Paper - II Book

&bõ¢eÖ H m*yîT+³¯ m&T«¹¿wH
(D.El.Ed.)
~ÇrjáT d+eÔáàsÁ+
||sÁT ` 2
$<«ýË
CÉ+&sY dyîT®¿£«Ôá ` $©q <¿£Î<ó\T
bÍsÄÁ«|Údï¿£ n_óe~Æ eT+&*
Â¿. d+<ó«sDì, ×.|¾.z.bdt
¿£MTwqsY
bÍsÄÁXæ\ $<«XæK, +ç<óç|<ûXÙ, neTseÜ
leTÜ byT.$. sÈ«\¿ì
d+#\Å£\T, sçw¼ $<«|]XË<óq ¥¿£D
²d+d,
+ç<óç|<ûXÙ, neTseÜ
&; bdt.Â¿. ý²úuó²w
çbõ|d s ,Y {¡#sá Y m&T«¹¿wH $uó²>·+
sçw¼ $<«|]XË<óq ¥¿£D²d+d, +ç<óç|<ûXÙ, neTseÜ
&; Â¿. bÍ+&TsÁ+>· kÍÇ$T
çbõ|d s ,Y {¡#sá Y m&T«¹¿wH $uó²>·+
sçw¼ $<«|]XË<óq ¥¿£D²d+d, +ç<óç|<ûXÙ, neTseÜ
dV² ¿±sÁ+ ` deTqÇjáT+

&;bdt.&.$. sÁeTD l |¾. $qjYT Å£eÖsY
¿Ã`]¦Hû³sY ¿£ç]Å£\+ÊbÍsÄÁ«|Údï¿£ $uó²>·+ ýÉ¿Ì£ sÁsY
sçw¼ $<«|]XË<óq ¥¿£D²d+d, ý²¢ $<« ¥¿£D d+d, n+>·\ÖsÁT
+ç<óç|<ûXÙ, neTseÜ ¿£cÍý²¢
+ç<óç|<ûXÙ ç|uóTÔáÇ ç|#áTsÁD, neTseÜ

#á{²¼\qT >sÁ$+#á+& $<«e\¢ m<>±*
V²Å£Ø\qT bõ+<+& $qjáT+ÔÃ yîT\>±*
sÁ#sá TTÔá\T
&; bH. mdïsY,
ýÉ¿Ì£ sÁsY
bdt..bdt. ç|uTó ÔáÇ ×.b.bdt.., sÈeT+ç&
&; w¿ù w+w§BÝH
ýÉ¿Ì£ sÁsY
ý²¢ $<« ¥¿£D d+d, T¿£Ø|³+, nq+Ôá|ÚsÁ+
&; CÉ.býÙ. d+<ó«sDì

nd¾d¼+{Ù çbõ|dsY
&; _.sY. n+uñ<ØsY jáTÖe]ô{ì, l¿±Å£Þø+
l |¾. $qjYTÅ£eÖsY
ýÉ¿Ì£ sÁsY
ý²¢ $<« ¥¿£D
d+d, n+>·\ÖsÁT, ¿£cÍý²¢
d+bÍ<Å£ \T
&; _. >Ã$+<sÂ &¦
çbõ|d s Y (]fÉs® )¦Y
l yû+¿£fñXøÇsÁ jáTÖe]ô{ì, ÜsÁT|Ü
&; |¾.jáTdt. ^ÔH<¸
ç|¾àbÍýÙ (]fÉ®sY¦)
ý²¢ $<« ¥¿£D² d+d, ¿£sÁÖ\T
eTT+<TeÖ³
H>·]¿£ deÖC² dw¾¼+#\+fñ $<«e+ÔáTýÉÕq båsÁT\T nedsÁ+. ¥XøeÚqT
ç|jÖî ÈÅ£&îqÕ båsÁT>± r]Ì~<Ý\+fñ ÿ¿£ >·TsÁTç|<y Tî q® eÖsÁZ s¹ XÝ Åø £ &T neds+Á . nÔá&T
C²ãq d+|qT&îÕjTá T+&&yTû ¿±Å£+& <sôÁ çbÍjáTT>±qÖ, VQeTTK ç|C²ão*>±qÖ,
dÈqo*>±qÖ, ÔÜÇÅ£>±qÖ uó$ w«ÔY <sÁôÅ£>±qÖ +&*. ¿±\+ çbÍNqyîTH® ,
qMqyîTH® uó²sÁrjáT deÖÈ+ m|ÚÎ&Ö bÍ<ó«jáTT& |T qyîTq® e«¿ì>ï ± >sÁ$dÖï ÔáeT
d+ÔáÜ d+¿¹ e T+¿Ãd+ nÔá& qT+& m+ÔÃ ¥dT+ï ~. deÖÈ+ýË nÔá&Ö ÿ¿£ duTó «&û nsTTq|Î{ì¿ì
nÔá& eÖ³\T #ûÔ\á T nú <sôÁ újáT+>± +&\ uó²$dT+ï ~. ý²+{ì eTVAqÔáyTî q®
n<ó«|H eÜï>± dÓÇ¿£]+#\ sÁs TT+#áTÅ£q e«¿ìï ÔáïeTT&îÕq bÍ<ó«jáTT>±
sÁÖ|Ú~<Ý&¿ì dsÃÇqÔáyîT®q $<«¹¿çÔá+ ¿±y*.
ÿ¿£ d>·³T e«¿ìï bÍ<ó«jáTT>± r]Ì~<Ý\+fñ nÅ£+]ÄÔá B¿±ÔáÔáÎsÁÔá ¿£*Ðq
eTVAbÍ<ó«jáTT\T ¿±y*. n+<T¹¿ bÍsÄÁXæ\ $<«ýË bÍ<ó«jáT$<« nÔá«+Ôá
çbÍ<óq«Ô+Xø+>± >·T]ï+|Úbõ~+~. bÍ<ó«jáTT <Çs kÍeÖ¿±uóT «qÜ ¥dTqï |ÚÎ&T
bÍ<ó«jáTT& sÁÖbõ+~+#û d+<sÒÁ +Û ýË nÔá«+Ôá C²>·sÖÁ ¿£Ôá eXø«¿£+. bÍ<ó«jáT $<«]¿ì
¹¿e\+ $wjáTC²ãq+ n+~+#á&+, uË<óH |]C²ãq+ |+bõ+~+#á&+ eÖçÔáyûT d]bþ<T.
$<«sÁT\ <Çs uó$ w«ÔáTqï T M¿ì+ #á>\· Xø¿j
ïì Tá TÅ£\ï qT HûsÎ*. dJeeTÖ Ôá«#îÔÕ qá «o\eTÖ
nsTTq $<«sÁT\ ýË C²ãq¿±+¿£q T |+bõ+~+|Cñ d yîTÞøÅ£ e\qT nuó« d¾+|Cñ d Hî|Õ Ú D²«\qT
ne>·Ô+á #ûsTT+#*. eÖqMjáTÔá >·Tu²[+#û rjáTÔ ç|esÁqï qT nqTe]ï+|Cj ñ Öá *. uó²sÁrjáT
$<«ÔáÔÇ, $<«jîTT¿£Ø |seÁ Öe~ó nsÁ+ #ûdT Å£ e«eV²]+#á& ¿£[+|Ú #ûsTT+#*.
çbÍ<¸$ T¿£ bÍsÄXÁ æ\ kÍsTT bÍ<ó«jáTT>± sÁÖbõ+<&e T+fñ VQeTTK ç|C²ãbÍ³y\qT
|ÚDì¿|ì Ú #áTÌ¿Ãe&+ nqeÖ³. n+fñ bÍ<ó«jáTT&T #á¿Ø£ ¿£<Å¸ £ &T>±, >±jáTÅ£&T>±, q³T&T>±,
ºçÔá¿±sÁT&T>±, ç¿¡&¿±sÁT&T>±, yî<Õ T«>±, <óT ¿£ kÍ+¹¿Ü¿£ |ÚDT&T>± e«eV²]+#á>\· >±*.
ý² VQÞø n+Xæ\ýË ç|yûXøeTT, çbÍMD«eTT ¿£*Ð +&*. M{ì kÍ~ó+|CñjáÖ* n+fñ
bÍ<ó«jáTT&T $<« jáÖ n+Xæ\+{ìú eTyûT¿£+ #ûdT Å£q<îÕ +&*. bÍ<ó«jáT\|Õ
sÁÖbõ+~q C²rjáT $<«ç|D²[¿£ #áç³+ ` 2009 bÍ<ó«jáTT&T $<«sÁT\ kÍ+|¾T¿£,
kÍ+dØÜ¿£ Hû|< ó «\qT d+|PsÁ+ >± ne>±V²q#ûdT ¿= y] $¿±kÍ¿ì ¿£w¾#j û Öá \ +<T¿Ãd+
deÖ#sÁ kÍ+¹¿Ü¿£ |]C²ãq+, kÍ¿£ ¿£Þ\ø T d+dØÔáT\qT uË<óH ç|D²[¿£ÔÃ eTyûT¿£+
#ûdT ¿Ãy*. d+<sÒÁ +Û ýË bÍ<ó«jáTT&T eTqqo\ nuó²«dÅ£&T (Reflective Practitioner)
>± +&\ dÖº+º+~. ¿±{ì¼ bÍ<ó«jáT $<«ýË u²\\qT y] u²ý²« nsÁ+ #ûdT ¿Ãe&+,
HûsÁTÌ¿Ãe&+ mý²>Ã Hû¹sÎ |<ÆÔáT\ýË çbÍMD«+ bõ+<&+ nÔá«+Ôá eXø«¿£+. deT¿±©q
n+Xæ\qT yûTÞø$+#áTÅ£+³Ö Ôáq uË<óq qT dTd+|q+ #ûdT ¿Ãe&+. m+ÔÃ ¿¡\¿£+. ¿±{ì¼
bÍ<ó«jáT ¥¿£D <Xýø ËHû jáÖ n+Xæ\ýË bÍ<ó«jáT / $<«sÁT\ Å£ d+|PsÁ ¥¿£D yÇ*.
e«edÅ£ jîÖ>·«yîT®q bÍ<ó«jáTT n+~+#á&+ýË ¥¿£D d+dýñ |P]ïu²<ó«Ôá eV¾²+#*. @
ºqbÍ{ì n\dÔÇá + È]ÐH n~ |{wì y¼ Tî q® ¥¿£D <ÇsHû |syÁ Öî qÔáyTî q® bÍ<ó«jáTT\qT
sÁÖbõ+~+#á>·\+. qÖÔáq+>± sÁÖbõ+~+ºq bÍsÄÁ«|Úd¿ï ±\T C²ãqsD²Ôá¿£ nuó«dq
d¾<Æ+Ô\T, |sdÁ Î sç¥Ôá $<«ÔáÔÇá +, d$T[ÔáuË<óH $<óH\T yîTT<\sTTq qMq uó²eq\ÔÃ
]ÔáyîT®HsTT. M³+{ì nsÁ+#ûdT¿= ÔáeT <sÁôe+ÔáyîT®q uË<óq\ <Çs nÔá«+Ôá
ç|C²ãbÍ³y\T ¿£*Ðq bÍ<ó«jáTT\qT r]Ì~<&Ý + ýË n<ó«|Å£ \+<sÖÁ $Xâw+ >± ¿£w¾#kû ÍïsúÁ ,
bÍ<ó«jáT $<«sÁT\ T Å£L& uË<óH d¾<Æ+Ô\qT $<«jîTT¿£Ø |seÁ Öe~ó nsÁ+ #ûdT ¿=
$<« \¿±«\qT kÍ~ó+#û+<TÅ£ ÔáeT J$Ôá nqTuóy\qT nqÇsTT+#áTÅ£+³Ö <sÁô
bÍ<ó«jáTT\T>± sÁÖbõ+<TÔsÁ ¥dÖ.ï ..
d+#\Å£\T
sçw¼ $<« |]XË<óq ¥¿£D
d+d
neTseÜ, +ç<óç |<Xû Ù
n<ó«|Å£\Å£ dÖ#áq\T....
bÍ<ó«jáT $<« |Õ sÁÖbõ+~q C²rjáT $<« #áç³+ ` 2009 bÍ<ó«jáT $<«
çbÍ<óq«ÔáqT $e]dÖï |¾\\¢ Å£ HD«yîTq® $<«qT n+~+#\+fñ bÍ<ó«jáTT\qT sÁÖbõ+~dTqï
<Xýø ËHû nÔá«+Ôá C²>·sÖÁ ¿£ÔÔá Ã e«eV²]+#\ dÖº+º+~. u²<ó« ÔjáTTÔáyTî q® bÍ<ó«jáTT\T
<ÇsHû u²\\ u²ý²«¿ì uós ÃkÍ eÇ>·\eT ný²+{ì y] ÔájÖá sÁT#ûjTá &+ýË bÍ<ó«jáT
¥¿£D
d+d\ T qÖÔáq <¿£Î<¸+ ÔÃ |#ûjÖá \ Ôî*|¾+~. n+<TýË eTò*¿£ dÖçÔ\qT
<ósÁ+>± #ûdTÅ£ bÍsÄÁ«|Úd¿ï ±\T sÁÖbõ+<sTT. M{ì nsÁe+Ôá+>± |jîÖÐ+#á&+ýË
n<ó«|Å£\T ¿= yîTÞøÅ£ e\T nqTd]+#*.
· bÍ<ó«jáT $<« ` C²rjáT $<« #áç³+ ` 2009 Å£D+>± #á<y*.
· jáÖ n+Xæ\Å£ #î+~ $<«ç|D²[¿£ýË |s=Øq ¿¡\¿£ uó²eq\qT y{ì ÔÜÇ¿£Ôqá T
nsÁ+ #ûdT ¿Ãy*. (+<T¿Ãd+ d¾\dtýË |s=Øq eTT+<TeÖ³\qT |]o*+#á+&).
· C²rjáT $<« ç|D²[¿£ #áç³+`2005ýË eTò*¿£ n+Xæ\sTTq ` C²ãq sD
$<« ÔáÔÇá + ` sD²Ôá¿£ nuó« dq dyûXæ\ ¿£\Îq yîTT<ýqÕÉ uó²eq\qT nsÁ+ #ûdT Å£
y{ì bÍ<«jáT $<«Å£ $T[Ôá+#ûd¾ uË<óq ÈsÁbÍ*.
· +ç<óç|<ûXÙ $<«ç|D²[¿± |çÔá+ ` 2010ýË |s=Øq »|sÁdÎsç¥Ôá $<«$<óq+µ
uó²eqqT n<ó«|Å£ \T ÔáeT Ôás>Á ·Ü>·~ uË<óq Å£ nqÇsTT+#*.
· $<«V²Å£Ø#á³¼+ ` 2005 dÖº+ºq eÖsÁZ<sÁô¿±\q bÍ<ó«jáT$<«Å£ >·\
d++<ó >·T]ï+º uË<óq ÈsÁbÍ*.
· bÍsÄXÁ æ\ýË uó²eq\ uË<óq ÔÃbÍ³T>± jáÖ d+<sÒÛ\ýË dÖº+ºq sÁ#qá \qT
Ôá|Îd]>± bÍ<ó«jáTT&T $<«sÁT\ÔÃ #á~$+º #á]Ì+#*.
· uË<óH+Xæ\Å£ nedsÁyîT®q nqT+<ó n+Xæ\qT #á~$+º jáÖ $<«yûÔáï\
<]ô¿£Ô\á T |s=Øq $<« ÔÜÇ¿£Ôqá T |seÁ Öe~ó bÍ<ó«jáT $<«sÁT\ T >·T]ï+#ûý²
¿£w¾#jû Öá *.
· bÍsÄÁXæ\ $<« <Çs neT\eÚÔáTq $<«ç|D²[¿£, bÍsÄÁ«|Úd¿ï ±\T Å£ D+>± |]o*+º
uË<óH XæçkÍï¿ì bÍsÄÁ«|Úd¿ï £+Å£ >·\ d++<ó $wØ]+|CñjáÖýË bÍ<ó«jáTT&T
$<«sÁT\Å£ eÖsÁZ<sÁô¿£ÔáÇ+ eV¾²+#*.
· bÍ<ó«jáT $<«ýË ç|Ü uË<óH +Xæ¿ì Ôáq<îqÕ »Ôáµ eÚ+³T+~. n<ó«|Å£ \T
eTÖ\dÖçÔ\qT |]o*+º $Xâ¢w¾+#áT¿Ã>·*Ðq|Ú&û < >·T]ï+#á>·\sÁT. ¿±{ì¼
njáÖ n+Xæ\Å£ #î+~q ÔásÁ sÁ#áq\T Ôá|Îd]>± #á<y*. y{ì ³+¿ìdÖï
bÍ<ó«jáT $<«sÁT\ qT »Ôá« nuó²«dÅ£ \T>±µ eÖ¹s+<TÅ£ ¥¿£D yÇ*.
· çbÍ<¸$T¿£ bÍsÄÁXæ\ kÍsTT $<«sÁT\ dÇuó²e+, Å£³T+ Hû|<¸«+, kÍeÖ¿£ d+<sÁÒÛ+
yîTT<ýqÕÉ eú |]>·DqýË¿ì rdT¿=+³Ö bÍsÄXÁ æ\qT $Xâw¢ +¾ #*.
$wjáTdÖº¿£
1. $©q $<« 1`32
2. |Ô«û ¿£ nes\T>·\ |¾\\¢ T 33`81
3. $©q+ ` Ôás>Á Ü· >·~ jáÖÈeÖq«+ 82`92
4. CÉ+&sY ` bÍsÄXÁ æ\ eT]jáTT deÖÈ+ 93`99
5. CÉ+&sY dyTî ¿® «£ Ôá ` $©q <¿£Î<¸\T 100`111

1. $©q $<«
(INCLUSIVE EDUCATION)
n<ó«jáT+ýË n+Xæ\T :
1.1.1 uó²sÁÔá<ûXø+ ` $©q $<« (India - Inclusive Education)
1.1.2 uó²sÁÔ<á Xû +ø ýË V¾²cÍØsÁ+, sÁÖbÍ\T (Exclusions in India - Forms)
1.1.3 w&Ö«\T¦ Å£\eTT\T ` V¾²wØsÁD\T (Scheduled Castes - Exclusions)
1.1.4 w&Ö«\T¦ Ôî>·\T ` V¾²wØsÁD\T (Scheduled Tribes - Exclusions)
1.1.5 ÔásÁ yîqT¿£&q esZ\T ` V¾²wØsÁD\T (Other backward Classes - Exclusions)
1.1.6 ÔásÁ \VÓ²q esZ\ |¾\¢\T ` V¾²wØsÁD\T (Other weeked children - Exclusions)
a) M~ó u²\\T ` V¾²wØsÁD\T (Streed Children - Exclusions)
b) u²\ ¿±]Å£\T ` V¾²wØsÁD\T (Child Labour - Exclusions)
1.1.7 yîT®H]{¡ esZ\ |¾\\¢ T ` (Minorities Children - Exclusions)
1.1.8 CÉ+&sY $e¿£Ôá ` V¾²wØsÁD\T (Gender Discriminations - Exclusions)
1.1.9 ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ T ` V¾²wØsÁD\T (Children with Special needs - Exclusions)
1.2.1 bÍsÄXÁ æ\ýË $e¿£Ô \á T ` y{ì ç|u²ó y\T (Discrimination ýË Schools and if effects)
1.2.2. bÍsÄXÁ æ\ $e¿£ $<óH\T e\q $<«sÁTý ýË eÖsÁTÎ (Discrimination in Schools - its effects)
1.3.1 $©q $<« ` nsÁ+ (Inclusive Education - Meaning)
1.3.2 $©q $<« ¿=sÁÅ£ ×¿£«sÈ« d$TÜ y] rsH\T (UNO Resolutions for Education)
1.3.3. $©q $<« sÁÇ#áq+ (Inclusive Education - Definition)
1.3.4. $©q $<« ` |]~ó (Inclusive Education - Scope)
1.3.5. $©q $<« ` çbÍeTTK«Ôá (Importance of Inclusive Education)
1.3.6. $©q $<« ` eXø«¿£Ôá (Need of Inclusive Education)
1.4.1. $©q $<« ` ÔásÁ>·Ü >·~ýË ndeÖqÔá\T (Inclusive Education - Discrimination in
Class Rooms)
1.4.2. uó²sÁrjáT ÔásÁ>·Ü >·~ ` ndeÖqÔá\T ` yîÕ$<«\qT |]wØ]+#áT³ (Indian Class Rooms -
Inequalities - Solutions)
1.4.3. Ôás>Á Ü· >·~ýË bÍ<ó«jáTT\T nqTd]+#áT yîTÞøÅ£ e\T (Techniques of Teacher's in Class
Rooms)
1.5.1 $©q $<« ` eTÖý²«+¿£q+ (Inclusive)
1
1.5.2. $©q $<«ýË eTÖý²«+¿£q+ (Evaluation in Inclusive Education)
\¿±«\T (Objectives)
1. uó²sÁrjáT $<« ` $©q $<« >·T]+º Ôî\TdTÅ£+{²sÁT
2. uó²sÁrjáT $<«ýË V¾²wØsÁD\Å£ >·T] nsTTq esZ\ >·Ö]Ì Ôî\TdTÅ£+{²sÁT.
3. bÍsÄÁXæ\ýË $e¿£Ôá\T >·Ö]Ì Ôî\TdTÅ£+{²sÁT.
4. $©q $<« ` nsÁ+ >·T]+º Ôî\TdTÅ£+{²sÁT.
5. ÔásÁ>·Ü >·~ýË ndeÖqÔá\T ` |]cÍØs\T >·Ö]Ì Ôî\TdTÅ£+{²sÁT.
6. $©q $<«ýË eTÖý²«+¿£q+ >·T]+º ne>±V²q #ûdTÅ£+{²sÁT.
7. úeÚ |#ûjTá uËjûT bÍsÄXÁ æ\ýË $©q $<« >·T]+º deTç>·yTî q® ne>±V²q #ûdT Å£+{²sÁT.
|]#ájTá + (Introduction)
$<« ÿ¿£ çbÍ<¸$T¿£ V²Å£Ø. çbÍ<¸$T¿£ V²Å£ØqT ç|Ü |¾\¢y&T nqTuó$+#*. & &T >·\ ç|Ü
|¾\¢y&T bÍsÄÁXæ\Å£ yî[ß $<«qT nuó«d¾+#áe\jáTTqT. ¿±ú, $<« ç||+#á+ýË e«Å£ï\ eT<ó« >·\
n+ÔásÁ+ e\q ¿=+ÔáeT+~¿ì eÖçÔáyûT n+<&+ <Çs bÍsÄÁXæ\Å£ yîÞøß³+ ÈsÁT>·TÔáTq~. $TÐ*qysÁT
$<«Å£ <ÖsÁeT>·T³ e\q y] uó²$ J$ÔáeTTýË mHÃ V¾²cÍØsÁeTT\T m<Ts=ØqT#áTHsÁT. eTq uó²sÁÔ<á Xû eø TTýË
Å£L& $e¿£Ôá\T ýñ< V¾²wØsÁD\Å£ ýËHîÕq ç|È\T ¿£\sÁT.
nd\T uó²sÁÔ<á Xû +ø ýË $<« $<óq+ >·T]+º, $<« $<óq+ýË V¾²wØsÁD\Å£ ýËHîqÕ w&Ö«\T¦
Ôî>·\T, Å£\eTT\T, yîqT¿£&q ÔásÁ>·ÔáT\T, yîT®H]{¡dt, M~ó u²\\T, u²\ ¿±]Å£\T, ç|Ôû«¿£ neds\T >·\
|¾\¢\T, CÉ+&sY $e¿£ÔáÅ£ >·TÂsÕq u²*¿£\T HsÁT. y] deTd«\T Ôî\TdT¿Ãy*àq nedsÁ+ +~. MsÁT
bÍsÄÁXæ\ýË @ $<óyîT®q $e¿£Ôá\Å£ >·T] n>·T#áTHsÃ y{ì ¿±sÁDeTT\T Ôî\TdTÅ£+{²sÁT. $e¿£Ôá\T
sÁÖ|ÚeÖ|eýÉq+fñ »»n+<]¿¡ $<«µµ \¿£« + HîsyÁ sû TÁ Ì³Å£ »»$©q $<«µµ nsÁ+ nqT uó²eqqT ç|yXû ø |³T¼³
È]Ðq~. $©q $<«ýË kÍ<ósÁD |¾\¢\ÔÃ bÍ³T \VÓ²q ÔásÁ>·ÔáT\T, CÉ+&sY $e¿£ÔáÅ£ >·TÂsÕq |¾\¢\T
+&³+ e\q Ôás>Á Ü· >·~ýË q ndeÖqÔá\T bþ>=³¼e\d¾q u²<ó« Ôá bÍsÄXÁ æ\ýË Ôás>Á Ü· >·<T \,
bÍ<ó«jáTT\T, bÍsÄ«Á ç|D²[¿£, bÍsÄ«+XøeTT\T, eTÖý²«+¿£qeTT $<«sÁT\ kÍsTT\qT {ì¼ $<«$<óq+
ne\+_ó+ºq#Ã Ôás>Á ·ÜýË ndeÖqÔá\T bþ>=³¼e#áTÌqT. kÍ+ç|<jáT¿£ eTÖý²«+¿£q+ ¿±¿£ ç|Ôû«¿£ neds\T
>·\ $<«sÁT\qT <w¾¼ýË |³T¼¿=, $©q $<« eTÖý²«+¿£q+ >·T]+º Ôî\TdTÅ£+{²sÁT.
1.1.1. uó²sÁÔá<ûXø+ ` $©q $<« (India - Inclusive Ediucation)
ç||+#á #á]çÔáýË uó²sÁÔá<ûXø+ çbÍNq H>·]¿£Ôá ¿£*Ð $$<ó sÁ¿£eTTýÉÕq d+dØÔáT\T#á, kÍ+ç|<jáTeTT\T
¿£*Ðq ysÁdÔáÇ <ûXø+. $_óq uó>Ã[¿£ |]d¾ÔáT\T, $_óq oÔÃw d¾ÔáT\T, _óq HîÕd]ZÔá dÇsÁÖbÍ\ yîÕuóe+ÔÃ
Å£L&q #á]çÔá, #sÁeTT\T, ¿£³T¼u²³T¢ ¿£*Ðq <ûX+ø .e $<ó sÁ¿e£ TTýÉqÕ C²ÔáT\T, uó²w\T, eTÔáeTT\T ¿£*Ðq
uó²sÁÔá<ûXøeTTqT ÿ¿£ ç||+#áeTT>± C²ÔáT\T, uó²w\Te, eTÔáeTT\T ¿£*Ðq uó²sÁÔá<ûXøeTTqT ÿ¿£ ç||+#áeTT>±
#áÖ&e#áTÌqT n yîÖjáTsY $*jáTyTà (Moniar Williams) #îbÍÎsÁT. uó²sÁÔ<á Xû eø TTqÅ£ m+ÔÃeT+~ $<ûojáTT\T
2
eºÌq|Î{ì¿¡ Ôáq jîTT¿£Ø ¿ì, |³TÔÇ ¿ÃýËÎÅ£+&Hû $<óoû jáTÔáqT Å£L& Ôáq #á]çÔáýË eTT&TÌÅ£q~.
ç|Ü ÿ¿£ <ûXæ¿ì ÔáeT ¿ì Ôî*jáT|s#Á Tá Å£+³Ö Ôáq¿£+³Ö $\Te\T, $<«, kÍ+|T¾ ¿£ eT]jáTT H>·]¿£Ôqá T
ç|Ü_+_+|#ûdÖï +³T+~. eTq <ûXø d+dØÜ, ysÁdÔáÇ+ e\q $$<ó sÁ¿£eTTýÉÕq ç|È\T kÍ+|¾T¿£, ]¿£,
sÈ¿¡jáT, #]çÔá¿£yîT®q sDeTT\T, ç|Ôû«¿£Ôá\T, $$<ó sÁ¿£eTTýÉÕq >·TsÁTï\T eT]jáTT $$<ó sÁ¿£eTTýÉÕq
n+XøeTT\T ¿£q&T#áTq$.
eTq <ûXø+ýË $e¿£ÔáÅ£ ¿±sÁDeTT\T (Reaons for Disclimination)
eTq uó>Ã[¿£, oÔÃw |]d¾Ô Tá \T e\q eTq <ûX+ø ýËHû mHÃ yî$Õ <«eTT\T ¿£q&T#áTq$. Ôásï Á uó²sÁÔ<á Xû +ø ýË
q ç|È\ yûwuó²w\T, #sÁ e«eVäsÁeTT\T, H>·]¿£Ôá, d+dØÔáT\T, Xæq« çbÍ+Ôá ç|È\Å£, <¿ìD
uó²sÁÔá<ûXø ç|È\Å£ m+ÔÃ e«Ô«d+ ¿£|¾+#áT#áTq~.
e«¿ìï>·Ôá+>± Å£L& |]o*+ºq#Ã e«¿ìï nqTe+¥¿£Ôá, bþwD, |]ds\T, yîTT<\>·T n+XøeTT\T Å£L&
e«Å£ï\ýË yîÕ$<«ÔáÅ£ <]rd¾q$. mÔáTï, sÁ+>·T, sÁTeÚ, dÈHÔá¿£ ç|Èã e+{ì nHû¿£ $wjáTeTT\ýË Å£L&
|¾\\¢ eT<ó« #ý² e«Ô«kÍ\T ¿£q&T#áTq$. nq>± eTqTw§«\T n+<sÖÁ ÿ¹¿ $<ó+ >± +&sTÁ . »»< :
deTsÁÖ| ¿£e\ýË¢ Å£L& |]ds\T nHû$ y] Jeq $<óq+|Õ ç|u²ó $Ôá+ #ûjTá T#áTq³T¢ eTHÃ $C²ãq
XægyûÔ\áï T Ôî*jáTCñjTá T#áTHsÁT.
uó>Ã[¿£ n+XøeTT\T nsTTq oÔÃwd¾Ü n+Xæ\qT {ì¼ e«Å£ï\ýË VäsÁ|Ú n\y³T¢, sÁ+>·T, Je
d++<ó¿ ±sÁ¿e£ TT\ e\q ç|È\ eT<ó« mHÃ n+ÔásÁeTT\T ¿£q&T#áTq$. n+ÔásÁeTT\T eTTK«eTT>±
meÂsÔÕ û ¿£úd nedseÁ TT\T Å£L& rsÁÌýñ¿b£ þe&+ e\q ]¿£+>±, kÍeÖ¿£+>±, Xæ¯sÁ¿+£ >± Å£L&
\VÓ²q+>± +{²sÃ y] yî$Õ <ó« eTTqÅ£ >·T] nsTTq y]>± |]>·Dkì ÍïsTÁ .
eTq<ûX+ø ýË yî$Õ <ó« eTTqÅ£ >·TsÂ qÕ y]ýË eTV¾²Þø\T \VÓ²qesZ\Å£ #î+~q mdÓà, mdÓ,¼ ;dÓ,
yîTH® ¯¼dt eT]jáTT ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ T HsÁT. yî$Õ <ó« eTT\T eTTK«eTT>± ]¿,£ kÍ+|T¾ ¿£
|]d¾ÔáT\|Õ m+ÔÃ ç|uó²$Ôá+ #ûjáTT#áTq$. eTq uó²sÁÔá<ûXøeTT dTd+|q <ûXøyîT®q|Î{ì¿¡ eTq <ûXø ç|È\
eT<ó« @sÁÎ&q yîÕ$<ó«Ôá\T sÁÖ|ÚeÖ|Ú³Å£ kÍÇÔá+çÔá«eTT nq+ÔásÁ+ mHÃ sÁ¿±ýÉÕq ç|D²[¿£\T, #á{²¼\T,
$<óH\ <Çs ç|È\ eT<ó« @sÁÎ&q yî$Õ <ó« +, $e¿£Ô \á T sÁÖ|ÚeÖ|Ú³Å£ ÿ¿£Ø $<« <Çs eÖçÔáyTû ¿£w¾
ÈsÁT|Ú#áTq$.
uó²sÁÔá<ûX+ø ýË $<« : eTq <ûXeø TTýË çbÍNq¿±\+ qT+& $<«Å£ m+ÔÃ çbÍ<óq«Ôá ¿£\<T. "Knowledge
of the past is the key to understand the present" - John Dewey.
esÁïeÖqeTTqT Ôî\TdT¿=qT³Å£ >·Ô >·Ö]Ìq C²ãq+ Ôá|Îd] #á]çÔá m¿£Ø&, m|ð&T mý²
çbÍsÁ+uóeTeÚÔáT+~ nHû~ $<«Å£ #ûÌ sÁÇ#áq+|Õ <ósÁ|& +&TqT.
$<« n+fñ J$+#á&+ >± nsÁ+Æ #ûdT Å£+fñ eTw¾ |Ú{ìq¼ |Î{ìqT+& $<« çbÍsÁ+uóe T>·TqT. d+Å£ºÔsÁ+Æ ýË
M¿ì dï »»$<« n+fñ e«edÓ¿£ Ôá $<«\jáÖ\ qT+& e#ûÌ~ nqTÅ£ +fñ $<«\jáÖ\ @sÎ³T qT+&
çbÍsÁ+uóeTeÚÔáT+~. eTq <ûXø+ýË yû<, çu²V²D, u<Æ, CÉÕq, eTTd¾¢+, ç_{¡wt $<«>± eTq+ #áÖdTïHeTT.
3
¿±ý²{ì¼ $<«e«edq T rdTÅ£+fñ çbÍNq jáTT>· $<« (Ancient Education), eT<ó« jáTT>· $<« (Medieval
Education), <óT ¿£ $<« (Modern Education) nqT <X\ ø T ¿£\eÚ. yû< $<« eTVAqÔáyTî q® çbÍNq
$<« e«edý Ë ÿ¿£{>ì ± >·T]ï+|&+~. <ó«Ü¿£ º+ÔáqÅ£ çbÍ<óq«ÔáqT ºÌq $<« J$Ô¿ì uóÜ¿£,
bÍsôÇ¿ì d++~ó+ºq $<«|Õ <w¾¼ ¹¿+çB¿£]+#áýñ<T . nq>± ÔáqÅ£ ÔqT nsÁÆ+ #ûdTÅ£+³Ö Ôá|¾¿ï £sÁyîT®q
Jeq+ ¿=qkÍÐ+#áT³Å£ >·TsÁT¥w§«\ eT<ó« d++<óeTTqT |+bõ+~+#áT³Å£ ¿±e\d¾q ¿£]ÄqyîT®q ¥¿£D,
ç¿£eT¥¿£D eT]jáTT ¥¿£\ÔÃ Å£L&q $<«$<óq+ +&û~. $<«qT n+~+#û ç|<ûXæ\qT >·TsÁTÅ£ý²\T
nHî&y sÁT. ÔásÇÔá ¿±\+ýË q\+<, e\¢uó $XøÇ$<«\jáÖ\T kÍ|+¾ #á&q$. nq>± jáTÔá $<«$<óq+
eTq <ûX+ø ýË +&û< Ôî*jáT&T#áTq~. yû<¿ ±ý²¹¿ eÔáT\ï <ósÁ+>± Å£ý²\T @sÁÎ&³+ È]Ð+~.
$<« ¿= esZ\y]¹¿ n+<Tu²³TýË +&û~. ÔásTÁ yÔá u<T\Æ ¿±\+ýË uó²sÁrjáT $<« $e¿£Ô \á qT
bÍ{ì+|¿£ n+<]¿¡ $<«e¿±XøeTT\qT Ô=*kÍ]>± ¿£*Î+º+~.
ç||+#á ç|d¾~Æ >±+ºq q\+< $XøÇ$<«\jáT+ u<Æ¿±\+ýËHû kÍ|¾+#á&+~. ç¿¡.Xø. 11e XøÔÝ+ýË
kÍ¢yT $<«$<óq+ kÍ|+¾ #á&+~. kÍ¢yT $<« eT<sÁkÍ\T uóÜ¿£, <ó«Ü¿£, eTÔá $<«\qT dyTû Þøq+
#ûjáTT³#û $<«, eÜï çbÍ<óq«Ôá #ásÁD²Ôá¿£ C²ãH n+~+#û çbÍeTTU²« eÇ³+ çbÍsÁ+_ó+#á&+
È]Ð+~. dÖ|Ó <«eT çbÍ#áTsÁ«+ýË¿ì eºÌ+~. $<«ÔÃbÍ³T <ó«Ü¿£ÔáqT d+dØ]+#á&¿ì eTTd¾¢+\ýË
~ çbÍsÁ+uóy Tî +® ~.
nsTTÔû dÓï $<«qT w~ó+#á³+. qÔá esZ\y]¿ì $<« |]$TÔá+ ¿±e&+, ¿£]Äq <+&q\T yîTT<ýÉÕq$
+&û$. 19e XøÔÝ+ýË <óT¿£ $<« nsTTq +^¢w§ $<«qT $*jáT+ uÉ+fÉ+¿ù C²rjáT uó²y\ |+|ÚÅ£,
C²rjáT ç|ds D Á , sÈ¿¡jTá #îÔÕ qá «+, Xæg, kÍ+¹¿Ü¿£ |+|Ú<\Å£, $_óq kÍeÖ¿£ esZ\ýË $<« #îÔÕ Há «
|+bõ+~+º+~. nsTTÔû uó²sÁrjáT ç|jÖî ÈH\qT HîsyÁ s¹û Ì $<ó+ >± $<«$<óH eÖçÔá+ ~ eÇýñ¿b£ þsTT+~.
@~ @yîTq® |Î{ì¿¡ uó²sÁÔ<á Xû +ø eT<ó« jáTT>·+ýË çbÍNq¿±\+ýË Xæg, kÍ+¹¿Ü¿£ sÁ+>±\ýË Å£L& ç|yXû +ø
q³T¢>± +>·¢ $< «qT n+~+#á³+ e\q ç|È \ýË deÖqÔáÇ+, dÇ#áÌÛ, kåçuó²ÔáÔáÇ+ uó²eq\T
|+bõ+~+#á&¦sTT.
#ásÁÅ£&T, dTçXøÔáT&T, sÁ«uó³ ¼, uó²dØs#sÁT«\T, #DÅ£«&T, |Ôá+È*, yÔàjáTqT&T, esV²$TV¾²sÁT&T
e+{ì $<«yûÔáï\T n+~+ºq çbÍNq $<« e\¢ uó²sÁÔá<ûXø+ýË n esZ\y]¿ì $<« n+~+#á&H n~
n³¼&T >·T esZ\ y] dÎ¥+#á&ý<ñ Ôî\Tkþï+~.
ÿ¿£ <ûXø n_óe~Æ nHû~ <ûX+ø jîTT¿£Ø dsÇÁ ÔÃeTTU²_óe~Æ nq>± n esZ\ y] kÍ+|T¾ ¿±_óe~Æ MT<û
<ósÁ|& jáTTq~. kÍ+|T¾ ¿£+>± n_óe~Æ nq>± ]¿,£ kÍeÖ¿£, sÈ¿¡jTá n+Xæ\qT ç|u²ó $Ôá+ #ûdT ¿Ã&&+
<Çs ]¿,£ kÍeÖ¿£, sÈ¿¡jTá ¿±sÁD²\T Å£L& ç|u²ó $Ôá+ #ûkÍïjTá #î|Î e#áTÌqT. eT<ó« ¿±\+ýË
È]Ðq d¹sÇ ç|¿±sÁ+ 1/4e e+ÔáT ç|È\T yîqT¿£& HsÁT. ç|dTïÔá+ uó²sÁÔá<Xû ø n¿£sd«Ôá (2011)
74.04%. <ýË |ÚsÁTw§\T (82.14), dÓï\T (65.46).
kÍ+dØÜ¿£+>±, kÍ+|T¾ ¿£+>±, sÈ¿¡jTá +>±, ]¿£+>± yîqT¿£&q y]¿ì »$<«µ n+~+#áT³ <Çs y]
eTT+<TÅ£ rdT¿= yîÞøße#áTÌ. ¿£qT¿£ ç|uóTÔáÇ+ ysÁT nHû¿£ sÁ¿£eTTýÉÕq |<¸¿£eTT\T
4
1. Compulsory Education Act (RTE) = 2009 (6-14)
2. dsÇÁ ¥¿± n_ójÖá H
3. Midday meal
4. Anganwadi
$$<ó sÁ¿e£ TTýÉqÕ $<óqeTT\T ¿£*Î+º \VÓ²q esZ\Å£ #î+~q ç|Ô«û ¿£ neds\T>·\ |¾\\¢ T eT]jáTT
$e¿£ÔáÅ£ >·TsÁq u²*¿£\qT kÍ<ósÁD |¾\¢\ÔÃbÍ³T eTT+<TÅ£ rdTÅ£ yîÞøß³qT uó²sÁrjáT $<«ýË $©q+
n+{²sÁT.
1.1.2 uó²sÁÔá<ûXø+ýË V¾²cÍØsÁ+ ` sÁÖbÍ\T
EXCLUSIONS IN INDIA - FORMS
uó²sÁrjáT deÖC²¿ì n+Ôás\T ÿ¿£ Xø|+ . $ ç|r deÖÈ+ýËqÖ ¿£|¾+#ûy!û ¿= #Ã³¢ +¿±
¿£|¾dTïHsTT. n+Ôás\qT ¿=+ÔáesÁÅ£ ÔáÐZ+#áTÅ£Hû ç|jáTÔá+ çbÍsÁ+uó+ ¿±e&+ÔÃ <ûXø #á]çÔáýË ÿ¿£
ç¿=Ôáï |Ú³ ÔîsÁT#áT¿Ãe&¿ì ¿±sÁDyîT®q~. uó²sÁrjáTT\+<sÁÖ @¿£çÔ{ì|Õ +&&+ @¿±ÔáqT ¿£*Ð +&&+
nHû$ \¿±«\T.
nsTTÔû uó²sÁÔá<ûX+ø ýË ç|È\ Jeq $<óqeTTqT ç|uó²$Ôá+ #ûd$<ó+ >± n+Ôás\ sÁÖ\q+ ÈsÁ>±\
n_ó\w¾<Ý+.
uó²sÁÔ<á Xû ø Jeq $<óH\qTfñ¼ <ó ¿£, |<, qÔá, eT Å£ý²\T, |³D ¼ , ç>±MTD ç|È\T >·T]ï+|&q
uó²w\T ¿£\ysÁT, >·T]ï+|Ú ýñ uó²w\T ¿£\ysÁT, sÃ>·«e+ÔáT\T, \VÓ²qT\T, n+>·yîÕ¿£\«+ ýñ kÍ<ósÁD
|¾\\¢ T, n+>·y¿Õî \£ «+ ¿£\ysÁT, T~ÆeÖ+<«+ ýñysÁT, T~ÆeÖ+<«+ >·\ysÁT, C²ãqT\T, nC²ãqT\T, d\ïÓ T,
|ÚsÁTw§\T.... mHÃ ÔsÁÔeá Ö«\T, ç|È\ eT<ó« ¿£q&T#áTq$. kÍeÖ¿£+>±, CÉ$Õ ¿£+>± |]ds\qT {ì¼
@sÁÎ&q ndeTÔáT\«Ôá e\q ç|È\ýË ¿=+<sÁT ¿£úd neds*, ¿£úd V²Å£Ø* nqTuó$+|¿£ mHÃ
V¾²wØsÁDeTT\Å£ >·T]n>·T#áTHsÁT. V¾²wØsÁDeTT\Å£ >·T] n>·T³qT ¿±sÁ¿e£ TT\qT >·T]+º Ôî\TdTÅ£+<eTT.
w&Ö«\T¦ Å£ý²\T ` V¾²wØsÁDeTT\T (Scheduled Castes - Exclusions) : eTq <ûXø+ýË w&Ö«\T¦
Å£ý²\T, w&Ö«\T¦ Ôî>\· T eT]jáTT d\ïÓ T ¿= esZ\ ysÁT y]¿ì \_ó+#áe\d¾q V²Å£Ø\T>±ú, dÇ#áÌ>Û ±ú
y]¿ì n+<T³ ýñ<T . M]ýË ¿=+<sTÁ ÔáeT ¿£úd V²Å£Ø\qT Å£L& bõ+<ý¿ñ b£ þeÚ#áTHsÁT. deÖÈ+ýË
V¾²wØsÁD\Å£ >·T]jáT>·T#áTHsÁT.
w&Ö«\T¦ Å£\eTT\T |PsÁÇ¿±\+ýË MsÁT n|]Xøçuóy îT®q eÔáTï\T (bÍ]Xø<Æ«eÔáTï\T) #ûdysÁT. M] jîTT¿£Ø
eÔáT\ï qT {ì¼ deÖC²¿ì yî\T|\ +&T³#û M] ndÎXø«\T (n+³sysÁT) n |¾*#ûysÁT.
deÖÈeTTqÅ£ yî\T|\ deTÖVä\T>± J$+#ûysÁT. eTq <ûXø+ýË 16.2% w&Ö«\T¦ Å£ý²\T ysÁT
HsÁT.
eTq <ûXø+ýË ndÎXø«\ e«ed yûÞøSßqT¿=qT³Å£ esçXøeT <ós\T, Å£\e«ed, eTÖsÁ|Ú ¿£³T¼u²³T¢,
eTÖ&óqeT¿±\T, kÍ+|¾T¿£ <Ts#s\T, Èq`¿£sÁ uó²eq\|Õ $XæÇd+ eT]jáTT n$<« ç|<óq ¿±sÁD²\T.
w&Ö«\T¦ Å£ý²\ ysÁT m<Ts=ØqT#áTq deTd«\T (Problems of Scheduled Castes) : MsÁT mÅ£Øe>±
5
¿±{ì¿±|sTÁ \T>± |Xø eÚ\ ¿={²¼\qT Xøçuó| s #Á &á + , eTÔá ¿£Þâ s\qT rd¾yj û Tá &+, bÍ]Xø<«Æ |Ú |qT\T
yîTT<ýqÕÉ $ #îjTá «&+ e\q M] ç>±eÖ\Å£ yî\T|\ +#ûysÁT. <ûy\jáT ç|yXû +ø w¾<+Æ . eT& u²eÚ\
qT+&, #îsTÁ eÚ\ qT+& úsÁT ÔÃ&T¿Ã#ûÌysÁT ¿±<T. meÇÂsHÕ »»ÔÃ&bþjáT&+µµ|Õ <ósÁ|& yû sÁT. ç>±eT
deÖyûX+ø ýË, |PÈ\ýË Å£L& bÍý¤ZHû ne¿±Xø+ +&û~¿±<T.
1) n+³sÔáq+ (Untouchability) : sÃEýË¢ bÍsÄXÁ æ\\T }] eT<ó« ýË +&T³e\¢ y]¿ì $<«
<ÖsÁ+>± +&û~. ¿¹ e\+ nç>·Å£ ý²\ y]¹¿ n+<Tu²³TýË +&û~. ndÎXø«\T>± q MsÁT bÍsÄXÁ æ\\Å£
eºÌ #á<T eÚ¿=Hû ne¿±Xø+ ýñ<T . |>Õ ± bÍ<ó«jáTT\T Å£L& nç>·Å£ý²\Å£ #î+~qysÁT, ¿±e³+#û y]¿ì
#á<T eÚ #î|ð ³ n|#sÁ+>± uó²$+#ûysÁT. ¿¹ e\+ }]ýË MsÁT deÅ£\T>±Hû +&bþeÚ³ e\q y] |¾\\¢ T
Å£L& bÍsÄÁXæ\ $<«Å£ <ÖsÁyîT®HsÁT.
2) |<]¿£|Ú deTd« (Poverty Problem) : w&Ö«\T¦ Å£ý²\ y]¿ì ]¿£ V²Å£ØýñM n+<Tu²³TýË
ýñeÚ. n+<Te\¢ ysÁT |<ysÁT>± ç¥ÔáT\T>± J$+#ûysÁT. y]¿ì edTï d+|<ýñ$T nq>± uóÖ$T, |Xø
d+|<, uósÁD²\T e+{ì$ ysÁT ¿£*Ð +&T³ w¾<Æ+. ¿£úd neds\T rsÁTÌ¿Ãe&+ ¿Ãd+ yî{ì¼#¿ì¯
#ûdysÁT. y] |¾\¢\T Å£L& Å£³T+bþwD ¿Ãd+ ºqÔáq+ýËHû yî{ì¼#¿ì¯¿ì n\y³T|& J$+#ûysÁT.
3) $<« |s+Á >± yîqT¿£& +&T³ (Backwardness in Education) : nÜ|< kÍeÖ¿£ ]¿£
|]d¾Ô Tá \ |*Ôá+>± w&Ö«\T¦ Å£ý²\ ysÁT bÍsÄXÁ æ\Å£ yîÞâßysÁT ¿±sÁT. ¿£qT¿£ $<«|s+Á >± yîqT¿£&qysÁT>±
+&ûyÞøß. ¿=+Ôá¿±\+ esÁÅL£ M]¿ì $<«\jáÖýË¢ ç|yXû æsÁ½Ôá ýñ<T .
4) ç|uTó ÔÃÇ<Ã«>±\T (Employment) : kÍÇÔá+çÔ«q+ÔásÁ+ w&Ö«\T¦Å£ý²\ y]ýË ¿=+<sÁT dÓÇ|sÁT¢,
y#YeTH, |P«H e+{ì ç|uTó ÔÃÇ<Ã«>±\T #û|{ ²¼sTÁ . ¿=+ÔáeT+~ ¿£eTÔ\T>±, ~qd] yûÔáH\Å£ |#ûdysÁT>±
+&ûyÞøß.
5) TTD u²<ó«Ôá\T ` yî{ì¼#¿ì¯ (Indebtness and Bonded Labour) : w&Ö«\T¦ Å£ý²\Å£ #î+~q
#ý² Å£³T+u²\T ¿£úd+ sÃEÅ£ sÂ +&T |P³ý² Üq&¿ì ¿±e\d¾q ]¿£ dÔï ýñyû! <ÔÃ ysÁT
Ü+&¿Ãd+ n~ó¿£ e&¿¦ ,ì n|ð\T rdTÅ£HûyÞøß nsTTÔû y]¿ì e#ûÌ nÜÔáÅ£ Øe <jáÖ\ÔÃ n|ð rsÁTÌ¿ÃýñsÁT.
TTD u²<ó«Ôá\ |*Ôá+>± ysÁT yî{ì¼#¿ì¯ #îjáT«&+ e\q y] |¾\¢\qT Å£L& bÍsÄÁXæ\ $<«Å£ <ÖsÁyîT®
+&ûyÞøß.
6) sÃ>·«+, bþw¿±VäsÁ+ (Health and Nutrition) : +{ìýË dsÂ Õq edÔáT\T ýñ¿£bþe&+, bþw¿±VäsÁ
ýË|+ e\q y] Ôá*<¢ + ç&T\T ºqÔáq+ýËHû nHsÃ>·«e+ÔáT\>·T³ e\q +{ìbþwD ¿=sÁÅ£ |¾\\¢ qT Å£L&
#¿ì¯ #ûsTT+#áT³ e\q Å£L& bÍsÄÁXæ\ $<«Å£ <ÖsÁyîT®HsÁT.
7) ns#á¿e£ TT\T (Atrocities) : n+³sÔáq+, kÍ+|T¾ ¿£ nDºyûÔá, ]¿£ |Ó&q+, sÈ¿¡jáT nDºyûÔá,
eTqTw§«\T>± |]>·Dì+|&¿£bþe&+, |XøeÚ\¿£q VÓ²q+>± #áÖ&&+ e\q Å£L& ns#á¿±\T |]>±sTT.
< : ÞøßqT Ôá>·T\uÉ³¼&+
M³+{ìú n~ó>$· T+º w&Ö«\T¦ Å£ý²\ y] |¾\\¢ qT Å£L& kÍ<ósÁD bÍsÄXÁ æ\ýË¢ $T>·Ô Å£ý²\
y]ÔÃ #ûsÁTÌ¿=qT³jûT $©q $<« jîTT¿£Ø <ûÝXø«+.
6
È+ºq Å£\+ <ósÁ+>± mesÁÖ $e¿£Ô Åá £ >·T]¿±s< n+<]¿¡ deÖq ne¿±XøeTT\T \_ó+#\ú
n+³sÔáq+ |P]ï>± n<Xø«+ ¿±y\ú eTVäqTuó²eÚ\T ¿£w¾ #ûXæsÁT. eT]¿=+<sÁT nH«jáÖ¿ì, $e¿£Ô áÅ£
e«Ü¹s¿£+>± <«$T+#sÁT. eT]¿=+<sÁT sD²Ôá¿£ ¿±sÁ«ç¿£eÖ\T #û|f¼yñ sÁT. M{ìýË eTTK«yîT®q$ w&Ö«\T¦
Å£ý²\, w&Ö«\T¦ Ôî>·\ |¾\\¢ Å£ bÍsÄÁXæ\ýË ç|yûXæ ¿£*Î+#á&+, y] $<«qT çbþÔáàV¾²+#áT ¿±sÁ«ç¿£eÖ\qT
#û|³T¼³ yîTT<ýÉÕq$ M]¿=sÁÅ£ ç|Ôû«¿£yTî ®q bÍsÄXÁ æ\\T ]+ºq|Î{ì¿¡ $e¿£Ô áÅ£ <ÖsÁeTeÇ&+ eÖçÔá+ Ôá>Z·
|]d¾Ô áT\T ný²¹> HsTT.
1.1.4. w&Ö«\T¦ Ôî>·\ deTd«\T

PROBLEMS OF SCHEDULED TRIBES
eTq deÖÈ+ýË Å£\e«edÅ £ yî\T|\ q deTT<jáÖýñ w&Ö«\T¦ Ôî>\· T. MsÁT ¿=+& çbÍ+ÔýË¢,
n&eÚýË¢, ¿ÃkÍï çbÍ+ÔýË¢, BÇbÍýË¢, m&sÁTýË¢ J$dTHï sÁT.
y]¿ì ç|Ô«û ¿£yTî q® d+dØÜ, kÍeÖ¿£ e«ekÍ|q +³T+~. y] sÈ¿¡jTá e«ed Å£L& ç|Ô«û ¿£+>±
+³T+~.
ÿ¿£|ð&T sÈ]¿£ bÍ\qýË y] çbÍeTTK«Ôá #ý² +&û~. <V²sÁDÅ£ sÈMsÁT\ yû³ýË¢, jáTT<ÆýË¢
n+&<+&\T>± +&ûysÁT. sÈ|ÚçÔáT\ |{²¼_ó w¿£+ýË _ó\T¢\Hû C²Ü ysÁT sEÅ£ Ü\¿£+ ~<ûÝysÁT. #sÁ
e«eVäsýË¢, ¿£³T¼u²³¢ýË¢ ¿±\ç¿£yTû D² #ý² eÖsÁTÎ\T e#ÌsTT. Ð]ÈqT\ |³¢ ç|uóTÔáÇ n_óe~Æ $<óq+
#ý² yîqT¿£& +&³+ #ûÔá y] |¾\¢\T Å£L& $<«Å£ <ÖsÁyîT® +&ûyÞøß.
Ð]ÈqT\qT $$<ó eTÔá deTÖVä\T>± e¯Z¿£]+#á&+ |*Ôá+>± nd¾ïÔáÇ|Ú deTd«ýñsÁÎ&TÔáTHsTT. d+dØr
d+|sÁØ+, bÍ]çXæ$T¿¡¿£sÁD, q>·¯¿£sÁD |*Ôá+>± Å£L& Ð]ÈqT\ JeqXèÕ\TýË¢ eÖsÁTÎ\T @sÁÎ&q$.
ysÁT ed¾dT qï ç|<Xû æ\|Õ dÇjáT+ ç|Ü|Üï ¿±eýÉq, kÍÅ£\Å£ bÍ~ó, <Ã«>±e¿±Xæ\T \_ó+#\
ysÁT ¿ÃsÁTÔáTHsÁT. nsTTÔû ¿=+ÔáeT+~ Ð]ÈqT\T |Î{ì¿¡ +¿± nH>·]¿£yTî q® Jeq $<óq+ýË ed¾dT Hï sÁT.
y] |¾\\¢ T Å£L& eÖqd¾¿+£ >±, kÍeÖ¿£+>± $<«ýË yîqT¿£& HsÁT.
n&$ýË ed¾+#û Ð]ÈqT\Å£ d++~ó+ºq deTd«\T (Problems of Tribes who lives in Forests)
: w&Ö«\T¦ Ôî>\· ysÁT n&$Ôá*¢ eTT<T_Ý &\¦ T. ysÁT n&eÚ\ýË yû{²&&+ , Väs d+ç>·V²¾ +#á&+ , eÖsÁ¿£
e«ekÍjáÖ #ûjTá &yTû ¿±¿£ n³M d+|<Ô Ã mHÃ ¿£Þ²¿£Ô«\qT ÔájÖá sÁT #ûkÍïsTÁ . nsTTÔû n&$¿ì d++~ó+ºq
+<óq\T, |<¸¿±\T, w&Ö«\T¦ Å£ý²\ y] kÍ+ç|<jáT V²Å£Ø* #û¿ìØ+#áTÅ£HsTT. B |*Ôá+>±
Ð]ÈqT\ ]¿£ ¿±sÁ«ç¿£eÖýÉqÕ VäsÁ d+ç>·V² D, yû³, eÖsÁ¿£ e«ekÍjáT+, Å£{¡sÁ |]çXøeT m+ÔÃ qwb¼ þe&+
È]Ð+~.
n³M <ó]Ôá ]¿£ e«ed |Õ <ósÁ|& J$dTqï mHÃ Ð]Èq deTT<jáÖ\ ¿ì ç|XæsÁ¿Æ +£ >±
eÖ]+~. y] Jeq eÜï¿ì d++~ó+ºq $wjÖá \|Õ mÅ£Øe <w¾¼ \T|Ú³#û |¾\\¢ qT bÍsÄXÁ æ\Å£
|+|¾+#áT³ýñ<T .
7
e«ekÍjáT deTd«\T (Problem of Agriculture) : >·]Èq Ôî>\· T e«ekÍjáT+|Õ <ósÁ|& q
deTT<jáÖ\T. < : eTT+&, z¯H, VA, d+Ôýñ, dàesÁ, uó>·Ôá e+{ì deTT<jáÖ\T.
Ð]Èq e«ekÍjáT uóÖ eTT\T, ¿=+& çbÍ+ÔýË¢qT <³y¼ Tî q® n&eÚýË¢qT Å£L& +{²sTT. e«ekÍjáT+ #ûd
uóÖeTT\qT &H (Don) nú Ôáú (Tanwar - Upland) n e¯Z¿£]kÍïsÁT.
&H uóÖ $TýË e], +{ì ú{ì|Õ <ósÁ|& q |+³\T |+&kÍïsTÁ . Ôáú uóÖeTT\ýË yîTT¿£ØC¤q\T, ¿£+<T\T,
y\T e+{ì ºsÁT<óH«\qT yîT³¼ |+³>± |+&kÍïsTÁ . uóÖ eTTýË¢ ú{ìbÍsÁT<\ edÔTá ýñM +&eÚ.
Ð]ÈqT\ e«ekÍjáTsÁ+>·+ d+eÔáàsÁ+ bõ&T>·TH bÍ~ó ¿£*Î+#áýñ¿£ d]|&û Väs Å£L& n+~+#û
d¾Ü ýË ýñ<T . ¿= d+<sÒÛýË¢ eq«eT>±\T |+³qT HXøq+ #ûkÍïsTT.
TTD u²<ó« Ôá ` yî{#¼ì ¿ì¯ (Indebtedness and Bonded Labour) : |Î{ìesÁÅL£ sÃE Å£L©|Õ
e#ûÌ yûÔáHýñ #ý²eT+~ Ð]ÈqT\Å£ <ósÁ+. nsTTÔû y]ýË #ý²eT+~ çXæ$TÅ£ýñ ¿±{ì¼ d+eÔáàsÁeT+Ô
| <=sÁ¿£<T. n+Ôû>±¿£ <jáT+ Å£L& dç¿£eT+>± +&<T. ÔáÔáÎÛ*Ôá+>± M]ýË #ý²eT+~ ÔáeT ¿£úd
neds\T Å£L& rsÁTÌ¿Ãýñ d¾Ü ýË HsÁT. BÔÃ dV² È+>±Hû ysÁT mÅ£Øe e&¿¦ ì e&¦ y«bÍsÁdT \ï e<Ý
n|ð rdT¿Ãe\d¾q |]d¾Ü @sÁÎ&TÔáT+~. MsÁT e&¦ >±ú, nd\T >±ú r¹sÌ |]d¾Ô Tá ýË¢ ýñq|ð&T HeTeÖçÔá|Ú
yûÔHá ¿ì yî{#¼ì ¿ì¯ #ûjTá e\d¾ ekþï+~.
sÃ>·« bþw¿±VäsÁ deTd«\T (Problems of Nutrition and Health) : Ð]ÈqT\T yû{²&³+, VäsÁ
d+ç>·V² D+\|Õ <ósÁ|& J$dTqï |ð&T y]¿ì ¿±e\d¾q bþw¿£ |<sÆ\T \_ó+#û$. nsTTÔû yû³, d+ç>·V² D\qT
w~ó+#á³+, n&eÚ\T q¥+#á³+ |* Ôá+>± MsÁT bþw¿±VäsÁ ýË|+ÔÃ $$<ó sÃ>·« deTd«\Å£ >·TsÁeÚÔáTHsÁT.
Ð]Èq Å£³T+u²ýË¢ #ý² Å£³T+u²\Å£ ÔáeT Å£³T+ duTó «\Å£ Âs+&T |P³ý² Ü+& |³¼&¿ì ¿±e\d¾q
yûTsÁÅ£ Å£L& <jáT+ ýñ<T. y]ýË #ý²eT+~ ¿£&T|Ú eÖ&TÌ¿= J$dTHï sÁT. ysÁT ed¾+#û yÔesÁD+
Å£L& n|]Xøçuó+>± +³T+~. BÔÃ M] sÃ>·«+ <îÒÜ+³T+~. sÁT>·Ôá\qT ÔáÐZ+#áT¿Ãe&¿ì MsÁT
H³Tyî<Õ T «\qT çXøsTTkÍïsTÁ . º¿ìÔàá ¿Ãd+ ç|uTó ÔáÇ ýñ< ç|sTTyû{Ù dÎçÔáT\Å£ yîÞßø &¿ì M]¿ì ]¿£ dÔï
+&<T .
eTq <ûXø+ýË d+U²«\+ >·\ Ôî>·\ýË >Ã+&T¢, _ó\T¢\T, MTH, d+ÔýÙ, z¹sH, eTT+& Ôî>·\T. ¿=
w&Ö«\T¦ Ôî>·\ ¿Ãd+ ç|uóTÔáÇ+ n+~+#û d+¹¿eT ¿±sÁ«ç¿£eÖ\qT MsÁT |jîÖÐ+#áTÅ£+³THsÁT. 5e
|+#áesÁü ç|D²[¿£ ¿±\+ýË Ð]Èq |ç|D²[¿£ (Trial Sub Pran) nHû ç|Ô«û ¿£ ¿±sÁ«ç¿£eÖ eTq<ûX+ø ýË
neT\T |]ºHsÁT. ~ H{ì¿¡ ¿=qkÍ>·TÔÃ+~.
V¾²eÖ\jáT |sÁÇÔá çbÍ+ÔýË¢, eT<ó« uó²sÁÔ<á ûXø+ýË |¥ÌeT uó²sÁÔá<ûXø+ýË, <¿ìD uó²sÁÔá<ûXø+ýË mÅ£Øe>±
¿£|¾kÍïsTÁ .
uóÖ $T nH«ç¿±+Ôá+ ¿±e&+ (Land Alienation) : ç_{¡wt y] ¿±\+ qT+& Ð]ÈqT\ uóÖeTT\qT
sÃ&T,¢ sÂ \Õ TeÖsZ\T yûjTá &¿ì ¿±s«\jáÖ\T, ¿±\ú\T, eÖÂsØ{Ù\T, dÎçÔáT\T, bþdt¼ |dÓ t e+{ì sD²\
¿Ãd+ rdTÅ£+³ÖHû eÚHsÁT. ¿±+ç{²¿£s¼ \Y T, e&¦ y«bÍsÁdT \ï T Å£L& Ð]ÈqT\ bõý²\qT ¿=HsÁT. Ð]ÈHûÔsá TÁ \T,
Ð]ÈqT\qT $yV²eÖ&³+ Å£L& uóÖ $T nH«ç¿±+Ôá+ ¿±e&¿ì <]rd¾+~. <óq e+ÔáTýÉqÕ Ð]ÈHûÔsá TÁ \
8
qT+& |<yÂsÕH, Ð]ÈqT\ uóÖeTT\qT sÁ¿ì+#á&¿ì ç|uóTÔáÇ+ ¿\T<¯ #á{²¼\qT sÁÖbõ+~+#sÁT.
< : #óÃ{²H>·|PsY fÉHúî à #á³+¼ , 1908, d+Ôýñ |sÁ>D· ² fÉHîúà #á³+¼ 1948. nsTTÔû #Ã{²H>·|PsY
Ð]Èq çbÍ+ÔýË¢ uóÖ $T nH«ç¿±+Ôá+ ¿±e& #á{²¼\T |ý¿ñ b£ þjáÖsTT.
uó²eç|kÍs\T ýñ¿b£ þe&+ (Lack of Communication) : Ð]ÈqT\T eÖsÁTeTÖ\ ç|<Xû æýË¢ ed¾dÖ ï
+{²sÁT. BÔÃ d+¿¹ e T+, n_óe~Æ¿ì d++~ó+ºq ysÁ\ï T y]<¿± #ûs&Á ¿ì m+ÔÃ deTjáT+ |&T ÔáT+~.
B |* Ôá+>± $$<ó n_óe~Æ ¿±sÁ«ç¿£eÖ\ $esÁDýñM y]ýË #ý²eT+~¿ì Ôî*jáTeÚ. y]ÔÃu²³T y]
|¾\\¢ T Å£L& deÖC²¿ì <ÖsÁ+>± +&{²¿ì >·TsÁeÚÔáTHsÁT.
e\d ` < |* Ô\T : w&Ö«\T¦ Ôî>\· ysÁT bÍ~ó¿Ãd+ <ÖsÁçbÍ+Ô\Å£ e\d yîÞßø e\d¾ +³T+~.
³T¿£{¡¼\T, sD dý²\T, ºqÔásÁVä |]çXøeT\T, e«ekÍjáT sÁ+>·+ýË |#ûjáT&¿ì $$<ó çbÍ+Ô\Å£
e\d¾yÞî Ôø sÁT. MsÁT e\d Å£L©\T>± <Ã|¾&¿ ,ì |Ó&q Å£ >·T]neÚÔáÖ +{²sÁT. ç|uTó ÔáÇ+ sÁÖbõ+~+ºq ¿£úd
yûÔáH\ #á³¼+ ç|¿±sÁ+ #î*¢+#áe\d¾q yûÔáH\qT d++~óÔá jáÖÈeÖH«\T y]¿ì #î*¢+#áT³ ýñ<T.
$<«ýñ¿b£ þe&+ (Lack of Education) : #ý²¿±\+ Ð]Èq Å£³T++ y] eTqT>·& ¿Ãd+ bþs&û
d¾ÜýË ýñeÚ. y]¿ì $<«¿£HeTT+<T VäsÁ+ nedsÁ+. y]¿Ãd+ eTq ç|uóTÔáÇ+ çXøeT bÍsÄÁXæ\\qT
kÍ|¾+º+~. nsTTÔû bÍsÄÁXæ\ýË¿ì |¾\¢\qT #ûsÁTÌ¿Ãýñ¿£bþÔáTHsÁT. nsTTÔû bÍsÄÁXæ\ýË¿ì |¾\¢\T
#û]q|Î{ì¿¡ ysÁT |#ûjÖá *à ekþï+~. ¿±{ì¼ dÖØ\T eÖyûdysÁT mÅ£Øe ¿±e&+ e\¢ dÖØ\T eÖyûjTá &+
mÅ£Øe>± +³T+~. dÓï\ýË sÁ¿£sd«Ôá mÅ£Øe. Â¿Õdïe $Twq¯\T mÅ£Øe>± $<« yîÕ<« n+~+#á&+
ÈsÁT>·TÔÃ+~.
Ð]ÈqT\T sÇd¾ÔáT\e&+ (Displacement of Tribals) : ç|<óq |]çXøeT\T, <¸sÁýÙ eT]jáTT È\
$<T«<TÔÎ<q çbÍCÉÅ£ \¼ sD+ eT]jáTT È\eqsÁT\|Õ q¿£³\¼ sD+ÔÃ |* Ôá+>± w&Ö«\T¦ Ôî>·\ysÁT
sÇd¾ÔTá \eÚÔáTHsÁT. s+NýË u¤¿±sÃ dÓ¼ýÙ d¾{,¡ CÉ+w&|P sY +&d¾j ¼ Tá ýÙ ¿±+|¢¿ùà, |çÔ ³T <¸sÁýÙ |esY
<TsZ|P sY, _óý²jYT, sÁÖsÂ Øý² +&dj
¼¾ Tá ýÙ ¿±+|¿¢ àù \T ]+#á&+ ¿Ãd+ mHÃ Ð]Èq ç>±eÖ\qT rdT¿Ãe&+ÔÃ
Ð]ÈqT\T sÇd¾ÔáTýÉÕHsÁT. M]¿ì qw¼|]VäsÁ+ #î*¢+#á&+, |ÚqsykÍ ¿£*Î+#á&+ ¿Ãd+ |<¸¿±\qT
sÁÖbõ+~+ºq|Î{ì¿¡ ydïy¿ì y]¿ì qw¼|]VäsÁ+ \_ó+#áýñ<T. dÂsÕq |<ÆÜýË |Úqsyd+ ¿£*Î+#áýñ<T.
sÇd¾Ôá deTd« |* Ôá+>± ¿= Ð]Èq Å£³T+u²\T q¥+#sTT. eT]¿=+<sTÁ eTT]¿ìy&ýË¢ <jTá újáTyîTq®
d¾ÜýË J$dTïHsÁT.
1.1.5 ÔásÁ yîqT¿£&q esZ\ V¾²wØsÁD\T

(Other Backward Classes Exclusions)
ÔásÁ yîqT¿£&q esZ\T (Other Backward Classes) n+fñ mesÃ MTÅ£ Ôî\TkÍ? eTq Å£\ e«edý Ë
n Å£ý²\T deÖq kÍsTTýË ýñeÚ. mHÃ Å£ý²\T Å£\ç¿£sTÁ çXâDì eT<ó« uó²>·+ýË n+fñ qÔá eTÅ£ý²\
eT<ó« HsTT. M]ýË #ý²eT+~ kÍ+ç|<jáT¿£ Å£\eÔáTï\qT sÁÇV¾²dTHï sÁT. MsÁT jáÖÈeÖq« e«edýË
ÔásÁ Å£ý²\y]¿ì ÔáeT de\qT n+~+#ûysÁT. M] e«ekÍjáT¿£, y«bÍ, eÜï dy Å£ý²\ |¾\TkÍïsTÁ .
9
qÔá Å£ý²\¿£+fñ ~>·Teq, eTÅ£ý²\Å£ m>·Teq +&û Å£ý²\+{ìú sÈ¿¡jTá +>±, sÈ¿¡jTá |s+Á >±
»»ÔásÁ yîqT¿£&q esZ\Tµµ (Other Backward Classes) >± eT+&ýÙ ¿£$TwH yû~¿£ sÁÇº+º+~.
>·Ôá+ýË ¹¿+ç< ç|uóTÔáÇ <Ã«>±ýË¢ 22.5 XæÔá+ ¹¿{²sTT+|Ú ¹¿e\+ w&Ö«\T¦ Å£ý²\T, w&Ö«\T¦ Ôî>·\¹¿
|]$TÔáyîT® +&û$. ¹¿+ç< ç|uóTÔáÇ <Ã«>±ýË¢ 27 XæÔá+ ]È¹sÇwHqT ÔásÁ yîqT¿£&q esZ\ ¿Ãd+ eT+&ýÙ
¿£MTwH d¾bÍsÁTà\ <ósÁ+>± ¹¿{²sTT+ºHsÁT.
` ç|uóTÔÃÇ<Ã«>±ýË¢ ÿ_d¾\Å£ ]È¹sÇwH ¿±y\q &eÖ+& 1970e <Xø¿£+ýË }|+<TÅ£+~.
` 1979 d+ööýË _.|¾. eT+&ýÙ n<ó«¿£Ôáq ÿ¿£ ¿£MTwHqT sÁÖbõ+~+#sÁT.
` ÿ_d¾\qT >·T]ï+#á&+ , ç|uTó ÔÃÇ<Ã«>±ýË¢ 27 XæÔá+ ÿ_d¾\Å£ ¿¹ {²sTT+#\ ¿£MTwH d¾bÍ sYà #ûd+¾ ~.
` 3743 Å£ý²\qT ÿ_d¾\T>± ¿£MTwH >·T]ï+º+~.
` eT+&ýÙ ¿£MTwH yû~¿£qT (ç¿ì$TýñjáTsY) uó²eq dV¾²Ôá+>± 1992ýË neT\T|]#sÁT. (n|Î{ì ç|<ó
$.|¾.d¾+>´)
` ÔásÁTyÔá eTq <ûXø+ýË nÜXø¿ìïeT+ÔáyîT®q sÈ¿¡jáTXø¿ìï>± ÿ_d¾\T <ÒÛ$+#sÁT.
` ÔáïsÁç|<ûXÙ, ;VäsY e+{ì scÍ¼ýË¢ n~ó¿±s Å£L& #û¿ìØ+#áTÅ£HsÁT.
` 1999e d+ööýË ç|uóTÔáÇ+ eTsÃ 127 Å£ý²\qT ÿ_d¾ d+esZ\ýË #û]Ì+~. BÔÃ ÿ_d¾ Å£ý²\ d+K«
3920Å£ #û]+~.
` ydïy¿ì nqT+<ó+ýË Å£ý²\qT mÅ£Øe>± ]È¹sÇwH |*Ô\T n+<sTT.
` BÔÃ ÿ_d¾\qT Ü]Ð 3 esZ\T>± $uó+#sÁT.
1) #ý² mÅ£Øe>± yîqT¿£&qysÁT
2) #ý² yîqT¿£&qysÁT
3) yîqT¿£&qysÁT
n e]+#á&¿ì sÈ¿¡jTá HjáTÅ£\T ç|jTá Ü+#sÁT.
` nsTTÔû ç|jTá Ôá+ d|\ + ¿±ýñ<T . ÿ_d¾\ ç|<ó q deTd«\qT ç¿ì+~ $<ó+ >± |s=Øqe#áTÌ.
ÔásÁ yîqT¿£&q Å£ý²\y] ç|<ó q deTd«\T (Problems of OBC Castes) :
1) |sÁdÎsÁ #ásÁ«ýñ$T? (Lack of Interaction) : ç>±eÖ\ýË ÿ_d¾\T yûsTÁ >± J$dÖï +{²sÁT. M]
|¾\\¢ Å£, qÔá Å£ý²\ y] |¾\\¢ eT<ó« dV²yûTMT +&<T . #ý² d+<sÒÛ\ýË ÿ_d¾\Å£, qÔá Å£ý²\
y]¿ì eT<ó« |sÁdÎsÁ #ásÁ«\T @MT +&eÚ. ÿ_d¾\ýË jáTTeÔásÁ+ ysÁT B e«Ü¹s¿ìkÍïsÁT. ysÁT Å£L&
H&T ]¿£+>±, $<«|sÁ+>± eTT+<+È yûdT ïHsÁT. |sdÁ ÎsÁ #ás«ýñ$T qÔá Å£ý²\ y]¿ì, yîqT¿£&q
Å£ý²\y]¿ì eT<ó« kÍeÖ¿£, ]¿£ d+|T sÁüD\Å£ <]rdT+ï ~.
2) qÔá Å£ý²\y]|Õ <ósÁ|&³+ (Dependency on higher castes) : ]¿+£ >±, $<«|s+Á >±
eTT+<&T>·T yûd¾q ysÁT qÔá Å£ý²\ y]|Õ ÔáeT J$¿£ ¿Ãd+ <ósÁ|&sÁT. nsTTÔû ]¿£+>±, $<«|sÁ+>±
qÔá Å£ý²\y]¿ì ç¥ÔáT\T>± J$dTHï sÁT. MsÁT sÃEy¯ Å£L©\T>±, jáÖÈeÖq« e«edý Ë (dependents)
de\T n+~dÖï +³THsÁT.
10
3) ¿\T<¯ deTd« (Problem of Share Cropping) : |Õq |s=Øq #ý² ÿ_d¾\T d]bþsTTq+Ôá
uóÖ$T ¿£*ÐHsÁT. nsTTÔû #ý²eT+~ ÿ_d¾\ýË bÍ+Ôá ÂsÕÔáT\T, ºq¿£eTÔá+<sÁT¢ e«ekÍjáÖ¿ì
d]bþsTTq+Ôá uóÖ$T y]¿ì n+<Tu²³TýË ýñ<T. MsÁT qÔáÅ£ý²\ uóÖkÍÇeTT\ qT+& uóÖ$T ¿\TÅ£
rdTÅ£+{²sÁT. ysÁT, y] Å£³T+duTó «\T ¿\TÅ£ rdTÅ£q uóÖ$TýË e«ekÍjáT+ #ûdÖ ï ÔásÁ bõsÁT>·Ty]
dVäjáÖ bõ+<TÔsÁT. nsTTÔû MsÁT ç|r d+eÔáàsÁ+ ÔáeT (¿\T) fÉHîúà ÂsqÖ« (Renew) #ûjTá e\d¾
+³T+~. qÔá, yîqT¿£&q Å£ý²\ eT<ó« |TsÁüD\T Å£L& #ý²eT+~ ÿ_d¾\T ¿\T<sÁT n+ÔádTï qT+º
çXæ$TÅ£ n+ÔádT ï esÁÅ£ |&b þe&¿ì ¿±sÁD+>± #î|Î e#áTÌ.
4) TTD u²<ó« Ôá\T (Indebtedness) : sÂ +&e esZ¿ì #î+~q ÿ_d¾\T d¾|ï s TÁ ýñ. ¿±ú nqT+<ó+ ýË
ÿ_d¾\T #ý² |<ysÁT. MsÁT sÃp Å£L©\T>± çÔáTÅ£ yîÞøßT#áTÌÔáTHsÁT. y] <jáT+ y] neds\qT
d¾ÜýËýñ<T. n+<Te\¢ ysÁT uóÖkÍÇeTT\ e<Ý, e&¦ y«bÍsÁT\ e<Ý n|ð\T #ûkÍïsÁT.
` kÍ<ósÁD+>± |+&T>·\ ¿Ãd+, |[ßÞøß ¿Ãd+, n+ÜeT d+kÍØs\ ¿Ãd+ MsÁT n|ð\T #ûkÍïsÁT.
` n|ðÅ£ e&¦ mÅ£Øe>± +³T+~.
` n|ð\|Õ e&,¦ nd\T #î*+¢ #áýñ |]d¾Ô Tá ýË¢ MsÁT yî{#¼ì ¿ì¯ #ûjTá e\d¾ edT+ï ~.
5) sÃ>·«+ ` bþw¿±VäsÁ+ (Health - Nutrition) : nqT+<ó+ ýË |s=Øq #ý² Å£ý²\T n|]Xøçuó
|]d¾Ô Tá ýË¢ J$dTHï sÁT. y]¿ì J$+#á&¿ì ÔáÐq Þøß+&eÚ. ¿£úd edÔTá \T Å£L& ýñ ÞøßýË ysÁT
ed¾dTïHsÁT. sÁ¿ìÔá eT+ºú{ì d<TbÍjáT+ Å£L& M]¿ì n+<Tu²³TýË +&<T. n|]XøçuóÔá |]d¾ÔáT\T
y] sÃ>±« <îÒrkÍïsTT. MsÁT ]¿£+>± Å£L& yîqT¿£& +&&+ÔÃ dÂsÕq bþw¿±Väs rdT¿ÃýñsÁT.
M]ýË #ý²eT+~ <]ç<«¹sKÅ£ ~>·TeHû J$dTïHsÁT.
1.1.6m ÔásÁ \VÓ²q esZ\ |¾\¢\T ` V¾²wØsÁD
OTHER WEAKED KLIDNESS EXCLUSIONS
e«¿ìï jîTT¿£Ø J$Ôá+ýË u²\«<Xø #ý² çbÍeTTK«yîT®q~. »»Hû{ìu²\ýñ ¹s|{ì båsÁT\Tµµ. J$Ôá¿±\ |sÁ«+Ôá+
eÖqy_óe~Æ¿ì ¿±e\d¾q |ÚH<T\T çbÍ<¸$ T¿£ <Xýø ËHû @sÁÎ&ÔsTT. ¿±ú çbÍ<¸$ T¿£ <Xø ýñ< u²\«+ýË
|¾\\¢ T ¿£qT¿£ $e¿£Ô Åá £ >·TsÂ ÔÕ û ç|u²ó e+ y] uó$ w«ÔYqT Xæd¾dT +ï ~. ¿±{ì¼ ç|r |¾\y¢ |Õ ç|Ô«û ¿£ çXø<Æ
#áÖ|¾, y] eTqT>·&, n_óe~Æ, sÁ¿£DÅ£ #ásÁ«\T rdT¿Ãy*. ç|r |¾\¢y jîTT¿£Ø n_óe~Æ, Å£³T++,
bÍsÄÁXæ\ eT]jáTT deÖÈ+|Õ <ósÁ|& +³T+~.
sÃE #ý²eT+~ |¾\¢\T eT+º dÖØ\T jáTÖbÍsÁ+ yûdT¿=, |Údï¿±\ d+ºr m+ÔÃ sÒÛ³+>±
bÍsÄÁXæ\\Å£ yîÞøÔáT+fñ, ¿=+ÔáeT+~ |¾\¢\T M<óTýË¢ #îÔáï @sÁTÅ£Hû ysÁT>±, |#ûdysÁT>±, VäsÁ d+bÍ<Hû
\¿£«+>± ÜsÁT>·TÔáTq y] #áÖdTïHeTT. |¾\¢\ jîTT¿£Ø e«¿ìï>·Ôá n<ó«jáTq+ |]o*dï mÅ£ØeeT+~
<]ç<«¹sKÅ£ ~>·Teq q Å£³T+u²\ qT+& eºÌqysÁT. M]ýË mÅ£ØeeT+~ M~óu²\\T njáTÖ,
¿= +ÔáeT+~ u²\¿±]Å£\T njáTÖ |¾\T#áT#áTHsÁT.
1.1.6m M~óu²\\T (Street Children) : |< Å£³T+u²\Å£ #î+~q |¾\¢\T \T¢ e<*, |³¼D²\Å£,
q>·s\Å£ ekÍïsTÁ . ¿=+<sTÁ Å£³T++ýË eT&ý¿ñ ,£ eT]¿=+ÔáeT+~ bÍsÄXÁ æ\ $<«Å£ uój Tá |&, eT]¿=+<sTÁ
11
Å£³T++ýË e«Å£\ï T |fñ¼ V¾²+dÅ£ Ôá³T¼¿Ãýñ¿,£ eT]¿=+<sTÁ +{ìýË ]¿£ Ò+<T\T Ôá³T¼¿Ãýñ¿,£
eT]¿=+<sÁT Ôá|¾ÎbþsTT, >·V²eTT\ qT+& bÍ]bþsTT q>·s\Å£, |³¼D²\Å£ #ûsÁTÅ£+{²sÁT. n¿£Ø& #îÔáï
@sÁTÅ£Hû ysÁT>±, _#áÌ>±Þøß>± eÖsÁTÔáTHsÁT. M]¿ì yd edÜ ç|<óq deTd«. MsÁT +{ì n<îÝ ¿£³¼ýñsÁT.
¿£qT¿£ mÅ£Øe>± sÃ&¢ |ÕHû Jeq+ ¿=qkÍÐ+#áT³#û M] »»M~óu²\\Tµµ n n+{²sÁT.
sçÜ|P³ ç|CË|jîÖ>· dý ²\T nsTTq kÍ¼+&T, ÂsÕýñÇd¼wH, bÍsÁTØ\T, ÔÃ³\T e+{ì dý²\ýË ç~kÍïsTÁ .
M]¿ì d+sÁ¿£Å£\T >±ú, M] jáT+çÜ+#û ysÁT>±ú, eÖsÁZ<sÁôÅ£\T >±ú ýñsÁT >·qT¿£ dÇ#áÌÛ>·*Z +{²sÁT.
n+<Te\q deTejáTdTØ\ ç|u²ó e+ M] MT< mÅ£Øe>± |&T ÔáT+~. Ôá<Çs eTÔáT|ï < sÆ\Å£ u²d\T
neÚÔsÁT. ýÉ+Õ Ð¿£ <Ã|¾&¿ ì >·T]neÚÔsÁT. M~óu²\\Å£ HûsdÁ T \ï ÔÃ |]#ájÖá \T @sÁÎ&³+ e\q HûseÁ Üï¿ì
n\y³T |&TÔáTHsÁT. ºqejáTdTàýËHû EyîqÕ ýÙ VAyTàÅ£ yîÞøß#áTHsÁT. n+<T¿¹ M~óu²\\Å£ Å£L&
$<«qT n+~+#*.
1. MsÁT +{ìqT+& bÍ]bþsTTq ysÁT ¿±e³+, M] kÍ<ósÁD bÍsÄXÁ æ\ýË¢ #û]Î+#áT³Å£ bÍsÄÁXæ\ +<óq \T
n&T¦se&+ e\q M]¿ì bÍsÄÁXæ\ ç|yûXø+ Å£<sÁ<&+ ýñ<T.
2. MsÁT Ôá*¢<+ç&T\Å£ <ÖsÁ+>± +&T³e\q bÍsÄÁXæ\ ç|yûXø+ ¿=sÁÅ£ çXø<Æ #áÖ|ysÁT ýñsÁT. mÅ£ØeeT+~
M]ýË nH<¸\ T, Å£³T++ qT+& M&bþsTTq y¹s!
3. M]ýË mÅ£ØeeT+~¿ì |<]¿£+, sÁ¿£sd«Ôá, bþw¿±VäsÁ ýË|+ +&T³ e\q bÍsÄÁXæ\ $<« M]¿ì
#ý² <ÖsÁ+>± eÚq~.
4. kÍ<ósÁD |¾\¢\ÔÃ M] ¿£*|¾ $<« #î|ð³Å£ kÍ<ósÁD bÍsÄÁXæ\ýË bÍ<ó«jáTT\T w¼|&³+ ýñ<T.
5. ÿ¹¿#Ã³ d¾s +Á >± ýñ¿b£ þe&+ e\q Å£L& bÍsÄXÁ æ\ $<«Å£ <ÖsÁeT>·T#áTHsÁT.
6. kå¿£sÁ«e+ÔáyîT®q Jeq $<óq+ ýñ¿£bþeÚ³, ejáTdTàýË y]¿ì ¿±e\d¾q VäsÁ d+Ôá|¾ï Å£L& y]¿ì
\_ó+#á¿£bþeÚ³ eTÔáTï|<sÆ\Å£, eÖ<¿£ç<y«\Å£ u²d\T n>·T³#û $<«Å£ #ý² <ÖsÁ+>± HsÁT.
7. M]¿ì eT+º \¿£D²\T Hû¹sÎysÁT, eT+º sÃ>·«¿£sÁyîT®q dVäjáT dV²¿±s\T #ûdysÁT ýñ¿£bþe³+ e\¢
Hî|Õ Ú D«+ýñ çXæ$TÅ£ý²¢ J$dTHï sÁT.
8. MsÁ+<¯ <w¾¼ýË |³T¼¿= y]¿ì Å£L& ÿ¿£ ~XøqT ¹sÝ¥+#û $<«qT eÇe\d¾q eXø«¿£Ôá m+ÔîÕH
+~.
1.1.6_ u²\¿±]Å£\T (Child Labour) : bÍsÄÁXæ\Å£ yîÞßø e\d¾q ejáTdTàýË yûÔHá \ ¿Ãd+ |#ûd
|¾\¢\T +{²sÁT. MsÁT 5`14 d+eÔáàs\ ejáTdTà eT<ó«ýË ysÁT. mÅ£Øe>± MsÁT <]ç<«¹sKÅ£ ~>·Teq
q Å£³T+u²\ qT+& eºÌqysÁT. M] Ôá*<¢ + ç&T\Å£ M]¿ì Ü+& |³¼&¿ì ¿±e\d¾q <jáT+ Å£L&
+&<T . n+<T¿¹ MsÁT bÍsÄXÁ æ\Å£ yîÞßø Å£+& |¿ì yîÞÔø sÁT. M]Hû »»u²\¿±]Å£\Tµµ n+{²sÁT. MsÁT mÅ£Øe>±
VA³ÞøßýË, ¿±Ç¯ýË¢, bÍ«¿£¯¼ ýË¢, >·qTýË¢, Å£{¡sÁ |]çXøeTýË¢, u²Dd+# ÔájáÖ¯ýË¢ eT]jáTT ;& ¿±]Å£\T>±
|#ûdÖ ï +{²sÁT. |<]¿£+, sÁ¿£sd«Ôá, Å£³T++ýË d+bÍ~+#û e«¿ìï ýñ¿£bþe³+ uóÖkÍÇeTT\ <Ã|¾&
V¾²wØsÁD\Å£ >·TÂsÕq Å£³T+u²\T Ôá*¢<+ç&T\ sÁ¿£sd«Ôá, $ºÌÛq Å£³T+u²\T, $jîÖ>· edTïeÚ\qT
¿=q&+ ¿Ãd+ mÅ£Øe &TÒ d+bÍ~+#\q ¿Ã]¿£, Ôá*<¢ + ç&T\ <jáT+ ÔáÅ£ Øe>± +&T³, Å£³T+u²\ýË
12
nHsÃ>·«+, uóÖ $T ýñ¿b£ þe&+ yîTT<ýqÕÉ $.
dÂsÕq bþw¿±VäsÁ+ ýñ¿£bþeÚ³, n|]XøçuóyîT®q yÔesÁD+ýË +&T³ e\q nHû¿£ sÃ>·« deTd«\T
m<Ts=Ø+³THsÁT. ÔáÇsÁ>± {ì._., qT«yîÖjáÖ, C²+&dt eT]jáTT ýÉÕ+Ð¿£ y«<óT\Å£ Å£L& >·TsÁeÚÔáTHsÁT.
jáTÈeÖqT\ |Ôáï+<¯ $<óH¿ì, nDºyûÔáÅ£, <Ã|¾&¿ì >·TsÁeÚÔáTHsÁT. uó²sÁÔá<ûXø ÈHuó²ýË eTÖ&+³
ÿ¿£e+ÔáT ÈHuó² 14 d+.ýË|Ú |¾\¢ýñ nÔá«~ó¿£ u²\¿±]Å£\T >·\ <ûXæ\ýË uó²sÁÔá<ûXø+ ç|<¸eT kÍq+ýË
+~. u²\¿±]Å£\T |³D ¼ çbÍ+ÔýË¢ ¿£+fñ ç>±MTD çbÍ+ÔýË¢ mÅ£Øe>± HsÁT. @~ @yîTq® |Î{ìú
u²\¿±]Å£\T>± q |¾\\¢ Å£ Å£L& $<«qT n+~+#á\d¾q eXø«¿£Ôá ç|uTó ÔáÇ+|HÕ eT]jáTT ç|È\|HÕ
+~.
eTq ç|uóTÔáÇ+ Å£L& u²\¿±]¿£ sÁÖ\q ¿=sÁÅ£ Ôáqe+ÔáT ¿£w¾ #ûkþï+~.
UNICEF d¹sÇ ç|¿±sÁ+>± u²\¿±]Å£\ d+¹¿eÖ¿ì ÔáÐq+Ôá>± #ásÁ«\T rdT¿Ãe³+ ýñ<T. ç|uóTÔáÇ+
¹¿+ç< kÍsTTýË y] sÁ¿£D ¿=sÁÅ£ ÿ¿£ Helpline Number qT ¹¿{²sTT+º+~. m¿£Ø&îHÕ u²\¿±]Å£\T
¿£|¾dï, eTq <w¾¿¼ ì eºÌH Hî+sYÅ£ bþH #ûdï #\T, d++~óÔá n~ó¿±sÁT\T eºÌ u²\¿±]Å£\qT
$eTT¿ìï #ûd¾, dMT| çbÍ+Ôá+ýË>·\ bÍsÄÁXæ\ýË #û]ÎkÍïsÁT.
u²\¿±]Å£\#û |#ûsTT+#áTÅ£+³Tq jáÖÈeÖq«+|Õ #á³¼¯Ô« #ásÁ«\T rdT¿Ãe&+ ÈsÁT>·TÔáT+~.
esÁýÙ¦ $ÈH, Help Age India, Cry e+{ì dÇ#áÌ+Û < d+d\ T UNICEF <óÇsÁ«+ýË dVä jáT dV²¿±s
n+~dÖ,ï ç|uTó ÔÇ¿ì #ûjTá ÖÔádÖï ÔáeTe+ÔáT bÍçÔáqT bþw¾dT Hï sTT.
1.1.7 yîTH® ]{¡ esZ\ |¾\¢\T ` V¾²wØsÁD\T (Minorities Children Exclusions) : uó²sÁÔá<ûXø+ýË
VQÞø yîT®H]{¡¿ì #î+~q esZ\Å£ #î+~q ç|È\T ¿£\sÁT. y]jîTT¿£Ø uó²w, eTÔáeTTqT {ì¼ eTTd¾¢eTT\T,
¿Â dÕ eï Ú\T, u<T\Æ T, bÍ¯ô eT]jáTT CÉqÕ T\T, d¾Å£ Ø yîTT<\>·T C²ÔáT\T ¿£\ysÁT.
y]ÔÃu²³T SC, ST, OBC, denotified tribes >± |]>·DqýË¿ì rdT¿=q& ÔásÁ C²ÔáT\ ysÁT
HsÁT.
uó²sÁÔá<ûXø+ýË yîT®H]{¡ esZ\Å£ #î+~q ysÁT jáÖ çbÍ+ÔýË¢ jáÖ sÁ¿±\T>± $uó+|&
jáTTHsÁT.
ÿ¿£$<ó+ >± #îbÍÎ\+fñ yîTH® ]{¡\T, <ûX+ø ýË #ý² ¿¡\¿£yTî q® çbÍ+ÔýË¢ ed¾dÖ ï HsÁT. uó²sÁÔ<á Xû ø
n_óe~Æ yîT®H]{¡\ n_óe~Æ|Õ <ósÁ|& +<? m¿£Ø&îÕÔû yîT®H]{¡ esZ\T ]¿£+>± yîqT¿£& +{²sÃ,
<ûX+ø Å£L& ]¿+£ >± yîqT¿£& jáTT+q³T¢ ¿£q&T#áTq~.
yîTH® ]{¡\ deTd«\T (Problems of Minorities Children) : eTq<ûX+ø ýË q yîTH® ]{¡\T, eTTd¾y¢ T \T,
u<T\Æ T, CÉqÕ T\T, d¾Å£ Ø\T, ¿Â dÕ eï Ú\T, bÍ¯ô yîTT<\>·TysÁT. MsÁT uó²sÁÔ<á Xû +ø ýË $$<ó çbÍ+ÔýË¢ ¿=#Ã³¢
mÅ£Øe>±qT ¿=#Ã³¢ ÔáÅ£ Øe>±qÖ $dï]+ºjáTTHsÁT.
<V²sÁDÅ£ eTTd¾¢eTT\T mÅ£Øe>± e«ekÍjáT Å£L©\T>± ¿£eT]ysÁT>± eT]jáTT ºqºq eÔáTï\T ýñ<
y«bÍs\T #ûdTÅ£+³Ö J$dTïHsÁT. mÅ£ØeeT+~ <]ç<« ¹sKÅ£ ~>·Teq HsÁT. B¿ì >·\ ¿±sÁD+ $<«
ýñ¿£bþe³yûT!
13
uó²sÁÔásC²«+>·+ýË ]¼¿£ýÙ 29 eT]jáTT 30 ç|¿±sÁ+ yîT®H]{¡\Å£ Assurances and Guarantees
eÇ&+ È]Ð+~. ç|r yîT®H]{¡ ysÁT y] jîTT¿£Ø eTÔ ne\+_+#áe#áTÌ. ysÁT ÔáeTÅ£ d++~ó+ºq
$<«d+d\ T kÍ|+¾ #áe#áTÌqT. eT]jáTT eÖÔáuó²wqT uË<óH uó²w>± ne\+_+|e#áÌqT. y] $<«d+d\
<Çs y] jîTT¿£Ø d+dØÜ, H>·]¿£ÔáqT ç|kÍsÁ+ #ûjáTe#áTÌqT. <V²sÁDÅ£ eTTd¾¢+ yîT®H]{¡¿ì #î+~q
|¾\\¢ Å£ »»eT<skÁ Íµµ nqT bÍsÄXÁ æ\ $<«qT nuó« d¾+#áT³ e\q ç|È\ýË yî$Õ <ó« + +¿± ¿£q&T#áTq~.
yîT®H]{¡ esZ\Å£ #î+~q M]ýË mÅ£ØeeT+~ ç|uóTÔáÇ <Ã«>·T\Å£ <ÖsÁ+>± +&T³ e\q y]
|¾\¢\qT ºqÔáq+ qT+& ºqºq eÔáT\ï T, ºqºq y«bÍs\T #ûdT¿=qT³Å£ çbþÔáàV¾²dTHï sÁT. bÍsÄÁXæ\Å£
eºÌ #á<T eÚ¿=HûysÁT ÔáÅ£ Øe. n+Ôû>±¿£ dÓï\T $<«Å£ <ÖsÁ+>± +&T³ e\q Å£L& $e¿£Ô áÅ£ >·TsÁeÚÔáTHsÁT.
eTq<ûXø+ýË 1000 d+öö ç¿ìÔáyTû eT<skÁ Í\T nHû ç|Ôû«¿£ bÍsÄÁXæ\\T eTTd¾¢+\ ¿=sÁÅ£ ]+#áT³ È]Ðq~.
mÅ£Øe>± eTÔá d++<óyîT®q $wjáÖ\T, n+¿£>·DìÔá+ yîTT<\>·T n+XøeTT\T y] eÖÔáuó²w nsTTq sÁÖÝýË
uË~ó+#áT³ È]Ðq~. bÍsÄXÁ æ\ýË¢ #á<T eÚ\ e\q ÔásTÁ yÔá ¿±\+ýË eÜï|s yÁ Tî q® n_óe~Æ¿ì eÖsÁ+Z
@sÁÎ&+~.
1.1.8 CÉ+&sY $e¿£Ôá ` V¾²wØsÁD\T (Gender Discrimination Exclusions) : kÍeÖ¿£+>± dÓï
|ÚsÁTw§\T, u²\u²*¿£\ \¿£D ²\qT, y] bÍçÔá\qT u²<ó« Ôá\qT $e]+#á&¿ì Gender nHû |<+
|jîÖÐkÍïsÁT.
CÉ+&sY nHû~ eTq CÉÕ$¿£ e«Ô«kÍ\qT {ì¼ ¿±Å£+& deÖÈ+ e«edÓ¿£ÔáyîT®q rsÁTqT{ì¼ dÓï |ÚsÁTw§\T>±
eTq+ mý² ýËº+#\ú, e«eV²]+#\ú uó²$kÍïyÖî nq $wjÖá ¿ì d++~ó+ºq< ç||+ #á sÃ>·«
d+d sÁÇº+º+~.
»d¿ùàµ nHû~ dÓï |ÚsÁTw§\ eT<ó«>·\ CÉÕ$¿£yîT®q ç|Ôû«¿£Ôá. »CÉ+&sYµ nHû~ kÍeÖ¿£+>± sÁÖbõ+~+ºq
sÁÇ#áqeTT. kÍeÖ¿£+>± sÁÖbõ+~+ºq dÓï |ÚsÁTw§\ eT<ó« Hî\¿=q n+Ôás\qT, yîÕ$<ó«\qT »»CÉ+&sY
$e¿£Ô µá µ n+{²sÁT.
eTTK«+>± eTq <ûXø+ýË u²*¿£\Å£ $\Te ýñ<T. ¿£qT¿£ ysÁT ºqejáTdTàýËHû (Self esteem) dÇjáT+
deT~Æ, deÖÈ+ýË >·T]ï+|ÚqT ¿ÃýËÎeÚ#áTHsÁT.
ysÁT |ÚsÁTw§\Å£ de\+~+#ûyÞøß>±Hû >·T]ï+|&T#áTHsÁT.
u²*¿£ d¾Ü ýËHû yî{#¼ì ¿ì¯, u²\«$yVä\T, d¿ùà esÁØsYà>± eÖsÁ³+, esÁ¿³ £ +, neÖsTT\ nç¿£eT
sÁyD², >·V² V¾²+d\Å£ yîTT<\>·T nkÍ+|¾T¿£ ¿±sÁ«¿£ý²bÍ\TÅ£ ýËq>·T#áTHsÁT. B¿ì ç|<óq ¿±sÁD+
sÁ¿s£ d«Ôá. yû<¿±\+H{ì dï\Ó T Å£L& $<«qT nuó«d¾+#ûysÁT. >±sÁ,Z yîTç® ÔûsTT e+{ìy] e\q Ôî*jáTT#áTq~.
u<TÆ\ ¿±\+ýË dÓï $<« çbþÔáàV¾²+|&H $ÈjáTe+Ôá+ ¿±ýñ<T.
kÍ¢+ deÖÈ+ |sÝ |<ÆÜ ne\+_+º dÓï\ |³¢ $e¿£ÔáqT #áÖ|&+ È]Ð+~. ¿=+ÔáeT+~ sÈ dÓï\T
sÈ<sÒsÁTýË eT<sÁkÍ\Å£ yîÞâßysÁT. @<ûyîT®q|Î{ì¿¡ dÓï $<«Å£ kÍ¢yT dÖçÔá ¯Ô« s¿£]+º+~.
ÔásÁTyÜ¿±\+ýË Å£L& dÓï $<«Å£ n+Ôá çbÍeTTK«Ôá eÇ&ýñ<T. deÖÈ+ýË dÓï\ yîqT¿£u²³TÔáq+,
n$<« eTÖ\+>± @sÁÎ&q nC²ãq+ n uó²$+#á&+~.
14
&|¾\¢ #á<TeÚ|³¢ \yîT®q e«Ü¹s¿£Ôá +&û$. dÓï\Å£ $<« #î|¾Î+#áÅ£L&<T nq qeT¿£+ deÖÈ+ýË
\+>± H³T¿= +&û~.
\*Ôá¿Þ£ \ø T sÃEýË¢ <ûe<dÓ\T HûsTÁ ÌÅ£HûysÁT. n|Î{Ë¢ d$ïÓ <« <ûe<dÓ\ ¿=sÁ¿¹ nq n_óçbÍjáT+
y«|¾ïýË +&û~.
d\ïÓ $<«_óe~Æ >·D²+¿±* |]o*<Ý+.
ç¿¡.Xø.1901 H{ì¿ì dÓï\ n¿£sd«Ôá 0.7%
ç¿¡.Xø. 1951 H{ì¿ì 7.9%
ç¿¡.Xø. 2011 H{ì¿ì 54.16% ~ uó²sÁÔá<ûXø|Ú dsd].
ç¿¡.Xø. 1850 H{ì¹¿ dÓï\T &¿ì yî[ß #á<TeÚ¿Ãe³+ çbÍsÁ+uóyîT®q~.
` n+³s Å£ý²\ y]ýË dÓï |ÚsÁTw uóñ<+ ýñÅ£+&Hû <« n+~+#á&ýñ<T.
` qÔá Å£ý²ýË¢ eT>·y]¿ì eÖçÔáyTû #á<T eÚ¿=Hû V²Å£Ø +&û~.
` ¿±{ì¼ y] ¿±\+ýË Å£L& dïÓ #á<T eÚ ÿ¿£ d+dØsÁD>± uó²$+#sÁT.
` dÓï $<« çbÍ#áTsÁ«+ ÔásÁTyÔá ¿±\+ýË u²>± |]Ð+~.
` n+<sTÁ d\ïÓ T #á<T eÚ¿Ãy\q Xø¿ïì q|Î{ì¿¡ ¿=+ÔáeT+~¿ì eÖçÔáyTû #á<T eÚ¿=Hû ne¿±Xø+ <¿Øì +~.
` ç¿¡.Xø. 1951ýË 7.9% q dÓï\ n¿£sd«Ôá 2011 H{ì¿ì 54.16% esÁÅ£ |]Ð+~.
` uó²sÁÔá ç|uTó ÔáÇ+ $<óH\T, $$<ó d+d\ dV² ¿±sÁ+, kÍeÖ¿£ eÖsÁTÎ\T, Å£³T+ neds\T, ç||+ N¿£sDÁ +
e\q ç|D²[¿£ýË¢ ç|Ôû«¿£yTî q® ¿±sÁ«ç¿£eÖ\ <Çs n Å£ý²\Å£ #î+~q d\ïÓ Å£ $<« n+<Tu²³TýË¿ì
eºÌ+~.
dÓï |ÚsÁTw§\ eT<ó« ndeÖqÔá\T mÅ£Øe. esÁ¿£³ yû~ó+|Ú\T, >·sÁÒÛd ¥Xø V²Ôá«\T, dÓï\|Õ n|ÖsTTÔ«\T
ÈsÁ|&+ dÓï\Å£ $\Te >·T]ï+|Ú ýñ¿£bþe&+, Xæ¯sÁ¿£+>±, eÖqd¾¿£+>±, V¾²+d¾+#á&+ e+{ì$ H&T dÓï
m<Ts=Ø+³Tq deTd«\T. dÓï $<«qT çbþÔáàV¾²+#á&+ <Çs eÖçÔáyûT deTd«\Å£ |]cÍØsÁ+ kÍ<ó«+
neÚÔáT+~.
u²*¿± $<«qT çbþÔáàV¾²dÖï ç_{¡wt y] ¿±\+ýË ç¿¡.Xø. 1840ýË ¿£\¿£ÔïýË u²*¿± $<« ¿Ãd+ uñÔá
(Bethani) dÖØ\T çbÍsÁ+uóeTsTT«+~.
` ç¿¡.Xø. 1850ýË |PHîýË kÍ$çru²sTT |Pýñ bÍ<ó«jáTTs*>± u²*¿± bÍsÄÁXæ\ çbÍsÁ+_ó+ºHsÁT.
` dÓï\ $<«_óe~Æ ¿Ãd+ kÍ$çru²sTT, |+&Ôá sÁeÖu²sTT, uñ>·yT eTçuó²w¿±eÔY, dTÒ\¿ì yîTT<ýqÉÕ dÓï\T
m+<sÃ ¿£w¾ #ûXæsÁT. eTq sh+ýË ¿£+<TÅ£L] M¹sXø*+>·+ >±sÁT u²*¿£\ ¿Ãd+ 1874ýË <óeÞâXøÇsÁ+ýË
u²*¿£\ bÍsÄÁXæ\ kÍ|¾+ºHsÁT.
` n+ÔáÅ£eTT+<û ç_{¡wt y] ¿±\+ qT+& u²*¿£\ $<« ¿=sÁÅ£ bÍsÄÁXæ\\qT @sÎ³T #ûjáT&+ È]Ð+~.
15
1.1.9 ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ T ` V¾²wØsÁD\T
Children with Special Needs - Exclusions
|]#ájáT+ (Introduction) :
ÿ¿£ ÔásÁ>·ÜýË $<«sÁTÆ\+<sÁÖ ÿ¹¿ý² +&sTÁ . y]ýË uóÜ¿£ sÁÖbÍ\ýË nq>± mÔáT,ï sÁ+>·T, ¿±s\ýË
Ôû&\T q|Î{ì¿¡ #ý²eT+~ Ôî*yîÕqysÁT>±, kÍeÖqT«\T>± d>·³T $<«sÁTÆ\T>± +{²sÁT. ¿±ú ¿=+<sÁT
|¾\\¢ T kÍeÖq« $<«sÁT\Æ ¿£+fñ _óq+>± +{²sÁT. _óq dÇuó²e+ kÍeÖq« $<«sÁT\Æ ¿£+fñ mÅ£Øe>±qÖ,
ýñ< ÔáÅ£Øe>±qÖ +³T+~.
_óq dÇuó²e+ $<«sÁT\Æ kÍ<óq Å£ nqTÅ£L\+>±HîHÕ ýñ< ç|ÜÅ£L\+>±HîHÕ +&e#áTÌ. M] mÅ£Øe
ç|Èã>·\ysÁT, eT]jáTT ÔáÅ£Øe ç|Èã>·\ysÁT n n+{²sÁT.
M]ÔÃbÍ³T Xæ¯sÁ¿£ yî¿Õ \£ «+ >·\ |¾\\¢ T Å£L& +{²sÁT. |¾\\¢ dÇuó²e+, n_ósTÁ #áT\T, \¿£D ²\T,
neds\T, n\y³T¢, Xø¿kïì ÍeTsÆ«\T, kÍ<óq yîTT<ýqÕÉ $ kÍeÖq« $<«sÁT\Æ ¿£+fñ _óq+>±qÖ, ç|Ô«û ¿£+>±qÖ
+{²sTT. ³Te+{ì |¾\\¢ qT »»ç|Ô«û ¿£ neds\T>·\ |¾\\¢ Tµµ n n+{²sÁT. M]ýË kÍ<ósÁD IQ ¿£+fñ
mÅ£Øe IQ >·\ |¾\\¢ qT ç|Üuó²Xæ\TsÁT (Grfted Children) n n+{²sÁT. M] ç|ÜuóÅ £ nqTyîqÕ $<«
¿±sÁ«ç¿£eÖ\T nqTd]+#á¿b£ þÔû $d¾ÐbþsTT, deTkÍ«Ôá¿£ $<«sÁT\Æ T>± eÖsÁe#áTÌ.
ç|Ô«û ¿£ neds\T>·\ |¾\\¢ ¿Â HÕ d¹s $<«qT nuó« d¾+#á³+ neds+Á . ¿±ú ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ y]jîTT¿£Ø
Å£³T+ |]d¾ÔáT\T eT]jáTT ÔásÁ ¿±sÁDeTT\qT {ì¼ $<«Å£ <ÖsÁyîT® mHÃ V¾²wØsÁD\Å£ ýËHîÕjáTTHsÁT.
B¿ì ÔÃ&T |<]¿£eTT ÔÃ&îÔÕ û y] |]d¾Ô Tá \qT e]+|qeds+Á ýñ<T . y] V¾²wØsÁDeTT\Å£ >·\ ¿±sÁDeTT\qT
#á]Ì+#áT<+.
deTd«\T (Problems) : ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢\T n+<]ÔÃu²³T bÍsÄÁXæ\Å£ yî[ß, $<«qT HûsÁTÌ¿=
y] ¿±ÞøßMT< ysÁT \&\ n+<]ý²>± y] Å£³T+ J$Ôá+ýË d+ÔÃw+ bõ+<\ ysÁT deÖÈ+ýË
>·T]ï+|Ú bõ+<\ ¥dTHï sÁT. ¿±ú y]ýË q yî¿Õ \£ «eTTqT {ì¼ mHÃ ÜsÁkÍØsÁeTT\Å£ >·TsÁeÚ#áTHsÁT.
¿=+ÔáeT+~ kÍ<ósÁD bÍsÄÁXæ\ $<«qT nuó«d¾+|¿£bþeÚ³ e\q ysÁT n+<]ÔÃbÍ³T sÁÇV¾²+#û |¯¿£\ýË
bþ{¡|&ýñ¿£ m+ÔÃ <jáTújáT |]d¾ÔáT\ýË Jeq+ ¿=qkÍÐ+#áT#áTHsÁT.
World Bank jîTT¿£Ø d¹sÇ ç|¿±sÁ+ n+>·y¿ îÕ £\«+ >·\ |¾\\¢ jîTT¿£Ø Ôá*¢<+ç&T\ <jáT+ Å£L& n+Ôá+Ôá
eÖçÔáeTT>± +&T³#û ¿£úd neds\T rsÁÌýñ¿b£ þeÚ#áTHsÁT. y]¿ì ¿±e\d¾q |]Xøçuóy Tî q® yÔesÁD+
eTsÁT>·T<=&¢ kå¿£s«\T eT]jáTT eT+ºúsÁT kå¿£s«\T Å£L& ýñ¿£bþeÚ³#û rçeyîT®q nHsÃ>·« |]d¾ÔáT\qT
m<Ts=ØqT#áTHsÁT.
Ôá*¢<+ç&T\T, +<óTeÚ\T, deTÖV² +<+ (Peer Group) eT]jáTT deÖÈ+ Å£L& ÔáeT nC²ãq+ÔÃ
dÂsÕq ne>±V²q ýñ¿£bþe&+ e\q Å£L& |¾\¢\T V¾²wØsÁD\Å£ sÁeÚÔáTHsÁT. ¿=+<sÁT Ôá*¢<+ç&T\T
n~ó¿£yîT®q sÁ¿£D, C²*, >±s+ #ûd¾ |sçXøjáTuó²y ¿£*Î+º, dÇjáT+Xø¿ìï ¿ÃýËÎeÚ |]d¾ÔáT \qT
¿£*Î+#áT#áTHsÁT. eT]¿=+<sÁT y]|Õ çXø<ÆqT #áÖ|¿£ sÁ¢¿£«eTTqÅ£ >·T]¿±e&+ eTÖ\+>± ¿=+ÔáeT+~
|¾\ý¢ Ë¢ ÔáqÖ«qÔá uó²e+ @sÁÎ& ÜsÁT>·Tu²³T<sÁT\T>± eÖsÁT#áTHsÁT. n³Te+{ì |¾\\¢ Å£ Ôá*<¢ + ç&T\>·T³
16
e\q neeÖq+>± uó²$+º ysÁT ÔáqÖ«qÔá uó²eqeTTqÅ£ >·T] n>·T³jûT ¿±Å£+& Å£³T++ n+Ôá{ìú
<T'KkÍsÁ+ýË¿ì rdT¿=bþeÚ#áTHsÁT. M{ì n+{ì¿¡ ¿±sÁD+ nC²ãq+, sÁ¿£sd«Ôá, eTÖ&óqeT¿±\T
yîTT<ýqÕÉ $. ¿=+ÔáeT+~ |¾\\¢ qT »»_#áÌyîTÔáT¿ï =qT³Å£ eÖçÔáyTû |¿ìekÍïsTÁ µµ nqT uó²e+ ¿£*Ð HsÁT.
< : ç>·T&¦ysÁT nq>±Hû njáÖ« u²Ö <ósÁ+ nqT uó²eq ¿£*Ð HsÁT. $<óyîT®q V¾²wØsÁD\T
bÍsÄXÁ æýË Å£L& ¿£|¾+#áT#áTq$.
ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ T ` bÍsÄXÁ æ\ V¾²wØsÁD\T (Children with Special Needs - Exclusions
from School) :
1) kÍ<ósÁD $<«$<óq+ kÍ<ósÁD $<«sÁT\Æ Xø¿kïì ÍeTsÆ«\qT y] kÍ+|T¾ ¿£, eÖqd¾¿£ |]d¾Ü ,
kÍeÖ¿£, HîÕÜ¿£, ]¿£ neds\qT <w¾¼ýË +#áT¿= ÔájáÖsÁT#ûjáT&+ È]Ð+~.
$<óy Tî q® uË<óH |<ÔÆ Tá \T ` bÍsÄ«+Xæ\T eTÖý²«+¿£q+ e\q ç|Ô«û ¿£ neds\T>·\ |¾\\¢ Å£
Ò+~¿£sÁeTT>± +&T³ e\q bÍsÄÁXæ\ $<«Å£ <ÖsÁeT>·T#áTHsÁT.
2) ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢\Å£ ç|Ôû«¿£yîT®q d<TbÍjáÖ\T ¿£*Î+#*àq nedsÁ+ m+ÔÃ +~.
kÍ<ósÁD bÍsÄÁXæ\ýË ³Te+{ì kå¿£sÁ«eTT\T ýñ¿£bþeÚ³ e\q ysÁT $<«Å£ <ÖsÁeT>·T#áTHsÁT.
< : eTÖ&e n+ÔádTïýË ÔásÁ>·Ü >·~ +&T³ e\q #á\q yîÕ¿£\«+ (physically handicapped) >·\
|¾\¢\T ÔásÁ>·Ü >·~¿ì yîÞøß³Å£ Ò+~|&T#áTHsÁT.
3) ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢\ jîTT¿£Ø Xø¿ìïkÍeTsÁÆ«eTT\qT >·T]ï+º y]¿ì ÔáÐq çbþÔàVä kÍ<ósÁD
bÍsÄXÁ æ\ýË¢ #áTÌ³ýñ<T .
4) ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢\T mÅ£Øe dàVäjáTÔá, ÔáqÖ«qÔá uó²y\ÔÃ +{²sÁT. y] ýËbÍ\qT
n~ó>·$T+º J$Ô <óîÕsÁ«+>± m<Ts=Øq>·\ Ôá$XæÇkÍ |+bõ+~+#û ÔásÁ>·Ü yÔesÁD+ kÍ<ósÁD
bÍsÄÁXæ\ýË¢ +&³+ ýñ<T.
5) Ôás>Á Ü· >·<T \ýË $<«sÁT\Æ d+K« mÅ£Øe>± +&T³ e\q bÍ<ó«jáTT\T M]|Õ ç|Ô«û ¿£ <w¾¼
kÍ]+#áT³ ¿£we¼ TT>± q~.
6) bÍ<ó«jáTT\T y] | ÿÜï& e\q ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ ýË kÍeTsÆ«\qT, Hî|Õ Ú D²«\qT
>·T]ï+#á>\· ne¿±Xø+ ÔáÅ£ Øe.
7) nuó« dq ¿±sÁ«ç¿£eÖýË¢ |P]ï kÍsTTýË bÍý¤Zqýñ¿b£ þe³+ e\¢ $<«|³¢ nçXø<,Æ sXø, sÁTÔàV²+,
dàVäjáTÔá, dÎV² yîTT<ýqÕÉ eÖqd¾¿£ dsTÁ uÝ ²³T deTd«\T eT]jáTT Ôás>Á Ü· ýË eT]¿= deTd«\Å£ >·TsÂ Õ
Ôá<Çs nXæ+Ü¿ì ýËqeÚÔáTHsÁT. M] nsÁ+Æ #ûdT¿=Hû bÍ<ó«jáTT\T +&T³ ýñ<T. ¿±{ì¼ bÍ<ó«jáTT\Å£
ç|Ôû«¿£ ¥¿£D nedsÁ+.
8) ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢\Å£ bÍsÄÁ«ç|D²[¿£ýË d&*+|Ú +&T³ýñ<T. kÍ<ósÁD eTÖ«+¿£q
$<óq+ e\q Å£L& ysÁT bÍsÄÁXæ\ $<«Å£ <ÖsÁeT>·T#áTHsÁT.
V¾²wØsÁDÅ£ ýËHîqÕ ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ ¿=sÁÅ£ #û|{ q¼ì ¿±sÁ«ç¿£eÖ\T (Programmes designed
for children with special needs - exclusion from schools) :
17
Xæ¯sÁ¿£, eÖqd¾¿£ ýËbÍ\Tq $<«sÁTÆ\Å£ ç|Ôû«¿£ $<« / ¥¿£D eÇe\d¾q neds 100 d+öö ç¿ìÔáyûT
>·T]ï+#áT³ È]Ðq~. 1883 d+ööýË +>±¢+&TýË ç>·T&¦, #î${ì $<«sÁTÆ\Å£ $<«qT n+~+#áe\d¾q u²<ó«ÔáqT
kÍ¿£ ç|uTó ÔÇ\T #û|³ &¼ + <Çs ç|Ô«û ¿£ $<«$<óq+ yîTT<\sTT«+~. <óT ¿£ ¿±\+ýË $<«$<óq+ýË
eÖsÁTÎ eºÌ+~. n+>·yî¿Õ \£ «+ >·\ysÁT y] ýËbÍ\qT n~ó>$· T+º $<«e+ÔáTýÉÕ nbÍsÁyTî q® ç|Üuóq T
¿£q|sÁ#Tá #áTHsÁT.
1944ýË kÍÂs¨+{Ù ]bþsY¼ýË M]¿ì ¿£*Î+#áe\d¾q edÔáT\|Õ ç|kÍï$+#á&+ È]Ð+~. ÔásÁTyÔá nHû¿£
¿£$T{¡\T ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ Å£ @¿¡¿£Ôá ¿±sÁ«ç¿£eÖ\ <Çs kÍ<ósÁD bÍsÄÁXæ\ýË¢Hû $<« ¿±sÁ«ç¿£eÖ\qT
sÁÇV¾²+#á&+ <Çs çbÍeTTK«ÔáqT Ôî*jáTCÉ|Î³+ È]Ð+~.
1995ýË uó²sÁÔá ç|uTó ÔáÇ+ sÁÖbõ+~+ºq #á³¼+ ç|¿±sÁ+ ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ $<«sÁTÆ\ ýËbÍ\ kÍsTT
n+#áHyûd¾ n+<TÅ£ nqT>·TD+>± $<« ¿±sÁ«ç¿£eÖ\qT kÍ<ósÁD bÍsÄXÁ æ\ýË sÁÇV¾²+#áe\d¾q eXø«¿£Ôqá T
>·T]ï+#áT³ È]Ðq~.
1.2.1 bÍsÄXÁ æ\ýË $e¿£Ô \á T ` y{ì ç|u²ó y\T (Discrimination in schools and its effects) :
uó²sÁÔá<ûXø+ýË q $$<ó sÁ¿£eTTýÉÕq |]d¾ÔáT\qT {ì¼ $$<ó sÁ¿±ýÉÕq bÍsÄÁXæ\\T ¿£q&T#áTq$.
Central / Govt. / Private jáÖÈeÖq«eTT, çbÍ+rjáTÔá, Å£\, eTÔá, uó²w eÖ<ó« eT+ (Eng / Tel /
Urdu) ]¿£ |]d¾Ô Tá \ kþeTÔáqT {ì¼ bÍsÄXÁ æ\\qT $uó +#áT³ È]Ðq~.
ç|Ô«û ¿£ nedseÁ TT\T >·\ $<«sÁT\Æ <cÍ¼« Å£L& ç|Ô«û ¿£ $<«qT n+~+#áT bÍsÄXÁ æ\\T nq>± uÉ+¢í &
dÖØýÙà, eTÖ>· eT]jáTT #îeÚ&T bÍsÄXÁ æ\\T, eÖqd¾¿£ $¿£ý²+>·T\ bÍsÄXÁ æ\\T n $uó +#áT³ È]Ðq~.
jáÖÈeÖq«eTTqT {ì¼ #áÖdï ¿¹ +çBjáT (Central), sh (State), kÍ¿£ (Local Bodies) d+d\ T,
>·esÁyîT+{Ù, ç|sTTyû{Ù bÍsÄÁXæ\\T, çbÍ+rjáTÔáqT {ì¼ <V²sÁDÅ£ |³¼D (Urban), ç>±MTD (Rural)
eT]jáTT Tribal (Ð]Èq d++~óÔ)á bÍsÄÁXæ\\T ¿£\eÚ. Å£\eTT\qT {ì¼ kÍ<ósÁD (General), SC
eT]jáTT ST, BC bÍsÄÁXæ\\T, eTÔáeTT\qT {ì¼ ¿Â dÕ eï $Twq¯ bÍsÄÁXæ\\T, eT<skÁ Í\T, u<Æ bÍsÄÁXæ\\T,
CÉ+&sYqT {ì¼ u²*¿£\ bÍsÄÁXæ\\T, u²\TsÁ bÍsÄÁXæ\\T, uó²cÍ eÖ<ó«eÖ{ì¼ Ôî\T>·T MT&jáT+, +^¢w§
MT&jáT+, sÁÖÝ MT&jáT+, ¿±s=Î¹s{Ù dÖØýÙà, |_¢¿ù dÖØýÙà, eÖ+{ìkþà], ¿ì+&sY >±Âs¼H eT]jáTT +³¹swqýÙ
dÖØýÙà ý² mHÃ sÁ¿±\ bÍsÄÁXæ\\T q|Î{ì¿¡ +¿± n¿£sd«Ô XæÔá+ u²>± ÔáÅ£Øe>± +~. B¿ì
¿±sÁD+ ç|È\ eT<ó« q V¾²wØsÁD\T, yîÕjáTT¿ìï¿£ uóñ<\qT {ì¼ bÍsÄÁXæ\ $<«Å£ <ÖsÁeT>·T#áTHsÁT. ç|C²ã
kÍsTT {ì¼ (Intelligence Quotient) : ]ýË yîT®ýÙ¦ |¾\¢\T, kÍ<ósÁD ç|Èã ¿£\ysÁT, n+ÔáÅ£$T+º
mÅ£Øe>± ç|Èã >·\y]¿ì eÖçÔáyûT bÍsÄÁXæ\ $<«qT n+~+#û M\T ¿£\T>·TÔÃ+~. nsTTÔû M]ýË q ç|C²ã
kÍsTT {ì¼ ÔáÅ£Øe nuó«dq yîÕ¿£\«+ ¿£\ysÁT (Slow learners) ¿£\sÁT. bÍsÄXÁ æ\ýË q bÍsÄ«Á ç|D²[¿£,
uË<óH |<ÔÆ Tá \T, bÍ<ó«jáTT\ jîTT¿£Ø rsÁTqT {ì¼ Å£L& |¾\\¢ T ÔáqÖ«qÔuó²y¿ì >·TsÁ>T· ³ e\q
bÍsÄÁXæ\ $<«Å£ <ÖsÁ+ n>·T#áTHsÁT.
n+>·yîÕ¿£\«+ ¿£\ysÁT (Physically Challenged Persons) : |¾\\¢ ýË q n+>·y¿Õî \£ «ÔáqT {ì¼
Å£L& bÍsÄÁXæ\ $<«Å£ <ÖsÁ+ n>·T#áTHsÁT. eTTK«eTT>±bÍsÄÁXæ\ýË ¿£úd d<TbÍjáÖ\T ýñ ÔásÁ>·Ü
18
>·<T \T ¿£\eÚ. y]¿ì bÍsÄXÁ æ\Å£ e#áTÌ³Å£ ¿±e\d¾q sÁyD² d<T bÍjáÖ\T, |¿s£ DÁ eTT\T Å£L& n+<Tu²³TýË
ýñ¿b£ þeÚ³, deTejáTdTà\ dV² ¿±sÁ+, bÍ<ó«jáTT\ çbþÔàV²+ Å£L& ¿£sTÁ yîÕ |¾\\¢ T $e¿£Ô Åá £ >·T]n>·T#áTHsÁT.
$<«sÁT\Æ T ¿¹ +ç<+>± $<« ýñ¿b£ þeÚ³ (Not Child Centered Education) : $<«]Æ ¿¹ +ç<+>±
bÍsÄXÁ æ\ýË $<« ÈsÁ|¿ b£ þeÚ³ e\¢ Å£L& bÍsÄXÁ æ\ýË¢ $e¿£Ô \á T mÅ£Øe>·T#áTq$.
C²Ü, eTÔáeTT\qT {ì¼ Å£L& $e¿£Ô á (Discrimination according to race, caste and religion)
: eTÔá çbÍÜ|~¿£q @sÎfÉq® bÍsÄXÁ æ\ýË¢ y] eTÔáeTTqÅ£ d++~ó+ºq y] ÿ¹¿ý² yûs=¿£ eTÔá+ y]
yûs=¿£ý²>± #áÖ&³+ ÈsÁT>·T#áTq~. bÍ<ó«jáTT\T y] ç|esÁïqqT {ì¼ eTÔáeTT, C²Ü, Å£\eTT\qT {ì¼
|¾\\¢ eT<ó« $e¿£Ô \á T bÍ{ì+#áT#áTHsÁT. |¾\\¢ ýË d+Å£ºÔá uó²y\T, ÔásÁ eTÔáeTT\|Õ, C²ÔáT\|Õ ç|u²ó e+
#áÖ|Ú#áTq~.
uó²cÍeÖ<ó« eT+ (Medium of Language) : uó²cÍeÖ<ó« eTeTTqT {ì¼ Å£L& bÍsÄXÁ æ\ýË $e¿£Ô \á T
|sÁT>·T#áTq$. nq>± kÍ¿£ uó²wýË $<«uó²«d+ #ûjTá Ty]¿£+fñ +>·u¢ ²ó wýË $<«uó²«d+ #ûdq¾ y]¿ì
bÍsÄÁXæ\ýË bÍ<ó«jáTT\T $<«sÁTÆ\T eT]jáTT jáT{ì deÖÈ+ Å£L& n~ó¿£ >sÁeeTTqT >·T]ï+|ÚqT
#áTÌ³ e\q kÍ¿£ uó²wýË nuó«dq+ #ûd¾qysÁT ÔáqÖ«qÔá uó²eeTTqT (inferiority complex)
|+bõ+~+#áTÅ£+³THsÁT.
kÍ<ósÁD+>± n dÖØ\Tà, |_¿¢ ù ¿±HîÇ+{Ùà, >·esÁyîT+{Ù dÖØýÙà>± $uóÈ q ÈsÁT>·TÔáT+&³+ e\q |¾\¢ýË¢
$e¿£Ôá |sÁT>·TÔÃ+~.
bÍsÄXÁ æ\ýË¢ $e¿£ $<óH\T (Discrimination in Schools) : $e¿£Ô á nHû~ deÖÈ+ýË #ý² sÁ¿±\T>±
Ôî*jáTCñjTá &T#áTq~. meÂsÔÕ û eTq deÖÈ+ýË \VÓ²qesZ\Å£ #î+~qyÂs,Õ ç|Ô«û ¿ì+|&q yÂsÕ <]ç<«
¹sKÅ£ ~>·Teq J$dTïHsÃ y] $e¿£ÔáÅ£ >·TÂsÕq ysÁT n+{²sÁT. eTq <ûX+ø ýË eTTK«+>± SC, ST, OBC
u²*¿£\T eT]jáTT yîT®H]{¡ esZ¿ì #î+~q ysÁT, $e¿£Ôá, e+Xø, Å£\, eTÔá, C²Ü, CÉ+&sY, ýÉÕ+Ð¿£Ôá,
kÍeÖ¿£ ]¿£ kþeTÔá\T, ejáTdTà, yîÕ¿£\«+, uóÜ¿£ kÍeTsÆ«\T, eTÔá d++<ó qeT¿±\T, sÈ¿¡jáT
qeT¿±\T eT]jáTT $$<ó sÁ¿±ýÉqÕ kÍeÖ¿£ n+Xæ\Å£ #î+~q~. $e¿£Ô á eTÖ\+>± eTq deÖÈ+ýË
|]Ðq kÍeÖ¿£ n+XøeTT\qT nsÁ+Æ #ûdT¿=qe\d¾q eXø«¿£Ôá m+ÔîÕH q~. $e¿£Ô á |* Ôá+>± deÖÈ+ýË
|sÁTÅ£bþsTTq yî$Õ <ó« eTT\qT (|* ÔáeTT\qT eTq deÖÈ+ #ó~û +#áe\d¾q eXø«¿£Ôá m+ÔÃ q~. bÍsÄXÁ æ\ýË¢
eTTK«eTT>± $e¿£Ô .á
çbÍ+rjáTÔáqT {ì¼ $e¿£Ô \á T (Regional Discrimination) : <ûXøeTTýË C²rjáTÔáqT {ì¼ #áÖdï ÔáïsÁ
uó²sÁÔá<ûXø+ ysÁT, <¿ìD uó²sÁÔá<ûXø+ ysÁT eT<ó« eT]jáTT Xæq« çbÍ+Ôá+ýË ysÁT nqT uóñ<eTT\T ¿£\eÚ.
eTq sh+ýË nsTTÔû |³¼D çbÍ+Ôá|Ú ysÁT, ç>±MTDT\T, eTq«çbÍ+Ôá+ ysÁT nqT $uóñ<eTT\T bÍsÄXÁ æ\ýË¢
$e¿£Ô \á Å£ <]#áÖ|Ú#áTq$.
kÍ+ç|<jáTeTT\T, #sÁeTT\T, ¿£³T¼u²³T¢, uó²w, yûw< ó sÁD (Customs, Traditions, Habits, Languages,
Culture) : |¾\¢\T, $$<ó Ôî>·\T, $$<ó esZ\ qT+& e#áTÌ#áTHsÁT. ¿£qT¿£ y] yûwuó²w\T, y] Jeq
$<óqeTT\T y] #sÁ ¿£³T¼u²³¢qT {ì¼ m+ÔÃ yî$Õ <ó« Ôá ç|ÈýË¢ ¿£q&T#áTq~. M{ì ç|u²ó e+ bÍsÄXÁ æ\ýË
19
Å£L& |¾\\¢ eT<ó« +&T³ e\q y]ýË »»$e¿£Ô µá µ #Ã³T #ûdT ¿=qT#áTq~.
Å£\ çbÍÜ|~¿£q $<« (Accoring to Caste) : $<«sÁTÆ\ jîTT¿£Ø Å£\eTTqT <w¾¼ýË |³T¼¿= $e¿£Ôá
bÍsÄÁXæ\ýË¢ Å£L& #áÖ|Ú#áTHsÁT. qÔá / nç>·Å£\eTT\ y] ÿ¿£ sÁ¿£eTT>± eTÅ£\dTï\qT ÿ¿£sÁ¿£+>±
#áÖ&&+ ÈsÁT>·TÔáTq~. Å£\eÔáTï\qT {ì¼ y] Å£\+ |sÁTÔÃ < : #ê<], XøsÁ, Xæd¾ï, HjáTT&T, Âs&¦,
yî\eT, sE, #¿£*, eT+>·* e+{ì |sÁ¢ÔÃ d+uË~ó+#áT³ ÈsÁT>·T#áTq~. Å£\eTT\qT {ì¼ bÍsÄÁXæ\ýË deT
ejáTdTØ\ deTÖVä\T @sÁÎ&T#áTq$. B<Çs y] eT<ó« n+Ôás\T |sÁT>·T#áTq$. Å£\ çbÍÜ|~¿£qT
eÖçÔáyTû bÍ~ó d+¿¹ e T |<¿¸ ±\T #áTÌ³ e\q nç>·Å£ \eTTýË |<y]¿ì Å£L& ç|uTó ÔáÇ+|Õ $e¿£Ô \á T
|sÁT>·T#áTq$.
1.2.2 bÍsÄXÁ æ\ýË¢ $e¿£ $<óH\T e\q $<«sÁTýÆ Ë¢ eÖsÁTÎ : bÍsÄXÁ æ\ ÿ¿£ $<«\jáT+. deÖÈ+ýË
$T&bþsTTq ndeÖqÔá\qT sÁÖ|ÚeÖ|eýÉq+fñ bÍsÄXÁ æ\ ÿ¿£ eT+º kÍ<óq +. u²\T jîTT¿£Ø deTç>·
e«¿ìÔï Çá eTTqT r]Ì~<TqÝ ~ bÍsÄÁXæ\.
1. bÍsÄXÁ æ\ýËHû |¾\¢y&T ç¿=Ôáï ç||+ #áeTTqT ne>±V²q #ûdT ¿Ãe&+ <Çs $e¿£Ô á n+fñ @$T{Ë
Ôî\TdTÅ£+{²&T.
2. $<«]Æ $$<ó sÁ¿±ýÉqÕ kÍ+ç|<jáTeTT\T, ¿£³T¼u²³T¢, yûw< ósÁD (Dressing) VäsÁ|Ú n\y³T¢ eT]jáTT
$\Te\ÔÃ Å£L&q deÖÈ+ >·Ö]Ì n<ó« jáTq+ #ûjTá T³ e\q deÖÈ+ýË nÔáT«qÔáyTî q® e«Å£ï\T>± rsÁÌ&T³Å£
¿±e\d¾q |<ÆÔáT\qT Ôî*d¾¿=qTqT.
3. ÔásÁ>·Ü >·~ýË $$<ó sÁ¿±ýÉÕq ¿£³T¼u²³T¢, kÍ+ç|<jáÖ\T Ôî*d¾¿=qT³ e\q y] jîTT¿£Ø e«¿ìï>·Ôá
eTÖ\eTT\|Õ <w¾¼ ¹¿+çB¿£]dÖï y] deÖÈ çXâjáTdTà ¿=sÁÅ£ bÍ³T|&ÔsÁT.
4. ysÁT yûsTÁ yûsTÁ çbÍ+Ô\Å£ yîÞßø e\d¾ eºÌq|ð&T bÍsÄÁXæ\ýË ysÁT n<ó« jáTq+ #ûdq¾ »»$e¿£Ô µá µ nqT
n+XøeTT\T {ì¼ jáÖ çbÍ+ÔáeTT\ýË ¿£úd dsTÁ uÝ ²³T $<óH\T Ôî\TdTÅ£+{²sÁT.
5. ÿ¿£ e«¿ìï jîTT¿£Ø deTç>· n_óe~Æ¿ì kÍjáT+ #ûd~>± bÍsÄÁ« ç|D²[¿£\T +&*. |¾\¢y jîTT¿£Ø deTç>·
n_óe~Æ¿ì ÔÃ&Î&û $<ó+>± Ôá*¢<+ç&T\qT d+ç|~+#*.
6. ¿±sÁ«ç¿£eTjáTTÔá nuó«dqeTTqT çbþÔáàV¾²+#*.
7. ç|r e«¿ìï jîTT¿£Ø kÍeTsÁ«Æ |¯¿£\ jîTT¿£Ø eT~+|Ú, eTÖý²«+¿£q |¯¿£\ |* Ô\qT &Å£«yîT+{Ùà sÁÖ|+ýË
+#*.
8. bÍsÄÁ« ç|D²[¿£\ÔÃ bÍ³T dV² bÍsÄÁ«ç|D²[¿£\qT Å£L& n+#áH yûjáTT³Å£, y{ì çbþÔáàV¾²+#áT³Å£
n+#áH |¯¿£\T sÁÇV¾²+#*.
9. $©q $<«ýË dV²|P]Ôá yÔesÁD+ ¿£*Î+#áT³ e\q y] eT<ó« q n+ÔásÁeTTqT sÁÖ|ÚeÖ|e#áTÌqT.
1.3.1 $©q $<« ` nsÁÆ+ (Inclusive Education - Meaning) :
ç||+ #á+ >Ã¢ýÉÕCwñ H ~XøýË ¿=qkÍ>·T#áTq deTjáT+ýË ç|È\ eT<ó« jáTTq $e¿£Ôá\T >·Ö]Ì sTT+ÔáesÁÅ£
deTç>·+>± #á]Ì+#á&+ È]Ð+~.
$e¿£Ôá\T mÅ£Øe>± <]ç<«¹sKÅ£ ~>·Teq q ç|È\ýË mÅ£Øe>± ¿£q&T#áTq~. B¿£+Ôá{ì¿¡
20
¿±sÁD+ ç|È\ eT<ó« q ]¿£ d++<ó e«Ô«deTT\T, sÃE ç|È\T ¿£úd neds\T Å£L& rsÁTÌ¿Ãýñ
nÜÔáÅ£Øe <jáT+ÔÃ J$dTïHsÁT. ç||+#á+ýË nXæ+Ü¿ì ÿ¿£ ¿±sÁD+ |<]¿£+. |<]¿£+ e\q Å£L&
|¾\¢\T $<«Å£ <ÖsÁeT>·T#áTHsÁT.
n+<]¿¡ $<« (EFA), eT]jáTT $T©jáT+ n_óe~Æ \¿£«eTT\T (MDG) ç|¿±sÁ+ &&T >·\ ç|r
|¾\¢y bÍsÄÁXæ\ýË #ûsÌ*. sÃE ç||+#á+ýË 75 $T*jáTH |¾\¢\T UNESCO yû~¿£ ç|¿±sÁ+
çbÍ<¸$T¿£ bÍsÄÁXæ\ýË qyîÖ<T ¿±Å£+& HsÁT.
M]ýË mÅ£ØeeT+~ \VÓ²qesZ\Å£ #î+~q |¾\¢\T, CÉ+&sY $e¿£ÔáÅ£ >·TÂsÕq u²*¿£\T, u²\ ¿±]Å£\T,
M~óu²\\T eT]jáTT ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢\T nsTTÔû M]ýË <V²sÁDÅ£ ç|Ôû«¿£ neds\T >·\
|¾\¢\Å£ ç|Ôû«¿£ bÍsÄÁXæ\\T ]+º y] ¿=sÁÅ£ »»ç|Ôû«¿£ $<«µµqT #áTÌ³ >·Ôá ¿±\+ qT+& eTq <ûXø+ýË
ÈsÁT>·T#áTq~.
~ #ý² e«jáT+ÔÃ Å£L&q~. ý² yûsTÁ >± ysÁT $<«qT nuó« d¾+#áT³ e\q kÍ<ósÁD bÍsÄXÁ æ\ýË
#á~$q $<«sÁT\Æ ÔÃ deÖq kÍsTTýË n_óe~Æ #î+<ý¿ñ £bþeÚ#áTHsÁT. meÂsÕÔû V¾²wØsÁD\Å£ ýËHîqÕ |¾\\¢ T
HsÃ ysÁ+<]ú kÍ<ósÁD bÍsÄXÁ æ\ýË¢... ýñ< eT¹s ÔásÁ bÍsÄXÁ æ\ýË¢ y] jîTT¿£Ø kÍeÖ¿£ |]d¾Ô Tá \qT,
y] jîTT¿£Ø e«¿ìï>·Ôá kÍsTT\qT <w¾¼ýË |³T¼¿= y] Ôá>sÁy ¿±bÍ&T#áÖ, y] neds\qT r¹sÌ $<«
¿±y*. y] jîTT¿£Ø cÍ¼\Å£, yîKÕ sÁ\Å£, kÍeTsÆ«\Å£, dV² È kÍeTsÆ«\Å£, ç|Èqã T{ì¼ y]ýË C²ãqeTTqÅ£
d++~ó+ºq Hî|Õ ÚD²«\qT |+bõ+~+#*.
|¾\y¢ ¿ì kÍeÖ¿£+>± uóç<Ôqá T ¿£*Î+º #áTsÁTÅ£>± Ôáq+Ôá³ÔqT nuó«dqýË bÍý¤ZHû $<ó+ >± çbþÔáàV¾²+#û
$<«qT n+~+#*.
ÔáeT deTejáTdTØ\ýË eT+º dÔàá ++<ó\T ¿£*Ð y] $\Te\T, qeT¿±\qT bÍsÄÁXæ\ qT+&
bõ+<>·\>±*. sÃ>·«¿£sÁyîTq® yÔesÁDeTT n+~+#áT yû~¿£ bÍsÄÁXæ\ >·qT¿£ >·TD²Ôá¿£yîT®q $<«qT n+~+º
ç|È\ eT<ó« jáTTq yî$Õ <ó«\qT, $e¿£Ô qá T sÁÖ|ÚeÖ|¾, ç|r |¾\y¢ nuó²«dÅ£ >± kÍ<ósÁD bÍsÄXÁ æ\ýË¢
#ûÌ $<«jûT »»$©q $<«µµ.
uó²sÁÔá<ûXø+ýË <óT¿£ $<« ç_{¡wt y] bÍ\qýË çbÍsÁ+uóyîT®+~.
` ¿±\+ýËHû $_óq kÍeÖ¿£ esZ\ýË $<« #îÕÔáq«+ yûTý¤Ø\TÎ È]Ð+~.
` nsTTÔû ç_{¡wt $<« uó²sÁrjáT ç|jîÖÈH\qT HîsÁyû¹sÌ $<«$<óH n_óe~Æ|sÁ#áý¿ñ £ bþsTT+~.
` @~ @yîTq® |Î{ì¿¡ eTq uó²sÁÔ<á Xû +ø ýË $<« ¿=+<]¿ì eÖçÔáyTû |]$TÔáyTî q® ~.
` B<Çs eTq <ûXø+ýË ç|È\ eT<ó« mHÃ yîÕ$<ó«eTT\T, $e¿£Ôá\T #Ã³T #ûdTÅ£HsTT.
$e¿£Ô \á T sÁÖ|ÚeÖ|¾ qedeÖÈ sD²¿ì »»n+<]¿¡ $<«µµ nqT \¿£« eTTqT HîsyÁ sû TÁ Ì³Å£ eTq
ç|uTó ÔáÇ+ »»$©q $<«µµ nqT uó²eeTTqT ç|yXû ø |{ì+¼ ~.
+>·¢ $<«$<óq+ ç|yXû ø |{²¼\Hû ç|ÜbÍ<q Governor General >± Word Minto 1811 ýËHû #ûXæ&T.
ÔásTÁ yÔá $*jáT+ uÉ+{ì¿ù 1833ýË qT+& $<«$<óH neT\TýË¿ì Ôî#ÌsÁT. <û deTjáT+ýË ¿=+ÔáeT+~
d+dØÔá+, bÍsÁo¿£+ e+{ì <ûojáT uó²w\ýË $<«qT uË~ó+#\ çbÍ#á«|¿£+ y~+#á>±, +>·¢ uó²w <Çs
21
bÍXæÌÔá« $<«qT uË~ó+#\ bÍXæÌÔá« |¿£+ y~+º+~.
sC²syT yîÖV²qsjYT Å£L& +>·¢ $<«qT deT]Æ+#&T. B+ÔÃ $<« e«edý Ë ¿=+Ôá yî$Õ <ó« +
@sÁÎ&+~.
1.3.2 $<« ¿=sÁÅ£ ×¿£«sÈ«d$TÜ y] rsH\T (UNO Resolutions for Education) :
1948 d+ööýË ×¿£«sÈ«d$TÜ ysÁT $<«qT ÿ¿£ çbÍ<¸$T¿£ V²Å£Ø>± &d+sY 10q eÖqe V²Å£Ø\
kÍsÁÇçÜ¿£ ç|¿£³qýË |s=Øq&+ È]Ð+~.
<û $wjáTeTTqT 1949ýË u²\\ V²Å£Ø\ ÿ|Î+<+ Å£L& ç|¿£{ì+º+~.
»»n+<]¿¡ $<«µµ ¿=sÁÅ£ CËyîTf® H®É (Zomaiten) <¸jYTý²+&ýË 1990ýË ÿ¿£ $<« d<d T à È]Ð+~.
` ç|r |¾\y¢ &Ö bÍsÄXÁ æ\ýË #á<y *. bÍsÄXÁ æ\ýË #á~yûysÁT $<«sÁT\Æ T>±Hû |]>·D+ì |&ÔsÁT.
` 1994 dÎsTTHýË È]Ðq ç||+ #á $<« d<d T àýË ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ Å£ >·TD²Ôá¿£yTî q® $<«qT
kÍ<ósÁD bÍsÄÁXæ\ýËHû yÇ\ rs+#á&+ È]Ð+~.
` ç¿ì+~ |{¿¼ì £ <Çs »$©q $<«µqT \|]#û #á³¼ <yÆ Tî q® n+XøeTT\T #áÖ&e#áTÌqT.
` çbÍ+rjáT, kÍeÖ¿£, ]¿£ ÔsÁÔáeÖ«\T ýñÅ£+& nq>± \VÓ²qesZ\Å£, CÉ+&sY $e¿£ÔáÅ£ >·TÂsÕq
u²*¿£\ d+¹¿eT+ ç|<óq \¿£«+>± 1948`2007 esÁÅ£ $©q $<«qT \|sÁ#áT #á³¼<ÆyîT®q rsH\T
eT]jáTT ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ +<¯ kÍ<ósÁD bÍsÄXÁ æ\ýË $<«q+~+#áT³qT »»$©q $<«µµ n+{²sÁT.
` 1949`1994 eT<ó« nHû¿£ $<« d+dØsÁD\T È]Ð +&e#áTÌ.
1948 ` 2007ýË $©q $<«qT \|]#û #á³¼ <yÆ Tî q® rsH\T (Recommendations for Inclusive
Education) :
2007 $e¿£ÔáÅ£ >·TÂsÕq ç|È\V²Å£Ø\ |]sÁ¿£D
2006 ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\y] V²Å£Ø\ \¢+|T q sÃ<ó+
2005 kÍ+dØÜ¿£ n_óe«¿¡ï¿£sÁD\ýË @¿£ÔÇ ¿£*Ð+#û $<ó+>± |]sÁ¿£D @sÎ³T¢
1999 u²\¿±]Å£\T eT]jáTT M~ó u²\\qT |]sÁ¿ì+#û $<ó+>± Ôá¿£D #ásÁ«\T #û|³¼&+
1990 ç||+#á ¿±+~oÅ£\T, e\d XøsÁD²sÁTÆ\ |]sÁ¿£D ` V²Å£Ø\ uóç<Ôá
1989 dÇÔá+çÔá+>± n_óe~Æ #î+<TÔáTq <ûXæýË¢ Ð]ÈqT\ |]sÁ¿£DÂ¿Õ #ásÁ«\T
1979 d\ïÓ $e¿£Ô Åá £ d++~ó+ºq deTd«\qT sÁÖ|ÚeÖ|³+
1965 C²Ü $e¿£Ô Åá £ d++~ó+ºq deTd«\qT sÁÖ|ÚeÖ|³+
1960 $<«$e¿£Ô Åá £ d++~ó+ºq deTd«\qT sÁÖ|ÚeÖ|Ú³
1948 eÖqeV²Å£Ø\qT >·T]+º $XøÇy«|+ï >± Ôî*jáTCñjÖá *
1.3.3 $©q $<« sÁÇ#áq+ (Inclusive Education Definition) :
ç|r |¾\y¢ ÿ¿£ nuó²«dÅ£ >± >·T]ï+º C²Ü, Å£\, esÁ, eTÔá, esÁ,Z *+>·, çbÍ+rjáT uó<ñ \T ýñÅ£ +&
y] Xæ¯sÁ¿£ C²ãHÔá¿£, kÍ+|T¾ ¿£, <ûÇ>·, uó²cÍ|syÁ Tî q® uó<ñ e TT\T |]>·DqýË¿ì rdT¿ÃÅ£+& y] deÖÈ+ýË
22
kÍ<ósÁD bÍsÄXÁ æ\ýËHû $<«qT n+<T³jûT »»$©q $<«µµ.
|¾\\¢ jîTT¿£Ø e«¿ìï>·Ôá n&¦+Å£\qT yî¿Õ ý£ ²«\ÔÃ d++<ó+ ýñÅ£ +& Ô=\Ð+º, n+<]¿¡ $<«e¿±XøeTT\qT
¿£*Ð+#áT³jûT »»$©q $<«µµ.
ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ T, *+>· $e¿£Ô Åá £ >·TsÂ qÕ u²*¿£\T, \VÓ²qesZ\Å£ #î+~q |¾\\¢ qT
kÍ<ósÁD bÍsÄÁXæ\ýËHû y] Ôá>sÁy |+bõ+~+º y] ¿£úd neds\qT rsÁTÌÅ£Hû $<ó+>± $<«qT
n+~+#áT³jûT »»$©q $<«µµ.
$©q $<«ýË eTTK«eTT>± eTÖ&T dÖçÔáeTT\T ¿£\eÚ. (Three principles of inclusive education).
1. $<«sÁT\Æ eT<ó«>·\ ndeÖqÔá\qT, $e¿£Ôá\qT sÁÖ|ÚeÖ| nuó«dq yÔesÁDeTTqT ¿£*Î+#áe\jáTTqT.
<¿ì ¿±e\d¾q bÍsÄ«Á ç|D²[¿£, uË<óH |<ÔÆ Tá \T eT]jáTT Ôás>Á Ü· >·~ $<«sÁT\Æ qT <w¾ý¼ Ë +#áT¿=
sÁÖbõ+~+#*.
2. $<«sÁT\Æ neds\qT rsÁTdÖï y]jîTT¿£Ø XøÅ£ \ï Å£ ÔáÐq³T¢>± y] nuó« dq+ ýË|Ôá+ #îjÖá «*.
3. neds{ì¼ $<«$<óq+ eÖsÁTÌ¿=qe#áTÌqT.
1.3.4 $©q $<« ` |]~ó (Inclusive Education - Scope) : \VÓ²qesZ\Å£ #î+~q $<«sÁT\Æ qT
(SC, ST, BC, yîT®H]{¡dt) CÉ+&sY $e¿£ÔáÅ£ >·TÂsÕq $<«sÁTÆ\T eT]jáTT ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ $<«sÁTÆ\+<¯
kÍ<ósÁD bÍsÄÁXæ\ýË n+<]ÔÃbÍ³T $<«qT n+~+#áT³jûT »»$©q $<«µµ |]~ó>± #î|Îe#áTÌ.
1.3.5 $©q $<« çbÍeTTK«Ôá (Importance of Inclusive Education) :
1. $©q $<« ¹¿e\+ yîÕ$<ó«Ôá, $e¿£ÔáqT <ûXøeTTýË sÁÖ|ÚeÖ|Ú³jûT ¿±¿£ C²rjáT dyîT®¿£«ÔáqT Å£L&
|+bõ+~+#áTqT.
2. ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢\Å£ ç|Ôû«¿£ çXø<Æ eT]jáTT eT+º dÖ#áq\T eÇ&TqT.
3. $©q $<«ýË ç|r $<«]Æ eÖqd¾¿£, kÍ+|¾T¿£, kÍeÖ¿£, HîÕÜ¿£ ¯ÔáTýË¢ n_óe~Æ kÍ<ó«eTeÚÔáT+~.
4. $<«]Æ ¿¹ +ç<+>± »»$©q $<«µµ eÇ&TqT.
5. ÔásÁ>·Ü >·~ýË kÍ<ósÁD $<«sÁTÆ\ÔÃbÍ³T ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢\T +&T³ e\q ÔásÁ>·Ü >·~
|]ds\T, $<«sÁTÆ\qT <w¾¼ýË |³T¼Å£ ÔájáÖsÁT #ûjáT&TqT.
6. Ôás>Á Ü· >·~ $<«]Æ jîTT¿£Ø Ôá>sÁeeTTqT |+bõ+~+#áT³Å£ dVä jáT|&T qT.
7. bÍsÄÁ«ç|D²[¿£, uË<óH |<ÆÔáT\T, $<«sÁTÆ\ kÍsTT <w¾¼ýË +#áT¿= ÔájáÖsÁT #ûjáT&TqT.
8. $$<ó esZ\Å£ #î+~q $<«sÁTÆ\T +&T³ e\q $_óq |]d¾ÔáT\T nsÁÆ+ #ûdT¿=+<TsÁT.
9. »eTÖý²«+¿£q+µ Å£L& $<«]Æ kÍsTT {ì¼ n+#áH yûjTá &TqT.
10. bÍ<ó«jáTT\Å£ ç|Ôû«¿£ ¥¿£D\T eÇ&TqT.
11. $<«sÁT\Æ jîTT¿£Ø n_óçbÍjáTeTT\Å£, yîKÕ sÁT\Å£, neds\Å£ çbÍ<óq«Ôá #áTÌ³#û bÍsÄXÁ æ\Å£ e#áTÌ³Å£
w|¼ & Ô sÁT.
12. ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ $<«sÁTÆ\Å£ yîÕ<« d<TbÍjáTeTT\T ¿£*Î+#á&TqT.
23
13. V¾²wØsÁD\Å£ ýËHîÕq |¾\¢\Å£ ç|uóTÔáÇ d+¹¿eT |<¸¿±\T ¿£*Î+#á&TqT.
14. $<«sÁT\Æ Ôá*<¢ + ç&T\ÔÃ deÖyûXeø TT\T È]|¾, y]¿ì ¿±e\d¾q d\Vä\T, dÖ#áq\T #îÌ<sTÁ .
15. dÇ#áÌ+Û < d+d\ T, kÍ¿£ ç|È\ÔÃ #ásÌÁ \T È]|<sTÁ .
1.3.5 $©q $<« ` eXø«¿£Ôá Need of Inclusive Education :
$©q $<« nHû~ (Aspirational Process) : n+¿ìÔuá ²ó e+ÔÃ <&ó d+¿£\Î+ÔÃ deÖÈ+ýË $e¿£Ô \á qT
sÁÖ|ÚeÖ| <ûÝXø«+ÔÃ ¿=qkÍÐ+#û $<«$<óq+. $<«$<óq+ ¿=qkÍÐ+#áT³Å£ ç¿ì+~ $wjáÖ\qT
nqTd]+#*.
1. ç|r ÿ¿£Ø $<«]Æ y]jîTT¿£Ø çbÍ<¸$T¿£ V²Å£Ø nsTTq $<«qT bõ+<û $<ó+>± ¿£w¾ #îjáÖ«*. Ôá*¢<+ç&T\T
deTT<jáÖ\T eT]jáTT ç|uTó ÔáÇ+ ysÁT |¾\\¢ ýË nuó« dq+ |+bõ+~+#áT ~Xø>± y] uó²w, uóÜ¿£, d+C²ãHÔá¿£
$¿±deTT\Å£ ÔÃ&Î&Tq³T¢>± ¿£w¾ #ûjáÖ*.
2. ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢\|Õ eT+º yîÕKsÁT\qT |+bõ+~+#áT¿Ãy*. ç|uTó ÔáÇ+ ysÁT, bÍ<ó«jáTT\T,
deTT<jáÖ\T, Ôá*<¢ + ç&T\T, deTejáTdTØ\T n+<sÖÁ ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ jîTT¿£Ø $e¿£Ô qá T
sÁÖ|ÚeÖ| y] nedsÁeTT\T rsÁTÌÅ£Hû $<ó+>± $<« +&*.
3. $©q $<« ¿±sÁ«ç¿£eT+ýË ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ $<«sÁTÆ\Å£ n+~+#áe\d¾q >·TD²Ôá¿£ $<« ¿=sÁÅ£,
bÍ<ó«jáTT\ m+|¾¿£ ¥¿£D eT]jáTT y]¿ì nqTÅ£L\yîTq® Ôás>Á Ü· >·~ eT]jáTT ç|Ô«û ¿£ çXø<Æ #áÖ|Ú³Å£, Ôás>Á Ü·
>·~ýË $<«sÁT\Æ d+K«qT ÔáÐ+Z #áT³.
4. ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ qT Jequó Ü ¿=sÁÅ£ ç|Ô«û ¿£yTî q® Hî|Õ Ú D²«\qT Hû]Î+#áT³Å£ ¥¿£D kÍïsTÁ .
ÿ¿=Ø¿£Ø e«¿ìï jîTT¿£Ø dV² È kÍeTsÆ«\qT >·T]ï+º y{ìýË y]¿ì Ôá¯ÎÛ<T kÍïsTÁ .
5. $©q $<«ýË bÍ<ó«jáTT\ÔÃbÍ³T Ôá*<¢ + ç&T\T dÇ#áÌ+Û < d+d\ T, deTT<jáÖ\T eT]jáTT HjáTÅ£\T
uó²>·kÍÇeTT\T.
6. ç|Ôû«¿£ neds\Tq |¾\¢\Å£ $_óqyîT®q e«ed\ qT+& y]¿ì dVäjáT+ n+~q|Î{ì¿¡ n$ njáTÖ
|¾\¢y deTç>· n_óe~Æ¿ì dVäjáT+ #ûjáTTqT.
< : sÃ>·«XæK qT+& dVä jáT+ÔÃbÍ³T kÍ+|T¾ ¿£ d+¿¹ e T+ y] qT+& Å£L& dVä jáTeTT\T bõ+<T<TsÁT.
7. ç|Ô«û ¿£ neds\Tq |¾\\¢ Å£ $_óq e«ed\ qT+& dVä jáT dV² ¿±s\T n+~+#áT³ e\q y] deTç>·
n_óe~Æ¿ì <ÃV²<+ #ûjTá >·\<T.
1.4.1 $©q $<« ` Ôás>Á Ü· >·~ýË ndeÖqÔá\T (Inclusions Education Discriminations in
Classroom) :
»»$©q $<«µµ nq>± Ôás>Á Ü· >·~ýË ndeÖqÔá\T sÁÖ|ÚeÖ|¾, $<«]Æ deTç>· n_óe~Æ¿ì ÔÃ&Î&ûý²
$<«qT n+~+#á&+ µµ.
»»|¾\\¢ T #á<T eÚÅ£Hû³|Ú&T eTHÃdÇ#áÌÛ +&\, n&T>¦ Ã&\T, ¿£³T¼u²³T¢, ¿£]qÄ jáTeÖ\T, +<óq \T
+&Å£L&<Tµµ n sÁM+ç<H<ó sÄ>·ÖsY #îbÍÎsÁT.
eTq <ûX+ø ýË q V¾²wØsÁD sÁÖbÍ\qT{ì¼ Ôás>Á ·Ü >·~ýË ¿= ndeÖqÔá\T Hî\¿=HsTT. n$
24
@eTq>±
` kÍ<ósÁD $<«sÁT\Æ T, ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ $<«sÁT\Æ T.
` nuó« dq yî¿Õ £\«+ ýñ |¾\\¢ T, nuó« dq yî¿Õ £\«+ >·\ |¾\\¢ T.
` n~ó¿£ ç|Èã >·\ysÁT, ç|Èã ÔáÅ£ Øe>± >·\ysÁT.
` >=|ÎysÁT / |<ysÁT
` |³¼D|Ú / ç>±MTDT\T / n³MC²ÜysÁT
` qÔá Å£\eTT\ ysÁT / eTÅ£\eTT\ ysÁT
` <]ç<«¹sKÅ£ m>·Teq >·\ysÁT / <]ç<« ¹sKÅ£ ~>·Teq ¿£\ysÁT
` Ôî\T>·T uË<óH uó²w / +^¢w§ uË<óq / sÁÖÝ uË<óq
` kÍeÖ¿£ dsÁTÝu²³T >·\ysÁT / dsÁTÝu²³T ýñysÁT
` V¾²wØsÁDÅ£ >·T] nsTTq ysÁT / >·T]¿±ysÁT
ý² mHÃ ÔsÁÔeá Ö«\T $<«sÁT\Æ eT<ó« >·\eÚ. ¿±eÚq Ôás>Á Ü· >·~ýË +&û @ $<«¯Æ ÿ¹¿ý² +&&T . ç|r
$<«]Æ¿,ì yûs=¿£ $<«]Æ¿ì Xæ¯sÁ¿,£ eÖqd¾¿,£ kÍeÖ¿£, ]¿£ n+Xæ\ýË mHÃ $e¿£Ô \á T ¿£\eÚ.
uóñ<eTT\qT ÔásÁ>·Ü >·~ýË Å£L& #áÖ|¾dTïHsÁT.
dÖØýÙ |t d¿Õ Ã mH\d¾dt ç|¿±sÁ+ ç|r eTw¾¿ì |ÚH~ u²\«+ ¿£qT¿£ ºqÔáq+ýË ysÁT @$<óy Tî q®
eÖqd¾¿£ d+|TsÁüDÅ£ >·T] nsTTÔû ysÁT ejîÖÈqTýÉÕq ÔásÁTyÔá Å£L& ç|uó²e+ y] J$ÔýË¢ dÎw¼+>±
¿£|¾dT +ï ~.
ý²+{ì $|ÔØá sÁ |]d¾Ô Tá \qT sÁÖ|ÚeÖ|Ú³Å£ ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ T, \VÓ²qesZ\Å£ #î+~q
|¾\\¢ T *+>· $e¿£Ô Åá £ >·TsÂ qÕ |¾\\¢ +<]¿¡ kÍ<ósÁD bÍsÄXÁ æ\ýËHû $<«qT n+~+#áT $<óqyûT »»$©q $<«µµ.
¿= ÔásÁ>·Ü >·<TýË¢ d¿£\ kå¿£s«\T +{²sTT. < m.d¾. ¿±¢dtsÁÖyTà. ¿= ÔásÁ>·Ü >·<TýË¢ ¿£úd
eTò*¿£ d<TbÍjáÖ\T Å£L& +&eÚ.
kÍ<ósÁD bÍsÄXÁ æ\ýË¢ kÍ<ósÁD |¾\\¢ Å£ #ûjTá T uË<óq ýËHû $<«sÁT\Æ qT mHÃ esZ\T>± $uó +#áT³
ÈsÁT>·T#áTq~. < : m ç¹>&T, _ ç¹>&T, d¾ ç¹>&T, & ç¹>&T $<«sÁTÆ\ uóñ<\T. $©q $<«ýË kÍ<ósÁD
|¾\\¢ ÔÃbÍ³T nHû¿£ esZ\ ç¿ì+<Å£ eºÌq $<«sÁT\Æ T Å£L& +{²sÁT. $<«sÁT\Æ kÍsTT nqTd]+º $<«qT
n+~+#á¿b£ þÔû #ý² ndeÖqÔá\T Ôás>Á ·Ü >·~ýË #Ã³T #ûdT Å£Hû ne¿±Xæ\T ¿£\eÚ.
$<«sÁTÆ\ jîTT¿£Ø nedsÁÔá\T, $\Te\T, y] kÍ+ç|<jáÖ\Å£ uó+>·+ ¿£*Zq³T¢>± ÔásÁ>·Ü >·<T\T
+&³+ e\q Å£L& |¾\¢ýË¢ $e¿£Ôá\T #Ã³T #ûdT¿=qT#áTq$.
Ôás>Á Ü· >·~ýË $<«sÁTýÆ Ë¢ nHsÃ>·« |]d¾Ô Tá \T eÖqd¾¿,£ Xæ¯sÁ¿£ ýËbÍ\T >·\ $<«sÁT\Æ T +&T³
e\q nuó« dq nqTuóy \T >·\ $<«sÁT\Æ Å£ ÔáÐq³T¢>± Ôás>Á Ü· >·~ýË ç|Ô«û ¿£ d<T bÍjáÖ\T +&¿b£ þe³+
e\q |¾\\¢ T Ôás>Á Ü· >·<T ýË¢ +&T³Å£ Ò+~ |&T #áTHsÁT.
& eÖyûdq¾ |¾\\¢ T, M~óu²\\T, u²\¿±]Å£\Å£ kÍ<ósÁD bÍsÄXÁ æ\ýË¢ ç|yXû +ø ¿£*Î+#áT³ e\q
ÔáqÖ«qÔ uó²e+ÔÃ Å£L&q $e¿£Ô \á T #Ã³T #ûdT ¿=qT#áTq$.
25
y]¿ì ¿±e\d¾q $<«uË<óq #ûjTá e\d¾q eXø«¿£Ôá m+ÔîHÕ +~.
1.4.2 uó²sÁrjáT Ôás>Á Ü· >·~ ` ndeÖqÔá\T ` yî$Õ <ó«\qT |]wØ]+#áT³ (Indian Classroom -
Inequatities - Solutions) :
$©q $<« <Çs ÿ¿£ Ôás>Á Ü· >·~ýË nsÁ¿±\ esZ\ |¾\\¢ T #ûsTÁ ÔáTq|Î{ì¿¡ \VÓ²qesZ\ |¾\\¢ T,
M~óu²\\T, u²\¿±]Å£\T, ¿= ç|Ô«û ¿£yTî q® Ôás>Á Ô· Tá \Å£ #î+~q |¾\\¢ T. < : <ûe<d¾, CËÐú e«edÅ £
#î+~q |¾\¢\T, ÔásÁ esZ\ |¾\\¢ ÔÃ deÖq+>± #áÖ&Å£ +& bÍ<ó«jáTT\T, Ôá*¢<+ ç&T\T eT]jáTT deÖÈ+
Å£L& M] ç|Ôû«¿£+>± #áÖ&³+ eTq+ >·eT+|e#áTÌqT.
bÍ<ó«jáTT&T |¾\¢\|³¢ çXø<Æ #áÖ|³+ ýñ<T. kÍ<ósÁD |¾\¢ÔÃ M] ¿£*|¾ +#á&+ e\¢ kÍ<ósÁD
|¾\¢\ ç|>·Ü Å£+³T|&TÔáT+< n|V² ¿£*ÐjáTTHsÁT. u²\\Å£ q V²Å£Ø\qT $d]+#áT#áTHsÁT.
uó²sÁrjáT Ôás>Á Ü· >·~ ` yî$Õ <ó« eTT\qT |]wØ]+#áT³ :
uó²sÁrjáT ÔásÁ>Ü· >·~ýË $©q $<« eXø«¿£Ôá m+ÔÃ +~.
1. nsÁ¿±\, esZ\Å£ #î+~q |¾\¢\+<¯ ÿ¹¿ ÔásÁ>·Ü >·~ýË Å£LsÁTÌ+&uÉ{ì¼ $<«qT n+~+#*.
2. ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢\ýË ÔáqÖ«qÔá uó²y Ô=\Ð+º Ôádís« ¿£*Ð+#*.
3. u²\\ V²Å£Ø\qT |]sÁ¿ì+#áT³Å£ ¿£w¾ #ûjáÖ*.
4. #á<T eÚýË yîqT¿£&q |¾\\¢ |Õ e«¿ì>ï Ô· á çXø<Æ #áÖ|¾+#*.
5. *+>· $e¿£ÔáqT ÔásÁ>·Ü >·~ýË #áÖ|¾+#áÅ£L&<T.
6. ÔásÁ>·Ü >·~ýË Å£\, eTÔá, esÁZ, çbÍ+rjáT uóñ<eTT\Å£ ÔeÚ jáTs<T.
7. VQ uó²cÍ Hû|< ¸ «\T >·\ |¾\\¢ +<]¿¡ uó²cÍ $e¿£Ô \á T ýñÅ£ +& n+<sÖÁ deÖqyûT nqT uó²eq
¿£*+Z #*.
8. HIV / AIDS e+{ì nHsÃ>·« deTd«\T >·\ |¾\\¢ qT Å£L& Ôás>Á Ü· >·~ýË Å£LsÁTÌ+&u{É ²¼*. y]¿ì
¿±e\d¾q yî<Õ « d<T bÍjáÖ\T n+~+#*.
9. |¾\\¢ ýË q dV² È kÍeTsÆ«\qT bÍ<ó«jáTT&T >·T]ï+#*. < : Ô¹s ÈMTH |sY d¾eÖýË
u²\T dV² È kÍeTsÁ«Æ + >·T]ï+ºq³T¢>±
10. |¾\¢\Å£ ÔásÁ>·Ü >·~ýË dÇ#áÌÛqT ¿£*Î+#*.
11. dV² bÍsÄ«Á ç|D²[¿£\qT çbþÔáàV¾²+#*.
12. bÍ<ó«jáTT&T Å£\, eTÔá, çbÍ+Ôá, *+>· uóñ<eTT\T ýñÅ£ +& |¾\¢\Å£ nuó«dq nqTuóy\T ¿£*Î+#*.
13. ÔásÁ>·Ü >·~ýË $<«sÁTÆ\+<sÁÖ bÍý¤ZHû³³T¢ #ûjáÖ*.
14. TLM \qT |jîÖÐ+º bÍsÄ«+XøeTT\qT uË~ó+#*.
15. ÔásÁ>·Ü ¿±\ç¿£eT |{ì¼¿£ jáTeT +<óq\ ç|¿±sÁ+ |jîÖÐ+#*.
16. u²¢¿ù uËsYq¦ T n+<]¿¡ ¿£|¾+#û $<ó+ >± neT]Ì $]$>± |jÖî Ð+#áeýÉqT.
17. ÔásÁ>·Ü >·~ |¾\¢\qT ¿£]ü+#û $<ó+>± ÔájáÖsÁT#ûjáÖ*.
26
18. eT+º >±*, yî\TÔáTsÁT e#áTÌq³T¢>± Ôás>Á Ü· >·~ #á¿Ø£ >± r]Ì~<Ý*.
19. ÔásÁ>·Ü >·~ýË |¾\¢\qT m¿£Ø& ºq#áÖ|Ú #áÖ&Å£L&<T.
20. y] ¿±sÁeTT\qT {ì¼ >±ú, y] Hû|< ó «\qT {ì¼ >±ú, +{ì|sÁq¢ T {ì>¼ ±ú Ôás>Á Ü· >·~ýË
|¾\\¢ qT |¾\eÅ£L&<T .
21. ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢\Å£ y] neds\Å£ ÔáÐq³T¢ kå¿£sÁ«e+Ôá+>± +&ûý² ÔásÁ>·Ü >·~ýË
ÔáÐq @sÎ³T¢ #ûjáTeýÉqT.
22. ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ T, \VÓ²qesZ\Å£ #î+~q |¾\\¢ qT y] y] nedseÁ TT\qT {ì¼
d+¿¹ e T |<¿¸ ±\qT neT\T#ûdÖ ï çbþÔáàV¾²+#*.
23. $©q $<«qT ÔásÁ>·Ü >·~ýË deTsÁÆe+Ôá+>± neT\T #ûjáTT³Å£ bÍ<ó«jáTT\Å£ Å£L& ÔáÐq
$<ó+>± ¥¿£D ne>±V²H ÔásÁ>·ÔáT\T sÁÇV¾²+#*.
$©q $<« <Çs bÍsÄXÁ æ\ýË q ndeÖqÔá\T bþ>=³¼&¿ì bÍ<ó«jáTT&T nqTd]+#áe\d¾q $<óH\T:
1. ÔásÁ>·Ü >·~ sÁÇV²DýË bÍ<ó«jáTT\T e«¿ìï>·Ôá çXø<Æ ¿£*Ð +&*.
2. ÔásÁ>·ÜýË ÿ¿£sÁT uË~ódÖï +fñ ÿ¿£sÁT uË<óqqT \|]#û ysÁT +&*.
3. Ôás>Á Ü· ýË $wjTá eTTqT ÿ¿£sTÁ uË~ódÖ ï +fñ yî¿Õ \£ «+ >·\y] ¿=sÁÅ£ ç|Ô«û ¿£ ¥¿£D
rdTÅ£q ç|Ô«û ¿£
bÍ<ó«jáTT&T $<«sÁT\Æ qT nqTd]+º, y]¿ì nsÁÆeT>·Tq³T¢ #ûjáTe\jáTTqT.
4. Ôás>Á Ü· ýË $<«sÁT\Æ qT ¿= ç>·Ö|Ú\T>± #ûd¾ $wjTá eTTqT uË~ó+#áT bÍ<ó«jáTT&T uË~ó+#áT#áT+&>±
ç|Ô«û ¿£ bÍ<ó«jáTT&T y]¿ì ºÌq | |P]ï n>·Tq³T¢ #ûsTT+#áeýÉqT.
5. ÿ¿£ bÍ<ó«jáTT&T uË~ó+ºq $wjáÖ\qT ç|Ôû«¿£ bÍ<ó«jáTT&T ç|Ôû«¿£ neds\T>·\ |¾\¢\qT
<w¾¼ýË +#áT¿= deÖ+ÔásÁ (Parallel Teaching) qT çbþÔáàV¾²+#*.
6. n<q|Ú / @¿±+ÔásÁ Alternative Teaching qT çbþÔáàV¾²+#*.
7. Team Teaching : Ôás>Á Ü· >·~ýË <sÝ TÁ bÍ<ó«jáTT\T |<¿¸ e£ TT, uË<óq eTT deÖq+>±
m+#áT¿= uË~ó+#*.
1.4.3 Ôás>Á Ü· >·~ýË bÍ<ó«jáTT\T nqTd]+#áT yîTÞøÅ£ e\T (Techniques of Teachers in Classrooms)
:
1. $<«sÁT\Æ kÍeTsÁ«Æ eTTqT {ì¼ deTT<jáTeTT\T>± $uó+#áT³.
< : bÍ³\T bÍ&T y] ÿ¿£ ç>·Ö|Ú>±, ºçÔáýKñ q+ w|¼ & yû ] ÿ¿£ ç>·Ö|Ú>± +#áeýÉqT.
2. $<«sÁTÆ\ kÍsTT {ì¼ y]ÔÃ e«¿ìï>·Ôá d+ç|~+|Ú\T sÁÇV¾²+#áeýÉqT.
3. deTd«\qT |]wØ]+#áT³ýË $<«sÁTÆ\Å£ dÇ#áÌÛqT ¿£*Ð+#*.
4. ç|Ô«û ¿£ neds\T>·\ |¾\\¢ Å£ |jÖî Ð+#û |]¿£s\qT y&³+ýË y]¿ì dT\TyîqÕ |<ÔÆ Tá \T, y{ì
C²ç>·Ôáï\T $<«sÁTÆ\Å£ Hû]Î+#áeýÉqT.
5. VQÞø yîÕ¿£\«+ >·\ $<«sÁTÆ\Å£ $<«qT n+~+#áT³ýË kÍ<ósÁD $<«sÁTÆ\T bÍ<ó«jáTT¿ì
27
dVäjáT|&ûý² çbþÔáàV¾²+#*.
6. Ôás>Á Ü· >·~ýË deTç>· yû~¿£\T bÍsÄ+Á eT<ó« ýË ¿=+Ôá $çXæ+Ü Å£L& eÇeýÉqT.
7. nedsyÁ Tî q® |Ú&T Ôás>Á Ü· >·~ýË bÍsÄ+Á eT<ó« ýË ¿=+Ôá $çXæ+Ü Å£L& eÇeýÉqT.
8. Ôás>Á Ü· >·~ýË $<«sÁT\Æ qT <w¾ý¼ Ë |³T¼¿= Å£LsÁTÌ+&u³ É e¼ ýÉqT.
9. Ôá*¢<+ç&T\T, d+sÁ¿£Å£\T, $<«yûÔáï\T, kÍeÖ¿£ ¿±sÁ«¿£sÁï\ jîTT¿£Ø dVäjáT dV²¿±sÁeTT\T,
çbþÔàV²eTT\T m|Î{ì¿£|Ú&T rdTÅ£+³Ö +&*.
10. $<«uË<óq $<«]Æ ¿¹ +ç<+>± +&eýÉqT.
11. Ôás>Á Ü· >·~ýË ndeÖqÔá\qT bþ>=³¼&¿ì jáÖ+çÜ¿£yTî q® uË<óq ¿±Å£+&, $<«sÁT\Æ eTqdÔï Ç,
neds\qT >·T]ï+#*. Ôá<qT>·TD+>± uË~ó+#*.
12. $<«sÁTÆ\ýË ndeÖqÔá\T sÅ£+& sXø, dÎV², sÁTÔàV²+, dàVäjáTÔá yîTT<ýqÉÕ dsÁTÝu²³T
deTd«\T ýñÅ£+& bÍ<ó«jáTT\T $<«sÁTÆ\|Õ e«¿ìï>·Ôá çXø<Æ #áÖ|eýÉqT.
1.5.1 $©q $<« ` eTÖý²«+¿£q+
(Inclusive Education - Evaluation)
uó²sÁÔ<á Xû +ø ýË ç|r |¾\y¢ nuó²«dÅ£ >± >·T]ï+#*.
$<« jîTT¿£Ø eTTK« \¿£D+ @eTq>± C²ãqeTTqT y] eT+º JeqeTTqÅ£ ¿±e\d¾q HîÕ|ÚD«eTT\qT
|+bõ+~+#áT³ e\q y] jîTT¿£Ø Ôádíïs«Á eTTqT |+bõ+~+º $\Te\T>·\ >=|Î eTqTw§\T>±, båsÁT\T>±
r]Ì~<TÝ³jûT.
nsTTÔû eTq <ûX+ø ýË ¿= <XæÝeTT\ qT+& $<«sÁT\Æ jîTT¿£Ø <w¾ý¼ Ë uËsÁTy¦ sÁT sÁÇV¾²+#áT |¯¿£\ |HÕ û
q~. uó²sÁÔá<Xû ø $<« $<óq+ýËqT, eTÖý²«+¿£q+ýËqT ¿= n|de «Ôá\T ¿£q&T#áTq$. < : |¯¿±
|çÔáeTT\T ©¿ù neÚ³, ¿±|Ó ¿=³T¼³, eTÖý²«+¿£q+ýË Å£L& ¿= Å£~+|Ú\T. B eTÖ\eTT>± |¾\¢\ýË
y] Ôá*<¢ + ç&T\ýË d+sÁ¿Å£ £ \ýË Å£L& $<«$<óq+|Õ >sÁe+ ¿ÃýËÎeÚqT. NCFSE (2000) ysÁT ç|dTïÔá
$<«$<óq+ $eTsÁô\Å£ ýËHîqÕ ~ n #îbÍÎsÁT. d¾H>·ýÙ (2004) d¹sÇ ç|¿±sÁ+ bÍ<ó«jáTT\T $<«Å£
bÍsÄ«Á ç|D²[¿£ eT]jáTT |¯¿£\ Å£ mÅ£Øe çbÍ<óq«ÔáºÌ, |¾\\¢ ýË >=|Î n_óe~Æ kÍ~ó+#\ Ôá\+#áT#áTHsÁT.
B ç|¿±sÁ+ »»$<« |¯¿£\ ¿=sÁ¿¹ µµ nq³T¢>± Ôá\|¾+#áT#áTq~.
$©q$<«ýË eTÖý²«+¿£qeTTqÅ£ mÅ£Øe çbÍeTTK«Ôá yÇ*. bÍÔá |<ÆÜýË ¿±Å£+& $<«]Æ jîTT¿£Ø
nuó« dq kÍsTT\T nqTd]+º eTÖý²«+¿£q+ #îjÖá «*. ¿ìÇH (Quin) eT]jáTT (Ryba) (2000)ýË $©q
$<«ýË uó²>·kÍÇeT« |¯¿± $<óq+ +&\ dÖº+#sÁT. $<«]Æ Ôá*<¢ + ç&T\T, d+sÁ¿Å£ £ \T, $<«yûÔ\ïá T,
$<«sÁTÆ\ jîTT¿£Ø \eTT\qT, \VÓ²qÔá\qT |]>·DqýË¿ì rdTÅ£+³Ö y] nedsÁeTT\Å£ ÔáÐq $<«qT
n+~+#áe\jáTTqT. ç¿ì+~ |{¼¿ì £ <Çs kÍ+ç|<jáT $<«Å£ eT]jáTT uó²>·kÍÇeT« $<«Å£ eTÖý²«+¿£q+ýË
>·\ ÔsÁÔáeT«eTT\qT |]o*+|e#áTÌqT.
kÍ+ç|<jáT eTÖý²«+¿£q+ uó²>·kÍÇeT« eTÖý²«+¿£q+
28
1. $<«|sÁ+>± <ósÁ|& +³T+~. 1. |s«esÁD |sÁ+>± <ósÁ|& +³T+~.
2. $<«]Æ $<«]Æ¿ì eT<ó« n+Ôás\|Õ <w¾¼ 2. y] ý²\T, kÍeTsÆ«\T, neds\|Õ <w¾¼
kÍ]kÍïsÁT. kÍ]kÍïsÁT.
3. eTÖý²«+¿£q $<óq+ HûsÁTÌ¿=Hû $wjáÖ¿ì 3. eTÖý²«+¿£q $<óq+ d++~óÔá $wjáTeTTqT
d++~óÔá+ ¿±¿£bþe#áTÌ. HûsÁTÌ¿=Hûý² +³T+~.
4. $<«]Æ¿ì eT]jáTT |¯¿£ sÇV²Å£¿ì eT<ó« 4. eÖqeÔ <¿£Î<ó+ÔÃ Å£L&q deÖq d++<ó+
deÖq d++<ó+ +&<T. +<¿ì #î+~ +³T+~.
5. ÿ¿£yî|Õ Ú +&û eTÖý²«+¿£q $<óq+ neT\T 5. sÁ+ÔásÁ deTç>· eTÖý²«+¿£q $<óq+ neT\TýË
#ûkÍïsÁT. +³T+~.
6. $<«sÁT\Æ |]|Úw¾,¼ ÔájÖá ¯\|Õ ç|<ó q+>± 6. HûsTÁ ÌÅ£Hû $<óq+ eT]jáTT çbÍCÉÅ£ \¼ |Õ <ósÁ
#á]Ì+#á&+ ÈsÁT>·TqT. |& +³T+~.
7. ¥¿£D bõ+~q ¥¿£Å £ |s«Á yû¿D
£ ýË 7. Ôá*<¢ + ç&T\T, ÔásÁ d++BóÅ£ \T, bÍ<ó«jáTT&T
eTÖý²«+¿£q+ ÈsÁT>·TÔáT+~. n+<sÖÁ eTÖý²«+¿£q+ýË bÍý¤Z+{²sÁT.
8. jáT+ÔáÔáÇ bþ¿£&\T +&e#áTÌ. 8. $Xæ\ <¿£Î<¸+ ÔÃ Å£L&q eÖqeÔ $\Te\T
+{²sTT.
1.5.2 $©q $<«ýË eTÖý²«+¿£q+ : $©q $<«ýË bÍsÄÁXæ\ yÔesÁD+ ÔásÁ>·Ü >·<T\T, bÍ<ó«jáTT&T,
$<«]Æ, bÍsÄXÁ æ\ ç|D²[¿£ bÍsÄ«+Xæ\T uË<óH |<ÔÆ Tá \T m+Ôá nedsyÁ Öî , $<«]Æ HûsTÁ ÌÅ£q $wjÖá \qT
eT~+|Ú #ûjáTT³ eT]jáTT eTÖý²«+¿£q+ #ûjáTT³ Å£L& n+Ôû nedsÁeTT.
eTÖý²«+¿£q+ <Çs $<«]Æ m+ÔáesÁÅ£ nuó«d¾+#&Ã bÍsÄÁ«ç|D²[¿£ jîTT¿£Ø \¿£«eTT\T m+ÔáesÁÅ£
nuó« d¾+#á&¦jÖî , kÍ~ó+|&¦jÖî Ôî\TdT¿=qe#áTÌqT. $©q $<«ýË kÍ<ósÁD |¾\\¢ ÔÃbÍ³T ç|Ô«û ¿£ neds\T
¿£*Ðq |¾\\¢ T, \VÓ²q esZ\Å£ #î+~q |¾\¢\T, CÉ+&sY $e¿£ÔÅá £ >·TsÂ Õq |¾\¢\T ¿£\d¾jTá T+{²sÁT. kÍ+ç|<jáT
$<«$<óq+ýË eTÖý²«+¿£q+ #ûjTá T³¿£+fñ $<«]Æ jîTT¿£Ø nuó« dH kÍsTT{ì¼ eTÖý²«+¿£q+ #ûjTá T³
m+ÔÃ nedseÁ TT. $<«]Æ jîTT¿£Ø dV² È kÍeTsÁ«Æ eTT\qT dÅ£ \ï T, yîKÕ sÁT\qT <w¾ý¼ Ë +#áT¿= |¾\y¢
¹¿+ç<eTT>± #ûdT¿= sÁ+ÔásÁ deTç>· eTÖý²«+¿£q+ #ûjáÖ*. $<«sÁTÆ\ jîTT¿£Ø ç|Èã, n+ÔásÁZÔá XøÅ£ï\T,
kÍeTsÆ«\qT eT]jáTT y]¿ì >·\ e«¿ì>ï Ô· á nesÃ<ó\qT nqTd]+º y]¿ì m|Î{ì¿|£ ð &T sÁ+ÔásÁ deTç>·
eTÖý²«+¿£q+ #ûjÖá *. M]¿ì m¿£Ø& ¿£w¼+>± uó²$dTHï sÃ >·T]ï+º Ü]Ð y] çbþÔáàV¾²+º Ôá<q T>·TD+>±
uË<óH uó« dq ç|ç¿ìjTá qT $ÈjáTe+Ôá+ #ûjÖá *.
$<«Å£ <ÖsÁyTî q® |¾\\¢ T, ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ |Õ e«¿ì>ï Ô· á çXø<qÆ T *|¾ eTÖý²«+¿£q+ #ûjÖá *.
$©q $<«ýË ç|r $<«]Æ |P]ï deTç>· ¿£Ü>± (Holistically) >± eÖ]Ì~<Ý*. ç|r $<«]Æ y]jîTT¿£Ø
C²ãqeTTqT eÖçÔáyTû >±¿£ $<«]Æ jîTT¿£Ø dV² È kÍeTsÁ«Æ eTT\T, Hî|Õ Ú D²«\T, dÅ£ \ï qT yî*¿ìrd eTÖý²«+¿£q+
#ûjáÖ*. ¿±{ì¼ $<«sÁTÆ\T ÿ+³]>± q|Ú&T, deTÖV²+>± q|Ú&T Å£L& y] |]o\q #ûjáTeýÉqT.
29
bÍsÄ«+XøeTT\Å£ d++~ó+ºq eTÖý²«+¿£qeTT eÖçÔáyTû >±¿£ ||s,Y |àýÙ |¯¿£\ T, ºçÔáeTT\T ^sTT+#áT³.
ºçÔáeTT\qT {ì¼ y] nqTuóe eTT\qT Ôî\TdT¿=qT³. uó²e e«¿¡¿ï £sDÁ + |]o*+#áT³ Xø¯sÁu²ó wqT >·eT+#áT³.
y]ýË q ¿£Þ\ø qT, kÍeTsÆ«\qT yî*¿ìrjáTT³ e+{ì ç|ç¿ìjTá \ <Çs y] ne>±V²q #ûdT Å£+³Ö y]
ç|ÜuóqT, HîÕ|ÚD²«\qT dÈHÔá¿£ÔáqT |+#û $<ó+>± sÁ+ÔásÁ deTç>· eTÖý²«+¿£q+ #îjáÖ«*.
<V²sÁDÅ£ ç¿ì+~ n+XøeTT\ sÁÖ|+ýË ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢\Å£ V¾²wØsÁD\Å£ >·TÂsÕq
|¾\\¢ Å£ eTÖý²«+¿£q+ #ûjTá e#áTÌqT.
1) |]o\q eT]jáTT qyîÖ<T #ûjTá T³ (Observation and Recording) : $<«sÁT\Æ Å£ ¿=
n+XøeTT\qT #áÖ|¾+º y{ì |]o*+º n+<TýË n+XøeTT\qT qyîÖ<T #îjTá «eT #îbÍÎ*.
2) #á]Ì+#áT³ (Discussion) : ysÁT ç>·V¾²+ºq $wjáTeTT\qT #á]Ì+#áTq³T¢ #ûd¾ y] n_óçbÍjáT
d¿£sÁD ç>·V¾²+#*.
3) e«¿£|ï s #Á Tá ³ (Expression) : y]¿ì Ôî*d¾q $wjáTeTT\qT >·Ö]Ì e«¿£ï|sÁ#áT³Å£ ne¿±XøeTTqT
yÇ*.
4) $e]+#áT³ (Explanation) : @<îÕH ÿ¿£ $wjáTeTTqT ºÌ n+<TýË $wjáTeTT\qT $e]+#á>·\
ne¿±XøeTTqT ¿£*Î+#áeýÉqT.
5) $uó +#áT³ (Classification) : @<îÕH $wjáÖ ç>·Ö|Ú\T>± $uó+#áT³, n<T|Ú #ûjáT&+
(controlling) eT]jáTT bþ\TÌ³ (comparing) <Çs $uó+|e#áTÌ.
6) ç|¥+#áT³ (Questioning) : y]ýË deTT<jáTeTTqT |+bõ+~+#áT³, d+¿ìw¢ ¼ ýË#áq\qT
¹sÂ¿Üï+#û ç|Xø\qT n&T>·T³ <Çs n_óe~Æ|sÁ#áT³.
7) $Xâ¢wD (Analasys Predecting - Mailing Hypothesis) : ç|¿£\Îq\T sÁÖbõ+~+#áT³.
8) ç|jÖî >±\T #ûjTá T³ (Experimentation) : ç|jîÖ>±\qT #ûjáTT³ eT]jáTT ÔájáÖsÁT #ûjáTT³qT
|+bõ+~+#áT³ ÈsÁT>·TÔáT+~.
9) H«jáTeTT eT]jáTT deÖqÔáÇ+ #áTÌ³ : H«jáT|s+Á >± deTH«jáT+ n+<]¿¡ deÖqÔÇ n+<Cj ñ Tá &+
\¿£«+>± +³T+~.
10) dV²¿±sÁ+ (Co-operation) : d+|PsÁyîT®q dV²¿±sÁ+ n+~+#á&+ <Çs ÔásÁ>·Ü >·~ýË |s«esÁD
$<«qT |]#ájTá + #ûjÖá *. Source from NCERT (2013) Continuous Comprehensive
Evaluation (CCE) in Environmental Studies in Class room.
$©q $<« jáT+<T CCE qT neT\T|s#Á Tá ³ kÍ<ósÁDeTT>± #áTÌ dÖçÔ\T :
C.C.E. $<óq+ýË bÍsÄÁ«ç|D²[¿£ ÔájáÖsÁT #ûjáTTq|Î{ì¿ì nuó« dq eTTÐ+|ÚqT Å£L& <w¾¼ýË +#áT¿Ãy*.
bÍ<ó«jáTT&T bÍsÄÁ« ç|D²[¿£ ÔájáÖsÁT #ûjáTTq|Ú&T ¿= kþbÍH\qT ne\+_+#*. bÍsÄÁ+ nq+ÔásÁ+
$<«sÁTÆ\qT eTÖý²«+¿£q+ #ûjáTT³ <Çs bÍsÄÁ+ jîTT¿£Ø \¿£«eTT\qT m+ÔáesÁÅ£L kÍ~ó+#á>·*>±sÃ n+#áH
yûjTá e#áTÌ. $$<ó yî$Õ <ó« eTT>·\ |¾\\¢ nuó« dH ç|ç¿ìjTá qT m|Î{ì¿|£ Ú &T n+#áH yûjTá >·\>±*. $<«sÁT\Æ qT
>·T+|Ú\T>± $uó +º, y] ç|¥+º y]e<Ý qT+& deÖ<óqeTT\T s³¼e#áTÌqT. B eTÖ\eTT>±
30
$<«sÁTÆ\ eT<ó« kåçuó²ÔáÔáÇ+ yî*¢$sÁTdTï+~. y]¿ì ¿±e\d¾q çbþÔàV²+ n+~dÖï ç|r ¿£Ôá«eTTqT
<V²sÁD\ÔÃ $e]dÖï ysÁT nsÁÆe+Ôá+>± nuó«d¾+ºq ÔásÁTyÔá eTÖý²«+¿£q+ #ûjáTeýÉqT.
eTTÐ+|Ú ` kÍs+Xø+ (Closing - Summary) :
1. uó²sÁÔá<ûXø+ýË $<«$<óqeTT, n+<TýË $©q+ V¾²wØsÁD\Å£ >·TÂsÕq \VÓ²qesZ\Å£ #î+~q
|¾\\¢ T (SC, ST, OBC, M~óu²\\T, u²\ ¿±]Å£\T, CÉ+&sY $e¿£Ô ,á ç|Ô«û ¿£ neds\T>·\ |¾\\¢ T)
>·Ö]Ì Ôî\TdT¿=HsÁT.
2. $e¿£Ô \á T, yî$Õ <ó« eTT\Å£ >·TsÂ qÕ $<«sÁT\Æ T bÍsÄXÁ æ\ýË Å£L& ndeÖqÔá\Å£ >·TsÂ j
Õ Tá THsÁHû uó²eqqT
Ôî\TdTÅ£H+.
3. bÍsÄ\ $<«ýË $e¿£ÔáÅ£ >·TsÁ>·T³#û #ý²eT+~ $<«sÁTÆ\T bÍsÄÁXæ\ $<«Å£ <ÖsÁeT>·Tq³T¢
Ôî\TdTÅ£H+. $©q $<« <Çs \VÓ²q esZ\Å£ #î+~q |¾\\¢ T CÉ+&sY $e¿£Ô Åá £ , ç|Ô«û ¿£ neds\T>·\
|¾\*¢ kÍ<ósÁD bÍsÄÁXæ\ $<«qT n+~+#áT³ e\q uó²sÁÔ<á Xû eø TTýË ¿£Î+|Ú V¾²wØsÁD\T sÁÖ|ÚeÖ|
e#áTÌq Ôî\TdTÅ£H+.
4. ÔásÁ>Ü· >·~ýË ndeÖqÔá\T sÁÖ|ÚeÖ|Ú³Å£ ç|Ôû«¿£ $<óyîT®q uË<óq |<ÆÔTá \T, bÍsÄÁ«ç|D²[¿£, ç|Ôû«¿£
¥¿£D ¿£*Zq bÍ<ó«jáTT\qT @sÎ³T #ûjáTT³#û $©q $<«qT neT\T CñjáTe#áTÌ nHû $wjáÖ
Ôî\TdT¿Ãe&+ È]Ð+~.
5. kÍ+ç|<jáT eTÖý²«+¿£qeTTqT $&º|{ì¼ $<«sÁTÆ\Å£ kÍsTT{ì¼ eTÖý²«+¿£qeTT È]|¾, ç|Ü
$<«]Æ .......... J$+#áT³Å£ ¿±e\d¾q ¿£úd n+#áH yûjTá T#áÖ eTÖý²«+¿£qeTTqT $©q $<«ýË
ç|yXû ø |³T¼³ È]Ðq< Ôî\TdT¿=H+.
$©q $<« ` ç|Xø \T :
y«dsÖÁ | ç|Xø \T (Essay Questions) :
1. uó²sÁÔ<á Xû +ø ýË $<« ` $©q $<« >·T]+º çyjáTTeTT.
2. uó²sÁÔá<ûXø+ýË $<« ` V¾²wØsÁD\Å£ >·TÂsÕq SC, ST \ deTd«\T >·T]+º çyjáTTeTT.
3. uó²sÁÔá<ûXø+ýË V¾²wØsÁD sÁÖbÍ\ýË q yîT®H]{¡ M~óu²\\T, u²\¿±]Å£\T >·Ö]Ì çyjáTTeTT.
4. uó²sÁÔá<ûXø+ýË ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ $<«sÁTÆ\T m<Ts=ØqT#áTq deTd«\T $e]+#áTeTT.
5. uó²sÁÔá<ûXø+ýË CÉ+&sY $e¿£ÔáÅ£ >·TÂsÕq u²*¿£\qT >·T]+º çyjáTTeTT.
6. uó²sÁÔ<á Xû +ø ýË bÍsÄXÁ æ\ýË¢ $e¿£Ô qá T >·Ö]Ì çyjáTTeTT.
7. $©q $<« ` nsÁÆ+ >·T]+º çyjáTTeTT.
8. Ôás>Á Ü· >·~ýË ndeÖqÔá\qT >·T]+º $e]+#áTeTT.
9. ÔásÁ>·Ü >·~ýË ndeÖqÔá\qT Ô=\Ð+º, |]cÍØsÁ eÖsZ\T çyjáTeTT.
10. Ôás>Á Ü· >·~ýË $©q $<« ` eTÖý²«+¿£q+ >·T]+º çyjáTTeTT.
\|T T ç|Xø \T (Short Answer Questions) :
31
1. $©q $<« sÁÇ#áq+, |]~ó çyjáTTeTT?
2. $©q $<«ýË nqTd]+#áe\d¾q eTÖ&+{ì dÖçÔáeTT\T çyjáTTeTT?
3. $©q $<« <Çs bÍsÄÁXæ\ýËjáTTq ndeÖqÔá\T bþ>=³¼&¿ì bÍ<ó«jáTT&T nqTd]+#áe\d¾q
$<óH\T çyjáTTeTT?
4. $©q $<«ýË bÍ<ó«jáTT&T nqTd]+#áe\d¾q yîTÞøÅ£ e\T çyjáTTeTT?
5. #óçî ÔÃbÍ<ó«jáTT>± u²\ ¿±]Å£\T, M~óu²\\T >·qT¿£ Ôá³d| & Ô û úeÚ #ûjTá e\d¾q |jûT$T?
6. #óáçÔÃbÍ<ó«jáTT>± \VÓ²qesZ\Å£ #î+~q |¾\¢\T $e¿£ÔáÅ£ >·TÂsÕÔû újîTT¿£Ø #ásÁ«jûT$T?
7. ç|Ôû«¿£ neds\T>·\ |¾\¢\T bÍsÄÁXæ\ V¾²wØsÁD\Å£ @$<óeTT>± >·TsÁeÚÔáTHsÁT?
8. 1948`2007 esÁÅ£ $©q $<«qT \|sÁTdÖï ×¿£«sÈ«d$TÜ ç|ÜbÍ~+ºq #á³¼<ÆyîT®q rsH\T
çyjáTTeTT?
BIBLIOGRAPHY :
1. Ôî\T>·T n¿±&$T, VÕ²<su²<T
$<«eTHÃ $C²ãqXæg <ós\T (_.&) eTHÃ$C²ãqXæg+
2. dÓjáTsY d¿£+&¯ kÍsTT ¿ÃsÁTà (+³¯&jáT{Ù ¿ÃsÁTà), sÈúÜXæg+
@.|¾. d{¼ Ù z|H dÖØýÙ, >·T+³ÖsÁT / V²Õ <su²<
3. Women in Changing Society, S.K.Ghosh
4. Travelling Together - How to include disabled people on the main road of development
SUECOE - and Lorraine Wapling.
5. D.Ed Education - u²\«<Xø ` $¿±d+, nuó« dq+, Ôî\T>·T n¿±&$T ` V²Õ <su²<
6. <óT ¿£ uó²sÁrjáT deÖÈ+ýË $<« ` bÍ<ó«jáTT&T
Teacher and Education in Energing Indian Society
Prof. Ghanta Ramesh & Dr. B. Ramesh Babu
7. State Curriculum Frame Work 2011
Position paper on Aims of Education, July 2011
SCERT Hyderabad - A.P.
8. Ethno - Pedagogy - Royashi Roy
Who - DLO etal joint paper (2004) A stategy for rehabilitation - equalization of
opportunities poverty reduction and social inclusion of people with disabilities.
9. Ôî\T>·T H³ deTsÁdÔ dÇs\T ` ¿Â .Xæ«+ç|kÍ<
kÍeÖ¿£ deTsÁdÔ yû~¿£, @.|¾.
32
2. ç|Ô«û ¿£ neds\T>·\ |¾\\¢ T
$\¿£DÔáqT (Exceptionality) >·T]+º $e]+#á&+ ýË nHû¿£ |<\qT eTq+
y&TÔáT+{²+. <V²sÁDÅ£ |kÍeÖq«+ (Sub-normal), ç|Ü+<ó+ /ýË|+, (Handicap)
$¿£\ÔáÇ+ / nkÍeTsÁ«+, (Aisability) $\¿£D Ôá, (Exceptional) ç|Ô«û ¿£ (Special), yî¿Õ \£ «+
(Impairment) yîTTööq$ ç|Ô û«¿£ |¾\¢\qT >·T]ï +#á&+ýËqÖ, nsÁ+ #ûdT¿= y]
$uó+#á&+ýËqÖ, |<\ y&T¿£ eT]+Ôá º¿±Å£>±qÖ, ¿£\esÁbÍ³TqÖ, d+<ûVä\qÖ
¿£*dZ T ï+~. B MT< mHÃ #ásÁÌ\T, |]XË<óq \T È]|¾q ÔásÁTyÔá ç||+ #á sÃ>·«d+d (WHO),
yî¿Õ \£ «+ (Impairment), $¿£\ÔáÇ+ / nkÍeTsÁ« + (Disability), ç|Ü+<ó+ / ýË|+ (Handicap)
nHû eTÖ&T |<\qT y&T¿£ýË¿ì ÔîºÌ+~. eTÖ&T |<\qT y&T¿£ýË¿ì ÔîºÌ+~.
eTÖ&T |<\ sÁÇ#áH\qT, e¯Z¿s£ D Á qT, uó²sÁÔá ç|uTó ÔáÇ+ yîÖ~+º, M{ì y&T¿£ýË
Ôû&\qT Å£D+>± ç¿ì+~ $<ó+>± Ôî*jáTCñd¾+~.
yîÕ¿£\«+ / dàÔá«Ôá (Impairment):`
nqTe+¥¿£ (Heredity) ¿±sÁD²\e\¢ >±ú, |]ds\ (Environment) e\¢>±ú
Xø¯sÁ sD+, sÁÖ|+, Xæ¯sÁ¿£ uó²>±\ýË Ôû& y{ì |rsÁTýË¢ @yîHÕ nkÍÇuó²$¿£yTî q® /
n|kÍeÖq«yîT®q (Abnormality) ýËbÍ\T+&& yî¿Õ \£ «+ n n+{²sÁT. yî¿Õ \£ «+ e\¢
Xø¯sÁuó²>·+ |rsÁTýË nesÃ<ó\T+{²sTT.
Impairment means, abnormalities of body structure and appearance and
organ or system function resulting from any cause in principle. Impairment represents
disturbances at the organ level - WHO, 1976.
$¿£\ÔáÇ+ / kÍeTsÁ«+ (Disability) :`

@ Xø¯sÁ¿£ n+>·+ýË yî¿Õ \£ «+ / +³T+<Ã uó²>·+ |rsÁTýËqÖ, B e\¢ e«Å£\ï
yîTTÔá+ï |rsÁTýËqÖ nXøÅ£ \ï e{² »»$¿£\ÔáÇ+µµ ýñ< »nkÍeTsÁ«+µ n n+{²sÁT. (Disability
reflects the consequences of impairment in terms of functional performance and
activity by the individual.)
- WHO, 1976
33
ýË|+/ç|Ü+<ó+ (Handicap) :`
yîÕ¿£\«+, nkÍeTs«\ |*Ôá+>± e«¿ìï m<Ts=ØHû nqqTÅ£L\ |]d¾ÔáT\qT
(disadvantages) »ç|Ü+<ó+µ ýñ< »ýË|+µ n n+{²sÁT. ýË|+ nHû~ e«Å£ï\T ÔáeT
#áT³Ö¼ q |]d¾ÔáT\ÔÃ nqqTÅ£L\ÔáqT bõ+<&+ýË |sÁdÎsÁ #ásÁ«\T>± ç|Ü_+_dTï+~.
Handicap on the otherhand, referes to disadvantages experienced by the
individual as a result of impairments and disabilities, hadicaps thus reflect interaction
with an adaptation to the individual's surroundings - W.H.O, 1976.
|qÕ |s=Øq eTÖ&T |<\ eT<ó« n+>±+Ð¿£ qeTÖH (Organic model) MT<
<ósÁ|&¦ ¿±s«Ôá¿£ |sdÁ Î sÁ +<ó+ (dunctional inter - relationship) +~. B eTq+
ç¿ì+~ $<ó+ >± $e]+#áe#áTÌ.
e«¿ìï Xæ¯sÁ¿£ uó²>±\ýË, y{ì |rsÁTýË nkÍÇuó²$¿£Ôá e\¢ yî¿Õ \£ «+ @sÁÎ&TÔáT+~.
Be\¢ uó²>·+ |rsÁTýË>±ú, e«¿ìï yîTTÔá+ï | rsÁTýË >±ú <TsÁÒ\ÔÇ ç|<] ôkÍï&T .
<TsÁÒ\Û ÔáÇ+ e\¢ e«¿ìï nqqTÅ£L\ |]d¾Ô Tá \qT m<TsÃØe\d¾ edT+ï ~. yîTTÔá+ï MT< yî¿Õ £\«+
$¿£\ÔÇ¿ì ýñ< nkÍeTs«¿ì <]rdT+ï ~. +<Te\¢ e«¿ìï Ôáq Xø¿ïì kÍeTs«\qT nqTd]+º
|#ûjTá &¿ì M\T¿±<T. n+fñ »yî¿Õ \£ «+µ, »$¿£\ÔáÇ+µ sÂ +&+{ìe\¢ »ç|Ü+<ó+ µ @sÁÎ&TÔáT+~.
yî¿Õ \£ «+ / dàÔáÇÔá ® $¿£\ÔáÇ+ / nkÍeTsÁ«+ ® ýË|+/ç|Ü+<ó+
(Impairment) (Disability) (Handicapped)
Eg : <V²sÁDÅ£ |Ú³T¼¿ý£ Ë ÿ¿£]¿ì #ûÜyû\T ýñ¿b£ þsTTq³¢sTTÔû nÔá ¿±sÁ+ýË yî¿Õ \£ «+

¿£|¾dT +ï ~. yû\T ¿±sÁ yî¿Õ \£ «+ nÔá&T #ûÜÔÃ #ûd |qT\Å£ mý²+{ì Ò+~ ¿£*Ð+#á<T .
n+fñ ÿ¿£ yû\T ýñ¿b£ þsTTH Å£L& nÔá&T #ûÜÔÃ #ûd |qT\T jáT<¸Ôá<+¸ >± #ûdT Å£+{²&T.
B {ì¼ eTqÅ£ Ôî*d¾+<ûeT+fñ ¿±sÁ+ýË ýËbÍ\Tq+Ôá eÖçÔq y] |rsÁTýË>±ú,
|qT\T sÁÇV¾²+#á&+ýË >±ú @ $<óyîT®q ³+¿± ¿£\>·újáTq+ÔáesÁÅ£ n~ $¿£\ÔáÇ+
¿±<T n Ôî\TdTqï ~. ¿±ú <û yî¿Õ \£ «+ nÔá Xø¿ïì kÍeTsÁ« kÍsTT¿ì Ôá>³Z· T¼ | #ûjTá &+ýË
³+¿£+ ¿£*Ð+ºq|ÚÎ&T ýñ< nÔá | rsÁTýË ç|Ü+<ó+ nsTTq|ÚÎ&T n<û ýËbÍ
yîÕ¿£\«+>± ýÉ¿ìØkÍï+.
n<û $<ó+ >± <w¾ý¼ Ë|+ >·\ e«¿ì¿ï ì ¿£Þßø CË&T <Çs >±ú, yî<Õ « dVä jáT+ <Çs >±ú
<ÃcÍ de]+#á>*· Ðq|ÚÎ&T ýËbÍ yî¿Õ \£ «+>± |]>·D+ì #áý+ñ . ¿±ú ¿£Þßø CË&T
34
<Çs>±ú, yî<Õ « d<T bÍjáT+ <Çs>±ú <w¾<¼ ÃcÍ de]+#áýqñ |ÚÎ&Ö, <Ãw+ y]
|rsÁTýË ç|Ü+<ó+>± q|ÚÎ&T < eTq+ yîÕ¿£\«+>± ýÉ¿ìØ+kÍï+.
B {ì¼ eTq¹¿$T Ôî\TdTqï ~ n n+fñ? yî¿Õ \£ «+, nkÍeTs«¿ì <] rdT+ï <ú,
nkÍeTsÁ« + e«¿ìï <îqÕ +~q J$Ô¿ì ç|Ü+<ó+ neÚÔáT+< Ôî\TdTqï ~. e«Å£\ï yî¿Õ \£ «+ e\¢
y] kÍ+|T¾ ¿£, eÖqd¾¿,£ <ûÇ>· $¿±kÍ\ýË @sÁÎ&¦ ç|Ü+<ó n~ó>$· T+#á&¿ì y]
<îqÕ +~q |rsÁT kÍeTs« |+#á&¿ì ç|Ô«û ¿£ $<« |jÖî >·|& T ÔáT+~.
2.1 yîÕ¿£\«+ eT]jáTT $©H\ #]çÔá¿£ deT¿±©q <¿£Î<¸eTT
~ósÁT\ ç|Ôû«¿£ $<« ` #á]çÔá :
1555 e d+ööýË V²ç&ÃbÍHà &*jáÖH nHû dÎsTTH <ûXæ¿ì #î+~q dH«d¾
yîTT³¼yîTT<³ kÍ]>± $¿ì& ýË|+ >·\ ¿=~Ý eT+~|¾\\¢ Å£ $<«qT n+~dÖï y]¿ì sjáT&¿ì,
eÖ{²¢&& ¿ì ÔáÐq ¥¿£D
d<T bÍjáÖ\qT n+~+#sÁT.
1660 d+ööýË C²HbÍu¤¢u¤Hî ~ósÁT\ $<«|Õ yîTT³¼yîTT<{ì |Údï¿± sÁº+#sÁT.
n+Ôû¿±¿£ MsÁT e+< n¿£s\qT #ûÜ<Çs Ôî*| d+Èã\qT ¿£qT>= |jîÖÐ+#sÁT. $
Hû{ì¿¡ y&T¿£ýË HsTT. 1664 d+ööýË John Bulwer ~ósTÁ \ $<«|Õ eTs=¿£ |Úd¿ï ±
sÁº+#sÁT. »»C²sY¨&ýÙ>±sYH=µµ1680 d+ööýË uË<óH |<ÆÔáT\ >·T]+º Ôî*bÍsÁT.
First ~ósTÁ \ School qT »»<¸eTdt çuÉsTT& eÚ&µµ 1767 ýË m&H
sYýZ Ë kÍ|+¾ #sÁT.
eTòÏ¿£ |<ÜÆ , #ûÜ ¿£<* ¿£\ <Çs n¿£s \qT uË~ó+#û |<ÜÆ d+C²ã|< ÜÆ nqTd+<óq+
#ûXæsÁT.
1778 d+ööýË ÈsÁúýË ©|t>´ýË Xæ«eTÖýÙ VÓ²¿ù, uËw÷«|sÄÁq+ (lip reading)
<Çs uó²wD² Hî|Õ Ú D²«\|Õ çbÍ<óq«+ ¿£*ÎdÖï eTòÏ¿£ |<ÜÆ n_óe~Æ |]#sÁT. F.N. hill
Å£L& +<TÅ£ bÍ³T|&¦sÁT.
bÍ]dt q>·sÁ+ýË 1755 d+öö njYTçuËjáTHd¾¿±sY¦ yîTT³¼yîTT<{ì ~ósÁT\ bÍsÄÁXæ\qT
kÍ|+¾ º d+C²ã|<ÜÆ ýË uË<óq ÈsÁ|& ¿ì n~ó¿£ çbÍ<óq«+ ¿£*Î+#sÁT.
$<ó+>± 1847 d+ööýË »»Â>ý²&î{Ùµµ.
1874 ýË qÖ«jáÖsYØ q>·sÁ+ýË ~ósÁ ejîÖÈq $<« ¿±sÁ«ç¿£eÖ\T çbÍsÁ+_ó+#sÁT.
35
uó²sÁÔá<ûXø+ ` neT\T ` $<óH\T
eTq<ûX+ø ýË First ~ósÁT\ bÍsÄÁXæ\ 1885 d+ööýË eTT+u²sTT ýË kÍ|¾+#sÁT.
1893 ýË ¿ÃýÙ¿£ÔïýË, 1896 d+ööýË bÍ\jáT+¿Ã{² (Ôá$TÞøH&T) ýË, 1931 ýË
qÖ«&ó©¢ýË kÍ|¾+#sÁT.
1938 K.Battacharya >·D²+¿£ yû~¿£ ç|¿±sÁ+ sÃEýË¢ 22 ~ósÁT\ schools
+&û$.
ÔásÇÔá $$<ó dy d+d\ ¿£w¾ |*Ôá+>±, ç|uóTÔáÇ #=sÁee\¢ nHû¿£ bÍsÄÁXæ\\T
u~ósÁT\¿Ãd+ kÍ|¾+#sÁT. Hû&T <ûXøy«|ï+>± dTeÖsÁT 500 schools kÍ|+¾ #sÁT.
M{ìýË nÔá«~ó¿ £+ >± Uttar Pradesh. Maharastra, Madhya Pradesh,
West Bengal, Tamilnadu, Gujarath ýË HsTT. Andhra Pradesh. ýË dTeÖsÁT>± 50
Schools HsTT.
~ósÁT\ bÍsÄÁXæ\ýË¢ |#ûd bÍ<ó«jáTT\qT ÔájÖá sÁT#ûjáT&¿ì ç|Ô«û ¿£ bÍ<ó«jáT

¥¿£D d+d\T eTqsçw¼+ýË d¾¿ì+ç<u²<T, ÜsÁT|Ü, ¿£&|ýË HsTT.
~ósÁT\ |ÚqsykÍ¿ì <ûXøy«|ï+>± de\+~+#û C²rjáT d+d eTT+u²sTTýË
+~.
n+<óT\T ` ç|Ôû«¿£ $<« ` #á]çÔá ` e~Æ :`
yýÉfHÉ V² (Valentin Hany) nHû ç|+ º ýË¿Ã|¿±] (Philantropist) <w¾ý¼ Ë|+
>·\y] $<«¿Ãd+ yîTT³¼yTî T<{kì Í]>± 1984 ýË C²rjáT d+dq T (National Institute for
the blind) bÍ]dt q>·sÁ+ýË kÍ|¾+#sÁT. school qT dyTî ¿ ® «£ bÍsÄXÁ æ\>± r]Ì~<ÝsTÁ .
America ýË XæeTÖ«ýÙ çÐ+&û¢V²yî <w¾¼ýË|+ >·\ y]¿ì 1829 q yîTT³¼yîTT<{ì
bÍsÄÁXæ\qT Water town Massachussets kÍ|+¾ #sÁT.
ÔásÇÔá 1900 e d+öö ÔásÇÔá esÁÅ£ bÍ¿ì¿£ <w¾¼¿£\y]¿ì nHû¿£ çXøeT bÍsÄÁXæ\\T
kÍ|+¾ #sÁT.
|Õ 13 d+öö\ ÔásÇÔá uËd¼H q>·sÁ+ýË bÍ¿ì¿£ <w¾¼>·\ y]¿ì ç|Ôû«¿£ ÔásÁ>·ÔáT\qT
sÁÇV¾²+#sÁT.
36
V²M <w¾ý¼ Ë|+>·\y]¿ì |Údï¿ ± eTTç~+#sÁT. <w¾¼ýË|+ >·\ y] $<«$<óq+ýË
\ÖsTÖ çuÉsTT* ¿£w¾ eTq+ eTsÁeýñ+.
çbÍ+¿ùVä ýÙ çuÉsTT© fÉ|® Ú sÂ ³
Õ sÁTqT ¿£qT>=HsÁT.
$XøÇy«|+ï >± çbÍeÖD¡¿£]+ºq çuÉsTT© ç|¾+{ì+>´ $<óq+ 1932 d+öö qT+º
#ásD
Á ýË¿=ºÌ+~.
uó²sÁÔá<ûXø+ ` neT\T
eTq<ûX+ø ýË yîTT³¼yTî T<{ì n+<óT \ bÍsÄXÁ æ\qT $Tdt.@úcÍsYà 1887 d+ööýË neTÔYds ýY Ë
kÍ|¾+#sÁT. n³T ÔásÇÔá M] $<«, |ÚqsykÍ¿¡ dVäjáT|&û nHû¿£ bÍsÄÁXæ\\T, d+d\T
$]$>± n_óe~Æ #î+<sTT.
eÖqd¾¿£ $¿£ý²+>·T\T ` ç|Ôû«¿£ $<« ` #á]çÔá :
MqýÙ>±] ¿£w¾ |* Ôá+>±, ç|+ º $|e¢ |* Ôá+>± eÖqd¾¿£ $¿£ý²+>·T\ |³¢ ç|È\
ýË#áH ¯ÜýË #î|Ú Î¿Ã<Ðq eÖsÁTÎ\T d+uó$ +#sTT.
&öö {²sY¦ nHû ç|+ º yî<Õ T «&T n|Î{ìesÁÅ£ n&$ýË eT>·+ eýÉ J$+ºq 11 d+öö\
u²\T¿ì $<«ÈsÁ|& + ÔÃ eÖqd¾¿£ $¿£ý²+>·T\ $<« çbÍsÁ+uóy Tî +® < #î|Î e#áTÌ.
eÖqd¾¿£ $¿£ý²+>·T\ ç|Èqã T eÖ|q+ #ûjTá &¿ì <ÃV²<|& û »»dÐÇH bÍs boardµµ
qT »»m&ÇH dÐÇHµµ ¿£qT>=HsÁT.
dÐÇH 1866 d+ööýË &jTî d¾ n+& {Ùà ç{¡{ÙyTî +{Ù uÉ~Õ |¾ jáÖý²¿£ýÙ yîT<¸& µ µ
nHû |Údï¿± ç|#áT]+#sÁT. (eÖqd¾¿£ $¿£ý²+>·T\Å£ yîÕjáTT¿ìï¿£ uË<óqqT eÇ&+ýË,
bÍ<ó«jáT ` $<«sÁT\ eT<ó« dV¾²Ôá d++<ó @sÁÎsÁ#áT¿Ãe&+ýËqT, d+|PsÁ$<«
q+~+#á&+ýËqT nHû¿£ yîTÞøÅ£e\qT |Údï¿£+ýË $|Ú\+>± #á]Ì+#sÁT.
1848 ýË eTkÍ#áTd{Ùà ýË eÖqd¾¿£ $¿£ý²+>·T\ ¿Ãd+ ç|Ôû«¿£ çXøeT bÍsÄXÁ æ\\T
kÍ|+¾ #sÁT.
1917 ¿£ý²¢ America ýË 4 sçcÍ¼\T $TqVä n sçcÍ¼\ýË M] $<« |ÚqsykÍ¿ì
ÔáÐq #ás«Á \T #û|³
&¼ + È]Ð+~.
20 e XøÔÝ|Ú çbÍsÁ+uó+ ýË »»&îç¿Ã*µµ nHû uÉ*j
¨ Tá + <ûXdø T & T eÖqd¾¿£ yî¿Õ \£ «+ >·\
|¾\¢\¿Ãd+ bÍsÄÁ«|Údï¿±\qT sÁÖbõ+~+º ×sÃbÍýË nHû¿£ bÍsÄÁXæ\\qT kÍ|¾+#sÁT.
37
ÈsÁúýË 1859 d+ööýË kÍ<ósÁD bÍsÄXÁ æ\ýË¢Hû M] $<«eds\Å£ ç|Ô«û ¿£ Ôás>Á Ô· Tá \qT
çbÍsÁ+_ó+#sÁT.
eTq <ûXø+ýË dÇÔá+çÔ¿ì eTTqT|Ú ¹¿e\+ 3 schools eÖçÔáyûT eÖqd¾¿£
$¿£ý²+>·T\¿Ãd+ +&û$. ¿±ú Hû&T ç|uTó ÔáÇ¿£w¾, dÇ#áÌ+Û < dyd+d\ dyÔáÔÎá sÁÔá e\¢
600 |Õ º\TÅ£ bÍsÄÁXæ\\T eÖqd¾¿£ $¿£ý²+>·T\Å£ de\+~dTïHsTT.
#á\q yîÕ¿£\«+ / n+>·yîÕ¿£\«+ ` ç|Ôû«¿£ $<« ` #á]çÔá :
20 e XøÔu²Ý¿ì eTT+<T ¿±Þøß ` #ûÔTá \ýË ýËbÍ\T>·\ e«Å£\ï |ÚqsykÍ¿ì
ç|Ô«û ¿£ º¿ìÔà d<T bÍjáÖ\T nÜ ÔáÅ£Øe d+K«ýË +&û$. ý²+{ì y]¿ì d+ööýË yîTT³¼yTî T<{ì
ç|Ô«û ¿£ bÍsÄXÁ æ\ º¿±>Ã q>·s+Á ýË kÍ|+¾ #sÁT. eTÖsÁÌyÛ «~óÔÃ u²<ó| & û |¾\\¢ ¿Ãd+ ç|Ô«û ¿£
ÔásÁ>·ÔáT\qT 1909 d+ööýË »»yûT]ý²+&µµ ýË sÁÇV¾²+#sÁT. bþ*jîÖý²+{ì y«<óT\ <Çs
n+>·y¿Õî \£ «+ d+uó$ +#áÅ£ +& nHû¿£ ysÁDÃbÍjáÖ\qT jáTT<óÆ çbÍÜ|~¿£q #û|{ ¼ì #ásD Á ýË
|³¼&+ e\¢ #á\q yî¿Õ \£ «+ >·\ |¾\\¢ d+K«qT |sÁ>Å· £ +& jáT+çÜ+#á>\· T>·TÔáTH+.
yîTTÔá+ï MT< sÂ +&e ç||+#á jáTT<+Æ ÔásÇÔá eÖqe kÍ+|¾T¿£, sÈ¿¡jáT, ]¿£ Jeq
$<óH\ýË eºÌq eÖsÁTÎ\ |* Ôá+>±qÖ, XæçdïkÍ+¹¿Ü¿±_óe~Æ |* Ô\ e\¢qÖ, ç|Ôû«¿£
$<«ýË nHû¿£ eTòÏ¿£yîT®q eÖsÁTÎ\T d+uó$+#sTT. Hû&T n<ûXæýË¢qÖ M] |PsÁ
uó²>·kÍÇeÖ«Â¿,Õ M] kÍ~ó¿±sÁÔ¿Âá Õ nHû¿£ d+¿¹ e T ¿±sÁ«ç¿£eÖ\T #û|{ ¼ì M] d<T bÍjáÖ\qT,
ç|Ôû«¿£ $<«qT 1970 e d+eÔáàs¿£ý²¢ n_óe~Æ #î+~q <ûXæ\eÇ>·*>±sTT. n_óe~Æ
#î+<TÔáTq <ûXæ\T 1981 e d+öö ÔásÇÔá qT+& ç|Ôû«¿£$<«|Õ ÔáÐq+Ôá çXø<Æ #áÖ|ÚÔáTHsTT.
Þ Hû&T ç|Ô«û ¿£ neds\T ¿£\ |¾\\
¢ $<« |ÚqsykÍ¹¿¿±¿£, eÜï |ÚqsykÍ¿¡
uóÜ¿£ º¿ìÔáà¿¡, Å£«|wqýÙ <¸îsÁ|Ó¿,ì nedsÁyîT®q d<TbÍjáÖ\qT ç|uTó ÔáÇ, ç|uóTÔûÇÔásÁ d+d\T
¿£*ÎdTïHsTT. +<T¿Ãd+ nedsÁyTî ®q Xæg kÍ+¹¿Ü¿£ $C²ãH, |¿£sÁD²\qT yûs¹ de\Å£
n+~dTïHsTT. M] $<« d<TbÍjáÖ\¿Ãd+ ( ` 1986, 1992ýË $dïÔá+>± #á]Ì+#sÁT.
$¿£ý²+>·T\Å£ |P]ïkÍsTTýË dVäjáT+ n+~+#á&¿ì »»$¿£ý²+>·T\ #á{¼+ 1995µµ qT
sÁÖbõ+~+#sÁT.
$<« d<T bÍjáÖ\T ` ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ T C²rjáT $<« $<H\T:
kÍsÁÇçÜ¿£ çbÍ<¸$ T¿£ $<« d<T bÍjáÖ\T ` ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ T
NEP 1986,
38
$¿£ý²+>·T\ dyTî ¿® «£ $<« |<¿¸ +£ (PIED)
(Project Integrated Education f or the Disabled)
seTeTÖ]ï ¿£$T{ì d¾bÍsÁdT\T ` 1991

¿±s«#ásÁD |<¸¿£+ ` 1992
$¿£ý²+>·T\ #á³¼+ ` 1995
ç|Ô«û ¿£ neds\T>·\ |¾\\¢ $<«
kÍ<ósÁD+>± ÿ¹¿ Ôás>Á Ü· ýË, ejáTdTàýË eÚq |¾\\¢ T ÿ¹¿ý² eÚ+&sTÁ . eÖeTÖ\T>±
$<«sÁT\ T #áÖ&&¿ì bõ&eÚ, mÔáT,ï sÁ+>·T, ¿±s\ýË Ôû&\Tq|Î{ì¿¡ (u²V²«+>±) yÞøßýË
#ý²eT+~ kÍeÖqT«\T>±, d>·³T $<«sÁT\T>±Hû eÚ+{²sÁT. |¾\¢\T ÿ¹¿ $wjáÖ $$<ó
deTjáT+ýË (ýñ<) ¿±\|]$TÜýË HûsÁTÌÅ£+{²sÁT. B¿ì ¿±sÁD+ y] ç|C²ãkÍsTT. ÔáÅ£Øe
ç|È>ã \· ysÁT ÿ¿£ $wjÖá HûsTÁ Ì¿Ãe&¿ì mÅ£Øe deTjáT+, mÅ£Øe ç|È>ã \· ysÁT ÿ¿£
$wjÖá ÔáÅ£ Øe deTjáÖ\ýË HûsTÁ Ì¿= +{²sÁT.
ý² $<«sÁT\ýË y] dÇuó²e+, n_ósÁT#áT\T, \¿£D²\T, neds\T, n\y³T¢, Xø¿ìï
kÍeTsÁ« +, kÍ<óq yîTTööq$ _óq+>±qT, ç|Ô«û ¿£+>±qT eÚ+{²sTT. ³Te+{ì |¾\\¢ qT »»ç|Ô«û ¿£
neds\T>·\ |¾\\¢ Tµµ n n+{²+.
³Te+{ì |¾\\¢ Å£ n+~+#û $<«Hû ç|Ô«û ¿£ $<« n+{²sÁT.
ç|C²kÍÇeT«+ýË ç|Ü ¥XøeÚÅ£, kÍeÖqT«ýÉHÕ , ç|Ô«û ¿£ neds\T>·\ |¾\ý¢ HÕÉ
$<«ÈsÁ>·&+ nedsÁ+, ¿±ú kÍeÖq« bÍsÄÁXæ\\ $<«¿±sÁ«ç¿£eÖ\T ³Te+{ì ç|Ôû«¿£
neds\T>·\ $<«sÁT\ Å£ dV² ¿£]+#áeÚ d]¿£<, ç|Ü+<ó¿ +£ >± eÚ+&e#áTÌ.
<:` º\T¿£ |#áÌ>± eÚ+³T+~. nHû uó²eq <w¾¼ ýË|+>·\ |¾\\¢ Å£ ¿= +Ôá yûTsÁÅ£
nsÁ+ ¿±<T. ¿±sÁD+ º\T¿£ ¿±sÁ+, |#Ìá <q+ nq uó²eqqT #áÖ&ý¿ñ b£ þe&+. ný²¹>,
$¿ì&ýË|+ q $<«sÁT\T eT<óTsÁyîT®q d+^Ô¿ì dÎ+~+#áýñsÁT.
¿±{ì¼ ç|Ô«û ¿£ neds\T>·\ |¾\\¢ T ç|Ô«û ¿£ $<«<ÇsHû n_óe~Æ #î+<>\· sÁT.
¿= sÄ¯ ¿£MTwH
¿= sÄ¯ ¿£MTwH dÖº+ºq³T¢>± »»ç|Ô«û ¿£ $<« nq~ ¿¹ e\+ eÖqeÔáÇ|Ú |ÚH<T\
MT<Hû ¿±Å£+& < ç|jîÖÈq+ <ósÁ+>± sÁÖbõ+~+#á&+ ÈsÁ>±*.
39
ç|Ôû«¿£ neds\T>·\ |¾\¢\T e¯Z¿£sÁD
ç|Ô«û ¿±eds\T >·\ |¾\\¢ $#á\HH¿ì, ýË³TbÍ³¢Å£ Ôá>³ Z· T¼ $<«q+~+#\+fñ
eTT+<T>± bÍ<ó«jáTT\Å£ ç|Ô«û ¿£ neds\T>·\ |¾\ý¢ Ë¢ sÁ¿±\T, $#á\q kÍsTT >·T]+º
$C²ãq+ nedsÁ+.
kÍ<ósÁD |¾\\¢ eTHÃuó²eýË¢, T~ÆÅ£ Xø\ÔáýË¢qT, Hî|Õ Ú D²«\ýËqT, yîKÕ sÁTýË¢qT,
kÍ+|T¾ ¿£, kÍeÖ¿£ d¾Ü >·ÔTá ýË¢qT uó<ñ \T mý² +{²jîÖ ç|Ô«û ¿£ neds\T>·\ $¿£ý²+>·T\ýËqT
uó<ñ \T ný²¹> +{²sTT. ¿±{ì¼ y] neds\ ç|Ô«û ¿£Ôqá T nqTd]+º, $<«|s+Á >± y]¿ì
¿±e\d¾q yÔesÁD+ @sÎ³T #ûjáT&+, <¿ì Ôá>·Z ç|D²[¿£\T ÔájáÖsÁT#ûjáT&+, ¿±e\d¾q
kå¿£s«\T ¿£*Î+#á&+, ÔáÐq uË<óH |<ÆÔáT\ <Çs $<«q+~+#á&+ nedsÁ+.
$<«yûÔ\ïá T, eTqdÔï Çá yûÔ\ïá T, XæçdE
ï \ã T yîTTööysÁT ç|Ô«û ¿£eds\T >·\ |¾\\¢ qT ç|<ó q+>±
$#á\H|sÁ+>±, eTqdïÔáÇ $<«|sÁ+>± ¿= esZ\T>± $uó+#sÁT.
e¯Z¿s£ DÁ :
1. ç|Üuó²e+ÔáTýÉqÕ |¾\\¢ T
2. uË~ó+#á>\· eÖqd¾¿£ T~ÆeÖ+<«Ôá
3. Ôá¯ÎÛ<T eÇ>·\ T~ÆeÖ+<«Ôá
4. eÖqd¾¿£ deTjîÖÈq+ ýË|¾+ºqysÁT
5. uó²yÃ<ûÇ¿£+ ýË|¾+ºqysÁT
6. uó²wD ýË|+
7. ~ósÁT\T
8. ¿=~ÝbÍ{ì $¿ì&ý Ë|+
9. <w¾¼ýË|+ >·\ysÁT
10. ¿=~Ý>± <w¾ý¼ Ë|+
11. n+>·yÕ¿î \£ «+
12. BsÁé¿±*¿£ nHsÃ>·«+.
40
VQÞø yî¿Õ ý£ ²«\Tq |¾\\¢ T :
ÿ¹¿ sÁ¿+£ yî¿Õ ý£ ²« $T+º mÅ£Øe yî¿Õ ý£ ²«\Tq y] VQÞø yî¿Õ \£ «+>·\ |¾\\¢ T
ýñ< VQÞø ýË|+>·\ |¾\\¢ T n+{²sÁT.
<: kÍ<ósÁD+>± T~ÆeÖ+<«+>·\ |¾\\¢ T mÅ£Øe>± VQÞø yî¿Õ \£ «+>·\ |¾\\¢ ¿ÃeÅ£
#î+~qysÁT. T~ÆeÖ+<«+ |¾\ý¢ Ë¢ <<ûÇ>· ýËbÍ\T, n+>·yî¿Õ \£ «+ ¿£|¾dT +ï {²sTT.ný²¹>
<ûÇ>· ýËbÍ\Tq |¾\ý¢ Ë¢ eTd¾wï Ø |¿y£ Ôá+(Cerebral Palsy), eTÖsÁÌÛ (Epilepsy), T~Æ
eÖ+<«+(Mental retardation) +&{²¿ì ne¿±Xø+ +~. ³Te+{ì VQÞøyîÕ¿£ý²«\Tq
y] $<«Å£ mÅ£Øe çbÍ<óq«$TºÌ, mÅ£Øe $<«|Úqsyd ¿±sÁ«ç¿£eÖ\qT #û|{ ²¼*.
T~ÆeÖ+<T«\ $<«ç|D²[¿£
<ûÝXø+«+ : T~ÆeÖ+<T«\Å£ $<«qT uË~ó+#á&+ýË eTTK«<ûÝXø+ ysÁT e«¿ìï>·Ôá, kÍeÖ¿£,
eÜï|s ÁyîT®q kÍÇÔá+çÔá«+, kÍÇe\+q bõ+<&+, n+<Te\¢ y] $<« ç|D²[¿£ nsÁ+>±ýË¢
\¿±«\qT kÍ~ó+#û+<TÅ£ dV²¿£]+#û $<ó+>± +&*.
Â¿sYØ, C²qàH ç|ÜbÍ<q\T :
T~ÆeÖ+<T«\ $<« ç|D²[¿£
1. ÔÃ{ì $<«sÁT\ ÔÃ, e«Å£ýï ÔÃ, deÖÈ+ÔÃ bþ{¡|& û $<ó+ >±y]ýË kÍeTs«
|+bõ+~+#áT¿Ãe³+
2. ç|Üuó²e+ÔáyîT®q eÜï <Çs uó$w«ÔáTï J$Ôá+ýË dÇjáT+>± d+bÍ~+#áT¿=Hû
Xø¿ìï |sÁ>·&+.
3. >·VäýË¢, bÍsÄÁXæ\ýË¢, |]dsýË¢ dÇÔá+çÔá $yû#áq, sÁ¿£D |ÚH~ n\e&³+.
4. d+|T +ýË ¿=+ÔáesÁÅ£ #á<e &+ HûsTÁ Ì¿= |#ûdT ¿Ãe&+
5. Å£³T+ duóT«\Å£ $<«¿±sÁ«ç¿£eT+ |]#ájáT+#ûd¾, d<e>±V²q ¿£*Î+º,
ç|Ô«û ¿£ $<«ç|D²[¿£ýË uó²>·+>± y]¿ì Å£L& eTò*¿£ n+XæýË¢ Ôá¯ÎÛ<T eÇ&+.
6. ¹sÆ¥+ºq bÍsÄ«+Xæ\qT T~ÆeÖ+<T«\ e«¿ìï>·Ôá, kÍeÖ¿£, $<«, eÜï
$HÃ<Ôá¿£ neds\Å£ nqT>·TD+>± m+|¾¿£ #ûjáT&+.
41
$<«ç|D²[¿£ \¿£D ²\T :
1. bÍsÄ«+XæýË¢ $wjáÖ\T T~ÆeÖ+<T«\ ejáTdTà, \¿£D²\T, kÍeTs«\T,
$¿±dkÍsTT ýË³TbÍ³T¢ yîTTööq$ <ósÁ+>± eÚ+&*.
2. T~ÆeÖ+<T«\T ÔáeT |qT\T ÔyûT #ûdT ¿=Hû $<ó+ >± n\y³T |&³û ³T¢ eÚ+&*.
3. T~Æ eÖ+<T«\ kÍ+|¾T¿£ (ýñ<) kÍeÖ¿£ ç|esÁïqÅ£ |¿£]+#ûý² +&*.
< : dV²+, dV²¿±sÁ+, |qT\T#ûdT¿Ã>·\ Xø¿ìï @sÁÎ&û³³T¢>± eÚ+&*.
4. T~Æ eÖ+<T«\Å£ #á<e&+, sjáT&+, d+|TJeH¿ì nedsÁ|&û ýÉ¿£Ø\T
#ûjáT&+, eÜï|sÁ+>± +{ì |qT\T #ûdT¿Ã>·\ Xø¿ìï @sÁÎ&û³³T¢ eÚ+&*.
5. |#ûd ç|<Xû ø+ýË d]jî®Tq (ýñ<) yîÖ<jîÖ>·«yîT®q ç|esÁqï ¿£*Ð +&{²¿ì
M\T¿£*Ð+#û bÍsÄ«+Xæ\T eÚ+&*.
uË<óq |]¿£s\ \¿£D ²\T :
1. T~Æ eÖ+<T«\ ne>±V²q kÍeTsÁ« + ÔáÅ£Øe>± eÚ+³T+~.
nuó« dq yî¿Õ \£ «+
nuó« dq kÍeTsÁ« + ýË|¾+ºq|¾\\¢ T:`
¿=+ÔáeT+~ |¾\¢ýË¢ |sÁqÄ +, sjáT&+, ne>±V²q ¯ÔáT\ýË yîÕ|¯Ô«\T+{²sTT.
yî|Õ ¯ Ô«\T nuó« dq yî¿Õ ý£ ²«\Å£, nuó« dq n|e«ed\ Å£ <]rkÍïsTT.
<: Ôás>Á Ü· ýË ÔáÅ£ Øe eÖsÁTØ\T se&+ n+fñ cÍÎqq d]>±Z #ûjTá ýñ¿b£ þe&+.
ÿ¿£{¿ì ì |~kÍsÁT¢ #î|>ï ± / #á~$Ôû>± ¿£[+|Ú#ûdT ¿ÃsÁT.
nsÁ+: me] nuó« dH ç|ç¿ìjTá ýË ç|Ô«û ¿£ deTd«\T+{²jîÖ (ýñ<) me] ne<óq
ç|esÁqï ýË deTd«\T+{²jîÖ y] nuó« dq ýËbÍ\Tq |¾\\¢ T>± |]>·Dkì ÍïsTÁ .
<: #á<e &+ýË, $q&+ýË, sjáT&+ýË, ne>±V²qýË d+U²«|sÁ e«¿¡¿ï s£ D Á +ýË
>·DÔì á d++~óÔá n+XæýýË, eV²q ç|ç¿ìjTá ýË deTd«\T >·\ |¾\\¢ T.
1) XæeTÖ«ýÙ ¿ìsØY sÁÇ#áq+ : nuó« dq yî¿Õ ý£ ²«\T nq uó²eqqT/|< yîTT³¼yTî T<³
neTÖ«ýÙ¿ìsYØ |jîÖÐ+#sÁT. (1962). »»ç|Ôá«¿±Ôá¿£ ýËbÍ\Tq |¾\¢\Tµµ nq n+Xø+|Õ
È]Ðq deÖyûX+ø ýË ( April 6, 1963 ýË) ¿ìsØY nuó« dq yî¿Õ ý£ ²«\qT sÁÇº+#sÁT. ¿¹ e\+
¹¿+ç<H& e«ed |rsÁTýË <TwØsÁD+e\¢ uó²wýË, uó²w, #á<e&+, sjáT&+, dÎ*¢+>´ (),
>·DÔì á d++~óÔá ç|ç¿ìjTá ýýË eÖ+<«Ôá>±, nee«d> ± $\+_Ôá $¿±d+>± q |¾\\¢ T
nuó« dq yî¿Õ \£ «+ ¿£\ysÁT.
42
2) nuó« dq yî¿Õ \£ «+>·\ |¾\\¢ ¿Ãd+ kõd{Õ ¡ sÁÇ#áq+ : ÔáÐq yûT<¸Xø¿,ïì eÖeTÖ\T>±
|#ûd C²ãH+û ç~jáÖ\T d¾$ TÔáyTî q® eÖqd¾Ü ¿£*Ð eÚ+& Å£L& neýË¿£q, deTqÇjáT+,
e«¿¡¿ï s£ D
Á e«edý Ë ¿= ýËbÍ\e\¢ nuó« dH d]>±Z kÍ>·eÇ d¾Ü jûT nuó« dq yî¿Õ \£ «+.
¿ì ¿±sÁD²\T : m. ¿¹ +ç<H& e«edý Ë sÁ¿+ï£ >·&¦ ¿£³&¼ + e\¢
_. rçe+>± ÈÇsÁ+ se&+e\¢
d¾. Ôá\Å£ <îÒÔá>·\&+e\¢ ¹¿+ç<H& e«ed sÁT>·ÔáÅ£ >·T]¿±e&+.
&. Ôá*¼ >·sÁÒÛ+ýË ¿£D²+ÔásÁ |]dsÁ+, ¿£D²+Ôád |]dsÁ+. Hî\\T
+&¿£ eTT+<û _&¦|Ú³&¼ + (pre mature birth)
. ç|de deTjáT+ýË çbÍDyjáTTeÚ n+<¿£bþe&+
m|t. Xæ¯sÁ¿£ |ÖÔáÈ+.
. H& sÁkÍjáT¿£ |rsÁTýË ÈqT«|syÁ Tî q® sD n|e«ed\ T.
1) <ÃeTH (Domen), &ý²¿Ã¼\ (Delacto) d¾<Æ+Ôá+.
d+|PsÁ+ >± n_óe~Æ #î+~q H& e«ed sÁT ç¿ìjÖá Ôá¿£ Hî|Õ Ú D²«\qT n_óe~Æ
|sTÁ dT+ï ~.
n$ : ¿£<* ¿£ (Locomotion)
uó²w (Language)
#ûÜ kÍeTsÁ«+ (manual competence)
<w¾¼ kÍeTsÁ«+ (visual competence)
$¿ì& kÍeTsÁ« + (hearing competence)
dÎsô kÍeTsÁ«+ (Touch competence)
¿¹ +çBjáT deÖ#sÁ ç|ç¿ìjTá ýË ýË|+e\¢ (central processing of information
deficiences) ç>· V ¾ ² +#á & + ýË, $Xâ ¢ w ¾ + #á & + ýË, d + jî Ö >· | s Á # á & + ýË, ç| r ¿£ \ qT
|jÖî Ð+#á&+ ýË nee«ed\ T+{²sTT. {ì¼ n|e«ed\ T nuó« dH yî¿Õ ý£ ²«¿ì ¿±sÁDeTeÚÔsTT.
2) ÈqT«|syÁ Tî q® ¿±sÁD²\T (Genetic factors)
nuó« dH deTd«\T (Learning Problems), nÜç¿ìjÖá o\Ôá (Hyper activing) $
ÈqT«|sÁ+>± Å£³T+u²\ <Çs d+ç¿£$TkÍïsTT.
43
m) 20% nÜ ç¿ìjáÖo\¿£ |¾\¢\ Ôá*¢Ôá+ç&T\ýË (ÿ¿£Ø]Â¿ÕH) \¿£D²\T+{²sTT.
_) ³sÁsY \¿£D d+|Ú{ì (turmer's syndrame) >·\ |¾\ý¢ Ë¢ nuó« dH yî¿Õ ý£ ²«\T+{²sTT.
3) |]ds\ ç|u²ó y\T, ¿±sÁ¿±\T
m. >·]ÒÛDì, >·sÁÒÛeÜ nsTTq dïÓ eTÔáTï |<s\qT, nbÍjáT¿£sÁyTî ®q w~óÔá eT+<T\qT
y&³+.
_. ç|de+ : ¿ì¢w¼ÔásÁyîT®q ç|de+
<: ç|de deTjáT+ýË çbÍD²yjáTTeÚ n+<¿£bþe&+
d¾. ç|dy +ÔásÁ ¿±sÁ¿±\T : Hî\\T +&¿£ eTT+<û |Ú{ìq¼ (Premature) |¾\\¢ Å£
¿£*Î+ºq rçeÔásÁ d+sÁ¿£D² |<ÆÔáT\ ç|ÜÅ£L\ ç|uó²e+
&. Ôás\T : ¥XøeÚ $¿±kÍ¿ì nedsÁyîT®q BÝ|q n+<#ûjáT¿£bþe&+
uË<óH ` yîÕ¿£ý²«\T:
nuó«dq yîÕ¿\£ «+ >·\ |¾\¢\ $<« ` |<ó«jáTT bÍçÔá :
nuó²«dq yî\Õ ¿£«+ >·\ |¾\\¢ T ÔáeT yî¿Õ ý£ ²«\qT n~ó>$· T+º, $<« $wjTá ¿£ ç|>Ü·
kÍ~ó+#\+fñ bÍ<ó«jáTT ç|Ôá«¿£ / |sÃ¿£ bÍçÔá m+ÔÃ eÚ+~.
n$ : 1) çXø<Æ : bÍ<ó«jáTT\T nuó« dq yî¿Õ \£ «+>·\y] nuó²«dq ¯ÔáT\|³¢ çXø<Æ
#áÖbÍ*.
2) n|e«ed\ >·T]ï+#á&+ : nuó« dq¯ÔáTýË¢ n|e«ed\ qT, ¿±sÁD²\qT >·T]ï+#*.
3) mý² n~ó>$· T+#* : nuó« dq yî¿Õ \£ «+ n~ó>$· T+#á&¿ì Ôá>Z· dÖ#áq\qT d\Vä\qT,
nuó²«kÍ\qT, ç|yûTjáT ¿±sÁ¿±\qT sÁÖbõ+~+#*.
4) ÔásÁ $<«sÁT\ bÍçÔá : nuó« dq yîÕ¿\£ «+ >·\ |¾\¢\ yîÕ¿ý£ ²«\qT n~ó>·$T+#á&¿ì
sÁÖbõ+~+ºq desÁD uË<óq ýË ÔásÁ $<«sÁT\T bÍ\T|+#áT¿=Hûý² çbþÔáàV¾²+#*.
5) çbþÔàV²¿£sÁ yÔesÁD ¿£\Îq : nuó« dq yî¿Õ \£ «+>·\ $<«sÁT\ Å£, bÍ<ó«jáTT\Å£
eT<ó« dV¾²Ôá, çbþÔàV²¿£sÁ yÔesÁD² bÍ<ó«jáTT\T ¿£*Î+#*.
6) e«¿ì>ï Ô· ,á ºq deTÖVä\ýË uË<óq : nuó« dq yî¿Õ \£ «+ >·\ |¾\\¢ Å£ e«¿ì>ï Ô· á çXø<,Æ
e«¿ì>ï ·Ôá uË<óq neds+Á . ºq ºq deTÖVä\ýË uË<óq ÈsÁbÍ*.
7) çbþÔàV²+ : nuó« dq yî¿Õ \£ «+>·\ |¾\\¢ T e«¿ì>ï Ô· +á >±qT / dÇÔá+çÔá+>±qT ýñ<
kÍeTÖV¾²¿£+>±qT deTd«\qT kÍ~ó+#û³³T¢ çbþÔáàV¾²+#*.
44
8) ç|Ôá«¿£+ : bÍsÄÁXæ\ / ÔásÁ>·Ü yÔesÁD+ |³¢ nuó«dH yîÕ¿£\«+>·\ $<«sÁT\Å£
>·\ ç|Ôá«¿± n+^¿£]+#á&+ / yîÖ~+#á&+.
$<ó+ >± ç|yûTjáT ¿±sÁ«ç¿£eÖ\T, <ÔÆ á, jáT+çÔáD, jáTÔá / njáTÔá |<ÆÔ áT\T
/ eTÖý²«+¿£q+, u²<ó«Ôá\q|ÎÐ+#á&+, neds\Å£ Ôá>·Z ¿±sÁ«ç¿£eÖ\T #ásÁÌ, Ôá*¢Ôá+ç&T\ÔÃ
#ásÁÌ, d¿ìï ¿£*Ð+#á&+, ç|esÁïH deTd«\T.
Ôá*¢<+ç&T\ bÍçÔá, dV²¿±sÁ+:` nuóàH yîÕ¿£\«+ >·\ $<«sÁT\ Ôá*¢Ôá+ç&T\T ÔáeT
|¾\¢\ yîÕ¿£ý²«qT n~ó>·$T+#á&¿ì bÍ<ó«jáTT&T n+~+#û desÁD uË<óqÅ£ Ôá>·Z dV²¿±sÁ+
n+~+#* n$:
1) çbþÔàV²+ / |sÁ«yû¿£D :` bÍ<ó«jáTT*ºÌq nuó²«kÍ\qT, +{ì | nuó« dq
yî¿Õ \£ «+>·\ |¾\\¢ T ÔáeTÅ£ ÔyûT dÇÔá+çÔá+>± #ûdT¿=Hû $<ó+ >± çbþÔáàV¾²+#* / |sÁ«yû¿+ì #*.
2) ¿Ã]q|ÚÎ&û dVä jáT+ :` nuó« dH yî¿Õ \£ «+>·\ $<«sÁT\ T ¿Ã]q|ÚÎ&û ÔáeT dVä jáÖ
Ôá*<¢ +ç&T\T n+~+#ás<T.
<: nuó²«kÍ\T, +{ì |qT\T #ûjáT&+ýË
3) nedsyÁ Tî q® dÖ#áq\T, d\Vä\T :` nsTTÔû nedsyÁ Tî q® yûTsÁÅ£ d\Vä\T, dÖ#áq\T,
dVäjáT+ n+~+#*.
4) +{ì e<Ý |sqÁÄ + :` +{ì e<Ý |sÄÁq nuó²«kÍ\qT #ûsTT+º, |sÁ«yû¿ì+#*.
5) <ÃcÍ\T d]~<&Ý + : #ÌÛsDÁ <ÃcÍ\qT, uó²cÍ <ÃcÍ\qT >·T]ï+º, Ôá*<¢ + ç&T\T
d]~<Ý*.
6) ÔáqÖ«qÔá #î+~+#ás<T : nuó«dH yî¿Õ \£ «+ >·\ |¾\¢\T ÔáqÖ«qÔá #î+<û³³T¢
Ü³¼&+, ¿=³¼&+ #ûjáTs<T. q\T>·T] eTT+<T V²Þøq #ûjáTs<T.
7) ÔÎ<¿£ eqsÁT\T : nuó« dH yî¿Õ \£ «+ >·\ |¾\\¢ qT Å£L& ÔÎ<q eqsÁT\T>±
>·T]ï+#*.
8) çbþÔàV²¿±\T : nqT>·TD« ç|esÁïq\qT ç|<]ô+ºq|Ú&T çbþÔàV²¿±\qT
Ôá*¢<+ ç&T\T n+~+#*.
yû ¿±¿£ bÍ<ó«jáTT\ dÖ#áq\T bÍ{ì+#*, Xø¿kïì ÍeTs«\T, >·TDo\ n+#áH,
<Çs |¾\ý¢ Ë¢ nuó« dH yî¿Õ ý£ ²« Ô=\Ð+#áe#áTÌ.
ç|Ôû«¿£ bÍ<ó«jáTT\<û eTÖý²«+¿£q+ :
1) desÁD ¿±sÁ«ç¿£eÖ\ $es\T : $$<ó sÁ¿±\ eÖ<ó«eÖ\T/¿±sÁ«ç¿£eÖ\T
eTÖý²«+¿£q+.
45
2) neT\T|sºÁ q ç|D²[¿£ / |<ÔÆ Tá \T : $<«$wjáT¿£ kÍeÖçÐ|Õ eTÖý²«+¿£q+.
3) nuó« dq yî¿Õ \£ «+ >·\ $<«sÁT\ $<«$wjTá ¿£ kÍ<óq / ç|>Ü· : kÍ<óq |¯¿£\ T
4) nuó²«kÍ\qT n+~+ºq |<ÜÆ : |]o\q, eTÖý²«+¿£q+ nuó« dq yî¿Õ \£ «+ >·\
|¾\\¢ $<« ` $$<ó <Þ²\T, kÍsTT\T.
I. |PsÁÇ çbÍ<¸$ T¿£ $<«
1) Vä¢< uó]ÔáyîT®q, ¿£sÁüD¡jáTyîT®q yÔesÁD+ ¿£*Î+#*.
2) $<«$wjáT ¿£ kÍeÖçÐ, neT]¿£, nuó²«kÍ\T, dsÁÞø+>±, ÔàV²¿£sÁ+>±,
¿£sÁüD¡jáT+>± eÚ+&*.
3) nuó« dH yîÕ¿£\«+>·\ $<«sÁT\T ÔáeT+Ôá ÔeTT>± |jîÖÐ+#á>·*¹> $<ó+>±qT,
Ôû*¿£ nsTTq$<ó+>±qT eÚq $<«$wjáT¿£ kÍeÖçÐ n+~+#*.
II. çbÍ<¸$ T¿£ bÍsÄXÁ æ\ kÍsTT $<«
1) |]ds+Á : $<«sÁT\ qT º¿±Å£|sºÁ , qÖ«qÔuó²y ¿£*Ð+#û |]ds\T eÚ+&s<T.
2) kÍMT|«+ : ºqbÍ{ì Xøu²Ý\Å£ Å£L& º¿±Å£|&û $<«sÁT\qT bÍ<ó«jáTT\Å£
m<TsÁT>± Å£LsÃÌuÉ{²¼*.
3) deTÖVä\T : nuó« dH yî¿Õ \£ «+>·\ |¾\\¢ qT ºq deTÖVä\T>± $uó +º uË~ó+#*.
4) ç|D²[¿£\T : yî¿Õ \£ «+ >·\ |¾\\¢ T ºq ç|D²[¿£\qT #û|f ý¼ñ ² çbþÔáàV¾²+#*.
5) dVä <ó«jáTT\ uË<óq : nuó« dq yî¿Õ \£ «+ >·\y]¿ì dVä <ó«jáTT\ uË<óq @sÎ³T
#ûjÖá *.
6) ÔáÅ£ Øe +{ì| : +{ì| ÔáÅ£ Øe>± eÚ+&*. $dT>·T ¿£*Î+#û$ ¿±Å£+& eÚ+&*.
7) ç¿ìjÖá $Xâw¢ D : ç¿ìjáÖ $Xâ¢wD² |<ÆÔáT\T y] $<« ç|D²[¿£ýË eÚ+&*.
8) Å£¢|ï+>± |]#ájáT+: nuó« dH yî¿Õ \£ «+>·\ |¾\\¢ Å£ uË~ó+#û³|ÚÎ&T bÍsÄ«+Xæ
Å£¢|ï+>± / dsÁÞø+>± |]#ájáT+ #ûjáÖ*.
9) d+¿ì|Óï¿s£ ÁD+: bÍsÄÁ+ |P]ï njáÖ«¿£, ºesÁ d+¿ì|Óï¿£]+#*.
10) |ÚqXøÌsÁD+: d+¿ì| ¿ïÓ ]£ +ºq bÍsÄ«+Xæ ç¿£eT|<ÜÆ ýË $$<ó sÁÖbÍýË¢, $$<ó
¿±sÁ«ç¿£eÖ\ <Çs |ÚqXøÌsÁD #ûjÖá *.
11) $seT deTjáT+ýË #ásÁÌ: M]¿ì sÁÖbõ+~+ºq desÁD uË<óH ¿±sÁ«ç¿£eÖ /
desÁD nuó«dH $seT deTjáT+ýË M]ÔÃ #á]Ì+º / M]ÔÃ #ûsTT+#*.
46
nuó«dq yîÕ¿£ý²«\ sÁ¿±\T, deTd«\T, ¿±sÁD²\T
nuó«dq yîÕ¿£\«+ sÁ¿£+ deTd«\T ¿±sÁD²\T
1. uó²wD ` uó²cÍ ÔásÁT\T e«¿£|ï ]ºq|<\qT m. eTd¾wï Ø |Ö Ô\T
yîÕ¿£ý²«\T nsÁ+ #ûdT ¿Ãe&+ýËqT, Ü]Ð _. yîT<& T d++~óÔá
m) &H | jáÖ y{ì e«¿£ï|sÁ#á&+ýËqT sÁT>·Ôá\T
nkÍeTs« ¿£*Ð+&³+. d¾. yîT<&T $wjáT $¿±d+
_) n|d ¾jÖá (Aphasia) uó²wýË |<\qT sjáT&+ m. yîT <& T ýË yî]¿ùà
ýËqT, +ÐÔ\qT (ges- çbÍ+Ôá+ çu¤¿± çbÍ+Ô\Å£
tures) ç>· V ¾² +#á & + ýËqT, (Wernids area, Broca's
M{ì y&&+ ýËqT nXø¿Ôï£ .á area) <îÒ Ôá>·\&+,
d¾) çXøeD e#Ã|* Ôá+ çXøeD e#Ã|Ö Ô¿ì >·TsÂ qÕ çbÍ+Ô\T sÁ T >· Ôá\ Å£
(Auditory Aphasia) ysÁT m<T{ì e«Å£ï\T |*¿ìq >·T]¿±e&+.
|<\qT nsÁ+ #ûdT ¿Ãe&+ýË
nXøÅ£ï\eÚÔsÁT.
2. |sqÁÄ yî¿Õ ý£ ²«\T (Read- d]>±Z #á<eýñ¿£bþe&+ ` m. yîT<& T d++~óÔá
ing Disability) Ôá e T+Ôá ³ ÔeTT Xø ô Ý ýËbÍ\e\¢
m) &HýÉ¿ìàjáÖ |s ÄÁq + (silent reading)
_. båw¾÷¿±VäsÁýË|+
(Dylexcia)
<Çs >±, Xæ_Ý¿£ |sqÁÄ +
(loud reading) <Çs >± d¾. sÁ¿£ï+ýË nÜ ÔáÅ£Øe
#á < e & + ýËqT, #á ~ $+~ #á¿Â ØsÁ kÍsTT +&³+.
ç>·V¾²+#á&+ýËqT deTd«\T. &. VäsÁ+ýË çbõ{¡qT¢,
$³$TqT¢ , KC²\T
ýË|¾+#á&+
) ÈqT«|sÁyTî q®
¿±sÁD²\T
(nqTe+¥¿£+>±
d+ç¿£$TdT+ï ~)
47
nuó«dq yîÕ¿£\«+ sÁ¿£+ deTd«\T ¿±sÁD²\T
_) nýÉ¿ìàjáÖ eTTç<D sÁÖ| +ýË eÚq uó²wqT m|t) <w¾¼ ` Xæ_Ý¿£ d++
(Alexcia) #á<e&+, sjáT&+ýË nXø¿£ïÔá <ó\ýË ýË|+ >·T sÁT ï `
3. sÔá|s ÁyTî ®q sjáT&+ýËqT, #áÖd¾ sjáT &+ýËqT, <|sÁT
yîÕ¿£ý²«\T |<\qT d+K« \qT sjáT&+ýËqT ) <w¾¼ deTd«\T, çXøeD
m) ~Hç>±|j ¾ Öá deTd«\T, #á\q d+ +<ó yîT ®q deTd«\T, ç|Ôá«¿±Ôá ¿£
deTd«\T deTd«\T.
_) nç>±|j ¾ Tá
sjáT&+ýË |P]ï nXø¿£ïÔá < w¾¼ deTd« \T, çXøeD
d¾) ]$EeýÉCÕ wñ H
#áÖd¾q n¿£s \qT, |<\qT #áÖd¾+~ deTd«\T, ç|Ôá«¿±Ôá ¿£
deTd«\T #áÖd¾q³T¢ Ü]Ð sjáT&+ýË nXø¿£ïÔá deTd«\T.
&) y¿£« sD+ýË (eÖ{²¢& ³+, #á<e &+, #áÖd¾ sjáT m) <w¾¼ ` #á\q deTqÇjáT
ndïe«kÍï\T &+ýË deTd«\T+&eÚ). ýË| + d Ü ` #á \ q
e«ed\ T uó²y\qT Å£ ¢|ï+>±, KºÌÔá+>± já T Ü\|Õ ç| u ó ² e+
) dÇ*¢+>´ deTd«\T e«¿£|ï s #Á &á + ýË deTd«\T. #áÖ|&+ e\¢
4. >·DìÔá |sÁyîT®q ~ | sÄÁq deTd«Å£ , #áÖd¾+ ~ m) eTd¾ ïwØ <T wØsÁD+
nkÍeTs«\T #áÖ d¾ q³T¢ Ü]Ð sjáT & + ýñ< <w¾|¼ s yÁ Tî q® dÜýË|+
m) ~H¿±\TØ\jáT #á<e &¿ì d++~ó+ºq nqTu+<ó |sqÁÄ deTd«Å£, #áÖd¾+~
deTd« #áÖd¾q³T¢ Ü]Ð sjáT&+
1. >·DìÔá d++~óÔá n+Xæ\ ýËqT ýñ< #á<e &¿ì d++
d + U²«| s Á y î T ® q C²ã H ~ó + ºq ¿±sÁ D ²\T
(Dislexia, Alexia)
bõ+< & + ýËqT, d + K«\qT
e«¿£ ï | s Á # á & + ýËqT, d + K«\qT <w¾|¼ s yÁ Tî q® dÜ ýË|+
(Visual memory diffi-
#á<e &+ýËqT deTd«\T. < : 18 culty)
nHû d+K«qT 81 >± sjáT&+, 302
nHû d+K«qT 32 n #á<e&+.
2. Å£L &¿ £, rd¾yûÔá , >·T D¿±sÁ+,
uó²>±VäsÁ+ yîTTööq >·DÔì á ç|ç¿ìjTá ýË
deTd«\T
48
nuó²«dÅ£ dÇÔá+çÔáÔá ` bÍ<ó«jáTT u²<ó« Ôá
V²sÁH ç|¿±sÁ+ ÿ¿£ ÔásÁ>·Ü >·~ ÿ¿£ d¾eÖ ~¸jûT³sY nsTTÔû $<«sÁT\+<sÁÖ
q{¡q³Týñ bÍ<ó«jáTT&T ÿ¿£ &îÕÂs¿£¼sY, ÿ¿£ ç|¹s|Å£&T, sÁ#ásTTÔá, ç|¿£Å£&T, eTs=¿£ q³T&T.
bÍ<ó«jáTT&T nuó« dq #áTsÁTÅ£>± È]¹> yû~¿£>± Ôás>Á Ü· sÁÖbõ+~+#û e«¿ì.ï ÔásÁ>Ü· jáTÈeÖ,
eqsÁT\qT ¿£*Î+#û e«¿ì,ï eÖsÁ<Z ] ô, eTÖý²«+¿£q+ #ûjTá T e«¿ì>ï ± sÂ {Õ Ù uó²$+#&T.
1. Ôás>Á Ü· jáTÈeÖ, sÇV²Å£&T>± bÍ<ó«jáTT&T : bÍ<ó«jáTT\ $<óT \ýË ¿Â ý²¢
nÜeTTK«yîTq® ~. $<«sÁT\ ¿±+¿£\ Å£ nqT>·TD+>± y]ýË >=|ÎÔáH yî*¿ìrd $<ó+ >±
ÔásÁ>·Ü >·~ýË bÍsÄ«+Xæ¿ì d++~ó+ºq ¿£Ô«\T, ³\T sÁÇV¾²+#*. ÔásÁ>·Ü >·~ýË
sÁÇV¾²+#áT ¿£Ô«ýË |P]ï>± ç|¹s|¾+#á& $<«sÁT\ ndÅ£ï\Å£, kÍeTs«\qT yî*¿ìrd
ç|ÔTá «Ôásï $Á T#ûÌ y&T (ÂskÍÎ+&î+{Ù)>± bÍ<ó«jáTT n+ÔáeT >·eT«yîT® +&*. Ôás>Á Ü· ¿£Ô«\T,
#ásÁ«\ $ÈjáTe+Ôá+ bÍ<ó«jáTT dÎw¼yîT®q dÖ#áq\|Õ <ósÁ|& +³T+~ nq&+ýË
d+<ûV² + ýñ<T .
2. kå\uó« ¿£s>ïÁ ± bÍ<ó«jáTT&T : kå\uó« ¿£s>ïÁ ± bÍ<ó«jáTT&T eTHÃ`kÍ+|T¾ ¿£, kÍ+¹¿Ü¿£
dVäjáÖ n+~+#*. eTHÃ kÍ+|¾T¿£ n+fñ nuó²«dÅ£ ç|¹s|D² kÍeTs«, yûsYHîdtqT
|+bõ+~+#á&y Tû . kÍ+¹¿Ü¿£ dVä jáT+ýË ç|D²[¿± sÁÖ|¿\£ Îq, eTÖý²«+¿£H sÁÖ|¿\£ ÎqýË
C²ãq, HîÕ|ÚD²«\qT |+bõ+~+|#ûjáT&yûT.
m) bÍ<ó«jáTT&T eqsÁT\ eÖsÁ<Z ] ô.
_) bÍ<ó«jáTT&T |*Ô\Å£ d++~ó+º eTÖý²«+¿£Å£&T.
d¾) bÍ<ó«jáTT&T nuó«dq $wjáT+ýË ç|¹s|Å£&T.
3. eT+çÔáÅ£ &T (¿à\sY) >± bÍ<ó«jáTT&T : $<«sÁT\ nuó« dqqT |+bõ+~+#áT³ýË
bÍ<ó«jáTT&T Ôá>T· dÖ#áq\T, d\Vä\T Ôá>·T deTjáT+ýË yÇ*à +³T+~. >·DÔì á d++~óÔá
n+Xæ\ýËqT yîq¿£& +{²sÁT. ³Te+{ì y] »nuó« dq yî¿Õ \£ «+µ q y]>± e«eV²]kÍï+.
H& e«ed |rsÁTýË q ýËbÍ\T nuó« dq yî¿Õ ý£ ²«¿ì <]rkÍïsTT. ýËbÍ\ e\¢ e«¿ìï
Ôáq eÖqd¾¿£ kÍeTs«\qT d]>±Z $jîÖÐ+#áT¿Ãýñ¿,£ nuó« dqýË yîq¿£& +{²&T.
sÁÇ#áH\T
»nuó«dq yî¿Õ \£ «+µ nq uó²eqqT yîTT³¼yTî T<{ì kÍ]>± &¿£¼sY XæeTÖ«ýÙ ¿ìsYØ (Samuel
Kirk) nHû eTHÃ$C²ãq Xæçdy ï Ôû ïá 1962 ýË |jÖî Ð+#sÁT. ¿ìsØY n_óçbÍjáT+ ç|¿±sÁ+ »»¹¿+ç<
H&e«ed |rsÁT ýË|+e\¢ uó²w, #á<e&+, sjáT&+, dÎ*¢+>´ýË Ôá|Ú Î\T, >·DìÔá d++~óÔá
ç|ç¿ìjTá ýË¢ Ôá|Ú Î\T yîTT<ýqÕÉ y{ìýË ÿ¿£{ì ýñ< n+Ôá¿q£ mÅ£Øe sÁ+>±\ýË ýËbÍ\T >·\
49
y] »»nuó«dH yîÕ¿£\«+µµ >·\ysÁT n n+{²sÁT.
»»ÔáÐq yûT<óXø¿,ïì eÖeTÖ\T>± |#ûd C²ãH+û ç~jáÖ\T, d¾$ TÔáyTî q® eTq'd¾Ü
¿£*Ð +& Å£L& neýË¿£q, deTqÇjáT, e«¿¡ï¿s£ DÁ e«edý Ë¢ ¿= ýËbÍ\ e\¢ nuó«dH
d]>±Z kÍ>·eÇ d¾Ü nuó« dqyî¿Õ \£ «+µµ n+{²sÁT n (Association for the Learning
of Disabled) sÁÇº+º+~.
»»H& e«ed ndeTç>· |Ôáq+ e\¢ $q&+, sjáT&+, #á<e&+, ýËº+#á&+,
Ôá]Ø+#á&+, >·DìÔá d++~óÔá kÍeTs«\qT bõ+<&+ýËqT, |jîÖÐ+#áT¿Ãe&+ýËqT
yîqT¿£& +&³yûT nuó« dq yîÕ¿£\«+µµ n C²rjáT dyTî ¿® «£ d+d y«U²«+º+~. nuó«dq
yî¿Õ \£ «+ e\¢ e«¿ì¿ï ì Ôáq eÖqd¾¿£ ¿±sÁ«ç¿£eÖ\ýË, sÁÇV²DýË nesÃ<ó\T @sÁÎ&TÔsTT.
nuó« dq yî¿Õ ý£ ²«¿ì <]rd ¿±sÁD²\T
yîÕ¿ý£ ²«¿ì <]rd ¿±sÁD²\qT eTTK«+>± eTÖ&T sÁ¿±\T>± e¯Z¿]£ +#áe#áTÌqT.
n$ : 1. +Ð¿£ ¿±sÁD²\T, 2. ÈqT«|syÁ Tî q® ¿±sÁD²\T, 3. |]dsÁ ç|u²ó y\ ¿±sÁD²\T.
1. +Ð¿£ ¿±sÁD²\T : ¹¿ +ç< H& eT+&\ e«ed ýñ< <
|rsÁTýË È]¹> ýË|+ e\¢ yîT<&T |#ûd kÍsTT ÔáÐZ nuó« dq yî¿Õ ý£ ²«¿ì <]rdT+ï ~.
n+Ôû¿±Å£+& Xø¯sÁ+ýË ¿= sÁ¿±\ ç>·+<¸T\ $weTd¾Ü e\¢ çd$+#û VäsÃqT\ ç|uó²e+ÔÃ
Å£L& nuó«dq yîÕ¿£\«+ @sÁÎ&TÔáT+~. H& e«edÅ£ Vä ¿£*Ð+#û ÔásÁ ¿±sÁD²\T
Å£L& nuó« dq yî¿Õ ý£ ²«¿ì <] rkÍïsTT.
2. ÈqT«|syÁ Tî q® ¿±sÁD²\T : <<|Ú 20 XæÔá+ eT+~ nÜ ç¿ìjáÖo\¿£
(Hyper activity) |¾\¢\ Ôá*¢Ôá+ç&T\ýË ~ ysÁdÔáÇ+>± d+uó$dTï+~. ³sÁsY \¿£D
d+|Ú{ì (Turners syndrome) >·\ |¾\¢ýË¢ Å£L& mÅ£Øe eT+~¿ì nuó«dH yîÕ¿£ý²«\T
+{²sTT.
3. |]dsÁ ç|u²ó y\ ¿±sÁD²\T : >·]ÒÛD¡ çdÓ\ï eÖqd¾¿£ d¾Ü , ç|de
yû<q ¥XøeÚ MT< ç|uó²e+ #áÖ|¾kÍïsTT. MsÁT d$+#û eT+<T\T, eTÔáTï |<s\ e\¢,
nHsÃ>·«+ ýñ< n+³T y«<óT \Å£ >·T]¿±e&+ ý²+{ì ¿±sÁD²\ e\¢ ¥XøeÚ\Å£ nuó« dq
yî¿Õ \£ «+ @sÁÎ&TÔáT+~. ný²¹> ç|de deTjáT+ýË È]¹> >±jáÖ\T, ¿ìàÈH n+<¿£ bþe&+
ý²+{ì ¿±sÁD²\ e\¢ yîT<&T <îÒÜ nuó« dq yî¿Õ £ý²«¿ì <] rdT+ï ~.
nuó« dq yî¿Õ \£ «+ nHû~ y«~ó¿±<T. ~ ÿ¿£ deTd« eÖçÔáyTû .
<¸eTdt ý²Ç m&dH , ×HdH¼Ó , n¿£ÒsÁT, *jîÖHsÃ¦ &$à ý²+{ì ç|eTTKT\T
Å£L& nuó« dH deTd«\ÔÃ Ò+<TýÉ<T s=Øqy¹s.
¿£Ôá«+
50
nuó« dq yî¿Õ \£ «+ >·T]+º Ôî*dTÅ£HsÁT ¿£<? MT +{ìýË >±, +<TeÚ\ýË >±
dV¾²ÔáTýýË >±, sÁT>·T|bõsÁT>·Tq >±, DIET ýË >± $<«sÁT\ qT |]o*+º nuó« dq
yî¿Õ ý£ ²«\T >·\ y] >·T]ï+º, y] |sÁq¢ T |{¿¼ì ý£ Ë sjáT+&.
nuó« dq yî¿Õ \£ «+ ` sÁ¿±\T
nuó« dq yî¿Õ \£ «+ q |¾\\¢ T m<Ts=ØHû deTd«\qT {ì¼ nuó« dq yî¿Õ ý£ ²« dÖ\ +>±
×<T sÁ¿±\T>± $uókÍïsÁT. n$ :
1. uó²wD ` uó²cÍ, d++<ó yî¿Õ ý£ ²«\T (Oral language disabilities)
2. |sqÄÁ d++<ó yîÕ¿£ý²«\T (Reading disabilities)
3. sÔá d++<ó yî¿Õ ý£ ²«\T (Writing disabilities)
4. >·DÔì á d++<ó yîÕ¿£ý²«\T (Arithmetic disabilities)
5. @¿±ç>·Ôá ýË|+ (Attention Deficit Hyper active Disorder - ADHD)
1. uó²wD ` uó²cÍ d++<ó yî¿Õ ý£ ²«\T : BýË eTsÁ\ sÂ +&T sÁ¿±\ yî¿Õ £ý²«\qT
|s=Øqe#áTÌqT.
m) &dt |dj ¾ Öá yî¿Õ £\«+ >·\ |¾\\¢ T |<\qT nsÁ+ #ûdT ¿Ãe&+ýËqT, Ü]Ð y{ì
e«¿£ï|s#Á á&+ýËqT deTd«\qT m<Ts=Ø+{²sÁT.
_) n|d¾jáÖ (Aphasia) yî¿Õ \£ «+ >·\ |¾\\¢ T uó²wDýË |<\qT sjáT&+ýËqT,
+ÐÔ\ (Gestures) qT ç>·V²¾ +#á&+ ýËqT, y{ì y&&+ ýËqT deTd«\qT m<Ts=Ø+{²sÁT.
2. |sqÁÄ d++<ó yî¿Õ ý£ ²«\T : BýË sÂ +&T sÁ¿±\ yî¿Õ ý£ ²«\qT |s=Øqe#áTÌqT.
m) &dtýÉ¿ìàjáÖ _) nýÉ¿ìàjáÖ
&dtýÉ¿ìàjáÖ yîÕ¿£\«+ >·\ ysÁT ÔáeT+Ôá³ ÔeTT XøôÝ |sÄÁq+ (Loud reading)
<Çs ¿±ú, #á<e &+ýËqÖ, #á~$+~ nsÁ+ #ûdT ¿Ãe&+ýËqT deTd«\qT m<Ts=Ø+{²sÁT.
&dýt ¿É àì jáÖqT >·T]ï+#á&y Tî ý²?
· ç|Xø\Å£ eTòÏ¿£+>± deÖ<óH\T #î|Î>·*Ð Å£L& sjáT&+ýË rçe deTd«\T
m<Ts=Ø+{²sÁT.
· Å£&`m&eT\ eT<ó« Ôû&qT >·T]ï+#á&+ýË ÔásÁ#áÖ >±s |&TÔáT+{²sÁT.
< : #î|Ú Î\T <ó] +#áe#áTÌqT.
51
· Ôás>Á Ü· >·~ýË ýñ< +{ìýË #áTÌdÖ#áq\T bÍ{ì+#á&+ ýË Ò+~ |&T ÔáT+{²sÁT.
< : ¿£ïýñKq+ #î|¾Îq|ÚÎ&T, bþH q+sÁT¢ HÃ{Ù #ûdT¿=Hû³|ÚÎ&T.
· bÍsÄ\T #á~$q|ÚÎ&T ÔásÁ#áT>± ÿ¿£ |<¿ì <T\T ýñ eTs=¿£ |<+ ¿£*|¾
#á<e &+ ýñ< ¿= |<\T e<* #á<T eÚ³ #ûdT +ï {²sÁT. ýñ< ¿= y¿±«\T
e<* #á<TeÚ³ yîTT<ýÉÕq$ #ûdTï+{²sÁT.
· sd¾q|ÚÎ&T n¿£s \qT ÔsÁTeÖsÁT #ûd¾ ýñ< ÿ¿£ n¿£s¿ì <T\T eTsÃ n¿£sÁ+
sjáT&+ yîTT<ýÉÕq$ #ûdTï+{²sÁT. < : ¿£ ` (), sÁ ` sÄÁ, w ` |, sÁa ` |T,
ÿ ` W, Ôá ` () eT ` jáT, ÿ ` , #á ` , C² ` W.
· Ôáq edTeï Ú\qT, |Úd¿ï ±\qT ÿ¿£ ç¿£eT|<ÜÆ ýË +#áT¿ÃýñsTÁ .
· _>·ZsÁ>± #á<TeÚ³Å£ w¼|&sÁT.
· n¿£s\T, |<\T sjáT&+ýË ýñ< #á<e&+ýË Ü¿£eT¿£ |&TÔáT+{²sÁT.
< 1 : ¿±qT¿£ ` ¿£qT¿±, C²ã|¿£+ ` C²|¿£+, d+eÔáàsÁ+ ` d+eTÔásÁ+.
< 2 : b - d, n - u, m - w, n - h, p - q, m - n, on - no, saw - was etc.
· ÔeTT #á~$q < nsÁ+ #ûdT ¿ÃýñsTÁ .
· ysÁ+ýË sÃE\T, d+eÔáàsÁ+ýË Hî\\ |sÁT¢ ç¿£eT+>± eTT+<T qT+º yîqT¿£Å£,
yîqT¿£ qT+º eTT+<TÅ£ #î|Î&+ýË ÔásÁ#áÖ deTd«ýÉ<Ts=Ø+{²sÁT.
¿£Ôá«+
1. &dýt ¿É àì jáÖ >·T]+º eT]+Ôá deÖ#sÁ+¿Â Õ »»Ô¹s ÈMTH|s µY µ d¾eÖqT M¿ì+ #á+&.
2. MT dV¾²ÔáT\T / +<TeÚ\ýË &dtýÉ¿ìàjáÖqT n~ó>·$T+#áT³Å£ úeÚ dÖº+#áT
d\Vä\qT, ysÁD #ásÁ«\qT Ôî\|+&.
bÍ<ó«jáTT bÍçÔá
· n¿£s \T >·T]ï+#áT deTd«\Tq y]¿ì eTòÏ¿£+>± n¿£s +Á dÇsÁÖbÍ $e]+º,
ysÁT >·T]ï+#áTq³T¢ #ûjáÖ*.
< : |T`sÁa, z`W
· $$<ó n¿£s \T, |<\ #ÌÛsD Á , y{ì bþ*¿£\T, Ôû&\qT $|Ú\+>± nHû¿£
<V²sÁD\ÔÃ $e]+#*. < : `uó, #á`#óá, <ó` <¸.
52
· Window Chart (ÿ¿£ esÁTdýË y¿±«\T dÎw+¼ >± ¿£|¾+#û $<ó+ >±
Ôî\¢¿ ±ÐÔá+|Õ ¿£Üï]+#áT ¿Ãe&+ ) y&T ³ e\¢ |¾\¢\ T kÍ<ó sÁ D+>±
#á<T eÚÔáTq|ÚÎ&T ÿ¿£ esÁTd qT+º ¿ì+~ / |Õ esÁTdýË y¿±«\T #á<T eÚ³qT
y]+#áe#áTÌ. #á<T eÚÔáTq|ÚÎ&T Ôáq #ûÜyû\T / |àýÙ / |HÔÃ #áÖ|ÚÔáÖ
HîeT~>± #á<T eÚ³qT çbþÔáàV¾²+#*. ÔásyÁ Ü <Xýø Ë yû\T#áÖ|ÚÔáÖ #á<e &
çbþÔáàV¾²+#*. ÔásÁTyÜ <XøýË yû\T#áÖ|ÚÔáÖ #á<e& ç¿£eT+>±
ÔáÐ+Z #áe#áTÌ.
· |<\T (Spellings) dç¿£eT+>± sjáT& #áÖd¾ ` eTÖd¾ ` sd¾ ` d]
#ûdT ¿Ãe&+. (look - cover - Write - Check) |<ÜÆ <Çs dT\uó+ >±
Hû]Î+#áe#áTÌ.
· ÿ¿£ y¿±« ¿= uó²>±\T>± $&>={ì¼ #á~$+#*. <öö eTq / sçw¼ /
sÈ<ó / VÕ²<su²<T.
· <ÝsÁT / eTT>·TZsÁT ¿£*d¾ _>·ZsÁ>± (ÿ¿=Ø¿£Ø y¿£«+ ÿ¿=Ø¿£ØsÁT) #á<TeÚ³qT
çbþÔáàV¾²+#*.
· #á<T eÚ³ýË yû>±¿ì çbÍeTTK«Ôá yÇ*àq neds+Á ýñ< >·T]ï+#*.
· n+Â¿\T, d+K«\ |]#ájÖá eTòÏ¿£+>± #î|P ï edTeï Ú\qT #áÖ|ÚÔáÖ |]#ájTá +
#ûjÖá *.
nýÉ¿ìàjáÖ yîÕ¿£\«+ >·\ ysÁT eTTç<D sÁÖ|+ (printed form) ýË q uó²wqT
#á<e&+, sjáT&+ýË nXø¿£ïÔáqT (inability) ¿£*Ð +{²sÁT.
3. ýñKq d++<ó yî¿Õ ý£ ²«\T : sjáT&+ ÿ¿£ deTd«>± +&{² ýñKq d++<ó
yîÕ¿£\«+>± |s=Ø+{²+. BHû &dtç>±|¾jáÖ n+{²sÁT. yî¿Õ £\«+ qysÁT n¿£s\qT,
|<\qT #áÖd¾+~ #áÖd¾q³T¢ sjáT&+ýË Ò+<T\qT m<Ts=Ø+{²sÁT. <q+>± skÍïsÁT.
#ûÜsÔá >·_>±qT, |<\qT, y¿±«\qT nd+|P]ï>±qT skÍïsTÁ . ç¿£eT|<ÜÆ ýË sjáTýñsTÁ .
nHû¿£ n¿£sÁ <ÃcÍ\T, y«¿£sÁD <ÃcÍ\ÔÃ skÍïsÁT.
sjáT&+ýË deTd«qT >·T]ï+#á&yîTý²?
· ejáTdTàÅ£ ÔáÐq $<ó+>± #ûÜsÔá ýñ¿£bþe&+
· sÔá #ý² >·_>±qT, nsÁsÁV¾²Ôá+>±qT +& |<\ eT<ó« ÔáÐq <ÖsÁ+
bÍ{ì+#áÅ£+& sÔá sdTï+{²sÁT.
53
· uó²y\qT ç¿£eT |<ÜÆ ýË sd¾ e«¿£|ï s #Á ýá ¿ñ b£ þÔáT+{²sÁT.
· #áÖd¾ sd³|ÚÎ&T eTT+<T y¿£«+ýË |<\T yîqT¿£, yîqT¿£ y¿£«+ýË |<\T
eTT+<TÅ£ sd¾ deTd«qT m<Ts=Ø+{²sÁT.
· $seT ºVä\qT (. , ! ?) bÍ{ì+#á¿£ y¿±«\TsdT+ï {²sÁT. deTd« e\¢
|¾\¢\T |¯¿£\ýË eT+º eÖsÁTØ\qT bõ+<ýñ¿£bþÔáT+{²sÁT.
¿£Ôá«+
ÿ¿£ bÍ<ó«jáTT>± &dçt >±|j
¾ Öá qT n~ó>$· T+#áT³Å£ Ôás>Á Ü· >·~ýËúeÚ #û|³
T¼
¿£Ô«\qT sjáT+&?
¿ì+~ ç|Ô«eÖjáT |<ÔÆ Tá \T ýñ< º{²Ø\ <ósÁ+>± |¾\\¢ T deTd«\ qT+º
dT\uó+ >± jáT³|&T ³Å£ kÍØsÁ+ q~.
· çbÍ<¸$T¿£ kÍsTT esÁÅ£ |¾\¢\Å£ dT¿£ýË yûÞø¢ÔÃ ^Ôá\T ^sTT+#*.
· ÿ¿£ ç¿£eT |<ÆÜýË dTH\T(0), nsÁdTH\T ("), Ôá\¿£³T¢ (3), ^Ôá\T (////)
^sTT+#*.
· #áÖºsÔá (copy write) |Údï¿£+ýË yîTT<{ì esÁTdýË y¿±« #áÖd¾ ¿ì+~
esÁTdýË yîTT<³ ssTT+#*. ÔásÁTyÔá ¿ì+~ esÁTd qT+º |Õ esÁTd\T
ssTT+#*.
· |<\T / y¿±«\T sd³|ÚÎ&T eTqq+ #ûdT ¿=+³Ö sjáT&+ HûsÎ*.
· q\¢\¢|Õ sd¾q n+Xæ\qT bÍ<ó«jáTT&T Ü]Ð y]¿Ãd+ ÿ¿£kÍ] <q+>±
#á~$ #îbÍÎ*.
· |¾\¢\Å£ bÍ<ó«jáTT HÃ{Ù|Údï¿£+ ºÌ sdT¿=Hû³³T¢ #ûjáÖ*.
· Ôî\¢¿±ÐÔá+|Õ esÁTdýË sjáTT³Å£ Ò+~ |&û |¾\¢\Å£ ÿ¿£ ^Ôá\ ¿±ÐÔ
ºÌ Ôî\¢¿±ÐÔá+ ¿ì+< +º ¿£|¾+#û ^Ôá\|Õ sd³³T¢ Ôá¯ÎÛ<T yÇ*.
· n¿£s \T sjáT&+ çbÍsÁ+_óq|ÚÎ&T n$ sjáT&+ yîTT<\T|fñ#¼ Ã³ bÍ*àq
#Ã³ dÎw¼+>± |¾\¢y¿ì Ôî*jáT|sÁ#*.
· |\\¢ Å£ |<\qT |]#ájTá + #ûjáT&¿ì y] |sÁTÔÃ çbÍsÁ+_ódï eT+º |* Ôá+
+³T+~.
54
· \|+ / |àýÙ / |H ¿=q qT+º dTeÖsÁT ÿ¿£ n+>·TÞø+ |Õq eTÖ&T yûÞøßÔÃ
eÖçÔáyTû |³T¼¿=Hû $<ó+ >± #ûjÖá *.
4. >·DÔì á d++<ó yî¿Õ ý£ ²«\T : sÁ¿£yîT®q yîÕ¿£ý²« &dt¿±\TØ*jáÖ (Discalculia) n
n+{²sÁT. yî¿Õ \£ «+>·\ysÁT d+K«\qT d]>±Z >·T]ï+#áýñsTÁ . e«¿£|ï s #Á áýsñ TÁ , d+U²« |]eÖD²
nsÁ+ #ûdT¿ÃýñsÁT. d+K«\qT #á<e&+ýËqT deTd«\qT m<Ts=Ø+{²sÁT. < : 18 nHû
d+K«qT 81 >± sjáT&+, 32, 23 >± sjáT&+ #ûdTï+{²sÁT.
>·DìÔá d++<ó yîÕ¿£\«+ >·\ |¾\¢\T Å£L&¿£, rd¾yûÔá, >·TD¿±sÁ+, uó²>·VäsÁ+ e+{ì
>·DìÔá ç|ç¿ìjáT\ýË deTd«\qT m<Ts=Ø+{²sÁT.
>·DìÔá |sÁyîT®q deTd«qT >·T]ï+#á&yîTý²?
· n+Â¿\T, d+K«\T sjáT&+ýËqÖ, #á<e &+ýËqÖ deTd«\T m<Ts=Ø+{²sÁT.
< : 6 qT 9 >±qÖ, 23 qT 32 >±qÖ, 01 10 >±qÖ yîTT<ýÕqÉ $.
· >·DÔì á uó²eq\qT ne>±V²q #ûdT ¿Ãýñ¿b£ þe&+, ÔáÇsÁ>± eT]Ìbþe&+ #ûkÍïsTÁ .
< : Å£L&¿£, >·TD¿±sÁ+ yîTT<ýÉÕq$.
· »Gµ, »Iµ \ eT<ó« Ôû&\T >·T]ï+º y{ì uó²eq\qT Ôá<q T>·TD+>± bõ+<T|s#Á ýá sñ TÁ .
< : 3I2R6, 3G2R6 4I2R8, 4G2R8
· Time concept ý²+{ì neTÖsÁï uó²eq\qT nsÁ+ #ûdT ¿Ãe&+ýË Ôás#Á Tá >±
deTd«ýÉ<Ts=Ø+{²sÁT.
· @yîHÕ d+K«\T / edTeï Ú\qT, ÈÔá\T>±, uó²>±\T>±, deTÖVä\T>± #ûjTá &+ýË
Ôás#Á Tá >± deTd«ýÉ<T s=Ø+{²sÁT.
<: 1) d]d+K«\T, uñd¾ d+K«\T yûsÁT#ûd¾ sjáT&+ / #î|Î&+.
2) 4 >·TDì+Ô\T sjáT&+ / #î|Î&+.
· HÃ{ì ýÉ¿Ø£ \T #ûjTá &+ýË Ôás#Á Öá rçe deTd«\qT m<Ts=Ø+{²sÁT.
¿£Ôá«+
ÿ¿£ bÍ<ó«jáTT>± &dt¿±\T«*jáÖqT n~ó>$· T+#áT³Å£ #û|³ ¼e\d¾q #ás«Á \ >·T]+º,
ÔÃ{ì #çÔÃbÍ<ó«jáTT\ÔÃ #á]Ì+º, |{ì¼¿£ sÁÖ|+ýË sjáT+&?
· |¾\¢\Å£ çbÍsÁ+uó<XøýË »0µ qT+º n+Â¿\T HûsÁÎ&+ çbÍsÁ+_ó+#*.
55
· MýÉÕq+Ôá esÁÅ£ >·DìÔá uó²eq\qT ç|Ôá«¿£ nqTuóe+ <Çs |]#ájTá + #ûjáÖ*.
< : Å£L&¿£, rd¾yûÔá, >·TD¿±sÁ+, uó²>·Väs\qT Ð+È\T, sÞøß, |Ú\¢\T ýñ<
eTÖsÁï edTeï Ú\ dVä jáT+ÔÃHû |]#ájTá + #ûjÖá *.
· ÿ¿=Ø¿£Ø >·DÔì á uó²eq ýñ< ç|ç¿ìjTá qT ÿ¿ÃØkÍ] |]#ájTá + #ûd¾ nHû¿£ <V²sÁD\T
ýñ< ç¿ìjáT\T #ûsTT+º ne>±V²q ¿£*Î+#*.
· >·DìÔá uó²eq\qT ç¿ì+~ ç¿£eT+ýË |]#ájáT+ #ûdq¾ |¾\¢\T dT\uó+>± ne>±V²q
#ûdTÅ£+{²sÁT.
· eTÖsÁï edTïeÚ\T (Ð+È\T, |Ú\¢\T, edTïeÚ\T) ` u¤eT\T ` >·TsÁTï\T / d+Èã\T
(...... / iii / G, 1,2R, I) ` neTÖsÁï >·DìÔá uó²eq\T.
· q\¢\¢|Õ sd¾q >·DÔì á deTd«\qT #áÖd¾ sdT¿Ãe&+ýË deTd«ýÉ<T s=ØHû |¾\\¢ Å£
bÍ<ó«jáTT HÃ{Ù |Údï¿£+ ºÌ ÔáÐq deTjáÖ ¹¿{²sTT+#*.
· >·DÔì á deTd«\ kÍ<óq Å£ eTòÏ¿£ dÖ#áq\ <Çs |¾\¢\#û #ûsTT+#áT³Å£
ç|jTá Ü+#*.
· kÍq $\Te\qT, ÔásÁ eTTU²«+Xæ\qT ýñ< uó²eq\|Õ H{ì¿£\ <Çs Å£L&
dT\uó+ >± ne>±V²q ¿£*Î+#áe#áTÌ.
5. @¿±ç>·Ôá ýË|+ (Attention Deficit Hyperactive Disorder - ADHD)
ýË|+ >·\ |¾\¢\T ÿ¿£ |ýË ýñ< ÿ¿£ $wjáT+ýË d¾sÁ+>± ¿=+Ôá deTjáT+ Å£L&
+&ý¿ñ ,£ @¿±ç>·Ôá #áÖ|ý¿ñ £ bþeÚ³ nHû~ ADHD dÇuó²e+.
@¿±ç>·Ôá ýË|eTTq y] (ADHD) >·T]ï+#á&y Tî ý²?
· @¿±ç>·Ôá #áÖ|Ú³ýË deTd«Hî<Ts=Ø+³T+{²sÁT.
· uË~ó+#û $wjTá + $q&¿ì d¿ïì #áÖ|ý¿ñ £ bþÔáT+{²sÁT. #ûjTá e\d¾q |
eT<ó« ýË |¾yj û Tá T³ ýñ< #î|Î¾ q $<ó+ >± ç¿£eT|<ÜÆ ýË #ûjTá ýñ¿b£ þÔáT+{²sÁT.
· ÔásÁ#áT>± ~q#ás«Á ýË ¿±sÁ«ç¿£eÖ\|³¢ sd¿ìï #áÖ|ÚÔTá +{²sÁT. < : çbÍsÁqÅ£
VäÈsÁT ¿±¿£bþe&+, +{ì| #ûjáT¿£bþe&+.
· Ôás>Á Ü· >·~ýË Ôás#Á Tá >± ¿±Þø¢ #ûÔTá \T &dÖ ,ï Å£Ls=Ìq #Ã³THû n³Ö ³Ö
¿£<T\TÔáÖ nedsÁ+ ýñ¿£bþsTTH ÜsÁT>·TÔáT+{²sÁT.
· ÔásÁ#áT>± (nedsÁ+ ýñÅ£H) ÔásÁ>·Ü >·~ qT+º jáT³Å£ |sÁTÂ>Ôáï&+, #î³T¢,
uóe H\T m¿£Ø&¿ì ç|jTá ÜdT+ï {²sÁT.
56
· nÜ>±qT, nqedsÁ+>±qT ÔásÁ#áT>± eÖ{²¢&TÔáT+{²sÁT.
¿£Ôá«+
MT Ôás>Á Ü· ýË @¿±ç>·ÔýË|+ >·\ y] >·T]ï+º, <¿ì >·\ ¿±sÁD²\qT, dÖ#áq\qT
Ôî\TdT¿Ã+&. |{ì¼¿£ sÁÖ|+ýË sjáT+&.
· \¿£D²\Tq |¾\¢y& bÍ<ó«jáTT&T yîTT<{ì esÁTdýË ÔáqÅ£ <>·ZsÁ>±
Å£LsÃÌ|³T¼¿Ãy*.
· ¿ì{¿ì \¡ Å£, <Çs\Å£ <>sZ· >Á ± M] Å£LsÃÌuÉ³s¼ <T.
· Ôás>Á Ü· >·~ýË eT+º $<«] |¿Ø£ q Å£LsÁTÌHû $<ó+ >± #ás«Á \T rdT¿Ãy*.
· Ôás#Á Tá >± ç|esÁHï deTd«\T >·\ $<«] $T>·Ô y]ÔÃ ¿=+Ôá deTjáT+
¿£\eÅ£+& +#*.
· $<«] Ôás#Á Tá >± >·eTdÖï ¿= ¿¡\¿£ |<\T / y¿±«\T |jÖî Ð+º
Ôáqyî|Õ Ú <w¾¼ ¿¹ +çB¿£]+#ûý² #ûjÖá *. (< : ~ #ý² eTTK«yîTq® ~. ~
sÃE #ûjáÖ*. C²ç>·Ôáï>± $q+& yîTTöö)
· MýÉÕq+Ôá esÁÅ£ bÍ<ó«jáTT&T uË<óqqT ¿=Ôáï<q+ÔÃ |]#ájáT+ #ûjáT&¿ì
ç|jTá Ü+#*.
· dÖ#áq\T ºq$>±qÖ, nsÁe+Ôá+>± +&*.
· <Xø« |]¿£s\T (Visual Aids, Charts), u¤eT\T |jîÖÐ+#*.
· ¿¡\¿£ n+Xæ\qT $~ó>± q\¢\¢|Õ sd¾, ysÁT HÃ{Ù #ûdT ¿=Hû $<ó+ >± #ûjÖá *.
· Ôás>Á ·Ü >·~ýË ºq ºq |qT\T #ûjTá &¿ì ne¿±Xø+ ¿£*Î+#*. (< :
dT<eÆ TT¿£Ø rdTÅ£s, Ôá\T|Ú eTÖd¾ +#áT, |Úd¿ï ±\T n¿£Ø& d]Ý|³T¼ yîTTöö.)
· Ôás>Á Ü· >·~ýË Ôás#Á Tá >± Standing, Sitting and Moving ý²+{ì$ n+<]ÔÃ
#ûsTT+#*.
· @ |]d¾Ô Tá ýË¢qÖ $<«] ¿ì+#á|] #ûý² sÁTÔàV²|]#ûý² bÍ<ó«jáTT\T
ýñ< Ôá*¢<+ç&T\T eÖ{²¢&s<T.
· Pupil of the day / Pupil of the week / Pupil of the month qT m+|¾¿£ #ûd¾
ºq çbþÔàV²¿±\qT eÇ&+ e\¢ ç|esÁïH deTd «\qT #ý² esÁÅ£
jáT+çÜ+#áe#áTÌ.
57
bÍ<ó«jáTT\T, Ôá*¢<+ç&T\ bÍçÔá
· |¾\\¢ T ºq deTd«\qT n~ó>$· T+#û+<TÅ£ y]¿ì çbÍsÁ+uó <Xø qT+#û eTq+
ÔÃ&Î&¿b£ þÔû ysÁT #á<T eÚ|³¢ |P]ï sd¿ïì #áÖ| ç|eÖ<+ +~. ¿±{ì¼
çbÍsÁ+uó <Xýø ËHû deTd«qT >·T]ï+#*.
· nuó« dH deTd«\T >·\ |¾\\¢ qT >·T]ï+#áT³Å£ bÍ<ó«jáTT\T Ôás>Á Ü· >·~ýË
$<«sÁT\ sÔá |Úd¿ï ±\qÖ, ysÁT #î|Î eTòÏ¿£ deÖ<óH\qÖ, <ósÁ+>±
#ûdT ¿= Ôás#Á Tá >± #ûdq¾ Ôá|Ú Î\Hû Ü]Ð #ûdT qï y] >·eT+#*.
· |¾\\¢ qT sÁ+Ôás+Á çbþÔáàV¾²dÖï y] sÁ+Ôás+Á çbþÔáàV¾²dÖï y] kÍeTs«\qT
mÜï#áÖ|ÚÔÖá ç¿£eT|<ÜÆ ýË y]¿ì nedsÁyTî q® ç|Ô«eÖjáT uË<óq qT dÈHÔá¿£
¯ÜýË n+~dï ysÁT m<Ts=ØHû ºq, ºq deTd«\qT ç¿£yûTD² n~ó>·$TkÍïsÁT.
· bÍ<ó«jáTT\T ýñ< Ôá*<¢ + ç&T\T deTd«\T >·\ |¾\\¢ ÔÃ MýÉqÕ +Ôá mÅ£Øe
deTjáT+ ¹¿{²sTT+º, dV² |PsÁÇ¿£+>± y] nqTeÖH\qT rsÌ*.
· y] ç|Ü <Xýø ËqÖ çbþÔáàV¾²+#*.
· ÿ|ÚÎ>± sd¾q |<\qT eÖçÔáyûT »3µ >·TsÁTïÔÃ dÖº+#*.
· bõsÁu²³T (Ôá|ÚÎ)>± sd¾q n¿£s \T / |<\T / y¿±«\T »Iµ #ûÔá dÖº+#áÅ£ +&
#ûdq¾ bõsÁbÍ³TqT d]#ûd¾ nsÁeTjûT«ý² $e]+#*.
· ÿ|ÚÎ\qT, Ôá|Ú Î\qT n+Â¿\ÔÃ dÖº+#á¿£ ç|Ô«eÖjáT |<ÔÆ Tá \qT nqTd]+#*.
¿£Ôá«+
MTsÁT >·T]ï+ºq nuó« dq yî¿Õ ý£ ²«\T >·\ $<«sÁT\ |{¿¼ì ý£ Ë+º
1. uó²wD ` uó²cÍd++<ó 2. |sÄÁq d++<ó 3. sÔá d++<ó
4. >·DìÔá d++<ó ` yîÕ¿£ý²«\Å£ #î+~q y] yûsÁT#ûd¾ (yû¹sÇsÁT>±) sjáT+&.
ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ T ` nuó« dq yî¿Õ ý£ ²«\T
ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ T n me] n+{²sÃ y]ýË sÁ¿±\qT >·T]+º
dÖ¿£+>± Ôî\TdTÅ£+<+. &H (DUNN) nHû XæçdïyûÔáï 12 sÁ¿±\ ç|Ô«û ¿£yTî ®q neds\T >·\
|¾\\¢ qT |s=ØH&T.
1. ç|Üuó²e+ÔáTýÉqÕ |¾\\¢ T (Gifted Children)
58
2. uË~ó+#á&>·\ eÖqd¾¿£ T~ÆeÖ+<«Ôá >·\ysÁT (Educable mentally
retarded)
3. Ôá¯ÎÛ<T bõ+<û T~ÆeÖ+<«Ôá >·\ysÁT (Trainable mentally retarded)
4. kÍ+|¾T¿£ deTjîÖÈq+ ýË|¾+ºq ysÁT (Socially maladjusted)
5. uó²yÃç<û¿+£ ýË|¾+ºq ysÁT (Emotionally distorted)
6. uó²wD ýË|+ >·\ysÁT (Speech defects)
7. ~ósTÁ \T (Hearing impaired)
8. ¿=~ÝbÍ{ì $¿ì& ýË|+ >·\ysÁT (Partially Hearing impaired)
9. <w¾ý¼ Ë|+ >·\ysÁT (Visually impaired)
10. ¿=~Ý>± <w¾ý¼ Ë|+ >·\ysÁT (Partially visually impaired)
nuó«dq yîÕ¿£ý²«\T ` eTT+<dTï ysÁDÃbÍjáÖ\T, çbÍeTTK«Ôá
eTq+ +ÔáesÁÅ£ ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\ý¢ ýË yî¿Õ ý£ ²«\T >·\ T~ÆeÖ+<T«\T,
<w¾y¼ ¿Õî \£ «+, çXøeD yî¿Õ \£ «+, #á\q yî¿Õ \£ «+, nuó« dq yî¿Õ ý£ ²«\ >·T]+º #á]Ì+#+ ¿£<
|ÚÎ&T jáÖ yî¿Õ ý£ ²«\qT çbÍsÁ+uó+ ýËHû >·T]ï+º, Ôá<q T>·TD+>± rdT¿Ãe\d¾q eTT+<dT ï
ysÁDÃbÍjáÖ\T, y çbÍeTTK«ÔáqT >·T]+º #á]Ì<Ý+.
nuó« dH yî¿Õ ý£ ²«\qT çbÍsÁ+uó+ ýËHû >·T]ï+#á&+ e\¢, y] nuó« dH kÍsTT Ôî\TdT¿=,
y] nuó«dq deTd«\Å£ ¿±sÁD²\qT >·Ö& Ôî\TdT¿Ãe#áTÌqT.
nuó« dq yî¿Õ ý£ ²«\Å£ >·\ ¿±sÁD²\Å£ nqT>·TD+>± dVä jáT dV² ¿±s\qT n+~+#áe#áTÌ.
nÔá¿ì d]bþjûT $<« ç|D²[¿£\qT Å£L& sÁÖbõ+~+#áe#áTÌ. $<« d++<ó deTd«\ÔÃ
bÍ³T $<«sÁT\ kÍeÖ¿£, eÖqd¾¿£, <ûÇ>· ç|esÁïq\qT, deTd«\qT $Xâ¢w¾+º ÔáÐq
ysÁDÃbÍjáÖ\qT dÖº+#áe#áTÌ. yî¿Õ \£ « ssD Á ç|ç¿ìjTá ÿ¿£ kÍeTÖV¾²¿£ ¿±sÁ«ç¿£eT+.
nuó« dH yî¿Õ ý£ ²«\qT >·T]ï+#á&¿ì »¿ìsØY µ nHû Xæçdyï Ôû ïá eTÖ&T |<ÔÆ Tá \qT dÖº+#sÁT.
1. yî<Õ « |¯¿£\ T
2. Å£³T++, bÍsÄÁXæ\, |]ds\ n<ó«jáTq+
3. ç|esÁqï \ n+#áH/n<ó« jáTq+
59
1. yî<Õ « |¯¿£\ T : nuó« dq yî¿Õ £\«+ >·\ |¾\\¢ qT |ÚDTýÉqÕ yî<Õ T «\ +<+ (eÖqd¾¿£
yîÕ<T«\T, qÖ«s\dT¼\T, ºq |¾\¢\ yîÕ<T«\T, y¿ù º¿ìÔà |ÚDT\T) |]sÁ¿ì+#*.
yî¿Õ \£ «+ >·\ |¾\\¢ <ósÁD, ne<óq dÜ ç|ç¿ìjTá \ýË n|e«ed\ T +{²sTT. nÜ #áTsÁTÅ£<H
ç|<]ôkÍïsÁT. d++~óÔá sÁ+>±\Å£ #î+~q |ÚDT\T \¿£D²\qT |¯¿ì+º ýËbÍ\qT
sÆ]kÍïsTÁ . yî<Õ « |¯¿£\ ÔÃ bÍ³T nuó« dq yî¿Õ ý£ ²« sÆ]+#á&¿ì #î¿ù *dt\¼ qT (çbÍ<¸$ T¿£
dÖº¿£\T), kÍ<óH ¿£w\ qT (Achievement tests) Å£L& |jîÖÐkÍïsÁT.
2. Å£³T++, bÍsÄXÁ æ\, |]ds\ n<ó« jáTq+ : |¾\\¢ ç|esÁqï \|Õ Ôá*<¢ + ç&T\T, Å£³T++ýË
e«Å£\ï eT<ó« >·\ d++<ó\T, bþwD, sÃ>·«, ]¿£ d¾Ü >·ÔTá \T Å£L& ç|u²ó e+ #áÖ|ÚÔsTT.
+{ì |]ds\ýË ed¾dT qï ÔásÁ Å£³T+u²\ |]dsÁ yÔesÁD+ Å£L& ç|u²ó e+ #áÖ|ÚÔsTT.
+{ì |]ds\ýË ed¾dTïq ÔásÁ Å£³T+u²\ |]dsÁ yÔesÁD+ Å£L& nÔá«~ó¿£ ç|u²ó y
#áÖ|ÚÔáT+~. ¿±{ì¼ nuó«dq yîÕ¿£ý²« n+#áH yûd³|ÚÎ&T $<«] Å£³T+ |]d¾ÔáT\T,
|]dsÁ yÔesÁD |]d¾Ô Tá \T, bÍsÄXÁ æ\ |]d¾Ô Tá \T, ¿¹ dtd&¼ \ qT n<ó« jáTq+ #ûd,¾ y{ì <ósÁ+>±
ýË| ssD Á Å£ ç|jáTÜ+#*. bÍsÄXÁ æ\ýË $<«] nuó« dq ¿±sÁ«ç¿£eT+ýË m<Ts=ØHû ]Ýw¼
deTd«\T ` #á<e&+ýË, sjáT&+ýË, >·DìÔá d++<ó deTd«\qT çbÍeÖDì¿£ ¿£w\qT
|jÖî Ð+º s]+#áe#áTÌ.
bÍ<ó«jáTT&T bÍsÄXÁ æ\ýË deTç>· |]o\q\ <Çs |¾\\¢ sÔá, >·DÔì á d++<ó,
nuó« dq yî¿Õ ý£ ²«\qT >·T]ï+#áe#áTÌqT. $<«] Ôá*Ô¢ +á ç&T\T, ÔásÁ Å£³T+ duTó «\T, |]Ðq
yÔesÁD |]d¾Ô Tá \T, $<«] \+, \VÓ²qÔá\T, dÅ£ \ï qT bÍ<ó«jáTT&T deTç>·+>±
|]o*+º, d+|P]ï>± n<ó« jáTq+ #ûjáÖ*. ÔásÁ>·ÜýË ÔásÁ $<«sÁT\ÔÃ bþ*Ìq|Ú&T nÔá
nuó« dq kÍsTT, uó²cÍ, >·DÔì á kÍeTsÆ«\qT, $<«] ne>±V²q, ¿±sÁ«sÁÇV²D, C²ã|¿ X£ ¿ø ,ïì
#á\q deTqÇjáÖ\qT |]o*+º, nuó« dq yî¿Õ ý£ ²« n+#áH yûjTá e#áTÌ.
3. ç|esÁïq\ n<ó«jáTq+ / n+#áH : |\T sÁ¿±\ eÖ|H\ <Çs $<«] ç|esÁHï XèÕ*
n+#áH yûjTá e#áTÌ. nÜ ç¿ìjÖá o\Ôá, ç|Ô«á ¿£, #á\q ýËbÍ\T, d+<sÒÁ +Û ýñÅ£+& <ûÇ>±\qT
ç|<] ô+#á&+ , @¿±ç>·Ôá ýñ¿b£ þe&+ e+{ì ç|esÁqï \qT n+#áH yûjTá &¿ì eÖçÔáyTû |]$TÔá+
¿±Å£+&, y{ì >·T]+ºq deTç>· ne>±V²q ¿£*Ð +&*. ç|esÁïq\qT n<ó«jáTq+ #ûd¾,
y{ì $Xâ¢w+¾ º, ý²+{ì ç|esÁqï \Å£ <]rd ¿±sÁD²\qT ¿£qT¿=Ø, y{ì n~ó>$· T+#û
eÖsZ\qT Å£L& dÖº+#*.
$<ó+>± |Õ eTÖ&T |<ÆÔ áT\ qT+º d¿£]+ºq deTç>· deÖ#s {ì¼ nuó«dH
yîÕ¿£ý²« sÆ]+#*.
60
n+Ôû¿±Å£+& kÍ<óH ¿£w\T (Achievement tests) , çbÍeÖD¡¿ £ ] +ºq
(Standardised) nHû¿£ eÖ|H\THsTT. < : 1. ©¢HsTTdt fÉdt¼ d¿Õ Ã *+ÐÇd¾¼¿ùà (¿ìsYØ Ê
¿ìsØY 1968), 2. çÂ> ÿsÁýÙ ¯&+>´ *dt¼ (çÂ>, 1963), 3. yî&s¹ +CÙ nNyyTî +{Ù fÉd,t¼ 4. ¿±|tyûTH
nddtyîT+{Ù u²³] |sY ºç\¦H. y{ìÔÃ bÍ³T Ôá*¢<+ç&T\T, Å£³T+ duTó «\T, bÍ<ó«jáTT\,
ÔÃ{ì$<«sÁT\ n_óçbÍjáÖ\T, |]o\q\T, ¿¹ dtd&¼ \ T e+{ì <Çs deTç>·yTî ®q deÖ#s
d¿£]+º nuó«dq yîÕ¿£ý²« sÆ]+#áe\d¾ +³T+~.
|qÕ eTq+ yî¿Õ ý£ ²«\T >·\ |¾\\¢ qT mý² >·T]ï+#ýË #á]Ì+#+ ¿£< |ÚÎ&T ysÁT
ÔáeT yîÕ¿£ý²« n~ó>·$T+º ÔásÁ>·ÜýË / bÍsÄÁXæ\ýË n+<] |¾\¢\ÔÃ ¿£*d¾ nuó«d¾+#áT³Å£
bÍ<ó«jáTT\T, Ôá*<¢ + ç&T\T rdT¿Ãe\d¾q ¿= ysÁDÃbÍjáÖ\T, y çbÍeTTK«Ôá\T >·T]+º
#á]Ì<Ý+.
· yî¿Õ \£ «+ >·\ |¾\\¢ qT ºq ºq deTT<jáÖ\T>± $uó +º uË~ó+#*.
· MsÁT ºq ºq ç|D²[¿£\qT #û|f ³ ¼ñ ³T¢ bÍ<ó«jáTT\T M] çbþÔáàV¾²+#*.
· +{ì | MýÉÕq+Ôá ÔáÅ£Øe>± +&û³³T¢ #áÖ&*.
· ç¿ìjáÖ $Xâ¢wD |<ÆÔTá \T (Task analysis procedures) M] $<« ç|D²[¿£ýË
+&û³³T¢ bÍ<ó«jáTT\T çXø<Æ eV¾²+#*.
· |¾\\¢ Å£ bÍ<ó«jáTT\T ºÌq nuó²«kÍ\qT, +{ì | ÔáeTÅ£ ÔyûT
dÇÔá+çÔá+>± #ûdT¿=Hû³³T¢ Ôá*¢<+ç&T\T #áÖ&*.
· |¾\\¢ T Ôá qÖ«qÔá #î+<û³³T¢ Ôá*<¢ + ç&T\T ç|e]ï+#áÅL£ &<T .
· M]|³¢ Å£L& Ôá¿Øì q |¾\\¢ eýÉ ç|eÖ_óeÖH\T #áÖbÍ*. M]|³¢ s<sD Á ,
sÁ¿¢ «£ +, ]¢|Ôï á ýñ< nÜç|eT, nÜçXø<Æ #áÖ|s<T.
· |¾\¢\ yîÕ¿£ý²« >·TsÁTï #ûdÖï q\T>·T] eTT+<T V²Þøq #ûjáTÅ£L&<T.
· |¾\¢\ Xø¿ìï kÍeTs«\qT bÍ<ó«jáTT\T >±, Ôá*¢<+ç&T\T >±q ÔáÅ£Øe>±
n+#áH yûjáTÅ£L&<T.
· |¾\\¢ T nqT>·TD« ç|esÁqï \qT ç|<] ô+ºq|ÚÎ&T ÔáÐq çbþÔáàV²¿±\qT
bÍ<ó«jáTT\T, Ôá*<¢ +ç&T\T n+~+#*.
· Ôá*¢<+ç&T\T ÔásÁ>·Ü bÍ<ó«jáTT\qT, ç|Ô«û ¿£, ]kþsYà bÍ<ó«jáTT\qT ÔásÁ#áÖ
¿£*d¾ y]#ûÌ dÖ#áq\qT bÍ{ì+#*.
61
· <w¾,¼ $¿ì&, #á\q yî¿Õ \£ «+ >·\ y]¿ì 1) yî<Õ « |syÁ Tî q® 2) $<«|syÁ Tî q®
3) kÍeÖ¿£ 4) ]¿|£ s yÁ Tî q® |Úqsyd ¿±sÁ«ç¿£eÖ\qT >·T]+º Ôî*|¾, bõ+~q³T¢
çbþÔáàV¾²+#*.
· bÍsÄXÁ æ\ýË¢, Å£³T+u²ýË¢ È]¹> $¥wy¼ Tî q® ¿±sÁ«ç¿£eÖýË¢qT, |+&T>·ýË¢qT y]
uó²>·kÍÇeTT\qT #ûjÖá *.
· MýÉqÕ +Ôá esÁÅ£ yî¿Õ \£ «+ >·\ |¾\\¢ qT ÿ+³]>± e~*|³¼Å£ +& #áÖ&e\d¾
+~, yÞøßqT sÁ+ÔásÁ+ ÔàV²|]º, bõ>·&ï\ <Çs, ¿±sÃ«qTKT\T>±
r]Ì~<Ý*. dÖÎÛ]ï >±<¸\qT, $CñÔá\ >·T]+º Ôî*jáTCñjáÖ*.
· @ |]d¾ÔáT\ýËqT nÔá ýË|+ >·TsÁTïÅ£ seÇ d¾Ü eTq+ @sÁÎsÁ#*.
· MýÉÕq+Ôá esÁÅ£ jáÖ yîÕ¿£\«+ >·\ |¾\¢\qT<ûÝ¥+º y&û uó²w @ eÖçÔá+
qÖ«qÔ uó²e+ ýñÅ£ +&, Ôá<Çs ysÁT eÖqd¾¿y£ Tî q® ¿ÃuóÅ £ >·T]¿±Å£+&
+&û $<ó+>± +&*.
· y] yî¿Õ ý£ ²« {ì¼ ysÁT sÁÇ]ï+#û ç|Ü |ýËqÖ, nÔáÅ£q ýË|+ ç|u²ó e+
¿£q&Å£ +& nedsyÁ Tî q® |¿s£ DÁ ²\qT, jáT+çÔá|] ¿£s\qT, kÍeÖçÐ deTÅ£L]Ì
¿±sÁ«sÁÇV²DýË ysÁT n|ÈjáÖ¿ì, Ôá qÖ«qÔáÅ£ ýËqT¿±Å£+& C²ç>·Ôáï
rdT¿Ãy*.
· neds {ì¼ eÖsÁ<Z s ôÁ ¿£ÔÇá + (Guidance), eT+çÔáD+ (Counselling) #ûjTá ³+,
y]¿ì nedsÁyîT®q >·T]ï+|Ú ¿±sÁT¦*eÇ&+, |¿±sÁ yûÔáq+ e+{ì |Úqsyd
ç¿£eÖ\qT n+~+#*.
· n+<Tu²³TýË q |Úqsyd ¿¹ +ç<+ (Rehabilitation Centres) \ >·T]+º
Ôá*¢<+ç&T\Å£, Ôî*|¾, yî[ß ÔáÐq ¥¿£DqT bõ+~q³T¢ Ôî*jáTCñjáÖ*.
· |¾\¢\ yîÕ¿£ý²«\ kÍsTT {ì¼ 1) d+|PsÁ $©q+ (Total integration) 2) bÍ¿ì¿ £
$©q+ (Partial integration), 3) |]|sÁýÙ +{ìç¹>wH 4) kÍ+|¾T¿£ $©q+
(Social integration) n+~+#û bÍsÄX Á æ\ýË¢ #û]Ì $<«qT nuó« d¾+|#j
û Öá *.
· bÍsÄXÁ æ\ ÔáàyýË¢qT, |¾\\¢ Å£ sÁÇV¾²+#û $$<ó bþ{¡ýË¢qT, kþÎsÁTà¼ ýËqÖ,
$VäsÁjáÖçÔáýË¢qÖ kÍ<ósÁD |¾\¢\ÔÃ ¿£*d¾ MsÁT Å£L& bÍ\T|+#áT ¿=Hû
ne¿±Xæ\qT, |]d¾ÔáT\qT ¿£*Î+#*.
62
· ]kþsÁTà bÍ<ó «jáTT\, d+#sÁ bÍ<ó«jáTT\ (Intinerant teacher)
d+|T deÅ£\, eTHÃ$C²ãqXæçdyï Ôû \ïá , &jÖî ý²dT\¼ , dÓÎ#Y <î̧s|Á d¾ \¼t e+{ì
nedsyÁ Tî q® |ÚDT\ de\T M]¿ì n+<Tu²³TýË +#*.
· yî¿Õ \£ «+ >·\ |¾\\¢ qT+º ÔáÅ£ Øe çbÍeÖDì¿Ô£ á >·\ | >±ú ýñ< mÅ£Øe
|]eÖD+ >·\ | >±ú bÍ<ó«jáTT\T, Ôá*<¢ + ç&T\T ¥+#áÅL£ &<T .
· MsÁT bÍsÄXÁ æ\ýË, Ôás>Á Ü· >·<T \ýË se{²¿ì, Å£LsÃÌe{²¿ì, uË<óH uó« dq
ç|ç¿ìjTá ýË bÍý¤ZqT³Å£ nedsyÁ Tî q® nqTeÚ>± +&û ÔáÐq #ás«Á \T, uóÜ¿£
kå¿£s«\T ¿£*Î+#*.
· Ôá*<¢ + ç&T\T, bÍ<ó«jáTT\T M]|Õ mÅ£Øe ÿÜï& #ûjTá Å£+& +&*. ÔásTÁ \ÔÃ
bþ*Ì ¿ì+#á|s #Á sá <T, nqTyîqÕ uË<óH |<ÔÆ Tá \qT, eTÖý²«+¿£q+>± $<óH\qT
ne\+_+#*.
· bÍsÄXÁ æ\ ¿±\ sÁj Tá |{¿¼ì £ (Time table) qT M] neds\qT <w¾ý¼ Ë
+#áT¿= ÔájáÖsÁT#ûjáÖ*.
· M]¿ì bÍ<ó«jáTT\T dÈHÔá¿£+>± uË<óq >·s|Á & + #ûjÖá *. < : Ôás>Á Ü· ýË
|¾\\¢ Å£ d¿¿ïì s£ yÁ Tî q® uË<óq eÇ&¿ì bÍ³\qT, ³\qT, d+^Ôá+, M&jÖî
e+{ì ¿=Ôáï ¿=Ôáï |<ÆÔáT\qT sÁÖbõ+~+#áT¿Ãy*.
· s¹ &jÖî \T, {ì.$. ysï |çÜ¿£\T e+{ì ç|#sÁ kÍ<óH \ <Çs yî¿Õ ý£ ²«\ |³¢
ç|È\qT #îÔÕ qá «|s#Á Tá ³Å£ »»deÖÈ ne>±V²H ¿±sÁ«ç¿£eÖ\qTµµ sÁÇV¾²+#*.
$<ó+>± |Õq |s=Øq eTT+<dTï sÁysÁDÃbÍjáÖ\ (Interventions) <Çs
yîÕ¿£ý²«\T >·\ |¾¢\¢ýË¢ Ôá|qÖ«qÔáqT Ô=*Ð+º, M] ÔÎ<¿£ XøÅ£ï\T>± Ôá*¢<+ç&T\T,
bÍ<ó«jáTT\T, dV²È+ >·T]ï+º M]|³¢ u²<ó«Ôá eV¾²+º ÔáÐq |Úqsyd+ ¿£*Î+#á&+
m+ÔÃ nedsÁ+.
yîj
Õ Tá T¿ì¿ï £ $<« |<¿¸ +£ (Individualised Education Programme - IEP)
kÍ<ósÁD bÍsÄÁXæ\ýË dyTî ¿® «£ $<« $<óq+ýË nuó« dq deTd«\T q |¾\\¢ T
$<«qT nuó« d¾+#á&¿ì, bÍsÄ«Á ç|D²[¿£ýËqT, uË<óq ýËqT, ç|Ü#ás«Á \T ÈsÁ|& + ýËqT, nedsyÁ Tî q®
y]¿ì nqT>·TD+>± +&û eÖsÁTÎ\T #ûjáT&+ nedsÁ+. uË<óHuó«dq ç|ç¿ìjáTýË ysÁT
bÍý¤ZqT³Å£ <ÃV²<+ #ûd¯ÜýË uË<óH |¿s£ DÁ ² (T.L.M.) \qT ÔájÖá sÁT #ûd,¾ deTÅ£LsÁTÌ¿Ãe&+
Å£L& m+ÔÃ ç|jîÖÈq¿±]>± +³T+~. n+fñ nuó«dq yî¿Õ \£ «+ q ç|Ü $<«]¿¡ ç|Ôû«¿£yTî q®
\¿±«\qT, y{ì¿ì ÔáÐq uË<óH ç|D²[¿£qT sÁÖbõ+~+#á&y Tû »e«¿ì>ï Ô· á $<« |<¿¸ +£ µ.
63
IEP ÔájáÖsÁT #ûjáTT³Å£ eTT+<T $<«sÁT\ Ôá*¢<+ç&T\T, bÍ<ó«jáTT\T, ]kþsYà
{¡#sá ÁT, nedsÁyîT®q|ÚÎ&T yîÕ<T«&T ¿£*d¾, #á]Ì+º Ôá>·T ¿±sÁ«ç¿£eT+ sÁÖbõ+~+#áT¿Ãy*.
e«¿ìï>·Ôá $<« |<¸¿£+ sÁÖbõ+~+#áTq|Ú&T n+Xæ\qT / $wjáÖ\qT Ôá|ÎÅ£+&
|]>·DqýË¿ì rdT¿Ãy*.
· $<«] ç|dTïÔá kÍÆsTT
· ÿ¿£ $<« d+eÔáàsÁ+ýË kÍ~ó+#\qTÅ£Hû \¿±«\T
· dÇ\Î¿±\+ýË kÍ~ó+#\qTÅ£Hû \¿±«\T
· ¿£*Î+#áe\d¾q ]Æwy¼ Tî q® yî<Õ « , $<« de\T / kå¿£s«\T
· ]Æwy¼ Tî q® yî<Õ « , $<« de\T ` ¿±\|]$TÜ $es\T
· sÁ +Ôás Á+ eTÖý²«+¿£ q+ <Çs \¿± «\qT m+Ôá esÁÅ £ kÍ~ó+ #yî Ö
Ôî\TdT¿Ãe³+.
e«¿ìï>·Ôá $<« ¿±sÁ«ç¿£eT+ ` <Xø\T
~ |¾\y¢ & n_óe~Æ <w¾ý¼ Ë +#áT¿= sÁÖbõ+~+#á&TÔáT+~. ¿±{ì¼ B
eTÖ&T <X\ø T>± $uó+º, ÿ¿=Ø¿£Ø <Xýø Ë @$T #ûjÖá ýË $e]+#*.
dÖ#áH <Xø |PsÁÇ dÖ#áq ¿£Ô«\T dÖ#áq\T, çbÍ<¸$ T¿£ ç|D²[¿£
yîTT<{ì <XøýË |¾\¢y& Å£D+>± >·eT+º, ysÁT bÍsÄÁXæ\ýË ç|e]ï+#û rsÁT,
#ûjTá T ¿£Ô«\ <ósÁ+>± | \¢y&¿ì IEP sÁÖbõ+~+#á&+ nedseÁ Ö ýñ< nHû~ eTq+
sÁs TT+#áT¿Ãy*.
ÔásÁTyÔá bÍ<ó«jáTT\T ÔájáÖsÁT#ûd¾q dÖ#áq\qT bÍ{ì+#áT³Å£ ÿ¿£ çbÍ<¸$T¿£
ç|D²[¿£\T sÁÖbõ+~+#áTÅ£+{²+.
sÆsÁD <Xø d++~óÔá e«Å£ï\ÔÃ dMT¿£ IEP deÖyûXø+ @sÎ³T #ûjáTT³
<XøýË Ôá*¢<+ç&T\T, bÍ<ó«jáTT\T, yîÕ<T«\T yîTT<\>·T y]ÔÃ deÖyûXøyîT®,
#á]Ì+º |¾\y¢ & deTd«\+{ì|Õ dMT¿ì+ º, nedsyÁ Tî q® deÖ#s Ôî\TdTÅ£+{²+. IEP
deÖyûXø+ýË |¾\¢y&¿ì nedsÁyîT®q |¯¿£\T #ûd¾ eqsÁT\ bÍ<ó«jáTT&T, $wjáT |ÚDT\ÔÃ
#á]Ì+º IEP ÔájáÖsÁT #ûdTÅ£+{²+.
uË~ó+#áT <Xø |Úq'dMT¿£ (eTÖý²«+¿£q+) IEP neT\T ÈsÁT|Ú³
64
¹sÝ¥Ôá deTjáT+ýË kÍ~ó+#\qTÅ£q \¿±«\qT $<«] ç|>Ü· uñ¯E yûdT Å£+{²+.
ÿ¿£yÞû ø \¿±« kÍ~ó+#áýñ¿£bþÔû n+<TÅ£ >·\ ¿±sÁD²\qT $esÁ+>± bõ+<T|sTÁ kÍï+. +¿£qÖ
¿±e\d¾q kå¿£s«\qT, rdT¿Ãe\d¾q C²ç>·Ô\ïá qT Å£L& $esÁ+>± Ôî*jáT|sTÁ kÍï+. $<ó+ >±
|Õ <Xýø Ë¢ dMT¿ì+ º, nedseÁ TqTÅ£q $wjÖá \qT ç¿Ã&¿]£ +º, IEP neT\T |sTÁ kÍï+. IEP
yû~¿£qT Ôá*¢<+ç&T\Å£ Å£L& |+|&+ ÈsÁT>·TÔáT+~.
¿£Ôá«+
yîjÕ áT¿ì¿ï £ |<¿¸ +£ MT |]dsÁ bÍsÄXÁ æ\ýË m+Ôá yûTsÁÅ£ neT\T neÚÔáT+<Ã bÍ<ó«jáTT\T
/ $<«sÁT\ <Çs Ôî\TdT¿= neT\T |s#Á eá \d¾q eXø«¿£Ôá >·T]+º ÿ¿£ bþds¼ TÁ qT ÔájÖá sÁT
#ûjáT+&.
uó<ñ Ôá¿£ nuó« dq+ (Differentiated learning)
nuó« dq yî¿Õ £\«+ >·\ |¾\¢\Å£ IEP ÔÃbÍ³T ¿ì+~ uó<ñ Ôá¿£ nuó« dq d<T bÍjáÖ\qT
¿£*Î+º yîÕ¿£\«eTT\qT n~ó>·$T+|CñjáTe#áTÌ. n$ :
1. yûsÎ³T $<« 2. bÍ¿ì¿ £ yûsÎ³T 3. dyTî ¿® «£ $<«
1. yûsÎ³T $<« : nuó« dq yî¿Õ \£ «+ >·\ |¾\\¢ Å£ kÍ<ósÁD bÍsÄXÁ æ\ýË $<«qT n+~+ºq|Î{ì¿,¡
nedsyÁ Tî q® e«¿ì>ï Ô· á neds\qT rsÁÌ&+ýË y] d+Ôá|¾ï |s#Á &á + |P]ï>± kÍ<ó« + ¿±¿£bþe#áTÌ.
¿±{ì¼ M]|³¢ ç|Ô«û ¿£ çXø<Æ #áÖ|¾+º yûsÎ³T $<« <Çs ç|Ô«û ¿£ |<ÔÆ Tá \ýË $<«qT n+~+ºq#Ã
mÅ£Øe ç|jÖî Èq+ ¿£\T>·TÔáT+~. ¿£Ø& Å£L& kÍ<ósÁD bÍsÄXÁ æ\ýË bÍ{ì+#û $<« ç|D²[¿£\Hû
bÍ{ìkÍïsTÁ .
2. bÍ¿ì¿ £ yûsÎ³T $<« : ý²+{ì ç|Ô«û ¿£ $<« d<T bÍjáÖ\T kÍ<ósÁD bÍsÄXÁ æ\ýË¢Hû ç|Ô«û ¿£
bÍ<ó«jáTT\ <Çs ç|Ô«û ¿£ Ôás>Á Ô· Tá \ýË sÁÇV¾²kÍïsTÁ . ç|Ô«û ¿£ bÍ<ó«jáTT\¿£edsyÁ Tî q® $<«
$wjTá ¿£ dVä jáÖ n+~+#á&¿ì kÍ<ósÁD bÍsÄXÁ æ\ bÍ<ó«jáTT\T Å£L& M]¿ì ÔÃ&T>±
+{²sÁT. MsÁT $<« d++~óÔá n+Xæ\ |³¢ ¥¿£D / uË<óqqT ç|Ôû«¿£ ÔásÁ>·ÔáTýË¢ bõ+~Ôû,
kÍ+|¾T¿£ ¿±sÁ«ç¿£eÖýË¢ eÖçÔá+ $T>·Ô $<«sÁT\+<]ÔÃ ¿£*d¾ bÍý¤Z+{²sÁT.
3. dyTî ¿® «£ $<« : ÿ¿£ Ôás>Á Ü· ýË >±ú, ÿ¿£ bÍsÄXÁ æ\ýË >±ú nuó« dq yî¿Õ \£ «+ >·\ |¾\\¢ d+K«
nÜ ÔáÅ£Øe>± +³T+~. n+Ôû>±¿£ M]¿ì mý²+{ì +Ð¿£ deTd«\T >±¯, ç|C²ã d++~óÔá
deTd«\T>±ú +&eÚ. ¿±{ì¼ +{ì |¾\\¢ Å£ kÍ<ósÁD bÍsÄÁXæ\ýË kÍ<ósÁD |¾\\¢ ÔÃ
bÍ³T $<«qT >·&| & »$©q $<«µ ýñ< »dyTî ¿® «£ $<«µ n n+{²sÁT. dyTî ¿® «£ bÍsÄXÁ æ\\T>±
>·T]ï+ºq kÍ<ósÁD bÍsÄXÁ æ\ýË ]kþsÁTà bÍ<ó«jáTT <Çs nuó« dq yî¿Õ \£ «+ >·\ |¾\\¢
ç|Ô«û ¿£ $<«eds\T rsÁÌ&¿ì M\eÚÔáT+~.
65
¿£Ôá«+
nuó«dq yîÕ¿£\«+ >·\ y]¿ì yûsÎ³T $<«, $©q $<«ýË @~ nqTÅ£L\+ m+<TÅ£,
ç|Ô«eÖjáÖ\qT dÖºdÖï MT ÔásÁ>·ÜýË #ásÌ >Ãw¾¼ sÁÇV¾²+#á+&?
4.5 dV²|PsÁÇ¿£, d$T[Ôá nuó«dq yÔesÁD+ ¿£*Î+#á&+
d$T[Ôá $<«Å£ d++~ó+ºq n+Xæ\T eTq sC²«+>·+ýË bõ+<T|sÁºq|Î{ì¿¡
+¿± #ý² eT+~ |¾\¢\T y] çbÍ<¸ $T¿£ V²Å£ Ø nsTTq m*yîT +³¯ $<«qT
kÍ~ó+#áý¿ñ b£ þÔáTHsÁT. $wjTá yîT® jáTTHîfÕ &É HûwH à $T©jáT+ &¿s¹¢£ wH ` 2000 $T©jáT+
n_óe~Æ >·eÖ«\|Õ d+Ôá¿+£ #ûdq¾ <ûXæýË¢ uó²sÁÔ<á Xû +ø Å£L& +~. +<TýË ç|<ó q
n+Xø+ 2015 H{ì¿ì kÍsÁÇçÜ¿£ $<«qT kÍ~ó+#á&+. nsTTÔû >·eT«+ #ûsÁ&¿ì |Î{ì¹¿
eTq<ûXø+ýË »»dsÁÇ¥¿± n_ójáÖHµµ, »»$<«V²Å£Ø #á³¼+ ` 2009µµ neT\T <Çs kÍsÁÇçÜ¿£
m*yîT+³¯ $<« kÍ<óq ~Xø>± ¿£w¾ ÈsÁT>·TÔÃ+~. sçw¼+ýË |¾\¢\ qyîÖ<T (Enrolment)
$wjáT+ýË 100 XæÔá+ \¿£«+ ç|Ü d+eÔáàsÁ+ kÍ~ó+ºq|Î{ì¿¡ ÿ¿£kÍsTT (çbÍ<¸$T¿£,
çbÍ<¸$T¿ÃqÔá, qÔá) |P]ï nsTTq ÔásÁTyÔá \¿£& (retention) qT |]o*dï 100 XæÔá+
kÍ~ó+#á&+ ýñ<T. ý²+{ì $wjáTyîT® eTq sçw¼ $<« >·D²+¿±\qT |]o*+ºq³¢sTTÔû 10
d+eÔáàs\ ç¿ìÔá+ ÿ¿£³e ÔásÁ>·ÜýË #û]q ç|Ü 100 eT+~ $<«sÁT\ýË ¹¿e\+ 62 eT+~
eÖçÔáyûT 10 e ÔásÁ>·Ü¿ì #ûsÁTÅ£HsÁT. n<û w&Ö«\T¦ Å£ý²\Å£ #î+~q ysÁT 50 eT+~,
w&Ö«\T¦ Ôî>·\Å£ #î+~qysÁT ¹¿e\+ 32 eT+~ eÖçÔáyûT 10 e ÔásÁ>·Ü¿ì #ûsÁTÅ£q³T¢
>·D²+¿±\ <Çs dÎw¼eTeÚÔÃ+~. n+Ôû¿±Å£+& m*yîT+³¯ kÍsTTýË #û|{¼qì $$<ó d¹sÇ\
>·D²+¿±\T $<«sÁT\ T ¥+ºq ¿£úd kÍsTT\Å£ #ûsTÁ ¿Ãýñ¿b£ þÔáTHsÁú, ný²¹> >·TD²Ôá¿£
$<«qT n+~+#á&+ýË bÍsÄÁXæ\\T $|\eTeÚÔáTHjáTú dÖºdTïHsTT.
4.5.1 çbÍ<óq«Ôá (Need for Multiple Resources)
kÍsÁÇçÜ¿£ çbÍ<¸$ T¿£ $<«qT kÍ~ó+#áT³Â¿Õ ç|uTó ÔáÇ+ n edÔTá \qT ¿£*Î+º, $<«sÁT\ qT
bÍsÄÁXæ\ýË¢ 100 XæÔá+ qyîÖ<T #ûsTT+ºq|Î{ì¿ìú, |Õq |s=Øq >·D²+¿±\ <Çs eTq+
+ÔáesÁÅ£ ¥+ºq kÍsTTýË qyîÖ<TqT, >·TD²Ôá¿£ $<«qT |¾\\¢ +<]ýË kÍ~ó+#áý¿ñ b£ þÔáTH+.
M]¿ì nHû¿£ ¿±sÁD²\T q|Î{ì¿¡ ç|<ó q+>± bÍsÄXÁ æ\ýË uË<óH uó« dq ç|ç¿ìjTá \T ç|Ü
$<«]¿¡ nsÁe +ÔáyTî q® ¯ÜýË, Vä<¢ ¿ s£ yÁ Tî q® yÔesÁD+ýË ÈsÁ>¿· b£ þe&+>± |s=Øqe#áTÌ.
ç|Ü $<«] Ôás>Á Ü· >·~ýË ¿¹ e\+ Xæ¯sÁ¿+£ >± |dÜ¾ ýË +#á>\· T>·TÔáTH+. ¿±ú eÖqd¾¿£
|d¾Ü ¿=qkÍ¹>ý² #ûdï ÈyîT®q »»d$T[Ôá+µµ neÚÔáT+~. n+fñ ç|Ü $<«]¿¡ bÍsÄÁXæ\
H~, ~ Vä<¢ ¿ s£ yÁ Tî q® yÔesÁD² ¿£*Ð +<ú, ný²¹> Ôás>Á Ü· >·~ýË È]¹> ç|ç¿ìjTá \ú
66
d¿ìï<jáT¿£+>± HjáTHû uó²eqqT ¿£*Ð+#áe\d¾ +~. n+Ôû>±Å£+& ÔÃ{ì $<«sÁT\ÔÃ
d V ² Jeq+ nysÁ « eTú, n+< ] ýË q Xø ¿ ì ï j á T TÅ£ ï \ ÔÃ Ôá e T ýË#á q \T,
nqTuóy\qT|+#áT¿=+³Ö, #ásÁD²Ôá¿£ ¿£Ô«\ÔÃ dVä (Peer), dV²¿±sÁ (Cooperation)
nuó« dH\ÔÃ Å£L&q ¿±sÁ«ç¿£eÖ\ÔÃ deÖÈ sD ¿±sÁ«ç¿£eÖ\qT #û|{ ²¼\q Ôá|q qT
$<«sÁT\ýË ¿£*Ð+#ûý² ¿±sÁ«ç¿£eÖ\qT #û|³¼e\d¾q nedsÁ+ m+ÔîÕH +~. n+<T >·T]+º
dV²|PsÁÇ¿£, d$T[Ôá nuó« dq yÔesÁD² bÍ<ó«jáTT&T bÍsÄXÁ æýýË @sÁÎsÁ#³á + eXø«¿£+.
VQÞø eqsÁT\ nedsÁ+ (Need for Multiple Resources)
d$T[Ôá bÍsÄÁXæ\ýË ¹¿e\+ kÍ<ósÁD, ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢ýñ ¿±Å£+&
1) kÍ+|¾T¿£+>± yîqT¿£&q esZ\ |¾\¢\T 2) uó²cÍ deTd«\T >·\ |¾\\¢ T 3) *+>· $e¿£ÔáÅ£
>·TsÁeÚÔáTq |¾\¢\T 4) n\Î d+U²«¿£ esZ\T, nDºyûÔá e+{ì $e¿£ÔáÅ£ >·TsÁeÚÔáTq |¾\¢\T
+{²sÁT. MsÁ+<]¿ì ÿ¹¿ $<óy Tî q® eqsÁT\ <Çs $<«qT n+~+ºq#Ã, ysÁT y] neds\T,
kÍsTT\T Ôá|¾ï#î+<¿£ bÍsÄXÁ æ\ýË ¿=qkÍ>·ý¿ñ £ \T|Ú<\ (Drop out) Å£ ýËqjûT« ne¿±Xæ\T
mÅ£Øe. ç|Ü nuó²«dÅ£&T $\¿£D yîTq® (Unique) y&, nÔáýË yî$Õ <« neds\T ¿£*Ð+#û
ÿÜï& qT+& dÇ#áÌbÛ õ+~, mý²+{ì n&+¦ Å£\T ýñ nuó« dH ¿=qkÍÐ+#ûý² #áÖ&e\d¾q
u²<ó«Ôá d$T[Ôá bÍsÄÁXæ\\ |Õq +~. ¿±{ì¼ dV²|PsÁÇ¿£, $©q nuó«dq yÔesÁD²
@sÁÎsÁ#&á + ýË VQÞø eqsÁT\qT ¿£*Î+#*. $ |¾\¢\ yî$Õ <« neds\qT rsÁTÌ³Å£ <ÃV²<+
#ûkÍïsTT.
· VQÞø eqsÁT\T Ôás>Á Ü· >·~ýË $<«sÁT\ +<sTÁ uË<óH uó« dq ç|ç¿ìjTá ýË #áTsÁTÅ£>±
bÍý¤ZqT³qT çbþÔáàV¾²kÍïsTT.
· |¾\ý¢ Ë¢ d¿ïì , ýË#áqqT |+bõ+~+º ç¿ìjÖá Ôá¿£ nuó« dH¿ì <]rkÍïsTT.
· |¾\¢\T n+Xæ\ |³¢ #á]Ì+º, $Xâ¢w¾+º, ÔáÐq |]cÍØs\qT, sÁjáÖ\qT #ûd¾
nqTuóe |PsÁÇ¿£+>± nuó« d¾+#û yÔesÁD² ¿£*ÎkÍïsTT.
· ç|Ü nuó²«dÅ£ &T n+<]ÔÃ ¿£*d¾ bÍý¤ZqT³ e\¢ y]ýË kÍeTÖV¾²¿£ eTqdÔï Çá +
(Group mindedness), HjáT¿£ÔáÇ \¿£D ²\T n\e&TÔsTT.
· |¾\¢ýË¢ n+ÔásÁZÔá XøÅ£ï\qT e«¿£ï+ #ûjáTT³Å£ ne¿±Xø+ kÍïsTT. Ôá<Çs ÔáÐq
eÖsÁ<Z s Áô¿£ÔÇ n+~+#áT³Å£, çbÍMD«+ÔÃ Å£L&q $¿±kÍ¿ì ÔÃ&Î&TÔsTT.
· |¾\ý¢ Ë¢ |]o\q, ç|¥+#û XøÅ£ \ï qT |+#á³+ÔÃ bÍ³T>± m<T{ìy]ýË eT+º,
#î&T \qT ç>·V²¾ +º y dÓÇ¿£]+º >sÁ$+#û³³T¢ #ûkÍïsTT.
67
· VQÞø eqsÁT\T |¾\\¢ ýË nsÁe +ÔáeTjûT« nuó« dqÅ£, uó²>·kÍÇeT« nuó« dqqT
bõ+<û³³T¢, dÈHÔá¿£ÔáÔÃ Å£L&q Ôás>Á Ü· >·~ ¿±sÁ«ç¿£eÖ\qT sÁÖbõ+~kÍïsTT.
· deÖÈ+ýË uóÜ¿£, eÖqe eqsÁT\+{ì bÍsÄXÁ æ\ e«edý Ë uó²>·kÍÇeT«+
#ûd¾ $<«sÁT\ nuó«dH yîTsÁT>·T|sÁ#á&+ÔÃbÍ³T y]ýË dTd¾sÁ n_óe~Æ
uó²eq\qT @sÁÎsÁTkÍïsTT.
$_óq neds\qT rsÁTÌ³Â¿Õ ` nqT>·TD«Ô eÖsZ\T
ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ qT ç|Ôû«¿£+>± ¿¹ e\+ y] ¿ÃdyûT <û¥Æ +ºq bÍsÄXÁ æ\ýË
#û]Î+ºq#Ã, deÖÈ+ýË y]¿ì d]jîT® q >·T]ï+|ÚqT bõ+<ýsñ TÁ . ÔásTÁ \T Å£L& y] jîT&\
d]jîT® q ne>±V²q bõ+<¿,£ Ôá|Ú Î&T uó²eqýÔÃ, y] ÔáÅ£ Øe>±, #áT\¿£q>± #áÖd ne¿±Xæ\T
mÅ£Øe. ¿±{ì¼ M]¿ì kÍ<ósÁD bÍsÄXÁ æ\ýËHû, kÍ<ósÁD Ôás>Á ·Ü >·<T\ýËHû, y]¿ì nqTÅ£L\yîTq®
edÔTá \qT, eqsÁT\qT deTÅ£L]Ì n+<]ÔÃ deÖq uË<óq nuó« dq ç|ç¿ìjTá \qT ¿£*Î+#áT³
<Çs ysÁT Å£L& n+<]ÔÃ ¿£*d¾ d]>± nuó«d¾+#á&+ÔÃ bÍ³T>±, d]jî®Tq nqT>·TD«Ôá
(Adjustment) qT bõ+<TÔsÁT. d]jîT® q kÍ+|T¾ ¿¡¿s £ DÁ (Socialization) ç|ç¿ìjTá @sÁÎ&TÔáT+~.
n+<T¹¿ uó²sÁÔá ç|uóTÔáÇ+ 1974 ýË d+¹¿eT (Welfare department) XæK <Çs @¿¡¿£ Ôá
$<« $<óq+qT çbÍsÁ+_ó+º dyTî ¿® £« bÍsÄXÁ æ\\qT (Integrated Schools) kÍ|¾+º d+©q
$<« (Inclusive Education) qT ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ Å£ n+~dT+ï ~. ç|dT Ôï +á
|<¿¸ £+ eÖqe eqsÁT\ n_óe~Æ XæKýË (Ministry of Human Resource Development -
MHRD) +~.
$<óq+ýË ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ qT kÍ<ósÁD bÍsÄXÁ æ\ýË¢ #ûsTÁ Ì¿=,
kÍ<ósÁD $<«sÁT\ÔÃ bÍ³T, ç|Ôû«¿£ uË<óH |<ÆÔ áTýË¢ ¥¿£D bõ+~q bÍ<ó«jáTT\T uË~ókÍïsÁT.
|¾\\¢ Å£ kÍ<ósÁD bÍsÄ«+Xæ\T uË~ó+#*. M] ]kþsÁTà bÍ<ó«jáTT\T n+{²sÁT.
]kþsÁTà bÍ<ó«jáTT\Å£ ysÁT uË~ó+#û |¾\\¢ yî¿Õ ý£ ²« >·T]+ºq |]C²ãq+, y] eTqdÔï Çá +,
yî¿Õ \£ «+ e\q ¿£*Ðq deTd«\T, yûTHûCÙyTî +{Ù, ç|Ô«eÖjáT |<ÔÆ Tá \T, jáÖ yî¿Õ ý£ ²«\
¿Ãd+ sÁÖbõ+~+#á&¦ deÖ#sÁ |<ÆÔáT\qT (Communication systems) |jîÖÐ+º,
HûsÁÎ&+ e+{ì$ Ôî\TkÍïsTT. n+Ôû¿±¿£, bÍ<ó«jáTT\T kÍ<ósÁD bÍ<ó«jáTT\Å£
|¾\\¢ ÔÃ $wjÖá \qT @ $<ó+ >± Ôî*jáTCñjÖá ýË, #á]+|Cj ñ Öá ýË Å£L& $esÁ+>± #îTÔsÁT.
$<ó+>± ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ Å£ nuó«dq ç|ç¿ìjTá \qT kÍ<ósÁD $<«sÁT\ ÔÃ
bÍ³T>± n+~+#áT³Å£, n+<sÁT $<«sÁT\T |sÁdÎsÁ ne>±V²q #ûdT¿=, d]jî®Tq >·T]ï+|Ú
Ôáuó²eq, Ôá>sÁe+, Ôá$XæÇkÍ\ÔÃ Å£L&q nqT>·TD«ÔáqT bõ+<T³Â¿Õ ¿ì+~ VQÞø
eqsÁT\ ¿£\ÎH ç|ç¿ìjTá \ <Çs dV²|PsÁÇ¿£, $©q nuó« dq yÔesÁD² ¿£*Î+#áe#áTÌ.
68
1. ç|Ô«û ¿£ neds\T>·\ |¾\\¢ dÔÇá sÁ >·T]ï+|Ú
2. |¿£sÁD²\ |+|¾Dì
3. ºq bÍ{ì Xøçdï º¿ìÔàá \T
4. uóÜ¿£ n&¦+Å£\T ýñ bÍsÄÁXæ\\T ` ÂssTT*+>´ÔÃ Å£L&q s«+|Ú\ sD+
5. ç|Ôû«¿£ Âsd¾&îüjáTýÙ ç_&¨ ¿ÃsÁTà ¹¿+ç<\T
6. ]kþsÁTà bÍ<ó«jáTT\ de\T
7. +{ì e<ÝHû ¥¿£D
8. Ôá*¢<+ç&T\Å£ ¿à*+>´ / ¥¿£D
9. mkÍØsÁT¼ n\yîHà
10. bÍ<ó«jáTT\Å£ eÔá«+ÔásÁ ¥¿£D
11. $TqVäsTT+|Ú\T ` qyîÖ<T, |¯¿£\ sÁÇV²D
12. |¿±sÁ yûÔHá \T
13. ¿±sÁ«ç¿£eÖ\ |sÁ«yû¿£D
1. ç|Ô«û ¿£ neds\T>·\ |¾\\¢ dÔÇá sÁ >·T]ï+|Ú : ç|Ô«û ¿£ neds\ >·\ |¾\¢\Å£ dV²|PsÁÇ¿£yTî q® ,
$©q nuó« dq yÔesÁD² kÍ<ósÁD Ôás>Á Ü· >·~ / bÍsÄXÁ æ\ýË ¿£*Î+#áT³Â¿Õ yîTT<{ì y]
ç|Ôû«¿£ neds\qT, yîÕ¿£ý²«\qT, ç|ÜuóqT 1. Ôá*¢<+ç&T\ ]bþsÁT¼\ <Çs, 2. bÍ<ó«jáTT\
|]o\q\ <Çs, 3. ÔÃ{ì $<«sÁT\ dÖ#áq\ <Çs, 4. kÍ<óH |¯¿£ (Achivement) \
<Çs, 5. |ÚDTýÉqÕ yî<Õ T «\ dÖ#áq\ <Çs, 6. y{ì deTd«\qT / neds\Å£ / yî¿Õ ý£ ²«\Å£
d++~ó+º ç|Ôû«¿£+>± sÁÖbõ+~+ºq >·T]ï+|Ú |{¿¼ì £\ (Check list) ýË dÖ#áq\ <ósÁ+>±
bÍ<ó«jáTT\T, bÍsÄXÁ æ\ jáÖÈeÖq«+ >·T]ï+#*. y <ósÁ+>± yî<Õ « |ÚDT\#û |¯¿£\ T
sÁÇV¾²+º ]bþsÁT¼\ <ósÁ+>± yîÕ¿£ý²«\ y¯>± jáÖ |¾\\¢ neds\qT sÆsÁD #ûjáT&+,
<M¿£sÁD |çÔ\T C²¯#ûjáT&+ ÈsÁT>·TÔáT+~.
2. |¿s£ DÁ ²\ |+|¾Dì : |ÚDT\#û yî¿Õ \£ « sÆsÁD #ûjTá &q |¾\\¢ neds\Å£ nqT>·TD+>±
y]¿ì ¿±e\d¾q dVä jáT¿£ kÍeÖçÐ < : eTÖ&T #áç¿±\ dÕ¿ìÞø¢, MýÙ #îÕsÁT¢, $¿ì&
jáT+çÔ\T, #ûÜ ¿£çsÁ\T, ¿£+{ì n<Ý\T, çuÉsTT© |\¿£\T, ¿£çÜeT nejáTy\T e+{ì
|¿£sÁD²\qT ºÔá+>±, n+<CñjáTT³Å£ n~ó¿±sÁT\Å£ dÖº+#*. n+<CñjáÖ*. ýñ#Ã
Ôá*<¢ + ç&T\Å£ y{ì deTÅ£LsÁÌe\d¾+~>± dÖ#áq\T #ûjTá e#áTÌqT.
69
3. ºq bÍ{ì eçdï º¿ìÔàá \T : y] deTd«\qT n~ó>$· T+º Ôás>Á Ü· >·~ýË ÔásTÁ \ÔÃ
dV²|PsÁÇ¿£+>± yîT\T>·T³Å£ yîÕ<« |Ú DT\T dÖº+ºq ºq bÍ{ì Xøçdï º¿ìÔáà\qT
< : ç>·V² D yîTTç], ç>·V² D XøS\, bþ*jîÖ, Xøçdï º¿ìÔàá \T, ¿£+{ì |s¹ wqT¢ e+{ì y{ì
kÍ¿£ dT|çÔáT\T, dÇ#áÌ+Û < d+d\ T, RVM, RMSA <Ôá\T, \jáTHà ¿£u¢ Ù\T e+{ì y]
dV²¿±sÁ+ÔÃ #á @sTT+#*. Be\¢ M\sTTq+Ôá esÁÅ£ |¾\¢\ ýËbÍ\qT d]#ûd¾ y]
kÍ<ósÁD bÍsÄXÁ æ\ýË #û]Ì $<«qT ¿=qkÍ¹>ý² bÍsÄXÁ æ\ #áÖ&*.
4. uóÜ¿£ n&¦+Å£\T ýñ bÍsÄÁXæ\\T ` ÂssTT*+>´ÔÃ Å£L&q s«+|Ú\ sD+ : kÍ<ósÁD
(ÔásÁ) |¾\¢\ eÖ~]>± ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\¢\T Å£L& bÍsÄÁXæ\ýË dÇ#áÌ>Û ± dÇÔá+çÔá+>±
ÔásÁ>·Ü >·~ýË¿ì eºÌ yîÞø¢³Å£, Å£LsÁTÌqT³Å£ M\T>±, dT\uó+>± eTÖ&T #áç¿±\ dÕ¿ìÞø¢, MýÙ
#îsÕ \Y T, yîÞ¢â $<ó+ >± sÂ sTT*+>´ÔÃ Å£L&q s«+|Ú\qT ]+#á&+ <Çs dÇ#ÌÛjTá TÔá yÔesÁD²
¿£*Î+#áe#áTÌ.
5. ç|Ô«û ¿£ sÂ d¾&î üjTá ýÙ ç_&¨ ¿ÃsÁTà ` ¿¹ +ç<\T : ¹¿+ç<\T & jáT³ q, eT<ó« ýË &
eÖyûdq¾ &&T >·\ ç|Ô«û ¿£ neds\T dÇ\Î, ¿=~ÝbÍ{ì T~ÆeÖ+<«Ôá (Mild, Moder-
ate Mental Retardation) >·\ |¾\\ ¢ qT #ûsTÁ Ì¿=, y] ejáTdTàÅ£ nedsyÁ Tî q® dÇÔá+çÔá
yîT\Å£e\T, ¿£úd $<« HîÕ|ÚD²«\T Hû]Î Ü]Ð kÍ<ósÁD bÍsÄÁXæ\ýË #û¹sý² #áÖ&³+
#ûjÖá *.
6. ]kþsÁTà bÍ<ó«jáTT\ de\T : dV²|PsÁÇ¿£, $©q nuó« dq yÔesÁD² ¿£*Î+#á&+ ýË
]kþsÁTà bÍ<ó«jáTT\T ¿¡\¿£bÍçÔáqT bþw¾kÍïsÁT. ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢\Å£ ç|Ôû«¿£
|<ÔÆ Tá ýË¢ dV²|PsÁÇ¿£ $<«qT y]¿ì nqTyîqÕ ç|Ô«û ¿£ |<ÔÆ Tá ýË¢ uË~ó+#áT³Å£ ç|Ô«û ¿£ ¥¿£D
bõ+~q ]kþsÁTà bÍ<ó«jáTT& eT+&\ ¿¹ +ç<+ýË>±, nedsyÁ Tî q® m+|¾¿£ #ûjTá &q
bÍsÄÁXæ\ýË¢ uó$Ôá ¹¿+ç<ýË¢ jáT$T+#á&+ ÈsÁT>·TÔáT+~. MsÁT m+|¾¿£ #ûjáT&q rçe,
nÜrçe (Severe, Profound) yî¿Õ \£ «+ ¿£*Ðq |¾\\¢ Å£ »+{ì e<HÝ û $<«µ (Home based
Education) n+~+#á³+ÔÃ bÍ³T eT+&\+ýË m+|¾¿£ #ûjáT&q bÍsÄÁXæ\ýË¢ >·\ ç|Ôû«¿£
neds\T >·\ |¾\\¢ Å£ nedsyÁ Tî q® desÁD (Remedial) uË<óq qT, ¥¿£DqT kÍïsTÁ . jáÖ
bÍsÄXÁ æ\ýË¢ bÍ<ó«jáTT\ÔÃ #á]Ì+º, ç|Ô«û ¿£ neds\T>·\ |¾\\¢ deTd«\qT n~ó>$· T+#áT³Â¿,Õ
bÍ<ó«jáTT\Å£ ¿= yîT\Å£e\qT Å£L& Ôî*jáTCñjáT&+ ÈsÁT>·TÔáT+~. ]kþsÁTà {¡#ásÁT,
m+|¾¿£ #ûd¾q ¹¿+ç<+ýË ]kþsYà {¡#ásÁT eT+&\+ / bÍsÄÁXæ\ eqsÁT\ ¹¿+ç<+ýË ÔáÐq
|¿s£ D Á ²\qT, #î¿*ù dt\¼ qT, yû~¿£\qT, nedsyÁ Tî q® kÍeÖçÐ n+<Tu²³TýË +º ys¿ì
ÿ¿£sÃE ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢\ Ôá*¢<+ç&T\Å£, bÍ<ó«jáTT\Å£ n+<Tu²³TýË +&,
y]¿ì d++~ó+ºq sÂ |s ýÁ Ù de\T n+<Ckñ ÍïsTÁ . B e\q dV²|PsÁÇ¿£ nuó« dq yÔesÁD²
¿£*Î+#áT³Å£ ]kþsYà >·~, ]kþsYà bÍ<ó«jáTT&T ¿£w¾ #ûkÍïsÁT.
70
7. +{ì e<HÝ û ¥¿£D / $<« (Home based Education) : rçe, nÜ rçe ýË|+ >·\
|¾\\¢ Å£L (Severe and Profound) $TqVäsTT+|Ú ýñÅ£+& y]¿ì Å£L& »n+<]¿¡ $<«µ
(Education for All) ýË uó²>·+>± +{ì e<H Ý û $<«qT, ¥¿£D qT n+~+#á&+ ÈsÁT>·TÔáT+~.
|¾\\¢ T bÍsÄXÁ æ\Å£ eºÌ, yîÞ¢â |]d¾Ü +&<T . ¿±eÚq M]¿ì nedsyÁ Tî q® de\qT, <îqÕ +~q
dÓÎ#Y ¿±sÁ«ç¿£eÖ\qT sÁÇV¾²+#áT¿=qT³Å£ ¿= yîT\Å£e\qT, dÇÔá+çÔá Jeq yîTÞøÅ£e\T,
dÓÎ#Y <¸îsÁ|Ó, |¾jîÖ <¸îsÁ|Ó, çuÉsTT©ýË #á<e&+, sjáT&+ e+{ì de\qT ]kþsYà {¡#ásÁT
n+~kÍïsÁT. $<ó+>± ç|ÜHî\ýË ¿£úd+ 4 eÖsÁT¢ (ys¿ì ÿ¿£kÍ]) ]kþsYà {¡#ásÁT Ôáq
eT+&\+ýË ÔqT m+|¾¿£ #ûdT Å£q rçe, nÜrçe yî¿Õ \£ «+ >·\ |¾\\¢ Å£ »+{ì e<HÝ û $<«µqT
n+~kÍïsÁT. $<ó+>± n+~+ºq |¾<| $<«sÁT\ kÍsTT, yîÕ¿£\« d¾Ü <ósÁ+>± kÍ<ósÁD
bÍsÄXÁ æ\ýË¢ ç|<ó q çde+ÜýË #û]Ì $<«qT n+~kÍïsTÁ .
8. Ôá*¢<+ç&T\Å£ ¿à*+>´ : ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ Ôá*<¢ + ç&T\Å£ nedsyÁ Tî q® yûTsÁÅ£
ný² yî¿Õ \£ «+ ¿£\T>·T³Å£ >·\ ¿±sÁD²\T, ydyï \T, nbþV²\ >·T]+ºq deÖ#s\qT
Ôî*jáTCñd,¾ ydyï \qT ç>·V²¾ +º, ÔáÐq ¯ÜýË |¾\\¢ Å£ bþwD #ûjTá &+, |¾\ý¢ ÔÃ yîT\>±*àq
rsÁTqT, yîTÞøÅ£ e\|qÕ ne>±V²q ¿£*Î+º, |¾\\¢ Å£ yÇ*àq dVä jáT, dV² ¿±s\qT $XøB¿£]+º
Ôî*jáTCÉ|Î &¿ì Ôá*<¢ + ç&T\Å£ eT+&\ kÍsTTýË >±, ¿£w¢ s¼ TÁ kÍsTTýË >± nqTuóe Eã\#û,
|ÚDT\#û ¿à*+>´, ¥¿£D sÁÇV¾²+#áT³ <Çs Å£L& dÇ#ÌÛ|P ]Ôá nuó« dq yÔesÁD²
¿£*Î+#áe#áTÌ.
9. mkÍØsÁT¼ n\yîqTà : d]çýÙ bÍ©à |¾\¢\T #áç¿±\ Å£¯Ì dVäjáT+ÔÃ &¿ì VäÈsÁ>·T³Å£
>±qT y] &¿ì rdTÅ£eºÌ, +{ì¿ì rdT¿= yîÞ¢â y]¿ì Hî\Å£ ¿=+Ôá yîTTÔá+ï (Amount)
mkÍsY¼ n\yîqTà>± eÇ&+ e\¢ $©q $<« yÔesÁD² ¿£*Î+#áe#áTÌ.
10. bÍ<ó«jáTT\Å£ eÔá«+ÔásÁ ¥¿£D (Inserveice Training) : Ôás>Á Ü· >·~ýË bÍ<ó«jáTT&T
ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ qT >·T]ï+º, y] yî¿Õ \£ « \¿£D ²\T, dÇuó²y Ôî\TdT¿Ãy*.
kÍ<ósÁD Ôás>Á Ü· >·~ýË bÍ<ó«jáTT&T y]ÔÃ yîT*Ðq|ÚÎ&T rdT¿Ãy*àq C²ç>·Ô\ïá >·T]+º,
y] nuó« dH¿ì bÍ{ì+#áe\d¾q yîT\Å£e\ |³,¢ uË<óH yîT\Å£e\T >·T]+º, kÍ<ósÁD
$<«sÁT\ Å£ #ûjTá e\d¾q dÖ#áq\ÔÃ bÍ³T ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ T #á<T e&+ýË,
sjáT&+ýË, >·DÔì á d++<ó ç|ç¿ìjTá ýË¢, @¿±ç>·Ôqá T bÍ{ì+#á&+ ýË, |¾\\¢ T #ûd <ÃcÍ\qT
d]#ûjTá &¿ì rdT¿Ãe\d¾q n+Xæ\|Õ bÍ<ó«jáTT* d+d¾<T *Æ #ûjTá &¿ì C²rjáT kÍsTT
d+dý #û ( NIMH, NIVH) eÔá«+ÔásÁ ¥¿£D² ¿±sÁ«ç¿£eÖ\qT sÁÇV¾²+#á&+ <Çs
dÇ#ÌÛ|P ]Ôá nuó« dq yÔesÁD² ¿£*Î+#áe#áTÌ.
71
11. $TqVäsTT+|Ú\T ` qyîÖ<T, |¯¿£\ sÁÇV²D : "Zero Rejection Policy" ç|¿±sÁ+ @ ÿ¿£Ø
& &T u²*¿£, u²\T&T &jáT³ +&s<T. |¾\¢y¿ì q yîÕ¿£\«+, yîÕ¿\£ « XæÔ {ì¼
ç|uóTÔáÇ+ qT+º dVäjáT+ bõ+<TÔáTq bÍsÄÁXæ\ýË¢ ç|yûXæ n&T¦¿Ãs<T. yîÕ¿£\«+ >·\
|¾\¢\T 6 d+eÔáàs\ ejáTdTàÅ£ <T\T>± 9 d+eÔáàs\ esÁÅ£ kÍ<ósÁD bÍsÄÁXæ\ýË¢
#ûsÁTÌ¿Ãe&¿ì nsÁT½\T. ný²¹> 18 d+eÔáàs\ ejáTdTà esÁÅ£ bÍsÄÁXæ\ýË¢ #á<T eÚ
¿=qkÍÐ+#á&¿ì nsÁT\½ T. ný²¹> |¯¿£\ T sjáT&+ýË, $TqVäsTT+|Ú>±, Scribe dVä jáT+ÔÃ
|¯¿£\ qT sjáT&+>±, rïsÔÁ XæÔá+ýË ¿=+Ôá $TqVäsTT+|ÚqT, VäÈsÁTýË Å£L& $TqVäsTT+|ÚqT
¿£*Ð+º ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\¢\T dV²|PsÁÇ¿£ nuó«dH bõ+<&¿ì çbþÔáàV¾²+#áe#áTÌ.
12. |¿±sÁ yûÔHá \T : ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ T ÔáeT $<ó«uó²«d ¿±\+ýË ]¿£
deTd«\T m<Ts=ØqÅ£+& y]¿ì ç|uóTÔáÇ+ G.O.Ms. No. 44 , Ôû~ : 24`11`2008
ç|¿±sÁ+ 1 qT+& 10 e ÔásÁ>·Ü esÁÅ£ #á~yû $<«sÁT\Å£ 1. Hî\ y] kÍØ\sYw¾|t\T,
2. Xæ¯sÁ¿£ yîÕ¿£\«+ >·\ y]¿ì ç{²HàbþsY¼ n\yîHà, 3. ¯&sY n\yîH à , 4. sÃ |&¿ ù
dVäjáT |¿£sÁD²\Å£ ç|Ôû«¿£+>± ¿=+Ôá yîTTÔáï+ýË |¿±sÁ yûÔáH\T>± n+<CñdTïq~. B
d]jîT® q deTjáT+ýË y]¿ì n+<û³³T¢>± bÍsÄXÁ æ\\ jáÖÈeÖH«\T ÔáÐq #=sÁe rdT¿=q
ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢\T $©q $<«qT dÇ#ÌÛjáTTÔá yÔesÁD+ýË ¿=qkÍÐ+#î<s ÁT.
13. ¿±sÁ«ç¿£eÖ\ |s«Á yû¿D£ : dV²|PsÁÇ¿£, $©q nuó«dq yÔesÁD+ ¿£*Î+#á&Â¿Õ |Õq
dÖº+ºq ¿±sÁ«ç¿£eÖ\T dC²eÚ>±, ç|D²[¿± <+Æ >± |s«Á yû¿+ì #*. |]o\H+Xæ\qT
nedsÁyîT®q#Ã $<«sÁT\Å£, bÍ<ó«jáTT\Å£, Ôá*¢<+ç&T\Å£ ÔÃ{ì $<«sÁT\Å£ Ôî*jáTCñd¾,
Ôá>·T #ásÁ«\T #û|{²¼*.
qeT«Ô ç|D²[¿£ (Flexible Planning)
ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ T dÇ#ÌÛ|P ]Ôá nuó« dH ¿=qkÍÐ+#á&¿ì ¿ì+~
n+Xæ\ ç|D²[¿£\T qeT«ÔáÔÃ Å£L& +&*.
1. d+d¾<ÆÔ ç|D²[¿£
2. nuó« dH ç|D²[¿£
3. |¯¿£\ Å£ d+d¾<T \Æ jûT« ç|D²[¿£
4. |*Ô\Å£ d++~ó+ºq ç|D²[¿£
$<«sÁT\ T eTT+<T>± nqTÅ£q ç|¿±sÁ+>± n |qT\T de«+>± ÈsÁT>·¿£bþe#áTÌ.
¿±eÚq ç|D²[¿£\T |P]ï>± ¿£]qÄ + (Rigid) >± +&Å£+& nedsÁyîT®q#Ã eÖsÁTÎ\T #ûsÁTÎ\T
#ûdT ¿=q³T¢>± qeT«ÔáÔÃ (Flexible) Å£L& +&*.
72
ný²¹> bÍ<ó«jáTT\T M] >·T]+º #ûd 1. d+kÍ>Ô· á ç|D²[¿£ (Institutional Plan)
2. $<«$wjTá ¿£ ç|D²[¿£ (Academic Calendar) 3. uË<óH ç|D²[¿£ (Teaching Plan)
\qT Å£L& deTjáT d+<sÒÛ\qT <w¾ý¼ Ë |³T¼¿= eÖsÁTÌ¿Ãe&¿ì M\T>± q#Ã yî¿Õ \£ «+
>·\ |¾\\¢ T, kÍ<ósÁD |¾\\¢ ÔÃ bÍ³T dV² |PsÁÇ¿£, $©q nuó« dq yÔesÁD+ýË ¿=qkÍ>·TÔsÁT.
ný² ¿±Å£+& ç|D²[¿£\T ¿£]qÄ + (Rigid) >± +fñ |¾\\¢ T bÍsÄXÁ æ\ýË sXøÅ£ ýËHî,Õ eT&
ýñ¿£ bÍsÄÁXæ\Å£ <ÖsÁeTjûT« ç|eÖ<+ +³T+~.
4.5.5 ÔásÁ>·Ü >·~ sÁÇV²D (Classroom Management)
|¾\\¢ T Ôás>Á Ü· >·~ýË¿ì ç|yû¥+#á&¿ì s«+|Ú ý²+{ì kå¿£s«\T ¿£*Î+#á&y ûT ¿±Å£+&
ç|C²kÍÇeT«jáTTÔá ÔásÁ>·Ü >·~ yÔesÁD² ¿£*Î+#á&+ nHû~ $©q $<«ýË eTTK«yîT®q~.
~ dÇ#ÌÛ, dV²|PsÁÇ¿£ nuó« dq yÔesÁD² ¿£*Î+#á&+ ýËqT, |¾\\¢ T nuó« dH
¿=qkÍÐ+#á&+ýËqT ¿¡\¿£ uóÖ$T¿£qT bþw¾dTï+~. ¿ì+~ n+Xæ\|Õ bÍ<ó«jáTT&T <w¾¼ |{ì¼
neT\T |sÁ#*.
· ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ T Ôás>Á Ü· ýË y]¿ì nqTÅ£L\+>± +&û ç|<Xû +ø ýË
Å£LsÃÌe&¿ì @sÎ³T¢ #ûd¾ nqTeTÜ+#*.
· q\¢\¢qT y]¿ì n $<ó\T>± n+<Tu²³TýË +&û³³T¢>± #áÖ&*.
· ÔÃ{ì $<«sÁT\ qT M] |³¢ dVä qTuóÖ Ü (Empathy) ÔÃ yîT*¹>³³T¢ #áÖ&*.
· ÔáÐq >±*, yî\TÔáTsÁTÔÃ Å£L& ¿£süÁ Dj ¡ Tá Ôás>Á Ü· >·~ yÔesÁD² ¿£*Î+#*.
sÁ+>·T, sÁ+>·T\ ºçÔ\ÔÃ Å£L&q uË<óHÃ|¿£sÁD²\qT ç|<]ô+#*.
· uË<óH uó« dq ç|ç¿ìjTá ýË MsÁT bÍý¤ZH³û ³T¢>± ç|D²[¿£ ÔájÖá sÁT #ûdT ¿Ãy*.
· Pictures Discription ºçÔ\ <Çs $<«uË<óq #ûjáÖ*.
· Ôás>Á Ü· >·~ýË #î|Î¾ q n+Xæ |\TkÍsÁT¢ #î|Î¾ Hû]Î+#á&¿ì (Repeated
Learning) çbÍ<óq«+ yÇ*.
· $<« uË<óq ýË ysÁT kÍ~ó+ºq ç|Ü |¿ì çbþÔáàV¾²dÖï VQeTÔáT\T yÇ*.
· M]¿ì ç|Ü $wjÖá ç|jÖî >±Ôá¿£+>± #ûd¾ Learning by doing <Çs Hû]Î+#*.
· nuó« dqýË $$<ó C²ãH+û ç~jáÖ\T bÍý¤Zq³+ #ý² neds+Á . ¿±{ì¼ M]¿ì
#áÖ&³+, $q³+, #î|Î³+, nqTuó$+#á³+ ý²+{ì nHû¿£ |qT\Å£ ne¿±Xø+
yÇ*.
73
· d+Èã\T ýñ< dÖ#áq\T #ûdÖ ï ÔÃ{ì $<«sÁT\ qT dVä jáT+ n+~+#áeT
çbþÔáàV¾²+#*, |sÁ«yû¿ì+#*.
· M]¿ì nqT¿£sD Á (Imitation) <Çs HûsTÁ Ì¿Ãe&¿ì, HûsTÁ Ì¿=q < ç|<] ô+#û
ne¿±Xæ\T ¿£*Î+#*.
· HîeT~>± HûsTÁ ÌÅ£Hû y] ¿ì+#á|s #Á Åá L£ &<T . Ôáq+Ôá³ ÔqT e~ÆýË¿ì e#ûÌ
ç|jáTÔá+ #ûdTïH& >·sÁÇ|&*. ç|Xø+d¾+#*.
· ºq ºq bÍ³\T, |<«\T bÍ&³+, q{ì+#á&+ HûsÎ*.
· $$<ó sÁ¿±\ |qT\qT ¿=~Ý ¿=~Ý eÖsÁTÎ\ÔÃ ºÌqfÉÔí¢ û y]ýË @¿±ç>·Ôá \¿£&> ±
+³T+~.
· dyûXæ\T, ºçÔ\T, d+uó²wD\T, ç|Xø\ <Çs $wjáÖ\qT $e]+#á&¿ì,
çbþÔáàV¾²+#á&¿ì ne¿±Xø$TdÖï çbþÔáàV¾²+#*.
d$T[Ôá bÍsÄÁXæ\\T (Inclusive Schools)
ç|Ô«û ¿£ $<« nHû¿£ ç|Ô«û ¿£Ô\á qT ¿£*Ð q e«jáTç|jÖá d\ÔÃ Å£L&q~. M{ì
n~ó>·$T+#á&¿ì 1986 NPE dyTî ¿® £« $<«qT çbþÔáàV¾²+º+~. kÍ<ósÁD bÍsÄXÁ æ\ýËHû
ç|Ô«û ¿£ edÔTá \ÔÃ Å£L&q Ôás>Á Ü· >·~ @sÎ³T #ûjTá &yTû dyTî ¿® «£ $<«. BHû »$©q $<«µ
ýñ< »dV²¾ Ôá $<«µ n Å£L& n+{²sÁT. bÍsÄXÁ æ\\T ç|Ô«û ¿£ $<« ýËbÍ\qT n~ó>$· T+º
n neds\T >·\ $<«sÁT\ +<]¿ì kÍ<ósÁD bÍsÄXÁ æ\\ eÖ~]>± $<«q+~kÍïsTT.
|¾\\¢ T ¿£*d¾ nuó« d¾+ºq|ÚÎ&û u²>± nuó« d¾+#á>\· sÁT. $¿£ý²+>·ÔÇ |¿Ø£ q |&Ôû
|¾\\¢ T Ôás>Á Ü· >·~ýË¿ì ç|y¥û +#û³|ÚÎ&T deTT<jáT \¿£D ²\qT Å£L& ÔáeTÔÃbÍ³T ÔîdT Hï sÁ
>·eT+#*. »»ÔÎ<¿£ deTT<jáT duTó «\T njûT«ý² |¾\\¢ +<]ú n_óe~Æ #ûd Ôás>Á Ü· >·~
ç|Ü_+yûT bÍsÄXÁ æ\µµ. rçeyîT®q yîÕ¿£\«+ÔÃ u²<ó| &û |¾\\¢ T dÕÔ+á deTT<jáT+ýËHû HûsÁTÌÅ£
rs*. Hû|<«¸ +ýË $sÁÒÛ$+º+<û d$T[Ôá $<«.
sÁ¿£sÁ¿±\ $<«sÁTï\T dÎ+~+#û $<ó+>± bÍsÄÁXæ\\qT sÁÖbõ+~+#á&yûT d$T[Ôá
$<« \¿£« +. d$T[Ôá $<« bÍsÄXÁ æ\\T $<« nsÁ¿±\ $<«sÁT\ Ö deÖq+>± bÍ\T|+#áTÅ£Hû
$<ó+ >± dsÇÁ y«|¿+£ +&\ $XøÇd¾kÍïsTT. me]ú e~*|³¼ÅL£ &<T . me]¿¡ $&>±,
ç|Ôû«¿£ $<« +&Å£L&<T. kÍ<ósÁD bÍsÄÁXæ\ $<û« $_óq $<«sÁT\ neds\Å£
dÎ+~+#á>·*¹>³³T¢>± ÔáÐq+Ôá nqTÅ£L\+>± +&*.
74
· d$T[Ôá+ n+fñ ç|Ô«û ¿£ neds\T ¿£*Ðq |¾\\¢ neds\qT rsÁÌ&+ÔÃ bÍ³T
kÍ+|T¾ ¿£, kÍ+dØÜ¿£, ]¿£ |syÁ Tî q® |¾\\¢ yî$Õ <ó« neds\qT r¹sÌ~.
· ç|Ü nuó²«dÅ£&T ÿ¿£ ç|Ô«û ¿£yTî q® y&, $_óq nuó« dq neds\T +{²jáT
bÍ<ó«jáTT&T uó²$+º Ôá<qT>·TD+>± nuó«dq eP«Vä\T sÁÖbõ+~+#áT¿Ãy*.
sÁÇ#áq+
»»d$T[Ôá $<«µµ n+fñ »»nuó« dq, kÍ+dØÜ¿£, kÍeÖ¿£ ¿±sÁ«ç¿£eÖ\ýË nuó²«dÅ£ \+<]
uó²>·kÍÇeÖ« |+#áTÔáÖ, y] $_óq neds\qT rsÁTdÖ,ï y] Ôás>Á Ü· >·~ ç|ç¿ìjTá \Å£,
bÍsÄÁXæ\ qT+º <ÖsÁ+ ¿±Å£+& #áÖd sÁ+ÔásÁ ç|ç¿ìjáTµµ. B¿ì |¾\¢\ ejáTdTà, kÍsTT¿ì
ÔáÐq³T¢>± $wjÖá , |<ÔÆ Tá \qT, sD²\qT, eP«Vä\qT ÔáÐq ¯Ü>± eÖsÁTÎ #ûdT ¿=+³Ö
$<«q+~+#û u²<ó«Ôá jáTÔá bÍsÄÁXæ\\T rdT¿Ãy*. ` jáTTHîkþØ
»d$T[Ôá $<«µ ¹¿e\+ »»]Æw¼ deTÖVä¿ì #î+~q |¾\¢\ $<«Å£ eÖçÔáyûT |]$TÔá+
¿±<T. ~ n+<] nuó« dqqT, uó²>·kÍÇeÖ« çbþÔáàV¾²dT+ï ~.µµ n+<sTÁ n+fñ bÍ\Å£\T,
|¾\\¢ T, y] Ôá*<¢ + ç&T\T, bÍsÄÁXæ\ d¾Ò+~, deÖÈ+. - CSIE UK (Centre for Studies
on Inclusive Edn.)
d$T[Ôá $<« ` çbÍeTTK«+

ç|Ü $<«]¿¡ #á~yû V²Å£Ø +~. #á<e e\d¾q neds+Á +~. kÍ<ósÁD |¾\\¢ ÔÃ
bÍ³T yî$Õ <ó« kÍeTs«\Tq y] ÿ¹¿ sÁ¿y£ Tî q® bÍsÄXÁ æ\\Å£ VäÇ+º s¹ |{ì deÖC²¿ì
ç|r¿£\T>± ÔájáÖsÁT#ûjáTe\d¾q nedsÁ+ +~.
ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ Å£ ç|Ô«û ¿£+>± $<«qT n+~+ºq|ÚÎ&T y] neds\Å£
ÔáÐq³T¢>± uË<óH uó« dq ç|ç¿ìjTá \T #û|{ q¼ì |Î{ì¿,¡ uó$ w«ÔY deÖÈ+ýË $T>·Ôy]ÔÃ ¿£*d¾
J$+#á&+ ýË deTd«\T m<Ts=Øqe#áTÌ. ¿±ú d$T[Ôá $<« ¿±sÁ«ç¿±eÖýË¢ n+<sÁÖ ¿£*d¾
+&³+ e\¢ n~ uó$w«ÔYÔÃ eT+º dsÁTÝu²³TÅ£ <ÃV²<+ #ûdTï+~.
$<«qT nHû¿£ ¿ÃD²\ qT+º #áÖd¾ nHû¿£ sÁ¿±\sTTq bÍsÄÁXæ\\T @sÎ³T #ûjáT&+
¿£+fñ n+<] $<«sÁT\ qT ÿ¹¿ >=&T>·T ¿±&¿ì sÁ|Î¾ +º, y] yî$Õ <ó« kÍeTs«\Å£ nqT>·Tq+>±
}Ôá$TeÇ&+ e\¢ ysÁT |sdÁ Î sÁ #ás«Á \T, d$THsY\T, dÖ#áq\T, deTejáTdTØ\ uË<óq ý²+{ì
|<ÔÆ Tá ýË¢ $<«qT nuó« d¾kÍïsTÁ . |¾\\¢ +<] kÍeTs«\qT nsÁ+ #ûdT¿= |sdÁ Î sÁ+ ysÁT HûsTÁ Ì¿=q
$\Te\T <ósÁ+>± Xæ+ÜjáTTÔá Jeq+ >·&|&¿ì d$T[Ôá $<« / bÍsÄÁXæ\\T <ÃV²<+
#ûkÍïsTT.
75
ý² d$T[Ôá+>± +#á&+ e\¢ ÿ¿£] ¿£wq¼ cÍ¼\qT eTs=¿£sTÁ ne>±V²q #ûdT ¿=,
uó$ w«ÔY deÖÈ+ýË n³Te+{ìysÁT m<TsÂ qÕ |ÚÎ&T dsÂ qÕ dVä jáT¿£ #ás«Á \T, ÔÃ&Î³TqT n+~kÍïsTÁ .
d$T[Ôá $<«e\¢ sÁ¿y£ Tî q® $\Te\T $<«sÁTý Ë¢ |+bõ+<TÔsTT. d$T[Ôá bÍsÄXÁ æ\\ e\¢
|¾\¢\+<sÁÖ ÿ¿£] dVäjáT+ÔÃ eTs=¿£sÁT ÿÜï& ýñÅ£+& #áTsÁT>±Z bÍý¤Z kÍsÁÇçÜ¿£ $<«qT
bõ+<TÔsÁT.
d$T[Ôá ($©q) $<«ýË eP«VäÔá¿£ uË<óq\T
(Teaching strategies in inclusive Education)
ç|Ô«û ¿£ neds\T / nuó« dq yî¿Õ \£ «+ q $<«] uË<óq ýË ÿ¿£ ç¿£eT |<ÜÆ ýË
\¿±«\qT @sÁÎsÁ#Tá ¿Ãy*. uË~ó+#áe\d¾q n+Xæ\qT ºq ºq uó²>±\T>± $&>={²¼*.
y{ì ÿ¿£ esÁTdç¿£eT+ýË @sÎ³T #ûd¾ uË~ó+#û |<ÜÆ ¿±sÁ« $Xâw¢ D (Task analysis)
n+{²sÁT.
d$T[Ôá $<«ýË ¿ì+~ eP«VäÔá¿£ uË<óq\T |jáTT¿£ï+>± +{²sTT.
1. ºq deTT<jáT uË<óq 4. nÔá«\Î sÁÒ+<ó yÔesÁD+
2. dV² $<«] ¥¿£D 5. ³+¿±\T ýñ yÔesÁD+
3. |ÚqsÁÒ\Û H\T
1. ºq deTT<jáT uË<óq (Small group instruction) : ºq deTT<jáT |<ÆÜ nHû~
d$T[Ôá $<«qT deTsÁe +Ôá+>± #ûjTá &¿ì, |jÖî >·|& û ÿ¿£ uË<óq |<ÜÆ . |<ÜÆ
|jÖî Ð+#û eTT+<T uË<óH uó« dq ¿ì+< #á¿Ø£ >± ÈsÁ>&· ¿ì bÍ<ó«jáTT\T Ôás>Á Ü· ýË $<«sÁT\ qT
ºq deTÖVä\T #ûjáT&+ýË Hî|Õ ÚD«+ bõ+~ +&*. ysÁT deTÖVäýË¢ @ $<ó+ >± |#ûjÖá ýË
uË~ó+#*. |<ÆÜ çbÍsÁ+_ó+#û eTT+<T ¿ì+~ dÖ#áq\T bÍ{ì+#*.
1. eTT+<T>± Ôî*yîÕq <ÝsÁT $<«sÁT\qT mqT¿Ãy*.
2. ÿ¿£ Ôî*yîÕq $<«] ÿ¿£ eÖqd¾¿£ yîÕ¿£\«+ q $<«]ÔÃ ÈÔá|sÁ#*.
3. ÿ¿=Ø¿£Ø]¿ì ÿ¿£ ç|Ôû«¿£yîT®q ¿±sÁ«+ yÇ* <: kÍeÖq«Xæg+ ç|<sÁôq e+{ì
Ôás>Á Ü· jáT³ |P]ï #ûd ¿±sÁ«+.
4. Âs>·T«\sY ÔásÁ>·Ü | qT+º y]¿ì $TqVäsTT+|Ú ¿£*Î+#*. ysÁT #ûjáTe\d¾q
¿±sÁ«+ y¹s mqT¿=Hû $<ó+>± +&*.
5. $<«sÁT\T u²>± #ûd¾q | yîT#áTÌ¿= çbþÔáàV¾²+#*.
76
6. $<ó+>± $<«sÁTýñ mqT¿=q ¿±s« ÔásÁT\T #ûÌ d\Vä\T $eTsÁô\qT
dÓÇ¿£]+#á&¿ì d+d¾<TÆýÉÕ +&*.
7. ç¿£eT+>± |<ÆÜ 5 ýñ< 6 ys\ esÁÅ£ ¿=qkÍÐ+#*. $<ó+>± mÅ£Øe
deTÖVä\qT @sÁÎsÁ#*.
2. dV² $<«] ¥¿£D (Peer tutoring) : $<«sÁT\ T ÿ¿£]¿=¿£sTÁ uË~ó+#áT¿Ãe&¿ì ¥¿£D
eÇ&+. ÿ¿£]¿=¿£sÁT ºq deTÖVä\ýË e«¿ì>ï Ô· á uË<óq ÈsÁ|& ¿ì ne¿±Xø+ ¿£*Î+#á&+ .
dV² $<«] ¥¿£D
n+fñ <sÝ TÁ , eTT>·TsZ TÁ eT]¿= kÍsÁT¢ q\T>·TsÁT ýñ< nsTT<T>·TsÁT ¿£\d¾
ÿ¹¿ ¿±sÁ«+ (task) MT< |#ûjáT&+. kÍ<ósÁD+>± ÿ¿£ $<«] eTs=¿£ $<«]¿ì uË~ókÍïsÁT.
dV² $<«] ¥¿£D nHû~ |sdÁ Î sÁ uË<óq . |<ÜÆ #á¿Ø£ >± nqTd]+#á&¿ì bÍ<ó«jáTT\T
¿£w¾ #ûjáÖ*.
3. |ÚqsÁÒ\H\T (Reinforcements) : kÍ<ósÁD+>± |¾\¢ýË¢ ÿ¿£ ||Õ d¿ìï, ÔûïC²
¿£*Ð+#á&¿ì çbþÔàV²+ nedsÁ+. ³Te+{ì çbþÔàV²+ eÖd¿£ yîÕ\¿£«+ q |¾\¢\Å£
eT]+Ôá nedsÁ+. eÖqd¾¿£ yîÕ¿£\«+ q |¾\¢\T |qT\T HûsÁTÌ¿Ãe&+, HûsÁTÌÅ£q |qT\T
ÔásÁ#áÖ kÍ<óq #ûjáT&+ nHû n+Xæ\T çbþÔàVä {ì¼ +{²sTT. çbþÔàV²+ ¿Ãd+
¥¿£D |ÚDT\T #ûÌ çbþÔàV²¿±\Hû |ÚqsÁÒ\H\T (Reinforcements) n+{²sÁT. uË~ó+#û
¿±sÁ«ç¿£eT+ýË çbÍ<óq«|sÁ+>± eTTK«yîT®q n+Xø+ <û. |ÚqsÁÒ\H\T 3 sÁ¿±\T.
1. çbÍ<¸$ T¿£ |ÚqsÁÒ\H\T (Primary Reinforcement) : $ J$Ô¿ì nedsyÁ Tî q® $
Xø¿ìïe+ÔáyîT®q$. <: VäsÁ+, bÍújáT+, ç< yîTT<ýÉÕq$.
2. >D |ÚqsÁÒ\H\T (Secondary Reinforcement) : $ çbÍ<¸$ T¿£ |ÚqsÁÒ\H\ÔÃ
ÈÔá #ûjáT&+ e\¢ @sÁÎ&û |ÚqsÁÒ\H\T.
3. kÍ+|T¾ ¿£ |ÚqsÁÒ\H\T (Social Reinforcement) : M{ì¿ì <ûÇ>· kÍsTTýË (Emo-
tional level) çbÍeTTK«+ +³T+~. <: bõ>·&,ï ºsÁTqeÚÇ, n_óq+<q, ¿Ð*+Ôá yîTT<ýq ÉÕ $.
>D, kÍ+|T¾ ¿£ |ÚqsÁÒ\H\T #ý² kå¿£s«Á +>±, dT\uó+ >± \_ó+#û$>±, n+^¿£]+#û$>±
+{²sTT. ¿± d+Ôá|¾ï¿£sÁ+>± M{ì¿ì çbÍ<¸$T¿£ |ÚqsÁÒ\H\¿£+fñ ÔáÅ£Øe çbÍeTTK«+
+³T+~. rçe eÖqd¾¿£ yîÕ¿£\«+ q y]¿ì çbÍ<¸$T¿£ |ÚqsÁÒ\qyûT ÔáÐ+~.
|ÚqsÁÒ\q dÖçÔ\T
1. |ÚqsÁÒ\q+ $<«] \¿±«, ç|esÁïq ç|<sÁôq rsÁTqT {ì¼ +³T+~.
2. ç|esÁïq ¥+ºq³T¢+fñ yî+³Hû |ÚqsÁÒ\H n+~+#*.
77
3. çbÍ<¸$ T¿£ <Xýø Ë ç|esÁqï ¥+ºq ¯ÜýË q ç|ÜkÍ] |ÚqsÁÒ\H yÇ*.
4. ÿ¿£kÍ] ÿ¿£ ç|Ôû«¿£ HîÕ|ÚD²« HûsÁTÌ¿=q ÔásÁyÔá, bÍ<ó«jáTT&T ÔásÁ#áÖ
|ÚqsÁÒ\H yÇ*.
5. m|ÚÎ&Ö ÿ¿£kÍ] M|Ú Ôá{>¼ì ±, bõÐ& ¿± edTeï Ú yÇ*. ç¿£yTû D² edTeï Ú\
çbÍeTTU²« ÔáÐZ+º, bÍ<ó«jáTT&T Ôáq ç|esÁïq <Çs $<«]
¿£]ü+#áT¿Ã>·\>±*. n³Te+{ì |ÚqsÁÒ\H¹¿ n~ó¿±sÁ çbÍ<óq«+ yÇ*.
4. nÔá«\Î sÁÒ+<ó yÔesÁD+ (Least Restrictive environment) : nÔá«\Î sÁÒ+<ó yÔesÁD+
n+fñ eÖqd¾¿£ $¿£ý²+>·TýÉÕq $<«sÁT\T d$T[Ôá $<«ýË kÍ<ósÁD u²\u²*¿£\ÔÃ ¿£*d¾
MýÉÕq+ÔáesÁÅ£ #á<TeÚ¿Ãe&¿ì ne¿±Xø+ ¿£*Î+#á&¿ì y] MýÉÕq+Ôá ÔáÅ£Øe sÁÒ+<ó
yÔesÁD+ýË +#*.
1. eÖqd¾¿£ yîÕ\¿£«+ q y] Å£L& kÍ<ósÁD |¾\¢\ÔÃ ¿£*|¾q³¢sTTÔû y]ýË
kÍeÖJ¿£sÁD |sÁT>·TÔáT+~.
2. eÖqd¾¿£ yî\Õ ¿£«+ q $<«sÁT\ T Å£L& ÔásÁ |¾\\¢ ÔÃ deÖq+>± $<«qT
nuó« d¾dÖ ï n nuó« dq ¿£Ô«\ÔÃ bÍ\T |+#áT¿Ãe&¿ì M\eÚÔáT+~.
3. Be\¢ y]¿ì deÖÈ+ýË e«¿ì>ï Ô· á J$Ôá+ >·&| & ¿ì ne¿±Xø+ ¿£*Î+#áe#áTÌ.
eÖd¿£ yîÕ¿£\«+ q y] sÁÒ+~ó+#áÅ£+& y] Å£L& ÔásÁ |¾\¢\ÔÃ ¿£\d¾
#á<T eÚ¿Ãe&¿ì, &T¿Ãe&¿ì, ÔásÁ |qT\T #ûjTá &¿ì ne¿±Xø+ ¿£*Î+#*. $<ó+ >±
#ûjTá &+e\¢ ysÁT Å£L& deÖÈ+ýË ¿£\d¾ qÖÔáq e«Å£\ï T>± J$+#á&¿ì M\eÚÔáT+~.
eÖqd¾¿£ yîÕ\¿£«+ q y] sÁÒ+~ó+#áÅ£+& y] Å£L& ÔásÁ |¾\¢\ÔÃ ¿£\d¾
#á<T eÚ¿Ãe&¿ì, &T¿Ãe&¿ì, ÔásÁ |qT\T #ûjTá &¿ì ne¿±Xø+ ¿£*Î+#*. $<ó+ >±
#ûjTá &+e\¢ ysÁT Å£L& deÖÈ+ýË ¿£\d¾ qÖÔáq e«Å£\ï T>± J$+#á&¿ì M\eÚÔáT+~.
5. ³+¿±\T ýñ yÔesÁD+ (Barrier free environment) : eÖqd¾¿£ yî\Õ ¿£«+ q |¾\\¢ Å£
³+¿£+ ýñ yÔesÁD+ ¿£*Î+#á&+ m+ÔÃ nedsÁ+. kÍ<ósÁD |¾\\¢ ÔÃ ¿£*d¾ bÍsÄÁXæ\\Å£
yîÞßø &¿ì, se&¿ì bÍsÄXÁ æ\ýË m³Te+{ì ³+¿±\T ýñÅ£ +& +&*. <V²sÁDÅ£
bÍsÄÁXæ\ uóeq+ ýË|*¿ì yîÞøß&¿ì, jáT³Å£ se&¿ì, ÔásÁ>·Ü >·~ ýË|* ç|<ûXø+ýË,
ýÉçÕ ¯ýË, nd+;¢ Vä\T, &{Ë]jáTyT eTÖçÔáXæ\, uóËÈq>·~ / ¿±+«{¡H, ³dý ²\ýË
$<«sÁT\Å£ ³+¿±\T ýñ yÔesÁD+ ¿£*Î+#*.
78
eÖqd¾¿£ yî¿Õ \£ «+ q $<«sÁT\ T kÍ<ósÁD bÍsÄXÁ æ\ýË mý²+{ì ³+¿±\T ýñÅ£ +&
$<«uó«d¾+#á&¿ì ç¿ì+~ n+Xæ\qT <w¾¼ýË +#áT¿Ãy*.
1. bÍsÄÁXæ\ ýË|\Å£, jáT³Å£ yîÞâß eÖsÁZ+
2. q&#û³|ÚÎ&T #ûÔáT\ÔÃ |³T¼¿= q&e&¿ì M\T>± (Hand rails)
3. Ôá\T|Ú\T, y¿ì*
4. Hû\ C²sÁT&T>± ýñÅ£+&
5. ekÍs, #áT³T¼|¿ Ø£ \ ç|<Xû æ\T
6. deÖ#sÁ \¢ (Information boards) >·TsÁTï |\¿£ (Signages)
7. ¿±+Ü, XøÝ+
8. eTÖçÔáXæ\
9. ³d\ +
10. Ô>·Tú{ì d<T bÍjáÖ\T
11. nÔá«edsÁ deTjáT+ýË HûsÁTÎÔÃ Ôá|Î¾ +#áT¿Ãe&¿ì
ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ Å£ dV² |PsÁÇ¿£, $©q nuó« dq yÔesÁD² ¿£*Î+#á&+ ýË
eTT+<T>± meÂse] ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢\T>± >·T]ïkÍïsÃ >·eT+#+. kÍ<ósÁD
bÍsÄXÁ æ\ýË $©q $<« eXø«¿£Ôqá T ç|Ô«û ¿£+>± M]¿ì $<«qT n+~+#á&+ e\¢ |]D²eÖ\qT
Ôî\TdT¿=H+. uó²sÁÔá ç|uóTÔáÇ+ ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢\Å£ ¿£*Î+ºq edÔáT\ >·T]+º
#á]Ì+#+. $©q $<« e\¢ $<«sÁT\Å£ ¿£*¹> ç|jîÖÈH\qT, VQÞø eqsÁT\ ¿£\ÎH
ç|ç¿ìjTá \ >·T]+º n<ó« jáTq+ #ûXæ+. ný²¹> 1.ºq deTT<jáÖ\ uË<óq , 2.dV² $<«]
¥¿£D, 3. |ÚqsÁÒ\H\T, 4.nÔá«\Î sÁÒ+<ó yÔesÁD+, 5.³+¿±\T ýñ yÔesÁD+
e+{ì uË<óH eP«Vä\qT bÍ<ó«jáTT\T $©q $<«ýË |jÖî Ð+ºq#Ã dV²|PsÁÇ¿£ nuó« dq+
ÈsÁT>·TÔáT+~.
eTTU²«+Xæ\T
· $<«sÁT\+<sÁÖ nuó«d¾kÍïsÁT. ¿± n+<] kÍ<óq ÿ¹¿ sÁ¿£+>± +&<T. ¿=+Ôá
eT+~ |¾\\¢ T yû>+· >± HûsTÁ ÌÅ£+fñ eT]¿=+Ôá eT+~ |¾\\¢ T eT+<¿=&>±
HûsTÁ ÌÅ£+{²sÁT. ý² HûsTÁ Ì¿Ãe&+ýË yî$Õ <ó«¿ì ¿±sÁD²ýÉqÕ y{ìHû ¿±sÁ¿±\T>±
|s=ØHsÁT. y{ìýË eTTK«yîTq® $ |]|¿Ç£ Ôá ` ÔáÐq+Ôá Xæ¯sÁ¿£ eÖqd¾¿£ |]|¿Ç£ Ôá
79
edï>± $<«sÁT\T HûsÁTÌ¿ÃýñsÁT. n+<Te\q bÍ<ó«jáTT\T $<«sÁT\
|]|¿Ç£ Ôá\qT <w¾ý¼ Ë +#áT¿= uË<óH uó« dq ç|ç¿ìjTá \qT ¿£*Î+#*.
· <ûÇ>±\Ö <ûÇ>· $¿±d+ bõ+~q e«Å£\ï T dsTÁ uÝ ²³T #ûdT Å£+³Ö, Ô=+<s>Á ±
nuó«d¾kÍïsÁT. TTD²Ôá¿£ <ûÇ>±\Tq y]¿£ ¿£+fñ <óHÔá¿£ <ûÇ>±\T ¿=+Ôá
esÁÅ£ nuó«dqÅ£ <ÃV²<|&ÔsTT. #á¿£Ø nuó«dq yÔesÁD+, bÍsÄÁXæ\,
<óH Ôá¿£+>± ýËºdÖ,ï çbþÔáàV¾²+#û bÍ<ó«jáTT\T nuó« dq yû>+· ýË ÔÃ&Î&ÔsÁT.
· Å£³T+uó duTó «\T, dV¾²ÔáT\T eTTK«+>± bÍ<ó«jáTT\T |¾\\¢ qT ç|s¹ |¾dï nuó« dq
yû>·+ mÅ£ØyêÔáT+~. $<«sÁT\ýË $_óq n_ósÁT#áT\T+{²sTT.
· |¾\\¢ qT <û¥Ý +ºq bÍsÄ«+Xæ\T y]¿ì @ $<ó+ >± |jÖî >·|& Ô jîÖ Ôî*|¾
y{ì|Õ n_ósÁTº ¿£*Ðdï #á¿£Ø>± HûsÁTÌÅ£+{²sÁT.
· |¾\\¢ qT <û¥Ý +ºq bÍsÄ«+Xæ\T y]¿ì @ $<ó+ >± |jÖî >·|& Ô jîÖ Ôî*|¾
y{ì|Õ n_ósÁTº ¿£*Ðdï #á¿£Ø>± HûsÁTÌÅ£+{²sÁT.
· |¾\ý¢ Ë¢ dV² È kÍeTs«\qT Ôî\TdT¿= y] jáÖ sÁ+>±\ýË çbþÔáàV¾²dï
mÅ£Øe ¿£w¼|& Å£+&Hû jáÖ sÁ+>±\ýË sDìkÍïsÁT. Å£³T+u²¿ì, bÍsÄÁXæ\Å£,
deÖC²¿ì, <ûXæ¿ì >·sÁÇ¿±sÁD+>± \TkÍïsTÁ . y]ýË q dV² È kÍeTs«\Å£
nqT>·TD+>± <óHÔá¿£ yîÕK] sÁÖbõ+~+º y{ì|Õ n_ósÁTº ¿£*¹> $<ó+>±
bÍ<ó«jáTT\T Ôá*¢<+ç&T\T ¿£w¾¼ #ûdï >=|Î e«Å£ï\T>± r]Ì~<Ý&ÔsÁT.
· nuó«dqýË nÜ eTTK«yîTq® n+Xø+ dÜ, >·&º q bÍsÄ«+Xæ >·T]ï+#áT¿ÃÅ£+&
<|Õ <ósÁ|& +&û eTs=¿£ bÍsÄ«+Xæ uË~ó+ºq³¢sTTÔû eTq çXøeT e<ó
neÚÔáT+~. C²ã|¿£+ |+#û |<ÆÔáT\qT KºÌÔá+>± bÍ]Ädï, $dÜ ÔáÐZ dÜ
|sÁT>·TÔáT+~. ¿= $wjáÖ\T ¿=+Ôá esÁÅ£ eÖçÔáyûT >·T]ï+#áT¿= ÔásÁTyÔá
eT]Ìbþy*. yû{ì BsÁé¿±*¿£+>± >·T]ï+#áT¿ÃyýË, yû{ì dÇ\Î¿±\+>±
>·T]ï+#áT¿ÃyýË nuó²«dÅ£ýñ sÁs TT+#áT¿Ãy*.
· |Ú{ì+¼ ~ yîTT<\T #ábþjûT+Ôá esÁÅ£ nuó« dq+ ÈsÁT>·TÔáT+~. ~ nHû¿£ sÁ¿±\T>±
+&e<T.Ý jáTÔá |<ÜÆ ýË BÝ|q Å£ ç|ÜdÎ+<q nHû |<ÜÆ ýË nuó« dq+
ÈsÁT>·TÔáT+< yH bÍyýËy Ôáq ç|jîÖ>·+ <Çs sÁÖ|¾+º nedsÁyîT®q
ç|esÁHï eÖsÁTÎqT |ÚqsÁÒ\q+ #ûjTá &+ e\q rdTÅ£ se#áÌ, #î&T n\y³¢qT
$\T|Ó¿ï s£ DÁ + e\¢ eÖÎ+#áe#áÌ Ôî*|¾H&T.
80
· d¾ØqsY m\T¿£ MT< #ûd¾q Ôáq |]XË<óq e\¢ ç|r e«¿ìï #áTsÁTÅ£>± @<Ã ÿ¿£ |
#ûdÖ Hï û +{²&, eT+º | VQeTÔáT*ºÌ ç|X+ø d¾+#á&+ e\q ç|esÁqï
n_óe~Æ #î+~ nuó« dH¿ì <] rdT+ï < Ôî*bÍsÁT. ç|ÜdÎ+<qqT BÝ|q \T
eÇ&+ e\¢ ç|esÁïH eÖsÁTÎ ÈsÁT>·TÔáT+< Ôî*bÍsÁT. dÓÇjáT nuó«dH¿ì
|ÚH~ yûXæsÁT.
· <¸sY&î¿Õ ù ç|ÜbÍ~+ºq jáTÔá<Ãw |<ÜÆ ýË $<«sÁT\ T dÇjáT+>± nuó« d¾+#á>\· sÁ
Ôá|Ú Î\T #ûdÖ ï d]~<ÖÅÝ £ +³Ö nuó« d¾+#á>\· sÁ Ôî*bÍsÁT. d+<óH\ e\q
nuó²«d+ È]Ð |ÚqsÁÒ\q+ ÈsÁT>·TÔáT+< Ôî*bÍsÁT. d+d¾<ÆÔ \á qT ¿£*Ð+#á&+,
nuó²«d+ #ûjTá &+, #á¿£Ø |* Ô\T ¿£qT¿£ eºÌq³¢sTTÔû Ü]Ð |ÚqsÁÒ\Û q+ e\q
¿=Ôáï $wjáÖ\T HûsTÁ Ì¿Ã>·\sÁ Ôî*|qT.
· Â>kÍ¼ýÙ¼ y<T\T º+bÍ+J\|Õ ç|jîÖ>±\T #ûd¾ n+ÔásY <w¾¼ |jîÖÐ+º
HûsÁTÌ¿Ã>·\sÁ sÁÖ|¾+#sÁT. deTd« kÍ<óq yîTTÔáï+ |]d¾ÔáT\|Õ <ósÁ|&
+³T+<, deTd«Å£ |]cÍØsÁ+ V²sÄÔáTï>± ¿£\T>·TÔáT+<, kÍeÖqT«\Tq
deTd«\T |]wØ]+#á&+ dT\TyîÕq<, deTkÍ« |]cÍØsÁ+ýË nqTuóe+, ¥¿£D
ÔÃ&Î&TÔáT+< Ôî*jáTCñkÍ&T.
· $T\¢s,Y &Ãý²sY\¦ T ç|ÜbÍ~+ºq, +&Ös deT]+ºq |]o\Huó« dq+ýË
deTd«Å£ Ôáqe<Ý |]cÍØsÁ+ ýñq|ÚÎ&T e«Å£\ï T @ $<ó+ >± ç|ÜdÎ+~+º
|]wØ]+#áTÅ£HsÃ |]o*+º, nqT¿£]+#á&+ e\¢ ÔáeT deTd«\qT |]wØ]+#áT
Å£+{²sÁ Ôî*|qT.
· nuó« dqýË |ÚqseÔá+ bÍçÔá nÜ çbÍeTTK«yîTq® ~. nuó²«d+ ýñ< |ÚqseÔá+
ýñÅ£+& nuó«dq+ ¿£w¼kÍ<ó«eT n nuó«dq d¾<Æ+Ô\T Ôî\T|ÚÔáTHsTT.
· bÍ<ó«jáT ¿¹ +çB¿£Ôá uË<óq ¿£+fñ $<«] ¿¹ +çB¿£Ôá uË<óq #ý² yîTsÁT>Â +Õ <
nHû¿£ ç|jîÖ>±\T Ôî\T|ÚÔáTHsTT.
81
3. $©q+ ` ÔásÁ>·Ü >·~ jáÖÈeÖq«+
(Inclusion and Classroom management)
Objectives : \¿±«\T :`
1. $©q $<« >·T]+º |P]ï kÍÆsTTýË C²ãH, ne>±V²qqT n+~+#á&+.
2. $<«$©q+ýË $<«sÁTÆ\Å£ dVäjáT+ @$<ó+>± #ûjáÖýË Ôî*jáTCñjáT&+.
3. d+|T{ìÔá bÍsÄÁXæ\\ \¿£D²\T Ôî\|&+ eT]jáTT dyûT[Ôá bÍsÄÁXæ\ýË nedsÁyTî ®q eT<ÆÔáT, de\T
>·T]+º $e]+#á&+.
4. $©q $<« ÔásÁ>·ÔáT\T jáT+<T bÍ<ó«jáTT bÍçÔáqT Ôî*jáTCñjTá &+ eT]jáTT uË<óqýË eP«Vä\T
$e]+#á&+.
5. @¿£ÔásÁ>·Ü eT]jáTT VQÞø ÔásÁ>·Ü |]d¾ÆÜ $<óq+ Ôî*jáTCñjáT&+ eT]jáTT VQÞø ÔásÁ>·Ü
uË<óH ç|ç¿ìjTá \T $e]+#á&+ .
6. VQÞø ` kÍÆsTT eP«Vä\T >·T]+º C²ãH eT]jáTT ne>±V²q ¿£*Ð+#á&+.
7. VQÞø uó²wÔáÇ+ eT]jáTT $©q+ >·T]+º $e]+#á&TqT.
3.0 Introduction :-
$©q $<« ÿ¿£ d+¿ì¢w¼yîT®q~. B nHû¿£ ¿±sÁD²\T ç|uó²$Ôá+ #ûkÍïsTT. ç|Ôû«¿£ neds\T eÚq
|¾\¢\ |sÁT>·T<\ eT]jáTT n_óe~Æ|Õ Å£³T+, bÍsÄÁXæ\ eT]jáTT d+|T+ ç|uó²e+ m+ÔÃ eÚ+³T+~.
|¾\¢\ n_óe~Æ, neds\T y] |]ds\ eqsÁT\T, y] kÍeTsÁ«Æ +¿ì eT<ó« n$Huó²e d++<ó+ eÚ+³T+~.
Å£³T+eTT, bÍsÄÁXæ\ eT]jáTT d+|T+, |¾\ý¢ ýË $$<ó sÁ¿±\ n+#áH\T, &eÖ+&T,¢ yîÕKsÁT\T, dÓ]¼ jîÖfÉ®|tà
eT]jáTT $\Te\qT y]ýË ¿£*ÐdT+ï ~. y]ýË eÚq dÇuó²y, y] q&e&¿q£ T eÖsÁTdT+ï ~. $©q $<«
n+fñ ¹¿e\+ bÍsÄÁXæ\ýË nuó«+ÔásÁ¿£syÁ Tî q® |<ÆÔ áT\TqT rd¾yj
û Tá &yûT ¿±<T. ný² n~ kÍ<ósÁD bÍsÄXÁ æ\\Å£
ç|Ô«û ¿£ neds\T eÚH $<«sÁT\Æ qT |+|+&+ eÖçÔáyTû ¿±<T. uóÜ¿£ |]ds\T, ¿£]Å£«\yT, uË<óq
eT]jáTT nuó«dq XèÕ\T\T eT]jáTT \¿±«\qT HîsÁyûsÁÌ&+ÔÃ bÍ³T ç|Ôû«¿£ neds\T q $<«sÁTÆ\Å£
nuó«+ÔásÁ¿£syÁ îT®q |<ÔÆ áT\TqT ýñÅ£+& #ûjáT&+.
ç|Ôû«¿£ neds\T eÚH nuó²«dÅ£\Å£ deÖqyîT®q V²Å£Ø\T eÇ&¿ì deÖÈ+ nsTTw¼ÔáqT
#áÖ|ÚÔáT+~. $©q $<« n+<] uó²eqýýË ÿ¿£ |]esÁqï rdT¿= eºÌ+~. ~ ÿ¿£ }«VäÔá¿£ CË¿£« uó²>·+
(Strategic Intervention). $©q $<« jîTT¿£Ø \¿£«+ nuó²«dÅ£\Å£ $<«q+~+#á&yûT ¿±<T. nHû¿£ sÁ¿±ýÉÕq
ÿÜïÞø¢qT m<Ts=ØHû kÍeÖsÆ« dTï+~. $©q $<« jîTT¿£Ø nsÁÆ+ »»deTqÇjáT+µµ ¿£+fñ >=|Î~. ç|Ôû«¿£
neds\T >·\ $<«sÁT\Æ Å£ ÔáeT ÔÃ{ì y] eýÉ deÖq |s«esÁD+ eT]jáTT nqTuóy \qT n+~dT+ï ~.
$©q $<« >·T]+º dsÂ qÕ eT+º ne>±V²q ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ $<«sÁT\Æ Å£ >·\ $wjTá |]C²ãq+
eT]jáTT $©q ç|ç¿ìjáT eTq¿=¿£ dÎw¼Ôá m+ÔîÕH nedsÁ+. yîÕ$<ó«+ eÚq n<ó«|Å£\T $©q $<«Å£
dÎ+~+#á&+ ç¿£eT+ýË bÍsÄXÁ æ\ýË¢ d+dØÜ, $<óH\T eT]jáTT |<ÔÆ Tá \ |Úq]sD+ #ûjÖá *àq neds+Á
+~.
82
3.1 $<«|syÁ Tî q® $©q+ eT]jáTT dVä jáT+ (Academic Inclusion and Support) :`
$©q $<« ÿ¿£ dV²|PsÁÇ¿£yTî q® $<óq+, |¾\\¢ +<]ú ÿ¿£ #Ã³ #û]Ì ndeÖqÔá\T ýñ eÖ+º
$<«qT bÍsÄXÁ æ\ýË #ûÌ ÿ¿£ ç|ç¿ìjTá . eTq d+|T +ýË eÚH $$<ó yî$Õ <«jáÖ\T >·\ ç|Ô«û ¿£ neds\T
eÚq |¾\\¢ +<]¿¡ HD«yîTq® $<«qT n+~+#\Hû <ûXÆ +ø ÔÃ $©q $<«qT |]#ájTá + (eTq bÍsÄXÁ æ\ýË)
#ûjTá &+~. $©q $<« nHû~ ¹¿e\+ ç|Ôû«¿£ neds\T eÚq |¾\¢* kÍ<ósÁD Hû|<ó«+ýË¿ì nqTeTÜ+#á&yTû
¿±<T, y]ýË $<«|syÁ Tî q® |* Ô\T Å£L& eTTK«yûT. $©q $<« $<óq+ nHû~ nÔá«+Ôá Ôá³dÆ +<óq \T
eT]jáTT ]ÇÈH\T >·T]ï+#á&y Tû ¿±<T, yî¿Õ ý£ ²«\T eÚq |¾\\¢ MT< e«+>·«yîTq® d+<sÒÛsÆ Ô=\Ð+#á&+
Å£L& $<« n_óe~Æ nHû~ |¾\\¢ +<] V²Å£Ø.. < n+~+#á&+ eTq u²<ó« Ôá.
3.1.1 d+|T {ìÔá bÍsÄXÁ æ\\ \¿£D ²\T (Characteristics of Inclusive Schools) :`
d+|T {ìÔá bÍsÄXÁ æ\\T ÿ¿£ $<«eÖsÁTÎqT <û¥dTHï sTT. ç¿£eT+ýË kÍ+ç|<jáT bÍsÄXÁ æ\\T
d+|T{ìÔá bÍsÄÁXæ\\T>± eÖssTT. V²>·¯¼ (1993) Hegarty kÍ<ósÁD bÍsÄÁXæ\ýË ¿£]Å£«\+ýË eÖsÁTÎ\T
Ôûy\ dÖº+#sÁT. e«¿ìï>·Ôá neds\T ç|<óq bÍsÄ«+Xæ\ eT<ó« deTÔáT\«+ +&\ dÖº+#sÁT.
à ç|Ôû«¿£ neds\T eÚq |¾\¢ýË¢ ÔádÆís« +|&+.
à yîqT¿£&q $<«sÁTÆ\Å£ ç|Ôû«¿£ çXø<Æ #áÖ|¾+#á&+.
à & eÖyûd¾ |¾\¢\Å£ Ü]Ð &ýË #á<TeÚ¿=Hû d<TbÍjáT+ ¿£*Î+#á&+.
à Å£\, eTÔá, eT]jáTT *+>· uñ<ó\T ýñ eT+º $<«qT |¾\¢\+<]¿¡ n+~+#á&+.
à ç|Ô«û ¿£ neds\T eÚq |¾\\ ¢ Å£ kÍ<ósÁD |¾\\¢ ÔÃ bÍ³T deÖq ne¿±Xæ\T ¿£*Î+#á&+.
à |¾\¢\T eT+º yÔesÁD+ýË ç|Xæ+Ôá+>± $<«qT nuó«d¾+#ûý² ne¿±Xæ ¿£*Î+#á&+.
à eT+º båsÁT&>± uó$ w«ÔáTýï Ë \e&¿ì ¿±e\d¾q HîÜÕ ¿£ $\Te\T |¾\\¢ ýË e~Æ #ûjTá &+.
à |¾\\ ¢ Å£ y] V²Å£Ø\qT Ôî*jáTCñjáT&+ eT]jáTT ysÁT ÔáeT V²Å£Ø\qT $jîÖÐ+#áT¿=Hûý² #ûjáT&+.
à ç|Ôû«¿£ neds\T eÚq |¾\¢\ýË uó²cÍ $e¿£ÔáÅ£ ÔeÚ ýñÅ£+& #ûjáT&+.
à kÍ<ósÁD bÍsÄÁXæ\\ $<û« $_óq $<«sÁTÆ\ neds\Å£ nqT>·TD+>±, nqTÅ£L\+>± eÖsÁÌ&+.
dyTû [Ôá (deTç>·) bÍsÄXÁ æ\ýË nedsyÁ Tî q® eT<ÔÆ Tá de\T :`
(Support Services needed in inclusive School)
deTç>· bÍsÄÁXæ\ýË nsÁÆe+ÔáyîT®q $<«qT ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢\Å£ n+~+#á&¿ì ¥¿£D
bõ+~q d¾Ò+~ eT]jáTT nedsyÁ Tî q® eT<ÔÆ Tá de\T m+ÔîqÕ neds+Á . deTç>· bÍsÄXÁ æ\ýË ç¿ì+<
|s=Øq deTd«\T >·\ |¾\\¢ Å£ ¿£úd eT<ÔÆ Tá de\T eT]jáTT |]¿£s\T neds+Á .
à <w¾¼ ýË|+ >·\ |¾\\ ¢ T
à $¿ì& ýË|+ >·\ |¾\\ ¢ T
à qs\T ` ¿£+&sÁ deTd«\T >·\ |¾\\ ¢ T
à n\ÎC²ãq+ >·\ |¾\\ ¢ T
à nuó« dq ýËbÍ\T >·\ |¾\\ ¢ T
83
dyTû [Ôá (deTç>·) uË<óq e\¢ ç|jÖî ÈH\T :`
(Benefits of Inclusive Teaching)
à B e\q $_óq $<«sÁT\Æ ýË bÍý¤Zq&+ ÈsÁT>·TÔáT+~.
à $y<dÎ< $wjáÖ\T #á]ÌdTïq|ð&T ÔáýÉÔûï deTd«\qT ¿£Dì¿£ d+<sÒÛ\qT ÔájáÖsÁT #ûjáTe#áTÌ.
à $<«sÁTÆ\ ¿ÃsÁTàÅ£ d++~ó+ºq $wjáÖ\qT nqTd+<ó+#áe#áTÌ.
à $<«sÁT\ Æ T y] ýË#áq\T, uó²y\T, ç|Xø \qT $|¾+#á&+ <Çs Ôás>Á ·Ü >·~ yÔesÁD+ýË
kå¿£sÁ«e+ÔáyîT®q nqTuóÖÜ bõ+<TÔsÁT.
dyTû [Ôá $<«ýË nesÃ<ó\T :`
(Barriers in Inclusive Education)
à eTq |]dsÁ çbÍ+Ô\ýË n bÍsÄÁXæ\ýË ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\¢\Å£ ç|yXû æ\T ¿£*Î+#áýñ¿b£ þe&+
eT]jáTT ç|Ô«û ¿£ bÍsÄXÁ æ\\ ¿=sÁÅ£ dÖ#áq\T ýñ¿b£ þe&+.
à n bÍsÄXÁ æ\ýË ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ Å£ nedsyÁ Tî q® kå¿£s«Á e+ÔáyTî q® sD²\T ¿£*Î+#áý¿ñ b£ þe&+.
à ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢\Å£ ÔáÐq³T¢>± bÍ<ó«jáTT\ ¥¿£D bõ+<TÔsÁHû uó²eq ¿£*Z eÚ+&&+.
à kÍ<ósÁD ÔásÁ>·Ü >·~ýË 50 qT+& 60eT+~ $<«sÁTÆ\T q³T¢ nsTTÔû n+<] $<«sÁTÆ\|Õ ç|Ôû«¿£
çXø<Æ rdT¿Ãýñ¿b£ þe&+.
à kÍ<ósÁD+>± ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢\T nuó«d¾+#á&¿ì ýñ< çyjáT&¿ì mÅ£Øe deTjáT+
rdT¿=+{²sÁT. B e\q bÍ<ó«jáTT\ÔÃ ¿£dT sÁT¿Ã&ÔsÁT.
3.2. $©q $<«ÔásÁ>·ÔTá \T
(Inclusive Classroom)
3.2.0
bÍsÄXÁ æ\ýË uË<óH uó« dq ç|ç¿ìjTá \T $<«sÁT\Æ Å£ nsÁeÆ TjûT«¯ÜýË, Vä<¢ ¿ s£ yÁ îTq® yÔesÁD+ýË
ÈsÁ>±*. Ôás>Á Ü· >·~ýË È]¹> ç|Ü ç¿ìjTá \ú d¿<ïì jáT¿£+>± eÚ+&*. Ôás>Á Ü· >·~ uóÜ¿£ |]ds\T
(Physical Environment) nuó« dq ç|ç¿ìjTá |Õ #ý² ç|u²ó y #áÖ|ÚÔsTT. bÍsÄÁXæ\ »»ÿ¿£ ºq deÖÈ+>±µµ
e]kÍïsTÁ . ný²¹> ÔásÁ>·Ü >·~ýË |¾\\¢ T ÿ¿£] ÿ¿£sTÁ ne>±V²q #ûdT ¿=, dsÂ qÕ dVä jáÖ n+~+#áT¿=+³Ö
eÚ+&&+ ÈsÁT>·TÔáT+~.
$<«uË<óq {¡º+>´ msTT&à mÅ£Øe>± y&&+ <Çs |¾\*¢ HûsÁTÌ¿=q~ mÅ£Øe ¿±\+ >·TsÁT+ï ³T+~.
mÅ£ØekÍsÁT¢ uË~ó+#á&+ <Çs C²ã|¿ X£ ¿ø ïì yîTsÁT>·T #ûjTá e#áTÌ. uË~ó+#û³|ð&T VQeTÔáT\T ºÌ çbþÔáàV¾²+ºÔû
d¿ïì |sÁT>·TÔáT+~. @¿±ç>·Ôá |]¹>ý² uË<óq d¿¿ïì s£ +Á >± eÚ+&ûý² #áÖ&*.
3.2.1. $©q $<« ÔásÁ>Ô· Tá \ýË bÍ<ó«jáTT bÍçÔá :`
(Role of Teacher in Inclusive Classroom)
à Ôás>Á Ü· >·~ýË >·\ |¾\ý¢ Ë yî¿Õ ý£ ²«\qT >·T]ï+#á³+.
à $<ó+>± >·T]ï+ºq |¾\¢\qT |ÚDT\ <>·ZsÁÅ£ |]¿¡+#áT³Å£ eT]jáTT º¿ìÔáà ¿=sÁÅ£ dÖº+#á&+.
84
à ç|Ôû«¿£ neds\T eÚq |¾\¢* <]+#*.
à kÍ<ósÁD |¾\¢\Å£ eT]jáTT ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢\ eT<ó« kÍqTÅ£L\ yîÕK] n_óe~Æ sÁ#*.
à $<«sÁTÆ\qT ÔásÁ>·Ü>·~ýË dÂsÕq ç|<ûXæ\ýË +#á&+ <Çs ysÁT kå¿£sÁ«e+ÔáyîT®q ÔásÁ>·Ü >·~
yÔesÁD² kÍÇ~+#ûý² #ûjáT&+.
à kÍ<ó«yîT®q+Ôá esÁÅ£ n ¿£Ô«\ýË ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢\qT uó²>·kÍÇeTT«\qT #ûjáÖ*.
à dÂsÕq bÍsÄÁ«ç|D²[¿£qT ÔájáÖsÁT #ûjáT&+ <Çs ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢\T ÔáeT kÍeTsÆ«\ yûTsÁÅ£
nuó« d¾+#ûý² #ûjÖá *.
à ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢\T ¿=sÁÅ£ dÂsÕq uË<óHÃ|¿£sÁD²\T ÔájáÖsÁT #ûjáÖ*.
à bÍsÄX Á æ\ ¿£Ô«\T <Çs Ôá*<¢ + ç&T\T eÖsÁZ s¹ XÆ ø+, d\Vä\T, dÖ#áq\T <Çs y]ýË #îÔÕ qá «+
rdTÅ£sy*.
à ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢\ neds\T r¹sÌ kÍeTsÆ«\qT bÍ<ó«jáTT\T |+bõ+~+#áT¿Ãy*.
à eqsÁT\ >·~ q³¢sTTÔû eqsÁT\ bÍ<ó«jáTTÔÃ dVäjáT¿±]>± +&*.
à kÍ<ósÁD eT]jáTT ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\ ¢ eT<ó« dV² ¿±sÁ nuó« dH¿ì |]~ó ¿£*Î+#*.
à ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\ ¢ ç|Ô«û ¿£ deTd«\qT Ôî\TdT¿=qT³Å£ e«¿ìï n<ó« jáTq eT]jáTT ç|esÁqï \qT
n<ó«jáTq+ #ûjáÖ*.
à ý¿±«\T eT]jáTT $Xâ¢wD²Ôá¿£ |]¿£s ]+#*.
à ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\ ¢ qT eTÖý²«+¿£q+ýË¿ì dÓÇ¿£]+#*.
à yî¿ Õ \£ «+ >·\ |¾\ý¢ ýË ç|Üuóq T çbþÔáàV¾²+#*.
à nedse Á TTq |¾\\¢ Å£ ysÁD² uË<óq n+~+#*.
3.2.2. uË<óq ýË eP«Vä\T :`
(Strategies for Inclusive Teaching)
à MT jîTT¿£Ø $<«sÁT\Æ >·T]+º Ôî\TdT¿=qT³Å£, Vä<¢ ¿ £sÁyîT®q yÔesÁD² dw¾¼+º ysÁT n_óe~Æ
#î+<T³Å£ çbþÔáàV¾²+#*.
à $<«sÁT\Æ T y] jîTT¿£Ø d+dØÜ ç|u²ó y n~ó¿$£ T+#á&¿ì dVä jáT+qT n+~+#*.
à d]jî®Tq uó²wqT |jîÖÐ+#á&+ eT]jáTT d+dØÔá dÖ#áq\T #ûjáÖ*.
à eTòÏ¿£ ç|<s ôÁ qýË eT]jáTT çyjáT&¿ì ¿¹ {²sTT+ºq |ýË $<«sÁT\Æ Å£ dV² ¿±s n+~+#*.
à $<«sÁT\Æ ç|Ü|Úw¾¼ $<«¿ÃsÁTàýË eTT+<dT >Æ ±Hû eÇ&+.
à ¿ìw¢ y¼ Tî q® ýË#áq\T eT]jáTT dÈHÔá¿£Ôá ¿Ãd+ ç|Ü $<«]Æ >sÁ$+#ûý² <V²sÁD\T #áÖ|¾+#á&+ .
à uË<óqýË ºq VQÞèÕºÌÛ¿£ ç|Xø\T nuó«d¾+#á&+, |ÚqseÔá+ #ûjáT&+, eT]jáTT \|sÁ#á&+,
d+jáTT¿£yï Tî q® <V²sÁD\ÔÃ dÎwy¼ Tî q® uó²y\qT nqT kþbÍH\qT |jîÖÐ+#á&+ #ûjÖá *.
85
3.3. @¿£`ÔásÁ>·Ü eT]jáTT VQÞø ÔásÁ>·Ü |]d¾ÆÜ ` $©q+
(Mono - grade, Multi-grade Situation and Inclusion)
bÍ<ó«jáTT\T m+ÔáeT+~ @@ ÔásÁ>·ÔáT\Å£ uË~ó+#*? @@ ÔásÁ>·ÔáT\Å£ mesÁT uË~ó+#*?

M{ì {ì¼ @¿£`Ôás>Á Ü· eT]jáTT VQÞø Ôás>Á Ü· n |¾\TkÍïsTÁ . @¿£`Ôás>Á Ü· ýË ÿ¿£ bÍ<ó«jáTT&T ÿ¿£
Ôás>Á Ü· ¿ì uóË~kÍï&T . #ý² Ôás>Á Ô· Tá \T eÚ+fñ #ý² eT+~ bÍ<ó«jáTT\T eÚ+& ÿ¿=Ø¿£ØsÁT ÿ¿=Ø¿£Ø duÅÉ̈ £ q¼ T
uË~ókÍïsTÁ . VQÞø ÔásÁ>·ÜýË ÿ¿£ bÍ<ó«jáTT&T ÿ¿£{ì ¿£+fñ mÅ£Øe Ôás>Á ·ÔáT\Å£ ÿ¹¿ deTjáT+ýË uË~ó+#á&+
ÈsÁT>·TÔáT+~. ³T e+{ì |]d¾ÔÆ áT\ýË kÍa<ósÁD |¾\\¢ ÔÃ bÍ³T ç|Ô«û ¿£ neds\T eÚq |¾\¢\Å£ uË~ó+#á&+
#ý² ¿ì¢w¼yîT®q |Hû. ¿± ]kþsYà {¡#ásY dVäjáT dV²¿±s\ÔÃ ç|Ôû«¿£ neds\T eÚq |¾\¢\ u²>Ã>·T\T
#áÖ&&y Tû ¿±¿£ y]¿ì eT+º $<«qT Å£L& n+~+#áe#áTÌ.
@¿£`Ôás>Á Ü· $<óq+ eTq $<«e«edýÆ Ë eT+º >·T]ï+|Ú eÚq~. deTsÁeÆ +ÔáyTî q® uË<óH uó« dq
ç|ç¿ìjáT ÈsÁ>·&¿ì @¿£`ÔásÁ>·Ü m+ÔÃ ÔáïeTyîT®q, dÂsÕq $<óq+.¿± ÔáÅ£Øe $<«sÁTÆ\T eÚ+&,
]Æ¿+£ >± eqsÁT\T ýñq|ð&T mÅ£Øe Ôás>Á Ô· Tá \T edÔTá \T ýñq|ð&T VQÞø Ôás>Á Ü· |]d¾ÜÆ , @¿£`Ôás>Á Ü· ¿ì
Bó³T>± |#ûdTï+~. @¿£`ÔásÁ>·ÔáT\T q&|¾+#áýñ |]d¾ÆÔáT\ýË ç>±MTD $<«sÁTÆ\Å£ VQÞø ÔásÁ>·Ü
|]d¾ÜÆ #ý² |jÖî >·¿s£ +Á >± eÚ+³T+~. VQÞø Ôás>Á Ü· |]d¾ÜÆ #ý² dV²ÔáT¿£yTî q® ~ eT]jáTT çbÍ<óq«Ôá
¿£*ÐjáTTq~. e«¿ì>ï Ô· á uË<óq Å£ VQÞø Ôás>Á Ü· |]d¾ÜÆ nqTÅ£L\yîTq® ~>± #î|Î e#áTÌ.
3.3.1.1 VQÞø ` Ôás>Á Ü· |]d¾ÜÆ (Multi - Grade Situation) :`

VQÞø ÔásÁ>·Ü |]d¾ÆÜýË $<«sÁTÆ\T eT+º achievement ¿£*ÐjáTTHsÁ |]XË<óq \T
Ôî\T|ÚÔáTHsTT. (Aina, 2001 ; Lloyd 1999). $<«]Æ nuó²«dqyûT $<«. @¿£`Ôás>Á Ü· ýñ< VQÔás>Á Ü·
<Çs $<«]Æ¿ì $<«qT Ôás>Á Ü· >·~ dT+ï ~. nuó« dH¿ì #ý² n~ó¿±sÁ |]~ó >·\ VQÞø Ôás>Á Ü· |]d¾ÜÆ
ÿ¿£Ø&û eT+º ne¿±Xø+>± #î|Î e#áTÌ. VQÞø Ôás>Á Ü· $<«, @¿£ Ôás>Á Ü· |]d¾ÜÆ ¿ì nqTÅ£L\yîTq® ç|Ô«eÖjáT+>±
#î|Î e#áTÌ.. ¿± VQÞø Ôás>Á Ü· $<« e\q ¿£*>¹ $<«]Æ achievement |Õ nd+|P]ï>±, $y<dÎ <yîTq®
uó²y\T Å£L& $|¾dTHï sTT.
d+ç|<jáT d¾sÆ Á ç¹>& ¿£r¿£sDÁ (traditional fixed grade configuration) ¿£+fñ ÔÃ{ì y] dV²¿±sÁ+
VQÞø Ôás>Á Ü· |]d¾ÜÆ ýË mÅ£Øe>± bõ+<e#áTÌ. $<«uË<óH uó²«deTT ÔÃ{ì y] dV² ¿±sÁ+|Õ mÅ£Øe>±
<ósÁ|& j Tá T+&TqT. ÔÃ{ì y] dV² ¿±sÁ+ (Peer coola boration) eÚ+fñ |P]ï kÍÆsTTýË nuó« dq+ ÈsÁT>·TÔáT+~.
ç|Ôû«¿£ neds\T eÚq |¾\¢\T, eT+º C²ãq+ (more knowledgeable peer) eÚq dV² $<«sÁT\Æ
e\q eT]+Ôá mÅ£Øe C²ãH bõ+<û ne¿±Xø+ eÚ+~.
3.3.1.2 @¿£ ` Ôás>Á Ü· |]d¾ÜÆ (Monograde Classrooms) :`
@¿£`Ôás>Á Ü· |]d¾ÆÜ VQÞø Ôás>Á Ü· |]d¾ÆÜ ¿£+fñ |P]ï>± _óqyîTq® |<ÜÆ ÿ¿ÃØ ÔásÁ>·Ü $$<ó d¨¿àù¼ ¿ì
yûsÁT yûsÁT bÍ<ó«jáTT\T eºÌ uË~ókÍïsÁT. @¿£`ÔásÁ>·Ü |]d¾ÆÔáT\T #ý² rigid >± eÚ+{²sTT. ÔásÁ>Ü· ýË
86
eÚ+fñ $<«sÁT\Æ T ÿ¹¿ ejáTdTà, ÿ¹¿ ç¹>& yÞøßsTT eÚ+{²sÁT. yîj Õ Tá T¿ì¿ï £ uñ<ó \T eÚq $<«sÁT\Æ Å£ ç|Ô«û ¿£yTî q®
çXø<Æ rd¾¿=qT³Å£ M\T ¿±<T. VQÞø ÔásÁ>·Ü |]d¾ÆÔáT\ýË $$<ó sÁ¿±\ ç¹>&T\T, abilities eT]jáTT $_óq
n_óe~ÆkÍÆsTT\T eÚq $<«sÁT\Æ T eÚ+{²sÁT.
@¿£`Ôás>Á Ü· ýË eÚ+&û bÍ<ó«jáTT&T ÿ¿£ Ôás>Á Ü· ¿ì ¿±¢dt {¡#sá >Y ± e«eV²]dÖï Ôáq duÅÉ̈ £ q¼ T n
ÔásÁ>·ÔáT\ $<«sÁTÆ\Å£ uË~ókÍï&T.
Ôáq Ôás>Á Ü· ýË eÚq ç|Ô«û ¿£ neds\T eÚq |¾\\¢ qT Å£L& $T>·Ô $<«sÁT\Æ ÔÃ bÍ³T u²<ó« Ôá
eV¾²+#*. VQÞø Ôás>Á Ü· |]d¾ÜÆ ýË eÚq bÍ<ó«jáTT\ ¿£H @¿£`Ôás>Á Ü· |]d¾ÜÆ ýË eÚq bÍ<ó«jáTT\¿ì
$seT deTjáT+ <=sÁTÅ£ÔáT+~.
3.3.2 VQÞø ` Ôás>Á Ü· uË<óH ç|ç¿ìjTá \T (Multi - Grade Teaching Processes) :`
VQÞø ` ÔásÁ>·Ü uË<óqýË bÍ<ó«jáTT&T ÿ¹¿ deTjáT+ýË ç|Ôû«¿£ neds\T eÚq $<«sÁTÆ\T,
kÍ<ósÁD $<«sÁT\Æ Å£ uË~ó+#áe\d¾ +³T+~. ¿± ~ #ý² ¿£wy¼ Tî q® ~. bÍ<ó«jáTT&T ÔáqT #ý²
u²<ó« Ôá>± Ôáq eÜï #ûjÖá \ Ôá\ºH ~ kÍ<ó« + ¿± |. +<TÅ£ >±qT bÍ<ó«jáTT&T $$<ó sÁ¿±\
uË<óq \qT ÈsÁ|e \d¾jTá T+³T+~.
1. ç|Ô«á ¿£ uË<óq (Direct Teaching) :`
bÍ<ó«jáTT&T uË~ó+#*àq bÍsÄÁ«+Xæ ÔásÁ>·ÔáT\qT {ì¼ ÿ¿£ eT+º bÍ¢H ÔájáÖsÁT #ûdT¿=
uË<óq ÈsÁ|e\d¾ jáTT+&TqT. VQÞø ÔásÁ>·Ü uË<óqýË ç|Ôá«¿£ uË<óq Å£ ÔáÅ£Øe deTjáT+ eÚ+³T+~ ¿±{ì¼
ÔáÅ£ Øe deTjáT+ýË mÅ£Øe C²ãH, ne>±V²qqT $<«sÁT\Æ Å£ ¿£*Ð+#á&¿ì ç|jTá Ôá+ #ûjÖá *. ÿ¿£
Ôás>Á Ü· ýË uË<óq ÈsÁT>·TÔáTq|ð&T ÔásÁ Ôás>Á Ô· Tá \ýË $<«sÁT\Æ T U²°>± eÚ+&Å£ +& y] ÔásÁ uË<óH uó« dq
ç|ç¿ìjáT\ýË eT>·yîT® +&ûý² #áÖ&*àq nedsÁ+ m+ÔîÕH +~.
2. È³T¼ ¿£Ô«\ sÇV²D (Management of Team Activities) :`
$<«sÁT\Æ nuó« dq ¿±sÁ«ç¿£eÖ\ýË bÍý¤ZHýû ² #ûd³|ð&T È³T¼ ¿£Ô«\ sÁÇV²D u²>±
|jîÖ>·|&TqT. ç|Ü È³T¼ýËqT ç|Ôû«¿£ neds\T ¿£*Ðq |¾\¢\T eT]jáTT kÍ<ósÁD |¾\¢\T eT]jáTT
Ôî*yîÕqysÁT eÚ+&ûý² #áÖ&*. È³T¼ýË n+<sÁÖ deTejáTdTØýñ ¿±Å£+& yûsÁT yûsÁT ejáTdTØ\T eÚ+&ûý²
#áÖ&*. È³T¼ýË &, eT>· $<«sÁT\Æ T Ôá|Î d¾s>Á ± eÚ+&ûý² #áÖ&*. $<«sÁT\Æ ýË eÚ+&û y] Hî|Õ Ú D²«\T
>·eT+º È³T¼ u²<ó« ÔáqT n|ÎÐ+#*. ÿ¿ÃØ $<«]Æ¿ì ÿ¿ÃØ sÁ+>·+ýË Hî|Õ Ú D«+ eÚ+³T+~. Hî|Õ Ú D²« {ì¼
y] n_óq+~+#*àq nedsÁ+ #ý² eÚ+~. $<ó+ >± #ûjáT&+ e\¢ uó$w«ÔYýË y] y] sÁ+>±ýË¢
HjáTÅ£\T>± m~¹> ne¿±Xø+ eÚ+~.
3. ÔásÁ>·Ü HjáTÅ£ dVäjáT+ (Cooperation or Class Leader) :`
bÍ<ó«jáTT¿ì VQÞø Ôás>Á Ü· |]d¾ÜÆ ýË ç|Ô«û ¿£ neds\T q |¾\*¢ eT]jáTT kÍ<ósÁD |¾\*¢
Ôás>Á Ü· >·<T \ýË uË<óq sÁÇV¾²+#á&¿ì Ôás>Á Ü· HjáTÅ£\ dVä jáT+ #ý² u²>± |jÖî >·|& T qT. È³T¼
|, |sqÁÄ +, Ôás>Á Ü· >·\ ¿£Ô«\T, nuó²«dq ¿£Ô«\T, Ôás>Á Ü· HjáTÅ£&T sÇV²Å£&>±, d+<óq ¿£s>ïÁ ±,
eÖsÁZ<sÁôÅ£>± |#ûkÍï&T. $<«sÁTÆ\Å£ eÚ+&û kÍeTsÆ« {ì¼ ÔásÁ>·Ü HjáTÅ£\qT ÿ¿£ d+eÔáàsÁ+ýËHû
87
nHû¿£ eT+~ eÖsÁTdÖï +&*. ý² #ûjáT&+ <Çs mÅ£Øe eT+~ $<«sÁTÆ\T HjáT¿£ÔáÇ \¿£D²\T
|+bõ+~+#áT¿Ãe&¿ì M\T eÚ+³T+~.
4. deTejáTdTØ\ uË<óq (Peer Teaching) :`
bÍ<ó«jáTT&T uË~ó+ºq ÔásÁTyÔá ÿ¿£ ÔásÁ>·ÜýË ÿ¿£ $<«]Æ Ôáq ÔásÁ>·ÜýË $<«sÁTÆ\Å£
uË~ó+#á&+ deTejáTdTØ\ uË<óq ýË ÈsÁT>·TÔáT+~. bÍsÄ«Á +Xæ |P]ï kÍÆsTTýË ne>±V²q #ûdT ¿=, C²ãH
bõ+~q $<«]Æ n<û Ôás>Á Ü· ýË eÚq yîqT¿£&q $<«]Æ¿ì nsÁeÆ TjûT«ý² ne>±V²q ¿£*ÐkÍï&T . $<óq+
e\¢ $q&+ ¿£+fñ #î|Î&+ýË mÅ£Øe C²ãH $<«]Æ bõ+~, yîqT¿£&q $<«sÁTÆ\Å£ |jîÖ>·|&&yûT
¿±¿£, ÔáqT Å£L& bÍsÄ«Á +Xæ\|Õ eT+º |³T¼ d+bÍ~kÍï&T . deTejáTdTØ\ uË<óq ýË bÍ<ó«jáTT
|sÁ«yû¿£D Ôá|Î¿£ eÚ+&*.
5. dÓÇjáT nuó«dq+ (Self Learning) :`
VQÞø Ôás>Á Ü· uË<óq ýË bÍ<ó«jáTT&T uË<óq ýË bÍý¤Zqýñ Ôás>Á Ô· Tá \ýË $<«sÁT\Æ T ÔáeT+Ôá³
ÔeTT nuó« dq kÍeÖçÐ eÚ|jÖî Ð+#áT¿= ÔáeT+Ôá³ ÔeTT nuó« dq ç|ç¿ìjTá ýË bÍý¤Z bÍsÄ«+Xæ*q
nuó« d¾+#û |<ÜÆ dÓÇjáT nuó« dq+ n n+{²sÁT.
dÓÇjáT nuó« dH n Ôás>Á Ô· Tá \ýË ç|yXû ø |{²¼\+fñ eTT+<T nHû¿£ ¿£Ô«\qT ç|yXû ø |{²¼*.
ºçÔ\T yûjTá &+, qeTÖH\T ÔájÖá sÁT#ûjTá &+, Working Models ÔájáÖsÁT #ûjTá &+ ç|yXû ø |{²¼*. dÕHà¿ì{Ù
eÚ|jÖî Ð+º ç|jÖî >·+ #ûjTá &+ e+³$ dÓÇjáT nuó« dqýË eÚ+&*.
6. nqT+<ó |sqÄÁ + (Associated Reading) :`
VQÞø ` Ôás>Á Ü· ýË $<«]Æ eT]+Ôá C²ãH, ne>±V²q bõ+<&¿ì ]|sÂ Hà T¿ùà #á<T eÚ
¿=q& nqT+<ó |sqÁÄ + n+{²sÁT. B e\q $<«sÁT\Æ ýË n<ó« jáTq Xø¿ïì |+bõ+<TÔáT+~. BÔÃ bÍ³T
|sHÁÄ d¿ïì Å£L& $<«sÁT\Æ ýË |sÁT>·TÔáT+~. ç|Ü $wjÖá Ôá]Ø+º n ¿ÃD²ýË¢ $wjÖá #áÖd¾ C²ãH
|+bõ+~+#áT¿Ãe&¿ì nqT+<ó |sÄÁq+ #ý² u²>± |jîÖ>·|&TÔáT+~.
7. ÔásÁ>·Ü yî\T|\ sÁÇV¾²+#û ¿£Ô«\T (Activities Conduct) :`
ÔásÁ>·Ü ýË|* ¿£Ô«\ sÁÇV²D m+Ôá eTTK«yîÖ ÔásÁ>·Ü yî\T|\ ¿£Ô«\T n+Ôû çbÍ<óq«Ôá ¿£*Ð
eÚHsTT. ç|¿£ Ü¿ì <>sZ· >Á ± $<«sÁT\Æ qT rdT¿= yîÞø ß³ <Çs y]ýË |]o\q C²ãq+, ne>±V²q
HîÕ|ÚD²«\T e~Æ #î+<TÔsTT. ¹¿çÔá |sÁ«³q\T, $C²ãq Xæg |sÁ«³q\T, yîÕC²ãq ¹¿+ç<\T, dÕHà |sTTsY\Å£
$<«sÁTÆ\qT rdT¿= yîÞøß&+ #ý² nedsÁ+. ÔásÁTyÔá @$T |]o*+#sÃ ÿ¿£ ]bþsÁT¼ çysTT+#á&+
#ý² eTTK«+.
3.4 VQÞø ` kÍÆsTT eP«Vä\T (Multi Level Strategies) :`
»»$<«sÁT\Æ qT y] kÍeTsÆ«\Å£, Hî|Õ Ú D²«\Å£ nqT>·TD+>± |#ûjTá T³Å£ |¾\*¢ nuó« dH ¿£Ô«ýË¢
eT>·eTjûT«ý² #áÖ&&yûT VQÞø kÍÆsTT eP«V²+.µµ
ç|Ô«û ¿£ neds\T >·\ |¾\\¢ Å£ $<«qT $$<ó sÁ¿±\ eP«Vä\qT |jÖî Ð+#á&+ ÈsÁT>·TÔáT+~.
n #Ã³¢ yîTT<{ì kÍÆsTTýË dyûT[Ôá $<« kÍ<ósÁD bÍsÄÁXæ\ýË¢Hû n+~+#á&+, Âs+&e kÍÆsTTýË ç|Ôû«¿£
88
$<« ç|Ôû«¿£ bÍsÄÁXæ\ýË¢ n+~+#á&+, eTÖ&e kÍÆsTTýË +{ì <>·ZsÁHû Ôá*¢<+ç&T\T eT]jáTT ç|Ôû«¿£
|sÁ«yû¿£Å£ <óÇsÁ«+ýË Jeq HîÕ|ÚD²«\qT HûsÁÎ&+ ÈsÁT>·TÔáT+~.
1. yîTT<{ì kÍÆsTT (First Level) :`

ç|Ô«û ¿£ neds\T eÚq |¾\\¢ Å£ kÍ<ósÁD+>± ç|Ô«û ¿£ bÍsÄXÁ æ\ýË nuó« dq+ ÈsÁT>·TÔáT+~. ¿±
ç|Ô«û ¿£ neds\T q |¾\\¢ qT HsÁýÙ |¾\\¢ ÔÃ ¿£*|¾ kÍ<ósÁD bÍsÄXÁ æ\ýË $©q $<«$<óq+ýË $<«qT
Hû]ÎkÍïsTÁ .
uË<óq ç|Ô«û ¿£ neds\T eÚq |¾\\¢ ¿¡, kÍ<ósÁD |¾\\¢ Å£ ÿ¹¿ bÍsÄXÁ æ\ýË ÿ¹¿ Ôás>Á Ü· ýË uË<q
ÈsÁT>·TÔáT+~. nsTTÔû ç|Ô«û ¿£ neds\T eÚq |¾\\¢ Å£ sÂ +&T, eTÖ&T kÍsÁT¢ nsÁ+Æ njûT« esÁÅ£ #î|Î &TqT.
$¿ì& ýË|+ q |¾\\¢ Å£ çXøeDÃ|¿£sÁD²\qT |jîÖÐ+#ûý² çXø<Æ rdT¿=+{²sÁT. <w¾¼ýË|+ \
y]¿ì ¿£Þßø CË&T <ó] +#ûý² #áÖkÍïsTÁ . |P]ï >·T&¦ y]¿ì çuÉsTT© *|¾ <Çs nuó« d¾+#ûý² #ûkÍïsTÁ . Teaching
Aid mÅ£Øe>± y&e\d¾q neds+ Á +~. VQÞø C²ãq |>e· TeTT (Multi - Sensory approach)
y&&+ ÈsÁT>·TÔáT+~. uË<óq ýË <Xø« ç|<s ôÁ qqT mÅ£Øe>± y&&+ ÈsÁT>·TÔáT+~. $wjÖá +Xæ ºq,
ºq uó²>±\T>± #ûd¾ dT\TeÚ>± nsÁeÆ TjûT«ý² uË~ókÍïsTÁ . $wjTá bÍ+&Ô«á + ¿£H #ásD Á ²Ôá¿£ C²ãq+
eT]jáTT HîÕ|ÚD²«\Å£ mÅ£Øe $\Te eÇ&+ ÈsÁT>·TÔáT+~. nqT¿£sÁD (Imitation) <Çs ç|Ô«û ¿£ neds\T
eÚq |¾\¢\T HûsTÁ Ì¿Ãe&+ ÈsÁT>·TÔáT+~. y] bÍ<ó«jáTTqT, dV² $<«sÁT\Æ qT nqT¿£]+#á&+ <Çs nuó²«dq+
ÈsÁT>·TÔáT+~.
2. Âs+&e kÍÆsTT (Second Level) :`

ç|Ô«û ¿£ neds\T q |¾\ý¢ Ë ýËbÍ\T #ý² mÅ£Øe>± eÚq|ð&T y]¿ì kÍ<ósÁD Ôás>Á ·ÔTá ýË¢
kÍ<ósÁD |¾\\¢ ÔÃ bÍ³T d$T[Ôá $<« n+~+#á&¿ì M\T>± eÚ+&<T . ³Te+{ì y] ç|Ô«û ¿£ bÍsÄXÁ æ\ýË¢
|{ì¼ ç|Ô«û ¿£ $<« n+~+#*. ç|Ô«û ¿£ neds\T eÚq |¾\\¢ Å£, kÍ<ósÁD |¾\\¢ Å£ ÿ¹¿kÍ] ÿ¹¿ $<ó+ >±
uË~ó+#á&+ d$T[Ôá $<« (Inclusive Education) eÇ&+ bÍ<ó«jáTT¿ì |<Ý dyýñ. ÿ¿£ Ôás>Á Ü· jáT+<T
ÔáÅ£Øe eT+~ $<«sÁTÆ\T eÚq|ð&T d$TÞøÔá $<«qT n+~+#á&+, mÅ£Øe eT+~ q|ð&T |¾\¢* y]
deTd«\T, kÍÆsTT <w¾ý¼ Ë |³T¼¿= yûsTÁ yûsTÁ >± $<«qT n+~+#á&+ ÈsÁT>·TÔáT+~. ç|Ô«û ¿£ neds\T eÚq
|¾\\¢ Å£ #ûÌ $<«qT ç|Ô«û ¿£ $<« n+{²sÁT. B e\¢ ç|Ô«û ¿£ neds\T eÚq |¾\ý¢ Ë¢ <ósÕî « +|¾q yÞøß+
neÚÔeTT.
3. eTÖ&e kÍÆsTT (Third Level) :`

ç|Ôû«¿£ neds\T rçekÍÆsTTýË q|ð&T $©q $<« eT]jáTT ç|Ôû«¿£ $<« e\q ý²uó+
+&<T. M] +{ì e<ûÝ Ôá*¢<+ç&T\ deT¿£+ýË $<«qT ç|Ôû«¿£ bÍ<ó«jáTT\ dVäjáT+ÔÃ n+~+#á&+
ÈsÁT>·TÔáT+~.
89
|ý\¢É ýË¢ J$dÖ,ï Hî\d] <jáT+ ÔáÅ£ Øe>± eÚ+& sÁyD² d<T bÍjáÖ\T ýñ çbÍ+Ô\ýË rçe
deTd«\ÔÃ u²<ó| & T ÔáTq ç|Ô«û ¿£ neds\T eÚq |¾\\¢ ¿ì y] neds\T rsÁÌ&¿ì $<óq+ u²>±
|¿ì edT+ï ~. #ý² çbÍ+ÔýË¢ bÍsÄXÁ æ\\T ykÍ\Å£ #ý² <ÖsÁ+>± +{²sTT. n³Te+³|ð&T
Ôá*<¢ + ç&T\T y] |qT\T, y] JeHÃbÍ~ó eÖqT¿= |¾\*¢ yîÖdT¿= rdT¿= se\d¾ eÚ+³T+~.
ý²+{ì |]d¾ÆÔáT\ýË eTÖ&e kÍÆsTT $<óq+ #ý² u²>± |jîÖ>·|&TÔáT+~.
3.5 VQuó²wÔÇá + eT]jáTT $©q+

(Multi - Lingualism and Inclusion)
$©q $<« |¾\¢ýË¢ eÚ+&û uóÜ¿£, eÖqd¾¿£ yîÕ¿£\«+, kÍeÖ¿£ kÍÆsTT e+{ì uóñ<\T ýñÅ£+&
#ûdTï+~. $<« eTw¾ e«¿ìï>·Ôá+>±, eÜï|sÁ+>± eT]jáTT kÍeÖ¿£+>± $ÈjáTe+Ôá+>± J$+#á&¿ì
eÚ|jîÖ>·|&T qT. dV²q+, dsÁTÆu²³T nHû J$Ôá bÍsÄ\T HîsÁÇ¿£ Ôá|Î<T. nV²+, >·sÁÇ+ eÚq ysÁT m|Î{ì¿ì
$ÈjáTe+ÔáyîT®q J$Ô J$+#áýñsÁT. m*yîT+³¯ kÍÆsTTýË $©q $<« bõ+<&+ yîTT<\T|{ì¼q|ð&T
Xø¿ìïe+Ôá+>± eT]jáTT dÇÔá+çÔá+>± J$+#á&¿ì ~ ÿ¿£ >·{ì¼ |ÚH~>± |#ûdTï+~.
VQÞø uó²wÔáÇ+ $©q $<«ýË ÿ¿£ ÔûÎsÁ¿£+>± | #ûdÖï nuó«dq |]ds\qT kå¿£sÁ«e+Ôá+>±
eÖsÁTÌqT. d+ÔÃw¿£sÁ+>± $<«qT nuó«d¾+#û |]d¾ÆÜ n+<Tu²³TýË eÚ+#áTÔáT+~. kÍ<ósÁD+>± $©q
$<«ýË eTqÅ£ ¿£|¾+#û uó<ñ \T, ¿£eTÖ«¹¿wH ³+¿±\T, kÍ+dØÜ¿£ $wjÖá \T, nuó«dq+ýË deTd«\qT
VQÞø uó²wÔáÇ+ rd¾yûjáTTqT. bÍ<ó«jáTT\ dbþsY¼, |P]ï ne>±V²q ¿£*Ðq Ôá*¢<+ç&T\T eT]jáTT
d+|T+ýË eÚ+&û ç|È\T, VQuó²wÔáÇ+ ¿£*Ðq $©q $<«qT |¾\¢\Å£ n+~+#á&+ýË |Tq $ÈjáÖ
kÍ~ókÍïsÁT.
3.5.1 $©q $<«ýË VQuó²w¾ÔáÇ+ bÍçÔá :`

HD«yîTq® $<« n+~+#\+fñ uó²w ÿ¿£ ç|<óqyîT®q ¿±sÁ¿£eTT. n+Ôû¿±¿£ ¿£eTÖ«¹¿wqT, ne>±V²q
nqTq$ Ôás>Á Ü· >·<T \ýË ÈsÁ>±\+fñ uó²w ¿¡\¿£ bÍçÔá bþw¾dT+ï ~. $<«sÁT\Æ eÖÔáuó²wýË uË<óq
È]Ðq³¢sTTÔû nuó« q n<TÒÛÔ+á >± ÈsÁT>·TÔáT+~. ç|dT Ôï á ç|Xø @$T³+fñ uË<óq @ u²wýË ÈsÁ>±*? ~ó|Ô «á
(Dominant) uó²wýËH, eÖÔáuó²w (Mother Tongue) ýËH? ç||+ #á+ýË d>+· ¿£+fñ mÅ£Øe eT+~ ~Çu²w§\T>±
HsÁT. eTq uó²sÁÔá<Xû ø+ýË mÅ£Øe eT+~ ~Çu²w§\T>± (Bilingual) eÚHsÁT. uó²sÁÔá $<« e«edýÆ Ë
çÜu²cÍ e«edÆ +~. ~ ç|<eó T uó²w, ~ÇrjáT uó²w, ~ó|Ô «á uó²w (English), çÜrjáT uó²w m+#áT¿=Hû
uó²wýË (Any Foreign Language / Sanskrit) +³T+~. ~Çuó²cÍ eT]jáTT VQ uó²w¾ÔáÇ+ e\¢ $<«qT
Ôû*¿£>±, w¼+>± (Pleasurable) eTq uó²sÁÔá<ûXø+ýË $<«sÁTÆ\T nuó«d¾+#á&+ ÈsÁT>·TÔáT+~.
uó²sÁÔá<ûXø ç|uóTÔáÇ+ ç|Ôû«¿£ neds\T q |¾\¢\ $<« d+¿¹ eT+ ¿=sÁÅ£ eT+º sÁjáT+ rdT¿Ãe&+
È]Ð+~. ç|Ô«û ¿£ neds\T eÚq |¾\\¢ Å£, sÁ¿s£ ¿Á ±\ bÍ\dÓ\T, <Ã«>· ]È¹sÇwH\ T, &{¨ Ù ]È¹sÇwH\ T
90
eT]jáTT nHû¿£ d+¿¹ e T |<¿ó ±\T HsTT. ¿± ç|jÖî Èq+ ÔáÐq+Ôá XæÈq¿£+>± ýñ<T . C²¿ì ç|Ô«û ¿£
neds\T q $<«sÁT\Æ T dÂsÕq eT<ÔÆ áT eT]jáTT çbþÔàV²+ Ôá*¢<+ ç&feÚ\ <>·ZsÁ qT+& >± $<«d+dÆ\
qT+& >± n+<&+ ýñ<T . M]¿ì uó²cÍ d++<ó ³+¿±\qT, ¿±+|f¾ ñwH \ qT kÍ<ósÁD |¾\\¢ eÖ~]
m<Ts=ØHû kÍeTsÁÆ«+ ÔáÅ£Øe>± eÚ+³T+~. B¿ì ÔÃ&T ÔásÁT\ qT+& sÁ¢¿£«+, |suó²e+ eT]jáTT M]
qÖ«qÔuó²e+ÔÃ |eÕ T¯ $<«qT |P]ï #ûjTá &¿¡ #ý² ¿£w|¼ & T #áÖ mÅ£ØeeT+~ ç&|t neÚ{Ùà>± eÖsÁTÔáTHsÁT.
#ý² ¿=~Ý eT+<û m*yîT+³¯ $<«qT |P]ï #ûdT Hï sÁT. ¿± M] d+|T + n+^¿£]+#á&+ ýñ<T . M]
n+Ôás'Á eTTK dÇuó²e+, ýË|uÖó sTTw¼ ¿£eTÖ«¹¿wH HîÕ|ÚD²«\T, ¿±H|&¾ Hî à ýñ¿£bþe&+, yîq¿ìØ Ôá¹>Z dÇuó²e+,
HîeT~>± eÚ+&&+ (Slownes) disruptive dÇuó²e+ÔÃ kÍ<ósÁD $<«sÁTÆ\ qT+& yûsÁT #ûjáT&TÔáTHsÁT.
3.5.2 VQ uó²wÔÇá + çbÍeTTK«Ôá (Significance of Multilingualism) :`

ÿ¿£ båsÁT>± nsÁ¿±\ ç|jÖî ÈH\T bõ+<\+fñ $<« Ôá|Î d]. @sÁ+>·+ýËHîHÕ y] ý²\T,
\VÓ²qÔá\ÔÃ d++<ó+ ýñÅ£+& ÿ¿£ bÍsÄÁXæ\ýË $<«sÁTÆ\+<sÁÖ bÍsÄÁXæ\ deTT<jáT+ýË uó²>·+
neT&yTû dyTî [Ôá $<«. kÍ<ósÁD $<«sÁT\Æ T, bÍ<ó«jáTT\T, dbþsÁT¼ kÍ¼|Ôt Ã ¿£\d¾ | #ûjTá &+ ÈsÁT>·TÔáT+~.
VQ uó²wÔáÇ+ $<«sÁTÆ\ eT<ó« q Ôû&\qT rd¾yûd¾ $<«sÁT\Æ jáT+<T ¿±ÎÛ&îHà , dýÙÎÛ mdÓ¼yT
e~Æ #ûjÖá *. VQuó²wÔáÇ+ e\¢ ç|Ôû«¿£ neds\T q |¾\¢ýË¢ ÿ¿£ >·T]ï+|Ú ÔîdT ï+~. n sÁ¿±\ |¾\¢\T
¿£*d¾ ÿ¿£ {¡yT dbþsY¼ÔÃ y]ýË eÚq uñ<ó\T eT]º eT+º >·T]ï+|Ú eÚq dÂ¿àdt|ÚýÙ |sÁàHà>± eÖsÁÔsÁT.
yîTH® ]{¡ u²w ç>·Ö|t, ç|Ô«û ¿£ neds\T eÚq |¾\\¢ T eT]jáTT &|\¾ \¢ T VQuó²wÔÇá + e\¢ >=|Î
yûT\T\T bõ+<TÔsÁT. VQuó²wÔáÇ+ e\q kÍ<ósÁD $<«sÁT\Æ T, ç|Ô«û ¿£ neds\T q $<«sÁT\Æ T båsÁT>±
bõ+<e\d¾q n ç|jÖî ÈH\T bõ+<>\· T>·TÔsÁT.
3.5.3 VQ uó²wÔáÇ+ neT\T #ûjTá T $<óq+ (Implementation of Multilingualism) :`

$<«\¿±«\T kÍ~ó+#á&¿ì VQ uó²wÔÇá + ÿ¿£ n+<yTî q® uó²eq (Concept). eT+º yÔesÁD+,
Ôá*¢<+ç&T\ |P]ï dV²¿±sÁ+ÔÃ VQuó²wÔáÇ $<«qT n+~+#*. VQuó²wÔÇá $<« \¿£«+>± #î|Îe#áTÌ.
eT+º ç|D²[¿£ÔÃ ç|Ô«û ¿£ ¥¿£D ¿ÃsÁTà\T #ûd¾ bÍ<ó«jáTT\ dVäjáT+ÔÃ, VQuó²wÔáÇ |]ds\qT ÔájáÖsÁT
#ûd,¾ d++~óÔá ¥¿£D , uË<óH kÍeÖçÐ, uó²w MT< eT+º Hî|Õ Ú D«Ôá, d]|&q ]kþÂsàH, d+|T + jîTT¿£Ø
dbþsY¼, fÉ¿±\J¿ì d++~ó+ºq C²ãq+ÔÃ VQ uó²wÔáÇ+qT $<«ýË neT\T #ûjáTe#áTÌ. u²>± ÔájáÖsÁT
#ûjTá &q deTsÁeÆ +ÔáyTî q® ¿£]Å£«\yT, dÖØýÙ edÔTá \T, ]Æ¿£ dVä jáT+, ç|uTó ÔáÇ eÖsÁ<Z s ôÁ ¿£+ eT]jáTT
ÔásÁ $<«d+dÆ\ dVä jáT+ deTsÁÆe+ÔáyTî q® , $ÈjáTe+ÔáyTî q® VQ uó²wÔáÇ+qT $<«ýË neT\T #ûjTá e#áTÌ.
sÃ>·«e+ÔáyîT®q yîÕK]ÔÃ sÁ+ÔásÁ |sÁ«yû¿£D, ¿±\qT>·TD+>± ¿£]Å£«\yT |ÚqsÁT<ÆsÁD #ûdT¿=+³Ö VQ
uó²wÔáÇ+qT neT\T #ûjáTe#áTÌqT.
91
3.5.4 VQ uó²wÔáÇ+ eT]jáTT $©q+ e\q |jîÖ>±\T :`
(Benefits of Multi Lingualism and Inclusion )
VQ uó²wÔÇá +qT $©q $<«ýË neT\T #ûjTá Tq|ð&T #ásD Á ²Ôá¿£+>± Ò+<T\T eÚq|Î{ì¿,¡
|*Ôá+ eÖçÔá+ nuó²«dÅ£\Å£ #ý² |jîÖ>·¿£sÁ+>± eÚ+³T+~. meÂsÕÔû ÿ¿£{ì ¿£+fñ mÅ£Øe uó²w\T
HûsTÁ Ì¿=+³THsÃ ysÁT ÔáeT kõ+Ôá eÖÔáuó²wýË eT+º HîÕ|ÚD«ÔáqT bõ+<TÔsÁT. |sÁuó²w HûsTÁ Ì¿Ãy\+fñ
eÖÔáuó²wýË Ôá|Îd]>± eT+º |³T¼ eÚ+& rs*.
eÖÔáuó²w jáT+<T eT+º |³T¼ eÚq|ð&T nuó²«dÅ£&T eT+º ¿±ÎÛ&îHà ¿£*Ð, Xø¿ìïe+ÔáyîT®q
e«¿¡¿ï s£ DÁ qT ¿£*Ð +{²&T. nuó²«dÅ£ &T, meÂsÔÕ û sÂ +&T ¿£+fñ mÅ£Øe u²w\T ¿£*Ð eÚ+{²sÃ y]¿ì ç||+ #á
d++<óy Tî q® VQÞø <w¾¼ ¿Ãd+ (Multiple Perspective), sÁj Öá \T sÁj
Öá \T rdT¿Ã>·\>·&+ , eT]jáTT
ÔáeT deTd«\qT |]wØ]+#áT¿Ã >·\ Xø¿ìï eÚ+³T+~.
VQÞø uó²cÍuó²«dÅ£&T deTsÁÆe+ÔáyTî ®q ¿£eTÖ«¹¿³sY eT]jáTT $qT³Å£ w¼|&ÔsÁT. ³Te+{ì
nuó²«dÅ£\T u²cÍuó²«dqeTTýË |³T¼ÔÃ bÍ³T eTq d+dØÜ¿ì d++~ó+ºq $wjáÖ\ýË VQÞø <w¾¼
¿ÃD+ÔÃ bÍ³T $Xâ¢w¾+#û kÍeTsÁÆ«+ ¿£*Ð eÚ+{²sÁT.
VQ uó²cÍ nuó²«dÅ£ \T uó²¯ |<C ²ý² ¿£*ÐjáTT+&û ç|jÖî Èq+ÔÃ bÍ³T n d+dØÔáT\qT
deÖq+>± #ûd >=|Î eTqdTà ¿£*Ð eÚ+{²sÁT. VQuó²cÍ nuó²«dÅ£\T ¿ì¢w¼ ýË#áq nHû \yîTq® kÍeTsÁ«Æ +
¿£*Ð +{²sÁT. n<û ¿±¿£ ÔásÁ <ûXæ\T, y] d+dØÜ n_óq+~+#û >=|ÎÔáq+ Å£L& +³T+~. uó²cÍ
kå¿£sÁ«+ eÚ+&&+ e\¢ oç|T nuó²«dÅ£ \T>± eÚ+&yûT ¿±¿£ eT+º |Údï¿£ |sÄÁq+ ¿£*Ð +{²sÁT. VQ uó²cÍ
nuó²«dÅ£ \T eT+º eÖqd¾¿£ dsÆ «Á +, d+|PsÁ C²ãq+ eT]jáTT eT+º ¿£eTÖ«¹¿wH kÍeTsÁÆ«+ ¿£*Ð eÚ+{²sÁT.
M]ýË Ôá>sÁe+ eT]jáTT dÈHÔá¿£Ôá mÅ£Øe>± +³T+~. MsÁT m¿£Ø& H $ÈjáTe+ÔáyîT®q J$Ôá+
>·&T |ÚÔsÁT.
92
4. CÉ+&sY - bÍsÄÁXæ\ eT]jáTT deÖÈ+
4.1 |]#ájáT+
eTq+ ÔásÁ#áT>± CÉ+&sY, *+>·+ nHû |<\qT |jîÖÐdTï+{²+. Âs+&T |<\T
ÿ¹¿ sÁ¿+£ >± n|¾+ºH n$ ÿ¿£<¿=¿£{ì |s«jáT|<\T ¿±eÚ.
nd\T »CÉ+&sµY n+fñ @$T{ì? |ÚsÁTwÔÇá +, çdÓÔï Çá + kÍeÖ¿£ sD+ <û <ósÁ+>±
È]Ð+~? ÔásÁ kÍeÖ¿£ ]ÔáT\ýË È]¹> ç|Ü#ás«Á \T, >·T]ï+|Ú @$T{ì? bÍsÄXÁ æ\, bÍsÄ«Á ç|D²[¿£
(¿£]Å£\+), bÍsÄ«Á |Úd¿ï ±\T, Ôás>Á Ü· >·~ ç|ç¿ìjTá \T eT]jáTT bÍ<ó«jáTT&T, $<«] |sdÁ Î sÁ
#ásÁ«\ýË »CÉ+&sYµ qT @$<ó+>± |ÚqsÁTÔÎ<q #ûjáÖ*? ÔásÁ>·Ü>·~ýË CÉ+&sY deÖqÔáÇ+
~Xø>± @ sÁ¿£yîT®q ¿±s«#ásÁD #û|{²¼*? nHû n+Xæ\T n<ó«jáT+ýË #á]Ì+#á&¦sTT.
4.2 jáTÖ{Ù \¿±«\T
n<ó«jáT+ #á~$q ÔásÁTyÔá MTsÁT
· CÉ+&sY, *+>·+, |ÚsÁTwÔáÇ+, çdÓïÔáÇ+ uó²eq\Å£ #î+~q C²ãH bõ+<TÔsÁT.
· |ÚsÁTwÔáÇ+, çdÓïÔáÇ+ \ kÍeÖ¿£ ]Ü $e]+#á>·\TZ>±sÁT.
· bÍsÄÁXæ\ýË CÉ+&sY |ÚqsÁTÔÎ<qýË bÍsÄÁ«ç|D²[¿£, bÍsÄÁ«|Údï¿£+, ÔásÁ>·Ü >·~
nqTdsÁD¡jáÖ\T eT]jáTT $<«] bÍ<ó«jáT ç|Ü#ásÁ«\ çbÍ<óq«ÔáqT >·T]ïkÍï&T.
· ÔásÁ>·ÜýË CÉ+&sY deÖqÔáÇ+qT |+bõ+~#û ~Xø>± ç|jáTÜkÍï&T.
4.3 CÉ+&sY eT]jáTT d¿ùà
CÉ+&sY (Gender) nHû~ kÍeÖ¿£+>± ]+|&q ÿ¿£ uó²eq, *+>·+ (Sex) nHû
ÈqT«eÚ\ ¿£\sTT¿£ e\q, |Ú³T¼¿£ <Çs s]+|&û uó²eq.
CÉ+&sY nHû~ n deÖC²ýË¢qÖ ¿£q|&T ÔáT+~. ~ e«Å£\ï yîKÕ ]|,Õ bÍçÔá|Õ
u²<ó« Ôá\|,Õ ç|esÁqï |,Õ eTÖ]ïeTÔáÇ sD+|Õ ç|u²ó e+ #áÖ|ÚÔáT+~. *+>·+ çbÍ<ó$ T¿£ uó²eq
nsTTÔû, CÉ+&sY >D uó²eq>± #î|Îe#áTÌ.
ssY¼ kþ¼\sY (Robert Stoller, 1960) CÉ+&sY eT]jáTT *+>·+\ >·T]+º $<ó+ >±
Ôîý²Î&T :
93
»»*+>·+ (Sex) nHû~ çdÓï |sTÁ w§\ eT<ó« uóÜ¿£ uó<ñ \qT dÖºd,ï CÉ+&sY (Gender)
nHû~ çdÓï |ÚsÁTw§\ ç|esÁïq eT]jáTT kÍ+|¾T¿£ e«eVäs\qT dÖºdTï+~.µµ
ýÉÕ+Ð¿£ |sÁyîT®q ýñ< JeXæg |sÁyîT®q uóñ<\ *+>·+ (Sex) Å£ d++~ó+ºqyîÕÔû,
deÖÈ+ýË çdÓï |ÚsÁTw§\T bþw¾+#\ uó²$+#û bÍçÔá\T, sÁÇV¾²+#û u²<ó«Ôá\T CÉ+&sY
d++<óy Tî q® $.
4.4 |ÚsÁTwÔáÇ+, çdÓïÔáÇ+ ` kÍeÖ¿£ sD+
»|ÚsTÁ wÔÇá +µ (Manculinity) nHû~ eT>·y]¿ì, »çdÓÔï Çá +µ (Femininity) nHû~ &y]¿ì
kÍeÖ¿£+>±, kÍ+dØ Ü¿£+>± bÍ~+#á&q u²<ó« Ôá\qT dÖºdTï+~.
kÍeÖ¿£+>± ç¿ì+~ \¿£D ²\qT |ÚsÁTwÔÇá +, çdÓÔï Çá +\qT $e]+#á{²¿ì |jÖî ÐkÍïsTÁ .
|ÚsTÁ wÔÇá + çdÓï ÔáÇ+
` dÇÔá+çÔáÔá sÁj
Öá ~ó¿±sÁ+ ndÇÔá+çÔáÔá
` ¿£]qÄ ÔáÇ+ uó²yÃ<ûÇ>·+
` Ôá$XæÇd+ dTÔáÔÇá +
` <&óÔáÇ+ HîeT~
` bþ{¡ÔÔá Çá + neÖjáT¿£ÔÇá +
` ç¿ìjáÖo\Ôá n+^¿±sÁ+
` m<TsÁT Ü]¹> HîÈÕ + \VÓ²q+
` <ÖÅ£&T, <êsÁ̈q«+ ç|eT>± +&³+ n+<+
çbÍNq deÖÈ+ qT+& <óT¿£ deÖÈ+ esÁÅ£ çdÓï, |ÚsÁTw§\ bÍçÔá\T, ç|esÁïq\T,
u²<ó«Ôá\ýË mHÃ eÖsÁTÎ\T #ûdT Å£HsTT.
Xæ¯sÁ¿£ uñ<ó\qT fñ¼ ¿±Å£+&, sÁÇV¾²+#û bÍçÔá\ ¿±]Äq«+, #sÁ e«eVäs\T
yîTT<ýÉÕq$ |ÚsÁTwÔáÇ+, çdÓïÔáÇ+ uó²eq\Å£ <]rkÍïsTT.
94
4.5 CÉ+&sY |¾ÔákÍÇ$T¿£ e«ed
deÖÈ+ýË eÖÔákÍÇ$T¿£ e«ed, |¾Ôá kÍÇ$T¿£ e«ed nHû$ HsTT.
eÖÔákÍÇ$T¿£ e«edý Ë Ôá*¢ çdÓï Å£³T+u²¿ì jáTÈeÖ>± +& Å£³T+ e«ed
q&|¾+#á&TÔáT+~ mÅ£Øe V²Å£Ø\T, u²<ó«Ôá\T çdÓï\¹¿ +{²sTT.
|¾ÔákÍÇ$T¿£ e«edýË Ôá+ç& (|ÚsÁTw§&T) Å£³T+ jáTÈeÖ>± +& Å£³T+
e«eVäs\T #áÖdTÅ£+{²&T mÅ£Øe V²Å£Ø u²<ó«Ôá\T |ÚsÁTw§\¹¿ +{²sTT. |¾ÔákÍÇeT«qT
+>·¢+ýË Patrianchy n+{²sÁT. B nsÁ+ |ÚsÁTw nV²+¿±sÁ+ (Male prejudice) ç||+ #á
<ûXæ\ýË eTqÅ£ |¾ÔákÍÇ$T¿£ e«ed mÅ£Øe>± ¿£q|&TÔáT+~.
|¾ÔákÍÇeT« e«edýË çdÓï dÇ#áÌÛqT, kÍq+ +&<T. ]¿£ e«eVäs\ýË |ÚsÁTw§\Å£
n~ó¿£ çbÍ<óq«Ôá, y{² \_ókÍïsTT. çdÓï $<«, çdÓï $yV²+, |Úq]ÇyV²+ yîTT<ýqÕÉ y{ì|Õ
mHÃ +¿£\ T ¿£q|&Ô sTT.
|¾\¢\ *+>· sÆsÁD ÈqT«|sÁ+>± |ÚsÁTw§\#û s]+|&TÔáT+~. nsTTÔû »&|\¾ µ¢ qT
¿£+³THe, |Úq]ÇyV²+ #ûdT ¿=Hû eT>·ysÁT e«edý Ë mÅ£Øe.
|¾\\¢ |+|¿+£ ýË eT>·|\¾ \¢ Å£ mÅ£Øe çbÍ<óq«Ôá eÇ³+ +³T+~.
çdÓ\ï <¿£Î<¸+ Å£L& $<ó+ >±Hû +&, çdÓ\ï T >·Ö& ný² |ÚsÁTcÍ~ó¿±« çbþÔáàV¾²+#á&+
¿£q|&TÔáT+~.
n+Ôû¿±Å£+& çdÓ\ï Å£ / &|\¾ \¢ Å£ eTT+<T>±Hû q&e&¿£ $<óq+ (Code of Con-
duct) qT ¹s¥
Ý kÍïsTÁ .
|*Ôá+>± ºq |¾\¢\T kÍsTTýËHû |ÚsÁTw§\T n~óÅ£\T, çdÓï\T n\TÎsÁT nHû uó²eq
u²\u²*¿£\ýË @sÁÎ& CÉ+&sY ndeÖqÔá\Å£ <]rdTï+~. çdÓï, |ÚsÁTw§\ kÍeÖ¿£ >·T]ï+|Ú
|Õ ~ m+ÔÃ ç|u²ó y #áÖ|¾dT +ï ~.
¿£eT\ uó²d¾H (1993), y{Ù CÙ bÍç{ìjÖá ]Ø (What is pariardri) nHû y«d+ýË |ÚsTÁ wkÍÇeT«
|¾ÔákÍÇeT« e«edýË |ÚsÁTw§\T @@ n+Xæ\ýË¢ çdÓï\qT jáT+çÜkÍïsÃ |s=Ø+~ n$
1. çdÓï\ ÔÎ<¿£Ôá ýñ< çXæ$T¿£ Xø¿ìï (Women’s productive or labour power)
2. çdÓ\ï |ÚqsÁTÔáÎÜï (Women’s reproduction)
3. çdÓ\ï ýÉÕ+Ð¿£Ôá|Õ jáT+çÔáD (Control over women’s sexuality)
95
4. çdÓ\ï ¿£<* ¿£\T (Womens mobility)
5. d¾ eT]jáTT ÔásÁ ]¿£ |syÁ Tî q® eqsÁT\T
(Property and other Economic resource)
$<ó+>± |ÚsÁTcÍ~ó¿£«Ôá CÉ+&sY deÖqÔáÇ+ |Õ ç|uó²e+ #áÖ|ÚÔáT+~.

4.6 bÍsÄÁXæ\ýË *+>·+ |ÚqsÁTÔáÎÜï
»»uó²sÁÔá<ûXø uó$w«ÔáTï ÔásÁ>·Ü >·~ýË sÁÖ|Ú~<TÝÅ£+³T+~µµ n ¿=sÄ] ¿£MTwH
]eÖsYý¦ Ë çykÍsÁT.
eTHÃyîÕC²ã ¿£ yûÔáï \ ç|¿±sÁ+ #ý² esÁÅ£ »eTÖ]ïeTÔá Ç+µ ºqÔáq+ýËHû
sÁÖ|Ú~<TÅÝ £ +³T+~.
¿£qT¿£ bÍsÄÁXæ\ kÍsTT qT+&û *+>·+ |ÚqsÁTÔáÎÜï |Õ |¾\¢\ýË kÍqTÅ£L\ yîÕK],
CÉ+&sY deÖqÔáÇuó²eq\T sÁÖbõ+<ûý² ¿£w¾#ûjáÖ*.
4.6.1 $<« (bÍsÄÁ« ç|D²[¿£) ç|D²[¿£, bÍsÄÁ«|Údï¿£+ ` CÉ+&sY
eTq <ûX+ø ýË bÍsÄXÁ æ\ýË¢ bÍsÄ«Á |Údï¿±\T uË<óH uó« dq ç|ç¿ìjTá ýË ç|<ó q bÍçÔá
eV¾²kÍïsTT. bÍsÄ«Á |Úd¿ï £+ sÁÖbõ+~+#û ç|ç¿ìjáT bÍsÄÁ«$<« ç|D²[¿£ <ósÁ+>± ÈsÁT>·TÔáT+~.
@ ejáTdTà y]¿ì, @ Ôás>Á Ü· ýË @@ n+Xæ\T @@ kÍsTTýË sÁÇV¾²+#ýË, y{ì
uË<óH uó« dq ¿£Ô«\ sÁÇV²D, eTÖý²«+¿£H $<óH\T yîTT<ýqÕÉ $ bÍsÄ«Á ç|D²[¿£ýË
¹s¥ +#á&ÔsTT. ¿£qT¿£ y{ì sÁÖbõ+~+#û deTjáT+ýË »CÉ+&sµY Å£ Ôá>T· çbÍ<óq«ÔáqT
yÇ*.
¹¿e\+ bÍsÄÁXæ\\Å£ #î+~q bÍsÄÁ«ç|D²[¿£ýËHû ¿±Å£+& bÍ<ó«jáT ¥¿£DÅ£
d++~ó+ºq n+Xæ\ýË Å£L& »CÉ+&sYµ deÖqÔáÇ+Å£ #î+~q |>·eÖ\T, |<ÆÔáT\T
yîTT<ýqÕÉ $ ç|yXû ø |{²¼*.
bÍsÄ«Á ç|D²[¿£ sÁÖbõ+~+#û eTT+<û yûT<óÃ eT<¸q + <Çs, d$THsY\T, ¿±sÁ«#ásDÁ \T
<Çs CÉ+&sY ç|dTïÔá |]d¾Ü, bÍsÄÁ«ç|D²[¿£ýË #ûsÌ*àq n+Xæ\T, nqTd]+#*àq
eP«Vä\T yîTT<ýÕqÉ n+Xæ\|Õ deÖ#sÁ+ d¿£]+º, |ÚDT\ dVäjáT+ÔÃ ç¿Ã&¿£]+#*.
ý² #ûd³|ð&T n esZ\Å£ #î+~q y] bÍý¤ZHýû ² #îjÖá «*.
96
bÍsÄ«Á |Údï+ýË CÉ+&sY deÖqÔáÇ+qT @@ bÍsÄ«+Xæ\ýË @@ kÍsTTýË ç|yûXø |{²¼ýË
s]+#*.
»eTÔý²µ, »<TsZu²ó sTT<ûXÙeTTUÙµ »¿ìsDÁ uY &ñ µ , »¿£\ÎH#y¢µ e+{ì y] $ÈjáT >±<¸\ qT
bÍsÄ«+Xæ\T>± #ûsÌ*.
bÍsÄ«Á |Úd¿ï +£ ýË çbÍCÉÅ£ \¼ T, ¿£Ô«\ <Çs
»CÉ+&sY deÖqÔáÇ+µ |+bõ+~+#û+<TÅ£ ÔáeT ne¿±Xø+ +&*.
n+Ôû ¿±Å£+& bÍsÄ«+Xø+ ºesÁ eTÖý²«+¿£q+ýË, ¿£Ô«\ýË M{ì¿ì n~ó¿£ çbÍ<óq«ÔáqT
yÇ*.
ný² #îjáT«³+ <Çs »CÉ+&sYµ n+Xø+|Õ bÍsÄÁXæ\ |¾\¢\Å£ Ôá>·T C²ãq sD+
È]¹>+<TÅ£ ne¿±Xø+ +³T+~.
4.6.2 Ôás>Á Ü· >·~ ç|ç¿ìjTá \T
&Ö«sTÖ |s=Øq³T¢ »Ôás>Á Ü· >·~ ÿ¿£ ºq yîÖÔ<T deÖÈ+µ ¿£qT¿£ bÍsÄXÁ æ\
kÍsTTýË |¾\¢\Å£ È+&sY n+Xæ\|Õ dÂsqÕ ne>±V²q, kÍqTÅ£L\ yîÕK] |+bõ+~dï, uó$w«ÔY
deÖÈ+ýË (CÉ+&sY) deÖqÔáÇ+ kÍ<ó«|&TÔáT+~.
CÉ+&sY deÖqÔáÇ+ sy\+fñ kÍ~ó+#\+fñ çdÓï |ÚsÁTw§\T <ÝsÁÖ deÖÈ+ýË n
sÁ+>±\ýË, deÖq V²Å£Ø\T, ne¿±Xæ\T ¿£*Î+#*.
bÍsÄÁXæ\ýË |¾\¢\T uó$w«ÔáTï deÖÈ+ýË mý² +&ýË HûsÁTÌÅ£+{²sÁT.
nsTTÔû bÍsÄXÁ æ\Å£ e#ûÌ deTjáÖ¹¿ u²\u²*¿£\ýË y] y] kÍeÖ¿£ |]ds\
ç|u²ó e+ e\q ¿= uó²eq\qT @sÁÎsÁ#Tá Å£ +{²sÁT. y]ýË uó²y\qT »CÉ+&sµY deÖqÔÇ¿ì
nqT>·TD+>± r]Ì~<&Ý + ýË bÍsÄXÁ æ\ bÍçÔá >·DújáTyîTq® ~>± #î|Î e#áTÌ ¿¹ e\+ |¾\\¢ ýËHû
¿±Å£+&, bÍsÄXÁ æ\ d¾Ò+~, |¾\\¢ Ôá*<¢ + ç&T\T, deÖÈ+ýË ÔásÁ e«Å£\ï ýË >·Ö&
uó²eq |+bõ+~+#û+<TÅ£ bÍsÄÁXæ\ ÿ¿£ yû~¿£ ¿±y*.
· Ôá*¢<+ç&T\qT, kÍeÖ¿£ ¿±sÁ«¿£sÁï\qT, bÍ<ó«jáTT\Å£ »CÉ+&sYµ |³¢ ne>±V²q
|+bõ+<ûý² ¿±sÁ«ç¿£eT+ sÁÖ|¿\£ Îq ($$<ó ~HÃÔáày\ýË, deÖyûXæ\ýË eÖ{²¢&û
nCÉ+&ýË n+Xø+ Ôá|Îd] #ûjáT³+)
97
· bÍ<ó«jáTT\Å£ M{ì¿ì d++~ó+ºq n+Xæ\|Õ (Gender sensitisation) ¥¿£D eÇ³+.
· |¾\¢\ýË Ôá$XæÇd+ Jeq HîÕ|ÚD²«\T |+bõ+~+#á³+
· HûqT »¿±<Tµ eTq+ nHû uó²eq |+bõ+~+#á³+.
· bÍsÄÁXæ\ýË¢ eÖsÁZ<sÁô¿£ eT+çÔáD de\ @sÎ³T
· M|Õ (GE) H³¿±\T qÔá«ç|<s Áôq\T @sÎ³T #ûjáT³+.
· Ôás>Á ·Ü >·~ýË $<«sÁT\qT |]o*+º @yîÕH »$e¿£Ô áÅ£µ #î+~q n+Xæ\T, ç|esÁïq\T
¿£q|&q|ð&T y{ì |]wØ]+#á³+.
· n+<]¿¡ ÿ¹¿ sÁ¿£yîT®q |qT\T, u²<ó«Ôá\T eÇ³+
· bÍsÄ«+Xø uË<óq ýË ¿£Ô«\ ç|<s ôÁ qýË ne¿±XøeTTq|ð&ý²¢ »CÉ+&sµY deÖqÔÇ
çbþÔáàV¾²+#á&+
· ÔásÁ>·* >·~ýË n+<]¿¡ ¿=fñwH |<ÆÜýË HjáT¿£ÔáÇ+ ¿£*Î+#á³+.
· CÉ+&sY deÖqÔáÇ+ |+bõ+~+#û M&jîÖ\ ç|<sÁôq
· CÉ+&sY deÖqÔáÇ+ |Õ #ásÁ«\ @sÎ³T
· bÍ<ó«jáTT\T ÔáeT eÖ³\ýË, #ûÔ\á ýË »CÉ+&sµY deÖqÔÇ ç|<] ô+º |¾\\¢ ýË
ÿ¿£ qeTÖH>± +&³+
4.7. ÔásÁ>·Ü >·~ýË CÉ+&sY deÖqÔáÇ+ ` ¿±s«#ásÁD
· bÍsÄÁXæ\ ¿±\ sÁjáT |{ì¼¿£ýË, dV²bÍsÄÁ«, dV²bÍ¹sÄ«ÔásÁ n+Xæ\ ÔájáÖ¯ýË *+>·
deÖqÔáÇ+ |+bõ+~+#û n+Xæ\T #ûsÌsTT.
· bÍ<ó«jáTT\T |sdÁ Î sÁ #ásÌÁ \ <Çs bÍsÄXÁ æ\ýË *+>· deÖqÔáÇ n+Xæ\|Õ #á]Ì+º
Ôá>·T ç|D²[¿£\T yûjáÖ*.
· *+>· ` deÖqÔáÇ ` $e¿£Ô á ` |s«Á ekÍH\|Õ ç|ÜHî\ d$THsY, #ás«Á M&jÖî \
ç|<s ôÁ q, >·T&çbÍ¿¡¼ ddt |Õ #ás«Á @sÎ³T #ûjÖá *.
· n ¿±sÁ«ç¿£eÖ\ýË u²\ u²*¿£\T bÍý¤ZHýû ² çbþÔáàV¾²+#*.
· *+>· |syÁ Tî ®q ndeÖqÔáÇ+ $<«, Xæ¯sÁ¿£ eÖqd¾¿£ sÃ>·«+, JeHÃbÍ~ó, eTÖ]ïeTÔáÇ+
yîTT<ýqÕÉ n+Xæ\qT mý² ç|u²ó $Ôá+ #ûdT +ï <Ã #á]Ì+| #ûjÖá *.
98
· *+>· ndeÖqÔá\T Ô=\Ð+#á{²¿ì |¾\¢\T nqTd]+#*àq n+Xæ\|Õ #á]Ì+#*.
¿£qT¿£ #óçÔábÍ<ó«jáTT\T>± MTsÁT ¥¿£D
² <Xø qT+&û n+Xæ\qT çbÍ<óq«ÔáqT
ºÌ, uó$w«ÔY Ôás\ýË »CÉ+&sYµ deÖqÔÇ¿ì |ÚH~ yûjáÖ*.
d+ç>·V²+
CÉ+&sY, *+>·+ |<\T ÿ¹¿ sÁ¿£+>± n|¾+ºH, n$ ÿ¿£<¿=¿£{ì |s«jáT|<\T
¿±eÚ.
CÉ+&sY kÍeÖ¿£+>± ]+|&q uó²eq, *+>·+ nHû~ |Ú³T¼¿£ <Çs @sÁÎ&q Xø¯sÁ
sD uó²eq.
|ÚsÁTwÔÇá +, çdÓÔï Çá + nHû$ esÁTd>± eT>·y]¿ì, &y]¿ì kÍeÖ¿£+>±, kÍ+dØ Ü¿£+>±
bÍ~+ºq bÍçÔá\qT dÖºkÍïsTT.
|¾Ôá kÍÇ$T¿£ e«edý Ë eT>·ysÁT n $wjáÖýË¢ ç|<óqbÍçÔá eV¾²kÍïsÁT. ~ CÉ+&sY
ndeÖqÔáÅ£ <]rdT+ï ~.
bÍsÄÁXæ\ kÍsTT qT+& $<«] $<«sÁT\ýË CÉ+&sY |³¢ dÂsqÕ <¿£Î<¸+ @sÁÎsÁ#*.
n+<TÅ£ >±qT bÍsÄ«Á ç|D²[¿£, bÍsÄ«Á |Údï¿£+, ÔásÁ>·Ü >·~ ç|ç¿ìjáT\ýË »CÉ+&sYµ n+Xæ\Å£ Ôá>·T
çbÍ<óq«ÔáyÇ*.
CÉ+&sY deÖqÔáÇ+ <ûXø nuóT «<jÖá ¿ì, n_óe~Æ¿ì <]rdT+ï ~.
eTÖý²«+¿£q+
1. CÉ+&sY eT]jáTT *+>·+ nq>±Hû$T?
2. |ÚsÁTwÔáÇ+, çdÓÔï áÇ+ uó²eq\T $e]+#áTeTT.
3. |¾ÔákÍÇ$T¿£ e«ed CÉ+&sYqT @$<ó+>± ç|uó²$Ôá+ #ûd¾+~?
4. bÍsÄÁXæ\ýË CÉ+&sY |ÚqsÁTÔáÎÜï |Õ y«d+ çyjáTTeTT.
5. ÔásÁ>·Ü>·~ýË CÉ+&sY deÖqÔáÇ+ |+bõ+~+#û+<TÅ£ úeÚ nqTd]+#û ¿£Ô«\T @$?
6. |¾Ôá kÍÇ$T¿£ e«edý Ë ~ó|Ô «á + eV¾²+#ûysÁT .................... ( )
m. Ôá*¢ _. Ôá+ç& d¾. deÖÈeTT &. çdÓï eT]jáTT |ÚsÁTw§\T
7. ç¿ì+~ yýË |Ú³T¼¿£ <Çs s]+|&~
m. CÉ+&sY _. *+>·+ d¾. Xø¯sÁ+ sÁ+>·T &. EÔáTïsÁ¿£+
99
5.È+&sY dyîT®¿£«Ôá ` d$T[Ôá <¿£Î<ó\T
` e«¿ìï >·Ôá $¿±d+|Õ qeT¿±\T,}V²\T, dÓ¼]jîÖfÉ®|Ú\ ç|uó²e+
` È+&sY $Xâ¢wD ` ç|dTïÔá bÍsÄÁXæ\ $<óH\T
` d$T[Ôá deÖÈ+, bÍsÄÁXæ\\ <sÁ¿£Ôá eT]jáTT kÍ<óqÅ£ eÖsZ\T
È+&sY dyîT®¿£«Ôá , d$T[Ôá <¿£Î<ó\T

çdÓï |ÚsÁTw§\T ÈHuó²ýË <<|Ú #îsÃ d>u· ²ó >·+ H M] eT<ó« nHû¿£ ndeÖqÔá\T #Ã³T #ûdT Å£HsTT.
ndeÖqÔá\Å£ ¿±sÁDyîTq® $$<ó sÁ¿±\ qeT¿±\T, }V²\T eT]jáTT dÓ]¼ jîÖfÉ|® t >·T]+º
ç|ÜysÁÖ Ôî\Tà¿Ãy*.È+&sY $Xâ¢wD >·T]+º ç|dTïÔá bÍsÄXÁ æ\ýË M{ì¿ì d++~ó+º nqTd]dTïq $<óH\qT
>·T]+º ç|Üÿ¿£ØsÁT Ôî\TdT¿Ãy*.
ný² Ôî\TàÅ£ È+&sY dyTî ®¿£«Ôá kÍ~ó+#û+<TÅ£, d$T[Ôá deÖÈ+, d$T[¢Ôá bÍsÄÁXæ\\ kÍ<óqÅ£ ÿ¿£
<sÁô¿£Ôá n_óe~Æ |sÁ#áTÅ£, ç|Ü ÿ¿£ØsÁÖ M{ì kÍ~ó+#û+<TÅ£ Ôá>·T ¿£w¾ #ûjáÖ*.
jáTT{Ù \¿±«\T
n<ó«jáT+ #á~$q ÔásTÁ yÔá MTsÁT È+&sY Å£ d++~ó+ºq $$<ó qeT¿±\T ,}V²\T , dÓÎ]jîÖfÉ|® \t T
e«¿ì>ï Ô· á $¿±d+ |Õ #áÖ| ç|u²ó y ne>±V²q #ûdT Å£+{²sÁT.
à È+&sY $Xâ¢dD uó²eqqT ne>±V²q #ûdTÅ£+{²sÁT.
à bÍsÄÁXæ\ýË , deÖÈ+ýË >·\ $$<ó È+&sY d++~óÔá n+Xæ\ >·Ö]Ì $Xâ¢wD
#ûjáT>·\TZÔsÁT
à d$T[Ôá deÖÈ+,d$T[Ôá bÍsÄÁXæ\\ kÍ<óqÅ£ Ôá>·T <sÁ¿£ÔáqT |+bõ+~+#áTÅ£ Ôá«
J$Ôá+ÔÃ neT\T #ûjáT>·\T>·TÔsÁT.
5.1 e«¿ìï >·Ôá $¿±d+|Õ qeT¿±\T, }V²\T dÓ¼]jîÖfÉ®|t\ ç|uó²e+
e«¿ìï |Ú{ìq¼ |Î{ì qT+& bõ+<û ç|Ü nqTuóe + e«Å£\ï (nÔá / yîT) $¿±d+|Õ ç|u²ó e+ #áÖ|ÚÔsTT.
eÖqeÚ&T d+|TJ$. ¿£qT¿£ kÍeÖ¿£,kÍ+dØÜ¿£ nqTuóy\ ç|uó²e+ e«¿ìï|Õ #ý² +³T+~.

deÖÈ+ýË bÍÔáTÅ£bþsTTq nHû¿£ qeT¿±\T }V²\T,dÓ]¼ jîÖfÉ|® \t T e«¿ì>ï Ô· á $¿±kÍ ç|u²ó e+ #ûkÍïsTT.
qeT¿£+ ýñ< $XæÇd+ nHû~ ÿ¿£ e«¿ìï ýñ< ¿=+<sÁT e«Å£ï\T (deTÖV²+) @<îÕH $wjáT+ >·T]+º
¿£*Ð +&û n_óçbÍjáÖ+>± #î|Î e#áTÌ.
d+dØÜ, d+ç|<jáÖ\T ¿= qeT¿±\qT ÿ¿£ ÔásÁ+ qT+& eTs=¿£ Ôás¿ì n+<Cñdï,nqTuóy\T
eT]¿= qeT¿±\qT @sÁÎsÁTkÍïsTT. e«Å£\ï eTqdTàýË bÍÔáTÅ£bþsTTq qeT¿±\qT eÖsÁÌ&+ #ý² ¿£w¼y îTq®
$wjTá +.
100
¿£Ôá«+ MTÅ£ Ôî*d¾q ¿= qeT¿±\qT çyjáT+&
<: 1) <ûeÚ&T H&T
2) uós ïÁ eTsÁD+ì ºq çdÓï @|MT<îHÕ yîÞßâ deTjáT+ýË m<TsÁT edï | ÈsÁT>·<T / nXøuó+ .
3)
4)
5)
6)
7)
+ÔáÅ£ eTT+<T #î|Ú ÎÅ£q³T¢ »<ûeÚ&T H&Tµ nHû~ ÿ¿£ qeT¿£+ nsTTÔû »<ûeÚ& sÁÖ|+ ý² +³T+~µ
nqT ¿Ãe&+ ÿ¿£ }V²>± #î|Î e#áTÌ.
mý²+{ì <ósÁ+ ýñÅ£ +& @<Ã +< #ûd eÖqd¾¿£ n+Xø+qT }V²>± #î|Î e#áTÌ.
¿±\+ÔÃbÍ³T , nqTuóy \ÔÃbÍ³T }V²\T eÖsÁe#áTÌ
¿£Ôá«+ MT |<\Ý ÔÃ, bÍ<ó«jáTT\ÔÃ #á]Ì+º È+&sÅY £ d++~ó+ºq ¿= }V²\T çyjáT+&
1)
2)
3)
4)
5)
deÖÈ+ýË bÍÔáTÅ£bþsTTq nHû¿£ qeT¿±\T, }V²\T nsTTq n+Xæ\T ( <V²sÁDÅ£ &~ n\,
*+>· sÆsÁDÅ£ ¿±sÁD+ çdÓï, sÁTÔáTçkÍe+ nXøçuó+ sÃ>· ¿±sÁ¿£+, |ÚsÁTw§&T |ÚHeT qsÁ¿£+ qT+& sÁ¿ìkÍï&T,
&yÞøß n |qT\T #ûjTá ýñsTÁ yîTTöö$) e«¿ìï $¿±kÍ¿ì nesÃ<ó+ >± eÖsÁÔsTT.
&y¹s |¾\\¢ |+|¿+£ ýË mÅ£Øeuó²>·+ rdTÅ£+³TH y]ýË bÍÔáTÅ£bþsTTq nHû¿£ n+Xæ\T <ósÁ+>±
eT>·, & |¾\\¢ |+|¿+£ ýË e«Ô«kÍ\T #áÖ|¾+#á&+ eTq+ >·eTdT+ï {²eTT.
u²\«<XøýË d+sÁ¿£D,bþwD yîTT<ýÉÕq$ n+Xæ\ qT+& $<«,$yV²+,eÜï yîTT<ýÉÕq n+Xæ\ esÁÅ£
n+{ìýËqÖ qeT¿±\T }V²\ ç|u²ó e+ +³T+~.n$ e«Å£\ï Xæ¯sÁ¿£ , eÖqd¾¿,£ <ûÇ>·, e«¿ì>ï Ô· á $¿±kÍ\qT
ç|uó²$Ôá+ #ûkÍïsTT.
dÓ]¼ jîÖfÉ|® qt T »ÿ¿£e«¿ìï ýñ< deTÖV²+ >·T]+º $kÍïs+Á >± n+^¿£]+ºq rsÁTÎ ýñ< |¿b£ ÍÔá+µ >±
#î|Î e#áTÌ. È+&sÅY £ #î+~q ³Te+{ì n+Xæ\T ndeÖqÔáÇ+Å£,nH«jáÖ¿ì <]rjáTe#áTÌ.
È+&sY dÓ¼]jîÖfÉ®|t\T 4 sÁ¿±\T>± +&e#áTÌ.
101
1. eTÖ]ïeTÔáÇ+ \¿£D ²+Xø+Å£ #î+~q$
( <V²sÁDÅ£ çdÓï\T HîeT~>± nDTÅ£e>± +&*, |ÚsÁTw§\T Ôá $XæÇd+ÔÃ, ç<û¿£+>± +&*.
2.>·V²d++~óÔá ç|esÁïqÅ£ #î+~q$
<V²sÁDÅ£ |¾\¢\ d+sÁ¿£D, e+³ yîTT<ýÉÕq$ çdÓï\T #ûjáÖ«*, >·V²sD |qT\T, ç¿£eT¥¿£D
|ÚsÁTw§\T #û|{²¼*.
3.eÜï¿ì #î+~q$
<V²sÁDÅ£ qsÁTà, e«¿ìï>·Ôá dV²jáTÅ£\T e+³{ì eÔáTï\T, çdÓï\T #îjáÖ«*, y«bÍsÁ+ ý²¯\T q&|³+
e+{ì$ |ÚsÁTw§\T #îjÖá «*.
4.uóÜ¿ì ¿±sÁ+Å£ #î+~q$
<V²sÁDÅ£ çdÓï\T dTÔá+>±, ºq>± +&*, |ÚsÁTw§\T bõ&eÚ>± ¿£+&\T Ü]Ð +&*.
sÁ¿£yîT®q n+Xæ\T È+&sY ndeÖqÔáÅ£ <]rkÍïsTT. ¿£q¿£ |Õ n+Xæ\Å£ d++~ó+ºq y{ì >·T]+º
+<#sá ÌÁ \ <Çs, nqTuóy \qT |+#áT¿Ãe&+ <Çs, yûT<óÃeT<óq + <Çs #á]Ì+º »È+&sµY ndeÖqÔá\T
ÔáÐZ+#û ç|jáTÔá+ #ûjáÖ*.
5.2 È+&sY $Xâ¢wD

È+&sY $Xâ¢wD nHû~ çdÓï, |ÚsÁTw§\ J$Ô\ýË q uñ<ó\qT |¯¿ì+º $Xâ¢w¾+#á&+. BýË çdÓï\Å£
kÍeÖ¿£ ]Æ¿£ ndeÖqÔá\TÅ£ <]rd¾q n+Xæ\T @$T{ì? @+ #ûdï ndeÖqÔá\T Ôá>T· ÔZ sTT nHû
n+Xæ\T >·Ö]Ì $Xâ¢w¾+#á&+ ÈsÁT>·TÔáT+~.
È+&sY $Xâ¢wD nHû~ È+&ÁsY ndeÖqÔá\TÅ£ >·\ ¿±sÁD²\TÅ£ d++~ó+ºq~.
È+&sY $Xâ¢wD çdÓ\ï ýË kÍqTÅ£L\ eÖsÁTÎ\Å£ kÍ~ó+#û \¿±« Ôî\T|ÚÔáT+~.
eTq+ +ÔáÅ£ eTT+<û #á]Ì+ºq³T¢ È+&sY nHû~ çdÓï, |ÚsÁTw§\ >·T]ï+|Ú ¿=sÁÅ£ kÍeÖ¿£+>± sÁ+|&q
uó²eq ~ çdÓï . |ÚsÁTw§\ CÉ$Õ ¿£ n+Xæ\qT $T+ºq uó²eq>± #î|Ú ÎÅ£H+.
È+&sY $Xâ¢wD nHû~.
à çdÓï |ÚsÁTw§\ Jeq+ýË uó<ñ \T
à kÍ+|TÓ ¿£ ]Æ¿£ e«eVäs\ýË bÍý¤ZHû rsÁT.
à $$<ó bÍ\dÓ\T, ¿±sÁ«ç¿£eÖ\T eT]jáTT de\ ç|u²ó e+ y] J$Ôá+|Õ #áÖ| ç|u²ó e+ yîTT<\>·T
n+Xæ\qT ýËÔáT>± ne>±V²q #ûd+<TÅ£ |jîÖÐ+º $$<ó ç|ç¿ìjáT\ÔÃ Å£L&TÅ£q~.
È+&sY $Xâ¢wD eTTK« \¿£«+ È+&sY ndeÖqÔá\T Ô=\Ð+#áT³+>± #î|Îe#áTÌ.

5.2.2 È+&sY $Xâw¢ D ç¿ì+~ n+Xæ\qT >·T]ïdT +ï ~.
` çdÓï, |ÚsÁTw§\ J$Ô\T eT]jáTT y] nqTuóy\T, neds\T, deTd«\T çbÍ<óq«Ôá\T yûsÁT yûsÁT>±
+{²sTT.
` n+<] çdÓ\ï J$Ô\T ÿ¹¿ $<ó+>± +&eÚ
102
` çdÓï\ J$ÔqTuóy\T,neds\T,deTd«\T eT]jáTT çbÍ<óq«Ôá\T y]y] mÜ¿ù ç>·Ö|t {ì¼ eÖsÁÔsTT.
` ejáTdTà, e¥+#û deÖÈ+, n|de «Ôá ( nkÍeÖsÁ«Æ +) ]Æ¿k£ ÍÆsTT, eÜïkÍÆsTT, $yVäd¾ÜÆ ,dÅ£àeýÙ z]jáT+fñwH
yîTT<ýqÕÉ y{ì <ósÁ+>± nqTuóy \T, neds\T, deTd«\T yîTT<ýqÕÉ $ eÖsÁTÔsTT.
` çdÓï, |ÚsÁTw§\ýË deÖqÔáÇ+Å£ yûsÁTyûsÁT sÁ¿±ýÉÕq eP«Vä\T nedsÁ+.
È+&sY $Xâ¢wD nHû~ È+&sY deÖqÔáÇ+Å£ (Gender equity) kÍ~ó+#û \¿£«+>± +³T+~.
È+&sY deÖqÔáÇ+ nHû~ çdÓ,ï |ÚsÁTw§\qT <Ý] ÿ¹¿ sÁ¿£+>± #áÖ&* \Hû uó²eqÅ£ #î+~q~. È+&sY
¿ìÇ{ì nHû~ çdÓï, |ÚsTÁ w§\ Jeq Xè*Õ \qT |]>·DýË¿ì rdT¿Ãe&+ <Çs deÖq |*Ô\T se&¿ì yûsTÁ yûsTÁ
eP«Vä\qT nqTd]dT+ï ~.
È+&sY $Xâ¢wDqT eTTK«+>± È+&sY dyîT¿® £«ÔáqT |+#û+<TÅ£ <ûÝ¥+ºq bÍ\dÓ\ ÔájáÖ¯ýË,
çbÍCÉ¿ù¼ ç|D²[¿£ý, neT\T eT]jáTT eTÖý²«+¿£H\ýË |jîÖÐkÍïsÁT.
È+&sY $Xâ¢wD e\q çdÓï, |ÚsÁTw§\T, u²\ u²*¿£\T, Å£³T++ýËqT, deÖÈ+ýËqÖ, eT]jáTT ]Æ¿£, sÈ¿¡jáT,
H«jáT|syÁ Tî q® n+Xæ\ýË sÁÇV¾²+#û $$<ó bÍçÔá\ >·Ö]Ì Ôî\TdT+ï ~. $<óy Tî q® bÍçÔá uó<ñ \Å£ <]rd¾q
|]d¾ÆÔáT\qT Å£L& n+#áH yûjáTe#áTÌ.
|*Ôá+>± dÂsÕq ç|D²[¿£\qT neT\T |sÁº çdÓï\ kÍ+|¾T¿£ , ]Æ¿£, sÈ¿¡jáT bÍçÔá\qT ýË|Ôá+
#ûjTá e#áTÌ. |Õ ¿±sÁ«ç¿£eÖýË¢ çdÓ\ï uó²>·kÍÇeT«+ |+#áe#áTÌ ýË|Ôá+ #ûjTá e#áTÌ.
ç¿ì+~ |{¿¼ì ý£ Ë eTq <ûX+ø ýË u²\u²*¿£\Å£ #î+~q $$<ó n+Xæ\T $Xâw¢ +¾ #á&¦sTT.
5.1 Per 1000 distribution of persons ( aged 5 years and above) by completed level of education
Rural Urban Rural+Urban
Level of Education
Male Female Male Female Male Female
Not Literate 198 376 90 190 165 320
Literate
Without Schooling 8 6 5 6 7 6
Up to Primary 377 336 285 280 349 319
Upper Primary 173 130 157 143 168 134
Secondary 118 80 150 133 128 96
Higher Secondary 71 45 114 102 85 62
Diploma 11 5 30 14 17 8
Graduation 37 18 126 96 64 42
Post- Graduation and above 8 4 43 35 18 14
All( incl.N.R.) 1000 1000 1000 1000 1000 1000
Source : NSS 71st Round 2014

N.R. stands for not reported
103
5.2 P e rce n tage dis tribu tio n o f cu rre n t e n rillm e n t statu s o f p e ro n s ( ag e d 5-29 y e ars )
R u r al Ur b an R u r a l + U r b an
S tatu s
Male Fe m ale M ale Fe m ale Male Fe m ale
Cu rre n tl y n o r e n ro lle d 39.4 45.1 41.5 44.2 40 44.8
Cu rre n tly En rolle d
A tte n d in g 58.7 53 57 54.6 58.2 53.5
N o t A tte n d i n g 1.4 1.2 1.3 1.1 1.4 1.2
A ll (in cl.N .R .) 100 100 100 100 100 100

So u r c e : N SS 7 1 s t R o u n d 2 0 1 4
N.R .s ta n d s fo r n o t r ep o r ted
5.3 Pe r 1000 d is trib utio n of n e ve r - e n ro llm e n t ( fo r p e rso n s ag e d 5-29 ye ars)

by re aso n s fo r no n e n ro llm e n t
M a jo r R e as o n s R u r al Ur b an R u r a l + U r b an
Male Fe m ale M ale Fe m ale Male Fe m ale
No t I n ter es ted i n ed u c a ti o n 332 270 295 271 325 270
Fi n a n c i a l c o n s tr a i n ts 215 163 328 300 236 185
En ga g ed i n d o m es ti c a c ti v i ti es 48 234 38 134 46 218
En ga g ed i n ec o n o m i c a c ti v i ti es 89 17 69 11 85 16
s c h o o l i s fa r o ff 18 29 4 17 16 27
M a rria ge
No tr a d i ti o n i n th e c o m m u n i ty 29 67 22 63 28 67
O th er r ea s o n s 268 213 243 200 263 211
Al l 1000 1000 1000 1000 1000 1000
So u r c e : N SS 7 1 s t R o u n d 2 0 1 4
* I n c l u d e ( fo r a l l ): ti m i n g s o f ed u c a ti o n a l I n s ti tu ti o n n o t s u i ta b l e,l a n gu a g e / m ed i u m o f i n tr u c ti o n
u s ed u n fa m i l i a r , i n a d eq u a te n u m b er o f tea c h er s , q u a l i ty o f tea c h er s n o t s a ti s fa c to r y a n d o th er s ; Fo r
gi r l s tu d en ts o n l y, s d d i ti o n a l l y : n o n - a v a i l a b i l i ty o f fem a l e tea c h er , n o n - a v a i l a b i l i ty o f gi r l s ' to i l et.
104
5.4 Percentage distribution ofpersons ( age 5-29 years) who dropped out / discontinued
education by age of droping out / discontinuance
Age group of dropping out /
Rural Urban
discontinuance
Male Female Person Male Female Person
5-15 58.1 62.7 60.3 45 41.4 43.3
16-24 41.5 36.7 39.2 53.6 57.4 55.4
25-29 0.4 0.6 0.5 1.4 1.2 1.3
All 100 100 100 100 100 100

Persons, who did not enroll in a particular level after completing the previous level, are remed as
discontinued where as those who enrolled / attended a specific level but did not complete that level
successfully are called dropouts. In this KI document, drop-outs and discontinued are treated together
5.5 Number of Female Teachers per 100 male Teachers at Different Levels of Education
Year Primary School Middle School Secondary / Intermediate School

2000-01 55 62 54
2001-02 59 59 60
2002-03 64 69 62
2003-04 66 69 61
2004-05 64 60 62
2005-06 65 67 61
2006-07 66 65 63
2007-08 80 67 61
2008-09 73 71 60
2009-10 84 75 63
2010-11 76 80 61
2011-12 79 76 66
2012-13(P) 87 80 69
2013-14(P) 88 83 74
"P-Provisional
Source : Educational Statistics at a Galance 2014"
105
5.6 Number of Females per 100 Males in University Education in Major Disciplines
Engineering
Year Arts Science Commerce
& Technical
2000-01 81.40 61.40 55.30 28.70

2001-02 77.80 64.20 63.10 33.10
2002-03 82.24 60.55 57.95 29.17
2003-04 85.70 75.90 51.20 17.50
2004-05 87.30 84.30 51.60 31.10
2005-06 77.70 71.20 65.20 36.10
2006-07 76.90 71.20 60.90 35.80
2007-08 79.60 71.00 63.53 39.30
2008-09 86.80 66.90 65.30 39.70
2009-10 86.00 72.70 67.30 40.30
Source: Depa rtment of Seconda ry & Hi gher Educa ti on, Mi ni s try of Huma n Res ource Devel opment
* I ncl udes denti s try, nurs i ng, Pha rmacy,Ayurvedi c a nd Una ni
106
5.7 Percentage distribution of students by course for general and technical /
professional education
Course Male Female
Humanities 45.7 54.3
Science 34.5 27.8
Commerce 19.8 18
All 100 100
Technical / Professional
Medicine 3.9 13.7
Engineering 46.2 29.4
Law 1.5 1.6
Management 6.8 7.9
Iit/Computer Courses 10.1 12.4
Courses from ITI/ recognised
vocational institutes 16.1 6.5
others* 15.4 28.5
All 100 100

* include agriculture , education , charted accountancy & similar courses not
mentioned any where
5.8 Percentage distribution of students by gender pursuing generall and Technical

/Professional Courses
Course Male Female Total

General
Up to class X 54.2 45.8 100
Humanities 49.9 50.1 100
Science 59.5 40.5 100
Commerce 56.6 43.4 100
Technical / Professional 100
Medicine 35.3 64.7 100
Engineering 75.2 24.8 100
Law 63.9 36.2 100
Management 62.3 37.7 100
Iit/Computer Courses 61.1 38.9 100
Courses from ITI/ recognised
vocational institutes 82.8 17.2 100

* include agriculture , education , charted accountancy & similar courses not mentioned
any where
107
5.9 Average expenditure (rs) per student puruing general education at different levels
Gender Primary Upper Primary Secondary HS Graduate PG and above Diploma
Rural
Male 3061 3603 5568 9820 11306 13017 15209
Female 2512 2813 4534 8012 11813 16715 10706
Person 2811 3242 5100 9031 11527 14604 13422
Urban
Male 10604 11864 13781 21681 17480 19090 23040
Female 9489 10940 13284 18442 16161 16565 21249
Person 10083 11446 13547 20179 16774 17744 21947
Rural+Urban
Male 4895 5775 7805 13511 13324 15417 16920
Female 4273 4922 7049 11509 13649 16641 14918
Person 4610 5386 7459 12619 13478 15999 15997
Source : NSS 71 st Round 2014
5.2.1 ç|dTïÔá bÍsÄÁXæ\ $<óH\T

2011 ÈHuó² ýÉ¿£Ø\ ç|¿±sÁ+ eTq <ûXøÈHuó²ýË çdÓï\ XæÔá+48.5 nsTTÔû çdÓï\ n¿£sd«Ôá 65.46
XæÔá+ . eTqsçw¼+ýË çdÓï\ n¿£sd«Ôá 82.4 XæÔá+>± +~.
2013`14 d+öö Å£ d++~+º eÖqe eqsÁT\ eT+çÜÔáÇ XæK (MHRD) |Úd¿ï +£ ýË &|\¾ \¢ T bÍsÄXÁ æ\
qT+& eÖyûd³T¢ ç¿ì+~ $<ó+>± +~.
Ôás>Á Ü· ç&|tneÚ{Ù XæÔá+
1 qT+& 5e ÔásÁ>·Ü esÁÅ£ 32.90 XæÔá+
1 qT+& 8e ÔásÁ>·Ü esÁÅ£ 39.20 XæÔá+

<¿ì >·\ ç|<ó q ¿±sÁD²\T>± ysÁT ]Æ¿£ ¿±sÁ«¿±ý²bÍ\ýË bÍý¤Zq³+, >·V² d++<óy Tî q® |qT\ýË
qeT>·eTeÇ&+>±(MHRD) ÿ¿£ yû~¿£ Ôî*Î+~.
uó²sÁÔá sC²«+>·+ m³Te+{ì $e¿£Ô á ýñÅ£ +& 6`14 d+öö u²\ u²*¿£\Å£ $<«e¿±Xæ\T ¿£*Î+#á&q¿ì
Ôî*Î+~ . n¿£sd«ÔÃHû 2009 ýË $<«V²Å£Ø #á{²¼ sÁÖbõ+~+º+~.
ç|dTïÔá bÍsÄÁXæ\\qT u²*¿±¿£sÁüD¡jáT+>±, dV²|PsÁÇ¿£ yÔesÁD+ ¿£*Î+#á&¿ì bÍsÄÁXæ\\qT
n+<Tu²³TýË¿ì rdTÅ£se&+,y]¿ì eTsÁT>·T<=&T¢ d<TbÍjáT+ ¿£*Î+#á&+, ºÔá dtbÍdt\T yîTT<\>·T
¿±sÁ«ç¿£eÖ\T sÁÇV¾²+#á&+ #ûdTHï sÁT.
108
¿£dÖïsÒÛ>±+Bó u²*¿± $<«\jáÖ\ kÍÆ|q, m*yîT+³¯ kÍÆsTT u²*¿£\Å£ C²rjáT $<« ¿±sÁ«ç¿£eT+
(NPEGEL), ds«¥¿± n_ójÖ á H, sçwÓj¼ Tá eÖ<ó« $T¿£ $<« n_ójÖá H <Çs u²*¿£\Å£ ç|Ô«û ¿£ ¿±sÁ«ç¿£eÖ\T
sÁÇV¾²+|&TÔáTHsTT.
u²*¿£\ýË ne>±V²q |+bõ+~+#û+<TÅ£ bÍsÄÁXæ\ýË\ ¿eÖsÁ $<« Jeq Hî|Õ ÚD«+ e+{ì ¿±sÁ«ç¿£eÖ\T
sÁÇV¾²dTïHsÁT. bÍsÄÁXæ\ýË¢ eÜï HîÕ|ÚD²«\T |+bõ+~+#û ¿±sÁ«ç¿£eÖ\T sÁÇV¾²dÖïHsÁT.
eTV¾²Þ² bÍ<ó«jáT\qT jáT$T+º y]¿ì >·\ deTd«\qT y]ýË #á]Ì+#áT³Å£ , eT+çÔáD+ bõ+<û+<TÅ£
Ôá>·T ne¿±Xæ\T ¿£*ÎdTïHsÁT.
5.3 d$T[Ôá deÖÈ+ ,bÍsÄÁXæ\\ n_óe~Æ¿ì <sÁô¿£Ôá eT]jáTT y{ì kÍ<óq $<óH\T, |<ÆÔáT\T
(Developing a Vision of Inclusive Society and School , And ways and means of
achieving at d$T[Ôá deÖÈ+ n+fñ n+<]¿¡ #î+~q deÖÈ+ ( A Society for all ) n 1995 ýË È]Ðq
esÁýÙ¦ d$T{Ù |sY kþwýÙ &îeýÉ|tyîT+{Ù ]bþsY¼ýË |s=ØHsÁT.

Hûwq ýÙ bÍ\dÓ|s Y $yîTH 2016ýË çdÓï kÍ~ó¿±sÁÔÅá £ d++~ó+ºq »<]¿£Ôqá T >·Ö]Ì ç¿ì+~ $<ó+>±
Ôî*bÍsÁT.
»»çdÓï\T y] |P]ï kÍeTsÆ« bõ+~ J$Ôá+ýË n sÁ+>±ýË¢ deÖq uó²>·kÍÇeT«+ ¿£*ÐjáTT+&, kÍeÖ¿£
eÖsÁTÎqT ç|uó²$Ôá+ #ûjáT>·ýñZ deÖÈ+qT sÁÖbõ+~+#á&+.(A society in which women attain their full
potential and are able to participate as equal partners in all spheres of life and influence the procers
of social change)
< {ì¼ »»d$T[Ôá deÖÈ+µµ nq>± @ uóñ<+ó ýñÅ£+& n+<sÁÖ ÔáeT |P]ï kÍeTsÆ«\qT bõ+<³+
,n sÁ+>±\ýË deÖq+>± çbÍÜ<ó« + eV¾²+#á³yûT ¿±¿,£ ysÁT kÍeÖ¿£ eÖsÁTÎqT ¿£*+Z º n+<sÖÁ ¿£\d¾yTî \d¾
Vä<¢ ¿ s£ yÁ Tî q® ,q+<¿s£ yÁ Tî q® sÃ>·«¿£syÁ Tî q® ,Jeq $<óq+ ¿£*Ð jáTT+&û deÖÈ+yûT d$T[Ôá deÖÈ+µµ. ³Te+{ì
d$T[Ôá deÖC² kÍ~ó+#û+<TÅ£ #ûd ç|Ü ç|jáTÔá+ <]¿£Ôá>± #î|Îe#áTÌ.
eÖ³\ <Çs #ûÔ\á <Çs n+<TÅ£ dsÂ qÕ ç|D²[¿£\T yûjÖá *.
<&óeT>·T <ûV²eTT q+<T <ó&óeT>·T $<« nHsÁT. ¿£qT¿£ u²\«<Xø qT+& n+<sÁÖ u²\ u²*¿£\ sÃ>·«
d+sÁ¿£DÅ£ Ôá>·T @sÎ³T¢ #ûjáT&+, ç|Ôû«¿£ neds\T >·\ |¾\¢\Å£ Å£L& y{ì |P]ïkÍÆsTTýË n+<ûý²
jáT+çÔ+>·+ @sÎ³T #ûjáÖ*.
u²\u²*¿£ýË¢, bÍ<ó«jáTT\ýË , bÍsÄ«Á |Úd¿ï ±\ýË M{ì¿ì #î+~q n+Xæ\qT #á]Ì+º y]ýË kÍqTÅ£L\
<¿£Î<ó+ |]¹>ý² #ûjÖá *.
q»$<«µ q »$¿±d+µ ¿£qT¿£ n+<]ú $<«qT n+~+#á&+ n+<] u²<ó« Ôá n<û $wjÖá båsÁT\T
n+<sÁÖ >·T]ï+#ûý² #ûjTá &+, kÍeÖ¿£ eÖ<ó« eÖ\ <Çs M]¿ì $$<ó esZ\ |¾\\¢ T, kÍeÖ¿£ eÖqd¾¿£
neds\T yîTT<ýÉÕq n+Xæ\|Õ ne>±V²q ¿£*Î+#á&+.|<]¿£ sÁÖ\qÅ£ >·\ ç|D²[¿£\T n+<]¿ì #û¹sý²
n+<sÁÖ ¿£w¾ #ûjáT&+ #ûjáÖ*.
e«ekÍjáT, e«ekÍjûTÔásÁ sÁ+>±\ýË çdÓ,ï |ÚsÁTw§\Å£ deÖq ne¿±Xæ\T, deÖq yûÔHá \T #î*+¢ #á&+ ,
ç|Ô«û ¿£ neds\ >·\ y]¿ì y] kÍeTsÆ« nqTd]+º Hî|Õ Ú D²«_óe~Æ #ûjTá T³, dÇjáT+ dVä jáT¿£ +<ó\qT
109
@sÎ³T #ûd¾ y]¿ì Ôá>·T ç|D²[¿£ n+~+º. |sÁ«yû¿ì+#û jáT+çÔ+>·+ @sÎ³T #ûjáÖ*.
Xæçdï kÍ+¹¿Ü¿£ sÁ+>±\qT n_óe~Æ n+Xæ\qT d$T[Ôá deÖC²¿ì <]rdý² »yûT<óÃeT<óq +µ <Çs
»+<#sá ÌÁ \ <Çs ç|D²[¿£\T yûd¾ n+<]¿¡ |ý ²\T n+<ûý² #áÖ&*.
$e¿£Ô qá T yîTT<{ì qT+& n]¿£{¼ì deTdeÖÈ kÍÆ|q Å£ u²\«<Xø qT+& ;C²\T yûdý² bÍsÄ«Á ç|D²[¿£ sÁÖ|¾+~+#á&y Tû
¿±¿£ ÔáÐq ¿£Ô«\T ¿£*Î+#*.
ysï|çÜ¿£ýË¢, m\ç¿±¼¿ù MT&jáÖýË ç|<]ô+#û n+Xæ\T d$T[Ôá deÖC² kÍ~ó+#ûý² +&*.
kÍeÖ¿£ uóç <óÔ á ¿£*+Z #á&+ , ç¿¡&ý Ë¢ deÖq ne¿±Xæ\T ¿£*Î+#á&+ , |s«esÁD |]sÁ¿D £ yîTT<ýqÕÉ n+Xæ\T
#û|{ ²¼*. ý² #ûd¾q|Ú&T »d$T[ÔádeÖÈ+µ Ôá|Î¿£ @sÁÎ&TÔáT+~.
Global
Regional
National
Local
Community
Household
Individual
kÍeÖ¿£ dyûTÞøq ç|ç¿ìjáTýË +Å£& q kÍÆsTT\T
Spatial Cultural
Econimic
Social
Social
Inclusion Environmental
Relational
Political Legal
Physical
Ref : FIg 3 of page 15 of Draft report on creating on Inclusive

Society: Practial strategies to promote social infegration.
110
d$T[Ôá bÍsÄÁXæ\
n+<]¿ì deÖq+>± $<«qT bõ+<û V²Å£Ø ¿£*Z +&, V²Å£ØqT kÍ~ó+|Cñd¾ n+<] |¾\¢\
dsÁÇÔÃeTTUË_óe~Ý¿ì bÍ³T|&û bÍsÄÁXæ\ d$T[Ôá bÍsÄÁXæ\.
n esZ\ |¾\¢\T ÿ¹¿ bÍsÄÁXæ\ýË +& y] kÍeTsÆ«\ Å£ n_ósÁT#áT\qT nqT>·TD+>± $<«qT bõ+<Tsp
$¿±d+ #î+<&+ sÁ¿£yîT®q bÍsÄÁXæ\ýË ÈsÁ>±*.
d$T[Ôá bÍsÄÁXæ\ýË kÍ<óq

~ n+<] u²<ó« Ôá
bÍsÄÁXæ\ uË<óq uË<óHûÔásÁ d¾Ò+~, ç|uóTÔáÇ+, kÍÆ¿£+>± +&û e«Å£ï\T, jáTTeÔá, Ôá*¢<+ç&T\T
yîTT<ýqÕÉ ysÁ+<sÖÁ B¿ì u²<óT «\T.
bÍsÄXÁ æ\qT |¾\\¢ Å£ dV²|PsÁÇ¿£+>± #îjTá «&+ ¿£Ô«<ósÁ |<ÔÆ Tá \T, q+<¿s£ Á nuó« dq+ , ³\T
,bÍ³\ yîTT<ýqÕÉ #ás«Á \ <Çs |¾\\¢ +<sÖÁ &¿ì #ûs¹ ý² #áÖ&&+ Ôá*<¢ + ç&T\ deÖyûXæýË¢ , $$<ó
|+&T>·\T bÍsÄÁXæ\ýË¢ sÁÇV¾²+#áq|Ú&T n+<sÁÖ deÖq+>± bÍý¤ZHûý² ç|D²[¿£\T yûjáT&+, ç>±eTdTï\T
dV² ¿±sÁ+ rdT¿Ãe&+, bÍsÄXÁ æ\ edÔáT\ |+|Ú , ç|uTó ÔáÇ $<óH\qT n+~ |Ú#áTÌ¿Ãe&+ yîTT<ýqÕÉ $.d$T[Ôá
bÍsÄXÁ æ\ kÍ<óq Å£ <] rkÍïsTT.
kÍs+Xø+ / d+ç>·V²eTT
` kÍeÖÈ+ ýË bÍÔáTÅ£bþsTTq qeT¿±\T, }V²\T eT]jáTT dÓ]¼ jîÖfÉ|® Ú \ e«Å£\ï $¿±kÍ ç|u²ó $Ôá+
#ûkÍïsTT.
` ç|dTïÔá bÍsÄÁXæ\ýË¢ çdÓï |ÚsÁTw n¿£sd«Ôá n+XæýË¢ nHû¿£ uóñ<\T HsTT.
` È+&sY $Xâ¢wD nHû~ çdÓï ,|ÚsÁTw§\T J$ÔýË¢ q uóñ<\qT |¯¿ì+º $Xâ¢w¾+#á&+, BýË çdÓï\ýË ]Æ¿£
kÍeÖ¿£ ndeÖqÔá\Å£ <] rd¾q n+Xæ\T @$T{ì? @+#ûdï ndeÖqÔá\T Ôá>·TZÔsTT.? nHû n+Xæ\T
>·Ö]Ì $Xâ¢w¾kÍïsÁT.
` d$T[Ôá deÖÈ+ nHû~ n+<]¿ì #î+~q deÖÈ+. +<TýË n+<sÁÖ deÖq+>± bÍý¤Zq&+,y] |P]ï
kÍeTsÆ«\ $jîÖ>·+ deÖq V²Å£Ø\T, uó²<ó« Ôá\T ¿£*Z +&&+ yîTT<ýÉÕq$ +{²sTT.
` d$T[Ôá deÖÈ kÍ<óq n+<] uó²<ó«Ôá
eTÖý²«+¿£q+
1) dÓ]¼ jáÖfÉ|® Ú \ >·Ö]Ì çyjáTTeTT
2) ç|dTïÔá bÍsÄÁXæ\ $<óH\ýË »È+&sY µ qT >·Ö]Ì #á]Ì+#áTeTT.
3) È+&sY $Xâ¢wD nq>±Hû$T? ~ @@ n+Xæ\qT >·T]ïdTï+~? < çbÍeTTK«Ôá @$T{ì? #á]Ì+#á+&.
4) d$T[Ôá deÖÈ+ nq>±Hû$T?
5) d$T[Ôá bÍsÄXÁ æ\ kÍ<óq Å£ bÍ<ó«jáTT>± úeÚ #û|f ¼ñ #ás«Á \T @$?
111

Paper - II Book

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Paper - II Book

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

&bõ¢eÖ H m*yîT+³¯ m&T«¹¿wH

dV² ¿±sÁ+ ` deTqÇjáT+

+ç<óç|<ûXÙ ç|uóTÔáÇ ç|#áTsÁD, neTseÜ

&; CÉ.býÙ. d+<ó«sDì

1. $©q $<« 1`32

2. |Ô«û ¿£ nes\T>·\ |¾\\¢ T 33`81

3. $©q+ ` Ôás>Á Ü· >·~ jáÖÈeÖq«+ 82`92

4. CÉ+&sY ` bÍsÄXÁ æ\ eT]jáTT deÖÈ+ 93`99

5. CÉ+&sY dyTî ¿® «£ Ôá ` $©q <¿£Î<¸\T 100`111

1.1.4. w&Ö«\T¦ Ôî>·\ deTd«\T

1.1.5 ÔásÁ yîqT¿£&q esZ\ V¾²wØsÁD\T

$¿£\ÔáÇ+ / kÍeTsÁ«+ (Disability) :`

Eg : <V²sÁDÅ£ |Ú³T¼¿ý£ Ë ÿ¿£]¿ì #ûÜyû\T ýñ¿b£ þsTTq³¢sTTÔû nÔá ¿±sÁ+ýË yî¿Õ \£ «+

~ósÁT\ bÍsÄÁXæ\ýË¢ |#ûd bÍ<ó«jáTT\qT ÔájÖá sÁT#ûjáT&¿ì ç|Ô«û ¿£ bÍ<ó«jáT

(Project Integrated Education f or the Disabled)

seTeTÖ]ï ¿£$T{ì d¾bÍsÁdT\T ` 1991

d$T[Ôá $<« ` çbÍeTTK«+

bÍ<ó«jáTT\T m+ÔáeT+~ @@ ÔásÁ>·ÔáT\Å£ uË~ó+#*? @@ ÔásÁ>·ÔáT\Å£ mesÁT uË~ó+#*?

3.3.1.1 VQÞø ` Ôás>Á Ü· |]d¾ÜÆ (Multi - Grade Situation) :`

1. yîTT<{ì kÍÆsTT (First Level) :`

2. Âs+&e kÍÆsTT (Second Level) :`

3. eTÖ&e kÍÆsTT (Third Level) :`

3.5 VQuó²wÔÇá + eT]jáTT $©q+

3.5.1 $©q $<«ýË VQuó²w¾ÔáÇ+ bÍçÔá :`

3.5.2 VQ uó²wÔÇá + çbÍeTTK«Ôá (Significance of Multilingualism) :`

3.5.3 VQ uó²wÔáÇ+ neT\T #ûjTá T $<óq+ (Implementation of Multilingualism) :`

 $<ó+>± |ÚsÁTcÍ~ó¿£«Ôá CÉ+&sY deÖqÔáÇ+ |Õ ç|uó²e+ #áÖ|ÚÔáT+~.

È+&sY dyîT®¿£«Ôá , d$T[Ôá <¿£Î<ó\T

5.1 e«¿ìï >·Ôá $¿±d+|Õ qeT¿±\T, }V²\T dÓ¼]jîÖfÉ®|t\ ç|uó²e+

eÖqeÚ&T d+|TJ$. ¿£qT¿£ kÍeÖ¿£,kÍ+dØÜ¿£ nqTuóy\ ç|uó²e+ e«¿ìï|Õ #ý² +³T+~.

5.2 È+&sY $Xâ¢wD

È+&sY $Xâ¢wD eTTK« \¿£«+ È+&sY ndeÖqÔá\T Ô=\Ð+#áT³+>± #î|Îe#áTÌ.

Source : NSS 71st Round 2014

Cu rre n tl y n o r e n ro lle d 39.4 45.1 41.5 44.2 40 44.8

Cu rre n tly En rolle d

A tte n d in g 58.7 53 57 54.6 58.2 53.5

N o t A tte n d i n g 1.4 1.2 1.3 1.1 1.4 1.2

A ll (in cl.N .R .) 100 100 100 100 100 100

5.3 Pe r 1000 d is trib utio n of n e ve r - e n ro llm e n t ( fo r p e rso n s ag e d 5-29 ye ars)

No t I n ter es ted i n ed u c a ti o n 332 270 295 271 325 270

Fi n a n c i a l c o n s tr a i n ts 215 163 328 300 236 185

En ga g ed i n d o m es ti c a c ti v i ti es 48 234 38 134 46 218

O th er r ea s o n s 268 213 243 200 263 211

Al l 1000 1000 1000 1000 1000 1000

Source : NSS 71st Round 2014

Year Primary School Middle School Secondary / Intermediate School

2000-01 81.40 61.40 55.30 28.70

Source : NSS 71st Round 2014

5.8 Percentage distribution of students by gender pursuing generall and Technical

Course Male Female Total

Source : NSS 71st Round 2014

Source : NSS 71 st Round 2014

5.2.1 ç|dTïÔá bÍsÄÁXæ\ $<óH\T

1 qT+& 5e ÔásÁ>·Ü esÁÅ£ 32.90 XæÔá+

1 qT+& 8e ÔásÁ>·Ü esÁÅ£ 39.20 XæÔá+

esÁýÙ¦ d$T{Ù |sY kþwýÙ &îeýÉ|tyîT+{Ù ]bþsY¼ýË |s=ØHsÁT.

kÍeÖ¿£ dyûTÞøq ç|ç¿ìjáTýË +Å£& q kÍÆsTT\T

Ref : FIg 3 of page 15 of Draft report on creating on Inclusive

d$T[Ôá bÍsÄÁXæ\ýË kÍ<óq

You might also like

&bõ¢eÖ H m*yîT+³¯ m&T«¹¿wH

dV² ¿±sÁ+ ` deTqÇjáT+

+ç<óç|<ûXÙ ç|uóTÔáÇ ç|#áTsÁD, neTseÜ

&; CÉ.býÙ. d+<ó«sDì

1. $©q $<« 1`32

2. |Ô«û ¿£ nes\T>·\ |¾\\¢ T 33`81

4. CÉ+&sY ` bÍsÄXÁ æ\ eT]jáTT deÖÈ+ 93`99

5. CÉ+&sY dyTî ¿® «£ Ôá ` $©q <¿£Î<¸\T 100`111

1.1.4. w&Ö«\T¦ Ôî>·\ deTd«\T

1.1.5 ÔásÁ yîqT¿£&q esZ\ V¾²wØsÁD\T

$¿£\ÔáÇ+ / kÍeTsÁ«+ (Disability) :`

Eg : <V²sÁDÅ£ |Ú³T¼¿ý£ Ë ÿ¿£]¿ì #ûÜyû\T ýñ¿b£ þsTTq³¢sTTÔû nÔá ¿±sÁ+ýË yî¿Õ \£ «+

~ósÁT\ bÍsÄÁXæ\ýË¢ |#ûd bÍ<ó«jáTT\qT ÔájÖá sÁT#ûjáT&¿ì ç|Ô«û ¿£ bÍ<ó«jáT

seTeTÖ]ï ¿£$T{ì d¾bÍsÁdT\T ` 1991

d$T[Ôá $<« ` çbÍeTTK«+

bÍ<ó«jáTT\T m+ÔáeT+~ @@ ÔásÁ>·ÔáT\Å£ uË~ó+#? @@ ÔásÁ>·ÔáT\Å£ mesÁT uË~ó+#?

3.3.1.1 VQÞø ` Ôás>Á Ü· |]d¾ÜÆ (Multi - Grade Situation) :`

1. yîTT<{ì kÍÆsTT (First Level) :`

2. Âs+&e kÍÆsTT (Second Level) :`

3. eTÖ&e kÍÆsTT (Third Level) :`

3.5 VQuó²wÔÇá + eT]jáTT $©q+

3.5.1 $©q $<«ýË VQuó²w¾ÔáÇ+ bÍçÔá :`

3.5.2 VQ uó²wÔÇá + çbÍeTTK«Ôá (Significance of Multilingualism) :`

3.5.3 VQ uó²wÔáÇ+ neT\T #ûjTá T $<óq+ (Implementation of Multilingualism) :`

$<ó+>± |ÚsÁTcÍ~ó¿£«Ôá CÉ+&sY deÖqÔáÇ+ |Õ ç|uó²e+ #áÖ|ÚÔáT+~.

È+&sY dyîT®¿£«Ôá , d$T[Ôá <¿£Î<ó\T

5.1 e«¿ìï >·Ôá $¿±d+|Õ qeT¿±\T, }V²\T dÓ¼]jîÖfÉ®|t\ ç|uó²e+

eÖqeÚ&T d+|TJ$. ¿£qT¿£ kÍeÖ¿£,kÍ+dØÜ¿£ nqTuóy\ ç|uó²e+ e«¿ìï|Õ #ý² +³T+~.

5.2 È+&sY $Xâ¢wD

È+&sY $Xâ¢wD eTTK« \¿£«+ È+&sY ndeÖqÔá\T Ô=\Ð+#áT³+>± #î|Îe#áTÌ.

5.2.1 ç|dTïÔá bÍsÄÁXæ\ $<óH\T

1 qT+& 5e ÔásÁ>·Ü esÁÅ£ 32.90 XæÔá+

1 qT+& 8e ÔásÁ>·Ü esÁÅ£ 39.20 XæÔá+

esÁýÙ¦ d$T{Ù |sY kþwýÙ &îeýÉ|tyîT+{Ù ]bþsY¼ýË |s=ØHsÁT.

kÍeÖ¿£ dyûTÞøq ç|ç¿ìjáTýË +Å£& q kÍÆsTT\T

d$T[Ôá bÍsÄÁXæ\ýË kÍ<óq