak pisze Kogon: „Gestapo chętnie uciekało się do zarzutów o hom oseksualizm ,
jeżeli nie potrafiło znaleźć żadnego pretekstu dla wszczęcia postępow ania prze­
ciwko katolickim księżom lub osobom , które krytykow ały nazistowską władzę”16.
W ten sposób przyw ództw o nazistow skie, w dużej części składające się
z homoseksualistów, m ogło teraz elim inować swoich przeciwników, oskarżając ich
o hom oseksualizm , a przy okazji hańbić ich imię. Jeżeli jakiś rzeczywisty h o m o ­
seksualista trafiał do obozu koncentracyjnego, to działo się tak po prostu dlatego,
że znalazł się po niewłaściwej stronie politycznej barykady, a nie z racji tego, że był
hom oseksualistą. Taktykę tę stosują dziś także w spółczesne ruchy hom oseksualne
- niedaw no publicznie ujaw niono hom oseksualne preferencje znanego kongres-
m ana, który głosow ał przeciw ko zalegalizow aniu hom oseksualnych małżeństw.
 ROZDZIAŁ 13

NOWY JORK, 1921

październiku 1920 roku John B. W atson złożył na ręce rektora

W G ood n o w a rezygnację z piastow anego stanow iska, w rócił do

dom u, spakował walizki i w siadł w pociąg do Nowego Jorku, gdzie
zamieszkał z socjologiem W illiam em Thom asem , którego właśnie
zw olniono z Uniwersytetu Chicago za wywiezienie kobiety w celach n
poza granice stanu. Powiada się, że nieszczęścia chodzą param i. Jeśli tak, to w przy­
padku powstającego właśnie zawodu psychologa behawioralnego wydarzyło się ich
zaiste m nóstw o, a ich pow odem była daleko posu n ięta seksualna aw anturniczość
jej głównych orędowników. Thom as i W atson, podobnie jak M ark Baldwin, zyskali
sobie wysoką pozycję, a następnie szybko odeszli od wykonywania profesji, której
specjalnością było kontrolow anie społeczeństw a, choć jej czołowym przedsta­
wicielom w spraw ach n atu ry seksualnej w yraźnie na sam okontroli zbywało. 31
g rudnia 1920 roku W atson ożenił się z Rosalie Rayner, a w styczniu 1921 roku
podjął pracę w agencji reklamowej J. W alter Thom pson.
Pojawił się tam w w yjątkow o sprzyjającym m om encie. W ojna dobiegła
końca, kręgi biznesow e zauważyły i doceniły rolę, jaką psychologia odegrała w si­
łach zbrojnych, choć dla w ygrania wojny m iała ona znaczenie m arginalne. Teraz
przyszedł czas, aby w ypracow ane przez nią n arzędzia oceny, przew idyw ania
i kontroli zastosować w ich wersji cywilnej, w odniesieniu do pracobiorców, którzy
coraz bardziej burzyli się przeciw ko w prow adzonem u podczas wojny zam rożeniu
płac, oraz do konsum entów , z których m ożna było teraz utworzyć spójny rynek
krajowy, zorganizow any w okół prom ocji określonych m arek. Te same siły, które
z inspiracji kierowanej przez G eorgea Creela CPI prom ow ały ideę „tygla narodów ”
jako sposobu na w ygranie wojny, skoncentrow ały się teraz na kontynuow aniu
procesu rozbijania społeczności etnicznych poprzez dyskredytow anie ich tradycji,
240 RO ZD ZIAŁ 13.

m oralności i religii jako nienaukowych i przebrzm iałych. Kręgi przemysłowe raczej

nie m ogły przyznać, że obywatele Stanów Zjednoczonych poddaw ani są udosko­
nalonym i poszerzonym zabiegom w ypracow anym na potrzeby wojny psycholo­
gicznej i pochodzącym z czasów światowego konfliktu, m im o to jednak obecne
było poczucie, że w interesie m arketingu określonych produktów podejm uje się
próbę hom ogenizacji amerykańskiego społeczeństwa. W roku 1920 w publikatorze
przem ysłu wydawniczego „P rin ters Ink” pojawił się nagłówek oznajmiający, że
„reklam a „unifikuje” n aró d ”1. Z daniem Popea:

Z ręczna reklam a m iała uczyć rob o tn ik ó w właściwej konsum pcji. Jednocześnie,

m ożna ją było bezpośred n io w ykorzystać dla etnicznej akulturacji i „am e ry k an i­
zacji” im igrantów . N awet A lbert Lasker, prezes Lord& Thom as, jeden z nielicznych
Żydów, którzy sięgnęli w tym biznesie po najw yższe stanow iska, w latach d w u ­
dziestych pow iedział sw ojem u personelow i: z n aro d u em igrantów „tw orzym y
hom ogeniczny” naród. W ty m sam ym czasie m ed io m o zasięgu krajow ym , które
zam ieszczały reklam y pro d u k tó w dystrybuow anych w całym kraju, zalecono za­
cieranie regionalnych różnic i odrębności. Realizow ano to z różną intensyw nością.
I tak na przykład, podczas I w ojny światowej, „am erykanizow anie” za po m o cą re­
klam y było ulubionym tem atem tw órców reklam . W okresie Czerw onej P ani­
ki, w latach 1919-1920, p odkreślano znaczenie reklam y jako narzędzia łagodzenia
niezadow olenia pracow ników i rozb u d zan ia św iadom ości konsum enta. N adzieję
niezm iennie p o k ładano w jed n o ści oraz m asowej konsum pcji reklam ow anych,
m arkow ych tow arów ’.

Agencja J. W alter T hom pson rozpoczęła działalność pod koniec XIX wieku,
sprzedając wówczas m iejsca reklam owe w gazetach wydawanych przez m etody­
stów, a reklam ow ano wtedy głównie leki, zwykle panacea na wszystko, leczące
każdą dolegliwość, od raka po bóle krzyża. Te „cudow ne” m ikstury zapewne
nie wyleczyły żadnej z chorób, na które cierpieli ich nabywcy, ale często zdarzało
się, że ludzie natychm iast po ich zażyciu odczuw ali w yraźną popraw ę stanu zdro­
wia, a działo się tak, dlatego że głównym składnikiem wielu z nich było opium ,
kokaina albo w ysokoprocentow y alkohol. Coca Cola była początkowo tonikiem ,
a jej ożywcze działanie było skutkiem tego, że zawierała kokainę. Kiedy John B.
W atson m usiał wkuwać, przygotowując się do końcow ych egzam inów na U ni­
wersytecie Chicago i uczył się dosłow nie całym i nocam i, m iał zawsze w pokoju
butelkę kokainow ego syropu Coli.
Rozwój i w zrost znaczenia reklam y nie były tylko odzw ierciedleniem prze­
istaczania się A m eryki z kraju wiejskich i odizolow anych społeczności w państw o
ogólnokrajow ego ry n k u konsum enckiego: reklam a stanow iła siłę napędow ą
tego procesu. W roku 1850 w piekarniach w ytw arzano jedynie 10% spożyw ane­
go w kraju chleba, a przytłaczającą większość tej liczby stanow iły jego specyficzne
dla danego regionu i społeczności odm iany, których nie poczytyw ano za chleb
pow szedni. W roku 1930 produkow any w piekarniach chleb stanow ił już 60 %
ogólnego spożycia. Była to zm iana znacząca, ale nadal skrom na, jeśli porów nać
N O W Y JORK, 1921 241

ją z aktualnym stanem rzeczy, kiedy to znaczna część społeczeństw a żywi się p ro ­

duktam i sieci fast foodów. W XIX stuleciu am erykańscy „konsum enci” kupowali
głównie prod u k ty nieprzetw orzone, takie jak m ąka, i w łasnoręcznie we własnych
dom ach wytw arzali z nich potrzebne im artykuły. Społeczeństwo kupow ało lo­
kalnie produkow ane surowce i sprzedaw ały się one lepiej niż artykuły przetw o­
rzone, kupcy zaś czerpali dochody z ich rozprow adzania. Kiedy A braham Lincoln
pracow ał jako u rzędnik w sklepie w Illinois, na tam tejszych półkach m iał tylko
jeden m arkow y produkt: czekoladę Bakera. Resztę oferty stanow iły produkty
nieprzetw orzone, z których gospodynie dom ow e i ich mężowie wytwarzali nie­
zbędne w codziennym życiu artykuły. Nam , żyjącym w świecie, w którym nawet
banany noszą m arkę producenta, a ich skórka traktow ana jest jako opakowanie,
tru d n o wyobrazić sobie sklepy, do których niem al wszystko, nawet krakersy, d o ­
starczano w baryłkach lub workach.
Jednak pod koniec XIX stulecia, wraz z ukończeniem budow y linii kolejo­
wych, które połączyły odseparow ane dotąd o d siebie społeczności, możliwe stało
się stw orzenie ogólnokrajow ych rynków na artykuły przetw orzone. N ational
Biscuit C om pany (już sam a nazw a jest tu znacząca) była jedną z pierwszych
firm, które zarabiały na w ykorzystaniu rynku ogólnokrajowego, wprowadzając
nań charakterystycznie zapakow ane herbatniki o nazwie Uneeda. Cieszyły się
one tak ogrom nym wzięciem, że ich producentow i, który zm ienił nazwę firmy
na Nabisco, opłacało się mieć w łasną arm adę ciężarówek, które rozwoziły towar
do sklepów. W raz z pojaw ieniem się produktów m arkow ych, szala przechyliła się
na korzyść system u sprzedaży detalicznej. Dzięki reklam ie, którą um ożliwiały
pow szechnie dostępne w całym kraju czasopism a, oraz systemowi połączeń kole­
jowych, pozw alającem u na dostarczanie tow arów w dow olny zakątek kraju w re­
latywnie krótkim czasie, producent mógł wykorzystać konsum encką znajom ość
m arki dla w ym uszenia na sklepikarzach i innych sprzedaw cach um ieszczenia
swojego p ro d u k tu w ich stałej ofercie. W ielcy ogólnokrajow i wytwórcy um ocnili
swoją pozycję do tego stopnia, że stworzyli w łasne systemy dystrybucji i mogli
skoncentrow ać się na zw iększeniu ilości produkow anych przez siebie towarów.
Sprzedawca detaliczny m usiał mieć ich p rodukty na składzie, poniew aż klienci
chcieli je kupować, a chodziło im o konkretne produkty, poniew aż spece od rekla­
my w łaśnie w tym celu odpow iednio sterow ali popytem . Rozkwit reklam y wiązał
się z pow staniem i rozwojem ogólnokrajow ych rynków, a one z kolei doskonale
odpow iadały koncepcjom w ilsonow skich orędow ników im perium , czem u wyraz
dawali lewicowi liberałow ie z „New Republic” - Dewey, Lippm an, Croly i inni.
Nawoływali oni do zniesienia szczególnych upraw nień lokalnych władz, jakie
nadali im ojcowie założyciele, na rzecz um ocnienia pozycji prezydenta, który dzięki
m anipulow aniu nam iętnościam i m as za pom ocą coraz intensywniej rozwijających
się i zyskujących na znaczeniu mediów, m ógł zyskać status osoby urzeczyw istnia­
jącej Wolę Powszechną.
Rozkwit reklamy oraz rozpoznaw anych w całym kraju m arek wiązał się także
z w prow adzaniem na szeroką skalę nowych technologii, dzięki którym możliwe
242 RO Z D Z IA Ł 13.

stało się w ytw arzanie niespotykanej dotąd ilości towarów, a to z kolei pociągnęło
za sobą potrzebę stw orzenia narzędzi um ożliw iających dostosow anie popytu do
podaży. D obrym przykładem tego zjawiska jest przem ysł tytoniowy. Pod koniec
XIX wieku tytoń był tow arem kupow anym przede wszystkim przez mężczyzn,
najczęściej w postaci cygar, które zręczni robotnicy rolowali ręcznie z tytoniowych
liści. W roku 1904 produkcja cygar była nadal trzynastokrotnie większa aniżeli
produkcja papierosów, która także została wym uszona przez konsumentów, wśród
których przeważali im igranci z Europy W schodniej. W 1885 roku James Buchanan
D uke w ykupił licencję na użytkow anie wynalezionej przez Bonsacka maszyny
do autom atycznej p rodukcji papierosów , k tó ra kosztem dw udziestu czterech
dolarów w ytw arzała ich tysiąc sztuk. A m erican Tobacco C om pany zaczęła p ro ­
dukow ać papierosy w tak wielkich ilościach, że now y system m arketingu stał
się koniecznością. W ten sposób pow stały papierosy Lucky Strike w charaktery­
stycznym, w yróżniającym się spośród innych opakow aniu; teraz m ożna je było
agresywnie wprowadzić na rynek i w ten sposób zagospodarować zbyt wysoką wy­
dajność produkcji, związaną z zastosow aniem urządzenia Bonsacka. Kiedy system
produkcji scalono z przem ysłem reklam ow ym , uzyskując tw ór o dostatecznym
potencjale finansowym, następnym logicznym krokiem było poddanie konsum en­
tów odpow iedniej m anipulacji psychologicznej. W tym celu papierosom należało
przypisać w łasności odm ien n e od tych, które były kojarzone z cygarami. Istot­
ną rolę odegrała tu wojna. Papierosy były łatwe w przechow yw aniu, a cygara nie.
W arunki i wym ogi pola walki m ogły zostać w ykorzystane dla zm iany nawyków
żołnierzy-palaczy. Po w ojnie konsum entom w m aw iano, że papierosy są p ro d u k ­
tem now oczesnym , cygara zaś starośw ieckim i ta właśnie próba m anipulow ania
gustam i konsum entów znalazła swoje ukoronow anie w jednej z najsławniejszych
i dziś już klasycznych kam panii reklamowych.
John B. W atson podjął pracę w agencji J. W alter Thom pson w styczniu
1921 roku, kiedy reklam a zaczęła jawić się kluczem do pow odzenia zakrojonych
na szeroką skalę przedsięwzięć, których celem było w chodzenie na ogólnokrajo­
wy rynek poprzez prom ow anie rozpoznaw alnych produktów m arkow ych. Jako
że behaw ioryści pokroju W atsona przedstaw iali się jako przedstawiciele „nauki”
zdolnej przew idyw ać i kontrolow ać zachow ania człowieka, agencje reklamowe
potrzebow ały i poszukiw ały takich właśnie ludzi. G dyby W atson wierzył w Boga,
m ógłby uznać, że w yrzucenie go z U niw ersytetu Johna H opkinsa dokonało się
za sprawą O patrzności, gdyż dzięki tem u zjawił się na M adison Avenue w ła­
śnie w tym czasie, kiedy przem ysł reklam owy był gotów użyć behaw ioryzm u i woj­
ny psychologicznej do przypuszczenia szturm u na am erykańskie społeczeństwo.
Nie w iadom o, czy Stanley Resor wierzył w Boga, ale niewątpliwie potrafił
dostrzec i wykorzystać nadarzającą się okazję. Resor w 1900 roku ukończył u n i­
wersytet Yale; uzyskał dyplom w dziedzinie historii i ekonom ii. Kiedy przeczytał
prace historyka Thom asa BucJdea, doszedł do przekonania, że ludzkie zachowania
m ożna ujm ow ać zbiorczo i przew idyw ać je w oparciu o praw a statystyki. Pod
przew odnictw em Resora, który przejął pakiet kontrolny firmy, agencja J. W alter
N O W Y JORK, 1921 243

Thom pson zyskała pozycję lidera w zestaw ianiu rozm aitych inform acji i danych
dem ograficznych, które zawierały spisy ludności. Jako że W atson od 1916 roku
propagow ał swoje teorie w kręgach wielkiego biznesu, Resor dostrzegł m ożliwość
połączenia behaw ioryzm u i reklamy, w idząc w tym sposób na kontrolow anie
i „hom ogenizow anie” coraz bardziej samowolnego społeczeństwa w imię korzyści,
które m iała z tego czerpać warstwa biznesmenów. Liberalizm musiał jakoś zaradzić
społecznem u chaosowi, wywołanem u jego polityką, a behaw ioryzm W atsona w p o ­
łączeniu z socjotechnikam i, które stw orzono i rozw inięto podczas wojny, wydawał
się tu właściw ym rozw iązaniem .
Istniała też jed n ak jeszcze jedna przyczyna, dla której Resor uznał, że w arto
zatrudnić W atsona. Przem ysł rządził się w łasnym etosem , w przytłaczającej w ięk­
szości liberalnym . H om ogenizacja była zjawiskiem , które w znaczącym stopniu
objęło ludzi piastujących najw yższe stanow iska w reklam ie. C zęstokroć byli
oni synam i protestanckich duchow nych; m ieli zapał i żarliwość, które cecho­
wały ich ojców, ale nie m ieli ich wiary. Uważali, że nauka jest w życiu lepszym
przew odnikiem aniżeli m oralność i zachwycały ich możliwości, które oferowała
ona w celu stw orzenia nowego, wspaniałego świata na m iarę, obraz i podobieństw o
ich własnych nam iętności. Człowiek jest tym , czym się go uczyni. Nie m a duszy
ani żadnej esencji. Coś takiego jak ludzka n atu ra nie istnieje. Człowiek to tylko
zbiór reakcji na bodźce, które nauka w coraz większym stopniu zdolna jest k o n ­
trolować, przede wszystkim dzięki tem u, że W atson odkrył fundam ent ludzkiej
osobow ości, k tó ry m jest o d ru c h w arunkow y, a także dlatego, że pojaw iły się
nowe potężne narzędzia m anipulow ania ludźm i, na przykład kino, które czekają
dopiero na pełne w ykorzystanie ich potencjału. Rozkwit reklam y był czymś więcej
niż jedynie w ykorzystyw aniem nowych technik psychologicznych, opartych na
św iatopoglądzie, który większość ludzi reklam y podzielała. Rozwojowi reklam y
towarzyszyło upow szechnianie w spom nianego św iatopoglądu i przedstaw ianie
go jako jedynego wartościowego. Pod w ielom a w zględam i związek ten był rze­
czą zwyczajną, poniew aż reklam ow y b oom oznaczał przed wszystkim obalenie
tradycyjnych autorytetów . Tradycyjne odniesienia, na podstaw ie których doko­
nyw ano w yborów - rodzice, przynależność etniczna, tradycja, religia - zanim
m asow a reklam a m ogła stać się skuteczna, m usiały zostać w yparte w bardzo
szerokiej, pankulturow ej perspektywie. Reklam a była form ą inżynierii społecznej,
która, jeśli m iała się powieść, wym agała w ykreow ania nowego człowieka. W prze­
ciwieństwie do ludzi XIX stulecia: skrom nych, akceptujących tradycyjne ograni­
czenia obow iązujące w lokalnych społecznościach i gotowych odm aw iać sobie
pewnych rzeczy w im ię większego dobra, now y człowiek, stworzony przez reklamę,
m iał być, wedle słów Popea, „reaktywny, łatwo ulegający wpływom i impulsywny”'.
O koło roku 1920 porozum ienia instytucjonalne, które nadal cechują am ery­
kański przem ysł reklamowy, zostały już poczynione. W tedy również pojawiła się
ideologia reklamy. Jej propagatorzy przedstawiali reklamę jako siłę zdolną pogodzić
społeczną harm onię z osobistą wolnością w yboru. Przymus zastąpi perswazja. Ideał
liberalnego indyw idualizm u m ożna realizować w społeczeństwie zdom inow anym
244 RO ZD ZIA Ł 13.

przez wielkie przedsiębiorstw a. „R enom ow ane m onopole”, czyli wielkie, znane

m arki, doprow adzą do łagodzenia społecznych napięć w sposób bezbolesny dla
konsum enta, a korzystny dla zarządzających. Jak pow iedział H arold Lasswell,
now y społeczny porządek nie jest m oże altruistyczny, ale na pew no bardziej h u ­
m anitarny niż zabijanie. W roku 1920 nadszedł dzień, kiedy „dżentelm en, którego
obudził budzik Big Bena, ogolił się m aszynką Gillette, um ył m ydłem Ivory, zjadł
na śniadanie płatki Kellog i pozostałe codzienne czynności wypełniał, polegając na
m arkow ych produktach”, bez reszty pozostając w sferze w artości akceptowanych
przez now y liberalizm oraz korporacyjne elity4.
Reklama szybko stała się rodzajem laboratorium , w którym biznes sprawdzał
często przeceniane tezy behaw ioryzm u, wedle których natura ludzka nie istnieje.
W brew tem u, co głosił W atson i jem u podobni, specjaliści reklam y rychło przeko­
nali się, że konsum enci nie są wcale „nieskończenie plastyczni”. Mogli twierdzić,
że są w stanie sprzedać nawet „pomyje”, i w niektórych przypadkach w istocie
tak było, nie m ogli jed n ak robić tego na dłuższą m etę. Ponieważ coraz bardziej
skłaniali się ku przekonaniu, że konsum ent kieruje się przy zakupach nieracjonal­
nymi a nawet irracjonalnym i pobudkam i, zm uszeni byli zastanowić się nad naturą
pragnienia posiadania jakiegoś tow aru, a także nad tym , z czego ono wynika.
Kiedy zbadali odw ieczne rozróżnienie m iędzy potrzebą a chęcią, o którym Platon
pisał w Państwie, zaczęli rozum ieć, że konsum pcyjne schem aty zachowań znacznie
odbiegają od obiektywnych okoliczności, które dyktuje nam rzeczywisty świat,
a niezaspokojone pragnienia m ają na nie znaczniejszy wpływ niż dotąd przypusz­
czali. Liczba tych pragnień była jed n ak zdecydow anie ograniczona i m iała luźny
związek z produktem , m ożna go jed n ak było spotęgować poprzez u w arunkow y -
wanie. Tutaj właśnie spece od reklamy zaczęli dostrzegać rolę seksu jako strategii
marketingowej. Człowiek nie jest „nieskończenie plastyczny”; jest rozum ną istotą,
która słabo panuje nad własnym i nam iętnościam i, ale ich liczba jest ograniczona,
a tymi, którym i najłatwiej m anipulow ać, są nam iętności związane z seksem. D late­
go reklam a skuteczna pow inna wykorzystywać o d ru ch warunkowy, aby w umyśle
konsum enta skojarzyć produkt z em ocjam i, jakie wywołuje w nim seks.
W roku 1957 związek m iędzy nam iętnościam i seksualnymi a produktam i,
które Madison Avenue chciała sprzedawać, był tak oczywisty, że Vance Packard mógł
już napisać swój bestseller The Hidden Persuaders, który m ówił o rozpow szechnio­
nej obawie utraty autonom ii jednostki w obliczu m anipulow ania jej pożądaniem .
„Wydaje mi się, że najpoważniejszym wykroczeniem, którego dopuszczają się ludzie
dokonujący głębokich manipulacji, jest to, że próbują naruszyć intym ność naszych
umysłów”5. Te same niepokoje, ale w bardziej seksualnym wymiarze, wyraża Wilson
Bryan Key w książkach Sublimai Seduction, Media M anipulation oraz Vie Clam-
-Pate Orgy. Nie trzeba zgadzać się jego analizą reklam y przedstawiającej kostki
lodu zanurzone w whisky, żeby zdać sobie sprawę z istoty i sensu stanu seksualnej
pokusy, jaką obecnie reklam a stara się wywoływać u konsum enta.
John B. W atson kierow ał k am p an iam i reklam ow ym i agencji J. W alter
Thom pson, ale w latach dw udziestych jego najw ażniejszym w kładem w ten prze­
N O W Y JORK, 1921 245

mysł było to, że w idziano w nim g uru naukow ych technik psychologicznych,
zwłaszcza tych związanych z w ychow yw aniem dzieci. Jego praca polegała na tym ,
że występował jako naukowy ekspert, który wm awiał ludziom , że niemal wszystko,
co do tej pory robili, czynili niewłaściwie i źle - odnosiło się to także, a nawet
przede w szystkim do w ychowywania dzieci. W atson ogłaszał ludziom , że teraz
przyszedł czas, żeby odrzucili swoje staroświeckie, nienaukow e podejście i zaczęli
stosować się do tego, co m ówią naukowcy. Z daniem Buckleya, W atson „stał się
popularyzatorem psychologii jako narzędzia sam opom ocy dla tych, którym trudno
było przystosow ać się do now ych reguł p orządku społecznego, a dla pow stają­
cej w tedy w arstw y planistów społecznych i korporacyjnych menedżerów, którzy
poszukiw ali naukow ych m etod kontrolow ania społeczeństwa, był orędow nikiem
inżynierii psychologicznej”'’.
Jeśli przyjrzeć się wizji świata proponow anej przez Resora, Bernaysa i Wat-
sona, n ietru d n o zauważyć jej paradoksy. N ieuchronną konsekw encją watsonow-
skiego postulatu zastąpienia „tradycyjnych w yznaczników ludzkich zachowań”
było przyjęcie na ich miejsce reżim u społecznej kontroli. K onsum entem , który, jak
sądzono, kierow ał się irracjonalnym i nam iętnościam i, przede wszystkim o cha­
rakterze seksualnym , m ożna było m anipulow ać jedynie poprzez odw ołanie się do
autorytetów „naukowych” jako przeciw ieństw a praktycznego rozum u, który ufor­
m owała tradycja, a przedstaw ianego teraz jako „irracjonalny”. Nauka pełniła rolę
„rozpuszczalnika” tradycyjnych zabezpieczeń ograniczających dotąd człowieka
i jego folgowanie w łasnym nam iętnościom , um ożliwiając m anipulow anie nim i
za pom ocą m etod kontroli behaw ioralnej. K am pania ta była kontynuow ana przez
całe dw udzieste stulecie w A meryce, a także w społeczeństw ach pretechnologicz-
nych we wszystkich zakątkach świata. Nowy liberalizm nadal funkcjonow ał jako
zarazem podpalacz i strażak: w im ię „nauki” i „wyzwolenia” rozbijał tradycyjne
kultury, a na ich m iejscu um ieszczał rozm aite form y kontroli nad społeczeństwem,
które opierały się na m anipulow aniu ludzkim i nam iętnościam i.
 ROZDZIAŁ 14

NOWY JORK, 1922

iosną 1922 roku wydawnictwo H arcourt, Brace and Com pany opu­

W blikowało niewielki tom ik wierszy jam ajskiego pisarza C laudea

McKaya zatytułowany Harlem Shadows. McKay już wcześniej w y­
robił sobie nazwisko jako autor powieści Home to Harlem oraz
tw órca n u rtu zwanego harlem skim renesansem . W spom niany zbiór
dany z pom ocą Joela Spingarna, żydowskiego orędow nika sprawy czarnych, m iał
um ocnić pozycję McKaya w literackim świecie. Sam McKay określał ów tom ik
m ianem sukces destim e, co oznaczało, że przyniósł m u on co praw da niem ało
pochlebnych recenzji - „dość żeby poczuć próżność, że się jest poetą” - ale zbyt
m ało pieniędzy, żeby McKay m ógł się w tym uczuciu utw ierdzić na dłużej1. Jego
publikacja zw róciła przychylną uwagę recenzentów , ale nie tylko ich. Tuż po
ukazaniu się Harlem Shadows, kiedy McKay zrobił sobie wolne i razem z grupą
przyjaciół „pił sztuczny gin”, w m ieszkaniu poety przy Czternastej Ulicy pojawiła
się jego żona, z którą był w separacji. Dla kolegów McKaya było to wielkie za­
skoczenie. „Dlaczego nie m iałem pojęcia, że jesteś żonaty?” - w ykrzyknął któryś
z nich. McKay z kolei zareagował złością, nie tylko z tego pow odu, że oto nachodzi
go ktoś, kogo bezpiecznie zaszufladkował jako osobę należącą do bezpow rotnie
m inionej przeszłości, ale też z racji sposobu, w jaki zareagowali na to jego przyja­
ciele. O dparł, że o jego m ałżeństw ie „nie w iedział n ik t oprócz św iadków”, a poza
tym „i on, i pozostali nie wiedzieli o m nie jeszcze wielu rzeczy’” .
Festus C laudius M ckay urodził się 15 w rześnia 1890 roku. Im iona, które
nosił, nadano m u po rzym skim gubernatorze i cesarzu, którzy w ym ienieni zo­
stali w Dziejach Apostolskich. Był najm łodszym z jedenastki rodzeństw a, a jego
ojciec należał do jamajskiej rolniczej klasy średniej. McKay m ówił o nim , że był
„prezbiteriańskim k alw in em ... praw dziw ym czarnym Szkotem ”, człow iekiem
248 RO ZD ZIAŁ 14.

„surow ym i srogim ”’. Zdecydow anie bliższa była m u m atka, „o wiele bardziej
elastyczna i w yrozum iała”4. McKay w spom inał, że ojciec opow iadał m u afrykań­
skie baśnie, ale był kategorycznie przeciw ny w yw odzącym się z Czarnego Lądu
anim istycznym w ierzeniom , które w tam tych czasach zdobywały sobie na rolniczej
Jamajce wielu gorliwych wyznawców. Z daniem jednego z jego biografów, „nigdy
nie utożsam iał się z tym szorstkim w obejściu zw olennikiem ostrej dyscypliny,
surow ym starotestam entow ym m oralistą, który zdom inow ał jego dzieciństw o”"’.
Wydawało się, że konflikt m iędzy ojcem i synem jest nieuchronny i p rę­
dzej czy później rozgorzeje z całą intensyw nością, ale jednak do tego nie doszło,
gdyż kiedy C laude m iał sześć, m oże siedem lat, w ysłano go, żeby zam ieszkał
ze swoim starszym bratem U ’Theo. Spędził u niego siedem kolejnych lat. U ’Theo
odrzucił wiarę ojca, a Claude poszedł w jego ślady. Podobnie jak wielu innych
m ieszkańców brytyjskiego im perium , żyjących u schyłku XIX stulecia, U ’Theo
zachłysnął się toriam i D arw ina i uznał, że dzieło wielkiego przyrodnika oraz prace
jego zwolenników, takich jak H erbert Spencer, stanow ią antidotum na chrześci­
jaństwo, które w świetle dokonywanych wówczas odkryć naukowych jawiło się
jako przestarzałe. Jak wielu jego w iktoriańskich współczesnych, IfT h e o pragnął
odrzucić chrześcijańskie dogm aty, ale zachow ać obyczaje, które w ich cieniu
się kształtowały. M łodszem u bratu pow iedział kiedyś, że „agnostyk pow inien
żyć w taki sposób, żeby chrześcijanie go szanow ali”6. C hciał „usunąć z chrześci­
jaństw a m otyw y nadprzyrodzone, żeby rozbić jego dogm atyczną strukturę, ale
zachować po nim m oralną i duchow ą schedę”. „Żebym nie wiem jak się starał,
nauczania duchow nych i proroków nie m ogę uznać za nic innego, jak przesądy”7.
Jeśli wziąć pod uwagę, że McKay wyrastał w takiej duchowej atm osferze, nic
dziwnego, że biorąc przykład z brata, rychło rów nież zaczął uważać się za w olno­
myśliciela. Surowa i niezłom na wiara, którą McKay jako dziecko przejął od ojca,
została w subtelny sposób podw ażona przez starszego brata, który przedstaw iał ją
jako zbiór pobożnych przesądów. Jako m łody Jamajczyk, McKay m iał do w yboru
trzy religijne opcje: purytańskie w yznanie klasy średniej, oparte na afrykańskim
anim izm ie wierzenia robotników rolnych, oraz racjonalizm wyższej klasy średniej
i ekspatriantów . Dawały m u one wiele rozm aitych możliwości w ybrania własnej
opcji, ale tylko do czasu, kiedy w latach trzydziestych odw iedził Hiszpanię i zetknął
się tam z katolicyzmem. W spom niane alternatywy, między którym i mógł wybierać,
kryły w sobie niem ożliw e do przezw yciężenia antynom ie m iędzy rozum em i w ia­
rą, naturą oraz łaską. Znalazły one odzw ierciedlenie w twórczości McKaya; jego
postaci literackie tw orzą pary; jest to wyraz jego niezdolności do przezwyciężenia
owych dychotom ii i uczynienia ich częścią jednej, spójnej ludzkiej osobowości.
W powieści H om e to Harlem alter ego McKaya jest zarów no intelektualista Ray,
jak i hedonista Jake. Ani razu jednak, w żadnym ze swoich utworów, nie stworzył
on postaci, która łączyłaby w sobie obie te cechy. Inteligenci z jego utw orów zawsze
stawiali sobie pytanie, czy za intelektualne osiągnięcia nie przychodzi im płacić
nazbyt wygórowanej ceny ze szkodą dla własnej radości życia. Jednocześnie jego
postaci reprezentujące niższe warstwy społeczne potrafiły cieszyć się życiem, ale
N O W Y JORK, 1922 249

nie były go w stanie pojąć. Ta iście patow a sytuacja, którą przedstaw ił w swojej
twórczości, była odzw ierciedleniem im pasu sprzecznych w zajem nie opcji religij­
nych, z którym i dane m u było zetknąć się w czasach dzieciństwa.
Kiedy jednak zaczął dorastać, coraz bardziej pociągał go światopogląd, który
najbardziej odpow iadał jego m arzeniom o przyszłej karierze. Chciał zostać poetą,
a jeśli to było jego powołaniem, wydawało się, że najkorzystniejszym i najodpow ied­
niejszym dla niego wyznaniem będzie katechizm wolnomyślicieli. Istotny wpływ wy­
warli na niego również ludzie, z którym i się zetknął. Wydaje się, że w przeciw ień­
stwie do większości pisarzy, McKay był człowiekiem, który potrzebow ał mentorów.
Najczęściej rolę tę pełnili w jego życiu starsi, biali mężczyźni. Kiedy McKay miał
siedemnaście lat i pracował na Jamajce jako czeladnik kołodzieja, poznał angielskiego
ekspatrianta, W altera Jekylla i to jego właśnie wybrał sobie na pierwszego ze swoich
licznych białych mentorów. Na początku lat dziewięćdziesiątych XIX wieku Jekyll
poznał Roberta Louisa Stevensona. Walter Jekyll był racjonalistą i m iał naukowe
skłonności - podobnie jak sławna i nosząca to samo nazwisko postać z powieści
Stevensona. Jekyll, podobnie jak starszy brat McKaya, był zdeklarowanym w olno­
myślicielem. A utor Harlem Shadows napisał o nim: „otworzył przede m ną nowy
świat m yśli... rozmaitych pisarzy z kręgu racjonalistów ”. Jekyll zapoznał McKaya
z pracam i Spencera, orędow nika społecznego darw inizm u, a ponadto z dziełami
Kanta, Schopenhauera, Spinozy oraz Nietzschego”.
Jekyll jednak, inaczej niż U ’Theo, nie był zw olennikiem koncepcji, aby w sy­
tuacji, kiedy religijne dogm aty chwieją się i upadają, starać się m im o wszystko
zachować chrześcijańską m oralność. Ludzie, którzy najhałaśliwiej podważali i n e­
gowali wiarę, nierzadko kierowali się także ukrytym i m otyw acjam i, które wiązały
się z ich w łasnym sposobem pojm ow ania tego, czym jest m oralność. Tak właśnie
chyba rzecz się m iała w przypadku Jekylla, który był hom oseksualistą i choć nie ma
pew ności, czy to za jego sprawą McKay po raz pierw szy nawiązał hom oseksualne
stosunki z mężczyzną, to raczej pew ne jest, iż to on zapoznał go ze sposobam i
intelektualnego uspraw iedliw iania takich zachow ań w oparciu o tradycję myśli ra ­
cjonalistycznej. C ooper tak oto przedstaw ia tę sprawę:

D ow ody na hom oseksualną o rientacją C lau d ea są zdecydow anie bardziej

oczywiste. M im o że m iew ał k o ntakty seksualne z kobietam i, m iał rów nież w ie­
le hom oseksualnych rom ansów , zw łaszcza w Stanach Z jednoczonych i Europie.
W szystko w skazuje na to, że sp o śró d szerokiego sp ek tru m ludzkich skłonności
seksualnych, jem u najbliższy był hom oseksualizm , a zważywszy n a jego relacje
z ojcem i silny związek z m atką, nie jest to naw et szczególnie zaskakujące. Ho-
m oerotyzm był najpraw dopodobniej podstaw ą relacji, które C laude naw iązał z Je-
kyllem. N ie oznacza to jed n ak , że obejm ow ała ona także k o ntakty fizyczne. W p i­
sm ach C lau d ea nie m a żadnej w zm ianki, świadczącej, że ich znajom ość przybrała
taki w łaśnie obrót, kiedyś jednak, co praw da nie w prost, zasugerował, że to Jekyll
zapoznał go z realiam i hom oseksualnej m iłości oraz jej m oralnym uzasad n ien iem 1'.
Jekyll nie tylko p o m ó g ł M cKayowi opublikow ać jego w czesne utw ory, n a ­
pisane w dialekcie jam ajskim , ale zapew nił m u także sfinansow anie studiów
250 RO Z D Z IA Ł 14.

agrotechnicznych w B ooker T. W ashingtons Tuskegee Institute. D w udziestodw ulet­

ni wówczas McKay przyjechał do C harleston w K arolinie Południow ej p o d koniec
lata 1912 roku i tam po raz pierw szy zetknął się z istniejącym wówczas w Stanach
Z jednoczonych system em segregacji rasowej. „Słyszałem o uprzedzeniach [raso­
wych] w A m eryce, ale przez myśl m i nie przeszło, że są do tego stopnia zajadłe”10.

W przypadku McKaya odkryw aniu A m eryki towarzyszyło zapoznawanie

się z term inologią i retoryką walki o rów noupraw nienie rasowe, ponieważ sprawę
tę podnoszono i opisywano w Stanach Zjednoczonych, ale nie na Jamajce. Jeżeli miał
zostać M urzynem w takim rozum ieniu tego słowa, które miało sens dla czytelników
z Zachodu, m usiał najpierw, podobnie jak inny Jamajczyk, Marcus Garvey, przyje­
chać do kraju, w którym kwestia ta była częścią społecznego dyskursu. Intelektualna
odyseja McKaya to odkryw anie oraz zapoznawanie się z rozmaitymi koncepcjami
międzyrasowych stosunków i relacji, które pojawiały się w tam tych czasach. Pierw­
szym przystankiem w tej podróży było Tuskgee, gdzie zetknął się z akomodacjoni-
stycznymi ideam i Bookera T. Washingtona*, wedle których M urzynom pow inno
się zapewniać wykształcenie umożliwiające im wykonywanie zawodu rzemieślnika,
mechanika, albo rolnika. McKay rychło zorientował się, że program szkoły z Tuskgee
m u nie odpow iada i przeniósł się na M anhattan, na Kansas State University, gdzie
jego relacje z białymi weszły w nową fazę. W łaśnie na tej uczelni dołączył do grupy
białych studentów o inklinacjach socjalistycznych i przeczytał klasyczne dzieło W.
E. B. D u Boisa** The Souls o f Black Folk, książkę, o której później napisał, że była dla
niego niczym „trzęsienie ziemi”.11Takjak James Weldon Johnson***, Langston Hughes****
i całe pokolenie czarnych intelektualistów, McKay był pod wielkim wrażeniem kry­
tycznego stosunku D u Boisa wobec postawy Bookera, która zakładała przystosowanie
się do istniejącego porządku segregacji rasowej w USA. D u Bois był niewątpliwie dla
McKaya wzorcem i inspiracją, głosił bowiem, że czarni wcale nie muszą być tylko
mechanikami albo rolnikami. D u Bois był wówczas w Stanach Zjednoczonych bardzo
znanym m urzyńskim pisarzem; studiował na H arvardzie i w Berlinie, James Weldon
Johnson powiedział o Souls o f Black Folk, że jest to „dzieło, które na samych czarnych
oraz sposób ich postrzegania wywarło większy wpływ niż jakakolwiek inna pozycja...
od czasów Chaty wuja Toma”12.
Być może stało się to p o d wpływem D u Boisa, który mieszkał wówczas w N o­
w ym Jorku, ale po dw óch latach pobytu w Kansas, dzięki kilku tysiącom dola­

* Booker Taliaferro Washington (1856- 1915), amerykański działacz oświatowy i polityczny,

pisarz oraz nauczyciel (przyp. tłum.).
** William Edward Burghardt (W.E.B.) Du Bois (1868-1963), pisarz, socjolog, krytyk, dzia­
łacz społeczny (przyp. tłum.).
*** James Weldon Johnson (1871-1938), amerykański pisarz, polityk, dyplomata, krytyk,
dziennikarz, poeta, nauczyciel, prawnik, autor piosenek, jeden z pierwszych aktywi­
stów ruchu na rzecz praw obywatelskich. Był także pierwszym czarnym wykładowcą na
Uniwersytecie Nowojorskim (przyp. tłum.).
****Langston Hughes (1902 -1967), amerykański poeta, powieściopisarz, autor sztuk scenicz­
nych, felietonista. Studiował na Columbia University. W latach trzydziestych i czterdzie­
stych sympatyzował z kom unizm em (przyp. tłum.).
N O W Y JORK, 1922 251

rów, które otrzym ał od Jekylla, McKay w yjechał stam tąd i przeprow adził się do
Harlem u, gdzie zajął się od samego początku źle rokującym przedsięwzięciem
poprow adzenia restauracji. W N ow ym Jorku założył własny biznes, a 30 lipca
1914 roku w Jersey City w stanie New Jersey ożenił się z pochodzącą z Jamajki
Eulalią Im eldą Lewars. M iał wówczas dw adzieścia trzy lata, jego restauracja znaj­
dow ała się na Brooklynie, ale najw ażniejszym pow odem zafascynowania Nowym
Jorkiem był Harlem . Podobnie jak wielu czarnych, którzy zjechali tam z miasteczek
i farm Południa, rów nież McKay zachłysnął się charakterystyczną dla m etropolii
atm osferą sw obody obyczajów. H arlem stał się w tedy ośrodkiem najważniejszych
artystycznych i intelektualnych przedsięw zięć podejm ow anych w USA przez
M urzynów. McKaya jednak bardziej niż one pociągały uroki życia oraz korzy­
stanie z nich. W edług C oopera, w jego restauracji kw itł „wszelki w ystępek”13.
„Życie na szerokiej stopie i złe prow adzenie interesów ” szybko spowodowały, że
został bez grosza przy duszy. R estauracja splajtowała. Istnieje oczywiście wiele
pow odów i przyczyn, które m ogą spow odow ać czyjeś bankructw o i nierzadko jest
to sytuacja przez bankrutującego niezaw iniona. O tym , że w przypadku McKaya
było jed n ak inaczej, świadczy jego list do Jamesa W eldona Johnsona z 10 m arca
1928 roku, w którym McKay prosi go, aby ze szkicu jego biografii, którą Johnson
przekazał do wydaw nictw a Harper&Row, usunąć wzm iankę o prow adzeniu przez
niego restauracji: „Pewne związane z tym okoliczności mogłyby zostać nagłośnione
i postaw ić m nie oraz inne osoby w niezwykle kłopotliwej sytuacji”14.
K rótko po plajcie restauracji rozpadło się rów nież m ałżeństw o McKaya.
W roku 1918, już z pew nego dystansu w spom inając ów okres, McKay napisał:
„Po sześciu m iesiącach m oja żona m iała dosyć Nowego Jorku i pow róciła na Ja­
majkę”15, gdzie urodziła ich jedyne dziecko, Rhue H ope McKay. Claude nigdy jej
nie zobaczył. Pod koniec lat czterdziestych córka McKaya rozpoczęła studia na
uniwersytecie Colum bia. McKay, który przyjechał do m iasta, żeby wygłosić mowę
na cześć Jamesa W eldona Johnsona, zam ierzał przy tej okazji spotkać się z córką
po raz pierwszy, ale um arł, zanim do tego doszło. Córce nie było dane ujrzeć go
żywego, ale była obecna na jego pogrzebie.
Kiedy rodzina od niego się odw róciła, McKay zaczął nazywać m oralność
„praw em białego człowieka”. W autobiografii zatytułowanej Truant napisał o sobie,
że „podlegał in n em u praw u. O w ierność upom nieli się inni bogowie obcej, b ar­
barzyńskiej postaci, nie zaś ponury, ubrany w surdut dżentelm en reprezentujący
Prawo M oralne tego kraju”16. W arto pam iętać, że McKay m ógł przyjechać do USA,
ożenić się i założyć własny interes wyłącznie dzięki znacznej pom ocy finansowej
ze strony swego białoskórego dobroczyńcy. O prócz tego, ów biały człowiek, naj­
praw dopodobniej hom oseksualista, a z całą pew nością wolnomyśliciel, raczej nie
m ógł uchodzić za postać reprezentatyw ną dla wyznawców religii chrześcijańskiej,
którą McKay był skłonny odrzucić jako praw o białego człowieka. Jednocześnie,
o jego ojcu, w iernym orędow niku chrześcijańskiego praw a m oralnego, nie sposób
powiedzieć, że był białym. Skąd zatem to nieuzasadnione m ieszanie kwestii rasy
do kwestii jednoznacznie sprowadzającej się do seksualnej transgresji? Być może
252 RO Z D Z IA Ł 14.

chodziło o to, że McKay postanow ił wykorzystać ówczesne realia dotyczące kwe­

stii rasowych na swoją korzyść i posłużyć się nim i jako przykrywką i usprawiedliwie­
niem dla własnych niewłaściwych zachowań w sferze seksualnej. Zdaniem Coopera:

Istotą m ałżeńskich problem ów M cKaya był oczyw iście jego hom oseksualizm .
N ow y Jork z jego ogro m n ą liczbą ludności oraz w ynikającą z tego an o n im o w o ­
ścią, pozw alał zaistnieć dużej, m im o że oficjalnie represjonow anej, h o m o sek su al­
nej społeczności, której członkow ie regularnie, choć niejaw nie m ogli oddaw ać się
folgow aniu sw oim seksualnym gustom . M cKay uw ielbiał ów nieom al tajny aspekt
now ojorskiej rzeczyw istości, a po rozpadzie swojego m ałżeństw a, w jego życiu ero ­
tycznym pojaw iali się p a rtn erzy obojga p łc i17.

O kreślenie „prawo białego człowieka” jest sygnałem wyznaczającym p o ­

czątek w ykorzystyw ania przez McKaya realiów kw estii rasowej jako uspraw iedli­
w ienia dla własnych niem oralnych zachow ań seksualnych. Im intensywniej im
się oddawał, tym bardziej zwiększało się jego zainteresow anie problem am i ra ­
sowymi, był to bow iem sposób na pozbycie się poczucia winy wywołanego sek­
sualnym i w ystępkam i. Sytuacja rasow a w Stanach Zjednoczonych posłużyła m u
za uspraw iedliw ienie b u n tu przeciwko praw u m oralnem u. W przeciw nym razie
doszłoby w n im do głosu poczucie m oralności, której uczył go ojciec, a była ona
bez w ątpienia chrześcijańska, m oże przesadna i surow a, ale w żadnym razie nie
„biała”. Przyjazd do „białego” kraju, w którym istniał duży i ekonom icznie wyzy­
skiwany m urzyński proletariat, dał McKayowi wszystko, co było m u niezbędne
dla uzasadnienia i uspraw iedliw ienia przed sam ym sobą odrzucenia religii, k tó ­
rą wyznawała jego rodzina.
Początkowy okres b u n tu McKaya zbiegł się z w ybuchem pierwszej wojny
światowej; w Stanach Zjednoczonych zaczęło wtedy brakować rąk do pracy; z Połu­
dnia do przeżywających okres prosperity fabryk zbrojeniowych Północy ściągnięto
olbrzym ią liczbę czarnych robotników . W roku 1917 McKay znalazł pracę jako
kelner w wagonie restauracyjnym kom panii Pennsylvania Railroad. Dzięki tem u
przez następne dw a lata stykał się z czarnym i z Południa, którzy właśnie zaczynali
odkryw ać, że m ogą korzystać z należnych im sw obód i prosperity w głównych
m iastach przem ysłowego Północnego W schodu położonych w sąsiedztwie C zar­
nego Pasa (Black Belt*). Jak pisał Franklin Frazier, pierw sza w ojna światowa wy­
w ołała „w m iastach P ółnocy trzeci straszliw y kryzys, rów nie dotkliw y jak te,
których źródłem było niew olnictw o i Rekonstrukcja**”. W okresie Rekonstrukcji
dotychczasow i niew olnicy odzyskali wolność, ale częstokroć oznaczało to tylko
odcięcie ich od własnych korzeni; wielu czarnych wędrow ało po kraju od jednego

* Black Belt - region w południowej części USA. Nazwa ta początkowo odnosiła się do prerii
oraz żyznych obszarów środkowej Alabamy i pólnocnow schodniej części Missisipi. Póź­
niej nazywano tak rolniczy obszar Południa, gdzie robotnikam i na plantacjach byli w prze­
ważającej większości Afroamerykanie (przyp. tłum.).
** Rekonstrukcja - okres odbudowy amerykańskiego państwa, który trw ał w latach 1865-
-1877 (przyp. tłum.).
N O W Y JORK, 1922 253

obozu robotników pozyskujących terpentynę, do drugiego, co m iało katastrofalne

następstwa dla ich związków rodzinnych. Teraz, kiedy wolne miejsca pracy w prze­
myśle zbrojeniow ym powodowały, że czarni ściągali do gett na Północy, proces ten
pow tórzył się, tym razem jed n ak skala zjawiska była naw et większa. McKay był
jego naocznym świadkiem. Stopniowo jął postrzegać sam ego siebie przez pryzm at
sytuacji rasowej w USA. Ojciec McKaya był zaprzysięgłym prezbiterianinem , a jego
brat w olnom yślicielem , który p o d w zględem przestrzegania w artości m oralnych
chciał przewyższyć chrześcijan. McKay zaczął wyw odzić stąd pogląd, że jego o so ­
bowość jest rozdwojona. I tak, w powieści Home to Hartem alter ego autora jest Ray,
czarny intelektualista z Haiti - który próbuje pisać wiersze i z każdym , kto zechce
go słuchać, dzieli się swoim Weltschmerz, którego źródłem są kwestie rasowe - ale
jednocześnie jest n im także beztroski i seksualnie wyzwolony ciem noskóry Jake.
Tutaj, podobnie jak później, na przykład w latach sześćdziesiątych, kiedy w ybu­
chła wrzawa w yw ołana R aportem M oynihana, słowo „rasa” stało się słow em -klu­
czem dla nazyw ania problem u, który w istocie m iał ścisły związek z seksualnością.
W powieści H om e to Harlem, pow odem , dla którego czarny intelektualista
Ray postrzega kulturę w kategoriach rasowych, jest być m oże to, że na McKaya
bardzo silny w pływ m iały dzieła społecznych darw inistów , w których kwestia rasy
pojawia się n ad er często. Ray jest wyobcowany, poniew aż jest czarnym , który
odebrał „białe” wykształcenie. „Faktem jest, Jake” - m ówi Ray - „że nie wiem,
co pocznę z m oim m izernym w ykształceniem . C zasam i zastanaw iam się, czy
m ógłbym je z siebie w ym azać i zatracić się w którejś z prym ityw nych kultur
z afrykańskich dżungli. Jestem odm ieńcem ”18. Inaczej mówiąc, cywilizacja jest
dom eną rasy białej i w związku z tym jest rzeczą naturalną, że M urzyni w sprawach
seksu są nieodpow iedzialni. Rozwodząc się nad perspektyw am i życia rodzinnego
ze swoją żoną Agatą, pisze rów nież o prokreacji, a sposób, w jaki to czyni - d a­
jąc wyraz odrazie dla kobiecych zdolności do m acierzyństw a oraz dla posiadania
dzieci - m a jednoznacznie hom oseksualny podtekst. „Rychło stałby się jedną
z tych zadow olonych świń z harlem skiego chlewu, gotowych płodzić m ałe czar­
ne warchlaki. G dyby potrafił brać rzeczy w taki sposób, jak Jake, jakże odm ienne
m ogłoby być jego życie. Związać się na krótko i być nieodpow iedzialnym ! Ale
on i Agata byli niew olnikam i cywilizacyjnej tradycji”19.
Ź ródłem zazdrości, którą Ray odczuw a w stosunku do Jakea, m ogą być
jedynie problem y n a tu ry intelektualno-seksualnej. Z godnie z przedstaw ionym
powyżej schem atem , Jake to praw dziw y M urzyn, poniew aż w życiu seksualnym
jest nieodpow iedzialny. Ray natom iast nazbyt dużo myśli i to powoduje, że wyzbył
się „ducha rasy”. D eterm inacja, z jaką M cKay łączy ze sobą kwestię rasy i seksu,
niebezpiecznie przybliża go do poglądów głoszonych przez ówczesny Ku Klux Klan;
dostrzegli to także jego współcześni. Jeden z recenzentów jego tw órczości napisał:
„[McKay] tak sam o, jak członkowie Klanu, przejaw ia niebezpieczną skłonność do
generalizow ania, z tą tylko różnicą, że dokonuje odw rócenia wartości. Przypisuje
M urzynowi wyższość we wszystkim, co wydaje się ważne: wrażliwość i um iejętność
cieszenia się życiem, zdolność do bycia w ielkodusznym i ekspresywnym, ciepłym
254 R O Z D Z IA Ł 14.

i nieodpow iedzialnym , um iejętność życia bez w stydu i w ew nętrznej represji...

Czy M u rzy n i.... są dziećm i pozbaw ionym i kom pleksów i zaham ow ań, jak sądzi
C laude McKay?”20.
Istnieją dow ody na to, że takim i nie byli. I tak, na przykład: „Ray odczu­
w ał więcej, m iał szersze hory zo n ty i nie zadow alały go proste i łatwe rzeczy,
które wystarczały Jakeówi”21. M im o to jed n ak nigdy nie um iał tego wykorzystać
i przełożyć na praktyczne działania. Ó w intelektualny paraliż nie jest tru d n y do
zrozum ienia. Intelektualne cele, które sobie postaw ił, oznaczały w yrugow anie
myślenia. C hciał być takim , jakim postrzegał Jakea: kierować się instynktem , być
seksualnie nieodpow iedzialnym , w olnym o d poczucia winy i „białych” zaham o­
wań. Czy ludzie z k art jego powieści byli w rzeczywistości takim i, jak sobie w y­
obrażał, to osobna sprawa. Na potrzeby pow ieści Jake jest właśnie kim ś takim ,
Ray zaś, pod o b n ie ja k McKay, pragnie zostać poetą. Chce świadom ie panow ać
nad sytuacją i radość sprawia m u fakt, że Jake podziw ia go za jego osiągnięcia.
Kiedy Ray postanaw ia w yjechać z H arlem u i zostać m arynarzem , Jake, który
podczas wojny był w Europie, filozofuje na tem at podróżow ania i konkluduje:
„wszędzie jest tak sam o”. Ray przyznaje, że Jake być m oże m a rację, ale nie może
pow strzym ać się od uwagi, że „to sam o pow iedział G oethe w Werterze”. N iepo­
trzebnie o tym w spom ina, gdyż Jake nie czytał Goethego, ale m im o to cytat wywiera
na nim odpow iednie wrażenie. „Chciałbym być w ykształcony”, wzdycha. Ray zaś
potrafi tylko odpow iedzieć na to pytaniem : „Jezu! Po co?”22.
Pytanie Raya p o d pew nym względem jest upraw nione, p o d innym już nie.
Rodzaj racjonalizm u, który sobie w ybrał i którym kierow ał się w swojej tw ór­
czości, był zawieszony w próżni i oderw any od korzeni, p odobnie jak m urzyński
intelektualista, którego ostro krytykow ał w swojej późniejszej powieści Banjo.
O prócz standardow ych zarzutów, staw ianych przez d arw inistów społecznych
poglądom , w ierzeniom i przekonaniom charakterystycznym dla końca XIX stule­
cia, McKay, dzięki sw em u m entorow i Jekyllowi, p oznał także publikacje, których
autorzy przedstaw iali rozm aite uspraw iedliw ienia hom oseksualizm u. W artykule,
który w 1918 roku ukazał się na łam ach czasopism a „Pearson’s”, McKay w ym ienia
sławnych pisarzy, o których rozpraw iali z Jekyllem: O scara W ildea, Edw arda Car-
pentera i W alta W hitm ana. C arpenter w 1894 roku opublikował traktat Homogenic
Love and Its Place in a Free Society. Z daniem C oopera: „Dla tych, którzy w roku
1918 żywili m iłość, «której nie ośm ielali się nazwać» zestawienie nazwisk W ildea,
C arpentera i W h itm an a nie pozostaw iało żadnych wątpliwości co do intencji
McKaya. To, co w istocie m iał do powiedzenia, należało czytać między wierszami”23.
Kiedy zatem Ray wykrzykuje: „im więcej się uczę, tym mniej rozum iem
i kocham życie. Cała w iedza tego świata nie potrafi sprostać odpowiedzi na jedno
proste pytanie, «dlaczego żyjemy?»”, tru d n o nie mieć dla niego współczucia. Intelek­
tualna tradycja, w której wyrósł, była ułom na i niezdolna odpowiedzieć na podobne
pytania. U samego jej źródła leżała bow iem racjonalizacja oraz uspraw iedliwianie
pożądania i z tego właśnie pow odu nie m ogła wskazać m u drogi wyjścia poza nie.
M im o to McKay nie był zdolny upodobnić się do podziw ianego przez siebie ideału
N O W Y JORK, 1922 255

czarnoskórego jako człowieka beztroskiego i całkowicie wolnego od poczucia winy.

Ponieważ nie m ógł być nim w sposób „naturalny”, pozostawało m u jedynie intelek­
tualnie dążyć do w spom nianego ideału, im bardziej jednak zdawał się na intelekt,
tym dalszy był od postaw ionego celu, polegającego na odrzuceniu rozum u, sum ie­
nia zaś w szczególności. Ray był z góry na straconej pozycji i schodzi ze sceny nie
uzyskawszy odpow iedzi na żadne z ważnych pytań, które sobie stawiał.
M cKay ucieka się do sym bolicznego rozstrzygnięcia tej kwestii. Jake spoty­
ka prostytutkę, która pojaw ia się na pierw szych stronach książki i idą razem 113
ulicą, przechodząc „obok zwartej, ponuro-szarej m asy prezbiteriańskiego kościoła
białych”24. Kościół jest pom yślany tam jako m u r o b ro n ny przeciw ko „czarnej
inwazji” z H arlem u. M ożna ją oczywiście rozum ieć dwojako. Przede wszystkim
tak, że „Pięknem u Kwartałowi” zam ieszkanem u przez białych zagrażają czarni,
którzy zajęli już niegdyś w yłącznie biały H arlem , teraz zaś posuw ają się dalej na
południe. McKay idzie jed n ak dalej i inwazję czarnych przedstaw ia również w k a­
tegoriach m oralnych. O to „czarna” seksualna niem oralność niczym potężna fala
uderza w surow y prezbiterianizm białych, a jej czołem są Jake i Felice, których
prym ityw na m iłość stanowi zagrożenie dla „białego” establishmentu: „zrozpaczeni,
przerażeni, bladolicy, trw ali przy dawnej ponurej O dpow iedzialności. A dający
im [białym] m oralną odwagę prezbiteriański kościół wznosił się na rogu niczym
forteca zagradzająca drogę inwazji”25.
Jake i Felice są aw angardą najazdu seksualnie wyzwolonych czarnych, którzy
chcą doprow adzić do rewolucji w sferze w artości oraz unicestw ienia protestanc­
kiej kultury: „Ale grupki głośnych i roześm ianych czarnych galantów i ich lubych
zaczęły traktow ać ten kw artał jako miejsce popołudniow ych spacerów. Tego już
było za wiele: profanow anie jego atm osfery przez czarną m iłość w sam ym cieniu
szarego, surow ego prezbiteriańskiego kościoła! D aw na obyczajność szykowała
się do odw ro tu ”26.
M cK ay m ia ł oczyw iście rację. „D aw n a o b y czajność” re p rez en to w an a
przez protestanckie Kościoły szykowała się do odw rotu i to na wiele sposobów.
Przede wszystkim m iały one odstąpić od tradycyjnego chrześcijańskiego stano­
wiska w kw estii seksualności w ogóle, a antykoncepcji w szczególności, w całkiem
dosłow nym zaś sensie, członkowie tych kongregacji przygotowywali się do ucieczki
na przedm ieścia; zjawisko to nasiliło się zwłaszcza po zakończeniu II wojny świato­
wej. Ostatecznie, miejsce seksualnej m oralności jako przedm iotu największej troski
głównych Kościołów protestanckich zajęły stosunki międzyrasowe; skutkiem tego
była daleko idąca destabilizacja p orządku społecznego w Stanach Zjednoczonych,
a jednym z najważniejszych tego przyczyn była kwestia m urzyńska. Lenin m iał
słuszność, kiedy tw ierdził, że nośnikiem rew olucji w USA będą czarni. Lewica
przez całe stulecie postępow ała zgodnie z tą w łaśnie w skazów ką rosyjskiego
przywódcy. Rewolucja, do której w yw ołania dążyli kom uniści, byłaby niem ożliw a
bez w spółdziałania z czarnym i traktow anym i jako forpoczta uderzenia w „dawną
obyczajność”. Jeżeli któryś z Kościołów udałoby się przedstaw ić jako „biały”, łatwo
byłoby go całkowicie zdyskredytować. A Kościoły protestanckie, które po zerwaniu
256 R O ZD ZIA Ł 14.

z Rzymem stały się Kościołam i narodow ym i, były szczególnie podatne na tego ro ­

dzaju atak. W ielu protestantów - ludzi pokroju M axa E astm ana - nie wyznawało
już religii ojców (właśnie dlatego zam ieszkali w N ow ym Jorku) i w ypatryw ało
dla siebie sposobu bezbolesnego wyjścia z sytuacji. Sprawa czarnych, którzy,
żyjąc w śród protestantów , wycierpieli od nich tak wiele niesprawiedliwości, była
doskonałą okazja dla odkupienia grzechów przeszłości, ale też uspraw iedliw ienia
tych, które w sferze seksualnej p opełnią w przyszłości.
To, że M cKay uczynił kościół prezb iteriań sk i sym bolem „daw nej obyczaj­
ności”, nie jest niczym zaskakującym . Jego ojciec był p rezb iterian in em , a b u n t
M cKaya przeciw ko tem u w yznaniu jest b u n te m przeciw ko porządkow i m o ra l­
nem u, którego ucieleśnieniem był w jego życiu ojciec. Aby uzasadnić i u sp ra­
wiedliw ić swój b ra k odpow ied zialn o ści - k tó ry p o p rzeprow adzce do H arlem u
dop row adził do p o rz u c e n ia żony i u p a d k u restau racy jnego biznesu - m usiał
przedstaw iać ów K ościół jako „biały”, gdyż w te n sposób podw ażał jego a u to ry ­
tet. O jciec M cKaya raczej nie pochw aliłby p o stęp o w an ia swego syna C laudea,
C laude zaś nie m iał innego w yjścia, gdyż tylko w ten sposób i na w łasnych w a­
ru n k a c h m ógł staw ić czoła zarzu to m w yzbycia się m o ralności. W rezultacie
był w in n y tego, co było m u zarzucane. Z am iast się p rzyznać do winy, McKay
zrzucił ją na w artości, w edle któ ry ch ją orzekano. G dyby ud ało się w ykazać, że
K ościół prezb iteriań sk i jest zepsutą, rasistow ską, „białą” organizacją, wówczas
bezw zględne p o tęp ien ie przez ojca za po rażk i p o n iesio n e przez M cKaya w sfe­
rze życia rodzin n eg o , za n ieu d an e m ałżeństw o i niep o w odzenie w interesach
straciłoby n a w ażkości i nie było aż ta k bolesne. N ie m ógł jed n a k po p ro stu
pozw olić sobie na opow iedzenie się za w yzw oleniem seksualnym , gdyż w jego
p rzy p ad k u oznaczałoby to jaw ne przy zn an ie się do h o m oseksualizm u. R oz­
gryw anie k a rty rasow ej pozw alało M cKayowi folgować w łasnym seksualnym
u p o d o b a n io m , a je d n o c z e śn ie skryw ać sw oje p o stęp o w an ie p o d p o z o ram i
słusznej i m o ra ln ie uspraw iedliw ionej w alki z niesp raw iedliw ością rasow ą.
O znaczało to jed n o cześn ie postaw ien ie w stan oskarżenia strażników d o ty c h ­
czasow ego p o rz ą d k u m o raln eg o i zep ch n ięcie ich do defensywy. N ieczyste
sum ienie M cKaya p o d p o w iad ało m u, że skoro biali są źli, czarni m uszą być
dobrzy. N iespraw ied liw o ść rasow a zyskała w te n sp o sób statu s osk arżen ia
i potępienia, któ re torow ało z kolei drogę u n icestw ien iu seksualnej m oralności.
Postaci z pow ieści M cKaya rychło znalazły tw órczych naśladow ców.
N a końcu H om e to Harlem Jake i Felice uciekają razem z Nowego Jorku do
Chicago; m oże nie są jeszcze gotowi się pobrać, ale chcą podjąć próbę wspólnego
życia. Ray z żoną A gatą wyjechał z Nowego Jorku już wcześniej i zatrudnił się
jako kuchcik na pokładzie jednego z transatlantyckich frachtowców. Porzucanie
ojczystych stron stało się w literaturze am erykańskiej swoistą konwencją literacką,
sposobem dram atycznego rozw iązania kwestii, które w istocie pozostały nieroz­
wiązane. H uck Finn w yrusza w podróż, Rip Van W inkle, kiedy już nie m oże wy­
trzym ać ze zrzędliwą żoną, wychodzi z dom u i idzie w góry. W spom niana literacka
konwencja doskonale odpow iadała potrzebom McKaya. Życie naśladowało sztukę.
N O W Y JORK, 1922 257

Zrzuciwszy krępujące go więzy m ałżeństw a i prow adzenia własnego interesu, był

gotów do naśladow ania własnych postaci literackich.
N iespodziew any przyjazd żony przyczynił się do u konkretnienia planów,
z którym i M cKay od daw na się nosił. Teraz on rów nież m ógł wyruszyć w daleką
podróż. W roku 1922 dla m łodego człowieka o skłonnościach socjalistycznych,
którego nie krępow ały żadne obowiązki, m arszruta takiej wyprawy nie prowadziła
już jed n ak na Zachód, ale w dokładnie przeciw nym kierunku, czyli na W schód.
McKay postanow ił w yruszyć na jedną z najczęściej w ybieranych w owym czasie
intelektualnych pielgrzym ek. Zdecydow ał, że pojedzie do Moskwy, aby na własne
oczy zobaczyć, jak przebiega tocząca się tam bolszewicka rewolucja. W swojej
autobiografii pisze jasno, że źródłem zauroczenia bolszewicką rew olucją była jego
sytuacja dom ow a. Uciekał od żony, która do niego pow róciła, oraz perspektyw y
opiekow ania się n ią oraz dzieckiem, uciekał także od seksualnej rozpusty, której
się oddaw ał i która była głów nym pow odem separacji z żoną. „Wszystkie moje
plany wzięły w łeb” - pisał o zamęcie, k tó ry w yw ołany przez pow rót m ałżonki
kładł się cieniem na jego „szybko słabnące pragnienie bycia poetą”:

O żeniłem się, kiedy uw ażałem , że dom ow e p artn erstw o jest czym ś m ożli­
w ym w m o im życiu. Z decydow anie się je d n a k m yliłem , aż w k ońcu zrozum iałem ,
że z n atu ry jestem w ędrow cem , a n ieudom ow ienie m am we krw i. Nie potrafiłem
sprostać w ynikającym i z tego konsekw encjom chwili. Pragnąłem być w olny jak
p tak i odczuw ałem przem o żn ą p otrzebę, żeby znow u w ędrować. D okąd? Rosja
była dla m nie sygnałem . O g ro m n e w rzenie i wielki eksperym ent. Czego m ógłbym
się tam nauczyć? C o stam tąd w ynieść dla siebie sam ego i mojej pracy? W ew nętrzny
nakaz m ów ił mi: jedź tam i się przekonaj. Uciekaj z pułapki seksu i nędzy, o d p o ­
w olnego um ieran ia w dom u, ze ślepej uliczki użalania się n ad sobą sam ym , przed
podniecającą, synkopow aną fascynacją H arłem em , z dusznego getta św iadom ości
kolorow ych. Jedź, zam iast pozostaw ać w bezru ch u , ruszaj27.

McKay nie był w swoich odczuciach odosobniony. Koleje jego życia były
podobne do tych, które stały się udziałem większości ówczesnych radykałów. Przy­
należność rasowa nie m iała absolutnie niczego wspólnego z niczym, co w tym istot­
ne. W ykorzystyw ano ją jako pretekst dla atakow ania chrześcijańskiej m oralności
oraz kultury protestanckiej, która była jej urzeczyw istnieniem . Pod tym względem
losy McKaya były bardzo p o dobne do historii życia dziesięć lat od niego starszego
Carla Van Vechtena, białego pisarza zaliczanego do n u rtu harlem skiego renesansu,
autora Nigger Heaven. O n rów nież w yw odził się z rolniczej klasy średniej i w y­
chow ał się w stabilnej i trwałej protestanckiej rodzinie. McKay, podobnie jak on,
ożenił się ze swoją dziewczyną z czasów wczesnej m łodości. Tak sam o jak Van
Vechten, krótko p o przyjeździe do Nowego Jorku porzucił żonę i zaczął karierę
jako literacki propagator now oczesnych trendów . I McKay, i Van Vechten byli bi-
seksualistam i, i gdy tylko oswoili się ze sw obodniejszą obyczajowością, którą coraz
bardziej otwarcie prom ow ano w N owym Jorku, dali upust swoim homoseksualnym
skłonnościom . O bu pociągał m o d ern izm i now oczesność, gdyż traktow ali go
258 RO Z D Z IA Ł 14.

jako uspraw iedliw ienie swojego postępow ania oraz stosunku do rodziny. McKay
najpierw skłaniał się ku socjalizm owi, a później kom unizm ow i, Van Vechten zaś
ku bardziej literackim przejaw om dekadencji, fascynow ała go rów nież m uzyka
Schoenberga i Strawińskiego. D rugi z nich w dziedzinie literatury był również wy­
konawcą testam entu G ertru d y Stein. C zarny Jamajczyk McKay, podobnie jak Van
Vechten, który był białym , szukał w spraw ach rasow ych ideologicznego uspraw ie­
dliw ienia dla własnej seksualnej rozwiązłości. W kładem Van Vechtena w proces
podw ażania chrześcijańskiej obyczajowości na gruncie rasowym była jego książka
Nigger Heaven, którą opublikow ano w roku 1926. D w a lata później w jego ślady
poszedł McKay; książkę H om e to Harlem czarna prasa oceniła najczęściej bardzo
krytycznie, upatrując w niej czarnej wersji Nigger Heaven. Z arów no Van Vechten,
jak i McKay obracali się w śród radykałów z G reenw ich Village z kręgów tak zwa­
nego N iew innego B untu (Innocent Rebellion), k tó ry datuje się na lata 1912-1916.
Zaliczali się do nich E m m a G oldm an, M argaret Sanger, Eugene O ’Neill, John Reed,
M abel Dodge. Po w ybuchu rewolucji bolszewickiej 1917 roku wielu z nich, w tym
także McKay, czynnie zainteresow ało się kom unizm em .
Podstaw ą harlem skiego renesansu było właśnie owe przym ierze czarnych
z H arlem u z radykałam i z Greenwich Village. Do ich spotkania, na którym sojusz
ten w istocie się zrodził, doszło podczas przyjęcia pożegnalnego, które McKay wy­
dał we wrześniu 1922 roku przed wyjazdem do Rosji. Pismo „The Liberator” współ­
pracowało z „grupą wybranych osób, związanych z NAACP” przy zbiórce pieniędzy,
które m iały zostać wysłane McKayowi, żeby umożliwić m u wzięcie udziału w IV
zjeździe Trzeciej M iędzynarodówki Komunistycznej, który zwołano do Moskwy na
listopad. Wiele lat później James W eldon Johnson napisał do McKaya:

Często w spom inam y tam to przyjęcie z 1922 roku. Czy wiesz, że było to p ierw ­
sze, czysto tow arzyskie spotkanie białych i czarnych literatów ? Teraz p o d o b n e
przyjęcia są w N ow ym Jorku rzeczą zwyczajną, ale w ątpię, czy n a którym kolw iek
z n ich zebrało się bardziej reprezentatyw ne grono niż wtedy. Jak pam iętasz, byli
tam H eyw ood B roun, R uth H ale, E.R A dam s, John Farar, C arl Van D oren, Freda
Kirchwey, Peggy Tucker, Roy N ash, a z naszej strony ty, D ubois, [sic!] W alter W h i­
te, Jessie Fauset, A rth u r Schom burg, J. R osam ond Johnson - myślę, że to przyjęcie
coś zapoczątkow ało28.

Tym, czem u dało początek, był oczywiście sojusz lewicy i czarnych. D o­

konał się on p o d auspicjam i Partii K om unistycznej, później zaś przeszedł pod
skrzydła ru ch u obrony praw obywatelskich w latach pięćdziesiątych i sześćdzie­
siątych, a następnie połączył z kulturow ą i seksualną rewolucją, która w latach
sześćdziesiątych i siedem dziesiątych ogarnęła kraj oraz jego instytucje. Pożegnalne
przyjęcie w ydane przez McKaya w istocie „coś zapoczątkow ało”, jak to określił
James W eldon Johnson: doprow adziło do opartego na kwestii rasowej przekon­
struow ania porządku społecznego, odzwierciedlającego protestanckie rozum ienie
m oralnej tradycji Z achodu. Jednak w arto pam iętać, że przyjęcie to m ogło dojść
do skutku dzięki znajom ości McKaya z M axem E astm anem , przystojnym w y­
N O W Y JORK, 1922 259

dawcą lew icow o-radykalnego pism a „The L iberator”, k tó ry wedle słów McKaya
był „ikoną radykałek”29.
W roku 1919, pracując w w agonach restauracyjnych linii Pennsylvania,
McKay pisywał wiersze, gdy jego napięty do granic m ożliwości rozkład zajęć m u
na to pozwalał, a jednocześnie poznaw ał w arunki życia w nowych czarnych gettach
m iast n a południow ym w schodzie kraju. W tym czasie poznał E astm ana za p o ­
średnictw em jego siostry Crystal, która była w tedy współwydawcą „The Liberator”.
Po opublikow aniu jednego z jego wierszy, C rystal zaprosiła McKaya do redakcji
pism a, żeby porozm aw iać o jego twórczości. Crystal, p odobnie jak jej brat, była
socjalistką i fem inistką, a p o n ad to jed n ą z założycieli AC LU*. McKay pow iedział
0 niej, że jest „najpiękniejszą białą kobietą, jaką dane m u było poznać”30 (zawsze
skory do w yrażania swoich opinii na tem at u ro d y białych kobiet, w 1937 roku
McKay napisał do Eastm ana, co sądzi o żonie Lenina: „Co do brzydoty K rup­
skiej, nie ulega ona najm niejszej wątpliwości. Była najbrzydszą Rosjanką, jaką
kiedykolwiek w idziałem , i spraw iała na m nie w rażenie w pół śpiącego aligatora”).
Kiedy McKay p oznał Eastm anów, znalazł się w sam ym sercu am erykańskiego ra ­
dykalizm u, głoszonego przez pism o „The Masses”, które w tedy rów nież redagował
Eastm an. W edług tego ostatniego, celem czasopism a była „wałka o równość rasową
1 praw a kobiet, rozum ne relacje seksualne, a przede wszystkim antykoncepcja
i kontrola urodzeń”31.
E a s tm a n n ie b y ł p rz e k o n a n y , czy s o c ja lis ty c z n e m ille n iu m n a d e j­
dzie w taki w łaśnie sposób, jak tego oczekiwali ci, którzy w ypatryw ali go najżar-
liwiej, m im o to jed n ak zgadzał się z jego celami. C laude McKay był po d w iel­
kim w rażeniem osoby Eastm ana. Eastm an m iał w tedy trzydzieści sześć lat i był
jednym z najprzystojniejszych m ężczyzn swego pokolenia. W ysoki i szczupłej
postury, z przedw cześnie osiwiałymi, ale gęstym i w łosam i wyglądał znakom icie
i stale otaczał go krąg wielbicielek. Wedle tego, co sam o tym mówił, ochoczo z tego
korzystał. Jesienią i zim ą 1921 roku, kiedy jego rom ans z gwiazdą filmową Florence
D eshon rozgorzał na nowo, utrzym yw ał także erotyczne kontakty z trzem a innym i
kobietam i: „Myślę, że właśnie wtedy, kiedy odruchow o cofałem się przed m oją
nazbyt w ym agającą m iłością, zacząłem zyskiwać sławę kogoś w rodzaju biegłego
byronowskiego kochanka - D on Juana albo C asanovy - która towarzyszyła m i
długo i w pew ien sposób przeszkadzała w rzeczywistych rom ansach”32.
C laude McKay, którego p rag n ien ie literackiej sławy i seksualnego w y­
zw olenia było zbieżne z dążeniam i E astm ana, nie potrafił się oprzeć urokow i
starszego i bardziej niż on oprom ienionego sukcesam i człowieka - kogoś, kim
on sam bardzo p ragnął się stać. Latem 1922 roku napisał do Eastm ana: „Kocham
twoje życie - bardziej niż tw oją poezję i bardziej niż twoją osobowość. To m oja
postaw a wobec wszystkich artystów. M oże to niezdrow e, ale życie fascynuje m nie
swymi nam iętnościam i”33. McKay kolejny raz i znow u ze starszym od siebie bia­
łym naw iązał relację, w której ten drugi pełn ił rolę m entora. Eastm an, podobnie

* American Civil Liberties Union (ACLU) - amerykańska organizacja, której celem jest
ochrona praw obywatelskich gwarantowanych przez konstytucję (przyp. tłum.).
260 R O ZD ZIA Ł 14.

jak wcześniej Jekyll, udzielał m u ojcowskich p o rad oraz finansowego wsparcia,

a oprócz tego pom agał m u wydawać wiersze. Taki stan rzeczy utrzym yw ał się
przez resztę życia McKaya. W tym przyp ad k u jednak, w przeciw ieństw ie do
kontaktów z Jekyllem, nic nie wskazuje na to, że ich relacja m iała jakikolw iek
kontekst hom oseksualny. Jednakże, podobnie jak to było za czasów przyjaźni
z hom oseksualnym racjonalistą Jekyllem, McKay p o d okiem białych radykałów
poszerzał swoją wiedzę, tym razem poznając ideologię am erykańskiego ruchu
négritude*. Jego najsławniejszy wiersz I f We M ust Die („Skoro m usim y um rzeć”),
który stał się natchnieniem dla kilku pokoleń czarnoskórych m ieszkańców A m e­
ryki, ukazał się w 1919 r. w lipcow ym w ydaniu „Liberatora”, którego redaktorem
był Eastm an. Sześćdziesiąt lat później wiersz ten odnaleziono w śród utworów,
będących inspiracją dla czarnych, którzy opanow ali w ięzienie Attica State P ri­
son w Nowym Yorku. Magazyn „Time” uznał wówczas, że jeden z siedmiu utworów
napisanych w 1919 roku przez McKaya do lipcowego w ydania „Liberatora” jest
„wierszem nieznanego więźnia, chropaw ym , ale poruszającym swoją heroiczną
m anierą, zatytułow anym I f We M ust D ie1"'.
Eastm an, p odobnie jak McKay i Van Vechten, poślubił swoją miłość z dzie­
ciństwa i razem z żoną przeprow adził się do Nowego Jorku. Tutaj to, o czym
opow iadał na spotkaniach redakcyjnych „The M asses” w połączeniu z tym , co
zwykle określa się m ianem żądzy lub lubieżności, doprow adziły do rozpadu jego
małżeństwa. Kiedy w Rosji wybuchła Rewolucja Październikowa, Eastman i McKay
zauważyli, że rewolucja światowa zdaje się urzeczywistniać ich własne przekonania
na tem at seksualnego wyzwolenia. Nie sposób było oprzeć się pokusie, żeby tam
pojechać i na własne oczyć zobaczyć, jak toczy się rewolucja. D okładnie tak samo
sto trzydzieści lat wcześniej postąpiła M ary W ollstonecraft i angielscy radykałowie,
kiedy zjechali do Paryża, aby być św iadkam i rewolucji francuskiej.
Zanim jeszcze stał się seksualnym rew olucjonistą, tenże sam Max Eastm an
napisał:

Składając deklarację spontanicznej niezależności, starałem się zamanifestować

moje prawo do bycia zm iennym i niestałym poetą, którym jestem. Był to początek woj­
ny, w której partyzanckie, rozproszone, obdarte i źle uzbrojone siły charakteru kierowa­
ne przez takiego poetę w żadnym razie nie mogłyby zwyciężyć. Ida, ze swoją tradycyj­
ną m oralnością, wspierana przez moją odziedziczoną po przodkach prawość, wdarła
się w m ą chim eryczność i wątłą teoretyczną obronę niczym bitewny czołg35.

Jednak w Związku Radzieckim , „nowej krainie w olności”, bieguny m oral­

ności zostały odw rócone. Teraz ciężar dow odu spoczął na kobiecie, która chciała
przestrzegać tradycyjnych w artości, takich jak m onogam ia, w ierność i troska
o dzieci. M oralność seksualna została uznana za względną, gdyż przynależną je d ­
nej ze społecznych klas, a to ją dyskredytowało, bow iem program kom unistyczny
zakładał zniesienie wszelkich różnic klasowych. E astm an natychm iast dostrzegł
ową zależność. Ponadto zauważył w tym również ukrytą skłonność do uogólniania

* Ruch literacki i polityczny zapoczątkowany w 1930 roku w Paryżu (przyp. red.).

N O W Y JORK, 1922 261

i generalizow ania. Skoro zniesienie w jednym z państw „ograniczeń wolności w y­

b oru w relacjach seksualnych” m ogło wywrzeć tak dobroczynny wpływ na jego
niespokojne sum ienia, pom yśleć tylko, cóż to by był za raj, gdyby rewolucja objęła
cały świat! O znaczałoby to pow stanie nowego porządku, w którym żadna żona nie
byłaby w stanie wzbudzić w niew iernym m ężu najmniejszego nawet poczucia winy.
Perspektywa uzyskania m oralnej legitymizacji wystarczyła, aby sprawa bolszewicka
przekształciła się w świętą krucjatę, na którą w yruszali w ystępni seksualnie piel­
grzym i z całego Z achodu, dla których pam ięć o nieszczęśliwej m iłości nadal była
żywa. Proletariusze całego świata musieli tylko pozbyć się kąpielowych strojów.
„W dom u trochę brzydził m nie ów rodzaj wyzwolenia, którem u moi przyjaciele-ra-
dykałowie dawali wyraz na odosobnionych plażach” - pisze Eastm an. W Związku
Radzieckim w krótce jednak przyzwyczaił się do tej „rajskiej w olności”, poniew aż
było n a to przyzwolenie władz, których dążeniem było zanieść podobne wyzwole­
nie całem u światu3'’. Raj seksualnego wyzwolenia m ógł się ziścić o tyle, o ile odwoły­
wał się i aspirował do powszechności. M ógł być skutecznym rem edium na wyrzuty
sum ienia, ale jedynie wówczas, kiedy był legitym izowany przez rządzących. A jeśli
tak, czy m ógł istnieć ku tem u lepszy sposób niż potajem ne usunięcie Boga i Jego
praw z areny życia publicznego, a następnie w im ię szczytnych m oralnych celów
uczynienie tej wizji n o rm ą dla całego świata? Cały świat bez strojów kąpielowych,
bez zrzędzących żon i przygnębionych kochanków , świat pozbaw iony winy! Nic
dziwnego zatem, że Eastm an i inni seksualni rewolucjoniści nawracali się masowo
na bolszew izm . Był ich największą nadzieją.
Dzięki podróży do „nowej krainy w olności” Eastm an nawet znalazł taką
żonę, której bezskutecznie szukał dla siebie w A m eryce. W końcu zam ieszkał
z Eleną K rylenko w jej m oskiew skim m ieszkaniu, a ich związek w środow isku
„ówczesnej sowieckiej bohem y najbardziej przypom inał m ałżeństw o”37. Kiedy
M ax opow iedział jej o N inie i ich rom ansie p o d jałtańskim niebem , Elena trochę
posm utniała, ale w końcu pogodziła się z tym i pozw oliła m u nawiązywać tyle ro ­
mansów, ile tylko zapragnie. W edług tego, co pisze Eastm an, Elena była do tego
stopnia zdruzgotana sam obójczą śm iercią ojca, że złożyła „dziecinną przysięgę...
że kiedy dorośnie, wyjdzie za m ąż za m ężczyznę podobnego do ojca i pozwoli m u
kochać wszystkie kobiety, jakie tylko zechce”38. M ax raczej nie starał się jej tego w y­
perswadować. Uważał to za spełnienie swoich marzeń. Jeśli zaś mógłby to przypisać
jakiem uś freudow skiem u zapętleniu istniejącem u w relacjach m iędzy Eleną i jej
ojcem, to tym lepiej. W takim przypadku jego niew ierność m ożna by przedstaw ić
jako elem ent terapii ich obojga. Eastm an podkreśla doniosłość roli władz w legi­
tym izow aniu wyzwolenia seksualnego: „D estabilizacja porządku społecznego, do
której doprow adził kom unizm , zachwiała również seksualnym sum ieniem każdego
człowieka, przynajm niej na pew ien czas”39. Świat m iał się rychło przekonać, że
to sam o tw ierdzenie, tylko odw rócone, rów nież jest prawdziwe.
 ROZDZIAŁ 15

MOSKWA, 1922

cKay, podobnie jak Eastm an, po przyjeździe do M oskwy również

M zauważył tam w yraźny regres m oralności. Claude wyjechał ze Sta­

nów Z jednoczonych w połow ie w rześnia 1922 roku; zatrudnił się
jako palacz okrętow y na statku handlow ym , który płynął do Anglii.
Po kró tk im pobycie na W yspach, gdzie starał się nawiązać kontakty z
mi radykałam i w celu uzyskania referencji niezbędnych dla wzięcia udziału w IV
zjeździe Trzeciej M iędzynarodów ki, przyjechał do Berlina. Czekając tam na „listy
uw ierzytelniające”, odw iedzał berlińskie kabarety, gdzie „prezentow ano wręcz
skrajne postaci erotom anii”, a „m łodzi obojga p łci... systematycznie korzysta­
li w nich ze swoistej nudystycznej kolonii”1. McKay przybył do M oskwy pod
koniec października, tydzień przed otw arciem IV zjazdu, który m iał się rozpocząć
5 listopada 1922 roku. O d razu urzekła go pogodna atm osfera, która w tam tych
czasach panow ała w bolszewickiej Rosji. Max Eastm an radosne nastroje ludności
przypisywał później pow rotow i prosperity, która pojawiła się, kiedy władze, zgod­
nie z forsow aną przez Lenina N ow ą Polityką Ekonom iczną, zezwoliły na szersze
upow szechnienie przedsiębiorczości pryw atnej. To, że McKay był czarnoskóry,
tylko przysporzyło m u popularności w śród kom unistycznych polityków, którzy
okazywali m u więcej względów oraz przychylności niż jakiem ukolw iek innem u,
białoskórem u członkow i oficjalnej delegacji kom unistów ze Stanów Z jednoczo­
nych - i to sam o dotyczyło rów nież zwykłych, szarych obywateli radzieckiej Rosji.
McKay opisał to w swojej autobiografii:

Nigdy, w całym m o im życiu nie czułem się bardziej d u m n y z tego, że jestem

A frykaninem , czarnym , i m iałem ku tem u powody. N igdy nie zapom nę, kiedy
pierw szy raz pod rzu can o m n ie w górę. N igdy wcześniej czegoś takiego nie w id zia­
łem i nie m iałem pojęcia, że to rosyjski obyczaj. Przed rozpoczęciem zjazdu ulice
264 RO ZD ZIAŁ 15.

M oskwy w ypełniały rozentuzjazm ow ane tłumy. Kiedy chciałem pospacerow ać po

Twerskiej, nagle otoczyło m nie m nóstw o ludzi, wiele razy podrzucali m n ie w górę,
a następnie ponieśli na ram ionach. Pierwsi zrobili to cywile. Za ich przykładem
poszli żołnierze. Ż ołnierzy naśladow ali m arynarze i ci podrzucali m n ie w górę n aj­
wyżej. W drodze z M oskwy do P iotrogrodu i z P io trogrodu do M oskwy jed n e po
drugich spotykały m nie sam e przyjem ne zaskoczenia, w szędzie fetow ano m nie n a­
d er wystaw nie. Płynąłem na fali ujm ującego uniesienia. T raktow ano m nie niczym
ucieleśnioną czarną ikonę. G łód się skończył, rozkw itała NEP, ludzie byli po p ro ­
stu szczęśliwi. Byłem pierw szym czarnym , k tóry przyjechał do Rosji po rewolucji
i chyba pow szechnie w idziano we m nie pom yślny om en! Tak, w łaśnie tak było.
T raktow ano m nie niczym czarną ikonę2.

McKay zauważył również, że jednocześnie coraz lepiej powodzi m u się jako

pisarzowi. Za artykuły, opowiadania i wiersze, które drukow ał w „Izwiestii” płacono
m u znacznie więcej niż autorom rosyjskim. O prócz tego był w ustawicznym ru ­
chu: występował publicznie, odw iedzał radzieckie jednostki wojskowe, wygłaszał
przem ów ienia. W autobiografii w spom inał:

Fotografia mojej czarnej tw arzy była pow szechnie znana p o śró d najwyżej p o ­
staw ionych członków sow ieckich władz. W yprow adzono m nie z dotychczasowego,
brzydkiego m ieszkania i um ieszczono w jed n y m z najw ygodniejszych i najlepiej
ogrzew anych m oskiew skich hoteli. Pow iedziano mi: „M ożesz zam awiać w ino i co
tylko zechcesz, zupełnie bezpłatnie”. Jakże je d n a k m iałem z tego korzystać, sko­
ro, żeby sprostać ciągłym zaproszeniom na przyjęcia, potrzebow ałbym tysiąca ust
i tysiąca żołądków ? G dziekolw iek chciałem się udać, m iałem do dyspozycji sam o ­
chód. C okolw iek chciałem robić, robiłem to. C o m iałem ochotę pow iedzieć, m ó ­
w iłem . Pierw szy raz w życiu dośw iadczyłem , co to znaczy być uprzyw ilejow aną
osobistością. I to w O jczyźnie K om unizm u! Cieszyłem się tym !'

C hoć w tam tych czasach nie nazyw ano tego w taki sposób, McKay stał się
beneficjentem radzieckiej odm iany akcji afirm atywnej. Tak wówczas, jak i teraz
oznaczało to wejście w układ „coś za coś”. Faworyzowano go jako pisarza w zam ian
za popieranie sowieckiego reżimu. Za królewskie przyjęcie w Moskwie oczekiwano
od niego, że będzie krytykow ał Stany Z jednoczone i w ten sposób zjedna czarnych
dla sprawy kom unizm u. McKay, przynajm niej początkowo, nie m iał absolutnie
nic przeciw tem u. W ywiązując się z niepisanej umowy, napisał zbiór esejów za­
tytułow any Negroes in America. Napisał tam m iędzy innym i: „Nasza epoka jest
epoką sztuki czarnych. Hasłem przew odnim świata sztuki jest dzisiaj «powrót
do prym ityw izm u»”. „Futuryści i im presjoniści zgodnie wywracają wszystko na
nice, próbując przyswoić sobie m ądrość prym ityw nych M urzynów ”4. Bolszewi­
kom przyświecał ten sam cel, a świadczy o tym prom ow anie przez nich osoby
McKaya. Rychło jed n ak McKay, podobnie jak to często czynią beneficjenci akcji
afirm atywnych, zaczął się zastanawiać, czy rzeczywiście zasługuje na tyle uwagi
i atencji, którym i szczodrze obdarzali go bolszewicy.
M O SK W A 1922 265

D ostrzegł rów nież, że wyzwolenie seksualne m a swoje m inusy „W 1922

roku wyjechałem z A m eryki w doskonałej kondycji, kom pletniejszy nawet niż
byłem w chwili narodzin”’. Słowo „kom pletniejszy” wydaje się mieć tutaj dziwne
zastosowanie. T rudno rozstrzygnąć, czy jest to jakaś naleciałość z języka uży­
wanego na Jamajce, czy też m a ono bardziej m etafizyczny w ym iar i znaczy tyle
co integralność. Cokolw iek nim kierow ało, kiedy użył tego słowa, opow iada
dalej o pogarszającym się stanie swego zdrow ia, a przyczyną tego stanu rzeczy
upatruje w przyjeździe do Rosji. W iosną 1923 roku poczuł „m artw otę w lewym
boku”; „m oja tw arz stopniow o puchła, i zaczęła wyglądać niczym czekoladowy
suflet”6. Po tym , jak w Piotrogrodzie usunięto m u ząb, napisał, że czuje się „dosyć
niezdrów ”. Z anim latem 1923 roku przyjechał do N iem iec, cierpiał na pow raca­
jące ataki gorączki i bóle głowy; stan ten utrzym yw ał się przez trzy miesiące. Stan
zdrow ia nie przeszkodził m u jed n ak odw iedzać tych samych kabaretów, w których
był rok wcześniej, a bywał w nich w tow arzystw ie C harlesa A shleigha, kom unisty
i hom oseksualisty, którego p o zn ał podczas pobytu w Anglii. W październiku
1923 roku w yjechał z Berlina do Paryża: „skonsultow ałem się z francuskim spe­
cjalistą, który doradził m i natychm iast udać się do szpitala”7. McKay nigdzie nie
zdradził, jaką diagnozę postaw ił lekarz; pisze tylko, że kiedy nieco wydobrzał,
usłyszał od niego: „Jest pan młody, ma w spaniały organizm i na pew no pan wy­
zdrowieje, o ile tylko będzie prow adził spokojny tryb życia i trzym ał się z dala
od pokus wielkich m etropolii”".
McKay zaraził się syfilisem. M im o że nie w spom ina o tym w swojej au to ­
biografii, ujaw nił to w listach do Alaina Lockea, redaktora „The New Negro”, oraz
Maxa Eastm ana. Biograf McKaya wyraża zdziwienie i niejaką konsternację faktem,
że pisarz wyjechał z Moskwy, będąc tam u szczytu sławy i powodzenia:

W czasie pobytu w M oskwie o d n ió sł polityczny sukces, ale wydaje się, że był

on sprzeczny i w pew ien sposób m ało istotny w p o ró w n an iu z sukcesem czysto
literackim , do którego dążył. W łasne w iersze w ydawały m u się zbyt m ało znaczące
i w ażne w zestaw ieniu ze sławą, którą m u przyniosły. Czuł, że aby rzeczywiście się
spraw dzić, m usi kontynuow ać literacką k a rie rę ’.

McKay nie wyjaśnia, dlaczego wyjechał z Rosji, ale z jego koresponden­

cji w ynika jasno, że pojechał do Berlina a później do Paryża, żeby się leczyć. Są
zatem wszelkie podstawy, aby przyjąć, że z tego sam ego pow odu opuścił Moskwę.
W owym czasie leczenie choroby wenerycznej polegało na przyjm ow aniu przez
pacjenta ściśle określonych dawek toksycznych metaloidów, takich jak rtęć i arsen.
Jeżeli daw ka nie była właściwie dobrana, lekarstw o albo w ogóle nie zapobiegało
postępow i choroby, albo pow odow ało zatrucie, a naw et uśm iercało chorego.
W przypadku syfilisu okres inkubacji choroby wynosi od dziewięciu do dziewięć­
dziesięciu dni. Sym ptom y w tórne, na przykład ataki gorączki, które pojawiły się
u McKaya latem 1923 roku, kiedy przebyw ał w Berlinie, m ogą występować w d o ­
wolnym czasie, cztery do sześciu m iesięcy od zainfekow ania. O znacza to, że
266 RO Z D Z IA Ł 15.

McKay wedle wszelkiego praw dopodobieństw a zaraził się syfilisem w Związku

Radzieckim , kiedy kom uniści fetowali go jako „czarną ikonę”. N ajpraw dopodob­
niej starał się rów nież leczyć w Rosji, ale na skutek fatalnego stanu, w jakim pięć
lat po rewolucji znajdow ała się sowiecka służba zdrowia, otrzym ywał zapewne
niewłaściwe dawki m edykam entów , co wywołało u niego częściowy paraliż oraz
opuchnięcie tw arzy - są to objawy charakterystyczne dla zatrucia arsenem lub rtę­
cią. Kompetencje lekarza odgrywały w takich przypadkach decydującą rolę. Wiemy,
że McKay wyjechał do Berlina, żeby otrzym ać tam lepszą opiekę lekarską. Zrezy­
gnował z obiecującej kariery czarnego apologety kom unizm u, żeby nie um rzeć na
chorobę w eneryczną i uniknąć otrucia przez lokalnych medyków.
W autobiografii McKay ani razu nie w spom niał, na co był chory, ale aluzje
do choroby i opis stanu umysłu, którego była przyczyną, odnajdujem y w poemacie,
napisanym w okresie, „kiedy w szpitalu dochodziłem do zdrowia”. W iersz nosi
tytuł The Desolate City i jest „w dużej m ierze sym bolicznym , wieloaspektowym
obrazem kliniki, m ojego otoczenia, stanu zdrow ia i ducha”:

M y spirit is a pestilential city,

W ith m isery trium phant everywhere,
G lutted with baffled hopes a n d h u m a n pity.
Strange agonies m ake quiet lodgm ent there:
Its sewers bursting ooze up from below
A n d spread their loathsom e substance through its lanes,
A n d blocking all the m otions o f its veins:
Its life is sealed to love or hope or pity,
M y spirit is a pestilential city ...
A n d all its m any fo u n ta in s no more spurt;
W ithin the dam ned-up [sic] tubes they tide and foam,
A round the drifted sludge a n d silted dirt,
A n d weep against the soft and liquid loam.
A n d so the city’s ways are washed no more,
A ll is neglected and decayed within,
Clean waters beat against its high-walled shore
In fu rio u s force, but cannot enter in:
The suffocated fo u n ta in s cannot spurt,
They fo a m and rage against the silted dirt"'.

Cały poem at jest oczywistym, m etaforycznym przedstawieniem choroby we­

nerycznej, ale m im o to McKay w autobiografii oczywistości tej zaprzecza. Znaczące
jest tutaj nie tyle to, że nie w spom ina o swojej chorobie bądź czyni to w sposób
zawoalowany, k tóry jest św iadectw em czegoś, co w innej naszej książce nazw ałem
syndrom em D im m esdalea11. Z nam iennyjest fakt, że dwie strony wcześniej McKay
pisze, że „nie m iał żadnej obsesji na punkcie seksu”. O dnosząc się do twierdzeń
kom unistycznych krytyków, że H om e to Harlem jest jego ledwie zawoalowaną
autobiografią, McKay odpowiedział:
M O SK W A 1922 267

N igdy nie zam ierzałem zakłam yw ać życia, jak czynią to w ygłaszający kazania
czarni św iętoszkow ie przystrojeni w pożyczone szaty zakłam anej białej przyzw o­
itości. N ie m am żadnej obsesji na pun k cie seksu. W m o im pisan iu nie n aślad u ­
ję anglosaskiej pruderii. Nie w zniosłem się na ów wrysoki stopień cywilizowanej
kultury, gdzie m ogę osiągnąć sukces, pisząc rzeczy staran n ie w yabstrahow ane
od rzeczyw istości. Nie potrafię jed n ak aż tak sam sobie schlebiać, żeby tw ierdzić,
że Jake z H om e to Harlem to ja. M oje przeklęte białe w ykształcenie ograbiło m nie
ze znacznej części naturalnej w italności, czystej energii, prostej, nieostentacyjnej
siły Jakeow C zarnej R asy12.

M ożna odnieść wrażenie, że McKay zbyt gorliwie zaprzecza. Cały jego p o ­

em at to przecież zbiór w yrzutów sum ienia wywołanych prow adzeniem takiego,
a nie innego życia seksualnego, połączonych z nostalgią za dzieciństw em sprzed
inicjacji seksualnej, kiedy nie ciążyło nad nim w idm o choroby.

There was a time, when, happy w ith the birds,

The little children clapped their hands and laughed;
A n d m idst the clouds the glad w inds heard their words
A n d blew dow n all the m erry ways to waft
The music through the scented fields offlowers.
Oh, sweet were childrens voices in those days
Before the fa ll o f pestilential showers' \

Ocena, czy McKay m iał „obsesję na punkcie seksu”, czy też nie, zależy od tego,
jak to sformułowanie rozumieć; widać jednak, że umysł zaprzątały m u „zatkane fon­
tanny”, które „nie m ogą w ytrysnąć” i inne metaforyczne nawiązania do wenerycznej
choroby. Jego twierdzenie, że „nie ma obsesji na punkcie seksu” jest mniej więcej tak
sam o prawdziwe, jak podtrzym yw anie tezy, że Home to Harlem nie m a charakteru
autobiografii. Ponadto do kwestii seksu niepotrzebnie i w sposób nieuzasadniony
miesza sprawę przynależności rasowej. W spom ina o „anglosaskiej pruderii”, oraz
„zakłamanej białej przyzwoitości”, następnie skarży się, stwierdzając: „przeklęte
białe w ykształcenie ograbiło m nie ze znacznej części naturalnej witalności, czystej
energii, prostej, pozbawionej buty siły Jakeow Czarnej Rasy”.
Pamiętając o osobistych doświadczeniach McKaya, trudno zrozumieć, na czym
opiera on tezę, że cechą przedstawicieli białej rasy jest pruderyjność w relacjach
seksualnych. W alter Jekyll, pierwszy spośród jego białych mentorów, najpraw dopo­
dobniej wciągnął go w hom oseksualne stosunki, a jeśli nawet tak nie było, to z pew ­
nością zapoznał McKaya z poglądami i argumentacją, które je miały usprawiedliwiać.
Jekyll był również jedną z tych osób, na pom oc których McKay zawsze mógł liczyć.
To właśnie on udzielał m u wsparcia finansowego, dzięki którem u przyszły McKay
m ógł wyjechać do Stanów Zjednoczonych i osiąść w Harlemie.
Max Eastman, drugi z ważnych białych m entorów McKaya, z równym zapałem
popierał jego postawę i poglądy w kwestii wyzwolenia seksualnego. Najważniejszą
część swego „przeklętego białego wykształcenia” McKay zawdzięczał właśnie Jekyllowi
268 RO Z D Z IA Ł 15.

i Eastmanowi. O no z kolei zawiodło go na manowce seksualnego braku um iaru,

którego konsekwencją było zarażenie się chorobą weneryczną. To właśnie syfilis był
tym, co „ograbiło” McKaya z „naturalnej witalności, czystej energii, prostej, nieosten-
tacyjnej siły”, które uważa za cechy Czarnej Rasy. Innym i słowy, poglądy McKaya na
kwestię rasy są niczym innym, jak zawoalowanym sprzeciwem wobec seksualnej m o­
ralności swoich mentorów, którzy byli dla niego kimś w rodzaju przybranych ojców.
McKay początkowo poszedł za ich przykładem i odkrył nagle, że zaprowadziło go
to do zakażenia się wyniszczającą chorobą weneryczną. „Przeklęte białe wykształce­
nie” przekazane m u przez Jekylla i Eastmana, „ograbiło” go z „naturalnej witalności...
Czarnej Rasy”, co w tym konkretnym przypadku jest praw dopodobnie nawiązaniem
do przekonań ojca McKaya i jego samego z okresu dzieciństwa.
Przytoczony fragm ent m a takie w łaśnie znaczenie albo nie m a żadnego
sensu, jako że McKay zarów no w berlińskich kabaretach, jak i w robotniczym raju
Związku Radzieckiego przekonał się przecież, że kwestia wyzwolenia seksualnego
nie jest bynajm niej m onopolem czarnych. Aspekt rasowy nabierał tu znaczenia d o ­
piero w świetle dążenia czarnych do wyzwolenia i równości. McKay, w identyczny
sposób jak Lenin i Carl Van Vechten, chciał wykorzystać kwestię rasową jako n a ­
rzędzie dla podw ażania zasad m oralności. Aby uczynić to w odniesieniu do siebie,
uzasadnienie „rasowe” nie było m u wcale potrzebne, stanow iło jednak wygodne
uspraw iedliw ienie przekraczania norm , które wpajali m u jego czarni, chrześci­
jańscy rodzice przynależący do klasy średniej. G dyby McKay potrafił wykazać, że
zachowania seksualne są zależne od przynależności rasowej, oznaczałoby to, że nie
m iał nad nim i żadnej kontroli, a co za tym idzie, nie m ożna by go było obwiniać
za naganne postępki, których się dopuszczał od separacji z żoną w Nowym Jorku
począwszy. Im konsekw entniej McKay brnął w tego rodzaju zachow ania, tym
bardziej pociągająca wydawała m u się koncepcja „rasowych” cech seksualności,
a powód ku tem u był prosty; w m isterny sposób uwalniała go od jakiejkolwiek winy.
O pisując k u ltu raln e życie P aryża z ro k u 1923, okoliczności pow stania
poem atu Desolated City, miejsce, gdzie był leczony z choroby w enerycznej, oraz
niew łaściw e i szkodliw e leczenie, k tó rem u go poddaw ano, McKay ponow nie
podejm uje tem at seksu. Dziesięć stron po opisie „zatkanych fontann”, które „nie
m ogą w ytrysnąć’, stwierdza;

Seks nigdy nie był dla m nie w iększym problem em . Bawiłem się w seks jako
dziecko w zdrow y i nieszkodliw y sposób. Kiedy m iałem siedem naście, może
osiem naście lat, poznałem w pełni siłę p o p ęd u [seksualnego), a także dziw ne
aspekty i kom plikacje życia seksualnego. W yrastałem w rozleglej wiejskiej krainie
i chociaż problem y oraz kurioza seksualności rów nież i tam się pojawiają, są inne
niż te, które właściwe są m iastu. N igdy nie robiłem z seksu problem u. K iedy d o ro ­
słem , m iałem szczęście przeczytać wiele najrozm aitszych książek z biblioteki brata
i szybko stałem się intelektualnie obeznany z p roblem am i, które w iążą się z seksem.
Na płaszczyźnie fizycznej były one je d n a k ograniczone do m in im um . A im częściej
podróżow ałem , im bardziej posuw ałem się w latach i zyskiwałem coraz to więcej
dośw iadczenia, tym m niejsze się one staw ały".
M O SK W A 1922 269

Po tym wstępie McKay zwraca uwagę czytelnika na kwestię rasy:

C o zatem było m oim najw iększym psychologicznym problem em ? Była nim

kw estia koloru skóry. Św iadom ość rasow a stanow iła źródło m oich niepokojów.
Było to coś, czem u m oi biali koledzy-ekspatrianci m ogli okazywać sym patię, ale
nie byli w stanie zrozum ieć, gdyż nie byli czarni jak ja. Nie będąc czarnym i i nie
potrafiąc dostatecznie w nikliw ie wejrzeć w głębię istoty bycia czarnym , niektórzy
z nich uw ażali nawet, że być m oże w olałbym być biały jak oni. N ie potrafili pojąć,
że wcale nie pragnę zam ienić m oich czarnych dylem atów na ich białe problemy.
Przy całej swojej wiedzy i w yrafinow aniu, nie um ieli zrozum ieć instynktow nej,
zwierzęcej, czysto fizycznej dum y czarnego człow ieka zdecydow anego pozostać
sobą, jednocześnie tak jak oni w iodącego proste, cyw ilizow ane życie. A było tak,
poniew aż w ykształcenie i w ychow anie, które odebrali w sw oim białym świecie, k a ­
zało im w idzieć w kolorow ym kogoś gorszego bądź egzotyczną ciekaw ostkę1’.

McKay kolejny raz nazbyt gorliwie zaprzecza, a kwestia rasy znow u służy
m u za przykryw kę dla poczucia winy, której źródłem był seks. Faktem jest, że
problem y wiążące się z tą właśnie sferą życia wcale nie zm niejszały się „im częściej
podróżow ał, im bardziej posuw ał się w latach i zyskiwał coraz to więcej dośw iad­
czenia”. Prawda, którą starał się zataić przed czytelnikami swojej autobiografii, była
dokładnie odw rotna. Skutkiem podróży i doświadczeń było zarażenie się syfilisem;
dręczyło go to bardzo, a świadectwem tego jest napisany przez niego poem at, który
św iadom ie zam ieścił w autobiografii, żeby czytelnik, który potrafi czytać m ię­
dzy wierszami, m ógł dotrzeć do sedna jego rozterek. Wyjaśnienie: „źródłem moich
niepokojów ” była „św iadom ość rasowa” jest tak sam o nieprzekonujące. Nikt nie
m oże zaprzeczyć, że rasizm był w latach dw udziestych rzeczywistym problem em ,
a McKay dośw iadczył go na własnej skórze najpierw w postaci segregacji rasowej
na Południu, później zaś będąc św iadkiem rozwoju nazizm u w Niemczech. Nie
zapom inając o tym , tru d n o jednak uznać, że padł ofiarą rasizmu; w rzeczywistości
było dokładnie odw rotnie. O d początku kariery biali popierali go i promowali jako
pisarza, nierzadko, tak jak to m iało m iejsce w Związku Radzieckim , wyłącznie
dlatego, że był czarny. McKay nie był wcale ofiarą dyskrym inacji, ale korzystał
z tego, że go faworyzowano. Kiedy ostrzeżono go, żeby nie jechał do Zagłębia
Ruhry, gdyż stacjonują tam okupacyjne oddziały Senegalczyków, McKay udał się
do Berlina, gdzie przekonał się, że wstęp do tam tejszych pubów i kabaretów w jego
przypadku nie nastręcza najm niejszych przeszkód i nie naraża go na żadne nie­
bezpieczeństwo. W N iem czech nie zauważył i nie doświadczył żadnych przejawów
antym urzyńskich uprzedzeń rasowych. To samo odnosi się do sposobu traktowania
jego osoby przez am erykańskich radykałów, na przykład Eastm ana, który przez
całe jego życie w spierał go finansowo i pom agał w literackiej karierze.
Rasa i seks w poglądach McKaya są ze sobą nierozerw alnie związane. Na
pierwszy rzut oka wydaje się, że to, co głosi, jest tylko pow tórzeniem odwróconych
o sto osiem dziesiąt stopni haseł i ideologii Ku Klux Klanu. „Biała” cywilizacja jest
zła; seksualnie wyzwolona „czarna” rasa jest dobra. W istocie jednak jest to bardziej
270 RO Z D Z IA Ł 15.

skom plikowane. Zza pokrzykiw ań na tem at rasy w yłania się uczucie rozczaro­
w ania ta k zw anym w yzw oleniem seksualnym . W kwestii rewolucji seksualnej
McKay poszedł za przykładem swoich białych m entorów, a konsekw encją tego
była choroba w eneryczna. M im o to jed n ak nie potrafił stawić czoła problem ow i,
który w ynikał w szak z tego, że w ybrał postaw ę seksualnej nieodpow iedzialności.
Zam iast to uznać, za własne zaniedbania i błędy w olał obwiniać „białą” cywili­
zację. W ten sposób przecierał szlaki, którym i podążyło za nim wielu innych.
Im pow szechniejsze we w spólnocie czarnych staw ały się rozm aite dysfunkcje
seksualne, tym bardziej jej przyw ódcy byli skłonni obw iniać za nie biały rasizm.
A frocentryzm pojawił się w tym sam ym czasie, kiedy w odizolowanym środowisku
czarnych instytucja rodziny przeżyw ała okres upadku. Przekonaniem o w artości
i niezależności k u ltu ry czarnych, podo b n ie jak patriotyzm em , posługiw ali się
często zwykli łajdacy, w idząc w n im dla siebie ostatnią deskę ratunku. McKay
nie był p o d tym w zględem wyjątkiem . Przyjęcie tezy o szczególnym dynam izm ie
związku m iędzy rasą a seksem m a tu kluczowe znaczenie i pod wieloma względami
stanowi locus classicus filozofii McKaya.
W listopadzie 1923 roku McKay opuścił paryski szpital wyleczony na tyle,
na ile było to m ożliwe w tam tych czasach, kiedy syfilis leczyło się precyzyjnie o d ­
m ierzonym i daw kam i trujących substancji. W g ru d n iu zarabiał na życie, pozując
nago w m alarskich atelier. Opisał to w swojej drugiej powieści zatytułowanej Banjo;
pojawia się w niej postać Raya, ta sam a, którą w H om e to Harlem uczynił swoim
autobiograficznym alter ego. Ray m ów i Banjo, tytułow em u bohaterow i książki,
że wszyscy studenci „byli zagorzałym i m o d ern istam i”. Dlatego też interesow ał ich
Ray, który p odobnie jak McKay dla kom unistów w M oskwie, był dla nich „czarną
ikoną”. W paryskim środow isku „zagorzałych m odern istów ” M urzyn zaczął być
synonim em „pierwotnej prostoty”. M iała ona w yraźnie seksualny wydźwięk, czego
świadectwem będzie now atorski obraz Pabla Picassa Panny z Awinionu, który co
praw da pow stał niem al dw adzieścia lat wcześniej, nim McKay zaczął w Paryżu
pozować tam tejszym studentom m alarstw a, ale dopiero wówczas udostępniono
go szerszej publiczności. Inspiracją dla Picassa była afrykańska rzeźba i maski,
ale te ostatnie um ieścił na tw arzach prostytutek, co bardzo odpow iadało białym
Europejczykom poszukującym rozm aitych sposobów podkopyw ania i negow a­
nia własnego m oralnego dziedzictwa. Tytuł Panny z Aw inionu nawiązuje do bar-
celońskiej dzielnicy czerw onych latarni, nie zaś do francuskiego m iasta, będącego
niegdyś stolica papiestwa; charakterystyczne, że ów n u rt o w istocie seksualnym
charakterze, został zapoczątkow any w burdelu. Uznano, że Afryka to znacznie
ciekawsze odniesienie, a w ojeryzm , ew identnie w dziele Picassa obecny, m iał
zyskać dzięki tem u p ozory kulturow ego relatywizm u. Picasso zdawał się mówić,
że A fryka jest m iejscem bliskim natury, gdzie pozam ałżeńskie kontakty seksual­
ne są rzeczą zwykłą, natu raln ą i, inaczej niż w Europie i A m eryce, nie w yw ołują
poczucia winy, lęków ani kompleksów.
Jako że Ray był św iadom y faktu, iż jego naturalność dla wielu jest atrakcyjna,
uznał, że będąc w Paryżu postrzegany jako „czarna ikona” m oże na tym zarabiać
M O SK W A 1922 271

znacznie więcej niż dotąd, o ile tylko fakt posiadania czarnego ciała uatrakcyjni
odpow iednio d o b ran y m i teo riam i z dziedziny krytyki sztuki. Ray tak o tym
m ówi w Banjo:

N iektórzy z nich pytali m nie, czy już wcześniej w idziałem afrykańskie rzeź­
by. O dpow iedziałem , że tak i że m i się podobały. Pow iedziałem im , że w afry­
kańskich rzeźbach najbardziej p o ru sza m n ie w rażenie doskonałego m istrzostw a
i spokojnej pew ności siebie, które we m n ie wrywołują. C hyba zaciekawiło ich, co
m iałem do pow iedzenia, a sam i dużo m ów ili o natu raln ej prostocie, kolorze i „czy­
stej form ie” od C ezannea p o Picassa. Ich nagi dzikus szybko stawał się częścią tego,
co cyw ilizow ane16.

P o p u la rn o ść i uzn an ie, k tó re zyskał sobie M cK ay w śród „zagorzałych

m o d e rn istó w ”, w dużej m ierze nie w ynikała w cale z faktu, że był czarny, ale
z tego, że m ów ił im to, co prag n ęli usłyszeć: A fryka jest skarbnicą n aturalnych
zalet i cnót. To, że dotyczyły one nieom al tylko i w yłącznie seksualności, w ynika
jasn o z w yb o ru , którego d o k o n ał Picasso, k tó ry na obrazie b ędącym prem o-
d ernistyczny m p rzed staw ien iem hiszpań sk ieg o d o m u publicznego naw iązał
do sztuki C zarnego Lądu. M cKay m ów i w prost, że sprzedaw anie się rów nież
nie było m u obce. „Za p ry w atn e sp o tk an ia d o staw ałem dodatkow e pieniądze,
płacono za nie lepiej niż w szkole”17 - w yjaśnia Ray. We wcześniejszych frag m en ­
tach au to r n a d e r często p osługuje się elipsą, pozostaw iając czytelnikow i w olne
pole dla snucia w łasnych dom ysłów oraz in terp retacji. O prócz w zm ianki, która
pozw ala nam przyjąć, że b rał pien iąd ze za seksualne usługi, M cKay ujaw nia
też, że p łaco n o m u także za rów nie d w u zn aczn ą aktyw ność w sferze intelek tu ­
alnej. P łacono m u za to, żeby był żyw ym p o tw ierd zen iem słuszności m o d e rn i­
stycznej wizji n atu raln ej, n ieokiełznanej seksualności i to nie tylko w pełnych
przeciągów p ary sk ich atelier - w M oskw ie był o płacany przez kom unistów ,
a w N ow ym Jorku p rzez wydawców, k tó rzy H om e to H arlem przedstaw iali
jako ko n ty n u ację Nigger Heaven, n ap isan ą z p u n k tu w idzenia A froam eryka-
nina. „N ew York T im es” nazw ał H om e to H arlem „czym ś rzeczyw istym , całą
praw dą o H arlem ie opisanym o d w ew n ątrz”. Louis Sherw in z „N ew York Sun”
dostrzegł w jej opublik o w an iu odzw iercied len ie „negroftlskiej pasji, k tó ra już
lata tem u op ętała tam tejszych literató w ”18.
Jak się okazuje, now oczesność była w yłącznie intelektualną negrofilią. Aby
być praw dziw ie czarnym , McKay m usiał przyjąć ideologię seksualnego naturali­
zm u, tak bliskiego zagorzałym paryskim m odernistom . Picasso, okazuje się, był
hiszpańskim negrofilem , który przeniósł tę estetykę na g ru nt francuski, a z czasem
dało to początek ruchow i, który nazw ano później sztuką nowoczesną. McKay zaś
był czarnym , k tó ry nie m iał nic przeciw tem u, aby w tej sprawie w idziano w nim
żarliwego m odernistę i naśladowcę Picassa, którego obraz szersze grono odbiorców
poznało dopiero w latach dw udziestych. O płacono go, żeby prom ow ał swoją o so ­
bą seksualne wyzwolenie. Status „czarnej ikony”, co w rezultacie oznaczało bycie
swojego rodzaju m ęską prostytutką, w zbudzało jed n ak w McKayu wyjątkowo
272 R O ZD ZIA Ł 15.

m ieszane uczucia, które w całej ich złożoności najlepiej o ddał w powieści Banjo.
Akcja książki rozgryw a się w starym porcie w Marsylii.
Podobnie jak w przypadku Hom e to Harlem, rów nież w Banjo pojawiają się
dwie zróżnicow ane postaci M urzynów, które odzw ierciedlają rozszczepienie oso­
bow ości autora; z jednej strony jest to czarny intelektualista i poeta, z drugiej zaś
prosty, wyw odzący się z niższych w arstw społecznych M urzyn, kierujący się w ży­
ciu wyłącznie w łasnym i nam iętnościam i. Ray, ten sam , który w H ome to Harlem
uosabiał McKaya-intelektualistę, spiera się i dyskutuje z Lincolnem Agippą Dailym,
zwanym Banjo. Ten ostatni jest w pow ieści w zorcow ym przykładem wolnego
i nieskrępow anego, czarnego ducha. Jake, odpow iednik Banjo w powieści Home
to Harlem, również pojawia się na ostatnich kartach kolejnej książki McKaya. I Ray,
i Jake, aby wieść żywot wędrowców, porzucili żony i rodziny. „Ray zm ienił się
bardzo, odkąd wyjechał z Am eryki. Cieszyła go rola czarnego wędrowca, którego
nie krepują żadne więzi rodzinne ani patriotyczne”19. Obaj należą do tej kategorii
ludzi, o których podsekretarz M oynihan będzie m ów ił czterdzieści lat później.
Jake inform uje Raya, że wcześniej w rócił do Felice i w spólnie wyjechali
z H arlem u do Chicago. Po dw óch latach pobytu w W ietrznym Mieście urodził
im się syn. W tedy postanow ili się pobrać. Po upływie kolejnych dw óch lat Jake
m iał już dosyć Chicago, więc w rócił do H arlem u. W krótce jednak zrozum iał, że
to nie zm iana m iejsca zam ieszkania była źródłem jego w ew nętrznych rozterek
i niepokojów. „Szybko zrozum iałem , że dla takiego facia, jak ja, to nic fajnego
codziennie łazić do pracy i co w ieczór w racać do dom u, do tej samej starej p o ­
duszki”20. Podstaw ow ym problem em był w jego przypadku popęd seksualny. Poza
tym, „za dużo roboty w dom u”21. Jake ostatecznie pogodził się z żoną, chociaż, jeśli
o to chodzi, nie jest jasne, co właściwie porabia w Marsylii. Ray jednak rozum ie go
doskonale, gdyż, jak się okazuje, dośw iadczał czegoś bardzo podobnego. „Jesteś
tysiąc razy ode m nie lepszy, Jake. N adal jesteś z rodziną i traktujesz to serio. Ja po
prostu od tego uciekłem ”. Ray przyznaje się, że zostaw ił żonę i dziecko, a następnie
zm ienia tem at rozmowy, proponując wypicie kolejnego drinka.
0 skomplikowanych uczuciach związanych z przynależnością rasową i seksem
McKay opow iada ustam i Raya. W sprawie wyzwolenia seksualnego Ray nie m a
jednoznacznej opinii. Z jednej strony podoba m u się sw obodne życie, które prow a­
dzi w środow isku niższych warstw czarnej społeczności, z drugiej jednak nie jest
z tego pow odu wolny od w yrzutów sum ienia. W yraźnie czuje się niezręcznie, kiedy
m usi wyznać Jakeowi, że porzucił żonę i dziecko. Problem y związane z seksem roz­
wiązuje w dużej m ierze tak samo, jak czyni to McKay w swojej autobiografii - szuka
dla nich racjonalnego usprawiedliwienia. Pisze, że „Ray nienaw idził cywilizacji”22.
Oczywiście, najbardziej m ierzi go w niej „zużyta dziewka białej m oralności”.

C hyba niczego tak nienaw idzę, jak m o raln o ści chrześcijan. Jest fałszywa, zd ra ­
dliwa, zakłam ana, W iem to, gdyż w tw oim białym świecie sam byłem jej ofiarą
1 w yciągnąłem z tego taki w niosek, że świat m usi się pozbyć fałszywej m oralności,
a przestrzegać przyzw oitości23.
M O SK W A 1922 273

„Białą m oralność” proponuje zastąpić „bogactw em fundam entalnych w ar­

tości rasowych”, których depozytariuszam i są, jego zdaniem , czarni m ieszkańcy
Afryki:

Nie żyw ił takiej ufności w sto su n k u do A froam erykanów , którzy daw no tem u
siłą w yrw ani ze swego środow iska, wciąż pozbaw ieni korzeni, żyli p o śró d zjaw
i blednących cieni, scherlali z p o w o d u w ew nętrznego po g o d zen ia się z p ro tek cjo ­
n alnym traktow aniem , społecznym negatyw izm em , m ieszaniem się ras. A ni kie­
dy w collegeu w A m eryce, ani kiedy stykał się z m u rzyńską inteligencją, nigdy
nie dośw iadczył naw et o d ro b in y prostego, naturaln eg o ciepła ludzi, którzy w sie­
bie w ierzą, czuł to natom iast, przebyw ając p o śró d obdarty ch biedaków i społecz­
nie zacofanych czarnych z jego rodzinnej wryspy. K olorow a inteligencja starała się
żyć w taki sposób, „żeby biali sąsiedzi d obrze o nas myśleli” i żeby m ogła zam iesz­
kać na ładnych „białych” ulicach24.

N ietru d n o podzielać niezadow olenie McKaya z pow odu sytuacji w yalie­

now ania M urzynów zam ieszkujących w m iejskich gettach przem ysłowych m iast
północno-w schodniej części Stanów Zjednoczonych. M im o to jednak alternatywa,
którą przedstaw ia, nie jest bynajm niej rów nie jasna i oczywista jak potępienie
tego, z czym się nie zgadzał. Czym bow iem konkretnie są „fundam entalne w ar­
tości rasowe”? M niej więcej w tym sam ym czasie, kiedy McKay napisał te słowa,
Hitler również starał się powiązać m oralność z przynależnością rasową. Życzliwość
czytelnika w jeszcze większym stopniu zostaje w ystaw iona na próbę, kiedy staje
się oczywiste, że McKay nie m iał wcale z czarną A fryką więcej w spólnego niż Pa­
blo Picasso i Carl Van Vechen. W przypadku każdego z nich m am y do czynienia
jedynie z klasyczną projekcją.
W ideologii McKaya rasa niesłusznie ustanow iona została podstaw ą m o ­
ralności. M im o to jednak, dążenie, które stanow i rację jej istnienia, m a swoje
źródło w m oralności i w tym przypadku, poniew aż McKay dopuszczał się takich
samych występków seksualnych, jak Van Vechten, a także (za wyjątkiem h o m o ­
seksualizm u) Picasso i Eastm an, A fryka fascynuje go z tego samego pow odu, co
ich. Kolor jego skóry m a tutaj zdecydow anie m niejsze znaczenie niż charakter.
McKay postaw ił Afrykę na ołtarzu, poniew aż w idział w niej antytezę chrześcijań­
skiej Europy. Pod tym względem nie różni się niczym o d białych m odernistów ,
których interesow ały te sam e m oralne (lub raczej niem oralne) cele. „M urzyni
są najpiękniejsi i najbardziej m agiczni, kiedy tańczą we wspaniałej sublim acji
naturalnego afrykańskiego odczuw ania seksualności... taniec ów jest kluczem do
afrykańskiego sposobu i ry tm u życia” - m ów i Ray, k tó ry chce zakwestionować
m oralność w yznaw aną na całym kontynencie tylko dlatego, żeby przed sam ym
sobą uspraw iedliw ić własne postępow anie w sferze seksu.
McKay, do czego zresztą później się przyznał, m iał w tam tym czasie nader
nikłe pojęcie o chrześcijaństw ie. To zrozum iałe, poniew aż wiedzę na ten tem at
zdobywał, wędrując po marsylskich dzielnicach czerwonych latarni. Typową przed­
stawicielką niem iłego m u chrześcijaństw a jest w edług niego siostra Geter, czarna
274 R O Z D Z IA Ł 15.

członkini Kościoła zielonoświątkowców, która oznajmia: „Należę do W yznawców

O chrzczonych Zielonoświątkowym O gniem i nie uczę się żadnych języków, a tylko
języka wiary. Z ostałam ochrzczona ogniem w darze języków i kiedy przekazuję
Boskie przesłan ie... ludzie słyszą, co m ów ię i rozum ieją [mnie] bez względu na
to, jakim językiem m ów ią”25.
G łów nym zajęciem siostry G eter jest wygłaszanie kazań przeciwko cudzo­
łóstw u i chociaż m a ku tem u powody, gdyż szerzy się ono na każdym kroku, jej
antyintelektualne podejście odstręcza Raya. Langston H ughes w swojej autobio­
grafii The Big Sea opisał p o dobne dośw iadczenie. „M oja ciotka pow iedziała mi,
że kiedy dostępujem y zbawienia, widzi się światło i coś wew nątrz nas się wydarza.
I Jezus w chodzi w twoje życie!... no więc siedziałem w jej dusznym , zatłoczonym
kościele i czekałem na Jezusa, żeby do m nie przyszedł”26. Krytykując siostrę Geter,
Mc Kay zapom niał w spom nieć, że interesuje go tylko k onkretny rodzaj antyinte-
lektualnej postawy, któ rą reprezentuje Banjo, jego archetyp „prawdziwego” czar­
nego, który we „wszystkich spraw ach działa instynktow nie”. Ray z kolei próbuje
dociec, w jaki sposób „dodać instynktow i do p om ocy intelekt”.
Intelekt, który przychodzi w sukurs instynktow i, to oczywiście odw rócenie
klasycznej wizji intelektualnego życia, a także klasyczny opis ideologii i racjonali­
zacji. Jeśli wszystkie te elem enty połączyć, zaczynam y rozum ieć rzeczywisty sens
ideologii m odernizm u oraz rolę M urzyna jako jej symbolu. Fundam entalne w arto­
ści rasowe McKaya okazują się tylko w ym ów ką dla kwestii o ponadrasow ym cha­
rakterze, czyli m odernistycznego usprawiedliwienia łam ania moralności seksualnej.
Przez większą część swojej literackiej kariery McKay m iotał się w sprzeczno­
ściach, które opacznie sobie tłumaczył, a być m oże w ogóle ich nie rozumiał. Twier­
dził, że jest ofiarą białego rasizm u, ale w rzeczywistości prom ow ali go i wspierali
biali mentorzy, którzy po części zastępowali m u ojca. Zachodnie społeczeństwo
charakteryzow ały chciwość, religijne dziwactwa oraz ideologie darw inistyczne,
które McKay uznawał za „białe”, a przez to chrześcijańskie. Bunt przeciwko norm om
związanym z seksem nastaw ił go wrogo do chrześcijańskiej m oralności, ale w y­
wołane poczuciem winy zauroczenie Afryką nie zaowocowało w ypracow aniem
żadnego realnego kodeksu postępow ania. Czym zatem były „fundam entalne w ar­
tości rasowe”? Dla McKaya, podobnie jak dla Hitlera, oznaczało to odrzucenie
chrześcijaństwa - i poza tym jednym nie znaczyło to dla nich nic więcej.
W tym kontekście jed n ak zachow ania McKaya nareszcie nabierają sensu.
W ybrał seksualne w yzw olenie głów nie z racji niechęci do żony oraz dziecka
i w konsekw encji związał się z białym i m odernistam i, którzy stali się jego ducho­
wym i ojcam i. Im bardziej jed n ak wcielał m o d ern izm we w łasne życie, tym bar­
dziej czuł się wyalienowany. M odernizm , z którym zapoznali go Jekyll i Eastm an,
nie był w istocie niczym innym , jak tylko racjonalizacją nagannych zachowań
seksualnych. Im bardziej był m odernistą, tym bardziej wyobcowany się stawał
i pogłębiało się jego rozczarow anie drogą, na którą w prow adzili go biali ojcowie.
Zam iast z nim i zerwać, wolał jed n ak pielęgnować w sobie urazę do białej rasy
oraz białego wykształcenia, które rzekom o ograbiło go z witalności. Kiedy zaraził
M O SK W A 1922 275

się chorobą w eneryczną, okazało się, że w pew nym sensie, tw ierdzenie to było
bezwzględnie prawdziwe. W odniesieniu do tego, czego nauczył się od Jekylla
i E astm ana w kwestii uspraw iedliw iania seksualnych występków, stwierdzenie,
że „m oje przeklęte białe w ykształcenie ograbiło m nie ze znacznej części n a tu ra l­
nej w italności... Czarnej Rasy”, jest czystą praw dą. C horoba w eneryczna może
m ieć takie w łaśnie następstwa.
 ROZDZIAŁ 16

MOSKWA, 1922

esienią 1922 roku, m niej więcej w tym sam ym czasie, kiedy C laude McKay był

J
fetowany w Związku Radzieckim jako „czarna ikona”, A leksandra Kołłontaj,
pierw sza kobieta-m inister w rew olucyjnym rządzie, w którym od roku 1917
piastow ała stanow isko kom isarza ludow ego do spraw społecznych, po raz
kolejny przygotow yw ała się do opuszczenia Rosji, tym razem w celu objęcia
placówki dyplom atycznej w Oslo, gdzie m iała pełnić funkcję radzieckiego am ­
basadora w Norwegii. N iem al dw adzieścia lat po wyjeździe z carskiej Rosji na
polityczne w ygnanie, teraz szykowała się, żeby udać się na kolejne, tym razem
z kraju rządzonego przez kom unistów . Jeśli wziąć p o d uwagę, jaki los spotkał
innych krytyków bolszewickiej polityki, kara, jaką jej w ym ierzono, była łagodna,
ale jed n ak była to kara. Kołłontaj niedaw no przegrała walkę z Leninem i Troc­
kim , w której opow iadała się za zw iększeniem roli i znaczenia pracow niczych
związków zawodowych, i która w kręgach ortodoksyjnych m arksistów zyskała jej
negatyw ny przydom ek „syndykalistki”. Tym jednak, co rzeczywiście przyniosło
jej rozgłos i za co obw iniano ją jeszcze bardziej niż za syndykalizm , było propago­
wanie fem inizm u oraz seksualnego wyzwolenia. Jej nazwisko stało się synonim em
seksualnego wyzwolenia, będącego pow odem , dla którego w pierwszych latach
bolszewickiej rew olucji do sowieckiej Rosji przyjeżdżali ludzie pokroju Maxa
E astm ana i C lau d ea McKaya. Teraz, kiedy w Rosji n adal panow ały ubóstw o
i chaos, skutkiem których było siedem m ilionów sierot, jedenaście m ilionów
zabitych bądź zm arłych, epidem ia chorób w enerycznych oraz większa niż za cza­
sów carskich erupcja prostytucji seksualne wyzwolenie zyskało sobie złą sławę.
Świadectwem zm iany nastrojów jest stanow isko Zofii Smidowicz, następczyni
Kołłontaj na stanow isku przew odniczącej Żenotdiełu: „Nie wiem , dlaczego w nas,
na Północy, rozw inęły się takie afrykańskie chucie”1 - dziwiła się, nawiązując być
m oże aluzyjnie do C laudea McKaya i jego pięciu m in u t sławy, z których korzystał
jesienią 1922 roku.
278 RO ZD ZIAŁ 16.

Kołłontaj wyjechała do Oslo p o d koniec 1922 roku; m iała nadzieję, że da jej

to sposobność do kontynuow ania twórczości literackiej i początkowo rzeczywiście
tak było. Niestety, większość tego, co wyszło spod jej pióra w roku 1922 i 1923
tylko przypieczętow ało jej los jako orędow niczki idei, którą zaczęto kojarzyć
z innym i czasam i i inną warstw ą społeczną. Nie dość że coraz powszechniejszy
stawał się pogląd, iż rewolucja seksualna jest passé, to na dodatek z coraz większą
niechęcią zaczynały traktow ać ją kobiety, które m iała wyzwolić, a które urodzi­
ły dzieci z niepraw ego łoża i m usiały się teraz nim i opiekować, które lecząc się
z chorób w enerycznych bądź pracując w fabrykach, zrozumiały, że zajmowanie się
dom em w porów naniu z tym jest rajem utraconym . O prócz tego okazywało się, że
niedaw no „wyzwolone” chłopki stawały w obliczu konieczności sprzedania konia,
krowy, lub innych rzeczy niezbędnych do prow adzenia gospodarstw a, poniew aż
nie m iały z czego zapłacić za rozwód. To, czy Zofia Sm idow na własnej skórze
dośw iadczyła m inusów seksualnego wyzwolenia i czy w yciągnęła z tego wnioski,
nie jest jedn ak bynajm niej rzeczą pew ną. Kiedyś oświadczyła dziennikarzow i, że
bardzo kocha swoje dzieci, ale nie w iduje ich często, gdyż przebywają w państw o­
wym dom u dziecka. M im o to, jako szefowa Żenotdiełu m usiała podjąć zadanie
zapew nienia opieki ofiarom seksualnej rewolucji, a w roku 1922 wydawało się
to ponad ludzkie siły.
Pierwszych kilka miesięcy pobytu w Oslo Kołłontaj poświęciła na odniesienie
się do kwestii wyzwolenia seksualnego, z którą w Związku Radzieckim kojarzone
było jej nazwisko. D okonana przez nią ocena nie była jednoznaczna. W Norwegii
napisała Wielką miłość, która po części odzwierciedla jej rozczarowanie faktem, że re­
wolucja niczego nie zmieniła w naturze relacji m iędzy przedstawicielami obojga płci,
gdyż nadal są one oparte na nierówności i wyzyskiwaniu kobiet. M imo osobistych
cierpień, które dotknęły ją właśnie za sprawą wyzwolenia seksualnego, Kołłontaj
pozostała jego orędowniczką i wzywała rewolucjonistów, żeby nie powracać do
m oralności z przeszłości, lecz, nie bacząc na trudności, wyczekiwać na rewolucyjną
przyszłość. Wziąwszy pod uwagę, jaki był w Związku Radzieckim ówczesny stan
spraw związanych z szeroko pojętą seksualnością, jakąkolwiek nadzieję mogła wiązać
tylko z przyszłością. Zdawała się nie baczyć na własne gorzkie przeżycia, których
doświadczyła przy okazji pracy nad Wielką miłością, i napisała „futurystyczne”
opowiadanie zatytułowane Wkrótce (Za 48 lat); opowiadało ono o dzieciach wy­
chowanych w kom unie i ukazało się drukiem dopiero w latach siedemdziesiątych
XX wieku. Podobnie jak John B. Watson, który w tym samym mniej więcej czasie
pisał coś bardzo podobnego, Kołłontaj przewidywała, że w latach siedemdziesiątych
instytucja rodziny ostatecznie przestanie istnieć. Bycie m arksistką oznaczało pokła­
danie niewzruszonej wiary w przyszłości, bez względu na to, jak rozczarowujące
i przygnębiające były jej bezpośrednie następstwa dla polepszenia relacji między ko­
bietami a mężczyznami. Dlatego też własny pesym izm dotyczący kwestii związanych
z seksem Kołłontaj przedstawiała tylko w konwencji literackiej fikcji.
W tym sam ym m niej więcej czasie Kołłontaj wydała także Miłość trzech
pokoleń, opowieść o stosunkach m iędzy trzem a pokoleniam i: jej własnym, p o ­
M O SK W A 1922 279

koleniem m atki Aleksandry, która, jak pam iętam y, m iała przekonania liberalne,
oraz generacją jeszcze bardziej rad y k aln ie nastaw ionej córki autorki, której
ta nigdy przecież nie m iała. Olga, która stanow i literackie alter ego Kołłontaj, jest
zdecydow aną zw olenniczką „wolnej m iłości”. M atka Olgi, m im o że wyszła za m ąż
dw ukrotnie, opow iada się za m ałżeństw em m onogam icznym . Jeszcze inaczej do
m iłości podch o d zi przedstaw icielka trzeciego pokolenia, Żenią, córka Olgi, która
m a rom ans z kochankiem m atki, a uspraw iedliw iając swoje postępow anie, tłu m a ­
czy je w kategoriach m arksistow skich, jako logiczne rozw inięcie i konsekw encję
zniesienia w łasności pryw atnej, także w odniesieniu do seksu. Później zacho­
dzi w ciążę i dokonuje aborcji, wszystko to bez najm niejszych w yrzutów sum ienia.
W postaci Ż eni Kołłontaj przedstaw ia wizję kobiety, jaką sam a zawsze pragnęła
być, ale nigdy nie udało jej się tego osiągnąć. Jest ona także odzw ierciedleniem
marksistowskiej w iary w to, że kiedyś w przyszłości, kiedy państw o jako instytucja
już niepotrzebna zacznie obum ierać, osłabnie rów nież instytucja rodziny, a razem
z n im i zaniknie wszelkie poczucie winy, którego źródłem są sprawy związane
z seksem. Żenią jest ucieleśnieniem kobiety, którą, w edług zapatryw ań Kołłontaj,
ona sam a pow inna się stać. W w yobrażeniu A leksandry jako behaw iorystki i wy-
znawczyni ekonom icznego determ in izm u odbija się przyszłe pokolenie, wolne
od cierpień w yw ołanych p oczuciem winy, gdyż pozbaw ione sum ienia. Ż enią
jest zw olenniczką „teorii szklanki w ody”, którą wymyśliła Kołłontaj, ale m im o
to w pow szechnym odbiorze nie jest jed n ak z nią kojarzona; sprowadza się ona
do stw ierdzenia, że popęd seksualny należy zaspokajać tak samo, jak pragnienie;
naturalnie i bez jakichkolw iek zaham ow ań.
W tym , co napisała w latach 1922-1923, Kołłontaj pozostała w ierna swej
koncepcji „uskrzydlonego Erosa”, czyli m iłości erotycznej z dow olną ilością
partnerów , ale pozbaw ioną przy tym wszelkiej zaborczości. W m iarę jednak, jak
artykuły A leksandry z roku 1923 ukazywały się drukiem , jej kom unistyczne siostry
zaczęły dostrzegać, że takie uspraw iedliw ianie seksualnej rozwiązłości w wymiarze
praktycznym nie przyniosło im wcale korzyści. W ykorzystywanie seksualne ko­
biet w m iejscach pracy stało się zjawiskiem pow szechnym , liczebność prostytutek
była taka sam a, jak za caratu, a z pow odu w prow adzenia liberalnych przepisów
norm ujących rozwody, których projekt zgłosiła i doprow adziła do wcielenia w ży­
cie Kołłontaj, kobiety porzucane przez m ężów nie m ogły liczyć z ich strony na
jakąkolw iek p om oc w u trzy m an iu dzieci. N ajw ażniejszym ow ocem rewolucji
seksualnej były zaw iedzione nadzieje i pow szechne rozczarowanie, które rychło
zm ieniło się w gniew, ten zaś koncentrow ał się w okół osoby Kołłontaj, po części
przynajm niej z racji rozgłosu, jaki sobie zyskała za sprawą swojej tw órczości lite­
rackiej i publicystycznej. Jej elegancka proza i rów nie w ytw orny sposób ubierania
się spowodowały, że w idziano w niej przedstaw icielkę m inionych czasów oraz
znienawidzonej klasy społecznej; była zam ożną intelektualistką, która z racji nieza­
leżności m aterialnej oraz odpow iednich koneksji rodzinnych nie ponosiła żadnych
dotkliw ych konsekw encji własnej rozwiązłości seksualnej. Co więcej, w dalszym
ciągu głosiła swoją ew angelię rozpusty kobietom , które owych konsekw encji
280 RO Z D Z IA Ł 16.

uniknąć nie mogły. Jakby i tego było mało, własne złe dośw iadczenia chciała uczy­
nić norm atyw nym i, a to za sprawą w prow adzenia stosow nych przepisów prawa
o rozw odach, które stanowiło, że ich m ężow ie m ogą teraz owe kobiety porzucać.
Prawo rozw odow e z 1917 roku m iało być ich wyzwoleniem, ale w istocie rzeczy
nie dbało zupełnie o zabezpieczenie interesów kobiet. A rogancja Kołłontaj była
niew ybaczalna i kobiety rychło zaczęły o tym mówić.
26 lipca 1923 roku Paulina W inogradzkaja, daw na w spółpracow niczka Koł­
łontaj z Żenotdiełu, jako pierw sza opublikow ała artykuł, w którym zaatakowała
swoją daw ną zw ierzchniczkę; później ukazało się wiele m u podobnych. Zdaniem
W inogradzkiej, „towarzyszka K ołłontaj.... zajm uje się teraz czysto teoretyczną,
literacką pisaniną o «uskrzydlonym , nieuskrzydlonym etc. Erosie»”2, podczas
gdy przeciętna kobieta, o wiele bardziej niż n ad reform ow aniem m iłości, głowi
się, jak m a wyżywić dzieci. Kołłontaj upraw ia „George Sandyzm”3, czyli ni mniej
ni więcej, stara się narzucić innym w łasne fantazje oraz poczucie winy, którego
źródłem był jej am oralny tryb życia rew olucjonistki. Czyni zaś to w odniesieniu
do ludzi, których potrzeby były całkowicie inne niż jej, ale których życie zostało
nieodw racalnie zrujnow ane przez głoszone przez nią i praktykow ane seksualne
aw anturnictw o.
Latem 1922 roku relacje Kołłontaj z D ybenką popsuły się jeszcze bardziej; ich
związek był już praktycznie nie do uratow ania. Idąc za radą Aleksandry, D ybenko
poszukał sobie kochanki, ale Kołłontaj nadal była o niego zazdrosna. Wcześniej
tego sam ego roku A leksandra otrzym ała list od pew nego m łodego kom unisty,
który prosił ją o w yszczególnienie zasad kom unistycznej m oralności. C hciał się
dowiedzieć, czy w sferze zachowań seksualnych obow iązują jakieś tw arde i trwałe
zasady postępow ania. Kołłontaj odpow iedziała m u, że nie istnieje nic takiego, jak
komunistyczny odpow iednik Dziesięciorga Przykazań. O tym, co jest m oralne, a co
nie, decyduje zbiorowość. „D opóki członek jakiejś zbiorowości, którą akceptuje
(może to być naród, klasa społeczna, partia), utożsam ia się z nią, nakazy owej
zbiorowości będą dla niego obligatoryjne”4. R ada iście rozbrajająca, jeśli wziąć
p o d uwagę, że osoba, która jej udzieliła, sam a była wówczas w konflikcie ze swoim
„kolektywem”. M im o że jej tw órczość z lat 1922-1923 ukazywała się w oficjalnych
kom unistycznych m ediach, opin ia politycznych w spółtow arzyszy A leksandry
stawała się jej zdecydow anie nieprzychylna, poniew aż w łaśnie w tedy kom uniści
zwracali się już przeciw ko koncepcji seksualnego wyzwolenia, którą w rewolucyj­
nej Rosji kojarzono z nazw iskiem Kołłontaj. To, że w latach 1922-1923 ukazało
się tak wiele jej publikacji było cezurą; później już takiej m ożliwości nie miała,
tracąc jednocześnie dotychczasow ą pozycję wpływowej myślicielki politycznej,
orędow niczki seksualnego wyzwolenia.
Zofia Smidowicz, następczyni Kołłontaj na stanow isku szefowej Żenotdiełu,
kobieta, która chciała ochronić Rosjanki przed „afrykańskim i chuciam i”, wśród
fem inistycznie nastaw ionych biografek Kołłontaj zyskała sobie opinię dem ago­
ga. Jednak to, co one nazywają „uprzedzeniam i”, w świetle niszczących skutków,
jakie seksualne wyzwolenie przyniosło rosyjskim kobietom , wydaje się raczej, że
M O SK W A 1922 281

odw oływała się ona po prostu do zwykłego zdrow ego rozsądku. W odpow iedzi
na list dziew iętnastoletniej kom som ołki Lidy, która napisała do niej z prośbą
0 radę w spraw ach seksu, Sm idow icz stw ierdziła, że kobieca m iłość „nie jest
przelotną nam iętnością, lecz złożonym procesem , obejm ującym urodzenie dzieci,
opiekow anie się nim i i wychowywanie ich”3. Podkreśliła również, że o pomyśle
zaw ierania m ałżeństw a z założenia bezdzietnego m ów ić nie w arto, gdyż jest
to n ader rzadkie zjawisko. Potępiła rów nież aborcję i to en masse, za wyjątkiem
sytuacji, kiedy urodzenie dziecka zagraża życiu m atki. W szelkie inne przypadki
1 pow ody usuw ania ciąży uznała za nieodpow iedzialne postępow anie m łodych lu ­
dzi, za którym kryje się pragnienie uniknięcia wzięcia na siebie obowiązków w sto­
sunku do dzieci, które spłodzili. Z daniem nieprzychylnej jej Beatrice Fansw orth,
„im więcej Sm idowicz pisała, tym bardziej oczywiste było, że odrzuca koncepcję
kobiecej wolności seksualnej... Kreśliła patetyczne wizje poczekalni, w których,
czekając na aborcję, siedziały blade, w ym izerow ane dziewczyny, rozpaczliwie
pragnące zostać m atkam i. G dyby aborcja była nielegalna, mężczyźni nie czuliby
się uspraw iedliw ieni, «przymuszając» do niej swoje żony”6.
K ulm inacyjnym m om entem przypuszczonego na Kołłontaj ataku było w y­
ciągnięcie z archiw ów i ponow ne opublikow anie w yw iadu, którego w roku 1920
Lenin udzielił Klarze Zetkin. To w łaśnie wówczas w ódz rewolucji przyw ołał i p o ­
tępił „teorię szklanki w ody”, którą już wcześniej kojarzono z życiem osobistym
i twórczością A leksandry Kołłontaj.

N a pew no wiecie o istn ien iu sławnej teorii, że w społeczeństw ie kom unistycz­

nym zaspokajanie pożądań seksualnych będzie proste i błahe niczym wypicie
szklanki wody. Teoria szklanki w ody zupełnie przew róciła naszej m łodzieży w gło ­
w ach. O kazała się m ieć fatalne następstw a dla m łodych m ężczyzn i kobiet. Jej zw o­
lennicy tw ierdzą, że jest m arksistow ska. O n a je d n a k je st zupełnie niem arksistow ska.
O czywiście, pragnienie trzeba zaspokajać. Ale czy n o rm aln y człow iek w n o rm a l­
nych okolicznościach położy się w ryn szto k u i będzie pił z kałuży albo ze szklanki,
której kraw ędź jest tłusta o d śladów pozostaw ionych na niej przez wiele innych ust?
N ajw ażniejszy w tym w szystkim jest je d n a k aspekt społeczny. Picie w ody jest, rzecz
jasna, czyjąś indyw idualną sprawą. M iłość je d n a k to dw ie osoby oraz ta trzecia,
którą się pow ołuje do życia. To n adaje jej w ym iar społeczny, k tó ry wiąże się z o b o ­
w iązkam i w obec społeczności7.

Lenin, p odsum ow ując swoją krytykę „teorii szklanki w ody”, stw ierdził,
że w jego przekonaniu „hipertrofia, szerząca się teraz w sprawach seksualnych nie
jest źródłem radości ani siły do życia, ona je odbiera. W dobie rewolucji to źle,
bardzo źle”8.
P ogląd y L en in a na sp raw y m ające zw iązek z seksem i sek su aln o ścią
są odzw ierciedleniem typow ego dla niego pragm atyzm u, którym wykazyw ał
się rów nież w przypadku innych kwestii o charakterze politycznym . W iadom o,
że chciał w pew nym zakresie zezwolić na przyw rócenie własności pryw atnej oraz
działalności niewielkich przedsiębiorstw i zakładów, których właścicielami byłyby
282 RO Z D Z IA Ł 16.

osoby fizyczne. M iało to pom óc w wyciągnięciu kraju z zapaści i chaosu w yw oła­

nych ośm iom a latam i wojny i rewolucji. Z tego sam ego pow odu był także gotów
przyjąć, że w spraw ach związanych z obyczajowością seksualną potrzebny jest
zwykły zdrow y rozsądek. Swoboda seksualna skutkow ała chaosem , a chaos był
zagrożeniem dla sam ego istnienia rewolucji. Lenin był skrajnym oportunistą; idee,
które głosił, na pew no nie miały zakotwiczenia w tradycyjnie przyjętej moralności.
Kiedy poproszono go o sprecyzow anie jego osobistych poglądów na seksualną
m oralność, przy p arty do m u ru Lenin pow iedział Klarze Zetkin: „korzystam y
po prostu z podarow anego nam krótkiego okresu sw obody - nie m a nic, co by
nas w iązało, żadnej o d p o w ied zialn o ści... O czyw iście, zawsze istnieje groźba
zarażenia się chorobą. W tej sprawie jednak, jeśli spojrzycie m u prosto w oczy
i zapytacie, jaka jest praw da, żaden m ężczyzna - to znaczy żaden z towarzyszy -
nie będzie was okłam yw ał”9.
Najwidoczniej jednak towarzysze i towarzyszki, zadając tak intym ne pytania,
zapom inali o p atrzeniu sobie prosto w oczy, gdyż w latach dw udziestych liczba
zachorow ań na choroby w eneryczne osiągnęła rozm iary epidem ii, a poniew aż
nie było na nie wówczas skutecznego lekarstwa, oznaczało to, że znaczną część
klasy robotniczej będą stanow ili ludzie o zróżnicow anym stopniu n ie p e łn o ­
sprawności, niezdolni do pracy i nadal zarażający innych. W latach dwudziestych
XX wieku kwestia zapadalności na syfilis była jed n y m z najbardziej palących
problem ów społecznych we w szystkich krajach E uropy i m iała realny wpływ
na ówczesne w ydarzenia polityczne. W ystarczy przypom nieć, że w tym samym
czasie, kiedy w Rosji radzieckiej opinia społeczna zm ieniała swoje nastaw ienie
do wyzwolenia seksualnego, w N iem czech ukazała się M ein K a m p f w której H i­
tler przedstaw ił syfilis jako jedno z największych niebezpieczeństw zagrażających
jego narodow i.
Lenin został więc wyciągnięty z grobu, żeby jego wywiad udzielony Zetkin
ostatecznie pogrążył Kołłontaj, której zam knięto dostęp do partyjnej prasy, aby
nie m ogła udzielić odpow iedzi na staw iane jej teraz zarzuty. Jakby i tego było
mało, bieg w ypadków rów nież sprzysiągł się przeciw niej i został w ykorzystany
dla kom prom itow ania głoszonych przez K ołłontaj teorii. O bw iniono ją o falę
brutalnych gwałtów, która przetoczyła się przez kraj w latach 1925-1926, czyli
dokładnie w tym sam ym czasie, kiedy w Rosji toczyły się spory o rewolucję seksu­
alną. W Leningradzie piętnastu studentów zgwałciło kobietę, a później próbowali
usprawiedliw iać swój czyn, pow ołując się na zniesienie instytucji rodziny oraz
tradycyjnej m oralności, do czego m iał ponoć doprow adzić kom unizm . O znaką,
że kom uniści przestraszyli się wcielania w życie ich własnych teorii, był pokazowy
proces, który urządzono w innym tego przestępstw a; oskarżono ich o „burżuazyj-
ną rozwiązłość” oraz „seksualną anarchię” i ostatecznie pięciu z nich skazano na
karę śmierci. W iktor Serge, kom entując tę sprawę w swojej autobiografii, winę
za falę gw ałtów przypisał „książkom , takim jak te, napisane przez A leksandrę
Kołłontaj”, które „upow szechniały n adm iernie uproszczone teorie dotyczące w ol­
nej m iłości”10. Pogląd ten podzielali naw et przychylni jej biografowie. Zdaniem
M O SK W A 1922 283

Clemens: „Chociaż sam a nigdy otw arcie tego nie aprobowała, jej twórczość była
jednak głów ną przyczyną rozwiązłości seksualnej m łodych ludzi w Rosji”11.
W odpow iedzi na artykuły, które A leksandra opublikowała w „Kom som ol-
skiej Praw dzie” oraz praw niczej gazecie „Raboczij Sud”, Smidowicz ponow nie
zaatakowała „niedow arzone poglądy towarzyszki K ołłontaj”12, odnosząc je jednak
do m oralności seksualnej jako takiej, nie zaś do znacznie bardziej szkodliwej
m oralności tak zwanej „nowej kobiety”. Jako że ataku na Kołłontaj nie sposób
było wywieść i przeprow adzić w oparciu o tradycyjnie rozum ianą m oralność,
kom uniści zm uszeni byli ograniczyć go do sp o ru prow adzonego w kategoriach
m arksistow sko-m aterialistycznych. Em ilian Jarosławski stwierdził, że wyzwolenie
seksualne głoszone przez Kołłontaj zachęca klasę robotniczą Związku Radzieckie­
go do „m arnotraw ienia cennej energii nerwowej i seksualnej”13, która „znacznie
pożyteczniejsze zastosow anie znalazłaby przecież przy budow ie fabryk cem entu
oraz elektrow ni w odnych”. Kom uniści, tak sam o jak Lenin, musieli przem ycać
m oralność seksualną „tylnym i drzw iam i” - i to właśnie zrobili podczas sporu
z 1926 roku, kiedy debatow ano n ad kwestią instytucji m ałżeństwa. Z apocząt­
kow ała ją A leksandra K ołłontaj, która podjęła kolejną, rozpaczliwą już próbę
obrony koncepcji rewolucji seksualnej i był to ostatni raz, kiedy pozw olono jej
otwarcie wypowiadać swoje poglądy w sprawach związanych z seksem. Pod koniec
g ru dnia 1925 roku, gdy A leksandra w róciła z Oslo do Moskwy, jej kariera i życie
zawodowe zawisły na włosku. Sowiecki reżim zam ierzał zrew idow ać przepisy
praw a małżeńskiego, którego zapisy Kołłontaj w spółtw orzyła w roku 1918.
D ebata n ad instytucją m ałżeństw a ujaw niła sprzeczności i konflikty istnie­
jące w łonie rewolucyjnych władz. Rewolucję zainicjowali intelektualiści ze śro­
dow iska cyganerii, którzy kierow ali się w życiu n ad er sw obodnie pojm ow aną
m oralnością, a swoje postępki usprawiedliwiali, głosząc, że to, co robią, czynią w in ­
teresie klasy robotniczej i chłopów. Kiedy rewolucja nareszcie zwyciężyła, a władza
przeszła w ich ręce, intelektualiści i środow isko szeroko rozum ianej cyganerii
narzucili bezzwłocznie własny system wartości m oralnych chłopom i robotnikom ,
ponoszącym największe niedogodności i ciężary rewolucji, których ekonom icznej
egzystencji dodatkow o zagroził teraz chaos będący skutkiem urzeczyw istniania
idei seksualnego wyzwolenia. Powołajmy się jeszcze raz na w ym ow ne świadectwo
fem inistycznie nastaw ionych biografek Kołłontaj. Jak pisze Clements:

Począw szy od roku 1918, coraz bardziej oczyw iste staw ało się, że przepisy p ra ­
w a z tak im rozgłosem w prow adzone w początkow ym okresie rewolucji, w istocie
tylko zwiększyły brzem ię spoczyw ające n a barkach kobiet. W spólna w łasność zo ­
stała zniesiona, co um ożliw iło m ężczyznom p o rzucanie żon i zaw łaszczanie całe­
go rodzinnego dobytku. B rak jasn o sprecyzow anych przepisów o finansow ej o d p o ­
w iedzialności ojców w zględem ich dzieci oznaczał, że m ogli je zostawić w łasnem u
losowi, żona zaś m ogła otrzym ać stosow ną rekom pensatę w yłącznie na drodze są­
dowej. Kobiety, które nie zarejestrow ały m ałżeństw a na d rodze urzędow ej - a było
takich bardzo dużo - znalazły się w jeszcze gorszej sytuacji, gdyż nie m iały żadnej
m ożliw ości w niesienia sprawcy d o sądu. C elow o zliberalizow ane przepisy praw a
284 RO Z D Z IA Ł 16.

m ałżeńskiego um ożliw iły zatem m ężczyznom prześladow anie zdanych n a ich łaskę
kobiet. W roku 1925 w ładze uznały, że trzeba zm ienić przepisy w taki sposób, żeby
obow iązek alim entacyjny został przy w ró co n y 14.

Clem ents podkreśla, że kwestią podstaw ow ą był obowiązek alimentacyjny.

Kwestia ta doskonale obrazuje jaskraw ą różnicę w interesach klasowych rewolu-
cjonistów -inteligentów oraz tych, których, jak tw ierdzili, pragnęli wyzwolić, czy­
li robotników i chłopów. N ajprostszym przykładem nadużyć, na które przyzwalało
prawo, jest fakt, że m ężczyźni m ogli uchylić się o d płacenia alim entów poprzez
odm ow ę lub zaniechanie rejestracji zawartego m ałżeństw a. W konsekwencji, p a ń ­
stwo było zm uszone łożyć ogrom ne środki na pom oc społeczną, a tego brzem ienia
udźw ignąć nie było w stanie.
O ile b rak obow iązku alim entacyjnego był niespraw iedliw ością w ob
kobiet, zm uszanie chłopów do w yw iązyw ania się z niego w przypadku rozwodu,
było niespraw iedliw e także wobec nich, zagrażało to bow iem bytowi całej rodziny
oraz istnieniu gospodarstw a, które było jego podstaw ą. Jako że chłopi w znacznym
stopniu funkcjonow ali poza ram am i gospodarki pieniężnej, zmuszanie chłopa, aby
przyniósł w gotówce sto rubli, oznaczało de facto ru in ę gospodarstw a i skazanie
na nędzę całej w ieloosobowej rodziny, a wszystko p o to, żeby rozw iedziona żona
otrzym ała m arne grosze, które i tak nie były dla niej żadnym istotnym wsparciem.
Rozwód m ógł oznaczać wyzwolenie dla ludzi p okroju Kołłontaj, ale w przypad­
ku chłopstw a, w im ieniu którego w znieciła tę rewolucję, był on rów noznaczny
z zagrożeniem podstaw ich egzystencji. Zostało to jasno postaw ione w rozm owie
m iędzy przedstaw icielem chłopów a p rokuratorem generalnym N ikołajem W a­
silewiczem Krylenką.
„Rozw iodłem się z żoną. M am y troje dzieci. Ż ona natychm iast poszła do
sądu i nakazano m i płacić na dzieci. Poniew aż jest to w spólne gospodarstw o,
sąd postanow ił, że płacić będą wszyscy. Dlaczego m ój brat m a być ukarany?”15
- w rosyjskich gospodarstw ach rodzinnych mieszkały wspólnie całe liczne rodziny,
których członkow ie nierzadko byli dosyć odległym i krewnym i.
Krylenko powiedział, że brat rozwiedzionego nie został przecież wezwany do
ponoszenia kosztów związanych z jego rozw odem . To z kolei zm usiło chłopa, aby
jeszcze raz wyjaśnić, na czym polega w spólnotow y charakter rosyjskiego gospodar­
stwa - kom uniści pow inni to byli rozum ieć, ale najwidoczniej jednak nie rozum ieli
i dlatego rozw ody m iały na wsi katastrofalne i w yniszczające gospodarkę skutki.
„Skoro m ieszkam y razem - tłum aczył dalej chłop - cierpi cała rodzina.
Jeśli m am zapłacić sto rubli, a rodzina m a dwie krow y i jednego konia, będziem y
m usieli zm arnow ać gospodarstw o”, żeby zapłacić alimenty. W edług Farnsw orth:
„Z daniem wielu delegatów, praw o nadal było niespraw iedliw e dla chłopów i ro ­
botników , a korzystne tylko dla nepowców, czyli tych, którzy czerpali zyski z czę­
ściowego przyw rócenia kapitalizm u, gdyż tylko oni w w arunkach stw orzonych
przez NEP m ieli pieniądze na alim enty”16.
Ostatecznie, konflikt m iędzy proletariatem , zwłaszcza rosyjskim i chłopam i,
którzy chcieli zapobiec upadkow i swoich gospodarstw , czym groziło im egzekwo­
M O SK W A 1922 285

wanie praw a o rozw odach i alim entach, oraz zw olennikam i wyzwolenia seksual­
nego w edług koncepcji Kołłontaj, którzy w łasne potrzeby przypisywali proletariu­
szom, został rozstrzygnięty m ocą now ych przepisów z roku 1926. Przyniosły one
pew ne korzyści każdej ze stron. Rozwód był teraz łatwiejszy do uzyskania, gdyż
orzec go m ożna było na podstaw ie w niosku jednego z m ałżonków, a nie obojga,
jak dotychczas. G ospodarstw a chłopskie w yłączono spod egzekucji alimentów,
chroniąc je w ten sposób przed upadkiem . Przepisy rozw odowe z 1926 roku były
ostatnim radzieckim aktem praw nym , który brał p od uwagę interesy chłopstwa.
Stalin rychło zarządził przym usow ą kolektywizację rolnictw a oraz akcję przeciwko
„kułakom ” - precyzyjne znaczenie tego term in u nigdy nie zostało określone, ale
um ożliw iło to pow szechne rugow anie chłopów z ziemi, która była dotąd ich w ła­
snością. Nowe praw o nie oznaczało rów nież zwycięstwa zw olenników seksualne­
go wyzwolenia. Jak m ów ił Platon, dem okracja zawsze poprzedza tyranię. Stalin,
tak sam o jak Hitler, wykorzystał pow szechną niechęć rodaków do seksualnego
perm isyw izm u lat dw udziestych do narzucenia R osjanom tyrańskiego porządku
0 niew yobrażalnej wręcz opresyjności, któ ry trw ał w ZSRR dw ukrotnie dłużej niż
dyktatura H itlera w Niem czech. I w Rosji, i w N iem czech w prow adzenie dykta­
torskich rządów było możliwe za przyzw oleniem szerokich mas, które nie chciały
już tolerow ać nadużyć i występków, będących konsekw encją wcielania w życie
koncepcji wyzwolenia seksualnego.
Kołłontaj rów nież zabrała głos w toczącym się sporze. N am aw iała partię,
aby nie ustaw ać w wysiłkach na rzecz wyzwolenia seksualnego i nie obstawać przy
dawnej m oralności. Kolejny raz odw ołała się do przyszłości, twierdząc, że obecne
tru dności są rzeczą zwykłą i charakterystyczną dla okresu przejściowego, w jakim
znajduje się kraj. Społeczeństw o pow in n o podążać w ytyczonym szlakiem , aż
dorośnie pokolenie, którego sym bolem była Żenią, bohaterka jej prozy. Broniła
systemu, który się nie sprawdzał i nawoływała, żeby dalej weń brnąc. Jednak w roku
1926 n aró d dośw iadczył już bolesnej lekcji seksualnej m oralności, w yciągnął
z niej w nioski i nikt już A leksandry nie słuchał. D ruga rew olucja seksualna d o ­
biegła końca, a pokonana Kołłontaj w róciła do pracy w dyplom acji i nigdy już nie
zabrała publicznie głosu w kw estiach dotyczących życia seksualnego.
Uparcie je d n a k trw ała przy swoim; w autobiografii napisała: „bez względu
na to, jakie zadania przyjdzie m i w ypełniać, jest dla m nie absolutnie jasne, że cał­
kowite wyzwolenie kobiet pracujących oraz stw orzenie podstaw nowej m oralności
seksualnej zawsze pozostanie dla m nie nad rzęd n y m celem mojej działalności
1 całego m ojego życia”17. Trwała przy swoim , ale, jak się okazało, nie tak jednak
uparcie, gdyż po napisaniu powyższego fragm entu, nakazała wykreślenie go zanim
autobiografia ukazała się drukiem , obaw iała się bow iem , że takim i poglądam i
może narazić się Stalinowi.
Po I wojnie w światowej w N iem czech żywy był m it, że gdyby nie zdradziecki
cios w plecy, niezw yciężona niem iecka arm ia na pew no nie poniosłaby klęski.
H itler skw apliw ie go w ykorzystał. W Rosji porażk a w yzw olenia seksualnego
obrosła we w łasną Dolchstosslegende. Seksualna rew olucja została zdradzona
286 R O ZD ZIA Ł 16.

od w ewnątrz. W ilhelm Reich u dow odnieniu tej tezy pośw ięcił całą książkę, którą
zatytułował Die Sexualität im Kulturkampf, a zw olennicy rewolucji seksualnej z lat
sześćdziesiątych, kiedy praca Reicha znów stała się popularna, przyjęli jego w ytłu­
maczenie zjawiska, którego inaczej sam i wytłum aczyć nie potrafili - chodziło o to,
dlaczego ludzie zwracają się przeciwko seksualnej „wolności”, a potem próbują w y­
wołać kolejną seksualna rewolucję, której następstw a są równie przewidywalne.
W roku 1970, a zatem w czasie, kiedy w edług futurystycznych fantazji Koł-
łontaj instytucja rodziny m iała już przestać istnieć, a uśm iechnięte dzieci m iały
się wychowywać we w spaniałych kom unistycznych dom ach dziecka, G erm ain
G reer napisała książkę, w której cytuje Reicha i oskarża Partię K om unistyczną
0 zdradę prawdziwej rewolucji, która m a zawsze seksualny charakter:

Skrajne potępienie, z jakim już w roku 1926 potrak to w an o idee seksualnej oraz
etycznej rewolucji, nie zm niejszyło się m im o upływ u lat. W 1932 roku W ilhelm a
Reicha w ykluczono z szeregów N iem ieckiej P artii K om unistycznej, a berliński In ­
stytut M arksizm u i L eninizm u w sw oim obszernym historycznym opracow aniu p o ­
św ięconym niem ieckiem u ruchow i robotniczem u, ani słowem nie w spom ina o ru ­
chu Sekspolu*. Pewien w gląd w przyczynę nacisków, jakie za tym stoją, dostarcza
n am Die sexuelle Revolution W ilhelm a Reicha, z której wrynika coś, w co Kołłontaj
nie m ogła pozw olić sobie uwierzyć, to m ianow icie, że stłum ienie ru ch u na rzecz
nowej m oralności seksualnej jest pierw szym sym ptom em zdrady rew olucji18.

Tym, czego zw olennicy rewolucji seksualnej nie są w stanie przyznać przed

sam ym i sobą, jest rola, jaką ich idole - ludzie tacy jak M agnus Hirschfeld w N iem ­
czech i A lek san d ra K ołłontaj w Rosji - odeg rali p o w yniesieniu do w ładzy
H itlera i Stalina, którzy sięgnęli po nią na fali oburzenia, jaka przetoczyła się
przez ich kraje w następstw ie chaosu będącego skutkiem wcielania w życie zasad
seksualnego wyzwolenia. Seks pozbaw iony ograniczeń, które nakłada na niego
porządek moralny, prow adzi n ieuchronnie do społecznego chaosu i osobistych
tragedii, a społeczny chaos był zawsze w ym ów ką tyranów, którzy w miejsce ładu
m oralnego odrzuconego przez społeczeństw o zaprow adzali własny despotyczny
1 drakoński porządek.
W roku 1936 Stalin przyw rócił penalizację aborcji; w 1937 roku W olfson
zaatakował „prostackie, zwierzęce, antym arksistow skie poglądy” Kołłontaj, a jako
ich alternatyw ę przedstaw ił m onogam iczne m ałżeństw o19. W 1937 roku Kołłontaj
napisała do Bodyego: „nasza rom antyczna epoka dobiegła końca”20. Rok później
D ybenko został zastrzelony przez NKW D. „Nasze relacje są chłodne, a brak za­
ufania pow szechny” - napisała dalej. Świat, w którym żyła, był przeciw ieństw em
tego, jakim chciała go widzieć. Nigdy jednak nie zrozum iała, że w ogrom nej mierze
sam a przyczyniła się do jego stworzenia.

Skrót od Polityki Seksualnej (przyp. tłum.).

 ROZDZIAŁ 17

MOSKWA, 1926

czerw cu 1926 roku H irschfeld, jakby chcąc udow odnić, że Hitler

W m a rację, przyjął zaproszenie od sowieckiego rządu i udał się w p o ­

dróż, będącą uw spółcześnioną wersją potiom kinow skich wiosek,
aby na własne oczy przekonać się, jak wygląda tam wprow adzanie
nowej m oralności seksualnej. Podobnie jak Bernard Shaw, który w lat
stych odw iedził U krainę i głosił później, że wszyscy jej m ieszkańcy są syci i szczę­
śliwi, H irschfeld po pow rocie wychwalał p o d niebiosa seksualne swobody, które
Rosjanie po d rządam i Stalina właśnie likwidowali, pow odow ani zwykłą społeczną
koniecznością. Teraz H irschfeld prom ow ał już nie tylko Kulturbolschewismus,
ale też Ehebolschewismus, czyli bolszew izm m ałżeński. W yw iódł go ze zwykłego
bolszew izm u, który, jak głosił Hitler, postaw ił sobie za cel podbój Niemiec. Te­
raz, rok później, H irschfeld pojechał do Rosji, zupełnie jakby chciał potw ierdzić
słuszność poglądów H itlera, który powiedział: „w bolszewizmie rosyjskim u p a tru ­
jem y podjętej przez Żydów w XX wieku próby uzyskania w ładzy nad światem”1.
N ieśw iadom y faktu, że napędza H itlerow i w iatru w żagle, H irschfeld w rócił do
N iem iec i wychwalał radziecki „m ałżeński bolszew izm ”, nie zdając sobie chyba
spraw y także i z tego, że Rosjanie wycofywali się właśnie z rewolucji seksualnej,
która, jego zdaniem , m iała n ieuchronnie w przyszłości zwyciężyć:

My, którzy na w łasne oczy w idzieliśm y skutki w prow adzenia w Rosji now ych
przepisów praw a m ałżeńskiego, słowo Ehebolschewismus uznajem y za afront.
U nas w N iem czech, kiedy w ydaje się zgodę na m ałżeństw o, nadal obow iązuje
n ierów ne traktow anie z p u n k u w idzenia płci oraz statusu m ajątkow ego. M oim
zdaniem słuszne jest, że m ężczyzn i kobiet w Rosji nie obow iązują żadne d ek lara­
cje, w ystarczy po prostu, że zarejestrują m ałżeństw o. K obieta i m ężczyzna m ogą też
zarejestrow ać rozw ód, kiedy ich związek kończy się, poniew aż przestali się kochać
288 RO ZD ZIA Ł 17.

bądź uznali, że już im nie o d pow iada ów związek. Również tak zw any „k o n k u ­
b in at” nie jest w Rosji karalny. Sowieci nie m ają też nic przeciw ko m ałżeństw u,
które opiera się na przyjaźni [K ameradschaftsehe], p a rtn erzy m uszą jed n ak p o in ­
form ow ać siebie naw zajem o chorobach w enerycznych i um ysłow ych w ystępują­
cych w ich rodzinach. Fałszywe ośw iadczenie w tej sprawie podlega karze, ale nie
karze w ięzienia, tylko pracy w fabryce bądź grzyw nie w w ysokości tysiąca rubli.
Surowe obw arow ania Kameradschaftsehe w ydają mi się absolutnie n ieo d p o w ied ­
nie. Przepisy te zdecydow anie bardziej uzasad n io n e byłyby w o dniesieniu do
„praw dziw ego” m ałżeństw a, do którego najw yraźniej nie mają zastosow ania2.

Przytoczone powyżej regulacje były oczywiście spełnieniem m arzeń Shel­

leya, zawartych w Królowej Mah. Fakt, że wychwalał je hom oseksualista, nie jest
niczym zaskakującym , poniew aż oznaczały one hom seksualizację m ałżeństwa.
Sprow adzono je do poziom u związków nawiązywanych w berlińskim „Cozy Cor-
n er” - jednym z ulubionych gejowskich barów Isherw ooda i Audena.
Postrzeganie przez H irschfelda hom oseksualizm u w Związku Radzieckim
m iało rów nie m ało w spólnego z rzeczyw istością, jak to, czego się tam d o p a ­
trzył w kwestiach dotyczących m ałżeństw a. W roku 1930 w publikacjach na ła­
m ach Seksuologii nadal tw ierdził, że w ZSRR m ożna bez przeszkód praktykować
hom oseksualizm , podczas gdy faktycznie było zupełnie inaczej, gdyż pod rządam i
Stalina, w 1928 roku ponow nie objęto go penalizacją'. Ponadto z upodobaniem
głosił, że hom oseksualiści z n atu ry są niezdolni do okrucieństw a, życzliwie n a­
stawieni i em patyczni. W ywołało to kpiny ze strony innego seksuologa, doktora
A lberta Molla, który przyw ołał przypadek H aarm anna, hom oseksualnego seryj­
nego zabójcy z W eim aru. Podobną „sławę” później zyskali też John W ayne Gacy
oraz Jeffrey D ahm er. Powoli, ale konsekw entnie, H irschfeld stawał się karykaturą
sam ego siebie, a razem z nim także jego koncepcja seksuologii, która coraz p o ­
wszechniej zyskiwała sobie opinię szczególnego narzędzia obrony hom oseksuali­
stów. Kinsey wyciągnął w nioski z tego, co przytrafiło się Hirschfeldowi, i wszelka
hom oseksualna stronniczość Instytutu Kinseya była starannie kam uflowana.
A nglik C h risto p h er Isherw ood, autor pow ieści Goodbye to Berlin, która
stała się podstaw ą scenariusza m usicalu „K abaret”, napisał o Hirschfeldzie, że jest
on „dobrze znany w całej Z achodniej Europie jako czołowy ekspert od h o m o ­
seksualizm u. Tysiące przedstaw icieli Trzeciej Płci, jak nazywa hom oseksualizm ,
upatruje w n im swojego orędow nika, poniew aż przez całe dorosłe życie walczył
o wykreślenie z niem ieckiego kodeksu karnego paragrafu 175”4. Isherw ood nie
tylko odw iedził Instytut, ale m ieszkał w nim ; była to część jego pielgrzym ki do
ziemi obiecanej seksualnego wyzwolenia, gdyż w owym czasie dla w tajem niczo­
nych hom oseksualistów Berlin m iał taki właśnie walor. Postawa Isherw ooda wobec
tego, co działo się w Instytucie, kiedy tam m ieszkał, stanow i złożony konglom erat
lubieżności i obrzydzenia. O pisując swój pobyt w tej instytucji, pisze o sobie,
używając trzeciej osoby liczby pojedynczej:
M O SK W A 1926 289

C hristopher zachichotał, gdyż odczuw ał zażenow anie. Był zażenowany, p o n ie ­

waż nareszcie dane m u było zetknąć się ze sw ym i pobratym cam i tw arzą w twarz. Aż
dotychczas zachow ywał się, jakby nie istnieli, a hom oseksualizm był jednostkow ym
sposobem życia, odkrytym przez niego oraz kilku przyjaciół. O d początku w iedział
oczywiście, że to niepraw da. Teraz jed n ak zm uszony był przyznać się do w sp ó ln o ­
ty z ow ym i w ynaturzonym i członkam i w łasnego plem ienia oraz ich niesm acznym i
obyczajami. I to m u się nie podobało. W pierw szym o d ru ch u w iną za to obarczył
Instytut. Pow iedział sobie: jak oni m ogą traktow ać to coś tak pow ażnie? '

W taki oto sposób nawet sam i hom oseksualiści odnosili się do „seksuolo­
gii” w w ydaniu H irschfelda, popularyzow anej przez niego w Berlinie w latach
dwudziestych ubiegłego stulecia. Instytut H irschfelda, o czym oprócz Isherw ooda
przekonali się także i inni, w rzeczywistości był tylko pseudonaukow ą przykryw ką
dla hom oseksualnego burdelu. Isherw ood napisał o tym w swoich w spom nieniach
zatytułowanych Christopher and His Kind:

Pokazyw ano żywe obrazy, opatrując je k o m en tarzam i w rodzaju: „H erm afro ­

dyta. Trzecia Płeć”. W jednym z nich m ło d y m ężczyzna rozpiął koszulę i skrom nie
się uśm iechając, pokazał dwie, doskonale ukształtow ane kobiece piersi. [Francuski
hom oseksualista, pisarz A ndré] G ide spojrzał na niego i dyskretnie gładząc się po
p o d b ró d k u , ograniczył się do zdaw kow o grzecznej uwagi. M iał na sobie kom pletny
kostium W ielkiego Francuskiego Pisarza w raz z peleryną. Na pew no uważał, że
przedstaw ienie H irschfelda jest b eznadziejnie p rym ityw ne i takie niefrancuskie.
W C hristopherze odezw ała się frankofobia. W ywyższający się, snobistyczny żabo­
jad! Nagle polubił H irschfelda - w obec którego jeszcze chwilę wcześniej sam się w y ­
wyższał - zabaw nie dostojnego starego profesora z sum iastym i w ąsam i, w grubych
okularach i niezgrabnych, niem iecko-żydow skich butach ... M im o w szystko je d ­
nak, w szyscy trzej, czy to się C h risto p h ero w i podobało, czy nie, stali przecież po
tej sam ej stronie. Później zaś nauczył się szanow ać ich obu jako bohaterskich p rzy ­
w ódców swojego plem ienia11.

H ans Blueher, inny ówczesny aktyw ista ru ch u na rzecz praw h o m osek­

sualistów, rów nież odkrył, że nauka była m aską, w którą stroiło się pożądanie.
Blueher opisuje spotkanie z H irschfeldem w Instytucie; ten ostatni „siedział po
turecku na krytym jedw abiem fotelu”. N aukow iec przedstaw ił Blueherowi pięk­
nego m łodzieńca: „jest herm afrodytą. A m oże przyszedłby pan jutro w godzinach
urzędow ania do m ojego biura, zobaczy go p a n w tedy nagiego”. Podczas tego
sam ego spotkania starszy dżentelm en po sześćdziesiątce recytował wiersz pełen
pożądania szesnastoletniem u chłopcu. To, oraz inne „naukowe” działania, których
był św iadkiem w instytucie, uśw iadom iły Blueherowi, że „przebywa w burdelu”.
Isherw ood doszedł do tego sam ego w niosku, ale zdecydowanie m niej go
to oburzyło, poniew aż głów nym pow odem , dla którego przyjechał do Berlina
było naw iązanie hom oseksualnych kontaktów. Kiedy p o raz pierwszy przechodził
przez niem iecką odpraw ę celną, pom yślał sobie, że „być m oże to będzie imigracja”.
290 R O ZD ZIA Ł 17.

U rzędnik zapytał go o cel przyjazdu do N iem iec, on zaś m ógł zgodnie z prawdą
odpowiedzieć: „Szukam sobie ojczyzny, przyjechałem sprawdzić, czy tu ją odnaj­
dę”7. Jego now a ojczyzna in potentia była pociągająca, poniew aż oferowała wiele
możliwości upraw iania seksu bez jakichkolw iek zobow iązań, wręcz anonim ow o.
Isherw ood pisze we w spom nieniach, że m iał potrzebę kontaktów seksualnych
z osobam i spoza własnej w arstw y społecznej, a niem ożność porozum iew ania
się w języku osoby, z którą uprawiał seks, dodatkow o go podniecała. Kiedy powrócił
do Niemiec, tym razem ze znacznie już lepszą znajom ością języka, „Christophero-
wi bardzo osobliwe wydało się, że potrafi sw obodnie wysławiać się po niem iecku
- osobliwe i trochę sm utne, gdyż przełam anie bariery językowej odarło z magii
jego w yobrażenia o N iem ieckim C hłopcu”".
M agia obrazu chłopca, k tóry sobie stworzył, polega na tym , że jest w nim ty­
powo męska pew ność siebie, czyli to, na czym Isherw oodowi zbywało. Seks w życiu
Isherw ooda był realizacją bardzo konkretnej potrzeby i dlatego w jego przypadku
bezcelowe byłoby szukanie satysfakcji seksualnej w związku z kobietą, poniew aż -
i to jest istotą hom oseksualizm u - niczego, co dlań wartościowe, z niej nie „utoczy”.
Kobiety nie są „rom antyczne”. Isherw ood pyta sam ego siebie:

Czy chcę chodzić do łóżka z kolejnym i k obietam i i dziew czętam i? O czywiście

nie, tak długo, jak m ogę m ieć chłopców. Dlaczego wolę chłopców ? Z p ow odu ich
ciała, głosu, zapachu i sposobu, w jaki się poruszają. I chłopcy potrafią być ro m a n ­
tyczni. M ogę uczynić ich częścią swego m itu i zakochiw ać się w nich. Dziew częta
bywają absolutnie piękne, lecz nigdy je d n a k rom antyczne. Praw dę m ów iąc, ich cał­
kow ity brak rom antyczności jest dla m n ie najsym patyczniejszy. Są takie ro zsądne9.

Joseph Nicolosi w swojej książce Reparative Therapy o f Maie Homosexu-

ality za istotę hom oseksualizm u uważa „deficyt m ęskości”111, którego przyczyną
są problem y rodzinne, zwłaszcza zaś brak relacji m iędzy ojcem a synem w okresie
kluczow ym dla rozwoju psychiki dziecka. H om oseksualista, którem u brakow ało
ojcowskiej aprobaty, poszukuje poczucia m ęskości w kontaktach seksualnych
z przedstaw icielam i własnej płci, którzy ucieleśniają to, czego m u brak. Nicolosi
opisuje psychiczną odyseję jednego ze swoich pacjentów, ale to, co pisze, m ożna
też odnieść do Isherw ooda, który opuścił w iktoriańską Anglię i przyjechał do
dekadenckiego Berlina: „Po latach zachow yw ania tajemnicy, odizolow ania od lu ­
dzi i alienacji, dla większości m łodych ludzi świat gejów m a nieprzeparty urok;
jest rom antyczny, zmysłowy, szokujący i przyjazny”11. Psychologiczna potrzeba
akceptacji ze strony ojca, zwykle za sprawą uw iedzenia przez starszego mężczyznę,
zostaje skojarzona z zachow aniam i seksualnym i, które szybko nabierają charak­
teru nałogu i autodestrukcji. Z daniem Nicolosiego, hom oseksualistę podniecają
„tajem niczy m ężczyźni... o zagadkowych m ęskich cechach, które rów nocześnie
pociągają go i wprawiają w zakłopotanie. Ludzi takich jest skłonny przeceniać
a naw et idealizować, są bow iem dla niego ucieleśnieniem cech, które on sam
chciałby posiadać”12.
M O SK W A 1926 291

Kobiety natom iast, inaczej niż dla zwykłych mężczyzn, nie kojarzą im się
z pięknem ani z przyjem nością, lecz w yw ołują w nich dziw ne poczucie hete-
ronom icznego obowiązku. Są w yzw aniem , którem u hom oseksualista nie czuje
się w stanie sprostać, a co za tym idzie, uważa, że sym patia dla kobiet, chodzenie
z nim i, stosunki seksualne i zawieranie m ałżeństw a są obowiązkami, narzucanym i
m u z zew nątrz przez siły sprzeczne z jego praw dziw ym „ja”. Kiedy Isherw ood roz­
myśla o „dziewczętach”:

w pada gw ałtow nie w szewską pasję. Przeklęty „Praw ie Każdy”. Państwo, Kościół,
praw o, prasa i zaw odow i m edycy orzekają i nakazują m i, że m am pożądać dziew ­
cząt. To sam o robi m oja m atka. Po cichu, p rym ityw nie pragnie, żebym się ożenił
i spłodził dla niej w nuki. Jej w ola jest w olą „Praw ie Każdego”, ale dla m nie oznacza
o na śm ierć. C hcę żyć w zgodzie z w łasną n a tu rą i znaleźć sobie miejsce, gdzie m ogę
być tym , kim jestem ... P rzyznam jed n ak , że naw et gdybym był p o d o b n y do nich,
i tak w alczyłbym z nim i w taki czy inny sposób. G dyby chłopcy nie istnieli, m u siał­
bym ich sobie w ym yślić” .

Ponieważ seks jest dla hom oseksualisty przede wszystkim próbą pozyskania
męskości - której, jak sądzi, m u brak - od kogoś, kto jego zdaniem stanowi jej ucie­
leśnienie, w jego przypadku stosunki seksualne z kobietam i mijają się z celem, gdyż
kobiety nie m ają tego, czego m u brakuje. Taka konstrukcja psychiczna pow oduje,
że seks staje się w istocie aktem o cechach stricte w am pirycznych. Polega on albo
na wysysaniu z obiektu pożądania esencji męskości, albo byciu w ykorzystyw a­
nym w dokładnie taki sam sposób. Isherw ood pisze o tym w prost, choć w nieco
zawoalow any sposób, kiedy opow iada o Bubim, pierw szym obiekcie jego h o m o ­
seksualnych zalotów w Berlinie: „C hristopher chciał mieć Bubiego wyłącznie
dla siebie, na zawsze, posiąść go całkowicie, ale wiedział, że jest to niemożliwe
i absurdalne. G dyby był dzikusem , być m oże rozwiązałby ten dylemat, zjadając
Bubiego - nie uczyniłby to jednak z pow odów n atury kulinarnej, lecz magicznej”".
Isherw ood kolejny raz w spom ina o magii, tym razem o m agicznej postaci
kanibalizm u, dzięki którem u m ógłby „mieć Bubiego wyłącznie dla siebie, na za­
wsze, posiąść go całkowicie”, innym i słowy, na zawsze przejąć od niego to, czego
m u brakuje. Kanibalizm , o czym świadczy przypadek Jeffreya D ahm era*, nie jest
niczym innym , jak skrajną postacią hom oseksualizm u. W obu przypadkach m am y
do czynienia z „magicznym” przejęciem pożądanych cech innego człowieka. W tym
kontekście kanibalizm jest częścią m echanizm ów psychicznych w am pira, głów ­
nego sym bolu kultury Republiki W eimarskiej. Kiedy rodzina się rozpada, syn nie
otrzym uje od ojca niezbędnego m u potw ierdzenia własnej męskości. W rezultacie
seks staje się dla niego drogą do nadrobienia owego deficytu. Zaczyna żywić się
drugą osobą, w jego fantazjach pojaw ia się czasem m otyw kanibalizm u, częściej

* Jeffrey Lionel D ahm er (1960-1994), jeden z najsłynniejszych amerykańskich seryjnych

morderców. Znany jako W iertniczy z Milwaukee. Był nekrofilem i kanibalem. W latach
1978-1991 zabił, następnie zgwałcił (czasem także jadł mięso swoich ofiar) ponad siedem ­
nastu młodych mężczyzn i chłopców (przyp. tłum.).
292 R O ZD ZIA Ł 17.

jednak wysysanie z obiektu pożądania płynnej esencji, czy to w rzeczywistym

fellatio, czy też w sym bolicznym akcie w am piryzm u (Hirschfeld, który w swoim
opus m agnum w ym ienia wszystkie ich seksualne warianty, w spom ina również
o w am piryzm ie i przyw ołuje przy p ad ek człow ieka, k tóry nie m ógł osiągnąć
orgazm u, jeżeli wcześniej nie p ołknął krw i swej m ałżonki. M arkiz de Sade pisze
o podobnym przykładzie w Justynie).
W każdym z tych przypadków chodzi o zaspokojenie uczucia podobnego
do głodu, będącego fizycznym przejaw em ułom nej n atury hom oseksualizm u,
ale także i żądzy. Jeden z pacjentów Nicolosiego, opow iadając o stosunkach sek­
sualnych z m ęskim p artnerem , którego podziw iał, powiedział: „Potęga i władza
- zawsze chciałem utoczyć z nich trochę dla siebie”.1".Homoseksualista, podobnie
jak wam pir, „wytacza” z p a rtn e ra w spom nianą potęgę poprzez wysysanie jej;
pozbaw ia obiektu swojego p ożądania sił życiowych i sam je przejm uje w ak­
cie rytualnej, „m agicznej” uczty. Oczywiście owa m agia nigdy się nie sprawdza,
a jedynie potęguje poczucie sam otności i własnych niedostatków, które popchnęły
hom oseksualistę do prow adzenia takiego a nie innego życia seksualnego; magia
znika, a hom oseksualista w pada w błędne koło podobnego do nałogu przym usu
kom pensow ania sobie braków m ęskości naw iązyw aniem kontaktów seksualnych
z przedstaw icielam i własnej płci, a to z kolei wydaje się jedynie owe poczucie p o ­
głębiać. Jak tłum aczył jeden z rozm ów ców Nicolosiego: „N atychm iast po każdym
dośw iadczeniu hom oseksualnym czuje się, jakby się coś traciło. Bliskość, której
pragnąłem z innym człowiekiem, po prostu nie zaistniała. Zostaję z poczuciem ,
że seks po prostu nie jest tym , czego chciałem ”16.
I znow u w am piryzm stanowi najlepsze w ytłum aczenie cyklicznej natury
tych pseudo-seksualnych zachowań. To stan bliski śm ierci, łaknienie, głód tego,
czego w am pirow i brakuje, czasowo tylko łagodzony ssaniem świeżej krwi, prze­
m iana ta jed n ak nigdy nie jest stała i zm usza w am pira lub - jak w tym przypadku
- hom oseksualistę, do niekończącego się poszukiw ania nowych partnerów /ofiar,
aby, żywiąc się nim i, na pew ien czas odsunąć od siebie poczucie niższości i wyalie­
now ania. Z daniem Nicolosiego, „biorąc pod uwagę nawykową naturę zachowań
seksualnych, im bardziej aktywny seksualnie jest pacjent, tym trudniej go leczyć”17.
Hitler, który z pew nością znał film M urnaua Nosferatu, połączył Żyda, w am ­
pira, kulturow ego rew olucjonistę i hom oseksualistę w jedną postać, której naj­
lepszym ucieleśnieniem był M agnus Hirschfeld, obarczając ją w iną za wszelkie
zło, które d o tk n ęło Niemcy. H irschfeld odpow iedział ujaw nieniem poufnych
inform acji o hom oseksualnych nazistach, które przekazał gazetom SPD. Przecieki
inform acji pochodzących z akt sądowych osób, które zostały wysłane do instytutu
H irschfelda na leczenie, nie m ogły jed n ak sprostać sile, z jaką poglądy H itlera
przem aw iały do w yobraźni jego w spółczesnych. Swoją nieustającą kam panią
na rzecz zlikw idow ania zapisów paragrafu 175 H irschfeld zrobił dla w yniesienia
H itlera do w ładzy więcej, niż on sam byłby w stanie osiągnąć.
 ROZDZIAŁ 18

WIEDEŃ, 1927

stycznia 1927 roku W ilhelm Reich, dobrze zapow iadający się

M ■ m łody psychoanalityk ze szkoły Freuda, przeżył załam anie ner-
^ I I wowe i został odw ieziony do sanatorium w Davos, które Tomasz
M ann rozsław ił na k artach C zarodziejskiej góry. Kiedy Reich
przebywał w Davos, grupa w eteranów I wojny światowej, członków w przew aża­
jącej części katolickiej Heimwehry, czyli austriackiej milicji, ostrzelała członków'
partii socjaldem okratycznej, zabijając jednego dorosłego i jedno dziecko. 14 lipca
zostali uniew innieni przez sąd, a dzień później robotnicy „Czerwonego” W iednia
ogłosili strajk. Po upadku cesarstwa austro-w ęgierskiego A ustria podzieliła się na
dwa, nierzadko chwytające za broń obozy, walczące ze sobą o rządy dusz. W ieś
kontrolow ały grupy katolickie, takie jak Heim wehra, W iedeń natom iast różnych
odcieni C zerw oni - od socjaldem okratów po kom unistów . Kiedy Czerw oni p o d ­
łożyli ogień pod budynek sądu, w którym w łaśnie zapadł w yrok uniewinniający,
i uniem ożliw ili strażakom gaszenie pożaru, bru taln a konfrontacja stała się nie­
u nikniona i rozpoczęła się w chwili, gdy pojaw ił się tam Reich z m ałżonką. Reich
i jego żona zbliżali się właśnie do gm achu sądu, kiedy oficer policji wydał rozkaz
strzelania do tłum u. Trzy godziny później osiem dziesięcioro dziewięcioro ludzi
już nie żyło, a tysiąc zostało rannych. Była to największa m asakra cywilów od cza­
sów rewolucji 1848 roku. Dzień po strzelaninie W ilhelm Reich dołączył do grupy
m edyków stowarzyszonych z P artią K om unistyczną.
W ilhelm Reich urodził się 24 m arca 1897 roku w Galicji, wówczas najdalej
na w schód w ysuniętym zakątku austro-w ęgierskiego im perium . Jego ojciec nie
był osobą wierzącą; w wiejskiej posiadłości, gdzie jego słowo było praw em , w y­
chowywał syna w duchu lojalności dla cesarstwa. Reichowi nie wolno było bawić
się z chłopskim i rów ieśnikam i ani z żydow skim i dziećm i, które m ówiły w języku
jidysz. Aby zdobyć w ykształcenie godne elitarnej klasy posiadaczy ziem skich
294 R O ZD ZIA Ł 18.

(ojciec Reicha uzyskał tytuł w łasności do ziem i dzięki pom ocy jednego z krew ­
nych), edukacją W ilhelm a we w czesnym dzieciństw ie zajm ował się specjalnie
dla niego wynajęty nauczyciel, który przeprow adzał dośw iadczenia w dziedzinie
biologii oraz rozm nażania zwierząt.
W łasne doświadczenia Reicha w dziedzinie biologii oraz rozm nażania nabra­
ły w ym iaru bardzo osobistego, kiedy w wieku jedenastu i pół roku m iał stosunek
seksualny z jed n ą z pokojówek. N iedługo później odkrył, że zainteresow ania jego
nauczyciela również wykraczają poza sferę teoretyczną; okazało się bowiem, że miał
on rom ans z jego m atką. Reich, k tóry om ów ił to w ydarzenie w jednym ze swo­
ich wczesnych artykułów, przedstaw iając sam ego siebie jako jednego ze swoich
pacjentów, m iał chyba wówczas pow ażny dylem at, czy pójść za głosem im pulsu
i wiedzę o rom ansie wykorzystać dla szantażow ania m atki i zm uszenia jej, aby
utrzym yw ała z n im stosunki seksualne, czy też poinform ow ać o wszystkim ojca.
Ostatecznie w ybrał to drugie rozwiązanie. Jak m ożna było przewidzieć, ujawnienie
tego doprow adziło do nieszczęścia: m atka Reicha odebrała sobie życie. Znaczna
część w iny za tę śm ierć spoczywała na jego barkach, ale Reich konsekw entnie
przez całe swoje życie poczucie w iny za wszelkie zło wynikające z jego własnych
uczynków p rzerzucał na rozm aite zjawiska oraz instytucje, w tym przypadku
obarczył nią seksualną m oralność.
Krótko po śmierci m atki Reicha wysłano do gim nazjum w Czerniowcach,
stolicy Bukowiny, gdzie seksualne przyzwyczajenia, które nabył za sprawą pokojówki,
zaspokajał, uprawiając stosunki seksualne z prostytutkam i z miejscowego dom u pu­
blicznego, do którego często uczęszczał i gdzie, jak później odnotował, widywał wielu
swoich gimnazjalnych nauczycieli. W roku 1915 świat znany Reichowi z dzieciństwa
został bezpow rotnie zniszczony, kiedy oddziały rosyjskiej arm ii zajęły ziemie, na
których znajdowała się jego rodzinna posiadłość. Reich wstąpił do austriackie­
go wojska i walczył po stronie przegranych; w 1918 roku został zdemobilizowany,
zamieszkał w W iedniu, stolicy niegdysiejszego im perium, a teraz znacznie okrojonego
państwa. Zaczął studiować medycynę. Jeśli wziąć pod uwagę jego dotychczasowe
doświadczenia seksualne i zaburzone relacje z matką, nie może dziwić fakt, iż podczas
studiów znalazł się pod urokiem dokonań innego wywłaszczonego Żyda, pochodzą­
cego ze wschodniego zakątka niedawnego im perium , którego stosunki z m atką miały
nader podobny charakter. Człowiekiem tym był Zygm unt Freud. 1 marca 1919 roku
Reich zanotował w swoim dzienniku: „Może m oja m oralność stoi z tym w sprzecz­
ności, jednak na podstawie własnego doświadczenia oraz obserwacji siebie i innych
doszedłem do przekonania, że seksualność jest osią, wokół której obraca się całe życie
społeczne, a także życie duchowe jednostki”1.
Reichowi szybko uderzyła do głowy podniecająca atm osfera pow ojennego
W iednia. W stąpił do tow arzystw a m uzycznego Schoenberga m niej więcej w tym
sam ym czasie, kiedy kom pozytor ogłosił się odkryw cą techniki dw unastonono-
wej (dodekafonicznej). W W iedniu przebyw ał też W alter G ropius, który w ła­
śnie w yjeżdżał do W eim aru, gdzie założył szkołę rzem iosła, sztuki użytkowej
i architektury Bauhaus, projektując stricte m odernistyczną architekturę. W stolicy
W IED EŃ , 1927 295

Austrii prężnie rozwijała się także psychiatria. Reich stał się w schodzącą gwiazdą
na firm am encie nowego ruch u psychoanalitycznego i praw dopodobnie dzięki
odziedziczonej po ojcu um iejętności traktow ania ludzi z góry i podporządkow y­
wania ich sobie, rychło zaczął prow adzić stałą praktykę. Jedną z jego pacjentek
była zam ożna Żydówka, A nna Pink, z którą w czasie trw ania kuracji nawiązał
stosunki seksualne. Kiedy rodzice A nny dow iedzieli się o tym , Reich ożenił się
z nią, ale nigdy chyba w żaden sposób nie przyznał ani nie dał do zrozum ienia,
że takie w ykorzystanie pozycji terapeuty było nieetyczne.
M ałżeń stw o zam iast ustatk o w ać R eicha, u czy n iło go jeszcze bardziej
nieszczęśliwym. W spom inając tam te czasy, szczerze przyznał, że fakt, iż przed
zaw arciem m ałżeństw a m iał bardzo wiele seksualnych partnerek, w płynął na
zwiększenie praw dopodobieństw a oddaw ania się cudzołóstw u po poślubieniu
Anny. M im o to jednak, z tego skądinąd celnego spostrzeżenia nie potrafił w y­
ciągnąć odpow iednich w niosków na tem at w łasnego postępow ania oraz postaw y
m oralnej. Zam iast tego wolał mówić o „seksualnym znudzeniu”, które pojawia się,
kiedy m ężczyzna (a raczej ktoś taki jak Reich) czuje, że związek m onogam iczny
go ogranicza. Z godnie ze schem atem , którego trzym ał się przez całe życie w coraz
to bardziej groteskow y sposób, własne zachow ania próbow ał tłum aczyć dotąd
nieznanym i, a odkrytym i przez siebie zasadam i funkcjonow ania ludzkiej n a ­
tury, z czego w ynikać m iało, iż wszystko, co dotąd poczytyw ano za seksualną
m oralność, nie jest w istocie niczym innym , jak wielkim spiskiem zm ierzającym
do psychicznego okaleczania ludzi. Pewnego razu Reich powiedział Richardowi
Sterbie, że jeśli przez jakiś czas nie upraw ia stosunków seksualnych, odczuw a
dotkliwy, fizyczny dyskom fort.
Nawet M yron Sharaf, bardzo m u życzliwy biograf, przyznaje, że tworzone
przez Reicha teorie służyły mu dla usprawiedliwiania własnych postępków. Zdaniem
Sharafa, Reich m iał skrajnie krytyczny stosunek do „przymusowej trwającej przez
całe życie m onogam ii” po części dlatego, że partner, którego wybieramy sobie, mając
dwadzieścia kilka lat, może już do nas nie pasować, kiedy mamy lat trzydzieści kilka,
gdyż w toku rozwoju psychicznego zmieniliśmy się. „Jest oczywiste, że kiedy wypo­
wiadał się w taki sposób, w dużej mierze opierał się na własnych doświadczeniach”2.
Nic zatem dziwnego, że Reich zaczął rom ansow ać z licznym i kobietam i,
m iędzy innym i także z jed n ą ze swoich pacjentek, która zm arła w konsekwencji
zorganizow anego przez niego zabiegu aborcyjnego. Im dalej posuw ał się w sek­
sualnych w ystępkach, tym bardziej starał się w ynikające z nich poczucie winy
przerzucić na innych. Przejawiało się to w najrozm aitszy sposób. M iewał ataki
szału z zazdrości; oskarżał w tedy żonę o uczynki, których sam się dopuszczał.
Jego zachow anie zaczęło rzucać się w oczy na tyle, że życzliwy m u Sharaf, który
przychylnie w yrażał się nawet o jego eksperym entach z „akum ulatorem orgonu”*,

* O rgon - pseudonaukowa i hipotetyczna forma „podstawowej energii kosmicznej”, której

odkrycie postulował Wilhelm Reich w latach trzydziestych XX wieku. Reich uważał, że
koncepcja libido, opracowana przez Freuda, ma rzeczywiste podstawy biologiczne - wią­
zać się to miało z przepływem przez organizm cząstek orgonu i mikroskopijnych bionów.
296 RO ZD ZIAŁ 18.

stw ierdza, że był to „początek psychozy”5. Reich był człowiekiem organicznie

niezdolnym do tego, aby przyznać, że uczynił coś złego. W m iarę jak narasta­
ło w nim wywoływane kolejnymi w ystępkam i coraz większe poczucie winy, p o ­
padał w coraz większą m anię ich uspraw iedliw iania. Dobrze odzw ierciedla to wy­
darzenie związane z jego schorow aną i zniedołężniałą babką. Ottilie. Szwagierka
Reicha poprosiła go, żeby pom ógł finansowo swojej wiekowej babci, obawiała się
bowiem, że bez tego staruszka może zostać oddana do przytułku. W ilhelm wściekł
się i nazwał babkę „natrętnym pasożytem ”4. Sharaf, zwykle bardzo m u przychyl-
ny, wyjaśniając ów w ybuch złości, stwierdza, że Reich:

obstaw ał przy ustanaw ianiu zasady z tego, co in n i poczytyw ali za „wadę”. Mieć ro ­
m ans to jedno; uczynić z tego zasadę - to drugie. Nie pom óc krew nej to jed n a rzecz;
tw ierdzić, że niew łaściw ym byłoby pom agać „pasożytow i”, a pieniądze należy w y­
dać lepiej, to coś innego. O prócz tego obiekt dezaprobaty Reicha był także celem
jego gniew u. Babce nie należała się jego p om oc, co więcej, zasłużyła sobie na
um ieszczenie w przytułku'.

Im większe było jego poczucie winy, tym bardziej upierał się przy teore­
tycznym uspraw iedliw ianiu zachow ań, które były jego źródłem . W rezultacie
przesadne w yolbrzym ianie przez niego roli orgazm u jako podstaw y zdrow ia psy­
chicznego rychło stało się kłopotliw e dla innych psychiatrów, powodując, że zraził
tym do siebie swego byłego m entora, Paula Federna, ostatecznie zaś w połowie
lat trzydziestych doprow adziło do odebrania m u prawa w ykonywania zawodu
psychoanalityka.
Było to również pow odem jeszcze głębszego niż dotychczas zaangażow ania
się Reicha w politykę. Istniał ku tem u prosty i logiczny powód. Im większy opór wy­
woływały jego egoistyczne zachowania i im gorzej przyjm ow ano wymyślane przez
niego teorie, które miały być ich uspraw iedliw ieniem , w tym szerszej skali Reich
ów problem postrzegał. Wedle niego, przyczyną jego zaburzenia nie było zablo­
kowanie, będące cechą jego indyw idualnej psychiki, lecz w yrastało ono z kultury,
która generow ała je we wręcz pandem icznych rozm iarach. Blokada psychiczna,
polegająca na niezrozum iałych zaham owaniach w stosunku do zdrowego orgazmu,
była w istocie pow szechną cechą całej ludzkości i dlatego skutecznie ją zwalczać
m ożna jedynie z poziom u polityki, nie zaś, jak usiłują to robić psychoanalitycy,
poprzez terapię jednostek. Mając do w yboru podporządkow anie swoich pożądań
ładowi m oralnem u bądź też przeobrażenie świata w taki sposób, aby odpow iadał
jego występnym nam iętnościom , Reich bez w ahania opow iedział się za drugą
z tych m ożliwości i trw ał przy tym z uporem , k tóry z nieuchronną koniecznością
doprow adził go w końcu do m egalom anii i popadnięcia w psychozę. D okonał ży­
wota w roku 1957 w więzieniu federalnym w Lewisburgu w Pensylwanii, ale równie

Twierdził również, że wiele chorób powoduje deficyt lub utrudniony przepływ przez or­
ganizm tych mitycznych cząstek. Aby tem u zapobiec, Reich wymyślił „akum ulator orgo-
nowy” - maszynę, która miała stymulować przepływ orgonu i przyczyniać się do poprawy
ogólnego stanu zdrowia i zwiększenia potencji (przyp. tłum.).
W IEDEŃ, 1927 297

dobrze m ogłoby go to spotkać w szpitalu psychiatrycznym . Zim ę 1927 roku, pięć

lat po zawarciu m ałżeństw a, które zniszczyła jego chorobliw a niew ierność, Reich
pojechał do Davos, oficjalnie p o d pozorem leczenia gruźlicy, choć w tym samym
czasie zdradzał już wyraźne objawy załam ania nerwowego, którego pow odem m iał
być rzekom o jego konflikt z Freudem niezgadzającym się z nim w kwestii znaczenia
orgazm u dla zdrow ia psychicznego. Być m oże jego postaw a m iała źródło w dzie­
ciństwie; był rozpieszczonym dzieckiem , p otom kiem ziemiańskiej rodziny, który
m ógł brać pokojów ki ad libidum-, wydawało m u się, że świat skapituluje przed
jego chorobliw ym i pożądaniam i rów nie skwapliwie, jak one. Cokolwiek było tego
przyczyną, Reich szybko doszedł do w niosku, że problem y seksualne (jego własne
i innych ludzi) wymagają rozw iązań politycznych.
Reich wstąpił do m łodzieżów ki Partii Socjaldem okratycznej tuż po przy-
jeździe do W iednia i rychło stał się znany z radykalnych przekonań i hałaśliwych
sporów z kolegami o bardziej um iarkow anych poglądach. W końcu wyrzucono go
także z Partii Kom unistycznej i to z tych sam ych powodów, dla których usunięto
go z tow arzystw a psychoanalitycznego. W międzyczasie jednak wymyślił ruch
o nazw ie „sex-pol”, czyli polityka seksualna; fem inistki rozbudow ały później
zawarte w niej skróty, nadając jej bardziej czytelną postać. Pod koniec lat dw u­
dziestych Reich dośw iadczał rozczarow ań i to na dw óch frontach. W w ym iarze
osobistym coraz bardziej niecierpliwiły go długie, męczące i często bezowocne sesje
psychoanalityczne; w w ym iarze politycznym zaś w coraz większym stopniu iry to ­
wali go tępi kom unistyczni aparatczycy sztyw no trzym ający się m arksistow skich
dogm atów w swoich przem ów ieniach, którym i zanudzali uczestniczące w wiecach
masy. Z daniem Sharafa:

Reich sądził, że we w zajem nych pow iązaniach m iędzy rzeczyw istym i n e u ro ­

zam i a psychoneurozam i d ostrzegł sposób skrócenia długotrw ałego procesu a n a ­
lizy zaham ow ań, którą rozw inął na sem in ariu m technicznym . D oprow adziło go
to później do podjęcia aktyw nej działalności społecznej; zajm ował się d o rad za­
niem m łodym , klinikam i kontroli u ro d zeń , m asow ym i spotkaniam i pośw ięcony­
m i zw iązkom m iędzy polityką a supresją seksualną'1.

W m esjanistycznej glorii człowieka, który odkrył jedyną prawdę, będącą

tajem nicą w szechświata, Reich zaczął jeździć po okolicach W iednia z jednego
spotkania z robotnikam i na drugie, wygłaszając wykłady, które jednak nie były
pośw ięcone walce klas, ale orgazm owi. Praw idłow y orgazm jest podstaw ą psy­
chiki i zdrow ia psychicznego i dlatego rolą w ładz pow inno być zapew nienie go
obyw atelom poprzez w prow adzenie bardzo wielu ulepszeń i uspraw nień, które
„neoreichianie” zdążyli już uczynić znaną nam częścią rzeczywistości naszego świa­
ta oraz polityki rządu; są to: w ychow anie seksualne, antykoncepcja oraz aborcja.
Reich zorientow ał się, że opow iadając sprośne historie, potrafi przyciągnąć
uwagę naw et najbardziej niesfornego tłum u. Była to lekcja, której mniej w ię­
cej w tym sam ym czasie udzielił A m erykanom bratanek Freuda, Edward Bernays,
298 RO ZD ZIA Ł 18.

który w szystko, czego nauczył się, nakręcając w ojenną propagandę, zastoso­

wał w rodzącej się wówczas nauce o reklam ie. W iosną i latem 1928 i 1929 roku
Reich w yprow adził swoją działalność na prostą drogę i to w dosłownym tego słowa
znaczeniu. Zespół sex-polu przyjeżdżał sam ochodem na wcześniej przygotowane
miejsce, zwykle w którym ś z publicznych parków, i dyskutował z robotnikam i, ale
nie o walce klas ani bardziej teoretycznych aspektach psychoanalizy, lecz o „kon­
kretnych problem ach życia seksualnego ludzi”7. Reich rozm aw iał z nastolatkam i
i z m ężczyznam i, a Lisa Lasky, jego ówczesna kochanka, spotykała się z kobietam i
i albo zalecała im używanie środków antykoncepcyjnych, albo zapoznaw ała je
z nim i na m iejscu. Reich własne seksualne natręctw a potrafił wykorzystać jako
nowy i potężny sposób mobilizacji mas. O dkrył, że jednym ze sposobów sterowania
ludźm i jest stym ulow anie ich nam iętności.
 ROZDZIAŁ 19

NOWY JORK, 1929

m arca 1929 roku kobieta nazw iskiem B ertha H unt dołączyła do

I odśw iętnie ubranego tłum u przechodniów uczestniczących w po-
I chodzie zw anym w N ow ym Jorku W ielkanocną Paradą, który
szedł właśnie Piątą Aleją. Bertha w zbudziła sensację, zapalając
papierosa m arki Lucky Strike. Oczywiście jej zachow anie nie wyw ołałoby ta ­
kiej reakcji, gdyby nie artykuły w prasie, które z w yprzedzeniem poinform ow ały
o tym , co m a się wydarzyć. H u n t pow iedziała później reporterow i z nowojorskiej
gazety „Evening W orld”, że „wpadła na pom ysł tej kam panii, kiedy mężczyzna,
który szedł z nią ulicą, poprosił, żeby zgasiła papierosa [sic], gdyż to go zawstydza.
«Rozm awiałam o tym z przyjaciółkam i i uznałyśmy, że najwyższy czas zrobić
coś w tej spraw ie»”1.
Rzecz jasna, o akcji Berthy i jej przyjaciółek poinform ow ano prasę ze sto­
sow nym w yprzedzeniem . W ydany został kom unikat informujący, że H unt oraz
jej koleżanki będą paliły „pochodnie w olności” „w im ię rów ności płci i dla przeła­
m ania seksualnego tabu”2. B ertha w spom niała również, że razem z przyjaciółkam i
przejdą obok „kościoła baptystów, do którego uczęszcza John D. Rockefeller”, gdyż
gdyby zdarzyło się, że akurat tam będzie, da m u to szansę w yrażenia aprobaty dla
tego, co robią. Pod koniec dnia Berha i jej przyjaciółki oznajm iły prasie, że m iały
nadzieję „coś zapoczątkować; poch o d n ie wolności, bez faworyzowania której­
kolwiek z ich m arek, obalą dyskrym inujące kobiety tabu związane z paleniem
przez nie papierosów, a nasza płeć nie zaprzestanie w alki z w szelkimi postaciam i
dyskrym inacji”3.
Panna H unt nie pow iedziała jednak reporterow i, że jest sekretarką człowieka
o nazw isku Eddie Bernays i nie w spom niała także, że pan Bernays jest sam ozw ań­
czym ekspertem w nowej dziedzinie public relations, którem u A m erican Tobacco
C om pany w ypłaciło pokaźne h o n o rariu m za prom ow anie palenia papierosów
300 RO Z D Z IA Ł 19.

przez kobiety. R zekom a fe m in isty c z n a akcja n a rzecz em an c y p acji kobiet

była w rzeczywistości pijarow ską m anipulacją, m ającą na celu uzależnienie kobiet
od palenia i stw orzenie w ten sposób nowego rynku zbytu papierosów. Kolejny raz
to, co przedstaw iano jako elem ent seksualnego wyzwolenia, w rzeczywistości było
form ą uzyskania kontroli nad ludźmi.
W iele lat później o kam panii „po ch o d n i w olności” Eddie w ypow iedział
się w tonie filozoficznym. „Przekonałem się, że ugruntow ane obyczaje m ożna
przełam ać poprzez dram atyczny apel upow szechniany przez sieć m ediów ” - n a ­
pisał we w spom nieniach4. Z apom niał jednak w spom nieć, że nakreślił podstawową
definicję sposobu funkcjonow ania public relations i reklamy w latach dwudziestych
XX wieku. Eddie, p odobnie jak behaw ioryści, uw ażał zapewne, że ludzie, jeśli
p oddać ich presji zorganizow anej opinii publicznej, są nieskończenie podatni
na wpływy. Aby jed n ak zrozum ieć jego postawę, należy umieścić ją we właściwym
kontekście historycznym . W istocie m ówi on o erozji obyczajowości wywoływanej
m anipulacjam i nam iętnościam i. Przez całe stulecie tradycja i m oralność okazywały
się podatne na szeroko zakrojone kam panie dostarczające „naukowego” uzasadnie­
nia dla folgowania pragnieniom i pożądaniom . Fem inizm nie był tutaj wyjątkiem.
Zakładał system atyczne w prow adzanie zm ian do system u wartości wyznawanych
przez kobiety, gdyż widział w tym sposób na w yprow adzenie ich z dom ów i uczy­
nienie z nich siły roboczej, co skutkowało obniżeniem zarobków oraz osłabieniem
pozycji związków zawodowych, a w przypadku w arstw pracujących, także rodziny.
Ż ona Eddiego Bernaysa, podobnie jak Ida R auh-E astm an, należała do Lucy
Stone League, która stała na stanowisku, że kobiety zawierające małżeństwo pow in­
ny mieć praw o zachow ania nazwiska panieńskiego. Bernays był zdeklarowanym
fem inistą, ale m iał w tym własny, ukryty motyw. Eddie, tak jak fem inistki lat
siedem dziesiątych, chciał, aby kobiety zerw ały z tradycją i prow adzeniem dom u,
poniew aż przew idział, że skutkiem tego będą one bardziej otw arte na sugestie
przekazyw ane im przez m ass m edia i tych, którzy nim i władali - czyli ludzi wy­
płacających m u wysokie honoraria. Eddie prom ow ał w śród kobiet palenie tytoniu,
poniew aż ko ncern A m erican Tobacco m u za to płacił, ale był to też sposób na
przełam anie władzy, jaką nad um ysłam i kobiet posiadał tradycyjny system w ar­
tości. To zaś było istotne, gdyż z chwilą kiedy udałoby m u się to uzyskać, kobiety
stałyby się o wiele bardziej podatne na to, co im proponow ał. K am pania „po­
chodni w olności” była klasycznym przypadkiem w ykorzystania idei wyzwolenia
seksualnego jako narzędzia uzyskania kontroli, w tym przypadku nad kobietam i.
Przedstaw iała nałóg jako przejaw wolności. Pod tym względem stanowiła wcze­
sną wersję kam panii reklamowej papierosów m arki V irginia Slim, której hasłem
było „Daleko zaszłaś, dziewczyno” i która nawiązywała do ruchu sufrażystek, w ten
sposób starając się skojarzyć palenie papierosów z wolnością. Działanie mające na
celu stworzenie nowego segm entu na rynku, czyli zachęcenie kobiet do folgowania
przyjem nościom , które m iała im dawać nikotyna, Bernays nazwał „pochodnia­
m i w olności”. O kreślenie to zapożyczył od A.A. Brilla, now ojorskiego ucznia
jego wuja Zygm unta. George W ashington Hill, szef A m erican Tobacco, wynajął
N O W Y JORK, 1929 301

Bem aysa w roku 1928 i przyznał m u roczne uposażenie w wysokości dw udzie­

stu pięciu tysięcy dolarów. W edług Bernaysa, Hill „dostał obsesji na punkcie
zaw ładnięcia potencjalnie dużym , kobiecym rynkiem dla Lucky Strikeow. «Jeśli
zdołam zdobyć ten rynek, zyskam więcej niż w ynosi mój udział»”5 - pow iedział
Bernaysowi. N akłonienie kobiet do palenia papierosów byłoby „dla nas niczym
otwarcie nowej kopalni złota na w łasnym podw órku”.
Zgodnie z sugestiami Bernaysa, Hill w ynajął i opłacił konsultacje z psycho­
analitykiem A.A. Brillem, który zajął się opracow aniem psychologicznych aspek­
tów planowanej kam panii. W sposób bliższy szkole W atsona niż Freuda połączył
papierosy z koncepcją nowej kobiety. Papierosy rów nały się wyzwoleniu od dzieci
i ich wychowywania. Były jak środki antykoncepcyjne; zostały skojarzone z seksem,
ale bez jego konsekwencji w postaci potom stwa. Stały się atrakcyjne dla kobiet, które
podziwiając typowo męskie cechy, pragnęły zneutralizow ać własną seksualność.
Brill pow iedział Hillowi: „Dla kobiet jest rzeczą absolutnie norm alną, że chcą palić
papierosy. Em ancypacja spow odow ała stłum ienie wielu ich kobiecych pragnień.
O becnie większa liczba kobiet wykonuje te same prace, co mężczyźni. Wiele kobiet
nie rodzi dzieci, a te, które rodzą, mają ich m niej. Cechy żeńskie są maskowane.
Papierosy, które utożsam ia się z m ężczyznam i, stają się pochodniam i wolności”6.
Poniew aż po zatrudnieniu Bernaysa, w sam ym tylko roku 1928 dochody
A m erican Tobacco podskoczyły do trzydziestu dwóch m ilionów dolarów, Hill
był tym bardziej skory do podbicia kolejnego segm entu rynku; tym razem jego
klientelę m iały stanow ić kobiety. Chyba w żadnej innej kam panii reklamowej
kwestie te nie były ze sobą tak ściśle pow iązane jak w przypadku „pochodni w ol­
ności” A m erican Tobacco. Dążąc do sprzedaży większej ilości papierosów, Bernays
intuicyjnie wyczuł, że m usi zaatakować tradycyjne podstaw y wartości. Jako że
tabu kulturow e zabraniające kobietom palenia papierosów wiązało się w dużej
m ierze z seksualnością - kobiety palące były p ostrzegane jako dziw ki i p ro ­
stytutki - sposobem na poszerzenie rynku było oczernianie zasad m oralności
jako w artości opresyjnych. Łatwowierny konsum ent dostrzegał tylko to, że kobiety
pragną wolności. W rzeczywistości jed n ak kobiety, które maszerowały w paradzie,
paląc papierosy Lucky Strike zostały zm anipulow ane przez przem ysł tytoniow y
i zniew olone, zarów no w dosłow nym tego słowa znaczeniu, poprzez fizyczne uza­
leżnienie od nikotyny, jak i m oralnie, w tym sensie, że przem ysł ów wykorzystał
podśw iadom e rozum ienie seksualnego wyzwolenia.
W roku 1929 ani przem ysł reklamowy, ani behaw ioryzm nie postrzegały
człowieka jako całkowicie plastycznego bytu, ulegającego wpływom w szechpo­
tężnych osób łub czynników w arunkujących. Zam iast tego osobę ludzką zaczęto
traktow ać w sposób znacznie bliższy tradycyjnej psychologii racjonalistycznej,
z niem ałą dozą augustiańskiego pesym izm u. Człowiek m oże i jest rozum nym
zwierzęciem , ale w swoich w yborach częściej niż rozum em kieruje się jednak n a ­
m iętnościam i, a poniew aż słow nictw o ich dotyczące było ograniczone albo zgoła
żadne, reklam odaw cy zm uszeni byli nieustannie odwoływać się do tych samych
tem atów i motywów. Z daniem Buckleya:
302 R O ZD ZIA Ł 19.

Podejście behaw ioralne ignorow ało kw estię racjonalności bądź irracjo n aln o -
ści, podkreślało natom iast plastyczność ludzkich zachow ań oraz ich po d atn o ść
na wpływy. N a gruncie rodzącej się w ówczas dziedziny public relations tezę tę p o d ­
kreślał sam E dw ard Bernays, b ratan ek Freuda. Pisał: „Umysł grupow y nie m y ­
śli w dosłow nym znaczeniu tego słowa. M iejsce myśli zajm ują w n im bodźce, naw y­
ki, em ocje”. Bernays nak łan iał reklam odaw ców , aby „wytwarzali klientów ” w taki
sam sposób, jak produk u je się in n e dobra, w ty m przypadku, przerabiając surowce
em ocji na konsum pcyjn e naw^yki7.

Cały sekret polegał na tym , żeby określony p ro d u k t w podśw iadom y sposób

uległ w umyśle konsum enta skojarzeniu z jego seksualnym i pożądaniam i i pragnie­
niami. Podobnie jak Freud, który zorientow ał się, że seksualne pragnienia bogatych
pacjentów m oże wykorzystywać dla uzyskania finansow ych korzyści, Eddie uczył
się teraz, w jaki sposób, dzięki reklam ie, taki sam efekt uzyskiwać w odniesieniu
do większych grup ludzi. Behaw ioryzm ow i zaw dzięczał koncepcję, wedle której,
dow olny pro d u k t m ożna skojarzyć z pożądaniem seksualnym dzięki odpow ied­
niem u ukierunkow aniu o d ru ch u w arunkow ego. Stopniow o koncepcja całkowitej
plastyczności ludzkiej psychiki utorow ała drogę stosow aniu o d ru c h u w a ru n ­
kowego w skojarzeniu jakiegoś konkretnego p ro d u k tu z jedną z nam iętności,
które autorom klasycznym były znane od daw na. Ponieważ reklam odaw cy nie
byli w stanie stworzyć na własne potrzeby now ych ludzkich istot, zm uszeni byli
brać po d uwagę ludzi będących dziełem Stwórcy, których słabości opisywali ludzie,
tacy jak św. A ugustyn. Public relations i reklam a przyjęły analizy św. A ugustyna
dotyczące słabości ludzkiej natury, jednocześnie jed n ak zanegowały jego autory­
tet w tych kwestiach. Jak napisał św. A ugustyn: „Człowiek... służy... tylu panom , ile
m a przyw ar”. Poniew aż reklam a nie była kierow ana do istot, nad którym i miało
się stuprocentow ą w ładzę i które m ożna by dow olnie kształtować, ludzie pokroju
Bernaysa i W atsona m usieli w końcu zyskać n ad nim i jakieś narzędzie kontroli.
W tym celu nie posłużyli się bynajm niej w łasnym i koncepcjam i, lecz zapożyczyli
je w łaśnie o d św. A ugustyna, to zaś oznaczało posłużenie się nam iętnościam i
związanym i z seksem w taki sposób, aby zyskać w ładzę n ad ludźm i.
Brill m iał swój w kład nie tylko w organizow anie wielkanocnej parady „po­
chodni w olności”, ale też w kam panię reklam ow ą, którą przeprow adzono tuż po
tym w ydarzeniu. Z anim jeszcze na ulicach pojaw iły się billboardy reklam ujące
papierosy Lucky Strike dla kobiet, Brill w trącił do niej własne trzy grosze. Począt­
kowa koncepcja, wedle której reklam y m iały pokazyw ać dw óch mężczyzn i jedną
kobietę, została zarzucona. Bernays w spom ina, że Brill m iał wówczas powiedzieć,
iż „kobieta nie p o w in n a proponow ać paczki papierosów dw óm m ężczyznom .
Papieros m a sym bolikę falliczną i dlatego to m ężczyzna pow inien go proponow ać
kobiecie. Z takim przekazem m oże się identyfikow ać każda norm alna kobieta
i każdy norm aln y m ężczyzna”8. A naliza, której dokonał Broił w odniesieniu do
billboardów reklam ujących papierosy, zdaniem Bernaysa była pierw szym przy­
padkiem zastosow ania w reklam ie osiągnięć Freuda. W łaśnie tym konkretnym
N O W Y JORK, 1929 303

przykładem posłużył się Bernays w swojej wydanej w 1928 roku książce zatytu­
łowanej Propaganda. Stwierdził w niej, że „stosow anie psychoanalizy jako fu n d a­
m entu reklam y jest obecnie pow szechne”. „Błyskotliwa analiza” dokonana przez
Brilla w odniesieniu do plakatu reklam y papierosów „jest być m oże pierw szym
przykładem jej zastosow ania w praktyce”.
Bernays m iał rację, kiedy stw ierdzał na stronach Propagandy, że „jeste­
śmy rządzeni przez relatywnie niewielką liczbę osób - znikom ą cząstkę spośród stu
dw udziestu m ilionów - którzy rozum ieją procesy psychiczne i wzorce społeczne
m as”9. Ludzie ci „pociągają za sznurki sterujące św iadom ością zbiorową, w yko­
rzystując stare i tw orzą nowe sposoby kiełznania świata i kierow ania nim ”10. Ci
„niew idoczni zarządcy” są niezbędni, „dla właściw ego funkcjonow ania życia
zbiorowego”11. Bez nich nie dałoby się „wyprowadzić porządku z chaosu”.
 ROZDZIAŁ 20

BERLIN, 1929

K
iedy W ilhelm Reich w roku 1929 przyjechał do Berlina, Republika
W eim arska dożywała końca swych dni. W owym czasie był już także
ojcem i zgodnie z w łasnym p ro g ra m e m m obilizow ania m łodych
na rzecz spraw y w yzw olenia seksualnego i ru ch u sex-polu, wysłał
swoją córkę do kom unistycznego ośrodka kształcenia dzieci. Ewie, które
była A nna Pink Reich, zdecydowanie się tam nie podobało; jedzenie było kiepskie,
a pom ieszczenia brudne. W końcu w róciła do m ieszkania Reicha i postaw iła m u
ultim atum : „Jesteś kom unistą. Idź m ieszkać w ośrodku. Ja zostaję tutaj”1.
Incydent ten w żaden sposób nie ostudził zapału Reicha dla wykorzystywania
dzieci w celach politycznych. N adal posyłał Ewę na letnie obozy kom unistyczne
oraz m arsze i parady, w których uczestniczyła razem z innym i dziećmi. Podczas
jednego z takich m arszów Ewa i jej rów ieśnicy krzyczeli: „Głód! Głód! Dajcie
nam chleba!”; w tedy ktoś podszedł do niej, uszczypnął ja w policzek i powiedział,
że wcale nie cierpi głodu. Skłoniło ją to wówczas do przyznania przed sam ą sobą,
a później także przed innym i, że ów przechodzień pow iedział prawdę. „Nie jestem
głodna. Kłam ię”2.
W książce Massenpsychologie des Faschismus Reich opisuje podobne w yda­
rzenie; na tyle zbieżne, że m oże stanow ić zakam uflow aną wersję tego, co spotkało
jego córkę. Identyczne p odejrzenia m ożna żywić w stosunku do podaw anego
przez niego przypadku pacjenta, którego przypadek opisał w artykule na tem at
kazirodztw a; tu jed n ak za postacią pacjenta krył się w istocie sam Reich:

D ziew czynka w w ieku m niej więcej siedm iu lat, któ rą św iadom ie w ychow yw a­
no, nie w spom inając jej w żaden sposób o Bogu, niespodziew anie po czu ła przym us
o d m aw iania modlitw . M ów im y o przym usie, poniew aż wcale nie chciała się m odlić
i czuła, że to, co robi, jest złe. A oto, jakie jest tło owego w ew nętrznego przym usu
306 RO ZD ZIAŁ 20.

m odlenia się: dziecko m iało naw yk m astu rb o w an ia się przed zaśnięciem . Pewnej
nocy, z jakiegoś pow odu, bała się to zrobić, zam iast tego, pow odow ana im pulsem ,
uklęknęła przed łóżkiem i w yrecytow ała m odlitw ę p o d o b n ą do tej, przyw ołanej
powyżej. „Jeśli będę się m odlić, nie będę się bała”. Lęk pojaw ił się tego sam ego
dnia, kiedy po raz pierw szy zrezygnow ała z m asturbacji. Czy było to zatem sam o
odrzucenie? O jcu, do którego m iała całkow ite zaufanie, pow iedziała, że kilka
m iesięcy w cześniej, przebyw ając na w akacjach, m iał nieprzyjem ne przeżycie. Po­
dobnie jak wiele dzieci, ona i pew ien chłopiec bawili się, udając, że m ają stosunek
seksualny („baw iliśm y się w m am usię i tatusia”). Nagle zobaczył ich inny chłopiec
i krzyknął: „wstydźcie się”. C hociaż rodzice tłum aczyli jej, że w takich zabawach
nie m a niczego złego, dziew czynka czuła w styd i, zam iast dalej się w to bawić, ma-
sturbow ała się przed pójściem spać. Pew nego w ieczoru, tuż zanim p oczuła przy­
m us m odlenia się, w raz z kilkom a inn y m i dziećm i w racała z przyjęcia d o dom u.
W d rodze śpiewali rew olucyjne pieśni. N apotkali staruszkę, która w yglądem przy­
p om inała jej czarow nicę z bajki o Jasiu i M ałgosi. Starsza kobieta krzyknęła na
nich: „N iech was diabli w ezm ą - b an d o ateistów ”. Tego w ieczoru, kiedy ponow nie
chciała się m asturbow ać, po raz pierw szy przyszło jej na myśl, że być m oże Bóg,
k tó ry w szystko w idzi i karze, rzeczywiście istnieje. P odśw iadom ie groźbę staru sz­
ki skojarzyła z potępieniem , które wcześniej usłyszała o d chłopca. Zaczęła rów ­
nież walczyć z chęcią m asturbacji, o g arn ął ją lęk i aby go złagodzić, kom pulsyw nie
zaczęła się m odlić. M iejsce seksualnego zaspokojenia zajęła m odlitw a'.

Ewa, córka Reicha, przebywała w Berlinie od szóstego do dziewiątego roku

życia. M ieszkając tam , była św iadkiem rozpadu m ałżeństw a rodziców oraz roz­
padu Republiki W eimarskiej - jed n o i drugie m iało na nią istotny wpływ. Sharaf
pisze, że w tam tym czasie pojawiły się u niej „określone sym ptom y”: „nocne lęki,
napady złości i obsesyjne pom ysły”4. P odobnie jak dziewczynka, którą opisał
Reich, Ewa dośw iadczała identycznych bodźców seksualnych, ale rzeczywista
tożsam ość dziecka z jego artykułu m a tutaj całkowicie drugorzędne znaczenie.
Zależność, którą Reich zauważył w postępow aniu dziewczynki, jest fun d am en ­
talną praw dą odnoszącą się do ludzkich zachow ań seksualnych; Kościół katolicki
znał ją od daw na. M ożna ją sform ułow ać w postaci alternatywy: albo m asturbacja
niszczy twe życie m odlitew ne, albo m odlitw a niszczy w tobie zdolność odczuw a­
nia przyjem ności z m asturbow ania się. Psychologicznie jedno wyklucza drugie.
O soba zainteresow ana zm ianą param etrów kulturow ej rzeczywistości zauważy,
że one rów nież m ają charakter binarny, oparty na opozycji „albo, albo”. Istnieją
tylko dwie możliwości: albo państw o prom uje m odlitw ę, wiarę w Boga, szacunek
dla władzy ojca jako Jego ziemskiego przedstaw iciela oraz porządek społeczny
oparty na m oralności, albo też sprzyja m asturbacji, czyli inaczej mówiąc, nie­
rządnej aktyw ności seksualnej, prowadzącej do zaniechania modlitwy, „śm ierci”
Boga, upadku autorytetu ojca, rewolucji, oraz - czego dobitnym świadectwem była
ignorow ana przez Reicha rzeczywistość rosyjskiej rewolucji - społecznego chaosu.
Reich uważał, że „seksualna gospodarka” jest „sam oregulująca się”. Jeżeli
zatem znieść nałożone na nią ograniczenia, skutkiem tego będzie zdrowy, szczę­
BERLIN, 1929 307

śliwy świat, na którym panow ać będzie pokój. Identyczne w artości głosili jego
duchow i spadkobiercy w latach sześćdziesiątych, do czasu m orderstw a podczas
koncertu w A ltam ont oraz m orderstw popełnionych przez M ansona i jego grupę,
kiedy poglądy Platona na now o um ocniły swoją pozycję, a filmy, takie jak Obcy
i Halloween, zyskały sobie popularność jako część kulturowej reakcji na rewolucję
seksualną.
W Mass Psychology ofFascism („Psychologia mas wobec faszyzmu”) Reich
cały czas daje nam odczuć, że za jego akceptacją dla m asturbacji kryją się określone
cele. Toczył wszak wojnę z Kościołem katolickim o to, czyj system w artości zdom i­
nuje kulturę. Jego starania, aby faszyzm łączyć z katolicyzmem - podobne próby p o ­
dejmowali później Paul Blanchard i Theodor A dorno - zakłamywały rzeczywistość,
gdyż nazizm był w istocie hom oseksualnym ożywieniem pogańskiego kultu. W Die
sexuelle Revolution Reich cytuje Gorkiego, którego opinia odzwierciedla w pewien
sposób opinię, jaką zyskali sobie naziści na forum m iędzynarodow ym : „W N iem ­
czech ukuto już slogan: «W ykorzeńcie hom oseksualizm , a faszyzm zniknie»”5.
Dzisiejsza polityka seksualna uw aża za zasadne wykreślać z pam ięci historycznej
praw dę o hom oseksualnych skłonnościach nazistów. Pogląd M ussoliniego, że
hom oseksualizm jest „il visio tedesco”, jest nadal w kulturze obecny, odnajdujem y
go na przykład w filmie Luchino Viscontiego Zm ierzch bogów. Apologeci takiego
podejścia do zagadnienia starają się zachować jednolity front i tw ierdzą teraz, że
hom oseksualiści byli ofiaram i holokaustu, a nie - o czym wyraźnie świadczy casus
szefa SA E rnsta R öhm a - członkam i partii, która ponosi za niego odpow iedzial­
ność. Podążając śladem Reicha (lecz całkowicie przy tym ignorując przytoczone
przez niego dow ody przem aw iające przeciw ko hom oseksualistom ), pow ojenna
lewica przyjęła, że m istycyzm jest rów noznaczny z katolicyzm em , faszyzm zaś
był wyjątkow o szkodliwą postacią katolicyzm u. Pogląd ten jest szeroko rozpo­
w szechniony na lewicy i po dziś dzień podzielany. Z godnie z przew idyw aniam i
Reicha, zawartym i w Massenpsychologie des Faschismus, Kościół katolicki pozostaje
czarnym charakterem tej psychodram y, a pow odem ku tem u jest to, że zakazuje
m asturbacji.

We w szystkich przypadkach analizy charakterologicznej było w yraźnie w i­

doczne, że skłonności do m istycyzm u w yrastają z lęku przed m asturbacją, k tóry
przybiera postać ogólnego poczucia winy. T ru d n o pojąć, że aż do dzisiaj w b a d a ­
niach analitycznych nie dostrzegano tej zależności. Sum ienie człowieka, zinternali-
zow ane u p o m n ien ia i groźby ze stro n y rodziców oraz nauczycieli znajdują u p rze d ­
m iotow ienie w idei Boga6.

O dkrycie Reicha polega na tym, że postaw a mistyka oraz postawa zwolennika

seksualnego wyzwolenia w yrastają z tego sam ego źródła, a jednocześnie wzajem ­
nie się wykluczają, uniem ożliw iając jakikolw iek pluralizm . Państwo m usi je d n o ­
znacznie i w pełni opow iedzieć się za jednym albo d ru g im z tych systemów: albo
za rządam i rozum u i sam okontrolą, albo za rządam i seksualnej rewolucji - albo
za m odlitw ą, albo za m asturbacją. Nie m oże prom ow ać jednego i drugiego. Reich
308 RO Z D Z IA Ł 20.

o d k ry ł m echanizm , dzięki którem u seksualne odchylenie od norm y, zw łasz­

cza w przypadku ludzi m łodych, m ożna wykorzystać dla uzyskania wym iernych
efektów politycznych:

W róćm y do naszej dziew czynki. P rzym us m odlitew ny zniknął, kiedy uśw iad o ­
m iła sobie źródło swojego lęku; św iadom ość ta sprawiła, że znow u była w stanie
się m asturbow ać bez poczucia winy. O ile p rzypadek ten m oże wydawać się m ało
praw dopodobny, m a on jed n ak doniosłe znaczenie dla gospodarki seksualnej. Po­
kazuje bowiem , w ja k i sposób m ożliwe je st zapobieganie m istycznem u skażeniu n a ­
szej m łodzieży [kursyw a E.M. Jones]7.

Rozdział Kościoła od państw a pow inien być sposobem na unikanie p o d o b ­

nych konfliktów, ale jeśli dokładniej zbadać historyczne przykłady, okazuje się, że
tego rodzaju praw ne fikcje stają się coraz mniej istotne i oderw ane od sedna zagad­
nienia. W szak m ów im y tu przede wszystkim o m oralności, a porządek m oralny nie
jest cechą przypisaną na wyłączność żadnej religii, choć niektóre w yznania obstają
przy nim w większym, inne zaś w m niejszym stopniu. Czy m iało to miejsce w Ber­
linie, gdzie buntow ano się przeciw pruskiem u protestantyzm ow i, czy w Austrii,
gdzie pow staw ano przeciwko Kościołowi katolickiem u, czy też w Stanach Z jedno­
czonych, gdzie przeciw staw iano się w ładzom deklarującym religijną neutralność,
front walki pozostawał ten sam. W edług Reicha, najważniejsze polityczne zmagania
toczyły się o kontrolow anie obyczajowości seksualnej; Reich, podobnie jak przed
nim Nietzsche i Eurypides, rozum iał bow iem , że ten, kto m a kontrolę nad seksem,
m a też kontrolę n ad państw em . Państwo m oże tolerow ać jedynie takie obyczaje,
które są zgodne z jego system em wartości, a do w yboru są dwa, które wzajem nie
się wykluczają, a ich sym bolam i w życiu wychowywanej przez kom unistów dziew­
czynki była z jednej strony m odlitw a, z drugiej zaś m asturbacja. D ośw iadczenia
związane z sex-polem przyw iodły Reicha do w niosku, że przekonania wynikają
z zachowań, a w typow ym państw ie ład społeczny m oże istnieć jedynie w ściśle
określonych w arunkach. Typowe państw o m usi krzewić cnotę; państw o rew olu­
cyjne m usi krzewić przywary. Państwo rewolucyjne może wspierać występek, gdyż
upatruje w tym sposobu na obalenie typowego państwa, występek jednak wcześniej
czy później i je również doprow adza do upadku. W przypadku Sowietów w krótkiej
perspektywie czasowej dobitnie świadczą o tym wydarzenia z roku 1926, w dłuższej
zaś jego całkow ita zapaść i upadek, który dokonał się w roku 1989.
Przeciw nik rewolucji, który stara się żyć zgodnie z zasadam i m oralności,
czy zdaje sobie z tego sprawę, czy też nie, łam ie religię rewolucyjnego państwa,
którą jest kult Dionizosa. Złudzenie okresu ośw iecenia, którem u uległ też Reich,
form ułując swoją koncepcję sam oregulującej się gospodarki seksualnej, polega na
tym, że wedle niego możliwe jest zaprzężenie w ystępku w dzieło wspólnego dobra.
W kładem Reicha w realizację celów rewolucji jest opracow anie m etody opartej
o wiedzę psychologiczną, niedostępną dla takich rewolucjonistów, jak M arks,
Engels i Lenin. „Podzielam y opinię wielu badaczy, że wszelkie postaci religijne­
BERLIN , 1929 309

go m istycyzm u są tożsam e z um ysłow ą ciem notą i o graniczeniem ... Różni nas

od nich jedynie zdecydow ane dążenie, aby z pow odzeniem zwalczyć m istycyzm
i przesądy, a naszą w iedzę przełożyć na tw ardą praktykę”8.
Reich zapewne nawiązuje tutaj do własnych, rozczarowujących doświadczeń
jako kom unisty, m ając na myśli m arnotraw ienie czasu na sporach i dyskusjach na
takie tematy, jak istnienie bądź nieistnienie Boga. Jeżeli, jak pow iedział M arks,
celem kom unizm u jest zm iana świata, a nie jego zrozum ienie, Reich stwierdza, że
odkrył oto élan vital, będący źródłem wszelkich społecznych zmian, a jest nim seks.
Kiedy pojął skuteczność wyzwolenia seksualnego w zw alczaniu „m istycyzm u”, re­
w olucjoniści m ogli już zrezygnować z debat oraz sporów i zam iast tego skoncen­
trow ać się po prostu na zm ianie zachow ań - konkretnie, zachow ań seksualnych.
Jako że każdy człowiek skłonny jest w taki czy inny sposób kierować się w swoim
postępow aniu bodźcam i seksualnym i, należało jedynie stworzyć stosow ne usp ra­
wiedliwienie i uzasadnienie dla tego, co i tak każdy chciał robić: „Nie rozpraw iam y
0 istnieniu bądź nieistnieniu Boga, m y tylko elim inujem y seksualne stłum ienia
1 likw idujem y dziecięce więzi łączące nas z rodzicam i”9. Jeżeli człowieka m ożna
przekonać, aby jego działania m iały w pew ien sposób seksualny charakter, wszel­
kie dywagacje stają się zbędne. Jest rzeczą naturalną, że myśl w ynika z działania,
tym bardziej, jeśli jest ono związane ze sferą tak głęboko zakorzenioną, jak seks.
Reich pisze dalej: „Z tego wszystkiego wypływ a nieunikniony wniosek, że czysta
św iadom ość seksualna oraz n aturalne podejście do życia seksualnego przesądza
o losie każdego rodzaju m istycyzm u; innym i słowy, n aturalna seksualność jest
największym w rogiem mistycznej religii. Prowadząc, gdzie to tylko możliwe wojnę
z seksualnością, czyniąc ją sednem swoich dogm atów i najważniejszym tem atem
swojej masowej propagandy, Kościół potw ierdza jedynie słuszność naszego ro ­
zum ienia tej kw estii”10.
Skutecznie nakłaniając ludzi, żeby w kwestii m oralności seksualnej postę­
pow ali sprzecznie z nauczaniem Kościoła, Reich i jego zw olennicy autom atycznie
ograniczali jego polityczne wpływy. Logiczny w niosek, który z tego w ynika, jest
oczywisty: totaln a seksualizacja kultury oznaczać będzie całkowite zniszczenie
Kościoła oraz klasycznego państw a, którego fundam entem jest prawo m oralne.
Prawdziw i rew olucjoniści m ogli zatrium fow ać n ad uciskiem - i taki w łaśnie był
ich program w latach sześćdziesiątych - po pro stu dobrze się bawiąc, paląc trawkę,
upraw iając seks i słuchając wywrotowej m uzyki. Byli bezpośrednim i kontynuato­
ram i dzieła Reicha.
W ten sposób seksualne wybory, przed którym i stanęła w spom niana wcze­
śniej dziew czynka, stały się m odelem dla politycznych w yborów dotyczących
spraw ow ania władzy, przed k tó ry m i stanęło państw o: albo m asturbacja, albo
m odlitw a. O ile seksualni rew olucjoniści m ogli pozyskać dla w łasnych p o li­
tycznych celów znaczącą liczbę m łodych ludzi oddających się m asturbacji - czy
to przez wychow anie seksualne, czy szerokie rozpow szechnianie pornografii - siły
„reakcji”, czyli zwolenników Kościoła katolickiego, uległy drastycznem u zmniejsze­
niu. „Proces w ykorzeniania m istycyzm u” stał się coraz bardziej skuteczny, a stało
310 RO Z D Z IA Ł 20.

się to bardziej za sprawą dewiacyjnych zachow ań seksualnych niż sporów nad

istnieniem Boga lub dyskusji nad tezam i Szóstej M iędzynarodów ki. Reich czuł,
że rozwiązłość seksualna zawsze zwycięży nad sam okontrolą i najpraw dopodob­
niej opierał się na własnych dośw iadczeniach, które charakteryzow ały się właśnie
konsekw entnym brakiem sam okontroli. M iał je d n a k na tyle trzeźwe spojrzenie,
że sam potrafił to też dostrzec u innych. W spom ina o „duchownych”, którzy nie
byli w stanie w ytrw ać w pow ołaniu, poniew aż „na sobie samych doświadczyli”
„fizycznych skutków ” seksualnej rozpusty11.

O dkrycie seksualno-ekonom icznych procesów, które k arm ią religijny m isty­

cyzm , prędzej czy później doprow adzi do jego praktycznej elim inacji, bez względu
na to, jak często m istycy b ęd ą uciekali się d o tarzan ia w sm ole i pierzu. Seksualna
św iadom ość i m istyczne skłonności nie m ogę współistnieć. N atu raln a seksualność
i m istyczne skłonności w yw odzą się z tego sam ego źródła i są w istocie ty m sam ym ,
o ile pierw sza z nich jest tłu m io n a, łatw o p rzem ien ia się w m istyczną egzaltację12.

Polityczne skutki tej koncepcji są oczywiste, ale m ożna wcielić je w rze­

czywistość dopiero wówczas, kiedy rew olucja kultu raln a przejm ie władzę nad
in strum entam i kultury. Innym i słowy, w iększość ludzi sam odzielnie nie zm ieni
trw ale swoich zachow ań seksualnych. Nie pozw oli im na to presja społecznych
konwencji, a jeśli je przełam ią, borykać się będą z poczuciem winy. Reich zauważył
u swoich pacjentów, że konw enanse i obyczaje kulturow e ograniczają spektrum
ich zachow ań. Szybko w yciągnął stąd w niosek będący odw rotnością tego, co
dostrzegł. Jeżeli kultura ogranicza kobietę seksualnie, zm iany we w zorcach przez
kulturę prom ow anych doprow adzą do zm iany zachowań, a te z kolei spow odują
zm iany w systemie wyznawanych wartości.

Kiedy rozm aw iam w m o im biurze o jej seksualnych potrzeb ach z kobietą zah a­
m ow aną seksualnie, zderzam się z całym arsenałem jej w artości m oralnych. T ru d ­
no m i przebić się do niej i przekonać do czegokolwiek. Jeżeli je d n a k ta sam a kobieta
p o d d an a jest atm osferze zbiorow ości, jeżeli, n a przykład, uczestniczy w spotkaniu,
na którym , posługując się term in o lo g ią m edyczną, jasn o i otw arcie om aw ia się sek­
sualne potrzeby, wówczas nie czuje się o n a osam otniona. Przecież in n i rów nież
przysłuchują się „rzeczom zakazanym ”. Jej indyw idualne zaham ow ania m oralne
kom pensow ane są zbiorow ą atm osferą seksualnej afirm acji, nowej, seksualno-
-ekonom icznej m oralności, któ ra m oże stłum ić (nie w yelim inow ać!) jej seksualną
negację, poniew aż i ona w sam o tn o ści m iew a p o d o b n e myśli. Potajem nie opłakuje
utraco n ą radość życia lub łaknie seksualnego szczęścia. Seksualna po trzeb a zyskuje
zakotw iczenie dzięki zaistnieniu w sytuacji zbiorowej; otrzym uje status społecznie
akceptowany. Jeżeli w łaściwie p o ru sza się tem at, p ragnienie seksualne okazuje się
o w iele silniejsze niż w ym óg ascetyczności i w yrzeczenia; jest bardziej ludzkie, b li­
żej zw iązane z osobow ością, w p ełn i akceptow ane przez każdego. Nie jest to kw estia
pom ocy, ale uzm ysław iania zaham ow ań, w yciągania w św iatło św iadom ości walki
seksualności z m istycyzm em , d o prow adzania jej do p u n k tu przełom ow ego p o d
presją ideologii m asowej i przekładania tego n a działania społeczne13.
BERLIN, 1929 311

„Doprow adzanie jej do p u n k tu przełomowego pod presją ideologii masowej”

oznacza tyle, że rew olucja seksualna, aby zwyciężyć, m usi „seksualizować” życie
publiczne poprzez m asowe rozpow szechnianie obrazów o treści seksualnej. W aż­
ną rolę odgryw a p o d tym względem pornografia. O kreśla nowe granice tego, co
dozwolone, poszerzając zakres tego, co dotąd za takie uważano. Dotyczy to również
festiwali m uzycznych z lat sześćdziesiątych, takich na przykład jak W oodstock,
gdzie całkowicie nagie kobiety rzeczywiście tańczyły na zboczu wzgórza, tak jak
to opisywał Eurypides w Bachantkach. Szerokie rozpow szechnianie pornografii
m iało podstaw ow e znaczenie dla przełam ania „m istycznych” zaham ow ań kobiet.
D opiero wówczas bow iem , kiedy pow stało w nich przekonanie, że wielu innych
ludzi oddaje się podobnym dew iacyjnym zachow aniom , ich opory zostały prze­
łam ane i sam e rów nież zaczęły tak postępow ać.
Lisa Pałac m ówi o tym w swoich w spom nieniach zatytułowanych The Edge
o fth e Bed. W ychowała się w katolickiej polskiej rodzinie z Chicago („M ówię im,
że wychowyw ano m nie jako katoliczkę. W szyscy m am y świra na tym punkcie.
Ach, katolicyzm . Tam seks jest czymś nieprzyzw oitym i ciągle towarzyszy m u
poczucie, że robi się coś niedozw olonego!”14), rychło jed nak stało się oczywiste,
że jej rzeczyw istym i nauczycielam i były m ass m edia, w których po rew olucji
obyczajowej lat sześćdziesiątych seks stał się wręcz wszechobecny. Jak pow iedział
Reich: „Jest oczywiste, że taką atm osferę pow szechnego przyzwolenia seksual­
nego m ogła wytworzyć jedynie jakaś potężna, m iędzynarodow a, seksualno-eko-
nom iczna organizacja”, a organizacją tą w tym przypadku z pew nością nie był
Kościół katolicki. O dpow iedzialność spada tutaj na popkulturę, gdyż to ona była
narzędziem upow szechniania transgresyjnych obrazów o treści seksualnej. Oto,
co pisze na ten tem at Lisa Pałac:

Popkultura zw iązała m nie z m ym i przyjaciółm i, poszerzyła m oje słow nictw o

i, oczywiście, ukazała m i wielki świat seksualnych możliw ości. Była rodzajem w y­
chow ania seksualnego, którego narzędziem przekazu była sugestia i niuanse. Jeżeli
jed n ak chciałam czegoś więcej, aby to znaleźć m usiałam tylko pogrzebać w śm ie­
ciach sąsiada, zajrzeć p o d łóżko b rata albo do piwnicy, gdzie ojciec trzy m ał kilka
num eró w „H ustlera” schow anych za sw oim sprzętem w ęd k arsk im 15.

Zgodnie z tym , przed czym przestrzegał Platon, „nauczycielem” była również

muzyka, która potrafi człowieka zepsuć albo um oralnić. Pałac, po d wpływem p o p ­
kultury, słuchała tylko m uzyki pierw szego typu. W spom ina zwłaszcza o utw orach
A licea C oopera, dzięki której „zetknęłam się z ideą stanow iącą kam ień węgielny
nowoczesnej filozofii seksu: płeć jest w ytw orem um ysłu”. M edium , które um ożliw i­
ło ową edukację, była telewizja: „telewizja, pod o b n ie jak m uzyka - oprócz tego że
była m oją baby-sitter, kobietą, która siedzi przy stole, wystawiając na pokaz swoją
bieliznę, profesorem n au k hum anistycznych, doradcą politycznym i towarzyszką
późnych godzin nocnych - pełniła rów nież funkcję sekretnego czynnika seksual­
nego”16. Później telewizję zastąpił ekran kom puterow ego m onitora, który stał się
narzędziem rozpow szechniania ostrej pornografii, pom agającej w m asturbacji,
312 RO Z D Z IA Ł 20.

prom ow anej przez Pałac w jej książce p o d nazw ą cyberseksu i przedstaw ianej
przez nią jako wyzwolenie się od tłum ienia seksualności.
W książce Lisy Pałac odnajdujem y zw ierciadlane odbicie historii, którą
Reich przytacza w Psychologii mas wobec fa szyzm u . Pałac jest katoliczką, która
zarzuciła modlitwy, kiedy zaczęła się m asturbow ać; dziewczynka, o której pisał
Reich, była wychowywana w rodzinie kom unistycznej i przestała się masturbować,
kiedy zaczęła się m odlić. W obu przypadkach seksualny w ym iar walki politycz­
nej m iędzy ośw ieceniem a Kościołem jest jasny i oczywisty. Państw em rządzi
ten, kto wyznacza obyczajowość seksualną. To pozostaje niezm ienne. Zm ieniają
się szczegóły, ale w skali m akro obraz pozostaje ten sam. Rewolucja seksualna,
która dokonała się w Stanach Zjednoczonych w latach sześćdziesiątych XX stu­
lecia była pow tórką rewolucji, która w państw ach obszaru niemieckojęzycznego
trw ała w okresie m iędzy I a II w ojną światową. Z daniem Sharafa, Reich i jego
zw olennicy „chcieli odebrać Kościołowi katolickiem u kształcenie m łodzieży oraz
m ożliwość w pływ ania na um ysły m łodych. Przyświecała tem u idea stw orzenia
kom pletnej osobowości; celem było w ykreow anie «socjalistycznego człowieka»”17.
W alka ta przeniosła się na tery to riu m A m eryki, kiedy spora część kulturo­
wych bolszewików, których wygnali naziści, znalazła schronienie w Stanach Z jed­
noczonych. „Ostra polityczna polaryzacja m iędzy chrześcijańskim i socjalistami,
z ich wiejskim i, katolickim i w yborcam i, a socjaldem okratam i, których świecki
elektorat w yw odził się głównie z m iast”18 została przeniesiona do A m eryki, gdzie
przedstaw iciele podupadających protestanckich elit otworzyli drzw i swoich insty­
tucji przed ludźm i pokroju Reicha, Paula Tillicha, Waltera Gropiusa i innych kultu­
rowych bolszewików, gdyż widzieli w tym sposób na prow adzenie wojny z am ery­
kańskim i katolikam i, którzy wtedy właśnie zbierali polityczne owoce długotrwałej
ekspansji dem ograficznej, a zwłaszcza gw ałtow nego przyrostu naturalnego, który
nastąpił po drugiej wojnie światowej, w latach 1946-1964. Rewolucja seksualna z lat
sześćdziesiątych była kontratakiem w ym ierzonym w odradzającą się i rosnącą w siłę
katolicką wspólnotę. W tam tym czasie celem apologetów seksualnego wyzwolenia,
było przekonanie katoliczek do stosow ania środków antykoncepcyjnych. W latach
dziew ięćdziesiątych XX wieku celem seksualnego wyzwolenia było nakłonienie
katolickich córek do upraw iania m asturbacji oraz przekonanie ich do pornografii.
W obu przypadkach stawką w tej grze była władza. W odniesieniu do pierwszego
z nich, chodziło o to, żeby odebrać Kościołowi kontrolę nad życiem seksualnym
katoliczek i w ten sposób osłabić polityczne znaczenie katolickiej wspólnoty,
której podstaw ą był w łaśnie jej bardzo w ysoki przyrost naturalny. To, że Kościół
tę bitwę przegrał, oznaczało, że seksualne w ykorzystyw anie kobiet zwiększy się
i przybierze ostrzejsze formy. W latach dziew ięćdziesiątych córki kobiet, które
używały antykoncepcji, były w ykorzystyw ane finansowo i seksualnie w jeszcze
skrajniejszy i bardziej jaw ny sposób niż wcześniej ich m atki. Na przestrzeni
owych trzyd ziestu lat jed y n ą rzeczą, któ ra uległa zm ianie, był zakres owego
zniewolenia. Z daniem Josepha M cCarrolla: „Ideologiczny projekt wyzwolenia
się od tłum ien ia seksualności poprzez kontakt z naruszającym i przyjęte norm y
BERLIN, 1929 313

obrazam i realizow any jest w m ediach, które ustaw icznie zawężają granice tego, co
niedozw olone, a co m ożna przedstaw ić, pow iedzieć, wyśpiewać, przedyskutow ać
i uznać za akceptow alne, oraz na uczelniach i w placów kach kształcących, gdzie
techniki nauczania i program y wykorzystuje się dla w pajania uczniom , aby un ik a­
li racjonalnej sam okontroli emocji, wyobraźni, pragnień, dokonywanych w yborów
oraz w łasnych zachow ań”19.
„Wyzwolenie się o d tłum ienia seksualności” jest „przenoszone do nowego
system u edukacji poprzez wspólny, kolektyw ny rodzaj pracy grupowej i przybiera
tam postać ukrytej form y społecznej kontroli oraz psychicznej hom ogenizacji”,
którą prom uje się podczas zajęć z w ychow ania seksualnego, m ających na celu,
po d przykryw ką „bezpiecznego seksu”, popularyzow ać perm isyw ny stosunek do
m asturbacji. N iezależnie od płaszczyka, p o d którym się to ukryw a, skutek jest
taki sam: zasady m oralności przedstaw ia się jako przykład „ucisku”, pozbawiając
tym sam ym dziecko głosu rozum u, który jest w szak jego pierw szą linią obrony
przeciw ko w ykorzystyw aniu go:

Sam okontrola, zw łaszcza zaś skrom ność, czystość i w ierność w obszarze seksu­
alności uw ażane są za „ucisk”, em o cjo n aln e zaburzenie o d którego społeczeństw o
oraz dzieci w w ieku szkolnym należy „wyzwolić”. Jednym z głów nych in s tru m e n ­
tów, które m ają um ożliw ić to „wyzwolenie”, jest k o n tak t z naruszającym i przyjęte
n o rm y obrazam i, m ającym i spow odow ać zaw ieszenie albo obejście racjonalnej sa ­
m okontroli, którą głosi chrześcijaństw o oraz tradycyjna, filozoficzna w iedza o m o ­
ralności i cn o tach 20.

Skoro m oralność jest form ą ucisku, oznacza to, że um ysł jest represyjny,
a jeżeli tak, człowiek m oże uzyskać wolność jedynie będąc irracjonalnym - kiedy
jed n ak takim się staje, jedyną rzeczą, jaka popycha go do działania, są osobiste
chęci, im pulsy i nam iętności. Rzecz jed n ak w tym , że kiedy człowiek poddaje
się nam iętnościom , traci kontrolę n ad sw oim postępow aniem . I dlatego właśnie
tego rodzaju w olność, co słusznie zauw ażono już przed wiekam i, staje się form ą
zniewolenia. O rędow nicy tak pojm ow anej wolności, czy zdają sobie z tego sprawę,
czy też nie, upow szechniają pew ien rodzaj kontroli n ad społeczeństw em , gdyż
m otyw ludzkiego działania, którym u p rzednio był rozum , zastępują teraz stym u­
low aniem nam iętności. Ci zaś, którzy kontrolują bodźce stym ulujące, kontrolują
także tych, k tórzy się nim i kierują. C elem upow szechniania obrazów o treści
seksualnej jest w ładza n ad społeczeństw em . Jednostki rezygnujące z rozum u
są pow odow ane nam iętnościam i, te zaś finansow o i politycznie w ykorzystują
ludzie, którzy o upow szechnianiu owych obrazów decydują. Wyciągając z nich
zyski finansowe, przyczyniają się do w yboru n a odpow iedzialne stanowiska osób,
którzy rozłożą n ad nim i polityczny parasol - ta k oto system w ykorzystywania
finansowego przekształca się w form ę politycznej kontroli.
Istnieją jednak i inne tego konsekwencje. Jedna z lekcji, wynikających z doświad­
czeń minionych dwóch tysięcy lat mówi wyraźnie, że ludzkimi namiętnościami można
sterowaćzzewnątrz.Platonrozumiałrolę,jakąmuzykamożeodgrywaćwmanipulowaniu
314 RO ZD ZIA Ł 20.

nam iętnościam i, i dlatego uważał, że w państwie idealnym pewnych utworów nie

m ożna wykonywać w obecności ludzi młodych, niemających jeszcze dostatecznego
doświadczenia i umiejętności panow ania nad swymi uczuciami. To samo odnosi
się także do obrazów. Rozwój technologii nie zm ienił ludzkiej natury, ale umożliwił
manipulowanie ludźm i na wiele sposobów, które w przeszłości wykraczały poza
granice wyobraźni. Muzyka jest określana m ianem „inżynierii muzycznej”, a oznacza
to tyle, że obecna technologia umożliwiła manipulowanie ludźmi za pom ocą m uzy­
ki w taki sposób, aby szybciej pracowali bądź więcej kupowali. Technologia umożliwiła
ludziom pozbawionym skrupułów wykorzystanie ostrzeżeń Platona do własnych
celów i posłużenie się muzyką jako narzędziem kontrolowania ludzkich zachowań.
To sam o a fortriori odnosi się do „obrazów transgresyjnych”. Zaćm iewają
um ysł, a rozbudzają nam iętności. M ów ienie, że człow iek folgujący w łasnym
zachciankom w sposób naruszający porządek m oralny dostępuje w ten sposób
psychologicznego wyzwolenia, oznacza w istocie tylko tyle, że sam siebie zniewala.
Podobnie jak w przypadku dziewczynki, która m odli się albo m asturbuje, m am y
tu tylko dwie możliwości. Albo, akceptując porządek m oralny, narzucam y sobie
sam okontrolę, czyli w naszym postępow aniu dopuszczam y do głosu rozum , albo
ulegam y swym nam iętnościom , co oznacza podporządkow anie się czynnikom
zew nętrznym : nam iętności jako takiej lub ludziom , którzy naszą nam iętność w y­
korzystują dla czerpania z tego ekonom icznych albo politycznych korzyści.
Ludzie utożsam iający się z w łasnym i pożądaniam i, których przykładem jest
W ilhelm Reich, nie w idzą tego w taki sposób, ale to świadczy jedynie o tym , że
nie postrzegają rzeczy obiektywnie. Jeżeli koń z jeźdźcem na grzbiecie galopuje ku
kraw ędzi klifu, pow iedzenie, że ktoś jedzie konno, będzie oczywiście prawdziwe,
ale w dalece niepełny sposób. Koń pędzi pro sto w przepaść i jeżeli jeździec go nie
pow strzym a, oboje zginą. To sam o o dnosi się do nieokiełznanych nam iętności,
które rów nież ostatecznie doprow adzają człow ieka do śmierci. Człowiek panuje
nad swym i pop ęd am i jedynie wówczas, kiedy dzięki rozum ow i zapew nia sobie
nad nim i skuteczną kontrolę. W przeciw nym w ypadku to one panują n a d nim .
W naszej kulturze najlepszym określeniem tego zjawiska jest słowo „nałóg”. Tak
samo, jak Joe C am el m oże zachęcić dzieci do palenia, w ychowanie seksualne
i pornografia m ogą nakłonić je do m asturbacji. Jedno i drugie są postaciam i
społecznego uzależnienia, ale tylko palenie postrzegane jest w ten sposób. W d ru ­
gim przypadku niezm iennie pow tarza się slogan o „wyzwoleniu się od psycho­
logicznego p rzym usu”, bynajm niej nie dlatego, że tak w rzeczywistości jest, ale
dlatego, że ludzie u w ładzy chcą, żebyśm y w to uwierzyli. Jeżeli nam iętności nie
są p o d d an e kontroli naszego rozum u, zawsze ktoś tę kontrolę od nas przejm ie,
szczególnie w kulturze takiej jak nasza, która jest nasycona reklam ą i opiera się
na m anipulow aniu ludźm i. Istnieją tylko dw ie możliwości: albo zgodnie z p o ­
rządkiem m oralnym kontrolujesz w łasne nam iętności, albo, jeśli brak ci kontroli
m oralnej, to one tobą rządzą lub - co jest w spółczesnym w ariantem drugiego
z w ym ienionych przypadków - ktoś inny rządzi tobą, m anipulując tw oim i n a ­
m iętnościam i. M roczny geniusz Reicha potrafił to dostrzec i zrozum ieć, w jaki
BERLIN, 1929 315

sposób ludzkie nam iętności m ożna organizow ać politycznie, aby tą droga tw o ­

rzyć rew olucyjne społeczeństw o.
Reich, będąc duchow ym dzieckiem ośw iecenia, czuł oczywiście, że w zja­
wisku, które określił m ianem „gospodarki seksualnej”, odkrył sam oregulującą
się postać seksualności, innym i słowy, drogę p o śre d n ią m iędzy p o rządkiem
m oralnym M ojżesza i Kościoła katolickiego a społeczną anarchią, która w owym
czasie niszczyła Związek Radziecki. Przy bliższym przyjrzeniu się tej koncepcji
gospodarka seksualna okazuje się jed n ak słabo zakam uflow aną racjonalizacją
najgłębszych pragnień i pożądań sam ego Reicha. Tak właśnie stara się on wywi­
nąć z dw ubiegunow ego postrzegania cudzołóstw a. Nie potrafi i nie chce przyjąć
prostej dychotom ii: jestem w ierny albo nie jestem . Z am iast tego przedstaw ia
trzecie rozw iązanie, które po bliższej analizie okazuje się niczym więcej, jak
tylko szczególnym u spraw iedliw ieniem w łasnych zaniedbań i niedostatków :
„jest różnica m iędzy mężczyzną nieodpow iedzialnie porzucającym żonę i dzieci,
gdyż ich relacje są pow ierzchow ne, a m ężczyzną, który będąc seksualnie zdrowy,
stara się nieznośnie opresyjne m ałżeństw o, którego rozwiązać nie może, uczynić
znośniejszym , utrzym ując potajem ny związek z inną kobietą”21.
Powyższe zdania Reich m ógł był napisać, kiedy porzucił A nnę Pink Reich dla
Elzy Lindenberg, albo kiedy Lizę Lindenberg zostawił dla Ilse Ollendorf, albo kiedy
oszukał Ilsę, wdając się w rom ans z jedną ze swoich am erykańskich wielbicielek.
M ożna je też odnieść do całości jego doświadczeń w tej sferze życia. Oczywiste jest,
że różnica, o której pisze, nie istnieje, zwłaszcza jeśli w zdaniu tym pominąć aprobujące
przymiotniki. Równie oczywiste jest to, że wyznawane przez Reicha zasady były w rze­
czywistości tylko zakamuflowanymi usprawiedliwieniami jego postępków, on zaś był
nazbyt zaślepiony, żeby tę oczywistość dostrzec. Z chwilą kiedy zrozumie się, że jego
koncepcja samoregulującej się gospodarki seksualnej jest wyłącznie usprawiedliwia­
niem własnych nagannych zachowań seksualnych, dla krytycznego czytelnika staje się
jasne, iż m am y tu do czynienia z alternatywą, o której Platon wspom ina w Państwie.
M amy do wyboru: rozum albo społeczny chaos. Wyzwolenie od przym usu okazuje
się form ą przejściową od pierwszego z nich do drugiego.
Reich jest oczywiście filozofem „wyzwolenia od przym usu”, a swoje k o n ­
cepcje ukuł z elem entów zaczerpniętych o d M arksa i Freuda. Jest tym , który
najlepiej rozum ie praktyczne konsekw encje w ykorzystania seksualności jako
formy rewolucyjnej polityki. Opisując własne dośw iadczenia z okresu prowadzenia
działalności sex-polu, Reich stwierdził: „Ktoś, kto widział skupiony w zrok i twarze
ludzi na zebraniach pośw ięconych tem atyce seksualno-ekonom icznej, ktoś, kto
słyszał i m usiał odpow iadać na setki pytań związanych z najintym niejszą sferą
ludzkiego życia, taki ktoś nabyw a niezłom nego przekonania, że w seksulności
kryje się społeczny dynam it”22.
Reich nie zauważył jednak, że kiedy ów dynam it wybucha, porządek spo­
łeczny ulega destrukcji. Pow inien dow iedzieć się tego o d sowieckich komisarzy,
kiedy w roku 1929 odw iedził Związek Radziecki, ale p ragnienia i pożądania,
którym i się kierował, były tak przem ożne, że zaspokojenie ich uniem ożliw iło m u
316 R O ZD ZIA Ł 20.

nauczenie się czegokolwiek. Zam iast tego w olał głosić, że tylko ci, którzy sprzy­
jają dziecięcej m asturbacji, będą w stanie w ybuch owego dynam itu wyzwolić.
Konserwatyści, którzy cofają się w zaw stydzeniu przed takim w ykorzystywaniem
seksualności, naw et ci, którzy ukryw ają się p o d płaszczykiem m arksizm u i leni-
nizm u, nigdy nie będą zdolni posłużyć się tym społecznym dynam item i w peł­
ni wykorzystać jego niszczącą potęgę.
Oczywiste jest, że w ykorzystanie w pełni „społecznego dynam itu”, o którym
pisał Reich, nie dokonało się za jego życia. D oszło do tego dopiero w latach sześć­
dziesiątych, kiedy prace Reicha ponow nie zyskały popularność i zaczęto szeroko je
upow szechniać. W roku 1968 przez Berlin przetoczyła się rewolucja, a następnie
doszło do niej w A m eryce, nowej ojczyźnie Reicha, którego książki w ydatnie się
do tego przyczyniły.
19 sierpnia 1939 roku Reich wszedł na pokład statku „Stavanger Fjord”, ostat­
niej jednostki, która w ypłynęła z N orw egii przed w ybuchem II wojny światowej.
T heodore Wolfe i W alter Briehl, dwaj am erykańscy studenci Reicha, przekonali
kierow nictw o New School for Social Research do w yasygnowania kilku tysięcy
dolarów z przeznaczeniem na jego pensję. Reich wcześniej starał się u Rockefelle­
rów o finansow y grant na badania, ale jego prośba została odrzucona. O trzym ując
posadę w N ew School, nie bezpośrednio co praw da, ale jednak otrzym ał wsparcie,
o które się ubiegał.
Już w A m eryce Reich poprzez A lexandra Lowena nawiązał kontakt z Settle­
m ent House, zw iązanym z U nion Theological Sem inary w Nowym Jorku, gdzie
podów czas m ieszkał Paul Tillich, rów nież uciekinier z nazistow skich Niemiec.
Lowen załatw ił Reichowi w ystąpienie przed ludźm i z U nion Theological Sem i­
nary, gdyż czuł, że w yjaśniając społeczne im plikacje seksualnych problem ów
m łodych, Reich „m oże odm ienić świat”. W ilhelm prow adził teraz w N owym Jorku
działalność sex-polu i m iał pow iązania z pracow nikam i najbardziej prestiżowego
sem inarium w kraju.
Dzięki tem u jego znaczenie i wpływy rosły, rów nież za sprawą reichowskiej
terapii. P rom in en tn i kulturow i rew olucjoniści z Nowego Jorku jeden po drugim
zapoznaw ali się z koncepcjam i Reicha, m ów iącym i o tym , jak przez zm ianę
obyczajowości seksualnej obalić państw o. Paul G oodm an, autor książki Growing
Up Absurd, która w yw arła wielki w pływ na jego współczesnych, około roku 1945
był na terapii u A lexandra Lowena. G oodm an, k tóry był tak samo, a m oże nawet
bardziej rozw iązły niż Reich, napisał entuzjastyczną recenzję jego pracy, co tego
ostatniego skłoniło do spotkania się z nim osobiście. W latach czterdziestych Saul
Bellow po d d ał się terapii u jednego z uczniów Reicha i p o d w rażeniem osiągnięć
jego m istrza napisał Przypadki Augiego Marcha oraz Hendersona, króla deszczu.
N orm an M ailer nigdy nie p o d d ał się terapii Reicha, ale każdy, kto czytał jego
esej Biały M urzyn, w podkreślaniu przez niego znaczenia dobrego orgazm u jako
sum m um bonum dostrzeże inspirację pracam i Reicha.
 ROZDZIAŁ 21

BERLIN, 1930

g rud n ia 1930 roku M agnus H irschfeld wygłosił w A m erican Society for

M edical H istory w ykład pośw ięcony seksuologii. W ystąpienie to zorga-
nizow ał dla niego d oktor H arry B enjam in, który w krótce odegra decy-
dującą rolę w szerzeniu koncepcji H irchfelda w Ameryce. H irschfelda
zaprosił dok to r W illiam R obinson, który, podobnie jak Benjam in, będzie w przy­
szłości w spółpracow nikiem i jednym z pierw szych apologetów A lfreda Kinseya,
tw órcy am erykańskiego odpow iednika Institut für Sexualwissenschaft, pow sta­
łego w M orrison Hall, na uniw ersytecie stanu Indiana w Bloom ington, którem u
sławę przyniosą rap o rty na tem at ludzkiej seksualności opublikow ane w latach
1948 i 1953. H irschfeld w 1930 roku cieszył się już światowym rozgłosem , choćby
za sprawą udziału w Światowym Kongresie Pośw ięconym Reformie Seksualnej,
i sam o to gw arantow ało m u, że w N ow ym Jorku, gdzie em igranci z Niem iec,
tacy jak Benjam in, robili karierę m edyczną, nie m usi obawiać się o frekwencję
na swoim wykładzie.
Były też je d n a k inne pow ody, żeby w ybrać się w p o d ró ż do A m eryki,
a najbardziej palącym z nich była oczywiście coraz groźniejsza sytuacja politycz­
na w N iem czech, która po wyjeździe H irschfelda bynajm niej nie uległa poprawie.
W rezultacie now ojorski w ykład zam ienił się w cykl prelekcji wygłaszanych na
terenie całego kraju. H irschfeld spędził sześć tygodni w N owym Jorku, a następnie
po cztery tygodnie w Chicago i San Francisco. Ponadto głosił swoje hom oseksualne
przesłanie ro botnikom w D etroit, słuchaczom w Filadelfii, N ew ark i Los Angeles.
Kiedy zbliżył się czas wyjazdu, H irschfeld postanow ił w racać do ojczyzny okrężną
drogą i dać cykl w ykładów w C hinach, skąd p opłynął także do innych portów
Dalekiego W schodu i w końcu do Indii, gdzie nie tylko m ów ił o hom oseksuali­
zmie, ale ud ał się także z pielgrzym ką do A nnie Besant, ówcześnie najważniejszej
postaci ru ch u teozoficznego.
318 R O ZD ZIA Ł 21.

W C hinach uw iódł Tao Li, m łodzieńca, k tóry towarzyszył m u przez resztę

p o d ró ż y Z pow odu pogarszającej się sytuacji w N iem czech nie pow rócił do kraju,
ale udał się na w ygnanie do Francji. W swojej biografii H itlera Joachim Fest mówi
0 „przygnębiającym poczuciu niepokoju”, które w owym czasie było w Europie
powszechne. „Przede w szystkim był to lęk przed rewolucją, «grande peur», który
europejską burżuazję naw iedzał w snach od czasu rewolucji francuskiej przez całe
XIX stulecie”1. Isherw ood pisał o tym w swoich w spom nieniach. To sam o robiła
M ary W ollstonecraft. Teraz strach, który zawsze wywołuje rewolucja, nawiedził
ulice Berlina.
D nia 6 m aja 1933 roku odziana w b ru n atn y m u n d u r Nemesis stanęła pod
drzw iam i Instituí für Sexualwissenschaft. M agnusa H irschfelda nie było już tam;
siedząc w zględnie bezpiecznie we Francji, obejrzał za to w kinie kronikę filmową,
gdzie pokazano sceny plądrow ania in stytutu przez nazistów oraz palenia książek.
E rw in H ansen, „nieugięty kom unista”, k tó ry bił Karla Giese, zaspokajając jego
m asochistyczne skłonności, rano, kiedy zjawili się naziści, przebywał w Instytucie.
Ponieważ zgodnie z zam iłow aniam i H itlera do teatralizow ania wydarzeń publicz­
nych, przyjazdow i wyładow anych nazistam i ciężarówek, towarzyszyła orkiestra,
H ansen zszedł na dół, żeby otworzyć in tru zo m drzwi, ale nazistow ska m łodzież
1 tak zdecydow ała się je wyłamać.
Isherw ood, który napaść na Instytut opisuje w swoich w spom nieniach, pisze,
że uderzyło go, iż naziści sprawiali w rażenie, jakby wiedzieli, czego szukają. Celem
ataku było nie tyle zniszczenie instytutu H irschfelda i jego sprośnych publikacji,
ale usunięcie zgrom adzonych tam kom prom itujących dowodów, dokum entują­
cych hom oseksualizm czołowych nazistow skich przywódców. Najważniejszym
podejrzanym był tutaj E rnst Rohm , o czym H irschfeld w spom niał w cytowanym
już liście. R óhm ow i przyszło w końcu zapłacić za swój hom oseksualizm , kiedy rok
później on oraz jego hom oseksualni przyjaciele zostali na rozkaz Hitlera rozstrzela­
ni przez esesm anów w jednym z niem ieckich kurortów . Była to odpow iedź H itlera
na naciski ze strony M ussoliniego oraz innych osób, a p o nadto stwarzała w ta m ­
tym czasie polityczną sposobność um ocnienia władzy. Takiej okazji H itler nie
m ógł nie wykorzystać. W raz z rozw iązaniem Instytutu i objęciem przez nazistów
pełni w ładzy w N iem czech, Kulturbolschewismus zaczął zwijać skrzydła i zniknął,
związani z nim ludzie dotarli do Stanów Zjednoczonych, a m iejscem pobytu ta ­
kich osób, jak Isherw ood, Schoenberg, Tomasz M ann, Franz Werfel, Peter Lorre,
C o nrad Veidt, B erhold i Salka Viertel, stało się Hollyw ood. Ten sam potw ór,
który przyw ędrow ał niegdyś z Anglii do N iem iec, znow u w yruszył w drogę. Tak
ja k C hristop h er Isherw ood, który przyjechał do B erlina dla chłopców i wyjechał
z niego rów nież z pow odu chłopców, za now ą siedzibę obierając sobie Hollywood.
Isherw ood bilet do H ollyw ood zawdzięcza swoim niem ieckim pow iązaniom . Po­
jechał tam jako asystent B ertholda Viertela, gdyż m ów ił po niem iecku. Isherw ood
pozostanie w H ollyw ood z innych przyczyn, a jego pobyt tam będzie m iał również
inne konsekw encje. Kiedy uciekał z Niem iec, spotkał jednego ze swoich h o m o ­
seksualnych przyjaciół z Berlina, k tó ry m iał już nowego chłopca i świeżo nabyty
BERLIN, 1930 319

syfilis. Isherw oodow i udało się w ym knąć zarów no chorobie, jak i polującej teraz
na cudzoziem ców policji.
Karl Giese nie m iał aż tyle szczęścia. Uciekł do Francji z dużą częścią archi­
wów H irschfelda, ale w roku 1938 pop ełn ił sam obójstw o. D okum enty nie zostały
jed n ak we Francji, lecz wylądow ały ostatecznie w Kinsey Institute w Blooming-
ton, w stanie Indiana.
 ROZDZIAŁ 22

MOSKWA, 1930

1930 roku W ilhelm Reich pojechał do Związku Radzieckiego. Jego

W sex-pol przyciągał tłumy, co wywołało niem ałe skonsternow anie

zarów no w p artii kom unistycznej, jak i w środow isku psycho­
analitycznym . Jednym z głównych tego pow odów były bieżące
dośw iadczenia zyskane przez kom unistów w Związku Radzieckim.
1917 roku Rosja stała się mekką dla zw olenników wolnej miłości z Zachodu, którzy
przyjeżdżali do ZSRR w najlepszych dniach seksualnego wyzwolenia, w krótkim
okresie w zględnego dobrobytu stw orzonego przez Nową Politykę Ekonom iczną
Lenina. Kiedy Reich prom ow ał sex-pol na ulicach W iednia i Berlina, w ahadło wy­
chyliło się w d ru g ą stronę. Lenin zm arł, a Stalin zapoczątkow ał bezw zględne
tłum ienie wszelkich przejaw ów seksualnej rozwiązłości - jak pam iętam y, Platon
przew idział takie zjawisko i pisał o n im w Państwie. Sharaf stara się obciążyć k o ­
m unistycznych funkcjonariuszy zarzutem tchórzostw a, ale zupełnie nie bierze pod
uwagę fatalnych skutków, jakie radzieckiem u społeczeństw u przyniosło wyzwole­
nie seksualne, czynnie dotąd w spierane przez państwo. Reich znaczną część swojej
książki Die sexuelle Revolution pośw ięcił p ró b o m wytłum aczenia, dlaczego rew o­
lucja seksualna w Związku Radzieckim upadła. Kiedy Reich w końcu przyjechał
do ZSRR, sym ptom y odw rotu o d wczesnych d n i seksualnego wyzwolenia były już
oczywiste i z czasem coraz bardziej się nasilały. H itler był dla Republiki W eim ar­
skiej tym , czym Stalin dla kom unistycznej władzy p od kierow nictw em Lenina.
N ieubłaganą konsekw encją „uw olnienia” nieskrępow anych niczym nam iętności
była tyrania i reakcjonizm .
Reich wiele m iejsca pośw ięca w swojej książce om aw ianiu dow odów seksu­
alnego reakcjonizm u, ale jeszcze więcej uwagi przykłada do prób udow odnienia,
że było to posunięcie błędne. Na początku lat trzydziestych kom isarze sowieccy
zaczęli w ypow iadać się w sp o só b p rz y p o m in a ją c y k atolickich duchow nych
322 RO ZD ZIA Ł 22.

i potępiali brak seksualnej m oralności, nie dlatego jednak, że wierzyli w przesłanie

Ewangelii Jezusa C hrystusa; pow odem odkrycia przez nich społecznej użytecz­
ności zasad seksualnej m oralności było to, że życie udzieliło im gorzkiej i bole­
snej nauczki. Jeden z sowieckich myślicieli, om aw iając skutki ruchu wyzwolenia
seksualnego w Związku Radzieckim , napisał: „Kryzys seksualny nie oszczędził
nawet chłopów. Niczym zakaźna choroba, która dotyka ludzi niezależnie od ra n ­
gi i stanowiska, wylewa się z zam ków i willi, dociera do prostych robotniczych
mieszkań, zagląda do spokojnych siedlisk, atakuje skostniałą rosyjską w ieś... Przed
seksualnym kryzysem nie m a żadnej obrony”1.
Reich, który został kom unistą z pow odów n atury seksualnej, był zaszokowa­
ny odw rotem rewolucji seksualnej, który dokonyw ał się w Związku Radzieckim.
To, co on uw ażał za m oralne tchórzostw o, odejście od zasady, że rewolucjonistą
jest się zawsze i wszędzie - zarów no w spraw ach osobistych, jak i ekonom icznych
- dla władz sowieckich było po prostu kw estią przetrw ania społeczeństwa. Re­
wolucja seksualna wywołała w ZSRR tak wielki chaos, że zagrożona została sama
m ateria społecznego bytu, stąd pojaw iła się konieczność reakcji na ów stan rzeczy
i wycofania się na pow rót w granice wyznaczone przez zasady porządku moralnego,
0 którego użyteczności i zasadności kom uniści boleśnie się przekonali.
Kryzys przybierał na sile i dow odów na to było coraz więcej. Jednakże w ta ­
kim sam ym stopniu, jak Sowieci zdeterm inow ani byli podjąć stosowne kroki dla
jego rozw iązania, Reich upierał się przy ich negowaniu:

16 czerw ca 1935 roku w norw eskiej gazecie „A rbeiderbladet” znalazła się in ­

form acja, że w ładze radzieckie organizują m asow e łapanki na nieletnich p rzestęp ­
ców. O prócz opisów aktów kradzieży, w łam ań i grabieży, „A rbeiderbladet” donosi,
że dzieci te zarażone są ch orobam i w enerycznym i: „N iczym fala niosąca zarazę,
dzieci te roznoszą infekcję o d jed n eg o m iejsca do drugiego”2.

Tego sam ego roku radzieccy obywatele mogli przeczytać w „Prawdzie”, że

„w Związku Radzieckim podstaw ą m ałżeństw a pow inna być jedynie wielka, czysta
1 du m n a m iłość”. O prócz tego w prasie pojaw iały się artykuły specjalistów z dzie­
dziny medycyny, opisujących szkodliwe następstw a aborcji dla organizm u kobiety.
„D okonyw anie aborcji m uszę porów nać do w ytracenia pierw orodnych w staro­
żytnym Egipcie, którzy zginęli za spraw ą grzechów popełnionych przez ich ojców,
a niszczących zarów no człowieka, jak i społeczeństw o”1. W szystkie przytoczone
tu wypowiedzi Reich z coraz większym gniew em i irytacją cytuje w swojej książce.
Podczas pobytu w Związku Radzieckim Reich zapytał pew nego lekarza,
jaki jest stosunek Ludowego K om isariatu Z drow ia do kwestii m asturbow ania się
m łodocianych, i usłyszał, że próbuje się ich od takich zachowań „odwodzić”. Kiedy
Reich odrzekł na to, że z m edycznego p u n k tu w idzenia „w austriackich i części
niem ieckich ośrodków poradnictw a seksualnego za rzecz oczywistą przyjm uje
się, że nastolatkom , których dręczy poczucie winy, pow inno się pom agać w taki
sposób, żeby um ożliwiać im doświadczanie zadowolenia z m asturbacji”, koncepcję
M O SK W A, 1930 323

tę odrzucono, określając ją m ianem „horrendalnej”4. Podobnie rzecz się m iała

ze słynną „teorią szklanki w ody”, wedle której zaspokajanie potrzeb seksualnych
nie pow inno być przez nic ograniczane, stając się proste i równie błahe, jak w y­
chylenie szklanki wody. Także i ta idea została zrew idow ana. Lenin m iał do „teorii
szklanki w ody” stosunek zdecydow anie krytyczny, a jego stwierdzenie, że m iłość
angażuje trzy osoby, było niem al dosłow nym pow tórzeniem przesłania głoszonego
przez katolickich duchow nych, którzy mówili m łodej parze, iż szczęśliwe m ałżeń­
stwo to takie, w którym obecne są trzy osoby: mężczyzna, kobieta i Bóg. Teraz
podobne tezy słyszało się z ust kom unistycznych urzędników, którzy ubolewali
nad „afrykańskim i zapałam i”. Cokolw iek stanow iło tego przyczynę, antidotum
na te bolączki było oczywiste: „A bstynencja!”. Reich nie krył swej dezaprobaty.
Abstynencja to tylko „slogan, tyleż wygodny, co wyjątkowo szkodliwy i niemożliwy
do urzeczyw istnienia”5. N iem ożliw y przynajm niej dla Reicha.
W tej sytuacji Reich postanow ił jeszcze dolać oliwy do ognia. O znajm ił,
że rozw iązaniem p roblem u jest jeszcze pełniejsze urzeczyw istnianie idei w y­
zw olenia seksualnego. K oncepcja ta zupełnie nie przylegała do rzeczywistych
dośw iadczeń i w ydarzeń społecznych w ZSRR i była z nim i do tego stopnia
sprzeczna, że praw dopodobnie przyczyniło się to do przyspieszenia w ydalenia
Reicha z szeregów członków kom unistycznej partii. Reich nigdy jednak w istocie
nie wycofał się z uporczyw ego trw ania na stanow isku, że Związek Radziecki nie
posunął się na tej drodze tak daleko, jak pow inien był to uczynić. Pod koniec
lat czterdziestych w now ym w stępie do Die sexuelle Revolution napisał: „to, co
Rosja Radziecka w latach dw udziestych w k rótkim okresie próbow ała rozwiązać
siłą, dzieje się obecnie na całym świecie, czyni się to wolniej, ale za to dokładniej
i gruntow niej”6. Jego zdaniem Sowieci popełnili ogrom ny błąd, sądzili bowiem,
że rewolucja ekonom iczna autom atycznie zm ieni także relacje w sferze seksual­
ności. Innym i słowy, przyjęli, że rew olucja ekonom iczna sam oczynnie pociąga
za sobą rewolucję kulturalną. Kiedy tak się nie stało, w spraw ach społecznych wy­
cofali się na pozycje zachowawcze. W nikliw y obserw ator m ógłby zauważyć, że
Sowieci boleśnie doświadczyli wagi i znaczenia m oralnego porządku, Reichowi
jednak w tej kwestii wnikliw ości w yraźnie zabrakło. W edług niego, kom uniści po
prostu nie rozum ieli, czym jest seks i nie pojm ow ali też tego, że transform acja spo­
łeczeństwa wym aga przede wszystkim zm iany obyczajowości seksualnej obywateli.
Po zwycięskim październikow ym przew rocie rewolucja seksualna nie pow inna
była zostać pozostaw iona samej sobie i ograniczona tylko do sfery ludzkiej p ry ­
watności: „Rewolucję seksualną, dokładnie tak sam o ja k rewolucję ekonom iczną
i polityczną, trzeba rozum ieć i św iadom ie kontynuow ać”7.
Inaczej mówiąc, zdaniem Reicha, kom uniści w Związku Radzieckim zrobili
krok w tył. Ich rew olucja przegrała, gdyż „nośnik i kultyw ator tej rewolucji, psy­
chiczna stru k tu ra człowieka, nie została odpow iednio zm ieniona przez rewolucję
społeczną”8. Rewolucja ekonom iczna jest niezbędnym , ale niewystarczającym w a­
runkiem „wyzwolenia”. Po obaleniu cara rosyjscy rew olucjoniści pow inni byli wy­
korzystać rewolucję dla zniesienia instytucji rodziny, czyli zlikwidować m oralność
324 RO ZD ZIA Ł 22.

seksualną, która jest głów ną przeszkodą dla osiągnięcia dobrego orgazm u, a co

za tym idzie, ludzkiego szczęścia. Reich ujaw nia w tym m iejscu w łasną ograni­
czoność. N ie dostrzega, że to właśnie stało się w Związku Radzieckim w latach
dw udziestych i ta właśnie próba m ajstrow ania przy naturze człowieka była przy­
czyną społecznego chaosu i późniejszego wycofania się kom unistów na bardziej
zachowawcze pozycje. O sobiste pragnienia i pożądania Reicha były tak silne, że
on sam nigdy nie zdobył się na to, aby je kwestionować. Jako że pożądanie seksu­
alne nie podlega dyskusji, źródłem problem u m usi być coś innego, a m ianow icie
błędne i ułom ne postrzeganie seksualności przez kom unistów. „Ponieważ Partia
Kom unistyczna nie sform ułow ała żadnego stanow iska w sprawie rewolucji seksu­
alnej i, kierując się tylko w ytycznym i analizy historycznej Engelsa (która dotyczyła
li tylko zaplecza społecznego, ale nie istoty problem u), nie m ogła zapanować
nad gw ałtow nym i zm ianam i rew olucjonizującym i życie, wybuchła walka, która
dla wszystkich przyszłych pokoleń będzie odzw ierciedleniem bolesnego procesu
narodzin rewolucji kulturow ej”9.
Inaczej m ów iąc, zd a n ie m R eicha rew o lu cja rosyjska m iała u torow ać
drogę rewolucji seksualnej, ale były to je d n a k dwa różne w ydarzenia i pierw ­
sze z nich w żadnym razie nie m usi prow adzić do drugiego ani autom atycznie
go wywoływać. Ani M arks, ani Engels nie m ieli potrzebnej wiedzy o seksie, żeby
doprow adzić do rew olucji kulturow ej, k tó ra przyniosłaby człowiekowi pełne
i ostateczne „wyzwolenie”. Trocki nie był p o d tym względem lepszy od innych
i „dlatego... radziecka rewolucja seksualna nie m iała podbudow y teoretycznej”10.
Reich wskazuje, że sam Lenin „podkreślał, iż rew olucja seksualna, podobnie jak
sam proces zm ian społecznej obyczajowości seksualnej, nie był w ogóle postrzegany
z pozycji m aterializm u dialektycznego, a zapanow anie nad nim wymaga wielkiego
dośw iadczenia”11.
W ziąw szy p o d uw agę c h a ra k te ry sty cz n ą dla niego m egalom anię, nie
m a w tym nic zaskakującego, że Reich w idział w sobie osobę zdolną pokierow ać
tym , czego Lenin zrozum ieć nie potrafił. I w pew nym sensie rzeczywiście tak
było. Reich chciał być d ru g im Jozuem , k tó ry poprow adzi n aród w ybrany do
swego rodzaju seksualnej ziem i obiecanej, podczas gdy Mojżesz - w dziedzinie
politycznej, Marks, a w ujęciu seksuologicznym, Freud - będzie się tem u przyglądał
z przeciwległego brzegu Jordanu. W idzim y tu oto z jednej strony Reicha-freu-
dystę, krytykującego swoich lewicowych antenatów , a z drugiej strony działacza
politycznego krytykującego Freuda. O bjaśniając w taki sposób stan rewolucji
seksualnej w Związku Radzieckim w latach dw udziestych XX wieku, rozbudził
nadzieje lewicowych rew olucjonistów z lat sześćdziesiątych, kiedy to jego idee
znow u zaczęły zyskiwać popularność. Uznali oni wówczas, że tam , gdzie ich d u ­
chowi ojcowie ponieśli klęskę, oni m ogą osiągnąć zwycięstwo, a kluczem do tego
jest po prostu jeszcze większa sw oboda seksualna.
W tym sam ym czasie Reich przedstaw ił kolejną, jeszcze niebezpieczniejszą
koncepcję w ykorzystyw ania seksualnych nam iętności jako narzędzia m obilizacji
m as oraz uzyskania nad nim i kontroli. Podłożem nowej rewolucji nie będzie
M O SK W A , 1930 325

niezadow olenie o charakterze ekonom icznym , lecz seksualnym . Reich był w y­

starczająco bystry, aby dostrzec, że podsycanie seksualnych nam iętności mas,
toruje m u drogę do stw orzenia ruchu politycznego, którym on, jako wyraziciel
i gw arant stłum ionych ludzkich pożądań i pragnień, będzie m ógł zawiadywać.
Innym i słowy, czas przestać m ęczyć m łodych kom unistów pytaniam i w rodzaju:
„O czym m ówi enta teza Szóstego Światowego K ongresu?”. Najlepszym sposobem
politycznego m obilizow ania dzieci jest spraw ienie, aby stały się aktyw ne seksu­
alnie. Czyny przem aw iają dobitniej niż słowa, a najdobitniej te o charakterze
seksualnym . Dzieci aktyw ne seksualnie są naturalnym i rew olucjonistam i i, żeby
doprow adzić do rzeczywistej i prawdziwej rewolucji, ludzie pokroju Reicha oraz
ich zw olennicy m uszą jedynie doprow adzić do tego, żeby dzieci po prostu zaczęły
czynnie upraw iać seks:

I odw rotnie: dziecko, którego aktyw ność fizyczna jest całkow icie n ie sk ręp o ­
w ana, a n atu raln a seksualność uw alnia się w seksualnych zabaw ach, będzie zd e­
cydow anie o d p o rn e na au to ry tarn e, ascetyczne wpływy. Polityczna reakcja m oże
oczyw iście ryw alizow ać z rew olucyjną edukacją, o ddziałując n a dzieci au to ry ta r­
nie i pow ierzchow nie. N igdy je d n a k nie będzie tego w stanie uczynić w dziedzi­
nie edukacji seksualnej. W dziedzinie życia seksualnego, tego, co m oże uzyskać
dla dzieci rew olucja społeczna, nie da im żadna reakcyjna ideologia ani o rientacja
polityczna. Procesje, m arsze, pieśni, sztan d ary i u n ifo rm y - p o d tym w zględem
jed n ak reakcja bez w ątpienia m a im do zaoferow ania więcej. I dlatego w łaśnie re ­
w olucyjne kształtow anie dziecka w ym aga u w olnienia jego biologicznej, seksualnej
aktyw ności. To jest bezdyskusyjne1’.

Uważne przeczytanie powyższego fragm entu wyjaśnia nam pew ne rzeczy.

Po pierw sze, nie sposób na jego podstaw ie pow iedzieć, czy Reichowi chodzi
0 wyzwolenie seksualne m łodych, czy o polityczną w ładzę nad nim i, poniew aż
postulując zezwolenie im na zaspokajanie seksualnych popędów , jednocześnie
czyni z nich żołnierzy własnej rewolucji. Chce mobilizować masy, odwołując się do
ludzkich nam iętności seksualnych. To właśnie dążenie do wyzwolenia seksualnego
m otyw uje je politycznie. Tak więc Reich m oże je „wyzwolić” tylko poprzez uzy­
skanie nad nim i kontroli. Żeby stały się wolne, m usi zmobilizować je politycznie,
to zaś m oże uzyskać jedynie za spraw ą w yzw olenia ich nam iętności. Nie sposób
uniknąć tego paradoksu, gdyż kiedy nam iętności seksualne uw alnia się spod n a d ­
zoru rozum u, wyzwolenie i kontrolow anie stają się jednym i tym samym. Ludzkie
nam iętności m ożna wykorzystać do obalenia władzy, tak jak to było w przypad­
ku rew olucji francuskiej, ale z chwilą o d rzucenia p orządku m oralnego, zgodnie
z tym , co przewidywał Platon, następuje destrukcja i rozpad ładu społecznego. I tak,
dziesięć lat po w ybuchu rewolucji październikow ej przyw ódcy sowieccy stanęli
przed w yborem : albo nadal sprzyjać rew olucji seksualnej i biernie przyglądać się
dezintegracji społeczeństw a ze w szystkim i tego niebezpieczeństw am i w obliczu
zbliżającego się konfliktu z N iem cam i, albo odrzucić swoje „rewolucyjne” zasady
1 opow iedzieć się w tej dziedzinie za tradycyjnym i w artościam i, które przyw rócą
326 R O ZD ZIA Ł 22.

społeczny porządek. K om uniści w ybrali drugie z tych rozwiązań. Reich wybrał

pierw sze i w rezultacie ich drogi m usiały się rozejść.
W roku 1930 Reich przeprow adził się do Berlina, po części z pow odu roz­
czarow ania Freudem i środow iskiem psychiatrów, ale także dlatego, że poprzez
działalność sex-polu chciał bardziej zaangażow ać się w działalność prow adzoną
pośród klasy robotniczej tego coraz bardziej dekadenckiego wówczas miasta. Przy­
jechał do Berlina w okresie, kiedy własnym i oczam i m ógł obserwować postępujący
upadek Republiki W eimarskiej i jednoczesne przejm ow anie w niej wpływów przez
nazistów, którzy doszli do władzy, wm aw iając przeciętnem u Niemcowi, że raz na
zawsze rozpraw ią się z tym, co nazywano Kulturbolschewismus, czyli ruchem i kon­
cepcjam i, które po części głosił także Reich. Innym i słowy, Reich i jem u podobni
sami spowodowali to, czem u chcieli zapobiec, prom ując idee sex-polu. Paradoksal­
nie, to właśnie Kulturbolschewismus w yniósł H itlera do władzy. To fakt, którego ani
Reich, ani nikt z jego lewicowych epigonów uznać nie chciał i nigdy się do tego nie
przyznał. Być m oże właśnie dlatego Reich tak bardzo chciał znaleźć jakiegoś kozła
ofiarnego, którego m ógłby obciążyć odpow iedzialnością za to, do czego sam d o ­
prowadził. W Die sexuelle Revolution starał się udow odnić, że rewolucja seksualna
została zdradzona przez Sowietów, w Massenpsychologie des Faschismus próbow ał
zaś wyjaśnić, dlaczego niem iecka klasa robotnicza zam iast seksualnego „postępu”,
tak jak go rozum iał Reich, wybrała postaw y tradycyjne. Zam iast widzieć w Hitlerze
niem iecką wersję Stalina i spełnienie przepow iedni Platona, że dem okracja zawsze
prow adzi do tyranii, Reich w olał obarczać H itlera w iną za „mistycyzm” - czytaj:
chrześcijaństw o - który, opow iadając się za seksualną m oralnością, uniem ożliw ia
ludziom osiąganie orgazm u bez zaham ow ań oraz poczucia winy. To z kolei - w e­
dług owej w istocie rzeczy „genitalnej” psychologii - stwarza ogrom ny rezerw uar
negatyw nych uczuć, które znajdow ały ujście w sadystycznych ekscesach, jakich
dopuszczali się naziści. W edle teorii głoszonych przez Reicha, stłum ienie seksu­
alności prow adzi do totalitaryzm u, podczas gdy w rzeczywistości jest dokładnie
odw rotnie. W szak to nie seksualna m oralność, ale Republika W eim arska z jej
Kulturbolschewismus i seksualną dekadencją w yniosły H itlera do władzy. Późniejsi
lewicowi apologeci Reicha popełniają ten sam b łąd w m yśleniu i wydaje się, że
czynią to świadom ie. Pod koniec lat czterdziestych, kiedy do tego chóru dołączyli
Erich From m , T heodor A dorno i Richard H ofstadter, na lewicy pow stał w tej
sprawie konsensus. A dorno w książce Osobowość autorytarna sform ułow ał obo­
wiązujące dla pow ojennej lewicy w ytłum aczenie zjawiska faszyzmu, twierdząc,
że był on skutkiem działania obyczajowego „ucisku”, czyli sił konserwatywnych,
identyfikow anych z K ościołem katolickim . Platon mylił się zatem, twierdząc, że
seksualne w yuzdanie prow adzi do ustanow ienia tyranii. W edług Reicha, A dorna
i From m a w inny był ucisk i ta opinia stała się obow iązująca podczas rewolucji
seksualnej, która w ybuchła dw adzieścia lat później, kiedy to lewica kolejny raz
podjęła próbę zlikwidowania owego ucisku za pom ocą seksualnego permisywizmu.
W koncepcji Reicha, czarnym charakterem był ojciec. O d Freuda zapożyczył
przekonanie, iż Bóg jest projekcją obrazu ojca, wszelki atak n a ojca był zatem ata­
M O SK W A , 1930 327

kiem na Boga i odw rotnie. „Surowy ojciec, który odm aw ia dziecku spełnienia jego
pragnień, jest przedstaw icielem Boga na ziemi, a w w yobraźni dziecka, w ykonaw ­
cą woli Boga”13. Działając w sex-polu, zwłaszcza w Berlinie, Reich zrozum iał, źe
najlepszym sposobem zaatakow ania system u społecznego, którego fundam entem
jest autorytet ojca uosabiającego w ładzę Boga na ziemi, będzie przekonać m łodych
ludzi, żeby zaczęli być seksualnie aktyw ni jeszcze przed zawarciem m ałżeństwa.
Najlepiej, gdyby nawiązali stosunki seksualne, ale m asturbację rów nież należy
popierać i po d w ielom a w zględam i jest ona naw et lepsza, gdyż łatwiej dla każdego
dostępna. Dziecko, które raz o d d a się zakazanym czynnościom seksualnym , n a ­
bywa „odporności” na uroki „reakcji” - tym słowem Reich był uprzejm y określać
m oralność. Jego zdaniem : „Dzieci nie w ierzą w Boga. Zwykle w iara ta ugruntow uje
się w nich dopiero wówczas, kiedy m uszą nauczyć się tłum ić pobudzenie seksualne,
którem u towarzyszy m asturbacja”14. Rzecz jasna, Reich wyciąga z tego tw ierdzenia
im plikacje n atu ry politycznej. Zachęcanie dzieci do m asturbow ania się było po
prostu jeszcze jednym sposobem blokow ania ich otw arcia na wiarę w Boga. Po
usunięciu z ich św iadom ości Boga znikał też autorytet ojca, a razem z nim cały
porządek społeczny opierający się na ładzie m oralnym , czyli jedyny rzeczywisty,
jaki istnieje. Innym i słowy zatem, m asturbacja była sposobem prow adzącym do
obalenia państw a. Stanowiła narzędzie rewolucji, choćby kom uniści gorąco tem u
zaprzeczali. K om uniści zdradzili rewolucję, kiedy odrzucili seksualne wyzwolenie,
co Związek Radziecki uczynić m usiał, jeżeli nie m iał się pogrążyć w anarchii. P o­
w szechne odrzucenie m oralności seksualnej spow odow ało, że kraj znalazł się na
kraw ędzi anarchii i społecznego rozpadu, czem u dziwić się nie należy, gdyż, jak
podkreślał to od zawsze Kościół katolicki, m oralność seksualna jest fundam entem
społecznego porządku. Fakt, że kom isarze m ówili teraz dokładnie to samo, jeszcze
bardziej tylko rozsierdziło Reicha i u m ocniło jego chęć działania na rzecz rzeczy­
wistej rewolucji, która m iała m ieć charakter do głębi seksualny:

W raz z w yelim inow aniem stan u spastyczności m ięśni genitalnych, idea Boga
i lęk p rzed ojcem n a zawsze tra cą swoją podstaw ę. W organizm ie człow ieka skurcz
m ięśni genitalnych stanow i nie tylko fizjologiczne um iejscow ienie religijnego
lęku, ale jest także źródłem p rzyjem nego niepokoju, k tó ry staje się rdzen iem k aż­
dej religijnej m o raln o śc i... G en italn a nieśm iałość i przyjem ny niepokój są żyw ot­
nym rdzeniem w szelkich antyseksualnych religii p atriarch aln y ch15.

Z daniem Reicha, seks był najlepszym narzędziem rewolucji. N iedozw o­

lo n a aktyw ność seksualna stan o w iła rów nież najskuteczniejszą profilaktykę
zapobiegającą przyjęciu w iary w Boga, a kiedy Bóg i rodzina znikają z ludzkiego
horyzontu, dla rew olucjonistów p okroju Reicha jest to gw arancją sukcesu. W y­
korzystując nam iętności związane z seksualnością, Reich był w stanie m obilizo­
wać m asy na skalę dotąd niespotykaną. Sowieci przekonali się, że trzeba za to
zapłacić wysoką cenę społecznego chaosu, Reich jed n ak po prostu zignorow ał
ich dośw iadczenia i tak sam o postąpiło pokolenie, które w latach sześćdziesią­
tych starało się jego teorie urzeczyw istniać w praktyce. Dlatego m ożna przyjąć,
328 RO Z D Z IA Ł 22.

że w istocie była to rewolucja w duchu Reicha. To ona oddała ster władzy w ręce
obecnie rządzących. To dlatego w ładze prom ują taki właśnie rodzaj zachowań,
czyniąc to poprzez rozpow szechnianie pornografii, zaś biuro Naczelnego Lekarza
Stanów Zjednoczonych jest nierozerw alnie związane z akcją prom ow ania aborcji
oraz antykoncepcji - a za rządów adm inistracji Clintona, także m asturbacji. Pod
koniec swojej kadencji Joycelyn Elders, pełniąca urząd Naczelnego Lekarza USA,
jasno stwierdziła, że edukacja seksualna i m asturbacja to jedno i to samo. Służą
one tem u sam em u celowi, czyli odejściu od m odlitw y oraz porządku społecznego
opartego na m oralności i autorytecie ojca. M asturbacja stanow i po prostu część
edukacji seksualnej i dlatego jednocześnie jest w cielaniem w życie rewolucji
społecznej. Ten pogląd pani Elders być m oże zaczerpnęła od Reicha, który w Die
sexuelle Revolution napisał:

Nie m ożem y edukow ać dzieci i m łodzież, a jednocześnie zakazywać zabaw

seksualnych i m asturbacji. Nie m ożem y trzym ać w tajem nicy praw dy o znaczeniu
seksualnego zaspokojenia. M ożem y tylko m ów ić praw dę i pozw olić życiu biec w ła­
snym torem , całkowicie w olnym o d ingerencji. Potencja seksualna, fizyczny wigor
i piękno m uszą stać się trw ałym i ideałam i rew olucyjnego ru ch u na rzecz w olności16.
 ROZDZIAŁ 23

WASZYNGTON, 1930

ro k u 1930 Sąd N ajw yższy S tan ó w Z je d n o c zo n y ch , o rz e k a ­

W jąc w sprawie znanej jako Young s Rubber C orporation vs. C. I. Lee

& Co., Inc. i uznając legalność międzystanowego handlu środkam i
antykoncepcyjnym i, zdaw ało się, że rozstrzygnął spór w kwestii
znaku handlow ego, k tó ry zaistniał m iędzy dw om a p roducentam i
O kreślenie „zdawało się” w ydaje się tu jak najbardziej na miejscu, gdyż zaledwie
kilka m iesięcy później ten sam sąd, w spraw ie o rozpow szechnianie przez M ary
W are D ennett pam fletu przeciw ko w ychow aniu seksualnem u, uznał definicję ob-
sceniczności sform ułow aną w Ustawie Cam stocka. N iejednoznaczność wynikająca
z obu tych w erdyktów została dostrzeżona przez zw olenników kontroli urodzeń,
którzy nie tracili czasu, aby ją wykorzystać.
5 listopada 1930 roku Eleanor D w ight Jones, szefowa A m erykańskiej Ligi
K ontroli U rodzeń, napisała do L aw rencea B. D unham a, ówczesnego dyrektora
Biura H igieny Społecznej, zaw iadam iając go, że

nadszedł czas, abyśm y w całym kraju zorganizow ali system atyczną kam p an ię p rz e ­
ciw ko obecnem u dysgenicznem u m n o żen iu się ludzi niepełnow artościow ych. S po­
łeczeństw o zaczyna rozum ieć, że naukow a, k o n stru k ty w n a filantropia polega nie
tylko na otoczeniu opieką chorych, b iednych i zdegenerow anych, ale p odejm uje
też kroki w celu zapobieżenia n aro d zin o m dzieci skazanych na bycie nędzarzam i,
inw alidam i, degeneratam i bądź w szystkim i je d n o cześn ie1.

Pani Jones nigdy nie pokw apiła się wytłum aczyć, skąd wie, że niektóre dzieci
są z góry skazane „na bycie nędzarzam i, inw alidam i, degeneratam i, bądź jednym ,
d rugim i trzecim jednocześnie”, ale też w pew nym sensie bynajm niej nie m usiała
tego czynić. Narzędziem , dzięki którem u mogła, niczym zaglądając do kryształowej
330 RO Z D Z IA Ł 23.

kuli, przepow iadać przyszłość i rozpoznaw ać kwalifikacje m oralne jeszcze nie­

narodzonych dzieci, była eugenika. Tezy tej pseudonauki akceptow ała również
fundacja R ockefellera, o d której o rganizacja p an i Jones otrzym yw ała hojne
dotacje. Późniejsze fem inistki, o d biografek M argaret Sanger po autorki filmów -
które w upiększonej form ie przedstaw iały dzieje jej życia delegatom na rozm aite
konferencje pośw ięcone dem ografii, a organizow ane p o d auspicjam i Organizacji
N arodów Zjednoczonych - zwykły przedstaw iać ruch na rzecz kontroli urodzeń
jako coś całkowicie odm iennego od ruch u eugenicznego. W szelako oczywiste jest,
że było to jed n o i to samo. A ntykoncepcja od sam ego początku była czymś w ro ­
dzaju broni w ym ierzonej przeciw ko pew nym w spólnotom etnicznym , a jej zw o­
lennicy byli tego doskonale św iadom i i z rozm ysłem fundowali ją na takich właśnie
podstaw ach, czem u z wielką otw artością dała w yraz pani Jones w swoim liście.
A poniew aż fundacja Rockefellera w czasach wielkiego kryzysu wydawała na ten
cel dziesięć tysięcy dolarów rocznie, m usiała się z tym i koncepcjam i zgadzać.
Nawiązując do eugeniki, pani Jones pisze:

D rugą częścią naszego p ro g ram u jest naw iązanie w spółpracy z o środkam i

p om ocy społecznej w tych m iastach, aby kobiety z niższych w arstw społecznych
i ekonom icznych m ogły skorzystać z p o rad n ictw a zw iązanego z antyk o n cep cją...
K oncentrujem y się na praktycznych przedsięw zięciach, m ających na celu urzeczy­
w istnienie kontroli u ro d zeń w śród przedstaw icieli klas niższych. Dla d o b ra rasy,
ludzie niepełnow artościow i - niew ydarzeni i chorzy - po w inni m ieć m ało dzieci
albo w ręcz w ogóle ich nie m ieć - i na szczęście sam i tego chcą. Pod tym w zglę­
dem interes osobisty zgodny jest z interesem społecznym . Na tym polega siła ruchu
na rzecz kontroli u ro d z e ń 2.
N ie planujem y żadnych działań ustaw odaw czych, poniew aż nie uw ażam y tego
za spraw ę pilną. Praw o federalne nie zakazuje lekarzom ustnego zalecania an ty ­
koncepcji, nie pozw ala tylko na rozsyłanie w tej spraw ie listów oraz inform ow anie
o niej i środkach, które jej służą, ale i to nie jest egzekw ow ane... tylko dw a stany,
Pensylw ania i M ississippi zakazują lekarzom udzielania inform acji o kontroli u ro ­
dzeń. W Pensylwanii przepis ten jest m artw y, gdyż oficjalnie i bez żadnych p rz e ­
szkód, naw et ze strony w ładz rzym skokatolickich, funkcjonują tam aż trzy kliniki
kontroli u ro d zeń 3.

Lekceważąca w zm ianka pani Jones o „działaniach ustawodawczych” była

zakam uflow anym przytykiem wobec M argaret Sanger, rywalizującej z nią o dostęp
do dotacyjnego żłobu fundacji Rockefellera. Sanger w roku 1928, po dwuletniej
nieobecności w kraju i pobycie w Europie, została usunięta ze stanowiska szefowej
Ligi K ontroli U rodzeń. Teraz prow adziła klinikę i przew odniczyła organizacji
o nazwie N arodow y Kom itet na rzecz U chw alenia Prawa Federalnego o Kontroli
U rodzeń, której celem było doprow adzenie do zniesienia federalnego zakazu
im p o rtu i/lub rozpow szechniania środków antykoncepcyjnych, a także in fo r­
m acji na ich tem at, zapisanego w uchwalonej w roku 1873 Ustawie Com stocka.
W 1930 roku NCFLBC (N ational C om m ittee on Federal Legislation for Birth
W ASZYN G TO N , 1930 331

C ontrol) doprow adziła do w prow adzenia stosow nych projektów ustaw do obu izb
Kongresu; ostateczna rozgryw ka w tej spraw ie była już zatem bliska.
R uch eu g en iczn y o p ierał się n a o b serw acji p rostego życiow ego faktu:
klasy wyższe przyzwyczaiły się do stosow ania antykoncepcji, ale jednocześnie
były całkowicie św iadom e tego, że inne grupy społeczne nie stosują jej wcale.
D ługofalow ym skutkiem posiadania niew ielu dzieci albo wręcz nieposiadania
ich, podczas gdy w innych grupach etnicznych rodziło się ich dużo (zjawisko
to określali term in em „zróżnicow ana płod n o ść”), skutkować będzie stopniow ą
utratą ich przew agi politycznej i ekonom icznej, co nie um knęło także uwadze
katolików - jednej z najbardziej aktyw nych politycznie grup uznaw anych przez
ówczesne elity za niew ygodne.
W ielebny John A. Ryan, profesor teologii m oralnej na Uniwersytecie Ka­
tolickim i przew odniczący Krajowej Katolickiej Akcji D obroczynnej (N ational
C atholic Welfare Conference), zwykł był kończyć swe przem ów ienia potępieniem
antykoncepcji, czyniąc to w te oto słowa:

P onad siedem naście stuleci tem u w ielki chrześcijański pisarz T ertulian w sło­
w ach pełnych triu m fu zw rócił się do ów czesnych klas wyższych, w ładców rzy m ­
skiego im perium : „Jesteśm y tu o d niedaw na, a je d n ak zapełniam y w asze m ia ­
sta, wyspy, forty, m iasteczka, obozy, pokolenia, dzielnice, pałac, senat, rynek;
zostaw iliśm y w am tylko wasze św iątynie”. Parafrazując go, ci, którzy odrzucają
kontrolę u ro dzeń, m ogliby pow iedzieć dzisiejszym klasom wyższym: „My ta k ­
że jesteśm y tu od niedaw na, ale ju tro będziem y większością. Z ajm iem y i o p a n u ­
jem y każdą sferę działalności: farmy, kantory, szkoły, w olne zawody, prasę, legi-
slaturę. Z dom inujem y je, gdyż p o naszej stronie będzie liczebność i inteligencja,
a nade w szystko m o raln a siła, aby walczyć, przetrw ać i trw ać. W am zostaw im y
bogów i boginie stw orzone przez was n a obraz i podobieństw o wasze, bóstw a b ez­
troski, przyjem ności i m ierności. Pozostaw im y w am uciechy dekadencji oraz w y­
rok skazujący was na w yginięcie”4.

John A. Ryan urodził się 25 m aja 1869 roku w Vermillon, dwadzieścia mil
na p o łudnie o d St. Paul, w stanie M innesota; był dziesięć lat starszy od M argaret
Sanger, ale p odobnie jak ona, w yw odził się z w ieloosobowej rodziny irlandzkich
im igrantów . W yrastał na farm ie w społeczności złożonej z im igrantów , dla k tó ­
rej reklam a jako narzędzie budow ania tożsam ości narodowej była czymś nie do
pom yślenia. W swojej autobiografii napisał:

R olnicza społeczność, w której się u ro d ziłem i w ychow ałem , składała się w y­

łącznie z irlandzkich im igrantów , którzy wszyscy byli katolikam i. W szkole rejo ­
now ej, do której uczęszczałem , nie było w tam ty m czasie ani jednego ucznia in ­
nego w yznania niż katolickie. Sąsiednią społeczność, n a p o łu d n ie o d nas, tw orzyli
sam i N iem cy, wszyscy, p o d o b n ie ja k my, byli katolikam i. Ludzie o d nas utrzy m y ­
w ali z n im i bardzo dobre stosunki. N ie było m iędzy n am i kłótni, w rogości ani żad ­
nych tarć, m im o że my, Irlandczycy, uw ażaliśm y naszych niem ieckich sąsiadów
332 RO Z D Z IA Ł 23.

za w jakiś sposób od siebie gorszych. W rzeczyw istości, p o d pew nym i w zględam i,

to oni n ad nam i górowali. W tedy jed n ak przym ykaliśm y na to oczy i zw racaliśm y
uw agę tylko na te cechy, które naszym zd an iem w yróżniały nas jako rasę w yższą5.

Rozbieżność m iędzy poczuciem przynależności do „wyższej rasy” a pozycją

Irlandczyków w dziewiętnastowiecznej Ameryce, gdzie traktow ano ich pogardliwie
jako woły robocze, spowodowała, że Ryan stał się szczególnie wyczulony na kwestie
sprawiedliwości społecznej. Swój pierw szy głos w w yborach na stanowisko guber­
natora stanu M innesota oddał na kandydata Partii Ludowej i jeszcze pod koniec ży­
cia bronił tego w yboru w autobiografii. Kiedy jednak Partia D em okratyczna zaczęła
um ieszczać w swoim program ie bardzo populistyczne punkty, zm ienił orientację
polityczną i stał się tak zagorzałym zw olennikiem Franklina Delano Roosevelta,
że u jednego z biografów zyskało m u to przydom ek „Right Reverend New D ealer”.
Za potw ierdzenie i poparcie swoich poglądów uznał przełom ow ą encyklikę papie­
ża Leona XIII Rerum Novarum , która została ogłoszona w roku 1892. Zgadzając
się z zaw artym w niej przesłaniem , a także z ogłoszoną czterdzieści lat później
encykliką Quadragesimo A nno Piusa XI, Ryan potępiał kom unizm i socjalizm
głoszone przez lewicę, ale też myśl ekonom iczną Szkoły M anchesterskiej. Głosił,
że w robotniku należy widzieć osobę ludzką ze wszystkim i praw am i duchowym i,
które się z tym wiążą, a nie tylko, jak głosiła część m aterialistycznej antropologii,
środek produkcji, służący korzyściom właścicieli fabryk - czy to kapitalistów,
czy kom unistycznych komisarzy. Pierw sza książka Ryana nosiła tytuł The Living
Wage; atakow ał w niej m altuzjańskie dążenie do obniżenia przyrostu naturalnego
i w ypłacania robotnikom niskiego uposażenia. Pod wieloma względami M argaret
Sanger stanow iła w zorcowy przykład tego, czem u się przeciwstawiał. G dy tylko
zaczęła prom ow ać kontrolę u rodzin, przestała m ów ić o wysokości zarobków.
Rozw iązaniem wszelkich przejaw ów ekonom icznej niespraw iedliw ości m iało być
zredukow anie przyrostu naturalnego.
Dla Ryana były ważne dwa aspekty tej sprawy: kontrolę urodzin uważał za zło
sam o w sobie i nigdy nie przeoczył okazji, aby to podkreślać. 8 kwietnia 1924 roku,
dziesięć lat przed konfliktem z M argaret Sanger, Ryan oświadczył przed Kongresem,
że zdaniem Kościoła katolickiego antykoncepcja jest „niem oralna - w iecznotrw a­
łe, zasadniczo i fundam entalnie n iem o raln a... bardziej naw et niż cudzołóstwo,
gdyż, cudzołożąc, nie popełnia się gw ałtu na naturze ani nie wypacza jej funkcji”6.
O prócz tego m iał też poczucie, że kontrola uro d zin jest sprzeczna z interesam i
klasy pracującej, poniew aż, jeżeli zyska legitymizację, zostanie w ykorzystana - jak
to już było wcześniej, i co M argaret Sanger uczyniła w latach trzydziestych - jako
pretekst do tłum ienia żądań o podw yższenie zarobków.
W roku 1906, w spółtw orząc Encyklopedię Katolicką, John A. Ryan wyjaśnił,
dlaczego teorie M althusa stanowią odzwierciedlenie pesym izm u jego epoki. W ska­
zał również, że kontrola urodzeń idzie ręka w rękę z ekonom icznym uciskiem .
W roku 1798 rewolucja francuska m iała się ku końcowi. Euforia W ordsw ortha
i C oleridgea towarzysząca ich pieszej wyprawie po Francji ustąpiła m iejsca reakcji
W A SZ Y N G TO N , 1930 333

i rządom te rro ru Robespierrea. Z daniem Ryana, „rew olucja francuska spow odo­
wała rozpad daw nego system u społecznego, nie popraw iając w arunków bytowych
francuskiego ludu”7. O prócz tego kilka kolejnych złych zbiorów zubożyło rolnicze
obszary Anglii i to do tego stopnia, że żywność trzeba było sprowadzać zza granicy,
co spow odow ało zachwianie rów now agi handlow ej oraz w zrost zadłużenia. Co
najistotniejsze jednak, angielskie fabryki w łókiennicze zaczęły się m echanizować,
to zaś zwiększyło w ydajność produkcji i tw orzyło nie tylko nowe m iejsca pracy,
ale pow odow ało także w yrastanie zupełnie now ych m iast, zamieszkiwanych przez
ludzi pracujących w now o w ybudow anych fabrykach. N ow a technologia spow o­
dow ała w zrost przyrostu naturalnego, ale zyski i korzyści w ynikające z m echani­
zacji przem ysłu były w yłącznym udziałem właścicieli zakładów. Ruch luddystów
był w łaśnie jed n ą z form sprzeciw u przeciw ko now em u stanow i rzeczy. Zam iast
je d n ak protestow ać przeciw ko niespraw iedliw em u podziałow i dóbr, luddyści
niszczyli m echaniczne krosna, które pozbaw iały ich pracy.
Pierwsza część eseju poświęconego M althusow i napisana została w odpow ie­
dzi n a utopijny trak tat W illiam a G odw ina, pośw ięcony sprawiedliwości społecz­
nej, w który m auto r tw ierdził, że źródłem nędzy są wadliwe instytucje społeczne.
W edług G odw ina, rozw iązaniem problem u nędzy byłaby rów na i sprawiedliwa
dystrybucja dóbr, a proces ten m oże zapoczątkow ać rewolucja polityczna. W k o n ­
cepcjach M althusa i G odw ina m gliście pojaw ia się już zarys obecności sił, które
doprow adzą później do w ybuchu rew olucji w Rosji i ukształtow ania się dw ubie­
gunow ego politycznego krajobrazu XX wieku: z jednej strony m am y socjalizm
nawołujący do rewolucyjnych zm ian społecznego porządku, z drugiej zaś ideologię
m altuzjańską, która w Anglii i USA zyska pozycję dom inującą, głosząc, że owe
przem iany społeczne niczego nie dadzą, gdyż w zrost liczby ludności zawsze prze­
wyższy m ożliw ości w yprodukow ania odpow iedniej ilości żywności - dokładnie
tak, jak to już było w Anglii. W edle pierw szego z tych systemów, n atu ra ludzka
była całkowicie plastyczna, d rugi z nich proponow ał porządek społeczny będący
trw ałym następstw em stosow ania „żelaznych praw ”, niezm iennie korzystny dla
zam ożnych w arstw posiadających.
M althus d okonał ogólnej analizy współczesnej m u sytuacji ekonom icznej
A nglii i w dru g im w ydaniu swojej książki sform ułow ał sławne „prawo”, mówiące,
że przyrost naturalny zwiększa się w postępie geom etrycznym , a ilość żywności
przyrasta w postępie arytm etycznym . W yciągnął stąd wniosek, że żywności będzie
zawsze brakow ało, gdyż jej produkcja nie nadąży za rosnącym przyrostem liczby
ludności. W sytuacji, kiedy bogactw o kraju w zrasta, ale klasa pracująca w ogóle
nie partycypuje w w ynikających z tego korzyściach i nie staje się zamożniejsza,
zawsze oznacza to przyrost dem ograficzny i jednoczesne zm niejszenie zasobów,
z których m oże korzystać. Z daniem Ryana było to po prostu przekazanie w inny
sposób oczywistej treści, że w zrost produktyw ności nie przekłada się na rów ­
ny p o d z ia ł dóbr. W zro st zam ożności o znaczał rozwój przem ysłu, w którym
przyjm ow ano do pracy coraz to więcej ludzi, ale robotnicze płace pozostaw ały
na niezm iennie niskim poziom ie; populacja robotników zwiększała się, ale nie
334 RO Z D Z IA Ł 23.

towarzyszył tem u wzrost ich siły nabywczej. W rezultacie, ceny produktów rolnych
były nadal niskie, a produkcja rolnicza nie zwiększała się. Rychło doszło do tego,
że bogactw o zostało skoncentrow ane w rękach tak nielicznej grupy, iż w ym iana
ekonom iczna załam ała się, a zjawisko to okresow o pow tarzało się przez całe XIX
stulecie, a w iek XX rów nież nie był od niego wolny.
Z daniem Ryana, „prawo” M althusa było zwykłą ideologią przykrojoną na
potrzeby angielskiej klasy rządzącej, a także sam ospraw dzającą się przepowiednią.
Stało się uspraw iedliw ieniem ekonom icznej niespraw iedliwości, którym szerm o­
w ano zarów no w Anglii, jak i w Ameryce. N adano m u charakter prawa podobnego
do tych, form ułow anych przez zw olenników N ew tona i w ten sposób nierów na
dystrybucja dóbr, będąca przykładem społecznej niesprawiedliwości, zyskała status
potw ierdzonego naukow o faktu, a co za tym idzie, stała się także uzasadnieniem
dla podtrzym yw ania niedopuszczalnie niespraw iedliw ego status quo. Praw dopo­
dobnie nie było to intencją M althusa, ale jego idee szybko zaczęły żyć własnym
życiem i zam ożne w arstw y społeczeństw a angielskiego i am erykańskiego przyjęły
je jako racjonalną podstaw ę, tłum aczącą ich z g ru n tu niespraw iedliw ą praktykę
prow adzenia interesów. M althus ostatecznie wycofał się z własnych tw ierdzeń
głoszących, że ludzki przyrost dem ograficzny n ieuchronnie będzie podążał tra ­
jektorią pod o b n ą do w zrostu pogłow ia zwierząt, ale zanim do tego doszło, jego
koncepcje zostały zaanektow ane przez innych, głównie dlatego, że były korzystne
dla osób pragnących utrzym ać dotychczasow y stan rzeczy.
Ideologia m altuzjańska była zawsze wykorzystywana przez plutokratów, któ ­
rzy pracow nikom dom agającym się wyższych zarobków kazali raczej zastanawiać
się nad sposobam i „zm niejszenia nadw yżki dem ograficznej”, a przykładem tego
jest postać Scroogea z Opowieści wigilijnej Karola Dickensa. K ontrola urodzeń
była zawsze m ałtuzjańską odpow iedzią na robotnicze postulaty zwiększenia ich
płac, a w roku 1930 M argaret Sanger, dostrzegając po tem u odpow iednią okazję,
starała się wykorzystać W ielki Kryzys jako uzasadnienie dla jej wprowadzenia.
Rockefellerowie, będący wyrazicielam i konkretnych etnicznych interesów, zadbali
o sfinansow anie organizacji Sanger, któ ra m iała prom ow ać kontrolę urodzeń,
przedstaw iając ją jako sposób rozw iązania problem u nędzy, która pojawiła się
podczas Wielkiego Kryzysu; m iało to jednocześnie odwieść klasy pracujące od d o ­
m agania się wyższych zarobków. O to co Sanger pow iedziała o tym w Kongresie,
a zaczęła od cytow ania listu otrzym anego o d anonim ow ej kobiety, którą kryzys
ekonom iczny w pędził w biedę:

M ojego m ęża nie m a już p o n ad dw a tygodnie; poszedł szukać pracy i nie wiem,
gdzie teraz jest. C hodzę praw ie b oso i m am tylko dwie, b ardzo znoszone su k n ie ...
a m oja piętnastoletn ia córka jest o d stycznia w szpitalu. Dlatego, pani Sanger, jeżeli
m ój przygnębiający list, napisany w goryczy i n ied o statk u m oże p o m ó c w tym , żeby
inne żony i m atki m iały m niej dzieci, a więcej zdrow ego rozsądku i spokoju, na
litość boską, niechaj go p ani w ykorzysta8.
W A SZYN G TO N , 1930 335

List ten jest niewątpliwie poruszający, ale nie wynika z niego i nie jest oczy­
wistym, że pow odem zubożenia tej kobiety była liczba posiadanych dzieci, i nie jest
też wcale oczywiste, że w przypadku, gdyby M argaret Sanger udało się wprowadzić
kontrolę urodzeń, mąż, o którym wspomina, dostałby godziwie wynagradzaną pracę,
dzięki której byłby w stanie utrzymać rodzinę. Ideologia M althusa najczęściej służyła
za wymówkę usprawiedliwiającą niew ypłacanie robotnikom przyzwoitej pensji,
ponieważ wedle ideologii tej, popraw a sytuacji materialnej robotnika jedynie zachę­
cała go do płodzenia kolejnych dzieci, a co za tym idzie, powodowała tym większe
zubożenie. O d czasu sporu M althusa z G odw inem świat podzielił się na tych, którzy
uważali, że doszło do przeludnienia i liczebność populacji należy zmniejszać, oraz
tych, którzy twierdzili, że jest odwrotnie, a płace robotników trzeba podwyższać.
Na początku lat trzydziestych, po krachu na giełdzie, ponow nie rozgorzał
spór m iędzy M argaret Sanger, która była orędow niczką pierwszej z tych opcji,
a w ielebnym Johnem A. Ryanem, opow iadającym się za drugą z nich. W roku
1934 oboje w ystąpili przed K ongresem Stanów Zjednoczonych i wypowiedzieli
się w spraw ie projektu ustawy, która m iała zalegalizować środki antykoncepcyj­
ne. W latach trzydziestych Sanger stała się zagorzałą zw olenniczką idei i celów,
które przyśw iecały ruchow i eugenicznem u, po części dlatego, że finansowali ją
najwięksi plutokraci, którym zależało na utrzym aniu niskich płac robotniczych,
po części z tego pow odu, że jej donatorzy zaangażow ani byli w zakam uflowaną
K ulturkam p f przeciw ko Kościołowi katolickiem u, a po części także z racji k o n ­
sekwencji w ynikających z jej w łasnego życia seksualnego i potrzeby uw olnienia
się od poczucia w iny wywołanej śm iercią córki, na co sposobem było uczynienie
z kontroli urodzeń najważniejszej spraw y jej życia. „The Birth C ontrol Review”
przejął tezy, a nawet term inologię eugeniki i uczynił z niej podstawę dla głoszonego
przez pism o program u wprowadzenia kontroli urodzeń. Mówiła o „narodzie czystej
krw i” i postulow ała także, aby „większą liczbę dzieci płodzili pełnow artościow i,
m niejszą zaś niepełnow artościow i” ludzie, ci ostatni definiowani byli na podstawie
kryteriów rasowych. Zaliczała do nich „Żydów, Słowian”, katolików i czarnych.
Była także entuzjastyczną zw olenniczką eugenicznej polityki Hitlera; udostępniła
łam y „The Birth C ontrol Review” Ernstow i Rudinow i z hitlerowskiego Instytutu
A ntropologii, Dziedziczności Ludzkiej i Eugeniki im. cesarza W ilhelm a.
Nic dziwnego zatem, że, występując przed Kongresem, Sanger przedstawiała
kontrolę urod zin jako rozw iązanie ekonom icznych tru d ności i bolączek kraju:
„M asa ludzi dom aga się pom ocy społecznej, zasiłków, miejsc pracy, które zajmują
in n i... Co stanie się z m ilionam i dzieci, których rodzice obecnie są bezrobotni?”9.
O dpow iedź na to pytanie jest dzisiaj oczywista, tak sam o jak odpow iedzi
na radykalne pytania stawiane w latach sześćdziesiątych przez tych, którzy obawiali
się konsekw encji „eksplozji dem ograficznej”. O dpow iedziało na nie życie. Dzieci
bezrobotnych przestały niedojadać z chwilą kiedy ich ojcowie dostali przyzw o­
icie płatną pracę - i było to zjawisko niem al pow szechne, gdy po przystąpieniu
Stanów Zjednoczonych do II w ojny światowej, gospodarka am erykańska wyszła
z kryzysu i u m ocniła się.
336 R O Z D Z IA Ł 23.

Ryan ze swej strony argum entow ał, że przyczyną W ielkiego Kryzysu był
niski przyrost naturalny i niskie płace, czyli innym i słowy, nie eksplozja, ale im-
plozja dem ograficzna. Nie dość że liczebność populacji USA ulegała zmniejszeniu,
to równolegle kurczyła się też jej zdolność nabywcza, za co odpow iedzialne było
utrzym yw anie niskich płac, które zjawisko „podkonsum pcji” uczyniło problem em
błędnego koła, a ostatecznym tego rezultatem było kurczenie się gospodarki i to ­
warzyszące tem u stałe obniżanie się stopy życiowej społeczeństwa. W tej sytuacji,
kontrola u ro d zeń jedynie u m ocniłaby czynniki odpow iedzialne za pow stanie
zjawiska błędnego koła, które opisaliśmy powyżej. Nie rozwiązałaby ona problem u
nędzy, ale jeszcze ją pogłębiła. Nic więc dziwnego, że najostrzejsze słowa p o tę­
pienia Ryana w ym ierzone były w łaśnie w owe rzekom e panaceum , które jeszcze
bardziej pogorszyłoby zapaść ekonom iczną. W w ystąpieniu przed Kongresem,
Ryan w ypow iedział się jasno i dobitnie:

O pow iadanie się za antykoncepcją jak o m eto d ą p o praw ienia losu biednych
i bezrobotnych oznacza odw racanie uw agi w pływ ow ych w arstw społeczeństw a
o d dążenia do spraw iedliw ości społecznej i zw alnianie ich z wszelkiej o d pow ie­
dzialności za złą repartycję i in n e niepraw idłow ości społeczne. Nie m ożem y po
p ro stu - ci wszyscy, którzy m yślą jak ja - zgodzić się z tym , żeby biednych obcią­
żać odpow iedzialnością za ich ciężkie położenie, ani n a to, żeby zam iast spraw ie­
dliw ości ze strony w ładz i bardziej racjonalnego p o rząd k u społecznego, wym agać
od nich zm niejszenia swojej liczebności10.

Przez kolejne siedem dziesięcioleci kwestia dem ograficzna była po d n o szo ­

na w rozm aity sposób i w oparciu o zm ieniającą się podbudow ę ideologiczną, ale
niezm iennie przez tę sam ą grupę etniczną, dążącą do takich samych ja k wcze­
śniej celów politycznych. W latach sześćdziesiątych ludzie, tacy jak Paul Ehrlich,
Paddockow ie i G arret H ardin opisali, kiedy i jak świat zginie z głodu, a uczynili
to w tak specyficzny sposób, że zawstydziliby tym naw et m illenarystę. Paul E hr­
lich w roku 1968 uderzył w ton, k tó ry słowu „złowieszczy” nadał now y wymiar:
„Walka o wyżywienie całej ludzkości kończyła się. W latach siedem dziesiątych
na świat spadnie głód - setki m ilionów ludzi u m rą z głodu m im o intensyw nych
działań, które teraz podjęto”11. Podnoszenie kwestii antykoncepcji było zawsze
sposobem zdejm ow ania z bogatych odpow iedzialności za złą repartycję.
13 czerwca 1934 roku, ostatniego dnia posiedzenia Kongresu, w raz z innym i
dw ustu aktam i praw nym i po d d an o p o d głosow anie projekt ustaw y Sanger. Został
on jednak zakwestionowany przez Pata M cCarrana, senatora z Nevady, i odrzucony.
Sprawa zaangażowania rządu w sprawę antykoncepcji nie była podejm ow ana przez
kolejne trzydzieści lat, ale w iosną 1965 roku zm artw ychw stała niczym w am pir
z trum ny, tym razem na w niosek Sądu Najwyższego. Był to sygnał oficjalnego
zapoczątkow ania Trzeciej Rewolucji Seksualnej.
W ow ym czasie id ea an ty k o n cep cji ja k o rozw iązania ekonom icznych
bolączek W ielkiego K ryzysu była ju ż n ie a k tu a ln a , p lu to k rac i p o tra fili je d ­
W A SZYN G TO N , 1930 337

nak spow odow ać, że nadal żyła w łasnym , chociaż utajonym życiem. 1 m arca
1934 roku, w kulm inacyjnym okresie debaty m iędzy Ryanem i Sanger, John D.
Rockefeller III, potom ek rodu Rockefellerów, napisał do swego ojca, nakłaniając
go, aby m im o zam knięcia Biura H igieny Społecznej, nadal w spierał finansowo
zarów no A m erykańską Ligę na rzecz K ontroli U rodzeń, która m iała otrzym ać
dziesięć tysięcy dolarów, jak i N arodow y K om itet na rzecz U chwalenia Prawa Fe­
deralnego o K ontroli Urodzeń, którem u przew odniczyła Sanger, a który otrzym ać
m iał tysiąc dolarów dotacji. O znajm ił również: „poniew aż interesuję się kwestią
kontroli urodzeń, m am coś jeszcze do ośw iadczenia. D oszedłem jednoznacznie
do przekonania, że przynajm niej obecnie pośw ięcę się tej w łaśnie sprawie i będę
ją finansował, uw ażam bow iem , że jest to rzecz fu ndam entalna i podstaw ow a”12.
Klęska Sanger w starciu z Ryanem spow odow ała, że John D. Rockefeller
zaangażow ał się w pełni w eugeniczną krucjatę. Pojął on, jak potężną siłą stali
się katolicy, i zro zu m iał także, iż, aby ich pokonać, m usi dysponow ać jakąś
technologiczną przew agą, którą kupić m o żn a jedynie za ogrom ne pieniądze.
Biografowie rodziny Rockefellerów czynią zm ianę postaw y Rockeffellera bardziej
tajem niczą, niż w istocie była. Z daniem Johna Ensora H arra oraz Petera Johnsona:

John D. Rockefeller nigdy d o k ład n ie nie wyjaśnił, dlaczego tak b ard zo zain tere­
sow ał się kw estią dem ografii i to o wiele w cześniej, niż stała się m o d n a i pow szech­
nie uznaw ana za isto tn ą ... To decyzja Juniora o zam knięciu Biura spow odow ała,
że jego najstarszy syn głów nym obiektem sw oich zainteresow ań uczynił d em o g ra ­
fię i zaczął aktyw nie działać n a tym polu. W liście do ojca z 1934 ro k u w yraził
obawę, że żadna z organizacji Rockefellerów, w tym także fundacja, nie zajm uje
się w spieraniem bad ań i projektów dem ograficznych z pow odu „czynnika p ro p a ­
gandy i kontrow ersji, jakże często tow arzyszącego przedsięw zięciom zw iązanym
z ko n tro lą u rodzeń”.

Z aangażow anie się Johna D. Rockefellera III w eugeniczną krucjatę nie

oznaczało o d rzucenia tego, co zrobił jego ojciec, było za to doskonale spójne
z dążeniam i jem u podobnych, żeby utrzym ać się u w ładzy oraz z dręczącym i ich
obaw am i, że katolicy, dzięki w ysokiem u przyrostow i naturalnem u, władzy tej ich
pozbawią. Ponadto Rockeffeler doszedł do w niosku, iż kontrola urodzeń, w tym
sterylizacja, antykoncepcja i aborcja, stały się w arunkiem sine qua non rozwiązywa­
nia problem ów , takich jak głód w krajach Trzeciego Świata i rozwój tego regionu.
W końcu lat czterdziestych i na początku pięćdziesiątych John D. Rockefeller III
z inspiracji Johna Fostera Dullesa wiele podróżow ał po D alekim W schodzie, co na
łam ach „New Yorkera” zyskało m u przydom ek „Pan Azja”. W yprawy te um ocniły
go tylko w przekonaniach, do których doszedł około trzydziestki. Problem em
było zaludnienie.
W 1952 roku John D. Rockefeller III pow ołał do życia Radę ds. Z aludnienia
(Population C ouncil), która finansow ała b adania nad pigułką antykoncepcyjną
oraz w kładką dom aciczną. List do ojca świadczy jednak, że plany te zostały nakre­
ślone o wiele wcześniej. W połow ie lat trzydziestych Fundacja Rockefellera oraz
338 RO Z D Z IA Ł 23.

fundacje finansow ane przez innych plutokratów pracow ały nad przełam aniem
oporów lekarzy wobec antykoncepcji; zajm ow ał się tym m iędzy innym i Robert
Latou D ickinson, przew odniczący w ydziału położnictw a A m erykańskiego To­
warzystwa M edycznego.
9 czerwca 1937 roku A rth u r W. Packard, szef Davison Fund napisał do Johna
D. Rockefellera III, om awiając w n im dalekosiężne plany na przyszłość:

C o dalej? Teraz, kiedy tem at został p o d jęty przez profesjonalistów i zyskał

sankcję praw ną, upow szechnianie stan d ard ó w dotyczących m etod b ad ań zm ie­
rzających do odkrycia lepszych technik, obszarów, gdzie antykoncepcja m oże być
stosow ana, a gdzie nie p o w in n a być, oraz relacji z ośrod k am i publicznej służby
zdrow ia wydaje się kw estią n ajw ażniejszą... D o jesieni Fundacja Rockefellera,
C arnegie C o rpo ration, M acy F o undation, M ilbank Fund i p raw d o p o d o bn ie także
D avison F und uzgodnią form ułę finansow ania now ego pro g ram u przez Kom itet
i będzie to największa z zaplanow anych d o tąd dotacji w dziedzinie b adań nad n o ­
w ym i tech nikam i [antykoncepcji]13.

Plutokraci zrozum ieli, że największą przeszkodą na drodze do szerokiego

upow szechnienia antykoncepcji była niedoskonałość i prym ityw ność dostępnych
dotąd m etod jej stosowania. Szybko tem u jed n ak zaradzono, a to za sprawą anty­
koncepcyjnego odpow iednika Projektu M anhattan, finansowanego przez fundacje,
które czerpały środki od przedstaw icieli waspowskiego* establishm entu. Znając
źródła jego finansow ania, łatwo dom yślić się, że celem polityki kontroli urodzeń
była eugeniczna walka prow adzona w interesie tej właśnie warstwy społecznej. List
Packarda do Rockeffelera III nie pozostaw ia wątpliwości, że było to realizowanie
założeń eugeniki, choć słowo to kojarzono z H itlerem , z którym Stany Z jedno­
czone po d naciskiem anglofilskiego establishm entu już niedługo m iały zetrzeć
się w wojnie. Packard w liście do Rockefellera nie kryje swoich proeugenicznych
sympatii. Co więcej, ta warstwa społeczna do tego stopnia akceptowała m etody
eugeniki, że uczyniła z nich podstaw ę upraw ianej przez siebie filantropii. W tym
sam ym liście Packard napisał:

Skłaniam się ku przekonaniu, że konstru k ty w n y m ośrodkiem p ro p a g an d o ­

w ym , w ykazującym się ro ztro p n o ścią i in teligentną strategią, jest Towarzystwo
Eugeniczne; m am poczucie, że w ciągu następnych kilku lat organizacja ta w niesie
bardzo istotny w kład, w to, co określić m o żn a m ian em filozofii antykoncepcji jako
spraw y o narodow ym znaczeniu. Towarzystw o Eugeniczne, a przynajm niej ja tak
to widzę, jest jedynym o środkiem , który, oprócz p o ru szan ia innych, pozytyw nych
kwestii, m ów i w yraźnie, że w szystkie rodziny p o w inny m ieć dostęp do w iedzy
o antykoncepcji, ale nie wszystkie i nie zaw sze pow inny się do niej uciekać, choć
in n e z kolei pow inny korzystać z niej n ieustannie. O rganizacja ta stara się ostrożnie
badać g ru n t oraz w ypracow ać zasady, które m ogą zostać w ykorzystane przez p ra ­

* WASP (W hite Anglo-Saxon Protestant) - biali Anglosasi wyznania protestanckiego (przyp.

tłum.).
W A SZ Y N G TO N , 1930 339

cow ników publicznych ośrodków zdrow ia, o piekunów socjalnych, lekarzy i p raw ­
ników dla tw orzenia m ąd ry ch pod staw zalecania antykoncepcji i zaznajam iania
z nią licznych rzesz lu d z i14.

W yróżniony fragm ent tej wypow iedzi nie pozostaw ia wątpliwości, że wa-
spowski establishm ent podjął ryzyko prom ow ania antykoncepcji, a polegało ono
n a tym , że ci sam i ludzie, po których Packard i Rockefeller najm niej oczekiwali
ograniczania liczebności swych rodzin, najbardziej byli do tego skłonni. M im o
tego niebezpieczeństw a, Rockefellerowie nie ustaw ali w staraniach propagow ania
korzystania z antykoncepcji w śród przedstaw icieli klas niższych i czynili to na
coraz większą skalę.
Trzy m iesiące po napisaniu uwag skierow anych do Johna D. Rockefellera
III, Packard otrzym ał list od pani R ichm ond Page z Filadelfii, w którym zawia­
dam iała go, że antykoncepcja została właśnie zalegalizowana w am erykańskim
protektoracie P uerto Rico. List datow any był na 21 w rześnia 1937, a pani Page
napisała w nim również: „Co ciekawe, wszyscy członkow ie obu Izb są katolikam i,
a ustaw a została podpisana przez pełniącego obow iązki g ubernatora M enendeza
Ram osa, przy pełnej aprobacie gubern ato ra W inshipa. O statnio dow iedziałam
się, że celowo zaaranżow ano to w taki sposób, żeby pan Ramos podpisał ustawę
po d nieobecność gubernatora W inshipa, a to dlatego, iż w tej konkretnej sprawie
jego aprobata jako Portorykańczyka i katolika m iała większy ciężar gatunkow y”15.
Pani Page w spom niała rów nież, że p ortorykańscy plutokraci, czyli w łaści­
ciele kom panii cukrow ych, w pełni popierali kam panię na rzecz kontroli urodzeń:
„W sierpniu pan Roig, szef jednej z najbogatszych i najpotężniejszych kom panii
cukrow ych P uerto Rico, na należących do niej gruntach otworzył dwie kliniki
antykoncepcyjne”16.
Pow odem napisania tego listu były oczywiście pieniądze. Pani Page chciała
się dow iedzieć, czy Rockefellerowie skłonni są sfinansować pow stanie w Puerto
Rico większej liczby tego rodzaju klinik, które w niedalekiej przyszłości stano­
wiłyby rodzaj laboratoriów dla przedsięw zięć służących tem u sam em u celowi,
co w Stanach Zjednoczonych. Jeżeli Rockefellerowie zechcą wyasygnować na
to fundusze, p ani Page m a już grupę osób chętnych do pracy w owych klinikach,
a są n im i kw akrzy z Filadelfii, którzy ju ż w cześniej w ykazali się osiągnięcia­
m i w dziedzinie stosow ania eugeniki, zakładając kliniki kontroli urodzeń w Ap-
palachach. „W roku 1933, p o d kieru n k iem i nadzorem Friends H ealth Service,
klinika kontroli u ro d zeń rozpoczęła działalność w Logan, w Zachodniej W irginii,
jednym z największych i najbardziej zacofanych ośrodków zagłębia węglowego”17.
M ogło to zainteresować Rockefellerów, jako że na tym m ieli na tym obszarze kilka
kopalni i praw dopodobnie chcieli dla swoich pracow ników takich samych korzyści,
jakie M argaret Sanger obiecyw ała klasie pracującej w całym kraju - czyli zam iast
przyzwoitego w ynagrodzenia, zam ierzali dać im dostęp do antykoncepcji. Na
koniec pani Page zaproponow ała zorganizow anie spotkania Packarda z Clarencem
Gamble, dziedzicem fortuny Procter& G am ble, zagorzałym zwolennikiem kontroli
340 RO Z D Z IA Ł 23.

urodzeń, oraz z Clarencem Pickettem , szefem Friends Service C om m ittee, czło­

wiekiem, któ ry zorganizow ał kliniki kontroli urodzeń w zacofanych ośrodkach
górniczych Z achodniej W irginii.
W roku 1942, poniew aż eugenika zyskała sobie złą sławę, gdyż kojarzono ją
z niem ieckim narodow ym socjalizm em , Am erican Birth C ontrol League (A m ery­
kańska Liga na rzecz Kontroli U rodzeń) przekształciła się w organizację o nazwie
Planned P arenthood (Świadom e Rodzicielstwo). Z lektury wydawanej przez nią
publikacji jednoznacznie w ynika jednak, że była to tylko zm iana nazwy. Nadal
dążyła ona do realizacji celów w yznaczanych przez eugenikę i nadal finansowali ją
ludzie, którzy pragnęli tę ideologię urzeczyw istniać. W lutym 1943 roku Planned
Parenthood ogłosiło „Negro Program ” - „ogólnokrajowy program oświatowy”, któ­
rego celem było „krzew ienie w śród M urzynów większego zrozum ienia znaczenia
Świadomego Rodzicielstwa dla ich zdrow ia, dobra i bezpieczeństwa ekonom icz­
nego” i, oczywiście, zm niejszenie ich przyrostu naturalnego poprzez przekony­
wanie ich do stosow ania antykoncepcji. 2 listopada 1944 roku D. K enneth Rose,
dyrektor krajow y Planned Parenthood, napisał do A rth u ra W. Packarda, prosząc
o w yasygnow anie pieniędzy na „Negro C o m m u n ity O rganization Program ”, k tó ­
ry realizowano „w Nashville w Tennessee oraz rolniczych regionach Południowej
Karoliny”. N C O P „dow iódł, że rodziny m urzyńskie o najniższym stopniu wy­
kształcenia i najniższej pozycji ekonom icznej wykorzystają inform ację o kontroli
urodzeń, jeżeli będzie im ona udostępniana w ośrodkach opieki zdrow otnej”'".
26 g ru d n ia 1945 roku Packard napisał do M orrisa Hadleya z Planned Pa­
renthood, inform ując go, że John D. Rockefeller III wyasygnował dwa i pół ty­
siąca dolarów na prow adzony przez Planned P arenthood „H arlem Project”, który
„m iał być przykładem dla innych m urzyńskich społeczności”, jak, wykorzystując
antykoncepcję, ograniczać przyrost naturalny. Wcześniej tego samego roku Plan­
ned Parenthood, przew idując i wyprzedzając pow rót żołnierzy do ojczyzny po
zakończeniu wojny, wydało pam flet zatytułow any For the M an Who Comes Back
- and fo r all his generation („Dla tego, który w raca i dla całego jego pokolenia”).
M im o wojny, m im o fatalnej sławy, jakiej eugenice przysporzył H itler i m im o
zm iany nazw y organizacji, Planned P arenthood nadal głosiło idee eugeniki:
„Komisja Poborow a szacuje, że osiem spośród dw udziestu m ilionów m ło ­
dych mężczyzn w wieku poborow ym nie jest zdolna do walki w obronie ojczyzny”.
Zostali odrzuceni, poniew aż „są dziećm i rodziców nienadających się do posia­
dania potom stw a”. A p o d nagłów kiem „Praca z M urzynam i” dow iadujem y się,
że M urzyni dw ukrotnie częściej niż biali nie kwalifikują się do posiadania dzieci.
„M im o że stanow ią tylko nieco p o n ad dziesięć procent ludności, M urzyni to nie­
mal dwadzieścia procent ogółu osób nieprzyjętych do służby wojskowej”19. Aby
pom óc M urzynom popraw ić ów stan rzeczy, Planned P arenthood - oczywiście
za nam ow ą m urzyńskich przyw ódców - pow ołało do życia hojnie dotowany przez
Rockefellerów „H arlem M others’ H ealth C en ter”.
M im o wojennej zaw ieruchy i m im o zm iany nazw, fundacje Rockefellera
nadal w spierały idee eugeniki. W notatce z 29 czerwca 1943 roku Packard wy­
W A SZYN G TO N , 1930 341

m ienia cztery zadania, które wciąż trzeba zrealizować. O prócz celu nu m er jeden,
czyli „prom ow ania antykoncepcji”, i celu n u m er dwa, a więc „badań nad antykon­
cepcją”, w spom ina także o „prom ow aniu urodzeń”, czyli zw iększeniu przyrostu
naturalnego w określonych grupach. Packard nam aw ia do:

prom ow ania i nagłaśniania kw estii zw iększenia liczby uro d zeń w pew nych śro ­
dow iskach i grupach, gdzie w ażnym pro b lem em jest b ezpłodność, antykoncepcję
praktykuje się z katastrofalnym i skutkam i dla liczebności populacji lub stosow a­
n a jest ona dla osobistej wygody, nie zaś z p ow odu w skazań m edycznych, cze­
m u w średnim wieku, kiedy najbardziej p ragnie się m ieć dzieci, tow arzyszyć m oże
pojaw ienie się bezpłodn o ści2".

Paradoksem jest oczywiście to, że P lanned P arenthood prom ow ało anty­

koncepcję i przedstaw iało ją jako kwestię osobistej wygody tej w łaśnie warstwie
społecznej, w której, zdaniem Packarda, pow inno rodzić się więcej dzieci. M im o
to Packard nigdy nie w yparł się swoich eugenicznych idei - rów nież wtedy, kiedy
publiczne ich głoszenie stało się źle w idziane - Rockefellerowie zaś nigdy nie
przestali finansow o w spierać eugenicznych program ów . 13 m arca 1947 roku
Packard napisał do Juniora, kolejny raz tłum acząc m u, jakim i zasadam i kierow ał
się przy wydaw aniu jego pieniędzy:

W A m eryce m am y obecnie do czynienia ze zróżnicow aniem p rzyrostu n a tu ­

ralnego w różnych g rup ach społecznych i kulturow ych, co z p u n k tu w idzenia eu-
geniki spraw ia, że kontro la u ro d zeń staje się czynnikiem negatyw nym , gdyż tren d y
dem ograficzne w obrębie rozm aitych g ru p kulturow ych św iadczą o tym , że w czę­
ści z nich, gdzie praktykuje się kon tro lę u ro d zin , p oziom p łodności nie w ystarcza
do zastąpienie odchodzącej generacji now ą, podczas gdy w przy p ad k u innych grup
p oziom ten jest znacznie wyższy niż w ystarczający dla zachow ania ich liczebności.
W g rupach tych nie praktykuje się k o n tro li u ro d zeń i w w ielu p rzypadkach czy­
nić się tego nie chce, a to z kolei skutkuje pow ażnym nadw yrężaniem społecznych
i kulturow ych zasobów kraju. W zw iązku z obecnie prow adzaną k am p an ią rodzi
to dw ie w ażne kwestie. Z jednej strony chodzi o przem yślane i pow ażne działa­
nia zaznajam iania z kon tro lą u ro d zeń tych, którzy nic o niej nie wiedzą. Z drugiej
zaś o p o trzeb ę szerszych i skutecznych b a d ań w dziedzinie antykoncepcji. G ru ­
py, w k tórych kontrola u ro d zeń jest niezbędna, potrzeb u ją także prostych, tańszych
i skuteczniejszych m eto d [antykoncepcji] niż te, które d o tąd zostały w ynalezione
przez w spółczesną naukę21.

Paradoksem było to, że grupy, w obrębie których stosowanie kontroli było,

zdaniem Packarda, najpotrzebniejsze, najm niej jej sobie życzyły, tym zaś, które
najbardziej jej chciały, najm niej była ona potrzebna. Packard i grupa etniczna,
którą reprezentow ał, znaleźli się w tru d n y m położeniu. O n jednak, jak wszyscy
oświeceniow i myśliciele, czuł, że do rozw ikłania tego dylem atu, potrzebny jest
jakiś now y wynalazek, lepsze techniki i now a m etoda. Z chwilą kiedy się pojawią,
trzecia rewolucja seksualna rozpocznie się i ruszy pełn ą parą.
 ROZDZIAŁ 24

NOWY JORK, 1934

lutego 1934 roku, mniej więcej w tym sam ym czasie, kiedy M argaret Sanger

1 i John Ryan wiedli spór przed K ongresem , znacznie m niej już beztroski,
ale za to m ądrzejszy Claude M cKay pow rócił z dobrow olnego w ygnania
n a pokładzie statku „SS M agellanes”, który przyw iózł go z H iszpanii do
nowojorskiego portu. Jak m ożna się było spodziew ać po kimś, kogo najgłośniejszą
książką był H om e to Harlem, McKay, nie zwlekając, ruszył ku północnej części
m iasta i w ynajął pokój w budynku YM CA przy 135 ulicy. Pow rót do H arlem u
człowieka, który był jednym z inicjatorów i tw órców harlem skiego renesansu, nie
m ógł przejść niezauważony. W „A m sterdam News” ukazał się artykuł H enryego
M oona, który napisał, że dziesięcioletni pobyt na w ygnaniu uczynił z McKaya
„człowieka pełnego rezerw y z cynicznym błyskiem w oku”. Kiedy dziennikarz
zapytał o pow ód pow rotu pisarza, ten odpow iedział m u: „m urzyńscy intelek­
tualiści przez całe lata głosili w szem i wobec, że mój pow rót jest w ykluczony”.
D odał, że w rócił do kraju „żeby udow odnić, że się mylą”1. Zaraz potem wyjechał
z H arlem u, żeby spędzić w eekend w C ro to n -o n -H u d so n ze swoim przyjacielem
M axem E astm anem .
Przez cały okres swojej pisarskiej kariery McKay uwikłany był w sprzeczności,
które m ylnie interpretow ał, a być m oże w ogóle ich nie rozum iał. Twierdził, że jest
ofiarą białego rasizm u, ale jego m entoram i i ludźm i, którzy go promowali, byli biali,
a jednym z nich był właśnie Max Eastm an. Dotyczyło to zresztą dosłownie wszyst­
kich pisarzy należących do n u rtu zwanego harlem skim renesansem . Langstona
H ughesa lansow ała p ani Van de Vere Q uick, dla której był depozytariuszem jakiejś
bliżej nieokreślonej, mistycznej św iadom ości, mającej być cechą całej czarnej rasy.
Później jej rolę przejął hom oseksualista Carl Van Vechten, który przedstaw ił H u­
ghesa wydawcom skłonnym opublikować jego pierwszy tom ik poezji. M uzyk H en­
ry C ow der był pupilkiem N ancy C unard. Z ora Neal H urston bardzo chciała pełnić
344 RO ZD ZIAŁ 24.

podobny patro n at i to do tego stopnia, że nie zawahała się „wykraść” Langsotea

H ughesa spod opieki pani Van de Vere Q uick. M ecenasem C laudea McKaya był
oczywiście Max Eastm an. W każdym z wym ienionych przypadków w grę wchodził
też czynnik seksualny. Czarni artyści uosabiali m roczne seksualne siły, którym uda­
ło się uniknąć stłum ienia przez „białe” chrześcijaństwo. We wszystkich w ym ienio­
nych relacjach ów patronat wiązał się rów nież z jakim ś rodzajem zniewolenia, czy
to finansowego, czy to kulturowego, czy seksualnego. W każdym przypadku takiego
„przym ierza” czarnoskóry artysta zgadzał się przyjąć niepisane w arunki, wedle
których m iał być ucieleśnieniem w yobrażeń i fantazji białego p artnera o życiu
seksualnym całkowicie wyzbytym „chrześcijańskiego” poczucia winy. Najczęściej
czarnoskóry, który zgadzał się na w arunki takiej umowy, podobnie jak biali, którzy
je postawili, rozum iał je rów nie pow ierzchow nie albo zgoła w ogóle nie zdawał
sobie spraw y z ich istoty. W spom nianą sytuację zniew olenia kom plikował też fakt,
że bogaci biali m ecenasi z jednej strony prom ow ali w śród ludności m urzyńskiej
antykoncepcję, z drugiej zaś byli piew cam i „m urzyńskości”. U koronow aniem ta ­
kiego sposobu myślenia p o d koniec XX wieku stała się działalność osób pokroju
Ali M azrui z SUNY (State U niversity o f New York), które asygnują duże fundusze
na prom ocję panafrykanizm u w śród białych w A m eryce, a jednocześnie płacą też
za upow szechnianie antykoncepcji w śród czarnych w Afryce. W ynika z tego, że
zgodnie z tezam i, które Planned P arenthood zamieszcza w swoich broszurach,
czarny przyw ódca to ktoś, kto bierze pieniądze od białych, aby swoim ziom kom
narzucać eugeniczne bądź kulturow e zniewolenie.
McKay, być może z racji własnego gorliwego uczestnictw a w ruchu wyzwala­
nia ludzi z więzów seksualnej m oralności, co było istotą harlem skiego renesansu,
zaczął żywić urazę zarów no do niej samej, jak i do tego, co, jego zdaniem , złego
m u wyrządziła. W latach trzydziestych początkow e reakcje z tym związane były
bardzo podobne do reakcji czarnych na ten sam rodzaj seksualnej socjotechniki,
którą zastosow ano w latach sześćdziesiątych; pojaw ił się czarny nacjonalizm ,
d oktryna m urzyńskości* i obciążanie religii białego człowieka odpow iedzialno­
ścią za zniew alanie czarnych poprzez system atyczną m anipulację ich uczuciam i
i nam iętnościam i. „Biała” cywilizacja, którą McKay w iatach trzydziestych oskarżał
jako chrześcijańską, była w istocie połączeniem nazistowskiego i rasistowskiego
neopoganizm u, kom unistycznego m aterializm u, darw inizm u społecznego oraz
dekadenckich poczynań wym ierającej protestanckiej w arstw y rządzącej, która
oddaw ała się przyjem nościom życia, a za spraw ą pow szechnie stosowanej tam
antykoncepcji, sam a skazywała się na utratę politycznego znaczenia i wpływów.
Zrozum iawszy niszczącą naturę kultury, która uczyniła go czarną ikoną, McKay za­
czął szukać alternatywy w polityce rasowej, separatyzm ie i relatywizmie m oralnym .
Społeczeństwo zachodnie stało się polem walki, w którym dwie konkurujące
ze sobą postaci darw inizm u społecznego miały wkrótce zetrzeć się ze sobą podczas
kolejnej wojny światowej. Przyglądając się owej m ieszaninie usprawiedliwianej ra ­

* Négritude, fr., murzyńskość, kondycja, sytuacja Murzyna ze względu na jego rasę; cechy
charakterystyczne Murzynów (przyp. tłum.).
N O W Y JORK, 1934 345

cjonalnie chciwości, dekadencji m oralnej i eugenicznej „nauki”, McKay uznał, że

są one stricte „białe” i jako takie, chrześcijańskie. Bunt przeciwko seksualnej oby­
czajności uczynił go wrogiem chrześcijańskiej moralności, ale nacechowane poczu­
ciem winy zafascynowanie A fryką pozostaw iło go z pustym i rękami, nie dając m u
żadnych alternatywnych norm postępow ania, które m ógłby zastosować w praktyce.
P o d k o n ie c p o w ie śc i ty tu ło w y B an jo o p u sz c z a „ K a n a ł”, czyli sta ry
p o rt w Marsylii, który sym bolizuje „biały” w spółczesny świat z całym jego zepsu­
ciem, korupcją oraz chciwością. Banjo zostaje zabrany do szpitala, „który niczym
Skała Schronienia góruje na w zgórzu nad Kanałem . O statnia nadzieja ocalenia dla
cierpiących. Niżej stał kościół z drew nianym C hrystusem przybitym do krzyża na
dziedzińcu”2. Jeśli wziąć pod uwagę um iejscowienie kościoła oraz fakt, że twórczość
McKaya m a głównie autobiograficzny charakter, jego refleksje na tem at krucyfiksu
świadczą o tym , że w rezultacie pobytu we Francji zainteresow ał się katolicyzmem.
Roy, czarny intelektualista, oraz Banjo, k tó ry w życiu kieruje się instynktam i,
znajdują schronienie we francuskim szpitalu, bud y n k u stanow iącym doskonały
kontrapunkt dla prezbiteriańskiego kościoła, przedstawionego po d koniec powieści
Home to Harlem jako twierdza „Dawnej Obyczajności” „szykująca się do odw rotu”.
25 czerwca 1943 roku McKay, który po pow rocie do Stanów Zjednoczo­
nych w 1934 nigdy nie cieszył się d o b ry m zdrow iem , doznał udaru, a stało się
to w stoczni federalnej w P o rt N ew ark w N ew Jersey, gdzie pisarz pracow ał
jako ro b otn ik nitujący blachy. Katolickie m ałżeństw o, Tom i M ary Keating, k tó ­
rych McKay poznał w 1942 roku w D om u Przyjaźni*, zaproponow ało m u wyjazd
do ich letniego dom ku w pobliżu New M ilford w stanie C onnecticut, aby tam
dochodził do zdrowia. Podczas rekonw alescencji McKay „m iał m nóstw o czasu
na czytanie broszur i książek traktujących o katolicyzm ie”. Lektury te przekonały
go, że w Kościele obecne jest to, czego sam szukał był w kom unizm ie: „jedyna
prawdziwa M iędzynarodów ka Pokoju i Dobrej Woli na ziemi, dla wszystkich ludzi”.

M oje bad an ia pośw ięcone K ościołow i katolickiem u doprow adziły m nie do za­
p o zn an ia się z istotnym i faktam i, których wcześniej nie znałem . I ta k n a przykład,
kiedy katolicyzm podbił Rzym, w swej nieskończonej m ądrości zlikw idow ał try b u -
n ę ł ł oraz lichwę. K apłani weszli do p ałac u trybunów , a K ościół w zorem C hrystusa,

* Friendship House (Dom Przyjaźni) - ruch pom ocy ubogim i wykluczonym, założony
przez C atherine Doherty, aktywistkę katolicką, działającą na rzecz sprawiedliwości ra­
sowej. Pierwszy „dom” powstał na początku lat trzydziestych w Toronto, a w Harlemie
otw arto go w roku 1938 (przyp. tłum.).
** W oryg. „abolished «the tribune»”. McKay miał tu na myśli bazylikę, która jest teraz koja­
rzona przede wszystkim z kościołem o określonym kształcie architektonicznym, wcześniej
jednak nazwa ta odnosiła się do budowli rzymskiej, uprzednio zaś greckiej. W Rzymie
pełniła ona rolę hali targowo-sądowej. Pierwszą z nich wzniesiono w Rzymie w roku 184
p.n.e. z inicjatywy Katona Starszego jako oficjalną siedzibę trybunów ludowych. Jej czę­
ścią była trybuna umieszczona naprzeciw wejścia. Zasiadali na niej przedstawiciele władz
(pretor, urzędnicy sądowi). Symbolicznie likwidacja „trybuny” oznacza tutaj również k o ­
niec przedchrześcijańskiego porządku w Rzymie. Ponieważ w rzymskich bazylikach p ro­
w adzono też handel, skojarzenie z wygnaniem przekupniów ze świątyni jest uprawnione,
ponieważ bazyliki zamieniano na kościoły (przyp. tłum.).
346 R O Z D Z IA Ł 24.

który w ygonił zm ieniających pieniądze ze św iątyni, uczynił to samo. Jednak p ię t­

naście wieków później p rzekupnie i zm ieniający pieniądze za spraw ą protestantów
pow rócili, zostali w ywyższeni i o d d an o im rządy nad św iatem . K iedy poszerzałem
swą wiedzę, uderzyło m nie, że agnostycyzm , ateizm , m o d ern izm , kapitalizm , so ­
cjalizm państw ow y i państw ow y k om unizm , co do jednego w yw odzą się z puszki
P ando ry protestantyzm u '.

Kiedy McKay dostał udaru, zdążył już rozczarow ać się do nowoczesności

i wszelkich jej przejawów. N iem al wszystko, co we współczesnym m u świecie było
złe, zdaw ało się m ieć swoje źródło w protestanckiej reform acji, szczególną jednak
pogardę żywił dla kom unistów , którzy ogrom nie urośli w siłę dzięki sojuszowi,
który USA były zm uszone zawrzeć w czasie II w ojny światowej ze Związkiem R a­
dzieckim. McKay m iał poczucie, że odkąd w rócił do Stanów, kom uniści skutecznie
blokowali wszystkie jego wysiłki i starania zm ierzające do publikow ania własnej
twórczości. Z aw iódł się także na czarnoskórych pisarzach. „Kiedy w połow ie lat
trzydziestych pow róciłem do kraju, «Niggerati» (jak sami siebie z upodobaniem
nazywali) oraz ich biali wielbiciele uważali, że jestem człowiekiem rozwiązłym
i obleśnym , gdyż napisałem H om e to H arlem ... Kiedy jed n ak «Niggerati» odkryli,
że wcale taki nie jestem , zerwali ze m ną”4.
We wcześniejszym liście do M ary Keating zapew niał ją: „kolorowi intelek­
tualiści nie są przeciw ko m nie. Czują jednak, że nie m ogą zrazić do siebie żad­
nej wpływowej grupy białych, którzy m ienią się przyjaciółm i kolorowych”. Kiedy
McKay chciał podjąć dyskusję o sojuszu m iędzy liberalną inteligencją i czarnym i,
nikt nie chciał opublikow ać tego, co m iał w tej sprawie do pow iedzenia. W nie-
wydanej dru k iem pracy Right Turn to Catholicism McKay w spom ina o wydawcy
pragnącym zamówić u niego tekst pośw ięcony izolacjoniście, kongresm anow i
H am iltonow i Fishowi, który co rok otrzym yw ał od dyktatora D om inikany kwotę
d w udziestu pięciu tysięcy dolarów. M cKay od p arł, że wolałby raczej napisać
coś o redaktorze „New Republic”, k tóry otrzym yw ał taką sam ą sum ę pieniędzy
odebraną „świecącym gołym i pośladkam i rdzennym m ieszkańcom sąsiedniej re ­
publiki H aiti”, jego propozycja została ch łodno odrzucona. Z daniem McKaya,
„m urzyński redaktor, który chciał w spom nianego tekstu, był oburzony, gdyż «New
Republic» jest «postępowa» i «przyjazna M urzynom », a H am ilton Fish to prze­
cież reakcjonista”5. Sojusz M urzynów z lewicowymi liberałam i trw ał jeszcze długo
po śmierci McKaya, ale jego w arunki pozostawały niezm ienione, o czym przekonał
się na przykład Eldridge Cleaver, kiedy w latach osiemdziesiątych stał się członkiem
jednej z protestanckich sekt odnow y ewangelicznej, a także Clarence Thomas,
kiedy otrzym ał nom inację na sędziego Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych.
1 czerwca 1944 roku McKay napisał do M axa Eastm ana, inform ując go, że
zam ierza przejść na katolicyzm: „Wiem, że Kościół katolicki jest wielką organizacją,
która jest w stanie pow strzym ać kom unistów i m oże ich pokonać”. Dalej, jakby
nieco zażenowany, że opow iada Eastm anow i o spraw ach związanych z życiem
duchow ym , dodaje nieom al przepraszająco: „ale jest w tym też aspekt religijny”.
N O W Y JORK, 1934 347

E astm ana, k tóry w ow ym czasie był już zawziętym antykom unistą, deklaracja
McKaya m ocno zbulwersowała:

Przez w szystkie te lata, tak im kosztem i z tak im h eroizm em przeciw staw iałeś
się pokusie skażenia swego um ysłu oraz m oralności i dołączenia do w yznawców
Stalina. Dlaczego chcesz to uczynić dla katolików? Czy nie lepiej um rzeć n ieu g ię­
tym , w olnym i inteligentnym , jak im d o tąd byłeś? W idzieć cię idącego w ślady Hey-
w oda B rouna, byłoby czym ś w yjątkow o przy k ry m - całkow icie zadałbyś w tedy
kłam w szystkiem u, za czym się d o tąd opow iadałeś, a stalinistom dał d o k ład n ie to,
czego pragną. Czy nikt nie potrafi trw ać tw ardo przy praw dzie?6

Stanowisko Eastm ana jest zapow iedzią tego, które pięć lat później zajął Paul
Blanshard, kiedy stwierdził, że katolicyzm i stalinizm są rów nie totalitarne i tak
sam o wrogie „am erykańskiej w olności”. 30 czerwca McKay odpow iedział Eastma-
nowi, pisząc, że zawsze był religijny, „czego św iadectw em są moje wiersze”. Stwier­
dził też, że nigdy nie był kom unistą. W świetle napisanych przez niego utworów,
takich na przykład jak Piotrogród: 1 maja 1923 roku, wiersz napisany przezeń po
corocznym pochodzie pierw szom ajow ym , kiedy to stał na trybunie honorowej
na Placu Urickiego obok Zinow iew a i innych funkcjonariuszy partyjnych, tru d n o
zrozum ieć, co m iał na myśli: „Jerozolim a blaknie w ludzkich um ysłach,/a święte
m iasta trzym ające ich w zniew oleniu/ now a myśl ludzkości w perzynę obraca/
Pogańskie święto, dzień święty dla w szystkich”7.
Podobnie jak Langstone H ughes, k tóry podczas przesłuchania w K ongre­
sie w yparł się i potępił własny wiersz zatytułowany Żegnaj Chrystusie*, McKay rein-
terpretował własną przeszłość pod kątem swego nawrócenia, a na ile było ono rzeczy­
wiste i prawdziwe, nie m a tu większego znaczenia. Inaczej niż to było w przypadku
Hughesa, McKaya nie poddaw ano żadnym zew nętrznym naciskom , nie m usiał
też bać się żadnych konsekwencji. W pryw atnym liście do przyjaciela dawał po
prostu wyraz swoim poglądom . Inni pisarze, podobnie jak Eastm an, uznali naw ró­
cenie się McKaya za rzecz do tego stopnia niesm aczną, że nie m ogli pow strzym ać
się przed przypisyw aniem tem u jakichś ukrytych motywacji. Z daniem A rnolda
Ram persada, autora dw utom owej biografii Langstona Hughesa: „Niegdysiejszy ra­
dykał zm arł w objęciach Kościoła katolickiego. Zaw iodły go tam choroba, nędza
i sam otność”8. C ooper nazywa jego naw rócenie „am biwalentnym ”, lecz „szczerym”.

* „Słuchaj, Chryste/Dobrze czyniłeś w twoich czasach, sądzę/ale te czasy się skończyły./Oni

dopisali ci świetne opowiadanie/Zwane Biblią/Ale teraz ono jest martwe,/Papieże i kazno-
dzieje/Zarobili na tym za dużo pieniędzy./Oni sprzedali cię zbyt wielu./Królom, genera­
łom, rabusiom, mordercom /Nawet carowi i kozakom,/Nawet kościołowi Rockefellera,/
Nawet do The Saturday Evening Post./Na nic więcej się nie nadajesz,/Oni kupczyli tobą/
Aż wyświechtałeś się./Żegnaj./Panie Boże Jezu Chryste Jehowa./Spadaj stąd teraz,/Zrób
miejsce dla nowego faceta bez żadnej religii,/Prawdziwego faceta o nazwisku/Marks Ko­
m unista Lenin Chłop Stalin Robotnik Ja/Powiedziałem JA!/ Ruszaj stąd teraz/Zwijaj się,
Panie/I proszę weź ze sobą świętego Gandhiego, gdy odejdziesz,/I świętego papieża Piusa,/I
świętą Aimee M cPherson,/I wielkiego świętego czarnego Bectona/Z Consecrated Dime,/I
dodaj gazu, Chrystusie,/Ruszaj!/ Nie ociągaj się/Ten świat od teraz jest m ój/I nikt nie sprze­
da MNIE/Królowi czy generałowi/Lub milionerowi” (przel. A. Lizakowski - przyp. tłum.).
348 R O ZD ZIA Ł 24.

Ambiwalentność ta w idoczna jest w listach McKaya. W przywołanym powyżej liście

do Eastm ana McKay stwierdza: „gdybym został w Maroku, najpewniej zostałbym
m uzułm aninem , gdyż, nie będąc członkiem którejś ze w spólnot religijnych, czuję się
bez reszty zagubiony, a religia w M aroku jest rzeczą podstawową”. Nawet jednak jeżeli
słowo „ambiwalentny” jest tutaj usprawiedliwione, nie ulega żadnej wątpliwości, że
McKay zbliżył się do katolicyzmu z pow odów czysto osobistych - stanowiły o tym
jego doświadczenia i przeżycia z Francji oraz Hiszpanii, dobroć Keatingów, kontakty
z „baronessą” Katarzyną de Hueck, białą rosyjską emigrantką, która założyła D om
Przyjaźni, aby zwalczać propagowanie kom unizm u w śród ludności murzyńskiej.
Istniały też intelektualne powody tego nawrócenia: chodzi między innym i o zrozu­
mienie niezwykłej roli, jaką w świecie odegrał katolicyzm, zwłaszcza w porów naniu
z rozm aitym i narodow ym i Kościołami protestanckim i. McKay doszedł do wniosku,
że światu potrzebny jest Kościół powszechny, a kiedy potrzeba ta została stłum iona
przez Kościoły narodowe, odrodziła się w postaci komunistycznej Międzynarodówki.
Doświadczenia wyniesione z zetknięcia się z kom unizm em oraz innymi rucham i po­
litycznymi i społecznymi spowodowały, że McKay uznał, iż świat potrzebuje papieża:

U w ażam , że daw ny i średniow ieczny św iat dysponow ał atutem , którego dziś

nam brak; wówczas rzym ski papież, dysponujący w ładzą daną m u przez Jezusa,
m ógł był pow iedzieć u p artem u w ładcy: Dosyć! To, co robisz, sprzeczne jest z Wolą
Bożą! W strzym aj się, albo zostaniesz ekskom unikow any! N awet gdyby papież się
mylił, m oim zdaniem lepiej było, żeby po p ełn iał błędy w dziedzinie duchow ej, n iż­
by m o n arch a m iał je pop ełn iać w świeckiej. N ie uw ażam , że p ro testan ty zm d o k o ­
nał jakiegoś znaczącego postęp u w duchow ej sferze M ądrości i Pow ściągliw ości9.

McKay w żadnym ze swoich tekstów naw iązujących do jego naw rócenia się
na katolicyzm nie w spom ina jednak, że w latach czterdziestych Kościół katolicki
zdobył w USA bardzo silną kulturow ą pozycję. O dw ołajm y się do jednego tylko
przykładu; otóż we w spom nianym okresie katolicyzm ow i udało się zdom inow ać
Hollywood. W 1941 roku za najlepszy film roku uznano Pieśń o Bernardette (The
Song o f Bernardette)*, k tó ry p okonał w tejże rywalizacji Casablankę. Hollyw ood
być m oże przestraszyło się w tedy kija Legionu Przyzwoitości** oraz w pływ u tej

Film ten reżyserował H enry King, w rolach głównych wystąpili Jennifer Jones, William
Eythe i Charles Bickford. Akcja toczy się we Francji, w połowie XIX wieku. Bernadette,
m łoda, prosta dziewczyna ma widzenie „Pięknej Pani”. Ludzie z pobliskiego miastecz­
ka są przekonani, że objawiła się jej Matka Boska. Urzędnicy miejscy robią wszystko, by
dziewczynę ośmieszyć, Kościół nie chce mieć z całą sprawą nic wspólnego. Historia Ber­
nadette przyciąga jednak coraz większą uwagę mieszkańców i wpływa na przem ianę ich
życia (autor przy tym popełnia błąd: Pieśń o Bernardette to film z roku 1942, a Casablanca
z 1943 roku) (przyp. tłum.).
** Legion Przyzwoitości (Legion o f Decency) - organizacja założona w 1934 roku przez am e­
rykański episkopat. Jej celem było monitorowanie produkowanych filmów i sprawdzanie
ich pod kątem przestrzegania zasad moralności, aby zapobiec powszechnej demoralizacji.
Nawoływała także katolików do bojkotu filmów niemoralnych. Inicjatorami jej powstania
byli m.in. arcybiskup Fred McNichols z C incinnati i biskup Bernard J. Sheil z Rockfordu.
Działalność Legionu poparli także żydzi i protestanci (przyp. tłum.).
N O W Y JORK, 1934 349

organizacji na Kodeks Produkcyjny*, ale oprócz tego skusiło się rów nież na m ar­
chewką, a tą była w tym przypadku liczna potencjalna publiczność. Producenci
chcieli ją zwabić do kin rolam i Binga Crosbyego, B arryego Fizgeralda i Pata
O’Briena, którzy zagrali w zbudzające sym patie postaci katolickich duchow nych,
co w innym przypadku, zważywszy na poglądy dom inujące w postkodeksow ym
Hollywood, byłoby zupełnie niezrozum iałe. McKay p oddał się kulturow ym w pły­
w om Kościoła w okresie, kiedy był on p o d tym względem u szczytu potęgi w USA.
16 października 1944 roku McKay napisał z Chicago do E astm ana, aby
poinform ow ać go, że pięć dni wcześniej został „ochrzczony w wierze katolickiej”.
W tym sam ym liście w dalszym ciągu broni i uzasadnia decyzję o przejściu na
katolicyzm oraz dokonuje krytyki protestantyzm u, którem u zarzuca „nadm ierną
skłonność do m o d ern izm u ”.

Jeśli w chrześcijańskim kraju przystaję do katolików, to dlatego, iż szcze­

rze w ierzę, że Kościół rzym ski jest K ościołem tradycyjnie praw dziw ym , a katolicy
p o d w zględem religijnej jed n o ści i siły przew yższają w szystkich protestantów . P ro­
testanci w swojej postaw ie w obec życia oraz postęp u są eklektyczni, bezkrytycznie
trw ają przy nadm iernej skłonności d o m o d ern izm u , naw et kosztem zdeptania m i­
lionów ludzi. Ty sam to zdem askow ałeś w sw oim ośw iadczeniu dotyczącym Fede­
ralnego K ościoła C hrystusa oraz jego pop arcia dla sowieckiej R osji1".

O skarżenie to jest być m oże nie w prost w yrażonym zarzutem skierow a­

nym w stronę Eastm ana i innych jego białych mentorów. McKay krytykuje Eastm a­
na za porzucenie chrześcijaństw a, w którym był wychowany: „W przeciw ieństwie
do ciebie nie m iałem żadnych dośw iadczeń religijnych, gdyż brat kształcił m nie,
całkowicie pom ijając religię. D obrze znałem Biblię, ale traktow ałem ją jak każdą
in n ą książkę historyczną albo filozoficzną, a w okresie dojrzew ania decydują­
cy w pływ m iał na m nie Anglik, k tó ry był agnostykiem , i który wysłał m nie do
A m eryki, żebym tu zdobył wykształcenie. G łęboko wierzyłem w agnostycyzm aż
do w ybuchu I wojny światowej, kiedy to niem ieccy oraz brytyjscy agnostycy czy
też racjonaliści zupełnie postradali zdrow y rozsądek, stali się zaciekłymi nacjo­
nalistam i i zaczęli w zajem nie obrzucać się oskarżeniam i11.

* Kodeks Produkcyjny, zwany też Kodeksem Haysa (Hays Code, Production Code, The Mo-
tion Picture Production Code of 1930) - spisany w latach trzydziestych XX wieku kodeks
zajmujący się dopuszczalnością scen przedstawianych w filmach produkowanych i dystry­
buowanych w Stanach Zjednoczonych. Nazwa pochodzi od nazwiska Williama Harriso-
na Haysa, amerykańskiego polityka i dyrektora generalnego poczty, którem u powierzono
stworzenie kodeksu. Kodeks zabraniał m.in. pokazywania nagości czy zmysłowych tańców,
porodów, przedstawiania związków mieszanych (białych i kolorowych), nawiązywania do
nietypowych zachowań seksualnych na przykład homoseksualizmu, „instruowania”, jak
dokonywać przestępstw (np. włamań, podpaleń, przemytu). Zabronione było również
ośmieszanie religii i przedstawianie osób ją reprezentujących jako czarnych charakterów
bądź postaci komicznych oraz spożywanie alkoholu, o ile nie było to absolutnie wymagane
przez scenariusz (podobnie rzecz miała się na przykład z namiętnym i pocałunkam i). Ko­
deks nakazywał, aby w pozytywnym świetle przedstawiać rodzinę i małżeństwo, zaś zdra­
dę jako rzecz nieatrakcyjną, za którą człowieka może spotkać kara. Sceny zabójstw, tortur,
znęcania się nad dziećmi bądź zwierzętami miały zostać albo usunięte, albo stonowane,
aby nie gorszyły widzów (przyp. tłum.).
350 RO Z D Z IA Ł 24.

O soba E astm ana jest dosk o n ały m przy k ład em zjaw iska p rzechodzenia
od protestantyzm u na pozycje radykalnego „liberacjonizm u”, zarówno w dziedzinie
polityki, ja k i seksualności. McKay poszedł śladam i E astm ana oraz Jekylla - A n­
glika, o którym w spom ina w liście - ale doprow adziło go to jedynie do zarażenia
się chorobą w eneryczną. Jeżeli naw et było to przyczyną buntu, który podniósł
przeciw ko nim , tow arzyszyła tem u jed n a k rów nież krytyka sytuacji, w której
katolicyzm jaw ił m u się jako jedyna realna alternatyw a dla rasizm u, wyzysku
ekonom icznego i doktrynalnego zepsucia, które, jego zdaniem , zapoczątkow a­
ła reform acja. W katolicyzm ie dostrzegał urzeczyw istnienie ideałów M iędzy­
narodów ki, za spraw ą których zw rócił się ku kom unizm ow i. Stanowił on także
an tidotum na nacjonalizm rasowy, którego M cKay był zw olennikiem po odejściu
od kom unizm u, a także na fałsz głoszonej przez ów n u rt troski o losy czarnych.
W nieopublikow anym tekście Right Turn to Catholicism McKay napisał:

Jezus C hrystus, kiedy nakazał sw oim apostołom : Idźcie i głoście św iatu ew an­
gelię, o d rzucał koncepcję jakiegoś wyjątkow ego, szczególnie w ybranego naro d u
lub rasy. N ie m iała to być ew angelia im p erializm u, feudalizm u, kapitalizm u, so ­
cjalizm u, k o m u n izm u ani K ościoła narodow ego. To protestantyzm zapoczątkow ał
istnienie kościołów narodow ych. K ościół katolicki w yparł w ierzenia p lem ien ­
ne w czasach, kiedy królów i cesarzy uznaw ano za bogów. W Kościele katolickim
odnajduję to, czego nie m a w kapitalizm ie, socjalizm ie ani kom u n izm ie - jedyną
praw dziw ą M iędzynarodów kę P okoju i D obrej Woli n a Z iem i, dla w szystkich lu ­
dzi. I jako dziecku chrześcijaństw a, to m i w ystarcza. C hoćby naw et wielu białych
m iało w idzieć w ow ym dziecku wryrzutka.

N ie tylko biali ta k w łaśnie postrzegali McKaya. Z anim naw rócił się na

katolicyzm , odw ró cili się o d niego ró w n ież „N iggerati”. Z d a n iem McKaya,
H arlem był „m elanżem pogan i p rotestantów ”. W okresie, kiedy zdecydow ał się
przyjąć w yznanie rzym skokatolickie, układ sił w H arlem ie zaczął się zmieniać;
dotychczasow a dom inacja kom unistów ustępow ała miejsca wpływom organizacji
m urzyńskich, które w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych podporządkują
sobie ruchy na rzecz praw obywatelskich. C oraz silniejsza stawała się rów nież
pozycja waspowskich fundacji działających na rzecz wyzwolenia seksualnego, które
finansowały ruch praw obywatelskich. N a początku lat pięćdziesiątych kom uniści
zniknęli ze sceny, a ich m iejsce przejęły wielkie fundacje - Forda, Rockefellera
i Carnegiego. W rezultacie organizacje m urzyńskie nigdy nie odcięły się od p ro ­
testanckich korzeni fundacji plutokratów , które zapew niały im w sparcie finanso­
we, a przyjm ując od nich pieniądze, zostały w ciągnięte w eugeniczną kam panię,
której celem było osłabienie ich politycznego znaczenia poprzez zm niejszenie
przyrostu naturalnego czarnej ludności. N owy ru ch eugeniczny działał teraz pod
takim i szyldami, jak P lanned P arenthood i Fundacja Forda, a swoje cele realizo­
w ał w okresie rewolucji seksualnej lat sześćdziesiątych, kiedy „wojna z ubóstw em ”
stała się frontem dystrybuow ania środków antykoncepcyjnych.
N O W Y JORK, 1934 351

Skutkiem tego krytykow ane przez McKaya organizacje m urzyńskie nigdy

nie wybiły się p o n ad swe protestanckie korzenie, co więcej, poprzez uczestnicze­
nie w ru ch u neoeugenicznym stały się dobrow olnym i ofiarami rasizmu. W edług
McKaya, genezą kwestii rasowej było stw orzenie kościołów narodow ych. Czarni,
postaw ieni w obliczu owego faktu, sam i rów nież zaczęli tworzyć własne kościoły
i był to dla nich rodzaj kom pensacji. W ahadło ze skrajnego położenia w yzna­
czanego przez kom unistyczny internacjonalizm , w końcu lat czterdziestych i na
początku pięćdziesiątych przechyliło się na pozycję czarnego nacjonalizm u. Ruch
praw człowieka m ógł odciąć się od swoich źródeł, którym i były m urzyńskie ko­
ścioły lokalne, tylko poprzez zw rócenie się ku lewicy, gdyż ta za określoną cenę
była zawsze skłonna wychodzić naprzeciw jego internacjonalistycznym dążeniom .
W latach trzydziestych ceną tą było popieranie Związku Radzieckiego, w latach
sześćdziesiątych natom iast poparcie dla wyzwolenia seksualnego. W rezultacie,
zdaniem Mckaya, M urzyni byli skazani n a poruszanie się m iędzy dw om a prze­
ciwstawnym i biegunam i - jednym z nich były ich narodow e kościoły, drugim zaś
internacjonalizm lewicowych polityków. M cKay doskonale rozum iał związane
z tym niebezpieczeństw a, poniew aż w sw oim czasie był zw olennikiem jednej
i drugiej opcji. Katolicyzm był w edług niego jedynym wyjściem i drogą odcięcia się
zarów no od etnocentrycznych kościołów narodow ych, jak i od lewicowego inter­
nacjonalizm u. Uważał, że na tym polega tajem nica utrzym yw ana w sekrecie przed
przeciętnym i członkam i społeczności m urzyńskiej, głównymi ofiarami tej sytuacji:

Nasi biali, liberalni i radykalni „przyjaciele” nie pow iedzą M urzynom tej p raw ­
dy, poniew aż są biali i sprytni. K iedy liberał, zm arły senator Borah, próbow ał n am
tę praw dę przekazać, ściągnął na siebie gniew społeczności czarnych. Ja jednak, b ę ­
dąc jedny m z jej członków, m ogę bez żadnej obaw y stwierdzić, że my, M urzyni N o ­
wego Świata, nie jesteśm y tylko zagubioną cząstką naszej rasy, lecz rów nież zagubio­
nym i ludźm i. Nie m am y duszy, którą m ożem y nazw ać naszą własną, gdyż uciekam y
o d siebie sam ych, a dokąd uciekam y - Bóg jeden w ie... Nasi przyw ódcy za o k re ­
śloną cenę i akceptację społeczną sprzedadzą czarnych dow olnej grupie białych12.

O strzeżenia McKaya zostały zlekceważone. W latach sześćdziesiątych czło­

wiek, który uzn ał Kościół katolicki za a n tid o tu m na kom unizm oraz kościoły
narodow e, zarów no czarne, jak i białe, był już postacią zapom nianą, a jego miejsce
zajęli katoliccy księża, których jedyną troską było już tylko zapełnianie autobusów
dem onstran tam i, m ającym i wziąć udział w kolejnych m arszach na rzecz praw
obywatelskich, i którzy utrzym yw ali, że Kościół katolicki to „biała, rasistowska
instytucja”. Zw olennicy rewolucji seksualnej, w ykorzystując kwestię rasową jako
dogodne narzędzie podkopyw ania m oralności, w latach sześćdziesiątych z p o ­
w odzeniem prow adzili w łasną K ultu rka m p f w ym ierzoną przeciwko Kościołowi
katolickiemu; skutkiem prom ow anego przez nich rozprzężenia m oralnego miejsca
takie, jak H arlem przekształcały się w getta, w których coraz bardziej szerzyła się
przem oc, a dzieci w ychow yw ane były bez ojców, przez m atki utrzym ujące się
352 R O ZD ZIA Ł 24.

z zasiłków opieki społecznej. W H om e to Harlem G in H ead Suzy mówi: „H arlem

to śm ierdzący ściek nieprawości. M urzyńskie piekło! O to czym jest”13. I takim
też m iał pozostać.
1 g ru d n ia 1944 roku, niecałe dw a m iesiące po przejściu McKaya na kato­
licyzm, A rth u r W. Packard odebrał telefon o d K ennetha Rosea, szefa Planned
P arenthood Federation (Federacji Świadom ego Rodzicielstwa). Rose utrzym yw ał
z Packardem stały kontakt, gdyż ten, jako ad m inistrator Davison Fund*, odpow ia­
dał za w ydatkow anie pieniędzy Rockefellera przeznaczonych na antykoncepcję.
Rose rozpoczął rozm ow ę od opisania incydentu w pociągu, kiedy to usłyszał, że
„przedsięw zięciam i [Rockefellera] zarządza zbyt wielu katolików ”. Packard za­
przeczył tem u tw ierdzeniu, które n a pew no uzn ał za dziwaczne, później jednak,
„bardzo szybko”, w edług jego pisem nej relacji z tej rozmowy, jaką sporządził kilka
dni później, Rose przeszedł do sprawy, która go zaniepokoiła: „Zastanaw iałem się,
czy nie uznaliście, że czas wziąć się za Kościół katolicki”14 - pow iedział i odłożył
słuchawkę, zanim Packard zdążył m u n a to odpow iedzieć. Jednak to im perty-
nenckie zdanie zapadło m u w pam ięć i 12 g rudnia, kiedy spotkał Rosea na k o n ­
ferencji, w rócił do tem atu tam tej rozmowy, w ykorzystać okazję, aby „delikatnym i
słowy stwierdzić, iż nie tylko m am y m u za złe m etodę, którą się posłużył, ale też
dom niem anie, które, naszym zdaniem , było podłożem poczynionej przez niego
telefonicznie uwagi”15.
Rose, być m oże obaw iając się, że w łaśnie zabił kurę znoszącą m u złote
jaja, natychm iast się wycofał, zapew niając, że Packard m ylnie zrozum iał jego
słowa. C hodziło m u tylko o to, że „zastanaw iał się, czy w jakikolw iek sposób
jesteśm y w sporze z Kościołem katolickim ”. Packard skorzystał ze sposobności,
żeby pow iedzieć Roseowi, że „to wolny kraj” i „że respektujem y prawo każdego
człowieka do sw obody w yznaw ania religii i tego samego oczekujem y w odniesie­
niu do siebie, a p o n ad to uważamy, że tylko tolerancja, zrozum ienie i w spółpraca
zapew nią przetrw anie am erykańskich ideałów ”16. O dpow iednio skarcony Rose
zaniechał p o d o b n eg o sposobu staw iania pytań. Aby jeszcze jaśniej postaw ić
sprawę, 26 g ru d n ia P ackard napisał do R osea list, u p rzed n io pokazaw szy go
członkowi zarządu, Thom asow i M. Debevoise’o wi, który poradził m u nie łagodzić
użytego w n im tonu, a dla podkreślenia dodać, „że tylko tolerancja, zrozum ienie
i w spółpraca m ogą zapew nić przetrw anie am erykańskich ideałów ”.
Rose oczywiście dawał jedynie wyraz obaw om związanym z katolikami, które
po wojnie najpełniej odzw ierciedlone zostały w książkach podobnych do American
Freedom and Catholic Power pióra Paula Blansharda, w której autor w spom ina,
że B ertrand Russel najbardziej lękał się tego, że A m eryka m oże się stać krajem
katolickim , a katolikom u d a się to osiągnąć dzięki ich liczebności, czyli za sprawą
przyrostu naturalnego - w dużej m ierze to sam o głosił też ojciec Ryan. W okresie
pow ojennym kontrola urod zin m iała się stać głów nym obszarem rywalizacji m ię­
dzy rosnącym i w siłę katolikam i a nadal potężną, w aspowską arystokracją, której
znaczenie polityczne m alało z pow odów n a tu ry dem ograficznej. Planned Parent -

* Organizacja dobroczynna stworzona przez Johna Davisona Rockefellera (przyp. tłum.).

N O W Y JORK, 1934 353

hood, o czym świadczą jej publikacje i listy wysyłane do Rockefellerów, głęboko

zaangażowała się w kam panię w ym ierzoną przeciw ko Kościołowi katolickiem u
i katolickim wpływ om politycznym , kam panię, której apogeum stała się rewolucja
seksualna lat sześćdziesiątych.
Jeżeli Rockefellerowie byli tak sam o oburzeni aroganckim i uw agam i Rosea
jak Packard, nie znalazło to żadnego odzw ierciedlenia w rozdzielanych przez nich
donacjach. Tylko podczas pierwszej, ogólnokrajow ej kam panii przeprow adzo­
nej w roku 1947, rodzina Rockefellerów przekazała organizacj i Planned Parenthood
kw otę trzydziestu pięciu tysięcy dolarów. D arow izna ta, wedle słów Packarda,
uplasow ała ich „blisko sam ego szczytu listy, ale nie nieprzyzwoicie wysoko”17.
 ROZDZIAŁ 25

NOWY JORK, 1932

1931 roku budżet CRPS przeniesiono z gestii Biura Higieny Spo­

W łecznej do Fundacji Rockefellera. U rzędnicy fundacji od samego

początku z nikłym skutkiem naciskali na Yerkesa, aby skoncen­
tro w ał się na lu d zk ich p roblem ach. Yerkes w odpow iedzi na
to w 1932 roku napisał do W atsona, zachęcając go do pow rotu do b
m ickich. W owym czasie jednak W atson zdążył już przyzwyczaić się do wygodnego
życia i bardzo wysokich w ynagrodzeń, które otrzym yw ał jako specjalista ds. re­
klamy. W rezultacie w latach trzydziestych cały projekt zakładający kontrolow anie
ludzkiej psychiki poprzez seks stracił im pet, kiedy od niego odsunięto W atsona
i kiedy on sam te badania porzucił. List Yerkesa, wyjaśniający, dlaczego nie p o ­
pełnił sam obójstw a, był ostatnim , który w ym ienił z W atsonem . W 1933 roku, po
napisaniu artykułu, W atson wysłał go redaktorow i pism a „C osm opolitan”, który
go u niego zamówił. Ten jed n ak odm ów ił opublikow ania tekstu, poniew aż uznał
go za nazbyt przygnębiający, a kilka m iesięcy później, jakby potw ierdzając swoje
pierw sze odczucia po przeczytaniu artykułu, odebrał sobie życie.
W atson, m im o że był pom ysłodaw cą i tw órcą behaw iorystycznego projektu
badań nad uzyskaniem psychologicznej kontroli nad społeczeństwem , nie na wiele
się Yerkesowi przydał. N a początku lat dw udziestych Yerkes słał do niego listy
i starał się nakłonić W atsona do kontynuow ania badań. W 1924 roku W atsonowi
nareszcie udało się nawiązać do tego, co zwykł był nazywać „zainteresow aniam i
Rockefellera”. W 1924 roku Laura Spelm an Rockefeller M em oriał Fund (LSRM)
przeznaczył dotację w wysokości piętnastu tysięcy dolarów na Teachers College
U niw ersytetu Colum bia, aby W atson m ógł kontynuow ać badania nad dziećmi,
które zapoczątkow ał, pracując na Uniw ersytecie Johna H opkinsa. W latach dw u­
dziestych LSRM było najw ażniejszą instytucją związaną z badaniam i behaw ioral­
nym i, a szef fundacji, Beardsley Rumi, dał jasno do zrozum ienia, że nie interesuje
356 RO Z D Z IA Ł 25.

go kontem placja prawdy, lecz b adania przynoszące w ym ierne skutki społeczne,

czyli przede wszystkim opracow yw anie p o d płaszczykiem naukowego wychow y­
w ania dzieci strategii pozyskiwania kontroli nad społeczeństwem . LSRM uważała,
że naukow e wychowywanie potom stw a jest pierw szym krokiem na drodze do
dokonyw ania zm ian w relacjach społecznych, a jako że eksperym entow anie na
m ałych istotach ludzkich bynajm niej Rum ia nie odstręczało, skorzystał z okazji,
żeby sfinansować badania, których celem, wedle słów samego W atsona, było opra­
cowanie m etod kontrolow ania ludzkich zachowań „z w ykluczeniem rodziców jako
głównego czynnika w arunkującego”1. Skoro szkoły, zgodnie z przew idyw aniam i
Deweya, m iały się stać zakładami, w których z umysłów uczniów usuwa się poglądy
i przekonania ich rodziców, a kształtuje się je zgodnie z interesam i wielkich kor­
poracji i innych szerzycieli lew icow o-liberalnej ideologii, ktoś m usiał opracować
nowe m etody kształcenia i w ychow yw ania dzieci. Z daniem Buckleya, W atson
„starał się opracow ać techniki, które zredukow ałyby wychowywanie dzieci do
określonych, ustandaryzow anych recept”2.
Efekty badań W atsona znalazły odzw ierciedlenie w książce napisanej przez
niego w spólnie z Rosalie R ayner W atson, a zatytułow anej Psychological care
o f Infant and Child (1928). Z adedykow ali ją „pierwszej Matce, wychowującej
szczęśliwe dziecko”; jej w ydanie zbiegło się w czasie z zanikaniem etosu posiada­
nia licznej rodziny, co liberalizm ow i w przed ed n iu I wojny światowej udało się
osiągnąć za sprawą rozbijania lokalnych, w w iększości etnicznych społeczności.
„Nowoczesne” m atki, którym w m ów iono, że sposoby wychowywania dzieci p rak ­
tykowane przez ich beznadziejnie starośw ieckich rodziców są złe, były nakłaniane
do tego, aby w wychow yw aniu w łasnego potom stw a kierowały się w skazaniam i
nauki, zwłaszcza zaś psychologii behaw ioralnej, stworzonej przez W atsona, ten
zaś nie zwlekał z przypuszczeniem ataku na „tradycyjne sposoby kształtow ania
ludzkich zachow ań”. Jego zdaniem , „bardzo wiele m atek nadal niechętnie odnosi
się do wskazówek związanych z żyw ieniem dzieci. Przecież ich babki urodziły
czternaścioro dzieci, a wychowały dziesięcioro”, tyle że fakt, iż „wiele z tych dzieci
było anem ikam i, miało słabe zęby, były niedożywione, podatne na wszelkie choroby
niewiele znaczy dla m atki, która nie życzy sobie, żeby m ów iono jej, w jaki sposób
należy naukow o żywić dzieci”3.
W atson kierow ał swą książkę do „nowoczesnej m atki, która zaczyna zdawać
sobie sprawę, że wychowywanie dzieci jest najtrudniejszym ze wszystkich zajęć,
trudniejszym niż inżynieria, prawo, a naw et m edycyna”4.
„Obecnie nikt nie wie dostatecznie wiele, aby wychowywać dziecko” - pisze
W atson do now oczesnych m atek. „Świat byłby znacząco lepszy, gdybyśmy przez
dwadzieścia lat pow strzym ali się od posiadania dzieci (za w yjątkiem tych, w ycho­
wywanych dla celów eksperym entalnych), a następnie znowu do tego powrócili,
tym razem jed n ak dysponując wystarczającą ilością faktów, aby w ypełniać owo
zadanie już z określonym stopniem biegłości i precyzji. Rodzicielstwo zam iast
opierać się na instynktach, pow inno stać się nauką, a szczegółowe rozwiązania
należy tu w ypracow ać na drodze w ytrw ałych bad ań laboratoryjnych”5.
N O W Y JORK, 1932 357

Książka W atsona zawiera m nóstw o przykładów, gdzie m etody wypracowa­

ne w pracowni naukowej stanowią wzorzec dla opieki nad małymi dziećmi. Matki
pow inny odnosić się do swojego potom stw a w taki sam sposób, w jaki doktor Watson
traktował Małego Alberta, czyli traktować je „jak gdyby były m łodym i dorosłym i”:

N igdy ich nie przytulaj i nie całuj, nigdy nie pozwalaj im siadać ci n a kolanach.
Jeżeli m usisz, pocałuj je jed en raz w czoło, kiedy przyjdą pow iedzieć d obranoc.
R ano przyw itaj się z nim i, podając im rękę. Pogłaszcz po głowie, jeżeli w czymś
tru d n y m spraw ią się w yjątkow o dobrze. W ypróbuj to. W ciągu tygodnia p rzek o ­
nasz się, jak łatwo jest być w sto su n k u do w łasnych dzieci doskonale obiektyw nym ,
a jednocześnie życzliwym. Będziesz b ard zo się w stydzić ckliwego, sen ty m en taln e­
go sposobu, w jaki dotąd ich traktow ałaś6.

Bez względu na to, jakie intencje kierow ały W atsonem w chwili, gdy to pisał,
skutkow ać to m iało w yw ołaniem w m atkach zawstydzenia z pow odu okazyw a­
nego dzieciom uczucia, gdyż uczucie nie jest naukow e, podobnie jak m iłość,
k tóra zdaniem W atsona - co najpraw dopodobniej w yw nioskow ał na p o d sta ­
wie w łasnych dośw iadczeń - opiera się na stym ulacji stref erogennych. M atki
nie pow inny naw et pokazyw ać się dzieciom częściej niż wym aga tego karm ienie
- oczywiście butelką - i zm iana pieluch, poniew aż zbyt częsty kontakt z m atką
buduje w dziecku niezdrow e o d niej uzależnienie. Tym spośród m atek, których
serce jest „nazbyt m iękkie” i czułe, sprzeciwiając się w szystkim naw oływ aniom
W atsona, zaleca on podglądanie potom stw a: „zróbcie jakiś otwór, przez który
będziecie m ogły widzieć dzieci, sam em u nie będąc w idzianym , albo posłużcie się
peryskopem ”7. Przy czym nowoczesna m atka, nawet gdy patrzy przez ów peryskop,
nie pow inna okazywać em ocji; pow inna „podejść do tej sytuacji jak wyszkolona
pielęgniarka albo lekarz i na koniec nauczyć się tego, aby nie używać słodkich
i pieszczotliwych określeń”8.
W atson przem aw iał jako ekspert w rzeczywistości, w której szkoła przejm o­
w ała na siebie coraz większą rolę w nauczaniu i wychowywaniu dzieci w wymiarze,
który wcześniej przynależał rodzinie. Akceptując dyktat społeczeństwa technokra­
tycznego i przenosząc go na g ru n t opieki nad dziećm i, now oczesna m atka m iała
ułatw iać tym sam ym sw ojem u p o to m stw u osiąganie sukcesów w przyszłości.
W edług Buckleya, „współczesne dziecko rychło przekona się, że rzeczywista siła
nie spoczyw a w rodzinie, lecz w rynku oraz w spieraniu przez niego społecznych
instytucji. O siągnięcie sukcesu zależało od akceptacji w artości korporacyjnego
porządku. Sam sukces natom iast zaczęto coraz bardziej postrzegać w kategoriach
um iejętności stylu życia w yznaczanego i egzemplifikowanego przez reklam ę”9.
Bez względu na to, jak obiecujące wydawać się m ogły naukowe m etody wy­
chowywania dzieci, obarczały one ogrom nym obciążeniem matki, które stanęły oto
teraz przed następującą alternatywą: w iną zaniechania, w przypadku zignorowania
m etod wychowawczych zalecanych przez naukę bądź też wzięciem na siebie winy
za wszelkie braki i niedoskonałości psychiki dziecka, o ile nie zdoła tych m etod p ra ­
w idłow o zastosować. Stało się tak z bardzo prostego pow odu. W świecie W atsona
358 RO Z D Z IA Ł 25.

nie było m iejsca dla Boga, natury, k u ltu ry i tradycji, na których m ożna by się
oprzeć. Istn iał w n im tylko surow y m ateriał biologiczny oraz w arunkow anie,
a najważniejszą osobą, która m iała uw arunkow aniam i kierować, była m atka. Jeżeli
pojawiały się w nich jakieś błędy, w ina leżała p o jej stronie.

Jeżeli m am y do czynienia ze zdrow ym ciałem , praw idłow ą liczbą palców u rąk

i nóg, zdrow ym i oczym a i kilkom a podstaw ow ym i o d ru ch am i, które w idać tuż
po urodzeniu, to całkow icie wystarczy, żeby z tego surow ego m ateriału stworzyć
człow ieka, któ ry być m oże geniuszem , k u ltu raln y m d żentelm enem , ale też ło b u ­
zem albo b a n d y tą ... jesteście całkow icie odpow iedzialne za w szelkie in n e reakcje
lękowe, które m oże okazyw ać w asze dzieck o 10.

T rudn o pow iedzieć, czy ostrzeżenia te m iały na celu w yw ołanie p o czu ­

cia winy. To jednak, że m usiało się o no pojawiać, kiedy now oczesne m atki starały
się postępow ać możliwie jak najbardziej naukow o i zgodnie z zaleceniam i eks­
pertów pokroju W atsona, wydaje się niem al pew ne. Poczucie w iny zwiększa po
prostu stopień m ożliwości kontroli społecznej, co bardzo przecież odpow iadało
oraz pokryw ało się z celami tych, którzy owych ekspertów popierali i lansowali.
Jako że koncepcje i poglądy W atsona w spółgrały z interesam i mediów, w la­
tach dw udziestych najważniejsze i adresow ane do szerokiego grona czytelników
ty tu ły prasow e, je d e n za d ru g im zaczęły je publikow ać. W atson pisyw ał do
„H arper’s”, „The N ation”, „The New Republic”, „The Saturday Review o f Literature”,
„M cCalls and Liberty”, a oprócz tego, opis jego postaci i osiągnięć zam ieścił także
„New Yorker”. W roku 1930 Horace Kallen napisał artykuł pośw ięcony W atsonowi
oraz behaw ioryzm ow i, zam ieszczony w Encyklopedii N auk Społecznych, w którym
przewidywał, że w świecie funkcjonującym w zgodzie z zasadam i W atsona istoty
ludzkie będą do siebie p o dobne „niczym Fordy”. A ni Kallen, ani W atson najw y­
raźniej nie dostrzegali niczego niestosow nego w postaw ieniu znaku rów ności
m iędzy taśm ą produkcyjną a rozm nażaniem się ludzi. Co więcej, obaj zdawali
się widzieć w tym k rok na drodze postępu, zwłaszcza odkąd W atson zapowiedział,
że do roku 1978 instytucja m ałżeństw a przestanie istnieć.
W pierw szym dziesięcioleciu po zaw arciu m ałżeństw a R ayner i W atson
doczekali się dwójki chłopców, których ojciec wychowywał zgodnie z zasadam i
behaw ioryzm u, przy aprobującej postaw ie śledzących jego poczynania mediów, co
pew ien czas donoszących, że chłopcy „wydają się n o rm alni”. Pozory były jednak
mylące, gdyż Billy W atson pop ełn ił w k ońcu sam obójstw o, tyle że uczynił to już
jako człowiek dorosły, a m edia m iały wówczas ciekawsze tem aty do opisywania.
W roku 1922 wydawało się, że W atsonow i m oże udać się połączenie tego, co
było najlepsze w obu dziedzinach, którym i się zajmował. O prócz stałej posady w re­
klamie, otrzym ał stanow isko w ykładow cy w N ew School for Social Research,
instytucji założonej w 1917 roku przez C harlesa A. Bearda oraz Johna H arveya
R obinsona w celu upow szechniania idei i poglądów Lippm ana, Croly ego, Deweya
i T horsteina Yeblena. W latach 1922-1926 m iał tam cykl cotygodniow ych w ykła­
N O W Y JORK, 1932 359

dów do czasu, gdy dał o sobie znać jego charakter, a raczej jego brak. W 1926 roku
został w yrzucony z uczelni na podstaw ie oskarżeń córki Bearda, która obw iniła
go o m olestow anie seksualne.
Incydent ten praktycznie położył kres naukowej karierze Watsona. Apogeum
jego wpływów przypadło na rok 1930, ale nie m iał już więcej niczego istotnego do
powiedzenia. Jego myśli w całości zaprzątał pom ysł napisania tekstu poświęconego
pow odom , dla których ludzie nie popełniają sam obójstw a. Temat ten stanowi
być m oże przesłankę do oceny ówczesnego stanu jego um ysłu. Z daniem Cohena,
W atsona dręczyły w tedy myśli sam obójcze, a kryzys ten zdołał przezwyciężyć
dzięki w yjazdow i z Nowego Jorku i przeprow adzce na farm ę w C onnecticut,
gdzie całkowicie pośw ięcił się hodow aniu zw ierząt11. W arto pam iętać, że W atson
pow iedział kiedyś, iż wszelkie próby pisania autobiografii praw dopodobnie m ogą
doprow adzić do sam obójstw a. Niew ykluczone, że nawiązywał w tedy do własnych
ówczesnych życiowych dośw iadczeń.
Cokolw iek było tego pow odem , W atson napisał do stu znanych i uznanych
osób, prosząc je o udzielenie odpow iedzi na pytanie, dlaczego uznają, że w arto żyć.
W szyscy adresaci udzielili m u odpowiedzi, w śród nich także Robert M. Yerkes, któ­
ry napisał, że „m im o dolegliwości psychicznych, trudności i rozczarowań, uważam,
iż życie jest bardzo interesujące; to gra, w której m ierząc się własnym rozum em
z w szechśw iatem , częściej m ogę chyba wygrywać, aniżeli przegryw ać i cieszyć się
z podejm ow anego ryzyka”12. Yerkes napisał do W atsona w 1932 roku, nakłaniając
go do pow rotu do pracy badawczej. W atson nie m iał jednak ochoty w racać do
laboratorium . O dpow iedział Yerkesowi: „Niestety, obaw iam się, że dla m nie jest
już za późno, aby myśleć o pow rocie do pracy naukow ej”13. C ohen twierdzi, że
Yerkes nie zgłosił przy tym żadnych praktycznych propozycji, co jest o tyle dziwne,
że pow rót do bad ań naukow ych był jego pom ysłem .
W roku 1932 zaczęły pojawiać się pierw sze reakcje na idee głoszone przez
W atsona i jego brytyjskiego p o p u lary zato ra, B ertran d a Russela. W pow ieści
N ow y wspaniały świat A ldous H uxley zaatakow ał behaw ioryzm jako ideologiczną
podstaw ę „m iękkiego” totalitaryzm u przyszłości. Huxley znał A m erykę i z pew ­
nością nawiązywał do niej oraz do wizji W atsona, kiedy stwierdził, że seksualna
n am iętn o ść jest wyjątkowo skuteczną p ostacią kontrolow ania społeczeństw a,
poniew aż napotyka na najm niejszy o pór i przysw ajana jest nadzwyczaj skutecznie.
W ystępując w obronie swoich nam iętności, ofiara takiego systemu wierzy, że broni
istoty sam ego siebie, w rzeczywistości jed n ak broni interesów tych, którzy udzielili
jej przyzwolenia na ich zaspokajanie. W ten sposób rządy umożliwiające i w spiera­
jące zaspokajanie owych nam iętności zyskują nad ludźm i władzę większą i głębiej
zakotw iczoną, niż inne są to w stanie osiągnąć. A ldous Huxley, który był znawcą
oświecenia, identyczne zjawisko dostrzegł w pism ach m arkiza de Sade, który

w idział w sobie apostoła praw dziw ie rew olucyjnej rewolucji, w ykraczającej poza
granice polityki oraz ekonom ii - rew olucji dotyczącej poszczególnych ludzi:
m ężczyzn, kobiet i dzieci, któ ry ch ciała m iały o d tą d stać się w spólną seksualną
360 R O ZD ZIA Ł 25.

w łasnością wszystkich, um ysły zaś m iały wyzbyć się w szelkich n aturalnych d o ­

brych obyczajów, w szystkich z tru d e m nabytych ham ulców tradycyjnej cywilizacji.
M iędzy sadyzm em a rzeczywiście rew olucyjną rew olucją nie m a oczywiście żad ­
nego koniecznego ani n ieu ch ro n n eg o pow iązania. Sade był szaleńcem , a m niej lub
bardziej uśw iadom ionym celem jego rew olucji był chaos i zniszczenie. Ludzie w ła­
dający N ow ym W spaniały m Św iatem być m oże nie są przy zdrow ych zmysłach
(w dosłow nym rozum ien iu tego słowa), ale nie są też obłąkani, a ich celem nie jest
anarchia, lecz społeczna stabilność. O stateczna, osobista, praw dziw ie rew olucyj­
n a rew olucja służyć m a osiągnięciu stabilności, i naukow ym i środkam i w prow a­
dzają ją w ży cie14.

Huxley m iał powody, aby pisać w ten sposób, poniew aż po roku 1795 w y­
zwolenie seksualne przestało być częścią sił, które obaliły ancient regime, zaczęło
natom iast służyć utrzym aniu się przy w ładzy rewolucyjnego reżimu: „Rzeczy­
wiście spraw nym państw em to talitarnym byłoby takie, w którym wszechwładne
polityczne kierow nictw o i jego arm ia zarządców spraw ow ałaby kontrolę nad
ludnością złożoną z niewolników, wobec których nie trzeba używać przym usu,
poniew aż kochają w łasne zniewolenie. W dzisiejszych państw ach totalitarnych
zadanie wyzwolenia w nich tej miłości jest zadaniem propagandzistów, redaktorów
gazet oraz nauczycieli szkolnych”.
Jako że najlepszym sposobem na to, żeby niew olnicy pokochali swe zniew o­
lenie, jest sprawić, aby było ono przyjem ne; należy z seksu, który jest bez wątpienia
przyjem nością, uczynić form ę kontroli, a osiąga się to poprzez ustanow ienie p ań ­
stwa arbitrem w tej sferze, uwolniając ją od ograniczeń, tak aby ludzie korzystali
z niej według reguł ustanow ionych przez państw o, a nie przez porządek moralny.
Wówczas niew olnicy szybko przysięgną w ierność tem u, w czym widzą źródło oraz
gwarancję owych przyjem ności. Innym i słowy, państwo, poprzez przejęcie k o n ­
troli nad życiem seksualnym obywateli, zyskuje nad nim i władzę w sferze, która
jest ich najsłabszym punktem . Kontrola ta jest tak skuteczna, dlatego że nie jest
postrzegana jako kontrola, lecz jako „wolność” rozum iana w znaczeniu możliwości
zaspokajania występnych pożądań i pragnień. Zdaniem Huxleya, „najważniejszymi
Projektam i M anhattan przyszłości będą zakrojone na szeroką skalę, sponsorow ane
przez rząd badania nad tym , co politycy i naukow cy nazwą «problem em szczę­
ścia» - innym i słowy, nad tym, jak spowodować, żeby ludzie pokochali własne
zniewolenie”. Huxley uważa, że transform acja ta w łaśnie dokonuje się w Ameryce:

Przedstaw iona w „N ow ym W sp an iały m Świecie” rozw iązłość seksualna także

nie w ydaje się zbyt odległa. Już teraz w niektórych am erykańskich m iastach licz­
ba rozw odów jest rów na liczbie zaw ieranych m ałżeństw. N iew ątpliw ie w przeciągu
kilku lat św iadectw a zaw arcia zw iązku m ałżeńskiego będą sprzedaw ane ja k zezw o­
lenia na posiadanie psa - w ażne przez dw anaście miesięcy, bez zastrzeżenia zabra­
niającego zm ieniania psów albo trzy m an ia więcej niż jednego zw ierzęcia naraz.
W m iarę, jak kurczy się w olność polityczna i gospodarcza, sw oboda seksualna -
niejako w ram ach rekom pensaty - ulega rozszerzeniu.
N O W Y JORK, 1932 361

P rzew id y w an ia H uxleya trą c ą n ie c o m yszką, a to dlatego, że m yślał

przede wszystkim o totalitarnych rządach istniejących w latach trzydziestych, nie
dostrzegł natom iast, że system am erykański, wykorzystując siły gospodarki ry n k o ­
wej, był znacznie skuteczniejszy w zniewalaniu ludzi, przed którym pisarz ostrzegał,
poniew aż był m niej przytłaczający i dlatego m niej dostrzegalny przez jego ofiary.
Stałym złudzeniem , które tworzył, było tw ierdzenie, że najważniejsza jest w nim
jednostka oraz jej pragnienia. Za kulisam i tego kryły się fundacje i wszystkie p o ­
zostałe siły kształtujące pozornie w olny rynek w taki sposób, aby przynosiło im
to pożądane korzyści. Pesym istyczne zakończenie książki Huxleya jest być może
odzw ierciedleniem osobistej słabości autora, bądź też po prostu realistycznym
przyjęciem do wiadom ości, że przeciętna jednostka bez pom ocy czynnika boskiego
nie potrafi oprzeć się seksualnym pokusom . Tak czy owak, skutkiem ulegania roz­
pow szechnianym przez światową sieć m ediów pokusom było zniewolenie.
W czesnym latem 1936 roku Rosalie Rayner W atson zachorow ała na dyzen-
terię i 19 czerwca zm arła. Krótko przed jej zgonem dwójkę dzieci Rosalyn wysłano
na obóz i nie było ich przy niej, kiedy um ierała. Po śm ierci żony W atson zaczął w ię­
cej pić i przestał w ypow iadać się w kw estiach psychologicznych, co stworzyło
pustkę, którą zauw ażono nie tylko w CRPS. Pod koniec lat trzydziestych, wedle
słów Yerkesa, CRPS głęboko zaangażow ała się w „badania nad neurologicznym i
i behaw ioralnym i m echanizm am i jako czynnikam i kontroli aktywności seksu­
alnej oraz reprodukcji”15. Po raz kolejny jed n ak przew ażały w nich badania nad
naczelnym i, które palące kwestie dotyczące zachowań człowieka pozostawiały bez
odpow iedzi. Dla Yerkesa było to źródłem rozczarow ania, jako że nigdy nie zrezy­
gnow ał z dążenia do w ykorzystania CRPS w celu udzielania wsparcia naukow com ,
m ogącym dostarczyć w iarygodnych danych, które pom ogłyby społeczeństw u
zrozum ieć i kontrolow ać zachow ania seksualne człowieka.
Kiedy n ad Europę nadciągała w ojenna burza, w zrosło jed n ak zap otrze­
bow anie na inżynierię społeczną. Jak się okazało, Józef Goebbels był gorącym
zw olennikiem Eddiego Bernaysa i jego książki Crystallizing Public O pinion; wedle
słów jej autora w ykorzystał ją „jako podstaw ę destruktyw nej kam panii przeciwko
Żydom w N iem czech”16, i czego Bernays już nie dodał, także w Austrii. Jednym
z owych Żydów był wuj Bernaysa, Zygm unt Freud, którem u pod koniec lat trzy­
dziestych udało się uciec do Anglii. Ciotki Eddiego nie m iały tyle szczęścia.
Skoro naziści mogli do takiego stopnia m anipulow ać opinią publiczną tylko
dzięki przeczytaniu książki Bernaysa, było oczywiste, że Amerykanie, jeżeli chcą ich
pokonać w nadchodzącej wojnie, swoje badania nad propagandą pow inni wznieść
na zupełnie now y poziom . W drugiej połowie lat trzydziestych wzrosło zaintereso­
wanie Rockefellerów teorią kom unikow ania się oraz jej m ilitarnym zastosowaniem,
czyli wojną psychologiczną. Związane z nim i instytucje zaczęły finansować badania,
do których zaangażowano tych samych ludzi, którzy w czasie I wojny światowej pod
kierow nictw em G eorgea Creela pracowali w CPI (Komisja Inform acji Publicznej).
H arold Lasswell pracow ał w Bibliotece K ongresu i prow adził finansow ane przez
Rockefellerów badania nad analizą treści przekazów; p o d obną pracę w Princeton
362 R O ZD ZIA Ł 25.

wykonyw ał H adley C antril na zlecenie Public O pinion Research Project. Paul La-
zarfeld działał w Office o f Radio Research na Uniwersytecie Columbia. Obserwując
nazistów, Rockefellerowie doszli do przekonania, że od czasów I wojny światowej
mass m edia zwiększyły swoją siłę oddziaływ ania na opinię publiczną. Chcieli
teraz wykorzystać je do tego sam ego celu, jaki wcześniej realizowała CPI. Myśleli
o kam panii „profilaktyki dem okratycznej”, której obiektem m iały być w spólnoty
etniczne w Stanach Z jednoczonych, a celem uod p o rn ienie ich na propagandę
państw Osi oraz Rosji Sowieckiej. W roku 1939 Fundacja Rockefellera zorgani­
zowała cykl tajnych sem inariów z ludźm i, którzy, ich zdaniem , byli czołowymi
akadem ickim i specjalistam i w dziedzinie teorii kom unikow ania się, a celem tego
przedsięwzięcia było wciągnięcie ich w dzieło um acniania am erykańskiej opinii
społecznej w przekonaniu o konieczności przystąpienia do wojny z nazistowskim i
N iem cam i. Ruch A m erica First p o d przew odnictw em ludzi, takich jak Charles
Lindbergh, starał się nie dopuścić do przystąpienia państw a do kolejnej wojny,
przypom inając o zniszczeniach, które spow odow ała I wojna światowa, ostatecznie
jednak ich protesty na nic się zdały. Izolacjoniści zostali po prostu pokonani, gdyż
okazało się, że nie m ają dostatecznego w pływ u na m edia i w rezultacie, na kształ­
tow anie opinii publicznej. Zainteresow ania Rockefellerów skupiały się wówczas
na wojnie psychologicznej; połączenie zdobyczy behaw ioryzm u, reklam y oraz
teorii kom unikacji m iało zaowocować stw orzeniem potężnej broni, a to z kolei
m iało dalekosiężne konsekw encje dla państw a długo po zakończeniu wojny.
H arold Lasswell uważał, że Rockefeller Interests Inc., reprezentując anglo-
filską am erykańską elitę, pow inny „system atycznie grać uczuciam i m as w celu
ochrony dem okracji przed zagrożeniam i ze strony społeczeństw autorytarnych,
takich jak nazistowskie N iem cy oraz Związek Radziecki”17. Nie każdy się z tym
zgadzał. O dm ien n ą opinię w kwestii tego, czy A m eryka pow inna przystępować
do wojny, m ieli na pew no członkow ie ruchu A m erica First, ale sprzeciwiała się
tem u także część uczonych zajm ujących się teorią kom unikacji. D onald Slesinger,
były dziekan Uniwersytetu Chicago i uczestnik sem inariów Rockefellera uważał, że
uciekanie się do m etod psychologicznej m anipulacji nie jest niczym lepszym niż
to, czem u m iano nadzieję się przeciwstawić „Byliśmy skłonni [uczestnicy sem ina­
rium] bez nam ysłu poświęcić prawdę i ludzką indyw idualność, żeby tylko wywołać
m asow ą reakcję na w ojenny bodziec. Myśleliśmy w kategoriach walczącej dykta­
tu ry siły, którą ustanow ić m iała m anipulacja”18. Z daniem Simpsona, krytycyzm
ujaw niony wówczas przez Slesingera spowodował, że „przestał uczestniczyć w roc-
kefellerow skich sem inariach i zdaje się szybko tracić w pływ y w społeczności
akadem ickich specjalistów teorii kom unikacji”19.
W przypadku Yerkesa lekcja ta nie poszła na m arne. W 1940 roku było
oczywiste, że w ojna nie toczy się po myśli Brytyjczyków, a anglofilski am ery­
kański establishm ent szukał sposobu, żeby przystąpić do wojny i im pom óc.
Ludzie ci chcieli też zintensyfikow ania b adań psychologicznych, a to oznaczało,
że coraz bardziej tracili cierpliwość do Yerkesa i jego zaangażow ania w badania
nad naczelnym i. W rezultacie, A lan Gregg, szef w ydziału medycznego Fundacji
N O W Y JORK, 1932 363

Rockefellera, postanow ił wywrzeć nacisk na Yerkesa, aby ten finansował badania

nad seksualnością człowieka. W styczniu 1941 roku zaw iadom ił Yerkesa, że CRPS
m oże liczyć na dotacje co najwyżej jeszcze przez dwa lata. G rant na lata 1943-44
nazwał „dotacją czasową”20.
W atson, najbardziej praw dopodobny kandydat na stanowisko osoby prow a­
dzącej badania nad ludzką seksualnością, teraz absolutnie nie wchodził już w rachu­
bę. Yerkes jednak nie zam ierzał rezygnować i jasno dał tem u wyraz w swoim D w u­
dziestym Corocznym Sprawozdaniu Komisji ds. Badań Problemów Płci (Twentieth
A nnual Report o fth e Committee fo r Research in Problems ofSex), w którym napisał,
że Komisja pow inna przyjąć na siebie now ą rolę. „O dtąd zajmujemy się wiedzą
i poszerzaniem jej poprzez badania. Niewielką wagę przykładano do zastosowań
osiągnięć obecnej wiedzy o zjawisku seksualności i rozm nażania się w odniesieniu
zarów no do jednostek, jak i społeczeństw a”21. Dotychczas CRPS ograniczała się
do prom ow ania „bezinteresow nego poszerzania wiedzy, zgodnie z ideam i nauki
i niem al zupełnie niezależnie od w artości społecznych, jej zastosowań i ryzyka”.
Yerkes przestrzegł też, że znaczna część z tak wielkim tru d em pozyskanej wiedzy
pozostanie bezużyteczna, chyba że znajdzie się sposób, żeby m ądrze i wnikliwie
zastosować ją w odniesieniu do społeczeństwa. Zdaniem wielu naukow ców bez­
interesow ność stanow i zagrożenie. N alegają oni, aby „inżynierię biologiczną”
uczynić pełnopraw ną dziedziną badań. „Odrywając w zrok od szczegółów proce­
sów życiowych, zauważamy, że życie jako takie wymaga sterowania”22. CRPS, żeby
zaangażować się w „inżynierię biologiczną”, m usi wiedzieć więcej o ludzkiej seksu­
alności. Potrzebuje kogoś zdolnego odkryć podstaw ow ą strukturę m echanizm ów
seksualności, kogoś na podobieństw o W atsona, który zauważył, że u najm łodszych
dzieci odruch w arunkow y jest podstaw ow ym elem entem procesu uczenia się.
W gru d n iu 1940 roku skrom ny entom olog Alfred Kinsey napisał do Yerke­
sa w sprawie badań, które przeprow adzał w śród studentów U niwersytetu In dia­
na w Bloom ington, gdzie pracow ał jako wykładowca. Okazało się, że był to szczęśli­
wy dla niego m om ent. Kinsey potrzebow ał pieniędzy, ale jeszcze bardziej potrzebne
m u było uznanie i szacunek, co organizacja taka jak Fundacja Rockefellera była
m u w stanie zapewnić. Yerkes z kolei dla ocalenia swojego stanow iska w CRPS
potrzebow ał kogoś, kto rzeczywiście prow adził badania nad ludzką seksualnością.
Z daniem Jonesa, „prośba Kinseya o przyznanie funduszy, stworzyła Yerkesowi
sposobność połączenia badań n ad ludźm i, których dom agała się Fundacja Rocke­
fellera, z badaniam i behaw ioralnym i, na których CRPS koncentrow ała się w latach
trzydziestych”23. W atson zawsze chciał prow adzić badania nad seksem, ale konty­
nuow anie ich uniem ożliw iły m u realia tam tych czasów oraz rozwój jego własnej
kariery. Teraz dośw iadczenia zdobyte w reklam ie - która po I w ojnie światowej
czerpała z osiągnięć wojny psychologicznej stosowanej podczas jej trw ania, a jej
m etody udoskonalane były w latach dwudziestych i trzydziestych - miały być po raz
kolejny raz poddane naukowej obróbce. N auka wypływająca z zastosowania beha-
w ioryzm u w reklam ie była oczywista. Człowieka nie da się dow olnie ukształtow ać
oraz nim kierować. Jest on bow iem stw orzeniem rozum nym , ale jego um ysł m ogą
364 RO Z D Z IA Ł 25.

zaciem niać ograniczone w swej liczbie nam iętności, z których najpotężniejszą

jest seks. Jeżeli m ożna go było użyć dla n akłonienia konsum entów do kupow ania
określonych produktów , możliwe jest także wykorzystanie go w przypadku innych
postaci „inżynierii biologicznej”, jak sobie to w yobrażał Yerkes. W atsonowi przy­
znano wcześniej fundusze na prow adzenie badań, które miały odkryć podstawowe
składniki osobow ości funkcjonujące na zasadzie bodziec-reakcja, teraz zaś Kinsey
m iał otrzym ać dotację na badania m ające określić, w jaki sposób m ożna posłużyć
się seksem , aby uczynić z niego rodzaj kontroli nad ludźm i. Kinsey z ochotą się
tego podjął. O w ynikających z tego im plikacjach boleśnie przekonali się Alan
Gregg oraz R obert Yerkes, nad którym i Kinsey m iał zyskać władzę. Kiedy ten
ostatni w ykorzystał epizody z ich życia intym nego, na własnej skórze przekonali
się, jak skutecznym narzędziem kontroli m oże być seks.
W m aju 1941 roku Yerkes zaw iadom ił Kinseya, że, poczynając od 1 lipca
1941 roku CRPS przyznała m u na ten rok budżetow y grant w wysokości tysiąca
sześciuset dolarów. Usilnie doradzał Kinseyowi, aby w przeciągu kilku kolejnych
miesięcy bądź to w bezpośrednich rozm ow ach, bądź to pisem nie zapoznał komisję
z m etodologią swoich badań. Kinsey odpow iedział, że będzie uradowany, jeżeli
któryś z członków kom isji lub wszyscy jej uczestnicy przyjadą do B loom ington
i będą obserw ow ali jego prace.
Część III
 ROZDZIAŁ 1

NOWY JORK, 1940

nia 2 kw ietnia 1940 roku do Stanów Zjednoczonych przybył czło­

D wiek nazw iskiem W illiam Stephenson. Był obywatelem brytyjskim

i oficjalnie przyleciał do USA z polecenia Brytyjskiego M inisterstw a
Zaopatrzenia. W ielka Brytania znajdow ała się teraz w stanie wojny
z N iem cam i, wojny, której, zdaniem W instona Churchilla, w ybranego
na prem iera, bez p o m o cy z zew nątrz w ygrać nie m ogła. Jedynym państw em
dysponującym dostateczną siłą m ilitarną i przyjaźnie nastaw ionym do koncepcji
udzielenia pom ocy Brytyjczykom , były Stany Zjednoczone A m eryki. Stephen­
sona w ysłano do USA jako tajnego agenta, którego zadaniem było wciągnięcie
A m eryki do wojny po stronie Anglii.
Aby do tego doprow adzić, Stephenson m usiał przełam ać silny opór. D e­
m okraci na całą dekadę lat dw udziestych utracili Biały D om , gdyż w tedy w ła­
śnie A m ery k an ie u św iadom ili sobie, ja k h o rre n d a ln ą cenę przyszło zapłacić
USA za uczestnictw o w I wojnie światowej. Republikanie, którzy skorzystali na
ostrej reakcji społecznej na lekkom yślną politykę zagraniczną W ilsona, podzie­
lili się jed n ak na dw a stronnictw a; konserw atyw ną frakcję izolacjonistów, której
zapleczem były stany Środkowego Z achodu, oraz obóz anglofilskich, waspow-
skich plutokratów ze W schodniego W ybrzeża, którzy, jak sam a nazw a wskazuje,
utożsam iali się z angielskim dziedzictw em kulturow ym , a ich lojalność wobec
grupy społecznej o p odobnym do nich p ochodzeniu etnicznym i dochodach nie
ograniczała się do granic terytorialnych państw a. Kiedy w Europie szalała wojna,
oni solidaryzow ali się z Anglią. Być m oże w łaśnie dlatego, że elitarna praktyka
polityczna am erykańskich władz radykalnie odeszła od własnych demokratycznych
założeń, waspowski establishm ent m nóstw o czasu i starań pośw ięcał negow aniu
swojego istnienia. Fakty jed n ak m ów iły sam e za siebie i świadczyły o czymś d o ­
kładnie przeciw nym . Stanam i Z jednoczonym i rządziła określona grupa etniczna
368 R O Z D Z IA Ł 1.

i działała ona z zaskakującą jednom yślnością. Zwróciła się ona ku darwinistycznej

eugenice, którą uznała za rdzeń swoich poglądów, a jeszcze przed początkiem lat
dwudziestych niezbędnym składnikiem m ałżeńskich cnót uczyniła antykoncepcję.
W roku 1930 odzw ierciedleniem owej zm iany i oficjalnym jej zatw ierdzeniem
była K onferencja Biskupów Kościoła anglikańskiego w Lam beth, na której w yra­
żono zgodę na stosow anie antykoncepcji, chociaż dw adzieścia lat wcześniej ten
sam Kościół uznał ją za czyn niem oralny. W ten sposób, w rezultacie nałożenia
się na siebie pow inow actw a etnicznego, intelektualnego zepsucia oraz upadku
m oralności seksualnej, klasa rządząca w Stanach Zjednoczonych stała się piątą
kolum ną, skłaniającą się ku tw orzeniu im p eriu m na w zór angielskiego, a tym
sam ym działającą na szkodę am erykańskiej republiki. Po I w ojnie światowej lord
Cecil pisał: „M im o że n aró d am erykański składa się głównie z cudzoziem ców
[różniących się] zarów no pochodzeniem , ja k i sposobem myślenia, ich rządzący
to niem al wyłącznie A nglo-Saksoni, którzy podzielają nasze polityczne ideały”1.
P rzyjeżd żając do USA, S te p h e n so n w ied ział, że p rezy d en t R oosevelt
sym patyzuje z tą właśnie gru p ą etniczną. W iedział także, że pew ne am erykań­
skie rody m ają większą siłę przebicia niż inne. To dlatego właśnie swoją kwaterę
główną założył na trzydziestym ósm ym piętrze Rockefeller Center, najbardziej
ekskluzyw nym m iejscu na biuro, za które zresztą nie płacił żadnego czynszu.
Stephenson w iedział również, że am erykańska historia to nie tylko jej angielskie
korzenie, ale też silne dążenie do tego, aby się spod tych wpływów wyzwolić. Walka
0 to nie zakończyła się w raz ze zwycięstwem A m erykańskiej Rewolucji. A m eryka
1 W ielka Brytania w latach 1812-1814 toczyły ze sobą wojnę na kontynencie p ó ł­
nocnoam erykańskim ; Brytyjczykom udało się w tedy doszczętnie spalić Kapitol,
a także rezydencję prezydenta, którą później nazw ano Białym D om em .
Konflikt ten nie zakończył się także w raz z ustaniem działań w ojennych na
początku XIX wieku. Przez całe XIX stulecie, kiedy am erykański system rozw i­
jania i ochrony rodzim ego przem ysłu zaow ocow ał ogrom nym w zrostem potęgi
i zam ożności państw a, pozostaw ał w uśpieniu, ale na początku XX wieku, wraz
z napływ em do USA olbrzym iej fali katolickich im igrantów z Irlandii, a także
Europejczyków z południow ej i w schodniej części kontynentu, w ojna rozgorzała
na nowo, tyle że wówczas prow adzono ją ju ż innym i niż m ilitarne środkam i.
W ow ym w ew nątrzam erykańskim konflikcie najw ażniejszą kwestią było to, czy
USA m ają stać się im perium na w zór W ielkiej Brytanii, czy też pozostać rep u ­
bliką, jaką stworzyli Ojcowie Założyciele, którzy w yraźnie przestrzegali przed
uczestniczeniem A m eryki w europejskich sojuszach i przym ierzach. Pierwszy
pow ażny w yłom w tej polityce anglofilski establishm ent uczynił za prezydencji
W oodrow a W ilsona, wykładowcy, który nie tylko uw ikłał A m erykę w I wojnę
światową, ale starał się także zm ienić m apę Europy zgodnie z własnym i, z góry
założonym i koncepcjam i. Z daniem M ichaela H unta, W oodrow W ilson:

b y ł... przekonany, że angloam erykańskie instytucje oraz w artości polityczne

m ają w ym iar uniw ersalny. Jako politolog o d daw na sławił w olność, w idząc w niej
N O W Y JORK, 1940 369

zw ieńczenie angloam erykańskiej tradycji, jej ew olucyjny rozwój uw ażał za k ry te ­

riu m postępu, a uchw alanie konstytucji za jed n o z w ielkich osiągnięć ludzkości.
Brytyjski system p arlam en tarn y był dla niego in stytucjonalnym ideałem , a rew olu­
cję am erykańską uw ażał za przełom ow e w ydarzenie, które spow odow ało, że „resz­
ta św iata zapragnęła w olności”2.

W ilson, p o d o b n ie jak F ran k lin D elano Roosevelt, był członkiem Partii

D em okratycznej. W tam tych czasach bycie konserw atystą oznaczało, że jest się
zw olennikiem izolacjonizm u oraz człow iekiem oddanym sprawie zachow ania
am erykańskiej republiki. O w a anglofobiczna tradycja, znajdująca poparcie głów ­
nie w śród m ieszkańców Środkow ego Z achodu, m iała w łasnych orędow ników
i przywódców ; byli nim i m .in. George N orris, republikanin z N ebraski, i R obert
La Follette senior, republikanin z W isconsin. W tedy jednak, podobnie jak obecnie,
Partia R epublikańska była podzielona i jej stronnictw o anglofilskie ze w schodniej
części kraju, reprezentujące krajow ych plutokratów , parło do wojny z N iem cam i,
nawet gdyby m iało to oznaczać konflikt z W ilsonem . W edług H unta, grupa ta była:

św iadom ie angłofilska w kw estii swej orientacji etnicznej i bez w yjątku p ro te ­

stancka (zwrykle byli to anglikanie albo prezbiterianie). D w udziestow iecznym ,
now o pow stającym w ydaniem kogoś takiego był zwykle m ieszkaniec p ó łnocnej
albo w schodniej części kraju, w coraz w iększym stopniu w yw odzący się z dużych
m iast Północnego W schodu. W ykształcenie zdobyte w szkołach pryw atnych,
uczelniach Ligi Bluszczowej oraz szkołach praw niczych u zupełniał n iefo rm a l­
nym w ykształceniem w spraw ach m iędzynarodow ych, które zdobyw ał podczas
p o d ró ży do A nglii oraz na K ontynent. Najpierw, do czasu uzyskania jakiegoś u rz ę ­
du publicznego, otrzym anego zwykle w drodze nom inacji, praktykow ał praw o
handlow e. R ozeznaniu w kw estiach polityki zagranicznej tow arzyszyły w artości
nabyte w kręgach elity społecznej, ekskluzyw nych szkołach oraz klubach i o rg an i­
zacjach establishm entu, sp o śró d któ ry ch najw ażniejszą była [sponsorow ana przez
Rockefellera] R ada S tosunków M iędzynarodow ych [C ouncil on Foreign Relations]
(pow stała w 1921 ro k u )3.

Spuścizną, którą pozostaw ił po sobie W oodrow W ilson, było w prow adze­

nie po d atk u dochodow ego, znienaw idzony trak tat w ersalski oraz coraz większa
sk ło n n o ść do w ykorzystyw ania in ży n ierii społecznej ro zum ianej w sposób,
którem u przyklaskiw ała „New Republic” p o d kierunkiem Lippm ana, Deweya
i Crolyego. Republikańscy izolacjoniści, kojarzeni z krachem na giełdzie oraz
W ielkim Kryzysem, który po n im nadszedł, stracili Biały D om , ale zwarli szyki,
kiedy stało się oczywiste, że Roosevelt, p odobnie jak jego poprzednik W ilson,
jest zdecydow any po raz kolejny uw ikłać Stany Zjednoczone w w ojnę toczącą
się w Europie. Franklinow i Rooseveltowi, tak sam o jak W oodrow ow i W ilsonowi,
z tru d em przychodziło oddzielenie przynależności etnicznej od wyznawanych war­
tości. Skoro A nglo-A m erykanie byli depozytariuszam i w olności oraz instytucji
dem okratycznych, N iem cy m usieli być tym i złymi. H u n t pisze, że dla W ilsona
370 RO ZD ZIA Ł 1.

„nie dość było pokonać Niemcy. C hciał także zadać klęskę złu, za którym się one
opow iadały: im perializm ow i, m ilitaryzm ow i i autokracji. Zwycięska w ojna była
dla niego tylko w stępem do reform ow ania świata. A ośw iecony pokój m iał ko m ­
pensow ać krw aw ą ofiarę wojny i przełam ać m roczny krąg podejrzeń, nienawiści
i konfliktów ”4.
Rzeczy jed n ak nie potoczyły się zgodnie z tym, co zaplanował sobie Wilson.
W zrost znaczenia m iędzynarodow ej frakcji „an g lo -am erykańskiej” sprow a­
dził na państw o pow ażny kryzys. Anglofilski establishm ent ze w schodu kraju,
praw dopodobnie przerażony m asow ym napływ em im igrantów z południow ej
i w schodniej części Europy, podjął starania zm ierzające do przew artościow ania
koncepcji określającej, co oznacza i z czym wiąże się bycie A m erykaninem . Teraz
najważniejszym tego w yróżnikiem było raczej kryterium przynależności etnicznej
lub rasowej, nie zaś intelektualne uznanie całego ciągu założeń i zasad, pośród
których jedn ą z najważniejszych była idea głosząca, że wszyscy ludzie są równi.
A m erykanam i byli teraz nie tyle ci, którzy owe zasady oraz w artości akceptowali
i żyli z nim i w zgodzie, lecz ludzie określonego pochodzenia, konkretnie biali,
anglosaksońscy protestanci. Kiedy do tego doszło, najważniejszą więzią przestało
być w spólne obywatelstwo, a jego m iejsce zajął interes etniczny. O znaczało to,
że Cabotow ie, Lodgeowie i Rockefellerowie w większym stopniu utożsam iali się
z ludźm i przynależącym i do tej samej w arstw y społecznej w Anglii, niż dajm y na
to z Żydam i czy też w łoskim i m ieszkańcam i Nowego Jorku, którzy, przybywszy
niedaw no do USA, stali się ich w spółobyw atelam i. Owa zm iana w obszarze lo­
jalności byłaby rów noznaczna z przejściem od republiki do im perium i gdyby tej
grupie społecznej udało się przejąć stery rządzenia krajem , dokonałaby się w spo­
sób naturalny.
O statnia wielka bitw a o to rozegrała się w przededniu II wojny światowej.
C ena wojny W ilsona, która kosztow ała sto m iliardów dolarów oraz sto tysięcy
zabitych, stała się w A m eryce źró d łem rozczarow ania i rozgoryczenia, które
sprawiło, że w latach dw udziestych pozycję dom inującą w USA zdobył sobie izo-
lacjonizm . Anglofile pozostaw ali odsunięci o d władzy do czasu, kiedy krach na
giełdzie z 1929 roku pozw olił dem okratom ponow nie wprow adzić się do Białego
D om u. Franklin D elano Roosevelt, p odobnie jak wcześniej prezydent W ilson, był
anglofilem, który doprow adził do przystąpienia A m eryki do kolejnego światowe­
go konfliktu. W ielkim jego przeciw nikiem w tej sprawie był Charles Lindbergh,
przew odniczący kom itetu A m erica First.
W latach trzydziestych Charles Lindbergh, członkowie organizacji Am erica
First oraz wielu ich zw olenników na Środkow ym W schodzie pow ażnie zagra­
żali hegem onii anglofilów w prow adzeniu polityki zagranicznej. Z m ieniło się
to dosłow nie w jednej chwili 7 g ru d n ia 1941 roku, kiedy Japończycy zaatakowali
am erykańską flotę w ojenną w Pearl H arbor, a Stany Z jednoczone przystąpiły
do wojny z państw am i Osi i stały się sojusznikiem Wielkiej Brytanii. O d tamtej
chwili aż po dziś dzień stery polityki zagranicznej pozostają w rękach angloftl-
skiego establishm entu.
N O W Y JORK, 1940 371

Thom as M ahl w swojej książce zatytułowanej Desperate Deception wykazuje,

że klęska zw olenników organizacji A m erica First nie była spow odow ana tylko ich
m niejszą biegłością w sztuce prow adzenia sporów oraz prezentow ania swoich racji.
W roku 1939 na czele jednostki o nazw ie British Security C oordination stanął
brytyjski m ilioner, W illiam Stephenson. BSC było ekspozyturą brytyjskiego wy­
w iadu, a jej zadaniem było w ciągnięcie A m eryki do w ojny po stronie Anglii.
W edług Ernesta Cuneo, aby to osiągnąć, adm inistracja Roosevelta w spólnie z BSC

prow adziła agentów, ko ntrolow ała korespondencję, zakładała pod słu ch y telefo­
niczne, przyzw alała na przem ycanie d o kraju m ateriałów propagandow ych, ro z ­
bijała publiczne zgrom adzenia, p o tajem n ie subsydiow ała gazety, stacje radiow e
i organizacje, dopuszczała się fałszerstw ... naruszała ustaw ę o cudzoziem cach, w ie­
lo krotnie siłą w erbow ała m ary n arzy na statki i p raw d o p o d o b n ie zam ordow ała na
terenie kraju je d n ą albo więcej o sób5.
Kwatera BSC w N ow ym Jorku zajm ow ała całe dwa piętra Rockefeller Center. To,
że Stephenson nie płacił żadnego czynszu za tak prestiżow e lokum , zdaje się św iad­
czyć, iż rodzina Rockefellerów oraz jej bogate fundacje sym patyzow ały z celami,
które sobie postaw ił, i chciały go wspierać, nie bacząc na to, czy działalność ta m iała
charakter zdrady bądź była sprzeczna z praw em . Pow ód był oczywisty. Cecil Rhodes,
założyciel R hodes Scholarship, w pierw szym z siedm iu swoich testam entów wezwał
do stw orzenia tajnego stow arzyszenia, którego celem m iało być (w edle jego słów)
„rozszerzenie brytyjskich rządów n a całym św iecie... oraz ostateczne odzyskanie
Stanów Z jednoczonych A m eryki jako integralnej części Im p eriu m Brytyjskiego”6.

C hociaż Rockefellerowie byli republikanam i, a prezydent Roosevelt d em o ­

kratą, w polityce zagranicznej kierow ali się w spólnym interesem etnicznym . 14
czerw ca 1940 roku, trzy m iesiące po przyjeździe Stephensona, Nelson Rockefeller
napisał do H arry ego H opkinsa, proponując zainicjowanie działalności w yw iadow­
czej, która później, po jej oficjalnym zatw ierdzeniu na m ocy polecenia wykonaw ­
czego z dnia 16 sierpnia 1940, stała się znana jako Rockefeller Office. Pod koniec
sierpnia Rockefeller Office pracow ało n ad „dobrow olnym program em pozbyw a­
nia się przez am erykańskie firm y wszystkich swoich przedstaw icieli w Am eryce
Południow ej, którzy są N iem cam i, bądź niem ieckim i p ośrednikam i”7. Istnienie
Rockefeller Office, znanego także jako Biuro K oordynatora Relacji H andlow ych
i K ulturalnych M iędzy A m erykańskim i R epublikam i (Office of the C oordinator
o f C om m ercial and C ultural Relations Between A m erican Republics), później
zaś jako Biuro Spraw M iędzyam erykańskich (Office of Inter-A m erican Affairs),
ujaw niono w roku 1976, trzydzieści lat p o zakończeniu wojny, i dopiero wówczas
okazało się, że była to operacja wywiadowcza.
W spółpraca Stephensona z Rockefellerami wiele wyjaśnia. Przede wszystkim
jest św iadectw em tego, że anglofilski establishm ent, reprezentow any przez jeden
z najbogatszych i najbardziej wpływowych rodów, tożsamość etniczną uważał za waż­
niejszą od lojalności wobec państw a, którego byli obywatelami. Świadczy też, że ro ­
dzina Rockefellerów dla osiągnięcia swych celów nie cofała się przed w spieraniem
372 R O Z D Z IA Ł 1.

działań będących sprzecznymi z prawem . Po trzecie zaś jest dowodem , że Rockefel­

lerowie utrzymywali bezpośrednie kontakty z brytyjskim wywiadem, co jest faktem
znaczącym w perspektyw ie stosow ania w praktyce najnowszych osiągnięć w dzie­
dzinie wojny psychologicznej. W spółpraca ze Stephensonem potw ierdza również,
że rodzina Rockefellerów nosiła się z zam iarem posłużenia się narzędziam i wojny
psychologicznej i użycia ich przeciw ko sw oim w spółobyw atelom A m erykanom .
Stephenson doprow adził do politycznego upad k u republikanów-izolacjonistów ,
takich jak H am ilton Fish, a politycy, których nie był w stanie pokonać w politycz­
nych zm aganiach, zostali pognębieni m niej konw encjonalnym i m etodam i, do któ­
rych zaliczało się także seksualne uw iedzenie. O prócz fałszowania sondaży opinii
publicznej, do czego w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych pow róciła P opu­
lation C ouncil Johna D. Rockefellera, BSC posługiw ało się w łasnym i m etodam i
m anipulow ania ludźm i za pom ocą seksu. M ahl przytacza przypadek senatora A r­
th u ra V andenberga z M ichigan, niegdyś niezłom nego zw olennika izolacjonizm u,
którego głos zdecydow ał o niesłychanie w ażnych dla Brytyjczyków ustępstwach.
Doszło do tego za sprawą seksualnych forteli M itzi Sims, żony brytyjskiego attache
H arolda Simsa, oraz „Cynthii” - taki pseu d o n im nadało BSC Betty Thorpe, żonie
innego brytyjskiego dyplomaty. Sprawa V andenberga jest dow odem na to, że seks
jest narzędziem wojny psychologicznej, a zainteresow anie, które w tym sam ym
czasie Rockefellerowie przejawiali osobą i badaniam i profesora Kinseya z Indiana
University, daje wszelkie powody, by sądzić, że zam ierzali posłużyć się tą bronią
dla uporania się z now ym i wrogam i.
W m aju 1941 roku R obert M. Yerkes zaw iadom ił Kinseya, że CRPS przyzna­
ło m u grant w wysokości tysiąc sześćset dolarów na rok budżetowy, poczynając
od 1 lipca 1941 roku. Kinsey, który aż do tej chwili finansował swoje badania z w ła­
snej kieszeni, był już głęboko zaangażowany w sam odzielne zdobywanie informacji
na tem at określonych osób. O bietnica pom ocy finansowej ze strony Rockefellerów
pozwoliła m u na w zm ożenie owych wysiłków dzięki wynajęciu ludzi, którzy za­
jęli się dokładnie tym sam ym. N a początku 1941 roku Kinsey zatrudnił G lenna
V. Ramseya, który właśnie otrzym ał doktorat na IU. Ramsey wcześniej opowiedział
m u w łasną historię, teraz zaś m iał zająć się grom adzeniem podobnych inform acji
dla Kinseya. W owym czasie Ram sey pracow ał jako nauczyciel w liceum w Pe-
orii w stanie Illinois, zaczął więc w ykorzystywać swoje szkolne kontakty zgodnie
z zam ów ieniem Kinseya, co rychło sprow adziło n ań kłopoty.
W połow ie lata 1941 roku R am sey otrzym yw ał od Kinseya trzydzieści
dolarów tygodniow o za grom adzenie inform acji o uczniach szkoły w Peorii,
a co ważniejsze, proponow ał im także doradztw o w sprawach natu ry seksualnej,
jeśli zdarzy się, że będą m ieli jakieś pytania dotyczące tych kwestii. Zdopingow any
pierw szą dotacją od CRPS, Kinsey nosił się z zam iarem zatrudnienia Ramseya na
pełen etat w roku 1942, o ile, jak się spodziew ał, przyznana m u zostanie druga,
tym razem większa dotacja.
Z anim jed n ak do tego doszło, pojaw iły się trud n o ści. Ramsey, praw do­
po d o b n ie zachęcony perspektyw ą z a tru d n ie n ia w pełnym w ym iarze godzin,
N O W Y JORK, 1940 373

jesienią 1941 roku przeszedł sam ego siebie i, z jednej strony, wym uszał na swoich
uczniach opow iadanie m u o szczegółach ich seksualnych zachow ań, z drugiej
zaś doradzał im w tychże sprawach, stosując się przy tym do założeń szkoły etyki
seksualnej Kinseya. Inform acje o działalności Ram seya dotarły w końcu do ro ­
dziców uczniów, którzy z kolei o tym , co się dzieje, pow iadom ili radę szkoły i za­
żądali jego zw olnienia z pracy. R odziców szczególnie oburzyło to, że potajem nie
Ram sey zajm ował się edukacją seksualną ich dzieci. Kiedy zaś Ram sey zarzutom
nie zaprzeczył, jego los był już przypieczętowany. W g ru d niu 1941 roku na n a d ­
zwyczajnym posiedzeniu rada przegłosow ała w niosek o zawieszeniu Ramseya.
Kinsey, który później z pieniędzy Rockefellerów pokrył częściowo koszty prawnej
obrony Ramseya, w padł we wściekłość; dając jej upust, nie liczył się ze słowami
i nie pozostaw iał wątpliwości, kto jego zdaniem ponosi odpow iedzialność za ów
atak w ym ierzony w seksualną wolność. W liście z 23 stycznia 1942 roku napisał:
„Jeżeli teraz pozw olim y im na to w Peorii, precedens ten zachęci katolików, być
m oże tu w Bloom ingdale lub gdziekolw iek indziej, żeby próbow ać stosować id en ­
tyczną taktykę wobec nas tutaj oraz przeciwko całem u program ow i badaw czem u”8.
Niechęć Kinseya do katolików była dobrze znana, a opierała się na kilku
prostych faktach, które m iały związek z przynależnością etniczną. W aspowski
establishm ent uznał naukę, darw inizm i antykoncepcję za filary swoich przekonań,
a głów ną przeszkodą na drodze urzeczyw istnienia opartego na nich porządku
społecznego był Kościół katolicki, czego jaw nym dow odem była interw encja ojca
Ryana i jego wystąpienia przed K ongresem z roku 1934. Książka Paula Blansharda
zatytułow ana Catholic Problem m iała ukazać się dopiero za siedem lat, ale reakcja
Kinseya dow odzi, że w kwestii tego, kto jest ich w rogiem , członków jego klasy
społecznej cechow ała zadziwiająca jednom yślność. W ciągu kolejnych dziesię­
cioleci stali się zgodni także co do tego, w jaki sposób ów problem rozwiązać.
W edług autora najnowszej biografii Kinseya, katolicy „jawili się m u [Kinseyowi]
jako grupa najbardziej żałośnie skonfliktow ana ze wszystkimi. Słowami, w których
pobrzm iew ał zarów no gniew, ja k i patos, stwierdził, że Kościół katolicki «zawsze
p o dkreślał n ien o rm aln o ść oraz zepsucie pozam ałżeńskich zachow ań seksual­
nych»”9. Ponieważ Kinsey był „dzieckiem oświecenia”10, którego seksualna dew ia­
cja zaw iodła na pozycje „radykalnego antyesencjalizm u”11, doszedł do w niosku,
że religia jest „podstaw ow ą przyczyną seksualnej represji” i z tego pow odu w roli
najwyższego arb itra m oralności m usi ją zastąpić nauka. Kinsey, zanim zyskał
sławę na początku lat pięćdziesiątych, rzadko wygłaszał wykład, nie w spom inając
otwarcie, że Kinsey Institute m a dru g ą co do wielkości kolekcję pornografii na
świecie. Rozbudziwszy w ten sposób ciekawość słuchaczy, oznajm iał sucho, że
największy zbiór pornografii znajduje się w W atykanie. Trzydzieści trzy lata po
śm ierci Kinseya John Barbour, publicysta religijny z Associated Press, nie dość że
nadal pow tarza to celowe kłam stw o, to pytany, skąd o tym wie, tw ierdzi nawet, że
jakiś anonim ow y autor z AP w idział ową kolekcję „gdzieś w podziem iach”. Paul
G ebhard, w spółautor R aportu Kinseya, śmiejąc się, przyznał później, że około roku
1940 pom ysł o watykańskiej kolekcji pornografii Kinsey zapożyczył od R oberta
374 R O Z D Z IA Ł 1.

Latou D ickinsona jako rodzaj żartu, m ającego zjednać m u uwagę publiczności12.

K insey nie słynął z p o czucia h u m o ru , a ow a często pow tarzana przez niego
uwaga n a tem at w atykańskiej kolekcji pornografii zdradza coś więcej, niż tylko
pragnienie w yw ołania w ybuchu śm iechu. Jest św iadectw em najgłębszych obaw
Kinseya i jego klasy społecznej w obec rosnącej politycznej potęgi ich najw ażniej­
szych przeciw ników w w ojnach kulturow ych, które rozpętały się po szczęśliwym
zakończeniu konfliktu zbrojnego toczącego się jeszcze wówczas w Europie. Kiedy
Rockefellerowie i ich zausznicy pokonali zw olenników A m erica First, po wojnie
zwrócili się przeciwko swoim kolejnym krajow ym przeciw nikom , czyli katolikom.
 ROZDZIAŁ 2

NOWY JORK, 1941

roku 1941,15 sierpnia, dzień święta W niebowzięcia ciała i duszy

W najświętszej M arii Panny przypadał w piątek. W Nowym Jorku

było gorąco i parno, a po p o łu d n iu padał lekki deszcz. I właśnie na
ten deszcz, ze stacji m etra Lenox przy 135 ulicy, w sam ym środku
H arlem u, wyszedł Thom as M erton, który, co wydawało się raczej ni
do tego miejsca, niósł w dłoniach duży bukiet kwiatów. M erton, który siedem lat
później opublikow ał bestseller Siedmiopiętrowa góra i dzięki tem u stał się najsław­
niejszym m nichem na świecie, był teraz m łodym praw nikiem , niedaw no przeszedł
na katolicyzm i rów nie niedaw no otrzym ał dyplom na uniw ersytecie Colum bia.
Latem 1941 roku nękała go rozterka, czyjego pow ołaniem jest zostać pisarzem ,
czy duchow nym . W kw ietniu tego sam ego roku przebywał w zaciszu azylu G ethse­
m ane, w klasztorze trapistów położonym niedaleko B ardstown w stanie Kentucky,
który ostatecznie na kolejne dw adzieścia lat m iał stać się jego dom em . Jednak
latem 1941 roku prow adził zajęcia z literatu ry angielskiej w katolickiej szkole
św. B onaw entury i starał się kontynuow ać karierę pisarską. W łaśnie tam raczej
niechętnie poszedł na w ykład rosyjskiej em igrantki Katarzyny de Hueck, szerzej
znanej jako „Baronessa”, albo po pro stu „B”.
Baronessa straciła rodzinę z rąk kom unistów , teraz zaś próbow ała prze­
ciw staw ić się ich staran io m zm ierzającym do pozyskania dla swojej spraw y
m urzyńskich m ieszkańców H arlem u. P ostanow iła zapoczątkow ać radykalnie
katolickie przedsięwzięcie, rodzaj akcji społecznej, którą nazw ała Friendship Ho-
use; jej zw olennicy m ieli „wyrzec się świata, żyć w całkowitym ubóstw ie, ale też
podejm ow ać się rzeczy bardzo konkretnych, służyć ubogim w pew ien określony
sposób”. Tak opisywał to w swoim dzienniku M erton. W umyśle tak idealistycznie
nastaw ionego m łodego człowieka jak on, wezwanie to znalazło natychm iastow y
odzew. W owym czasie staw ał się postacią coraz bardziej znaną i dostrzeganą.
376 RO Z D Z IA Ł 2.

Należał do drugiego pokolenia m odernistów i był członkiem bohem y niejako

z racji uro d zen ia, p oniew aż oboje jego rodzice byli artystam i. Przyszedł na
świat w roku 1915, w sam ym środku kataklizm u, który ukształtow ał m odernizm .
M atka M ertona zm arła, kiedy Thom as m iał sześć lat; początkow o oddano go
pod opiekę dziadków, później zaś ojciec, który był m alarzem , ciągał go ze sobą
po całej Francji. Po śm ierci ojca Thom asem i jego m łodszym bratem ponow nie
zaopiekowali się dziadkowie. M ożna rzec, że dla M ertona m odernizm był czymś
naturalnym . Poświęcał czas na studiow anie jego literatury; były to książki, których
tytułów ujaw nienia odm ów ił w Siedmiopiętrowej górze, a życie, jakie prowadził,
było zbieżne z ową literaturą oraz biografiam i pierwszego pokolenia modernistów .
W rezultacie uw ikłał się w kilka rom ansów, a ow ocem jednego z nich (jak głosiła
plotka) m iało być ponoć nieślubne dziecko, które wraz z m atką zginęło w Londynie
podczas bom bardow ania. Bluźniercze, prześm iew cze ukrzyżowanie, w którym
podobno uczestniczył, a do którego doszło podczas suto zakrapianego alkoholem
przyjęcia, było pow odem relegowania M ertona z C am bridge i jego pow rotu do
Nowego Świata, gdzie w połowie lat trzydziestych podjął studia na now ojorskim
uniwersytecie C olum bia.
W przeciwieństwie do Baronessy, która przez rok przebywała z kom unistam i,
aby poznać ich strategię wobec M urzynów i tym skuteczniej się jej przeciwstawiać
poprzez działalność Friendship House, M erton, który zim ą 1935 roku zjawił się na
Uniwersytecie Colum bia, gotów był do nich przystać i być jednym z nich. W Sied­
miopiętrowej górze opisał atrakcyjność k o m unizm u dla rozwiązłego dw udzie­
stolatka, którym wówczas był, ale w yjaśnił rów nież, dlaczego ostatecznie jednak
z nim zerwał: „Uznawszy, że Bóg jest wymysłem klas rządzących, odrzuciwszy Go,
a razem z N im wszelki m oralny porządek”, kom uniści „dążyli do stworzenia pew ne­
go rodzaju systemu m oralnego poprzez zanegowanie wszelkiej m oralności u źródła,
z którego wypływała”1. Kiedy już definityw nie się od nich odciął, stwierdził, że
„większość kom unistów to w istocie ludzie hałaśliwi, płytcy i porywczy, po różnie­
ni przez m ałostkow e zazdrości, frakcyjne nienawiści, zawiść i spory”. W innym
m iejscu M erton opow iada o kom unistycznym zebraniu w „m ieszkaniu przy Park
Avenue”, „dom u którejś z dziewcząt z B arnard College, należącej do Związku M ło­
dych K om unistów ”. „Jej rodzice wyjechali na w eekend”. M erton w spom ina, że na
półkach biblioteki dostrzegł tam m nóstw o „tom ów Nietzschego, Schopenhauera,
O scara W ildea i Ibsena”. Jeszcze bardziej niż ów zestaw lektur zirytow ał jednak
M ertona pew ien m łody człowiek, który jed n o z okien owego m ieszkania uznał
za idealne stanow isko dla gniazda karabinu m aszynow ego2.
Pod tym w zględem A nglia nie różniła się od Nowego Jorku. Seksualna
niem oralność wiedzie do aktyw ności społecznej traktow anej jako paliatyw. D e­
kadencja praktykow ana i głoszona przez Bloom sbury* w latach dw udziestych

* G rupa Bloomsbury (Bloomsbury Group, Bloomsbury Set) - angielska grupa intelektuali­

stów i artystów, działająca od 1905 roku do II wojny światowej. Członkowie grupy odrzu­
cali obowiązujące w erze wiktoriańskiej zasady, norm y i obyczaje mające związek z religią,
sztuką, społeczeństwem, oraz seksualnością (przyp. tłum.).
N O W Y JORK, 1941 377

oraz we wcześniejszym okresie, stw orzyła podatny g ru n t dla rozwoju k o m u n i­

zm u w trzeciej dekadzie XX stulecia. Kiedy M erton przyjechał do C am bridge
na swój, jak się m iało okazać, krótki i n iefortunny pobyt, m ury tej samej uczelni
opuścił właśnie Kim Philby, k tó ry wraz ze swymi kolegami z Cam bridge, Guyem
Burgessem i A nthonym Bluntem , w spółpracow nikam i Stephensona z Sekcji D,
zyskali sobie później niechlubną sławę największych kom unistycznych zdrajców
XX wieku. M erton, którem u niewiele brakow ało, aby rów nie silnie zaangażować
się po stronie kom unistów , zatrzym ał się w porę na skraju przepaści, a następnie,
czyniąc dram atyczną volte face, zam iast kom unizm u w ybrał katolicyzm. W obu
przypadkach była to sprawa m oralności. Stephen Spender w książce The God That
Failed pisał o „podw ójnie obw arow anym kom unistycznym sum ieniu”3:

Sum ieniu, które m ów i n am , że dziś, zajm ując określone stanow isko polityczne
m ożem y zyskać olbrzym ią, tw ard ą ja k gran it w yższość n ad całą w łasną p rzeszło­
ścią, nie poprzez pokorę, sk ro m n o ść albo w inę, ale p o pro stu dzięki cnocie p rze­
m iany całej swej osobow ości w surow iec do w ykorzystania przez m ach in ę Partii!4

Spender konkluduje, że „dla intelektualisty dobrej woli, kom unizm to walka

sum ienia. Z rozum ienie tego w yjaśnia wiele rzeczy”5. M erton nigdy nie był tak
oddany kom unizm ow i, jak Spender, ale tak sam o jak on potrzebow ał czegoś, co
uspokoiłoby jego sum ienie. Pragnął tego tak silnie, że podczas pow rotnej podróży
pociągiem na Long Island d oznał poczucia, „jak gdyby jakiś ośrodek równowagi
został we m nie niespodziew anie usunięty, a ja m iałem się stoczyć w ślepą przepaść
niekończącej się p różni”6.

Nie chciałem przykładać żadnej wagi do tych praw m oralnych, o d których

zależy nasze zdrow ie i nasza żyw otność - i teraz doprow adziło m n ie to do stanu
głupiej, starej kobiety, któ ra kłopocze się i zajm uje m n óstw em urojonych praw ideł
higieny, poziom em w artości spożyw czych i tysiącem szczegółów zachow ania się,
sam ych w sobie zupełnie śm iesznych i bezsensow nych, a jed n a k nękających czło­
w ieka nieokreślonym i i przerażającym i sankcjam i. Jeśli zjem to lub tam to, m ogę
stracić przytom ność. I znów, jeżeli nie zjem tego lub owego - m ogę um rzeć w nocy.
Tak więc, w końcu stałem się praw dziw ym dzieckiem now oczesnego św ia­
ta, uw ikłanym w błahe i bezcelow e troski o w łasną osobę, a praw ie niezdolnym
do rozw ażania czy zrozu m ien ia czegokolwiek, co m iałoby rzeczywiście jakieś z n a ­
czenie dla m oich praw dziw ych p o trz eb 7.

Katolicyzm i kom unizm były w życiu M ertona dw om a duchow ym i biegu­

nam i i przynajm niej przez pew ien czas jeden i drugi wydawały m u się rów nie
pociągające. Kiedy przyjechał do H arlem u, aby pracow ać z Baronessą, dostrzegł
skutki oddziaływ ania tego sam ego zjawiska na duchow ość M urzynów. M o d ern i­
styczne odrzucenie p orządku m oralnego, zapoczątkow ane przez ekonom iczny
liberalizm XIX stulecia, było gruntem , na którym w yrastały dwudziestow ieczne
ideologie. W obliczu zepsucia protestanckiej odm iany chrześcijaństw a M erton był
378 RO Z D Z IA Ł 2.

zm uszony wybierać m iędzy religią przeszłości, czyli katolicyzm em , który dążył

do całościowego przyw rócenia p orządku m oralnego, a religią przyszłości, jaką
był kom unizm zm ierzający do całkowitego jego obalenia. Opis H arlem u i spo­
łeczności m urzyńskiej zaw arty w Siedmiopiętrowej górze świadczy, że zdaniem
M ertona, m ieszkańcy H arlem u stali przed dokładnie takim i sam ym i w yboram i,
których on już dokonał:

Tu, w tym olbrzym im , p o n u ry m , p arującym slum sie setki tysięcy M urzy­

nów żyją stłoczeni jak bydło, a większość z nich nie m a co jeść ani żadnej roboty.
W szystkie zmysły i cała w yobraźnia, w szystkie uczucia, w zruszenia, troski, p ra ­
gnienia, nadzieje i pom ysły tej rasy o ta k żywej uczuciow ości i tak głębokich re­
akcjach w zruszeniow ych są skoncentrow ane na nich sam ych, zw rócone n a w e­
w nątrz żelaznym pierścieniem fru stracji i uprzedzeń zam ykających ich w czterech
nieprzebytych ścianach. W tym olbrzym im kotle bezcenne n atu raln e przym ioty:
m ądrości, m iłości, m uzyki, w iedzy i poezji są zaduszone i pozostaw ione do w y­
gotow yw ania się z m ętam i zasadniczo zepsutej n atu ry ludzkiej, a tysiące i tysiące
dusz giną w nędzy, w ystępku i depraw acji, usunięte, w ykreślone, zm yte z rejestru
żyjących i odczłow ieczone. C o nie zostało pożarte, H arlem ie, w tw oim ciem nym
tyglu przez haszysz, dżin, obłęd, histerię i syfilis?8

M ertona poruszyło wezwanie Baronessy o ocalenie H arlem u przed k om u­

nistam i. Jednakże jego pogardę dla kultury, którą stw orzył H arlem , łagodziła
świadomość, że większości popełnianych tam występków dopuszczali się sami jego
m ieszkańcy, nierzadko jeden przeciw ko drugiem u. Innym i słowy, we wczesnych
pracach M ertona pośw ięconych zagadnieniom rasowym pojawia się rodzaj am-
biwalencji, której p o d koniec życia, kiedy jego publikacje były odzw ierciedleniem
stricte katolickiego p u n k tu w idzenia na kwestie związane z ruchem na rzecz praw
obywatelskich, niem al całkowicie się wyzbył.

A przerażającym parad o k sem jest tu w łaśnie fakt, że sam a dzielnica H arlem

i każdy tam zam ieszkały M urzyn są żyw ym p o tępieniem tej naszej tak zwanej
„ku ltu ry ”. H arlem istnieje jako rodzaj boskiego aktu oskarżenia p o d ad resem m ia­
sta N ew York i ludzi żyjących i robiących pieniądze w tym mieście. Burdele H arle­
m u, jego m asow a prostytucja, jego szajki hand larzy n arkotykam i i w szystkie inne
jego w ystępki są tylko odzw ierciedleniem różnorodnych w ariantów kulturalnego
cudzołóstw a z P ark Avenue — stanow ią Boży kom en tarz do całokształtu naszego
społeczeństw a.
W pew nym sensie H arlem jest tym , co Bóg myśli o H ollyw ood. A H ollyw ood
to dla H arlem u, w jego rozpaczy, jedyny surogat nieba9.

H arlem stanow i być m oże „boski akt oskarżenia”, ale jednocześnie jest
jed n ak m iejscem ,

gdzie b ezustannie i bez m ożliw ości ucieczki oglądają zło dziejące się n a ich oczach,
tak że nie m a żadnego p rzero stu n am iętności, żadnego zw yrodnienia naturalnych
N O W Y JORK, 1941 379

popędów , z k tórym i nie zapoznałyby się p rzed dojściem do sześciu czy siedm iu lat.
Już to sam o dostatecznie oskarża w yrafinow aną, luksusow ą, ukryw ającą się zm y­
słowość i rozpustę bogatych, któ ry ch grzechy zrodziły tę straszn ą dzielnicę. Skutek
jest p o d o b n y do przyczyny i raczej ją naw et w yolbrzym ia i H arlem jest p o rtre te m
tych, z w iny których taki stan rzeczy m ó g ł zaistnieć. To, co słyszane było tylko w ta ­
jem n icy pokoi sypialnych i w ap artam en tach ludzi bogatych, w ykształconych, k u l­
turalnych i białych, głoszone jest tu otw arcie n a dachach H arlem u i pokazane jako
to, czym jest napraw dę, w całej swojej okropności, ta k ja k przedstaw ia się oczom
Boga, nagie i przerażające10.

Sposób podejścia M ertona do panoszącego się w H arlem ie seksualnego w y­

stępku polega na obw inieniu zań w yłącznie dom inującej kultury białych. Bywa
także, że niepotrzebnie ulega tan iem u sentym entalizm ow i, pisząc: „o ile jednak
M atka Boża postępowałaby zgodnie ze swoim zwyczajem, H arlem byłby tym pierw ­
szym i jedynym m iejscem , gdzie m ożna by się było spodziew ać Jej ukazania”11.
M im o to nigdy nie traci z oczu w ew nętrznego m oralnego kom pasu. H ol­
lyw ood jest złem, ale H arlem n a swój sposób także n im jest. Są one przejaw am i
istnienia m odernizm u. Hollywood z j ego splendorem i pieniędzm i j est dla Harlem u
surogatem nieba. O n sam jed n ak z kolei pełni p o d o b n ą rolę dla Hollywood, które
upatruje w n im ucieleśnienia idei seksualnego wyzwolenia.
W M ertonow skiej analizie H arlem u odnajdujem y określony elem ent m oral­
nego potępienia i nie odnosi się ono tylko do białego, rasistowskiego społeczeń­
stw a oraz jego m iałkich ideałów, lecz obejm uje rów nież m ieszkańców Harlem u,
którzy je akceptują i przyjm ują za własne. Akcja katolicka w takiej postaci, jaką
zaproponow ała Baronessa, m iała dla nich w artość podw ójną. Stanowiła antidotum
na kom unizm , ale oprócz tego była także św iadectw em konieczności przestrze­
gania zasad porząd k u m oralnego. H arlem u nie m ożna było w takim stopniu,
jak H ollyw ood, obw iniać o „ukryw ającą się zmysłowość”, ale m im o to, M erton
na rów ni potępia niem oralne zachow ania seksualne, bez względu na to, czy ich
m iejscem jest H arlem , czy H ollywood. Twierdzi, że H arlem naśladuje Hollywood,
ale w rzeczywistości było chyba na odw rót. Począwszy o d lat dw udziestych biali
pośrednicy k u ltu ry widzieli w jazzie i M urzynach sym bol wyzw alania się od m a ­
łom iasteczkow ej obyczajowości oraz m oralności chrześcijańskiej. W jaki sposób
to przedstaw iano, zależało od decyzji konkretnego m edium . M ogło to być w ulgar­
ne, jak Nigger Heaven Van Vechtena, lub niew inne i nieszkodliwe jak hollywoodzka
produkcja Mr. Bojangles.
Kiedy Thom as M erton pojaw ił się na C olum bia University, H arlem w y­
kształcił już w łasny kulturow y lingua franca, a był n im jazz, gatunek muzyki,
z którym w latach trzydziestych i czterdziestych XX wieku każdy, kto studiow ał na
C olum bii, chcąc nie chcąc, m usiał się zetknąć. M erton - niedoszły m istyk - o p o ­
w iada, jak w spólnie z kolegam i z bractw a pojechali m etrem do nocnych klubów
przy pięćdziesiątej drugiej ulicy.
380 R O Z D Z IA Ł 2.

Nie chodziło nam o upijanie się. Nie — pociągało nas to dziwne spędzanie czasu...
ogłuszanie się m uzyką jazzową, pulsującą w całym tym m orzu ciał i wiążącą je w za­
jem nie ze sobą rodzajem m edium icznego fluidu. Przesiadywanie w tych huczących
salkach, z hałasem przelewającym się przez ciebie i rytm em drgającym i pulsują­
cym w szpiku twoich kości, stawało się dziwną, zwierzęcą parodią m istycyzm u12.

W tym sam ym mniej więcej czasie, kiedy Thom as M erton wychodził z m etra,
zm ierzając do Friendship House, pew ien pochodzący z M assachusetts student
drugiego roku uczelni C olum bia, praw ie ju ż doszedł do pełni sił po tym , jak
zeszłej jesieni w m eczu futbolow ym zdarzyło m u się złamać nogę. Jack Kerouac,
podobnie jak M erton, był katolikiem . W przeciw ieństw ie do niego nie był jednak
konwertytą; urodził się we francusko-kanadyjskiej rodzinie wyznania katolickiego,
mieszkającej w przem ysłow ym m ieście Lowell. Rzec m ożna, że ci dwaj m łodzi
ludzie, których dzieliła siedm ioletnia różnica wieku, wystawieni byli na identyczne
bodźce płynące z otoczenia, a m im o to, drogi życiowe, które wybrali, różniły się
diam etralnie. N a uniw ersytecie C olum bia, który, w porów naniu z Cam bridge,
oznaczał dla M ertona k rok w tył, dokonało się jego naw rócenie. Ta sam a uczel­
nia, na której studiow anie dla proletariusza z Lowell oznaczało z kolei awans nie
do przecenienia, była także scenerią czegoś, co określić m ożna m ianem dekon-
wersji Kerouaca, czyli odrzucenia przez niego katolicyzm u. O ba te w ydarzenia
duchow e dokonały się w cieniu H arlem u, a w tle towarzyszyły im dźwięki jazzu.
Mniej więcej rok wcześniej, jeden z kolegów Kerouaca ze studiów, zabrał go do
Apollo Theater w H arlem ie na występ Jim m yego Lunceforda*. W tedy to Kerouac
po raz pierw szy usłyszał czarnego m uzyka grającego na żywo i, jak pisze jego
biograf D ennis McNally, „natychm iast dał się porw ać to rn ad u am erykańskich
stosunków rasowych”13. Jack stał się jednym z „wyalienowanych białych, którzy
przynajm niej w erbalnie odrzucali rasizm i pow ażnie zainteresow ali się kulturą
afro-am erykańską, a czasem wręcz dali się ow ładnąć obsesji na jej punkcie”.
Zarów no M erton, jak i Kerouac pogardzali „białą” kulturą, czyli dom inującą
obyczajowością, obowiązującą w Am eryce w iatach czterdziestych. Kerouac jednak,
być może dlatego, że wychow ał się w katolicyzm ie, nie był tak skłonny jak M erton
do oddzielania jej od k u ltu ry jako takiej. Ten ostatni, m im o że czasam i zdarzało
m u się p o p ad ać w sen ty m en taln e idealizow anie C zarnych, podzielał pogląd
Baronessy, iż M urzyni pow inni czerpać z duchowej skarbnicy Kościoła katolic­
kiego. W edług M ertona i Baronessy, katolicyzm i kom unizm , odpow iednio - siły
dobra i siły zła - ścierały się w walce o m urzyńską duszę. Jeżeli w ynik tej walki
pozostaw ał dla nich wątpliwy, to tylko za spraw ą wolnej woli, nie zaś dlatego, że
żywili jakiekolw iek wątpliwości co do tego, która opcja jest złem, a która dobrem .
W przypadku Kerouaca, przynajm niej w tam tym okresie jego życia, rzecz wy­
glądała inaczej. Katolicyzm stanow ił elem ent „białej” kultury, której częścią też
były uniw ersytet C olum bia i Hollywood. Jeśli wziąć p o d uwagę charakter ta m ­

* Jimmie Lunceford (1902-1047) prowadził jeden z najważniejszych big bandów ery swingu,
(przyp. tłum.).
N O W Y JORK, 1941 381

tych czasów, w rażliw em u dziew iętnastolatkow i łatwo się było pogubić. Uczelnie
założone przez chrześcijan, często jako sem inaria, nadal funkcjonow ały in loco
parentis; w środow isku kulturalnych elit zakorzenił się m odernizm , ale nie opa­
now ał on jeszcze instytucji, które w spierały uniwersytety. Ponadto kulturę ów­
czesną cechow ała zdum iew ająca zdolność przysw ajania katolickiej pobożności,
otw artość i b rak uprzedzeń - rzecz nie do pom yślenia pięćdziesiąt lat wcześniej,
ale też i pó ł wieku później. W roku 1928 Ku Klux Klan prężył polityczne m uskuły
i w ystąpił przeciw ko Alowi Sm ithowi, którego sławne powiedzenie, wygłoszone
po przegraniu w yborów prezydenckich, „powiedzcie papieżowi, żeby rozpako­
w ał walizki”, jest św iadectw em religijnego zapału, będącego jedną z przyczyn jego
porażki. W 1989 roku, używając taktyki, przy której blaknie ta przyjęta przez Klan,
now ojorscy hom oseksualiści próbow ali przerw ać wystąpienie kardynała Josepha
Ratzingera, w atykańskiego prefekta K ongregacji D oktryny i W iary. Rok później
ta sam a grupa hom oseksualistów posunęła się do aktu przem ocy, przywołującego
na myśl zamieszki wywołane sto lat wcześniej przez natywistów, wdarli się bowiem
podczas mszy do nowojorskiej katedry św. Patryka; najpierw zakrzyczeli kardynała
Johna O ’C onnora, który prow adził nabożeństw o, a później przeżute kom unijne
hostie wypluli na posadzkę świątyni.
W latach czterdziestych jed n ak sytuacja w yglądała inaczej, a katolicyzm
cieszył się pow szechnym społecznym szacunkiem , co w dziejach Stanów Zjed­
noczonych było rzeczą bez precedensu. N a początku tejże dekady największymi
h o lly w o o d zk im i sukcesam i kasow ym i były filmy Going M y W ay oraz Pieśń
o Bernardetcie. O w a niezwykła estym a m iała jed n ak także swoją drugą stronę -
odpow iedzialność zbiorową. Zarów no Kerouac, jak i M erton, a zwłaszcza pierwszy
z nich, przyjęli istnienie takiego pow iązania, które było wszelako tylko pozorne.
W yciągnęli jed n ak z tego skrajnie odm ien n e konsekwencje. Kerouac nie potrafił
oddzielić katolicyzm u, a zwłaszcza jego chrześcijańskiego kodeksu m oralnego,
od tego, co na początku swojej kariery uzn ał za „białą” kulturę. Pod koniec życia
jednak, kiedy kontrkultura, którą sam przecież pom agał stworzyć, stawała się m u
coraz to bardziej obca, zaczął zbliżać się do katolicyzm u. M erton z kolei poszedł
całkowicie in n ą drogą, zwłaszcza zaś w kwestii m urzyńskiej. W swoich późnych
publikacjach, takich jak D om ysły współwinnego w idza, niem al całkowicie wycofał
się z m oralnej krytyki H arłem u, którą zaw arł w Siedmiopiętrowej górze. Przyćm iły
ją idee kształtującej się w łaśnie kontrkultury. O ile w połow ie lat czterdziestych
potępiał Hollywood, później znaczna część am erykańskiego katolicyzm u obarczo­
na została przez niego zbiorow ą odpow iedzialnością oraz dom niem aniem winy.
W roku 1964 napisał:

Błędem , w któ ry popaść m ogą dzisiejsi katolicy, jest takie traktow anie k u ltu ­
ry, w której się urodzili, ja k gdyby jej tradycje - choć niem ające niczego w spólnego
z chrześcijaństw em - były częścią naszej religii. D o b itnym tego p rzykładem jest ak ­
ceptow anie przez część katolików am erykańskiej społecznej tradycji uprzedzeń ra ­
sow ych, całkow icie i grzesznie sprzecznej z nauką M istycznego C iała C h ry stu sa14.
382 RO Z D Z IA Ł 2.

Potępianie czegoś tak w ielorakiego w swojej różnorodności, jak kultura,

jest rzeczą ryzykow ną, grozi bow iem w ylaniem dziecka z kąpielą. Każda kultura
jest wszak m ieszaniną dobra i zła. W yważone stanowisko, które w kwestii Harlem u
prezentow ał M erton w latach czterdziestych, straciło tę cechę w latach sześćdziesią­
tych i przeistoczyło w postawę, której w żaden sposób nie m ożna określić m ianem
katolickiej, a która po d w ielom a w zględam i nie różniła się niczym od ówczesnego
liberalizm u wywodzącego się z ruchu praw obywatelskich. Skoro M erton uległ cha­
rakterystycznem u dla cyganerii resentym entow i wobec ustanow ionego porządku,
nic dziwnego, że to sam o, lecz wcześniej, uczynił Kerouac. W tym sam ym czasie,
kiedy M erton w spólnie z Baronessą propagow ali katolicyzm jako an tidotum na
bolączki H arlem u, Kerouac uznał H arlem za rem edium na „białą” kulturę, a może
naw et przede wszystkim n a katolicyzm . W latach czterdziestych, głównie za spra­
wą jazzu, M urzyn z H arlem u stał się sym bolem przeciw ieństw a wartości, których
ucieleśnieniem była wówczas dom inująca kultura. Już w roku 1929 C laude McKay
napisał, że „am erykański czarny robi dziś za patentow anego głupca”15 Z końcem
II w ojny światowej, kiedy N owy Jork zyskał status kulturalnej stolicy świata, sym ­
boliczna w artość postaci M urzyna odpow iednio do tego wzrosła.
W roku 1941, m niej więcej w tym sam ym czasie, kiedy Thom as M erton
pracow ał w Friendship H ouse w H arlem ie, A lfred Kinsey również zainteresował
się M urzynam i. O to co na ten tem at pisze jego w spółpracow nik i biograf, W ardell
Pomeroy:

P od koniec 1941 ro k u K insey p ojechał do G ary w stanie Indiana, gdzie ze­

b rał siedem dziesiąt jed en relacji czarnych, n iem al w szystkie o d kobiet; w trakcie
tego m iał pierw szy zatarg z policją, k tó rą m o cn o zaniepokoiły pogłoski o tym ,
co robi w czarnej społeczności. Poniew aż nie potrafił odpow iedzieć fu n k cjo n ariu ­
szom , zabrano go n a p o steru n ek , gdzie złożył w yjaśnienia oficerowi dyżurnem u,
k tó ry zadzw onił na U niw ersytet. G dy tożsam ość Kinseya została ustalona, nie było
już żadnych dalszych tru d n o śc i16.

P om eroy nie pokw apił się je d n a k poin fo rm o w ać czytelnika, że policja

zainteresow ała się Kinseyem, poniew aż wszystkie co do jednej relacje czarnych
kobiet zebrał w śród prostytutek. W innym m iejscu tej samej biografii Kinseya
Pom eroy w spom ina o ich wspólnej wypraw ie do Indianapolis, której celem było
m ierzenie rozm iarów łechtaczek czarnych prostytutek. Ten fakt jest znam ienny
K inseya ciągnęło do m urzyńskiego getta d o k ład n ie to sam o, co Jacka Kero-
uaca. Intrygow ała go seksualna patologia, którą, podobnie jak Kerouac, uznał
za rodzaj wyzwolenia się od chrześcijańskiej m oralności. Kinsey już w roku 1942
od osadzonych w stanowej kolonii karnej w Indianie dow iedział się o hom oseksu­
alnym półśw iatku z Tim e Square. Z etknął się Jackiem Kerouacem i jego kom panią
„białych M urzynów ” z uniw ersytetu Colum bia, którzy odwiedzali slumsy. Kerouac
pisze w książce W drodze, że „Kinsey spędził sporo czasu w barze u Ritzyego, w y­
pytując niektórych chłopców ; byłem tam owej nocy w 1945 roku, kiedy zjawili się
jego po m o cn icy Przeprow adził w yw iady z H asselem i C arlem ”17.
N O W Y JORK, 1941 383

Carl to A llen G insberg, hom oseksualista, poeta, ikona kontrkultury; Hassel

był hom oseksualną prostytutką i drobnym krym inalistą, napraw dę nazywał się
H erbert Huncke. Człowiekiem , k tóry okazał się być ogniw em łączącym Times
Square z Colum bią, był uzależniony od narkotyków hom oseksualista W illiam
Borroughs, autor Nagiego lunchu, książki, którą nazw ał rodzajem „katharsis, gdzie
m ów ię rzecz najstraszniejszą, jaką byłem w stanie pom yśleć”18. Kerouac przepisał
m anuskrypt powieści na maszynie; był zdania, że przewyższa ona dzieła francu­
skiego dram atopisarza i hom oseksualisty Jeana G eneta, m arkiza de Sade’a, a także
satanisty Aleistera Crowleya.
W takim oto obracając się środow isku, Kinsey form ułow ał swoje konkluzje
odnoszące się do seksualnych zachow ań przeciętnego A m erykanina. W edług re ­
lacji Pom eroya, Kinsey

U dał się na Tim es Square, nie m ając tam żadnych kontaktów i włóczył się po tych
barach na Ósmej Alei, które uznał za gejowskie. Całym i godzinam i i przy różnych
okazjach je obserwując, zauważył człowieka, który rów nież wydawał się uporczywie
tam krążyć. Podszedł do niego i powiedział: „jestem d r Kinsey z uniw ersytetu Indiana
i prow adzę badania nad zachow aniam i seksualnymi. Mogę ci postawić drinka?”.

Jak pisze Pom eroy „niem ożliw ością było... nie dowierzać tem u bystrem u,
pow ażnem u, przyjacielskiem u człow iekow i ze Środkow ego Z ach o d u ”. W edle
jego własnej relacji, H uncke zgodził się opow iedzieć Kinseyowi swoją historię
dopiero wówczas, kiedy ten zgodził się zapłacić m u za to dziesięć dolarów. W ysłu­
chawszy w swoim pokoju hotelow ym opowieści Hunckego, która „z pewnością wy­
różniała się bogactw em szczegółów i wielowątkowością, począwszy od pierwszego
jego dośw iadczenia, które m iał w wieku siedm iu lat”, Kinsey poprosił Hunckego
o pozw olenie na dokonanie pom iarów jego penisa. W yjął kartkę z narysow anym
na niej fallusem i w ytłum aczył m u, w jaki sposób m a na niej zaznaczyć długość
prącia - najpierw w spoczynku, a następnie w erekcji. O znajm ił też H unckem u,
że za każdą kolejną rozm ow ę zapłaci m u dwa d o lary Ted M organ stwierdził, że
B urroughs „jest chyba jedynym uznanym pisarzem , który m a swoje akta w Kinsey
Institute for Research In Sex G ender, an d R eproduction w Bloom igton w stanie
Indiana, zawierające seksualną historię jego życia, w tym także dane o rozm iarze
członka w stanie w zw odu i w stanie spoczynku”19. Być m oże M organ nie uznaw ał
W illiam a Faulknera za sławnego pisarza, ale jego akta również znajdują się w Bloo­
m in g to n p o śró d innych, należących do znanych postaci życia literackiego, które
nie oparły się potrzebie pokazania i opow iedzenia wszystkiego ow em u „bystremu,
pow ażnem u, przyjacielskiem u człowiekowi ze Środkowego Z achodu”.
Kinseya ciągnęło do getta, do w ięzień oraz gejowskich barów - trzech naj­
ważniejszych źródeł, z których czerpał relacje o ludzkim życiu seksualnym - a były
ku tem u dwa powody: przede wszystkim lubił różnorodność i urozm aicenie, które
tam odnajdyw ał - łasy był zwłaszcza na hom oseksualne zboczenia, po drugie zaś,
ludzie tego pokroju byli jedynym i, którzy chcieli z n im rozmawiać. W ziąwszy pod
uwagę, że rozm ów cy ujaw niali m u szczegółowe inform acje, rzeczy, które on sam
384 R O Z D Z IA Ł 2.

oraz jego w spółpracow nicy po dziś dzień otaczają zasłoną tajemnicy, oczywiste
jest, że tylko ludzie szczególnego pokroju gotowi byli zgodzić się na tego rodza­
ju rozmowy. Psycholog A braham M aslow w artykule, który ukazał się w roku
1952 w kw ietniow ym num erze czasopism a „The Journal o f A bnorm al and Social
Psychology” wskazywał, że jest to „błąd dobrow olności” i stwierdził:

ogólnie rzecz ujm ując, b łąd p o p ełn ian y w b ad an iach n ad seksualnością, a polega­
jący na w ykorzystyw aniu ochotników , pow oduje sztuczne zw iększenie procentu
osób przyznających się do niekonw encjonalnych albo nieakceptow anych zachow ań
seksualnych, takich jak m asturbacja, seks oralny, stosow anie p ettin g u dla o siągnię­
cia orgazm u oraz przed i pozam ałżeńskie stosunki seksualne etc. Jest oczywiste, że
im bardziej ktoś jest nieśm iały i z am k n ięty w sobie, tym słabsza istnieje w n ich chęć
zachow ania pryw atności oraz akceptacji społecznej. W ydaje się, że osoby takie ra ­
czej nie zgłaszają się ochotniczo do b ad a ń n a d seksualnością, podczas których za­
daje się im kłopotliw e pytania. Skłoniło to nas do w yciągnięcia w niosku, iż dane
procentow e p odane w b a d an iu są p ra w d o p o d o b n ie zawyżone i d opóki nie zostaną
p otw ierdzone, należy je do pew nego sto p n ia ignorow ać, poniew aż są obciążone
błędem dobrow olności20.

Maslow, k tó ry w spółpracow ał z K inseyem , kiedy ten grom adził w spo­

m n ian e relacje i o pracow yw ał p ierw szy to m sw oich raportów , zapoznał go
ze sw oim i w nioskam i, ale K insey zignorow ał jego obiekcje. W liście nap isa­
nym w 1970 roku M aslow stw ierdził, że p rzestrzegał Kinseya przed błędem
dobrow olności, on jed n ak „odm ów ił opublikow ania tego i o tym , co napisałem ,
nie chciał naw et w spom nieć w swoich książkach ani gdziekolwiek indziej. Moja
praca została w całości wyłączona z jego bibliografii”21. W edług Maslowa „funda­
m ent wyliczeń statystycznych Kinseya, okazał się postaw iony na piasku”22, a to za
spraw ą błędu dobrow olności, który św iadom ie i z rozm ysłem zignorował.
Błąd ów w równej m ierze odnosił się do ludzi rasy białej i czarnej, ale o tym,
że faktycznie go popełnił, Kinsey najpierw przekonał się naocznie w przypadku
Murzynów, kiedy usiłował zbierać relacje „wykształconych czarnych” na H oward
U niversity Pom eroy pisze, że Kinsey i jego w spółpracow nicy „byli zaskoczeni, iż
napotkali tak silną niechęć do udzielania wypowiedzi, gdyż było to rzadko spoty­
kaną rzeczą. Kinsey szybko zrozum iał, jaki był tego powód. Studenci uważali, że
W hitney grzebie w ich życiu we własnym, a nie w ich interesie; biali naukowcy, kiedy
próbują przeprow adzać badania w gettach, spotykają się dziś z taką samą reakcją”23.
To pierw sza z w ielu sprzeczności zaw artych w relacji Pom eroya na te ­
m at w ykorzy stan ia danych dotyczących czarnych, a zaw artych w rap o rtach
Kinseya. M ówiąc o M urzynach, w spom ina najpierw, że w roku 1945 „Kinsey był
całkowicie św iadom tego, że w grupie m urzyńskiej była nadreprezentacja ludzi
słabo wykształconych, ekonom icznie gorzej sytuowanych i obawiał się, iż zbyt wielu
ludzi m oże uznać to za charakterystyczne dla całej m urzyńskiej społeczności”.24
Pom eroy pisze dalej: „ z czasem j ednak, dla zrównoważenia pozostałych, zebraliśmy
odpow iednią liczbę relacji od M urzynów z wyższych w arstw społecznych”. M im o
N O W Y JORK, 1941 385

to, w podsum ow aniu cytuje Kinseya, który powiedział, że „pierwszy opublikowany

tom zawęziliśmy do [relacji] białych płci męskiej”.
N a stronie siedem dziesiątej dziewiątej tom u pośw ięconego kobietom , który
ukazał się w roku 1953, Kinsey i inni w spółautorzy napisali: „pew na niewielka
część rozbieżności m iędzy danym i dotyczącym i kobiet i danym i dotyczącym i
m ężczyzn m oże wynikać z faktu, że k ontakty m iędzyrasow e zostały uw zględ­
nione w tom ie pośw ięconym m ężczyznom , a nie zostały zawarte w niniejszej
pracy, poniew aż nie uw zględnia ona kobiet rasy czarnej”. Zastrzeżenie to zdaje
się wskazywać, że m ateriał dotyczący M urzynów został wykorzystany w pierwszym
Raporcie Kinseya. Na stronie dwieście trzynastej tej samej publikacji, wspom inając
o „seksualnych snach” Kinsey pisze, że „około trzynastu procent kobiet z tej próby
(M urzynek i białych), które je m iały wcześniej, śniło o rzeczach wykraczających
poza ich aktualne dośw iadczenie” - jest to kolejny sygnał, że dane dotyczące M u­
rzynek w ykorzystano rów nież w tom ie pośw ięconym kobietom .
Pewien uczony z kręgu Kinseya w yjaśnił tę oczywistą sprzeczność, mówiąc,
że w kwestii rasy Kinsey „chciał zjeść ciasteczko i m ieć ciasteczko”. W ykorzystał
m ateriały dotyczące czarnych m ieszkających w gettach, aby seksualne dewiacje
interpretow ać niem alże jako norm ę, jednocześnie zaś tw ierdził, że ich nie w yko­
rzystał, gdyż, uw zględniając nieufność, z którą biali odnosili się do m urzyńskiej
seksualności, pragnął uniknąć podw ażania w iarygodności przedstaw ionych przez
siebie danych. Tak więc wykorzystał w spom niane materiały, których źródłem - jak
świadczą o tym jego dośw iadczenia z H ow ard U niversity - byli głównie w ięźnio­
wie i prostytutki, poniew aż dzięki tem u w yniki jego raportów usprawiedliwiały
dewiacje zachow ań seksualnych i przyczyniały się do podw ażenia obow iązują­
cych wówczas n o rm m oralnych. Kinsey z rozm ysłem badał getto, widząc w nim
m iejsce w ystępow ania seksualnych patologii i w tym sam ym celu przeprow a­
dzał wywiady z w ięźniam i oraz byw alcam i gejowskich barów. Kiedy zaś zajął się
białym i m ieszkańcam i Nowego Jorku, dotyczyło to niem al wyłącznie środow isk
szczególnie podatnych na dewiacje. Ludzie ci byli jedynym i, którzy chcieli z nim na
te tem aty rozmawiać - to właśnie, ku konsternacji Kinseya, udow odnił m u Maslow.
Gdyby, jak tw ierdził Kinsey, nie istniała żadna różnica m iędzy obyczajo­
wością białych i czarnych, nie byłoby żadnego pow odu, aby ze swojej bazy d a ­
nych wykluczał czarnych właśnie a nie białych obywateli. Badania obciążał błąd
dobrow olności, k tó ry Kinsey zignorow ał, ale obciążał on w takiej samej mierze
próby ludności obu ras. Co więcej, pró b a ludności czarnej była ponad dziesięcio­
k ro tn ie liczniejsza od próby ortodoksyjnych Żydów, ale to w żaden sposób nie
pow strzym ało go przed dokonyw aniem najdalej idących uogólnień, odnoszących
się do seksualności drugiej z tych grup. Podsum owując, dane zebrane przez Kinseya
pochodziły w przytłaczającej większości ze środow iska ludzi seksualnie wyzwolo­
nych, a konkretnie od czarnych m ieszkańców getta oraz białych z kręgów bohemy,
których sojusz opisywał w swoich pow ieściach Kerouac. Jedni i drudzy wzajem nie
siebie potrzebowali. Kinseya i ludzi z jego kręgu interesowały zachowania dewiacyj­
ne, a ludzie należący do grup, w których dewiacje występowały, w edług Pomeroya,
386 R O Z D Z IA Ł 2.

szczególnie hom oseksualiści, odczuw ali potrzebę zw ierzania się otw artem u na
nich, wszystko akceptującem u „naukow cow i” ze Środkowego Z achodu. Pom e­
roy tak oto opisuje okoliczności, w których Kinsey pozyskiwał wywiady od ludzi
z okolic Tim es Square: „N iedaleko od hotelu, rozpoznaw szy w Kinseyu... lekarza
od seksu... pobiegła za nam i wysoka m urzyńska m ęska prostytutka”; zapytała:
„czem u nie zapytacie o m oją historię?”25.
Kinsey stał się w zorem do naśladow ania dla całego pokolenia burzycieli
seksualnego porządku m oralnego, w tym także dla M astersa, Johnsona oraz Hugh
Hefnera, który mówił, że prace Kinseya były dla niego inspiracją do założenia
„Playboya”. Jako że rozm awiali z nim jedynie ludzie seksualnie wyzwoleni, raporty
Kinseya stanow ią odzw ierciedlenie aliansu bohem y i getta w jednej z jego najczyst­
szych postaci. Kiedy Kinsey postanow ił przedstaw ić uzyskane przez siebie wyniki
badań jako odnoszące się do wszystkich bez wyjątku, apologeci wyzwolenia seksu­
alnego pow itali jego rap o rty z zapałem i gorliwością, świadczącym i o nieczystym
sum ieniu. M ax E astm an, przedstaw iw szy swoje własne instynkty jako w istocie
„lubieżne”, napisał: „kiedy d r K insey w Zachowaniach seksualnych m ężczyzny
opublikow ał swoje w yniki badań statystycznych, nie wywołały one we m nie ani
cienia zaskoczenia, czy też niew iary”26. T rudno się tem u dziwić - Kinsey w istocie
opisywał przecież zachow ania ludzi p okroju E astm ana i postępujących dokładnie
tak samo, jak on. Biały M urzyn N orm an a M ailera m ógłby odnosić się do nocnych
eskapad Kinseya i Pom eroya w okolice Tim es Square. Obaj byli „m iejskim i aw an­
turnikam i, którzy włóczyli się nocą, w ypatrując jakiegoś w ydarzenia egzemplifi­
kującego zachow ania zgodne z obyczajowością czarnych, które pasow ałoby do ich
tez”27. Z daniem M ailera pojaw ienie się „ hips tera”', „białego M urzyna” stanowiło
przełom w dziejach dw udziestow iecznej lewicy. O pisując dziesięciolecie, którego
początkiem była publikacja R aportu Kinseya (1948), końcem zaś ukazanie się
powieści K erouaca W drodze oraz pojaw ienie się beatników jako zjawiska kultury
masowej, M ailer stwierdził, że

pojaw ienie się h ip ste ra je st pierw szym pow iew em drugiej w ty m stuleciu rewolucji,
która w szelako nie dąży do czynów i bardziej racjonalnej, sprawiedliw ej d y stry ­
bucji d ó b r [jak kom unizm ], lecz cofa się ku bytow i oraz tajnikom ludzkiej siły,
nie pro m u je kolektyw ności, k tó ra okazała się totalitarna, lecz w raca d o n ihilizm u
tw órczych poszukiw aczy przygód... Ta pierw sza rew olucja... była św iadom a, fau-
stow ska i d arem na, w yw ołana w im ien iu p roletariatu, ale w w iększym sto p n iu sta­
now iła chyba w yraz naukow ego narcyzm u, k tó ry odziedziczyliśm y w sp ad k u po
XIX stu le c iu ... druga rew o lu cja... postaw iłaby m aterializm na głowie, św iadom ość
podporząd k o w ała instynktow i. H ipster, zb untow ana kom órka w ciele naszego sp o ­
łeczeństw a, na tyle, na ile w ystarcza m u n a to odw agi, w sw oim życiu i w sw oim
działaniu kieruje się głosem instynktów 28.

* Hipster - slangowe określenie używane do opisania młodych dorosłych i starszych nasto­

latków z klasy średniej, silnie manifestujących swoją niezależność, oryginalność i indy­
widualność. Po raz pierwszy określenie to pojawiło się w latach czterdziestych XX wieku,
odżyło w latach dziewięćdziesiątych i nadal jest stosowane (przyp. tłum.).
N O W Y JORK, 1941 387

Pod koniec lat czterdziestych bądź na początku pięćdziesiątych, kiedy lewica

uczyniła ją nośnikiem zm ian społecznych, rewolucja seksualna, której uosobieniem
był M urzyn z getta i naśladujący go biali, zajęła m iejsce rewolucji kom unistycznej.
W latach trzydziestych M urzyni stawali się kom unistam i - przykładem tego byli
m iędzy innym i Richard W right, Langston H ughes i Paul Robeson, teraz zaś praw ­
dziwy lewicowy rew olucjonista m usiał stać się M urzynem , tak jak Jack Kerouac
czy N eal Cassady*. Rewolucja ekono7m iczna została zastąpiona przez rewolucję
k u ltu raln ą, głów nie o w ym iarze seksualnym , a jej aw angardą stał się czarny
m ieszkaniec getta.

Neal Cassady (1926-1968), poeta amerykański, jeden z głównych przedstawicieli awangar­

dowego ruchu artystycznego lat pięćdziesiątych zwanego Beat Generation (przyp. tłum.).
 ROZDZIAŁ 3

BLOOMINGTON, INDIANA,
1942

roku 1942 w konflikcie z radą szkoły w Peorii Kinsey poniósł

W co praw da porażkę, ale jego pozycja w Fundacji Rockefellera

o raz w g ro n ie jej przedstaw icieli staw ała się coraz silniejsza.
W g ru d n iu 1942 roku Rober Yerkes i dwaj jego koledzy z NRC
pojechali do B loom ington, „żeby poznać doktora Kinseya i gruntow n
się z m etodam i jego pracy”1. Kinsey jako badacz seksualności dysponow ał teraz
potężnym i środkam i nacisku i nie om ieszkał ich wykorzystywać dla usidlenia
ludzi, którzy decydow ali o przyznaw anych m u środkach; przez kolejne dw a­
naście lat udało m u się zapew nić sobie nieustanny dopływ pieniędzy fundacji.
Z daniem Jonesa, Kinsey „nie m iał intencji uczestniczenia w kontroli społecznej”2.
Jego zachow anie po przyjeździe „trzech m ędrców ze w schodu” świadczy jednak
o czymś wręcz przeciw nym . W skazuje rów nież na to, że Jones nie potrafi dostrzec
sensu w łasnego tekstu, gdyż wizyta w B loom ington - później określana m ianem
„leczenia” - od samego początku była ćw iczeniem w wykorzystywaniu seksualne­
go wyzwolenia jako form y kontroli; w ynika to jasno z opisu, który wyszedł właśnie
spod pióra Jonesa.
G dy tylko goście rozlokowali się w przydzielonych im pokojach na terenie In ­
diana University, Kinsey sprow adził ich do M orrison Hall i pokazywał im materiały
pornograficzne; było to w stępem do pozyskania o d nich w ywiadów dotyczących
ich życia seksualnego. W edług Jonesa, „Yerkes, C o rn er i Reed zgodzili się na to,
aby ocenić jego um iejętności pozyskiw ania doldadnych danych”. Jednak nawet
z relacji Jonesa w ynika jasno, że K inseyem kierow ały ukryte motywy, co Jones
naw et przed sam ym sobą niechętny jest przyznać. Jego zdaniem , Kinsey wszystkim
„sterował, a oni reagowali; kiedy skończył przeprow adzanie wywiadów, poznał ich
390 R O Z D Z IA Ł 3.

tajem nice, oni jed n ak o n im nie wiedzieli niczego... Kinsey ufundow ał swe życie
na zasadzie mówiącej, że w iedza to władza. D oskonale rozum iał, że ich w yznania
dają m u przew agę... Udzieliwszy owych wywiadów, odsłonili własną pryw atność,
ów akt zaufania spow odow ał, że m usieli teraz polegać na jego zobow iązaniu się
do zachow ania poufności”3.
Jones, opisując spotkanie Kinseya z trzem a m ędrcam i, operuje retoryką psy­
choseksualnej kontroli, ale ani razu nie w spom ina o fakcie najbardziej oczywistym,
czyli o tym , że odkąd szefowie fundacji opow iedzieli Kinseyowi o najintym niej­
szych szczegółach ich życia seksualnego, m ogli stać się obiektem szantażu, gdyby
kiedyś przyszło im na myśl w strzym ać dotacje. Tak jak najbardziej p o d atn i na
oszustwo są ludzie, którzy sami się go dopuścili, tak też za pom ocą seksu najłatwiej
m anipulow ać tymi, którzy chcą w ykorzystać go jako środek do kontrolow ania
innych. W tym przypadku Yerkes i jego koledzy weszli do pułapki, doskonale
zdając sobie sprawę z tego, co robią. Kinsey pow iedział później przyjacielowi, że
Yerkes i pozostali „wszędzie okazywali, że są to badania, na które czekali od ponad
dwudziestu lat”4. W edług Jonesa, Yerkes „nigdy nie zrezygnował z dążenia do swego
celu w ykorzystania CRPS dla popierania naukow ców zdolnych dostarczyć w iary­
godnych danych, które pom ogłyby społeczeństw u zrozum ieć i kontrolować ludzkie
zachowania seksualne [kursywa E.M. Jones]”5. Kinsey nie dość że um ożliwił Yerke-
sowi rozszerzenie bad ań prow adzonych przez CRPS o te prow adzone na ludziach
i dotyczące ich seksualności, co w owym czasie stanowiło tabu, ale też spowodował,
że Yerkes zachow ał stanowisko, odszedł bow iem od „bezinteresow nego posze­
rzania wiedzy, zgodnie z ideam i nauki i niem al zupełnie niezależnie od w artości
społecznych, jej zastosow ań i ryzyka” na rzecz czegoś wówczas znacznie bliższego
sercu Fundacji Rockefellera, czyli „inżynierii biologicznej”.
C h risto p h e r Sim pson w swojej książce Science o f Coercion w ykazał, że
bezpośrednim celem tego rodzaju badań było doprow adzenie do klęski państw
Osi, a krótko później pokonanie m iędzynarodow ego k om unizm u podczas zim ­
nej wojny. Jednak zim na wojna, w przeciw ieństw ie do II wojny światowej, nie
była w ojną wypow iedzianą. M ożna przyjąć, że zakończyła się ona w roku 1989,
dla A rystotelesa jed n ak byłoby to tw ierdzenie o tyle niepokojące i kłopotliwe,
że właściwie nie w iadom o dokładnie, kiedy się ona zaczęła - jedynym punktem
odniesienia jest tutaj przem ów ienie C hurchilla i ono właśnie pełni tę funkcję,
ale w istocie było ono nie tyle jej rozpoczęciem, co wyartykułowaniem tego, że trwa.
W tym liberalnym spisku uczestniczyły OSS/CIA, fundacje, m edia, oraz środowiska
akadem ickie i zwykle to one decydow ały o tym , w jaki sposób i przeciwko kom u
owe badania wykorzystywać. Oczyw istym ich celem byli kom uniści, ale w m iarę
upływ u czasu okazywało się, że wiele spośród tych tajnych operacji wym ierzonych
jest także przeciw ko określonym g ru p o m ludności Stanów Zjednoczonych, które,
z p u n k tu w idzenia osób prow adzących w ojnę psychologiczną, należało zm anipu­
lować albo przekonać do swoich racji.
Innym i słowy, personalia to zaledwie jed n a strona m edalu. Bez pieniędzy
Rockefellerów, które opłaciły m u drogę do sławy, doktor Kinsey ze swymi h o ­
BLO O M IN G TO N , IN D IA N A , 1942 391

m oseksualnym i natręctw am i pozostałby tylko jeszcze jednym osam otnionym

dziw akiem w muszce. Kinsey „pojaw ił się w najwłaściwszej chwili, aby ziścić
dążenia fundacji do w ykorzystania nauki jako narzędzia kontrolow ania ludzkich
zachowań”*’. Jones pisze, że „decyzja, aby zaprząc naukę w służbę kontroli społecz­
nej, ostatecznie spaliła na panewce. H igieniści społeczni nie zorientow ali się, że
dane naukowe, rów nie łatwo jak dla kontroli społecznej, m ożna wykorzystywać
dla rozwijania seksualnego wyzwolenia”. Jones nie dostrzega jednak, że wyzwolenie
seksualne jest przecież form ą kontroli i właśnie dlatego Fundacja Rockefellera była
zainteresow ana głębszym poznaniem tego zagadnienia. W yzwolenie seksualne
pasuje do bad ań nad w ojną psychologiczną, które fundacja w tam tym czasie
sponsorow ała i gdyby ich rezultatów nie wykorzystyw ano w latach czterdziestych
i pięćdziesiątych, niechybnie doszłoby do tego w kolejnej dekadzie, kiedy John D.
Rockefeller III i Population C ouncil p o d przew odnictw em B ernarda Berelsona
organizowali to, co później określone zostało m ianem rewolucji seksualnej. Ta zaś
zaczęła się od spraw y G risw old vs. C onnecticut, jej kontynuacją był proces Roe
vs. W ade, a ukoronow aniem NSSM 200 (Badawcze M em orandum Bezpieczeń­
stw a N arodow ego) H en ry ego K issingera z roku 1974, które kontrolę w zrostu
populacji uczyniło filarem polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych. Jako że
to Rockefellerowie finansowali badania, które opublikow ano w książce, nic dziw ­
nego, że biografia Kinseya pióra Jonesa sprow adza się (być m oże nieśw iadom ie)
do uspraw iedliw iania Fundacji Rockefellera. Kinseya obarcza się w iną za coś, do
czego i bez niego w istocie by doszło. Jones w wielu m iejscach swej książki d o k u ­
m entuje, że Kinsey posługiw ał się seksem jako sposobem m anipulow ania ludźm i,
dziw ne jest jednak, że nie potrafi zrozum ieć, co z tego wynika. „M oim zdaniem
[Kinsey] lubował się w tajem nicach, gdyż ich znajom ość dawała m u poczucie w ła­
dzy” - pow iedziała jedna z cytow anych przez Jonesa osób. Kinsey sprawił też na
niej wrażenie kogoś, kto - gdyby tylko postanow ił ujawnić seksualne sekrety „ludzi
z najwyższych kręgów politycznych, społecznych i biznesowych”, którzy podczas
prow adzonych przez niego bad ań udzielili m u w yw iadów - „w sensie m etaforycz­
nym m ógłby społecznie i politycznie wysadzić Stany Z jednoczone w pow ietrze”7.
Jones przem ilcza fakt, że Kinsey zagroził, iż to w łaśnie uczyni - w spom ina o tym
W ardell Pom eroy w napisanej przez siebie m onografii poświęconej Kinseyowi,
która ukazała się w roku 1972. K ontrola ta działała jed n ak w obie strony. Kinsey
m iał ją nad ludźm i, którzy decydow ali o przydzielaniu pieniędzy przez Fundację
Rockefellera, oni zaś mieli nadzieję zyskać na jego badaniach dzięki wprow adzaniu
instrum entó w seksualnej kontroli w krw ioobieg kultury.
Pod tym względem zarządzający Fundacją Rockefellera - Yerkes, C orner
i Reed - otrzym ali więcej niż to, co dał im sam Kinsey, którego m odus operandi
skorzystał na ideologicznym podejściu do nauki, podzielanym także i przez
nich. W szyscy z wyżej w ym ienionych porzucili religię na rzecz nauki, w której
upatryw ali przew odniczki życia. N aturalną koleją rzeczy doprow adziło ich to do
postrzegania seksu jako jeszcze jednego obszaru bad ań i niedostrzegania faktu,
że m a on nad nim i władzę. Dlatego gdy Kinsey zaczął odw racać role, zupełnie
392 RO Z D Z IA Ł 3.

nie orientow ali się, co w istocie się dzieje, dopóki nie było za późno. Kinsey był
D ionizosem , oni zaś Penteuszem (postacią z Bachantek Eurypidesa). Przez cały
czas wydaw ało się im, że m ają go w swojej władzy, jem u zaś, aby odw rócić sytu­
ację na swoją korzyść, wystarczyło tylko zapytać, czy nie m ieliby ochoty zobaczyć
kobiet tańczących nago na zboczu wzgórza.
N a tym właśnie polegało standardow e postępow anie z vipam i przyjeżdżają­
cymi wizytować instytut w Bloom ington. „Chciałbym, abyś na tyle dokładnie zapo­
znał się z naszą biblioteką oraz zbiorem m ateriałów o charakterze erotycznym, żeby
zrozum ieć ich znaczenie dla projektu badawczego jako całości” - napisał Kinsey do
Alana Gregga, szefa Wydziału N auk M edycznych Fundacji Rockefellera, a zarazem
człowieka, od którego zależało finansow anie jego badań8. 6 lutego 1947 roku Gregg
przyjechał do B loom ington. Jak pisze Jones, „Kinsey z w yraźnym zadowoleniem
pokazywał gościowi rozm aite książki, zdjęcia oraz rysunki”'1. N ietrudno zrozumieć
zadow olenie Kinseya, jeśli pam iętać, że dzięki pieniądzom i aprobacie Fundacji
Rockefellera m ógł zaspokajać w łasne natręctw a. Kinsey wiedział, jak wykorzystać
seks do uzyskania w ładzy n ad G reggiem , a za jego pośrednictw em także nad
praktycznie nieograniczonym i zasobam i finansow ym i, którym i zarządzał.
K ulm inacyjnym m o m en tem każdej w izyty w B loom ington było oczy­
wiście wydobycie przez Kinseya ze swojej ofiary dokładnej relacji na tem at jej
życia seksualnego (wiele z tych osób pozw alało się naw et fotografować podczas
czynności seksualnych, ale był to wyjątek, nie reguła). Yerkes złożył taką relację
przed przyjazdem Gregga do B loom ington i odtąd, bez względu na to, jak źle
Kinsey go traktow ał, czuł się w obow iązku udzielać m u swego poparcia. W tym
kontekście natychm iast nasuw a się na myśl słowo „szantaż”. Poznawanie tajników
czyjegoś życia seksualnego było dla Kinseya sposobem zdobyw ania władzy nad
ludźm i, a naukow cy przekonani, że seksualna m oralność jest tylko staroświecką
pozostałością m inionych czasów, bywali jego najłatwiejszą zdobyczą. W yciąganiu
od ludzi opowieści o ich pożyciu seksualnym od zawsze towarzyszyło niebez­
pieczeństw o w ykorzystania ich do szantażu, i tu właśnie, oprócz chorobliwych
zainteresowań Kinseya, należy chyba szukać przyczyny gorliwości, z jaką je zbierał.
Kiedy już je uzyskał, zapisywał najintym niejsze szczegóły życia osób publicznych,
ludzi, dla których skandal oznaczał zwykle zrujnow anie całej kariery. O prócz tego
m ógł rów nież użyć tych inform acji dla wykorzystywania ich słabości, co sprawdza
się zwłaszcza w odniesieniu do hom oseksualistów.
Wykorzystując seks jako narzędzie podporządkow yw ania sobie ludzi, Kinsey
nie ograniczał się tylko do osób z kierow nictw a fundacji. W ten sam sposób, przed
ukazaniem się Zachowań seksualnych mężczyzny, potraktow ał przedstawicieli prasy.
D ziennikarzy zaproszono do Bloom ington, w stępnie zm anipulow ano, pokazując
im m ateriały pornograficzne, później zaś poproszono o podpisanie „kontraktu”,
na m ocy którego Kinsey m iał m ieć wgląd w każdy artykuł, zanim ten ukazał się
drukiem - wszystko to oczywiście w im ię zachow ania naukowej ścisłości. Aby już
do końca zagw arantow ać sobie władzę nad ową entuzjastycznie nastaw ioną grupą
oświeconych myślicieli, Kinsey przekonał ich, żeby opow iedzieli m u o sekretach
BLO O M IN G TO N , IN D IA N A , 1942 393

swojego życia seksualnego. I tak, na wypadek, gdyby któryś z dziennikarzy ochłonął

i napisał coś niezbyt dla niego przychylnego, Kinsey dysponow ał teraz m nóstw em
inform acji o najintym niejszych szczegółach jego życia i m ógł je w każdej chwili
przeciw ko niem u wykorzystać.
Identyczną taktykę próbow ał zastosować wobec statystyków, którzy przybyli
do B loom ington, aby rozbić w pył jego tw ierdzenia, że rezultaty jego badań są re­
prezentatyw ne w odniesieniu do całej populacji USA. W październiku 1950 roku,
p o d ogrom ną presją osób z Fundacji Rockefellera, przekonanych że jego dane
statystyczne są sfałszowane, Kinsey zgodził się spotkać z ekspertam i A m erykań­
skiego Towarzystwa Statystycznego n a kilkudniow ym panelu w Bloom ington.
Podczas tego zebrania był niczym jeleń schw ytany w światła reflektorów. Nie p o ­
trafił przedstaw ić żadnych dow odów statystycznych na poparcie swych tez, które
ogłosił w w ydanym dw a lata wcześniej raporcie na tem at zachow ań seksualnych
m ężczyzn. Stanąwszy w obliczu totalnej kom prom itacji, m ógł się ratow ać jedy­
nie wekslowaniem tem atu rozm ow y w taki sposób, aby zam iast o statystyce mówić
o seksie. Jak pisze Jones „Sprawy nie m iały się ku lepszem u, dopóki statystycy nie
złożyli relacji o w łasnym życiu seksualnym . Wtedy, po raz pierw szy odkąd przy­
jechali, Kinsey nareszcie w ciągnął ich tam , gdzie chciał, czyli na w łasne poletko”10.
N a Kate Mueller, dziekana na IU, która ostatecznie doprow adziła do odsunię­
cia Kinseya od nauczania oraz kontaktów ze studentam i, również wywierano naci­
ski. Kiedy Kinseyowi nie udało się odwieść jej od podjętej decyzji, w padł we wście­
kłość. „Byłam dość przerażona” - opow iadała Mueller. Kiedy niebezpieczeństw o
p o sunięcia się do p rzem ocy fizycznej m inęło, Kinsey oświadczył, że M ueller
„nie nadaje się n a swoje stanow isko; uw ażał, że p o w in n am m u opow iedzieć
historię własnego życia”11. Jeśli wziąć p o d uwagę, jak dobrze pow iodło m u się
z przedstaw icielam i Fundacji Rockefellera, n ietru d n o dociec, do czego była m u
potrzebna relacja M ueller i rów nie łatwo zrozum ieć, dlaczego rektor IU, H erm ann
Wells, od którego Kinsey taką relację uzyskał, przez cały czas jego pobytu na tej
uczelni trzym ał n a d n im o chronny parasol.
W końcu jedynym i ludźm i w Fundacji Rockefellera zdolnym i położyć kres
dalszem u finansowaniu Kinseya byli ci, którzy nie opowiedzieli m u historii swojego
życia. Pozostali ulegali m u całkowicie i we wszystkim , nawet jeżeli w ten sposób
szkodzili swojej pozycji w środow isku; nie zm ieniło się to naw et wówczas, kiedy
spór wokół projektu Kinseya doprow adził do bezprecedensowego rozłam u w łonie
grupy. Trzej m ędrcy z Fundacji Rockefellera - Yerkes, C o rn er i Gregg - nigdy nie
zorientow ali się, o co się potknęli. Z tym sam ym m am y do czynienia także i dzisiaj,
przykładem tego jest SAR (R ekonstrukcja Postawy Seksualnej), a zjawisko to p o ­
lega na tym , że psychologow ie i lekarze m uszą się tem u poddać, o ile chcą uzyskać
dyplom ekspertów w dziedzinie seksuologii. SAR rów na się oglądaniu pornografii,
poniew aż specjaliści, którzy poszli śladam i Kinseya, uważają, że jeśli obejrzy się
odpow iednią ilość m ateriałów pornograficznych, człowiek na nie obojętnieje, jego
postaw y ulegają zm ianie i zam iast przeciw staw iać się tem u, co widzi, będzie się
na tym wzorował. Jeżeli podążyć tym tro p em do jego logicznej konkluzji, oznacza
394 R O ZD ZIA Ł 3.

to zniewolenie przez własne nam iętności, czyli, żeby użyć bardziej współczesnego
term in u - seksoholizm . N a tym w łaśnie polega strategia zam ieszczania treści
pornograficznych w Internecie; to nic innego, jak odm iana m etod opracowanych
przez CIA w ram ach operacji psychologicznych nakierow anych na sterow anie
elitami. Telewizja to propaganda dla mas. K om putery to propaganda dla elit12.
Kinsey zrobił to sam o z wysoko postaw ionym i urzędnikam i fundacji, uczony­
m i i dziennikarzam i, zapew niając sobie, że publikacja raportu o zachow aniach
seksualnych mężczyzny będzie najw iększym pijarow skim w yczynem w historii
A m eryki. Uzyskał to dzięki seksualnej m anipulacji, ale przyczyniło się do tego
także zastosow anie m eto d w alki psychologicznej, które w latach sześćdziesiątych
były narzędziem realizowania jego idei w praktyce. M anipulacj a seksualna była sine
qua non now ą zdobyczą, służącą kontroli n ad społeczeństwem , którą specjaliści
od wojny psychologicznej doskonalili podczas II wojny światowej; sprawdzała
się ona jed n ak jedynie w społeczeństw ie, którego obyczajowość seksualna była
sw obodniejsza niż to, co w latach pięćdziesiątych było praw nie dozwolone. D la­
tego w łaśnie w latach sześćdziesiątych pojaw iła się potrzeba zm iany przepisów
praw nych dotyczących obrazy m oralności i antykoncepcji.
W styczniu 1943 roku R obert M. Yerkes w rócił do Nowego Jorku i przed
Alanem Greggiem wychwalał Kinseya p o d niebiosa. Pajęczyna, którą Kinsey oplótł
tych ludzi, aby ich sobie podporządkow ać, była na tyle delikatna, że wówczas ża­
den z nich nie uśw iadam iał sobie naw et jej istnienia. Yerkes był pełen entuzjazm u
dla pracy Kinseya i m iał nadzieję, że Gregg zgodzi się na jej długofalowe subsy­
diowanie; m ożliwość ta była n ad er pociągająca rów nież dla niego samego, gdyż
przyznanie takich dotacji dla Kinseya było rów noznaczne z długoterm inow ym i
grantam i dla CRPS. M niej więcej w tym sam ym czasie, kiedy Yerkes spotkał się
z Greggiem, Kinsey poznał doktora Roberta Latou Dickinsona, człowieka od dawna
oddanego idei seksualnego wyzwolenia i autora książki poświęconej antykoncep­
cji. D ickinson m iał też związki ze Światowym Kongresem Reform y Seksualnej
M agnusa H irschfelda. Poniew aż D ickinson, niezależnie od Yerkesa, rów nież
chwalił Kinseya przed Greggiem , zwiększenie subsydiów wydawało się sprawą
przesądzoną. W m aju 1943 roku NRC ogłosiło, że Kinsey otrzym ał grant w w yso­
kości dw udziestu trzech tysięcy dolarów na kontynuow anie zbierania materiałów,
które później w ykorzystał w swoich raportach. Rychło sum ę tę podniesiono do
czterdziestu tysięcy dolarów rocznie. Fundacja Rockefellera, zanim w roku 1954
zaprzestała finansow ania Kinseya, w pom pow ała w Instytut Kinseya setki tysięcy
dolarów. Instytut ten w 1941 roku, tuż po przydzieleniu pierwszej wielkiej dotacji,
na podstaw ie specjalnej um ow y zyskał status sam odzielnej jednostki IU. O dtąd,
przez kolejne pięćdziesiąt lat, dzięki pieniądzom ze szkatuły publicznej, Instytu­
towi Kinseya udaw ało się m ieć ciastko i zjadać ciastko - w roku 1990 sam a tylko
legislatura Indiany przyznała m u pięćset tysięcy dolarów rocznej dotacji, ale m im o
to, przez cały ten czas Instytut zachow yw ał taką postawę, jakby materiały, za które
zapłacił stan, m ożna było utrzym yw ać w sekrecie przed opinią publiczną, a dostęp
do nim m iało nieliczne grono certyfikow anych specjalistów Instytutu Kinseya.
BLO O M IN G TO N , IN D IA N A , 1942 395

Kinsey w tym sam ym czasie wykorzystyw ał pozyskane relacje o życiu sek­

sualnym konkretnych osób dla podporządkow yw ania sobie wpływowych ludzi
i um acniania swojej władzy. W sierpniu 1943 roku CRPS sponsorow ała na rzecz
Kinseya konferencję pośw ięconą seksualności naczelnych; obradow ała ona w h o ­
telu Pennsylvania w N ow ym Jorku. O tw ierając konferencję, Yerkes oznajm ił, że
badania Kinseya „przyczynią się do zrozum ienia i rozum nej kontroli ludzkich
zachow ań seksualnych”13. Kinsey w trakcie jej trw ania, nie bacząc na oficjalny
cel konferencji, zam iast rozm aw iać o m ałpach, zajął się zbieraniem od uczestni­
czących w niej naukow ców relacji opisujących ich życie seksualne. N astępnie zaś
nie zwlekał z w ykorzystaniem ich dla własnej korzyści. Kiedy Yerkes w ypom niał
m u, że badania Kinseya w zbyt dużej m ierze uw zględniają hom oseksualistów, co
m oże wypaczyć uzyskane w yniki i zniweczyć ich w artość, Kinsey zam knął m u
usta, m ów iąc m u, że coś takiego, jak „norm alne” zachow ania seksualne po prostu
nie istnieje. Poinform ow ał także Yerkesa, że wie o czym m ówi, gdyż zebrał relacje
od wszystkich naukow ców uczestniczących w konferencji i spośród osiem nastu
tych osób, tylko dwie albo trzy m ożna by uznać za norm alne. „Mówię, m ając
określoną wiedzę, gdyż dysponuję relacjam i większości osób z tej grupy”14. Kinsey,
kiedy rozbudow ał swoją sieć n adzoru, wszystkim, którzy się m u przeciw staw ia­
li w ytrącał b roń z ręki, oznajm iając, że jest w posiadaniu inform acji, za pozyskanie
których oni zapłacili, ale dostęp do nich m ogą uzyskać jedynie za jego pośrednic­
tw em i przy użyciu jego tajnego szyfru.
Na tejże konferencji w Nowym Jorku Kinsey po raz pierwszy zetknął się z Ala­
nem Greggiem. Ponieważ jego zaufani doradcy od miesięcy piali hym ny pochwalne
na cześć Kinseya, nic dziwnego, że gdy ten 3 w rześnia 1943 roku osobiście pojawił
się w jego biurze, kom pletnie go zawojował. To, co nastąpiło po tym spotkaniu,
określić m ożna m ianem nieustającej „obróbki” - Kinsey posłużył się wszelkimi
m ożliw ym i sposobam i, żeby uzyskać właściwe reakcje człowieka, który, tak jak
on, był w aspem i eugenikiem przekonanym , że w roli arbitra m oralności nauka
pow inna zastąpić religię. Po ta k w ielu latach rozczarow ań, po dezercji W atsona,
który odszedł na M adison Avenue, oraz w ieloletnim i bezcelowym finansow aniu
b adań Yerkesa n ad zw ierzętam i, Kinsey m usiał się wydać Greggowi spełnieniem
jego m odłów (o ile w ogóle się m odlił). Gregg był p o d w rażeniem Kinseya, teraz
zaś, jak zwykle, m iał własne plany i cele. Zabiegając o sympatię Gregga, potajem nie
dążył do pozbaw ienia Yerkesa roli pośred n ik a i pragnął całość grantów pobierać
bezpośrednio od Fundacji Rockefellera. G dyby zaś to się nie pow iodło, chciał
przynajm niej - teraz, kiedy m ocno trzym ał Yerkesa w garści - uzyskać pew ność,
że rzeczywiste źródło jego grantów nie wyschnie.
A lan Gregg jed n ak m iał p o d o b n e zamiary. Jego stanow isko szefa działu
m edycznego było niezagrożone, więc władza, która go interesowała, byłą tą, jaką
badania Kinseya daw ały fundacji przydzielającej dotacje w im ię korzyści grupy
etnicznej, do której on sam przynależał. G rupa ta uw ikłana była wówczas w wojnę
z m ocarstw am i Osi, później zaś, po ich klęsce, w m niej rzucającą się w oczy walkę
z katolikam i i kom unistam i, n ieustannie dążąc do uzyskania władzy nad światem.
396 R O ZD ZIA Ł 3.

W lu ty m 1943 ro k u W ardell Pom eroy, p ra c o w n ik sp o łeczn y z South

Bend w stanie Indiana, dołączył do personelu Instytutu Kinseya. Pom eroy bę­
dzie w przyszłości jedną z najważniejszych osób odpow iedzialnych za wychowanie
seksualne i wydaw anie stosow nych certyfikatów nauczycielom, ale jesienią 1943
po p adł w kłopoty. W tedy właśnie otrzym ał wezwanie do staw ienia się przed Ko­
m isją Poborow ą nu m er sześć i m iał zostać wcielony do wojska. Kinseyowi z kilku
pow odów zależało na Pomeroyu. N iedaw no wyszkolił go w technikach przeprow a­
dzania w yw iadów oraz zapoznał z sekretnym i kodam i, a poniew aż w czasie woj­
ny tru d n o było znaleźć kogoś odpow iedniego do tej pracy, groził m u pow ażny
niedostatek p ersonelu i to ak u rat teraz, kiedy pieniądze napływ ały szerokim
strum ieniem , a Fundacja Rockefellera oczekiwała od niego konkretnych osiągnięć.
Kinsey był zainteresow any Pom eroyem także z racji jego niekonw encjonalnej
opowieści o swoim życiu seksualnym , która uczyniła go w oczach Kinseya osobą
„nieoceniającą”, co oznaczało, że Pom eroy prom ow ał dew iacyjne zachow ania
seksualne rów nie otwarcie, jak Kinsey. O choczo uczestniczył też w seksualnych
eksperym entach, w ram ach których czasam i upraw iał seks z sam ym Kinseyem,
częściej jed n ak z innym i uczestnikam i, Kinsey zaś się tem u przyglądał. Jak pisze
Jones, „w badaniach n ad seksem piękne było to, że um ożliwiały Kinseyowi prze­
obrażenie jego w ojeryzm u w naukę”.
N azyw anie tego, co robił Kinsey, „nau k ą” w ym agało niem ałego w ysił­
ku w yobraźni, ale Fundacja Rockefellera była gotow a go podjąć i w łaśnie do
niej, a w szczególności do A lana Gregga zw rócił się Kinsey, prosząc go o napi­
sanie do kom isji poborow ej listu w sprawie Pom eroya. Gregg wyświadczył m u
tę przysługę i poproszony zrobił to sam o rów nież dla innych asystentów Kinseya.
Za każdym razem um ieszczał w liście uzasadnienie wyjaśniające, dlaczego dzia­
łalność Kinseya jest p opierana przez Fundację Rockefellera. Instytut Kinseya był
jak najdalszy od działań na rzecz „wyzwolenia”, opracow yw ał natom iast m etody
kontrolow ania ludzi. 21 października 1943 roku A lan Gregg skontaktow ał się
z Komisją Poborową w South Bend i poinform ow ał ją, że W ardell Pom eroy zajmuje
się „dostarczaniem inform acji o wyjątkowej w artości dla osób odpow iedzialnych
za kontrolow anie wojskowego i cywilnego personelu”15. Uzasadniając subsydio­
w anie badań Kinseya, Gregg d o d ał jeszcze, co następuje: „Ż adna inna kilkuletnia
działalność badawcza nie zaowocowała rów nie cennym i inform acjam i, jak projekt,
przy którym zatrudniony jest pan Pomeroy, ja zaś w istotnym stopniu uzależniony
jestem od jego dośw iadczenia w posługiw aniu się stosow anym i tam m etodam i”16.
M iejscowa kom isja poborow a zignorow ała prośbę Gregga, ale jej decyzję an u ­
lowano, kiedy dotarła do W aszyngtonu - być m oże dlatego, że w ow ym czasie
Rockefellerowie większą siłę przebicia m ieli na szczeblu centralnym niż lokalnym .
W gru d n iu 1943 roku doktor D ickinson odw iedził Instytut Kinseya w Bloo-
m ington, gdzie został p o d d an y „terapii”, czyli ekstensyw nem u oddziaływ aniu
pornografii - rzecz rzadka w ow ych czasach, gdyż za posiadanie m ateriałów
pornograficznych groziła spraw a k a rn a - ze w szystkim i tego, m ożliw ym i do
przew idzenia, skutkam i. D ickinson podzielił się swym i kontaktam i osobistym i
B LO O M IN G TO N , IN D IA N A , 1942 397

z Kinseyem i dzięki tem u ten ostatni spotkał się z m ężczyzną, którego Jones n a ­
zywał „panem X”, ludzie Kinseya zaś „panem G reenem ”. Inne źródła identyfikują
go jako urzędnika rządow ego Rexa Kinga, nienasyconego seksualnego dewianta,
który, oprócz utrzym yw ania innych kontaktów seksualnych, m olestow ał też dzieci
- wedle jego własnej relacji było ich około ośm iuset17. Fakt, że szczegółowo opi­
sywał swoje występki, w oczach Kinseya uczyniły go tym bardziej interesującym .
W m aju 1944 Kinsey napisał m u jednoznacznie; „W żadnym razie nie wolno ci
zniszczyć tw oich m ateriałów ”18.
Kinsey interesow ał się p an em X także z innych powodów, a jednym z nich
było to, że zdawał się on być ucieleśnieniem Kinseyowskiego ideału „prawdziwego
mężczyzny”, czyli człowieka wyzbytego wszelkich m oralnych hamulców. Zdaniem
Kinseya, pan X był „naukow ym skarbem ”19, innym i słowy, żywym dow odem p o ­
tw ierdzającym , że jego koncepcja seksualności jest nie tylko teoretycznie możliwa,
ale znajduje ucieleśnienie w człowieku, k tóry chce się teraz podzielić z Kinseyem
sw oim i w spom nieniam i aktów seksualnego m olestow ania. To jakby „drugi D ar­
win” od k ry ł seksualny odpow iednik „zaginionego ogniwa”20.
K ontakt z p anem X m iał je d n a k rów nież niepokojące aspekty. N ajw ażniej­
szym z nich było to, że Kinsey w najlepszym razie p o su nął się do prom ow ania
działalności przestępczej, w najgorszym zaś sam rów nież się jej dopuścił. Victor
Nowlis rozpoczął pracę w Instytucie Kinseya w czerw cu 1944 roku z żoną i dw oj­
giem dzieci. Nowlis był katolikiem , ale był też protegow anym Yerkesa. D rugi z tych
faktów spow odow ał, że Kinsey zm uszony był przejść do porządku dziennego nad
pierw szym i zatrudnić Nowlisa w im ię utrzym ania dotacji. Być m oże również
z tego pow odu Flelen Nowlis była jedyną spośród pracujących w Instytucie k o ­
biet, która nie opow iedziała Kinseyowi o swoim życiu seksualnym i jedyną osobą
sprzeciwiającą się „skali kontroli, którą jego [Kinseya] zdaniem pow inien on mieć
nad swym i w spółpracow nikam i”21.
W październiku 1944 roku Nowlis towarzyszył Kinseyowi, Clydeowi M ar­
tinow i i W ardellowi Pom eroyow i w w ypraw ie do C olum bus w Ohio, gdzie m ieli
grom adzić kolejne relacje ludzi opisujące ich życie seksualne, podczas której K in­
sey „wydawał się folgować pew nem u rodzajow i zachow ań hom oseksualnych”22.
Nowlis był zdum iony, że naw et on nie dostrzegał do tej pory, do jakiego stopnia
pozostali te zachow ania podzielali.
Nowlis, poniew aż nie był uw ikłany z Kinseyem w żadne kontakty o podłożu
seksualnym , potrafił też zobaczyć inne rzeczy. Pana X uw ażał za „potw ora” i od ra­
dzał włączanie jego historii do raportu o mężczyznach, Kinsey jednak zdecydowany
był ją uwzględnić. Jako że p an X nadal m olestow ał dzieci, podejm ując takie, a nie
inne postanow ienie, Kinsey jeszcze bardziej uw ikłał się w działania o charakterze
przestępczym. Jones twierdzi, że gdyby do Yerkesa dotarło, co się dzieje, NRC i Roc­
kefellerowie obcięliby pom oc finansow ą dla Kinseya. M im o to jednak, poniew aż
Yerkes był m entorem Nowlisa, wcześniej odw iedzał instytut i w idział materiały,
które w owym czasie najpraw dopodobniej obejm ow ały również dzieci, wydaje
się oczywiste, że Rockefellerowie wiedzieli, że Kinsey jest uw ikłany w działalność
398 R O Z D Z IA Ł 3.

sprzeczną z praw em i albo przeszli nad tym do porządku dziennego, albo uznali,
że jest ona niezbędna dla realizacji ich planów.
W m arcu 1945 roku Kinsey zaproponow ał p anu X pensję z pieniędzy Rocke­
fellerów, aby ten m ógł wziąć urlop i zająć się opracowywaniem dostarczonych przez
siebie materiałów. Jones przyznaje, że pan X był „drapieżnym pedofilem”23, a Kinsey,
zatrudniając go, okazał „wielką m oraln ą słabość”24, dalej pisze jednak, iż „Kinsey
opisy przestępczych czynów pana X przetransponow ał na dane naukow e”25. To,
czy dane zebrane w trakcie oddaw ania się w ynaturzonym praktykom seksualnym
m ożna uznać za naukowe, stanow iło tem at do osobnej dyskusji, zwłaszcza kiedy
zaczęto stawiać pytania o źródła owych danych dotyczących dziecięcej seksual­
ności. Przez cały ten czas udział Fundacji Rockefellera w działalności przestępczej
stawał się coraz większy. O burzenie tym faktem zostało w większości przykryte
i zniwelowane zniesieniem przepisów praw nych wym ierzonych przeciwko dew ia­
cyjnym praktykom seksualnym , do czego walnie przyczyniły się raporty Kinseya,
ale sprzeciw społeczny przeciw ko m olestow aniu dzieci pozostał, a tabela o n u m e­
rze trzydzieści cztery, zam ieszczona w studium Kinseya, potw ierdza, że podczas
zbierania danych opublikow anych w tej pracy ktoś bez skrupułów oddaw ał się
praktykom m olestow ania dzieci.
Pisanie książki pośw ięconej m ęskim zachow aniom seksualnym rozpoczął
Kinsey latem 1945 roku i kontynuow ał je przez kolejne dw a lata. Twierdził, że
jego rap o rt „jest przede wszystkim opisaniem tego, co robią ludzie”26, nigdy je d ­
nak nie pokw apił się poinform ow ać narodu, którzy ludzie co robią. U trzym ując,
że jego rap o rt jest tylko przedstaw ieniem postępow ania przeciętnego człowieka,
podczas gdy w rzeczywistości opierał się on na jego osobistej fascynacji obyczajami
osób pokroju pana X, Kinsey dostarczył doskonałego narzędzia podkopyw ania m o ­
ralności oraz zwiększenia politycznej kontroli, będącego konsekwencją tej zmiany.
3 k w ietn ia 1946 ro k u n a sp o tk a n iu zarządców F undacji R ockefelle
po w ysłuchaniu szczegółowej relacji na tem at prac prow adzonych przez Kinseya,
przyznano m u trzyletnią dotację w bezprecedensow ej wysokości stu dw udzie­
stu tysięcy dolarów. G dy tylko Kinsey otrzym ał ów grant, zatrudnił fotografów
C larencea Trippa i W illiam a D ellenbacka na etatach „stałych członków obsady
Instytutu”. Zakupił rów nież bardzo drogi sprzęt fotograficzny, który Tripp i Dal-
lenback wykorzystywali do robienia zdjęć Kinseyowi, członkom personelu oraz
ochotnikom spoza Instytutu podczas oddaw ania się przez nich czynnościom sek­
sualnym . Instytut Kinseya stał się w ten sposób częścią pornograficznego biznesu,
a finansow ała to Fundacja Rockefellera. Jedyną osobą, która uznała to za rzecz nie
do przyjęcia, był W arren Weaver, członek rady fundacji, który stał się zawziętym
przeciw nikiem Kinseya. W późniejszym liście, datow anym na 7 m aja 1951 roku,
kiedy rada fundacji była głęboko podzielona w sprawie Kinseya i gotowa z nim
zerwać, W eaver przypom niał kolegom , że on był przeciwko finansow aniu p o rn o ­
grafii, to zaś oznacza, że ludzie ci m ieli pełn ą św iadom ość, na co wtedy szły te pie­
niądze. Stawiał też zarzut, że „biblioteka literatury erotycznej stała się tak ważna, że
stw orzono i w yposażono kom pletne laboratorium fotograficzne oraz zatrudniono
BLO O M IN G TO N , IN D IA N A , 1942 399

na pełen etat fotografa (m ało brakow ało, a pow iedziałbym , pornografa), którem u
płacono rocznie cztery tysiące osiem set dolarów ”27.
W eaver kończy swój list stw ierdzeniem : „z pełnym uzasadnieniem pow ie­
dzieć m ożna, że RF opłaca ową kolekcję erotyki, a także działania bezpośrednio
z nią powiązane. Ja zaś uw ażam , że nie m usim y ani nie pow inniśm y tego robić”28.
Czym w istocie były owe „działania bezpośrednio z nią pow iązane”, wyszło
na jaw później. W roku 1980, w artykule, k tóry ukazał się w przeznaczonym dla
hom oseksualistów piśm ie „The Advocate”, Samuel Steward ujawnił, że filmowano
go podczas sadom asochistycznych stosunków hom oseksualnych29. 8 października
1998 roku angielski Kanał 4 w yem itow ał film dokum entalny w reżyserii Tim a
Tatea, zatytułow any Tajna historia pedofilów Kinseya. Clarence Tripp, człowiek
zatrudniony przez Kinseya za pieniądze Rockefellerów, opisuje tam wydarzenie,
podczas którego pan X (czyli p an G reen) m iał stosunek seksualny z dzieckiem,
„które zgodziło się na kontakt seksualny”. Tripp nie w spom niał jednak, że według
praw a dziecko nie może wyrazić zgody na kontakt seksualny z osobą dorosłą. O p o ­
w iada za to, że dziecko „krzyknęło, kiedy rzeczywiście do tego doszło”, gdyż „było
bardzo m łode i m iało niew ielkich rozm iarów genitalia, a G reen był w yrośniętym
m ężczyzną o w ielkim przyrodzeniu, więc był problem z dopasow aniem ”30. Jeżeli
Tripp, zgodnie z tym , co pow iedział, był św iadkiem odbyw ania takich stosunków,
to najpraw dopodobniej rów nież je filmował, gdyż na tym polegała jego praca.
To zaś oznacza, że niepokój W eavera był jak najbardziej uzasadniony - Rockefel­
lerowie płacili za film owanie m olestow ania dzieci.
Z czasem, kiedy Kinsey coraz częściej przywoływał nazwisko Rockefellerów,
a ich zaangażow anie w jego działalność pogłębiało się, sponsorzy Kinseya stawali
się coraz bardziej niespokojni i m ieli ku tem u uzasadniony pow ód. W brew swojej
intencji, aby pozostać anonim ow ym i, ukrytym i w cieniu inspiratoram i społecz­
nych przem ian, Fundacja Rockefellera w yciągnięta została w blask reflektorów,
a wszystko to głównie za sprawą m anipulacji Kinseya, której pow odem było z kolei
dążenie do legitymizacji tego, co robił. 27 m arca 1943 roku senator H arry S. T ru­
m an z M issouri na forum Senatu Stanów Zjednoczonych oskarżył Rockefellerów
0 zdradę z pow odu prow adzenia przez nich interesów z niem ieckim koncernem
I.G. Farben. N iebaw em w tych sam ych salach znów usłyszano p o d o b n y głos
1w 7dużej m ierze było to następstw em obsesyjnego dążenia Kinseya do okryw ania
swoich w ynaturzonych ram ion płaszczem społecznej aprobaty.
 ROZDZIAŁ 4

NOWY JORK, 1947

L
atem 1947 roku Thom as M erton i Jack Kerouac ukończyli pisanie swoich
książek. Obie wylądowały w rękach tego samego redaktora, Roberta Giroux,
który świeżo po zakończeniu obowiązkowej służby wojskowej w m ary­
narce wojennej pracow ał wówczas w w ydaw nictw ie H arcourt, Brace and
Com pany. W ciągu roku autobiografia M ertona stała się bestsellerem 1948 roku
i najlepiej sprzedającą się książką w całej karierze Giroux. Powieść K erouaca The
Town and the C ountry ukazała się dopiero rok później; m iała um iarkow anie przy­
chylne recenzje i średnio się sprzedaw ała. Latem 1947 roku dw udziestopięcioletni
K erouac postanow ił jed n ak wyruszyć w autostopow ą włóczęgę po kraju, czyniąc
z niej tem at jedynego swojego bestsellera, powieści W drodze, której pierwsze wy­
danie ukazało się w roku 1957. O bie te książki, każda n a własny sposób, m iały
o g ro m n ą siłę oddziaływ ania. Siedm iopiętrowa góra była katolickim bestselle­
rem w kraju, w którym , w edług M ichaela M otta, członkowie Kościoła katolickiego,
„będący osobam i publicznym i - z kilkom a w yjątkam i - woleli bagatelizować fakt,
że są katolikam i”. W ydanie książki zbiegło się w czasie z uzyskaniem przez biskupa
Fulton statusu gwiazdy telewizji, co sam o w sobie w przypadku katolickiego bi­
skupa było rzeczą niezwykłą. Siedmiopiętrowa góra dała pow ód do wielu dyskusji
prow adzonych w środow iskach intelektualistów , a w G ethsem ane, klasztorze
trapistów niedaleko Bardstow n w Kentucky, gdzie M erton szukał schronienia
przed w spółczesnym światem, stale brakow ało wolnych miejsc dla gości, którzy
chcieli tam przenocow ać.
N ic nie św iadczy o tym , że K erouac czytał autobiografię M ertona, ani
że zainteresow ało go jej przesłanie. W tym sam ym czasie, kiedy M erton pisał
0 „ciem nym tyglu” H arlem u z jego „haszyszem , dżinem , szaleństwem , histerią
1 syfilisem”, z tego, co M erton postrzegał jako m urzyński występek, Kerouac czynił
now ą religię hedonizm u, co w rezultacie doprow adziło do pojaw ienia się najpierw
402 R O Z D Z IA Ł 4.

generacji beatników , później zaś hippisów. W przeciw ieństw ie do M ertona, k tó ­

ry w idział w chrześcijaństw ie rem edium na bolączki H arlem u, Kerouac to, co
m urzyńskie, uw ażał za panaceum n a w yobcow anie białych. Obie książki pow sta­
ły w cieniu H arlem u, a choć ich przesłania były całkowicie rozbieżne, stanowiły
jed n ak odzw ierciedlenie faktu, że w latach czterdziestych kultura am erykańska
znalazła się na rozdrożu.
6 lutego 1947 roku A lan Gregg przyjechał do B loom ington na „terapię”.
Wcześniej Kinsey napisał do niego w liście: „Chciałbym, żeby zobaczył pan naszą
bibliotekę i zbiór m ateriałów erotycznych na tyle dokładnie, aby zrozum ieć, jakie
znaczenie m ają one dla projektu badaw czego jako całości”. Ponieważ Alan Gregg
był istotą ludzką, a w owych czasach tego, co Kinsey m iał m u do pokazania, nie
m ożna było zobaczyć na każdym rogu ulicy, dezorientacja szefa działu m edycz­
nego Fundacji Rockefellera w yw ołana tym , co jako jeden z trzech m ędrców ujrzał
tam pięć lat wcześniej, teraz praw dopodobnie jeszcze się pogłębiła. Nie wiemy,
jaka był jego bezpośrednia reakcja, ale Jones napisał, że Gregg „połknął haczyk”1,
a to oznaczało, że Kinsey w najbliższej dającej się przew idzieć przyszłości m ógł
nie obawiać się o dalsze finansow anie jego badań. Decyzja Gregga m ogła wynikać
z niezdrow ych zainteresow ań albo z obaw y przed m ożliwością szantażow ania go,
ale naw et z tej perspektyw y to, co p roponow ał Kinsey było zbieżne z tym , o co
chodziło Rockefellerom. Z p u n k tu w idzenia Fundacji Rockefellera, która p o słu ­
żyła się Yerkesem, żeby finansować w atsonow ski behaw ioryzm jako sposób na
zrozum ienie i kontrolow anie ludzkich zachow ań, Kinsey był człowiekiem zdol­
nym dać im to, czego dostarczenie in n i tylko obiecywali. Jak pisze Jones: „Pojawił
się w najodpow iedniejszym m om encie, żeby skorzystać z dążenia fundacji do
posłużenia się nauką jako narzędziem kontrolow ania ludzkich zachowań”. Roc­
kefellerowie prom ow ali działalność i osobę Kinseya głosząc, że czynią to w imię
nauki, ale ich późniejsze postępow anie nie pozostaw ia wątpliwości, że w kwestii
seksualności nie interesow ała ich naukow a praw da. Kiedy stało się oczywiste, że
m etody statystyczne, którym i posłużył się Kinsey, są całkowicie błędne, Rocke­
fellerowie zorganizowali spotkanie z członkam i A m erykańskiego Towarzystwa
Statystycznego, aby Kinsey choć tro ch ę zyskał na w iarygodności, zanim ukaże się
jego rap o rt na tem at kobiet. Nie zrobili jed n ak niczego, żeby w yprow adzić z błędu
opinię publiczną i uśw iadom ić jej, że przedstaw iony przez Kinseya obraz zachowań
seksualnych A m erykanów jest w rzeczywistości fałszywy. Co więcej, w tym samym
czasie, kiedy rada fundacji wiedziała już, że owe dane statystyczne są nieprawdziwe,
Rockefellerowie zabiegali o dokonanie zm ian w przepisach praw nych w całym
kraju, uzasadniając to tym i w łaśnie danym i statystycznymi, w pełni świadom i,
że są one fałszywe.
Kinsey, nie dość że zapew nił sobie pom oc finansową ze strony Fundacji
Rockefellera, to w ykorzystywał ich nazw isko na tyle sprytnie, że w ydawcy z N o­
wego Jorku pchali się doń drzw iam i i oknam i, zabiegając o przywilej w ydania jego
książki. Kinsey ostatecznie zdecydował się na Saundersa - wydawnictwo medyczne
z Filadelfii. Pod koniec 1947 roku W.B. Saunders C om pany przeprow adziło b a­
N O W Y JORK, 1947 403

danie rynku, aby zorientow ać się, jaki pow inien być nakład pierwszego w ydania
książki o zachowaniach seksualnych autorstw a entom ologa z Uniwersytetu Indiana.
Początkowo ustalono go na dziesięć tysięcy egzemplarzy, ale przed ukazaniem się
publikacji, do czego doszło 5 stycznia 1948 roku, p o dniesiono go do dw udziestu
pięciu tysięcy sztuk. 15 stycznia Saunders zam ów ił szósty d o d ru k - łącznie sto
osiem dziesiąt pięć tysięcy egzemplarzy. Była to rzecz w przypadku w ydaw nictw
m edycznych niespotykana. Książka nosiła tytuł Zachowania seksualne mężczyzny,
ale nazyw ano ją R aportem Kinseya. Dwieście tysięcy egzem plarzy pierw szego
R aportu Kinseya sprzedało się w dw a miesiące p o ich wejściu na rynek. Nic chyba
lepiej nie unaocznia charakteru m oralnych wyborów, przed którym i stał wówczas
am erykański naród, niż ten oto fakt, iż zarówno katolicki konwertyta, który odsunął
się od świata i schronił w klasztorze w Kentucky, jak i zawzięty antykatolicki fana­
tyk, który w okresie pow ojennym najbardziej chyba przyczynił się do podw ażenia
seksualnej m oralności, stali się autoram i bestsellerów, adresując je do tych samych,
skonfliktowanych w ew nętrznie czytelników.
Latem i jesienią 1947 ro k u K insey sięgnął p o narzędzie kontroli, które
stw orzył i któ re d oskonale spraw dziło się w p rzy p ad k u fundacji, stosując je
tym razem w odniesieniu do prasy, przy okazji zaś dokonał rzeczy uznawanej
za największy pijarowski wyczyn w historii Am eryki. M etoda była prosta: zaprosił
dziennikarzy do Bloom ington, pokazał im m ateriały pornograficzne i skłonił do
opow iedzenia m u o ich życiu seksualnym . Lawrence Sounders uznał, że um ie­
jętności Kinseya w radzeniu sobie z prasą graniczyły z cudem 2.1 jakby tego było
m ało, Kinsey skłonił też dziennikarzy do podpisania trzynastopunktow ej umowy,
która daw ała m u decydujące słowo w sprawie napisanych przez nich artykułów.
Patrząc z perspektyw y czasu, jasne jest, że w chwili ukazania się R aport K in­
seya przeczytało go niew ielu ludzi. D ziennikarze zostali wzięci na smycz, zanim
uzyskali do niego dostęp, później zaś, p o d okiem Kinseya, m usieli w taki sposób
cenzurow ać swoje artykuły, żeby Kinsey zezwolił na ich opublikowanie. W re­
zultacie w prasie pojaw iło się m nóstw o pochlebczych recenzji, które całkowicie
pom ij ały wszelkie niedostatki książki. W roku 1954 grupa statystyków z miażdżącą
precyzją wykazała niereprezentatyw ność prób i danych, które przedstaw ił Kinsey.
Aby to zobrazow ać, posłużym y się jednym tylko przykładem : swoje tw ierdzenie,
że ortodoksyjni Żydzi są najm niej seksualnie aktyw ną ze wszystkich grup religij­
nych w USA oparł Kinsey na próbie liczącej pięćdziesiąt dziewięć osób z całych
Stanów Z jednoczonych i w szystkie one m iały wyższe w ykształcenie. Kinseya
przedstaw iano jako całkowicie zwyczajnego, oddanego rodzinie człowieka, którego
jedynym dążeniem jest dotarcie do naukowej prawdy. Jedną z prawdziwych rzeczy
na jego tem at, które m im o ch o d em wówczas zostały ujaw nione, jest stw ierdzenie,
że „żaden z typow ych w ystępków go nie dotyczy”. Ponieważ, nie licząc innych rze­
czy, jedną z jego ulubionych prak ty k było w sadzanie sobie szczoteczki do zębów
do cewki moczowej i film ow anie siebie w trakcie tego zabiegu, w istocie tru d n o
powiedzieć, żeby było to stereotypow e. W rezultacie m ieliśm y do czynienia z ja ­
skraw ym przykładem dziennikarskiego zaślepienia i nierzetelności. Nawet po
404 R O ZD ZIA Ł 4

trzydziestu dw óch latach nikt chyba nie dostrzegł, że tabela num er trzydzieści
cztery z rap o rtu dotyczącego kobiet jest św iadectw em działalności przestępczej,
a więc m olestow ania i znęcania się n ad dziećmi.
To, dlaczego arcywnikliwi i spostrzegaw czy ludzie z „New York Timesa”
ignorow ali, zatajali bądź pom ijali ten fakt, m ożna wytłum aczyć zakulisowymi
pow iązaniam i tej gazety z raportem . A rth u r Hays Sulzberger, wydawca „New
York Tim esa”, zasiadał w zarządzie Fundacji Rockefellera, kiedy ta zadecydowała
o przyznaniu pieniędzy na finansow anie eksperym entów Kinseya, więc byłoby
co najm niej rzeczą niezręczną i kłopotliw ą przyznać, iż środki te zostały wyko­
rzystane dla działalności przestępczej. Tak więc sprawę zam ieciono p o d dywan.
Powiązania łączące „New York Tim esa”, Rockefellera i Kinseya są jeszcze jednym
przykładem konfliktu interesów, który um ożliw ił i spowodował, że Raport Kinseya
stał się bestsellerem .
4 stycznia 1948 roku, w niedzielę poprzedzającą ukazanie się tom u om
wiającego zachow ania seksualne m ężczyzn, „New York Tim es” zam ieścił jego
panegiryczną recenzję pióra H ow arda A. Ruska, szefa centrum medycznego na
U niw ersytecie N ow ojorskim . Rusk zignorow ał zaw arte w Raporcie oczywiste
dow ody przestępczych zachow ań i w m aw iał am erykańskiem u społeczeństw u,
że wszystko, czego ich nauczono o seksie, było błędne, co właśnie udow odniła
„nauka”, a św iadectw em tego są dane statystyczne, które przedstaw ił Kinsey. Było
to tw ierdzenie w oczywisty sposób fałszywe, ale Rusk m iał także do pow iedze­
nia rzeczy zgodne z praw dą. Poinform ow ał czytelników gazety, że „kraj czekają
głębokie zm iany obyczajowe”3. Była to słuszna diagnoza i odzwierciedlała zam iary
socjotechników, którzy przygotowywali grunt po mające dokonać się zmiany, a R a­
p o rt Kinseya traktow ali jako ich najważniejszą część. Rockefellerowie interesowali
się inżynierią społeczną, chcieli m anipulow ać seksualnością, a Raport Kinseya m iał
być narzędziem , które przy obojętnej postaw ie kultury m edialnej, w niedalekiej
przyszłości to umożliwi.
K rótko po opublikow aniu R aportu Kinseya, na fali potajem nie m anipulo­
wanych przychylnych głosów prasy, C arnegie Institute wyasygnował środki na
utw orzenie A m erykańskiego Instytutu Praw a (A m erican Law Institute), który
m iał być edukacyjną filią A m erykańskiego Stowarzyszenia Praw ników (A m e­
rican Bar Association). Głów nym zadaniem ALI m iała być prom ocja czegoś, co
określano m ianem „wzorcowego kodeksu karnego”, a jednym z celów wzorcowego
kodeksu karnego było zniesienie zapisów dotyczących występków seksualnych.
W tym sam ym roku, kiedy ukazał się R aport Kinseya i założono A m erican Law
Institute, który m iał wprowadzać w życie jego ustalenia poprzez zm ianę przepisów
karnych w każdym ze stanów, M orris Ernst, praw nik z ACLU opublikow ał książkę
o partą na w ynikach R aportu Kinseya. Jeśli wziąć pod uwagę czas potrzebny na
przygotow anie jej do w ypuszczenia na rynek, inform acje w niej w ykorzystane
m ógł uzyskać wyłącznie z poufnych źródeł inform acji. Jego praca, zatytułow ana
American Sexual Behavior and the Kinsey Raport wyszczególnia pięćdziesiąt dwa
przestępstw a seksualne, które, zdaniem autora, należało wykreślić ze stanowych
N O W Y JORK, 1947 405

kodeksów karnych; zaliczył do nich m iędzy innym i sodom ię oraz rozpow szech­
nianie pornografii. Judith Reism an napisała o książce Ernsta: „Trzeba jasno p o ­
w iedzieć”, że „nie m ogłaby dotrzeć do czytelników tak szybko bez wcześniejszych
uzgodnień i w spółdziałania potężnych jednostek i instytucji, w tym wpływowych
agentów m edialnych z Fundacji Rockefellera”4. Ernst, który pozostałą część roku
1948 spędził, zabiegając o p o p arcie ACLU dla p ro p o n ow anych przez siebie
zm ian, nie pozostaw ił wątpliwości, że dla proponow anej przez niego destabilizacji
porządku m oralnego podstaw ow e znaczenie m iał R aport Kinseya: „Całe nasze
praw o i obyczaje w sferze seksualności opierają się na zaprzysięgłym dążeniu do
ochrony rodziny, której podstaw ą jest ojciec. Jednak zachow ania ujaw nione przez
R aport Kinseya całkowicie odbiegają o d tego, co ogół przyjm ow ał za właściwe
i dopuszczalne”5. Rene G uyon, francuski praw nik i pedofil, w roku 1948 również
opublikow ał książkę wzywającą do restrukturyzacji zasad m oralności seksualnej.
Podobnie jak praca Ernsta, zawierała ona m ateriały zaczerpnięte z Raportu Kinseya
udostępnione przed datą jego oficjalnego ukazania się. W stęp napisał orędow nik
Kinseya, H arry Benjam in. N ieustannie, do głów niczego niepodejrzew ających
A m erykanów w bijano jedno i to samo: „Jeżeli nie chcem y zamykać oczu na praw ­
dę albo zam knąć w w ięzieniach dziew ięćdziesiąt pięć procent męskiej populacji,
m usim y całkowicie zrewidować nasze praw ne i m oralne kodeksy”. Kiedy ludzie
z różnych źródeł słyszą taki sam przekaz, zaczynają skłaniać się ku przekonaniu,
że jest on prawdziwy. W rezultacie pijarow skich zabiegów Instytutu Kinseya,
Fundacji Rockefellera, „New York Timesa” i wszystkich w spółpracow ników OSS,
teraz uczestniczących w prow adzeniu walki psychologicznej w fundacjach, na
uczelniach oraz w mass m ediach, ludzie zewsząd zaczęli słyszeć to samo. W re­
zultacie w ich postaw ach stopniow o dokonała się zm iana, polegająca na odejściu
od tradycyjnej m oralności i akceptacji opartych na biologii i eugenice poglądów
szarych em inencji z ukrycia sterujących kulturą.
 ROZDZIAŁ 5

NOWY JORK, 1947

en n eth Rose do tego stopnia wziął sobie do serca sugestię A rtu ra Pac-

K karda w sprawie „problem u katolickiego”, że, nie zwlekając, odpisał mu,

zapewniając, że pieniądze przekazane przez Saucony zostaną wykorzy­
stane wyłącznie na realizację realizowanego przez Planned Parenthood
P rogram u Negro. Z apoczątkow any w lutym 1943 roku Negro Program to:

O gólnokrajow y p ro g ram oświatowy, uruchom iony, aby zapoznać przyw ódców

m urzyńskich z faktem istn ien ia o raz celam i ow ych pro g ram ó w i pozyskać ich dla
aktyw nej w spółpracy w k rzew ieniu w śró d M urzynów większego zro zu m ien ia zn a­
czenia św iadom ego rodzicielstw a dla ich zdrow ia, d o b ra i bezpieczeństw a ek o n o ­
m icznego1.

Rockefellerowie byli gorliwymi zw olennikam i Negro Program , a Planned Pa­

ren th o o d regularnie otrzym yw ała od Saucony Oil znaczne sum y na jego realizację.
6 m arca 1943 roku Jeanette Jennigs Taylor napisała do żony Johna D. Rockefellera
ju n io ra i, dziękując za złożoną przez nią dotację, zauważyła, że „zwłaszcza teraz
jest bardzo ważne, żeby wszystkim rodzicom dać m edycznie nadzorow ane m ożli­
wości kontroli urodzeń, aby m ogli oni stworzyć silną i zdrow ą rodzinę, a zam iast
liczebności naszej rasy, p odnosić jej jakość”2.
Poprzez finansow anie takich program ów jak H arlem Project, Rockefelle­
rowie m ieli nadzieję zm niejszyć przyrost n aturalny czarnej ludności. W pływanie
na m urzyńskich duchow nych okazało się stosunkow o łatwe, ale okazało się, że
nie m a bezpośredniego przełożenia m iędzy tym , co m ówili oni swoim w iernym ,
a zachow aniam i członków ich kongregacji. Związek m iędzy tym , co głosili kazno­
dzieje, a postępow aniem ludzi nieuczęszczających do kościoła, był jeszcze bardziej
problem atyczny. Katolicy, z p u n k tu w idzenia Rockefellerów kolejna liczna grupa
408 R O Z D Z IA Ł 5.

m ieszkańców USA o nazbyt dużym przyroście n aturalnym , stanow ili osobny

problem . W ich przypadku, pow iązanie m iędzy nauką Kościoła a zachow aniam i
seksualnym i w iernych było w yraźniejsze, ale w śród duchow nych katolickich
sprzeciw wobec stosow ania antykoncepcji był zjawiskiem pow szechnym . W obu
przypadkach zm ieniło się to w latach sześćdziesiątych, w pierw szym w w yni­
ku w prowadzenia program ów rządowych program u Walka z Ubóstwem, w drugim
zaś w konsekw encji skorum pow ania katolickiej inteligencji pieniędzm i przekazy­
w anym i na rzecz katolickich szkół średnich i uczelni wyższych.
W roku 1947 ujaw niła się bezw zględna, im perialistyczna natura sowiec­
kiego kom unizm u, k tó ry od roku 1917, kiedy to socjalistyczne dotąd pism o „The
Masses”, kierow ane przez M axa E astm ana zaczęło popierać bolszewizm, zdobywał
sobie coraz większe wpływy w am erykańskich kręgach intelektualnych. W latach
trzydziestych zdom inow ał je całkow icie. Później, w raz z p o d p isan iem paktu
m iędzy H itlerem i Stalinem oraz pow ojennym potępieniem kom unizm u, którego
dokonał C hurchill i Trum an, złudzenia rozw iały się, a rozczarow anie k o m u n i­
zm em było rozpow szechnione. W rezultacie, po raz pierwszy od trzydziestu lat,
lewica utraciła jednoznaczny p u n k t odniesienia. Tak zwana kwestia m urzyńska
stanow iła istotną część lewicowego p rogram u w USA, odkąd w roku 1920 John
Reed na żądanie Lenina zaprosił C laudea McKaya do w ygłoszenia przem ów ienia
podczas obrad Trzeciej M iędzynarodów ki. M cKay przyjechał do M oskwy dopiero
dwa lata później i w spółpraca z n im w istocie nigdy nie nabrała rum ieńców. M im o
to jednak, niepow odzenie to nie zm ienia faktu, że podnoszenie kwestii m urzyń­
skiej stanow iło w owym czasie istotny p u n k t p ro g ram u lewicy. W roku 1933
N ancy C unard napisała, że „aktyw niejsza część czarnej rasy uśw iadom iła sobie,
iż to w łaśnie kom unizm znosi owe bariery w taki sam sposób, w jaki likwiduje
podziału klasowe. K om unistyczny porządek świata jest dla M urzynów rozw iąza­
niem problem ów rasowych”3.
Poczynając od roku 1928, w raz z postanow ieniem K om internu, który uznał,
że M urzyni stanow ią odrębny naró d w łonie am erykańskiego społeczeństwa, ko­
m uniści nadali w ysoki priory tet pracy z czarną ludnością. To oni stali za m asową
kam panią społeczną zapoczątkow aną w 1931 roku i kontynuow aną w kolejnych la­
tach, której celem było ocalenie „chłopców z Scottsboro”; pom agali również w tw o­
rzeniu M urzyńskiego K ongresu N arodow ego. Pod koniec lat czterdziestych ich
dom inująca pozycja zaczęła jed n a k słabnąć. Po części w ynikało to z u w a ru n ­
kow ań polityki m iędzynarodow ej; Związek Radziecki nie był już sojusznikiem
aliantów w w ojnie przeciw ko H itlerow i. Było to też następstw em brutalnych
m etod, który m i posłużyli się kom uniści, dążąc do zm onopolizow ania kwestii
m urzyńskiej dla swoich celów. W latach trzydziestych w yrzucono z partii Richarda
W righta. Ralph Ellison w swojej książce zatytułow anej Invisible M an w spom niał
o dw ulicow ości kom unistów i m anipulacjach, których się dopuszczali. H arold
C ruse w The Crisis o f the Negro Intellectual tw ierdzi, że „całkowity b rak sku­
teczności [kom unistów ] w działalności społecznej uderzył m nie dopiero około
1950-1951 roku”4. W ydarzeniem , które zadecydow ało o krytycznym nastaw ieniu
N O W Y JORK, 1947 409

C ru sea w stosunku do polityki prow adzonej przez partię, był zainspirow any przez
lewicę bojkot Apollo Theater za wyśw ietlanie w nim antykom unistycznej satyry
Ninoczka*, z G retą G arbo w roli głównej. Decyzję w tej sprawie podjęła „kom u­
nistyczna wierchuszka ze śródm ieścia”, która w ym ogła podporządkow anie się jej
na „uległym przyw ództw ie m urzyńskim z H arlem u”. C ruse nazywa ów incydent
„niedorzecznym ”, obrazuje o n bow iem do jakiego stopnia to, co było ważne dla
kom unistów , rozm ijało się z tym , co było istotne dla przeciętnych m urzyńskich
m ieszkańców H arlem u, którym film z G arbo był całkowicie obojętny.
Pod koniec lat czterdziestych g ru n t p o d istotną zm ianę w stosunkach między
M urzynam i i lewicą był już przygotowany. Komuniści, którzy mieli dotąd m onopol
na kwestię relacji m iędzy czarnym i i białym i, tracili go, poniew aż nie wychodzili
naprzeciw p otrzebom żadnej ze stron. C zarni nie widzieli żadnych korzyści z boj­
kotow ania Ninoczki, a białych A m erykanów bardziej interesow ało to, co M urzyni
są w stanie w nieść do k u ltu ry niż ich aktyw ność na rzecz kom unistycznej partii,
którą w sferze k u ltu ry postrzegano jako coraz bardziej zbędnego pośrednika.
M ichael H arrin g to n opisuje zmiany, które dokonały się wówczas w w ym iarze
politycznym :

W latach trzydziestych był k ró tk i okres, kiedy w ydaw ało się, że kom unistów
i B rotherho od o f Sleeping C ar Porters** R andolpha łączy ta sam a idea ru ch u k la­
sowego czarnych i białych robotników . N o rm a n Thom as, tow arzysz R andolpha,
odegrał kluczow ą rolę w tw o rzen iu n a P o łu d n iu w spólnego zw iązku dzierżawców
i ubogich farm erów , sam R andolph zaś stał się najw ażniejszą postacią czarnych
zw iązków zaw odowych. K iedy je d n a k organizow ał ru ch M arszu n a W aszyngton
i zm usił R oosevelta do w prow adzenia antydyskrym inacyjnych przepisów w p rze­
myśle zbrojeniow ym , kom uniści, o d k ąd został zaatakow any Związek R adziec­
ki fanatycznie popierający II w ojnę światową, oskarżyli go, że jest „faszystą”. Po
II w ojnie światowej, ko m u n iści byli zaciekle prześladow ani przez dem okratycz­
nych liberałów, takich jak H a rry T ru m an i H u b e rt H um phrey, a także Joe M cCar-
thy; część zbrodni stalinow skich została potw ierd zo n a przez C hruszczow a i p artia
utraciła niem al w szystkie swoje dotychczasow e wpływy, tak p o śró d białych, jak
i czarnych A m erykanów 5.

To, co działo się na froncie politycznym , afortio ri dokonyw ało się również
na froncie kulturow ym . Polityka Partii K om unistycznej w Stanach Zjednoczonych
była coraz bardziej oderw ana o d dążeń i białych, i czarnych obywateli. Czarni
nie chcieli rewolucji, tylko popraw y swojej sytuacji i zm iany obow iązujących
przepisów w prow adzonych po w ojnie secesyjnej, a biała inteligencja, dla której

* Film jest antystalinowską komedią, wyreżyserowaną przez Ernsta Lubitscha. Główne role
zagrali Greta Garbo i Melvyn Douglas. Film zarobił 2,2 miliona dolarów i zebrał pozy­
tywne recenzje. Była to jedna z najsłynniejszych kreacji Grety Garbo, a jednocześnie jej
ostatni trium f ekranowy. Za rolę Ninoczki Garbo dostała nominację do Oscara. Łącznie
film uzyskał cztery nom inacje (przyp. tłum.).
** Pierwszy związek zawodowy utworzony przez Czarnych w USA; inicjatorem jego powsta­
nia był Asa Philip Randolph (przyp. tłum.).
410 R O Z D Z IA Ł 5.

w zorcem byli M argaret Sanger i M ax E astm an, uznała teraz, że bardziej niż p o ­
praw a sytuacji ekonom icznej klasy pracującej interesuje ją kwestia wyzwolenia
seksualnego. W rezultacie obie strony postanow iły zrezygnować z niepotrzebnego
pośrednika, którym stała się partia. K om unizm stał się ideologią nieadekw atną
do sytuacji, poniew aż w przededniu zim nej wojny nie um ieścił na swoich sztan­
darach ani spraw y segregacji rasowej, ani seksualnego wyzwolenia. M urzyn jako
paradygm at seksualnego w yzw olenia p o d noszony w latach dw udziestych przez
m odernistów , a w latach trzydziestych przejęty o d nich przez kom unistów , nagle
stał się sym bolem , którego ciężar przew yższał zdolność lewicy do sprawowania
nad nim kontroli - św iadectw em tego była kariera Richarda W righta oraz książka
Ellisona Invisible Man.
Jack Kerouac, zapewne po części intuicyjnie wyczuwając ową zm ianę w ukła­
dzie sił oraz now ą atm osferę pow ojennych czasów, um iejętnie ją wykorzystał.
M urzyn, który uw olnił się spod p atro n atu kom unistów , w coraz większym stop­
niu był w stanie dyktować w łasne w aru n k i na rynku kulturalnym i nawiązywać
do w yobrażeń pow stałych w okresie H arlem skiego Renesansu, co zdecydow anie
lepiej odpow iadało uw arunkow aniom am erykańskiej sceny kulturalnej i było bar­
dziej pociągające niż to, co teraz m iała do zaproponow ania lewica. Innym i słowy,
kom unistyczny ogon przestał kręcić psem . Lewica zdecydowała się strącić Partię
Kom unistyczną z piedestału, a w jej dotychczasowej roli coraz częściej ustaw iała
sobie M urzynów ; ich sprawa daw ała największą szansę zdyskredytow ania spo­
łecznego i m oralnego status quo, k tó ry ich zdaniem należało zdelegitymizować.
N orm an M ailer w roku 1957 napisał w Białym M urzynie, że „jedyną rewolucją,
m ającą jakiekolw iek znaczenie dla dw udziestego wieku, będzie rew olucja sek­
sualna”6. N astępnie zaś, form ułując w niosek, który kształtow ał się w um ysłach
lewicowców p o d koniec lat czterdziestych, stwierdził, że „H ipster wywodzi się
od M urzyna”7. Jazz, „filozofia funkcjonująca w podśw iatach amerykańskiego życia”
„przeniknął do k u ltu ry ” i m a „subtelny, ale przem ożny w pływ na pokoleniow ą
awangardę”, której głów nym kanonem jest „niew iara w społecznie ujednolicone
przekonania jednostek, trw ałą rodzinę i zbożne życie uczuciowe”8. Transform acja
ta dokonyw ała się przez p o n ad dw adzieścia lat. Zaczęła się w latach trzydziestych,
a zakończyła p o d koniec pięćdziesiątych.
Przełom ow ym okresem był koniec lat czterdziestych, kiedy Jack Kerouac wy­
ruszył w swoją podróż. Z am iast Biggera Thom asa, m urzyńskiego bohatera Native
Son, który chciał zostać kom unistą, głów ną postacią powieści W drodze jest Sal
Paradise, biały, k tó ry wolałby być M urzynem .
Kerouac opisał swój pobyt w Denver, gdzie odw iedził go R obert Giroux, ten
sam redaktor, który w spółpracow ał z Thom asem M ertonem przy Siedmiopiętrowej
górze; om aw iali w tedy zmiany, które trzeba w prow adzić do pierwszej powieści
K erouaca The Town and the City:

W pew ien fioletowy w ieczór szedłem cały obolały p o śró d św iateł D w udziestej
Siódm ej i W elton, w dzielnicy kolorow ych w D enver, żałując, że nie jestem M urzy-
N O W Y JORK, 1947 411

n em , czując, że najlepsze stro n y św iata białych nie m ają dla m n ie dosyć ekstazy,
dosyć życia, radości, ubaw u, m ro k u , m uzyki, nie m ają dosyć n o cy 9.

M niej więcej dw adzieścia lat później, skazany za gw ałt Eldridge Cleaver,

który deklarow ał, że był po d dużym w rażeniem książek M ertona i Kerouaca,
przytoczył powyższy fragm ent W drodze oraz cytat z Siedmiopiętrowej góry m ó ­
wiący o „ciem nym tyglu” we własnej książce zatytułow anej Soul on Ice. Cleaver,
będący niegdyś katolikiem , o dniósł się do postaw y autorów, którzy obaj byli k a­
tolikam i, ale M erton kwestię m urzyńską postrzegał jako sposób upow szechniania
katolickiej nauki m oralnej, K erouac natom iast wykorzystyw ał ją dla głoszenia
seksualnego w yzw olenia, m ającego stanow ić p an aceu m na up ad ek „białych”,
czyli protestanckich, ideałów. W roku 1968, kiedy ukazała się Soul on Ice, Cleaver
d okonał w yboru i gorliwie opow iedział się po stronie zw olenników wyzwolenia
seksualnego, jed n ak dziesięć lat później, przeanalizow aw szy poglądy lewicowców,
liberacjonistów i terrorystów , w kolejnej swojej książce Soul on Fire w ybrał ich
przeciwieństw o, czyli chrześcijaństwo.
Pod koniec lat czterdziestych w D enver Kerouac żałował, że nie jest „M eksy­
kaninem z Denver czy choćby biednym , zaharowanym Japońcem, kimkolwiek, byle
nie... rozczarow anym białym człowiekiem ”10. O bw iniał się, że m a „białe ambicje”,
które żywił całe swoje życie. Ich przeciw ieństw em jest fantazjow anie o „śniadym
kolanie tajem niczej, zmysłowej dziew czyny”. Kiedy m ijała go „grupa M urzynek”,
jego m arzenie nieom al się ziściło, gdyż jed n a z nich podeszła do niego, omyłkowo,
być m oże z pow odu p ó łm roku biorąc go za kogoś o im ieniu Joe. Zorientow aw szy
się jednak, że z kim ś go pom yliła, w róciła do towarzyszek. Z darzenie to dało Ke-
rouacow i kolejny pretekst do narzekania na swoją „białość”: „Żałow ałem , że nie
jestem Joem. Byłem tylko sobą, Salem Paradise, sm utnym , spacerującym w tych
fioletowych ciem nościach, w ten niesam owicie upojny wieczór, żałując, że nie mogę
się zam ienić na światy ze szczęśliwymi, prostodusznym i, ekstatycznym i M urzyna­
m i A m eryki”11. Pod koniec lat pięćdziesiątych, kiedy powieść K erouaca stała się
źródłem m ody n a beatników, N o rm an Podhoretz zauważył, że „m iłość Kerouaca
do M urzynów i innych ciem noskórych m niejszości m a związek z jego kultem
prym ityw izm u”, co wydaje się raczej oczywiste; w dalszym ciągu swojego w y­
w odu określił ową postaw ę m ian em „odw róconej postaci trzym ania czarnucha
tam , gdzie jego miejsce”12. Z perspektyw y trzydziestu kilku lat trafniejsze jednak
będzie stwierdzenie, że Kerouac reprezentow ał postaw ę dokładnie przeciwstawną.
O pow iadał się w prost za „negryfikacją” am erykańskiej kultury. Podczas rew olu­
cji kulturalnej, której istotą było obalenie m oralnego porządku oraz hegem onii
judeochrześcijańskiego Boga, k tó ry porządek ów stworzył, w A m eryce „czarne”
obyczaje starano się przedstaw ić jako now ą, lecz obow iązującą norm ę. I podobnie
jak dw adzieścia lat wcześniej, za czasów H arlem skiego Renesansu, M urzyn, któ­
ry w ierzył w Boga oraz seksualną m oralność i starał się stworzyć trw ałą rodzinę,
zostaw ał po pro stu w yrzucany poza nawias swej rasy, a czynili to ludzie dążący
do dechrystianizacji am erykańskiej kultury.
412 R O Z D Z IA Ł 5.

Jeśli przyjmiemy, że M erton, Kerouac i Cleaver - a wszyscy oni przynaj­

mniej przez pew ien okres w swoim życiu byli katolikam i - na swój sposób byli
buntow nikam i, którzy jed n ak zachowali życzliwy stosunek do chrześcijaństwa,
łatwiej nam będzie określić, co w istocie oznacza słowo „biały/a”. Biała kultura
to w ytw ór zsekularyzow anego protestantyzm u. Cleaver w spom ina, że przebyw a­
jąc w więzieniu, chodził na msze, gdyż brali w nich udział M eksykanie, ale nie
uczestniczył w nabożeństw ach protestanckich, choć w jego przypadku wydawałoby
się to bardziej n aturalne z racji środow iska, z którego się wywodził (jego ojciec
był duchow nym ). Cleaver nie chciał być uczestnikiem kultu w yznawanego przez
białych. M erton w p odobnie niepochlebny sposób w yrażał się o „postępowej”
kongregacji Kościoła Syjonu na Long Island, którego członkam i byli jego dziad­
kowie. W szystkich trzech pociągała w katolicyzm ie jego powszechność, poniew aż
m iał on charakter m iędzynarodow y w takim w ym iarze, który protestantyzm ow i
był niedostępny. W łaśnie dlatego - inaczej niż protestanckie sekty - katolicyzm
nie był „biały”. Kościoły protestanckie, z racji okoliczności towarzyszących ich
pow staw aniu, stały się de facto K ościołam i narodow ym i. Kościół anglikański był
K ościołem narodow ym i dlatego „białym ”, podczas gdy hiszpański Kościół kato­
licki nigdy takim nie był, ani też stać się n im nie mógł. C yprian Davis w książce
History o f Black Catholics In the United States napisał: „Kościół katolicki w Stanach
Zjednoczonych nigdy nie był białym , europejskim Kościołem. O becność A fry­
kanów w yw ierała w pływ na Kościół katolicki w każdym okresie jego historii”13.
H andel niew olnikam i w N ow ym Świecie m iał swoje doniosłe konsekw encje.
W protestanckiej A m eryce Północnej m urzyńscy niew olnicy nigdy nie zasym i­
lowali się w społeczeństw ie ani protestanckich grupach w yznaniowych, poniew aż
fundam entem owego społeczeństw a był Kościół „narodow y”. Począwszy od Lutra,
który w szesnastym stuleciu ustanow ił ściśle niem iecki Kościół narodowy, prote­
stantyzm tw orzył tylko kolejne o dm iany etnocentrycznego chrześcijaństwa, któ­
rem u brakow ało kulturowej elastyczności, niezbędnej dla przyciągnięcia członków
innych ras. Francuscy jezuici przybyli do Nowego Świata, żeby naw racać Indian.
A ngielscy purytanie, którzy zjawili się tam m niej więcej w tym sam ym czasie,
z kilkom a chlubnym i w yjątkam i (na przykład Johna Eliota, „A postoła Indian”),
nie przyjechali naw racać, ale dokonyw ać podboju.
Z pow odu bliskich związków z w ładzam i świeckimi, Kościoły reform ow ane
nie potrafiły także przeciwstawić się naciskom współczesności. R.H. Tawney i inni
piszą o stopniow ym w ycofyw aniu się protestanckich kościołów z ich stanow i­
ska w sprawie lichwy, był to jed n ak tylko sym bol zm ian dotyczących doktryny
jako całości. To, w połączeniu z nastaw ieniem w oluntarystycznym - dobrym
tego przykładem jest stanow isko Lutra w kwestii wolnej woli - spowodowało,
że większość w yznań protestanckich nie potrafiła zachować historycznego dzie­
dzictwa wiary. W rezultacie rozm aite Kościoły stanęły w obliczu dylem atu, czy być
doktrynalnie „czystymi”, czy też nadążać za rzeczywistością ludzkiego dośw iad­
czenia. P urytanizm w A m eryce załam ał się jeszcze przed końcem XVII wieku.
Jonathan Edw ards próbow ał przyw rócić kalw inizm ow i d o k try n aln ą czystość
N O W Y JORK, 1947 413

i skończyło się to tym , że nie osiągnął niczego. W XIX stuleciu przesiąknięty ideami
niem ieckiego idealizm u E m erson doprow adził już podupadający unitarianizm
do jego logicznych konsekw encji, sytuujących go poza obrębem chrześcijaństwa.
W XIX wieku protestantyzm w Stanach Zjednoczonych przeżywał kryzys podobny
do tego, który d o tk n ął go w w iktoriańskiej Anglii. W iara utraciła związek z oby­
czajowością, pozostaw iając jej w yznaw ców na łasce hipokryzji, co spowodowało,
że rewolucja obyczajów stała się rzeczą nieuniknioną. W czasie prywatnej rozmowy
M arka Twaina z przyjaciółką, kiedy w yjaśnił jej, w co wierzy, ona zapytała go,
dlaczego nie ujaw nia swoich poglądów drukiem . O dpow iedział jej na to pytaniem:

Z apytałem ją, czy spotkała kiedyś in teligentną osobę, któ ra pry w atn ie w ie­
rzy w N iepokalane Poczęcie - rzecz jasna, nie spotkała; zapytałem także, czy było
jej dane zobaczyć, żeby jakiś inteligentny człow iek m iał dość śm iałości, aby p u ­
blicznie zadeklarow ać swoja niew iarę w tę bajkę i ogłosić to d ru k iem . Oczywiście,
nikogo takiego nie sp o tk ała14.

Powyższy fragm ent pochodzi z pierw szego tom u biografii M axa Eastm ana.
Z naszego p u n k tu w idzenia koleje jego życia są bardzo pouczające. Zaczął karierę
jako socjalista i wydawca pism a „The Masses”, następnie przeszedł na bolszewizm,
którym jednak rozczarow ał się, widząc, jaki obrót przyjęła rosyjska rewolucja. Pod
koniec lat czterdziestych był już zażartym antykom unistą, a później pisywał w „Re­
ader’s Digest” i „N ational Review”. Przez cały ten czas jednak, zm ieniając barw y
polityczne, pozostał zdecydow anym zw olennikiem rewolucji seksualnej. Eastm an
był synem dwojga kongregacyjnych duchow nych. Żona Twaina uczęszczała do ich
kościoła. U rodzony w roku 1880 E astm an należał do m odernistycznego pokole­
nia, które problem u traty w iary w prow adziło na arenę publiczną. Kiedy Eastm an
i ludzie jego generacji opow iadali się za w olną m iłością, kontrolą urodzeń czy
bolszew izm em , intelektualiści starszego pokolenia, tacy jak M ark Twain, besztali
ich za niedostatek dyskrecji, ale nie za głoszenie czegoś, co ich zdaniem byłoby
niedopuszczalne m oralnie.
„Biały” Kościół protestancki, zrodzony p o d znakiem etnocentryzm u, prze­
gryw ał też walkę o zachow anie doktrynalnej integralności. Poniew aż oświecenie,
które protestantyzm zaakceptow ał rów nie chętnie, jak inne zjawiska k u ltu ro ­
we, wierzyło w „postęp”, czyli uw ażało, że m oralność jest relatyw na i zm ienia
się w zależności o d obiektyw nych okoliczności historycznych, grzechy przeszło­
ści w przyszłości bez tru d u m ogły się stać zaletami. Jako że dosłow nie wszyscy
czarni A m erykanie w yrastali w tejże samej protestancko-ośw ieceniow ej kulturze
i większość z nich poznała chrześcijaństw o za pośrednictw em któregoś z p rote­
stanckich Kościołów, n ieuchronnie m usiało dojść do postaw ienia znaku rów ności
m iędzy „białym” i chrześcijaninem . Stało się tak, poniew aż chrześcijaństw o koja­
rzono z w yznaniam i protestanckim i. Gdy stało się „białe”, zaczęło się sekularyzować
i padło ofiarą pseudonaukow ych ideologii rasistowskich. D oktryna chrześcijańska
została podporządkow ana ideologiom , takim jak darw inizm oraz pow iązanym i
414 R O Z D Z IA Ł 5.

z nim przekonaniam i o suprem acji rasowej białych, których rozkwit przypadł na

koniec XIX oraz początek XX wieku. O prócz „białej” wiary, kojarzonej z ideologią
dotyczącą rasy, w ierny w yznaw ał rów nie zakłam aną „białą” religię, która okazała
się niezdolna do zachow ania doktrynalnej ortodoksyjności zarów no w kwestiach
dotyczących wiary, jak i m oralności. Kiedy w iara zawiodła, m usiała pojawić się
presja, której celem była zm iana obyczajowości. Ujawnienie przez lewicę etnocen-
tryzm u protestanckich Kościołów było najskuteczniejszym sposobem podw ażenia
ich w iarygodności.
 ROZDZIAŁ 6

DARTMOUTH, 1947

ro k u 1947, nieco p o n a d dw a lata p o tym , ja k K enneth Rose

W z Planned P arenthood próbow ał nakłonić A rth u ra W. Packarda

do w łączenia się do działań w ym ierzonych przeciw ko katolikom ,
Paul Blanshard, pisarz średniego pokolenia, ukończył w łaśnie p i­
sanie książki o Karaibach dla w ydaw nictw a M acm illan i, buszując w B
na uniw ersytecie D artm o u th , n atk n ął się na czterotom ow ą pozycję zatytułow aną
M oral and Pastoral Theology pió ra angielskiego jezuity, H enryego Davisa. Na
Blanshardzie szczególne w rażenie w yw arły fragm enty pośw ięcone „księżowskiej
m edycynie”, i to do tego stopnia, że kiedy je czytał, „wytrzeszczał oczy ze zdum ie­
nia”, poniew aż Davis podaw ał „najbardziej szczegółowe i nienaw istnie w steczne
zalecenia dla kobiet w połogu”, a oprócz tego przedstaw iał wskazania dotyczące
„stosunku seksualnego bez antykoncepcji”1. „Czy słyszał ktoś o czymś p o d o b ­
nym ?” - zastanaw iał się Blanshard. Później, jakby sam sobie odpow iadając na
to pytanie, stwierdził, że z pew nością nie. Zdecydow ał podjąć się „rozm yślnie
skandalizującego przedsięw zięcia, p o sługując się przy tym sposobam i, które
Lincoln Steffens i in n i am erykańscy dem askatorzy wykorzystali dla ujaw nienia
finansow ych nadużyć popełnianych w korporacjach oraz urzędach publicznych
Stanów Zjednoczonych”2. Blanshard postanow ił, że zdem askuje Kościół katolicki.
Lincoln Steffens zasłynął w ypraw ą do Zw iązku Radzieckiego, gdzie na
kilka dziesięcioleci przed jego upadkiem , wszem i wobec oznajm ił, że widział
tam przyszłość i „ona się sprawdza”. Nie spraw dziła się. Blanshard najwidoczniej
m yślał podobnie. A nalizow ał dem ograficzną przyszłość Stanów Zjednoczonych,
ale obraz, jaki się z tego w yłonił, nie znalazł jego akceptacji. Jako że waspowska
elita uczyniła antykoncepcję integralną częścią pożycia małżeńskiego, A m eryka
znalazła się na prostej drodze do tego, by stać się państw em katolickim. W rezulta­
cie, krótko po wizycie w Baker Library, Blanshard w siadł do pociągu i pojechał do
416 R O Z D Z IA Ł 6.

Biblioteki K ongresu, gdzie przez kilka kolejnych miesięcy poświęcił się zgłębianiu
tajników katolickiej teologii m oralności. N apisał później: „Zdałem sobie sprawę,
że natrafiłem na najlepszy tem at w całej mojej dziennikarskiej karierze”3.
W swoich w spom nieniach p o m in ął jed n ak fakt, że to, co w swoim w yda­
nym w 1949 roku bestsellerze Am erican Freedom and Catholic Power określił m ia­
nem „katolickiego problem u”, nurtow ało także wielu przedstawicieli jego warstwy
społecznej i środowiska. Bezpośrednim pow odem owego zaniepokojenia był wyrok
Sądu Najwyższego z 1947 w sprawie znanej jako Everson vs. Board of Education,
kiedy to skład sędziowski większością głosów pięć do czterech w uzasadnieniu wy­
roku napisanym przez sędziego H ugo Blacka uznał, że stan New Jersey może
zwrócić rodzicom uczniów szkół katolickich koszty ich autobusow ego dojazdu
i p ow rotu ze szkoły. W yrok ten wyw ołał oburzenie w środow iskach już wcześniej
obawiających się w zrostu politycznej siły am erykańskich katolików i dał pow ód
licznym artykułom i w stępniakom redakcyjnym ukazującym się w całym k ra ­
ju, w których przedstaw iano go jako upadek am erykańskiej dem okracji, po n ie­
waż opiera się ona na uspołecznieniu, które, jak w ykazał John Dewey, dokonuje
się w placów kach szkół publicznych.
Sprawa Everson vs. Board o f E ducation była inspiracją dla pow stania orga­
nizacji Protestants an d O th er A m ericans U nited for the Separation of C hurch and
State (Protestanci i Inni A m erykanie Z jednoczeni na rzecz Rozdziału Kościoła
i Państwa). Blanshard uznał tę nazw ę za „niezręczną” i ostatecznie zm ieniono
ją na zgrabniejszą: A m ericans U nited for the Separation o f C hurch and State
(A m eryka Z jadnoczona na na rzecz Rozdziału Kościoła i Państwa). Blanshard
został jej rzecznikiem i głównym przedstaw icielem w walce przeciwko rzekom em u
przejm ow aniu kraju przez katolików. Posługując się term inologią z czasów nie­
daw no zakończonej wojny, Blanshard tw ierdził, że Kościół katolicki sym patyzuje
z faszyzmem , a niew ykluczone nawet, że sam jest kryptofaszystow ską organizacją
i na dow ód tego przytaczał zapisy um ów konkordatow ych, które Kościół podpisał
z frankistow ską H iszpanią, W łocham i M ussoliniego i hitlerow skim i Niem cam i.
W swojej drugiej książce, pośw ięconej tem u sam em u zagadnieniu, zatytułow a­
nej C om m unism , Democracy and Catholic Power, zaatakował Kościół, zarzucając
m u totalitaryzm w stalinow skim znaczeniu tego słowa. W atykan i Krem l nazwał
„dw iem a największym i dyktaturam i na świecie”4 i podaw ał także w wątpliwość
bonafides jednego z am erykańskich partn eró w w antykom unistycznej krucjacie.
W sp o m n iał później, że „jednym z podstaw ow ych celów napisania tej książki
było obalenie wyśw iechtanego tw ierdzenia, podnoszonego przez Kościół kato­
licki w A m eryce, że z racji tego, iż był on ta k zawziętym w rogiem kom unizm u,
pow inno się go teraz darzyć szacunkiem jako przyjaciela dem okracji. W yciągną­
łem z tego zrozum iały wniosek, że dem okracja pow inna wystrzegać się obu tych
postaci totalitarnych rządów ”5.
Sprawa Everson vs. Board o f E ducation zaowocowała nie tylko pow staw a­
niem organizacji podobnych do P rotestants an d O th er Am ericans, ale skłoniła
też A m erykańskie Towarzystwo U nitariańskie do zorganizow ania w W aszyng­
D AR TM O U TH , 1947 417

tonie hucznej uroczystości na cześć Thom asa Jeffersona, w której uczestniczyło

czterech sędziów Sądu Najwyższego, a stacje radiow e sieci NBC transm itow ały
ją n a cały kraj. Jefferson jako P ołudniow iec oraz właściciel niew olników nie
m ógł być idolem u n itarian z Bostonu, niem niej był dla ich wysiłków postacią
kluczową, a to za spraw ą cytatu, zaczerpniętego przez u n itarian z jednego z jego
listów z roku 1801, w którym pisał o „m urze oddzielającym państw o od Kościoła”.
G łów nym mów cą na w aszyngtońskich uroczystościach był Frederick M ay Eliot,
protagonista unitarianizm u, k tó ry żarliwie dom agał się, aby chrześcijaństw o było
„wolne od wszelkiej autokratycznej kościelnej kontroli n ad um ysłam i i sum ieniam i
jego poszczególnych w yznawców”6. Być może, obawiając się, że aluzja ta będzie
dla audytorium m ało czytelna, Eliot w yjaśnił później: „chociaż nie w ym ieniłem
żadnej nazwy, nie m iałem wątpliwości, że to, co m iałem na myśli, zostało jasno
zrozum iane przez hierarchów ”, czyli katolickich biskupów.
A rtykuły B lansharda pośw ięcone katolickiej potędze i wpływom ukazały
się w listopadow ych n u m erach „The N atio n ”, lewicowego pism a, które kw e­
stię w yzw olenia seksualnego uczyniło stałym tem atem swoich zainteresow ań.
Nie pow inno więc dziwić, że w wywołanej spraw ą Eversona debacie o pom ocy
dla niepublicznych placówek oświatowych w rzeczywistości chodziło o kwestie
związane z seksem , co Blanshard w yraźnie potw ierdził w swoich w spom nieniach.
Przyznając, że „pozornie katolicka argum entacja” na rzecz w spom agania szkół
była „przekonująca”, Blanshard rychło przechodzi do sedna i tłumaczy, dlaczego
„ośw ieceni i postępow i ro d zice... nie pow in n i w spierać katolickiego system u
szkolnictw a”: „system ten jest częścią wielkiego konserw atyw nego kom pleksu
z c e n tru m w Rzym ie, który, n ie dając am ery k ań sk im katolikom m ożliw ości
skutecznego w yrażenia o dm iennego zdania, opow iada się przeciw ko kontroli
urodzeń, rozw odom , aborcji, szerząc wiele antynaukow ych poglądów, które libe­
rałow ie uznają za nie do przyjęcia”7.
Jeśli uznać, że kwestia oddzielenia Kościoła od państw a w przypadku oświa­
ty, tak katolickiej, jak i publicznej, m iała w yraźnie seksualny podtekst, to samo
pow iedzieć m ożna o życiu sam ego Blansharda. U rodził się w roku 1892 w Fre-
dericksburgu w stanie Ohio, m in u tę przed swoim bratem bliźniakiem o im ieniu
Brand; jego ojciec był kaznodzieją, a o swojej rodzinie napisał, że „unieszczęśliwiła
ją nad m iern a religijność”8. Oczywiste jest jednak, że w czasach m łodości tak nie
uważał, poniew aż został duchow nym , podobnie jak jego ojciec. I tak jak M ax East­
m an, który w yw odził się z tego sam ego środow iska i przeszedł identyczny rodzaj
przem iany światopoglądowej, ostatecznie opowiadając się za seksualnym libertyni-
zm em , Blanshard opisuje wczesny okres swojego życia jedynie z perspektyw y wy­
borów, które później uczyniły go takim , jakim był i w świetle których pow ołanie
duchow ne i chęć zostania kapłanem jaw ią się jako całkowicie niezrozum iałe.
„Trudno m i pojąć, dlaczego w ybrałem zawód duchow nego” - napisał u schyłku
życia w swojej autobiografii. Następnie, jakby odpow iadając sam em u sobie, dodaje
kilka zdań dalej: „Myślę, że m iało to coś w spólnego z seksualną powściągliwo­
ścią”9. Jak większość seksualnych rewolucjonistów, także Blanshard m iał kłopoty
418 RO Z D Z IA Ł 6.

z odczytywaniem sensu własnych tekstów. W przeciwieństwie do W ilhelm a Reicha,

który, pracując w sex-polu w Berlinie i W iedniu, nie m iał wątpliwości, że idea Boga
zniknęła z um ysłów sem inarzystów, którzy oddaw ali się seksualnym występkom,
Blanshard nigdy nie pojął, że przyczyną jego odejścia od chrześcijaństw a i re­
zygnacji z pełnienia funkcji kapłańskich był brak seksualnej wstrzemięźliwości.
Blanshard napisał później, że jego życie zdom inow ały trzy rzeczy: religia,
seks i polityka. Jego chrześcijański im iennik powiedział, ale w innym kontekście,
że najważniejsza jest miłość. Siłą sprawczą w rogości B lansharda w stosunku do
Kościoła katolickiego był seks. Atak na Kościół przyniósł m u sławę dokładnie w tym
okresie historii, kiedy Kościół w Stanach Zjednoczonych był już na tyle silny, żeby
przeciwstawić się ślepej niszczycielskiej sile eugenicznego protestanckiego lobby,
powiedzieć m u „nie” i dać tem u wyraz poprzez udarem nienie we wszystkich stanach
uchwalenia przepisów sankcjonujących kontrolę urodzeń. Blanshard, kiedy stał się
orędow nikiem poglądów Protestants and O ther Am ericans United for the Separa­
tion of C hurch and State nie był protestantem w religijnym tego słowa znaczeniu
- nie wierzył nawet w istnienie Boga - był jednak protestantem w sensie etnicznym,
a poniew aż wielu ludzi z jego środowiska, podobnie jak on odw róciło się od re-
ligii. Bez jakichkolw iek zaham ow ań m ógł więc zostać rzecznikiem ich interesów
etnicznych. Co ważniejsze, był nadal zdeklarow anym zw olennikiem wyzwolenia
seksualnego, a rozdział Kościoła od państw a w postaci głoszonej przez środowiska
„protestanckie”, stanowił po prostu jeden z frontów walki o jego urzeczywistnienie.
Teologia „protestancka” w w ydaniu Blansharda była z założenia negatywna. Sta­
nowiła antytezę przekonań katolików. Ujawniło się to przy okazji sporu o kontrolę
urodzeń. Już jako starzec Blanshard napisał: „Błogosławiona niechaj będzie pigułka!
Być może w przyszłości któryś z historyków okrzyknie ją największym przyczyn­
kiem szczęścia... a także upadku chrześcijańskiej m onogam ii”10. W roku 1950 chyba
nikt nie dostrzegał niczego anorm alnego w fakcie, że Blanshard, „protestancki”
bojow nik, głosi koniec instytucji chrześcijańskiego małżeństwa.
Przyszło m u to o tyle naturalnie, że sam z zapałem pracow ał nad niszcze­
niem własnych związków m ałżeńskich. Jako m łody człowiek Blanshard ożenił się
z koleżanką ze studiów na Uniwersytecie M ichigan. Podobnie jak Shelley, Engels
i M ax Eastm an, sięgnął po cytat z Królowej Mab; w spólnie z p an n ą m łodą przy­
rzekli sobie „żyć ze sobą, jak długo będzie trw ać m iłość”11. Kiedy zrezygnował
z pracy w kościele w Tampie na Florydzie, w roku 1917 bez grosza w kieszeni
przyjechał z żoną do Nowego Jorku. Tam, jak wcześniej M argaret Sanger i Max
Eastm an, oboje oddali się lewicowej polityce oraz wolnej m iłości, które p ro m o ­
w ano w „The N ation”. Niejakie pojęcie o tym , za czym w tedy opow iadał się „The
N ation”, daje przyw ołany przez B lansharda cytat z książki Josepha W ooda Krut-
cha zatytułow anej More Lives Thea One, w którym o „gejowskich krzyżowcach”
(określenie to zyskało także konotację seksualną) z „The N ation” m ów i się, że
„wszyscy [są] liberałam i, a nawet libertarianam i i libertynam i w osiem nastow iecz­
nym , ale też często także we w spółczesnym znaczeniu tego słowa”12. Oznaczało
to oczywiście „całkowitą szczerość w m ałżeństw ie”13 - eufem istyczne określenie
D A R TM O U TH , 1947 419

dla uspraw iedliw ienia cudzołóstw a. K rutch co praw da naw oływ ał później do za­
chow yw ania większej dyskrecji i m niejszej ostentacyjności w jego praktykow aniu,
B lanshard uznał jednak, że on i jego żona nigdy nie m ieli przed sobą niczego do
ukrycia. Zawarli w tej sprawie um ow ę. „Po urodzeniu się naszych dzieci staliśmy
się typow ym i uczestnikam i seksualnej rew olucji lat dw udziestych, bez wstydu
i z radością odrzucaliśm y tradycjonalistyczne seksualne tabu”. Pod koniec życia
Blanshard stw ierdził proroczo, że „świat poszedł w nasze ślady - czyli jak i my
zatracił m oralność”14.
Blanshard, zanim napisał te słowa, był trzykrotnie żonaty. M iał wiele poza-
m ałżeńskich rom ansów, a utrzym ując je w relacjach interpersonalnych, przejawiał
cechy, które określić trzeba m ianem pew nej gruboskórności, a naw et brutalności:

Nie m ogę pow iedzieć, że m oje pozam ałżeńskie życie seksualne ch arak tery zo ­
w ała w rażliwość lub polot; tru d n o je naw et nazw ać cyw ilizowanym . Podniecony
seksualnie sam iec z n atu ry nie jest łagodnym zw ierzęciem . Jest coś bardzo o k ru t­
nego w egoistycznym m ęsk im instynkcie, żeby zabiegać o p o żąd an ą kobietę z sza­
leńczym zapałem , posiąść ją, a następnie porzucić. Ulegając tem u in stynktow nem u
zachow aniu, zdarzało się, że zadaw ałem głębokie ran y [kobietom ], nie w pełn i zd a­
jąc sobie spraw ę z w łasnego w iaro ło m stw a15.

Powyższy fragm ent m a kluczowe znaczenie, o ile chcem y zrozumieć, na czym

polega związek m iędzy seksem „wyzwolonym” z więzi m ałżeństw a a seksem jako
form ą kontroli. Libertyn, jeżeli obstaje przy zaspokajaniu własnych seksualnych
zachcianek, staje się seksualnym drapieżnikiem , polującym na przedstawicielki
przeciw nej płci i zadającym im „głębokie rany”, aby nasycić swoje żądze. Z chwilą
zaakceptow ania takiego stanu rzeczy, do czego doszło w okresie, kiedy Blanshard
pisał autobiografię, o d podporządkow yw ania sobie kogoś dla osobistej przyjem ­
ności już tylko drobny k rok dzieli nas o d system atycznego podporządkow yw a­
nia sobie większych grup ludzkich dla osiągania korzyści politycznych. D ruga
z w ym ienionych postaci m anipulacji i k ontroli w ynika z pierwszej. Ponieważ
cudzołóstw o zakłada takie pokierow anie partn erem , aby uzyskać na nie jego zgo­
dę (w przeciw nym razie byłby to gw ałt), otw iera to rów nież drogę do sterow ania
ludźm i na szerszą, społeczną skalę.
W yzwolenie seksualne tym w łaśnie w każdym razie zaowocowało w przy­
padku Paula Blansharda, k tó ry ostatecznie odszedł o d socjalizm u, nigdy jednak
nie w yparł się zaangażow ania w sprawę seksualnego wyzwolenia. Co więcej, im
ostrzej się za n im opow iadał, tym bardziej z w ym iaru czysto osobistego przecho­
dziło ono w sferę polityki. M anipulacja seksualna, której dopuszczał się, cudzo­
łożąc, rychło doprow adziła go do akceptacji jej form y politycznej, czyli eugeniki.
D ruga z nich była n atu raln ą konsekw encją pierwszej, zarów no w jego osobistym
przypadku, jak i grupy etnicznej, której poglądy w yrażał w swoich publikacjach;
był jed n y m z synów p ro testan ck ich duchow nych, którzy przez w łasną deka­
dencję postradali wiarę, a teraz obaw iali się, że utracą pozycję i przywileje klasy
420 R O ZD ZIA Ł 6.

rządzącej na rzecz zbiorowości nadal wierzącej w odrzuconą przez nich Ewangelię

i przewyższającej ich w skaźnikiem przyrostu naturalnego. A ntykatolicka krucjata
była w ojną z m oralnością seksualną prow adzoną przez ludzi, którzy w relacjach
z partn eram i odm iennej płci nauczyli się seksualnej m anipulacji, teraz zaś zam ie­
rzali owe um iejętności wykorzystać globalnie dla uzyskania politycznych korzyści.

Po w szystkich postępow ych zm ianach, które dokonały się za m ojego życia,

kontroli urodzeń, sterylizacji na życzenie, w prow adzeniu liberalnych przepisów
aborcyjnych i ułatw ień w uzyskiw aniu rozw odu, uw ażam , że m usi dojść do p lan o ­
wej ingerencji w ludzkie geny, aby stw orzyć doskonalszego człowieka. Jestem nadal
do tego stopnia zafascynow any m ożliw ościam i nowej eugeniki, że gdybym m iał
jeszcze raz przeżyć swoje życie, zostałbym gen ety k iem 1'’.

Podobnie jak M argaret Sanger, która wygłosiła odczyt w kościele Mave-

rick w Bostonie, Blanshard, kóry był tam p om ocnikiem pastora, rów nież karierę
intelektualisty zaczynał w N owym Jorku jako socjalista i liberał w okresie spo­
łecznego w rzenia poprzedzającego w ybuch I wojny światowej, a m asakra w Lu-
dlow w strząsnęła nim rów nie głęboko jak Sanger. Kolejne podobieństw o m iędzy
nim i polegało jed n ak na tym , że tak w przypadku Sanger, jak i Blansharda, liber-
tynizm stopniow o przew ażył nad troską o praw a pracow nicze robotników. Pod
koniec życia Blanshard, p odobnie jak Sanger, postrzegał sprawiedliwość społecz­
ną wyłącznie przez pryzm at seksualności. Identycznie jak Sanger i A leksandra
Kołłontaj projektow ał ludzkość jako całość i uznał, że ludzie m uszą się wyzwolić
dokładnie tak, jak on, czyli innym i słowy, pow inni podporządkow ać się tem u sa­
m em u, co on. Chciał ich zniewolić w taki sam sposób, w jaki on podporządkow any
był własnym , nieokrzesanym nam iętnościom .
Identycznie jak M argaret Sanger, Blanshard zauważył, że wyzwolenie seksu­
alne prow adzi bezpośrednio do socjotechniki. Kiedy zam iast socjalizmu w yznacz­
nikiem jego życia intelektualnego stała się eugenika, w roli głównych wrogów ludz­
kiego szczęścia zam iast kapitalistów obsadził katolików. Z rozbrajającą szczerością
napisał: „M oje zainteresow anie eugeniką wiązało się ściśle z zainteresow aniem
katolicyzm em oraz narastającym pow ątpiew aniem co do w artości mej w cześniej­
szej, raczej naiwnej wiary w socjalizm”17. Dla zobrazowania swojego rozczarowania
socjalizm em Blanshard przyw ołuje cytat z powieści R om aina G aryego Korzenie
nieba: „Jedyna rewolucja, w jaką wciąż wierzę, to rewolucja biologiczna. Postęp
m oże zrodzić się tylko w laboratoriach biologicznych”18. Omawiając tekst G ary­
ego, Blanshard twierdzi, że nadal opow iada się za społeczeństw em socjalistycz­
nym, „ale nie potrafię wyobrazić sobie udanego socjalistycznego społeczeństw a
bez wcześniejszego rozw iązania problem u ludnościow ego”19. Słownictwo, jakim
posługuje się dla opisania owego problem u, zaczerpnięte jest ze słow nika ruchu
na rzecz eugeniki, który Blanshard eufemistycznie określa m ianem „ruchu na rzecz
jakości człowieka”. W ydaw nictw o Beacon Press podpisało z nim um ow ę na nap i­
sanie książki, której tytuł roboczy brzm iał W prowadzenie do wartości człowieka;
m iała być ona analizą szkodliwego skutku „jakościowej nadprodukcji gorszych
D A R T M O U TH , 1947 421

jednostek”20. Książka ta jednak nigdy nie powstała, być może dlatego, że Blanshard,
jak sam o sobie pisze, nie m iał „naw et dostatecznej wiedzy, żeby popularyzow ać
cudze idee”21, ale możliwe rów nież z tego pow odu, iż w okresie pow ojennym nie
p otrafił stawić czoła konsekw encjom w yznaw anych przez siebie poglądów na
eugenikę. Jednak dw adzieścia pięć lat później bez zm rużenia oka przyjął euge-
niczną ideologię nazistów. „Hitler, głosząc eksterm inację «niepełnosprawnych»
i definiując niepełnospraw ność w taki sposób, żeby zaliczyć do tej kategorii Żydów
i liberałów, cofnął ruch na rzecz jakości człowieka o pokolenie wstecz”22. Blanshard,
p o d obnie jak Rockefellerowie, w pełni akceptow ał d oktrynę ruchu eugenicznego,
ale tak sam o jak oni uważał, że należy zm ienić taktykę, gdyż po tym , co - kie­
rując się identycznym i zasadam i - zrobił Hitler, było to koniecznością. Teraz to,
co H itler próbow ał wym usić siłą, m iało zostać zrealizow ane dzięki zastosowaniu
now ych, wypracow anych przez W atsona, Barneysa i grupę finansowanych przez
Rockefellerów ekspertów od „teorii kom unikacji” m eto d perswazji, której narzę­
dziem i nośnikiem były mass media. Blanshard, równie zawzięcie jak Hitler, pragnął
uniem ożliw ić prokreację „niepełnospraw nych” i, aby to zrealizować, m iał do dys­
pozycji z jednej strony behaw ioryzm W atsona, z drugiej zaś pragm atyzm Deweya,
który był rozw inięciem psychologii W atsona i służył jej zastosow aniu w polityce.
Blanshard p oznał Deweya, kiedy w roku 1917 studiow ał na Uniwersytecie
C olum bia. N iem al naty ch m iast zaangażow ał się w u praw ianie socjotechniki
inspirow anej jego pracam i. W iosną 1918 roku Blanshard i jego brat Brand zo­
stali w ybrani uczestnikam i „wyjątkowego sem inarium pośw ięconego filozofii,
prow ad zo n y m p rzez Johna D ew eya na U niw ersytecie C o lum bia”23. Jednym
z jego kolegów był tam A lbert C. Barnes, bogaty ekscentryk z Filadelfii, który
zbił ogrom ny m ajątek na produkcji m aści do oczu „Argyll” i dzięki tem u zgro­
m adził rów nie im ponującą kolekcję sztuki im presjonistów, którą, pilnie strze­
żoną, trzym ał w swojej posiadłości w Bała Cynwyd w Pensylwanii i pokazywał
tylko nielicznym w ybrańcom . Socjotechniczne teorie D eweya zafascynow ały
go do tego stopnia, że zaproponow ał, aby sem inarium odbyw ało się w pew nym
budynku w Filadelfii, gdzie m ogliby eksperym entow ać na polskich katolikach.
Blanshard przedstaw ia Barnesa jako „fanatycznego, nieom al niezrów now ażonego
psychicznie wielbiciela Johna Deweya i B ertranda Russella”, o sam ym projekcie
pisze zaś, że chodziło w nim o „stw orzenie czasowego ośrodka dla im igrantów ”.
Eksperym ent rozpoczęto tego sam ego lata, w którym w ystawiono przedstaw ie­
nie Tygiel narodów, opisane przez W altera Lippm ana w Public Opinion. Z am iar
Barnesa, żeby odebrać Polakom poczucie ich przynależności narodow ej i odwieść
ich od lojalności względem swoich duchow nych, spalił na panewce, a Blanshard
i jego brat Brand wynieśli z tego poronionego eksperym entu niechęć do katolickich
m niejszości narodow ych i pragnienie zgłębiania m eto d socjotechniki, n a rozwój
której przez resztę stulecia, gdy w yniesiono ją już do rangi nauki o społeczeństwie,
asygnow ano sute gratyfikacje.
W roku 1925 B lanshard pojechał do Rosji, aby na własne oczy przyjrzeć
się realizacji najw iększego dw udziesto w ieczn eg o p rzedsięw zięcia in żynierii
422 R O Z D Z IA Ł 6.

społecznej. W późniejszym okresie życia, pisząc o Stalinie, który wówczas próbował

przenieść rewolucję do C hin i w związku z tym ryw alizował z chrześcijańskim i
m isjonarzam i z Zachodu o dusze Chińczyków, powiedział, że był on „oderw anym
od rzeczywistości lewicowym fundam entalistą, m isjonarze zaś byli oderw anym i
od rzeczywistości fundam entalistam i z praw icy”24. W owym czasie jed n ak Blan-
shard sympatyzował z tym , co działo się w Rosji, a zwłaszcza z „rewolucją wzorców
dotyczących seksu i rodziny”; był tym „zafascynow any”, poniew aż, kiedy reżim
zaczął prom ow ać wyzwolenie seksualne, wszystko wydawało się „stać otw orem ”25
dla zm ian. N a Blanshardzie szczególne w rażenie wywarła działalność A leksandry
Kołłontaj, która wówczas w odziła rej w debacie o m oralności seksualnej. Stwierdził
później, że rewolucja seksualna w Rosji zakończyła się w roku 1936, w rzeczywisto­
ści jednak, podczas jego pobytu w ZSRR dobiegała kresu. Nie zorientował się w tym,
poniew aż nie m ów ił po rosyjsku. Jako człowiek z zew nątrz i stojący z boku obser­
w ator dostrzegł jedynie, że „Rosja stała się pierw szym w ielkim krajem na świecie,
który poprzez oficjalne działania w ładz w prow adzał szybkie zm iany w «burżu-
azyjnym» życiu rodzinnym i seksualnym ”26. Było to oczywiście przedsięwzięcie
socjotechniczne, które w jego oczach, studenta Deweya i liberalnego socjalisty,
m usiało znaleźć uznanie. G dyby uważniej w słuchiw ał się w prow adzoną wówczas
debatę, m iałby szansę dow iedzieć się, że wyzwolenie seksualne kosztowało wiele
ofiar i krzywd. Pamiętając jednak o jego postawie wobec kobiet, polegającej na uzy­
skiwaniu od nich tego, czego chciał, nie bacząc na to, jak głęboko je rani, raczej nie
m a pow odu przypuszczać, że wziąłby to sobie do serca. W jego w spom nieniach wy­
raźnie w idoczny jest podziw dla rosyjskiego eksperym entu, a przy tym całkowicie
pom ijane jest wszystko, co m ogłoby w jakiś sposób zaszkodzić sprawie seksualne­
go wyzwolenia. Inaczej niż Reich, Blanshard nie dręczy się pytaniam i o powody,
dla których eksperym ent ten się nie pow iódł. Skoro był na to ślepy w roku 1973,
gdy wszystkie dow ody negatyw nie świadczące o tam tym przedsięw zięciu były
już znane, tym bardziej m usiał ich nie dostrzegać w latach czterdziestych, kiedy
przyczynił się do zapoczątkow ania antykatolickiej kam panii, będącej kolejnym
zabiegiem socjotechnicznym , tym razem przekładającą się na m anipulacje w sfe­
rze dotyczącej seksualności, czego ukoronow aniem była rewolucja seksualna z lat
sześćdziesiątych. „Tym, co w now ym , seksualnym w ym iarze rewolucji wywarło
na m nie największe w rażenie, była całkow ita szczerość, z jaką m łodzi ludzie om a­
wiali pow ażne kwestie dotyczące seksu. W tych spraw ach rozwinęli w sobie ten
sam rodzaj otw artości, który pojaw ił się w Stanach Zjednoczonych po d koniec lat
sześćdziesiątych, wówczas jed n ak było w tym m niej ekshibicjonizm u”27.
Kam pania antykatolicka, która rozpoczęła się niedługo po tym, jak Blanshard
odszedł od socjalizm u, była kolejną szansą dla inżynierii społecznej. Narzędzia,
którym i posługiw ali się A m erykanie, były o wiele bardziej wyrafinowane niż te,
którym i we wczesnych latach dw udziestych dysponow ali Rosjanie. K am pania
ta zbiegła się w czasie z pow staniem CIA - następczyni OSS z czasów zim nej w oj­
ny, która z kolei była organizacją spraw niejszą niż CPI działające podczas I wojny
światowej. Ale ważniejsze naw et niż sam a CIA i finansowanie „teorii kom unikacji”
D A R TM O U TH , 1947 423

na uczelniach całego kraju było to, że ludzie z OSS, którzy nie przeszli do CIA,
a objęli wysokie stanow iska w kierow niczych grem iach m ass mediów, podzielali
poglądy i obaw y Paula Blansharda. Rekrutow ani z grona członków elitarnych
klubów, na przykład Skull and Bones, n a najlepszych uczelniach, takich jak Yale
i zatrudnien i w przem yśle telekom unikacyjnym oraz fundacjach no n profit, lu ­
dzie ci, którzy psychologię w ykorzystywać chcieli jako broń, wywodzili się z tej
samej grupy etnicznej, co Blanshard, a w kwestiach dotyczących seksu i katolików
podzielali jego liberalne poglądy i uprzedzenia.
W rezultacie katolicy czuli się dotknięci i oburzeni. Konflikt był nieuchronny.
W roku 1947 na uniwersytecie Fordham , podczas uroczystości rozdania dyplomów,
kardynał Francis Spellm an z archidiecezji nowojorskiej, m ów ił o odradzaniu się
natyw izm u i stwierdził, że „fanatyzm kolejny raz atakuje żyw otne organy naj­
wspanialszego państw a na Ziem i, naszej ukochanej A m eryki”. M im o że Spellman
pow iedział to przed ukazaniem się w „The N ation” artykułów Blansharda, uznał
on później atak kardynała na Am erican Freedom and Catholic Power za okolicz­
ność, dzięki której książka ta stała się bestsellerem . Spellm an wyczuwał narastanie
antykatolickich nastrojów i wiedział, że wynikają one z niezadow olenia i zanie­
pokojenia w aspów w zrostem politycznej siły katolików. Jej źródłem był przyrost
naturalny, a eksplozja dem ograficzna, której początek przypadł na rok 1946 i która
utrzym yw ała się przez kolejnych trzynaście lat, stanow iła realne zagrożenie (czego
dow odem był w ybór Johna F. K ennedyego na prezydenta), że o ile decydować
b ędą o tym ściśle dem okratyczne reguły, waspow ska elita zostanie w ym azana
z m apy politycznej kraju. Kiedy ukazały się artykuły Blansharda, katolicy przypu­
ścili kontratak, naw ołując do bojkotu „The N ation”. Pism o odpow iedziało kontr
kontratakiem ; utw orzono ad hoc k om itet n a rzecz obrony „The N ation” - na
jego czele stanął poeta A rchibald McLeish, a w skład kom itetu weszli ówcześni
przedstaw iciele liberalnej elity, na czele z Eleanor Roosevelt i L eonardem B ern­
steinem . Ulegając katolickim naciskom , zwłaszcza zaś presji ze strony kardynała
Spellm ana, Cyrus Sulzberger nie zgodził się na reklam ow anie książki na łam ach
„New York Timesa”. W ojna kulturow a już się rozpoczęła, ponieważ jednak toczono
ją w zgodzie z realiam i tam tych czasów, była to skryta walka m iędzy pozornym i
sojusznikam i uczestniczącym i w antykom unistycznej krucjacie. I wtedy, i później
była to niejaw na w ojna psychologiczna, w której kwestie związane z seksem sta­
now iły główny podtekst owej K u ltu rka m p f i, m im o że podskórnie obecne, nigdy
jed n ak nie pojaw iały się w gazetowych nagłówkach. Jak pisał Blanshard w swojej
autobiografii, „w tam tym czasie m iałem naw et poczucie, że najpow ażniejszą skazą
katolickiej polityki była seksualna hipokryzja i ucisk”28. Blanshard występował w te­
dy w obronie niedaw no opublikow anego R aportu Kinseya, wskazując, że Krajowa
Rada Kobiet Katolickich w roku 1948 określiła go m ianem „obrazy amerykańskiego
n aro d u ”29. W spom niał również o legislacyjnych kam paniach, jakie toczyły się w ca­
łym kraju, opisując klęskę próby uchw alenia w 1948 roku „popraw ki w sprawie
k ontroli urodzeń”, którą „w całym M assachusetts przedstaw iano jako niem oralne
praw odaw stw o i przepisy w ym ierzone przeciw ko dzieciom ”. Blanshard w ysnuł
424 RO Z D Z IA Ł 6.

stąd w niosek, że „sprzeciw Kościoła w obec kontroli urodzeń stał się obecnie naj­
w ażniejszym elem entem jego postaw y w kw estiach związanych z seksualnością”.
Blanshard stara się stworzyć w rażenie, że pom ysł antykatolickiej kru cja­
ty wyszedł od niego, oczywiste jest jednak, że był on tylko częścią większego ru ­
chu i w żadnym razie nie m oże pretendow ać do m iana jego inicjatora. Jasne
jest rów nież, że ludzie niegdyś pracujący w OSS, w spólnie z innym i specjalista­
m i w dziedzinie m anipulacji psychologicznej, wszczęli w prasie debatę na tem at
m oralności seksualnej oraz system u oświatowego, który m iał je upowszechniać,
m ając w zanadrzu z góry przygotow ane tezy i ostateczny jej wynik. W obliczu tak
zorganizowanego i zm asow anego ataku katolicy byli po prostu bez szans. Ale i tak
z perspektyw y czasu w alka ta wydaje się prow adzona fa ir w porów naniu z tym,
do czego doszło dw adzieścia lat później, kiedy naw et katolickie ośrodki i organy
opiniotw órcze zostały zm anipulow ane od w ew nątrz. Sim pson m ów i wyraźnie, że
środow isko pracow ników w yw iadu było w USA n ad er specyficzną grupą, której
przyświecały w yraźne i bardzo k o n k retn e cele. Ludzie ci w dużej części wywodzili
się z uniw ersytetu Yale, a zwłaszcza z sekretnych stowarzyszeń, jak w spom niane
Skull and Bones; większość swoich osiągnięć i w iedzy na tem at m etod prow adze­
nia wojny psychologicznej OSS zawdzięczało badaniom , które w latach trzydzie­
stych finansow ała Fundacja Rockefellera. W ielu pracow ników OSS przeszło po
jej utw orzeniu do CIA, spora ich liczba zajęła się jed n ak teorią kom unikacji, która
jest eufem istycznym określeniem wojny psychologicznej. Czynili to nie tylko jako
naukowcy-teoretycy, lecz działali także tam , gdzie ich um iejętności m iały większe
i konkretne zastosow anie w praktyce. W roku 1953 jeden z byłych pracow ników
O W I napisał, że jego koledzy są teraz:

w ydaw cam i „Tim ea”, „Look”, „F ortune” i kilku dzienników , red ak to ram i w „H oli­
day”, „C oronet”, „Parade”, „Saturday Review, „D enver P ost”, „New O rleans Tim es-
-Picayune” i innych pism ach; szefam i „Viking Press”, „H arp er & B rothers”, „F arrar”
„Straus an d Young”; laureatam i trzech holyw oodzkich Oscarów, jed en dw u k ro tn ie
otrzym ał N agrodę Pullitzera, in n y jest szefem rad y nadzorczej CBS, a około tu zi­
n a z nich piastuje kierow nicze stanow iska w m ediach; jed en z n ich jest głów nym
autorem przem ów ień E isenhow era, a kolejny szefem m iędzynarodow ego w ydania
„R eaders D igest”; co najm niej sześciu to w spólnicy w dużych agencjach rek lam o ­
wych, kilku jest uznanym i socjologam i30.

Co bardziej istotne, ludzie z OSS zatrudniali się, a nierzadko otrzym ywali

kierow nicze stanow iska w najw ażniejszych fundacjach: Forda, Rockefellera,
Carnegiego, te zaś z kolei subsydiow ały większość badań socjologicznych oraz
dotyczących teorii kom unikacji. W roku 1939 Fundacja Rockefellera opłaciła cykl
tajnych sem inariów, których celem było „wypracowanie «dem okratycznej profi­
laktyki», która u o d p o rn i dużą grupę ludnościow ą am erykańskich im igrantów na
propagandę państw Osi oraz Sowietów”31. Pouczające jest tu w ykorzystanie słow­
nictw a z zakresu higieny społecznej. Prow adzący w ojnę psychologiczną wysoko
cenili naukę m ówiącą, że p ostępom w higienie fizycznej m oże towarzyszyć ich
D A R TM O U TH , 1947 425

psychologiczny odpow iednik, a to da im zwycięstwo w toczonej przez nich walce.

W tajnych sem inariach z roku 1939, które organizow ała Fundacja Rockefellera,
uczestniczyli uczeni o najw iększym dorobku w dziedzinie nauki o kom unikacji,
których chciano pozyskać dla zjednania akceptacji społecznej dla wojny przeciwko
nazistow skim N iem com . D ostrzec w tym m ożna stały i spójny m odus operandi
użyty już w działalności Biura H igieny Społecznej, w latach czterdziestych w yko­
rzystany w odniesieniu do badań Kinseya, a we wczesnych latach sześćdziesiątych
zastosow any w kontekście tajnych konferencji pośw ięconych antykoncepcji, które
organizow ano na N otre D am e University. W każdym z tych przypadków uniwersy­
tecka „nauka” posłużyła jako przykryw ka dla wojny psychologicznej wymierzonej
przeciw ko konkretnym zbiorow ościom etnicznym lub religijnym.
M im o iż ludzie zajm ujący się prow adzeniem wojny psychologicznej, którzy
obsadzili posady w CIA, fundacjach oraz katedrach uniw ersyteckich, w latach
pięćdziesiątych stali się rów nie zawziętym i antykom unistam i, jak w latach czter­
dziestych byli antyfaszystam i, ich stosunek do Kościoła katolickiego niezm iennie
cechowała daleko idąca nieufność i podejrzliw ość. W ielu z nich uważało, że Rzym
jest dokładnie takim sam ym w rogiem am erykańskich swobód, jak M oskwa, i m ó ­
wili o tym publicznie, nie bacząc zupełnie, jakie szkody w yrządza to w spólnem u
frontow i przeciwko kom unizm ow i. Karl Barth, w ybitny protestancki teolog, który
m iał w USA wielu zwolenników, stwierdził: „Prawdę powiedziawszy, dostrzegam
m iędzy nim i pew ien związek”. M ówił oczywiście o katolicyzm ie i kom unizm ie.
„Oba są totalitarne; oba chcą zaw ładnąć człowiekiem. K om unizm wykorzystuje
niem al identyczne m etody organizacji (przejęte od jezuitów ). O ba przykładają
ogrom ną wagę do tego, co zew nętrzne. Z nich obu jed n ak dla protestantyzm u
niebezpieczniejszy jest rzym ski katolicyzm . K om unizm przem inie; rzym ski ka­
tolicyzm jest zjawiskiem trw ałym ”32.
Przytoczone poglądy unaoczniają nam , że antykom unistyczny sojusz Ko­
ścioła katolickiego i Stanów Z jednoczonych był rów nie kruchy i nietrwały, jak
przym ierze USA ze Związkiem R adzieckim zawiązane przeciwko faszyzmowi.
Stało się jasne, że A m erykanie to n aró d zróżnicow any w ew nętrznie, który nale­
ży w rozm aity sposób m obilizow ać dla osiągnięcia wytyczonych celów, a wojna
z faszyzm em była tego d o b ry m przykładem . Po jego p okonaniu w roku 1945
ukształtow ał się skom plikow any układ trzech stron, którego uczestnicy byli zdecy­
dow ani toczyć zim ną wojnę na dw óch frontach. Każdy z nich zawiązywał rozmaite
alianse w zależności od potrzeby chwili. I tak, p o zwycięskim zakończeniu W iel­
kiej W ojny Ojczyźnianej, Związek Radziecki znalazł się w stanie wojny zarówno
ze Stanam i Zjednoczonym i (i ich sojusznikam i), jak i z Kościołem katolickim ,
którego chciał pozbaw ić w pływ ów w Europie W schodniej, zwłaszcza w takich
krajach, jak Polska i Chorw acja. Kościół katolicki rów nież toczył walkę na dwóch
frontach, których zapowiedź odczytać m ożna, uw ażnie studiując kolejne encykliki
społeczne, począw szy od wydanej w 1891 roku Rerum N ovarum , aż po opubliko­
w aną w 1931 roku Quadragesimo Anno. W pierw szym z tych dokum entów Leon
XIII stw ierdził dosyć w yraźnie, że zarów no liberalizm , jaki praktykow ano w dzie­
426 R O Z D Z IA Ł 6.

więtnastowiecznej Anglii, jak i kom unizm sprzeczne są z prawidłowym porządkiem

społecznym ; co więcej, papież p o su n ął się naw et do stw ierdzenia, że liberalizm
jest źródłem bolszewizm u. O baw y Piusa XII wobec kom unizm u, które wyniósł
z czasów, gdy był nuncjuszem papieskim w M onachium i w roku 1919 om al nie
został zam ordow any przez bolszewicką tłuszczę, kazały m u zawierać strategicz­
ne sojusze z liberałam i, nigdy jed n ak nie utożsam iał ich interesów z interesam i
Kościoła katolickiego.
O ile kom uniści toczyli w ojnę zarów no z Kościołem katolickim , jak i z k
pitalistycznym i m ocarstw am i, a we w czesnym okresie zim nej wojny łączyli jedno
z drugim , sytuacja w Stanach Zjednoczonych była jeszcze bardziej skomplikowana,
poniew aż znaczna część A m erykanów - p o d koniec lat czterdziestych osiem na­
ście procent - była w yznania katolickiego, a podczas II wojny światowej w walce
udow odniła swój patriotyzm . Klasa rządząca w USA, czyli waspowie - elita wy­
w odząca się z najw ażniejszych o dłam ów protestantyzm u - zawsze traktow ała
katolików podejrzliw ie, a po zakończeniu II w ojny światowej ich zaniepokojenie
dodatkow o pow iększał fakt, że przyrost n aturalny katolickiej społeczności zaczął
gw ałtow nie wzrastać.
W rezultacie, pow stanie CIA i jej zainteresow anie w ojną psychologiczną
zbiegło się w środow iskach ludzi związanych z w yw iadem z coraz większą niechę­
cią do katolików. Jeśli przyjrzym y się konkretnym nazw iskom , okaże się, że tych
samych ludzi, którzy prow adzili krucjatę przeciw ko kom unizm ow i, niepokoił też
„problem katolicki”. Blanshard był św iadom kom unistycznego niebezpieczeństwa,
ale swojej niechęci do katolików nie zam ierzał podporządkow yw ać idei wspólnego
frontu przeciw Sowietom. Nawet pow ierzchow na lektura Am erican Freedom and
Catholic Power nie pozostaw ia wątpliwości, że w katolikach widział takie samo
zagrożenie dla „am erykańskiej w olności”, jak w kom unistach. Dlatego już w p o ­
czątkowej części swojej książki w ysnuł taką oto konkluzję:

Część czytelników, którzy zgadzają się z każdym faktem przyw ołanym przeze
m n ie na tych stronach, m oże je d n a k kw estionow ać sens om aw iania obecnie tych
kw estii publicznie z pow o d u krytycznej sytuacji m iędzynarodow ej, gdy d e m o k ra ­
cje zachodnie stają do walki z rosyjskim kom unistycznym agresorem . W oleliby
oni, aby do czasu zażegnania obecnego kryzysu nie m ów ić o antydem okratycz­
nym program ie W atykanu, uw ażają bow iem , iż K ościół katolicki, m im o w szyst­
kich jego przew in, jest niezbyw alnym b astio n em stojącym n a d rodze w ojującego
kom unizm u. Szanuję szczerość takiego p ostaw ienia spraw y i p o dzielam p rzek o n a­
nie większości A m erykanów , że rosyjskiej agresji trzeba stawić zdecydow any opór.
N ie w ierzę jednak, że lęk przed je d n ą z auto ry tarn y ch potęg uspraw iedliw ia zaw ar­
cie kom prom isu z drugą, zwłaszcza zaś wrtedy, gdy m oże o n zostać w ykorzystany
dla um o cn ien ia się w wielu pań stw ach klerykalnego faszyzmu. Oczywiście w tym
kraju akceptacja jakiejkolw iek p ostaci au torytarnej w ładzy osłabia d u ch a d em o ­
kracji, a naruszenie dem okratycznego p o rz ąd k u m oże posłużyć innym za prece­
dens. W dłuższej perspektyw ie zdolność obrony am erykańskiej d em okracji przed
k om unistyczną dyktaturą m usi opierać się n a w olności k u ltu ry 33.
D A R TM O U TH , 1947 427

Fakt, że K ościół zdolny był funkcjonow ać w kontekście dow olnej fo r­

m y rządów, Blanshard m ylnie interpretow ał jako „oportunizm ” i stawiał pytanie,
czy w przyszłości Kościół przypadkiem nie zm ieni zdania i nie będzie kolaborował
z kom unistam i. „Z tego, co piszą jaw ni apologeci katolicyzm u w Europie i A m e­
ryce, w ynika, że jeśli zaszłaby taka konieczność, gotowi są aprobow ać M arksa
tak samo, jak kiedyś zrobili to z A rystotelesem ” - napisał Sidney H ook, z czym
oczywiście Blanshard w pełni się zgadzał. H ook praw idłow o przew idział rozkwit
teologii wyzwolenia, który m iał m iejsce w latach siedem dziesiątych i osiem dzie­
siątych, nie rozum iał jednak, że zdecydow ane potępienie kom unizm u w Quadra-
gesimo Anno znalazło najpierw rozw inięcie teoretyczne, później zaś przełożono
je rów nież na praktykę.
Blanshard i H ook m ieli jed n a k rację po d tym względem, że Kościół nie o p o ­
w iadał się za żadną z form rządów, a już z pew nością nie za dem okracją w w ydaniu
am erykańskim , która w oczach B lansharda uchodziła za świętość. Kościół nie był
też zwolennikiem fabiańskiego* socjalizmu, z którego wyrastały polityczne poglądy
Blansharda. O n sam nie zauważył, że jego książka p o d w ielom a w zględam i była
sam ospraw dzającą się przepow iednią. W zrost antykatolickich nastrojów w śród
elity, liberalnych w arstw am erykańskiego społeczeństw a, był niem al pew ną gw a­
rancją, że antykom unistyczny sojusz rozpadnie się po d koniec lat pięćdziesiątych,
z pew nością zaś w połow ie lat sześćdziesiątych, poniew aż Kościół zaczął rozumieć,
że największe niebezpieczeństw o zagraża m u ze strony „przyjaciół”.
Blanshard kibicow ał m asońskim prześladow aniom Kościoła w Meksyku,
a zarazem nie m ógł pogodzić się z tym , że Kościół był w stanie w ym óc em bargo
na dostaw y broni dla republikańskiej Hiszpanii. Irytujący dla niego był fakt, że
arcybiskup Fulton J. Sheen w ystępow ał w telewizji w czasie najwyższej oglądal­
ności, dzięki czem u m ógł „bezpłatnie szerzyć insynuacje i w ypow iedzi w ym ie­
rzone przeciw ko politycznem u i religijnem u liberalizm ow i, kontroli urodzeń,
um iarkow anym przepisom rozw odow ym , rządow i Jugosławii i innym rzeczom,
które w zbudzały jego gniew ”. „W tym program ie nie cenzuruje się ani m onsigno-
ra Sheena, ani innych katolickich prelegentów ” - stw ierdza Blanshard, wyraźnie
proponując w prow adzenie cenzury, któ rą przecież ostro potępiał w przypadku
praktykow ania jej przez katolickich duchow nych.
B ezpośrednim im pulsem do napisania książki były dla B lansharda wyroki
Sądu Najwyższego w spraw ach M cColluma i Eversona, które pozornie sankcjo­
now ały pom oc dla katolickich szkół. W rzeczywistości jed n ak obaw y Blansharda
koncentrow ały się w okół kwestii związanych z dem ografią, seksem i m oralnością.
Katolicy, w przeciw ieństw ie do swoich lepiej ustaw ionych społecznie i zam ożniej­
szych protestanckich ziomków, nie akceptow ali sztucznej kontroli urodzeń. Skut­
kiem tego było zjawisko, które ludzie pokroju Blansharda eufem istycznie określali

* Fabianie, Fabian Society, angielskie stowarzyszenie reformistyczne, założone w 1884 w Lon­

dynie przez grupę intelektualistów, dążące do stopniowego przekształcenia ustroju kapi­
talistycznego w socjalistyczny. Pod koniec XIX wieku Fabian Society liczyło około trzech
tysięcy członków w Londynie i około czterdziestu tysięcy na prowincji (przyp. tłum.).
428 R O Z D Z IA Ł 6.

m ianem „zróżnicow anej płodności”. Przyrost naturalny katolików był wyższy niż
protestantów , i gdyby stan taki się utrzym ał, Stany Zjednoczone rychło stałyby
się państw em katolickim , a perspektyw a taka w przedstaw icielach rządzącej w ar­
stwy w aspów wywoływała dreszcz przerażenia. „Jakie są rzeczywiste perspektyw y
przejęcia władzy w USA przez katolików ?” - pytał Blanshard.

D w adzieścia lat tem u B ertran d Russell pow iedział, że jego zd an iem Ko­
ściół rzym sko-katolicki zdom in u je Stany Z jednoczone „w ciągu kolejnych pięć­
dziesięciu albo stu lat siłą zwykłej liczebności”. W ielu katolickich przyw ódców
podchw yciło tę przepow iednię. O jciec James M. Gillis, red ak to r pism a „Catholic
W orld” w roku 1929 przew idyw ał, że „n im w ym rze obecne m ło d e pokolenie, A m e­
ryka będzie głów nie katolicka”14.

Niepokoje B lansharda związane z potęgą katolików nie wynikały po prostu

z liczby ich dzieci, lecz z tego, że - aby posłużyć się określeniem kulturow e­
go rew olucjonisty lat sześćdziesiątych, Leo Pfeffera - w ydają się tak „m onolitycz­
ni” w kwestii wyznawanych w artości oraz na poziom ie organizacji. To właśnie
niepokoiło Blansharda, poniew aż „w naszym indyw idualistycznym narodzie, żeby
kontrolow ać rząd, ściśle jednorodnej organizacji politycznej nie potrzeba liczebnej
przew agi”. Dlatego „największą nadzieją hierarchii na przekształcenie katolickiej
mniejszości w większość jest zróżnicowany w skaźnik urodzeń”. Następnie powołuje
się na wypow iedzi katolików, które zdają się potw ierdzać jego najgorsze obawy:

Wielebny John J. Bonner, diecezjalny superintendent szkól w Filadelfii, w 1941 roku

chełpił się, że wzrost przyrostu naturalnego katolików w Filadelfii był w roku poprzed­
nim o ponad połowę wyższy, niż wzrost ogółu ludności, a Filadelfia „w stosunkowo
niedługim czasie będzie w pięćdziesięciu procentach katolicka”. .. Jeżeli podana przez
niego dysproporcja we wskaźnikach urodzeń utrzymywałaby się dalej, Stany Zjedno­
czone w krótkim czasie stałyby się państwem katolickim35.

Przeczytawszy te wywody, M cG eorge Bundy dołączył do Johna Deweya,

A lberta E insteina oraz B ertran d a Russella i, wychwalając książkę Blansharda
uznał ją za „niezwykle pożyteczną”36. Bundy był wówczas profesorem H arvardu,
ale wcześniej należał do Skuli and Bones w Yale, był także prezesem Fundacji Forda
i, co dosyć dziwne, członkiem adm inistracji Johna F. K ennedyego, pierwszego
katolickiego prezydenta Stanów Zjednoczonych. Na nim też spoczęła odpow ie­
dzialność za śledztwo w sprawie zabójstwa Kennedyego; był także jedną z najw aż­
niejszych postaci zam kniętych kręgów tw orzących liberalny establishm ent USA,
toczących wojnę z kom unizm em i katolicyzm em jako głównym i zagrożeniam i
dla am erykańskiej wolności.
N a początku lat pięćdziesiątych rząd Stanów Zjednoczonych wydawał na woj­
nę psychologiczną m iliard dolarów rocznie. Sim pson stw ierdza wyraźnie, że dużą
część tych pieniędzy wykorzystano nielegalnie w „czarnych” operacjach w ym ierzo­
nych w am erykańskich obywateli. Nie m ów i jed n ak o tym , że z analizy zam kniętej
D AR TM O U TH , 1947 429

n atu ry środow isk establishm entu CIA, fundacji i świata akadem ickiego wynika
jasno, że tym i, którzy prow adzili w ojnę psychologiczną i tym i, którzy obawiali
się „problem u katolickiego”, byli faktycznie ci sam i ludzie. O znaczało to, że kiedy
Rzym w spółdziałał ze Stanam i Zjednoczonym i w antykom unistycznej krucjacie,
jako siła polityczna działał w tym kraju na własną szkodę. Stawało się to tym b ar­
dziej oczywiste, kiedy fundacje kontrolow ane przez Rockefellera, później zaś rząd
Stanów Zjednoczonych, a na koniec O rganizacja N arodów Zjednoczonych coraz
aktywniej angażowały się w prom ow anie kontroli urodzeń. W połow ie lat sześć­
dziesiątych katolicy, którzy uważali się za patriotycznych antykomunistów, również
zaczęli optować za tym sam ym , co było przecież jaw nie sprzeczne z nauczaniem
Kościoła. Jaskrawość tej antynom ii łagodziło tylko to, że był to proces stopniow y
i rozłożony w czasie.
D oktor Tom D ooley jest jeszcze jednym przykładem katolika-antykom u-
nisty, którego w ow ym czasie p rom ow ało CIA. Św iadectw em jego pow iązań
z N otre Dam e, kolejnym źródłem pieniędzy z fundacji, które wykorzystyw ano
do kw estionow ania stanow iska Kościoła katolickiego w sprawie antykoncepcji,
jest list Dooleya do T heodore H esburgha, ówczesnego prezesa N otre D ame, któ­
rego kopia znajduje się w grocie sanktuarium w Lourdes. Jednocześnie ta sam a
CIA, która prom ow ała Dooleya, zam ieszana była w zabójstwo Ngo D inh Diema,
antykom unistycznego prezydenta W ietnam u, lecz jednocześnie „złego” katolika.
N a początku lat sześćdziesiątych antykom unizm stał się skutecznym narzędziem
uporania się z „katolickim problem em ”. Kiedy Stany Z jednoczone czynniej zaan­
gażowały się w propagow anie kontroli urodzeń na całym świecie, Rzym powoli
doszedł do w niosku, że bardziej niż wrogów pow inien się obawiać przyjaciół.
W rezultacie W atykan zrezygnow ał z uczestnictw a w antykom unistycznej k ru ­
cjacie na rzecz Ostpolitik.
W róćm y jed n ak do Stanów Zjednoczonych: nadzieje katolików rozbudzo­
ne w yrokiem z 1947 roku w sprawie Eversona pogrzebało w ydane rok później
orzeczenie w procesie M cCollum vs. School Board. A utorem jego uzasadnienia
był rów nież Hugo Black, tym razem jed n ak uznał, że w ykorzystanie budynków
szkół publicznych przez g ru p y w yznaniow e stanow i n aru szen ie zasady ro z­
dzielenia K ościoła od państw a. W sw oich w sp o m n ien iach B lanshard chwali
Sąd Najwyższy i nazywa go „jedyną instytucją w W aszyngtonie, która podjęła
kwestię rozdziału państw a o d Kościoła”37. Blanshard zatem podziw iał Sąd i było
to uczucie odw zajem nione. H ugo Black był gorliw ym czytelnikiem jego książek,
a w swojej bibliotece m iał w yeksponow any egzem plarz Am erican Freedom and
Catholic Power. W roku 1957 syn Blacka napisał o ojcu: „M iał nieufny stosunek
do Kościoła katolickiego. Czytał wszystkie książki Paula Blansharda, ujawniające
nadużycia w ładzy w Kościele katolickim ”38. Hugo Black w spólnie z W illiam em
O. D ouglasem , który porzucił swoją pierw szą żonę m niej więcej w tym samym
czasie, kiedy ukazały się książki Kinseya i Blansharda, później zaś w iódł żywot
libertyna, by w końcu jako siedem dziesięciolatek ożenić się z osiem nastoletnią
kelnerką, stanowili intelektualne przyw ództw o w Sądzie Najwyższym za kadencji
430 R O Z D Z IA Ł 6.

przew odniczącego W arrena. Jak pisze Blanshard, sąd stał się w tedy politycznym
nośnikiem trzeciej rewolucji seksualnej, tej, której początkiem był - przynajm niej
z praw nego p u n k tu w idzenia - w yrok w sprawie R otha z roku 1957, kontynuacją
orzeczenie w procesie G risw old vs. C onnecticut wydane w 1965 roku znoszące
zakaz sprzedaży środków antykoncepcyjnych, a ukoronow aniem rozstrzygnię­
cie w sprawie Rose vs. W ade z 1973 roku. D opełnienie rewolucji m iało miejsce rok
później, kiedy H enry Kissinger napisał NSSM 200 (N ational Security Study M e­
m o randum ), d o kum ent D epartam en tu Stanu, który kontrolę globalnego wzrostu
populacji uczynił jednym z filarów polityki zagranicznej USA.
 ROZDZIAŁ 7

BLOOMINGTON, INDIANA,
1950

im o zapału, z jakim czwarta władza propagowała wyzwolenie seksu­

M alne, które głosił i do którego przekonywał Kinsey w swoim raporcie

pośw ięconym m ężczyznom , jego książka wywołała konflikt, w któ­
rym po przeciwnych stronach barykady stanęło wielu wpływowych
A m erykanów , od N orm ana V incenta Pealego po prawej stronie sceny
po Lionela Trollinga, Geoffreya G orera oraz jego przyjaciółkę M argaret M ead na
lewicy. Kiedy aplauz w m ediach przycichł, przyszedł czas na wyw ołane tym konse­
kwencje. Począwszy od roku 1950 FBI zaczęło interesow ać się życiem seksualnym
urzędników państw ow ych, których kariera rokow ała rozwój, to zaś doprow adzi­
ło w końcu do utw orzenia czegoś w rodzaju kartoteki hom oseksualistów. Jako
że Kinsey był bez w ątpienia w iodącym orędow nikiem hom oseksualizm u, jego
nazw isko zaczęło przewijać się w raportach FBI opatrzone podejrzeniem , że jest
on „przeciwko FBI”1. W 1950 roku Kinsey otrzym ał w iadom ość od dyrektora FBI
J. Edgara Hoovera: „Chciałbym, aby przy okazji kolejnego pobytu w Nowym Jorku,
spotkał się p an z jednym z m oich asystentów ”2. Kinseya bardzo to przestraszyło.
Był zamieszany w najrozm aitsze przestępstw a - od rozpow szechniania pornografii
(o co bez pow odzenia oskarżono jego instytut), aż po m olestowanie dzieci. O prócz
tego, był teraz sławniejszy niż którykolw iek z jego „pacjentów”, którzy opowiedzieli
m u o swoim życiu seksualnym , a w związku z tym , tak jak i oni m ógł w każdej
chwili paść ofiarą szantażu. G dyby w roku 1950, kiedy m iał już znane nazwisko,
a w ystąpienia przeciw ko niem u przybierały na sile, ujaw niono rzeczywisty cha­
rakter jego działalności, cała jego praca, zlikw idow ana w zarodku, poszłaby na
m arne. H oover jed n ak nie kw apił się z opublikow aniem tego, co o nim wiedział.
Jones uznaje to za dow ód, że Kinsey zawarł z H ooverem układ, otw ierając m u
432 R O Z D Z IA Ł 7.

dostęp do swoich poufnych archiw ów i dając do ręki broń, którą dyrektor FBI
m ógł wykorzystywać do szantażow ania swoich przeciw ników 3. Cokolwiek było
tego przyczyną, H oover w czasie, kiedy m ógł Kinseyowi zaszkodzić najbardziej,
niczego przeciw ko niem u nie uczynił.
Samo to jednak, że dał do zrozum ienia, iż m ógłby to zrobić, wystarczyło,
żeby ludzie z Fundacji Rockefellera zaczęli reagować wyjątkowo nerwowo. W e­
aver zaprotestował, kiedy FR w 1946 weszła w biznes pornograficzny, przyznając
Kinseyowi pieniądze na zatru d n ien ie Trippa i D allenbacka oraz zakup kam er
i sprzętu potrzebnego do film owania ludzi podczas upraw iania seksu. Teraz ten
sam W eaver w roku 1950 ponow nie napisał do zarządu, przypom inając, że cztery
lata wcześniej powiedział, iż „z pełnym uzasadnieniem powiedzieć m ożna, że RF
opłaca ową kolekcję erotyki, a także działania bezpośrednio z nią powiązane”4.
O znajm ił zarządowi, że Fundacja Rockefellera jest zam ieszana w propagowanie
działalności przestępczej, teraz zaś FBI przygląda się Kinseyowi oraz jego badaniom .
W październiku 1950 roku, m niej więcej w tym sam ym czasie, kiedy FBI
szykowało się do rozpracow ania Kinseya w B loom ington, południow a piękność,
niejaka Bettie Page, spacerow ała now ojorską plażą na C oney Island; zauważy­
ła w tedy czarnego ciężarowca i spodobało się jej jego ciało. Uczucie to m usiało być
obopólne, poniew aż Jerry Tibbs, podnoszący ciężary policjant, który am atorsko
parał się także fotografią, zapytał Page, czy pracow ała już kiedyś jako m odelka.
Odpowiedziała, że nie, ale skwapliwość, z jaką przyjęła złożoną przez niego p ro p o ­
zycję robienia jej zdjęć, wskazywała, że nie m ów iła m u prawdy. Ponieważ zgodziła
się przyjść do jego studia, nie m iało to już większego znaczenia i Tibbs nie ciągnął
dłużej tego tem atu. Na dolnym M anhattanie było wtedy m nóstw o loftów, które
z pow odu powojennej recesji m ożna było tanio wynająć. W ojna przyniosła rów ­
nież inne zm iany i w Nowym Yorku zam ierzano się na nich dorobić. Podobnie jak
podczas wojny secesyjnej, która stworzyła okazję wykorzystywania seksualnych
ciągot żołnierzy i robienia na tym pieniędzy - co było pow odem wprowadzenia
przez prezydenta Lincolna pierwszych w historii kraju przepisów zakazujących nie­
m oralnych zachowań - w czasie II wojny światowej rozkręcił się biznes polegający
na rozprow adzaniu i sprzedaw aniu am erykańskim żołnierzom w różnych rejonach
świata plakatów ze skąpo odzianym i „pin up girls” oraz hollywoodzkimi aktorkami.
Po zakończeniu wojny popyt na nie bynajm niej nie ustał, ale wzrósł, podsycany
przez zjawiska i w ydarzenia, których częścią był rap o rt Kinseya. Towarzyszył
tem u wzrost popytu na nagość. Początki lawiny pornografii, która zalała kraj w la­
tach siedem dziesiątych, wyglądały skrom nie i różniły się od niej tak, jak źródła
A m azonki różnią się od jej ujścia, ale kierunek przyszłych zm ian został wytyczony
już wtedy. Problem em była bierność wobec tego rodzaju obsceniczności i niedo­
strzeganie, jakie skutki będzie to m iało dla kultury. Im powszechniejsze stawało
się to zjawisko, tym m niej rozum iano, co w istocie oznacza.
W roku 1948, czyli m niej więcej w tym sam ym czasie, kiedy Bettie Page roz­
poczynała karierę najpopularniejszej „p in -u p girl” w N ow ym Jorku, R ichard
W eaver w Ideas Have Consequences napisał:
BLO O M IN G TO N , IN D IA N A , 1950 433

Najgorsze jest to, że ludzie, krocząc po owej rów ni pochyłej, w ykształcają w so ­

bie brak w rażliwości, któ ry zwiększa się p ro p o rcjo n aln ie do sto p n ia ich degradacji.
U padek ten w idać najw yraźniej u źródła; kiedy naw yk ten się utrw ala, widzimy, że
anorm alny stan zobojętn ien ia n arasta w raz z p ogłębianiem się m o ralnego kryzysu.
W ówczas pojaw iają się pierw sze słabe sygnały ostrzegaw cze, że to najlepsza okazja,
aby nie dopuścić do sam ozatraty; i to, jak podejrzew am , tłum aczy, dlaczego śre­
dniow iecznych myślicieli ta k bardzo po ru szały kwestie, które dziś w ydają się n am
bezprzedm iotow e. Jeśli dalej kroczym y p o tej drodze, głosy ostrzegaw cze cichną
i m ożna osiągnąć stan, w k tó ry m całkow icie traci się orientację m oralną. I tak,
konfrontow ani z ogro m n ą b ru taln o ścią naszych czasów, wrydajemy się być n iezd o l­
ni do tego, żeby odpow ied n io przeciw staw ić się wrypaczaniu praw dy oraz aktom
zezw ięrzęcenia... D ochodzim y do stanu, w k tó ry m zatracim y zdolność dostrzega­
nia w łasnej niem oralności, a stoczywszy się, nie będziem y m ieli narzędzi, dzięki
którym m oglibyśm y ocenić sto p ień naszego u p a d k u 5.

Zdjęcia Bettie Page, wedle późniejszych standardów bardzo niew inne, stano­
wiły ważny w yznacznikow ej degradacji. Jedno z nich dotarło do rą k lrv in a Klawa,
człowieka, który zbił fortunę na sprzedaw aniu żołnierzom plakatów pin-up girls.
Klaw dostrzegł potencjał Page i rychło sam zaczął ją fotografować. Po wojnie wzrósł
popyt na to, co Klaw określał m ianem „D am sel-in-distress” („M łódka w n ied o ­
li”), czyli w izerunków związanych i zakneblow anych kobiet przeznaczonych dla
ludzi o upodobaniach sadom asochistycznych. W krótce zaczęła do nich pozować
także i Page. Klaw nie ukazyw ał nagości, ale czasy były, jakie były, „fotografów”
nie brakow ało i Bettie szybko zgodziła się także na robienie jej aktów. N iedługo
później zaczęła występować w film ach kręconych na ośm iom ilim etrow ej taśmie,
o tytułach w stylu Dziewczyna z dżungli przyw iązana do drzewa. Oglądając zdjęcia\
Page po pięćdziesięciu latach o d ich zrobienia, m ożna zapytać, o co ten cały hałas,
ale trzeba zdawać sobie sprawę, że najważniejszy jest tutaj fakt, iż człowiek w spół­
cześnie oglądający te zdjęcia już nie odczuw a emocji, które w intencji ich twórców
m iały wywoływać. Pornografia jest zjawiskiem, które opiera się na ustaw icznym
przekraczaniu granic, a te, które obowiązywały w roku 1950, zostały przesunięte na
tyle daleko, że dziś nikt już nie dostrzega, gdzie przebiegały. Zobojętnienie stało się
głów nym politycznym problem em naszych czasów. Stało się również narzędziem ,
dzięki którem u nasi nadzorcy utrzym ują w ładzę polityczną.
Richard Foster, autor publikacji The Real Bettie Page, pisze o zjawisku zobo­
jętnienia, ale nie podaje żadnego spójnego jego wyjaśnienia, ponieważ sam również
m u uległ. Nie zdając sobie spraw y z konsekw encji tego, co mówi, stwierdza, że „po
jakim ś czasie cała ta cielesność przestaje nas ekscytować”6. Foster pisze to z p o ­
zycji redaktora pism a dla dziewcząt, które zam ieściło zdjęcia Bettie, ale równie
dobrze m ógłby napisać te słowa, odnosząc je do k u ltu ry jako takiej. M ógłby także
odnieść je do sam ego siebie, ale najw ażniejsze jest tutaj to, że ludzie, którzy zobo­
jętnieli, nigdy nie uświadam iają sobie przebiegu tego procesu. Zauważają po prostu,
że w izerunki, które kiedyś m iały n a nich potężną siłę oddziaływ ania, teraz są już
jej pozbaw ione. Szukają zatem kolejnej podniety, przekraczają następne granice,
434 R O Z D Z IA Ł 7.

łam ią kolejne tabu pojawiające się na ich drodze i po równi pochyłej własnej lubież-
ności podążają ku śmierci. Najwyżej postaw ieni przedstawiciele liberalnych władz
spowodowali, że w kulturze zaczęła funkcjonow ać bezprecedensow a w historii
ilość w izerunków , obrazów i film ów naruszających przyjęte n o rm y Uczynili
to w nadziei czerpania korzyści ze zniszczenia dotychczasowego porządku, ko n ­
centrując się na tym , aby ludzka alienacja przynosiła w ym ierne zyski finansowe,
tak jak to jest z pornografią. W yw ołano w ten sposób reakcję łańcuchow ą, ale nikt
chyba nie wie, w jaki sposób ją przerw ać. W rezultacie, kiedy niekontrolow ane
żądze biorą górę, ludzie popadają w obłęd albo dopuszczają się m orderstw .
Tak właśnie stało się w przypadku Bettie Page. O d osiem nastego roku prow a­
dziła rozwiązłe życie. W szkole średniej była jed n ą z najlepszych uczennic w klasie
i zam ierzała zostać nauczycielką. W połow ie lat pięćdziesiątych, kiedy dobiegała
czterdziestki, zapadła na chorobę psychiczną. Nie była w stanie ukończyć żadnego
z w ielu kursów biblijnych, na które się zapisała i stanow iła zagrożenie dla życia
i zdrow ia ludzi ze swego otoczenia. Foster przytacza zwykłe w takich razach
freudow skie w ytłum aczenia tego faktu, w tym także najbardziej przekonujące -
zgodne z teorią uw iedzenia, którą Freud w swoim czasie jed n ak odrzucił - czyli
takie oto, że będąc dzieckiem , była seksualnie m olestow ana przez ojca. N ie sposób
pom niejszać traum y towarzyszącej takim dośw iadczeniom i dlatego w tym przy­
padku należy przyjąć, że w raz z upływ em czasu jej znaczenie dla psychiki stawało
się coraz większe, co z kolei pozw ala przypuszczać, że trau m a ta funkcjonow ała
jako w spom nienie przesłonow e dla czegoś bardziej związanego z teraźniejszością,
a konkretnie, dla jej zachow ań seksualnych w dorosłym życiu.
0 ile skutki zachow ania um iarkow ania są kulturow o relatywne, konsekw en­
cje lubieżności takie nie są. O statecznym i następstw am i rozwiązłości, zgodnie
z p o rząd k iem rzeczy, jest rozp ad osobow ości. Nasze „ja” konstytuują relacje
z innym i; rem edium na traum ę, której pow odem był w ystępek ojca, polegający
na złam aniu zasad owego porządku, m ógł być w yrozum iały i em patyczny mąż,
z którym Betty pozostaw ałaby w stałym , m onogam icznym związku - jej życie
potoczyło się jed n ak inaczej. Łatwe zarabianie pieniędzy za sesje fotograficzne
m usiało wiązać się z zaw ieraniem rów nie łatwych i błahych związków z m ężczy­
znam i, w pewnej chwili jed n ak rzeczywistość psychiczna doszła do głosu, a kiedy
to się stało, nam iętności sw obodnie w ytw orzone przez „ja” zaczęły dom inow ać,
a ona nie była już w stanie ich kontrolow ać.
1 sierpnia 1951 roku E.E. Cox z Georgii oznajm ił w Izbie Reprezentantów,
że „zgłosił rezolucję w sprawie pow ołania specjalnej kom isji dla przeprow adze­
nia wnikliwego i całościowego śledztw a oraz spraw dzenia fundacji oświatowych
i dobroczynnych, a także innych podobnych organizacji zwolnionych od opłacania
podatków federalnych”7. Przechodząc do konkretów , Cox przytoczył przypadek
„m urzyńskiego poety L angstona H ughesa”, niegdyś protegow anego C arla Van
Vechtena i jednego z przedstaw icieli H arlem skiego Renesansu, którego m otorem
napędow ym była chorobliw a fascynacja białych życiem seksualnym czarnych
m ieszkańców H arlem u. Cox poinform ow ał deputow anych, że H ughes jest auto­
BLO O M IN G TO N , IN D IA N A , 1950 435

rem wiersza Żegnaj Chrystusie, w którym zw raca się do Jezusa słowami: „Spadaj
stąd teraz/Z rób m iejsce dla now ego faceta bez żadnej religii/Prawdziwego faceta
o nazw isku/M arks K om unista Lenin C hłop Stalin R obotnik Ja”. O znajm ił też, że
o Hughesie „m ów i się ostatnio, iż jest «poetą-rezydentem » na subsydiow anym
przez Rockefellera Uniwersytecie w Chicago”. Co więcej, był też „beneficjentem
stypendium G uggenheim a w 1935 roku, a w latach 1931 i 1941 stypendiów fu n ­
dacji Rosenwalda”. Cox pytał, dlaczego fundacje firm ow ane nazw iskam i w iodą­
cych kapitalistycznych rodów w kraju przydzielały dotacje kom unistom pokroju
Langstona H ughesa. Cox oskarżał o to zwłaszcza Fundację Rockefellera, „której
fundusze są w ykorzystyw ane dla finansow ania osób pryw atnych oraz organizacji
m ających na celu w prow adzenie k o m unizm u do szkół pryw atnych i publicznych,
szkalowanie A m eryki i w ychw alanie Rosji”. W ynika z tego, że Fundacja Rockefel­
lera „ponosi część w iny za w pychanie chińskich profesorów i studentów w objęcia
kom unizm u w latach poprzedzających w ybuch czerw onej rewolucji w C hinach”8.
Cox resztę krótkiego czasu, jaki m u jeszcze pozostał do przeżycia, poświęcił
kierow aniu swoich uwag p o d niew łaściw ym adresem . Z anim w iersz H ughesa
zyskał sobie niezasłużoną sławę, jego auto r przestał już być kom unistą. W istocie
nigdy nie był n ikim więcej, jak tylko zwykłym oportunistą. Szukając wsparcia
u ludzi bogatych i wpływowych - czy była to pani Van de Vere, która telepatycz­
nie nawiązywała kontakt z jego afrykańską duszą, czy kom uniści, którzy w latach
trzydziestych hołubili m urzyńskich pisarzy - H ughes zawsze m ów ił im to, co p ra ­
gnęli usłyszeć. Skoncentrow anie się na kom unizm ie przysłoniło też inkw izytorom
z Kongresu, w tym także Coxowi, to, co w istocie działo się w fundacjach, które
niewątpliwie angażowały się w działalność wywrotową, nie w taki jed n ak sposób,
jak Cox to sobie wyobrażał. Najw ażniejszym brakiem i ułom nością dochodzeń
prow adzonych przez Coxa, a później przez Reecea, był niedostatek wyobraźni.
Jeden i drugi nie byli po pro stu w stanie dopuścić do siebie myśli o istnieniu
spisku innego niż kom unistyczny To, że najbogatsze am erykańskie rody w imię
u trzym ania etnicznej hegem onii zaangażow ały się na rzecz seksualnego przew ro­
tu, wykraczało poza zdolności pojm ow ania Coxa. N iedługo później Cox zmarł.
Sytuacja uległa względnej popraw ie, kiedy na scenę w kroczył jego następca, C ar­
roll Reece z Tennessee, ale Kom isja Reecea trw ała w identycznym ideologicznym
zaślepieniu. Jeżeli w kraju dokonyw ał się przew rót, niechybnie m usieli za tym stać
kom uniści. Coxowi i Komisji Reecea brakow ało nawet odpow iedniego słownictwa
dla określenia i opisania działalności wywrotowej, finansowanej przez fundacje.
W rezultacie ich ustalenia nieodw racalnie nabrały posm aku nieadekw atności i sta­
ły się m ało w iarygodne w odbiorze. M edia dodatkow o ten aspekt wyolbrzymiły,
one zaś były z kolei w dużej m ierze opanow ane przez byłych pracow ników OSS,
którzy zatrudnili się w nich, żeby prow adzić w ojnę psychologiczną w ym ierzoną
przeciw ko niczego niepodejrzew ającym w spółobyw atelom .
Ponieważ członkowie komisji Coxa i Reecea nie znali słownictwa opisującego
seksualną kontrolę, żadnej z nich nie udało się nazwać ani opisać przew rotu, k tó ­
ry wówczas się dokonywał. Kom isja Reecea pow ołała się na dow ody zebrane przez
436 R O Z D Z IA Ł 7.

swoją poprzedniczkę, czyli Komisję Coxa, świadczące o tym, „że powstał, sterowany
przez Moskwę, konkretny spisek m ający na celu przeniknięcie do am erykańskich
fundacji i wykorzystanie ich środków dla finansow ania kom unistycznej p ropa­
gandy oraz pow iększania kom unistycznych wpływów w naszym społeczeństwie”.
Stwierdziła również, że udow odnione jest, iż „spisek ten do pewnego stopnia się
pow iódł”9. Skoncentrow anie się na kom unistycznym spisku sprawiło, że fundacje
m ogły „zejść z celownika” i uniknąć odpow iedzialności, poniew aż wywołano w ra­
żenie, że były ofiarą obcych wpływów, podczas gdy w rzeczywistości realizowały po
prostu cele konkretnej warstwy społecznej, skrytego ethnosu, który pozostawał poza
polem w idzenia śledczych. Komisja Reecea stw ierdziła nawet w pew nym miejscu,
że zarząd Fundacji Rockefellera „nie był w pełni świadomy tego, co się dzieje”10.
Innym i słowy, Fundacja Rockefellera nie m iała pojęcia, na co są wydawane jej
pieniądze. „Podobnie jak inni pow iernicy tak rozbudow anych fundacji, większość
decyzji pozostaw iali swoim pracow nikom , funkcjonariuszom fundacji”11. O ile
argum entację taką w ogóle m ożna zastosować w odniesieniu do innych bogatych
am erykańskich rodów, z pew nością jest ona zupełnie bezpodstaw na w przypad­
ku rodziny Rockefellerów, której członek, John D. Rockefeller III sprawie eugenicz-
nej kontroli populacji poświęcił całe swoje życie i przez czterdzieści kolejnych lat
ze skrupulatnością m enadżera niższego szczebla zarządzał funduszam i rodzinnym i
oraz środkam i własnymi za pośrednictw em organizacji Population Council. A rgu­
m entacja ta m iałaby pew ne podstaw y w przypadku rockefellerowskich dotacji dla
Institute for Pacific Relations, ale na pew no nie w odniesieniu do pieniędzy, które
otrzym ał Kinsey. Jak wiadom o, Kinsey nie był kom unistą, a Fundacja Rockefellera
z pełną świadom ością udzielała m u w sparcia finansowego - doskonale wiedząc
także i o tym, że dopuszcza się czynów przestępczych - poniew aż dane i inform acje
pozyskiwane przez Kinseya były pom ocne w wojnie etnicznej, jaką ludzie ci to ­
czyli ze swoimi przeciw nikam i. Z tego samego pow odu dotowali także organizację
Planned Parenthood. W ywrotowcom z fundacji daleko było do św iatopoglądu ko­
munistycznego - stali na przeciwległym krańcu politycznego spektrum . Reprezen­
towali rządzącą warstwę plutokratów, którzy dążyli do obalenia dem okratycznych
instytucji, poniew aż rozum ieli, że w dem okracji w ładza polityczna jest pochodną
demograficznej liczebności - która w ich przypadku, za sprawą antykoncepcji oraz
eugeniki, ulegała gw ałtow nem u zm niejszeniu. Ludzie ci mieli świadom ość, że pod
tym względem są stroną przegrywającą.
Jeżeli pow iernicy Fundacji Rockefellera nie m ieli św iadom ości, co dzieje się
na zebraniach zarządu, kres tego nadszedł 2 października 1951 roku, kiedy F un­
dacja otrzym ała list od Coxa, wzywający do udostępnienia jej akt dla państwowej
kontroli12. Każdy z członków zarządu, który wcześniej przestrzegał, że poczynania
Kinseya m ogą w pędzić Fundację w kłopoty, m ógł teraz powiedzieć: „A nie m ó ­
wiłem ?”. Fundacja, której nade wszystko zależało na działaniu w cieniu, została
ustaw iona w pełnym świetle reflektorów przesłuchań w Kongresie i w ystaw iona
na w idok publiczny. Nieco p o n ad dw a tygodnie później, 18 października, o d p o ­
w iedziano na list Coxa, że „Fundacja Rockefellera nigdy nie przyznała żadnych
BLO O M IN G TO N , IN D IA N A , 1950 437

dotacji ani p anu Hughesowi, ani jego pracom ”13. 31 października D ean Rusk n a ­
pisał do Coxa, prosząc go o zwłokę i wyjaśniając, że w czterdziestoletniej historii
Fundacji Rockefellera udzieliła o n a grantów na łączną kwotę p o n ad czterystu
siedem dziesięciu m ilionów dolarów, a szczegółowe sprawdzenie, w jaki sposób
zostały one wydatkow ane, w ym aga wnikliwej kontroli księgowej.
D nia 4 kw ietnia 1951 roku, kiedy zebrał się zarząd Fundacji Rockefellera,
oficjalne pism o od Coxa było jeszcze sprawą przyszłości i m iało nadejść dopiero
za p ó ł roku, ale w sprawie tej wszystko zostało już zważone, policzone i rozdzielone,
a działalność Kinseya spotkała się ze zdecydow anym sprzeciwem. Ż aden spośród
now ych członków zarządu nie przekazał wcześniej Kinseyowi relacji na tem at
swojego życia seksualnego i to w łaśnie ci ludzie, którym przew odził John Foster
Dulles, postaw ili sprawę na o strzu noża. O statecznie stanow isko A lana Gregga
przeważyło, nie tyle z pow odów m erytorycznych, ile z racji jego wieku i szacunku,
jakim się cieszył. D otacje dla Kinseya uchw alono stosunkiem głosów dziewięć do
siedm iu, ten ostatni jed n ak na pew no uśw iadom ił sobie, że jeśli wziąć po d uwagę
tak niewielką przewagę, jego dni w Fundacji są policzone. W gru d n iu 1951 roku,
krótko po tym , jak Komisja Coxa skontaktow ała się z fundacją, ASA wydała n e ­
gatyw ną ocenę praw idłow ości bad ań statystycznych zam ieszczonych w raporcie
Kinseya, a C o rn er starał się jakoś ratow ać sytuację, twierdząc, że statystyki w ba­
daniach Kinseya nie mają większego znaczenia, podczas gdy w istocie całe badania
n a nich właśnie się opierały. Skoro R aport Kinseya nie odzw ierciedlał dokładnie
zachowań seksualnych przeciętnych Amerykanów, był całkowicie bezwartościowy.
Inaczej mówiąc, ASA, wbrew inspirow anym przez fundację ocenom , oznajm iło po
prostu, że R aport Kinseya jest ta k obciążony błędam i, że nie m a żadnej wartości.
Szefowie Fundacji Rockefellera, m im o że zaniepokojeni kwestią Kinseya,
nie zam ierzali jed n ak zm ieniać swej długofalowej strategii w ykorzystywania sek­
su jako narzędzia kontroli tylko dlatego, że dane statystyczne przytaczane przez
Kinseya nie były popraw ne. Z am iast odrzucić jego badania, Fundacja Rockefel­
lera skoncentrow ała się teraz na działaniach w obszarze praw a, tw orząc nowe
organizacje m ające lobbow ać za zm ianam i praw a karnego w oparciu o ustalenia,
0 których fundacja w iedziała, że są oszustw em . Począwszy od roku 1950, Funda­
cja Rockefellera dotow ała A m erican Law Institute, w spom agając i nagłaśniając
jego projekt w zorcowego kodeksu karnego. M anfred S. G uttm acher, brat Alana
G uttm achera, który objął stanow isko prezesa organizacji Planned P arenthood
1 w związku z tym w iedział od w ew nątrz, co tam się dzieje, w spom niał, że dąże­
niem Rockefellerów była zm iana przepisów praw a krajowego, zwłaszcza zaś tych
jego zapisów, które odnosiły się do w ykroczeń seksualnych; stanow iło to część ich
długofalowej strategii. W wydanej w 1968 roku książce zatytułowanej The Role
o f Psychiatry and. the Law G uttm acher napisał, że:

A m erican Law Institu te p o d jął się w ielkiego zadania n apisania w zorcow e­

go kodeksu karnego. Pow iedziano m i, że ćw ierć w ieku wcześniej Instytut zw ró­
cił się do F undacji R ockefellera o fundusze n iezbędne do realizacji tego projektu,
438 R O ZD ZIA Ł 7.

ale w ow ym czasie d r A lan Gregg, człow iek wielkiej m ądrości, d o rad ził Fundacji,
aby w strzym ać się z tym , gdyż n au k i społeczne osiągną niedługo poziom , dzięki
k tó rem u będą m ogły og ro m n ie się tem u przysłużyć. N ajw idoczniej In sty tu t d o ­
szedł do w niosku, że czas ten ju ż n a d szed ł14.

D w udziestopięcioletnia p rzerw a tłum aczy także zniecierpliw ienie Greg-

ga w yw ołane tym , że Yerkes nie p otrafił przekonać W atsona do zastosow ania
odpow iednich narzędzi behaw ioralnych, które um ożliw iłyby im zmodyfikowanie
przepisów prawa. W yjaśnia rów nież, dlaczego nie chciał dłużej finansować badań
Yerkesa nad naczelnym i. Beardsley Rum i pow iedział W atsonowi, że Rockefelle­
rowie oczekują konkretnych wyników, czyli opracow ania m etod, które, zgodnie
z obietnicam i W atsona, pozw olą na przew idyw anie i kontrolow anie ludzkich
zachowań. R aport Kinseya dał Rockefellerom narzędzie socjotechniczne, którego
potrzebowali. Kiedy opinia publiczna zapoznała się z pracam i Kinseya i uległa w ra­
żeniu ich rzekom ej naukowej w iarygodności, Fundacji Rockefellera pozostało
jedynie to wykorzystać i przejść do kolejnego etapu społecznej m anipulacji, którego
część stanow iła zm iana przepisów praw nych, zwłaszcza tych odnoszących się do
zachow ań seksualnych. Było to możliwe, poniew aż, jak pisze G uttm acher, „W zor­
cowy Kodeks K arny zakłada, że spraw y te pow inny być dom eną przew odników
duchow ych, nie zaś policji i sądów ”15. N ow ym i „przew odnikam i duchow ym i”
m ieli być naukowcy, a Rockefellerowie, jako że to oni trzym ali sakiewkę, mieli
ich nadzorow ać.
W m aju 1952 roku w prestiżow ym „Flarvard Law Review” ukazał się artykuł
zatytułow any The Challenge o f a M odel Penal Code. Jego autor, H erbert Weschler,
był profesorem na uniw ersytecie Colum bia, zaufanym w spółpracow nikiem Fran-
klina Roosevelta i p om ocnikiem Francisa B iddlea oraz sędziów am erykańskich
Trybunału Norym berskiego. Wechsler potw ierdza plan działań socjotechnicznych,
o których w spom ina w swojej książce G uttm acher, i wyjaśnia, że „przez niem al
dwadzieścia lat agenda A m erican Law Institute” w kwestii wzorcowego kodeksu
karnego pozostaw ała w zaw ieszeniu aż do roku 1952, kiedy to „Fundacja Rocke­
fellera. .. wyasygnowała fundusze, umożliwiające realizację tego przedsięwzięcia”16.
W echsler podaje też, co zawierała agenda i jak kluczowe znaczenie dla realizacji
tego planu m iały relacje o zachow aniach seksualnych, które zebrał Kinsey. Tak jak
uprzednio dow iódł on, że w roli życiowego przew odnika nauka jest ważniejsza
od m oralności, tak teraz jego ustalenia m iały wykazać, że ona także, a nie prawo,
jest ostatecznym arbitrem w kwestii ludzkich zachowań. A to dlatego,

że p raw o ... przyjm uje w adliw e psychologiczne założenia, takie jak „wolna wola”
lub przekonanie, że k ara m a w artość odstraszającą; przynależą one d o kategorii
psychologicznych, które są tyleż sztuczne, co starośw ieckie, w ykorzystując pojęcia
takie jak „prem edytacja”, „afekt”, „wola”, „niepoczytalność”, „zam iar” ; i naw et kiedy
dopuszcza jako dow ód św iadectw a ekspertów psychiatrów , n a przykład w kwestii
odpow iedzialności, staw ia pytania, któ ry ch naukow iec nie m oże uznać za sensow ­
ne i trafne ani odpow iedzieć n a n ie w kategoriach naukow ych; w k o ń cu zaś z tego
BLO O M IN G TO N , IN D IA N A , 1950 439

pow odu, że chociaż funkcją praw a m a być kontrolow anie określonych zachow ań,
o drzuca ono albo nie w p ełn i korzysta z pom ocy, któ rą zapew nić m u m oże n o w o ­
czesna n a u k a 1'.

W tym sam ym czasie, kiedy K ongres pozyskiw ał inform acje w kw estii

finansow ania Kinseya przez Rockefellerów, oni byli już gotowi się od niego o d ­
ciąć i finansowali kolejny in stru m en t, którego podstaw ą były badania, o których
fałszywości wiedzieli. 1 lipca 1952 roku stanow isko prezesa Fundacji Rockefellera
stracił C hester B arnard a, zastąpił go na nim D ean Rusk. W ydaje się, że Rusk
już wcześnie z dużą rezerw ą odn o sił się do m etod badawczych Kinseya. Nie p o ­
dzielał entuzjazm u, jaki początkow o wywołał, ani nie złożył Kinseyowi relacji na
tem at swojego życia seksualnego. Dlatego w łaśnie nic nie stało na przeszkodzie,
aby doszedł do przekonania, że Kinsey kosztuje ich nazbyt wiele, zwłaszcza w ko n ­
tekście niepożądanego publicznego zainteresow ania, którego obiektem za jego
spraw ą stała się Fundacja.
20 stycznia 1953 roku kierow ana przez Ruska Fundacja Rockefellera wydała
dokum ent zatytułow any Procedury unikania przydzielania dotacji jednostkom w y­
w rotow ym , w k tó ry m stw ierdzano, że „jest to polityka Fundacji Rockefellera,
zakładająca nieprzyznaw anie dotacji, darow izn, pożyczek ani nakładów bezpo­
średnio albo p ośrednio żadnej z organizacji z listy organizacji wywrotow ych oraz
organizacji z nim i pow iązanych, sporządzonej przez P rokuratora G eneralnego
Stanów Zjednoczonych”18. Ośw iadczenie to było oczywiście zupełnie bez pokrycia,
a jeśli w ydano je z myślą o zapobieżeniu śledztw u prow adzonem u przez Kongres,
okazało się całkow itym fiaskiem. Latem 1953 roku Izba R eprezentantów uchw a­
liła rezolucję pow ołującą do życia specjalną kom isję, której celem było przepro­
w adzenia dochodzenia w sprawie działalności fundacji pożytku publicznego. Jej
przew odniczącym został C arroll Reece, republikanin z Tennessee19.
H istorię n ieodm iennie piszą zwycięzcy, a dalsze koleje bitw y Reece-Roc-
kefeller udow odniły to po raz kolejny, cele i pobu d k i kom isji były bow iem dys­
kredytow ane w ten oto sposób, że głoszono, iż przede wszystkim niczego tu nie
m a do wykrycia. W ayne Hays, d em okrata zasiadający w kom isji i człowiek, który
odegrał decydującą rolę w uniem ożliw ieniu docieczenia praw dy i przedstaw ienia
jej społeczeństwu, oznajmił, że podłożem całej sprawy są polityczne ambicje. „Roz­
m aw iałem z panem Reeceem, kiedy pow staw ała kom isja i pow iedział m i wtedy, że
jest przekonany, iż fundacje spiskowały w celu zablokow ania nom inacji senatora
Tafta na kandydata w w yborach prezydenckich oraz objęcia przez niego stanowiska
Sekretarza Stanu”20. W artykule, k tó ry bez w ątpienia członkowie zarządu Rockefel­
lera dobrze zapam iętali21, Helen Hill Miller przedstawiła Coxa oraz Komisję Reecea
jako pow rót na scenę ludzi A m erica First, którzy chcą przyw rócić izolacjonizm .
M iller ani razu nie w spom ina o Kinseyu ani o przestępstw ach, których dopuścił się
po d płaszczykiem nauki. Zam iast tego stawia tezę, że Reecea irytowała „propagan­
da n a rzecz globalizm u, w tym także m iędzynarodow ego kom unizm u” i działał na
pierwszej linii w interesie „tych, którzy chcieli zlikwidować Organizację N arodów
440 R O Z D Z IA Ł 7.

Zjednoczonych i pozbyć się Eisenhow era, oraz tych, którzy dążyli do usunięcia
Roberta H itchinsa, rektora U niw ersytetu Chicago”. M im o poparcia ze strony całej
czwartej władzy, Fundacja Rockefellera „była dosyć zaniepokojona”22.
20 sierpnia 1953 roku ukazał się raport Kinseya dotyczący kobiet i wraz z jego
opublikow aniem jego autor znalazł się u szczytu sławy. 24 sierpnia 1953 roku na
okładce „T im eu” ukazało się podretuszow ane zdjęcie Kinseya, na którym próżno
by szukać w idocznych na innych jego fotografiach z tam tego okresu wyraźnych
oznak choroby będącej konsekwencją wyjątkowo rozpustnego życia. W tym samym
num erze znalazł się także pośw ięcony jego osobie artykuł, który przedstaw iał go
jako oddanego swej pracy naukow ca oraz prawego, w iernego rodzinie dom atora.
M im o to jednak recepcja tom u poświęconego kobietom nie była równie przychylna
jak ta, z którą spotkał się raport na tem at mężczyzn. Po części niewątpliwie dlatego,
że wybijała się w nim w yraźna hom oseksualna niechęć do kobiet. W odczuciu
Kinseya, kobiety były w istocie „oziębłymi seksualnie moralistkam i, dobrow olnym i
narzędziam i społecznej kontroli”23. Bill D allenback, fotograf Kinseya, uważał, że
tom pośw ięcony kobietom jest typow ym przykładem „nienaw istnego stosunku do
kobiet”, „z n a tu ry ” właściwego hom oseksualistom 24. Stosunek Kinseya do kwestii
m olestowania dzieci również zaczął wywoływać kontrowersje: „Gdyby dziecko nie
było kulturow o uw arunkow ane, wątpliwe, czy oferty seksualne stanowiłyby dla
niego pow ód do niepokoju”25. W ielki naukow iec doszedł do w niosku, że kobiety
i mężczyźni „zdecydow anie do siebie nie pasują”26. To również daje do myśle­
nia w sprawie jego seksualnych skłonności. G dyby Kinsey poszedł za ich głosem,
tom o kobietach nigdy by nie pow stał. Zam iast tego po raporcie pośw ięconym
m ężczyznom napisałby książkę o hom oseksualizm ie, gdyż ten tem at był znacznie
bliższy jego sercu. W ciągu dw óch pierw szych tygodni od ukazania się raportu
0 kobietach zawarł um ow ę z hom oseksualną organizacją M attachine Society na
grom adzenie relacji opisujących życie seksualne jej członków.
O d tej chwili jed n ak świat Kinseya zaczął się walić. Po kilku m iesiącach
od ukazania się jego zdjęcia na okładce m agazynu „Time” Komisja Reecea w m arcu
1954 oznajm iła w yraźnie, że zam ierza wezwać go na przesłuchanie. Stwierdzi­
ła rów nież, że chce przesłuchać tych, którzy wspierali go finansowo, to zaś ozna­
czało, że dotyczy to także Rockefellerów, którzy wedle dokum entacji zarządu ich
fundacji doskonale zdawali sobie sprawę, że uczestniczyli w działalności przestęp­
czej. 10 m aja 1954 roku Komisja Reecea rozpoczęła przesłuchania w Kongresie.
O pinia publiczna odczytała to jako sygnał, że Rockefellerowie są kom unistam i
1 uznała to za całkowicie niew iarygodne. O prócz tego, w skutek pechow ego dla
kom isji zbiegu okoliczności doszło wówczas do długiej serii ważkich w ydarzeń,
które odw róciły społeczną uwagę o d przebiegu jej prac. Należały do nich prze­
słuchania przed kom isja M cC arthy ego, które trw ały w tym sam ym czasie, sprawa
Brown vs. Rada Szkolna w Topeka i w yrok Sądu Najwyższego w kwestii desegregacji
oraz upadek tw ierdzy D ien Bien P hu we francuskich Indochinach. D odajm y do
tego wrogie nastawienie prasy do wszystkiego, co członkowie Komisji Reecea mieli
do przekazania, oraz skłonność m ediów do uciekania od wszystkiego, co naprawdę
BLO O M IN G TO N , IN D IA N A , 1950 447

istotne, a okaże się, że zainteresow anie seksualnym przew rotem oraz seksualną
kontrolą zachow ań było praktycznie żadne. M im o ideologicznych ograniczeń
antykom unistycznej krucjaty, o d których Reece także się nie wyzwolił, jego rozu­
m ienie przew rotu było głębsze i bardziej wnikliwe niż Coxa, dostrzegał bowiem, że

nie oznacza on natychm iastow ej rew olucji, ale sprzyjanie ten d en cjo m , które p o ­
przez zepsucie i alienację n ieu ch ro n n ie prow adzą do niszczenia zasad. We w spół­
czesnym społeczeństw ie przew ró t to nie gw ałtowny, niszczycielski w ybuch, lecz
stopniow e podkopyw anie fu n d am en tó w p rzek o n ań i o dchodzenie o d n ic h ... Jeśli
przyjąć now oczesne znaczenie słow a „przew rót”, nie będzie przesadą tw ierdzenie,
że w obszarze n au k społecznych wiele w ażnych projektów badaw czych najhojniej
sponsorow anych przez fundacje, m a w yw rotow y ch arak ter27.

Słabością C arrolla Reecea była niem ożność wyjaśnienia, kim są „oni” oraz
jakie m ają poglądy i dlatego w szystko k ład ł na karb k om unizm u, posuw ając
się w tym na tyle daleko, iż całkiem pow ażnie tw ierdził, że kom uniści ze Związku
Radzieckiego bez jej w iedzy infiltrow ali Fundację Rockefellera. M im o to w padł
n a tro p czarnych charakterów i dostrzegł ich działalność, choć nie potrafił odkryć
zamiarów, k tórym i się kierowali, ani przekonać Kongres i opinię publiczną, żeby
cokolwiek w tej sprawie uczynić. R ozum iał także, że istotnym problem em było
bogactw o będące w ich posiadaniu. Reece porów nał fundacje do zakonu tem pla­
riuszy i przychylnie w yrażał się o papieskiej decyzji obalenia jego potęgi. Przywo­
ływał też w erdykt sędziego Brandeisa w sprawie w zrostu ich skoncentrow anej siły
ekonom icznej i cytow ał jego stw ierdzenie, że fundacje są „państw em w państwie
i to na tyle potężnym , że istniejące zwykłe siły społeczne i gospodarcze są niew y­
starczające, żeby sobie z nim i poradzić”. Poniew aż dysponow ały m ajątkiem p a ń ­
stwowym, a jednocześnie nie podlegały zarządzaniu publicznem u, fundacje mogły
funkcjonow ać niczym „kapitał inwestycyjny” lokow any w w ywrotowe koncepcje
i nie podlegać kontroli ani restrykcjom ze strony państw a. Kapitał ów m iał także
istotny wpływ na zm iany społeczne. Reece, jako koronny tego przykład przytacza
dane dotyczące dotacji, jakie Rockefellerowie przyznali Kinseyowi:

Fundacje Rockefellera w latach 1931-1954 n a b a d an ia p roblem ów płci p rzy ­

znały łącznie N ational R esearch C ouncil C o m m ittee 1 755 000 dolarów. Z tejże
kwoty, zgodnie z inform acjam i przekazanym i Komisji R eecea przez Fundację
Rockefellera, n a działalność d o k to ra Kinseya w ydatkow ano około 414 000 d o la­
rów. Jest to kw ota m ikroskopijna, jeśli porów nać ją do sum y 6 m illiardów d o la­
rów w ydaw anych corocznie w Stanach Z jednoczonych na działalność d o b ro czy n ­
ną. M im o to jed n ak oddziaływ anie, jak im skutkow ała we w spom nianej dziedzinie
owa niew ielka kw ota, jest n iep ro p o rcjo n aln a do sto su n k u w artości o b u tych liczb.
D ziałalność d ok to ra Kinseya m o żn a aprobow ać albo się z n ią nie zgadzać i ro z­
m aicie oceniać jej w pływ n a naszą obyczajowość seksualną. P rzypadek doktora
Kinseya pokazuje jednak , że w dziedzinie idei relatyw nie niew ielkie dotacje m ogą
m ieć wielkie reperkusje28.
442 R O Z D Z IA Ł 7.

O grom ne pieniądze w połączeniu z rozwijającym i się m etodam i k o n tro ­

low ania społeczeństw a, które pow stały w XX wieku, sprawiły, że potencjalnie
„ogrom ne możliwości kontrolow ania um ysłów ” stały się realnym zagrożeniem dla
dem okratycznych instytucji państw a. Komisja Reecea w skazała na Kinseya jako
typowego socjotechnika, działającego dzięki funduszom zw olnionym od podatku
i poza kontrolą państw a, upatrując w n im architekta społecznej zmiany, który
podw ażanie ładu m oralnego uczynił narzędziem kontroli i władzy:

I tak, skoro do k to r K insey staw ia tezę, że w dłuższej perspektyw ie dziew częta

byłyby szczęśliwsze, gdyby p rzed zaw arciem m ałżeństw a m iały rozległe, a nawet
niecod zienne dośw iadczenia seksualne, wówczas, zdaniem owych „inżynierów
społecznych”, m oralne o raz praw ne koncepcje, które tego zabraniają, należy o d ­
rzu cić... W ładza polityczna m a w ięc być p rzekazana w ręce „elity” „inżynierów
społecznych”. To, czego p rag n ą ludzie, niekoniecznie m usi być dla nich dobre; brak
im kom petencji, by m ogli p odejm ow ać decyzje. Abyśmy m ogli m ieć inteligentne,
oparte na nauce społeczeństw o, m uszą robić to za nich fiihrerzy29.

Stwierdzając, że Fundacja Rockefellera w roku 1931 „zaangażowała się w sys­

tem atyczne w spieranie bad ań fizjologii życia seksualnego oraz zachow ań seksu­
alnych”30, Reece przestrzegł w spółobyw ateli przed m ożliwością o wiele większej
koncentracji władzy, m ajątku i wpływów niż ta, która w pierwszej dekadzie stulecia
spow odow ała konieczność interw encji państw a na rzecz rozbicia trustów i m o n o ­
poli. Działalność ludzi pokroju Kinseya, być może dlatego, że kojarzono ją z seksem,
poczytyw ano jednak za rzecz m ało znaczącą i niegroźną, zwłaszcza w porów naniu
z w rogiem , jakim był kom unizm . Seks skutkow ać m oże swoistym rodzajem zobo­
jętnienia i właśnie dlatego, już od czasów Eurypidesa, Zachód uznawał za konieczne
obw arow anie tej sfery życia konkretnym i nakazam i i zakazami. N aród osłabiony
zepsuciem obyczajów, będącym nieuchronnym następstw em wojny, wydawał się te­
raz z jednej strony podekscytow any wizją poszerzenia zakresu seksualnej wolności,
z drugiej zaś zaabsorbow any spraw am i, które poczytyw ał za znacznie istotniejsze.
19 m aja przed Komisją Reecea zeznaw ał A lbert Hoyt H obbs z Uniw ersytetu
Pensylwanii. Jones dyskredytuje go jako „prawicowego socjologa”31, którego ze­
znania składały się w jednej połow ie z oszczerstw, w drugiej zaś z paranoicznych
urojeń. Bardziej niż o świadectwie H obbsa świadczy to o uprzedzeniach samego
Jonesa, ten pierwszy bow iem m iał sporo do pow iedzenia o wykorzystywaniu nauki
jako narzędzia podkopyw ania m oralności, co, zdaniem H obbsa, było oczywistą
intencją badań, które prow adził Kinsey:

M im o oczyw istych n iedostatków tych b ad ań oraz ich stronniczości, pow szech­

nie d ano w iarę ich ustalen io m dotyczącym zachow ań seksualnych. Prezentow ano
je na uczelnianych zajęciach; lekarze przyw oływ ali je na w ykładach; psychiatrzy
im przyklasnęli; w jed n y m z p ro g ram ó w radiow ych podkreślano, że ich ustalenia
są podstaw ą dla przew artościow ania k odeksu m oralnego odnoszącego się d o lu d z­
kich zachow ań seksualnych; w artykule redakcyjnym jednej ze studenckich gazetek
B LO O M IN G TO N , IN D IA N A , 1950 443

pojaw iło się w ezw anie skierow ane do w ładz uczelni, aby p odjęły stosow ne działa­
n ia um ożliw iające stu d en to m rozładow yw anie p o p ę d u seksualnego zgodnie z „ n a ­
ukow ym i faktam i” ustalonym i w tej p racy32.

Hobbs odniósł się także do w ątku dotyczącego m olestow ania dzieci, sprawy
kom pletnie pom iniętej przez m edia, gdy w roku 1948 ukazał się pierw szy tom
R aportu dotyczący zachow ań seksualnych mężczyzn:

W d ru g im tom ie na p rzykład po d k reśla się, że potęp iam y pedofilów głów nie

dlatego, że zostaliśm y tak w łaśnie u w arunkow ani, a m olestow ane dzieci przeżyw ają
em ocjonalną trau m ę przede w szystkim z po w o d u starośw ieckich postaw ich ro d zi­
ców w sto su n k u do takich praktyk. Rzeczywistą szkodę w p rzy p ad k u m olestow ania
dziecka w yrządzają zatem (jak z tego w ynika) rodzice, p o niew aż p o d n o szą w okół
tego n iepotrzebną wrzawę. N ato m iast pedofil, i tutaj zacytuję K inseya, „m oże k o ­
rzystnie przyczynić się do ich późniejszego rozw oju socjoseksualnego”. Tak więc
K insey utrzym uje, że pedofil nie tylko nie krzyw dzi dzieci, ale m oże korzystnie
przyczynić się do ich późniejszego rozw oju socjoseksualnego33.

Hobbs powiedział potem Judith Reisman, że gdyby podczas tych przesłuchań

pojawiły się później stawiane zarzuty o działalność przestępczą, historia potoczyła­
by się zupełnie inaczej. To, że praw da nie wyszła wówczas na jaw, jest w dużej mierze
zasługą starań W aynea Haysa z O hio. Haysa rozzłościły zwłaszcza oskarżenia w y­
suw ane p o d adresem Instytutu Kinseya. Poprosił o udostępnienie m u do wglądu
m ateriałów Komisji dotyczących Kinseya, po czym dokum enty te znikły i nigdy
nie ujrzały światła dziennego. W roku 1954, zanim uchw alono budżet komisji,
Hays kategorycznie oznajm ił D oddsow i, jej głów nem u śledczem u, że „będzie
przeciw staw iał się dalszem u finansow aniu Komisji, dopóki śledztwo w sprawie
Kinseya nie zostanie przerw ane”34. Sprzeciw Haysa był tw ardy i gwałtow ny do tego
stopnia, „że zagroził, iż wystąpi w Izbie przeciwko finansow aniu [Komisji] ”35. Hays
skutecznie zablokował śledztwo w sprawie Kinseya, prasa zaś, zam iast krytykować
go za uniem ożliw ianie obyw atelom realizacji praw a dostępu do inform acji, w y­
chw alała go p o d niebiosa i nazyw ała „rycerzem w lśniącej zbroi”36.
Hays m iał m ożność „uniemożliwiać uporządkow any przebieg przesłuchania”
i wykorzystywał to w pełni, skutecznie sabotując przesłuchania prow adzone przez
Komisję Reecea. Nic nie wskazuje na to, aby Hays wcześniej przekazał Kinseyowi re­
lacje na tem at swojego życia seksualnego, z czasem jednak okazało się, że m iał w tej
m ierze niem ało do ukrycia. Elizabeth Ray, m etresa, którą utrzym yw ał, płacąc jej
pensję z pieniędzy podatników , kilka lat później upubliczniła tę sprawę w „Play­
boyu”, gdzie oprócz artykułu ukazały się rów nież jej roznegliżowane zdjęcia37.
W gru d n iu 1954 roku Kom isja Reecea opublikow ała raport końcow y i, jak
było do przew idzenia, w sporze tym prasa krajow a opow iedziała się po stronie
Haysa. „New York Tim es” skrytykow ał rap o rt za w yrażone w nim „izolacjoni-
styczne i reakcyjne poglądy”, nie ujaw niając jed n ak konfliktu interesów leżącego
u źródła przyjętej przez siebie postawy. G dyby ujaw niono, że Kinsey popełniał
444 R O ZD ZIA Ł 7.

przestępstw a, kiedy A rth u r Hays Sulzberger zasiadał w zarządzie Fundacji Rocke­

fellera, a ta finansow ała jego działalność, nie obeszłoby się bez skandalu, a gdyby
obudziło to gniew opinii publicznej, skutki tego mogłyby być jeszcze poważniejsze.
C arroll Quigley, kronikarz waspowskiego, anglofilskiego establishm entu i jego
aspiracji, wiele lat później napisał:

Rychło stało się jasne, że ludzie bardzo bogaci będą niezadow oleni, jeżeli śledz­
tw o [Reecea] posunie się zbyt daleko, a „najbardziej cenione” gazety w kraju, blisko
pow iązane z ow ym i bogaczam i, w zw iązku z w yboram i oraz d o tacjam i n a k am p a­
nię w yborczą, nie zainteresują się jego ustaleniam i i nie uznają ich za w arte publicz­
nego upow szechnienia38.

Zważywszy na stanowisko, jakie Sulzberger zajm ował w Fundacji Rocke­

fellera, w jego żyw otnym interesie leżało niedopuszczenie do ujaw nienia prawdy
o Kinseyu. Inform acje dotyczące koneksji bogaczy z badaczem ludzkiej seksual­
ności zostały wyciszone, a fundacja, która finansow ała badania nad seksualnością,
traktując je jako część prow adzonej przez siebie potajem nie kam panii w yw roto­
wej oraz wojny etnicznej, znow u m ogła odetchnąć spokojnie. Wcześniej jednak
sam a również podjęła odpow iednie kroki. 24 sierpnia 1954 roku, na kilka miesięcy
przed ukazaniem się książki W orm sera, opisującej śledztwo przeciw ko fu nda­
cjom, w „New York Tim esie” ukazała się inform acja, że „fundusze dla doktora
Kinseya zostały obcięte od połow y lata, poniew aż jego Instytut Badań nad Seksem
nie zw rócił się z prośbą o przedłużenie dotacji”.
M usiało to być zaskoczeniem dla Kinseya, który ogrom nie obaw iał się nie
tylko groźby straty finansowej, ale jeszcze bardziej u traty w iarygodności, gdyż
odm ow a Fundacji Rockefellera p rzyznania m u kolejnych grantów to w łaśnie
oznaczała. W rezultacie k om pulsyw ne zachow ania seksualne K inseya, które
nigdy nie były stabilne, stały się teraz autodestrukcyjne. Kinsey był nałogow ym
onanistą; życie seksualne, jakie prow adził, uczyniło go im potentem , a żeby ten
stan przezw yciężyć, m usiał uciekać się do coraz gw ałtow niejszych i bardziej
autodestrukcyjnych zachowań. W tam ty m okresie chorow ał na orchitis, czyli za­
palenie i opuchnięcie jąder, będące następstw em choroby w enerycznej albo zbyt
częstej m asturbacji, a m oże jednego i drugiego. C oraz trudniej było m u osiągnąć
orgazm , co popychało go do coraz bardziej przerażających praktyk seksualnych;
po n ad to w depresję w pędzała go myśl, że utraci w sparcie fundacji. W rezultacie
jego zachow ania stały się do tego stopnia dziwaczne, że zaczęły być groźne dla jego
życia. W sierpniu 1954 roku, m niej więcej w tym sam ym czasie, kiedy na łam ach
„New York Timesa” ukazała się inform acja, że Fundacja Rockefellera nie przyznała
m u dalszych dotacji, Kinsey obwiązał sobie m osznę liną, drugi jej koniec przerzucił
n ad wystającą ze ściany rurą, trzym ając go w dłoni, zeskoczył z krzesła i całym
ciężarem zawisł na własnych chorobliw ie powiększonych genitaliach. W ydarzyło
się to w dźwiękoszczelnej, um ieszczonej w piw nicy kom nacie seksualnych tortur,
zbudow anej ściśle w edług jego instrukcji w budynku Wylie Hall. Był to akt w y­
BLO O M IN G TO N , IN D IA N A , 1950 445

naturzonej rozpaczy; praw dopodobnie jego następstw a doprow adziły do śmierci

Kinseya, który zm arł niecałe dw a lata później39.
Być m oże w szaleństwie Kinseya była jed n ak m etoda. Jego sam ookaleczenie
zbiegło się w czasie z apogeum przesłuchań, które prow adziła Komisja Reecea.
We w rześniu, kiedy Komisja była gotow a go wezwać do złożenia zeznań, Kinsey
przebyw ał w szpitalu, gdzie leczył się na chorobę, której nazw y nie ujawniono.
W październiku także chorow ał, nadal niezdolny stawić się na przesłuchania. Jako
że był także uzależniony od b arbituratów i amfetam iny, m iał wszelkie powody,
aby się leczyć w szpitalu, ale zbieżność w czasie obu tych w ydarzeń rodzi jednak
podejrzenia. Jego zdrowie szybko się poprawiło, kiedy zniknęła groźba wezwania go
przed Komisję i Kinsey w yjechał za granicę, gdzie - choć nie znał żadnego obcego
języka - w każdym kraju, do którego zawitał, traktow ano go jako uznanego eks­
perta w dziedzinie ludzkich zachow ań seksualnych. Kinsey wspólnie z Kennethem
A ngerem , hom oseksualnym reżyserem filmowym, odw iedził rów nież O pactw o
Thelem y założone przez A leistera Crowleya. Kinsey m iał obsesję na punkcie
pozyskania dzienników Crowleya dla swego instytutu i daw ał do zrozum ienia, że
chce w ykorzystać crowleyowską m agię seksualną - być m oże chciał w ten sposób
doprowadzić do przyw rócenia dotacji na rzecz instytutu. Nigdy już jednak nie w ró­
cił do pełni sił i zdrow ia, czego św iadectw em są zrobione m u w tedy fotografie.
Jeżeli próbow ał rzucać m agiczne zaklęcia, w jego przypadku magia Crowleya
zawiodła. Rusk odszedł od niego na dobre. 25 kw ietnia 1955 roku pow ołany do
życia przez Fundację Rockefellera A m erican Law Institute opublikow ał pierwszy
projekt W zorcow ego Kodeksu Karnego, o p arty w dużej części na zaleceniach
Kinseya, któ ry pom ógł zm ienić am erykańskie przepisy dotyczące przestępstw
seksualnych oraz przew idyw ane za nie kary. Jones pisze, że K insey „wywarł
niew ielki w pływ n a przep isy dotyczące p rzestęp stw seksualnych”, ale zaraz,
jakby przyłapując sam ego siebie na niezgodnym z praw dą tw ierdzeniu, dodaje:
„przynajm niej za swego życia”40. C hodzi być m oże o to, że ALI w ydał oparty na
badaniach Kinseya W zorcow y Kodeks K arny nieco p o n ad rok po jego śmierci,
kiedy Kinsey odegrał już swoją rolę. Jego pośm iertn y w pływ na „reform ę” prawa
karnego, zgodną z intencjam i Rockefellera, był jed n ak ogromny.
1 czerwca 1956 roku Kinsey m iał zawał serca. 25 sierpnia zm arł, praw dopo­
dobnie w następstw ie kolejnego zaw ału oraz zapalenia płuc, ale szczegółów jego
śm ierci nigdy nie upubliczniono, praw dopodobnie dlatego, że ujaw niłyby one
praw dę o jego seksualnych praktykach. W tym sam ym czasie, jakby wspólnie z Kin-
seyem wypow iadając własne nunc dim ittis dla dzieła podkopyw ania m oralnego
porządku, um arli też Yerkes i Gregg. Fundacja, która um ożliw iła im wywrotową
działalność, p odobnie jak często dzieje się to w przypadku korporacji, funkcjo­
now ała jed n ak nadal w łasnym życiem i stawiała przed sobą jeszcze am bitniejsze
plany na przyszłość.
 ROZDZIAŁ 8

WASZYNGTON, D.C., 1957

statecznie wszyscy ci fotografowie z tanich lofitów na dolnym M anhat­

O tanie, którzy robili zdjęcia kobietom pokroju Bettie Page, zwrócili na

siebie uwagę za spraw ą biznesow ych przedsięwzięć ludzi, takich jak
Irw ing Klaw oraz, co ważniejsze, niejaki Roth. Roth został skazany
przez ławę przysięgłych Sądu Okręgowego południow ego dystryktu Nowe
który uznał go w innym czterech spośród dw udziestu sześciu postaw ionych m u
zarzutów za rozsyłanie pocztą obscenicznych ulotek i książki, co było naruszeniem
ustaw y federalnej w sprawie pornografii. Sprawa trafiła w końcu do Sądu Najwyż­
szego, a sędzia B rennan w im ieniu większości oświadczył, że „kwestią wymagającą
uregulow ania jest to, czy treści obsceniczne przynależą do obszaru wolności słowa
i prasy”1. N astępnie, odpow iadając na postaw ione przez siebie pytanie, napisał,
że zdaniem sądu „treści obsceniczne nie znajdują się w obszarze konstytucyjnie
chronionych wolności słowa i prasy”2. Na tym jednakże sąd nie poprzestał i wyraził
opinię, że „seks i obsceniczność nie są ze sobą tożsam e”3, a wyjaśniając to, wyraził
pogląd, że „obscenicznym jest m ateriał, k tóry przedstaw ia seks w sposób wyw ołu­
jący lubieżne zainteresow anie”4. W celu zdefiniow ania tego, co jest lubieżne, a co
nie, sąd zaproponow ał, aby probierzem było to, „czy w przypadku przeciętnego
człowieka, stosując współczesne standardy społeczności, przew odni m otyw owego
m ateriału traktow anego jako całość, wywołuje w nim lubieżne zainteresow anie”5.
Z godnie z duchem czasu, w kw estiach odnoszących się do dziedziny seksualności
Sąd Najwyższy uchylił jasne i egzekwowalne przepisy, zastępując je czymś, co było
zarów no m ętne, jak i niebezpieczne. D ekretując, że m ożliwe jest rozróżnienie
pom iędzy tym , co seksualne, a tym , co obsceniczne, sąd sam zobligował się do re­
gularnego zajm ow ania się pornografią. Z daniem Leo Pfeffera, w yrok w sprawie
Roth vs. USA oznaczał, „że sąd w każdym przypadku przyjętej apelacji, zm uszony
448 R O Z D Z IA Ł 8.

będzie do przeczytania konkretnej książki lub periodyku [albo] obejrzenia filmu”1’.

O dtąd, przez kolejnych piętnaście lat podnieceni urzędnicy sądowi m ieli grom a­
dzić się w gabinetach sędziów Sądu Najwyższego i oglądać pornograficzne filmy,
a w trakcie najbardziej skandalicznych ich fragm entów wznosić okrzyk, będący
pow tórzeniem sławnego pow iedzenia sędziego Pottera Stewarta: „Wiem wtedy,
kiedy widzę”, które m iało być kluczem do rozstrzygania, co jest pornografią, a co
nią nie jest.
Jeszcze gorsze niż m ętne w yw ody większości składu orzekającego były le-
seferystyczne poglądy na kwestie związane z seksualnością, głoszone przez Hugo
Blacka i W illiam a O. Douglasa, którzy w głosie m niejszości w związku z orzecze­
niem w sprawie R otha wyrazili opinię, że obsceniczność podlega ochronie Pierw ­
szej Poprawki do Konstytucji. N a poparcie swej tezy, D ouglas cytuje „dwa wybitne
autorytety w dziedzinie obsceniczności”, L ockharta i M cClurego, którzy w swej
książce zatytułowanej Literature, the Law ofObscenity, and the Constitution stwier­
dzili, że „niebezpieczeństw a w ynikające ze skutków zm ian w obecnie obow iązu­
jących standardach m oralnych społeczeństw a, szokow ania lub urażania uczuć
czytelników bądź wywoływania seksualnych myśli i pożądania, abstrahując od ich
obiektywnego oddziaływ ania, w żadnym razie nie m ogą usprawiedliw iać społecz­
nych szkód, wynikających z ingerencji w sw obodę wypow iedzi”7. Douglas na tym
nie poprzestaje i pisze dalej, że „eksperym ent, który nie dopuści dziś do publikacji
m arnego utw oru, w przyszłości m oże uniem ożliw ić ukazanie się literackiego ar­
cydzieła”8. D ouglas nie w spom ina jed n a k w swoim votum separatum , że Lockhart
oparł swoje konkluzje na treści raportów Kinseya. Pisze o tym w książce, na którą
powoływał się sędzia Douglas, ale ten jej fragm ent w zdaniu odrębnym do wyroku
przytoczony nie został: „Prace Kinseya pokazują, że literatura w niew ielkim tylko
stopniu pełni rolę silnego seksualnego bodźca. A badania świadczące, że wiedzę
seksualną rzadko czerpie się z lektur, dow odzą, że w porów naniu z innym i faktami
społecznym i, literatura m a w tej dziedzinie relatyw nie niewielkie znaczenie”9.
L o ckh art zyskał ren o m ę, kiedy w ro k u 1970 został przew odniczącym
niesławnej Komisji Prezydenckiej ds. Pornografii, która doszła do w niosku, że
pornografia nie m a w pływu na ludzkie zachowania; opinia ta spotkała się ze sprze­
ciwem m niejszości, a kiedy ją ogłoszono, ostro polem izow ał z nią jezuita, ojciec
M o rto n Hill. Komisja Prezydencka, a raczej jej część, doszła do tej konkluzji
po wizycie w Instytucie Kinseya w Bloom ington w stanie Indiana, gdzie, podobnie
jak wielu innych przed nim i, niektórzy jej członkowie zostali poddani „leczeniu”.
N ieudany eksperym ent praw ny w kwestii obsceniczności zapoczątkowany
sprawą R otha na kolejne piętnaście lat szeroko otw orzył drzw i dla wydawania
pozbaw ionych p odstaw orzeczeń w tych spraw ach, a p o n ad to zapoczątkow ał
lawinow ą produkcję film ów pornograficznych, których producenci, aby uniknąć
oskarżenia o naruszenie prawa, uciekali się do um ieszczania w nich sekwencji
nawiązujących do w artości społecznych, poniew aż dzięki tem u m ateriał ów tra k ­
tow any „jako całość”, nie w yczerpyw ał definicji tego, co zabronione. Przykładem
tego jest szwedzki film I A m Curious (Yellow), w którym całkowitą nagość aktorów
W ASZYN G TO N , D.C., 1957 449

oraz ew identnie stym ulujące seksualnie treści uspraw iedliw iono w artościam i
społecznie pozytyw nym i, a to za spraw ą kilkakrotnie pow tórzonych naw iązań do
życia M artina Luthera Kinga; nigdzie nie w yjaśniono jednak, czy i dlaczego m ogło
to m ieć jakikolw iek związek ze szw edzkim i bohateram i filmu.
W roku 1957, kiedy w ydano orzeczenie w sprawie Rotha, ruch praw obywa­
telskich stał się kw intesencją liberalnego sposobu pojm ow ania „realizow ania w ar­
tości społecznych”. Nic więc dziwnego, że przedsiębiorczy Szwedzi włączyli je do
jednego z w yprodukow anych przez siebie filmów pornograficznych, aby nie ścigało
ich prawo. W 1957 roku ruch praw obywatelskich, wykorzystując czarnych jako
paradygm at seksualnego wyzwolenia, odziedziczony w spadku po H arlem skim
Renesansie z lat dw udziestych, był na najlepszej drodze do stania się najw ażniej­
szym narzędziem szerzenia w kraju m oralnej destabilizacji. Białym w spólnotom
kościelnym , zwłaszcza tym z południow ej części USA, odm aw iano m oralnej w ia­
rygodności z pow odu popierania przez nie segregacji rasowej; był to początek w y­
korzeniania i rugow ania wszelkich postaw i zachow ań, które finansow ani przez
fundacje socjotechnicy uznali za niepożądane i godne potępienia. Co oczywiste,
zaliczyli oni do nich rów nież chrześcijańskie zakazy i nakazy odnoszące się do
życia seksualnego. O ile ruch praw obywatelskich uznam y za węższy koniec klina
podw ażającego i dew aluującego m oralność, o tyle jego drugim i szerszym ko ń ­
cem była rewolucja seksualna. To, czego początkiem była troska o losy czarnych,
ewoluowało i przerodziło się w odrzucenie seksualnej m oralności.
F u n d a c jo m dla w sp ie ra n ia ich w yw rotow ej d z iałaln o ści nie byli p o ­
trzebni kom uniści; ich zaangażow anie się w socjotechniczne m anipulacje nie
było ciosem w ym ierzonym w protestanckie związki w yznaniow e, jako że one
sam e, w brew własnej nauce i tradycji, stały się ich aktyw nym i uczestnikam i.
0 swoim ojcu, wielebnym R obercie W. Spikeu, członku prestiżowego protestanc­
kiego stowarzyszenia Światowej Rady Kościołów odpow iedzialnego za głoszenie
1 prom ow anie zgodnej koegzystencji ras, Paul Spike powiedział: „ojciec um acniał
m n ie w byciu b u n to w n ik ie m ...W jego oczach praw a obywatelskie były tylko
jednym z fragm entów wielkiej, społecznej, technologicznej, seksualnej oraz m o ­
ralnej rew olucji”10. Spike snuje naw et domysły, że jego ojciec „praw dopodobnie
p o d pew nym i w zględam i chciał być” taki, jak o n 11. A na czym to polegało? Spike
m łodszy pow iada nam : „m oim i ulubionym i są pisarze z n u rtu beatników ”. I dalej:
„M am specjalną półkę ze zbiorem ich dzieł. Kerouac, G insberg, C orso”12. Białą
kulturą, którą za pośrednictw em ojca przejął Paul Spike, był zsekularyzowany
protestantyzm . Jego u p adek dokonał się nie tyle za spraw ą ludzi spoza tego kręgu,
lecz protestanckich duchow nych, którzy przestali wierzyć w przesłanie i naukę re­
prezentow anych przez siebie Kościołów. D o tej grupy duchow nych zaliczali się
ludzie pokroju Spikea oraz Paula Tillicha, którego żona relacjonowała ich wypady
do Smali Pardise w Flarlemie, gdzie ona i jej m ąż, czcigodny protestancki teolog,
oglądali pokazy erotyczne z udziałem przedstaw icieli różnych ras. Dla nich „czar-
ność” oznaczała nie tyle obalenie chrześcijańskiej m oralności - choć to z pewnością
także - lecz jego m oralne uspraw iedliw ienie w im ię spraw iedliwości społecznej
450 R O ZD ZIA Ł 8.

dla M urzynów. Ze w spom nień Paula Spikea jasno w ynika jednak, że w środow i­
sku artystycznej i intelektualnej aw angardy m odernistyczna koncepcja M urzyna
jako paradygm atu seksualnego w yzw olenia utorow ała drogę akceptacji dla ruchu
obrony praw obywatelskich. „Mój ojciec” - pisze Paul Spike - „faktycznie znał
Ginsberga, C orso oraz innych wczesnych beatników ”13. Spike starszy poznał ich,
kiedy był pastorem kościoła Judson M em orial; funkcję tę pełnił od końca lat
czterdziestych do roku 1955. Jego posługa duszpasterska w śród przedstawicieli
bohem y Greenw ich Village przebiegała, jeśli tak to m ożna określić, „dw utorow o”,
zam iast bow iem przybliżać ich C hrystusow i, Spike przystał do nich i sam zaczął
głosić „teologię bohem y”. W edle św iadectw a jego syna, R obert W. Spike prze­
szedł w Judson przem ianę „z konserw atyw nego baptysty na m odernistycznego
pioniera na bezdrożach pow ojennego am erykańskiego społeczeństw a... Stając
się rew olucjonistą, został buntow nikiem . Był jednym z najbardziej radykalnych
duchow nych w am erykańskim Kościele”14. „Jest bardziej niż ktokolw iek inny ty­
pow ym przedstaw icielem lat sześćdziesiątych”. Spike m łodszy w spom ina rok 1963
i waszyngtoński m arsz ruch u obrony praw obywatelskich, nazywając je „jednym
z największych w ydarzeń w swoim życiu”. Jego ojciec m iał wówczas powiedzieć:
„po raz pierw szy w mojej posłudze duchow nego m iałem poczucie, że Kościół jest
tam , gdzie jego miejsce, na sam ym środku ulicy. Było to eschatologiczne przeży­
cie, którego dośw iadczałem przez cały ten dzień”15. „M am nadzieję, że wiesz, że
m asz wspaniałego ojca” - te słowa Spike ju n io r usłyszał od Floyda McKissicka,
szefa CORE* - „twój ojciec jest wielkim człowiekiem. Gdyby nie on, prawie nikogo
z obecnych tu białych nie byłoby dziś na tym m arszu”16.
Należałoby jed n ak spytać, w im ię poparcia jakiego postrzegania M urzyna
m aszerow ali obaj Spikeowie. Jak utrzym uje Paul Spike, ich w yobrażenie było wy­
padkow ą poglądów i idei żywych w Greenwich Village pod koniec lat czterdziestych
XX wieku. R obert zaczerpnął je bezpośrednio o d beatników, Paul za pośrednic­
tw em dzieł Ginsberga, K erouaca i innych oraz z trzeciej ręki, za pośrednictw em
tekstów Boba Dylana. („Tej w iosny słucham wyłącznie Dylana” - napisał Spike
na początku 1965 roku). A sam Dylan? „Początkowo inspirow ali m nie Ginsberg
i Kerouac” - stwierdził artysta17. Z anim Kerouac dowiedział się, kim jest Bob Dylan,
był już nazbyt chory, żeby się nim interesow ać i skrytykować jako „jeszcze jednego
pieprzonego ludow ego śpiewaka”18. Thom as M erton, który nieco lepiej zapoznał
się z jego twórczością, był p o d znacznie większym, pozytyw nym w rażeniem lu­
dowego śpiewaka z H ibbing w M innesocie. Zauroczył się nim do tego stopnia,
że kiedy Jean M aritain, sławny francuski tom ista, przyjechał do G ethsem ane, aby
odw iedzić sławnego m nicha, M erton złożył m u n ad er wątpliwy hołd, puszczając
m u płytę D ylana Highway 61 Revisited, co M aritain przyjął z zakłopotaniem , o ile

* Kongres Równości Rasowej (CORE - Congress of Racial Equality) - organizacja założo­

na w 1942 w Chicago, walcząca o likwidację segregacji i dyskryminacji rasowej Murzynów,
skupiająca nie tylko ludność murzyńską, lecz także białych Amerykanów. Początkowo
stosująca taktykę biernego oporu, od połowy lat sześćdziesiątych skłaniająca się do bar­
dziej radykalnych m etod (przyp. tłum.).
W A SZYN G TO N , D.C., 1957 451

nie irytacją. M ott pisze, że M erton starał się przedstaw ić D ylana jako am erykań­
skiego François Villona, jed n ak raczej bez pow odzenia19.
Postaci M urzynów w pow ieści Kerouca W drodze są przedstaw ione w spo­
sób będący w ypadkow ą wpływów rewolucji kulturalnej lat sześćdziesiątych n ie ­
m al w tym sam ym stopniu, jak m urzyńscy bohaterow ie H arriet Beecher Stowe
kreow ani byli przez nią p o d w pływ em idei abolicjonistów z poprzedniego stulecia.
Co ciekawsze, w powieści Kerouaca postaci M urzynów stanowią tylko tło. W drodze
opow iada po prostu o przygodach Sala i Deana (odpow iednio Jacka Kerouaca oraz
N eala Cassadyego), a jeżeli w opow ieści tej pojaw ia się jakiś czarny, to wyłącznie
jako funkcja jakiegoś ich zapotrzebow ania. Czarni byli depozytariuszam i wartości,
które Sal i D ean starają się im przypisywać. D ean przyznaje, że nie m a bladego p o ­
jęcia, co dzieje się w głowach M urzynów, których widuje, ale niewiedza ta jest tylko
czynnikiem potęgującym m echanizm projekcji. W czasie jednej z ich transkonty-
nentalnych wypraw, kiedy om al nie potrącili sędziwego M urzyna jadącego wozem
ciągniętym przez muły, Neal stw ierdza filozoficznie: „W tej głowie tłuką się myśli,
za które dałbym sobie uciąć ostatnią rękę, żeby je poznać. G dyby tak m óc zajrzeć
do tej głowy i dowiedzieć się, co też ten biedaczysko myśli o tegorocznej rzepie
i o szynce”20. Innym i słowy, C assady nie wie, co kołacze się w głowie napotkanego
przez nich M urzyna, a konkretniej, chodzi tu o to, że cokolwiek by sobie on nie
myślał, blaknie to w p orów naniu z tym , co m ożna by m u przypisać. Cassady był
jed n ą z najważniejszych postaci pow ojennej rewolucji kulturalnej w USA. Był
najbliższy koncepcji K erouaca mówiącej o białym człowieku urzeczywistniającym
„m urzyńskie” w artości. Po opublikow aniu W drodze (1957), C assady stał się
pierw ow zorem beatnika, później zaś jednym z pionierów ruchu hippisowskiego,
dołączył bow iem do Kena Keseya i razem z nim w yruszył w kolejną podróż przez
Stany Zjednoczone, tym razem w pom alow anym w psychodeliczne w zory auto­
busie, z którego co jakiś czas w ychodził, żeby żonglować m łotkam i i rozdawać
ludziom LSD. Thom as Wolfe u p am iętn ił ten okres życia Cassadyego w swojej
książce The Electric Kool A id Acid Test
W innym fragm encie W drodze Sal i D ean „skum ali się na koniec z M urzy­
nem im ieniem W alter”21. Trzej pijani mężczyźni w epchnęli się w środku nocy do
sypialni Waltera; w łóżku leżała jego żona. W przeciw ieństwie do żon Cassadyego
i m atki Kerouaca, połow ica W altera nie m iała nic przeciwko takiem u zachowaniu:

Z ona była jakieś piętnaście lat starsza o d W altera, najsym patyczniejsza kobieta
p o d słońcem . N astępnie m usieliśm y włączyć przedłużacz n a d jej łóżkiem , a w szyst­
ko w uśm iechach. N ie zapytała naw et W altera o to, gdzie był, któ ra jest godzina,
o nic. W k o ńcu zainstalow aliśm y się w k u ch n i z ty m przedłużaczem ... Ż o n a W alte­
ra nie przestaw ała się uśm iechać, kiedy pow tarzaliśm y cały ten w ariacki m anew r.
N ie odezw ała się ani słow em 22.

Podobnie jak w przypadku starca jadącego wozem ciągniętym przez muły,

uro k żony W altera polega na tym w łaśnie, że nie m ów i niczego, co krytykow ało­
by postępow anie D eana albo jego w łasne pragnienia, które on na nią projektuje.
452 R O Z D Z IA Ł 8.

Już na ulicy D ean przedstaw ia ją jako w zór kobiety, której sam poszukuje, czyli,
innym i słowy, osoby, która nie będzie przeciw staw iała się ani krytykow ała jego
niedojrzałego braku odpow iedzialności.

- W idzisz, stary, to jest praw dziw a kobieta. A ni jednego cierpkiego słowa, ani
jednej skargi, żadnych fochów. Jej stary m oże w rócić o dow olnej p orze w środku
nocy, z kim tylko zechce, p o gadać sobie w kuchni, napić się piw a i wyjść też, kiedy
zechce. Taki dom to praw dziw a tw ierdza dla mężczyzny. I w skazał tę kam ienicę23.

Kerouac, p odobnie jak M erton, widzi, że w getcie pojawia się m nóstw o sek­
sualnych patologii, że jest ono nękane plagą narkotyków oraz alkoholizm u, w prze­
ciwieństwie jed n ak do tego drugiego, w łaśnie dlatego getto uważa za atrakcyjne.
Niegdysiejszym katolikom , Kerouacowi i C assadyem u, M urzyn dostarcza uspra­
wiedliw ienia ich własnej seksualnej nieodpow iedzialności. To, że fantazjowanie
0 m urzyńskiej kobiecie jako osobie zawsze otw artej na spełnianie seksualnych
zachcianek pozostanie tylko w sferze niespełnienia, gdyż nie jest możliwe do re­
alizacji, wydaje się w nioskiem oczyw istym i nieuchronnym . M im o to zostaje ono
poddane weryfikacji i swoistem u spraw dzianow i w powieści Kerouaca Podziemni,
która opow iada o jego rom ansie z zam boską M ardou Fox.
„Na Boga, m uszę zadać się z tą kobietką” - m ówi Kerouac, widząc Fox sie­
dzącą na zderzaku sam ochodu zaparkow anego przed barem San Remo w G reen­
wich Village. I dodaje znam ienne słowa: „m oże także dlatego, że jest M urzynką”.
Dla niego byłoby jed n a k lepiej, gdyby trzym ał się z dala od czarnych kobiet.
Tak jak wówczas, kiedy pew nego razu w D enver m urzyńska dziewczyna wzię­
ła go om yłkowo za Joe. Kiedy bow iem dokonał seksualnego podboju i zdobył
M ardou Fox, pisze: „Budzę się... i w idzę obok siebie m urzyńską kobietę, śpiącą
z na w pół rozchylonym i wargami, niewielkie skrawki białej poduszki prześwięcają
m iędzy czarnym i w łosam i i czuję niem al w stręt, rozum iem , jaka ze m nie bestia,
że m am choćby cień tego rodzaju u czu cia... więc chce m i się natychm iast wyjść,
żeby «wrócić do pracy»”24.
W ten sposób seks z przedstaw icielką innej rasy nie okazuje się wcale nie­
ziem skim przeżyciem , którego oczekiw ał Kerouac. Nie różni się od kontaktów
seksualnych z białym i kobietam i, a o tym , czy jest to akt nierządny, czy nie, de­
cyduje stan cywilny partnerów . N ieziem skie dośw iadczenie, jakim m iał być seks
z M urzynkam i, konfrontuje ostatecznie K erouaca z tym i sam ym i odw iecznym i
zagadnieniam i zw iązanym i z m iłością, pośw ięceniem oraz odpow iedzialnością
za rodzinę, które tak bardzo odstręczały go, kiedy sypiał z białym i kobietam i.
Kerouac m usiał uczyć się na w łasnych błędach, żeby zrozum ieć, iż rasa w żaden
sposób nie wpływa na w ym iar m oralny stosunku seksualnego. Kategorie rasowe
nie m ogą zastąpić znacznie istotniejszych kategorii m oralnych, określających to,
co słuszne, i to, co występne. Seksualne w yuzdanie było źródłem poczucia winy
1odrazy, a odm ien n a rasa partn erk i i „rom antyzm ” getta z jego uciecham i i „czar-
nością” tylko w niew ielkim sto p n iu były w stanie złagodzić uczucia, których
doświadczył następnego ranka.
W A SZ Y N G T O N , D.C., 1957 453

Leo Percepied, postać z powieści Kerouaca Podziemni, przekonuje się, że

p o skonsum ow aniu związku, kiedy „m łodociany kogut dokonał podboju”, o d ­
czuwa potrzebę, żeby pobiec do dom u, do m atki. Kerouac dostrzega, że znalazł
się w bolesnym dla siebie położeniu, pociąga go bow iem sytuacja w yw ołana ro ­
dzinną patologią, którą pow iela jedynie w swoim związku z M ardou. W ew nętrzny
przym us, aby wyjść, niezdolność Kerouaca do w ytrw ania w związku, kiedy n a ­
biera on charakteru stałego zobow iązania, uw ypukla jedynie rodzinną patologię,
która w pierw szym rzędzie go pociągała. Ujawnia się to, kiedy spojrzeć na rzecz
z p u n k tu w idzenia M ardou. G etto - m atecznik seksualnej nieodpow iedzialno­
ści właśnie przede w szystkim dlatego zauroczyło Kerouaca i Cassady ego. Ó w brak
seksualnej odpow iedzialności w ygląda jed n ak zupełnie inaczej z perspektyw y
kobiety i dziecka, które zostały porzucone, a poniew aż M ardou gra obie te role,
nic dziwnego, że postrzega rzeczy inaczej. „Dlaczego m usisz tak szybko wyjść,
nieom al jakby cię goniła histeria albo jakieś zm artw ienie?” T rudno odpowiedzieć,
czy kiedykolw iek się tego dowie, gdyż wszystko, co się dzieje, postrzegam y p o ­
przez pryzm at zwichrowanej psychiki Percepieda. Kiedy jednak ten oświadcza jej,
że wychodzi, zirytow ana tym M ardou mów i mu: „Jestem zazdrosna, że masz dom
i m atkę, która prasuje twoje rzeczy, i o to wszystko, czego ja nie m am ”25.
To w łaśnie w ydaje się rzeczą szczególnie tru d n ą do w yartykułow ania
i „niem odną”. Kerouac interesuje się M urzynem wyłącznie z racji seksualnych
patologii, które znajduje w getcie. M ardou Fox natom iast chciałaby m ieć matkę,
która prasow ałaby jej rzeczy. P o ciąg ają dom atorstw o. O n konsum uje seksualnie
ich związek i w rezultacie odkryw a, że M urzynka, które była dla niego ucie­
leśnieniem wyzwolenia, chce m ieć taki sam dom , k tó ry on niegdyś porzucił,
a co ważniejsze, postanow ił, że już nigdy innego nie założy. Z am iast tego wybrał
m ieszkanie z m atką na przedm ieściach i rom ans z czarną dziewczyną w Village,
która m u zazdrości, gdyż nie m oże m ieć dom u, którego beatnik nie chce i nie
zam ierza dla niej stworzyć.
Kerouac napisał Podziemnych w ciągu trzech nocy na rolce papieru do d a­
lekopisu. Kiedy natchnienie go opuszczało, w spom agał się kolejnym i dawkam i
benzedryny. W rezultacie książkę tę cechuje narkotyczny, maniakalny, szaleńczy
pęd, będący czymś w rodzaju spowiedzi. To w dużej m ierze strum ień św iado­
m ości, lecz więcej w tym dym u, aniżeli ognia prawdziwej sztuki i rzeczywistego
poznania. Dlatego, kiedy energia psychiczna autora p o d koniec książki zaczyna
się wyczerpywać, jedyną oceną zw iązku oraz znaczenia i treści przynależności ra ­
sowej kochanki, na jaką stać Percepieda, jest pow iedzenie jej:

„jako pó łk rw i M urzy n k a jesteś w pew nym sensie pierw szą kobietą, istotą k o ­
biecości, i dlatego jesteś najbardziej, najpierw otniej i najpełniej p ełn a czułości
i m acierzyńskości” — a teraz bolesne rozczarow anie i tow arzyszący m u utracony
am erykański nastrój: „Raj jest w Afryce”, d o d ałem kiedyś — w tym jed n ak m o ­
m encie odw racam się w swej urażonej nienaw iści i ta k drepczę z n ią p o Pricea, ile­
kroć spostrzegam M eksykankę albo M urzynkę, m ów ię w d u ch u do sam ego siebie:
454 R O Z D Z IA Ł 8.

„kurew ki”, w szystkie są takie sam e, zawsze p róbują cię oszukać i okraść — przy­
w ołując wszystkie m oje związki z nim i w przeszłości — M ardou, czując spływające
ze m nie fale nienaw iści, nie odzyw a się ani słow em 21’.

Raj jest być m oże w Afryce, oczywiste jest jednak, że ten konkretny rom ans
z konkretną M urzynką stanie się kolejnym Rajem U traconym . Percepied staje się
odrażający w oskarżeniach, które stawia i n ietru d n o dopatrzeć się w nich pew ne­
go rodzaju rasizm u, będącego po prostu projekcją rozgoryczenia człowieka, który
odm ów ił podporządkow ania się praw u m oralnem u, teraz zaś nie potrafi zdobyć
się na skierow anie swojego potępienia tam , gdzie w inien to był uczynić. Rzeczą
ciekawą byłoby prześledzić, czy owe szybkie wycofanie się z krzyżow ania ras
m a swoje źródło w kulturze Południa (jak zdaje się sądzić Faulkner), to jednak
jest tem at na odrębną książkę. W przypadku Kerouaca C zarny Raj przeistoczył
się w długą podróż, której towarzyszyło głębokie poczucie winy, „szalona potrzeba
pójścia do dom u, neurotyczne lęki, kac, przerażenie”. Podziem ni są odzw iercie­
dleniem tego, co w cyganerii uznaw ał za najbardziej odpychające, widząc w niej
„Klasę Gadaczy próbującą zracjonalizow ać swoje istnienie na podstaw ie, m oim
zdaniem prym ityw nego, niem al lubieżnego, nagrzanego m aterializm u”. W je d ­
nym z wielu m om entów otrzeźw ienia, które podkreślają jeszcze bardziej ogólny,
mętny, narkotyczny charakter prozy K erouaca, pisarz przyznaje ze sm utkiem :
„a teraz jeszcze odtrąciłeś m iłość m ałej kobietki, gdyż m iałeś akurat ochotę napić
się jeszcze jednego”27.
To, że jego rom ans z zam boską skończy się fiaskiem, nie m ogło być żadnym
zaskoczeniem , poniew aż w roku 1953 Kerouac m iał już za sobą kilka nieudanych
związków. W listopadzie 1950 roku p o zn ał Joan Haverty, atrakcyjną kobietę,
z którą po d wpływ em im pulsu ożenił się przed upływ em miesiąca. Joan praco­
w ała w dom u handlow ym i czytywała powieści nadające się do w ykorzystania
jako scenariusze do filmów, a Jack oddaw ał się pisaniu. O trzym ał w łaśnie tysiąc
dolarów zaliczki na poczet swojej powieści The Town and the City, m arzył o ży­
ciu, w którym będzie m ógł sie oddaw ać wyłącznie pisarstwu. Rzeczy jednak nie
potoczyły się zgodnie z jego oczekiw aniam i. W m aju 1951 roku R obert G iroux
odrzucił rękopis, który w ostatecznej wersji m iał stać się powieścią W drodze, i tego
sam ego m iesiąca Joan pow iadom iła go, że jest w ciąży. W strząs, jakim była dla
niego u trata pozycji jako pisarza oraz finansowego wsparcia, którego udzielała mu
żona, zbiegł się z koniecznością przyjęcia na siebie odpow iedzialności ojca rodziny
i zarabiania na chleb na norm alnej posadzie, a to było już dla niego nazbyt wiel­
kim pośw ięceniem . Kerouac, co było dla niego typowe, po prostu w yprowadził
się w tedy z dom u. D ennis M cNally napisał, że „wizja ośm iogodzinnej niewolniczej
harów ki dla utrzym ania dziecka, przy jego stanie wrażliwości, to było dla niego
zbyt wiele”28. Z am iast poszukać pracy, Kerouac w olał zakwestionować swoje oj­
costwo. W edług M cNallyego, „uznał, że to nie jego dziecko i wobec najbliższych
przyjaciół zdecydow anie w yparł się ojcostwa”29. Janet M ichele Kerouac urodziła
się 16 lutego 1952 roku. Kerouac nie przekazał na utrzym anie dziecka ani centa
W A SZYN G TO N , D.C., 1957 455

do chwili, kiedy dziewczynka skończyła dziesięć lat. W roku 1968 szesnastoletnia

hipiska przyjechała do Lowell i przyszła do dom u, którego adres znalazła w książce
telefonicznej. Herve, kuzyn Jacka, którego żona dostrzegła w jej rysach bezdysku­
syjne rodzinne podobieństw o, doprow adził do jej spotkania z pisarzem .
Nie doszło do żadnej chwytającej za serce sceny pojednania. Janet była w d ro ­
dze do M eksyku, ale jedynym pytaniem , na jakie zdobył się Jack, było, czy otrzy­
m ała dwanaście dolarów tygodniów ki, które niedaw no jej wysłał. Dla Kerouaca
było już za późno, żeby zostać ojcem w jakim kolw iek sensow nym znaczeniu tego
słowa. Nim m inął rok, czterdziestosiedm ioletni pisarz zm arł w następstw ie krw o­
toku przełyku. Był to klasyczny przypadek zgonu alkoholika. O dw iedziny córki,
uczestniczki ru ch u hippisow skiego, do spopularyzow ania którego przyczyniły
się jego książki, były ukoronow aniem ucieczki od seksualnej odpow iedzialności
charakteryzującej całe jego życie.
O jkofobia, niechęć do w spólnoty, w ty m także ro d zinnej, stała się ce­
chą w yróżniającą now oczesnego pisarza. D osłow nie wszyscy autorzy z kręgu
H arlem skiego R enesansu (za w yjątkiem A rny B ontem psa) m ieli chorobliwy lęk
przed ojcostwem , o ile p o d tym pojęciem rozum ieć będziem y nie tylko sam fakt
spłodzenia potom stw a, ale też odpow iedzialność związaną z w ychow ywaniem
dzieci. O drzucenie rodziny stało się czynem określającym m odernistycznego
pisarza. Była to m atryca, z której wywieść m ożna literalnie każdy aspekt m o d er­
nistycznej ideologii. Pod koniec lat czterdziestych Kerouac m iał do w yboru wiele
literackich wzorców, pisarzy zarów no białych, jak i czarnych; byli w śród nich Carl
Van Vechten, Max Eastman, Claude McKay i Nancy Cunard. W przypadku każdego
z nich w ydarzeniem początkującym ich karierę literackich kontestatorów norm
m oralnych była alienacja wynikająca z rozpadu ich związków z partneram i, rozw o­
dów i odm ow a wzięcia na siebie opieki n ad potom stw em . W każdym przypadku
także sprawa odpow iedzialności seksualnej m iała związek z kw estiam i rasowymi.
Sprawa rasy stała się przykryw ką dla uspraw iedliw ienia tego, co w istocie rzeczy
było po prostu seksualną derelikcją.
To sam o odnosiło się rów nież do Kerouaca. M arzenie o życiu „fellachów”,
dalekim od am bicji białych, blisko „śniadego kolana tajem niczej, zmysłowej
dziewczyny”, po pro stu się nie ziściło, kiedy próbow ał je zrealizować z prawdziwą
M urzynką, M ardou Fox. W ziąw szy po d uwagę, że egzystencja K erouaca stała się
splotem niezaspokojonych pragnień, jego wizja dobrego życia, „pornograficzny,
haszyszowy sen na jawie w niebie” m ogła urzeczywistnić się tylko w dom u publicz­
nym , tak jak w kluczowej scenie powieści W drodze. Pod koniec życia jedynym
pocieszeniem dla Kerouaca było to, że w sprawie ru ch u beatników przyjął b ru tal­
nie szczerą postawę: „Nie nabijaliśm y sobie głów abstrakcyjnym i rozważaniam i.
Byliśmy po pro stu paczką facetów, którzy wychodzili, żeby coś przelecieć”30.
W drodze N eal/D ean m ów i do Jacka: „wiemy, co to czas... jak go spowalniać,
łazić, załapywać się, no i ta odw ieczna radocha negatywów, a są jakieś inne?”31.
„Radocha negatywów” to w tym przypadku próba pow ielania przez białego katoli­
ka, który porzucił katolicyzm , istniejących w getcie patologii, łącznie z am oralnym
456 R O Z D Z IA Ł 8.

seksem, narkotykam i, alkoholem i pobrzm iew ającym w tle tego wszystkiego jaz­
zem. Biali mogli tego dokonać, nie mieszając się z przedstawicielami innych ras, ale
czynnik rasow y w nosił rodzaj elem entu metafizycznego, który był im niezbędny
dla uspokajania nieczystego sum ienia. W pew nym m om encie Jack/Sal m ów i do
N eala/D eana, którego nazyw ał „jezuitą” i „m inistrantem ”: „Nie m ożesz tak p ło ­
dzić dzieci po całym kraju. Te biedne istoty będą później bezradne. M usisz dać
im w życiu szansę”12. Podobne do tej refleksje zostają jed nak szybko odrzucone;
Sal i D ean wędrują po kraju od jednego getta do kolejnego (gdzie niepraw ość zdaje
się nie być już piętnow ana) i podążają do Meksyku, gdzie z kolei odnosi się to do
zażywania narkotyków. W Lonesome Traveller (tytuł książki w ym ow nie oddaje
stan ducha jej autora) Kerouac napisał: „to odczuw anie życia przez fellachów,
nieprzem ijająca radość ludzi nieuw ikłanych w wielkie dylem aty cywilizacyjne
i kulturow e - znajdziesz to niem al wszędzie, w M aroku, całej A m eryce Łaciń­
skiej, w Dakarze, w Kurdystanie”33.
W powieści W drodze Sal opisuje „jeżdżenie po całym świecie i docieranie do
miejsc, gdzie człowiek nareszcie poznaje sam siebie w śród indiańskich fellachów
tego świata, nieodzow ny tru d ludzi napraw dę pierw otnych, skamlącą ludzkość,
która ciągnie się w pasie rów nikow ym wokół brzucha świata”34. Kiedy Sal i Dean
docierają do Meksyku, wszystkie kwestie metafizyczne zostają sprowadzone do
kilku prostych pytań: „Hej, mały, m asz m a-ri-hu-anę?”35 - to na początek, później
zasięgną inform acji, jak daleko jest do najbliższego burdelu. Już w dom u publicz­
nym Sal usiłuje „się oswobodzić, żeby się zająć ciem noskórą szesnastolatką, która
siedziała po drugiej stronie sali, w patrując się m arkotnie we własny pępek przez
otw ór w krótkiej koszulowej sukience”36. Kolorowa dziewczyna okazuje się jednak
dla niego nieosiągalna, m usi więc zadowolić się jedną z M eksykanek, która sym bo­
licznie nie m a aż takiej wartości. W tle słychać muzykę seksualnej rewolucji, „rytm
m am bo to rytm konga znad Kongo, rzeki Afryki i całego świata; tak napraw dę jest
to rytm świata”37. D om publiczny to terminus ad quem tej powieści. Symbolizuje
aspiracje i dążenia jej głównych bohaterów; w istocie jest to koniec drogi; „dziwny raj
tysiąca i jednej nocy, który wreszcie znaleźliśm y przy końcu trudnej, jakże trudnej
drogi”. O feruje seks bez poczucia winy, gdyż przepojony jest ideą solidarności
ze światem uciskanych. Jest to seks oderw any od świadom ości społecznej, kultu­
ry, „kwestii cywilizacyjnych”. Dzięki odpow iedniej dawce narkotyków, seksu oraz
głośnej m uzyki nieom al udaje się zagłuszyć głos sum ienia, nagle jednak wdziera
się w to dźwięk z rzeczywistego świata. Sal mówi, że „skądś dobiegł płacz tulonego
do snu niemowlaka, co m i przypom niało, że jestem w Meksyku, a nie w jakimś
pornograficznym, haszyszowym śnie na jawie w niebie”38. Płacz dziecka przypom ina
Salowi, że seks m im o wszystko m a jednak swoją wagę i konsekwencje, to zaś skłania
naszych bohaterów do ponow nego w yruszenia w drogę. Jedynym sposobem na
zagłuszenie praw dy jest wskoczyć do sam ochodu, podkręcić radio na fuli i skręcić
sobie kolejnego zawierającego opium jointa o wielkości cygara.
Jeżeli tak wygląda niebo, to w dużej m ierze przypom ina ono M urzyńskie
Niebo Carla Van V echtena opisane przez niego dwadzieścia lat wcześniej. D om
W A SZ Y N G T O N , D.C., 1957 457

publiczny na końcu drogi w pow ieści K erouaca to ponow na w iyta w M urzyńskim

Niebie. Teraz jed n ak biali nie są tylko biernym i w idzam i w kabarecie m urzyńskiej
dekadencji. Teraz starają się stać „M urzynam i” poprzez m ałpow anie dekadencji,
której są świadkami. Cel jest ten sam - ucieczka od „białych” w artości; środki ku
tem u rów nież są identyczne - inspirow ana jazzem dekadencja i w ykorzystanie
stosunków rasow ych jako narzędzia uśm ierzania w yrzutów sum ienia, których
źródłem jest seks. „Cały M eksyk był jednym w ielkim obozow iskiem cygańskim”39
- m ów i Sal, dając tym sam ym przykład projekcji przewyższającej wszystko, co
kiedykolw iek wymyślił Carl Van Vechten. W yprawa Sala do jednego z dom ów
publicznych Trzeciego Świata stała się o d tąd zwykłym i pow szechnym zjawiskiem
kulturow ym ; niem ieckie agencje turystyczne wysyłają dziś ju rnych N iem ców
sam olotam i do Tajlandii, gdzie m ogą zaspokoić swoje żądze znacznie taniej
niż w R eeperbahn w H am burgu. Jest to szczególnie prym ityw na i rażąca for­
m a wyzysku Trzeciego Świata, ale poniew aż wiąże się z seksualną rozpustą, rzadko
bywa przedstaw iana w ten sposób. Kerouac odpow iada za stw orzenie jednych
z podstaw ow ych przesłanek oraz uspraw iedliw ień dla turystyki seksualnej. Ale
oprócz tego, jego popularność w ynikała z tego, że artykułow ał aspiracje i dążenia
pow ojennego pokolenia. W drodze daje wejrzenie w to, jaką m iała się stać A m eryka
n a przestrzeni kolejnego ćwierćwiecza. Po w ojnie dążenia i aspiracje cyganerii
stały się zjaw iskiem m asow ym . R ew olucja k u ltu ra ln a przeobraziła wszystkie
bez wyjątku am erykańskie instytucje. „Białe” wartości, które były głównie czerpane
z protestanckiego chrześcijaństwa, ze szczególnym położeniem nacisku na rodzinę
i pracę, zastąpiono „radochą”, czyli pow ielaniem przez białych patologicznych
obyczajów panujących w getcie. D om rodzinny został zastąpiony przez sam ochód,
narkotyki, wyzwolenie seksualne, głośną muzykę, a pojęcie rasy stało się sprawą
świętą, dzięki której nękani poczuciem w iny biali m ogli osiągnąć autentyczność.
W ydaw nictw o Viking w połow ie g ru d n ia 1956 roku przyjęło W drodze do
publikacji. W połow ie stycznia pojaw iły się pierw sze reakcje mediów. „Village
Voice” zam ieścił stosow ny wywiad, a w lutym 1957 roku w „M adem oiselle” ukazał
się artykuł, w którym było niewiele tekstu, ale za to wiele fotografii przedstaw iają­
cych intrygująco wyglądających beatników stojących przed księgarnią „City Lights
Books” w San Francisco. Jack rozzłościł się, poniew aż na jednym ze zdjęć w yretu-
szow ano krzyżyk, który nosił n a koszuli. Jeżeli ideologia bitnikow ska m iała zado­
m ow ić się w um ysłach egzaltowanych nastolatek, należało zadbać, aby była w olna
od wszelkich skojarzeń religijnych. Jesienią 1957 roku W drodze znalazło się na
liście bestsellerów w raz z By Love Possessed Jamesa G oulda Cozzensa i Peyton Place
Grace M etalious, a ruch beatników (określenie stw orzone przez H erba Caena,
felietonistę z San Francisco, k tó ry połączył słowo „beat” ze słowem „sputnik”, aby
podkreślić lewicowe ciągoty beatnikow skich liderów) m iał rychło stać się zjawi­
skiem o zasięgu ogólnokrajow ym . Dla tych, którzy nie czytali powieści Kerouaca,
było to zjawisko k u ltu ry m asowej, którego przesłanie opierało się na m edialnej
interpretacji pisarskiego przekazu. Książki M axa Schulm ana o D obie Gillis zo­
stały zaadaptow ane na potrzeby telewizji i nakręcono na ich podstaw ie sitcom,
458 R O Z D Z IA Ł 8.

w którym wystąpił „beatnik” M aynard G. Krebs. Jego postać, oprócz skąpej koziej
bródki i poobcinanych koszulek, cechow ał przem ożny w stręt do jakiejkolwiek
pracy. Film u na podstaw ie pow ieści W drodze nigdy nie nakręcono, m im o że
M ort Sahl był tym zainteresowany. Kerouac chciał, żeby rolę główną zagrał M arlon
Brando, ale zam iast tego całe przedsięw zięcie zredukow ano do nakręcenia serialu
Route 66, który spraw iał w rażenie rozbudow anej reklam y chevroleta corvette,
nie zaś historii w ypraw y w poszukiw aniu „radochy negatywów ”. Był opowieścią
o W anderlust z sam ochodem w roli głównej i na dodatek w ypranym z wszelkiej
postaci seksualnych natręctw, które uczyniły ją psychicznym im peratyw em . „The
Village Voice” w ychwalał W drodze jako „punkt zborny nieuchw ytnego ducha
b u n tu tych czasów”40. Filozoficzny w ym iar owej transform acji najlepiej chyba
ukazał N orm an Mailer. W eseju Biały M urzyn, który ukazał się rów nież w roku
1957, zdem entow ał większość n ieporozum ień i przekłam ań stw orzonych wokół
beatu przez kulturę m asow ą, tw ierdząc, że „wzorcem h ipstera jest M urzyn”41.
A żeby czytelnik nie myślał, że m ów i o jakim ś konkretnym M urzynie, wyjaśnił,
iż on sam i jego pokolenie hipsterów za szczególnie pociągające uważają obyczaje
seksualne istniejące w getcie.
W połow ie lat pięćdziesiątych, w raz ze śm iercią Stalina i odrzuceniu jego
spuścizny przez Chruszczow a, kiedy pow oli zaczęły wychodzić na jaw dow ody
popełnionych przez Stalina m asow ych zbrodni, kom unizm utracił swą dotych­
czasową pozycję, jaką m iał w kręgach zachodnich intelektualistów. Jednak to, co
stanowiło genezę jego sukcesu - a więc b u n t przeciw Bogu oraz ładowi m oralnem u,
przed w ybuchem I wojny światowej wypisany na sztandarach pierwszego pokolenia
m odernistów - nadal było żywe i, co więcej, rozkw itało jak nigdy dotąd. W roku
1917 dążenie do rewolucji seksualnej utorow ało drogę dla akceptacji k o m u n i­
zm u w środow isku am erykańskich radykałów, teraz zaś pragnienie to stało się
jeszcze silniejsze. W yzwolenie seksualne, przed I w ojną światową będące przyw i­
lejem nielicznych, po II w ojnie światowej stało się obsesją nadzwyczaj wielu ludzi.
Kiedy zaś bolszewizm przestał być m o torem lewicy, obiektem jej zainteresow ania
stał się M urzyn postrzegany jako paradygm at now o w yzw olonego człowieka,
z tym że wyzwolenie to m iało bardziej seksualny niż ekonom iczny charakter.
M urzyńskie getto zaczęło oddziaływ ać na resztę społeczeństwa za pośrednictw em
muzyki, ale najbardziej pociągający w n im był rozpad życia rodzinnego, który je
charakteryzow ał. W edług N orm ana Mailera:

obecność hipstera jako filozofii żywej w subśw iatach am erykańskiego życia zapew ne
m a swoje źródło w jazzie i jego gw ałtow nym w kroczeniu do kultury, w subtelnym ,
ale głębokim w pływie, jaki w yw arł n a b ra k w iary pokolenia aw angardy... w sp o ­
łecznie jed n o ro d n e koncepcje m onogam ii, trw ałej rodziny oraz zbożnego życia
erotycznego42.

Podobnie jak Van Vechten i protom odernistyczni dekadenci, którzy w la­

tach dw udziestych stworzyli Flarlem ski Renesans, biali tw orzący m asow y ruch
beatnikow ski lat pięćdziesiątych rów nież interesow ali się M urzynam i głównie
W A SZYN G TO N , D.C., 1957 459

z racji rodzinnych patologii i perspektyw y seksualnego wyzwolenia oraz „radochy

negatyw ów ”, którą widzieli w getcie. Beat był w yrazem b u n tu przeciwko „białej”
cywilizacji, czyli chrześcijańskiem u kodeksow i m oralnem u, zwłaszcza zaś prze­
ciwko chrześcijańskiem u zakazowi utrzym yw ania pozam ałżeńskich stosunków
seksualnych. W latach pięćdziesiątych ekonom iczny kryzys lat trzydziestych
został przezwyciężony, a seksualne obyczaje społeczeństw a, które zniosło kodeks
moralny, silniej em anow ały teraz z getta niż wcześniej ze Związku Radzieckiego.
Z daniem M ailera, k tó ry artykułow ał aspiracje tej grupy:

M urzyn (przy uw zględnieniu w szelkich w yjątków ) rzadko m ó g ł sobie p ozw o­

lić na stosow anie się do w ym yślnych zakazów cywilizacji i dlatego, aby przetrw ać,
trzym ał się tego, co podstaw ow e i p ierw otne, żył we w szechogarniającej teraźn iej­
szości, egzystował dla so b o tn ich nocnych przyjem ności, rezygnując z p rzy jem n o ­
ści um ysłu na rzecz bardziej obligatoryjnych przyjem ności ciała, a w swojej m uzyce
daw ał w yraz naturze oraz w artości w łasnej egzystencji, sw em u gniew ow i i niesk o ń ­
czonej liczbie przejaw ów radości, pożądania, znużenia, tem u, co go krępuje i co go
gryzie, krzykow i i rozpaczy swego orgazm u. G dyż jazz jest orgazm em ; to m uzy­
ka orgazm u, orgazm u dobrego i złego przem ów iła do całego kraju, niosła przekaz
sztu k i... opow iadała, niew ażne w ja k okrojony, p o p u larn y sposób, o ulotnych eg­
zystencjalnych stanach, n a któ re część białych m ogła się otworzyć; było to rzeczy­
wiście kom unikow anie się p o p rzez sztukę, poniew aż m uzyka m ów iła: „Czuję to,
a teraz ty czujesz to także”43.

Mailer, który pisał to w roku 1957, skutecznie zanegował tym sam ym prawo
utożsam iania się z w łasną rasą każdem u M urzynow i, który pragnął prowadzić
życie zgodne z nakazam i m oralności w pełnej, nierozbitej rodzinie, w niesam o­
w ity wręcz sposób antycypując to, co m iało wydarzyć się trzydzieści lat później,
kiedy NAACP identyczną m etodą próbow ała zdyskredytować sędziego Clarencea
Thom asa. Sednem tej spraw y jest kwestia winy. W edług M ailera, „M urzyn został
zm uszony (kursywa E.M. Jones) do eksploracji wszystkich tych m oralnych pustko­
wi cywilizowanego życia, które autom atycznie potępia się jako naruszające prawo,
złe, jako przejaw niedojrzałości, patologii, autodestrukcji albo zdepraw ow ania”44.
Poniew aż M urzyna zm uszono do tego, co M ailer i in n i chcieli czynić z własnej
i nieprzym uszonej woli, był on w olny od winy. Był ofiarą rasizmu. Stając się je d ­
nak ofiarą społecznej niespraw iedliw ości, stawiał p o d znakiem zapytania wszelką
m oralną w iarygodność porząd k u społecznego, który sprow adzał go do tej roli.
D zięki m oralnej dyskredytacji białego społeczeństw a, będącej konsekw encją
aprobow ania przez nie segregacji rasowej, biały naśladowca, który przejm ow ał
obyczaje seksualne panujące w m u rzyńskim getcie, m ógł czuć się zw olniony
z wszelkiego poczucia winy. W szak była to także tylko jego reakcja na zdem orali­
zowane społeczeństwo. Biały M urzyn stoi z boku i wyraża swój aplauz dla czarnego
M urzyna, który kroczy „w tym innym kierunku, gdzie wszystkie sytuacje są równie
uzasadnione”. M ailer niew ątpliw ie znajduje jakieś pośrednie pocieszenie w fakcie,
że „pośród najgorszego w ynaturzenia, rozpusty, nierządu, narkotykowego nałogu,
460 RO Z D Z IA Ł 8.

gwałtów, chlastania brzytw ą, szkłem rozbitej butelki, itd., itp., M urzyn odkrył
i w ypracow ał m oralność dna”45. „H ipsterzy” byli „now ą generacją poszukiwaczy
przygód, miejskich aw anturników , którzy nocą w ynurzali się z dom ów w poszuki­
w aniu doznań zgodnych ze swym rozum ieniem kodeksu postępow ania czarnych.
H ipster przejął egzystencjalne synapsy M urzyna, a ze względów praktycznych
m ożna go było uważać za białego M urzyna”46.
Prawdziwi M urzyni nie interesow ali ludzi pokroju Mailera. Jego zaintere­
sowanie ograniczało się jedynie do tych, którzy pragnęli stać się sym bolem tego
samego, co on, czyli seksualnego wyzwolenia. Dlatego, jeśli jakiś M urzyn, tak jak
Clarence Thom as, pragnie wieść m oralne życie, mieć rodzinę, wierzyć w Boga lub
żywić w dzięczność dla sióstr zakonnych, które były jego nauczycielkam i w szkole
podstaw ow ej, bądź też robi coś, co M ailer potępia jako „skwerowskie”, usuwa
się go z w idoku, tak aby zniknął ludziom z oczu. Osiąga się to oczywiście dzięki
pom ocy innych M urzynów, którzy chcą w tym w spółuczestniczyć jako seksual­
ni rewolucjoniści.
Ciekawym przypadkiem jest w tym kontekście historia Eldridge’a Cleave -
ra, który zaczynał jako skazany praw om ocnym w yrokiem gwałciciel, a później,
z dnia na dzień, dzięki napisanej przez siebie książce Soul on Ice stał się nagle
literackim zjawiskiem. Pod koniec lat sześćdziesiątych Cleaver był M urzynem
du jour, identycznie jak Langston H ughes w czasach H arlem skiego Renesansu,
a Claude McKay podczas IV Kongresu Trzeciej M iędzynarodówki Komunistycznej,
poniew aż skwapliwie chciał w spierać seksualną rewolucję, a przy tym wychwa­
lał wszystkich tych, których wychwalać należało. Podobnie jak biedny dzierżawca
z powieści Niewidzialny człowiek, Cleaver został wyniesiony na piedestał z pow odu
swoich seksualnych występków. Stał się rzecznikiem przem aw iającym w im ieniu
swojej rasy właśnie dlatego, że był gwałcicielem i chciał głosić, że „gwałt jest ak­
tem pow stańczego b u n tu ”. W pod o b n y m duchu pisał N orm an Mailer. Cleavera
prom ow ano, gdyż zgodził się zostać w ykorzystany jako m ięso arm atnie we fron­
talnym ataku na seksualną m oralność. N apisał dokładnie to, co chciała usłyszeć
lewica: „Radow ało m nie, że o drzucam i depczę praw o białego człowieka, jego
system w artości i to, że p ohańbiłem tę kobietę”47. Po lekturze tekstów M ailera et
consortes dla nikogo nie pow inno być zaskoczeniem , że także ich radow ała taka
postawa. O kreślenie m oralności seksualnej „praw em białego człowieka” służy­
ło relatywizacji w artości i łagodziło w yrzuty sum ienia wywołane dopuszczaniem
się dalszych występków.
We wstępie do Soul on Ice Maxwell G eism ars określa Cleavera m ianem „jed­
nego z największych odkryć lat sześćdziesiątych”; to „czarną duszą, «skolonizowa­
n a » .. . przez opresyjne białe społeczeństw o, które swoją ciasną, ograniczoną wizję
życia przedstawia jako odwieczną prawdę”. M im o to jednak najważniejszym atutem
Cleavera jest „laurentyjski seksualny m istycyzm ” oraz to, że zawsze dostrzega
seksualny rdzeń każdego zjawiska społecznego (lub rasow ego)”48. Cleaver ze swej
strony gotów jest odw zajem niać pochwały. Rewanżuje się pochw ałą dla wszystkich
dobrych ludzi, czyli tych czynnie zaangażow anych w rewolucję kulturalną, która
W A SZYN G TO N , D.C., 1957 461

pom aga niszczyć chrześcijańskie obyczaje seksualne. „Wielkie w rażenie wywarła

na m nie am erykańska m łodzież, biała i c z a rn a ... Poczułem , czym dla m łodych
A m eryki jest m iłość i chcę być częścią tego dobra oraz wielkości, której oni p ra ­
gną dla wszystkich ludzi” - pow iedział Cleaver, który wówczas m iał nieco ponad
trzydzieści lat. Cleaver dostrzega rów nież „piękno” w „ogólnokrajow ych d em o n ­
stracjach FSM (Free Speech M ovem ent), debatach i dyskusjach” i „bardzo chciałby
być teraz w Berkeley, w ytarzać się w tym błocie, pohasać w chlewie funkowej re ­
wolucji ...”49, poznając w ten sposób zawiłości św iatopoglądu reprezentow anego
przez Nową Lewicę.
Życzenia Cleavera m iały się spełnić i to na tyle dokładnie, że przyw iodło go
to do przekonania, iż to, czego sobie życzył, nie było jed n ak tym , czego napraw dę
chciał. Po opublikow aniu Soul on Ice zrobiono go m in istrem inform acji partii
Czarnych Panter, co w konsekw encji, kiedy ru ch praw obywatelskich ze swoją
ideologią niestosow ania przem ocy podzielił się, rzuciło go w sam środek lewackiej
polityki. W Soul on Ice Cleaver udow odnił swoją biegłość w cytow aniu wszel­
kich w ygodnych dla siebie fragm entów z tekstów właściwych ludzi. Powoływał
się na Białego M urzyna N orm an a M ailera, który „wydawał m i się tekstem p ro ro ­
czym i w nikliw ym w interpretow aniu uw arunkow ań psychologicznych m ających
udział w przyspieszeniu konfrontacji m iędzy czarnym i a białym i w A m eryce”.
Cytował także „znakom ity fragm ent z W drodze Jacka Kerouaca, w którym Jack
spaceruje po Denver: «W pew ien fioletowy w ieczór szedłem ..., żałując, że nie
jestem M urzynem , czując, że najlepsze strony świata białych nie m ają dla m nie
dosyć ekstazy, dosyć życia, radości, ubawu, m roku, muzyki, nie mają dosyć nocy»”.
Cleaver upatruje w K erouacu jednego z przyw ódców rewolucji kulturalnej, która
m iała przyswoić klasie średniej obyczaje panujące w getcie. M urzyn i skojarzenie
go z walką o praw a obywatelskie stał się symbolem , który sprawiał, że szkodnictwo
to stało się czymś do przyjęcia: „M urzyńska rew olucja m iała dla rozczarowanej
m łodzieży m agnetyczną w ręcz siłę przyciągania”. Starsze pokolenie było, zdaniem
Cleavera, zaniepokojone, „widząc, że biała m łodzież przejm uje inicjatywę oraz
m etody w ypracow ane w walce M urzynów i stosuje je w odniesieniu do całego
społeczeństw a”. Zaliczały się do nich także zew nętrzne atrybuty uczestnika k u l­
turalnej rewolucji, której apogeum przypadło na rok 1968: „długie włosy, nowe
tańce, fascynacja m urzyńską m uzyką, palenie m arihuany, m istyczny stosunek do
seksu - wszystko to stanow iło narzędzia ich b u n tu ”50. O to „radocha negatywów”,
której w powieści W drodze orędow nikiem był D ean M oriarity. M urzyn w swojej
sym bolice najlepiej spraw dził się w tym w łaśnie w ym iarze oraz jako źródło siły
m oralnej ruchu zm ierzającego do obalenia chrześcijańskiego Boga w raz z jego
kodeksem m oralnym .
Cleaver m iał się jed n ak przekonać, że był to jedyny pow ód zainteresowania,
k tó ry m liberałow ie darzyli M urzyna. Jeśli bow iem zdarzyło się, że konkretne
je d n o stk i w yłam yw ały się z w yznaczonego dla nich teren u (niczym dawniej
z plantacji), ściągały na siebie gniew sił, które d o tąd je promowały. Cleaver m iał
tego boleśnie doświadczyć n a w łasnej skórze. Pod koniec lat siedem dziesiątych
462 R O Z D Z IA Ł 8.

napisał, że jego pozycja w ło n ie C zarnych P an ter „w ynikała z dw óch przy­

czyn: mojego statusu celebryty jako autora bestsellera Soul on Ice, oraz mojego
pochodzenia z getta, gdzie w idok broni czy odgłos w ystrzału nie był nigdy niczym
niezwykłym ”51. Partia korzystała oczywiście także z pom ocy z zewnątrz. Czarne
Pantery nawiązały w spółpracę z coraz bardziej skłonnym do stosowania przem ocy
SNCC (Studencki Pokojowy Komitet Koordynacyjny), który, traktow any dotąd jako
organizacja obywatelska, korzystał z „hojnego wsparcia pieniężnego ze strony wielu
liberałów ”, bez którego „nie m oglibyśm y funkcjonow ać tak długo, jak to miało
miejsce”. Później szybko się to zm ieniło i wsparcia finansowego udzielały im głównie
Partia K om unistyczna oraz Socjalistyczna Partia Robotnicza, ale rychło stało się
to przyczyną kolejnych rozczarowań. Jak pisze Cleaver, am erykańscy m arksiści
byli zainteresow ani popieraniem p rogram u C zarnych Panter, ale jednocześnie
żądali czegoś w zam ian, aż wreszcie Cleaver „zaczął mieć poczucie, że czerwoni
nie są działaczam i na rzecz sprawiedliwości społecznej dla czarnych, ale dbającymi
o własne korzyści o p o rtu n ista m i52. Brak pom ocy ze strony kom unistów oraz fakt,
że Czarne Pantery angażowały się w przedsięwzięcia w coraz większym stopniu wy­
korzystujące akty przem ocy (a Cleaverowi groził kolejny wyrok), były powodam i,
dla których postanow ił udać się na wygnanie, najpierw na Kubę, następnie zaś do
Algierii. Doświadczenia, jakie m iał z „rew olucyjnym i” rządam i tych krajów oraz
uczestnictwo Czarnych Panter w przestępczej działalności, która dawała organizacji
zyski (w Algierii fałszowali paszporty - wyszkolili ich w tym członkowie niem iec­
kiej organizacji terrorystycznej Frakcja A rm ii Czerwonej, a oprócz tego działali
jako paserzy kradzionych sam ochodów ) przyspieszyły i spotęgowały proces utraty
złudzeń co do sprawy lewicy jako drogi rozwiązania problem ów Murzynów.
W książce Soul on Ice zawarł Cleaver szczegółową analizę tego, w jaki sposób
patologia getta przenikała do lewicowej polityki. W ychowywał go apodyktyczny
ojciec, którego jed n ak często nie było w dom u. To oraz przeprow adzka rodziny
do Los Angeles, do której doszło, kiedy Cleaver był nastolatkiem , spowodowały,
że w jego przypadku obyczaje getta zaczęły przew ażać nad w ładzą i autoryte­
tem rodziców. Cleavera ciągnęło do m eksykańskich gangów ze w schodniego Los
Angeles, poniew aż „w tam tym czasie, kiedy zacząłem się wyłamywać spod kontroli
dom owej, m eksykańscy gangsterzy korzystali z większej sw obody i m ieli mniej
ograniczeń narzucanych im przez rodziny niż czarni chłopcy”. Kością niezgody
stała się kwestia godziny, o której Cleaver pow inien w racać w ieczorem do dom u.
Jeżeli nie stosow ał się do w yznaczonego term in u pow rotu i spóźniał się, ojciec go
bił, co tylko utw ierdzało go w buntow niczej determ inacji. Pewnej nocy Cleaver na
tyle skutecznie fizycznie przeciw staw ił się ojcu, że go zastraszył. Było to jednak,
jak się m iało okazać, pyrrusow e zwycięstwo. A utorytet i władza ojca i tak już
nadw ątlone tym , że kiepsko zarabiał, upadły ostatecznie, kiedy syn go zaatakował.
Cleaver postanow ił sobie, że jeśli ojciec ponow nie będzie chciał go bić, zadźga go
nożem , nie został jed n ak postaw iony w takiej sytuacji. Zam iast jednak próbow ać
odzyskać utraconą pozycję, jego ojciec pew nego d nia po prostu porzucił rodzinę.
O to jak Cleaver opisał reakcję ojca na jego b u n t dorastającego chłopaka: „Zniknął,
odszedł. Zobaczyłem go dopiero pięć lat później”.
W ASZYN G TO N , D.C., 1957 463

Zniknięcie ojca sprawiło, że nic już nie stało na przeszkodzie, aby patologie
życia w getcie stały się udziałem Cleavera, a popełnione przestępstwa zaprowadziły
go do więzienia. „Osobistą fascynację postacią Józefa Stalina” przypisuje Cleaver
tem u, że Stalin rów nież m iał autorytarnego ojca. Jego zaangażow anie się w le­
wicową politykę zaczęło się jed n a k dopiero później, po tym , jak rozpad rodziny
doprow adził go do uw ikłania się w działalność przestępczą, która zaprowadziła
go do w ięzienia. N ietru d n o dostrzec, że to patologia obecna w jego rodzinie
zawiodła go w konsekw encji do więziennej celi, a jego dośw iadczenia nie były
czymś nietypow ym na tle losów czarnych rodzin w latach czterdziestych oraz
początku lat pięćdziesiątych. Z nękany ojciec m iał poczucie godności i żądał dla
siebie odrobiny szacunku, a kiedy m u tego odm ów iono, uznał, że m usi odejść.
Za odebranie m u tego w dużej części odpow iedzialność ponosiło społeczeństwo.
Kiedy zbuntow ana rodzina odm ów iła m u okazania choćby resztek szacunku, d o ­
prow adziło go to do tego, że nie m ógł lub nie chciał tego dłużej znosić i po prostu
odszedł. Główną bazą i źródłem wyzwania rzuconego rodzicielskiemu autorytetowi
i władzy była część pow ojennego pokolenia - rów ieśnicy Cleavera, grupa, która
coraz powszechniej zaczęła przejm ow ać wzorzec zachow ań ukazanych w powieści
Kerouaca W drodze. G dy Kerouac w yruszał autostopem w podróż do Denver,
aby dołączyć tam do N eala Cassadyego, Cleaver m iał wówczas dwadzieścia lat.
„R adochy negatyw ów ” w getcie, seksualna rozwiązłość, narkotyki, przestępczość,
m agia sam ochodów były zanegow aniem władzy rodziców i w ypełniały pustkę,
która pojaw iała się po odejściu ojca. Z chwilą kiedy rolę oraz pozycję ojca zaczęły
przejm ow ać gangi z getta, uw ikłanie się m łodych w działalność przestępczą jeżeli
nawet nie było nieuchronne, to z pew nością łatwe do przew idzenia. Zrozum iałe
jest rów nież, że działalność ta m ogła przybierać p ostać czynnego u czestnic­
tw a w polityce. Podobnie jak w czasach rewolucji francuskiej, w ięzienie zyskało
status sym bolu niepraw ości ustanow ionego porządku. M arkiza de Sade uwolniono
z Bastylii, aby p o p arł i zatw ierdził jego now ą postać i tak sam o postąpiła lewica,
kreując podo b n ie myślącego M urzyna, aby legitym izow ał now y porządek lub
przynajm niej partię C zarnych P anter w kró tk im okresie jej istnienia.
Co ciekawe jednak, w życiu Cleavera rodzina zwyciężyła z ideologią. Przez
cały okres swego pobytu na w ygnaniu, najpierw na Kubie, a później w Algierii
i Francji, pozostał w ierny w łaśnie jej, najbardziej przecież kontrrew olucyjnej
instytucji; w ytrw ał w zw iązku m ałżeńskim i nie rozbił go. W brew pozie, jaką
przyjął w Soul on Ice w stosunku do białych kobiet - „O ddałbym dziesięć czarnych
dziwek, żeby dobrać się do białej k obiety... U wielbiam b ru d n e m ajtki białych
kobiet”53, Cleaver ożenił się z K athleen Neal, M urzynką o bardzo jasnej karnacji;
ślub odbył się w roku 1967. Z p u n k tu w idzenia lewicowych polityków, jej przy­
należność rasow a m iała m niejsze znaczenie niż fakt, że Cleaver swój związek
m ałżeński utrzym ał. Jego obsesja n a tle białych kobiet brała się przede wszystkim
z tego, że był M urzynem osadzonym w w ięzieniu w świecie, w którym wszystkie
bez w yjątku plakaty z pin -u p girls przedstaw iały kobiety białe. „Playboy” na swo­
ich rozkładów kach również zam ieszczał niem al wyłącznie zdjęcia przedstawicielek
464 R O Z D Z IA Ł 8.

białej rasy. W ykorzystanie białej kobiety-bogini było dla niego po prostu jednym
ze sposobów zaatakow ania Boga białego człowieka, czyli Boga chrześcijan. W Soul
on Ice napisał: „Ten, k tó ry oddaje cześć D ziewicy M aryi, pożąda pięknej, głupiej
blondynki. A ta, która tęskni za ukołysaniem w ram ionach Jezusa, da się zabić
za niebieskie oczy i białe ram iona typow ego am erykańskiego chłopca”54. W ten
sposób napaść czarnego gwałciciela na białą kobietę staje się sposobem na przy­
puszczenie ataku na m oralne zakazy „boga białego człowieka”.
O wiele większe znaczenie w kontekście jego rewolucyjnego św iatopoglą
m iał jed n ak fakt, że nie dość że przez wszystkie te lata pozostaw ał w związku
m ałżeńskim z tą sam ą kobietą, to oprócz tego urodziła m u ona dwoje dzieci.
C leaver w spom ina, że ich u ro d zin y były dla niego p u n k te m zw rotnym i ce­
zu rą w yznaczającą zerw anie z m arksistow ską ideologią. O dejście od ateizm u
i zaangażow ania w sprawę lewicy uzn ał za jedyną drogę prow adząca do m urzyń­
skiego wyzwolenia.

Największy, pojedynczy p rzeło m w m o ich kom unistycznych p oglądach n astą­

pił za spraw ą naro d zin m ych dzieci. D la m n ie każde z nich było niezw ykłym , d u ­
chow ym w ydarzeniem . C u d em ... najpierw w przy p ad k u M acea, a później mojej
córki. Nie o d razu otrząsn ąłem się z m arksistow skiej filozofii. Jednak pęknięcie
to pojaw iło się niczym w yłom w m u rze i nigdy już nie zniknęło; była to afirm acja
życia, która zaw ładnęła m ną, kiedy rodziły się m oje dzieci i stale szeptała mi: oto
jest dusza, oto ogniw o w łań cu c h u ży cia... K iedy zaś pojaw iła się ta szczelina, n a ­
sunęły m i się kolejne pytania i przyspieszyły zaw alenie się k o n ceptualnego k o m u ­
nistycznego im p eriu m 55.

Przywołany powyżej fragm ent jest interesującym przypadkiem dośw iadcze­

nia dokładnie odw rotnego niż to, które było udziałem innych znanych m o d ern i­
stów, wszyscy oni bow iem , a zwłaszcza ci popierający sprawę czarnych, odeszli
od wyznawanej w iary i niem al zawsze wiązało się to z porzuceniem przez nich
żony lub męża. Carl Van Vechten, M ax Eastm an, Claude McKay, N ancy Cunard,
Jack Kerouac - wszyscy oni zerwali swoje związki małżeńskie i nierzadko porzucili
też dzieci, a czyn ów był początkiem ich karier seksualnie wyzwolonych liberałów,
zwłaszcza zaś orędow ników spraw y czarnej m niejszości. W przypadku McKaya
i Eastm ana porzucenie żony i dzieci poprzedziło ich niem al natychm iastow y w y­
jazd do Związku Radzieckiego i zaangażow anie się w walkę polityczną wczesnych
lat bolszewickiej rewolucji w tym kraju.
Cleaver, który nie zerwał swego małżeństwa, dopuścił się modelowego, kontr­
rewolucyjnego postępku, czynu, k tó ry m iał podważyć, a ostatecznie zniweczyć
jego polityczne zaangażow anie p o stronie lewicy. W ychodząc naprzeciw realiom
ludzkiej seksualności, a także jej n atu raln em u spełnieniu, którym jest posiadanie
dzieci oraz opieka nad nim i i ich wychowanie, Cleaver odkrył, że m arksistowski
ateizm nie m a już sensu. W obu przypadkach poglądy były funkcją zachowań.
W świetle wyzwolenia seksualnego realizowanego w praktyce, norm alny porządek
społeczny nie m iał racji bytu, a odm ow a przyznania się do błędu nieuchronnie p o ­
W A SZYN G TO N , D.C., 1957 465

pychała jednostkę na drogę działalności społecznej, która m iała legitymizować jej

zachowania w oczach społeczeństwa. Podobny m echanizm zadziałał w przypadku
Cleavera: działalność rew olucyjna straciła dla niego sens, kiedy spojrzał na nią
z perspektyw y ojca trwałej i stabilnej rodziny. Najważniejszym kryterium w artości
nie była już przynależność rasowa, lecz charakter człowieka. G dy urodziły m u się
dzieci, Cleaver „zrozum iał, że bez w ew nętrznej kontroli, perspektyw y m oralnej
oraz duchowej równowagi, której źródłem jest chrześcijańska m iłość, spraw iedli­
wość i opiekuńczość, kom unistyczne obietnice okazują się największym ze wszyst­
kich oszustw ”56. Zostanie rodzicem było postępkiem w yw rotowym ; przenicowało
całą lewicową ideologię lewicy, która zasadzała się na urzeczyw istnianiu w je d ­
nostkow ym życiu dok try n y i zasad seksualnego wyzwolenia. Pozbaw iony siły
napędowej seksualnego wyzwolenia, pociąg lewicowej ideologii stanął. Cleaver
ta k oto opisał swoje naw rócenie: „M oje dośw iadczenie jako rodzica wystarczyło,
abym wyciągnął zeń wniosek, że Byt Najwyższy istnieje bez względu n a to, czy Karol
M arks się z tym zgadza, czy nie. M oje przekonania ugruntow ały się; ku niem ałem u
zasm uceniu m ych pijących francuskich przyjaciół-rew olucjonistów byłem gotowy
uznać, że istnieje Bóg, k tó ry stw orzył ten wszechświat i m a nad n im w ładzę”57.
Reakcja lewicy była szybka i łatwa do przew idzenia. Cleaver został w yklu­
czony poza nawias czarnej rasy. Ciekawym w tej sprawie przyczynkiem jest zrela­
cjonow ana przez niego rozm owa, którą przeprow adził z Jeanem G enetem , białym
hom oseksualistą i rewolucjonistą kulturalnym , bohaterem książki Jean-Paul Sartrea
Święty Genet i autorem klasycznej sztuki teatru absurdu zatytułowanej M urzyni.
Cleaver popełnił błąd, m ówiąc „kilka pozytywnych rzeczy o Francji”, czym „trafił
G eneta w czułe miejsce”. „Nie dość że jesteś dzieckiem - powiedział Genet, stara­
jąc się wymyślić najgorszą m ożliw ą jego zdaniem zniewagę - to jesteś białym !”58.
D aw ni w spółtow arzysze podró ży Cleavera z Czarnych Panter byli w w ięk­
szości tego sam ego zdania. Ron Dellum s, czarny członek Izby Reprezentantów,
o którym Michael H arrington powiedział, że „w roku 1986 był jedynym liczącym się
dem okratycznym socjalistą na K apitolu”, człowiek, którego uczestnictw o w walce
o praw a obywatelskie zaczęło się o d związków rodzinnych z B rotherhood o f Sle­
eping C ar Porters, „doszedł do w niosku, że w Stanach Z jednoczonych nie m a
dla m nie m iejsca”. Kiedy Cleaver ogłosił, że w raca do USA, żeby się stawić przed
sądem , „członkowie C zarnych Panter zorganizowali serię konferencji prasowych,
n a których potępili m nie jako inform atora FBI oraz agenta CIA, twierdząc, że w ta ­
jem nicy złożyłem zeznania p rzed Senacką Komisją Sprawiedliwości. Jakby i tego
było mało, zaapelowali do czarnych, aby nie udzielali m i pom ocy”.
To tyle, jeśli chodzi o solidarność rasową. W okresie, kiedy Cleaver prze­
byw ał na w ygnaniu, rew olucja święciła w kraju kolejne triumfy. N ie była to je d ­
n ak rewolucja, której spodziew ał się Cleaver, kiedy przyjechał do Algierii. Przejęła
bow iem nie tyle stru k tu ry kom unizm u, ile jego m atrycę, z której czerpał niegdyś
siłę. Z am iast repliki rewolucji bolszewickiej z 1917 roku, A m eryka doświadczyła
bolesnych parkosyzm ów rew olucji kulturalnej w ym ierzonej przeciwko Bogu oraz
chrześcijańskiem u porządkow i m oralnem u, której w ątkam i przew odnim i była rasa
466 R O Z D Z IA Ł 8.

i seks. M urzyni byli potrzebni jako przykryw ka walki o wyzwolenie seksualne. Tym
z nich, którzy „wyznawali im ię Jezusa C hrystusa”, doradzano, aby pozostali we
Francji; Eldridge Cleaver dośw iadczył tego na własnej skórze.
Ku swem u zaskoczeniu Cleaver odkrył, że „m oi starzy przyjaciele w ygryw a­
li w ybory i otrzym ywali lukratyw ne stanowiska. W ybierano ich do Kongresu; inny
z kolei został w icegubernatorem Kalifornii; część z nich była teraz burm istrzam i
miast, które niegdyś stały w pożodze. Nowy w spaniały świat; wygląda na to, że w ła­
śnie powstaje”. W szystko to dało Cleaverovi nadzieję, że dokonają się zm iany na
lepsze. W krótce jed n ak zrozum iał, że dotyczy to tylko czarnych o określonych
poglądach. Kiedy zw rócił się do swych ziom ków z prośbą o pom oc w pow rocie do
kraju, pow iedziano mu: „Czarni u w ładzy nie chcą o tobie słyszeć, Eldridge. Nie
m a dla ciebie miejsca, zostań po p ro stu n a stałe tam , gdzie jesteś, bądź czarnym
Francuzem i zajadaj francuskie ciasteczka”59.
Cleaver w spom ina, że rada ta była dla niego „niczym w yrok - skazanie na
kolejny pobyt w w ięzieniu”. Tym razem jed n ak strażnikam i stali się jego dawniejsi
towarzysze, którzy na fali rewolucji kulturalnej porobili kariery, on zaś przebywał
poza krajem i bezskutecznie optow ał za rew olucją polityczną. W roku 1980 Mick
Jagger zapytał W illiam a Burroughsa: „Czym jest ta rew olucja kulturalna, o której
mówicie?”. „Czy zdajesz sobie sprawę” - odrzekł Burroughs, zwracając się do niego
„jak do opóźnionego w rozw oju dziecka”, „że trzydzieści czy czterdzieści lat tem u
czteroliterow e słowo nie m ogło pojaw ić się w druku? Pytasz, czym jest rewolucja
kulturalna? D o cholery, człowieku, jak ci się zdaje, co m y robim y przez wszystkie
te lata”60. Rewolucja kulturalna om inęła Cleavera, ale we w łasnym życiu, dzięki
opow iedzeniu się za m onogam ią i w ytrw aniu w niej, udało m u się doprow adzić
do rewolucji duchowej.
W roku 1959 lub 1960, kiedy odsiadyw ał w yrok w San Q uentin, Cleaver
przeczytał Siedmiopiętrową górę T hom asa M ertona. W owym czasie Cleaver był
katolikiem („W ybrałem kościół katolicki, gdyż chodzili tam wszyscy M urzyni
i M eksykanie. Biali chodzili do protestanckiej kaplicy”), ale odstręczała go wizja
zakonnego życia, które w jego rozum ieniu było rów noznaczne ze skazaniem sam e­
go siebie na więzienie. M erton go „zafrapow ał”, ale Cleaver „nie potrafił dać wary
jego żarliwej obronie stanu zakonnego”61. „Powiem to w prost”, napisał, relacjonując
opinię, jaką m ieli w tej sprawie in n i w ięźniow ie osadzeni w San Q uentin, „uw a­
żaliśmy, że M erton jest n a swój sposób stuknięty”.
M im o to jed n ak duże w rażenie w yw arło na nim „opisanie przez M ertona
H arlem u, now ojorskiego czarnego getta”, zwłaszcza zaś ten oto jego fragm ent:
„Co nie zostało pożarte, H arlem ie, w tw oim ciem nym tyglu przez haszysz, dżin,
obłęd, histerię i syfilis?”, k tó ry później przytoczył w Soul on Ice. W rażenie to nie
było jed n ak dostatecznie silne i głębokie, aby pow strzym ać go przed zostaniem
czarnym m uzułm an in em „przykutym przez D iabła na dnie grobu”, czy też za­
pobiec jego późniejszej fascynacji m arksizm em . Cleaver nigdy nie wytłum aczył,
dlaczego porzucił katolicyzm i przeszedł na islam, żeby zostać z kolei m arksistow ­
skim rew olucjonistą, G dyby jed n ak dogłębnie naw et studiow ał M ertona, niewiele
W ASZYN G TO N , D.C., 1957 467

znalazłby w jego dziełach powodów, aby w ytrw ać w katolicyzmie. W książce D o­

m ysły współwinnego widza, któ ra ukazała się m niej więcej w tym sam ym czasie,
kiedy Cleaver pisał Soul on Ice, M erton nie w ykazał się niczym po n ad zam iesz­
czenie w niej standardow ych liberalnych pochw ał ruch u praw obywatelskich oraz
jego w kładu w kształtow anie relacji m iędzy rasam i. Z aw arta w Siedmiopietrowej
górze, a przeprow adzana z pozycji stricte katolickich krytyka, której w alorem było
nadanie problem om nękającym H arlem w ym iaru m oralnego, w latach sześćdzie­
siątych całkowicie zanikła; jej m iejsce zajął m dły katolicyzm i głoszenie haseł, które
liberałom w ychodziło o wiele lepiej. Pod w ielom a w zględam i było to zjawisko
typowe dla okresu niepew ności oraz poczucia zagrożenia Kościoła, które pojawiło
się po Soborze W atykańskim D rugim .
„Bez względu na nasz krytyczny stosunek do Europy i A m eryki, nadal są one
u szczytu potęgi, a nadzieją przyszłości wciąż pozostaje liberalna m niejszość”62.
M erton napisał to m niej więcej w tym sam ym czasie, kiedy „liberalna mniejszość”
zajęta była atakowaniem R aportu M oynihana, gdyż wskazywano w nim na istnienie
związku między gettem a stabilnością rodziny. Jeżeli Cleaver poszukiw ał motywacji
dla pozostania w Kościele katolickim , w książce takiej jak D om ysły współwinne­
go widza z pew nością odnaleźć jej nie m ógł, poniew aż M erton proponow ał w niej
tylko jakieś ckliwe panacea, całkowicie pom ijające m oralny w ym iar życia w getcie,
0 którym pisał był dwadzieścia lat wcześniej. „Są rzeczy, o których M urzyni wiedzą,
że biały nie pozna ich nigdy”63 - napisał M erton w Domysłach. Jak to się jednak
stało, że on wie o rzeczach, których „biały nie pozn a nigdy”, tego już M erton
nie wyjaśnił. M ożna w tym widzieć sentym entalizm , protekcjonalizm albo rasizm,
zależy to wyłącznie od stopnia dobrej woli interpretującego. M erton upatruje też „tej
tajemniczej spuścizny, boskiego objawienia [kursywa E.M. Jones] w śpiewie Mahalii
Jackson, a także kilku spośród bardzo wielkich, zapoznanych artystów jazzu”64.
To jeden z najjaskrawszych przykładów patosu i pom patyczności M ertona.
M ailer w Białym M urzynie okazał się bardziej przenikliw y i nazw ał jazz „muzyką
orgazm u, orgazm u dobrego i złego”. To określenie rów nież tru d n o uznać za wielką
sztukę. Jest to rodzaj kulturow ej w ykładni, która nadaje orgazm ow i złą konotację,
ale nie próbuje przynajm niej dopatryw ać się m istyczności w czymś, co w isto­
cie rzeczy stanow i kulturow y zapis ro zpadu m urzyńskiej rodziny w Ameryce.
M erton jako kom en tato r k u ltu ry stał się częścią społeczeństwa, przed którym
uciekł dwadzieścia lat wcześniej. U naocznia n am to dwie sprawy: potęgę kultury
popularnej tam tych czasów oraz u padek T hom asa M ertona, ale też zm ierzch
całości katolickiej aktyw ności społecznej. N a początku lat sześćdziesiątych nawet
m nisi pustelnicy słuchali Joan Baez oraz Boba D ylana, a co gorsze, pozwalali,
aby kształtow ali oni ich kategorie pojm ow ania kultury. Z dolność Thom asa M er­
to n a rozum ienia tego, co dzieje się w łonie ruchu obrony praw obywatelskich
nie była większa niż Joan Baez, a to dlatego, że oboje słuchali tych samych płyt
1 śpiewali te sam e piosenki.
M uzyka ta, bardzo łagodna w porów naniu z tym, co m iało pojawić się później,
m iała wpływ na M ertona. Ludzie, którzy przychodzili go odwiedzić, a w przypadku
468 RO Z D Z IA Ł 8.

człowieka, k tóry uw ażał się za pustelnika, nie było ich wcale mało, rychło do­
w iadywali się, że m ają przynieść ze sobą skrzynkę piwa albo butelkę whiskey.
M erton najpierw pił, a następnie szedł popływ ać w tow arzystwie jednej lub kilku
kobiet z grupy osób, które gościł. Pewnego razu, m ówiąc o goliardach, których
obsceniczną średniow ieczną poezję w Carm ina Burana opatrzył m uzyką Carl
Off, nazw ał ich „beatow ym i m n ich am i”. Był na najlepszej drodze, żeby sam em u
stać się jednym z nich.
W książce Catholic Counter Culture In America 1933-62 James Terence Fisher
nazywa Kerouaca i M ertona „ostatnim i katolickim i rom antykam i”. M erton został
„beatowym m nichem ” p o d w pływ em rodzącej się kontrkultury, dla której w zor­
cem były „radochy negatyw ów ” oraz obyczaje panujące w gettach, osłabiające
instytucję ro d zin y i niszczące seksualną m o ralność. K iedy p o d koniec życia
M erton założył periodyk poetycki „M onks P ond”, nalegał na Kerouaca, aby do
niego pisał. Ten jednak, w m iarę ja k zbliżał się do kresu życia, wydawał się coraz
bardziej skłaniać w stronę katolicyzm u, w którym w yrastał jako dziecko (M erton
i Kerouac zm arli w odstępie niecałego roku). G dy jed n a z jego m etres uczyła go
m alować, pisarz upierał się przy sporządzaniu jednego po drugim serii portretów
ówczesnego papieża, Jana XXIII. Innym razem , będąc w podobnie religijnym
nastroju, obstaw ał przy tw ierdzeniu, że określenie „Beat” w ywodzi się od słowa
„Beatitude” (błogosławieństwo).
W wywiadzie dla CBS, sceptycznie nastaw iony Mike Wallace zapytał: „Ma
pan na myśli to, że beatnicy chcą się zaprzeć samych siebie?”. Kerouac odparł: „Tak.
W ie pan, Jezus pow iedział, że aby ujrzeć Królestwo Niebieskie, trzeba się siebie
zaprzeć”65. W innym program ie telewizyjnym Kerouac oznajm ił, że codziennie
m odli się do „braciszka, który um arł, do swojego ojca, do Buddy, do Jezusa C hry­
stusa, do Dziewicy M a ry i... m odlę się do tych pięciu osób”. Jeżeli m ożna to uznać
za katolicyzm, a w pew nym sensie w istocie nim był, to zakwalifikować go m ożna do
niezwykle synkretycznej jego odmiany. Kerouac odszedł od praktykow ania wiary,
kiedy na początku lat czterdziestych w yjechał do Nowego Jorku w poszukiw a­
n iu „radochy negatyw ów ” W roku 1953 seksualne ekscesy, alkohol, narkotyki
i ogólna rozpusta spowodowały, że odczuł potrzebę posiadania jakiejś duchowej
alternatywy, drogi wyjścia, ale na pew no nie czegoś, co oznaczałoby konieczność
całkowitego wyrzeczenia się swoich występków. W rezultacie zwrócił się ku buddy­
zmowi. Jak pisze Fisher: „Kerouac w ybrał buddyzm jako usprawiedliwienie swoich
lęków przed sukcesem i światem, gdyż nie istniała żadna zdatna do tego katolicka
alternatyw a”66. W w yborze K erouaca łatwiej jed n ak dopatrzyć się duchow ego
kom prom isu. Potrzebna m u była duchow ość pozbaw iona ciężaru m oralności;
nauka katolicka, z jej potępieniem rozpusty i pijaństw a, była dla niego nie do
przyjęcia. Z Buddą jako swym przew odnikiem Kerouac w całkowitej sam otności
zaszywał się w lasach, niczym strażak na wieży, skąd w ypatryw ać m a pożarów.
Skutkowało to poczuciem osam otnienia, które na pow rót pchało go do barów oraz
uczestniczenia w pijackich bójkach na ulicach m iasta. Jeżeli tak wygląda dyscyplina
duchowa, tru d n o wyobrazić sobie, co m ogłoby być jej przeciwieństwem. Buddyzm
W A SZYN G TO N , D.C., 1957 469

praktykow any przez „beatów ” nie był jednak surow ym doskonaleniem się, a już
n a pew no nie w dziedzinie m oralnej. I to w łaśnie stanow iło o jego atrakcyjności.
Ted M organ, opisując zauroczenie W illiam a B urroughsa buddyzm em , twierdzi, że

Pociągające w budd y zm ie było to, że nie m a w n im żadnych bogów. Nie była

to religia p o d o b n a do chrześcijaństw a, islam u czy judaizm u, nie istniała w niej żad ­
na w ładcza b ro d ata postać grożąca ci w iecznym p o tępieniem , jeżeli nie w yznasz
sw oich grzechów, nie było w niej żadnego potężnego instytucjonalnego K ościoła
z m eczetam i, k atedram i i całą arm ią k ap łan ó w ... B uddyzm był elastyczny, na tyle
bezpostaciow y i posiadający dostateczną ilość o d m ian , by stać się atrakcyjnym dla
tak różnych ludzi, jak Jack K erouac, A llen G insberg, G ary Snyder i John G io rn o 67.

Buddyzm bardzo przemawiał także do Thomasa Mertona. Fisher w tym właśnie

upatruje pow odu jego „stopniowego odrzucenia katolickiego triumfalizmu. M erton
zwraca się ku W schodowi, co jest sygnałem nowego okresu osobistej siły i dojrzałości”.
M oim zdaniem, lektura Domysłów nie pozostawia żadnych wątpliwości co do natury
„okresu osobistej siły i dojrzałości” M ertona. Wszystko, na co go stać, to nieśmiałe
sekundowanie liberałom („nadziei przyszłości”!) z pozycji, które teraz postrzega
jako trzym anie się z boku. Pociąg M ertona do buddyzm u z pewnego przynajmniej
punktu widzenia, m ożna interpretować po prostu jako kolejny przejaw jego fascy­
nacji beatnikowską kulturą. M erton stał się m nichem - „beatem”. W równej mierze
mieli na niego wpływ Kerouac, Bob Dylan oraz David Bowie. Ponieważ kultura
popularna spod znaku „sex, drugs and rock’n’roll”, która rychło miała zyskać status
dominującej, wydawała się M ertonow i czymś całkowicie odm iennym od tego, co
uważał za am erykański m ainstream w latach trzydziestych i czterdziestych, dał się
nabrać i do pewnego stopnia zm ienił perspektywę. Thomas M erton, podobnie jak
Eldridge Cleaver, nie zauważył nadejścia kulturalnej rewolucji.
W innym m iejscu swej książki Fisher tw ierdzi, że „dążenie M ertona do
poznania m ądrości W schodu uw olniło go od roli w zoru bezinteresownego katolic­
kiego posłuszeństw a”68; jest to teza, która zbliża nas do istoty sprawy. Dla Kerouaca
kontakt z buddyzm em był podejm ow aną w oparach alkoholowego zam roczenia
próbą pow rotu do duchow ości katolickiej, w której w yrastał jako dziecko. W przy­
padku M ertona, człowieka, który na pow rót skłaniał się ku poglądom bohemy, było
to podążenie w dokładnie odw rotnym kierunku. W obu przypadkach jesteśm y
św iadkam i ogrom nej klęski katolickiej kultury w dotarciu ze swoim przekazem do
dwóch spośród najbardziej utalentowanych jej synów. M erton w swoich duchowych
poszukiw aniach w rócił do pu n k tu wyjścia. Człowiek, który w roku 1941 zabrał do
H arlem u kw iaty i w ystępow ał przeciw ko „ciem nem u tyglowi”, unicestw iającem u
jego m ieszkańców m arihuaną, dżinem i syfilisem, na końcu swojej drogi stał się
„białym M urzynem ” uganiającym się za „uciecham i negatyw ów”. Człowiek, który
zaczynał swoje apostolstw o M urzyna, przynosząc kw iaty do D om u Przyjaźni, za­
kończył je urzeczony m ętam i i alkoholikam i, którzy przew odzili seksualnej rew o­
lucji, zmieniającej ten kraj w ogrom ne getto rozbitych rodzin i seksualnej rozpusty,
zgodnie z ich w yobrażeniem o „uciechach negatyw ów ”.
470 R O Z D Z IA Ł 8.

U padek katolickiego apostolatu M urzynów był pow odem podw ójnej szkody.
Przede wszystkim , katoliccy intelektualiści w toku rewolucji kulturalnej, która
uczyniła z M urzyna paradygm at wyzwolenia, zatracili swoją katolicką tożsamość.
K erouac i M erton to postaci reprezentatyw ne dla wczesnej i późnej fazy tego
procesu. Kerouac w ykorzystał obraz M urzyna w sposób, który za sprawą ruchu
beatnikow skiego przyjął się w kulturze. M erton, który w latach czterdziestych
m iał św iadom ość m oralnego w ym iaru problem u, uległ liberalnej tendencji do
całkowitego zarzucenia pojęcia seksualnej m oralności. M urzyni rów nież na tym
ucierpieli. Przyw ódcy czarnej m niejszości, na fali sukcesu, którego źródłem były
kolejne zwycięstwa ruch u praw obywatelskich, zapom nieli o w ym iarze m oralnym
całego zagadnienia. Z chwilą kiedy M urzyna uczyniono dysponentem m oralnej
legitymizacji w świecie świeckim, u tracono z pola w idzenia fakt, że przyczyny roz­
padu rodziny, wynikającego z seksualnej niem oralności, tkw ią w patologiach wy­
stępujących w getcie.
W połow ie lat sześćdziesiątych za jaw nie św iętokradczy poczytyw ano p o ­
gląd, że katolicy, oprócz bran ia udziału w oficjalnie usankcjonow anych m arszach
i protestach w obronie praw obywatelskich, m ogą wnieść własny w kład w dzieło
kształtow ania relacji i stosunków rasowych. Thom as M erton jest p o d tym wzglę­
dem tylko reprezentantem całego pokolenia katolickiego duchow ieństw a w USA.
W ielebny George H. D unne SJ opisał swoje w rażenia z m arszu w M ontgom e­
ry, w Alabamie. „Przeciętny m ieszkaniec A labam y żyje w przekonaniu, że w r u ­
chu praw obywatelskich uczestniczą jedynie pedały, beatnicy i kom uniści. Trzy
dziewczyny z w łosam i «na topielicę», dokładnie w stylu Joan Baez, które, kiedy
dem onstracja już się rozeszła, w idziałem idące boso ulicą za Jamesem Baldwinem,
m oim zdaniem tej opinii nie podw ażają”69.
Nie m ógł jej rów nież podw ażyć James Baldwin, k tóry nie taił, że jest h o m o ­
seksualistą. Czy ojciec D u n n o tym w iedział, tego nie m ożem y być pewni. W tym
konkretnym przypadku m ożem y być jed n ak całkowicie spokojni o cnotę owych
trzech dziewcząt, z w yglądu podobnych do Joan Baez. Z akonnik jednoznacznie
m ylnie interpretuje jed n ak przesłanie tego m arszu. W jawnej sprzeczności z oczy­
wistym św iadectw em w łasnych zm ysłów stw ierdza bowiem: „Nie chodziło w nim
o w olność bycia b eatn ik iem ..., ale o w olność M urzyna z A labamy cieszenia się peł­
nią praw w ynikających z am erykańskiego obywatelstwa”70. W świetle świadectwa
sam ego ojca D u n n e a jest rzeczą niepraw dopodobną, aby trzem m łodym dam om
chodziło w istocie o coś rów nie abstrakcyjnego. Bycie beatnikiem było sposobem
korzystania z seksualnego wyzwolenia, a jednocześnie żyw ieniem przekonania, że
postępow anie takie prow adzi do zw iększenia praw wyborczych. Jeżeli dziewczęta
te spałyby z białym i rasistam i lub m akleram i, ich sum ienie m ówiłoby im co innego.
Ellen Tarry, czarnoskóra pisarka, która przybyła do H arlem u p o d koniec lat
dwudziestych, kiedy H arlem był jeszcze m odny, siedem dziesiąt lat później uznała,
że czarni „nie m ają orędow nika” i stan taki utrzym uje się od czasu śm ierci w ie­
lebnego Johna LaFarge’a S.J., red ak to ra pism a „A m erica”, założyciela Catholic
Interracial C ouncil M ovem ent (Ruch Katolickiej Rady Międzyrasowej) i człowieka,
W A SZYN G TO N , D.C., 1957 471

który zachęcił baronow ą de H ueck do założenia w H arlem ie D om u Przyjaźni. „Od

tam tej p o ry nie m am y przyw ódcy”- stw ierdziła Terry. O d połow y lat sześćdzie­
siątych czarna społeczność nie m a też żadnego program u. „Cały ru ch rozpadł się
po śm ierci M artina Luthera Kinga”. Terry w spom ina także o Raporcie M oynihana,
nie nazyw a go jed n ak ani razu inicjatyw ą „katolicką”, a tym bardziej nie u p a tru ­
je w nim inicjatyw y kogoś, dla którego natchnieniem , podobnie jak dla niej, był
ojciec LaFarge.
 ROZDZIAŁ 9

SOUTH BEND, INDIANA, 1962

iatach pięćdziesiątych, zw łaszcza p rzed w yrokiem w spraw ie

W sądowej R oth vs Stany Zjednoczone, k tó ry sprawił, że ściganie

praw ne publikow ania m ateriałów i treści obscenicznych stało się
utru d n io n e, pow stał ciekawy związek we wzajem nych relacjach
am erykańskiego oraz w łoskiego przem ysłu filmowego oraz n o rm
now ania. H ollyw ood m usiało stosow ać się do zapisów Kodeksu Produkcyjnego,
który zaczął obowiązywać na początku lat trzydziestych, a w dużej części powstał
z inicjatywy katolików. Zabraniał on pokazywania nagości oraz przekazywania treści
nieprzyzwoitych lub obrażających uczucia religijne. Aby obejść przepisy kodeksu,
producenci, tacy jak Joseph E. Levine, sprowadzali do USA włoskie filmy autor­
stwa na przykład Federico Felliniego, kręcone głównie w Rzymie, siedzibie władz
Kościoła katolickiego. Jeden z krótkich filmów Felliniego był częścią trylogii, któ­
rej wyświetlanie stało się pow odem złożenia na początku lat pięćdziesiątych pozwu
sądowego w sprawie Joseph B urstyn INC. vs. W ilson. Katolicy poszli wówczas na
barykady w obronie kultury przed zalewem, ich zdaniem , niem oralnych filmów,
które sprow adzano z katolickich W łoch. Część W łochów była jednak tak samo
oburzona skutkam i wyświetlania w ich kraju filmów w yprodukow anych w USA.
Jedną z osób, które czuły się tym najbardziej zgorszone, był papież Pius XII, któ­
ry wiele swoich wypowiedzi pośw ięcił roli telewizji i filmu. Kiedy jednak w latach
pięćdziesiątych z w olna p o p a d a ł w dem encję, pałeczkę po n im przejęli inni.
K ardynał Alfredo O ttaviani był tak zaniepokojony skutkam i oddziaływ ania treści
przekazywanych w filmach, że stworzył w łasną sieć kin, aby m ieć pewność, że
będą w nich wyświetlane jedynie te obrazy, które nie naruszają m oralności.
W roku 1950, kiedy Pius XII i kardynał O ttaviani zajęci byli zwalczaniem
groźby kom unizm u, W. W. C harters wypow iedział się o recepcji film ów kinow ych
przez dzieci oraz jej następstw ach:
474 R O Z D Z IA Ł 9.

M ałe dziecko, które w ciem nościach kinow ej sali ogląda film, obserw ując grę
aktorów oraz rozwój fabuły, uw aża je za rzeczyw istość. W idzi działania ludzi w rze­
czyw istym świecie, nie zaś aktorów odgryw ających udaw ane role. Jego em ocje
narastają w sposób, który opisano. Z ap o m in a o tym , co go otacza. Traci zwykłą
kontrolę n ad sw ym i uczuciam i, postęp o w an iem i m yślam i. Identyfikuje się z tym,
co dzieje się na ekranie i zatraca się w filmie. Jego „stan em ocjonalny m oże osią­
gnąć taką intensyw ność, że naw et p o dejm ow any przez nie wysiłek, żeby się z niego
otrząsnąć, m oże przynieść n a d er niew ielki skutek”. Rządzi n im to, co o g ląd a1.

A utorem przytoczonej tu wypowiedzi nie jest zgorszony katolicki hierarcha,

zaniepokojony m anipulow aniem ludzkim i em ocjam i; pochodzi on ze zbioru ese­
jów po d redakcją B ernarda Berelsona, jednego z najbardziej znanych, wojujących
psychologów -behaw iorystów lat pięćdziesiątych i szefa rockefellerowskiej Rady
ds. Zaludnienia. C hyba naw et kardynał O ttaviani nie sprecyzowałby lepiej istoty
zarzutów wysuwanych p o d adresem Hollywood. W raz z upływ em lat pięćdzie­
siątych, kiedy zagrożenie k om unizm em m alało, proporcjonalnie rosło zagrożenie
ze strony Hollywood. O ttavianiego m artw ił wpływ, jaki na życie w łoskich katoli­
ków w ywierały hollyw oodzkie produkcje oraz niesione przez nie treści; niepokoił
się tym do tego stopnia, że w spólnie z kardynałem Tardinim podczas trw ania
konklaw e u d ał się do następcy Piusa XII, G iuseppe Roncallego, późniejszego
Jana XXIII i oznajm ił m u, że pow inien zwołać sobór powszechny, aby odm łodzić
kościelne władze i stawić czoła nadciągającem u z zew nątrz zagrożeniu, które, choć
dopiero pojaw iało się na horyzoncie, było już w yraźnie wyczuwalne. O ttaviani
przygotowywał wszystkie wstępne propozycje dokum entów Soboru Watykańskiego
II; większość z nich nie została przyjęta przez Sobór, który poszukiw ał nowych
sposobów rozw iązyw ania problem ów , w obliczu których stanął Kościół. Kwestia
m etodologii nie pow inna jed n ak odw racać naszej uwagi od przyczyn zwołania
soboru. O ttaviani i Tardini byli prześw iadczani, że Kościół nie jest przygotowany,
aby przeciwstawić się napaściom na m oralność i instytucję rodziny, organizow a­
nym za pośrednictw em m ediów przez Stany Zjednoczone, rzekom o sojusznika
Kościoła w antykom unistycznej krucjacie. W dokum encie z 15 stycznia 1962 roku
zatytułow anym Ład moralny O ttaviani krytykuje próby

w prow adzania jako k ry te riu m m o raln o ści tego, co użyteczne, w ygodne, zgodne
z dobrem rasy, interesam i klasow ym i albo potęgą państw a. W ten sposób tw orzy
się i upow szechnia system y filozoficzne, m o d y literackie o raz d o k try n y polityczne.
Próbuje się zastępow ać chrześcijański p o rząd ek m o raln y tak zw aną etyką sytuacyj­
n ą albo etyką indyw idualistyczną, często potęp ian y m i przez Piusa XII, a ostatecz­
nie potępionym i dekretem Świętego O ficjum w lutym 1956 roku. P odejm uje się
także próby zastąpienia idei Boga, sankcji i obow iązku etyką niezależną (to znaczy
o d erw aną od chrześcijańskiej m o raln o ści)2.

Aluzja do szerm ujących „interesam i klasow ym i” jest nader czytelna. Kiedy

jed n ak wczytać się w tekst, oczywiste staje się również, że dokum ent pióra O t-
SO U T H BEND, IN D IA N A , 1962 475

tavianiego pośw ięcony ładow i m o ralnem u należy odczytywać jako atak na obie
strony zim now ojennego konfliktu. Już niebaw em stało się tak, że ataki na oficjal­
nego sojusznika Kościoła w antykom unistycznej krucjacie zyskały pierw szeństw o
nad w ystąpieniam i w ym ierzonym i w ich rzekom ego wspólnego wroga. O ttaviani
atakuje ludzi kreujących „rzekom e sprzeczności... pom iędzy sztuką a m oralnością,
bądź pom iędzy w olnością w ypow iedzi i sum ieniem ”3, czyniąc pośrednio aluzję
do coraz silniej atakow anego Legionu Przyzwoitości, k tó ry w obliczu zdecydo­
wanych starań H ollyw ood o w prow adzenie ludzkiej nagości na ekrany, walczył
o zachow anie standardów m oralnych w filmie. O ttaviani atakuje też wszelkie
„błędy poniżające ludzką g o dność p o d fałszyw ym pretekstem osw abadzania
człowieka z wszystkich więzów, w jakiś sposób ograniczających jego rzeczywistą
naturę. Ład m oralny m a określony cel, jest nim nie tylko prow adzenie człowieka
ku jego rzeczyw istem u przeznaczeniu, ale także jego obrona przed wszystkimi
doktrynam i i praktykam i, które uzależniają go od poglądów, m ód i nam iętności
sprzecznych z godnością jego rozu m u ”4.
P o d p o rz ą d k o w a n ie u m y słu n a m ię tn o śc io m sp rz ec zn y m z ro zu m em
było w łaśnie istotą działań podejm ow anych w latach pięćdziesiątych przez spe­
cjalistów od wojny psychologicznej. Celem i istotą reklam y było sprawienie, żeby
zaw arty w niej przekaz nie podlegał racjonalnej kontroli um ysłu, tak aby zm ani­
pulow ać nabywcę i skłonić go do kupienia rzeczy całkowicie m u zbędnej, bądź
też dokonania zakupu tow aru z innych przyczyn niż jego użyteczność. W latach
pięćdziesiątych ludzie w yszkoleni przez OSS oddali swoje um iejętności i o d k ry ­
cia w znakom icie opłacaną służbę am erykańskim korporacjom , które wykorzy­
stywały je do w ym uszania na klientach dokonyw ania w yborów nieleżących w ich
interesie. Jak pisze Simpson:

Prow adzone przez am erykański rząd k am panie n a rzecz bezpieczeństw a n a ­

rodow ego zazwyczaj po k ryw ały się z kom ercyjnym i dążeniam i głów nych rekla-
m odaw ców , firm m edialnych oraz przedsiębiorczej w arstw y uniw ersyteckich
m enadżerów i wykładow ców. A gencje wojskowe, wrywiadowcze i propagandow e,
takie jak D ep artam en t O b ro n y oraz C en traln a A gencja W yw iadow cza w ydatnie
finansow ały w szystkie prow adzone po II w ojnie światowej b a d an ia n ad tech n ik a­
m i przekonyw ania, so nd ażam i opinii publicznej, przesłuchań, politycznej i m ilitar­
nej m obilizacji, propagow aniem ideologii i inn y m i zw iązanym i z n im i kw estiam i.
W iększość naukow ej p o d b u d o w y now oczesnej reklam y oraz tech n ik m otyw acyj­
nych zaczerpnięte zostało z b a d ań n ad tech n ik am i przekonyw ania5.

W dalszych fragm entach Ł adu moralnego w idać w yraźniej, w czyją stronę

kardynał kieruje swój gniew. Stwierdziwszy, że „ład m oralny broni niezm iennych
zasad chrześcijańskiej skrom ności i czystości”, pisze następnie:

W iemy, ile energii w dzisiejszych czasach pośw ięca św iat m ody, k in a i prasy,
by w strząsnąć podstaw am i chrześcijańskiej m oraln o ści w tych kw estiach, zupełnie
jakby szóste przykazanie należało uznać za przebrzm iałe i w p ełn i folgować wszelkim
476 R O Z D Z IA Ł 9.

nam iętnościom , naw et sprzecznym z naturą. S obór będzie m iał coś d o pow iedze­
nia w tej sprawie. Nazwie i ostatecznie p otępi w szystkie pró b y w skrzeszenia p o g ań ­
stw a i w szystkie dążenia, które p o d płaszczykiem psychoanalizy chcą uspraw iedli­
wić naw et to, co jest b ezp o śred n io sprzeczne z p o rząd k iem m o ralnym '’.

M oskwę tru d n o było uw ażać za lidera świata mody, nie m ożna też było
przyjąć, że jest ona znaczącym p ro d u cen tem filmów. Z arzuty kardynała ogól­
nie w ym ierzone są w Z achód oraz k onkretnie w Hollywood. O ttaviani potępia
„współczesny świat” niem al in toto, w raz z jego hołdow aniem „technicznem u
postępow i, m odelam i życia i coraz w iększym arsenałem narzędzi propagandy
oraz reklam y”, i naw et na soborze pow szechnym , o którym m ów i się, że otworzył
okna Kościoła na pow iew liberalizm u, czynił to w sposób, który Paula Blansharda
skłoniłby do stw ierdzenia: „A nie m ów iłem ?”.
Pow inniśm y pam iętać, że propaganda i reklam a były specjalnością am ery­
kańskiego rządu oraz CIA, oficjalnie sojuszników W atykanu w wojnie z k om uni­
zm em . Jednak na początku lat sześćdziesiątych, w czasach Soboru W atykańskiego
II, przym ierze to należało już do przeszłości. Zostało zerw ane głównie dlatego,
że coraz bardziej oczywiste stawało się, iż „propaganda i reklam a”, przed którym i
ostrzegał O ttaviani, są wykorzystywane znacznie skuteczniej przeciwko katolikom
niż kom unistom . O znaki tego było widać po obu stronach. W przypadku W atykanu
była to Ostpolitik, w przypadku Rockefellerów prow adzona przez nich kam pania
na rzecz stosow ania środków antykoncepcyjnych - zapow iadało to nadejście
now ych czasów, epoki, której ukoronow aniem była zorganizow ana po d auspicja­
m i O N Z bukaresztańska K onferencja na rzecz Z aludnienia i Rozwoju, podczas
której W atykan zawarł sojusz z kom unistycznym i państw am i bloku w schodniego
i Trzecim Światem, aby zablokować starania Rockefellera o w prow adzenie na ca­
łym świecie m altuzjańskich kw otow ych ograniczeń dotyczących liczby urodzeń.
N a początku lat sześćdziesiątych zainteresow anie Johna D. Rockefellera
III ponow nie dało o sobie znać, a było to spow odow ane przez kilka przyczyn.
Po pierwsze, Kościół katolicki był teraz jedynym przeciw nikiem jego kam panii
n a rzecz eugeniki. Z chw ilą kiedy głów ne K ościoły p rotestanckie złagodziły
swoje stanow isko w spraw ach związanych z seksualnością, jedyną przeszkodą na
drodze w prow adzenia na całym świecie polityki Rockefellera stali się katolicy.
Rockefellerowi dały też do m yślenia wieści o zbliżającym się zw ołaniu soboru
powszechnego. Jego biografowie, H arr i Johnson, w spom inają, że „pontyfikat Jana
XXIII, w ybranego papieżem w roku 1958, zdaw ał się zapow iadać złagodzenie
doktryny rzym sko-katolickiej”. W pierw szych latach siódm ej dekady XX w ie­
ku w środow isku liberalnych katolików uw ażano za przesądzone, że Kościół
złagodzi swoje stanow isko w kwestii kontroli urodzeń. G dyby rzeczywiście m iało
do tego dojść, John D. Rockefeller III zam ierzał uczynić wszystko, co w jego mocy,
aby się do tego przyczynić.
Z ainteresow anie to było je d n a k obopólne. W tym sam ym czasie, kiedy
Rockefeller szukał m ożliw ości realizacji sw oich interesów poprzez osłabianie
SO U T H BEND, IN D IA N A , 1962 477

katolickiego sprzeciw u w obec eugenicznego trak to w an ia seksualności, część

am erykańskich katolików zabiegała o większą akceptację ze strony protestantów,
to zaś oznaczało pozyskiw anie przychylności ludzi, którzy zarządzali fundacjam i.
Rene W orm ser skarżył się, że katolicy zostali w yłączeni z udziału w badaniach
społeczno-socjologicznych w następstw ie świadomej polityki fundacji. O d roku
1957 W orm ser m iał pow ody by pisać:

Jest w tym kraju trzydzieści m ilionów katolików, któ rzy utrzy m u ją bardzo w ie­
le collegeow i uniw ersytetów . Instytucje te nie należą d o faw oryzow anych przez
zespół fundacji, a zw iązani z n im i uczeni m ają niew ielką szansę n a pozyskanie
od fundacji dotacji na b adania. Być m oże istnieje u zasad n io n y p o w ó d takiej dys­
krym inacji. Jeżeli tak, nie p o trafię odgadnąć, na czym o n polega. To praw da, insty­
tucje katolickie zostały zaliczone do instytucjonalnych donatariuszy, dla których
Fundacja Forda przeznaczyła o statn io o g ro m n ą sum ę pieniędzy, co zasługuje na
najbardziej entuzjastyczną społeczną aprobatę. Jednak w p rzy p ad k u specjalnych,
indyw idualnych dotacji, o d nalezienie w gronie don atariu szy instytucji katolickiej
jest zaiste rzadkością7.

Pod koniec lat pięćdziesiątych ojciec Theodore Hesburgh, rektor Uniwersyte­

tu N otre Dam e, był tak sam o zatroskany brakiem w sparcia ze strony fundacji, jak
W orm ser. Postanow ił uczynić wszystko, co się da, żeby dotacje otrzym ać; jedno
ze źródeł podaje, że poszedł do fundacji, a tam pow iedziano m u, że aby ubiegać
się o pieniądze, m usi zredukow ać liczbę wykładowców. Ojciec H esburgh poszedł
za tą radą i w rezultacie w ystąpił o przyznanie grantów, a w roku 1961 otrzym ał
stanow isko członka zarządu Fundacji Rockefellera. Później, w latach kiedy F un­
dacja zaangażow ała się w kam panię na rzecz aborcji, został jej przew odniczącym .
N a początku lat sześćdziesiątych stało się jasne, że katolicy pokroju H esbur-
gha oraz fundacje przychylne eugenice zrozumiały, że m ogą coś zyskać na wzajem­
nej współpracy. Czego chcieli katolicy, tacy jak H esburgh, było oczywiste. Zależało
im na pieniądzach, ale pragnęli zarazem , aby spłynęła na nich część powszechnego
szacunku, którym cieszyły się fundacje, dzięki czem u z obsesyjnego onanisty i p o d ­
glądacza, jakim był Kinsey, potrafiły uczynić w oczach opinii publicznej wielkiego
naukowca. Niektórzy katolicy przekonali się, że pozyskiwanie grantów sprowadzało
się do alternatyw y „wszystko albo nic”. Jako że fundacje były praktycznie spiskiem
zam kniętych dyrektoriatów służących interesom etnicznym , jeżeli jakaś uczel­
nia otrzym ała pieniądze o d jednej z nich, m iała możliwość uzyskania ich także
od wszystkich pozostałych, a kiedy p o d koniec lat sześćdziesiątych rząd zwiększył
swoje zaangażow anie w finansow anie wyższych uczelni, akceptacja przez fu nda­
cje oznaczała rów nież otw arcie dostępu do funduszy państwowych. O statecznie,
na początku lat siedem dziesiątych stan ten został usankcjonow any praw nie na
m ocy w yroku Sądu Najwyższego w sprawie Lem on vs. K urtzm an, zgodnie z k tó ­
ry m przekazyw anie pieniędzy rządow ych katolickim szkołom podstaw ow ym
uznano za sprzeczne z konstytucją, ale jednocześnie, orzeczenie w sprawie Tilto-
na dopuściło przekazyw anie ich katolickim wyższym uczelniom . Najważniejszą
478 RO Z D Z IA Ł 9.

różnicą dzielącą szkoły podstaw ow e o d uczelni była ich sekularyzacja. Katolickie

uniw ersytety zsekularyzow ały się głów nie za spraw ą uw olnienia się spod kurateli
Kościoła, a m otorem tego procesu był ojciec H esburgh. Równie konkretne były
dążenia fundacji. C hciały one, aby Kościół zrezygnow ał ze sprzeciw iania się anty­
koncepcji, a ludzie, tacy jak John D. Rockefeller III, uważali, że w urzeczywistnieniu
tego dążenia ojciec H esburgh m oże odegrać kluczow ą rolę.
10 października 1962 roku, w przeddzień otwarcia Soboru Watykańskiego
II, rockefellerowska Rada ds. Z aludnienia, „w następstw ie rozm ów prow adzonych
między wybitnym i katolickimi autorytetami, przedstawicielami organizacji Planned
P arenthood oraz funkcjonariuszam i Rady ds. Z aludnienia”, przyznała Uniwersyte­
towi N otre D am e dotację w wysokości pięciu tysięcy dolarów na zorganizowanie
„w grudniu dw udniow ego spotkania, które zgrom adzi przedstawicieli rozmaitych
światopoglądów, religijnych i innych, w celu przedyskutow ania zagadnień zwią­
zanych z przyrostem naturalnym , w szczególności zaś dla rozpoznania obszarów
możliwych zbieżności stanow isk w podejściu do w ym ienionych kwestii”8.
K onferencja ta odbyła się dopiero na początku roku 1963, jed n ak przygo­
tow ania do niej trw ały przez całe lato 1962 roku. Im puls dla jej zorganizow ania
nie wyszedł jed n ak od H esburgha; rolę tę spełnił dokum entalny film stacji CBS,
zatytułow any Birth Control and Law, a w yem itow any 10 m aja 1962 roku. Jedną
z występujących w n im osób był ojciec John A. O ’Brien, teolog z uniw ersytetu
N otre D am e, który zw rócił na siebie uwagę proantykoncepcyjnego lobby swoim
artykułem Let’s Take Birth Control O ut o f Politics, k tóry ukazał się 10 listopada
1961 roku w czasopiśm ie „Look”. D okum entalny film CBS był pow szechnie k ry ­
tykowany w katolickiej prasie jako propaganda na rzecz antykoncepcji. W ielebny
John B. Sheehin zganił bezkrytyczną postaw ę m oderatora, Erica Severeida w sto­
sunku do Planned Parenthood i nazwał film „rozbudow aną reklamą tej organizacji”.
W ielebny John C. K nott, szef w ydziału ds. rodziny Krajowej Katolickiej
Akcji D obroczynnej z siedzibą w W aszyngtonie, stwierdził, że „CBS udow odniła,
iż stała się m edium public relations propagującym k o nkretną filozofię życia oraz
nadm iernie uproszczone rozw iązania ludzkich problem ów ”, i pytał, dlaczego CBS
nie dała katolikom tyle sam o czasu antenow ego na przedstaw ienie ich stanowiska.
Najwyraźniej przeoczył zasługi ojca O ’Briena, a być m oże uważał, iż jego p ro p o ­
zycję stw orzenia zespołu katolickich oraz protestanckich ekspertów w celu „pod­
jęcia próby rozw iązania problem u” tru d n o zakwalifikować jako wyraz stanowiska
katolików. Z pew nością jed n ak nie był zbudow any opiniam i oraz stanow iskiem
ojca O’Briena i nie w yw arły one na n im wrażenia.
Znaleźli się je d n a k ludzie, którzy m ieli w tej spraw ie o d m ienne zdanie.
6 lipca 1962 roku Cass Canfield, przew odniczący fundacji Planned P arenthood
i członek zarządu Rady ds. Z aludnienia, napisał do ojca O ’Briena, inform ując go,
że od lat śledzi jego artykuły i jest p o d w rażeniem słów w ypow iedzianych przez
niego w w yem itow anym ostatnio program ie stacji CBS. D eklarując chęć rozwija­
nia „dialogu” na ten tem at m iędzy różnym i społecznościam i religijnymi, Canfiels
zaprosił O ’Briena do wzięcia udziału w „małej dyskusji - głównie katolickich, p ro ­
SO U T H BEND, IN D IA N A , 1962 479

testanckich i żydowskich duchow nych”, która m iała się odbyć rankiem 25 paździer­
nika w jednym z now ojorskich hoteli, a jej p rzedm iotem m iało być „om ówienie
kwestii regulacji płodności w kontekście świadom ego rodzicielstwa oraz przyrostu
naturalnego”. N a zakończenie Canfield przedstaw ił kilka „bardzo ogólnych pytań”,
które m ogłyby zostać przedyskutow ane na w spom nianym spotkaniu, na przykład,
„jaki jest ogólny stosunek zw olenników różnych św iatopoglądów do „problem u
zaludnienia”, a także: „jakie są m ożliw ości - w łonie sam ych w spólnot religijnych
oraz m iędzy w spólnotam i religijnym i a federacją Planned P arenthood - ideowego
i praktycznego w spółdziałania w obszarze tych jakże żyw otnych kw estii”9.
24 lipca Canfield otrzym ał odpow iedź, jed n ak nie od ojca 0 ’Briena, lecz
od G eorgea Shustera, w spółpracow nika ojca H esburgha z N otre D am e, in fo rm u ­
jącą go, że nie m oże być m ow y o uczestnictw ie 0 ’Briena w organizowanej przez
Planned P arenthood konferencji:

Przy obecnym stanie spraw jest rzeczą niem ożliw ą, aby katoliccy księża oraz
świeccy, którzy przestrzegają zaleceń (a niew ątpliw ie o n ich p an u chodzi), uczest­
niczyli w sp otkaniu sponsorow anym przez P lan n ed P arenthood. N a to nie p rzy ­
szła jeszcze pora. O soby zaproszone m uszą uzyskać zezw olenie n a uczestnictw o
o d now ojorskiej kurii, a w ydaje się, iż nie m a m ożliw ości, aby jej odpow iedź była
pozytyw na10.

W rezultacie, zam iast spotkania w N ow ym Jorku, Shuster złożył propozycję

zorganizowania identycznej konferencji na N otre Dam e, sugerując, że sam a nazwa
uczelni będzie gw arantow ała, iż spotkanie nie wywoła niepożądanych skojarzeń,
a oprócz tego katolikom skłonnym w spółpracow ać w sprawie kontroli urodzeń
pom oże uniknąć czujnego oka kardynała Spellmana:

Takie rozw iązanie u su n ęło b y w szelkie tru d n o ści zw iązane z uczestnictw em

[w spotkaniu] p ro m in en tn y ch katolików, poniew aż w szelkie p roblem y związane
z udziałem w konferencji sponsorow anej przez P lan n ed P a ren th o o d zostałyby ro z ­
w iązane. U niw ersytet jest n a to gotow y i obecnie organizuje cykl sp o tk ań z ro zm a­
itych dziedzin, podczas któ ry ch istotne problem y są om aw iane w o parciu o zach o ­
w anie p ary tetu m iędzy katolikam i i inn y m i uczestn ik am i11.

W liście do Rockefellera III z 31 lipca Canfield ledwie kontroluje emocje:

odpow iedź Shustera nazywa „w ysłuchaniem m odlitw y dziewicy”. Canfield dzie­
wicą nie był i praw dopodobnie także nie m iał zwyczaju się m odlić, ale w końcu
udało m u się dokonać dosyć znaczącego w yłom u i znaleźć płaszczyznę rozm o­
wy z katolikam i, którzy byli ostatnią przeszkodą na drodze do pow szechnego
zaakceptow ania antykoncepcji. W latach pięćdziesiątych Rada ds. Z aludnienia
utrzym yw ała k o n tak t z W illiam em J. G ibbonsem , jezu itą z B altim ore, który
p rosił ją o dofinansow anie przedsięw zięcia o nazw ie „N ew York Professional
Sodality”; była to propozycja p o traktow ania zagadnienia przeludnienia jako p ro ­
blem u przede wszystkim n a tu ry m oralnej. Propozycja ojca G ibbonsa wywołała
480 RO Z D Z IA Ł 9.

konsternację Rady. Frederic O sborne w m em o ran d u m skierow anym do Dudleya

Kirka w yraził pogląd, iż „tru d n o w yobrazić sobie pow ażną w ym ianę poglądów
o p a rtą n a takich założeniach”, zw łaszcza że G ibbons p roponow ał, aby każde
ze spotkań rozpoczynać uroczystym przyrzeczeniem „respektow ania praw a każ­
dego rodzica do udziału w tw orzeniu życia”. Jeżeli o to m iało chodzić katolikom ,
Rada ds. Z aludnienia nie była tym w żaden sposób zainteresowana. Propozycja
Shustera spotkania na uniw ersytecie N otre D am a była jednak czymś całkowicie
innym i Canfield nam aw iał Rockefellera, aby wyłożył na to pieniądze, twierdząc,
że „służyłoby to bardzo pożytecznem u celowi”.
Frank N otestein, k tóry w iedział o planowanej dyskusji, wydawał się zgadzać
z Canfieldem i wyliczał pozytywne skutki, jakie m oże ona przynieść. Przede wszyst­
kim R ada ds. Z alu d n ien ia i zaproszeni na sp otkanie protestanci, zw olennicy
antykoncepcji, będą m ieli okazję

w yw rzeć dodatkow y nacisk n a liberalnych katolików, aby w zm ocnić w Kościele

środow iska uznające: (a) p o trzeb ę tolerancji dla poglądów innych niż katolickie,
(b) zasadność w ycofania się katolików z dążeń do ustanow ienia zakazów praw nych
uniem ożliw iających niekatolikom postępow anie zgodne z ich pog ląd am i m o raln y ­
m i, (c) potrzebę zw rócenia większej uw agi w nauczaniu K ościoła na kw estię o d p o ­
w iedzialności rodzicielskiej12.

O prócz tego, konferencja pow inna dać „okazję katolikom do przedstaw ienia
swojego stanow iska niekatolikom , zwłaszcza zapoznania nas, w dogłębny sposób,
z niemożliwymi niem al do przezwyciężenia ograniczeniam i w stanowisku Kościoła
oraz działaniam i w zakresie których dokonanie zm ian jest możliwe”13.
Zdaniem Notesteina, tego rodzaju konferencja nie mogłaby co prawda wpłynąć
na zm ianę treści nauczania Kościoła w kwestii kontroli urodzeń, m ogłaby jednak

w zm ocnić to środow isko w Kościele, z k tó ry m łączą nas w spólne aspiracje,

a dzielą m inim alne różnice. [W ziąwszy to p o d uwagę] publikacja w yników k o n ­
ferencji byłaby rzeczą bezcelową, poniew aż w yw ołałaby gniew hierarch ii i u tw ar­
dziła stanow iska, doprow adzając do pow stania dw óch niew zruszonych frontów.
S tronnictw o proantykoncepcyjne m oże jedynie w yw ierać w pływ n a tych spośród
znaczących katolików, którzy b ęd ą uczestniczyli w k onferencji14.

„Przy tych założeniach” - dodaje N otestein - „jest rów nież ważne, abyśmy
do uczestniczenia w konferencji nie w ybierali reprezentatyw nych katolików, lecz
tych, którzy zajm ują stanow isko ja k najbardziej zbliżone do naszego. Pow inniśm y
dążyć do zwiększenia naszych wpływ ów w tej właśnie grupie”15. Innym i słowy,
Rada ds. Z aludnienia była skłonna sfinansować spotkanie na uczelni N otre Dame
p o d tym w arunkiem , że zaproszeni do udziału w n im zostaną jedynie „liberalni”
katolicy, czyli osoby skłonne działać na rzecz zm iany stanowiska Kościoła w kwestii
kontroli urodzeń. N otestein sugeruje nawet, aby „pom inąć takie osoby ja k ojciec
Z im m erm an” z pew nością m ając na myśli A nthonyego Z im m erm ana SVD, zna­
SO U T H BEND, IN D IA N A , 1962 481

nego przeciw nika kontroli urodzeń. W innym liście do Rockefellera datow anym
na 2 sierpnia N otestein ponow nie sprzeciw ia się zapraszaniu „reprezentatyw nych
katolików ”. Jedynymi, którzy m ają być zaproszeni, są katolicy „zajm ujący stano­
wisko jak najbardziej zbliżone do naszego”.

O sobiście chciałbym p o n o w n ie podkreślić m oje p rzekonanie, że trzeba uczy­

nić wszystko, aby w grupie tej znaleźli się w yłącznie katolicy o n astaw ieniu liberal­
nym . Po pro stu nigdzie nie dojdziem y, jeśli b ęd ą tam zw olennicy praw ego skrzydła.
R ozm ow y te w inny być p row adzone m iędzy tym i oso b am i z obu stron, które dzielą
m inim alne różnice stanow isk16.

Brak jakichkolwiek świadectw, aby podczas negocjacji w sprawie konferencji

Shuster, który prow adził korespondencję, bądź H esburgh, którego zgodę o d n o ­
tow ano, w jakikolw iek sposób zaprotestow ali przeciw ko narzucaniu N otre Dam e
przez Radę ds. Z aludnienia tego, jakich katolików uczelnia m oże zaprosić do wzię­
cia udziału w spotkaniu. Najwidoczniej wytyczne N otesteina, wedle których należy
zaprosić wyłącznie liberalnych katolików, nie były naruszeniem wyznawanej przez
H esburgha zasady zachow ania „rzeczywistej autonom ii oraz akadem ickich swo­
b ó d wobec wszelkich w ładz spoza samej akademickiej wspólnoty, czy to świeckich,
czy to duchow nych”. H esburgh zaw arł ją w przem ów ieniu wygłoszonym w roku
1967, kiedy to w yprow adził U niw ersytet N otre D am e spod władzy Kościoła kato­
lickiego, a kierow anie nim o d d ał w ręce świeckiego zarządu. Kiedy jednak Rada
ds. Z aludnienia przedstaw iła m u swoje żądania, wojowniczość H esburgha znikła
bez śladu, a jej miejsce zajęła całkow ita uległość. N otestein w idać wyczuwał, że
H esburgh należy do tego pokroju katolików, na których najbardziej m u zależało,
m ianow ał go więc przew odniczącym konferencji w m iejsce Johna D. Rockefellera
III, którego osoba, za spraw ą jego pow iązań z ruchem na rzecz antykoncepcji oraz
kontroli urodzeń, m ogłaby być odebrana jako nazbyt kontrow ersyjna. „Przypusz­
czam” - pisze N otestein o H esburghu - „że będzie skutecznie blokow ał przed­
stawianie rozwlekłych w yw odów teologicznych, które są niepotrzebne, poniew aż
stanow iska stron są znane. N ikt nie zam ierza nikogo naw racać argum entam i na
poziom ie teologicznym ”.
Rockefeller najw idoczniej dał się przekonać argum entacji Notesteina. W li­
ście do Cassa Canfielda z 6 sierpnia nazywa propozycję Shustera „zachęcającym
kolejnym krokiem w w ażnym i delikatnym obszarze”. Przychyla się również do
sugestii N otesteina, aby „osoby m ogące uczestniczyć [w konferencji] wybierać
spośród tych o liberalnych poglądach; w przeciw nym razie będzie tru d n o o to,
aby spotkania okazały się szczególnie konstruktyw ne”17.
N a początku sierpnia spraw a konferencji na uniw ersytecie N otre Dam e
była już przesądzona, przynajm niej w wyższych grem iach Rady ds. Zaludnienia.
We w rześniu 1962 roku Rada dyktow ała już nie tylko to, kto m oże być na nią
zaproszony, ale też, jakie książki zostaną na niej zaprezentow ane i om ów ione (na
przykład A Citizens Perspective on Population pióra Johna D. Rockefellera oraz
Does Overpopulation M ean Poverty Josepha Jonesa), ustalono także, jakie padną
482 R O ZD ZIA Ł 9.

pytania, oraz - co łatwo się dom yślić - jakich należy udzielać na nie odpowiedzi.
U niżoność, z jaką H esburgh zaakceptow ał w arunki postaw ione przez Rockefel­
lera, pozw ala sądzić, że akadem icka w olność była w istocie pretekstem , którym
posłużono się, żeby uniw ersytet N otre D am e m ógł otrzym ać dotacje z fundacji.
W swoich w spom nieniach H esburgh opowiada, że bronił am erykańskiego teologa
Johna C ourtneya M urraya przeciw ko kardynałow i O ttavianiem u. To doskonały
przykład sposobu m yślenia H esburgha. A kadem ickie sw obody są rów noznaczne
z bronieniem katolików przed wpływem Rzymu. O znacza to również uległą akcep­
tację wszelkich przedsięwzięć zw olenników eugeniki, czy będzie to antykoncepcja,
czy akcja afirm atyw na, którą H esburgh p o p arł w latach siedem dziesiątych przy
okazji sprawy Bakkego. W roku 1962, kiedy ostatecznie ustalano plany konferencji
na uniwersytecie N otre D am e, H esburgh ani razu nie sprzeciwił się w arunkom
narzucanym przez Radę, która m iała decydow ać o tym , kto będzie m ógł w niej
uczestniczyć. Nie sprzeciwił się także tem u, że narzucono mu, jakie m ateriały będą
na niej prezentow ane, kto będzie zaproszony (lub nie będzie), i jakie będą tem aty
dyskusji. W m em orandum zatytułow anym Kilka swobodnych propozycji w sprawie
Konferencji na Notre D am e C anńeld napisał: „Uczestnicy konferencji pow inni
om ów ić kwestię tego, czy wyznawcy jakiejkolw iek w iary m ają prawo inicjować
i wpływać na proces stanow ienia praw a inaczej niż jako jednostki, wyrażające
tylko w łasne poglądy”.
Nie trzeba być geniuszem , aby przew idzieć odpow iedź na tak tendencyjnie
postaw ione pytanie. Liberalnie nastaw ieni katolicy mieli publicznie oświadczyć, że
ich sprzeciw wobec antykoncepcji jest „osobisty” i nie m arzą nawet o narzucaniu
swoich poglądów innym , a już na pew no nie zam ierzają wpływać na stanowienie
stosownego prawa. Istotne jest, że Rockefeller nie m iał wtedy poczucia, że jest w sta­
nie nakłonić Kościół do zm iany jego nauczania w sprawie antykoncepcji; później
jed n ak zm ienił opinię w tej sprawie. M im o to uważał, że Rada ds. Z aludnienia
m oże przekonać liberalnych katolików, aby głosili swoim mniej oświeconym współ­
wyznawcom , że jako katolicy nie m ają żadnego interesu we w pływ aniu na proces
stanow ienia am erykańskich przepisów dotyczących antykoncepcji. O rganizacja
P lanned P arenthood podjęła już działania w celu zniesienia przepisów zabrania­
jących stosow ania antykoncepcji w stanie C onnecticut. Był to jed n ak dopiero
początek. Leo Pfeffer powie później, że finansow anie antykoncepcji przez władze
stanowe było adresow ane przede wszystkim do społeczności m urzyńskiej i dla
jej w łasnego dobra. G łów ną przeszkodą na drodze do realizacji tych planów był
sprzeciw Kościoła katolickiego.
Canfield stale podkreślał, że w sprawie antykoncepcji rozsądni katolicy -
czyli tacy, którym zależało na pieniądzach Rockefellera - pow inni zatrzym ać swoje
opinie dla siebie. Taki był cel konferencji, a przyjm ując pieniądze od Rady ds. Z a­
ludnienia na narzuconych przez nią w arunkach, H esburgh pokazał, że przyzwolił
na takie rozwiązanie. U czestnicy konferencji m ieli zrozum ieć, że „jeśli jakaś wspól­
nota religijna próbow ałaby wpływać na ustanaw ianie prawa, staw iałoby to pod
znakiem zapytania zasadę tolerancji”. W edług Canfielda, pow odem , dla którego
SO U T H BEND, IN D IA N A , 1962 483

Rada ds. Z aludnienia wyłożyła pieniądze, była „nadzieja, że liberalne przekonania

części katolików, zyskają większą popularność w ew nątrz Kościoła, a rozważania
praktyczne w powiązaniu z ograniczaniem liczebności populacji (a także badaniam i
biologicznym i, po części lub w całości finansow anym i przez katolików) sprawią,
że ich stosunek do stosow anych m etod będzie coraz to m niej restrykcyjny18.
Fred Jaffe, zastępca dyrek to ra ds. in form acji i edukacji P lanned Paren-
th o o d rów nież uczestniczył w dialogu, k tó ry zawiązał się w postaci w ym iany
m e m o ra n d ó w i d o sz e d ł do id en ty czn y ch w niosków . K onferencja p o w in n a
„skoncentrow ać się bardziej na celach niż m etodach”. Przyczyniłoby się to do
zniwelowania różnic, a także, chociaż tego już nie napisał, sprawiłoby wrażenie,
że obstaw anie Kościoła na stanow isku, iż niektóre m etody są niem oralne, w yda­
wałoby się nieracjonalne. R ada ds. Z aludnienia natom iast przedstaw iłaby się jako
otw arta na wszystkie metody. Podsum ow ując swoje rozw ażania, Jaffe podał listę
katolików m ile w idzianych przez fundację. Znaleźli się na niej w spom niany już
ojciec G ibbons SJ, ojciec Joseph G rem illion z Krajowej Katolickiej Akcji D obro­
czynnej, który o d daw na w spółpracow ał z N otre Dam e, ojciec H esburgh i ojciec
W alter Im biorski z C ana Conference w Chicago (który później zrzucił sutannę
i ożenił się, a kiedy um arł, nie pochow ano go zgodnie z katolickim obrządkiem ).
29 października Shuster ponow nie napisał do C anfielda w sprawie obsługi
m edialnej konferencji, wykazując w tej kwestii daleko posuniętą dwulicowość.
Prosił, aby nie inform ow ać m ediów z w yprzedzeniem o konferencji, poniew aż
dowiedzieliby się o niej nieprzychylni jej ludzie, w tym także m iejscowy biskup.
Jednocześnie jed n ak w tym sam ym liście podkreśla, iż w nadziei na „pośrednie
korzyści” zaprosił na nią „jednego czy dw óch redaktorów w iodących katolic­
kich periodyków ”. D oskonale zgadza się to z tym , co Shuster pow iedział Can-
fieldowi w sierpniu, kiedy stw ierdził: „poruszam y się p o relatyw nie tru d n y m
terenie; w nadziei na lepszą przyszłość w skazane jest podjąć środki ostrożności”.
Shusterowi aż tak bardzo nie zależało na utrzym yw aniu konferencji w tajemnicy,
gdyż to on ustalał sposób wyjścia inform acji na zewnątrz. Rozgłos byłby szkodliwy
jedynie wówczas, gdyby niewłaściwi ludzie ujawnili coś zbyt wcześnie. W notatce
napisanej po zakończeniu konferencji N otestein w yraża nadzieję, że „nie było
żadnych niefortunnych przecieków ”, Shuster zaś zapew nia go: „dzięki Bogu, nie
było żadnych przecieków ”.
„Nadzieja na lepsze ju tro ” z p u n k tu w idzenia Shustera i H esburgha oznacza­
ła więcej pieniędzy z fundacji n a więcej konferencji nadw ątlających stanowisko
Kościoła w spraw ie antykoncepcji. 5 czerw ca 1963 roku Shuster złożył w n io ­
sek w Fundacji Forda z prośbą o sfinansowanie dokładnie takiej samej konferencji.
M iała ona służyć „Osiągnięciu konsensusu, który w pierw szym rzędzie posłuży
jako m ocna i w yrazista baza dialogu oraz zakreśli obszary przyszłych badań
i dyskusji” - czyli m iało w niej chodzić praktycznie o to samo, co w pierwszej.
Shuster jed n ak rozszerza swoją propozycję, dodając, że „celem jest przygotowanie
końcowego oświadczenia i szerokie jego upow szechnienie”. Oczywiście oświadcze­
nie to miałoby być wezwaniem katolickiego środowiska naukowego do poczynienia
484 RO Z D Z IA Ł 9.

zm ian w nauczaniu Kościoła, co najpraw dopodobniej byłoby bezskuteczne, ale

m im o to postaw iłoby Kościół w niezręcznej sytuacji, zwłaszcza gdyby rozpropa­
gowały je m edia. „Nie będę jeszcze bardziej podkreślał oczywistego znaczenia
takiego kroku” - napisał Shuster do O scara H arkavyego, szefa Fundacji Forda.
„Zainteresow anie kardynała M eyera - to jedyna, obecnie poufna część tego listu
- wystarczy, aby zasygnalizować, że obrady te m ogą odbić się echem daleko poza
granicam i Stanów Zjednoczonych”19.
Ludzie Rockefellera otrzym ali w niosek Shustera bezpośrednio os Harkavye-
go (a to wskazuje, jak ścisłe były pow iązania m iędzy fundacjam i). H arkavy chciał
uzyskać od Rady ds. Z aludnienia odpow iedź na pytanie, czy pow inien przyznać
dotację N otre D am e, czy też nie, ta zaś nie wydawała się zachwycona perspektyw ą
organizow ania kolejnej konferencji, a już tym bardziej całego ich cyklu. Rada ds.
Z aludnienia poszła do łóżka z uczelnią N otre Dam e, rankiem zaś uznała, że stra­
ciła do niej szacunek. Fundacja Forda ostatecznie sfinansowała serię konferencji,
podczas których katolicy zebrani n a N otre D am e w coraz ostrzejszych słowach
atakowali przeciw ne antykoncepcji stanow isko Kościoła. Pogarda, jaką Rada ds.
Z aludnienia darzyła N otre Dam e, w yraźnie jed n ak pobrzm iew a w sporządzanych
tam m em orandach. D udley Kirk pisze najpierw, że m ogliby „to sponsorować,
a później im prow izow ać”, później je d n a k zastanaw ia się, „czy należy czuć się
chwalonym, czy też nie, z tego pow odu, że jest jedynym heretykiem zaproponow a­
nym do wzięcia udziału w pierwszej konferencji”. To z kolei skłoniło M arshalla C.
Balfoura do dodania: „Na cześć heretyka, hurra! Jest na pew no bez szans! Chyba
że dla papieża Pawła przygotow uje się jakiś sposób zm iany reguł gry”20.
Frakcja Kościoła katolickiego, której konferencje były finansow ane z pie­
niędzy Rockefellera, z pew nością przygotow yw ała się na taką ew entualność. Jako
że większość graczy była w podeszłym wieku i oficjalnie trw ała w celibacie, nie m a
pow odu sądzić, że po owej zm ianie spodziew ali się jakichś osobistych korzyści.
Jednak zm iana w nauczaniu Kościoła oznaczałaby, że jako katoliccy akadem icy
znaleźliby akceptację u ludzi zarządzających fund acjam i, zyskali akceptację
am erykańskich protestantów oraz środow iska waspów. Staliby się A m erykana­
m i w pełnym tego słowa znaczeniu, do czego zawsze dążyła pew na grupa kato­
lików w tym kraju. W spółdziałając z ludźm i takim i, jak ojciec H esburgh, którzy
sterowaliby katolikam i w Stanach Zjednoczonych, być m oże tym razem udałoby
się skłonić papieża do ustępstw. Z m iana nauczania Kościoła w sprawie antykon­
cepcji pokazałaby, że H esburgh i spółka m ają bardzo silne poparcie w śród w spół­
wyznawców. G dyby m ogli wykazać, że opow iadali się za antykoncepcją, byliby
cennym narzędziem w ym uszania za jakiś czas kolejnych ustępstw na Kościele - na
przykład na wypadek, gdyby protestanci o sto osiem dziesiąt stopni zm ienili swoje
stanow isko w kwestii aborcji. Być m oże właśnie dlatego ludzie pokroju Shustera
i H esburgha z tak im zapałem w połow ie lat sześćdziesiątych propagow ali ideę
organizow ania konferencji pośw ięconych antykoncepcji.
Brak jakichkolw iek inform acji, aby w trakcie upokarzającego ubiegania się
o dotacje - kiedy to narzucano, kogo N otre D am e może, a kogo nie m oże zaprosić
SO U T H BEND, IN D IA N A , 1962 485

do udziału w konferencji, jakie książki będą tam om aw iane, jakie w toku dyskusji
p ad n ą pytania i jakie odpow iedzi - ojciec H esburgh uznał, że naruszane są akade­
m ickie swobody uczelni. Jego czujność w kwestii uczelnianych wolności całkowicie
zniknęła, kiedy zaczął m ieć do czynienia z Rockefellerami, narzucającym i m u
znacznie surowsze w arunki niż te, które stawiali kardynał O ttaviani albo W atykan.
Polityka nieposiadania przeciw ników po lewej stronie m iała przynieść kilka daleko
idących konsekwencji. Po pierw sze, sw obody akadem ickie zostały zdefiniowane
jako de facto praw o do przekonyw ania do seksualnego wyzwolenia. O dnosiło się
to nie tylko do uczelni katolickich, lecz do wszystkich szkół wyższych w kraju.
Polityczna p o praw ność to w ostatecznym ro zrach u n k u w ykorzystanie świata
akadem ickiego dla uspraw iedliw iania inżynierii seksualnej. Po drugie, działalność
H esburgha doprow adziła do tego, że Kościół utracił kontrolę nad uniw ersytetem
N otre Dame; ideologią dom inującą zam iast katolicyzm u stał się tam liberalizm .
Po trzecie, wyzwolenie seksualne zem ściło się na N otre Dam e, gdyż od roku 1967,
po deklaracji niezależności uczelni od Kościoła, wydział teologiczny zaczęła nękać
fala skandali seksualnych. We w rześniu 1987 roku wielebny Niels K. Rasm ussen
OP, szef katedry liturgii, został zastrzelony i znaleziony m artw y w piw nicy swojego
dom u. W okół ciała rozrzucona była hom oseksualna pornografia, akcesoria sado-
m asochistycznego seksu oraz b roń autom atyczna. Uczelnia N otre D am e chciała
urządzić Rasmussenowi katolicki pogrzeb - wbrew jego w yraźnem u życzeniu, które
pozostaw ił w liście pożegnalnym - ale uroczystości żałobne przerw ała w iadom ość
o podłożeniu bom by i znajdujący się w kam pusie kościół p od wezwaniem Najświęt­
szego Serca opustoszał. Sprawa Rasm ussena jest tylko najbardziej spektakularnym
przykładem spośród wielu seksualnych skandali, które w ybuchały w N otre D am e
z taką regularnością, że już n ik t się nim i specjalnie nie gorszył21. W rezultacie,
szantaż stał się pow szechnym , jeżeli nie uznanym sposobem zastraszania, co nie
pozostało bez w pływ u na uczelniane władze, które łam iąc katolickie zasady, zm ie­
niły uczelnię w narzędzie środow iska waspów, ze szkodą dla katolickich interesów
politycznych i kulturalnych.
K ongresm ena C arrolla Reecea z Tennessee potęga fundacji takich jak Ford,
Carnegie i Rockefeller zaniepokoiła do tego stopnia, że doprow adził do przesłu­
chań w Kongresie, których celem było zbadanie roli, jaką odegrały one w osłabianiu
dem okratycznych instytucji Stanów Zjednoczonych. W połowie lat pięćdziesiątych
było jasne, że CIA, fundacje i siły antykatolickie były głęboko uw ikłane w „czarne
operacje”, czyli działania w ym ierzone przeciw ko obyw atelom Stanów Z jedno­
czonych, co stanow iło jaw ne naruszenie prawa. Praktyki te um ożliw iła groźba
kom unizm u, a teraz każdy, kto sprzeciw iał się celom i dążeniom tych sił, bądź
groził, że ujaw ni stosow ane przez nie metody, stawał się dla nich celem. Boleśnie
przekonał się o tym sam kongresm an Reece. To jed n ak był przypadek dotyczący
jednostki. Celem tych operacji były też ludzkie zbiorowości, a w sytuacji, kiedy
„czarne operacje” tolerow ane były z racji w ew nętrznego zagrożenia kom unizm em ,
oczywiste było, kto będzie ich następną ofiarą. Katolicy. W ojna psychologiczna
prow adzona przeciw ko Kościołowi w Stanach Zjednoczonych wiązała się z walką
486 R O Z D Z IA Ł 9.

0 antykoncepcję, a jej apogeum przypadło w połowie roku 1965, kiedy Sąd Najwyż­
szy w ydał w yrok w sprawie G risw old vs. C onnecticut, a senator E rnest G ruening
z Alaski zaczął prow adzić przesłuchania w sprawie przeludnienia i środków, jakie
zam ierza podjąć rząd, aby ten problem rozwiązać.
Jak pisze Sim pson:

K ongresm an Reece stw ierdził, że najw ażniejsze am erykańskie fundacje

- w śród n ic h F undacja Rockefellera, F undacja Forda, C arnegie oraz R ada ds. Ba­
d ań w N aukach Społecznych (Social Science R esearch C ouncil) - były zaangażow a­
ne w k am p an ie prom ow an ia socjalizm u oraz jednego, św iatowego rząd u poprzez
finansow anie b ad ań w zakresie n a u k społecznych, które Reece uw aża za mające
podstaw ow e znaczenie dla USA oraz „wolnej przedsiębiorczości”. Jako d o m n iem a ­
nych p row odyrów tego p ro c e d e ru w ym ienił Johna Deweya, Sam uela Stouffera oraz
B ernarda B erelsona” .

Bernard Berelson był z wykształcenia bibliotekarzem, ale pod koniec lat czter­
dziestych uznaw ano go za specjalistę w dziedzinie public relations i eksperta od m a­
nipulow ania opinią publiczną. Rok po ukazaniu się książki Blansharda, poświęconej
katolickiej potędze, Berelson wspólnie z M orrisem Janowitzem wydali pracę Public
Opinion and Com m unication, jedno z fundam entalnych dzieł poświęconych teorii
komunikacji. Było to wyraźną oznaką, że techniki wojny psychologicznej udoskona­
lane podczas II wojny światowej będą teraz wykorzystywane przeciwko am erykań­
skiem u społeczeństw u, jako narzędzie kontrolow ania poprzez manipulowanie nim
za pośrednictw em nowych mediów, czyli radia i telewizji. Główne założenie swej
książki um ieścił Berelson we wstępie do niej: „postępująca sekularyzacja oznacza,
że coraz więcej obszarów życia staje się otw arte raczej na opinię niż boskie prawo
1 na kom unikow anie się, nie zaś na objawienie. Postępujące uprzemysłowienie to nie
tylko zwiększenie liczby osób um iejących pisać i czytać; oprócz tego zapewniło nam
ono techniczne urządzenia dla masowego kom unikow ania się”23.
Celem sekularyzacji było pom niejszenie wszystkich życiowych imperatywów
do poziom u „opinii”, które nie są odzw ierciedleniem m oralnych absolutów ani
boskiego praw a. Kiedy „sekularyzacja” ta stała się faktem, ludzie kontrolujący
„opinię” zaczęli kontrolow ać kraj. Berelson jest rów nie szczery w sprawie źródeł
nowej nauki o o p in ii publicznej:

B adania w tej dziedzinie zintensyfikow ane zostały podczas II w ojny światowej;

p o trzeb n e były bad an ia n ad skutkam i, jakie przekazyw anie in form acji w ywiera
n a personel wojskowy, przystosow anie się do wojskowego życia, postaw y wobec
dow ódców i w rogiej p ro p ag an d y oraz na m o rale obywateli. Po w ojnie rosnące za­
interesow anie tą problem atyką doprow adziło do stw orzenia dodatkow ych o śro d ­
ków uniw ersyteckich zajm ujących się b ad an ia m i n ad o pinią publiczną i k o m u n i­
kow aniem się, stosujących m eto d y n au k społecznych. Jeśli uw zględnić działania
po d ejm o w an e na tym p o lu przez przem ysł i rząd, stanow ią one teraz zakrojone na
szeroką skalę przedsięw zięcie badaw cze24.
SO U T H BEND, IN D IA N A , 1962 487

Jak wielka była to skala, m iało się to niedługo okazać. Z anim jednak do tego
doszło, należało dokonać określonych zm ian w obszarze tego, co uznawano za treści
nadające się do przekazyw ania. W roku 1959 Berelson napisał, że „«wielkie idee»,
które dziesięć i dw adzieścia lat tem u dały potężny im puls badaniom w dziedzinie
kom unikow ania się, w istotnym stopniu uległy wyeksploatowaniu. Na ich miejscu
nie pojawiły się żadne nowe idee o porów nyw alnym ciężarze gatunkow ym . Jeste­
śm y na płaskow yżu”25. D roga zejścia z niego jest oczywista dla kogoś, kto uważnie
przeczytał książkę Berelsona z 1950 roku, zwłaszcza zaś fragm ent, w którym autor
stwierdza: „obecnie w A m eryce istnieje rzeczywisty proreligijny m onopol na tre ­
ści dostępne szerokiej publiczności”26. Przekonania religijne stanow ią ipso facto
przeciw ieństw o opinii i dlatego właśnie idee nie poddają się m anipulacji ludzi
kontrolujących m edia inform acyjne. W tej sytuacji niezbędne było dokonanie
przeniesienia sporych obszarów myśli ze sfery religii do sfery opinii; jeżeli rze­
czywiście m iał się dokonać jakikolw iek znaczący przełom w spraw ow aniu władzy
politycznej opartej na m anipulow aniu ludźm i za pośrednictw em mediów, była
to rzecz absolutnie konieczna. Najw ażniejszym obszarem myśli religijnej, który
należało przenieść do królestwa „opinii”, była m oralność seksualna, w tedy bowiem
m ogli ją kształtow ać specjaliści o d wojny psychologicznej, tacy jak Berelson, oraz
ci, którzy go opłacali, czyli Rockefellerowie.
I dokładnie to właśnie się stało. W latach sześćdziesiątych, kiedy Hollwo
starało się doprow adzić do uchylenia kodeksu produkcyjnego i w prow adzenia
nagości na ekran y kin, B erelson pracow ał ciężko dla Johna D. Rockefellera,
przeprow adzając badania opinii publicznej, a celem tego była zm iana stosunku
A m erykanów do antykoncepcji. O biektem szczególnego zainteresow ania były
postaw y katolików, których opiniam i Berelson m anipulow ał za pom ocą zestawu
sugerujących odpow iedzi pytań, które postaw ił katolikom po w ystąpieniu papieża
Pawła VI na forum O rganizacji N arodów Zjednoczonych w 1964 roku. Pytanie
nu m er osiem ankiety, którą w tedy opracow ał Berelson, brzm iało: „Kościół rzym-
sko-katolicki nie aprobuje wielu m etod kontroli urodzeń. Czy uważasz, że Kościół
pow inien zm ienić swoje stanow isko w tej sprawie?” N ietrudno dociec, jak pow in­
na wyglądać praw idłow a odpow iedź na to oraz inne, tendencyjne pytania tam
postaw ione, których celem było zasugerowanie, że Kościół pow inien znacząco
zm ienić swoje nauczanie w kwestii zaludnienia.
Rada ds. Z aludnienia podejm ow ała zakulisowe działania także w innych
sprawach. Dzięki konferencji na uniw ersytecie N otre D am e zatrudniony tam
socjolog D onald B arrett naw iązał kontakt z Radą ds. Z aludnienia i wystąpił do
niej o przydział dotacji finansowej. Rada, co jest kolejnym przykładem istnienia
ścisłych pow iązań m iędzy fundacjam i, o których pisałem wcześniej, przekazała
w niosek Barreta Fundacji Forda, ta zaś w połow ie lat sześćdziesiątych przyznała
m u grant w wysokości pięciuset tysięcy dolarów. Sytuacja stała się jeszcze bardziej
zawikłana, kiedy Barrett, po części dzięki pom ocy H esburgha, uzyskał nom inację
na członka ustanow ionej przez Pawła VI kom isji ds. kontroli urodzeń. W ten
sposób ktoś, kto otrzym yw ał pieniądze od establishm entu fundacji, który w tym
sam ym czasie podejm ow ał starania o zm ianę zapisów am erykańskiego prawa oraz
488 RO Z D Z IA Ł 9.

treści katolickiej nauki w sprawie antykoncepcji, podnosił rękę w głosowaniach ko­

misji powołanej przez Pawła VI w celu rozpatrzenia, czy Kościół pow inien zmienić
swoje stanowisko w tej samej sprawie. Był to jaskrawy przykład konfliktu interesów,
ale wówczas chyba nikt tego nie dostrzegł. To samo m ożna powiedzieć w przypadku
Pata i Patti Crowleyów, stojących w tam tym czasie na czele organizacji Catholic
Family M ovem ent. Crowleyów rów nież desygnow ano na członków komisji ds.
kontroli urodzeń z pow odu ich związków z N otre Dame. Jednocześnie jednak
otrzymywali pieniądze od Rockefellerów, aby podważać nauczanie Kościoła w spra­
wie antykoncepcji. Z daniem ich biografa, Roberta M cCloryego, kiedy Kościół
przygotowyw ał się do opublikow ania encykliki H um anae Vitae, „Crowleyowie,
obdarowani grantem przez Fundację Rockefellera (kursywa E.M. Jones) snuli plany
zorganizow ania m iędzynarodow ego forum R odzina C hrześcijańska na Świecie,
które m iało obradow ać we W łoszech latem 1968 roku”27.
 ROZDZIAŁ 10

WASZYNGTON, 1964

listopadzie 1964 roku, m niej więcej w tym sam ym czasie, kiedy

W na uniw ersytecie N otre D am e trw ały utrzym yw ane w sekrecie

obrady konferencji w sprawie antykoncepcji, Lyndon Johnson,
dzięki m iażdżącem u zwycięstwu w w yborach, zasiadł w Białym
D om u, a kraj - p odobnie jak to było w czasach W ielkiego Przebudze
co jakiś czas pow tarzało się - znalazł się w ogniu kolejnej m oralnej krucjaty,
znanej jako ru ch na rzecz praw obywatelskich. Tak jak abolicja, w ielokulturo-
w ość i kam p an ia antynikotynow a, ru ch praw obyw atelskich otrzym ał b łogo­
sławieństwo w arstw y w aspów i - w dużym stopniu za sprawą finansow ania go
przez fundacje, zwłaszcza Fundację Forda - ukierunkow any był na służenie ich
interesom . O znaczało to, że n ieu ch ro n n ie m usiał m ieć także podtekst seksualny,
a że tak było, stało się jasne, kiedy przyszło do poruszenia kwestii obyczajowości
seksualnej czarnych rodzin.
Stereotypowa ocena tego ruchu wyglądała nieco inaczej. W roku 1964 od ko ń ­
ca II wojny światowej upłynęło już niem al dwadzieścia lat i panow ało przekonanie,
że kraj wypracow ał sobie dostateczny m aterialny i duchow y kapitał, aby przystąpić
do rozwiązywania jednego z najbardziej palących problem ów wewnętrznych, czyli
kwestii rasowej, ze szczególnym uw zględnieniem jej aspektów ekonomicznych.
Cztery lata wcześniej prezydentem w ybrany został John F. K ennedy i wydawało się,
że wykorzysta w jakiś sposób to nastaw ienie społeczne, aby coś konkretnego w tej
sprawie zrobić. M ichael W arrington napisał książkę The Other America, która zwró­
ciła uwagę na ludzi, którzy nie zabrali się z falą pow ojennej prosperity. Największą
i najłatwiej zauważalną ich część stanowili M urzyni, których sprawa na przestrzeni

Wielkie przebudzenie - określenie wielkich przem ian duchowych w amerykańskim prote­

stantyzmie w XVIII i XIX wieku. Wielkie przebudzenie doprowadziło do narodzin nowej,
charakterystycznej amerykańskiej odm iany protestantyzm u (przyp. tłum.).
490 RO Z D Z IA Ł 10.

m inionych ostatnich dziesięciu lat coraz bardziej przyciągała uwagę społeczeństwa.

W yrok w sprawie Brown vs. Board o f Education of Topeka w ydany w 1954 roku
stanowił cezurę, wyznaczającą początek coraz większego angażowania się rządu
na rzecz zdelegalizowania ustanow ionej po wojnie secesyjnej segregacji rasowej
na Południu. W roku 1963 prezydent K ennedy został zam ordow any w jednym
z południow ych miast, a w 1964 roku jego następca, Lyndon Johnson, podjął dzieło
poprzednika, doprowadzając do uchwalenia ustawy o prawach obywatelskich, w na­
zwie której um ieszczono ten właśnie rok.
Latem 1964 roku kwestia walki o prawa człowieka przyciągnęła uwagę spo­
łeczeństwa, kiedy na konwencji dem okratów przedstawiciele Mississippi Freedom
D em ocratic Party wywołali burzę, tw ierdząc, że delegaci na konw encję z tego
stanu zostali w ybrani z naruszeniem zasad, poniew aż czarnym uniem ożliwiano
uczestniczenie w głosowaniach, na podstaw ie których osoby te otrzym ały m andaty
delegatów. Był to znaczący, choć nieprzyjem ny akcent, który zakłócił w ydarzenie
m ające być świętem z okazji otrzym ania przez Lyndona Johnsona nom inacji Partii
D em okratycznej na jej kandydata w w yborach prezydenckich i przewidywanego
zwycięstwa w nich, które odniósł cztery m iesiące później. Kiedy społeczeństwo
opowiedziało się za program em liberałów, czego wyrazem był wyborczy pogrom
Barry ego Goldwatera, ów dysonans, dostrzegany już w Atlantic City, w ciągu n a­
stępnych czterech lat m iał być odczuw any i dostrzegany coraz częściej. W ciągu
owych czterech lat Johnson, początkow o żarliwy orędow nik sprawy czarnych,
zm ienił zdanie, gorzko rozczarow any zarówno sam ym program em czarnych, jak
i przywódcam i ich ruchu, którzy zdawali się być zainteresowani jedynie politycznym
pozerstwem i wyciąganiem pieniędzy od rządu. Liberalny establishment, do którego
na początku lat sześćdziesiątych zaliczał się ruch na rzecz praw obywatelskich, był
gotów zerwać dobre relacje z prezydentem w im ię sprzeciwu wobec wojny, ide­
ologicznej czystości i rasowego separatyzm u. Przywództwo czarnej mniejszości,
podzielone po śmierci M artina Luthera Kinga, pogrążyło się w coraz bardziej jałowej
politycznej hucpie, a naw et jeszcze bardziej bezpłodnym popieraniu rozmaitych
odm ian lewactwa oraz rewolucji z użyciem przemocy. Za rządów adm inistracji
Johnsona dokonywała się rewolucja, ale była to rewolucja o charakterze kulturo­
wym, nie zaś politycznym , jak tego oczekiwała lewica. Ludzie, którzy na początku
dekady nie pytali, co kraj m oże dla nich zrobić, ale co inni m ogą zrobić dla kraju,
p o d koniec tego dziesięciolecia wzywali do obalenia rządu, a kiedy to się nie udało,
swój rewolucyjny zapał skoncentrow ali na własnym życiu, szukając sposobów na
usunięcie z niego wszelkich elem entów społecznego ładu i porządku.
Pod koniec 1964 roku w przypadku białych polityków z Południa polityka ra­
sowa i dem agogia stały się jednym i tym samym. Czarni, dzięki przyjęciu strategii
biernego oporu, m ogli śm iało uderzać w m oralizatorskie tony. Ruch n a rzecz
praw obywatelskich nie był wówczas postrzegany ani jako kolejna grupa zainte­
resow ana wyciąganiem pieniędzy z kieszeni rządu federalnego, ani jako ruch re­
alizujący wyłącznie interesy czarnych. U w ażano go raczej za aw angardę reform
społecznych w kraju. M roczne dziedzictw o przeszłości nareszcie znikało w p ro ­
m ieniach międzyrasowej w spółpracy i współdziałania, która szerzyła się w całym
W ASZYN G TO N , 1964 491

kraju. Wolność była ideą w yniesioną z okresu niewolnictwa i przem awiała nie tylko
do potom ków niewolników, lecz rów nież do tych, którzy widzieli w tym ruchu
przykład społecznego postępu. Ludzie XX wieku, stulecia nieudanych, utopij­
nych eksperym entów , które w w ielu przypadkach opierały się na pojęciu rasy,
p o d tym względem okazali się m ało pojętnym i uczniam i. Sm utne dośw iadczenia
sprzed dw udziestu-trzydziestu lat całkowicie przysłoniła im euforia chwili oraz
przekonanie, że Południe to zacofanie, kom prom itacja i zło.
N igdy przed tem konserw atyzm , k tó ry zdom inow ał kiedyś am erykańską
politykę w konsekw encji nieudanej polityki zagranicznej prezydenta W ilsona, nie
był postrzegany z taką dezaprobatą. Cóż takiego chcieli zachow ać ci Południow ­
cy? Jeżeli było to coś innego niż niespraw iedliw ie zdobyte przywileje rasowe,
z pew nością nie było obecne w głów nym nurcie św iadom ości ówczesnej am ery­
kańskiej opinii publicznej. O prócz tego, jak m ożna było przedstaw iać Barryego
G oldw atera jako obrońcę w spólnego dobra i społecznego porządku? Czy było
to możliwe w odniesieniu do G eorgea W allacea. Nie. Nie w roku 1964. W tedy
konserw atyzm był synonim em reakcji, której najw iększym grzechem było to,
że w ystępow ała przeciw ko zacnym M urzynom z Południa i ich dążeniu do uzy­
skania politycznego rów noupraw nienia. To sam o poczucie sprawiedliwości, które
trzydzieści lat później pogw ałcone zostało akcją afirmatywną*, naruszyła wówczas
skandaliczna pró b a odm ów ienia M urzynom należnych im praw.
M im o to jednak, panujące wówczas raczej życzliwe i liberalne nastaw ie­
nie wobec kw estii rasowej w niew ielkim tylko stopniu m oże przysłaniać fakt,
że ruch na rzecz praw obywatelskich już w roku 1964 osiągnął większość celów,
dla których pow stał, później zaś gonił resztkam i sił. Praw ne usankcjonow anie
segregacji rasowej zostało uchylone. Ruch praw obywatelskich w ykorzystał cały
swój autorytet m oralny dla przeprow adzenia kam panii na Południu, która w prze­
ważającej części została przez niego wygrana, jed n ak na bardzo krótko. Teraz jego
uczestnicy łam ali sobie głowę, co robić dalej, co m ożna wyrazić m niej dram atycz­
nie, mówiąc, że po pro stu znaleźli się na rozdrożu. Stanęli przed pytaniam i: czy
pow inni skoncentrow ać swoje wysiłki na m etodach i sposobach działania, które
sprawdziły się w przeszłości? Czy p ow inni nawoływać do uchw alenia kolejnych
ustaw i przepisów, odpow iadających na postulaty p odnoszone podczas dem o n ­
stracji i protestów, które odbyw ały się na Południu? A m oże należałoby rozsze­
rzyć ruch, tak aby włączyć do niego rzesze M urzynów z dużych m iast Północy,
których problem y wydają się szczególnie zadaw nione i tak czy owak wiążą się
z szybko uchylanym i przepisam i praw Jima Crowa?* * Bayard Rustin, by odwołać

* Akcja afirmacyjna/afirm atywna - regulacja zobowiązująca pracodawców oraz uczelnie do

gwarantowania mniejszościom określonego procentu miejsc w zakładach pracy i na uczel­
niach (przyp. tłum.).
** Prawa Jima Crowa (Jim Crow laws) - prawa wprowadzane na szczeblu lokalnym lub sta­
nowym, głównie w południowych stanach USA po wojnie secesyjnej (podobne istniały
także w stanach nienależących do Konfederacji). Miały one za zadanie ograniczenie praw
byłych murzyńskich niewolników oraz pogłębianie separacji między białą a czarną lud­
nością. Nazwa pochodzi od pogardliwego określenia Jim Crow, które w USA stosowa­
no w odniesieniu do Murzynów (przyp. tłum.).
492 R O Z D Z IA Ł 10.

się do jednego tylko przykładu, po zam ieszkach w H arlem ie (1964.) znalazł pracę
stu dw udziestu m ieszkającym tam nastolatkom .

K ilka tygodni później pracow ało nadal zaledwie dw u n astu z nich. Pew ien ch ło ­
piec pow iedział R ustinow i, że więcej niż pięćdziesiąt dolarów tygodniow o, które
zarabiał, m oże w ygrać w bilard; inny z kolei m ógłby zarobić p o n a d sześćdziesiąt
dolarów na sprzedaży „traw ki”; a jeszcze in n y zrezygnow ał z czteroletniego koszy­
karskiego stypendium n a je d n y m z liczących się uniw ersytetów , gdyż w olał zostać
alfonsem 1.

Jak tego rodzaju relacje m ają się do w izerunku szlachetnych M urzynów

z Południa, którzy w swojej determ inacji jawią się jako arcychrześcijanie, któ­
rzy w obliczu straszliwej prow okacji, która przynosi wstyd całem u krajowi, nie
zgadzają się używać przem ocy? Była to kwestia, którą za kłopotliw ą uznawali nie
tylko czarni.
Jesienią 1964 roku katolicki podsekretarz stanu w D epartam encie Transpor­
tu adm inistracji Johnsona pośw ięcił sporo czasu analizow aniu kwestii ubóstw a
M urzynów i zależności m iędzy życiem w biedzie a środow iskiem rodzinnym .
D aniel Patrick M oynihan został zatru d n io n y w Białym D om u w zespole p ro ­
gram u K ennedyego „Nowe wyzwania”, a po zabójstwie prezydenta zaczął pra­
cować w adm inistracji Johnsona. Początkow o działał w D epartam encie Pracy
i w ram ach swoich obowiązków zaczął przeglądać statystyki poświęcone związkom
m iędzy w skaźnikam i bezrobocia a w spółczynnikam i rozpadu związków m ałżeń­
skich. Pod koniec listopada 1964 roku, kiedy Lyndon Johnson po m iażdżącym
zwycięstwie w w yborach ponow nie zasiadł w Białym D om u, M oynihan postanowił
stworzyć w ew nętrzny rządow y rap o rt pośw ięcony m urzyńskim rodzinom , który
m ógłby stanow ić podstaw ę do kształtow ania polityki będącej alternatyw ą wobec
coraz większych i coraz bardziej przypadkow o ukierunkow anych żądań establish­
m entu ruchu na rzecz praw obywatelskich. M oynihan uważał, że ustawy antysegre-
gacyjne, choćby najskuteczniej zapewniające ruchow i praw obywatelskich m oralną
przewagę oraz środki na dalszą działalność, nie są właściwą drogą do rozw iązania
problem u. M oynihan tak oto w spom ina okres po zwycięstwie Johnsona:

O budziłem się kilka d n i później o czw artej ra n o i poczułem , że m uszę o p ra ­

cować d o k u m en t pośw ięcony m urzy ń sk im ro d zin o m , aby un ao czn ić w sp ó łp ra­
cow nikom , że problem jest tru d n iejszy niż sądzą, a p o n ad to w yjaśnić kilka kwestii
zw iązanych z bezrobociem i gosp o d ark ą m ieszkaniow ą, ujm ując je w sposób dla
n ich na tyle nowry i poruszający, żeby pow iedzieli: „Nie m ożem y pozw olić, żeby tak
było nadal. M usim y coś z ty m zrobić”2.

Okazja ku tem u była doskonała. U kład sytuacji w ew nętrznej i zagranicznej

stworzył wyjątkowo sprzyjające okoliczności. Z daniem M oynihana, w kraju za­
szło coś, „co nigdy wcześniej się nie zdarzyło”. Była to chwila, o której M oynihan
napisze później w artykule w „C om m entary”, że była połączeniem „woli akcep­
W A SZYN G TO N , 1964 493

tacji daleko posuniętej innow acji społecznej” oraz „prawdziwej wrażliwości na

problem y M urzynów ”.

Na świecie panow ał pokój. P rezydent dysponow ał o g ro m n ą w iększo­

ścią w Kongresie. Pojawiły się ju ż oznaki p o w odzenia p ro g ram u N ew Econom ics:
Biuro B udżetow e przew idyw ało, że do ro k u 1970 przychody federalne w zrosną
o czterdzieści pięć m iliardów dolarów, które zgodnie z założeniam i należało wydać,
aby w zrost się utrzym ał. Ż adnych d em o n stran tó w za granicą, żadnego n arastające­
go konfliktu ani konfron tacji n a linii biała w ładza - czarne protesty. W atm osferze,
którą cechow ało m ak sim u m rozsądku i spokoju, kiedy p rezydent m ó g ł bez w ięk­
szego ryzyka nie robić praktycznie niczego, dzięki rozsądkow i w łaśnie pow stała
sposobność kształtow ania h istorii, a prezydent, w ykorzystując ją, n a d a ł bieg p o ­
w ażnej inicjatyw ie3.

Jej p o d sta w ą były b a d a n ia M o y n ih an a, k tó re p rz e p ro w a d ził jesienią.

O d grudnia 1964 roku do m arca 1965 roku M oynihan i jego w spółpracow nicy
sporządzili d okum ent, k tó ry ostatecznie opatrzono jego nazw iskiem . W toku
badań i planow ania związanych z jego pow staw aniem , M oynihan podzielił się
swymi przem yśleniam i z sekretarzem prasow ym , Billem M oyersem , który prze­
kazał m u entuzjastyczne kom entarze prezydenta. M oynihan postaw ił tezy, które
kw estionow ały pew ne fu ndam entalne założenia dotyczące am erykańskiego życia
politycznego. D o tych o najw iększym ciężarze gatunkow ym należała ta, k tó ­
ra rzucała wyzwanie w yobrażeniom na tem at am erykańskiego indyw idualizm u.
W miejsce dw uczłonow ej stru k tu ry rząd-jednostka, M oynihan zaproponow ał
jako ogniw o pośrednie rodzinę, upatrując w niej najważniejszego w yznacznika
zdrowia społecznego M urzynów i główny podm iot działalności rządu zmierzającej
do zlikwidow ania ich ekonom icznego upośledzenia w zględem białych. Z asadni­
cze tezy R aportu M oynihana odnosiły się do kwestii polityki rodzinnej: „Główną
przyczyną degradacji tkanki m urzyńskiego społeczeństw a jest degradacja m u ­
rzyńskiej rodziny”. R aport wzywał do udzielania p om ocy ekonom icznej głowom
czarnych rodzin. Zdrow ie i trw ałość rodziny oraz zm niejszenie liczby urodzeń
nieślubnych dzieci m iało być przyjętym przez rząd k ry terium społecznego postę­
pu. W lutym 1965 roku na konferencji pośw ięconej kwestii ubóstw a M oynihan
oznajm ił jej uczestnikom , że „problem ubóstw a skłania nas do głębokiego, p o ­
now nego rozw ażenia skutków naszego sposobu traktow ania rzeczywistości w tym
kraju dla stru k tu ry rodziny”.
Początkowo reakcje na w ystąpienie M oynihana były pozytywne. W m arcu
1965 roku w ydrukow ano sto egzem plarzy jego raportu. Johnson postanow ił, że
tezy zawarte w Raporcie M oynihana, zwłaszcza zaś kluczowe dla jego treści tw ier­
dzenie, że ubóstw o czarnych wiąże się z „degradacją m urzyńskiej rodziny”, będą
podstaw ą jego nowej polityki dotyczącej problem atyki praw obywatelskich. Okres
uchw alania ustaw dobiegł końca. Sprawa rów ności rasowej weszła w nowy etap.
W ciągu niespełna roku w podejściu adm inistracji Johnsona do polityki społecz­
nej dokonały się rew olucyjne zmiany. Kwestie rasowe um ieszczono w szerszym
494 RO Z D Z IA Ł 10.

kontekście problem u ubóstw a, a najw ażniejszym w yznacznikiem zdrow ia spo­

łecznego oraz podstaw ą dla program ów socjalnych uczyniono rodzinę. Polity­
ka ro dzinna była pow szechnie prow adzona w krajach europejskich, ale w USA
nigdy d o tąd nie zaistniała w żadnej spójnej postaci. Teraz jed n a k m iała być
zapoczątkow ana jako sposób rozw iązyw ania problem ów rasowych, które przez
m inione sto lat nękały kraj.
N a początku czerwca 1965 roku Johnson przedstaw ił swój now y program
czołow ym p rzed staw icielo m ru c h u na rzecz p raw obyw atelskich, a uczynił
to w przem ów ieniu w ygłoszonym na H ow ard University, tradycyjnie murzyńskiej
uczelni w W aszyngtonie. Z anim je wygłosił, om ów ił jego treść z najważniejszymi
przywódcam i ruchu. W przytłaczającej większości zyskała ich aprobatę. W edług re­
lacji Yanceya i Rainwatera, M artin L uther King, Roy W ilkins i W hitney Young
„wyrazili entuzjazm i przewidywali, że dla pozostałych przyw ódców ru chu praw
obywatelskich przem ów ienie to będzie przyjem ną niespodzianką”. R obert Carter,
główny doradca NAACP, dostrzegł w n im przejaw „zadziwiającego zrozum ienia
spustoszeń, będących konsekw encją zam ieszkiw ania w slumsach”
Lyndon John so n zap o zn ał zg ro m ad zo n y ch n a sali przyw ódców ruchu
na rzecz praw obywatelskich z założeniam i nowej polityki, którą właśnie zaini­
cjował:

Rodzina jest fundam entem naszego społeczeństwa. Bardziej niż jakikolwiek inny
czynnik kształtuje postawy, nadzieje, w artości i ambicje dziecka. Kiedy rodzina się roz­
pada, zazwyczaj poszkodow anym i są dzieci. G dy dzieje się to na masową skalę, szkodę
ponosi społeczeństwo. Zatem , jeżeli nie podejm iem y działań na rzecz um ocnienia ro ­
dziny, stworzenia warunków, które sprawią, że większość rodziców nie rozstanie się,
cała reszta, a więc szkoły i place zabaw, pom oc publiczna i pryw atne wsparcie, nie wy­
starczą nigdy, żeby całkowicie zlikwidować krąg braku nadziei i niedostatku4.

Patrząc z perspektyw y czasu, w ydaje się oczywiste, że Johnson po strze­

gał ro d zin ę przez p ry zm at kw estii m acierzy ń stw a d o k ład n ie w tym sam ym
czasie, kiedy rodzina i m acierzyństw o stawały się zagadnieniam i, wywołującym i
największe podziały w społeczeństwie. Równie jasne wydaje się, że ani Johnson,
ani przyw ództw o czarnej m niejszości nie było tego wówczas św iadom e. Jeśli
adm inistracja Johnsona chciała dokonać rewolucji w am erykańskiej polityce spo­
łecznej, nie sposób było posłużyć się bardziej rew olucyjnym paradygm atem niż
definiowanie rodziny jako wyznacznika społecznego zdrowia. M oynihan m iał rację
,mówiąc, że Stany Zjednoczone są dosłownie jedynym państw em spośród cywilizo­
wanych krajów, nieposiadającym i nieprow adzącym żadnej polityki rodzinnej. Nikt
jed n ak chyba nie spodziew ał się, że uczynienie rodziny w yznacznikiem polityki
społecznej wywoła niechęć sił stojących za ruchem na rzecz praw obywatelskich,
nikt chyba rów nież nie przew idział, do jakiego stopnia ru ch stał się zakładnikiem
lewicy. M oynihan dostrzegł to, ale dopiero po fakcie; napisał o tym w artykule
opublikow anym w „C om m entary”:
W ASZYN G TO N , 1964 495

W pierw szej połow ie lat sześćdziesiątych liberalna lewica, w większości zło ­

żona z białych, niem al całkow icie opanow ała ru ch n a rzecz praw obywatelskich;
najbardziej w idoczne było to oczyw iście w SNCC i CORE*, ale też w starszych
organizacjach. P rzy pom in ało to relacje m arksistow skiej lew icy ze zw iązkam i
zaw odow ym i z lat trzydziestych. W iększość członków ru c h u zawsze stanow ili
zwykli, szarzy ludzie, którzy, ogólnie rzecz biorąc, m ieli raczej stereotypow e p o ­
glądy i nadzieje. O toczenie przyw ódców stanow ili jed n a k ludzie innego pokroju:
energiczni, św iadom i celu, potężn ie zaangażow ani. M ieli za sobą zróżnicow aną
społeczność w yw odzącą się z uczelni, kościołów, dużych m iast, m ałego biznesu,
publikatorów , która dostarczała im pieniędzy, pom ysłów , w sparcia, zwolenników,
jed n y m słow em wszystkiego, co niezbędne dla skutecznego działania polityczne­
go. N ie przeceniając w ew nętrznej spójności tego ru ch u , w idać jed n ak , że istn ia­
ło w n im coś na kształt w spó ln o ty poglądów 5.

M oynihan nie zaprzecza, że w łonie owej w spólnoty toczyła się walka, m im o

to jednak tw ierdzi, że koalicja ta potrafiła w ypracow ać „istotną zgodność” w spra­
wach, które jej dotyczyły. Jak się okazało, ludzie ci przykładali wielkie znaczenie
do rodziny, tyle że w inny sposób, niż to zakładał Johnson. C hociaż w tam tym
czasie chyba n ik t tego nie zauważył, w sparcie rodziny oznaczało ograniczenie re­
wolucji seksualnej, która w łaśnie, dzięki p om ocy fundacji, uczelni i prasy, szerzyła
się w całym kraju. M oynihan i adm inistracja Johnsona nie dostrzegli związku
m iędzy zdom inow anym przez lewicę ruchem obrony praw obywatelskich a zaan­
gażowaniem na rzecz wyzwolenia seksualnego i eugeniki, które zawsze bliskie były
sercom fundacji sponsorujących ruch. Co zaś do osób, które go napędzały, byli
to ciągle Sanger i Rockefeller oraz kolejni, współcześni McKayowie i Eastmanowie.
W roku 1967 M oynihan nadal naiw nie upatryw ał w lewicy „świeckiego sum ienia”
narodu, nie zauważając przy tym , że sum ienie to obciążały występki przeciwko
seksualnej m oralności, ani tego, że było ono szczególnie w yczulone na rządowe
inicjatywy zmierzające do um ocnienia stabilności rodziny. Jak pow iedział Michael
H arrington, kluczow a postać, stanow iąca ogniw o łączące lewicę z ruchem praw
obywatelskich: „nie było w tym niczego dętego ani św iętoszkow atego... W szyscy
z kim ś na boku sypiali”6.
Konsekwencje niedostrzegania istoty i treści lewicowego „świeckiego su­
m ienia” ujaw niły się zwłaszcza w roku 1965. N ikt w adm inistracji Johnsona nie
był przygotow any na zm ianę stanow iska ruchu, do której doszło tam tego lata.
Ponieważ adm inistracja nie spodziew ała się tego, nie potrafiła przeciwstawić się
ani bronić swojego stanow iska, kiedy przyw ództw o ruchu praw obywatelskich
nagle zwróciło się przeciw ko nowej polityce rodzinnej. Stereotypowym w ytłu­
m aczeniem , które przytacza się dla w yjaśnienia, dlaczego doszło do tej zmiany,
jest eskalacja wojny w W ietnam ie. Ci sam i liberalni wyborcy, którzy byli uczest­
nikam i ruch u na rzecz praw obywatelskich, byli coraz bardziej przeciw ni poli­
tyce zagranicznej Johnsona i zaczęli wykorzystywać ruch jako trybunę, z której

CORE - Kongres Równości Rasowej; SNCC - Studencki Pokojowy Komitet Koordynacyj­

ny (przyp. tłum.).
496 R O Z D Z IA Ł 10.

m ogli w yrażać swój sprzeciw oraz potępienie wojny. Jako w yjaśnienie czasem
podaje się rów nież zam ieszki w Watts*, ale to one sam e są w ydarzeniem , które
nadal dom aga się wyjaśnienia. Ruch obrony praw obywatelskich stanął w obliczu
coraz bardziej paradoksalnej sytuacji: im więcej zwycięstw odnosił na polu usta­
wodaw czym i praw nym , tym bardziej rosło napięcie pośród rzesz przeciętnych
czarnych m ieszkańców m iast na Północy. N iektórzy uważali, że ruch rozbudził
oczekiwania, którym nie był w stanie sprostać. W końcu naw et sam M artin Luther
King nie był w stanie zapobiec aktom przem ocy, które ostatni organizow any przez
niego m arsz wywołał w M em phis. Powstanie w getcie okazało się wyjątkowo szko­
dliwe dla lansow anego w izerunku spokojnych, nieuciekających się do przem ocy
M urzynów, szczutych przez policję psam i w m iastach Południa. Latem 1965 roku,
kiedy po czytaniu projektu fundam entalnej ustaw y o praw ach obywatelskich,
krótko później w ybuchły zam ieszki w W atts, zaczęło stawać się oczywistym, że
nikt nie m a przekonującego wyjaśnienia pow odu, dla którego do aktów przem ocy
czarnych doszło tuż po tak znaczących legislacyjnych zwycięstwach.
Być może właśnie zdum ienie i konsternacja popchnęły sekretarza prasowego
Billa M oyersa do przekazania R aportu M oynihana dw óm w aszyngtońskim felie­
tonistom , Evansowi i Novakowi. M ożliwe też, że M oyers udostępnił im Raport
M oynichana, gdyż uważał, że najlepszym w ytłum aczeniem zam ieszek w m iastach
Północy jest patologia rodziny. Tak czy inaczej, kiedy ich artykuł ukazał się w d ru ­
ku, zaczęto dokładniej przyglądać się sprawie, lewica zaś coraz głośniej zaczęła
m ów ić o swoich zastrzeżeniach.
Yancey i R ainw ater w swoich rozw ażaniach starają się przekonać czytelnika,
że sednem spraw y był problem PR. Rzecz polegała na tym , że R aport M oynihana
był dokum entem stw orzonym i przeznaczonym dla niewielkiej grupy funkcjona­
riuszy rządow ych, później zaś upublicznili go dziennikarze, którym zależało na
jak największym rozgłosie i dlatego w artykułach uw ypuklili najbardziej te jego
aspekty, które m ogły wywołać gw ałtow ną reakcję czytelników. Z daniem Yanceya
i Rainwatera, artykuł Evansa i N ovaka z 18 sierpnia 1965 roku opatrzony d ra­
stycznym i w treści cytatam i - na przykład „ujaw nia brzydką praw dę o położeniu
M urzynów w wielkich m iastach” - „był najbardziej b rzem ienną w skutki publi­
kacją związaną z raportem ”. Ich zdaniem , także najbardziej szkodliwą. Największą
szkodą, którą przyniósł artykuł, było odw rócenie uwagi opinii publicznej od za­
wartych w raporcie propozycji dotyczących bezrobocia, skierowanie jej na sform u­
łow ania i treści odnoszące się do „zapaści m urzyńskiej rodziny”. W ynika z tego, że
skuteczniejsze zabiegi pijarowskie mogłyby zapobiec klęsce. O cena ta opiera się na
spostrzeżeniu, że rzeczywisty sens propozycji został m ylnie odebrany, podczas gdy
analiza sprzeciwu wskazuje, że praw dą m ogło być coś wręcz przeciwnego. Sprzeciw
p o d n ió sł się z tego pow odu, że jego krytycy aż nadto dobrze zrozum ieli przesła­
nie rap o rtu oraz ze względu na to, że był o party na źródłach i danych dla lewicy

* Zamieszki w Watts miały miejsce w sierpniu 1965 roku w dzielnicy Watts miasta Los A n­
geles. Trwały z dużym natężeniem przez sześć dni. Trzydzieści cztery osoby zginęły, ponad
dwa tysiące było rannych, aresztowano prawie cztery tysiące osób (przyp. tłum.).
W ASZYN G TO N , 1964 497

niew ygodnych. W tej sprawie krytycy rap o rtu okazali się bardziej przenikliw i niż
jego obrońcy. Yancey i R ainw ater starali się obciążyć w iną wysokich urzędników
m inisterialnych, k tó ry m zależało na zw iększeniu budżetów jednostek, w k tó ­
rych pracowali. Kiedy jed n ak bliżej przyjrzeć się siłom przeciw nym Raportow i
M oynihana, w idać jak na dłoni, że opozycja wobec niego była znacznie szersza
i kierowała się pow ażniejszym i pow odam i. Stawka w tej grze była znacznie wyższa
niż okazja do zw iększenia bud żetu któregoś z departam entów . Im więcej czyta się
tekstów stanow iących podstaw y tego dokum entu, tym bardziej rzuca się w oczy,
do jakiego stopnia ich treści sprzeczne są z w artościam i, za którym i opow iadał
się ruch praw obywatelskich i jego liberalni zwolennicy.
Jeden z najw ażniejszych z n ich, k tó ry p o stan o w io n o przeoczyć, kiedy
zarzucano M oynihanow i, że jest białym rasistą, stanow i praca E. Franklina Fra-
ziera, czarnoskórego socjologa z H ow ard University, k tó ry był kolegą ze studiów
Langstona H ughesa i Thurgooda M arshalla. Frazier tw ierdzi, że na wiele dziedzin
życia murzyńskiej rodziny fatalny wpływ m iało niewolnictwo, R ekonstrukcja oraz
pozbaw iona j akiegokolwiek zakotwiczenia egzystencj a w przemysłowych m iastach
Północy. Frazier ostatni z tych czynników z wielu pow odów uważa za najbardziej
niszczący. Łącznym rezultatem wszystkich tych historycznych zaszłości było osła­
bienie instytucji rodziny oraz skarlenie m oralne - rzecz, którą Yancey i Rainwater
próbują pom niejszać. Frazier nie bagatelizuje skutków niew olnictw a, segregacji
i rasizm u, m im o to jed n ak jasno stwierdza, że patologie, które wówczas się p o ­
jawiły, nie znikną w raz z zanikiem okoliczności, w których powstały. Zrodziły
się w tam tych w arunkach i systemach społecznych, ale zaczęły żyć własnym życiem.
W opracow aniu naukow ym zatytułow anym The Negro Family In the Uni­
ted States Frazier tw ierdzi, co następuje: „W now ym środow isku [czyli stanach
Południa] p o p ęd seksualny M u rzy n a... przestał podlegać kontroli społecznej
i podporządkow any został jedynie zew nętrznej kontroli pana oraz pragnieniom
i postaw om tych, z którym i w chodził w związki... Z chwilą kiedy popędu seksual­
nego mężczyzn nie ograniczała już afrykańska obyczajowość i tradycja, kierow ała
nim tylko okresow a potrzeba zaspokojenia seksualnego pożądania”7.
Pod w ielom a w zględam i Frazier zdaje się wyżej oceniać okres niew olnictw a
niż czasy tuż po jego zniesieniu, a to pow odu stabilności porządku społecznego
oraz więzi istniejących wówczas m iędzy niew olnikiem i jego panem . „Kiedy jarzm o
niew olnictw a zostało zdjęte, nic już nie krępow ało w łóczęgowskich skłonności
i dzikich żądz pozostaw ionych sam ym sobie mas. D aw na zażyłość m iędzy panem
i niew olnikiem , na której w okresie niew olnictw a opierał się ład moralny, została
bezpow rotnie zniszczona... Rozwiązłe związki seksualne i ciągłe zm ienianie współ­
małżonków, stały się regułą w śród zdem oralizow anej części wyzwolonej m u rzyń­
skiej ludności”8. A lternatyw ą dla tego społecznego chaosu była tradycyjna rodzina,
której głową był ojciec, posiadająca jakąś przynoszącą dochód własność, częstokroć
farmę. Ten m odel rodziny był właściwy dla zapew nienia sobie życia we względnym
dobrobycie zarów no p o zniesieniu niew olnictw a, jak i w okresie Rekonstrukcji.
Em ancypacja nie wywarła większego w pływu na ten stan. Kto m iał trw ałą, stabilną
498 RO Z D Z IA Ł 10.

rodzinę, a w czasach niew olnictw a w szedł w posiadanie jakiegoś w arsztatu pracy,

tem u, m im o ogrom nych tru d n o ści i przeszkód, na jakie napotykał, pow odziło się
dobrze i wówczas, i w latach R ekonstrukcji. „D obrze zorganizow ana rodzina pod
przyw ództw em ojca” potrafiła sprostać przejściu od niew olnictw a do wolności,
m im o przytłaczających trudności, których dośw iadczała. Sto lat później kraj m iał
się dowiedzieć, że ci, którzy takiego startu nie mieli, nie potrafią funkcjonować,
a w wielu przypadkach naw et przetrw ać, m im o przytłaczającej liczby rządowych
program ów i przedsięwzięć, które działały na korzyść czarnych rów nie skutecznie,
jak kiedyś w ładze Południa na ich zgubę. „Po upad k u system u niewolnictwa” -
pisze Frazier - „rodziny, które w m inionym okresie osiągnęły właściwy poziom
zorganizow ania, przeszły przez okres przem ian bez większych zm ian w porządku
swego życia. W rodzinach tych autorytet ojca był silnie ugruntowany, a rola kobiety
jako m atki i żony odpow iadała patriarchalnem u m odelow i d o m u ... Ojciec stał się
przyw ódcą rodziny, o ile nie jej jedynym żywicielem”9.
Analizy Fraziera, trzeba to w yraźnie pow iedzieć, przeczą gloryfikacji wol­
ności, która była najw ażniejszym hasłem zarów no ruch u praw obywatelskich
z lat sześćdziesiątych, jak i ruch u n a rzecz zniesienia niew olnictw a sprzed stu lat.
Patriarchalna rodzina m urzyńska była najw ażniejszym gw arantem pom yślności
czarnych. W walce o jej zachow anie, relatyw ne sw obody Północy - na przy­
kład w olność, pozbaw ione m oralnych ograniczeń narzucanych przez wiejskie
grupy wyznaniow e - okazały się dla M urzynów bardziej szkodliwe niż system
niew olnictw a narzucony przez białych. W iększa część czarnej kultury XX wieku
- Frazier jako przykłady podaje tutaj bluesa i jazz - stanowi odzw ierciedlenie
niem ożności sprostania w yzw aniom , które przed M urzynam i postaw iła wolność.
Pod wieloma względami sytuacja na Północy była gorsza niż na Południu, ponieważ
M urzyn w „m ieście Północy nie tylko nie podlegał tradycyjnem u p o d p o rządko­
w aniu białym panom , ale pozbaw iał się m oralnego w sparcia ze strony krewnych
i sąsiadów ... Porzucanie rodzin jest jedną z nieuchronnych konsekwencji migracji
ludności m urzyńskiej do m iast”10.
Frazier p o d wieloma względami nawiązuje do bukolicznej tradycji potępiania
m iasta jako takiego, a czyniąc to, zapom ina o zjawisku przew artościow ywania
tradycyjnych w artości, b ędącym niezbyw alną częścią k u ltu ry now oczesnych
am erykańskich m iast XX wieku. M odernizm sankcjonow ał b u n t przeciw Bogu
i odrzucenie norm m oralnych, jego filozofia została upow szechniona przez in stru­
m entarium kultury, przeniknęła rów nież do ośrodków m iejskich w całej p ó łn o c­
nej części Stanów Zjednoczonych. U rok m iasta i jego siła przyciągania brały się
z postrzegania go w kategoriach ucieczki od tyranii chrześcijańskiej m oralności
seksualnej w jej protestanckim w ydaniu, które przyjęło się na rolniczym Połu­
d n iu i m iasteczkach Środkowego Z achodu. M urzyni nie byli na nie uodpornieni.
Barw nie przedstaw ił to D uBose H eyw ard w powieści Porgy, zwłaszcza w scenie
uw odzenia Bess przez handlarza narkotyków S p o rtiń Lifea. W wersji m usicalo­
wej z m uzyką G ershw ina, S portin Life m ówi do Bess: „Będziemy paradow ali po
H arlem ie / i nic nie będzie dla ciebie za dobre”.
W ASZYN G TO N , 1964 499

O cena Fraziera zbieżna jest także z in n ą podstaw ą, na której M oynihan

oparł swój raport, a m ianow icie z nauką społeczną Kościoła. W roku 1950 napisał:
„W skutek dezorganizacji rodziny, znaczna część m urzyńskich dzieci nie przeszła
procesu uspołecznienia, k tóry zapew nić m oże jedynie rodzina”. N astępnie opisuje
negatyw ne zmiany, które ją dotknęły, czyniąc to w sposób przyw odzący na myśl
poglądy papieża Leona XIII:

Z dezorganizow ane ro d zin y nie zapew niały zaspokojenia ich [dzieci] potrzeb
em ocjonalnych, nie w ykształciły w n ich także zdyscyplinow ania oraz naw yków
niezbędnych dla osobistego ro zw o ju ... Jako że szerząca się w śród M urzynów d ez­
organizacja rodzin y w ynika z faktu, iż ojciec nie jest w stanie sprostać oczekiwanej
przez am erykańskie społeczeństw o roli, jaką p o w in ien odgryw ać w życiu rodziny,
złagodzenie tego pro blem u w ym aga takich zm ian w m u rzy ń sk im i am erykańskim
społeczeństw ie, które um ożliw ią czarnoskórem u ojcu w ypełnianie przypisanej
m u ro li11.

Rola ojca, której znaczenie podkreśla Frazier, m iała szczególne znaczenie

dla M oynihana, który w yrastał w rozbitej rodzinie mieszkającej w nowojorskiej
dzielnicy H elis Kitchen*, a w w ieku trzynastu lat został pucybutem . Pracując
na rogach ulic w raz z kolegami, podobnie jak on czyszczącymi buty przechodniom ,
po raz pierw szy uśw iadom ił sobie podobieństw a m iędzy „okropnym i irlandzkim i
slum sam i” z końca XIX wieku a m urzyńskim i gettam i połow y i końca lat dw u­
dziestych XX stulecia.
M oynihan wychow yw ał się bez ojca, ale jako katolik poznał społeczne n a ­
uczanie Kościoła o rodzinie. Powołuje się na prace jezuity Johna LaFargea z lat
trzydziestych. LaFarge utrzym yw ał kontakty z D om em Przyjaźni oraz baronow ą
de H ueck Doherty, której działalność w H arlem ie zrobiła wielkie wrażenie na
Thom asie M ertonie. P ropozycje M oynihana naw iązyw ały do podobnych in i­
cjatyw katolickich, co szybko zauważyli jego przeciw nicy w debatach toczących
się w latach sześćdziesiątych, p o d wielom a w zględam i będących ukoronow aniem
antykatolickiej kam panii na rzecz eugeniki nagłośnionej przez Blansharda w końcu
lat czterdziestych. Yancey i R ainw ater piszą o tym m niej konkretnie, ale kładą w y­
raźniejszy nacisk na związki M oynihana z katolicyzm em . Ich zdaniem , w jego
poglądach widać:

Silne w pływ y katolickiego ro zu m ien ia opieki społecznej, k tó ra akcentuje p o ­

gląd, że zabezpieczenie in teresu ro d zin y jest najistotniejszym celem opieki sp o ­
łecznej i ogólnie polityki socjalnej. [M oynihan] zauważył, że większość krajów
europejskich i K anada przyjęły pro g ram y udzielania ro d zin o m zasiłków i ulg, aby
u p orać się z tru d n o ścia m i u trzy m an ia w ysokości d o ch o d ó w w grupie ludności
o ich niskim p o zio m ie12.

* Helis Kitchen, znana również jako Clinton albo Midtown West, dzielnica M anhattanu.
Niegdyś Helis Kitchen była jednym z ośrodków nowojorskiego świata przestępczego,
zwłaszcza irlandzkiej mafii (przyp. tłum).
500 RO Z D Z IA Ł 10.

Związki m iędzy R aportem M oynihana a katolicką nauką społeczną są jasne

i łatwe do zauważenia. Papież Leon XIII w encyklice Rerum N ovarum , która dała
początek całem u w spółczesnem u społecznem u nauczaniu Kościoła, stwierdza:
„prawo posiadania, które - jak widzieliśm y - przysługuje jednostce na podstaw ie
praw a natury, należy zastosować do człowieka, będącego głową rodziny”13. W tym
sam ym paragrafie m ów i dalej: „Jak państw o, tak i rodzina - powiedzieliśm y już -
jest praw dziw ą społecznością i rządzi się swoją, to jest ojcowską w ładzą”.
Z racji hierarchicznego charakteru katolickiej nauki, władza ojca podporząd­
kow ana jest praw u m oralnem u, będącem u po prostu przejaw em woli Boga, czyli
Najwyższego Ojca. W szystkie Jego nakazy zgodne są z dobrem w spólnym w d o ­
brze rządzonym państwie:

W interesie tak d o b ra publicznego, jak pryw atnego, leży, ażeby panow ały pokój
i zgoda; aby całe życie kierow ane było przykazaniam i B oskim i i praw am i n a tu ­
ry; aby życie ro d zin n e o pierało się n a poszanow aniu ładu i na czci dla religii; aby
tak w życiu pryw atnym , jak publicznym kw itła p ełn a m oralność; aby święcie p rze­
strzegano spraw iedliw ości i b y n ik t nie krzyw dził bliźniego bezkarnie; aby wreszcie
m ężne rosły pokolenia ku p o d p o rze p a ń stw a14.

Zgodnie z zasadą subsydiarności, państw o może w kraczać w sprawy rodziny

jedynie wówczas, kiedy ta w jakiś radykalny sposób zawodzi. Jednym z przykła­
dów jest sytuacja, „kiedy się rozluźnią naturalne związki rodzinne w śród ro b o t­
ników. .. należy się, w pew nych zresztą granicach, uciec do siły i powagi praw
państw ow ych”. R aport M oynihana p ro p o n o w ał podjęcie takiej w łaśnie in ter­
wencji. Jednak naw et w podanym tutaj przykładzie program y rządowe pow inny
głównie i przede w szystkim m ieć na celu przyw rócenie m oralnego porządku:
„niech wszyscy zrozum ieją, że nacisk należy położyć na odnow ę chrześcijańskich
obyczajów, bez czego na nic się przydadzą środki podane przez roztropność ludzką,
choćby uznane były za najwłaściwsze”15. Każdy, kto chociaż pobieżnie zapoznał
się z nauczaniem społecznym Kościoła, wie, że kiedy papieże z takim naciskiem
zwracają uwagę na konieczność um acniania rodziny, m ów ią o um acnianiu prawa
m oralnego. W encyldice Quadragesimo A nno Pius XI stwierdził: „bez odrodzenia
m oralnego nie da się dokonać odnow ienia i udoskonalenia ustroju społecznego.
Uczy nas o tym historia”16.
Skoro rozważania Yanceya i Rainwatera niczego nowego nie wnoszą, św iad­
czy to, że lewica p od w ielom a względam i była bardziej św iadom a tego faktu niż
M oynihan oraz jego zw olennicy i nie życzyła sobie żadnej „odnow y obyczajów”,
która mogłaby zaham ow ać coraz bardziej upowszechniające się dążenie do seksu­
alnego wyzwolenia. O prócz wskazywania na niedostatki pijaru, Yancey i Rainwater
starają zdystansować się od m oralnego przesłania, będącego sednem propozycji
przedstawionych przez M oynihana. W tym przypadku należy oddać sprawiedliwość
liberalnym krytykom raportu, oni je bowiem przynajmniej dostrzegli i występowali
przeciwko niem u w całkowitej zgodzie ze swoim pojm ow aniem osobistej wolności
jednostki. Yanceya i Rainwatera natom iast stać wyłącznie na utyskiwanie:
W A SZYN G TO N , 1964 501

W oficjalnej wersji ra p o rtu należałoby ograniczyć w yw ody pośw ięcone nie-

ślubności, a to z racji zapalnego ch arak teru tej kwestii, któ ra nierozłącznie zaw iera
podteksty m ów iące o n ie m o ra ln o śc i... U w ażny czytelnik w w ielu relacjach p ra so ­
wych dojrzy z pew nością zakam uflow ane oskarżenia o n iem o raln o ść 17.

N iepow odzenie spow odow ało, że obrońcy R aportu M oynihana wydawali

się zażenow ani m oralnym i im plikacjam i d okum entu i om al nie zaczęli za niego
przepraszać. Być m oże z tego pow odu, że nie u znano go za przejaw socjologii
na wysokim poziom ie, jego podbudow ę m oraln ą p otraktow ano z daleko p o su ­
niętą wstrzem ięźliwością. Z am iast podejść do spraw y w prost i powiedzieć: tak,
napraw a społeczeństw a nie jest m ożliw a bez o d n o w ien ia obyczajów, Yancey
i Rainw ater woleli udaw ać, że m oże istnieć p rogram wzywający do odnow y ży­
cia rodzinnego, k tóry w żaden sposób nie odw ołuje się do m oralnego fun d am en ­
tu rodzinnego życia, a konkretnie, do m oralności seksualnej. Z daniem Yanceya
i Rainw atera „Wolno oczekiwać, że inteligentni obserw atorzy życia społecznego
uporają się z tym problem em , uw alniając go od purytańskiej antynom ii m oral-
ne-niem oralne, postrzegając go w kontekście uw arunkow ań społecznych oraz
społecznych kosztów ”18.
Lewica jed n ak tego w łaśnie zrobić nie chciała. Z am iast otwarcie zająć się
kw estią m oraln o ści seksualnej, obro ń cy ra p o rtu potrafili jedynie chować się
za swym statusem naukowców-socjologów. A dm inistracja Johnsona, starając się
załagodzić „instynktow ną reakcję” lewicy, doprow adziła tylko do jej spotęgowania,
poniew aż nie odniosła się bezpośrednio do przyczyny, która ją wywołała. Zdaniem
Yanceya i Rainwatera:

Tylko nieliczni socjolodzy przyznali, że z ich osobistego p u n k tu w idzenia

posiadanie nieślubnych dzieci jest rzeczą „n iem o raln ą”. Jednak reakcja z n ak o m i­
tej w iększości socjologów na sposób w ykorzystania przez M oynihana danych d o ty ­
czących dzieci nieślubnych w skazuje, że sam i w tej spraw ie bo ry k ali się z w łasnym
sum ien iem i rozterki te projektow ali n a innych. W ydaw ali się m ów ić: „To nie to,
żebym uw ażał, że coś złego jest w p o siad an iu nieślubnych dzieci, tak m yślą ludzie
stereotypow i i dlatego nie pow in n iśm y o ty m m ów ić”19.

O baw y lib erałó w sięgały je d n a k dalej. P ropozycja M o y n ih an a u d e rz a ­

ła w fundam en t ich przekonań w niem niejszym stopniu niż nauczanie społeczne
Kościoła. Jeżeli postęp w sprawie czarnoskórych obywateli m iał oznaczać gło­
szenie konieczności przestrzegania m oralności, zwłaszcza zaś w dziedzinie życia
seksualnego, cena za to byłaby nazbyt wygórowana. Skoro sprawiedliwość rasowa
m iałaby oznaczać coś ta k radykalnego, lepiej niech M urzyni w racają do swoich
gett i kiszą się tam we w łasnym sosie.
We w spom nianym już artykule zam ieszczonym w „C om m entary” M oyni-
han cytuje w ypow iedź M arcusa Raskina, która ukazała się w „R am parts”, której
autor atakuje jego sam ego oraz pogląd, że rząd m oże w jakiś sposób troszczyć się
o m oralność obywateli. Podobne stanowisko zajął C hristopher Jencks, wywodzący
502 R O Z D Z IA Ł 10.

R aport M oynihana z tradycji konserw atyw nej, której „w iodącym założeniem jest,
iż genezą patologii społecznych są nie tyle zasadnicze w ady systemy, ile u ło m n o ­
ści konkretnych jednostek oraz grup, uniem ożliw iające im przystosow anie się
do system u... Dlatego receptą na to nie jest zm iana systemu, ale ludzi nieprze-
strzegających jego zasad i n o rm ”20. Jencks, który w tam tym czasie w spółpracow ał
z w aszyngtońskim Instytutem Studiów Politycznych (Institute o f Policy Studies)
i dlatego wiedział, co mówi, stwierdził, że „radykałowie u trzym ują..., iż angażowa­
nie się w tego rodzaju spraw y [czyli na przykład dbanie o rodzinę] jest pierwszym
krokiem w k ierunku [świata roku] 1984 (to wrogie nastaw ienie wydaje się w dużej
m ierze wywodzić z obawy, że rząd podejm ie próbę narzucania powściągliwości
i w ierności seksualnej - w artości, które zdaniem niem al wszystkich krytyków
są znacznie przeceniane)”21.
L iberalna lewica w idziała w R aporcie M oynihana próbę zlikw idow ania
ciężko przez nią wywalczonych seksualnych swobód. Uważali to za postulat, k tó ­
ry w celu um ocnienia m urzyńskiej rodziny p roponuje przestrzeganie m oralności
seksualnej rozm yślnie odrzuconej po to, aby w łaśnie stać się częścią oświeconej
seksualnie lewicy. Jedną z głównych przyczyn uczynienia przez lewicę głównym
ośrodkiem swojego zainteresow ania M urzynów było to, że M urzyni (lub raczej
ich część) prow adzili niczym nieskrępow ane życie seksualne, całkowicie wolne
od poczucia winy. Liberałowie w roku 1965 chcieli postawić na getto i nic w tym
dziwnego, gdyż wcześniej przecież czynili dokładnie to samo. Ich fascynacja M u­
rzynam i w yrastała z zainteresow ania m urzyńskim jazzem oraz wszystkim tym , co
składało się na w yobrażenia na ich tem at podsycane przez białych, dążących do
obalenia społecznego porządku. W istocie rzeczy ich opinia na tem at M urzynów
była taka sama, jak K u-Klux-Klanu, tyle że z dokładnie odw róconą skalą w arto­
ści. Dla liberała bow iem sw obodne życie klasy niższej pozostającej w kontakcie
z prym ityw ną (seksualną) naturą, było lepsze niż żywot zgodny z „białą” (chrześci­
jańską) m oralnością. Liberał, niczym b ohater powieści Jacka Kerouaca W drodze,
spacerow ał po korytarzach K ongresu albo Fundacji Forda „pragnąc być M urzy­
nem ” i poszukując „radochy negatyw ów ”. M urzyn to now y zbiór zasad, nowa
„ewangelia”, zgodnie z którą odpow iedzialność za rodzinę należało odrzucić dla
„ekstazy, radości, ubawu, m roku i m uzyki”. Podobnie jak Ku-Klux-Klan, lewica
była gotowa odebrać m oralnie żyjącem u M urzynow i praw a do identyfikowania się
z w łasną rasą i jako niew ygodnego całkowicie usunąć go w cień. „Prawdziwym”
M urzynem , tym , którego zbuntow ani biali pragnęli naśladować, był alfons i seksu­
alny ogier. M urzyńskość oznaczała seksualną rozpustę pozbaw ioną poczucia winy.
Tuż po przyjeździe do Nowego Jorku Paul Tillich, liberalny protestancki
teolog, uchodźca z nazistow skich N iem iec, znalazł się w bardzo podobnej sytu­
acji. H istoria ta wiąże się z jego żoną H annah, której w spom nienia z druzgocącą
jednoznacznością dem askują seksualny rodow ód m odernizm u; ich opublikowanie
bardzo nadw yrężyło reputację Tillicha jako teologa, a odzyskanie jej kosztowało
go wiele wysiłków. D okądkolw iek podróżow ali Tillichow ie lub gdziekolw iek
przeprow adzali się, m ieli w zwyczaju pierw sze swoje kroki w now ym m iejscu
W ASZYN G TO N , 1964 503

kierować do dzielnicy czerwonych latarni. Z daniem H annah, dom y publiczne były

„oknem na u krytą praw dę”. Kiedy Tillichowie w latach trzydziestych przybyli jako
uchodźcy do Nowego Jorku, byli rozczarow ani, kiedy okazało się, że nie m a tam
dzielnicy czerw onych latarni podobnej do tej, jaką znali z A m sterdam u. Później
jednak odkryli Harlem :

W H arlem ie znaleźliśm y jakiś rodzaj pocieszenia. Ktoś m usiał zabrać nas do

„Smali Paradise”, gdzie w chodziło się p o strom ych sch o d ach strzeżonych przez sta­
rego, dziobatego M urzyna, którego w yszarzały u n ifo rm ze złotym i epoletam i w y­
w oływ ał w nas lekki lęk. Później ściskaliśm y sobie d łonie n a pow itanie. W ew nątrz
ciem nego, długiego pom ieszczenia zobaczyliśm y c h m u ry d y m u unoszące się nad
orkiestrą M urzynów, grających głośno i jazgotliwie. Jakbyśmy weszli do tro p ik al­
nego lasu krzyczących papug, czarnych tw arzy w ynurzających się z dżungli, false­
tow ych głosów i lśniących, jaskraw ych barw. M urzyn tańczył ze m n ą, M urzynka
z Paulusem .
W „Sm ali” poczuliśm y się dobrze i w róciliśm y ta m z przyjaciółm i, w dzięczny­
m i obserw atoram i, który ch zauroczył pierw o tn y w dzięk krzepkich m ężczyzn i k o ­
łyszących się kobiet. Postrzegaliśm y to jako zjawisko estetyczne. N ie myśleliśm y
0 tym w kategoriach ekonom icznych, politycznych czy społecznych.
Pew nego razu ośm ieliliśm y się pójść na w ystęp d o piwnicy, gdzie byli praw ie
sam i M urzyni. N a parkiecie p o śro d k u sali daw ano ak u rat pokaz. Naga M u rzyn­
ka pom alow ana złotą farbą tańczyła z dw u k ro tn ie o d siebie w iększym M urzynem ,
oparła się ciałem o jakiś słu p ek i m asturbow ała się gw ałtow nym i, w ężowym i ru ­
cham i, podczas gdy jej niedaw ny p a rtn e r z in n ą dziew czyną w yraźnie oddaw ali się
upraw ianiu seksu. N ie w yglądało to w ulgarnie ani fizjologicznie. Em anow ała z tego
natu raln a radość życia tych pięknych, czarnoskórych ludzi.
Ludziom w sem in ariu m nie p o d o b ały się nasze przygody. N iepokoiło ich to,
że tańczym y z M urzynam i. Później zanegow ali nasz estetyczny stosunek do czar­
nych. Paulus i ja rozm aw ialiśm y wcześniej o w izeru n k u M urzyna w yw odzącym się
z czasów pierw otnych, o czarnoskórych ludziach uw ażanych za najm niej w a rto ­
ściow ych... w naszej psychice czarny lub ciem n o sk ó ry to zawsze d ia b e ł... czarna
dusza przeciw ko białej... czerń jako m agiczna barw a, przynależna złu, m rokow i
1 siłom piekielnym 22.

W oczach m odernistycznej elity M urzyn stał się narzędziem obalania chrze­

ścijańskich w artości. To, że większość M urzynów była chrześcijanam i, niewiele
znaczyło dla ludzi pokroju Tillichów i niewielkie też m iało znaczenie wobec tego,
czego M urzyn m iał być sym bolem . Co zaś do realnie istniejących Murzynów, bar­
dzo wielu z nich było chętnych do w spółpracy z arbitram i m o d ernizm u w zam ian
za określone korzyści finansowe lub inne. W połowie lat dw udziestych przym ierze
to zyskało nazw ę H arlem skiego Renesansu. Jego najw ażniejszym i orędow nikam i
byli przede w szystkim biali dekadenci, tacy jak Carl Van Vechten, autor powieści
Nigger Heaven, kończącą się sceną, w której m łody czarnoskóry pisarz uczestni­
czy w obrządku czarnej mszy. A kcent ten z pew nością doceniłaby H annah Tillich,
ale M urzyni, którzy cenili sobie życie rod zin n e atakow ane przez Van Vechtena,
504 R O Z D Z IA Ł 10.

poczuli się nią dotknięci. W.E.B. D ubois i inni utyskiwali, że jedynym i M urzynam i,
m ającym i wstęp do środow iska literackiego białych są ci, którzy schlebiają pogoni
białych m odernistów do pogrążania się w dekadencji.
We w spom nieniach napisanych po śm ierci Tillicha Rollo M ay pisze o w pły­
wie, jaki Paulus w yw arł na jego życie, odkąd w styczniu 1934 roku poznał go w se­
m inarium U nion Theological Seminary. „Poczułem , że ogarnia m nie fala w olno­
ści - wolności od jałow ych studenckich dywagacji”. W iększość tych głupawych
dyskusji dotyczyła kwestii istnienia Boga i Jego praw a m oralnego. „Poczułem
się także wolny od dokuczliwego w ew nętrznego przym usu, aby wierzyć” - pisze
dalej May, a później opisuje niektóre z owych „jałowych dywagacji”, od których
się uw olnił dzięki naukom Tillicha:

W ypow iedź Paulusa odeb rała m i poczucie bezpieczeństw a, dziecinne przeko­

nanie, do którego, w brew całem u m em u intelektualnem u rozwojowi, najw idocz­
niej wciąż byłem przywiązany. W iem , że dla większości ludzi Bóg jest gw arantem
istniejącego status quo; ch ro n i ich przed całkow itym w ew nętrznym rozbiciem ,
przed m oralną anarchią. Bóg strzegł świętości m ałżeństw a, potępiał występek, ch ro ­
nił własność (zwłaszcza jeżeli ktoś należał do jednej z sekt w yrosłych z kalw inizm u).
Słowo „ateista” łączyło się z w szystkim , co jest tego odw rotnością: diabolicz-
nym człow iekiem , któ ry jest antym oralny, w ierzy w w olną m iłość, jest nieuczciw y
i zdolny torturow ać tw oją babcię, a do tego d o d ać należy w szystkie inw ektyw y rz u ­
cane obecnie na „ateistyczny k o m u n izm ”. Treści te, infantylne w taki sam sposób,
jak szczątkowe pozostałości idei, które m i zaszczepiono w dzieciństw ie i teraz
obraźliw e dla m ego rozum u, egzystują gdzieś w mojej św iadom ości - nie mogę
tem u zaprzeczyć. Aby w yrosnąć z tych przesądów, nie w ystarczy logika, potrzeba
na to życia i czasu. Życia i czasu p o trzeb a m i także n a to, aby przyjąć to, co starał
m i się przekazać P aulus’3.

Ja pisze May, Tillich, odrzucając to wszystko, głosił pogląd, że „idea Boga

ulega nieustannym przem ianom : jest elastyczna, dynam iczna, zawsze «w ru ch u » ...
określenie «Bóg p o n ad Bogiem» oddaje to, co odw ieczne, m etaforą, która nie
przeobraża się w dogm at”24.
„Bóg p o n ad Bogiem” wykazuje się wobec nas sporą uprzejm ością, niedużo
bow iem wymaga, z pew nością zaś niewiele żąda o d nas w kwestii seksualnej p o ­
wściągliwości. Pod tym w zględem przypom ina samego Paula Tillicha - i to właśnie
było rzeczą najbardziej pociągającą dla m odernistów pokroju Maya: chcieli w iary
pozbaw ionej zakazów. M ay tak oto relacjonuje jedno z kazań Tillicha:

Niczego się o d ciebie nie w ym aga - żadnej idei Boga, żadnego d o b ra w tobie,
żadnej religijności, bycia chrześcijaninem , bycia m ąd ry m czy m oralnym . Jedyne,
czego się żąda, to abyś był otw arty i skłonny przyjąć to, co jest ci ofiarow ane, now y
Byt, Byt m iłości, spraw iedliw ości i prawdy, k tó ry objaw ia się w Tym, Którego ja rz ­
m o jest słodkie, a brzem ię lekkie25.
W A SZYN G TO N , 1964 505

M ay tłum aczy, że „sensem przytoczonej powyżej w ypow iedzi jest to, iż

nie wym aga się o d nas w iary w konkretnego boga, bycia religijnym w jakim ś
konkretnym sensie, bycia chrześcijaninem albo bycia m oraln y m ... M oją w iarą
i nadzieją jest to, że cechą tej nowej religijnej perspektyw y będzie nie tylko in ter­
nacjonalizm , ale też interrasizm i interseksizm ”26
W sem inarium U nion Theological Sem inary liberalna dok try n a sto su n ­
ków rasow ych zaczęła pow oli zastępow ać ch rześcijaństw o jako d o m inujący
św iatopogląd lat czterdziestych i pięćdziesiątych. N iem ała w tym zasługa Tillicha.
D ysertacja M artina Luthera K inga pośw ięcona była p o rów naniu Paula Tillicha
i H enry ego W iem anna. Poglądy Tillicha w latach sześćdziesiątych nadal były żywe,
ale co ważniejsze, m iały znaczący wpływ na funkcjonow anie takich instytucji, jak
Krajowa Rada Kościołów, która przew odziła opozycji wobec R aportu M oynihana.
 ROZDZIAŁ 11

WASZYNGTON, 1965,
RZYM, 1965

śm ieleni poczuciem , że dysponują teraz najlepszym zestawem śro d ­

O ków w iodących do celu, który przyjęli w sprawie antykoncepcji, John

D. Rockefeller i R ada ds. Z aludnienia postanow ili wykorzystać sytu­
ację. Parę dni po przytłaczającym zwycięstwie Johnsona w listopado­
wych w yborach 1964 roku i m niej więcej w tym sam ym czasie, kiedy Dani
analizow ał tru d n ą sytuację czarnych rodzin, Rockefeller w towarzystwie B ernarda
Berelsona pojechał do W aszyngtonu, żeby uzyskać audiencję u Lyndona Bainesa
Johnsona. Bez pow odzenia. U dało im się jedynie spotkać z D eanem Ruskiem,
sekretarzem stanu w adm inistracji K ennedyego i zausznikiem Rockefellera, który
obciął dotację Kinseyowi, kiedy jego ankiety na tem at seksualności w kontekście
przesłuchań Reecea postaw iły fundację w kłopotliw ym dla niej położeniu. Dzięki
zabiegom Ruska, w orędziu o stanie państw a, które Johnson wygłosił w styczniu
1964 roku, znalazło się zdanie m ówiące, że prezydent będzie „poszukiw ał n o ­
wych sposobów w ykorzystania naszej wiedzy, które pom ogą rozwiązać problem
światowej eksplozji dem ograficznej i w yczerpyw ania się światowych zasobów ”.
Biografowie Rockefellera uznają to ośw iadczenie za „przełom ow y p u nkt zw rot­
ny” w kwestii zm iany niechętnego nastaw ienia społeczeństw a do antykoncepcji
i przygotow anie g ru n tu dla rządow ego udziału w upow szechnianiu początko­
wo wiedzy o antykoncepcji, później zaś środków antykoncepcyjnych.
W yrok w sprawie G risw old vs. C onnecticut, k tó ry zapadł n a początku lata
1965 roku, był kolejnym m ilow ym krokiem na tej drodze. Po odniesieniu tego
zwycięstwa, Leo Pfeffer całkowicie szczerze w yjaśniał, dlaczego praw o zakazują­
ce sprzedaży środków antykoncepcyjnych, które nigdy nie weszło w życie, i tak
należało uchylić. Stało się tak,
508 R O Z D Z IA Ł 11.

poniew aż istnienie tych przepisów uniem ożliw iało p ań stw u zachęcanie do stoso­
w ania antykoncepcji, co w ydaje się coraz bardziej palącą koniecznością. Ludzie
o średnich d ochodach i ludzie zam ożni, żonaci i nieżonaci, stosują antykoncepcję;
b iedni m ają dzieci. K iedy ubodzy, często członkow ie m niejszości rasow ych, korzy­
stają z zasiłków, płacący p o d atk i A m erykanie b u n tu ją się i oczekują o d państw a,
żeby coś z tym zrobiło... Rząd krajow y uczynił to już częścią swojego pro g ram u
p o m o cy dla państw słabo rozw iniętych, ale Stany Z jednoczone nie m ogły zrobić
tego sam ego u siebie, jak długo praw a stanow e zakazyw ały takich p raktyk'.

W rezultacie liberałow ie prow adzili podw ójną grę. Posłużyli się kwestią ra ­
sową, żeby obalić przekonanie, iż porządek społeczny jest w jakiś sposób zależny
od ładu m oralnego, następnie zaś wykorzystali rozluźnienie m oralności seksualnej
dla prow adzenia eugenicznej kam panii w ym ierzonej w tych samych czarnych,
którzy do rozluźnienia obyczajów najbardziej się przyczynili. Południe akceptowało
segregację, a wszyscy tam byli chrześcijanam i; dlatego chrześcijaństw o zostało
zdyskredytow ane jako przem oc i nie m oże m ieć nic do pow iedzenia o tym , w jaki
sposób pow inno być zorganizow ane społeczeństwo. Główne wyznania protestanc­
kie w pełni zgadzały się z tą strategią, naw et jeśli pozornie wydawało się, że im
szkodzi, poniew aż one rów nież były spragnione seksualnego wyzwolenia i to do
tego stopnia, że kiedy głów ne kościoły protestanckie je d n ak ostatecznie w tej
kwestii skapitulowały, kom pensując to sobie, zintensyfikowały działania na rzecz
sprawiedliwości rasowej.
D rugi elem ent podw ójnej g ry lewicowych liberałów wiązał się z eugeniką.
Kiedy porządek społeczny został nadw ątlony przez liberałów wykorzystujących
kwestię rasową jako przykryw kę dla seksualnego wyzwolenia, środki antykoncep­
cyjne przedstaw iono jako rem edium na wysokie koszty zasiłków i innej pom ocy
społecznej, poniew aż redukow ałyby one liczbę czarnej ludności, czyli odbiorców
tejże. C zarni, k tó ry ch w ykorzystano jako pretek st do zm iany obyczajow ości
społecznej, stali się pierw szym i ofiaram i tej zmiany, poniew aż zostali uznani
za „beneficjentów ” szerokiej p om ocy rządowej, która najczęściej służyła tylko
jako pretekst dla uspraw iedliw ienia antykoncepcyjnej eugeniki. W yrok w sprawie
G riswold vs. C onnecticut był tu w ażnym przełom em . Teraz rząd m ógł rozwijać
program y k ontroli p rzyrostu naturalnego, nie w chodząc przy tym w konflikt
z praw am i stanowym i.
Być może zachęcony tym pasm em sukcesów Rockefeller w swojej walce o an ­
tykoncepcję postanow ił posunąć się o krok dalej. Zdecydował, że stawi czoła prze­
ciwnikowi w jego m ateczniku. Dzięki pom ocy ojca Theodore Hesburgha, rektora
U niwersytetu N otre D am e i członka zarządu Fundacji Rockefellera, załatwił sobie
audiencję u papieża Pawła VI, który w owym czasie zastanawiał się nad kwestią
kontroli urodzeń i, zgodnie z oświeceniowym spojrzeniem na historię, m ógł się
okazać jeszcze bardziej liberalny niż Jan XXIII, który różnił się od swoich poprzed­
ników, jak dzień się różni od nocy. H esburgh, o którym m ówi się, że „jego poglądy
na sprawę zaludnienia były zdecydow anie liberalne, choć w pew nych aspektach
nie posuw ał się tak daleko jak Rockefeller”2, był niezwykle szczęśliwy, że m ógł m u
W A SZYN G TO N , 1965, R Z YM , 1965 509

tę przysługę wyświadczyć. Krótko poinstruow any przez kilku jezuickich profesorów

z uniw ersytetu G eorgetow n o „zawiłościach doktryny Kościoła katolickiego, które
ograniczają sw obody każdego papieża”, Rockefeller w połow ie lipca 1965 roku
spotkał się z papieżem Pawłem VI na czterdziestopięciom inutow ej audiencji.
Lata później, w liście do H en ry eg o C abota L odgea będącego wówczas
am erykańskim em isariuszem w W atykanie - człowieka, który zorganizował za­
m ordow anie Ngo D inh Diem a, katolickiego prezydenta W ietnam u - Rockefeller
opisywał tam to spotkanie jako „ciepłe i przyjacielskie”, ale jednocześnie „mało zna­
czące i m ało konstruktyw ne w kwestii zaludnienia, poniew aż czułem , że nie mogę
nazbyt m ocno naciskać, a on na pew no nie m ógłby być ze m n ą całkowicie szcze­
ry w osobistych poglądach, poniew aż zbliżał się czas podjęcia przez niego ważnej
decyzji w sprawie kontroli urodzeń”. Decyzja ta, ogłoszona w papieskiej encyklice
z roku 1968 zatytułowanej H um anae Vitae, m usiała być dla Rockefellera gorz­
kim rozczarow aniem . Pięć lat po jego spotkaniu z papieżem i dw a lata po ukazaniu
się encykliki H um anae Vitae, sprzeciw Kościoła wobec kontroli urodzeń nadal nie
dawał m u spać; był jak nawiedzony. D o tego stopnia, że latem 1965 roku wykorzy­
stał przyjaźń z Lodgeem , nakłaniając go, aby ten przekazał jego stanowisko tem u
sam em u papieżowi, który wcześniej tak jaw nie je zignorował. Rockefeller napisał
do Lodgea: „Kwestia zaludnienia jest najważniejszym tem atem , który musiałbyś
om ówić z Jego Świątobliwością, zakładając, że masz z nim bliskie i nieoficjalne
kontakty”3. M ożna odnieść wrażenie, że Rockefeller nigdy nie pogodził się z faktem
przem ilczenia i niepodjęcia przez papieża jego propozycji pom ocy we wspólnym re­
dagow aniu Hum anae Vitae. W liście, który Rockefeller wysłał do Lodgea w roku
1970, tłumaczył: „wkład Kościoła także i dziś m ógłby być bardzo znaczący, gdyby
był skłonny wydać w tej sprawie pozytyw ne oświadczenie”.
Tego, że Kościół oświadczenia, które Rockefeller uważał za „pozytywne”, je d ­
nak nie wydał, nie sposób przypisywać niedostatecznem u zaangażow aniu i braku
starań ze strony Rockefellera. Kilkanaście m in u t po zakończeniu krótkiego spotka­
nia z papieżem w lipcu 1965 roku, Rockefeller na głos czynił sam sobie wymówki,
że nie dość precyzyjnie i zdecydow anie przedstaw ił swoje stanowisko. Próbując
go uspokoić, m onsignore Paul M arcinkus, późniejszy szef banku watykańskiego,
zaproponow ał, żeby Rockefeller napisał do papieża list i zawarł w nim wszystko,
co m ogło zostać pom inięte w rozm ow ie podczas audiencji. Nazajutrz, 16 lipca
1965 roku wysłał list w sprawie „doniosłości problem u zalu d n ien ia... i roli, jaką
Kościół m ógłby odegrać w jego rozw iązaniu”4.
Relację z tego w ydarzenia czyta się niczym rozdział z nieopublikow anej
pow ieści H en ry Jamesa. G orliw y am erykański p rotestant, dysponując dw om a
now o w y nalezio n y m i śro d k a m i k o n cep cy jn y m i i n ie u z a sa d n io n ą w iarą, że
technologia i postęp zlikw idują wszystkie bolączki świata, staje tw arzą w twarz
z głową ważnej i wpływowej instytucji Starego Świata, w łoskim dżentelm enem
o nazw isku M ontini. „Nie m a ważniejszego problem u, przed którym stoi dziś
ludzkość” - z zapałem oznajm ia papieżowi. Jeżeli Paweł VI nie pójdzie za radą
Rockefellera „staniem y w obliczu katastrofy o bezprecedensow ym ogrom ie”5.
510 R O ZD ZIA Ł 11.

Pan Rockefeller zaczął następnie objaśniać swój wynalazek papieżowi; mówił,

że wkładka dom aciczna jest „przełom em na prawdziwie ogrom ną skalę; umożliwiła
stosowanie metody, która jest bezpieczna, skuteczna, niedroga i osiągalna w naj­
trudniejszych życiowych w arunkach. Dotychczasowe dośw iadczenia jej używania
świadczą, że wszędzie zyska szeroką akceptację ogrom nych rzesz ludzi”6. W kładki
dom aciczne wycofano później z am erykańskiego rynku z pow odu skarg sądowych
składanych na jej producentów wskutek szkód powstałych w wyniku ich stosowania.
Ci, którzy uważają, że Kościół, publikując encyklikę H umanae Vitae, przegapił histo­
ryczną szansę, pow inni zastanowić się nad tym, jakie konsekwencje dla w iarygodno­
ści papieża, a tym bardziej dla dogm atu o jego nieomylności, miałoby pójście za radą
Rockefellera i uznanie w kładki dom acicznej za dozwolony przez Kościół środek
kontroli urodzeń. Jeżeli chodzi o udzielanie rad, Rockefeller był przyzwyczajony, że
niepodzielnie skupia na sobie uwagę religijnych przywódców, którzy, ogólnie rzecz
biorąc, wydawali się czerpać z tego finansowe korzyści w prost proporcjonalnie do
zapału oraz gorliwości, z jaką za pośrednictw em instytucji, w których piastowali
swe stanowiska, propagow ali i realizowali jego program . Kwakrzy, których pojm o­
wanie pracy misyjnej obejm owało także implem entow anie M eksykankom wkładek
dom acicznych, są tego dobrym przykładem . Być może właśnie służalcza natura
prom inentnych protestantów ośm ieliła Rockefellera, który postanow ił skończyć
z grzecznościam i i bez ogródek pow iedzieć Jego Świątobliwości, co może się stać,
jeżeli papież nie podzieli jego stanowiska. Rockefeller napisał do Pawła VI:

M oim zdaniem , jeżeli K ościół nie obejm ie w tej sprawie przew odnictw a, będzie
to m iało dwie konsekw encje: p o pierwsze, obecne, coraz silniejsze dążenie ku sta­
bilizacji populacji będzie postępow ało, obejm ow ało kraj po kraju, bez całościowego
n ad zo ru i ukierunkow ania, zwłaszcza w sferze m oralnej; po drugie, jeśli w olno m i
to pow iedzieć otw arcie, K ościół nie będzie m iał udziału w sprawie o fu n d am en tal­
nym znaczeniu dla jego członków i dla d o b ra całej ludzkości. Fali pow odziow ej nie
m ożna zatrzym ać ani spow olnić, m ożna nią jed n ak pokierować. Poniew aż gorą­
co w ierzę w doniosłość roli, któ rą Kościół m a do o degrania w dzisiejszym , niesp o ­
kojnym świecie, jestem głęboko zatroskany, patrząc na rozwój sytuacji, któ ra w d łu ż­
szej perspektyw ie, jak sądzę, przyniesie szkodę pozycji Kościoła na całym świecie7.

Ciekawe, jakie myśli pojawiały się w głowie papieża, kiedy czytał te słowa. Czy
było to uczucie w dzięczności za ocalenie go oraz jego Kościoła przed zm ieceniem
przez pow odziow ą falę postępu i historii? A m oże było to coś podobnego raczej
do włoskiej wersji pow iedzenia: „Skoro jesteś tak cholernie bogaty, dlaczego nie
jesteś m ądry?”. Tak czy inaczej, w iem y z historii, że papież propozycję Rockefellera
odrzucił. H istoria pokazuje również wyraźnie, że wielu liberalnych katolików w Sta­
nach Zjednoczonych było o wiele bardziej skłonnych niż papież, aby spełniać
życzenia Rockefellera, zwłaszcza w takich przypadkach, kiedy prow adzone przez
nich instytucje m iały szansę skorzystać z hojności jego samego bądź którejś z jego
fundacji. D obrym tego przykładem jest ojciec H esburgh, k tó ry zorganizow ał
spotkanie Rockefellera z Pawłem VI.
W ASZYN G TO N , 1965, R Z Y M , 1965 511

W ty m sam y m liście d o p a p ie ż a R o ck efeller p y ta, czy m ożliw e je st

„przeniesienie koncentracji tej troski z m etody jako takiej na użytek, jaki z niej
będzie czyniony. Czy byłoby m ożliwe, aby Kościół pozostaw ił poszczególnym ro ­
dzinom dokonanie w yboru co do metody, jaką zastosuje, w celu ograniczenia liczby
posiadanych dzieci, o ile m eto d a ta nie jest szkodliwa dla stosującej ją osoby i o ile
nie koliduje ona ze znaczeniem i doniosłością związku seksualnego w m ałżeń­
stwie?”8. Takie właśnie było oczywiście stanow isko Rady ds. Z aludnienia i taki był
jej w arunek sponsorow ania konferencji w N otre D am e poświęconej problem atyce
zaludnienia. Ojciec H esburgh dow iódł wówczas, że jego ugodow ość w tej sprawie
jest równie wielka, jak niew zruszoność papieża. W izyta Rockefellera m iała też inne
konsekwencje. Przekonała papieża, że jego najw ażniejszy w róg nie znajduje się
teraz na wschodzie, ale n a zachodzie, zakończył więc antykom unistyczną k rucja­
tę i zapoczątkow ał w atykańską Ostpolitik. 26 czerw ca 1966 roku, niecały rok po
spotkaniu papieża z Johnem D. Rockefellerem III, Agostino Casaroli, powszechnie
uznaw any za architekta polityki wschodniej Stolicy Apostolskiej, poleciał do Bel­
gradu i podpisał um ow ę norm alizującą stosunki m iędzy W atykanem a Jugosławią9.
Poniew aż seks był tylko narzędziem - podobnie jak nóż - Rockefeller m ógł
pytać: „czy nie jest właściwe, aby autorytetem i pow agą Kościoła określić okolicz­
ności, w jakich wybrana m etoda m a być stosow ana?... By ująć powyższe w bardziej
zwięzły sposób, proponuję, aby te k o n k retn e m eto d y postrzegać jedynie jako
narzędzie, jak noże, których użycie jest m oralnie dobre bądź złe w zależności
od intencji tych, którzy się nim i posługują”10. Stanowisko Rockefellera było rodza­
jem konsekw encjonalizm u, k tó ry ojciec Charles C u rran opisał m niej więcej dwa
lata wcześniej w książce opublikow anej przez w ydaw nictw o uniw ersytetu N otre
Dame. Papież jed n ak w idocznie jej nie przeczytał. Kościół katolicki nie kupił tego
bez zastrzeżeń, a dow odem było ogłoszenie encykliki H um anae Vitae; dwadzieścia
pięć lat później rów nież nie zm ienił w tej sprawie stanow iska i tym razem przed­
stawił jasno i kategorycznie w encyklice Veritatis Splendor. Rzecz jasna katolickie
uczelnie i teolodzy przyjęli pogląd Rockefellera m niej więcej w tym sam ym czasie,
kiedy ojciec H esburgh zorganizował spotkanie Rockefellera z papieżem Pawłem VI.
Jawnie zerwali z Kościołem, kiedy H esburgh latem 1967 roku w ystąpił ze swoim
ośw iadczeniem w Land o’Lakes.
Rockefeller w tym sam ym liście napisał rów nież, że upow szechnienie śro d ­
ków antykoncepcyjnych zm niejszy liczbę zabiegów aborcyjnych i zaznaczył, że jest
im przeciwny, w rzeczywistości jed n ak zaangażował się już w finansowanie kam pa­
nii na rzecz aborcji w USA. To, co zaproponow ał papieżowi jako swój w kład w treść
jego encykliki o przekazyw aniu życia, zyskało sobie - jak w spom niałem - nazwę
konsekw encjonalizm u. Był to pogląd, wedle którego dobro lub zło jakiegoś działa­
nia jest ontologicznie niezależne od jego istoty i uzależnione wyłącznie od intencji
mającego praw a i obow iązki m oralne człowieka oraz konsekw encji wynikających
z określonych czynów. W raz z upływ em lat to właśnie konsekw encjonalizm stał się
głównym pow odem różnicy zdań i podziału w śród katolików. Stał się też podstaw ą
wysokiej pozycji Charlesa C urrana, człowieka, który zorganizow ał w USA najgło­
512 RO Z D Z IA Ł 11.

śniejszą akcję protestacyjną przeciw ko encyklice H um anae Vitae i był zapraszany

na niezliczone konferencje w kraju, sponsorow ane z pieniędzy fundacji. Rockefel­
lerow i nie pow iodło się z papieżem , ale jego argum entację coraz częściej m ożna
było usłyszeć z ust katolickich profesorów teologii.
W p aźd ziern ik u 1965 ro k u cykl konferencji pośw ięconych antykoncepcji,
o rg anizow an y ch na uniw ersytecie N o tre D am e najp ierw p o d egidą R ady ds.
Z a lu d n ie n ia w 1962 roku, a n astęp n ie sp onsorow anych przez F undacje For­
da, w k o ń c u p rzestał być tajem n icą, kiedy, zgodnie z o b ietn icą d an ą Rockefel­
lerow i przez G eo rg ea Shustera trzy lata w cześniej, katoliccy naukow cy wydali
ośw iadczen ie kontestujące stanow isko K ościoła w spraw ie ko n tro li urodzeń.
R ó w n ież w p a ź d z ie rn ik u 1965 ro k u R eligious N ew s Service zapow iedział
p u b lik ację „nadzw yczajnego o św iadczenia w spraw ie k o n tro li u ro d zeń , przy­
gotow anego tej w iosny przez trzy d ziestu sied m iu am erykańskich naukowców,
a k tó reg o istn ien ia nie u jaw n io n o ” i czekano z ty m aż siedem miesięcy. K ato­
liccy u czeni, a raczej tych trzy d ziestu sied m iu sp o śró d nich, w ypow iedzieli się
teraz oficjalnie i stanow isko K ościoła w spraw ie antykoncepcji określili jako
„nieprzekonujące”. O św iadczenie zostało przekazane w ielebnem u H enriem u De
R iedm atten o w i, sekretarzow i papieskiej kom isji ds. k o n troli u ro dzeń; doręczył
je osobiście w ielebny T heodore H esburgh. C ałą spraw ę opisano w paryskim w y­
d a n iu „N ew York T im esa”, w arty k u le napisan y m przez Johna Cogleya, gdzie
zn alazły się rów nież cytaty z tek stu przekazanego przez H eb sburgha papieskiej
k o m isji ds. k o n tro li uro d zeń .
N ic dziw nego, że ośw iadczenie z N o tre D am e, które przygotow yw ano
o d siedem nastego do dw udziestego pierw szego m arca 1965, głosiło, że „światowy
kryzys dem ograficzny” jest głów nym pow odem tego, że nauczanie Kościoła stało
się „nieprzekonujące”. W ośw iadczeniu przedstaw ia się tezy i w nioski przyjęte
przez uczestników konferencji:
• U czestnicy konferencji, szanując autorytet Kościoła, uważają, że no rm y usta­
now ione w przeszłości, nie są ostateczne, lecz pozostają otw arte dla dalszej
ich ewolucji (punkt 2).
• U czestnicy konferencji nie uznają za przekonujące argum entów zazwyczaj
przytaczanych na poparcie oficjalnego stanowiska. A rgum enty te nie świadczą
o w łaściw ym docenianiu odkryć fizjologii, psychologii, socjologii i dem ogra­
fii, ani w ystarczającym zrozum ieniu złożoności i fundam entalnej w artości
seksualności w ludzkim życiu (punkt 3).
• W iększość uczestników jest zdania, iż istnieją obiektywne dowody, że antykon­
cepcja nie jest z istoty swej niem oralna i dlatego w określonych okolicznościach
m oże być dozw olona, a naw et zalecana (pu n k t 5).
• U czestnicy uznają, że w kw estiach polityki społecznej w pluralistycznym
m o raln ie społeczeństw ie katolicy, dając świadectwo swoim przekonaniom ,
n ie m uszą z pow odu swych pryw atnych poglądów m oralnych przeciwstawiać
się rządow ym program om p om ocy na rzecz ograniczenia rodziny, o ile usza­
now ane zostaje sum ienie wszystkich obywateli (pu n kt 7).
W A SZ Y N G T O N , 1965, R Z YM , 1965 513

Szczególnie w ażny był ostatni punkt. Zaw ierał jed n ą z tez, których przyjęcie
Rada ds. Z aludnienia uczyniła w arunkiem sponsorow ania przez nią Konferencji
N otre D am e z 1962 roku. Teraz, mirabile dictu, przedstaw iono ją tak, jakby grupa
„odpowiedzialnych” katolickich uczonych, zastanawiając się nad wyzwaniami, jakie
stoją przed katolicką teologią, doszła sam odzielnie do identycznego przekonania.
M im o istnienia głębokich, zakam uflow anych wzajem nych pow iązań i zależności,
zarówno osobistych, jak i tych związanych z pozyskiwaniem pieniędzy, m im o faktu,
że identyczne idee zostały zaprezentow ane przez tak wydawałoby się św iatopoglą­
dowo odległe od siebie kręgi, zostało to przypisane tem u, że wielkie um ysły zawsze
podążają podobnym i drogam i. Jak zobaczymy, pogląd, że katolicy nie pow inni
przeciwstawiać się finansow aniu przez rząd środków antykoncepcyjnych, jeszcze
przed końcem lata 1965 roku zostanie nagłośniony ponow nie.
Idee, które znalazły swoje odzw ierciedlenie w toku konferencji z 1965 roku,
nie były oczywiście w yłączną dom en ą Rockefellera i Rady ds. Zaludnienia. Latem
1965 roku strony zainteresowane tą kwestią starały się wypracować konsensus. I tak,
na przykład, jednym z sygnatariuszy ośw iadczenia z N otre D am e był absolwent
i członek zarządu tejże uczelni, Thom as P. Carney. W czasie trw ania konferencji
C arney piastow ał stanow isko wiceprezesa ds. badań i rozw oju chicagowskiej C.D.
Searle Company, dużej firm y farm aceutycznej, starającej się wówczas o w prow a­
dzenie na rynek pigułki antykoncepcyjnej. Kiedy treść obrad konferencji w N otre
D am e została upubliczniona, W illiam a Bentleya Balia, praw nika z H arrisbur-
ga w Pensylwanii, wyjątkowo oburzyła towarzysząca jej hipokryzja. Bali był także
doradcą praw nym Pensylwańskiej Akcji Katolickiej i z tego względu napisał list
do jej przew odniczącego, arcybiskupa Johna Króla, ordynariusza archidiecezji
filadelfijskiej. Stwierdziwszy, że konferencja w N otre D am e „niczego nie posunęła
do przodu”, Bali opisał historię katolickiego lekarza, który był uczestnikiem konfe­
rencji „i było oburzony tym, co tam usłyszał”, a był to m iędzy innym i „zintegrowany
atak na stanow isko przyjęte przez Wasze Ekscelencje, w którym posunięto się
nawet do tego, że pow iązano m nie z nim w z góry przygotow anym dokum encie”11.
„Konferencji przew odniczył” - pisał dalej Bali - „absolw ent N otre Dam e
o nazwisku Carney, który jest wiceprezesem Searle, największego chyba producenta
środków antykoncepcyjnych w USA”12.
Podczas obrad konferencji na N otre Dam e, przy om aw ianiu kwestii k o n ­
troli urodzeń, szanse w ypow iadania się nie były rów ne dla wszystkich, nie było
tam również bezstronnych obserwatorów. O prócz łasych n a granty naukowców,
firm y farm aceutyczne m iały na niej także własnych przedstawicieli, którzy mieli
zadbać o to, żeby rezultaty obrad były zgodne z ich oczekiwaniami. Uczelnia Notre
D am e wydawała się bardzo zadow olona z tej współpracy. W roku 1967 Thomas
Carney, któ ry trzydzieści lat wcześniej uzyskał n a N o tre D am e m agisterium
z chem ii, został m ianow any członkiem zarządu tego uniw ersytetu, a w 1969 roku
otrzym ał od niego ty tu ł d o k to ra honoris causa. W m aju 1971 roku otrzym ał
N agrodę Edw arda Fredericka Sorina, najwyższe w yróżnienie przyznaw ane przez
N otre D am e A lum ni A ssociation (Stowarzyszenie A bsolwentów N otre Dame).
514 R O ZD ZIA Ł 11.

W iększość prasy katolickiej pow itała opublikow any z opóźnieniem kom uni­
kat z utrzym yw anych w sekrecie obrad konferencji N otre Dam e, jakby to była p a ­
pieska encyklika. M onsignore George W .Casey w artykule zamieszczonym w „The
Boston Globe”: „Jako czytelnik po raz pierw szy stykam się z tym , że komisja
złożona z odpow iedzialnych teologów m oralnych i socjologów, obradująca pod
katolickim patronatem , wydaje publiczną deklarację, w której dopuszcza, chociaż
z pew nym i zastrzeżeniam i, stosow anie antykoncepcji”1’. Na Caseyu duże wrażenie
zrobiła śm iałość ośw iadczenia z N otre D am e - i nie m iał na to wpływ u fakt, że
pow stała w sekrecie siedem m iesięcy wcześniej. To, że opublikow ano ją jesienią
1965 roku, poczytyw ał za oznakę zbliżających się zm ian. Skoro ci ludzie mogą
pow iedzieć coś takiego i nie ponieść za to żadnych konsekwencji, oznacza to, że
to nauczanie Kościoła m ożna zakwestionować. Innym i słowy, Casey w większym
stopniu odniósł się do sposobu rozpow szechniania oświadczenia, roli, jaką odgry­
wały w tym m edia, oraz do reakcji Kościoła, nie zaś do treści sam ego dokum entu
lub rozum ow ania, które było uzasadnieniem jego tez. Fakt, iż oświadczenie zo­
stało podpisane przez specjalistów, którzy twierdzili, że są katolikam i, skutkowało
odw róceniem uwagi od kwestii jego treści, jako że większość ludzi nie uważała
się za ekspertów. Reakcja na deklarację z N otre D am e była rów nież świadectwem
lojalności żywionej przez katolików wobec instytucji działających pod patronatem
Kościoła. W tam tym czasie większość ludzi praktycznie utożsam iała uniw ersytet
N otre D am e z K ościołem , a fundacje sponsorujące konferencję w ykorzystały
to w stopniu m aksym alnym . Z aufanie dla katolickich instytucji, przekonanie, że
Sobór W atykański II zainicjow ał w Kościele zmiany, które w łaśnie się dokonują,
a także kam pania m edialna zorganizow ana przez Rockefellera i innych, którzy bili
na alarm i ostrzegali społeczeństw o przed nadchodzącą eksplozją dem ograficzną,
skutkow ały w yw ołaniem w ludziach poczucia, że oto dokonuje się coś n ieo d ­
wracalnego, coś, czego niczym procesu lodow acenia pow strzym ać nie sposób,
a stosunek do antykoncepcji jest w yznacznikiem tego, czy popłynie się z prądem ,
czy zostanie zm iecionym przez falę przem ian. M onsignore Casey, odnosząc się do
kwestii antykoncepcji, stwierdził: „Widać oznaki tego, że biorąc p o d uwagę to, co
uczyniono bądź czego zaniechano w odniesieniu do owego palącego problem u,
najbardziej doceniana będzie reform a i odnow a, której dokonał papież Jan”14.
Jednym z przejawów tego, że starania Rockefellera i Rady ds. Z aludnienia
przynoszą efekty, było to, że rząd zaczął angażować się po ich stronie. O dkąd prezy­
dent Johnson w 1965 roku w orędziu o stanie państw a opow iedział się za kontrolą
urodzeń, sześć m iesięcy później, w czerw cu 1965 roku, uczynił to także sąd, w y­
dając w yrok w sprawie G risw old vs. C onnecticut. Po jego ogłoszeniu latem tego
samego roku, senator z Alaski E rnest G ruening przew odniczył senackiej komisji,
która prow adziła posłuchania w sprawie tak zwanej „eksplozji dem ograficznej”.
C hodziło w nich o osiągnięcie dw óch celów: przede wszystkim, przestraszenie
społeczeństw a zagrożeniam i w ynikającym i z przeludnienia, kreśląc w tej sprawie
najbardziej złowieszcze scenariusze, oraz organizację przesłuchania w taki sposób,
aby wypowiedzi ludzi występujących przed kom isją G rueninga były jednom yślne
W A SZYN G TO N , 1965, R Z YM , 1965 515

i prezentow ały to sam o stanowisko. Brak głosów reprezentujących w tej kwestii

przeciwne poglądy m iał wywołać wrażenie, że najlepsi i najm ądrzejsi ludzie zajm u­
ją w tej sprawie takie sam e stanowisko, a senatow i pozostaje tylko wcielać w życie
podane przez nich zalecenia.
Przedstaw iane prognozy były skrajnie pesym istyczne. Przyrost dem ogra­
ficzny przedstaw iany był jako nieuch ro n n ie zbliżająca się katastrofa, porów ny­
w alna z wojną nuklearną. Często padało przy tym słowo „potop”. Sam senator
G ruening w yraził następujący pogląd: „Jeżeli nasz przyrost dem ograficzny nie
zostanie ustabilizowany, m am y podstaw y sądzić, że utracim y nasze wolności,
przywileje i w ygodne życie, k tórym i cieszymy się dzisiaj”15. Senator Joseph C.
Clark z Pensylwanii, człowiek, który był w Filadelfii am basadorem polityki Nowego
Ładu i którego d ruga żona zasiadała w zarządzie filadelfijskiego oddziału Planned
Parenthood, w połow ie lat sześćdziesiątych stał się niestrudzonym orędow nikiem
finansow ania przez rząd środków antykoncepcyjnych. Przed kom isją G rueninga
powiedział: „M oim zdaniem , oprócz problem u wojny i pokoju, jest to najważniejszy
problem , przed jakim obecnie stoi nasz kraj”16. R obert C. Cook, szef Population
Reference Bureau, podczas posłuchania pow iedział, że „próg demograficzny, po
przekroczeniu którego zm iany będą już nieodw racalne”, zostanie przekroczony
„w nieodległej przyszłości”. Dla niew tajem niczonych, owym progiem i punktem ,
od którego nie będzie odw rotu, jest „chwila, kiedy lawinowe przyrastanie liczby
ludności sprawia, że dezintegracja i brak nadziei stają się nieuchronne”. G enerał
W illiam H. D raper jr., w iceprzew odniczący P lanned P arenthood-W orld Popu­
lation, oznajm ił kom isji, że jego zdaniem , kwestia zaludnienia to „bom ba”, którą
trzeba rozbroić, „żeby ludzkość nie m nożyła się ku własnej zagładzie”.
„Niczym kom órki raka m nożące się w organizm ie” - pow iedział D raper
i rozwijał dalej tę m etaforę - „spow oduje to, o ile tego nie spowolnimy, zniszczenie
naszej obecnej cywilizacji i to rów nie niechybnie, jak w ojna nuklearna”.
Nic dziw nego - zważywszy na stanow isko w tej sprawie, które nagłośnić
chciał G ruening - że na przesłuchanie przed kom isją senatu wezwano również
Johna D. Rockefellera III, przew odniczącego zarządu Rady ds. Zaludnienia. I nie
jest także zaskakujące, że pow iedział on senatorow i z Alaski, iż „dla dobra ludzko­
ści nie m a nic pilniejszego i ważniejszego o d ograniczenia przyrostu naturalnego.
O ceniając zagrożenie, jakie stw arza dla naszej przyszłości, często porów nuje się
go z konfliktem nuklearnym ”17.
10 sierpnia w ieczorem Bali oglądał w iadom ości NBC, w których wystąp
H untley i Brinkley, oraz wysłuchał wypowiedzi Stuarta Udalla, niegdyś pracownika
D epartam entu Spraw W ew nętrznych i Allana G uttm achera z Planned Parenthood,
którzy oznajmili, że przesłuchania przebiegają spraw nie i jak dotąd nie ujawniły się
podczas nich żadne różnice poglądów. I to był właśnie cel takiego, a nie innego ich
zorganizow ania: słyszalny m iał być jedynie głos strony opowiadającej się za k o n ­
trolą urodzeń. Bali, człowiek, do którego obow iązków należało reprezentow anie
Kościoła w stanie Pensylwania, zaczął się zastanawiać, czy ludzie z N ational Ca-
tholic Welfare Conference w W aszyngtonie przypadkiem tej sprawy nie przegapili.
516 RO Z D Z IA Ł 11.

Czy katolicy rzeczywiście nie zam ierzają zaprezentow ać swojego stanowiska?

Żeby się tego dowiedzieć, w ykonał kilka telefonów i okazało się, że tak właśnie
jest. W tej sytuacji Bali uznał, że nie trzeba się spieszyć z pow iadam ianiem o tym
arcybiskupa Króla. Skontaktow ał się z W illiam em „Budem” C onsedinem , doradcą
praw nym N CW C w W aszyngtonie, ale ten pow iedział m u, że N CW C „trzym a się
z dala od tego”, poniew aż ich zdaniem , jak to ujął C onsedine, ten projekt ustawy
i tak nie m a szans na uchw alenie. Bali był skonsternow any tym , co usłyszał. Pod
koniec lata wyglądało na to, że przesłuchania przed kom isją zakończą się bez
opinii przeciw nych do w yrażonych dotychczas, a żaden przedstaw iciel Kościoła
nie zostanie tam wysłuchany, ale nie tyle z tego pow odu, że G ruening nie dopuści
jego świadectwa, ile dlatego, że N ational C atholic Welfare Conference uznała, że
nie m a nic do pow iedzenia w tej sprawie.
Im bardziej Bali zabiegał o uzyskanie jakichś odpow iedzi w tej bulwersującej
kwestii, tym większe stawało się jego zaniepokojenie. Po w stępnym spotkaniu z ar­
cybiskupem Królem i otrzym aniu zgody na w ystąpienie przed kom isją w im ieniu
stanu Pensylwania, Bali skontaktow ał się z m onsignore Francisem Hurleyem, który
starał się odwieść go od pom ysłu stawienia się przed komisją. Jego zdaniem , w ystą­
pienie Balia jako przedstaw iciela ordynariuszy diecezji z Pensylwanii doprow adzi­
łoby do frakcyjnych podziałów w innych stanach, gdzie wydziały opieki społecznej,
za zgodą tam tejszych biskupów, w ram ach program u walki z ubóstw em , w prow a­
dziły już w życie program y kontroli urodzeń. H urley uważał, że stanowisko, które
Bali chciał przedstaw ić komisji, postaw i tychże biskupów w niezręcznej sytuacji.
Kiedy zbliżył się w yznaczony dzień posłuchania Balia, stało się jasne, że
obiekcje H urleya m ają też inny niż tylko czysto proceduralny charakter. I tak
na przykład Bali usłyszał od niego, że N C W C chce sam a wybrać czas i miejsce
swojego w ystąpienia w sprawie kontroli urodzeń, a zarazem jej pracow nicy tw ier­
dzili, że oczekują na „instrukcje z Rzym u”. Za proceduralnym kruczkam i kryła
się jednak określona intencja. H urley i całe N C W C byli przeciw ni konfrontacyj­
nem u nastaw ieniu Balia w sprawie angażow ania się rządu w upow szechnianie
antykoncepcji. Kością niezgody ponow nie stała się tu kwestia rasowa, a raczej
posłużono się nią jako przykryw ką uspraw iedliw iającą niesprzeciw ianie się temu,
co działo się na przesłuchaniach prow adzonych przez kom isję G rueninga. Hurley
pytał, czy słuszną rzeczą jest zablokować p rogram walki z ubóstw em , dlatego że
zawiera on elem enty prom ujące kontrolę urodzeń. Innym i słowy, akceptow ał p ro ­
gram y walki z nędzą, biorąc je za dob rą m onetę, podczas gdy Bali w idział w nich
front w alki o poszerzanie w ładzy i um acnianie siły świeckiego państw a kosztem
Kościoła, a oprócz tego coś, czego źródłem były jeszcze m roczniejsze dążenie do
eugenicznego zm niejszenia w skaźnika urodzeń czarnych.
Spór ten nie znalazł rozstrzygnięcia. Bali nadal uw ażał H urleya za inteli­
gentnego naiw niaka, który się pogubił, gdyż nie zna się na prawie. W rezultacie
doszedł do przekonania, że H urley nie pow inien prow adzić negocjacji w im ie­
niu Kościoła. Poniew aż tego im pasu nie sposób było przełam ać, pogłębiała się
obopólna nieufność. H ulrey i N C W C wysunęli w łasnego kandydata, który m iał
W A SZYN G TO N , 1965, R Z YM , 1965 517

przem ów ić w im ieniu Kościoła; był nim jezuita z Georgetown, D exter Hanley. Ball
i Król ze swej strony zaczęli podejrzew ać, że N C W C dąży do osłabienia ich pozycji
W przededniu sierpniow ego term in u przesłuchania Bali, który m iał wy­
stąpić przed kom isją jako rzecznik katolickich biskupów, zaw iadom ił Króla, że
12 sierpnia do popraw ek ustaw y o rów nych szansach ekonom icznych, na prośbę
senatora Clarka, dołączono konkretne um ocow ania dla działań na rzecz kontroli
urodzeń. Pozostałą część swego listu Bali pośw ięcił zaw iadom ieniu Króla, jakie
kroki podjęła (lub nie) N W C W w kwestii dotow ania przez rząd środków anty­
koncepcyjnych oraz wyliczył w ady i zaniechania jej polityki zarzucane przez niego
p u nkt po punkcie m onsignore Hurleyowi:

1. N C W C nigdy nie sprzeciw iała się w prow adzeniu k o n tro li u ro d zeń do p ro g ra ­

m u w alki z ubóstw em .
2. O sobiste stanow isko m on sig n o re H urleya (które w ydaje się znajdow ać o d ­
zw ierciedlenie w polityce N C W C ) to pogląd, że K ościół nie pow in ien p rze­
ciw stawiać się finansow aniu kontro li u ro d zeń ze środków publicznych.
3. A kceptuje treść załączonego ośw iadczenia ojca H anleya i innych w kwestii
planow ania rodziny.
4. Z decydow anie nie zgadza się z m oim , przeciw nym p lanow aniu rodziny sta n o ­
w iskiem , któ rem u dałem wryraz w „C o m m en tary ”.
5. Uważa, że nie p o w in ien em zeznaw ać na przesłuchaniach G ru en in g a w im ie­
niu żadnego z biskupów, a jedynie w yłącznie w sw oim w łasnym .
6. N C W C nie zajęła d o tąd żadnego stanow iska na p rzesłuchaniach G ru en in g a18.

W czasie, kiedy N C W C nie p o dejm ow ała żadnego działania, oficjalnie

z pow odu „oczekiw ania na dalsze wskazówki z Rzym u”, Komisja G rueninga przez
całe lato dbała o w yw ołanie w rażenia, że w sprawie rządowego finansow ania a n ­
tykoncepcji panuje pełna jednom yślność. Lato chyliło się ku końcowi, m ijał dzień
za dniem , a ze strony katolików nie było żadnej reakcji. Bali nie krył swojego zdu­
m ienia tym faktem. Powiedział Królowi: „Nie mogę uwierzyć, że po pięćdziesięciu
latach w ystępow ania przeciwko kontroli urodzeń, am erykańscy biskupi pozwalają
odnieść Planned Parenthood całkowite zw ycięstw o... A jednak tak właśnie wyglą­
dają fakty. Protestowanie przeciwko wykorzystywaniu przez D epartam ent Zdrowia
stanu Pensylwania funduszy stanow ych dla finansow ania kontroli urodzeń nie
m a większego sensu, skoro krajow a polityka katolicka to sankcjonuje”19.
Term in p rz e słu c h a n ia Balia przed Komisją G rueninga w yznaczono na 24
sierpnia, ale jest oczywiste, że b rak poparcia ze strony N C W C w W aszyngtonie
m usiał go złam ać na duchu. „Jestem zm ęczony i przygnębiony ciągłym wykazy­
w aniem inicjatywy w sytuacji, kiedy N CW C pozostawiła m nie całkowicie sam em u
sobie. Najgorsze jest to, że m leko już się rozlało”20.
W przeddzień w ystąpienia Balia przed kom isją G rueninga Król napisał do
Egido Vagnozziego, tym razem skarżąc się na postępow anie „ojca Hanleya SJ”,
który przem aw iając 9 sierpnia przed członkam i sekcji praw a rodzinnego A m e­
rykańskiego Stowarzyszenia Prawników, w ypow iedział się na tem at „problem ów
518 R O ZD ZIA Ł 11.

polityki społecznej związanych z finansow aniem planow ania rodziny ze środków

pochodzących z podatków ”. Tak jak spodziew ał się Król, przychylne stanowisko
H anleya wobec finansow ania program ów planow ania rodziny pieniędzm i pocho­
dzącym i z podatków, zostało szeroko nagłośnione i w rezultacie bardzo często
odczytyw ano je jako wyraz opinii Kościoła w tej sprawie. Król skarżył się również
Vagnozziemu, że dezinform acja ta niesłychanie szkodliwie wpływa na kształto­
w anie się opinii sam ych katolików. Powołuje się na badania G allupa z 1953 roku,
które wykazały, że pięćdziesiąt trzy procent katolików opowiedziało się za tym, aby
inform acje o kontroli u rodzeń były dostępne dla każdego. W styczniu 1965 roku
ten sam pogląd podzielało już siedem dziesiąt osiem procent katolików. Ponadto
sześćdziesiąt procent katolików uw ażało że Kościół zaakceptuje którąś z m etod
kontrolow ania liczby urodzeń, n a przykład pigułkę antykoncepcyjną, a osiem ­
dziesiąt jeden procent uważało, że Kościół zgodzi się na to w ciągu najbliższych
dziesięciu lat.
Vagnozzi, odpow iadając Królowi, stwierdził: „Podzielam zaniepokojenie
Waszej Ekscelencji postaw ą niektórych osób wobec zalecenia Ojca Świętego d o ­
tyczącego om aw iania kwestii kontroli urodzeń. Niestety, osobom tym oraz sam o­
zwańczym ekspertom udaje się wywoływać fałszywe w rażenie na tem at stanowiska
Kościoła w tej sprawie. Szczerze mówiąc, sądzę, że wym aga to większej troski”21.
„Tak jak m ówi W asza Ekscelencja, jest to pow ażny problem ” - konkluduje
Vagnozzi.
Z korespondencji obu hierarchów w ynika jasno, że zarów no Król, jak i Va­
gnozzi byli zgodni, iż m ylne interpretow anie stanow iska Kościoła i zakaz dyskusji
na tem at kontroli urodzeń, którem u zresztą podporządkow yw ali się wyłącznie ci,
którzy zgadzali się z nauczaniem Kościoła, m a pow ażne następstw a dla wiernych,
poniew aż p roantykoncepcyjne m ed ia w prow adzają opinię publiczną w błąd.
To z kolei wywołuje pow ażne reperkusje w sferze polityki społecznej. Jedynym
aktem sprzeciwu, na k tó ry potrafił zdobyć się Kościół wobec trwającej przez całe
lato kam panii propagandow ej na rzecz antykoncepcji, było wystąpienie Billa Balia
zaplanow ane na ranek 24 sierpnia.
Kiedy wreszcie rankiem 24 sierpnia Bali stawił się w sali przesłuchań p o d ­
kom isji na Kapitolu, zdum iony odkrył, że jego w ystąpienie nie jest już uwzględ­
nione w planach komisji. W term inie, który uprzednio m u w yznaczono, zam iast
niego m iał teraz wystąpić nie kto inny jak wielebny D exter Hanley. W gląd w treść
jego w ypow iedzi pozw ala zrozum ieć, dlaczego G ru en ing uznał jego poglądy
za dogodniejsze dla siebie niż stanow isko Balia. Ojciec H anley rozpoczął swo­
je wystąpienie o d bardzo katolickiej deklaracji. Powiedział, że „jedynym, m oral­
nie akceptow alnym sposobem dobrow olnego regulow ania liczebności rodziny
jest wstrzemięźliwość; całkowita, lub okresowa. W szelkie program y społeczne,
które bezpośrednio albo p ośrednio zasadę tę podw ażają, spotkają się ze sprzeci­
w em katolików ”. Później jed n ak skutecznie odebrał tem u stw ierdzeniu wszelką
pryncypialność, dodając, że dotyczy to tylko ich samych, a w społeczeństwie plu ­
ralistycznym d o b ry katolik nie stara się narzucać swojej woli społeczeństw u jako
W ASZYN G TO N , 1965, R Z YM , 1965 519

całości. H anleyow ska idea „praktycznej i politycznej zgody” oznaczała w istocie

m arginalizację roli Kościoła katolickiego w kwestii kontroli urodzeń i dalszą se­
kularyzację k u ltu ry oraz tow arzyszącą tem u procesow i degradację społecznego
porządku. Katolicki sprzeciw w obec antykoncepcji został przedstaw iony jako
m oralna analogia niespożyw ania m ięsa w piątki. Z daniem ojca Hanleya, „byłoby
ideałem , gdyby wszyscy obywatele przestrzegali tego sam ego kodeksu m oralnego
i podzielali te sam e podstaw ow e przekonania m oralne”, ale fakt, że jednak tak się
nie dzieje, oznacza, iż katolicy pow inni wycofać się ze sprzeciwów wobec wszelkich
dążeń świeckiego państw a, którym przeciw staw ia się Kościół: „Rząd nie jest orga­
nem powołanym do rozstrzygania, który ze sprzecznych poglądów jest prawdziwy”.

Dlatego, chociaż jako katolik trw am zdecydow anie przy m o ich podstaw ow ych
przekonaniach m oralnych, uw ażam , że m ogę poprzeć rządow y p rogram , k tó ­
ry w im ię uzasadnionej tro sk i o edukację, zdrow ie i do b ro b y t gw ałtow nie rosnącej
populacji, pozw ala każd em u obyw atelow i dokonać całkow icie w olnego m o raln e­
go w yboru w kw estii planow ania rodziny i pom aga m u go urzeczyw istnić22.

Niewykluczone, że ojciec Hanley doszedł do swoich poglądów samodzielnie,

zam knięty w swoich czterech ścianach, mając przed sobą tylko otw arty egzemplarz
Denzingera*, niem niej nie zm ienia to faktu, że istnieją znaczące podobieństw a
m iędzy głoszonym i przez niego poglądam i a stanow iskiem Rockefellera i Rady
ds. Zaludnienia, których przyjęcie ta ostatnia uczyniła niezbędnym w arunkiem
dotow ania przez nią konferencji na uniw ersytecie N otre D am e (1962). Faktem
jest również, że ojciec Flanley otrzym yw ał zaproszenia na te w łaśnie konferencje,
ta k więc w edle w szelkiego p raw d o p o d o b ień stw a zn ał „postępow e” stan o w i­
sko w sprawie kontroli u ro d zeń i wiedział, jakie poglądy pow inien głosić w tej
sprawie katolik, żeby zyskały one przychylne przyjęcie u Rockefellera i ludzi m y­
ślących tak, jak on. Nie trzeba geniusza, żeby na to w paść - przeciw nie, trzeba by
być głupcem , żeby się tego nie domyślić, a ojciec H anley głupcem nie był. Poza
tym , zaprezentowane przez niego stanowisko m iało błogosławieństwo m onsignore
Hurleya i biurokratów z NCW C, którzy z coraz większym zdecydowaniem zabiegali
o własne interesy kosztem nauczania Kościoła, a ponadto chcieli prowadzić własną
politykę za plecam i biskupów. W ysłanie H anleya na przesłuchanie przed kom isją
G rueninga było kolejnym św iadectw em tego, że realizują swoją strategię ze szkodą
dla biskupów, swych pracodawców.
Bali stanął jed n ak przed kom isją tego sam ego dnia, czyli 24 sierpnia, ale w y­
słuchano go jako ostatniego. Niestety, fakt, że zdanie Kościoła zostało w rezultacie
przedstaw ione w postaci dw óch odm iennych, czyli jego i Hanleya, stanow isk w tej
samej sprawie, wywołał wrażenie, iż Kościół nie potrafi się zdecydować i zająć

* Enchiridion Symbolorum, definitionum et declarationum de rebusfidei et morum, czyli Pod­

ręcznik Symboli, definicji i deklaracji o sprawach wiary i moralności (zwany również w skró­
cie Enchiridion Symbolorum) jest zbiorem najważniejszych katolickich wyznań wiary oraz
dokum entów M agisterium Kościoła dotyczących nauczania w sprawach wiary i m oralno­
ści (przyp. tłum.).
520 R O ZD ZIA Ł 11.

jednolitej postaw y wobec finansow ania kontroli urodzeń ze środków rządowych.

Jeśli wziąć pod uwagę, że druga strona zadbała o zachowanie pozorów jednom yśl­
ności co do niebezpieczeństw związanych z „bom bą dem ograficzną”, która lada
chwila m iała rzekom o w ybuchnąć, stanow isko Kościoła w zestawieniu z tym wy­
dawało się jeszcze bardziej chw iejne i niezdecydowane.
Oczywiście ocena ta nie odnosi się do wystąpienia Balia, będącego wielką
m ow ą oskarżycielską przeciw ko planom finansow ania przez rząd program ów
kontroli urodzeń jako um niejszających obywatelskie wolności i skrycie realizujące
założenia eugeniki. Mając ograniczone pole m anew ru, z jednej strony przez w a­
tykański zakaz antykoncepcji, z drugiej zaś przez coraz bardziej rygorystycznie
interpretow aną zasadę rozdziału Kościoła od państwa, Bali sprawdził się doskonale,
gdyż sponsorow aną przez rząd kontrolę urodzeń przedstawił jako zagrożenie swo­
bód obywatelskich. Jego argum entacja opierała się na dwóch niedawnych wyrokach
Sądu Najwyższego. Z orzeczenia w sprawie Griswolda, w ywiódł prawo obywatela
do zachowania pryw atności, a ze sprawy Engela i sprawy Schem ppa zakaz stoso­
wania przez rząd jakiegokolwiek przym usu w kwestiach wyznaniowych. Skoro Sąd
Najwyższy orzekł, że m odlitw a albo czytanie Biblii w szkołach jest stosowaniem
przym usu wobec osób, które nie wyznają światopoglądu chrześcijańskiego i, jako
takie, stanowi naruszenie zasady rozdziału państw a od Kościoła, zatem pracownik
socjalny wypytujący podopiecznego o jego poglądy na seksualność i prokreację rów­
nież dopuszcza się złam ania owej zasady, Zdaniem Balia odnosiło się to do wszyst­
kich osób korzystających z pom ocy społecznej, zwłaszcza zaś do katolików na
zasiłkach bądź otrzym ujących dow olną inną pom oc od jednostek państwowych.
Bali pow iedział podczas posłuchania: „najważniejszą cechą tej ustawy jest
to, że stanow i ona zagrożenie dla obywatelskiej w olności, a jednocześnie nie
proponuje żadnej realnej wizji rozw iązania problem u ubóstw a, przeludnienia
i szerzenia się chorób, które rzekom o m a zwalczać”23. Poza tym, program y kontroli
urodzeń z istoty swej są form ą przym usu, w takim jego rozum ieniu, jakie przyjął
sąd, wydając niedaw no w yrok w sprawie m odlitw y w szkołach. Bierze się to z tego,
że grupą ludności, do której są one głównie kierow ane, są ludzie biedni. Powie­
dzenie kom uś, że m oże skorzystać z ofiarowywanej m u m etody kontroli urodzeń,
nie jest rów now ażone przez dopow iedzenie m u, że m oże rów nież się na nią nie
zgodzić. Sam fakt, że rząd, który zapew nia kom uś takiem u środki utrzym ania,
oferuje m u takie usługi, oznacza, że zdaniem w ładz antykoncepcja jest rzeczą
godną polecenia, a rozszerzając to, że beneficjent jego świadczeń zrobi dobrze,
jeżeli się na nią zgodzi. Taka w ym iana z natury swojej jest form ą przym usu. Wedle
katolika bow iem , państw o ingeruje wówczas w sferę, w okół której sam o wzniosło
niedaw no wysoki m u r odrębności.
Gdyby Sąd Najwyższy był szczery w swojej trosce o zachowanie rozdziału pań­
stwa od Kościoła, niewątpliwie uznałby argum entację Balia. Jeśli jednak przyjrzeć
się faktom, tru d n o sądzić, aby rząd zachowywał się szczerze w tej sprawie. Prawo do
pryw atności, na które w roku 1965 pow ołał się sędzia Douglas, siedem lat później
zostało wykorzystane dla uzasadnienia depenalizacji aborcji, nie posłużono się nim
W ASZYN G TO N , 1965, R Z YM , 1965 521

jednak, aby powstrzym ać rząd od coraz większego angażowania się w finansowanie

środków antykoncepcyjnych. Patrząc na to z perspektyw y czasu, wnioski wydają
się oczywiste. Pryw atność oznaczała w rezultacie ochronę seksualnego wyzwolenia
przed zagrożeniami ze strony zinstytucjonalizowanej religii. Prawo do prywatności
posłużyło na koniec obronie dw óch hom oseksualistów przyłapanych in flagranti
dilectu w sam ochodzie zaparkow anym na jednej z ulic Albany w stanie Nowy Jork.
W ykorzystano je wtedy do obalenia stanowego przepisu prawnego zabraniającego
uprawiania sodomii. Był to kolejny przykład na to, że sposoby, które państwo świec­
kie wykorzystuje dla poszerzania społecznej akceptacji seksualnego wyzwolenia,
nigdy nie posłużą obronie wartości, którym ono zagraża.
W tej sprawie m ożna obw iniać Balia za naiw ność, byłby to jednak prze­
sadny cynizm , zwłaszcza w świetle ówczesnych w ydarzeń. W roku 1965 nie było
oczywiste, że sędzia D ouglas nie był szczery, kiedy ogłaszając w yrok w sprawie
G riswolda, m ów ił, że m ałżeństw o jest świętością, rzeczą pryw atna i osobistą.
Bali wykorzystał po prostu język, z którym stykał się jako praw nik w kraju, który
oficjalnie szanow ał praw orządność.
Bali w spom niał rów nież o tym , że niedaw no zarów no sądy, jak i legislatury
dokonały jednoczesnego poszerzenia definicji pom ocy społecznej i ograniczy­
ły władzę rządu nad jednostkam i. Jedno i drugie uzasadniano „troską o słabszą
część społeczeństw a... o statn io troska ta została p o szerzona na oskarżonych
o p o p ełn ien ie przestępstw a, obcokrajow ców , M urzynów i biednych”. Ustawa
G rueninga proponow ała coś, co było sprzeczne z obom a tym i trendam i. Zdaniem
Balia, „S. 1676 jest jasna i prosta, to ustawa um ożliw iająca w drożenie w ew nętrz­
nego i m iędzynarodow ego program u kontroli u rodzeń oraz utw orzenie stałych
organów rządu federalnego do jego realizacji”. Bali stwierdził, że instytucje takie
z istoty swojej stosow ałyby przym us i ingerow ały w pryw atność, a co więcej, in ­
tencją projektu ustaw y jest, żeby brzem ię to spadło na M urzynów.
„Eugenika rasow a to n ie u c h ro n n a konsekw encja propozycji zaw artych
w S. 1676... W chwili bolesnego dla nich pojaw ienia się naszych m urzyńskich
braci w am erykańskim społeczeństw ie, trzeba m ieć to na względzie, rozpatrując
zakładane, ale niedow iedzione korzyści zawarte w projekcie S. 1676 traktującym
o kontroli urodzeń”. Na koniec Bali pow iedział, że cała ta ustawa stanowi odzw ier­
ciedlenie postaw y ukazanej w Brzem ieniu białego człowieka* i dlatego właśnie
p ow inna być odrzu co n a24.
Sposób podejścia Balia do kwestii kontroli urodzeń zaskoczył chyba świecki
establishm ent i katolickich potakiwaczy. John Cogley, o którym spokojnie m ożna
pow iedzieć, że był przedstaw icielem obu tych grup jako kom entator religijny

* Brzemię białego człowieka ( The White Mans Burden) - tytuł wiersza Rudyarda Kiplinga
opublikowanego po raz pierwszy w 1899 roku. Napisany on został w kontekście am ery­
kańskiego podboju Filipin i innych kolonii hiszpańskich. Wiersz ten opisuje misję kra­
jów kultury chrześcijańskiej polegającą na walce z głodem i chorobami, upowszechnianiu
oświaty, wprowadzeniu swej administracji, zdobyczy techniki i chrześcijańskich obycza­
jów. Tytuł ten stał się sloganem, używanym do uzasadnienia kolonizacji jako misji hum a­
nitarnej (przyp. tłum.).
522 RO Z D Z IA Ł 11.

„New York Tim esa”, był przyjem nie zaskoczony w ystąpieniem Balia, przynaj­
m niej początkowo. W artykule, k tó ry ukazał się dw a dni po posłuchaniu Balia,
Cogley, nie dość że w spom niał, iż Bali w swoim w ystąpieniu „oparł się m ocno
n a orzeczeniach Sądu Najwyższego”, ale dał jeszcze do zrozum ienia, że argum ent
0 przym usow ym charakterze kontroli u rodzeń sponsorow anej przez rząd był ar­
gum entem przekonującym . Decyzja Balia, by ogień zwalczać ogniem , wydawała
się przynosić owoce, przynajm niej w odniesieniu do Cogleya, który przytoczył
pogląd, że czyjeś praw a m usiałyby zostać naruszone, a tym kim ś niechybnie
m usiałby być „klient”. Jego zdaniem , „fakt, że obywatel jest ustaw iony na pozycji
«Jdienta» w szechpotężnego rządu wystawia go na niebezpieczeństw a «podatności
na delikatną presję»”25. Wydaje się, że Cogney oczekiwał po Ballu, że ten w imieniu
biskupów przypuści frontalny atak na niemoralne aspekty kontroli urodzeń, a kiedy
okazało się, że jest inaczej, nieco go to wytrąciło z równowagi.
W ciągu kilku d n i jed n ak C ogney zm ienił zdanie na tem at w ystąpienia Balia
1 zaczął go atakować, zarzucając m u, że w ystąpił przed komisją, podając fałszy­
we rekom endacje. Ponieważ nie m ógł raczej odw ołać tego, co napisał o treści wy­
stąpienia Balia, postanow ił zakwestionować to, w czyim im ieniu ten przem aw iał26.
C ogney dał do zrozum ienia, że Bali kłam ał, tw ierdząc, że przem aw ia w im ieniu
am erykańskich hierarchów. A rtykuł Cogneya roił się od insynuacji i powoływania
się na nieokreślone źródła, ale jego intencja był oczywista. Zdyskredytow ać Balia
tw ierdzeniem , że nie reprezentow ał stanow iska katolików.
Nie podając żadnych nazwisk, C ogney napisał także: „Co najm niej jeden
członek zarządu adm inistracyjnego N ational C atholic Welfare Conference, jedy­
nego ciała upraw nionego do przem aw iania w im ieniu am erykańskich biskupów,
nie w iedział nic o tym , aby to ośw iadczenie zostało im przedstaw ione do auto­
ryzacji”27.
W niedzielę 29 sierpnia 1965 roku, tuż po wystąpieniu Bali przed Komisją
Grueninga, kardynał Patrick 0 ’Boyle wygłosił w waszyngtońskiej katedrze pod we­
zwaniem św. M ateusza kazanie zatytułowane Kontrola urodzeń a polityka społeczna.
Było ono szeroko om awiane w prasie, a jego konsekwencje dały się odczuć w kulu­
arach władzy. Kościół w osobie kardynała 0 ’Boyle’a zajął stanowisko wobec progra­
m u walki z ubóstw em i starań rządu, aby z tru d n y m położeniem biednych w ogóle,
a m urzyńskich biednych w szczególności, uporać się, stosując środki z arsenału
eugeniki. Kazanie to było oczywistą próbą wytyczenia wyraźnej granicy między
tym, co dopuszczalne, a tym, co nie do przyjęcia, a wiązało się to z pojawieniem się
propozycji, aby program y związane z kontrolą urodzeń włączyć do budżetu walki
z ubóstwem.
Kardynał 0 ’Boyle zaczął kazanie od stw ierdzenia, że „w Stanach Z jedno­
czonych postęp w dziedzinie spraw iedliw ości rasowej i społecznej jest niem al
niezwykłym ”28. K azanie 0 ’Boyle’a m iało uśw iadom ić w ładzom , że niezależnie
od jego wyjątkowości i tego, jak „świętą” sprawą stał się ru ch praw obywatelskich,
Kościół katolicki nie zam ierza tolerow ać go jako frontu na rzecz zdobyw ania
akceptacji społecznej dla kontroli urodzeń.
W ASZYN G TO N , 1965, R Z Y M , 1965 523

W kazaniu znalazło się także ukryte potępienie dla dotychczasowej ugodowej

polityki NCW C. „Komisje kongresu i inne ciała społeczne, nie słysząc żadnego
oficjalnego zdania sprzeciw u, przyjęły, że «m ilczenie oznacza zgodę» i zaczę­
ły wcielać w życie program y ingerujące w pryw atne życie obywateli - programy,
których przedm iot, pow iedzm y to otwarcie, nie jest spraw ą rządu”. 0 ’Boyle nie
dość że zerwał z polityką N CW C, ale zakwestionował też całą tezę „demograficznej
eksplozji”, uznając tylko, że „w niektórych częściach kraju istnieją co praw da obsza­
ry relatywnie przeludnione - na przykład tak zwane m urzyńskie getta w niektórych
z m iast na p ó łn o cy ”. K ardynał pow iedział jasno, że chociaż są to zjawiska w ym a­
gające kompleksow ego rozw iązania, kontrola urodzeń, zwłaszcza w prow adzana
za pośrednictw em program ów dotow anych przez rząd, nie załagodzi istniejących
problem ów społecznych.
Nad wątpliwymi korzyściam i wynikającym i z w prow adzenia tego program u,
przeważają jego negatyw ne skutki, a jest to m iędzy innym i stw orzenie zagrożeń
dla amerykańskiej rodziny, a zwłaszcza „coraz głębszego ingerow ania rządu w p ry ­
w atne życie obywateli”. Śladem Balia, 0 ’Boyle dla poparcia swojej argum entacji
pow ołał się na w yroki Sądu Najwyższego. Sędziego Brandeisa „prawo do bycia
zostaw ionym w spokoju” znalazło współczesne zastosow anie w procesie Griswold
vs. C onnecticut: „Teraz, kiedy rząd jest związany tym orzeczeniem i nie może
zabraniać stosow ania środka kontroli urodzeń, logicznie w ynika z tego, że tak
sam o nie wolno m u jej prom ow ać”. N astępnie Boyle zaatakow ał projekt ustawy
G rueninga, choć bez w ym ieniania nazw iska senatora:

M im o tych niew ątpliw ych konstytucyjnych przeszkód, p rojekt jest teraz w se­
nackiej podkom isji ds. p o m o cy zagranicznej, któ ra oficjalnie i b ezpośrednio w łą­
cza rząd federalny w pro gram y o g raniczania liczby u ro d zeń , w ty m także w u p o ­
w szechnianie inform acji i m ateriałów , które finansuje się ze środków publicznych...
W niektórych m iastach p ró bow ano łączyć pro m o w an ie kontro li u ro d zeń z now ym
p rogram em zw alczania ubóstw a na podstaw ie tego, że, ja k to ujął jed e n z sen ato ­
rów, „w p rzypadku biednych istnieje większe niż w o d n iesien iu do innych g ru p
praw dopodobieństw o, że b ę d ą m ieli liczne ro d zin y ”29.

„To” - zagrzm iał z am bony Boyle - „nie jest spraw ą rządu. Wybór, ile dzieci
pow inna m ieć jakaś para, jest wyłącznym , osobistym praw em małżonków. Jeżeli
zdarzy się, że są biedni, ich praw o do tego nie jest przez to m niejsze”.
Granica kom prom isów została w yraźnie zakreślona. Kościół udzieli poparcia
prom ow anem u przez ruch praw obywatelskich program ow i walki z ubóstwem oraz
zw iązanem u z tym rozszerzeniem zakresu pom ocy społecznej udzielanej przez
państw o tylko wówczas, jeżeli zwiększenie jej nie będzie wiązało się z naruszaniem
praw a m oralnego. Jeżeli granica ta zostanie przekroczona, rząd m oże spodziewać
się zdecydow anego protestu katolików. Tego w łaśnie o d samego początku oba­
wiali się zw olennicy sekularyzacji. Rockefellera i jego popleczników z Rady ds.
Z aludnienia interesow ali jedynie ci katolicy, którzy byli gotowi sprzeniewierzyć
524 RO Z D Z IA Ł 11.

się w łasnym m o raln y m p rz e k o n a n io m w im ię folgow ania sw oim u p o d o b a ­

niom . To był w aru n ek sine qua non finansow ania przez fundację konferencji
0 antykoncepcji organizow anych na uniw ersytecie N otre D am e - i taka też była
istota stanow iska Hanleya, które przedstaw ił członkom A m erykańskiego Stowa­
rzyszenia Praw ników oraz kom isji G rueninga. To także stanow iło oś politycznej
strategii NCW C, która, jak podejrzew ał kardynał Król, zrobiła wszystko, żeby na
posłuchaniach G rueninga Billa Balia zastąpić Hanleyem.
Tak więc O ’Boyle wzywał do uczciwego interpretow ania zasady rozdziału
państw a od Kościoła, a w kwestiach dotyczących seksualności właśnie przestrzega­
nia jej Kościół nigdy się nie doczekał, poniew aż we w szystkich istotnych sprawach
ów rozdział służył jedynie jako pretekst dla urzeczyw istniania celów zwolenników
sekularyzacji. Z czasem stawało się to coraz bardziej oczywiste, gdyż korzystne dla
siebie zm iany praw a krajowego oraz wyzwolenie seksualne będące przykryw ką dla
eugenicznej kontroli urodzeń uważali oni za niezbywalne i niepodlegające dyskusji.
„Jeżeli przedstawiciel władz wypytuje o konkretne szczegóły dotyczące życia
seksualnego bądź w jakikolw iek sposób sugeruje stosowanie w tej dziedzinie prak­
tyk, które mogą naruszać przekonania religijne, stanowi to jawne pogwałcenie prawa
ludzi do pryw atności, które Sąd Najwyższy uznał na nienaruszalne”30 - stwierdził
O ’Boyle. Innym i słowy, zdaniem kardynała, jest czymś w ew nętrznie sprzecznym
zakazywanie m odlitw y w szkołach w im ię nienaruszania przekonań religijnych
1 jednoczesne prom ow anie antykoncepcji. Była to oczywiście prawda, ale prawdą
jest również, że w ew nętrzna sprzeczność stanow i nieodłączną cechę sekularyzmu.
„W tak doniosłych kwestiach, gdzie opinie są wyjątkowo podzielone, pierwszą
i najważniejszą troską, która pow inna towarzyszyć poszukiw aniu ich rozwiązania,
jest zachowanie danego nam przez Boga praw a sum ienia. Katolicy, na przykład, nie
m ają praw a narzucać za pom ocą ustaw swojego kodeksu m oralnego pozostałym
obywatelom . I identycznie rozum ując, sum ienie obliguje ich do sprzeciwiania
się wszelkim regulacjom , które nadają status polityki społecznej światopoglądowi
bądź praktykom naruszającym ich praw o do pryw atności albo w olność sum ienia.
W olności obywatelskie przysługują obu stronom sp o ru ... W sytuacjach, takich jak
ta, gdzie w grę w chodzą ważne kwestie m oralne, w odniesieniu do których ludzie
starają się zachować zgodność z własnym sum ieniem , rola rządu jest oczywista -
to bezwzględna n e u tra ln o ść ... Z chwilą gdy rząd ośm iela się «udzielać rady» w tak
delikatnej materii, um ożliwia to wpływanie na wolne decyzje obywateli. A od wpły­
w ania do przym usu już tylko krok”31 - m ów ił dalej kardynał O ’Boyle.
Niestety, arcybiskup O ’Boyle, podobnie jak wszyscy biskupi, walczył w tej
sprawie na dwóch frontach. Z jednej strony przestrzegał rząd przed finansowaniem
program ów kontroli urodzeń, z drugiej zaś musiał nakłaniać katolików do popiera­
nia stanowiska Kościoła: „Katolik, dobrow olnie, przez sam fakt swojej przynależ­
ności wyznaniowej, w sprawach w iary i m oralności akceptuje oficjalne nauczanie
Kościoła. A nauczanie Kościoła w kwestii antykoncepcji jest, m oi kochani, jasne
i konsekw entne”32. Jako świadectwo tego, że nauczanie Kościoła nie ulegnie w tej
sprawie żadnej zmianie, O ’Boyle przytoczył słowa papieża Pawła VI: „nie m am y wy­
W ASZYN G TO N , 1965, R Z YM , 1965 525

starczającego pow odu, aby norm y podane przez papieża Piusa XII, a odnoszące się
do tej sprawy, uznawać za przedaw nione, a przez to nieobowiązujące”.
Kończąc w ygłaszanie hom ilii, kardynał 0 ’Boyłe powiedział: „Jeżeli w przy­
szłym tygodniu poproszą was, abyście poświęcili jed n o ze swych dzieci, aby złago­
dzić «eksplozję dem ograficzną», które z nich w ybierzecie?... W szczytnej historii
tego wspaniałego kraju m ieliśm y lepszych przew odników Wielkiego Społeczeństwa
niż czterej jeźdźcy sztucznej kontroli urodzeń, aborcji, sterylizacji i eutanazji...
To filozofia defetyzm u i rozpaczy”33.
W liście w yrażającym zadow olenie ze sposobu, w jaki przyjęto jego kazanie,
0 ’Boyle w spom niał o oburzeniu, jakie wywołała jego w zm ianka o W ielkim Społe­
czeństwie, które przyw ołał w negatywnym kontekście. Oczywiście nie było to z jego
strony zam ierzone Jeśli adm inistracja Johnsona kontynuow ałaby dotychczasow y
kurs, m usiałaby rozwiać wątpliwości Kościoła co do swoich szczerych intencji
m oralnych. M im o to jednak, 0 ’Boyle wziął sobie do serca krytyczne uwagi w tej
sprawie i z kolejnych publikacji kazania usu n ął w zm iankę o W ielkim Społeczeń­
stwie. Przesłanie w nim zaw arte było i tak dostatecznie jasne.
Jesienią 1965 roku Bali, Król i 0 ’Boyle wspólnie opracowywali politykę mającą
udaremnić angażowanie się rządu Stanów Zjednoczonych w kwestię kontroli urodzeń.
29 października Bali m iał czteroipółgodzinne spotkanie z kardynałem w Waszyngto­
nie, podczas którego przedstawił trzy możliwe do przyjęcia strategie wobec program u
kontroli urodzeń. Pierwsza to „pokojowa koegzystencja”, której orędownikiem był,
zdaniem Balia, m onsignore Hurley i NCW C. Na rzecz przyjęcia takiej polityki argu­
m enty były identyczne z tymi, które za najbardziej przekonujące uznawali liberałowie,
czyli współpraca ekum eniczna, pokój obywatelski i uniknięcie niebezpieczeństw
związanych z w drażaniem program u walki z ubóstwem. Realizowanie jej najmniej
zaszkodziłoby interesom liberałów związanymi z korzyściami, jakie dawałoby im
państw o opiekuńcze, ponieważ w rezultacie usunęłaby ona Kościół z pola walki.
Opcja num er dwa była polityką ograniczonego oporu, której orędownikiem był
ojciec Hanley. Przeciwstawiałaby się ona w prow adzeniu w życie rządowych pro­
gram ów kontroli urodzeń, chyba że uchwalono by stosowne przepisy zakazujące
stosowania przym usu, chroniące pryw atność i zakazujące aborcji oraz sterylizacji.
Do obu tych możliwości Bali był nastawiony sceptycznie; uważał, że ruch na rzecz
kontroli urodzeń stał się już tak potężny, iż w żaden sposób nie da się już go kontro­
lować, jeśliby zaś napłynęły do niego fundusze rządowe, praktycznie wymknie się
spod wszelkiej kontroli, w tym także instytucji powołanych do jego kontrolowania.
Takie same zastrzeżenia m iał w stosunku do drugiej możliwości. Przywołał przy tym
przykład organizacji Planned Parenthood jako dowód, że prawnie określone środki
kontroli, których ustanow ienia dom agał się Hanley, nawet jeżeli zostają przyjęte
na papierze, w praktyce okazują się zupełnie bezużyteczne. W ram ach program u
Economic O pportunity Planned Parenthood wystąpiła o grant w wysokości dzie­
więćdziesięciu tysięcy dolarów z przeznaczeniem na tworzenie miejsc pracy w Filadel­
fii w rejonie zamieszkałym w stu procentach przez ludność murzyńską, a położonym
w północno-środkow ej części miasta. Ponadto, ludzie zatrudnieni do jego realizacji
526 R O Z D Z IA Ł U .

nie mieli przeszkolenia medycznego, ponieważ szkolono ich do realizacji program u

społecznego Planned Parenthood. Zgodnie z wnioskiem o dotację, „wizytatorzy”
przeszkoleni przez Planned Parenthood mieli chodzić po dom ach swoich „klien­
tów ” i „rozpoznawać w arunki życia rodzin oraz pozyskiwać informacje niezbędne
dla skutecznego planowania przyszłych działań”. Jeżeli dotacje zostałyby przyznane
na takich warunkach, zdaniem Balia, nie miałoby sensu oczekiwać, że programy
te, niezależnie od sposobów ich kontrolowania, nie będą ingerowały w prywatność
i będą pozbawione wszelkiego przymusu.
W rezultacie Bali zaproponow ał przyjęcie polityki „całkowitego oporu”, wska­
zując jednocześnie, że niesie ona ze sobą określone trudności i zagrożenia. Całko­
wity opór będzie strategią tru d n ą do realizacji, poniew aż sprawa kontroli urodzeń
stała się miliardowej w artości przemysłem , który nie będzie szczędził ani czasu, ani
pieniędzy, aby kształtować opinię publiczną w taki sposób, żeby zyskać jej akceptację
dla finansowania jego produktów przez rząd. Król, który żywił poważne wątpliwości
co do efektywności pracy i lojalności personelu NCW C, nie wydawał się zniechęco­
ny ponurym obrazem , który nakreślił Bali. Bez w ahania opowiedział się za strategią
całkowitego oporu. W liście datow anym na 2 listopada 1965 roku, odpowiadając
na zrelacjonowanie przez Balia jego spotkania z arcybiskupem O ’Boyleem, Król
zgodził się, że „polityka pokojowej koegzystencji, a nawet ograniczonego oporu
byłaby stratą czasu i sił, i bezwzględnie zapewniłaby zwycięstwo naszym przeciw­
nikom . Całkowity opór jest jedynym wyjściem, jakie nam pozostaje”34.
W ciągu następnych dw óch tygodni po zajęciu stanowiska przez Króla, Bali
przebyw ał w Rzymie, gdzie odbył poufne spotkanie z biskupam i w sprawie zagro­
żeń, jakie niosło ze sobą rządowe finansow anie kontroli urodzeń, oraz najlepszych
sposobów upo ran ia się z tym problem em . Być może, dlatego że m ógł mówić, co
myśli, bez obawy nagonki ze strony mediów, przedstaw ił bardzo cyniczny ob­
raz program u W alki z U bóstw em . Ustawa Econom ic O p p o rtu n ity Act, główna
podstaw a praw na finansow ania program ów zw alczania biedy, stała się, zdaniem
Balia, „najważniejszą drogą urzeczyw istniania rządowej kontroli urodzeń w USA”.
Pieniądze kierow ano bezpośrednio do ubogich i wykorzystyw ano je przeciw nim ,
stosując naruszanie ich pryw atności oraz przym us. Jako przykład podał Bali warty
dziewięćdziesiąt tysięcy dolarów program zaproponow any przez P lanned Paren­
th o o d do realizacji w getcie w północnej części Filadelfii.
Kiedy Bali w rócił z Rzymu, m iał za sobą nie tylko poparcie najważniejszych
biskupów, ale też błogosławieństwo Stolicy Apostolskiej. Zjednanie sobie katolików
z adm inistracji prezydenta Johnsona okazało się jed n ak trudniejsze, niż uzyska­
nie akceptacji Rzymu. 13 g ru d n ia 1965 roku o 15:45 Bali spotkał się z Sargentem
Shriverem, szefem U rzędu Pom ocy Gospodarczej (Office o f Econom ic O p p o rtu ­
nity), aby om ówić z n im pow ody „zatroskania” biskupów. Nie zwlekając, od razu
przeszedł do rzeczy. O znajm ił, że w śród biskupów istnieje szerokie poparcie dla
program u zwalczania biedy, ale są oni głęboko niezadow oleni z tego, że program
ten jest wykorzystyw any do prom ow ania kontroli urodzeń. N astępnie zakw estio­
now ał legalność rządow ego finansow ania kontroli urodzeń. Powiedział, że jego
W ASZYN G TO N , 1965, R Z Y M , 1965 527

zdaniem , w świetle prawa nie m a możliwości wykorzystywania program u zwalcza­

nia biedy do finansow ania kontroli urodzeń. Innym i słowy, Shriver działa i działał
nielegalnie. W ośw iadczeniu Balia tkw iła u k ry ta groźba, że działając w im ieniu
biskupów, m oże wytoczyć O EO sprawę sądową, jeżeli okaże się, że Shriver po zo ­
staje głuchy na m niej konfliktow e środki perswazji.
Shriver odpowiedział, że nie obawia się gróźb ze strony Kościoła i dał jasno do
zrozum ienia, że większe potencjalne zagrożenie stanow i dla niego lewica. Dlatego
„nie m oże ryzykować najkrótszego naw et odw lekania zaakceptow ania wniosków,
które czekają na rozpatrzenie”. Shriver jasno oświadczył, że OEO pozytyw nie roz­
patrzy każdy projekt związany z kontrolą u rodzeń przedstaw iony przez lokalne
kom isje program u w alki z ubóstw em . C hoć brak jakiejkolwiek reakcji ze strony
N C W C wobec rozpoczęcia w drażania program u stw orzył precedens, Shriver nie
m ógł się teraz na niego pow ołać, nie przyznając się jednocześnie, że jego dzia­
łania były od początku do końca nielegalne. O znajm ił, że pragnie „zyskać sobie
dobrą opinię”, przyjm ując do realizacji przed końcem roku jak największą liczbę
„wszelkiego m ożliwego rodzaju” wniosków.
Kiedy Bali zapytał go, czy m ógłby się z tym w strzym ać do 1 lutego, Shriver
odpow iedział, że nie i dodał, że „naciska na niego” doktor G uttm acher z Planned
Parenthood oraz inne osoby, które ubiegają się o dotow anie projektów przew idują­
cych finansowanie aborcji i sterylizacji. O prócz tego Shriver poinform ow ał Balia, że
organizacja Protestants and O th er A m ericans U nited for the Separation of C hurch
and State w yw iera na niego presję, aby zaprzestać dofinansow yw ania projektów,
których sponsorem jest Kościół. Z daniem POAU, każda form a zaangażowania
Kościoła w jakąkolw iek działalność socjalną dotow aną przez rząd jest narusze­
niem zasady rozdziału państw a i Kościoła. Shriver odm ów ił przychylenia się do
żądań POAU i przez cały czas trw ania rozm ow y z Ballem starał się przedstawić
jako ktoś, kto usiłuje znaleźć w tej kwestii rozsądną płaszczyznę porozum ienia.
Było jed n ak oczywiste, że to, ja k on ją pojm uje, uzależnione jest od nacisków,
które w tam tym czasie w yw ierały n a niego różne siły polityczne. W sytuacji, kiedy
N C W C nie podjęła w tej sprawie żadnej zdecydowanej polityki, stanowisko Shri-
vera p o d w pływ em w spom nianej presji przesunęło się zdecydow anie zbyt daleko
na lewo od tego, co katoliccy biskupi uznaw ali za akceptowalne.
O statnią próbą, jaką pod jął Bali, żeby przekonać Shrivera do swoich racji,
było pow ołanie się n a odm ow ę K ongresu, k tó ry we w rześniu nie zgodził się
przyjąć popraw ki C larka dotyczącej kontroli urodzeń, co, zdaniem Balia, sta­
now iło czytelny sygnał, że intencją K ongresu jest w ykluczenie kontroli urodzeń
z program u w alki z ubóstw em . Shriver jed n ak pozostał przy swoim stanowisku,
co więcej, przeszedł do ataku, przestrzegając Balia, że im więcej szum u wokół
kwestii kontroli u ro d zeń będzie robił Kościół, tym m niejsze będą szanse, aby
działalność i przedsięw zięcia związanych z n im instytucji m ogły zostać włączone
do projektów realizow anych w ram ach rządow ego p rogram u zwalczania biedy.
Była to raczej m ało zaw oalow ana groźba i na niej spotkanie się zakończyło.
B ali w y sz e d ł o d S h riv e ra , z y sk u ją c p e w n o ść co d o d w ó c h spraw :
przede wszystkim , p o rozm ow ie z szefem OEO i jego asystentem uznał, że zgody
528 R O Z D Z IA Ł 11.

n a kontrolę urodzeń jeszcze nie m a, a oprócz tego wiedział już ponad wszelką w ąt­
pliwość, że Shriver i O EO będą nadal finansowali program y kontroli urodzeń,
poniew aż wycofanie się z tego byłoby dla nich większym zagrożeniem politycznym
i praw nym niż kontynuow anie tej działalności. Bali wyciągnął z tej sytuacji okre­
ślone wnioski, a najważniejszy z nich sprow adzał się do tego, że wszelkie dalsze
próby perswazji są bezcelowe, a biskupi pow inni zastanowić się, czy najlepszą drogą
dla urzeczyw istnienia ich celów nie pow inien być proces sądowy. W ziąwszy pod
uwagę sprzeciw Kongresu wobec popraw ki Clarka, rozw iązanie takie m ogło mieć
szanse pow odzenia. O prócz tego Bali uznał, że na początku 1964 roku biskupi
przegapili doskonałą ku tem u okazję, ale m im o to nie m ają innego w yboru, jak
tylko przeciwstawić się forsow anym przez OEO p rogram om kontroli urodzeń,
poniew aż, „jeśli żadnego o p o ru przeciw ko p rogram om OEO nie będzie, w całych
Stanach Zjednoczonych Planned Parenthood będzie prow adziła swoją działalność
na koszt społeczeństwa”. Z chwilą kiedy takie program y zostaną uruchom ione, ich
zakres będzie się stale poszerzał, obejm ując aborcję, sterylizację oraz „reglam enta­
cję potom stw a”, zakładającą, że każdy obywatel pow inien zostać wysterylizowany,
chyba że otrzym a od rządu zezwolenie na posiadanie dzieci. Pomysł ten był nagła­
śniany w m ediach za spraw ą ludzi p okroju W illiam a Shockleya, laureata nagrody
Nobla, którą otrzym ał za w ynalezienie tranzystora, co bardzo szybko wykorzystał
jako okazję dla coraz donośniejszego nawoływania do stosowania eugeniki rasowej.
Podobnie jak przedtem , także i teraz przeciwnicy Kościoła mieli nad nim przewagę
niem al na w szystkich frontach, niem niej reakcja Kongresu na przesłuchanie Balia
i kazanie 0 ’Boyle’a daw ały powody, by nie tracić nadziei.
Nadzieja ta okazała się płonna i krótkotrwała. Zdaniem Balia, jesienią 1965 roku
przed biskupami otworzyła się historyczna okazja, jednak głównie za sprawą celowe­
go opóźniania sprawy przez prawników NCW C zimą nie podjęto żadnych działań,
a Kościół „uczynił historyczny krok w miejscu”. W maju 1966 roku Bali wyraził
przekonanie, że „wielu z przerażeniem spojrzy kiedyś na to, co można jedynie określić
m ianem historycznego zaniedbania”. Z jego punktu widzenia szczególnie irytujący
był fakt, że NCW C uciekała przed każdym, najsłabszym nawet przeciwnikiem, „legią
kapokowych smoków” - jak napisał w liście do arcybiskupa Króla. Gdyby Kościół
zdecydował się przedstawić rządową kontrolę urodzeń jako rzecz zagrażającą prawu
do prywatności, m iał szansę pozyskania dla swego stanowiska dużej części opinii
publicznej. Tymczasem jednak Bali - jak sam stwierdził - prowadził najczęściej
jednoosobow ą krucjatę, a w tym samym czasie ojciec Charles W helan, z poparciem
NCW C, głosił wszem i wobec, że obawy związane z angażowaniem się rządu w kwe­
stię kontroli urodzeń są bezpodstaw ne i absurdalne. Zdaniem Balia, frakcja Hanleya
i W helana do tego stopnia obawiała się „narzucanie katolickiej m oralności” innym,
że własnoręcznie otworzyli drzwi przed aborcją, sterylizacją oraz eugeniką rasową
- wszystko to w imię pokoju z liberałami. Z coraz bardziej przesyconych gniewem
listów Balia skierowanych do Króla na pierwszy plan wybija się uczucie niedowierza­
nia. „Cała ta sprawa rządowej kontroli urodzeń stała się dla m nie czymś podobnym
do śmierci. Przyglądasz się jej i nie możesz uwierzyć”.
 ROZDZIAŁ 12

WASZYNGTON, LISTOPAD 1965

Panowało poczucie, że „wspólnota m iłości” czarnych i białych stała się

namacalną rzeczywistością w intym ności sypialni.
Sara Evans, Personal Politics

aul Blanshard w swojej autobiografii krytykuje papieża Pawła VI za coś,

P co nazw ał „syndrom em starego kawalera”. N ajw ażniejszym przejawem

owego syndrom u było, zdaniem Blansharda, „dram atyczne wystąpienie
na forum N arodów Z jednoczonych w 1965 roku” oraz to, że zam iast
przedstaw iać kontrolę u ro d zeń jako sposób na rozw iązanie problem ów świata,
papież stwierdził, iż w przypadku państw zam ożniejszych ich „zadanie polega
na tym , aby chleba było wystarczająco dużo na stole całej ludzkości”, nie zaś na
prom ow aniu antykoncepcji, która prow adzi do „zm niejszenia liczby biesiadników
przy stole życia”. „Papież m iał naw et śm iałość podtrzym ać swe dogm atyczne sta­
nowisko, kiedy pojechał do Indii” - napisał dalej B lanshard1.
W listopadzie 1965 roku, tydzień przed K onferencją w Białym D om u, która
stanow iła część prezydenckiej propozycji przedstaw ionej przez Lyndona Johnso­
na w iosną 1965 roku w przem ów ieniu wygłoszonym na uniw ersytecie Howarda,
i m niej więcej w tym sam ym czasie, kiedy Bill Bali nam aw iał Sargenta Shrivera,
aby nie włączać kontroli u ro d zeń do p rogram u walki z ubóstw em , koalicja sześć­
dziesięciu przedstaw icieli now ojorskich K ościołów oraz organizacji działających
na rzecz praw obywatelskich zorganizow ała w łasną konferencję, dom agając się,
aby kwestia „trw ałości rodziny” została w ykreślona z planu zbliżającego się spo­
tkania w Białym D om u. Inicjatyw ie tej przew odzili B enjam in Payton, m urzyński
socjolog i duchowny, oraz R obert W. Spike, szef Komisji ds. Religii i Rasy Krajowej
Rady Kościołów. Nagle okazało się, że czołowe osobistości ru chu n a rzecz praw
530 RO Z D Z IA Ł 12.

obywatelskich, które w iosną z takim entuzjazm em pow itały inicjatywę Johnsona,

teraz zaczęły zm ieniać zdanie.
Floyd M cK issick, now y d y re k to r C O R E, p o w ied ział: „N ajw ażniejsze
zastrzeżenie, jakie m am w obec tego ra p o rtu , polega na tym , że zakłada on,
iż wszyscy w A m eryce w artości am erykańskiej klasy średniej uważają za słuszne”.
M cKissick m ów ił dalej, najw idoczniej nie zdając sobie sprawy, że M oynihan w y­
chowywał się w rozbitej rodzinie: „M oynihan uważa, że wszyscy pow inni mieć
taką rodzinę, jak jego. Poza tym uw ypukla negatyw ne strony M urzynów, zdając
się mówić, że wszystko to w ina jednostki; jed n ak ten przeklęty system napraw ­
dę wym aga zm ian”2.
C larence M itchell z waszyngtońskiego biura NA ACP była przeciwniczką ra ­
portu, poniew aż „zakłada się w nim , że napraw a m urzyńskiej społeczności pow in­
na postępow ać od w ew nątrz”3. W gronie krytyków uczestniczących w spotkaniu,
które odbyło się 30 października w głównej siedzibie NAACP w W aszyngtonie,
był W hitney Young, który w iosną w yraził swój pozytyw ny stosunek do planów
prezydenta, oraz m łody w aszyngtoński aktyw ista M arion Barry, szybko w spina­
jący się po szczeblach kariery, czołowa postać ruchu praw obywatelskich i spe­
cjalista od pozyskiw ania rządow ych funduszy - człowiek, który pięć lat później
zyskał wątpliwy rozgłos, kiedy już jako burm istrz W aszyngtonu został aresztowany
przez agentów federalnych za posiadanie kokainy. Jeśli wziąć p o d uwagę, jaki
obraz jego życia seksualnego w yłonił się podczas procesu, tru d n o się dziwić, że
Barry sprzeciwiał się uzależnianiu pom ocy dla M urzynów od „trw ałości rodziny”.
Gdyby takie kryterium w prow adzono, jest m ało praw dopodobne, aby Barry dostał
z rządowych pieniędzy choćby jednego centa.
Jednak z tej perspektyw y patrząc, gdyby kry teriu m to było bezwzględnie
przestrzegane w odniesieniu do ludzi ubiegających się o dotacje, wątpliwe jest, czy
ktokolw iek z nich by je otrzym ał. Barry nie był tu żadnym wyjątkiem od zasady,
ale jej potw ierdzeniem . Członkow ie ruchu na rzecz praw obywatelskich w raporcie
M oynihana dopatrzyli się próby zam achu na ich sw obody seksualne. I głównie
o to chodziło. Nie m ogli zm ierzyć się z tym w sposób otw arty i uczciwy, poniew aż
om aw iane problem y w dużej m ierze dotyczyły ich samych. O statecznie ruch praw
obywatelskich postanow ił wycofać się z wszelkich inicjatyw mających jakikolwiek
związek z m oralnością seksualną, wystąpił za to o pozyskanie rządowych pieniędzy.
O prócz w niosku, aby kwestia trw ałości rodziny w ogóle nie była poruszana, zw ró­
cili się do prezydenta o utw orzenie Funduszu Rozwoju Ekonom icznego na rzecz
Równych Praw w A m eryce (Econom ic D evelopm ent Budget for Equal Rights In
Am erica), który m iał kosztow ać p odatników zaledwie trzydzieści dwa m iliardy
dolarów (m ów im y o wartości, jaką m iały one w roku 1965) rocznie. To posunięcie
utwierdziło Johnsona w przekonaniu, że ruch potrafi jedynie krzyczeć i narzekać na
biały rasizm , wyciągając rękę po rządow e pieniądze, które ten m a im wypłacać dla
uspokojenia sum ienia. W swoim artykule z 1967 roku D aniel Patrick M oynihan,
podsum ow ując sprawę sporządzonego przez siebie raportu, dał wyraz tem u, że jego
stosunek do ruchu praw obywatelskich m a charakter ambiwalentny. Z jednej strony
W ASZYN G TO N , LISTO PAD 1965 531

stwierdził, że „krajow i potrzeb n a jest liberalna lewica” pełniąca rolę „świeckiego

sum ienia”, z drugiej jed n ak obw inił liberałów o zaprzepaszczenie szansy popraw ie­
nia losu pokrzywdzonej społeczności murzyńskiej: „przed liberałam i otworzyła się
niepow tarzalna okazja i tu w łaśnie całkowicie zawiedli”4. Dlaczego tak się stało,
tego M oynihan nie wyjaśnia, analizując to jed n ak z perspektyw y czasu dostrzega
się w yraźnie, że ruch praw obywatelskich był m ocno uw ikłany w to samo, co
M oynihan krytykow ał w czarnych gettach. W roku 1965 ostatnią rzeczą, o której
chcieli słyszeć M artin Luther King jr. i p o d o b n i m u ludzie, były społeczne konse­
kwencje nagannych zachow ań seksualnych.
W artykule zam ieszczonym w „C o m m en tary ” M oynihan stw ierdził, że
R obert W. Spike odegrał „decydującą” rolę w zdyskredytow aniu poglądu, wedle
którego postęp i popraw a sytuacji czarnych jest uzależniona także od trw ałości ro ­
dziny: „Stosunek liberalnej lewicy do kw estii czarnej rodziny był rozstrzygający
(reakcja protestantów była tylko tego następstw em ). Nie m ieli żadnego. N ikt nie
zam ierzał m ów ić w taki sposób o biednych ze swojej społeczności”5.
Rok p o o d rzu cen iu R ap o rtu M oynihana, Spike został znaleziony m a r­
tw y we w łaśnie wyśw ięconym budynku duszpasterstw a akadem ickiego w C o ­
lum bus, Ohio. O ględziny wykazały, że jego śm ierć była następstw em ciężkiego
pobicia. Jak się okazało, Spike był hom oseksualistą, a zam ordow ał go człowiek,
którego podw iózł, kiedy jechał do m iasta na uroczystość pośw ięcenia budynku.
W książce, która ukazała się w 1965 roku, Spike m ów ił o duchowej kondycji
ludzi swojego pokolenia i co za tym idzie, także swojej własnej. „Upom inają się
o nich ich grzechy” stw ierdza6.1 pisze dalej: „Od czasu zniesienia niewolnictwa,
Kościoły oraz ich w ierni nie m ieli takiej św iadom ości winy oraz potrzeby dzia­
łania, jak w ostatnich m iesiącach”7. W artykule, który opublikow ano w lutym
tego roku, gdy zginął, Spike om aw iał okoliczności rozkw itu ru ch u praw obywa­
telskich w latach sześćdziesiątych, tw orzonego przez „dotąd cierpiącą i milczącą
m urzyńską ludność” oraz „licznych białych, prześladow anych poczuciem w iny”.
Najważniejszym pow odem krytycznego stosunku Spikea do R aportu M oynihana
jest kwestia „trw ałości rodziny”: „nic dziwnego, że w jego raporcie jest tyle niechęci
do czarnych. N iepraw dziw e uogólnienia dotyczące białych i czarnych rodzin nie
są uzasadniane żadnym i innym i w yznacznikam i trw ałości rodziny, oprócz obec­
ności w niej ojca”8. Patrząc na to z perspektyw y czasu, n ietru d n o zauważyć, że
podłożem zarzutów Spikea było prześladujące go własne poczucie winy, gdyż wiódł
podw ójne życie; hom oseksualisty i głowy dom u. Jasne jest, że w dziedzinie w łasne­
go życia seksualnego oczekiwał w ym iernych korzyści w ynikających z „rewolucji
ludzkich sw obód”, której jed n ak zarzuca, że najpierw m ów i ludziom , że są wolni,
później zaś „pociąga za niem al niew idoczne sznurki, które nim i kierują”9.
Shelby Steel w C ontent o fO u r Character podaje stereotypow e i nieprzeko­
nujące w ytłum aczenie idei „białej w iny”. N ieprzekonujące z kilku powodów, ale
przede w szystkim dlatego, że czas pokazał, iż jest prostsze w ytłum aczenie tego
zjawiska. Wydaje się, że brzytwa O ckham a znajduje zastosowanie także w sprawach
n atu ry m oralnej. Spike, z pom o cą ludzi takich jak Paul Tillich, przyjął za swoje
532 RO Z D Z IA Ł 12.

w artości głoszone przez m odernistów , a stało się to praw dopodobnie p o d koniec

lat czterdziestych, kiedy został pastorem Judson M em orial C hurch w Greenwich
Village i zaczął przestaw ać z Jackiem K erouacem , A llenem G insbergiem oraz
innym i tw órcam i beatu. Spike przez pew ien czas prow adził podw ójne życie h o ­
moseksualnego duchownego, to zaś było dla niego źródłem poważnych osobistych
niepokojów i w ew nętrznego cierpienia.
We w spom nieniach opublikow anych w 1973 roku Paul, syn Spikea opisuje
niełatwe życie swego ojca i czyni ciekawe uwagi na tem at związku m iędzy aktyw ­
nością społeczną a niespokojnym sum ieniem . Paul pisze, że ojciec pow iedział mu:
„Baldwin i inni byli pierwszymi, którzy powiedzieli nam: jesteś człowiekiem! Mamy
poczucie osobistej winy i osobistej odpow iedzialności za odm aw ianie m urzyńskim
obywatelom pełni praw i sprawiedliwości, czego skutkiem było pogorszenie się
stosunków rasowych do stanu, w jakich znalazły się w iosną 1963 roku”10.
Syn Spikea krytykuje udział białych w M arszu na W aszyngton, który odbył
się w iosną 1963 roku, gdyż zachowywali się, jakby „udręki czarnych działały na
nich jak narkotyk”, ale nie wyjaśnia, dlaczego osoby tak aktywnie upom inające
się o praw a dla M urzynów, w większości przypadków prześladow ało poczucie
„białej w iny”. R obert Spike m ów ił jed n ak jasno, że ruch praw obywatelskich jest
tylko częścią większej rewolucji m oralnej, o korzeniach sięgających beatnikow -
skiej kultury końca lat czterdziestych, z którą m łody wówczas duchow ny z Ohio
zetknął się, kiedy został pastorem w Greenw ich Village. Paul napisał o ojcu: „Jego
zdaniem , praw a obywatelskie są tylko jednym z elem entów zakrojonej na bardzo
szeroką skalę społecznej, technologicznej, seksualnej oraz m oralnej rewolucji”11.
„Działając na rzecz wyzwolenia czarnych Amerykanów, sam stał się w olny.... Wal­
ka o praw a obywatelskie daje Kościołowi kolejną szansę postępow ania w sposób
«chrześcijański» i nie oznacza to ciasnoty poglądów ani p ruderii zachowań. Dla
Kościoła protestanckiego w A m eryce m oże to być szansa ostatnia”12. Z tego, co
pisze jego syn, w ynika jasno, że zdaniem Spikea ruch praw obywatelskich jest tylko
częścią ogólnej transform acji: „wojujący pastor z Judson napisał wiele artykułów
dla krajowej prasy, ciężko pracow ał na rzecz ruch u antyw ojennego oraz ruchu
praw obywatelskich i jest chyba kluczową postacią akcji reform ow ania przepisów
aborcyjnych w stanie N owy Jork”13.
Ź ródło poczucia w iny R oberta Spikea znacznie łatwiej zlokalizować niż
czynią to standardow e w yjaśnienia „białej w iny” przedstaw iane przez ludzi p o ­
kroju Shelbyego Steelea:

W latach sześćdziesiątych ... poczucie w iny u białych stało się ta k ew identne,

że w idać je było u konk retn y ch ludzi. W tam ty m czasie p ostrzegałem to jako zn a­
czącą utratę autorytetu. A tam , gdzie biali stracili, czarni zyskali. Nie m ożesz o d ­
czuw ać w obec kogoś poczucia winy, nie um acniając go. W ten sposób biali stali się
nagle całkow icie bezb ro n n i i jak o czarny m iałeś praw o to w ykorzystać. W istocie,
czarna siła praw ie tego o d ciebie żąd ała14.
W ASZYN G TO N , LISTO PAD 1965 533

Spike był hom oseksualistą, który i jako duchowny, i jako ojciec rodziny p ro ­
wadził podw ójne życie. Sprawa M urzynów była dla niego narzędziem do uspraw ie­
dliwienia swoich seksualnych słabości. To sam o czynili ludzie z warstwy waspów,
odkąd zaczęli finansować H arlem ski Renesans. To wystarczy, aby rozbudzić poczu­
cie winy. Ale chodzi tu także o coś jeszcze. Biali anglosascy protestanci odkrywali dla
siebie własne wersje „czarnych uciech”, a jednocześnie wykorzystywali program wal­
ki z ubóstw em do ukrytego eugenicznego ataku, którego celem było zm niejszenie
przyrostu naturalnego czarnych, oraz udarem niania wszelkich inicjatyw, takich jak
R aport M oynihana, których celem było um ocnienie m urzyńskiej rodziny. Biorąc
to wszystko pod uwagę, Spike oraz członkowie Krajowej Rady Kościołów byli w inni
czynów, które poruszyłyby naw et najbardziej zatwardziałe sum ienia.
Nowoczesność oznacza wyzwolenie seksualne. W yzwolenie seksualne rodzi
poczucie winy. Dla tych, którym obca jest skrucha, jedyny sposób, żeby jakoś u p o ­
rać się z w yrzutam i sum ienia, to oddać się działalności społecznej, która je uśm ie­
rza. Zaangażow anie się w ruchy społeczne, takie jak ru ch praw człowieka, ruch
proaborcyjny czy ru ch na rzecz rów nych praw dla hom oseksualistów , pozwala
uciszać głos sum ienia. Stosunki m iędzy liberalną lewicą a przyw ództw em ruchu
praw obywatelskich były rodzajem symbiozy. Poczucie winy, wynikające z reali­
zow ania celów i planów lewicy, które zawsze wiązały się z jakąś form ą seksualne­
go wyzwolenia, łagodziło zaangażow anie się w walkę o „sw obody” dla Murzynów,
to zaś z kolei oznaczało niezm iennie jakiś w ariant eugenicznej sterylizacji, której
celem było zm niejszenie p rzy ro stu natu raln eg o czarnych oraz osłabienie ich
siły politycznej będącej jego wypadkową. Paul Spike pow iedział o swoim ojcu:
„D ziałając na rzecz w yzw olenia czarnych A m erykanów , sam stał się w olny”.
Uczestnictw o w słusznej polityce rasowej pozw alało m u usprawiedliwiać przed
sam ym sobą konkretne seksualne występki, których się dopuszczał. Dotyczyło
to zwłaszcza jego hom oseksualizm u. W alka o w olność oznaczała, że jego sum ienie
m om entalnie uw alniało się od brzem ienia, którego źródłem było prow adzenie
podw ójnego życia. D ziałalność społeczna na rzecz M urzynów była środkiem
znieczulającym , k tó ry łagodził obciążone seksualnym i w ystępkam i sum ienia
ludzi liberalnej lewicy. R aport M oynihana zachwiał istotą owej skomplikowanej
psychicznej równowagi, zagroził ujaw nieniem seksualnej genezy popierania przez
liberałów spraw y m niejszości m urzyńskiej oraz m echanizm u, który sprawiał,
że dzięki poczuciu w iny białych, czarni w ym uszali kolejne ustępstw a na swoich
seksualnie wyzwolonych sojusznikach. Nie w olno było dopuścić, aby to wyszło
na jaw. W rezultacie, liberałow ie i lewica w spólnie przeciwstawili się koncepcji
prom ow ania trw ałości rodziny, czego nieu ch ro n n y m skutkiem było szerzenie
się w m urzyńskich rodzinach zjawisk i zachow ań patologicznych. Liberałowie
postanow ili utrw alić stan istniejący w getcie i wykorzystać je jako bastion obrony
seksualnego wyzwolenia.
Przyw ództw o ru ch u praw człowieka nie było tutaj oczywiście wyjątkiem.
O ni rów nież podlegali tym sam ym praw om m oralnym ; łatwo wykazać na ko n ­
kretnym przykładzie, że angażowali się w sprawę wyzwolenia seksualnego równie
534 RO Z D Z IA Ł 12.

głęboko, jak liberalna lewica. Bayard Rustin, podobnie jak Spike, był hom osek­
sualistą. Rustin, bliski w spółpracow nik A. Philipa Randolpha, przew odniczącego
B rotherhood o f Sleeping C ar Porters i najbardziej znanego czarnego przywódcy,
był wcześniej członkiem Związku M łodzieży Kom unistycznej, a na początku lat
sześćdziesiątych został skazany za upraw ianie seksu z dw om a m ężczyznam i w za­
parkow anym sam ochodzie. Czarni, jak widać, rów nież potrzebow ali solidnego
oparcia m oralnego, aby uspokoić swoje sum ienia, dokładnie tak samo, jak biali.
W rezultacie z rów ną gorliw ością przeciw staw iali się w szelkim inicjatyw om ,
zakładającym konieczność odnow y obyczajów. Kiedy w przyw ództw ie czarnych
do głosu zaczęli dochodzić radykałow ie, m niej skrajnie nastaw ieni czarni przy­
w ódcy woleli zachowywać się biernie, poniew aż seksualnie odbiegali od norm y
i zdawali sobie sprawę, że radykałow ie o tym wiedzą.
D obrym tego przykładem jest sytuacja, w jakiej znalazł się M artin Luther
King. W 1965 roku King poleciał do Miami, aby uczestniczyć w finansowanym przez
Fundację Forda szkoleniu um iejętności przywódczych, które przeznaczone było dla
czarnoskórych duchownych. W iększość czasu King spędził zam knięty w hotelowym
pokoju, być m oże z pow odu konfliktu, który om ów im y poniżej. Jednym z zapro­
szonych mówców był D aniel Patrick M oynihan, którego raport King poparł kilka
miesięcy wcześniej. W liście do jednego z kierow ników Fundacji Forda M oynihan
napisał później, że na spotkaniu panow ała „skrajnie w roga atm osfera”. D odał też:
„po raz pierw szy w życiu znalazłem się w otoczeniu przesyconym czymś wręcz
bliskim szaleństwa... Przew odniczenie zebraniu spoczywało w rękach nieom al
obłąkanych czarnych radykałów, którzy przez cały czas wygłaszali niepraw dy
(o m nie, o Stanach Zjednoczonych, o prezydencie, o naszej historii, etc. etc.) bez
jednego głosu sprzeciwu. King, A bernathy i Young siedzieli tam przez cały czas,
całkowicie nie wykazując chęci (przynajm niej w mojej obecności), aby powiedzieć
choćby słowo w obronie nieużywania przemocy, integracji i unikania konfliktów”15.
King, który w iosną p o p arł inicjatywę prezydenta, nie m ógł uczynić tego
samego teraz, poniew aż, jeśli chodzi o jego życie seksualne, on także m iał coś do
ukrycia. W rezultacie czarnoskórzy przyw ódcy skapitulowali przed radykałam i,
a ru ch praw człowieka, zam iast zrezygnować z seksualnego wyzwolenia, wybrał
drogę utrw alan ia patologii w ystępujących w m urzyńskich rodzinach. Garrow
m ówi jasno, że reputacja Kinga jako kobieciarza była pow szechnie znana w przy­
wództwie SCLC, a także poza nim . Na dow ód tego przytacza artykuł, który ukazał
się jeszcze w latach pięćdziesiątych na łam ach poczytnego krajowego dziennika
czarnej m niejszości „The Pittsburgh C ou rier”, w którym ostrzega się „znanego
duchow nego z głębokiego Południa, człowieka, który za sprawą swojej walki o pra­
wa obywatelskie trafił na pierw sze strony gazet”, żeby „uważał, co robi”. Jak pisze
Garrow: „gazeta ujawniła, że biali segregacjoniści wynajęli detektywów., w nadziei
«wywołania skandalu, który wywoła przyłapanie go w hotelow ym pokoju z k o ­
bietą niebędącą jego żoną, podczas jednego z jego wyjazdów do m iast na północy
kraju»”. Dlatego właśnie King nie m ógł przeciwstawić się oczernianiu M oynihana
na spotkaniu duchow nych w M iam i. W kw estiach seksualnych, w dokładnie tych
W ASZYN G TO N , LISTO PAD 1965 535

sam ych ich aspektach, które p odnosił R aport M oynihana, King nie m ógł się w y­
powiadać. Zbyt wiele m iał na sum ieniu. Radykałowie doskonale znali jego słabość
i wykorzystali ją z korzyścią dla siebie.
D o kwestii seksualności King m iał bardzo am biw alentny stosunek. Z jednej
strony, jeśli spotykał się z zarzutam i, próbow ał usprawiedliwiać swoje zachowania.
Kiedy przyjaciele podjęli kiedyś tem at, jak pisze Garrow, „jego kom pulsywnego
seksualnego atletyzmu”, King odpowiedział: „Przez dwadzieścia pięć do dwudziestu
siedm iu dni w m iesiącu nie m a m nie w dom u. Pieprzenie się jest form ą rozła­
dow yw ania napięcia”16. Publicznie jed n ak King głosił chrześcijańskie poglądy na
seks. Podczas jednego z kazań w ygłoszonych w kościele baptystów powiedział:

Seks jest głęboko uświęcony, o ile w łaściwie jest w ykorzystyw any a ... m a ł­
żeństw o jest najw iększym przyw ilejem człow ieka w ty m oto sensie, że przez nie
i w n im Bóg daje człow iekowi sposobność w spom ożenia G o w Jego stw órczym
dziele. D latego w żadnym razie seksu nie w olno nadużyw ać w sensie n iep rzestrze­
gania zw iązanych z n im ograniczeń, jak czyni się to we w spółczesnym św iecie17.

W łaśnie ów rozdźw ięk m iędzy jego życiem pryw atnym a tym , co głosił p u ­
blicznie, wystawiał Kinga na niebezpieczeństwo, że jeśli radykałowie zechcą, m ogą
postaw ić m u zarzut hipokryzji. J. Edgar Hoover, stojąc na przeciwległym skraju
politycznego spektrum , stosował podobne form y szantażu, co było źródłem stałego
niepokoju zarów no dla sam ego Kinga, jak i dla jego zwolenników. Niewiele było
trzeba, aby tego rodzaju zarzuty postawili m u ludzie z jego własnego ruchu. Nic więc
dziwnego, że wolał zachować milczenie.
King w swoich kazaniach bardzo często, zam iast zająć jasne stanowisko
i opow iedzieć się albo za opcją chrześcijańską, albo poglądam i zw olenników w y­
zwolenia seksualnego, dawał wyraz rozterkom z życia pryw atnego, które wynikały
z antynom ii istniejącej m iędzy jego skłonnościam i a przekonaniam i: „Ponieważ
są w nas dwa «ja», w ojna dom ow a toczy się w duszy nas wszystkich” - pow ie­
dział w kościele Ebenezera. „To jest w ew nętrzna schizofrenia... D oświadczam y
jej wszyscy” - oznajm ił w innym kazaniu. „Bywa, że każdy z nas m a poczucie, że
jest w nim dok to r Jekyll i m ister Hyde”. Jednak, „Bóg nie sądzi nas na podstaw ie
oderw anych od siebie incydentów lub poszczególnych błędów, które popełniamy,
lecz bierze p o d uwagę całokształt naszego życia”18.
Nic dziw nego, że to, co nazw ane zostało teorią w yboru podstawowego,
znalazło u z n a n ie K inga. Jest o n a p o ciąg ająca d la ludzi, któ rzy nie potrafią
kontrolow ać sw oich złych nawyków, ale też dla tych, którzy czują się w yalieno­
w ani i zagrożeni z p o w o d u prow adzenia podw ójnego życia. King m iał p o trze­
bę w spom inania o sw oim w ew nętrznym konflikcie w wygłaszanych przez siebie
kazaniach, a oprócz tego interesow ały go rozm aite teorie, dzięki którym m ógłby
uspraw iedliw ić i uzasadnić swoje postępow anie. G arrow przytacza w ypow iedź
osoby, która podkreśla, że King „chciał poznaw ać różne systemy m yślenia o Bogu,
które m ógłby pow iązać dla uspraw iedliw ienia i zaspokajania swoich skłonności
536 RO Z D Z IA Ł 12.

- skłonności ukształtow anych przez jego doświadczenia”. Kiedy zapoznał się z teo -
riam i Schleierm achera, k tó ry „podkreśla p ry m at dośw iadczenia nad wszelkim
zew nętrznym autorytetem ”, King napisał do jednego ze swoich daw nych profeso­
rów z sem inarium , że Schleierm acher „trącił strunę, której dźw ięk pobrzm iew a
także w m oim dośw iadczeniu”19.
G arrow zauważa też, że uganianie się Kinga za kobietam i było stałym pow o­
dem napięć w jego m ałżeństw ie i dodaje, że w okresie poprzedzającym jego śmierć
było ono bliskie zerw ania i zakończenia rozw odem . Jeden ze współpracow ników
Kinga powiedział: „Gdyby ten człowiek żył, jego m ałżeństw o by nie przetrw a­
ło, wszyscy tak uważają”20. Kinga ciągnęło w dwie, skrajnie sobie przeciwne strony,
a zjawisko to zostało niezwykle precyzyjnie opisane w R aporcie M oynihana. King
jako osoba publiczna walczył o zniesienie segregacji na Południu, ale ten sam
King jako osoba pryw atna u podabniał się do nieobecnego, seksualnie nieo d p o ­
wiedzialnego ojca, co zdaniem M oynihana było głów nym pow odem społecznych
patologii występujących w gettach Północy.

Trzy jego zw iązki rozw inęły się do p o zio m u czegoś więcej niż przypadkow ych
jednodniow ych przygód; przez n iem al dw a o statnie lata King coraz bardziej zbli­
żał się do jednej z tych kobiet, z któ rą w idyw ał się praw ie codziennie. W łaśnie
ten związek, bardziej niż m ałżeństw o, stawał się em ocjonalnym ośro d k iem życia
Kinga, co jed n ak nie zakończyło jego incydentalnych rom ansów , będących stałym
elem entem jego po d ró ży 21.

W konsekw encji King był coraz bardziej ro zd arty w ew nętrznie i coraz

m niej zdolny zapanow ać nad ruchem , który dryfow ał w kierunku stosowania
przem ocy oraz rasowego separatyzm u. M oynihan w spom ina, że King p o d koniec
życia „ciągle rozliczał się z sam ym sobą”. Z arów no Stanley Levinson, jak i Coretta,
żona Kinga, m ówili o nim , że „dręczyło go poczucie w iny”. W illiam A. Rutheford,
biznesm en z Chicago i w spółpracow nik Kinga w SCLC, w spom ina SCLC jako
„bardzo hałaśliwe miejsce” i twierdzi, że w ruchu jako takim panow ały dość sprośne
obyczaje. Jak pisze Garrow:

Pierw szym w strząsem były dla R utheforda doniesienia z A tlanty o przyjęciu na

które sprow adzono prostytutkę, a oprócz tego prób o w ano zgwałcić sied em n asto ­
letnią sekretarkę z SCLC. R utheford poru szy ł ten tem at na zeb ran iu kierow nictw a,
a w tedy „wszyscy ryknęli śm iechem ... King rów nież się śm iał, co było kolejnym
odzw ierciedleniem „bardzo sw obodnego podejścia do seksu” w SCLC oraz p a n u ­
jącego tam „praw dziw ie obscenicznego poczucia h u m o ru ”22.

Prace naukow e i w spom nienia pośw ięcone osobom działającym w ruchu

praw obywatelskich potw ierdziły, że zachow anie K inga było typow e dla ludzi
z SCLC oraz całego ruchu. Sara Evans w Personal Politics szuka korzeni ru ch u fe­
m inistycznego i odnajduje je w wyzwoleniu seksualnym realizowanym w praktyce
przez członków ruchu praw obywatelskich latem 1964 roku Zdaniem Evans: „ruch
W A SZYN G TO N , LISTO PAD 1965 537

biernego oporu oraz przejazdy wolności wywarły elektryzujący wpływ na liberalną

kulturę północy kraju”, a w skutek tego „dzieci liberałów i radykałów z Północy”
z „żarliwym oddaniem ” dołączyły do ru c h u ’23. Jak żarliwe ono było, dow iadujem y
się z relacji białych kobiet, które zebrała Evans. W edług jednej z nich:

W szystko obracało się w okół seksu - czarn i m ężczyźni z białym i kobietam i

- to nie był tylko seks, to była także w ym iana poglądów i obaw, oraz em o cjo n al­
ne w sparcie... M oją seksualność n a mój w łasny użytek potw ierdzili czarni m ęż­
czyźni, nigdy p rzed tem tego nie dośw iadczyłam . W białym społeczeństw ie uw a­
żano, że jestem za d u ż a ... W ięc zawsze m u siałam strasznie się starać, żeby być
atrakcyjną dla białych m ężczy zn ... C zarn i m ężczy źn i... uważali, że jestem seksow ­
n a ... a ja bardzo tego p o trzeb o w ałam 24.

Obie strony tego seksualnego rów nania „były głodne seksualnego potw ierdze­
nia i zrozum ienia”25.1 to do tego stopnia, że z perspektyw y czasu określenie M artina
Luthera Kinga „wspólnota miłości” nabrało całkowicie nowego znaczenia. „Pokole­
nie, które zachłysnęło się ideam i zaczerpniętym i z teologii egzystencjalnej i filozofii,
odm ieniło koncepcję „w spólnoty m iłości”, przekształcając ją w przeświadczenie
posiadające m oc przeobrażania ludzkich relacji... Panowało poczucie, że «wspól­
nota miłości» czarnych i białych stała się nam acalną rzeczywistością w intym ności
sypialni”26. Evans podaje, że pew ien m urzyński przyw ódca powiedział o białych
ochotniczkach, że „większość z nich spędziła to lato na plecach, oddając się nie
tylko pracow nikom SNCC, ale każdem u, kto przyszedł... tam , gdzie byłem szefem
projektu, w ciągu trzech tygodni wyrzuciliśm y z zespołu białe kobiety, gdyż chciały
puszczać się w całym mieście”. Z daniem Evans, „zewsząd wyzierało poczucie winy,
a za nią czaił się gniew ”27. G niew ten z kolei dał początek feminizm owi, przepisom
aborcyjnym , aktywizm owi hom oseksualistów, akcji afirm atywnej i całej kulturze
b u n tu podsycanego poczuciem winy, w ynikającym z prow adzonego życia seksu­
alnego oraz rozm aitych posunięć, które w rezultacie dawały pow ody do szantażu.
Sytuacja ta znalazła swoje apogeum jesienią 1964, po zakończeniu kam pa­
nii na rzecz rejestracji wyborców. W listopadzie tegoż roku, m niej więcej w tym
sam ym czasie, kiedy D aniel P atrick M oynihan obudził się w środku nocy z go­
tow ym pom ysłem now ego ukierunkow ania ruch u praw obywatelskich, Stokely
Carm ichael, podczas wyjazdu edukacyjno-rekreacyjnego dla pracow ników SNCC,
zapoznawał swoje białe wielbicielki ze swymi poglądam i na miejsce kobiet w ruchu.
Realizował w ten sposób procedurę (n u m er 24), której szczegóły przedstaw iono
na zebraniu. D o kum ent zatytułow any był „Procedura SNCC (Kobiety w R uchu)”;
nazw iska jego autorek (Casey H ayden, poprzedniczka Jane Fondy w roli żony
Tim a, oraz M ary King, której m ąż zam ordow ał później A llarda Lowensteina,
napisały go po dyskusji, jak ą przeprow adziły z M ary Valerą) „na ich prośbę
zostały zatajone”. Po całym d n iu zajadłych sporów i dyskusji, C arm ichael zabrał
grom adkę swych wielbicielek i butelkę w ina na nabrzeże nad Zatokę Meksykańską.
Zapytawszy je retorycznie o pozycję kobiet w ruchu, sam sobie odpowiedział,
mówiąc: „jedyną pozycją kobiet w SNCC jest pozycja w ypięta”28.
538 RO Z D Z IA Ł 12.

Evans pisze dalej, że „docinek C arm ichaela przez większość tych, którzy
to słyszeli, został odebrany jako św ietny żart. Nawiązywał do seksualnych wy­
czynów z poprzedniego lata - do w szystkich m łodych białych kobiet, które m iały
ponoć spędzić tam to lato «na plecach»”2“'. M ary King, chociaż nie zgadza się
z w iększością ocen i opinii w yrażanych przez Evans, uważa, że uwaga C arm ichae­
la w tam tym czasie była rzeczywiście śmieszna. „Wszystkie pękałyśm y ze śm iechu”
- napisała w swoich w spom nieniach.
Śm ieszna czy nie, uwagę tę często uw aża się za początek otw artej wojny
m iędzy płciam i, której n ad an o nazw ę ru ch u fem inistycznego. Kobiety dobrze
odrobiły lekcję. Dla w ym uszania ustępstw w oparciu o poczucie seksualnej winy
m iały naw et lepszą pozycję niż czarni. Evans odbierała nauki z pierwszej reki.
O pisuje jed n ą z konferencji, podczas której „Polityka m oralizow ania osiągnęła
kolejne wyżyny, gdy m oralizm klasy średniej zderzył się z m oralnością słusznego
g n ie w u ... Za każdym razem , kiedy konferencja kapitulow ała przed żądaniam i
czarnych, większość białych witała to z entuzjazm em w dem onstracyjnej aprobacie
dla oskarżeń, które na nich rzucano”30.
M ary King nie stara się zasiać niezgody w popraw nej politycznie koalicji
fem inistek i czarnych; jed n ak fakty przytoczone w jej książce wskazują, że źródłem
fem inizm u było seksualne wykorzystywanie kobiet praktykow ane w ruchu obrony
praw obywatelskich - i p o d tym w zględem ona i Sara Evans są zgodne. King uw a­
ża, że kontakty seksualne z przedstaw icielam i innej rasy były podłożem czarnego
separatyzm u, poniew aż od M urzynek, które pracow ały w ruchu, odchodziło wielu
ich dotychczasow ych partnerów , a wszystko to za sprawą zbyt dużej liczby łatwo
dostępnych białych liberałek lekkiego prow adzenia się.

To szybko stało się p o w odem napięć m iędzy czarnym i w eterankam i ru ch u

a białym i kobietam i z SNCC, poniew aż M urzynki dostrzegały, że białe ochotniczki
odczuw ają pociąg do czarnych członków personelu. Pożądanie to było intelektu­
alnie nie do przyjęcia, ale psychologicznie dla n iektórych m ężczyzn było nie do
odparcia. C zęsto zastanaw iałam się, czy sprzeciw w obec tej sytuacji nie wywoła
fali czarnego nacjonalizm u, ta k jak to m iało m iejsce w SN CC po listopadow ym
zebraniu w W aveland w 1964 roku. C zarni m ężczyźni, nagle m ający k o n tak t z dużą
liczbą białych ochotniczek - w sytuacji gdy w ielu m iejscow ych po raz pierw ­
szy w życiu rozm aw iało z białą kobieta ja k rów ny z rów nym - niespodziew anie
uzyskali rzeczyw istą albo h ipotetyczną m ożliw ość przełam ania starego tabu. M u ­
rzynki, które były tam z atru d n io n e jako sekretarki i szefowe projektów , przez cały
dzień pracując z czarnym i kolegam i ram ię w ram ię, odkryły, że po godzinach pracy
n iektórzy z nich szukają tow arzystw a białych ochotniczek31.

„Nasze życie przeczyło konw encjonalnej m o raln o ści”32 - podsum ow uje

M ary King. „Wolność i w yzw olenie były ideałam i, o które trzeba walczyć i je
urzeczyw istniać” - pisze Evans. Ż adna z nich nie dostrzegła jed n ak konsekwencji
owej „wolności” od m oralnego praw a, zwłaszcza w śród ludzi, którzy m ieli być
jej beneficjentam i. G łów ną ofiarą tego przedsięw zięcia byli sam i M urzyni. Kiedy
W A SZYN G TO N , LISTO PAD 1965 539

podsekretarz M oynihan zaproponow ał dokonanie w yboru m iędzy uzdrow ieniem

opartym na odnow ie m oralnej a dalszym rozpadem i zepsuciem , lewica w ybrała
to drugie jako sposób ocalenia seksualnej rewolucji. W ciągu lat, które upłynęły
od chwili, kiedy ru ch praw obywatelskich podjął taką decyzję, liczba nieślubnych
m urzyńskich dzieci w zrosła z dw udziestu procent do siedem dziesięciu. Sytuacja,
którą M oynihan w roku 1965 przedstaw ił jako katastrofalną dla czarnych, stała
się no rm ą w całym am erykańskim społeczeństwie; w skaźnik liczby nieślubnych
dzieci wynosi dzisiaj dwadzieścia jeden procent. Przywództwo ruchu praw obywa­
telskich, rów nież głęboko uw ikłane w naganne zachow ania seksualne, zgodziło się
na ten wybór. Zam iast zrezygnować z rewolucji seksualnej i pieniędzy, które otrzy­
m ywali na organizow anie eugenicznych kam panii w ym ierzonych we własnych
pobratym ców , woleli skazać czarną biedotę n a dalsze zam ieszkiw anie w gettach,
a odwracając w zrok o d własnej degradacji seksualnej, koncentrow ać uwagę n a ­
rodu na białym rasizm ie jako radix malorum . Nawet ci spośród czarnych, którzy
korzystają z pieniędzy w ypłacanych przez rząd dla uspokojenia sum ienia - gdyż
do tego właśnie sprow adza się w praktyce akcja afirm atyw na - zdają się grzę­
znąć w jałow ym i szkodliwym dla nich obrazie samych siebie jako bezradnych ofiar.
N a koniec okazuje się, że fem inistki m im o wszystko m iały rację. Przynaj­
m niej jeśli chodzi o ruch praw obywatelskich, to, co polityczne, wynikało z tego, co
osobiste. Zarów no biali, jak i czarni przyw ódcy zbyt wiele zainwestowali w sprawę
seksualnego wyzwolenia, aby zdobyć się na uczciwy ogląd patologii getta jako przy­
czyny rozpadu rodziny. Biała lewica zawsze zabiegała o prom ow anie M urzynów
jako wzorca seksualnego wyzwolenia. Z wielu względów jedynie to ją w M urzynach
interesow ało. Propagow anie m urzyńskiej dekadencji jako zbliżenia do natury
i tego, co „prym ityw ne”, było najlepszym sposobem doprow adzenia do przew ar­
tościow ania wszystkich w artości oraz u p adku chrześcijańskiego etosu Zachodu.
 ROZDZIAŁ 13

LOS ANGELES, 1966

od koniec m arca 1966 roku Thom asa M ertona przyw ieziono do szpi­

P tala św. Józefa w Louisville na o perację dw óch kręgów kręgosłupa.

Rozkoszując się podczas swej rekonw alescencji m ożliw ością leżenia na
plecach i nieodczuw ania bólu, sześć dni po operacji, ostatniego dnia
m arca, M erton p o d n ió sł w zrok i zobaczył, że do sali weszła uczennica szkoły
pielęgniarskiej. Powiedziała, że przyszła, żeby m u przynieść gąbkę do kąpieli. Była
od niego o trzydzieści lat m łodsza i choć zakazano jej go niepokoić, oznajm iła mu,
że zna jego prace. W ywiązała się z tego rozm ow a i toczyła się już przez cały czas
jego pobytu w szpitalu. Kiedy go opuścił, aby w rócić do G ethsem ane, klasztoru
trapistów, położonego pięćdziesiąt m il n a p ołudniow y w schód, najsławniejszy na
świecie m nich był zakochany.
Jeżeli in fo rm acja, że ascetyczny a u to r Siedm iopiętrow ej góry zakochał
się w kobiecie na tyle m łodej, że m ogłaby być jego córką, wydawać się może
niew iarygodna, to jedynie dlatego, iż większość z tego, co chciał opowiedzieć
o swoich m łodzieńczych seksualnych w ybrykach, zostało usunięte z książki przez
cenzorów z G ethsem ane. M erton zapisał w swoim dzienniku, że przed i po ope­
racji nawiedzały go seksualne niepokoje. Kiedy szedł do szpitala, był już autorem
D om ysłów współwinnego widza, pozycji, która ukazyw ała się w odcinkach w m a­
gazynie „Life”. Jeżeli istniały oznaki tego, co przydarzyło się am erykańskim kato­
likom w okresie pow ojennym , to przepaść dzieląca obie książki M ertona daje nam
o tym pew ne pojęcie. Katolicy przetrzym ali w ym ierzoną w nich kam panię Paula
B lansharda oraz jego zauszników z Ligi Bluszczowej i zajęli należne im miejsce na
środku narodow ej sceny tylko p o to, żeby ich własny sukces im to odebrał. Fakt,
że M erton m iał dostęp do największych mediów, m iało swoje dobre, ale także i złe
strony. Jeśli bow iem oznaczało to, że m a duże, krajowe audytorium , oznaczało
542 RO Z D Z IA Ł 13.

to również, że m edia m ają dostęp do niego - dla człowieka, który w ybrał dla siebie
życie m nicha, skrył się przed św iatem i zam knął w pustelni w lasach rolniczego
Kentucky, m iało to w ażkie konsekwencje.
N ieprzerw any stru m ień odw iedzających, których M erton gościł, pozwala
sądzić, że stopnia jego odosobnienia nie sposób porów nać z tym , który był udzia­
łem O jców Pustyni. Ponadto, po przejściu przez niego terapii psychoanalitycznej
u doktora G regoryego Zillborga - w ydarzenie to było zapowiedzią pojaw ienia
się w jego pracach zalewu psychoanalitycznego żargonu - M erton i jego pustelnia
stali się celem odw iedzin rozm aitego au toram entu głodnych duchowego rozwoju
celebrytów, którzy chcieli spędzić czas ze sławnym m nichem i autorem . Latem
1959 roku N atasha Spender, żona poety Stephena Spendera, „przyjechała z M argot
D ennis, dziewczyną z wybrzeża”1. Z godnie ze swoim zwyczajem M erton zabrał
nieco jedzenia i picia, i zaprow adził gości nad jeden z pobliskich stawów, gdzie
M argot „przeistoczyła się, przyjm ując postać przypom inającą Najadę, uśmiechającą
się pierw otnym uśm iechem spoza kosm yków m okrych, luźno wiszących włosów”
i poszła się kąpać, oczywiście bez kąpielowego kostium u. Jeśli chodzi o zacho­
wywanie ascezy, M ertona tru d n o raczej uznać za drugiego Szymona Słupnika;
nie dorów nyw ał w tym naw et sw oim w spółbraciom z klasztoru trapistów, m im o
że fakt, iż pozw olono m u m ieszkać w pustelni, m ógłby wskazywać na to, że było
odw rotnie. Jego słabość ujaw niła się, kiedy zadurzył się w uczennicy szkoły pie­
lęgniarskiej, którą w swoich dziennikach nazywa M.
Przyjaciele M ertona, James M cLaughlin i N icanor Parra, zawieźli go 5 maja
na lotnisko w Louisville, gdzie

M. i ja znaleźliśm y chw ilę tylko dla siebie, w yszliśm y stam tąd, poszukaliśm y zacisz­
nego m iejsca, usiedliśm y na traw ie z dala o d ludzkich spojrzeń i kochaliśm y się do
granicy ekstazy. To było piękne, w spaniale jest tak m o cn o kochać i być kochanym
i m óc to w szystko pow iedzieć bez najm niejszego lęku i zaham ow ań (co nie ozna­
cza, że doszło m iędzy n am i do seksualnego zbliżenia)2.

Ten wpis w dzienniku M ertona pozw ala n am sądzić, że seksualne zbliżenie

jed n ak chodziło m u po głowie. 7 m aja, na pikniku n ad pobliskim jeziorem zor­
ganizow anym z okazji dorocznego wyścigu K entucky Derby, zachowanie M erto­
na w stosunku do M. wyw ołało zakłopotanie wszystkich tam obecnych osób. Ich
związek był bliski skonsum ow ania 19 maja, w d n iu święta W niebowstąpienia,
kiedy przyjaciółka M. podw iozła ją w okolice klasztoru, a później oboje z M erto-
nem poszukali odosobnionego m iejsca w lesie otaczającym V ineyard Knobs; jedli
szynkę i śledzia, pili wino, czytali m iłosne wiersze, a „przede wszystkim przez pięć
godzin kochali się, kochali się i kochali”. M erton napisał później w dzienniku, że
dzięki tem u spotkaniu:
Po latach raczej gorączkowego jej tłum ienia (gdyż chociaż sądziłem, że m am
ją w pełni pod kontrolę, było to tylko złudzenie) m oja seksualność stała się znow u rze­
czywista i uporządkow ana. Czuję się zdrowszy. Czuję się człowiekiem, jestem wdzięcz­
ny za jej miłość, która jest tak całkowicie moją. Całe to piękno bierze się z tego, że to nie
LOS ANGELES, 1966 543

zwykłe igraszki; przynależymy bez reszty do wzajemnej miłości (i tylko przysięga p o ­

wstrzymuje m nie przed tym, co stanowi o ostatecznym podd an iu się)3.

W czerw cu zachow anie M ertona na tyle w ym knęło m u się spod kontroli, że

zw róciło uwagę jego zakonnych przełożonych. Jeden z m nichów podsłuchał roz­
m ow ę telefoniczną M ertona z M. i doniósł o niej opatowi, D om ow i Jamesowi
Foxowi. Fox okazał w yrozum iałość, ale zażądał o d M ertona „całkowitego zerw a­
nia” z M. A utor Siedmiopiętrowej góry, podobnie jak w ielu zakonników w tam tych
czasach, stanął przed bardzo tru d n y m w yborem : albo zerwać śluby zakonne, albo
porzucić kobietę, którą kochał.
Latem 1966 roku, kiedy w Rzymie dobiegał końca Sobór W atykański II,
a w USA rozpoczynała się rewolucja seksualna, świat wydawał się zdawać sobie
sprawę, że w sferze związanej z seksualnością m ogą dokonać się teraz istotne zmiany.
Dotyczyło to zwłaszcza katolickich zakonnic i duchownych; wielu z nich skrycie
spodziewało się, że Kościół katolicki gotowy jest znieść celibat. W spólnie z nim i
spełnienia własnych oczekiwań spodziewali się również w ierni, którzy z kolei przy­
puszczali, że zniesiony zostanie zakaz stosowania sztucznej kontroli urodzeń. Papież
Paweł VI pow ołał ciało doradcze złożone z przedstawicieli laikatu i sądzono - jak
m iało się okazać słusznie - że ludzie ci opow iedzą się za zniesieniem od tak dawna
obowiązującego kościelnego zakazu stosowania antykoncepcji, który odnow iony
został trzydzieści lat wcześniej na m ocy encykliki Piusa XI Casti Canubii. Ponieważ
za sprawą Jana XXIII, prezydenta Johna F. K ennedyego oraz obradującego właśnie
soboru katolicy znaleźli się w centrum zainteresowania mediów, cała ta wrzawa w o­
kół nich spowodowała, że przeoczyli fakt, iż środki masowego przekazu sterowane
przez dawnych pracowników OSS i specjalistów od wojny psychologicznej dokonują
m anipulacji i zniekształcania ich wizerunku. Nie rozum ieli, do jakiego stopnia ich
przekonania i opinie są wypaczane przez ludzi pokroju Xaviera Rhynne’a i M icha­
ela Novaka oraz innych m edialnych zapaleńców, którzy kształtowali w ludziach
poczucie, że długie rządy antykatolickiej bigoterii w Stanach Zjednoczonych mają
się ku końcowi, a wszystko, co m usi zrobić Kościół, aby doprow adzić ten proces
do pom yślnego zakończenia, to dostosow ać się do liberalnego ducha czasów, oraz
- jak pisano w „The Tim e” oraz „New Yorkerze” - znieść średniowieczne zakazy
dotyczące seksu, a w tedy finał tej sprawy będzie korzystny dla wszystkich.
Latem 1966 roku, m niej więcej w tym sam ym czasie, kiedy M erton prze­
żywał w ew nętrzne rozterki zw iązane z koniecznością dokonania w yboru m iędzy
dotrzym aniem ślubów zakonnych a m ło d ą studentką pielęgniarstw a, siostry z za­
konu niepokalanek z Los Angeles zaprosiły now ojorskiego psychiatrę do swego
dom u rekolekcyjnego w M ontecito, aby poprow adził tam w arsztaty psychotera­
peutyczne. Siostrom zajęcia ta k się spodobały, że rok później zaprosiły do siebie
psychologa, Carla Rogersa w raz z jego w spółpracow nikam i, aby zapoczątkowali tak
zwany Innow acyjny Program Edukacyjny, który objąć m iał cały zakon i wszystkie
szkoły prow adzone przez zakonnice w archidiecezji Los Angeles.
Rogers zyskał rozgłos w 1961 roku, kiedy ukazała się jego książka On Be-
com ing a Person. W spólnie z A braham em M aslow em , którego praca Toward
544 RO ZD ZIAŁ 13.

a Psychology o f Being opublikow ana została rok później, czyli w 1962 roku, stali
się dw om a czołow ym i orędow nikam i tak zwanej psychologii hum anistycznej,
nazywanej rów nież psychologią trzeciej siły. Nawiązywała ona do terapii opartej
na osiągnięciach F reuda i W atsona, była jed n ak bardziej „ukierunkow ana na
klienta”. W terapii stosowanej przez Rogersa klient sam odzielnie rozwiązywał
swoje problemy, przy m inim alnej tylko ingerencji terapeuty-przew odnika, który
unikał udzielania m u jednoznacznych odpow iedzi - chodziło o prow adzenie
pacjenta ku prawdzie, którą on zna, ale nie chce jej do siebie dopuścić. Terapię
tę nazyw ano rów nież p o radnictw em niedyrektyw nym . Powstała na początku lat
czterdziestych jako - zdaniem W.R. C oulsona, asystenta Rogersa - „alternatyw a
dla behaw ioryzm u w laboratorium , a psychoanalizy Freuda w klinice”.4
W roku 1965 C arl Rogers zaczął rozprow adzać w niektórych zakonach
na obszarze Los Angeles pracę zatytułow aną The Process o f the Basic Encounter
Group. Jednym z odbiorców tego d okum entu nadzwyczaj zainteresow anego jego
treścią były siostry z zakonu Sióstr Niepokalanego Serca Najświętszej M aryi Panny.
Nic w tym zaskakującego, bow iem niepokalanki z Kalifornii już wcześniej zyskały
sobie opinię „now atorskich”. N a początku lat sześćdziesiątych siostra Aloyse, prze­
łożona zakonu niepokalanek, zaprosiła do poprow adzenia zajęć rekolekcyjnych
holenderskiego psychologa i duchow nego A driana van Kaama; na czas ich trw ania
„wszystkie reguły zgrom adzenia zostały zawieszone”5. Skutki takiego nowatorstwa
nie były tru d n e do przew idzenia. Dzięki kontaktom z psychologam i zakonnice
uśw iadom iły sobie, „jak bardzo dyktatorscy są ich zw ierzchnicy i, co za tym idzie,
do jakiego stopnia one sam e są niesam odzielne, uległe oraz bezradne, kiedy przy­
chodzi im poruszać się w zew nętrznym świecie”6. W iosną 1965 roku kardynała
Jamesa M clntyrea, arcybiskupa archidiecezji Los Angeles zaniepokoiło, że znaczna
liczba sióstr niepokalanek zwraca się z prośbą o zwolnienie ich z zakonnych ślubów.
Czas m iał pokazać, że słowo „znaczna” to określenie w tym przypadku względne.
Krótko później liczba próśb składanych przez zakonnice o anulow anie ich ślubów
zakonnych urosła do rozm iarów potopu, a głów ną tego przyczyną był trening
uwrażliwiający prow adzony w zakonie w ram ach Innow acyjnego Program u E du­
kacyjnego. N im eksperym ent dobiegł końca, zgrom adzenie niepokalanek przestało
istnieć, pozostaw iając przyszłym pokoleniom do przem yślenia ów przypadek,
będący klasycznym przykładem fiaska źle rozum ianej odnowy, podjętej w następ­
stwie okoliczności tow arzyszących Soborowi W atykańskiem u II.
Patrząc na to z perspektyw y czasu, każdy, kto zapoznał się z pracą Rogersa,
od samego początku pow inien zdawać sobie sprawę z takiej możliwości. W lipcu
1969 roku nieco zm ieniona wersja The Process o f the Basic Encounter Group poja­
wiła się w periodyku „Psychology Today”, tym razem jako artykuł zatytułowany
Com m unity: The Group Comes o f Age. Rogers napisał w nim:

Podczas intensyw nie prow adzonych zajęć w g rupach koedukacyjnych, m iędzy

uczestnikam i grupy terapeutycznej często pojaw iają się pozytyw ne, ciepłe, m iłosne
uczucia, i, co oczywiste, byw a że pojaw iają się one m iędzy m ężczyznam i a kobieta­
mi. N ieuchronnie, niektóre z tych uczuć m ają też pod tek st seksualny, to zaś m oże
LOS ANGELES, 1966 545

być przedm iotem pow ażnego niepokoju sam ych uczestników i . .. w ielkim zagroże­
niem dla ich w spółm ałżonków .

Albo ich ślubów zakonnych - m ógłby dodać Rogers.

Mniej więcej w tym sam ym czasie, kiedy Rogers rozprow adzał wśród sióstr
niepokalanek swoje opracow anie zatytułow ane Involvem ent in the Basic Enco­
unter, wstępną wersję tekstu opublikowanego dwa lata później pod tytułem Tłte
Process o f the Basic Encounter Group, w Rzymie kończył się Sobór Watykański II.
Uważna lektura jego dokum entów pozwala stwierdzić, że są one kontynuacją i p o ­
twierdzeniem katolickiej tradycji. W tam tym czasie jednak wnikliwe ich odczytanie
ustąpiło miejsca interpretow aniu ich w sposób odpow iadający raczej ówczesnemu
świeckiemu Zeitgeist. 2 w rześnia 1966 roku Paweł VI uzupełnił zatwierdzony przez
sobór dekret Perfectae Caritatis, poświęcony odnow ie życia zakonnego, ogłaszając
list papieski M otu Proprio, w którym zalecał wszystkim osobom zakonnym „aby
przemyśleli i odnowili swe życie, a w tym celu podejm owali szeroko rozum iane
eksperym enty”. Tu jednak papież dodał stosowne zastrzeżenie: „o ile cel, natura oraz
charakter tego, co ustanow ione, zostaje nienaruszone”. Zgodnie z duchem tamtych
czasów, zastrzeżenie to było jednak niem al powszechnie ignorowane, gdyż też naj­
bardziej chętni do eksperym entowania byli ludzie najbardziej skłonni to zastrzeżenie
zlekceważyć. Siostry niepokalanki były jednym i z pierwszych osób zakonnych, które
odpowiedziały na to wezwanie. W ciągu sześciu tygodni list papieski dotarł do pię­
ciuset sześćdziesięciu członkiń zgrom adzenia. Powołano komisje, które miały zająć
się starannym przestudiow aniem wszystkich aspektów ich powołania religijnego.
Zakony, takie jak zakon N iepokalanego Serca Najświętszej M aryi Panny,
były już w tedy liczniejsze niż kiedykolwiek w historii i wydawało się, że kiedy
dokonają w ew nętrznej odnow y, odrzucając p rzestarzały ubiór i zachow ania,
osiągną jeszcze więcej i odniosą jeszcze większe sukcesy. Przedstawicielki tego
sam ego pokolenia wyżu dem ograficznego, które wcześniej uczyły się w szkołach
prowadzonych przez siostry, powiększały liczebność zakonu. „Inwestowanie” w nie
zaczynało się zwracać. Jedną z osób należących do tamtej generacji, która zdecydo­
wała się wstąpić do zakonu N iepokalanego Serca Najświętszej M aryi Panny, była
Jean Cordova. C ordova wiosną 1966 roku ukończyła szkołę średnią, a słonecznego
6 w rześnia 1966 roku w raz czworgiem spośród swoich braci i sióstr przystąpiła do
now icjatu w Santa B arbara, gdzie m iało rozpocząć się jej życie zakonne.
1 stycznia 1967 roku Jean Cordova została wezwana do biura matld przełożon
gdzie zakomunikowano jej, że ona i inne nowicjuszki będą mieszkały w „rzeczywistym
świecie”, czyli, w tym wypadku, w budynku otoczonym ogrodzeniem z siatki i drutu
kolczastego, który znajdował się w śródmieściu Los Angeles niedaleko slumsów. Pew­
nej nocy Cordova obudziła się tam , i wpatrując się w pulsujące czerwone światło na
szczycie ratusza, zaczęła zastanawiać się nad tym, co stało się z nią samą i z konwentem,
który sobie wybrała w miejsce „realnego świata”. W stąpiła do nowicjatu, oczekując
czegoś zupełnie innego. Po dwudziestu latach nadal odczuwała rozgoryczenie, że
użyto wobec niej wtedy m etody „na przynętę” (fakt, że być może nie uczyniono tego
z premedytacją, nie m iał dla niej większego znaczenia).
546 R O Z D Z IA Ł 13.

O biecali m i zakonne szaty, w spaniałą łacińską liturgię, o b ro n ę trzech świętych

ślubów, pokój św iętych w cichej celi, braterstw o świętej rodziny. M oje życie zakon­
ne rozpoczęło się w tym sam y roku, w k tó ry m m iało się skończyć: 1966. Ojcowie
Świętego i A postolskiego K ościoła rzym skokatolickiego siedzieli w W atykanie na
obradach Soboru i w im ię ZM IA NY niszczyli m oje m arzenia. Z nieść łacińską li­
turgię. Z rzucić habit. Precz ze św iętym posłuszeństw em . Z ako n nice i księży w y­
słać w REALNY świat. G dyby m i zależało n a realnym świecie, zostałabym w n im 7.

W ram ach przeniesienia jej do realnego świata, Cordovę wysłano do Im ­

m aculate H eart College, wzorcowej szkoły zakonu, kazano jej uczestniczyć w In ­
now acyjnym Program ie E dukacyjnym - bezpośrednio, poprzez udział w terapii,
i pośrednio, poprzez działania nauczycieli, którzy wcześniej rów nież chodzili na
te zajęcia. U rzeczyw istnieniem now ego m odelu zakonnicy byli chyba „ludzie
sławni, jak siostra C orita [Kent]”, zakonnica-artystka, sławna ze swoich inspiro­
wanych sztuką graffiti obrazów, ilustrujących fragm enty tekstu Biblii, na przykład
Błogosławieństwa, których sform ułow ania uw spółcześniono (na przykład zdanie
„Błogosławieni ubodzy duchem ”, w nowej wersji brzm iało teraz „Szczęśliwi ubodzy
duchem ”). Cordow a w spom ina zajęcia plastyczne, podczas których razem z innymi
zakonnicam i kazano jej biegać p o blatach ławek, jednocześnie nakładając farbę na
płótno. Pow iedziano jej, że w ten sposób ona i pozostałe siostry „wyrażają siebie”.
O pow iada także o zajęciach z siostrą Richard, „wielkim um ysłem filozoficznym”,
która „sakram ent chrztu łączyła z porządkiem wszechświata”8.
Najlepszym przykładem nowej duchowości był trening uwrażliwiający. Jedna
ze w spółpracow niczek siostry Richard napisała, że dzięki treningow i uwrażliwiają­
cemu, który przeszła w ram ach Innow acyjnego Program u Edukacyjnego, przeor­
ganizowała wszystkie prow adzone przez siebie zajęcia: „Moje zachowanie podczas
zajęć jest teraz zupełnie inne. Potrafię przyznać się m oim uczniom do swoich obaw
i w konsekwencji czuję na zajęciach lepiej niż kiedykolwiek wcześniej. Poprosiłam
dziewczęta, żeby m ówiły m i po im ieniu i po kilku tygodniach już to robią. Pozwala
to na bardzo sw obodną w ym ianę myśli. Nie stawiam stopni i nie robię spraw dzia­
nów. Piszą o tym , co uważają za ważne. N astępnie o tym dyskutują”.
Entuzjazm dla zajęć terapeutycznych Rogersa najwidoczniej uniem ożliwił
starszym siostrom dostrzeżenie tego, że uczennice, takie jak Jean Cordova, uważały
je raczej za stresujące niż otwierające przed nim i nowe horyzonty. Cordova napisała
do jednej z koleżanek: „M nóstw o razy słyszałam, że nauczyciele mówili, że zmusza
się ich ... do m ów ienia rzeczy, których mówić nie chcą; ja sam a czuję się bardzo
źle zam knięta z ludźm i, którzy załam ują się i m ów ią coś, czego w m oim odczuciu
słyszeć nie pow innam . M oim zdaniem wywołuje to w ludziach zażenowanie, k tó ­
re w kontaktach z innym i chyba bardziej przeszkadza niż pomaga. M im o to uw a­
żam, że bardzo dużo się nauczyłam o ludzkich zachowaniach”. Inna uczennica była
jeszcze bardziej zakłopotana i poruszona: „W czasie zajęć grupow ych czułam się
dzisiaj zupełnie zagubiona: wręcz naga, jakby wszyscy zbyt dużo o m nie wiedzieli”9.
Rychło wiele innych zakonnic rów nież poczuło się tak, jak gdyby były nagie,
głównie za spraw ą rozluźnienia dyscypliny w zakonie w im ię otw artości w kali-
LOS ANGELES, 1966 547

fornijskim stylu; rozbierały się i upraw iały seks z innym i zakonnicam i. Zam iast
podczas zajęć uw ażnie analizować tekst Rogersa, zwłaszcza fragm ent mów iący
o tym , że grupy psychoterapeutyczne często wyzwalają w ich uczestnikach „uczu­
cia m ające p odtekst seksualny”, i postępow ać zgodnie z regułam i dochow ania
ślubu czystości, niepokalanki w im ię now atorstw a i otw artości postanowiły, że
m uszą pobrać lekcje ludzkich nam iętności w kosztow nej szkole doświadczenia.
W im ię otw artości, z życia konw entu w yrugow ano religijny ascetyzm. C ordova
przestła chodzić na m szę o 6:30 rano, poniew aż o d zakonnic nie w ym agano już,
aby w niej uczestniczyły. Kiedy praktyka religijna zniknęła z ich życia, zakonnice
zwróciły się o pom oc do siebie nawzajem. Rozkwitały przyjaźnie, a w atm osferze
tam tych czasów niektóre z nich nieuchronnie stawały się związkami seksualnymi.
To oczywiście oznaczało, że życie w konw encie utraciło duchow ość i stało się nie­
uporządkow ane. W iosną 1967 roku C ordova zauważyła, że wiele zakonnic w ogóle
już nie chodzi na msze. O znaczało to początek

w ielu szczególnych przyjaźni, całej su b k u ltu ry w łasnej i obcej grupy, tego, kim były
i w jaki sposób, oraz tego, jak m o żn a p o p ro stu w ym igiw ać się o d wszystkiego. Dla
osam otnionej po stu lan tk i w żałosnym , pozbaw ionym m iłości świecie, było to ab ­
surdalnym zgorszeniem . P rzestałam kochać Jezusa i niepokalanki, które zd rad zi­
ły i wyszydziły m oją n ie w in n o ść... Pogrążałam się w grzęzaw isku zaw iedzionych
nad ziei... O d zawsze chciałam być zakonnicą. Teraz nią byłam i to było p iek ło 10.

Jean C ordova uznała, że nie m oże rozm aw iać z rodzicam i o zm ianach.

Praw dopodobnie dlatego, że jej rodzice byli tak sam o jak ona zdezorientow ani
niesłychanym ciągiem wydarzeń. „M am a była spokojną, wychowaną w przyklasz­
tornej szkole irlandzką katoliczką z Geens na Long Island, która o kontroli urodzeń
praw dopodobnie przeczytała po raz pierw szy w «LA Times», m iędzy urodzeniem
dziewiątego a dziesiątego dziecka”. W przyprawiającej w dezorientację atm osferze
panującej w nowoczesnym , pozbaw ionym dotychczasowych reguł funkcjonowania
konwencie, gdzie niepokalankom na zajęciach psychoterapeutycznych m ów io­
no, aby były otw arte na swoje uczucia, Cordova znalazła pocieszenie w związku
seksualnym z je d n ą z zakonnic. Przeżycia, których dośw iadczyła w konw en­
cie, rozbudziły ją seksualnie, ale były też źródłem rozczarow ania i rozgoryczenia.
Z ostała aktyw istką ruchu lesbijek i oddała się tem u rów nie gorliwie, jak wcześniej
przedsoborow em u Kościołowi.

Przem ieniłam m ój gniew w m iłość do gejów jako ludzi prześladow anych.

M oje rozgoryczenie p o trzeb u je prostego świata, w k tó ry m będzie dla nas miejsce
i któ ry zaakceptuje nasze praw a. N auczyłam się, że gniew prow adzi m n ie tam ,
gdzie in n i obaw iają się pójść, a o burzenie jest dobrem , gdyż Siła Wyższa, jeśli b łą­
dzimy, o b darza nas słusznym gniew em , aby nas c h ro n ić 11.

Inne siostry niepokalanki m iały p o dobne dośw iadczenia. Siostrę M ary Ben­
jam in, kiedy w 1962 roku w stępow ała do now icjatu, podobnie jak Jean Cordovę
548 RO Z D Z IA Ł 13.

odwieźli do klasztoru jej liczni katoliccy krewni. Sam ochód kombi, którym przyje­
chali, wypełnili szczelnie, „niczym drużyna bejsbolu”. Tak sam o jak Jean Cordova,
M ary Benjam in została w ysłana do Im m aculate H eart College, gdzie cztery lata
później, latem 1966 roku, poproszono ją „o wzięcie udziału w treningu uwrażliwia­
jącym ”12. W swojej grupie psychoterapeutycznej siostra M ary poznała Ewę, „m oc­
no zbudow aną, śniadą kobietę o dużych brązow ych oczach i czarnych włosach”.
Wziąwszy pod uwagę ducha tam tych czasów, rozwój tej znajom ości był równie
łatwy do przew idzenia, co w przypadku Jean Cordovy: „Zakon nie zakazywał już
pewnych przyjaźni, zaczęłyśmy utrzym yw ać kontakty seksualne”13 - w spom ina
siostra Mary. Szukała rady u księdza, ale ten, najw idoczniej rów nież już zainfe­
kow any ówczesną atm osferą, „odm ów ił osądzenia m oich uczynków. Powiedział,
że to do m nie należy zdecydować, czy są one dobre, czy złe. O tw orzył drzwi, a ja
przez nie przeszłam , uśw iadam iając sobie, że jestem sam odzielna” Kiedy siostra
M ary powiedziała Ewie, że „obawia się, że się w niej zakochała”, Ewa odpowiedziała:
„Wspaniale! Cieszm y się tym !”14.
O kazało się jednak, że związek siostry M ary z Ewą nie przyniósł im w ie­
le radości. Kiedy nabrał charakteru seksualnego, rychło doszło do zerw ania, ono
zaś przyspieszyło jej zerw anie z Kościołem. Siostra Mary, podobnie jak większość
lesbijek, zaczęła nawiązywać wiele krótkotrw ałych związków, a jednym z nich
okazała się przynależność do Kościoła. „Kochając Ewę, byłam w coraz to większej
sprzeczności z celami istnienia zakonu, regułą posłuszeństw a i służby Kościołowi.
Zaczęłam podejm ow ać decyzje niew ynikające z poczucia winy, ale zgodne z tym,
co podpow iadała m i intuicja oraz m ądrość ciała. Zaczęłam rów nież z większą
obiektyw nością postrzegać Kościół. Rządzili nim ludzie, a nie Bóg. W ierność
Kościołowi nie była już m oim przeznaczeniem , lecz w yborem ”13.
Gdyby siostra M ary zapoznała się wcześniej z pracam i Reicha, zrozumiałaby,
że z chwilą kiedy zaczęła folgować seksualnym zachciankom , jej zerw anie z Ko­
ściołem było przesądzone i w ybór niewiele m iał z tym wspólnego. O dkąd w swoim
postępow aniu zaczęła kierow ać się hom oseksualnym pożądaniem , odejście z Ko­
ścioła stało się nieuchronne. A jako że później głęboko zaangażowała się w sprawę
fem inizm u, zabrakło jej intelektualnych narzędzi, aby przeanalizować i zrozumieć,
co jej się przydarzyło. Postrzegała teraz wszystko w kategoriach „wyzwolenia”
z ucisku, a poniew aż kultura, w której żyła, m iała kilkusetletnią tradycję przed­
stawiania życia zakonnego jako form y ucisku, nic dziwnego, że i ona widziała
je w taki sposób. Jeżeli jakieś m roczne siły przyspieszyły odejście siostry M ary
z konw entu i porzucenie przez nią w iary katolickiej, hom oseksualizm , który stał
się ośrodkiem jej życia, zastępując pełniący dotychczas tę rolę katolicyzm , sku­
tecznie uniem ożliw ił jej ich zrozum ienie. Zaczęła myśleć kategoriam i lesbijskimi,
które wykluczały wszelkie inne w ytłum aczenia tego, co jej się przydarzyło.
Jean O ’Leary, podobnie jak Jean Cordova, w stąpiła do konw entu w roku
1966 i tak sam o jak ona natychm iast zetknęła się z now ym i zasadam i funkcjo­
now ania „odnow ionego” zakonu: „cały czas przebyw ałyśm y razem , na treningu
uw rażliw iającym i grupie terapeutycznej prow adziłyśm y gorące, niekończące
LOS ANGELES, 1966 549

się rozm ow y o m iłości, nadziei i filozofii”16. Tak sam o jak w dw óch poprzednich
przypadkach, „głęboko em ocjonalne rozm ow y” o „wielkich myślicielach i psy­
chologii współczesnej” w iodły nieuchronnie do wyzwolenia w ich uczestniczkach
uczuć o charakterze seksualnym , to zaś rów nie n ieuchronnie prow adziło je do
podejm ow ania życia seksualnego, co z kolei, kiedy oczywiste stawało się, że siostry
postępują w sposób sprzeczny ze swymi zakonnym i ślubam i, m usiało skutkować
kryzysem w iary Stawały wówczas przed koniecznością dokonania w yboru: albo
dostosować życie do zasad, albo zasady dostosow ać do prow adzonego przez siebie
życia. W przypadku tych, które nie pow róciły do seksualnej abstynencji, skutek
tego m ógł być tylko jeden. Z godnie z tym , co przew idział Reich w Psychologii
mas wobec fa szy zm u , u trata w iary była jed n ą z n ieuniknionych konsekw encji
niedozw olonej aktyw ności seksualnej. Jean O ’Leary, tak sam o jak siostra Mary,
zwróciła się o duchow ą radę do księdza, ten jednak, p odobnie jak we wcześniej
om aw ianym przypadku, sam był psychologiem , którego sprow adzono do zakonu,
aby prow adził grupy psychoterapeutyczne, a to one przecież były katalizatorem
seksualnej aktyw ności zakonnic i źródłem problem u. Nic zatem dziwnego, że
na żadną duchow ą pom oc z tej strony nie m ożna było liczyć, a Jean O ’Leary n a ­
wiązała kolejny rom ans, tym razem z opiekunką sióstr nowicjuszek, później zaś
opuściła zakon i jako jego surogat w ybrała dla siebie aktyw ną działalność w ruchu
politycznym lesbijek.
M niej więcej w tym sam ym czasie, kiedy Jean O ’Leary folgowała swoim
seksualnym p o p ęd o m , Abe Maslow, jed en z tw órców szkoły psychologicznej,
której m etody wyzwoliły w niej oraz pozostałych zakonnicach chęć zaspokajania
pragnień seksualnych, zm ienił zdanie w kwestii samego zjawiska oraz problematyki
związanej z prow adzeniem g rup psychoterapeutycznych. O to, co zapisał w swoim
dzienniku: „Od daw na w kwestii tego orgiastycznego i dionizyjskiego rodzaju
kształcenia jestem w nieustannej rozterce”. Maslow nie zawsze żywił tego rodza­
ju wątpliwości. W artykule z 1949 roku zam ieszczonym w „Journal of Psychology”
napisał: „M ogę dowieść em pirycznie, że w naszej kulturze najzdrow szym i oso­
bam i. .. są przede w szystkim (zwłaszcza) poganie, przede wszystkim (zwłaszcza)
ludzie zawierzający instynktow i, przede w szystkim (zwłaszcza) akceptujący swą
zwierzęcą naturę”.
Trzy lata przed tym , jak praca Carla Rogersa pośw ięcona grupom psychote­
rapeutycznym zaczęła krążyć w śród zakonnic z Los Angeles, A braham Maslow 17
kw ietnia 1962 roku wygłosił w ykład dla sióstr z college’u Sacred H eart, żeńskiej
szkoły katolickiej w stanie M assachusetts. Pod tą sam ą datą zanotow ał w dzien­
niku, że spotkanie było dużym „sukcesem ”, ale to w łaśnie go zaniepokoiło: „Nie
pow inny m i przyklaskiwać, ale atakować. Gdyby były w pełni świadom e, co robię,
zrobiłyby [to]”17.
Dlaczego sądził, że zakonnice pow inny atakować jego poglądy, staje się oczy­
wiste, jeśli zapoznać się z treścią wpisów, których dokonał w dzienniku mniej wię­
cej w tym sam ym czasie. M aslow wiedział, że grupy psychoterapeutyczne są tok­
syczne dla katolików w ogóle, a dla katolickich osób zakonnych w szczególności.
550 RO Z D Z IA Ł 13.

Każdy, kto propagow ał je w śród katolików, ipso facto niszczył w nich wiarę, nawet
jeżeli robił to w im ię wyzw olenia i z taką w łaśnie intencją. Dla liberalnych żydów
i protestantów zakonnice były podręcznikow ym przykładem osób, które należy
„wyzwolić”, ale dla katolickiego życia zakonnego i ślubów, na których się opiera­
ło, wyzwolenie m ogło oznaczać tylko unicestw ienie. 25 lutego 1967 roku Maslow
zapisał w dzienniku: „Być m oże głupcom potrzeba zasad, dogm atów, obrzędów
etc.”. Dalej czyni notatkę, żeby dla biblioteki Brandeis zam ówić książkę zatytuło­
w aną Life am ong the Lowbrows. Z robił to być m oże dlatego, że zdaniem jej autora:
„ograniczeni um ysłowo klienci lepiej się zachow ują oraz lepiej się czują, jeżeli
są katolikam i i przestrzegają wszelkich reguł i zasad”. Ponieważ zakonnice nie były
ograniczone umysłowo, oznacza to, że w ich przypadku „sam orealizacja” oznacza
sprzeniew ierzenie się ślubom zakonnym , utratę w iary i zerw anie z Kościołem.
Być m oże właśnie z tego pow odu M aslow uznał, że jego wykład z 1962 roku nie
pow inien znaleźć akceptacji sióstr. O n, k tó ry pracow ał w centrali N ational Tra-
ining Laboratories w Bethel w stanie M aine, gdzie dzięki grantom z Office o f Naval
Research (U rzędu Badań Naukowych M arynarki W ojennej) zorganizowano grupy
psychoterapeutyczne, wiedział doskonale, że pow stały one jako narzędzie w wojnie
psychologicznej, a efekty ich funkcjonow ania z zam ierzenia m iały być właśnie
takie, jak m iało to m iejsce w przypadku zakonnic; przeprow adzenie eksperym entu
na siostrach m iało jed n ak należeć do Carla Rogersa.
W roku 1965, a zatem ty m sam ym , w którym Rogers zaczął rozprow a­
dzać w śród sióstr niepokalanek swoją pracę na tem at niew ielkich grup psycho­
terapeutycznych i m niej więcej w tym sam ym czasie, kiedy zakonnice zaczęły
odchodzić z konw entu, M aslow zanotow ał w dzienniku:

C hodzi m i o to, że owe in terp erso n aln e, terapeutyczne, wszelkiego rodzaju

stym ulujące rozwój związki, któ re opierają się na zażyłości, uczciwości, otw arciu
się, rozw ijaniu poczucia św iadom ości w łasnego ja - a co za tym idzie, odpow ie­
dzialności za udzielanie in form acji zw rotnej, etc. - są głęboko rew olucyjnym i m e­
chanizm am i, w ścisłym znaczeniu tego słowa - to znaczy zm ieniającym i zo rien ­
tow anie społeczeństw a w bardziej pożądanym kieru n k u . W istocie rzeczy, jeżeli
znajdzie się dla n ich szerokie zastosow anie, m ogą stać się rew olucyjnym i także
i w innym sensie. M oim zd aniem , w ciągu dziesięciolecia przeo b rażen iu ulegnie
cała ku ltu ra i wszystko, co się n a nią sk ład a18.

To, co było praw dą w odniesieniu do kultury, było nią także a fortiori w przy­
padku zakonów religijnych w Kościele katolickim . Z m ieniła się cała kultura
- w istocie rzeczy, po upow szechnieniu się grup psychoterapeutycznych - nigdzie
jednak zm iana ta nie objawiła się równie dram atycznie, jak w Kościele, tam bowiem
doprow adziła ona do dosłow nie rozum ianego zniszczenia zakonów, które pró b o ­
wały z psychoterapią eksperym entow ać. Po odkryciu swojego w ew nętrznego ja,
zakonnice podejm ow ały decyzję o odejściu z zakonów i podjęciu życia seksualnego,
aczkolwiek nie zawsze w tej kolejności. Trzydzieści lat później w spółpracow nik
Rogersa, W. R. Coulson, napisał:
LOS ANGELES, 1966 551

Przejaw em owej m ocy oddziaływ ania były naw rócenia, będące skutkiem
uczestniczenia w w arsztatach Rogersa. Pew ien katolicki duchow ny w 1960 roku
był uczestnikiem pięciodniow ego w arsztatu. Po jego zakończeniu porzucił stan k a­
płański, żeby studiow ać psychologię u Rogersa, k tó ry był facylitatorem tej grupy.
Z darzało się to w ielokrotnie. O w arsztacie, w k tó ry m brał udział ksiądz, napisał on,
że początkow o p o d ch o d ził do niego sceptycznie, ale „w środę ... zaczęło się dziać
coś dla m nie nowego, intrygującego, upajającego, ale też przerażającego... było [to]
niczym piękne narodzin y do now ego istn ie n ia... nie w iedziałem , do jakiego sto p ­
nia byłem nieśw iadom y w łasnych najgłębszych uczuć i tego, jak cenne m ogą być
one dla in n y c h ... N igdy w cześniej, p rzed uczestnictw em w zajęciach w grupie, nie
dośw iadczałem «siebie» z taką intensyw nością”19.

Ksiądz m ógł tego nie zauważyć, ale Maslow i Rogers zajmowali się seksualną
inżynierią zachowań. Katolickie osoby zakonne, które m iały prowadzić ascetyczne
życie, dowiadywały się, że pow odem ich ascezy jest m iłość i em pirycznie dośw iad­
czały „miłości”, o której uprzednio rozm aw iały tylko w kategoriach abstrakcyjnych
i w ysublim ow anych. W iększość z nich całkowicie w ytrącało to z równowagi.
Skuteczność oddziaływ ania grupy psychoterapeutycznej opierała się na zam ierzo­
nym przełam yw aniu seksualnych zakazów, które um ożliw iają zwykłe, codzienne
życie. Z chwilą kiedy ograniczenia te znikały, ogrom ny przypływ emocji, które
pojawiały się, aby w ypełnić tę pustkę, wydawał się przypom inać miłość, którą
chrześcijanie p ow inni darzyć swoich bliźnich, ale w istocie rzeczy, było to bliższe
nieskrępow anem u libido, które facylitator m ógł teraz wykorzystać jako energię
um ożliwiającą dokonanie pożądanego aktu inżynierii społecznej. M aslow zresztą
nigdy nie ukryw ał, że seks to narzędzie socjotechniki. We fragm encie jego książki
Eupsychian M anagem ent (później usu n ięty m przez redaktorów i przyw róco­
nym w roku 1998 w publikacji M aslow on M anagem ent) czytamy:

Zawsze uw ażałem za bardzo rozsądne to, co praktykuje niższa w arstw a M u ­

rzynów w Leveland i co opisane zostało w pew nym opracow aniu. O tóż ich życie
seksualne rozpoczyna się w okresie pokw itania. Zwyczajowo, zadaniem starszego
brata jest znalezienie kolegi w jego w ieku, aby ten, kiedy siostra osiągnie stosow ­
ny wiek, w prow adził ją w życie seksualne. To sam o należy do dziewczyny. Kiedy
jej brat w chodzi w okres dojrzew ania, szuka w śród swoich przyjaciółek osoby, k tó ­
ra w m iły sposób d o k on a inicjacji seksualnej chłopca. W ydaję się to w yjątkow o ro z­
sądne i m ądre, a p o n ad to m oże rów nież służyć rozm aitym celom terapeutycznym .
Pam iętam , że rozm aw iałem o tym z A lfredem A dlerem i żartow aliśm y sobie na ten
tem at, później jed n ak podeszliśm y do tego pow ażnie i A dler uznał, że taka terapia
seksualna z pew nością jest doskonałą rzeczą w każdym wieku. Zastanaw iając się
nad tym , w yobraziliśm y sobie pracow nika socjalnego, zarów no kobietę, jak i m ęż­
czyznę, doskonale w yszkolonych, którzy poprzez seks, ale przede w szystkim jako
psychoterapeuci, prow adzą terapię na kanapie, w dosłow nym tego słowa znacze­
niu, łącząc piękną i delikatną inicjację seksualną z realizow aniem wszelkich zadań
i celów, jakie przyśw iecają psychoterapii20.
552 RO Z D Z IA Ł 13.

Dla Maslowa wzorcem seksualnego wyzwolenia są M urzyni; w ten sposób

naw iązuje on do długiej tradycji socjotechniki społecznej, opartej na p o d k re­
ślaniu różnic rasowych. Jej początki, jak pam iętam y, sięgają lat dw udziestych
XX wieku i H arlem skiego Renesansu, a ukoronow aniem tego zjawiska był ruch
obrony praw obywatelskich z lat sześćdziesiątych. Koncepcja psychoterapeuty
„prowadzącego terapię na kanapie, w dosłow nym tego słowa znaczeniu” doskonale
się w to wpisuje. Obie taktyki zostały w ykorzystane przeciwko katolikom w to ­
czącej się w latach sześćdziesiątych Kulturkampf, jako sposoby zm ieniania ich
anachronicznych postaw i popychania ich w k ierunku bardziej odpow iadającym
postępow ym facylitatorom .
Pod koniec lat sześćdziesiątych, czyli na krótko przed śm iercią Maslowa,
przyszło m u konfrontow ać się nie z teoriam i dotyczącym i grup terapeutycznych,
lub psychologii trzeciej siły, ale szeroko rozpow szechnioną praktyką, i to, co d o ­
strzegał, budziło jego przerażenie. Szacunek dla nauki i uczenia się, który przypi­
sywał Żydom, nagle okazał się koncepcją bez pokrycia - M aslow doszedł do tego
przekonania w Brandeos, gdzie był wykładowcą i naocznie m ógł obserwować, jak
jego własne teorie oddziaływ ały na studentów.

Ten sam kłopot z liberałam i, h u m an istam i, trzecią psychologią [psychologią

hum anistyczną] polega na tym , że rezygnują one ze zw alczania zła, a przynam niej
całkowicie się tu pogubiły. Jakby n a świecie nie było łajdaków, paranoików , psy­
chopatów i przekonań zdolnych zepsuć wszystko, naw et w idealnym środowisku.
M oja klasa zatraciła tradycyjne żydowskie poszanow anie dla nauczycieli, wiedzy
oraz uczenia się. N ie akceptuję tego21.

W roku 1967 Maslow, pisząc o sam orealizacji, która m iała być rezultatem
uczestniczenia w grupach psychoterapeutycznych, a stała się po prostu częścią
„esaleńsko-dionizyjskiego” przedsięwzięcia, nazyw ał ją „bzdurą S.A.”’*. Rok przed
zgonem, we wszystkich tych działaniach wyczuwał już woń „szaleństwa i śmierci”22.
O baw y w yrażane przez tw órców psychologii hum anistycznej nie były
podzielane przez ich znacznie bardziej entuzjastycznie nastaw ionych epigonów,
bardziej skłonnych prow adzić terapię „na kanapie, w dosłow nym tego słowa
znaczeniu”, zw łaszcza jeżeli chodziło o zakonnice, aniżeli troszczyć się o konse­
kw encje, jak ie dla rzeczy w yższych niosły tego rodzaju zachow ania. W książce
H ollyw ood P riest będącej zapisem w spom nień paulisty** i producenta telew izyj­
nego, w ielebnego Elw ooda „B uda” K iesera, autor opisuje spotkanie z zakonnicą
nazyw aną tu „G enevieve”, którą poznał w roku 1964 w dom u rekolekcyjnym
niepokalanek w Santa Barbara24 (w opow ieści K iesera odnajdujem y w iele po­
dobieństw do historii Jam esa F. T. Bugentala, jednego z uczniów Rogersa, który

* Skrót od „self-actualization” (przyp. tłum.).

*ł Pauliści, Towarzystwo Świętego Pawła, katolickie zgromadzenie zakonne założone przez
ks. Jakuba Alberione w 1914 roku w Albie. Pauliści w dziele ewangelizacji wykorzystu­
ją wszystkie dostępne środki masowego przekazu (prasę, książki, kino, radio, telewizję,
Internet) (przyp. tłum.).
LOS ANGELES, 1966 553

praktykował w Los Angeles i poślubił Elizabeth Keebler, byłą zakonnicę ze zgrom a­

dzenia niepokalanek)25. Jesienią 1965 roku Kieser przebyw ał w Rzymie, skąd rela­
cjonował zakończenie obrad Soboru Watykańskiego. Pod koniec roku, kiedy wrócił
do kraju, zdał sobie sprawę, że bez pam ięci zakochał się w siostrze „Genevieve”,
która podczas spotkania w do m u rekolekcyjnym pow iedziała m u, że zam ierza
przejść psychoterapię. Kieser był tym niezw ykle zaskoczony, m im o to jednak
„podziwiał odwagę, jaką wykazała w obliczu tej sytuacji, próbując coś w tej sprawie
zrobić”. Kieser nie wyjaśnia, na czym polegała ta „sytuacja”, i dlaczego wymagała
zastosowania leczenia, ale w dużej części chodziło na pew no o grupy psychotera­
peutyczne, w których uczestniczyły zakonnice. W edług psychologii egzystencjalnej
trzeba być szaleńcem , żeby tłum ić w łasne libido. Poniew aż wszystkie zakonnice
to właśnie robiły, oznaczało to ipso facto, że są szalone, a jako takie kwalifikują się
na terapię, chociaż jedynie najdzielniejsze z nich m iały dość odwagi, aby zanurzyć
się we w łasną podśw iadom ość i to potw ierdzić.
Nic dziwnego, że dla siostry Genevieve psychoterapia była bolesnym d o ­
świadczeniem . Zw róciła się o pom oc do ojca Kiesera, pytając go, czy pow inna
nadal uczestniczyć w zajęciach, gdyż nie jest pew na, czy m oże ufać prow adzącem u
grupę. Kieser, k tóry znał książkę napisaną przez tego terapeutę, zapew nił ją, że
m oże zaufać H arry em u (takim p seudonim em obdarzył terapeutę). Była to rada,
której Kieser m iał żałować do końca życia. Najważniejszym skutkiem „leczenia”
było wytworzenie w Genevieve przekonania, że podłożem jej postanowienia o wstą­
pieniu do konw entu buło „stłum ienie, a nie sublim acja seksualnych popędów ”.
Teraz w sam ym w środku toczącej się rewolucji seksualnej lat sześćdziesiątych,
kiedy Genevieve dobiegała czterdziestki, „m echanizm y stłum ienia zdawały się
ulegać dezintegracji”26.
Dlaczego owe m echanizm y zostały zniszczone, dow iadujem y się od Kiesera
z opisu terapii, której p o d d an o siostrę Genevieve:

Na sam ym początku terapii, jej terapeuta - nazwijmy go H arrym - zapropono­

wał jej pew ne zabawy seksualne, które miały pom óc uporać się z jej zahamowaniami.
Obecnie niem al wszyscy terapeuci uznaliby to za pow ażne naruszenie etyki zawodo­
wej, ale w latach sześćdziesiątych nie było to niczym niezwykłym. Zgodziła się. Kie­
dy mi o tym opowiedziała, w padłem w ewściekłość. Postanowiła z tym skończyć. Ale
to był jej słaby punkt. Jego również. Kiedy raz zacznie się robić coś takiego, trudno
utrzym ać się w ryzach. Stało się to problem em , który poważnie wpłynął na jej terapię27.

Latem 1967 roku urosło to już do takich rozm iarów, że H arry znalazł dla
Genevieve innego terapeutę. „Jesienią jed n ak zaczęli widywać się poza zajęciami
terapeutycznym i, a ich kontakty seksualne uległy zintensyfikow aniu”. Genevieve
opow iadała o tym Kieserowi, k tó ry z jednej strony dośw iadczał teraz „czysto
męskiej zazdrości”, z drugiej zaś pałał oburzeniem z pow odu tak jaskrawego n a ­
ruszenia relacji m iędzy lekarzem a pacjentką.
Terapeuta H arry był rzecz jasna wówczas m ałżonkiem innej kobiety, k tó ­
rą ostatecznie porzucił, żeby ożenić się z siostrą Genevieve. Ojciec Kieser zaś
554 R O ZD ZIA Ł 13.

przeżywał w ew nętrzne rozterki, próbując dociec, czyjego uczucia wynikają z m o ­

ralnego oburzenia, czy m oże po pro stu z zazdrości. Był tak poruszony, że rozważał
naw et zabicie terapeuty, m im o to jednak, nie był w stanie zrozum ieć, co w istocie
się dzieje, chociaż napom yka, że seksualna rew olucja lat sześćdziesiątych m iała
z tym coś wspólnego:

U działem nas obojga była rew olucja seksualna, któ ra w latach sześćdziesią­
tych była zjaw iskiem dotykającym całe am erykańskie społeczeństw o, a także
K ościół katolicki. D otychczasow y konsensus społeczny i kościelny w łaśnie zaczy­
nał ulegać rozpadow i. Po o b u stro n ach negow ano władze, w ierzenia i instytucje.
Podw ażano dogm aty, o d rzu can o pew niki, kw estionow ano prawdy, sk rupulatnie
analizow ano w artości i pow szechnie łam an o zasady. Rewolucja seksualna n ab ra­
ła rozpędu, a jej najw ażniejszym przesłaniem w ydaw ało się hasło: jeżeli coś ci sp ra­
w ia przyjem ność, rób to 28.

Kieser nie tylko dał się porw ać rewolucji seksualnej lat sześćdziesiątych, ale
też z bliska obserwował jej m echanizm y napędowe, m im o to jednak pozostał ślepy
na to, co miał tuż przed oczami. Stosownego wyjaśnienia potrafiłby m u udzielić
W ilhelm Reich. Rozwiązłość i śluby zakonne nie idą ze sobą w parze. Ludzie, którzy
doświadczyli jednego i drugiego, m uszą w końcu dokonać wyboru. Ponieważ seks
tego rodzaju silnie uzależnia, dokonywany w ybór był często zaprzeczeniem ślubów
służenia Kościołowi, które składa każda osoba zakonna. Seks był najskuteczniej­
szym sposobem „wyzwolenia” zakonnic z „niewoli” konwentu. Jak w 1976 roku
powiedział Leo Pfeiffer, rewolucja kulturalna lat sześćdziesiątych była wojną między
oświeceniem (popieranym przez liberalnych protestantów oraz Żydów) a Kościołem
katolickim. Seks stanowił po prostu najskuteczniejszą broń, po którą oświecenie
sięgnęło w tej walce. Reich opisał, jak wykorzystywać seks do niszczenia wiary reli­
gijnej, zwłaszcza w środowisku osób duchownych. Uczynił to w swoim opus magnum,
Psychologii mas wobec faszyzm u. Powrót zainteresow ania tą książką pojawił się
mniej więcej w tym samym czasie, kiedy Kieser łamał sobie głowę nad postępowaniem
siostry Genevieve. Kieser jednak nie czytał Reicha, a nawet gdyby czytał, najpraw do­
podobniej nie byłby w stanie go zrozumieć. Powód tego jest dosyć prosty. Kieser do
tego stopnia przesiąkł sposobem rozum owania swoich prześladowców, że nie potrafił
pojąć, co na jego oczach działo się z siostrą Genevieve i jej zakonem. Z racji tego,
że siostra Genevieve była m u bliska, stał się w istocie głównym sprawcą jej upadku
jako osoby zakonnej i niejasno zdawał sobie z tego sprawę: „Czuję się w jakiś sposób
za to odpowiedzialny: gdybym podjął inną decyzję, czyjej decyzja również byłaby
inna?”29. Kiedy do tego doszedł, było już jednak za późno.
Kieser heroicznie starał się pojąć, co się dzieje, ale zawsze ponosił klęskę,
gdyż kategorie myślenia, które przyjął, skutecznie m u to uniemożliwiały. Któż może
być przeciwny wyzwoleniu, naw et jeżeli oznacza ono złam anie zakonnych ślubów?
Za każdym razem , kiedy Kieser podejm ow ał próbę zrozum ienia postępow ania
zaprzyjaźnionej z nim zakonnicy, zwodziły go na m anowce kategorie rozumowania,
które zaczerpnął z psychologii „głębi” i za ich spraw ą w pędził ją tylko w kłopoty.
LOS ANGELES, 1966 555

„Czyżby problem y z w iarą m iały związek z jej problem am i seksualnymi?”30 - zasta­

nawia się Kieser i trafia w sam o sedno. Ale naw et wtedy, gdy w pada na prawidłową
odpow iedź, nie potrafi niczego pojąć właśnie w skutek schem atów myślenia, które
przejął od kalifornijskiej kultury. „Nie wiem , ale wiem , że kiedy tłum i się jakiś
aspekt swojego człowieczeństwa, zadaje się gw ałt rów nież wszystkim pozosta­
łym. Represja seksualna odbiera nie tylko zdolność naw iązywania relacji z osobą
przeciwnej płci, ale też z Bogiem”31. Tak więc, czy aby odzyskać zdolność kontaktu
z Bogiem, siostra Genevieve p ow inna nawiązać stosunki seksualne z terapeutą,
poniew aż dzięki tem u wyzwoli się od represji? W ydaje się, że oprócz dolewania
oliwy do ognia, Kiesera nie stać na nic więcej. Aby lepiej zrozum ieć, czego jest
świadkiem , ojciec Kieser postanow ił wziąć udział w „jednej z m odnych wówczas,
bardzo długich sesji terapeutycznych”, w których uczestniczyła też siostra G enevie­
ve. Sesja trw ała dwadzieścia cztery godziny, ale kiedy zbliżała się ku końcowi, Kieser
nadal nie rozum iał związku m iędzy terapią grupow ą a tym , że siostra Genevieve
utraciła wiarę i stała się uzależniona od seksu. Praw da jest jed n ak taka, że nie
tylko Kieser nie dostrzegał, iż częścią tego problem u jest uczestnictw o w grupach
psychoterapeutycznych. W yszedł z sesji „rozradow any”. D ał się w ciągnąć w tryby
tego samego m echanizm u, k tó ry niszczył zakon Sióstr N iepokalanego Serca N aj­
świętszej M aryi Panny, nie zdając sobie spraw y także i z tego, co jem u sam em u się
przydarzyło. „Terapia nadal jest dla niej bolesna. Czasami wydawało się, że wciągnął
ją wir, który wsysa ją coraz głębiej ku zatraceniu”32 - stw ierdza Kieser, wciąż nie
m ając pojęcia, o czym pisze.
W dn iu Święta D ziękczynienia 1967 roku G enevieve pow iadom iła ojca
Kiesera, że terapeuta H arry odszedł od żony i chce się rozwieść. Zam ieszkała teraz
u niego do czasu orzeczenia rozw odu, później zaś zam ierzali się pobrać. Kolejna
siostra niepokalanka odchodziła z Kościoła, a tym , co ją do tego skłoniło, była
terapia grupow a. Kieser opow iada, że całkowicie go to rozbiło, „gdyż oznaczało
to definityw ne zerw anie z K ościołem i, jak się wydaje, także z tym i w artościam i
- m iłością, w iernością, pośw ięceniem , szacunkiem dla praw innych, uczciwością
- które Kościół w nas krzewi i o których zawsze myślałem, że są nam wspólne”. G e­
nevieve także nie wyglądała na szczęśliwą; przyznała się Kieserowi, że „przez resztę
życia będzie się czuła w inna za to, co robi jego [terapeuty] żonie”33.
W zorcow a szkoła zakonu niepokalanek, Im m aculate H eart College trafi­
ła w sam o cen tru m ru ch u terapeutycznego i psychologicznego, który znalazł dla
siebie w Kalifornii najlepszy wzorzec prom ow anego przez siebie sposobu oraz
stylu życia. Los Angeles leży m niej więcej w połow ie drogi m iędzy Esalen w Big
Sur, niedaleko na p o łu d n ie od San Francisco, a m eksykańską granicą, nieco na
północ od La Jolla, gdzie w W estern Behavioral Sciences Institute pracow ał Carl
Rogers. W najbliższym sąsiedztwie m ieszkała też pew na liczba terapeutów, a część
z nich była w spółpracow nikam i Rogersa, który odgryw ał kluczową rolę w realizacji
Innow acyjnego P rogram u Edukacyjnego. W edług W.R. Coulsona, asystenta Ro­
gersa w IPE, zespół z WBSI przebyw ał na terenie cam pusu Im m aculate H eart, aby
uczyć i osobistym przykładem dawać św iadectw o zjawisku, które m iało wkrótce
556 RO ZD ZIA Ł 13.

sobie zyskać nazwę „cichej rew olucji” w oświacie. Z daniem C oulsona, przedsta­
wiciele „WBSI nie byli jedynym i ludźm i z zewnątrz. Zjechali tam również inni
konsultanci, którzy usłyszeli, że zakonnice są gotowe poddać się psychologicznym
eksperym entom ”’4.
Już sam a w zm ianka o „psychologicznych eksperym entach” brzm i złowiesz­
czo, ale dodać trzeba, że siostry nie m iały nic przeciw tem u, aby posłużyć za świnki
morskie. Apogeum potęgi ich zakonu zbiegło się w czasie z bezprecedensowym zja­
wiskiem politycznej akceptacji dla katolików, czego najdobitniejszym przykładem
był w ybór Johna F. K ennedyego na prezydenta. W chwili rozpoczynania realizacji
projektu Zakon N iepokalanego Serca liczył pięćset sześćdziesiąt sióstr i prow adził
sześćdziesiąt szkół. Podobnie jak w przypadku ogółu żeńskich zgrom adzeń zakon­
nych, do których należało wówczas w całych Stanach Zjednoczonych sto osiemdzie­
siąt sześć tysięcy zakonnic, dla niepokalanek był to okres największego rozkwitu
tak pod względem ich liczebności, jak i znaczenia, a osiągnięto to wszystko w ciągu
dw udziestu lat, które m inęły o d zakończenia II wojny światowej.
Jako że sukcesy zakonu Sióstr N iepokalanego Serca Najświętszej M aryi
Panny w czasie i m iejscu zbiegły się z apogeum kariery C arla Rogersa, nawiązanie
kontaktów m iędzy nim i było rzeczą przesądzoną. Rogers, który tak sam o jak Paul
Blanshard urodził się w roku 1902, podobnie jak on we w czesnym wieku dojrza­
łego chciał być duchow nym , ale po dw óch latach pobytu w U nion Theological
Seminary, podobnie jak Blanshard, zrezygnował z kapłaństw a na rzecz studiów na
Uniwersytecie Colum bia. W przeciwieństwie do Blansharda, Rogers nie zetknął się
podczas studiów z Deweyem , ale przejął ducha jego poglądów za pośrednictw em
jego uczniów. Jeden z nich, W illiam H. K ilpatrick, prow adził zajęcia z teorii w y­
chow ania w sposób podo b n y do m etod stosow anych później na zajęciach grup
psychoterapeutycznych. Dla nich obu nauka na U niwersytecie Colum bia (Blan­
shard studiował tam socjologię, a Rogers psychologię) stała się drogą do osiągnięcia
tego, co protestanccy liberałow ie obiecywali, ale nie byli w stanie zrealizować.
W latach trzydziestych Rogers pracow ał jako psycholog w Rochester w stanie
Nowy Jork i tam nieom al przypadkow o odk ry ł m etodę pom agającą pozytyw nie
motywować neurotyków . Polegała ona na tym , aby prow adzić ich, zadając im
delikatnie naprow adzające pytania o spraw y będące podłożem neurotycznych
zachowań. Rogers nazw ał swoje odkrycie „odpow iedzią objaśniającą”, W książce
zatytułowanej Counselling and Psychoterapy: Newer Concepts In Practice pisał:

G łów nym celem d orad cy jest p om óc klientow i w wyzbyciu się nadw rażliw ości
na krytykę, poczucia, że sw oich postaw nie należy ujaw niać, obaw, że do rad ca m oże
go skrytykow ać, coś sugerow ać albo nakazyw ać. Jeżeli ten cel zostanie osiągnięty,
k lient zyskuje m ożność ujrzen ia sytuacji taką, jaką jest o n a w rzeczyw istości, bez
p otrzeby uspraw iedliw iania się i przyjm ow ania postaw y o b ro n n e j’5.

W roku 1965 Rogers napisał, że pierw szy kontakt z grupam i psychotera­

peutycznym i m iał po zrobieniu doktoratu podczas „intensyw nych warsztatów
LOS ANGELES, 1966 557

psychoterapeutycznych w 1950 roku”. W Carl Rogers on Encounter Groups przesu­

nął tę datę wstecz, na okres tuż po II w ojnie światowej, kiedy stw orzono pierwszą
grupę terapeutyczną. W latach 1946-1947 Rogers i jego w spółpracow nicy z C o ­
unselling C enter o f th e U niversity o f Chicago zajmowali się szkoleniem doradców
dla U rzędu ds. W eteranów. W tedy poproszono go o stw orzenie m etody treningu
psychologicznego, który pom oże doradcom przystosow yw ać społecznie żołnie­
rzy wracających z wojny do norm alnego życia. Rogers szybko zorientow ał się, że
intensywne zajęcia grupow e znacznie skuteczniej zm ieniają zachowania człowieka
niż trening kognitywny. Jego zdaniem , g rupa z C hicago nie zrobiła niczego, aby
to odkrycie rozwinąć. Nawet jeżeli to praw da, oczywiste jest, że inni ludzie w tym
sam ym czasie szli taką sam ą drogą i stopniow o, przez dwadzieścia lat, rozm aite
osiągnięcia znalazły swoje odzw ierciedlenie w praktykach stosowanych na zaję­
ciach grup psychoterapeutycznych w latach sześćdziesiątych.
W roku 1966, kiedy Carl Rogers zaczął eksperym entow ać z zakonnicam i
z konw entu N iepokalanego Serca i badać skutki ich uczestnictw a w zajęciach grup
psychoterapeutycznych, trening uwrażliwiający, terapia grupow a oraz treningi gru­
pow e były znane już od około dw udziestu lat i rozw ijane przez tych, którzy chcieli
użyć ich w określonym celu. Rogers pisze, że było to połączenie „z jednej strony
koncepcji Lewina i psychologii G estaltu, z drugiej zaś terapii ukierunkow anej na
klienta”16. „O dpow iedzi objaśniające” Rogersa stały się jednym ze standardow ych
narzędzi terapii grupow ej. Z daniem Rogersa, tren in g uwrażliwiający był:

R elatywnie niezorganizow any, tw orzył k lim at m aksym alnej w olności o so b i­

stej ekspresji, eksploracji uczuć i kom unikacji interpersonalnej. Nacisk kładzie się
na rozw ijanie interakcji członków grupy, w atm osferze, któ ra zachęca do o d rzu ce­
nia defensyw ności i zew nętrznych pozorów , a dzięki tem u um ożliw ia bezpośrednie
i otw arte o dnoszenie się do pozostałych członków g ru p y ’7.

W latach sześćdziesiątych Rogers stosował „terapię” grupow ą nie wobec n eu ­

rotyków, jak robił to w latach trzydziestych w Rochester i nie wobec wracających
z frontu żołnierzy, których nieprzystosow anie do cywilnego życia m ogło przypo­
m inać neurozę, lecz wobec „norm alnych” ludzi. W tej sytuacji dążenie do tego,
żeby klient „wyzbył się postaw defensywnych” nabiera dodatkow ego znaczenia,
które w najlepszym razie dom aga się w yjaśnienia, w najgorszym zaś brzm i nieco
złowieszczo, pod o b n ie jak w zm ianka M aslowa o rew olucyjnych m echanizm ach
poczyniona przezeń w o d n iesien iu do zakonnic, z k tó ry m i zetknął się kilka
lat wcześniej. O ceny w artościujące, których dokonuje Rogers - m aska w opozycji
do rzeczywistej osoby etc. - stają się tym bardziej wątpliwe, im „norm alniejszych”
ludzi dotyczą. Jeżeli najw ażniejszym kry teriu m postępow ania z „klientam i” nie
jest zdrowie, jak zatem należy rozum ieć sądy w artościujące zawarte w poniższym
fragm encie jego książki?

Coraz bardziej oczywiste staje się, że to, jak początkowo się przedstawiają, jest
tylko fasadą, maską. D opiero kiedy ostrożnie ujawniają prawdziwe uczucia, pojawiają
558 RO Z D Z IA Ł 13.

się jako rzeczywiste osoby. Rozdźwięk m iędzy zew nętrzną skorupą a skrytą w niej
osobą, z upływ em godzin staje się coraz wyraźniejszy. Stopniowo tw orzy się poczucie
prawdziwego kom unikow ania się, a osoba dotąd skryta całkowicie za m urem , który ją
oddziela od innych, ujaw nia niewielką część swoich prawdziwych uczuć38.

Czy siostry niepokałanki były „rzeczywistymi osobam i”? A m oże kryły się
każda za swoją „fasadą”? N a jakiej podstaw ie Carl Rogers m ógł rozstrzygnąć,
czy nie cierpią na zaburzenia umysłowe? Pytania te m ają w artość terapeutyczną
jedynie wówczas, kiedy odnoszą się do osoby cierpiącej na zaburzenia umysłowe.
W każdym innym przypadku zastosow ana przez niego term inologia odwołuje
się do socjotechniki. C arl Rogers rów nie dobrze m ógł przyjąć, że zakonnice
są um ysłow o chore tylko na podstaw ie tego, że były zakonnicam i, ale w takim
przypadku terapia w oczywisty sposób w kracza w dziedzinę polityki (albo religii),
a Rogers wcale nie stara się ich wyleczyć, ale zm ienić w taki sposób, aby stały się
czymś, jego zdaniem , lepszym niż zakonnice. Nawet jeżeli postanow iłby uczynić
z nich „lepsze” zakonnice, m ógłby to zrobić, jedynie przyjąwszy uprzednio okre­
ślone założenia, w ynikające z jego własnej oceny tego, co uw aża za dobre i złe
politycznie, ale nie psychologicznie, poniew aż zakonnice ani nie były chore, ani
sam Rogers takiej diagnozy im nie postaw ił. Jeśli chcem y zrozum ieć wszystkie
oceny wartościujące przedstaw ione przez Rogersa w opisie grupy terapeutycznej,
m usim y j e osadzić w konkretnym kontekście. Jeżeli klient j est neurotykiem , kontek­
stem jest jego zdrowie. Jeżeli jest zdrow y - a tak zapew ne było w przypadku sióstr
niepokalanek - kontekst jest stricte polityczny, to zaś, co określa się m ianem terapii,
jest w istocie socjotechniką, bez w zględu na to, na ile terapeuta lub facylitator
jest, wedle swoich zapew nień, „niedyrektyw ny”. Słowa Rogersa w yraźnie świadczą
o tym , że jego nastaw ienie do grup terapeutycznych jest właśnie polityczne, czyli,
inaczej mówiąc, nie postrzega ich w kategoriach terapii, ale socjotechniki.
W roku 1968, czyli po dw óch latach funkcjonow ania Innow acyjnego P ro­
gram u Edukacyjnego, Rogers i C oulson zauważyli, że dzieje się coś złego. Na tym
etapie P rogram u już p o n ad trzysta sióstr zgłosiło chęć w ystąpienia z zakonu,
a konw ent podzielił się na dwie w rogie sobie grupy walczące o zawładnięcie jego
m ajątkiem . Frakcja postępow a zaangażowała się także w kam panię m edialną wy­
m ierzoną w kardynała M clntyrea. Jedynym sposobem , żeby Program przedstawić
jako sukces, było przejęcie pijarowskiego żargonu, który w owym czasie w ykorzy­
stywano do opisyw ania w ojny w W ietnam ie. W ten sposób, pow tarzając slogan
ówczesnej propagandy tłumaczącej obecność am erykańskich wojsk w Indochinach,
stw ierdzono, że Rogers m usiał zniszczyć zakon, aby go ocalić. Innow acyjny P ro ­
gram Edukacyjny m ożna by nazw ać sukcesem , o ile najw ażniejszą jego intencją
było doprow adzenie zakonu do upadku.
C oulson w końcu publicznie przeprosił za swoją działalność i stał się gło­
śno wyrażającym swoje opinie przeciw nikiem tego, co głosił w latach sześćdzie­
siątych. Rogers natom iast zam iast przeprosin wolał w ybrać obronę przez atak.
W latach 1969-1970, kiedy pisał książkę o grupach psychoterapeutycznych, tw ier­
dził, że jego oponenci są prawicowym i oszołom am i. Niestosowność i absurdalność
LOS ANGELES, 1966 559

tak zaciekłego atakow ania przeciw ników politycznych pozw ala przypuszczać, że
działalność grup terapeutycznych o d sam ego początku m iała określone cele poli­
tyczne. Jeżeli jed n ak ta k rzeczywiście było, niew yćw iczone oko nie było w stanie
tego zauważyć. Pod tym względem Rogers był typow ym przykładem odw ołania się
do angielskiego sposobu myślenia, zgodnie z którym , naw iązując do pow iedzenia
N ew tona, „nie staw ia się hipotez”, jednakże w ukryciu, za fasadą tej deklaracji,
tw orzył skom plikow any system n ad zo ru i kontroli. „Ujmując to m ym i własnymi
słowami, grupy psychoterapeutyczne to droga do większej osobistej niezależno­
ści, redukcji skrywanych uczuć, większej gotowości do w prow adzania zmian, więk­
szego sprzeciwu wobec instytucjonalnego skostnienia”39. Próżno jednak będziem y
szukali wyjaśnienia, w jaki sposób, nie stosując kryteriów m edycznych, Rogers
potrafi orzec, że jakaś instytucja jest skostniała. Z dalszej dyskusji w yłania się tyl­
ko w yraźny obraz jego politycznych przeciwników, którzy w czasie, kiedy Rogers
pracow ał z siostram i z zakonu niepokalanek, oskarżali go o „pranie m ózgów ”.
Z daniem Rogersa, „wszystkie rodzaje intensyw nego tren ingu psychologicznego
były obiektem najbardziej zjadliwych ataków środow isk prawicowych i reakcyj­
nych. W edług nich jest to «pranie mózgów» oraz «indoktrynacja»”40.
Odwracając sytuację, Rogers zarzucił swoim krytykom , iż prawica szykuje
się do zaw ładnięcia krajem , ujaw niając tym sam ym , że jego „terapia” m a jednak
związek z polityką. W ydaje się, że d r Rogers, w brew zasadzie N ew tona, stawiał
jed n ak hipotezy i m iały one bardzo w yraźne zabarw ienie polityczne:

O becnie m ożliw ość przejęcia w ładzy przez skrajną praw icę wydaje się bardziej
praw d o p o d o b n a niż uzyskanie jej przez skrajną lewicę. W obu tych przypadkach
jed n ak grupy psychoterapeutyczne zostałyby zlikw idow ane, gdyż spraw ą kluczo­
w ą nie będzie już w olność, lecz bezw zględny nadzór. N ie sposób w yobrazić sobie
istnienia g ru p psychoterapeutycznych w dzisiejszej Rosji czy naw et w C zechosło­
w acji, choć są dowody, że w ielu ludzi w tych krajach tęskni za tak ą w łaśnie sw obo­
dą w ypow iedzi, którą one um ożliw iają... Jeżeli w kraju dojdzie d o dyktatorskiego
przew rotu - a tak a przerażająca perspektyw a rysuje się coraz w yraźniej - w ów ­
czas w szystkie tendencje korzystne dla rozw oju intensyw nych tren in g ó w psycho­
logicznych zostaną zdław ione i unicestw ione41.

Rogers sygnalizuje także, iż jego p rzek o n an ia polityczne ukształtow ała

II w ojna światowa, tw ierdzi bow iem , że jego adw ersarze są przykładam i je d ­
n o stek o „osobow ości au to ry ta rn e j”, opisanej przez T heodora W iesengrunda
A dorno w książce sfinansowanej z pieniędzy CIA m niej więcej w tym sam ym
czasie, kiedy na ry n k u ukazała się praca B lansharda (co uznać m ożna za kolejny
przejaw dążenia myślicieli finansow anych przez fundacje, aby łączyć katolicyzm
z faszyzmem ). Z daniem Rogersa:

James H arm o n w staran n ie u d o k u m en to w an y m opracow aniu dochodzi

do w niosku, że istnieje wiele dow odów, iż praw icow e skrzydło to w dużej czę­
ści osobow ości autorytarn e. Ludzie ci skłaniają się k u p rzekonaniu, że człowiek
z n atu ry jest z g ru n tu zły. O toczeni, jak m y wszyscy, w ielością bezosobow ych sił,
560 RO Z D Z IA Ł 13.

które zdają się być poza naszą kontrolą, szukają „wroga”, aby n a n im sk o n cen tro ­
wać nienaw iść. W różnych okresach historycznych „wrogiem ” takim byw ały na
przykład czarow nice, dem ony, k om uniści (pam iętacie Joego M cC arthyego?), teraz
zaś jest n im edukacja seksualna, tren in g uwrażliwiający, „areligijny h u m an izm ”
i inne w spółczesne d em o n y 42.

O dpow iadając krytykom , którzy podejrzew ali, że trening uwrażliwiający

to rodzaj spisku, aby niczego niepodejrzew ającym m asom zrobić pranie mózgu,
Rogers tw ierdził, że ru ch ten m iał w łasną, nieprzew idyw alną dynam ikę rozwoju:

C zynnikiem , któ ry ro zro st ten czyni jeszcze bardziej niezw ykłym , jest jego
całkow ita, żyw iołow a spontaniczność. W brew o stry m w ypow iedziom p rzed sta­
wicieli praw icy (o który ch w sp o m n ę poniżej), nie był i nie jest to „spisek”. W ręcz
przeciw nie. Ż ad n a g ru p a ani organizacja nie prom ow ała rozw oju ru ch u gru p sp o ­
tk aniow ych... N ie było żadnego finansow ania jego upow szechniania ani ze strony
fundacji, ani ze stro ny rząd u 43.

Rogers nie jest jed n ak uczciwy. W iadom o przecież, że siostry niepokalanki

poczyniły starania o uzyskanie dotacji dla Innow acyjnego Program u Edukacyj­
nego; subsydiow ała go po części Fundacja M erilla, po części zaś Fundacja M ary
Raynolds Babcock, której fundam entem była fortuna tytoniow ego m agnata R.J.
Reynoldsa. Ponadto Rogers m usiał wiedzieć, że w śród jego w spółpracow ników
są specjaliści o d prow adzenia w ojny psychologicznej, gdyż zespół IPE we w nio­
sku o dofinansow anie wczesnej wersji projektu przytaczał jego pozytyw ne o nich
opinie. Jedną z osób pracujących w spólnie z Rogersem w ram ach Innowacyjnego
Projektu Edukacyjnego sióstr n iepokalanek był Jack Gibb, który we w niosku
0 dotację napisał, że w 1949 roku, studiując na Uniwersytecie Chicago, „stworzył
intensyw ny program b adań laboratoryjnych i terenow ych poświęconych naturze
1 czynnikom w arunkującym poziom y psychologicznych m echanizm ów o b ro n ­
nych występujących w niew ielkich grupach ludzkich”. W latach 1953-1962 był
on w spierany przez U rząd B adań N aukow ych M arynarki W ojennej”. Tenże sam
U BN M W wspólnie z niesław ną Carnegie Foundation, w latach 1947-1960 sfinan­
sował pierw otny projekt N ational Training Laboratories. W brew tem u, co twierdził
Rogers, grupy spotkaniow e były finansow ane zarów no przez rząd, jak i fundacje,
a co więcej, subsydiow ano je w łaśnie jako narzędzia wojny psychologicznej.
Zdawkow a w zm ianka Rogersa o Kurcie Lewinie, którą uczynił opisując ge­
nezę trening u uwrażliwiającego, wskazuje, że grupy spotkaniow e były wytworem
prow adzonej przez CIA kam panii wojny psychologicznej. K urt Lewin, podobnie
jak W ilhelm Reich, był niem ieckim Żydem, który wyjechał z Niem iec w 1933 roku,
kiedy H itler doszedł do władzy. Tak jak w przypadku Rogersa, na poglądy Lewina
silny w pływ wyw arły dokonania Freuda oraz W atsona. W edług Kleinera, Lewin
„podzielał przekonanie freudystów, że naszym i najgłębszym i uczuciam i rządzą
podśw iadom e rem iniscencje przeżytej niegdyś traum y, a z behaw iorystam i zga­
dzał się, że ludzi m ożna zaprogram ow ać w taki sposób, aby reagując na konkretny
LOS ANGELES, 1966 561

bodziec, zachow yw ali się w sposób całkow icie przew idyw alny”44. Inaczej niż
W atson i Freud, Lewin stał na stanow isku, że „na ludzką zdolność podejm ow ania
decyzji m oże wpływać wiele innych czynników ”45. W przeciw ieństw ie do Freuda
i W atsona, Lewin uważał, że nasze postanow ienia i decyzje są w ynikową wielu
czynników, w istocie całego ich splotu, na który składają się „m ałżeństw o oraz re­
lacje rodzinne, lęki i nadzieje, neurozy i zdrow ie psychiczne, sytuacja zawodowa
oraz grono przyjaciół”46.
Być może w łaśnie dlatego, że działaniam i jednostek kieruje cały splot czyn­
ników psychologicznych i psychicznych, Lewin tw ierdził, że najskuteczniejszym
narzędziem w pływ ania na indyw idualne zachow ania człowieka są grupy i śro­
dow iska społeczne. W latach czterdziestych w raz ze swym w spółpracow nikiem
Ronem Lippittem postanow ił to udow odnić, eksperym entując na grupie członków
YMCA z Iowa City. Kiedy w ybuchła wojna, naukow cy tacy jak Lewin i Lippitt,
dotąd częściowo odcięci o d św iata w swoich pracow niach, stopniow o zaczęli
angażować się w b adania nad w ojną psychologiczną. Jak pisze Kleiner: „Wojna
była potężnym katalizatorem rozwoju n auk społecznych w A m eryce (i Anglii),
poniew aż odciągnęła badaczy uniw ersyteckich o d ich teoretycznych dociekań.
Pracowali w spólnie n ad problem am i rzeczywistego świata, takim i jak zachowanie
dobrego m orale wojska, rozwój technik wojny psychologicznej i poznaw anie ob­
cych k u ltur”47. W ojną psychologiczną zajm ow ał się rów nież asystent Lewina, Ken
Benne, który, pod o b n ie jak Blanshard, studiow ał na uniw ersytecie Colum bia i był
uczniem Johna Deweya. Stopniowo naukowcy pracujący nad zagadnieniam i wojny
psychologicznej doszli do w spólnego przekonania, że, jak m ówi Kleiner, „zm iany
społeczne należy przeprow adzać inteligentnie - w żadnym razie nie przy użyciu
siły, m anipulacji ani poprzez chciwy wyzysk”48. G rupy spotkaniow e były po prostu
najskuteczniejszym , jakie dotąd w ypracow ano naukow ym narzędziem zm ian spo­
łecznych dokonyw anych poprzez m anipulację lub nacisk środowiskowy. To, w jaki
sposób się nim posłużono, było uzależnione od priorytetów społecznych warstwy,
która je wymyśliła, a po zwycięskim zakończeniu II w ojny światowej ludzie ci
przestali zajmować się faszyzm em i skoncentrow ali się na „problem ie katolickim ”,
konkretnie zaś, na dem ograficznym zagrożeniu, które katolicka nauka w sprawach
płci stanow iła dla utrzym ania w USA hegem onii w arstw y białych, anglosaskich
protestantów .
D rugim , najw ażniejszym źródłem idei G rup Spotkaniow ych była szkoła
terapii Gestalt, stw orzona przez Fritza Perlsa i Paula G oodm ana, której tezy i zało­
żenia były tak sam o sprzeczne z katolicką m oralnością seksualną, jak przekonania
upow szechnianie przez w aspów w ram ach prow adzonej przez nich wojny psycho­
logicznej. Terapia G estalt w dużym stopniu opierała się n a poglądach W ilhelm a
Reicha, który uważał, że nieskrępow ana aktyw ność seksualna to najlepszy sposób,
aby odwieść ludzi o d w iary w Boga. Kiedy Rogers naw iązał kontakty z siostram i
niepokalankam i, Perls był g uru w Esalen, położonym o cztery godziny jazdy na
północ od Los Angeles. Jego m etody były doskonale znane w całej Kalifornii;
upow szechniał je sam Perls w Esalen oraz uczeń Reicha, A leksander Lowell,
562 RO Z D Z IA Ł 13.

którego koncepcja bioenergetyki opierała się na Reicha idei przebicia „zbroi m ię­
śniowej” klienta i w ten sposób w sparcia go w walce z seksualną represją oraz jej
transcendentnym odpow iednikiem , czyli w iarą w Boga. M ichael W eber w książce
zatytułowanej Psychotechniken: Die Neuen Verführer w coraz częstszym w prow a­
dzaniu technik grup spotkaniow ych do niem ieckiego sem inarium upatruje konia
trojańskiego, a celem tego jest, jego zdaniem , rozm yślne niszczenie religijnego
pow ołania, osłabianie Kościoła protestanckiego i katolickiego w Niem czech oraz
doprow adzenie do zwycięstwa św iatopoglądu ateistycznego. Ź ródeł wzmożonego
ataku na instytucję życia zakonnego w N iem czech szuka w N ational Training
Laboratories: „We w rześniu 1963 roku w Schliersee w O berbayern trzydziestu
niem ieckich nauczycieli wzięło udział w trzytygodniow ych w arsztatach prow a­
dzonych przez N ational Training Laboratories. Celem tej grupy treningowej było
«wpłynięcie» na ich au torytarny sposób nauczania”49. Z daniem W ebera, Innow a­
cyjny Program Edukacyjny realizowany u sióstr niepokalanek był częścią tej samej
kam panii zmierzającej do sparaliżow ania życia zakonnego. Trzydzieści lat później
grupy treningow e stały się w N iem czech trw ałym elem entem procesu kształcenia
duchow nych. W eber uważa, że grupy spotkaniow e są w istocie form ą m anipulacji
seksualnej: „Seksualność odgryw a kluczową rolę w procesie kształcenia księży
opartym na grupow ym tren in g u psychologicznym , program ie, który obejmuje
seksualizację uczestniczącej w n im osoby”50. W edług Reicha, seksualizacja jest
„śm iertelnym w rogiem religii”. O znacza to, że polityczne wyzwolenie, o którym
myślał, możliwe jest „tylko poprzez zniszczenie seksualnej represji i wyobcowanie
dziecka z jego relacji z rodzicam i”. To samo odnosi się do osób zakonnych, dlatego,
zdaniem W ebera, m asowe włączanie w sem inariach treningów psychologicznych
opartych na grupach spotkaniow ych w proces kształcenia duchow nych jest w stę­
pem do zastosowania wobec zakonów strategii, której przyświecają prawdziwie re-
ichowskie cele, czyli seksualizacja jako preludium do całkowitego zniszczenia.
M im o protestów Rogersa, K leiner wykazuje, że grupy spotkaniow e nie tylko
m iały związek z w ojną psychologiczną, ale też z praniem mózgów:

Z darzyło się, że do społeczności N TL należał ekspert w dziedzinie p ran ia m ó ­

zgów, m łody psycholog, E dgar Schein; przyszedł do w ydziału M cG regora na M IT
p o d koniec lat pięćdziesiątych, a p o d koniec w ojny w Korei p ojechał do Inchon,
żeby pom agać w sprow adzaniu do kraju am erykańskich jeńców w ojennych. B ada­
nia, które przeprow adził w Korei, upew niły go, że chiński m odel spraw ow ania k o n ­
troli n ad społeczeństw em obyw a się bez stosow ania narkotyków , hipnozy, uw arun-
kow yw ania m etodą Pawłowa, a naw et to rtu r; jedynym środkiem , k tóry stosow ano,
była presja otoczenia. D ok ład n ie tak, jak to się robi w przy p ad k u gru p tre n in g o ­
w ych, k om uniści um ieścili jeń có w w ojennych n a kulturow ej wyspie, odcinając ich
o d w szelkich kontaktów z lu d źm i z zew nątrz i otaczając przyjaźnie nastaw ionym i
chińskim i „wielkim i b raćm i” (którym przyrzeczono n ag ro d y za „naw rócenie” za­
ch odnich w spółw ięźniów )51.

W iedzę zdobytą w Korei Schein zastosow ał szybko dla korzystnego dla

N TL rozw oju grup spotkaniow ych. Nie w idział praw ie żadnych podobieństw
LOS ANGELES, 1966 563

m iędzy obozam i jeńców w ojennych a życiem zwykłych obywateli USA, dopóki nie
przyjrzał się z bliska najbardziej prestiżowym am erykańskim ośrodkom kształcenia
kadry kierowniczej, takim jak Crotonville, należący do General Electric, oraz Sands
Point, własność k oncernu IBM. Ponieważ zasady i nakazy obowiązujące w ewnątrz
korporacji stworzyły efektywną form ę kontrolow ania jednostki przez otoczenie,
co jest w arunkiem skuteczności technik używ anych na grupach spotkaniow ych,
Schein doszedł do w niosku, że grupy treningow e spraw dzą się także w świecie
korporacji. Schein co praw da już o tym nie w spom niał, ale kolejny wypływający
z tego w niosek jest naw et jeszcze bardziej oczywisty. W konw encie kontrola o to ­
czenia jest jeszcze ściślejsza niż w wielkich korporacjach, tak więc jest to idealne
środow isko dla praktyki pran ia m ózgów przez grypy spotkaniowe.
O statecznie R o b ert Blake, kolejny członek zespołu NTL, wcielił teorie
Scheina w życie, organizując pierw szy trening uw rażliw iający w Bayway, rafinerii
należącej do Standard Oil z New Jersey, koncernu znanego później jako Esso. Blake
spędził półto ra roku w Tavistock, głów nym brytyjskim ośrodku badań nad wojną
psychologiczną. W Tavistock dla grup spotkaniow ych znaleziono znacznie szersze
spektrum zastosow ań niż w N ational Training Laboratories w Bethel w stanie
Maine. W przeciw ieństw ie do swego am erykańskiego odpow iednika w Tavistock
bardziej interesow ano się tech n ik am i spraw ow ania kontroli niż „doznaniam i
szczytowym i”*. Być m oże w łaśnie dlatego, jak pisze Kleiner, Blake uśw iadom ił
sobie, że we wszystkich grupach treningow ych, „bez względu na to, jak bardzo
niedyrektyw nym stara się być prowadzący, jest o n /o n a jed n ak nieco dyktatorski/a,
i to naw et bardziej (bo robi to delikatnie) niż najsurow szy CEO, poniew aż k o n ­
trola, którą spraw uje n ad grupą pozostaje ukryta”52. Pow iązania m iędzy Erikiem
Tristem z Tavistock, D ouglasem M cG regorem z MIT, K urtem Lewinem, twórcą
NTL, i R obertem Blakeem dają niejakie pojęcie o tym , jak bliskie były wzajem ne
kontakty specjalistów od wojny psychologicznej oraz ich związki z pow staniem
grup spotkaniow ych, będące z kolei ściśle zespolone z realizow aniem interesów
anglofilskiej elity intelektualnej, która je pow ołała do życia.
28 listopada 1953 roku d oktor Frank O lson, am erykański naukow iec w
skowy, został znaleziony m artw y na chodniku przy now ojorskim hotelu „Statler”.
Kilka dni później orzeczono, że p opełnił sam obójstw o. D w adzieścia dw a lata po
tym w ydarzeniu Komisja Rockefellera, pow ołana przez prezydenta Forda dla zba­
dania nielegalnych operacji CIA przeprow adzanych na terytorium kraju, ogłosiła,
że O lson był obiektem eksperym entu CIA, w trakcie którego podano m u dawkę
LSD. Komisja Rockefellera uznała, że O lson wyskoczył z okna hotelu w stanie
psychozy wywołanej przez LSD, ale Erie, syn O lsona, uważa, że jego ojciec został
zamordowany, poniew aż nie godził się na eksperym enty na ludziach i m iał zam iar
ujaw nić wszystko, co w iedział na ten tem at. Z daniem Erica O lsona, „wykorzysty­
w anie halucynogenów , elektrow strząsów oraz innych praktyk w celu uzyskania
kontroli nad zachow aniam i człowieka, to w przypadku CLA odpow iednik Projektu
M anhattan [budow a bom by atom ow ej]”53. W edług brytyjskich autorów:

* D oznanie szczytowe (ang. peak experiences), term in wprowadzony do psychologii hum a­

nistycznej przez Maslowa (przyp. tłum.).
564 R O ZD ZIA Ł 13.

Z daniem osób, które zapoznały się z p ro g ram em M K -U ltra, długofalow ym ce­

lem eksperym entów ze śro d kam i h alucynogennym i jest zabezpieczenie d o m in u ­
jącej pozycji cywilizacji anglo-am erykańskiej w sposób, k tó ry eugenicy nazyw ają
„wojną w szystkich ze w szystkim i - kluczem ew olucyjnego sukcesu”. P ranie m ó ­
zgów zostało w ykorzystane nie tylko dla p o k o n an ia w roga, ale też dla zagw aranto­
w ania sobie uległości i lojalności w łasnego społeczeństw a54.

Związek m iędzy grupam i spotkaniow ym i a anglofilską elitą intelektualną p o ­

zwala również zrozumieć, w jaki sposób techniki wojny psychologicznej były wyko­
rzystywane po zakończeniu światowego konfliktu. C hristopher Sim pson w swojej
książce The Science ofCoercion tw ierdzi, że U rząd Badań N aukowych M arynarki
W ojennej był jednym z najważniejszych kanałów przepływ u pieniędzy rządowych
do środowisk naukowych, a przeznaczonych na finansowanie wojny psychologicz­
nej55. Ludzi zainteresow anych w ojną psychologiczną nazywa „grupą odniesienia”
i nie używa określenia „spisek”, ale rozróżnienie to jest właściwie tylko sem antycz­
ne. Najważniejszym i osobam i zajm ującym i się w ojną psychologiczną byli głównie
ludzie związani niegdyś z OSS i wywodzący się z tajnych stowarzyszeń studenckich
uczelni należących do Ligi Bluszczowej, takich na przykład jak Skuli and Bones
z uniw ersytetu Yale, którzy podjęli pracę w m ainstream ow ych m ediach oraz w d u ­
żych fundacjach. G rupa ta podzielała zaniepokojenie anglofilskiej elity „katolickim
problem em ” - jak nazw ał go Blanshard - i była zdecydow ana jakoś go rozwiązać.
John T. M cG reevy przekonująco wykazał, że Paul Blanshard, m im o swej reputacji
antykatolickiego fanatyka, cieszył się niem al pow szechnym poparciem w pływ o­
wych osób należących do elity rządzącej w arstw y waspów. John Dewey chwalił
B lansharda za „wzorcową naukow ość, trafność sądów i takt”56. 25 maja 1950 roku
na sym pozjum finansow anym przez A m erican U nitarian Association, M cGeorge
Bundy, w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych jed n a z najważniejszych postaci
establishmentu, wychwalał książkę Blansharda, nazywając ją „bardzo pożyteczną”57.
Ci sami ludzie, dla których pow odem troski był „problem katolicki”, byli też
głęboko zaangażow ani w rozw ijanie teorii kom unikow ania się, w której obszarze
zainteresow ań znajdow ały się m iędzy innym i grupy spotkaniow e i która również
stała się teraz frontem w ojny psychologicznej. Z daniem Simpsona:

D obitnie św iadczy to, że bardzo istotną część funduszy finansujących uniw ersy­
teckie badania n ad psychologią społeczną oraz rozlicznym i aspektam i roli środków
m asow ego przekazu w pierw szym piętnastoleciu zim nej w ojny była b ezpośrednio
kontrolow ana lub ich p rzydział w znacznej m ierze zależał o d decyzji niewielkiej
grupy osób, które z zapałem w spierały kastow e operacje psychologiczne, w i­
dząc w nich po II w ojnie światowej narzędzie polityki zagranicznej i_w ew nętrz­
nej. Ludzie ci spraw ow ali w ładzę poprzez sieć w zajem nie pow iązanych kom itetów
i kom isji, łączących najw ażniejsze środow iska naukow e z kręgam i fu n k cjo n ariu ­
szy w ojska i w yw iadu. Był to św iat praw ie całkow icie zam knięty dla ludzi spoza tej
sfery; dokum entacja ich d ziałań oraz procesy pod ejm o w an ia decyzji byw ały czę­
sto utajnione, a w niektórych p rzypadkach sam o istnienie ciał koordynujących ich
działania stanow iło tajem nicę państw ow ą58.
LOS ANGELES, 1966 565

Powiązania m iędzy osobam i zatroskanym i „problem em katolickim ” a lu d ź­

m i zaangażow anym i w prow adzenie wojny psychologicznej w ydają się rzeczą
oczywistą, skoro dw om a najw ażniejszym i źródłam i finansow ania wojny psycho­
logicznej w okresie zim now ojennym były Fundacja Russella Sagea oraz Fundacja
Rockefellera. Pierw sza z nich była wydawcą książki K urta Backa Beyond Words,
poświęconej grupom spotkaniow ym . Szefem w ydziału nauk społecznych Fundacji
Rockefellera był Leland De Vinney, autor napisanego w spólnie z Samuelem Sto-
ufferem cyklu Am erican Soldier i uznany specjalista w dziedzinie wojny psycho­
logicznej. Fundacja Rockefellera finansow ała wojnę psychologiczną z własnych
środków, ale oprócz tego służyła jako kanał przepływu pieniędzy CIA. W ten sposób
na program In ternational Social Research przekazała H adley C antrils Institute co
najm niej m ilion dolarów z funduszy C entralnej Agencji W ywiadowczej. W edług
Sim psona, „N elson Rockefeller należał do grona najbardziej prom inentnych zw o­
lenników operacji psychologicznych, a w latach 1954-1955 był w tej dziedzinie
głównym strategiem i doradcą Eisenhow era”59.
Rodzina Rockefellerów ponow nie jawi się zatem jako ogniwo kluczowe dla
zrozum ienia, do jakiej klasy społecznej (lub grupy etnicznej) należeli ludzie, którzy
przyczynili się do stw orzenia technik wojny psychologicznej, ale take dlaczego
techniki te zostały stw orzone i przeciwko kom u je wykorzystano. Rockefellerowie,
bardziej chyba niż jakikolw iek inny ró d am erykańskich bogaczy, zasługują na
m iano przyw ódców w arstw y w aspów w USA. N iepokoje Rockefellerów stały się
ich troskam i i vice versa. Jak pisze Thom as Mahl:

Byli to ludzie, których socjolog C. W right M ills w ym ienił w książce The Power
Elite (1956). Stany Z jednoczone, napisał Mills, nie są rządzone przez ogół obyw a­
teli, jak m ów i teoria dem okracji, ale przez bogatą elitę anglosaksońskich p ro te sta n ­
tów, absolw entów uczelni Ligi Bluszczowej. W o g n iu zjadliw ych kom entarzy, k ry ­
tycy, często zim now ojen n i liberałow ie, gorąco zaprzeczali, że taka elita istnieje60.

Kiedy W illiam Stephenson, brytyjski tajny agent o pseudonim ie Interpid

został wysłany do Stanów Zjednoczonych, aby stworzyć tam jednostkę nazw aną
British Security C oordination, której celem była operacja wywiadowcza m ają­
ca w ciągnąć A m erykę do w ojny jako sojuszniczkę Anglii, w iedział doskonale,
że m oże liczyć na przychylność, a m oże naw et jaw ne w sparcie ze strony w arstwy
bardzo wpływowych osób. Była to ta sam a grupa etniczna, która popierała i finan­
sowała organizację P lanned P arenthood oraz w ojnę psychologiczną, a poniew aż
ludzie ci upatryw ali swoich przyw ódców w rodzinie Rockefellerów, było rzeczą
naturalną, że Stephenson pow inien zwrócić się do nich o pom oc, oni zaś pospieszą
ze szczodrą dotacją. O baw y Stephensona były obaw am i Rockefellerów, a obawy
Rockefellerów były obaw am i elity, która rządziła krajem . Nie pow inno być zatem
niespodzianką, gdzie Stephenson ulokow ał swoją kw aterę głów ną. K rótko po
przyjeździe do Stanów Zjednoczonych,
566 RO Z D Z IA Ł 13.

Stephenson zajął trzydzieste ósm e piętro In tern atio n al B uilding w C en tru m

R ockefellera, które Rockefellerowie, spiesząc z p om ocą, w ynajęli m u za przysło­
w iow y grosz. M iejsce było b ard zo dogodne. Kilka brytyjskich agencji zajm ujących
się nam aw ianiem do interw encji [wojskowej w Europie] rów nież m iało ta m swoje
siedziby. B rytyjska g ru p a w yw iadow cza p o d szyldem Fight for F reedom prow adzi­
ła swoją działalność na dw udziestym siódm ym piętrze tego sam ego budynku, także
nie płacąc czynszu61.

Mając za przywódców Rockefellerów, etniczna warstwa rządząca waspów m ar­

twiła się, jak określił to A rthur W. Packard, „zróżnicowanym poziom em płodności”,
czyli, inaczej mówiąc, popierali ruch eugeniczny i jego propagandową przybudówkę,
organizację Planned Parenthood. Obawy wynikające ze „zróżnicowanego poziom u
płodności”, mówiąc wprost, były obawą przed katolikami, ponieważ w tamtym okresie
katolicy nie stosowali antykoncepcji, a Kościół katolicki wspierany przez polityczną
machinę wielkich miast, mając rzecznika w osobie m onsignora Johna Ryana, był naj­
większym i najbardziej wpływowym przeciwnikiem depenalizacji antykoncepcji. Ina­
czej mówiąc, zainteresowanie eugeniką oraz „problemem katolickim” było wzajemnie
uwarunkowane. Kiedy wojna z faszyzmem została wygrana, waspowski establishment
skoncentrował uwagę na swoim najważniejszym przeciwniku politycznym oraz opo­
nencie w kwestiach demograficznych, czyli Kościele katolickim. Skoro waspowska
elita, która wymyśliła i prowadziła wojnę psychologiczną, w sprawach dotyczących
seksualności i demografii m iała uwikłać się w otw artą i długotrwałą walkę politycz­
ną z Kościołem, zrozumiałe było, że posłuży się m etodam i, dzięki którym udało się
jej wyjść zwycięsko z poprzedniego konfliktu. To z kolei oznaczało, że trzeba zająć się
katolickim systemem oświatowym, który był najskuteczniejszym antidotum Kościoła
na „socjalizację” w duchu Deweya, którą realizowano w szkołach publicznych. W spo­
m niane troski i obawy znalazły swoje odzwierciedlenie w kolejnych orzeczeniach
Sądu Najwyższego, od wyroku wydanego pod koniec lat czterdziestych w sprawie
Eversona począwszy. U koronow aniem tego zjawiska było orzeczenie w sprawie
Lemona, wydane na początku lat siedemdziesiątych.
Paul Blanshard - o czym nie pow inniśm y zapom inać - w swojej książce
Am erican Freedom and Catholic Power w yraził kilka ostrych i jednoznacznych
opinii na tem at katolickich zakonnic oraz ich udziału w katolickim systemie
oświatowym. Jego zdaniem , kiedy rozpatruje się kwestię katolickiej oświaty, naj­
ważniejszą rzeczą, o której trzeba pam iętać, jest:

fakt, że stru k tu ra ekonom iczna szkolnictw a katolickiego jest zagrożona upadkiem ,

poniew aż coraz więcej m łodych katoliczek skłania się k u w spółczesnem u liberali­
zmowi. Szkolnictw o katolickie w istocie o p iera się n a zakonnicach, które pracują
bez p obierania w ynagrodzenia. Jeżeli dopływ zakonnic do szkół zostanie odcięty,
cały ten system szybko się ro zp ad n ie62.

Tak więc kluczem do zniszczenia katolickiego system u szkolnictwa, a co

za tym idzie, osłabienia politycznych w pływ ów i pozycji Kościoła katolickie­
LOS ANGELES, 1966 567

go w A m eryce było zapew nienie tego, aby m łode katoliczki „wyrastały w sw o­

bodnej i zdrowej atm osferze now oczesnej A m eryki”61. A to oznaczało rzecz jasna
uczęszczanie do szkół publicznych i kontakt z ideologią seksualnego wyzwolenia,
które było przecież głów ną przyczyną tego, że Blanshard porzucił stan duchow ny
i został działaczem liberalnym . Rzeczą najw ażniejszą było prom ow anie w śród
m łodych katoliczek „emancypacji”, ponieważ, „jeżeli postaw a wyemancypowanych
m łodych katoliczek się nie zm ieni, hierarchia m oże ostatecznie zostać zm uszona
presją ekonom iczną do tego, aby dużą część pryw atnego system u szkolnictwa
przekazać p o d dem okratyczną, społeczną kontrolę”64.
W lipcu 1967 roku czterdzieści trzy zakonnice, w ybrane jako przedstaw i­
cielki rozm aitych kapituł zakonu N iepokalanego Serca Najświętszej M aryi Panny
spotkały się w M ontecito, gdzie zatw ierdziły przeprow adzenie zakrojonego na
szeroką skalę eksperym entu, a jako jego uzasadnienie przytoczyły m otu proprio,
które papież Paw eł V I w ydał niecały ro k w cześniej. M iesiąc później w ydały
oświadczenie, że począw szy o d czerwca 1968 roku, „żadnej siostrze niepokalan-
ce, która nie m a odpow iedniej certyfikacji, nie zostanie pow ierzone stanowisko
nauczycielskie”.65 16 p aździernika 1967 roku tuż p o pow rocie z Rzymu, gdzie
konferow ała z belgijskim kardynałem Suenensem , siostra A nita C aspary spotkała
się z kardynałem M clntyreem i przedstaw iła m u uchw ały podjęte przez zakon.
Oświadczenie w sprawie certyfikowania nauczycieli hierarcha uznał za ultim atum ,
narzucające m u nieuzasadniony i obligatoryjny ostateczny term in jego w prow a­
dzenia. Zam iast p o d d ać się naciskowi, M clntyre oznajm ił Caspary, że rozważy
inny term in, ale jeżeli zakonnice będą się upierały przy swoim, m ają „całkowitą
swobodę opuszczenia archidiecezji”66. Siostra A nita powiedziała, że przedstawi pro­
ponow ane zm iany w zakonie p o d jeszcze jedno głosowanie, ale wówczas kardynał
postaw ił sprawę jasno, m ów iąc, że nic chce m ieć w swojej diecezji zakonu, „który
nie m a i nie przestrzega reguły surowszej, niż ta, któ ra została zaproponow ana”.67
W tym m iejscu do gry wkroczył „New York Times”, który poinform ow ał swo­
ich czytelników, że zakon niepokalanek niedługo w prow adzi w tej regule „liberalne
zm iany”. W ypow iedź C aspary - „siostra C orita jest doskonałym przykładem tego,
co m ożna zrobić w naszym zakonie”68 - została przytoczona w artykule opubli­
kow anym tego sam ego dnia, w którym spotkała się ona z kardynałem 69. C aspary
pow iedziała też w tym sam ym artykule: „m am y wiele sióstr do niej podobnych
i żywim y nadzieję na w iększą heterogeniczność i niezależność”. Jak widzimy,
M clntyre dow iedział się o zam iarach zakonnic jednocześnie z czytelnikam i „New
York Timesa”, co jeszcze pogorszyło jego i tak już złe relacje z niepokalankam i.
A rtykuł w „New York Tim es” zapoczątkował publicznie prow adzoną kam pa­
nię w ym ierzoną przeciwko kardynałowi i Rzymowi, którą zakonnice kontynuowały
przez kolejne dw a lata. M clntyrea przedstaw iano w niej jako czarny charakter,
podczas gdy zakonnice, których zakon stał się celem w ojny psychologicznej, po
części przez nie sam e finansow anej, ukazyw ano jako ośw iecone i postępowe. Jako
że m ediam i sterow ała ta sam a grupa, która stała za w ojną psychologiczną i a n ­
tykatolicką kam panąa Paula Blansharda, ludzie w idzący w upadku zakonu znak
postępu, podjudzali teraz zakonnice do konfrontacji z kardynałem , arcybiskupem
568 R O ZD ZIAŁ 13.

Los Angeles. John Cogley, felietonista „New York Tim esa” piszący o sprawach
związanych z religią, który m iał w krótce dokonać aktu apostazji i porzucić ka­
tolicyzm, napisał cykl artykułów w duchu oświeceniowej pseudom oralności, co
zresztą cechowało większość relacji prasowych na ten tem at. O siostrach niepoka-
lankach wyraził się, że są „liberalnym światłem w ultrakonserw atyw nych m rokach
archidiecezji Los Angeles”, a starania M clntyrea zm ierzające do pow strzym ania
zakonu przed sam ozagładą skom entow ał jako „rów nie głupie, jak próby niedo­
puszczenia do w schodu słońca”70.
W ten sposób upew niona w swojej słuszności przez „New York Tim es”
oraz zachęcona zapew ne przez grupy spotkaniow e do pełnej otw artości, siostra
A nita nadal otw ierała duszę przed okazującym i jej zrozum ienie reporteram i,
którzy w im ię odnow y popychali zakon ku sam ozagładzie. Tuż po ukazaniu się
jej wypowiedzi w „New York Tim es”, siostra A nita udzieliła wywiadu Johnowi
Dartowi z „Los Angeles Times”; konflikt z kardynałem określiła tam jako „znaczący
przełom ” dla rzym skokatolickich zakonnic w Ameryce. Powiedziała, że „odnow a
ta będzie m iała większe znaczenie dla całej am erykańskiej społeczności religijnej
katoliczek niż jakakolwiek inna dotychczas ogłoszona”71. Zauważywszy, że „wszyst­
kie nowe środki z n atu ry swej są eksperym entalne”, jej zdaniem „nie m a pow odu
sądzić, że owe innow acje, które okazały się pożyteczne, nie będą w prow adzone na
stałe”72. Co zaś do stroju zakonnego, C aspary uznała, że żadnego z nich nie m ożna
uznać za norm atyw ny, a „siostry w ykonujące rozm aite zajęcia, m ogą nosić różne
habity, odpow iednie dla wykonywanej przez siebie pracy”73. Pismo „Commonweal”
napisało, że siostry niepokalanki zamierzają dokonać daleko idącego przeoriento­
wania w spólnotow ego życia i nazw ał ich propozycje „przełom ow ym i”.
23 października 1967 roku siostra A nita pow iadom iła M clntyrea, że kie­
row nictwo zakonu sióstr niepokalanek „jednogłośnie zatw ierdziło wyniki tajnego
głosowania treści całego dok u m en tu ”74. C aspary pospieszyła także poinform ow ać
Jego Em inencję, że nowa reguła, przyjęta w łaśnie przez zakonnice, jest „głęboko
chrześcijańska i odzw ierciedla ten rodzaj zakonnego życia we w spólnocie, które­
m u się pośw ięcam y”75. Nie wiemy, czy kardynał uznał, że siostry się poświęcają,
z pew nością jednak now a reguła, którą m u przedstaw iono, nie w zbudziła w nim
entuzjazm u. O dpow iedział siostrze Anicie, że nie zam ierza pozwalać, aby „nasze
konwenty zamieniły się w hotele albo internaty dla kobiet”76. Caspary z kolei wróciła
do sióstr i pow iadom iła je, że reakcja kardynała jest „negatyw na”. W tedy właśnie
zakonnice jako pierwsze zaczęły mówić, że je „wyrzucono”, co błyskawicznie p o d ­
chwyciła prasa. 15 listopada „N ational C atholic R eporter” obwieścił na pierwszej
stronie: „M clntyre chce wyrzucić 200 zakonnic”. Praw da jednak wyglądała inaczej:
kardynał powiedział siostrom , że skoro nie chcą zaakceptować reguł postępowania
ustanow ionych przez niego w archidiecezji, m ają pełną swobodę, aby ją opuścić.
A ndrew Greeley, który w roku 1965 odw iedził niepokalanki i bardzo spodobał
m u się ich sposób życia w zakonie, wziął stronę zakonnic i oświadczył, że reguła,
którą siostry przedłożyły kardynałow i M clntyreow i „była rozsądna oraz w ywa­
żona i tą drogą, o ile m ają przetrw ać, będą m usiały podążyć wszystkie zakony”77.
LOS ANGELES, 1966 569

Ojciec Kieser rychło rów nież został uw ikłany w tę walkę. O drzucenie przez
M clntyrea zm ienionej reguły zakonnej niepokalanek, odpow iednio nagłośnione
przez sym patyzujące z nim i m edia, zostało przyspieszone przez w ybuch zm aso­
wanego b u n tu części duchow ieństw a diecezji. Kieser, na przykładzie zaprzyjaź­
nionej z nim siostry Genevieve, m iał m ożność obserw ow ania z bliska, jakie skutki
m iało dla zakonnic uczestniczenie w grupach psychoterapeutycznych i grupach
spotkaniow ych, a m im o to nie potrafił zrozum ieć, że na jego oczach dokonuje
się atak w ym ierzony w zakon. Bezkrytycznie przyjął za dobrą m onetę to, w jaki
sposób sprawę tę przedstaw iały m edia i zaślepiony przez ten sposób m yślenia,
dołączył do walki przeciw ko „uciskowi zakonnic”, stając się członkiem dziw nego
tw oru, który określił m ianem „podziem nego kościoła”: „Sprowadziliśm y p o stę­
pow ych prelegentów z innych części kraju, staraliśm y się nakłonić kardynała do
zw ołania synodu diecezjalnego, robiliśm y wszystko, aby wesprzeć znajdujący
się p o d obstrzałem zakon Sióstr N iepokalanego Serca Najświętszej M aryi P an ­
ny, w ukryciu odpraw ialiśm y msze”78. Los siostry Genevieve najwidoczniej niczego
Elw ooda Kiesera nie nauczył, gdyż pojechał do Esalen i zatrzym ał się tam , żeby
poznać w łasne „podziem ne” ja. Pobyt Fritza Perlsa, g u ru terapii G estalt w Esalen
zbliżał się w tedy ku końcow i. W 1970 roku przeniósł się on do Kanady, gdzie
nad jeziorem C ow ichan założył własny G estalt Kibbutz. Po przejściu poważnej
operacji chirurgicznej, Perls nie m ógł już ścierpieć w kłutych w żyły w enflonów
i zaczął je wyciągać. D o sali, gdzie leżał, weszła w tedy pielęgniarka, która kazała
m u przestać i leżeć spokojnie. Perls odpow iedział jej: „Zam knij się, nie będziesz
m i mówić, co m am robić”, po czym w stał z łóżka i u p adł m artw y na podłogę.
W ostatnich dniach pobytu w Esalen jego ulubioną m eto dą diagnozow ania sek­
sualnego stłum ienia było w suw anie języka w usta klientów, zarów no kobiet, jak
i mężczyzn; robił to w ram ach sesji pośw ięconej francuskim pocałunkom . Jeżeli
spotkał atrakcyjną kobietę, która wydaw ała się cierpieć na tę przypadłość, prosił,
żeby się rozebrała i wzięła z nim w spólną kąpiel w jednym z gorących źródeł.
Ojciec Kieser nie pisze, czy Perls zdiagnozow ał u niego stłum ienie seksu­
alne; nie m ówi także, jaki był w ynik jego pobytu w Esalen. W spom ina tylko, że
po wyjeździe stam tąd:

w ziąłem udział w tren in g u uw rażliw iającym w Institute o f Person C arla Rogersa

[w rzeczyw istości m iało to m iejsce w WBSI] w La Jolla. K om unikow anie się na
tych sesjach byw ało pogłębione i uczciwe, a członkow ie g ru p często zbliżali się do
siebie. Na zakończenie każdego d n ia grom adziliśm y się na po d w ó rk u do m u k ato ­
lickiego kapelana na terenie uniw ersytetu, by uczestniczyć w E ucharystii. Te msze
przeżyw ano bardzo głęboko; były pełne em ocji. Jednak em ocjonalne uniesienia nie
m ogły nie m ieć końca79.

W styczniu 1968 ro k u arch id iecezja Los A ngeles przygotow yw ała się

do w yprow adzenia sióstr zakonu N iepokalanego Serca ze szkół. 8 stycznia siostra
A nita próbow ała w ciągnąć do walki rodziców uczniów, przedstawiając im swój
pu n k t widzenia w liście rozesłanym do w szystkich proboszczów parafii, w których
570 RO Z D Z IA Ł 13.

pracow ały niepokalanki. G dy nuncjusz apostolski w Stanach Zjednoczonych p o ­

prosił Caspary, aby unikała om aw iania tej spraw y na forum publicznym , siostra
A nita zorganizow ała objazdow e prelekcje. Później przyszedł czas na kam panię
pisania listów, która skłoniła dw udziestu dziewięciu jezuitów do podpisania listu
otw artego popierającego zakonnice. To z kolei spow odowało, że podobna liczba
jezuitów z tej samej prow incji zakonnej zadeklarowała, iż nie popiera postępowania
sióstr niepokalanek. Dzięki staraniom podjętym dla nagłośnienia i upublicznienia
sprawy, zdaniem m onsignora Patricka Rochea, niepokalankom „udało się stworzyć
atm osferę dezorientacji i niezadow olenia, która uniem ożliw ia porozum ienie”80.
21 lutego 1968 roku Kongregacja do spraw D uchow ieństw a, działając z nie­
zwykłą jak na rzym ską kurię energią, uniew ażniła uchwały zakonnic, oznajmiając,
że m uszą one nosić jeden rodzaj habitu, codziennie m uszą uczestniczyć we mszy,
a celem ich działalności oświatowej jest „praca dla zbawienia dusz”. N ajokrut­
niejszym ciosem było jed n a k polecenie kurii, aby zarów no w tym , jak i innych
sporach, podporządkow ały się w ładzy miejscowego biskupa. N a reakcje nie trzeba
było długo czekać. 9 m arca 1968 roku gazeta „The Pasadena Independent Star”
podała do w iadom ości, że spośród sześciuset niepokalanek pięćset dwadzieścia
pięć chce odejść z zakonu i utw orzyć „luźną konfederację religijnych kobiet”.
Z akonnice próbow ały zorganizow ać kolejną publiczną kam panię, żeby zmusić
Rzym do zm iany decyzji, ale petycja, na której ten zam iar się opierał, zawiodła,
gdyż nie udało się zgrom adzić p o d nią planow anych pięciu tysięcy podpisów. Pod
o drębną petycją podpisało się stu dziew ięćdziesięciu czterech prom inentnych
am erykańskich duchow nych, m iędzy innym i H arvey Cox, autor The Secular City,
oraz A rth u r Lichtenberger, urzędujący biskup am erykańskiego Kościoła episko-
palnego, czyli ktoś, kom u w chwili podpisyw ania tego dokum entu, dobro Kościoła
katolickiego niew ątpliw ie najbardziej leżało na sercu81. Skutkiem tych wszystkich
niesnasek, siostry, które nie odeszły z zakonu, podzieliły się na dwa wrogie obozy,
„z których żaden nie był otw arty na kom prom is”82. O statecznie spór rozstrzygnięto
na drodze praw nej, a rozstrzygnięcie było korzystne dla frakcji liberalnej, której
przyznano większość m ajątku należącego do zgrom adzenia.
29 lipca 1968 roku, kiedy konflikt wokół zakonu Sióstr N iepokalanego Se
Najświętszej M aryi Panny zaczął wygasać, w W atykanie ogłoszono encyklikę Hu-
manae Vitae, zatwierdzającą tradycyjny katolicki zakaz stosow ania antykoncepcji.
N a nowo rozpętała się aw antura, tym razem zorganizow ana przez ojca Charlesa
C urrana, teologa m oralnego, w ykładow cę n a w aszyngtońskim Uniwersytecie
Katolickim, który, aby użyć tutaj odpow iedniego porów nania, z historii niepoka­
lanek uczynił burzę w szklance w o d y Starania Johna Rockefellera III o zm ianę
nauczania Kościoła w sprawie antykoncepcji zakończyły się fiaskiem, ale dążenia
do stw orzenia w n im w ew nętrznych podziałów pow iodły się. Dzięki zabiegom
Rockefellera podjętym n a uczelni N otre D am e, encyklika H um anae Vitae stwo­
rzyła w łonie Kościoła opozycję, która przetrw ała do następnego m ilenium . Dzięki
kam panii medialnej, która z jednej strony była kontynuacją kam panii prowadzonej
przez niepokalanki, z drugiej zaś doprow adziła do jej zaham ow ania, Charlesowi
LOS ANGELES, 1966 571

C urranow i udało się przekonać większość katolików w Stanach Zjednoczonych

do poglądu, że encyklika H um anae Vitae nie jest odzw ierciedleniem nieomylnej
nauki Kościoła i że am erykańscy katolicy m ogą z czystym sum ieniem stosować
antykoncepcję. Liberalne duchow ieństw o kolaborow ało z Rockefellerami w roz­
wiązywaniu „problem u katolickiego”, które opierało się na powszechnej akceptacji
antykoncepcji przez katolickie m ałżeństw a. W rezultacie antykoncepcja stała
się rozw iązaniem „problem u katolickiego” i to na dw a sposoby: przede wszyst­
kim zm niejszyła przyrost naturalny katolików, który spędzał sen z oczu Paulowi
Blanshardow i oraz tym , którzy o d końca II w ojny światowej udzielali m u swego
poparcia. Z chwilą kiedy katolicy przyjęli stosow anie antykoncepcji na sposób wa-
spowskiej warstwy rządzącej, przestali stanowić dla niej dem ograficzne zagrożenie.
Po drugie, kwestia antykoncepcji podzieliła katolików n a dwa obozy: liberałów,
którzy ją akceptowali, oraz konserwatystów, którzy jej byli przeciwni. G dy podział
ów się dokonał, katolicy utracili polityczną siłę, którą dysponow ali w czasach
m onsignore Johna Ryana.
Latem 1968 roku m niej więcej w okresie m iędzy w yciszeniem zam ętu w o­
kół zakonnic a n arastan iem kolejnego, tym razem w okół encykliki H um anae
Vitae, W.R. C oulson w spólnie z C arlem Rogersem prow adził zajęcia ze studenta­
mi; w pewnej chwili zauważył, że Rogers nagle przerw ał, załam ał się i rozpłakał na
oczach całej grupy. Pow odem tego w ybuchu płaczu był rozw ód jego córki Natalie
z Lawrencem H. Fuchsem , profesorem n auk politycznych na uniw ersytecie Bran­
déis. Pełna relacja o tym , co wówczas się wydarzyło, pojaw iła się dopiero w roku
1980, kiedy Natalie, która pow róciła do swego panieńskiego nazwiska, opow ie­
działa historię swojego „wyzwolenia” z m ałżeństw a i o d rodziny w swoich w spo­
m nieniach zatytułow anych Emerging W oman. W 1958 roku Natalie postanow iła
chodzić na zajęcia p ro w ad zo n e przez kolegę jej m ęża, A b rah am a M aslowa,
tego samego, k tó ry w 1949 roku napisał, że najbardziej autentyczni są ludzie
w największym stopniu ulegający instynktow i, ale w 1968 roku zm ienił zdanie co
do „esaleńskiego, orgiastycznego, dionizyjskiego rodzaju kształcenia”. Natalie Fuchs
najwidoczniej wzięła sobie do serca wcześniejsze poglądy Maslowa, gdyż we w spo­
m nieniach przedstaw iła nie tylko okoliczności po rzucenia rodziny i męża, ale też
związki seksualne z rozlicznym i m ężczyznam i, kłótnie z ich rozwścieczonym i
żonam i oraz to, ja k odkryła dla siebie m asturbację; długą relację poświęciła też
zażywaniu LSD, które przyjm ow ała w Esalen p o d kuratelą Lois Bateson. Lois była
żoną G regoryego Batesona, byłego m ęża M argaret M ead i, podobnie jak ona, jedną
z głównych postaci wojny psychologicznej.
„Zachęta ze strony Abea Maslowa pom ogła m i zdobyć się na odwagę, żeby
zostać studentką”83 - napisała w swoich wspom nieniach Natalie. Teraz Carl Rogers
m ógł przekonać się czarno na białym, jakie zachowania wywołują jego techniki psy­
chologiczne. Zaczęło się okazywać, że grupy spotkaniowe przypominają rozszczepienie
atomu: w najlepszym razie jest to błogosławieństwo, w najgorszym, niebezpieczeń­
stwo naprom ieniowania tych, którzy mają z tym nazbyt bliska styczność. Podobnie
jak W ilhelm Reich, który w Rangeley w stanie Maine włożył rad do akumulatora,
572 RO Z D Z IA Ł 13.

Carl Rogers zaczynał dostrzegać toksyczne skażenie, którem u ulegali uczestnicy

grup spotkaniowych wystawieni na skutki stosowanych tam metod. Mieszkający
na w schodnim wybrzeżu Harold Lyon pod koniec lat sześćdziesiątych i na początku
siedemdziesiątych był współpracownikiem asystenta Rogersa. Uczestniczył w zajęciach
grupy spotkaniowej prowadzonej przez niego w Nowym Yorku i to, co tam usłyszał,
zaczął brać sobie do serca. W 1977 roku Lyon napisał książkę, w której starał się udo­
kumentować wpływ grupy spotkaniowej na jego życie duchowe:

D oszedłem do p u n k tu , w k tó ry m uzyskałem coś, co m ogę określić m ianem

„religii ja”. U w ażam , że w iększość odpow iedzi znajduje się we m n ie sam ym , a ucze­
nie się odnajdyw ania m iłości, pięk n a i siły w ew nątrz siebie jest rzeczywiście o d d a ­
w aniem czci w ew nętrzn em u ja. M ów iąc krótko, w ierzę w Boga. Bóg jest w każdym
z nas. M y wszyscy jesteśm y B o g iem ... M edytuję teraz n ad b ogiem w m ym w ła­
snym w ew nętrznym ja i za każdym razem , kiedy to czynię, o d k ry w am w sobie
now e zasoby niezm ierzonej m iłości oraz p ięk n a84.

K rótko po tym , jak został Bogiem , Lyon, k tó ry w owym czasie był p ra­
cow nikiem oświaty publicznej oraz autorem publikacji zatytułowanej Learning
to Feel, Feeling to Learn: H um anistic Education fo r the Whole M an, został aresz­
towany za przestępstw a seksualne i w krótce po tym przystąpił do pisania książki
0 „uzależnieniu o d seksu”. Kiedy w iadom ość o jego aresztow aniu ukazała się
na pierwszej stronie „W ashington P o s t85, Lyon stracił rządow ą posadę i został
osadzony w więzieniu, gdzie d oznał kolejnego oświecenia: uznał, że jed n ak nie
jest Bogiem i naw rócił się na chrześcijaństwo. O becnie Lyon nie m a w dom u ani
jednej książki o psychologii, gdyż obaw ia się, że m ogą też zatruć kogoś innego
1w yrządzić jeszcze więcej szkód.
James K avanaugh cieszył się k rótkim rozgłosem w połow ie lat sześćdziesią­
tych, po napisaniu zapom nianego dziś bestsellera zatytułowanego A M odern Priest
Looks at His O utdated Church, w którym naw oływ ał m iędzy innym i, aby Kościół
zaaprobował antykoncepcję. Krótko po ukazaniu się tej książki Kavanaugh przestał
być now oczesnym księdzem , zrzucił sutannę i został psychoterapeutą. N iedługo
później przestał także być terapeutą, poniew aż jego zezwolenie na wykonywanie
zaw odu zostało zawieszone, kiedy oskarżono go o m olestow anie seksualne p a ­
cjentek86. W roku 1970 trzynastu uczniów i zw olenników Rogersa pow ołało do
życia O środek Terapii Uczuć (patrząc z perspektyw y czasu, trzeba uznać, że była
to nader odpow iednia nazw a), planując stworzyć jego filie w Europie, ale plany
te udarem n ił skandal, w rezultacie którego cała trzynastka stanęła przed kalifor­
nijską Radą Lekarską; części z nich zarzucono m olestow anie seksualne pacjentek
i zm uszanie tych, które zaszły z nim i w ciążę do dokonyw ania aborcji87.
Pow odów łez Carla Rogersa m ogło być więcej. M niej więcej w tym samym
czasie, kiedy dow iedział się o rozpadzie m ałżeństw a córki, dotarła do niego in ­
form acja, że tren in g uw rażliw iający jest w prow adzany na uczelniach jako zajęcia
obowiązkowe. Polityczny przew rót, o którym m arzył, w łaśnie się dokonywał, ale
nie za sprawą praw icow ych oszołomów, przed którym i ostrzegał swoich czytel­
LOS ANGELES, 1966 573

ników, lecz dzięki pozbaw ionej zaham ow ań lewicy wykorzystującej narzędzia,

które stworzył. Jak napisał Coulson, ciąg w ydarzeń przekonał Rogersa, że „obo­
wiązkow y tren in g uw rażliw iający będzie po prostu złem”, nie m ógł już jednak
pow strzym ać rozw oju wypadków, tak sam o jak nie potrafił zapobiec rozpadnięciu
się m ałżeństw a Natalie. G rupy spotkaniow e, w organizow aniu których m iał tak
duży udział, zaczęły teraz żyć w łasnym życiem, a kierow ane przez terapeutów
m niej sum iennych niż on, pow odow ały wiele szkód w psychice ludzi.

Zawsze uważałem, że ludzie, wedle swojego życzenia, m ogą wybierać taką czy inną
drogę. Sama myśl o tym , że istnieje obowiązek zapisania się na te zajęcia, a co za tym
idzie, także do grupy spotkaniowej, budzi m oje głębokie o burzenie... obecnie jestem
zaangażowany w jedno z najpoważniejszych starć w m oim zawodowym życiu, aby uzy­
skać wolność, rzeczywistą wolność, dla pewnej grupy, którą zdarzyło m i się polubić.
I to dlatego byłem taki płaczliwy i zdenerwowany, kiedy w zeszłym tygodniu mówiłem
o wartości wolności. A jeśli myślicie, że był to z mojej strony rodzaj gry, że z pasją m ó ­
wiłem o wolności i jednocześnie zmuszałem was, żebyście tu byli, jeśli tak myślicie, nie
znacie mnie. Nikt nie będzie uczestniczyć w tych zajęciach, poniew aż są przym usowe88.

Niestety, m im o sprzeciw ów Rogersa, tren in g uw rażliw iający jest dzisiaj

obowiązkow y na uczelniach, w przemyśle, instytucjach rządow ych, a także w Ko­
ściele. D opóki Rogers m iał grupy spotkaniow e p o d swoją kontrolą, utrzym yw ały
się one w granicach pew nej przyzwoitości. Rogers nie m ógł jednak sprawować
nadzoru nad nim i wszystkimi, nie był także w stanie zapobiec tem u, aby jego mniej
etyczni koledzy nie wykorzystywali ich dla realizacji w łasnych celów i korzyści.
W edług C oulsona, jedyną rzeczą, jaką m ógł w tej sytuacji powiedzieć Rogers, to:
„No cóż, ja tego nie robię”. Na to jed n ak jego koledzy m ogliby m u odpowiedzieć:
„Cóż, oczywiście, że tego nie robisz, gdyż urodziłeś się we wcześniejszej epoce, my
jed n ak to robim y i to jest cudow ne. W yzwoliłeś nas, żebyśmy byli sobą”.
Rogers odczuw ał to w taki sposób, poniew aż doskonale wiedział, że grupy
spotkaniow e nierozłącznie w iążą się z m anipulacją. Jako że był obeznany z ich
historią, wiedział, że kiedy powstawały, były częścią pow ojennego program u wojny
psychologicznej. W iedział rów nież, że jego w spółpracow nicy, na przykład Jack
Gibb, zajm owali się tą dziedziną i rozum iał, że sytuacja ta m oże zostać łatwo
w ykorzystana przez ludzi m ających m niej skrupułów niż on. W książce pośw ię­
conej psychoterapii grupow ej napisał:

G rupy spotkaniow e m ogą aż nazbyt łatw o w coraz w iększym sto p n iu p rzech o ­

dzić w ręce tych, którzy je w ykorzystują, tych, którzy zajęli się tą dziedziną głów nie
z m yślą o w łasnej, osobistej korzyści, finansow ej albo psychologicznej. Chim erycy,
sekciarze, naturyści, m anipulatorzy, ci, k tó ry m p o trzeb n a jest w ładza lub uznanie,
m ogą zdom inow ać grup y spotkaniow e. Jeśli w ten sposób, to w m o im odczuciu b ę ­
dzie to zm ierzać do katastrofy. Stopniow o ludzie to zauw ażą, dostrzegą, czym w te­
dy one będą: rodzajem oszukańczej gry, której głów nym celem nie jest rozwój,
zdrow ie i ko n stru k ty w n a zm iana, lecz korzyść tych, którzy ją prow adzą1” .
574 R O ZD ZIA Ł 13.

Rogers w iedział, że m anipulacja jest nieodłączną cechą grup treningowych,

gdyż ich uczestnicy sam i m u o tym mówili:

N a niedaw nym w arsztacie, kiedy jed en z m ężczyzn zaczął opow iadać o o b a­

w ach, które odczuw a w zw iązku z im pasem w stosu n k ach z żoną, in n y członek
grupy przerw ał m u, mów iąc: „Jesteś pewny, że chcesz dalej o tym m ów ić, a może
to g ru p a pow oduje, że posuw asz się dalej niż byś chciał? Skąd wiesz, że tej grupie
m ożna zaufać? Jak się z ty m poczujesz, kiedy w rócisz do d o m u i opow iesz żonie,
co tutaj ujaw niłeś albo postanow isz to przed nią ukryć? Posuw anie się dalej jest
po p ro stu niebezpieczne”. W ydaw ało się oczywiste, że ostrzeżenie w ypow iedziane
przez drugiego członka g ru p y w yrażało rów nież jego w łasną obaw ę p rzed o bnaże­
n iem siebie oraz b ra k zaufania d o gru p y 90.

Carl Rogers uw ażał z pew nością, że grupie m ożna zaufać, ale jego przekona­
nie opierało się bardziej na „wierze” niż racjonalnym osądzie, do którego doszedł
po starannym przeanalizow aniu faktów. Rogers, p odobnie jak jego intelektualny
poprzednik Ralph W aldo E m erson, był ekskongregacjonalistą, dla którego ko n ­
cepcja grzechu pierw orodnego po prostu przestała istnieć. To była jego religia,
a kiedy przestał doradzać osobom w oczywisty sposób chorym , wówczas ludziom
o bardziej tradycyjnych, augustiańskich poglądach, którym zdarzyło się trafić do
jego grupy spotkaniow ej, n arzucał własne przekonania, czyniąc to po d płaszczy­
kiem pozostaw ienia im pełnej swobody. A rnold G reen w artykule Social Values
and Psychotherapy (W artości społeczne a psychoterapia), który ukazał się w roku
1946 w periodyku „Journal o f Personality”, całą koncepcję grup spotkaniowych
uznał za form ę społecznej kontroli. „Rogers utrzym uje” - pisał G reen - „że nie
m oże dążyć do żadnych m oralizatorskich ani w ynikających z sądów w artościu­
jących celów. Co ciekawe jednak, w każdym poszczególnym przypadku uznaje
za sukces, kiedy klient utożsam ia się z dążeniam i, które znalazłyby gorącą aprobatę
u każdego m etodystycznego duchow nego”91.
Rogers poczuł się d otknięty tą krytyką i odniósł się do niej w prost w swojej
książce Client-Centered Therapy, która ukazała się pięć lat później.

A ni w o d niesieniu do praktyki, ani w odn iesien iu d o teorii nie m ożem y zgodzić

się z opinią G reena, jakoby psychoterapia skoncentrow ana n a kliencie była tylko
delikatnym sposobem przekazyw ania sygnałów sugerujących przyjęcie określo­
nych kulturow ych w artości. H ipoteza ta dałaby się p o części u trzym ać w stosunku
do w czesnych przypadków stosow ania terapii skoncentrow anej na kliencie, nie w y­
daje się jednak, aby m ożn a ją było w jakikolw iek sposób p o d trzy m ać do obecnego
sposobu jej stosow ania przez dośw iadczonych terapeutów . W raz z rozw ojem te ra ­
pii skoncentrow anej n a kliencie, coraz bardziej oczyw iste staje się, że nie m o żn a jej
interpretow ać w oparciu o takie założenie92.

Rogers w ysunął te sam e argum enty w 1962 roku w dyskusji z B. F. Skinne-

rem , który tw ierdził, że terapia ta, bez względu na to, do jakiego stopnia jest, jak
LOS ANGELES, 1966 575

się utrzym uje, rzeczywiście niedyrektyw na, nadal pozostaje „w arunkow aniem
in strum entaln y m ”. O tym , jak subtelnie Rogers p otrafił m anipulow ać ludźm i,
świadczy opisany przez niego przypadek czterdziestoczteroletniej kobiety, „przez
całe swoje życie całkowicie zdom inow anej przez m atkę”93. Ponieważ jest ona „zbyt
zastraszona, żeby powiedzieć matce, iż spędziła wieczór z przyjacielem (Georgem),
którego kocha”94, Rogers postanaw ia wyzwolić ją o d m atki i robi to najpraw do­
podobniej w rów nie przem yślny sposób, jak wyzwalał zakonnice od konw entu,
czyli udzielając swego poparcia wszelkim w yborom skutkującym uchyleniem się
od odpow iedzialności albo zerw aniem rodzinnych więzi w im ię wartości, które na
pierw szym m iejscu stawiają „niezależność”. Kobieta, o której mowa, w końcu o d ­
chodzi od siedemdziesięciokilkuletniej m atki i przeprow adza się do samodzielnego
m ieszkania. Rogers gorąco chwali jej postępow anie, używając przy tym określeń
nawiązujących do w artości, które chce propagować: „W końcu odcięła pępow inę
i zdobyła się (z pew nością nie bez tru d u ) na to, żeby powiedzieć: «Jestem odrębną
od ciebie osobą». Teraz napraw dę świętuje swój D zień N iepodległości, jej czwarty
lipca”95. Cóż to jest, jeżeli nie przykład „przekazyw ania sygnałów sugerujących
przyjęcie określonych kulturow ych w artości”?
Jeżeli opuszczenie m atki oznacza jednocześnie odrzucenie porządku m oralne­
go w sprawach związanych z życiem seksualnym , jest to cena, którą, zdaniem Carla
Rogersa, kobieta ta pow inna zapłacić. Rogers zastanawia się, czy grupa spotkaniowa

zm ieniła jej postaw ę w obec relacji m iędzy kobietą a m ężczyzną, odw odząc ją
od ortodoksyjnej m oralności? Czy spraw iła, że stała się niestabilna em ocjonalnie?
Bez w ątpienia, odpow iedzią na te w szystkie pytania m usi głośne tak! O kazało się,
że jest strasznie destabilizująca; w yw ołała głębokie poczucie bycia nieszczęśli­
w ym oraz stan depresji; zm ieniła jej relacje z m atk ą w taki sposób, że d o p ro w a­
dziła m atkę do histerii; w yw ołała gw ałtow ne fluktuacje jej reakcji em ocjonalnych;
spow odow ała, że jej m iłosne uczucia dla żonatego m ężczyzny stały się dla niej b a r­
dziej akceptow alne96.

M im o to, Rogers n ad al trw a na stanow isku, że była to niew ielka cena

za um ożliwienie jej pozbycia się kolejnego jarzm a, w tym w ypadku sędziwej matki.
N a co wygląda taka wolność? N a wyzbyty jakiegokolwiek zakotwiczenia konsum p­
cjonizm . W spom niana kobieta egzystuje teraz sam otnie, prow adzi „sam odzielne
życie we w łasnym m ieszkaniu”, „m ebluje je, cieszy się kolekcjonow aniem sztu k i...
i . .. zaczyna zajmować się trochę w ym yślaniem przepisów i sprawia sobie drobne
przyjem ności”97. Nawet jeśli nie uśw iadam iał sobie, co w istocie robi, Rogers był
czynnikiem socjalizacji dla pozbawionych zakotwiczenia m ieszkańców przedm ieść
konsum enckiej kultury, którzy uważali, że konsum pcja jest istotniejsza od więzi ro ­
dzinnych. Nawet K urt Back, który jest pozytyw nie nastaw iony do grup spotkanio­
wych, uważa, że ich podstaw ą jest system w artości, k tó ry sprzyja w ykorzenieniu
i konsum pcji, przenosząc je n ad więzi rodzinne, powściągliwość i sam okontrolę.
Z daniem Blacka, dla grup spotkaniow ych najpodatniejszym gruntem były
576 RO Z D Z IA Ł 13.

now e p rzedm ieścia Z achodu, zwłaszcza zaś K alifornia... unaoczniające b ezpo­

średni zw iązek m iędzy zm ian ą m iejsca po b y tu a tren in g iem uw rażliwiającym .
D la now o przybyłych i dla tych, którzy nie byli osadzeni w społeczności, grupy
spotkaniow e stały się cenionym i „klubam i sam otnych serc”. N ow e n o rm y b ezp o ­
średniości oraz pozw alanie sobie n a dośw iadczanie silnych em ocjonalnych p rze­
żyć, sprzyjają szybkiej integracji z now ym otoczeniem , ale też po rzu can iu go bez
em ocjonalnej trau m y 9S.

Rogers raczej nie był „niedyrektyw ny”, kiedy przekonyw ał czterdziestoczte-

roletnią kobietę do zerw ania z m atką i naw iązania rom ansu z żonatym mężczyzną;
m anipulow ał nią w w yrafinow any sposób, sterując jej uczuciam i. Jego terapia
opierała się na pełnym zestawie kulturow ych w artości, które pasowały jak ulał
do konsum pcyjnej kultury tam tych czasów, ale jednocześnie były też w artościa­
mi, których istnienia Rogers nie byłby w stanie uznać nawet przed samym sobą.
Podstawą wartości, które wyznawał, nie były długotrw ałe związki oraz m oralne
poświęcenie, lecz „możliwości szybkiego pojaw ienia się bliskości m iędzy i pośród
ludźm i, bliskości, która nie jest sztuczna, lecz rzeczywista oraz głęboka, wychodząc
naprzeciw postępującej zm ienności życia. Tymczasowe związki będą w stanie zyskać
głębię i znaczenie, jakie dotąd przypisyw ano jedynie tym, które trw ały przez całe
życie”99. G rupy spotkaniow e były dla m ieszkańców przedm ieść okazją błyskawicz­
nego zadzierzgania bliskich więzi. Jeżeli wiązało się to z naw iązaniem stosunków
seksualnych, jeżeli ich m ałżeństw a się rozpadały, jeżeli całe rodziny ulegały dez­
integracji, stając się zbiorem pozbaw ionych zakotwiczenia jednostek, bezcelowo
przemykających się przez własne i cudze życie - tak jak to stało się w przypadku
Natalie Rogers i jej córki Frances, która była lesbijką - była to i tak niewielka cena
za „szczytowe doznania”, których doświadczali na grupach spotkaniowych.
W takim systemie w ierność seksualna nie jest w artością prym arną. Rogers ni­
gdy nie przyznał się do um niejszania m oralnego porządku; świadczą o tym jednak
delikatne wskazówki, które padły z jego ust podczas rozmowy, kiedy w spom niał
o filmie Rachelo, Rachelo, chwaląc głów ną bohaterkę za to, że

była gotow a akceptow ać w łasne seksualne uczucia i o d d ać się m łodzieńcow i, k tó ­

rego bez w ątpienia w yidealizow ała. N ie był to rom ans, k tó ry m o żn a nazw ać u d a ­
nym ; jej chłopak ją porzucił, ale m im o to je d n a k nauczyła się, że jedynie p o d e jm u ­
jąc ryzyko, m oże praw dziw ie dotrzeć do drugiego człowieka. Pozostaje jej w łaśnie
ta w iedza i to ona dodaje jej sił, żeby w yjechać w n iez n a n e 100.

Rogers nigdy nie używ ał słów takich, jak „dobry” i „zły”, ale jego terapia,
podobnie jak cała działalność, opiera się na jego rozum ieniu tych pojęć. Terapia
niedyrektyw na z pow odzeniem przełam yw ała bariery obronne, które wznoszą
neurotycy, aby nie dopuścić do siebie praw dy o sobie samych, której z jednej
strony pragną, z drugiej zaś nie chcą. I dlatego w łaśnie w przypadku stosowania
jej wobec osób zdrowych, jako form a socjotechniki i kontroli okazywała się nawet
jeszcze skuteczniejsza.
LOS ANGELES, 1966 577

Carl Rogers nigdy nie przyznał, że eksperym ent z siostram i niepokalankam i

zakończył się niepow odzeniem . Fakt ten m oże mieć dw ojakie w ytłum aczenie: (1)
nie potrafił sam przed sobą się do tego przyznać, lub (2) uważał, że był to sukces.
D ruga z tych możliwości jest jeszcze gorsza niż pierwsza, gdyż dopuszcza, że w swo­
im m niem aniu wyświadczył zakonnicom przysługę, wyzwalając je z „ciasnych
przestrzeni konw entu”. To z kolei stawia przed nam i kolejne pytanie: czy Rogers
posłużył się grupą spotkaniow ą j ako bronią psychologiczną w ym ierzoną przeciwko
Kościołowi katolickiemu? W.R. Coulson, który współpracował z Rogersem, po trzy­
dziestu latach nadal nie potrafi jednoznacznie sobie na to pytanie odpowiedzieć.
W wywiadzie opublikow anym w „Latin Mass”w 1994 roku C oulson stwierdził,
że Rogers „praw dopodobnie był antykatolikiem ; w tedy tego nie dostrzegałem ,
gdyż chyba sam rów nież nim byłem . Żywiliśmy niechęć do hierarchii [Kościoła]”.
W innym , późniejszym wywiadzie, k tóry z n im przeprow adziłem , powiedział, że
poniew aż z Rogersem pracow ało wielu katolików, „uważał na to, co m ów i o kato­
licyzmie”. O statecznie C oulson przedstaw ił trzecią możliwość: „Z drugiej strony,
nie m usiał niczego mówić. G dyby zdołał przyciągnąć katolików do tej metody,
skutek m ógł być tylko jeden. To bardziej przystaw ało do jego poglądów ”. Jakie
to były poglądy, w idać w yraźnie w jego książkach. Z daniem Rogersa, grupy spo­
tkaniow e um acniały „niezależność jednostki, otw artość i praw ość” i dlatego „nie
sprzyjają bezkrytycznej w ierności instytucji”. Jako przykład rezultatów działania
grup spotkaniow ych przedstaw ia czytelnikowi inform ację, że „księża i zakonnice,
duchow ni i profesorow ie porzucili swoje zakony, kościoły i uczelnie dzięki odw a­
dze, którą wynieśli z tych spotkań, postanaw iając, że zam iast w ew nątrz instytucji,
będą pracow ali na rzecz zm ian poza nią”101.
Daleki od skruchy wobec faktu, że uczestnictw o w grupach spotkaniow ych
doprow adziło zakonnice i księży do porzucenia ich pow ołania, Rogers uważa, iż
było to rzeczą na wskroś pozytywną, a jego sposób przedstaw ienia tej sprawy um oż­
liwia nam pew ien wgląd w jego orientację religijną oraz zrozum ienie, dlaczego,
doprow adziw szy zakon Sióstr N iepokalanego Serca Najświętszej M aryi Panny do
upadku, sądzi, że zrobił coś dobrego. Z przytoczonego powyżej cytatu wynika, że
kluczem do zrozum ienia intencji Rogersa w sprawie niepokalanek jest zrozum ienie
jego poglądów religijnych, poniew aż z braku w skazań zdrow otnych dla prow a­
dzenia terapii z siostram i, jedynym w yznacznikiem , n a którym m ógł ją oprzeć,
były jego osobiste przekonania m oralne oraz religijne. I nie m a tu znaczenia, na
ile delikatnie kierow ał rozm ow ą i do jakiego stopnia skryw ał swoje intencje.
Rogers, kongregacjonalista, który przez dwa lata uczęszczał do sem inarium
Union Theological Seminary, później je rzucił i w Colum bia Teachers’ College zauro­
czył się naukam i Johna Deweya. Zawsze niechętnie mówił o religii, a już szczególnie
nie był skłonny wypowiadać się na temat własnych przekonań religijnych. W artykule,
który ukazał się w roku 1985, Rogers z aprobatą przytacza wypowiedź uczestnicz­
ki warsztatów dotyczącą grupy spotkaniowej: „Było to dla m nie głębokie, duchowe
doświadczenie. Czułam duchową jedność grupy. Razem oddychaliśmy, odczuwaliśmy,
nawet wypowiadaliśmy się identycznie. Czułam m oc «siły życia» - czymkolwiek
578 R O ZD ZIA Ł 13.

ona jest, która przenikała każdego z nas”'02. Czymkolwiek była, skłoniła Rogersa do
chwilowej refleksji nad tym, co transcendentne: „Jestem zmuszony uznać, że jak wielu
innych nie doceniałem znaczenia owego mistycznego, duchowego w ym iaru”.
Thom as C. O den, dostrzegając skłonność Rogersa do przedstaw iania reli-
gii w sposób, który niezm iennie stawiał ją w opozycji do wszelkich struktur in ­
stytucjonalnych oraz hierarchii, dostrzegł w akceptacji takiej postaw y przez ludzi
narodziny nowej postaci osiem nastow iecznego pietyzm u i opisał to w w yda­
nej w 1972 roku książce Intensive Group Experience: The New Pietism. Cechą wspól­
ną grup spotkaniow ych i pietyzm u jest, jego zdaniem , przekonanie, że religii nie
należy kojarzyć z żadną instytucją. Jest ona raczej odm ienną form a świadomości,
która dzięki starannie ukonstytuow anym przeżyciom em ocjonalnym stym ulow a­
nym przez udział w grupie religijnej um ożliwia „bezpośrednie, transcendentalne
dośw iadczenie Boga, jak to się dzieje na przykład podczas pozbawionego liturgii
spotkania kwakrów, którego istotą są spontaniczne, potw ierdzające w iarę wy­
powiedzi, wynikające z poczucia obecności i inspiracji D ucha Świętego, czy też,
jak w przypadku m etodystów , za spraw ą uw alniającego em ocje przebudzenia.
W każdym z w ym ienionych przykładów rzeczywiste dążenie do zm iany porządku
społecznego m usi w yrastać z osobistego przeżycia i dośw iadczeń jednostki. Kiedy
postawa taka zaczyna się upow szechniać, przybiera postać ruchów politycznych,
tak jak to było w przypadku abolicjonizm u w Nowej Anglii. W ten sposób zarówno
pietyzm, jak i grupy spotkaniow e zawsze podkreślały wyższość doświadczenia nad
posłuchem dla autorytetów. Jedynym uznaw anym przez nie autorytetem jest siła
działająca w ukryciu, a objawiająca się głosem ducha - D ucha Świętego albo ducha
jednostki. Rzeczą najważniejszą jest doprow adzenie do zm iany świadomości, która
z kolei prowadzi do zm ian kulturowych i w dużej m ierze wynika z erotycznych oraz
mistycznych doświadczeń jednostek, kiedy dochodzi do „spotkania”. Śladem Odena
poszedł Michael Weber, który dostrzegł podobieństw a między treningiem uwrażli­
wiającym a pietystyczną postacią spowiedzi powszechnej. „Ojcem Spowiednikiem,
zgodnie z luterańską koncepcją kapłaństw a wszystkich w iernych, m oże być teraz
kobieta albo brat; oto grupa, która wysłucha i uzdrawia, która chroni i akceptuje.
Penitent zostaje wyzwolony z m roków konfesjonału i zimnej cnotliwości osobistego
duchowego doskonalenia się”101.
W eberowskie ujęcie zdem okratyzowanej spowiedzi ujaw nia związek między
pietyzm em a ilum inatyzm em , dostrzeżony rów nież przez innych. Agethen zauwa­
ża, że istniał on „przede wszystkim w protestanckich landach północnych Niemiec”,
gdzie pietyzm i ilum inatyzm najszybciej się rozwijały, a ich rozprzestrzenienie się
doprow adziło do pow szechnego zaakceptow ania idei oświecenia. Ilum inatyzm
i pietyzm cechow ała skłonność do psychologistycznej autoanalizy i sofistyki
psychologicznego ujęcia stosow anego w odn iesien iu na przykład do skruchy
za grzechy oraz woli ich wyznawania, co z kolei opierało się na rachunku sum ienia
i obserw acji sam ego siebie104. W szystko to za pośrednictw em praktyk religijnych
osiem nastow iecznych sekt religijnych, takich jak kwakrzy, zostało przejęte i stało
się częścią psychicznego zakresu tren in g u uwrażliwiającego.
LOS ANGELES, 1966 579

Ten sam rodzaj m eto d jeszcze w latach pięćdziesiątych stosowali kwakrzy.

M orton Kapłan opisuje wydarzenie, którego był św iadkiem w roku akadem ickim
1953-1954 jako wykładowca na H averford College, kwakierskiej uczelni położonej
p o d Filadelfią. Wyszło wtedy na jaw, że jeden ze studentów żywi uprzedzenia wobec
M urzynów. Przez p o n ad rok zespoły złożone z nauczycieli i studentów spotykały
się z nim na specjalnych sesjach, dopóki nie oświadczył, że już wyzbył się swoich
uprzedzeń. Kwakrzy nazywali to „delikatną perswazją”, ale, zdaniem Kapłana, było
to zwykłe pranie m ózgu; wczesna postać m etody organizow ania presji niewielkiej
grupy na jednostkę, której rozwinięciem był trening uwrażliwiający. „Nie rozumieli,
że, m oim zdaniem , dla tego m łodego człowieka lepiej by było, żeby zachował swoje
uprzedzenia, niż aby p o d d an o go ta k bezw zględnem u p ran iu m ózgu”105.
Jedna z fu n d acji b u dzących najgorsze skojarzenia, Josiah M acy Jr. Fo­
undation, swoją gorliwość w finansow aniu wojny psychologicznej oraz rzeczy
takich, jak pigułka antykoncepcyjna, wyw odzi z „kwakierskiej tradycji prostoty,
szczerości i pośw ięcenia w służbie ludzkości”, czego odzw ierciedleniem m a być
życie jej założycielki, Kate M acy Ladd. K leiner rów nież - zważywszy na środo­
wisko rodzinne czynnych uczestników wojny psychologicznej, którzy wymyślili
trening uwrażliw iający - nie widzi niczego zaskakującego w fakcie, że trening ów
m a podteksty religijne. I tak na przykład, ojciec M cG regora

był duchow nym ze środkow ego zachodu; w yrósł w wielkiej tradycji am erykańskiej
i utożsam iał się z w ielką, liberalną tradycją am erykańskiego protestantyzm u, tra ­
dycją myśli R alpha W aldo E m ersona, sp o tk ań kw akrów i w spólnego budow ania
stodół. Być m oże nie było to spraw ą przypadku, że ta k wiele innych osób zw ią­
zanych z N TL - Lee B radford, Ken B renne, R on Lippitt i Carl Rogers, sławny
orędow nik g ru p treningow ych - w yw odzili się z p odobnych środow isk ... Tradycyj­
ny pietyzm religijny to siła (rozum iana jako legitym izacja m o ralna) i u k ierunkow a­
nie zabiegów socjotechnicznych - oba te elem enty o d sam ego początku były cechą
grup spotkaniow ych, co nie u m k n ęło uw adze specjalistów o d p ran ia m ózgu, takich
jak Edgar Schein, który był doskonale świadomy, że określone ćw iczenia i zadania
staw iane przez prow adzącego, m ogą praktycznie zm usić grupę do intensyw niejsze­
go kom unikow ania się tu i teraz oraz w iększego zaangażow ania em ocjonalnego106.

Jako że konfesyjne aspekty grup treningow ych czyniły z nich form ę ilum i-
natyzm u, oznaczało to rów nież, iż były rodzajem społecznej kontroli, ale po n ie­
waż postrzegano je przez pryzm at am erykańskiego pietyzm u, ludzie, którzy owe
techniki stosowali, m ogli rozgrzeszać się z wszelkich nieczystych intencji - i tak
chyba było w przypadku Carla Rogersa. O n po prostu jedynie wyzwalał zakon­
nice z ich konwentów, gdzie były niew olnicam i Babilońskiej Nierządnicy. Skoro
Luter w taki sam sposób znalazł sobie żonę, dlaczego więc wychowani w tej samej
tradycji A m erykanie m ieliby uważać to za naganne? G rupy treningow e dokonały
zdem okratyzow ania ilum inatyzm u. Były także typow ym produktem angielskiej
doktryny, która unikała jaw nego stosow ania siły i dla osiągnięcia celów wolała
posługiw ać się tajem nym i stow arzyszeniam i, działającym i na sposób m asonerii.
580 R O ZD ZIA Ł 13.

Carl Rogers w roli prowadzącego grupę zawsze przedstaw iał się jako ten, któ­
ry do niczego swoich klientów nie zm usza i był p o d tym względem klasycznym re­
prezentantem nie tylko angielskiego św iatopoglądu, ale też ruchów religijnych,
będących jego odzw ierciedleniem , oraz tajnych stowarzyszeń, które w prow adzały
go w życie. Podobnie jak N ew ton, Rogers nie stawiał hipotez. Terapia, którą przed­
stawiał jako niedyrektyw ną i skoncentrow aną na kliencie, była jednak m etodą
stosow aną przez ilum inatów dla uzyskania psychicznej kontroli nad jednostką
poprzez finezyjne m anipulow anie jej uczuciam i (epigoni Rogersa nie posługiwali
się już m anipulacją rów nie subtelnie jak on). Czyniąc grupy spotkaniow e form ą
egzoterycznego wyzwolenia a jednocześnie tajem nej kontroli, Rogers zapropo­
now ał coś w pełni zgodnego z w łasną tradycją religijną oraz spuścizną etniczną.
Kiedy zaś zastosował swoje m etody na chętnej i niczego niepodejrzewającej grupie
kalifornijskich zakonnic, w ykorzystał ową technikę w sposób całkowicie zgodny
z interesam i w arstw y etnicznej, której był członkiem i która w tam tym czasie była
już zaangażowana w kulturow ą wojnę dom ow ą w ym ierzona przeciwko Kościołowi
katolickiem u.
Rogers o własnej przynależności etnicznej w ypow iadał się jeszcze bardziej
niechętnie niż o swoich poglądach religijnych, ale Natalie Rogers, w sobie właściwy
sposób, uzupełnia tę lukę. W Emerging W oman napisała:

W yrosłam na całkow itą agnostyczkę, osobę pragm atyczną, sceptycznie n asta­

w ioną w obec wszystkiego, co dotyczyło religii albo duchow ości, tw ardo stąpającą
po ziem i. Pogardliw ie o d n o siłam się do koncepcji Boga i życia po śm ierci. Na stu ­
diach jedyną filozofią, któ ra zyskała m oją akceptację, była E m ersonow ska kon cep ­
cja N adduszy 107.

O pisując system w artości m oralnych, w którym ją wychowywano, Natalie

pisze: „dorastałam w czasach, kiedy wielu z nas przekazyw ano takie oto kom uni­
katy: «Dziewczęta pozostają dziew icam i aż do ślubu», ale też: «kontrola urodzeń
i planow anie rodziny są praw em i obow iązkiem każdej odpowiedzialnej pary»”108.
W innym m iejscu Natalie chwali swoją m atkę za to, że „otwarcie opow iadała się
za praw em kobiet do dokonania w yboru, czy i kiedy m ają zajść w ciążę”109. Rów­
nocześnie jed n ak krytykuje ją za to, że w niew ystarczający sposób zadbała o jej
edukację seksualną, tak aby uw olnić ją o d m oralnych uprzedzeń związanych z sek­
sem: „Choć była postępow a politycznie - pośw ięcała czas na działalność w ruchu
M argaret Sanger i Planned P arenthood - jej stosunek do m ojego postępow ania
nie był zbyt liberalny... M iędzy czterdziestką a sześćdziesiątką nie wykorzystałaś
sposobności, aby w w iększym stopniu być sobą - bardziej niezależną w pracy
artystycznej i w pełni efektywną [w działalności na rzecz] Planned P arenthood”110.
Z całokształtu relacji Natalie wynika, że członkowie jej rodziny byli typowymi
postępow ym i w aspam i, przedstaw icielam i grupy etnicznej, która zaakceptowała
stosow anie antykoncepcji, a w konsekw encji w ydała eugeniczną w ojnę tym
grupom , które jej stosować nie chciały, czyli głównie M urzynom i katolikom .
P opieranie organizacji P lan n ed P a re n th o o d dla p o k o lenia rodziców N atalie
LOS ANGELES, 1966 581

było rów noznaczne ze w spieraniem eugenicznej krucjaty, wynikającej z obaw,

jakim i napaw ał waspów zróżnicow any społecznie przyrost naturalny. Włączywszy
stosow anie antykoncepcji do swego kodeksu m oralnego, stali się ślepi na to, że
jest ona sprzeczna z pozostałą częścią ich zasad m oralnych. W rezultacie rodzina
Rogersów dołączyła do wielkiego w aspowskiego projektu etnicznego, ruchu eu-
genicznego, którego m o torem była P lanned P arenthood, w okresie pow ojennym
przekształcona w cen tru m antykatolickiej krucjaty. W.R. C oulson nie pam ięta,
aby rozm aw iał o swojej licznej rodzinie z Rogersem , ale jego żona w spom ina,
że po urodzeniu siódm ego dziecka dostała pudełko zapałek z adresem Planned
Parenthood. Pam iętała również, że H elen Rogers przekazała dotację w wysokości
dziesięciu tysięcy dolarów na rzecz tejże organizacji.
Z pow odu popierania Planned P arenthood C arl Rogers w szedł w konflikt
etniczny z katolikam i, którzy uczestniczyli w prow adzonych przez niego zajęciach
terapeutycznych. To, że nigdy o tym nie w spom niał, w ynikało w równej m ierze
z jego osobowości, jak i przynależności etnicznej, gdyż nie byłoby dla niego w ygod­
ne ani korzystne, gdyby w ystąpił z jakąś jaw ną czy w rogą deklaracją o jednoznacz­
nej intencji. W książce pośw ięconej g rupom spotkaniow ym napisał: „Prowadzący
jest m niej skuteczny, jeśli naciska na grupę, m anipuluje nią, ustanaw ia zasady
jej funkcjonow ania, stara się kierować nią w sposób, k tó ry realizuje jego własne,
nieujaw nione cele i dążenia”111. Podczas utrw alonego na taśm ie w ideo wywiadu
z roku 1976 Rogers pow iedział W arrenow i Bennisowi:

N ikt nie będzie w iedział, d okąd zm ierzam , d opóki nie zajdę n a tyle daleko, że
nikt ju ż m n ie nie zatrzym a... I w istocie, w dużej m ierze tak im w łaśnie sposobem
idę przez życie. N ikt (śm ieje się Rogers) nie będzie w iedział, d okąd zm ierzam , d o ­
póki nie zajdę na tyle daleko, że nikt ju ż m n ie nie zatrzym a, to jed n a rzecz... ale nie
lubię także, kiedy ktoś m i w ty m p rzeszk ad za... To dziw ne słowo w ty m m iejscu,
gdyż w ydaje się dysonansem , ale p o d ążam nią p o n iek ąd u k ra d k ie m 112.

W tym sam ym wywiadzie Rogers pow iedział, że pom ysł nieingerow ania
zapożyczył od sw oich rodziców i n ad ał tem u rew olucyjny w ym iar: „Jednym
z najbardziej fascynujących aspektów sprawowanej nade m n ą władzy rodziciel­
skiej było to, że robiono to tak delikatnie, iż nie w ydaw ała się ona przym usem .
Byłem grzecznym chłopcem , ale m iałem w rażenie, że tak właśnie pow inno być.
Nie wydawało m i się, że jestem taki w brew własnej woli”.
Bennis: „To pięknie. M arks pow iedział, że oznaką zniewolenia jest to, że
człowiek nie zdaje sobie z niego spraw y”.
Rogers: „Jest w tym dużo praw dy”113.
M ów iąc to, R ogers n ajw y raźn iej z a p o m n ia ł, że m o ra ln e zachow anie
jest rzeczą naturalną, poniew aż, jak m ów i Pismo, jest ono wypisane w ludzkim
sercu. W czasie, kiedy u dzielał tego w yw iadu, Rogers całkow icie już przejął
pogląd W atsona, że człowiek nie m a żadnej określonej natury. W szystkie jego
cechy są skutkiem uw arunkow ania, a każda m etoda i technika w arunkow ania
jest potencjalnie pran iem m ózgu. Rogers jednak, w przeciw ieństwie do W atsona,
582 RO Z D Z IA Ł 13.

potrafił to robić finezyjnie i - użyjm y jed n ak tego słowa - „ukradkiem ”. Jako że

nigdy nie działał w prost, nie sposób było m u się przeciwstawić. N iedługo po wy­
głoszeniu przez niego odczytu w Sonom a State (1969), w którym wyliczył cechy
i przym ioty człowieka przyszłości, jeden z kolegów Rogersa pow iedział o nim ,
że jest „dosyć rew olucyjny”. Rogers przyswoił sobie to określenie i posługiw ał się
nim aż do śmierci.
N atalie próbow ała iść za w skazaniam i ojca, ale nie bardzo się jej to udało.
„Mój ojciec, Carl Rogers, był dla m nie światem, z którego pochodzą moje filozoficz­
ne korzenie. Ceni integralność każdego człowieka i daje tem u świadectwo nie tylko
słowem, ale także przykładem w łasnego życia. Nigdy nie starał się dom inow ać,
kontrolow ać czy starać się m nie do czegokolwiek nakłonić. Czuję się akceptowana
i doceniana naw et wówczas, kiedy się ze sobą nie zgadzam y”114.
Nikt nie jest do niczego przym uszany podczas jego terapii. A raczej, nikt tego
nie zauważa. Ó w finezyjny system kontroli, o party na m anipulow aniu uczuciam i,
m iał jednak niepożądane konsekwencje dla grupy etnicznej, która wykorzystywała
go jako narzędzie wojny ze swymi przeciwnikam i. Jedną z nich był pokoleniowy re­
gres tych, którzy w taki sposób się nią posłużyli. Zapoczątkowało go seksualne wy­
zwolenie generacji Carla i Helen, kiedy zaczęła ona stosować antykoncepcję, choć
ludzie ci postrzegali to oczywiście inaczej. Fatalny ten krok w kolejnym pokoleniu,
do którego należy Natalie, zaowocował rozw odam i, cudzołóstw em , m asturbacją,
zażyw aniem narkotyków i obsesyjnym w yuzdaniem seksualnym , a w jeszcze n a ­
stępnym - do którego zalicza się córka Natalie, Frances Fuchs, obecnie kalifornijska
aktywistka politycznego ruchu lesbijek - hom oseksualizm em .
W aspowska elita zdecydow ała się na antykoncepcję i w ojnę psychologicz­
ną, widząc w tym sposób na pokonanie katolików i zachow anie dotychczasowej
hegem onii kulturow ej, która wym ykała im się z rąk. O statecznie jednak strategia
ta obróciła się przeciwko nim , poniew aż ich własne dzieci zaakceptowały doktrynę
seksualnego wyzwolenia z większym zapałem i gorliwością niż doświadczający
seksualnej represji katoliccy księża oraz zakonnice, którzy przyjm ując ją, sami
skazywali się na odejście z Kościoła. Ostatecznie rewolucja seksualna była przecież
tylko innym określeniem na antykatolicką kam panię, a Carl Rogers, współczesny
pietysta, starał się zniszczyć owych księży i zakonnice, wyzwalając ich, albo wy­
zwolić ich, niszcząc to, co uczyniło z nich katolików.
Pewien katolicki ksiądz napisał:

Z an im zetknąłem się z gru p am i spotkaniow ym i, nigdy nie dośw iadczałem w ła­

snego „ja” z taką intensyw nością. Później zaś akceptacja i m iłość ze strony grupy,
która z taką w rażliw ością o d n o siła się do m ojego zakłam ania, były niczym dar, na
k tó ry wcześniej naw et nie m iałem nadziei, gdyż do tam tej p o ry nie śniłem nawet,
że istnieje... Byłem w tedy w sem inarium i zostałem w yświęcony na księdza. Ale
m oje pow ołanie kapłańskie zostało odm ien io n e we m n ie sam ym i w tym , co poza
m ną. We m nie, poniew aż z chłopca stałem się m ężczyzną. W tym , co poza m ną,
gdyż znaczniej sw obodniej zacząłem p odchodzić do kwestii autorytetu i ludzkiego
szacunku. W ew nętrznie byłem o wiele bardziej obecny dla sam ego siebie i dlatego
LOS ANGELES, 1966 583

także dla innych; m oja skuteczność w pracy dorad cy i terap eu ty zwiększyła się o sto
procent. Zacząłem się stawać... O wiele większą nadzieję pok ład am teraz w przyszło­
ści człowieka. Skoro bow iem potrafim y dotknąć siebie naw zajem jako osób, tak jak
to się dzieje na grupach spotkaniow ych, wówczas dla każdego z nas rozpoczyna się
„odkupienie”; otrząsam y się z przypom inającej śm ierć egzystencji sam otności oraz
pom niejszenia, stając przed m ożliw ością dośw iadczania p ełni życia. Mogę praw dzi­
wie pow iedzieć ludzkości „tak”, gdyż w głęboko osobisty sposób, w którym głębia
uczucia dorów nuje głębi przem yśleń, dane m i było odkryć, że każdy człowiek na
świecie jest niew yczerpaną skarbnicą życia i m iłości, któ rą trzeba jedynie otworzyć,
aby stała się nam dostępna dla w łasnego ubogacenia i dla pokrzepienia in n y ch 115.

W innych księżach terapia nie wyzwalała aż tak wielkiej dawki optym i­

zmu. W eber przytacza historię pew nego sem inarzysty z Niem iec, który uczest­
niczył w treningu uwrażliwiającym . O to fragm ent jego relacji: „czułem się jak
pozbaw ione własnej woli narzędzie w rękach prow adzącego grupę. Każde ćwicze­
nie wyzwalało we m nie pragnienie zw rócenia na siebie jego uwagi i pozyskania
jego uznania. N ie potrafiłem się już m odlić i cierpiałem także na zaburzenia
psychosom atyczne”" 6.
10 g ru d n ia 1968 roku Thom as M erton zakończył właśnie wygłaszanie p
rannego w ykładu na konferencji w Bangkoku i zwrócił się do obecnych na sali,
mówiąc, „myślę, że czas zniknąć”. M ertonow i udało się właśnie wyjść z seksualnego
kryzysu, który pow ażnie zagroził jego duchow nem u pow ołaniu. Zerw ał związek
z M., po części dlatego, że obaw iał się „zniew olenia potrzebą własnego ciała”, po
części zaś z racji „obiektywnego faktu, iż m oje śluby to coś więcej niż jurydyczna
pow inność. M a to bow iem głębokie, osobiste i duchow e korzenie. Nie m ogę
być w zgodzie ze sobą, nie będąc w zgodzie z tak głębokim zobow iązaniem ”117.
Po wygłoszeniu owego tajem niczego zdania do uczestników konferencji w Bang­
koku, M erton poszedł do swojego hotelow ego pokoju i tam , kąpiąc się w wannie,
niechcący zrzucił do w ody wentylator; porażenie prądem spowodowało oparzenia
i wywołało śm iertelny atak serca.
Mniej więcej w tym sam ym czasie siostra M ary Benjam in z zakonu niepoka-
lanek postanow iła zrzucić habit i odejść z konw entu. O powiadając o swoim posta­
nowieniu, nie pow iedziała jednak, że na podjęcie takiej decyzji m ogły mieć wpływ
skutki jej seksualnych praktyk. W spom niała jedynie, że zm ieniły one jej w yobra­
żenia o konwencie, którego m u ry zaczęła teraz postrzegać jako „więzienie”.

Strach, który przygnał m n ie tutaj w p oszukiw aniu ochrony, stracił swą moc.
K onw ent m ógł ju ż teraz jedynie m n ie ograniczać. C ałą duszą dośw iadczałam głodu
życia, które odtrąciłam jako dziecko. Przyszedł czas, by to nadrobić. C zułam się jak
długodystansow iec, który m a w łaśnie wybiec na pierw szą m ilę m a ra to n u 118.

Pierwszym okrążeniem na trasie w spom nianego m aratonu był wyjazd siostry

M ary do Nowego Jorku w 1970 roku. Poleciała tam sam olotem z walizką w y­
pełnioną ubraniam i z lum peksu. Tam nawiązała stosunki seksualne z niejakim
584 R O ZD ZIAŁ 13.

Larrym , który we śnie ssał kciuk. Uprawiała tam też seks z innym i mężczyznami,
od których zaraziła się pasożytam i przenoszonym i drogą płciową. Później, znu­
dzona kochankiem , w dała się w jeszcze bardziej przelotne rom anse z lesbijkami,
aż w końcu, za podszeptem politycznych i duchow ych prądów, których nigdy nie
była w stanie pojąć, „ogłosiła się lesbą”. W tedy zaczęła poszukiwać lesbijskiego
odpow iednika w spólnoty, którą porzuciła, odchodząc z konw entu Sióstr N ie­
pokalanego Serca Najświętszej M aryi Panny. W połow ie lat osiem dziesiątych
znowu m ieszkała sam otnie, czasem w rozstaw ianym w lasach nam iocie, gdzie,
jak tw ierdziła, w chodziła w kontakt z ducham i.
Życie A nn Cam pbel po opuszczeniu klasztoru w 1971 roku potoczyło się
bardzo podobną koleją. Pierwsze dośw iadczenie seksualne m iała w 1969 roku;
m iała wtedy trzydzieści lat. Skutki tego kroku były zbieżne z tym , co przewidziałby
W ilhelm Reich:

Stopniowo przestałam uczestniczyć we mszy oraz sakram entach. Rozkład naszych

zajęć był wtedy tak elastyczny, że nikt tego nie zauważył. Czasami chodziłam do spo­
wiedzi i robiłam aluzje do m oich występków; czasami z poczuciem winy przystępow a­
łam do kom unii i prosiłam Boga o wybaczenie. I tak trw ało to przez dwa i pół ro k u 1i9.

Kiedy w końcu w roku 1971 odeszła z konw entu, tw ierdziła, że „powodem

tego były moje przekonania dotyczące społecznej sprawiedliwości, równości raso­
wej, pokoju oraz sw obody intelektualnej”. Piętnaście lat później, po tym, co w tym
okresie przeżyła, w yjaśnienia te nie były już dla niej samej rów nie przekonujące,
jak kiedyś. Prawdziwą przyczyną jej odejścia z konw entu były pow ody natury
seksualnej: „Uznałam w końcu, że m oja miłość do tej kobiety jest sprzeczna ze zło­
żonym i przeze m nie ślubam i. A skoro tak, to jest ona sprzeczna z Bożym planem .
Byłam gotowa płacić za to poczuciem winy i duchow ego cierpienia, dopóki się
z tego nie wyplączę. Moja teologia wyzwolenia m nie opuściła”120.
N iezdolna znaleźć ukojenia ani w religii, ani w jej odrzuceniu, Campbell
próbow ała topić swój ból w alkoholu, ale alkohol dał jej jedynie „poczucie, że u tra­
ciłam kontrolę nad swoim życiem”121. W końcu, kiedy alienacja będąca skutkiem
„wyzwolenia” od klasztornego życia oraz zerw ania więzi rodzinnych była już dla
niej nie do zniesienia, „picie, aby w ym azać co czułam , stało się nocnym rytuałem ”.
Kiedy byłe zakonnice, takie jak A nn Cam pbell, napraw dę potrzebow ały terapii,
nie było nikogo, kto by ją im zapewnił. A patrząc wstecz, co ludzie pokroju Carla
Rogersa m ogliby im zaoferować? Przecież były już w yzwolone - także od seksual­
nej represji. Co więcej m ogła im dać terapia, której początek stworzyli iluminaci,
skoro ofiara przyjęła w artości i sposób m yślenia, m ające zapewnić jej szczęście?
W roku 1970 zakon Sióstr Niepokalanego Serca Najświętszej M aryi Panny zniknął
ze sceny. O peracja się udała; pacjent um arł.
M niej więcej w tym sam ym czasie, kiedy rozpadł się zakon niepokalanek,
po rozwodzie terapeuty H arryego, on i była zakonnica Genevieve wzięli ślub.
Również w tym sam ym czasie, po pobycie w Esalen i rogersow skim C enter for the
LOS ANGELES, 1966 585

Person w La Jolla, ojciec Kieser postanow ił poddać się terapii prow adzonej przez
terapeutę „o ogólnej orientacji egzystencjalno-jungow skiej, która wzbudziła moją
sym patię”1” . Jak pisze Kieser, terapeuta

nie próbow ał interpretow ać m ojego postrzegania przez pryzm at własnych d o g m a ­

tycznych poglądów (o ile w iem , nie m iał takich). N igdy też, poza sam ym procesem
terapeutycznym , nie sugerow ał m i żadnego sposobu postępow ania. Jego praca p o ­
legała na p om aganiu mi w dojściu do prawdy. Do m n ie zaś, dzięki w olności uzy­
skanej za spraw ą now o odkrytej prawdy, której p o zn an ie mi um ożliw ił, należało
podejm ow anie decyzji121.

Przytłaczająca w iększość am erykańskich katolików, podobnie jak ojciec

Kieser, nigdy nie dow iedziała się, skąd nadszedł cios. Przegrali kulturow ą wojnę,
o której nawet nie wiedzieli, że jest przeciw n im prow adzona. Ponieważ zaś katolicy
ową wojnę przegrali, jej zwycięzcy w ykorzystali te sam e techniki - wojnę psy­
chologiczną, fem inizm , kontrolę urodzeń, pornografię, grupy spotkaniow e - aby
podporządkow ać sobie większe obszary am erykańskiego życia i większe obszary
świata. W ciągu kolejnych trzydziestu lat trening uwrażliwiający w prow adzono do
szkół publicznych, gdzie przedstaw iano go p o d najrozm aitszym i przykrywkam i,
na przykład jako „kształcenie charak teru ”, „inform ację o narkotykach” i „wycho­
wanie seksualne”, bądź też pod nazw am i w łasnym i program ów edukacyjnych:
DARE, Deciding, Tribes, Valuing Values, Choices and Decisions, the M ichigan
Model, Magic Circle, Me-ology, Q uest, H ere’s looping at you, Values and Choices,
Project Charlie, DECIDE etc. Atakowani w takiej form ie przez „najgorszą postać
inżynierii społecznej” am erykańscy uczniow ie zostaną „wcieleni do oddziałów
szturm ow ych nowego, popraw nego politycznie m ilenium ”124.
 ROZDZIAŁ 14

NOWY JORK, 1969

od koniec lat sześćdziesiątych Jack Kerouac cieszył się sławą twórcy ruchu,

P który, jego zdaniem , coraz bardziej odchodził od tego, w co wierzył. Gdy

ludziom , takim jak M ike Wallace mówił, że „beat” jest skrótem od „be-
atific”*, zapadała sceptyczna lub niezręczna cisza, po czym zm ieniano
tem at. Jesienią 1968 roku W illiam F. Buckley zaprosił go do swojego program u
telewizyjnego Firing Line, aby Kerouac w ypow iedział się na tem at właśnie pow sta­
jącego ruchu hippisowskiego. A utor W drodze pociągnął łyk w hisky z kubka do
kawy, po czym oznajmił: „Hipisi to najwyraźniej jakiś rodzaj ruchu dionizyjskiego”.
Bezskutecznie i chaotycznie odw odzony od bronienia hipisów jako „dobrych dzie­
ciaków”, zdenerw ow any Kerouac zaatakow ał swojego kolegę beatnika, Lawrencea
Ferlinghettiego za przekształcanie treści, które, zdaniem Kerouaca, były w istocie
katolickie i radosne, w „bitnikow ski bunt, bitnikow skie pow stanie, słowa, k tó ­
rych, będąc katolikiem , nigdy nie używam”. Kerouac coraz bardziej odsuw ał się
od ruchu, który stworzył. Stał się być m oże pobożniejszy, ale rów nocześnie pił
coraz więcej, a to sprawiało, że jego pobożność w najlepszym razie sprawiała w ra­
żenie niekonsekw entnej, w najgorszym zaś groteskowej. Pijaństw o rychło zrobiło
swoje i przyszło m u za nie zapłacić. 20 października 1969 roku Jack Kerouac dostał
krw otoku przełyku, który był skutkiem w ielu lat picia alkoholu. W środku nocy
m atka zawiozła go do szpitala św. A ntoniego, gdzie 21 października 1969 o 5:30
zm arł śm iercią typow ą dla alkoholika.
Tuż przed wyemitowaniem Firing Line, jadąc w indą do studia, Kerouac roz­
mawiał krótko z jednym z założycieli nowojorskiego zespołu „Fugs”, Edem Sander-
sem, który chciał m u opowiedzieć, jak bardzo jego życie zainspirowało jego tw ór­
czość. Odpowiedź Kerouaca był krótka: „Odpieprz się ode mnie, dzieciaku”. Mniej

* Błogi, zbawienny, uszczęśliwiony (przyp. tłum.).

588 R O ZD ZIA Ł 14.

więcej w tym samym czasie, kiedy Kerouac po raz ostatni występował w telewizji,
inny członek zespołu „Fugs”, Tuli Kupferberg, poznał jugosłowiańskiego filmowca
D uśana Makavejewa. Makavejew przebywał w Nowym Jorku, gdyż otrzym ał wła­
śnie grant od Fundacji Forda. Po spotkaniu z Kupfenbergiem i jego przyjaciółmi
Makavejew w padł na pom ysł zrobienia filmu dokum entalnego z gatunku „realizują­
cych wartości społeczne”, czyli inaczej mówiąc, pełnego nagich kobiet uprawiających
seks. Miał to być film poświęcony postaci W ilhelma Reicha, ponieważ Nowy Jork
był wówczas centrum świata kultury i z tego powodu właśnie tutaj powinien dokonać
się jego wielki powrót. Reich zm arł w roku 1959 w więzieniu w Lewisburgu, w stanie
Pensylwania, skazany za sprzedaż „akumulatorów orgonu” Amerykańskiej Agencji ds.
Żywności i Leków. U m arł w przekonaniu, że prezydent Eisenhower wysyła nad wię­
zienie samoloty wojskowe, żeby m u dodać ducha, i nadal mając nadzieję, że otrzyma
dotację od „Rockerfellows” na swoje badania orgonu. Reich, który dziesięć lat później
powrócił z martwych, nie był jednak reinkarnacją człowieka, który sprzedawał aku­
m ulatory orgonu i popierał prezydenta Eisenhowera, lecz tym, który w roku 1930
organizował w Berlinie ruch „sex-polu”.
W roku 1969, N ow a Lewica ponow nie o d k ry ła prace Reicha. C hoć ich
autor nie żył już od dziesięciu lat, to jed n ak nie m iało znaczenia. Reich, którego
dokonania postanow ili prom ow ać kulturow i rewolucjoniści, przestał pisać i publi­
kować w 1933 roku. 4 stycznia 1971 roku C hristopher Lehm ann-H aupt napisał re­
cenzję kolejnego w ydania (Farrar Straus) Psychologii mas wobec faszyzm u, co było
świadectwem , że „pow rót” Reicha zaczyna być traktow any pow ażnie. „Wilhelm
Reich, austriacki seksuolog i w ynalazca tak zwanego akum ulatora orgonowego,
pow rócił” - ogłosił L ehm ann-Flaupt, który w tejże samej recenzji postaw ił tezę,
że Reich był ojcem m łodej kultury, rewolucji seksualnej i ru ch u feministycznego.
Ponadto lepiej niż M arcuse łączył dokonania Freuda z filozofią M arksa, o czym
świadczyć m iało zwłaszcza jego „credo, że człowiek seksualny to człowiek wyzwo­
lony od autorytetów , religii oraz m ałżeństw a”. Innym i słowy, poglądy Reicha wy­
dają się „bardzo sensow ne”, a przynajm niej są takie dla kogoś, kto sympatyzuje
z celami rewolucji seksualnej. L ehm ann-H aupt był do tego stopnia zauroczony re-
ichowską wizją seksualnego wyzwolenia, że postanow ił naw et zrewidować swoje
poglądy na jego teorię orgonu. „Być m oże czas ponow nie przemyśleć wszystkie
dokonania W ilhelm a Reicha” - pisze w zakończeniu swojej recenzji.
C ztery m iesiące później, 18 kw ietnia 1971 roku, „New York Tim es” wrócił
do sprawy Reicha, tym razem poświęcając jego myśli obszerny artykuł w niedziel­
nym magazynie. W Wilhelm Reich: The Psychiatrist as Revolutionary David Elkind
opisywał, jak studenccy k om unardzi w Berlinie obrzucali policję egzem plarzam i
Psychologii mas wobec fa szy zm u w m iękkiej opraw ie (czy to, że nie rzucali w nich
książkam i w tw ardych okładkach, w ynikało z dobrego serca, czy może z oszczęd­
ności?). Reich znow u „staje się postacią żywą w całej Europie, przez studentów
dom agających się reform społecznych jest traktow any jak bohater lub święty”,
a „wielu m łodych A m erykanów ” „odkryw a teraz, że Reich jest w dużej m ierze
ich w zorem rew olucjonisty”. I to właśnie było tu najważniejsze, poniew aż jego
N O W Y JORK, 1969 589

przesłanie było bardziej pociągające dla am erykańskiej lewicy, która uważała, że

może doprow adzić do upadku państw a dzięki seksualnej rozpuście, bez sublimacji,
którą postulow ał Freud i bez rewolucji politycznej głoszonej przez M arksa.
Latem 1971 roku na ekrany wszedł film Duśana Makavejewa, który zaczął krę­
cić w Stanach Zjednoczonych dzięki grantowi uzyskanemu od Fundacji Forda. Nosił
tytuł WR: Mysteries ofthe Organism. Podobnie jak I am Curious (Yellow), był miesza­
niną pornografii oraz politycznych tyrad, co m iało upewnić widza, że jest to obraz
społecznie zaangażowany, a wszelkie oskarżenie filmu o obsceniczność jest nieuzasad­
nione. Były w nim także sceny ukazujące Tuliego Kupferberga, który w wojskowym
hełmie i z karabinem M16 w dłoni zaczepia ludzi na ulicach Nowego Jorku. Przekaz
polityczny tego obrazu był oczywisty. Nowa Lewica chciała potępić Stalina i jedno­
cześnie amerykański imperializm, kreując w tym celu mistyczną jedność we wspól­
nocie, opartą na akceptacji coraz większego pobłażania seksualnym zachciankom.
Przypominało to postulat „czyń miłość, nie wojnę”, lub nieco bardziej rozbudowaną
jego wersję, które zdaniem Makawejewa, były pokłosiem przesłania Reicha. „Był
kimś w rodzaju współczesnego proroka” - powiedział Makawejew w wywiadzie,
który ukazał się w 1971 roku w zimowym num erze „Film Quaterly”. „Zapoczątko­
wał w Niemczech ruch sex-polu; w 1930 roku m iał on trzydziestu tysięcy członków
i organizował prelekcje we wszystkich zakątkach kraju. Reich marzył, żeby Partia
Komunistyczna organizowała m łodzież wokół sal tanecznych, aby nie ciągać jej na
nudne polityczne odczyty, chodziło o to, żeby brać młodych, takim i jakimi są”1. Ozna­
czało to oczywiście zachęcanie do masturbacji. W latach trzydziestych Reich napisał:

Seksualno-ekonom iczne dośw iadczenia kliniczne uczą nas, że ci, którzy nigdy
nie m ieli odw agi się m asturbow ać, m ają najm niej k orzystne rokow ania. U czucia
seksualne są tłu m io n e (przez pew ien czas naw et z p ow odzeniem ), genitalia p o z o ­
stają nieużyw ane, a kiedy a u to ry tarn e społeczeństw o w k o ń cu zezw ala n a uzyska­
nie spełnienia, genitalia zaw odzą, gdyż „zardzew iały”2.

W ten sposób am erykańscy rew olucjoniści zajm ow ali się upew nianiem
się, że ich genitalia nie „zardzew iały”, um acniając w sobie jeśli nie wolę obalenia
państw a, to z pew nością „odwagę do m asturbow ania się”. M akawejew dużą część
swego filmu pośw ięcił osiągnięciom Betty D odson, „znanej autorce rysunków
erotycznych oraz m alarce erotycznych obrazów ”, której specjalnością było uczenie
kobiet m asturbacji, gdyż dzięki niej czują się one „no w iesz... bardzo w yzwolo­
ne”3. Aby zasugerować historyczną ciągłość wpływ ów Reicha, na ekranie w idzim y
napisy: „Berlin, 1 m aja 1931 ro k u ... Belgrad, 1 m aja 1971 roku”, po czym pojawia
się Betty D odson i opow iada o pew nej kobiecie, która uczestniczyła w jednej
z „tych grup w yzw olenia kobiet, grupie rozw ijania św iadom ości... napraw dę nie
m iała żadnego dośw iadczenia w m asturbacji, żadnego o tym pojęcia! Była po
trzydziestce... nie m asturbow ała się, była całkowicie uzależniona o d ... mężczyzny,
partnera, który zapew niał jej orgazm , co sam o w sobie jest już o h y d n e ... zaczęła
się m asturbow ać i była zaskoczona... niektórym i rzeczam i, których przy tym
doświadczała, a jej orgazm stał się o wiele silniejszy”4.
590 RO Z D Z IA Ł 14.

N a wypadek, gdyby czytelnik filmu nie w idział, D avid E lkind podniósł ten
sam tem at w artykule w „New York Tim esie”: „Reich zauważył, że zawsze, kiedy
pacjent inform ow ał go, że m asturbując się, osiągnął pełne zadowolenie, sym ptom y
jego zaburzeń słabły. Reich postanow ił zatem poddać psychoanalizie poczucie winy
pacjenta z pow odu m asturbow ania się. Z chwilą kiedy owe chroniczne poczu­
cie w iny ulegało zm niejszeniu i pacjent był w stanie m asturbow ać się regularnie
i z pełnym zaspokojeniem , objawy zaburzeń ustępow ały do poziom u, który w stop­
niu dotąd dla niego niem ożliw ym do osiągnięcia pozw alał m u wywiązywać się
z pracy oraz udzielać się towarzysko”5. W filmie pojaw iły się oczywiście sceny
erotyczne z udziałem szczodrze obdarzonej przez naturę Mileny, która uprawia seks
z żołnierzam i, a następnie wygłasza kwestie, będące typowo reichowskim bełkotem,
na przykład: „Tkanka ciała pozbaw iona życiowej energii zm ienia się w tkankę
now otworow ą. Rak to h isteria kom órek skazanych na śmierć. Rak i faszyzm są ze
sobą blisko spokrew nione”6. M ateriał filmowy o m asturbacji, jak się okazuje, nie
jest tak stymulujący, jak rzeczywista aktyw ność seksualna.
Film Makawajewa wyznaczał szczyt pośm iertnej popularności Reicha. Tech­
niki m anipulacji pow stałe na bazie reichow skich analiz były udoskonalane w pla­
cówkach takich, jak Esalen; robili to ludzie pokroju Fritza Perlsa, a stosow ano
je w m iejscach w ydaw ałoby się zupełnie nieoczekiw anych, na przykład w sem i­
nariach duchow nych. Perls zapoznał się z pracam i Reicha dzięki Paulowi Go-
odm anow i i w spólnie stw orzyli terapię G estalt, któ ra była o p arta na teoriach
Reicha, zwłaszcza w odniesieniu do funkcjonow ania „zbroi m ięśniowej”. M ichael
W eber twierdzi, że teorie Reicha poprzez terapię G estalt Perlsa stały się w końcu
przykryw ką dla kontroli społecznej, która w yrządziła wiele szkód w niem ieckich
zakonach, co było zresztą zgodne z przew idyw aniam i Reicha. Równie d estruk­
cyjny wpływ wywarły one w am erykańskich środow iskach korporacyjnych oraz
akadem ickich, gdzie ćw iczenia służące „przełam yw aniu lodów ”, na przykład cho­
dzenie z zawiązanym i oczam i, stały się częścią rep ertu aru środków m anipulacji
psychicznej. „Wyzwalanie od represji” stało się potężnym narzędziem społecznej
kontroli, zarów no w m ałych grupach, jak i w m ass m ediach.
Elizabeth W urtzel nie w spom ina o Reichu w swoich wydanych w latach
dziew ięćdziesiątych w sp o m n ien iach , zatytułow anych Bitch, ale pisze w nich
o fem inizm ie, który był, co udow odnione zostało w książce Kate Millet, egzote-
rycznym reichianizm em . Sesje rozw ijania św iadom ości z lat siedem dziesiątych
były, jak pow iedział Makawejew, bezpośrednim przedłużeniem ruchu „sex-polu”
stw orzonego przez Reicha w latach trzydziestych XX wieku. W urtzel jednak wiele
miejsca pośw ięca om aw ianiu w ykorzystyw ania seksu jako narzędzia społecznej
kontroli, co w sobie tylko właściwy sposób określa m ianem „władzy cipki”7.
„D alila m iała d o b ry p o m y sł...U cieleśn ia ona klęskę m ęskich p rero g a­
tyw w kwestii kontrolow ania ludzkich uczuć”8. H istoria Samsona i Dalili to, według
W urtzel, „pierwszy przykład” tego, co dziś nazywam y polityką seksualną. Samson
jest niezwyciężonym w ojow nikiem , o czym boleśnie przekonali się Filistyni, ale
z pow odu nam iętności do Dalili staje się „niewolnikiem własnego penisa”9i w rezul­
N O W Y JORK, 1969 591

tacie łatwo zostaje pokonany. Seks jest postacią politycznej kontroli - to lekcja, którą
z klęski i upadku Sam sona w yniósł Izrael, a m otyw ten stale przewija się w Biblii,
zwykle w postaci bolesnej nauczki, czyli na przykład m ilitarnej porażki w następ­
stwie idolatrii, będącej pretekstem dla folgowania seksualnej rozwiązłości.
W urtzel jest tutaj bliska prawdy. Ale czy rzeczywiście? N ajpierw wychwala
Dalilę jako „p rekursorkę w szystkich silnych, now oczesnych, zdecydow anych
ko b iet... kobiet, które po prostu wiedzą, czego chcą”, czyli takich, jaką pragnie
być także W urtzel, później jed n ak wobec obiektu swoich pochw ał zgłasza wiele
zastrzeżeń. W urtzel podziw ia kobiety, które posługują się seksem jako bronią,
zwłaszcza zaś pod o b a jej się postać grana przez M adonnę w filmie Sidła miłości:
„ona zabija cipką”. Jednocześnie jed n ak jest pełn a obaw, kiedy stara się zastosować
tę lekcję do w łasnego życia. Po raz kolejny spraw a zostaje sprow adzona do relacji
m iędzy kontrolą a władzą, rozum em i zachcianką. Czy ci, którzy ulegają własnym
pożądaniom , m ają n ad nim i władzę, czy też to one rządzą nimi?
„Jestem całkowicie w olna” - m ów i n am p an n a W urtzel

i jak długo trw a m oje życie, dysponuję p ełn ią potęgi. Przekroczyłam trzydziest­
kę w czasach, gdy kobieta po raz pierw szy w histo rii m oże czuć się rów nie niezależ­
n a i w olna o d w szelkich więzów, ja k ja. A je d n a k m im o owej p ełn i w ładzy n ad sobą,
którą rozporządzam , nie będąc bezw olnym d o d atk iem do jakiegoś mężczyzny, idę
przez życie, czując się ogólnie bardzo b e z ra d n a 10.

Jak większość fem inistek, W urtzel m a tru d n o ść z czytaniem własnych tek­

stów. Dalila, podobnie jak w naszych czasach, kiedyjej duchowe spadkobierczynie
pisują książki dla dziewcząt, jest agentką Dagonów. D alila nie kontroluje potęgi,
którą posiada, bardziej niż W urtzel. To potęga rządzi nią. Poczucie bezradności,
którego dośw iadcza W urtzel, pojaw ia się naw et po wyzw oleniu się jej od represji,
albo raczej trafniej będzie pow iedzieć, przede wszystkim po wyzwoleniu się spod
ucisku. Jedyna potęga, którą z pew nością dysponuje, polega na psuciu własnego
życia i W urtzel najw idoczniej korzysta z niej ustaw icznie: „Kiedy m am przed
sobą mężczyznę, naw et takiego, którego napraw dę lubię i który jest trochę jak
glina w m oich rękach, odczuw am n ieprzepartą chęć w ykorzystania władzy, którą
m i dał, żeby zrujnow ać m u życie”11.
I swoje w łasne rów nież, m ożna by dopow iedzieć, gdyż jedyną drogą o d ­
nalezienia spełnienia w życiu jest dzielenie go z d rugą osobą, czyli oddaw anie
jej go i otrzym yw anie o d niej tego samego. W zajem ne obdarzanie się jest istotą
seksualności. M asturbacja to najpow ażniejsze naruszenie tej prawdy. Nazywanie
m asturbacji (lub dow olnego innego seksualnego w ystępku) „wyzwoleniem się
od represji” wygląda tak sam o groteskowo, jak uznanie sam obójstw a za antidotum
na m orderstw a. N ikt już cię nie zabije, gdyż zabiłeś się sam. O dnosząc zwycięstwo
nad represją, pokonałeś sam siebie, zniewalając się w im ię wyzwolenia.
W urtzel nie jest jedyną, której przyszło boleśnie doświadczyć tej prawdy. Reich
odebrał pod o b n ą lekcję, ale nie w aż tak pow ikłany sposób. 5 stycznia 1951 roku
Reich w swoim laboratorium w Rangeley w stanie M aine wyjął z osłony gram radu
592 RO ZD ZIAŁ 14.

i spow odow ał skażenie pom ieszczeń, narażając w szystkich tam obecnych na

chorobę poprom ienną. Myślał, że energia orgonu zniweluje działanie energii n u ­
klearnej, ale okazało się, że jest odw rotnie. W ostatecznym jednak rozrachunku,
jego eksperym ent z „oranurem ” naw et w przybliżeniu nie był równie toksyczny,
jak jego eksperym enty seksualne. W obu przypadkach usiłował opanow ać jedne
z najpotężniejszych sił natury i w obu przypadkach to one zyskały kontrolę nad nim.
Pod koniec lat siedem dziesiątych m oda na Reicha się skończyła, nadchodził
świt ery Reagana, a postać i dzieło Reicha pokryw ały się kurzem niczym znoszony
garnitur wiszący z tyłu szafy. Lewicowcy m ogliby pow iedzieć - i zrobili to - że
Reagan był d y ktatorską odpow iedzią na ekscesy rew olucji seksualnej, m im o
to jednak nadal nie wydają się zdolni zaakceptować argum entacji Platona, która
przecież tłum aczy tę zm ianę. Rzeczywiste konsekw encje tego stanu rzeczy nie
m iały jednak w ym iaru politycznego, lecz kulturow y i nie do końca jeszcze wy­
krystalizowany. Seks zaow ocow ał horrorem . Film Obcy - ósmy pasażer Nostromo
był seąuelem Głebokiego gardła. W roku 1979 nikt już nie uważał seksu oralnego
za dobrą zabawę. Kobiety zeznające przed Komisją M eesea nie pozostawiły w tej
spraw ie żadnych w ątpliw ości. Katie Roiphe, w spom inając tam te czasy, mówi
0 „ogólnej atm osferze niepokoju i obaw ”, chociaż „nie było żadnego biologicznego
zagrożenia, z którym m ożna było wiązać nieokreślone przeczucia nieszczęścia -
żadnej opryszczki, żadnego AIDS”12. Patrząc z perspektyw y czasu, choroby były
najm niej przerażającym i konsekw encjam i „wyzwolenia od represji”, czyli rew o­
lucji seksualnej. Rzeczywistym źródłem przerażenia było uw olnienie zachcianek
1 popędów spod kontroli rozum u oraz następstw a, jakie to m iało dla zwykłych
ludzkich istot. O kazało się, że dążenie do „wyzwolenia od represji” przedziwnie
zostało ukarane w sposób adekw atny do przew in; w istocie kara była przewiną.
Wyzwolenie w najlepszym razie było zniewoleniem, nierzadko też śmiercią. W swo­
ich w spom nieniach zatytułow anych Last Night in Paradise Katie Roiphe napisała:

Pam iętam , jak brałam z półki rodziców książkę Lookingfor Mr. Goodbar w żół­
tej, m iękkiej opraw ie i czytałam ją kilkakrotnie; pam iętam , ja k prześladow ał m nie
obraz nagiej kobiety w łóżku, wykrwaw iającej się na śm ierć. P am iętam rów nież
obraz jej siedzącej w barze, popijającej białe wino, udającej, że czyta książkę i cze­
kającej, żeby po derw ać jakiegoś obcego mężczyznę, obraz, na k tó ry cieniem kładła
się m oja w iedza o tym , co się z nią stanie. Jej śm ierć w jak im ś sensie w ydawała mi
się właściwa dla aktu przypadkow ej przem ocy. M iało to chyba także im plikacje
dotyczące m ojego w łasnego życia, m ężczyzn, barów, w ina i obcych ludzi w przy­
szłości, która jaw iła m i się niew yraźnie. Nie potrafiłabym w ytłum aczyć, na czym
polegało zagrożenie, które wówczas odczuw ałam , kuląc się n a perkalow ej sofie ro ­
dziców i czytając tan i paperback, a jed n ak to w łaśnie czu ła m 13.

O prócz Obcego, książka Lookingfor Mr. Goodbar, na podstaw ie której w roku

1978 nakręcono film, były znaczącym i w ydarzeniam i końca lat siedemdziesiątych,
kiedy seks zm ienił się w horror. Roiphe być m oże lepiej rozum iałaby przebieg wy­
darzeń, gdyby czytała Państwo Platona, ale system oświatowy, który prom uje
N O W Y JORK, 1969 593

m asturbację, nie będzie m arnow ał czasu na podkopyw anie własnych wysiłków

zmierzających do zniewolenia uczniów, zapoznając ich z dziełem greckiego filozofa.
Eric Voegelin, który czytał Platona, sądzi, że jego opis

zm iany dem okraty w despotę m o żn a uznać za arcydzieło platońskiej psychologii.

W postaw ie dem okratycznej wszystkie zachcianki są jednakow o w ażne i ryw alizują
ze sobą, która z nich będzie z asp o k o jo n a... Ó w stan m iłej, estetycznej, ale je d n a k
zgnilizny, sam z siebie się w yczerpuje, a wówczas otw iera się o statnia otchłań znie-
praw ienia. gdyż poza zw ykłym bogactw em p rag n ień kryją się skrajne żądze „ h u ­
lające w człow ieku w jego snach”, zwykle je d n ak stłu m io n e przez kontrolę rozum u
i praw a. W snach jed n ak bestie te m iotają się w m o rderczym szale, kazirodztw ie,
perw ersjachM.

Dalszy ciąg w ydarzeń jest jed n ak jasny. D em okrata, który odrzuca wszel­
kie ograniczenia, w pogoni za seksualnym zaspokojeniem zm ienia się w tyrana,
niosącego innym w ystępek i przerażenie. „Rozpad dobrze uporządkow anej duszy
nie wiedzie do braku ładu albo pom ieszania, lecz do zdem oralizowanego porządku.
W ydaje się, że Platon był przenikliw ie św iadom duchow ości zła i fascynacji, która
budzi tyrański porządek”15.
Mówiąc m etaforycznie, tyran to nałóg. Innym i słowy, to nam iętności, które
dom agają się zaspokojenia i rządzą rozum nym bytem , który pow inien je k o ntro­
lować. M ożna tyrana jed n ak rozum ieć także bardzo dosłow nie - jako człowieka,
który rządzi innym i, zepsutym i przez własne nam iętności, sterując tym i samymi
nam iętnościam i. Człowiek, którym władają jego żądze, jest także we władzy tego,
który m anipuluje jego pożądaniam i. Ogólnie uważa się, że tyrania jest krótkotrw ała
i w ten sam sposób myślimy także o tyranach. Robespierre, Hitler, Stalin - wszyscy
oni doszli do w ładzy na fali sprzeciw u wobec dem okratycznego amoku. Rządy
Stalina, patrząc na nie z perspektyw y długości ludzkiego życia, tru d n o jednak
uznać z krótkotrw ałe. A myśląc o nim , zaczynam y dostrzegać jeszcze bardziej
niepokojącą możliwość. Co będzie, jeśli zjawi się ktoś na tyle przebiegły, żeby
zdem oralizow any porządek utrzym ać na zawsze?
Pierwszą zasadą, którą trzeba uznać, jest to, że „życie seksualne nie jest
sprawą pryw atną”, m ów i Reich. „Seksualna przebudow a człowieka, m ająca za­
pew nić m u zdolność do przeżyw ania pełni seksualnej przyjem ności, nie m oże
być pozostaw iona indyw idualnej inicjatywie, gdyż jest to kardynalny problem
całości społecznej egzystencji... C ała populacja musi zyskać bezpieczne poczucie,
że rewolucyjne przyw ództw o robi wszystko, co w jego mocy, żeby zagwarantować
seksualną przyjem ność bez ograniczeń, bez żadnych «jeśli» ani «ale»”16.
W ażkim i praw dziw ym pytaniem , które postaw ił A ldous Huxley jest pyta­
nie o to, czy władza, która „norm alność nazywa w ynaturzeniem , a w ynaturzenie
norm alnością” będzie na tyle sprytna, aby wypracować takie techniki zniewalania,
które uczynią je na tyle przyjem nym , że nikt już nie dostrzeże tego h o rro ru ani
nie zechce m u się przeciwstawiać.
 ROZDZIAŁ 15

NOTRE DAME, INDIANA, 1970

czerw cu 1970 ro k u w ielebny T heodore M. H esburgh, rektor

W U niw ersytetu N otre D am e, za „wybitne zasługi dla spraw y swo­

b ó d akadem ickich” otrzym ał N agrodę A lexandra M eiklejohna
przyznaw aną przez A m erykańskie Stowarzyszenie Nauczycieli
A kadem ickich (A m erican A ssociation o f University Professors). H
pierw szym katolikiem , którem u przyznano tę nagrodę, więc AAUP pospieszyło
z w yjaśnieniem , że nie był to dla niej fakt bez znaczenia. H esburgha nagrodzono
za obronę niezależności katolickiej uczelni p rzed zakusam i K ościoła katolic­
kiego. H esburgh otrzym ał to w yróżnienie, poniew aż, zgodnie z tym , co pow ie­
dział w ośw iadczeniu, które wygłosił trzy lata wcześniej w Land o’Lakes, „uczelnia
katolicka m usi zachować rzeczywistą autonom ię oraz akadem ickie sw obody w o­
bec wszelkich w ładz spoza samej akadem ickiej w spólnoty, czy to świeckich, czy
to duchow nych”. Aby rozwiać wszelkie wątpliwości co do tego, jakie władze m ogą
stanowić największe zagrożenie dla N otre D am e, AAUP cytuje stanow isko uczel­
ni w odniesieniu do H um anae Vitae, ogłoszonej w 1968 roku encykliki papieża
Pawła VI, która uznaw ała antykoncepcję za rzecz niem oralną. H esburgh zyskał
pochw ałę AAUP, poniew aż „zew nętrzne, kościelne in stru m en ty nadzoru, obecne
na innych katolickich uczelniach, nie otrzym ały przyzw olenia na funkcjonow anie
na N otre D am e”.
O soby podzielające poglądy ideologiczne, będące źródłem takiej postawy,
uznają ją bez w ątpienia za n ad er budującą, ale była ona rów nież zakłam ana. H es­
burgh deklarował, że będzie bronił katolickiej uczelni przed „wszelkimi w ładzam i”,
ale w praktyce - o czym w yraźnie świadczy nagroda przyznana przez AAUP -
b ro n ił uczelni przed ingerow aniem w jej spraw y Kościoła katolickiego, zwłaszcza
zaś rzymskiej kurii. H esburgh m ów i o tym w prost w swojej autobiografii God,
Country, and Notre Dame, której cały rozdział poświęcił wolnościom akademickim.
„W roku 1954 doszło do klasycznego sporu w kwestii sw obód akademickich, Notre
596 R O ZD ZIA Ł 15.

D am e vs. W atykan”. W sporze tym ojciec H esburgh stanął po stronie liberalne­

go am erykańskiego jezuity Johna C ourtneya M urraya, a ich przeciw nikiem był
Alfredo kardynał O ttaviani, od czasu Soboru W atykańskiego II ulubiony czarny
charakter i obiekt niechęci każdego liberalnego katolika. W owym oświeceniowym
moralitecie siły am erykańskiego postępu i światła odniosły zwycięstwo nad włoski­
m i siłam i m roku i dogm atyzm u. Przypom inało to nieco fabułę książek H enryego
Jamesa napisaną przez kogoś o m niej subtelnym umyśle.
Czytając autobiografię H esburgha, szybko dochodzi się do przekonania, że
paradygm at „am erykańska postępow ość k ontra rzym ski autorytaryzm ” nie miał
przypadkow ego charakteru, lecz był norm atyw ny i obejm ow ał całość zagadnie­
nia. „Wszelkie w ładze” to dla H esburgha W atykan. Skoro w takich kategoriach
przedstaw iał tę walkę, dobrze w ypadał w oczach ludzi z AAUP w 1970 roku. Jed­
nak opisanie owego konfliktu w takich kategoriach skutkuje ukazaniem jedynie
połow y prawdy. T rudno bow iem uznać, żeby to Rzym stanow ił w tam tych czasach
najpoważniejsze zagrożenie akadem ickich swobód. Interesujące natom iast jest to,
że w całej relacji H esburgha, służącej przede w szystkim lansow aniu siebie jako
obrońcy akadem ickich wolności, ani razu nie pad a w zm ianka o fundacjach i roli,
jaką odgryw ały one wówczas na N otre D am e. M ożna w ręcz odnieść w rażenie, że
jedynym i osobam i zagrażającym i ow ym sw obodom byli sędziwi duchow ni, tacy
jak kardynał O ttaviani, bądź też, że postępow cy usadow ieni w fundacjach Forda,
Rockefellera i Carnegiego przejaw iali wówczas całkow ity brak zainteresow ania
tym , na co m ają pójść ich pieniądze.
Pod wieloma względami stosunek uczelni Notre Dam e do swobód akadem ic­
kich był skrajnie stronniczy. O dcięła się od Rzymu, ale w ram ach rekom pensaty
zwróciła oczy ku N ow em u Jorkowi i W aszyngtonowi, siedzibom fundacji i Sądu
Najwyższego. Stanow isko H esburgha w kwestii obrony sw obód akadem ickich
staje się w p ełn i zrozum iałe dop iero w kontekście k o n k retn y ch przykładów.
Postawa uczelni N otre D am e w sprawie wyświetlania w 1989 roku na terenie jej
kam pusu filmu M artina Scorcese Ostatnie kuszenie Chrystusa jest doskonałym
przykładem praktycznego stosow ania przez nią podw ójnych standardów . Pewna
liczba osób, w śród których byli zarów no wykładowcy, jak i studenci, twierdziła, że
film jest bluźnierstw em , a katolicka uczelnia nie m a żadnego interesu w tym , aby
narażać swoich studentów na oglądanie scen pokazujących stosunek seksualny
m iędzy Jezusem C hrystusem a M arią M agdaleną. W odpow iedzi na to, następca
H esburgha, w ielebny Edw ard M alloy napisał: „Film Ostatnie kuszenie Chrystusa
jest tylko jednym z wielu wyświetlanych w tym roku na terenie kam pusu. Ufam,
że tym , którzy postanow ią go obejrzeć, dostarczy on wielu okazji do dyskusji oraz
analizow ania go, także w ujęciu chrześcijańskim ”. Przesłanie jest jasne: część ludzi
m oże to postrzegać jako b rak szacunku dla osoby Jezusa C hrystusa, ale najw aż­
niejsze są sw obody akadem ickie, których na uczelni N otre D am e przestrzega się
nawet wówczas, kiedy kw estia sporna dotyczy wysoce agresywnego i przeczącego
praw dzie przedstaw ienia rzekom ego życia seksualnego Jezusa. Studenci N otre
D am e właściwie zrozum ieli ten kom unikat, który sprow adzał się w istocie do zale-
N O TR E DAM E, IN D IA N A , 1970 597

cania im bezwzględnej tolerancji w kwestiach związanych z seksualnością i seksem,

nawet jeżeli m iało to oznaczać pobłażanie oszczerstw om i pom ów ieniom rz u ­
canym na ich Pana i Zbawiciela. „To, co Jezus robił w swoim życiu pryw atnym ,
pozostaje wyłącznie Jego sprawą” - oznajm ił jeden ze studentów drugiego roku.
D w adzieścia pięć lat wcześniej, kiedy N otre D am e kierow ał przyszły laure­
at nagrody AAUP, postaw a uczelni wobec filmów i w obec cenzury była jednak
zupełnie inna. W g ru d n iu 1964 roku w ładze U niw ersytetu N otre D am e oraz
jego rektor T heodore M. H esburgh, który w ystąpił wówczas także jako powód,
skierowały do Sądu Najwyższego pozew o w ydanie w ytw órni Tw entieth-C entury
Fox zakazu rozpow szechniania filmu John Goldfarb, Please Come Home. O braz
ten, w którym głów ną rolę zagrała Shirley M acLaine, opow iadał historię zaku­
pienia przez bogatego A raba drużyny futbolowej U niw ersytetu N otre D am e oraz
najrozm aitszych kom plikacji, które z tego wynikły. H esburgh twierdził, że film ten
„celowo i dla pryw atnych korzyści wykorzystuje prestiż i dobre imię uniwersytetu,
bez zgody i w brew sprzeciw om uczelni”. Twierdził również, że rozpow szechnianie
filmu „wyrządzi [Notre Dame] niepowetowane szkody”. Jeżeli determ inację uczelni
przy pozyw aniu kogoś do sądu m ożna uznać za w yznacznik tego, co uznaje ona
za nienaruszalne i niezbyw alne dobro, okazuje się, że w jej hierarchii w artości Je­
zus C hrystus pozostaje daleko w tyle za uczelnianą d rużyną futbolową. Jest także
jasne, że sw obody akadem ickie na N otre D am e były naruszane właśnie z pow odu
podw ójnych standardów stosow ania ich w praktyce. Co zaś do „wszelkich władz
spoza samej akadem ickiej w spólnoty” - nie chodziło o lewicę, gdyż uczelnia nie
m iała tam wrogów. Jedyne zagrożenie dla niej nadeszło ze strony W atykanu.
30 w rześnia 1970 roku, trzy miesiące po w ręczeniu ojcu Hesburghowi nag
dy za występowanie w obronie swobód akadem ickich, pow ołana trzy lata wcześniej
na m ocy uchw ały K ongresu n r HR2525 Kom isja ds. O bsceniczności i Pornografii
przedstaw iła swój rap o rt końcow y i udostępniła go prasie. O rgan ten, nazwany
później Komisją Lockharta, został ukonstytuow any przez Kongres w roku 1967
głównie z racji zaniepokojenia upow szechnianiem m ateriałów o treściach obsce­
nicznych, które zalały kraj w następstw ie w ydanego dziewięć lat wcześniej w yroku
Sądu Najwyższego w sprawie Rotha.
20 kwietnia 1967 roku podczas przesłuchań prow adzonych na m ocy uchwały
H R 2525, powołującej Komisję ds. O bsceniczności i Pornografii, przew odniczący
posiedzenia, członek niższej izby Kongresu, D om iniek V. Daniels z New Jersey p o ­
tępił „niepow strzym any p otok szkodliwej, twardej pornografii, [która] nieustannie
zapełnia kioski z gazetam i, chociaż niechciana w dziera się jednak do naszych d o ­
m ów i zagraża skażeniem m łodych, bezkrytycznych um ysłów” Jednym z głównych
celów kom isji było „zbadanie skutków oddziaływ ania m ateriałów obscenicznych
i pornografii na odbiorców - zwłaszcza m ałoletnich - oraz ich związków z przestęp­
czością tudzież innym i przejaw am i antyspołecznych zachowań”. Członkowie K on­
gresu byli w tej spraw ie ponaglani przez swoich wyborców, którzy za szczególnie
naganne uważali rozpow szechnianie m ateriałów obscenicznych drogą pocztową,
które p o d koniec lat sześćdziesiątych zdaw ało się w ym ykać spod jakiejkolwiek
598 RO Z D Z IA Ł 15.

kontroli. Powszechnie uznaw ane zakazy były uprzednio nagm innie łam ane w nie­
legalnych gazetkach lub n a scenie. Sąd Najwyższy, w ydając w yrok w sprawie
Rotha uznał, że treści obsceniczne nie przynależą chronionego przez Pierwszą
Poprawkę obszaru w olności słowa i prasy, ale okazało się, że ustanow iona przez
sędziów definicja tego, co obsceniczne, praktycznie uniem ożliw iała jej stosowanie.
W yznacznikiem bow iem m iało być to, „czy w przypadku przeciętnego człowieka,
stosując współczesne standardy społeczności, przew odni m otyw owego materiału,
traktow anego jako całość w yw ołuje w nim lubieżne zainteresow anie”. Sąd później
dodatkow o osłabił jeszcze restrykcyjność w łasnego orzeczenia, wyjaśniając, że
przez społeczność należy rozum ieć cały kraj, a nie jakąś konkretną, geograficznie
określoną jednostkę, taką jak hrabstw o albo okręg wyborczy. W konsekwencji
niezdecydowanej postaw y Sądu Najwyższego kraj został zalany m ateriałam i o tre­
ściach obscenicznych, które rozsyłano drogą pocztow ą, a w niektórych m iastach
całe ich kw artały stały się siedliskam i obsceniczności i pornografii, rządzonym i
przez środow iska przestępcze, które ciągnęły z tego zyski. Z adanie uporania się
z pierw szą falą tego ataku spadło na barki polityków 1.
Senator Karl M undt z Południow ej D akoty pow iedział na jednym z przesłu­
chań: „podejrzew am , że połow a adresow anych do m nie listów pochodzi od matek
zrozpaczonych faktem , że poczta dostarcza to do ich dom ów i nie m a sposobu,
żeby z tym skończyć. M am poczucie, że ci, którzy lam entują i krzyczą o cenzurze,
kierują się w tym innym i pow odam i niż o brona konstytucyjnych praw. M am
nadzieję, że odrzucicie ich argum enty. To fałszywy pretekst, za którym kryją się
ludzie, którzy nie chcą otw arcie i m erytorycznie opow iedzieć się za tym pluga­
stwem. .. Próbują się chować za szlachetnym i argum entam i, jednocześnie taplając
się w błocie, a ich starania zm ierzają do u m ocnienia i zw iększenia przestępczości
m łodocianych w tym kraju”2.
Kwestią podstaw ow ą - i wówczas, i teraz - były i są skutki oddziaływ ania
pornografii na tych, dla których nie jest ona przeznaczona. M undt zwraca się do
tych, którzy „powiadają, że ludzi norm alnych ona nie pociąga, a ludzie anorm alni
m ają słuszne praw o otrzym ać pocztą, co chcą. Rzecz jed n ak w tym , że w całym
kraju jest ona w ysyłana norm alnym dzieciom z norm alnych rodzin, a rodziny
te nie wyrażają życzenia, aby z norm alnych ludzkich istot zm ieniać się w ludzi
anorm alnych”.
Było oczywiste, że nikt nie zam ierza wyjść przed szereg i argum entow ać
na korzyść pornografii - wówczas jeszcze nie - ale zapanow anie nad sytuacją
u tru d n iała niezdecydow ana postaw a zarów no liberałów, jak i konserwatystów.
Lawrence Speiser, dyrektor w aszyngtońskiego oddziału A m erican Civil Liberty
U nion, wezwał do zapoczątkow ania badań naukow ych, które „określą, czy istnieje
zwykła zależność m iędzy czytaniem i oglądaniem nieprzyzwoitych materiałów,
a popełnianiem przestępstw i innym i antyspołecznym i zachow aniam i”. Dopóki
nie stało się oczywiste, że Kongres, nie oglądając się na opinię ACLU i tak powoła
stosowną komisję, A m erican Civil Liberty U nion zdecydowanie przeciwstawiała się
tem u pomysłowi. Ustępując przed tym , co nieuchronne, Speiser postanow ił nadać
N O TR E DAM E, IN D IA N A , 1970 599

działaniom kom isji kieru n ek zbieżny z interesam i ACLU (taktyka ta okazała się
o wiele skuteczniejsza), wyznaczając „naukowe” kryteria dla wyżej w spom nianych
badań. „Jeśli p otrzebne jest opracow anie naukowe, pow inniśm y wystrzegać się
tego, co nim nie jest”3. N a czym polega „naukow ość” m iało w krótce okazać się
oczywiste, gdyż Komisja Lockharta po nauki i konsultacje w spraw ach związanych
z seksualnością udała się nie gdzie indziej, tylko do Instytutu Kinseya.
Upadek współczesnego konserw atyzm u znalazł swoje odzwierciedlenie w ze­
znaniu felietonisty Jamesa J. Kilpatricka, podów czas redaktora pism a „R ichm ond
News Leader”, k tó ry pisywał rów nież do „W ashington Evening Star”. „Jeśli każecie
m i wybierać m iędzy b ru d am i a cenzurą, wybiorę b ru d y ” - pow iedział przed Ko­
misją. „Brudy są przynajm niej w idoczne i m ożna ich unikać, posprzątać, zakryć
farbą albo zaakceptow ać jako brzydko pachnący dopust w olnego społeczeństwa.
D ziałania cenzury natom iast nie zawsze daje się dostrzec; możecie doświadczyć
jej skrytego działania. Ci z nas, którzy w ierzą w w olne społeczeństwo, a wszyscy
za nim jesteśmy, p ow inni akceptować społeczeństw o otw arte na idee, które dla nas
są nie do przyjęcia”4. K ilpatrick skrytykow ał także przepisy przeciw ko obscenicz-
ności, ale jego opinie były tak przesycone m oralnym i intelektualnym agnostycy-
zm em , że nie w ykroczyły poza bezw artościow e sugestie. W tam tym historycznym
m om encie konserw atyzm w USA stał się tożsam y z libertarianizm em , wedle
którego wszelka ingerencja w sferę zachow ań uw ażanych za osobiste i pryw atne
jest całkowicie nieupraw niona. Trzeba było kolejnych p iętnastu lat gorzkich d o ­
św iadczeń, żeby ludzie uśw iadom ili sobie, że pornografii do tej kategorii zaliczyć
nie m ożna. Przede w szystkim bow iem jest ona w ielkim interesem , ponadto zaś
jednym z głównych źródeł antyspołecznych czynów i zachowań.
Przeszedłszy stosow ne szkolenie w Insty tu cie K inseya, kom isja doszła
do w niosku, że „na nieprzyzw oitych film ach nie sposób zbić wielkiego m ająt­
ku”5. W owym czasie cały przem ysł pornograficzny był w arty pięćset m ilionów
dolarów, ale kiedy Kom isja M eesea postanow iła napraw ić szkody w yrządzone
przez Komisję Lockharta, jego obroty w ynosiły już do ośm iu m iliardów dola­
rów rocznie. O prócz tego Komisja L ockharta stw ierdziła, że „wzorce zachowań
seksualnych są bardzo stabilne i k ontakt z m ateriałam i erotycznym i nie wpływa
n a nie w żaden znaczący sposób”. O pierając się na badaniach przestępczości sek­
sualnej przeprow adzonych w D anii, kom isja doszła do w niosku, że „zwiększony
dostęp do m ateriałów o treściach stricte seksualnych przekłada się na spadek
liczby popełnianych przestępstw seksualnych”. W podsum ow aniu raportu Komisja
L ockharta uznała, że „nie m a żadnego dow odu na to, iż kontakt z m ateriałam i
o charakterze seksualnym odgryw a istotną rolę jako przyczyna przestępstw lub
zachowań przestępczych m łodzieży i osób dorosłych. Komisja nie może stwierdzić,
że kontakt z m ateriałam i erotycznym i jest czynnikiem sprawczym przestępstw
lub w ykroczeń o charakterze seksualnym ”6.
W ten sposób komisja, która z woli Kongresu m iała ukrócić pornografię, stała
się tubą przem ysłu pornograficznego, za jej pośrednictw em upow szechniającym
libertyńskie frazesy i an tyrodzinną propagandę. Przekaz był jasny; pornografia
600 RO ZD ZIAŁ 15.

w sum ie jest dobra. „W ykorzystanie graficznych przedstaw ień konkretnych za­

chow ań seksualnych w połączeniu z ich om ów ieniem służy nie tylko informacji,
lecz przyczynia się także do redukow ania zaham ow ań i zawstydzenia związanych
z m ów ieniem o seksie”. Spontanicznie zawiązujące się grupy obywatelskie m ogą
jednak „w istotny sposób wpływać na dostępność legalnych m ateriałów w swojej
społeczności poprzez tw orzenie wokół nich n adm iernie represyjnej atm osfery
oraz, dążąc do osiągnięcia swych celów, stosow anie szykan”7.
Na podstaw ie przeprow adzonego przez siebie „śledztwa” komisja Lockharta
zaleciła „uchylenie istniejących federalnych uregulow ań praw nych, zakazujących
bądź ingerujących w dystrybucję m ateriałów «obscenicznych» [sic!] w śród osób
dorosłych”. Dwaj członkow ie komisji, O tto N. Larsen i M arvin E. Wolfgang za­
lecali zniesienie wszelkich ograniczeń dotyczących upow szechniania m ateriałów
o treściach obscenicznych w śród m łodocianych. „Nie m a istotnych dowodów
na to, że mają one na m łodocianych wyłącznie szkodliwy wpływ. Może to nawet
przynosić dobroczynne skutki”8.
W nioski zawarte w raporcie najgw ałtow niejszy sprzeciw wywołały w łonie
samej komisji: wielebny M orton A. Hill i W infrey C. Link w zdaniu odrębnym
potępili dokum ent uchw alony przez większość jej członków, nazywając go „Wielką
Kartą Swobód pornografów ”11. Ich zdaniem , rap o rt kom isji Lockharta był „wypa­
czony oraz tendencyjny, służąc ochronie interesów przem ysłu pornograficznego,
który komisja, z zalecenia Kongresu m iała ograniczyć”. W dalszym ciągu swojego
ośw iadczenia stw ierdzili też, że przew odniczący komisji, W illiam B. Lockhart,
został m ianow any na swoje stanow isko przez ówczesnego prezydenta Lyndona
Johnsona w jawnej sprzeczności z zaleceniam i uchw alonym i przez Kongres. Paul
Bender, główny ekspert kom isji pow ołany przez przew odniczącego od daw na jest
członkiem ACLU, p odobnie jak sam Lockhart, a dwa m iliony dolarów przyznane
przez Kongres na działalność Komisji, obaj wykorzystali dla zagw arantow ania
sobie, że rezultaty prac kom isji będą zbieżne z polityką ACLU w sprawie p o rn o ­
grafii"’. O znaczało to całkowite pom inięcie i zignorow anie świadectw funkcjo­
nariuszy organów bezpieczeństw a publicznego oraz m anipulow anie wszelkimi
dostępnym i wówczas danym i naukowymi, aby były one poparciem dla tezy o braku
szkodliwości pornografii. Hill, k tóry na własny koszt przeprow adził odrębne do­
chodzenie w tej sprawie, zebrał dość m ateriałów na poparcie tezy odw rotnej, aby
pow stało z tego zdanie odrębne m niejszości - jedyny rzeczywiście przekonujący
dokum ent w całym raporcie kom isji L ockharta (ostatecznie, to właśnie ustalenia
zawarte w zdaniu odrębnym mniejszości, nie zaś raport większości, zostały przyjęte
przez Kongres, ale zanim do tego doszło, szkody w yrządzone publikacją raportu
komisji Lockharta już się dokonały). W przeciwieństwie do raportu komisji, zdanie
odrębne uw zględniło zeznania funkcjonariuszy organów porządkow ych. H erbert
W. Case, były inspektor policji z D etroit, powiedział: „W historii naszego wydziału
nie było ani jednego m orderstw a na tle seksualnym , którego sprawca nie byłby
zapalonym czytelnikiem nieobyczajnych m agazynów”. Detektyw porucznik Austin
B. Duke z policji hrabstw a St. Louis oznajmił: „Nigdy nie zdarzyło m i się schwytać
N O TR E D AM E, IN D IA N A , 1970 601

m łodocianego przestępcy seksualnego, który nie m iałby takich wydaw nictw przy
sobie, w dom u lub w swoim sam ochodzie”11.
Stwierdzenia zawarte w zeznaniach Hilla i Linka m iały potw ierdzenie w rze­
czywistości. Nawet pom inąw szy „dobrodziejstw a”, będące konsekw encją p iętn a­
stoletniego okresu rozpow szechniania pornografii na skalę masową - co zawdzię­
czam y Komisji L ockharta - dow odów na to, że pornografia rzeczywiście stanowi
przyczynę zachow ań dewiacyjnych, od sam ego początku było aż nadto. Badania
przeprow adzone przez Proppera, a opłacone z funduszy Komisji, w grupie m ło d ­
szych chłopców wykazały „daleko posuniętą zależność m iędzy (a) wiekiem, w k tó ­
rym oglądali zdjęcia przedstaw iające stosunek seksualny, a (b) wiekiem, w którym
sam i rozpoczynali życie seksualne... Propper, który przeprow adził badania na
g rupie czterystu siedem dziesięciu sześciu p en sjo n ariu szy zakładów po p raw ­
czych, wielokrotnie podkreślał związek m iędzy wysoką podatnością na pornografię
a «rozwiązłością seksualną» i dew iacyjnym i zachow aniam i osób w bardzo m ło ­
dym wieku oraz przynależnością do grup, w których występował wysoki wskaźnik
przestępczości i zboczeń seksualnych”12.
Powołując się na opracow ania Davisa i Brauchta, H ill uznał, że oglądanie
pornografii jest „najpoważniejszym wyznacznikiem seksualnych dewiacji w grupie
osób m łodych, narażonych na jej o d działyw anie... O gólnie rzecz biorąc, kontakt
z pornografią w pod g ru p ie ludzi m łodych wiązał się z różnorodnym i, przedw cze­
snym i heteroseksualnym i oraz dew iacyjnym i zachow aniam i seksualnym i”1’.
Badania przeprow adzone przez M oshera i Katza, które również sponsorowała
komisja, „wyraźnie potwierdzają tezę, że agresja wobec kobiet wzrasta, jeżeli służy ona
instrum entalnem u zaspokojeniu pobudzenia seksualnego (będącego następstwem
oglądania pornografii”14. O pracow anie Goldsteina, również zlecone przez kom i­
sję, wykazało, że gwałciciele to grupa wykazująca najwyższy współczynnik „skłon­
ności do masturbow ania się” pod wpływem pornografii, zarówno w przypadku osób
dorosłych (osiemdziesiąt procent), jak i nastolatków (dziewięćdziesiąt procent). Biorąc
pod uwagę przestępstwa, za jakie zostali osadzeni w więzieniu, zdaje się to świadczyć
o tym, że pornografia (oraz towarzysząca jej m asturbacja) nie służy jako katharsis,
nie zapobiega przestępczości seksualnej ani nie „trzyma ich z dala od ulicy”. O siem ­
dziesiąt procent gwałcicieli wyraziło „chęć naśladowania aktu seksualnego, którego
byli świadkami bądź zobaczyli go w m ateriałach pornograficznych, z którym i mieli
styczność”. Zapytani, czy tuż po ich obejrzeniu albo niedługo później rzeczywiście
to uczynili, trzydzieści procent ankietowanych odpowiedziało „tak”15.
Hill i Link skrytykow ali następnie przyjęte przez kom isję opracow ania,
na podstaw ie których sform ułow ała swoje stanowisko, zwłaszcza zaś sławetne
badania K utchinskyego, które rzekom o wykazały, że po zalegalizowaniu w Danii
pornografii liczba popełnianych tam przestępstw seksualnych znacząco spadła.
Oto, co w zdaniu odrębnym napisali na ten tem at H ill oraz Link:

Faktem jest, że w społeczeństw ie w spółczesnej K openhagi, w którym seks

przedm ałżeński i posiadanie nieślubnych dzieci nie oznacza żadnej społecznej
602 RO Z D Z IA Ł 15.

stygm atyzacji, gdzie tw ard ą pornografię sprzedaje się w każdym kiosku stojącym
n a rogu ulicy oraz w „p o rn o -” czy też „sex-shopach”, k tó ry m i usiane jest m iasto,
gdzie pokazy seksu n a żywo są legalne i w ykorzystyw ane w publikacjach cod zien ­
nych gazet, gdzie pro stytu tk i blokują ch od n ik i i m achają z otw artych okien, w takim
społeczeństw ie dziw i m n ie niep o m iern ie, że w ogóle m ów i się tam o jakichkolw iek
przestępstw ach seksualnych... Jedyną przyczyną trzydziestojednoprocentow ego
statystycznego spadku p rzestępstw seksualnych jest fakt, że to, co uprzed n io u z n a­
w ano za czyn przestępczy, jest teraz ignorow ane, bądź uznaw ane za legalne16.

Późniejsze badania n ad skutkam i pornografii potw ierdziły trafność ocen

zawartych w zdaniu odrębnym Hilla i Linka i tym sam ym całkowicie zdyskredy­
tow ały teorię katharsis, na której opierał się rap o rt większości Komisji Lockharta.
Pornografia nie daje zaspokojenia, jak twierdzi raport. Może skutkować zaspokoje­
niem w odniesieniu do konkretnego filmu lub zdjęcia, ale jednocześnie oglądający,
który w ten sposób się zaspokoił, potrzebuje coraz bardziej udziw nionych sposo­
bów stymulacji, aby osiągnąć podniecenie, które wcześniej zapew niała m u rela­
tyw nie „norm alna” pornografia. O prócz tego, pornografia w ytw arza u odbiorcy
fundam entalnie zaburzony ogląd seksualności, który m oże skutkować dokonyw a­
niem napaści na kobiety. W artykule z 1984 roku zatytułow anym Massive Exposure
to Pornography Zillm an i Bryant stawiają tezę, że „masowe upowszechnienie p o rn o ­
grafii skutkuje ogólną banalizacją gwałtu. M ożna jedynie spekulować, czy wynika
to z typowego dla pornografii sposobu ukazyw ania kobiet jako osób społecznie
niczym się niew yróżniających, z histeryczną euforią reagujących na niem al każdy
seksualny lub psedudoseksualny bodziec i gotowych spełniać wszelkie seksualne
zachcianki. Wydaje się, że taki w izerunek kobiet naw et w nich samych wzbudza
przekonanie, iż są z n atu ry niezwykle w yuzdane”17.
 ROZDZIAŁ 16

HIALEAH, FLORYDA, 1970

czesnym po południem 28 października 1972 roku, w szczytowym

W okresie ponow nej popularności W ilhelm a Reicha, oficer dyżurny

policji w H ilaeah na Florydzie odebrał zgłoszenie od mężczyzny
im ieniem Harry, który twierdził, że jego żona zachowuje się bardzo
agresywnie i trzeba ją obezwładnić. Kiedy funkcjonariusz policji przyb
zdarzenia, zobaczył, że sławna niegdyś „pin-up girl” Betty Page okłada pięściam i
swego męża H arry ego i obrzuca go wyzwiskami. Policjant Fitzpatrick odprowadził
Betty do radiow ozu, po czym poszedł do dom u poszkodow anego, żeby spisać jego
zeznania. W róciwszy do sam ochodu zobaczył, że siedząca na tylnym siedzeniu
Bettie m a zadartą sukienkę, zsunięte m ajtki i m asturbuje się wieszakiem, który
zostaw ił w radiowozie. Stwierdził, że podejrzana „postradała zmysły, kom pletnie
zwariowała”.1
Bettie u znano za niezdolną do stanięcia przed sądem i poddano leczeniu
psychiatrycznem u. Siedem lat później była już na w olności i przeprow adziła się
do Kalifornii. Pewnego razu sąsiad zauważył ją w yłaniającą się nagle z krzaków
i w ym achującą ośm iocalow ym , ząbkow anym nożem do chleba, którym zaczęła
dźgać jego żonę. Kiedy pospieszył jej na pom oc, zaatakow ała także i jego. D orosłe
życie Bettie Page polegało w swoim czasie na rozbudzaniu nam iętności u innych;
teraz, spędziwszy je w rozpustnych związkach z w ielom a m ężczyznam i, te w ła­
śnie nam iętności zaw ładnęły jej życiem i rządzą jej zachow aniem . „Podwojone
pożądanie to miłość. Podw ojona m iłość to obłęd”, napisał Prodikos, filozof sofista
żyjący w V wieku przed C hrystusem . W edług B rucea T horntona, który nawiązuje
do tejże właśnie tradycji, „niepoham ow ana nam iętność jest w istocie rodzajem
szaleństwa, destrukcją racjonalnej kontroli um ysłu nad ciałem, zawieszeniem w ła­
dzy rozum u, przez co dusza pogrąża się w chaosie pierw otnych żądz i em ocji”.-
604 RO ZD ZIA Ł 16.

O dkąd skończyła osiem naście lat, Bettie Page prow adziła rozpustny tryb
życia. W szkole średniej była jedną z najlepszych uczennic i chciała zostać nauczy­
cielką. W połow ie lat pięćdziesiątych, kiedy dobiegała czterdziestki, zapadła na
chorobę psychiczną. Nie potrafiła ukończyć żadnego z licznych kursów biblijnych,
na które się zapisywała i stanow iła zagrożenie dla życia i zdrow ia osób ze swego
otoczenia. Foster przytacza zwykłe w takich razach freudow skie w ytłum aczenia
tego faktu, w tym także najbardziej przekonujące - zgodne z teorią uwiedzenia,
którą Freud w swoim czasie jed n ak o drzucił - czyli takie oto, że będąc dzieckiem,
była seksualnie m olestow ana przez ojca. Nie sposób pom niejszać traum y towarzy­
szącej takim dośw iadczeniom i dlatego w tym przypadku należy przyjąć, że wraz
z upływ em czasu jej znaczenie dla psychiki stawało się coraz większe, co z kolei
pozw ala przypuszczać, że funkcjonow ała ona jako w spom nienie przesłonow e
dla czegoś bardziej zw iązanego z teraźniejszością, a konkretnie, dla jej zachowań
seksualnych w dorosłym życiu.
O ile skutki zachow ania um iarkow ania są kulturow o relatywne, konsekw e
cje lubieżności takim i nie są. O statecznym i następstw am i rozwiązłości, zgodnie
z porządkiem rzeczy, jest rozpad „osobow ości. Nasze „ja” konstytuują relacje
z innym i; rem edium na traum ę, której pow odem był w ystępek ojca polegający
na złam aniu zasad owego porządku, m ógł być w yrozum iały i em patyczny mąż,
z którym Betty pozostaw ałaby w stałym , m onogam icznym związku - jej życie
potoczyło się jed n ak inaczej. Łatwe zarabianie pieniędzy za sesje fotograficzne
m usiało wiązać się z zaw ieraniem rów nie łatwych i błahych związków z m ężczy­
znam i, w pew nej chwili jed n ak rzeczywistość psychiczna doszła do głosu, a kiedy
to się stało, nam iętności sw obodnie w ytw orzone przez „ja” zaczęły dom inow ać,
a ona nie było już w stanie ich kontrolować.
W roku 1957 Bettie w ypadła po prostu z nowojorskiego rynku „pin-up girls”
i przeprow adziła się na Florydę, gdzie związała się z trzynaście lat od niej młodszym
mężczyzną. W końcu wzięli ślub, ale, p odobnie jak to bywało z wcześniejszymi jej
m ałżeństw am i, ten związek rów nież nie p o trw ał długo, a każdy rozpad kolejnego
związku przyczyniał się do osłabienia spoiwa jej osobowości. Wówczas, podobnie
jak wiele innych kobiet, Bettie poszukała pociechy w religii. G dyby żyła w czasach,
kiedy święty Paweł pisał list do rozpustnych K oryntian, podczas religijnych obrzę­
dów m usiałaby mieć nakrytą głowę i zam knięte usta. Bettie nie m iała dzieci. Kiedy
dobiegała czterdziestki z pew nością uśw iadom iła sobie, że już m ieć ich nie będzie
i niejako kom pensując to sobie, zaczęła hodow ać rośliny. „Skrupulatnie podlewała
i dbała o rośliny, jakby były jej dziećm i, których nigdy nie m iała”1 - pisze Foster.
Religia, którą w końcu przyjęła Bettie, m iała niewiele wspólnego moralnością
tradycyjnie przypisyw aną chrześcijaństw u. Bettie nadal była na tyle ładna, żeby
poderw ać mężczyzną na potańców ce - i to właśnie zrobiła w M iam i, kiedy pozna­
ła rozw iedzionego technika telefonicznego H arryego Leara. N adal chciała wyjść
za mąż, i dopięła swego, ale nie była w stanie utrzym ać tego małżeństwa, poniew aż
jej choroba psychiczna psuła relacje m iędzy m ałżonkam i, aż wreszcie zniszczyła
je ostatecznie. M im o iż n a wielu kursach biblijnych poznaw ała teologię, doszła
H IALEAH , FLORYDA, 1970 605

do przekonania, że jest siedm iu bogów, a była tego pew na, poniew aż zam knię­
ta w łazience prow adziła z nim i długie rozmowy. Po jednaj z takich wyjątkowo
długo trw ających konferencji, która m iała m iejsce w d o m u pewnej sędziwej w d o ­
wy w Kalifornii, Bettie w ybiegła z łazienki z zębatym nożem do krojenia chleba
i zaczęła dźgać n im sąsiadkę, praw ie ją zabijając.
B ettie m iała wówczas czterdzieści dziew ięć lat. Policjant orzekł, że jest
psychicznie chora, a jego ocenę p o tw ierd ził w yrok sądu, k tó ry skazał ją na p o ­
byt w zakładzie psychiatrycznym . Czym że j ed n ak j est ch oroba psychiczna? Psy­
chiatrzy ze szkoły Thom asa Szasza określenie „choroba psychiczna” porów nują
do pow iedzenia, że Bóg m a zapalenie w yrostka robaczkow ego. Um ysł nie m oże
być chory, nie jest bow iem bytem fizycznym. W epoce F reuda znaczyło to tyle
co uniew innienie oraz „zwycięstwo k u ltu ry terapeutycznej”, by przyw ołać w tym
m iejscu sform ułow anie użyte przez Philipa Rieffa. Co oznacza choroba psychicz­
na? Prócz tego, że zachow anie człow ieka przestaje spełniać kryteria, w edług
których społeczeństw o ocenia je jako cyw ilizow ane, te n stan um ysłu oznacza
także niezdolność „ja” do łączenia dośw iadczeń i p rag n ień w spójny wzorzec
zachowań. W przypadku osoby zdrowej, jej „ja” panuje nad pragnieniam i, w przy­
p ad k u osoby chorej dzieje się o d w rotnie. C zterdziestodziew ięcioletnia Bettie
znalazła się w sytuacji, kiedy p rag n ien ia - zw iązane z p o żądaniem seksualnym
i agresją - zaw ładnęły jej „ja”. B ettie robiła po p ro stu to, co kazały jej głosy, czyli
nam iętności, któ re w ym knęły się sp o d kontroli. Z am iast przyznać, że rozpusta
n ieu chronnie przyw odzi człow ieka do w łaśnie takiego stanu, k u ltura prom ująca
seksualną rozw iązłość wolała twierdzić, że szalony jest potw ór, którego stworzyła,
aby folgować am oralnym zachciankom . Bettie jako osoba niepoczytalna została
u zn an a za n iew in n ą i w ysłano ją do szpitala psychiatrycznego. M ów iono, że jest
„chora psychicznie”, podczas gdy trafniejszą diagnozą byłoby stw ierdzić, że jej
„ja” załam ało się p o d ciężarem p o żąd ań i doszło do tego, że to one, a nie „ja”,
zaczęły rządzić jej zachow aniem .
Kultura, która uczyniła z Bettie Page swoją ikonę, raczej się do tego nie
przyzna, gdyż oznaczałoby to, że była w spó łw in n a jej upadku. Z am iast tego
jedynym w ytłum aczeniem radykalnego zerw ania ciągłości osobow ości aż do
poziom u rozpadu m a być, jak słyszymy, to, że sypiała z tym i wszystkim i m ęż­
czyznam i i zbzikowała. Przy tym wszyscy prześlizgują się nad szkodam i, jakie
od pięćdziesięciu lat w yrządza pornografia w um ysłach tych, którzy ją oglądają.
Mówi się nam też, że Bettie uwielbiała horrory, ale jej biograf rozum ie związek
m iędzy seksem a h o rro rem dokładnie ta k sam o, jak o n a - kobieta skazana, aby
jej życie potoczyło się torem , którego nie rozum iała.
Konsekwencje w prow adzania tego rodzaju zachow ań w obręb szeroko rozu­
mianej kultury ponieśli rów nież inni. Philip C ushm an w „A m erican Psychologist”
pisze o historycznej trajektorii, która zwykle cechuje „wyzwolenie” przez wigów
seksualności i określana jest m ian em „w yodrębnienia pustego „ja”. W przeci­
w ieństw ie do „ja” w iktoriańskiego, które w yznaczają związki pow stałe dzięki
przestrzeganiu praw a m oralnego,
606 R O ZD ZIA Ł 16.

dzisiejsze „ja” jest skonstru o w an e jako puste. W rezultacie państw o kontroluje lu d ­

ność nie poprzez narzu can ie p o p ę d o m obyw ateli ograniczeń, jak było to w cza­
sach w iktoriańskich, ale poprzez kreow anie i m anipulow anie ich pragnieniam i,
spełnianie ich, organizow anie i rozpow szechnianie. O siągnięcia n au k społecznych,
zw łaszcza zaś psychologii, często służą korzyściom państw a, pom agając budow ać
„ja” będące w istocie narzędziem kontroli.

C ushm an stw ierdza też, że „ja”, które pojaw iło się po zakończeniu II woj­
ny światowej, jest „puste p o części z racji u traty rodzinnej w spólnoty i tradycji.
Jest to „ja” poszukujące „poczucia nieustannego zaspokajania go przez dobra
konsum pcyjne, kalorie, przeżycia, polityków, rom antycznych partnerów i em pa-
tycznych terapeutów starających się zwalczyć typowe dla tej epoki, narastające
poczucie w yobcow ania i rozbicia”.
K ulturow y p a ra d y g m a t zo b o jętn iałej d ek ad en cji, którego ta k obaw iał
się W eaver w pracy Idee m ają konsekwencje, stał się w ięc norm ą. Socjotech-
nicy w ykreow ali świat, w którym seksualne ekscesy coraz częściej kończą się
popadnięciem w obłęd, poniew aż jed n ak kulturow e in stru m en tariu m zaakcep­
towało tę zm ianę, nazywając ją „wyzwoleniem”, rzadko zdarza się, aby zjawisko
to opisywano w sposób dokładny i przenikliwy. Zobojętnienie, będące rezultatem
upow szechniania niem oralnych zdjęć, filmów i obrazów, którem u początek dały
plakaty z Bettie Page, zm ieniło ludzi w seksualne potwory.
K rótko przed zatrzym aniem Bettie Page przez policję z Hialeah, m łoda ko­
bieta nazwiskiem Linda Borem an leżała na kozetce przed dom em swoich rodziców
niedaleko Fort Lauderdale na Florydzie, dochodząc do zdrowia po wypadku sam o­
chodow ym . O dw iedził ją wówczas jej szkolny kolega z New Jersey i przedstaw ił ją
swemu przyjacielowi, Chuckow i Traynorowi. Traynor był sześć lat starszy od Lindy
i w ydał jej się średnio przystojny. Z nacznie lepiej jed n ak prezentow ał się w oczach
Lindy jego sam ochód, ciem noczerw ony jaguar XKE, gdyż nie był to wóz podobny
do tych, którym i jeździli chłopcy, z którym i się um aw iała na randki. Traynor różnił
się od nich także w inny sposób, ale o tym Linda jeszcze wówczas nie wiedziała.
L inda B o rem an w ychow ała się w Y onkers. Jej ojciec był p olicjantem ,
a m atka wysłała ją do szkoły katolickiej. Podczas pobytu tam Linda początkowo
chciała zostać zakonnicą, później jed n ak zm ieniła zdanie; zapragnęła wyjść za mąż
i założyć rodzinę. W Traynorze dostrzegła szansę na uw olnienie się spod kurate­
li rodziców. Jak się m iało okazać, w padła w ten sposób z deszczu po d rynnę. Na
pierwszych kilku randkach nic się nie wydarzyło. Później jed n ak szybko to się
zm ieniło. Traynor przekonał Lindę do upraw iania seksu i za każdym razem , kiedy
ulegała jego żądaniom , o n dom agał się więcej; jego seksualne zachcianki stawały
się coraz bardziej perw ersyjne i dziwaczne, a zniew olenie Lindy stopniow o się
pogłębiało. Seksualne żądania, które wysuwał Traynor, były m etodą niszczenia
„ja”, zgłaszającego w obec tych prak ty k m oralny sprzeciw. Kiedy to się udało,
seksualna p artn erk a stała się seksualnym obiektem , a obiekt seksualny stał się
z kolei niewolnicą.
H IA LE AH , FLORYDA, 1970 607

Aby utrzym ać n ad nią kontrolę, T raynor regularnie hipnotyzow ał Bore-

m an i kazał jej robić rzeczy, których bez hipnotycznej sugestii na pew no by nie
zrobiła. Twierdząc, że to pom oże jej rzucić palenie, Traynor posłużył się hipnozą,
żeby wyelim inow ać u Lindy o d ru ch gardłow y i nauczył ją techniki fellatio, która
uczyniła ją sławną Lindą Lovelace, gw iazdą Głebokiego gardła - najlepiej sprze­
dającego się filmu w dziejach porno. To jed n ak było jeszcze sprawą przyszłości.
Zanim naiw na dziewczyna została gwiazdą porno, Traynor zrobił z niej prostytutkę
i wykorzystywał w szystkie metody, jakie alfons stosuje wobec kobiet, żeby m u
były posłuszne. W rezultacie, B orem an, jak sam a o sobie powiedziała, stała się
„robotem ”4 i p o d w ielom a w zględam i było to spełnienie przepow iedni m arkiza
de Sade, który pisał, że kobiety będą „wyłącznie m aszynam i do rozkoszy”. O orgii
z pięciom a m ężczyznam i, którą Traynor zorganizow ał w jednym z m oteli na Flo­
rydzie, Borem an pow iedziała: „Czułam się, jakby o debrano m i m oje «ja». Już nie
byłam osobą. Byłam robotem , warzywem, nakręcaną zabawką, ssącą i pieprzącą
się lalką. Stałam się czyjąś rzeczą”5.
W ykorzystywanie seksu jako narzędzia dom inacji pogłębiało się w trakcie jej
związku z Traynorem , k tóry w końcu zabrał ją do Nowego Jorku i tam , w dobrze
znanych Bettie Page nowojorskich loftach, dokonał się decydujący zwrot w kierunku
jej degradacji jako człowieka. W Nowym Jorku Traynor zorganizował nakręcenie
filmu, w którym Borem an uprawiała seks z psem. Skutki były łatwe do przewidzenia.
Każde kolejne upokorzenie coraz bardziej podporządkow yw ało Lindę Traynoro-
wi. Taki właśnie był bow iem główny cel jej upokarzania i degradacji: m iała być
posłuszna, uległa i czuć się, jak sam a to później określiła, „całkowicie pokonana”6.
Po epizodzie z psem , B orem an zabrano na przyjęcie, podczas którego jej
technika fellatio zw róciła uwagę producenta film ów pornograficznych, niejakiego
G erry ego D am iano, k tó ry rzucił pom ysł nakręcenia na trzydziestopięciom ilim e-
trowej taśm ie w ysokobudżetow ego filmu opierającego się na tejże specjalności
Lindy. Sześć m iesięcy później Borem an, teraz w ystępująca jako Linda Lovelace,
dostrzegła nagle, że św iat nie widzi już w niej p rzed m io tu h andlu białym i niew ol­
nikam i, lecz postrzega ją jako gwiazdę. W roku 1972 pornografia zyskała status
godnego szacunku zajęcia. Jak pisał „New York Tim es”, stała się „chic” i to do tego
stopnia, że jego reporterzy godzinną przerw ę na lunch spędzili na oglądaniu jej
filmu7. Do reporterów „Timesa” z przyjem nością oglądających m olestowaną seksu­
alnie Lindę dołączyli „Johnny C arson, M ike N ichols, Sandy D ennis, Ben Gazzara
i Jack N icholson, a także niektórzy francuscy dyplom aci akredytow ani przy ONZ,
którzy upierali się, że zapłacą czekam i podróżnym i”8. W edług „Mesa”, wszyscy oni
uważali, że „nie m a niczego złego ani wstydliwego w zaspokajaniu ciekawości -
a m oże naw et ich jaw nie lubieżnego zainteresow ania - przez pójście i obejrzenie
Głębokiego gardła”9.
Sąd jednak najwyraźniej był odm iennego zdania, gdyż 18 grudnia 1972 roku
kinu, w któ ry m w yśw ietlano Głebokie gardło, w ytoczono proces, co oczyw i­
ście w zbudziło w szystkie zazwyczaj p odnoszone przy podobnych okazjach p o ­
dejrzenia i zastrzeżenia - w tym przypadku Johna M oneya z U niw ersytetu Johna
608 R O ZD ZIA Ł 16.

H opkinsa, protegow anego Kinseya, który gotów był świadczyć, że film odwołuje
się do w artości społecznych. Sędzia jed n ak nie wziął tego p o d uwagę, oznajm ił
bow iem , że „to gardło należy podciąć”, po czym 7 m arca 1973 roku wydał werdykt
skazujący i obciążył w innych grzyw ną w wysokości dw óch m ilionów dolarów.
Zastanawiając się nad znaczeniem owych wydarzeń, W illiam Pechter, publi­
cysta „C om m entary” zdobył się jedynie na stwierdzenie, iż, jego zdaniem, świadczy
to o tym , że „chcem y pornografii. C hcem y jej, ale nie chcem y się przyznać, że jej
chcem y i dlatego wolimy, żeby udaw ała sztukę albo pojaw iała się w jakim ś innym
społecznie szanow anym kostium ie”10.
 ROZDZIAŁ 17

WASZYNGTON, 1974

sty czn iu 1974 roku, kiedy L inda Lovelace w ciąż p rzy ciąg a­

W ła w idzów zapełniających salę kina A dult New W orld w Nowym

Jorku, John D. Rockefeller przygotow yw ał się do wzięcia udzia­
łu w bukareszteńskiej konferencji poświęconej dem ografii świata.
O dczuw ał przy tym głęboką satysfakcję, daną jedynie tym nielicznym
którzy własnym wysiłkiem zm ienili oblicze świata. Rockefellera zam iast chwały
i docenienia jego starań czekała tam jednak przykra niespodzianka, gdyż Watykan,
kraje bloku w schodniego i państw a Trzeciego Świata zgodnie odrzuciły zgłoszone
przez niego propozycje. D oprow adzenie do tego, że W atykan i kom uniści zajęli
to sam o stanowisko, sam o w sobie było niem ałym osiągnięciem , a Johnowi D.
Rockefellerowi III udało się tego dokonać całkowicie sam odzielnie. Przyzwycza­
jony do skutecznego kształtow ania opinii publicznej zgodnie ze swymi interesam i,
Rockefeller nie zam ierzał dać się odwieść od pom ysłu w prow adzenia na świecie
lim itów liczby urodzeń tylko z tego pow odu, że świat go nie zaakceptował. Zwrócił
się zatem do rządu Stanów Zjednoczonych, przekonany, że to, czego nie udało m u
się osiągnąć perswazją, da się zrobić ukradkiem .
D nia 24 kw ietnia 1974 roku H enry A. Kissinger zapoczątkował now ą erę
podporządkow yw ania sobie zagranicy, wysyłając do sekretarza obrony, sekretarza
ds. rolnictw a, dyrektora C entralnej Agencji W ywiadowczej, zastępcy sekretarza
stanu oraz szefa Agencji ds. M iędzynarodow ego Rozwoju m em orandum Im pli­
cations of W orldw ide Population G row th for U.S. Security and Overseas Interests
(Konsekwencje w zrostu światowego przyrostu naturalnego dla bezpieczeństw a
oraz interesów zagranicznych Stanów Zjednoczonych), którego kopię otrzym ał
także Szef Połączonych Sztabów. O pracow anie to zyskało później nazwę N atio­
nal Security Study M em orandum 200 (M em orandum ws. Stanu Bezpieczeństwa
Państwa) lub w skrócie NSSM 200. Znalazło się w nim następujące stwierdzenie:
610 R O ZD ZIA Ł 17.

„Prezydent zlecił sporządzenie opracow ania dotyczącego w pływu w zrostu świa­

towego przyrostu naturalnego na bezpieczeństw o Stanów Zjednoczonych oraz
ich zagraniczne interesy. O pracow anie to pow inno obejm ow ać okres co najm niej
do roku 2000 oraz uw zględniać kilka alternatyw nych, racjonalnie uzasadnionych
prognoz światowego przyrostu naturalnego”.
B ezpośrednią przyczyną sporządzenia NSSM 200 była klęska am erykań­
skich starań o w prow adzenie na świecie określonych lim itów liczby urodzeń na
zorganizowanej p o d auspicjam i O N Z bukaresztańskiej Konferencji Z aludnienia
i Rozwoju. Stolica A postolska w spólnie z krajam i kom unistycznym i oraz państw a­
m i Trzeciego Świata, n a czele których stała Algieria, oskarżyły Stany Zjednoczone
i Zachód o praktykowanie, jak to zostało określone, „im perializm u antykoncepcji”.
John D. Rockefeller potraktow ał to chyba bardzo osobiście i kilka ostatnich lat
swego życia spędził n a krytycznym analizow aniu przedsięw zięcia kontrolow ania
przyrostu naturalnego, ale wówczas ideologia ta zyskała status podstaw y polityki
zagranicznej USA, on zaś nie m ógł ju ż tego cofnąć. NSSM 200 została ponow nie
zatw ierdzona jako fu n d am en t polityki dem ograficznej Stanów Zjednoczonych
26 listopada 1975 roku w oddzielnym dokum encie, N ational Security Decision
M em o ran d u m 314 (SDM 314), k tó ry p o tw ierd ził założenia polityki zaw ar­
te w opracow aniu, a także dodatkow e jej p u n k ty d odane przez Kissingera. Podpis
po d nim złożył Brent Scowcroft i choć p o d koniec lat osiem dziesiątych została
odtajniona, wciąż pozostaje w mocy.
Rockefellerowi udało się zm ienić świat dosłow nie w ostatniej chwili. Konfe­
rencja bukaresztańska obradow ała kilka zaledwie m iesięcy po tym , jak głosiciele
dem ograficznej katastrofy, na przykład Paul Eldrich, opublikow ali swoje przew i­
dyw ania głoszące, że przeludnienie sprow adzi na świat klęskę głodu. W obiegu
publicznym funkcjonow ały już w tedy książki, takie jak Population Bomb Eldricha
oraz nie tak sławna, ale naw et bardziej jeszcze złowieszcza w wym owie praca Pad-
docka Famine 1975. O prócz tego, na uroczystości w ręczenia dyplom ów U niw er­
sytetu N otre D am e studentom rocznika 1969 ówczesny prezes Banku Światowego,
Robert S. M cNam ara, nie przebierając w słowach, oznajmił, że „jako przewidywaną
datę lokalnego pojaw iania się głodu zwykle podaje się lata 1975-1980”'. Mówiąc
to, pow tarzał po prostu tezy Paula Eldricha, k tó ry w Population Bom b napisał:
„Muszę jeszcze spotkać kogoś obeznanego z sytuacją, kto uważa, że w roku 1971
albo w ogóle kiedykolwiek, Indie będą samowystarczalne”2. We wrześniu 1977 roku
czyli dwa lata po tym , kiedy m iała pojawić się zapow iadana klęska głodu, mająca
zniszczyć Indie, indyjskie rezerw y zboża szacow ano na około 22 m ilionów ton,
kraj zaś stanął w obliczu problem u składow ania zapasów, „które wylewały się
z magazynów, co znacznie zwiększało koszty składow ania”; trzeba było znaleźć
sposób, aby nie „zniszczył ich deszcz, albo nie zostały zjedzone przez szkodniki”.'
W połow ie lat siedem dziesiątych Indie zaczęły eksportow ać żywność, wcze­
śniej jednak dane im było doświadczyć praktycznego w prow adzania kontroli u ro ­
dzeń, czego dokonyw ali ludzie pokroju M cNam ary, który absolw entom rocznika
1969 oznajm ił na uniw ersytecie N otre Dame, że „konflikt m iędzy ilością żywności
W A SZYN G TO N , 1974 611

a liczbą ludności w swoim czasie da n am o sobie znać. Próby pow strzym ania go,
popraw ienia sytuacji, rów nież okażą się nieskuteczne. W wielu krajach zapanuje
głód. Pod koniec tego okresu m oże pojawić się pow szechna klęska głodu. C ier­
pienia i rozpacz d o tk n ą nas na niespotykaną dotąd skalę”4.
Indie rzeczywiście poważnie ucierpiały, ale nie z pow odu braków żywności,
ale działalności ludzi pokroju Roberta McNamary. Ogłaszając swoja receptę na roz­
wiązanie problem u „przeludnienia”, M cNam ara oznajmił, że „planowanie rodziny
musi być wprow adzone w sposób hum anitarny, ale na m asową skalę”. Postulaty
pana M cNam ary zostały zrealizowane w pięćdziesięciu procentach: program y pla­
nowania rodziny w drażano w Indiach na masową skalę, ale trudno uznać, aby ro ­
biono to w sposób hum anitarny. Masowe sterylizacje przeprowadzano bez zgody
lub wiedzy nieszczęsnego chłopstwa; w zam ian daw ano im w p o darunku radio
tranzystorowe, wielu z tych ludzi zmarło później w wyniku infekcji. Jest to jedna z naj­
czarniejszych kart historii ruchu eugenicznego, trudno więc dopatrywać się w nim,
jak chcieli niektórzy, najwspanialszego ruchu społecznego XX stulecia. O d połowy
1975 roku, kiedy to Indira Ghandi ogłosiła wprowadzenie stanu wyjątkowego, do jego
zakończenia i upadku jej rządu w m arcu 1977 roku wazektomii poddano sześć i pół
miliona mężczyzn, w większości przypadków wbrew ich woli; na skutek powikłań
pooperacyjnych zm arło ich tysiąc siedm iuset siedemdziesięciu czterech5.
W listopadzie 1976 roku, w szczytowym okresie w spom nianej akcji m asowe­
go okaleczania ludzi, M cN am ara poleciał do Indii, żeby wesprzeć tam tejsze m in i­
sterstwo zdrowia oraz kibicować wcielaniu w życie program ów planowania rodziny.
Pochwalił także indyjski rząd za „polityczną wolę i determ inację” w staraniach
na rzecz rozwiązywania, jak to nadal określał, „problem u przeludnienia”.
Z godnie z m em o ra n d u m K issingera, podstaw ow ym elem entem am ery­
kańskiego p ro g ram u kon tro li u ro d zeń p o w in n a być o d pow iednia m otyw acja
i zdecydowanie w działaniach. N ajważniejszych jego zw olenników w Kongresie
pow inno się zachęcić „do um acniania pożądanych postaw tych członków K ongre­
su, którzy obecnie popierają am erykańskie działania na polu demografii, oraz do
przekonyw ania do tego innych”6. Kolejnym kluczow ym aspektem sprawy jest rola
m ultilateralnych instytucji, tak ich jak O rganizacja N arodów Zjednoczonych,
których udział w rozdzielaniu am erykańskich funduszy pom ocow ych pozwoli
uprzedzić staw ianie USA zarzutów stosow ania „im perializm u antykoncepcyjne­
go”. W opracow aniu podkreślono na przykład, że trzynaście państw - adresatów
antykoncepcyjnej interw en cji (Indie, B angladesz, Pakistan, N igeria, Meksyk,
Indonezja, Brazylia, Filipiny, Tajlandia, Egipt, Turcja, Etiopia i Kolumbia) - przy­
jęło już „otw arte stanow isko” w kwestii udzielenia im pom ocy w ograniczaniu
przyrostu naturalnego. Jednakże w innych państw ach, w odniesieniu do których
interw encja ta m a w ysoki priorytet - takich jak na przykład Indie i Egipt - „pom oc
am erykańska jest ograniczona z racji charakteru stosunków politycznych oraz
dyplom atycznych, zaś w przypadku Nigerii, Etiopii, M eksyku i Brazylii z pow odu
braku zdecydow anego zainteresow ania ich rządów dla program ów ogranicza­
nia liczby ich ludności”7. W takich przypadkach, o ile państw a te sobie życzą,
612 RO ZD ZIA Ł 17.

pożądana jest pom oc techniczna i finansow a z zew nątrz, nadchodząca ze strony

innych darczyńców, oraz/lub pryw atnych i m iędzynarodow ych organizacji (wiele
spośród nich otrzym uje dotacje z A ID )”8. W dokum encie stw ierdza się również,
że „[am erykański D epartam ent] Stanu i AID odegrały istotną rolę w pow ołaniu
do życia F unduszu Ludnościow ego N arodów Z jednoczonych (UNFPA - U nited
N ations Fund for P opulation A ctivities), aby koordynow ał w ielostronne m ulti-
lateralne działania w tej dziedzinie, uzupełniając bilateralne starania A ID oraz
innych państw udzielających pom ocy”9. W dokum encie w ielokrotnie akcentuje się
konieczność u nikania w krajach rozwijających się podejm ow ania bezpośrednich
działań na rzecz kontroli u ro d zeń oraz form ułow ania wobec nich bezpośrednich
zaleceń w tej dziedzinie: „Istnieje także niebezpieczeństw o, że niektórzy przy­
w ódcy krajów najsłabiej rozw iniętych, wszelkie naciski ze strony państw w y­
soko uprzem ysłow ionych w kw estiach dotyczących planow ania rodziny uznają
za przejaw ekonom icznego lub rasow ego im perializm u, to zaś m ogłoby wywołać
ich pow ażny sprzeciw ”10.
We w spom nianym dokum encie przyznaje się rów nież, że wykorzystanie
organizacji m iędzynarodow ych do realizow ania celów am erykańskiej polityki
zagranicznej wym aga dodatkow ych funduszy, które pow inny być im przekazy­
w ane do czasu, gdy przyw ódcy słabiej rozw iniętych państw zgodzą się przyjąć
proponow aną im pom oc w ograniczaniu przyrostu naturalnego. Posłużenie się
organizacjam i m iędzynarodow ym i w realizow aniu strategii polityki zagranicznej
USA m a jed n ak także dodatkow y cel: „Kwestią zasadniczą jest, aby starania o p o ­
zyskanie i um ocnienie zaangażowania przyw ódców krajów najsłabiej rozwiniętych
nie były przez nich postrzegane jako polityka państw uprzem ysłow ionych zm ie­
rzająca do ich osłabienia, lub zagarnięcia ich zasobów na rzecz krajów «bogatych».
Upowszechnienie się takiego przekonania może wywołać silny sprzeciw, sprzeczny
z celem zachow ania stabilności dem ograficznej”". O statnie zdanie ujawnia rzeczy­
wisty cel wprow adzania kontroli urodzeń - państw a uprzem ysłowione, w których
przyrost naturalny jest niski, chcą zachować dom inującą pozycję w świecie poprzez
zniwelowanie przewagi dem ograficznej państw o wysokich wskaźnikach urodzeń.
Ofensywa dem ograficzna zapoczątkow ana przez neom altuzjański reżim,
który doszedł w USA do władzy w latach sześćdziesiątych, m iała dwie zasadni­
cze wady: po pierwsze, była z g ru n tu nieuczciwa. Był to zwyczajny im perializm
ukryty p o d płaszczykiem hum anitaryzm u, a jego forpocztę stanow iła O N Z oraz
Bank Światowy. Po drugie, ofensywa na rzecz kontroli urodzeń sprawdziła się tylko
tam , gdzie w ogóle nie była potrzebna. Innym i słowy, w krajach rozw iniętych spo­
tęgowała spadek liczby urodzeń, a to przecież było w łaśnie główną przyczyną obaw
sukcesorów M althusa, w ynikających ze zróżnicow anego przyrostu naturalnego.
Kontrola urodzeń nie przyniosła żadnych efektów w Afryce, gdyż Afrykanie nie
doświadczyli jeszcze transform acji dem ograficznej, czyli takiego poziom u dobro­
bytu, po osiągnięciu którego posiadanie dzieci postrzegane jest jako obciążenie.
W bogatej północnej części świata, gdzie taki poziom zam ożności został osiągnięty
i dokonała się transform acja dem ograficzna, propaganda na rzecz antykoncepcji
W A SZ Y N G T O N , 1974 613

przyniosła tylko pogorszenie i tak już złej sytuacji dem ograficznej. Powód, dla
którego kontrola u ro d zeń nie spraw dziła się w Afryce, jest bardzo prosty. W M a­
lawi nie m a d o chodu rozporządzalnego; w Burkina Faso nie m ożna posłać kobiet
na studia prawnicze. Twoja żona nie m ogłaby dostać pracy jako nauczycielka na
godziny w Kenii czy pracow ać w m arkecie K -M art w Liberii. Nie dość że nie ist­
nieje tam żadna nadw yżka dochodów , ale nie m a tam rów nież żadnej nadwyżki
ludności; w istocie, każde dosłow nie państw o subsaharyjskie cierpi na zbyt małe
zaludnienie i to w łaśnie jest głów ną przyczyną panującego tam głodu i ubóstwa.
Najskuteczniejsze in stru m en ty obniżenia przyrostu naturalnego - zam ożność,
m odernizacja, fem inizm , oświata etc. - w krajach biednych nie mają zastosowania.
Gdyby kraje uprzem ysłow ione chciały rzeczywiście uczciwie wspom agać rozwój
państw biednych, m ogłyby doprow adzić w nich do zm niejszenia liczby urodzeń,
ale poniew aż celem kontroli urodzeń było pozbaw ienie tych krajów ekonomicznej
i politycznej dźw igni rozwoju, jaką był i jest dla nich w ysoki przyrost naturalny,
kam pania na rzecz antykoncepcji całkowicie spaliła tam na panewce. M ieszkańcy
biednych afrykańskich krajów po prostu nie mieli niczego do stracenia, gdyż w ich
sytuacji jedynym rzeczyw istym m ajątkiem były dzieci i one też stanow iły ich
jedyną gw arancję p o m o cy na stare lata. W rezultacie, jedynym osiągnięciem
orędow ników w prow adzania tam kontroli urodzeń był, jak napisał jeden z nich,
„swąd palonej gum y”. Nie mogli się rów nież pochw alić tym , że zasiane przez nich
ziarno zaczęło kiełkować w Afryce, gdyż fundacje nie potrafiły znaleźć żadnego
sposobu ani m etody perswazji, mogącej skłonić Afrykańczyków do rezygnowania
z posiadania dzieci, które nadal były przez nich postrzegane jako dobrodziejstwo.
Bank Światowy oczywiście wm uszał tym krajom stosow ne pożyczki, ale ponieważ
nie skutkowały one podniesieniem tam stopy życiowej do odpowiedniego poziomu,
ona także na nic się zdały.
Peter J. D onaldson w książce Naturę Agains Us cytuje notatkę sporządzoną
przez Johna Sullivana, człowieka, który uczestniczył w realizowaniu program ów
kontroli urodzeń. N otatka zatytułow ana jest „Swąd palonej gum y” i nawiązuje do
prośby o dotację w wysokości pięćdziesięciu tysięcy dolarów dla ekspozytury w N e­
palu z przeznaczeniem na zorganizow anie i dopilnow anie spalenia prezerwatyw,
których term in przydatności do użycia m inął i dlatego należy je zniszczyć12. D o­
naldson, o czym należy pam iętać, był zdecydow anym zw olennikiem program ów
kontroli urodzeń i sam czynnie w prow adzał je w życie. O to jego opinia:

W Azji, dokąd wysłano siedemdziesiąt pięć procent wszystkich środków an­

tykoncepcyjnych zakupionych przez AID, problemem nie jest ich niedostatek,
lecz nadmiar. Oprócz doprowadzenia do swądu palonej gumy w Nepalu misja
AID w Bangladeszu zgłosiła prośbę o moratorium na dostawy środków antykon­
cepcyjnych przyjmowanych doustnie. Misja na Filipinach zrezygnowała z sześciu
milionów dolarów pożyczki, po części dlatego, że okazało się, iż ich co najmniej
trzyletni zapas spoczywa w magazynach... Pakistan ma identyczny problem; ter­
min przydatności do użycia tamtejszych niewykorzystanych zapasów minął13.
614 RO ZD ZIA Ł 17.

W ciągu kilku lat, o dkąd NSSM 200 stała się podstaw ą polityki zagranicz­
nej Stanów Z jednoczonych - szybko, gdyż już pod koniec lat siedemdziesiątych
- skuteczność program ów AID zaczęli kwestionować ci, którzy je wprowadzali.
D onaldson podkreśla, że w roku 1990, kiedy ukazała się jego książka, środow i­
sko ludzi w drażających program y kontroli urodzeń m iało poczucie darem ności
swych starań. D aw ne rozw iązania, spopularyzow ane przez Reim verta Ravenota
i jego następcę w AID, którym za prezydentury Reagana był Peter M cPherson,
mające za podstaw ę podaż, po prostu się nie spraw dzały i w większości wypadków
jedynym ich rezultatem , jak napisał John Sullivan, był w łaśnie ów „swąd palonej
gum y”. D onaldson w spom ina, że aby skłonić go do przem yślenia stosowanych
m etod, do dyrektora p ro g ram u w ysłano rysu n ek satyryczny przedstaw iający
pracow nika A ID łopatą w yrzucającego z h elikoptera stosy prezerw atyw oraz
pigułek antykoncepcyjnych, ale nie wyw arło to zam ierzonego w rażenia na adre­
sacie, być m oże dlatego, że w żarcie tym było zbyt wiele prawdy, żeby ją przyjąć
do wiadomości. Kiedy jednak ludzie wdrażający program y kontroli urodzeń doszli
do wniosku, że Trzeci Świat nie jest szczególnie zainteresowany „planow aniem ro­
dziny”, w coraz większym stopniu zaczęli koncentrow ać się na przym usow ym
ograniczaniu liczby urodzeń realizowanym w sposób, który zastosowano w Indiach
i nadal stosuje się w C hinach. W roku 1994 oenzetow ska Konferencja na rzecz
Z aludnienia i Rozwoju w Kairze przyznała w istocie, że nie sprawdziło się „pla­
nowanie rodziny” w sposób, którego satyrycznym odw zorow aniem był rysunek
człowieka w yrzucającego łopatą kondom y z helikoptera, a przym usow a „kontrola
urodzeń”, którą praktykow ano w Azji, rów nież zawiodła. W miejsce obu tych
nieudanych rozwiązań, które cechowała toporność, m arnow anie pieniędzy i nie­
odłączny przym us, funkcjonariusze O N Z podjęli w Kairze kolejną próbę obniżenia
przyrostu naturalnego krajów rozwijających się, ale tym razem usprawiedliwieniem
ich działań m iał być fem inizm , „zdrow ie kobiety”, i „postęp”.
Czytając częstokroć pesym istyczne raporty ludzi realizujących program y
kontroli urodzeń, szybko dochodzi się do w niosku, że jeżeli chodzi o stosunek do
kontroli urodzeń, istnieją na świecie dwie odm iennie zorientow ane społeczności.
Kiedy jakiś kraj osiąga pew ien poziom dobrobytu lub m odernizacji (albo jedno
i drugie), m ałżeństw a decydują się na posiadanie mniejszej liczby dzieci, ponieważ
potom stw o jest dla nich obciążeniem ekonom icznym . W kręgach specjalistów
zajmujących się kontrolow aniem przyrostu naturalnego zjawisko to nosi nazwę
„transform acji dem ograficznej. Kiedy dokonuje się ono w jakim ś państw ie, ogra­
niczenie liczebności rodziny pojaw ia się niejako autom atycznie; zanim jednak do
tego dojdzie, czyli inaczej mówiąc, zanim dany kraj osiągnie w spom niany poziom
zam ożności, żadne ilości prezerw atyw ani pigułek nie zm niejszą przyrostu n atu ­
ralnego - i tak w łaśnie dzieje się teraz w Afryce, ku zm artw ieniu i zakłopotaniu
dem ografów obawiających się konsekw encji wysokiego afrykańskiego wskaźnika
urodzeń. Zdaniem D onaldsona, dla zaistnienia transform acji demograficznej wy­
starczy dziś znacznie mniejszy poziom zam ożności niż to było wcześniej, nie neguje
on jednak istnienia owej prawidłowości.
W ASZYN G TO N , 1974 615

Po wyroku Sądu Najwyższego w sprawie Roe vs. W ade (1973) zaczęto prze­
ciwstawiać aborcję antykoncepcji, co sam o w sobie nie jest wolne od hipokryzji
i fałszu; tak było w okresie rządów adm inistracji Reagana i Busha, które w kontek­
ście stale rosnących nakładów na ograniczenie przyrostu naturalnego w krajach
Trzeciego Świata przedstaw iały antykoncepcję jako zwycięstwo prawa do życia.
Skoro na tym polegać m a zwycięstwo biednych, wystarczy ono za wszelkie ich
klęski. Skutkiem tych cynicznych politycznych zabiegów był sam onapędzający
się system , w k tó ry m siły antyaborcyjne um acniały kontrolę urodzeń w imię
zwalczania usuw ania ciąży. K onserwatysta i „obrońca życia” Newt G ingrich latem,
po rewolucji republikańskiej 1994 roku, kiedy p arlam ent zaprzestał finansowania
program u planow ania rodziny Title-X, a przyznał środki na finansowanie kontroli
urodzeń, osobiście przeciw tem u zaprotestował. D onaldson przywołuje przypadek
Jamesa Buckleya, konserw atysty i tw órcy polityki M exico City, który w roku 1982
jako podsekretarz stanu, doradca w spraw ach bezpieczeństwa, nauki i technolo­
gii, „odgryw ał istotną rolę w walce o uchronienie budżetu AID przed cięciami
U rzędu ds. A dm inistracji i Budżetu”14. Inform ation Project for Africa stwierdza,
że w Kolumbii „wczesny program populacyjny ugrzązł w fali powszechnej krytyki
bez szans na realizację”. Tak było do czasu aż organizacja Planned P arenthood

wymyśliła debatę o aborcji [i] owa staran n ie zaplanow ana dyw ersja opłaciła się.
A borcja szybko stała się głów nym p rzed m io tem sporu, a przeciw nicy kam panii
na rzecz kontroli u ro d zeń przestali m ów ić o niej jako o program ie depopulacji.
W porów naniu ze sztucznie n ag łośnionym „problem em aborcyjnym ”, finansow a­
ni przez USA zw olennicy antykoncepcji wydawali się m niejszym złem. P om ysło­
daw cy „globalnej rod zin y ” m ogli nareszcie zająć się w prow adzaniem do użytku
szerokiego w achlarza środków antykoncepcyjnych, które wcale nim i nie były -
pigułek poronnych, spirali antykoncepcyjnej, pew nych środków przyjm ow anych
ustnie, w kładek h orm o n aln y ch oraz zastrzyków ... To zagranie n a odciągnięcie
uwagi okazało się na tyle użyteczne, że na początku lat osiem dziesiątych rzecznik
Planned P aren th o o d m ógł ogłosić w alne zwycięstwo, m ów iąc, że przyw ódcy reli­
gijni w K olum bii „rozsądnie” zaniechali sprzeciw u we w szystkich spraw ach z w y­
jątkiem ab o rcji15.

W szystko to udow adnia bezskuteczność zw alczania zła złem. Ci, którzy

utrzym ują, że finansow anie antykoncepcji zm niejszy liczbę dokonyw anych abor­
cji, są albo obłudni, albo źle poinform ow ani. Jednak debata w sprawie pom ocy
dla zagranicy i jej związków z kontrolą u rodzeń jest pożyteczna, naw et jeżeli
jej obraz wydaje się zniechęcający, stanow i bow iem najlepszą drogę do zrozu­
m ienia rzeczywistego znaczenia tak zwanej „rewolucji seksualnej”. C hesterton,
m ówiąc o kontroli urodzeń, nazw ał ją „brakiem kontroli i brakiem urodzeń”. Pod
tym względem m iał słuszność tylko w połowie; antykoncepcja oznacza brak u ro ­
dzeń i zanik sam okontroli, ale w dziedzinie seksualności brak sam okontroli wiąże
się z pow staniem i funkcjonow aniem instrum entów kontroli politycznej, która wy­
pełnia m oralną pustkę będącą konsekw encją niem oralnych postępków i działań.
616 RO ZD ZIA Ł 17.

Tak więc, aby nie stawiać spraw y na głowie, ale przedstaw ić ją we właści­
wym porządku i perspektyw ie, pow iedzieć trzeba, że rewolucja seksualna w USA
była w ew nętrznym odpow iednikiem politycznej socjotechniki, którą poza granica­
m i Stanów, w pozostałych częściach świata nazywano kontrolą urodzeń. Na pierw ­
szy rzut oka wydaje się, że m am y tu do czynienia z dw iem a odrębnym i spraw a­
mi; w przypadku kontroli urodzeń zostaje ona narzucona z zewnątrz, w przypadku
„rewolucji seksualnej” jest to zjawisko w ew nętrzne i znajdujące w kraju przychylną
akceptację swych ofiar, które dokonują tego w yboru w im ię „wyzwolenia”. Różnica
ta, chociaż jaskrawa, nie jest tu jed n ak najważniejsza. Istotę owej dychotom ii lepiej
oddaje rozbieżność m iędzy retoryką a rzeczywistością. Program y ograniczania
liczby urodzeń zawsze oficjalnie przedstaw ia się jako coś pożytecznego, ale w d o ­
kum entacji tajnej pisze się jasno, że celem ich jest osłabienie krajów, w których
są realizowane. Próby p rzerzucania m ostów nad przepaścią dzielącą retorykę
od rzeczywistości znajdują odzw ierciedlenie w książkach, takich jak Bitter Pills
D onalda Warwicka, w której autor ujawnia, że „chociaż prawdziwym celem polityki
państw a było obniżenie w skaźnika urodzeń w Kenii, oficjalnym uzasadnieniem
dla program ów planow ania rodziny było zwiększenie odstępów między kolejnymi
porodam i, w im ię popraw y stanu zdrowia”16tamtejszej populacji. To naprow adza
nas na podstawową herm eneutyczną zasadę odczytywania rzeczywistego znaczenia
i sensu kontroli urodzeń: zdrowie jest zawsze uspraw iedliw ieniem i przykrywką
dla zm niejszania przyrostu naturalnego w danym kraju.
Praw da ta pozw ala nam zauważyć kolejne pew niki, na przykład to, że przy­
rost naturalny nie jest dla kraju obciążeniem , ale jego atutem - wynika to jasno
z ekspertyz wojskowych. W kolejnych m em orandach Rady Bezpieczeństwa N a­
rodow ego z połow y lat siedem dziesiątych rozpatryw ano konsekwencje spadku
przyrostu naturalnego w Stanach Zjednoczonych przy jednoczesnym jego w zro­
ście w krajach Trzeciego Świata:

Stany Z jednoczone oraz ich zachodni sojusznicy stanow ią coraz m niejszy p ro ­

cent światowej populacji. O ile w roku 1950 m ieszkańcy Stanów Zjednoczonych
stanow ili sześć procent ogółu ludności świata, o tyle w roku 1988 było to pięć p ro ­
cent, a przew iduje się, że w roku 2000 liczba ta zm aleje do czterech p ro c e n t17.

Z perspektyw y m ożliwości wystaw ienia arm ii oraz prow adzenia wojny n a­

stępstwa spadku przyrostu naturalnego są oczywiste: „spadek wskaźnika urodzeń
sprawi, że Stanom Z jednoczonym i ich sojusznikom z NATO, ale też Związkowi
Radzieckiem u i krajom U kładu W arszawskiego tru d n o będzie utrzym ać po ten ­
cjał wojskowy na obecnym poziom ie”1”.

Zjawisko to skutkow ało zm niejszeniem ryzyka konfrontacji m iędzy W sch o ­

d em a Z achodem i m ogło przyczynić się d o ostatecznego rozw iązania tego p ro ­
blem u będącego następstw em u p adku sow ieckiego im perium . Jednakże, o d m ie n ­
nie niż w w ypadku byłego Związku R adzieckiego i pozostałych państw U kładu
W arszawskiego, kraje południow ej półkuli m ają o wiele wyższy przyrost naturalny
W ASZYN G TO N , 1974 617

niż państw a Z achodu, co prow adzi do konfrontacji m iędzy Północą a P ołudniem ,

która zastąpi zim ną w ojnę i stanie się głów nym p rzed m io tem troski takich osób,
jak ludzie zw iązani z R adą B ezpieczeństw a N arodow ego. Te sam e analizy, wedle
których w relacjach m iędzy W sch o d em a Z ach o dem istnieje dem ograficzny im pas,
przew idują, że „wyjątkowo w ysokie w skaźniki u rodzeń” w krajach rozw ijających
się „m ogą doprow adzić tam do rozbudow y ich sił zbrojnych jako skutecznej al­
ternatyw y bezrobocia”, i państw a te „m ogą spożytkow ać zw iązane z tym zm iany
dla zagospodarow ania niew ykorzystanych zasobów ludzkich w celach zapew nienia
sobie w ew nętrznego oraz zew nętrznego bezpieczeństw a”1'’1.

Ten sam d o k u m en t Rady Bezpieczeństw a N arodow ego analizuje skutki

spadku liczebności populacji Z achodu i przew iduje, że rosnący w spółczynnik
osób starszych w stosunku do osób w wieku produkcyjnym będzie skutkow ał
zm niejszeniem liczby osób czynnych zawodowo, jednocześnie zaś zwiększy zapo­
trzebow anie na św iadczenia społeczne, redukując tym sam ym wysokość środków
możliwych do przeznaczenia na cele m ilitarne. Co więcej, „starzejące się” społe­
czeństwo „oznacza zm niejszenie produktyw ności oraz możliwość ekonom icznego
zastoju”, to zaś może także skutkować „zm niejszeniem całości istniejących zasobów
finansowych, poniew aż baza produkcyjna się skurczy”20.
Innym i słowy, spadek przyrostu naturalnego i wskaźnika urodzeń oznacza
osłabienie państwa oraz jego potęgi militarnej. Jeżeli jest to prawdą w odniesieniu do
Stanów Zjednoczonych, jest nią również w przypadku pozostałych państw. Tak więc
amerykańska „pom oc” innym krajom w celu obniżenia ich przyrostu naturalnego
jest w rzeczywistości próbą militarnego ich osłabienia i co do tego dokum ent NRB oraz
inne niedawno odtajnione dokum enty nie pozostawiają najmniejszej wątpliwości.
Zm niejszenie liczby ludności oznacza też zm ianę jakościową. W spom niany
dokum ent NRB świadczy rów nież, że w obrębie populacji Stanów Z jednoczo­
nych rów nież dokonują się zmiany, jako że „wzrasta proporcjonalna liczebność
czarnych, Latynosów oraz Azjatów”21. W raporcie pojaw ia się pytanie, czy arm ia
am erykańska będzie w stanie pozyskać „wykwalifikowany” personel niezbędny
dla posługiw ania się najbardziej zaaw ansow anym i technicznie środkam i p ro ­
w adzenia wojen przyszłości: „Jednym z najważniejszych problemów, z którym i
przyjdzie zm ierzyć się am erykańskiej arm ii po zlikw idowaniu obowiązkowego
poboru, nie będzie to, czy zdoła ona uzyskać odpow iednią liczebność, ale to, czy
potrafi przyciągnąć o dpow iednią liczbę ludzi z w łaściw ym i kw alifikacjam i”22.
W ym agania staw iane na stanow iskach związanych z obsługą zaawansowanych
technicznie urządzeń dyskwalifikują aż siedem dziesiąt procent mężczyzn i nie­
m al dziew ięćdziesiąt p ro cen t kobiet”. „Poniew aż liczba ludności nadal spada,
zwiększy się ryw alizacja o obsadzanie stanow isk m iędzy w ojskiem, uczelniam i
i pracodaw cam i. Kiedy to się stanie, najpraw dopodobniej w zrosną też koszty re­
krutacji, a poziom płac trzeba będzie podwyższyć, aby dorów nał tym z rynku
cywilnego. Podnoszenie płac i prem ie za zaciągnięcie się lub ponow ne zaciągnięcie
się [w szeregi arm ii] w połączeniu z innym i w ydatkam i na obronę m ogą znacznie
uszczuplić budżet federalny”23.
618 RO Z D Z IA Ł 17.

Sytuacja dem ograficzna Stanów Z jednoczonych jest zła, ale jeszcze gorzej
jest w krajach europejskich, gdzie liczba u rodzeń spada naw et poniżej progu za­
stępow ania odchodzącej generacji następnym pokoleniem . N iedostatki zasobów
ludzkich w państw ach NATO doprow adzą do „zw iększenia napięć w kwestii
podziału ponoszonych d o tąd o b ciążeń... i naw et wysoce praw dopodobne jest,
że sojusz zm ieni swoją przyszłą strategię obronną”24.
Zgodnie z poglądam i D arw ina i jego zw olenników rzeczywista groźba spad­
ku wskaźnika u rodzeń pojaw ia się jed n ak wówczas, kiedy liczebność innej p o p u ­
lacji w tym sam ym czasie nie spada, ale rośnie, tak jak dzieje się to w przypadku
Północy i Południa. M ieszkańcy półkuli południow ej m ogą bow iem w ciągu kilku
pokoleń w yprzeć bogatych sąsiadów z p ó łn o cy i zająć ich miejsce. Afryka, jako
kontynent o najwyższym przyroście naturalnym , jest źródłem najpoważniejszych
obaw. Opracow anie NRB stwierdza, że „w latach 1985-2030 populacja Afryki w zro­
śnie więcej niż podw ójnie i będzie liczyła m iliard dwieście tysięcy mieszkańców,
czyli około szesnaście i p ó ł p rocent ludności świata. Nigeria, która w 1988 roku
m iała w przybliżeniu sto trzy m iliony mieszkańców, w edług prognoz w roku 2009
podw oi, w 2024 potro i tę liczbę; w 2035 roku będzie ona czterokrotnie wyższa,
zatem w ciągu pięćdziesięciu lat przysporzy populacji świata trzysta dwanaście
m ilionów ludzi. Spodziew ane jest, że w roku 2035 liczba ludności Nigerii bę­
dzie większa niż w Stanach Zjednoczonych i w Zw iązku Radzieckim łącznie,
zajmując pod tym w zględem trzecie m iejsce na świecie”25.
Tak więc w ynika z tego, że O N Z oraz am erykańscy rzecznicy kontroli u ro ­
dzeń zapom nieli poinform ow ać kobiety Trzeciego Świata, iż przyrost naturalny jest
zjawiskiem korzystnym , nie zaś obciążeniem , jak im to przedstaw iano, a wzrost
liczby ludności Afryki oraz jej spadek w USA bardzo niepokoi am erykańskich woj -
skowych. Analizując w yrażane przez nich obawy, poznajem y kilka podstawowych
praw d odnoszących się do kwestii zaludnienia. Po pierwsze: prom ow anie pro g ra­
m ów kontroli u rodzeń leży w żyw otnym interesie Stanów Zjednoczonych, nie
zaś w interesie krajów, do których kierują one taką pom oc. Stany Zjednoczone
starają się w ten sposób utrzym ać pozycję oraz potęgę, poniew aż w skaźnik u ro ­
dzeń w kraju jest bardzo niski. To z kolei prow adzi do dodatkow ych wniosków.
Na przykład takiego oto, że odpow iednia liczba ludności stanow i ekonom icz­
ny w arunek w stępny zam ożności oraz m ilitarnej potęgi. Nawet arm ie korzysta­
jące z najnowszych osiągnięć technicznych m uszą m ieć zaplecze w postaci dużej
liczby ludności zatrudnionej w przem yśle produkującym zaaw ansowane tech n o ­
logicznie rodzaje broni bądź pracującej na rzecz zakładów z nim powiązanych.
Ekspansji Zachodu, zapoczątkow anej odkryciem Nowego Świata przez Kolumba,
towarzyszyła bezprecedensow a ekspansja demograficzna, bez której kolonizowanie
now ych ziem po pro stu byłoby niemożliwe. Rozwój technologiczny przyczynił
się znacznie do zbudow ania dom inującej pozycji Z achodu, ale zgodnie z tym , co
pow iedział Julian Sim on, postęp i rozwój techniczny jest zjawiskiem związanym
ze w zrostem dem ograficznym . Jego stałą są ludzie w ytw arzający dobra na p o ­
trzeby swych rodzin. Im większa ich liczba, ceteris paribus, tym większy m ajątek
W A SZYN G TO N , 1974 619

są w stanie w yprodukow ać i tym większy dobrobyt osiągnąć. Sim on twierdzi, że

„w dłuższej perspektyw ie czasowej, im więcej ludzi, tym m niejsze są niedostatki
żywności, jej ceny spadają, a konsum pcja rośnie”26.

Jak to się dzieje, że całość p rodukcji oraz w ydajność w przeliczeniu na p racow ­

nika i n a ak r ziem i w zrasta tak szybko? Podaż rośnie w tak szybkim tem pie dzię­
ki w iedzy agrotechnicznej pozyskiw anej za spraw ą b ad ań oraz rozw oju, którego
katalizatorem jest narastający popyt oraz zw iększone m ożliw ości rolników d o cie­
rania ze sw oim i p roduktam i n a ry n ek dzięki rozw iniętym system om tra n sp o rtu 27.

K ontrola u ro d zeń to mit. M ity jed n ak tw orzy się przede wszystkim po to,
aby wierzyły w nie tłumy. Prawdy zastrzeżone zostają dla utajnionych wojskowych
dokumentów. O prócz tej, że ludzie wytwarzają majątek i tą drogą osiągają dobrobyt,
tworząc świat „nieograniczonych zasobów ” (określenie Sim ona), na przestrzeni
XX stulecia objawiła się rów nież jeszcze jed n a praw da, a mianowicie, że osiągnię­
cie określonego stopnia dobrobytu skutkuje zm niejszeniem liczebności rodzin.
W roku 1944 król Anglii Jerzy VI pow ołał do życia Królewską Komisję ds.
Z aludnienia, która m iała zbadać problem spadku krajowego przyrostu natu ral­
nego i jego skutków dla W spólnoty Brytyjskiej. Pierw szym ustaleniem komisji
było stw ierdzenie, że Brytyjczycy zaprzestali tw orzenia rodzin wielodzietnych.
W szystko inne, wszelkie pozostałe zjawiska dem ograficzne były tego następstwem.

Pow szechne stosow anie kontro li u ro d zeń jest niew ątpliw ie faktem , a nasze
badania jego przyczyn w ykazują, że chociaż jej zakres i skuteczność m ogą się
zm ieniać, żadne zm iany w środow isku społecznym w obecnych okolicznościach
najpraw dopodobniej nie skłonią m ężczyzn i kobiet do zaniechania stosow a­
nia środków kontroli urodzeń. Ta fu n d am en taln a - i decydująca - postaw a w o­
bec w spółczesnego życia p o w in n a zostać u zn an a za p u n k t wyjścia dla rozw ażań
dotyczących p raw dopod o b n eg o przyszłego tre n d u dem ograficznego211.

Królewska Komisja ds. Z aludnienia doszła rów nież do w niosku, że problem

ten nie dotyczy tylko Anglii, lecz jest typow y dla państw zam ożnego Zachodu:

O bserw ow any obecnie spadek liczebności rodziny, zbliżający się do poziom u

zastępow alności pokoleń, a nierzadko o d niego niższy, jest zjawiskiem w spólnym
dla większości populacji cywilizacji Z achodu i do niej w yłącznie się ogranicza. P o d ­
czas gdy w bieżącym stuleciu ich w skaźnik w zrostu drastycznie się zm niejszył, n a ­
rody W schodu odnotow ały znaczące jego zwiększenie, wynikające z gw ałtow nego
spadku śm iertelności oraz utrzym yw ania się w ysokiego przyrostu n aturalnego2’.

Przyw odzi to na myśl scenę z książki angielskiego autora, niebędącej pracą

naukow ą, ale napisanej m niej więcej w tym sam ym czasie. W trylogii J.R.R. Tol­
kiena W ładca pierścieni drużyna pierścienia zauważa, że w mieście M inas T irith
jest wiele opustoszałych domostw. Co gorsza, jego władca Denetor, który powinien
620 R O ZD ZIA Ł 17.

go bronić, w skrytości ducha p o d d ał się rozpaczy i jest przekonany, że „Zachód

przegrał”. Królewska Komisja ds. Z aludnienia, najlepiej jak potrafiła, starała się
jakoś uporać z „niew ym iernym i w zględam i” n atu ry m oralnej:

W świetle poglądu, iż p rzyrost n atu raln y poniżej p o zio m u zastępow alności p o ­

koleń jest oznaką istnien ia jakiegoś zła w postaw ie społeczeństw a wobec życia, k tó ­
ra p raw dopodobnie w iąże się z innym i fo rm am i dekadencji, pozostaje wiele do w y­
jaśnienia. Kult n ieposiad an ia dzieci i m o d a n a ro d zin ę posiadającą jed n o dziecko
były oznaką czegoś głęboko niepokojącego w kontekście okresu m iędzyw ojennego
oraz d ucha tych czasów i być m oże nie jest rzeczą n ieu za sad n io n ą łączenie tego
z sofistyką i sam ozadow oleniem , które przyczyniły się do kataklizm u drugiej wojny
św iatowej30.

Królewska Komisja ds. Z aludnienia uznała, że pogorszenie się stanu a n ­

gielskiego społeczeństw a w ynika z jednego tylko źródła: „główną przyczyną tego
spadku i bardzo praw dopodobne, że jedyną, jest upow szechnienie się świadomego
ograniczania liczebności rodziny”31. W ynikający z konkretnej postaw y życiowej
spadek liczebności rodziny m iał także w yraźny w ym iar klasowy, poniew aż za­
chodził „najszybciej w wyżej postaw ionych g rupach zaw odowych”, natom iast
„wśród rzym skich katolików zdecydow anie wolniej niż w pozostałej części p o ­
pulacji”32.
W spom niana różnica w poziom ie dzietności związana z wysokością d o ­
chodów i w ykształceniem skłoniła kom isję do przyw ołania w idm a zróżnicowanej
płodności, stale obecnego w ruch u eugenicznym przed wojną:

W g rupach społecznych o najwyższych d o ch o d ach i poszczególnych rodziców

z każdej w arstw y społecznej, ci lepiej w ykształceni i inteligentniejsi m ieli p rzecięt­
nie m niej liczne rodziny niż pozostali. Na podstaw ie m ateriałów przedstaw ionych
n am przez ekspertów nie p o dejm ujem y się sform ułow ać oceny, że zróżnicow a­
nie w skaźnika p łodności wiąże się n ieodłącznie z ten d en cją do o b niżania się p rze­
ciętnego poziom u inteligencji n aro d u , jest to jednakże kw estia o pierw szorzędnym
znaczeniu, w ym agająca dogłębnego zb ad an ia33.

Ideologia stojąca za kontrolą urodzeń sprow adza się do prostej zależności

m iędzy faktam i. Fakt pierwszy: zam ożność oraz potęga m ilitarna są w ytw ora­
m i ludzi; fakt drugi: zam ożni m ają m niejsze rodziny. Angielska klasa wyższa
uznała racje D arw ina, kiedy zrezygnow ała z posiadania w ielodzietnych rodzin.
W rezultacie zaczęła obaw iać się „zróżnicow anej p łodności”, która oznaczała, że
liczebność rodzin „najlepszych” (czyli ludzi z ich w arstw y społecznej) spadła, ale
zjawisko to nie objęło pozostałej części świata, zwłaszcza zaś mającej bardzo wy­
soki przyrost naturalny populacji półkuli południow ej. Jako zawołani darw iniści
uświadom ili sobie, że z czasem populacja o wyższym wskaźniku dzietności wyprze
i zastąpi tą, w której dzietność jest niższa. Z tej właśnie obawy i lęku zrodził się
pom ysł kontroli urodzeń.
W A SZYN G TO N , 1974 621

Ruch eugeniczny w początkow ych latach swego istnienia, m ówiąc słowami

M argaret Sanger, dążył do zachow ania „n aro d u czystej krw i” oraz głosił hasło:
„więcej dzieci o d użytecznych, m niej od bezużytecznych”. Rzecz jasna to Sanger
i jej zw olennicy m ieli określać k ryteria użyteczności oraz kryteria odnoszące
się do kwestii przynależności do określonej rasy i klasy społecznej. N iechętny
stosunek do ruch u eugenicznego był rezultatem nadużyć popełnionych przez je d ­
nego z jego najzagorzalszych zwolenników, czyli Adolfa Hitlera. H itler zrobił dla
eugeniki to samo, co C hurchill dla sodom ii. Przysporzył jej złego im ienia. Kiedy
zaś po drugiej w ojnie światowej Stany Zjednoczone zyskały status największego
m ocarstw a, kraju, którego rząd w dużym stopniu polegał na skuteczności reklamy
oraz pijarow skich zabiegów, uczyniono rzecz z tej perspektyw y naturalną i nazwę
A m erican Birth C ontrol League (A m erykańska Liga na rzecz Kontroli Urodzeń)
zm ieniono na Planned P arenthood (Świadome Rodzicielstwo). Jednak organizacji
tej nadal przyświecały te sam e cele, co ruchow i eugenicznem u, jedyna różnica
polegała na tym , że do ich osiągnięcia dążono teraz odm iennym i środkam i.
Istotne zmiany, które dokonały się w łonie ruchu eugenicznego po II wojnie
światowej, nie odnosiły się do celów, które eugenicy chcieli osiągać, ale in stru m en ­
tów i środków, które wybrali do ich realizacji. Byli to ci sam i ludzie, nadal kierujący
się obaw am i przed konsekw encjam i zróżnicowanej dzietności, ale po wojnie, wraz
z rozwojem m ass mediów, takich jak telewizja oraz w zrostem wpływów fundacji
non-profit w dziedzinie badań naukow ych a także w środow iskach akadem ickich,
stało się oczywiste - przynajm niej w krajach zam ożnych - że najlepszą drogą
urzeczyw istniania celów eugeniki jest psychologiczna m anipulacja oparta na wy­
korzystaniu środków m asow ego przekazu. N iech ludzie sam i realizują nasze cele.
Przedstaw m y kontrolę urodzeń jako wyzwolenie. Próby zm niejszania wskaźnika
urodzeń jako w ynik troski o „zdrowie”. U koronow aniem tych idei i sposobów wcie­
lania ich w życie była właśnie rew olucja seksualna lat sześćdziesiątych.
W okresie od końca II wojny światowej do lat sześćdziesiątych siły opow ia­
dające się po stronie w strzem ięźliw ości m oralnej prow adziły długą, ale niezakoń-
czoną pow odzeniem walkę o postaw ienie tam y fali polityki prowadzonej w duchu
iluminatów, czyli zakładającej m anipulow anie ludźm i poprzez ich występki. W tym
kontekście Sobór W atykański II był głów ną kontrofensyw ą podjętą przez Kościół
katolicki, szybko jed n a k doszło do tego, że prow adząc ją, zaczęto posługiwać
się tym i sam ym i in stru m en tam i kultury, które w założeniu m iała ona zwalczać.
W latach sześćdziesiątych sukcesorzy M althusa, luźno pow iązana grupa bogaczy
i fundacji reprezentujących anglo-am erykański pu n k t w idzenia na rzeczywistość,
stopniow o, dzięki w ielu dobrze finansow anym i organizow anym kam paniom
publicznym , zaczęli zdobywać władzę nad św iadom ością ogółu. Jednym z najw aż­
niejszych dokonań było zaszczepienie społeczeństw u lęku przed konsekwencjam i
przeludnienia, co w roku 1965 stało się tem atem p rzesłuchań przed kom isją
Kongresu, później zaś zostało zaakceptow ane i przyjęte jako fundam ent polityki
zagranicznej rządu Stanów Zjednoczonych.
Jeśli spojrzeć na historię w prow adzania kontroli urodzeń, rzuca się w oczy, że
kam ieniam i m ilow ym i na drodze rozwoju tego rewolucyjnego ruchu była Komisja
622 RO ZD ZIA Ł 17.

D rapera z 1959 roku, odrzucenie kontroli urodzeń przez prezydenta Eisenhowera

p o d naciskiem katolickich biskupów oraz orędzie o stanie państw a wygłoszo­
ne w 1965 roku przez Lyndona Johnsona, w którym prezydent w spom niał o zagro­
żeniach w ynikających z przeludnienia. W ow ym czasie nikt jednak nie wiedział,
że Jonson zrobił to na prośbę Johna D. Rockefellera III oraz B ernarda Berelsona,
który jesienią 1964 roku pojechał do W aszyngtonu na specjalne spotkanie w tej
sprawie. Po przem ów ieniu Johnsona, w iosną 1965 roku Sąd Najwyższy ogło­
sił w yrok w sprawie G risw old vs. C onnecticut; stanow ił on, że zakaz sprzedawania
środków antykoncepcyjnych jest sprzeczny z konstytucją. Leo Pfeifer stwierdził
później, że sąd orzekł depenalizację antykoncepcji, poniew aż rząd sam chciał mieć
udział w kam panii antykoncepcji, ale nie m ógł przecież angażować się w roz­
pow szechnianie środków, które do czasu w ydania w spom nianego w yroku były
uznaw ane za nielegalne. Po sprawie G risw olda przyszła kolej na trw ające przez
kilka lat przesłuchania przed kom isją G rueninga, które, zdaniem Phyllis Piotrow,
były jednym z najważniejszych i najbardziej znaczących w ydarzeń antykoncepcyj­
nej rewolucji. Podczas tych posłuchań, którym przew odniczył Ernest G ruening
- senator ze stanu Alaska i przyjaciel M argaret Sanger - przed K ongresem poja­
wiał się jeden „ekspert” za drugim i wszyscy oni opow iadali się za tym , żeby rząd
zaangażował się w prom ow anie i dystrybuow anie środków antykoncepcyjnych.
Pod koniec lat sześćdziesiątych Stany Zjednoczone prom ow ały już antykoncepcję
zarów no u siebie w kraju, jak i za granicą. Z patriotycznego pu n k tu widzenia była
to polityczna sprzeczność, poniew aż to, co osłabiało obce państw a, osłabiało też
Am erykę. Jej najlepszym w ytłum aczeniem jest jed n ak to, że dla ludzi pragnących
prow adzić neom altuzjańską politykę dobro kraju nie było w artością najwyższą.
Skoro, ja k dow odzą tajne do nied aw n a dokum enty, zw iększanie liczebności
populacji jest korzystne dla gospodarki oraz potęgi m ilitarnej państwa, jaki był
pow ód tego, że sukcesorzy M althusa - D raper, Rockefeller et consortes - chcieli
prom ow ać w kraju kontrolę urodzeń?
Aby odpow iedzieć na to pytanie, m usim y nieco precyzyjniej opisać ich sta­
nowisko. Poglądy H itlera w tej sam ie sprawie były bardziej spójne. Był za aborcją
dla niearyjczyków, ale sprzeciw iał się jej stosow aniu przez aryjki. H itler był nie­
m ieckim nacjonalistą i rasistą; właściwa przynależność rasow a była w arunkiem
sine ąua non bycia obywatelem III Rzeszy. Sukcesorzy M althusa, w przeciwieństwie
do innych, bardziej tradycyjnie nastaw ionych zw olenników polityki dem ograficz­
nej, nie kierow ali się interesem narodow ym . D ziałali w im ię tego, co postrzegali
jako interes klasow y (w dużej m ierze zbieżny z przynależnością rasową, w tym
przypadku, anglo-am erykańską). O w a klasa społeczna m iała charakter m iędzy­
narodowy, a ludzie do niej należący prow adzili interesy na całym świecie. O prócz
tego, i to chyba jest najważniejsze, neom altuzjanie zaangażowali się w walkę re­
w olucyjną we w łasnym kraju. Najważniejszym ich celem było przejęcie kontroli
nad rządem USA i w ykorzystanie go jako narzędzia swojej polityki zagranicznej.
Prom ow anie kontroli u ro d zeń we w łasnym kraju nie leżało w praw dziw ym inte­
resie Stanów Zjednoczonych - gdyż potęgow ało to spadek przyrostu naturalnego,
W ASZYN G TO N , 1974 623

który w środow isku sukcesorów M althusa i tak był już niski - ale m iało to sens jako
kontratak w ym ierzony w krajow ych przeciwników. Ponieważ zaś w rogiem była
dla nich każda społeczność, w której utrzym yw ał się w ysoki poziom dzietności,
upow szechnianie kontroli u rodzeń um acniało ich pozycję w prow adzonej przez
nich rewolucyjnej walce o zm ianę istniejących w zorców kulturow ych na inne,
bardziej odpow iadające ich celom.
Najważniejszym w ew nętrznym przeciw nikiem neom altuzjańskich rew olu­
cjonistów był oczywiście Kościół katolicki. Pierw sza krajow a kam pania na rzecz
kontroli urodzeń w ym ierzona była w katolików oraz czarnych, poniew aż były
to społeczności o najwyższym wskaźniku przyrostu naturalnego. Kontrola urodzeń,
zanim w yeksportow ano ją za granicę, została zastosow ana w ojczyźnie. Seksual­
na rew olucja lat sześćdziesiątych była zatem w istocie dem ograficznym atakiem
na katolików, który przeprow adzono na tyle skutecznie, że w ciągu dziesięciu lat
skutecznie zneutralizow ał on wszelką opozycję i sprzeciw wobec eugenicznych
m etod rządzenia. W ystarczy rozejrzeć się wokół, aby zrozum ieć, że w odniesieniu
do stanowiska katolików sprzeciwiających się w prow adzaniu kontroli urodzeń, atak
ten m iał wręcz porażającą skuteczność. Pod w ielom a w zględam i m ożna uznać go
za bezprecedensow ą i genialnie zrealizowaną kam panię dezinform acji. Siłą spraw­
czą pow ojennego wyżu dem ograficznego byli przede w szystkim katolicy. Zgodnie
z przew idyw aniam i N arodow ej Rady B ezpieczeństw a, w zrost liczby ludności
um ocnił USA jako potęgę gospodarczą i m ilitarną. W roku 1960 prezydentem zaja­
dle antykatolickiego kraju, jakim były Stany Zjednoczone, po raz pierwszy wybrany
został katolik. D em ograficzne „M ane, tekel, fares” zostało już w ypisane na murze.
Stany Zjednoczone były na drodze do stania się krajem katolickim, a przynajm niej
tego właśnie na pew no najbardziej obawiali się zorientow ani w dem ografii, by
nie rzec m ający na jej punkcie obsesję, neom altuzjanie. W tedy kres tem u wszyst­
kiem u położyła jed n ak antykoncepcja, któ ra zakończyła okres dem ograficznego
boom u, a oprócz tego dokonała też podziałów w ew nątrz katolickiej opozycji, która
była jej przeciwna. Czarni przegrali dem ograficzne wojny lat sześćdziesiątych, a klę­
ska ta m iała jeszcze bardziej dram atyczny charakter. W konsekw encji w drażania
zorientow anych na antykoncepcję program ów zwalczania „ubóstwa”, zniszczono
m urzyńską rodzinę. P rocent nieślubnych dzieci zwiększył się z dw udziestu do
siedem dziesięciu. Przyw ódcy czarnych stali się najpierw zakładnikam i fundacji,
takich jak Fundacja Forda, które finansow ały ru ch praw obywatelskich, później
zaś zakładnikam i rządu federalnego. W połow ie lat siedemdziesiątych sukcesorom
M althusa udało się zdom inow ać rząd i zyskali m ożność urzeczyw istniania swoich
eugenicznych teorii, czyniąc z nich jego oficjalną politykę. Kontrola urodzeń, która
początkow o była narzędziem podporządkow yw ania sobie przeciw ników w kraju,
teraz służyła tem u sam em u celowi poza granicam i USA.
Tymczasem ta sam a neom altuzjańska kam pania prow adzona w kraju skutko­
wała stałym spadkiem przyrostu naturalnego i w zrostem zróżnicowania dzietności,
który był przecież podstaw ow ą przyczyną jej rozpoczęcia. Paradoksalnie, gdyby
sukcesorzy M althusa rzeczywiście skoncentrow ali swoje wysiłki na podniesieniu
624 R O ZD ZIAŁ 17.

standardu życia w Trzecim Świecie (jak oficjalnie utrzym ywali), mogliby doprow a­
dzić tam do spadku przyrostu naturalnego, co przecież było ich dążeniem . Rzecz
jed n ak w tym , że ludzie ci, którzy m ienili się posiadaniem szerokich horyzontów,
byli w rzeczywistości niezwykle krótkow zroczni.
N astępstw a neom altuzjańskiej rew olucji lat sześćdziesiątych okazały się
totalną katastrofą. W kraju doprow adziły do zniszczenia czarnej rodziny oraz osła­
bienia dem okratycznych instytucji, a wyzwolenie seksualne stało się narzędziem
politycznej kontroli, z czego nieliczni tylko zdawali sobie sprawę, a dosłownie
nikt nie m iał pojęcia, co zrobić, żeby z tym skończyć. W polityce zagranicznej
była to również katastrofa, ale innego rodzaju, dotknęła bow iem głównie naszych
„przyjaciół”, czyli wszystkich, którzy dali AID w olną rękę w ich kraju. W połowie
lat osiem dziesiątych Indira G andhi, A nw ar Sadat, szach Iranu oraz Ferdynand
M arcos zostali pozbaw ieni urzędu, zm arli, zostali zabici albo wygnani ze swego
kraju. Łączyło ich to, że ze szkodą dla własnych obywateli zgodzili się wdrażać
zaproponow ane przez A m erykanów m etody kontroli urodzeń, a ich narody, co
było do przew idzenia, zareagowały na to w bardzo gw ałtow ny sposób.
Indira G andhi w 1984 roku została zam ordow ana przez swego własnego
ochroniarza; identyczny los spotkał A nw ara Sadata, k tóry - jak pisze jeden z jego
biografów - „przechw alał się, że David i Nelson Rockefellerowie, szefowie Chase
M anhattan Bank oraz Robert M cNam ara, prezes Banku Światowego, są jego osobi­
stymi przyjaciółmi i dlatego może wykorzystać swoje pryw atne kontakty w świecie,
żeby doprow adzić do gospodarczego przełom u”. Sadat w iedział, jaki los spotkał
szacha, podobnie jak on przyjaciela Rockefellerów, którego żona, tak sam o jak
żona Ferdynanda M arcosa, patronow ała irańskiem u program ow i kontroli u ro ­
dzeń. Los, który spotkał Sadata, bliższy był jed n ak losu Indiry G andhi niż szacha
Iranu. 6 października 1981 roku Sadat zginął z ręki m łodego oficera artylerii, który
spodziew ał się, że w ten sposób zapoczątkuje w Egipcie rządy islamistów, tak jak
dwa lata wcześniej stało się to w Iranie.
W edług Freda Schiecka, w latach osiem dziesiątych szefa m anilskiego o d ­
działu A m erykańskiej Agencji ds. M iędzynarodow ego Rozwoju (AID), Imelda
M arcos wyraziła „bezpośrednie, osobiste i oficjalne zainteresow anie” w drażaniem
na Filipinach program ów kontroli urodzeń, zarządzając procesem rozdaw ania ro ­
dakom pigułek antykoncepcyjnych, prezerw atyw oraz w kładek dom acicznych
o łącznej w artości siedem dziesięciu m ilionów dolarów 14. Z czasem jednak i ona
zaczęła uśw iadam iać sobie, że działalność AID w jej kraju może mieć katastro­
falne następstw a i dla niej osobiście, i dla wszystkich, którzy brali w tym udział.
W połowie 1985 roku, na rok przed upadkiem rządu M arcosa, Im elda pow ie­
działa Schieckowi, że po cichu będzie w spółpracow ała z nim dalej, ale oficjalnie
m usi wycofać swoje poparcie dla kontroli urodzeń, poniew aż stała się ona bardzo
źle widziana. Dwa lata później pracow nicy AID skarżyli się, że rząd A quino „płasz­
czy się przed Kościołem”, co oznaczało, iż nie zam ierza on kontynuow ać polityki,
która doprow adziła do upadku rządu M arcosa15.
Przym us nigdy nie spraw dza się w dłuższej perspektywie, a już z pewnością
nie w tak osobistej i delikatnej sprawie, jaką jest posiadanie dzieci; nieliczenie się
W ASZYN G TO N , 1974 625

z ludźm i zawsze skutkuje ich sprzeciwem. O prócz tego jed nak wydaje się, że suk­
cesorzy M althusa sam i urzeczyw istnili scenariusz w ydarzeń, którego najbardziej
się obawiali; dostrzegł to Alfred Sauvy, który przestrzegał, że m altuzjańska p ro ­
paganda oraz lęk przed „przeludnieniem ” najbardziej uderzą w ludzi najbardziej
niechętnie nastaw ionych do posiadania dzieci.

O baw a w ynikająca ze św iadom ości, że in n i się rozm nażają, prow adzi do p o ­

m niejszenia życiowej energii, n aw rotu p ostaw m altuzjańskich w społeczeństw ach
już nadw ątlonych procesem dem ograficznego starzenia się. Jednocześnie p o p u la­
cje stanow iące pow ód tych obaw nie zm ieniają się... W ten sposób, oprócz zwy­
kłych niebezpieczeństw zagrażających kaznodziejom zw racającym się w yłącznie
do osób już naw róconych, pojaw ia się ryzyko, że ich liczebność z pokolenia na
pokolenie będzie się zm niejszać. W rezultacie zróżnicow anie poziom ów dzietności
m iędzy państw am i, regionam i, klasam i społecznym i etc. coraz bardziej się zw ięk­
sza, chociaż dążyło się do jego zm niejszenia36.

Być m oże jest to po prostu inny sposób pow iedzenia, że cisi posiądą ziemię.
 ROZDZIAŁ 18

FILADELFIA, 1976

październiku 1976 roku, kiedy w Filadelfii uroczyście obchodzono

W dw usetną rocznicę podpisania Deklaracji Niepodległości, profesor

prawa Leo Pfeffer przyjechał do miasta, aby w Towarzystwie Badań
N aukow ych nad Religią wygłosić wykład zatytułowany: Kwestie,
które dzielą: zwycięstwo świeckiego hum anizm u. Rewolucja seksualna
już się skończyła, a zakończyła się, dlatego że zwyciężyła, a rozm iary tego trium fu
przekroczyły najśm ielsze m arzenia najzagorzalszych jej zwolenników. W ciągu
m inionych piętnastu lat A m eryka zrew idow ała i zm ieniła własną kulturę, likwi­
dując wszelkie przepisy i prawa kolidujące z seksualnym libertynizm em . Gdyby
A m eryka była program em kom puterow ym , m ożna by rzecz, że zostały zm ienione
jej ustaw ienia dom yślne. Na początku siódm ej dekady XX stulecia, am erykańska
kultura opierała się na protestanckiej interpretacji chrześcijaństwa, którego założe­
nia, aczkolwiek w niedoskonały sposób, stanowiły z grubsza dążenie do zachowania
i przestrzegania porządku moralnego. Pod koniec tej dekady ustawienia domyślne
zostały zm ienione na rzecz kultury głoszącej indyw idualizm , racjonalizm oraz he-
donizm , zwłaszcza w sferze seksualności. Nie były to tylko zmiany, które dokonały
się w ludzkich zachow aniach, gdyż zostały one utrw alone w kulturze i konstytucji,
a przynajm niej, jak się wówczas mówiło, w zasadach rządzących ludzkim życiem;
jednym z głównych anim atorów tych zm ian był Leo Pfeffer.
Jadąc wygłosić wykład w Filadelfii, Pfeffer był profesorem prawa konstytucyj­
nego oraz dziekanem W ydziału N auk Politycznych nowojorskiego Island Universi­
ty z siedzibą w Brooklynie. Jego osiągnięcia tru d n o uznać za szczególnie wybitne.
W zawodzie, w którym prestiż jest odw rotnie proporcjonalny do ilości czasu,
który spędza się w salach wykładowych, profesor Pfeffer wydawał się zajmować
podrzędne stanow isko na podrzędnej stanowej uczelni. Jeśli jednak wziąć pod
uwagę nagrody, które d o tąd otrzym ał, m ów ią nam one znacznie więcej o jego
628 R O ZD ZIA Ł 18.

osiągnięciach i zm ianach, do w prow adzenia których w ydatnie się przyczynił.

Pfeffer u ro d ził się na W ęgrzech 25 g ru d n ia 1910 roku. Przyjechał do Stanów
Z jednoczonych jako dw uletnie dziecko, obyw atelstw o otrzym ał w roku 1917,
a ożenił się w 1937 roku. W roku 1976, kiedy wygłaszał w ykład w Filadelfii, był
już laureatem nagród organizacji A m ericans U nited for the Separation o f C hurch
and State (A m erykanie Z jednoczeni na rzecz R ozdziału Kościoła i Państwa),
M innesota Jewish C o m m u n ity C ouncil (Rada Społeczności Żydowskiej Stanu
M innesota), New York U nitarian Universalist C hurch (N owojorski U nitariański
Kościół Uniwersalistyczny), Brooklyn Civil Liberties U nion (Brooklyńska Unia
Swobód Obywatelskich), H orace M ann League (Liga H oracego M anna), Unita-
rian-U niversalist A ssociation (Towarzystwo U nitariańsko-U niw ersalistyczne),
A m erican Jewish Congress (A m erykański Kongres Żydowski) oraz Com m ittee
for Public Education an d Religious Liberty (K om itet na rzecz Ośw iaty Publicznej
i Swobód Religijnych).
W okresie, kiedy wygłaszał w spom niany w ykład, był specjalnym doradcą
A m erykańskiego K ongresu Żydowskiego oraz Koalicji Religijnej na rzecz Praw
A borcyjnych, a także członkiem k o m itetu doradczego N arodow ego Projektu
na rzecz Film u i H um anistyki. W latach późniejszych otrzym ał nagrodę A m ery­
kańskiego K ongresu Żydowskiego (1980) oraz nagrodę H um anisty Roku 1988.
Biografię Pfeffera czyta się niczym m apę rew olucyjnych zm ian, które w ciągu
m inionych dw udziestu lat objęły am erykańskie społeczeństwo. Podejm ując tem at
„zwycięstwa świeckiego h u m an izm u ”, m iał ku tem u wszelkie niezbędne kwalifi­
kacje. Brał czynny udział dosłow nie we wszystkich starciach i konfliktach, które
doprow adziły do owego zwycięstwa. Poczynając o d w yroku w sprawie Schemp-
pa wydanego na początku lat sześćdziesiątych, a na orzeczeniu w sprawie Lemona
(1970) skończywszy, Pfeffer był twórcą strategii prawnej, która wyrugowała ostatnie
pozostałości protestanckiej kultury ze szkół publicznych i udarem niła finansowanie
katolickich szkół ze środków rządowych. Jeśli jego słuchacze chcieli dowiedzieć
się, w jaki sposób osiągnięto w spom niane zwycięstwo, Pfeffer m ógł im zdać na
ten tem at relację z pierw szej ręki.
Pfeffer ze szczerością zwycięzcy, k tó ry niczego już się nie m usi obawiać
ze strony swoich przeciwników, nigdy nie ukryw ał, kogo zwalczał przez wszystkie
te lata. Dla Pfeffera w rogiem rzecz jasna był Kościół katolicki. We w spom nieniach,
które ukazały się rok przed jego filadelfijskim wykładem (gorzkim paradoksem jest,
że opublikow ał je katolicki m agazyn „C om m onw eal”) Pfeffer obszernie wyjaśnia
pow ody swojej niechęci do Kościoła:

N ie lubiłem go, poniew aż był m onolityczny, autorytarny, og ro m n y i p rzerażają­

co potężny. O dstręczał m n ie pogląd, że jakkolw iek ludzka istota m oże w dowolnej
dziedzinie podaw ać się za nieom ylną, tym bardziej w sferze w iary i m oralności,
a jeszcze bardziej raziła m nie arogancja skazyw ania na w ieczne p o tępienie tych,
którzy w niego nie w ierzą1.
FILADELFIA, 1976 629

Kościół, którego Pfeffer nienaw idził (i nie jest to chyba nazbyt m ocne słowo),
to instytucja, którą p o zn ał jako żydowski im igrant z Nowego Jorku. W okresie,
kiedy dorastał i rozpoczynał wykonywanie zawodu praw nika, Kościół katolicki był,
jego zdaniem , „jedną z najpotężniejszych, a być m oże jedyną potężną siłą politycz­
ną w kraju”. Był to czas, kiedy, m ów iąc jego słowami, „Pius XI i Pius XII władali
katolickim światem, a kardynał Spellm an rządził w Stanach Zjednoczonych. Mój
stosunek do Kościoła katolickiego ukształtow ał się jeszcze przed epoką Soboru
W atykańskiego II i Jana X XIII”2.
We w spom nieniach zam ieszczonych w „C om m onw eal” w spom ina o w y­
m ówkach, które czyniła m u córka, kiedy w brew swojej woli jednak nie „wyszła
za m ąż za oficera-katolika z A labam y”, poniew aż był on dla niego ucieleśnieniem
katolicyzmu, wojska oraz Południa Stanów, czyli wszystkiego, czego Pfeffer w A m e­
ryce nie znosił. W innym miejscu w spom nień opow iada o w rażeniu, jakie wywarły
na nim , jako m łodym człowieku, katolickie szkoły:

C zęsto w idyw ałem dzieci ustaw ione w szeregach i m aszerujące oddzielnie k la­
sami. W szystkie były białe; każdą z g ru p stanow ili sam i chłopcy lub sam e dziew ­
częta; wszyscy chłopcy u b ran i byli w ciem noniebieskie spodnie i białe koszule,
a w szystkie dziew częta w ciem noniebieskie sw eterki i białe bluzki; w szystkie n a ­
uczycielki były białe i nosiły identyczne zakonne h ab ity ’.

Kiedy już zaczął o tym mówić, pow ody swojej niechęci wobec Kościoła przed­
stawiał coraz bardziej otwarcie, wyliczając przy tym pełną wrogości litanię w ykro­
czeń Kościoła przeciw ko liberalnem u Weltanschauung. Pfefferowi nie podobało
się, że Kościół był przeciw ny konstytucyjnej Popraw ce o R ów noupraw nieniu;
denerw ow ało go, że „wśród dzieci przed szkołą parafialną przy drodze do m ego
biura rzadko w idziałem czarne twarze”; nie podobało m u się, że W atykan nadal ob­
staje przy dogm acie nieom ylności papieża i H um anae Vitae, wydanej w 1968 roku
encyklice papieskiej zabraniającej stosow ania antykoncepcji; przeciwstawiał się
nawet praktyce chodzenia do spowiedzi przed pierwszą kom unią („Wiem, że to nie
m oja sprawa, ale zapytał m nie pan o to, niepraw daż?” - dodał, zdając sobie sprawę,
że jego nienaw iść naw et wedle przyjętych przez niego standardów wymyka m u się
spod kontroli)4. Pfeffer nie lubił Kościoła z pow odu jego rozm iarów i z pow odu
jego jedności, w ew nętrznej spójności oraz pow szechności, gdyż stanow iły one
o jego politycznej potędze. Nie lubił go rów nież dlatego, że był, jak mówił, „m o ­
nolityczny”, gdyż, jego zdaniem , „m onolityczność” „prowadzi do autorytaryzm u”5.
Pfeffer nie m iał nic przeciw ko religii jako takiej; był przeciw ny jedynie re-
ligiom „m onolitycznym ” i „autorytarnym ”, czyli tym , m ającym dostateczną siłę,
aby m ieć coś do pow iedzenia w kwestii tego, jak p ow inna w yglądać obyczajo­
wość i kultura. Ale naw et to nie do końca oddaje istotę sprawy. James H itchcock
zauważył, że ani sam Pfeffer, ani lew icow o-liberalne m edia nie zaprotestowały,
kiedy Sąd Najwyższy w roku 1973 ustanow ił obow iązującym w kraju praw em sta­
nowisko w sprawie aborcji dosłow nie identyczne ze stanow iskiem Zjednoczonego
630 RO ZD ZIA Ł 18.

Kościoła Metodystycznego; nie przeszkadzało m u także, że autor opinii w uwzględ

nionej w tej sprawie był m etodystą6. Powód ku tem u jest raczej prosty. M edia i ich
m ocodaw cy w pełni zgadzali się z orzeczeniem wydanym przez sąd. W kwestii roz­
działu państw a o d Kościoła, niektóre w yznania są równiejsze niż inne, a część
z nich jest rów nież w yraźnie bardziej niebezpieczna; z p u nktu w idzenia Pfeffera,
Kościół katolicki zaliczał się do obu tych kategorii.
G dyby Kościół katolicki był skłonny ogłosić antykoncepcję i aborcję o d ­
pow iednio ósm ym oraz dziew iątym sakram entem , należałoby wątpić, czy ludzie
pokroju Leo Pfeffera byliby tym oburzeni jako przejawem jego autorytaryzm u. To,
że Kościół jednak tego nie uczynił, jest w łaśnie rzeczywistym pow odem wrogości
lewicowych liberałów. W całym okresie pow ojennym Kościół katolicki w Stanach
Zjednoczonych przeciw staw iał się p ierw szem u artykułow i w iary świeckiego
hum anizm u, czyli wyzw oleniu seksualnem u. O d utw orzenia Legionu Przyzwo­
itości w 1933 roku po najbardziej zdecydow any sprzeciw w yrażony czterdzieści
lat później wobec w yroku w sprawie Roe vs. W ade, Kościół konsekw entnie bronił
seksualnej m oralności, m im o że głów ne w yznania protestanckie przyzwoliły
na jej upadek. W rogość liberałów dem onstrow ana wobec Kościoła zm niejszyła
się tylko raz, a było to na początku lat sześćdziesiątych, kiedy obradow ał Sobór
W atykański II i rysow ała się możliwość, że Kościół osiągnie modus vivendi z n o ­
woczesnością, wyrażając zgodę na stosow anie antykoncepcji. M arzenie to roz­
w iało się w roku 1968, kiedy papież Paweł VI odrzucił ten w arunek sine qua non
dobrych stosunków i w spółpracy z liberalną władzą. Z chwilą kiedy znana stała
się treść encykliki H um anae Vitae, lewicowi liberałowie zerwali wszelkie relacje
z Kościołem i zam iast w spółpracy wybrali jawny atak oraz podżeganie wiernych
do buntu. Złagodzenie postaw y seksualnych rew olucjonistów prowadzących woj­
nę kulturow ą z Kościołem skończyło się w roku 1968. O dtąd ponow nie jawnie
podjęli z nim walkę.
W roga postaw a Pfeffera wobec Kościoła nigdy znacząco się nie zmieniła,
ale m ożna powiedzieć, że do pew nego stopnia jed n ak uległa złagodzeniu, głów­
nie dlatego że wpływy Kościoła w społeczeństw ie zm niejszyły się, a nasilił się
zam ęt w jego szeregach - w niem ałej części za spraw ą działalności Pfeffera. „Jaka
jest dzisiaj m oja opinia o Kościele katolickim ?” - pytał retorycznie w połowie lat
siedem dziesiątych. „M ówiąc w skrócie, nadal go nie lubię, ale nie lubię go mniej
niż wtedy, a pow ód jest taki, że chociaż nadal jest taki, jaki był, jest go zdecydo­
wanie m niej, jeżeli rozum ie pan, co m am na myśli”7.
Bez tru d u m ożem y dom yślić się, o co chodziło Pfefferowi. Z jego perspek­
tywy akceptow alny Kościół to Kościół w ew nętrznie skonfliktowany. Im bardziej
jego postaw a u p odabniała się do chwiejnego, niejednoznacznego i sprzecznego
stanow iska kościołów p rotestanckich oraz żydowskiej synagogi, tym większą
aprobatę znajdow ał u Pfeffera. Jeśli Kościół katolicki nie był już tak potężny, jak
za czasów Piusa XII i kardynała Spellmana, istotny udział w osłabieniu jego potęgi
i wpływów m iał właśnie Pfeffer. W przeciwieństwie do Kulturkampf, którą Bismarck
prow adził w N iem czech w latach siedem dziesiątych XIX stulecia, w trakcie wojny
FILADELFIA, 1976 631

prow adzonej przez Pfeffera i Rockefellerów w Am eryce w latach sześćdziesiątych

XX wieku przeciw ników kuszono marchew ką rządowych dotacji, kontraktam i wy­
dawniczym i, pieniędzm i fundacji oraz usługam i praw nym i pro bono, m niejszy
nacisk kładziono natom iast na regulacje rządowe. W rezultacie w latach sześćdzie­
siątych w Am eryce rew olucjonistom kulturow ym udało się stworzyć wewnątrz Ko­
ścioła swoistą piątą kolum nę, która pom agała realizować ich plany. D otując jawnie
schizmatycką grupę starokatolików, Bismarck doprow adził jedynie do um ocnienia
solidarności katolików. W państw ie niem ieckim nie znalazł się w tam tym czasie
żaden pruski Charles C u rran czy T heodore H esburgh. H istoria rewolucji k u ltu ­
ralnej w Am eryce lat sześćdziesiątych to historia Kościoła katolickiego uw ikłane­
go w wojnę na dwa fronty. M usiał on walczyć z w rogam i zew nętrznym i, takim i
jak Pfeffer i Rockefellerowie, ale też kolaborantam i we w łasnych szeregach, którzy
często brali pieniądze o d kulturow ych rew olucjonistów w zam ian za osłabianie
pozycji Kościoła. W arto pam iętać, że w spom nienia Pfeffera poświęcone kam panii
przeciwko Kościołowi, ukazały się w piśmie katolickim. We w spom nianym artykule
Pfeffer w ym ienił także nazwiska katolików, którzy jego zdaniem sprzyjali jego
sprawie. „W 1960 roku głosow ałem na Johna K ennedyego” - inform uje czytelni­
ków, po czym przedstaw ia listę katolików, na których m ógłby w przyszłości oddać
głos. O to oni: „R obert D rinan, sędzia W illiam Brennan, Eugene M cCarthy, senator
Filip H art i/lub Jane H art, D orothy Day, T heodore H esburgh i niem al wszyscy
członkowie rady redakcyjnej «Com m onw eal», chociaż” - dodaje sarkastycznie -
„niekoniecznie chciałbym , żeby m oja córka poślubiła któregoś z nich”8.
Kiedy zagłębiam y się w treść relacji Pfeffera opowiadającej, w jaki sposób
doprow adził rew olucję kulturalną do ostatecznego zwycięstwa, oczywiste staje
się, że głów nym obszarem sporu była szeroko rozum iana seksualność. Pfeffer
opow iedział się po stronie protestantów za depenalizacją antykoncepcji i w al­
czył ram ię w ram ię ze swymi żydowskim i ziom kam i, aby uniew ażnić obow iązu­
jący w H ollyw ood kodeks produkcyjny, w prow adzony z inspiracji katolików. Jako
przykład nadm iernych wpływów kardynała Spellm ana na am erykańską kulturę,
Pfeffer przypom ina, że na początku lat pięćdziesiątych w stanie Nowy Jork film
R oberto Roselliniego C ud* okrzyknięto bluźnierstw em i zakazano jego wyświe­
tlania. W roku 1952 Sąd Najwyższy w orzeczeniu w sprawie Joseph Burstyn Inc.
vs. W ilson nakazał stanow i Nowy Jork anulow anie obowiązujących tam dotąd
przepisów o obrazie uczuć religijnych.
Kolejnym obszarem rewolucji kulturalnej była wedle Pfeffera batalia o to,
jaka koncepcja rodziny pow inna m ieć status obowiązującej. W latach sześćdzie­
siątych najw ażniejszą kwestią sporną była antykoncepcja, ale niebawem , gdyż już
na początku lat siedem dziesiątych, stała się nią aborcja. Aby zrozum ieć, jak wielkie
zm iany dokonyw ały się w tedy w Ameryce, w arto przypom nieć, że w wielu stanach
USA sprzedaw anie środków antykoncepcyjnych było w tedy nielegalne. Jednak
już po d koniec tej dekady rząd nie tylko wycofał zakaz sprzedaży tych środków,

ł Cud jest historią kobiety, która zachodzi w ciążę z mężczyzną, uważanym przez nią za św.
Józefa (przyp. tłum.).
632 RO ZD ZIAŁ 18.

ale sam je dystrybuow ał. Dwa przytoczone powyżej przykłady nie są oczywiście
jedynym i, które unaoczniają, jak wyglądała sytuacja przed i po rewolucji; łączy je
także związek przyczynowy. Prawo m usiało się zm ienić, poniew aż rewolucjoniści
chcieli, żeby rząd i władze czynnie włączyły się w upow szechnianie antykoncepcji.
Z daniem Pfeffera:

regulacje praw ne dotyczące antykoncepcji należało u sunąć z kodeksów, poniew aż

uniem ożliw iały one pań stw u zachęcanie d o stosow ania antykoncepcji, to zaś wy­
daje się dzisiaj coraz bardziej niezbędne. Ludzie o średnich do ch o d ach oraz lu ­
dzie zam ożni, osoby pozostające w zw iązkach m ałżeńskich oraz osoby niezam ężne
stosow ały antykoncepcję; biedacy m ieli dzieci. K iedy biedni, zwykle należący do
m niejszości rasow ych, korzystają z zasiłków, płacący p od atk i A m erykanie buntują
się i oczekują od państw a, żeby coś w tej spraw ie zrobiło.
Dlaczego w odniesien iu do przepisów dotyczących antykoncepcji podjęto
bardziej zdecydow ane działania? O dpow iedzią na to m oże być fakt, iż sędziowie
uznali potrzebę usunięcia ow ych zapisów z kodeksów , aby um ożliw ić stanom o r­
ganizow anie akcji afirm atyw nej zm ierzającej do propagow ania oraz w spom aga­
nia kontroli u rodzeń lub też, co najm niej, niezakazyw ania robienia tego sam ego
gru p o m zrzeszającym osoby pryw atne; oprócz tego jednak zrozum ieli również,
że realia polityczne w poszczególnych stanach nie sprzyjają anulow aniu tych praw,
czego św iadectw em były dw ie n ieu d an e próby d o k o n an ia tego w C o n n ecticu t'1.

Przedstawiwszy główne obszary sporu am erykańskiej K ulturkam pj,Pfeffer

pisze o tym, kim jego zdaniem są przedstaw iciele obu konkurujących ze sobą
obozów. Także i tutaj linia podziału dotyczy w istocie poglądów na seksualność.
Z jednej strony m am y katolików, którzy:

pragną A m eryki, w której naw et jeżeli nie wszyscy będą katolikam i, to je d ­

n ak wszyscy będą przestrzegać katolickich w artości: żadnych rozwodów, żadnej
antykoncepcji, żadnej aborcji, żadnych obscenicznych książek lub zdjęć, żadnego
hom oseksualizm u, wszyscy na swój sposób oddają cześć Bogu, rząd jest rządem
opiekuńczym i w spiera religię, dzieci i dorośli są zaś jednakow o posłuszni o d p o ­
w iednio rodzicom i p raw u 1".

Ich przeciw nikam i w wojnie kulturowej są „liberałowie, protestanci, liberalni

Żydzi oraz deiści [czyli świeccy h um aniści]”, którzy:

chcą innej A m eryki; takiej, w której jed n o stk a cieszy się m aksym alną sw obodą
myśli i w yrażania sw oich poglądów , gdzie stosuje się antykoncepcję, zachęca do
kontroli urodzeń i unika się rodzenia dzieci niechcianych bądź takich, którym
nie sposób zapew nić odpow iedniej opieki, A m eryki uznającej i respektującej p ra ­
wo kobiety do rozporządzania w łasnym ciałem , gdzie życie seksualne osób d o ­
rosłych odm iennej albo tej samej płci pozostaje w yłącznie ich pry w atn ą sprawą,
instytucje rządow e unikają w szelkich postaci religijności, szkoły publiczne wolne
są od sekciarstwa, a obyw ateli nie zm usza się, aby walczyli w wojnie, którą uważają
za niem oralną, ani w jakiejkolw iek in n ej11.
FILADELFIA, 1976 633

Tego sam ego m iesiąca, kiedy Leo Pfeffer wygłosił wykład o zwycięstwie
świeckiego hum anizm u, proklam ując triu m f ośw iecenia nad Kościołem katolic­
kim, ten ostatni, jak gdyby pragnąc potw ierdzić światu, że został pokonany, ogłosił
uroczyste obchody dw usetnej rocznicy pow stania Stanów Zjednoczonych; miały
one przebiegać p o d hasłem „Cali to A ction” (W ezwanie do działania). Jeśli sprze­
ciw Charlesa C u rran a wobec encykliki H um anae Vitae w latach sześćdziesiątych
m ożna uznać za odpow iednik zdobycia Bastylii, „Cali to Action” da się porów nać
do przysięgi złożonej w sali do gry w piłkę*. Działania, których kulm inacją były wy­
darzenia, do których doszło na konferencji „Cali to A ction”, obradującej w D etroit
od 20 do 24 października 1976 roku, rozpoczęły się dw a lata wcześniej. Biskupi
byli zainteresow ani uczestnictw em w obchodach dw ustulecia państw a, kraj je d ­
nak nie był w nastroju do świętowania. Afera W atergate, złożenie urzędu przez
prezydenta N ixona oraz trw ająca i niekończąca się w ojna w W ietnam ie całkowicie
zaprzątały w tedy uwagę obywateli. Podczas gdy takie w łaśnie w iadom ości w ypeł­
niały w ieczorne dzienniki telewizyjne i koncentrow ały na sobie zainteresow anie
A m erykanów , rew olucja kulturalna, która rozpoczęła się w połow ie lat sześć­
dziesiątych, nadal dążyła do realizow ania swych celów, tyle że mniej rzucającym i
się w oczy sposobam i.
Na początku lat sześćdziesiątych koncepcja „niew idocznych zarządców ”
Eddiego Bernaysa, którzy sterują społeczeństw em za p o m ocą in stru m en tó w
i narzędzi k u ltu ry była już częścią intelektualnego dziedzictw a pew nej liczby
organizacji żydowskich, a te wykorzystywały ją w kam panii na rzecz likwidacji
m odlitw y w szkołach publicznych. Później tym i sam ym i m etodam i posłużyło się
Hollyw ood w w ojnie przeciw ko Kodeksowi Produkcyjnem u i Legionowi Przy­
zwoitości, której stawką było kontrolow anie przem ysłu filmowego. Na początku
lat sześćdziesiątych kluczową kwestią sporną była obecność nagości na ekranach
kin. H ollyw ood poczuło się finansow o zagrożone przez telewizję, która odbierała
jej rodzinną publiczność, oraz przez nowe magazyny erotyczne, takie jak „Playboy”,
powstające po opublikow aniu rap o rtu Kinseya; zam ieszczały doskonałe technicz­
nie kolorow e fotografie, a po ogłoszeniu w yroku Sądu Najwyższego w sprawie
Rotha, ocierały się o granice pornografii, sprawdzając, jak daleko m ogą się jesz­
cze posunąć. Pod w ielom a w zględam i była to kontynuacja wojny, jaką República
W eim arska stoczyła z Kulturbolschewismus, z tą wszakże różnicą, że tym razem
konserw atyści nie stawili żadnego skutecznego oporu. Rolę tę starali się przyjąć
na siebie katolicy, ale u tru d n iały to im zdom inow ane przez Żydów mass m edia
oraz podziały we w łasnych szeregach, które pojaw iły się po zakończeniu obrad
Soboru W atykańskiego II. Leo Pfeffer w iedział, że katolicy zostali w ym anew ro­
wani i starał się to przedstaw ić możliwie delikatnie: „A m erykańska diaspora, po
części dlatego, że w ielu Żydów, proporcjonalnie o wiele więcej niż przedstawicieli

ł Przysięga w sali do gry w piłkę została złożona 20 czerwca 1789 roku przez posłów Stanu
Trzeciego, którzy nie zostali wpuszczeni na salę obrad Stanów Generalnych. Zebrani uro­
czyście przyrzekJi nie rozchodzić się do czasu, gdy Francja nie otrzyma nowej konstytucji
(przyp. tłum.).
634 R O ZD ZIA Ł 18.

innych w yznań, m a kom ercyjne i zawodowe pow iązania z kinem oraz rozm aitym i
m ediam i, jest zdecydow anie negatyw nie nastaw iona do krucjaty na rzecz m oral­
ności oraz cenzury w sztuce i literaturze”, którą w połowie stulecia zapoczątkowali
irlandzcy katolicy12. Jako że w latach sześćdziesiątych główne w yznania prote­
stanckie zrezygnow ały z roli arbitrów w kwestiach związanych z seksualnością
i ewangelicy nie stanow ili już liczącej się siły politycznej, bitwa o hollywoodzki
Kodeks Producencki była w istocie starciem żydów z katolikam i; m ów ił o tym
Pfeffer w swoim wykładzie pośw ięconym zwycięstwu świeckiego hum anizm u:
„Po I wojnie światowej, am erykańscy katolicy pochodzenia irlandzkiego zaczęli
przew odzić walce z tym , co nieprzyzw oite... katolickie organizacje, takie jak
Krajowy Legion Przyzw oitości... stały się najbardziej wojowniczo nastawionym i
i najskuteczniejszym i w kraju obrońcam i m oralności oraz cenzury”13.
Po kilku nieudanych próbach, do których zaliczyć m ożna film Billy W ildera
Pocałuj mnie głuptasie, który wszedł na ekrany w roku 1964, rok później Hollywood
udało się w końcu złam ać zapisy kodeksu w obrazie Ely Landaua The Pawnbro-
ker. W filmie tym kobieta grająca czarną prostytutkę rozpina bluzkę i pokazuje
piersi; było złam anie rozdziału siódm ego, p o d ro zd ziału drugiego Filmowego
Kodeksu Produkcyjnego i jednego z ostatnich tabu dotąd nienaruszonych przez
Hollywood. O pow iadając historię złam ania postanow ień kodeksu produkcyjnego,
przedstaw iam ją zwykle z perspektyw y Legionu Przyzwoitości, który w filmie tym
nie w idział zw iastuna pow ażnej sztuki filmowej, lecz, jak pow iedział jeden z jego
członków, m onsignore Thom as Little, „otwarcie przed pozbaw ionym i skrupułów
operatoram i możliwości szybkiego zarobienia pieniędzy”14. Kolejne siedem lat
historii kina udow adnia, że Little i Legion mieli rację, gdyż niewielka początkowo
strużka w postaci sekwencji filmowych, w których pojawiały się nagie piersi, zm ie­
niła się w istny potop ekranowej nagości, czego ukoronow aniem było pojawienie
się na ekranach Głębokiego gardła (1973) oraz produkcji Diabeł w pannie Jones,
dwóch filmów pornograficznych, które tam tego roku znalazły się na szczycie listy
najbardziej dochodow ych produkcji.
Lato 1965 było zatem okresem , kiedy siły „wyzwolenia” odniosły dwa wiel­
kie zwycięstwa i natychm iast posłużono się nim i jako narzędziam i społecznej
kontroli. Przem ysł filmowy m ógł teraz wykorzystywać nagość dla przyciągnię­
cia widzów do kin, a rząd posługiw ać się antykoncepcją jako instrum entem roz­
w iązywania problem ów społecznych. To pierw sze doprow adziło do znaczące­
go rozkwitu przem ysłu pornograficznego, który zm ienił oczekiwania seksualne
mężczyzn w sposób w yjątkowo szkodliwy dla kobiet, drugie zaś do zniszczenia
tradycyjnej koncepcji finansowego utrzym yw ania rodziny, w następstw ie czego
kobiety opuściły dom ow e zacisze i weszły na rynek pracy. W ciągu trzydziestu
lat dokonała się zm iana polegająca na tym , że m ężczyzna przestał być jedynym
żywicielem rodziny, a na pieniądze, które kiedyś zarabiał sam odzielnie, mąż
i żona m usieli pracow ać w spólnie. Za obu p o d an y m i powyżej przykładam i
m ajaczy w idm o zniew olenia, co jest rzeczyw istością także w w ym iarze szer­
szym, poniew aż „wyzwolenia” te w obu przypadkach zaowocowały pow staniem
FILADELFIA, 1976 635

niestabilnego seksualnie społeczeństw a, w którym coraz więcej ludzi, po części

m im ow olnie, pozw alało wykorzystywać się finansow o dla zaspokojenia swych
nam iętności, stając się w rezultacie seksualnym i i finansow ym i helotam i. W edle
klasycznej tradycji filozoficznej, rozum jest jedynym gw arantem stabilności d o ­
wolnego system u społecznego. Im większej liczbie ludzi trafiała do przekonania
oświeceniow a idea zam iany życia opartego na racjonalności na życie oparte na
folgowaniu nam iętnościom , tym większa ich liczba zaczynała podlegać kontroli
„niew idzialnych zarządców ”, którzy m anipulow ali nim i, posługując się m etodam i
ilum inatów stosow anym i w reklam ie i innych sferach rzeczywistości. Rzecz jasna,
jednym ze skutków seksualnego wyzwolenia jest także społeczny chaos, w ynikają­
cy głównie z rozpadu instytucji rodziny; nie bez pow odu rewolucja seksualna lat
sześćdziesiątych przyniosła znaczący w zrost popularności h o rro ru jako gatunku
filmowego i literackiego.
O prócz powodów, które w ym ieniłem powyżej, udało się to rów nież dlatego,
że władza nad osobą ludzką, którą um ożliw ia „kontrola urodzeń”, o wiele głę­
biej w nika w sferę pryw atności i dlatego jest znacznie w szechstronniejsza i pełniej­
sza niż jakakolw iek inna form a politycznego zw ierzchnictw a. M ichael Schooyans
podkreśla, że nawet „m arksistow ski proletariat nadal uw ażał dzieci za swój jedyny
m ajątek ... Jednocześnie współczesny stan rzeczy wtłacza jednostkę w najbardziej
niebezpieczną dla niej sytuację, gdyż pozbaw ia ją wszelkiej kontroli nad własną
konkretną przyszłością, nad rzeczyw istą przyszłością jej potom stw a: to dotąd
nieznany rodzaj alienacji
Skutek „kontroli urodzeń” to zniew olenie gorsze niż niewolnictwo, które
istniało w starożytności. Środki do niego prow adzące są jed n ak inne. Zam iast siłą
zmuszać ludzi, aby realizowali cele rządzących, „niew idzialni zarządcy” sprawiają,
że rządzeni robią to także, postępują bow iem wedle niew yartykułow anych seksu­
alnych dyrektyw, a dzieje się tak, dlatego że kontrolując działania odpow iedzialne
za przekazyw anie życia, kontroluje się ludzkie życie u jego źródła, a zatem w naj­
bardziej kluczow ym punkcie. W edług Schooyansa:

Ten rodzaj d om inacji jest jeszcze bardziej perfidny, groźny i fatalniejszy w sk u t­

kach. Nie jest niczym now ym , ale rozrósł się w bezprecedensow y sposób za spraw ą
dw óch decydujących czynników. Z jednej strony korzysta ze stosow ania zaaw an­
sow anych technik p ropag an d y oraz indoktrynacji. Z drugiej zaś, jego skuteczność
jest zapew niana przez m edia, które g w arantują p u b licity... W spółczesny to talita­
ryzm nie m usi już uciekać się do stosow ania fizycznego przym usu; obecnie jest
to kw estia zniszczenia ego w tym , co najgłębiej osobiste. D latego w łaśnie w sp ó ł­
czesny totalitaryzm obrał sobie za cel życie intelektualne. U derza w masy, ale in te­
lektualiści osłabiają go, filtrując, kierując i obracając inform acjam i. Krzewi nośną
ideologię, gdyż ideologia potrafi osłabiać inteligencję, pozbaw iać ją zdolności do
krytycznego m yślenia i uw ięzić w „gułagu ducha”. K rok po kroku, intelektualiści
są usidlani przez m anip u lato ró w w iedzy na usługach konkretnej partii, rasy, arm ii,
m ożnych tego św iata. N auka jest rozw inięta do tego stopnia, że dostarcza now ych
technologii, które m ożn a włączyć do ogólnej strategii d o m in a cji16.
636 RO Z D Z IA Ł 18.

Jak zawsze, narzędziem kontroli jest pożądanie: „Człowiek, pod pozorem

bycia wyzwolonym i podekscytow any m ożliwościam i m aksym alizow ania własnej
przyjem ności, lekceważy ryzyko i konsekw encje odczuw ania seksualnych d o ­
znań”17. O bejm ując kontrolę nad przyjem nością u sam ego jej źródła, neoilum inaci
obejm ują tym sam ym kontrolę n ad ludzkim życiem, gdyż wywodzi się ono z tego
samego źródła, a dodatkow o obejm ują rów nież w ładzę nad sum ieniem człowie­
ka; m anipulują jego poczuciem winy w taki sposób, aby bronił on uczynków
i zachowań, które najbardziej go zniewalają. Lew icow o-liberalna polityka spro­
wadza się do tego, że początkow o podżega do seksualnych występków, następnie
zawłaszcza siły rozrodcze, nieodłącznie związane z seksualnością, na koniec zaś
politycznie w ykorzystuje poczucie winy, wywołanej niew łaściwym spożytkowy-
w aniem sił rozrodczych, dla tw orzenia w szechobecnego systemu, który nadaje
nowe znaczenie słowu totalitaryzm . Schooyans jest jednym z nielicznych, którzy
dostrzegają wszystkie konsekw encje tej biurokratycznej rewolucji:

Stoim y w obliczu w ojny totalnej, w ykraczającej poza wszystko, co d o tąd z n a ­

liśmy, a h o ry zo n t ju ż pło n ie jej ogniem . O b ecn a w ojna jest napraw dę w ojną to ta l­
n ą w tym sensie, że dysponując śro d k am i dającym i w ładzę n ad życiem, celem jej
jest uzyskanie k o ntroli n a d isto tam i lu d zk im i w tym , co najbardziej niezbyw alne;
nad ich egzystencją, osobistą zdolnością form ułow ania sądów i podejm ow ania
decyzji, a także odpow iedzialnością p rzed w łasnym sum ieniem . O becnie to czą­
ca się w ojna każdy z w ym ienionych aspektów trak tu je jednocześnie jako stawkę,
środek i cel18.

O to, co w latach sześćdziesiątych oznaczała tocząca się w Am eryce Kultur-

k a m p fi dlatego w łaśnie Leo Pfeffer pojechał w 1976 roku do Filadelfii w dw uset­
ną rocznicę podpisania Deklaracji Niepodległości, gdzie ogłosił zwycięstwo w woj­
nach kulturow ych i proklam ow ał triu m f świeckiego hum anizm u. „Dziel i rządź”
- na tym polegała strategia, którą siły oświecenia, pod kierow nictw em ludzi, takich
jak Leo Pfeffer, w ykorzystały przeciw ko katolikom , a pierw szą ofiarą tej batalii
padł porządek społeczny państwa.
20 października, kiedy w Cobo Hall w D etroit rozpoczęła się konferencja Cali
to A ction, biorący w niej udział biskupi szybko zorientow ali się, że nie panują już
nad tym , co sam i zorganizowali. Konferencja Cali to A ction z 1976 roku pokazała,
że piata kolum na, którą Rockefeller finansow ał na uczelni N otre Dame, ujawniła
się i zam ierza poprow adzić Kościół wytyczoąa przez siebie drogą.
„A m erykańscy katolicy przem ów ili” - napisał M ark W iniarski w „National
Catholic R eporter”, gazecie najwierniej reprezentującej interesy duchownej piątej
kolumny. Idea „dem okratycznych” konsultacji została wykorzystana jako pretekst
dla wyartykułow ania bardzo szczególnych postulatów duchow nych dysydentów,
którzy chcieli w istocie zastrzec dla siebie to, co w obu światach uznawali za najlep­
sze: zasoby Kościoła i wyzwolenie seksualne. To dlatego pism o „Reporter” napisało
o pierwszej konferencji Cali to Action, że „katolicy” przemówili. Lud Boży przem ó­
wił i, mirabile dictu, zapragnął tego samego, co zwolennicy seksualnego oświecenia,
FILADELFIA, 1976 637

czyli: „kapłaństwa kobiet, małżeństw księży, nienakładania ekskomuniki na rozwie­

dzionych w iernych, którzy ponow nie weszli w związki m ałżeńskie, zastosowania
klauzuli sum ienia w kwestii kontroli urodzeń, powołania krajowej rady arbitrażowej
dla kontrolow ania biskupów, praw obywatelskich dla gejów”19.
Innym i słowy, program Call to A ction niczym nie różnił się od program u
Leo Pfeffera i Rockefellerów, a celem tych starań było osłabienie głównego prze­
ciw nika rewolucjonistów, którym był Kościół katolicki. Jakby i tego było mało,
ludzie zebrani p o d szyldem Kościoła na konferencji w D etroit w 1976 roku za­
żądali, aby „NCCB [Krajowa K onferencja Biskupów Katolickich] oraz wydawcy
katoliccy, począw szy od stycznia 1978 roku, zaprzestali używ ania w oficjalnych
kościelnych publikacjach wszelkich seksistowskich określeń oraz przedstaw ień
graficznych”20. O prócz tego dom agali się również, aby „NCCB oraz każda z diecezji
przystąpiła do realizacji program ów akcji afirm atyw nych”. W części oświadczenia
zatytułowanej „Osobowość” konferencja postulow ała m iędzy innym i, że po to,
aby nie naruszać godności osoby ludzkiej, udzielając kom unii, hostię pow inno
się podaw ać w iernym do rąk, a Kościół pow inien uznać konstytucyjną Poprawkę
o R ów noupraw nieniu oraz całkowicie sprzeczną z jego nauką Poprawkę o o chro­
nie życia poczętego. W dziale zatytułow anym „Ludzkość” znalazł się dezyderat
następującej treści: „M ieszkańców Trzeciego Świata należy zaprosić do naszego
kraju; podniosłoby to bow iem św iadom ość naszego n a ro d u ”21.
Ludność Trzeciego Świata niewątpliwie poczuła się zaszczycona powyższym
zaproszeniem , ale rychło, kiedy propozycje te zaczęły iść coraz dalej, a ich treść
nabierała coraz to bardziej politycznego charakteru, w ielu kom entatorów zaczęło
się zastanawiać, czy ciało to rzeczywiście reprezentuje am erykańskich katolików,
a jeśli nie, o czyje interesy zabiegają jego członkowie? Nawet zawsze powściągli­
wy w ocenach Thom as Stahel na łam ach pism a „A m erica” pytał: „Kim są ludzie,
którzy zgłosili te propozycje?”22.
W ielu biskupów rów nież było tego ciekawych. M ożna uznać, że odpow iedzi
na to pytanie udzielił arcybiskup Filadelfii, kardynał John Król, którego p o d słu ­
chano, kiedy mówił, że konferencja została zaw łaszczona przez „buntow ników ”2'.
Biskup K enneth Povish z Lansing w stanie M ichigan porów nał to zgrom adzenie
do konw encji Partii D em okratycznej z 1972 roku, na której nom inację na kandy­
data w w yborach prezydenckich otrzym ał senator George M cGovern: „Pamiętam,
jak mój ojciec, który przez całe życie głosował na dem okratów , zapytał wtedy: «kto
m nie reprezentow ał na tej (tutaj padło w ulgarne słowo) konwencji?»”24. Nawet
zwykle ugodow o nastaw iony arcybiskup Joseph B ernardin krytycznie odniósł się
do rezultatów konferencji: „skutkiem był pośpiech i determ inacja w form ułow aniu
zaleceń w skom plikow anych spraw ach bez niezbędnej refleksji, dyskusji i brania
p o d uwagę rozm aitych punktów w idzenia”25. O prócz tego, „nadm ierną rolę w y­
daw ał się tam odgryw ać interes poszczególnych grup występujących w roli orę­
dow ników konkretnych spraw ”. Później jed n ak B ernardin w typow y dla siebie
sposób po dw óch d niach w yparł się własnych słów i w ośw iadczeniu dla N C News
Service stwierdził, że to, co pow iedział, nie oznacza, iż „nie uznaje” konferencji26.
638 RO Z D Z IA Ł 18.

N a czym polegała strategia kryjąca się za m obilizow aniem katolickiego d u ­

chow ieństw a do zajm ow ania konkretnego stanow iska w spraw ach dotyczących
seksualności, zrozum ieć m ożna na przykładzie W ilhelm a Reicha oraz M arcina
Lutra. O dw ołanie się do szesnastowiecznych Niem iec i luterańskiej rewolty jest
tu uzasadnione. Luter wiele czasu pośw ięcił na korespondencję z rozm aitym i
księżm i oraz duchow nym i, nakłaniając ich, aby zawierali m ałżeństw a i w ten
sposób łamali złożone przez nich uroczyste śluby. Motywy, które nim kierowały,
kiedy nam aw iał apostatów -księży oraz zakonnice, są oczywiste. Każda osoba d u ­
chowna, która uczyniła to, co zalecał, autom atycznie przechodziła do jego obozu,
a Luter wykorzystywał to dla uzyskania możliwie jak największych korzyści poli­
tycznych. Libido znajdujące swą kulm inację w akcie złam ania ślubów było m otorem
Reformacji. Był to rów nież wyjątkowo skuteczny sposób organizowania byłych
duchow nych w opozycji wobec Kościoła katolickiego. Złożywszy dwie sprzeczne
ze sobą przysięgi, nie m ieli już możliwości odw rotu. Ich przysięgi małżeńskie były
oczywiście nieważne, jed n ak zgodnie z n aturalną koleją rzeczy, zwłaszcza kiedy
na świat przychodziły dzieci, wybór, którego dokonali, stawał się ostateczny, jeden
z nieszczęsnych księży, którzy wpadli w taką właśnie pułapkę, w liście do brata, który
pozostał m nichem , napisał: „Wewnątrz m nie toczy się nieustanna wojna. Często
postanaw iam sobie naprostow ać m e ścieżki, ale kiedy w racam do dom u, a żona
i dzieci wychodzą mi na spotkanie, m oja m iłość do nich odzywa się silniej niż moja
miłość do Boga i przezwyciężenie sam ego siebie staje się dla m nie niemożliwe”27.
G enialność tego rewolucyjnego planu polega na w ykorzystaniu seksualnych
nam iętności jako narzędzia społecznej kontroli. Łam iąc śluby czystości, osoby
duchow ne stawały się zw olennikam i seksualnego w yzw olenia oraz społecznego
program u rewolucji kulturalnej, co z kolei pow odow ało, że angażowały się w dzia­
łalność na rzecz zm ian w Kościele katolickim , które, ich zdaniem , należało zapro­
wadzić od wewnątrz. D uchow ni, którzy podejm ow ali życie seksualne, stawali się
trw ającą przy swoich przekonaniach rew olucyjną kadrą, zdecydow aną sprawić,
żeby Kościół dostosow ał swe praw a do ich sposobu postępow ania. A ponieważ
kulturow i rew olucjoniści sterow ali duchow nym i, m anipulując pow odującym i
nim i nam iętnościam i, oznaczało to, że Kościół m usiałby dostosow ać swą naukę
do ich program u totalnej społecznej kontroli.
W m aju 1974 roku, m niej więcej w tym sam ym czasie, kiedy am erykańscy
biskupi i ich p om ocnicy opracow yw ali w stępne plany obchodów przypadają­
cej w roku 1976 dw usetnej rocznicy istnienia państw a, które zyskały sobie później
nazwę Call to A ction, ojciec John Krejci, urlopow any z diecezji w Nebrasce, ko ń ­
czył pisanie d o ktoratu z socjologii na Uniwersytecie N otre Dame; tem atem jego
dysertacji było Przyw ództw o i zm iana w dwóch meksykańskich wioskach.
Począwszy od połow y lat sześćdziesiątych, uczelnia N otre Dam e, na której
Krejci uzyskał doktorat, była kluczow ą częścią dw óch różnych światów. O we­
w nętrznych różnicach i podziałach nikt tam jeszcze nie słyszał; m iały się one
ujawnić dopiero latem 1968 roku, kiedy C harles C u rran zorganizow ał protest
przeciwko encyklice H um anae Vitae. Rok wcześniej, p o zakończonej pow odze­
FILADELFIA, 1976 639

niem walce o uzyskanie stałego etatu w ykładow cy na katolickim uniwersytecie,

ojciec H esburgh w ygłosił w Land o’Lakes ośw iadczenie, dzięki którem u on sam
oraz kilku innych rektorów katolickich uczelni skutecznie wyłączyło spod nadzo­
ru Kościoła znaczną część jego własności, którą stanow iły kierow ane przez nich
kolegia i uniw ersytety W tam tym czasie jed n ak nikt chyba jeszcze nie zdawał
sobie spraw y z rzeczywistego znaczenia wygłoszonej w Land o’Lakes deklaracji.
W rezultacie zakony i konwenty nadal posyłały zakonnice, księży oraz mnichów
do instytucji, które nie były już instytucjami kościelnymi, za to stały się wierne i od­
dane największym w kraju fundacjom , w nadziei, że najpierw otrzymają pieniądze
od nich, później zaś będą mogły liczyć na środki z funduszy federalnych. Zapocząt­
kowało to proces coraz większej ingerencji fundacji i rządu w system oświaty. Pod
koniec lat sześćdziesiątych w miesiącach letnich kam pus uniwersytetu Notre Dame
zapełniały dosłownie tysiące zakonnic i innych osób duchownych, oficjalnie w celu
uzupełniania wykształcenia, ale też aby przyswajać tam sobie ducha czasów w czystej
jego postaci. Notre D am e zaangażowała się w sprawę seksualnego wyzwolenia z kil­
ku powodów. Po pierwsze, wynikało to z konsekwencji zaistnienia w świadomości
społecznej antykoncepcji i wpływu, jaki wywarło to na kulturę, a na uczelnię Notre
Dame w szczególności. Donald Barrett był tam wtedy profesorem socjologii. Był rów­
nież członkiem papieskiej komisji ds. kontroli urodzeń. Tyle wiedziano wówczas
oficjalnie. W tajem nicy utrzymywano natom iast fakt, że Barrett był uczestnikiem
konferencji organizowanych przez Rockefellera i zwrócił się do Rady ds. Zaludnienia
0 dotację na prowadzenie badań dotyczących stosowania antykoncepcji. Fundacja
Forda przyznała m u na to około pół miliona dolarów, co nie przeszkadzało m u brać
udział w posiedzeniach papieskiej rady ds. kontroli urodzeń i deliberować tam nad
m oralnym i aspektami antykoncepcji i dopuszczalnością jej stosowania28. Wszędzie
indziej uznano by to za konflikt interesów. W Kościele katolickim w Ameryce wi­
dziano w tym dow ód na niezależność myślenia i dojrzałość. W illiam DAntonio,
który pod koniec lat sześćdziesiątych zajmował na uczelni N otre Dame stanowisko
szefa wydziału socjologicznego, zyskał rozgłos, gdyż jego nazwisko ukazało się w ko­
m unikatach Planned Parenthood potępiających papieża.
Jedną z tysięcy zakonnic, które przyjechały do N otre D am e w latach sześć­
dziesiątych, była Jean Gettelfinger. Podobnie jak ojciec Krejci, m iała tam otrzym ać
dyplom z socjologii. W przeciw ieństw ie do niego studiów jednak nie ukończyła.
Zam iast tego znalazła tam męża, a był nim w łaśnie ojciec Krejci. Jean Gettelfinger
należała do licznej rzeszy zakonnic, które zam ieniały w tedy pobyt w klasztornych
celach na studia na wyższych uczelniach, głównie katolickich, co, jak się m iało
okazać, zam iast przysłużyć się do b ru religijnej wspólnoty, było częstokroć okazją,
żeby ją opuścić. Jeden z obserw atorów sytuacji na N otre D am e pow iedział, że nie
było to w tedy niczym niezwykłym; ze swej strony m ożem y dodać, że przyczyna
tego zjawiska nie jest łatwa do zrozum ienia. O gólnie panujące wówczas w śród
osób duchow nych poczucie, że w Kościele szykują się zmiany, na N otre Dam e
ulegało um ocn ien iu oraz intensyfikacji, głównie dlatego, że tam tejsi wykładowcy
1 adm inistracja były je d n ą z głównych sił, które ów tre n d napędzały.
640 RO ZD ZIAŁ 18.

D odajm y do tego fakt, że nie m ów im y tu o jakichś abstrakcyjnych siłach

historii, lecz o czymś tak osobistym , jak libido i zaprzęgnięcie go w służbę rewolucji
kulturalnej, a będziem y mieli niejakie w yobrażenie o tym , jaki ferm ent panow ał
na N otre D am e p od koniec lat sześćdziesiątych. Z akonnice i księży widywano
spacerujących ręka w rękę nad jezioram i. D użo i często m ów iło się o „trzeciej
drodze”, czymś p o śred n im m iędzy stanem m ałżeńskim a celibatem , który łą­
czyłby to, co w nich obu najlepsze. N ieziszczalne m arzenie o m ałżeństw ach osób
duchow nych, pożyciu seksualnym i stosow aniu antykoncepcji oraz wiele innych
koncepcji, stanow iących pro g ram Cali to A ction, m nożyło się niczym zaraz­
ki w gorącej atm osferze panującej podczas letnich zajęć w N otre Dam e oraz innych
podobnych jej uczelniach w całym kraju. A poniew aż szerzenie i um acnianie się
tych niedorzecznych pom ysłów łączyło się z celami kulturow ych rewolucjonistów,
kierow ane przez nich instytucje jeszcze je podsycały.
Ojciec Krejci i siostra G ettelfinger porzucili stan duchow ny i wzięli ślub.
Nie był to pojedynczy przypadek. W przeciw ieństw ie do nich, wielu księży
i wiele zakonnic żyło ze sobą, ale nie zrzucało sutanny ani habitu, żeby zawrzeć
małżeństwo. G rupa ta, do której dołączyli ci, którzy z bycia osobam i duchow nym i
zrezygnowali, zaczęła coraz bardziej zdecydowanie lobbować na rzecz w prow adze­
nia zm ian w praw ie kościelnym dotyczących seksualności oraz życia zakonnego,
najczęściej zaś jednego i drugiego.
N ietrudno zrozumieć, dlaczego tak się działo. Jako osoby duchowne mieszkają­
ce w najbogatszym kraju na świecie, księża i zakonnice musieli żyć w zgodzie ze ślu­
bam i ubóstwa, co w najlepszym razie realizowało się w bardzo złagodzonej, w istocie
symbolicznej formie. O dyscyplinie życia religijnego na Notre Dame niech świadczy
fakt, że wiele par m ałżeńskich z dziećmi przyjeżdżało tam na wakacje, żeby popły­
wać w jeziorach i pograć w golfa. Po dziewięciu miesiącach surowego i ascetycznego
życia, letni pobyt w Sibaris, jakim było Notre Dam e w miesiącach kursów waka­
cyjnych, był niewątpliwie dużą zmianą. Zm ianą tym większą, że świadomość tego,
iż wszystko inne także się zmienia, wywoływała u nich przekonanie, że wszystko jest
możliwe. A jeśli to, co nieuchronne, właśnie nadchodzi, dlaczego nie postępować tak,
jak gdyby zmiany były już faktem dokonanym? Kiedy zaś okazało się, że Kościół jed­
nak się nie zmienił, rozczarowanie przekształciło się w gniew, gniew zaś w determ ina­
cję, aby zmiany, które pow inny się były dokonać, ale do nich nie doszło, wymusić siłą.
A wydawało się, że było to już na wyciągnięcie ręki - to, co najlepsze w obu światach!
Życie osób duchownych wolne od materialnych trosk w połączeniu z seksualnym
spełnieniem właściwym stanowi małżeńskiemu. Była to przecież szansa na to, aby,
zgodnie ze znanym powiedzeniem, zjeść ciastko i mieć ciastko.
Kiedy ojciec Krejci otrzym ał doktorat i rozpoczęły się pierwsze konsul­
tacje w sprawie konferencji Cali to Action, która m iała odbyć się w roku 1976,
koncepcja „trzeciej drogi” - czyli, m ówiąc w prost, niezgody, a więc przyczółka
dla rewolucji kulturalnej - utorow ała sobie drogę do w nętrza Kościoła i doprow a­
dziła do głębokich podziałów w śród duchowieństwa. Rolę narzędzia przekazu tych
treści odegrał w dużej m ierze katolicki system oświatowy, zwłaszcza zaś system
FILADELFIA, 1976 641

studiów wyższych oraz kształcenia ustawicznego, w tym letnie program y realizo­

wane na Notre Dame, które upow szechniano w całym kraju. Z perspektywy dem o­
graficznej, Call to A ction m iała bardzo specyficzny charakter. Była to organizacja
głównie duchow nych, byłych duchow nych oraz ludzi, których życie zawodowe
było związane z Kościołem, zrzeszająca kobiety i m ężczyzn, którzy choć nadal
pracowali dla Kościoła, przejęli system w artości seksualnych, a nierzadko też
seksualne obyczaje właściwe dla dom inującej w kraju kultury. W ciągu dziesięciu
lat, od połow y lat sześćdziesiątych do października 1976 roku, czyli rozpoczęcia
obrad konferencji Call to Action, N otre D am e odegrała kluczową rolę w form o­
waniu tej grupy.
W styczniu 1977 roku, trzy m iesiące po zako ń czeniu konferencji Cali
to A ction w D etroit i po wygłoszeniu przez Leo Pfeffera w Filadelfii deklaracji
zwycięstwa w w ojnach kulturow ych, Fundacja Rockefellera ogłosiła, że jej now ym
prezesem m ianow any został w ielebny Theodere H esburgh. 14 stycznia 1977 roku
H esburgh zgodził się przyjąć to stanowisko, co w yw ołało falę oburzenia aktyw i­
stów ruchu obrony życia w całym kraju, a w szczególności katolickiej części tego
środowiska. H esburgh poczuł się tym dotknięty i odpow iedział na zarzuty w ar­
tykule opublikow anym w uczelnianej gazetce N otre D am e. O znajm ił swoi kryty­
kom, że są źle poinform ow ani w kwestii stanow iska Rockefellera wobec aborcji.
„Fundacja nie m a niczego wspólnego z aborcją”. W spraw ozdaniu nigdzie nie znaj­
dziecie słowa „aborcja”. Na koniec ojciec H esburgh zalecił swoim przeciw nikom ,
aby zanim zaczną wygłaszać podburzające ośw iadczenia, najpierw poznali fakty.
W artykule zam ieszczonym w tejże samej gazetce 20 kw ietnia 1977 roku
profesor Charles E. Rice z W ydziału Prawa Uniwersytetu Notre Dame, nie pozosta­
wiając cienia wątpliwości, wykazał, że słowo „aborcja” jed nak pojawia się w spra­
w ozdaniu Fundacji Rockefellera. Sprawozdanie za rok 1977 mówi o przyznaniu
dotacji w wysokości pięciu tysięcy dolarów dla A m erican Civil Liberties U nion
Foundation z przeznaczeniem „na rozpow szechnianie w śród am erykańskich po-
łożników -ginekologów broszury edukacyjnej Spór o aborcję - lekarza przewodnik
po prawie. O rganizacja Planned P arenthood Federation o f Am erica w drugim
kw artale 1974 roku otrzym ała dziewięćset tysięcy dolarów na „O środki Rozwoju
Program u Planow ania R odziny”29.
Rice sypie jak z rękawa przykładam i finansowego w spierania aborcji przez
Fundację Rockefellera: dotow ana przez Fundację Rockefellera publikacja Abortion
Research Note w ydana w lutym 1977 roku inform ow ała, że we wrześniu 1976 roku
utw orzono Krajową Radę ds. A borcji (N ational A bortion C ouncil), która jest
następczynią Tow arzystw a na rzecz B adań n ad A borcją (A ssociation for the
Study o f A bortion), kolejnej organizacji wspieranej przez Fundację Rockefellera.
Krajową Radę ds. Aborcji pow ołano, stawiając przed nią „podstawow y cel, jakim
jest zapew nienie dostępu do wysokiej jakości usług aborcyjnych”. Finansow ana
przez Fundację Rockefellera „A bortion Research N otes” zawiadam ia, że uczest­
niczy ona w spotkaniu organizacyjnym NAC i „z przyjem nością przedstaw ia
Deklarację Zasad N A C ”, której treść odzw ierciedlają te oto stwierdzenia: „Rzeczą
642 RO ZD ZIA Ł 18.

podstaw ow ą jest, aby aborcja była łatwo dostępna za niew ygórow aną opłatą” oraz
„Zgoda rodziców i w spółm ałżonka nie pow inna być w ym agana”30.
Rice pisze także, że Fundacja Rockefellera w spiera C en tru m Praw ne ds.
Z aludnienia (Population Law C enter), dawniej Instytut Prawa K onstytucyjnego
Jamesa M adisona (James M adison C onstitutional Law Institute), który, zdaniem
Ricea, „odgryw a kluczową rolę zm ienianiu am erykańskiego praw a w taki sposób,
żeby zezwalało ono na aborcję”. W drugiej połow ie 1974 roku Fundacja Rocke­
fellera przyznała instytutow i grant w wysokości pięćdziesięciu tysięcy dolarów
na „program dotyczący praw a ludnościow ego”. Rice w ym ienia także podobną
dotację przyznaną w 1972 roku i uw aża to za szczególnie znam ienne, gdyż „w roku
1972 Instytut Prawa Konstytucyjnego Jamesa M adisona sporządził proaborcyjną
apelację w procesie Roe vs. Wade, a w powiązanej z nią sprawie Doe vs. Bolton
sporządził główne proaborcyjne pism o procesow e oraz zebrał i przedstaw ił argu­
m enty praw ne związane z m edycznym aspektem tejże spraw y”31.
Ojciec Hesburgh przez cały ten czas był członkiem rady dyrektorów Fundacji
Rockefellera. Dlatego tru d n o pojąć, co m iał na myśli, m ówiąc że „fundacja nie
m a niczego w spólnego z aborcją”. Po ukazaniu się artykułu Ricea, kiedy National
C atholic News Service poprosił H esburgha o w yjaśnienia, odm ów ił wszelkich
dalszych kom entarzy
10 lipca 1978 roku John D. Rockefeller zginął w w ypadku sam ochodo­
wym. M iał wówczas siedem dziesiąt dw a lata. Sześć m iesięcy później, 26 stycznia
1979 roku, jego brat N elson zm arł w tajem niczych okolicznościach, w które za­
m ieszana była jego sekretarka.
D w adzieścia lat p o pierw szych o b ch o d ach organizow anych przez Cali
to A ction, 6 m arca 1996 roku biskup Fabian Bruskewitz z Linoln w stanie N ebra­
ska otrzym ał list napisany na papierze firm ow ym z logo Call to Action Nebraska,
zawiadamiający go o utw orzeniu Call to Action Nebraska, „filii organizacji krajowej
Call to A ction”. W łaśnie on był zapew ne b ezpośrednim pow odem sławnej dziś re­
akcji biskupa. Jednym z sygnatariuszy listu był John Krejci, profesor socjologii
U niwersytetu Wesleyan w Lincoln. Ó w list oraz zbliżająca się dw udziesta rocznica
konferencji Call to A ction w D etroit skłoniły Bruskew itza do obłożenia eksko­
m uniką Call to A ction oraz kilku innych ugrupow ań i organizacji z jego diecezji.
11 kw ietnia 1996 roku James M cShane, reprezentujący Call to A ction, spotkał się
z biskupem , aby przedstaw ić m u swoje racje. Jak sam przyznał, niewiele zdołał
uzyskać. Kiedy Shane poskarżył się na surow ość kary, biskup Bruskewitz zbył jego
żale, mówiąc, że jej „ciężar łatwo m ożna udźw ignąć posłuszeństw em i skruchą”32.
 ROZDZIAŁ 19

EVANSVILLE, INDIANA, 1981

ankiem 4 lutego 1981 roku Tom Schiro obudził się z poczuciem , że

R dzieje się coś złego. O d listopada był tym czasow o zatrudniony w przed­
siębiorstwie Tri-State Repair przy rem oncie budynku firmy na 1201 E.
Tennessee Street w miejscowości Evansville w stanie Indiana. O d cza­
su, kiedy został objęty program em resocjalizacyjnym hrabstw a V andenburgh,
mieszkał w Rescue H ouse, dom u pobytu dla byłych więźniów. Schiro aresztowano
za gwałt, ale nigdy go za to nie skazano, chociaż m iał na swoim koncie wyroki
za inne przestępstw a. Jakimś trafem , kiedy go zw alniano i kierow ano do dom u re­
socjalizacyjnego w Evansville, nie wzięto pod uwagę zawartości jego akt krym inal­
nych. W 1978 roku Schiro oskarżono o gwałt na siedem nastoletniej dziewczynie
z Mt. C arm el (Indiana), ale zarzuty oddalono. Ken H ood, dyrektor Rescue House
m iał później pow iedzieć, że gdyby wiedział, że Schiro jest przestępcą seksualnym,
nigdy nie zgodziłby się, aby objąć go program em resocjalizacyjnym. We wrześniu
1980 roku nikt chyba jednak nie wiedział, że Schiro, w edług jego własnych wyli­
czeń, dopuścił się już dziew iętnastu albo dw udziestu gwałtów.
Schiro był także alkoholikiem i narkom anem ; leczenie, które przeszedł pod
koniec 1980 roku i na początku 1981 roku koncentrow ało się na uw olnieniu go
od dw óch w spom nianych nałogów. Schiro chodził na spotkania AA i wydawało
się, że czyni postępy. Niestety, m iał także jeszcze jeden nałóg, dla leczenia k tó ­
rego nie stw orzono w tedy jeszcze żadnego program u leczenia. Był uzależniony
od pornografii. W edług M ary Lee, którą poznał w m aju 1979 roku i z którą żył do
czerwca 1980 roku, kiedy został osadzony w w ięzieniu, Schiro zawsze m iał przy
sobie jakieś w ydaw nictw a pornograficzne. Jej zdaniem , nie m ógł bez tego żyć,
podobnie jak bez m asturbow ania się, co robił przeciętnie dziesięć albo dw ana­
ście razy dziennie. W ciągu wszystkich tych lat wykształciły się w nim stałe sche­
m aty zachowań, a pornografia i m asturbacja były ich integralną częścią. M ary Lee
644 RO ZD ZIA Ł 19.

pow iedziała, że „zawsze, kiedy zaczynał przeglądać te książeczki, podniecał się”.

A kiedy przeglądał je i ogarniało go podniecenie, „wychodził nocą z dom u”. Schiro
od dw unastego roku życia był podglądaczem . U patryw ał sobie jakieś dom ostwo,
zwykle m ieszkania w suterenie, i śledził, co robią nocą jego lokatorzy. Stawał pod
oknem i m asturbow ał się, patrząc, jak śpią albo upraw iają miłość. Po pewnym
czasie zaczął włamywać się oknem do m ieszkań i gwałcić kobiety, urzeczyw ist­
niając w ten sposób fantazje, które snuł, oglądając rozm aite pism a pornograficzne.
Schiro wyszedł z w ięzienia jesienią 1980 roku i wówczas nie pił ani nie
zażywał narkotyków, ale w krótce w rócił do daw nych nałogów. Uważał, że fakt, iż
pracuje, uspraw iedliw ia oddaw aniu się tem u, co m u sprawia przyjem ność, więc
stopniow o zaczął w racać do oglądania pornografii. W raz z pornografią powróciły
do jego życia wszystkie związane z nią zachowania. Zaczęło się od pornografii,
później zaczął palić m arihuanę, po tem przyszła kolej na alkohol i m asturbow anie
się, a na koniec w rócił do nocnych wypraw. Początkowo robił to tylko raz w m ie­
siącu, ale z czasem ciągnęło go do tego coraz częściej. M ary Lee powiedziała,
że „to była rów nia pochyła. W szystko to działo się napraw dę szybko. Najpierw
było to raz w m iesiącu, potem raz do dw óch razy w tygodniu, a w listopadzie już
każdej nocy”1.
Zachow ania Schiro były konsekw encją oglądania pornografii. To ona spra­
wiła, że zaczął pić, a kiedy był pijany, puszczały m u wszelkie ham ulce i czuł, że
m usi urzeczyw istnić swoje fantazje, a więc to, co zobaczył w pornograficznych
księgarniach. Kiedy w raz z M ary Lee przeprow adził się do Evansville, zachowywał
się jeszcze gorzej i bardziej agresywnie. Zaczął bić M ary Lee; pewnego razu wybił
jej dwa przednie zęby. Pod koniec jesieni 1980 roku utracił nad sobą wszelką
kontrolę. Kiedy Lee była w pracy, Schiro zabrał jej dw uletniego syna W illiego do
galerii handlowej w Evansville i wykorzystał jako rekwizyt ułatwiający żebraninę;
nagabywał ludzi o pieniądze, mówiąc, że potrzebuje ich na jedzenie dla dziecka.
To, co wyżebrał, wydał w księgarni z pornografią. Bywało, że za jednym razem wy­
daw ał dwadzieścia dolarów na oglądanie „filmów za grosik”*. W księgarniach dla
dorosłych były także dostępne tak zwane „peep shows”. Za ćwierć dolara Schiro
m ógł obejrzeć dwie do trzech m inut piętnastom inutow ego filmu, który odtwarzano
na zasadzie pętli. Filmy za grosik zawierały zazwyczaj najostrzejszą pornografię
spośród wszystkich oferowanych w sklepie m ateriałów. M ary Lee zapytała pew ­
nego razu, skąd wziął pom ysł na wyjątkowo kuriozalny sposób upraw iania seksu,
on zaś odpow iedział, że w idział to na tych filmach.
Na początku grudnia Schiro oznajm ił Robertow i W heelerowi, swojemu p ra­
codawcy z Tri-State Repair, że w idział, jak jedna z kobiet m ieszkająca w dom u po
przeciwnej stronie ulicy wyszła odebrać pocztę w samych tylko m ajtkach i górze
od piżamy. Czegoś takiego Schiro nigdy nie zapom inał. W idok ten zapadł w jego
traw ioną pornografią psychikę, sprawiając, że zaczął na jego tem at fantazjować,
a fantazje te zaczęły z kolei dom agać się urzeczyw istnienia. Postanowił, że zgwałci

* Chodzi o filmy, za których obejrzenie płaci się dwadzieścia pięć centów (ang. quarter, czyli
„ćwiartka” to jedna czwarta dolara; przyp. tłum.).
EVAN SV ILLE, IN D IA N A , 1981 645

tę kobietę. 4 lutego nie był już w stanie oprzeć się pożądaniu. M ary Lee zeznała, że
kiedy Schiro obudził się tam tego ranka, wiedział, że dzieje się coś złego. Powiedział,
że uczucie, które odczuw a, staje coraz silniejsze i boi się, że stanie się coś złego.
4 lutego 1981 roku wywołane oglądaniem pornografii obsesje Schira stopnio­
wo brały go we władanie. Nieubłaganie stawał się aktorem własnego pornograficz­
nego filmu. Przez cały dzień w pracy Schiro odurzał się wdychaniem przemysłowe­
go rozpuszczalnika. Po wyjściu z pracy o 14.30 poszedł do pobliskiej tawerny, gdzie
ukradł pół kw arty whisky. Butelkę zabrał do pornograficznej księgarni i opróżnił
ją tam podczas zwykłego rytuału oglądania najpierw czasopism dla dorosłych,
później zaś pornograficznych filmików. D oktor Frank O sanka, psycholog zajm u­
jący się przypadkam i m olestow ania dzieci oraz zjawiskiem pornografii, zeznał
na procesie Schira, że filmiki te zawierały więcej treści sado-m asochistycznych
i były bardziej zorientow ane na przem oc i gwałt niż jakiekolwiek inne filmy p o r­
nograficzne dostępne w sklepach handlujących takim i m ateriałam i. Im bardziej
Schiro zatruw ał sobie psychikę pornografią, tym agresywniej się zachowywał.
Pewnego razu, zapom niaw szy się ubrać, obnażony wybiegł z kabiny, w której
oglądał „filmiki za grosik”, żeby rozm ienić u kasjerki pieniądze. Kobieta z obsłu­
gi wydała m u drobne, a on wrócił, żeby wykupić m ożliw ość oglądania kolejnych
filmów. N astępnym razem zrobił to samo, ale teraz zachowywał się agresywnie
i został w yrzucony ze sklepu. W tedy ruszył w kieru n k u dom u na 1210 Tennessee
Street, żeby się spotkać z kobietą, która kiedyś wyszła odebrać pocztę w samych
tylko m ajtkach i górze od piżamy.
Nigdy nie udało mu się na nią natknąć. Zam iast niej zastał jednak w m ieszka­
niu jej współlokatorkę. Był wieczór i Laura Jane Luebbehusen zdążyła już przebrać
się w szlafrok. Popijała drinka, oglądała telewizję, później zamierzała wziąć kąpiel
i położyć się spać. Przyjechała do Evansville z Ferdinand w Indianie, niewielkiego
miasteczka położonego pięćdziesiąt m il na południow y wschód. Pracowała w fir­
m ie Charles Chips jako kierowca ciężarówki. Była lesbijką i m ieszkała z m łodszą
i ładniejszą od siebie kobietą, którą Schiro dostrzegł z okna budynku, w którym
pracował. Ta, której szukał, nazywała się D arlene Hooper. Pracowała jako hostes­
sa w Executive Inn w Evansville. Była kiedyś mężatką, a noc 4 lutego spędziła właśnie
z byłym mężem. Istnieją dow ody na to, że lesbijski związek Luebbehusen i H ooper
był bliski rozpadu. Na karteczce, którą po odkryciu zbrodni znaleziono w koszu
na śmieci, Luebbehusen napisała do H ooper: „Kochanie, naprawdę cię kocham
i nie chcę, żebyś odeszła. M usimy przestać ze sobą walczyć. Kocham cię. Laura”2.
O 21.30 Schiro zapukał do drzwi dom u na 1210 Tennessee Street. „Zepsuł
się sam ochód” - oznajm ił Luebbehusen. „M ogę skorzystać z telefonu? Chciałbym
zadzwonić do taty”.
„Jasne” - oparła Jane i w puściła go do m ieszkania.
Gdyby M ary Lee zapoznała się wcześniej z raportem Komisji Lockharta, wie­
działaby, że „kontakt z m ateriałam i erotycznym i nie m a żadnego wpływu na posta­
wę m oralną”3, a „zwiększony dostęp do m ateriałów o treściach stricte seksualnych
przekłada się [przynajm niej w Danii] na spadek liczby popełnianych przestępstw
646 RO ZD ZIA Ł 19.

seksualnych”4. M iałaby rów nież okazję dow iedzieć się, że „badania wykazują, iż
przestępcy seksualni w okresie dorastania m ieli m niejszy kontakt z m ateriałam i
erotycznym i niż pozostali dorośli”. Na koniec, posiadłaby cenną wiedzę, że „ba­
dania em piryczne podjęte w celu w yjaśnienia tej kwestii nie przyniosły żadnego
dow odu na to, że k o n tak t z m ateriałam i o charakterze seksualnym odgryw a
istotną rolę jako przyczyna przestępstw, lub zachow ań przestępczych m łodzieży
oraz osób dorosłych”5.
Ponieważ jed n ak M ary Lee nie zapoznała się ze szczytnymi ustaleniam i
R aportu Lockharta, pozostało jej tylko przeprow adzić w łasne badania em pi­
ryczne, w toku których była nieustannie bita i straciła dwa przednie zęby, gdyż
zachow ania Schira, p o d w pływ em niekontrolow anych nam iętności, które wy­
zwalała w nim pornografia, stawały się coraz bardziej agresywne, wręcz furiackie.
N a podstaw ie jej zeznań m ożna z pierwszej ręki dow iedzieć się, jak pornografia
zm ienia zachow ania człowieka, podsycając w n im nam iętności do tego stopnia,
aż osiągają one takie natężenie, że wym ykają się wszelkiej racjonalnej kontroli.
M ary Lee zauważyła pow tarzalność „tego sam ego schem atu”; najpierw oglądanie
filmów pornograficznych, później picie alkoholu i zażywanie narkotyków, a na
koniec dewiacyjne praktyki seksualne. Kiedy ów schem at uległ utrw aleniu, m oż­
na było przew idzieć zachow ania Schiro. „Weźmy na przykład, że rozmawiamy,
gadam y sobie, oglądam y telewizję albo coś w tym rodzaju, a on ni stąd ni zowąd
się wkurza, jakbym pow iedziała coś, co m u się nie podoba, sama nie wiem, po
prostu nagle bum i m u odbija”. W łaśnie podczas jednej z podobnych, niem ożli­
wych do przew idzenia scysji, M ary Lee straciła dw a przednie zęby. Innym razem
Schiro posiniaczył jej żebra i podbił oko. Jeszcze innym razem ugryzł ją a później
gonił po ulicy. „To było straszne” - opow iadała przed sądem - „Zachowywał się
jak opętany przez złego d u c h a ... śm iał się niem al nieludzkim śm iechem i wciąż
pow tarzał «nie uciekniesz przede m ną»”6.
Schiro, gdy bywał przytom niejszy, zdawał sobie chyba sprawę z tego, że stał
się niew olnikiem w łasnych chorych nam iętności. Kiedyś, gdy znowu zaatakował
Mary, pow tarzał jej: „to ty m nie do tego zmuszasz. Ja tego nie chcę, ale nie mogę
przestać, a ty m nie do tego zm uszasz”7.
Zeznanie Lee to obrazow y przykład tego, w jaki sposób pornografia zniewala
swoje ofiary.

W iedział, że ludzie m ów ią, że to jest złe, i w iedział, że ktoś, kto jest norm alny,
nie robi takich rzeczy i on nie chciał ich robić. Ale nie potrafił przestać. C oś we ­
w nątrz niego m u na to nie pozw alało. Nie m iał jed n ak n ad tym żadnej kontroli,
gdyż nienaw idził tego, co robi. Płakał i m ów ił, „dlaczego ja to wszystko robię? Po­
m óż mi przestać. C o m am zrobić, żeby z tego wyjść? Nie chcę już tego robić”. Chciał
być taki, jak facet z sąsiedztw a, wiecie, taki, co m a sam o ch ód w garażu i psa. N iena­
w idzę tego, co zrobił, ale nie m ogę pow iedzieć, że nienaw idzę Toma, gdyż w iem, że
jest chory. Nie potrafił przestać robić tego wszystkiego, co zrobił.
EVANSVILLE, IN D IA N A , 1981 647

Ten sam wzorzec zachow ań pow tórzył się podczas spotkania z Laurą Jane.
Dzięki kłam stw u, że zepsuł m u się sam ochód, udało m u się wejść do jej m iesz­
kania; potem nam ów ił ją do upraw iania seksu. Później bez żadnego konkretnego
pow odu rozgniewał się na nią i zaczął ją bić po głowie najpierw butelką, a następnie
jakim ś m etalow ym przedm iotem . Laura Jane walczyła z nim , dopóki jej nie udusił.
W tedy przeciągnął zwłoki do salonu i odbył z m artw ą kobietą stosunek analny.
Lee w swoim zeznaniu powiedziała, że robiąc to, „cały czas płakał i mówił: «Boże,
powstrzym aj m nie. Nie pozwól m i tego robić. Proszę, pom óż mi. Boże, po prostu
nie um iem przestać»”*.
Proces Schira przyciągnął um iarkow aną uwagę, gdyż toczył się w połowie lat
osiemdziesiątych, kiedy trw ały posłuchania przed Komisją Meesea. Ogólnie jednak
świadectwa ludzi, których pornografia doprow adziła do popełnienia m orderstw a
lub innych przestępstw, były zatajane przez m edia, one bow iem chciały przedsta­
wiać m asturbow anie się przy oglądaniu pornografii jako rzecz nie tylko zupełnie
nieszkodliwą, ale też jako przejaw wolności. Podobnie postąpiono z zeznaniam i
seryjnego m ordercy Teda Bundy ego, który na kilka godzin przed swoją egzekucją
pow iedział doktorow i Jemesowi D obsonow i, że to pornografia doprow adziła go
do tego, co zrobił. W ydawca evanvillskiej gazety, k tó ry wręczył m i egzemplarz
autobiografii Schira, oznajm ił, że pornografia nie m iała żadnego w pływ u na
postępow anie Schira, chociaż jej autor i jego dziew czyna tw ierdzą coś wręcz
przeciwnego. Zatajanie praw dy trw a nadal i dzieje się tak z kilku powodów. Po
pierwsze, przem ysł wydawniczy inwestuje dzisiaj ogrom ne pieniądze w p o rn o ­
grafię i nie leży w jego interesie uśw iadam ianie ludziom , że prow adzą działalność,
która polega na ich zniew alaniu. Po drugie, „wyzwolenie” jest przecież wielkim
m item założycielskim oświecenia. G dyby wyszło na jaw, że wyzwolenie seksualne
prow adzi do zniew olenia, wówczas ci, którzy szerm ują n im dla własnej korzyści,
utraciliby możliwość kontroli ludzkich zachow ań. Na koniec zaś, nikt nie chce
przyznać, że nam iętności m ogą w ym knąć się nam spod kontroli, poniew aż jest
to sprzeczne z kluczow ym , prom etejskim m item oświecenia. Benjam in Franklin
ujarzm ił energię elektryczną i zaprzągł ją w służbę ludzkości, seksualni rew olucjo­
niści wyzwolili energię seksualną z ograniczeń, jakie nakładała na nią m oralność.
Powiedzieć teraz, że „wyzwolone” nam iętności to w istocie bezwzględni władcy,
którzy zniew alają tych, którym zawdzięczają swe uw olnienie, oznaczałoby za­
przeczyć uświęconej d o ktrynie oświeceniowej myśli. Dlatego właśnie świadectwa
ukazujące praw dę w tej sprawie są zatajane.
Trzynaście godzin po tym , jak Schiro pojaw ił się na progu budynku przy
Tennessee Street, D arlene H ooper znalazła zm altretow ane zwłoki Laury Jane,
leżące na podłodze salonu tuż przy drzw iach wejściowych do ich mieszkania.
Stężenie pośm iertne już się rozpoczęło. Twarz i włosy ofiary były pokryte krwią.
Poplam ione krw ią dżinsy leżały kilka stóp dalej. Skórzana kurtka i podkoszulek
były ow inięte wokół szyi ofiary, która została zgwałcona, kiedy jeszcze żyła, której
zadawano ciosy w głowę butelką i m etalow ym przedm iotem i na koniec uduszono.
M orderca jed n ak na tym nie poprzestał. M artw a już kobieta została zgwałcona
648 RO Z D Z IA Ł 19.

także po śmierci, a sprawca odbył ze zwłokam i stosunek analny. Biorąc pod uwagę
stan um ysłu Schiro oraz w ew nętrzną logikę pornografii, to, że kogoś zabije, było
jedynie kwestią czasu. Śm ierć jest lejtm otyw em wszystkich pornograficznych
praktyk. Nekrofilia to tylko logiczne rozw inięcie ukrytych w niej tendencji. Są
ludzie, którzy giną z własnej ręki na skutek sam ouduszenia się podczas masturbacji,
są tacy, którzy m ordują swoje ofiary, zwłaszcza dzieci, gdyż obawiają się, że zostaną
schwytani; są tacy, którzy przypadkow o zabijają swoje ofiary w trakcie w ynatu­
rzonych praktyk; są wreszcie tacy, jak Schiro, który, zdaniem psychologa Franka
Osanka, „naoglądał się tylu inscenizowanych scen stosunków seksualnych oraz
m orderstw , że po prostu sam m usiał tego spróbow ać”1'.
Osanka napisał: „Po kilku rozm owach z nim , doszedłem ostatecznie do w nio­
sku, że chciał zabić tę kobietę, już kiedy tam wszedł i po prostu go o to zapytałem:
«Chciałeś ją zabić?», a [on odpowiedział] «Tak». Wcale się tego nie wypierał. Kiedy
zaś zapytałem , dlaczego, odparł, że nigdy przedtem tego nie zrobił”1".
Czyny i zachow ania Thom asa Schira m ożna wywieść od rodzaju oglądanej
przez niego pornografii. Koleje jego życia przypom inają drogę rozwoju pornografii
po 1961 roku. Pewnego dnia roku 1967, tego samego, w którym pow ołano Komisję
Lockharta, która m iała zająć się ukróceniem obscenów i pornografii, sześcioletni
Tom Schiro znalazł w dom u filmy należące do jego ojca. Jeden z nich nosił tytuł
Bedtime; był to stary pornograficzny film, nakręcony w latach II wojny światowej.
Relacje o tym , w jaki sposób Schiro zapoznał się z jego treścią, są rozbieżne. Sam
Schiro twierdzi, że wyświetlił m u go ojciec. Ten jednak utrzym uje, że Schiro zna­
lazł go sam odzielnie. Jedno jest pewne; odkąd Schiro go obejrzał, już nigdy go nie
zapom niał. Był nim zafascynowany i to rów nież nigdy się nie zmieniło. C zterna­
ście lat później, kiedy zam ieszkał z M ary Lee, upierał się, żeby i ona go zobaczyła.
Zapam iętała, że film był stary i „poszarpany na m ilion kawałków. Chyba pow ie­
dział, że pochodzi z czasów II wojny św iatow ej... ale powiedział, że od wielu lat
go ogląda”. Z daniem Osanki: „Bedtime to film ukazujący leżących w łóżku kobietę
i m ężczyzną, którzy oddają się rozm aitym praktykom seksualnym . Znaczącym
elem entem filmu jest to, że kam era wciąż w raca, aby pokazać twarz tej kobiety”.
„Wyraz tw arzy kobiety jest taki, że przez cały czas wygląda, jakby odczuwała
dyskom fort, dośw iadczała bólu i jakby było to dla niej nieprzyjem ne dośw iadcze­
nie, a jednocześnie jej ciało z zachwytem reaguje na seksualną stymulację; jednak
na tw arzy w idoczny jest grym as, gniew albo ból, więc sprawia to wrażenie, że roz­
koszuje się bólem , który sprawia jej seks”11. Była to lekcja wychowania seksualnego,
której Schiro m iał nigdy nie zapom nieć. O sanka dopytyw any w kwestii wyrazu
tw arzy kobiety przyznał, że m oże on tyleż oznaczać ból, co w stręt albo nawet
znudzenie. Sześcioletni Schiro zobaczył coś, czego nie był w stanie zrozumieć.
Żadne z jego dośw iadczeń nie m ogło posłużyć jako w eryfikator tego, z czym się
zetknął i jakie wyciągnął z tego wnioski. Nie było nikogo, kto by m u uświadom ił,
że film ten był tylko plugawym zniekształceniem rzeczywistego znaczenia ludzkiej
seksualności. Dla Schiro stał się eksplikatorem seksu. Lekcja ta znalazła swoje p o ­
tw ierdzenie później, kiedy Schiro zaczął się stykać z coraz bardziej w ynaturzoną
EVANSVILLE, IN D IA N A , 1981 649

i pełną przem ocy pornografią. Był to bodziec na tyle potężny, że zm uszał Schiro
do konkretnych zachow ań, pow odow ał, że życie stało się naśladow nictw em fikcji.
Schiro zinternalizow ał ów film jako pierw szą i najm ocniej na niego oddziałującą
lekcję w ychow ania seksualnego, jego zachow ania nabrały charakteru sam ospraw-
dzającej się przepow iedni. Seks oznaczał przem oc i ból, Schiro jednak uznał, że
m im o to, ofiara z radością to akceptuje. Kiedy zaczął urzeczyw istniać swoje ero ­
tyczne fantazje, jedynie utw ierdziło go to w jego w ypaczonym przez pornografię
pojm ow aniu seksu.
Zdaniem Osanki:

To, co się stało z Tom em , przydarza się wielu pedofilom , czyli osobom , które
notorycznie m olestują dzieci, to zaś oznacza, że kierow ał nim psychoseksualny p o ­
pęd, będący rezultatem przedw czesnego, niekontrolow anego zetknięcia się z m a­
teriałam i erotycznym i, zanim fizycznie i psychologicznie gotów był zintegrow ać
je w swojej osobow ości. Wiele jego późniejszych zachow ań seksualnych, w tym sek­
sualna agresja, jest odtw arzaniem treści tego filmu. I tak n a przykład, w przypadku
podglądactw a nie m a wielkiej różnicy m iędzy p odglądaniem przez okno, które jest
ekranem , i m asturbow aniem się, a m asturbow aniem się przy oglądaniu film u12.

Losy Schiro to podręcznikow y przykład tego, jakie konsekw encje niesie

ze sobą uzależnienie od pornografii. Jego życie stało się pogonią za m ateriałam i
erotycznym i, od m agazynów z aktam i kobiet, jakie m ożna było kupić na stacji
benzynowej lub w kiosku, po filmy pornograficzne w kinach „drive-in”, gdzie mógł
oglądać obrazy sado-m asochistyczne oraz takie, w których pokazuje się napasto­
wanie seksualne oraz popełniane przy tej okazji m orderstw a. Z daniem Osenki,
Schiro czerpał o grom ną przyjem ność z ich oglądania, a szczególnie delektował się
bólem , który w idział na tw arzach ofiar. Schiro dojrzew ał w czasach, kiedy począt­
kowy strum yczek pornografii zm ieniał się w falę potopu. N a jego nieszczęście fala
porw ała go, a nieszczęście jego ofiar polegało na tym , że porw ała je razem z nim .
Pierwszy film pornograficzny przedstawiający sadom asochistyczne praktyki
Schiro obejrzał jako jedenastolatek. Tak jak w przypadku Bedtime, zapam iętywał
szczegóły filmów widzianych wiele lat później. O pisał O sance sceny z filmów, które
oglądał co najm niej dziesięć lat wcześniej; przedstaw iały one najokrutniejsze akty
przem ocy, gwałcenie kobiet i zabijanie ich nożem , chłostanych biczem mężczyzn.
O sanka nie m iał wątpliwości, że przypom inanie sobie tych właśnie scen sprawia
Schiro przyjem ność. „Są dla niego ważne z pow odu zaburzeń, na które cierpi. Przy­
tłacza go przem ożna potrzeba rozładow ania w ew nętrznego napięcia orgazm em ,
na który się uw arunkow ał i przez lata rozwijał; rozładow anie to staje się możliwe
tylko poprzez coraz to dziwaczniejsze postaci m asturbacji. N a przykład, naw ią­
zując do liczby gw ałtów i ich szczegółów, opow iedział, że bardzo często, zanim
się w łam ał do jakiegoś dom u, w ogóle nie m iał erekcji, dlatego leżał na podłodze
i oglądał swoje m agazyny ze zdjęciam i, żeby wywołać w ten sposób erekcję, m óc
następnie wejść do sąsiedniego pokoju i rozpocząć rytuał pochylania się nad ciałem
ofiary tak, aby ejakulować na jej twarz. Praktyka kierow ania wytrysku na ofiarę jest
650 RO ZD ZIA Ł 19.

obecnie m otyw em stale obecnym w pornografii. [Schiro] szczególnie podobają się

te właśnie fragm enty filmu, kiedy ogląda «peep-show s»” - powiedział O sanka na
procesie. Twarda pornografia nie była jednak dla Schiro jedynym „podręcznikiem ”
deprawacji. Twierdził, że m etody w łam ywania się do domów, żeby tam dopuszczać
się gwałtów, nauczył się z filmu telewizyjnego Cry Rape.
Na życiu Schiro w decydujący sposób zaważyło to, że pornografia wpływa
na ludzkie zachowania. Jest pom ocna przy m asturbacji. Jeszcze bardziej znaczące
jest jednak to, że kiedy pornograficzne obrazy stały się częścią m asturbacyjnych
fantazji, Schiro odczuł potrzebę ich odgryw ania. To jedyny sposób zapewniający
uzależnionej osobie stym ulację niezbędną dla dopełnienia aktu m asturbacji. We­
dług O sanki, „większość ludzi przez dłuższy czas m ających kontakt z pornografią,
m asturbuje się, kiedy ją ogląda. Ludzie nie m asturbują się, przeglądając pism a
pośw ięcone pociągom albo bejsbolowi, robią to, oglądając pism a pornograficzne.
M asturbacja połączona z oglądaniem zdjęć albo filmów sprawia, że część osób
fantazjujących na ich tem at zaczyna wierzyć, że dla nich tego rodzaju rzeczy rów ­
nież są dostępne i coraz bardziej pragną je urzeczyw istnić w realnym życiu. Po­
nieważ w przypadku Schiro zaczęło się to bardzo wcześnie, dla niego seksualność
to m asturbacja. Nie był zdolny zgwałcić kobiet, które zniewolił, jeżeli nie pobudził
się seksualnie m asturbacją”1'.
E dw ard D o n n e rste in , u zn an y a u to ry te t w d zied zinie p o rn o g rafii oraz
agresji seksualnej, zeznał na procesie Schiro, że „istnieje bezpośredni związek
m iędzy oglądaniem pew nych rodzajów pornografii, zwłaszcza obrazów ukazu­
jących agresję, czyli takich, z którym i Schiro zetknął się bardzo, bardzo wcześnie
i które wyjątkowo silnie pobudzały go seksualnie, a um acnianiem się bezdusznej
postaw y wobec gw ałtu, ugruntow yw aniem się przekonania, że kobiety chcą być
zgwałcone i sprawia im to przyjem ność, oraz coraz agresywniejszym ich trak to ­
w aniem . .. Pan Schiro rzeczywiście wierzy, że jego ofiary tego rodzaju akty agresji
uważają za bardzo przyjem ne”14.
Zdaniem D onnersteina, Schiro „oglądał pornografię pokazującą gwałty na
kobietach, akty sadyzm u w ym ierzone przeciwko kobietom i m ężczyznom oraz
pornografię pokazującą m asochistyczne i bardzo agresywne rodzaje aktów seksu­
alnych, a w rozm ow ach konsekw entnie pow tarzał, iż uważa je za bardzo, bardzo
podniecające seksualnie, podniecające do tego stopnia, że zwłaszcza wtedy, kiedy
pił alkohol, pragnął w yrw ać stronę [pism a pornograficznego, które oglądał] i gdy­
by to było możliwe, zgwałcić albo odbyć stosunek z kobietą ze zdjęcia, ponieważ
jednak nie m ógł tego zrobić, wyszukiwał sobie ofiary, które stawiały m u op ó r”15.
R aport Komisji Lockharta, m im o wszelkich jego wad, oraz faktu, że Kongres,
który ją powołał, odrzucił jej ustalenia, został szeroko nagłośniony i upow szech­
niony przez ludzi kierujących liberalnym i m ediam i jako „dow ód”, że pornografia
jest nieszkodliwa. Zalecenie, aby znieść ówcześnie obow iązujące przepisy, oraz
fakt, że w noszenia oskarżeń o naruszenie obyczajności praktycznie całkowicie
zaprzestano, w yw ołały w ludziach w rażenie, iż w sp o m niane zapisy kodeksu
praw nego rzeczywiście zostały uniew ażnione. Clive Barnes, którego stosunek do
EVANSVILLE, IN D IA N A , 1981 651

tej sprawy, już choćby poprzez sam fakt propagow ania przyjętych przez nią usta­
leń, stanow ił typow y przykład sposobu reagow ania liberałów na raport komisji,
stwierdził, że „w erotyce kobiety są płcią dyskrym inow aną, a wynika to z supremacji
mężczyzn”16. W niosek był z tego taki, że więcej sprośności uczyni A m erykę lepszą.
Nie trzeba było długo czekać, aby rzeczywistość udow odniła, że praw dą jest
coś dokładnie odw rotnego. W roku 1973, w raz z pojaw ieniem się na ekranach
Głębokiego gardła, filmy pornograficzne zdobyły sobie prawo obywatelstwa w świa­
dom ości społecznej. Dzięki lew icow o-liberalnej prasie, która starała się pozyskać
społeczny szacunek dla kobiety oddającej się na szerokim ekranie najbardziej wy­
naturzonym aktom seksualnym , odtw arzająca postać głównej bohaterki Linda
Lovelace z d nia na dzień zyskała status celebrytki. N ora E phron napisała artykuł,
którym zacytowała wypowiedź Lovelace: „D oskonale bawiłam się, kręcąc ten film.
Nie m am żadnych zaham ow ań w seksie. M am nadzieję, że każdy, kto pójdzie go
obejrzeć, w yzbędzie się części swoich zaham ow ań”17.
W latach siedem dziesiątych coraz bardziej oczywiste stawało się, że uw ol­
nienie seksu od w szelkich ograniczeń oznacza jego przem ianę w coś innego.
W tam tym czasie, sadom asochizm rozpow szechnił się do tego stopnia, że zo­
stał wykorzystany w kam panii reklamowej płyt Rolling Stonesów. I am Black and
B luefrom the Rolling Stones, and I love it - głosił napis na ustawionych w H ol­
lywood billboardach przedstaw iających skrępow aną liną kobietę z siniakam i na
udach. Stopniowo coraz wyraźniej było widać, że seks nie pozostanie tym , czym
był. W roku 1976 na ekrany wszedł film Snuff, w którym znalazła się scena zam or­
dow ania kobiety i rozczłonkow ania jej ciała, wyw ołująca seksualne podniecenie
u oglądających go widzów. O braz ten sprowokował pierw szy zakrojony na szeroką
skalę i nagłośniony przez m edia protest przeciw ko pornografii od czasu, kiedy
Komisja L ockharta ogłosiła światu, że dzięki większej dostępności pornografii
A m eryka będzie lepszym m iejscem . Fem inistki z całego kraju oprotestow ały
Snuff. W San Francisco w 1978 roku organizacje fem inistyczne zorganizowały
m arsz w dzielnicy czerw onych latarni. W 1979 roku w Nowym Jorku organizacja
Kobiety Przeciwko Pornografii co dwa tygodnie organizow ała protesty i akcje
inform acyjne połączone z obchodzeniem 42. ulicy oraz Times Square. A ndrea
D w orkin i C atherine A. M ackinnon zabiegały o w prow adzenie w Indianapolis
i M inneapolis przepisów delegalizujących pornografię, która, ich zdaniem , była
pogw ałceniem praw kobiet.
W połow ie lat osiem dziesiątych było ju ż je d n a k oczywiste, że kw estia
sto su n k u do p o rn o g rafii w yw ołała w ło n ie ru c h u fem inistycznego podziały
i konflikty. Z naczna część fem inistek, głównie lesbijek, nie widziała w pornografii
niczego złego, gdyż sam a z niej korzystała. M ackinnon zaatakow ano na łam ach
m iesięcznika lesbijek „Off o u r Backs”. K om entując artykuł Alice H enry na tem at
pornografii, który ukazał się w listopadow ym num erze pism a, Sharon Page z C hi­
cago chwali autorkę oraz redakcję pism a „za przerw anie milczenia i pokazanie, że
nie wszystkie radykalne feministki zgadzają się z antypornograficznym i wywodami
oraz strategią M ack in n o n /D w o rk in ... Pornografia i erotyka mogę - o ile się o to
652 R O ZD ZIA Ł 19.

upo m nim y - odgryw ać pożyteczną rolę, pokazując korzystające z przyjem ności

kobiety i nie um ieszczając tego w kontekście m ałżeństw a ani posiadania dzieci”.
Był to początek stosow ania strategii, którą przem ysł w ydaw niczy przyjął w latach
dziewięćdziesiątych, w idząc w niej sposób na łagodzenie fem inistycznych prote­
stów przeciw ko pornografii.
A ndrea D w orkin, którą kontakt z n ad m iern ą ilością pornografii pozbawił
chyba um iejętności rozum nego myślenia, reprezentow ała typow o feministyczne,
m ocno przesadzone podejście do problem u, potępiała bow iem nie tylko p o rn o ­
grafię, lecz także stosunki seksualne, w idząc w nich coś z g runtu samczego. Jej
zdaniem , m ężczyźni byli ipso facto zjawiskiem patologicznym . Pornografia zaś
stanow iła najbardziej rzucający się w oczy sym ptom owej choroby, w taki sam
sposób, jak ow rzodzenie jest oznaką opryszczki. M ęskość to radix malorum*.
W książce Pornography: W om en Possessing M en D w o rk in napisała: „Terror
jest w iodącym m otyw em i konsekw encją męskiej historii oraz męskiej k u ltu ry ...
Terror em anuje z mężczyzny, terro r tłum aczy jego podstaw ow ą naturę, terro r jest
jego najważniejszym celem”. Z daniem D w orkin, nie m a absolutnie żadnej różni­
cy m iędzy m ałżeństw em a gw ałtem . M ałżeństw o jako instytucja wywiedziona
z gw ałtu jako praktyki. Gwałt, pierw otnie definiow any jako uprow adzenie, stał się
m ałżeństw em przez zawłaszczenie. Pojęcie m ałżeństw a rozum ianego jako branie
z czasem rozszerzyło swój zakres znaczeniowy; stało się nie tylko używaniem , ale
trw ającym całe życie posiadaniem , praw em w łasności”. Podobnie jak większość
fem inistycznych wywodów, poglądy wygłaszane przez D w orkin dom agają się ob­
jaśnienia. M ożna z nich wywnioskować, że Schiro był gwałcicielem, poniew aż był
mężczyzną. Pornografia po prostu pozwoliła ujawnić się jego samczości. M ężczyź­
ni wykorzystują kobiety seksualnie, poniew aż są mężczyznam i. W ykorzystywanie
kobiet istnieje, poniew aż istnieją m ężczyźni etc.
Teza, że seksualna perw ersja, wykorzystywanie kobiet i pornografią są funk­
cją m ęskości, w świetle dow odów jest jed n ak nie do obrony. Przede wszystkim
fem inistki, a zwłaszcza lesbijki, w coraz większym stopniu stają się odbiorcam i
pornografii. By się o tym przekonać, wystarczy przeczytać reklam y w ydawnictwa
Lam bda Press i N aiad Press. D rugie z nich nie m a żadnych oporów przed sprze­
daw aniem praw autorskich na opow iadania zam ieszczone w w ydanym przez
siebie bestsellerze Lesbian N uns pornograficznem u pism u, jakim jest „Forum ”,
którego w łaścicielem jest „Penthouse” - jedno z trzech największych czasopism
erotycznych. Nowe pism o lesbijek „On o u r Backs” z zam ieszczania sadom aso-
chistycznych m ateriałów uczyniło standard. W rezultacie i tam także, podobnie
jak stało się to w heteroseksualnym i m ęskim hom oseksualnym półśw iatku, życie
zaczyna naśladow ać fikcję. G loria K aufm an, fem inistka z South Bend, w m ajo­
wym w ydaniu pism a „Off o u r Backs” opow iada, że dwie m łode akolitki ruchu
fem inistycznego w ysłała na M ichigan W om yńs [sic!] M usic Festival, gdyż jej
zdaniem m iało to dla nich być „pouczającym dośw iadczeniem ”. Niestety, trafiły
tam na sadom asochistyczne „warsztaty”, gdzie było im dane zobaczyć „grupę ko-

* Radix malorum (łac.) korzeń wszelkiego zła (przyp. tłum.).

EVANSVILLE, IN D IA N A , 1981 653

biet w skórzanych strojach stojącą nad leżącą na ziem i dziewczyną, pokaleczoną

i zakrw aw ioną na całym ciele; w szędzie na ziem i była krew ”18.
K aufm an pisze następnie, że m usi odnieść się do sprawy, którą w ruchu
fem inistycznym postrzega jako sprzeczność: „Jak to jest, potępiam y mężczyzn
kaleczących kobiety, ale tolerujem y kobiety kaleczące kobiety?”19. Pluralizm w ło­
nie ruchu fem inistycznego to dla K aufm an pow ód do dumy. Słyszała argum enty
sadomasochistek, ale nie przekonały jej: „Sadom asochiści powiedzą, że krwawienie
jest pow ierzchow ne i p o d kontrolą. M nie to nie uspokaja”20. Kaufm an najbardziej
jednak obawia się, że sadom asochistki przysporzą fem inizm owi złej sławy. Jej argu­
m entom tru d n o odm ów ić logiki: „Ponieważ sadom asochistki są lesbijkami, część
fem inistek o orientacji heteroseksualnej u m acnia to w h o m ofobii... Hom ofobię,
której źródłem są irracjonalne obaw y i lęki, tru d n o zwalczyć, ale jest to możliwe.
H om ofobia w ynikająca z w iedzy o rzeczywistych aktach sadyzm u jest o wiele
trudniejsza, być m oże niem ożliw a do przezw yciężenia”21.
Innym i słowy, najlepszym i argum entam i na rzecz hom ofobii są fakty.
Aby jej lesbijskie czytelniczki nie doszły do wniosku, że jest zbyt nietoleran-
cyjna, K aufm an wyjaśnia, że jest tylko przeciw na tem u, żeby „womyn” kaleczyły
inne „womyn” publicznie: „niech to będzie jasne, że nie kwestionuję niczyjego
sposobu w yrażania swojej seksualności pryw atnie, we w łasnym do m u ”.
Pogląd, że dew iacyjne zachow ania seksualne pokazyw ane w pornograficz­
nych filmach i praktykow ane na M ichigam W om yńs M usic Festival, m ożna utrzy­
mać w określonych granicach i dlatego pew ne jest, że nikogo one nie krzywdzą,
jest podstaw ą liberalnej gloryfikacji rozpow szechniania pornografii. Tom Schiro
dorastał w czasach pogłębiającej się dekadencji; najpierw upraw iał m asturbację,
później został podglądaczem , następnie gwałcicielem, a na koniec m ordercą - była
to jasno w ytyczona droga, którą każdy, kto obeznany był z tem atyką pokazyw a­
ną w pornografii w ciągu m inionych dziesięciu lat, pow inien był um ieć przewidzieć.
Wiemy, do czego Schiro się doprow adził, ale okres jego wczesnego dzieciń­
stwa był wolny od jakichkolw iek patologii. Kiedy m iał pięć dni, został ad opto­
wany. Przybrani rodzice nie rozw iedli się; nie m olestow ali go seksualnie ani nie
znęcali się n ad n im psychicznie. W ręcz przeciw nie. Był rozpieszczany i psuty.
W dziew ięciostronicow ej autobiografii, którą napisał p o aresztowaniu, czytamy:
„O dkąd pam iętam , m am a i tata dawali m i wszystko, czego zapragnąłem . Zawsze
dostaw ałem , co chciałem . M oje u rodziny przypadają dw a dni przed Bożym N a­
rodzeniem , więc dostaw ałem podw ójną liczbę prezentów. W ciągu trzynastu lat
dostałem czternaście row erów ”. Kiedy Schiro nie m iał n a coś ochoty, po prostu
tego nie robił. Jeżeli nie chciał pójść do szkoły, udaw ał, że jest chory. „Pielęgniar­
ka pow iedziała m i kiedyś, że wcale nie jestem chory, ale w tedy zacząłem płakać,
gdyż w iedziałem , że m am a przyjdzie i m nie stam tąd zabierze. I tak zrobiła 22.
Na tem at gw ałtu napisano wiele niepraw dziw ych rzeczy, a celowały w tym
fem inistki. W edług nich, jest to przejaw m ęskich rządów terro ru nad kobietam i.
Fem inistka Susan B row nm iller w swej często cytowanej książce Against Your Will
czyni z gw ałtu uniw ersalną zasadę:
654 RO Z D Z IA Ł 19.

O dkrycie przez m ężczyzn, że ich genitalia m ogą służyć jako b ro ń służąca w y­

w oływ aniu strachu, na rów ni z o p anow aniem o gnia i w ynalezieniem kam iennej
siekiery uznać należy za jed n o z najw ażniejszych o d k ry ć czasów prehistorycznych.
M oim zdaniem , od czasów prehistorycznych do dziś, gw ałt odgryw a po d staw o ­
wą rolę. To nic innego, jak św iadom y proces zastraszania, w któ ry m w szyscy m ęż­
czyźni utrzym ują w szystkie kobiety w stanie strach u 21.

Jeśli jed n ak przyjrzeć się rzeczyw istem u życiu praw dziwych gwałcicieli, wy­
jaśnienie ich zachow ań nie m a wcale takiego w aloru ogólności, a ich przyczy­
na wydaje się leżeć raczej po stronie nam iętności, które kum ulow ały się za sprawą
sztucznych stymulacji, takich jak narkotyki i pornografia, wywierających wyjątko­
wo szkodliwy wpływ na ich osobowość. Kiedy M ary Lee opisywała przed sądem
seksualne praktyki Schiro, w yjaśniła w istocie, że w ypaczona seksualność, którą
pokazuje i którą podsyca pornografia, sam a w sobie prow adzi do popełnienia
gwałtu. O to jak Lee opisywała swoje pożycie m iłosne: „Po prostu leżał na m nie
i pom pow ał, aż skończył i zsunął się ze m nie. Próbow ałam m ówić «nie», ale on nie
uznawał «nie»”. Innym i słowy, gwałciciel to ktoś, kto nie uznaje „nie”. Siłą napędową
życia Toma Schiro były stym ulow ane pornografią fantazje, które z czasem stawały
się coraz bardziej dziw aczne i w coraz większym stopniu zaczęły nim kierować.
Jego uzależnienie od narkotyków i alkoholu uczyniło go jeszcze podatniejszym na
chęć urzeczyw istnienia w praw dziw ym życiu scen, na oglądaniu których spędzał
tyle czasu. Kiedy zaś zrobił to po raz pierwszy, obudziło się w nim nieprzeparte
pragnienie uczynienia tego raz jeszcze i kolejny raz w coraz bardziej w ynaturzony
sposób; w kroczył na rów nię pochyłą.
O pow iadając o jednym ze swych najwcześniejszych w spom nień, napisał:
„Pam iętam , jak chodziłem do księgarń i przeglądałem magazyny dla kobiet i albu­
m y i m iałem nadzieję, że są w nich rozbierane zdjęcia. Zacząłem zaglądać w okna.
To było podniecające... W siódm ej klasie zacząłem palić trawkę. Zawsze często
płakałem , głównie z tego pow odu, że nie m iałem przyjaciół”24.
Ojciec daw ał m u niew iele w skazów ek m oralnych. Kiedy złapano go na
podglądactw ie, a ojciec przyjechał p o niego na p o steru n ek policji, Schiro usły­
szał od niego jedynie: „Jeśli będziesz chciał sobie popieprzyć, zwróć się do m nie.
Załatw im y ci jakąś dziwkę, to lepsze niż podglądanie przez okno”. M im o że ścią­
gnął wstyd na całą rodzinę, Schiro kolejny raz u n ik n ął jakiejkolwiek kary. „Nie
sądzę, żebym dostał jakąś karę albo coś z tych rzeczy” - dodaje Schiro. Zdaniem
psychologa Franka O sanki, Schiro nabrał złych nawyków, które nieuchronnie
potęgow ały się, w chodząc w kolejne etapy:

Uzyskanie dojścia do m agazynów dla kobiet, które są łatw o d ostępne [um oż­
liwiło m u] czytanie w nich ogłoszeń o innych publikacjach i w yszukiw anie ich.
W przeszłości skutkow ało to tym , że nastolatek w tajem n icy p rzed w szystkim i je ­
chał do jakiegoś pornograficznego kina d rive-in albo, jak to zrobił Schiro, w cho­
dził jakoś w u k ład z dorosłym , k tó ry m iał takie m ateriały i ta k jak Schiro, sty­
m ulow ał się n im i seksualnie, aby n a koniec dotrzeć do którejś z księgarni dla
EVANSVILLE, IN D IA N A , 1981 655

dorosłych. Tam stykał się ze znacznie ostrzejszym i i coraz bardziej w y n atu rzo n y ­
m i treściam i, co m oim zd an iem jest niebezpieczne, ale dzisiaj nie trzeb a naw et
przechodzić przez w szystkie te fazy. O becnie w w ypożyczalniach video, które nie
są księgarniam i dla dorosłych, jest zatrzęsienie film ów oznaczonych p o tró jn y m
znakiem „X”; w w ypożyczalniach film ów dla całej ro d zin y jest w y odrębniony dział
z tym i w łaśnie film am i. A wiele z nich zaw iera b rutalniejsze sceny niż te sp rzed a­
w ane w księgarniach dla dorosłych25.

Ojciec M o rto n H ill, zapytany o istotniejszą jego zdaniem zm ianę, jaka

zaszła w pornografii o d czasu opublikow ania R aportu Komisji Lockharta ds. Ob-
sceniczności i Pornografii, pow iedział, że jest nią ekspansja pornografii na inne
m edia, zwłaszcza n a przem ysł produkujący dom ow e kasety wideo.
Jeśli wziąć p o d uwagę rodzaj praktyk seksualnych, z którym i oswaja się
osoba oglądająca pornografię oraz naw yk m asturbow ania się, który nieuchronnie
towarzyszy oglądaniu pornografii, nie należy się dziwić, że osoba uzależniona nie
dostrzega żadnej m agicznej linii oddzielającej gw ałt o d tego, co liberałowie nazy­
wają zachow aniam i pryw atnym i. Schiro uzn ał gwałt za naturalne uzupełnienie
swojego w ynaturzonego życia seksualnego. Nauczył się nie uznawać czyjegoś „nie”.
Skoro nie potrafił pow iedzieć „nie” sam em u sobie, dlaczegóż m iałby uszanować
„nie”, które słyszał od innych?
W autobiografii napisał:

W kw ietniu 1977 rok u przeprow adziliśm y się [do Indiany]. Potem zaczą­
łem wciągać kokainę. W szyscy myśleli, że jestem głupi i m am n iew yparzoną gębę.
Kiedy próbow ałem pow iedzieć ludziom jakiś kom p lem en t, zawsze w ychodziło na
to, że kogoś obraziłem . Nie w iem , ile dziew czyn przeleciałem w P rinceton. Może
osiem . N ie w iem , kiedy w padłem na pom ysł, żeby gwałcić, ale to m nie podniecało.
Pewnej nocy poszedłem do Mt. C arm el, żeby pozaglądać w okna i poszukać dziew ­
czyny, k tó rą zgwałcę. Z nalazłem . W cześniej zawsze jeździłem bez celu sam o ch o ­
dem i [m asturbow ałem się] zaczepiałem dziew czyny p rzy drodze, pytałem o d ro ­
gę w jakieś m iejsce. To było jak nałóg. N ie m ogłem przestać. R obiłem to tyle razy.
C odziennie. Podniecało m n ie to.

Schiro opisuje sprzeczne uczucia, które wywoływało w nim obnażanie się:

„to było takie podniecające. Nie wiem , dlaczego tak czułem . W iem, że m i odbijało.
Zawsze bałem się, że m nie złapią, ale nie potrafiłem przestać”26.
Wedle teorii katharsis, głoszonej przez Komisję Lockharta, Schiro pow i­
nien był zadowolić się oglądaniem pornografii i m asturbow aniem się w czterech
ścianach swojego m ieszkania. To jed n ak się nie sprawdziło, a zw olennicy p o rn o ­
grafii m uszą znaleźć dla tego jakieś w ytłum aczenie. O dpow iedź w ykracza poza
kategorie m yślenia naw et biegłych psychologów, poniew aż odwołuje się do natury
seksualności jako takiej, która jest w ew nętrznie konform istyczna. Jeżeli nie jest
nakierow ana na w spółm ałżonka i nie jest podporządkow ana tem u, żeby służyć
życiu, zwróci się ku ludziom , których uczyni przedm iotam i, później zaś będzie
656 RO ZD ZIA Ł 19.

prow adziła ku śmierci. W ielebny Richard Roach, teolog m oralny z uniw ersytetu
M arquette, postrzega seks jako sytuację „albo, albo”. O drzucenie nadanego jej
przez Boga celu n ieuchronnie prow adzi do dem oralizacji, której ostatnie lata dają
oczywiste świadectwo.

Kiedy seks zostaje pozbaw iony właściwej m u m ałżeńskiej ekspresji, na jego

m iejsce w kracza sadom asochizm , poniew aż sam a fizyczna konstrukcja płci m a
form ę d o m inującą i pen etru jącą o raz po d po rząd k o w an ą i penetrow aną, bez w zglę­
du na to, jaką aktyw ność w ykazuje kobieta - i ta w łaśnie fizyczna konstrukcja jest
p otencjalnie sadom asochistyczna. Seks m oże poniżać. W autentycznej m ałżeńskiej
m iłości taki elem ent nie w ystępuje i dlatego praw dziw a m ałżeńska m iłość jest na
dłuższą m etę jedyną fizyczną m iłością, któ ra zapew nia ukojenie. We wszelkich o d ­
m ianach nierządnego seksu elem ent ten pojaw ia się w zróżnicow anym stopniu n a ­
silenia. W hom oseksualizm ie pojaw ia się o d sam ego p oczątku i w bardzo w ysokim
stopniu, naw et na w czesnym , rom antycznym jego etapie, poniew aż je d n a ze stron
m usi n ienaturalnie i bezzasadnie podpo rząd k o w ać się drugiej i dla uzyskania przy­
jem ności robić rzeczy odrażające, naw et jeżeli przy tym następuje w ym iana ról;
tak więc zagrożenie sadom asochizm em jest tu ogrom ne. Sam a an atom iczna oraz
psychologiczna konstru k cja seksualności jest zawsze potencjalnie taka i ratuje ją
tylko dochow anie w ierności B ożem u zam ysłow i m ałżeńskiej m iłości, dla której
została stw orzona.

Im większą w ładzę nad w yobraźnią Schiro zyskiwała pornografia, tym

bardziej jego zachow ania stawały się jaw nie sadystyczne. W miesiącach poprze­
dzających dokonanie m orderstw a w ielokrotnie pobił M ary Lee. Często również
podtapiał w w annie jej syna Williego. W oknie d om u handlow ego w Evansville
upatrzył sobie jeden ze stojących tam kobiecych m anekinów i nawiązał z nim
specyficzne relacje. O pow iadał m u o swoich problem ach, a pewnego razu, kiedy
zm ieniono perukę na głowie m anekina, bardzo się zdenerwował. Prosił go nawet
0 pozwolenie na poślubienie M ary Lee. W edług psychologa Osanki, takie zacho­
wanie, w połączeniu z nakazyw aniem swojej partnerce, aby podczas stosunku sek­
sualnego leżała zupełnie nieruchom o, świadczą o rozwijaniu się u niego skłonności
do nekrofilii. Zdarzyło się również, że Schiro wykazywał również zainteresowanie
zatru d n ien iem się w d o m u pogrzebow ym , żeby upraw iać stosunki seksualne
ze zwłokami. Seks z um arłym i był jedyną rzeczą, której nigdy dotąd nie próbow ał
1myśl o tym stała się jego obsesją, do tego stopnia przem ożną, iż zdaniem Osanki,
Schiro m iał św iadom ość, że kolejną swoją ofiarę zam orduje. Jedyną stałą na d ro ­
dze Schiro do p opełnienia aktu skrajnej przem ocy była pornografia i korzystanie
z niej. To ona napędzała jego obsesję.

Kiedy poznałem Mary, po m iesiącu w spólnego życia brałem swoje m agazy­

ny z dziew czynam i i p atrzyłem na nie, kiedy się pieprzyliśmy. M iałem p o c z u ­
cie, że pieprzę dziew czyny ze zdjęć. To było podniecające. M ary chciała patrzeć
m i w twarz. Tak napraw dę, to chyba nie p o d o b ało się jej to, co robiłem . M agazyny
EVANSVILLE, IN D IA N A , 1981 657

z dziew czynam i bardzo m nie podniecały, zawsze je oglądałem . Pam iętam , że kiedy
podnieciłem się oglądaniem m agazynów i filmów, nachodziła m nie chęć, żeby k o ­
goś zgwałcić. Zawsze kiedy się [m asturbow ałem ] m yślałem o gwałcie i kobietach,
które zgw ałciłem ; rozpam iętyw ałem , jakie to było podniecające i ból na ich tw a­
rzach. D reszcz em ocji, po d n iecen ie27.

Istnienie związku m iędzy am oralnym seksem a śm iercią to rzecz, której

propagandyści rewolucji seksualnej w żadnym razie uznać nie mogą i nie chcą, ale
nie zm ienia to faktu, że jest ona rzeczywistością. Tom Schiro przekonał się o tym
na własnej skórze. Z nany jest także sm utny związek między uprawianiem męskiego
hom oseksualizm u a w ysokim w skaźnikiem samobójstw. T rudno tu o dokładne
liczby, ale wiadom o, że w spółczynnik sam obójstw w grupie osób aktywnych hom o­
seksualnie, jest około dwadzieścia razy wyższy niż w innych grupach społecznych.
W kulturze, w której seks jest niem al wszechobecny, szybko pojawia się obsesyjne
zainteresow anie śm iercią. Dla Schira jedynym sposobem zaspokojenia coraz bar­
dziej w ynaturzonych, przem ożnych seksualnych żądz z czasem stała się śmierć -
tylko ona mogła go zadowolić, a jeśli ceną tego m iało być pozbawienie życia młodej
kobiety, gotów był cenę tę zapłacić i w ten sposób osiągnąć satysfakcję seksualną.
O d 1982 roku Schiro przebywa w celi śm ierci w ięzienia stanowego w M ichigan
City. Nadal m asturbuje się dziesięć do dw unastu razy dziennie, teraz bez m ateria­
łów pornograficznych, tylko z myślą o m artw ym ciele kobiety, którą zam ordował.
Jego życie jest niekończącym się cyklem rozładow yw ania podniecenia i wyrzutów
sum ienia - stosow nych w przypadku kogoś przebywającego w celi śmierci.
 ROZDZIAŁ 20

WASZYNGTON, 1981

m aju 1983 roku Judith Reisman, która niedaw no obroniła dok­

W torat z teorii kom unikacji i jako pracow nik naukow y prowadziła

b adania na Uniwersytecie Hajfy, była gościem program u telew i­
zyjnego prow adzonego przez Pata Buchanana, tuza prawicy oraz
byłego doradcę prezydenta N ixona. W toku rozm ow y Reism an pow
zawierający oczywisty kontekst seksualny sposób ukazyw ania dzieci w m agazy­
nach takich jak „Playboy” jest przyczyną szerzącego się na ogrom ną skalę zjawi­
ska seksualnego w ykorzystyw ania dzieci przez m łodocianych i dorosłych. Jedną
z osób, które okazały daleko idące zainteresow anie staw ianym i przez nią tezami,
był A lfred R egnery (syn konserw atyw nego wydawcy, H enry ego Regnery ego),
niedaw no m ianow any szefem Biura W ym iaru Spraw iedliwości dla N ieletnich
i Zapobiegania Przestępczości M łodocianych D ep artam en tu Sprawiedliwości
Stanów Z jednoczonych (U nited States D ep artm en t o f Justice’s Office o f Juvenile
Justice and D elinquency Prevention). OJJDP dysponow ało budżetem na badania,
a poniew aż R egnery nie chciał dawać dotacji ciągle tym sam ym beneficjentom ,
którzy otrzym yw ali je od jego poprzedników i którzy, jego zdaniem , reprezento­
wali zdecydow anie lewicową opcję, wydawało się, że oto znalazła się odpow iednia
osoba, żeby nadać rozpęd reaganowskiej rewolucji, która w strząsnęła w aszyng­
tońskim i sferam i politycznym i. 24 m aja R eism an spotkała się z Regnerym oraz
innym i u rzęd n ik am i D ep artam en tu Spraw iedliw ości, oni zaś zapew nili ją, że
są zainteresow ani dotow aniem badań, które m ogą wykazać „związek przyczynowy
m iędzy seksualizacją a przem ocą wobec dzieci obecną w dom inującym nurcie
pornografii”. Zastrzegli jednak, że m usi znaleźć uczelnię, która będzie zarządzała
dotacją. Reism an w spom niała o tym Jackowi M artinow i, właścicielowi dom u w y­
dawniczego w Teksasie, który interesow ał się jej dotychczasow ym i osiągnięciami.
M artin odparł, że jest przyjacielem R icharda B erendzena, ówczesnego rektora
660 RO ZD ZIA Ł 20.

U niw ersytetu A m erykańskiego (A m erican U niversity). Uważał, że Berendzen

będzie zainteresow any realizacją tego projektu na swojej uczelni.
Okazało się, że m iał rację. Na początku czerwca 1983 roku M artin zorganizo­
wał spotkanie Reisman z doktorem Robertem N orrisem , wicerektorem w spom nia­
nego uniw ersytetu, ten zaś oznajm ił, że uczelnia jest „raczej bardzo przychylnie”
nastaw iona do tego, jego zdaniem , istotnego i ważnego projektu, który nieprzypad­
kowo ma także szansę uzyskania wysokich dotacji rządowych na jego realizację.
N orris poinform ow ał też Reisman, że kiedy dotacja zostanie zatw ierdzona, może
ona liczyć na otrzym anie profesury, a jej dzieci zostaną zw olnione z opłacania cze­
snego. Potw ierdzeniem ustnego ośw iadczenia N orrisa był oficjalny list datowany
na 31 sierpnia 1983 roku, w którym uczelnia zaw iadam iała Reisman, że otrzym ała
tytuł i stanow isko profesora A m erican University. Po okresie, kiedy wszystko
układało się jak najlepiej, w sposób wydawałoby się graniczący z cudem , bieg
spraw zaczął się kom plikować, a sytuacja Reism an pogorszyła się. jako że była
osobą zupełnie niedośw iadczoną w wyjątkowo zajadłych politycznych walkach
toczonych w sferze, gdzie naukow e am bicje w chodzą w kontakt z rządow ym i
pieniędzm i, nie była św iadom a tego, co się dzieje, a kiedy to do niej dotarło, było
już za późno.
Reisman, której panieńskie nazwisko brzm iało Judith A nn G elernter, uro­
dziła się w roku 1935 w N ew ark w rodzinie niem iecko-rosyjskich kom unistów
żydowskich o poglądach, predestynujących ich do uczestniczenia w w ykładach
A leksandry Kołłontaj, które w latach pierwszej wojny światowej wygłaszała ona po
przyjeździe do Nowego Jorku. Jednak w przeciwieństwie do Kołłontaj, G elerntero-
wie, którzy zajmowali się handlem ow ocam i m orza, dostrzegali w yraźną różnicę
między lewicową polityką a wyzwoleniem seksualnym. Reisman opowiada o swojej
matce, która codziennie witała ją po pow rocie ze szkoły, ojcu, który kochał żonę,
oraz o rodzinie, która bez przygotow ania zbierała się w okół dom owego pianina,
żeby śpiewać piosenki z musicali i słuchać ciotki Mary, która odrzuciła propozycję
pracy w M etropolitan O pera, śpiewającej żydowskie i am erykańskie pieśni ludowe.
Reisman odziedziczyła rodzinny talent m uzyczny Gelernterów. Była wokalistką
i producentką m uzycznych program ów telewizji edukacyjnej (PBS), w spółpra­
cowała także w tej dziedzinie z M ilwaukee Public M useum , Cleveland M useum
o f A rt oraz popularnym w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych program em
dla dzieci „Captain K angaroo”.
R eism an potrafiła spraw ić, że w jej własnej rod zinie rów nież wszystko
układało się jak najlepiej, aż do roku 1966, kiedy jej dziesięcioletnia córeczka
Jennie i inne dzieci z sąsiedztw a padły ofiarą m olestow ania seksualnego ze strony
trzynastoletniego chłopca, którego przedw czesne i w ynaturzone rozbudzenie sek­
sualne było skutkiem długotrw ałego oglądania egzem plarzy „Playboya” z kolekcji
należącej do jego ojca. Poszukując pom ocy i wsparcia, aby przynajm niej wyjaśnić,
co w istocie się stało, Reism an przeprow adziła rozm ow ę ze swoją ciotką, która
powiedziała, że dzieci są „seksualne od urodzenia”. O d koleżanki z Berkeley usły­
szała dokładnie to sam o i w tedy zaczęła się zastanawiać, skąd wzięły taki pomysł.
W A SZYN G TO N , 1981 661

Wówczas właśnie Judith Reism an zetknęła się z pracam i Alfreda Kinseya. Po raz
pierwszy, ale bynajm niej nie ostatni.
23 lipca 1981 roku Reism an wygłosiła referat zatytułow any The Scientist as
a Contributing Agent to Child Sexual Abuse: A Preliminary Study, w której jako
pierw sza od trzydziestu dw óch lat przyw ołała dane na tem at seksualności dzieci,
zawarte w tabelach o d n u m eru trzydzieści do trzydzieści cztery, zam ieszczo­
nych w pośw ięconym m ężczyznom , pierw szym tom ie rap ortu Kinseya. Reisman
postawiła pytanie, w jaki sposób m ożna było uzyskać te informacje, nie popełniając
przestępstw a. W cześniej napisała do Paula G ebharda, w spółautora w spom niane­
go wyżej tom u rap o rtu Kinseya, prosząc go o dodatkow e inform acje dotyczące
danych ze w spom nianych tabel. G ebhard odpisał, że pozyskano je od rodziców,
nauczycieli szkolnych, kilku hom oseksualistów oraz „części ludzi Kinseya”, k tó ­
rzy wykorzystując „m anualne i oralne techniki”, odnotow yw ali liczbę orgazmów,
które, jak tw ierdzili, potrafili wywołać u dzieci do drugiego roku życia i starszych1.
Na spotkaniu w Jerozolim ie obecni byli dosłow nie wszyscy liczący się specjaliści
i badacze seksualności człowieka, ale reakcją na to, co usłyszeli, było ponure, p eł­
ne zaskoczenia m ilczenie, które przerw ał dopiero pew ien szwedzki dziennikarz,
który głośno dał w yraz zdum ieniu, że zgrom adzeni na sali eksperci nie m ają na
ten tem at niczego do pow iedzenia.
M ilczenie to je d n a k było zrozum iałe. N iem al każdy z obecnych na sali
powoływał się na Kinseya jako na swojego m entora, a cześć osób wiedziała n a ­
wet, że w trakcie prow adzonych przez niego badań dopuszczano się przestępstw.
W szyscy doskonale wiedzieli, że badania Kinseya są fundam entem ich „nauki”,
czy. inaczej m ów iąc, legitym izują w szystkie ich doko n ania. C ały ten dom ek
z kart opierał się w łaśnie na pracach Kinseya. Jeżeli jego osiągnięcia zostałyby
zdyskredytow ane, zagroziłoby to seksualnem u im perium stw orzonem u po jego
śmierci, od którego teraz zależał przecież ich codzienny byt. Później, kiedy za­
częto mówić, że R eism an dostała rządow e pieniądze na udow odnienie swych tez
i w ykazanie związku m iędzy w ykorzystyw aniem dziecięcej seksualności przez
Kinseya i robieniem tego sam ego przez „Playboya”, „P enthousea” i „Hustlera”,
zdum ione m ilczenie przekształciło się w pełną determ inacji, zakulisową akcję.
W edług Reisman: „Instytut Kinseya potajem nie zagroził Uniwersytetowi A m e­
rykańskiem u w ytoczeniem procesu, jeżeli zezwoli na kontynuow anie m oich
prac”2. Reism an ujaw niła ten oraz inne fakty, kiedy podjęła starania, żeby pozwać
Instytut Kinseya o zniesław ienie i zeznaw ała przeciw ko June Reinish, ówczesnej
szefowej Instytutu. N ieśw iadom a kroków, jakie podjęto przeciwko niej, krótko po
otrzym aniu dotacji zauważyła, że są kłopoty z jej rzeczywistym wypłaceniem . 22
sierpnia 1983 roku Pam ela Swin, dyrektor ds. badań i rozwoju w OJJDP napisała
do Regneryego, inform ując go, że projekt Reism an sprow adza się do ograniczo­
nego przeglądu literatury badawczej i OJJDP m oże to zrobić kosztem czterdziestu
do sześćdziesięciu tysięcy dolarów. O d lipca do g ru d n ia 1983 roku R obert Heck,
nadzorujący projekt Reisman z ram ienia OJJDP, kilkakrotnie mówił jej, że napotyka
na dziwne biurokratyczne utrudnienia. Aby przyspieszyć wypłacenie dotacji, Heck
662 RO ZD ZIA Ł 20.

usunął z dokum entacji wszelkie w zm ianki o „Playboyu”, „Penthousie” i „Hustlerze”

oraz wszystkie sugestie, że m agazyny te m ogą przyczyniać się do m olestowania
dzieci albo popełniania przestępstw przez m łodocianych. Zrobił to, chociaż in ­
formacje, które usunął, były przecież częścią pierw otnych założeń jej badań, na
podstaw ie których przyznano dotację. W reszcie 22 g ru d nia 1983 roku Reisman
dowiedziała się, że Kongres zatwierdził dotację na badania, których tem atem miała
być: „Rola pornografii i obecność przem ocy w m ediach a przem oc w rodzinie,
m olestowanie i w ykorzystyw anie seksualne nieletnich oraz przestępczość m ło d o ­
cianych”. W ysokość dotacji w ynosiła 798 531 dolarów.
Po zatwierdzeniu dotacji, 28 grudnia 1983 roku Reisman spotkała się ze Stan-
leyem Matelski, szefem Działu Um ów AU i dowiedziała się, że uczelnia w aha się, czy
pow inna zgodzić się pełnić w tej sprawie rolę instytucji sponsorującej. „Nie wiemy,
czy chcemy wejść w ten grant. Nie jesteśm y pew ni, czy się pod nim podpisać”.
Zapytany o pow ód nagłej zm iany postawy, gdyż przecież w czerwcu uczelnia en­
tuzjastycznie odniosła się do jej propozycji, Matelski odparł, że dziennikarz Jack
A nderson zadzw onił na AU, wypytywał o dotację i najwyraźniej nosił się z zam ia­
rem napisania nieprzychylnego artykułu na tem at projektu. W rezultacie, doktor
A nita Gottlieb, szefowa działu public relations U niw ersytetu A m erykańskiego,
a niegdyś współpracow niczka A ndersona, zaleciła, żeby AU zrezygnował z grantu,
gdyż uczelnia pow inna unikać negatywnego rozgłosu. O dnosząc się do kwestii
spodziewanego negatywnego rozgłosu, Matelski dał do zrozum ienia, że pew na wy­
soko postaw iona osoba z AU popiera sugestię, aby zrezygnować z przyjęcia dotacji.
Mniej więcej w tym sam ym czasie, w sprawę wmieszał się także szef personelu
kongresm ana Ikea A ndrew sa (N C), który zadzw onił na AU i oznajm ił, że projekt
Reism an jest „nielegalny”. James W ootton, zastępca dyrektora OJJDP, pow iedział
później, że Judith Reism an była po prostu pionkiem w grze prowadzonej przez lu­
dzi, którym zależało na tym , żeby się pozbyć Regnery ego, który, ich zdaniem , m iał
nazbyt konserw atyw ne poglądy; jed n ak gw ałtow ność i siła tego ataku wskazuje,
że w grę w chodziło coś więcej niż stanowisko jednej z osób mianowanej z politycz­
nego klucza. Stawką była w istocie w iarygodność w ychow ania seksualnego oraz
przem ysłu pornograficznego, albow iem ich istnienie opierało się na koncepcjach
Kinseya, których słuszność teraz zakwestionowano.
M etoda ataku sprowadzała się do przedstawienia dotacji dla Reisman jako wy­
rzucania w błoto pieniędzy podatników, to bowiem m ogło zdyskredytować pro­
jekt w oczach konserwatystów, którzy przychylnie przyjmowali to, co Reisman miała
do powiedzenia na tem at skutków pornografii. 6 lutego Jack A nderson spełnił swoją
groźbę i napisał artykuł, który ukazał się w „Washington Post”, a następnie został
przedrukow any przez gazety w całym kraju. Projekt Reisman nazwał „jeszcze jedną
intrygą, którą czuć na odległość nauką voodoo”. 20 lutego 1984 roku w „USA Today”
ukazał się artykuł odwołujący się do przeprowadzonego 19 stycznia wywiadu z Ra-
leyem, który powiedział: „Nie widziałem równie źle przydzielonego grantu ani bar­
dziej nieodpowiedzialnie przygotowanego wniosku”. Jeśli wziąć pod uwagę miliardy
dolarów, które rząd do tej pory utopił z politycznego klucza we wszelkich możliwych
W ASZYN G TO N , 1981 663

a niepotrzebnych projektach badawczych, agresywne słowa Raleya to coś więcej niż

zwykła przesada. Najwyraźniej gra toczyła się o naprawdę wysoką stawkę i nie była
nią, niewielka z punku widzenia budżetu, kwota ośm iuset tysięcy dolarów.
Zlecenie w ypłaty dotacji w ystaw iono o statecznie 10 lutego, ale nie był
to koniec kłopotów Reism an. M edialne ataki zachęciły i ośmieliły Raleya, który
na 11 kw ietnia 1984 wyznaczył posiedzenie podkom isji mającej zbadać sprawę
grantu dla Reism an i przeprow adzić przesłuchania świadków. Ponieważ pieniądze
te otrzym ał Uniw ersytet A m erykański, Reisman, za każdym razem, kiedy zwracała
się o pom oc adm inistracyjną do działu obsługi dotacji, napotykała ciągle biuro­
kratyczne bariery, a wszystkie form alności przedłużały się w nieskończoność. Jej
starania, aby porozm awiać o tym z rektorem Berendzenem spaliły na panewce, gdyż
16 maja dziekan Frank Turaj zaw iadom ił ją, że odtąd wszelkie kontakty z rektorem
będzie utrzym yw ała za jego pośrednictw em . M niej więcej w tym sam ym czasie
M yra Sadker, która podpisała list m ianujący Reism an profesorem , zrezygnowa­
ła z pracy, a na jej miejsce przyszedł now y dziekan, D avid Sansbury i podczas
pierwszej swojej wizyty w gabinecie Reism an oznajm ił, że jego zdaniem wyniki jej
badań m ogą zostać w ykorzystane dla ograniczenia w olności zagw arantow anych
przez Pierw szą Poprawkę.
M agazyny erotyczne otw arcie ruszyły teraz do ataku. W lipcu 1984 roku
„Playboy” zaatakow ał Reisman: Tłuste granty i brudna polityka: paranoja Reaga­
na na punkcie pornografii". W sierpniow ym num erze projekt Reism an nazwano
Programem cenzury Wielkiego Brata. M iesiąc później L arry Flynt, przebyw a­
jący wówczas w areszcie z oskarżenia o obrazę m oralności, zam ieścił rów nie
agresywny tekst w „H ustlerze”. Gazety, takie jak „A tlanta Journal” i „USA Today”
postąpiły podobnie, tak sam o zresztą jak „The M o n ito r”, organ A m erykańskiego
Towarzystwa Psychologicznego.
Krótko po opublikow aniu w „Playboyu” w spom nianego artykułu, senato­
rowie Arlen Specter, H ow ard M etzenbaum oraz Edw ard Kennedy przeprow adzili
przesłuchania w sprawie grantu dla R eism an i przesłuchali w tej sprawie nie tylko
ją samą, ale też Richarda Berendzena, dziekana AU Franka Turaja, Alfreda Regne-
ryego, Jamesa W oottona, R oberta Hecka i Pamelę Swain z OJJDP. Ludzie z zespołu
Reism an, którzy już pracow ali p o d presją term inów , byli nękani i zastraszani,
Reism an zaś zagrożono pow ażnym i konsekw encjam i, jeżeli natychm iast nie stawi
się przed kom isją. W trakcie owych przesłuchań, Specter zadaw ał niedopusz­
czalne z pu n k tu w idzenia p rocedur pytania sugerujące oczekiwaną odpowiedź,
na przykład: „Czy w konsekw encji prow adzonego postępow ania nosi się pani
z zam iarem odstąpienia od realizacji projektu?”. Z ażądał rów nież przedstaw ienia
m u próbki dziecięcej pornografii, a kiedy R eism an pokazała senatorow i kom iks
„Chester the M olester”*, Spencer, zupełnie ignorując jego tytuł, stwierdził, że

ł Komiks ten przez kilka lat był publikowany w „Hustlerze”. Tytułowy Chester m olestu­
je seksualnie dzieci. Określenie „Chester the M olester” przeszło do języka potocznego
i oznacza osobę odrażającą z wyglądu, molestującą dzieci, ale też pozera i dziwaka, który
lubi zaczepiać małe dzieci (przyp. tłum.).
664 RO ZD ZIA Ł 20.

w kom iksie nie ma żadnych przykładów m olestow ania. Z nam ienne, że kilka lat
później ten sam kom iks w łączono do dow odów w procesie jego autora D ainea
Tinsleya, który został oskarżony, a następnie skazany za m olestowanie seksual­
ne własnej m ałoletniej córki.
W edług Sysan Trento, „nikt nie pom ógł Reism an przygotować się do prze­
słuchań”. W rezultacie stanęła przed kom isją nieśw iadom a jej rzeczywistego celu,
którym , zdaniem Trento, było lansow anie się w prasie w chodzących w jej skład
polityków. O jaką kon k retn ie prasę chodziło i po czyjej stronie w tej sprawie
opow iedziała się prasa, tego już Trento nie mówi. Później, kiedy Reisman dow ie­
działa się, że H ow ard M etzenbaum udzielił w yw iadu m agazynowi „Penthouse”,
uznała, że pow inna w tedy powołać się na konflikt interesów i odm ów ić stawienia
się przed komisją.
Berendzen, rektor AU, na przesłuchaniach przed podkom isją niechętnie
ale jednak bronił Reism an, pow ołując się na w olność i sw obodę naukowych d o ­
ciekań, kiedy jednak w rócił na UA, na uczelni podjęto działania zm ierzające do
utrącenia projektu, a przynajm niej dokonania w nim radykalnych zm ian. Gdy
tylko AU potw ierdziła odebranie grantu, Komisja ds. Etyki zażądała od Reisman,
żeby w swoich badaniach, prow adzonych za pieniądze z dotacji nie recenzowała
ani w żaden sposób nie nawiązywała i nie odnosiła się do prac Kinseya. 10 w rze­
śnia M yra Sadker i Frank Turaj spotkali się z Reisman i przedstaw ili jej nowy plan
organizacyjny projektu, który daw ał Sadker całkowitą kontrolę nad jego realiza­
cją. Sadker nazw ano w n im „dyrektorem ds. badań” oraz „pierwszym autorem ”
projektu. Reism an nie zgodziła się na to i zagroziła im w ytoczeniem procesu.
9 października wicerektor M ilton G reenberg spotkał się z Reisman i poinform ow ał
ją, że uczelnia z dużą niechęcią zajm uje się przydzielonym jej grantem . O prócz
tego pow iedział w prost, że jego zdaniem nie m a żadnego dow odu na to, iż to, co
m ożna zobaczyć na stronicach „Playboya”, „Penthousea” i „H ustlera” m a jakikol­
wiek wpływ na ludzkie zachowania. „Wszyscy pani koledzy czytają te magazyny,
bez względu na to, co p ani ustali, nikt pani nie posłucha” - powiedział Greenberg.
Ataki ze strony „Playboya” oraz „H ustlera” przyniosły w ym ierny skutek:
dotacja dla Reism an została obcięta do wysokości dw ustu tysięcy dolarów, ale
to nie zadowoliło krytykujących sam fakt jej przyznania. 10 grudnia 1984 roku
upow szechniono tę oto w ypow iedź Raleya, która znalazła się w artykule United
Press International: „zakres tego projektu pow inien zostać zm niejszony rok temu,
pow inno się go zredukow ać do zera”. W 1985 roku, krótko po odejściu ze stano­
wiska szefa personelu obsługi podkom isji, Raley napisał wyjątkowo napastliwy
artykuł zatytułow any Reism ans $734 000 Thril”, w którym zaatakował Reisman.
O publikow ał go „Penthouse” w num erze z listopada 1986 roku, a towarzyszyły
m u rysunki krytykow ane przez Reisman.
W tym sam ym czasie nie słabły ataki prasowe, którym początek dał artykuł
zam ieszczony na pierwszej stronie „W ashington Post” 3 m aja 1985. Tym razem,
p o d płaszczykiem finansow ej o d p o w ied zialn o ści k o n ty n u o w an o kam panię,
która wcześniej doprow adziła do ocenzurow ania projektu, lecz nie do cofnięcia
W ASZYN G TO N , 1981 665

dotacji. Prasa robiła wszystko, żeby jeszcze przed ich ukończeniem , całkowicie
zdyskredytować w yniki badań prow adzonych przez Reisman. Na pierwszy rzut
oka m ogło wydawać się, że reakcja ta jest rażąco niew spółm ierna do przyczyny,
która ją wywołała, później jed n ak okazało się, że adm inistracja Reagana zam ierza
przedsięwziąć własne, zakrojone na szeroką skalę działania przeciwko pornografii
i w tym kontekście atak na Reisman uznać m ożna za uderzenie wyprzedzające, wy­
m ierzone w inicjatywę, która dopiero pojawiła się na horyzoncie wydarzeń. Celem
ataków m ediów było ośmieszenie lub zbagatelizowanie zajmowania się pornografią
i przedstaw ienie takich przedsięw zięć jako m arnow ania pieniędzy podatników .
13 m aja w m agazynie „Time” przytoczono słowa Raleya: „Nie potrzeba żadnych
badań, żeby stw ierdzić, że dziecięca pornografia jest złem . Robiąc coś w tej spra­
wie, m ożem y skorzystać z określonej p om ocy”1. Raley nie pow iedział jednak,
że R eism an zajm uje się d okum entow aniem w ykorzystyw ania dzieci w trzech
największych pism ach erotycznych - „Playboyu”, „Penthousie” i „Hustlerze” -
i bardzo wątpliwe jest, żeby chciał skorzystać z jakiekolw iek pom ocy w atakowaniu
ich, zwłaszcza odkąd jeden z jego artykułów opublikow ał „Penthouse”. W tym
kontekście przyczyna tak zachowawczej postaw y staje się oczywista.
20 m aja 1985 roku nowo m ianow any p ro k u rato r generalny Edwin Meese
zwołał w D epartam encie Sprawiedliwości w W aszyngtonie konferencję prasową
i przedstaw ił skład osobow y Komisji ds. Pornografii przy Prokuratorze G eneral­
nym. Powołano ją rok po podpisaniu przez prezydenta Reagana Ustawy o O chronie
Dzieci (1984). M eese oznajm ił, że „prezydent w yraził takie życzenie w związku
z licznym i zarzutam i i skargam i form ułow anym i w obec pornografii, odnotow y­
wane w całym kraju. Celem kom isji jest ocena wpływu, jaki pornografia wywarła
na społeczeństw o w ciągu m inionych piętnastu lat, zwłaszcza w kontekście treści
odnoszących się do przem ocy oraz upow szechnienia się pornografii w innych m e­
diach, takich jak kaseta wideo, telefon a naw et k o m p u ter”. Celem Komisji M eesea
było także „rozpoznanie natury, stopnia upow szechnienia i wpływu pornografii
na społeczeństw o w Stanach Zjednoczonych oraz przedstaw ienie prokuratorow i
generalnem u konkretnych wskazówek dotyczących skuteczniejszych, zgodnych
z konstytucyjnym i gw arancjam i, sposobów ograniczania rozpow szechniania się
pornografii”. W zakres zainteresow ań kom isji w chodziło również „zapoznanie
się z dostępnym i, em pirycznym i i naukow ym i dow odam i dotyczącym i związku
m iędzy dostępem do m ateriałów pornograficznych a zachow aniam i antyspołecz­
nym i oraz w pływ em produkow ania i upow szechniania dziecięcej oraz dorosłej
pornografii na dzieci”. Ponieważ wydawało się to nawiązywać do projektu Reisman,
nagle stało się jasne, dlaczego w sprawie przydziału jednego grantu podniesiono aż
taką wrzawę. W roku 1985 seksualny perm isyw izm towarzyszący upowszechnianiu
się pornografii był już na tyle ugruntow any, że przeciętny obywatel był przeciwny
tylko pornografii dziecięcej. 1 dlatego, jeżeli m iało dojść do postaw ienia tam y
szerzeniu się pornografii, to tylko na fali sprzeciw u wywołanej seksualnym wy­
korzystyw aniem dzieci. Komisja zakończyła prace rok po pierwszym posiedzeniu,
które zorganizow ano w Chicago 24 i 25 lipca 1985 roku.
666 RO Z D Z IA Ł 20.

K ilkanaście d n i p o o głoszeniu przez p ro k u ra to ra generalnego M eesea

decyzji o pow ołaniu kom isji, rektor AU G reenberg wezwał Reism an do swego
biura i oznajm ił jej, że po 30 listopada 1985 roku w żadnym razie nie uzyska ona
dalszej zgody na kontynuow anie prac, na które otrzym ała dotację. Poform ow ał ją
także, że sprzęt firm y Xerox zostanie jej odebrany; m oże z niego korzystać najdalej
do 27 listopada. 29 października Reism an dow iedziała się, że ostateczny term in
ukończenia projektu został skrócony i przypada teraz dw a tygodnie wcześniej niż
ten, który w m aju wyznaczył jej G reenberg.
Ostatecznie, m im o zm iany term inu, konfliktów oraz w ew nętrznych podzia­
łów, jakie w w yniku zew nętrznych i w ew nętrznych nacisków pojawiły się w gro­
nie w spółpracujących z nią osób, R eism an p o d koniec roku przygotowała projekt
końcowego spraw ozdania. Tuż p o jego złożeniu zm uszono ją do odejścia z AU,
ale oddany przez nią d o kum ent został na uczelni, gdzie jej pracow nicy dokonali
jego „redakcji” i dopiero w tedy przesłali dalej w celu dodania w nim komentarzy,
popraw ek i uzup ełn ień . Z am iast dokonać redakcji złożonego przez Reism an
dokum entu, UA przez dziewięć m iesięcy pisała spraw ozdanie de facto od nowa.
W ersja autorstw a AU w raz z uw agam i krytycznym i została następnie przesłana
do D epartam en tu Sprawiedliwości, gdzie Verne Spiers, now y dyrektor OJJDP, nie
zwlekał z ogłoszeniem , że dostarczone opracow anie zostało odrzucone, poniew aż
zawiera liczne i pow ażne wady. Reism an, która dzięki tem u na dziewięć tygodni
odzyskała dostęp do swego spraw ozdania, rozpoczęła benedyktyńską pracę pole­
gającą na przeczytaniu i popraw ieniu liczącego tysiąc sześćset stron sprawozdania,
ponow nie w prow adzając do niego to, co AU z tekstu usunął.
Było to zadanie przekraczające m ożliwości jednego człowieka, ale wielebny
Jerry Falwell, k tó ry dow iedział się, w jakiej sytuacji została postaw iona Reisman,
spowodował, że poleciała do Lynchburga, gdzie zapew niono jej pom oc sekretarek
i grafika. Ponieważ AU uniem ożliw ił Reism an dostęp do dysków jej kom puterów
oraz innych zgrom adzonych danych, przez dziewięć tygodni porównywano ze sobą
oryginalne spraw ozdanie, które złożyła Reism an, z jego zm ienioną wersją stw o­
rzoną na AU. W szystkie dane pracow icie i drobiazgow o sprawdzono, odtw orzono
i w prow adzono ponow nie, a cały dokum ent napisano od nowa. M im o że Reisman
uzyskała z AU obietnicę, że wszystkie zebrane przez nią m ateriały nie później niż
do 21 stycznia 1986 roku zostaną przesłane pow ołanej przez prokuratora gene­
ralnego kom isji ds. pornografii, nigdy ich tam nie dostarczono.
W styczniu 1986 roku, niedługo po zm uszeniu Reism an do rezygnacji ze sta­
nowiska na A m erican University, dziekanem W ydziału K om unikacji AU został
m ianow any Sanford Ungar, dziennikarz pracujący w publicznym radiu. Ungar
uzyskał dyplom w innej specjalizacji, co sprawiło, że kiedy Reism an dow iedziała
się o tej nom inacji, w ydało się jej to nieco dziwne. Jej pow ód wyszedł na jaw,
kiedy tego sam ego lata U ngar wystąpił w roli rzecznika organizacji A m erykanie
na rzecz Swobód Konstytucyjnych (A m ericans for C onstitutional Freedom ), grupy
lobbingowej, którą Koalicja M edialna - czyli przem ysł m asturbacyjny - stworzyła
do walki z Komisją M eesea. Reism an twierdzi, że m ianow anie to było częścią
W A SZYN G TO N , 1981 667

um ow y zawartej z bogatym i potencjalnym i d o natoram i, którzy m ieli wyłożyć

pieniądze na Szkołę Kom unikacji Uniwersytetu Amerykańskiego. Latem 1986 roku
Ungar wystąpił w program ie inform acyjnym McNeilla i Lehrera jako przedstawiciel
ACF i przedstaw ił tę organizację jako przedsięw zięcie „firm i osób pryw atnych
zatroskanych niektórym i konsekw encjam i działalności Komisji ds. P ornografii...
zaniepokojonych w zniecaniem tego rodzaju histerii, jaką jest obecna wrzawa w o­
kół pornografii, oraz próbam i zastraszania ludzi, żeby usunęli całkowicie legalne
m ateriały ze sklepów, bibliotek, sal lekcyjnych”4.
W łaśnie wtedy, kiedy Ungar został m ianow any dziekanem na AU, 21 stycznia
1986 roku przed Komisją M eesea zeznawała Linda B orem an. O pow iedziała, że
podczas kręcenia Głębokiego gardła była kopana i bita, a C huck Traynor zm uszał
ją do upraw ian ia prostytucji. P rzem ysł m asturbacyjny, rozum iejąc zapew ne,
jak porażające w rażenie m oże wywrzeć na ludziach treść zeznań Borem an, ty­
dzień wcześniej przeprow adził uderzenie wyprzedzające. 16 stycznia 1986 roku
Betty Friedan i inne prom inentne osoby zorganizowały konferencję prasową, której
celem było w istocie upow szechnienie pam fletu zatytułow anego Komisja Meesea
zdemaskowana: raport Krajowej Koalicji Przeciw Cenzurze. O prócz Friedan byli tam
obecni K urt V onnegut, Collen D ew hurst, k tó ry został później szefem Krajowego
Funduszu na rzecz Sztuki, oraz H arriet Pilpel z ACLU, która zrobiła karierę na
bronieniu Kinseya, w tedy od daw na już leżącego w grobie, i która zagroziła Patowi
B uchananow i w ytoczeniem procesu za napisanie przez niego artykułu pośw ięco­
nego zdem askow aniu przez Reism an zm arłego seksuologa. Friedan, która zawsze
przedstaw iała siebie sam ą jako osobę wrażliw ą na potrzeby kobiet i tem u właśnie
zawdzięczała swoją pozycję, nie tylko pom inęła m ilczeniem zeznania kobiet, któ ­
rych losy były p o d o b n e do tragicznych losów Lindy Borem an, ale zarzuciła im, że
są zdrajczyniam i własnej płci, gdyż kolaborują z adm inistracją Reagana w ogóle,
a z prokuratorem generalnym M eeseem w szczególności. Ignorując zeznania tych
kobiet, poniżanych i fizycznie m altretow anych w inspirow anych pornografią sek­
sualnych eksperym entach, przeszła sam ą siebie, stwierdziła bowiem, że „ukrócanie
pornografii jest w yjątkowo niebezpieczne dla kobiet”5.
N a podstaw ie czego wygłosiła takie stw ierdzenie, tego oczywiście nie w y­
jaśniła. Nie znaczy to jednak, aby pani Friedan deklarow ała, że lubi pornografię.
„Uważam, że n ad er często... jest bardzo nudna, ale uznaję prawo innych, k tó ­
rzy w ybrali ten sposób osiągania podniecenia” - naw et jeżeli, co w tam tym czasie
jasno w ynikało z drogi rozwoju pornografii, zaspokojenie tych zachcianek m usiało
łączyć się z m altretow aniem i śm iercią kobiet. „Wie pan” - m ów iła dalej Friedan
- „istnieje pornografia, która niew ątpliw ie upadla kobiety. U padla też m ężczyzn
i upadla seks. Szczególnie g odna ubolew ania jest pornografia popychająca do
przem ocy. Jednak te sam e siły, które chcą ograniczenia pornografii, nie robią
niczego, żeby ograniczyć dostęp do b ro n i palnej”6.
W w ypow iedzi Friedan w sprawie b ro n i palnej zawarty jest błąd logiczny,
gdyż zarów no Komisja M eesea, jak i owe nieszczęsne kobiety, które składały przed
nią zeznania, rozum ieli (kobiety boleśnie się o tym przekonały), że pornografia
668 RO ZD ZIA Ł 20.

zawsze wyw ołuje niestabilność psychiki, która z czasem się pogłębia; zaczyna się
od am oralnego seksu, a kończy na byciu m altretow anym , bywa też, że finałem tej
drogi jest śm ierć. Friedan stw ierdziła w swoim w ystąpieniu, że „największą nie-
przyzw oitością w A m eryce jest m ordercza przem oc”, ale nie zająknęła się nawet
o tym , że w roku 1986 dow ody jednoznacznie wskazujące na to, że owa m ordercza
przem oc wypływa z libido, z którego zdjęto ograniczenia wynikające z zasad m oral­
ności, były dostępne dla każdego; istniały w postaci świadectw, tych właśnie, które
ośw iadczenie Friedan m iało „przykryć” i wyciszyć. O to co przed Komisją M eesea
pow iedziała jedna z kobiet, której udało się wyzwolić od przymusowej prostytucji:

S utener w szystkim nam robił zdjęcia pornograficzne. Filmował, jak upraw ia­
my z n im seks, a gdy nas b ru taln ie bił, nagryw ał nasze krzyki i błagania. Bywało,
że groził nam śm iercią. Później w ykorzystyw ał te n agrania, żeby nas upokarzać
i w naszej obecności puszczał je sw oim przyjaciołom , żeby się podniecać i zastra­
szać nas oraz inne kobiety, które sprow adzał do d o m u 7.

W roku 1985 do św iadom ości społecznej zaczęła docierać praw da o aktach

przem ocy i osobistych tragediach spow odow anych dw udziestom a latam i seksu­
alnego wyzwolenia i niem al trzydziestoletnim okresem obow iązywania złagodzo­
nych przepisów dotyczących obrazy m oralności, kiedy zaś stało się oczywiste, że
pornografia nie jest w ykroczeniem niepociągającym za sobą żadnych ofiar, ludzie
uznali, że czas coś z tym zrobić. 10 kw ietnia 1986 roku prezes Southland C o rp o ra­
tion, firmy, do której należało cztery i pół tysiąca sklepów 7-Eleven w całym kraju,
oznajmił, że odtąd w ich placówkach nie będzie m ożna kupić czasopism „Playboy”,
„Penthouse” i „Forum ”. W liście, w którym o tym poinform ow ał, zostało również
jasno pow iedziane, że o podjęciu takiej decyzji przez S outhland po części zade­
cydował „R aport Judith Reism an przedstaw iony podczas jej przesłuchania przed
Komisją dotyczący pornografii dziecięcej”. Jej zeznanie dotyczące „W izerunków
dzieci, przestępstw i przem ocy w «Playboyu», «Penthousie» i «Hustlerze»” zostało
przedstaw ione kom isji 12 listopada 1985 roku, na dwa tygodnie przed zm usze­
niem jej do odejścia z AU. O św iadczenie firmy Southland wywołało tak szeroki
odzew społeczny, że inne sieci handlow e, a także m ałe sklepy rodzinne poszły
za jej przykładem i deklarowały, że odtąd nie będzie w ich ofercie ani „Playboya”,
ani innych czasopism erotycznych.
C ztery dni po w ydaniu tego ośw iadczenia, Reism an wezwano do biura
Jennifer M urphy, gdzie dow iedziała się, że uniw ersytet jest poważnie zatroskany
listem Southland C orporation. AU od listopada redagował sprawozdanie Reisman
bez jej udziału i M urphy m artw iła się, w jaki sposób m oże zostać wykorzystana
ta inform acja. Było już oczywiste, że Reism an i Komisja M eesea stanow ią pow aż­
ne zagrożenie dla zysków przem ysłu m asturbacyjnego. Uznał on, że konferencje
prasow e z udziałem Betty Friedan na pew no m u nie zaradzą. Trzeba było podjąć
o wiele szersze i bardziej skoordynow ane działania. Koalicja m edialna po trzeb o ­
wała w sparcia w organizow aniu powszechnego sprzeciwu wobec prac komisji Me-
W ASZYN G TO N , 1981 669

ese’a, w którym pow inny uczestniczyć grupy nacisku zdolne skupić na sobie uwagę
m ediów i odw rócić ją od ustaleń Reism an oraz w strząsających świadectw ludzi,
takich jak Linda Borem an. Nowa strategia zakładała naw iązanie bezpośrednich
kontaktów z decydentam i i wywieranie na nich wpływu „przyjacielską” perswazją.
16 m aja 1986 roku Playboy Enterprises wystąpiło do sądu federalnego z p o ­
zwem przeciwko prokuratorow i generalnem u i członkom prokuratorskiej komisji
ds. pornografii. W lipcu 1986 roku w piśm ie „Esquire” ukazał się artykuł Sanforda
Ungara, w którym auto r zaatakował Komisję M eesea. U ngar napisał, że Meese jest
m ałom iasteczkow ym rotarianinem , który pogubił się w m eandrach w aszyngtoń­
skiej polityki. Co więcej, zarzucił M eeseem u, że stara się przypodobać tym samym
ludziom , którzy pogardzają jego przekonaniam i. Po odejściu z publicznego radia,
Ungar został szefem działu public relations w waszyngtońskiej agencji lobbingowej
C ray and Co. Meese i jego żona U rsula byli blisko zaprzyjaźnieni z rektorem AU
B erendzenem oraz Bobem G rayem , prezesem w spom nianej już waszyngtońskiej
agencji public relations. Przem ysł m asturbacyjny w obliczu zagrożenia zwrócił
się w łaśnie do Gray and Co.
Na kontrofensyw ę nie trzeba było długo czekać. 30 maja 1986 roku Alfred
Regnery zrezygnow ał ze stanow iska szefa OJJDP. 5 czerwca 1986 roku, niecałe
dwa m iesiące od złożenia przez S outhland C o rp o ratio n deklaracji, że w sklepach
sieci 7-Eleven nie będzie się sprzedaw ało czasopism erotycznych, Steve Johnson
z agencji Gray and Co. napisał list do Johna M. H arringtona, wiceprzewodniczącego
Council for Periodical D istributors Associations, dziękując m u za udział w ubie-
głotygodniow ym spotkaniu. W zebraniu, o którym mowa, uczestniczyli też w spół­
pracujący z Gray and Co. Frank M ankiew icz i Ray Argyle. Johnson i H arrington
omówili problemy, które już pow stały lub pojaw ią się w rezultacie zaleceń Komisji
M eesea, która swój rap o rt końcow y m iała przedstaw ić przed upływem miesiąca,
oraz bieżącą i długofalową strategię, jaką należało przyjąć w celu zdyskredytowania
prac komisji. Przem ysł wydawniczy pow ołał ad hoc kom isję nazw aną Koalicją
M edialną, której zadaniem było torpedow anie starań i prac Komisji M eesea. Lista
członków Koalicji M edialnej to prawdziwe „who’s w ho” przem ysłu wydawniczego.
Znalazły się na niej: A m erican Booksellers A ssociation, A ssociation o f A m erican
Publishers, Council of Periodical Distributors, International Periodical Distributors
Association oraz N ational Coalition of College Stores. O znaczało to, że część z tych
organizacji m a bezpośredni interes w sprzedaży pornografii. Jest o tym w zm ian­
ka w liście Johnsona, k tóry napisał, że interesy finansowe Koalicji Medialnej należy
ukryć poprzez skierowanie uwagi opinii publicznej na kwestie związane z Pierwszą
Poprawką. O kazało się, że nie będzie to łatwe ani tanie, gdyż, omawiając koszty
takiego przedsięw zięcia, Johnson oszacował je w stępnie na siedem dziesiąt pięć
tysięcy dolarów m iesięcznie. W arto także pam iętać, że agencja Gray and Co. była
tylko jedną z kilku agencji PR, z których usług korzystała Koalicja M edialna.
To sam o ugrupow anie - we w spółpracy z praw nikiem ACLU M ichaelem
Bam bergerem i w spólnie z fundacją Freedom to Read, ACLU, Association of A m e­
rican University Presses, NYCLU oraz w ydaw nictw em St. M artins Press, w którym
670 RO Z D Z IA Ł 20.

później ukazała się apologia pornografii pióra W endy M cElroy zatytułow ana
XXX - w ystąpiło w roli amicus curie, sporządzając opinię przychylną dla Paula Iry
Ferbera, który w roku 1981 stawał przed sądem oskarżony o rozpow szechnianie
dziecięcej pornografii. Te same organizacje, z Bam bergerem jako swym reprezen­
tantem , wytoczyły proces m iastu Indianapolis, poniew aż uchw aliło ono przyjęcie
przepisów, których autorką była fem inistka C atherine M ackinnon, stanowiące, że
pornografia jest dyskrym inacją seksualną.
Johnson stw ierdza w yraźnie, że skuteczność działań Koalicji M edialnej jest
ograniczona przez fakt postrzegania jej jako grupy występującej w obronie w ła­
snych interesów finansow ych. Z d an iem Johnsona, „stw orzenie... szerokiego
frontu nacisku oraz pow ołanie j ego kraj owego rzecznika przyczyniłoby się do roz­
proszenia w rażenia, że przeciw nicy istnienia Komisji chronią w łasne interesy
finansowe, bądź są nastaw ieni «pro pornograficznie»”. Johnson zaproponował, aby
Koalicja M edialna wyznaczyła swoim „rzecznikiem krajow ym [osobę] niem ającą
bezpośrednich związków z przem ysłem wydaw niczym ”, poniew aż „pom ogłoby
to osobom opiniotw órczym , decydentom oraz opinii publicznej w zrozum ieniu,
że w istocie nie chodzi tutaj o pornografię, ale o sw obody gw arantow ane przez
Pierw szą Poprawkę”.
W skład u g ru p o w a n ia p o d k iero w n ictw em b ez stro n n eg o „rzecznika”,
„weszliby naukowcy, działacze ruch u praw obywatelskich, przyw ódcy religijni,
liderzy lokalni oraz przyw ódcy społeczni, politycy, osoby zarządzające firm am i
i fundacjam i, autorzy i wydawcy, felietoniści, kom entatorzy i ludzie show bizne­
su. G rupa ta m ogłaby przyjąć nazw ę «A m erykanie na rzecz Prawa do Czytania»,
lub «A m erykanie na rzecz Konstytucyjnej W olności»”. W illiam Buckley napisał
później, że agencja G ray and Co. zadzw oniła do niego w sprawie sporu wokół
pornografii, dając do zrozum ienia, że powyższe plany zaczęto już wcielać w życie.
Ostatecznie koalicja m edialna zdecydowała, że nowe ugrupow anie pow inno nosić
nazwę „A m erykanie na rzecz Konstytucyjnej W olności”. Z daniem Susan Trento,
organizacja ta była „m arionetkow ą grupą lobbingow ą, jed ną z zakamuflowanych
inicjatyw, w organizow aniu których celowała G ray and Co.”8.
W edług Johnsona, plan G ray and Co. polegał na przyjęciu następującej
strategii: przede wszystkim należało zaprzeczać, że pornografia w „jakikolwiek
sposób stanow i przyczynę zachow ań agresywnych i przestępczych”, co było prze­
cież istotą św iadectw kobiet składanych przed Komisją M eesea. Wysyp książek
pisanych przez lesbijki i fem inistki (szczegółowo sprawę tę om aw iam później),
który nastąpił w latach dziewięćdziesiątych, był rozw inięciem tej właśnie stra­
tegii, realizowanej na koszt tego sam ego przem ysłu, k tóry firm ie Gray and Co.
płacił siedem dziesiąt pięć tysięcy dolarów m iesięcznie za dyskredytow anie Re-
ism an i Komisji M eesea. W latach dziew ięćdziesiątych do propagow ania tezy,
że pornografia jest nieszkodliw a, przem ysł ów przestał wykorzystywać agencje
public relations, a zam iast tego zaczął płacić kobietom za pisanie książek, w k tó ­
rych głosiły, że pornografia pom ogła im uzyskać seksualną niezależność, gdyż do
tego, żeby osiągać orgazm , m ężczyźni nie byli im już niezbędni. Innym aspektem
W ASZYN G TO N , 1981 671

kam panii Gray and Co. w ym ierzonej w Komisję M eesea było głoszenie tezy, że
pornografia „odw raca naszą uwagę od rzeczywistych problem ów ekonom icznych
i społecznych”, a oprócz tego forsowanie opinii, że Komisja M eesea jest „sterowana
przez grupę ekstrem istów religijnych, których taktyka i cele w oczywisty sposób
nie są reprezentatyw ne dla głównego n u rtu opinii publicznej”.
O prócz prow adzenia kam panii public relations, którą kierować m iał Frank
Mankiewicz, Johnson zaproponow ał w swoim liście, aby za pośrednictw em agencji
Gray and Co., oraz jej najważniejszego lobbysty, G ary Hymela, który był „głównym
doradcą przew odniczącego K ongresu, T hom asa P. 0 ’Neilla” i w związku z tym
dzięki swej „wiedzy i kontaktom w parlam encie m iał dostęp do procesu p o d ej­
m ow ania decyzji ustaw odaw czych oraz adm inistracyjnych”, podjąć starania zm ie­
rzające do w yw ierania bezpośredniego w pływ u na prawodawców. W końcow ym
fragm encie listu, k tó ry uznać m ożna za jaw nie n iem ąd ry lub brutalnie cyniczny,
Johnson zapewnia H arringtona, że lobbyści z Gray and Co. „nawykli do współpracy
z personelem naszego działu public relations w organizow aniu na rzecz naszych
klientów ogólnokrajow ych kam panii oddolnego lobbingu”.
Celem takiej kam panii jest stw orzenie w rażenia szerokiego „oddolnego”
poparcia, a przecież Johnson sam przyznaje w tym sam ym liście, że „ustalenia
oraz zalecenia Komisji [Meesea] najpraw dopodobniej znajdą szeroką akceptację
społeczną”. W społeczeństwie, które m ieni się być dem okratycznym , najważniejsze
było, aby finansowe interesy osób i instytucji czerpiących zyski z m anipulow ania
seksualnością ukryć za fasadą „oddolnego” poparcia. Kłam stw o to nieodłączny
elem ent tego rodzaju m anipulacji, bez niego nie m oże się ona udać.
List Jo h n so n a dobrze u kazyw ał sp o só b d z ia ła n ia system u p o lity czn e­
go w Stanach Zjednoczonych, ale oprócz tego m ów ił też o tym , jak w ram ach tego
systemu funkcjonuje skom ercjalizowane pożądanie seksualne. Istotą republiki jest
oddanie sprawie dob ra wspólnego. Istotą im perium jest władza - władza, której
nie sprawuje naród, lecz jed n a z frakcji n ad inną. Podstaw ą istnienia republiki
jest cnota, fun d am en tem im perium jest żądza. Im p eriu m to politycznie zorga­
nizow ana pożądliw ość. Każda z frakcji stara się wykorzystać potęgę państw a dla
zaspokojenia w łasnych pożądań. W m iarę jak politycy kolejno zaczynają gonić
za pieniędzm i, żeby zapewnić sobie m an d at lub reelekcję, o porządku państw a
zaczynają decydow ać ci, którzy m ogą zapłacić najwięcej. To oni kontrolują pożą­
dania. Tak więc, aby zapew nić sobie pozostanie u władzy, podsycają nieposkro­
m io ną pożądliw ość w przekonaniu, że ostateczny rezultat działań, które w istocie
są transakcjam i finansow ym i, będzie dla nich korzystny. W ilhelm Reich uważał,
że jedynie socjalizm zapew nia seksualną wolność, a nieograniczona wolność sek­
sualna prow adzi do socjalizm u. O kazało się, że się mylił. Kapitalizm o wiele lepiej
spraw dził się w w ykorzystyw aniu seksualnej pożądliw ości, a system polityczny,
który stworzył, jest o wiele skuteczniejszy w przekształcaniu poprzez wyzysk eko­
nom iczny, seksualnego pożądania w kontrolę polityczną. W latach dziew ięćdzie­
siątych nieskrępow ana pożądliw ość stała się koniecznością płacenia za to, co wcze­
śniej było dostępne za darm o. O znaczało to zdegradow anie wszystkich aspektów
672 RO Z D Z IA Ł 20.

życia do pew nej postaci konsum pcjonizm u oraz prom ow anie - w imię wolności
- duchowego i ekonom icznego zniewolenia. O statecznie zw olennicy oświecenia
uwierzyli w to, co tw ierdził święty Augustyn, który w Państwie Bożym powiedział,
że człowiek służy tylu panom , ile m a przywar, ale nadali tem u zdaniu inne znacze­
nie. Oświecenie, przyjm ując w istocie identyczną koncepcję, dokonało po prostu
odw rócenia wartości. Aby uzyskać ekonom iczną i polityczną władzę nad ludźmi,
prom ow ało i um acniało ich przywary. Platon m iał rację: taka wolność prowadzi
do zniewolenia. W yzwolenie seksualne było rodzajem politycznej kontroli.
W tym sam ym czasie, kiedy rozpoczy n ała się w sp o m n ian a pijarow ska
kam pania, w OJJDP trw ały czystki. 16 czerwca odszedł James W ootton, które­
go zm uszono do rezygnacji ze stanowiska; niedługo później objęto go również
śledztwem FBI - wszystko po to, aby jeszcze bardziej go zastraszyć. N a miejsce
W oottona przyszła Pam ela Swain, któ ra w sierpniu 1983 roku, tuż po przyjęciu
projektu Reism an, nielegalnie udostępniła prasie swoją negatyw ną ocenę jej p ra­
cy. A pogeum kam panii dyskredytow ania kom isji przypadło na lipiec 1986 roku,
kiedy Komisja M eesea opublikow ała swój rap o rt końcowy, a jej przewodniczący,
prokurator generalny Edw in Meese, p o d naciskiem Boba Graya zdystansował się
od treści rap o rtu opatrzonego jego w łasnym nazw iskiem . Zdaniem Trento, „były
prokurator Kalifornii, sławny z bezkom prom isow ości, zgodził się stanąć przed
ludźm i i powiedzieć, że «Playboy» i «Penthouse» nie są nieobyczajne. Oznajm ił,
że w m łodości czytywał «Playboya»”9. „Kiedy uśw iadom iono mu, jakie głupstwo
popełnił, szybko się z tego wycofał. N araziło go to na śm ieszność” - pow iedział
jeden z członów kierow nictw a agencji Gray and Co. M im o prowadzonej przez nią
działalności, a m oże w łaśnie dlatego, że ją prow adziła, Gray and Co. otrzym ała
dotację z D epartam entu Sprawiedliwości na prom ow anie innych program ów m ini­
sterstwa. W raporcie Komisji wzm ianka o badaniach Reism an została sprowadzona
do liczącego trzy linijki przypisu. Ż adne z większych i znanych w ydaw nictw nie
chciało podjąć się jego publikacji; ostatecznie zrobił to wydawca specjalizujący
się w książkach kucharskich - dzięki niem u opinia publiczna zyskała dostęp do
ustaleń Komisji M eesea.
10 listopada 1986 roku bądź około 10 listopada Pam ela Swain przyzn
Judith Reism an, że chociaż AU przez dziewięć m iesięcy przetrzym yw ał jej spra­
w ozdanie i zm ieniał jego treść, OJJDP postanow iło, że za trzy dni jego okrojo­
na wersja zostanie przyjęta. Reisman dano trzy dni na dostarczenie jej oryginalnego
spraw ozdania do OJJDP. N awiązując do rozm ow y telefonicznej z Reisman, Swain
oświadczyła, że zgodnie z ustawą o dostępie do inform acji, spraw ozdanie w ciągu
dziesięciu dni m usi zastać opublikowane i podane do w iadom ości prasy i opinii p u ­
blicznej. Oczywiście nie było to zgodne z prawdą. 13 listopada 1986 roku Reisman
dostarczyła cztery popraw ione, liczące po tysiąc sześćset stron egzemplarze spra­
w ozdania dyrektorom OJJDP - Verne’owi Spiersowi i Pam eli Swein. Załączono do
nich pięć bardzo pozytyw nych opinii i listów od recenzentów. Zam iast cieszyć się,
że publiczne pieniądze nie zostały zm arnowane, Spiers w ciągu dwudziestu czterech
godzin (lekceważąc zapisy ustaw y o dostępie do inform acji) przekazał wszystkie
W ASZYN G TO N , 1981 673

cztery egzem plarze rap o rtu do dyspozycji Uniw ersytetu Am erykańskiego. OJJDP
opublikow ało wyłącznie niepopraw ioną wersję spraw ozdania i ona właśnie została
pow szechnie skrytykow ana w prasie. 29 października 1991 roku kolejny dyrektor
OJJDP, R obert Sweet junior, powiedział, że badania R eism an to „solidna praca,
dostarczająca wysokiej jakości inform acji w skom plikow anej i trudnej dziedzinie,
sporządzona w sposób naukow y i niebudzący zastrzeżeń”10.
Na początku listopada D epartam ent Sprawiedliwości zabiegał o zawarcie
ugody w sprawie pozw u sądowego, złożonego przeciw ko D epartam entow i przez
„Playboya”, proponując m u w ydanie ośw iadczenia, że m agazyn ten nigdy nie
został uznany za nieobyczajny. O św iadczenie takie było jed n ak w istocie bez
znaczenia. O bsceniczność, która niegdyś była ścigana z urzędu i nigdy nie w cho­
dziła w zakres sw obody wypowiedzi gw arantow anej przez Pierwszą Poprawkę,
teraz, w następstw ie w yroku Sądu Najwyższego w sprawie Rotha oraz późniejszych
orzeczeń sądow ych w sprawie pornografii, została p o d nią podciągnięta i utraciła
znaczenie jako term in prawny. W konsekw encji orzeczenia w sprawie Rotha,
państw o m ogło teraz ścigać praw nie jedynie tw ardą pornografię, gdyż tylko ona
była teraz uznaw ana za obsceniczną, ale naw et i to zostało zarzucone, kiedy w ła­
dzę w kraju objęła adm inistracja C lintona. „Playboy” jed n ak zabiegał o kolejne
ustępstwa. W krótce po tym , jak D epartam ent Sprawiedliwości przedstaw ił swoją
propozycję ugody, M eese oświadczył publicznie, że jako m łody człowiek czyty­
wał „Playboya” i „Penthouse” i nie uw aża ich za obsceniczne. C ztery miesiące
po podjęciu próby załagodzenia sprawy, w m arcu 1986 roku Meese, przem aw ia­
jąc w Filadelii, oznajm ił zgrom adzonem u tłum ow i: „W m oim przekonaniu, nie
m a takiego sądu, który uznałby, że «Playboy» i «Penthouse» spełniają ustaloną
przez Sąd Najwyższy definicję obsceniczności. Nie uw ażam , że są w nich treści,
które należy ścigać praw nie”. Meese oczywiście odw ołuje się tutaj do zrewidowanej
definicji obsceniczności, w prow adzonej w następstw ie w yroku w sprawie Rotha,
nie zaś do jej wcześniejszego rozum ienia, ustalonego w wyroku w sprawie Regina
vs. H icklin, a stanowiącego, że „o tym , czy coś jest obsceniczne, decyduje to, czy
m ateriał, którem u zarzuca się obsceniczność, m oże deprawować i psuć tych, k tó ­
rych um ysły są p o d atn e na takie niem oralne wpływy, oraz to, w czyje ręce może
dostać się tego rodzaju publikacja”11. K onserw atyści przejęli przesłanki, którym i
kierow ali się kulturow i rewolucjoniści. To wszystko, w połączeniu z presją, jaką
potrafił posługiw ać się W aszyngton, jeżeli uznał, że podstaw a jego władzy zo­
stała zagrożona, spow odow ało, że Meese w yparł się treści raportu opatrzonego
jego w łasnym nazw iskiem .
19 listopada 1986 roku H ow ard Kurtz z „W ashington Post” opublikow ał ar­
tykuł opatrzony tytułem Wadliwe, bezużyteczne opracowanie za 734 000 dolarów.
Kilka dni później w artykule zam ieszczonym w „Chronicie o f H igher Education”,
George A. Com stock, profesor kom unikacji społecznej na uniwersytecie Syracuse,
którego jako eksperta z zew nątrz poproszono o ocenę projektu, napisał, że AU
zm anipulow ał spraw ozdanie Reism an, pom ijając kluczowe ustalenia, które autor­
ka zam ieściła w swojej wersji raportu. C om stock uznał, że A m erican University
674 RO ZD ZIA Ł 20.

„zupełnie nie był zainteresow any w jego ukończeniu”. „The Chronicie” stwierdził,
że „negatyw ny rozgłos postaw ił uniw ersytet w niew ygodnej dla niego sytuacji”.
Nawet jeśli tak było, niedaleka przyszłość m iała pokazać, że uczelnia szyb­
ko znajdzie się w o wiele bardziej niew ygodnym dla siebie położeniu. W maju
1990 roku rektor AU B erendzen został aresztow any za przeprow adzenie „trzy­
dziestu do czterdziestu” obscenicznych rozm ów telefonicznych z trzydziestotrzy-
letnią kobietą, która odpow iedziała na ogłoszenie w sprawie opieki nad dzieckiem
um ieszczone przez Berendzena w lokalnej gazecie. W rozm ow ach z nią Berendzen
nie tylko „bardzo szczegółowo” om aw iał stosunki seksualne z dziećmi, „ale też
zaoferował m nie i m ojem u mężowi dzieci jako seksualnych niew olników ”12. Be­
rendzen opow iadał rów nież ze szczegółami o swojej „rozległej kolekcji pornografii
dziecięcej na kasetach w ideo”1'. 23 m aja 1990 roku w yrokiem Sądu Okręgowego
H rabstw a Fairfax B erendzen został uznany w innym p o pełnienia dw óch prze­
stępstw obscenicznych rozm ów telefonicznych. W ram ach resocjalizacji Berendzen
przebywał w Klinice Z aburzeń Seksualnych w Szpitalu Johna H opkinsa, w której
pracow ał doktor John W. Money, człowiek, który w roku 1973, zeznając w sądzie,
oświadczył, że oglądanie takich filmów jak Głębokie gardło „m oże mieć walor
oczyszczający ludzkie pożycie seksualne”14. M im o że został skazany, Berendzen
otrzym ał od UA m ilion dolarów zadośćuczynienia i zachował stanowisko profe­
sora uczelni.
 ROZDZIAŁ 21

WASZYNGTON, 1992

o n tratak ze strony przem ysłu wydawniczego nie był dla Komisji Me-

K esea zaskoczeniem ani nie zbił jej z tropu, inaczej niż zaprzaństwo jej
przew odniczącego. Praktycznie wszystkie zalecenia Komisji M eesea
zostały uw zględnione w przepisach praw nych. Alan Sears, który był
jej członkiem , pom agał rów nież w tw orzeniu projektu uregulow ań prawnych,
które w ynikały z ustaleń poczynionych w trakcie jej prac. Pierwszym zaleceniem
Komisji było pow ołanie specjalnej jednostki federalnej, której zadaniem m iało być
sądow ne ściganie przestępstw obrazy m oralności. W latach osiem dziesiątych i na
początku lat dziewięćdziesiątych działania te przyniosły w ym ierny skutek w postaci
zaham owania, a nawet zm niejszenia fali pornografii. Kolejne m iasta doprowadzały
do zam ykania na swoim terenie sklepów sprzedających m ateriały pornograficzne.
Southland C o rp o ratio n zakazała sprzedaw ania w sklepach 7-Eleven „Playboya”,
„P enthousea” i „H ustlera”, co spow odow ało gw ałtow ny spadek wysokości ich
nakładów . Z d an iem Searsa, Floryda była na najlepszej drodze, żeby stać się
stanem całkowicie w olnym od pornografii - w yjątkiem było tam tylko jedno
hrabstw o, w którym p rokurator okręgow y odm ów ił w noszenia oskarżeń o obrazę
m oralności. C hodziło o hrabstw o Dade, gdzie u rząd p rokuratora okręgowego
pełniła Janet Reno, która po objęciu w 1992 roku prezydentury przez W illiam a
Jeffersona C lintona, została m ianow ana P rokuratorem G eneralnym USA. W yda­
rzenie to było sygnałem końca federalnego ścigania pornografii. A dm inistracja
C lintona, w brew obietnicom składanym podczas pierw szej kam panii w ybor­
czej, wysłała przem ysłow i w ydaw niczem u jasny kom unikat, że m oże bezkarnie
przystąpić do pornograficznej ekspansji. I tak właśnie się stało.
Z chwilą kiedy zagrożenie ściganiem z oskarżenia federalnego zniknęło,
przem ysł m asturbacyjny przeszedł do zakrojonej na szeroką skalę pankulturow ej
ofensywy, której celem było wprowadzenie pornografii do głównego nurtu kultury.
676 RO ZD ZIA Ł 21.

W ram ach tejże ofensywy pow stały filmy, takie jak Boogie Nights i Skandalista
Larry Flynt - propagandów ki przem ysłu m asturbacyjnego. W przypadku drugie­
go z nich, autorzy wzięli sobie do serca wywody agencji Gray and Co. na tem at
Pierwszej Poprawki, gdyż jego początek przypom ina filmy erotyczno-kom ediow e,
zakończenie zaś to sądow y m elodram at, w którym Larry Flynt oznajm ia widzom ,
że niczyje praw a nie są bezpieczne, jeżeli jem u nie będzie wolno sprzedawać p o r­
nograficznych magazynów.
Boogie Nights to z kolei opowieść o Johnie H olm esie, gwieździe filmów p o r­
no, zam ieszanym w bru taln e m orderstw o i zm arłym na AIDS. Film Boogie Nights
praw dziwie ukazuje rzeczywistość - na tyle prawdziwie, że Holm es nikogo nie
m orduje i nie um iera na AIDS. Jest zakwalifikowany jako film klasy R, co oznacza,
że nie m a w nim cienia pornografii. Pod koniec filmu Holm es pow raca na łono
„rodziny” producentów i aktorów filmów porno, którzy, choć biorą narkotyki,
sprawiają o wiele sym patyczniejsze w rażenie niż członkowie biologicznej rodziny
Holmesa. W żadnej recenzji napisanej w USA nie podniesiono prostego faktu,
dostrzeżonego przez prasę niem iecką, a m ianow icie, że „sukces Boogie Nights
czyni drugą stolicę filmu po przeciwnej stronie wzgórz Hollywood [czyli tam,
gdzie ulokow anych jest dziew ięćdziesiąt p rocent w ytw órni filmów p o rn o g ra­
ficznych] m iejscem odpow iednim dla kulturalnego towarzystwa”1. Fakt, że coś
tak oczywistego m ogło zostać stw ierdzone jedynie w niem ieckim czasopiśmie,
świadczy tym , jak głęboko sięgają w zajem ne pow iązania obu tych przem ysłów
i obrazuje, do jakiego stopnia produkcja pornografii i jej obrona stały się częścią
istnienia całego przem ysłu medialnego. M arianne W ellershof w artykule zam iesz­
czonym w „Spieglu” napisała, że „jest tylko kwestią czasu, kiedy filmy porno zaczną
znow u być wyświetlane w zwykłych kinach”2.
Filmy kinowe i wysyp w spom nień pisanych przez kobiety to jedynie dwa
elem enty ofensywy kulturowej, której celem było przyw rócenie pornografii pozycji
utraconej pod koniec lat osiem dziesiątych za sprawą działalności fem inistek, ta ­
kich jak M ackinnon i D w orkin, oraz dzięki pracom i ustaleniom Komisji Meesea.
Uczelnie rów nież zwarły szeregi i połączyły siły, organizując liczne konferencje,
które m iały zapew nić pornografii akceptację środow isk naukowych. Perform erka
A nnie Sprinkle pokazała klipy pochodzące z jej pornograficznych filmów wideo
na konferencji zorganizow anej na Uniwersytecie K alifornijskim w Santa Cruz,
której nad an o nazw ę „Exposed”*. W ystąpiła tam w spólnie z Elizabeth Birch,
szefową ogólnokrajowej organizacji hom oseksualistów H um an Rights C am paign
(K am pania na rzecz Praw Człowieka). Prezydent C linton, dając do zrozum ienia,
że seksualni dew ianci są kluczow ą grupą jego wyborców, pojawił się na kw e­
ście HRC i wystąpił na okładce pism a tej organizacji. Sprinkle i Birch wspólnie
pokazały, w jaki sposób pornografia staje się narzędziem politycznej kontroli.
Sprinkle prezentow ała zebranym m ateriały pornograficzne, a Birch opow iada­
ła, w jaki sposób jej organizacja karała tych spośród członków Kongresu kadencji
1994 roku, którzy głosowali za przyjęciem Ustawy o O bronie Rodziny. W ładza,

* „Obnażone”, „ujawnione”, „zdemaskowane” (przyp. tłum.).

W A SZ Y N G T O N , 1992 677

czego ilustracją są subsydiow ane przez państw o uczelnie, najpierw zachęca oby­
wateli do aktyw ności seksualnej, a następnie karze ich za to groźbą ujaw nienia ich
postępków (czyżby stąd wzięła się nazw a konferencji?), jeżeli nie zechcą uczestni­
czyć w wykorzystyw aniu występku do celów politycznych. Korzystając z tego, że
jego siedziba znajduje się „po przeciwnej stronie wzgórz H ollyw ood”, w samym
środku obszaru, gdzie ulokował się filmowy przem ysł pornograficzny, Uniwersytet
Kalifornijski na początku sierpnia 1988 roku zorganizow ał w N orthridge pierwszą
coroczną światową konferencję na tem at pornografii. Jej uczestnicy m ogli oglądać
na żywo seksualne przedstaw ienia, które odbyw ały się w pom ieszczeniach hotelu,
które wynajęto na potrzeby konferencji. Pod koniec 1997 roku na Nowojorskim
Uniwersytecie Stanow ym (SUNY) odbyła się konferencja zatytułow ana „Revol­
ting Behavior” („Odrażające zachow anie”), która wywołała duże zainteresow anie
mediów, po części przynajm niej dlatego, że jeden z członków zarządu uczelni po
zakończeniu konferencji zażądał odw ołania ze stanow iska dyrektora kam pusu
New Paltz. D ruga kadencja adm inistracji C lintona upływ ała pod znakiem zado­
m aw iania się pornografii na uczelnianych kam pusach. 29 m arca 1999 roku James
Atlas napisał o tym na łam ach „New Yorkera”, stwierdzając, że „usankcjonow anie
pornografii przez w ykładowców jest teraz potw ierdzonym faktem”1. Atlas, jako
jedna z najważniejszych osób aktyw nie przykładających do tego rękę, w spom i­
na w swoim artykule o Lindzie W illiam s, głównej prelegentce na konferencji
o pornografii w N orthridge, której książkę zatytułowaną Hard Core, Power, Pleasure
and the Frenzy o f Visible określa m ianem „erudycyjnej i dobrze uargum entow anej
oceny filmów pornograficznych”4. Jego zdaniem , „Linda W illiams stawia tezę, że
obecność pornografii na wyższych uczelniach w naturalny sposób w yrasta z faktu,
że polityka stanow i jeden z przedm iotów ich zainteresow ań”. Atlas jednak oczy­
wiście nie pisze już o tym , w jaki sposób pornografia staje się form ą politycznej
kontroli, a nie robi tego przede wszystkim z tego pow odu, że zaślepiają go kom unały
establishm entu, który wm awia ludziom , że pornografia jest rodzajem wyzwolenia.
Podobnie jak większość autorów wypowiedzi sponsorow anych przez w iadom y
przemysł, które pojaw iły się po opublikow aniu rap o rtu końcowego Komisji Me-
esea, Atlas i W illiam s za wszelką cenę starają się udow odnić, że kobiety nie tylko
lubią pornografię, ale w istotny sposób są także zaangażowane w jej wytwarzanie.
Atlas posuw a się naw et do stw ierdzenia, że „kobiety zaczynają kontrolow ać środki
produkcji pornografii”5.
Jak gdyby w celu podsycania tego złudzenia, ten sam przem ysł wydawniczy,
który w latach osiemdziesiątych zwrócił się do agencji Gray and Co. o pom oc w dys­
kredytow aniu Komisji M eesea, w latach dziew ięćdziesiątych sfinansował wysyp
kobiecych m em uarów , z k tó ry ch treści je d n o z n a c zn ie w ynikało, że kobiety
są zdeklarowanym i odbiorczyniam i pornografii, poniew aż jest im pom ocna w m a­
sturbacji. W artykule Women Behaving Badly, k tóry ukazał się w 1997 roku w lu­
tow ym w ydaniu m agazynu „Vanity Fair”, M ichael Schnayerson pisał o „nowej
fali autorek w spom nień, w większości m łodych i atrakcyjnych osób, [które] opi­
sują intym ne szczegóły dotyczące ich życia seksualnego, alkoholizm u, zaburzeń
678 RO ZD ZIA Ł 21.

psychicznych, a nawet kazirodczych związków”. Ten literacki ekshibicjonizm czyni

je „gw iazdam i świata wydawców”. Schnayerson stw ierdza również, że owe panie
piszące w latach dziew ięćdziesiątych „wykorzystują m em uary w sposób, którego
m ężczyźni nigdy nie stosowali, czynią z nich bow iem narzędzie wyzwolenia”.
Treść artykułu wskazuje na to, że w iarygodność tych w spom nień jest, najde­
likatniej mówiąc, wątpliwa, a Schnayerson daje to n am w yraźnie do zrozum ienia:
„wiele z autorek w spom nień to w pierw szym rzędzie pow ieściopisarki”, i zalicza
do nich także K athryn H arrison, której opowieść o kazirodczym związku z ojcem
okazała się zdradzać daleko idące podobieństw a do powieści, którą na ten sam
tem at napisała kilka lat wcześniej. Schnayerson zauważa, że „w notce o autorce
zamieszczonej w «Publishers Weekly», znajduje się inform acja, że inni krytycy
podejrzew ają z kolei, iż powieść ta była w istocie zakam uflow anym i w spom nie­
niam i”, nie potrafi jed n ak sform ułow ać oczywistego w niosku, tego mianowicie, że
jej w spom nienia rów nie dobrze m ogą być zakam uflow aną fikcją. Rozważania na
tem at owego tren d u w literaturze zam yka stw ierdzeniem , że „dzisiejsi czytelnicy
poszukują autorek, rów nie ekshibicjonistycznych i sam otnych jak oni sam i”. Jak
gdyby potw ierdzając słuszność w yw odów Schnayersona, na okładce swej książki
Bitch: In Praise o f Dijficult W omen prezentuje pom alow aną aerografem pierś,
jednocześnie pokazując potencjalnem u czytelnikowi w yprostow any palec.
N astępczynie piękności z A m herst* i jej m niej utalentow ane siostry po p ió ­
rze, nazywane przez H aw th o rn ea „tłum em bazgrzących kobiet”, które pisywały
do m agazynów p okroju „Godey’s Lady B ook’**, zaczęły produkow ać teraz w spo­
m nienia, opatrując je tytułam i, takim i jak: Talk D irty to M e i Bitch. Carol Avedon
napisała Nudes, Prudes and Attitudes: Pornography and Censorship (1994). Rok
później, w spólnie z A lisson A ssister w ypuściła B ad Girls and D irty Pictures:
The Challenge to Reclaim Feminism. W 1995 roku w ydaw nictw o St. M artin s
Press wydało książkę W endy M cElroy XXX: A Womaris Right to Pornography,
a rok później przew o d n icząca ACLU N adine S troessen opublikow ała dzieło
zatytułow ane Defending Pornography: Free Speech, Sex and the Fight for Womens
Rights, które ukazało sie staraniem w ydaw nictw a Scribners.
N iezależnie od tytułów, przesłanie tych książek zawsze pozostaje to samo
- dziewczyny lubią pornografię, pornografia wyzwala, m asturbacja jest logicz­
nym w yrazem fem inizm u, przynosi seksualną niezależność i tak dalej. Pałac,
która w swojej książce The Edge o f the Bed m ieni się królow ą cyberporno, pisze
o now ym w ym iarze pornografii, dostępnej za pośrednictw em kom puterów, ale
naw et ona zm uszona jest przyznać, że jest to po prostu inny sposób uspraw ie­
dliw iania oglądania obscenicznych obrazów, czyli inaczej mówiąc, w spółcze­
sna wersja „filozofii «Playboya»”. Publikując w spom nienia panny Pałac, przem ysł
m asturbacyjny św iętow ał rów nież zaanektow anie dla w łasnych celów jednego
z najbardziej znaczących osiągnięć technologicznych. U dało m u się to w okresie,
kiedy adm inistracja C lintona doprow adziła do zaprzestania ścigania przestępstw

* Przydomek wybitnej amerykańskiej poetki Emily Dickinson (przyp. tłum.).

** Popularne pismo dla kobiet ukazujące się w USA w latach 1830-1878 (przyp. tłum.).
W ASZYN G TO N , 1992 679

obrazy m oralności. W łaśnie wtedy przem ysł m asturbacyjny wkroczył do Internetu

i uczynił go kolejnym kanałem rozpow szechniania pornografii. Kongres usiłował
jakoś tem u zaradzić, uchwalając ustawę o bardzo mylącej nazwie Com m unications
D ecency Act, która m iała ograniczyć obecność pornografii w Internecie, w rze­
czywistości jed n ak posłużyła ochronie osób rozpow szechniających pornografię
przed odpow iedzialnością karną. Przekonała się o tym pew na m atka, która, kiedy
dow iedziała się, że jej syn był molestowany, próbow ała podać do sądu Am erica
O nline, portal, na którym znajdow ał się chatroom , gdzie dochodziło do m ole­
stowania chłopca. Jak pisze Pałac, „seks w irtualny spow odow ał znaczący wzrost
akceptacji kulturow ej dla m asturbacji jako bona fid e seksu, a nie jego substytutu.
Seks w irtualny usankcjonow ał obopólną m asturbację jako rzecz zdrową i przy­
jem ną, którą m ogą praktykow ać ludzie niebędący naw et w tym sam ym pokoju.
Technologia cyfrowa sprawiła, że słowo m asturbacja nie oznacza już tego, co robisz,
kiedy jesteś sam otnym nieudacznikiem , który nie m a z kim zrobić sobie dobrze,
ale coś fajnego, bezpiecznego i w irtualnego”6.
Kiedy jed en z członków Komisji M eesea zadał pytanie, dlaczego twórcy
p o rn o g ra fii nie p ro d u k u ją m ateriałó w p rzezn aczo n y ch dla kobiet, m usiało
to wzbudzić ich szczery śmiech. Nie robili tego, gdyż nie było na nie popytu. W ielu
„sam otnych nieudaczników ” korzystało z pornografii, ale byli to wyłącznie m ęż­
czyźni. Książka Pałac jest być m oże próbą stw orzenia popytu ze strony kobiet, ale
najpraw dopodobniej napisana została właśnie dla „sam otnych nieudaczników ”
którzy korzystają z internetow ej pornografii i w ynajdują m ówiące o niej kobiety,
żeby tą drogą zagłuszyć albo ulżyć w yrzutom sum ienia w ywołanym takim sposo­
bem wykorzystywania kobiet. Pałac, wiedząc o tym , zapew nia swoich czytelników,
że stała się „lepszym człowiekiem ”

dzięki - a nie m im o - tem u, że oddziaływ ał na m nie cały ten seks. Seksualne obrazy
i myśli, k tórym i zarzucały m n ie rock and roli, pornografia, telewizja, hollyw oodzkie
filmy i w irtualna przestrzeń, sprawiły ostatecznie, że poczułam się raczej wyzwolo­
na niż prześladow ana, bardziej ośw iecona niż p rzerażo n a... Kiedy zrozum iałam ,
jak wykorzystywać pornografię i doszłam do tego, w jaki sposób należy patrzeć na
erotyczne obrazy i w ykorzystywać w łasną seksualną w yobraźnię, aby przem ienić
pożądanie w sam odzielnie uzyskany orgazm , m oje życie uległo nieodw ołalnej i p o ­
zytywnej zm ia n ie ... Pierwszy raz w życiu, p oczułam się seksualnie niezależna7.

Innym i słowy, sam otni nieudacznicy pow inni się czuć w porządku, gdyż
fajna, ładna, inteligentna (um ie obsługiw ać kom puter), obeznana z w irtualem
dziewczyna, taka jak Lisa Pałac, m asturbuje się p odobnie jak oni i czuje się z tym
na tyle doskonale, że napisała książkę, żeby podzielić się z nim i swoim szczęściem.
M im o swej pretensjonalności, książka Pałac nie jest tylko rozbudow aną reklam ą
przem ysłu pornograficznego, k tó ry do czasu objęcia władzy przez ekipę C lintona
i przed pojaw ieniem się In tern etu przeżyw ał pow ażny regres. Pałac pisze, że „do­
skonale nadaw ała się do upraw iania w irtualnego seksu”, poniew aż „nie chodziłam
z nikim do łóżka, lubiłam się m asturbow ać i potrafiłam używać klaw iatury”8.
680 R O ZD ZIA Ł 21.

C óż to oznacza, kiedy tłum bazgrzących kobiet wylewa m orze atram entu,

żeby głosić pochwałę masturbacji? Pałac stara się podkreślić technologiczny aspekt
zagadnienia: „W w irtualnym życiu m ożem y oderw ać się od swoich ciał i wszyst­
kiego, co z nim i związane: próżności, braku pew ności siebie, seksualnej chem ii”9.
W szystko to jed n ak nadal sprow adza się do zachęcania do m asturbacji i brania na
siebie całego o d iu m związanego z tym aktem . Najwidoczniej jedynym sposobem ,
aby uczynić go atrakcyjnym dla głównie męskiej klienteli, jest głosić, że kobiety
także to robią, uwielbiają to, a naw et piszą książki o tym , jakie to jest wspaniałe.
Pytać kobiety, które piszą takie książki dla kobiet, o co właściwie im chodzi,
to trochę tak, jakby pytać niew olnika-w ioślarza na galerze, jak przebiega bitwa
po d Salaminą. Intelektualna tradycja Z achodu głosi, że żądza zaciem nia umysł,
a om aw iane produkcje literackie są tego em pirycznym potw ierdzeniem . Aby zro­
zum ieć, dlaczego to, że kobiety piszą p o dobne książki, jest rzeczą ważną, trzeba
odw ołać się do tekstu Bachantek Eurypidesa, k tóry m oże w niezbyt zborny, ale na
pew no proroczy sposób przedstaw ił, jaki los czeka m iasto, kiedy kobiety porzucą
swoje krosna i pójdą tańczyć nago na zboczach wzgórza. Gdyby coś podobnego
zrobili m ężczyźni, opisać pow inien to nie Eurypdes, ale Arystofanes. W ywoły­
wałoby to bow iem o d ru ch szczerego śm iechu. Ale - jak zauważył Penteusz, gdy
D ionizos naw iązał do jego lubieżnej fascynacji tym widokiem - jeśli kobiety robią
coś takiego, nie jest to spraw a do śm iechu, lecz zagrożenie społecznego porządku
i fundam entów państw a. Kiedy to zrozum iem y, zaczniem y również pojmować
znaczenie pozostałych elem entów tej układanki. Z rozum iem y nie tylko to, dla­
czego kobiety piszą takie książki - ostatecznie ladacznice gotowe sprzedawać się
za odpow iednią cenę istniały zawsze - ale pow ód, dla którego przem ysł wydaw­
niczy prom uje pogląd, że dziewczyny lubią się m asturbow ać przy oglądaniu p o r­
nografii, oraz przyczynę, dla której w ładze tolerują upow szechnianą przez niego
pornografię. Eurypides rozum iał, że ten, kto kreuje seksualne obyczaje kobiet,
m a w ładzę nad państw em . Rozmowa m iędzy Penteuszem a D ionizosem dotyczy
tej w łaśnie kwestii. Ten, kto steruje zachow aniam i seksualnym i ludzi, m a władzę
nad państw em , a ten, kto kontroluje obyczaje seksualne kobiet, kontroluje też
zachow ania seksualne. O to pierw sza i podstaw ow a zasada polityki seksualnej.
Ten, kto to rozum ie, wie też, dlaczego pornografia, edukacja seksualna, aborcja
i dotow anie antykoncepcji przez rząd stanow ią niezbyw alne podstaw y obecne­
go reżimu. Bez nich nie m ógłby on istnieć.
A ktualny wysyp tego rodzaju książek stanow i logiczną konsekwencję fem i­
nizm u, gdyż ludzie sterujący rew olucją kulturalną lat sześćdziesiątych nakłonili
kobiety tego kraju, żeby porzuciły k rosna i poszły tańczyć nago na zboczu wzgó­
rza. M ów im y o restrukturyzacji społeczeństw a, które dokonało się, kiedy kobiety
odeszły od krosien. M ów im y o napędzanej przez m edia wojnie z naturą, której
celem jest nie dopuścić, aby kobiety pow róciły i przekonanie ich, że dionizyj-
skie wyzwolenie to coś innego niż aborcja dzieci, rozbite rodziny i - aby zacyto­
wać słowa Agawę, wypow iedziane, kiedy odurzenie m inęło - „zgroza, cierpienie,
sm utek”. T łum m asturbujących się kobiet jest całkowicie niezdolny ogarnąć myślą
W ASZYN G TO N , 1992 681

całościowy obraz rzeczywistości, a nie tylko jego drobny wycinek. N iektóre z nich
jednak, i wcześniej, i obecnie, m iały przebłyski takiej św iadom ości, powoływały
się bow iem na kogoś, kto go rozum iał, na przykład kogoś takiego jak W ilhelm
Reich. W Psychologii mas wobecfaszyzm u, której przekład ukazał się w USA w roku
1949 i która w latach siedem dziesiątych znacząco w płynęła na poglądy wielu osób,
Reich napisał: „Seksualnie rozbudzone kobiety, jako takie uznane i zaakcepto­
wane, spow odow ałyby całkowity upadek autorytarnej ideologii”1“. M odernizm
- zarów no w tej sprawie, jak i w każdej innej - to praw dy antyku postaw ione na
głowie. To, co w intencji Eurypidesa było ostrzeżeniem , Reich i Nietzsche uczy­
nili zachętą. Reich, głównie już pośm iertnie, odegrał w tym kluczową rolę. Był
filozofem „seksualnej rewolucji” (to jego określenie) i nauczycielem tego, w jaki
sposób seksualne dewiacje m ożna wykorzystywać w polityce. Die Sexualität im
K ulturkam pf - tak brzm i oryginalny tytuł książki Reicha, który przetłum aczono
jako Seksualna rewolucja. Z m iana ta daje do m yślenia. Książka pośw ięcona roli
seksualności w wojnie kulturowej zm ieniła się w coś, co m iało być opisaniem p o ­
wszechnej oraz oddolnej rewolucji, podobnej do rewolucji am erykańskiej, która
stworzyła Stany Zjednoczone. Rzecz jasna, w rzeczywistości nie było m iędzy nim i
żadnego podobieństw a.
Książka Sallie Tisdale Talk D irty to M e jest rozbudow aną wersją artykułu,
który ukazał się w roku 1992 w lutowym num erze m agazynu „H arper s”. W zam ie­
rzeniu m iał on objaśniać „głęboką filozofię seksu”, ale p odobnie jak książka Pałac,
jest jeszcze jedną pow iastką dla dziewcząt - z tą tylko różnica, że nie m a w niej
mowy o kom puterach. „To cudow na i straszna chwila dla każdej z nas” - unosi
się Tisdale,

kiedy praktykujem y m asturbację jako św iadom y akt - kiedy wiemy, co robić, d la ­

czego chcem y i zam ierzam y to robić. C hociaż w czasach mojej m łodości karano
m nie za nieśw iadom ą m asturbację, nie była o n a grzechem , d opóki św iadom ie tego
nie chciałam i nie robiłam . Ale naw et później m asturbacji tow arzyszył dziwny, p o ­
tężny konglom erat em ocji - pożądanie, poczucie winy, podniecenie, wstyd, m a ­
rzenie, a zw łaszcza lęk, że zostanie się na tym przyłapaną. Strach, aby nik t inny nie
dow iedział sięo ty m 11.

Tisdale wychwala pracę Betty D odson, która w roku 1974 napisała książkę
o m ało zaskakującym tytule LiberatingMasturbation. Z daniem Tisdale, jest to „ra­
dosny, bezw stydny pean na cześć dochodzenia do orgazm u w zaciszu własnego
pokoju”12. Pochwała wyzwolenia szybko jednak zm ienia się w zwykły konsum pcjo­
nizm , który tego rodzaju ludzie uznają za odstręczający, kiedy reklam y namawiają
ich do zakupu pasty do podłóg, ale nie wówczas, gdy wykorzystuje się je w celu
nakłonienia ich do kupna w ibratora. Tisdale posługuje się wówczas takim samym
bezsensow nym bełkotem : „A w ibratory spraw iają, że kobiecy orgazm zawsze
jest równie szybki, łatw y do osiągnięcia, w ielokrotny i prosty jak każdy męski
orgazm . To są m aszyny rew olucji”13.
682 RO Z D Z IA Ł 21.

Zacznijm y od tego, iż nie jest bynajm niej oczywiste, że kobiety pragną „szyb­
kich, łatwych do osiągnięcia, w ielokrotnych” orgazmów, nie zaś tych, będących
odzw ierciedleniem m iłości i życia. Jedyną rzeczą, jakiej m asturbujące się kobiety
nigdy nie podważały, są zasady konsum pcjonizm u oraz sposób, w jaki siły ry n ­
kowe stały się m o to rem rew olucji seksualnej. To dlatego ich proza tak często
sprawia w rażenie, jakby pisały ją po obejrzeniu reklam w telewizji śniadaniowej.
Tisdale nie m a być m oże pojęcia, że istotą seksualności jest obopólność - żadna
z m asturbujących się kobiet tego nie praktykuje, a przynajm niej o tym nie mówi,
ale potrafi jed n ak zauważyć, na czym m oże zrobić interes. M im ow olnie kreśli nam
precyzyjny obraz dokonań „seksualnych m aszyn”. W yzwolenie seksualne oznacza
po prostu przeniesienie seksu ze sfery m iłości i rodziny do sfery handlu, gdzie
m ożna na nim zarobić. Prostytutki zawsze były obeznane z tego rodzaju transakcją
i biznesem . „Po prostu, jako dobrze zorganizowany, wielomilionowej w artości
interes, trzeba go traktow ać serio” - pisze Tisdale, sugerując tym samym, że w prze­
ciwnym w ypadku, być m oże nie traktow ałaby seksu pow ażnie14. „Pornografia jest
odzw ierciedlaniem wolnego rynku - ikony konserw atystów ”15. A jeśli kobiety chcą
być traktow ane serio, m uszą się sprzedaw ać zgodnie z zasadam i funkcjonow a­
nia w olnego rynku. Innym i słowy, m uszą zacząć w spierać sklepy z pornografią.

Jedynym sposobem po szerzenia zakresu porn o g rafii jest wejście kobiet w obręb
jej m urów i rozsunięcie ich na zew nątrz, aby uczynić ta m więcej przestrzeni. W iem ,
że łam ię zasady, kiedy w chodzę d o sklepu dla dorosłych, gdzie m oje pojaw ienie
się budzi zdziw ienie albo szczerą n ie c h ę ć ... I w iem , że jeżeli więcej kobiet wejdzie
po p ro stu do tego sklepu, św iat oraz ów bardzo m ęski sposób p ostrzegania kobiet
zacznie się zm ien iać16.

Sens tego jest oczywisty. Kobiety zm ienią świat, stając się seksualnym i kon-
sum entkam i. „Pornografia m usi się zm ieniać, ulepszać i to kobiety spowodują,
że stanie się lepsza, ale nie wtedy, jeżeli będą ją ignorow ać”17. Tisdale nam aw ia
po prostu czytelniczki do częstego odw iedzania sklepów z pornografią - wszyst­
ko to, rzecz jasna, w im ię wyzwolenia, ale okazuje się, że ten rodzaj wyzwolenia
napędza ogrom ne pieniądze w iadom em u przem ysłowi, a w dzisiejszych czasach
- dobie fuzji - należą do niego studia filmowe, telewizja, w ysokonakładow e cza­
sopism a oraz now ojorskie dom y wydawnicze, takie jak ten, który wydał książkę
Tisdale. Patrząc na nie z p u n k tu w idzenia przynależności do określonego gatunku
literackiego, seksualne m em uary najbardziej pasują do kategorii płatnych ogłoszeń
politycznych.
Na tym jed n ak nie koniec. M asturbujące się kobiety pokroju Tisdale aspi­
rują do przedstaw iania nam całościowego ujęcia sprawy, to znaczy politycznego
i ekonom icznego wyzwolonego aspektu oraz ich w zajem nych relacji. Pornografia
jest rzeczą dobrą, gdyż „likw iduje tradycyjnie przypisyw aną kobiecie pasyw ­
ność, wytw arza em ocjonalny ferm ent, pobudza do introspekcji i ukazuje świat
bez tradycyjnej rodziny... Ukazuje seks jako Rewolucję”18.
W ASZYN G TO N , 1992 683

Rewolucja oznacza w tym przypadku tyle, że przem ysł opłacający pism aków
pokroju Tisdale i Pałac zam ierza uwolnić kobiety z „więzów” m oralności. W yzwo­
lenie seksualne kolejny raz okazuje się form ą kontroli. W olność ponow nie zostaje
utożsam iona z konsum pcjonizm em ; oznacza podporządkow anie własnych zacho­
wań finansow ym interesom przem ysłu m asturbacyjnego, do którego należy firma,
która wydała książkę Tisdale. M asturbacja to także dobry interes, poniew aż jej
przesłanie głosi: „przestań się opierać pragnieniu”19. Tym ostatnim stw ierdzeniem
panna Tisdale zdradza nam clou całej sprawy. Nie m ów i jednak, że m asturbacja
tw orzy świat bezw olnych konsum entów , których folgowanie przyjem nościom
prow adzi do coraz większego uzależnienia i alienacji, czyli jednocześnie do coraz
bardziej pogłębiającego się nałogu pornografii oraz fantazji, które ona wyzwa­
la. W imię wyzwolenia k onsum ent pornografii staje się coraz bardziej odcięty
od wszelkich ludzkich kontaktów, także tych z płcią przeciw ną, które norm alnie
prow adzą do zawarcia m ałżeństw a, posiadania dzieci oraz w spółtw orzenia spo­
łeczności zapewniających ludziom niezależność i wsparcie. W szystko to zostaje
unicestwione przez seksualizację kultury, którą prom uje pornografia i masturbacja.
W tym sensie m asturbacja i pornografia są oczyw istym i narzędziam i społecznej
kontroli. W świecie, w którym seks nie prow adzi do zawarcia m ałżeństw a ani
posiadania dzieci, może skutkować jedynie alienacją, uzależnieniem i śmiercią. Ci,
którzy sterują kulturą konsum encką, starają się stym ulow ać pragnienia dające się
zaspokoić jedynie środkam i, nad którym i władzę m a kontrolujący, pobierając za nie
stosow ną opłatę. Człowiek uzależniony od własnych przyw ar uczy się je kochać,
a jednocześnie darzyć nienawiścią samego siebie. Ci sami, którzy go zniewolili, p o ­
święcają czas i pieniądze na przekonywanie go - m iędzy innym i za pośrednictw em
książek, o których m ow a - że osiągnął najwyższy stopień wyzwolenia, podczas
kiedy w rzeczywistości sam sobie nałożył pęta. Taki właśnie jest cel wszystkich
tych uspraw iedliw ień ideologii i racjonalizacji przedstaw ianych w „Playboyu”
i gdzie indziej. Filozofia dnia codziennego zanikła i to rów nież jest celem książek
takich, jak Talk D irty to Me. Z achęcanie do m asturbacji to po prostu jeszcze jeden
sposób degradow ania życia i miłości dla osiągnięcia finansowych korzyści, innym i
słowy: rugow anie „poziom ego” związku m iędzy m ałżonkam i w tym sam ym wieku
oraz związku „wertykalnego”, łączącego nas z przyszłymi pokoleniami. M asturbacja
to skrajna postać solipsyzm u, a w konsekw encji najdoskonalsza form a kontroli.
M asturbacja zam yka p rzed człow iekiem w szelkie m ożliw ości rzeczyw istego
kontaktu z innym i, pozostaw iając m u tylko jed n ą drogę zaspokojenia, którą k o n ­
troluje pornograf, a osoba m asturbująca m oże realizować wszelkie swoje fantazje
i zachcianki tak długo, dopóki na jej karcie kredytowej są jakieś środki.
W przeciw ieństw ie do wyzwolenia seksualnego z lat ubiegłych, kiedy na
przykład w latach sześćdziesiątych w im ię wolnej m iłości i wolnych związków
prom ow ano niew ierność i cudzołóstw o, współczesne wyzwolenie seksualne doby
lat dziewięćdziesiątych oznacza jedno i niem alże tylko jedno - m asturbow anie się
przy oglądaniu pornografii. Jeśli się nad tym zastanow ić, pow ód tego jest raczej
banalny: m asturbow anie się przy oglądaniu pornografii jest bardziej zyskowne niż
684 R O ZD ZIA Ł 21.

dwie poprzednie m ożliwości; jest także bardziej lukratyw ne niż jakakolwiek inna
form a aktyw ności seksualnej, w tym także związana z nim prostytucja. W czasach,
kiedy dzięki postępow i technologii obrazy nabierają coraz większego realizmu,
gdy każdy z nich m ożna dostarczyć drogą elektroniczną do dom u każdego, kto
m a kom puter, a w przyszłości, każdego posiadacza odbiornika TV, możliwości
finansowego w ykorzystania tego zjawiska są zbyt wielkie, aby je ignorować. Za wy­
zyskiem finansow ym idzie kontrola polityczna - to on otw iera kolejne drzwi. Być
m oże właśnie dlatego Tisdale tak uporczyw ie stara się uczynić m asturbację syno­
nim em seksu. Jej zdaniem , seks m a w istocie charakter m asturbacyjny: „W tym
sensie, każdy rodzaj seksu jest m asturbacją - ciało innego człowieka jest obiektem,
dzięki którem u osiągam y intensyw ną, lecz całkowicie w ew nętrzną przyjem ność,
a nasz orgazm jest sam otw orzącym siebie w szechświatem... Być m oże właśnie
to najlepiej wyjaśnia, dlaczego orgazm y osiągane m asturbacją m ogą być silniej­
sze i intensyw niej fizycznie odczuw ane niż te dzielone z partnerem . Są po prostu
bezpieczniejsze”20.
Ponownie m am y tu do czynienia z bezsensow nym podejściem , które stawia
znak równości między seksem a ciastem z pudełka. Autonom ia seksualna definiowa­
na jest w sposób zrów nujący ją z seksualną alienacją i zniewoleniem , a jedynym , co
czyni owe wywody po części zrozum iałymi, to kom unały rodem z M adison Avenue
i ACLU. Tak jak w przypadku aborcji, którą przedstaw ia się jako bezpieczniejszą
niż urodzenie dziecka, pornografia pokazyw ana jest jako bezpieczniejsza aniżeli
małżeństwo. W rów naniu tym nie uw zględniono jednak agresji oraz skłonności do
przemocy, jaką wywołuje ona w osobach od niej uzależnionych. „Co zaś do kwestii
pornografii jako wzorca stosow ania przemocy, nie dość że takie obrazy tru d n o
znaleźć, to w m oim przekonaniu pogląd ten zakłada istnienie o wiele większej
liczby osób skłonnych do czynnej agresji niż świadczy o tym rzeczywistość. A ile
m orderstw popełnia się z powodów, za którym i stoi religia?”21.
To doprow adza nas do kolejnego celu, jaki przyśw iecał pisaniu i w ydawa­
niu tego rodzaju książek dla kobiet, czyli ich roli w atakach przypuszczanych na
Komisję M eesea i w spółpracujące z nią fem inistki. Identyczne zasady stosow ano
także w innych przypadkach. Jeżeli chce się osłabić pozycję Kościoła katolickiego,
najlepszym sposobem jest stworzyć grupę lobbingow ą, na przykład podobną do
organizacji Katolicy n a rzecz W olnego W yboru, którą sponsorują firmy farm a­
ceutyczne produkujące środki antykoncepcyjne. Jeżeli chce się zaprzeczyć poglą­
dowi, że pornografia jest przyczyną m altretow ania kobiet, najlepiej będzie, jeżeli
zrobi to w łaśnie kobieta. W szystko, o czym w trakcie przesłuchań przed Komisją
M eesea opow iedziały kobiety, których dośw iadczenia były podobne do przeżyć
Lindy Borem an, zostało w ym azane ze św iadom ości kulturow ej m em uaram i ma-
sturbujących się pań. Jak pisze Pałac:

W roku 1985 K om isja M eesea, opierając się n a niepotw ierdzonej teorii, że p o r­

nografia jest szkodliw a, zaleciła bardziej restrykcyjne jej traktow anie. Począwszy
o d połow y lat osiem dziesiątych A n d réa D w orkin i C ath erin e M ackinnon propo-
W ASZYN G TO N , 1992 685

now ały w prow adzenie antypornograficznych przepisów w M inneapolis, In d ian a ­

polis oraz w C am bridge w stanie M assachusetts, m ających um ożliw ić kobietom
składanie pozw ów sądow ych w spraw ie szkód, jakie w yrządziła im pornografia.
We w szystkich trzech p rzypadkach ich w nioski nie przepadły, ale były w ielkim
sukcesem , jeśli idzie o w yw oływ anie strachu. C en zu rę nadal przedstaw ia się i p ro ­
m uje jako obronę konieczną p rzed p o tw oram i, które p o n o ć gdzieś tam się czają22.

Czy C huck Traynor był potw orem ? Zam iast uczciwie odpowiedzieć na to py­
tanie, Pałac pom ija m ilczeniem wszelkie relacje o cierpieniach kobiet, które m iały
podobne dośw iadczenia jak Linda Borem an; ani słowem nie naw iązuje także do
świadectw wielu innych przedstawicielek swojej płci, które składały zeznania przed
Komisją M eesea i opowiedziały, że były m altretow ane przez swoich partnerów ,
którzy swoimi czynam i starali się naśladow ać to, co wcześniej ujrzeli na ekranie.
Zam iast pow iedzieć praw dę o ludziach, którzy ucierpieli z pow odu pornografii,
Pałac próbuje łączyć Komisję M eesea z „opresyw nym i” latam i pięćdziesiątymi.

Kto tak napraw dę chciałby p o w ro tu do, dajm y n a to, lat pięćdziesiątych, kiedy
czarni m usieli jeździć z tyłu autobusu, kiedy sen ato r Joe M cC arthy niszczył lu ­
dziom życie, polując na d o m n iem an y ch kom unistów , kiedy ludzie woleli raczej
um rzeć niż przyznać się do depresji, wyjść z ukrycia, leczyć się z alkoholizm u albo
poruszać jakieś drażliw e kwestie, gdyż rzeczyw istość przeczyła w ychuchanem u o b ­
razow i typow ej am erykańskiej rodziny? Ja na p ew no bym tego nie chciała21.

Nie chciał też tego przem ysł, którego staraniem została w ydana książka
Pałac, a pow ód był oczywisty. D ziałalność Komisji M eesea pow ażnie zaszkodziła
am erykańsk iem u przem ysłow i pornog raficzn em u . We w szystkich książkach,
o których w spom inam , autorki piszą o D w orkin i M ckinnon, które w wielu spra­
wach padły ofiarą własnych ideologicznych skrajności, ale jednocześnie stworzyły
zupełnie nowy front walki z pornografią, którego podstaw ą były poglądy lewicowe,
co na pew ien czas uniem ożliw iło w iadom em u przem ysłow i podjęcie skutecz­
nych przeciw działań. O prócz fem inistycznego ataku na pornografię, działacze
utożsam iający się z przeciw ną stroną politycznego spektrum z coraz większym
pow odzeniem organizow ali bojkoty całodobow ych sklepów i sklepików, dzięki
czem u w iatach osiem dziesiątych sprzedaż „Playboya”, „Penthousea” i „H ustlera”
gw ałtow nie spadła.
W ilhelm Reich znacznie w yraźniej niż większość ludzi dostrzegał związek
m iędzy rewolucją seksualną o rew olucyjną polityką, na pew no zaś znacznie b ar­
dziej klarow nie niż kobiety, które cytowały go w swoich m em uarach. Sallie Tisdale
czytała jego prace. Podobnie jak przeciętny student jest dostatecznie inteligentna,
żeby zrozum ieć, co pisze Reich, ale już nie na tyle bystra, aby ogarnąć całość sy­
tuacji, czyli dojrzeć konsekwencje, jakie z filozofii Reicha płyną dla kobiet oraz
kultury dążącej do „wyzwolenia z ucisku”.
Stosunek Tisdale do Reicha m a rów nież w ym iar bardzo osobisty. Jako że
urodziła się tego sam ego roku, kiedy on u m arł w więzieniu, nie m iała szansy,
686 R O ZD ZIA Ł 21.

aby się z nim przespać. M ogła jed n ak zrobić coś innego: w wieku szesnastu lat
pojechała na letni obóz i tam przeszła terapię, prow adzoną zgodnie z w ytycznymi
Reicha. Tisdale pisząc o tym , nie wdaje się w żadne szczegóły, ale wydaje się, że
to, co tam się działo, m ogłoby podpadać p o d oskarżenie o m olestow anie nielet­
nich, gdyby w cześniejsze regulacje praw ne dotyczące tego przestępstw a nadal
pozostaw ały w mocy.

Nawet teraz, dwadzieścia lat później, kiedy spotykam jedną z osób, które razem
ze m ną uczestniczyły w terapii, aby wyjaśnić, co w związku z tym czuję, wystarczy, mi
użyć słowa „grupa”. Terapia Reicha była tru d n a, brutalna, silnie oddziałująca i niebez­
pieczna; była bolesna fizycznie, a czasem em ocjonalnie niszcząca. Skuteczni, niem al
naw iedzeni terapeuci, którzy prow adzili z nam i fizyczne i psychologiczne ćwiczenia,
mające na celu przebicie naszej zbroi mięśniowej i em ocjonalnej, być może wyrządzili
m i tyleż złego, co i dobrego. W m oim krótkim życiu byli jed n ak pierwszymi i jedyny­
m i dorosłym i, którzy rozm awiali ze m ną, widząc we m nie istotę seksualną i dostrze­
gając nie tylko to, że jestem seksualna, lecz również, że cierpię z pow odu seksualności
- że seks jest rzeczą ważną, zasadną i rzeczywistą. W edług Reicha „ciało sam o daje
świadectwo prawdzie”. Moi reichowscy terapeuci byli pierwszym i ludźm i w m oim ży­
ciu, którzy mów ili m i praw dę o m oim w łasnym ciele24.

Jakie to były prawdy, o tym już Tisdale nie napisała. Szczegóły jednak nie
są najważniejsze. W czasach, kiedy idee Reicha przeżyw ały renesans w Stanach
Zjednoczonych, zm ienił on Sallie Tisdale i uczynił ją tym , kim jest obecnie. I do
tego sprowadza się cała ta historia, jej początek, rozw inięcie i zakończenie. O na
sam a jed n ak dom aga się objaśnienia. Reich, znany z tego, że podniósł sprawę
seksualności m łodocianych, w tym także m asturbacji, wymyślił terapię, która sek-
sualizowała dzieci, ale oprócz tego wskazał rów nież drogę politycznego wykorzy­
stywania dzieci. To właśnie spotkało Sallie Tisdale, chociaż ona sam a nie rozum ie,
co w istocie się jej przydarzyło. Filozofia ta była podstaw ą rewolucji seksualnej
lat sześćdziesiątych, a jej polityczne aplikacje są nadal doskonalone przez ludzi,
którzy być m oże są inteligentniejsi od Tisdale, być m oże nie, ale wciąż zajmują
się politycznym i konsekw encjam i w tedy ustalonych zasad. Innym i słowy, Reich
był człowiekiem, który w iedział, w jaki sposób politycznie wykorzystywać seks.
W latach dziewięćdziesiątych reichowska ideologia sekspolityki stała się częścią p o ­
tocznej filozofii lewicy, a adm inistracja Clintona uczyniła z niej narzędzie kontroli.
Tuż po objęciu u rzęd u prezydent C linton, oprócz dopuszczenia h o m o ­
seksualistów i biseksualistów do pełnienia służby wojskowej, uchylił większość
antyaborcyjnych rozporządzeń przypisanych do finansowanych przez rząd Sta­
nów Zjednoczonych program ów kontroli u rodzeń, które zostały ustanow ione
przez adm inistrację Reagana, a następnie przedstaw ione przez nią na konferencji
O N Z w M eksyku w 1984 roku. A dm inistracja C lintona opow iadała się również
za zniesieniem zakazu bezpośredniego finansow ania przez USA program ów abor­
cyjnych realizowanych za granicą. Po czym, jakby postępując zgodnie z zasadą,
że czyny nie pow inny przem aw iać dobitniej niż słowa, rzecznik Białego D om u
W A SZYN G TO N , 1992 687

Dee Dee Myers w kw ietniu 1993 roku zapew niła prasę, że adm inistracja C lintona
postrzega aborcję jako „część całościowego podejścia do polityki demograficznej”25.
Nieco więcej niż m iesiąc później, 11 m aja 1994 roku, T im othy W irth, p o d ­
sekretarz stanu ds. problem ów globalnych w D epartam encie Stanu USA, wygłosił
przem ów ienie, w którym skrytykow ał rządy niezgadzające się ze stanow iskiem
adm inistracji C lintona w kwestii aborcji i niew yrażające woli w spółpracy w tej
sprawie. Stwierdził, że „zasłaniają się obroną suw erenności”. „To trudne, ale m u ­
sim y rów nież d o k ład n ie przedyskutow ać spraw ę a b o rc ji... O pow iadam y się
za praw em do decydow ania o liczbie dzieci i częstotliwości ciąż, w tym także
za dostępem do bezpiecznej aborcji”26.
W styczniu 1994 roku pow tórzył to sam o i podkreślił, że „prawo do decy­
dow ania o liczbie dzieci i częstotliwości ciąż” uw zględnia rów nież aborcję. D ał do
zrozum ienia, że takie sam o prawo pow inny m ieć kobiety na całym globie: „do roku
2000 w szechstronne planow anie rodziny m usi być dostępne dla każdej kobiety na
świecie” - i to w łaśnie stało się celem adm inistracji C lintona.
16 m arca 1994 roku w ram ach przygotow ań do konferencji O N Z pośw ięco­
nej kw estiom zaludnienia i rozwoju, która m iała się odbyć we w rześniu w Kairze,
D epartam ent Stanu wysłał depeszę do wszystkich swoich zagranicznych placówek
dyplom atycznych i konsularnych z prośbą o „interw eniow anie na wyższym szcze­
blu dyplomatycznych” w celu zdobyw ania poparcia dla priorytetow ych elem entów
stanowiska USA, które zostanie przedstaw ione w Kairze. Było w śród nich „zapew ­
n ien ie ... dostępu do bezpiecznej aborcji”. W depeszy poinform ow ano am erykań­
skich dyplom atów na całym świecie, że „zdaniem Stanów Zjednoczonych, dostęp
do legalnej i dobrowolnej aborcji jest fundam entalnym prawem wszystkich kobiet”.
Znalazła się w n im rów nież uwaga, że „obecne regulacje są niewystarczające, p o ­
nieważ dopuszczają aborcję jedynie w przypadku zajścia w ciążę w w yniku gwałtu,
bądź kaziro d ztw a... Delegacja Stanów Z jednoczonych [na konferencję w Kairze]
będzie rów nież bardziej zdecydow anie podkreślać wagę i znaczenie dostępu usług
aborcyjnych”27.
W kw ietniu 1994 na posiedzeniu Komisji Przygotowawczej, które odbyło
się w Now ym Jorku, m im o taktyki zastraszania przyjętej przez doktora Freda Sai
i wyśm iew ania stanow iska obecnych na niej organizacji pozarządowych, nie udało
się przełam ać im pasu, do którego doprow adziły spory o ostateczny kształt proabor­
cyjnych sform ułow ań zaw artych w tekście przygotow yw anej deklaracji. O brady
przerw ano, a sporne fragm enty tekstu pozostaw iono w nawiasach; ich ostateczną
treść m iano ustalić w trakcie w rześniow ych obrad w Kairze. Jeden z członków
delegacji W atykanu określił now ojorskie spotkanie m ianem „konfrontacyjnego”,
z racji „wysoce napastliw ych uwag czynionych przez przew odniczącego Freda Saia
p o d adresem Stolicy Apostolskiej”28.
„K ażde w y stąp ien ie p rzed staw iciela Stolicy A p ostolskie spotykało się
z ironicznym i lub sarkastycznym i kom entarzam i [Saia], Daw ał wyraz irytacji,
że Stolica A postolska w ogóle zabiera głos”. Delegaci uznali, że takie zachowanie
„jest całkowicie sprzeczne z przyjętą etyką bezstronnego przew odniczącego”29.
688 R O ZD ZIA Ł 21.

5 kw ietnia 1994 roku papież Jan Paweł II dał wyraz niezadow oleniu i braku
akceptacji dla kierunku, w jakim zm ierzała konferencja w Kairze. W ysłał do p re­
zydenta C lintona list, w którym stwierdził, iż istnieje „pow ód do obaw, że [projekt
dokum entu końcowego] m oże spow odow ać szkodę m oralną, skutkującą pow aż­
nym regresem hum anitaryzm u, a pierwszą tego ofiarą będzie człowiek”. „Koncepcja
seksualności, będąca podstaw ą tego tekstu, jest całkowicie indywidualistyczna;
do tego stopnia, że m ałżeństw o jawi się w nim jako coś przebrzm iałego”. Czytając
ów dokum ent, papież odniósł „niepokojące w rażenie, że coś jest nam narzucane,
a m ianow icie styl życia typow y dla pew nych m arginalnych grup wew nątrz rozw i­
niętych społeczeństw, społeczeństw m aterialnie bogatych i zsekularyzowanych. Czy
państw a bardziej ceniące n aturalne w artości, m oralność oraz religię, bez protestu
przyjm ą taką wizję człowieka i społeczeństw a?”’0.
Brutalne prom ow anie aborcji przez adm inistrację C lintona m usiało pocią­
gnąć za sobą nieoczekiw ane skutki. N ikt z otoczenia prezydenta nie spodziew ał
się tak zdecydow anego protestu papieża. Na początku czerwca 1994 roku podczas
podróży po Europie, której oficjalnym celem było m iędzy innym i uczestniczenie
prezydenta w obchodach rocznicy lądow ania aliantów w N orm andii, C linton
odbył spotkanie z Janem Pawłem II, a po jego zakończeniu oznajmił, że osiągnięto
znaczący postęp na drodze łagodzenia różnic m iędzy obu stronam i. Oświadczenie
to zostało zdem entow ane przez W atykan, który stwierdził, że nic takiego nie miało
miejsca. W uporządkow anym i układnym świecie protokołu dyplomatycznego tak
otw arte zaprzeczenie słowom ważnego gościa było w ydarzeniem bez precedensu31.
B ezpośrednim skutkiem tego łgarstw a w przypadku adm inistracji C linto­
na było um ocnienie się w przekonaniu, że konferencja będzie przebiegała pod
znakiem konfliktu. Latem 1994 roku w prasie regularnie zaczęły się ukazywać
doniesienia o sporze m iędzy W atykanem a Białym D om em . W przededniu k a ń ­
skiej konferencji włączył się w to rów nież rzecznik prasow y Stolicy Apostolskiej,
Joaquin Navarro-Valls, który oświadczył w „Wall Street Journal”:

Ojciec Święty b ro n i nie tyko katolickiej wizji życia i rodziny. W istocie rzeczy
o d nosi się do spraw y kluczowej, w której ludzkość m usi dokonać w yboru. Kwestia
ludzkiego życia i zaludnienia w iąże się ze w szystkim i innym i. Fałszywy k ro k p ro ­
w adzi tu do ogólnego zaburzenia ładu cywilizacji. Jak pow iedział A rystoteles, m ały
b łąd n a początku staje się w ielkim na końcu. O taki b łąd w łaśnie tu chodzi.

Przesadna w iara we własne m ożliwości oraz schlebianie najbardziej ekstre­

mistycznie nastaw ionym środow iskom w łonie ruchu fem inistycznego sprawiły, że
adm inistracja C lintona znów ożywiła w idm o w strętnego Am erykanina, tym razem
kontrolującego, co dzieje się w sypialniach i narzucającego światu, ile kom u wolno
mieć dzieci. O prócz tego skutecznie uczyniła z papieża głównego obrońcę m o ­
ralnego porządku, nie tylko w śród katolików, ale w śród wszystkich wierzących,
także w śród w yznaw ców islam u oraz niew ielkich i słabych państw Trzeciego
Świata, które odrzucając opiekę adm inistracji C lintona i jej sojuszników z ONZ,
W A SZYN G TO N , 1992 689

narażały się na groźbę finansowej zapaści. O prócz tego adm inistracja Clintona
zrobiła w rezultacie więcej dla polepszenia stosunków m iędzy m uzułm anam i
i chrześcijanam i niż ktokolwiek inny w ciągu m inionych dw ustu lat. W sum ie było
to pasm o wielkich sukcesów, tyle że przez nikogo nieprzew idzianych.
W sposób, któ ry stał się typow y dla tej adm inistracji, Biały D om zbyt późno
dostrzegł, jaki popełnił błąd, a kiedy, chcąc jakoś z tego wybrnąć, próbow ał imać się
kłamstwa, jedynie pogorszył sytuację. Zadufanie skutkujące porażką i krętactw am i
stało się jego znakiem rozpoznaw czym i po d tym w zględem konferencja w Kairze
nie była wyjątkiem . 25 sierpnia 1994 roku dosłow nie w przededniu konferen­
cji, w iceprezydent Al G ore zwołał w N ational Press Club konferencję prasową, na
której zapew nił zgrom adzonych tam dziennikarzy, że adm inistracja C lintona „nie
dążyła, nie dąży i nie będzie dążyła do ustanow ienia żadnego m iędzynarodow ego
praw a do aborcji”; wszelkie tw ierdzenia, jakoby było dokładnie odw rotnie, nazwał
„oburzającym i insynuacjam i”32.
Było to śm iałe posunięcie ze strony adm inistracji, zwłaszcza że ludzie p a ­
m iętali przecież jej zaangażow anie na rzecz aborcji, które spotkało się z równie
zdecydow anym kontrposunięciem W atykanu. Jeśli przem ow a G orea w zam ierze­
niu m iała być gestem pokojow ym , to taktyka ta zaw iodła na całej linii. Po kilku
dniach nadeszła odpow iedź z W atykanu, którą „New York Times” nazwał „bez­
przykładnym osobistym atakiem na w iceprezydenta Ala G orea, oskarżającym go,
że fałszywie przedstaw ił intencje zgrom adzenia w odniesieniu do sprawy aborcji”33.
„Projekt dok u m en tu w sprawie zaludnienia, którego głównym patronem
są Stany Zjednoczone, jest w rzeczyw istości sprzeczny z ośw iadczeniem pana
G orea”34 - pow iedział rzecznik prasow y W atykanu, Joaąuin Navarro-Valls.
W ypowiedź ta m iała również ten aspekt, że W atykan po raz pierwszy wskazał
na adm inistrację C lintona jako na inicjatora proaborcyjnych koncepcji zawar­
tych w w spom nianym dokum encie. „Times” zauważył, że nie zdarzyło się dotąd,
aby W atykan „publicznie i im iennie zaatakow ał am erykańskiego dostojnika”35.
To już drugi raz tam tego lata Stolica A postolska złam ała protokół dyplomatyczny,
odnosząc się z nazw iska do konkretnych osób i w obu przypadkach sprowadzało
się to w istocie do nazw ania kłam cam i prezydenta i wiceprezydenta najpotężniej­
szego światowego m ocarstw a.
Nic dziw nego zatem, że prasa uznała to spotkanie za bardzo intrygujący
m ateriał. R ejterada G o rea była rów nież sygnałem , że adm inistracja C lintona
zorientow ała się, iż oto kolejny raz zadufanie zaprow adziło ją w ślepą uliczkę.
C linton, któ ry w ygrał w ybory prezydenckie, otrzym ując m niejszą liczbę głosów
niż M ichael D ukakis w 1988 roku, nabrał zwyczaju kreślenia wizji w spaniałych
program ów , zupełnie nie biorąc p o d uwagę kosztów ich w prow adzenia, kiedy zaś
pojawiały się oznaki, że jego pom ysły napotykają na znaczący sprzeciw, wycofywał
się z nich, kiedy zaś przegryw ał kolejną bitwę, tw ierdził, że uzyskał to, co chciał.
Oświadczenie wygłoszone przez G orea w Kairze zbiegło się w czasie z odrzuceniem
pierw szego projektu ustaw y o zw alczaniu przestępczości oraz odrzuceniem przez
Kongres rządow ego projektu ustaw y o ubezpieczeniach zdrowotnych.
690 RO Z D Z IA Ł 21.

W artykule, o którym prezydent C linton pow iedział, że w okresie poprze­

dzającym rozpoczęcie konferencji w Kairze m iał w pływ na jego poglądy w kwe­
stii zaludnienia, R obert Kapłan om aw iał problem rozprzestrzeniania się an ar­
chii w Afryce Z achodniej i - jak się m ożna dom yślić - za przyczynę tego zjawiska
uznał przeludnienie:

Z ach o d n ią A frykę m o żn a uznać za sym bol św iatowego dem ograficznego, śro ­

dow iskow ego i społecznego stresu, w k tó ry m przestępcza anarchia pojaw ia się
jako realne, „strategiczne” niebezpieczeństw o. Choroby, przeludnienie, niesprow o-
kow ana przestępczość, braki zasobów, m igracje uchodźców , rosnąca erozja państw
narodow ych i m iędzynarodow ych granic, w zrost potęgi pryw atnych arm ii, firm
ochroniarskich oraz karteli narkotykow ych są teraz lepiej dostrzegalne przez p ry ­
zm at zachodnio-afrykański. Z ach o d n ia A fryka stanow i właściwe w prow adzenie
do rzeczyw istości, nieraz skrajnie odpychającej, któ ra jest nadchodzącą zm ianą
cyw ilizacyjną36.

Tok m yślenia Kapłana skażony jest błędem , obecnym także w znanym slo­
ganie: „papież zakazuje kontroli urodzeń; m iliony cierpią głód”, a polegającym na
tym , że w niosek, do którego dochodzi, nie w ynika z przedstaw ionych przesłanek.
Jaka dokładnie jest przyczyna anarchii panującej w Afryce Zachodniej? Czy rze­
czywiście jest nią przeludnienie? A m oże po p ro stu załam anie się m oralnego
porządku? Pod koniec artykułu Kapłan zaprzecza w łasnym tezom , opisując prze­
ludnione m uzułm ańskie „slum sy” w Turcji, gdzie reguły życia wyznacza islam,
instytucja rodziny pozostaje nienaruszona i rezultacie Kapłan sam czuje się tam
całkowicie bezpiecznie.

D zielnice slum sów w A bidżanie przerażają i odstręczają przybysza. Im bardziej

zbliżałem się do Złotej G óry [dzielnicy nędzy w A nkarze], tym lepiej to w ygląda­
ło i tym bezpieczniej się czułem . W jednej kieszeni m iałem liry o rów now artości
tysiąca pięciuset dolarów, a w drugiej czeki p o d ró ż n e na kw otę tysiąca dolarów,
a m im o to nie odczuw ałem lęku. Z łota G óra to praw dziw a dzielnica. Świadczy
o tym w nętrze jednego z dom ów : architektoniczny chaos ścian z pustaków , sta­
lowej blachy i tek tu ry jest n a d er zwodniczy. W nętrze to d o m - porządek, czyli
św iadectw o zachow ania godności. W idziałem tam działającą lodów kę, telewizor,
przyścienną szafkę z kilkom a książkam i i m n ó stw em ro dzinnych zdjęć, przy oknie
kilka roślin i piec. M im o że kiedy padało, ulice zam ieniały się w w artkie p otoki
błota, p odłoga w ew nątrz tego d o m u była nieskazitelnie czysta37.

Po przeczytaniu powyższego tekstu chciałoby się zapytać, na czym zatem

polega różnica m iędzy slum sam i w A bidżanie i w Ankarze? Czy chodzi o zagęsz­
czenie m ieszkańców? Oczywiście, że nie. Różnica bierze się z tego, że w Złotym
M ieście instytucja rodziny pozostała nietknięta, a to ona w łaśnie uczy człowieka
zasad m oralności. Co wniesie do tego stanu rzeczy w prow adzenie tam prezer­
watyw? D okładnie to samo, co w przypadku m urzyńskich rodzin w A m eryce
W A SZ Y N G T O N , 1992 691

- czyli rozkład m oralnego porządku, rozpad rodziny, anarchię. Dlaczego Liberia

niczym się p o d tym względem nie różni o d Chicago? A jeśli slum sy w A nkarze
są inne - a zdaniem sam ego Kapłana tak w łaśnie jest - pow odem tego nie może
być liczba ludności, ale jej jakość. Innym i słowy, różnica nie w ynika z liczebności
mieszkańców, ale ich zachowania. Porządek m oralny w yznaczany przez Koran
skutkuje zachow aniem ładu; kondom y z pew nością tego samego nie zapewniają.
Polityka zagraniczna Stanów Z jednoczonych (obecnie zaś także O NZ) opiera się
na upow szechnianiu środków antykoncepcyjnych ze szkodą dla rzeczywistego roz­
woju, a to, po części, jest w łaśnie źródłem anarchii, któ rą pragnie się ograniczać.
W praktycznym porządku rzeczy m oralność to rozum . W szystko, co osłabia
m oralność, osłabia rów nież rozum , a bez niego człowiek nie jest w niczym lepszy
od zwierząt, które, co odkrył M althus, rozm nażają się aż do w ym arcia, chyba że
ograniczy to sam a natura. Człowiek pozbaw iony m oralności jest niczym bakte­
ria w kuble - to przykład obrazujący teorię geom etrycznego przyrostu ludności
M althusa, którą o n sam jed n ak odrzucił w yłącznie dlatego, że nie uw zględnia ona
faktu, że człowiek jest istotą rozum ną i posiada zdolność przewidywania przyszłych
konsekwencji w łasnych zachowań.
Kapłan, nie rozum iejąc, co sam napisał, form ułuje wnioski, odgrzewając
te sam e stare, obecnie już zdyskredytow ane, neom altuzjańskie straszaki. M althus
jednak, m im o iż stw orzył ideologię, która wzięła nazwę od jego nazwiska, zm ienił
swoje poglądy na tem at zaludnienia, kiedy zrozum iał, jaką rolę w ludzkiej prokre-
acji odgryw a rozum . W liście do Beniam ina Franklina napisał: „Ograniczenie p re­
wencyjne jest charakterystyczne dla człowieka i wynika ze zdecydowanie większych
zdolności rozum ow ania, które um ożliw iają m u ocenę odległych konsekw encji”.
Z rozterek M althusa oczywiste w nioski w yciągnął Julian Simon:

Jeżeli ludzie m ają kontrolow ać dzietność adekw atnie do w arunków , w obliczu

których stają, m uszą m ieć zdolność racjonalnego, sam ośw iadom ego przew idyw a­
nia, które w pływ a na seksualną n am iętn o ść - tego rodzaju zdolności planow ania
zw ierzęta z pew nością nie m ają. D latego m usim y p o k ró tce rozważyć zakres, w ja ­
kim rozum i rozum ow anie k ierują zachow aniam i reprodukcyjnym i jed n o stk i w ró ż­
nych społeczeństw ach i w różnych okresach ich historii. M ówiąc otw arcie, m usim y
przeanalizow ać pogląd - często w yznaw any przez ludzi dobrze w ykształconych
- że osoby niew ykształcone z krajów ubogich skło n n e są rozm nażać się, nie za­
chow ując przezorności ani św iadom ej n a d ty m kontroli. W przy p ad k u większości
p ar w w iększości części św iata uro d zen ie dzieci p o p rzed za zawarcie m ałż eń stw a...
D latego w iąże się to z oceną stopnia racjonalnego rozum ow ania zw iązanego z „roz­
m n ażan iem się”, które jest celem m ałżeństw , w w iększości najprym ityw niejszych
i najuboższych społeczeństw ach zaw ieranych p o d ługim i staran n y m namyśle,
uw zględniającym zwłaszcza jego konsekw encje ekonom iczne. Z naczenie takich
kalkulacji odzw ierciedla sposób kojarzenia m ałżeństw w rolniczej Irlan d i138.

„Jasno z tego wynika” - konkluduje Sim on - „że zachowania seksualne ludzi

ubogich racjonalnie przystosow ują się do obiektyw nych okoliczności”39. O ile,
692 RO Z D Z IA Ł 21.

chciałoby się dodać, rozum u ludzi nie przyćm iew a nam iętność. Być m oże dlate­
go współczesne odpow iedniki M argaret Sanger były tak skore sięgać po totalitarną
kontrolę nad zachow aniam i seksualnym i praktykow anym i w różnych częściach
świata. Najwidoczniej sądziły innych na podstaw ie własnych doświadczeń. Ponie­
waż próby zachow ania sam okontroli skończyły się w ich przypadku całkowitym
fiaskiem, doszły do przekonania, że nikom u innem u rów nież to się udać nie może.
Niewykluczone, że to właśnie stanowi w ytłum aczenie zainteresow ania prezydenta
C lintona kontrolą u rodzeń jako substytutem sam okontroli.
Poprzez prom ow anie antykoncepcji anim atorzy kontroli urodzeń doprow a­
dzili jednak do urzeczyw istnienia tego, czego się obawiali. Propagując antykoncep­
cję, podw ażyli porządek moralny, podw ażając porządek moralny, obalili rozum ,
a obaliwszy rozum , zlikwidowali nie tylko jedyne ograniczenie destrukcyjnych
nam iętności, ale też ludzką zdolność racjonalnego planow ania, jaką liczbę dzieci
pow inno się mieć.
L ew ico w o -lib eraln y reżim uw ielbia zastęp o w ać m o ra ln o ść tech n ik ą.
W XX wieku ta w łaśnie skłonność była pow odem długiego łańcucha nieszczęść.
Reżim lubuje się w odgryw aniu jednocześnie roli podpalacza i straży pożarnej,
a konferencja w Kairze nie była od tej zasady wyjątkiem. Rozpowszechniając środki
antykoncepcyjne, zburzono porządek m oralny i doprow adzono do anarchii, przed
którą chciano się ustrzec. Sam reżim do tego stopnia jest zaślepiony przez swoje
nieokiełznane nam iętności, że jedyna rzecz, jaką jest w stanie zaoferować jako
światowy strażak, to polew anie benzyną własnego, stojącego w płom ieniach domu.
W illiam Jefferson Clinton, zanim zasiadł na drugą kadencję w Białym Dom u,
stał się wzorcowym przykładem człowieka oświecenia. Niezdolny kontrolować wła­
snych chuci, pośw ięcił życie, aby poprzez m anipulow anie żądzam i innych i wcią­
ganie ich w ten sam rodzaj zniewolenia, zyskać nad nim i władzę. W jaki sposób
przekładać się to m oże na politykę, stało się oczywiste, kiedy C linton uwikłał
się w rom ans z M oniką Lewinsky. Jest to podręcznikow y przykład tego, w jaki
sposób ludzie rządzący środkam i m asowego przekazu m ogą wykorzystać seks
dla uzyskania politycznych korzyści. W szystko zaczęło się od tego, że prezydent
Stanów Zjednoczonych pozw olił sobie na obm acyw anie kobiety, która przyszła
do jego gabinetu z prośbą o wyświadczenie politycznej przysługi. Linda Tripp,
pracow niczka służby cywilnej, która za rządów adm inistracji Busha rozpoczęła
pracę w Białym D om u, stopniow o pozw oliła w ciągnąć się w sieć kłam stwa, którą
otoczył się C linton, aby zapew nić sobie trw anie przy władzy. Tripp zauważyła,
że z gabinetu prezydenckiego w ychodzi kobieta; jej u branie było w nieładzie.
Linda oświadczyła później - co naraziło ją na oskarżenie o kłam stwo - że ko­
bieta ta odbyła stosunek seksualny z prezydentem . Przysięgła sobie, że po raz
drugi nie popełni tego samego błędu i zaczęła nagryw ać swoje rozmowy. Kiedy
postępow anie w sprawie m olestow ania seksualnego Pauli Jones nabierało tem pa,
Tripp uśw iadom iła sobie, że znalazła się w bardzo niew ygodnej sytuacji, która
zawsze staje się udziałem podw ładnych niem oralnej władzy. Jeżeli skłamie, tak
jak to zrobiła adm inistracja i do czego nakłaniała swoich pracowników, może
W ASZYN G TO N , 1992 693

zostać oskarżona o krzywoprzysięstwo. Jednocześnie, gdyby pow iedziała prawdę,

najpraw dopodobniej straciłaby pracę, a jeśli C linton zachowałby urząd, musiała się
liczyć z odw etem (została ukarana sądow nie za nielegalne nagryw anie rozm ow y
telefonicznej). Była to sytuacja bez wyjścia i poniekąd m odelow y przykład m etody
stosowanej przez adm inistrację C lintona w całym kraju. Pogódź się z kłam stw em ,
inaczej zostaniesz ukarany.
W ten sposób, starając się jakoś w ybrnąć z tego dylem atu, Tripp zaczęła
nagryw ać swoje rozm ow y z M oniką Lewinsky, m ło d ą kobietą, którą poznała,
kiedy obie zostały przeniesione z Białego D om u do Pentagonu. Rzec m ożna, że
Lewinsky pod w ielom a w zględam i odpow iadała kulturow em u wzorcowi idealnej
młodej kobiety. Kłamstwo nie sprawiało jej żadnej trudności; perwersyjne praktyki
seksualnie nie w zbudzały w niej żadnych oporów, o ile pom agało to jej w robieniu
kariery. W jej rozm ow ach z Tripp pojaw ia się jed n ak akcent niesm aku i lekkiej
pogardy dla tego mężczyzny, który m ógłby być jej ojcem , a m im o to nie widział
niczego złego w w ykorzystyw aniu jej. Lewinsky była także wzorcową fem inistką,
poniew aż nie m iała oporów, żeby sprzedać się seksualnie, a następnie zagrozić
partnerow i ujaw nieniem ich związku, wszystko po to, żeby z zatajenia praw dy
uczynić tram p o lin ę do uzyskania posady, do której nie m iała kwalifikacji. Nie
dostała pracy, k tó rą V ernon Jordam starał się dla niej załatw ić w A m erican
Express, poniew aż nie była w stanie zaliczyć elem entarnego testu z angielskiego.
Fem inistki, być m oże przerażone w idokiem swojej tw arzy w lustrze, zamilkły, p o ­
chowały się gdzieś p o kątach i nie wychynęły z nich naw et wtedy, gdy spraw a Pauli
Jones trafiała do kolejnych sądów. Jednem u z bardziej dociekliwych dziennikarzy
udało się porozm aw iać z Patricią Schroeder, któ ra otrzym ała in tratną posadę na
Uniwersytecie Princeton. Jednak Schroeder - kobieta, która wcześniej zniszczyła
Clerencea Thom asa, oskarżając go o molestow anie seksualne w chwili, gdy ubiegał
się on o stanow isko sędziego Sądu Najwyższego - b rak poparcia fem inistek dla
Pauli Jones tłum aczyła pokrętnie brakiem czasu.
Prawdziw a odpow iedź była znacznie prostsza: ludzie sprawiający wrażenie
osób m ieszkających w przyczepie, nie m ogą oczekiwać poparcia od fem inistek,
zwłaszcza jeśli człowiek oskarżony w tej sprawie uczynił dla prom ow ania abor­
cji więcej niż jakikolw iek inny prezydent USA. Przy okazji wyszło też na jaw, na
czym w ich rozum ienia polega solidarność z przedstaw icielkam i ich płci. To, że
fem inistki uzurpow ały sobie praw o do przem aw iania w im ieniu wszystkich ko­
biet, oznaczało w istocie, że część z nich chciała pełnić rolę użytecznego narzędzia
klasy rządzącej i służyć jej interesom , a w im ię tego gotowe były poświęcić mniej
liczące się koleżanki na ołtarzu tej sprawy. Kiedy M onica Lewinsky stała się dla
nich politycznym obciążeniem , ten sam tłum , któ ry podczas przesłuchań C leren­
cea Thom asa krzyczał o praw ach kobiet i m olestow aniu seksualnym, anonim owo,
a zatem w poczuciu bezkarności nazyw ał ją a little n u tty and a little slutty („trochę
kopnięta, trochę zdzirowata”). Podobnie jak w kwestii aborcji - „sprawa Lewinsky”
tajem niczo zbiegła się w czasie z dw udziestą piątą rocznicą procesu Roe vs. Wade
- dla tych, którzy patrzą i widzą, sens owej lekcji był aż nadto oczywisty: żądze
694 RO ZD ZIA Ł 21.

potężnych są ważniejsze niż życie słabych. D w udziestoczteroletnia M onika Lewin­

sky była niczym płód, na którym dokonano późnej aborcji, a następnie wyrzucono
na śm ietnik seksualnego perm isyw izm u, fem inistki zaś kolejny raz odw róciły
głowy i udawały, że tego nie widzą, poniew aż jej spraw a nie pasow ała ani do ich
planów, ani do tego, co głosiły.
Fem inistki należące do warstwy opiniotwórczej uznały, że Clinton posta­
wił je w wyjątkowo niewygodnej dla nich sytuacji. Felietonistka Ellen G oodm an
dzielnie starała się stawić czoła faktowi, że jej ulubiony polityk dopuścił się czynów,
które w przypadku, gdyby popełnił je ktoś z przeciwnej strony sceny politycznej, by­
łyby wystarczającym pow odem dokonania na nim publicznego linczu. Postawiła więc
tezę, że od czasu przesłuchań w sprawie C larencea Thomasa Amerykanie stali się
bardziej „wysublimowani m oralnie”. Chciała przez to powiedzieć, że przestali uwa­
żać, iż życie pryw atne i publiczne pow inny być ze sobą zgodne. M ary Ivins, kolejna
dziennikarka-fem inistka, niezbyt skłonna do relatywizowania i ubolewająca nad
feministycznym brakiem zasad, ujęła rzecz prościej: „Nie uważam, aby życie seksualne
prezydenta miało coś wspólnego z wykonywaną przez niego pracą”. O ile w przypadku
Billa Clintona p o d znakiem zapytania stoi nie jego inteligencja, lecz uczciwość, w wy­
padku M ary Ivins jest dokładnie odwrotnie. Za sprawą otum anionej warstwy opi­
niotwórczej i zakłamanych polityków, którzy wykorzystywali ją dla realizacji swych
celów, rewolucja seksualna przysporzyła krajowi poważnych problemów, a jednym
z nich było wyzwolenie seksualne. Naruszenie moralności, tkwiące w istocie rewolucji
seksualnej, stało się źródłem poważnego kryzysu politycznego.
O środkiem w spom nianego kryzysu politycznego był oczywiście prezydent
C linton, któ ry sam go wywołał. Jedynym dlań pocieszeniem m ogła być tylko
św iadom ość, że w swojej postaw ie nie był odosobniony. W ciągu m inionych
trzydziestu lat rew olucja seksualna zepsuła nie tylko jego, ale większość przedsta­
wicieli w arstw y opiniotw órczej. Dzięki tem u m ógł liczyć na dekadentyzm tych,
których praca polegała na relacjonow aniu albo kom entow aniu tego, co robił i jak
się zachowywał. Najlepszy artykuł na ten tem at ukazał się w „Boston Globe”,
a napisała go Patricia Sm ith, która być m oże nieopatrznie napom knęła w nim
o tym , w jaki sposób niektórzy przedstaw iciele w arstw y opiniotw órczej zachow u­
ją się poza godzinam i pracy. Krótko po opublikow aniu artykułu Sm ith m usiała
zwolnić się z pracy, p o d o b n o dlatego, że w iększość swoich historii po prostu
zmyśliła. We w spom nianym artykule jest na ten tem at aluzja: „wszyscy m am y
jakieś tajem nice. G dyby nom inow ano m nie do Sądu Najwyższego, m edia m iały­
by używanie. M iałam taki n iefortunny incydent z w ciągnięciem działki kokainy;
dla mojej drużyny cheerleaderek skończyło się to totalną kom prom itacją; fakt,
że rzeczywiście w ciągnęłam i to raczej głęboko - i nie boję się tego przyznać...
A jest ktoś taki, kom u w jego życiu seksualnym nie zdarzyło się przespać i dzielić
łóżka z kim ś całkowicie nie z jego bajki? Kom u nie zdarzyło się przespać z kim ś
niepożądanym we właściw ym czasie i pożądanym , ale w niewłaściwej chwili, albo
z niepożądanym i na dodatek w zupełnie niewłaściwej chwili? I, na litość boską,
kom u nie zdarzyło się zaliczyć szybkiego n u m erk u w w indzie w Sears Tower?”40.
W ASZYN G TO N , 1992 695

Przesłanie tego jest proste. W arstwa opiniotw órcza uczyniła wyzwolenie

seksualne swoim kodeksem m oralnym . W tam tym czasie ludzie ci chyba jednak
nie pojm owali, że akceptując wyzwolenie seksualne jako norm ę swoich zachowań,
będą musieli je rozpowszechniać i zaszczepiać innym , jeszcze bardziej wpływowym
osobom niż oni sami, nie chcąc narażać się na szantaż albo zarzut hipokryzji. Ci,
którzy upraw iali seks w w indach, są niczym m ieszkańcy szklanego dom u rzuca­
jący w nim kam ieniam i. Takie zachow ania skutkują rów nież tym , że niewiele nas
już m oże oburzyć. Tego rodzaju ludzie nie będą pisywali artykułów dom agających
się ustąpienia ze stanow iska prezydenta za to, że dopuścił się czynów niem oral­
nych, których oni rów nież się dopuszczają. Prom ow anie wyzwolenia seksualnego
leży w interesie klasy rządzącej, gdyż jest to sposób na um ocnienie jej w ładzy
Ludzie dopuszczający się takich zachow ań są otu m an ien i i ogłupiali, niezdolni
przeciwstawiać się naruszeniom ani praw a m oralnego, ani świeckiego, poniew aż
są w spółodpow iedzialnym i uczestnikam i tego sam ego spisku.
Podobny rodzaj szantażu w ystępuje często w życiu publicznym i nie d o ­
tyczy tylko jednostek, lecz całych zbiorowości. Demos, jak zwykle, nie ogarnął
i nie zrozum iał wszystkich konsekw encji politycznych, wynikających ze „sprawy
Lewinsky”. Przekonano go, że wybaczając prezydentow i jego naganne zachow ania
seksualne, sam rów nież uzyska p o d o b n ą wolność, pozbaw ioną m oralnych ogra­
niczeń. W rzeczywistości było jed n ak dokładnie odw rotnie. Prezydent C linton
m ógł sobie pozwolić, żeby postępow ać jak biedny biały prostak, poniew aż należał
do w arstw y rządzącej, a jednym ze złudzeń, które ludzie ci uwielbiają tworzyć,
jest wm aw ianie nam , że są dokładnie tacy sami, jak my. To oczywiście niepraw da.
Nie są podob n i nam , gdyż są potężni i bogaci. Dlatego, kiedy nakłaniają lud, aby
łam ał prawo m oralne w im ię jakiegoś iluzorycznego wyzwolenia, w rzeczywistości
go zniewalają.
Dlaczego tak się dzieje? To proste. Praw o m oralne to jedyna ochrona u b o ­
gich, gdyż demos nie jest bogaty, ani potężny. Jedyną jego obroną przed grabieżą
ze strony bogatych i potężnych jest prawo, czyli praw o m oralne, oraz oparte na
nim praw o świeckie. Jeżeli demos odrzuca praw o m oralne, tw orzy społeczeń­
stwo, w którym jedynym w yznacznikiem dob ra i zła jest pragnienie. Taki świat
jednak, bez względu na to, co myśli o nim demos, nie jest demokratyczny, ponieważ
tam , gdzie brak m oralnego ładu, pragnienia potężnych i m ożnych zawsze trium fują
nad pragnieniam i biednych i słabych. Lekcja, jaką dała n am sprawa Roe vs. Wade,
jest prosta: p ragnienia m ożnych są w ażniejsze niż życie słabych. To sam o odnosi
się do sfery polityki. Świat wyzwolony z m oralności to świat, w którym bogaci
dostają wszystko, czego zapragną.
Tak więc demos pobłądził, gdyż nie rozum iał, że świat bez m oralności jest
światem dw ubiegunow ym , podzielonym n a dwie warstwy: biedaków i możnych.
Lud zm anipulow ano, aby p o p arł rew olucję seksualną, obiecując m u, że będzie
m ógł robić, co zechce. Kiedy to się stało, dośw iadczył chwilowego uczucia upoje­
nia, po którym przyszedł okres spełniania wszelkich m ożliwych fantazji. D opiero
później nadeszła chwila otrzeźw ienia, kiedy w głowach ludzi zrodziła się myśl:
696 RO ZD ZIAŁ 21.

„Skoro ja m ogę robić z innym i, co chcę, oni m ogą robić to sam o ze m ną”. W tedy
zaczęliśmy sobie uśw iadam iać, dlaczego n aturalną konsekwencją seksualnego wy­
zwolenia jest horror.
O gólna anarchia, do której doprow adziło seksualne wyzwolenie, jest funk­
cją władzy. Tam, gdzie brak m oralności, m ożni zawsze unik ną kary za morderstwo,
gdyż ich pragnienia są najważniejsze, a jedynym wyznacznikiem dobra i zła staje się
potęga i władza. Tak więc albo siła staje się praw em , albo uznajem y nadrzędność
zasad m oralnego porządku, który nie m y stworzyliśmy. Trzeciej drogi nie ma. Jeżeli
demos odrzuca porządek m oralny, jest to ipso facto gw arancją jego zniewolenia,
gdyż demos ipso facto nie jest ani bogaty, ani potężny, po prostu dlatego, że jest
tym , czym jest. W ten sposób wyzwolenie seksualne staje się form ą politycznej
kontroli, o czym dobitnie świadczy druga kadencja rządów adm inistracji Clintona.
Lud, który przez wszystkie te lata karm ił się papką płynącą z ekranów tele­
wizorów, myśli, że należy do tej samej klasy, co ludzie, którzy nim rządzą. Wierzy,
że m a takie sam e przywileje, jak oni. Ale to niepraw da. Świat, w którym władca
jest nagradzany za to, że kłam ie, to świat, w którym jego poddanych karze się
za m ów ienie prawdy. O tym właśnie boleśnie przekonała się Linda Tripp. Na tym
świecie jedyną obroną biedaków będzie zawsze praw o m oralne funkcjonujące jako
część praw a świeckiego. Porządek m oralny to rów nież jedyna droga i sposób, aby
naród zagw arantow ał sobie należne m u prawa. Jeśli bow iem porządek ów zostaje
zniszczony, jedyną rzeczą, którą m ożna zaproponow ać w jego miejsce, jest siła
- ona zaś stanow i dom enę łudzi bogatych i potężnych. W Trojlusie i Kressydzie
A gam em non m ów i o świecie, w którym nie m a „rangi”, czyli o takim , w którym
nie istnieje porządek - moralny, polityczny czy muzyczny. W tym świecie „syn wy­
rodny ojcu śm ierć zgotuje”, gdyż dobro i zło zastąpiła siła:

N aczelnym praw em będzie tylko siła,

Praw dziw e praw o a także bezprawie,
(Których rozjemcę w ich odw iecznej walce
Jest sprawiedliwość) — stracę swe imiona,
A po nich przyjd zie kres sprawiedliwości.
Bo wówczas ka żd y uw ierzy w sw ę siłę,
Co zrodzi żędzę, a żęd za pragnienie,
Które się stanie w szystkożernym w ilkiem ;
On zaś, zżerany ż ę d z ę i pragnieniem ,
Będzie wokoło żer dla siebie węszył,
A ż w końcu z głodu i sam siebie pożre*.

Jeżeli dobro i zło utraciły znaczenie, pozostaje tylko siła. W świecie przez
nią rządzonym bogaci będą nagrodzeni za swoje występki, biedni zaś karani za ich
cnoty. Lekcja, jaką pow inniśm y w yciągnąć z prezydentury Clintona, procesu O.J.
Simpsona, w yroku w sprawie Roe vs. W ade i rewolucji seksualnej, która w yniosła

* William Shakespeare, Trojlus i Kressyda, akt I, scena 3, tłum . J. Limon, W. Zawistowski.

W A SZYN G TO N , 1992 697

obecny reżim do władzy, jest prosta: bogaci i potężni m ogą uniknąć kary za m o r­
derstwo. Demos nie protestuje, gdyż jest zbyt otępiały i otumaniony, aby zrozumieć,
że wyzwolenie seksualne jest form ą politycznej kontroli.
W g ru d n iu 1998 roku Izba R eprezentantów wszczęła procedurę usunięcia
prezydenta z urzęd u za popełnienie krzywoprzysięstwa. Z anim do tego doszło,
C linton w ykorzystał wszystkie dostępne m u siły i środki, żeby zm obilizow ać
zw olenników seksualnego perm isyw izm u, w idząc w tym sposób na zachow anie
urzędu. Jego polityka od samego początku, gdy tylko objął stanowisko i zniósł
ograniczenia aborcji oraz um ożliw ił hom oseksualistom służbę w wojsku, była po
prostu prom ow aniem seksualnej rewolucji. W spierał ją z oczywistych, osobistych
powodów, ale rów nież dlatego, że lepiej niż jakikolw iek inny prezydent rozum iał,
iż seksualny perm isyw izm m oże wykorzystać dla własnych politycznych korzyści.
Poniew aż w znacznej części finansowego wsparcia udzielało m u Hollywood, w ie­
dział również, że n aró d wydający na pornografię m iliardy dolarów rocznie nie
zareaguje powszechnym oburzeniem , a tym bardziej gniewem, dlatego że prezydent
Stanów Zjednoczonych odegrał w G abinecie O w alnym scenkę rodem z filmów
porno. C linton bardzo starał się zjednyw ać sobie hom oseksualistów i był pierw ­
szym prezydentem , który wygłosił do nich przem ów ienie - w tym przypadku do
przedstawicieli K am panii na rzecz Praw Człowieka. C linton doszedł do władzy,
udzielając p o parcia ich ideologii i nie m iał zam iaru tego zm ieniać z pow odu
skandalu wokół jego rom ansu z M oniką Lewinsky.
10 w rześnia „Salon M agazine”, dziennik, k tó ry podczas trw ania procedury
im peachm entu przyjął na siebie rolę organu adm inistracji Clintona, podał in ­
form ację, że adm inistracja w celu utrzym ania w ładzy jako jedną z m ożliwości
działania bierze p o d uwagę realizację „tak zwanego scenariusza Sądnego D nia”.
Ó w „scenariusz” to „straszliw y A rm agedon, gdy osobiste grzeszki wszystkich
- republikanów , dem okratów , dziennikarzy zostaną ujaw nione w przypadku w y­
ciągnięcia na forum publiczne zdrad m ałżeńskich Clintona”. Kilka dni później
„Salon”, zgodnie z zapowiedzią, rozpoczął realizację „scenariusza Sądnego Dnia,
opisując rom ans, który trzydzieści lat wcześniej m iał H enry Hyde, przew odni­
czący kom isji sądowej, która rozpatryw ała sprawę usunięcia prezydenta z urzędu.
„Wszyscy zostaną ukarani. To będzie totalna katastrofa” - pow iedział H enry Jaffe,
dziennikarz „Salon M agazine”
Kiedy C linton odm ów ił odejścia ze stanow iska, dziennikarze nie m ieli in ­
nego wyjścia, ja k tylko go poprzeć - znał przecież ich seksualne grzeszki. Kiedy
trw ał skandal wokół sprawy Lewinsky, Toni M orrison nazwała Clintona pierwszym
czarnym prezydentem USA, sugerując tym sam ym , że wszyscy czarni to seksualni
degeneraci. M niej więcej w tym sam ym czasie A lan Dershow itz z W ydziału Prawa
U niw ersytetu H arvarda oznajm ił, że ci, którzy w ierzą w wyzwolenie seksualne,
m uszą poprzeć C lintona, w przeciw nym bow iem razie czeka nas praw icow y
zam ach stanu. Stopniowo, kiedy liczba zarzutów stawianych prezydentow i ro ­
sła, w postaw ie środow isk opiniotw órczych dała się zauważyć subtelna zmiana.
M aureen Dow d, której po zm ianie frontu w sprawie C lintona przyznano N agrodę
698 RO Z D Z IA Ł 21.

Pullitzera, jest tego d obrym przykładem . D ow d tydzień po tygodniu krytykow ała

prezydenta jako sam olubnego głupka. W liście do zw olenników C lintona doktor
James D obson cytował nawet fragm enty artykułów Dowd, traktując je jako dow ód
na wrogie nastaw ienie prasy. Później, gdy ukazał się rap o rt Starra, a dow ody prze­
ciwko C lintonow i stały się niepodw ażalne, D ow d nagle zm ieniła zdanie i zam iast
prezydenta, zaczęła atakować prokuratora. W yglądało to tak, jakby pies dobiegł
do końca smyczy i poczuł szarpnięcie obroży. Dlaczego? Być może chodziło o to,
że w tedy stało się jasne, że ta gra toczy się o napraw dę ogrom ną stawkę. O d m ó ­
wiwszy odejścia z urzędu, C linton uczynił ze spraw y Lewinsky rodzaj referen­
dum w sprawie rew olucji seksualnej. Nie zam ierzał już siedzieć cicho i zbierać
cięgi. Przyszła pora, żeby zewrzeć szeregi i bronić tego, co uosabiał sobą Clinton.
O d publikacji rap o rtu Starra upłynęły nie dni, ale godziny, a D ow d zaatakowała
prokuratora z taką sam ą zajadłością, z jaką wcześniej rzucała się na prezydenta.
C linton ocalił skórę, gdyż swoje polityczne w padki przykrył płaszczykiem seksu­
alnego wyzwolenia. Głos oddany przeciw ko n iem u był teraz głosem przeciwko
latom sześćdziesiątym oraz w szystkiemu, czym były one dla lewicowo-liberalnej
inteligencji. M aureen D ow d pow iedziała sobie: „M ściwy prokurator-ew angelik
chyba nie pom yśli naw et, że jego bezlitosna nagonka jest odrzucana przez naród.
Wydaje się, że postanow ił sobie nie tylko obalić prezydenta, lecz także przekreślić
lata sześćdziesiąte i przyw rócić czarno-biały kodeks moralny, który obowiązywał,
przed dekadą seksu, drągów i uchylania się od p o b o ru ”41.
A nthony Lewis pow iedział m niej więcej to samo. Jego zdaniem , niezależny
prokurator „doprow adził do fundam entalnej odm iany politycznego kursu tego
kraju, skutecznie zm ieniając w yniki dw óch ostatnich elekcji. To był coup d e ta t”*2.
Atak na Clintona m iałby „potężne konsekwencje dla naszej polityki”. Lewis wylicza
następnie owe konsekw encje, a wszystkie one wiążą się z seksualną rewolucją:

W spraw ie aborcj i dążono by d o w prow adzenia w ielu nowrych ograniczeń, w tym

także uchw alenia naw et zakazującej jej popraw ki do konstytucji. A podejm ow anie
spraw zw iązanych z życiem seksualnym raczej się n a tym nie skończy. Uchwali się
ustaw ę ograniczającą am erykańską p o m o c dla działań podejm ow anych na całym
świecie w spraw ie kontroli uro d zeń . K olejnym celem staną się ogólnokrajow e u re ­
gulow ania zapew niające rów ne traktow anie hom oseksualistom . Praw o zab ran ia­
jące dotow ania „nieprzyzw oitej” sztuki zostanie rozszerzone na inne dziedziny43.

O prócz społeczności czarnych, najzagorzalszym zw olennikiem C lintona

było H ollyw ood, które, p o d o b n ie ja k czw arta w ładza, nie cofnęło m u swego
poparcia. M arshall H erskovitz, zw olennik dem okratów i producent serialu te­
lewizyjnego Thirtysomething stwierdził, że „skandal [w sprawie Lewinsky] jest
praw dziw ym referendum w sprawie m oralności seksualnej w tym kraju”44. Zanim
na początku 1999 roku w senacie doszło do glosow ania w sprawie C lintona, spe­
cjaliści od kształtow ania opinii publicznej okazali się tak głęboko oddani kultowi
D ionizosa, że byli gotowi w yrzucić na śm ietnik rządy praw a, byle tylko nikt im go
nie odebrał. I dokładnie to sam o zrobił senat. N a początku 1999 roku senat oddalił
W A SZYN G TO N , 1992 699

oskarżenie prezydenta C lintona o ciężkie przestępstw a albo przewinienia, czym dał

jawny dow ód tego, że trzydzieści lat seksualnego wyzwalania nie poszło na m arne.
Seksualny perm isyw izm już od trzech dekad depraw ow ał ludzi, a to oznaczało, że
ci, którzy go sobie przyswoili, opow iedzą się za C lintonem jako gw arantem tego,
że nadal będą m ogli folgować am oralnym , seksualnym zachciankom - naw et
gdyby to m iało oznaczać odrzucenie rządów praw a i zaakceptowanie politycznego
zniew olenia jako ceny, którą trzeba płacić za seksualne wyzwolenie. Podejm ując
taką a nie in n ą decyzję w tej sprawie, Senat ostatecznie zakończył am erykański
eksperym ent z „zorganizow aną wolnością”. Ojcowie założyciele zawsze ostrzegali,
że am erykańska konstytucja nie będzie funkcjonow ała, jeżeli - jak powiedział John
A dam s - „zabraknie ludzi m oralnych”. Kryzys wyw ołany przez sprawę C lintona
dowiódł, że m iał rację. Środków zaradczych przew idzianych w Konstytucji w przy­
padku dopuszczenia się „ciężkich przestępstw albo przew inień”, m im o przytłacza­
jących dow odów w iny prezydenta nie sposób było zastosować, poniew aż C linton
zrobił z siebie gw aranta seksualnych w ystępków obywateli, a Senat, od trzydziestu
lat odpow iednio w arunkow any, uw ierzył m u i postanow ił nie sięgać po środki,
które w takiej sytuacji przew idyw ała Konstytucja. W ten sposób rządy prawa,
które od zawsze były dum ą A m erykanów , zastąpione zostały kultem D ionizosa
jako religią narodow ą. Kiedy to się stało, przedstaw iciele czwartej władzy wydali
potężne w estchnienie ulgi, a poniew aż zaślepiała ich w łasna rozpusta, nie dostrze­
gli wszystkich konsekw encji decyzji, którą podjął Senat. Nasi zm arli przodkow ie
zdawali sobie z nich sprawę, ale naw et gdyby niczym Łazarz powstali z m artw ych,
nic nie wskazuje na to, że przyw ódcy kraju posłuchaliby ich ostrzeżeń. Dwieście
lat przed w ydaniem przez am erykański Senat decyzji w sprawie Clintona E dm und
Burkę napisał:

Społeczeństw o nie m oże istnieć, o ile gdzieś nie jest u stanow iona siła k o n tro lu ­
jąca wolę i pragnienie; a im jest słabsza w człow ieku, tym silniejsza m usi być poza
nim . O dw ieczny stan rzeczy stanow i, że ludzie pozbaw ieni sam okontroli nie m ogą
być w olni. Ich nam iętno ści w ykuw ają dla nich kajdany45.
 PRZYPISY
Wstęp
1 John Heidenry, W hat Wild Ecstasy: The Rise and Fall o f the Sexual Revolution, New
York: Simon & Schuster, 1997, s. 12.
2 Ibid., s. 405.
3 Św. Augustyn, Państwo Boże, tłum. ks W. Kubicki, Kęty 2002, s. 20
4 Marquis de Sade, Justine, Philosophy in the Bedroom, & Other Writings, compiled and
translated by Richard Seaver and Austryn W ainhouse, New York: Grove Press, 1965,
s. 315 [wyd. pol. D.A.F. de Sade, Justyna czyli nieszczęścia cnoty, tłum . M. Bratuń, Łódź
1987],
5 Ibid.
6 Św. Augustyn, Wyznania, tłum . Z. Kubiak,Warszawa 1978, s. 31,

Część I

1 Richard van Duelmen, Der Geheimbund der Illuminaten, Stuttgart: From m ann-H ol-
zbooog, 1975, s. 25.
2 A. Barruel, Memoirs Illustrating the History o f Jacobinism, Fraser, Mich.: Real View
Books, 1995, s. 648.
3 Van Duelmen, s. 71-72.
4 Por. P-H. D’Holbach, System przyrody czyli prawa świata fizycznego i moralnego, tłum.
K. Szaniawski, 1.1, Warszawa 1957, s. 7 10.
5 M anfred Agethen, Geheimbund und Utopie: Illuminaten, Freimaurer und deutsche Spa-
etaufklaerung: M it einem Geleitwort von Eberhard Schmitt, München: R. O ldenbourg
Verlag, 1984, s. 106.
6 D’Holbach, s. 53-55.
7 Ibid., s. 61-62 [ostatniego zdania brak w polskim przekładzie - przyp. red.].
8 Van Duelmen, s. 112.
5 Ibid., s. 127.
10 Agethen, s. 192.
11 Van Duelmen, s. 92.
12 Ibid., s. 122.
13 Ibid., s. 95.

Rozdział 2
1 Francine du Plessix Gray, A t Home with the Marquis de Sade, New York: Simon &
Schuster, 1998, s. 316.
2 Maurice Lever, Sade: A Biography, New York: Farrar, Strauss, Giroux, 1993, s. 343.
3 Ibid., s. 340.
4 Sade, s. 544 (tłum . M. Bratuń).
5 Ibid., s. 124.
6 Sallie Tisdale, Talk Dirty to Me: An Intimate Philosophy o f Sex, New York: Anchor-
Books, 1994, s. 281.
 PRZYPISY
Wstęp
1 John Heidenry, W hat Wild Ecstasy. The Rise and Fall o f the Sexual Revolution, New
York: Simon & Schuster, 1997, s. 12.
2 Ibid., s. 405.
3 Św. Augustyn, Państwo Boże, tłum. ks W. Kubicki, Kęty 2002, s. 20
4 Marquis de Sade, Justine, Philosophy in the Bedroom, & Other Writings, compiled and
translated by Richard Seaver and Austryn W ainhouse, New York: Grove Press, 1965,
s. 315 [wyd. pol. D.A.F. de Sade, Justyna czyli nieszczęścia cnoty, tłum. M. Bratuń, Łódź
1987],
5 Ibid.
h Św. Augustyn, Wyznania, tłum. Z. Kubiak,Warszawa 1978, s. 31,

Część I

1 Richard van Duelmen, Der Geheimbund der llluminaten, Stuttgart: From m ann-H ol-
zbooog, 1975, s. 25.
2 A. Barruel, Memoirs Illustrating the History o f Jacobinism, Fraser, Mich.: Real View
Books, 1995, s. 648.
’ Van Duelmen, s. 71-72.
J Por. P-H. D’Holbach, System przyrody czyli prawa świata fizycznego i moralnego, tłum.
K. Szaniawski, 1.1, Warszawa 1957, s. 7-10.
' M anfred Agethen, Geheimbund und Utopie: llluminaten, Freimaurer und deutsche Spa-
etaufklaerung: M it einem Geleitwort von Eberhard Schmitt, München: R. Oldenbourg
Verlag, 1984, s. 106.
D’Holbach, s. 53-55.
7 Ibid., s. 61-62 [ostatniego zdania brak w polskim przekładzie - przyp. red.].
s Van Duelmen, s. 112.
9 Ibid., s. 127.
Agethen, s. 192.
11 Van Duelmen, s. 92.
12 Ibid., s. 122.
13 Ibid., s. 95.

Rozdział 2
1 Francine du Plessix Gray, A t Home with the Marquis de Sade, New York: Simon &
Schuster, 1998, s. 316.
2 Maurice Lever, Sade: A Biography, New York: Farrar, Strauss, Giroux, 1993, s. 343.
3 Ibid., s. 340.
J Sade, s. 544 (tłum. M. Bratuń).
5 Ibid., s. 124.
* Sallie Tisdale, Talk Dirty to Me: An Intimate Philosophy o f Sex, New York: Anchor-
Books, 1994, s. 281.
702 PR ZYP ISY

7 Sade, s. 201.
8 Aldous Huxley, Ends and Means: An Inquiry into the Nature o f Ideals and into the M eth­
ods Employed fo r Their Realization, New York & London: H arper & Brothers Publish­
ers, 1937, s. 314.
9 Gray, s. 170.
10 Ibid., s. 148.
11 Sade, Justyna, s. 125.
12 Ibid., s. 127-128.
13 Huxley, s. 315.
14 Lever, s. 351.
15 Ibid., s. 421
16 Gray, s. 316.
17 Lever, s. 382.
18 Ibid., s. 387.
19 Ibid., s. 415.
20 Ibid., s. 397.
21 Ibid., s. 402.
22 Ibid., s. 430.
23 Ibid., s. 430.

Rozdział 3
1 William Godwin, Enquiry concerning Political Justice, New York: H am m ondsw orth
Penguin, 1985, s. 11.
2 Ibid., s. 14.
3 Mary Wollstonecraft, A Vindication o f the Rights o f Men with a Vindication of the Rights
o f Woman and Hints, Cambridge: Cambridge University Press, 1995, s. 28.
4 Mary Wollstonecraft, Collected Letters o f M ary Wollstonecraft, Ithaca, N.Y.: Cornell
University Press, 1979, s. 36.
5 Ibid., s. 33.
6 William St. Clair, The Godwins and the Shelleys: The Biography o f a Family, New York:
W.W. N orton & Co., 1989, s. 44.
7 William Godwin, Memoirs o f Mary Wollstonecraft, New York: Greenberg Publisher,
1927, s. 184.
8 Wollstonecraft, Letters, s. 38.
9 William Godwin, Memoirs o f the Author of a Vindication of the Rights of Woman, New
York: Garland Publishing, Inc. 1974, s. 10Ó.
10 Claire Tomalin, The Life and Death o f Mary Wollstonecraft, New York: Harcourt, Brace,
Jovanovich, 1974, s. 119-20.

Rozdział 4
1 Wollstonecraft, Letters, s. 225.
2 Ibid.
3 St. Clair, s. 81.
4 Godwin, Political Justice, s. 7-8.
5 Ibid., s. 12.
5 Lever, s. 440.
7 Godwin, Memoirs, s. 103.
8 Claire Tomalin, The Life and Death o f Mary Wollstonecraft, New York: H arcourt Brace
Jovanovich, 1974, s. 123.
9 Wollstonecraft, Letters, s. 40.
111 Godwin, Memoirs, s. 116.
11 Lever, s. 448.
12 Wollstonecraft, Letters, s. 236.
13 Ibid.
14 St. Clair, s. 105.
15 Tomalin, s. 185.
PRZYP ISY 703

16 Ibid., s. 185.
17 Ibid., s. 189.
18 Wollstonecraft, Letters, s. 263.
Iv Ibid., s. 273.
2.1 Ibid., s. 289.
21 Ibid., s. 291.
22 Ibid., s. 321.
23 Ibid., s. 321.
24 Ibid., s. 322.
25 Lever, s. 476.
26 Sade, s. 315.
27 Ibid., s. 316.
28 D.A.F. Sade, Francuzi, jeszcze jeden wysiłek, jeżeli chcecie stać się republikanami, tłum.
Jerzy Lisowski, „Twórczość”, 12, 1970, s. 96.
2‘J Ibid., s. 96.
311 Bernard Berelson, M orris Janowitz (eds.), Public Opinion and Communication, Glen­
coe: Ih e Free Press, 1950, s. 4.
31 Ibid.
32 E. Michael Jones, Monsters from the Id, Dallas: Spence, 2000.
33 Wollstonecraft, Letters, s. 47.

Rozdział 5
1 A. Barruel, Memoirs Illustrating the History o f Jacobinism, Fraser, Mich.: Real View
Books, 1995, s. xix.
2 Daniel Pipes, Conspiracy: How the Paranoid Style Flourishes and Where it Comes From,
New York: The Free Press, 1997, s. 74.
3 Barruel, s. 209.
4 Ibid.
3 Lever, s. 497.
" Ibid., s. 503.
7 Ibid., s. 529.
K Ibid., s. 530.
9 Ibid., s. 525.
1.1 Ibid.
" Ibid.
12 Ibid., s. 556.

Rozdział 6
1St. Clair, s. 315.
2Ibid., s. 321.
3Ibid., s. 194.
4 Richard Holmes, Shelley: The Pursuit, s. 44-45.
5 Holmes, s. 46.
" Barruel, s. 13.
7 Ibid., s. 17.
8 Holmes, s. 47.
11Ibid., s. 52.
10
Barruel, s. 463.
11
Ibid.
12
Holmes, s. 103.
13
Ibid., s. 122.
14Ibid., s. 126.
13
Ibid., s. 209.
Geoffrey Matthews (ed.), The Poems o f Shelley, London: Longman, 1989, s. 311, wers 18
i n.
1 Ibid. s. 322, wers 64 i n..
 P R Z Y P IS Y

18
Ibid., s. 339, wers 193 i n.
19
Ibid., s. 391 i n.
20
Ibid., s. 354. wers 62 i n.: „Wszystko jest wolne od trwogi: człowiek utracił/swój straszliwy
przywilej i staje/równy pomiędzy równymi: szczęście/i Nauka, choć późno, rozświetlają
ziemię/pokój raduje rozum, zdrowie leczy ciało;/choroba i przyjemność już nie cho­
dzą w parz e/rozum i namiętność już ze sobą nie walczą;/oswobodzone, na ziemię zsyłają/
wszystkie podległe im moce, i berło/ ogromnego królestwa przejmują;/ a każdy kształt
i materii postać /siłę jej śle wszechwładzy umysłu,/który z jej mrocznej skarbnicy klejnot
prawdy bierze/ aby swój raj pokoju przyozdobić./O szczęśliwa Ziemio, urzeczywistnio­
ne Niebol/odrzuciła nieuprawnioną moralność,/Nie pęta już namiętności nieulękłych
skrzydel./ani Boga piętnem nie niszczy rozum u./ wówczas szczęsne wzburzenie pewnie
zadziałało/rozum się uwolnił; choć namiętność dzika przez kręte doliny i łąki drzewami
otulone popłynęła./plotąc girlandę najdziwniejszych kwiatów/jednak jak pszczoła która
do królowej wraca,/najpiękniejszymi czoło siostry ozdobiła,/a ona, łagodna i rozumna,
ucałowała figlarne dziecię / które już nie drży przed złamanym kijem”.
21
Ibid., s. 354, wersy 76-86. „Wtedy, owa słodka niewola, która jest wolnością samą/
i najsubtelniejszą więzią uczucia krępuje pokrewne ludzkich dusz skłonności,/nie p o ­
trzebuje kajdan tyrańskiego prawa;/Owe delikatne i nieśmiałe drgnienia/ z pierwotnej
skromności natury wyrosły,/i z niezachwianą wiarą odsłoniły/jej świtającej miłości ro­
snącą tęsknotę,/niewymuszoną mdłą i samolubną czystością/ tą cnotą tanio cnotli­
wych,/którzy pysznią się sobą nieczuli, oziębli”.
22
Ibid., s. 360.
23 Sade, s. 605.
24
Matthews, s. 368.
25
Ibid., s. 370.
26
Ibid., s. 372-73.
27
Ibid., s. 409.
28

29
Ibid., s. 415.
30
Ibid., s. 416-17.
31
St. Clair, s. 366.
32
Barruel, s. 209.
33
Ibid., s. 74.
34
Ibid., s. 56.
35
Ibid., s. 833-34.
36
Ibid., s. 820.
37
Lester G. Crocker, Naturę and Culture: Ethical Thought in the French Eniightenment,
Baltimore: The Johns Hopkins Press, 1963, s. 328.
38
Barruel, s. 115.
39
Ibid., s. 400.
40
Ibid., s. 401.
41

42
Ibid., s. 418.
43
Fryderyk Nietzsche, Narodziny Tragedii z Ducha Muzyki, cyt. za: http://filozofiauw.
wdfiles.com /local--files/teksty-zrodlow e/N ietzsche% 20N arodziny% 20Tragedii% 20
z%20Ducha%20Muzyki.pdf
44
Barruel, s. 773.
45

46
Ibid., s. 419.
47
Ibid., s. 449.
48
Ibid., s. 454.
49
Ibid., s. 623.
50
Ibid.
51 Emily W. Sunstein, Mary Shelley: Romance and Reality, Boston: Little, Brown, & Co,
1989, s. 343.
52
Sunstein, s. 370.
P R ZYP ISY 705

Rozdział 7
1 Boris Sokoloff, The „Mad” Philosopher Auguste Comte, W estport, Conn.: Greenwood
Press, Publishers, 1961, s. 77.
2 Sokoloff, s. 147-48.
3 Dietrich E. Franz, Saint-Simon, Fourier, Owen: Sozialutopien des 19. Jahrhunderts, C o­
logne: Pahl-Rugenstein, 1988, s. 73.
4 Pisałem o tym w innej publikacji: Dionysos Rising: The Birth o f the Cultural Revolution
out o f the Spirit o f Music, San Francisco: Ignatius, 1994.
5 Richard Noll, The Aryan Christ: The Secret Life o f Carl Jung, New York: Random House,
1997, s. 71.

Część II
Rozdział 1
' James Billington, Fire in the Minds o f Men, New York: Basic Books, 1980, s. 99 [wyd.
poi. Płonące umysły. Źródła rewolucyjnej wiary, tłum. I. Szuwalska, Wektory, Wrocław
2012, s. 116],
2 Nesta Webster, World Revolution: The Plot against Civilization, Boston: Small, Maynar
Company, 1921, s. 307.
3 Johannes Rogalla von Biberstein, Die These von Verschwoerung 1776-1945: Philosophen,
Freimaurer, Juden, Liberate und Sozialisten als Verschwoerer gegen die Sozialordnung,
Frankfurt/M : Peter Lang, 1976, s. 160.
4 Biberstein, s. 194.
5 Ibid.
6 Biberstein, s. 195.
7 Papież Leon XIII, encyklika Humanum Genus, s. 7.
s H umanum Genus, s. 11-12.
9 Ibid., s. 11.

Rozdział 2
1 Kerry W. Buckley, Mechanical Man: John Broadus Watson and the Beginnings o f Behav­
iorism, New York: The Guilford Press, 1989, s. 29.
2 Ibid., s. 31.
3 Ibid., s. 178.
4 David Cohen, /. B. Watson: The Founder o f Behaviorism, Boston and London: Rout-
ledge & Kegan Paul, 1979, s. 135.
5 Buckley, s. 93.
6 Ibid., s. 85.
7 Ibid., s. 45.
8 Ibid., s. 74.
9 Ibid., s. 73.
10 Ibid., s. 120.
11 Ibid., s. 121.
12 Ibid.
13 J.B. Watson, Behaviorism, New York: W. W. N orton company, 1930, s. 11.
14 Ibid., s. 269.
15 Ibid., s. 22.
16 Ibid., s. 26.
17 Ibid., s. 302.
18 Ibid. s. 26.
19 Buckley s. 84.
20 James H. Jones, Alfred C. Kinsey: A Public/Private Life, New York: W. W. N orton &
Company, 1997, s. 419-20.
21 Ibid., s. 419.
706 PR Z YP ISY

Rozdział 3
1 C.G. Jung, Memories, Dreams, Reflections, New York: Vintage, 1961, s. 10.
2 Ibid.
3 E. Michael Jones, Degenerate Moderns: M odernity as Rationalized Sexual Misbehavior,
San Francisco: Ignatius Press, 1993, s. 153 i n.
4 Richard Noll, Aryan Christ, s. 91.
5 Ibid.
6 Peter Swales, Freud, Filthy Lucre, and Undue Influence, „Review of Existential Psychol­
ogy and Psychiatry”, 23, 1997, s. 115.
7 Phyllis Grosskurth, The Secret Ring: Freud’s Inner Circle and the Politics o f Psycho analy­
sis, New York: Addison-Wesley Publishing Company, Inc., 1991, s. 47.
8 L.J. Rather, Disraeli, Freud, and Jewish Conspiracy Tlieories, „Journal of the History
of Ideas”, 1986, s. 117.
9 Grosskurth, s. 47.
10 Sigmund Freud, The Psychopathology o f Everyday Life, New York: W.W. N orton and
Co., 1965, s. 9.
" Rather, s. 119.
12 Freud, Psychopathology, s. 9-10.
13 Ibid., s. 14.
14 Fryderyk Nietzsche, Narodziny Tragedii z Ducha M uzyki, cyt. za: http://filozofiauw.
w dfiles.com /local--files/teksty-zrodlow e/N ietzsche% 20N arodziny% 20Tragedii% 20
z%20Ducha%20Muzyki.pdf
15 E. Fuller Torrey, Freudian Fraud: The Malignant Effect o f Freud’s Tlwory on American
Thought and Culture, San Francisco: H arper Collins Publishers, 1992, s. 6.
16 Jeffrey Moussaieff Masson (ed.), The Complete Letters o f Sigmund Freud to Wilhelm
Fliess, 1887-1904, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1985, s. 371.
17 Ibid.
18 J.M. Roberts, The Mythology o f Secret Societies, s. 197.
19 Roberts, s. 193.
20 Barruel, s. 600.
21 Ibid., s. 419.
22 Ibid., s. 401.
23 Ibid., s. 402.
24 M anfred Agethen, Geheimbund und Utopie: Illuminaten, Freimaurer und deutsche
Spaetaufklaerung, M ünchen: R. O ldenbourg Verlag, 1984, s. 210.
25 Ibid., s. 211.
lb Ibid., s. 189.
27 Barruel, s. 404.
28 Agethen, s. 210.
29 Ibid., s. 205.
30 Ibid., s. 212.
31 Ibid.
32 Barruel, s. 405.
33 Ibid., s. 432.
34 Richard Webster, Why Freud Was Wrong: Sin, Science, A nd Psychoanalysis, New York:
Basic Books, 1995, s. 336.

Rozdział 4
1 E. Fuller Torrey, Freudian Fraud: The Malignant Effect o f Freud’s Theory on American
Thought and Culture, New York: H arper Collins Publishers, 1992, s. 23.
2 Ibid., s. 24.
3 Ibid., s. 25.
4 Ibid.
5 Ibid., s. 28.
6 Ibid., s. 29.
P R ZYP ISY 707

7 Larry Tye, The Father o f Spin: Edward L. Bernays and the Birth o f Public Relations, New
York: Crown Publishers, 1998, s. 6.
8 Ibid., s. 7.
9 Ibid., s. 8.
10 Ibid.
11 Ibid., s. 9.
12 Ibid., s. 97.
13 Ibid., s. 107.
14 Ibid., s. 197.
15 Edward L. Bernays, Propaganda, New York: H. Liveright, 1928, s. 97.

Rozdział 5
1 Noll, s. 200.
2 Swales, s. 119.
3 Ibid., s. 129.
4 Lavinia Edmunds, His Master’s Choice, „Johns Hopkins Magazine”, April 1988, s. 45.
5 Ibid. s. 42.
6 Ibid.
7 Ibid. s. 45.
8 Swales, s. 131.
9 Torrey, s. 18.
10 Ibid., s. 29.

Rozdział 6
1 Ellen Chesler, Woman o f Valor: Margaret Sanger and the Birth Control M ovement in
America, New York: Simon & Schuster, 1992, s. 86.
2 Ibid., s. 91.
3 Ibid.
4 Ibid.
5 Ibid., s. 104.
6 Ibid., s. 133.
7 Ibid., s. 136.
8 Ibid., s. 97.
9 Ibid., s. 136.
10 Tye, s. 253.
11 Chesler, s. 193.
12 Ibid., s. 191.

Rozdział 7
1 Watson, Behaviorism, s. 41.
2 Buckley, s. 99.
3 Ibid., s. 97.
4 Ibid., s. 100.
5 Ibid., s. 97.
6 Walter Lippmann, Public Opinion, New York; Collier-Macmillan Ltd., 1922, s. 57-58.
7 Buckley, s. 99.
8 Ibid., s. 111.
9 Ibid., s. 82.
10 Ibid., s. 84.

Rozdział 8
1 Alexandra Kollontai, The Autobiography o f a Sexually Emancipated Communist Wom­
an, New York: Herder and Herder, 1971, s. 7.
2 Barbara Evans Clements, Bolshevik Feminist: The Life o f Aleksandra Kollontai, Bloom­
ington: Indiana University Press, 1979, s. 252.
708 PR ZYP ISY

3 Kollontai, Autobiography, s. 10-11.

4 Clements, s. 53.
5 Ibid., s. 58.
6 Cathy Porter, Alexandra Kollontai: The Lonely Struggle o f the Woman Who Defied Len­
in, New York: Dial Press, 1980, s. 51.
7 Clements, s. 51.
8 Ibid.
9 Ibid.
10 Porter, s. 71.
11 Clements, s. 19.
12 Kollontai, Autobiography, s. 11-12.
13 Clements, s. 16.
14 Ibid.
15 Porter, s. 64.
16 Clements, s. 59.
17 Kollontai, Autobiography, s. 6.
18 Alexandra Kollontai, A Great Love, New York: W.W. N orton &Co, 1980, s. 75.
19 Ibid., s. 76.
20 Ibid., s. 92.
21 Ibid., s. 128.
22 Ibid.
23 Ibid., s. 109.
24 Ibid., s. 122.
25 Ibid.
26 Ibid.
27 Ibid., s. 124.
28 Ibid., s. 133.
29 Clements, s. 68.
30 Kollontai, Autobiography, s. 22.
31 Ibid., s. 73.
32 Clements, s. 118.
33 Porter, s. 297.
34 Clements, s. 134.
35 Ibid. s. 135.
36 Porter, s. 295.
37 Clements, s. 135.
38 Ibid.
39 Kollontai, Autobiography, s. 114.
40 Ibid., s. 79.
41 Ibid, s. 89.
42 Ibid., s. 40.
43 Farnsworth, s. 145.
44 Ibid., s. 151.
45 Ibid., s. 147.
46 Ibid., s. 155.
47 Clements, s. 172.
48 Ibid., s. 165.
49 Porter, s. 359.

Rozdział 9
1 Max Eastman, Enjoyment o f Living, New York: H arper & Brothers Publishers, 1948,
s. 586.
2 Ibid.
3 Ibid.
4 Ibid., s. 360.
5 Ibid., s. 393.
PR ZYP ISY 709

6 Ibid., s. 363.
7 Ibid., s. 362.
8 Ibid., s. 380.
9 Ibid., s. 381.
10 /bid.
11 Ibid.
12 ft/d.
13 Ibid.
14 7b/d.
15 /bid.
16 Ibid.
17 /bid.
18 Ibid.
19 /bid.
2U /bid.
21 Ibid.
22 /bid.
23 Ibid.
24 /bid.
25 /bid.
26 Ibid.
27 /bid.
28 Ibid.
29 /b id .

Rozdział 10
1 Tye, s. 19.
2 Edward L. Bernays, Crystallizing Public Opinion, New York: Liveright Publishing C or­
poration, 1923, s. 101.
3 Ibid., s. 102.
4 Ibid., s. 121.
5 Christopher Simpson, Science o f Coercion: Communication Research and Psychological
Warfare J945-1960, New York: Oxford University Press, 1994, s. 15.
6 Tye, s. 98.
7 Edward L. Bernays, Propaganda, New York: Horace Liveright, 1928, s. 31.
8 Simpson, s. 18.
9 Tye, s. 95.
10 Bernays, Crystallizing, s. 150.

Rozdział 11
1 John B. Watson, Psychological Care o f Infant and Child, New York W.W. N orton & C om ­
pany, Inc.: 1928, s. 14.
2 Buckley, s. 73.
3 Ibid., s. 124.
4 David Cohen, J.B. Watson: The Founder o f Behaviourism, Boston and London: Rout-
ledge & Kegan Paul, 1979, s. 250.
5 Cohen, s. 258.
6 Buckley, s. 115.
7 Ibid., s. 118.
8 Cohen, s. 251.

Rozdział 12
1 David Bordwell, The Films o f CarTTheodore Dreyer, Berkeley: University of California
Press, 1981, s. 217.
2 Charlotte Wolff, Magnus Hirschfeld: A Portrait o f a Pioneer in Sexology, London & New
York: Q uartet, 1986, s. 70.
710 P R ZYP ISY

3 Christopher Isherwood, Christopher and His Kind 1929-1930, New York: Farrar, Straus,
Giroux, 1976, s. 34.
4 Wolff, s. 193.
5 Magnus Hirschfeld, Von einst bisjetzt: Geschichte einer homosexuellen Bewegug 1897-
1922, Berlin: Verlag Rosa Winkel, 1986, s. 211.
6 Wolff, s. 196.
7 Isherwood, s. 26-27.
8 Joseph Nicolosi, Reparative Therapy o f Male Homosexuality, Northvale, N.J.: Jason A r­
onson, 1991, s. 103.
9 Wolff, s. 432.
10 Scott Lively, Kevin Abrams, The Pink Swastika: Homosexuality in the N azi Party, Keizer,
Ore.: Founders Publishing Cors. 1995.
11 Erwin J. Haeberle, Swastika, Pink Triangle and Yellow Star - the Destruction o f Sexology
and the Persecution o f Homosexuals in Nazi Germany, „The Journal of Sex Research” 17,
no 3, s. 271.
12 Ibid.
13 Ibid., s. 273.
14 Ibid., s. 280.
15 Lively, s. 96.
16 Ibid.

Rozdział 13
1 Daniel Pope, The Making o f Modern Advertising, New York: Basic Books, Inc., 1983,
s. 183.
2 Ibid., s. 258.
3 Ibid., s. 14.
4 Ibid., s. 76.
5 Ibid., s. 282.
6 Buckley, s. 133.

Rozdział 14
1 Claude McKay, A Long Way from Home, New York: Arno Press and The New York
Times, 1969, s. 148.
2 Ibid., s. 149-50.
3 Wayne Cooper, Claude McKay: Rebel Sojourner in the Harlem Renaissance, a Biography,
Baton Rouge, La.: Louisiana State University, 1987, s. 9.
4 Ibid.
5 Ibid., s. 10.
6 Ibid., s. 14.
7 Ibid., s. 15.
8 Ibid., s. 28.
9 Ibid., s. 30.
10 Ibid., s. 65.
11 Ibid. s. 68.
12 Ibid. s. 69.
13 Ibid., s. 70.
14 Ibid., s. 73.
15 Ibid., s. 73.
16 Ibid., s. 75.
17 Ibid.
18 Claude McKay, Home to Harlem, Boston: N ortheastern University Press, 1987, s. 274.
19 Ibid., s. 263.
20 Cooper, s. 258.
21 McKay, Home, s. 265.
22 Ibid., s. 272.
P R ZYP ISY 711

23 Cooper, s. 31.
24 McKay, Home, s. 300.
25 Ibid.
26 Ibid., s. 301.
27 McKay, A Long Way, s. 150.
28 Cooper, s. 169.
29 Ibid., s. 138.
30 McKay, A Long Way, s. 29.
31 Eastman, The Enjoyment o f Living, s. 419.
32 Eastman, Love and Revolution, s. 247.
33 Claude McKay, C orrespondence at the James Weldon Johnson collection at the Beineke
Library at Yale University, 25 lipca, 1919.
34 Cooper, s. 101.
35 Eastman, The Enjoyment o f Living, s. 438.
36 Eastman, Love and Revolution, s. 325.
37 Ibid. s. 338.
38 Ibid., s. 340.
39 Ibid., s. 341.

Rozdział 15
1 Cooper, s. 172.
2 McKay, A Long Way from Home, s. 168.
3 Ibid., s. 170-71.
4 Cooper, s. 187.
5 McKay, A Long Way from Home, s. 230.
6 Ibid., s. 231.
7 Ibid.
8 Ibid., s. 234.
9 Cooper, s. 192.
10 McKay, A Long Way from Home, s. 231. „Moja dusza to przez zarazę nawiedzone m ia­
sto,/Gdzie wszędzie nędza trium fuje /Pełne próżnych nadziei i ludzkiej żałości./Dziwne
cierpienia ciche tu mają schronienie,/Ścieki spod ziemi wybijają szlamem/I wstrętną
swą zawartość roznoszą w zaułkach./Krwioobieg jego blokują./Trwa przed miłością,
nadzieją, litością zamknięte, Moja dusza to przez zarazę nawiedzone miasto ... /Z
licznych jego fontann już woda nie tryska;/W przeklętych rurach wzbiera się ipieni,/
W śród naniesionego szlamu, mulastego brudu,/I szlocha w miękkim, płynnym ile,/I
ulic miasta więcej nie spłukuje./W szystko w nim zapuszczone i od wewnątrz zgniłe,/
Czyste wody w kam ienne wysokie jego brzegi biją/Wściekle, lecz przebić się do we­
w nątrz nie potrafią:/Zatkane fontanny wytrysnąć nie m ogą,/Pienią gniewnie po mula-
stym brudzie”.
11 E. Michael Jones, Degenerate Moderns, s. 153 i n. Dręczony poczuciem winy duchow ­
ny, w kluczowej scenie książki H aw thornea Szkarłatna litera, jednocześnie ujawnia
i skrywa swój grzech, obnażając pierś na rynku, pod osłoną nocy.
12 McKay, A Long Way from Home, s. 229.
13 Ibid., s. 233-34. „Był czas, gdy szczęśliwe jak ptaki,/m alutkie dzieci śmiały się i w dłonie
klaskały;/a dobre wiatry w chm urach ich słowa słyszały/iku ziemi na wszystkie szczę­
śliwe strony wiały, aby nieść/tę muzykę przez pola kwiatów pachnące./O, słodko w tam ­
tych czasach głosy dzieci brzm iały/zanim zatrute deszcze nastały”.
14 Ibid., s. 244.
15 Ibid., s. 245.
16 Claude McKay, Banjo: A Story without a Plot, New York: H arcourt Brace Jovanovich,
Inc. 1929, s. 130.
17 Ibid.
18 Cooper, s. 245.
19 McKay, Banjo, s. 136.
20 Ibid., s. 292.
712 P R ZYP ISY

21 Ibid., s. 293.
22 Ibid., s. 163.
23 Ibid., s. 268.
24 Ibid., s. 320.
23 Ibid., s. 290.
26 Langston Hughes, The Big Sea: An Autobiography, New York: Hill and Wang, 1940,
s. 19.

Rozdział 16
1 Farnsworth, s. 355-56.
2 Clements, s. 233.
3 Ibid.
4 Ibid., s. 222.
3 Farnsworth, s. 358.
6 Ibid., s. 360.
7 Porter, s. 446.
8 Ibid.
9 Ibid., s. 446.
111 Ibid., s. 448.
11 Clements, s. 446.
12 Porter, s. 445.
13 Ibid., s. 447.
14 Clements, s. 236.
15 Farnsworth, s. 342.
16 Ibid., s. 347.
17 Kollontai, Autobiography, s. 47-48.
18 Ibid., s. xii.
19 Porter, s. 413.
20 Clements, s. 252.

Rozdział 17
1 Adolf Hitler, Mein Kampf, München: Zentralverlag der NSDAP, F. Eher, Nachf., 1941,
s. 751.
2 Wolff, s. 234.
3 Ibid. s. 244.
4 Isherwood, s. 17.
5 Ibid., s. 16.
6 Ibid. s. 17.
7 Ibid., s. 12.
8 Ibid., s. 10.
9 Ibid., s . l l .
111 Nicolosi, s. 207.
11 Ibid. s. 164.
12 Ibid., s. 213.
13 Isherwood, s. 12.
14 Ibid., s. 5.
15 Nicolosi, s. 157.
16 Ibid., s. 24.
17 Ibid. s. 163.

Rozdział 18
1 Myron Sharaf, Fury on Earth: A Biography o f Wilhelm Reich, New York: St. M artin’s
Press, 1983, s. 56.
2 Ibid., s. 119.
3 Ibid., s. 120.
PR ZYP ISY 713

4 Ibid., s. 149.
5 Ibid., s. 151.
6 Ibid., s. 89.
7 Ibid., s. 129.

Rozdział 19
1 Tye, s. 33.
2 Ibid., s. 30.
I Ibid., s. 33.
4 Ibid., s. 31.
5 Ibid., s. 23.
Ibid., s. 28. V.
7 Buckley, s. 139.
* Tye, s. 42.
’ Edward L. Bernays, Propaganda, New York: Horace Liveright, 1928, s. 9-10.
10 Ibid.
II Ib id .,s.\2 .

Rozdział 20
1 Sharaf, s. 193.
2 Ibid.
3 Wilhelm Reich, The Mass Psychology o f Fascism, New York: Farrar, Straus &Giroux,
1970, s. 154.
4 Sharaf, s. 193.
5 Wilhelm Reich, The Sexual Revolution: Toward a Self-Regulating Character Structure,
New York: Farrar, Strauss and Giroux, 1974, s. 220.
6 Reich, Mass Psychology, s. 154.
7 Ibid., s. 155.
8 Ibid., s. 170.
9 Ibid., s. 182.
10 Ibid., s. 178.
11 Ibid., s. 182.
12 Ibid., s. 183.
13 Ibid., s. 187.
14 Lisa Palac, The Edge o f the Bed: How Dirty Pictures Changed my Life, New York: Little,
Brown and Company, 1998, s. 7.
15 Ibid., s. 15.
16 Ibid., s. 14-15.
17 Sharaf, s. 61.
18 Ibid., s. 123.
19 Joseph McCarroll, „Transgressive Imagery,” wywiad udzielony Verein Psychologishen
M enschenkenntnisse, Zurich.
2,1 Ibid.
21 Reich, The Sexual Revolution, s. 202.
22 Reich, Mass Psychology, s. 188.

Rozdział 21
1 Joachim C. Fest, Hitler: Eine Biographie, Frankfurt: Propyläen, 1975, s. 131.

Rozdział 22
1 Reich, The Sexual Revolution, s. 175.
2 Ibid., s. 269.
3 Ibid., s. 207.
4 Ibid., s. 193-94.
5 Ibid., s. 197.
714 P R ZYP ISY

6 Ibid., s. xviii.
7 Ibid., s. 185.
8 Ibid., s. 162.
“ Ibid., s. 181.
10 Ibid., s. 186.
" Ibid., s. 186.
12 Ibid., s. 253.
11 Reich, Mass Psychology, s. 151.
" Ibid., s. 150.
15 Ibid., s. 151.
Reich, Sexual Revolution, s. 267.

Rozdział 23
1 Rockefeller Archives, Officeof the Messrs. Rockefeller, Medical Interests Birth C on­
trol Organizations - General1930-39, III 2K Box 1 list od Eleanor Dwight Jones,
przewodniczącej American Birth C ontrol League do Lawrence’a B. Dunhama, dyrek­
tora Bureau of Social Hygiene 11/5/30.
2 Ibid.
! Ibid.
4 John A. Ryan, Social Doctrine in Action: A Personal History, New York and London:
H arper Brothers, 1941, s. 267.
r> Ibid. s. 5.
" Ibid., s. 267.
John Ryan, The Catholic Encyclopedia, New York: the Universal Knowledge Founda­
tion, 1911.
* Chesler, s. 327.
9 Elasah Drogin, Margaret Sanger: Father o f Modern Society, Coarsegold, Cal.: CUL Pub­
lications, 1979, s. 96.
111 Ibid.
11 Paul R. Ehrlich, The Population Bomb, New York: Ballantine Books, 1968, s. 1.
12 Rockefeller Archives, III 2K Box 1 Office of the Messrs. Rockefeller, Medical Interests
Birth Control Organizations - General 1930-39, JDR III do Jr. 3/17/34.
" Rockefeller Archives, Office of the Messrs. Rockefeller, Medical Interests Birth Control
Organizations - General 1930-39, Packard do JDR III 6/9/37III 2K Box 1.
14 Ibid.
15 Rockefeller Archives, Office of the Messrs. Rockefeller, Medical Interests Birth Control
Organizations -G eneral 1930-39, Mrs. Richmond Page do A. W. Packard9/21/37, III
2K Box 1.
Ibid.
17 Ibid.
IK Rockefeller Archives, III 2K Medical Interests, Planned Parenthood Box 4 139.22.
19 Ibid.
211 Rockefeller Archives, III 2K Medical Interests, Planned Parenthood Box 4 139.22, n o ­
tatka od A rthura W. Packarda 6/29/43.
21 Rockefeller Archives,MedicalInterests Folder, Planned Parenthood Federation
of America 1947-49 folder 139.22, notatka do JDR Jr.od A rthura W.Packarda w:
Planned Parenthood, 3/13/47.

Rozdział 24
1 Cooper, s. 291.
2 McKay, Banjo, s. 250.
' Claude McKay, Right Turn to Catholicism, niepublikowane, ms., McKay mss, Lily Li­
brary, Indiana University, Bloomington, Indiana.
4 Ibid., s. 19-20.
5 Ibid., s. 18.
(’ McKay, korespondencja, zbiór James Weldon Johnson w: Beineke Library w Yale U ni­
versity, list z 7 czerwca, 1944, Max Eastman do Claude McKay.
PR ZYP ISY 715

7 McKay, A Long Way from Home, New York: A rno Press and The New York Times, 1969,
s. 224.
8 Arnold Rampersad, The Life o f Langston Hughes, New York: Oxford University Press,
1986.
9 McKay, Right Turn to Catholicism.
10 McKay, korespondencja, zbiór James Weldon Johnson w: Beineke Library w Yale U ni­
versity, list z 16 października, 1944, Claude McKay do Maxa Eastmana.
11 Ibid.
12 McKay, Right Turn to Catholicism.
13 McKay, Home to Harlem, Boston: N ortheastern University Press, 1987, s. 99.
14 Rockefeller Archives, III 2K Medical Interests Planned Parenthood Box 4 139.22, n o ­
tatka z 26 grudnia, 1944 od A rthura W. Packarda.
15 Ibid.
16 Ibid.
17 Rockefeller Archives, Medical Interests Folder, Planned Parenthood Federation
of America 1947-49, folder 139.22, notatka do JDR Jr. od A rthura W. Packarda,
w: Planned Parenthood, 3/13/47.

Rozdział 25
1 Buckley, s. 153.
2 Ibid.
3 John B. Watson, Psychological Care o f Infant and Child, New York W.W. N orton & Com ­
pany, Inc., 1928, s. 4.
4 Ibid., s. 12.
5 Ibid., s. 12-13.
6 Ibid., s. 81-82.
7 Ibid., s. 85.
8 Ibid.
9 Buckley, s. 143.
10 Watson, Care, s.41-42.
11 David Cohen, /. B.Watson: The Founder o f Behaviourism, Boston and London: Rout-
ledge 8c Kegan Paul, 1979, s. 260.
12 Ibid., s. 265.
13 Ibid.
14 Aldous Huxley, Brave New World, New York: M odern Library, 1946, s. x.
15 James H. Jones, Alfred Kinsey: A Public/Private Life, New York: N orton, 1997, s. 422.
16 Tye, s. 111.
17 Christopher Simpson, Science o f Coercion: Communication Research and Psychological
Warfare, 1945-1960, New York: Oxford University Press, 1994, s. 23.
18 Ibid.
19 Ibid.
20 Jones, s. 423.
21 Ibid.
22 Ibid.
23 Ibid., s. 424.

Część III
Rozdział 1
1 Thomas E. Mahl,Desperate Deception, Washington:Brassey’s, 1998, s. 6.
2 Michael Hunt, Ideology and Foreign Policy, New Haven and London: Yale University
Press, 1987.
3 Ibid., s. 137.
4 Ibid., s. 134.
716 P R ZYP ISY

5 Mahl, s. 16.
6 Carroll Quigley, Tragedy and Hope: A History o f the World in Our Time, New York:
Macmillan, 1966.
7 Mahl, s. 37.
8 Jones, s. 472.
9 Ibid., s. 525.
111 Ibid., s. 532.
11 Ibid., s. 531.
12 E. M. Jones, Degenerate Moderns, s. 92.

Rozdział 2
1 Thomas Merton, The Seven Storey Mountain, New York: Harcourt, Brace, and C om ­
pany, 1948, s. 146.
2 Ibid., s. 147.
3 Richard Grossman, red., The God that Failed, Salem, N.H.: Ayer Company, 1949, s. 241.
4 Ibid.
5 Grossman, s. 238.
6 Thomas M erton, Seven Storey Mountain, cyt. za. wyd. poi. Siedmiopiętrowa góra, tłum.
M. M orstin-Górska, Kraków 1972 s. 161.
7 Ibid., s. 163.
8 Ibid., s. 345.
9 Ibid.
111 Ibid., s. 346.
" Ibid., s. 348.
12 Ibid., s. 157.
Dennis McNally, Desolate Angel, New York: Random House, 1979.
14 Thomas M erton, Conjectures o f a Guilty Bystander, Garden City, N.Y.: Image Double­
day, 1968.
15 McKay, Banjo, s. 14.
16 Wardell Pomeroy, Dr. Kinsey and the Institute fo r Sex Research, New York: H arper and
Row, 1972.
17 Jack Kerouac, On the Road, cyt. za wyd. poi.: W drodze, tłum. A. Kołyszko, Warszawa,
1993, s. 131.
18 McNally, s. 233.
19 Ted Morgan, Literary Outlaw: The Life and Times o f William S. Burroughs, New York:
Henry Holt and Co., 1988.
20 Abraham Maslow, James M. Sakoda, Volunteer Error in the Kinsey Study, „The Journal
of Abnormal and Social Psychology”, 47, 2, April 1952, s. 26.
21 Judith A. Reisman, Edward W. Eichel, Kinsey, Sex and Fraud: The Indoctrination
o f a People, Lafayette, La.: H untington House, 1990, s. 221.
22 Ibid.
23 Pomeroy.
24 Ibid., s. 222.
25 Ibid.
2h Max Eastman, Love and Revolution, s. 100.
2' Norm an Mailer, Advertisements for Myself, New York: G. P. Putnam ’s Sons, 1959.
28 Mailer, s. 363.

Rozdział 3
1 Jones, s. 433.
2 Ibid., s. 440.
3 Ibid., s. 433.
4 Ibid., s. 437.
5 Ibid., s. 422.
6 Ibid., s. 463.
7 Ibid., s. 479.
PR ZYP ISY 717

8 Ibid., s. 457.
9 Ibid., s. 458.
10 Ibid., s. 643.
11 Ibid., s. 515.
12 Por. Esther Dyson, The net is a great medium fo r conspiracy, while television is best fo r
propaganda, „Release” 2.0, s. 49.
13 Jones, s. 438.
14 Ibid., s. 440.
15 Rockefeller Archives, RG.1.1 Series 200 Box 40, folder 457.
16 Ibid.
17 Tim Tate, Secret History: Kinsey’s Pedophiles, Yorkshire TV: Channel 4, 10/8/98.
18 Jones s. 508.
19 Ibid., s. 512.
2,1 Ibid. s. 513.
21 Ibid., s. 490.
22 Ibid., s. 491.
23 Ibid., s. 510.
24 Ibid.
25 Ibid.
26 Ibid., s. 518.
27 Judith Reisman, Kinsey: Crimes and Consequences, Arlington, Va.: Institute for Media
Education, 1998, s. 84.
28 Ibid.
29 Samuel Steward, Remembering Dr. Kinsey: Sexual Scientist and Investigator, „The Advo­
cate”, November 13, 1980, s. 21.
30 Tate.

Rozdział 4
1 Jones, s. 463.
2 Ibid., s. 547.
3 Ibid., s. 566.
4 Reisman, s. 191.
5 Ibid., s. 91.

Rozdział 5
1 Rockefeller Archives, III 2K Medical Interests Planned Parenthood Box 4 139.22.
2 Ibid.
3 Nancy C unard (ed.), Negro: an Anthology, edited and abridged, New York: Frederick
UngarCo., 1970, s. xxxi.
4 Harold Cruse, The Crisis o f the Negro Intellectual, New York: W illiam M orrow & Co.,
1967, s. 15.
5 Michael H arrington, The Long Distance Runner: A n Autobiography, New York: H enry
Holt and Co., 1988),
6 N orm an Mailer, Advertisements fo r Myself, New York: G.P. Putnam ’s Sons, 1959, s. 325.
7 Ibid., s. 340.
8 Ibid.
9 Kerouac, W drodze, s. 104.
10 Ibid. s.104
11 Ibid. s. 104
12 N orm an Podhoretz, The Know-Nothing Bohemians, „Partisan Review”, Spring, 1958,
cyt. za: McNally, s. 350.
13 Cyprian Davis, The History o f Black Catholics in the United States, New York: Crossroad,
1990, s. 259.
14 Max Eastman, The Enjoyment o f Living, s. 476.
718 P R ZYP ISY

Rozdział 6
1 Paul Blanshard, Personal and Controversial: An Autobiography, Boston: Beacon Press,
1973, s. 189.
2 Ibid.
3 Ibid., s. 191.
4 Ibid., s. 209.
5 Ibid.
6 John McGreevy, Thinking on One’s Own: Catholicism in the American Intellectual Imagi­
nation 1928-1960, „The Journal of American History”, June 1997, s. 121.
Blanshard, Personal, s. 250.
8 Ibid., s. 6.
9 Ibid., s. 24.
10 Ibid., s. 115.
11 Ibid., s. 32.
12 Ibid., s. 113.
13 Ibid.
14 Ibid., s. 114.
15 Ibid.
16 Ibid., s. 282.
17 Ibid., s. 223.
18 Ibid.
19 Ibid.
211 Ibid., s. 224.
21 Ibid.
22 Ibid., s. 226.
23 Ibid., s. 51.
24 Ibid., s. 95.
23 Ibid., s. 99.
2* Ibid.
2' Ibid., s. 100.
28 Ibid., s. 208.
29 Ibid., s. 135.
30 Simpson, s. 28-29.
31 Ibid., s. 22.
32 McGreevy, s. 113.
33 Paul Blanshard, American Freedom and Catholic Power, s. 6.
34 Ibid., s. 284.
35 Ibid., s. 284, s. 286.
3(’ McGreevy, s. 97.
37 Blanshard, Personal, s. 222.
38 McGreevy, s. 126.

Rozdział 7
1 Jones, s. 632.
2 Ibid., s. 633.
3 Ibid.
4 Reisman, s. 84.
Richard Weaver, Ideas Have Consequences, Chicago: The University of Chicago Press,
1948, s. 10.
6 Richard Foster, The Real Bettie Page: The Truth about the Queen o f the Pinups, Secaucus,
N.J.: Birch I.ane Press, 1997, s. 164.
7 Rockefeller Archives, R.G 3.2 Series 900, box 14, folder 85.
8 Ibid.
9 Rene A. Wormser, Foundations: Their Power and Influence, New York: The Devin-Adair
Company, 1958, s. 174.
10 Wormser, s. 47.
PRZYPISY 719

" Ibid.
12 Rockefeller Archives, Ibid.
13 Ibid., Ibid.
14 Riesman, s. 190.
15 Ibid.
Ibid., s. 192.
17 Ibid. s. 193.
18 Rockefeller Archives, Ibid.
Jones, s. 722.
20 Rockefeller Archives, Ibid.
21 Rockefeller Archives, Ibid., Investigating the Foundations, „The Reporter”, November
24, 1953.
22 Jones, s. 723.
23 Ibid., s. 677.
24 Ibid., s. 678.
23 Ibid., s. 689.
2.1 Ibid.,!,. 693.
Wormser, s. 184, s. 186.
25 Ibid., s. 32.
29 Ibid., s. 94-95.
3(1 Ibid., s. 100.
31 [ones, s. 734.
32 Wormser, s. 101.
” Ibid.
34 Ibid., s. 351.
15 Ibid.
Ibid., s. 355.
37 Riesman, s. 264-65.
,s Ibid., s. 260.
Jones, s. 738.
4.1 Ibid., s. 753.

Rozdział 8
1 William W. Van Alstyne, Firsf Amendment: Cases and Materials, Westbury, N.Y.: The
Foundation Press, 1991, s. 679.
2 Ibid.
3 Ibid. s. 681.
4 Ibid.
’ Ibid.
" Leo Pfeffer, God, Caesar, and the Constitution, Boston: Beacon Press, 1975, s. 311.
Van Alstyne, s. 691.
s Ibid., s. 692.
4 Reisman, s. 241.
10 Paul Spike, Photographs o f M y Father, New York: Alfred A. Knopf, 1973, s. 63.
11 Ibid.
12 Ibid., s. 10.
11 Ibid.
" Ibid., s. 32.
13 Ibid., s. 25.
Ibid., s. 27.
1 McNally, Desolate Angel, s. 307.
McNally, s.308.
Michael Mott, Vie Seven Mountains o f Ihom as Merlon, Boston: Houghton Mifflin,
1984, s. 461.
20 Kerouac, W drodze,, s. 137.
21 Ibid., s. 246.
 P R Z Y P IS Y

Ibid.
Ibid., s. 246.
Jack Kerouac, Podziemni tłum. J. W itt, Poznań 1995.
25
Ibid.
26
Ibid., s. 119.
27
Ibid., s. 105.
28
McNally, s. 135.
29
Ibid.
30
Ibid., s. 330.
31
Kerouac, W drodze, s. 303.
32
Ibid., s. 305.
33
Jack Kerouac, Lonesome Traveler, New York: McGraw-Hill, 1960, s. 22.
34
Keruac, W drodze, s. 338.
35
Ibid. s. 339
36
Ibid., s. 347-348.
37
Ibid., s. 346.
38
Ibid., s. 351.
39
Ibid., s. 365.
40
McNally, s. 241.
41
Mailer, Advertisements fo r Myself, s. 340.
42
Ibid.
43

44
Ibid., s. 348.
45

46
Ibid., s. 341.
47
Eldridge Cleaver, Soul on Ice, New York: Ramparts Books, 1968, s. 14.
48
Ibid., s. xv.
49
Ibid., s. 16.
50
Ibid., s. 75.
51
Eldridge Cleaver, Soul on Fire, Waco: Word Books, 1976, s. 90.
52
Cleaver, Soul on Fire, s. 111.
53
Cleaver, Soul on Ice, s. 159.
54
Ibid., s. 161.
55
Cleaver, Soul on Fire, s. 135.
56
Ibid., s. 97.
57
Ibid., s. 208.
58
Ibid., s. 196.
59
Ibid., s. 210.
60
Morgan, s. 557.
61
Cleaver, Soul on Ice, s. 33.
62
Thomas M erton, Conjectures o f a Guilty Bystander, Garden City, N.Y.: Doubleday Im ­
age, 1968, s. 74.
63
Ibid., s. 112.
64
Ibid.
65
McNally, s. 246.
66 James Terence Fisher, Catholic Counter Culture in America 1933-62, Chapel Hill: U ni­
versity of N orth Carolina Press, 1989, s. 229.
67
Morgan, s. 487.
68
Fisher, s. 205 i n.
69
America, April 8, 1965, s. 660.
70
Ibid.
P R ZYP ISY 721

Rozdział 9
1 Public Opinion and Communication, Bernard Berelson i M orris Janowitz (eds.), Glen­
coe, 111.: The Free Press, 1950, s. 403.
2 Preparatory Reports Second Vatican Council, Philadelphia, The W estminster Press,
1965, s. 51.
3 Ibid.
4 Ibid.
5 Simpson, Coercion, s. 3-4.
6 Preparatory Reports, s. 51.
7 Wormser, s. 235.
8 Theodore Hesburgh folder, w: Population Council Files, Rockefeller Archives, POP
Council files, box 49, folder 73.
9 Ibid.
10 Ibid.
" Ibid.
12 Ibid.
13 Ibid.
14 Ibid.
15 Ibid.
16 Ibid.
17 Ibid.
18 Ibid.
19 Ibid.
20 Ibid.
21 E. Michael Jones, Requiem fo r a Liturgist, „Fidelity”, January 1988.
22 Simpson, Coercion, s. 102.
23 Berleson, s. ix.
24 Ibid.
25 Simpson, Coercion, s. 89.
26 Berleson, s. 457.
27 Robert McClory, Turning Point: The Inside Story o f the Papal Birth Control Commis­
sion, and How Humanae Vitae Changed the Life o f Patty Crowley and the Future o f the
Church, New York: Crossroad, 1995, s. 162.

Rozdział 10
1 Lee Rainwater and William L. Yancey, The M oynihan Report and the Politics o f Contro­
versy, Cambridge, Mass.: The M IT Press, 1967, s. 12.
2 Ibid., s. 25.
I Daniel Patrick M oynihan, The Moynihan Report, „Com m entary”, February 1967, s. 31.
4 Ibid.
5 Ibid.
6 David J. Garrow, Bearing the Cross:Martin Luther King, Jr. and the Southern Christian
Leadership Conference, New York: W illiam M orrow & Co., 1986, s. 375.
7 E. Franklin Frazier, The Negro Family in the United States, Chicago and London: The
University of Chicago Press,1939, 1966, s. 19.
8 Ibid., s. 78.
9 Ibid., s. 130.
10 Ibid., s. 249.
II Ibid, s. 100.
12 Rainwater, Yancey, s. 20.
13 Leon XII, Rerum novarum #20, tłum. ks. Jan Piwowarczyk.
14 Rerum Novarum, #53.
15 Rerum Novarum, #82.
16 Rerum Novarum, #91.
17 Rainwater, Yancey, s. 162.
18 Ibid.
19 Ibid.
722 PR ZYP ISY

20 Christopher Jencks, „New York Review of Books”, O ctober 14, 1965, cyt. za: Rainwater,
Yancey, s. 444.
21 Ibid.
22 H annah Tillich, From Time to Time, New York: Stein and Day, 1973, s. 176-7.
21 Rollo May, Paulus: Reminiscences o f a Friendship, New York: H arper and Row, 1973,
s. 88-89.
24 Ibid.
25 Ibid., s. 98.
26 Ibid., s. 99.

Rozdział 11
1 Pfeffer, God, Caesar, s. 96.
2 H arr and Johnson, Rockefeller Century, s. 169.
3 Rockefeller Archive Center, Special Collections RAC Population Council Register, In ­
dex RM. JDR III do H enry ego Cabota Lodge’a juniora 8/13/70.
4 Rockefeller Archives, JDR III do papieża Pawła VI 7/16/65.
5 Ibid.
6 Ibid.
7 Ibid.
8 Ibid.
9 Hansjakob Stehle, Die Ostpolitk des Vatikans, Munich: Piper, 1975, s. 359.
10 JDR III do papieża Pawła VI, 7/16/65.
11 Źródłem tych materiałów są dokum enty dotyczące kard. Króla, tzw. Kroi Papers z ar­
chiwów archidiecezji Filadelfii, Box 21, foldery dotyczące kontroli urodzin, William
Bentley Ball list do Króla, 6/30/66.
12 Ibid.
13 Rt. Rev. George W. Casey, Birth Control Is Waiting in the Wings, „The Boston Pilot”,
O ctober 9, 1965.
14 Ibid.
15 William B. Ball, Population control: Civil and constitutional Concerns, „Journal of Reli­
gion and Public Affairs”, 1967, s. 13.
16 Ibid.
17 Ibid., s. 14.
18 Krol Archives, foldery dotyczące kontroli urodzin, Ball do Króla i W righta 16 sierpnia
1965.
19 Ibid.
20 Kroi Archives, Box 29, folder 2, Ball do Króla, sierpień 1965.
21 Ibid. Vagnozzi do Króla, 8/26/65.
22 Kroi Archives, foldery dotyczące kontroli urodzin, oświadczenie wielebnego Dextera L.
Hanleya, S.J. złożone przed komisją G rueninga, wtorek, 24 sierpnia, 1965.
23 Kroi Archives, foldery dotyczące kontroli urodzin, oświadczenie Williama B. Balia, 24
sierpnia, 1965.
24 Kroi Archives, Box 29, folder 2, oświadczenie Williama B. Balia złożone przed komisją
Grueninga, wtorek, 24 sierpnia, 1965.
25 John Cogley, Bishops’ Unanimity on Birth control Bill in doubt, „New York Times”, Au­
gust 30, 1965.
2,1 Ibid.
17 Ibid.
28 Krol Archive, foldery dotyczące kontroli urodzin,, Birth control and Public Policy" ka­
zanie wieł. Patricka A. O’Boyle’a, katedra św. Mateusza, niedziela, 29 sierpnia 1965.
29 Ibid.
30 Ibid.
31 Ibid.
32 Ibid.
33 Ibid.
34 Kroi Archives, Box 29, folder 2, Król do Balia 11/2/65.
PR ZYP ISY 723

Rozdział 12
1 Paul Blanshard, Personal and Controversial: An Autobiography, Boston: Beacon Press,
1973, s. 261.
2 Rainwater and Yancey, s. 200.
3 Ibid.
4 Moynihan, Commentary,, February, 1967, s. 31.
5 Ibid.
6 Robert W. Spike, The Freedom Revolution and the Churches, New York: Association
Press, 1965.
7 Ibid.
8 Robert W. Spike, „Fissures in the Civil Rights Movement,” Christianity and Crisis, Feb­
ruary 21, 1966, s. 18-21.
9 Ibid.
10 Paul Spike, Photographs o f m y Father, New York: Alfred A Knopf, 1973, s. 62.
11 Ibid., s. 63.
12 Ibid., s. 83.
13 Ibid.
14 Shelby Steele, The Content o f our Character, New York: St. M artin’s Press, 1990, s. 78.
15 Garrow, s. 598-599.
16 Ibid., s. 375.
17 Ibid., s. 376.
18 Ibid., s. 587.
19 Ibid., s. 638-39, n. 39.
20 Ibid., s. 617.
21 Ibid., s. 375.
22 Ibid., s. 586.
23 Sara Evans, Personal Politics, New York: Alfred A. Knopf, 1979, s. 60.
24 Ibid., s. 78.
25 Ibid., s. 79.
26 Ibid.
27 Ibid., s. 82.
28 Mary King, Freedom Song: A Personal Story o f the 1960s Civil Rights Movement, New
York: William M orrow and Co., 1987, s. 452.
29 Evans, s. 88.
311 Ibid.
31 Mary King, s. 464-65.
12 Ibid., s. 465.

Rozdział 13
1 Michael W. Higgins, Heretic Blood: The Spiritual Geography o f Thomas Merton, Toron­
to: Stoddart Publishing Company, 1998, s. 209.
2 Ibid., s. 218.
3 Ibid., s. 221.
4 Rozmowa z W.R. Coulsonem , czerwiec 1999.
5 Msgr. Francis J. Weber, His Eminence o f Los Angeles: James Francis Cardinal McIntyre,
tom II, Mission Hills, Calif.: Saint Francis Historical Society, 1997, s. 419.
6 Ibid.
7 Rosemary Curb, Nancy M anahan (eds.), Lesbian Nuns: Breaking Silence, Tallahassee,
Fla.: Naiad Press, 1985, s. 3.
8 Ibid., s. II.
9 Ibid.
10 Ibid., s. 13.
11 Ibid., s. 14.
12 Ibid., s. 183.
13 Ibid., s. 187.
14 Ibid.
 P R Z Y P IS Y

15
Ibid., s. 188.
16
Ibid., s. 233.
17
Abraham Maslow, Journals, s. 157.
18
Ibid., s. 166-68,
19
Carl Rogers, Carl Rogers on Encounter Groups, New York: H arper & Row, 1970, s. 75.
20
Maslow, Journals, s. 951.
21
Ibid., s. 1089.
22
Ibid., 17 maja 1969 r.
24
Elwood Kieser, Hollywood Priest: A Spiritual Struggle, New York: Doubleday 1991,
s. 158.
25
James F.T. Bugental, Intimate Journeys: Stories from Life-Changing Therapy, San Fran­
cisco: Jossey-Bass Publishers, 1990.
26
Kieser, s. 160.
27
Ibid., s. 169.
28
Ibid., s. 160.
29
Ibid., s. 170.
30
Ibid., s. 161.
31

32
Ibid., s. 162.
33
Ibid., s. 169.
34
W.R. Coulson, Good-bye, M ary Edith, niepublikowany m anuskrypt wypowiedzi przed­
stawionej na: 27th Mile HI Congress, Catholic Archdiocese of Denver, Denver, C olo­
rado, 2/16/96.
35
W.R. Coulson, The Role o f Psychology in Current Educational Reform, niepublikowa­
ny m anuskrypt wypowiedzi dla Empire State Taskforce for Excellence in Educational
Methods, New Paltz, New York, 12/13/97.
36
Carl Rogers, Carl Rogers on Encounter Groups, s. 4.
37
W. R. Coulson, „Rejoinder,” Measure, s. 8.
38
Rogers, Carl Rogers on Encounter Groups, s. 8
39
Ibid., s. 12.
40
Ibid., s. 11.
41
Ibid., s. 159-60.
42
Ibid., s. 12.
43
Ibid., s. 10.
44
Art Kleiner, Tiie Age o f Heretics: Heroes, Outlaws and the Forerunners o f Corporate
Change, New York: Currency Doubleday, 1996, s. 31.
45
Ibid.
46

47

48
Ibid., s. 33.
49
Michael Weber, Psychotechniken - die neuen Verfuehrer: Gruppendynamki - die pro-
grammierte Zerstoerung von Kirch und Kultur, Stein am Rhein/Schweiz: Christiana,
1997, s. 36, tłumaczenie: E. M. Jones
50
Ibid., s. 135.
51
Kleiner, s. 48-49.
52
Ibid., s. 53.
53
Kevin Dowlings, Philip Knightley, The Spy Who Came Back from the Grave, „Night and
Day: The Mail on Sunday Review”, 23 August, 1998, s. 11.
54
Ibid., s. 13.
55
Simpson, Coercion, s. 53 i n.
56
John T. McGreevy, Thinking on One’s Own: Catholicism in the American Intellectual
Imagination, 1928-1960, „Journal of American H istory”, June 1997, s. 97.
57
Ibid.
58
Simpson, Coercion, s. 61.
59
Ibid.
60
Thomas Mahl, Desperate Deception, W ashington, D.C.: Brassey’s, 1998, s. 5.
61
Ibid., s. 6.
PR ZYP ISY 725

62 Blanshard, American Freedom, s.287.

63 Ibid.
64 Ibid.
65 Francis J. Weber, s. 422.
66 Ibid.
67 Ibid.
68 Ibid., s. 432.
69 Ibid.
70 Ibid., s. 425.
71 Ibid., s. 423.
72 Ibid.
73 Ibid
74 Ibid., s. 424.
75 Ibid.
76 Ibid.
77 Ibid., s. 425.
78 Kieser, s. 177.
79 Ibid., s. 183.
80 Francis J. Weber, s. 427.
81 Ibid., s. 434.
82 Ibid.
83 Natalie Rogers, Etnerging Woman: A Decade o f Midlife Transitions, Point Reyes, Calif.:
Personal Press, 1980, s. 21.
84 W.R. Coulson, The Roleo f Psychology in Current Educational Reform.
85 „Washington Post”, November 15, 1981, s. 1.
86 Michael Weber, s. 88.
87 Ibid.
88 W. R. Coulson, Rejoinder,„Measure”, August/September 1995, s. 9.
89 Rogers, Carl Rogers on Encounter Groups, s. 158.
90 Ibid., s. 17.
91 Green, s. 211-12.
92 Carl Rogers, Client Centered Tlterapy, Boston: Houghton Mifflin, 1951, s. 49.
93 Rogers, Carl Rogers on Encounter Groups, s. 91.
94 Ibid.
95 Ibid., s. 99.
96 Ibid., s. 101.
97 Ibid., s. 103.
98 Kurt W. Back, Beyond Words: The Story o f Sensitivity Training and the Encounter Move­
ment, New York: The Russell Sage Foundation, 1972, s. 33.
99 Back s. 35.
100 Rogers, Carl Rogers on Encounter Groups, s. 113.
101 Ibid., s. 72-73.
1112 Rogers, Reaction to Gunnison’s Article on the Similarities Between Erikson and Rogers,
„Journal of Counseling and Development”, May 1985.
103 Michael Weber, s. 54-55.
104 Agethen, s. 204-6.
1115 M orton A. Kaplan, Letters, „Measure”, August/September 1995, s. 3.
106 Kleiner, s. 47-48.
107 Natalie Rogers, s. 148.
108 Ibid., s. 103.
"I9 Ibid., s. 171.
110 Ibid., s. 177.
111 Rogers, Carl Rogers on Encounter Groups, s. 66.
112 W. R. Coulson, Rejoinder, s. 12.
113 Ibid.
1,4 Natalie Rogers, s. 199.
113 Rogers, Carl Rogers on Encounter Groups, s. 76-77.
726 PR Z YP ISY

116 Michael Weber, s. 123.

117 Higgins, s. 221.
118 Curb, M anahan, s. 188.
119 Ibid., s. 247.
120 Ibid., s. 246.
121 Ibid., s. 248.
122 Kieser, s. 187.
123 Ibid., s. 189.
124 W. R. Coulson, Rejoinder, s. 5.

Rozdział 14
1 Fight Power with Spontaneity and Humor: A n interview with Dusan Makavejev, „Film
Q uarterly”, W inter 1971, s. 3.
2 Reich, The Sexual Revolution, s. 109.
3 Dusan Makavejev, WR: Mysteries o f the Organism: A Cinematic Testament to the Life
and Teachings o f Wilhelm Reich, New York: Avon Books, 1972, s. 57.
4 Ibid., s. 70.
5 David Elkind, Wilhelm Reich: Vie Psychiatrist as Revolutionary, „New York Times M ag­
azine”, April 18, 1971, s. 25.
6 Makavejev, s. 31.
7 Elizabeth Wurtzel, Bitch: In Praise o f Difficult Women, New York: Doubleday, 1998,
s. 48.
8 Ibid., s. 46-47.
9 Ibid., s. 48.
10 Ibid., s. 89.
11 Ibid., s. 89-90.
12 Katie Roiphe, Last Night in Paradise: Sex and Morals at the World’s End, New York:
Random House, 1998, s. 11.
13 Ibid., s. 127.
14 Eric Voegelin, Order and History, Volume Vuee: Plato and Aristotle, Baton Rouge: Loui­
siana State University Press, 1957, s. 126.
15 Ibid., s. 127.
16 Reich, Sexual Revolution, s. 278.

Rozdział 15
1 HR 2525, Ustawa powołująca komisję znaną jako Komisja ds. Obsceniczności i P orno­
grafii. Posiedzenie z 20-24 kwietnia 1967, Waszyngton. Przewodniczący: Dominiek V.
Daniels.
2 HR 2525, s. 3.
3 Ibid.
4 HR 2525, s. 23.
5 Raport Komisji ds. Obsceniczności i Pornografii, Wprowadzenie Clive Barnes, New
York: Random House, 1970, s. 22.
6 Ibid., s. 32.
7 Ibid., s.3.
8 Ibid., s. 446.
9 Ibid., s. 457.
10 Ibid., s. 458.
11 Ibid., s. 637.
12 Ibid., s. 465.
13 Report, s. 466-467.
14 Ibid., s. 469.
15 Ibid., s. 469.
16 Ibid., s. 618.
17 D olf Zillman, Jennings Bryant, Effects o f Massive Exposure to Pornography, [w:j Neil
Malamuth, Edward D onnerstein (eds.), Pornography and Sexual Aggression, Orlando,
FL: Academic Press, 1984, s. 134.
PRZYP ISY 727

Rozdział 16
1 Foster, s. 118.
2 Bruce Thornton, Eros: The Myth o f Ancient Greek Sexuality, Boulder, Colo.: Westview
Press, 1997, s. 17.
3 Foster, s. 119.
4 Linda Lovelace, Ordeal, New York: Berkley Books, 1981, s. 50.
5 Ibid.
6 Ibid., s. 113.
7 Ralph Blumenthal, „NYT Magazine”, January 21, 1973, s. 28 i n.
8 Ibid.
9 Ibid.
10 William Pechter, Deep Tango, „Com m entary”, 56, 1973, s. 64-66.

Rozdział 17
1 Robert S. McNamara, The McNamara Years at the World Bank: Major Policy Addressed
of Robert S. McNamara 1968-1981, Baltimore, Md.: Johns Hopkins University Press,
1981, s. 47.
2 Julian Simon, The Ultimate Resource, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1981,
s. 64.
3 Ibid.
4 Ibid., s. 47.
5 Excessive Force: Power, Politics and Population Control, W ashington, D.C.: Information
Project for Africa, 1995, s. 187.
6 NSSM 200, s. 117. D okum ent ten jest dostępny w internecie na stronie: http://www.
africa2000.com
7 Ibid., s. 15.
8 Ibid., s. 127-28.
9 Ibid., s. 121.
10 Ibid., s. 106.
11 Ibid., s. 114.
12 Peter J. Donaldson, Nature Against Us: The United States and the World Population
Crisis 1965-1980, Chapel Hill: University o f N orth Carolina Press, 1990, s. 85.
13 Ibid., s. 85-86.
14 Ibid., s. 17.
15 Rozmowa z Elizabeth Liagin Sobo.
16 D onald Warwick, Bitter Pills: Population Policies and their Implementation in Eight De­
veloping Countries, Cambridge: Cambridge University Press, 1982, s. 13.
17 Population and National Security: A Review o f U.S. National Security Policy 1970-1988,
Washington, D.C.: Inform ation Project For Africa, 1991.
18 Ibid.
19 Ibid.
2,1 Ibid.
21 Ibid.
22 Ibid.
23 Por. http://www.africa2000.com, zwłaszcza: National Security Council Under Secretar­
ies Committee Population Task Force First Progress Report, 1976.
24 Ibid.
25 Population and National Security: A Review o f U.S. National Security Policy 1970-1988,
Washington, D.C..: Inform ation Project For Africa, 1991.
20 Julian Simon, The Ultimate Resource, Princeton, NJ: Princeton University Press, 1981,
s. 69.
27 Ibid., s. 71.
28 Royal Commission on Population Report Presented to Parliament by Command o f his
Majesty, June 1949. London: His Majesty’s Stationery Office, Cmd. 7695, s. 43-44.
29 Ibid., s. 134.
30 Ibid., s. 136.
728 P R ZYP ISY

31 Ibid., s. 219.
32 Ibid.
33 Ibid., s. 227.
34 Katherine Ellison, Imelda: Steel Butterfly o f the Philippines, New York, McGraw-Hill,
1988, s. 138.
35 Ibid.
36 Excessive Force, s. 207.

Rozdział 18
1 Leo Pfeffer, The ‘Catholic’ Catholic Problem, „Commonweal”, August 1975, s. 302-5.
2 Ibid., s. 304.
3 Ibid, s. 303.
4 Ibid., s. 304.
5 Ibid., s. 303.
6 James Hitchcock, Years o f Crisis, San Francisco: Ignatius, 1985, s. 197.
7 Pfeffer, Commonweal, s. 304.
8 Ibid., s. 303.
9 Leo Pfeffer. God, Caesar, and the Constitution, Boston: Beacon Press, 1975, s. 97.
111 Ibid., s. 20.
11 Ibid., s. 20-21.
12 Leo Pfeffer, Issues that Divide: 1he Triumph o f Secular Humanism, „Journal of Church
and State”, 19, Spring 1977, s. 211.
13 Ibid.
14 E. Michael Jones, John Cardinal Krol and the Cultural Revolution, South Bend, Ind.:
Fidelity Press, 1995, rozdz. 6.
15 Michel Schooyans, Power over Life Leads to Domination of Mankind, St. Louis, Mo.:
Central Bureau, Catholic C entral Verein of America, 1996, s. 36.
lh Ibid., s. 55-56.
17 Ibid., s. 56.
18 Ibid., s. 59.
19 Mark Winiarski, Detroit: 1,300 vote hopes raise fears, „National Catholic R eporter”, 13,
no. 3, s. 1.
20 Ibid.
21 Ibid.
22 Thomas Stahel, More Action than they Called for, „America”, November 6, 1976, s. 292-
96.
21 Winiarski, NCR, s. 1.
24 Bishops across the Nation Give Wide Response to 'Call to Action' Assembly, p o dsu­
mowanie w OSV, „Our Sunday Visitor”, November 14, 1976.
25 Thomas C. Fox, „Made in Detroit,” Commonweal, November 19, 1976, s. 747.
26 Winiarski, NCR, s. 1.
27 Heinrich Denifle, Luther and Lutherdom, Somerset, Oh.: Torch Press, 1917, s. 3.
28 Rockefeller Archives, Population Council, Box 49, Oscar Harkavy, szef Ford Founda­
tion do Dudleya Kirka, szefa Population Council, 18 grudnia, 1964.
29 Charles E. Rice, „Observer”, April 20, 1977.
311 Ibid.
31 Ibid.
32 James McShane, „Memo”, 11 April, 1996.
P R ZYP ISY 729

Rozdział 19
1 Akta postępowania w Sądzie Najwyższym stanu Indiana, Thomas N. Schiro vs. Stan
Indiana, zeznanie Mary T. Lee, 1457.
2 Ibid., 563.
' Raport Komisji ds. Obsceniczności i Pornografii, s. 31.
4 Ibid.
5 Ibid.
6 Akta, 1457.
7 Ibid.
s Ibid., 1429.
9 Wywiad z Frankiem Osanką, sierpień 1985.
10 Ibid.
" Ibid.
12 Ibid.
13 Ibid.
14 Akta, 1576.
13 Ibid.
16 Raport Komisji ds. Obsceniczności i Pornografii, s. 3.
17 Nora Ephron, Crazy Salad, New York: Borzoi, 1975, s. 66.
18 „Off our Backs”, May 1985, s. 27.
14 Ibid.
20 Ibid.
21 Ibid.
22 Schiro, autobiografia.
23 Susan Brownmiller, Against Our Will: Men, Women, and Rape, New York: Simon and
Schuster, 1975.
24 Schiro, autobiografia.
23 Osanka, wywiad.
26 Schiro, autobiografia.
27 Ibid.

Rozdział 20
1 Reisman, Kinsey: Crimes and Consequences, s. xx.
2 ibid., s. xxi.
3 „Time”, High priced ogling, May 13, 1985.
4 Reisman vs. Thornburgh, 175.
5 'The Meese Commission Exposed: Proceedings o f a National Coalition Against Censorship,
Arlene F. Carmen, Colleen Dewhurst, Lisa Duggan, Betty Friedan, Richard Green, Le-
anne Katz, Max Lillienstein, Barry Lynn, A nn Welbourne-Moglia, D onal Mosher, Eve
Paul, H arriet Pilpel, A nthony Schulte, Kurt Vonnegut, Briefing Komisji ds Pornografii
Prokuratora Generalnego, 16 stycznia, 1986, s. 42.
6 Ibid.
7 Raport Końcowy Komisji ds Pornografii Prokuratora Generalnego, Washington, D.C.:
U.S. D epartm ent of Justice, lipiec 1986., s. 810.
s Susan Trento, The Powerhouse: Robert Keith Gray and the Selling o f Access and Influence
in Washington, New York: St. M artin’s, 1994, s. 198.
4 Ibid.
10 Raport Reisman jest cytowany na stronie internetowej D epartam entu Sprawiedliwości:
http://www.ncjrs.og/database.htm
11 David Lowenthal, No Liberty fo r License: The Forgotten Logic o f the First Amendm ent,
Dallas: Spence Publishing Company, 1997, s. 97.
12 „Time”, May 7, 1990.
13 „People”, May 14, 1990.
14 Paul L. Montgomery, Johns Hopkins Professor Lauds ‘throat’ as a ‘cleansing film , „New
York Times”, January 3, 1973.
730 P R Z YP ISY

Rozdział 21
1 M arianne Wellershoff, Ein Star von 30 Zentimetern, „Spiegel”, January 23, 1998, s. 236.
2 Ibid.
3 James Atlas, „The Loose Canon: W hy Higher Learning Has Embraced Pornography,”
New Yorker, March 29, 1999, s. 60.
4 Ibid..
5 Ibid., s. 64.
6 Lisa Palac, The Edge o f the Bed: How Dirty Pictures Changed M y Life, New York: Little,
Brown and Company, 1998, s. 110.
7 Ibid., s. 35.
8 Ibid., s. 102.
9 Ibid., s. 110.
10 Reich, Mass Psychology, s. 105.
11 Sallie Tisdale, Talk Dirty to Me: An Intimate Philosophy o f Sex, New York: A nchor
Books,, 1994, s. 21.
12 Ibid., s. 37.
13 Ibid., s. 116.
14 Ibid., s. 123.
15 Ibid.
16 Ibid., s. 148.
17 Ibid., s. 155.
18 Ibid., s. 159.
19 Ibid., s. 221.
20 Ibid., s. 281.
21 Ibid., s. 135.
22 Palac, s. 148.
23 Ibid., s. 156.
24 Tisdale, s. 288.
25 Clinton Socio-sexual Agenda Spurs Religious Backlash, „Human Events”, September 16,
1994, s. 1.
26 Ibid.
27 Ibid.
28 Rozmowa z delegatem, 9/94.
29 Ibid.
311 „Wall Street Journal”, August 15, 1994.
31 Alan Cowell, Vatican Says gore is Misrepresenting Population Talks, „New York Times”,
September 1, 1994, s. 1
32 „Human Events”, September 16, 1994, s. 1
33 Cowell, s. 1.
34 Ibid., s. A9.
35 Ibid., s. I.
36 Robert Kaplan, The Coming Anarchy, „The Atlantic M onthly”, February 1994 (tłum. J.
M. Szymański).
37 Ibid.
38 Julian Simon, The Ultimate Resource, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1981,
s. 177.
39 Ibid., s. 179.
40 Patricia Smith, W hat Happens When the Spin Outweighs Sin?, „South Bend Tribune”,
February 4, 1998, s. A5.
11 Maureen Dowd, Power o f Attorney, „New York Times”, September 20, 1998.
42 A nthony Lewis, Christian Right Determined to Bring Clinton Down, „South Bend Tri­
bunes”, O ctober 11, 1998, s. A5.
43 Ibid.
44 Hollywood still adores Clinton, „South Bend Tribune”, September 28, 1998.
45 Reisman, s. vi.