Professional Documents
Culture Documents
Editions used
Abbreviation Source
ka Ācārya Kedarnāth Tripāṭhī. Motilal
Banarsidass. 1985 AC
Page 1 of 26
TARKA-SAṄGRAHAḤ
tarka-saṅgrahaḥ
śrī-annambhaṭṭa-saṅgṛhītaḥ
maṅgalācaraṇam
dīpikā :
viśveśvaraṁ sāmba-mūrtiṁ praṇipatya giraṁ gurum |
ṭīkāṁ śiśu-hitāṁ kurve tarka-saṅgraha-dīpikām ||
nanu maṅgalasya kartavyatve kiṁ pramāṇam ? iti cet, na, śiṣṭācārānumita-śruter eva pramāṇatvāt
| tathā hi—maṅgalaṁ veda-bodhaka-kartavyatākam, alaukika-vigīta-śiṣṭācāra-viṣayatvāt,
darśādivat | bhojanādau vyabhicāra-vāraṇāya alaukiketi | rātri-śraddhādau vyabhicāra-vāraṇāya
avigīteti | śiṣṭa-padaṁ spaṣṭārtham | na kuryān niṣphalaṁ karma iti jala-tāḍanāder api
niṣiddhatvād iti |
nanu bahuṣu tarka-grantheṣu satsu kim-artham apūrva-granthaḥ kriyate ? ity ata āha—bālānām
iti | teṣām ativistṛtatvād bālānāṁ bodho na bhavatīty arthaḥ | grahaṇa-dhāraṇa-paṭur bālaḥ, na tu
stanandhayaḥ |
kiṁ kṛtvā kriyate ? ity ata āha—nidhāyeti | viśveśaṁ jagan-niyantāraṁ śivaṁ hṛdi nidhāya
nitarāṁ sthāpayitvā, sarvadā tad-dhyāna-paro bhūtety arthaḥ | gurūṇāṁ vidyā-gurūṇāṁ
vandanaṁ namaskāraṁ vidhāya kṛtvety arthaḥ ||*||
Page 2 of 26
TARKA-SAṄGRAHAḤ
nyāya-bodhinī :
akhilāgama-sañcāri śrī-kṛṣṇākhyaṁ paraṁ mahaḥ |
dhyātvā govardhana-sudhīs tanute nyāya-bodhinīm ||
uddeśa-prakaraṇam
dravya-guṇa-karma-sāmānya-viśeṣa-samavāyābhāvāḥ
sapta padārthāḥ ||1||
—o)0(o—
Page 3 of 26
TARKA-SAṄGRAHAḤ
—o)0(o—
rūpa-rasa-gandha-sparśa-saṅkhyā-parimāṇa-pṛthaktva-saṁyoga-
vibhāga-paratvāparatva-gurutva-dravatva-sneha-śabda-buddhi-
sukha-duḥkhecchā-dveṣa-prayatna-dharmādharma-saṁskārāś
caturviṁśati guṇāḥ ||3||
Page 4 of 26
TARKA-SAṄGRAHAḤ
—o)0(o—
utkṣepaṇāpekṣepaṇākuñcana-prasāraṇa-gamanāni
pañca karmāṇi ||4||
nyāya-bodhinī : na vyākhyātam
nyāya-bodhinī : na vyākhyātam
nyāya-bodhinī : na vyākhyātam
Page 5 of 26
TARKA-SAṄGRAHAḤ
nyāya-bodhinī : na vyākhyātam
abhāvaś caturvidhaḥ—prāg-abhāvaḥ,
pradhvaṁsābhāvo'tyantābhāvo'nyonyābhāvaś ceti ||8||
nyāya-bodhinī : na vyākhyātam
(2)
atha lakṣaṇa-prakaraṇam
nanu jalādāv api gandha-pratīter ativyāptir iti cen, na, anvaya-vyatirekābhyāṁ pṛthivī-
gandhasyaiva, tatra saṁyukta-samavāyena bhānāṅgīkārāt | nanu tathā hi kālasya sarvādhāratayā
sarveṣāṁ lakṣaṇānāṁ kāle'tivyāptir iti cen, na, sarvādhāratā-prayojaka-sambandha-bhinna-
sambandhena lakṣaṇatvasyābhimatatvāt |
Page 6 of 26
TARKA-SAṄGRAHAḤ
śīta-sparśavatya āpaḥ |
tāś ca dvividhāḥ—nityā anityāś ca |
nityā paramāṇu-rūpāḥ, anityāḥ kārya-rūpāḥ |
tā punas trividhāḥ śarīrendriya-viṣaya-bhedāt—
śarīram varuṇa-loke,
indriyaṁ rasa-grāhakaṁ rasanaṁ jihvāgra-varti,
viṣayaḥ sarit-samudrādiḥ ||10||
Page 7 of 26
TARKA-SAṄGRAHAḤ
uṣṇā-sparśavat tejaḥ |
tac ca dvividhaṁ—nityam anityaṁ ca |
nityaṁ paramāṇu-rūpam | anityaṁ kārya-rūpam |
punas trividhaṁ śarīrendriya-viṣaya-bhedāt |
śarīram āditya-loke prasiddham |
indriyaṁ rūpa-grāhakaṁ cakṣuḥ kṛṣṇa-tārāgravarti |
viṣayaś caturvidhaḥ—bhauma-divyodaryākaraja-bhedāt |
bhaumaṁ vahny-ādikam, abindhanaṁ divyaṁ vidyud-ādi,
bhuktasya pariṇāma-hetur udaryam, ākarajaṁ suvarṇādi ||11||
dīpikā : tejaso lakṣaṇam āha—uṣṇeti | uṣṇaṁ jalam iti pratītes tejaḥ sambandhānuvidhāyitvān
nātivyāptiḥ | viṣayaṁ vibhajate—bhaumeti | nanu savarṇaṁ pārthivaṁ pītatvād gurutvād
dharidrādivad iti cen, na, atyantānala-saṁyoge sati ghṛtādau dravatva-nāśa-darśanena jala-
madhya-stha-ghṛte dravatva-nāśādarśanenāsati pratibandhake pārthiva-dravya-dravatva-nāśāgni-
saṁyogayoḥ kārya-kāraṇa-bhāvāvadhāraṇāt suvarṇasyātyantānala-saṁyoge
satyanucchidyamāna-dravatvādhikaraṇatvena ghṛtavat pārthivatvānupapatteḥ | tasmāt pīta-
dravya-dravatva-nāśa-pratibandhakatayā drava-dravyāntara-siddhau naimittika-
dravatvādhikaraṇatayā jalatvānupapatteḥ | rūpavattayā vāyv-ādiṣv anantarbhāvāt taijasatva-
siddhiḥ | tatroṣṇa-sparśa-bhāsvara-rūpayor upaṣṭambhaka-pārthiva-rūpa-sparśābhyāṁ
pratibandhād anupalabdhiḥ | tasmāt suvarṇaṁ taijasam iti siddham ||11||
rūpa-rahita-sparśavān vāyuḥ |
sa dvividho—nityo'nityaś ca |
nityaḥ paramāṇu-rūpaḥ | anityaḥ kārya-rūpaḥ |
punas trividhaḥ śarīrendriya-viṣaya-bhedāt |
śarīram vāyu-loke |
indriyaṁ sparśa-grāhakaṁ tvak sarva-śarīra-varti |
viṣayo vṛkṣādi-kampana-hetuḥ ||12||
Page 8 of 26
TARKA-SAṄGRAHAḤ
ativyāptir nāma alakṣye lakṣaṇa-sattvam | yathā, goḥ śṛṅgitvaṁ lakṣaṇaṁ kṛtaṁ cet, lakṣya-
bhūta-go-bhinna-mahiṣyādāv ativyāptiḥ | tatrāpi śṛṅgitvasya vidyamānatvāt | avyāptir nāma
lakṣyaika-deśāvṛttitvam | lakṣyaika-deśe lakṣyatāvacchedakāśraya-bhūte kvacil lakṣye
lakṣaṇāsattvam avyāptir ity arthaḥ | yathā, gor nīla-rūpavattvaṁ lakṣaṇaṁ kṛtaṁ cel
lakṣyatāvacchedakāśrayī-bhūta-śvetagavi avyāptis tatra nīla-rūpābhāvāt | asambhavo nāma
lakṣya-mātre kutrāpi lakṣaṇāsattvam | yathā gor eka-śaphavattvaṁ [lakṣaṇaṁ kṛtaṁ cet] go-
sāmānyasya dviśaphavattvena eka-śaphavattvasya kutrāpy asattvāt |
dīpikā : nanu prāṇasya kutrāntar-bhāva ity ata āha—śarīreti | eka eva prāṇaḥ sthāna-bhedāt
prāṇāpānādi-śabdair vyavahriyata ity arthaḥ | sparśānumeyo vāyuḥ | tathā hi—yo'yaṁ vāyau vāti
saty anuṣṇāśīta-sparśo bhāsate, sa sparśaḥ | kvacid āśrito guṇatvād rūpavat | na cāsya pṛthivy-
āśrayaḥ | udbhūta-sparśavat pārthivasyodbhūta-rūpavattva-niyamāt | na jala-tejasy anuṣṇāśītatvāt
| na vibhu-catuṣṭayaṁ sarvatropalabdhi-prasaṅgāt | na manaḥ paramāṇu-sparśasyātīndriyatvāt |
tasmād yaḥ pratīyamāna-sparśāśrayaḥ sa vāyuḥ | nanu vāyuḥ pratyakṣaḥ | pratyakṣa-
sparśāśrayatvād ghaṭavad iti cen, na | udbhūta-rūpavattvasyopādhitvāt | yatra dravyatve sati bahir
indriya-pratyakṣatvaṁ tatrodbhūta-rūpavattvam iti ghaṭādau sādhya-vyāpakatvam | pakṣe
sādhanāvyāpakatvam | na caivaṁ tapta-vāri-stha-tejaso'py apratyakṣatvāpattir iṣṭatvāt | tasmād
rūpa-rahitatvād vāyur apratyakṣaḥ | idānīṁ kārya-rūpa-pṛthivy-ādi-catuṣṭayasyotpatti-vināśa-
kramaḥ kathyate | īśvarasya cikīrṣā-vaśāt paramāṇuṣu kriyā jāyate | tataḥ paramāṇu-dvaya-
saṁyoge sati dvy-aṇukam utpadyate | tribhir dvy-aṇukais tryaṇukam | evaṁ catur-aṇukādi-
krameṇa mahatī pṛthivī mahatya āp mahat-tejo mahān vāyur utpadyate | evam utpannasya kārya-
dravyasya saṁjihīrṣāvaśāt kriyayā paramāṇu-dvaya-vibhāge sati dvy-aṇuka-nāśaḥ | samavāyi-
kāraṇa-nāśāt tryaṇuka-nāśaḥ | tataś caturaṇukasyety evaṁ pṛthivy-ādi-nāśaḥ | asamavāyi-kāraṇa-
nāśād dvyaṇuka-nāśaḥ | samavāyi-kāraṇa-nāśāt tryaṇuka-nāśa iti sampradāyaḥ |
sarvatrāsamavāyi-kāraṇa-nāśāt kārya-dravya-nāśa iti navīnāḥ | kiṁ punaḥ paramāṇu-sadbhāve
pramāṇam |
Page 9 of 26
TARKA-SAṄGRAHAḤ
nyāya-bodhinī :
dīpikā : ākāśaṁ lakṣayati— śabda-guṇakam iti | nanv ākāśam api kiṁ pṛthivy-ādivan nānā ?
nety āha—tac caikam iti | bhede pramāṇābhāvād ity arthaḥ | ekatvād eva sarvatropalabdher
vibhutvam aṅgīkartavyam ity āha—vibhv iti | sarva-mūrta-dravya-sāmyogitvaṁ vibhutvam |
mūrtatvaṁ paricchinna-parimāṇavattvaṁ kriyāvattvaṁ vā | vibhutvād evātmavan nityam ity āha
—nityaṁ ceti ||14||
nyāya-bodhinī : ākāśaṁ lakṣayati— śabda-guṇakam iti | atra guṇa-padam ākāśe śabda eva
viśeṣa-guṇa iti dyotanāya, na tv ativyāpti-vāraṇāya, samavāyena śabdavattva-mātrasya
samyaktvāt | tac caikam iti | anekatve mānābhāvād iti bhāvaḥ | vibhv iti | sarva-mūrta-dravya-
saṁyogitvaṁ vibhutvam | mūrtatvaṁ ca kriyāvattvam | pṛthivy-ap-tejo-vāyu-manāṁsi mūrtāni |
pṛthivy-ap-tejo-vāyv-ākāśeti-pañcakaṁ bhūta-pada-vācyam | bhūtatvaṁ nāma bahir-indriya-
grāhya-viśeṣa-guṇavattvam ||14||
Page 10 of 26
TARKA-SAṄGRAHAḤ
jīvasya lakṣaṇam āha—jīva iti | sukhādy-āśrayatvam | nanu manuṣyo'haṁ brāhmaṇo'ham ity ādau
sarvatrāhaṁ-pratyaye śarīrasyaiva viṣayatvāc charīram evātmeti cet, na, śarīrasyātmatve kara-
pādādi-nāśe sati śarīra-nāśād ātmano'pi nāśa-prasaṅgāt | nāpīndriyāṇām ātmatvam | tathātve
"yo'haṁ ghaṭam adrākṣam so'ham idānīṁ tvacā spṛśāmi" ity anusandhābhāva-prasaṅgād
anyānubhūte'nyasyānusandhānāyogāt | tasmād dehendriya-vyatirikto jīvaḥ | sukha-duḥkhādi-
vaicitryāt pratśarīraṁ bhinnaḥ | sa ca na paramāṇu-parimāṇaḥ, śarīra-vyāpi-sukhādy-
anupalabdhi-prasaṅgāt | na madhyama-parimāṇaḥ, tathā saty anityatva-prasaṅgena kṛta-
nāśākṛtābhyāgama-prasaṅgāt | tasmān nityo vibhur jīvaḥ ||17||
nanu jñānavān ātmety eva vaktavyaṁ lāghavāt, adhikaraṇa-padaṁ tu kim-arthaṁ dattam ? ity ata
āha—adhikaraṇa-padam iti | ayaṁ bhāvaḥ——padārthā hi vibhinna-sambandhena vibhinna-
sthāne tiṣṭhanti | sambandhās tāvat nyāya-naye saṁyoga-samavāya-kālika-svarūpākhyā mukhyāḥ
| tādātmya-viṣayitva-viṣayatvādayas tv amukhyāḥ | tatra saṁyoga-sambandhaḥ pṛthak-siddhayor
dravyayor eva bhavati | yathā ghaṭaḥ saṁyogena bhūtale vartata iti | samavāya-sambandhaś ca
guṇa-guṇinor avayavāvayinoḥ, kriyā-kriyāvatoḥ, jāti-jātimatoḥ, nitya-dravya-viśeṣayoś ca
bhavati |
Page 11 of 26
TARKA-SAṄGRAHAḤ
Page 12 of 26
TARKA-SAṄGRAHAḤ
atha guṇa-nirūpaṇam
rūpaṁ vibhajate—tac ceti | nanv avyāpya-vṛtti-nīlādi-samudāya eva citra-rūpam iti cet, na,
rūpasya vyāpya-vṛttitva-niyamāt | nanu citra-paṭe'vayava-rūpasya pratītir astv iti cet, na, rūpa-
rahitatvena paṭasyāpratyakṣatva-prasaṅgāt | na ca rūpavat samavetatvaṁ pratyakṣatva-
prayojakaṁ, gauravāt | tasmāt paṭasya pratyakṣatvānupapattyā citra-rūpa-siddhiḥ |
rūpasyāśrayam āha—pṛthivīti | āśrayaṁ vibhajya darśayati—tatreti ||19||
Page 13 of 26
TARKA-SAṄGRAHAḤ
kedāranātha-tripāṭhī :
nyāya-bodhinī : +++
Page 14 of 26
TARKA-SAṄGRAHAḤ
nyāya-bodhinī : na vyākhyātam
nyāya-bodhinī : na vyākhyātam
dīpikā :
nyāya-bodhinī : na vyākhyātam
dīpikā :
Page 15 of 26
TARKA-SAṄGRAHAḤ
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
ādya-syandanāsamavāyi-kāraṇaṁ dravatvam |
pṛthivy-ap-tejo-vṛtti |
tad dvividham—sāṁsiddhikaṁ naimittikaṁ ca |
sāṁsiddhikaṁ jale, naimittikaṁ pṛthivī-tejasoḥ |
pṛthivyāṁ ghṛtādāv agni-saṁyogajaṁ dravatvaṁ, tejasi
suvarṇādau ||31||
Page 16 of 26
TARKA-SAṄGRAHAḤ
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
Page 17 of 26
TARKA-SAṄGRAHAḤ
nyāya-bodhinī :
yathārthānubhavaś caturvidhaḥ—pratyakṣānumānopamāna-
śabda-bhedāt ||37||
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
Page 18 of 26
TARKA-SAṄGRAHAḤ
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
atha pratyakṣa-paricchedaḥ
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
Page 19 of 26
TARKA-SAṄGRAHAḤ
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
Page 20 of 26
TARKA-SAṄGRAHAḤ
rūpatva-sāmānya-pratyakṣe saṁyukta-samaveta-samavāyaḥ
sannikarṣaḥ | cakṣuḥ-saṇmyukte ghaṭe rūpaṁ samavetaṁ tatra
rūpatvasya samavāyāt ||52||
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
Page 21 of 26
TARKA-SAṄGRAHAḤ
nyāya-bodhinī :
athānumāna-paricchedaḥ
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
svārthānumānam
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
Page 22 of 26
TARKA-SAṄGRAHAḤ
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
pratijñā-hetūdāharaṇopanaya-nigamanāni pañcāvayavāḥ |
parvato vahnimān iti pratijñā | dhūmavattvād iti hetuḥ | yo yo
dhūmavān, sa so'gnimān, yathā mahānasam ity udāharaṇam |
tathā cāyam ity upanayaḥ | tasmāt tathā iti nigamanam ||61||
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
Page 23 of 26
TARKA-SAṄGRAHAḤ
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
sandigdha-sādhyavān pakṣaḥ |
yathā dhūmavattve hetau parvataḥ |
niścita-sādhyavān sapakṣaḥ |
yathā tatraiva mahānasam |
niścita-sādhyābhāvavān vipakṣaḥ,
yathā tatraiva mahā-hradaḥ ||67||
Page 24 of 26
TARKA-SAṄGRAHAḤ
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
sa-vyabhicāra-viruddha-sat-pratipākṣāsiddha-bādhitā pañca
hetv-abhāsāḥ ||
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
sa-vyabhicāro'naikāntikaḥ |
sa trividhaḥ—sādhāraṇāsādhārānānupasaṁhāri-bhedāt ||68||
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
sarva-sapakṣa-vipakṣa-vyāvṛttaḥ pakṣa-mātra-vṛttir
asādhāraṇaḥ | yathā śabdo nityaḥ śabdatvād iti | śabdatvaṁ
sarvebhyo nityebhyo'nityabhyaś ca vyāvṛttaṁ śabda-mātra-vṛtti
||
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
Page 25 of 26
TARKA-SAṄGRAHAḤ
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
dīpikā :
nyāya-bodhinī :
Page 26 of 26