Adi Diferansiyel Denklemler (PDFDrive)

ADİ DİFERANSİYEL DENKLEMLER
Yrd. Doç. Dr. İsmet YILDIZ
E R Z U R U M - 1998
Not: Yayınevi Bir Şafak Ltd.Şti. Kuruluşudur.
DAĞITIM
Çatal Çeşme Sk. Defne Han No: 27/15
Tel: (0.212)511 79 94
Cağaloğlu/İSTANBUL
BASKI
KARİYER MATBAACILIK LTD.ŞTİ.
K.Karabekir Cad. Kültür Çar. No: 7/14
Tel: (0.312) 342 05 30 Fax: (0.312) 342 30 91
İskitler/ANKARA
ÖNSÖZ
Yükseköğretim kurumlarındaki önemli eksiklerden biri de Türkçe yazılmış

yeterli miktarda ders kitabı olmamasıdır. Bu eksiklik özellikle fen bilimleri ve
matematik kesiminde daha fazla hissedilmektedir. Yeni kurulan ve gelişmekte
olan üniversitelerde öğrenim gören öğrencilerin pek çoğu için ö ğ r e n i m
kaynaklarından biri de d e r s k i t a p l a r ı d ı r . Bir dersi en iyi öğrenme
yöntemlerinden biri, aynı v e y a benzer konuları ihtiva eden birden fazla
kaynaktan yararlanmaktır. Bu yöntem, öğrenciyi ezbercilikten kurtararak
araştırmacılığa yönlendirir ve böylece çağdaş eğiüm düzeyi yakalanmış olur.
Yukarıdaki düşüncelerim ışığında, Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir
Eğitim Fakültesinde bir süredir okutmakta olduğum Diferansiyel Denklemler
ders notlarımı ilkin 1992 yılında ders notları olarak bir kitapçık halinde
öğrencilerimin hizmetine sunmuştum. Şimdi ise bu ders notlarımı bir kitap
şekline getirmeyi uygun buldum. Bu kitap, oniki b ö l ü m d e n oluşmaktadır.
I.Bölümde, diferansiyel denklemlerin tanımı ve sınıflandırılması yapılarak adi
diferansiyel denklemlerin kuruluşu ve çözümleri verilmiştir. II.Bölftnıde,
birinci mertebeden adi diferansiyel denklemlerin çözümleri incelenmiştir.
III.Bölümde, eğrilerin yörüngeleri üzerinde durularak çeşitleri araştırılmış ve
onlara ait uygulamalar verilmiştir. I V . B ö l ü m d e , birinci mertebeden yüksek
dereceli diferansiyel denklemlerin çözümleri anlatılarak onlara ait uygulamalar
verildi. V.Bölümde, yüksek mertebeden lineer diferansiyel denklemlerin teşkili
ve çözümleri anlatıldı. VI.Bölümde, yüksek mertebeden sabit katsayılı ikinci
tarafsız ve ikinci tarallı lineer diferansiyel denklemlerin çözümleri verildi.
VII.Bölümde, yüksek mertebeden değişken katsayılı lineer olan ve olmayan
diferansiyel denklemler çözümlerinden bahsedilmiştir. VIII. Bölümde, birinci
ve d a h a v ü k s e k m e r t e b e d e n sabit katsavılı lineer diferansivel denklem
sistemleri incelenmişür. IX.Bölümde, üç değişkenli total diferansiyel denklem
ve onların çözüm metodları üzerinde duruldu. X . B ö l ü m d e , matrisler ile ilgili
tanım ve ön bilgiler verilerek değişken ve sabit katsayılı lineer diferansiyel
denklem sistemlerinin matrisler yardımıyla çözümü için matrisyel çözümleri
incelendi. XI. Bölümde, diferansiyel denklemlerin özel seriler ile çözümleri
incelenerek adi ve düzgün tekil nokta civarındaki seri çözümleri verildi. XII.
B ö l ü m d e ise, kısmi diferansiyel denklemlerin kuruluşları verilerek birinci
mertebeden lineer olan ve olmayan kısmi diferansiyel denklemlerin çözüm
yöntemleri üzerinde durulmuştur.
Analize giriş veya Genel Matematik dersini almış olan öğrenciler, bu kitabın
içeriğini anlamakta güçlük çekmeyecektir. Çünkü konuların anlaşılabilmesi
için her b ö l ü m e ait yeterince örnek soru ç ö z ü l m ü ş ve bölüm sonlarında
çözümleri öğrenciye bırakılan sorulara yer verilmiştir. Bölümlerin ihüva eUiği
teoremlerin çoğunun ispatı verilmiş olmakla biriikte çok az bir kısmının sadece
ifadesi verilmiştir.
Kitabın hazırlanmasında büyük bir özen göstermeme rağmen, yine de bazı
hatalar olabilir. Gözden kaçmış olan bu hatalar bundan sonraki baskılarında
büyük bir memnuniyetle düzeUilecektir.
B u kitabın hazırlanmasında yardımlarım b e n d e n e s i r g e m e y e n bütün
arkadaşlarıma ve ayrıca kitabın basımını sağlıyan Fakülte Dekanmıız Sayın
Prof.Dr.Mansur H A R M A N D A R beye şükıânlarımı ve saygılarımı sunarım.
Mart 1998
İsmet YILDIZ
İÇİNDEKİLER
LBÖLÜM
L Diferansiyel denklemlerin tanımı ve sınınandırılması 1
a. Adi diferansiyel denklemler 1
b. Kısmi diferansiyel denklemler 1
c. Diferansiyel denklemlerin mertebesi ve derecesi 1
2. Adi diferansiyel denklemlerin kuruluşu 2
a. Bir parametreye bağlı fonksiyonların diferansiyel denklemlerinin
teşkili 2
b. İki parametreye bağlı fonksiyonların diferansiyel denklemlerinin
teşkili 3
c. n parametreye bağlı fonksiyonların diferansiyel denklemlerinin
teşkili 3
3. Adi diferansiyel denklemlerin çözümleri 5
II.BÖLÜM
Birinci mertebeden adi diferansiyel denklemlerin çözümleri
L Değişkenlerine ayrılabilen diferansiyel denklemler 7
9 Homojen diferansiyel denklemler 8
3. Değişkenlerine ayrılabilen ya da Homogen duruma gcürilebilen
diferansiyel denklemler 12
4. Tam ve tam diferansiyel duruma getirilebilen diferansiyel
denklemler 17
5. Lineer ve lineer duruma geürilebilinen diferansiyel denklemler .... 29
a. Bernoulli diferansiyel denklemi 33
b. Riccaü diferansivel denklemi 35
III.BÖLÜM
Yörüngeler
1. Eğri ailelerinin yörüngeleri ve çeşitleri 41
a. Dik yörüngeler 42
b. Eğik yörüngeler 44
c. Birinci mertebeden ve birinci dereceden diferansiyel denklemlere
ait uygulamalar 46
IV. B Ö L Ü M
Birinci mertebeden yüksek dereceli diferansiyel denklemler
1. Türeve göre çözülebilen denklemler 52
2. Bağmısız değişkene göre çözülebilen denklemler 68
3. Bağlı değişkene göre çözülebilen özel denklemler 70
a. Clairaut diferansiyel denklemi 71
b. Legendre diferansiyel denklemi 73
4. Birinci mertebeden yüksek dereceli diferansiyel denklemlere ait
uygulamalar 76
5. Birinci mertebeden diferansiyel denklemlerin çözümlerinin variiğı
ve tekliği 79
V.BÖLÜM
1. Yüksek mertebeden lineer diteransiyel denklemlerin kuruluşu 99
2. Yüksek mertebeden lineer diferansiyel denklemlerin çözümü 104
VI.BÖLÜM
Yüksek mertebeden sabit katsayılı lineer diferansiyel denklemler
1. Yüksek mertebeden sabit katsayılı ikinci tarafsız lineer
diferansivel denklemler 105
2. Yüksek mertebeden sabit katsayılı ikinci taraflı lineer
diferansivel denklemler 111
a. Kısa metodlar 111
b. Parametrelerin değişimi metodu 123
c. Basit kesirlere ayırma metodu 127
VII.BÖLÜM
1. Değişken katsayılı lineer diferansiyel denklemlerin çözümleri 130
a. Özel türden değişken katsayılı lineer diferansiyel denklemler.... 130
b. Mertebenin düşürülmesi metodu 135
2. Yüksek mertebeden lineer olmayan diferansiyel denklemler 144
VIII.BÖLÜM
1. Birinci mertebeden sabit katsayılı lineer diferansiyel denklem
sistemleri 150
2. Yüksek meıtebeden sabit katsayılı lineer diferansiyel denklem
sistemleri 155
IX.BOLUM
Total diferansiyel denklemler ve özel fonksiyonlar 158
X.BOLUM
Matrisler yardımı ile diferansiyel denklem çözümleri
1. Tanım ve ön bilgiler 166
2. Matris analizi 177
3. Matrisyel diferansiyel denklem sistemlerinin çözümü 183
a. İkinci tarafsız matrisyel diferansiyel denklem sistemlerinin
çözümü 183
b. İkinci tarallı matrisyel denklem sistemlerinin çözümü 186
4. Sabit katsayılı lineer diferansiyel denklem sistemleri 188
a. Sabit katsayılı ikinci tarafsız lineer diferansiyel denklem
sistemleri 188
b. Sabit katsayılı ikinci tarallı lineer diferansiyel denklem
sistemleri 197
5. Değişken katsayılı 199
XI.BÖLÜM
Diferansiyel denklemlerin özel seriler ile çözümü
1. Tanımlar ve ön bilgiler 206
2. Adi nokta civarında seri çözümleri 207
3. Düzgün tekil nokta civarında seri çözümleri 211
4. Seri çözümleri için için yakınsaklık şarüarı 231
XII.BÖLÜM
1. Kısmi diferansiyel denklemlerin kuruluşu 237
a. Kevfi sabitlerin vok edilmesi ile kısmi diferansivel denklemlerin
kuruluşu 237
b. Keyfi fonksiyonların yok edilmesi ile kısmi diferansiyel
denklemlerin kuruluşu 239
2. Birinci mertebeden lineer kısmi diferansiyel denklemlerin
çözümleri 241
3. Birinci mertebeden lineer olmayan kısmi diferansiyel
denklemlerin çözümleri 247
a. Kısa metodlar 249
b. Chaıpit metodu 258
I.BOLUM
1- Diferansiyel denklemlerin tanımı ve sınıflandırılması

Tanımrl.l.l. Bağımsız değişkenleri, bu değişkenlerin fonksiyonlarını ve
bu fonksiyonların türevlerini ihtiva eden bir bağıntıya diferansiyel
denklem denir.
Genel olarak diferansiyel denklemleri iki sınıfta toplayabiliriz,
a- Adi (Bayağı) Diferansiyel denklemler
Tanım 1.1.2. Bir tek bağımsız değişkeni, bu değişkenin fonksiyonunu ve bu
fonksiyonun türevlerini ihtiva eden denklemlere adi diferansiyel denklemler
denir.
Adi diferansiyel denklemler genel olarak;
f(x.y.y.y»,.,y'"')^f(x.y4,4^„„^).0
dx dx-^ dx
şeklinde gösterilebilir. Burada ;
X —> Bağımsız değişken
y Fonksiyon (bağlı değişken)
y', y" , y^" - > ardışık türevler olduğu bir gerçektir,
b- Kısmi (Parçalı) Diferansiyel Denklemler

Tanım 1.1.3. İki ya da daha fazla bağımsız değişkeni, bu değişkenlerin
fonksiyonlarını ve bu fonksiyonların türevlerini ihtiva eden denklemlere
parçah (kısmi) diferansiyel denklemler denir. Kısmi diferansiyel denklemler
genel olarak
âz âz
g(x, y, z , — - + — - + . . . ) - o
â X â y
şekhnde gösterilebilir. Burada da yine
X,y - > bağımsız değişkenler
z bağlı değişken ( fonksiyonu)
âz âz
, kısmi türevler oldukları bilinmektedir.
â X â y
c- Diferansiyel Denklemin Mertebesi ve Derecesi
Tanım 1.1.4. Bir diferansiyel denklemin ihtiva ettiği en yüksek mertebeden
türevin basamağına denklemin mertebesi denir.
Taııınıl.1.5 Bir diferansiyel denklemde en >aiksek mertebeden türevin
kuvvetine de diferansiyel denklemin derecesi denir.
Örnek :
dy
1. —+xy = x
dx ^
eşitliği, birinci mertebeden ve birinci dereceden bir diferansiyel
denklemdir.
ii. x ( y " ) ' + ( y f - 1 =0
denklemi ise ikinci mertebeden ve ikinci dereceden bir diferansiyel denklemdir,
ili. y'"+ (y"y^ (y'Ay -X = e"^
eşitliği ise üçüncü mertebeden ve birinci dereceden bir diferansiyel
denklemdir.
2. Adi Diferansiyel Denklemlerin Teşkili
a. Bir parametreye bağlı fonksiyonların diferansiyel denklemlerinin teşkili
Bir tek a parametresine bağlı olan
F(x,y,a) = O
fonksiyon ailesinin diferansiyel denklemini teşkil etmek için;
F(x,y,a)=0
âF dF . ^
dx dy
eşitlikleri arasından a parametresin yok ederek,
f(x,y,y>f(x,y, ^ ) - 0
dx
verilen fonksiyon ailesinin diferansiyel denklemi elde edilir.
Örnek :
3x
1. y = ae
eî^ri ailesinin diferansiyel denklemini teşkil edelim.
y = ae => y = 3ae
eşitlikleri arasından a nın yok edilmesiyle
3x dv
y = ae =^ y' = — - 3y = O
dx
eşitliği , verilen fonksiyon ailesinin diferansiyel denklemi olur.
ii. x^ + +a= O
fonksiyon ailesinin diferansiyel d e n k l e m i ;
x^ + y^ + a = O ^ 2y.y'+2x = O
y.y' +x = O => y. — +x O
dx
olarak bulunur.
b- İki parametreye bağlı fonksiyonların diferansiyel denkleminin teşkili
a ve b gibi iki parametreye bağlı
F(x,y,a,b) = O
fonksiyonu ailesinin diferansiyel denklemini teşkil etmek için ;
F(x,y,a,b) = O
âF âF ^
â X o y
â^'F â~F . â~F
_+ . 3/+ _ 3/ • = o
âx^ â X ây ây "
eşitlikleri arasından a ve b parametrelerini yok ederek
f(x,y,y',y")= H ^ , y , ^ . ' ^ ) - 0
dx dx"
eşitliği olarak elde ederiz.
Örnek:
y= a e'' + b e'''
fonksiyon ailesinin diferansiyel denklemi;
y = a e^^ + b e"^ => y = a e"^ - b € ^
y = a e^ - b e => y " = a e"" + b e'""
ç!eğerlerinin verilen eşitlikte kullanılması ile gerekli düzenlemeler
yapılarak fonksiyon ailesinin diferansiyel d e n k l e m i ,
y"-y = O
şeklinde bulunur.
e. n tane parametreye bağlı fonksiyon ailesinin dif. denkleminin teşkili
Cl,C2,...,Cn
gibi n tane parametreye bağlı olan
F ( x , y , C j , 02, cj = 0
fonksiyon ailesinin diferansiyel denklemini teşkil etmek için; bu fonksiyon
ile bu fonksiyondan artarda n-1 defa türev almakla elde edilen n tane
denklem arasmdan
Cı,C2,..., Cj^
sabitlerinin yok edilmesiyle
f(x,yy,y,.,y'"') = f , x , y , ^ , i ^ ^ ) = 0
tlx dx- dx
diferansiyel denklemi elde edilmiş olur.
Yukarıdaki örneklerden de görüleceği üzere , n tane parametreye bağlı bir
fonksiyon ailesine n.nci mertebeden bir diferansiyel denklemin karşılık
geldiği anlaşılmaktadır. Ancak bu n tane
Cl,C2,..,Cn
sabitlerinin birbirinden bağımsız olmaları gerekir. Eğer bu sabitler bir
birinden lineer bağımsız değil ise o zaman, bağımlı olanların lineer
birleşimleri yeni bir sabit ile gösterilerek diferansiyel denklem teşkil edilir.
Örnek :
y = ax^ + b + c
şeklinde verilen bir fonksiyon ailesi için,
d=b + c
seçimi yapılırsa o zaman bu fonksiyon ailesi,
y = ax + d
olarak yazılabilir. Buradan da verilen fonksiyon ailesinin diferansiyel denklemi
y= ax+d => y ' = 2ax ve y " = 2a
türev değerlerinin yukarıda kullanılmasıyla
x.y " - y ' = O
ikinci mertebeden diferansiyel denklemi bulunur.
O halde yukarıda yaptıklarımıza göre ; bir fonksiyon ailesindeki
parametrelerin sayısı ile bu fonksiyonun diferansiyel denkleminin
mertebesi aynıdır diyebiliriz. Yani bir fonksiyon ailesinde bir tane bağımsız
sabit varsa bu fonksiyon ailesinin diferansiyel denklemi birinci
mertebedendir. Eğer fonksiyon ailesinde üç tane bağımsız parametre varsa
fonksiyon ailesinin diferansiyel denklemi de üçüncü mertebedendir denir.
3. A d i Diferansiyel Denklemlerin Çözümleri
Bir diferansiyel denklemin incelenmesinde bizi en çok ilgilendiren
diferansiyel denklemin çözümüdür. Bu nedenle bir diferansiyel denklemin
çözümü istenildiğinde aşağıdaki durumlardan biri ya da hepsi göz önüne
alınabilir. Şimdi farz edelim ki
f(x,y,y,y,^,.y'"')^f(x,y,^.4î^ ^ ) = 0 (1.3.1)
dx dx" dx'
adi diferansiyel denklemi verilmiş olsun. Eğer ,
y = F(x) (1.3.2)
fonksiyonu, tanımlı olduğu aralıkta ilk n mertebeden türeve haiz olmak
üzere bu fonksiyon ve onun ardışık türevleri (1.3.1) eşitliğinde yerine
yazıldığında eşitlik özdeş olarak sağlanıyorsa y = F(x) fonksiyonu, (1.3.1)
diferansiyel denkleminin bir çözümüdür denir.
lineer bağımsız keyfi sabitleri için

G(x,y,c,,c,,...,c„)=0 (1.3.3)
fonksiyonu ve onun ardışık türevleri (1-3.1) denkleminde yerine
yazıldıklarında denklem sağlanıyorsa o zaman (1.3.3) fonksiyonuna
diferansiyel denklemin genel çözümü ve bu fonksiyonun temsil ettiği
eğriye de genel integral eğrisi denir.(1.3.3) genel çözüm fonksiyonundaki
keyfi sabitlere özel değerler verilerek genel çözümden elde edilen
çözümlere ise denklemin özel çözümleri denir. Bir diferansiyel denklemde
yan şartları sağlayan çözümlerin bulunması işlemine de başlangıç değer
problemi denir. Buna göre ;
f(x,y,y',y",.,.,y"") = f(x,y,f,i9^,..,i^) = o
dx dx- dx
şeklinde verilen bir diferansiyel denklemin bazı özel şartları sağlayan bir
çözümü istendiğinde bu özel çözüm için yan şartlar ;
y (xo) = y
y ' (xo) = yı
(n-l)
y (xo) = yn-ı
şeklinde verilebilir. Bir diferansiyel denklemin varlık teoreminin geçerli
olduğu bir bölgede genel çözüm, integrasyon probleminin çözümünü tam
olarak verir. Bu şartlarm gerçekleşmediği bir bölgede eğer genel integral
eğrisi geçerli ise, denklemin bu genel çözümünden elde edilemeyen
çözümleri olabilir. Yani genel çözümdeki keyfi sabitlere özel değerler
verilerek elde edilemeyen ancak denklemi sağlayan çözümleri olabilir.
Böyle çözümlere ise tekil çözüm adı verilir.
Örnek olarak ,
^ - 2 ^ - 3 ; . = . -
ch" dx
ikinci mertebeden sabit katsayılı lineer diferansiyel denkleminin genel çözümü
y = Cıe''^+C2e'^^-ê^'''
olduğuna göre diferansiyel denklemin y (o) = 1 , y '(o) = -1 başlangıç şartlarını

sağlayan çözümünü bulalım.
y(o) = 1 ve y'(o) = -1 için

_v , 3v 1 2 \ 2
yy == cıe"'
Cıe*+C2e''--e • => c^+C3= —
y(o) = 1 ve y'(o) = -1 için
y' = -cıe"H3c2e e^ -c^ + 3c, = -
eşitliklerine göre
-c^ + J c , = —
sisteminden çözülen cı ve C2 keyfi sabitleri için istenilen çözüm

13 1 1
3; = — e +-e - - e
12 4 3
fonksiyonundan ibaret olur.
IL B O L U M
Birinci Mertebeden Adi Diferansiyel Denklemlerin Çözümleri

1. Değişkenlerine ayrılabilen diferansiyel denklemler ve çözümleri
F(x) fonksiyonu bir (a,b) aralığında türevlenebilir ve G(y) fonksiyonu da
bir (c,d) aralığında türevlenebilir, sıfırdan farklı fonksiyonlar olmak üzere
^ = F(x). G(y)
d X
şeklinde olan ya da bu formda yazılabilen diferansiyel denklemlere,

değişkenlerine ayrılabilen diferansiyel denklemler denir.
^ - F(x). G(y) => dy - F(x).dx

d X G(y)
eşitliği için
N(y) ve M(x)-F(x)
seçimi yapmakla yukarıdaki diferansiyel denklem,

M (x)dx + N (y)dy - O
şekline getirildikten sonra bu eşitliğin her iki tarafı terim terim integre
edilirse genel çözüm fonksiyonu,
JM(x)dx + JN{y)dy =c
ifadesi için
(?(xj)- \Mix)dx + \N(y)dy
(p(x,y) = c
olarak elde edilir.
Örnek:
diferansiyel denkleminin genel çözümünü bulalım.
e " ' . y ' = e'^"^ ^ ^2.^^^ ^-2y
ayrılmış olan bu eşithğinin her iki tarafından integral almakla
e'^ dx = e"'^ dy ^ j e'-' .dx-\-c^ \e^''.dy

eşitliği
değişkenlerine ayrılabilen dif. denklemler
2 2
genel çözüm fonksiyonu bulunur.
ü. x(x.l).^-y(l-y)
dx
diferansiyel denkleminin y (2) = başlangıç şartını sağlayan
çözümünü bulmak için verilen diferansiyel denklem,

-dy - dx
y(\-yy- x(x-l)
olarak değişkenlerine ayrıldıktan sonra
(L + A_)dy = {—--)dx
y \-y x-\ X
şeklinde basit kesirlere ayırarak her iki taraftan integral almakla
y y - \ ^ x-\ X y - \ x
y X -1
^ -c.
y - \
genel çözümü bulunur. Diferansiyel denklemin , y (2) = ^ başlangıç
şartını sağlayan çözümünü ise ,

1 .. y x-\ I 2-1
y(2) — ıçın - = c. =ı> — ^ = c.
2 y - \ X \-\ 2
c = -2 => xy = - 2 . ( x - l ) ( y - l )
olarak elde edilir.
2. H o m o j e n Diferansiyel Denklemler
Tanım2.2.1 P(x,y) ve Q(x,y) fonksiyonları sürekli olmak üzere bir X sabiti
için eğer bu fonksiyonla
P(^xAy)-rP(x,y) ve Q(Xx , Xy) =r Q(x,y)
eşitliklerini sağlanıyorsa o zaman bu fonksiyonlara m. mertebeden
homojen fonksiyonlar denir.
P(x,y) ve Q(x,y) fonksiyonları aynı mertebeden homojen iki fonksiyon
olmak üzere
P(x,y) dx + Q(x,y)dy = O (2.2.1)
formunda yazılabilen bir diferansiyel denklemde , P(x,y) ve Q(x,y)

fonksiyonları homojen fonksiyon olduklarından
oram ,
y_
X
ifadesinin bir fonksiyonu olarak yazılabilir. (2.2.1) eşitliği türeve göre
çözülürse
dx Q{x,y) X
olarak yazılabilir. (2.2.2) formunda verüen veya bu forma getirilebilen bir
homojen diferansiyel denklemin genel çözümünü bulabilmek için , u= u(x)
olmak üzere (2.2.2) eşitliğinde y = ux dönüşümü yapılarak
dy du
y = ux =^ —-ii +x —
dx dx
değerleri (2.2.2) eşitliğinde yerlerine yazıldığında
X— = f ( u ) - u (2.2.3)
dx
bağıntısı elde edilir ki burada;
a. Eğer f(u) - u ^0 ise (2.2.3) eşitliğinin her iki tarafı f (u) - u
ile bölündüğünde elde edilen
du dx
f{u)-ıı X
ifadesi değişkenlerine ayrılmış bir diferansiyel denklem olur. Bunun da her
iki yanından integral almakla
du dx r du
- — => = Lnx + Lnc
/(//)-// X ^ f(u)-u
homojen dif. denklemler _
r du
= Lncx •=> cx= e

f{u)-ıı
bulunur. Bu eşitlikte eğer ^
f{u)-u
F(u)
seçimi yapılır ve y_ dönüşümü

u = — uygulanırsa o zaman
X
F ( ^ ) = cx
X

b. Eğer f(u) - u = O ise bu durumda da ;
dil ^ du
X— = 0 =:> — = 0
dx dx
eşitliğinin her iki tarafından integral almakla u = c olup buradan
y = cx
genel çözümü bulunur. Bu genel çözüm fonksiyonu , başlangıç noktasından
geçen doğru demetinden ibarettir.
c. f(u) - u ^ 0 durumunda ise ; k = 1,2,3,...,n olmak üzere kökleri
uı,U2,..,Un olan u = U k denklemi sağlanır. Böylece y = xu k fonksiyonları
elde edilir ki bu çözüm fonksiyonuna denklemin tekil çözümü denir. Bu tip
çözüm fonksiyonları ileride verilecektir.
Örnek.
i. (x^ + y ^ ) d x - x y ^ d y = 0
diferansiyel denklemi için,
P(x,y)- x' + y' => P ( ^ x , ^ y ) = ^^P(x,y)
Q(x,y)== - x y ' => Q ( ^ x , ;^y) =X^ Q(x,y)
olduğundan diferansiyel denklem homojen bir diferansiyel denklem olup
dy _ X "+y ^
dx X y ^
formunda yazılır ve y = ux dönüşümü uygulanırsa
, dy du
y==ux => y'--^:=û +x —
dx dx
değerlerine göre verilen diferansiyel denklem için
dy du du X V x û^ \ + u^
y = ux ve — -u-\- x
dx dx dx X \ı
du. 1 + 7/' \ + u '-U ' _ 1

•- u - u^ du = — .dx
dx u '
u du = — .dx u\du - \—.dx^\viC
\ u/^ .du= —.dx + lnc — .ur' = Inc.x

^ ^ X 3
= IncVx^
bulunur, y ux olduğundan
3 _3
= lnc\x y" =x^lnc^x'
,3
genel çözümü bulunur.

ii. • ( x^- y^ ^^).dx + ( x V xy). dy =0
diferansiyel denkleminin x=^ 1 ve y = O başlangıç şartım sağlayan çözümünü
bulalım. P(x,y) ve Q(x,y) fonksiyonları,
P ( X, y ) = ( x ' - y ' =:> P(^x, X y) = X\ ( x ' - e') - P(x,y)
Q ( x,y ) - ( x ' + xy). e' => Q(Xx, Xy) = X' ( x ' + xy). e' = X' .Q(x,y)
ikinci mertebeden homojen olduğundan verilen diferansiyel denklem ,
dy y^ê' - x "
{x-+xy)e^
gibi türeve göre çözülerek , y=ux dönüşümü ile integral işlemine geçilirse
dy y"e'-x^ du //\Y".e"-x^ //^.e?"-l

- û + x—=
dx dx (x^ + x \ u). e'' e" + u. e"
du u\e' -\ u\e" -l-ır.e'' -u.e'' u.e' +\

X— = //
dx e'+u.e' u. e
değ. Ayrı, ya da homojen dur, get, dif. denklemler
II. e" +1 II. e +e

dx u.e" +e" J u.e" +\
.du = -
x.dx
-+ lnc
" u.e" +\ = t ^ (u.e" +e").dıı = dt -.dt = - l n x + lnc

^ t
\-.dt --\wx + \wc Int-ln-

J t
-^ê^ + 1 = -
X
genel çözümü bulunur. x = 1 , y = 1 şartmı sağlayan çözümü ise ,

V
.
y.e' -^x- c => c = 1
c =1 => y.e' +x = 1
şeklinde elde edilir
3. Değişken ya da Homojen Yapılabilen Diferansiyel Denklemler
aı , a2, bı, b2 ,eı ,e 2 birer reel sayı olmak üzere
f a, x^h, y-re^
(2.3.1)
dx ^2 x-\-h^ y^<^^.
formunda verilen ya da bu şekle dönüştürülebilen bir diferansiyel denklemi

göz önüne alalım. Burada ;
a. Eğer A = aıb2 - a2bı 7^ O ise o zaman (2.3.1) eşitliği ile verilen
diferansiyel denklem homojen duruma getirilebilir. Bunun için de
x = X+h z=> dx = d X
y = Y+k dy = d Y
dönüşümünü yapıldığında verilen diferansiyel denklem,
(2.3.2)
dX • a^_X+ b^Y+ a^h + h^k +
olarak yazıldıktan sonra parantez içerisi içi A = aı.b2 - aa.bı ^ O olduğundan
aj.h + h-y .k + Cj =0
sistemi sağlayan h ve k sabitleri belirienebilir. Böylece (2.3.1) eşitliği,
Y
a, +b,
dY _ ..a,X + b,Y
dX
= /(
a,X + bJ
)= /(-
a, + b.
f)=/(|)
X
şeklinde yazıldıktan sonra Y = u X dönüşümü yapıldığında

dY ^ du
Y = uX - = 11 + X-
dX dX
değerleri diferansiyel denklemde kullanıldığında
dY du du
Y = uX ve — = ?/ + X - U+X f(u)
dX dX dX
X^=f(u)-u
dX ^ '
eşitliği elde edilir. f(u) - u O için
1
du = —dX
f{u)-u X
yazılır ve her iki yanın integrali alınırsa
^ -du = ~dX î du = \ ^ X +c
/(«)-« X f(u) -u J X
1
(p(u) = du
seçimi ile bu integral eşitliğinden

Y
(p(u) = L n X + c => (p(—) = LnX+c
fonksiyonu elde edilir.

= X+h
X => X = x-h
y = Y+k => Y =y-k
değerleri yukarıda kullanıldığında da genel çözüm fonksiyonu,
y-k
(p ( - ) = Lnx+c
olarak bulunur. X - h
b. Eğer A = aı b2 - a2.bı = O iken
İse bu durumda*da verilen (2.3.2) diferansiyel denklemi değişkenlerine

ayrılabilen duruma getirilebilir. B u n u n için de
aıx+bıy+eı = t ( ya da a2X+b2y+e2 = O)
dönüşümü yapılırsa
t dy dt
aı x+bı y+e ı =^ t => a ı+bı — ^ —
dx dx
. dy dt â.x-hhjy + ej ^ dt
a ı+bı. - f = — => aı+bı / (-^ ^-^ ^) = —
dx dx ' a^x + h^y + e^^ dx
^ aı+bı f(t) =
dx
olup aı+bı f(t) ^ O için her iki tarafın integrali alınırsa
^ dt = {dx + c
^ a,+hj{t) J
ifadesi elde edilir. Burada da
^ +/^//(0
seçimi ile bu integralin d e ğ e r i ,
v|y(t) = x + c
şeklinde olacağından istenilen genel çözüm fonksiyonu.
v)/( aıx+bıy+eı) = x+c
eşitliği olarak elde edilir.
dy _ 2x + 9y - 20
dx 6x + 2y -10
diferansiyel denklemi için
A = aıb2-a2bı = -54 ?t O
olduğundan diferansiyel denklem homojen duruma dönüştürülebilir.
'x= X + h=>dx = dX _2X + 9Y + 2h + 9k-20
\y=Y + k^dy = dY ^ dX ~ 6X+ 2Y+ 2h + 2k-\0
2h+9k-20=0
6h+2k-10=0
sistemi çözüldüğünde h = l ve k=2 bulunur Yani ;X = x - l , Y = y-2 için X
ve Y ifadelerinin bu yeni değerlerine göre verilen diferansiyel denklem,
dY _2X + 9Y
dX~ 6X + 2Y
şeklinde bir homojen diferansiyel denkleme dönüşür. Burada Y= u . X
dönüşümü yapıldığmda
Y = uX — = ıt + X —
dX dX
değerleri için bu homojen diferansiyel denklemin çözümü ,
dY ,,du ^dıı 2X + 9tX 2 +9u
Y = u X ve — = u + X — =^ U+X— = =
dX dX dX 6X + 2uX 6 +2u
\ ,^ du 2 + 9u
=> X— = u
dX 6 + 2u
du 2u - -3u-2 2u + 6 , r 1
^dt^^_2u--5u-2 ^ f • du =
du={-^X + Lnc
dX 6 + 2u
2 ? / '
Jo.,2_T„_0
- 3 ? / - 2 J
J
X
Y
=> İY-2Xf = (2Y+X).c
olur. Bu eşitlikte , h ve k nm yukarıda bulunan değerlerine göre X = x-l
ve Y = y-1 değerleri yerlerine yazıldığında genel çözüm fonksiyonu,
(y-2x)^=c(x+2y-5)
olarak bulunur.
dy X - v + 3 2
"T " ( 7)
dx X -y + l
diferansiyel denkleminde
A = aıb2 - a2bı = O
olmakla birlikte
1 3
1 1
olduğundan denklem değişkenlerine ayrılabilir duruma getirilebilir. Bunun
için de aşağıdaki dönüşüm yapılırsa
x-y+l=t => x-y+3=t+2
, dy dt
x-y+l=t => 1 - = —
dx dx
değerleri kullanıldığında verilen diferansiyel denklem , aşağıdaki gibi
değişkenlerine ayrılmış bir diferansiyel denkleme dönüşür.
( t - l + ^ ) d t +4 dx=0
t + l
Elde edilen bu diferansiyel denklemin çözümü için , eşitliğin her iki
tarafından integral almakla
(t-l+-^)dt+4dx =0
/+1
=> f(t-l+-^).dt
•> t+1
+{4.dx=0
J
1 o
( t - l + — ^ ) dt +4 dx = O => t-2t+Ln(t+l)+4x = c
=> (x-y+l)^ - 2 ( x - y + l ) +Ln(x-y+2) +8x = c

1. Aşağıdaki diferansiyel denklemleri değişkenlerine ayırarak çözünüz.
a. (l+x^)dy+x(l+y)dx=0 b. y —+ Jx-xy^ =O
dx
c. (y^+xy^ )dx+(x^-yx^ )dy = 0 d. xy(l+x^ )dy-(l+y^ )dx - O
e. — = 1+y^ ; y(0) = 1 başlangıç şartını sağlayan

dx
dy 2
f — = x ( l + y ); y ( l ) = -l başlangıç şartını sağlayan
dx
2. Aşağıdaki homojen diferansiyel denklemleri çözünüz.
a. y^ dx+(y^-xy) dy = O b. (2x+y)dx+(2y-x)dy = O
c. (y+ -yjx- +y- )dx-x dy = O d. (2yx^+y^ ) dx+(2xy^+x^) dy = O
3.Aşağıdaki diferansiyel denklemleri değişkenlerine ayrılabilen veya

homojen duruma getirerek çözünüz.
a. ^ = .^x+y +l b. ^-(x+y+lf
dx dx
c. ^=2J2x+7TT d. (2x-5y+3)dx-(2x+4y-6)dy = O
dx
e. (x-y-l)dx-2(y-2)dy=0 f (x-3y)dx+(x+y+4)dy = O
g.(2x-3y+4)dx+(3x-2y+l)dy= O
4.Tam diferansiyel ve tam diferansiyel yapılabilen denklemlerin çözümleri
Tanım:2.4.l
- O y d y
Q ^âQ{x,y) ^âO
'^'^ â X d X
kısmi türevleri düzgün ve sürekli olmak üzere eğer

Py-Qx
eşitliği mevcut ise o zaman
P (x,y) dx + Q (x,y) dy - O (2.4.1)
diferansiyel denklemine tam diferansiyel denklem denir. Buradaki ;
Py = Qx
şartının sağlanıyor olması, (2.4.1) eşitliğinin,
du =P(x,y) dx + Q (x,y) dy = O (2.4.2)
olarak yazılabileceğini gösterir. (2.4.2) eşitliğinin çözümünden elde edilen

tam dif. denklemler
u(x,y) = c
fonksiyonu ise, (2.4.1) ile verilen tam diferansiyel denkleminin genel
çözümü denir.
Teorem :2.4.1.
P (x,y) dx + Q (x,y) dy - O
diferansiyel denkleminin tam diferansiyel olması için gerek ve yeter şart
Py = Qx
olmasıdır.
İspat : i. Şartın gerekliliği :
Şartın gerekliliği için , eğer verilen
d u - P ( x , y ) d x + Q(x,y)dy
diferansiyel denklemi tam diferansiyel ise o zaman
Py = Qx
olduğunu göstermek gerekir. Gerçekten,
P(x,y) ve Q(x,y) -
dx d y
olduğundan
P.p(x,y)=|ü ^ P . - ^ = ff (2.4.3,
dx oy a xd y
oy o X o yo x
olarak yazılabilir. Sürekli fonksiyonların kısmi türevlerinin de sürekli
olmaları gerçeği ile, (2.4.3) ve (2.4.4) eşitliklerinin sağ tarafları aynı
olduğu için sol taraflarının da eşit olması gerçeğinden
dP dO • ^ ^
-— = —- yanı Py - Qx
a y oX
olur ki bu da şartın gerekliliğinin ispatıdır,
ii. Şartın yeterliliği:
Şartın yeterliği için de,
Py = Q^ => u(x,y) = c
fonksiyonunun genel çözüm olduğunu ispatlamak yeterlidir.
P = P(x,y) = ^
â X
eşitliğinde, y yi sabit kabul ederek iki taraftan xo dan x 'e kadar integral almakla
f/- r > ( x , j ; ) J x + (p(y) (2.4.5)
olup bu eşitliğin her iki tarafından da y ye göre türev aldıktan sonra
âli
P v = Qx ve Q - Q(x,y) =
ây
eşitlikleri kullanılırsa o zaman
âli fv ^ . d .
— =1 —-P(x,3;)+--(p(y
oy '^^0 ûy ay
â d
Q(x,y) = r —Q{x,y)dx + — (p(y
•'•H â X dy
Q(x,y) = Q(x,y)- Q ( x o , y ) + ^ ( p ( y )
dy
Q(x,y) = Q(x,y)- Q(xo,y)+ ^ (p(y) ^ Q(xo,y) = ^ (p(y)

(iv dy
bulunur. B u eşitliğin her iki yanından yo dan y ye kadar integrali alınır ve
(p(y) değeri (2.4.5) ifadesinde kullanılırsa
(P(y)= [ Q{x,„y)dy +c
u ( x , y ) = Ç P{x,y)dx+[' 0{x,,y)dy +c (2.4.6)
olarak şartın yeterliliği ve teoremin ispatı tamamlanır.
Örnek. ( y e^-' +Cosx) dx+ xe'- dy = O

p = y e'^y + C o s x ^ Py = e^+xye'
Q = xe'^^ ^ Q x = e'^-^+xye''^
u(x,y) = c => u = e''"° [ {ye"^' + Cocx)dx + |" xê'' '''dy = c
•^0 •'.Vo
X y
(e'-'+Sinx + e'"» = c
Xü yo
e-'^ + Sim - e"» - Sim, + e- - e'" -cı = O
-f - Sinx^ + e-' - f-'" - = c e'^'^ + Sinx = c

genel çözüm elde edilir.
Aşağıdaki tam diferansiyel denklemlerin genel çözümlerini bulunuz,
a. ( 3 x ^ + — )dx+(21n3x+ —)dy = 0 b. ydx+(x+y)dy = O
c. (3-2xy)dx - + - )dy = O d. (x^-y-')dx - 3xy^ dy = O

y y
e. ( y ' - 2 y x ' ) d x + ( 4 x y ' - - x ' ) d y = O f ( 2 x . S h ^ - y . C h ^ )dx + x . C h ^ . d y = O

2 X X X
g. (x^ V)dx + 2xy dy = O h. (4x-V^ + - )dx + ( 3 x V - - ) dy = O

X y
1. (x+y.Cosx ) dx + Sinx. dy = O i. (x^-y) dx - x dy = O
j . ( 1 + eÔ dy + 2xe^^ dy = O k.. (4x-V^ - 2xy) dx + ( 3 x y ) dy = O
1. (3ye^'^ - 2 x ) dx +e^'' dy = O m. (2xy e'^'' -2x) dx + e^^ dy = O

S.tntegral Çarpanının Teşkili
Eğer (2. 4. 1) eşitliği ile verilen diferansiyel denklem için
Pv ^ Qx
ise yani verilen diferansiyel denklem tam diferansiyel değilse o zaman
denklemi tam diferansiyel yapacak şekilde bir fonksiyon bulmak m ü m k ü n
olabilir. Diferansiyel denklemi tam diferansiyel yapacak şekilde böyle bir
|a(x, y) fonksiyonu mevcut ise bu fonksiyona verilen diferansiyel denklemin
bir integral çarpanı ya da Euler çarpanı denir. Eğer böyle bir
(x, y)
integral çarpanı mevcut ise o zaman bu fonksiyonu ile (2. 4. l)eşitliğinin her
iki taraf bu fonksiyon üe çarpıldığında eşitlik tam diferansiyel olacağından
bu işlemler sonunda
' ^ - ( ^ l P ) = P. ^ly + ^ı. Py

dy
d
aı. Q)==Q. ^Lx + ^ı. Q
P y - Q x = Q . ^ x - P . ^y (2.4.7)
bağıntısı elde edüir. Verüen bir tam olmayan diferansiyel denklemin sonsuz
çoklukta integral çarpanı mevcut olabilir. (2. 4. 7) eşitliği irdelendiğinde ;
a. Eğer |a= | l i ( x ) şeklinde ise:
Bu durumda |i(x, y)-.ııtegral çarpanı için //^,= O olacağından (2. 4. 7)
eşitliğini,
M Q
olarak yazabiliriz. j.ı = |.ı (x) yalnızca x bağlı olduğundan , - ^ o r a n ı n ı
yalnızca x in bir fonksiyonu olup integral işleminin yapüabilmesi için
oranının da ya x in bir fonksiyonu ya da sabit olması gerekir. Bu durum

mevcut ise o zaman
intefflal çarpmu
eşitliğinin her iki tarafının x e göre integrali alındığında verilen diferansiyel

denkleminin yalnızca x değişkenine bağlı olan integral ç a r p a n ı n ı ,
•dx
İn ^ı(x) = I ^"dx =^ |.ı(x)= e
Q
eşitliği ile elde edilmiş olur.
Örnek.
(xVy^+x)dx+xy dy = O
diferansiyel denklemine göre;
P = x^ V+>^ => Py ^ 2y
Q = xy => Qx = y
eşitlikleri için
Py=Qx
olduğundan denklem tam diferansiyel değildir. Diğer taraftan
O xy X
\x (x) = X fonksiyonu verilen diferansiyel denklem için bir integral çarpanı
olup bu değer denklemde yerine yazılır ve integral işlemine geçilirse
x(x +y + x ) d x + X ydy = 0 => (x + xy \ + x" )dx + yy^ç^dy - c
3xV6xV^+4x^ - c
b. Eğer | i = |Li(y) şeklinde ise:

Bu durumda \x{y) fonksiyonu için j^x ^ O olup benzer şekilde integral
çarpanının yalnızca y ye bağlı olması için de ;
oranı yalnızca y nin bir fonksiyonu olduğundan (2. 4. 7) eşitliğinin her iki
tarafından y ye göre integral alınabilmesi için
Py - g
-p
oranının da yalnızca y nin bir fonksiyonu veya bir sabit olması gerekir.
O halde (2. 4. 7) eşitliğinden elde edilen
İfadesinin her iki tarafından y ye göre integral almakla yalnızca y bağlı

değişkenini ihtiva eden integral çarpanı ise,
İn |Li(y) = J _p dy ^ \ı(y) = e
eşitliği ile bulunur.

Örnek.
(2xyê^+2xy^Vy)dx + (x^yê^' - x ^ ^ - 3x) dy = O
diferansiyel denklemi için;
P = 2xyê^+2xy^+y => Py = 8xyê^ + 2xyê^ + 6xy^ + 1

Q = xY^' - xY - 3x ^ Qx= 2xyê^ - 2xy^ - 3
eşitliklerinden Py Q X olduğu için denklem tam diferansiyel değil, fakat
- 0^ _ 4(2xy'e' + 2xy' + 1) _ 4
-P -y{2xy'e' + 2 x y ' + 1) ~
olduğundan diferansiyel denklemin yalnızca y bağlı olan bir integral çarpanı
^ı(y) - J = e ^ - e-'^^^^ = y""

şeklindedir. Genel çözüm fonksiyonu ise,
y'\lxy*e^' + 2xy" + y)dx + {y'^Xcê^ - x,y- - 3Xo)4' = c
x^yê ^ + x^y^ + x = cy^
olarak elde edilir.

c. Eğer P(x, y) ve Q(x, y) fonksiyonları aynı mertebeli homojen
fonksiyonlar ise
Bu durumda verilen diferansiyel denklemin,
xP{x,y)+ yO{x,y)
formunda olan bir integral çarpanı mevcut olabilir.
Örnek.
(y^ - xy)dx + x^ dy - O
diferansiyel denkleminde;
P(x, y) - y ' - xy => P(Xx,X>0 - X' P(x, y)
Q(x, y) = x ' => Q (Xx,Xy) - X' Q(x, y)
olup bu iki fonksiyon ikinci mertebeden homojen fonksiyonlardır. O halde
verilen diferansiyel denklem için
, , 1 1 1
xP{x,y)+yQ{x,y) x{y^ - xy)+yx^ xy~
fonksiyonu bir integral çarpanı olup buradan genel çözüm fonksiyonu,

1 , . . . r 1
-{y- - xy)dx + f -x,;dy =c
yo
X
Incx = — => c x = e-^
y
olarak bulunur.
d. Eğer Py Qx olmak üzere eğer (2. 4. 1) eşitliği
y. f(x, y)dx+x. g(x, y)dy = O
şeklinde yazılabiliyor ve f(x, y) (x, y) ise
Bu durumda (2. 4. 1) eşitliği ile verilen diferansiyel denklemi için
y) ^ —F
^y[f{^.y)-g{y.y)
yapısında bir integral çarpanı mevcut olabilir.

Örnek.
(2xy^ + y)dx + (x+2yx^ - xV~^)dy = O
diferansiyel denkleminde,
P = 2xy^ + y => Py = 4xy + 1
ö = x+2yx^ - xV^ ^ Qx = 1 + 4xy - 4xV^
ifadelerine göre P Q fonksiyonları
P(x, y) = 2xy^ + y = y (2xy + 1) = y f(x, y)
Q(x, y) = x+2yx^ - x V = x (1 + 2xy - x^^) = x g(x, y)

olarak yazıldığından ve ayrıca
f(x, y) ^ g(x, y)
olduğundan
1 1
y) =
fonksiyonu bir integral çarpanı olup genel çözüm fonksiyonu ise,
-^{2xy'^ +y)dx+ — - - y ( x „ +2yx,-y'x,')dy =c
integral işleminden
3x'^y^Lny + 3xy +1 - 3cxV^
olarak bulunur.
e. Eğer (2. 4. 1 eşitliğinde Py ^ Qx olmakla birlikte aı, a2, bı, bı, m, n,
r, s reel sayıları için
A = aıbz - aıbı O
olmak üzere verilen diferansiyel denklem
x y . (aıydx+bıxdy)+x" y" (aıy d x + b 2 X dy) = O
şeklinde yazılabiliyorsa;
Bu durumda da verilen diferansiyel denklemin a ve P reel sayıları için
ix(x, y ) = x " y ^ '
fonksiyonu gibi bir integral çarpanı mevcuttur. Gerçekten böyle bir integral
çarpanı varsa a , (3 reel sayıları belirlenebilir. Şöyle ki ; denklemi dx ve dy
ye göre yeniden düzenlendikten sonra eşitliğin her iki yanı
^ı(x, y ) = x " y^
ile çarpılır ve tam diferansiyellik şartı uygulanırsa.
x y ( a ı y dx+a2X dy)+x"'yXa2y dx+b2X dy) - O
( a ı x y " ^ + b ı x V ' ' ) d x + (a2x'"^y+b2x"'V")dy = O
x"y P ( a ı x y " ^ V b i x V " ' ) dx + x^^y \^2x''f+h2x''Y) dy = O
(aıx""^yP"-^^^+bıx"">P^'^"^) dx + (a2x""^"V^"'+b2x"""^"V^"")dy - O
eşitlikleri için
P== aıx"^^yP"'^"^+bıx"""y^""' ^ Py= aı(P+s+l) x""^yP"Vbı(p+n+l) x " " V " "
Q = a2x""^"V^''+b2X™V^'" ^ Q x - a 2 ( a + r + l ) x""V^''+b2(a+m+l) x""Y"^^
bulunur. Öte yandan tam diferansiyellikten dolayı da

Py = Qx
olacağından bu durum uygulanırsa
aı(p+s+l) = a2(a+r+l)
bı(p+n+l) = b 2 ( a + m + l )
aıP+aıS+aı = a2a+a2r+a2 ^ a2a-aıp+a2r+a2-aıs-aı= O
bıP+bın+bı - b2a+b2m+b2 ^ b2a-bıP+b2m+ b2-bın-bı = O

ya da
a2a-aıP+a2r+a2-aıs-aı = O
b2a-b 1 p+b2m+b2-b ı n-b ı = O
sistemine göre ;
aıb2-a2b] T ^ O
olduğu için bu sistemden a we (3 reel sayıları bir tek türlü belirlenebilir.
Örnek.
(4xy+3y^)dx + (2x^+ 5xy^) dy = O
P = 4xy+3 y^ ^ Pv = 4x+12y^^
Ö = 2 x V 5xy^ ^ Qx = 4x +5y^
olup verilen diferansiyel denklem,
x(4y dx + 2x dy) + y^(3y dx + 5x dy) = O
olarak yazılırsa
A = ae - bc = 4. 3-2. 5 = 12-10 = 2 O
olduğundan
x"y P[4xy+3y^]dx + x"y P[2x^+ 5xy^] dy = O
[4x""'y^^' + 3 x V " 1 dx + [2y:"^y^+ 5x'^^^'+yP^^] dy = O
P = 4x""V^"' + 3x"yP"' ^ Py = 4(P+1) x""V''+3(P+4) xV^'
Q = 2x""' yP+ 5x""^+yP"' ^ Qx = 2 ( a + 2 ) x""' yP+ 5 ( a + l ) x"+yP"'
Py = Öx ^ 4 ( p + l ) x""'y^+3(P+4) x"y^^' = 2 ( a + 2 ) x"^' yP+ 5 ( a + l ) x"+yP"-'
4 ( P + l ) = 2 ( a + 2 ) ve 3(p+4) = 5 ( a + l )
4 ( P + l ) = 2(a+2) ^ 2a-4p=0
3(p+4) = 5 ( a + l ) ^ 5a-3p=-7
eşitliklerinden a = 2 ve P= 1 bulunur ki bu değerler yerlerine yazıldıktan
sonra integral işlemine geçilirse
y
x'y(4xy + 3y')dx + ]x,'y(2x,' + 5xy)dy - c
x^y^ +x^y^ = c
Aşağıdaki diferansiyel denklemlere birer integral çarpanı bularak

diferansiyel denklemleri çözünüz.
a . (3xy^+7x^)dx+(4yx^+3 ^ )dy = O
denklemi tam diferansiyel mi , değilse x" fonksiyonunun bu diferansiyel
denklem için bir integral çarpanı olabilmesi için n reel sayısı ne olmalıdır?.
Bu durumda diferansiyel denklemin genel çözümünü bulunuz.
b. (xy^-y^)dx+(l-xy^)dy = 0
diferansiyel denkleminin tam diferansiyel olup olmadığını araştırınız. Tam
diferansiyel değilse y^ fonksiyonunun verilen diferansiyel denklem için bir
integral çarpanı olabilmesi için k reel sayısı ne olmalıdır? k nm bu değeri
için diferansiyel denklemi çözünüz.
c . (y-^y^) dx + X dy = o
diferansiyel denkleminin (xy)"^ şeklindeki bir integral çarpanını bularak
diferansiyel denklemin genel çözümünü bulunuz.
d. (x^V)dx + 8xy^ dy = O
diferansiyel denklemi için x'' fonksiyonunun bir integral çarpanı olabilmesi
için n ne olmalıdır? bundan faydalanarak diferansiyel denklemini çözünüz.
e. (xy^+xV^+3)dx + yx^ dy = O
diferansiyel denklemi için e"'şeklide bir integral çarpanı bularak
diferansiyel denklemin genel çözümünü bulunuz.
f (y+2xy^-xV-^) dx +(x+2yx^) dy = O
diferansiyel denklemine bir integral çarpanı bularak genel çözümünü
bulunuz.
g. x V \ 2 y dx + X dy) - (5y dx + 7x dy) - O
diferansiyel denklemi için bir integral çapam bularak genel çözümünü
bulunuz.
5. Lineer ve Lineer duruma dönüştürülebilen diferansiyel denklemler
P (x) ve Q (x)
fonksiyonları aynı bir x değişkeninin iki fonksiyonu olmak üzere y ve y'
türevine göre birinci mertebeden lineer olan bir diferansiyel denklem
^ + y . P(x) = Q(x) (2.5.1)

dx
formunda verilir. Burada eğer ; Q(x) = O ise o zaman verilen diferansiyel
denkleme ikinci tarafsız ya da homojen lineer diferansiyel denklem denir.
Birinci mertebeden lineer olan (2. 5. 1) eşitliği ile verilen diferansiyel
denkleminin çözümü için bu kitap da iki metot üzerinde durulmuştur,
i Değişken d ö n ü ş ü m ü metodu :
u = u(x) ve V = v(x)
fonksiyonları tanımlı oldukları aralıklarda sürekU olmak üzere (2. 5. 1)
eşitliğinde
y = u. V
dy du dv
y u. V => — = V. — +u —
dx dx dx
bulunur. Bu değerler yukarıdaki eşitlikte kullanıldığı zaman eşithk,

du dv
V. — + u —
dx dx
dv du
— +v -+ u.P(x) = Q(x) (2.5.2)
dx dx
L -J
şeklinde yazılabilir, u = u(x) olmak üzere u fonksiyonu, (2. 5. 1) eşitliğinin

ikinci tarafsız halinin bir özel çözümü olacak şekilde belirlenebilir. Bunun
için
— + u. P(x) = O
dx
eşitliğini sağlayacak şekilde u fonksiyonunun belirlenmesi gerekir. O halde
değişkenlerine ayrılabilen bu diferansiyel denklemin çözümünden
1 -\p{x)dx
^ 2 / = -P{x)dx
fonksiyonu bulunur, u nun bu değeri (2. 5. 2) de yerine yazıldığında ise
-Q(x)
dx
dv = Q(x .e-' . dx
fp(x)dx ,
V = 0{x) .e^ dx+c V = T ( x , c)
y u. V y = Y(x, c). e
genel çözüm fonksiyonu elde edilir.
Örnek
d_y
• 2yx = 2x
dx
birinci mertebeden lineer diferansiyel denkleminin genel çözümünü bulalım.
Değişken dönüşümü metoduna göre y = u. v dönüşümü yapılır ve elde
edilen değerler diferansiyel denklemde kullanılırsa o zaman
dy du dv
y = uv = v — + //-
dx dx dx
dy du dv du dv ^
=V + 2/- V — + u — +2u vx = 2x
dx dx dx dx dx
du dv dv Âu ^ ,
V — + / / — +2uvx = 2x u — + v ( — + 2ux) - 2x
dx dx dx dx
du
+ 2ux = O —du = -2xdx
~d^ u
2xdx
2xdx Inu = -X"

= 2x dv - Ix.e'' dx+c
dx
=> v=|2x £^'"dx+c= e"" +c
y =^ uv =^
genel çözümünü elde ederiz,
ii. integral çarpanı M e t o d u
(2. 5. 1) eşitliğinin her iki tarafmı öyle bir |lI = |.ı(x) fonksiyonu ile
çarpalım ki
^L.y• + ^ı. P ( x ) . y = ^ı. Q(x) (2.5.3)
ifadesinin sol tarafı olan
^ı. y' + ^ı. P(x). y
toplamı bilinen bir fonksiyonun türevi olsun. Bunun için de
il. P(x) = ^ı• (2.5.4)
olmalıdır. O halde bu şartı sağlayan | l i ( x ) fonksiyonu belirlenebilirse o
zaman (2. 5. 3) eşitliği,
^ı. y' + ^ı'. y = ^ı. Q(x)
4-(î- y ) - ^ - Q(x)
dx
olarak yazıldıktan sonra her iki tarafın integrali alındığında
|Li. y= J l-^- Q(x) dx +c
eşitliğinin her iki tarafının ^ı ile bölünmesi ile
y |.ı. Q(x) dx + c (2. 5. 5)
bulunur. Öte yandan (2. 5. 4) eşithğinden integral almakla elde edilen
^ı. P(x) = ^' ^ ^ -P(x)
=^ İn |Li (x)= J P(x) dx

=> |ui(x) =
değeri ,(2. 5. 5) ifadesinde yerine yazıldığında (2. 5. 1) diferansiyel

denkleminin genel çözümü.
y== e [\ n. Q ( x ) d x + c ]
olur.
Örnek
dy
-xy = 2x
dx
denkleminin genel çözümünü integral çarpanı metoduyla bulalım.
P(x) - -X ve Q(x) - 2x
, . \p(x)dx \xdx
r 1 2 1 7 1 .
xdx --x~ /• -.V

\ı = ' = e- => y = e ^- ( 2xe- dx + c)
j
1
=> y= 2 + c ^
genel çözüm fonksiyonunu elde ederiz.
Aşağıdaki lineer diferansiyel denklemlerin genel çözümlerini bulunuz.
a. (x - 2) ^ - y = 2 (x-2)3 b. ^ + y . Cotgx = 5 e''''-'

dx dx
c. x3 ^ + (2-3x2)y - x3 d. ( l + x ) ^ -2y = ( x + l ) 4
dx dx
e. ( l - x 2 ) ^ + x y = -2x f. ^ + ^ = x 3 - 3
dx dx X
dy 2 2 ^
g. - ^ + - y ^ x ' + 2
1 dy
h. - f
1 ,
^y^(x+l)e'^
dx X dx X +1
1. — - 2yCotg 2x = l-2x Cotg2x -2Cosec 2x j . ( l + x ^ ) ^ + y = Arctg x

dx dx
a. Bernoulli diferansiyel denklemi:
n sayısı için
^ + y . P(x) = y " . Q(x) (2.5.6)
formunda verilen ya da bu forma dönüştürülebilen diferansiyel denklemlere

Bernoulli tipi diferansiyel denklem denir. Burada;
i. Eğer n = O ise o zaman verilen (2. 5. 6) diferansiyel denklemi lineer olur
ii. Eğer n = 1 ise bu durumda da (2. 5. 6) diferansiyel denklemi
değişkenlerine ayrılabilen diferansiyel denkleme dönüşür. (2. 5. 6) eşitliği
ile verilen Bernoulli diferansiyel denkleminin genel çözümünü bulabilmek
için eşitlikte,
1
dönüşümü yapmakla elde ettiğimiz

1 dz ^ dy
z= ^ —=(l-n) — —
y"'' dx y" dx
dz , 1 dy \ dy \ dz
— =(l-n) — — ^ — — =
dx y" dx y" dx n- \ dx
değerlerini (2. 5. 6) eşitliğinde kullandığımızda
/7 - 1 ax
^ - ( n - l ) z P ( x ) = -(n-l)Q(x)
dx
^ + ( l - n ) z P ( x ) = (l-n)Q(x) (2.5.7)
ax
lineer diferansiyel denklemini buluruz. Lineer diferansiyel denklemlerin
çözümleri için kullanılan metotlardan her hangi biri yardımıyla bu
denklemin çözümünden bulunan
z = (p (x, c)
fonksiyonu için diferansiyel denklemin genel çözümü,
z = —V => — = 9 (x, c)
ifadesinde
seçimi ile y cp (x, c) olarak bulunur.

Örnek
dy _^ 3 3
— + xy = X y
dx
Bernoulli diferansiyel denkleminin genel çözümü ;
dy . 3 3 \ dy l 3
--+xy = xy =^ — - - + X — = x
dx y dx 3;"
1 1 ^3/ 1 dz
Z= — = > — T — =
y^ 3;' 6/x 2 6/x

değerinin verilen diferansiyel denklemde kullanılması ile elde edilen
- l ^ + x z = x^^ => ^ - 2 x z = -2x-^
2 ^x dx
lineer diferansiyel denklemine göre,
z = x"+l-ce => —r=— = x"+l-C'£^
y~ y'
olarak bulunur.
Aşağıdaki Bernoulli diferansiyel denklemlerinin genel çözümlerini bulunuz.
dy 2 1 . dy l 2 4
a. — + y = y . lnx b. y = xy
dx ' ' dx X
dy 1 4 A dy 1 3
c. X — y = xy d. X y^-—y
dx dx x'
e ( 1 -x^) ^ - xy - x y ' ^ (1 +x^) ^ + 2 xy 1 +x^)y^
dx dx
b. Riccati diferansiyel denklemi
P ( x ) , Q ( x ) ve R(x)
fonksiyonları tanımlı oldukları aralıklarda sürekli olmak üzere P(x) ^ O için
^ + j / - P ( x ) + j ; O ( x ) + /^(x) = 0 (2. 5. 8)
dx
yapısında olan veya bu yapıya dönüştürüle bilinen diferansiyel denklemlere
Riccati tipi diferansiyel denklemi denir. Burada;
i. Eğer R(x) = O ise diferansiyel denklem Bernoulli denklemine dönüşür.
ii. Eğer P(x) = O ise o zaman da denklem bir lineer denkleme dönüşür.
Burada dikkat edilirse Bernoulli denklemi Riccati denkleminin bir
sonucudur. Riccati diferansiyel denkleminin genel çözümünü elde
edebilmek için (2. 5. 8) eşitliği ile verilen diferansiyel denklemin bir y =
yı(x) özel çözümünün bilinmesi veya verilmesi gerekir. Eğer böyle bir özel
çözüm biliniyorsa o zaman z = z (x) olmak üzere verilen diferansiyel
denklemde;
a. Eğer y = yı + z
dönüşünü yapılırsa o zaman verilen diferansiyel denklemi bir Bernoulli
denklemine dönüştürmek mümkündür. Gerçekten
dy dy. dz
y = y ı + z => - ^ = - ^ + —
dx dx dx
dönüşünü yapılırsa o zaman verilen diferansiyel denklem için
^ + P{x).y; + 0{x).y, + 7?(x) + — + Izy, P{x) + z~P{x) + zO(x) = O

dx dx
eşitliğine göre y yı özel çözümü verilen diferansiyel denklemi
sağlayacağından yani
dy,
+ P(X).JV-+O(X).3;,+7?(X)-0
dx
olacağından 3aıkarıdaki eşitlikten
d
dx
• + 2y,P{x) + 0{x)]z + r ' / ^ ( x ) = O
bulunur. Burada eğer
W(x) = 2yı P(x) + Q(x)
seçimi yapılırsa o zaman
— + y. W(x) = - z P(x)
dx
Bernoulli diferansiyel denklemi elde edilir,
a. Eğer y = yı + -
2,
dönüşümü yapılırsa bu dönüşüm verilen diferansiyel denklemi bir lineer
diferansiyel denkleme dönüştürür. Şöyle ki; eğer verilen diferansiyel
denklemin y = yı özel çözümü için
1
y = yı + -
_ _^ 1 dy _dy^ l dz
z dx dx dx
şeklinde elde edilen eşitlikte
dy
y ve —
^ dx
değerleri, yukarıda verilen diferansiyel denklemde kullanılırsa o zaman
^ -^ V + + ^ ^ ^ ^ + + -)ö(^)+^(^)=o
dx z'^ dx z z
- ^ ^ + ^Pİx)+^ P{x) + 1 + ^ + P(x) + y,0(^) + i?(x) = O

z" dx z^ z z dx
^ + y;- Pix) + y, 0{x) + Rix) - + 4 P(x) + ^ P(x) + -0(x) = O

dx z'^ dx z~ z z
eşitliği bulunur, y ^ yı fonksiyonu verilen diferansiyel denklemin bir özel
çözümü olduğu için (2. 5. 8) eşitliğini sağlar. Yani
^ + y^'P(x)^y,O(x)-^R(x)^0
dx
olacağından buradan da gerekli düzenlemeler yapılarak
--V ^ + -V P(x) + ^ P(x) + 1 Qix) =O
dx z^ z z
^ - 2yızP(x) - z Q(x) - P(x) - O

ax
dz
^ - [ 2 y , P ( x ) + Q(x) ] z - P ( x )
dx ^ ^
lineer diferansiyel denklemi elde edilir. Bunun çözümünden de elde edilen
z = (// (x, c)
fonksiyonu için verilen Riccati diferansiyel denkleminin genel çözümü,
1 1
y-yı + - => y==yı +
y/{x,c)
Örnek :
x ( x - l ) ^ + y 2 - ( 2 x + ] ) y + 2x = 0
dx
diferansiyel denkleminin bir özel çözümü y^ = x olduğuna göre denklemin
genel çözümünü bulalım.
1 1
y = yı + - =^ y..x+-
z z
1 dy ^ \ dz
y= X + - => ^ = 1 - — ^
z dx z' dx
değerleri verilen diferansiyel denklemde yerlerine yazıldığında
dz 1 1
H z -
dx x{x-\) x{x-\)
lineer diferansiyel denklemi elde edilir. Bunun çözümünden elde edilen
dz dv du
z = u V => —~u H V —
dx dx dx
değerlerinin yukarıda yerlerine yazılması ile
dz 1 dv , du 1
-z - u— + v| — + //
dx x(x-l) x(x-l) dx x(x-l)
dx x(x - 1 )
eşitliğini elde ederiz. Buradan da
du 1 ^ \l-du = l(---^)dx
— + u =O u X X- 1
dx x(x - 1)
u =
X-1
X dv
u =
X-1 X - \ dx x(x - 1)
1
\dv = \-\dx +c v = -— + c
x^ X
olup z = u. V olduğundan
. ( - - + c)
z =
- I ^ X X
fonksiyonuna göre verilen diferansiyel denklemin genel çözümü,
z= -(— + c) y= x + -
X -1 X z
1 cx- -1
y= x + - => y=
z cx - 1
olarak bulunur.
Aşağıda bir özel çözümleri verilen denklemlerin genel çözümlerini bulunuz
a. ( l - x 3 ) ^ - y 2 + x 2 y + 2x = 0 y, = -x2
dx
b. Cosx — + y 2 + y S i n x - 2 = 0 ; yı
dx Sim
c . ( 1 - SinxCosx) — + y^Cosx - y + Sinx = O ; yı = Cosx

dx
dy 9 X 1 ^ 1
d. . yı
dx 1 + X- 1 + X-
e. X- —- -_ y--
y2 -_x^2y x2 == uo ;;
- y 1+- X- yı = x
ax
dx X
g. x^Cosy. — - 2 x S i n y + l = O
dx
diferansiyel denkleminde z = Siny dönüşümü yaparak denklemi çözünüz.
h. 4x^y. ^ - 3 x ( 3 y V 2 ) - 2 ( 3 y V 2 )
dx
diferansiyel denkleminde z = 3y^+2 dönüşümü yaparak denklemi çözünüz
1. (xy^-y^-xê"" )dx+ 3xy^dy =0

diferansiyel denkleminde xz = y"^ dönüşümü yaparak denklemi çözünüz.
J. ^+y^-l=0 ; yı^l
dx
k. (x^-x) . — + y ^ - ( 2 x + l ) y +2x - O ; yı - x
dx
1. — +(l-x)y^+(2x-l)y-x = O ; yı = 1
dx
m. +y2.y .2 = 0 ; yı =2
dx
n. Her hangi üç özel çözümü y = l , y = - l , y = x olan Riccati

diferansiyel denklemini teşkil ederek bu denklemin y = 1 özel çözümüne
göre genel çözümünü bulunuz.
O. y = 1 , y = X ve y = x" özel çözümlerine sahip olan diferansiyel
denklemi kurarak, y = x özel çözümüne göre diferansiyel denklemin genel
çözümünü bulunuz.
ö. Ü ç özel çözümü ; y = 1 , y = x ve y = 6?'^ olan Riccati diferansiyel

denklemini elde ettikten sonra y = x özel çözümüne göre diferansiyel
denklemin genel çözümünü elde ediniz.
^ +(l+x)yVy.Q(x)+R(x)-0
dx
diferansiyel denkleminin her hangi iki özel çözümü y = - 1 ve y = x
olduğuna göre diferansiyel denklemin y - 1 özel çözümüne göre genel
q-
— +xyV(x+l)y+R(x)= O
dx
diferansiyel denklemi için y = x+l fonksiyonunun bir özel çözüm
olabilmesi için R(x) ne olmalıdır?. Bundan faydalanarak diferansiyel
denklemin genel çözümünü elde ediniz,
r.
(x-l). ^ +P(x)y'+(x+l)y- (x-l O

dx
diferansiyel denklemi için y = x+l fonksiyonu bir özel çözüm olacak
şekilde P(x) fonksiyonunu elde ederek bundan faydalanıp diferansiyel
denklemin genel çözümünü bulunuz
s y = - 1 , y = X - 1 ve y x" özel çözümlerine sahip olan diferansiyel
denklemi kurarak, y = x özel çözümüne göre diferansiyel denklemin genel
t. Ü ç özel çözümü ; y = l , y = l - x ve y ^ e"" olan Riccati diferansiyel

denklemini elde ettikten sonra y x özel çözümüne göre diferansiyel
denklemin genel çözümünü elde ediniz.
111. B O L U M
YÖRÜNGELER
LEğri ailelerinin Yörüngeleri ve çeşitleri
xy- düzleminin bir B bölgesinde verilen F (x, y, a) = O eğri ailesini göz

önüne alalım. B bölgesinin her bir noktasından F eğri ailesinin yalnız bir
üyesinin geçtiğini v e bu üye eğrilerinin üzerindeki her bir noktadaki
teğetlerin varlığını kabul edelim. B bölgesindeki F eğri ailesinin bütün
eğrilerini kesen ve F ailesindeki eğrilerle aynı özellikte olan eğrilerin
meydana getirdiği diğer bir eğri ailesi d"e G(x, y, b) = O olsun. Bu iki
aileden birer eğri bir A noktasında kesişsin ve bu kesişme noktasında iki
eğri arasındaki açı 9 olsun .İşte
F (x, y, a) = O
eğri ailesi ile 9 açısı altında kesişen bu
G(x, y, b) = O
eğri ailesine F eğri ailesinin yörüngesi denir.
Verilen bir eğri ailesinin diferansiyel denklemi yardımıyla bu eğrinin
yörüngeleri bulunabilir. Böyle yörüngeleri dik ve eğik yörüngeler olmak
üzere iki kısma ayırabiliriz.
dik yörüngeler
Bu durumu, verilen 0 açısmm aldığı değere göre aşağıdaki gibi
tanımlayabiliriz.
i. Eğer 9 kesişme açısı için 0 = 90^ ise yörüngelere dik yörüngeler denir
ii. Eğer 0 kesişme açısı için Q ^90 ise yörüngelere eğik yörüngeler denir,
a. Dik yörüngelerin denklemi :
Verilen bir
F(x, y, a) = O
eğri ailesinin dik yörüngelerini elde etmek için 0 = 90^ seçmek gerektiği bir
gerçektir. O halde dik yörünge fonksiyon ailesini bulabilmek için ilk önce bu
fonksiyon ailesinin diferansiyel denklemini teşkil etmek gerekir. Bunun
için de verilen
F(x, y, a) = O
eşithği ile bundan türev almakla elde edilen
X . âF âFdy ^
F (x, y a) - O => + - =O
â X â y dx
eşitlikleri arasından a parametresinin yok edilmesiyle
F(x, y, a) = O
eğri ailesinin diferansiyel denklemini,
f ( x , y, y ' ) - 0
olarak elde ederiz. 0 = 90^ olduğundan G ailesinin eğrileri F ailesinin
eğrilerine dik olacağından A(x, y) noktasındaki Tp ve T g teğetlerinin
eğimleri çarpımlarının -1 sayısına eşit olması gerekir. Yani
mp. mG = - l => y \ .y^ ="1

1
mo^ -
m.
olmak zorundadır. Bu durumda F eğri ailesinin

f ( x , y, y') = 0
diferansiyel denkleminde y ' türevi yerine yazmakla

y
• G (X, y, b) = O
dik yörünge fonksiyon ailesinin diferansiyel denklemi,
f(x,y--)-f(x,y--^)-f(x,y - ^ ) = 0
y î dy
bağıntısı olarak elde edilir. Bu yolla bulunan
f ( x , y - - ) = f(x y - l ) = f ( x , y - ^ ) - 0
y i. dy
diferansiyel denklemi,birinci mertebeden ve birinci dereceden adi bir
diferansiyel denklem olduğu için adi diferansiyel denklemlerin
çözümlerinden faydalanarak bu denklem çözüldüğünde
G(x,y,b)-0
dik yörünge fonksiyonu bulunur.
Örnek :
y^ = 4ax
eşitliği ile verilen eğri ailesinin dik yörüngelerini temsil eden eğri ailesini
bulalım.
İlk önce bu y^ 4ax eğri ailesinin diferansiyel denklemini teşkil edelim.
Bunun için de aşağıda yapılan işlemlere göre
y^ = 4ax => 2yy' = 4a
olup bu iki
y^ = 4ax
2yy' = 4a
eşitlik arasından a parametresinin yok edilmesiyle verilen
y^ = 4ax
eğri ailesinin diferansiyel denklemi,
dy _ y
y
dx 2x
şeklinde olup dik yörüngenin diferansiyel denklemi ise
f(x,y-i) = f(xy 4) = 0 ^ - l = f
y dy y 2x
y. y' + 2x = O
olur. Değişkenlerine ayrılabilen bu diferansiyel denklemin çözümünden de
y2 + 2x2 - 2b = O
fonksiyon elde edilir ki bu da aranılan dik yörünge fonksiyonlarının
ailesidir.
Aşağıda verilen eğri ailelerinin dik yörüngelerini bulunuz,
a. y^ + x ^ - 2 a y = 0 b. x^ - y^ = a^
c. —- + ^ ^1 x^ + y^ + 2ya - O
4a- a"
e. x^ - y^ + 2ay = O f y = ax. e^
b. Eğik yörüngelerin denklemi
Denklemi,
F (x, y, a) = O
olan F eğri ailesinin verildiğini kabul edelim. Bu eğri ailesi ile A (x, y)
noktasında 6 ^90^ açısı altında kesişen eğik yörünge ailesinin denklemini
bulalım. Farz edelim ki F ailesindeki bir eğri ile
G(x,y,b) = 0
eğik yörünge ailesindeki bir eğri, şekildeki gibi bir A(x, y) noktasında 9
7^90^ açısı altında kesişsin. F ailesine ait eğrinin A noktasındaki Tp teğetinin
ox- ekseni ile yapmış olduğu açı a ve G ailesine ait eğrinin A noktasındaki
T g teğetinin ox- ekseni ile yapmış olduğu açı (3 olsun. Bu durumda,
A P Q üçgeninden
p =a+9 => a - j3-e
eşitliği yazılırsa o zaman buradan
\+Tge.Tgp
Tg(9=k , Tga=y'F ve T g ; ö = y'G
oldukları dikkate alındığında, yukarıdaki eşitlikten
diferansiyel denklemi bulunur ki bu da eğik yörünge olan G eğri ailesinin

diferansiyel denklemidir. Bu adi diferansiyel denklemin çözümünden ise
G(x,y,b) = 0
eğik yörünge fonksiyon ailesini elde ederiz.
Örnek
i. y ^ ae""
eğri ailesi ile 45^ açı altında kesişen eğriyi ailesini bulalım.
Verilenlere göre k = Tg45^ = 1 olup
y^âe"" => j/^-âe""
^= > yv F - ^'-"^
_ y'c-k ^ ı-y
y
\ + k)yG 1+ y
y + y. y ! = y _ l
dy = - dx
y-^
her iki taraftan integral almakla
^^^^dy = -dx \{\ + -^^)dy = -\dx +c

y - \ y - \
2
1(1+ )dy = -\dx +c y + 2 ln(y-l) = -x + c
eğik yörünge eğri ailesi bulunur.

ii. xy = a
eğri ailesi ile 45^ açı ile kesişen eğik yörüngeleri bulalım.
Verilenlere göre 6 kesişme açısı için k = Tg 45^ = 1 olduğundan eğik
yöıünge fonksiyon ailesi,
y y / g - i
xy = a ^ yV = - - =^ - - = -
X X 1 + >'V;
x-y 2 ^ ^ ,
y o y ^ => y 2xy-x^ = b
X 4- y
eğrisinden ibaret olur.
Aşağıdaki denklemleri verilen eğri dleleri ile karşılarında belirtüeü açı
altında kesişen eğik yörünge ailelerinin bulunuz.
a. y = ax2 ; 0=60^ c. y = ax ; 0-30^
b. x2+y2 = a2 ; 0=45^ d. y = a e ' ^ ; 0=45^
2. Birinci mertebeden ve birinci dereceden diferansiyel denklemlere ait

uygulamalar.
Birinci bölümde
f ( x , y, y ) = o
diferansiyel denkleminin
F(x, y, a) = O
fonksiyonundan nasıl elde edildiği verildi.
f ( x , y, y ) = o
diferansiyel denklem analitik olarak, eğri ailesindeki her bir eğriniii ortak
özelliklerini ifade eder. Çünkü bir eğrinin her hangi bir özelliği analitik
olarak birinci mertebeden türev ihtiva ediyorsa bu eğrinin diferansiyel
denkleminin genel çözümü, bir parametreli eğri ailesini ifade eder.
Fazladan, bütün bu eğriler ortak özelliklere sahiptirler. Şimdi bu durumu
kartezyen koordinatlar bakımından inceleyelim. Bunun için de ;
ux
olduğ'jnu dikkate alarak aşağıdaki şelcli inceleyelim.
Nomial v Teğet
4
Q[0, y+x(y')-^]
[x-yo?. O ]
Sekıl:4.1
grafiği incelendiği zaman
F(x, y, a) = O
eğrisinin her hangi bir A(x, y) noktasındaki teğetinin e ğ i m i ,
y =
olup normalinin eğimi ise

dx
olduğundan t e ğ e t , ox- eksenini

dx
R(x-y — , 0)
dy
noktasmda ve oy- eksenini ise
Q(0,
y-x^)
dx
noktasmda keser. Normal ise , ox- eksenini
P(x+y^, 0)
dx
noktasmda ve oy- eksenini de
dx
Q(0, y+x — )
dy
noktasmda keser. Bu durum , şekil. (4. I ) den görülmektedir.
Örnek,
Öyle bir eğri bulunuz ki ; üzerindeki bir noktadan çizilen teğetlerinin oy-
ekseni üzerinden ayırdığı eksen parçasının uzunluğu 3x^y^ birim olsun.
Teğet
F(x,y)=0
Şekıl:4.:
Yukarıdaki şekli incelediğimizde

dy ^ - 1
00 = 3xy y-x— = 3 x y
dx
dy ^ ^ 2
-X — -3x-y -y
dx
dy \ , 2
-X — - 3X y - y
dx y - - 3xy
dx X
dy \ , 2
y = - 3xy j ; - dx y X
dx X
gibi bir Bernoulli diferansiyel denklemi elde edilir ki aşağıdaki dönüşüm ile
1 6fc 1 dy
z =—
dx j ; " dx
y
dz 1
z = -3 X
dx X
dz 1 ,
— + - z = 3x
dx X
lineer diferansiyel denklemini elde ederiz. Burada da
dz dv du
z = uv => — =// hv —
dx dx dx
dönüşümü yapıldığında istemlen çözüm,
dz 1 ^ dv ,du L ^
— + — Z = 3 X :=> u — + v( h —) = 3 X
dx X dx dx X
du 1 ^ du l ^ 1
dx X u X X
u — ^ 3x => dv = 3x^ d => V = x' + c
dx
y-u. V =^ y- —
2x- + 6 '
eğrisinden ibaret olur.
Aşağıdaki özellikleri sağlayan eğrileri bulunuz.
a. Öyle bir eğri bulunuz ki ; üzerindeki bir noktadan çizilen teğetinin oy-
ekseninden ayırdığı eksen parçasının uzunluğu, teğet değme noktası üe oy-
ekseni arasında kalan teğet parçasına eşit olsun.
b. Öyle bir eğri bulunuz ki ; üzerindeki bir noktadan çizilen normali

orijinden geçsin.
c.Öyle bir eğri bulunuz ki; üzerindeki bir noktadan çizilen teğetinin eğimi,
orijin ile değme noktasından geçen doğrunun eğiminin yarısına eşit olsun.
d. Öyle bir eğri bulunuz ki; değme noktasını orijine birleştiren doğru taban
olmak üzere normalin, değme noktası ile ox- ekseni arasıda kalan parçası
ve normalin ox- ekseninden ayırdığı eksen parçası eşit kenarlar olan bir ikiz
kenar üçgen teşkil etsin.
e.Öyle bir eğri bulunuz ki ; oy-eksenine paralel teğetinin ox-ekseninden

ayırdığı eksen parçası 2x birim olsun
f. Öyle bir eğri bulunuz ki ; başlangıç noktası ile teğet değme noktası
arasındaki uzaklık, teğetin ox- eksenini kesim noktasının apsisine eşit
olsun.
g. Öyle bir eğri bulunuz ki îizerindeki bir noktadan çizilen teğet ve normali
dikkate alındığında ; teğetin ox-ekseninden ayırdığı parça, normalin oy-
ekseninden ayırdığı parçaya eşit olsun
h. Öyle bir eğri bulunuz ki üzerindeki bir noktadan çizilen teğet ve normali
dikkate alındığında ; teğetin oy-ekseninden ayırdığı parça, normalin ox-
ekseninden ayırdığı parçaya eşit olsun
1. Öyle bir eğri bulunuz ki ; üzerindeki bir noktadan çizilen teğetinin ox-
ekseninden ayırdığı parçanın uzunluğu, teğet değme noktası ile ox- ekseni
arasında kalan teğet parçasına eşit olsun.
i.Öyle bir eğri bulunuz ki; üzerindeki bir noktadan çizilen teğetinin eğimi,
orijin ile değme noktasından geçen doğrunun eğiminin üç de birine eşit
olsun.
j . Ö y l e bir eğri bulunuz ki ; teğet değme noktası dikkate alındığında teğet

değme noktası ile oy-ekseni arasında kalan teğet parçasının uzunluğu
x " ( j / ) " birim olsun.
j . Aşağıdaki şekle uygun olan eğriyi bulunuz.
öyle ki | OH | =| 0 Q | = x olsun.
k. Yukarıdaki şekilde teğet yerine normali alarak aynı şartlar altında
aşağıdaki şekle uygun olarak verilen soruyu çözünüz.
nomial
Öyle ki | OH | =| 0 Q | = x olsun.
Yukarıdaki şekle göre

İAQİ=(>'.f)^-
şartını sağlayan eğriyi bulunuz.
m.. Öyle bir eğri bulunuz ki; üzerindeki her hangi bir noktadan çizilen
teğetinin eğimi, orijin ile değme noktasından geçen doğrunun eğiminin
dört de birine eşit olsun.
ıV. BOLUM
Birinci Mertebeden Yüksek Dereceli Diferansiyel Denklemler

LTüreve Göre Çözülebilen Diferansiyel denklemler
Farz edelim ki
F (x, y, a) = O
fonksiyon ailesinin diferansiyel denklemi
f[x,;;,y,..,(y)"J-0 (4. 1. 1)
şeklinde birinci mertebeden ve n. nci dereceden olsun. İşlemlerde kolaylık
olması bakımından
dy
y = dx
olarak seçilirse o zaman (4. 1. 1) ifadesi
t[x,y,p,...,p' = 0 (4.1.2)
olarak yazılabilir. (4. 1. 2) diferansiyel denkleminin türeve göre yani p ye
göre çözülebildiğini kabul edelim. Bu durumda (5. 1. 1) eşitliği
4'^,;^,;'"] = [p-P,('VO0]t-p2('Ô^)l [P-P^C'^.J^)] = 0 (4. 1. 3)
gibi p ye göre n tane birinci dereceden fonksiyonun çarpımı olarak
yazılabilir. B u n tane çarpım fonksiyonun her birinin çözümünden de
p-p^(x,y) =o dy . X
- = P,(x,,)
(t); (x, y, c) = O
p-p^(x,y) =0 dy , .
-T- = p2İ^^y)
dx
= ı^2(x^y)
dx (1)2 (x, y, c) = o
dy
p-İD,{x,y) =0
dx
dy , X
dx
4>„ (x, y, c) = o
fonksiyonları elde edilebilir. Bu durumda (4. 1. 1) eşitliği ile verilen
diferansiyel denkleminin genel çözümü,
(j)^ (x, y, c).(t)2 (x, y, c). . . (\>^ (x, y, c) = O (4. 1. 4)
Örnek :
2 2
(y') + yy' = x + xy
Bu diferansiyel denklem, y' ye göre birinci mertebeden ve ikinci dereceden
bir diferansiyel denklem olduğundan verilen diferansiyel denklem,
y = -p = = -^^ p2 + p y - = x 2 + xy
dx
=> p2 + py - x2 - xy = O
=> (p-x)(p + x + y ) - 0
şeklinde yazılabilir. Yani diferansiyel denklem, y' ye göre çözülebilen bir
diferansiyel denkleme dönüştürülmüş olur. İki çarpandan oluşan
diferansiyel denklemin her bir çarpanının sıfıra eşitlenmesiyle ;
dy
p-"X = 0 =^ —==x
^ dx
değişkenlerine ayrılmış diferansiyel denklemin çözümünden
^ = x => ^dy-^x.dx+c
1 2
y= — X + c
2
2y - x^ - 2c - O
fonksiyonu ile
dy
p + x + y==0 — =^
dx + y = - x
lineer diferansiyel denkleminin çözümünden bulunan
y = - X + 1 4- ce"" =:> y + X -l-ce'' - O
bu iki çözüm fonksiyonlarına göre genel çözüm fonksiyonu,

( 2 y - x ^ - 2 c ) (y + x-l-ce"^) = 0
olarak elde edilir.
birinci mertebeden w k s e k dereceli
Aşağıdaki diferansiyel denklemlerin genel çözümlerini bulunuz,
a. (|:r--xy = 0 f. ( f ) = . 3 y £ - 4 / = 0
a^ dx
d. (f)-xV = 0 1. ( f ) ^ . 2 y ^ + y ^ = 0
e. & - 2 y ^ - f = O i. (f)-4y^ = 0
Zarf ve Tekil çözüm

Bu konulara başlamadan önce aşağıdaki örneği inceleyelim.
dx
olmak üzere
2p^-xp + y = O
diferansiyel denklemi,
2c^-cx + y = O
doğru ailesinden ibaret olan bir genel çözüme sahiptir. Gerçekten,
8y - x^ = O
fonksiyon ile bundan bir defa türev almakla elde edilen
8y-x^ = 0 =:> y^-^-^
değerleri verilen diferansiyel denklemde yerlerine yazılırsa
8y-x^ = 0 ^ y=-.x
' A m 4 8
1 O 1 . 1 . ^
— .x" — . X * " + — . X " = o
8 4 8
olduğundan
Adi dif. denklemler
8y - x" = O
parabolünün, verilen yüksek dereceli diferansiyel denklemin bir çözümü
olduğu gösterilebilir.
Burada dikkat edilirse bu çözüm fonksiyonu, diferansiyel denklemin genel
çözümü olan
2c^-cx + y - O
doğru ailesindeki keyfi c sabitine özel değerler verilerek elde edilemez.
Şimdi aşağıdaki grafiği inceleyelim. Aşağıdaki grafikten de görüleceği
üzere
y = xp - 2p^^
y = cx - 2c^
eşitlikleri farklı iki doğru ailesini belirtmektedir. Örnek olarak (7, 3)
noktasını alalım
y-xp-2p^ 2p^-7x + 3 = 0
^ (2p.l)(p-3) = 0
(2p-l)(p-3)-0 ^ ve p= 3
y = cx - 2c^ 2c^-7c + 3 = 0
=^ (2c-l)(c-3) = 0
^ c= — vec = 3
2
olduklarından böylece bu (7, 3) noktasından geçen
1 1
y = —X
2 2
y = 3x-18
gibi farklı iki doğru elde edilir. Bu farklı iki doğrunun
2c^-cx + y = O
doğru ailesinin farklı üyeleri olduğu açıktır. Yani c keyfi sabitinin ^ ~
ve c = 3 değerlerine karşılık bu iki doğru elde edilmiştir. Bu doğruların

eğimleri ise sırasıyla;
y=— X => y ""P"" —

2 2 ' ^ 2
y = 3x-18 => y =p = 3
olduğu görülür.
2c^ - cx + y = O
doğru ailesi ü e
8y - x^ = O
eğrisinin ortak çözümü incelendiğinde ;
(cx-2c^)^ - x^ = O - 4xc^ + 4c^ - x^ = O
( c ^ - l ) x ^ - 4 x c ^ + 4c^ = 0
A = 16c^ - 16 c^ (c^-1) - 16c^ - 16c^ + 16c^ = 16c^ > O
olduğu için bunlarm teğet oldukları görülür. Yani
8y-x ^ =0
eğrisinin her noktasından teğet olarak
y = cx-2c
doğru ailesine ait bir doğru geçer.
y cx-2c
doğru ailesine ait her hangi bir doğru,
8y-x^ = O
eğrisi üzerindeki bir noktada eğriye teğettir Yani parabolün bu her hangi bir
(x, y) noktasındaki teğetinin eğimi,
2p^ + cp = y
eşitliğindeki ; / = p türevi ile verilir. O halde
8y-x^ = 0
fonksiyonu,
2p^ + xp-y = O
diferansiyel denkleminin bir çözümüdür. Bu çözüm,
y = cx - 2c^
genel çözüm fonksiyonundaki c keyfi sabitine özel değerler verilerek elde
edilemediğinden bu çözüme tekil çözüm adı verilir. Bu tekil çözüm bir
özel çözüm olmayıp bu tekil çözüme tekabül eden eğri, verilen eğri
ailesinin zarfı diye adlandırılır.
dx
olmak üzere
F [^.y.p.p\p\-.p' = F = 0
yüksek dereceli diferansiyel denklemini göz önüne alalım. Bu eşitliğin p ye
göre
p = f (x, y)
şeklinde çözülmüş olduğunu kabul edelim. Eğer F fonksiyonunun, p
cinsinden bir polinom ve x ile y göre tek değerli olduğu kabul edilirse o
zaman
F \x,y,p,p\p\..,p' = FX y ^ İ^Y İ^Y = 0
eşitliği, bir (xo, yo) noktasında tek katlı n tane k ö k e sahip olması halinde bu
noktadan teğet yönleri farklı n tane kola sahip bir integral eğrisi geçer. Bu
nokta da tek kath bir p = po kökü mevcut olduğundan
p = f ( x , y)
eşitliğine göre x = x o, y y o için po gibi tek bir değer ahr. Şimdi,
F \x,y,p,p\p\,..,p' = F = 0
olmak üzere bunun p = po da kath köklere sahip olduğunu düşünelim, p,
f (x, y) ifadesinin,(xo, yo) noktasını ihtiva eden bir bölgede tek değerh bir
fonksiyonu olmadığından varhk teoremi uygulanamaz. Eğer bu kök r katlı
ise
JF
p==Po ve ^0
âp'-
değerleri dikkate alındığında
âF â'F 'F
= 0
âp â p^^ âp'
olup o zaman (xo, yo noktası,
F X, y,p,p\p\...,p' = 0
diferansiyel denklemine ait integral eğrisi üzerinde olan ve bu noktadaki
teğetlerinin eğimi aynı olan r katlı bir noktadır. Yani bu (xo, yo) noktasında,
teğetleri çakışık olan r kollu bir integral eğrisi geçer diyebiliriz. Bu katlı
nokta, eğrinin kendisini en az r defa kestiği bir noktadır.
Aşağıdaki grafiklerden de görüleceği üzere r = 2 olması durumunda
Fr 1 = 0
âF
= 0
âp
eşitlikleri mevcut olup integral eğrisinin bu (xo, yo) noktasmda bir dönüm
noktası olduğu yani bu (xo, yo) nokta, iki teğetinin kesiştiği iki katlı bir
noktadır.
( W o )
r= 8 durumu r= 2 durumu
p -Diskriminantı.
Verilen bir (xo, yo, po) sıralı üçlüsüne göre eğer.
F x,y,p,p-,p\;P = 0
âF
^0
âp
ise o zaman (xo, yo, po) üçlüsüne düzgün doğrultu elamanları denir. Eğer
F = 0
âP
= 0
dp
ise o zaman da bu (xo, yo, po) sıralı üçlüsüne tekil doğrultu elamanları denir.
F x,y,p,p\p\..,p = 0
âp
eşitlikleri arasmdan p nin yok edilmesiyle teşkil edilen
Ap-P(x,y)
bağmtısma, diferansiyel denklemin p -diskriminantı denir
Ap = p ( x , y ) = 0
eşitliğine yani tekil doğrultu elemanlarmı taşıyan noktaların geometrik
yerine, p-diskriminantı geometrik yeri veya integral eğrisi denir. Eğer
integral eğrisi yalnızca düzgün doğrultu elamanlarından ibaret ise buna
düzgün, eğer tekil doğrultu elemanlarından ibaret ise buna da tekil adı
verilir. Bir A(XÜ, yo) noktasında ;
F ^0
âF
=0
âp
eşitlikleri sağlandığında, integral eğrilerinden en az ikisinin teğet doğruları
aynı olur. Yani Şekil. 1 olduğu gibi en az ikisinin bu noktadaki teğetleri
çakışır. Burada genel olarak şunu söyleyebiliriz ki ; p-diskriminantının
geometrik yeri, integral eğrileri üzerindeki dönüm noktalarının geometrik
yeridir. Eğer p - diskriminantının geometrik yeri üzerindeki her hangi bir
noktada
F [x,j;,/;,/r,/r = 0
diferansiyel denkleminin p cinsinden ikiden fazla kökü eşit ise yani bu nokta
teğetleri çakışan katlı bir nokta ise o zaman p-diskriminantının geometrik
yeri, teğetleri çakışan katlı noktaların geometrik yeri olur. Muhakkak ki
yalnızca p- diskriminantı geometrik yeri, dönüm noktalarının geometrik
yeri değildir. Integral eğrilerinden bazılarının aynı teğete sahip olması
durumunda yani integral eğrilerinin üzerindeki bir çok noktalarda bu durum
meydana gelebilir. Eğer böyle noktalar mevcut ise bu noktalar zarfı ihtiva
eder. Öte yandan zarfm, değme noktalarmdaki teğetleri integral eğrilerinin
teğetleri ile çakışan bir eğri olduğu bilinmektedir. Bu durum Şekil. 2 de
görülmektedir. Bu noktalar ve buradaki p yani türevler diferansiyel
denklemi gerçekler, p -diskriminantı integral eğrisi üzerindeki doğrultu
elamanları tekil olduğundan zarfa, tekil integral eğrisi denir. Bununla
birlikte tekil bir integral eğrisi muhakkak ki bir zarf değildir. Aşağıdaki
şekil.:1 de görüleceği üzere p - diskriminant eğrisi kesikli olarak ve p -
diskriminant eğrisini kesen integral eğrileri de sürekli çizgi üe
gösterilmiştir.
şekli, p-diskirminantı eğrisi ile p-diskirminantmı kesen integral eğrilerinin

durumlarını göstermekte ve
eğrisi de zarfın değme noktalarındaki teğetlerinin durumunu göstermektedir.

c -Diskriminantı.
Farz edelim ki
= 0
yüksek dereceü diferansiyel denkleminin genel çözümü,
(p (x, y, c) - O
olsun.
(p (x, y, c) = O
âc
eşitlikleri arasından c parametresini yok etmekle elde edilen
Ac=a(x,y) = 0
eşitliğine,diferansiyel denklemin c -diskriminantı denir. Eğer zarf mevcut
ise o zaman
A c - a (x, y) = O
eşitliği de zarfı vejir. Burada
Ac - a (x,y) = 0
eşitliği yalnızca zarfı vermez. Diyelim ki
(p (x, y, c) = O
âc
eşitliklerinden c parametresi çözülmüş olsun. Çözülen bu c parametresine
karşılık c- diskriminantı için parametrik eşitlikler de
X - (/){C)
olsun, c -diskriminantı geometrik yerinin her hangi bir noktasındaki teğetin

eğiminin,
dy/
dy __ dc
dx dcj)
Ye
olduğu bilinmektedir.
(x, y, c) = O
(p
fonksiyonunun temsil ettiği eğrinin her hangi bir noktasmdaki teğetinin

eğimi ise,
dcp
dx dy dx dx d(p
~dy
eşithklerinden her hangi biri ile ifade edilebilir.
y/ (c)
eşitliklerindeki x ve y değerleri,
(p ( X , y, c) = O
fonksiyonunu sağladığmdan bu fonksiyondan x, y ve c değerlerine göre

diferansiyeller almırsa
âcp dx ^dcp dy ^dcp _^
âx dc dy dc âc
olur. Burada
âc
olduğu için
d(p d(p dy ^ dy ^
dx ' dy dx ^ dx ^
dcp dx ^âcp dy_^ dç^ _ ^
âx dc ây dc âc
eşitlikleri ise bize, kesişme noktalarmda
âx
ây
olmadıkça yani bu noktalarda integral eğrilerinin tekil noktası bulunmadıkça
teğetlerin aynı olduğu görülmektedir. O halde c- diskriminantı geometrik
yeri, ya zarfı ya da tekil noktaların geometrik yerini verir diyebiliriz, tekil
noktalar, dönüm veya düğüm noktalarıdır.
Tekil çözüm.
Tekil doğrultu elamanları, devamlı şekilde diferansiyel denklemin integral
eğrisini çizerse bu integral eğrisini tekil olarak isimlendirdiğimize göre buna
karşılık gelen çözüme de elbette ki tekil çözüm deriz. Eğer tekil çözüm
mevcut ise bu, sadece p-diskriminantı geometrik yeri üzerindeki noktalarda
mevcuttur. Yani tekil integral eğrisi, p diskriminantı geometrik yerinin bir
parçasıdır.
Herhangi bir noktadaki p-diskriminantı geometrik yerinin teğetinin eğimini
bulmak için
F = 0
eşitliğinden x değişkenine göre türev almakla
âF âF dy âF dp ^
âx ây dx âp dx
elde edilir, p -diskriminantı geometrik yerinin her hangi bir noktasında
âp
olduğundan teğetin eğimi,
âF âF dy
==0
âx ây dx
ifadesine eşit olur. p -diskriminant geometrik yerinin her hangi bir

noktasındaki
teğeti, bir integral eğrisinin teğeti ile çakıştığında
dx
olup tekil bir çözümün bulunması için gerekli ve yeterli olan şartlar
F x,y, p,p\p\...,p = 0
âF
-O
âp
âF âF
x,y,p,p\p ,...,p + p. Fy(x, y, p,. . . , p") = — + p — =O
âx ây
eşitliklerden ibarettir. Bir a parametresi için
F(x, y, a ) - O
âF{x,y,a)
= 0
âa
âF{x,y,a) ^^ âF{x,y,a)
âx ây
eşitlikleri ile temsil edilen bir eğri ailesini göz önüne alalım. Birinci
eşitlikten x değişkenine göre türev almakla
âF{x^yâ) ^ âF(x,y,a) dy ^ âF{x^y,a) da _ ^
âx ây dx âa dx
olup, elde edüen bu eşitlik için ikinci ifade yani
âF{x,y,a)
âa
dy
olduğu göz önüne alınır ve p = — değeri kullanılırsa
dx
âF(x,y,a) ^^ âF(x,y,a)
âx ây
bulunur. Bu eşitlik, eğrinin her hangi bir noktasındaki teğetinin
dx
eğimini verir. Bu yüzden üçüncü eşitlikten
ây
yazılabilir. O halde
Fy (X, y, a) =
ây
ifadesi, eğrinin bütün noktalarmda sıfır değilse bu durumda or = p
olmalıdır. Bu durumdaki eğri.
F x,y,p,p-,p\...,p' = F = 0
diferansiyel denkleminin bir eğrisidir. Böylece
âF{x,y,a)
^0
ây
olmak üzere
F x,y,p,p-,p ,...,p = 0
âF
\x,y, p,p\p\...,p' = 0
âp
âF âF ^
Fx \x,y,p,p-,p\...,p' + p.Fy[x,;^ p,p\p\...,p" + p. =O
âx ây
şartları, tekil çözümün elde edilmesi için yeterli şartlardır.
Örnek
(4x^-y^)p^ - 2xyp + 3x^ = O
diferansiyel denkleminin genel çözümü,
x^ + (y-2cf =
fonksiyonu olarak verildiğine göre ;
i. tekil çözümü
ii. genel çözüm eğrilerinin zarfını
İÜ. katlı noktalan ile değme noktalarının geometrik yerlerini bulalım.
Verilen diferansiyel denklem ve onun genel çözümü.
F x,y,P,p\p\;P' = -[(4x^y)p^ - 2xyp + 3x^

= (py + x ) ^ - 4 x V + 1) = 0
(p ( X , y , c) = x ' + ( y - 2 c ) ' - c ' = O

şeklinde yazıldıktan sonra
x,y,p,p-,p ,...,p — - = 2y(py + x) -8px^ = 2(py^-4px^ + xy) = O
âp
âF
\x,y,p,p\p\...,p' = 2(py + x)-8x(p^ + 1) = 2(py-4xp^-3x) = O
âx
Fv p,p\p- ,...,/? = 2p(py + X) = O

ây
Fx x,y,p,p\F ^-.P + p. Fv(x, y, p'^)
o r j 3 ZIT
=— + p—= 2(py-4xp'-3x) + 2 p V + x) = 2 ( p ' + l)(py-3x) = 0

âx ây
(Pe(x, y, c ) = - ^ = - 2 ( 2 y - 3 c ) = 0
âc
türev eşitliklerini elde edebiliriz.
x,y,p,p-,p ,...,/; = 0
âF
x,y,p,p\p\...,p = 0
âp
eşitlikleri arasmdan p yok edilirse
X = O, y = +V3-T
değerlerini buluruz. Benzer şekilde
F \x^y, p,p\p\...,p = 0
âF
Fy x.y.P.p\p\-.p' = 0
ây
eşitlikleri arasmdan da p nin yok edilmesiyle
x = 0, x^ + y^ = 0
fonksiyonları elde edilir. Ayrıca
(p (x, y, c) = O
(p,(x, y, c) = O
ifadeleri arasından p nin yok edilmesiyle de
x" - ^ j / ' = 0 ya da y = ±A/3X
bulunur. Buradan aşağıdaki sonuçları söyleyebiliriz ;

1 _>' = ±VJ.Y
doğrusu, genel integral eğrilerinin zarfı olup x = O doğrusu da genel integral
eğrilerinin değme noktalarının geometrik yeridir.
x,j;, p,p\p\...,p = 0
âF
\x,y,p,p\p\...,p" = 0
âp
eşitlikleri arasmdan x = O değeri için elde edilen
âF âF
x,y,p,p-,p\...,p + p. Fy(x, y, P ' - ' P " ) = 77 + /^-7;;ô
ifadesine göre ; x = O bir tekil çözüm değildir. O halde x = O ve y =O
hariç
p = -j3 ve y= Vsx
Y^[x,y,p,p\p\...,p' + P- = 0
+ p. Fy x,y,p,p-,p ,...,/? âx
olduğundan
y = ±V3.r
fonksiyonları tekil çözüm fonksiyonlarıdır. Bu geometrik yerler ile tekil
çözümler
r - . r . 1
-• X
grafiği ve aşağıdaki
grafik ile gösterilmiştir.
1. Bağımsız değişkene göre çözülebilen yüksek dereceli diferansiyel
denklemeler
Farz edelim ki
diferansiyel denklemi, x bağımsız değişkenine göre
x = g (5. 2. 1)
şeklinde çözülmüş olsun. Böyle bir diferansiyel denklemin genel ve varsa

tekil çözümlerini elde etmek için (5. 2. 1) eşitliğinin her iki tarafından y ye
göre türev almakla
dx 1^ _ 1 _ âg^âg dp
(5. 2. 2)
dy dy^ p â y â p dy
dx
ifadesi bulunur. Yalnızca y ve p ye bağlı olan bu diferansiyel denklem,
birinci mertebeden adi bir diferansiyel denklemdir. B u n u n çözümünden elde
edilen
P = ^ ( y , c)
fonksiyonu ile verilen diferansiyel denklem arasmdan p nin yok edilmesiyle
Adi dif. denklemler
F(x, y, c) = O
genel çözüm fonksiyonu elde edilir. Ayrıca tekil yerlerin denklemleri
arasından, verilen diferansiyel denklemi sağlayan fonksiyon tekil çözümü
verir.
Örnek:
y^ + 3xp -y =0
diferansiyel denkleminin genel ve varsa tekil çözümlerini bulalım.
y ^ p ^ + 3xp -y = O => 3x = — - py ^
P
olarak yazıldıktan sonra her iki tarafın y ye göre türevi alınırsa
V n ^dx \ y dp ^ 2 dp
3x = ^ - p y - => 3— - Z _ ^ _ 2 y p . y ^ -IL
p dy p p^ dy ay
3 1 . .1 ^dp
^ + 2py^-y{—-vy)-^
P P P^ dy
3 1 . .1 ^dp ^ , 1 , ,1 ^dp
+ 2py^~y{—-^y)-f- => 2p{— + y)^-y{— + y)^
P P P^ dy p^ dy
gibi yalnızca y ve — yi ihtiva eden ve — ye göre birinci mertebeden adi
dy dy
bir diferansiyel denklemi bulunur. Burada:
i. Eğer +y O ise o zaman
1 dp
- + y ^ 0 => 2p=-y-'^
P dy
değişkenlerine ayrılmış diferansiyel denklemin çözümünden
dy P y
dp r.dy c
p y y
eşitliği bulunur. Bu eşitlik ile verilen diferansiyel denklem arasından p yi
yok etmekle de
y"'-3xc-c" = O
genel çözüm fonksiyonu elde edilir.
ii. Eğer -4- + y = O ise o zaman da verilen diferansiyel denklem ile
bu eşitlik arasmdan p parametresini yok etmekle

9x- +4y-' = 0
tekil çözümü elde edilir.
3.Bağlı değişkene göre çözülebilen yüksek dereceli diferansiyel
denklemler
-O
yüksek dereceli diferansiyel denkleminin y bağlı değişkenine göre
y= \\x,p,p\p\...,p\
şeklinde çözüldüğünü düşünelim. Bu diferansiyel denklemin genel ve varsa
tekil çözümlerini bulabilmek için son eşitliğin her iki tarafından x e göre
türev alınır ve
dy
olduğuna dikkat edilirse o zaman

dy âh âh dp
— ^ p^ + .—
dx â X â p dx
eşitliği bulunur. x ve p ye bağlı olan bu adi diferansiyel denklemin
çözümünden elde edilen
P= c)
fonksiyonu ile
y= \\[x,p,p\p\...,p\
eşitliği arasından
H(x, y, c) = O
Örnek:
y = -xp + x'^p^
diferansiyel denklemin genel ve varsa tekil çözümlerini bulalım.
y = -xp + x V ^ — = - p - x ^ + 4xVr + 2 / ; x ' ^

dx dx dx
^ = - x ^ + 4x +2px'^ ^ p + p-4x-V^ = ( 2 p x ^ - x ) ^
dx dx dx dx
olup buradan da
p + p-.4x'p' = ( 2 p x ^ - x ) ^ =^ -2p(2px'-l) = x(2px'-l) ^

Jx dx
eşitliği bulunur.
i. Eğer 2px^-1^0 =>

"2p = x —
dx
değişkenlerine ayrılmış bu adi diferansiyel denklemin çözümünden elde
edilen
dp dp dx
-2p = x - f =:> — - - 2 -
dx p X
dp ^dx dp
rdp r.cdx ^
— = -2— => — - - 2 — + lnc
P
c
^ p - —
> X"
değeri, verilen diferansiyel denklemde yerine yazıldığında
xc^-c-xy = O
ii. Eğer 2px'^-l=0 ise o zaman bu eşitlik ile verilen
y = -xp + p^x"^
diferansiyel denklemi arasından p nin yok edilmesiyle de
1 + 4yx^ = O
tekil çözümünü buluruz. Bu kısımda, y bağlı değişkenine göre çözülebilen
iki tane önemli yüksek dereceli diferansiyel denklemi inceleyeceğiz,
a. Claiı aut Diferansiyel Denklemi
dx
olmak üzere y bağlı değişkenine göre
çözülebilen diferansiyel
denklemlerden, genel olarak
y = xp + f (p)
şeklinde olan veya bu formda yazılabilen yüksek dereceli diferansiyel
denklemlere Clairaut tipi diferansiyel denklem denir. Bu tip diferansiyel
denklemi çözmek için, verilen eşitlikten x değişkenine göre türev almakla
, r/ X dy dp â f dp
y = xp + f ( p ) => - ^ = /^ = /^ + ^ ^ : f + -T--:f
dx dx o p dx
^ ( x + ^ ) ^ = 0
d p dx
ifadesini elde ederiz. Bu eşitliğe göre ;
i. Eğer — = 0 z=> \dp^ e

dx
=> p= c
değerinin verilen diferansiyel denklemde kullanılmasıyla
p= c => y = cx + f(c)
of
ii. Eğer X + —— = O
âp
ise o zaman bu eşitlik ile verilen diferansiyel denklem arasından p nin yok
edilmesiyle y = F(x) tekil çözümü elde edilir. Burada dikkat edüirse
Clairaut tipi diferansiyel denklemlerin genel çözümü,
y = cx + f (c)
gibi doğru demetinden ibarettir.
Örnek :
y - px-p^
diferansiyel denkleminin genel ve varsa tekil çözümlerini bulalım.
2 dy ^ dp
y = px-p - - = p^ p + x-2p--
dx dx
dp
adi diferansiyel denklemi için ;

i. Eğer ± =0 dp-0
dx •
dp = 0 - ^ p= c y = cx-c^
ii. Eğer x-2p = 0 p-=:^ zı^ y = l x ^
2 4
tekil çözümünü buluruz.
b. Lagrange diferansiyel denklemi
y bağlı değişkenine göre çözülebilen diğer bir yüksek dereceli diferansiyel
denklem de Lagrange tipi diferansiyel denklemidir. Bu tür diferansiyel
denklemler, genel olarak
y = X f(p) + g(p)
formunda bulunurlar. Clairaut denkleminin çözüm yöntemi burada da
uygulanabilir. Şöyle ki
y = xf(p).g(p) ^ ± . , = n „ ) , . ^ ± , l l ±
dx âp dx â p ax
dx âp dx â p dx âp âp dx
adi diferansiyel denklemine göre ;
df dg^
X n dx Öp Öp
1. Eger p-t(rı)^0 => x. - - - - -
dp p-f(p) ı-f(p)
lineer diferansiyel denklemi çözüldüğünde
X - c (t)(p) + (p(p)
fonksiyonu bulunur. Bu eşitlik ile verilen diferansiyel denklem arasmdan p
nin yok edilmesiyle
y = F(x, c)
genel çözün fonksiyonu bulunur,
ii. Eğer
P-f(p)-o
ise o zaman; k = l , 2,. . . , n için bu eşitliğin p Pı, kökleri verilen
diferansiyel denklemi sağlayacağmdan p değerleri
y - X f(p) + g(p)
eşitliğinde yerine yazıldığmda sonlu sayıda
y==xf(p,) + g(/7,)
fonksiyonları elde edilir ki bu fonksiyonlardan denklemi sağlayanlar ise,
tekil çözümü verir.
zarf ve tekil çözüm
Örnek:
ı. ' 2y ^ 4xp + p -
diferansiyel denklemin genel ve varsa tekil çözümlerini bulalım.
2 _ .dy ^Jp ^^yp
dx dx dx
dp
=> -p^{p + 2x)
dx
eşitliği için
eğer p + 2x = 0 ise buradan elde edilen p - -2x değeri için
;; + 2 x ' = 0
fonksiyonu elde edilir ki bu da verüen diferansiyel denklemi sağlamadığı
için bir tekü çözüm değil,
eğer p-i-2x^0 ise o zaman
dx
eşitliğinin her iki tarafı bununla bölünür ve yeniden düzenlenirse
p.dx + {p + 2x)dp = O
pip) = p
fonksiyonu bir integral çarpanı olduğundan bununla denklem çarpılır ve
yeniden düzenlenirse, elde edilen
3x/?" + p' -c
eşitliği ile verilen diferansiyel denklem arasından p nin yok edilmesi ile
( 4 x ' + 3 x 3 ; + c'>- = : 2 ( 2 x ' + ; ; ) '
il. y = x. ( p ' + 2p) + ( l - p ' - 2 p )
yüksek dereceli diferansiyel denkleminin genel ve varsa tekil çözümünü
aradığımızda,
c' 2c X- cyjx-l
y^x:
x-\ Vx^J V ^-^ X-1
genel çözümü ile

y = -X+1
şeklinde bir tekil çözüm bulunur. Gerçekten ;
y=x. (p- + 2p) + ( l - p ' - 2 p ) * = p = . 2 ; , + 2x(;,+ l ) ^ - 2 ( p . l ) *
dx dx dx
-p(p+l)=2(/? + l)(x-l)
dx
adi diferansiyel denklemine göre ;
i. Eğer - p ( p + 1):;^0 -p=2(x-l)

dx
değişkenlerine ayrılmış olan adi diferansiyel denkleminin çözümünden elde
edilen
dp_ f dp 1
-p=2(x-l) -dx + l n c P =
dx 2(x-l) 4^1
eşitliği ile
y - x . (p2 + 2p) + ( i y - 2 p )
eşitliği arasından p nin yok edilmesiyle verilen diferansiyel denklemin genel
çözüm fonksiyonu,
2c 2c
y = x. - + 1-
X-1 Vx-1 + X-1 Vx- 1
olarak bulunur.
ii. Eğer -p(p+l) = 0 => p= O veya p + 1=O
olarak elde edilen iki eşitlik için
p= 0 y=l
p+ 1 =0 => y = -X + 1
tekil çözümü bulunur.
Aşağıdaki yüksek dereceli diferansiyel denklemlerin çözümlerini bulunuz

1. px-y-2p'' = O y = xp + p(l-p)
2. ( x - l ) p ' + (x-y)p-y = 0 9. y = xp + x^'p^
J. x p - 2 p y + 4x = O 10. y^p^ + 3xp-y = O
4. xp^-2yp + X + 2y = O 11. 2y=p^ + 4xp
5. y = -xp + x^'p^ 12. p-^-4px'' + 8yx^ = O
6. yp = xp^ + 2 13. (x+])p^-2yp-x = 0
7. xp--2yp + 2y = O 14. y = p ' - x (p+1)
4. Birinci mertebeden yüksek dereceü diferansiyel denklemlere ait
uygulamalar
F(xj)=0
F(x, y) = O
eğrisi üzerindeki bir A(x, y) noktasından geçen ve
y =mx + n
denklemine sahip teğet doğrusu için m eğiminin,
dy
m = — = /;
dx
olduğu ve n değerini de
n = f(p)
olarak seçmekle bu teğet doğrusunu.
y = xp + f (p)
şeklinde gösterebiliriz. Eğer buradaki f (p) değeri, verilen problemin
ifadesinden çözülebilirse o zaman diferansiyel denklemi,
y = xp + f (p)
olarak yazılabilen
F(x, y) = O
eğrisi kolayca bulunabilir.
Örnek olarak.
Öyle bir eğri bulunuz ki üzerindeki bir noktadan çizilen teğetinin
eksenlerden ayırdığı eksen parçalarının toplamı 1 birim olsun.
Yukarıdaki şekil dikkate alındığında
olacağı için teğetin denklemi,

p
y = xp-\-
p - \
gibi bir Clairaut diferansiyel denkleminden ibaret olur. Buradan da ;
p dy dp 1 dp
V = xp + — p z=: p-\-x~ - —
/;-1 dx dx ip-l)" dx
dy dp \ dp ^ ^ .dp ^
dx dx {p-\y dx {p-^y dx
adi diferansiyel denklemi bulunur.
i. Eğer — 7 ^ 0 => dp==0 => p= c
dx
c
p C => V -cx^
c-\
genel çözümü,
ii. Eğer X ^-—- -O => (y - x - 1 = 4x
ip-^y
tekil çözümü elde edilir.
Aşağıda özellikleri verilen eğrileri bulunuz.
1. Öyle bir eğri bulunuz ki üzerindeki noktalardan çizilen teğetleri dikkate
alındığında;
a. Teğetin eksenlerden ayırdığı parçaların uzunluğu çarpımı 1 birim olsun
b. Teğetin eksenler arasında kalan parçasmın uzunluğu 1 birim olsun.
2. Öyle bir eğri bulunuz ki üzerindeki noktalardan çizilen teğetleri dikkate
alındığında;
a. (a, 0) ve (O, a) noktalarının teğete olan uzaklılık toplamı 1 birim olsun.
b. (-a, 0) ve (a, -1) noktalarının teğete olan uzaklıkları toplamı 1 birim olsun.
3. Öyle bir eğri bulunuz ki üzerindeki bir noktadan çizilen teğeti, değme
noktasının ordinatı ile değme noktasını orijine birleştiren doğrular
arasındaki açının açıortayı olsun.
4. Öyle bir yansıtıcı bulunuz ki sabit bir ışık kaynağından gelen ışınları
yatay eksene paralel olarak yansıtsın.
5.Öyle bir eğri bulunuz ki üzerindeki bir noktadan çizilen teğeti dikkate
alındığında, (a, 0) noktasının teğete olan uzaklığı 1 birim olsun
6.Öyle bir eğri bulunuz ki teğetinin ox-ekseninden ayırdığı eksen parça ile
teğetin oy-ekseninden ayırdığı parça eşit olsun.
7.Öyle bir eğri bulunuz ki başlangıç noktasının normale olan uzaklığı,
teğetin ox-eksenini kesim noktasının apsisine eşit olsun.
8. Yukarıdaki şekilde ; O A doğrusu, Q A H açısının açı ortayı olacak şekilde

F(x, y, c) = O
eğrisini bulunuz.
nonnal
Hi
Q 0 H
9.Yukarıdaki şekle göre ; OA doğrusu, Ö A H açısının açı ortayı olacak

şekilde F(x, y, c) = O eğrisini bulunuz.
S.Birinci mertebeden dif. denklemlerin çözümlerinin varlığı ve tekliği
Bu bölüme kadar birinci mertebeden diferansiyel denklem çeşitleri
tanıtılarak onların çözümleri verildi. Bu tip diferansiyel denklemlerin
çözümlerinin varlığı, ancak bu denklemler çözülerek gösterdik. Fakat öyle
diferansiyel denklemler mevcut olabilir ki onların çözümleri, mevcut
bilgilerimize göre m ü m k ü n olmasa bile bir çözümlerinin olduğu
unutulmamalıdır. Bu kesimde birinci mertebeden diferansiyel denklemlerin
çözümlerinin varlığını ve tekliğini inceleyeceğiz.
Farz edelim ki türeve göre çözülmüş olan
y = f =f(x,y) (4. 5. 1)
dx
diferansiyel denkleminin, xo noktasını ihtiva eden belli bir aralıkta
yo-(p(xü) (4.5.2)
başlangıç şartını sağlayan ve (xo, yo) noktası civarındaki bir
y - (p (x)
çözümünü dikkate alarak bu çözünün varlığını ve tekliğini araştıralım.
Böyle bölgesel çözümler incelenirken, bir B bölgesi içinde (xo, yo)
noktasını merkez kabul eden D -dikdörtgeni içinde bazı hipotezlerden yola
çıkabiliriz.
A
Teorem:4. 5. 1. Eğer bir A aralığında (4. 5. 2) eşitliği, (4. 5. 1) diferansiyel
denkleminin başlangıç şartlı bir çözümü ise o zaman
y = cp (x)
fonksiyonu, bu A aralığında her x elamanı için
(p(x) = y(x) = yü+I f ( t , y(t))dt
J
eşitliğini sağlar. Bu teoremin tersi de doğrudur. Yani eğer

y = (p (x)
fonksiyonu, xo noktasmı ihtiva eden belli bir aralıkta (4. 5. 1) diferansiyel
denkleminin bir çözümü ise o zaman bu aralıkta
y = (p(x)
fonksiyonu, (4. 5. 1) diferansiyel denklemini ve (4. 5. 2) başlangıç şartını
sağlar.
İspat: Teoremin ifadesi gereğince y = (p (x) fonksiyonunun verilen
diferansiyel denklemin bir çözümü olduğu dikkate alınırsa o zaman
y - (p (x)
fonksiyonunun bu aralıkta (4. 5. l)eşitliği ile verilen diferansiyel
denkleminin (4. 5. 2) başlangıç şartını sağlayan bir çözümü olduğundan
diferansiyel denklemi sağlar, yani V x E A için
y = ( p ' ( x ) = f [ x , (p(x)]
olup bu eşitliği de (xo, x) aralığında integre edecek olursak
(p(x)-(p(xo) = [f{tMt))dt
olur. Burada (p(xo) yerine yo = (p(xü) yazmakla
.V
(p (x) = y(x) = yo+ f f (t, y(t)) dt

J
AV,
elde edilir ki bu da teoremin gerek şartının ispatıdır.

Teoremin karşıt şartının yani yeterliliğin ispatı için eğer,
y = (p (x)
fonksiyonu eşitliğinin sürekli bir çözüm fonksiyonu ise o zaman
-V
y = cp (x) = y (x) = yo+ f f (t, y (t)) dt
y = (p (x)
türevlenebilir bir fonksiyondur. Böylece V x e A için
y = ( p ' ( x ) = f [ x , (p(x)]
yazılabilir. Öte yandan
y = (p ( x ) = y ( x ) y o + j f(t, y(t))dt
eşitliğinde x yerine xo yazıldığında
yo = y ( x o ) = cp ( x o )
başlangıç şartının da sağlandığı görülür.
Taiîim:4. 5. 1. Her terimi bir c < x < d aralığında tanımlı olan { ^ n ( x ) }
fonksiyon dizisini göz önüne alalım. Eğer V 6 ' > 0 v e V n > N için
| ^ „ ( x ) - (f) ( x ) ! < 8{n)
olacak şekilde bir N sayısı bulunabilirse o zaman { ^ n ( x ) } fonksiyon dizisi

c < X < d aralığında (j) ( x ) fonksiyonuna düzgün olarak yakınsıyor denir.
Örnek olarak, genel terimi
{^,(x)}=
//
olan fonksiyon dizisinin O < x < 1 aralığında düzgün yakınsaklığını
incelediğimizde;
2x 1
|^n(x)- ^ (X)| = •+ — - X "
77 n
1 2x 1 2
< +
jr 11 ır 12
1 2 3
<— +- < - < s
ır 11 II
şeklinde yazılabileceğinden, buradan da

3 3
— < t: ^ — <n
11 8
bulunur. Eğer burada N = — olarak seçilirse o zaman V n > N için
s
| ^ n ( x ) - (j) (X)\< S
olup, N değeri yalnızca s bağlı olduğundan verilen fonksiyon dizisi

düzgün yakınsak olur. Halbuki genel terimi.
{^n(x)}-x'
olan fonksiyon dizisi O < x < 1 aralığında incelendiğinde ise ;
fO, x^0
[1, X = 1
olduğundan ç (x) limit fonksiyonu x = O noktasında süreksiz olup x ^ 1

için
\(t)n{xy <^ ( x ) | = |x"-o| = xV ^
yazılırsa
X < s => n. lnx < \ns
\ns
=> n>
lnx
lnx
eşitliğini tamsayı olarak seçtiğimizde
| ^ n ( x ) - ^ (X) I < £•
elde edilir. Burada N sayısı hem x ve hem de s bağlı olduğundan tanım
gereğince bu fonksiyon dizisi düzgün yakınsak değildir.
Ardışık yaklaşımlar M e t o d u
Teorem 4. 5. 2: Eğer
y =
fonksiyonu bir A aralığında
y - ^ = f ( x , y)
dx
yo = (p (xo)
başlangıç şartını sağlayan bir çözümü ise o zaman bu aralıkta y = (p(x)
fonksiyonu her XG A için
y = yo+[ f(x, (p(x))dx (4.5.3)
eşitliğini sağlar.
İspat:
y = 9(x)
fonksiyonu bu A aralığında
_ dy _
y = f ( x , y)
dx
eşitliği ile verilen diferansiyel denkleminin yo (p (XQ) başlangıç şartını
sağlayan bir çözümü olduğu için verilen diferansiyel denklemi sağlamak
zorundadır. Yani
(p'(x) = f ( x , (p(x)) (4.5.4)
olmalıdır. Bu son eşitlik (x, xo) aralığında integre edildiğinde
.V
(p(x)-(p(xo) = \ f ( x , (p(x))dx
y-yo = f (x, (p(x)) dx
y = yü+ f (x, (p(x)) dx (4. 5. 5)
olur. (4. 5. 5) eşitliğinin çözümünün varlığını gösterebilmek için aşağıdaki

gibi bir fonksiyon dizisi oluşturalım. Bu öyle bir fonksiyon dizisi olsun ki
her terimi bir önceki terimine nazaran bizi çözüme daha çok yaklaştırsın.
İşte bu yaklaşım bizi adına ardışık yaklaşımlar dediğimiz metoda götürür.
Diyelim ki böyle bir dizinin ük terimi, başlangıç şartı olarak verilen
yo = (p(xo)
sabit fonksiyonu olsun. Bu değer (4. 5. 5) eşitliğinde kullanıldığında
-V
(pı(x) = yü+ f f (x, (p(xo)) dx

-Vfı
olup (pü(x) yerine (pı(x) yazmakla

X
(p2(x) = yo+ [ f (x, cp(xı)) dx
olur. Bu işleme n defa devam edildiğinde

(Pn(x) = y o + f f ( x , (p(xn-ı))dx
bulunur. Böylece elde ettiğimiz

(P0(X), (pı(x), (P2(X),. . . (p„(x)
yaklaşımlarından oluşan ve genel terimi { q i n } olan fonksiyon dizisini
buluruz. Bizim buradaki amacımız; (4. 5. 3) eşitliğinde yerine yazıldığında
denklemi sağlayan bir fonksiyon bulmaktır. Böyle bir fonksiyon ise, {cpn}
fonksiyon dizisinin limiti olabileceği söylenebilir.
Örnek:
1. = —
ax
diferansiyel denkleminin y(o) 1 başlangıç şartını sağlayan çözümünü
ardışık yaklaşımlar metodu ile bulalım.
Çözüm için öncelikle ardışık yaklaşımları oluşturalım. Burada Xo = O ve yo
= 1 olduğu bilinmektedir. Buna göre dizinin verilen (p(o) = (po = yo = 1
başlangıç şart, dizinin ilk terimi olarak kabul edildiğinde dizinin ikinci
terimi,
.V A"
yı = ] + |"(] + l)6/x = \+\2dx = l + ( 2 x - 0 ) - l+2x

o O
2 2!
şeklinde olup bu değerin, yukarıdaki (4. 5. 3) eşitliğinde kullanılması ile
dizinin üçüncü terimi,
X
y2 = 1 +j ( l + l+2x)dx = 1+(2x+x^-0-0) = l+2x+x^

o
= 2 ( -+- + — )
2 1! 2!
olarak elde edilir. B u tekilde devam edilirse dizinin n + 1 . nci terimi ise,
. J X x' x"
y„ = 2. ( - + - + — + . . . + — )
2 1! 2! n\
olur. Böylece (po(x), (pı(x), (p2(x),. . . , (p„(x) ardışık yaklaşımları bulunur.
1 X x' x'\ ^ , 1 1 X X- x" ,
(pn =2 ( - + —+ + . . .+ ) = 2.( +- +- + + ... + )
' ^2 1! 2! n\' 2 2 1! 2! ;?! ^
1 X X" x"
(Pn = 1 + 2 ( 1 + - + - + + ... + )
2 1! 2! n\
eşitliğinin her iki tarafından limiti alındığında
1 X X- x"
Liın {(p„} = L/m {-1+2(1 + - + - + — + ... + — ) }
= -l+2e'
olup istemlen başlangıç şartlı çözüm,
y = - l + 2 . e"
şeklinde olur.
11. — =x-y+l
dx
diferansiyel denkleminin xo= O , yo= 1 başlangıç şartını sağlayan
çözümünü ardışık yaklaşımlar metodu ile bulalım.
Oluşturacağımız dizinin ilk t e r i m i ,
(p(0) = cpo = yo = 1
olacağından dizinin ikinci terimi,
^=x-y+l => f [ x , (po] = f(x, l ) = - l + x + l = x
dx
X X 2
yı=l+f f(x, y o ) d x - 1 + f xdx-l + —
şeklindedir. Dizinin üçüncü terimi ise,
f ( x , y) = x - l - — + 1 ^x-'"^
2 2
X" , . , X' x""
y2=l + j f(x,y,)dx=l + j (x-y)dx=l+
olarak bulunur. Bu işleme devam edilirse dizinin n + 1 . nci terimi de

y„ = x + [ l - x + — - — + ...+ (-1)"^' — +...]
2! 3! (77 + 1)!
olup bu genel terime göre limite geçilirse
l ı m y n - l i n ı { x + [ l - x + ^ - ^ + ... + ( - l ) " ^ ' - ^ ] }

2! 3! (« + 1)!
= x+e""
olduğundan istenilen şartlı çözüm,
y = x+e"""
olarak bulunur.
İÜ. ^ = 2^
dx X
diferansiyel denkleminin x = 1 için y = 1 başlangıç şartını sağlayan
çözümünü ardışık yaklaşımlar metodu ile bulalım.
Teşkil edeceğimiz dizinin ilk terimi,
1 = ( p ( l ) " ' 9 o = yo
şeklinde verilen fonksiyon olduğundan dizinin diğer terimleri
yı = 1+J2f t// = 1 + 2 (lnx-lnl) = 1+2 lnx

1
.Y
y2= l + f t ( l + 21n/).6// = l+21nx+21n^x

1
y „ = l + j | ( l + 21n/ + 21n' / + ....+ ^ . İ n " ' t).dt

1
= l+21nx+21n\+f İ n ' x + ... + ^ . l n " x
olarak bulunur. Buradan limite geçilerek istenilen şartlı çözümü,

y = limyn = = x" y = x^
/7—> C/J
olarak elde ederiz.

Aşağıdaki diferansiyel denklemlerin karşılarında verilen başlangıç şartını
sağlayan çözümlerini bulunuz
1. ^ = 2 x y V - l ; x o = l , yo = 3 2. ^ - 2 . ^ ; x=l, y^l
ax dx X
3 . ^ = — ^ ; X 0 - 0 , yo = 2 4. ^ = l+y^ ; x = 0, y = 0
dx l + y^^ dx
; X - O, y = 1 6. ^ = 2xy ; x - O, y = 2
dx
dx
Laplace D ö n ü ş ü m ü :
Tanım:4.5.2. f(x) fonksiyonu bir [a, oo) aralığında negatif olmayan

sürekli bir fonksiyon olmak üzere
Lim f(x) = O
ise o zaman
(•00 (>!
f(x).dx = Lim\f(x).dx
ve benzer olarak
•a /»a
/ (x).dx = Liw f (x).dx
yazılabilir. Bu her iki integralin de var olması şartıyla
r f(x).dx= f f{x).dx+ r f{x),dx

ya da
f (x) .dx = Lim f (x) .dx
olarak yazabiliriz.İşte integralin alt ve üst limitlerinin ya da her ikisinin de

birden sonsuz olması durumundaki integrallere birinci çeşit has olmayan
integraller denir. Diğer çeşit has olmayan integral ise, integrali alınan terim
bu aralıkta sınırsız veya x= c e [ a,b]noktasında bu fonksiyonun düşey
asimtotu mevcut olduğu integrallerdir.
integral ölçütü testi: f(x), x > 1 değerleri için reel değerli , sürekli ve
c/J
azalan bir fonksiyon ise o zaman ^/(x) serisi ile f(x).dx integrali
aynı zamanda yakınsar ya da ıraksar.

Örnek olarak,
^ 1 1 1 1
ttn 2 3 rı
eşitliği ile verilen harmonik serinin ıraksak olduğunu integral ölçütünü
kullanarak gösterelim.
fix) = -
X
fonksiyonu, x > 1 için pozitif değerli, sürekli ve azalan olduğundan
^—dx = Lim \^x = Lim Lnx = Lim ( L n x - L n l ) = oo
olduğundan verilen seri ıraksak olur.

Tanım:4.5.3.
/:[0,c^)-> 9Î
şeklinde tanımlanan fonksiyon için
olarak ifade edilene bilen F(r) fonksiyonuna, f(x) fonksiyonunun Laplace

dönüşüm fonksiyonu denir. Burada
F(r) =L[f(x)] = L[f]
gösterimi kullanılır ve r d e ğ i ş k e n i , reel veya kompleks bir sayı kabul edilir.
Bundan dolayı F( r ) fonksiyonu, kompleks değişkenli ve kompleks
değerli bir fonksiyon olur. Has olmayan yukarıdaki integralin yakınsak
olabilmesi için f(x) fonksiyonu için bazı şart ilave edilmelidir. Bu şart;f(x),
reel değerli bir fonksiyon olmak üzere her x > XQ ıçm
f{x)\<K.e'-
şekilde K , r , Xo pozitif sabitleri mevcut ise a > u ve r = a+ib için
F(r) = lfix).e-'^dx
O
integral! mutlak yakmsaktır. Gerçekten t = a+ib olmak üzere

\f(x)\<K.e-
olduğundan
eşitsizliği yazılabilir. Diğer taraftan a > u ve x > Xo olduğundan
;^^'-"^\dx
••o
integral! yakmsak olduğu için yakmsaklık ölçütüne göre

CO
jf{x).e-\dx
0
integral! mutlak yakmsak olur.

Diğer taraftan Laplace dönüşümü aynı zamanda lineerdir . Yani cı ve C2
sabitleri için
L [Cı.f l(x)+C2.f2(x)] = Cı. L [f ı(x)] + C2. L [f2 (x)]

Örnek
1. f(x) - 2 fonksiyonunun Laplace dönüşüm fonksiyonunu bulalım. -
L [f (X)] - L [2] = F(r) = J l.e^ .dx = •—e - ^

r
olup dikkat edilirse bu da has olmayan bir integraldir. Burada r = a+ib
kompleks sayısı için R e r > o kabul edilmiştir.
ii. t e N olmak üzere f(x) = x* fonksiyonunun Laplace dönüşüm

tonksıyonunu bulalım.
L [f (x)] = L [x^] = F(r) = \x'.e~-dx = -i-x'e-- x'-'e-'^dx

o r -i
olup İm r > o için
t
= 0 L
r O
elde edilir Yukarıda yapılanlar a r t a r d a devam edilirse o zaman t e N i ç i n
LX
olarak bulunur.
İÜ.
dx
türev fonksiyonunun Laplace dönüşüm fonksiyonunu bulalım.
Kısmi integrasyon metoduna göre
dy^ ^ L[f {x)\ = f{x)e-'^ \+r\f{x).e-'^dx = -f{0) + rL\f{x)\
L
dx o o
eşitliğinde Lim / ( x ) e " " ^ - > O şartı sağlanmalıdır. Benzer olarak,
^V_.ıws ^ ^ / i n / ^ )
türev terimlerine Laplace dönüşümü uygulanırsa
d^
L = L/'(x)]=rL[/(x)]-/(0)
dx
d ^ = r'L[m]-rm-f\0)
L = Lf (X)
dx'
d^ -L[f\x)] = r'L[f(x)]-r'~f(0)-rf\0)-f\0)
L
dx'
dy
= L[f"\x)]=r"Llf(x)]-r''-'m-r'"-'-'f\0)-..-f"-\0)
L
dx"
dönüşümleri bulunur. Bu yaptıklarımıza göre Laplace dönüşümü , sabit
katsayılı bir lineer diferansiyel denklemin x = x^ noktasındaki başlangıç
şartlarını sağlayan ve x > O için tanımlı olan çözümü bulunabilir. Bu
metoda göre, verüen diferansiyel denklem bir cebirsel denkleme
dönüştürülerek cebirsel denklem çözüldükten sonra çözüm fonksiyonunun
ters Laplace dönüşümü alınarak verilen diferansiyel denklemin çözümü elde
edüir.
Bu ters Laplace dönüşümü, t > O için aşağıdaki gibidir.
1 t+ıco
L-'[(r)]= f{x) = —- \F(r).e-dr
Bazı özel fonksiyonların ters Laplace dönüşümleri aşağıda verilmiştir.

f(x) Fonksiyonu Ters Laplace Dönüşümü
1
r
1
r-b
x".e^^'^
r-b
e'^^.Cosax
(r-bY + a "
e'^Sİnax
(r-hy-+b'
Örnek olarak,
T^ + J^ = l
: ıbit katsavîh ve ikinci tarafsız lineer diferansiyel denkleminin y (0) =1 ,

y(0)=0 başlangıç şartını sağlayan çözümünü Laplace dönüşümü üe
üulalım.
Eşitliğin her iki tarafına soldan L Laplace dönüşüm oparetörü uygulanırsa
dy
L + L[y\ = L[l
dx'
bulunur. Diğer taraftan bu başlangıç şartına göre
d^
L[f"ix)]=L = r ( X ) ] - 7 / ( 0 ) - / ' (0) = r ^ L [ y ] - r
dx\
1 1
L[l] =
Değerleri yukarıda yerine yazılır ve F(r) = L[y] alınırsa
(r'+l ) F ( r ) - r + -
r
F(r) = -
r
olup ters Laplace dönüşümün fonksiyonu ise
F(r)-- ^ f(x)= 1
r
olduğundan istenilen çözüm fonksiyonu f ( x ) = l olarak bulunur.
d'y dy
11. —; -e
dx' dx
sabit katsayılı ve ikinci taraflı lineer diferansiyel denkleminin f(0) = O,
/ ' ( 0 ) = 0 v e / " ( 0 ) = O başlangıç şartını sağlayan çözümünü Laplace
dönüşümü ile bulalım.
Her iki tarafa L-Laplace dönüşüm oparetörü uygulanırsa
L[f"'(x)]-L[f'(x)]=L[e \
olup başlangıç şartı dikkate alınarak
L[f'" ( X ) ] = r'L[f{x)]-r'm - rf (0) - / ' ' (0) = r
L[f'ix)]^rL[fix)]-f(o) = rLy
L e-'e~'^dx =
r +1
değerlerine göre ,F( r ) = L[y] alınırsa o zaman istenilen çözüm
F{r) =^ -
r{r-\){r + \)-
ters Laplace dönüşüm fonksiyonu elde edilir.
Aşağıda verilen diferansiyel defıklemlerin,karşılarında belirtilen şartlara

göre çözümlerini Laplace dönüşümü ile bulunuz
dy
dx
2. ^ + y = e' , K0) = 1
3. ^ + 3^ = 0 , 3;(0) = l , y ( 0 ) = 0
4. ^ + ^ + 3; = x , X0):=l,y(0) = -1
ar" ax
5. ^ + 3 ^ =0 , 3;(o):.o,y(0) = ı , y ( o ) = o
cix
Lipschitz Şartı:
Bir B bölgesinde aynı apsisli (x, yı) ve (x, y2) noktaları verilmiş olsun.
f ( x , y)
fonksiyonu bu bölgede sürekli olmak üzere her (x, yı) ve (x, y 2 ) noktaları
için
I f(x, yı) - f(x, y 2 ) I < K. I y2 - yı
eşitsizliğini sağlayacak şekilde bir K > O sabiti mevcut ise o zaman f (x, y)
fonksiyonu bu bölgede Lipschitz şartını sağlıyor denir. Özel olarak fy = —

dx
kısmi türev fonksiyonu da bu bölgede sınırlı ise yani fj < M olacak şekilde
bir M sayısı mevcut ise o zaman Lipschitz şartı yine sağlanır denir.
Kısaca ispat etmek gerekirse; iki değişkenli fonksiyonlar için ortalama değer
teoreminde O < <9 < 1 olarak düşünüldüğünde
f (a+h, b+k) - f (a, b) = h. f , ( a + h Ö , h+kO)+k. f y ( a + h 0 , b + k 6 )
yazılır ve h = O, a = x, b = yı, b+k = y2 (k = y2-yı)
olarak seçmekle de bu eşitlik,
f (x, y 2 ) - f (x, yı) = fy [x, yı + Ö ( y 2 - y ı ) ] (y2-yı)
olarak yazılabilir. Burada şunu söyleyebiliriz ki, Lipschitz şartı ortalama
değer teoreminin bir sonucu olup K sayısı fy türevinin bir üst sınırı olarak
alınabilir. Yani fy < K olarak seçüdikten sonra yukarıdaki eşitliğin her iki
tarafının mutlak değeri alınır ve (yı, y 2 ) için integral işlemine geçilirse o
zaman
f{x,y,)-f{xy,)\=\y,.dy < iy,\.dy <K.
eşitsizliği elde edilir ki bu da Lipschitz şartıdır.

T e o r e m : 4 . 5. 3. K negatif olmayan bir sabit ve f ile g fonksiyonları da,
c < X < d aralığında negatif olmayan sürekli fonksiyonlar olmak üzere
fix)<K + \\f{r).gir).dr
eşitsizliği sağlanıyorsa o zaman

dr
f{x)<Ke
olur.
İspat:
U(x) = K + £ / ( r ) . g ( r ) . ^ r
olarak alahm. Burada

U(c) = K
olduğu görülmektedir.
f{x)<Kyj\r).g{r\dr
olduğundan
f(x)<U(x)
olur. Diğer taraftan
U' (x) = f ( x ) , g(x)
gerçeği ile hipotez gereğince g(x) > O ve c < x <d olduğundan
U' (x) < U(x). g(x)
yazılabilir. Bu eşitsizliğin her iki tarafı
e
değeri ile çarpılır ve gerekli düzenlemeler yapılırsa
U' (X). i^^"" < U(x). g(x). e-^>'''''
U'(x). e " ^ > ^ " - U ( x ) . g ( x ) . e"^>"^"<0
4[U(x). e^>"'']<0
dx
olup bu eşitsizliğin de (c, x) aralığında integre edilmesiyle
-[g{t).dt -Vv(t).dt
U (x). e^' - U(c) < O =^ U (x) < U(c) e

eşitsizliği bulunur. Bu eşitsizlik de
f(x)<U(c) ve U(c) = K
değerleri dikkate alındığında
f(x) < U(x) <KJr'''"'
eşitsizliğinin elde edilmesiyle teoremin ispatı tamamlanır. Bu teoreme
Gronvall eşitsizliği denir.
Teorem: 4. 5. 4
f(x,y) ve
ây
fonksiyonları, bir D bölgesini içindeki (xo, yo) merkezli
B = { (x, y): \x - x , | < a, \y- j;„ | < b }
dikdörtgeninde sürekli ve sınırlı iseler o zaman
y'=f=f(x,y)
diferansiyel denkleminin bu bölgede
yo cp(xo)
başlangıç şartını sağlayan en fazla bir çözümü mevcuttur.
İspat: Farz edelim ki
y ' = ^ = f ( x , y)
dx
diferansiyel denkleminin bu dikdörtgensel bölgede içinde xo noktasını ihtiva
eden A aralığında yı = (pı ve y2 ^ (p2 gibi farklı iki çözümü mevcut ise o
zaman bu çözüm fonksiyonları. Teorem (4.5.1)ye göre verilen diferansiyel
denklemi sağlayacağından
(pı(x) = yo+j f(t, (pı(t))dt
.V
(P2(x) = yo+J f ( t , q)2(t))dt

•Vo
yazılabilir. Bu son iki eşitliğin taraf tarafa çıkarılmasıyla
(P2(X) -(pı(x) = j [f(t, (P2(t)-f(t, (Pı(t)] dt
bulunur. Her iki tarafın mutlak değeri alınır ve Lipschitz şartı uygulanırsa
f(x, y 2 K ( x , y ı ) | < K . | y2-yı

.V
(P2(X) -(Pl(x)
< I j I f(t, (P2(t)-f(t, (pı(t) I dt I
<K, I f I f(t, (P2(t)-f(t, (pı(t) I dt
olur. Burada da her (x, y ) e B için hipotezden
(x,y) |<K
ây
olduğu bilinmektedir. İlk önce Xo< x ve daha sonra x < xo olarak
düşünüldüğünde Teorem (4. 5. 3) ile verilen Gronwall eşitsizliğine göre her
iki durum için
(p2(x) -(pı(x) | < 0
olması gerekir. Halbuki mutlak değer tanımından
CP2(X)-(p,(x) | > 0
olmalıdır. O halde bu bir çelişkidir. Yani
(p2(x)-(pı(x) 1 = 0
olmalıdır.
' (p2(x) -(pı(x) i=0 ^ (P2(X) -(pı(x) = o
(p2(x)-(pl(x) = 0 => (P2(X) = (pı(x)
olup bu da çözümün bir tek olduğunu ifadeêder.
Örnek olarak,
dx ^
diferansiyel denkleminin yo = (p (xo) başlangıç şartı için varlık teoreminin
uygulandığı bölgeyi bulalım.
-.,2 _ âf
f(x, y) = y^ = 2y
ây
olup y ve 2y fonksiyonları her noktada sürekli olduğundan bu diferansiyel
denkleme varlık teoremi uygulanabilir. O halde verilen diferansiyel
denklemin genel çözümü.
1
+C = X
dx y-
y
olarak bulunur, yo ;^ O başlangıç şartından dolayı da
yp
c = xo+-
l-;/o(x-x„)
çözümü bulunur. Buna göre;
1
i. yo < O için tanım aralığı x o + — < x < + oo
yo
11. yo > o için tanım aralığı - oo < x < xo +

yo
İÜ. yo = o için çözümün y = O olduğu
Xo+i; y y /
(xo,yo)
ili
^ X
(xo,yo)
eğrilerinden de görülmektedir.
Aşağıdaki diferansiyel denklemler için çözümünün varlığı ve tekliği
teoreminin uygulanacağı bölgeyi tanımlayarak denklemin çözümünü bulup
tanımlı olduğu aralıkları belirtiniz.
1. ^ - x / = 0 ; xo = 0, y o = l
dx
2. ^ê^'-ly ; xo = O,, yo = 1
dx
3 . —--y- Cosx +Cosx ; xo = f, yo O

dx ^
4. x . ^ = e^'-y ; x o = l , yo=^l
dx
dy n
5. — = 2x);4-jr-l ; x o = l , yü = 3
dx
6. ^ 7 ^ = 0 ; xo = 0, yo = 2
dx y + l
7. -^-2.-jy^ ; x o = l , yo = 2
dx
+ y - x.e~-^ = 0 ; xo = O, yo = O
dx
9, ^ = 2y + 6x ; xo = 1, yo = O
dx
10. ; x„ = 2 . y o = l
dx X
dy + 1 1
11. — = — ; x o = l , yo = -l
dx xy
12. ± ^ _Çosy__ . ,„=o,yo=f
dx {\ + e~')Siny
dy x'+y^ . .
13. — = Y- ; x o = ] , yo = - l
dx 3xy
V.BÖLÜM
1. Y ü k s e k Mertebeden Lineer Diferansiyel Denklemlerin Kuruluşu

İki ve daha yüksek mertebeden diferansiyel denklemlerin birden fazla
çözümleri mevcut olabileceğinden bu çözümlerin lineer bağımlı veya lineer
bağımsız olmaları oldukça önemlidir.
T a n ı m : 5 . l. 1.
Uı(x), U2(X),. . . , Un(x)
fonksiyonları belli bir A aralığında tanımlanmış olsunlar. Cı, C2, . . . Cn
birer sabit olmak üzere her XG A için
C ı U ı ( x ) + C2U2(X) + . . . 4- C„ Un(x) = O (5. 1. 1)
eşithği ancak ve ancak bu Cı (i = 1, 2,..., n) sabitlerinin hepsi birden sıfır

olduğu z a m a n sağlanıyorsa o zaman bu Ui(x) fonksiyonlara lineer bağımsız
fonksiyonlar denir. Eğer bu Cı sabitlerinden en az biri sıfırdan farklı olduğu
halde ( 5 . L 1) eşitliği yine sağlanıyorsa bu durumda da Ui(x)
fonksiyonlarına lineer bağımlı fonksiyonlar denir.
Bu tanıma göre; hneer bağımlı fonksiyonlar, biri diğeri cinsinden yazılabilir.
Verilen bir fonksiyon ailesinin lineer bağımsız olup olmadıklarını anlamak
için aşağıdaki metodu göz önüne alalım.
Farz edelim ki
Uı(x), U2(X), . . . , Un(x)
fonksiyonları lineer bağımlı fonksiyonlar olsunlar. (5. 1. 1) eşitliği ile bu
eşitlikten n-1 defa türev almakla elde edilen
C i U ı ( x ) + C2U2(X) + . . .+ Cn Un(x) = O
CıU'ı(x) + C2U'2(X) + . . . + Cn U'n(x) = O
CıU"i (X) + C2U"2(X) + . . .+ Cn U"n(x) = O
CiU/""^^(x) + C2U2^"S(X) + . . . + Cn W ^ ( X ) = O
sistemini teşkil edelim. Bu sistem, d bilinmeyenlerine göre n tane
bilinmeyenden oluşan n tane denklemli bir homojen (ikinci tarafsız) lineer
denklem sistemidir. Bu sistemin
Cı = C2= C3 =... = Cn = o
değerlerinden farklı bir çözümünün olabilmesi için Ui (x) fonksiyonlarının
W- Wronski determinantının sıfır olması gerekir.
Yani
U,(x) U,ix) U„{x)

U\ (X) U\_ (X) U\ (X)
W = = 0
(;7-l)
olmalıdır. O halde W = O olması şartı, lineer bağımlılık için bir gerek şart
olup fakat yeter şart değildir. Eğer W ?t O ise o zaman sistemin tek bir
çözümü mevcut olup bu
Cı = C2= C3 =. . . = Cn = O
olmasıdır. Yani W ?i O şartı lineer bağımsızlık için bir yeter şarttır.
Gerçekten ;
i. Uı = e ' , U2 = e-' , U3 = e'^'^
fonksiyonlarının lineer bağımlı ya da lineer bağımsızlık durumunu
araştırıldığında.
u, u, u. e" e"
W= U'2 U'3 -e-'' 2e^^ = -6e^'' ^ O
U" 4e^'^
olduğundan verilen fonksiyonlar lineer bağımsızdır. Halbuki,
ii. 0< X < 2 aralığında tanımlanan
Uı=x^-x ve U2 = x. | x - l
fonksiyonları incelendiğinde;
0<x<l ^ X. X-11 = - x ^ + x
X" - X -X- +x|
Wı = = 0
2x-l -2x + l
1 <x<2 X-1 = X^-X
X" - X X" - X
W2 = = 0
2x-l 2x-l
oldukları görülür. O halde Wı = W2 = O olduğundan bu fonksiyonların lineer
bağımlılığı için gerek şart var fakat yeterli değil. Yani fonksiyonlar lineer
bağımsız da olabilirler. Bunun için de aşağıdaki grafikleri
incelendiğimizde,
y A y
x=l x=l X-2
O < X < 2 aralığında fonksiyonların lineer bağımsız, fakat O < x < 1 ve 1 < x
< 2 aralıkların da ise lineer bağımlı oldukları görülür.
Aşağıdaki fonksiyonların lineer bağımlılık ya da hneer bağımsızlıklarını
inceleyiniz.
.3x
a. y2 = e- ysê'^
c. yı = x y2 = e^ y3 = Sinx
b. y, = e y2-^x y3 = x^
d. y. = e'^ y2 = Sinx y3 = Cosx
d^^y dy ^
2.
dx' dx
yı = e"^^ Cosx , y2 = e•^^ Sinx
fonksiyonlarının diferansiyel denklemin lineer bağımsız çözümleri
olduğunu gösteriniz
dx^ dx
diferansiyel denkleminin y = e^^ şeklinde iki lineer çözümünün varlığını
gösteriniz.
4. ^ - ^ - 3 ^ +5^-23^ = 0
dx dx dx^ dx
diferansiyel denkleminin yê"^^ şeklinde iki lineer bağımsız ç ö z ü m ü n ü n
varlığını gösteriniz
Tanım:5. 1. 2. bn(x) ^ O olmak üzere
bn(x), bn.ı(x),. . . ,b2(x), bı(x), b o ( x ) v e B ( x )
fonksiyonları belli bir A aralığında sürekli olsun.
K +- + (x)4^ + h, (x)^h^ (x)y = B{x)

dx dx" dx
veya
h„{x)y+ A,,,, (x);/"-'^ +... + h,(x)y '+h, (x)y+b^,(x)y = B(x)
eşitliğine n.nci. mertebeden lineer diferansiyel denklem denir.
Eğer türev operatörü D= olarak seçilirse türev değerleri

dx dx
şeklinde olacağından, bu değerler yukarıdaki son eşitlikte kullanıldığında

(x)Z)" + . . . + (x)D - + b, (x)D + (x) jy = B(x) (5.1.2)
diferansiyel denklemi elde edilir. Eğer B(x) = O ise verüen diferansiyel
denklem,
Z), (x)D" + (x)D' + (x)D + (x)jy - O (5.1.3)
eşitliğinden ibaret olur. Burada ;
a.eğer bi(x) ; i= O, 1, 2,. . . , n katsayıları birer değişken ise (5. 1. 2)
denklemine değişken katsayılı ikinci taraflı lineer diferansiyel denklem ve
(5. 1. 3) denklemine ise değişken katsayılı ikinci tarafsız lineer diferansiyel
denklem denir.
b. Eğer bi(x) ; i= O, 1, 2,. . . , n katsayıları birer sabit ise o zaman (5.1.2)
eşitUğine sabit katsayılı ikinci taraflı lineer diferansiyel denklem ve ( 5 . 1 . 3)
(5.1. 3)eşitliğine ise sabit katsayılı ikinci tarafsız lineer diferansiyel
denklem denir.
Örnek:
i. + (x - 1 ) ^ = LYD' + (x - l)D]y = e""" + Sinx - x^

dx'^ dx ^ ^
diferansiyel denklemi ikinci mertebeden değişken katsayılı ikinci taraflı bir
lineer diferansiyel denklem olduğu halde
ii. 3 ^ - 5 ^ + ^ = (3D-'-5Z)^+Z)W = 0
dx3 dx" dx ^ ^
diferansiyel denklemi ise üçüncü mertebeden sabit katsayılı ikinci tarafsız
lineer diferansiyel denklemdir.
Tanım:5.1.3.
L(D)=[/:)„(x)Z)" + / V , W ^ " " ' +... + h,{x)D'- +hîx)D + h^(x)
polinomuna, türev operatörler polinomu denir. Buna göre (5. 1. 2) ve
( 5 . 1 . 3 ) eşitlikleri kısaca
L ( D ) y = B(x)
L(D)y-0
şeklinde ifade edilebilir. Bu pohnom, bı (x) katsayılarının durumuna göre
sabit katsayılı ya da değişken katsayılı türev operatörler polinomu adını alır.
Sabit katsayılı türev operatörler polinomları arasında çarpma işlemine göre
değişme, birleşme ve dağılma özellikleri mevcut olduğu halde değişken
katsayılı türev operatörler polinomları arasında çarpma işlemine göre
değişme özelliği yoktur. Yani
Lı(D)-xD^
L2(D) = ( x ' , l ) D
değişken katsayılı türev operatörler polinomları için ;
Lı(D). L2(D) - [ X D ' (x^-l)D] = x ( D [ 2x D + ( x ' - l ) D ^ ]}
= X [ 2 D + 2xD^ + 2xD^ + (x^-l)D^]
- X [ (x^-l)D^ + 4xD^ + 2D] = X (x^-l)D^ + 4x^D + 2xD
olduğu halde
L2(D). L ı ( D ) = (x^-l)D (xD^) = (x^-l)(D^ + xD^)
= x(x^-l)D^ + (x^-l)D^
olduğundan çarpma işlemine göre değişme özelliğinin olmadığı açıkça
görülmektedir.
Aşağıdaki denklemleri, türev oparetörler polinomunu cinsinden yazınız.
y dy ^ , d' y ^ .^dy ^
dxr dx dx dx
^ ^ dx' dx' dx' dx ^

Aşağıda verilen türev oparetörler polinomlarına göre toplama v e çarpma
işlemlerinin değişme,birleşme ve dağılma özelliklerini araştırınız.
a. L ı ( D ) = D ' - 1 , L 2 ( D ) = D + 1 , L3(D) = D
b. L ı ( D ) = x D + I , L 2 ( D ) = x^D^ , L3 (D) = D - x
c. Lı(D) = D+l , L 2 ( D ) = DVI , L3(D) = D-1
d. L ı ( D ) = D - l , L 2 ( D ) = xD^-l , L3 (D^ = x D
e. L ı ( D ) = x D - l , L2 (D) = L3 (D) = x D + l
2.Yüksek mertebeden lineer diferansiyel denklemlerin çözümleri
(5. 1. 2) ikinci taraflı lineer ve (5. 1. 3) ikinci tarafsız lineer diferansiyel
denklemleri verilmiş olsun. (5. 1. 3) eşitliğindeki bi(x) ; i = l , 2,. . . , n
fonksiyonları A aralığında sürekli ve bu aralıkta diferansiyel denklemin n
tane Uı(x), U2(x),. . . , Un(x) gibi lineer bağımsız çözümleri mevcut ise o
zaman cı, C2,. . . , c„ keyfi sabitleri için bu aralıkta
U = Cı Uı(x) + C2U2(x) + . . . + cU„(x) (5. 2, 1)
fonksiyonuna, (5. 1. 3) homojen lineer diferansiyel denkleminin genel
çözümü denir. Eğer
LİD)
fonksiyonu, (5. 1. 2) eşitliği ile verilen ikinci taraflı lineer diferansiyel
denkleminin bir özel çözümü ise bu durumda
y= U + V = Cı Ul(x) + C2U2(X) + . . . + CnUn(x) + — 5 ( x ) (5. 2. 2)

L(D)
fonksiyonu, ikinci taraflı lineer diferansiyel denklemin genel çözümünü
teşkil eder. Buradaki
U T = Cı U i ( x ) + C2U2(X) + . + CnUn(x)
fonksiyonu, ikinci tarafsız diferansiyel denkleminin genel çözümü olup
buna ikinci taraflı diferansiyel denklemin tamamlayıcı çözümü denir.
VL BÖLÜM
Y ü k s e k mertebeden sabit katsayılı lineer diferansiyel denklemler

L Y ü k s e k mertebeden sabit katsayılı ikinci tarafsız lineer diferansiyel
denklem
L ( D ) y - [b^^D" +... + b,D" +h,D + h^^\)j = 0 (6. 1. 1)

sabit katsayılı ve ikinci tarafsız lineer diferansiyel denklemini göz önüne
alalım.
Teorem:6. L L L(D), n.inci mertebeden sabit katsayılı türev operatörler
polinomu olmak üzere reel veya kompleks bir r sayısı için
L(D) e'" - L(r) e'^"
olur.
İspat: Teoremin ispatını Matematiksel indüksiyon (tümevarım) metodu ile
yapalım. Bunun için de 0 < p < k < n olmak üzere
DP e^^ - r P e'"
olduğunu ispatlamak yeterlidir.
i. p-0 için e'^'ê'"'
p - 1 için D e'^' - r e ' '
oldukları için eşitlik doğrudur.
ii. p k için doğru olduğunu yani
DV^-^rV^
olduğunu kabul ederek
İÜ. p = k + 1 için
D^"ê^-^ = r^^ê^'^'
olduğunu gösterelim.
Doğruluğunu kabul ettiğimiz
Dê^^ = r
eşitliğinin her iki tarafına soldan D operatörü uygulanırsa o zaman
D Dê^' - D r ê'"
D'"ê^^' = r ^ e ' " = r'"ê'--^
olduğundan ispat tamamlanır.
Sonuç olarak;
L(D)y-0
şeklindeki ikinci tarafsız lineer diferansiyel denkleminin çözümü için
gibi fonksiyonlar aranıldığında,

L(D) y - L(D) e'^ - L(r) e'^ - O
olup
L(r)e'" = 0 => e'" 7^ O den L(r) = O
olmak zorundadır. Yani
L ( r ) - bj" + / V ı / ^ ' " ' +... + /^3r' +b^r^ +b,r + b,^ =0
eşitliğini sağlayan r reel veya kompleks sayıları için
y = e-
fonksiyonu, (6. 1. 1) denkleminin bir genel çözümü olur. Buradaki
L(r) = bnr" + bn-ır""^ + . . .+ bsr^ + b2r' + bir + bo - O
eşitliğine,(6. 1. 1) eşitliği ile verilen diferansiyel denkleminin yardımcı
sistemi denir. Şimdi n.- nci dereceden olan bu
L(r) = 0
yardımcı sisteminin köklerini araştıralım:
a. Yardımcı sistemin n tane kökü birbirinden farklı reel sayı olabilir. Yani
r ı ^ r2 ^r3 ^. . . ve rı, r2,. . . , rne9î
şeklinde ise o zaman ikinci tarafsız lineer diferansiyel denkleminin genel
çözümü

Örnek
D - — olmak üzere (D^ - D - 6) y = O
dx
ikinci tarafsız lineer diferansiyel denkleminin genel çözümünü bulalım.
L(r) = r V 6 = 0 => (r-3)(r + 2) = 0
=> rı = 3, r2 = -2
=> e'^vee"'^
çözüm fonksiyonlarını elde ederiz. Buradaki e"^^ ve e'^^ fonksiyonları için
e'^ e"^^
- -5 e ' 7^ O
3e'^ -2e-
olduğundan bu e ve e^"" çözüm fonksiyonları lineer bağımsız

fonksiyonlar olduğu için bunların lineer terkibi olan
y = cıe^'^ + C2e'^''
fonksiyon , genel çözümü teşkil eder.
b. Yardımcı sistemin bu n tane kökünden bir kısmı farklı kompleks sayı ve
diğerleri de farklı reel sayı olabilir. Diyelim ki
L(r) = O
yardımcı sisteminin her hangi iki kökü,
rı = a + bi ve r2 a-bi
şekhnde kompleks sayı ve diğer n-2 tane kökü de farklı reel sayı olsun. Bu
durumda Euler eşitliği yardımıyla denklemin genel çözümünü, A ve B
sabitleri için
fonksiyonun dan ibaret olur. Diğer taraftan,

e" =.Cosrx + i Sin rx
e "^^ = Cos rx - i Sin rx
oldukları dikkate alındığında
eşitliği kullanılarak
U= e [^(cos ^x + / sin hx) + B(cos bx - i sin hx)
= e'''[(A + B)coshx-^(A-B)ismhx)]+c.e''' +
C ı - ( A + B)
C2 = (A-B)i
seçimi ile yukarıda verdiğimiz genel çözüm fonksiyonu,
U = (cı Cos bx + C2 Sin bx) e'"" + c.e''' +... + cy"'
olarak elde edilir.
Örnek
(D^ + D^ + 2D-4) y = O
Verilen diferansiyel denklemin,
L(r) = r^ + r^ + 2r-4 = O
yardımcı sistemi için
L(r) = + r^ + 2r-4 = 0 => (r-l)(r^ + 2r + 4) = O
=> rı = 1 ve r2,3"'-l±V3i
olduğundan genel çözüm fonksiyonu da.
y = Cıe^ + (C2C0S V 3 x + CsSin V 3 x )
olarak elde edilir.
e. Yardımcı sistem, reel veya kompleks katlı köklere sahip olabilir. Bu
durumda denklemin genel çözümü için aşağıdaki teoremleri verelim.
Teoreın:6. 1. 2. M ( D ) ve N (D) ,sabit katsayılı türev operatörleri p o h n o m u
olmak üzere eğer
y - Q(x)
fonksiyonu
N (D) y = O
ikinci tarafsız lineer diferansiyel denkleminin bir çözümü ise o zaman bu
y-Q(x)
fonksiyonu,
M(D). N(D) y = O
ikinci tarafsız lineer diferansiyel denkleminin de bir çözümü olur.
İspat: Hipotez gereğince
y-Q(x)
fonksiyonu
N (D) y = O
diferansiyel denkleminin bir çözümü olduğundan denklemi sağlar. Yani
N (D) Q(x) = O
olmak zorundadır. Bu eşitliğin her iki tarafına soldan F(D) türev operatörü
uygulandığında
M (D) N (D) Q(x) = M (D) O - O
bulunur ki bu da teoremin ispatıdır.
Teorem:6. 1. 3. L(D), n.inci mertebeden sabit katsayılı türev operatörler
polinomu ve Q(x) polinomu da tanımlı olduğu aralıkta ilk n mertebeden
türeve sahip olmak üzere reel veya kompleks r sayısı için
L(D) Q(x) e'^' = e"'L(D + r) Q(x)
olur.
İspat: O < p < k< n olmak üzere teoremin ispatını tümevarım metodu ile
yapalım. Bunun için de
DP e^' Q(x) = e ' ' ( D + r)P Q(x)
olduğunu göstermek yeterli olacaktır,
i. ^ ^ p = 0 ise e'^^'QCx) = e'^ Q(x)
p - 1 ise De'"' Q(x) = r e""' Q(x) + e'" D Q(x)
p = 1 ise De''' Q(x) = r e'" Q(x) + e""" D Q(x)
= e'''(r + D ) Q ( x )
= e'''(D + r)Q(x)
olduğundan verilen eşitlik doğrudur,
ii. p = k için doğru olduğunu kabul edelim. Yani
D'ê^'^ Q(x) = e^'' (D + r)''Q(x)
olsun. Buradan,
İÜ. p = k + 1 için de doğru olduğunu göstermek için yani
D'^ " ' e^'^ Q(x) = e'" (D + r f Q(x)
olduğunu ispat etmek için doğruluğunu kabul ettiğimiz
D'' e''^ Q(x) = e ' ' (D + r)''Q(x)
eşitliğinin her iki yanma soldan D operatörünü uygulayalım. Bu durumda
D D'ê^' Q(x) = D e^'^ (D + r)''Q(x)
D'^ ^ ' e'" Q(x) = r e ' ' (D + r f Q(x) + e'^ D (D + r)''Q(x)
= e'" (r + D)^ (D + r) Q(x)
= e'^'CD + r)'^"' Q(x)
olduğundan ispat tamamlanmış olur. Bu teoremin sonucuna göre eğer
L(r) = 0
yardımcı sisteminin k tane reel veya kompleks kökü birbirine eşit ise bu
durumda;
L(D)y = ( bnD^' + bn-ıD^'"^ + . . . + bsD^ + b 2 D ^ + b ı D + b o ) = O
diferansiyel denklemi, türev operatörleri cinsinden
L ( D ) y = R(D). (D-r)S
şeklinde yazılabileceğinden, teorem(6. 1.2) göre
(D-r)S-O
ikinci tarafsız lineer diferansiyel denkleminin bir
y = Q(x)
çözümü,
R(D). ( D - r ) ' ' y - 0
ikinci tarafsız lineer diferansiyel denkleminin de bir çözümü olacağından
y=Q(x).e'-^
şeklindeki bir çözüm fonksiyonunu bulmak için
(D-r)S = ( D - r f Q ( x ) = e''=Q(x) = 0
eşitliğine teorem(6. 1. 3) uygulandığında
(D-r)^ y = (D-rf e'"' Q(x) - e'^ (D-r + rf Q(x) - e'" Q(x) = O
elde edilir. Buradan da
e'" Q(x) - O e^' O den Q(x) = O
olmak zorundadır. O halde

Q(x) = O
eşitliğinin her iki tarafı k defa integre edilirse
Q(x) = Cı + C2X + C3X^ + C4X^ + . . . + CkX^"^
fonksiyonu elde edilir ki burada da
e'-^ W(x) = (cı + C2X + C 3 X ^ + C4X^^ + . . .+ CkX^"^) e''-^'
olduğundan genel çözüm fonksiyonu,
U - (cı + C2X + csx^ +. . . + CkX^"^) e''-'' + CR-, 1 e''^' + . . . + Cne'"''
olarak bulunur.
Örnek
(D^-D + f ) ( D - l ) \ D + 2 ) y - 0
Diferansiyel denklemin
L(r) = ( r ' - r H - 2 ) ( r - l ) ' (r + 2) = 0

yardımcı sistemine göre
L ( r ) - ( r ' - r + l ) ( r - l f (r + 2) = 0
(rV+l) = 0 =. r,.= l ^
(r-l)^ = 0 =:> r3 = r 4 = r 5 = l
(r + 2) = 0 => Tc = -2
kökleri elde edilir. Bu köklere göre diferansiyel denklemin genel çözümü,
Vs Vs '
U = (cı Cos — X + C2 Sin — x ) e^'' +(C3 + c,x + c^x) e"" + CG. e"^""
fonksiyonu olarak elde edilir.

2. Yüksek mertebeden sabit katsayılı ikinci taraflı lineer diferansiyel
denklemler
L(D)y = B(x)
ikinci taraflı lineer diferansiyel denkleminin U T tamamlayıcı çözümü,

L(D)y = 0
İkinci tarafsız (homojen) lineer diferansiyel denkleminin genel çözümü
olduğu için bu U T çözümünün nasıl bulunacağı bundan önceki kısımda
verildi. Şimdi
V- —^B(x)
L{D)
integral operatörü ile hesaplanan V özel çözümünün nasıl bulunacağını
araştıralım. Bu özel çözüm ; kısa metoflar, parametrelerin değişimi ve basit
kesirlere ayırma olmak üzere ü ç değişik şekilde bulunabiHr. Bunları sıra ile
verelim.
a. Kısa metotlar yardımı ile özel çözümlerin bulunması.

Teorem: 6. 2. 1. L (D) sabit katsayılı bir türev operatörler polinomu olmak
üzere reel veya kompleks bir r sayısı için eğer
L(r) 7^ O ise o zaman
L(D)' Lir)
olur.
İspat Teorem(6. 1. 1) ile
L(D) e''^ = L(r) e''"
olduğu ispatlanmıştr Şimdi bu eşitliğin her iki tarafma soldan
1
LCD)
integral operatörünü uygulandıktan sonra her iki tarafi L(r) ^ O ile bölelim.
L(D) e^'^ = L(r) e''^ => L(D) e^'^ = — ! — L(r) e^''
^ ^ L(D) ^ ^ L(D)
^ L(D)e-=-l-L(r)e- => = L ( r ) - 1 - e™
L(D) ' ' L{D) LİD)
zz> ^ ^rx _ l ^rx
L{r) L(D)
olup ispat tamamlanır.
Bu teoremin sonucuna göre :
L ( D ) y = B(x)
İkinci taraflı lineer diferansiyel denkleminin ikinci tarafı olan B(x)
fonksiyonu
B(x) - e'"
şeklinde ve L(r) ;^ O ise o zaman diferansiyel denklemin özel çözümü,
L(D) L{D)' Lir)

eşitliğinden bulunur.
Örnek
( D ^ - 2 D - 3 ) y = 3e^'
ikinci taraflı lineer diferansiyel denkleminin genel çözümünü bulalım.
L(r) = r^ - 2r -3 = (r-3)(r + 1) = O ^ rı = 3, rj = -1
=> UT = cıe-^'' + C2e"''
yardımcı sistemin bu köklerine göre
B(x) = 3e^'^ için L(r) = L(2) = - 3 ;^ O

olduğundan diferansiyel denklemin özel çözümü,
LİD) Lir) 3
olup, genel çözümü ise
U = c,e^' + C2e"' + -^c-'

3
olarak bulunur.
Eğer
L ( D ) y = B(x)
ikinci taraflı lineer diferansiyel denklemin ikinci tarafi olan B(x) fonksiyonu
B(x) = knx" + kn-ix"'' + . . . + kjx^ + kix + ko
gibi X in sabit katsayılı bir polinomu ise bu durumda özel çözüm için Binom
serisinden faydalanılır. Şöyle ki:
V = —^B(x) = —^{kx" +k„ +... + k,x'- +k.x + k,)

L(D) ^ ' L{Dy " " ' ' ' "
olduğu düşünülürse, diferansiyel denklemin
V = — ^ B ( X ) = -——^ r^(x)
L(D) D*-[1 +13(D)]
yapısındaki özel çözümü,
V = —*— B(x) = - B(x) = - V . ^ B(x)

L(D) D' l + p(D)
1
1 ± piD) + QoiD)f ±... ± (p(D))" (k,,x" + ...+k2.x' +k,.X + ko )
D'
eşitliğinden bulunur.
Örnek
(D^-D-^-2D^)y = x^ + x - l
diferansiyel denklemini çözelim.
L(r) = r^-r^-2r^ = r^ (r^-r- 2) = 0=> = 0, r^-r- 2 = 0
=> r] = r2 = 0, r3 = 2, r4 = -l
U T = Cı + C2 X + C3e^^ + C4e"'*
tamamlayıcı çözüme karşılık diferansiyel denklemin özel çözümü,
V = —^5(x) = — \- -{x'+x-\)
L{D) D* -D' -2D-
1
(x- +x- 1)
-2D l - i ( D - - D)
1 1
\+^[D--D)+\{D- -Dy\x' +x-\)
2D'
X- + X - \ + \ [ D - - D \ X - + X - \)+\[D- - D)' (X- + X - I)

2D-
1 1
V =- x'+x-l+|(2-2x-l)+|.2
1 1 , 1 4
-x' = X
2D-" 24
şeklinde olduğundan diferansiyel denklemin genel çözümü,
U = c ı + C 2 X + cê^"" + C 4 e " ' " ^ ^ •
Teorem:6. 2. 2. L (D) sabit katsayılı bir türev operatörler polinomu ve

R = R(x) de X değişkeninin bir polinomu olmak
üzere reel veya kompleks bir r sayısı için
^ Rix).e = e™ î R{x)
L(D)"' L(D + r)
eşitliği mevcuttur.
İspat:
L (D) Qix)e"' = e'^ (D + r) Q(x)
olduğu, teorem(6. 1. 3) den bilinmektedir. Bu eşitliği
L (D) Q(x) e"''= W ( x ) (6. 2. 1)
e'-'' L(D + r) Q(x) = W (x) (6. 2. 2)

şeklinde iki kısma ayıralım.
İlk önce (6. 2. 1) eşitliğinin her iki tarafına önce soldan
1
L(D)
integral operatörü uygulanır ve daha sonra her iki taraf soldan e"'^'' ile
çarpılırsa
^ L (D) Q(x) e'^ = - i - W(x)

L(D) ' ' ' L(D)
olup buradan da
R(x) e ' ' = —*— W (x) => e-"' Q(x) e'''= e - " ' — ' — W(x)
^ ' L(D) ^ ^ ^ ^ L{D) ^ ^
Q(x) = e-'"—*— W(x) (6. 2. 3)
eşitliği bulunur. Bu defa (6. 2. 2) eşitliğinin her iki tarafı önce soldan e''''' ile
çarpılır ve daha sonra soldan
1
L(D + r)
integral operatörü uygulanırsa eşitlik,
e"'" .e''' L ( D + r) Q(x) = e"'"'' W(x)
L ( D + r) Q(x) = ^ e-^'^ W(x)

L{D + r) L{D + r)
L{D + r )
ifadesinden ibaret olur. (6. 2. 3) ve (6. 2. 4) eşitliklerinin sol tarafları aynı
olduğundan sağ tarafları da aynı olmak zorunda olacağı için
e - ' ' — ^ W(x) = i e"'' W(x)

L{D) LiD + r)
yazılabilir. Bu eşitliğinin her iki tarafı soldan e'^'' ile çarpılır ve
W(x) = R(x). e'"^
— ^ R(x) e'" = e"^ ^ R(x)

LiD) L{D + r)
bulunur ki bu da teoremin ispatının tamamlandığını gösterir.
Bu teoremin sonucuna göre;
L ( D ) y = B(x)
ikinci taraflı lineer diferansiyel denkleminin ikinci tarafı olan B(x)
fonksiyonu eğer
B(x) = R(x). e'"'^
şeklinde ise o zaman diferansiyel denklem
V=—^B(x)= R(x).e'^'^ = e'" î R(x)

L(D) L(D) LiD + r)
olarak yazıldıktan sonra R(x) polinomu seriye açılarak özel çözüm bulunur.
Örnek
y - X. e^"
Verilen diferansiyel denklemin
L(r) = r^-4 = (r-2)(r + 2) - O
yardımcı sistemine tamamlayıcı çözüm,
L(r) = r^-4 - (r-2)(r + 2) - O ^ n = 2, r2 = -2
U T - C ı e ^ ^ + C2e-^^
olarak bulunur. Diferansiyel denklemin özel çözümü ise.
2.V _ ,,2x
V=—^B(x)=-î-Q(x)e'''= ^ xe~ = e X
L(D) L(D) D'-4 (D + 2f -4
2x 1 1
= e -X = e —.—.- -X
D~ +4D 4 D \ + \D
1 1
x = -e — x--Dx
4 D 4 4 4 D 4^
4 D
4 2 4
olduğundan genel çözüm fonksiyonu aşağıdaki gibi olur,

1 .,,1 , 1 ,
y = U + V = c e ^ " + C2e-^' -e (—X — x )
4 2 4
Eğer
L ( D ) y = B(x)
ikinci taraflı lineer diferansiyel denkleminde ikinci taraf olan B(x)
fonksiyonu B(x) = e'^ şeklinde olmakla birlikte L(r) = O ise o zaman
V^-^Bİx) = - ^ e ' ^
L(D) LİD)
özel çözümü için yine bu metot uygulandığında

1 „. 1 1
V = e'" = — e'^ = e"' •1=-
LİD) İD-r)\WİD) W(r) İD+ r-r)' ' Wir)' D'
sayısı k defa integre edilerek özel çözüm bulunur.
Örnek :
(DMD^-3D+ 18)y-e''
diferansiyel denkleminin genel çözümünü bulalım
L(r) = r^-3r^-3r + 18 = (r + 2)(r-3)^ - O
yardımcı sisteminin
L(r) = r^-3r^-3r + 18 = (r + 2)(r-3)^ = O
(r + 2)(r-3)^ = O =^ n = -2, r2 = rs = 3
kökleri için verilen diferansiyel denklemin tamamlayıcı çözümü,
U T = cıe'^"" + (c2 + Csx) e^""
olup Teorem: 6.2.2 nin sonucuna göre özel çözüm ise,
V = -^B(x) - ^ e'-' = 1 e'""

L{D) D'-4D'-3D + l^ {D-3)\D + 2)
= e"t ; 1= - e —-1 = = —xê"-^

( i ) + 3 - 3 ) ^ ( 3 + 2) 5 5 2 10
olarak bulunur. Diferansiyel denklemin genel çözümü ise
y - U T + V = cıe-^^ + (c2 + Csx) e^"' '^^0^'^'^
fonksiyonundan ibarettir.
Teorem:6. 2. 3. L(D^), D^ nin n.inci mertebeden sabit katsayılı bir türev
operatörler polinomu olmak üzere reel veya kompleks r sayısı için eğer
L(-r^) ^0 ise o zaman
a. — S i n r x - — - Siiirx
L(D'-) L{-ı-)
- Cosrx - ^ Cosrx
LİD'-)""' Li-r)
eşitlikleri yazılabilir.
İspat:
L(D) = b n D " + bn-ıD"-^ + . . . + b2D' + b ı D + bo
türev operatörler polinomunda D yerine D^ yazmakla

L ( D ' ) = b n D ' " + bn-ıD'^"' + . . .+ b2D' + b ı D ' + bü
polinomu elde edilir. Burada teoremin birinci kısmının ispatını verelim ve
diğer kısmın ispatını ise okuyucuya bırakalım.
L(D^)Sin rx - L(-r^) Sin rx
olduğunu tümevarım metodu ile yapalım. Bunun için de
O < p < k < n olmak üzere
(Dy Sin rx = (-r^/ Sin rx
olduğunu göstermek yeterlidir.
i. p=0 için Sin rx Sin rx
p = l için Sin rx = D(r Cos rx) ==(-r^) Sin rx
olduklarından eşitlik doğrudur.
ii. p = k için doğru olduğunu yani
(D^)^Sin rx = (-r^f Sin rx
olduğunu kabul edelim.
İÜ. p = k + 1 için ise doğru olduğunu yani
(DY^^ S i n r x = ( - r Y ^ ' Sin rx
olduğunu göstermek için doğruluğunu kabul ettiğimiz
(DYSinrx-(V)''Sinrx
eşitliğinin her iki tarafına soldan türev oparetörünü uygulayalım
D^D^ Sin rx = D ' ( - r ' f Sin rx
(D^^^ S i n r x = ( - r Y D ^ Sin rx
= ( - r ^ D (r Cos rx)
= (./f (.r^) Sin rx = (-r^)^ ^ ^ Sin rx
olduğundan teoremin birinci kısmının ispat tamamlanır.
Teoremin ikinci kısmının ispatı için doğruluğunu ispatladığımız
(D^)^ Sin rx - (-r^)^ Sin rx
eşitliğinin her iki tarafına önce soldan j^^j^y operatörünü uygular
daha sonra da her iki tarafı soldan ^—^ ile çarparsak

L{-r)
— L(DO Sin rx = - L(-r') Sin rx

L(Z)-) L{Dy
Sin rx = L(-r^) i - ; - Sin rx

L{-r~)
Sin rx — L(-r^) — Sin rx

Li-r') Li-r) LİD')
Sin rx — Sin rx
bulunur ki bu da teoremin birinci kısmmm ispatmm tamamlandığmı

gösterir. O halde
L ( D ) y = B(x)
İkinci taraflı lineer diferansiyel denklemi için ikinci taraf olan B(x)
, fonksiyonu,
B(x) = ( S i n r x , Cosrx}
şeklinde olup L(D) polinomu,
L(D) = L(D^) için L(-r^) ^ O
şeklinde ise o zaman verilen diferansiyel denklemin özel çözümü,
V = —^—B{x) ^ —^—{SinrxXosrx ]= ^ {Sinrx,Cos rx}

L{D) L{D^y ^ L{-r )
olur.
Örnek
a. ( D ^ - l ) y = Cos2x
Verilen diferansiyel denklemin
L(r) = r^-1 = ( r - l ) ( r + 1) = 0
yardımcı sisteminin kökleri için tamamlayıcı çözüm,
L(r)==r'-1-(r-l)(r+1) = 0 =:> n^l, r2--l
r ı = ^ l , r2 = -l => UT^CIC' + C2e"'
olduğundan diferansiyel denklemin özel çözümü ise,
L ( D ) - L ( D ^ ) = D^-1
polinomuna göre
L(-2^) = L(-4) - -5 ;^ O
V - — - C o six --Co six - —Co six

D"-\ -4-1 5
y =denklemin
şeklindedir. Diferansiyel U T + V =genel
c ı e ' çözümü
+ C 2 e - ' -de \coslx
olarak bulunur.
b. (D^ - D^ -2D) y = Sin 3x
. L(r) = r^-r^-2r = r (r^- r -2) = O
L(r) = r^-r^-2r = r ( r ^ - r - 2 ) = O => r, = O, r2 = - 1 , =2
tamamlayıcı çözümü ile
V = -^B(x) =— \ Sm3x = -—~ Sm3x

L(D) D'-D'-2D DD--D--2D
^ - Sin3 X = — 7 - 4 — T ^ ' " 3 X = - -^-^—- SinS x
-9D-2Z) +9 -\W + 9 ^ \ \ D - 9
l l D + 9 ^. ^ nD + 9 ^. , llZ) + 9 ... ,
= --Sm3x = Sın3x = Sm3x
121D'-81 121(-9)-81 1170
V = ^ — ( 1 \D + 9)Sin3x = —!—(33Cav3x + 9i7;73x)
1170 1170
özel çözümüne göre
y = U T + V = cı + C2e-^ + Cse^'' + Y^(33Co.y3x + 9i'/>?3x)
fonksiyonu verilen diferansiyel denklemin genel çözümü olur. Eğer

L ( D ) y = B(x)
Uyarı: Eğer ikinci taraflı lineer diferansiyel denkleminde B(x) fonksiyonu ;
B ( x ) - { S i n r x , Cos rx} ve L{-r^)^0
i. B(x) = (kıx^ + . . . + k2X^ + kıx + k(j){Sin rx, Cos rx}
ii. B(x) = e^'^. { S i n r x , Cos rx}
ifadelerinden her hangi birine eşit ise bu durumda özel çözümün elde
edilebilmesi için yukarıdaki metot yerine, Sinrx ve Cosrx fonksiyonlarının
Euler eşitliğindeki
Sinrx = — (c-'"
Cosrx = ^(c>^^-' +6^-'^-')
değerleri kullanılarak daha önce takdim ettiğimiz kısa metotlardan

faydalanılır.
Örnek
i. (D^ + 4) y = Cos2x
Diferansiyel denklemin
L(r) = r^ + 4 = 0
L(r) = r^ + 4 = O => r 2 = a + bi = + 2i
U T = CıCos2x + C2 Sin2x
L(-r') = L(-2^) = L(-4) = 0
V = —^—Cos2x
D- +4
1
D-+4'-^ " 2 D'+4 2 D'+4
=l e - L^l +ie - ' 1

2 (Z) + 2 / ) - + 4 2 (Z)-2/)'+4
v = V - - ^ ı + l . - - l - ı
2 D-+4D 2 D--4D
2 4/D(i + J . D ) 2 -4/Z)(l- LZ))

1 o.I 1 1 1 -^vı 11 I ">« 1 -^xi
= —t; —1 e —1 = —xe xe
8/ D 8/ D= —x.Sw2x
8/ 8/
4
özel çözümü elde edilir. Diferansiyel denklemin genel çözümü ise
y = UT + V = fıCos2x + 02 Sin2x + —x.Sinlx

4
fonksiyonu olarak elde edilir,
ii. ( D ^ - l ) y = x. Sinx
L ( r ) - r ^ - 1 =(r~ , ( r +\- 11) = 0
L(r)-r'.l-(r-l)(r+l)=-- =>:> n ^ l , r2 = -l
U T = Cı. e'^ r C2. e"""
V - xSinx - — ^ X. — (e - e )
-x.e
2/ D--1
X
2i' {D + i)--\ 2i (D-if-l
1 1 1 1
= —e
2i D-+2iD-2^ X 2i e D--2İD-2
1
X e
2i -2\i-{{D- +2İD) 2i - 2 1 - i ( D ' -2/Z)
1
] + ^ ( D ' + 2iD) X +—e 1 + i ( D - - 2/Z)) X
4/^ 4/
= - — e (x + /) + — £ (X - /)
4/ 4/
= -lx.67„x-lCo.x
2 2
y = U T + V = Cı. + C2. e"^ - — x.Sinx - — Co&v
İÜ. (D^ + l ) y = e'. Cosx

L(r) = r^ + 1 = 0
yardımcı sistemi için
L(r) = r ^ + 1 = 0 => r ı . 2 = ei± bi = ± i
U T = C] Cosx + C2 Sinx
tamamlayıcı çözümü bulunur. Diferansiyel denklemin özel çözümü de
D'+\ D'+l 2'

1 1 1 1 ..(i-O-v
2D- +1 2D- +r
1 1 1 1 ,.(l-0.v
2(1 + /)- +1 2(1-0'+!
11-2/ 1 1 + 2/ n-ov 1 2
V = -. ^ + - . ^ = -e^Cosx-^-e' Sim
2 5 2 5 5 5
şeklinde olup genel çözüm fonksiyonu,
1 2
y = U T + V = Cı Cosx + C2 Sin + -e'^Cosx^—e'^Sinx
^ 5 5
olarak elde edilir.
iv. (D^-1 ) y - e " \ S i n x
Diferansiyel denkleminin genel çözümünü bulalım.
L ( r ) - r ^ - l -(r-l)(r^+r+l) = 0
(r-])(r^+r+l) = 0 = . n ^ , , r.. ^ ^ = - i ± ^
2 2 2
A/S A/3
U T = cıe"^' + ( C 2 C o s ^ x + C 3 S i n ^ x ) e ^
tamamlayıcı çözümüne karşılık özel çözüm,
V = B(x) = - 4 — e ^7>7X = — e ( e - e )
1(D) D'-\ İl D'-\
2/D^-l 2/D-^-l
2/ [ - ( l - / ) f - 1 2/ [ _ ( ] + / • ) ] ' - 1
= - (Sim + 2Cavx).^ ~'

5
olduğundan, istenilen genel çözüm de,
V3 V3 1
y = Cıe"" + ( C2C0S — X + C 3 Sin — X ) e ^- + -{Sim + 2Cosx).e~''
b. Parametrelerin değişimi metodu

Bundan önceki kısımda, kısa metotlarla ikinci taraflı lineer diferansiyel
denklemlerin özel çözümlerinin elde edilmesini inceledik. Gerek sabit
katsayılı ve gerekse değişken katsayılı lineer diferansiyel denklemlerin özel
çözümlerinin incelenmesinde kullanılan genel metotlardan bir
parametrelerin değişimi metodudur. Bu metot, bundan önceki kısa
metotları da kapsar. Diyelim ki
L ( D ) y = B(x)
şeklindeki ikinci taraflı lineer diferansiyel denkleminin U j tamamlayıcı
çözümü
y = CıUı + C2IJ2 + . . . + c„Un
şeklinde olsun. Buradaki c; sabitlerini Wi fonksiyonları ile değiştirilirse
o zaman bunu aşağıdaki gibi yazabiliriz.
y = W1U1 + W2U2 + . . .+ w„Un (6. 2. 5)
Şimdi (6. 2. 5) eşitliğinde Wi fonksiyonlarını bir defa sabit ve bir defa da
değişken olarak düşünüp türevler almakla
; / = WiU'i + W2U'2 + . . . + WnU'n (6. 2. 6)
y' = w,U', + . , . + w„U'„ + w',U: +. . . + w'„U„ ( 6. 2. 7)
olur. (6. 2. 7) ve (6. 2. 6) eşitlikleri taraf tarafa çıkarılırsa
w',Uı + w'2U2 + . . . + w'„U„ = o (6. 2. 8)
elde edilir. Benzer şekilde (6. 2. 6) eşitliğinde, w, fonksiyonlarını yine bir
defa sabit bir defa da değişken gibi düşünülerek tekrar türev almakla elde
edilen bu
y" = w,U"ı + W2U"2 + . . . + w„U"n (6. 2. 9)
y" = W,U", +. . . + WnU"„ + vv'ıU', +. . . + vv'nU'n (6. 2. 10)
eşitliklerine göre (6. 2. 10) ve (6. 2. 9) eşitlikleri taraf tarafa çıkarılırsa
w'lU'i + w'2U'2 + . . .+ w'„U'„ (6. 2. 11)
olur. Böylece bu işleme ( n - l ) . ci türeve kadar devam edilirse
y*" = vv,U'"\ +. . + \Y,,U"\ + w',U"'-'',+..+ vv'„U^"-'' (6. 2. 12)
eşitliği elde edilir. Bulunan bu değerler
L(D)y = B(x)
ikinci taraflı diferansiyel denkleminde yerlerine yazılır ve gerekli işlemler
yapılırsa
L(D) y = b„ [ w,U^"^ + . .+ w„U<"^„ + w',U^""'\ + w'2U<"-'^2
+ . . .+ W'nU<"-'U + • • • + bı[w,U', + . . . + W„U'n]
+ bo [ WiUl + W2U2 + . . . + WnU„ ] = B(x)

olup buradan da
+ w,[bnU^"\ + b n . ı U ^ " ' ' \ + . . .+ bıU'ı + boU,]

+ . . . + Wn [ b n U ^ " \ , + b„ U^"-'^ n + . . . + b,U'n + b o U J = B(x)
eşitliği yazıldığında ;
Uı(x), U2(X),. . . , Un(x)
fonksiyonları ikinci tarafsız lineer diferansiyel denklemin lineer bağımsız
çözümleri olduğu için yukarıdaki eşitliğin ikinci ve daha sonraki
terimlerinin parantez içleri sıfıra eşit olacağından
bn[w'ıU^"-^\ + W'2U^"'^2 + . . . + WnU^''-V = B(x)
w'ıU^"-^\ + w'2U^"^^2 + . . . + w'„U^"-^\, = ^ (6. 2. 13)
eşitliği bulunur. Böylece W i bihnmeyenlerine göre n tane bilinmeyen ve n

tane denklemden oluşan
w'iUı+w'2U2 + . . .+w'nUn = 0
w ' ı U ' i + w ' 2 U ' 2 + . • .+w'nU'n = 0
şeklinde W\ ,W^^\...,W^^' bilinmeyenlerine göre n tane bilinmeyen ve n

tane denklemden oluşan ikinci tarafsız sistemi elde edilir. Bu ikinci tarafsız
denklem sisteminin katsayılar determinantı, Uı(x), U2(x),. . . , Un (x)
fonksiyonlarının teşkil ettiği determinantıdır. Diğer taraftan i = 1 , 2 . . . ,n.
için Ui(x) fonksiyonları lineer bağımsız olduğundan bu d e t e r n r ı a n t m
değeri daima sıfırdan farklıdır. Bu nedenle sistemin tek bir çözümü vardır.
Böylece bu sistemden çözülen w'ı, w'2,. . . w'„fonksiyonları x in sürekli
fonksiyonları olup bu eşitliklerden integral almakla da
Wı, W2,. . Wn
fonksiyonları bulunur. Wi değerleri (6. 2. 5) eşitliğinde yerine yazıhrsa
diferansiyel denklemin V özel çözümü bulunur. Parametrelerin değişimi
metodunu 3. ncü mertebeden sabit katsayılı diferansiyel denkleme tatbik
edelim. Bunun için de
L (D) y = (b3 d 3 + b2D2 + bo) y Q (x)
diferansiyel denkleminin tamamlayıcı çözümünü,
U T = C I U I +C2U2 + C3U3
olarak kabul edersek o zaman bu son eşitlikte C3 yerine W 3 yazmakla
V = WıU]+W2U2+W3U3
eşitliğini elde ederiz. Bu V fonksiyonuna yukarıdaki işlemler tatbik
edilirse
V = w'ıUı+w'2U2+w'3U3+ W ı U ' ı + W 2 U ' 2 + W 3 U ' 3
w ' ı U ı + W 2 U + w ' 3 U 3 ==0
V = WİUİ+w'2U'2+w'3U'3+ WıU'i+W2U"2+W3U"3
w ' ı U ' ı + W 2U'2+W'3U'3 = O
V " = w'ıU"ı+w'2U"2+w'3U"3+ W ı U " ' ı + W 2 U ' " 2 + W 3 U ' " 3
B(x)
Wİu"ı+w'2U"2+w'3U"3 =
eşitliklerini buluruz. Böylece elde ettiğimiz bu eşitlikleri kullanarak
WİUı+w'2U+w'3U3 = O
w'ıU'ı+w'2U'2+w'3U'3 = O
W'1U'İ+W'2U"2+WSU"3 =
sistemini teşkil edelim. Bu sistem, Wi bilinmeyenlerine göre üç bilinmeyenli

üç denklemden oluşan bir lineer denklem sistemidir. Bu sistemden w'i
türevlerinin çözülüp integre edilmesiyle Wi fonksiyonları bulunur. Bu Wi
fonksiyonları yukarıda kullanıldığında da diferansiyel denklemin özel
çözümü bulunmuş olur. Şu halde bu metodu kullanırken aşağıdaki ilkeleri
takip etmeliyiz.
a. Önce ikinci tarafsız denklemin tamamlayıcı çözümü bulunur.
b. Tamamlayıcı çözümdeki Ci 1er ile Wi 1er yer değiştirerek özel çözümün
denklemi elde edüir.
c. Ardışık türevler alınarak sistem teşkil edilir
d. Bu sistemden w'i türevleri çözülür ve integrasyon işlemine geçilirse Wi
fonksiyonları elde edilmiş olur. Elde edilen bu Wi değerlerinin yerlerine
yazılmasıyla da diferansiyel denklemin V özel çözümü bulunur.
Adi dif. denklemler
Örnek olarak,
( D 2 - 3 D ) y = e^ Smx
diferansiyel denkleminin özel çözümünü parametrelerin değişimi metodu ile
bularak genel çözümünü elde edelim. Verilen diferansiyel denklemin
L(r) = r ^ - 3 r = r ( r - 3 ) = 0
L(r) = r ^ - 3 r = r ( r - 3 ) = 0 = ^ r ı - O, r2 - 3 => Uj = Cı + C2 e^^^
tamamlayıcı çözümünü buluruz. Dönüşüm işlemine geçilirse o zaman
V - w ı + W2 e^"" => V = w ' ı + w'2 e^"" + 3w2e^''
=> W'ı + W 2 Q^ = O
V = 3w2e^''^ => V" = 3w'2e^' + 9w2e^^''
=> 3w2e^'' = e \ S i n x
olup, buradan da
3w'2e^'^ = e^ .Sinx ^ w'2 = - e"^'. Sinx
W2 = - e'^"" ( Cosx+ Sinx)
w ı = — e^ ( Sinx - Cosx)
2
V — e Suix e' Cosx

30 30
özel çözümü ile
13 17
y = U T + V = Cı + C2 e'^'^" + — e"Sim e"Cosx
30 30
genel çözümünü elde etmiş oluruz,
c. Basit kesirlere ayırma metodu
L ( D ) y = B(x)
ikinci taraflı lineer diferansiyel denkleminin
V = —^^(.v)
L{D)
Özel çözümünü bulmak için kullanılan metotlardan bir diğeri de basit
kesirlere ayırma metodu dur. Bu metoda göre ; i=l,2,...n için Aj sabitleri ve
yardımcı sistemin rı köklerine göre oparetörü,
L{D)
L(D) D-r, D-ı\ D-r,^

şeklinde n tane basit kesrin toplamı olarak yazıldıktan sonra, belirsiz
katsayılar metoduna göre Aı,A2,..,An sabitleri hesaplanabilir. Bu A
sabitleri ile kökleri,
V = A,e'''^B{x)e~'''dx + A.y''^B{x)e~''\h + ,.. + Ay^^^ B{x)e~''^'dx
eşitliğinde kullanılarak diferansiyel denklemin V özel çözümü tûlunur.
Örnek :
i. ( D 2 + 5 D + 4 ) y = 3-2x
diferansiyel denkleminin özel çözümünü basit kesirlere ayırma yöntemini
kullanarak elde edip genel çözümünü bulunuz.
L(r) = Y +5r+4 = (r+l)(r+4) = O
yardımcı sistemine göre diferansiyel denklemin tamamlayıcı çözümü,
L(r) = r^ +5r+4 = (r+l)(r+4) - O => n - - 1 , r2 = -4
U T = C] e"' + C 2 e ' ^ "
olduğundan özel çözüm ise bu metoda göre,
+ => A=-,i? = - -
L{D) (Z) + l)(Z) + 4) D +\ D +4 3
A,c^ JB{x)e-'^\ix + A,e|B{x)e Wv + ... + A,êJB(x)eVx
W=-e''{{3- 2x)e'dx - ^''^ f (3 - 2x)e''dx = — - - x

3 y 3 J 8 2
olarak elde edilir. Diferansiyel denklemin genel çözümü de
y = U T + V = Cı e"' + C2 e'"^"' + — - - x
8 2
olarak bulunur.
ii. ( D ^ + 1 ) y = Cosx
diferansiyel denkleminin özel çözümü için basit kesirlere ayırma metodunu
kullanarak genel çözümü araştıralım. .
Diferansiyel denklemin yardımcı sistemine göre tamamlayıcı çözümü,
L(r) = r ^ + l = 0 => r = T i = > UT = cı Cosx + C2 Sinx
olup özel çözümü ise
V - - — l e ' ' C o s x d x - ^ — e'' ie ''Cosxdx

2/
1
e" \{e" + e )dx + "Je^(^^" + )b^r
2İ^
= —Cosx-^ — xSinx
4 2
olarak bulunur. Verilen diferansiyel denklemin genel çözümü ise,
yÛj + V => y = cı Cosx + 02 Sinx + "^^^^^"^'^^ +-^xSwx

Aşağıda verilen ikinci taraflı ve sabit katsayılı lineer diferansiyel
denklemlerin özel çözümlerini her üç metodu da kullanarak genel
çözümlerini bulunuz
1. ( D 3 + 3 D 2 - 4 ) y = xe-2x 18 ( D 2 - 2 D + 3 ) y = x3+e>^
(D3-5D2+8D-4 ) y = 19 (D- - 4 D + 4) y = xê' + x + l
j. ( d 2 + 9 ) y = xCosx 20. (d2+4) y = x2sin2x
4. ( D 2 + 4 ) y = Cos2x + x 23. ( D 2 + 2D+2) y = x2+Sinx
5. ( D 2 - l ) y = e ' + xe"' + Sinx 22. ( D 2 - 9 ) y = x+e2x.Sin2
6. (D2-2D)y = e^Sinx 23. ( D H 2 ) y = e'+3
7. ( D 2 + l ) y = -2Sinx+e' 24. ( D V D ) y = x+Cosx
8. ( D 2 - l ) y = e^Cosx 25. ( d 2 -4 ) y = X2
9. ( D 3 - 5 D 2 + 8 D - 4 ) y = e'' + e" 26. ( D 2 + 2 D + 4 ) y = e'^ +e"' Cosx
10. (D3-2D+4)y = x2+2x+Sinx 27. ( D 2 - l ) y = x2Cosx
11. ( d 3 . 4 D 2 + 3 D )y = x^ +x 28. ( D 2 + 3 D + 2 ) y = x+xê^"
12. ( d 4 + 2 D 3 - 3 D 2 ) y = Cosx 29. ( D 2 - l ) y = x2+x-l
13. (D3-3D2-6D+8)y = x.e- 30. (D^-2D+2)y = e \ S i n x
14. (D^+4)y = 2 e " + 1 0 x 31. (D^-l)y-x-^
15. ( D V D ^ ) y = 2-e"^ 32. ( D V D ^ + D + ] ) y = x^+x-l
16. (D^-D-') y = x V x . e ' (D^+D^) y = 2x
17. (D^-2D+l)y = e V S i n x 34. (D^-3D+2)v = x.e''
VII. B Ö L Ü M
1.Değişken Katsayılı Lineer Diferansiyel Denklemlerin Çözümler
Bu bölümde, değişken katsayılı lineer diferansiyel denklemleri iki kısımda
inceleyeceğiz. Bunlardan biri özel türden değişken katsayılı lineer
diferansiyel denklemler diğeri de her hangi bir değişken katsayılı lineer
diferansiyel denklemler.
a. Özel türden değişken katsayılı lineer diferansiyel denklemler
Özel türden olan değişken katsayılı lineer diferansiyel denklemler, aşağıda
tanımlandığı gibi iki özel denklemden oluşmaktadır. Bunlar ;
P n , P n - ı , - . , P 2 . P ı , Po ,m,n
birer sabit olmak üzere
{mx + /;)" ^ + (mx + / ; ) + . . . + {mx +;;) ^ + P,y = B{x)

dx dx dx
şeklinde tanımlanan Legendre diferansiyel denklemi ile diğeri de legendre
denkleminde n = O ve m = 1 almakla elde edilen
P X ^ + Pn y ^ - ^ + ... + P,x^ + P,y^B{x)

^" dx'' dx"^ ' dx ^ ^
Cauchy diferansiyel denklemidir.
Burada görüleceği gibi Cauchy diferansiyel denklemi, Legendre
denkleminin bir özel durumudur. Her iki denklem, uygun dönüşümler
yapılarak sabit katsayılı lineer diferansiyel denklem durumuna
dönüştürülebilir. Her iki denklemin çözümünü sırayla inceleyelim.
Legendre diferansiyel denkleminde ; mx+n = e^ dönüşümü yapılırsa
verilen diferansiyel denklem için
z 1 / X dz 111
mx+n= e => z İn (mx+n) => — =
dx mx + fi
bulunur.
dy ^ dy dz w dy ^ ^ dy ^ ^ dy
dx dz dx mx + Ji dz dx dz
_ d fdy^ _ d f /;? dy^ nr dy ^ nr d"y

dx- ~ dx ^dxJ " dx ^ mX + 77 ' dz) {}nx + n)~ dz (wx + riy dz^^
{nix + iiY dz^ dz {nix + iiY {nix + iiY

{mx + il)" — = {fnx + //)D^y^ ^nrR{R-\)y
dx^
id y _ d f /7r dy 777" cf-y

dx' dx " dx V (mx+n)" dz
lif dy m d y 777 d^^y

= 2
{ınx + n) dz (nix+ 11)' dz {ınx + 7?) " (777X + 77) öfe
777" 111
— J — 7 - 4 - 2 . r{R' -3R' +2R)y
{nix + iiY dz' dz'^ dz (iiix + iiy
.3 ^/'j^
{ıııx + ııy --4- = imx + ııyD'y^ııı'(R' - 3 / ^ ' +27^)3; = 7 7 7 ' / ? ( 7 ? - l ) ( i ? - 2 ) 3 ^
dx"
olduğundan bu işleme benzer şekilde n.inci türeve kadar devam edilirse

d"y
(lî1X + ll)' = (777X + 77)" D"y = 777 "R{R -\)(R- 2)(R - 3).. .(i? - (77 - 1 ) ) ; ;
dx"
türev eşitliklerini elde etmiş oluruz. Elde edilen bu türev değerleri
denklemde yerlerine yazdır ve gerekli düzenlemeler yapılırsa Legendre
diferansiyel denklemi.
77.
777" P,, - l)(i? - 2)... (7? - (77 - 1 ) ) +... + nıR + P, |); = B( )
777
şeklinde sabit katsayılı bir lineer diferansiyel denkleme dönüştürülür.
Örnek
[(x+2)^D^-(x+2)D+l] y = 3x+4
Burada m ==1 ve n =^ 2 olup verilen diferansiyel denklem için
X+2 = e'
1 . .X dz l
X+2 = e' => z = ln(x+2) =>
dx X+ 2
eşitUği bulunur. Buradan da elde edüen
( x + 2 ) ^ = (x + 2 ) 7 J > = / ? j /
dx
(X + 2)^ ^ = (X + 2f jyy = RİR - \)y
türev değerlerinin verilen diferansiyel denklemde yerlerine yazılması ile

bulunan
[ R ( R - 1 ) - R + 1 ] y = ( R ' - 2 R +1 ) y = 3 e ' - 2
sabit katsayılı lineer diferansiyel denkleminin
L(r) = r ^ - 2 r + l = ( r - l ) ^ - 0
L(r) = r^ -2r +1 = ( r-1)^ = O => rı = r2 = 1
U T - ( Cı + C2Z ) e'^
tamamlayıcı çözüm ile
L{R) R--2R +\ (R-i)- \+ (R--2R)
= 3e' î l - 2 = 3e-" — l - 2 = - z ' e - " - 2

İR-\ + \y R' 2
özel çözüm için diferansiyel denklemin
y = U T + V = ( Cı + C2Z ) e'' +^z-e' - 2
y = (x+2) [cı + C 2 ln(x+2) ] + ^ ( - ^ + 2 ) İ n ' (x + 2) - 2
genel çözümünü elde ederiz.

Yukarıdaki eşitlik ile verilen Cauchy diferansiyel denklemini sabit katsayılı
lineer diferansiyel denkleme dönüştürmek mümkündür. Şöyle ki; Cauchy
lineer diferansiyel denkleminde
dz 1
X = e"^ =^ z = Lnx =>
dx X
dönüşümü yapılır ve — türev oparetörünü, R = ^ olarak

dz dz
seçersek o zaman yukarıdaki eşitlik
1 oo
dy _ _ dy dz _ 1 dy dy _ dy
dx dz dx X dz dx dz
şeklinde,olacağından aşağıdaki eşitlikleri yazmak mümkündür.
dy „ dy
xD) ! - X = Ry
dx dz
_ d fdy^ _ d (\ dy^ 1 1 d-y 1 d~y dy^
~ dx \dxJ dx Kx ' dzJ x' dz X dz \dz^^ dz)
dx^ dz^" dz
d'y d r d^y
ı2 \
d \ dy ^ \ d-y 2 dy 3 d-y 1 d'y
+ -
dx'" dx dx- dx X' dz X- dz- x' dz x' dz- - dz'
d^ d'y y y , ^Jy
dx X dz' dz- dz
3 d'y _ f d'y . d' V

x'D'y =X — J
dx' dz' dz- dzj
= (R^^ - 3R^ +2R) y = R ( R - l ) ( R - 2 ) y
Bu işleme n.nci türeve kadar devam edilirse
x"Z)"3; = x" ^ = R{R-\)[R-2){R-3)...(R-(ı?-\))y

dx"
türev eşitliklerini buluruz. Bu değerler Cauchy diferansiyel denkleminde
yerine yazar ve gerekli düzenlemeleri yaparsak, Cauchy diferansiyel
denklemi,
[Pn.R.(R-l)(R-2)...(R-(n-l))+...+ P2.R(R-l)+Pı.R+Po]y = B ( e ' )
gibi sabit katsayılı bir lineer diferansiyel denkleme dönüştürülmüş olur. Bu
son eşitlik ise sabit katsayılı lineer bir diferansiyel denklem olduğundan
bundan önceki bilinen metotlardan her hangi bir^ ile bu denklemin genel
çözümü bulunabilir.
Oii-.-k :
(X3D3+3X2D2-2XD + 2) y - X. Lnx
Verilen diferansiyel denklemde x = e^ dönüşümü yapılırsa o zaman
7 I dz \
X = e^ =:> z= Lnx => — =—
dx X
olup yukarıda yaptıklarımıza göre
xDy = Ry
x2D2y = R ( R - l ) y
x3D3y = R ( R - l ) ( R - 2 ) y
değerler, verilen diferansiyel eşitlikte yerlerine yazıldığında
[ R (R-1) (R-2) + 3R (R-1) - 2R + 2 ] y = ze^
[ R (R2-3R+2) +3R2-3R-2R+2 ] y = ze^
( R 3 - 3 R 2 + 2 R + 3 R 2 - 3 R + 2 ) y = z.e^
( R3- :i+2 ) y - z.ez
sabit katsayılı ve ikinci taraflı lineer diferansiyel denklemi elde edilir.
L(r) = r3-3r+2 = (r-l)^(r+2) = O
L(r) = r3-3r+2 = (r-1 f{r+2) = 0 ^ r, = rj = 1, r3= -2
U T = (cı +C2z)e'' +C3e"^''
V = ^ B { z ) = - — 4 - — 2 6 - - = e--
L{R) R'-3R +2 {R + ]y -3{R + l) + 2'
r, - 1 1 - 1 1 1 .,1 3 1
V = e- — -z = -e- — . z = -e-(-z - - z )
R'+3R- 3 R- \+',R 3 6 6
özel çözümü elde edilir ki diferansiyel denklemin genel çözümü de
y = UT+V
= (cı +C2z)e^ +C3e"^^ -ze^ = (c, +c\ İn x)x + c, — + — x(ln ^ x - İn" x)

X' 18
şeklinde olur.
Aşağıdaki Cauchy ve Legendre tipi değişken katsayılı lineer diferansiyel
denklemlerin çözümlerini bulunuz
a. [ (3X+2)2D2 + 3(3x+2) D -36 ]y = 3 x 2 + 4 x + l
b. [(2X-1)2D2-(2X-1)D+1 ]y=(2x-l/
c. [ ( X + 1 ) 2 D 2 + ( x + l ) D - 1 ] y - Ln ( x + l ) ' + x - l
d. [ ( 2 X + 1 ) 2 D 2 - 2 ( 2 x + l ) D -12 ] y = 6x
c. [ ( X - 2 ) 2 D 2 + 2(x-2) D-1 ] y = (x-2) . Ln (x-2)
f. ( X 2 D 2 - 3xD+4) y = x+xYnx
g. ( X 3 D 3 + 2 X 2 D 2 ) y - x+Sin (Lnx)
h. ( X 2 D 2 - 2 X D + 2 ) y - L n \ - Lnx^
b. Mertebenin düşürülmesi metodu

Değişken katsayüı denklem olan Cauchy ve Legendre denklemleri özel
türden diferansiyel denklemler olduklarmdan bunları kolayca sabit katsayılı
lineer diferansiyel denklem durumuna getirerek denklemlerin çözümünü
bulabildik.
Mertebenin düşürülmesi metodu ; özel türden olmayan değişken katsayılı
bazı diferansiyel denklemlerin genel çözümlerinin bulunmasında kullanılır.
Bu metot, sabit katsayılı diferansiyel denklemlerin çözümlerinin bulunması
için de kullanılabilir. Bu metoda göre, verilen bir diferansiyel denklemin
çözümünü bulabilmek için ikinci tarafsız durumunun bir özel çözümünün
bilinmesi gerekir. Bu metodu aşağıdaki şeklinde ifade edebiliriz. Farz
edelim ki
L (D) y = ( b n D ' V b n - ı D " ' + ...+ bı D + b o ) y - O
ikinci yansız diferansiyel denklemin bir özel çözümü
y - y ı ( x ) = yı
olsun, u = u (x) olmak üzer y = u.yı dönüşüm yapıldığında
dy dy. du
dx dx dx
türev değerleri yukarıda yerlerine yazılırsa verilen
L(D) y = ( b , D " + b n - ı D " ' + bı D + b o ) Y = B (x)
n.nci mertebeden diferansiyel denklemin mertebesi bir basamak azaltılarak
ikinci taraflı diferansiyel denklemin mertebesi (n-1). nci mertebeye
indirgenmiş olur.
Bu metot,üçüncü mertebeden daha yüksek mertebeden denklemler için pek
elverişli olmamakla birUkte ikinci mertebeden diferansiyel denklemler için
ideal bir ç ö z ü m yöntemidir. Şimdi bu metodu ikinci mertebeden değişken
katsayılı bir lineer diferansiyel denkleme uygulayalım. B u n u n için ikinci

mertebeden değişken katsayılı
02 ^ +
(x) b , ( X ) ^ + bo ( X ) y B ( x )
dx- ax
lineer diferansiyel denklemi ile bunun ikinci tarafsız halinin bir özel çözümü
y = yı
fonksiyonu olarak verilmiş olsun, u = u ( x ) olmak üzere
y = yıu
dönüşümü ile bundan ardışık türevler alarak denklemde kullandığımızda
dy dy du_
y = yıu = II-
dx dx dx
d'u
dx' " dx- '~^dx'^dx' dx'^
türev değerleri yukarıda yerlerine yazılır ve gerekli düzenlemeler yapılırsa
verilen diferansiyel denklem.
d'u du d'y, , dy
2F^^ + b,y, II = B{x)
dx • +
+hoyı
~d^
•+ dx dx' dx
olarak yazılır, y = yı bir özel çözüm olduğundan denklemi sağlar, yani
dx~ dx
olması gerekir. O halde yukarıdaki eşitliğin sol tarafının üçüncü parantezli
teriminin sıfıra eşit olması gerekeceğinden bu eşitlik,
+ 2 * , ( x ) % + /7,(x);;, du= B(x)
ax dx
denklemine indirgenmiş olur. Bu son eşitlikte ise her iki taraf b2(x) O ile
bölündüğünde diferansiyel denklem.
2b,ix)^'-+h,(x)y,
d'u ax _ du B{x)
K {x)y- dx b._ ( x ) > ' ,
şeklinde olur ki burada da
du
dönüşümü yapacak olursak buradan ~di
(h__ d~u _ dz
dx~^ dx- dx
değerleri yukarıda kullanıldığı zaman
dz ^hi^)-^y^h,ix)y
dx 1^2 ( ' Y ) J I h,{x)y,
eşitliği ile gösterdiğimiz birinci mertebeden adi diferansiyel denklem elde

edilir. B u adi diferansiyel denklemin çözümünden de
Z = (p(x,Cı)
fonksiyonu bulunur.
z = (p(x,cı) => ^ = z = (p(x,cı)
eşitliğinin integre edilmesiyle dx
du = (p(x,cı).dx + C 2 u =v|y ( x , c ı , C 2 )
f o n k s i y o n u elde edilir, y = u.yı o l d u ğ u n d a n v e r i l e n d e ğ i ş k e n k a t s a y ı l ı lineer

diferansiyel denklemin genel çözümü ise aşağıdaki gibidir.
y = yı.vjy ( x , C ] , C 2 )
Örnek :
dx X dx X"
değişken katsayılı ve ikinci taraflı lineer diferansiyel denklemin ikinci
tarafsız halinin bir özel çözümü, y = yı = x olduğuna göre genel çözümünü
bulalım.
dy du
y = ııy^ - ııx = // + X
dx dx
d'y ^ du d~u
dx" dx dx"
değerleri yukarıdaki eşitlikte kullanılırsa
d^û ^ du û ^ du • u ^ 3
X — - +2 3 3— + 3-=:2x^
dx^ dx X dx X
d"u 1 du ^ ^
— ----= 2x^
dx" X dx
olup burada da
du d'u d.
•- z =>
dx dx" dx
dönüşümü yapıldığında
dz ]
z = 2x-
dx X
birinci mertebeden hneer diferansiyel denklemini buluruz. Integral çarpanı
yöntemine göre bunun çözümü ise ;
^ + z.P(x) = 0{x)
dx
birinci mertebeden lineer diferansiyel denklem yapısına göre integral
çarpanı yöntemi ile
z = e ^ . (J(x).e^ .dx + c
şeklinde bir çözüme sahip olacağından bu da

J 4
fonksiyonundan ibarettir. Diğer taraftan

z=e'''-' .(J2x\e-'''\dx + c,) -x.(2x+Cı)
Z = X"^+CıX
olduğu dikkate alındığında
du 3
z= — = X +CıX
dx
eşitliğinin integre edilmesiyle de
1 4 1
du = \{x^+c,.x).dx+C2
fonksiyonu elde edilir ki istenilen genel çözüm fonksiyonu,

İ S İ 3
y = u.yı =:> y - X + —CjX
3 2
olarak elde edilmiş olur.
Aşağıda ikinci tarafsız durumlarının bir özel çözümleri verilen değişken
katsayılı lineer diferansiyel denklemlerin genel çözümlerini bulunuz.
a. (x-^ + x ' ) ; / ' - ( x ^ + 4 x ' + 2 x ) ; / + ( x - 4-4x + 2)3; = - x ^ ( x + l ) ' ; y = x
b. X — ^ - ( 2 x + l - ^ + (x + l ) ; ; = x ' + x ' + x ; y= e
dx" dx
d^y ^dy ^ ]_
c. X — V + 2 — + 4x3^ = 4 ; y
dx" dx X
d. ( x - 2 ) ^ - ( 4 x - 7 ) ^ + (4x-6);; = 0 ; y = e2x
dx" dx
Eğer
d^ d
b2 (x) b ı (X) -f+
b o (X) y - B ( x )
dx^ dx
değişken katsayılı lineer diferansiyel denkleminin ikinci tarafsız durumunun
bir y = yı özel çözümü bilinmiyorsa bu durumda eşitlik b 2 ( x ) ^ O ile
bölündükten sonra aşağıdaki gibi yeniden düzenlendiğinde.
dx' K_{x)dx K{x)^ K{x)
eşitliğinde
^ + R{x)^ + S{x)y = 0{x)

ax dx
şeklinde değişken katsayılı lineer diferansiyel denklemi elde edilir. Burada;
i. E ğ e r K bir sabit olmak üzere
4 1 dx xr
veya bu eşitlik K gibi bir sabite eşit ise o zaman
u = e
olmak üzere y = u.z dönüşümü, bu diferansiyel denklemi ya sabit katsayılı
lineer diferansiyel denkleme ya da bir Cauchy diferansiyel denklemine
dönüştürür.
Örnek
d'y 2 dy 2 ^
dx^ X dx X"
değişken katsayılı lineer diferansiyel denkleminin genel çözümünü bulalım.
2 2
Verilen kanonik yapıya göre R(x) = — ve S(x) 1 + — olup burada
X X"
R(x)=-- ve S ( x ) = l + -4 => S--R' --—=l^K

X x" 4 2 dx
olduğundan
u = e => // = e - = = e = x
olduğu için y = u z = xz dönüşümü yaparak
dy dz d~y d"z ^ dz
y = xz => — = z+ x— => — - = x—7 + 2 —
dx dx dx" dx" dx
değerlerini verilen diferansiyel denklemde kullandığımızda
d^'z 'dz 2, dz^ V. 2,
X — - + 2 (z + X — ) + (1 + — T ) ^ Z = xe
dx^ dx X dx x"
d^z y
dx
gibi ikinci mertebeden ikinci taraflı sabit katsayılı bir lineer diferansiyel
denklem bulunur. D-— dx olmak üzere yukarıdaki diferansiyel denklem,

(D^+ 1 ) z - e '
şekUnde bir sabit katsayılı ve ikinci taraflı lineer diferansiyel denklem olup
bunun çözümünden
L(r) = r^ + 1 O =:> r 1,2 ± i =^ U T = CıCosx+C2Sinx
V = —^B(x) =- ^ e - ' = -e'

L{D) +1 2
z = U T + V = CıCosxH-C2Sinx +
2
fonksiyonu bulunur. Öte yandan y = xz olduğundan v e r ü e n değişken
katsayılı lineer diferansiyel denklemin genel çözümü aşağıdaki gibidir.
y x.(cıCosx+C2Sinx + )
Aşağıdaki değişken katsayılı lineer diferansiyel denklemleri çözünüz

d^~'y 3 dy 3 ^ ^ ^ d^^y ^ dy . ^2
a. —^ ^ +— j ; = 2x-l b. — f - 4 x — + 4x^;; = x^^

dx^ X dx x*' dx dx
d^^y ^ dy . 9 ^x i(v'+2v) , d^y dy .
c. — f - 2 x ^ + ( x ' + 2 ) 3 ; = ^^^ ^ d. x . - ^ - ^ + 4 x ^ 3 ; = O
dx^ dx dx dx
ii E ğ e r
ax" dx
4 2dx
eşitUği, ne K gibi bir sabite eşit ya da — olarak yazılamıyorsa

x^
bu durumda
dx'i b'
olmak üzere
d^ ^ =A "A sabit"
(fy-
dx
olarak yazılabiliyor ise o zaman bu değerler,
d-y ,dy 0{x)
dz' dz
eşitliğinde kullanıldığında verilen değişken katsayılı lineer diferansiyel
denklem sabit katsayılı lineer diferansiyel denkleme indirgenmiş olur.
Örnek
^ - ( l - f 4 e - ^ ) ^ + 3.-;. = .--">
dx' dx
lineer diferansiyel denkleminin genel çözümünü bulalım.
Yukarıdaki kanonik yapıya göre,
R(x) = R = - ( l + 4 e ' )
S(x) = S = 3e^'
. R-.
olduğundan b = 3 o\\x d olmak üzere
—
dz
dx İh' i 3 ^ ^ ^dzy e
dx
d'z_ dz_
y y "
dx
olduğundan elde edilen bu değerlere göre için
dz' dz
L(r) = -4r+3 = (r-l)(r-3) = O ; r ı = 1 , r2 = 3 => Ur = C ı e H c 2 e ^ '
tamamlayıcı çözümü üe
T. 1 D/ ^ 1 2= 2= 1
F = B(z)^— e = -6?
L(R) R'-4R +3 4-8 +3
özel çözümü bulunur. Genel çözüm ise
y-Ux +V = C ı e ' + C 2 e - ' ' - e ^ '
şeklindedir. Halbuki yukarıda diferansiyel denkleminde — = e"" dönüşümü
dx
yapıldığından
^ dz = e^.dx => dz - e'^ .dxz => z = e^

dx
değeri yukarıda kullanıldığında, verilen değişken katsayılı lineer
diferansiyel denklemin genel çözümü,
olarak elde edilir.
Aşağıdaki değişken katsayılı lineer diferansiyel denklemlerin genel

çözümlerini bulunuz
dy o
a. — y - Cotgx — - y.Surx - ( osx - ( av x
dx' dx
d'y ^ dy 3
b. X — ^ - 3 —+ ->' = x + 2
dx" dx X
d'y 2 dy 1 2x' + 1
b. -dx'
4 - + — ^
X dx + —
X > ' = X
dx' X dx
e. (xSinx + Cosx) ^^—^ - xCosx. — + y.C VASX = x

dx' dx
2. Yüksek mertebeden lineer olmayan dif denklemlerin çözümleri
Birinci mertebeden ve birinci dereceden lineer olmayan diferansiyel
denklemlerin çözümleri önceki bölümlerde verildi. Bu bölümde ise iki ve
daha yüksek mertebeden lineer olmayan diferansiyel denklemlerin
çözümleri ile ilgileneceğiz. Ancak bunlar arasından da bağımlı ya da
bağımsız değişkenlerden yalnız birini ihtiva eden denklemleri çözümlerini
ele alacağız.
a Bağlı değişkeni ihtiva etmeyen diferansiyel denklemler
Eğer verilen yüksek mertebeli ve yüksek dereceli diferansiyel denklem,
bağlı değişkeni bulundurmuyorsa, yani diferansiyel denklem
f [x,/,y(;;^"')*J= o (7.2.1)
formunda ise o zaman denklemde
dx
dönüşümü yaparak bu değerler yerlerine yazılır ve gerekli düzenlemeler
yapılırsa yalnızca
(T^ d^
dx' dx" ' dx' dx'
türevlerine bağlı olan bir diferansiyel denklem elde edilmiş olur. Burada da
w =— dönüşümü yapılırsa
dx
dz dw d'z
dx dx ' dx'
d'w d'z
dx' ~ dx'
d"-'M' _ d"z
dx"'' " dx"
türev değerleri (5.2.1) eşitliğinde yazıldığında, verilen n .nci mertebeden
diferansiyel denklem,
g[x,w,w',w",..,()i/"-^^)']=0 (7.2.2)
gibi (n-1).nci mertebeden bir diferansiyel denkleme dönüşür. Bu şekilde
işlemlere devam edilerek verilen diferansiyel denklemin mertebesi birinci
mertebeye kadar düşürülebilir. (7.2.2) diferansiyel denkleminin çözümü,
Z = (p ( x , C ı C 2 , . . . , C n - l )
şeklinde bir fonksiyon ise o zaman
dx
olduğundan verilen diferansiyel denklemin genel çözümü,
— = Z = ( p (x,CıC2,..,Cn-l )
dx
diferansiyel denkleminin çözümünden bulunan
y = T (x,Cı,C2,...,c„)
şeklindeki bir fonksiyondur.
Böyle diferansiyel denklemlerden yüksek mertebeden olanların
çözümlerinin bu metotla yapılması oldukça zordur. Bu dönüşüm ikinci
mertebeden diferansiyel denklemler için oldukça idealdir.
Örnek :
i. 2 ^ - ( ^ ) ^ - 4 = 0
dx" dx
dy _ ^ _^ d^^y _ dz
dx dx' dx
dönüşümünden bulunan bu değerler denklemde kullanıldığında
r.dz 2 . ^dz ^
2 z'=4 => 2 — = 4 + z^
dx dx
2 — = 4 + z' => — d z = dx
dx z" + 4
değişkenlerine ayrılmış bir diferansiyel denklem bulunur. Bunun
çözümünden
z = 2t => dz = 2 dt f-r^'—d^ = x + c\
^ tr +1
=> arctgt ^ x+cı => t = tg(x+cı )
fonksiyonu elde edüir. Buradan da verilen diferansiyel denklemin

cfy
= 2tg(x + c,) => dy = ltg{x + c, )dx ^y = -2LııCos{x + c,) +
dx
genel çözüm fonksiyonu bulunur,
ii.
dx' dx
şeklinde y bağlı değişkenini bulundurmayan lineer olmayan
diferansiyel denklemin çözümünü bulahm.
dy
= z dönüşümü yapılırsa
dx
d'y dz
•=z
dx dx~ dx
değerleri yukarıda kullanıldığında
dz . , dz . ^
X. z =-\ yada X. — = z' - \
dx dx
gibi değişkenlerine ayrılmış bir diferansiyel denklem elde edilir.
dz , ^
X . — = z'-] => -dz = — dx
dx X
— .Ln -—^ = Lnx + Lnc, = .Ln = 2Lnx + 2Lnc,

2 z+1 ' 2+1 '
z-\
= X"6\
z+T
-1 c,x' +1
'+1 6',X" - 1
değeri bulunur. Buradan da

dy _ _ dy c,x" + 1 c,x- +1 .
2 1
dy=^-
dx dx c,x' - 1
c, X -1
dy^-(\ + ) . dx y = - dx-2 -dx

c,x" - 1 c,x' - 1
y^-x-2 •dx
c,x- -
bu eşitliğin sağ tarafına x = P-.t dx = y^-dt dönüşümü
uygulandığında
ve dx = J^.clt y = -x-2 -dt
1
y = -x-2c, -dt y = -X - 2c, .1/7 - — ^ +
cTx-l
>' = - X - C , .1/7
c, X +1
genel çözümü bulunmuş olur.

b. Bağımsız değişkeni b u l u n d u r m a y a n diferansiyel denklemler
Bağımsız değişkeni ihtiva etmeyen yüksek mertebeli ve yüksek dereceli
diferansiyel denklemler genel olarak
fky,y,...,0/"')^- = 0 (7.2.3 )
yapısında bulunur. Bu tip diferansiyel denklemleri çözmek için,
dx
dy d'y dp dp d}ı; dp
= P = P
dx • dx' dx dy dx ^ dy
değerleri (5.2.3) eşitliğinde yerlerine yazıldığında p ve y değişkenlerine
bağlı bir diferansiyel denklem elde edilir ki buradan elde edilen p = Ç( y, cı )
fonksiyonu için
dy
= P = C ( y , Cı,C2,..,C„.ı )
dx
olduğundan verilen diferansiyel denklemin genel çözümü,
dy
= p ^(^{y, Cı,C2,...,Cn.l )
dx
eşitliğinin her iki tarafından integral almakla
dy= C ( y, C ı , C 2 , . . . , C n . l ).dx+Cn
J J
dy= \ C(y, cı,C2,...,Cn.ı ).d ^ y = 5 (x,Cı,C2,..,c„)
olarak bulunur.
yüksek mertebeden İmeer olmayan dif. denklemlerin çözümü
Örnek :
i. f^_(^)3_f^ = 0
dx^^ dx dx
X bağımsız değişkeni üe y bağlı değişkenini bulundurmayan diferansiyel
denkleminin genel çözümünü bulalım.
dy d'y dp
dx dx- dy
değerlerinin kullanılmasıyla
dy d^'y dp dp ^ ^
dx dx" dy dy
diferansiyel denklemi bulunur. Buradan da
pÔ => — = /?-+l =:> — d p = dy => y + c ı = Arctgp
dy p^ + 1
P = Tg(y+cı) => = ^ = ^giy + ^ 1 )

dx
dy 1
p ^ - - = tg(y + c,) — -dy = dx
dx tg(y + c,)
=> LnSin(y+C]) = x + C 2
genel çözümü bulunur
dx" dx
X bağımsız değişkenini bulundurmayan yüksek dereceli diferansiyel
denkleminin genel çözümünü bulalım.
dy d~ y dp
— =p —-^P —
dx dx" dy
2,.^-A=-, = 0 , 2«4-(p^.,) = 0
ax' ax dy
2;^^— -(P^+1) = 0 ^ 2ypdp - ( p ^ + l ) d y = 0

dy
adi diferansiyel denklemi değişkenlerine ayrılabilen bir diferansiyel
denklem olduğu gibi tam diferansiyel denklem de yapılabilir.
dp = —dy => L n ( p ^ + 1 ) = Lncıy •=> p'+\ = c^y

P +1 y
p'=c^y-\ p = +^c,y-\
p = +yfc^y^ ^ = p =+4c,y-l => f , ^ dy= \dx + c,
•^Jc,y-\ = X+C, => 24c^y-\ = c,x + c,.c.
genel çözümü elde edilir.

Aşağıdaki diferansiyel denklemlerin genel çözümlerini bulunuz.
1. y'^^Ûfif^y-'' 10. = 0
dx" dx dx dx" dx
2. 11. = 0
dx" X dx dx dx" dx
'> J'-y_^dyy
j. 12. =1
dx" dx dx" dx
4. 13. x'-z-i'yf =1
dx" dx dx" dx" dx
5. 14. =1
dx~ dx dx dx- dx
4
dx" ^ '^dx' dx" ^dx' ^ dx
7, ,iÇ^.A>=0 -,6. y4i^-A'=2

d^^y .d)\ , d"y dy.
dx" dx dx" dx
dx" dx dx" dx dx
Vm. BOLUM
LBirinci Mertebeden Sabit Katsayılı Lineer Dif. Denklem Sistemi
Tanım:8. L l. İki ve daha fazla bağlı değişken ile bunlarm bir bağımsız
değişkene göre türevlerini ihtiva eden diferansiyel denklem takımlarına,
diferansiyel denklem sistemleri denir.
- X = / -1
dt
dx
+ X - y •= e
dt
sistemi, X ve y bağlı değişkenleri ile t bağımsız değişkenine göre bir
diferansiyel denklem sistemidir.
Tanını:8. 1. 2. i, j = 1, 2,. . . , n olmak üzere bıj sabitlerine göre
dx,
dt . + /7„x, +/;„x,+... + /7,„x„ =/,(/)
dx2
~dt^
dx
- + ^',n^l+bn2^2+- + f>nn^n = f,M)
dt
şeklinde X ] , X 2 , . . . , Xn bilinmeyenlerine göre n tane bilinmeyen ve n tane
denklemden oluşan bu denklem takımına, birinci mertebeden n
bilinmeyenli sabit katsayılı ikinci tarafsız lineer diferansiyel denklem sistemi
denir.
dx
-a,x + a.y = f, (/)
dt
±
+ h^x + Fy^f^_(t)
dt
diferansiyel denklem takımı, birinci mertebeden sabit katsayılı ve ikinci
taraflı bir lineer diferansiyel denklem sistemi iken eğer sistemin ikinci
tarafları
fı(t) = O ve f2(t) = O
şeklinde ise o zaman
dx
\-a^x + a^y-0
dt
dy y
— + b.x-\-b^y = O
dt
sistemine de ikinci tarafsız ( homojen) diferansiyel denklem sistemi denir,
a. Birinci mertebeden ikinci tarafsız lineer diferansiyel denklem
sistemlerinin çözümü
İlk önce
dx
- + a^x-\-a2y = O
dt
dy
+ b^x + b^y = O
dt
sabit katsayılı ikinci tarafsız lineer diferansiyel denklem sisteminin
çözümün araştıralım.
Farz edelim ki A, B keyfi sabitlerine göre bu sistemin,
x = Ae^
y = Be^
şeklinde çözümleri mevcut olsun. Böyle çözümler varsa bunların denklem
sistemini sağlaması gerekeceğinden
x = A. e^ :=> —= Are''
değerleri yukarıda kullanılır ve gerekli düzenlemeler yapılırsa

rAe'' =a,Ae'' +a,Be''
rBe'' ^b,Ae'' +h.Be''
eşitliklerinden oluşan bir sistem bulunur. Eşitliğin her iki tarafının e^ ile
bölünmesiyle
(aı+r). A + a2. B - 0
bı. A + (b2 + r ) B - 0
elde edilir. Bu sistemin, A T^B ;^ O b a ş k a bir ç ö z ü m ü n ü n olabilmesi için
katsayılar determinantının sıfır olması gerekir. Yani
+r a.
-O
b , -f-r
o l m a l î d ı r . B u r a d a n elde edilen
r^ + ( a ı + b 2 ) r + aıb2-a2bı = 0 (8. 1. 1)
eşitliğine d e s i s t e m i n y a r d ı m c ı d e n k l e m i denir. İkinci dereceden olan bu
y a r d ı m c ı d e n k l e m i n köklerini irdelediğimizde ;
a Eğer Ar > O ise denklemin, rı ;^ r2, rı, r2 G 7? olacak şekilde
iki k ö k ü o l a c a ğ ı n d a n , r nin bu değerleri için
r = rı için i? = - .A,
(^2
r = r2 için ^ 2= - -A,
olup buradan
y A,e- - •A.e'
^2 +/:?2
g e n e l ç ö z ü m f o n k s i y o n l a r ı e l d e e d i l m i ş olur.
Örnek ;
d^ ^ r.
dt • + x- 2y = O
- 4x - 3' = O
dt
diferansiyel denklem sisteminin genel çözüm fonksiyonlarını bulalım.
r - (aı +b2) r + aıb2 - a2bı O •
y a r d ı m c ı denklemine göre
r^ + (aı +b2) r + aıb2 - a2b] = 0 => r^ - 9 = (r +3)(r -3)= O
• ( r + 3 ) ( r - 3 ) - 0 => rı = - 3 , r2 = 3
k ö k l e r i bulunur. Bu değerlerin yukarıda kullanılması ile diferansiyel
denklem sisteminin
xı = A l . e'^^ v e X2 = A2. e"^^ X = X 1 + X 2 = Al. e'^V A2. e"^^
yı = -Al. e"^' ve y2 = 2A2. e^' => y = yı + y2 = -Aı. e"-"" + 2A2. e^*
şeklindeki genel çözüm fonksiyonlannı elde edilir,
b. Eğer Ar < O ise bu durumda Euler özdeşliğinden faydalanılır.
Örnek olarak,
dx ^ ^
-x-2y =0
dt
dy
+ X - 3j; = O
dt
denklem sisteminin genel çözüm fonksiyonları;
r^ -4r+5 = O
yardımcı sistemi için Ar < O olduğundan
rı = 2-i ve r2 = 2+i
kompleks kökleri elde edilir.
rı=2-i => ^,=^(1-/)^,
r2 = 2+i =^ 5. =-(1+/)^,
' 2
X = X1+X2 = Al. e^'-'^' + A2. e<'-'>^ ^ x = e ' ' (A,. e"'' + A2. e'*)
X = e^' [(Aı+A2).Cost+(A2-A,)İSint]
Cı=Aı+A2
C2=(A2-Aı). i
seçimi ile
X = (cıCost+C2Sint) e^^
y = yı+y2 = ^ e^'[(A,+A2)Cost+(A2-A,)iSint-(Aı+A2)Sint+(A2-Aı)iSint]
y = - [cı(Cost - Sint) + C2(Cost + Sint)]. e"'
olarak bulunur.
c. Eğer Ar = O ise o zaman yardımcı sistem katlı köklere sahip
olacağından rı = r2 olup buradan da
x = (A,+t. A2)e''
y = (B,+t. B2)e^
şeklinde çözümler aramamız gerekir. Ancak bu durum, yardımcı
denklemin kökleri birbirine eşit olan her diferansiyel denklem sistemi için
lineer dif. denklem sistemleri
geçerli değildir. Yani yardımcı denkleminin kökleri eşit olduğu halde
X - A. e^
y = B. e''
gibi çözümlere sahip olan diferansiyel denklemler mevcut olabilir.
Gerçekten aşağıdaki örnekte bu durum apaçık görülmektedir.
dt
dy_
-2y =0
dt
diferansiyel denklem sistemi için
X - (Aı+t. A2)e''
y = (Bı+t. B2)e"
gibi çözümler aranıldığmda sistemin yardımcı denklemi için Ar = O olup
buradan Bı=A2 v e 82=0 olduğu için genel çözüm fonksiyonları
X = (A,+t. A2)e^'
y = Bı. e^' = A2. e^'
ifadelerinden ibaret olur.
b. Birinci mertebeden ikinci taraflı diferansiyel denklem sistemlerinin
çözümü
Türev oparetörleri kullanılarak yazılan
b , T x + b2Ty = f,(t)
bsTx + b4Ty = f2(t)
sisteminin çözümü için,lineer cebir bilgilerimizden faydalanılarak yok etme
veya yerine koyma metotlarından her hangi biri çözüm için kullanılır.
Aşağıdaki ikinci tarafsız lineer diferansiyel denklem sistemlerinin genel
çözüm fonksiyonlarını bulunuz.
1. ^-^x~3y =Q 2. —-2x = 0
dt ^ dt
^-5v-2x =0 ^ - 3 x + v = 0
dt dt
dt ^ dt ^
dy ^ dy ^ ^
—-v=:0 —-7x-v = 0
dt dt
dx dx
5. x-v = 0 6. —+2x-y = 0
dt ^ dt ^
dt - dt ^
l . Y ü k s e k mertebeden sabit katsayılı lineer diferansiyel denklem
sistemleri ve çözümleri
Yüksek mertebeden diferansiyel denklem sistemlerinin genel çözüm
fonksiyonlarının elde edilmesi için kullanılan metotlardan biri de yok etme
metodudur. Bu, lineer cebir derslerinde kullandığımız metodun aynısıdır.
Şöyle k i ; bı, b2, bs, b 4 katsayıları için
^ dx ^ dy . , .
» , § + 6 4 ^ = /=(') (8-2.1)
dt dt
diferansiyel denklem sisteminde T = — türev oparetörü kullanılırsa o
dt
zaman (8. 2. 1) eşitliği,
b ı T x + b2Ty = fı(t)
bsTx + b4Ty - f2(t) (10.2.2)
sistemi olarak yazılabilir. Burada eğer katsayılar eşitlenerek Tx türev
terimlerini yok edebilirsek o zaman Ty türevine bağlı bir diferansiyel
denklem elde edilir. Bilinen metotlardan biri yardımıyla bu diferansiyel
denklemden y fonksiyonu bulunur, y fonksiyonunun bu değeri (8. 2. 2)
eşitliğinde kullanıldığında Tx türevine bağlı bir diferansiyel denklem elde
edilir ki bunun çözümünden ise x çözüm fonksiyonu elde edilmiş olur. Tx
ve Ty türevlerinin T katsayılarının teşkil ettiği determinantının ihtiva ettiği
T nin derecesi, sistemin ihtiva edeceği keyfi sabit sayısını verir.
Örnek olarak,
- ^ ^ + 4x + j ; = Sın" t
d'
- 2 x + — ^ + y = Co^^/
df" ^
diferansiyel denklem sisteminin çözümünü bulalım.
T = ^ türev operatörü kullanılarak yeniden düzenlenirse
( T ' +4) X + y = Sin^t

- 2 x + ( T ^ + l ) y = Cos^t
gibi yazılabilir.
T- + 4
= T ' + 5 T ' +4
o T- + 1
olduğundan sitemin katsayılar determinantı 4. dereceden olup sistemin
genel çözümünde en çok dört tane keyfi sabit olmalıdır. Gerçekten,
- 2/(T^ +4) X + y = Sin^t
(T^ +4)/-2x+(T^ +1) y = Cosh
katsayı eşitlemelerinden Tx İi terimler yok edilerek y ve t ye bağlı olan
dördüncü mertebeden sabit katsayılı ve ikinci taraflı
(T" + 5T^ +6) y = 2Sin^t + (T^+4) Cos^t
(T'* + 5T^ +6) y = 3 - Cos2t
lineer diferansiyel denklemi elde edilir. Bu diferansiyel denklemin
L(r) = r'* W + 6 = O
yardımcı denklemi için
L(r) = r'* +4r^+6 = 0 => r,, 2 = + V2 i, rs. 4 = ±^|3Î
U T = C, Cos4ît + Sm42t + c.Shiyfst + c^CosSt

1
5(0 = (3-Cttv20
L{T) r +5T- +6
3 1 1
1- -Coslt
6 ' \ + + 5 T - + 6 ) ^ (-4)-+5(-4) + 6
V =---Coslt
2 2
özel çözümü bulunur.O halde genel çözümü teşkil eden y bileşeni ise
y = U T + V - c^Cos4ît + c,_Sm42t + c.SinSt + c^CosSt -Coslt

2 2
şeklinde olup diğer x bileşenini elde etmek için y bileşeninin değerini
verilen diferansiyel denklem sisteminin her hangi bir denkleminde
kullanılmasıyla
-2x + (T^ + l ) y
=Cos-t-2x+(T+l)(c,Co5V2;' + c^SinJlt + c.Sin^^t + cXôs-^Bt +--~Cos2î)

2 2
=Cos-t
olduğundan
2x = c, Cos^t + c.Sin^t + c. Sin Sı + c^CosSt
+ - - - Coslt -- -- . Cos2t
2 2 2 2
-2cı. CosSt - 2c,SiTi42t- jc.CosSt - Ac^SinSt + Cos2t
X = --c,Cosyf2t --c.Sin42l + cXasS + c,SinSt -Coslt

2 ' 2 - 2
olarak bulunur.
Aşağıdaki Lineer diferansiyel denklem sistemlerinin genel çözüm

fonksiyonlarını bulunuz.
1. Tx - ( T + l ) y = -3e' ( r + T + l ) x + ( r + l ) y = e-
x + ( T - l ) y = e^ (T^+T)x + ı \ = e
(T+2)x + ( T + l ) y = t 6. ( T ' - l ) x + (r + l ) y = 0
5x + (T+3)y = t^ 7'- x + ( T - i y = 0
3. ( T - l ) x + ( T + 2 ) y = 1+e' 7. (7'- -r)x+(T+])y= 1

(T+2)y + ( T + l ) z = 2 + e ' (T+2)x-(T-l)z= !
(T-l)x + (T+I)z = 3 W ( T + l ) y + (T+2)z = 0
4. (7" - l ) x + (r + l ) y = e' -1 (7'- + 7 > +7'")- - e'
T' x + ( T - l y = e-' + 1 (r'-l)x +(r--l)y = t e '

ıX. BOLUM
Total Diferansiyel Denklemlerin Çözümleri ve bazı özel fonksiyonlar

yardımı ile yapılan hesaplamalar
1.Total diferansiyel denklemler
P = P(x, y, z)
Q = Q(x, y, z)
R = R(x, y , z )
fonksiyonları, x, y, z değişkenlerinin sürekli fonksiyonları olmak üzere
P(x, y, z), dx + Q(x, y, z). dy + R(x, y, z). dz = O (9.1.1)
olarak tanımlanan diferansiyel denklemlere, ü ç değişkenli total diferansiyel
denklem denir. Burada eğer
âP Q^J_Q ^ ^^^_JR
ây âx ây
âR âP_
p. =
âz ~â^ âz
olmak üzere
P.
âR^
+ Ö.
(âR âp^
+ R.
fâP ^0] = 0 (9.1.2)
{âz ây) âzj [ây â XJ
şartı sağlanıyorsa, o zaman (9.1.1) diferansiyel denkleminin çözümü
mevcut olup bu (9.1.2) eşitliğine, (9.1.1) total diferansiyel denkleminin
integralinin alınabilme şartı denir. Aynca,
Qz = Ry Rx-Pz ; Py-Qx (9.1.3)
eşitlikleri de mevcut ise total diferansiyel denklem t a m diferansiyeldir denir.
Bir total diferansiyel denklemin çözümünde aşağıdaki durumlar olabilir,
a. Eğer üç değişkenli bir total diferansiyel denklem integrali alınabilir ve
tam diferansiyel ise denklem yeniden düzenlenerek çözülebilir.
Örnek
(x-y) dx - X. dy + z. dz = O
diferansiyel denklemin genel çözümünü bulalım;
P-x-y => Py = - 1 , Pz==0
Q = -x ^ Qx--1, Qz-0
R - z => Rx = 0, R y - 0
P. (Qz - Ry) + Q. (Rx - Pz) + R. (Py - Qx) = O
olduğundan diferansiyel denklemin integrali alınabilir. Ayrıca
Qz R y ; Rx = Pz ; Py = Qx
şartları da sağlandığından denklem tam diferansiyeldir. O halde diferansiyel
denklemi yeniden düzenleyerek çözelim.
(x-y) dx - X. dy + z. dz = O => x. dx+z. dz -(y. dx+ x. dy) = O
=> x^ - 2xy + z^ = c
b. Eğer verilen total diferansiyel denklem integrali alınabilir şartını sağlıyor
fakat tam diferansiyel değilse o zaman denkleme bir integral çarpanı bularak
tam diferansiyel yapmak m ü m k ü n olabilir.
Örnek
i. y^. dx - z. dy + y. dz = O
P = y' => Pv = 2y, P z - 0
Q - - Z => Qx = 0, Q z - - 1
R - y =^ Rx - O, Ry - 1
P . ( Q z - R y ) + Q. ( R x - P z ) + R ( P y - Q x ) = 0
olduğu halde Py Qx olduğu için denklem tam diferansiyel değildir. Ancak
1
fonksiyonu bu diferansiyel denklem için bir integral çarpanı olduğundan

bununla denklemi çarpar ve yeniden düzenlersek genel çözüm,
dx + - —^ = 0 => x + — = c xy+z = cy
• y y
genel çözümünü elde ederiz.
ii. ' (2yx^ + 1). dx + x"^. dy + x ^ tgz. dz = O
diferansiyel denkleminin genel çözümü ise,
P = 2yx^ => Py - 2x^ ve Pz = O
Q = x^ => Qx = 4x^ ve Qz = O
R = x ^ Tgz => Ry = O ve Rx = 2x. Tgz
P . (Qz - Ry) + Q. (Rx - Pz) + R. (Py - Qx) = O
olduğu halde burada Py Qx olduğundan tam diferansiyel olmadığı fakat
1
fonksiyonunun bir integral çarpanı olduğu dikkate alındığında

1 - 1 1
{2xydx + x''dy) + —dx + tgz.dz^0 => J^x" lncos2 = c
x" ^
genel çözümü elde edilir.
e. Eğer verilen diferansiyel denklem integrali almabilir olma şartmı sağlıyor
ve homojen ise bu durumda değişkenlerden biri, örneğin z değişkeni
X = uz ve y = vz
dönüşümleri ile diğer değişkenlerden ayrdabilir. O zaman denklem yeniden
düzenlenerek genel çözümü araştırüır.
Örnek
yz. dx - z . dy - xy. dz = O
total diferansiyel denkleminde P , Q ve R fonksiyonları için yukarıdaki
şartlar uygulandığında
P = yz =>" Py = z, Pz = y
Q--z' => Qx-0, Qz--2z
R = -xy => Ry = -X, Rx = -y
P. ( Q . - Ry) + Q. (Rx - Pz) + R. (Py - Qx) - O
olduğundan integrali alınabilir. Ayrıca
P(Xx, ^y, ^z) = P(x, y, z)
Ö ( U , ^y, Xz) = X\ Q(x, y, z)
R ( ^ x , Xy, ^ z ) - ^ ^ R(x, y, z)
eşitliklerine göre P, Q , R ikinci mertebeden homojen fonksiyonlardır.
X = uz => dx = u. dz + z. du
y = vz => dy = V. dz + z. dv
değerleri denklemde kullanılırsa genel çözüm,
vz. du - z. dv - V. dz = O => du --dv --dz = 0 => y = c. e'
V z
olarak elde edilir.
d. Eğer verilen total diferansiyel denklem integrali almabilir fakat tam
diferansiyel olmamakla birlikte bir integral çarpanı bulunamıyorsa,
değişkenlerden biri, örneğin z değişkeni sabit kabul edilerek integral alınır
ve integral sabiti z nin bir fonksiyonu olarak (p(z) ile gösterildikten sora elde
edilen çözüm fonksiyondan her üç değişkene göre yeniden diferansiyeüer
alınır ve bu yeni eşitlik verilen diferansiyel denklem ile mukayese edilirse
(p(z) bulunabilir.
Adi dif. denklemler
Örnek
i. (2y + 2z) dx - (x + z) dy + (2y - X + z) dz = O
P-2y+2z =^ P y - 2 , Pz = 2
Q = -x-z => Qx--1, Qz--1
R-2y-x+z Rx = - 1 , Ry = 2
değerlerine göre
P . (Qz - Ry) + Q. (Rx - Pz) + R. ( P y " Qx) - o
şartı sağlandığı halde Py 7^ Qx olduğu için diferansiyel denklem tam
diferansiyel değildir.
z = Sabit => dz = O
olup o zaman bu kabule göre verilen diferansiyel denklemden elde edilen
2 1
(2y + 2z) dx - (x + z) dy = O z=> dx = dy
X+Z y+z
eşitliğinin her iki tarafından integral alınır ve eşitlik yeniden düzenlenirse
r 1 • f 2 y + z
dy - dx = İn (p(z) ^ - r = (p(z)
y + z X+ z (x + z)"
bağıntısı elde edilir ki bu eşitlikten her üç değişkene göre terim terim
diferansiyeller almakla
(2y + 2z) dx - (x + z) dy + (2y - x + z) dz+(x+z)^ d(p(z) = O
şeklinde yeni bir diferansiyel denklem elde ederiz. Bu diferansiyel denklem
ile verilen diferansiyel denklemin mukayesesinden
( x + z ) \ d(p(z) = 0
olması gerektiği derhal görülür.
(x+z)^ d(p(z) - O => d(p(z) = O => (p(z) = c
(p(z) = c => — = c
(x + z)-
genel çözümünü buluruz.
ii. (ye"" + e ' ) dx + (ze^ + e') dy + (e- - y e ' -ze') dz = O
diferansiyel denkleminin genel çözümünü elde edelim.
P = ye'''+e' => Py - e'^ ve Pz = e'
Q - ze^ + e ' Qx e ' ve Qz = e^
R = e> - ye"^ -ze^' =^ Rx - - y e ' ve Ry - e^-e'-ze^'
değerlerinin kullanılması ile
total dif. denklemler
P. ( Q . - R y ) + Q. ( R x - P z ) + R. ( P y - Q x ) = 0
olduğundan integrali almabilir olduğundan z sabit farz ederek integral alır
ve yeniden düzenlemeler yaptığımızda
(ye" +e^) dx + (ze^ + e'') dy = O => ye'' + ze^ + x e^ = (p(z)
(ye'' + e ' ) dx + (ze^ + e'') dy + (e^ + x e ' ) dz = d (p(z)
(ye'' + e ' ) dx + (ze^ + e") dy + (e^ + x e ' + ye"" -ye'+ze^-ze^) dz = d(p(z)
(ye" + e ' ) dx + (ze^ + e") dy + (e'' - y e ' - ze^) dz+(ye''+xe'+zeO dz = d(p(z)

eşitliğini buluruz. Elde edilen bu son eşitlik, verilen diferansiyel denklem
ile mukayese edildiğinde;
(ye^+xe'+ze^) dz = d(p(z)
olması gerekmektedir. Buradan da integral işlemine geçildiğinde
(ye^+xe'+ze^) dz = d(p(z) => (p(z). dz = d(p(z)
(p(z). dz = d(p(z) İn (p(z) = z+lnc =:> (p(z) = c. e '
ye" + ze^ + X = c.
Aşağıdaki Diferansiyel denklemlerin Genel çözümlerini bulunuz.
1. (y +3z) dx + (x +2z) dy + (3x+2y) dz = O
2. (Cosx + ye") dx + (e^+ze^) dy + e^ dz = O
3. dx+(x+z)dy+dz = O
4. (2xy+2xz)dx + (2yz-x^+y^-z^) dy + (2yz-x^-y^+z^) dz = O
5. yz d x - 2 x z d y + x y dz = O
6 z ^ dx+z. dy-2y. dz - O
7. yz. dx-2zx. dy+xy. dz = O
8. X. dx+y. dy+(zx^+zy^+z^). dz = O
9. (zx^-yz^-z^). dx+(zx^+xz^). dy+(xz^-x^-yx^). dz = O
dx _ dy _ dz
10.
3>'-2z z-3x lx-y
11. dx dy dz
2xy'-xz' yz'-lyx' zx'-zy'
12.
dx _ dy _ dz
7 7 ~ 1 1 ~ 2 2
xz -xy yx--yz zy -zx

l . Ö z e l fonksiyonlar yardımı ile yapılabilen hesaplamalar
a. G a m a fonksiyonu : x > O olmak üzere.
r(x)= r'^-'e-'.dr (9.2.1)
has olmayan integrah ile tanımlanan fonksiyona Gama fonksiyonu denir.

Lime'' -> O
rôo
olduğundan bu integral, integral üst sınırında yakınsak olur. r = O için r ^'^

ifadesi x< 1 olduğundan sonsuza gider. Bundan dolayı integralin, integral
alt sınırında yakınsak olabilmesi için x > O olması gerekir. Y{X)
fonksiyonu x = 1 değeri için
yix) = \e-'dr^\ (9.2.2)
olup
r^'-'e-'.dr
integralinde X yerine x + l yazarak kısmi integrasyon kurah

uygulandığında
a a
Y(X + \) = Lim r^'e 'dr-Lim + x

o o o
= X. (9.2.3)
olarak bulunur. Böylece (9.2.2) ve (9.2.3) eşitliklerinden
r(x + \) = x. r ( x ) (9.2.4)
elde edilir ki burada ;
x=l için r ( 2 ) = 1. ^^(1)= 1 = 1!
x = 2 için r(3) =2. ri2) =2.1 =2!
x = 3 için x ( 4 ) = 3 . rO) =3.2.1 = 3 !
x = n için X (n) = n. / (n+1) = n . ( n - l ) 3.2.1=n!

olduğu h e m e n görülür, y (x) fonksiyonu , x değerinin pozitif değerleri
için tanımlı olduğu gibi negatif değerleri için de tanımlanabilir. , x > O için
X(x + l) = x. x W =^ ;/(x) = - x ( x + l) (9.2.5)

X
olarak yazılabildiğinden / ( x + l) f o n k s i y o n u n x > - 1 için tanımlı olduğu
dikkate alındığında y{x) fonksiyonu -1 < x < O için tanımlanabilir.Bu
aralıktaki X değerleri için (9.2.5) eşitliğinde x yerine x + l yazmakla
r(x +1) - — ^ . r (x+2) (9.2.6)
X+ 1
olur. Böylece , (9.2.5) ve (9.2.6) eşitlikleri arasından x > O için
X(x) - — - ^ - r ( x + 2) (9.2.7)
x(x +1)
yazılır. ;K(X+2) fonksiyonu , x > - 2 için tanımlı olduğundan x ^ - 1 olmak
üzere y (x) fonksiyonu , -2 < x < O aralığında da tanımlanabilir. Böylece
- . ; ^ ( x + .v)
r(x)- x(x + l)(x + 2)...(x + . v - l )
eşitliği tanımlanabilir. /(x) fonksiyonu, x -l,-2,...,-s+l olmak
üzere -s < x < O aralığında tanımlanabilir. x= -l,-2,...,-s+l değerleri için
ise /(x) fonksiyonu sonsuz olur.
X =-4 X =-3 X =-2 x=-1 y
4 S
-1
-2
-4
-5
Gama fonksiyonunun grafiği yukarıdaki gibidir.

Adi dif. denklemler
b.Beta fonksiyonu:
X > O ve y > O olmak üzere
i)
integrali ile tanımlanan fonksiyona Beta fonksiyonu denir. y(x)

fonksiyonu ile J3(x^y) fonksiyonu arasında aşağıdaki bağıntı mevcuttur.
Örnek
i. /{•^) - 4n değerini kullanarak yi^ değerini bulalım.
eşitliği, X > O için tanımlı olduğundan, istenilen değer
x= I için Y{X)^-Y{X + \) => K ^ ) - 7 r ( | + l)
yi\) = lyi^) yi^) = 2y{\) = 2 V ^ .

İİ. Yukarıdaki örnek dikkate alındığında
x= — için y(—) = V^
2 2
olduğundan (9.2.1) eşitliğinden
1 1 r ' (-
x= — için ;k(—) = J r ~e''dr^^K
olduğu gömlür. Bundan faydalanılarak, r = t^ dönüşümü i l e / ( — ) değeri.
''dt
integrali olarak elde edilir.

Matris yardımıyla Diferansiyel Denklem Sistemlerinin Çözümleri
1. Tanımlar ve ön bilgiler
Tanım: 10. 1. 1. mxn karakterli bir matris ; m tane satır ve n tane kolondan
(sütün) ibaret olan mxn elamanı bulunan aşağıdaki gibi bir tabloya denir.
Böyle bir matrisin i. nci satır ve j . nci kolonunda bulunan elaman, genel
olarak Uy olarak ifade edilebilir, mxn karakterli bir A matrisi,
a. a
a. a. a
A — [a] m ~ [^mxn] ~
a
İfadelerinden biri ile belirtilir. Buradaki aij terimlerine matrisin elamanları
ya da bileşenleri denir.
T a n ı m : 10. 1. 2. Elemanları bir tek satır olarak
A = [a] ^ = [aixn] = [aiK a^,. . aıj
şeklinde yazılan matrislere satır matrisi ve elamanları bir tek kolondan
ibaret
a.
A - [a] m = [amxi] =
a ml
matrisine de bir kolon (sütün) matrisi denir.
Tanım: 10. 1. 3. mxn karakterli bir matrisin satır sayısı kolon sayısına eşit
ise matrise bir kare matris denir. Böyle bir n satır ve n kolonlu A kare
matrisi.
a. ^12 a
a 21 a,. a 2n
A =
a n2
tablosu üe belirtüir.
Bir kare matriste aynı indisli elamanların bulunduğu köşegene, esas
köşegen denir. Esas köşegen elamanları 1 sayısına eşit fakat diğer
elamanları sıfır sayısına eşit olan bir kare matrise ise birim matris de
'1 O O .. O'
O Ol 0 1
/ = / = 1 / =
O o 1 o
0 0 0 0 1
matrisleri sırası ile ; 2x2, 3x3,. . . ., nxn birim matrislerdir. Birim matrisler
için her hangi bir A matrisi ile I birim matrisi aynı karakterli olmak üzere
A. I = I. A = A
özelliği mevcuttur.
Tanım: 10. 1. 4. A ve B matrisleri aynı karakterli olmak üzere böyle iki
matrisin toplamı; aynı basamaktaki elamanların karşılıklı olarak toplamını,
aynı basamaktaki eleman olarak kabul eden ve verilen matrislerle aynı
karakterli bir matrise denir. Bu tanıma göre ; mxn karakterli A ve B
matrislerinin toplamı bir C gibi matris ise o zaman i = 1 , 2,. . . , m ve
j = 1 , 2,. . . , n olmak üzere
A+B = C veya [ay] + [by] = [cij]
şeklinde gösterilir.
A = , B =
matrisleri için A + B = B + A = C matris toplamı.
A + B = B + A = C=
olarak bulunur.
Matrislerde toplama işleminin önemli özellikleri:
i. A + B = B + A " Toplama işleminin değişme özelliği"
ii. A + (B + C) = (A + B) + C " Toplama işleminin birleşme özelliği"
İ Ü . A+I = I+A = A " A matrisi ve I birim matrisi aynı karakterli
Tanım: 10. 1. 5. Karşıhkh olarak bütün elemanları birbirine eşit olan
matrislere eşit matrisler ve bütün elemanları sıfır olan bir matrise de sıfır
matris denir. O halde ; i = l , 2 , . . . , m ve j = l , 2 , . . . , n olmak üzere A ve
B matrislerinin eşitliği,
aij = by => A - B veya [aij] = [bij]
olarak ifade edilebilir. Ayrıca sıfır matrisi de
aij = O O matrisi O = [Oy]
şeklinde gösterilir.
Bir O sıfır matrisi ve her A, B matrisleri için;
i. A + O = A " sıfır matrisi, toplama işleminin etkisiz elamanı"
ii. A - B => A-B = O " iki matrisin farkı"
Tanım: 10. 1. 6. mxn karakterh bir A matrisi ile bir k sayısı verilmiş olsun.
Bu k sayısı ile A matrisinin çarpımı, A matrisinin bütün elamanlarının bu k
sayısı ile çarpımından meydana gelen matris olarak tanımlanır. Bu durum,
k. A = B veya [by] = k. [ay] ya da bij = k. aij
olarak gösterilebilir.
Örnek olarak, bir k sabiti için
a, a. '«11 «12' 'k
k. A - k.
«21 «22. k
şeklindedir. Burada da şu özellikler mevcuttur ;
i. k ve r sabitleri için k. (r. A) = (k. r). A
ii. (k+r). A = k. A + r. A
İ Ü . A ve B matrisleri ile bir k sabiti için k. (A+B) = k. A+k. B
Örnek olarak, 3 e N sayısı ve
2 -3
A^
matrisinin çarpımı aşağıdaki gibidir.

"2 -3" "2.3 2.(-3)" "6 - 9 '
3.A = 3 .
i ^\ _3.i 3.V2_ 1 3V2
Tanım: 10. 1. 7. mxr karakterh Bir A matrisi ile rxn karakterii B matrisinin
çarpımının m ü m k ü n olabilmesi için; çarpma işlemindeki ilk matrisin kolon
sayısının, ikinci matrisin satır sayısına eşit olması gerekir. Eğer bu durum
mevcut ise o zaman A. B çarpım matrisi, mxn karakterli bir C gibi matrise
eşit olur. Bu çarpma işlemi,
k
C = A. B i ç i n Cy= Ya^^r-h,,
gibi tanımlanır. Bu çarpıma göre ; A. B çarpım matrisinin cy. nci elemanını
bulmak için, A matrisinin i. nci satırı ile B matrisinin j . nci kolonu alınarak
bunların teşkil ettiği elemanlar karşılıklı olarak çarpılarak toplanır.
ve 5 =
matrisleri için A. B = C çarpım matrisi
a,,
Örnek :
1 5
3 2 1
A = ve i5 = O 2
4 1 O
2 4
matrisleri için A. B çarpımı m ü m k ü n olup bu çarpım matrisi,
"15"
"32f 3.1 + 2.0 + 1.2 3.5 + 2.2 + 1.4" "5 23"
A.B = 02
410_ 4.1 + 1.0 + 0.2 4.5 + 1.2 + 0.4_ 4 22_
24
olarak bulunur. Buna rağmen B. A çarpımı da mümkündür. Çünkü ; B
matrisinin kolon sayısı, A matrisinin satır sayısına eşittir. B. A çarpımı da ,
'1 5
3 2
B. A =
4 1
şeklinde yazıldığında
"1.3 + 5.4 1.2 + 5.1 1.1 + 5.0" "23 7 r
B:A = 0.3 + 2.4 0.2 + 2.1 0.1+2.0 = 8 2 0
2.3 + 4.4 2.2 + 4.1 2.1 + 4.0 22 8 2
Matrislerde çarpma işleminin önemli özellikleri:
i. A 7^ B için A. B B. A " çarpma işleminin değişme özeüiği yoktur. "
ii. A. (B. C) = (A. B). C " çarpma işleminin birleşme özelliği "
İÜ. A(B+C) = A. B + A. C " dağılma özelliği"
Tanım: 10. 1. 8. Elemanları bir kare matrisin elemanları olan determinanta,
bu kare matrisin determinantı denir. A = [aij]"n şeklindeki bir kare matrisin
determinantı.
^11 ^12 a
ln
DetA= |A
a,.
gösterimlerinden her hangi birisi ile ifade edilir.
Tanım: 10. 1. 9. Herhangi bir kare matrisin kendisiyle n defa çarpılmasıyla
elde edilen kare matrise, bu matrisin n. nci kuvveti denir. Eğer A kare
matrisi nxn karakterinde bir kare matris ise o zaman
A" = A . A . . . . A
Matrislerde kuvvet işleminin temel özellikleri
i. A ^ A"^ = A^. A" - A"^^" " m ve n pozitif tam sayılar"
ü. (A")"^ = ( A T - A " " " m ve n pozitif tam sayılar "
111. A^ A " n pozüif tam sayı "
Her hangi bir matrisin satırlarını kolon, kolonlarını da satır yapmakla elde
edilen matrise verilen matrisin transpozesi denir. Bir A matrisinin
transpozesi sembolü ile belirtilir. Bu tanıma göre;
a 1/7
a. « 2 «
A=
a.
matrisinin transpoze matrisi,
«11 «21 a ml
«12 •• a m2
A^ =
«l,, « 2 « •• •• « »
olarak gösterilir.
3 2 4
Örnek olarak, A = matrisinin transpoze matrisi
1 5 O
3 1
3 2 4
A = A'^ = 2 5
1 5 O
4 O
Transpoze matrisin temel özellikleri:
. (A+B)^ = A^ + B ^ " A ve P aynı karakterli matrisler"
i. (A. B)^ = B^. A^ " A v e B , A. B çarpımı m ü m k ü n matrisler"
İi. (A. B. C f = C^. B"^. A'^
v. ( A y = A
V. A = A' = A " = ( A " f ve ( A ' ) V ( A " ) ' " n, pozitif tam sayı"
TANıMRLO. 1. 10. Bir A = [aij] kare matrisinin |A [AY]
determinantında; i. nci satır ve j . nci kolonda bulunan elemanların
atılmasıyla geriye kalan kare matrisin determinantına, ay elemanının minörü
denir. Bu minör my ile gösterilirse
Ay = (-iy^J. my
eşüliği ile tanımlanan Ay elemanına da, A matrisinin ay elemanının
kofaktörü denir. Bu Ay elemanlarından oluşan matrise de A matrisinin ek
matrisi denir ve A sembolü ile gösterebiliriz.
Bir A matrisi ile bunun A ek matrisi arasında
A. ^ = | A | . I
bağıntısı mevcuttur.
Tanım: 10. 1. 1 1 . 1 birim matris olmak üzere bir A kare matrisi için A ^ O
ise bu kare matrisinin A"^ ters matrisi
A. A-^ = A \ A = I
ile verilir. Bu tanıma göre 2x2 karakterli bir
a, ^12
A^
A kare matrisinin tersi,

«22 -«,2" a 22
a, ^12 .-«21 «11 . A
A^
A ^21 a.
eşitliğinden bulunabilir.
Tanım: 10. 1. 12. Bir A = [aij] kare matrisinin esas köşegeni üzerindeki
elamanlarının toplamına, bu kare matrisin izi denir ve
İzA = trA = ^ a^^
olarak gösterilir.
Tanım: 10. 1. 13. Elamanları reel sayılardan oluşan bir A = [ay] kare matrisi
verilmiş olsun. Sıfır olmayan reel veya kompleks bir
( U ] , U2,. . . , U n }
vektörüne göre
A.U-^Â.U için {AJ-A).U =0
ya da daha açık olarak, bu A matrisini teşkil eden a n , a i 2 , a 2 i , a22 sayıları
ile X sabiti için
(l./-^).^ = 0
eşitliğinden elde edilen
" (10. 1. 1)
sistemini g ö z önüne alalım. Bu sistemdeki X sayısına A matrisinin

karakteristik (öz) değeri denir. U kolon matrisine de A matrisinin X
karakteristik değerlerine karşılık gelen karakteristik vektör denir. Bu
sistemin hepsi birden sıfır olmayan yani U ;^ O olan bir çözümünün mevcut
olabilmesi için X..I - A katsayılar matrisi için
X-a, -^12 -a
-a.
XJ-Â -O
X-a^
olması gerekli ve yeterlidir. Bu determinantından elde edilen ve X ya göre
n. nci dereceden olan
p ( A ) - l " + b ı . 2 ^ ^ " ' + b 2 . 1""^+. . .+b„.2. A'.+bn-ı. l + b n = 0 (10.1.2)
eşitliğine karakteristik denklem denir.
Örnek:
^ -1 2
A - I matrisinin karakteristik vektörlerini bulalım.
4 1
'\ 0" "-1 2' 'X + \ -2 "
X.J-A = X.
0 1_ 4 1_ -4 X-\_
karakteristik matrisi için
X+\ -2
= 0 =0
-4 X -1
A'-9 =0 •=> A , - - 3 , 1 , - 3
olup, - A karakteristik matrisine göre;
' -2u^ -2u, =O u^ =0
/i ^=-3 için
- 4u, - 4u, = O u. +u, - O
sisteminde keyfi olarak uı = u n k ahnırsa U2 = u 2 1 = -k olup Uı
karakteristik vektörü.
' k' 1
Uı = den k = 1 keyfi seçimi ile Uı =
-k_ -1
olur.
1 2 = 3 için
4m, - İli, = O J2?/, - = O
- 4î/, + 2u, = 0 2u,_ - M, = O I

sisteminde ise yine keyfi olarak u ı = ui2 = t almakla U2= U21 = 2t olacağından
U2 karakteristik vektörü de
" / "
U2 = den t = 1 seçmekle U2 =
-"21. _2t_
olarak elde edilir
1 2
11. A = matrisinin karakteristik vektörleri ise ;
-1 3
U-1 -2
= 0 ^ A'-41 + 5=0
1 1-3
(!-/•)«/, -2m2 = O
İ--4A + 5 =0 =^ ; i , 2 = 2 + / 1 , = 2 - / için
//j - ( 1 + 7 ) ^ 2 = o
eşitliğinde uı = u n = 1+i seçmekle U2 = U21 = 1 olacağmdan
"1+7
Uı =
1
olur.
(1 + /)//, -27/, = O
12=2 +7 için
[7/j-(1-7)7/2 =0
eşitliğinde ise, uı = u n = 1-i almakla U 2 = U21 = 1 olup
'1 - f
\I2
1
olarak bulunur.
-3 1
İÜ. A = matrisinin karakteristik vektörlerini de aşağıdaki gibi
-1 -5
L_
elde ederiz.
1 + 3 -1
f {X-a,,)u, - a , , . 1/3 = 0
A ^= /t 0 = -4 => <^
[-a^^. z/j + (A - ). //^ = O
-u^ -11^ - O \u. + //^ = O
t/^ + //^ = O [//^ + //^ = O
sisteminde ilk önce
U]+U2 O
~ p' ' 1"
eşitliğinde keyfi olarak uı = p seçilirse U2 = - p olacağmdan p = 1 almakla
olur. Daha sonra yine sistemin aynı

U ] + U 2 =^ O 1
eşitliğinde bu defa uı = -t seçildiğinde U2 = t olup t 1 için
U2-
değeri bulunur.
T a n ı m : 10. 1. 14. rxr karakterh bir yi = [aij] kare matrisinin n. nci dereceden
bir polinomu,
şekhnde verilir. Burada 9i yerine yiÂ almakla bulunan p ( ^ ) matrisine
de, p ( 9 İ ) p o h n o m u n u n yi - A matrisi için aldığı değer denir.
2 3
Örnek olarak, 9Î = matrisi için
4 1
polinomunun bu matris için aldığı değeri bulalım.

2 3' '2 3~ '2 3" "16 9'
—
4 1_ 4 l 4 Ij 12 13_
"2 3" '-4 -6"
- 2 9 i = -2i
4 1 -8 -2
olduğundan
'2 3" "16 9' "2 3" 'l 0"
p(9î) = 9î' - 2 9 Î + / -2 +
V4 1 12 13 4 1_ 0 1
"16 9" "-4 -6" "1 0" "13 10"
+ +
12 13 -8 -2_ 0 1 4 11
matris değeri bulunur. Karakteristik denklem için aşağıdaki iki önemli
özelliği verebiliriz. rxr karakterli bir A kare matrisi göre
^J(A) = \A.I-A\ = 0
karakteristik denklemi, A sayısının kuvvetlerine göre yazılırsa

| ^ ( 1 ) = 1 "-' + h,A .+ /V2.I ' + =0
olur. Burada ;
i. Eo;er 1 - 0 = > p(0) = \-A\^/y=(-]y.YLA^
olup. -A = (-1)". ^ olduğu için buradan da
MhflA,
çarpımsal eşitliğini elde ederiz.
il. p(l)=f](l-A,)=0
eşitliğinde katsayılar kuralı uygulanırsa.

bulunur. Diğer taraftan
,pU)= A.I-A
determinantının açılımında A." ' teriminin katsayısı yani bı teriminin
;-l
olduğu görülür. Buradan da,
eğitliği bulunur.
Tanım: 10. 1. 15. Verilen pxr karakterli bir A = matrisi için
4 h l
toplamına A matrisinin normu denir, Matrislerde normun aşağıdaki
özellikleri mevcuttur.
i. ||^ + 5||<||4 + ||5||
ii. A.B\ < \A B
iii. ||yt.^|| = |yt|.|^
l . M a t ı is analizi
Tanım:10. 2. 1. i = l , 2,. . . , r j = l , 2,. . . . , s için / . (/) reel değişkenli
fonksiyonlar olmak üzere bütün elemanları aynı bir t değişkenine bağlı olan
matrislerin, = (/) matris fonksiyonu verilmiş olsun. Eğer rxs
karakterli bu matrisin bütün fonksiyon elamanları bir t = to
noktasında sürekli ise O zaman = /], (/) matris fonksiyonu da bu t = to
noktasmda süreklidir denir.
Tanım:10. 2. 2. i=l,2,..., r ; j = 1,2,...,s ; k= 1, 2,. . ., n sayılarına karşüık bir
a matrisi karşılık getirmekle elde edilen ' j = | a^^ |
matris aııalizi
diziye, bir matris dizisi denir. Eğer buradaki a^^^ terimleri k-> oo için bir
a^j sayışma yaklaşıyorsa yani a^./^'^ = ise o zaman j = | a^^/^^ |
matris dizisi, K = matrisine yakınsıyor denir ve bu durum.
lim k^crj limA:—>'X'
İfadesiyle verilir. Bu tanıma göre bir matris dizisinin limitinin N:

matrisine eşit olması için, her ^ > O sayısına karşılık n > N oldukça
olacak şekilde bir N ( 6 - ) sayısının bulunmasıdır diyebiliriz.

'
k+\
2
Örnek o l a r a k , A = matris dizisinin limitini.
. 71- 3'
Lim y''>]= Lim '1 2"

0 1_
matrisi olarak elde ederiz.
T a n ı m : 10. 2. 3. 3^"^ (/) - [//"^ (O] olmak üzere pxr karakterh {s^"^ {t)]
matris dizisi verilmiş olsun. Eğer c<î<d için f,/"\t) fonksiyonları

(/) değerine düzgün yakınsıyorlarsa yani verilen bir > O sayısı için
n > Nij oldukça
f./"\0-f,jit) < s.
olacak şeküde yalnızca 6",. sabitine bağlı bir Ny (8^^) sayısı bulunabilirse o
zaman matris dizisi f{t)= (/) fonksiyonuna bu aralık da

düzgün yakınsıyor denir.
Örnek: 0</<l aralığı için f^"yt) = şeklinde tanımlanan
( / ) j matris dizisi verilmiş olsun, olup buradan

t O
f{t)^Limf"\t) =
2 1
o o
olur. Eğer N = 1 olarak seçilirse o zaman n > N oldukça
/" 1
\m-f'Ho\ = —<-
n II
< s
olduğundan {s^"^/)) matris dizisi bu aralıkta düzgün yakınsaktır.

T a n ı m r l O . 2 . 4 . Bir matris dizisinin , T^"^ kısmi
k=\
toplamlar dizisi verümiş olsun. Bu diziden elde edilen kısmi

toplamlar matris serisi eğer bir T matrisine yakınsıyorsa o zaman matris
serisi yakınsak olup serinin toplamı T denir. Böylece,
k)
olur ki burada 3^^'^ ifadesine matris serisinin genel terimi denir.
Örnek olarak, 3^^^ = genel terimli matris serisinin yakınsaklığı
İncelendiğinde ; bu matris serisinin kısmi toplamlar dizisine göre ,
k=\
-1)'
k=\
A-1
r - Lim T^"^ =
3
O
O
e
A'=l
limitine sahip olduğu görülür.
T a n ı m : 10. 2. 5. Yakmsak ^P^^\t) matris serisi verilmiş olsun. Bu
matris serisinin T^"^(/) = ^ p ^ ^ ' ^ ( / ) t o p l a m l a r matris dizisi, c<t<d
aralığmda T{t) ^^(^d^^\t)Y\xxv\tmQ düzgün olarak yakmsıyorsa, matris

A--1
serisi de bu aralıkta düzgün olarak yakmsıyor denir.
T a n ı m : 10. 2. 6. Elemanları bir (c,d) arahğmda türevlenebilir
fonksiyonlardan oluşan m x n karakterli p - p^^ matrisinin bir to
noktasındaki türevi, bütün elemanları p matrisinin elemanlarının bu
noktadaki türevlerinden oluşan aynı karakterli matrise denir. B u tanıma
göre bir p = matrisinin t ü r e v i n i ,
dPn
dt dt dt
dp 'dp,{t) dP2r,
dt dt dt
P =
dt dt
dp ml dPmn
dt dt dt
eşitliği ile verebiliriz.

'mnlt t'
Örnek olarak, i. ,p matrisinin matrisyel türevi,
Lnt e'
Sinlt t- dp ±f2 'iCoslt İt

i Sinlt
Lnt e' dt i Lnt i e'
olarak elde edilir.
t' Lnt
6-'
dH
i sin İt if İMi
S mi- V7 3
isin t'
dt
/--/ tr İt if
2 cos 2t
İt1
dt İt cos/' 2^/7
2/-1
matrisi bulunur.
Matrislerde türev operatörünün aşağıdaki temel özellikleri mevcuttur.
dt dt dt
d
dt dt dt
II.
d_ -1
~dt
V.
dp = (-T-).p + p.dp_ P' = P-P
at dt
V.
"' ' dt
TanımrlO. 2. 7. Elemanlarının her biri bir (c,d) aralığında integre edilebilir
fonksiyonlardan oluşan pxr karakterli bir p = Z?,^ (/) matrisinin integrali,
to G (c, olmak üzere p matrisinin bütün elemanlarının to ile t aralığında
integre edilmesiyle elde edilen aynı karakterli matris olarak tanımlanır.
r 1 ~t 1 ~
Yani, \p{ıi).du'= /P^ (//)].t/?/şeklindedir. Örnek olarak, p~
matrisinin matrisyel integrali,
"/ 2 V 2
-r f
p{u)dıı = 1 e" du
du 'l.dıı
II.
Ht'-\) 2(/-l)
p{ıı)du = .du = Lm e' -e
^.dıı e" .du
olarak bulunur.
Matrislerin integrali için de aşağıdaki temel özellikler geçerlidir.
d ^
dt-j p(u).du= piO
'o
rddup(u).du = p{t)-p(t,)
11.
111. ±K(î/)]. du = I p(w). du + JNX"). du

t t
İV. ^ k 40(11). du = k.^ ^j(u).du

t t
V °jp(u).du °< 3J|| 3 "tem "

'o 'o
Buradaki ve K(M) matrisyel fonksiyonları , integre edilebilir

elemanlardan ibarettir. Şimdi son eşitsizliğin doğruluğunu gösterelim.
Matrisyel integralin tanımına göre
p(u)du =\py{u).dv
olduğu bilinmektedir. Matrislerde norm tanımı kullanılırsa o zaman
p{u)du Py(u)du jp,j(u)du p,.(u)du
Piu) du
elde edilir, t > to ve t < to durumları dikkate alındığından,
p{u)du< j\\p(:u)\\du
eşitsizliğini buluruz.
3. Matrisyel diferansiyel denklem sistemleri
a. İkinci tarafsız (homojen) matrisyel diferansiyel denklem sistemleri
Bir pozitif n tamsayısı için
/(/,x,,x.,...,xj
/2(/,x^,X3,...,xJ
/„(/,x^,x,,...,xJ
fonksiyonları, (t, xı, X 2 , . . . , X n ) reel uzayının bir B bölgesinde tanımlanmış
olsun. i= 1, 2,. . ., n olmak üzere
dx
--^ = /.(/,x,,x,,...,xJ ( 1 0 . 3 . 1)
at
normal diferansiyel denklemi verilsin, n boyutlu öklid uzayında
koordinatları, (xı, X 2 , . . . , Xn) olan bir X kolon matrisini
X,
X,
yada X = { x ı , X 2 , . . . , x^}
şekUnde alalım. X i , X vektörünün i. nci bileşeni olmak üzere

Mt,X) = f,{X, XKX2....,X„)
f2{t,X)
Fit,X) =
gösterimli F(t, X) vektörel fonksiyonunu tanımlayalım. Eğer F(t, X) değeri

(10. 3. 1) eşitliğinde kuUanılırsa
^ = F(i,X) (10.3.2)
at
olarak yazılabilir. Şimdi, t bağımsız değişkeni için Xi b ü i n m e y e n olarak
yazılabilir. Şimdi, t bağımsız değişkeni için Xı bilinmeyen fonksiyonlarına
dif. denklemlerin matris çözümü
göre aij ve / (/) ifadeleri c < t < d aralığında sürekli fonksiyonlar olmak
üzere
(10. 3. 3)
dt
şeklinde tanımlanan lineer diferansiyel denklem sistemini ele alalım. Bu
sisteme, ikinci taraflı lineer diferansiyel denklem sistemi denir. Eğer / ( / )
fonksiyonları özdeş olarak sıfıra eşit ise o zaman
dx "
dt;f = SsW-^, (10-3.4)
sistemine de ikinci tarafsız yani homojen lineer diferansiyel denklem sistemi

denir. Daha önceki bölümlerden de hatırlanacağı üzere (10.3.3) sisteminin,
(c, d) aralığındaki bir to değeri için Xi (to) = Xi (o) başlangıç şartını sağlayan
bir tek X i = X i (t) çözümünün olduğu bilinmektedir. (10.3.3),(10. 3. 4)
eşitliklerinin belirtüen diferansiyel denklem sistemleri.
'x, (t)' '.m
a2i(/) «22(0 • • «2„(0
A{t) = ve F(t) =
matrisleri yardımı ile vektörel olarak

'a,,{t) a,,{t) . "x,(/)" 7,(0"
•• cu,M) x,it)
«21 (0 «22(0 + /2(0
dt
• M0_
«„(0 «,2(0 «,„(0 'x,{t)
dX{t) «21 (O «22(0 x,{t)
= A{t).X{t) =
dt
şeklinde ifade edüebüir.

T e o r e m : 10. 3 . 1. İkinci tarafsız lineer diferansiyel denklem sistemlerinin
lineer bağımsız çözümlerinin lineer terkibi de yine bir çözümdür.
İspat: k = 1,2,...,r olmak üzere sabitiiçin
= A{t).X,{t)
dt
İkinci tarafsız lineer diferansiyel denklem sisteminin her iki tarafını cîle
çarptıktan sonra toplamı alındığında
elde edilir. Bu eşitliğin de her iki yanından matris türevi almakla,

d T dx.
:Z-.-^]-^(0.[Zc,.X,(/)]
dt
bulunur ki bu da • (O toplam fonksiyonunun,

^ = A{t).X, (t)
dt
ikinci tarafsız sisteminin bir çözümü olduğunu gösterir, n. nci mertebeden
ikinci tarafsız lineer diferansiyel denklem sisteminin X ı , X 2 , . . . , Xn
şeklindeki lineer bağımsız çözümlerinin cümlesine, bir temel çözüm
cümlesi ya da bir taban denir, n tane kolon ve n tane lineer bağımsız
çözümden meydana gelen matrise de temel matris denir. Farz edelim ki
^2.(0 x,,{t)
X, (t) = , X,it) =
(/)J
dX(t)
vektörleri - ikinci tarafsız lineer diferansiyel denkleminin
dt
birer çözümü olsun. Eğer X(t) ifadeleri lineer bağımsız ise o zaman temel
matris,
~x,,{t) x,,{t) .. x,,(/)'
^s =
şeklinde olup lineer bağımlı ya da lineer bağımsız X, (t) fonksiyonları için

W =
^„ı(0 x„,{t) .. x„„(0

determinantına da Xi (t) çözüm fonksiyonlarının wronskiyeni denir,
b. İkinci taraflı (homojen olmayan) matrisyel dif. denklem sistemleri
Şimdi, t bağımsız değişken ve Xi bilinmeyen fonksiyonlarına göre aij, / (t)
ifadeleri c < t < d aralığmda sürekli fonksiyonlar olmak üzere
veya vektör olarak ^^[İH - + eşitlikleri ile tanımlanabilen

dt
lineer diferansiyel denklem sistemini ele alahm. İkinci taraflı bu sistemin
çözümünü elde etmek için ü k önce
dX(t) - = A(tyxit)
dt
ikinci tarafsız (homojen) sistemin genel çözümünü bulmakla işe başlamamız
gerekir.
TeoremrlO. 3. 2. İkinci taraflı ^ ^ ^ - ^ = ^ ( / ) . X ( / ) + i ^ ( / ) lineer
dt
diferansiyel denklem sisteminin genel çözümü, ikinci tarafsız
at
lineer diferansiyel sisteminin genel çözümüne ikinci taraflı lineer
diferansiyel denklem sisteminin bir p özel çözümünün ilave edilmesiyle
elde edilir.
İspat: Verüenlere göre p , ikinci taraflı sistemin bir özel çözümü
olduğundan sistemi sağlar. Yani X = p + Y dönüşümü yapıldığında
dX dp ^ dY '^^. + ^Â(p + Y) + F =A.p + A.Y + F
dt dt dt dt dt
olup burada p nin ikinci taraflı sistemin bir özel çözümü olduğu dikkate
alındığında
olacağı için buradan da
dt
eşitliği elde edilir ki bu da ikinci tarafsız bir sistemdir.
T e o r e m : 10. 3 . 3 . İkinci taraflı lineer diferansiyel denklem sisteminin bir
özel çözümü, ikinci tarafsız sistemin genel çözümünden bir öteleme ile
bulunur.
İspat: Farz edelim ki ikinci tarafsız sistemin bir temel çözüm matrisi,
K = {X,,X,,...,X„}
olsun. Eğer ikinci taraflı sistemin bir özel çözümü,
şeklinde bir fonksiyon ise o zaman

C - { q ( / ) , c , (/),...
olmak üzere bu ^s' çözüm matrisi için X vektörünün , X = K . C gibi
yazılabileceğini kabul edelim. Şimdi, Ci(t) fonksiyonlarının hangi uygun
değerlerinin ikinci taraflı diferansiyel denklem sistemini sağladığını
araştıralım. Bunun için de
X - R C
eşitliği bir özel çözüm olduğundan denklemi sağlaması gerekir. O halde
dt dt dt
dt ^ di. dt ^ dt^ dt ^ -
V/^ dt ^ ^ ^dt ^ dt
eşitliği için K, bir çözüm olduğundan bu eşitlik
dt
şeklinde olmak zorundadır. O halde yukarıdaki eşitükten.
dt
bulunur. Bu eşitliğin de her iki tarafını soldan K matrisinin tersi olan
ile çarpalım. Bu durumda
dC ^ dC ^ _ , , ... , dC ^dC
K.—= F N - ' . R — = K - ' . C ve N^''.K = / ve I.
olduğundan
dC
elde edilir. Her iki tarafın integralini almakla da

C^\^-\F.dt +K
bulunur. K = { ^ ı , ^ 2 ' - ' ^ n } ^^î^ bir vektör olmak üzere ikinci taraflı
sistemin genel çözüm
X^^.C => X = R ( J K - \ F . ^ / + ^ ) ^ X = ^.K+^.\^-\F,dt
eşitliğinde integral için c < to < t aralığı alınırsa
X = ^.K+^. \^~\F{r).dr
fo
olarak bulunur.
4.Sabit katsayılı lineer diferansiyel denklem sistemleri
a. Sabit katsayılı ikinci tarafsız lineer diferansiyel denklem sistemleri
aij katsayıları için / ( / ) fonksiyonları c < t < d aralığında sürekli olmak
üzere
dx "
-T^-Ss-^,(0+/,(0 (10.4.1)
at y^ı
eşitliği, elemanları sabitlerden ibaret bir A matrisi için vektör olarak
— Â.X +F (10.4.2)
dt
şekünde yazüabilir. Bu (10. 4. 1) ya da (10. 4. 2) eşitliklerine sabit
katsayılı ikinci taraflı lineer diferansiyel denklem sistemi denir. Eğer
F = O ise o zaman bu sistem
(10. 4. 3)
dt 7-1
veya
dX_
(10. 4. 4)
dt
eşitliklerinden biri olarak yazılır ki bunlara da sabit katsayılı ve ikinci
tarafsız yani homojen hneer diferansiyel denklem sistemi denir.
T e o r e m : 10. 4. 1. Sabit katsayılı ve ikinci tarafsız bir hneer diferansiyel
denklem sisteminin her hangi bir çözüm fonksiyonunun her basamaktan
türevlerinin lineer birleşimi de yine bir çözümdür.
İspat: X, ikinci tarafsız diferansiyel denklem sisteminin bir çözümü ise o
zaman sabit sayılardan oluşan A matrisi için tümevarım ilkesini kulanarak
teoremin ispatını yapalım. B u n u n içinde \<yı<k olmak üzere
i. n = 1 için doğru olduğu gösterelim.
dt dt dt dt
d)<_
elde edilir ki bu da ifadesinin, ikinci tarafsız sisteminin bir çözümü
dt
olduğunu gösterir. Şimdi de
ii. n = k için doğru olduğu kabul edilerek yani
d ,d'X^ . d'X
-) = A.-
dt^ dt dt
eşitliğinin doğruluğunu kabullenerek
ii.n = k+1 için doğru olduğunu ispatlamak için doğruluğunu
kabullendiğimiz
d ,d'X d'X
dt dt dt
eşitliğin her iki tarafının türevini almakla
d d_ d'X
A.
dt dt^ dt ^ it dt dt dt dt
olur. Bu ise eşitliğin n = k + 1 için de doğru olduğu gösterir. -Böylece
teoremin ispatı tamamlanmış olur.
X
Sonuç olarak ; fonksiyonunu da ikinci tarafsız sistemin bir
dt
çözümü olup, teorem (10. 3. 1) 'e göre bu çözümlerin üneer birleşimi de bir
çözüm olur.
T e o r e m : 10. 4. 2. X reel veya kompleks bir sayı olmak üzere \] ^ O kolon
matrisi için
XÛ.e''
fonksiyonunun, ikinci tarafsız
dt
sisteminin bir çözümü olması için gerek ve yeter şart
olması,yani/l öz değer vektör ve

U = {wı,w,,...,//J
vektörünün de bu vektörlere karşılık gelen öz vektörler olmasıdır.
İspat:
i. Şartın gereklüiği: Eğer X = U.e^^ fonksiyonu,
dt
İkinci tarafsız diferansiyel denklem sisteminin bir çözümü ise o zaman
X = U.e" — = l.U.e" => A.U.e''= A.U.e"

dt
=> A.U = A.U
olup 1 öz değer ve U da A matrisine göre buna karşılık gelen öz vektör
olur.
ii. Şartın yeterliliği; Eğer A bir öz değer ve U da A matrisinin buna karşılık
gelen öz vektörü ise o zaman
A.U = A.U
olarak yazılabileceğinden,
eşitliğinin her iki tarafından türev alınır ve bu eşitlik kullanılırsa
X=U.e" ^ — = A.U.e"=A.U.e"=A.X
dt
elde edilir ki bu da
fonksiyonunun, ikinci tarafsız sistemin bir çözümü olduğunu ifade eder. Bu

teoremin ifadesine göre eğer X bir öz değer ise o zaman karekteristik
denkleme göre sıfırdan farklı bir çözümü mevcut olup A matrisinin
X ^,X
öz değerlerine karşılık
Uı,U2,. . . , U n
lineer bağımsız vektörleri mevcut ise o zaman
matrisi, bir temel çözüm matrisi olur

Örnek
i. —^=-x,+2x.
dt
dx^
= 4x, + x .
~dt~
ikinci tarafsız lineer diferansiyel denklem sisteminin genel çözümünü
bulalım. Sistemde; a n - 1 , a i 2 2 , a2i = 4, a22 = 1 olup
"1 0" 2' "1 + 1 -2 "
X.I-A = X.
0 1_ 4 1
karakteristik matrisi için
, U. + l -2
= 0 1 - -9 = (A-3)(/l +
A,= -3 , İ 2 = 3
ÖZ değerleri bulunur. Bu öz değerlere göre

{X-a^^).u^ -a^,M, =O (A +"1). u, - 2u, = O
=> -4/-/, + (A - 1). u, = O
-a^^^.u^ +(X-a^.,).i{^ =0
sistemi dikkate alındığında ;
X = X^ - -3 için sistem,
W) + W3 =O
\-2i{, - 2u, = O
i -4u, - 4u, = O ?/, + Wo =0
şeklinde olup eğer keyfi olarak uı = u n = k seçüirse o zaman U2 = U21 = -k
olup k =1 almakla
" k' ' 1"
."21. _-k_ -1
olarak elde edilir. Buradan da
1
-1
bulunur.
A - X ,-3 İçin sistem,
' 4//j - lu, = O 2ıı, - li, - O
- 4 / / j + 2î/, = O 2//, - =O
şeklinde olduğundan yine keyfi olarak = u,, = 2r ahnırsa tı^ -û ^ ^
olup r = 1 almakla
"2r" "2"
"22
7' 1
değeri için
olduğundan istenilen genel çözüm,

3/
W12" "1 2 6', .e '
ve 9? = —
_»2I «22 . -1 1 6\ . -
matrislerine göre
= U.9î =
_«21 "22 _
-3/
1 2 c, .t;
-1 1 c,.e- -a.e-"+c..e"
xı = c,.e " +2c,.e" ve X2= - c , . e " .t?'' olarak bulunur.
n. ' = X, + 2x,
dt
dx^
= -X. + 3x.
~di
sisteminin genel çözümü için karekteristik denklem teşkil edilir ve öz
değerler araştırılırsa, a n = 1, a i 2 = 2, a2i = - 1 , a22 = 3
'«11 «12' ' 1 2" 1-1 -2
= = 0
L«21
_«21 «22 _J -1
L"^ 33J 1 1-3
^ l'-31 + 5 = 0
l'-31 + 5 = o 1,,= 2 ± /
1 = 1 j = 2 - /' için sistemi
(I-/).?/, -2w, = O
M, - (1 + /).?/. = O
şeklinde olup eğer uı = u n = 1 + i alınırsa U2 = U21 = 1 olacağmdan
"11' "1+/"
^1 =
_«21 _ 1
elde edilir. 1 = 1 2 = 2 + /' için sistem,

(1 + / ) . » , -2u._ = O
I / / , - ( 1 O
gibi olacağmdan eğer ?/, = 1I22 = 1 + i alınırsa «, = ?/,2 = 2 den
" 2 "
U, =
_"22 _ 1+/
değerleri' " için

11 genel '1 + /
i'u —çözüm, 2 '
1 1
ve 9î = —
J'21 "22,
1 l + /_
matrisleri için
= U. 9Î =
X, Wj, 7/22 _C2.e^='_
'1+/ 2 "
X, . 1 1+'.
(2 + ı)t
olarak elde edilir.
= X, + X,
in. dt
dx-.
= X, + X ,
dt
dt
sabit katsayılı ve ikinci tarafsız lineer diferansiyel denklem sistemi için
aıı=0, ai2"=l, ai3==l, a2i
= 1, a22
= O, a 2 3 = l , aaı = 1, a32^1,a33'=0
olduğu dikkate alındığında, sistemin
^0 1 r
1 O 1
1 1 O
katsayılar matrisine göre
X -1 -1
\X..I-A -1 A -1 =0 = (l + l ) ' . ( l - 2 ) = 0
- 1 - 1 X
2^= A , = - 1 , A 3 = 2 öz değerleri dikkate alındığında,/l^= yl 2 = - 1 öz
değeri için
-//^ - - //3 =O //j + //^ + / / 3 =O
< -11^ - il, - z / . = 0 =: //^ + li, + =O
-II, - - - o 11^ + //o 4- z/3
=O
birbirine eşit ü ç denklem elde edilir. Her üç denklemi de aynı olan bu
sistemde
Uı + U2 + U3 = O
eşitliğinde ilkönce, uı = u n = 1 ve U3 = U31 = - 1 keyfi seçimi yapılırsa
U2 = U21 = O olup buradan da
" 1 " 1
'11,;
= 0 için X, = e '. 0
«3, _ -1 -1
çözümü bulunur.
//j + 7/3 + z/. = O
eşitliğinde ,ikinci olarak ıı^ - u^^ = 1 ve = //oj = - 1 seçimine göre
u. = 2/3^ = O den de
"«12" ~1' ' 1
''22 = -1 için X, = e '. - 1
Jh2_ 0 0
elde edilir.
+ +11^ =O
eşitliğinde son olarak, = //^3 = 1 ve //^ = //o. = 1 seçimi yapıldığmda
= 2/33 - 2 olduğundan
"«12 ' " 1" 1
"22 = 1 için X. = e '. 1
."32 _ -2 -2
olduğu görülür, /l 3 = 2 öz değeri için ;
2//j - //^ - //3 =O 2z/^ - //^ - ıt. = O
-u^ + 27/3 - 7/3 O z/j - 2/Y2 + 2/3 =O
- z / j - z/2 +2Z/3 = O IL + - 2u. - O
gibi farklı ü ç eşitlikten oluşan sistem elde edilir.
İlk önce,
2z7^ - z/o - z/3 = O
bağıntısında U2 = U21 = 1 ve U3 = U31 = 1 seçildiğinde uı = u n = 1 olup
"1"
"21 = 1 \^ 2t
1
ıçm =e .
-"31. 1
değerini buluruz.
İkinci olarak,
- 2/Y2 + »3 =0
eşitliğinde = ıı,, = 1 ve ıı^ --
= 11 32 - 1 seçildiğinde ıi-, =
" 1 " ' 1
"22
= 0 için = e"'. 0
_"32_
-1 -1
bulunur.
Son olarak da.
"1 + 7^2 -
ve =7
olacağmdan
"1 1
"23 = -1 için X3 = e^'. - 1
7/33 _ 0 O
kolon matrislerini elde ederiz. Genel çözümü, matrisyel olarak
"11 r
u = 1 0 -1 ve m(t) = ^2
1 -1 0
matrisleri için X(t) = U.dl(t) olduğundan
1 1 1 " 'c,e-'-
1 0 -1 =
X3 1 -1 0
olup buradan da genel çözüm bileşenlerini.
X3 = cê - c,e
şeklinde gösterebüiriz.
b. Sabit katsayılı ve ikinci taraflı lineer diferansiyel denklem sistemleri
Şimdi, t bağımsız değişken ve Xi bilinmeyen fonksiyonlarına göre aij ve
/ . (/) ifadeleri c < t < d aralığında sürekli fonksiyonlar olmak üzere
dt
veya vektörel olarak
dX{t)
Â{t).X{t) + F{t)
dt
eşitlikleri ile tanımlanabilen ikinci taraflı lineer diferansiyel denklem
sistemini ele alalım. Bölüm: (10. 3-a) ve Bölüm: (10. 3-9b) kısımlarında
verilen genel durumlar ve teoremler bu kısım için de geçerli olup ikinci
taraflı lineer diferansiyel denklem sistemin bir özel çözümünün bulmak için,
bu genel durum ve teoremlerden faydalanacağız. Örnek olarak ,
• = X, - X . ^-e S ınt
dt
dx^
= - X , + x . + e'Cost
~dt
sabit katsayılı ve ikinci taraflı lineer diferansiyel denklem sistemi çözelim.
'«11 «12 ' " 1 -f
.«21 «22 -1 1
katsayılar matrisi dikkate alındığında,
X-\ 1
X.I-A =
1 X-\
1-1 1
l.I-A =0 l ' - 2 1 =l,(l-2) = 0
1 1-1
z:> 1,= 0 ,1,= 2
1 , = O öz değeri için,
(1-a,,).», -a^,.tı, = O -//j +1/2 - O -II2 =O
<
//. - //o = O //, - //o - O

sistemini elde ederiz.
İlk önce - 11, - O
eşitliğinde eğer, - u^, - 1 keyfi seçimi yapılırsa o zaman u, - u^^ = 1
olacağından
olup X, ê'^\U, =
_1_
değeri elde edilir.
/L = 2 öz değeri için.
(yl - ). ^ 1 - . //o - O [u, + 1 1 , =O
-a,, .11, a,,). u, = 0 [z/^ + =O
sistemi bulunur.
eşitliğinde keyfi ıı, = t/^ z/j +zio - o = - 1 olur ki buradan

= 1 alınırsa zy, = z/,^
«12 ' ' r 1

den X, = e-'.
J^22 _ -1 -1
elde edilir. Diğer taraftan
1 e"
M = -2e'
1 -e"
2t ~
-e" -e
-1 1
-2e- }e-'-' -\e--'
olduklarından F(t) matrisinin
e' Smt
m= e' .Cost
değeri dikkate alındığında sistemin matrisyel çözümü,
e-'.A'int \ e'S mi+\ e'Cost
e' .Cost ê~' SmX-\e~'
im Cost
{e'Sm + e'Cost).dt + c^ l e ' . ^ i n t + c,

C= \ ^-\F.dt =
( e " ' 5 ' i n t - e'''Cost).dt + c. -\e-' .Cost + c,
-ê'' .Cost-\-c,
olur. Genel çözüm fonksiyon bileşenleri ise,
x, = -\e~\Cost + C2
şeklindedir.
5,Değişken katsayılı lineer diferansiyel denklem sistemler
Teorem: 10. 5. 1. pxr karakterli ve
"^<ı ( O '
olarak yazılabilen bir K= matrisi,
dX{t)
-A{t).X{t)
dt
ikinci tarafsız lineer diferansiyel denkleminin bir çözümü olsun, rxr
karekterli N\ (/) matrisi için j , k = l , 2,. . . , r olmak üzere eğer
N,(o|=K,.
determinant fonksiyonu, (u, v) cz (c, d) aralığı üzerinde sıfır olmayan bir
fonksiyon ise o zaman O sıfır matrisi ve / birim matrisinine göre pxp
karakterli
3 ( 0 = ^^,{t) O
matrisi ıçm
X = 3{t).p{t)
dönüşümü, verilen ikinci tarafsız lineer diferansiyel denklemi (u, v) alt
aralığı üzerinde daha aşağı bir yapıya dönüştürür.
İspat:
3(0 = X ( 0 O" 3(0 =K,(0 ^ 0
olduğu görülmektedir.
/ O
3(0 =
"K,(/) O
=> 3 - ^ 0 =
o
K3(0
3(0 =H, (O K,(0 N,(0
K,-'(0
o
_-^^(0.^^.'(O /.
olup I birim matrisi (p-r)x(p-r) karakterii, N\(ON',~'(0 matrisi (p-r)xr
karakterii ve O sıfır matrisi de rx(p-r) karakterli olsun. Bu durumda;
>s\(0 O K,-'(0 O
3(/).3-'.(0 =
K,(0 / .
K,(o.Kr'(/) o O
O {p-r)xr I.
olur. Ayrıca,
d
K,(0 O
3(/) = 3(/) = = ^(0.
K,(0 /. K,(0 O
^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^
eşitliğine göre
K,(/) O
9Î(0 =
seçimi yapıldığında yukarıdaki eşitlik,

d3{t)
A{tym
dt
olarak yazılabilir. Diğer taraftan,
X = 3(/).p(/) ^ 4 P ( 0 = 3-'(/). ^ ( 0 . 3 ( 0 - - 3 ( 0
dt
eşitliğinde = A{t). 9Î(/) değeri kullanılırsa o zaman
d_
p ( 0 = 3 - ' ( 0 . Aitpit) - 9î(0l. Pit)
dt
olur. Farz edelim ki (/) matrisi rxr karakterli ve A,, (t) matrisi de
(p-r)x(p-r) karakterli kare matrisler olmak üzere p{t) =
şeklinde olsun.
0" 0 0"
3(/)-9î(0 =
_H,(t) I ^,(t) 0 0 /
0 0' 0
A(t)pit)-m(t)
0 / 0
eşitlikleri için
0
3-\t).A(tp(t)-yi{t) o 0 42(0.
O K, • ( / ) . / l , 2 ( 0
3-'(0.^(/)[3(0-DÎ(0
olur. Buradan da
3->(/).^(/)[3(/)-9î(/)Jia(/)
^^ (0.^2(0
P2(0
o ' ( 0 - ^ , 2 ( 0 + ^22(0
-1
(/M(/)[3(0-9î(/)]p(/)
K, '(/).^,2(0P2(0
(O.N, (/). (O + ^22 ( O l P 2 (O
p ( o = 3 - ' (/). ^ ( / ) [ 3 ( o - yî(ol- p ( 0

dt
v^(0
N,-'(0.^,2(0.P2(0
d_ (0.^^ "' (O- ^,2 (O + ^22 (Ol P 2 (O
i.K(0
dt
pAt)=^;'{t).A,,{t).p,{t)
dt
d_
dt
(/) = - K , {t).^;' (/). A,,(t) + A,,(t) .p,(/)
Yukarıdaki son iki homojen denklem sisteminden p ( ( / ) ve p ^ (/)
değerleri çözülebilir.
Örnek o l a r a k ,
dx, 1 1
—i- = - . x , +-.X3
dt t - t '
dx, 1 1
= -.X. - - . X ,
dt t ' t '
dx. 1 1
—^ = -.x, --.X,
dt t t
değişken katsayılı lineer diferansiyel denklem sisteminin iki özel çözümü
2t
İt t
ve
t t
olduğuna göre sistemin genel çözümünü bulalım.
Teorem:(10. 5. 1) dikkate alındığında yukarıdaki yapılanlara g ö r e ,
'3/ 2/ o', 3 2 0
3 ( 0 = 2t t O 3 ( / ) =-t' ^0 ve 2 1 O
dt
t t 1 1 1 O
•32 a
J3(0 -i t -1
3 ( 0 = - / ^ ?iOve 2 1 O 3-'(0 =
1 1 O
o o 1
1
eşitliği için A = katsayılar matrisine göre

I _ı o
3 2 1 0 0 i
2 1 -1 ve ^.3(0-
d^ O O -j
1 1 O
dt 0 0 0
elde edilir.
O O - 4
dp dm dp
dt = 3-^0. A 3 ( 0 - •P
dt
0 0 4
.p(t)
dt 0 0 0
0 0 - 4
r
matrisyel diferansiyel denklemi çözülürse ; A = katsayılar
0 0 ^
0 0 0
matrisi için karakteristik matris ve karakteristik denklem teşkil edildiğinde
"0 0
'Â.I-A]= O O \A.I-A\ = A'=0 => A,= A2=A^=0
[0 0 0
öz değerleri bulunur. Bu öz değerlere göre
'O.Wj +0.n, + 7 " «3 = O
|0.z/ı + O . M 2 - ^ . / / 3 = O
0. î/, + 0. «2 + O- "3 = O
sistemini buluruz .Bu sistemin ilk eşitliğinde z/, = O , = 1, =0 için
T
bileşenini elde ederiz. Sistemin ikinci eşitliğinde ıı^ = O ve = 1, =l

seçmekle de
bileşeni elde edilir.

Sistemin üçüncü eşitliğinde ise u, = 1, //. = 1, ıı. = 1 seçmekle de
bileşeni bulunur. Bu değerler için

1 r 'f C| + C, + C3
0 1 1 = +C-.
0 1 3 -
0 ^'3
matrisi elde edilir ki bizim aıadığımız genel çözüm,
formunda olacağmdan buradan da

"x, 1 r(3c,+5c.+3c,)./'
X= X, = (2C| + 3C3 + 3c,). /
_X3j [ (c,+2f3+2C3)./_
genel çözümü elde edilir
Aşağıdaki sabit katsayılı lineer diferansiyel denklem sistemlerini çözünüz.
t/X| Jx,
a. 3x, - x , -2x, +3/
'di ~dî
dx. : X, + X3 dx., : 2X| +4X3
di
"dT
d_x^ d. dx^= X, - 3X2 + e" - SinSt
c. X, - j X , + /
di di
dx^ = -X, - X, - e^' + 2Sin3l
dx-. f X, - X, + 1
di
~dl'
e. dx^ X, - x, + 2 dx = 4x, - X, + 2
dt
di dx.
: -X, + 2 x , + 1 - = - 3 x , + 2x., + 1
dx,_ di
"dt
(İV, dx^= X, + X,
g. -j^ = 2x, + X, - 2X3 h.
dt 'di
dx, = X, +X3
dx. = - 2X3
dt ~dt
dx^ = 3x, + X2 - 3X3 - = X, + X,
dx..
dt dt
dx^ 1 .
dx^
~dî
~di
dx^= X, - x^
dx,• - X2 X3 ~dt
~dt dx^• = x, + X 2
dx^ = x^ + X2 + 3X3
dt ~dt
J-
dx^- 2x^ - X2 k. - X, - 3 x ,
dt
dx^ dx.
• = X, + X,
~dt dt
j dXı dx2
- x^ - X 2 +e m. -x^^-x^-e'
dt ÎT
dx' = Xj - X2 - e ^
dx^
dt ~dt• = x^ - x^ - e
t/x,
n. j2X-I X^ X o, = X2-X3
dt 3 ~dt
= 3x, - 2 x , dx,
X3
dt ' ' ~dt• - X]
dx-,— 3 X-1 X-, X3

dx.
- = ^1 -2^2
dt dt
XLBOLUM
Diferansiyel Denklemlerin Özel Seriler ile Ç ö z ü m ü
1. Tanımlar ve ön bilgiler
Bundan önceki bölümlerde, gerek sabit katsayüı ve gerekse değişken
katsayılı diferansiyel denklemlerin çözümleri verildi. Öyle özel diferansiyel
denklemler mevcuttur ki bunları, şimdiye kadar verdiğimiz metotlar ü e
çözmek m ü m k ü n olmayabilir. Bu bölümde, bazı özel kuvvet serileri
yardımı ile lineer ya da lineer olmayan diferansiyel denklemlerin çözümleri
ile ilgileneceğiz. Bu kuvvet serileri diferansiyel denklemin özeüiğine göre
Taylor, Maclauren ya da Frobenius serileri olacaktır, y = F(x)
fonksiyonu, a < x < (3 aralığında tanımlı olsun. Eğer bu fonksiyon bir
a e ( a , (3) noktasında ilk n mertebeden türeve haiz ise o zaman bu fonksiyon
X = a noktasında Taylor serisine açılabilir denir ve bu açılım,
= F ( a ) + ^ F ' ( a ) + ^ ' ' F " ( a ) + . . . + F ^ " \ a ) + ...

1! 2! n\
eşitliği ile verilir a = O ise o zaman bu seriye Maclauren serisi denir ve
F(x) = F(0) + ^F(0) + ^ F \ 0 ) + ... + ^F'"\0) + ...
İfadesine dönüşür. Bu iki seri toplam sembolü ile sırası ile
±ij.(x-arF'"\a) = Fia) + y^F(a) + ... + ^^^y^F'"\a) + ...
• f^±x"F'"\0) = F(0) + ^F(0) + ... + yF'"\0) + ...
O halde , Cn sabitlerine göre bu iki seriyi kısaca
f^j;.(x-ayF^"\a) = ±C„.(x-ay
;?=1 }i=0
±j;.x"F^"\a) = ±C„.x"
olarak yazabiliriz, m reel veya kompleks bir sayı olmak üzere Cn keyfi sabit
katsayıları için
j;^B„.x"'^"^x"'.^B„.x"
n=0
serisine de Frobenius serisi denir, m reel ya da kompleks bir sayı olabilir.

T a n ı m r l l . 1. 1. i==l, 2,. . . , n olmak üzere
dx" dx ^ dx" dx
lineer diferansiyel denklemi için bi (x) fonksiyonlarmm her biri bir x = a
noktasmda analitik ise yani bu fonksiyonlar x = a noktasmda Taylor serisine
açılabiliyorlarsa o zaman bu x = a noktasma, lineer diferansiyel
denkleminin bir adi (bayağı) noktası denir. Eğer fonksiyon bu noktada
Taylor serisine açılamıyorsa x = a noktasına diferansiyel denklemin Tekil
(ayrık) nokta denir.
Örnek o l a r a k ,
dx X" -1 dx" X dx
diferansiyel denkleminin varsa adi ve tekil noktalarını bulalım.
2x^ 3
— fonksiyonu x = ± 1 noktasında ve — fonksiyonu da x = O
xr- - 1 X
noktasında türevli olmadıklarından bu noktalarda seriye açılamazlar. O
halde x = ± 1 ve x = O noktaları verilen diferansiyel denklemin tekil
noktaları olup bunların dışındaki her nokta diferansiyel denklemin bir adi
noktasıdır. Sonuç itibariyle; diferansiyel denklemin katsayı fonksiyonları bir
X a noktasında seriye açılabiliyorsa o zaman verilen diferaiısiyel
denklemin her çözümü bu x = a noktasında analitiktir diyebiliriz.
2. Adi nokta civarındaki seri çözümleri
Adi nokta civarındaki çözümleri aşağıdaki örneklerle açıklayalım.
i ^-0
dx" dx
diferansiyel denkleminin x = O noktası civarındaki seri çözümü için
bı(x) = x ve b 2 (x) = -1 katsayı fonksiyonları x = O noktası civarında
Maclauren serisine açılabihr olduklarından bu x = O noktası verilen
diferansiyel denkleminin bir adi noktasıdır. Şimdi verilen diferansiyel
denklemin
y-f^C„ .X" = C\ + C , .X + C\_ .x' +C,.x'+...

n=0
Eğer diferansiyel denklem böyle bir çözüme sahip ise bu fonksiyon ü e
bunun ardışık türevlerinin diferansiyel denklemi sağlaması gerekir.
Yani
;7=0
-x'y=f^-n.C„.x
n=0
y' = '^n.(n-\)C„.x"-'-
n=0
değerleri denklemde yerlerine yazılır ve gerekli düzenlemeler yapılırsa
^-x'^-y=0:^±n(n-l)C„.x"-' ^±-n.C„.x-^ ^±-C„x" = 0

aX ax „ =n «rrO „ =o
olur. Burada ; birinci terim n = O ve n = 1 için sıfır , ikinci terim n = O

için sıfır olup bu durumlar dikkate alarak
.C„ + ±n.{n-\)C„.x"-'- + | ; [ - ( A 7 - 2 - l ) , C „ , , _ , -C^.^Jx"-^-= 0

«-2=1
-i)c„.x"- + |;-(/7-i).c„_,,x"-'^' .c„+x-c«-^" =«

2Q-Q+|;./(//-i)c„.x''-^ +|;[(3-«).c„-3-c„.,y-'-o
x " - ' = o
yazılırsa
[ / 7 ( ; / - 1 ) C „ + ( 3 - A O C „ _ 3 - C „ ^ J = 0 => Qı^=^^!-^By-^-,n>3
n{n -1)
katsayılar bağıntısı (İndis denklemi) için
n= 3 C.=-.C,
6 '
n=4 C =—C + —
' 12 ' 24
n= 5 C,:-—C„+ — C ,
20 120
olup yukarıdan da görüldüğü üzere ! an kat?, yılar Co ve Cı cinsinden ifade

edilmektedir. O halde bu yeni Jeğerler kullanıldığında diferansiyel
denklemin
y^±C„.x" =CM + y ' + -) + C\(x + ^.x' +^xU...)

nô 2 24 6 12
şeklindeki çözüm fonksiyonunu elde ederiz,
11. — f + .\T = 0
dx- ^
diferansiyel denkleminin x = 1 noktası civarmdaki seri çözümünü bulalım.
X = 1 noktası verilen diferansiyel denklem için bir adi nokta olup çözümü
Taylor serisine göre yapalım. Bunun için de x-l = t olmak üzere dx = dt
dönüşümü yapıldığında
;^ = Z C „ . ( x - l ) " => y = ZC„.t"
;7=0 ;7--()
ve x = t + l olduğu düşünülerek
y-t^J" =^ xy = ( t + l ) y = | ; C „ . / ' - ' +tc„.t"
eşitliklerinden bulunan y, ve y" değerleri verilen diferansiyel denklemde

yerlerine yazıldıktan sonra gerekli düzenlemeler yapıldığmda
f + x y = 2«.("-l)C„./"^^- + ZC„.r^'+;^C„i" =0
dx n=0 n=0
«=3 n=3
2C,+Co + 2[«.('^-l)C„+C„^3+C„_2
17=3
eşitliği için
2C3+C0
~ 2
r +r
;7.(,7-l)C„+C„„3+C„_J = 0
1
n = 3 ^ C 3 = - - ( C o + C , )
n = 4' Q=-:l(C,+a) = -:l(C,-İQ)
bulunur.ki katsayıların hepsi Co ve Cı cinsinden yazıldığı için diferansiyel

denklemin genel çözümü
y = ±C„.(x-iy => y^f^Cj"
eşüliklerinde yerine yazılarak elde edilir.

Aşağıda verilen diferansiyel denklemlerin seri çözümlerini bulunuz.
a. ^ + 2 x . ^ - 4 ; ; - 0 ; x = 0, c. ^ + ( x - 1 ) . ^ + ;; = O ; x - 1
dx dx dx" dx
b. (l + x ) . ^ - 3 ; - 0 ; x = 0, d. ^ + ( x - 1 ) . ^ + ;; = O ; x = O
dx dx" dx
e. ( x ' - 4 x + 3 ) . — ^ - j ; = 0 ; x = - l , f (l + x ' ) . ^ + x — = O; x = O
dx" dx dx
g. x . ( x + 2 ) . - ^ + (x + l ) . - f - 4 3 ; : = 0 ; x = - l , h.. - ^ - x j ; - O ; x = O
dx" dx dx"
3. D ü z g ü n tekil nokta civarındaki seri çözümleri
Po(x), Pı(x), P2(X)
fonksiyonları, x değişkeninin birer polinomu olmak üzere
dx" dx
diferansiyel denklemi,
dx" x-a dx (x-a)"

formunda yazılmakla birlikte ve Rı(x) ile R2(x) fonksiyonları da x = a
noktasında Taylor serisine açılabiliyorsa o zaman x = a noktası verilen
diferansiyel denklemin bir düzgün tekil noktası olacağı bilinmektedir. Eğer
X = a noktası verilen diferansiyel denklemin bir düzgün tekil noktası ise o
zaman diferansiyel denklem,
CO oo
şeklinde seri çözümüne sahiptir. Burada Co ^ O olup m ve Cı. C2,.. . ., Cn

sayıları, diferansiyel denklemi sağlayacak şekilde hesaplanır.
Örnek
dx dx
diferansiyel denkleminin x O noktası civarındaki seri çözümünü bulalım.
düzgün tekil noktada êri sözümü
Verilen diferansiyel denklem için

Po(x) = 2 x
Pı(x) = x + 1
P2(X) = 3
olup
P,(x) P,(x)
cr-y ^ P,{x)dy ^ P,{x) ^^d'y ^ \{x + \)dy ^ j x ^ _ ^
dx~ x-a dx (x-a)" dx~ x dx x"
yazılışnıda + ve f x fonksiyonları x = O civannda Taylor serisine
açılabileceğinden bu nokta diferansiyel denklemin bir düzgün tekü
noktasıdır. O halde verilen diferansiyel denklem, yukarıda tanımladığımız
Frobenius serisi şeklinde bir seri çözümüne sahiptir. Yani
y = | ; ( / ; ; + /7)C„x"'-"-' = > ( x + l ) y ' = |;(/7/ + 7 / ) C „ x " ' ^ " + | ; ( m + «)C„x'"^"-'
;/' = ^ {m + n){m + 77 - l)C„x"""-- => 2 x y " = 5] l{m + n){m + 77 - l ) C „ x

/ı = 0
değerlerini denklemde kullandığımızda.
2x ^ + (X + 1) ^ + 3;; =T 2 ( w + 7/)(/77 + /; - l)C„x"

dx- dx ti)
+ fîm + n)C„x"-^" +f^(m + n)C„x"-"-' +|;3C„.x"'- =O

n=0 ;7=0 n--0
İmim - l)Co + mC, ]x"-' + ^ [2(OT + 7/)(/77 + «-!) + (m + /7)]C„x"'^"-'

n=]
+|;o«+^'-ı+3)c„„,x"-- = 0
ya da
m(2m-l)C,x''-'^f][(m + n)(2m + 2rı-2 + ])C^^ +{m + n + 2)]C^_X"'"' =O

(/77 + /7)(2/;/ + 2 / 7 - 1 )
katsayılar bağıntısında Co ^ O olduğundan
m. (2m-1) = O => ın^ = O, =y
olmalıdır.
Eğer m = O ise o zaman indis denklemi
/7(2,/-l)
n= 1 =:> C. = C\,
n= 2 => C\ =—~(\
2.3 '
n= 3 => C , = - ^ ( \
3.5
6
n = 4 Q=--;^C3
47
" +2
n= n ^ C„= C„_,
/7(2«-l)
eşitliklerinin taraf tarafa çarpılması ile
3.4.5.6...(/7 + 2)
7?!.1.3.5.7...(2»-1) "
olup Cf, = 1 seçmekle m = O için
y,-.±C,. , ^(_,y..-: 3.4.5.6,..(».2)

' S S "! 1 3 . 5 . 7 . . . ( 2 » - l )
çözümü elde edilir.
1
Eğer = — ise o zaman da indis denklemi C - = — C
2 " 2n{n + \) '
şeklinde olup buradan da
n=2 => e,^ e,
- 2.2(2 + 1)
n= n C„ = - Q.i
2.«(7? + ^)
elde edilir. Bu eşitliklerin taraf tarafa çarpılması ile
C 7.9.11.(2^?+ 5) ^
O
" (2.4.6...2«)(3.5.7...(2^7 + 1))
olup = 1 seçmekle 777 = için
«4 ^ 7.9.11....2^ + 5
-.X
ti'"' (2.4.6...2/7)(3.5.7.9...(2/7-1))
çözümü bulunur. Elde edilen bu çözümler lineer bağımsız çözümlerdir. Her

iki seri de ( O , o o ) arahğmda yakınsak olup,genel çözüm ise, A ve B
sabitlerine göre
y - A . yı + B . y 2
-X '
s n!,1.3,.(2n-l) t; (2.4.. 2 n X 3 . 5 . . . ( 2 M - l ) )
şeklinde olur Buradaki yı ve y 2 çözümleri, diferansiyel denklemin f (m). Co

üe tanımlanan indis denkleminden ın,-0,m,-\ köklerine karşüık
bulunmuştur.
Aşağıdaki diferansiyel denklemler için karşılarında verilen noktanın bir
düzgün tekil nokta olduğunu göstererek bu nokta civarındaki seri
çözümlerini bulunuz.
d y dy ^ ^ d y dy
a. 2 x . — f + ^ + 3; = 0 ; x = 0, c. 3 x . - ^ + — - 3 ; = O ; x = O
dx' dx dx" dx
b. 2 ( x + l ) . ^ - ( 2 x + l ) . ^ + 4 > ^ - 0 ; x = 1
dx" dx
d. x \ ^ - x . f ^ + (x + 2 ) ; . = 0 ; x = 0 , f. x . ^ - , ^ - y = 0 ; x = 0
dx" dx dx" dx
e. x . ^ + ( x ' - l ) . ^ + 2 x ' . 3 ; = 0 ; x = 0, = 0
dx" dx
Yukarıda bu yapılanları şöyle özetleyebiliriz. Farz edelim ki
L(D)y- x - . ^ + x . P ( x ) . ^ + O(x).j;=0 ( 1 1 . 3 . 1)
dx" dx
şeklinde ikinci mertebeden bir lineer diferansiyel denklem verilmiş olsun.
Diyelim ki x = O noktası bu diferansiyel denklemin bir düzgün tekil noktası
olsun. Bu durumu göz önüne alınarak çözümün nasıl bulımacağmı
inceleyelim. x O noktası bu diferansiyel denklemin bir düzgün tekil
noktası olduğu için
P(x) ve Q(x)
fonksiyonlarının her ikisinin de x = O noktasında analitik olacağı
gerçeğinden bu fonksiyonlar, |x| < r olmak üzere
p ( x ) X " ve o(x)=2;a-^"
şeklinde Taylor serisine açılabilir. Diyelim ki y = y(x) fonksiyonu,
Xx) = x"'.|;C„.x"=|;C„.x-" (11.3.2)
şeklinde bir Frobenius serisi biçiminde verilsin. ( 1 1 . 3. 2) eşitliğinden art

arda iki defa türev almakla elde edilen
y ( x ) ^ | ^ ( / 7 7 + /7).C„.x"-"-^
' (x) = ^ + n){m + n - 1).C„ .x""""'
türev değerlerine göre ; serilerin çarpımı kuralı uygulanarak
;ı=0 «=0
ö(x).Kx) = xr(2c„,x"xZö„-^")- Z
«=0 «=0 ;7=0
şeklinde elde ettiğimiz bu değerleri ( 1 1 . 3 . 1 ) eşitliğinde yerine yazarsak,
2 j ("^ + n){m + « - 1).C„ + 2 [(^ + m).P,,_, + ö „ _ , ] C , >.x
;ı=0 t kÔ
İfadesini buluruz, n = O için elde edilen x in katsayısı, x in en küçük

kuvvetinin katsayısına eşit olacağından bu katsayıyı
f (m). Co
olarak seçersek, bu durumda yukarıdaki toplamdan
f ( m ) - m . ( m - l ) + m. Po + Qo
= m^ + ( P o - 1). m + Qo
elde edilir.' Co ^ O olduğu için m 'nin buradaki değerleri
f(m) = 0 (11.3.3)
eşüliğinin mı ve m 2 köklerinden ibaret olur. Buradaki (11. 3. 3) eşitliğini
sağlayan mı ve m 2 sayılarına, (11. 3. 1) diferansiyel denkleminin üsleri
diyebiliriz. Diğer taraftan (11. 3. 2) eşitliği ile verüen fonksiyon serisi
diferansiyel denklemin çözümü olarak kabul ettiğimizden bu serinin Cı
katsayılarının,
{m + fi){m + n-\)C^+f^ [{k + m).P„_, + ]C, = 0 (11.3.4)

Âr=0
katsayılar bağıntısını sağlaması gerekir. Eğer Cn terimini ihtiva eden terimler

bir arada düşünülürse ( 1 1 . 3 . 4 ) eşithği,
[{m + n){m + n-\) + {m + n)F, + Q, ].C„ = [{k + m)F^_, + 0^_, \C, = O
k=0
olarak yazılabilir. Bu katsayılar bağıntısı daha da kısaltılabilir. Şöyle k i ;

f ( m + n).C„=|;g„(Âr,/77).Q (11.3.5)
Âr=0
f (m) = (m-mı)(m-m2)
ve
f (m + n) = (m + n-mı)(m + n-m2)
olduğundan g^^k.m) fonksiyonu, Pi ve Qi katsayılarına bağlı fakat Cı
katsayılarına bağlı değildir. Eğer n > 1 olmak üzere, mı ve m2 değerlerine
göre f (m + n) ifadesi sıfıra eşit değilse o zaman
Cı, C2,. . . , Cn,. .
katsayılarının her biri ( 1 1 . 3. 5) katsayılar bağıntısına göre yalnızca Co
cinsinden yazılabilir. Bu yapılanlara göre aşağıdaki durumlar incelendiğinde
a. Eğer mı ve m2 üs sayıları, mı > m2 gibi farklı reel sayılar ise o zaman
f (m + n) = (m -1- n-mı)(m + n-m2) =^ f (mı + n) = n. (n + mı-m2)
olup n > 1 için f (mı + n) ^ O olduğu gerçeği ile verilen diferansiyel
denklemin mı büyük üssüne tekabül eden ve
3^(x) = x'r|;Q.x" (11.3.6)
şeklinde olan bir çözümü mevcuttur. ( 1 1 . 3. 6) kuvvet serisinin, x < r

için yakınsak olduğu ispat edilebilir. Bundan dolayı (x) fonksiyonu,
(0,r) aralığında verilen diferansiyel denklemin bir çözümü olur. Benzer
şekilde şimdi de m2 küçük üssü kullanalım. Bu durumda ;
f (m + n) = (m + n-mı)(m + n-m2) => f (m2 + n) = n. (n- (mı-m2))
olduğundan bunu da iki kısımda incelediğimizde ;
i. eğer m r m 2 üsler farkı bir pozitif t a m sayı değilse o zaman n > 1 için
f(m2 + n);^0
olup bu m2 üssüne karşılık diferansiyel denklemin,
y,(x) = x-^^C„.x" (11.3.7)
şeklinde ikinci bir çözümü mevcut ve çözüm olan bu ( 1 1 . 3. 7) kuvvet serisi,

X < r için yakınsak olup (^) fonksiyonu, en azından (O, r) arahğında
diferansiyel denklemin bir çözümüdür.
ii. eğer ; üsler farkı
mı-m2 = N
gibi bir pozitif tam sayı ise o zaman f (mı + n) ^ O olup yukarıdaki gibi mı
büyük üsse karşılık gelen çözüm, (11. 3. 6) serisinden ibarettir. Ancak,
n = mı-m2 = N
için
f ( m 2 + n) = 0
olduğundan ( 1 1 . 3. 5) eşitliği ile elde ettiğimiz katsayılar bağıntısı,
n= N için 0. C g f ^ h l C , (11.3.8)
şeklinde olur. Bu eşüliğin de sağ tarafı sıfıra eşit olmadıkça bir B N katsayısı
bulmak m ü m k ü n değildir. Bundan dolayı, m 2 küçük üs için ( 1 1 . 3. 7)
şekünde bir çözüm bulunamaz. O halde üsler farkı, m ı - m 2 = N gibi bir
pozitif tam sayı ise bu durumda ( 1 1 . 3. 1) eşithği ile verilen diferansiyel
denklem,
Xx,m) = x'".|;r„.x"
gibi bir veya iki çözüme sahip olabilir. Diferansiyel denklemin

çözümlerinden biri,
;.(x,m) = x ' " . | ; C , , x "
şekhnde ise o zaman bu çözüm, mı > m 2 olmak üzere
eşüliğinden bulunur. Eğer bu çözümlerden ilki,
yix,m) = x"':f^C,.x"
formunda ise diğer ikinci çözümün nasıl bulunacağını araştıralım.

Çözümlerden biri yukarıdaki bu seri olduğuna göre bu eşülik, (11. 3. 1) ile
verilen diferansiyel denklemi sağlar. Yani
L(D)y(x,m):=f{m)C„.x"'+f^ f{m + n).C„-Y^g„{Km).C,

n=0 A-=0
olmak zorundadır, rı > 1 olmak üzere buradan,
f (m) = (m-mı). ( m - m 2 )
= (m-m2-N). (m-m2)
f (m + n) = (m + n-m2-N). (m + N - m 2 )
m = m2 için f (m + N) = O
olur. Çünkü, buradaki N sayısı, f (m + n) = O eşitliğini sıfır yapabilen tek
değerdir. Şimdi B,, katsayısını.
f ( m + n). C.{m)-Y.SÂk.f^ı)C{nı)
katsayılar bağıntısını sağlayacak şekilde seçelim. Cı, C2,. . ., CBN-I

katsayı fonksiyonları, m = m2 noktasında analitik olup fakat n > 1 için
Cn(m) terimlerinin paydaları, m-m2 çarpanlarını ihtiva ettiği için sonsuza
gider. Halbuki
Cn(m) = (m-m2). Cn(m)
fonksiyonları, m = m2 noktasında analitik olup bu katsayılar bağıntısı
yalnızca m nin m2 komşuluğunda değil, m = 1İ12 noktasında da sağlanır.
Gerçekten katsayılar bağıntısının her iki tarafı m-m2 ile çarpılır ve yeniden
düzenlenirse,
n-\
(m-m2). f (m + n). Cn(m) = (m-m2). g, (k. m).C^. (m)

k=0
Y(x, m) = (m-m2). f (m + n). Cn(m)

ıçm
Y(x, m ) = x r | ; C , ( / 7 / ) . x "
seçimi yapılır ve
L(D)y{x,m) = fi,n).C,,.x-+f^ f{,v + rı).C„-Y^g„{k,m).C,

n=0 k = i)
eşitliğinin her iki tarafı m-m2 ile çarpıldığında

L(D)Y(x, m) - Co. (m-m2). f (m). x"
CBo. (m-mı). (m- m 2 ) ^ x"'
olduğu için
yı(x) = Y(x, m2)
â
y 2 ( x ) - — 7(x,m) m - m r
om
fonksiyonları verilen diferansiyel denklemi sağlar. Şimdi bu çözüm
fonksiyonlarını araştıralım. 0<n<N - \ için Cn (m) = O olduğundan
Y, (X) = x'"^ 2 C« {^h. - ^'^^^'^ Z C«.A'^ (^^^2 )^^'^ - ^^'^^' Z C , , ^ (m, )x"
;7=A^ ^7=0 n=0
şekUndedir. Bu ise Yı(x) çözümünün,
;/,(x,/77) = x"",XC„077,).x"
;7=0
İle verilen yı(x, m) çözümünün bir katı olması gerektiğini ifade eder. Yani
olup
d
Y(x,m) = X'"2C„(/77)X" x'"2;C„(/77)xL/7x + x " ' 2 C „ ( / ; 7 ) x "
âm dm ;7=0 «=0 «=0
eşitüğinde m = m 2 yazıldığında,
(X) = Y, (x)lLnx + x'"^f^-^C„(m, )x"
= ^ y , (x)Lm + X - - ^ C „ (m, )x"

C, „=o om
çözümü bulunur ki bu çözüm fonksiyonu en az bir (O, r) aralığmda
yakınsaktır.
Örnek:
x \ ^ - 3 x . ^ + (3-x).;;=0
dx" dx
diferansiyel denkleminin x = O noktası civarındaki seri çözümünü bulalım.
P(x) = -3x ve Q(x) = 3-x
fonksiyonları, x = O noktasında Maclauren serisine açılabüdiklerinden bu
nokta verilen diferansiyel denklem için bir düzgün tekü nokta olduğundan
diferansiyel denklemin.
Maclauren serisinden ibaret bir seri çözümü mevcuttur.
y-i:c„.x"-" ^ dy = îm + n).C„.x"'^"-'

n=0 dx
dy d'y m+n-2
= j:(m + n).C„.x"-"-^
dx „=o dx^ n=0^ =
Y,{m + n){m + n- 1).C„ .x
değerleri denklemde yerine yazılır ve gerekli düzenlemeler yapılırsa,
00 00
m+n+\
X [{m + n){m + - 4) + 3].Z)„ .x"'^" -J^C^.x
/ı=0 «=0
olup buradan da aşağıdaki eşitlikler için

m+n Q
n-\
(m-3). ( m - l ) = 0 mı = 3, m2 = 1
1
(m + n-3). (m + n-1). Cn - Cn-ı = O :
(m + n-3)(m + n-V) " ^
mı - m 2 = 3-1 = 2
pozitif tamsayı olduğundan diferansiyel denklemin mı = 3 büyük üssüne
karşılık gelen ilk çözümü, aşağıdaki gibidir.
y(x,m) = x"'.j;^B„.x"
Katsayılar bağıntısına göre

1
n= 1 • A
m.{m-2)
1_
n= 2
{m-\){m + \)
1
n= 3
m.(m + 2)
n= n n-\
{m + n-2){m-\-n-\)
eşitliklerinin taraf tarafa çarpılması ile
(m) ^ .C,
(m - 2).m.{m - \).{m +1)./77(/77 + 2)...{m +;? - 3){m +n-\)
ifadesinde m = mı = 3 için Co = 1 seçmekle
C.(3) = ! =
1.3.2.4.3.5..i?.(" + 2) /7!.(;7 + 2)!
eşitliğindeki bu B,ı (3) değerine göre
y, (X,«;) = X"" C„ (m, ).x" =^ >>, (x) = y, (x,3) = x^ . | ] C „ (3).x"
;.,(x) = j;,(x,3) = x \ | ; C „ ( 3 ) . x " = x - \ | ; / x"
çözüm serisinden ibaret olup bu da x < oo için yakmsak bir seridir.

Diferansiyel denklemin diğer ikinci çözüm ise,
C„= ' .C„,

(jn + n-3){m + ıı-\) " ^
eşüüğinde n = O için Cn katsayısmm paydasmda (m-1) çarpanı mevcut
olacağından, m = m 2 = 1 yani rı >2-N için Cn (m) katsayısı sonsuz olur.
Bu durumda verilen diferansiyel denklemin
Xx,/77) = x"'.fc,,x"
gibi ikinci bir çözümünün olmadığı ortaya çıkar. Bu durumda denklemin,
yı (X) = ^ . y , (X).ln X + X'-- . f ; C „ {ııu_ ).x"
şeklinde ikinci bir çözümü mevcut olup bu çözüm yeni bir katsayı tanımı ile
77 > 3 için
Rn (m) = ( m - m 2 ) . C„ (m) = (m-1). f- - C

{m + n - 3){nı + n - \)
olmak üzere
Ro(m) = ( m - l ) . C„
R, (m) = (m-1). C,(m) = .C„

R2 (m) = (m-1). C2(m) = i- £„
R„ (m) = (m-1). Cn = ^ ^ .C„

{m-l).m-.{m + \){m + 2) (w +/? - 3)(w + / / - 1 )
gibi elde edilen bu katsayılar m = m2 = 1 noktasmda analitik olduklarmdan
d m
dm m".{m-2f " â m
•/?2(/77) = ^ - — C „ => R,İS) = ^Co

d m ' /7?-.(/77-2)'(/7/ + l)' " d m
olur.Bu işlemlere devam edilerek

LnRn (m)
= InBo- [ln(m-2) + İnm + ln(m + 1) +. .+ ln(m + n-3) + ln(m + n-1)]
bulunur. Elde edilen bu eşitliklere göre
;?„(/«)
^ w " 1 2 1 1 1 ,
= -( + —+ + ... + + )
R„{tıı) m-2 m /« + ! m + n-3 m + n-\
^ -R (l) = - ( l + - + - + - + - ^ + -)- ^- -C,,
â m^^"""' ' 2 3 n-2 //^ ( - l ) . 1 . 2 . 3 . . . ( / ; - 2 ) . / 7
N-mı -m2 = 3-] = 2 için R N ( m ) = R 2 ( ] ) = -^.C,
Co = 1 s e ç i m i ile b u değerler y2 (x) çözümünde kullanılırsa o zaman ikinci

çözüm,
y, ( X ) = ^ ( X ) . İ n X + x"'^- . X ^ C„ {m, ).x"
y2(x)= - - ^ . > ' , ( x ) . l n x + x. -x+^-x'+J:-^R„i\).x"

4 t i âw
olarak elde edilir. Eğer m2 için
0. C N = O
ise o zaman C N için her hangi bir değer denklemi sağlar. Bundan dolayı,
C N = O seçilebilir. Bu durumda m 2 ye karşdık gelen çözüm, ( 1 1 . 3. 7)
biçiminde olur.
Örnek:
d'y ^ dy
3x. —f+ 2 - ^ + j ; = O
dx" dx
Verilen diferansiyel denklem yeniden düzenlenerek
^ d^y ^dy ^ , d"y 2 dy x
3x. —f + 2 — + j ; = 0 =^ — ^ + -x.-^ + -.y=0
dx dx dx" 3 dx 3
2 X
olarak yazıldığında ; P(x) = — ve Q(x) = - olup her iki fonksiyon da
X = O noktasında analitik olduklarından Maclauren serisine açılabilirler.

Yani X O noktası diferansiyel denklem için bir düzgün tekil noktadır.
n=0
biçimindeki çözümler aramamız gerekir.
im + n).C„.x'"^"-'
= ± (m +11).C„ . X ' ^ = f^(>n + n){m + n - 1).C„ .x ^

dx „=o dx-
değerlerini verilen diferansiyel denklemde kullanılırsa,
2] 3(/77 + 77).(m + « - l ) . C „ . x ' " " " - ' +Y,2{m + n).C„.x"'^"-' +cf]5„.x'""" =0
n=0 77=0 77=0
olur. Eğer her üç seri de x in aynı kuvveti ile başlatılırsa n = n-l için
( 3 m - l ) . Co. x'-' + Z[(/7? + /7)(3/77 + 3 / 7 - l ) . C „ + C V j . x " ' " " - ^ =0

77=1
olarak gösterebiliriz. Co ^ O olduğundan eşüliğin sağlanabilmesi ,n > 1 için
m. ( 3 m - l ) - 0
(m + rı)(3m + 3/7 - 1 ) . C „ + C,^_, = O
olması gerekir.
m. ( 3 m - l ) = 0 => m,^0 , m1 - ^3
— 1
gibi indis denklemi iki köke sahip olup bu üs farkları, m 2 - mı = | den
pozitif tam sayı olmadığından denklemin her iki bağımsız çözümü de
;7=0
biçimindedir, n > 1 olmak üzere

1
{m + n)(3m + 3n - 1).C„ + C„_, = O =:> C„ =
(m + n)(3m + 3/7-1)
katsayılar bağıntısında :
i. Eğer m = mı = -Y alınırsa,
1 1
C = - C n-\
• 3 n + l n.(3n + \)
( i + ^?).(3.i + 377-l) 3/7
1
n= 1
1.4
1
n=2 ^ ^--^-Yr^'
1
n= 3 => C.=--
3.10
1
n=n C„ = - - n-1
7?(377 + l)
elde edilen bu eşitliklerin taraf tarafa çarpılması ile
(-1)"
" 7?! .4.7.10... (3/7 + 1)

olur. Eğer Co = 1 alınır v e d nin bu değeri yukarıdaki seride yerine
yazılırsa
1 (-lY
; ; , ( x ) = x " V; 72- 0C „ . x " => yAx) = x \t^/7!.4.7.10...(3n
^ + l)
yÂ^)^ x^ uy yı: r
t ^ / 7 ! .4.7.10...(3/7 + 1)
bağımsız çözümü elde edüir.
ii. Eğer m = m 2 = O alınırsa o zaman da katsayılar bağıntısına göre,
c..= ,a.= ' — C n-l

/7.(.377-l)
(0 + 77).(3.0 + 3//-])
n= 1
n=2 c.-±.c,
n=3 C\ =
2.5 '.C\
3.8 -
n= n •r n-]
/7(377-l)
eşitlikleri taraf tarafa çarpıldığında
(-1)"
C,. =
/7!.2.5.8...(3/7-l)-.c„
ifadesinde eğer Co = 1 seçersek diğer çözüm fonksiyonu da.
y,ix} = x"'^j;^C„.x" ^ ; ^ ( x ) = x°
(-1)"
-.X
^/7!.2.5.8...(3;7-l)
(-1)" .X
tr "1.2.5.8...(3/7-1)
olur. Her iki seri de |x| < oo için yakınsak olduğundan istenilen çözüm,
>' = c, .j;, (x) + c,_.y,^{x)
(-])" (-1)"
-.X I+
77!.4.7.10...(3/7 + 1) tr"!.2.5.8...(3»-l) .X
fonksiyonundan ibarettir. .
b. Eğer diferansiyel denklemin mj ve m2 üsleri bir birine eşit ise o zaman
(11.3. 1) eşitliği ile verilen diferansiyel denklemin,
;;(x,/77) = x " ' . | ; C „ ( / 7 / ) . x " (11.3.9)

77---. O
biçiminde yalnız bir çözümü bulunabilir. Diğer ikinci çözümü bulmak

için ise -.yix,m) nin ( 1 1 . 3. 9) eşitliğindeki değerini, ( 1 1 . 3. 1) eşitliği ile
verilen diferansiyel denklemde yerine yazalım. Bu durumda ;
LİD)y= x \ ^ + x.P(x).^ + Oix).y=0

dx' dx
L(D);;(x,777)
= f(m)Co x " ^ + | ; f{w + rı)C„{^ıı)-±g,Xk.nı)C, x'^ ( 1 1 . 3. 10)

77=0 A' = 0
olur. mı = m 2 olduğundan
f (m) = (m-mı)^
f (m + n) = (m + n-mı)^
olup n > 1 için
f (m + n) 7^ O ve | m-mı < 1
olduğundan
/7-1
CAm)^ " ' Y^g^Xkj^^lC, ( 1 1 . 3 . 11)
m.{ıv + n-w^)~ A .„
katsayüar bağmtısı ile katsaydarı, Co cinsinden belirlenebilir. Cn
katsayıları, m nin bir rasyonel fonksiyonu olarak düşünülebilir. Bu
sebepten, Cn (m) fonksiyonlarının m-ni] < 1 için her mertebeden
türevleri mevcuttur. C„ (m) nin yukarıdaki değeri, ( 1 1 . 3. 10) eşitliğinde
yerine yazıldığında,
L(D) j;(x,/;/) = Co. ( m - m ı ) ^ x "
bulunur.
L(D) y{x^ IV,) = O
olduğundan birinci çözüm, aşağıdaki gibidir.
yXx) = y(x,m,) = x"" ^C„On,).x' (11. 3. 12)
L(D) j-'(x, 777) = Co. ( m - m ı ) l

eşitliğinin her iki tarafından m ye göre türev alınır v e m = mı yazılırsa
L{D)y(x,m) = L ( D ) . - - 3 ; ( x , 777) -O (11.3.13)

âm ûnı m-nı
elde edilir. B u son eşitlikten de görüleceği üzere

yix,m)
dm m=m^
ifadesinin de bir çözüm olduğu söylenebilir. O halde ( 1 1 . 3 . 9 ) ile verilen
yix,m) = x-^C„On).x"
;7=0
eşitliğinin her iki tarafının türevi alınır ve m = mı kullanılırsa,

â
anı m-m 1 «=0 ^«=1 ânı "
â
y^_{x)= y,ix).\nx + x"'^:^x\-—-C„ (11. 3.14)
O m
bulunur. Bu kuvvet serisi en az x < r için yakınsak olduğundan yîA
fonksiyonunun da en az (O, r) aralığında bir çözüm olduğu ispatlanabilir.
Örnek:
d" V dv
x ( x - l ) . — f + ( x - l ) . - f + 3^ = 0
dx" dx
Diferansiyel denklem,
. d"y dy x
x(x-l).4^-f(x-l).^ +3;-0 x\—^ + x. — yÔ
dx" dx dx' dx 1- X*
şeklinde yeniden düzenlendiğin P(x) = 1 ve Q(x) = -— fonksiyonlarının

1-X
her ikisi de x = O noktası civarında Maclauren serisine açılabildiklerinden
X = O noktası verilen diferansiyel denklem için bir düzgün tekil noktadır.
O halde Frobenius serisine göre
dy
y = Y.C„.x'- => -^^Y(m + n).C„.x
n=0 dx n=0
d^ m+n-2
'j^Y.^m + n){m + n-\).C„.x
dx
değerleri verilen diferansiyel denklemde yerlerine yazılır ve gerekli
düzenlemeler yapılırsa,
ya da
\C,.x"'-' + | ; { ( « , + / 7 ) ^ C „ - [ i n ı + n-\y+\]C„, ]x"—' =O

/7=1
eşitliği bulunur, = O indis denklemi için n > 1 olmak üzere
katsayüar bağmtısı elde edilir,

m^-0 mı ^ m2= O
üslerine karşılık
c„w=<"'^"-'>:"'c.
(w + /?)
eşitliğinde aşağıdaki durumlar dikkate alındığında
OT" + 1
n= 1
(m + l ) '
(m+ 1)^+1 ^
n= 2
{m + ıy
^, ^ ^ (w+ 2)^+1 ^
n= 3
(W + 3)-
n= n
olup bu eşitlikler taraf tarafa çarpıldığında

(w'+l)[(«7 + l ) ' + l (777 + 2 ) - + İl..1(777 + 7 7 - 1 ) +1
(777 + 1)-.(777 + 2 ) - .(777 + 3)-...(/77 + 77)-
eşitliği için ; m = mı = O kullanılır ve Co = 1 seçilirse o zaman ilk çözümü;
I.2.3.. ( 7 7 - 1 ) - + 1
C„(0) =
{My
değerinin verilen seride yerine yazılması ile
, , ^ ^ 1.2.3...|(/7-l)'+l
olarak buluruz. Bu seri, |x|< oo için yakınsaktır.

Diferansiyel denklemin ikinci çözümü ise,
eşitliğinin her iki tarafından önce logaritma ve daha sonra da türev almakla
elde edilen
LNBN (m) = LnBo + Ln[(m^ + 1) + 1] +. . . + Ln[(m + n-1)^ + 1]
-2. [Ln(m + 1) + Ln(m + 2) +. . .+ Ln(m + n)]
^ CAm)
om m m +1 m + 77-1
= 2 - + ... + -
Cym) / 7 7-" + +l (777 + 1 ) ^ + 1 (/?7 + / / - l ) ^ + 1
1
-2 + ...+-
777 +1 /77 + 2 777 +3 m +n
eşitliğinde m mı = O değerleri kullanılırsa
â
û m 1 1
= 2 1 1 ıı-\ -2 1 + —+ - + ... + —
— + - + ... + V 2 3
2 5 (/7-l)'+l
1 1 n-l ^ 1 1 P
C„(0)=2. — + - + ...+ 1 + —+ - + ...+ —
d m 2 5 (,7-1)^+1 V 2
olup bu değerin ( 1 1 . 3 . 14) eşitliğinde kullanılması ile
;^(x) = j ; , ( A - ) l n x + x " " | ; x " . - - ^ „
eşitliği için
â
â m
serisi elde edilir ki bu seri de O < x < oc aralığında yakınsaktır. O halde
aradığımız genel çözüm,
y=c,y, + c . y 2 = c, ( , , ^ ' - 2 . 3 . . ( ( . - l ) - . l ) ^ „ ^
olarak elde bulunur. Bu seri O < x < x aralıgnıda yakınsaktır.

4. Seri çözümleri için yakınsaklık ş a r t l a n
Teorem: 11. 4. 1.
dy
=y = V) ( n . 4 . 1)
dx
olmak üzere eğer / ( x , y) fonksiyonu, x < a, y < h aralıklarında x ve y
ye göre bir kuvvet serisine açılabiliyorsa ( / , x = O, y O noktalarında
analitik ise) ve elde edilen bu seri x = a, y = b noktaları için mutlak
yakınsak ise o zaman (11. 4. 1) diferansiyel denkleminin x = O ve y = O
başlangıç şartlarını sağlayan bir tek y = F(x) çözümü mevcut olup bu çözüm
fonksiyonu,
k = a. ( 1 - e ') ve c= 2M.^
olmak üzere |x < k için Taylor serisine açılabilir.
İspat: Hipotez gereğince f{x,y) fonksiyonu, x = O, y = O başlangıç
şartlarını sağladığı için bu noktalarda analitik olup x\ < a , \y\ < h aralıkları
için
f{x.y) = Q,,,.x + (r,,,.x+(;,,,.jo + .... (iı. 4. i)
şeklinde bir seri açılımına sahiptir. Yine hipotez gereğince bu seri x a ve

y =^ b için mutlak yakınsak olacağından
C .a • ^ (0.1 ( 1 1 . 4 . 3)
serisinin yakınsak olduğunu ve toplamının da en çok M sayısına eşü
olduğunu kabul edelim. Şimdi (11. 4. 1) diferansiyel denkleminin, (0,0)
noktasından geçen seri çözüm fonksiyonunun yakınsak olduğunu
gösterelim. Bunun için d e / ( x , > ' ) nin x = O noktasındaki değeri O olarak
verildiğinden y' nin x O noktasındaki değeri de / ( 0 , 0 ) olur. (11. 4. 1)
eşüliğinden ardışık türevler almakla
türevleri elde edilir. Buradaki katsayıların hepsi pozitiftir. Eğer f{x^y) ve
bunun ardışık türevleri de (O, 0) noktasında pozitif ise o zaman y nin x = O
noktasındaki bütün türevleri de pozitif olur. Bu nedenle yukarıdaki türev
eşitliklerinde x = O için y' = / ( 0 , 0 ) yazıldığında x = O noktasmdaki yüksek
mertebeli bütün bu türevlere karşılık.
I I X {,-,) •+... ( 1 1 . 4 , 3)
2! "" //!
serisini elde ederiz. (11. 4. 3) serisinin toplamı en çok M ye eşit
olacağından (11. 4. 3) serisinin her terimi için C(, .) .a'b' <MoIarak
yazmak mümkündür. Buradan

M
C.(ij) < ( 1 1 . 4 . 5)
olur. Diğer taraftan x < a, \y\ < b için
(11. 4. 6)
a h a" ab b"
serisi yakınsaktır. Çünkü bu seri,
M . ^ . — = M . ( 1 + - + ... + — + ...)(l + ^ + ... + ^ + ...) (11.4.7)

1-^ a a' b b'
cı b
olarak yazılabilen iki serinin çarpımıdır. Bu iki seri de x < a, y <h için
yakınsak olarak yazılabilen iki serinin çarpımıdır. Böylece iki seri de x < a
ve \y\< b için yakınsak olduklarından (11. 4. 6) eşithği ile elde ettiğimiz seri
de yakınsak olur. (11. 4. 6) ya da ( 1 1 . 4. 7) eşitlikleri ile tanımlanabilen
fonksiyonu,
g(x,y)=- (11.4.8)
0-f)(i-i)
şeklinde gösterelim.
^(0,0) = M
a
X = O , y = O için (11.4.9)
h
a'
v e benzer şekilde x = O , y = O için ,
/ ( 0 , 0 ) = C(o,o), f. (0,0) = C ( , , o ) , / , (0,0) = C , , „ , . . . (11.4.10)
elde edilir. B u eşitliklerden de görüleceği üzere f{x^y) fonksiyonunun
(0,0) noktasındaki türevleri mutlak değerce , g(x,y) fonksiyonunun (0,0)
noktasındaki türevlerinden küçük veya eşittir. O halde bunu
â â
< (11.4.11)
(0.0) (0.0)
şeklinde gösterebiliriz. Buna göre eğer
(11.4.12)
dx
diferansiyel denkleminin (0,0) noktasındaki seri çözümü teşkil
edilirse,(l 1.4.1) diferansiyel denkleminin seri ç ö z ü m ü n ü n katsayılarından
daha büyük ya da bunlara eşit olan
pozitif katsayılarını elde etmiş oluruz. Bundan dolayı (11.4.12) diferansiyel

denkleminin seri çözümü, belli bir aralıkta mutlak yakınsak ise o zaman
mukayese kriteri gereğince
^ - y - f { x . y )
dx
diferansiyel denklemini de aynı aralıkta mutlak yakınsak olur. (11.4.12)
diferansiyel denkleminin çözümü,
(i-SO-f)
diferansiyel denkleminin çözümüne denktir. Bu diferansiyel denklem
seri çözümleri için varlık teoremleri
değişkenlerine ayrıldıktan sonra yeniden düzenlenerek x = O , y - O

başlangıç şartları uygulandığında |x| < a için
y^g{x) = h-h (11.4.13)

h a
çözüm fonksiyonu bulunur. Burada;/.//(l - - ) fonksiyonu, X < a ıçm
kuvvet serisine açüabilir olduğundan

^ M.a ^ x^
r = 2---././/(l--)
/; a
olmak üzere (1 + r ) ' fonksiyonu da < 1 için seriye açılabilir. Bundan

dolayı g(x) fonksiyonu, yeterince küçük X değerleri için bir kuvvet serisi
ile belirtilebilir. Böyle bir seri,
. M.a
1/7(1--) < 1
a
için yakınsak olur. Bu eşüsizlik, daha önceki
..i 2 M. a
< k , k = a.{l - e ' ) ve c = (11.4.14)
n
şeklindeki kabullerimizden dolayı sağlanır. O halde (i 1.4.1) diferansiyel
denkleminin seri çözümü olan fonksiyon, |r| < k için yakmsak
olur.(11.4.3) seri çözümünün belirttiği fonksiyon 3(x) olsun.
3(x) serisindeki pozüif katsayılar g(x) serisindeki katsayılardan küçük
veya eşit olduğundan |x| < k için
3 ( x ) | < g(x)
olur. (11.4.13) eşithğinden de görüleceği üzere x| < k için ^ ( x ) <h
olup bu yüzden |x < k için 3(x) < b olur. Yine (11.4.14) eşitliğinden
de X< k olduğu görülmektedir. O halde
Xı < k için X < a ve 3(x) < b
olur. Sonuç olarak ; |x| < k için / [ x , 3 ( x ) ] fonksiyonu iyi tanımlı olup bu
fonksiyon (11.4.2) serisi ile ifade edilebilir. 3 ( x ) seri fonksiyonu
yerine yazıldığında elde edilen
h(x)=/[.r,3(x);
fonksiyonu , x değişkenine göre bir kuvvet serisi olup bu seri de X < k
için yakınsak olur. O halde ;
/7(0) = / [ 0 , 3(0)1 = / ( 0 , 0 )
Z^'(0) = . / ; + . / , . . 3 ' ( X ) /7'(0) = / , ( 0 , 0 ) + / , ( 0 , 0 ) . 3 ' ( 0 )
olduğu görülmektedir. Diğer taraftan
3 ' (0) = /(o,o) ^ 3 ' ' (0) =,/;. (0,0)+./;. (o,o). 3 ' (o)
şeklindedir. Bu şekilde
)/ v" V
katsayıları tanımlandıktan sonra, n = 2,3,... olmak üzere tümevarım metodu

kullanılarak
3 ' ( 0 ) = /7(0)
3 " ( 0 ) = /;'(0)
3^"-^(0) = /?^" " ( 0 )
eşitliklerini elde ederiz. O halde ; 3 ( x ) ve h(x) fonksiyonlarının her

mertebeden türevleri için biri diğeri cinsinden yazılabildiğine göre her iki
fonksiyon , |x| < k aralığında kuvvet serisine açılabilir. Yani,
3 ( x ) - /7(X)
olduğu sonucuna varabiliriz ki bu da 3 ' ( x ) = / x , 3 ( x ) olduğunu gösterir.

Buna göre ; y = 3 ( x ) fonksiyonu , (11.4.1) eşitliği ile verilen diferansiyel
denklemin bir çözümü olur. Bu teoremin devamı olarak ispatı okuyucuya
bırakılan aşağıdaki iki teoremi verelim.
T e o r e m : 11.4.2. i=l,2,...,n olmak üzere
(11.4.15)
diferansiyel denklem sistemi verilmiş olsun. Eğer / fonksiyonlarının her

biri
X < b, y< d
ıçm
^^0 = 0.3^(1,0) = 0 . - - - J ^ ( ; . . 0 ) =0
noktasında analitik ve her kuvvet serisi x = a , y = d için mutlak yakınsak

ise o zaman (11.4.15) eşitliği ile verilen diferansiyel denklem sisteminin
X = O noktası için
3;, =0^y, =0,...j;„ - O
olan
^^li^lyı = ^2(^l-^yn =3„(x)
şeklinde bir tek çözümü mevcut olup, 3 ( x ) fonksiyonları |x| < kiçin Taylor
serisine açüabilir.
Teorem:11.4.3.
+/?,(x);/"-'^ +h,(x)y^"-'' +... +/,^^_^ (x)y+^,,(x);; = 5(x) (11.4.16)
lineer diferansiyel denklemi verilmiş olsun. Eğer
/:),(x),/7,(x),...,Vi)(x),/7,(x) ve B(x)
fonksiyonlarının her biri , |x|< b arahğmın x = O noktasında Taylor

serisine açılabiliyor v e bu seri yakmsak ise o zaman verilen diferansiyel
denklemin x = O için başlangıç şartlarmı sağlayan çözümleri mevcut olup
bu çözümlerin her biri x < b aralığında Taylor serisi ile ifade edüebilir.
XIL B Ö L Ü M
L Kısmi Diferansiyel Denklemlerin Kuruluşu

Tanım:12.1.1. En az iki bağımsız değişken ile bunların bağlı değişkenini
ve bu bağlı değişkene göre kısmi türevleri ihtiva eden diferansiyel
denkliklere kısmi ya da parçalı diferansiyel denklem denir. Bu tanıma göre
bir kısmi diferansiyel denklem, bir veya birden fazla kısmi türev ihtiva
etmektedir .
Tanım: 12.1.2. Bir kısmi diferansiyel denklemin içerdiği en yüksek
mertebeli türevin basamağına, diferansiyel denklemin mertebesi denir. E n
yüksek mertebeli türevin derecesine de kısmi diferansiyel denklemin
derecesi denir. Bir fonksiyon ailesinin kısmi diferansiyel denklemi genel
olarak iki metotla teşkil edilir.
a. Keyfi sabitlerin yok edilmesiyle kısmi diferansiyel denklemin
kuruluşu
a,b keyfi iki sabit olmak üzere a ve b gibi iki parametreye bağlı olan, x ile y
bağımsız değişkenlerin z keyfi fonksiyonu
F (x,y,z,a,b ) = O (12.1.1)
eşitliği ile verilmiş olduğunu kabul edehm. (12.1.1) eşitliğinden x ve y
göre türev almakla
F (x,y,z,a,b ) - O
âF âF âz ^
+ . =O
âX âz âX
âF âF âz ^
ây âz ây
sistemini teşkil edelim. Bu sistemi meydana getiren eşithkler arasından a ve
b parametrelerinin yok edilmesiyle verilen fonksiyon ailesinin diferansiyel
denklemi,
âx ây
olarak elde edilmiş olur.
Örnek :
i. z = ax2+by2 - 3ab
fonksiyon ailesinin kısmi diferansiyel denklemini teşkil edelim.
d z âz
z = ax2+by2 -3 ab => — ~ - lax . —- - İhy
âx â y '
^ ( ± £i),= £ £ ) / _ 3 ( ± ££),± ££)

'2.V âx' ly cy' 2x âx' 2y r.ı
z = ax^+by^ -3.ab => z — x. — + - )•. — — ) . ( — ^ )
2 & 2 cy 4xy cx ây
\ dz \ âz 3 .dz^^dz^ ^ dz ^ âz ^.dzâz
z= - — + - ^ — ( ^ ) ( — ) => 4zxy = 2x — + 2>' 3(—)(—)
2 Sr 2 ây Axy ox oy dx ây ox ây
şeklinde birinci mertebeden bir kısmi diferansiyel denklem elde edilir,
ii. Eğer z, x ve y nin bir fonksiyonu olup sadece bir keyfi sabit ihtiva
ediyorsa sabiti yok ederek iki diferansiyel denklem bulmak mümkün
olabilir. Gerçekten ;
z = a(x-y)
fonksiyon ailesinin kısmi diferansiyel denklemi,
z a(x-y) => a - ya da a --
â X ' â y
olduğundan
âz âz
eğer a - — - ise z (x-y)-^ kısmi diferansiyel denklemi
â X â X
âz âz
eğer a- - ise o zaman z = ( y - x ) — ^ diferansivel denklemi bulunur.
âx ây
İÜ.Bazen de sabitlerin sayısı değişken sayısından fazla olabilir. Bu durumda
elde edilen diferansiyel denklemin mertebesi genellikle birden büyük olur.
z = ax +by-cxy
eşitliği ile verilen fonksiyon ailesindeki a,b,c sabitlerini yok ederek
diferansiyel denklemi teşkil edelim.
cz
= a - cy
cx
z = ax +by-cxy
az
-h - cx
oy
kısmi türevleri için
(y Z
= 0
cx-
= 6/ - cy c z
r X
= 0
- h - cx
Ty r" z
( \cx âxc\
—c
olmak üzere bu şekilde elde edilen ,
z =^ ax +by-cxy
cz
= a - cy
rz
- b - cx
r y
c z (• z
cx( y ( y(.x
eşitliklerinin oluşturduğu yukarıdaki sistemden a,b,c parametreleri yok

ederek verilen fonksiyon ailesinin
cz (Z c ~z
Z = X— + \ — - -X)'
^:^x ' r \ ' âxây
kısmi diferansiyel denklemini elde ederiz.
b . Keyfi fonksiyonlaı ın y o k edilmesiyle kısmi dif. d e n k l e m i n teşkili
x,y,z değişkenlerinin keyfi iki fonksiyonu u = u (x,y,z) ve v = v (x,y,z)
olmak üzere bu iki fonksiyon arasındaki bağıntı ise
p (u,v) - O
olsun. Bu Ç) (u,v) = O bağıntısı da, z bağlı değişken ve x ile y de bağımsız
değişken kabul edip x ve y ye göre kısmi türevler alınırsa
âli âx c- X C Z ' V C X
dx c:z
â {•) ^ â u
c u c y c y o z c V c y o y c
sistemi elde edilir. Bu sistemin
keyfi fonksiyonlar yoluyla kısmi dif denklem teşkili
âp
ve
âu â V
terimlerine göre her ikisi de birden sıfır olmayan yani

âp ^ âp
â u â V
şeklinde bir çözümünün mevcut olması için bu terimlerin katsayılar
determinantı dikkate alındığında
âu âz âu âv âz âv
+ . •+
âx âx âz âx âx âz
= 0
âu âz âu âv âz âv
ây ây âz ây ây âz
olması gerektiğinden, bu determinantın açılımı
âu âv âu âv âz âu âv âu âv , âz âu âv âli âv
-+— ( )+ —(-
âx ây ây âx âx âx ây ây âz ây âx âz âz âx
şeklinde olup bu eşitlik ise p (u,v) ifadesini bulundurmayan ve
âz âz
ile
â X â y
kısmi türevlerine göre lineer olan bir diferansiyel denklemdir.
Örnek:
yT ) = O
X X'^
fonksiyonu ailesinin kısmi diferansiyel denklemini teşkil edelim.
p(4-,^)-o ve v = ^
X X X'
âu_ âu âu 1
u = = -3- = 0
âx X ây fz'
v = 4
X-
âv
âx
2y
x'
âv
ây
1
x"
âv_
âz
eşitliklerine göre katsayılar determinantı,
âtı âz âli âv âz âv 1 â. 3z 2y
+ - \ .
âx âx âz âx âx âz x" dx X"
= 0
âtı âz âu âv âz âv 1 dz
•+
dy dy dz dy dy dz dy
şeklinde olup bunun açılımından da
1 dz ly dz _
-3- = 0
x'' dx X" X dy
dz ^ dz ^
X + 2y = 3z
dx d y
kısmi diferansiyel denklemi elde edilmiş olur.
Aşağıdaki fonksiyonların kısmi diferansiyel denklemlerini teşkil ediniz
1. z = (x-a)2 + (y-b )2 4. z = axe^'+^ a V ^ + b
2. z = axy + b 5. z=
= xy
xy +
+ yy V x ' - a" +b
ax + by + cz = O 6. xr y" z" ^
a" h c
7. p{-+,x-y) =0
X"
9. Tepe noktası P (xo,yo,zo) olan p ( x + 3; + 2 , x ' +y" -z^) =O
^) = 0
dik koninin diferansiyel denklemini bulunuz.
10. p(- ' ,x--3r) =0

x+y
eğri ailesinin kısmi diferansiyel denklemini teşkil ediniz.
2. Birinci mertebeden lineer kısmi diferansiyel denklemler
Birinci mertebeden kısmi lineer bir diferansiyel denklem ; bir z bağlı
değişkeni ile iki x,y bağımsız değişkeninden ibaret olan
•M-M(x,y,zX N - N ( x , y , z ) , R = R(x,y,z)
fonksiyonları da sürekli ise o zaman bu kısmi diferansiyel denklem genel
olarak,
M ~ + N~^ = R
âx ry
şeklinde tanunlanır. Burada /; = — ^ ve q - — ^ seçimi yapdırsa o

c X d y
zaman yukarıdaki diferansiyel denklem,
M p + N.q = R (12.2.1)
şeklinde yazılabilir. Eğer M = O veya N = O ise o zaman (12.2.1)
diferansiyel denklemi kolayca çözülebilir. Gerçekten
âz
= 4x -2y
dX
z = 2x^-2xy+(p (y)
şeklinde bir çözümü mevcut olup (p(y) keyfi bir sabittir. L a g r a n g e , (12.2.1)
kısmi diferansiyel denkleminin genel çözümünü, adi diferansiyel denklem
çözümüne indirgemiştir. Bu çözüm metoduna, Lagrange çözüm şekli denir.
Bu metoda göre;
Cı = u = u(x,y,z)
C2 = V = v(x,y,z)
sürekli fonksiyonlar olmak üzere
= ^ (12.2.2)
M N R
diferansiyel denklem sisteminin , cp ( u,v) = O gibi bir çözüme sahip olduğu
ispatlanmıştır. Buradaki C] ve C2 keyfi sabitler olup u veya v
fonksiyonlarmın en az birinin z değişkenini ihtiva ettiği kabul edilmiştir.
Bu (12.2.2) eşitliğine , (12.2.1) eşüliği ile verilen diferansiyel denklemin
y a r d ı m c ı sistemi denir
Örnek :
âz âz ^
\. X. y . = jz
âx ây
kısmi diferansiyel denkleminin genel çözümünü bulalım.
â z r z
p = -^7— ve q =
c X ( y
seçimi yapılırsa, verilen kısmi diferansiyel denklemi
xp -yq = 3z
olarak yazabiliriz. Bu diferansiyel denklemin
dx dy dz
şeklindeki yarduncı sistemi teşkil edilirse

dx dy dz dx dy dz
M N R -y
olduğundan , bu üç eşitlik arasmdan da
dz dx r dz r dx = INCı u= Cı =
JZ X J 3^~' X
dx _ dy rdx r dv ,
V = C2 = xy
X -y X ^ y
bağmUhırma göre cp ( u,\') = O (p{^,xy) = O genel çözüm fonksiyonunu
buluruz.
âz dz cz
ii. X - y- /—- = xyi
c X c y c/
kısmi diferansiyel denkleminin genel çözümü ise ,
dx _ dy _ di _ dz
h4 N R
yardmıcı sistemi dikkate almdığmda
dx _ dy _ dt _ dz dy dt dz •
M~ N ~ S ~ R X -V -/ xyt
eşitlikleri bulunur. Bu dört eşitlik arasından
dx _ dy F dy
=> ^ Incı Cı = xy
X -y X + y -
dy dt dy r df
—s +LNC2 V = C2= -
-y -t y y
dx dy dz yt.dx + xt.dy + xy.dt + dz _ dF
X -y xyt xyt - xyt - xyt + xyt 0
yt .dx + xt. dy + xy.dt +dz = 0 => z+xyt = C3 ^ r
fonksiyonları elde edilir ki verilen kısmi dif denklemin genel çözümü ,
(p ( u,v,r) =^0 ^ cp (X);, —, z + xyt) = O fonksiyonundan ibarettir.

y
111. (z-y). — +(y-x). — - x-z

û X d y
kısmi diferansiyel denkleminin genel çözümü ; ^ ^ ^ ^ yardımcı

M }^ R
sistemi için
dx _dy _dz dx _ dy _ dz
M N R z-y y - x x-z
eşitüğine göre
dx ^ dy ^ dz _ dx + dy + dz dF
z-y y - x X-Z z-y+y-x+x-z O
şeklinde olduğundan
dx + dy + dz = O
olup buradan
u Cı = x+y+z
bulunur. Ayrıca bu sistemde payda eşitlenmesiyle de elde edilen
dx dy dz x.dx z.dy y.dz
z- y y - X X -z xz - xy zy - zx yx - yz
x.dx + z.dy + y.dz t ı ı ^
=> xdx+ydy+zdz = O
eşitliğinden Y = x^ +2yz olur. O halde genel çözüm fonksiyonu

^ ( / / , v) = O => ç(x + y-\-z,x" + 2yz) = O olarak bulunur.
, dz o dz
IV. hzx"— ^yx"zy\
dx dy
kısmi diferansiyel denklemi için genel çözüm fonksiyonu ,
dx _dy _dz _^ dx _ dy dz
M N R zy^^ zx' j/x'
dy
yardımcı sistemine göre —- - —- => ydy - zdz = O
yx^ zx^
y.dy-z.dz =O y.dy- z.dz=c\ => u = cı = y 2 -z2
dx _ dy
x^dx-y^dy = 0
zy zx
x^dx - y"dy - c.
eşitliklerine göre genel çözîim aşağıdaki gibidir

(p(u,v) = (p(y'-z', xV)-o
V.
, âz , âz .
x" +y + z" = 0
âx â y
diferansiyel denkleminin, xy ^ x+y , z = 1 hiperbolünden geçen yüzey
denklemini bulunuz.
Bu diferansiyel denklemin
dx _dy _dz dx _ dy _ dz
~M~~N~^ ^ x' ~ j ; ' " -z"
yardımcı sistemi için , üç eşitlik arasından
dx dz c dx r dz x +.
• + li Zı> U - C, -
-z X" -z' xz
dy _ dz dz
y^
dz y +z
y^ yz
fonksiyonları bulunur. P ( x o , y o , z o ) noktası için X o y o xo+yo ve zo - 1
olduğundan
^ + ^0 ^ f o j t l ^ buradan XQ =
y, ^ + 1
V - = c, ise buradan da y^ =
yoô yo
değerler için
Xoyo = X o + y o
eşitliği dikkate alındığında
1 1 1
(c, - \)(c. - ]) c' - 1 +
c. - 1 Cı - C : =3
C] -^C2 =11-^ V = h - = 3
xz yz
=> 2xy + z( X + y) = 3xyz
yüzeyi elde edilir,
vi.
^ı(x,y).P(x,y).dx + ^ı(x.y).0(x,y).dy = O
şeklindeki adi diferansiyel denklemin tam diferansiyel olma şartmm, birinci
mertebeden bir lineer kısmi diferansiyel denklem olduğunu göstererek,
P(x,y).dx+'Q(x,y).dy = 0
adi diferansiyel denklemi için bir integral çarpanının nasıl bulunacağını
belirtiniz.
Eğer
^ı(x,y).P(x,y).dx + ^(x,y).Q(x,y).dy O
diferansiyel denklemi tam diferansiyel ise o zaman
c y âX r y e x âx ây
olup bu da birinci mertebeden bir lineer kısmi diferansiyel denklemdir.

Bunun yardımcı sistemi
dx dy dz dx dy dz
şeklinde olduğundan, bu sistemin |.ı bulunduran çözümü,

P(x,y).dx + Q ( x , y ) . d y - 0
diferansiyel denkleminin bir integral çarpanıdır.O halde böyle bir integral
çarpanı;
rCJ rF rO CF
.dx = -.dy = —
-O P //
sistemi için daha önceki bölümlerden de hatırlanacağı üzere
r O r F
ya = W'l-v) ^ (x) =
ya da — = ı//(y) => (y) = e'
eşitlikleri ile elde edilmişti. Eğer denklem aynı zamanda lineer ise yani
+ 3;.^(x)-^(x)
dx
yP-Q //
olacak şekilde bir integral çarpanı bulunabilir.
3. Birinci mertebeden lineer olmayan kısmi diferansiyel denklemler
Birinci mertebeden lineer olmayan kısmi diferansiyel denklemler genel
olarak
/('^J^^%l^,İ7,--,(§)"'>(f)") = 0 (12.3.1)
formunda ifade edilebilir. Bu kısmi diferansiyel denklem eğer
F(x,y,z,a,b) = 0 (12.3.2)
fonksiyon ailesindeki a ve b parametrelerinin yok edilmesiyle elde edilmiş
ise bu durumda (12.3.2) eşitliği, (12.3.1) kısmi diferansiyel denkleminin
genel çözümünü teşkil eder. Bu genel çözüm, iki parametreye bağlı yüzey
ailelerini gösterir ki bu ailelerin bir zarfı , bazı durumlarda mevcut bazı
durumlarda ise mevcut değildir. Eğer böyle bir zarf varsa bu,
F( x,y,z,a, b - ( p ( a ) ) = O
da
eşitlikleri arasından a parametresinin yok edilmesiyle bulunur. Böylece
b = (p(a)
değişimi ile bulunan çözümlerin tamamına, denklemin genel çözümü
denir.
Örnek: z = ax + by + a^+ b^
fonksiyon ailesinin,
âz âz ,âz^, ,âz.,
z = X — + - + {—y + (—)"
âx ây âx ây
eşitUği ile verilmiş kısmi diferansiyel denkleminin bir çözümü olduğu
gösterilebilir. Gerçekten ;
dF
' da
F( x,y,z,a,b) = z-ax-by-a^-b^ = O
dF
F,= — = -y-2b =Q
âh
olup, buradan da
z-ax-by-a^-b^ = O
âb
âF
F,^
— = -y + 2b=0
âh
eşitliklerinden oluşan bu sisteminden a ve b parametrelerini yok etmekle
z = l ( x V )
tekil çözümü elde edilir ki bu da iki parametreli düzlemleri belirtir Adi

diferansiyel denklemlerde olduğu gibi tekil çözüm, kısmi diferansiyel
âz âz
denklemdeki p = — - ve q = — - terimlerinin yok edilmesiyle elde
â X â y
edilir. Eğer (12.3.2) genel çözüm fonksiyonunda elde edilen sabitlerden
biri diğer sabitin bilinen bir fonksiyonu ile değiştirilebiliyorsa yani
b - (p(a)
F (x,y,z,a, b= (p(a)) === O
fonksiyonu (12.3.1) kısmi diferansiyel denkleminin bir parametreli yüzey
ailesi denir. Eğer bu ailenin bir zarfı mevcut ise bu zarf,
F (x,y,z,a, b - cp(a)) = O
âF
= 0
âa
eşitlikleri arasından a parametresinin yok edilmesiyle (12.3.1) denklemini
sağlayan tekil çözüm olarak elde edilir. Böylece b = (p(a) değişimi ile elde
edilen çözümlerin bütününe diferansiyel denklemin genel çözümü denir.
Yukarıdaki örnek soruda bu işlemi yaptığımızda b = (p(a) değişimi ile
genel ç ö z ü m ,
z-a (x+y)+2a^ = O
şeklinde bir parametreli yüzey ailesi olup
F(x,y,z,a, (p(a)) = z-a(x+y)+2a^ = 0 => F = = - ( x + y)-\-4a =0

âa
olduğundan
âF
Fa = — = -(x + y) + 4a = 0
âa
z-a (x+y)+2a^ - O
eşitlikleri arasından a parametresinin yok edilmesiyle
z=i(x+y)^
fonksiyonu, verilen kısmi diferansiyel denklemi sağladığı için bir tekil
çözümdür.
Burada ; lineer olmayan kısmi diferansiyel denklemlerin genel çözümleri
için iki metot üzerinde duracağız. Bunlar sırasıyla;
a. K ı s a M e t o t l a r
(12.3.1) eşitliği ile verilen lineer olmayan kısmi diferansiyel denklemlerin
genel çözümünü elde etmek için aşağıdaki kısa metotlar kullanılabilir.
1. /G^,j,^,İ,f ,....,(§)'",(§)") = /[iprXciY =0
yapısında olan kısmi diferansiyel denklemler,

F: z ax +by +c
şeklinde bir genel çözüme sahip olup burada tekil çözüm,
z = ax + by+c
âF
= 0
âa
âF
= 0
âh
sisteminden a ve b parametrelerinin yok edilmesiyle bulunur.
Örnek: p = — WQ q-— olmak üzere

dx dy
/[ipY'Myy pV-4= o
kısmi diferansiyel denkleminin genel ve varsa tekil çözümlerini bulalım.
Kısmi diferansiyel denklemin tam yani genel çözümü ,
z = ax +by + c
şeklinde olup
a^ +b^ = 4 => V4-a'
değişimine göre genel çözüm fonksiyonu için

^âF a
V4-a
F - z-ax-^|4-a^\y-
y-c =>
âF
= -\^0
âc
âF
olup -\ ^ O olması gerektiğinden = - 1 = 0 bir çelişkidir. Yani
âc
diferansiyel denklemin tekil çözümü yoktur.
2. / C v , ; ; , z , £ , § , . . . . , ( £ ) " ' , Ö " ) = z = xp+yq + g ( p , q )
yapısında olan kısmi diferansiyel denklemler,
z = ax+by+ g( a,b)
şeklinde bir genel çözüme sahiptirler. Eğer varsa tekil çözüm, genel çözüm
eğrisini kendisine teğet düzlemleri olarak kabul eden bir yüzeydir.
Örnek: z = xp + yq + 3p.q
kısmi diferansiyel denkleminin çözümlerini bulalım.
Bu tip kısmi diferansiyel denklemlerin genel çözümler
z = ax + by + f (a,b )
yapısında olup genel çözüm fonksiyonu iki parametreli düzlem aüelerini
gösterir. Eğer varsa tekil çözüm, genel çözüm fonksiyonunu kendisine teğet
düzlemleri olarak kabul eden bir yüzeydir .Bu tip kısmi diferansiyel
denklemlerin genel çözümü ,
F: z - xa + yh + 3a.h
şeklinde olduğundan , bu eşithkten a ve b ye göre kısmi türevler alınırsa
âF
= x + 3b = 0
'â^
F : z = xa + yb + 3a b
âF
^y + 3a = 0
âb
ifadesi için verilen diferansiyel denklem ile
âF
= x + 3b=0
âa
âF
= y + 3a=0
âb
sistemindeki eşitlikler arasından a ve b parametrelerini yok etmekle
xy
z = -- ya da 3z +xy = O

3. / ( ^ v , ; ; , z , | î , f , . . . . , ( § ) ' " , ( § ) " ) = f(z,p,q) = 0
formundaki yüksek dereceden lineer olmayan kısmi diferansiyel
denklemlerin genel çözümü ; a keyfi sabitine göre
u = x+ay
olmak üzere
z - F (x+ay ) = F (u)
eşitliğinden elde edilen
_ d z _d u dz _^dz _dz
âx dx du du du
âz âu dz dz
q - = . — = a.—
ây ây du du
değerleri verilen diferansiyel denklemde yerlerine yazılırsa, birinci
mertebeden ve birinci dereceden
dz dz
du du
adi diferansiyel denklemi elde edilir ki bu diferansiyel denklemin
çözümü,istenilen çözümdür.
Örnek :
âz , dz , 9 9
dx oy
kısmi diferansiyel denklemi için ,
z - F( x+ay ) = F(u)
eşitliğine göre
dz dz
du du
değerleri diferansiyel denklemde kullanıldığında
z - p ' V =0 z=> z - ( l + a^^)A^

du
dz 4~z1 , 1 ,
=> —- . => —^.dz- . .du
Vl + a ' VZ VI + a '
değişkenlerine ayrılmış diferansiyel denklemi teşkil eden bu eşitliğin her iki
tarafından integral almakla elde edilen
^ r.dz = — ^ .du => f -\^.dz={ , ^ .du + k

Vz VI + a ' Vz Vl + a '
=> 2 V z = — = w + Â:
Vl + a '
=> 2 V z . V l + a^ û-\-k.^j\ + a^
son eşitlikte
b = yt.Vi + a -
seçimi yapıldığında diferansiyel denklemin genel çözüm fonksiyonu ,
4z (1 + a ^ ) = ( u + b ) ' =^ 4z (1 W) = (x+ay+b)^
gibi bir parabohk silindir gösterir. Ayrıca
âF
F : 4z (1 W) - (x+ay+b)^ ^ = 8az - 2;;(x + qy + /:?) = O
âa
âF
= 2{x + ay + h) = O
âh
türev değerlerine göre
4z(l+a^)-(x+ay+bf
âF
^%az-ly{x + ay + h)^0
âa
âF
= 2(x + ay-\-h) = O
âh
eşitliklerinden a ve b parametrelerini yok etmekle z = O tekil çözümü elde
edilir.
4. / ( x j ; , z , İ , f , . . . . , ( £ ) ' " , ( § ) " ) = O ıçm f, (x,p) = (y,q )
yapısındaki lineer olmayan kısmi diferansiyel denklemler de ise ; bir a keyfi
sabiti için verilen diferansiyel denklem,
fı (x,p) = a
f2 ( y , q ) =^ a
gibi iki kısma ayrıldığında z bağlı değişkeni ve x ile y bağımsız
değişkenleri için
dz = pdx + qdy = Fı (x,a) dx + F2 (y,a) dy
olduğundan integral işlemi ile
z = F^ (x, a)dx + J F 3 (y, a)dy + h
Örnek : p + q x^ + y^
lineer olmayan kısmi diferansiyel denkleminin genel çözümünü ,
p + q = x^ + y^ => p - x^ = q + y^
P"X^ = a => p = a + x^
q +y^ = a => q = a - y^
değerlerine göre
dz = p.dx + q. dy =:> dz = ( a+x^).dx + (a -y^ ).dy
=^ z = \{a + x^'')dx+\{a-y^)dy +h
=> z= ax + ^x"+ay-jy^+h
olarak elde edilir ki
âF
F: z= ax + ^x^+ay-jy^+h =:> = 1=0
âh
eşitliği bir çelişki olduğundan diferansiyel denklemin tekil çözüm yoktur.
Aşağıdaki lineer olmayan kısmi diferansiyel denklemlerin genel ve varsa
tekil çözümleri verilmiştir. Bu çözümleri inceleyiniz.
kısmi diferansiyel denkleminin genel çözümünü;

z==ax + b y + c
şeklinde olacağından
f ( p , q ) = p^ + q ^ - 1 => p^V^l => a^b^-l
b= VTv
z = ax+ V T - o ^ y + c
genel çözümü için c = O seçilirse o zaman
T7 , ~ âF a
F; z = ax+Vl-^^" y => = x — y =0
âct Vl-a"
olduğundan
z = ax+ v T - o ^ y
âF a
— =y =0
eşitlikleri arasından
âa ^]-a'

2. z = px + qy +p^ + pq +q^
kısmi diferansiyel denkleminin genel çözümünü,
z = ax + yb + f (a,b)
şeklinde olacağından tekil çözüm ise ,
z = ax + yb + f (a,b) => F : z = ax+by+a^+ab+b^
âF â F
F : z = ax+by+a^+ab+b ^ = x + 2 a + /? = 0 ; = y + 2b + a = 0
âa âh
türev eşitlikleri için
z = ax+by+aâb+b^
a=i(;^-2x)
h=\{x-2y)
sisteminden
3z xy-x^-y^
olarak bulunur.
3. z = px + qy+p"q^
kısmi diferansiyel denkleminin genel çözümünü,
z = ax + by + a^ b^
yapısında olduğundan tekil çözüm,
âF âF
F: z - a x + by + a^b^ =^ — = x + 2^///-= O ; - v + 2a'A = 0
âa âh
türevlerine göre
âF
= x + 2ah- = 0
âa
âF
= y + 2a-h = 0
âh
z = ax + by +
sistemini oluşturan bu üç eşitlik arasmdan a ve b parametrelerinin yok
edilmesiyle
olarak elde edilir.

4. 4(1 +z-^) =9pqz^
kısmi diferansiyel denkleminin genel çözümü ise ;
z = F( x+ay) = F(u)
formunda olacağından
4(l+z') =9pqz' ^ , q ^ a ^
du du
4(1 + z^ ) = 9pqz^ r > 4(l+z^ ) = 9az^ ( — f dz = 2du

du Vl +
adi diferansiyel denkleminin çözümünden
3--\/^ , ^ , r 3.yâ , ç ^ ,
I
dz = ^Wlll
2du =>
r' • r—
dz = I 2du + b
3.4â
dz = İdil I 4\ +. dz = i 2du + h
=> ^Ja(\+z") = II + h
a( ) = (x+ay+b)^
verilen diferansiyel denklemin genel çözümü elde edilir ki
= \ + z" -2y(x + ay + h) = 0
F: a(l + z ^ ) = (x + ay + hy
âF
âh
= 2{x + ay + h) =0
sistemine göre
F : a(l + z ^ ) = {x + ay + h)
âF
âa
= \ + z^ - 2y(x + ay + h) = 0
âF
âh
= 2(x + ay + h) =0
eşitlikleri arasmdan a ve b parametrelerinin yok edilmesiyle

1 + z'' = O
tekil çözüm fonksiyonu bulunur.
5. p(l-q') =q(l-z)
kısmi diferansiyel denkleminin genel çözümü ;
z - F (x+ay ) = F (u)
yapısında olup p = —-, t/= a — değerlerine göre

du du
p(l-q') =q(l-z) [^-aH^r](f)dz = a(l-z)dz
du du du
A.[l-a + az-a'-A'-] = 0
du du
olup burada;
eğer
dz = 0 ise o zaman z = c çözümü
du
eğer [1 - a + az - a ' ( — ) ' ] = O => , ^ rdz^ du
du. ^j\-a-âz
ise o zaman da
a a
. ^dz = du => , =dz = I du + h
^\-a + az ^ yl\-a + az ^
cı r I
, =dz = du + h => 2yj\-a + az-u + h-x + ay + b

^|\-a-{-az ^
=> 4 ( l - a + a z ) = (x+ay+b)^
olarak elde edilir .
F = 4( 1 -a+az) - (x+ay+b)^ => ^ = 4 ( - 1 + z) - 2y{x + ay + h) = 0

âa
â F
F = 4( 1 -a+az) = (x+ay+b)^ => -2{x + oy + /:?) = O
âh
âF
= - 2 ( x + ay + /;) = O
âh
olduğundan tekil çözüm yoktur.
6. 7^-7^+3x = 0
kısmi diferansiyel denklemi için;
^ + 3x ^ = a => ^ + 3x = a wt ^ =a
olduğuna göre
- / p 4- 3x a => p = (a-3x)^
^ =a => q - a^
için genel çözüm , dz = p.dx+q.dy ifadesinden elde edileceği için
dz = p.dx+q.dy => f: z= -^(a-3xy+a"y +h
genel çözümü bulunur. Diğer taraftan

âh
çelişkisinden dolayı da tekil çözüm yoktur.
7. q- -px
kısmi diferansiyel denkleminin genel çözümünü ,
q = p^ -px = a => p^-xp a ve q = a
p^-xp = a v e q = = a =^ p = T ( X + Vx^~+4â) ve q a
eşitUklerine göre
dz = pdx + q d y => z = = ^ (x + Vx" +4a)dx + a^dy + h
=^F:z= ^ ( x ^ 4-xVx^ + 4 a ) + a . l n ( x + + 4 a ) + ay-\-h
olarak bulunur. Buradaki
âb
çelişkisi tekil çözümün olmadığını ifade eder.
b. Charpit Metodu
Birinci mertebeden lineer olmayan kısmi diferansiyel denklemlerin genel
çözümlerinin bulunması için kullanılan metotlardan biri de charpit
metodudur.
/(^J^^^İ,İ7'--'(I^)"''(İ7)")= f(x,y,z,p,q„..,p-,q") = 0
olarak tanımlanan birinci mertebeden lineer olmayan kısmi diferansiyel
denklemine göre z,
x ve y değişkenlerinin bir fonksiyonu olduğu için
dz = pdx + qdy
şeklindeki eşitlik yazılabilir.
f(x,y,z,p"^,q") = 0
yüksek dereceli kısmi diferansiyel denkleminin yardımcı sistemi,
dp _ dq _ dx _ dy _ dz _dF
âx ^ P âz ây + H âz âp âq \P^'^q~â^ ^
eşitliği ile verilir. Bu yardımcı sistemden çözülen p ve q değerleri,
dz = pdx + qdy
eşitliğinde kullanılarak her iki taraftan integral almakla genel çözüm
fonksiyonu elde edilebilir.
Örnek :
i. q =^ -xp + p^
f (x,y,z,p,q, ,p"\qÔ = p ' -xp-q = O
olduğuna göre, aşağıdaki türevler teşkil edildiğinde
= 2p-x = 0 = -1
âp âl âq
âf âf âf
âx âz âx ây âl
=0 - { p ^ + q ^ ) = -^p- +xp + q
ây âp âq
eşitlikleri için diferansiyel denklemin yardımcı sistemi,
dp _ dq _ dx _ dy _ ( h dF
âx ^ P d: ây ^ H dz -{P%^H%
dp _dq _ dx _dy __ dz dF
-p O x-2p 1 xp + q-2p-
olarak bulunur. Bu sistemden elde edilen,
dp _ dy r dp r dy
- + lna
P 1
p = ae"^
-Y -V 2 -2v
p = ae- q = -axe • +a e -
z = p.dx +q.dy => z = ae'-dx + (-axe +a'e )dy + h
z = 2axe->'- -aV'^ +b
2
genel çözümüne karşılık
1
z = 2axe'^'- -aê"^^' = 1 = 0
âh
çelişkisinden dolayı tekil çözüm yoktur.
Charpit metodu
ii,. 1 6 p V + 9q^z^+4z^-4 = 0
İlk önce diferansiyel denklemin yardımcı sistemini teşkil etmek için
gerekli olan aşağıdaki eşitlikleri yazalım.
âf âf âf âf
ây âx ây âz
^ = 32zV , ^ = 1 ^z" ^ = 2,2zp" + \%zq^ + 8z

âp âq âz
âf âf , , âf âf
- ^ + p - ^ = 32p'z'l^pq-z + %pz , - ( p ^ +q ^ ) = --l8qz'
OX oz op oq
yukarıdaki bu değerlere göre

dp dq
32zp^ +\'&zpq' +%pz 32qzp^" +18z^/' +8^/z
dx dy dz
-32/7z' -IS^/z- -32;?'z' -18^/'z'
yardımcı sisteminde ,1 inci terim 4z ile ve sonuncu terim de 4p ile
çarpıldıktan sonra üçüncü terim ile bunlar taraf tarafa toplanır ve daha
sonra yeniden düzenlenerek integral işlemine geçilirse
cı — X
4zdp + 4pdz +dx = 0 => x + 4pz = a p = -
Az
f(z,y,z,p,q) = 1 6 p V + 9 q ^ z H 4 z ^ - 4 = 0
P
a-x q = — 2 Vl-^' -4(x-a)-
4z 3z
dz = p.dx + q,dy ^ dz = ^—^dx + — ^\-z- ~A{x-af .dy

5.Z
zdz + 4(x - d)dx

2^\-z- -4(x-a)-
3[zdz + 4{x - a)dx\ r 3\zdz + 4(x-a)dx
dy = jdy=\
2Vl-r--4(x-a)- 2^\-z'-4ix-af
{x-ay- %y-hy
y-b= --^\-z'-4(x-af 1 h Z — 1
4 4
genel çözümü elde edilir. Tekil çözüm ise, z = ± 1 denkleminin iki paralel
çözümü olarak buluruz
Aşağıdaki kısmi diferansiyel denklemlerin genel çözümlerini bulunuz
dz dz
1. 3 . ^ + 4.-^ =2 2. y. X. — = z
dx d}^ dx d}^
dz dz , dz , dz
3. xz. — + y z . — = x y 4. X". — + y ' ' . — =z"
dx dy dx d);
dz dz 2 2 dz dz
5. y. X. — = y -X 6. zy. xz. — = xy
dx d}^ dx d}^
7. ( x / - x z ^ ) . ^ + ( y z ^ V ) - ^ = zx^ -zy^
dx d}^
Aşağıdaki kısmi diferansiyel denklemlerin genel ve varsa tekil çözümlerini
bulunuz
5z , dz .dz dz .
2. ( | ^ ( f ) ^ = 4z
dx d)^ dx d)^ Ör d)^
dz 2 / öz 2 2
3. z^(^)W(^)^=l-z^ :
dx dy ör
5. x . ( i y ) ( | ) V ( ^ ) ^ = 0
dx 0 ;
dx d}^
, dz dz ,
7. 2 y - — .z(—)^- = 0
dx dy
KAYNAKLAR
1. Ayres, A.,Differential Equations, Schaum Pub. Com. N e w Y o r k , 1 9 5 2
2. Betz, H.,Burcham, P.B. and Eving G.M., Differential Equations with

Applications, Harper and R o w Publisher, London, 1964
3. Boyce , W.E and Di Prima , R.C., Elementaty Differential Equations and

Boundary value problems , John Wiley and sons, inc.. N e w York, 1977
4. Çelebi, A.O. ve Çelebi, Ü., Diferansiyel Denklemler, Milli Eğitim

Basmievi, İstanbul, 1980.
5. Dağ ,l.,Adi diferansiyel Denklemler, Atatürk Üni. Yay., Erzurum, 1983.
6. Ergun, A.N., Adi Diferansiyel Denklemler, Kurtulmuş mat., İst., 1968.
7. Gökmen, G., Aydm, M., Kuryel, B., ve Gündüz, G., Diferansiyel

Denklemler ve Uygulamaları, E.Ü. Müh. Fak. Yayınları, İzmir, 1990.
8. Marsden, J.E., Elementary Classical Analysis, W.H. Freeman company,

San Francisco, 1974.
9. Ocak , R., Analiz Dersleri, Atatürk Üni. Kazım Karabekir Eğitim

Fakültesi yayınları Yayınları, Erzurum, 1991.
10. Saban, G., Analiz D e r s l e r i , İstanbul Üni. Yayınları, İstanbul, 1976.
11. Spiegel, M.R., Advanced Cal., Schaum Pub. Com. N e w York, 1963.
12. Süray , S., Genel Matematik , Güven Küapevi yayınları, Ankara, 1978.
13. Tuncer, T., Alıştırmalarla Diferansiyel Denklemler, Matbaa

Teknisyenleri Basımevi, İstanbul, 1965.
14. Taylor , A.E., Advanced Calculus , Ginn and company, Boston, 1955.
15.Uyan , B., Diferansiyel Denklemler , Fourier Serileri ve Laplace

Transformasyonları, Cevat Şen yayınlan , İ s t a n b u l , 1980.
KONU İNDEKSİ Euler özdeşhği 153
A V
adi dif. denklem 1 fonksiyon dizisi 83
adi nokta 207 Frobenius serisi 2061
analitik fonksiyon 211
aralık 7
ardışık yaklaşımlar 82 gamia fonksiyonu 163
ardışık yaklaşımlar met. 82 genel çözüm 5
Gronwall eşitsizliği 95
B
basit kes. ayırma metodu 127 H
başlangıç şartlı çözüm 6 Has olmayan integ. 165
başlangıç değer problemi 5 homojen dif.denklem 9
Bernoulli dif denklemi 33 homojen fonksiyon 9
beta fonksiyonu 165
bölge 39
ikinci taraflı denklem İ l 1
ikinci tarafsız denklem 105
Cauchy dif denklemi 130 integral çarpanı 21
c-diskirminantı 61 integral çarpanı metodu 31
Gharpit metodu 258 integral eğrisi 57
Clairaut dif denklemi 71 integral ölçütü 77
D K
değişken dön.metodu 29 karekteristik denklem 173
değiş, ayrıl, dif denklem 7 karekteristik vektör 173
dif denklemin mertebesi 2 katsayılar bağıntısı 2 0 8
dif denklemin derecesi 2 kesişme açısı 41
dik yörünge 42 keyfi fonksiyon 239
diklik şartı 42 keyfi sabit 237
düzgün doğrultu 59 kısa metotlar 111
düzgün tekil nokta 211 kısmi dif denklem 237
kolon matris 166
eğik yörünge 44
eğim 42
temel çözüm cümlesi 185
Lagrange dif. denklemi 73 temel matris 185
Laplace dönüşümü 87 total dif denklem 158
Legendre dif denklemi 130 transpoze 170
lineer bağımhiık 100 türev oparetörler polinomu 103
lineer bağımsızlık 100 türev oparetörü 90
lineer dif denklem 28 V
Lipschitz şartı 93 varlık ve teklik 79
W
M Wronskiyen 186
Maclauren serisi 206 Y
matrisyel ç ö z ü m 187 yakınsaklık bölgesi 83
matrisyel integral 181 yakınsaklık şartları 231
matrisyel limit 178 yardımcı denklem 105
matrisyel türev 11^0 yok etme yöntemi 155
mertebenin düş. metodu 135 yörünge 41
Ö-
öz vektör 173 Z
özel ç ö z ü m 5 zarf 54
P
parametre 2
parametrelerin değ. metodu 123
p-diskirminantı 58
R
Riccati dif denklemi 35
S
satır matris 166
seri çözümü 206
T
tam dif denklem 17
tam diferansiyellik şartı 18
tamamlayıcı çözüm 111
Taylor serisi 206
tekil ç ö z ü m 63
tekil doğrultu 65
tekil nokta 207
tekü yer 64

Adi Diferansiyel Denklemler (PDFDrive)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Adi Diferansiyel Denklemler (PDFDrive)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ADİ DİFERANSİYEL DENKLEMLER

Yrd. Doç. Dr. İsmet YILDIZ

Yükseköğretim kurumlarındaki önemli eksiklerden biri de Türkçe yazılmış

1- Diferansiyel denklemlerin tanımı ve sınıflandırılması

y', y" , y^" - > ardışık türevler olduğu bir gerçektir,

b- Kısmi (Parçalı) Diferansiyel Denklemler

sabitlerinin yok edilmesiyle

lineer bağımsız keyfi sabitleri için

ikinci mertebeden sabit katsayılı lineer diferansiyel denkleminin genel çözümü

olduğuna göre diferansiyel denklemin y (o) = 1 , y '(o) = -1 başlangıç şartlarını

y(o) = 1 ve y'(o) = -1 için

y(o) = 1 ve y'(o) = -1 için

y' = -cıe"H3c2e e^ -c^ + 3c, = -

sisteminden çözülen cı ve C2 keyfi sabitleri için istenilen çözüm

Birinci Mertebeden Adi Diferansiyel Denklemlerin Çözümleri

şeklinde olan ya da bu formda yazılabilen diferansiyel denklemlere,

^ - F(x). G(y) => dy - F(x).dx

seçimi yapmakla yukarıdaki diferansiyel denklem,

diferansiyel denkleminin genel çözümünü bulalım.

e " ' . y ' = e'^"^ ^ ^2.^^^ ^-2y

ayrılmış olan bu eşithğinin her iki tarafından integral almakla

e'^ dx = e"'^ dy ^ j e'-' .dx-\-c^ \e^''.dy

diferansiyel denkleminin y (2) = başlangıç şartını sağlayan

çözümünü bulmak için verilen diferansiyel denklem,

genel çözümü bulunur. Diferansiyel denklemin , y (2) = ^ başlangıç

şartını sağlayan çözümünü ise ,

formunda yazılabilen bir diferansiyel denklemde , P(x,y) ve Q(x,y)

= Lncx •=> cx= e

seçimi yapılır ve y_ dönüşümü

genel çözüm fonksiyonu bulunur.

du. 1 + 7/' \ + u '-U ' _ 1

u du = — .dx u\du - \—.dx^\viC

\ u/^ .du= —.dx + lnc — .ur' = Inc.x

genel çözümü bulunur.

dy y"e'-x^ du //\Y".e"-x^ //^.e?"-l

du u\e' -\ u\e" -l-ır.e'' -u.e'' u.e' +\

II. e" +1 II. e +e

" u.e" +\ = t ^ (u.e" +e").dıı = dt -.dt = - l n x + lnc

\-.dt --\wx + \wc Int-ln-

genel çözümü bulunur. x = 1 , y = 1 şartmı sağlayan çözümü ise ,

y.e' -^x- c => c = 1

formunda verilen ya da bu şekle dönüştürülebilen bir diferansiyel denklemi

olarak yazıldıktan sonra parantez içerisi içi A = aı.b2 - aa.bı ^ O olduğundan

sistemi sağlayan h ve k sabitleri belirienebilir. Böylece (2.3.1) eşitliği,

şeklinde yazıldıktan sonra Y = u X dönüşümü yapıldığında

seçimi ile bu integral eşitliğinden

(p(u) = L n X + c => (p(—) = LnX+c

fonksiyonu elde edilir.

İse bu durumda*da verilen (2.3.2) diferansiyel denklemi değişkenlerine

=> (x-y+l)^ - 2 ( x - y + l ) +Ln(x-y+2) +8x = c

1. Aşağıdaki diferansiyel denklemleri değişkenlerine ayırarak çözünüz.

e. — = 1+y^ ; y(0) = 1 başlangıç şartını sağlayan

3.Aşağıdaki diferansiyel denklemleri değişkenlerine ayrılabilen veya

kısmi türevleri düzgün ve sürekli olmak üzere eğer

şartının sağlanıyor olması, (2.4.1) eşitliğinin,

du =P(x,y) dx + Q (x,y) dy = O (2.4.2)

olarak yazılabileceğini gösterir. (2.4.2) eşitliğinin çözümünden elde edilen

f/- r > ( x , j ; ) J x + (p(y) (2.4.5)

olup bu eşitliğin her iki tarafından da y ye göre türev aldıktan sonra

Q(x,y) = Q(x,y)- Q(xo,y)+ ^ (p(y) ^ Q(xo,y) = ^ (p(y)

u ( x , y ) = Ç P{x,y)dx+[' 0{x,,y)dy +c (2.4.6)

olarak şartın yeterliliği ve teoremin ispatı tamamlanır.

Örnek. ( y e^-' +Cosx) dx+ xe'- dy = O