You are on page 1of 193

ˆ ˜ ˆ  ´

Tinh Van Eagle (M16) “Nh ng c ot


 tr u c ua s  s ang t ao”


´ ˆ
 ´ Co mot

Ð ang
ˆ
T

ao
 H oa
ˆ
quan tam en ban
 khong?
´ ˆ
 Co mot

´
Ð ang
ˆ
T

ao
 H oa
ˆ
quan tam en ban
 khong?
5 1998
WATCH TOWER BIBLE AND TRACT S OCIETY OF PENNSYLVANIA
`   ˜  
N HA XUAT BAN GI  BAN QUY EN

´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
CO MOT
 ÐANG TAO
 HOA QUAN TAM ÐEN BAN
 KHONG ?

`  
NHA XUAT BAN
WATCHTOWER BIBLE AND TRACT SOCIETY OF N EW YORK, INC.
B ROOKLYN, N EW YORK, U.S. A .

˘
In n am 2006

  ` ´ `  ˆ ˆ ´
An ph am n ay 
c
ph at h anh nh am ay m anh cong vi ec day
do Kinh Th anh
ˆ  ´ ` ´ ´ ` ˆ
tr en kh ap th e gi
i, t ai tr
do s ong g op t ınh nguyen.

  ´ `  ` `
Ngu on g oc c ac h ınh anh: T rang b ıa: J. Hest er v a P. Scowen (Ð ai
H oc
AZ Stat e),
`
NASA; trang 22: NASA phot o; trang 86: L. Fer rarese (Ð ai
H oc
Johns Hopkins) v a
NASA; trang 89: U.S. National Archives phot o; trang 107: WHO phot o by Edouard
ˆ ´
Boubat; trang 110: Cu on s ach: Cour t esy of the Shr ine of the Book, Israel Museum,
Jerusalem; trang 115: Courtesy of The British Museum; trang 163: Courtesy: Garden
Tomb

` ˜ ´ ˆ ´ ´
T R  KHI ÐC GHI R O, C AC C AU K INH T H ANH TR ICH D AN TRONG
´ ` `   ˆ ˆ ´ ˆ ` ˜  
SACH NAY L A CUA BAN LI EN HI EP T HANH K INH HOI.
NW L A CH VI ET TAT C UA
NEW WORLD TRANSLATION OF THE HOLY SCRIPTURES —WITH REFERENCES
 ´  ´ ´ ´  
(BAN DICH
KINH THANH THE GII MI CO PHAN THAM KHAO)

IS THERE A CREATOR WHO CARES ABOUT YOU ? VIETNAMESE (ct-VT)


M ADE IN THE U NITED S TATES OF A MERICA
`
IN TAI
HOA K Y
M U C L U C
CH  NG TRANG

 ` ´  ` ´ ´ ˜
1 Ðieu gı co the tao
 cho i song ban
 co y nghıa? 5

˜
´ ˜ ˆ `
2 Vu tru cua chung ta a xuat hien
 nh the nao?
ˆ ˆ
—Cuoc tranh luan
 10

ˆ ` 

3 Ðau la nguon cua s  song? 28

` ˆ ´
4 Con ng i ban
 oc
 ao biet bao! 49

ˆ ` ´ ˆ ` ´
5 Cong trınh sang tao—Do
 au ma co? 73

ˆ
 ´
6 Mot
 l ich s xa x a ve s  sang tao

´  ˆ ˆ
—Ban  co the tin cay khong? 85

´  ` 
7 Ban
 co the hoc
  c
 gı ve
´ ` ˆ  ´
Ðang Tao Hoa t mot quyen sach? 103

´ ˆ  `
8 Ðang Tao Hoa tiet lo ve Ngai
` ´
´
—Vı li
 ıch c ua chung ta! 120

ˆ  ´ ´ ´
9 Mot
 Thay day  ln giup chung ta
´ ˜
biet Ðang Tao
 Hoa ro hn 144

´ ˆ
10 Neu Ðang Tao  Hoa quan tam,
´ ´  
tai
 sao lai
 co qua nhieu au kho? 165

` ´ ´ ˜ ˜ ˜
11 Tao
 cho i song ban
 co y nghıa mai mai 184
ˆ
C H   N G M O T

 ` ´ 
Ðieu gı co the tao  cho
`  ´ ´ ˜
i song ban co y nghıa?
´ ´
ˆ ` ˘
BAN  co m c h ng mot  i song tot hn, hoac  ni
˘
ˆ ´ ` ˆ ´
ban  ang song hoac   mot  ni lac  thu vung nhiet  i
ˆ ´ ˜ ` ´ ´ ´ 
khong? Ða so chung ta a t ng co luc m c ieu ay.
` ˘ ˜ ` ´ ˜
Vao nam 1891, hoa  sı ng i Phap Paul Gauguin a i
` ˆ `
ˆ ´
tım mot  i song nh the  Polynesia thuoc  Phap. Nh ng
ˆ ˆ
ˆ ´
chang  c  bao lau ong phai oi dien  vi th c  tai.  Loi
 ´ ´
ˆ ˜ ˆ ˆ ˆ
song oi bai  trong qua kh cua ong a gay ra benh  tat 
`  ´ ˆ ` ˜ ` ´

va au kho cho chınh ong va nh ng ng i khac. Khi cam


´  ˆ ˜ ˆ ´
thay cai chet ang en gan, ong ve mot  b c tranh  c 
ˆ
` ˆ `

´ ˆ
mieu ta la mot  “s  dien at  cuoi cung cua cam h ng nghe
ˆ ´
thuat”.  Sach Paul Gauguin 1848-1903—The Primitive
´ ´
` ˆ ˆ
Sophisticate noi: “B c tranh dien ta toan bo hoat  ong 

` `  ` ` ` ´ ` `
cua con ng i, to ˆ an the chu ky i song, t luc chao i
´ ´
` ` ` ˆ ´  ´
en luc chet... Ong ly giai i ng i la mot  bı an ln”.
˘ ˆ ´ ` ´ ` ˆ 
Gauguin at  t en b c tranh l a “Ch ung ta t au en?
´ ` ´ ˜  ˆ
Chung ta la ai? Chung ta se i ve au?”1
˜ ˆ
´ ´  ˆ  `
Nh ng cau hoi o nghe co the quen thuoc.  Nhieu ng i
˜ ˘ ˜ ˆ
` ˆ
biet suy nghı at  nh ng cau hoi ay. Sau khi nhın nhan 
˜ ˆ ` ˜ ˆ
` ` ˆ
nh ng tien bo khoa hoc  va ky thuat  cua loai ng i, mot 

´ ` ˜ 
v i chu but t The Wall Street Journal viet: “Khi nghı ve
` `  ` ´ ˜

loai ng i, ve tınh trang  tien thoai l ng nan cua ho,  ve

˜ ` ´ ˜ ˆ
v i the cua ho trong vu tru,  thı chung ta a khong tien xa
`  ´ ´ ´ `
hn thi ban au mi co s  song. Chung ta van con ang

´ ` ´ ˆ ˜ ` ´
t  hoi: chung ta la ai, tai  sao chung ta hien  h u va chung
˜  ˆ
ta se i ve au”.
´ ` ˆ `  ˆ ´ ` ˆ ˘ ´
Ðung la mot  so ng i e het tam trı vao viec  cham soc
` ˘  ˜
gia ınh, kiem ke sinh nhai, du l ich hoac  theo uoi nh ng

´ ´ ˆ ´ ` `
´ ´ ˜
s thıch ca nhan khac, vı ho xem i song chı co y nghıa
` `
1 D’ou venons-nous? Que sommes-nous? Ou allons-nous?
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
6 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?

  ˆ ˆ ˜    ´ ˜  `

Hoa
 pham cua Gauguin neu len nhng thac mac ve y nghıa cua  i song
 ˆ ´  ´ ` ` `
the thoi. Albert Einstein co lan noi: “Ng
i nao xem 
i
 ` ˆ ˜ ` ˆ ˜  ´ `
song mınh vo nghıa, thı khong nhng mat hanh phuc ma
` ˆ ´  ˘   ´ ` ` ´
con khong co kha nang e chong choi v
i 
i”. Cung y
´  ˆ  `  ` `  ` ´ ´
h
ng ay, mot so ng
i co lam cho 
i song mınh co y
˜ ´  ˆ ˆ ˆ ´
nghıa bang cach theo uoi nghe thuat, nghien cu khoa
˘ ` ˜ ˆ ˆ  ˘ ˘
hoc, hoac lam nhng viec nhan ao e ngan chan au
 ´  ` `  ˆ
kho. Ban co biet vai ng
i nh the khong?
˜ ˆ  ˘   ´ ˜  `  
Nhng cau hoi can ban ve y nghıa cua 
i song nay
`  ˜ `    
sinh, thı ay cung la ieu de hieu. Sau khi thay con chet
` ˆ  ´ ˘ ˆ ˆ ` ´  ˆ
vı benh sot ret hoac mot benh nao khac, biet bao bac cha
´     ´
me thac mac: Tai sao co s au kho nh the? Ðieu ay co
´ ˜ ` ˆ ˜ ˆ  ˜ 
y nghıa gı khong? Nhng cau hoi t
ng t cung khien
  ˆ ˜    `
nhieu thanh thieu nien nam n boi roi khi thay s ngheo
 ˆ ˆ `  ˆ ˜ ˆ  `
kho, benh tat va bat cong. Nhng cuoc chien tan bao
`  `  ˆ  `  ´ 
th
ng khien ng
i ta t hoi khong biet 
i song co the
´ ´ ˜ ˆ
co y nghıa khong.
 ` ´  `  ´ ´ ˜
Ðieu gı co the tao
 cho i song ban
 co y nghıa? 7
` ` ˆ ` ˜
`
Cho du ban  ch a t ng lam vao nh ng canh khon cung
´ ˜ ˜  ´ ´ `
´
nh the, co le ban  cung ong y vi li cua Giao S
 `  ´ ˆ ˆ
Freeman Dyson: “Nhieu ng i ong y khi toi neu lai 
˜ ˆ
` ˆ ˆ ´ ` ´
nh ng cau hoi [ma nhan vat  trong Kinh-thanh la] Giop
˜ `
´ 
a t ng hoi: Tai  sao chung ta au kho? Tai  sao the gian
ˆ `
´
lai  bat cong en the? S  au th ng va tham k ich co muc 
´ ` ´ ˜ ˜ ˆ
´
ıch gı?” Co le ban  cung muon biet cau giai ap.
` ˜ ˆ
´
´   ˜
Tım  c  nh ng cau giai ap thoa ang chac chan se
´ ´  ˆ ´ ˜
˜ 
giup ıch rat nhieu. Mot  v i giao s a trai qua nh ng ieu
` ˆ ˆ ´
kinh hoang trong trai  tap  trung Auschwitz nhan  xet:
ˆ  ` ˆ ` ` ´  ´ ˆ `
“Khong ieu gı tren i nay... co the giup mot  ng i ch iu
˜ `
ˆ ´
 ng   c  ngay nh ng hoan canh en toi nhat mot  cach
˜ ˆ   ` ` ` ´ ˆ
h u hieu  cho ˆ bang s  hieu biet la i song mınh co mot 
´ ˜ 
´


y nghıa”. Ong cho rang ngay ca s c khoe tinh than cua


ˆ ` ˜   ´ ˆ ` ´ ˜
`
mot  ng i cung gan lien vi viec  i tım y nghıa cua i

song.


 ` ˜ ` ˆ

Trai qua nhieu the ky, nhieu ng i a i tım cau giai


´ ˆ ´ ˆ ` ˆ ˆ
ap qua ton giao. Sau khi thay mot  ng i benh,  mot 
` ` ` ˆ ` ˆ  ` ˆ `
ng i gia va mot  ng i chet, ong Co-am (Phat)  i tım
ˆ ´ ˘ ´ ˜ ˆ ´ ˆ
chan ly, hoac  y nghıa, trong ton giao; nh ng lai  khong
´ ´ ˘ ˜ ` ´ `
tin Th ng  Ðe co trı nang. Nh ng ng i khac thı quay
 ` `
ˆ ` ˜ ` `
ve nha th cua ho.  Tuy nhien, con nh ng ng i thi nay
`  ` ´ ˆ ´
thı sao? Nhieu ng i chu trong  khoa hoc,  xem ton giao
` ´ ´ ` ˆ ´
va “Ð c Chua Tri” khong quan trong.  Sach Religion
ˆ ´ ` ˆ  ` ˆ
and Atheism (Ton giao va thuyet vo than) bınh luan: 
`  ˆ ` ` `
“Khoa hoc  cang tien trien bao nhieu thı d ng nh cang
´ ´ ´ ` ˆ ´ ´ ` ˜
ıt cho cho Ð c Chua Tri bay nhieu. Ð c Chua Tri a

ˆ ˆ ˆ
tr nen mot  Ðang vo gia c ”.
´  ˆ  ´
Bac bo mot
 Ðang Tao
 Hoa—Tai
 sao?
ˆ ´ ´
ˆ ´ ˘ ´ ´
That ra, khuynh h ng bac bo ton giao hoac  Ð c Chua
`   `
˜ ` ˆ 
Tri bat nguon t triet hoc  cua nh ng ng i thien ve
´  `
ˆ
duy ly. Charles Darwin cho rang “s  ao thai t  nhien”

´ ´ ˆ ˆ ´ ˆ ˜
giai thıch the gii thien nhien hp  ly hn s  hien  h u

ˆ ´  ´
cua mot  Ðang Tao  Hoa. Sigmund Freud day  rang Ð c
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
8 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
´ ` ` ˆ

`  ` ´
Chua Tri la mot  ao t ng. Va quan iem cho la ‘Ð c
´ ` ˜ ´ ` ` `
Chua Tri a chet’ keo dai t thi Friedrich Nietzsche
` ´ ˜ ´ ˆ ` ˜
en thi chung ta. Nh ng triet ly Ðong Ph ng thı cung
ˆ ˜ ` ´ ˆ
day  t ng t  nh vay.  Nh ng ng i day  triet ly Phat 
´  ˆ 
 `
Giao cho rang khong can phai biet ve Th ng  Ðe. Con
  ´ ´  ´ 
ve Than Ðao,  Giao S Tetsuo Yamaori noi rang “cac than
´
` ` ` ˆ
thanh chı la ng i ma thoi”.
`  ` ` ˆ ˜

Du nhieu ng i hoai nghi s  hien  h u cua Ðang Tao 
´ ´ ´ ´ ´ ˆ ´ 
Hoa, nh ng ho co ly do chınh ang khong? Rat co the ban 
˜ ˆ  ´ ´
biet ‘nh ng s  kien  khoa hoc’  rat pho bien trong qua kh ,

ˆ ` ´ ` `
nh ng chı sau mot  thi gian lai   c  ch ng minh la hoan
`  `
 ` ´
toan sai lam. Hang may the ky, nhieu ng i tin ‘Trai at
` ˆ ˘ `
˜ ´
la mot  mat  phang’ va ‘Ca vu tru quay quanh Trai Ðat’,
` ´ ˜  ´
nh ng ngay nay chung ta biet nh ng ieu o sai.
`  ˜ ´ ´ ` ´
Con ve nh ng y kien khoa hoc  sau o thı sao? Thı du, 


ˆ ` ˆ
triet gia David Hume cua the ky 18—mot  ng i khong
ˆ ´ ˆ ´ ˜ ˆ 

chap nhan  co mot  Ðang Tao  Hoa—a khong the giai


´ ´
ˆ ˆ

thıch  c  s  cau tao  ph c tap  cua sinh vat  tren at. Gia

 ´ ´  ´ 
thuyet cua Darwin e xuat cach cac the song phat trien,
´ ˜ ˆ
´  
nh ng thuyet o a khong giai thıch s  song bat au
` ˘ ´ ´ ´ ˜ ` ´ ´
nh the nao hoac  no co y nghıa gı oi vi chung ta.
` ˆ  ` ˜ ` ˆ

Vı vay,  nhieu nha khoa hoc  cung nh th ng dan cam


´  ` ˆ  ´ ´ ´ 
thay co ieu gı khong on. Cac ly thuyet khoa hoc  co the co

´ ˆ
´ ` ˜ 
giai ap cau hoi cach nao? nh ng nh ng van e then chot
ˆ

˜ ` `
xoay quanh cau hoi tai  sao? Ngay ca nh ng ng i tin vao
ˆ ´ `

˜

ˆ
mot  Ðang Tao  Hoa t thu  nho cung b i anh h ng. Mot 
˜ ˆ
` ˆ ˆ `
´
n sinh vien tre ng i Au Chau theo nganh s hoc  noi:
ˆ ˜ ` ´ ´ ` ˜ ` ˆ
“Theo toi nghı thı Ð c Chua Tri a chet. Neu Ngai that 
ˆ ˜ ` ´ ˜ ˆ `
s  hien  h u, thı the gii se khong hon loan  nh the nay:
` ˆ ˆ ´ ´  ` ´ ˆ
Ng i vo toi  ang b i oi khat; nhieu loai thu vat  ang i
ˆ
´ ˆ  ´ ` ˆ
en cho tuyet  chung... Khai niem  ve Ðang Tao  Hoa la vo
´ ´ ˜ ` ˆ  `
ly”. Tr c nh ng tınh trang  tren at, nhieu ng i thay
ˆ   ˆ ´

` ´
khong the hieu tai  sao mot  Ðang Tao  Hoa—gia s la co
´ ˆ
ˆ `
tao  hoa—lai  khong cai thien  tınh the.
 ` ´  `  ´ ´ ˜
Ðieu gı co the tao
 cho i song ban
 co y nghıa? 9
ˆ ´  ` ˆ   ˜ 
Tuy nhien, chung ta phai nhın nhan  rang s dı nhieu
`  ˆ ˆ ˜   ´ `
ngi phu nhan  s hien  hu cua Ðang Tao  Hoa, vı hˆ o
ˆ  ˆ `  ˆ ˆ `
khong muon tin. Mot  nha t ban cong nghiep  ngi Au
ˆ ´ ´ ˆ ˆ ˆ ` ´ ´ ´ `
Chau noi vi mot  cong nhan: “Du chınh Ðc Chua Tri
 ˆ  
  ˆ ˆ ˆ
bao toi phai sa oi loi song, toi van khong nghe. Toi
  ´ ´ ˆ ˜ ` ` ˆ  `
muon song theo y thıch rieng”. Ro rang la mot  so ngi
  ˆ ` ˆ
  ˆ 
cam thay viec  nhın nhan  tham quyen cua mot  Ðang Tao 
´ ˘   ´ ´

Hoa ngh ich lai  s t do hoac  loi song ho thıch. Ho co the
ˆ  ˆ  ˜ ` ˆ  ` ˆ ˆ

tuyen bo: ‘Toi chı tin nhng gı toi thay, va toi khong the
  ´ ˆ ` `
thay Ðang Tao  Hoa vo hınh nao’.
` ˆ  ` ˆ ` ˆ 
Ngoai viec  tai  sao nhieu ngi khong nhın nhan  Ðang
´ ˜  `  ` ´ ˜  ´
Tao  Hoa, nhng thac mac ve i song va y nghıa cua no
` `  ˘

van con dai dang. Sau khi con ngi bat au tham hiem
`  ˆ `  ` 
ngoai tang khong gian, ngi ta hoi ˆ nha than hoc  Karl
  ˜ ˆ ` ´ ´ ˆ
Barth ve chien thang ky thuat  nay. Ong noi: “No khong
  ˜    ˆ ´ `
giai quyet c  nhng van e khien toi thao thc hang
ˆ ` ` ` ` ˆ `
em”. Ngay nay loai ngi du hanh trong khong gian va
 ˆ ´  ˆ ´ ´ `
tien bo nhanh chong ve khong gian may tınh. Du sao,
˜ `  ˜   ´ ´ 
nhng ngi biet suy nghı thay can co muc  ıch, ieu
` `  ´ ´ ˜
lam cho i song ho co y nghıa.
´ ˆ `   ˜ ´  ´   ´
Chung toi mi tat ca nhng ai co au oc ci m xem xet
 ` ` ´
e tai nay. Sach Belief in God and Intellectual Honesty
 ´ ´ ` ` ˆ ˆ  ´ ´
(Niem tin ni Ðc Chua Tri va s chan that  ve trı thc)
´  ˘
 ` ´ ˆ ˆ  ´
lu y rang ac  iem cua ngi co “s chan that  ve trı
´ `  ` ´
ˆ ˜ ` `
thc” la “san sang xem xet can than  nhng gı mınh tin
` ˆ ` ´ ´ ´ ´  ˜  ´ ´
la that”  va “chu y ung mc en nhng bang chng khac
 ´
san co”.
 ` ` ˆ ˜  ´  ´
Trong e tai sap ban luan,  “nhng bang chng san co”
 ´
´ ´ ´ ´ ˆ  ´
ay co the giup chung ta xet xem co mot  Ðang Tao  Hoa
 ` ˜ ˆ `  ´ ˆ 
tao  ra s song va vu tru hay khong. Va neu co mot  Ðang
´ `    `  ´ ´ ´
Tao  Hoa, thı Ðang ay nh the nao? Ðang Tao  Hoa co ca
´ ˆ ˆ  `   ´ ˆ ´
tınh lien he en i song cua chung ta khong? Xem xet
 ` ´
´ ´
´ `
`
ieu nay co the giup chung ta hieu cach nao e lam cho
`  `
´ ` ´ ´ ˜
i song mınh bo ıch va co y nghıa hn.
C H  N G H A I

˜  ´ ˜  ˆ
Vu tru cua chung ta a xuat hien
 ` ˆ ˆ
nh the nao?—Cuoc  tranh luan

´ ` ´ ´ ` ´ ´ `
CAC phi hanh gia thıch thu chup  hınh trai at khi no lu
` ˆ ´

 ˆ
lu hien  ra qua canh c a so cua con thuyen khong gian.
ˆ ` ´ ´ `  ´
Mot  phi hanh gia noi: “Ðo la phan thu v i nhat khi bay
ˆ ´
´ `
trong khong gian”. Nh ng Trai Ðat cua chung ta d ng

´ ´ ´ ´ ˆ ˘ `
nh rat nho be khi so sanh vi Thai D ng He.  Mat  tri
´  ´ ˆ ˆ ´ ` `
co the ch a  c  mot  trieu  trai at ma van con d cho!
ˆ ˜ ˆ  ˜ ´ ˆ ˆ `
Tuy nhien, nh ng s  kien  ay ve vu tru co lien he gı en
`
` ´ ˜
´
i song cua ban  va y nghıa cua no?
˜
´ ` ˆ
Hay t ng t ng  chung ta ang du hanh khong gian
 ˆ
´ ` ˘ `
e thay  c  moi quan he cua Trai Ðat va Mat  Tri trong
˜ ˘ `
´
` ˆ  `
vu tru.  Mat  Tri cua chung ta chı la mot  trong hang ha
´ ˆ ´ ` 

ˆ
sa so tinh tu trong mot  canh hınh xoan oc cua dai thien
` ` ´
ˆ ` `
` ˆ
ha Milky Way;1 ma chınh dai thien ha nay lai  chı la mot 


˜   ´  `
phan rat nho cua vu tru.  Mat tran co the thay  c  vai
ˆ ´ ` ` ` ˜ ˆ ` ´
vet  sang, ma ky th c  lai  la nh ng thien ha khac, chang
ˆ ` ˜ ˆ ` ´ `
han  nh thien ha my le va ln hn la Andromeda. Milky
`
ˆ ` ´ ˜
Way, Andromeda va khoang 20 thien ha khac  c  gi
´ ` ` ` ˆ `

lai
 vi nhau nh hap l c  ma hp  thanh mot  chom; tat ca
´ ˆ ` `
` ˆ `
ˆ ` ˆ
cac thien ha nay chı la mot  vung nho trong mot  chom sieu
ˆ ˜ ´ ˆ ˜ `
ang rong  bao la. Vu tru ch a  ng  vo so nh ng chom
ˆ ˆ
`
sieu ang, nh ng khong phai the la het.
˜ ` ˆ ` ˆ ˆ  ˆ
Nh ng chom thien ha phan bo khong eu trong khong
ˆ ` ˆ ˆ ´ ´ ` ` ˆ
gian. Tren bınh dien  rong  ln, cac chom nay trong giong
˜ ´ `
` ˆ ˜
nh nh ng b c man mong va day d,  bao boc  nh ng

ˆ ` ´ ` 

khoang khong bao la giong hınh bong bong. Vai phan cua
´ ` ˆ ` ˆ ` ` ´ ˆ
cac chom thien ha rong  va dai en noi chung trong giong
` ´

ˆ ` `
ˆ

1 Ð ng kınh cua dai thien ha Milky Way dai khoang ´mot
 ty´ ty
ˆ ´ ˆ ˆ ´
ki-lo-met—vang, 1.000.000.000.000.000.000 ki-lo-met! Anh sang

˘ ´ ˘ ` ˆ ˆ ` `
phai mat 100.000 nam mi bang qua  c,  va rieng thien ha nay
˜ ´
ˆ
a co hn 100 ty ngoi sao!
˜  ´ ˜  ˆ  ` ˆ ˆ
Vu tru cua chung ta a xuat hien
 nh the nao?—Cuoc
 tranh luan
 11
˜ ´ ´ ` `  ` ´  `
nh nh ng b c van  ly tr ng thanh. Ðieu nay co the lam
ˆ ˜ `  ˜
´
ngac  nhien nh ng ng i tin rang vu tru cua chung ta t 
ˆ  ˆ ˆ ` ´

tao
 ra do mot  vu no ngau nhien. Mot  nha bao cao cap cua
´ ˆ ´ `
tap
 chı Scientific American ket luan:  “Chung ta cang thay
˜
´ `
˜ ` ` ´

ro tat ca cac chi tiet huy hoang cua vu tru,  thı cang kho giai
´  ˆ
´ ˜ ˜ ` `
thıch bang mot  thuyet n gian cach vu tru a hınh thanh”.

´  ´ 
Bang ch ng cho thay co s  bat au

´ ` 

ˆ `
Tat ca cac vı sao ban  thay eu  trong dai thien ha
˜ ˆ ˆ ` `
Milky Way. Mai cho en thap  nien 1920, thı d ng nh
´ ` ˆ ` ˆ ˆ ´ ˜ `  `
o la thien ha oc  nhat. Tuy nhien, co le ban  biet la ke t
` ˜ ˆ ´  ´ ´
thi ay nh ng cuoc  quan sat bang vien vong  kınh ln hn
˜ ´  ` ˜
´ ´
a ch ng minh ieu ay la sai. Vu tru cua chung ta ch a
´ ˆ ` ´ ˆ ˆ
ıt nhat 50.000.000.000 thien ha. Chung toi khong muon
´
´ ´ ´ ´
ˆ
noi 50 ty tinh tu—nh ng muon noi co ıt nhat 50 ty thien
` ´ ´ `
´ ˘ `
´
ha, moi cai co hang ty tinh tu nh Mat  Tri cua chung
ˆ `   ` ´
ta. Song, so l ng  thien ha khong lo, tuy la con so ln en
´ ` `
ˆ 
m c lam ng i ta s ng sot, lai  khong rung chuyen s  tin


ˆ ˆ  ´
t ng cua khoa hoc  trong thap  nien 1920 bang chınh s 
ˆ `
´ ˆ `   ˆ
kien  la tat ca cac thien ha eu chuyen ong. 
˜ ` ˆ ˘ ˜ ´ ˆ ˆ ˆ
Nh ng nha thien van hoc  a phat hien  mot  s  kien  la
` ´ ´ ` ´ ˆ ` ˆ ˘
lung: Khi cho anh sang t cac thien ha i xuyen qua lang
´ ` ˆ  `
˜ ` ´
kınh, ng i ta nhan  thay chieu dai cua nh ng lan song
´ ´ ˜  ` ´
´ ˆ `
anh sang dan ra; ieu nay ch ng to cac thien ha dat  ra
´ ´ ˆ ˆ ˆ ` ` `
xa chung ta vi toc o cao. Mot  thien ha cang xa, thı
` ´ ´ `  ´
d ng nh no dat  ra xa trai at cang nhanh. Ðieu o
´
˜
ˆ
ch ng to vu tru ang n rong!1 
` ˘ ´ ´ ´ ˆ `
ˆ `
1 Vao nam 1995, cac khoa ` hoc  gia chu y ´ en hoat  ` ong  ` ky la  cua mot  vı
sao ˆ xa nh at
`
(SN ´ 1995K) t ng˜  c quan
ˆ ´ s at khi v ı sao
˜ n ay n ˆ o tung ` trong ´
thi
` en ha` cua´ no. Nh ˆnh ng  sao  sieu m  i trong nh ng thiˆ en ha
gan o, `
vı sao ˆ nay sang` r c  `len, roi ` t at l im
´ d an,
ˆ nh ng ´ ´ trong m ot´  kho ang th i
gian  lau hn ˆ la ng i ta ` t ng phat hien  tr ` c
o. ´ Tap  chı New
Scientist `
bieu dien  hi en

´ t ng
 ´ n ay b ang
´  ` o th i v a gi` ai th ıch:  “D ang
 ´ cua  ng

cong ` bi eu di en ` anh s ang... k eo d ai theo


ˆ th
` ` i gian b ang  ung ´ y kho ang
´
thˆ i gian ng i
ta d ˆ  ki en,
´ n eu ´ thi en h a nay
ˆ d at

` ` ra xaˆ ch ` ung  ta v i ´ toc
o˜  gan bang´ n a van  ` t˜ oc anh sˆ ang”. Ket lu
an  ˆ la gı? Ðay la “bang ch ng
ro nhat tr c nay la vu tr u that  s  ang n rong”. 
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
12 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
` ´ ˆ  ` ˜ ` ˆ ˘
Cho du chung ta khong phai la nhng nha thien van
ˆ ˆ ˘ `  ´ ´  
chuyen nghiep hoac tai t, chung ta van co the thay rang
˜  ˆ ˜ ´ ˜ `  ˆ  ´ ´
vu tru n
rong se co nhng ham an sau sac ve qua kh
` ´ ˜ ˜  ˆ  ´ ˜ ˆ
—va co le cung ve t
ng lai rieng cua chung ta na. Mot
´ ` ´  ˜    ´ `  ˆ  ˜
cai gı o han a phai kh
i au qua trınh n
rong cua vu
ˆ  ´ ˆ `
tru—m ot
lc u sc thang 
c trong lc
vo cung manh
 `  ˜ ´  ´   ˆ `
cua toan the vu tru. Ban co u ly do e hoi: ‘Ðau la
  ˆ ˘ ´
nguon cua ong nang o?’
`   ´ ˜ ´ 
Du hau het cac khoa hoc gia cho rang vu tru luc kh
i
˘ `  ´ ˆ ˆ ˆ
˜ ´ ` Mat  Tr i cuaˆ chung ` ta (o vuong) khong
ngh ıa lˆ y gı ` trong´ dai thi
ˆ en ha
` ` Milky Way,

nh  c

minh hoa
 ay cung v i thien ha hınh xoan oc NGC 5236
˜  ´ ˜  ˆ  ` ˆ ˆ
Vu tru cua chung ta a xuat hien
 nh the nao?—Cuoc
 tranh luan
 13
 ` ˆ `  ˘   ˆ  `
au la mot vung day ac rat nho (mot iem ky d i),
´ ˆ  ´ ´   ˘ 
nhng chung ta khong the tranh ne 
c van e can ban
`  ` ˆ `  ´ ´ ˜ ˜ ˆ
la: “Neu vao mot th
i iem trong qua kh, vu tru a mot
`  ´ ` ´ ´ ´  `
th
i
trong trang thai ky d i, co kıch th
c cc tieu va
 ´ ˆ ` ´   ` ´ ` ˜ 
ty trong l
n vo cc, thı chung ta phai hoi la: cai gı a ton
´ ´ ` ´ `  ˆ ` ˜ ´ 
tai tr
c o va cai gı
ben ngoai vu tru.... Chung ta phai
 ˆ ´     
oi dien v
i van e ve S kh
i au” (Sir Bernard Lovell).
 ` ` ´ ` ` ˆ  ˘ ˆ
Ðieu nay ham y la ngoai mot nguon nang l
ng vo
ˆ ˜ `   ´ ´ ˆ `  ˘
bien ra, cung con can phai co trı thong minh va kha nang
 ´ 
Dai Milky Way co h n 100 ty
` ´ `  ` ˆ 
vı tinh tu, va chı la mot
 trong h n 50 ty
ˆ ` ˜ ` ´ ´
thien ha trong vu tru ma khoa hoc  kham pha ra
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
14 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?

` ˆ ˘ ˆ ´
Nha thi en van  hoc ´  Edwin
  Hubble
´ ´ (1889-1953)
` ˜ nh ˆ an
 th ` c r˘ang s ´
chuy
 ˜ en vi ve phıa 
 ˆ o cua anh sang
` `
´ ´ t  nhng thi
 en ha xa xam chng
to vu tru ang n rong  va vı the no co s bat au
ˆ ˆ  `  ˆ  ˆ ` 
tien lieu, b
i vˆ ı toc o n
rong d
ng nh 
c ieu
 ´  ˜  ˆ
chınh tinh vi. Ong Lovell noi: “Neu vu tru n
rong nhanh
ˆ ˆ  ˆ ˆ ` ˆ ` ˆ 
them mot phan trieu trieu, thı bay gi
moi vat the trong
˜ ˜  ´  `   ˆ ˆ ˆ 
vu tru a tan mat het.... Va neu toc o cham i mot phan
ˆ ˆ ` ´  ˜ ` ˜
trieu trieu, thı cac hap lc a lam vu tru suy sup trong
` ˆ  ˘ ˆ ˜  ˆ ` ˜ ˆ
vong mot ty nam hien hu au tien. Ngoai ra, se khong
´ ´ ˆ ` ` ˆ ´ 
co cac ngoi sao tr
ng tho va khong co s song”.
  ´  
Co giai thıch s khi au
ˆ ´ ˆ ´   ´  ´
Hien nay cac chuyen gia co the giai thıch 
c goc tıch
 ˜ ˆ   ´ 
cua vu tru khong? Nhieu khoa hoc gia thay kho chap
ˆ ´  ` ˆ ´ ˆ ˆ ˜ ˜
nhan y t
ng la mot trı tue thong minh h
n a tao ra vu
ˆ ´ ` ˆ ´ ` ` ´ ˜
tru, nen ho suy oan la bang mot qua trınh nao o vu
ˆ ` ˆ ´   ` ´
tru t tao nen t h vo. Ban co thay ieu nay h
p ly
ˆ ˜ ´  ` ` ˆ 
khong? Nhng s suy oan nh the th
ng la mot bien
˜  ´ ˜  ˆ  ` ˆ ˆ
Vu tru cua chung ta a xuat hien
 nh the nao?—Cuoc
 tranh luan
 15
` ´
ˆ
 ˜ `
dang
 nao o cua mot  gia thuyet (bieu mau vu tru banh
´ ` ˆ ´  ´ ` ˘
tr ng)1 do nha vat  ly hoc  Alan Guth e x ng vao nam
ˆ  ˆ ˜ ` ˆ
1979. Tuy nhien, gan ay hn, tien sı Guth th a nhan 
` ´ ´   ˜

1 Thuyet banh tr ng suy oan ve ieu a xay ra trong khoanh


 ˜   ˜ `
ˆ `
khac sau khi vu tru bat au. Nh ng ng i ung ho thuyet banh
´  ˜ ´
 ` ˆ ˆ 
ˆ
tr ng cho rang vu tru luc khi au la sieu vi mo roi n rong ra
ˆ ´ ´ ˆ ` ˆ  
nhanh hn van  toc anh sang, mot  ˆ li khang  inh khong the kiem
´ ` ´ ` ´ `
ch ng  c  trong phong thı nghiem.  Thuyet banh tr ng van con
ˆ
ang  c tranh luan. 

  ´ `
Co em cac vı sao
` ´ ´ `  ˆ ` ´
Ngi ta c tınh la dai thien ha Milky Way co hn
 ˆ ˜ `
100.000.000.000 (100 ty) ngoi sao. Ban  ˆhay hınh dung
ˆ  ´  `  ´
mot quy en bach khoa t ien danh ra mot  ` trang e noi
ˆ ˆ ` ˘ ` ` ´ ´
ve mot  ng oi sao—con Mat Tri va cac hanh tinh khac
´ ˆ  ˆ ` ˆ 
trong Thai Dng He chiem mot trang. Thı bo t ien ay
 ˆ   ´   ˜ `
can bao nhieu quyen e noi ve tat ca nhng vı sao trong

dai Milky Way?
  ˜  ˆ  ´ `
Gia s nhng quyen trong bo t ien bach khoa nay
´  ` ` ` ` ´

co be day trung bınh, thı ngi ta tınh rang het thay
˜ ´ ´ ˆ ˆ ˆ ´
nhng gia sach trong Th Vien  ˆ Cong Cong New York, co
 `  ˆ ` ´ ˜ ˆ 
chieu dai tong cong la 412 ki-lo-met, cung khong u cho
´ ˆ  
cha bo t ien ay!
 ˆ ´ ˜ ´
Ban phai mat bao lau mi xem xong nhng trang sach
´   ´ 
o? Quyen sach Coming of Age in the Milky Way giai
´ ˆ ` ´ ´ ˆ ` ˆ ˆ
thıch: “Lat tng trang sach, vi toc o la mot trang mot
ˆ ˜  ˆ ` ` ˘ ˆ ˜  `
giay, se mat tren mi ngan nam”. Tuy nhien, nhng vı
` ˆ `  ´  ` ˆ 
sao tao thanh thien ha cua chung ta chı la mot phan
  ˜ ˆ   `
nho cua nhng ngoi sao trong con so phong chng
 ˆ ` ˜ ˆ
50.000.000.000 (50 ty) thien ha trong vu tru. Neu bo
 ´ ` ˆ `
t ien bach khoa danh mot trang cho moi vı sao trong
` `  ˜ ´ ´ ˜ ˆ
so nay, thı tat ca nhng gia sach trong nhng th vien `
ˆ ´ ˜ ˆ  ´  ´
tren trai at cung khong u cho cha. Quyen sach nay
´ ´ `   ˜ ˆ `
lu y: “Chung ta cang biet nhieu ve vu tru bao nhieu, thı
´ ` ˆ ´ ´ ˆ
chung ta lai  cang nhan  thay chung ta biet ıt bay nhieu”.
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
16 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?

  
Jastrow—Ve s  khi au
´ ` ˆ ˘ `  ˆ
Giao s nganh thien van va  ia chat´ hoc cua vien ai
` ´ ` ˆ ˘
hoc ` Columbia la Robert Jastrow viet: “It co nha thien van
˜ ´  ` ` ˆ ˆ
nao a co the d kien la bien co nay—s sinh ra ot  ng ot
 ˜ ˜  ` ˆ ´ 
cua vu tru—s  e tr˜ thanhˆ s ki en  khoa hoc c chng
´   ` 

minh, nhng nhng cuoc  khao sat bau tri bang vien
´ ˜ ˆ  ˆ ´
vong kınh a buoc  ho phai i en ket luan  o”.
 ˆ ` ˆ  ˜ ` 
Roi ong bınh luan  ve nhng ham an quan trong:
´ ´  ` ˆ ˘      ˜
“Chng c cua nganh thien van ve s khi au cua vu
´  ´ ´ `
tru khien cac khoa hoc gia phai lung tung, vı ho tin

ˆ    ´ ˆ ˆ ˆ ˆ
rang moi hau qua eu co mot  nguyen nhan t nhien...
` ˆ  ˘ ` ´
Nha thien van ngi Anh, E. A. Milne, viet: ‘Chung ta
ˆ   ´ `  ` ´   `
khong the e ra y kien nao ve tınh the [luc khi au], vı
ˆ ˜ ´ ` ´ ` ˆ ´
khong ai a quan sat va chng kien hanh ong  sang tao 
 ´ ´ `
cua Ðc Chua Tri’ ” (The Enchanted Loom—Mind in the
Universe).


ˆ ˆ
´ ˜ ˜
rang thuyet cua ong “khong giai thıch  c  vu tru a

` ˆ ` ˜
nay sinh t h vo nh the nao”. Tien sı Andrei Linde
´ ` ´ ´
noi thang hn trong bai bao in trong tap  chı Scientific

´  ` ´

`
American: “Giai thıch iem ky d i luc khi thuy nay—khi
` ´   `
ˆ ` ` 

nao no bat au va  au—van con la van e nan giai


` ˜ `
nhat trong nganh vu tru hoc  ngay nay”.
´ ˆ ˆ ˆ
´
Neu cac chuyen gia khong that  s  giai thıch  c 
 ˘ ´  ´ 
˜ `
nguon goc hoac  s  phat trien luc au cua vu tru,  thı
´ ˆ ˆ `
´
ˆ ` ´
chung ta khong nen tım s  giai thıch  mot  ni nao khac

ˆ ´ ´ ˜   ´ ˆ
sao? Qua that,  ban  co ly do v ng chac e xem xet mot  so
 ´  ` ˜

bang ch ng nhieu ng i a bo qua, nh ng lai  cho ban 


ˆ ˆ ´ ˆ  ´ ˜  ´
mot  nhan  th c that  s  ve goc tıch vu tru.  Bang ch ng
`  ˜ ˆ ´ ´
˘
`
nay bao gom nh ng o chınh xac cua bon l c  can ban, la
ˆ ˆ ˆ ˆ
˜ ˆ ´ `
nguyen nhan gay nen tat ca nh ng thuoc  tınh va bien
 ´

ˆ ´ ˜
oi co anh h ng en vat  chat. Khi nghe noi en nh ng
˘
` ` ´  ` ˜  
l c can ban, vai ng i co the do d ,  vı nghı rang: ‘Ðieu

` ˆ ´ ` ˆ ´ ˆ ˆ
ay chı danh rieng cho cac nha vat  ly’. Khong han vay. 
˜  ´ ˜  ˆ  ` ˆ ˆ
Vu tru cua chung ta a xuat hien
 nh the nao?—Cuoc
 tranh luan
 17
˜ ˆ
` ´ ´ ` ´

Nh ng s  kien
 c ban nay ang xem xet vı co anh h ng
´
en chung ta.
 
S  ieu h ng tinh vi
˘
˜ ˆ
˜
Bon l c  can ban chi phoi nh ng hoat  ong  ca trong vu
´ ´ ˆ

ˆ
tru bao la lan trong cac cau truc nguyen t c c  nho. Vang,
ˆ ´ 
moi  vat  chung ta thay chung quanh eu b i chi phoi.
´ ˆ `
Cac nguyen to thiet yeu cho s  song (nhat la cacbon,
`  ˆ   ˘

oxy, va sat) khong the ton tai  neu bon l c  can ban trong
˜ ˆ 
´ ´ ´ ˜
vu tru khong  c  ieu h ng chınh xac. Chung ta a
 ˆ ˆ ` ˆ ´ ` ˆ `
e cap  mot  l c  la trong  lc.  Mot  l c  khac la ien  t lc. 
ˆ ` ´  ` ´ ˜ ˆ ˜
Neu ien  t l c  yeu hn kha nhieu, thı no se khong gi
´ ˆ

ˆ
ˆ
`
 c  cac ien  t  chung quanh nhan cua nguyen t . Vai
` ´ 
 ´ ´ ˆ ˆ
ng i co the t  hoi: ‘Ðieu o co nghiem trong  khong?’
´
` ´ ˆ
ˆ   `
Th a co, bi vı cac nguyen t khong the to hp  thanh
ˆ
´ `  ´ ˆ
phan t . Trai lai,  neu l c  nay manh  hn nhieu, cac ien 

˜ ˆ
ˆ
´ ˆ 
t se ket  lai  trong nhan cua nguyen t . Do o khong the
´ ˜
´ ´ ˜ ´ ˆ
˜
co nh ng phan ng hoa hoc  gi a cac nguyen t —nghıa
` ˆ ´
´  ` ` ˜
la khong co s  song. Ngay ca d i quan iem nay, thı ro
` `  ` ´ ` ˆ `
rang la s  ton tai  va s  song chung ta tuy thuoc  vao s 


ˆ `
ieu h ng tinh vi cua ien  t l c. 
 ˆ ´ 
Bon l c
 vat
 ly c ban
ˆ ˆ ` ˆ ˆ
1. Trong lc—m ot lc rat yeu tren bınh dien nguyen
 ´ ´  `  ˜ ˆ  ´ ` 
t. No tac dung vao nhng vat  the ln—hanh tinh, tinh
´ ˆ ` 
tu, thien ha.
ˆ ` `  ˜ `
2. Ðien t trng—hap lc  ˆ chu ch ot gia proton va
ˆ   ` ´ ` ˜ ` ` ´
ien t, nh o ma nhng phan t hınh thanh. Tia chp
`  ˆ
´  ´ 
la mot  bang chng ve sc manh  cua lc  ay.
ˆ ` ` ˜ `
3. Lc  hat  ´ nhan manh—l  c
 ˆ nay kım gi proton va
 ˆ 
neutron lai  vi nhau trong nhan cua nguyen t.
ˆ ` ˆ ˜ 
4. Lc  hat ˆ nhan yeu—lc  nay chi phoi s phan ra cua
˜ ´ ` ˆ  ˆ
nhng nguyen to phong xa va hieu  suat cua hoat  ong

ˆ  ˘ `
nhiet  hach  cua mat  tri.
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
18 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
` ˜ ´ ˆ  ´ ˜ ´ ˆ
Va hay xem xet tren tam m c vu tru:  S  khac biet 
´ ´  ˆ ` ˜

˘ ` `
chut ıt ve ien  t l c  se anh h ng en mat  tri va
` `  ´ ´ ´ `
vı the ma bien oi anh sang chieu xuong trai at, lam
ˆ ˆ ´ ˘ ˘
cho hien  t ng  quang hp  trong cay coi kho khan hoac 
ˆ   ´ ˜ ` ´ ˜
khong the  c.  Ðieu o cung lam n c mat i nh ng
ˆ ´ ˆ ´ ` ˆ 
thuoc  tınh oc  ao thiet yeu cho s  song. Vı the mot  lan
˜ 

ˆ `
n a, s  ieu h ng tinh vi cua ien  t l c  quyet  inh
´ ˜ ˆ
chung ta se song hay khong.
 ˆ ´ ` ˜
Ðieu thiet yeu khong kem la moi t ng quan gi a
` ˆ
ˆ ` ` ´ `
c ng o cua ien  t l c  va ba l c  kia. Thı du,  vai
` ˆ ´ ´  `
nha vat  ly hoc  tınh ra rang l c  nay manh  hn trong 
l c  10.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.-
 ˆ ˆ ˆ ` 
000.000 (1040) lan. Them mot  so khong vao ang sau
` ´  ` ˆ  `

con so nay co the la mot  thay oi d ng nh nho (1041).


 ´ ˜ ` ˜ 
ˆ
Song ieu ay co nghıa la trong  l c  se yeu i theo ty le
´ ` ˜ ˆ 
t ng ng, va tien sı Reinhard Breuer nhan   inh ve
`  ´ ˆ
tınh huong do s  thay oi o gay ra: “Khi trong  l c  yeu
` ˜ ` ˜
` ´

hn, thı nh ng vı sao se nho hn, va ap suat cua trong 


ˆ ˜ ` ˜ ˆ ˆ ˆ ˆ
l c ben trong nh ng vı sao se khong  a nhiet  o len
´ `
 ˜
´ 
en m c cao v a phai e nh ng phan ng tong hp  hat 
ˆ
˘ ` ˜ ˆ  ´ ´
nhan xay ra: mat  tri se khong the chieu sang”. Ban  co

 ˜ ´ ˜ ` ´
the t ng t ng  ieu ay se co nghıa gı cho chung ta!
 `

ˆ
Ðieu gı xay ra neu trong  l c  manh  hn theo ty le
´  ˆ
´ ˆ
t ng ng,ˆ e cho con so tren chı co 39 so khong (1039)
` ˆ
´ ˆ 

ma thoi? Ong Breuer viet tiep: “Chı co mot  thay oi nho
˜ ` ` 
ˆ ˆ ˘ ` ˜
c nay, thı tuoi tho cua mot  ngoi sao nh mat  tri se

´ ´  
giam han i”. Cac khoa hoc  gia khac cho rang s  ieu

` ˆ ´ ` ´ ´ ˜
h ng tinh vi nay tham  chı con chınh xac hn n a.

ˆ ˘ ´ `
˘ ` ` ˜
Qua that,  hai ac  tınh la lung cua mat  tri va nh ng
` ´ ` ˘ ` ´  `
vı sao khac la nang suat va tınh on  inh dai han.  Ban 
˜ ˆ ´
´ `  ´
hay xem mot  thı du n gian. Chung ta biet la e co
˘ ` ˆ ´  ˆ
´
nang suat cao, thı bo may xe hi can mot  ty so chınh
´ ˜ ˆ ˆ ` ˆ ´ ´ ˜
xac gi a nhien lieu  va khong khı; cac ky s thiet ke
˜ ˆ ˆ ´ ` ´ ´ 
nh ng he thong ien  toan va c khı ph c tap  e at 
˜  ´ ˜  ˆ  ` ˆ ˆ
Vu tru cua chung ta a xuat hien
 nh the nao?—Cuoc
 tranh luan
 19

   ´
S ieu ˘ hng ` tinh viˆ cua cacˆ lc  chi
ph` oi mat tri t ao
 nen i  eu ki en

va´ phai choˆ s  song cua
chung ta tren at
ˆ
´
 c  hieu  suat toi a. Neu chı co
ˆ ´ ´ ` ˜ ` ˜
mot  cai may ma a the, thı nh ng
´ ´ ´ ˆ
tinh tu “chay sang”, at   c  hieu 
˘ `
suat cao chang han  nh mat  tri
` ˜
ˆ ˆ 

thı sao? Nh ng l c  chu chot lien he  c  ieu h ng


´ ´  ˆ ˆ ˆ
chınh xac, tao  ieu kien  thuan  li  nhat cho s  song. Ðo
´ ´ ´ ` `
´ ˆ ` `
chınh xac o lai  tınh c xay ra ? Giop, mot  ng i an
ˆ ` ´ ˆ
ong thi x a,  c  chat van nh sau: “Ng i co biet luat 

´ ` ` ´  ˆ
 ´ ´
cua cac t ng tri sao? Co the lap  chu quyen no d i at
˘ ´ ˆ `  ´ ˆ `
chang?” (Giop 38:33). Khong ai lam  c  ieu o. Vay  thı
ˆ ´ ´ ` ˆ
o chınh xac ay ra t au?
ˆ
Hai l c
 hat
 nhan
´ ˜    ´ `
Cau truc vu tru bao gom nhieu ieu khac, ngoai s 

´ ´
` ˆ `
ieu h ng chınh xac cua trong  l c
 va ien t l c.
 Hai
ˆ ´ ´ ˜   ´ ´
l c
 vat  ly khac cung gan lien vi s  song chung ta.
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
20 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
` ˆ ˆ
ˆ
`
Hai l c  nay hoat  ong  trong nhan cua nguyen t , va
´  ´ ` ´ ´ ´ ˜
chung cho bang ch ng la co s  suy tınh tr c. Hay xem
ˆ ` ` ˜ ´ `
lc hat  nhan manh,  la l c  kım gi cac proton va neutron
´ ˆ
ˆ
` ˆ
lai  vi nhau trong nhan cua nguyen t . Nh s  lien
` ` ˜ ˆ ´ ´  `
ket nay ma nh ng nguyen to khac nhau co the thanh
` ´ ˆ ´ ` ` ´
hınh—cac nguyen to nhe (nh khı heli va oxy) va cac
ˆ ˘ ` ` ` `
nguyen to nang  (nh vang va chı). D ng nh neu l c 
` ˜ `
 ˘ ˆ `
´
kım gi nay chı yeu i hai phan tram thoi, thı chı co
´ ´  ´ `
khı hyro mi ton tai.  Trai lai,  neu l c  nay manh  hn
´ ´ `
´  ` ´ ˆ ˘
chut ıt, thı chı co the tım  c  cac nguyen to nang  hn,
ˆ ´ ` ´ ´
nh ng khong thay khı hyro. Ði song chung ta co b i


ˆ ˜ ´ ` ˘
anh h ng khong? Neu vu tru thieu khı hyro, thı mat 
` ˜ ˆ ´ ˆ ˆ ´  
˘
tri se khong co nhien lieu  no can e toa ra nang l ng 
` ˜ ˆ ´ ˜ ˆ ´
thiet yeu cho s  song. Va dı nhien, chung ta se khong co
´  ` ´ ` ` 
n c hay th c  pham, vı khı hyro la thanh phan thiet

yeu cua ca hai.


´ ˆ
ˆ ` `
L c  th t trong cuoc  thao luan  nay, goi  la lc  hat 
ˆ  ˆ ˜ ´ ` ˜
nhan yeu, chi phoi s  phan ra phong xa.  L c  nay cung
ˆ ˆ ˆ ˘ `
chi phoi hoat  ong  nhiet  hach  tam trong mat  tri. Ban 

 ˜ `
“To hp
 nh ng s  trung hp”

ˆ ` ´ ´ ` ´
“Neu lc hat  nhan yeu m a manh  ` hn ch ut ıt, th` ı kh ı
ˆ  
heli khong sinh ra c; neu lc  ´ nay hi yeu i, thı hau
´ ˜  `
het khı hyro se bien thanh khı heli”.
 ˜ ` ´ ´ ` ´  ˜
“Ðe vu tru va co khı heli lai va co ca nhng sao
ˆ ´  ` `   
sieu mi no tung, thı thi c ay rat ngan ngui. S ton tai 
 ´ ` ˆ `  ˜ `
cua chung ta tuy thuoc  vao to hp  nhng s trung hp 
` ` `  ` ´  ˜ ` `
nay va vao ieu con kho xay ra hn na, la s trung hp ˘
 ˜ ´ ˘ ˆ ` ˆ
cua nhng mc nang lng  hat  nhan, do [nha thien van
ˆ ´ ´ ´  ˜ ˆ
Fred] Hoyle tien oan. Khac vi het thay nhng the he
´ ´ ` ` ˆ
trc, chung ta biet mınh t au en. Nhng, nh tat
 ˜ ˆ ´ ´ ˆ
ca nhng the he trc, chung ta van khong biet tai  sao
` ˆ ˜
mınh hien  hu” (New Scientist).
˜  ´ ˜  ˆ  ` ˆ ˆ
Vu tru cua chung ta a xuat hien
 nh the nao?—Cuoc
 tranh luan
 21
´ 
` ´ 
ˆ
co the hoi: ‘L c  nay co  c  ieu h ng tinh vi khong?’
` ´ ˆ ˆ ´
´
Nha toan hoc  kiem vat  ly hoc  Freeman Dyson giai thıch:
` ˆ ` ˆ  `
“L c  yeu nay yeu hn l c  hat  nhan hang trieu  lan, ma

`
 ´ ˘ ` ´
lai  chı yeu v a phai e cho khı hyro trong mat  tri chay

ˆ ˆ ˆ ` 
 mot  toc o cham  va eu. Neu l c  yeu ay manh  hn hay
 ` ` `  ` ` ˆ
yeu i nhieu, thı bat ky hınh the song nao tuy thuoc 
` ˜ ` ˘ ` ˜ ˘ ´ ˘
vao nh ng vı sao giong nh mat  tri, se gap  kho khan”.
ˆ ˆ ´ ´ ´ ` ˜ 
Vang, toc o chay chınh xac nay gi cho  ia cau  c  am
´ ˆ ˆ
`
`
ap—nh ng khong b i thieu huy—va bao toan mang  song

´
cua chung ta.
˜ ´  ` ´
Hn n a, cac khoa hoc  gia tin rang l c  yeu nay ong
ˆ ` ˜ 
ˆ ´
mot  vai tro trong nh ng vu no cua sao sieu mi; theo ho
˜  ` ´ ` ` ˆ 
nh ng vu no ay la qua trınh sinh ra va phan bo hau het
´ ˆ ` ˆ ´

cac nguyen to. Nha vat  ly hoc  John Polkinghorne giai


´ ´ ˆ ´ ´ ´ ´  `
thıch: “Neu cac l c  hat  nhan o khac i chut ıt ve bat ky
ˆ ` ˜ ` ˜ ˆ  ` ´
ph ng dien  nao, nh ng vı sao se khong the lam ra cac
ˆ ˆ ` ˆ
nguyen to cau tao  nen ban  va toi”.
´  ´   ´ ˜ ´ 
Co the noi en nhieu ieu khac n a, nh ng rat co the
˜  
` ´ ˆ
ban  a hieu  c  van e. Bon l c  c ban nay co mot 
´ ˆ 
` ´
m c o ieu h ng tinh vi la lung. Giao s Paul Davies
`  ` ´
viet: “Nhın khap chung quanh, d ng nh chung ta thay
 ´ ` ˆ ˆ ˜ ´ ´ ´
bang ch ng la thien nhien a biet cach bo trı khıt khao”.
ˆ ˆ 
´ ´
´
`
Vang, o ieu h ng chınh xac cua cac l c  c ban nay
˘ ` ´   ` ˆ `
khien mat  tri co the ton tai  va hoat  ong;  khien hanh
´
´ ´ ´  ` ´
tinh vui thu cua chung ta co n c e duy trı s  song, co
 ´  ˆ ` ´ ˆ
bau khı quyen that  thiet yeu cho s  song, va co vo so
ˆ ´ ´ ´ ˆ ˜
nguyen to hoa hoc  quy bau tren at. Nh ng ban  hay t 

´ 
´ ´ `
hoi: ‘Tai  sao lai  co s  ieu h ng chınh xac en the, va
ˆ
do au?’
˜ ˘  ´   ´ 
Nh ng ac
 iem ly t ng cua trai at

´ ˜ `
´ ´
S  ton tai cua chung ta cung oi hoi s  chınh xac
 ˜ ´ ´ ˜ ˜ ´ ´
ve nh ng khıa canh  khac n a. Hay xem kıch th c
` ´
´ ´ ´
va v i trı t ng oi cua Trai Ðat oi vi Thai D ng
ˆ  ´ ´
He.  Quyen sach Giop trong
´ ˘ ˜ ˆ
Kinh-thanh at  nh ng cau

`

hoi khien ng i oc  phai ha


` ˘
mınh xuong nh : “Khi ta at 
 ´ `
ˆ
nen trai at, thı ng i  au?...
˜ ˆ ´ ´
Ai a  inh o l ng  [kıch th c,
´ ´ ˘
NW] n o,... ng i c o bi et ch ang?”
´ ` ´ ˆ
(Giop 38:4, 5). Hn bao gi het, cac cau

`


´
`
hoi ay oi hoi phai giai ap. Tai  sao? Bi vı
˜  ` ˜ ´ ˆ  ´
nh ng ieu ky la a  c  phat hien  ve Trai

´  ´ ´ ` ´
Ðat cua chung ta—bao gom kıch th c va v i trı

´ ´ ˆ
cua no trong Thai D ng He. 
ˆ ´ ` ` ´ `
Khong co hanh tinh nao nh Trai Ðat  c  tım thay

´ ˜ `  ´ 
 ni khac trong vu tru.  Ðanh rang cac khoa hoc  gia ke
 ´ ´ ` ` ` ´  ˆ
ra bang ch ng gian tiep la vai vı sao co nhieu vat  bay
´ ` ˜ ˆ ´ ´ `
chung quanh chung, la nh ng vat  ln hn trai at hang
˘  ˆ ´ ´ ´ ´ `

tram lan. Tuy vay,  trai at co kıch th c v a phai e
´ ´   ˜ `

´
chung ta co the ton tai.  Theo nghıa nao? Gia th trai
´ ´ ´ ` ˜ ` ´
at ln hn chut ıt, thı trong  l c  se manh  hn va khı
ˆ ´ ˜ ´ ˆ  ´
hyro, mot  loai  khı nhe,  se tıch tu lai,  khong the thoat


´  ´  ˜
khoi trong  l c  cua trai at. Nh the, bau khı quyen se
ˆ ´ ´ ˘ ´
´
khong thıch hp  vi s  song. Mat  khac, gia du trai at

´ ´ ´  ˜ ´ `
nho i chut ıt, khı oxy can cho s  song se thoat ra ngoai
ˆ ` ´ ˆ ˘  ˜
khong gian va n c tren mat   ia cau se boc hi het.

` ´  ˆ 
Trong ca hai tr ng hp,  chung ta eu khong the song
 c. 
´ ˜ ´ ˘ ` ˆ
´

Trai Ðat cung cach Mat  Tri mot  khoang ly t ng,


´ ´ `  ˆ  ˜  ` `
“K` ıch th
 c,´ thanh ph an nguy ´ en to,ˆ qu y ao ˜ gan´ nh la` hınh˘
tron ` cuaˆ Trai` Ðat, kho ˆ ang` cach  tuy et ` hao ´ gia
 Tr ai ´ Ðat va Mat 
Trˆi, m´ ot vı saoˆ lau ˘ i, ˆ het ˆ thay ´ la c ac yeu ` to´ ly´ tng taoˆ
nen` cac ` ieu ´ kien
˜  ´ ac
 biet´  tren trai at;ˆ nh˘ co  cac ieu kien 
nay ma nc a co the tıch tu c  ´ tren
 mat  ˆ at” (Integrated
´ ´
Principles` of Zoology, ˆ in lan th  bˆay). ˆ Khong ´ c o nc,
thı s song khong the xuat hien  tren trai at.
˜  ´ ˜  ˆ  ` ˆ ˆ
Vu tru cua chung ta a xuat hien
 nh the nao?—Cuoc
 tranh luan
 23
ˆ ´ ˆ

`
mot  yeu to thiet yeu giup s  song sinh soi nay n. Nha
ˆ ˘ ` ` ´
thien van John Barrow va nha toan hoc  Frank Tipler
ˆ ´

` ´ ´ ´ ´
nghien c u “ty so cua  ng ban kınh Trai Ðat vi

´ ˜ ´ ` ˘ ` ˆ
khoang cach gi a Trai Ðat va Mat  Tri”. Ho ket luan 
 ` ˜ ˆ 



rang s  song con ng i se khong ton tai  “gia th ty so
` ´ ´ ´ ´
nay hi khac i chut ıt”. Giao s David L. Block viet:


´  ˘ ` ˆ
 ˘
“Gia s Trai Ðat gan Mat  Tri them chı 5 phan tram,
` ˜ ´ ´  ˆ ˆ ´ `
thı nh ng tınh toan cho thay rang mot  hieu  ng nha
´ ˆ  ´  ˆ ˆ ´ ´
ˆ
kınh khong kiem soat noi [nhiet  o qua nong bong tren
´ ˜
´ ˆ
ˆ ˘
trai at] a xay ra cach ay khoang 4.000 trieu  nam.
˘ ´

´ ˘ ˘ ` ˆ
Mat  khac, gia s Trai Ðat  c  at  xa Mat  Tri them

 ˘ ˜ ` ˘ ´ ˆ  ´ 
chı 1 phan tram n a, thı bang gia khong kiem soat noi
˜
˘  
 ´ ˆ ´
[nh ng tang bang khong lo bao phu phan ln dien  tıch
´ ˜
´ ˆ
ˆ ˘
trai at] a xay ra cach ay khoang 2.000 trieu  nam”
(Our Universe: Accident or Design?)
` ´ ´ ˆ ˆ ´   ˆ ˆ
Ngoai s  chınh xac neu tren, co the ke them s  kien 
` ´
´ ` ˆ 
la Trai Ðat quay quanh truc  cua no moi ngay mot  lan,
ˆ ˆ ` ˘  ˆ ˆ ˆ ` ˆ
mot  van  toc v a van  e sinh ra nhiet  o on hoa. Ngoi Sao
` ˜ ˜
Kim quay quanh truc  mat 243 ngay. Ban  hay nghı xem,


´ ˜ ˆ ` `
gia s Trai Ðat cung mat mot  thi gian dai nh the!
´ ˆ   ˜ ˆ ˆ ´ `
Chung ta khong the ch iu noi nh ng nhiet  o qua cao va
´ ` ` ˆ ` ˆ
qua thap do ngay va em dai nh the gay ra.
ˆ ˜ ` ˜
´
Mot  chi tiet thiet yeu n a la quy ao  cua Trai Ðat
˘ ` ˜  ´ ˜ ˆ
chung quanh Mat  Tri. Nh ng sao choi co quy ao  rong 
` ` ´ ˆ
`
hınh ellip. M ng thay, Trai Ðat lai  khong  trong tr ng
˜ ´  ` ` `
hp  nh the. Quy ao  Trai Ðat gan nh la hınh tron.
ˆ  ˜  ` ´ ´ ´
´
Mot  lan n a, ieu nay giup chung ta tranh khoi cai chet
ˆ ˆ ´ ˘ ´
do nhiet  o qua cao hoac  qua thap.
´ ˜ ˆ 
´
´
Chung ta cung khong the bo qua v i trı cua Thai
ˆ

´  ˆ

ˆ `
D ng He.  Gia s no gan trung tam cua dai thien ha
`
˜ ` ˆ ˆ ˜
Milky Way hn, thı hap l c  cua nh ng vı sao lan can  se
` ´ ´ ˜ ´

´
lam meo mo quy ao  Trai Ðat. Ng c  lai,  gia s Thai
ˆ
`

ˆ `
´ `
D ng He  ngay rıa cua dai thien ha cua chung ta, thı
 ` ˆ ˜ ˆ ´ ˆ ´ ´
bau tri ban em se khong co mot  ang sao. Tuy anh sao
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
24 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?

 ˜ `  ˘
Chı tin nh ng gı ban
 thay chang?
 ` ´ ´ ´ ˆ ˆ ˜ 
Nhieu ngi co ly trı chap nhan s hien  ˘ hu cua
˜ ˆ ˆ ` ´
nhng vat ho khong thay c. Vao thang 1 nam 1997,
´  ` ˆ 
˜ ` ˆ ˘
tap
 chı˜ Discover tng thuat  rang nhng nha thien van
`  ˆ  ` ˆ
hoc a do ra c  khoangˆ 12 v˜ at  the ma ho ket luan
` ˜ ` ´
la nhng hanh tinh bay tren quy ao  chung quanh cac
ˆ `
ngoi sao xa vi.
ˆ ` ´ ` ´
“Cho en bay gi, cach duy nhat ngi ta biet co
˜ ` ´ ` ` `  ´ `
nhng hanh tinh mi nay la vı trong  ´ lc  ˆ cua chung lam
 ˆ  ´
nhieu loan  s chuyen ong  cua cac ngoi sao me”.  Ðung
´ ´ ` ˆ ˘ ´
the, oi vi cac nha thien van hoc, tac dung thay c
 ` ˘  
 ´  ˜ ˆ  
cua trong  lc
 la can ban e tin rang co nhng thien the
ˆ
khong thay c. 

´ ´ ˆ ˆ 
Bang chng co c  do suy luan—kh ong phai do s
´ ` ˘    ´
quan sat trc tiep—u la can ban e cac khoa hoc gia
ˆ  ˜ `  ` ` ˆ
chap nhan  nhng gı cha thay. Nhieu ngi tin vao mot 
´ ˆ
´ ˘ 
Ðang Tao  Hoa ket luan  rang ho co can ban tng t e
ˆ  ˆ 
chap nhan  ieu ho khong the thay.

ˆ ´ ˆ ˘ ˆ
khong thiet yeu cho s  song, nh ng no khong tang them

˜ ˆ
 ` ˆ ` ˘ ´ `
ve my le cua bau tri ban em hay sao? Va can c vao
´ ´ ˆ ˆ  ˜ ´ ˜
cac khai niem  hien
 nay ve vu tru,  cac khoa hoc  gia a
´ `
`

ˆ ` ˆ ´
tınh  c  la  rıa cua dai thien ha Milky Way khong co

´ ˆ ´   ` ` ˆ
u cac nguyen to hoa hoc  can thiet e hınh thanh mot 
´ ˆ
´
thai d ng he nh cua chung ta.1
ˆ ` ˆ
Ð inh luat
 va s  trat
 t 
` ˆ ˆ ´ ˜  ˆ ´
Nh kinh nghiem  rieng, co le ban  biet rang moi  vat co
´
` ˆ ˆ ´ `
khuynh h ng tr thanh vo trat  t .
 Nh bat c ng i

` ` ˜ ˜ ` ˆ  ˆ ´
chu nha nao cung a t ng nhan  biet, o vat  co khuynh
´
˘ ˆ ˜ ˆ ` ˜ ´
h ng h hong hoac  phan ra khi khong ai gın gi . Cac
´ ˜ ´ ´ ˆ ` ` `
1 Cac khoa hoc gia a kham pha s  trat
 ´ t  ´ va s  hoa hp
 ` la lung

´ ˆ  ˜  ´ `
cua cac nguyen to. Nh ng bang ch ng ly thu  c  trınh bay trong
 ˜ ´
˜
phan phu luc
 “Nh ng n v i kien truc cua vu tru”,  trang 26.
˜  ´ ˜  ˆ  ` ˆ ˆ
Vu tru cua chung ta a xuat hien
 nh the nao?—Cuoc
 tranh luan
 25
´ ` ` ˆ ´ ´
khoa hoc  gia goi  khuynh h ng nay la “nguyen ly th

ˆ ˆ ´ ´

hai cua nhiet  ong  hoc”.


 Chung ta thay tac dung  cua
ˆ ´ ` ` `
˘ ` ˆ
nguyen ly nay hang ngay. Neu bo mac,  thı mot  chiec xe
´ ˜ ` ˆ ˆ ` `
hi hay chiec xe ap  mi se thanh phe lieu.  Mot  toa nha

˜
` ˆ  ´ ` ˜ `
bo hoang se tr thanh mot  ong o nat. Con vu tru thı
ˆ ´ ˜ ´
´ ˜ ` ´
sao? Nguyen ly ay cung ap dung   o n a. Vı the ban  co
 ˜  ˆ  ˜ ˆ ˜
`
the nghı rang trat  t  khap vu tru rot cuoc  se tr thanh
` ` ˆ ˆ
hoan toan vo trat  t . 
ˆ  ` ` ˆ
˜
Tuy nhien, ieu nay d ng nh khong xay ra trong vu
´ ´ ˜ ´ ´
tru,  nh giao s toan Roger Penrose a kham pha khi
ˆ ´  ´
´ ˆ
nghien c u ve trang  thai cua tınh hon on  (hay entropi)
˜ ´ ˆ ´
´ ´
trong vu tru quan sat  c.  Mot  cach dien giai hp  ly cac
´ ˆ ` ˆ  ˜ ´

phat hien  nh the la ket luan  rang vu tru luc khi au

ˆ ´ ˆ ` ˆ ` ´
von  trong mot  trang  thai trat  t  va hien  nay van con co
ˆ ˆ ` ˆ ˘ ˆ ´
trat  t  en cao o.  Nha thien van vat  ly Alan Lightman
´  ´ ˆ ˜
l u y rang cac khoa hoc  gia “thay s  kien  vu tru  c 
ˆ  ˆ ´ ˆ ˆ `
tao
 ra trong mot  ˆ ieu kien  co trat  t  cao o nh the la
ˆ  ´  ´ ˆ `
` 
mot  ieu bı an”. Ong noi them: “Bat ky gia thuyet nao ve
˜ ` ` ˆ ` ˆ

´
vu tru ma muon thanh cong, thı rot cuoc  phai giai thıch
 ˜ ˆ
ˆ
 c  van e entropi”—tai  sao vu tru lai  khong tr nen
ˆ
hon on. 
ˆ ` 
´ ´
That  ra thı s  ton tai  cua chung ta oi ngh ich vi  inh
ˆ ˆ ˆ ` ˆ ´ ˆ
luat   c  cong nhan  nay. Vay  tai  sao chung ta song tren
´ ˜ ´ ˆ ´ ` ˆ
˘
´
trai at? Nh a noi tren, o la cau hoi can ban chung
ˆ
´
ta nen muon  c  giai ap.
 ´ ´
Sir Fred
 Hoyle
  giai˜ thıch trong s´ ach The ´ Nature  of  the Universe ´
(Ban ch`at c ua vuˆ tru):   “Ðe tranh `  ne 
 ˆ c
 v an  e ve s ˜ sang
tao,
  thı ieuˆ kien  can thiet la h` et thˆ ay vat  ch´ at trong vu tru
ph ai xa`  vo h an,
 ` nhng i
` eu n
˜ ay kh ong ˆ e co ´ c....
th  ˆ Hyro`
dan da˜ bien thanh heli ` va nh` ng` nguyen to khac... ˆ Vay  thı tai ˆ
sao vu tr` u g an nh` ho ` an to` an l a
ˆ hyro? N eu v at
 ch
`  at xa vo
han,
 thı i´ eu n ay ho an  toan˜ khong ˆ the c.  ` V˜ ı th` e, khi xem
xˆ et ban ch´ at cua´ vu tru hi en  nay, thı ro´ rang
khong the tranh ne c  van e ve s sang tao”. 
26

P H U L U C
˜  ´  ˜
“Nh ng n v i kien truc cua vu tru”

´ ` ´ ˆ `  ´ ˆ   ´
Ðo la cach mot t ien bach khoa hien ai ve khoa hoc  dienˆ ta c´ ac
ˆ ´  ´ ˆ ˆ  ´  ´
nguy` en to ˆhoa hoc.  ` C ac nguy ` enˆ to tr en ´trai ` at  khac ` nhau˜ mot  cach ˆ
la lung; mot  so thı hiem, con mot so khac thı doi dao. Nhng nguyen
` ´   ´ ` ˜ ´
to chang han  nh vang co the thu hut th i hieu ngi ta. Nhng cai
´   ´ ˆ ´ ˆ `
khac  the khı, tham chı khong thay c, chang han nh nit va
ˆ   ˆ  ˆ  ` ´ ´
oxy. Moi nguyen to c  cau tao  b` i ˆmot  lo ai nguyen t nao o. Cach
´ ˆ  ˆ ´  ˜
cac nguyen t c  ´ xep hang  va lien he vi nhau bieu at s hu
ˆ ` ´  ´ ´ ˆ    
hieu  va cach to chc ang phuc,  theo th t giong mot  o bieu.
´ ˆ  ˘ `  ´ ˆ
Cach ay khoang 300 nam, ng
 i ta` chı bi et c` o 12  nguy ˆ en to
—antimon, asen, bitmut, cacbon, ong, vang, sat, chı, thuy ngan, bac, ´
` ` ´ ˆ ´ ´ ˆ
lu huynh va thiec. Khi cac nguyen to c kham pha them, cac
ˆ ´ ´ ˆ ´  ˜ ˆ ` ´ ´
khoa hoc  gia nhan thay chung co mot  th t ro ret.  Vı th t ay co
˜   ˆ ´
nhng khoang trong, nen cac khoa hoc gia nh Mendeleyev, Ramsay,
` ˜ ˘ ´   ˆ ˜  ´ ˆ
Moseley, va Bohr a at ra ly thuyet ve s hien  ´ hu cua c´ ac nguyen
` `  ˜ ˘ ´ 
to cha t ım  c  v a nh ng  ac  t ınh c ua ch ung. Sau  o khoa h oc 
´ ´ ´ ˆ ` ´ ˜ ´ ´
kham pha cac nguyen to nay ung nh a d oan. Tai  sao cac khoa
´ ˜ ´  ˆ ´ ˜ ´ `
hoc  gia o a co the tien oan nhng chat cha ai biet luc bay gi?
´ ˆ ´ ˆ ˘ ´ ` ´ 
Cac nguyen to sap theo th t so t nhien can c vao cau truc cua
˜ ˆ   ´ ˆ ` ˆ ˆ ˜ ´
nhng nguyen t cua chung. Ðay la mot  luat a c chng
` ` ´ ´ ´ ´   inh  ´  ˆ
minh. Vı the ma cac sach giao khoa co the sap xep cac nguyen to
` ` ` ˆ   `
thanh hang va cot  trong bang tuan hoan—hyro, heli, v.v...
´ ˆ ´
Sach McGraw-Hill Encyclopedia of Science & Technology nhan xet:
` ` ˆ  ˆ ´  ´ ˆ ´ ` ´ ´
“Dˆ ung lam phng tien  bieu
`  hien  th t ´ cua th´e gii
vat  ly, thı ıt c o
he thong nao trong l ich s khoa hoc co the sanh bang bang tuan
` ` ˜ ˆ ´  ` ´  ´ ´
hoan.... Bat ky nhng nguyen to mi nao co the c  kham pha trong
´ ˜ ´  ` ´ ´
tng lai, chac chan no se co cho trong bang tuan hoan, ung vi
´  ` ´ ˜ ˘ ´ ˆ  ` ˆ
th t trong bang va co nhng ac  tınh rieng cua tng ho nguyen to”.
´ ˆ ` ` ˆ   
Khi cac nguyen to c sap xep theo hang va cot cua bang tuan
` ` `  ´ ˆ ` ˜ ´ ˆ
hoan, thı ngi ta thay co moi quan he la lung gia cac nguyen to
` ˆ ˆ ´ ˆ ` ´
trong
cung mot  c ot.  Thı du,  trong cot  cuoi cung c o heli (S` o 2), neon
(So 10), agon (So 18), krypton (So 36), xenon (So 54), va raon (So
´ ´ ` ´ ˜ ´ ` ˆ  `
86). Cac khı nay chieu sang rc  ` r khi co dong ien  ˆ truyen qua, va
` ˆ ´ ˆ ` `
c d ung trong m ot s o b ong  en i en. Ngo ai ra, kh ong nh v ai lo ai
´ ´ ´ ´ ` ˆ  ´  ` ´  ˆ 
khı khac, cac khı nay khong phan ng de dang vi nhieu nguyen to
´
khac nhau.
ˆ ˆ ˜  ˜ ˆ   ˆ `
That  ` vay,  ˆ vu tru—ngay ´ ca en nhng hat nguyen t—bieu lo s hoa
ˆ `  ˆ ˆ  ˆ
hp ` va trat  ` t ang kinh ngac.  Ð au la nguyen nhan cua s trat  t, 
˜ ´ ´  ˜
hoa hp,  va a dang  nh the gia cac n v i kien truc cua vu tru? 
´
hyro ˆ  ˆ
KH I
Ten cua nguyen to HIEM
´ ˆ
Ky hieu
 VIII
H ˆ
Nguyen t so

heli
1 ´


KIM LOAI
 A KIM He


2
I II III IV V VI VII
lithi beryli bo cacbon nit oxy flo neon

 
Li Be B C N O F Ne
3 4 5 6 7 8 9 10
ˆ `
natri magie nhom silic photpho lu huynh clo argon

ˆ


S trat
Na Mg  ´ ˆ Al Si P S Cl Ar
11 12 S CHUYEN TIEP CAC NGUYEN TO 13 14 15 16 17 18
  ˜
kali canxi scani titan vanadium crom mangan sat coban ken ong kem gali gecmani aren selen brom krypton

`
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr
`

19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36

rubii stronti ytri ziriconi niobi molipen techneti ruteni roi palai bac
 caimi ini thiec antimon teluri iot xenon

`
Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
´

37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54
`  ˆ `
xesi bari hafni tantali wonfram reni osmi irii platin vang thuy ngan tali chı bitmut poloni astatin raon

` t v a s  hoa hp



Cs Ba Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
55 56 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86
franxi rai

´
Fr Ra
ˆ

87 88 104 105 106 107 108 109

ˆ 
lantan xeri praseoym neoim prometi samari europi gaolini tecbi iprozi honmi erbi tuli ytecbi luteti
˜
 ´

Day
lantanoit La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu
57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71

ˆ
 cua cˆ ac nguyen to trong
actini thori protactini urani neptuni plutoni amerixi curi beckeli califoni einsteini fermi menelevi nobeli lorenxi
˜


Day Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No Lr
actinoit 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103
Bang tuan hoan cac nguyen to hoa hoc

bang tuan hoan phan anh s ngau nhien hay thiet ke thong minh?
C H   N G BA

ˆ `   
Ðau la nguon cua s  song?
´
´  ` ` 
TRAI ÐAT cua chung ta ay day s  song. T vung Bac

´ ` ˆ ´ `
C c  tuyet phu cho en canh r ng nhiet  i Amazon, t
`   ` ´
Sa Mac  Sahara cho en vung am lay Everglades, t ay
 ´
´ ´ `
bien toi en cho en cac ınh nui sang ngi—s  song
` ˆ ` ´ ´   ˘ ` ´
tran ngap.  Va no co nhieu tiem nang lam chung ta kinh
ngac. 
ˆ ˜ ´   ˜ `
S  song hien  h u d i nhieu loai,  tam c va so l ng, 
 ´ ´ ´ ˆ `

nhieu en m c trı oc ta khong the nao t ng t ng  noi.
´ ˆ ˆ ˆ ` ˆ ` ˆ ˆ
Co mot  trieu  loai  con trung keu vo ve va ngo nguay  tren
` ´ ` ´ ˆ ´ ´
hanh tinh chung ta. Hn 20.000 loai ca bi loi  d i n c
ˆ ´
 ˜ ´ `
—mot  so ca nho bang hat  gao,  nh ng con khac lai  dai

´ ´ ` ˆ ˆ `
bang xe tai. Co ıt nhat 350.000 loai th c  vat—m  ot so loai
ˆ ` ` ` ˆ ` ˆ  ˘
trong ky d i, con a so thı ep  tuyet  vi—to iem cho mat 
` ˆ ` ˆ ` ´ ˆ
at. Va tren 9.000 loai chim bay tren tri. Cac sinh vat 
` ´ ´ ` ` ˆ
` `
nay, trong o co loai ng i, tao  nen canh t ng  va s  hai
` ` ´ `
hoa ma chung ta goi  la s  song.
` ˆ

´
Nh ng ky dieu  hn ca ve a dang  thu v i chung
´ ` ` ˆ ´
quanh chung ta la s  hoa hp  sau xa ket noi chung
´ ˜ ` ´ ˆ ´ ˘
vi nhau. Nh ng nha sinh hoa hoc  nghien c u can 
˜ ´ ˆ ˆ
´ 

ke cac sinh vat  tren at, giai thıch rang tat ca sinh
ˆ ` ` ˜ `  `
vat—d
 u la nh ng con amip hay con ng i—eu tuy
ˆ ` ˆ ´ ˆ ˆ ´ ˜
thuoc  vao mot  s  t ng tac tuyet  dieu:  s  hp  tac gi a
´ ` ` ´ ˆ

cac axit nucleic (DNA va RNA) va cac phan t protein.


´ ´ ` ´ ˆ ´ ` 
Cac qua trınh ph c tap  lien quan en cac thanh phan
`

´ `

nay xay ra trong hau het tat ca cac te bao cua c the
´ ˜ ´ `

chung ta, cung nh trong cac te bao cua con chim ruoi,

` ´ ´   `
s t va ca voi. S  t ng tac ong eu nay sinh ra s 
˜ ` `
song a dang,  ep  nh tranh ve. S  song hai hoa nh
˜
´ ` ˆ ˆ ˆ ` 

the a xay ra cach nao? That  vay,  au la nguon cua s 



song?
ˆ `   
Ðau la nguon cua s  song? 29

´  ˆ  ´ ˆ ` ` ˆ
Rat co the ban  chap nhan  rang co mot  thi ky khong
´ ˆ ´  ´ `  ´
co s  song tren trai at. Khoa hoc  ong y, va nhieu sach
ˆ ´ ˜ ˆ ´  ˆ 
ton giao cung vay.  Song, ban  co the nhan  thay rang hai
 ` ` ˆ ´
´ ´
nguon nay—khoa hoc  va ton giao—giai thıch khac nhau
  ˆ
ve nguon goc s  song tren at.
` ˆ ` ˆ ` ˆ 
Hang trieu  ng i thuoc  moi  trınh o hoc  van tin rang
ˆ ´ ˆ  ˆ
mot  Ðang Tao  Hoa thong minh, Ðang Thiet Ke au tien,
˜ ˆ  `
a tao  ra s  song tren at. Ng c  lai,  nhieu nha khoa
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
30 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?

´ ˆ ˆ
Co bao nhieu c may cho s  ngau nhien?
ˆ `  ˆ ` ˆ
“S ng` au nhi en,´ va ch ´ ı mot  ˆ mınh  s ngau nhien ` sinh ` ra
tat ca, t khoi nc sup ` nguy en  th uy cho  en
´ lo  ngi”.
ai
Christian ´ de Duve,  ng
i chi em giai Nobel, ˆ phat bi eu nh ˆ the´
khi` ` noi v e ngu ´ on goc´ s song.ˆ Tuy nhi ˆ en,  s ng au nhien ˆ co
la li giai thıch hp  ly ve nguyen nhan cua s song khong?
ˆ ` ` ` ` ˜ ´ ` ˆ ´ ´
S ngau nhi ˆ en ´ a gı?ˆ Vai ngi ngh
l ˆ ı o ˆ la mot  xac suat toan ˆ
hoc, ´ nh ˆ vi ec
  ` ´b ung m ot  
´ ong ti
` en l en kh ong ` trung. ´ Tuy ` nhi en,
o kh ˆ ong phai ´ la cach  cac nh a khoa hoc  d´ung nh ` om t “ngau
nhien” ˆ khi noi v` e nguon goc sˆ  song. ´ Nh` om´ t m ´ ho “ngau
nhien”ˆ c  ˆ dung thay ` cho m ot ˆ nh om t 
ch ınh ˆ x ac hn, ˆ nh
´
“nguyen nhan”, nhat la khi khong ai biet nguyen nhan o.
` ˆ ´ ˆ ˆ ´ ˆ ´
´ Nha vat  ly sinh vˆ at  Donald M.` MacKay ´ nhan  xet:´ “Nh an ˆ cach ´
hoaˆ ‘s ` ngau  nhi ˆ en’,´ nh th ˆ e la ch ´ ung ´ ta ang ` noi ´ veˆ mot  tac
nhan, la oi m ´ ot  ˆ cach kh  ong chınh ´ ang  tˆ  kh´ai niem  khoa
hoc  sang khai niem  than tho´ ai  ˜ hi
co ve
ton gi´ ao”. Tng tˆ 
nhˆ the, ˆ Robert C. Sproul ` noi ro rang: ˆ “Bang cach ˆ g` oi nguyen ˆ
nhan kh ong ai` biet la ‘s  ngauˆ nhien’
trong ˜ ´ mot  ˆ thi gian lau
nh  th e, ´ ng i ta  b at  ` au qu `  en r ang   a c o m ot
s   thay th e
roi.... ˆ Ð oi
v i nhi
´ eu ng ˆ i, th
ˆ ı i eu ˆ gi a thi et cho ˜ ´ r ang ‘s ˜ `  ng au
nhi en bang ˆ vi
nguy´ en nhan ˆ khong ˆ ai biet’ a co nghıa la ‘s
ngau nhien bang vi nguyen nhan’ ”.
`  ` ˆ ` `
Nha oat  ´ giai´ Nobel ˆ Jacques ˆ L. Monod
´ la mot  ˆ ngi ˆ dung `
phng
ˆ ph ap l y lu an
 “ng au
ˆ nhi ` en b ang` v i` nguy en nh an” n ay.`
Ong´ viet:` “S  ng au nhien, d u ho an ´ toan t do nhng  m u
qu ang,´ la goc re ` duy nhat cua` cau truc
nguy nga ˆ cua ` thuyet
tien hoa. Cuoi cung, ˆ ` con ng ˜ i biet rang´ chı m ot  mˆ ınh h  o `
trong s  bao la ˆ v o t ınh c ua v
´ ˆ u tr u,  trong ´  o h o  ` xu at hi en  ch ı nh ˆ 
s ngau `nhien”.  Xin ` lu y, ong ay` noi:´ ‘NH ` s ng` au nhi ˆ en’.
Monod lam ˆ i ˆ eu` ma nhieu ˆ ng ˆ i  khac th ng lam—t on sˆ 
ngau nhien` len lam nguy ´ en nh ` an´ cua s  song. ´ ˆ S ng ´ au nhien
c  cho la phng cach nh o s song co tren trai at.
ˆ ´  ˜ ˆ ` ˆ
at Th `  ra, ` cac t ien `  inh nghıa “s˜  ngau  nhi en” la ˆ “nh´ an
toˆ m` a ngiˆ ta cho la ´ quyet`  inhˆ nhng i  eu´ xay ra mot  cach ˆ
vo tınh, khong m uc  ıch,´ va khong ai gi ´ ai thıch  c  nguy ˆ en`
do”. ` Nh th´ e, n
eu ai´ noi  s song ` ph ´ at sinh ˆ ng ˆ au nhien, th´ı
ng  i` ay n ` oi rang ` no xay´ ra  nh tacˆ nhanˆ khong ai bi ˆ et. ´ Co
th´e nao
vai ng ˜ i ang noi v˜ e “Nguy ` en nhan” ´ c  ˘ nhan cach
hoa bang ch hoa ‘N’—nghıa la Ðang Tao  Hoa chang?
ˆ `   
Ðau la nguon cua s  song? 31
´ 
` ˆ
hoc  noi rang s  song nay sinh t chat vo sinh, sau khi


´ ´ `
` `
trai qua nhieu phan ng hoa hoc,  va chı nh vao s  ngau
ˆ ` ˆ ˆ `
nhien ma thoi. Vay  thı, s  song  c  tao  ra, hay s  song
´ ˆ
phat sinh do ngau nhien?
´ ˆ ˆ ˜   `
Chung ta khong nen nghı rang van e hi xa vi,
ˆ ´ ´ ˆ ´ ` ˆ `
khong dınh dang en viec  chung ta tım kiem mot  i
 ´ ˜ ˜ ´ ˆ ˆ ˜
song ay y nghıa hn. Nh a noi tren, mot  trong nh ng
ˆ
˘
` `  ` ˆ

cau hoi rat can ban ma con ng i hang tım kiem cau tra
` ` ` ´ ˆ `
li la: Con ng i chung ta do au ma ra?
 ˜ ´ ` ´
Hau het nh ng giao trınh khoa hoc  chu trong  en s 
´ ` 
˜  `
thıch nghi va sinh ton cua nh ng the song thay vı en
ˆ
` ´ 

cau hoi quan trong  hn, ay la chınh nguon goc cua s 


´ ˜ ˜ ˆ ´
´ 
song. Co le ban  a nhan  thay cac no l c  giai thıch nguon
` ` `  ´
goc s  song th ng  c  trınh bay tong quat nh : ‘Qua
` ˆ ˘ ´ ˆ
`  ´
hang trieu  nam, cac phan t va cham  nhau va bang cach
` ´ ˆ
` ´ ˆ
nao o sinh ra s  song’. Song, cau tra li ay co that  s 

˜ ˆ  ´ ˜ ` ´ ˘
thoa man khong? Ðieu ay co nghıa la d i nang l ng 

˘ ` ´ ´
ˆ ` ´
cua mat  tri, tia chp, hay nui l a, chat vo sinh nao o
˜  ˆ ´  ´ ˜ ` ˆ
a chuyen ong,  phat trien cau truc h u c, va rot cuoc 
 
˜  `
` ˆ
bat au song—tat ca nh ng ieu nay xay ra ma khong
 ´ ˜ `   ˆ ` ˆ ´

can ai giup  va ieu khien. That  la mot  b c nhay vot 


´ ` ˆ ` ˜
ln biet bao! T chat vo sinh thanh h u sinh! S  song
˜ ´ 
 ´ ´ ˆ
a co the nay sinh ra bang cach o khong?
` `  ´ ˜ ˆ ˆ ´ ˆ
Vao thi Trung Co, co le chap nhan  mot  khai niem 
` ˆ `  ` ` `
nh the d ng nh khong thanh van e, vı vao thi ay
` ´ ´ ˆ ´ ˆ
a so ng i ta tin co s  phat sinh t  nhien—khai niem 
 ˜ ´ 
ˆ ` ˆ
cho rang s  song a co the nay sinh t  nhien t chat vo´
` `
´ ˆ ˜ `
sinh. Cuoi cung, vao the ky th 17, mot  y sı ng i Y
` ´  `
ˆ
la Francesco Redi, ch ng minh rang doi chı xuat hien 
 ˜
´ ˆ
trong th it thoi sau khi ruoi a e tr ng tren th it. Neu
 ˆ ˆ ` ` ˆ ´ ` ˜
ruoi khong au  vao th it thı khong co doi. Neu nh ng con
ˆ ´  ˆ ˆ
` ´
vat  ln nh ruoi khong t  nhien nay sinh ra, thı noi sao
 ´ ˆ ˆ  ˘ ` ´ ˆ
ve cac vi sinh vat  xuat hien  trong o an—du co ay  lai 
ˆ `  ´ ˜ ˆ ´ ˆ
hay khong? Du rang sau o nh ng cuoc  thı nghiem  cho
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
32 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
´ ˆ ˆ ˆ ´ 
biet cac vi sinh vat  khong t  nhien phat sinh, van e van
` ˆ ˆ  ˆ `
´

con gay tranh luan.  Roi en cong trınh khao c u cua
Louis Pasteur.
 ` ´  ˆ ` ˆ ´

Nhieu ng i nh lai  rang cong trınh nghien c u cua



´   ˆ ` ˆ 
Pasteur gi ˆ ai ap van e ve s  len men va benh  truyen
˜ ˆ ˜ ´ ˆ  ´
nhiem. Ong cung th c  hien  nh ng thı nghiem  e xac
˜ 
´ ´  ´
 inh xem nh ng the song nho be co the t  phat sinh
ˆ ´  ˜  ˆ
 c  hay khong. Ban  co the a oc  ve Pasteur; ong
´ 
˜ 
´ ˜
ch ng minh rang ngay ca nh ng vi khuan nho be cung
ˆ ` ` ´  ` ` ˆ
khong hınh thanh trong n c  c  tay trung va khong
ˆ ` ˘ ˆ ˆ ´ 
b i o nhiem. Vao nam 1864, ong tuyen bo: “Ly thuyet ve
´ ˆ ˜ ˆ ` ´  ˆ
s  phat sinh t  nhien se khong bao gi ngoc au len
` ˆ ´ ˆ
` ´ ˆ `
 c  vı b i cuoc  thı nghiem  n gian nay giang mot  on
´
˜ ` ` ´  ´ ´
chı t ”. Nh ng li ay van con ung. Ch a he co thı
ˆ ` ` ˆ
nghiem  nao tao   c  s  song t chat vo sinh.
` ˜ ˆ ´ `
The thı s  song a sinh ra tren trai at nh the nao?
˜ ˆ
´ ˆ
´ ´  ˜
Nh ng no l c  hien  ai  co giai ap cau hoi o co the a
  ˆ
ˆ `
` ´
bat au trong thap  ky 1920, do cong trınh cua nha hoa
` `  ` `
sinh hoc  ng i Nga la Alexander I. Oparin. Ke t thi
´ ˆ ` ˜ ´ ˜

o, ong va nh ng khoa hoc  gia khac a  a ra gia thuyet
ˆ

`

giong nh mot  k ich ban ba hoi; v k ich nay dien ta ieu
` ˜ ˆ ˆ   ˆ ˆ
ho cho la a dien ra tren san khau  ia cau. Hoi mot  mieu

˜ ˆ
´ ˆ ˆ
ta nh ng nguyen to cua trai at, hay nguyen lieu,   c 
 ` ` ´ ˆ
` ´

bien oi thanh t ng nhom phan t . Ke en la b c nhay


˜ ˆ
´ ` 

vot  sang nh ng phan t ln. Va hoi cuoi cua v k ich


` ´
`  ˆ
trınh dien b c nhay vot  sang te bao song au tien.
´ ˆ
´ ´
Nh ng s  song co that  s  nay sinh ra theo cach o
ˆ
khong?
ˆ
´ ` `
´  
Trong  tam cua tan k ich o la li giai thıch rang bau
´  ´ 
´ ´  ´ 
khı quyen luc au cua trai at khac xa bau khı quyen
` ˆ

 ´ 
ngay nay. Mot  hoc  thuyet gia s rang khı oxy t  do hau
ˆ ´ ` ´ ˆ `
nh khong co va cac nguyen to nit, hyro va cacbon tao 
` ` ´ ˆ  ´
thanh amoniac va metan. Khai niem  ay cho rang khi set
` ´
´ ˆ `  ´ ´
va tia sang t ngoai  tac ong  vao hon hp  gom cac khı
ˆ `   
Ðau la nguon cua s  song? 33

ˆ  ` ˆ
˜ ˆ 
´ Hien
 nay, nhieu khoa hoc   gia nh
˜ ın ˆ nhan
 r ang ´ nhng phan tˆ 
phc tap  thiet yeu cho s song  a kh´ ong´ the  phat sinh ´ t nhi
` en ´
trong khoi nc sup tien sinh thai nao o

` ` ´ ` ` `
nay va hi n c, thı  ng va axit amin sinh ra. Tuy
ˆ  ´  ˆ `

nhien, can nh rang ay la gia thuyet.
` ˜ ˆ
ˆ
Theo thuyet nay, nh ng hon hp  phan t nh the troi
 ˘ ˜ ´ ´ ˆ
dat  xuong bien hoac  nh ng khoi n c khac. Qua mot 
` ` ` ` ˜ ´
thi gian dai,  ng, axit va nh ng chat hon hp  khac
ˆ ˘ ` ´ ´  ´
co ac  lai  thanh khoi n c “sup tien sinh thai”; trong
´  ` ´
o axit amin, chang han,  tong hp  thanh protein. Noi
ˆ
` ` ´ ´
rong
 ra theo gia thuyet nay, thı cac hp  chat khac goi 
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
34 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
` ` ` `
`
la nucleotit hp  thanh t ng chuoi va tr thanh axit
`
`
nucleic, chang han  nh DNA. Ng i ta gia  inh la tat

˜  ` ˜

`
ca nh ng ieu nay a s a soan  cho hoi cuoi cua man
´ ˆ
´ ´
k ich do cac phan t ong vai chınh.
 ` ` ˆ  ´ ` ˆ ` ´
Hoi k ich cuoi nay, la mot  hoi cha co tai lieu  nao chng
 ´  ˆ
ˆ ˆ `
minh noi, co the  c  mieu ta nh mot  chuyen  tınh.
˜ ˆ
` ` ` ˘ ˆ
Nh ng phan t protein va DNA tınh c gap  nhau, nhan 
` ˆ `  ´

ra nhau va om ghı lay nhau. Roi ngay tr c khi v k ich


` ` `  ˆ
ha man, thı te bao song au tien  c  sinh ra. Neu ban 
˜ ` ´ 
ˆ ` ˆ
theo doi tan k ich nay, ban  co the t  hoi: ‘Ðay la hien  th c 
ˆ ˆ
ˆ ´ ˜
hay cau chuyen  t ng t ng?  S  song tren trai at a
´  ˆ   ˘
co the that  s  bat au nh the chang?’
 ` ´ ˆ ˘
Tao
  c
 s  song trong phong thı nghiem
 chang?
`  ˆ
´  `
Vao au thap  ky 1950, cac khoa hoc  gia bat tay vao
ˆ
ˆ
ˆ
viec  th nghiem  thuyet cua Alexander Oparin. Mot  s 
ˆ ˜ ´ `

kien  a  c  ch ng minh la s  song chı sinh ra bi s 


` ˆ ˆ ´

song ma thoi. Tuy nhien, cac khoa hoc  gia  a ra gia


` ´  ˆ ´ ˆ ´ ´
thuyet la neu cac ieu kien  khac biet  trong qua kh , s 
˜ ´    ´ ` ˆ ´
song a co the dan dan phat sinh t chat vo sinh. Co ai
´  ´  ˆ `
co the ch ng minh  c  ieu ay khong? Nha khoa hoc 
` ` ` ˆ ` ´
Stanley L. Miller, la ng i lam viec  trong phong thı
ˆ
˜ ˆ
nghiem  cua Harold Urey, cho nh ng tia ien  (giong nh
´ ´ ˆ ˆ ` ´ ˆ ˆ ´ ´
tia set) loe len trong mot  bınh thı nghiem  ay  kın, ch a
´ ´ ´

hon hp  cac khı hyro, amoniac, metan, hi n c (gia



 ˆ `  ´  ˆ
` ´ ˆ
s rang ay la bau khı quyen nguyen thuy), va n c soi
´ ´ `   ` ˆ 
d i ay bınh (e thay the bien). Trong vong mot  tuan,
´ ˜ ˆ ´ `
` ˆ ´
co nh ng vet  nht mau o o trong bınh. Phan tıch
` ´ 

chat nay, Miller thay co nhieu axit amin—tinh chat cua


´  ˜ ´ ´ ˆ ` ` ˜
protein. Ban  co the a nghe noi en thı nghiem  nay, vı a
 ˘ ´ ´ ´  ` ´ `
nhieu nam cac sach giao khoa ve khoa hoc  va giao trınh
`
´ ˆ `  ´

trong tr ng hoc  n c thı nghiem  nay nh the no giai


´ 
ˆ ´
thıch  c  nguon goc cua s  song tren at. Nh ng co
´ ˆ
ung the khong?
ˆ `   
Ðau la nguon cua s  song? 35
ˆ `  ˆ ˆ  ´
That  ra, ngay nay nhieu nghi van  c  neu len ve gia

ˆ ´ ˆ
 
tr i cua cuoc  thı nghiem  cua Miller. (Xem “Co ien nh ng

`
`
lai
 kha nghi”, trang 36, 37). Nh ng du sao, ve thanh
ˆ  ` ` ˜ ˆ ´ ˆ ´
cong be ngoai nay  a en nh ng cuoc  thı nghiem  khac,
ˆ ´
˜ `  `
tham  chı san xuat  c  nh ng thanh phan tım thay
´ ˜ ˆ
trong cac axit nucleic (DNA hay RNA). Nh ng chuyen
` ` ´ `  
gia trong nganh nay (co khi goi  la khoa hoc  gia ve nguon

` ` ` ˜
goc s  song) cam thay lac  quan, vı d ng nh la ho a
˘  ˆ
ˆ
´
lap
 lai   c  hoi mot  cua tan k ich do phan t ong vai
´ ` ` ` ˜ ˆ 
chınh. Va d ng nh la ho se th c  hien   c  hai hoi kia
` ´ ˆ ˆ ´ ´ ˆ
trong phong thı nghiem.  Mot  giao s hoa hoc  tuyen bo:
´ ` ` ´ 
´ 
“Ta thay  c  cai ngay ma ta co the giai thıch nguon goc

ˆ
 ´ ` ´ ˆ
cua s  song nguyen thuy bang qua trınh tien hoa”. Mot 
ˆ ´  ˆ ´ ´ ` ˆ `
cay but ve khoa hoc  nhan  xet: “Cac nha phe bınh suy
´  ˆ ˆ ˜ ˜
oan rang khong bao lau n a nh ng khoa hoc  gia nh
˜ 

tien sı Frankenstein trong tieu thuyet cua Mary Shelley,


˜ ´ ˆ ` ´ ˆ `
se tao   c  cac vi sinh vat  trong phong thı nghiem,  va
´ ` ` ` ˜  
do o trınh bay t ng chi tiet s  song a bat nguon nh
`  ` ˜ `  ´   
the nao”. Nhieu ng i nghı la ieu bı an ve nguon goc
´
˜

t  phat cua s  song a  c  giai quyet. (Xem “Tay phai,


´
tay trai”, trang 38).
´   ´  ´  `
Y kien oi thay—Cac ieu bı an con lai

ˆ  ˘  ` ´  ˜
Tuy nhien, qua nhieu nam ke t o, niem lac  quan a
 ˆ
˜ ˆ ` ´ ´ 

tan bien. Nhieu thap ky a troi qua, va cac bı an cua s 


`

˘ ˆ ´
song van con nan giai. Khoang 40 nam sau cuoc  thı
ˆ
ˆ ´ ´ ´ ´
nghiem  cua ong, giao s Miller noi vi tap  chı Scientific
  ´   ´  ´ `
“[Vi khu
` an ´ nh
o nhat] c´ o rat nhi eu net tng ong  vi ` ngi ta
hn
˜ ´ la c´ ac honˆ hp ´  hoa ` hoc  cua ˆ Stanley
´ Miller,
` ˆ bi` vı vi´ khuan
a co` cacˆ thuoc  tınh nay c ua h
` e hoa sinh.
V ı v ay
`  ´ ma b  ` ay
c nh
t mot vi
khuan sang ´ ng i ta ngan hn la b c
 nhay t
hon hp  c´ ac axit amin sang con vi khuan ay”
(Giao s sinh hoc  Lynn Margulis).
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
36 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?

  
Co ien nh ng lai
 kha nghi
ˆ ´ ˆ  ` ˘
Cu` oc  th ı nghiem  cua ` Stanley
Miller
´ ` v ao nam ´ 1953
thng ˆ 
˜ ´ c  a
  ra l am b ang ´ ch ´ ng l a s   ˆ ph ` at sinh  ´ t
nhi ˆ en  a c o th e ` x ay ra trong `  qu a kh . ´ Tuy nhi
 en l  i gi ai ˆ th ıch
cua ong ´ da  vao ´ ´ gia thiet  la bau khı quy en´ thu ˜ nguy ` en´ s
cua´ trai ˆat “co tınh kh  hyro”. Ðieu ay ˆ co ngh ´ ıa la n´ o chˆ ı
cha ˆ mot  lng  ´ toi thieu oxy t do (khong hoa hp  vi mot 
nguyen to khac). Tai  sao?
´
Sach The´ Mystery   of Life’s  Origin: Reassessing ´  Current ´
Theories (B
ˆ ı an ` c ua ngu ˜
on g oc s  s ong:
´ T  ai th am  inh cac ˆ
thuyˆ et hi` en  hˆ anh) ˆchı ro rang neu ` co nhieu ` oxy ` t do ` hien 
di´en,
 thı ‘kh ` ong m ` ot axit ˘ amin ˜ n ao  ` c  h ` ınh th
` ` anh, v a ´ n eu `
co  ´ c  ˜ hınh ˜ thanh ˜ chang na´ nh s  tınh c  nao o, thı
ch´ ung cung `  s e tan´ r a  nhanh ch
ˆ ong’.1 ˜ Gi a  inh c ua Miller
´ ` v e
cai goi la bau khı quyen nguyen s vng chac en mc nao?
ˆ ` ˆ    ˘
Trong
ˆ ´ mot  b ˆ ai tham  ˆ luan  co ien xuat ˜ ban ˆ hai ˜ nam´ sau
cu` oc
 th ´ ı ´ nghiem  ´ cua ong,´ Miller  vi˜ et: “D ´ ı nhien nh ˆ ng y kien 
nay´ co tınh c ach ´ suy oan, ´ ´ bi le chung ta khong ˆ biet´ bau´
khı quyen ` cua` trai at co tınh` kh hyro
hay kh´ ong, luc n o
` c  hınh thanh.... Cha ai tım c  bang chng tr c  tiep `
nao” (Journal of the American Chemical Society, so ra ngay
12-5-1955).
´ `
´ ` ˆ  ˘
Co aiˆ tım´ c  bang chng nao khong? Kho ` ang` 25 nam ´
sau, cay but khoa hoc   Robert C.˜ Cowen ` t
 ng trınh:  “Cac
khoa hoc  gia´ ang  phai suy
nghı ´ lai  vai` gia thuyet ˆ cua ´ ho.... ˆ
Cha
thay co may´ may  bang chˆ ng nao´ ung  ho`  khai niem  `
cho rang bau khı quyˆ en nguyen s ´ co ˆ doi dao
hyro´ va
kh  hyro en cao ´ o;  ˆ nhng ´ lai  co mot  so bang ch ng ´
oi´ ngh ich lai  khai niem  o” (Technology Review, so bao
thang 4-1981).
`  ` ´ ` ` ˘
Va ke t ´ o thı sao? Vao nam 1991, John Horgan ˆ viet ˆ
trong tap  chı Scientific American: “Trong khoang thap  nien
´ ´ ´ ´ ´ ´ ´ `
 1 Kh˘ ı oxy´ co ai lc
 cao. Th` ı du, no´ hoa h p vi s at,´ tao
 th
 anh´
gı, hoac v i hyro, tao thanh nc. Neu bau khı quyen co
  ´ ˆ ` ´ ˜ ´
nhieu khı oxy khi axit amin tap hp
 lai, thı no s e nhanh chong
´ ´ ´ ˆ  ˜ ` ´ ˜ ´
hoa hp  v i cac phan t hu c va pha r a chung khi c 
` `
hınh thanh.
ˆ `   
Ðau la nguon cua s song? 37

` ´   `   ´ 
va  qua, cˆac gia ` inh cua ` Urey ` va˘ Miller ve bau kh ı quyen´
thu ˆ nguy`en s ` c ang ´ ng ay
ˆ c ang ´ g ap
ˆ nhi eu nghi  v an. ´ Khi th  ı
nghiem  ˆ va dung´ may ien  toan xay dng 
lai
 b´ au khı quy  en
nguy
 en s... ` c˘ ac khoa ` h oc  gia ` thay r ang´ ph ong xa cua ˘ tia
t ngoai  ´ t m ´ at  tr i, ˜ tuy ngay nay ´ c ˆ lp  ozone ´ chan  lai, 
nhng  l´ uc o chac a ˆ huy  hoai  ´ cac  phan t ch a hyro trong
bau` khı quy ˜ en.... ˆ Mot  ˆ bau khı quyen nh the ´ [cacbon dioxit`
va´ nit]  s e kh
  ong thu an
 li  cho s tong hp  cac axit amin va
cac tien the cua s song”.
ˆ `  `
 ´ 
Vay
 ˆ th ı tai   sao´ nhi eu´ ng ´ i v an tin r ang ` b´ au´ kh ı quyen
nguy´ en s cua trai at co tınh kh hyro va cha ıt oxy? Trong
sach Molecular ` Evolution  ` and  the ´ Origin  ´of Life, Sidney W.
Fox  ` v a Klaus ´ Dose ˆ tr ´ a l i: B
ˆ au kh ´ ı quy en

 o at ph ai ˜ thi eu ˘ oxy,
bi vı “c ´ ac cu oc
 th´ ı nghi ´ em ch ng `  ` ´ to r ang oxy s e ng an tr
phan ln sˆ  tien hoa˜ hoa hoc”,  va bi v` ı cac` hon hp  nh axit
amin ˆ “kh ˆ ong ben vng qua nhieu thi ky  ia chat neu oxy
hien  dien”. 
´ ˆ  ´ ˆ   ´
´
ong phai´ ly lu an
Ð o kh  luan  quanˆ sao? C´ ac´ khoa  hoc  gia
noi rang ` b au ´ kh ı quy en thu ˆ  nguy en s c o t ınh ˆ kh    hyro,
bi
vı s´ phat ` sinh´ t nhien cua ` s song ˆ khong ´ ` the xay ra
b`ang cach´ nao khac. ˜ ´ ´ Nhng k  y th c  kh ong c o g ı ch ac chan
la bau khı quyen a co tınh kh hyro.
` ˆ ´ ˆ ´ ´ 
Con mot  chi  tiet´ ang lu tam ˆ khac: Neu hon hp  kh´ ı bieu`
trng ´ cho ˆ bau khı quyen, tia  ien  ` t` ng  trng tia chp, va`
n c s` oi thayˆ th e´ cho bi ˆ en, ` th ı nh a khoa h oc  s ap  x ep ` va
tien hanh cuoc  thı nghiem  nay tng  trng cho ieu gı hay
cho ai?
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
38 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?

 ´
Tay phai, tay trai
´  ` ˆ ˆ ´   `  ´
Chung ta biet la mot  oi bao tay co chiec phai va chiec trai.
´ ˆ  ˜  
Cac phan t axit amin cung the. Trong khoang 100 axit amin
`   ´ ` ´
ma khoa hoc  ´ bi´ et, ch ı co 20 axit c dung trong cac protein,
` ˆ `  ` `  ´
va khong co cai nao trong so nay la axit amin phai. Khi cac
` ´ ˆ 
khoa hoc  gia tao  ˜ ra` axit amin˜ trong ph ong th ı nghi em,  ph ong
´   ´ ´ 
theo ieu ´ ho ` nghı la co th

e a xay ra trong khoi nc sup tien


 ˆ   ` ´

sinh thai, thı ho thay rang so phan t axit phai va trai bang
ˆ ´ ` ˆ ˆ
nhau.

Nhat  b` ao The ˆ New  York Times t  ng thu´ at:  “Loai  phan 
b˜o 50-50
 nay kh` ong gi ˆ ong` thc ´  tai  cua the ´ gii s song, ˜bi
le s sˆong chı tuy  thuoc `  vao` cac ´ axit amin trai”. ´ T` ai  sao ˆ nh ng´
sinh
´ vat  c ˆ cau´ thanh t´ cac axit amin ` trai, la “mot  i´ eu bı
an ln”. Tham  ´ chı a so cac axit amin t ım th ay trong
´ ˆ ` ˆ ´ ´ cac van
th ach “ di dang   axit trai”. M
  ˜ ot  nha nghien cu ´ cac
van e
ve ngu
 on` goc ´ s ˆ song, ti` en ´ sı Jeffrey ´ L. Bada ˜ ´ noi rang:
 ˆ “Anh`
h` ng ´ nao o ben ˆ
ngo ai tr ai 
´
at co th

e  a  ong
´
m

ot
 vai
´ tro
nao o trong viec   inh oat  tınh phai hay trai cua cac axit
amin sinh hoc”. 

      ´ `
American: “Van e ve nguon goc s song kho hn la
ˆ `   ˜ ` ´  ´
toi, va hau het nhng ngi khac, d kien”. Cac khoa
´ ˜  ´ ´ ` ˘ ´
hoc  gia khac cung ong y. Thı du,  vao nam 1969, giao
˜  ˆ ´
s sinh hoc  Dean H. Kenyon a ong bien soan  sach
 ´
Biochemical Predestination (S tien inh do hoa sinh).
 ˆ ˆ  ˆ   ˆ
Nhng gan ay hn, ong ket luan  rang “ve phng dien 
 ˆ
` ˆ  ` ˘
c ban, khong the tin c  la vat  chat va nang lng 
ˆ  ´ `
´ ` ´ ˆ 
khong can ai giup ma lai  t to chc thanh cac he thong
´ 
co s song”.
ˆ ˆ ´ ˆ ˆ ´ ˆ ´ ˆ ` ˆ
That  vay,  cac cong cuoc  thı nghiem  xac nhan  li nhan 
 `   ´  ˆ `  
inh cua Kenyon la “tat ca ly thuyet hien  thi ve nguon
 ´   ` ´ ˆ  
goc hoa hoc  cua s song cung co mot  sai lam c ban”. Sau
` ˜ ` ´

khi Miller va nhng ngi khac tong hp  c  axit


´  `
amin, cac khoa hoc  gia khi s tao  ra protein va DNA,
`     ˆ ´  `
la hai chat can thiet cho s song tren trai at. Sau hang
` ˆ ´ ˆ ´ ˜  ˆ ` 
ngan cuoc  thı nghiem  di nhng ieu kien  goi  la tien
´ `   ´
sinh thai, thı ket qua ra sao? Sach The Mystery of Life’s
ˆ `   
Ðau la nguon cua s  song? 39
ˆ ´ `
Origin: Reassessing Current Theories nhan  xet: “Thanh
ˆ ´  ˆ 
cong ang ke trong viec  tong hp  axit amin lai  t ng

˜ ˆ ´ ˆ ˆ 
phan ro ret  vi that bai  lien tiep trong viec  tong hp 
` ´  ` ´
protein va DNA”. Cac no l c  tong hp  protein va DNA co
˘  ` ˆ ˆ
ac  iem la “s  that bai  lien mien”.
ˆ  ´  ˆ ˜ ` ´
Tren th c  te, ieu bı an khong nh ng bao ham cach
´ ˆ
` 
cac phan t protein va axit nucleic (DNA hay RNA) au
ˆ ˜ ` `  ´ ´ ˆ ´
tien a sinh ra ma con bao gom cach chung cong  tac
´ ´ ´
vi nhau. Sach The New Encyclopædia Britannica noi:

` ´ ˆ ´
ˆ
` `
“Chı nh co s  cong  tac cua hai phan t nay ma s 
ˆ ˆ ´ ´   ˆ
song hien  ai  tren at mi co the ton tai”.  Tuy nhien,
´  ` ´  ´ ˆ
cuon bach khoa t  ien nay l u y rang cach s  cong 
´ ˜
` ` ˆ  `
tac ay a xay ra van con la “mot  van e quan trong  va

 

ch a giai quyet  c  ve nguon goc cua s  song”. Qua


ˆ ` ´
that  la ung.
 ´ 
Phan Phu Luc  A, “S  hp  tac can cho s  song”
ˆ ˆ ˘

(trang 45-47), duyet  lai  mot  so chi tiet can ban cua s 
´ ` ` ˜ ´ `
hp  tac ly ky nay gi a cac protein va axit nucleic trong
`
´ `
´ ` ` ˜
te bao cua chung ta. Du chı thoang nhın vao lanh v c 
´ `
 ˜
´ ´
cac te bao cua c the cung u cho chung ta than phuc 
ˆ `
´ ` ` ˜
cong trınh cua cac khoa hoc  gia trong nganh nay. Ho a
´ ˜ ´ ` ´ ` ` ´
soi sang nh ng qua trınh ph c tap  phi th ng ma ıt
` ´ ˜ ` ˜ ´
ng i trong chung ta nghı en, nh ng lai  la nh ng qua
` ˆ ˆ ´
` ´
trınh hoat  ong  trong moi giay phut cua i song chung
ˆ ´ ˆ  ´ ´ `
ta. Tuy nhien, d i mot  quan iem khac, s  ph c tap  va
´ ´ ´ ˆ ` ` ´
chınh xac ang kham phuc  va thiet yeu nay  a chung

ˆ

˜  ` ˜

ta tr lai  cau hoi: Tat ca nh ng ieu nay a xay ra nh


`
the nao?
´  ` ´ ˆ ´ 
Ban  co the biet la cac khoa hoc  gia nghien c u nguon
˜ ˆ `  ˆ
goc s  song, a khong ng ng co gang d ng  mot  cot
ˆ ´  ˆ ´
truyen  hp  ly cho tan k ich the hien  cach s  song xuat
ˆ ˆ ´
´
ˆ
´
hien.  Tuy nhien, cac k ich ban mi cua ho khong u s c
 ` ´
thuyet phuc.  (Xin xem phan Phu Luc  B, “Ðen t ‘the gii
ˆ ´ ` ´ ´
RNA’ hay mot  the gii nao khac?” trang 48). Thı du, 
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
40 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?

˜ ´ ˆ ` ˆ ` 
“Nh´ng thı nghi˜ em nay... cho rang ` s tong h˜ p
 vo sinh la nen `
mong
˜ cho nh` ngˆ hoc  thuyet ma thc ˆ ra´ a 
´ c
 ` con ng i
hu` sinh´ va thˆ ong ´ minh
´  en cao ˜ o sangˆ tac v a san xuat,
hong xac nhan  cac y tng ho a nguyen  phai tin theo”
(Origin and Development of Living Systems).
ˆ ˆ ˆ ´ ´
Klaus Dose thuoc  Vien  Nghien C u Hoa Sinh Hoc  tai 
´ ˆ ´ ˆ `
´ ˆ
Mainz, Ð c Quoc, nhan  x et: “Hi en  nay th ı t at c a cac cuoc 

ˆ  ˜
` ´ ˆ ´
thao luan  ve nh ng gia thuyet va thı nghiem  chınh
˜ ` ` ˆ ` ` 
trong lınh v c  nay cuoi cung lam vao tınh trang  be tac
˘ ` ´ ˆ ` ˆ `
hoac   a en li thu nhan  la khong biet gı”.

ˆ  
Ngay ca trong Hoi  Ngh i Quoc Te ve Nguon Goc S 
` ˘ ˆ ˆ
´ ` ´
Song vao nam 1996, khong mot  giai phap nao lo dang. 
` ´ ` ˆ 
Thay vı the, tap  chı Science (Khoa hoc)  t ng thuat  rang
´ ˆ ˜ ˆ ˆ ´
ngot 300 khoa hoc  gia tham d  hoi  ngh i a “vat  lon  vi
 ´  `  ˆ ´ ˆ
` ˜
ieu bı an la au tien cac phan t [DNA va RNA] a xuat
ˆ ` ` ´ ` ˜ ` ´
hien  the nao va tien hoa ra sao thanh nh ng te bao co

˘

kha nang t  sinh san”.


 ´ ´ ˆ `  ˆ ´
Can co trı thong minh va hoc  van cao e nghien c u
`
 
´ ˜ 


va ngay ca bat au giai thıch nh ng ieu xay ra  cap
ˆ
`
´ ˆ 
phan t trong te bao cua chung ta. Nh vay,  tin rang
˜ ´ ` ´
  ˆ ˆ
nh ng qua trınh ph c tap  xay ra lan au tien trong mot 
´ ´  ´ ˆ ´ ˆ ` `
khoi n c “sup tien sinh thai” mot  cach t  nhien va tınh
` ` ˆ ´   `  ´ ´
c, ma khong co ai ieu khien, thı ieu ay co hp  ly
˘ `  ` ´ ˜
chang? Hay la van e con bao quat hn n a?
´ ˜  ´ 
Tai
 sao lai
 co nh ng ieu bı an?
` ˆ ` ´  ` `
Ngay nay mot  ng i co the nhın lai  thi gian qua;
´

´ ˜ ´ `
trong ngot n a the ky, cac khoa hoc  gia a suy oan va
` ` ˆ ´ ˆ ˆ ´
qua hang ngan cuoc  thı nghiem,  co cong ch ng minh
 ´ ´ ` ´ ` `
rang s  song t  no phat sinh. Va neu co ai nhın lai,  thı
´ ` `  ´ ´ ˆ `
kho long ma bat ong y kien vi Francis Crick, mot  nha

´ ´
 ´
chiem giai Nobel. Noi en cac gia thuyet ve goc tıch s 
ˆ ´  ´ ´  ´
song, Crick nhan  xet rang co “qua nhieu s  suy oan d a 
ˆ `   
Ðau la nguon cua s song? 41

ˆ ` ˆ ´ ´ ´  ˆ
“Mot
 hanh ong
 trı thc co chu tam”
` ˆ ˘ ` ` ` ˜  
Nha thien van ngi Anh la Fred Hoyle, ngi a bo ra nhieu
ˆ ˆ ˆ ´ ˜ ` ´ ˆ ´
thap  nien nghien cu vu tru va s song trong o, tham  chı
` ´ ` ´ ` ˆ ` ` ˆ
con tan thanh y kien la s song tren at en t ngoai khong
ˆ ` ` ˆ
gian. Trong mot  bai thuyet trınh tai  vien  California Institute of
ˆ  ˆ  ˆ  ´
Technology, ong thao luan  ve trat  t cua cac axit amin trong
protein.
ˆ ´ ˆ ´  ˆ ` ˆ
Ong Hoyle noi: “S kien  kha hien nhien la mot  chuoi axit
´
amin noi ket lai v i nhau

ˆ ´  ` ´
bang mot  cach nao o
 ˆ
e tao   ra m´ ot  ˆprotein.
Song ieu o khong phai
` 
l a v an  e quan trong 
`
trong ng anh sinh h oc
` ` ˆ ˜ ` 
ma la: trat  t ro rang cua
´ ´
cac axit amin phu cho
˜ ˆ
chu oi ay nh ng thu oc ´
´ `
tınh la lung... Neu cac

axit amin c n oi l ai
ˆ ´  ˆ `
mot ´ cˆ ach ng´ au nhi en, th ı

co vo so cach sap xep;
˜ ´ `
nhng nhng cach nay
ˆ ´ ˆ ´
lai  ´ vo ıch, kh ong hp  vi
´  ˆ
cac muc ıch cua mot  te
` 
bao song. Khi ban xem
´ ˆ ` ˆ  ˆ   ˆ ´ ˜ 
xet s kien  la mot  enzym´ tieu bieu gom mot chuoi co le khoang
`  ´ 
200 axit amin noi lai vi nhau, ma moi mau noi co khoang
´ ` `
˜ ´
20 cach sap xep, thı ban  de  dang thay rang nhng cach sap
ˆ ´ ` ˆ ´  ˜
xep vo ıch la mot  con s o kh ong l o, l n hn c a con s o nh ng
ˆ   ˜ ˆ `
´
nguyen t trong tat ca nhng thien ha thay c  bˆ ang` cac´
´ ´  ´ ˆ
vien vong  kınh manh  nhat. Ðo chı mi mot  enzym thoi; con co
` ´ ´ ˆ ´ ˆ `
ngoai 2000 enzym, moi cai co nhiem  vu rˆ at kh ac nhau. Vay thı
` ´ ´ ´ ` 
lam sao cac axit amin noi lai vi nhau mot  cach rach roi e tao
ˆ  ´ ´   
nen tat ca cac enzym khac nhau?
ˆ ´ ˆ ` ˆ ´ 
Ong Hoyle noi them: “Thay vı chap nhan  ´ xac suat ˆ cc  nh o
`  ` ˜ ` ˆ
la s song nay sinh nh nhng lc mu quang cua thien nhien,
` ` `  
´ ` ˆ
thı dng nh tot hn la ta gia s rang goc tıch s song la mot 
` ˆ ´ ´ ´  ˆ
hanh ong  tr ı th c c o ch u t am”.
`  `
˙ Mang  te´ bao ˜ ˙ Ribosom
`
Kiem ˆ so at ˆ nh` ng` chat Vung tao
 ra
tham nhap  v` ao va protein
ra khoi te bao ˆ
˙ Hach nhan
ˆ ` 
˙ Nhan ˆ  Vung tong hp

Trung ˆ ´
 tam ieu nen cac ribosom
khiˆ en ho  at 
ong
 ` cua
te bao


˙ Ty the ˆ 
   Trung tam san
˙ Nhi´ em sac th  e  ´ ´ ˆ
Cha DNA, ban  xu at ` ra cac phan
 o an t dung e cung
chu chot chi  phoi ˘
s di truyen cap nang ` lng

cho te bao
 ˆ ´ ` ´ `  ´ ` ´ ˘ ´ 
Ngay ca mot cai nh ın ˜thoang vao the gii va chc nang phc tap
 ` cua moi
 `  ˆ    ˜  ˜ 
te bao trong c the cung dan en cau hoi: Tat ca nhng ieu nay a xay
 `
ra the nao?

ˆ ˜ ˆ ´ ´
`   `
tren nh ng s  kien  qua ıt oi”. The thı, ieu de hieu la
ˆ ` ´ ´ ˆ ˆ
mot  so nha khoa hoc,  khi xem xet cac s  kien,  ket luan 
` ´ ´ ˆ 

la s  song qua ph c tap,  khong the nay sinh ra ngay ca


 ˆ ˆ
` ´ ˆ 
trong ieu kien  trat  t  cua phong thı nghiem;  huong ho
` ˆ ˆ ` ˆ `  
la trong mot  moi tr ng khong ng i ieu khien.
ˆ ˆ  ´ 
Neu khoa hoc  tan tien khong the ch ng minh rang
´  ´ ` ˆ
s  song co the t  phat sinh, thı tai  sao mot  so khoa
˜ ´
´
hoc  gia kh kh gi lay cac gia thuyet nh the? Cach
ˆ ` ˆ
´ ˆ ˆ
ay vai thap  ky, giao s J. D. Bernal  a ra mot  nhan 
ˆ  ´ 
 inh sau sac trong sach The Origin of Life (Nguon goc
 ´ ´ ´ ˆ  ˆ
s  song): “Bang cach ap dung  cac tieu chuan nghiem
˘
´ `  ` `
ngat  cua ph ng phap khoa hoc  vao e tai nay [s 
ˆ `   
Ðau la nguon cua s  song? 43
´ ˆ
` 
phat sinh t  nhien cua s  song], thı tai  nhieu cho
ˆ
´
´
trong s  mo ta cac dien bien cua s  phat sinh t 
ˆ ´  ´ ˆ ´ ˜ ˆ `
nhien, ta co the ch ng minh mot  cach h u hieu  la s 
˜ ˆ  ˆ ´ ´
song a khong the t  nhien phat sinh; xac suat bat li 
` ´ ` `
ˆ ˆ 
thı qua cao, ma hoanˆ canh thuan  tien  e s  song xuat
ˆ ´ ´ ˆ ´ ` ´
hien  lai  qua thap”. Ong noi them: “Ðang tiec la d i
 `
ˆ ˆ ´ ´
quan iem nay, s  song  ni ay tren trai at, co
ˆ ` ` ˆ ` `

thien hınh van  trang  va hoat  ong,  va ng i ta phai


´ ´ ´ ˜  ´ 
´ `
bop meo ly le e ch ng minh s  ton tai  cua no”. Va
` ` ˜ ˆ ´
tınh hınh a khong kha hn.
˜ ´  ´ ´
ˆ ˆ ˆ
Hay xem xet an y kha quan trong  cua mot  lap  luan 
 ´  ˆ
nh the. Ðieu ay t ng t  nh noi rang: ‘Tren ph ng
ˆ ´   ˜ ˆ 
dien  khoa hoc,  phat bieu rang s  song a khong the t 

` ´ ´ ´ ˆ
nay sinh la noi ung. Nh ng s  phat sinh t  nhien

`  ´ ˜ ´
cua s  song la ieu duy nhat chung ta se xem xet.
` ˆ ` 
´ ´ ´ ˜  ˆ ˆ

Vı vay  ma can phai bop meo ly le e bien  ho cho gia


` ˜ ´ ˆ ´

thuyet la s  song a phat sinh t  nhien’. Ban  co thoa


˜ ´ ˆ ´ ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ
man vi mot  ly luan  nh the khong? Mot  lap  luan  nh
ˆ ˆ `
´ ´  ˆ
the khong buoc  ng i ta phai ‘bop meo’ nhieu s  kien 
sao?
ˆ ´ ˜ ` ´ ` 
Tuy nhien, co nh ng nha khoa hoc  uy tın va hieu biet
ˆ 
´ ´ ˆ ` ´
khong thay can phai bop meo s  kien  cho phu hp  vi
ˆ ´ `  
mot  triet ly ang th inh hanh ve nguon goc s  song. Thay
`  ˜ ˆ ˆ ˆ
vı the, ho e nh ng s  kien   a en mot  ket luan  hp 
´ ˜ ˆ ` ˆ ` `
ly. Nh ng s  kien  va ket luan  ay la gı?
˜ ˆ ` ´ ˆ
D lieu
 va trı thong minh
ˆ ˆ
` ` ˆ ˆ `
Trong mot  cuoc  phong van lam phim tai lieu,  mot  nha
 
ˆ
ˆ
`
di truyen hoc  noi tieng cua Vien  Thao Moc  Hoc  cua Han
ˆ ˆ ´
Lam Vien  Khoa Hoc  Ba Lan, giao s Maciej Giertych,

`
tra li nh sau:
´ ˜ ´ ˆ ˜ ˆ
“Chung ta a biet co mot  kho d lieu  trong gen. Khoa
ˆ 
´ ` ` ´ ˜ ˆ
hoc  khong the giai thıch  c  lam the nao cac d lieu  ay
´  ˆ

´ ´ ˆ
co the t  nhien nay sinh ra. Can phai co trı thong minh;
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
44 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
˜ ˆ ´ ˆ 
` ´
d lieu  o khong the nay sinh ra t cac bien co ngau
ˆ
ˆ ˜ ´ ` ˆ ´
nhien. Chı tr ˆ on  lan ch vi nhau thı khong sinh ra cac
` ´ ˆ ´ ˆ ´
t  c”.  Ong noi them: “Thı du,  he thong sao chep
´ ` 

protein, DNA, RNA rat ph c tap  trong te bao at phai


`
`   ˆ ´ ˆ ´
hoan hao ngay t au. Bang khong, cac he thong co s 
˜ ˆ   ´
´ ´
song a khong the ton tai.  Cach giai thıch hp  ly duy
` ˜ ˆ ` ˆ ´ ˆ ` ´
nhat la kho d lieu  nay do mot  trı thong minh ma co”.
`   ˜  ` ˆ

Cang hoc   c  nhieu ve nh ng ieu ky dieu  cua s 


ˆ ´ ` ´ ˆ
song bao nhieu chung ta cang thay hp  ly bay nhieu khi
 ´ ´ ` ˆ ´ ´ `

ong y vi li ket luan  o: Goc tıch s  song oi hoi phai
´ ˆ  ˆ ˆ ˆ `  ´
co mot  nguon thong minh. Vay  au la nguon o?
ˆ ˜ ´ ` ˆ ` ´ ´ ˆ
Nh tren a noi, hang trieu  ng i co hoc  th c ket luan 
 ˆ 
ˆ
ˆ ´
rang s  song tren at at phai  c  tao  nen bi mot  trı
ˆ ˆ ` ˆ
thong minh cao hn, mot  ng i thiet ke. Vang, sau khi
´  ˆ ´ ˆ ˜ ˆ 
xem xet van e mot  cach vo t , ho a chap nhan  rang,

` ˜ ´
ngay ca trong thi ai  khoa hoc,  cung van hp  ly khi
 ´ ´ ` ´ ` ˆ ˜ ´ 
ong y vi nha th trong Kinh-thanh t lau a noi ve
´ ´ ` ` 
´
Ð c Chua Tri: “Vı nguon s  song  ni Chua” (Thi-
ˆ
thien 36:9).
` ˜ ˆ    
Du ban  a i en ket luan  chac chan hay ch a ve ieu
´ ˜ ´ ´ `  ` ˆ ˆ
ay, chung ta hay chu y en vai ieu ky dieu  lien quan
´
ˆ ˆ `
˜ `
en chınh ban than ban.  Viec  lam the rat thoa man va
´  ´ ´  

`
co the soi sang kha nhieu cho van e anh h ng en i
´
song chung ta.
´ ´  ´ ˆ `
Gi
ˆ ao s  Michael  J. Behe ˆ ph at bi´ eu: “Ðoi vi ` m` ot ng  i`
khong cam thay˜ bat buoc  ˆ phaiˆ gii hˆ an  s´  tım ´ toiˆ cua ` m` ınh 
trong
ˆ ph am
 vi nh
` ng nguy
 en
ˆ nh an kh ong ´ c o tr
˜ khon, thı li  ket
ı
luan
 ´ thang than la nhi eu hˆ e thong  sinh
hoaˆ a  ˆ c
 thi ˆ et keˆ ra.
Ch ung c  thiet
ke kh ong
ˆ ` `  ph ai bang  lu at
 ´ thi en nhi en, ´ khong
phai` ˆb ang s 
 ng  au nhi ˆ en v a vı
  ´ c an thi ˘ et;   ung hn,
  ch ung´ c

tru lieu....
 ´ S ` song tr en at,   mc can ban´ nh` at  cua n o, trong
cac thanh  phan ˆ thiet yeu ˆ nh´at c´ ua ˆ no, la san pham
cua mot hoat  ong co trı thong minh”.
45

P H U L U C A
´  
S hp
 tac can cho s s ong
 ˆ `  ˆ   ˆ ´ ˜
´ S song ˆ kh  ong the nao ` ton tai  tren at neu khong co sˆ  hp  lc   gia `
cac  ph an ´ t  protein ˜ v a ˆ axit nucleic (DNA ˆ  hay RNA)   b en trong t e b ` ao
song. Ch˜ ung ´ ta hˆay duy  et  ` lai  ˜van tat mot   s o chi tiet ve s hp lc   la lung
` ` ˆ ˆ  
nay gia cac phan t, vı nhng chi tiet ay la nguyen nhan khien nhieu
`  ´
´  `   ˆ ˆ
ngi thay kho tin c  rang cac te bao song xuat hien  ngau nhien.
` ` ` ˆ ´ ˆ ´  `
Nhın  vao trong ´ c˜ the con
ngi, ´ tham ˆ ch  ı ngay ben ` trong ` cac te b´ ao
cc nh o, ch` ung ta ´ se thay rang  c  ac ph an t  protein l a th anh ph an chınh
˜ ˆ  ` 
yeu cau thanh chung ta. Hau het nhng phan t protein nay c  cau
` ` ´   ˜   ´ `
thanh t cac ` manh ai ` axit amin, giong ´ nh nhng ˆ ` dai lua  uon khuc ˆ va
xoan lai  thanh nhieu hınh dang  khac nhau. Mot  vai axit amin cuon  lai 
` `  ` ˜ ´ ´ ` ´ ` ˜ 
th anh  hınh c au, ` con nhng  cai khac thı co hınh dang  nh nhng nep
gap cua chiec an phong cam.
` ´ ˜ ˆ   ˜ ` `
Vai protein hp lc vi nhng phan t giong nh m e hınh thanh
˜ `   `  ˜ ´ ` ´  ´ ` 
nh´ ng m  ang ´te bao.  Nhˆ ng protein ` khac th´ı gi´ up tai khı oxy t phoi en 
cac phan khac cua than the. Vai protein co tac dung  nh enzym (chat
´ ´ ˆ ´ ´ ˘
´ ´ ˜ ´ ˘
xuc` tac),´ tieu hoa thc an bang cach tach nhng protein trong th c an
´  ` ˆ  ` ` ˆ `
thanh ˜ cac axit amin. Ðoˆ chı la mot  ˜ so ´ trong hang ´ ng
an nhi ´ em  vu ma`
nhng ˜ protein th c
´ hi en.  B `  an ngh  ı  ung ˆ khi n ´ oi r ´ang c ac
` protein  l a ˜
nhng tay th kheo duy trı s song; khong co chung thı s song se
ˆ  `   ´ ` ´ ˜ ˆ  
khong ton tai.  Con ve phan cac protein thı chung se khong ton tai  neu
ˆ ` ´ ` ` ´  ` ´ ´ ˆ ˆ
khong nh co DNA. Nhng DNA la gı? No nh the nao? No co lien he
` ´ ´ ˜ `  ˜   `
gı v´ i cac ´ protein? ´ Nh
` ng  khoa ´ h oc  gia ˆ t ai gi oi ´  a chi em ˆ gi ai Nobel  nh
 ` 
kham ˜ pha` ra cac li giai  ap. Tuy ˜ nhien, ˆ chung ta˜ khong can ph  ai la
nhng nha sinh hoc  cao ang e lınh hoi c  nhng ieu c ban.
ˆ   
Phan t chu chot
´  `  `  ´ ` `  ` ˆ
 Cac  te b´ ao c  cau´ thanh phan` ln  t`  protein; vıˆ the ´ ma luon `
can en cac protein mi, e duy trı te bao, e tao  nen cac te bao
´ ` `  ´ ´ `  ˆ  `
mi ˆ v a l am
´ cho
 ph  an ng h oa h oc  d e
d ang x ay ra ´ b en ˆ trong t e b ao.

Cong thc can thiet e tao ra protein nam trong cac phan t DNA (axit
 ˜ ´ ` ´ ˜
deoxyribonucleic). ´ ˘ ˜ Ðe hieu ro hn qua trınh tao  ra protein, chung ta hay
xem xet can  ke DNA.
´ ˆ 
ˆ   ` ` ˆ ´
Cac phan t DNA nam trong nhan cua te bao. Ngoai nhiem  ˜ v` u cha
ˆ ´     ` ` 
cong ˆ th c c an thi  et  e s an  ` xu at ra ` ` protein, ` DNA c on` t ang ´ tr  ´ v a truy ˆ en

thong tin di truyen trong te bao t i nay sang i khac. Cac phan t
´ `  ˆ  ˆ ` `
DNA co´ hınh d ang  giong  nh  mot  cau thang  day´ hınh ˆ  xoan˜ (goi la chuoi
xoan kep).` Moi si  cua chi ´ ec thang DNA gom co vo so nhng ´ ph an nho
hn goi la nucleotide. Cac nucleotide (hay ` baz) ton tai  ` di ´ bon  dang:  ˜
adenin (A), guanin (G), cytosin (C), va thymin (T). Nh co “bang ch
´ ` ` ˆ ˆ ˜ ´ ´ ˘ ´ ` ˆ
cai” DNA nay ma mot  oi ch cai—A vi T hoac  G vi C—tao  thanh mot 
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
46 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
 ` ´ ` ´ ` `
nac cua ˜ chiec thang hınh  xo an kep. Chiec  thang nay cha hang ngan
gen, nhng n v i c ban cua s di truyen.
ˆ ´ ˜ ˆ   ˆ ˆ
´ Mot  gen ˜ ´ cha ng d kien  ` can thi ˜ et e t ao  nen m´ ot  protein.
 Chuoi
 ˜
cac ` ch cai trong gen hp  ` thanh ma di truyen, hay ` bc` cam nang; ` m´a
nay cho biet loai  protein nao phai c  tao  ra. Vı the ma DNA, cung vi
 ´   ´ ` ˆ    ˆ
tat´ ca˜ cac tieu n `v i cua  no, la phan t ch ´ u yeu cua ˆ s song.  Khong
co ma di truyen, thı nhieu loai protein khac nhau khong ton tai  c
` ˆ ´  
—nh the thı khong co s song.

Chat trung gian
ˆ ` ´   ´ ´
Tuy nhiˆ en, v ı bc c` am nang ` ´ chı dan cach tao  ra protein,  
ˆ c  ch ´ a ˆ
trong` nhan ˆ cua te ˆbao  ma c´ ac protein ´ ˜ lai   c  tao  ˜ ra  mot   v i tr ` ı ben
ngoˆ ai nhan, cho ´ ˆ n en c an c o ´ s   gi up    ´ e mang ˜ ` ` m a di truy ` ´ en t  trong
ˆ 
nhan ra “v i trı xay dng”.  Co c  s giup  nay la nh cac phan t
´  ˆ ´ ´ ˆ 
RNA (axit ribonucleic). ´ ˆ Xet ve phng `  dien  ´ hoa hoc,  cac phan t RNA
tngˆ t nh cac ph ´ an t DNA, ˜ va c´ an ˘ co nhi ˜ eu dang  ˜ cua RNA ´ ` e tao 
ra` mot  ´ protein.` Ch`ung ta ˜ hay xem ´ ` xet can  ke´ hn nhng qu a trınh `cc  ´
ky phc tap nay, la nhng qua trınh tao  ra cac protein thiet yeu nh co
´  ´
RNA giup sc.
ˆ  ˆ ` ˆ ˆ  
S viec   b´ at au trong ˆ ´ nhan ˜ te´ bao,  ni ay m` ot  ph an` cua ´ chiec ˜ thang ´ 
DNA m h e ra,  e
´ ´ l o c ac ch ˜ ´  c ai c  ua DNA. Nh ˆ  th e ˆ m a c ac ch  cai cua
RNA ˆ noi c  vi cac ch´  cai˜ cua ´ DNA thuoc  ` mˆ ot  trong hai si  DNA.
 ´ `
Mot ˆ enzym truyen qua ´ cac˜ ch´  c ai cua RNA va lienˆ ket ˜ chung ` lai  ´ thanh˜
m´ ot  s i.  Nh thˆe, cac ch  c ai c ` ua DNA
 
˜  c  phi en m a th anh c ac ´ ch 
cai cua ` RNA, ` m`ot  ch at tam  goi la tho´ ng c ua DNA. Chuoi RNA mi sinh
ra nay ri ra, va chiec thang DNA ong tr lai. 
  ˆ ` ˘ ˆ ` ˜ ´  ˜
Sau  khi´ sa ` oi  them, ˆ thı lo ai  ` RNA ` ac  biet  n´ ay a c o san ma di
truy ˆ en.´ No r˜ i ´khoi nhan cua te bao  va˜ i  en ˆ v i tr ı san xuat ˜ protein, ´  ni
ay cac` ch caiˆ cua` RNA c  ` giai ma.´ Moiˆ bo gom ba chˆ  cai cua ˆ RNA
hp  ´ thanh mot  “t”; moi “t” can co mot axit amin rieng. Mot  ` dang
 ` ´  ´ ` ˆ 
kh ac cua´ RNA ˆ i tım axit amin ˆ o, bat lay no nh   mot  enzym, va mang ˜
ve` “v i trı xay  dng”.  Khi` thˆong tin di truyen cua RNA ´ ˆ c  ` chuyen ma, `
th ı san ph ´ am ` sinh ra la` mot  chu ˆ oi ` axit  amin ˆ m´ oi luc mot  dˆ ai. Chuoi nay
uon ` khuc va gap lai thanh mot hınh the oc ao, tao  ra mot  loai  protein.
 ´ ´   ´ ` 
Va trong c the chung ta co the co ngoai 50.000 loai  protein.
 ˆ ˜ ` ˆ ´ ` ´  ` ˘
Ngay c´ a viec  protein gap lai  cung la´ mot  qua trınh ang´ ke.´ Vao nam
1996,` c ac
´ ´ khoa ˆ h oc  gia kh ap th e gi i,  “ c trang ˆ b i v i c ac
˜ chng 
trınh ´ may tınh toi tan nh ` at, thi ua giai` quyet m` ot  trong ` nh ˆ ng van e
phc tap  nh at cua nganh sinh hoc:
ˆ ` ` ˆ  lam the nao ma mot  ` protein ˆ n `
oc,   ´ c  cau th` anh ` t m ot  chuoi axit amin, ` t g ap lai  thanh` mot  hınh
th e phc t´ ap  m a hınh th`e ay  inh  ` o at  vai
´ ´ tr o c ua protein
` ´ n ay trong s
song.... ´ Noi` ngan gon,  th˜ ı ket´ qua la: m
ay tınh thua va cac protein thang
´ ˆ ˜ `
.... Cac nha khoa hoc  a c lng  rang vi mot  protein c trung bınh
ˆ `   
Ðau la nguon cua s  song?—Phu Luc
 47

` `    
do 100 axit
amin ´ c´au thanh, th ` ı giai c ´  van  e ve ˜ s gap l27ai  cua ˆ
protein
   ˘ b ang c ach t ınh m oi  tr ng h p  c o th e x ay ra s e m at 10 (m ot 
ty ty ty) nam” (The New York Times).
´  ´ ´ ´ ` ` `  ˆ
Chung ta chı mi xem ´ x et s lc  qu` a trınh ´ ` hınh thanh ˆ ` cua m´ 
ot
protein, nhng ´ ban  ˆ co th e th  ay c  la qua tr` ınh ay ` vo cung phc ˆ
tap.  ˆ Ban  co bi  et mot ˆ chu ˆ oi g`om 20 ´ axit ` amin thanh hınh trong bao lau
` ´ ˜ ´
kh ong? ` Kho  ang m  ot  gi
´ ay! V a qu
`  a tr ınh n ay ˆ c  m
` ai ti
ep di ˆ en trong cac
te bao cua c the chung ta, t au en chan va khap than the.
 ´ ` ` `
´ ´  ˆ 
˜ Ðiem´ chˆ ınh yˆ eu la gı? Du rang´ cac yeu´ to  khac nhieu ` khong ` ke xi et
cung
`  c o li` en h e,  nhng´ s   h` p
 t ´ ac c an
` c o  e ´ t ao  ra v
´ ` a duy tr ı s   ong
 s
la ieu lam´ ta th´ an ph´ uc.   Va nh om´ t  “hp  tac” kh ˆ o long ˆ di
 en ta c 
s`  tng ˆ tac chınh  xac ˜ can ˆ ph` ai ´co e ˆ sinh ra mot  ph ` an t protein,  bi
vı m ot  protein ´ can d lieu   t ˆ cac phan t´ DNA, ´ v˘ a DNA ˘ lai  ˆ can ´ en
nhieu dang khac nhau cua phan t RNA co chc nang ac
˜  ˆ    ´ ˜  ´ biet.  Chung ˆ
ta ˆ cung ˆ khong the bo quaˆ nhieuˆ enzym ` kh ac n´ a, moi cai th` c  hi en 
m`ot  nhi´ em  vu thi` et yeu ` rieng ˆ bi et.  Vı´ c the ch  ung ta  tao  ˆ ra ´ hang ´ ty ´ te
bao mi moi ngay ma khong can chung ta ieu khien mot  ` cach y thc,
ˆ ´ `   ´  ´    `
nen no oi hoi ` phai co u cac ban ´sao  cua ca ba thanh ` phan´ nay
—DNA, RNA` va protein. ˆ
Nh th e b an ´ c o th eˆ hi eu ` t ai  sao  m `a tap  ch ı New
ˆ
Scientist
` ` bınh luan  rang: “Thieu ` bat c mot  ˘ thanh ´ ˆphan nao trongˆ bo ba´
nay, ˆ thˆ ı s  song  dan dan ´ngng lai”.  ` Hoac  noi r˜ ong  ˆ ra, neu  kh´ong co
mot  oi ay u, hp  lc  vi nhau, thı s song a khong the phat sinh.
´
`  ˆ ˆ  ˆ ´
` Noi rang ˆ m ´ oi th` anh ph ˆ an trong ` bo ba ph  an t ay t ´ nhien´ phat sinh
cung ´ m ot  ´ l uc,   c ung m ot
 ni  v a  c  ˆ i eu ˜ h ng  ch ` ˆ ınh x ac `  noi
 en
chung co the tong hp  lai  e thc  hien  nhng ieu ky dieu,  thı ieu ay
´ ´ ˆ
co hp  ly kh ong?
ˆ ´ ˆ  ´ ´  ´ ˜ ˆ
ˆ Tuy nhi en, c o mot  ` s giai
thıch kh ac ve` cach  s  song a xuat hien ˆ
tren ´  at.  Nhi eu ng i tin r ang s   s ong la s an ph am  c  t ao ra m ot 
ˆ ˆ ´ ´ ˆ ˆ
cach can than  do mot  Ðang Thiet Ke co trı thong minh cc  o.
48

P H U L U C B
 `  ´ ˆ  ´ ` ´
Ðen t “the gii RNA” hay mot the gii nao khac?
ˆ ` ` ˆ  ´    ´ 
Lam vao tınh trang  be tac, khong giai thıch noi van e ve goc tıch cua
ˆ ˆ ˆ ` `  ´ ´
bo ba protein-DNA-RNA, nen mot  vai` nha khao cu a ra ly thuyet “the
´ ` `
` ´
gii RNA”. Thuyet ay la gı? Thay vı qua quyet rang DNA, RNA va cac
´ ` ´  ´
 ˆ `
protein phat sinh cung luc e tao ra s song, ho noi rang chı mot  mınh
` ˆ ˆ   ` ´ ´ ˆ
RNA la nguyen nhan cua s song. Thuyet nay co ly khong?
ˆ ˆ ´ `  ´ ´ ´
´ ˆ
Trong thap  nien` 1980,´ cac nh a khao cu kham pha ra rang cac phan
 ˆ ´  ` ´ ´  `
t
RNA´ trong ph ˆ ong th ` ı nghi em ` c o th e t   l am ´ ch at x uc ` ˆ t ac c ua m ınh
` ´ `
bang cach phan ra thanh hai va ket hp lai vi nhau. Vı vay  m a cac nha
 ´ ´
´  ˜ `  ˆ  ´  ˆ
khao cu suy oan rang RNA co the a la phan t t sao chep au tien.
 ` ´ ` ´ ˆ  ´ `
Ho a ra gia thuyet la vi thi gian cac phan t RNA biet cach hınh
` ´ ` ` ` ` ˜ `
thanh cac mang te bao, va sau ´ cung chat hu sinh˜ RNA cau `  th anh
ˆ
DNA. Phil Cohen viet trong tap chı New Scientist: “Nhng ngi ung ho
´
  ˆ  ` ˆ ´
thuyet the gii RNA tin rang thuyet cua ho, neu khong phai la chan ly,
` ´ ˜  ˆ `  ´ ˆ
thı ıt ra cung phai c  chap nhan  la gan vi s that  nhat”.
ˆ ˆ   ´  ˆ
Tuy nhi en,  khong phai ` tat ca cac khoa ´ hoc 
gia eu chap nhan chuoi
ˆ ˜ `  `
bien co tng tng  nay. Cohen nhan  xet rang nhng ngi hoai nghi
` ˆ ˆ
` ˆ ´ ˆ 
thuyet nay “bien luan  rang i t viec  ˆ chng minh c 
phan t ´ RNA t
ˆ `  ´ ˆ
phˆan chia ` th´ anh hai` trong ˆong nghi ` em  ` ti viec  cho rang RNAˆ co th ˆ e t 
mot mınh no cau thanh mot te bao va khien s song xuat hien  tren at
`  ˆ ´  ´  `
la mot  bc nhay vot  qua dai”.
` ` ´ ˜  ´ ˜ `
Ngoai ra con co nhng van e khac na. Nha sinh hoc Carl Woese

  ´    ` ´
tin rˆ ang “gi  a thuy´ et v e th ` ˘e gi i RNA... khi ` ˆ em khuy et  tram  trong  bi vı˜ no
khong giai thıch c  ˆ la nang lng t au en e san xuat ra nhng
ˆ   ` ´  `  ´  ` ˆ
phan t RNA au tien”. Va cac nha khao cu cha he tım c  ` mot ´
 ` ´  ´ `  ´ ´ ` 
m anh  RNA ` n ao ´ c o th e t   sao ch ˆ ep t ` ´   au, l uc
cha  c o g ı. V
 a l ai,
 c on
´o c
van e la trc het RNA do au ma co. Tuy rang gia thuyet ve “the gii
´  ´ ´ `  ´
RNA” co trong nhieu sach giao khoa; nhng nh nha khao cu Gary
´  ´ ` ` ´
Olsen noi, hau het ly thuyet nay “la s suy oan lac  quan”.
ˆ  ´ ` ´ ´ ` ` 
Mot  gia thuy ` et kh ` ac m ˆ a c ac khoa h oc gia
` t an th anh  la ´ mam s song
c  gieo t ngoai khong gian xuong hanh tinh cua chung ta. Nhng
` ˆ ˆ  ˆ ` ˆ  `  ` ´
thuyet nay that ra khong a ong gı en cau hoi la: Ðieu gı phat sinh ra
ˆ  ´  ´  ` ˆ ´
s song? Cay but ve cac e tai khoa hoc, Boyce Rensberger, nh an ´ xet:
´
` ` ˆ  `   
Noi rang s song en t ngoai khong gian thı “chı thay oi v i trı cua
 ´  ˆ  ´  ´  ´
ieu bı an”. Thuyet ay khong giai thıch nguon goc s song. No chı tranh
´ 
´ ` `  ˆ ´ ˆ
ne van e bang cach la di nguon goc s song sang mot  thai dng he
ˆ ` ´  ˆ `
hay thien ha khac. Van e that  van con ay.

CH  NG BO N

` ˆ ´ 
Con ng i ban
 oc
 ao biet bao!

´    ´ ´
TRC khi bat au sinh hoat  moi buoi sang, ban  co soi
˘ ˆ ´  ˆ ´ ` ` 
mat  trong g ng khong? Ban  co the khong co thı gi e
` ´ ´ ˆ ` ˜ ` ˆ ´
suy t vao luc o. Nh ng bay gi hay danh ra oi phut
 ´ ˜ ` ` ` ˆ
e than phuc  nh ng gı bao ham trong hanh ong  soi


g ng n gian ay.
ˆ  ´ ´   ` ` ´
`
Ðoi mat giup ban  co the ngam hınh mınh vi u mau
 ` `  ˆ
` 
sac, du thay  c  mau sac khong phai la ieu thiet yeu
´
ˆ ´ ˆ
cho s  song. V i trı cua oi tai giup ban  nghe  c  am
 ` ` ´  ´

thanh noi; vı the ma ban  co the  inh  c  v i trı cua


 ˆ ´
`
nguon am thanh, chang han  nh tieng noi cua ng i
ˆ ˆ ´ ´  ´  ´  ˆ
than yeu. Chung ta co the ıt e y en ieu ay, song mot 
 ´ ` ´ ˜ ˆ ` ˆ
quyen sach danh cho cac ky s am thanh bınh luan:  “Tuy
ˆ ´ ˆ ´ ´
`
nhien, khi xem xet chi tiet he thınh giac cua con ng i,
` ´ ` ´
ˆ  ´ ` ´
thı kho ma tranh khoi ket luan  rang cac ket cau va ch c
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
50 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
˘ ´
´ ´ ˆ ` ` ˆ
nang ph c tap  cua no cho thay co mot  ban tay t thien 

thiet ke ra”.
˜
˜  ˆ ` ˆ
Mui cua ban  cung bieu hien  s  thiet ke ky dieu.  Ban 

` ` ´ ` ´  ´
ˆ
song  c  bi vı nh no ma ban  co the hıt th khong
´ ` ˜ ´ ` ˆ `

khı. Ngoai ra, mui ban  co hang trieu  te bao thu cam
´ ´ ´ ˆ
` ´ 
kh u giac giup ban  nhan  ra khoang 10.000 mui co sac
´ ´ ˆ ´ ´ ˆ
thai khac nhau. Mot  giac quan khac hoat  ong  khi ban 

´ ˆ ˜ ˘ ` ` 
th ng th c mot  b a an. Hang ngan si  than kinh v i
´  ` ´ ˘ ´ ˆ 

giac dan truyen mui v i th c an. Cac day than kinh cam
´ ´
˜ ´ ˘ ´
giac khac  l i giup ban  biet rang ban  co sach  hay
ˆ
khong.
ˆ ´ ˘ ´ ´ ´ ´
Vang, ban  co nam giac quan—thi giac, thınh giac,
´ ´ ´ ` ´ ´ `  ´

khu giac, vi giac, va xuc giac. Ðanh rang th i giac cua
ˆ ´ ˆ ` ˆ ˜ ˘ ´
mot  so thu vat  tinh hn vao ban em, mui hoac  tai chung
´ ` ` ˜ ´ ´ `

thınh hn; nh ng s  hai hoa gi a cac giac quan nay cua


`     
con ng i chac chan khien ho xuat sac hn ve nhieu
ˆ
ph ng dien. 
ˆ ´ ˜ ´ ´ 
Tuy nhien, chung ta hay xem tai  sao chung ta co the
´ ` ´
˘ `  ˘ `

 c  li  ıch nh cac kha nang va tiem nang nay. Tat ca
´  ` ˆ ` ˆ ˘
cac ieu ay tuy thuoc  vao mot  c quan nang  1,4 kilogram
ˆ  ´ ˆ ´ ´ ˆ ˜ ´ ˆ ´
ben trong au chung ta—bo oc. Thu vat  cung co bo oc
ˆ ˆ ´ ` ˆ
hoat  ong.  Song bo oc con ng i troi  hn het, khien cho
ˆ ˜ ` ` ´ ˆ ´
khong ai choi cai  c  la con ng i chung ta oc  ao.
` ` ´ ˆ ´ ` ˆ `
Nh the nao? Va tınh oc  ao nay lien quan the nao en
´
´ ` ´ ˆ ` ˆ `  ´
c vong  cua chung ta la co mot  i song lau dai, ay y
˜
nghıa?
ˆ ´ ˆ ` 
Bo oc tuyet
 vi cua ban

˜  ˘ ˆ ´ ` ´ ˆ ´
Ða nhieu nam, bo oc con ng i  c  vı nh mot  may
ˆ ´ ˆ ˜ ˆ ´ ´  ˆ
ien
 toan, tuy nhien nh ng cuoc  kham pha gan ay cho
´ ` ´  ´ ˜
thay s  so sanh nay thieu sot tram trong.  Bac sı Richard
ˆ ˆ ˆ
` ´   
M. Restak neu len cau hoi: “Lam sao ai co the bat au
  ˆ
ˆ ´

hieu  c  tam hoat  ong  cua mot  c quan co phong


`
`  ´ ˆ ˆ
ˆ
ch ng 50 ty te bao than kinh vi mot  trieu  ty synap (dien 
` ˆ ´ 
Con ng i ban
 oc
 ao biet bao! 51

` ` ˆ  ´ ´ ´
Nha chi c vo  ich au vi may tınh
´ ˆ ´ ˆ ˆ ` ˆ
Khi chiec m´ ay ien  toan ` toi tan ` ˆten la Xanh ´ Ðam  `
(Deep
ˆ  Blue) ˆ anh ` bai  nh ´ a chi´ c ˆ vo `  ich th e gi i, th ˆ ı
cau
hoi neu ra ˆ la: “Chung  ´ ta ´ co bu ˆ oc  ˆ long phai ket luan 
rang Xanh Ðam  at phai co trı tue khong”?
´ ˆ ˆ ´
Giˆao s David ˆ Gelernter  ` thu ˆ oc  ´ vien  ´ ai  h ´ oc  Yale ˆ ´ ap:´
“Khˆ ong. ˜ Xanh Ð ` am  ´ ch ` ı la ˆmot  caiˆ may.´ N´ o kh ˆ ong´ co tr˜ ı
tue´ cung nh la cai ` ` b ınh b ong kh ` `ong c o tr
` ˆ ı tu e.... Y ngh ıa
chınh ´ cua ieu nay la: con ngi la nha vo  ich che tao 
may”.
´  ´ ˆ ˆ
´ Gi`ao s ˆ Gelernter ´ ´ ch
´ ı ra s˘ khac biet   quan ´ trong:  ` “Boˆ
oc
´ l a´ m ot
 c ai m ay c o kh a ` n ang ´ bi et ˆ v e ch
´ ınh ` m ınh.
ˆ B o
oc co the tng tng,  con may ien  toan thı khong”.
ˆ ˆ ˆ ˘ ´ ` ´ ´
Ong
ˆ k´ et luan: `  “H˜ o s` au ng ˆ an cach con ` ngi vi [may ´
ien ´ to˜ an] con mai ` va ` khong bao gi`  lap lai   c.  May
moc se tiep tuc  ´ lam i` song ´ de dang hn, ` kh oe ˆ manh 
hn,` phong phu hn va khoˆ hieu hn. ˜ Va rot  cuoc  con
ng
i ta van ˆ tiep tuc   lu tˆ am  en nh ng ieu` ho van ´
hang  lu tam: ` en ban than, en ˆ lan nhau va, ´ oi vi
nhi ´ eu ` ng´ i, ´ en Th ˆ ng   Ðe.´ Li  en quan  en` cac` van ´ e
o, ˜ th ıˆ m ay m oc kh
` ´  ong h e c o  anh h ng nao. Va chung
se khong bao gi co anh hng”.
` ´ ˆ ´ 
`
tiep hp),  va co toc o tac xa tong hp  khoang ch ng
` ˆ
 ˆ ˆ
`
ˆ ` `
m i trieu  ty lan moi giay?” Cau tra li cua ong la gı?

ˆ ˘
ˆ ´ ˆ ´ ˆ
“Ngay ca hieu  nang cua mot  may ien  toan toi tan nhat
´ ´
ˆ  ˜
 ˆ
co cau truc phong theo he than kinh... cung chı bang mot 
 ` `
˘ ´ ˆ
 `
phan m i ngan kha nang trı tue cua con ruoi”. The thı,
˜ ˆ ´ ˆ ´ ´ ˆ
ban  hay xem mot  may ien  toan thua kem biet bao nhieu
´ ˆ ´ ` ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ
khi so vi bo oc con ng i, mot  bo phan  sieu viet  hn en
ˆ `
o la th ng nh the.
´ ´ ˆ ´ ` ` ´ ´ 
Co may ien  toan nao do con ng i sang che lai  co the

˜ ` ˘

t  s a ch a, viet lai  ch ng trınh, hoac  t  cai tien qua
` ˆ ˆ ˆ ´ ˆ ´ 
thi gian khong? Khi mot  he thong may ien  toan can

ˆ
ˆ
`
 c  ieu chınh, mot  thao ch ng vien phai viet va cho
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
52 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
` ´ ˜ ˆ ´ ˆ ´ ´ ˆ ` ˆ
vao cac ma lenh  mi. Bo oc chung ta t  ong  lam viec  ay,

`  ` ˆ ´ ´ ´
trong ca thi th au lan tuoi gia. Ban  khong noi qua ang
 ´ ´ ˆ ´ ˆ ˜
neu cho rang cac may ien  toan toi tan nhat cung rat
ˆ ´ ˆ ´ ´ ` ˜ ´ `
tho s so vi bo oc. Cac nha khoa hoc  a goi  no la “cau
´ ´ ` ` ˆ ´
truc ph c tap  nhat t ng  c  biet en” va “vat  ph c tap 
˜ ˜ ` ´ ´ 
nhat trong vu tru”.  Hay xem vai kham pha khien nhieu
` ˆ  ˆ ´ ` `

ˆ
ng i ket luan  rang bo oc con ng i la san pham cua mot 
´ ˆ
Ðang Tao  Hoa quan tam.
` ´
ˆ ` 
Dung no bang khong thı mat
˜ ´ ˜ ´ ` ´

Nh ng phat minh h u ıch nh xe hi va may bay phan


 ´ ´
˜ ˆ ˆ ` ˆ
l c phan ln b i gii han  bi nh ng bo phan  va he thong
ˆ  ` `  ˘ ´ ˆ
ien  co i nh do ng i ta thiet ke va lap at.  Trai lai,  bo
´ ´ ´ ` ˆ ˆ
oc chung ta ıt ra la mot  c quan hay he thong sinh hoc 
´ ´ ˆ ˆ ´  ˆ  `
co tınh linh ong  cao o,  co the luon thay oi tuy theo
´ ` ´ ´ `
cach ta dung—hay lam  dung  no. Hai yeu to chınh d ng


´ ` ´ 
ˆ ´ ´
nh anh h ng en qua trınh phat trien cua bo oc chung
` ˜  ´ ´
ta trong suot i song—nh ng ieu chung ta cho phep
 ´ ´ ` ˜  ´
truyen qua cac giac quan va nh ng ieu chung ta muon
˜
suy nghı.
 ´  ´ 


Tuy rang cac yeu to di truyen co the anh h ng en
´ ˘ ˆ ˆ ˆ ´ ˆ ´

trı nang, nh ng cong cuoc  nghien c u hien  ai  ch ng to


 ˆ ´ ´ ˆ ` ´
rang bo oc chung ta khong do gen  inh oat  vao luc
´
ˆ ` 

thu thai. Tac gia Ronald Kotulak, mot  ng i thang giai


ˆ `  ˆ ´ ´ 
Pulitzer, viet: “Khong ai ng  c  rang bo oc lai  co the
  ˆ
thay oi nhieu nh khoa hoc  biet hien  nay”. Sau khi

` ˆ ´ ˆ ˆ ˆ ´
phong van hn 300 nha nghien c u, ong ket luan:  “Bo oc
ˆ
` ˆ ´ ˜ ´ `
khong phai la mot  c quan trong trang  thai tınh; no la
ˆ ´ ` ˆ  `

mot  khoi cac te bao noi lai,  luon thay oi va ch iu anh

ˆ
ˆ
h ng sau xa cua kinh nghiem”  (Inside the Brain).
ˆ ˆ ˆ
` ˆ
Tuy nhien, kinh nghiem  khong phai la ph ng tien 
ˆ ´ ´ ´ ˜

duy nhat chi phoi bo oc chung ta. Cach suy nghı cua
´ ˜

ˆ ´ ˜ `
chung ta cung anh h ng en bo oc. Ni nh ng ng i
˜ ´ ˆ ˆ ´ ˆ
tiep tuc  gi cho trı tue hoat  ong,  cac khoa hoc  gia nhan 
` ˆ ´ 
Con ng i ban
 oc
 ao biet bao! 53

 ˘  ˆ ´ ´ 
ˆ
Kha nang cua sieu may tınh chı bang con sen
 ˘ ´ ˆ  ˆ ˘ ` ´
˘ “Kha nˆ ang thay, ` noi  chuy´ en, c ´ ong,  ˆ ho´ ac  dung ˆ trı
nang ´ thong th ng  cua˘ cac m  ay i ˆ en  ´ toan hiˆen   ai 
kem  xa˜ ngayˆ ca kh ˆ a´ nang cua m ot  ` a tr e l˘ en b´ on
tuoi. ´ Dı nhi` en, mot ˜  ly´ do´ n
thuan la kh  a n  ang ˘ tınh
to´ an. ˆ Ngi ta a ˆ c tınh ˆ rang
´ ngay
ˆ ca
´ kha nang x
ly ˜ thong tin
cuaˆ mot   sieu may  ien ˆ  toanˆ nhanh ˆ nhat
cung
ch ı bang´ he th  an˘ kinh cua m ot  con ´ sen—m
ˆ ot
ˆ  phan´
rat nho so vi´ kha nang cua chiec may ´ sieu i  toan
en
trong so [chung ta]” (Steven Pinker, ˆ ˆ giam oc Center
for Cognitive Neuroscience thuoc  vien  Massachusetts
Institute of Technology).

 ´ ˆ ˜ ´ ` 
thay rang cac dien  tiep hp  (synap) gi a cac te bao than
´   ˘ ´
kinh trong oc ho nhieu hn en 40 phan tram so vi so
ˆ ´
˜ ` ` ˜
dien  tiep hp  trong oc cua nh ng ng i l i suy nghı.
´ `   ˆ
`
Cac nha khoa hoc  ve than kinh ket luan:  Ban  phai dung
´  ˆ ` ˆ ` ˜ ` `
no, bang khong thı mat. Tuy nhien, con nh ng ng i gia

` ` ˆ ´ ` ˜ ˆ
ca thı sao? D ng nh mot  so cac te bao nao b i tieu hao
ˆ ` ` ` ` ` ´  ´ ´ ´
khi mot  ng i gia i, va ng i gia co the kem trı nh.
ˆ ˆ  ` ` ˜
Song s  tieu hao khong nhieu nh ng i ta t ng nghı.
ˆ
` `  ˆ ´ ` ´
Trong mot  ban t ng trınh ve bo oc con ng i, tap  chı
´ ˜ ` ´  `
National Geographic noi: “Nh ng ng i ln tuoi van con

˘ ˆ ´ ` ˜ ´ ˆ
kha nang tao  ra dien  tiep hp  mi va gi  c  cac dien 
˜ ˆ ´ ˆ
tiep hp  cu qua hoat  ong  trı tue”. 
´ ˆ ´ ´  ˆ  ´ ˆ
ˆ
Cac cuoc  kham pha gan ay ve tınh linh ong  cua bo
´  ´ ´ ` ˆ ´  ´
oc ong y vi li khuyen trong Kinh-thanh. Quyen sach
 ˆ ` ˜ ´

ay s  khon ngoan ay giuc  ng i oc  ‘hay bien-hoa bi


 ´
ˆ  `  ´ ` ˆ
s  oi mi cua tam-than mınh’ hay “oi ra mi” nh thau
ˆ   ` ´ ˆ
nhan  “s  hieu-biet ay-tron”  vao trong trı (Ro-ma 12:2;
ˆ ˆ ˆ ´ ˆ ˆ ˜ ´ 
Co-lo-se 3:10). Nhan-ch ng Gie-ho-va a ch ng kien ieu
`
` ` ´ ` ˆ

nay xay ra khi ng i ta hoc  va ap dung  li khuyen cua


´  ` ` ˆ  ´ ˜
Kinh-thanh. Nhieu ngan ng i—thuoc  moi  tang lp xa
ˆ ` ` ˆ ˜ ` ` ˜
hoi  va trınh o hoc  van—a lam the. Ho van la nh ng
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
54 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
´ ˆ ´ ˆ ˜
ˆ ´ `
ca nhan khac biet,  nh ng ho a tr nen hanh  phuc va
˘   ˆ  ` ˆ `
thang bang hn, bieu hien  ieu ma mot  ng i viet Kinh-
´
´ ` ´
˜
thanh song trong the ky th nhat goi  la tınh “phai le”
ˆ ´ ´  ´
ˆ
(Cong-vu cac s -o 26:24, 25). Cac s  cai thien  nh the
 ´ `

ˆ ˆ ˆ 

phan ln la ket qua cua viec  tan  dung  mot  phan trong vo
˜ 
´ ´

nao nam  phıa tr c cua au.
` ´ 
Thuy tran cua ban

 ´ ` 
´ `
ˆ ´
Hau het cac te bao than kinh  lp ngoai cua bo oc,

˜ ˆ ´ ´  ` ´
hay vo nao, khong noi tr c  tiep vi cac bap th it va cac c

´ ´ ˜ ´ `
` 
quan cam giac. Thı du,  hay xem xet hang ty te bao than
` ` ´ ` ˜ ´
kinh tao  thanh thuy tran. (Xem hınh ve, trang 56). Cac
ˆ ` ˜ ´
` ´ ˆ
cuoc  chieu hınh nao ch ng to thuy tran hoat  ong  manh

˜ ˆ ` ˜ 

ˆ
khi ban  nghı en mot  t ng hay hoi t ng lai  ky niem. 
 ˜
´ ´ ´ ` ˘ ˆ
Phan nao  phıa tran ong vai tro ac  biet,  khien con
` ˆ ´
ng i ban  oc  ao.

˜ ´ ´ ´ ˆ 

“Vo nao tr c tran... co quan he nhieu nhat en kha


˘ 
ˆ ´ ´ ˆ
nang khai trien t t ng mot  cach chi tiet, en trı thong
ˆ ` ´ ´ ´ ˜
minh, ong  l c  va ca tınh. No ket hp  lai  nh ng kinh
ˆ   ` ˜ ´
`
nghiem  can thiet e cau thanh nh ng y t ng tr u
´ ´ ´ ´ ˆ ` ´ `
t ng,
 oc phan oan, tınh kien trı, oc hoach   inh, long
ˆ ` ´ ` ˆ ´

quan tam en ng i khac va l ng tam.... Chınh kha


˘ 
ˆ ´
`
nang khai trien t t ng mot  cach chi tiet cua vung ay
` ´ ´ ´ ˆ
khien con ng i khac vi thu vat”  (Marieb’s Human
´ ˜ ` 
Anatomy and Physiology). Chung ta thay ro rang bang
´  ´ ˆ ` ´ `

ch ng ve s  khac biet  nay qua cac thanh qua cua con


` ´ ˜ ´ ` ˆ
ng i trong cac lınh v c  nh toan hoc,  triet hoc  va cong

ˆ ´ `  ` `  ` 
“B o oc
˜ con´ ngiˆ h´ au nh  hoan to  an c  cau th˜ anh ´ bi
vo˜ nao. Thı du, bo oc ˆ c uaˆ con khı hac tinh  tinh
 ˜ cung co vo´
nao,´ nhng theo m˜ ot ty le nh ´ o hn
 nhieu. Vo n´ ao cho` phep
chung `ta suy ngh ı, ghi ` `nh,´ t
 ng ˜ tng. Chung ta la con
ngi´ thc
  chat la v´ ı co vo nao” (Edoardo ˆ  Boncinelli,
´
giam oc khao cu sinh hoc  phan t, Milan, Y).
` ˆ ´ 
Con ng i ban
 oc
 ao biet bao! 55

` ` ˆ ´  ˆ ´
T nganh vat
 ly hat
 cho en bo oc ban

´ ´ ´    ˘ 
Giao s Paul Davies phat bieu y kien ve kha nang cua
ˆ ´  ˜ ` ´ ´
bo oc s dung   lınh vc tru tng nh toan hoc.  ` “To´ an`
ˆ `     ´
hoc  khong phai la ieu ban  thay  bat c ni nao. No la
 ´ ˆ `  ´ 
san pham cua trı tue con ngi. Song neu chung ta hoi

´ ´ ˜ ˆ  ˜
rang toan hoc c  ´ ap ` dung hu hieu nhat trong lınh
` ` ´  ´ ˜  `
vc nao, thı o chınh la trong cac lınh vc nh nganh
ˆ ´ ` ` ˆ ˘ ˆ ´ ` ´ `
vat ly hat   va nganh thien van vat  l´ y la ` cac ng anh khoa
ˆ ´ ´  ` 
hoc ` c b` an khongˆ dınh dang chut nao en i song
` ` ˜ `  ´ ´
hang ngay”. S kien nay ham an nhng gı? “Ðieu o noi
´ ˆ
´ ´  `  ˘  ´ 
vi toi rang y thc va kha nang s dung  ` toan hoc  cua
´ ˆ   ` ˆ
chung ta khong phai chı la mot   s  trung ` hp  ngˆ au
ˆ ˆ  ` ˆ
nhien, khong phai la mot  chi tiet tam thng, khong
 `  ˆ ˜   ´
phai la san pham phu vo nghıa cua s tien hoa [qua s
`  ˆ
ao thai t nhien]”. (Are We Alone?)

´ ` ´ ˜ ˆ ´    ˜ ´
ly, la cac lınh vc  quan he chınh yeu en vo nao trc
´
tran.
` ´  ˜ ´ ´ ´ ´ ´
Tai  sao con ngi lai  co vo nao phıa trc tran co kıch
´ ´ ` ˆ ´  ˘ ˆ ´ ´
thc ln va linh ong,  gop phan tang them cac chc
˘ ´ ˆ ` ` ˆ ` ` `
nang trı tue cao ang; con ni loai vat  thı vung nay lai 
˘ ˆ ´  ˜ `  ˆ
s ang hoac  khong co? S tng phan ro rang en o
˜ ` `   ´  ´ 
nhng nha sinh hoc  tin vao thuyet tien hoa phai noi en
`
´
 ´ ´  ˆ ˜ ˆ ´
s “bung no bı an ve kıch thc cua bo nao”. Nhan  xet
   `   ˜ ´
ve mau loi la thng cua vo nao, giao s sinh hoc  Richard
´ ˆ  ˆ ` ´
F. Thompson thu nhan:  “Cho en bay gi chung ta van

˜  `  ´
` ˆ
cha hieu ro tai  sao ieu nay xay ra”. Co the nao nguyen
` ` ˜ ´ ˆ ˜
do la con ngi a c  tao  ra vi mot  dung lng  nao
ˆ ˆ ˆ
bo vo song khong?
 ˘  ˆ
Kha nang giao tiep vo song
´  ´  ˆ ´ ˜ ´  ` ´
Cac phan khac cua bo oc cung gop phan lam chung ta
` ` ˆ ´   ˜ ´ ´
thanh con ngi oc  ao. Ðang sau vo nao phıa trc
´ ` ˆ    ˆ ˆ `
tran la mot  dai chay ngang qua au—vo van  ong.
 Vung
 ˆ ˆ
Vo van
 ong


˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙
` ´
Thuy tran
 ˜
Vo n´ ao
tr ´
c
tran

`
Vung Broca

`
Vung Wernicke

` ´ `
`  ´ ´ 
nay ch a hang ty te bao than kinh noi vi cac bap th it.
´ ˜ ´ ˜ ˘  ´ ´ ´
No cung co nh ng ac  iem khien chung ta khac xa vi
´ `
˘ ´ ˆ ´
ˆ ˆ ´
cac loai khı hoac  thu vat  khac. Vo van  ong  chınh yeu
` ´ ˆ
˘ ˆ ˆ ` ` `
nay cho chung ta “(1) mot  kha nang sieu viet  la dung ban
´ ´ ` ´ ´  ˆ ˜ ˆ
tay, cac ngon tay va ngon cai e th c  hien  nh ng nhiem 
ˆ  ˆ ´ ˆ ´ `

vu chan tay can en mot  m c o kheo tay cao va (2) kha
˘
ˆ ˆ ˜ ` ´  ˆ ˘
nang s dung  mieng, moi, l i va cac bap th it tren mat 
 ´

e noi” (Textbook of Medical Physiology cua Guyton).


˜ ´ ´
ˆ ˆ

Hay xem xet s l c  cach vo van  ong  chi phoi kha


˘ ˘ ´



ˆ ˆ ´
nang an noi cua ban.  Hn n a phan cua vo van  ong  co
 ˜ ` `  ˘ `  ˆ ´ ` `
˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ ˘ Vo nao ˆ  mat
´ la´ vung  ngo  ai˜ cua bo oc, vung` nay gan
lien´ vi trı thong` minh.ˆ Vˆ o n ao cua con ng´ i, neu ´ ˆ
c´ an m  ı r ong
 ong ra, th  o bon trang gi
ay anh
ˆ may; b` o
ocˆ c´ ua con khı ˆ hac tinh tinh  em
mot
ˆ chı chi  trang; va
bo oc con chuot  chiem mot  khoang bang con tem
(Scientific American).

ˆ   ´  ` ´
nhiem  vu ieu khien cac c quan giao tiep. Ðieu nay giup

´
˘ ˆ
`
giai thıch kha nang giao tiep vo song cua con ng i. Tuy
 ˆ
´ ´ ˆ `
rang oi tay cua chung ta ong mot  vai tro trong s  giao
˘ ` ´ ˆ ˆ ` ` ˘
tiep (viet van, lam cac ieu  bo bınh th ng, hoac  ra
ˆ ` ´ ´ ´

dau), nh ng mieng  th ng ong vai chınh. Tieng noi cua


` `  ˆ
´ ´
ng i—t tieng au tien cua em be cho en giong  noi

ˆ ` ` ` ˆ  ` ˆ ˆ
cua mot  ng i gia—la mot  ieu ky dieu  khong ai choi
˜

˜ ˆ ` 
cai  c.  Khoang 100 bap th it  l i, moi, quai ham, co
`  ˆ ˆ ˜
va ng c  hp  lai  e sinh ra vo so am thanh. Ban  hay l u
´
ˆ ` ˜ ´  
y en s  t ng phan sau: Mot  te bao nao co the ieu
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
58 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?

ˆ ˆ  ´ ˆ ˆ ˜
Moi dan toc
 eu co mot
 ngon ng
 ` ` ˆ ˆ ` ˘
Su
ˆ ot l ich s, ´ bat` ky khi ˜ nao mot  giongˆ dan nay´ gap ˆ
mot  ˆ giong˜ kh´ ac, thı ho cung thay giong dan  kia˘ noi mot ˆ
ngon ˜ ng` . Sach ˆ The Language  ´ Instinct ´ (Ban ´ nang ˆ ng
ˆ on
ngˆ ) bınh lu` an:
 ˆ “Cha ´ h
e co ai
kham pha mot bo lac
` ´ `  ˆ  ` 
cam nao, va khong co bang chng gı cho thay mot
˜ ` ` ˆ  ˆ ˜ ` ` ´ vung 
a ˜ tng la´ ‘chiec ` noi’ c´ ua ng on ng ,
´ t o´ truy ´ ra
m a
ˆ
nhng  nh om  ng ˆ i tr ˜ c  ´ ay kh ong ` c o
ˆ tieng ´ noi.... ˆ Tınh
ph´ o bien c ua ng on ng  ph c t ap l a m ot
 ph at hi en khi en
` ˆ ˜  ´ ` ` ´  ˆ
cac nha ngon ng phai than phuc, va la ly do au tien
` ˜
ˆ ˜ `     ˘
lam
˘ ta ˆ ngh ı rang ngon` ng la san pham cua ban nang
ac biet  cua con ngi”.

 ´
 `
ˆ ˜ ´
khien 2.000 th th it  bap ui cua mot  l c  sı, nh ng cac
` ˜  
´  ˆ `
te bao nao ieu khien thanh quan co the tap  trung vao

´ ` ˆ  ´ ˆ ´ ˆ ` ˆ
chı 2 hay 3 th th it ma thoi. Ðieu o khong noi len la bo
´ ´ ˘ ˆ 
oc chung ta  c  thiet ke ac  biet  e giao tiep sao?
ˆ ´  ˆ `
´ 

Moi cau noi ngan ban  thot len oi hoi´ cac bap th it c
ˆ ˆ ˆ ˜

ong  theo mot  khuon mau nhat  inh. Y nghıa cua moi
ˆ ˆ ´ ´   ` ˆ ´ ˆ
ˆ `
mot  cau noi co the thay oi tuy thuoc  m c o c ong  va
` ´ ´
 
s  phoi hp  thi gian rat chınh xac cua nhieu bap th it
´ ´ ˜ ˆ ˆ
khac nhau. Bac sı William
H. Perkins, mot  chuyen gia
ˆ ˜
´ ˆ ˆ ` ` ´
ngon ng , giai thıch: “ mot  toc o bınh th ng, chung

ˆ ˆ ˆ ´
ta thot ra khoang 14 am moi giay. Van  toc o nhanh gap
ˆ ˆ ´ ˆ ˆ ˆ ˜ ˜
oi toc o at   c  khi chung ta van  ong  rieng re l i,
ˆ ` ˘ `  ` ´
´
moi, ham hoac  bat ky phan nao khac cua c quan phat
ˆ  ´  ´ ´
am. Nh ng neu tong hp  chung lai  e phat ra tieng noi,
` ´ ˆ ´ ´
`
thı chung hoat  ong  giong nh cac ngon tay cua ng i
´ ´ `  `
` ` 
anh may lanh nghe va cua ng i chi an d ng cam
´  ` ´
ˆ
´ ˆ ˆ
trong cac buoi hoa nhac.  Cac c ong  cua cac bo phan 
` ˆ ´ ` `
nay phoi hp  lan nhau mot  cach nh ip nhang trong s  hai
` ´ ´
hoa tinh te ung luc”.
˜ ˆ  
ˆ ˆ

D kien  can thiet e hoi mot  cau n gian nh : “Ban 



ˆ ` ˜ ˆ 

manh  khoe khong?”  c  tang tr trong mot  phan cua


` ˆ ´ 
Con ng i ban
 oc
 ao biet bao! 59
` ´ ˆ ˆ ˜
 ` ` `
thuy tran thuoc  bo nao cua ban;  phan nay goi  la vung
` ˆ ` ` ˆ ˜ `
Broca ma mot  so ng i xem la trung khu ngon ng . Nha

`
khoa hoc  than kinh oat  giai Nobel la Sir John Eccles
` ` ` ˆ ˜
`
viet: “Ch a ai tım ra  c  vung nao trong bo nao cua loai

´ ´ ˆ ˜

khı, t ng ng vi trung khu ngon ng Broca”. Ngay ca


` ˜ ` ` ˆ `
khi tım  c  nh ng vung t ng t  ni loai vat,  thı s 
ˆ ` ´ ` ˆ  `
´ 
that  la cac nha khoa hoc  kh ong th e d ay
 lo ai kh ı n oi nhieu
` `
` ˆ ˆ
hn  c,  ngoai vai tieng n gian ma thoi. Tuy nhien
´  ´ ˆ ´ ´  `
ban co the noi mot  th tieng ph c tap.  Ðe lam the, ban 
´ ˜ ´  ˘
ˆ
ghep ch lai  vi nhau theo quy tac van pham  cua ngon
˜ ` ´ `  ´
´
ng ban.  Vung Broca giup ban  lam ieu o, ca khi noi

lan khi viet.
˜ ˆ ˆ ´ ˆ ˆ ˜ `
Dı nhien, neu ban  khong biet ıt nhat mot  ngon ng va
 ˜
´ ` ` ˆ  ˆ
hieu nghıa cua cac t , thı ban  khong the th c  hien   c 

˘ ˆ ˜ ` ˆ `  ˆ ˆ ˆ
kha nang ngon ng ky dieu  nay. Ðieu ay lien he en mot 

ˆ ˜ ` ´ ˆ
Ngon ng va trı thong minh
´ ˆ  ` ˆ
´ Tai ˆ sao trı thong  minh ` ˆ cua con ngi lai  troi ` hn  han ˆ
tr´ ı thong
` minh ´ cua lo ai vat,  ch´ ang´ han  nh loai ´khı?
ˆ Mot 
ly do ` l a ch
` ` ` ung ta s  d
`  ˘ung
 c u ˆ ph ap—k
´ et h
p
 c ac  am l ai´
thanh t  va dung
` t e˜ at  cau. Ly thuyet gia ve sinh ly
 ´
hoc  than kinh la tien sı William H. Calvin giai thıch:
˜  ` 
“Nhng ´ con ˆ khı´ hac tinh tinh  hoang dung khoang ba
mi sau am khac nhau e dien at khoang ba mi
´ ˜ ´ ´ ´  ˘ ˆ ˆ 
sau nghıa khac ˜ nhau. Chung´ co theˆ lap  l ai  mot ˆ am e
nhan ˆ manh  ˆ ` ngh´ıa, nhng ` ch` ung khong  noi´ ba am lai  e
them mot  t mi vao kho t vng  cua chung.
` ` ´ ˜ `  ´
ˆ “Loai ng ` ˆ i chung ta cˆ ung d ung˜ khoang ba  mi ´ sˆau
am, ` goi ´ la am ´ v i.˜ Tuy nhi ´ en chı nh ng˜ to hˆ p  cˆua cac˜ am
nay mi c´ o ngh ` ıa: ´ chung ˜ ta noi nh ˜ ng am vˆ o ngh ´ ıa
e
tao ra cac ´ t c o ngh  ıa”. ´ Ti en s ı Calvin ´ nh an  x et rang`
“cha ˆ ˆ ai coˆ the gi˜ ai th ıch”` ˆ c  bc chuy  ˘ en biˆ en t´ 
“mot
  am mot  ` ngh` ıa”` cua lo ´ ai v´ at  sang kha nang oc  ao
cua con ngi la dung cu phap.
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
60 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?

ˆ  ˜ ˆ
Khong chı ve nguech
 ngoac

´   ` 
“Co phai chı con ngi, chung loai Homo sapiens,
´ ´  ˘
ˆ ˜ ˆ ˜
m` i co` kh a n ang giao ti ep b ang ng on ng
ˆ  `  ` ˆ ` ˜  khong? ´ Ro`
rang la cau tra li phai tuy thuoc vao nghıa cua nhom t
ˆ ˜  ˜  ´  ` ˆ  ´ ´ 
‘ngon ng’—bi le tat ca cac loai vat  mc phat trien

  ˆ ˆ
cao chac chan dien at b ang nhi eu d au, nh i eu b o,
´ ˆ  ´ ` ´ `  
hi hng, tieng keu, tieng hu va tieng hot, va ngay ca
˜ ˆ  ` ˆ ˜  ´ ´ ˆ
vu i` eu  cua loai ` ong. Songˆ ngon´ ng cua ˘ cac thu vat `
ngoai con ngi xem ra khong co c cau van pham. ˜ Va
ˆ  ´  ´ ` ´ ˆ ˆ
mot  ˜ ieu ´ co the kha quan trong  ` la th u vat khong ve c
ˆ ´ ˜  ˘ 
nhng tac pham hoi hoa.  Ma co ve c  hoa  chang
˜  ` ˜ ´ ˆ ´ `
cung chı la nhng net nguech  ngoac”  (Giao s R. S. va
D. H. Fouts).

 ˘ ˆ ´
ˆ ´ ` `
ph
anˆ ac  biet  khac cua bo oc ban,  goi  la vung Wernicke.
`
`  ˆ ˜

 ay, hang ty te bao than kinh nhan  biet nghıa cua


˜ ` ´ ˘ ` ´ 
nh ng li noi hoac  viet. Vung Wernicke giup ban  hieu
˜ ` ´  ` ˜  ˘
 c  nh ng li phat bieu va nh ng ieu ban  nghe hoac 
` ` ´  ˜ ˆ ` ´  ´
oc;  vı the ma ban  co the hoc  biet d kien  va co the ap
´ ˆ ´ ´
ng mot  cach hp  ly.
´ ˆ
`
 ´ ˜  ´
Noi troi chay oi hoi nhieu yeu to khac n a. Ðe thı du: 
ˆ ` `
´   ´ ˜ ´
Mot  li chao hoi co the mang nhieu y nghıa khac nhau.

 ˆ ` ´

Giong  cua ban  bieu lo s  vui m ng, khoai cam, buon
´ ˆ ˜ ´  ˜ ˘ ˜ ` ´ ´ 
chan, voi  va, kho ch iu, buon ba, hoac  s hai, va no co the
 ˆ ˆ ´ ´ ˆ
´ ´ `
´
bieu lo tham  chı m c o cua cac trang  thai tınh cam o.
ˆ ` ´ ´ ˜ ˆ 
Mot  vung khac trong oc ban  cung cap d kien  cho phan

´
` ´ `  ˆ ˆ ´
cam xuc cua li noi. Vı the, nhieu bo phan  khac nhau

ˆ ´ ` ´ 
cua bo oc cung gop phan khi ban  dien at. 
˜
 ˜ ˆ
Nh ng con khı hac tinh tinh a  c  day  mot  so dau
´ ´  ´ ˘ ˘
gii han,  nh ng chung ra dau cot e xin th c an hoac 
˜ ´ ˘
´ ` ` `

nh ng th can ban khac. La ng i t ng day  khı hac
´
ˆ ` `
tinh tinh cach dien at  n gian khong dung li, tien
˜ ˆ ˆ ˜ ` ` `
sı David Premack ket luan:  “Ngon ng loai ng i la
ˆ  ˆ ´ ˘ ´
`
mot  van e gay kho khan cho thuyet tien hoa bi vı
` ˆ ´ 
Con ng i ban
 oc
 ao biet bao! 61
ˆ ´ 
´
˘

khong ai co the giai thıch  c  het kha nang bao la cua


´
no”.
´ ´  ` ´

Chung ta co the suy ngam: ‘Tai  sao con ng i ta co kha


˘ ` ˆ ` 
`
˜
nang ky dieu  nay e dien at  t t ng va cam nghı,

`  ´ ´
e hoi va e ap?’ Sach Encyclopedia of Language and
´   ˆ ˜
` ` `
Linguistics phat bieu rang “ngon ng [cua loai ng i] la
 ˘ ˆ ` ` ˆ ` ˆ ˆ ` 
ieu ac  biet”,  va nhın nhan  la “cong cuoc  tım kiem tien
ˆ
ˆ ˜
` ˆ
than cua ngon ng trong s  giao tiep cua loai vat  chang
´ ` ˆ ˆ ˘ ´ ˜ ˆ
li
 ıch la bao trong viec  lap ho sau ngan cach gi a ngon
˜ ´
` ` `
` ˆ
ng , tieng noi cua con ng i va hanh vi cua loai vat”. 
´ ˆ ´ ´ ˆ
Giao s Ludwig Koehler thau tom  c  s  khac biet: 
ˆ ˜ ` ` ˆ  ´  ´ ` ˆ ˘
“Ngon ng con ng i la mot  ieu bı an; no la mot  tang 

´ ´ ` ˆ ´
pham cua Ð c Chua Tri, mot  phep la”. 
ˆ
ˆ
´ ˆ ´

Viec  ra dau cua mot  con khı khac biet  biet bao vi kha
˘
ˆ ˜ ´

nang s dung  ngon ng ph c tap  cua tre em! Sir John


´  `  ´ ˜ ˜ ˆ
Eccles noi en ieu ma hau het chung ta cung a nhan 
´ `
˘ `

ˆ  
thay; o la kha nang ma “ngay ca tre em len ba tuoi the
ˆ  ˆ ` ˆ
` `  ´
hien  bang mot  ˆ trang cau hoi vı muon tım hieu the gii

´ ´ ´ `
ˆ ˘
cua chung”. Ong noi tiep: “Trai lai,  loai khı khong at 
ˆ
ˆ
´ ` ˘ ˆ

´
cau hoi”. Vang, chı co con ng i at  cau hoi, ke ca cac
ˆ
 ´ ˜

cau hoi ve y nghıa cua s  song.
´ ´ `   ´ ˜
Ky c va nhieu ieu khac n a!
` ´  ˜ ˆ ˘
Khi liec vao g ng, ban  co the nghı en khuon mat 
`  `

´ ´ ´ ˘
mınh hoi con tre, ngay ca so sanh no vi g ng mat  ban

˜ ˘ ` ˘  ´
trong nh ng nam sau nay hoac  sau khi trang iem. Cac
´
` ´ 
 ` ˆ ´ ˆ
y t ng nay co the nay sinh gan nh t vo th c, tuy vay 

´ ˆ ´ ´  ´ ˆ
Giao` s A. ´ Noam˜ Chomsky  ´ nhan   xet:´ “Xet ´ ve trı tue`  ˆ
conˆ ng´ i, ch` ung ˆ ta cung˜ thay c acˆ c au ˆ tr uc ph c ` tap
 ´ ky dieu. 
Mot  thı du la˜ ngon ˜ ng , nhng
 ˘ ay kh´ ong ` phai l´ a thı d´ u duy ˆ
nhat. B` an  hay ngh ı veˆ kha nang cua  oc d´ ung ` cac khai ni ` em

tru tng
 ˆ cua´ h˘ e thong
ˆ so,´ [i eu o dng ` nh la
mot trı nang] oc  ao cua con ngi”.
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
62 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?

´  ˘ ˘ ˆ 
“Ð c
 phu cho” kha nang at
 cau hoi
  ˜ ` ˆ ´
Ve tng´ lai cua vu tru,  ˘ nha´ vat ˆ ly Lawrence
  ˜ Krauss 
viet:´ “Chung´ ta  bao  ˆ dan at cac c au h oi ve nh ng ieu´
` ˘  ` ´
chung
 ˘ ta co  the ´ khong ˆ bao´ giˆ  gap,  ` bi vı chung ta c´ o
kha´ nang h˜ oi c ac c´ au o.´ Mot  ngay kia ´ con, hay ´ ch au
chung ta se giai ap. Chung ta c  phu cho trı tng
tng”.


ˆ  ˘ ˆ ˆ  ˆ
mot  ieu rat ac  biet  ang dien ra, mot  ieu khong con
ˆ ` ´ 
ˆ
vat  nao co the cam nghiem   c. 
´ ´ ´ ˆ ` `
` ` ˆ `
Khac vi thu vat  la loai chı song va hanh ong  vı nhu
 ˆ ` ´  ` ˆ  ´ ´ `
cau hien  tai,  con ng i co the hoai niem  ve qua kh va
` ´ ` ˆ ´ ` `
tru tınh t ng lai. Ban  lam  c  nh vay  chınh la nh

˘ ´ ´  ˆ
˜ ˆ ` 
kha nang ky c hau nh vo han  cua nao bo.  Ðanh rang
´ ˆ ´ ´ ´
ˆ ´ ˆ ` ´ ` ` ´
suc vat  co ky c  mot  m c o nao o, va vı the chung
´  ` `  ` ˘ ´ ´ ´
co the tım  c   ng ve nha hoac  nh lai  cho chung co
 ` ´ ˘ ´ ´
` ` `
the tım  c  th c an. Ky c cua loai ng i thı tot hn
 ˆ ´ ´  ˆ ´ ´ ´
nhieu. Mot  khoa hoc  gia c tınh rang bo oc chung ta co
 ´ ˜
˜ ˆ   ˆ
the tıch luy u d kien  “e viet ay hai m i trieu  cuon
´   ´ ´ ˆ ´ ˆ
sach, nhieu bang so sach trong cac th vien  ln nhat tren
´ ˆ `   ´ ´
the gii”. Mot  so nha khoa hoc  ve than kinh c tınh
 ˆ ` ` ` ˆ `

rang trong mot  i song dai trung bınh, mot  ng i chı


ˆ  ˘  ˘

s dung  1/100 cua mot  phan tram (.0001) tiem nang cua
ˆ ˜ ´ 
ˆ ´ ´ ´
bo nao. Ban  co the hoi mot  cach thıch ang: ‘Tai  sao
´ ´ ˆ ˆ ´ ´   ˘ `
chung ta co mot  bo oc co nhieu tiem nang en the, ma
´ ` ˆ ˆ 

´
chung ta lai  dung khong het mot  phan nho cua no trong
ˆ ` `
mot  i song trung bınh?’
ˆ ˜
´ ˜ ˆ

` ˆ
Bo nao cua chung ta cung khong phai chı la mot 
´ ˜ ˆ ` ˜ ˆ ˆ ´ ˆ ˆ
ni tıch luy vo van d kien,  nh mot  may sieu ien 
´ ´ `
toan. Hai giao s sinh hoc  Robert Ornstein va Richard

˘

´ ´ `
F. Thompson viet: “Kha nang hoc  hoi cua trı oc con ng i
` ˜ ` ´ ˜ ˆ ` ˆ ˆ ´
—tang tr va nh lai  d kien—l  a mot  hien  t ng  ang
´ ´ ˜  ´
chu y nhat trong vu tru sinh hoc.  Moi  ieu khien chung
` ˆ ´ 
Con ng i ban
 oc
 ao biet bao! 63

 ´ ` ` ´ ˘ ˆ 
` ˆ   ´ ` Ch˜ı co loˆ ai ng
 ´ i m˜ i  at
 cau
` h oi.
Vai cau hoi trong so o la nhng cau ve y nghıa cua i song
` ` ˆ ˜
´ ˘
ta thanh con ng i—ngon ng , t t ng, kien th c, van
´ `

ˆ
˘ `
hoa—la ket qua cua mot  kha nang phi th ng”.
˜ ´ ˆ
´ ´ ´ ` ´  ´
Hn n a, trı tue cua ban  co y thc. Li phat bieu o
`
´  ˆ  ˆ
d ng nh c ban; nh ng no tong ket lai  mot  ieu khong
 ˜ `  ` ˆ `
the choi cai  c,  la ieu khien ban  thanh mot  con ng i
ˆ ´ ´ ´ ˜ ˆ
` ˆ  ´
oc  ao. Trı oc a  c  mo ta la “mot  th c  the kho  inh
˜ ´ ´ ´ ˆ
˘
nghıa, ni o co trı thong minh, kha nang quyet  inh,

˘ ˆ ´
` ´ ´  ´
kha nang nhan  th c, cam biet va y th c ve chınh con
` ` ˜ ` ˜ `
ng i mınh”. Nh nh ng dong suoi, nh ng con lach  va
ˆ   ` ˜
ˆ
`

song o ra bien, thı nh ng ky niem,  t t ng, hınh anh,


ˆ `
˜ ˜ ˆ
` ˘ ˆ
am thanh va cam nghı mai tuon chay vao hoac  troi qua
´ ´ ´ ˆ ˜
´ ´ ` ˆ ´
trı oc chung ta. Mot   inh nghıa cua y th c la “nhan  th c
 ˜ ` ´ ˆ
`
ve nh ng gı dien ra trong trı rieng cua mınh”.
´ `
´ ˆ ˜ ˆ ´ 
Cac nha khao c u hien  ai  a tien bo kha nhieu trong
ˆ   ´ ˆ ´
ˆ ˜ ` ˆ
viec  hieu biet ve cach cau tao  vat  ly cua bo nao va mot 
` ` ˆ ´ ´ ˜ ´
vai tien trınh ien  hoa hoc  dien ra trong o. Ho cung co
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
64 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?

´ ´ ` ˆ `
Kh´ ac ´ vi´ loai
 vat,
 ´ con` ngi
` 
co y thc ve chınh mınh va ve tng lai

´ ´ ˆ ` ´ ˆ
ˆ
the giai thıch cac mach  ien  va cach hoat  ong cua mot 
´ ˆ ´ ˆ ˆ ´ ˆ ´ ˆ
may ien  toan toi tan. Tuy nhien, co mot  s  khac biet 
ˆ ˆ ˜ ˆ ´ ` ´ ˆ ´ ` ˆ ´ `
menh mong gi a bo oc va may ien  toan. Nh bo oc ma
´ ´ ´ ` ` ˆ ˜ ´ ˆ
ban  co y th c va biet mınh hien  h u, nh ng may ien 
´ ` ˆ ´ ´  ´ ´ ´ ´
toan thı khong y th c ve chınh no. Tai  sao co s  khac
ˆ
biet  ay?
` ˆ ` ´ ` ` ´ ´

Thanh that  ma noi, tai  sao va nh the nao y th c nay


` ˜ ´ ` ˆ ´ ´ ´
sinh t nh ng qua trınh vat  ly dien ra trong oc chung ta
` ˆ  ´  ˆ `  ` ˆ
la mot  ieu bı an. Mot  nha sinh hoc  than kinh bınh luan: 
ˆ ˆ ` ` ` ´ 
“Toi khong thay  c  lam sao nganh khoa hoc  nao co the

´  ´ ´ ˜ ˆ
giai thıch  c  ieu o”. Giao s James Trefil cung nhan 
´ ` ` ˆ ` ´ ´ ´ ˜ ´
xet: “The nao la mot  con ng i co y th c theo nghıa chınh
´ ´ ` ˆ ˆ
´
xac... Ðo la mot  cau hoi quan trong  duy nhat trong cac
` ` ´ ˆ ´ ˆ

nganh khoa hoc  ma chung ta tham  chı khong biet hoi the
` ˆ ´ 
Con ng i ban
 oc
 ao biet bao! 65
` ˆ ´ ` ˜ ` ` ˆ ´ 
nao”. Mot  ly do la nh ng nha khoa hoc  dung bo oc e co
 ˆ ´ `
ˆ ´  ´
ˆ ´ ˆ `
hieu bo oc. Va chı nghien c u ve sinh ly cua bo oc thoi thı
´  ˆ
˜ ˆ ´ 
co the khong u. Tien sı David Chalmers nhan  xet rang
´ ´ ` ˆ ˜  ´  ˆ

y th c la “mot  trong nh ng ieu bı an sau xa nhat cua s 


ˆ ˜
  ˆ ´ ˆ ` ˆ 
hien  h u, nh ng chı hieu biet ve bo oc thoi thı khong the
´ ´ `
 ´ 
giup [cac nha khoa hoc]  giai  c  ieu bı an ay”.
` ´ 
ˆ ´
Nh ng du sao chung ta ai nay eu cam nghiem   c  y
´ ´ ´
ˆ ˆ  ˜ 

th c. Thı du,  cac ky niem  song ong  ve nh ng ieu xay


´ ´ ˆ

` ˜ ˆ
ra trong qua kh khong phai chı la nh ng s  kien   c 
` ˜ ˜ ˆ
´ ˆ ´
tang tr , nh nh ng bit thong tin cua may ien  toan.
´ ´   ˜ ˆ

Chung ta co the suy ngam ve nh ng kinh nghiem  cua


` ` ´ ´ ˜ ` ` ` ´ 
mınh, t o rut ra nh ng bai hoc,  va dung chung e d 
´ ´ ´  ´ 

tınh t ng lai. Chung ta co the xet en nhieu vien canh
´ 
`  ´ ˆ

co the xay ra trong t ng lai va tham  inh cac hieu  qua

´  ˆ ´ ´
˘ ˆ
moi vien canh co the gay ra. Chung ta co kha nang phan
´ ´
´ ` ˆ ´ ´ 
tıch, sang che, cam kıch, va yeu th ng. Chung ta co the

´ ˜ ˆ ˆ ` ´  ´ ´
th ng th c nh ng cuoc  chuyen  tro vui thu ve qua kh ,
 ˆ ` ´ ´ ´ ´  `
ve hien  tai  va t ng lai. Chung ta co cac gia tr i ve hanh
´ ` ´  ˆ ´ ´ ` ` ˜
vi ao   c va co the van  dung  cac gia tr i nay vao nh ng
´  ˘ ˆ  ´ ´
quyet  inh co the, hoac  khong the, mang lai  li  ıch t c
 ´ ´
´
ˆ ˆ
khac. Chung ta  c  thu hut bi cai ep  cua nghe thuat 
` ´ ´ ´ ´  
va ao   c. Trong trı, chung ta co the uon nan, trau chuot
´
` ´ ˜ ` ´ ˜
´
y t ng, va oan xem nh ng ng i khac se phan ng ra
´ ˆ ˜ ´
sao khi chung ta th c  hien  nh ng y ay.
˜
´
Nh ng yeu to nh the tao  ra cam biet khien chung ta
´ ˆ ´ ˜  ´
ˆ ˆ
tach biet  vi nh ng the song khac  tren at. Mot  con
´ ` ` ` `
´
cho, con meo, hay con chim nhın vao g ng va phan ng
` ´ ˆ ˆ ´ `
nh la chung thay mot  con vat  khac cung loai.  Nh ng khi
` ` ´ ´  ´ ` ` ˆ
ban  nhın vao g ng, ban  y th c ve chınh mınh la mot  con
` ´ ´
˘ `  ´  
ng i co cac kha nang v a ke. Ban  co the suy ngam ve
˜ ` ´
ˆ
nh ng tınh the kho x , chang han  nh : ‘Tai  sao mot  so
` ˘ ` ˆ ˆ
con rua song 150 nam va mot  so cay coi song hn 1.000
˘ ˆ ` ˆ ˘ ˆ
nam, nh ng mot  con ng i thong minh  c  ang tren
˘ ´ ˘ ˜
mat  bao khi song  c  100 nam?’ Tien sı Richard Restak
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
66 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
´  ˆ ´
` `
´ ˆ ´

phat bieu: “Bo oc cua con ng i, va chı co bo oc cua con
` ´ ´
˘ ´ ˆ

ng i mi co kha nang suy ngam, quan sat hoat  ong  cua
´ ` ` ` ` ˆ ´ ˆ ˆ ˆ
chınh mınh, va vı the ma at   c  mot  m c o sieu viet 
` ´ ˆ ˆ
˘  ` `
nao o. That  vay,  kha nang thay oi ch ng trınh hanh
ˆ `
´ `  ˆ ˆ ´ ´

ong  va t  cai hoa la ieu phan biet  chung ta vi tat ca


´ ˆ ´ ˆ ´
cac tao vat khac tren the gii”.
´  ´ 
` ` ˆ `

Y th c cua con ng i lam mot  so ng i phai boi roi.
ˆ  ˆ
´ ´ ´  
Tuy thien ve viec  giai thıch y th c bang sinh hoc,  quyen
´
` ˆ ´
sach Life Ascending phai nhın nhan:  “Chung ta boi roi

` ` ˆ ´ ` ´
khi hoi: Lam sao ma mot  qua trınh [s  tien hoa] giong
ˆ ` ` ´ ˜ ` ´

nh mot  tro c bac,  co nh ng hınh phat  ang s cho ke


´  ´ ´ ´
˘

thua, lai  co the sinh ra cac  c tınh nh kha nang cam


´ ˆ ` ´ ˜ `   ` ˆ
thu cai chan va cai my, long trac an, s  t  do va tren het,

˘ ´
 ` ´
kha nang phong phu cua tinh than con ng i. Chung ta
` 
˘ ´  ˆ ˆ

cang suy ngam ve kha nang h ng ve thieng lieng cua


` `  
´ ` ˆ ´
mınh, thı s  thac mac cua chung ta cang sau”. Rat ung.
 ´  ` ˆ
ˆ  ´ ˆ
Nh the, e co the hoan tat cuoc  thao luan  ve tınh oc 
´
` ˜ `  ´  ´ ´

ao cua con ng i, hay xem vai bang ch ng ve y th c cua


´ ` ´ ´ ´  `
chung ta, la cac ch ng c cho biet tai  sao nhieu ng i tin
 `
´ ˆ ˆ ˆ
chac la phai co mot  Ðang Thiet Ke thong minh, mot  Ðang
´ ˆ ´
Tao  Hoa, quan tam en chung ta.
ˆ ˆ `  ˜
Nghe thuat
 va tham my
´ ´
Trong s ach Symmetry, Causality, Mind, gi ao s

` ˆ 
Michael Leyton hoi: “Tai  sao ng i ta am me theo uoi
ˆ ˆ ˆ
´ ` ` ´
nghe thuat  en the?” Nh ong giai thıch, vai ng i co
 ´ ˆ  ´
the noi hoat  ong
 tinh than nh toan hoc  mang lai  li 
´ ˜ ` ˆ ˆ ` ´
ˆ
ıch ro rang cho nhan loai,  nh ng au la li  ıch cua nghe
ˆ  ´ ´  ´ ˜
thuat?  Leyton minh hoa  bang cach noi rang co nh ng
`  ˜ ˆ  ˜ ˆ ˆ
ng i i rat xa e d  nh ng cuoc  trien lam nghe thuat 
` `  ´ ˆ ´ ´ ˆ ˆ `
va hoa nhac.  Ðieu o lien quan en y th c noi  tam nao?
 ` ˆ  ´
T ng t  nh the, nhieu ng i tren khap the gii treo
˜ ´ ´ ˆ `

nh ng b c tranh hay b c hoa  ep  tren t ng  trong


` ˘ ˘ ` ` ´  ˆ
nha hoac  trong van phong ho.  Hay la xet ve am nhac. 
` ˆ ´ 
Con ng i ban
 oc
 ao biet bao! 67

 ` ´ ˆ ˆ ` ´
Hau het ng i ta thıch nghe mot  loai  am nhac  nao o

` ` ´ ´   ˆ

khi  nha va luc lai xe. Tai  sao? Chac chan khong phai
` ` ˆ ´ ˆ ` ˜ ´ ´ ˆ ˆ ´
la tai  vı am nhac  co mot  thi a giup cac ong  vat  thıch
´ ´ ˆ ˆ ´ ˜ ` ˆ
nghi nhat song sot. Leyton noi: “Nghe thuat  co le la mot 
ˆ ´
´
` `
hien  t ng  kho giai thıch nhat cua loai ng i”.
ˆ ´  
´
Tuy vay  chung ta ai nay eu biet rang th ng th c
ˆ ˆ `  ˜ ` ˆ 
 ` ´
nghe thuat  va tham my la mot  phan cua ieu lam chung

` ` ˆ ˆ ´   ˆ
ta cam thay la “con ng i”. Mot  con vat  co the ngoi tren
ˆ  ` ` ˆ  `  ` 
mot  ngon  oi va nhın len bau tri ay mau sac, nh ng
´ ´
´ ˆ ´ ` ˆ
no co  c  ve ep  thu hut khong? Khi chung ta nhın mot 
´ ´ ´ ˘ ` 

ngon  thac long lanh d i anh mat  tri, hay ngam canh
ˆ ˆ ` ˜ ˆ ´ ` ˆ ´
vat  muon mau r c  r trong mot  canh r ng nhiet  i,
˘ ˘ ´ ` ˜  ´ ` ` ´
hoac  cham chu nhın bai bien co hang d a xanh, hay thıch
´  ` ˜ `
´   `
thu ngam nhın nh ng vı sao rai rac khap bau tri en
 ´ `
´
tuyen nh nhung; chung ta th ng cam thay than phuc, 
´
ˆ
` ` ´ ˆ ˜
co phai khong? Ve ep  nh the lam long chung ta ron  ra,
ˆ  ´ 
tam than chung ta bay bong. Tai  sao?
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
68 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
´ ´ ˜ ´  ´
Tai
 sao chung ta lai  co nh ng ao c bam sinh khat
˜   ˜ ` ˜ ´ ` ˆ
khao nh ng ieu tham my, la nh ng th ma tren th c 
´  ´ ´  ˆ ˆ
te gop phan rat ıt, xet ve ph ng dien  vat  chat, cho s 
`
´ ´ ´  ˜
´
song con cua chung ta? Cac gia tr i tham my cua chung
` ˆ ˆ ` ˆ ´ ´
ta t au en? Neu khong nhın nhan  co Ðang Tao  Hoa
` ´ ` ´ ´ ` ´ ´
la Ðang phu cho con ng i cac gia tr i nay luc sang tao, 
` ´ ˆ
` `
´
´  `
thı cac cau hoi nay thieu li giai ap thoa ang. Ðieu nay
˜ ´ `
´
cung ung trong tr ng hp  ve ep  ao   c.
´ ´ ´
Cac gia tr i ao
  c
 ` ` ˆ  ` ´
Nhieu ng i th a nhan  rang hınh th c cao th ng 

´ ` ˜ ˆ ˆ ´
nhat cua cai ep  la nh ng viec  thien.  Thı du,  trung
` ´ ˆ  `  ´ ` ˆ ˆ ´
thanh vi nguyen tac du b i bat b, hanh ong  mot  cach

´ 
` ´ `
v i tha e giam bt noi au kho cua ng i khac, va tha
´ ` `  ` ` ´ ` ˆ ´
th ng i lam ton th ng mınh la cac hanh ong  kıch
ˆ ´ ´ ´
˜ ` ˜

ong y th c ao   c cua nh ng ng i biet suy nghı 


 ´ ˆ ` ´ ˆ

khap ni. Cai ep  thuoc  loai  nay  c  Kinh-thanh mo ta


 ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ
`
bang mot  cau cham ngon x a: “S  khon-ngoan cua ng i
` ˆ ´ ˆ ` ` `
khien cho ng i cham  nong-gian;  va ng i lay lam danh-
`
ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ
d  ma bo qua toi  pham”.  Hay nh mot  cau cham ngon
´ ´ ` `
` ` ` ˆ
khac noi: “Long nhn-t cua ng i lam cho ng i ta yeu-
ˆ ` ˆ ˆ
chuong  mınh” (Cham-ngon 19:11, 22).
´  ` ˆ ` ˆ ´

Chung ta ai nay eu biet la mot  so ng i, tham  chı ca


´ ` ˆ ˆ `  ˆ
nhom ng i, khong quan tam en hay cha ap  nen luan
´ ´ ` ˆ ` ´ ´
ly, ao   c cao; nh ng a so thı khong lam the. Cac gia
´   ` `
tr i ao   c hau nh thay tai  khap ni va trong moi  thi
`  ` ` ˆ ´  ˆ ´
ai  t nguon nao ma ra? Neu khong co Nguon luan ly
´ ˆ ´ ´ `  ´

ao   c, khong co Ðang Tao  Hoa, thı ieu trai hay phai


´ ` ` ˜ ˆ ` `
chı n gian xuat phat t ng i ta, xa hoi  loai ng i ?
˜ ˆ ´  ´ ˆ `  
Hay xem mot  thı du:  Hau het ca nhan lan oan the eu
 ` ` ´ 

tin rang giet ng i la sai. Nh ng ta co the hoi: ‘Sai theo


ˆ  ` ˆ ` ´ ˆ ´ ´ ´ `
tieu chuan nao?’ Tat nhien la co mot  y th c ao   c nao
´ ` ˘
˜ ˆ ` ` ´ ` ´ ´
o lam can ban cho xa hoi  loai ng i noi chung va y th c
´ ˜ ` ˆ ´
 ´ ˆ
o a  c   a vao trong luat  phap cua nhieu n c. Ðau
` ˆ ´ 
Con ng i ban
 oc
 ao biet bao! 69

 ˜
ˆ ` ´ ` ` 
Neu vu´ tru ` sinh
` ra do ng´ au nhien ˆ va chung
´ ta tˆ ınh´ c s˜ ongˆ
trong
` o, thı i ` song chung ´ ta khong th˜e co m` ot  y ngh ıa  lau
dai. Nhng
  neu ` i` song  ch ung  ta trong
´ ˆ vu´ tru l˜ a ket qua´ cua s
thiet ke, thı i song at phai co mot y nghıa thoa ang.
` 
ˆ  ´ `
` ˆ
la nguon cua tieu chuan ao   c nay? Chang phai la mot 
´ ˆ ´ ˜ ´ ´ ˜
Ðang Tao  Hoa thong minh, co nh ng gia tr i ao   c a
˘
˘ ˆ ´ ´ ´ `
at  kha nang l ng tam, hay y th c ao   c, vao trong
` ` ´ ˆ
long ng i ta sao? (So sanh Ro-ma 2:14, 15).
´   ` ´ 
Ban
 co the suy t ng va d  tınh ve t ng lai
ˆ ´ ´
´ ´
` `

Mot  khıa canh  khac cua y th c cua con ng i la kha


˘ 
` ` ´
nang suy t ve t ng lai. Khi  c  hoi la con ng i co
˜ ˘  ` ´ ` ˆ ` ´
nh ng ac  iem nao khien ho khac loai vat,  thı giao s
` ˆ  `
ˆ ´
Richard Dawkins nhın nhan  rang con ng i qua that  co
˜ ´ ´ ˆ ´  ˆ
˘ `
nh ng  c tınh oc  ao. Sau khi e cap  “kha nang dung
´ ´ ´ ´ ` ´
 ` ˆ
tınh lo xa co y th c va trı t ng t ng  e tru lieu 
´ ´ ˆ ´ ´ ` ˆ ˆ `
tr c”, Dawkins noi them: “Li  ıch t c thi luon luon la
 ´ ´ ˆ
ieu quan trong  duy nhat trong s  tien hoa; li  ıch lau
` ˆ   ´  ´ ˆ ´ `
dai khong he quan trong.  Ch a he co the co mot  cai gı van
´ ` ´ ´ `
´ ˆ
tien hoa, du hai  cho li  ıch t c thi cua ca nhan. X a nay,
ˆ `   ˆ ` ´ ˆ ` ´  ´ `
ay la lan au tien ma ıt ra mot  so ng i co the noi: ‘Ð ng
˜ ˆ ´  ´ ´ `  ´
nghı en viec  ta co the  c  li  ıch t c thi bang cach on
` ` `  ´ ˆ ` ` ˆ ˆ ˜
khu r ng nay; con ve li  ıch lau dai thı sao?’ Vay  toi nghı

˘ ` ´
` ˆ ´
rang kha nang lo xa nay th c  s  mi me va oc  ao”.
´ `
´ ´ ˜ ´ ˆ
˘ `
Cac nha khao c u khac cung xac nhan  kha nang tru
ˆ  ˆ ` ´ ´ ´
` ` ˆ  ˆ
lieu  ve lau dai, co y th c cua con ng i la mot  ieu vo
` ´  ˆ
song. Nha sinh ly hoc  than kinh William H. Calvin nhan 
´ ` ˆ `
` ˆ `
xet: “Ngoai viec  giao phoi va s a soan  cho mua ong, la

˘ ´ ´ ´  
kha nang do kıch thıch to thuc ay, ieu khien ta ngac 
ˆ ` ´ ˆ  ˆ ´  ´ 
˘
nhien la thu vat  bieu hien  rat ıt bang ch ng ve kha nang
` ˆ ´ `
` ` ´ ´ ˆ ´  ˜
tru lieu  tr c, du chı la vai phut”. Thu vat  co the d  tr
´ ˘ ´ ` ˆ ´ ˆ ˜
th c an tr c mua ong, nh ng chung khong suy nghı
´ ˆ ` ´ ` ` ˆ ´
thau ao s  viec  va theo o ma tru lieu.  Trai lai,  con
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
70 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?

 ˆ ´ ` `  ´
Chı rieng co loai ngi cam thu cai ep,

˜  ` ´   ´
nghı en tng lai va c thu hut en Ðang Tao
 Hoa
` ˜
˘ ˆ
ng i nghı en t ng lai, ngay ca t ng lai xa xam. Mot 

 ˜  ´ 

so khoa hoc  gia suy t ng ve nh ng ieu co the xay ra


˜ `
˘ ` ´ `

cho vu tru hang ty nam sau nay. Ban  co bao gi t  hoi
` ´ ` ˆ ´  ˜
tai  sao con ng i—khac xa loai vat  en the—co the nghı
 ` ` ˆ
ve t ng lai va bay ra ke hoach  khong?
´ ´  ` ` ´
Kinh-thanh noi ve con ng i ta: “Ngai [Ðang Tao  Hoa]´
` `
` ` `

khien cho s  i i  ni long loai ng i”. Ban Dien Y
` ´ ´  ´ ˆ ˜
` ´
thı noi: “Th ng  Ðe co gieo rac y niem  vınh c u vao trı
´ ` `  ´ `

oc loai ng i” (Truyen-ao  3:11). Chung ta dung kha


˘ ˘ ˆ ` ` `
ˆ `
nang ac  biet  nay hang ngay, ngay ca trong mot  hanh
ˆ ˆ ` ` ` ˜
ong  rat thong th ng nh liec vao g ng va nghı en
ˆ
´ ˜ ˘
ngoai  dien  cua chung ta se ra sao trong 10 hay 20 nam
´ ` ´ `

ti. Va chung ta khang  inh li  Truyen-ao  3:11 ngay

´
´ ˜  ´ ´ ˆ
ca khi chung ta chı thoang nghı ve cac khai niem  nh s 
` ˆ ´ 
Con ng i ban
 oc
 ao biet bao! 71
ˆ ˆ
` ` ˆ ˆ ´ ´
vo tan
 cua thi gian va khong gian. S  kien  chung ta co

˘ ` ` ´ ` ´  ` ´
kha nang nay phu hp  vi li phat bieu la Ðang Tao  Hoa
˜ ˘ ´ ˆ ˜
` ´ ´ ` `
a at “y niem  vınh c u vao trı oc loai ng i”.
´    ´
Ð c
 thu hut en gan Ðang Tao
 Hoa
ˆ  ` ˆ ` `
˜
Tuy nhien, nhieu ng i khong hoan toan thoa man
´ ˆ
´ ´ ´ ˆ `  ˆ
vi viec  th ng th c cai ep,  vi viec  lam ieu thien 
`  ` ˜ ´
cho ng i ong loai  va suy nghı en t ng lai. Giao s
ˆ ´  ´ `

C. Stephen Evans nhan  xet: “Ðieu ngh ich ly la ngay ca


` ˜ ˆ ´ ´ ` ´ ´ `
vao nh ng giay phut hanh  phuc va quy bau nhat la
´ ´ ˆ ` ˆ ` ´ `
luc chung ta yeu va  c  y eu, thı chung ta lai  th ng

ˆ  ` ´ ´ `
cam thay thieu mot  ieu gı o. Chung ta thay mınh
 ˆ  
muon nhieu hn nh ng lai  khong biet ieu nhieu hn
` ´ ` `
ˆ ˜ ` ´
ma chung ta muon la gı”. Qua that,  nh ng ng i co
´ ´ ´ ´ ´ ` ˆ ` ˆ `
y th c—khac vi cac loai vat  cung song tren hanh tinh
`
ˆ  ´
nay—cam thay mot  nhu cau khac.
ˆ ´ ˘ ˆ ` ˆ

`
“Ton giao an sau vao tan  goc re cua ban chat con ng i
` ` ˆ ` ˆ `
va  c  ng i ta thuoc  moi  trınh o hoc  van va  ia v i

ˆ ˆ `  ˆ `

kinh te cam nghiem”.  Cau nay tong ket cong trınh khao
´ ` ´ ` ` ´
c u ma giao s Alister Hardy trınh bay trong sach The

ˆ ˆ

Spiritual Nature of Man (Ban chat thieng lieng cua con


` ´ `  `  ˆ ˆ
ng i). Sach nay khang  inh ieu ma nhieu cuoc  nghien
´ ´ ˜ ´ ˆ ` ´ ´ ´ 
c u khac a xac lap—con  ng i co y th c ve Th ng  Ðe.
´ ˆ ´  ˆ  ˆ ´ ˆ ˆ 
Tuy ca nhan co the vo than, nh ng khong co mot  tap  the
ˆ   ´
quoc gia vo than. Quyen sach Is God the Only Reality?
´ ` ˆ ˆ ˆ ´
(Th ng  Ðe co la hien  th c  duy nhat khong?) nhan  xet:
ˆ ˆ ` ´ ˜ ˆ ´ `
“Cong cuoc  tım kiem y nghıa trong ton giao... la kinh
ˆ ˆ `  ˘ ´ `
nghiem  th ong th ng trong moi  nen van hoa va trong
` ` ` ˆ
moi  ´ thi ai  t khi con ng i xuat hien”. 
´ `  `  ` ˆ
Y th c d ng nh bam sinh nay ve Th ng  Ðe t au
`
` ˆ  ˆ  ´
ra? Neu con ng i chı la mot  to hp  ngau nhien gom cac
ˆ
` ` ´ ˆ

phan t protein va axit nucleic, thı tai  sao cac phan t


` ´  ` ˆ ´ ˆ ˆ `  ˜
nay lai  phat trien long yeu thıch nghe thuat  va tham my,
´ ´ ˜ `
 ´ ˆ ˜

co tın ng ng, va t t ng ve y niem  vınh c u?


´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
72 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?

´ `  ´  ˘  ˘
Co  c
 nh lan tranh con ho rang kiem chang?
ˆ `
John Polkinghorne,
ˆ ´ thuoc  ai  hoc  ng Cambridge,
Anh Quoc, nhan  xet:
´  ˆ ´ ´ ˆ ´
“Ly` thuy`et gia ve vat   ly Paul ˆ ` Dirac
´ phat hien   ly thuyet ´
goi ´ la trng  lng  t;
´ ay ˆla l´ y thuy ˆ etˆ chu yeu, giup
ch
ung ta hieu˘ c  ´the giˆ i v´at  ly. Toi kh ong the tin c 
rang  ˘ kh a n ang´ ph at ´ hi en  l y thuy et ay c ua Dirac, hay 
kha nang ` kham ˆ ph ´ a  thuyet  tng oi ai  cng ˆ  cua ˆ
Einstein, l a m ot th  s an ph am ph u sinh ra do vi ec to ti en
´    ´ ˜   ˘  ˆ
chung  ` ta ´ phˆ ai lan tranh nh  ng ´  con ho rang  kiem. Mot 
ieu gı o sau xa hn nhieu, bı an hn nhieu, ang dien
ra....
´ ´ ˆ ´ `  
“Khi ˆ ch  ung ta ´ quan ˆ sat trat  t hp   lyˆ va ve ep  hien
nhi ˆ en´ cua ´ the gii vat  chat, ˆ  c  th ´ e hi` en  qua ˆ khoa ´ hoc 
vat ˆ ly,  chung ta th ay m ot  th e gi i tr an ng ap
 c ac d au
´ ˆ ˆ ` ´ ´ ˜ ˆ
hieu 
cua trı thong ` minh.  ´ Mot  ng ´ iˆ co tın ng ng nh´ an 
ra rang ieu nay phan anh trı tue cua Ðang Tao  H oa”
(Commonweal).

ˆ  ` ´
Sir John Eccles ket luan  rang dung thuyet tien hoa
`
´ ˆ ˜
` `
ma giai thıch s  hien  h u cua con ng i thı “that bai 
 ˆ ˆ ´
ve mot  ph ng dien  quan trong  nhat. Thuyet tien hoa
ˆ 
´ ˆ ˜
` ´
khong the giai thıch s  hien  h u cua moi ng i chung
` ˜ ` ˆ ´ ´ ´ ´  ´
ta la nh ng con ng i oc  ao, co y th c ve chınh
` `   ´ ˆ
ˆ ˜
mınh”. Cang hoc  nhieu ve cach hoat  ong  cua bo nao
` ´ ˆ
´ ` ` `
va trı tue cua chung ta, thı cang de thay tai  sao hang
ˆ ` ˆ  ˆ ˜ ´ ´ ´

trieu  ng i ket luan  rang s  hien  h u co y th c cua


` `  ´ ´ ˆ ´
con ng i la bang ch ng co mot  Ðang Tao  Hoa quan
ˆ ´
tam en chung ta.
´ ˜ 
Trong ch ng sau, chung ta se thay tai  sao nhieu
` ˆ  ´ ˜ ˆ ˜  `
ng i thuoc  moi  tang lp trong xa hoi  a thay rang li
ˆ ´ ` ˘  ´ ˆ ` ´
ket luan  hp  ly nay at  nen mong cho viec  tım  c  cac
`
´
´ ´ ˆ

li giai ap thoa ang cho cac cau hoi thiet yeu nh : Tai 
´ ˆ ˜ ` ´ ˜  ˆ
sao chung ta hien  h u, va chung ta se i ve au?
˘
CH  NG NA M

ˆ ` ´ ˆ ` ´
Cong trınh sang tao—Do
 au ma co?
˜  ˆ ´ ´ ˆ ´
NH a e cap  en trong cac ch ng tr c ay, cac
´ ´ ˆ  ˘ 
kham pha hien  ai  ve mat  khoa hoc  cung cap ay day
 ´ ´ ˆ ` ˜ ` ˆ ´
bang ch ng ang tin cay  la vu tru va s  song tren trai

 ´ ˆ   ´ ` ˜ ˆ 
at, ca hai eu co mot  s  bat au. Cai gı a gay ra s  bat

au ay?
ˆ ´ ˜  ´ ˆ ´ 
Sau khi nghien c u nh ng bang ch ng hien  co, nhieu
` ˜ ˆ `
´ ˆ ´
ng i a i en ket luan  la phai co mot  Ðang Tao  Hoa.
` ˆ ´ ´ ˆ  ´ ` ˆ
Du vay,  ho tranh ne viec  gan cho Ðang Tao  Hoa nay mot 
´ ´  ´ ˆ ´
ca tınh. S  ngan ngai  noi en mot  Ðang Tao  Hoa nh the

´ ´ ˆ
ˆ `
phan anh thai o cua mot  so nha khoa hoc. 

˜ ´

Chang han,  Albert Einstein tin t ng vu tru co khi


 ` ˆ
´ ´ ´ ` ˜
au va ong to y muon “biet Ð c Chua Tri a tao  d ng 
´ ` ˆ ´ ˆ
the gii nh the nao”. Tuy the, Einstein khong thu nhan 
` ˆ ` ˆ ´ ´ ` ´ ´ ˘ ˆ ´
la ong tin vao mot  Ð c Chua Tri co trı nang; ong noi en
ˆ
´  ˆ ´ ` ˆ  ´ ´ ˘ ´
mot  “cam giac ve ton giao ma khong can giao ly hoac  y
ˆ  ˆ ´ ´ ` ´ ˜ ´ ´ ` `
niem  ve mot  Ð c Chua Tri co nh ng  c tınh va hınh
` ` ´ ˜
hai giong nh con ng i” khi quan sat vu tru.  T ng t 
ˆ ` ´
ˆ
nh vay,  nha hoa hoc  oat  giai Nobel, ong Kenichi ˆ Fukui,
`
 ´ ˜ ˜ ´
bay to niem tin ni kien truc vı ai  trong vu tru.  Ong noi
 ` ´ ˜ ´ 

rang “s  ket cau tinh vi va kien truc vı ai  co the dien ta


 ˜ ` ˆ ˆ ´ ´ `
bang nh ng li nh ‘Ðang Vo Bien’ hay ‘Ð c Chua Tri’ ”.
ˆ ` ´
Nh ng ong lai  goi  s  ket cau va kien truc
´ ` ˆ ´ ˘ `
ˆ ˆ
o la mot  net “ac  thu cua thien nhien”.
´
ˆ ´
Ban  co biet s  tin t ng ni mot  tac l c 
ˆ ´
ˆ
vo tri nh the rat giong vi t t ng ton
´ ˆ ˆ  `
giao Ðong Ph ng khong? Nhieu ng i
ˆ  ˆ ˆ
Ðong Ph ng´ tin rang thien nhien t 
ˆ ` ´
` ˆ ´
nhien ma co. Y t ng nay tham  chı  c 

˜ `

dien ta trong ch viet t ng  hınh cua


ˆ ˆ
Trung Hoa t ng  tr ng cho thien nhien,
´ ˜ `
`
co nghıa en la “t  tr thanh” hay “t 
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
74 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
˜ 
´  ˆ ´
ˆ
h u”. Einstein tin rang cam giac ve ton giao cua ong khi
´ ˜ ˜ ˆ ´ ˆ
quan sat vu tru  c  dien at  ro trong Phat  Giao. Phat 
´  ˆ ´ ´ ` ˆ
Thıch Ca cho rang viec  Ðang Tao  Hoa co can d  vao viec 
˜ ` ` ` ˆ ˆ
tao
 d ng  vu tru va loai ng i hay khong khong quan
ˆ  ˜ ˆ

trong.  T ng t  nh vay,  Than Ðao  cung khong giai


´ ˆ ˆ ` ` ´ ` ˜ `
thıch thien nhien lam sao ma co va nh ng ng i theo
  ´  `
`
Than Ðao  tin rang cac than la vong linh cua ng i chet
´ 
` ˆ 
ˆ ˆ
co the tr thanh mot  phan cua thien nhien.
 ´ ´ ´ ` ˜ ˆ ´
Ðieu ang chu y la loi suy nghı nh the khong xa vi
  ˆ ` ` `
quan iem pho thong vao thi Hy Lap  xa x a. Ng i ta
´  ˜ 
noi rang triet gia Epicurus (341-270 TCN) cung tin rang
´  ´ ` 

ˆ ˆ
`
‘cac thanˆ qua xa vi e anh h ng en cong viec  cua loai
` ˜  ` ` ˆ


ng i’. Ong cung cho rang con ng i la mot  san pham cua
ˆ ˆ ´ ˜ ´ ` ´ ` ˆ
thien nhien, co le qua qua trınh t  phat sinh va qua luat 
`
ˆ ´  ˆ ˜ ´

ao thai t  nhien. Ban  co the nghiem  thay nh ng y t ng


` ˜ ` ´ ´ ` ´
nay cung t ng t  nh ngay nay ch chang co gı mi la. 
` ` ´ ` ´ ` ´
Cung thi vi ng i theo phai Epicurean la triet phai

ˆ ´ ˆ ˆ ` ´ ´
Khac Ky Hy Lap,  mot  phai coi thien nhien la Ð c Chua
`
` ` ` ˘
Tri. Ho  a ra gia thuyet la khi ng i ta chet thı nang
ˆ ` ´ ˆ ` ˘
l ng  vo tri t ho i ra tai nhap  vao nang l ng  trong
ˆ ` ´ ´ `

khong gian bao la tao  thanh Ð c Chua Tri. Ho cam thay
´ ´ ´ ˆ ˆ ˆ ` ´
hp  tac vi cac luat  thien nhien la li  nhat. Ban  co nghe
` ` ˜ ´ ˆ ˆ
ngay nay ng i ta cung noi nh vay  khong?
ˆ  ˆ ´ ´ ` ´ ´ ˘
Tranh luan
 ve mot
 Ð c Chua Tri co trı nang
` ´ ˆ ˆ ´ ˜ ˆ `
Du sao chung ta khong nen loai  ngay cac d kien  t Hy

´

˜
Lap  co x a nh l ich s quai la.  Trong boi canh cua nh ng

ˆ  ´ 
s  tin t ng nh the, mot  thay giao noi tieng trong the

´ ˜ ` ` ˆ ˜ `
ky th nhat a trınh bay mot  trong nh ng bai dien
´ ´ ˜

thuyet co y nghıa nhat trong l ich s . Lu-ca, thay thuoc
˜ `
˜ ` ´ ` ´
cung la s gia a ghi lai  bai dien thuyet o va chung ta
´  ` ´ ˆ ´ ´ 
co the tım thay trong sach Cong-vu cac S -o, ch ng
` ` ´  ´ ´ ´
17. Bai dien thuyet nay co the giup chung ta xac  inh
  ´ `
´
quan iem ve Ðang Tao  Hoa va xem v i the cua chung
ˆ ` ´ ˆ ` ´
Cong trınh sang tao—Do
 au ma co? 75
´ ` `
ta oi vi Ðang nay la
` ˆ `
gı. Tuy nhien, lam the
` ` ˆ ` ˘
nao ma mot  bai dien van
´ ´ ˆ ˘
noi cach ay 1.900 nam



lai  anh h ng en nhieu
` `
ng i ng ay nay ang
` ˆ ` ´
thanh that  tım kiem y
˜
`
nghıa cua i song?
ˆ  ´ 
Phao-lo, thay giao noi
´ `
tieng o  c  mi en
ˆ `

phi en t oa t oi cao 
ˆ ˆ ˆ
A-th en. T ai   ay ong

ˆ ´ ´
phai oi dien  vi phai
` ´
Epicurean va triet phai

`
Kh ac Ky Hy L ap  la
˜ ` ˆ
nh ng ng i khong tin
` ˆ ´ ´ `
vao mot  Ð c Chua Tri
´ ´ ˘ `

co trı nang. Trong li m


 ˆ  ´ ˆ
 ` ˆ
au, Phao-lo nhac ti viec 
Nhieu ngi Ðong Phng tin rang ˆ ˆ ´ ` `
ˆ ˆ ˆ ` ´ ong thay mot  c ai b an th 
thien nhien t nhien ma co ´ ` ´ ˆ
co ghi “Th Chua Khong
 ´ ´ ´ ` ˆ
Biet” (Hy Lap,  A·gno1stoi The·oi1). Ðieu ang chu y la mot 
` ` ˜  ` ˆ
vai ng i nghı rang nha sinh vat  hoc  Thomas H. Huxley
˜ ´
 ` ˆ ˘ `

(1825-1895) ˆ a am chı ieu nay khi ong at  ra t “bat kha


´ ` ` 
˜ `

tri”. Ong Huxley ap dung  li nay e chı nh ng ng i chu


` ˆ ˆ 
tr ng con ng i “khong biet hay khong the biet  c 
ˆ ˆ ´ ´ ` `

nguyen nhan toi th ng  (Ð c Chua Tri) va th c  chat cua


ˆ ´
ˆ ˆ 
moi  vat”.  Nh ng co phai that  s  “khong the biet  c” 
´  ` ˆ ˆ
Ðang Tao  Hoa nh nhieu ng i quan niem  khong?
` ˆ ` ´ ´ ` ˆ ´ `

Thanh that  ma noi, o la mot  s  ap dung  sai li cua


ˆ ` ˆ   ˆ ´ `
Phao-lo va khong hieu iem Phao-lo muon noi. Thay vı
´ ´ ´ ` ˆ   ˆ

noi Ð c Chua Tri khong the hieu  c,  Phao-lo chı gian
´ ˜ ` ` ˆ ˆ `
d i noi nh ng ng i thanh A-then khong biet Ngai. Phao-
ˆ ˆ ´   ´ 
lo khong co trong tay nhieu bang ch ng khoa hoc  ve s 
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
76 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?

ˆ ´ ˆ  ` ´ ` ˘
Phao-lo, ng tren oi nay, noi bai dien van g i
 ` cho
` ˜  ´ ´ ` ´
ng i ta suy nghı ve Ðc Chua Tr i, phıa sau la Acropolis
ˆ ˜  ´ ´ ` ´ ´ `
hien hu cua Ðc Chua Tr
i nh chung ta co ngay nay.
ˆ ˆ ˆ  `  ˆ ´ ˆ 
Tuy vay, ong khong he nghi ng
ve viec co mot Ðang
  ´ ´ ˘ ˆ ` ´ ˜ ´ ´
Thiet Ke co trı nang, thong minh va co nhng c tınh
 ´   ` ˜ ´ ´  ˆ
hap dan chung ta en gan Ngai. Hay chu y ieu Phao-lo
´ 
noi tiep:
 ´ ` ` ˆ  ´ ` 
“Ðang cac ng
i th
ma khong biet o, la Ðang ta
 ´ ´ ` ˜ ˆ 

ng rao-truyen cho. Ðc Chua Tr
i a dng nen the-
´ ` ˆ ´ ` ´  `  
gi
i va moi vat trong o, la Chua cua tr
i at, chang ng
 `  ` ˆ ˆ ` ˜
tai
en-th
b
i tay ng
i ta dng nen au. Ngai cung
 ` `  ˆ ` ` ´ 
chang dung tay ng
i ta hau viec Ngai d
ng nh co can
 ` ` ` `    ˆ
en s gı, vı Ngai la Ðang ban s song, h
i song, muon
ˆ ` ` ˜ ` ˆ ˆ 
vat
cho moi loai. Ngai a lam cho muon dan sanh ra b
i
 ˆ ` `   ˆ ˘  ˆ
chı mot ng
i, va khien
khap tren mat at” (Cong-vu
ˆ ` ´ ˆ ` ´
Cong trınh sang tao—Do
 au ma co? 77
´ ´ 
` ˆ ˆ ˆ ´ ´ ´
cac S -o 17:23-26). Qua la mot  lap  luan  chı ly, ban  co
 ´ ˆ
ong y khong?
ˆ `  ´ ´ ` ` ˆ
Vang, thay vı cho rang Ð c Chua Tri la Ðang khong
 ˆ ` ˜ ` ˆ
the biet  c,  Phao-lo nhan manh  la nh ng ng i lap 
` `
ˆ ˜  ` ˆ
ban th  A-then cung nh nhieu ng i ang nghe ong

`  ˆ ˆ ˜
giang ch a biet Ngai. Roi Phao-lo keu goi  ho—c  ung nh

˜ `  ` ´ ` ˘ ` ˆ
tat ca nh ng ng i ke t o oc  bai dien van nay—nen
`   ´ ` `
ˆ
tım hieu ve Ðang Tao  Hoa, vı “Ngai chang  xa moi mot 
` ´ ˆ ´ ´  ´
ng i trong chung ta” (Cong-vu cac S -o 17:27). Ban  co
 ˆ ´ ´ ´ ˆ ˆ ` ´ ´
the thay Phao-lo kheo leo gii thieu  s  kien  la chung ta co
 ˜  ´  ˆ ´ ˆ
the thay nh ng bang ch ng ve mot  Ðang Tao  Hoa muon
ˆ ´ ˆ ` ´
` `
vat  khi quan sat cong trınh sang tao  cua Ngai. Lam nh
ˆ ´ ´  ˆ ˆ ´ ´
`
vay,  chung ta co the nhan  ra mot  so  c tınh cua Ngai.
´ ˜
´ ˆ  ´ ´
Chung ta a khao sat mot  so bang ch ng khac nhau
´ ´ ˆ ´  ´ ´
minh ch ng co mot  Ðang Tao  Hoa. Bang ch ng tr c
` ˜ ˆ ˆ  ´ ˆ ´ ˆ
nhat la vu tru menh mong,  c  to ch c mot  cach thong
˜ ´ ˆ    ´
minh, cho thay ro co mot  s  bat au. Bang ch ng ke tiep
` ˆ ´   ´
la s  song tren trai at gom s  thiet ke nam trong cac te
` 
´  ´ ˜ ` ˆ ´
bao trong c the cua chung ta. Bang ch ng n a la bo oc

´ ´
˘ ˆ ´  ´ ` `
cua chung ta vi kha nang nhan  th c ve chınh mınh va
´  ´ ´ ˜
thıch biet ve t ng lai. Nh ng tr c het, chung ta hay
´ ´  ˆ ` ´

xem hai vı du khac ve cong trınh sang tao  cua Ðang Tao 
´

´ ` ` `
Hoa anh h ng en chung ta hang ngay. Trong khi lam
ˆ ´
 ` ˆ `  ´
nh vay,  chung ta t  hoi: ‘Ðieu nay cho toi thay gı ve ca
´
` ˆ `
tınh cua Ðang thiet ke va tao  ra cong trınh ay?’
` ˆ ` ´
Hoc
 t cong trınh sang tao


ˆ ˆ ´ ´ ˆ ` ´ ˜
Chı noi  viec  quan sat cac cong trınh sang tao  cung cho
´   ´ ` ˆ ´
chung ta biet nhieu ve Ðang Tao  Hoa. Vao mot  d ip khac,
ˆ  ˆ ˆ ´   ` ˆ ´
Phao-lo e cap  en mot  vı d´ u ve ieu nay nhan khi noi
´ ˆ ´ ˆ
 ´ ` ´ ˆ
vi mot  am ong  Tieu A: “Trong cac i tr c ay,
´  ˆ ` ˆ `
[Ðang Tao  Hoa] e cho moi  dan theo  ng rieng mınh,
 ˆ ` ´ ` ´ ˆ  ` ´ ` ´
dau vay,  Ngai c lam chng luon ve mınh, t c la giang
´ ` ` ` ´
ph c cho, lam m a t tri xuong, ban cho cac ng i
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
78 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
` `    ˘ ˆ ` ` 
mua-mang nhieu hoa-qua, o-an d-dat, va long ay vui-
` ˆ ´ ´  ˜ ´ ´ ´
mng” (Cong-vu cac S-o 14:16, 17). Hay chu y vı du
ˆ  ˆ  ´ 
Phao-lo a ra ve viec Ðang Tao Hoa, trong khi cung cap
 ` ` ˜  ˆ ´ ´  `
thc pham cho loai ng
i, a tiet lo ca tınh cua Ngai nh
 `
the nao.
ˆ  ` ` `
Tai mot so n
i ngay nay, ng
i ta coi th
ng thc
 ˜ ´  `   
pham. Tai nhng n
i khac, nhieu ng
i phai vat va lam
´  ˘ ` ` ` ˆ ´ ˆ ´
m
i u an. Du trong tr
ng h
p nao, tham chı viec co
 ´ ´   ˜ ` ˜  `

c bat c th thc pham bo d
ng nao cung eu nh

` ˆ ` `    ´
vao s khon ngoan va long tot cua Ðang Tao Hoa.
  ` ˆ  ` ` 
Thc pham cho ca ng
i lan vat eu nh
vao nhieu chu
` ´ ´ ´ ` ´ `
trınh phc tap—trong o co chu trınh n
c, chu trınh
` ` `
cacbon, chu trınh photpho va chu trınh nit
. Theo s
   ˆ `  ` 
hieu biet pho thong thı trong tien trınh quang h
p thiet
  ˆ  ` ` ´ `
yeu cho s song, cay coi dung cacbon ioxyt va n
c lam
ˆ ˆ    ` ` ´ ´ ˘
nguyen lieu e san xuat ra 
ng, dung anh sang mat
` `  ˘ `  `
tr
i lam nguon nang l
ng. Ngoai ra, trong tien trınh
ˆ  ´  ` ˆ `
quang h
p, cay nha ra oxy. Co the nao goi hien t
ng nay
  ˆ `
BAN
 ÐI ÐEN KET LUAN
 NAO?
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
˜  ´
Vu tru cua chung ta
ˆ ´
´ Khong  C
 o 
co khi au khi au

ˆ
T nhi
´ en Ðc
 ˆ
co dng
 nen

 ´ ` ´   `
Bi CˆAI Gˆ I ÐO Bi д ANG
ˆ ˆNAO
vo tan
 ÐO vo tan

ˆ ` ´ ˆ ` ´
Cong trınh sang tao—Do
 au ma co? 79
ˆ

ˆ ´ ´
nh mot  “san pham phu phe thai” khong? Ðoi vi chung

 `   ˆ
` 
ta, san pham phu nay chac chan khong phai la phe pham.
´ ˆ  ´ ` ` ` ´  
Chung ta tuyet  oi can hıt oxy vao va dung no e chuyen
´ ` ˆ ´ ´ ˘ 
´
hoa, hay la tieu hoa th c an trong c the cua chung ta.
´
ˆ ´ `
Chung ta th ra cacbon ioxyt; cay bien hoa chat nay
` ˆ ˆ ` ´
thanh nguyen lieu  cho tien trınh quang hp.  Chung ta
` ` ´

hoc  tien trınh nay trong lp c ban ve khoa hoc,  nh ng
ˆ
` ` ` ´ ´
khong phai vı the ma tien trınh o kem quan trong  hay
´ ` ` ˆ ` ´
` ˆ 
kem phi th ng. Va hien  t ng  nay mi chı la mot  bang
´  ˆ ` `
´
ch ng ve s  khon ngoan va tot lanh cua Ðang Tao  Hoa.
´ ` 
´ ˜
Trong cac te bao trong c the cua chung ta cung nh

` ˆ  ˆ 
cua loai vat,  chat photpho rat can thiet cho viec  chuyen

˘ ´ ˆ
tai nang l ng.  Chung ta nhan   c  chat photpho
` ˆ ˆ  ˜ ` ˆ ˆ ´
t au? Mot  l an n a t th c v at.
 Th c  vat  hut chat
ˆ ` `  ´ ´ `
photphat vo c t at va chuyen hoa chung thanh
˜ ´ ˘ ˜ ˆ ´
photphat h u c. Chung ta an nh ng loai  th c  vat  ch a
˜  
chat photphat h u c can thiet cho s  song. Roi chat

 ´ ` ´ ˜
`
photphat lai  tr ve at d i hınh th c “ba thai” va lai 
ˆ
 c  cay coi hap thu. 

ˆ  ˆ ´
Mot
 ket luan
 hp
 ly
´ ´  ´ ˆ ˜ ` ˜
Trong ´ gi ˆ i khoa hoc   gia, c o s´  ong  y´ rong
 rai ´ la vu
tru co mot s khi au. Phan ln ong y rang trc s
   ´  ´ ˆ ´ ` ´ ˆ ˜ ˆ
khi au o, ph´ ai  co ˘ mot  cai gı ´ o hi ` en  ˜ hu. M ˆ ot ˜ so
khoa ˆ h oc  gia ´ noi ve nangˆ lng  luc ˆ nao cung hien  hu. ˆ
Mot  so ˆ khacˆ gia  inh m ot
 h on  on kh i th uy nh m˜ ot
` ` ˜ ` ` ˘
ieu kien ´ tien quy et. D u d ung nh ng t  n ao ch ang na,
  ˆ ˜  ˆ ´ ` ´
phanˆ ln
´ ` eu gi ˆ a  inh ´ s hien   hu` cua mot  ´ caiˆ gˆ ı o
—mot  cai gı khong co s bat au—va lui lai  ti vo tan. 
   ` ´ ˆ 
B ˆ i th e
´ ` ´ ˆ ˆ th c
 ch at c ua v anˆ  e l
 a ch ungˆ ˆ ta n en gi a  inh
m´ ot  cai˜ gı o` vo tan  hay m˜ ot   ang vo tan.   Sau khi xem`
xet nhng
g ı khoa ˜ hoc  ` a biet c  ˆ ve´ ngu on goc v` a
ban chat cua´ vu tru va ´ s song tren o, gia  inh nao
xem ra hp  ly hn oi vi ban? 
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
80 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?

 ´ ˆ ˆ  `   
“Bat c mot` nguyen to nao can thi et cho` s ˆ song—
cacbon, ´ ˆ
nit, lu` huynh—
ˆ eu  c
 ` vi khu an 
ˆ ` ˆ oi t m otˆ ´ h p
 h on  ` khı vo
c thanh mot dang
 ma thc  vat
 va ong  vat  co the dung”
(The New Encyclopædia Britannica).
´ ˜  ` ˆ ` 
Chung ta cung can chat nit la mot  thanh phan trong
ˆ
` 
´
moi phan t protein va DNA trong c the cua chung ta.
´ ´ ˆ  `
Chung ta co  c  nguyen to can thiet cho s  song nay
` ˘ `
 ˘ ˆ ´
nh the nao? Mac  du khoang 78 phan tram khong khı
´ `
ˆ ˆ ˆ
quanh chung ta la nit, nh ng ca th c  vat  lan ong  vat 
ˆ  ` ˆ
khong the hap thu tr c  tiep  c.  Vı vay  chat nit trong
ˆ ´
  ` ˜ ` ´
khong khı phai  c  chuyen oi thanh nh ng hınh th c
´ ´ ˆ ´  ` ´ `
khac tr c khi th c  vat  co the tiep thu va sau o ng i
ˆ ˆ ´ ´  `   ´
lan ong  vat  khac co the dung  c.  S  chuyen oi o
ˆ ` ´ 
hay s  co  inh nit xuat hien  nh the nao? D i nhieu
´ ´ ˆ ´ ` ´ ˆ
´
cach khac nhau. Mot  cach la do tac ong  cua tia chp.1
´ ´ ` `  ´
ˆ
Cach khac la nh vi khuan song trong cac mau nho tren
ˆ ˆ ˆ ` ˆ ` ` ˆ
re cay rau nh cay au  Ha Lan, au  nanh, va cay linh
˘ ˜  `  ´
lang. Nh ng vi khuan nay chuyen hoa chat nit trong
´  ` ` ˆ ´  
khı quyen thanh chat ma cay coi co the hap thu.  Bang
´ ` ˘ ´ ` 

cach nay, khi an rau, ban  co chat nit ma c the cua


 
` ˆ ` `
ban  can e san xuat ra chat protein, va that  la la lung,
´  ˆ
` ˆ ´
chung ta thay nhieu loai  rau au   r ng m a nhiet  i,
`

` ` ˆ ` ˆ `
sa mac,  va ngay ca  vung ai nguyen. Va neu mot  vung
´ ` ` ˆ  ˆ `
b i chay thı th ng loai  th c  vat  au tien chiem at va
ˆ ` ˆ
moc  len la rau au. 
˜ ˆ ´ ` ˆ `
Nh ng he thong tai che bien nay that  la lung biet bao!
ˆ ` ` ` ˆ

He thong nay dung lai  chat ma he thong kia thai ra.
˘ ´ ` ˘ ` ˆ 
Nang l ng  chınh en t mat  tri—mot  nguon cung cap
´ ˆ ´ ` ˆ ´ 
1 Tia chp bien mot so khı nit thanh mot  ˆ dang
 ` co the hap thu
`  ` ´ `
 c ˆ va´ ri xuong at nh  n c m a. Th c  vat
 dung chat nay nh
ˆ ´ ˆ ` `
phan bon  c cung cap mot cach t  nhien. Sau khi con ng i va
ˆ ˆ ˘  ˆ ` ` ` ` ´

ong
 ´ vat  an th c vat
 va dung ch at nit nay thı no lai  tr ve at
` ` ˆ 
d i dang  hp chat amoni va cuoi cung mot  phan  c  bien oi lai 
` ´ 
thanh khı nit.
ˆ ` ´ ˆ ` ´
Cong trınh sang tao—Do
 au ma co? 81
ˆ ˆ ` ´  ´
bat bien vo tan  va tinh sach.  So vi co gang tai che bien
` ˆ
` ˆ ` ´ ˆ
tai nguyen cua con ng i that  la khac biet  biet bao! Ngay

˜
 ` ` ` ˆ
ca nh ng san pham do con ng i lam ra goi  la vo hai  cho
ˆ ` ˜ ˆ  ´  ` ˆ `
moi tr ng cung khong the gop phan lam cho mot  hanh
` ´
˜ ˆ ´
tinh sach  hn, vı s  ph c tap  cua nh ng he thong tai che

`  ´ ` ´
bien cua con ng i. Ve khıa canh  nay, tap  chı U.S.News
´ ˜
 
& World Report l u y nh ng san pham can  c  che nh
`  ´ ˆ ´ ´  ´
the nao e cac c phan  gia tr i co the  c  tai dung  de
` ˆ ´ ´
` 
dang qua he thong tai che bien. Ðo chang phai la ieu
´ ´ ` ˆ ˆ `
chung ta thay trong cac chu trınh thien nhien nay sao?
´  ` ˆ `  ˆ ` ˆ ˆ
Do o, ieu nay tiet lo gı ve s  khon ngoan va s  tien lieu 

´
cua Ðang Tao  Hoa?
ˆ ` ˆ

Vo t va cong bang
 ´ ´ ˆ  ˆ ´ ´

Ðe giup chung ta thay them ve mot  so  c tınh cua


´ ´ ˜ ´ ˆ ˆ ˜
Ðang Tao  Hoa, chung ta hay xem xet mot  he thong n a
ˆ 
´ ˆ
—he thong mien d ich trong c the cua chung ta. He
` ˜ ˆ ˆ 
thong nay cung lien he en vi khuan.
ˆ ´
Cuon The New Encyclopædia Britannica nhan  xet:
˘ ` ´ ´  ` `
“Mac  du khi chu y en vi khuan, con ng i th ng

 ` ´
´  ´ ´
chı nham vao s  tac hai  cua no, nh ng phan ln cac vi
 ` ˆ ` `  ˆ `
khuan la vo hai  cho con ng i va nhieu loai  that  ra con
´ ˜ ˆ ˆ  ` ˆ ˆ
co li  n a”. That  vay,  vi khuan quan trong  vı lien he en
  ´ `
van e song chet. Vi khuan ong vai tro quan trong  trong
` ´ ˆ ˜ ` ˆ
chu trınh nit nh noi tren, cung nh trong chu trınh lien
ˆ ` ˆ ˆ ´ ˜
he en cacbon ioxyt va mot  so nguyen to. Chung ta cung
  ˆ ˆ ´
´ ˜

can vi khuan cho he thong tieu hoa cua chung ta n a. Chı
ˆ ` ˆ ` ´ ´ ´ ´
rieng trong  ng ruot  gia co ti 400 loai.  Chung giup
 ` ´  ` `

tong hp  sinh to K va gop phan trong tien trınh ao thai.
ˆ ´ ´ ˜ `  ´ `
`
Mot  li  ıch khac n a la vi khuan giup con bo bien co thanh
˜ ˜  ´  ˆ
s a. Nh ng vi khuan khac can thiet cho s  len men—nh
´ ` ´ ˜ 
khi chung ta lam pho mat, s a chua, d a chua, d a bap

` ´ ` ˆ  `
 ´ ˘
cai va d a mon. Du vay,  ieu gı xay ra neu vi khuan co mat 
ˆ ´ 
´
khong ung cho trong c the cua chung ta?
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
82 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
ˆ ´ ´ ´
`
 ˆ
Lap  t c co ti ca hai ngan ty bach  huyet cau trong than

´  ´  ˆ ´
th
ˆ e cua chung ta chong lai  vi khuan co the gay hai  o.

´ ´

Ong Daniel E. Koshland, Jr., chu but tap  chı Science giai
´ ˆ  ˆ
thıch: “He thong mien d ich  c  thiet ke e nhan  ra
˜ ˆ ˆ  ` ´

nh ng chat ngoai  lai xam nhap.  Ðe lam the, no phai huy


ˆ

´
ong  en khoang 100 ty [100.000.000.000] cac loai  thu
 ´   ´ ˆ
the mien d ich khac nhau e roi bat c chat ngoai  lai xam
ˆ ` ` ` `  ´ ˜ 
nhap  hınh nao, dang  nao thı eu co nh ng thu the t ng
 ˆ ˆ `
´
 ng e nhan  dien  va loai  bo no ra”.
ˆ ` ` 
´ `  ´
Mot  loai  te bao ma c the cua chung ta dung e anh
ˆ ˆ ` ` ˆ
´
lai
 chat ngoai  lai xam nhap  la ai  th c  bao. Ten cua no
´ ˜ ` ˘  ˆ ` ` ´
`
co nghıa la “an nh ho”. Ten nay la thıch hp  bi vı
´
´

no nuot het tat ca chat ngoai  lai trong trong mau cua
´ ˘ ˆ 
chung ta. Chang han,  sau khi an mot  vi khuan ngoai 
` `   

lai, ai  th c  bao lam cho con vi khuan be ra nhieu manh



 ´ `
 ´
nho roi no phi bay chat protein cua con vi khuan o ra.
´ ´ ` ` ´
Chut xıu protein nay  c  dung nh cn bao nguy cho
ˆ
´ ´ ˆ ˆ
he thong mien d ich cua chung ta, giong len tieng chuong
` ´ ´ ˆ ˆ 
la co cac chat ngoai  lai ang xam nhap  c the. Neu
ˆ ` ´ ˆ `
mot  te bao khac trong he thong mien d ich, te bao T ho
ˆ ˆ
 ´
tr,  nhan  dien   c  chat protein cua con vi khuan, no
  ´ ˆ ´ ´ `
lien trao oi cac dau hieu  hoa hoc  vi ai  th c  bao.
´ ˆ ´ ` ´ ˜ ` ´
Cac dau hieu  hoa hoc  nay t  chung cung la cac protein
˘ ˆ ´ ` ˆ `  `
ac  biet  co hang loat  phan  s  rat phi th ng: ieu hoa
`
ˆ
´
va cung co he thong mien d ich cua chung ta chong lai 
ˆ ˆ

` ` `
s  xam nhap.  Ket qua cua tien trınh nay la s  tranh
˜ ˆ  ˘ ˆ ` ´
chien manh liet  chong lai  loai  vi khuan ac  biet  nao o.
` ˆ ´ `  ´ ˆ 
Nh vay,  chung ta th ng thang  c  cac benh  truyen

nhiem.
`   ˆ ˆ ´ ˆ
Th c  ra, con rat nhieu ieu lien he khac, nh ng s  mo

  ` ˜
´ ´

ta van tat nay cung u cho chung ta thay s  ph c tap  cua


ˆ 
´ ´
he thong mien d ich trong c the cua chung ta. Chung
˜ ˆ ˆ ´ ´ ` `
ta a nhan   c  bo may ph c tap  nay nh the nao?
` ` ´ ˜ ˆ `
Hoan toan mien phı, bat chap giai cap xa hoi  hay tınh
ˆ ` ´ ˆ ` ´
Cong trınh sang tao—Do
 au ma co? 83
` ´

trang  tai chanh cua gia


`
´ ˜
ınh cua chung ta. Hay
´  ` ´
so sanh ieu nay vi s 
ˆ ˆ 
bat cong trong viec  ieu
´
 ´
tr i s c khoe cho phan ln
`  ´
ng i ta. Tong giam oc
 ´
c quan WHO (To Ch c
´ ´ ˜
Y Te The Gii), bac sı

Hiroshi Nakajima viet:


“Theo quan iem cua To
´ ´
Ch c Y Te The Gii, s 
ˆ ` ` `
bat cong cang ngay cang
˘ ` ˆ `
gia tang nay that  ra la
ˆ 
`
mot  van e sinh t , vı
` ` ˜

ng i ngheo a phai tra


ˆ ˜ ˆ
cho s  bat cong xa hoi 
 ´

bang s c khoe cua ho”.  ´ ´ ` `


´  ˆ
Ðc´ Chua Tri ˆ ban ˆ cho  moi ngi
Ban  co th e th ong cam chung ta mot
`
`
ˆ  he´  thong  mi
` en ` dich
li than th nay cua mot  vt  xa bat ˆ c ieu ´ gı ma y hoc 
˜ ´ hien  ai  co the cung cap
ph u n s o ng t ai  x om
`
˜ ´ ´ ˆ ˆ ˘
ngheo  Sao Paulo: “Ðoi vi chung toi, ph ng tien  cham
´ ´
ˆ ´ ` `
soc s c khoe giong nh mot  mon hang ch ng bay trong


ˆ ˜ ´ ˆ ´
c a so cua mot  khu th ng mai sang trong.  Chung toi co
 ` ´ ´
` 
´ ˆ
the nhın no nh ng no  ngoai tam tay cua chung toi”.
` ˆ ` ˆ ´ 
ˆ
Hang trieu  ng i tren trai at eu cam thay nh vay. 
ˆ ˜ ˆ
S  bat cong nh the a khien ong Albert Schweitzer
ˆ  ´ ˜  ˜ `
i en Phi Chau e giup  ve y te cho nh ng ng i thieu
 ` ´  ´ ˆ ˜

may man; nh cac co gang o, ong a  c  giai th ng


 ˜ ` ` ˆ ` ` `
Nobel. Ban  gan cho nh ng ng i an ong va ng i an
` ´ ˜
` ˜ ´ ´ ` ´ ˜ ˜
ba co nghıa c nay nh ng  c tınh nao? Co le ban  nghı
` ´ ` ˆ ˆ ` ˆ ´ ˆ ˆ
la ho co tınh yeu th ng nhan loai  va mot  y niem  cong
 `  ` ˜ ´ ´
bang vı tin rang ng i ta trong nh ng n c ang phat
 ˜ ´ 
˘ ´ 
trien cung co quyen  c  h ng s  cham soc ve y te. The
` ˜  ˜ ´ ˆ
thı ban  nghı sao ve Ðang a ban cho chung ta he thong
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
84 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
ˆ ˆ ` ˆ  ˆ ˆ ˜
mien d ich tuyet  dieu  ma khong he phan biet  giai cap xa
ˆ ` ` ´
` ˆ  ´
hoi hay tınh trang tai chanh cua ng i nhan?  Ðieu o lai

ˆ ´
ˆ ´ `   ` ˆ
khong ch ng to mot  cach hung hon ve tınh yeu th ng,
ˆ ` ˆ 
´
s  vo t va s  cong bang cua Ðang Tao  Hoa hay sao?
`    ´
Tım hieu ve Ðang Tao
 Hoa
˜ ˆ ´ ˆ
` ˜ ´

Nh ng he thong noi tren chı la nh ng vı du c ban


 ˆ ` ´
´

ve cong trınh sang tao  cua Ðang Tao  Hoa, nh ng phai


˘ ´ ` ` ˆ ´ ˆ ˆ
chang chung cho thay Ngai la mot  Ðang co that,  mot 
ˆ ` ´ ´ ´ ` `

Ðang thong minh, va cac  c tınh cung  ng loi cua


` ´ ´ ´ ´  ´ 
Ngai thu hut chung ta? Chung ta co the xem xet nhieu
´ ´ ˜ ˆ ´ ˜ ´ ˜ ˆ
vı du khac n a. Tuy nhien, co le chung ta cung nghiem 
` ` ` `
´ ˆ
thay trong i song hang ngay la neu chı quan sat cong
ˆ
ˆ ` ˆ ˆ `

viec  cua mot  ng i khong thoi thı th c  s  ch a u e biet
˜ ` ´ ˆ ´ ´    ˆ ´
ro ng i o. Tham  chı co the hieu lam ho neu khong co

`
 ` ` ´ ˆ
ay u hınh anh ve ho!  Va neu ng i o b i xuyen tac  hay
` ˆ ˘ ` ˆ
b i phao vu thı viec  gap  ho va nghe ho benh v c  chang

` ´ ´  ´ ˆ ´ 
phai la tot hay sao? Chung ta co the noi chuyen  vi ho e

´ ` ˜ `

xem ho phan ng nh the nao trong nh ng hoan canh


´ ` ´ ´ ´ ` `

khac nhau va cac  c tınh ma ho bay to.


˜ ˆ ´ ˆ  ˘ ´ ˘
Dı nhien chung ta khong the oi thoai  mat  giap mat 
´ ´ 
˜ ` ˜
vi Ðang Tao  Hoa quyen uy cua vu tru.  Tuy the, Ngai a
ˆ   ` ˆ ´ ˆ ˆ
tiet lo nhieu ve Ngai nh mot  Ðang co that  trong mot 
´ ` ˆ ` 
cuon sach  c  l u hanh, tron  bo hay t ng phan, trong
ˆ ˜ ´ ´ ˆ ˜

hn 2.000 ngon ng , trong o co ngon ng cua ban. 


 ´ ´  ´ ` ` 
Quyen sach o—quyen Kinh-thanh—mi ban  tım hieu
`  ˆ ˆ ´ ´
va vun trong mot  moi lien lac  vi Ðang Tao  Hoa. Kinh-
´ ´ ˜  ´ ´ ` ` ` ˜
thanh noi: “Hay en gan Ð c Chua Tri, thı Ngai se en
 ´ ˜ ` ´
gan anh em”. Kinh-thanh cung cho thay lam sao chung
´ 
`
`
ta co the tr thanh ban  cua Ngai (Gia-c 2:23; 4:8). Ban 
´ ´ ˆ ˆ
co thıch  c  vay  khong?
 ´ ` ´ ˆ ` ´
Nham muc  ıch nay, chung toi mi ban  xem xet s 
` ˆ ´ ˆ ` ´  ´ ˆ ´
t ng thuat  co that  va thu v i ve cac hoat  ong  sang tao 

`
cua Ngai.
´
C H  NG S AU

ˆ   ´
Mot
 lich
 s xa x a ve s  sang tao

´  ˆ ˆ
—Ban
 co the tin cay khong?

ˆ ˆ ` ´
“AI BIET  c  nguon goc cua muon vat,  va s  sang tao 
˜
` ˆ
` `
a xay ra nh the nao?” Cau hoi nay  c  tım thay trong
´ `  ´ 
ang th “Bai ca ve s  sang tao”  viet bang tieng Phan 
´ ˆ ˘ ` ` ˆ 

cach ay hn 3.000 n am, va la mot  phan cua Rig-Veda,


ˆ ´
ˆ ´ ` ` `
mot  thanh th cua An Ðo Giao. Nha th hoai nghi la

´ 
ˆ ´ ˜ ˆ 
ngay ca cac than cua An Ðo Giao cung khong the biet “s 
´ ˜
` ` ´ ´  ˜
sang tao  a xay ra nh the nao” vı “chınh cac than cung
ˆ ˜ ´ ´ ˆ ˆ
hien  h u sau s  sang tao”.  (Chung toi viet nghieng).
´ ` ˆ
ˆ `
ˆ
Trong cac tai lieu  viet tay cua Ba-by-lon va cua Ai Cap, 
˜ ´ ˜ ˆ  
cung co nh ng chuyen  than thoai  t ng t  ve s  sinh ra

´ 
ˆ ˜ ˜ ˆ ˜ 
cua cac than cua ho trong mot  vu tru a hien  h u roi.
ˆ ´  ` ´ ˆ  ˆ
Tuy nhien, co ieu la cac chuyen  than thoai  ay khong
 ´ ˜   ` ˆ ´ ˆ

the noi vu tru bat nguon t au. Nh ng co mot  l ich s


´ ˜ ´ ´ ´ ˆ
s  sang tao,  nh ban  se thay, khac han vi cac chuyen 
 ˆ
˘ ˆ ` ` 
than thoai  tr en. L ich s ac  biet  nay la quyen Kinh-
´ ´ `
  ´ ´ `
thanh vi li m au: “Ban au Ð c Chua Tri d ng 
ˆ ` ´ ´
nen tri at” (Sang-the Ky 1:1).
ˆ ˜ ` ˆ
` 
´ ˆ
Moi-se a viet li tren, gian d i va ay u, cach ay

˘ ` ´ ` ˆ
khoang 3.500 nam. Li ay chu trong  vao mot  Ðang
´ ´ ´ ` ˆ ˜ ´ ˜
Tao  Hoa, Ð c Chua Tri, Ðang hien  h u tr c vu tru
ˆ ` ` ˆ ´ ` ´ ` ´ ´
vat  chat vı Ngai d ng  nen no va do o Ngai co tr c
´ ˜  ´  ´ ´ ` `
no. Cung quyen sach ay day  rang “Ð c Chua Tri la
 ´ ˜ ` ` ˆ ˜ ˆ  `
Than”, co nghıa la Ngai hien  h u trong mot  the ma
 
´ ˆ  ˘
mat tran cua chung ta khong the thay  c  (Giang
` ˆ ˆ ˜ ˆ ´ ˜
4:24). Ngay nay mot  s  hien  h u nh vay  co le de cho
`

` ´ ` ˜
ng i ta t ng t ng  hn bi vı cac nha khoa hoc  a
ˆ
˜ ` ˜
mo ta  c  nh ng sao neutron c c  manh  va nh ng
ˆ ˜ ˆ  ˆ
ho en trong khong gian—nh ng thien the khong thay
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
86 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?

˜ ˜ ˜ `  ˆ ` `
´
Nhng ıa bui  nh ıa nay trong dai thien ha NGC 4261 la bang chng
 ˜  ˆ ˆ  ´ 
cua nhng ho en cc  sau khong the thay c.  Kinh-thanh cho biet,
˜ ´ ´ ˜ ˆ  ˘ ˆ 
trong coi khac, co nhng tao  vat quyen nang khong the thay c 
`
` ´ ´ ´ ´ ´
 c,  va chı nh tac dung  chung phat ra mi kham
´ ´
pha ra chung.
 ´ ´ ´ ` ´ ´ ˜ ´ `
Ðieu ang chu y la Kinh-thanh noi: “Lai  cung co hınh-
 ˆ  ` `  ˆ 
the thuoc  ve tri, hınh-the thuoc  ve at, nh ng vinh-

`  ˆ  ` ´

quang cua hınh-the thuoc  ve tri vi vinh-quang cua


`  ˆ  ` ´ ˆ ˆ
hınh-the thuoc  ve at thı khac nhau” (1 Co-rinh-to 15:
´ `  ˆ  ` ´ ˆ ´
´
40, 44). Cac “hınh-the thuoc  ve tri” o khong am chı cac
ˆ  ˆ ˜ ` ´ ` ˆ
thien the khong thay  c  trong vu tru ma cac nha thien
˘ ˆ ´ ´ `  ˆ  ` ´
van nghien c u. Cac “hınh-the thuoc  ve tri”  c  noi
` ˜  ˆ ´ 

en la nh ng than linh thong minh. Ban  co the t  hoi:


` ´ ´ ˆ  
‘Ngoai Ðang Tao  Hoa, ai co than the than linh?’
˜ ˆ ˆ `  ˆ `
Nh ng tao
 vat
 vo hınh  tren tri
` ˆ
´ ˆ
˜
Theo s  t ng thuat  cua Kinh-thanh, khong phai coi
ˆ ` ˆ  ˆ ` ´ ´ ´
vo hınh  c  d ng
 nen au tien ma b c sang tao  tr c
` ˆ ˆ  ´ ` 
nhat la d ng  nen mot  than linh khac hay la Con au
` ` ` 
ˆ
long. Ngai la “Ðang sanh ra au het thay moi  vat
 d ng

ˆ   ´ ´  ˆ ˆ
Mot
 lich s xa x a ve s  sang tao—B
 an
 co the tin cay
 khong? 87
ˆ `  ˆ ˆ ´
´
nen” hay “Ðang lam au coi-r  e cuoc  sang-the cua Ð c
´ ` ˆ ˆ
 ˆ ˆ
Chua Tri” (Co-lo-se 1:15; Khai-huyen 3:14). Nhan vat 
 ˆ ` ` ˆ ˆ
 c  tao  d ng  au tien nay la oc  nhat vo nh i.
` ` ˆ ´ ´ `
Ngai la tao  vat  duy nhat do Ð c Chua Tri tr c  tiep
ˆ ` ´ ˆ `
d ng  nen, va  c  phu cho s  khon ngoan phi th ng.
ˆ ` ´ ` 
Th c  ra, mot  ng i viet Kinh-thanh sau nay, v i vua noi
` ˆ ˜ ` ´ ´ `
tieng la khon ngoan, a goi  Con ay la “th cai”, t c la
` ´ ´ ` ` ˆ ˆ ´
ng i  c  Ð c Chua Tri dung trong cong cuoc  sang
ˆ ˆ ˜ ˆ
tao  ke tiep. (Cham-ngon 8:22, 30; cung xem He-b-r 1:
ˆ  ´
´ ˆ `
1, 2). Mot  thay giao trong the ky th nhat ten la Phao-
ˆ ˜  ` ˆ ˆ ˜ ˆ
lo a viet ve ngai nh sau: “Muon vat  a  c  d ng  nen
` ˆ ˆ ` ´ ˆ
trong Ngai, bat luan  tren tri, d i at, vat  thay  c, 
ˆ ˆ ˆ ˆ ´ ˘
vat  khong thay  c”.  (Co-lo-se 1:16; so sanh Giang 1:
1-3).
˜ ˆ ˆ ` ` ˆ ` ` ´ ´ `
Nh ng vat  vo hınh nao tren tri ma Ð c Chua Tri
˜ ˆ ` ` ´ `
a d ng  nen qua ng i Con nay? Trong khi cac nha
ˆ ˘ ´ ` ` ´ `
ˆ `
thien van phuc trınh la co en hang ty ngoi sao va ho
ˆ ` ´ ´ ` ˘
en khong thay  c  thı Kinh-thanh noi en hang tram
ˆ ˆ  ´   ˆ
trieu  tao  vat  than linh—vi c the than linh. Mot  so
` ´ 
´ ˆ ˆ
ng i co the hoi: ‘Tai  sao lai  tao  ra cac tao  vat  thong
ˆ `
minh vo hınh nh the?’
ˆ ˆ ´  ˜ ´  ´

Giong nh viec  nghien c u ve vu tru co the giup tra


` ˆ ˆ
 
´ ˆ

li mot  so cau hoi ve nguon goc cua no, viec  hoc  hoi Kinh-
´ ˜ ´  ´ 
thanh cung co the cho chung ta s  hieu biet quan trong 
 ´

´ ´ ´
ve Tac Gia cua no. Chang han,  Kinh-thanh cho chung ta
` ` ´ ´ ` ´ ` ` ˆ
biet Ngai la “Ð c Chua Tri hanh-ph  c” va tınh yeu

´ ´ ´ ` ` ˆ

th ng phan anh trong cac y  inh cung hanh ong  cua
` ˆ ˆ ˘ ˆ ` ´ ´
Ngai (1 Ti-mo-the 1:11; 1 Giang 4:8). Vay  thı chung ta co
 ˆ ˆ ´ ´ ` ´ ´ ` ´
the ket luan  mot  cach hp  ly la Ð c Chua Tri muon co
´ ˆ  ˆ ˜ ˆ
cac tao  vat  than linh thong minh, nh ng tao  vat  biet vui

`
´ `  ´ ˆ
h ng s  song, cung  vi Ngai. Moi than linh co viec 
`
˜ ´ ´ ` ´ 
lam khien ho thoa man, giup ıch lan nhau va gop phan
` ˆ ´
´
vao viec  th c  thi y  inh cua Ðang Tao  Hoa.
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
88 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
ˆ ´ ` ` ´ ˆ  `
Khong co gı cho thay la cac tao  vat  than linh nay  c 
 ˆ ` ´ ´ ` ` ´
tao
 d ng  e vang li Ð c Chua Tri nh ng i may.
´ ` ´ ˆ ` ´ ´
Trai lai,  Ngai phu cho ho s  thong minh va y chı t  do.
˜ ` ˆ
´ ´
Nh ng s  t ng thuat  cua Kinh-thanh cho thay Ð c
´ ` ´ ˆ ˆ
Chua Tri khuyen khıch moi  tao  vat  thong minh t  do
˜ ` ` ˆ ` ´ ˆ `
suy nghı va hanh ong—t   tin la s  t  do o khong la
` ` ` ` `
moi e doa  th ng tr c  cho hoa bınh va hoa hp  trong
˜ ` ˆ ˆ
´
vu tru.  Dung ten rieng cua Ðang Tao  Hoa ghi trong
´  ˆ ˆ ˆ ´
Kinh-thanh phan tieng He-b-r, Phao-lo viet: “Vay  Ð c
ˆ ˆ `  ` ` ´ 
´ ˆ
Gie-ho-va la Than; va ni nao co than linh cua Ð c Gie-
ˆ ´ ´ ˆ ˆ
ho-va, ni o co t  do” (2 Co-rinh-to 3:17, NW).
˜ ˆ ˜ ` ˆ `
Nh ng vat
 h u hınh tren tri
˜ ˆ ˜ ` ` ˆ ` ` ´ ´ `
Nh ng vat  h u hınh nao tren tri ma Ð c Chua Tri
˜ ˆ  `
` ´ 
a d ng  nen qua Con au long cua Ngai? Ðo bao gom
˘ `
´ `
ˆ ` `  ˜
mat  tri cua chung ta, hang ty ngoi sao va toan the vu
ˆ ´ ´ ´ ´ ´
tru vat  chat. Kinh-thanh co cho chung ta bat c khai
ˆ `  ˆ ´ ´ ` ` ˆ `
niem  nao ve viec  Ð c Chua Tri t h khong ma d ng 
ˆ ˆ ˆ ` ˆ ´ ˜
nen muon vat  nay hay khong? Chung ta hay xem Kinh-
´ ´ ´ ´
ˆ
thanh d i anh sang cua khoa hoc  hien  ai. 
`
´ `
Vao the ky th 18, nha khoa hoc  Antoine-Laurent ˆ
ˆ ´ 
ˆ
Lavoisier nghien c u ve trong  l ng  cua vat  chat. Ong
 ´ ˆ
´ ´

e y thay, sau mot  phan ng hoa hoc,  trong  l ng  cua



  
´
san pham tao  ra bang tong so trong  l ng  cua cac hp 
 ˆ
`  ´
phan nguyen thuy. Chang han,  khi ot t giay bang khı
`  ` ´ ´ ˜ ˘
oxy thı tong so khoi l ng  tro va cac khı sinh ra se nang 
 ` ˆ
` ´  ˆ
bang t giay nguyen thuy va khı oxy. Lavoisier e ra mot 
ˆ `
` ˘
 inh luat  goi  la ‘s  bao toan khoi l ng’.  Nam 1910, cuon

´ ˆ 
The Encyclopædia Britannica giai thıch: “Khong the tao 
` ´
ˆ  `
ra hay la pha huy vat  chat  c”.  Ðieu nay xem ra hp 
´ ´ `  ´
ly, ıt nhat vao hoi o.
ˆ ˆ
ˆ
 `
Tuy nhien, viec  qua bom nguyen t no tai  thanh pho
ˆ
˘ ˜ ˆ
Hiroshima, Nhat  Ban nam 1945 a cho thay  inh luat 

ˆ
Lavoisier khiem khuyet. Trong s  no cua mot  khoi l ng 
ˆ   ´ ´  ˆ ˆ
Mot
 lich s xa x a ve s  sang tao—B
 an
 co the tin cay
 khong? 89

   ´ ˆ ´ ˆ  ˆ ´  
Ket qua cua cac cuoc  ´ thı´ nghi em ung ho ly thuyet ve
  ˆ  `
khoa hoc,
 theo o, co the bien oi vat  chat thanh
˘ ` ˘ ` ˆ 
nang lng
 va nang lng  thanh vat chat
ˆ ´
ˆ
 ˆ
sieu ti han  cua nguyen t urani nh the, nhieu loai  vat 
´ `  ´
chat khac nhau tao  thanh nh ng tong khoi l ng  van ıt
ˆ
´
hn khoi l ng  urani nguyen thuy. Tai  sao co s  mat
´ ´
` ˆ  `
mat? Chınh bi vı mot  phan khoi l ng  urani bien thanh
´ ´
´ ` ˆ ˘
tia chp toe l a co c ng o nang l ng  c c  manh. 
ˆ  ´
ˆ
` ˆ
Mot  khuyet iem khac cua  inh luat  bao toan vat  chat

ˆ ˆ ` ˘ ´ 

cua Lavoisier  c  neu len vao nam 1952 vi s  no cua


ˆ ˆ ˆ ´
mot  thiet b i thuoc  nhiet  hach  (bom khinh khı). Trong s 
 ´ ´ ˆ
`
no o, cac nguyen t hyro hp  lai  tao  thanh chat heli.
` ˆ ´ ´

Du vay  khoi l ng  heli phat sinh ıt hn khoi l ng  cua
ˆ
ˆ  ˜
hyro nguyen thuy. Mot  phan khoi l ng  hyro a bien
` ˘  ˆ  ´ ´ ` ´ ˆ ´
thanh nang l ng  no, mot  s  no co s c tan pha ghe gm
`
´
hn la qua bom nem xuong Hiroshima.
˜  ` ´ ˆ
ˆ
Nh nh ng s  no nay ch ng minh, mot  l ng  nho vat 
´ ˘   ˆ
chat t ng  ng vi so nang l ng  khong lo. Quan he
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
90 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
˜ ˆ ` ˘ `
´ ˘
gi a vat  chat va nang l ng  nay giai thıch cho nang

˘ ` ` ´ ´ ´ `
l ng  cua mat  tri, nh no chung ta mi song va  c 

ˆ ` ` ` ` ˘ ´ `
khoe manh.  Quan he nay la gı? Vao nam 1905, t c la
˘ ´ ˘ ˜ ˆ ´ ´ ˆ
40 nam tr c nam 1945, Einstein a tien oan co mot 
ˆ ˜ ˆ ` ˘  `
quan he gi a vat  chat va nang l ng.  Nhieu ng i biet
`
ˆ ˆ
ph ng trınh E6mc2 cua ong.1 Chang bao lau sau khi
ˆ ´ ˆ ´ ´ ` ´ ` ´
quan he o  c  Einstein cong th c hoa thı cac nha bac
´ ´ 
´ ` ` ˘ `
hoc  khac co the giai thıch  c  la lam sao mat  tri tiep
´ `
˘ ˘ ` ´ ˜
tuc  chieu sang hang ty nam. Trong mat  tri, co nh ng

´ ˆ ˆ  ´ ` ˆ
phan ng nhiet  h ach  li en t uc.  B ang c ach nay, moi giay,
˘ `
ˆ `
mat  tri bien khoang 564 trieu  tan hyro thanh 560
ˆ  ` ´ ˜ `
ˆ
trieu  tan heli. Ðieu nay co nghıa la khoang 4 trieu  tan
ˆ  ` ˘ ˘ ` ` ˆ
vat  chat bien oi thanh nang l ng  mat  tri ma mot 

˘
`
phan toa xuong mat  at bao toan s  song.
 ´ ´ ´ ` ´ ` ´  
Ðieu ang chu y la qua trınh co the oi ng c  lai. 

´ ˘
Cuon The World Book Encyclopedia giai thıch: “Nang
 ` ˆ ˜ ˆ
l ng  oi thanh vat  chat khi nh ng hat  ben trong
ˆ

ˆ ˜
nguyen t va cham  nhau  toc o cao tao  ra nh ng hat 
´ ˘ ´ ` ˆ
mi nang  hn”. Cac nha khoa hoc  th c  nghiem   c 
 ` ˆ ´ ` ´ 
ieu nay trong mot  pham  vi gii han,  dung may khong
 ` ´ ´ ˜ ˆ
lo goi  la may gia toc hat,  trong o nh ng hat  ben trong
ˆ

ˆ  ˆ
nguyen t va cham  nhau  van  toc c c  cao, e tao  ra vat 
` ˆ ´

˜
chat. Nha vat  ly hoc  oat  giai th ng Nobel, tien sı Carlo

´ ´ ˆ ´ ˆ ˜
Rubbia giai thıch: “Chung toi tai tao  mot  trong nh ng
´  ˜ ˘ ` ˆ
phep la ve vu tru—bi  en nang l ng  thanh vat  chat”.
ˆ ` ` ´ ´  ´ ` ` ˆ
Mot  ng i nao o co the noi: ‘Ðanh la nh vay,  nh ng
 ` ´ ˆ `
´ `
ieu nay co lien quan gı en l ich s s  sang tao  ma
ˆ ´ ˆ 
toi oc  thay trong Kinh-thanh?’ That  ra quyen Kinh-
´ ˆ
` ˆ ´  ˆ
thanh khong phai la mot  sach ve khoa hoc,  tuy nhien
´ ˜ ´
` ˆ ` ` ´ ´
Kinh-thanh a ch ng to la hien  ai  va phu hp  vi cac
˜ ˆ `  ´ ´
d kien  khoa hoc.  T au en cuoi, Kinh-thanh l u y
˘  ˆ ´ ˆ ´ ´ `
1 Nang l ng
 bang khoi l ng
 nhan vi van
 toc anh sang bınh
ph ng.
ˆ   ´ ´  ˆ ˆ
Mot
 lich s xa xa ve s sang tao—B
 an
 co the tin cay
 khong? 91
  ˆ `
en Ðang dng nen toan
 ˜ ˆ  ´ `
the vu tru vat chat, tc la
`  
Nha Khoa Hoc loi lac  nhat
ˆ ˆ ˆ ´
(Ne-he-mi 9:6; Cong-vu cac
´   
S - o 4:24; Kh ai-huy en
´ ˜
4:11). Kinh-thanh cung cho
 ˜ ˆ ˆ ˜ ˘
thay ro lien he gia nang
` ˆ 
l
ng va vat chat.
 ´
Chang han, Kinh-thanh
` ` `  `
m
i ng
i oc lam ieu nay:
˜ ´ ˆ `
“Hay ng
c mat len cao ma
˜ ˜ ˆ
xem: Ai  ` a tao nhng vat
   ´
nay? Ay la Ðang khien cac
 ´ ` ˘ ˆ    ˆ ˆ
c
-binh ra theo so no, va at ten het thay; chang mot vat
`  ` ´ ` ´ `  ˘
nao thieu, vı sc-m ˆ anh Ng ai l
n l am, v a quy en-n ang
`  ˆ ´ ´
Ngai rat cao” (E-sai 40:26). Vang, Kinh-thanh noi rang
ˆ  ˘ ˆ ˆ  ´ ˜
mot nguon nang l
ng vo bien—Ðang Tao Hoa—a
` ` ˜ ˆ   ` ` ` `
hınh thanh vu tru vat chat. Ðieu nay hoan toan phu h
p
´ ˜ ˆ ˆ   ˆ ´ ` ˜ 
v
i ky thuat tan tien. Chı rieng ly do nay cung u cho
   ´ ´ ´
thay l ich s ve s sang tao trong Kinh-thanh ang cho
´ ˆ ˆ
chung ta ton trong sau xa.
ˆ ´ ˆ ˜ ` ` ˆ `  ˆ
Sau khi dng nen cac vat hu hınh va vo hınh
tren
`  ´ `  `  ` ˆ
tr
i, Ðang Tao Hoa va Con au long cua Ngai tap trung
´ ´  ´  ´  ˆ ` ´ `
s chu y en trai at. Trai at do au ma co? Hanh tinh
 ´  ˆ  ´ ´ `
cua chung ta do nhieu nguyen to hoa hoc khac nhau ma
` ` ˜ ˆ  ´ ´  ´ ´
thanh hınh. Nhng nguyen to o co the do Ðc Chua
`  ´  ˘ ˆ ˆ 
Tr
i trc tiep tao ra bang cach bien nang lc vo bien cua
` ` ˆ  ` ´ ` ˆ ´ `
Ngai thanh vat chat ma cac nha vat ly ngay nay cho
`  ˘  ` ´  ´
la kha thi. Hoac nh nhieu nha khoa hoc tin, trai at co
 ˜ ` ` ` ˆ    ˆ ˆ
the a 
c hınh thanh t vat chat do s no cua mot sieu
´  ´ ` ´  ˜ ´ ˆ
sao m
i ban ra. Va lai ai noi 
c la co the a co mot s
 ´ ´ `  ` ´ ´
phoi h
p cac ph
ng phap va ke va cac ph
ng phap
´ ` ´ ´ ´ ˆ `
khac ma cac khoa hoc gia cha kham pha ra khong? Du
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
92 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
´ ` ˘ ˜ ´
 a ra ph ng phap nao chang n a, Ðang Tao  Hoa
´ `  ˘ ˆ
´ ˆ `
chınh la Nguon nang ong  cua cac nguyen to tao  thanh
´ 
´ ´ 
trai at bao gom tat ca cac khoang chat can thiet cho s 

´
song cua chung ta.
´  ´ ´ ˆ ´ ´ ˆ ˆ
Ban  co the y th c viec  tao  d ng  trai at co lien he en
  ´ ˆ
ˆ ˆ ˆ ˆ
rat nhieu ieu ch khong chı viec  cung cap vat  lieu  can
´ ` ˆ ´ ´
´
x ng ma thoi. Kıch th c cua trai at, s  xoay quanh

´
´ ˜ ´ ` ˘ ` ˜ ˆ
cua no, khoang cach gi a no va mat  tri cung nh o
ˆ
` ˜  ` `
nghieng cua truc  xoay va quy ao  gan nh hınh tron
˘ ` ˜
ˆ ´ ´ ´
chung quanh mat  tri, cung phai that  chınh xac—chınh
´ ˆ ˜ ` ´ ˜ ` ´
xac nh hien  nay. Ro rang Ðang Tao  Hoa a lam ra cac
` ˆ ˆ `
´
chu ky thien nhien khien cho hanh tinh cua chung ta
´  `
ˆ `
˜
thıch hp  e duy trı s  song cua muon loai. Tat ca nh ng
 ` ˆ
´ ´ ˜ `
ieu nay that  u ang cho chung ta kinh ngac.  Hay hınh

´
´  ˆ `
dung phan ng cua cac con than linh tren tri khi ho
` ´ ´ ` ˆ ´ ˆ
nhın xem s  sang tao  trai at va s  song tren o! Mot 
´ ´ ´   ´ `
sach trong Kinh-thanh noi rang ho “ong hat hoa nhau”
` ` ´
va “cat tieng reo m ng” (Giop 38:4, 7).
 ´ ´  ´
Hieu sach Sang-the Ky ch ng 1
 ˆ
´ ˆ 
Ch ng au tien cua Kinh-thanh cung cap mot  phan
 ˆ ` ´ ˆ ´ ´
chi tiet ve mot  vai b c quan trong  trong viec  Ð c Chua
`
´  ` `

Tri s a soan  trai at e loai ng i vui h ng. Ch ng


` ˆ ` ´
nay khong cung cap moi  chi tiet, vı the khi oc,  chung ta
ˆ ˆ ´
˜  `
khong nen boi roi neu sach bo qua nh ng iem ma
˜ ` ` ` ˆ  ` 
nh ng ng i oc  song vao thi x a khong the nao hieu.
ˆ ˆ ´ `
Chang han,  khi viet ch ng ay, Moi-se khong noi gı en
´ ˘

ˆ  ˜ 
ch c nang cua tao vi mo hay vi khuan. Nh ng sinh the
` ` ´   `
´
nay con ng i mi thay lan au vao the ky th 16 sau
´  ´ ˆ ˜ ˆ
khi kınh hien vi  c  sang che ra. Moi-se cung khong
´ `  ˜
` `
´
noi gı ve nh ng con khung long ma vao the ky th 19,
` ´ ´ ˆ ˜ ` ` ´
ng i ta mi biet chung hien  h u nh suy dien t hoa
` ˆ  ` ˜
thach.  Thay vı the, Moi-se  c  soi dan e dung nh ng
` ` ˜ ` ` `
ˆ ´  
t ma nh ng ng i vao thi cua ong co the hieu  c, 
ˆ   ´ ´  ˆ ˆ
Mot
 lich s xa x a ve s  sang tao—B
 an
 co the tin cay
 khong? 93
`
˜ ` ˆ `  ´  ´ ´
va tat ca nh ng t ong dung e noi ve s  sang tao  trai
 ´ ´
at eu chınh xac.
´ ´ ` ˆ
˜
Khi oc  Sang-the Ky ch ng 1, t cau 3 tr i, ban  se
` ` ´ ` ´ `
thay ch ng nay chia ra thanh sau “ngay” sang tao.  Vai
` ` ` ` ˜ ´ ` `
ng i cho la ngay nay theo nghıa en t c la ngay 24
` ˆ `  ˜ ` ˆ
tieng va nh vay  toan the vu tru va s  song tren at
ˆ
` ˆ  ˆ
 c  tao  ra trong mot  khoang thi gian khong ay mot 
 ˆ ´  ` ´ ´ `
tuan! Tuy nhien, ban  co the de dang kham pha ra la
´ ˆ ˆ ´ ´ ´
Kinh-thanh khong day  nh vay.  Sach Sang-the Ky viet
 ˆ ´ ` `
ˆ
bang tieng He-b-r. Trong tieng o, t “ngay” chı mot 

` ´  ` ˆ
ˆ ` ˆ
khoang thi gian, co the la mot  khoang that  dai hay mot 
` ˜
´ ´
ngay 24 tieng theo nghıa en. Ngay ca trong sach Sang-
´
´ ` ´ ` ˆ

the Ky, tat ca sau “ngay”  c  noi chung la mot  khoang


` ` ` ` ´ ˆ ˆ ˆ
thi gian dai—‘trong ngay ma Ð c Gie-ho-va d ng  nen
` ` ´ ´ ´
at va tri’. (Sang-the Ky 2:4, NW; so sanh 2 Phi-e-r
ˆ ´ ´ ` ` ´
3:8). That  ra Kinh-thanh cho biet cac thi ky hay cac
` ´   ` ˘
“ngay” sang tao  bao gom nhieu ngan nam.
˜ ` ´ ´  ` ´
´
Nh ng gı Kinh-thanh noi ve “ngay” th bay giup
´  ` ` ˆ `
chung ta thay  c  ieu nay. S  t ng thuat  moi ngay
´ ` ´  ´ ´ ˆ ˆ ´
trong sau “ngay” sang tao  eu cham d t vi cau ‘vay  co
  `  ` ` ´ ` ´
buoi chieu va buoi mai; ay la ngay th nhat’ va c nh
ˆ ˆ ˜ ˆ ˆ ` ` `
vay.
 Tuy nhien, ban  se khong thay cau nay sau li t ng
ˆ  ` ´
`
´ ´
thuat  ve “ngay” th bay. Vao the ky th nhat CN, t c sau
´
˘ `
´ ´
o khoang 4.000 nam trong dong l ich s , Kinh-thanh noi
` ´
ˆ ˆ
“ngay” th bay van ang tiep tuc  (He-b-r 4:4-6). Vay 
` ´
` ˆ
` ´ ` 
“ngay” th bay la mot  khoang thi gian keo dai nhieu
` ˘ ` ´ ´  ´ ˆ ˆ 
ngan nam va chung ta co the hp  ly ket luan  nh vay  ve
` ´ `  ˆ
moi “ngay” trong sau “ngay” au tien.
` ´  ` ´
“Ngay” th nhat va th t
` ´ ˜
˜
D ng nh trai at a  trong quy ao  chung quanh
˘ ` ` ´ ´ ´ ´ ` `
mat
 tri va co n c bao boc  tr c sau “ngay” hay la
˜ ` ´ ˆ ˆ ´  
nh ng giai oan  ma trong o cong viec  sang tao bat au.
´ ˘ ˆ ˘  ´ ´ ´
“Co s  toi tam tren mat  v c ay n c” (Sang-the Ky 1:2,
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
94 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
` ` 
NW). Vao thi iem
´
` ˆ ´
sm sua nay, mot  cai
` ´ ´ ˜ ˆ
g ı  o—c o l e m ot 

h p  ch a t g om hi
´ ´ ´ ´
n c, cac khı khac,
` ´

v a b ui  do n ui l a
˜ ˘
phun—han a ngan
´ ´ ˘ `
anh s ang m at  tr i
´
chieu xuong trai at.
´

Kinh-th anh t a giai


´ ´
o an  s ang t ao  th
´
nhat nh sau: “Ð c
´ ` ´
Ch ua T r i ph an:

´ ´ `
‘Phai co s  sang’; va
´ ` `
s  sang t t xuat
ˆ ˆ ´
hien”  hay xuyen ti
˘ ´ ´
mat  at (Sang-the Ky
1:3, do J. W. Watts
d ich).
˜ ` `

Ch “t t ” phan
˜ ˆ ˆ ´ ` ` ´ ´ ´ ´ ˆ
Nhng cong viec
 ` 
sang tao
´
 t “ngay” th
 ´ anh ch ınh x ac m ot 
nhat qua “ngay” th ba khien co ˆ `
ˆ ` ˆ  dang  ong  t tieng
vo van loai  cay coi ˆ
ˆ
He-b-r chı en mot 
` ˆ ´  ´ ` `
hanh ong  c tien dan, vi thi gian, en cho hoan tat.
´ ˆ ´  `
Bat c ai oc   c  tieng He-b-r co the thay dang  nay
ˆ 
´ ´
xuat hien  en 40 lan trong ch ng 1 cua sach Sang-the
´ ` ´ ` ` ´   ` ˜ ` ´
Ky, va o la chıa khoa e hieu ch ng nay. Nh ng gı Ð c
´ `   `   ˜ ´

Chua Tri bat au vao buoi chieu theo nghıa bong cua
ˆ ` ´ ´   ˆ ˜  ´
mot  ngay sang tao  c dan dan hien  ro ra, sau buoi sang
˜ ´
` ´ ˜ ˜ ` 
theo nghıa bong cua “ngay” o.1 Cung the, nh ng gı bat
 ` ˆ ` ´ ˆ 
` `
au vao mot  giai oan  nao o khong can phai hoan thanh
´    ´
tron  ven  tr c khi giai oan  ke bat au. Ðe minh hoa,  anh
` ´ ´ `
  `   ´ ˘
1 Ng i Do Thai tınh ngay cua ho bat au t buoi chieu luc mat

` ˘   ` ˆ
tri lan
 en buoi chieu ngay hom sau.
ˆ   ´ ´  ˆ ˆ
Mot
 lich s xa x a ve s  sang tao—B
 an
 co the tin cay
 khong? 95
´   ˆ ` ´ ˆ
sang dan dan xuat hien  trong “ngay” th nhat, tuy nhien
´ ´ ´ ` ´ ˘
cho ti giai oan  sang tao  th t thı mi thay  c mat 
` ˘ ˘ ` ´ ˆ ´ ´
tri, mat  trang va cac ngoi sao (Sang-the Ky 1:14-19).
` ´ ` ´
“Ngay” th hai va th ba
´ ´ ` ˆ ˆ
Tr c khi Ðang Tao  Hoa lam cho at kho xuat hien 
` ` ´ ´ ` ˆ ˆ ´ ´
vao “ngay” sang tao  th ba, Ngai lay len mot  ıt n c.

` ´
ˆ ´ 
Ket qua la trai at  c  bao boc  bi mot  cai men hi
´ ` ˆ  ` ˆ ` ˜
n c.1 S  t ng thuat  co x a nay khong—va cung
 ˆ
˜ ˜ ˆ ` `
chang can—mo ta nh ng ky thuat  dung en. Thay vı
ˆ ´ ˘ ˆ `
ˆ
vay,  Kinh-thanh at  trong  tam vao khoang khong trung
˜ ´ ´ ´ ˆ ` ˘ ´ ` ´ ` `
gi a lp n c phıa tren va mat  n c va goi  o la tri.
` ` ` ` ` ` 
 ´
Ngay ngay nay ng i ta con dung t nay e chı bau khı
 ˜
` ´ ´ ` ´
quyen, lanh v c  cua chim va may bay. Vi thi gian, Ð c
´ ` `   ´  ˆ ` ˆ
Chua Tri lam ay bau khı quyen tren tri mot  hon hp 
´ 
khı can thiet cho s  song.
ˆ ˜ ` ´ ˘ ´
Tuy nhien, trong “nh ng ngay” sang tao,  mat  n c ha
  ˆ ´ ˜ ´ ´ ` ` ´
xuong e at troi len. Co le Ð c Chua Tri dung cac l c 
`  ´
  ˜
 ia chat van con di chuyen cac ban noi at e ay nh ng
˘ ´ ´ ˆ ` ˆ ´
rang
 nui d i ai  d ng len va nh vay  cac luc   ia  c 
` `  ` ˆ ˆ ˆ
˘
thanh hınh. Ðieu nay khien at kho nho len khoi mat 
´ ` ´ ˜ ˜ ´ ´ ` `
n c va tao  ra cac vung lom d i ay ai  d ng ma ngay
´ `
˜ ˜
 ` ´ ´
nay cac nha hai d ng hoc  a ve  c  ban o va hao h c
ˆ ´ ´ ˆ
nghien c u. (So sanh Thi-thien 104:8, 9). Sau khi at
ˆ ` ` ˆ ` ´ ˆ
kho thanh hınh, mot  dien bien la lung khac xuat hien. 
´ ´ ´ ` ´ 

Chung ta oc:  “Ð c Chua Tri lai  phan rang: Ðat phai


ˆ

ˆ ˆ ´
`
sanh cay-co; co ket hot  giong, cay-trai ket qua, tuy theo
´ ´  ` ` ˆ ˆ  ´
1 Ðang Tao Hoa co the dung quy trınh thien nhien e lay n c
ˆ ` ˜ 
ˆ ` ´ ´ ` ˜ ` `
len va gi lai   tren cao va chınh n c nay a ri xuong v ao thi

` ˆ ˆ ´ ´
ky No-e (Sang-the Ky 1:6-8; 2 Phi-e-r 2:5; 3:5, 6). Bien co l ich s
` ˜  ˆ ˆ ´ ˜ ` ´
nay a e lai  mot  an t ng sau xa oi vi nh ng ng i song sot
` ´ ´  ` ˆ
´ ˆ ´
va con chau ho nh cac nha nhan chung hoc x ac nh an.
 Ch ung ta
`
´ ´ ˆ ˆ  ˆ ´
thay bien co nay  c   phan anh qua cac cau chuyen  ve tran  n c
` ˆ
lut ma nhan gian khap ni l u truyen.
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
96 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
` ´ ˆ ` ˆ ` ´ ˆ
loai  ma co hot  giong trong mınh tren at; thı co nh vay” 
´ ´
(Sang-the Ky 1:11).
˜
ˆ ´ ˆ `
Nh a thao luan  trong ch ng tr c (“Cong trınh
´ ˆ ` ´ ˆ 
sang tao—Do  au ma co?”), hien  t ng  quang hp  can
ˆ ˆ ˘ ˆ `
ˆ
thiet cho th c  vat  tren mat  at. Mot  te bao cua cay xanh
´ ˆ
` ˆ ´ `
ch a mot  so hat  nho hn goi  la hat  diep  luc;  cac hat  nay
ˆ ˘ ` ˘ ` ´

nhan  nang l ng  t mat  tri. Sach Planet Earth giai


´ ˜ ` ´ ` ` `
thıch: “Nh ng nha may te vi nay che tao  ra  ng va
ˆ ` ´ ` ` ´ 
tinh bot...  Ch a t ng co ng i nao co the thiet ke  c 
ˆ ` ´ ´ ˆ ˘ ˘

mot  nha may co hieu  nang hn, hoac  tao  ra san pham
 ` ˆ ˆ
can yeu hn la mot  hat  diep  luc”. 
ˆ ˆ
` ˆ ` ˆ ` ˜
That  vay,  s  song cua loai vat  tuy thuoc  vao nh ng hat 
ˆ ˜ ˆ ˆ ´ ˆ `  ´ 
diep  luc.  Cung vay,  khong co cay xanh thı bau khı quyen

´ ˜ ´ ´  `
cua trai at se co qua nhieu l ng  cacbon ioxit va
´ ˜ ` ´ ` ´ ˆ `
chung ta se chet vı nong va thieu khı oxy. Mot  so nha
ˆ ˆ ˜ `
´ ´
chuyen mon  a ra nh ng li giai thıch khien chung ta
 ˆ ´  ` ˆ `
kinh ngac  ve viec  s  song phat trien tuy thuoc  vao quang
´  ˜ ˆ `
hp.  Chang han,  ho noi rang khi nh ng sinh vat  n bao
´    ` ˆ ` `
trong n c bat au het th c  pham thı “mot  vai te bao
ˆ ´
´
tien phong sang che ra giai phap: tao  ra quang hp”. 
´  ` ˆ ˆ ˆ
Nh ng co the nao that  s  nh vay  khong? Quang hp 
´ ´ 
ph c tap  en noi cac khoa hoc  gia van ang co gang  a
´ ˆ
´ ´ ´ ´ ˜ 
s  bı mat  cua no ra anh sang. Ban  co nghı rang s  song

` ` ˆ ` ˜ ˆ ˆ
t  sinh san va tuy thuoc  vao quang hp  a xuat hien  mot 
´ ˆ 
´ ` ˆ ˆ
cach khong the giai thıch  c  va ngau nhien khong?
` ´  ˆ ´ ˆ
Hay la ban  thay hp  ly hn e tin hien  t ng  o hien 
˜ ` ` ´ ˆ ` ´ ´
h u la nh s  sang tao  thong minh va co muc  ıch nh
` ` ´ ´ ´
 c  trınh bay trong sach Sang-the Ky?
ˆ  ˆ ´ 
S  xuat hien  nhieu loai  cay coi xanh t i co the ch a
´ ` ´ ´  `
cham d t trong “ngay” th ba nh ng co the con tiep tuc 
` ´ ´ ´ ˆ ˆ

sang “ngay” ˆ th s au khi Ð ang T ao  H oa “l ap  m ot  c anh


` ` ˆ ´ ´ ˆ
v n tai  E-en” va “khien at moc  len cac th cay ep 
 ` ´ ` ˘ ´ ´ `
mat, va trai thı an ngon” (Sang-the Ky 2:8, 9). Va nh
ˆ   ´ ´  ˆ ˆ
Mot
 lich s xa x a ve s  sang tao—B
 an
 co the tin cay
 khong? 97
˜ ´  ´ 
´ ˜
˜
a noi, bau khı quyen cua trai at a phai quang ang
` ´  ´ ´ ` ˘ ` ` ´ ˆ
trong “ngay” th t e anh sang t mat  tri va cac thien
 ´ ´  ´ ` ´ 
the khac co the roi  ti hanh tinh Trai Ðat nhieu hn.
` ´ ˘ ` ´ ´
“Ngay” th nam va th sau
` ´ ´ ˘ ´ 
Trong “ngay” sang tao  th nam, Ðang Tao  Hoa bat
 ˆ ´ `  ´  ˆ
au d ng  nen trong n c va trong bau khı quyen mot 
´ ´  ´ ˆ
dang  song mi khac—“linh hon song”—khac biet  han
´ ˆ ˆ  ´ ´ ´ ` ` ˆ 
vi cay coi. Mot  ieu ang chu y la, ngoai mot  so ieu
´ ´ ` ˆ ´  ´ ˆ ` ´
khac, cac nha sinh vat  hoc  noi ve gii th c  vat  va gii
ˆ ˆ  ˆ ` ˜ ´ `
ong  vat,  roi ho lai  phan chia thanh nh ng lp phu.  T
ˆ `  ´ ˜ ` ˆ
He-b-r  c  d ich ra la “linh hon” co nghıa la “mot  tao 
ˆ ´
´ ˜ ´  ´ 
vat  co hi th”. Kinh-thanh cung noi rang “cac linh hon
´ ´ ´ ´ ´  ˆ 
song” co mau. Do o, chung ta co the ket luan  rang
˜ ˆ ´ ˆ ˆ ` ˆ  `
nh ng tao  vat  co he thong ho hap va he thong tuan hoan
´ ˆ
´  ˆ ˆ  
—cac sinh vat  th d i bien, tren khong—bat au xuat
ˆ ´ ´ ˘ ´ ´
hien  trong giai oan  sang tao  th nam (Sang-the Ky
1:20; 9:3, 4, NW).
` ´ ´ ´ ´ ` ´ ´
Trong “ngay” th sau, Ð c Chua Tri chu y hn en
˘ ` ˆ ´ ` ´ ˜
mat  at. Ngai d ng  nen “gia suc” va thu “hoang”; nh ng
` ` ´ ´ ˜ ˘ ˆ ` ´ ˆ ´
t nay co y nghıa ac  biet  vao luc Moi-se viet (Sang-the
´ ˆ ´ ˆ ˆ ˜ ˜ ˆ
Ky 1:24, NW). Vay  cac ong  vat  h u nhu tren at  c 
ˆ ` ´ ´ ´ ` `
d ng  nen vao giai oan  sang tao  th sau. Con con ng i
`
thı sao?

 ´ `
L ich s co x a cho chung ta biet, cuoi cung Ðang Tao 
´ ˆ ˆ  ˆ ´ ˆ ˆ
Hoa d ng  nen mot  the song that  s  co mot  khong hai
ˆ ` ´ ´ ˆ `
` ´
tren at. Ngai noi vi Con tren tri cua Ngai: “Chung
˜ ` ˆ ` ` ` `
ta hay lam nen loai ng i nh hınh ta va theo t ng 
˘
` ´  ` ` ` ´
ta, ang  quan-tr i loai ca bien, loai chim tri, loai suc-
ˆ ` ˆ ` ` ˆ ˘ ` 

vat,  loai con-trung bo tren mat  at, va khap ca at”
´ ´ ´ `


(Sang-the Ky 1:26). Do o, con ng i phai phan chieu
`
ˆ ˆ
ˆ ` `
hınh anh thieng lieng cua Ðang d ng  nen mınh va
 ˆ ´ ´ ´
` ` ` ´

bieu lo cac  c tınh cua Ngai. Va con ng i co kha


˘ ˆ ˆ  ˜ ˆ
nang thau nhan  so l ng  hieu biet vı ai.  Nh vay  con
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
98 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
` ´  ` ˆ ´ ˆ
ng i co the hanh ong  vi s  thong minh v t  han
` ˆ ˜ ´ ´ ` ´ ` ´

loai vat.  Cung the, khac vi loai thu, con ng i co kha
˘ ` ˆ ´ ´ ´ ˆ

nang hanh ong  theo y chı t  do ch khong b i ban


˘ ` ` 
nang hoan toan kiem che.
˜ ˘  ˆ ´ ` ˜ `
Trong nh ng nam gan ay, cac nha khoa hoc  a ao
ˆ 
`  ´ ´ ´ ˆ
sau ve gen cua con ng i. Bang cach so sanh cac mo
`
` ˆ  ´ `
hınh gen cua con ng i tren khap the gii, ho tım thay
 ´ ˜ ` ` `  ˆ ´ ˆ
bang ch ng ro rang la toan the nhan loai  co chung mot 
 ˆ ˆ 
` ˜ `
to tien, mot  nguon DNA cua moi  ng i a t ng song
´ ´ ´ ˘ ´
trong o co chung ta. Nam 1988, tap  chı Newsweek
` ` ˜ ´ ´ ` ˆ `
trınh bay nh ng kham pha nay trong mot  bai nhan
 ` `
ˆ e “The Search for Adam and Eve” (Ði tım A-am va
˜ ˆ ˆ ´ ` ˆ ˆ
E-va). Nh ng cuoc  nghien c u nay d a  tren mot  loai 
 ˆ

` ` 
DNA ty lap  the, chat lieu  cua gen chı do an ba truyen
` ˆ ˘
´ `
ˆ
qua ma thoi. Nam 1995, ban phuc trınh ket qua nghien
´  ` ˆ ˜ `
c u ve chat DNA ni an ong cung  a en cung ket
ˆ ´
´ ˆ ˆ 
luan   c  tap  chı Time dien ta: “Co mot  ong to ‘A-
ˆ    
am’ mang chat lieu  di truy en v e nhi em sac the [Y]
` ` ` ˆ ˆ ´ `  ´
ma moi  ng i an ong tren trai at ngay nay eu co”.
` ´ ´ ´ ` ˆ ˜ ´
Du co chınh xac t ng chi tiet hay khong, nh ng kham
´ ` ˜ ´ 
´
pha nay cung ch ng minh rang l ich s ghi trong sach
´ ´ ´ ˆ ` ´ ˘ ´
Sang-the Ky rat ang tin cay  vı do Ðang co mat  tai  o

cho viet ra.
ˆ ` ˆ  ´ ´ ` ˆ
That  la mot  cao iem khi Ð c Chua Tri lay mot 
ˆ
´  ˆ ` `
so nguyen to cua trai at e tao  nen ng i con loai
`  ˆ ` ` ˘ ˆ `
ng i au tien ma Ngai at  ten la A-am! (Lu-ca 3:38).
` ` ˆ
˜ ´
Li t ng thuat  l ich s cung cho biet Ðang Tao  Hoa

 `
ˆ ´ ˘ ` `
cua  ia cau va cua s  song tren o at  ng i ma
` ˜ ˆ ˆ `
Ngai a d ng  nen trong mot  khu v c  giong nh v n
  ` ˜ ` ´ ´ `
“e trong va gi v n” (Sang-the Ky 2:15). Vao giai
` ´  ´ `
oan  nay, co the Ðang Tao  Hoa van con ang d ng 
˜ ´ ˆ ´ ´ ´ ´ ´
nh ng loai  thu vat  mi. Kinh-thanh noi: “Ð c Chua
`  ˆ ´ ` ´  ´ `
Tri lay at nan nen cac loai thu ong, cac loai chim
ˆ   ´ ´  ˆ ˆ
Mot
 lich s xa x a ve s  sang tao—B
 an
 co the tin cay
 khong? 99


` ˜  ´ 
Bang t ng gian di, Kinh-thanh ta
 ˆ   ´
s xuat hien tuan t cua cac
` ´  ˆ 
hınh thai s song tren at
`  ´ ˘ ˘
`
tri, roi dan en tr c mat  A-am ang  th xem ng i
˘ ˆ ´ ´ `  ˆ ` ˘
at  ten chung no lam sao, hau cho ten nao A-am at 
ˆ  ` ˆ ˆ ´ ´
cho moi vat  song, eu thanh ten rieng cho no” (Sang-
´ ´ ˆ  ´ ` 
the Ky 2:19). Kinh-thanh khong he gi  y ng i au
ˆ
` ˆ ˆ ˘  ` ´
tien A-am chı la mot  khuon mat  than thoai,  ma trai
ˆ ` ˆ ` ´ ˆ ˆ ` ˜
lai,
 ong la mot  ng i co that—m  ot  ng i biet suy nghı
` ´
´ ´ 
´ ` ˆ
va co cam xuc—co the cam thay vui s ng lam viec 
´ ` ` ´ ` ˆ
trong ni c tru la Ð ia Ðang o. Moi ngay ong hoc 
ˆ  ˜ ` ´ ˜ ˆ ` 
them ve nh ng gı Ðang Tao  Hoa a d ng  nen va ve
´ ´ ´ ` ´ ´
`
Ðang ay—cac  c tınh va ca tınh cua Ngai.
 ˆ ` ˆ ˜ ` ˆ ´
Roi sau mot  thi gian khong ro dai bao nhieu, Ð c
´ ` ˆ ` ˜  ˆ  `
Chua Tri d ng  nen ng i n au tien e lam v
` ´ ´ ` ˆ ˆ ˆ
A-am. Ngoai ra, Ð c Chua Tri giao them cong viec 
` ´ ˆ ´ ˜ ˜
ˆ
khien i song ho co them y nghıa: “Hay sanh-san, them
 `  ˜ ` `
nhieu, lam cho ay-day at; hay lam cho at phuc-t  ung,
˜
` ´ ´  ` ˆ ` `
hay quan-tr i loai ca d i bien, loai chim tren tri cung
´ ˆ ` ˆ ˆ ˘ ´ ´
cac vat  song hanh-ong  tren mat  at” (Sang-the Ky 1:
ˆ  ` ´   ´
27, 28). Khong ieu gı co the thay oi  c  y  inh Ðang
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
100 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
´ ˜ ˆ ˜ `
´ ˜
`
Tao  Hoa a tuyen bo, nghıa la ca trai at se tr thanh
`  ˜ ` ´ ` ` ´
 ia ang ay nh ng ng i hanh  phuc song hoa bınh vi
` ´ ` ˆ
nhau va vi loai vat. 
˜ ˆ  `
´ `
Vu tru vat  chat bao gom hanh tinh cua chung ta va s 
ˆ ´ ˜ ` ` ´ ˆ

song tren o ro rang lam ch ng cho s  khon ngoan cua


´ ´ ` ` ˆ ˆ ` ˜ ´
Ð c Chua Tri. Vı khon ngoan nen Ngai thay ro tr c,
´ ` ´  ´ ` ´ ` ˆ ˆ ˆ
vi thi gian, co the co ng i t  y hanh ong  oc  lap  hay

 ` ` ´ `
phan ngh ich bat ke Ngai la Ðang Tao  Hoa va Ðang Ban

ˆ ´  `
S  Song. S  phan ngh ich nh vay  co the lam roi loan 
ˆ ˆ ˜
´ ` `
cong cuoc  vı ai  bien ca trai at thanh  ia ang. S 
` ˆ ´ ´ ` ˘ ´ `
t
ˆ ng thu at  cho biet Ð c Chua Tri at  tr c A-am va
ˆ
´
 

E-va mot  s  th thach n gian nham nhac nh ho ve

ˆ ` ´ ´ ` ´ 
s  can thiet phai vang li. Ð c Chua Tri phan rang s 
ˆ ˜ ˆ
` ` `
bat tuan se mang lai  hau  qua la mat s  song ma Ngai
˜   ´ ` ˆ ˜
a ban cho ho.  Ve phan Ðang Tao  Hoa, vı quan tam, a

´   ˆ
´  `
canh giac to phu au tien cua chung ta ve con  ng sai


´
`  ` ˜
lam anh h ng en hanh  phuc cua toan the dong doi
ˆ ´ ´
nhan loai  (Sang-the Ky 2:16, 17).
` ´ ´ ´ ´ ˜ `
Khi “ngay” th sau cham d t, Ðang Tao  Hoa a lam
ˆ   ` ´
`
xong moi  viec  can thiet e hoan tat y  inh cua Ngai.
` ´  ˆ ˆ ´ ´ ´ ` ˆ `
Ngai co the cong bo mot  cach xac ang la moi  viec  ma
` ˜ `  ` ´ ´
Ngai a lam eu “rat tot lanh” (Sang-the Ky 1:31). Ðen
ˆ ´ ´ ˆ ˆ
ay, Kinh-thanh gii thieu  mot  giai oan  quan trong 
´ ´  ` ´ `
´ ˆ
khac khi noi rang “ngay th bay, Ngai nghı cac cong-
ˆ ` ˜ ` ´ ´ ` ´
viec  Ngai a lam” (Sang-the Ky 2:2). Vı Ðang Tao  Hoa

ˆ ˆ ´ ` `

“ch ˆ ang moi chang met”,  vay  tai  sao lai  noi la Ngai nghı?
` ` ` ˆ ˆ
(E-sai 40:28) Ðieu nay cho thay Ngai ng ng cong viec 
´ ˆ `  ˆ  `

sang tao  vat  chat va biet rang khong ieu gı, ngay ca s 

ˆ ` ´ ´  ˘
`
phan loan  tren tri hay d i at, co the ngan can Ngai
` ` ´ ˜
` ´ ´ `
hoan thanh y  inh vı ai  cua Ngai. Ð c Chua Tri t 
ˆ ´ ` ´ ´

tin cong bo ban ph c cho “ngay” sang tao  th bay. Do


´ ´ ˆ ˆ `
´ ´
o, cac tao  vat  thong minh trung thanh cua Ð c Chua
` ` ` ` ´ ˆ  ˆ ` ´ 
Tri—loai ng i va cac tao  vat  than linh vo hınh—co the
ˆ   ´ ´  ˆ ˆ
Mot
 lich s xa x a ve s  sang tao—B
 an
 co the tin cay
 khong? 101

´ ´ ` ˆ `  ˆ ˆ
“Vi t cach la mot nha ia chat hoc... toi khong
` ` `  ´  ´    `
the lam gı hay hn la theo sat phan ln loi dien ta va
ˆ ˜ ˆ  ´  ´
ngon ng trong chng mot  cua Sang-the Ky” (Wallace Pratt)
  ` ` ` ´
` ` `
chac chan la vao cuoi “ngay” th bay, hoa bınh va hanh

´ ˜ ˆ ` ˜
phuc se ng  tr i tren toan vu tru.

´  ˆ 
Ban
 c´ o the´ tin cay
  l ich
´ s
ˆ
trong sach Sang-the Ky khong?
´  ` ˆ 
Nh ng ban  co the th c  s  tin  c  s  t ng thuat  ve
´ `  ` ´ ˆ
s  sang tao  va moi  trien vong  bao ham trong o khong?
˜ ´
ˆ ˆ ´ ˆ 
Nh a noi  tren, s  nghien c u hien  ai  ve gen ang
` ˆ ´ ´ ` ˆ
i en cung ket luan   c  noi ti t lau trong Kinh-
´ ˆ ` ˜ ´ ´ ´
thanh. Mot  so nha khoa hoc  a quan sat th t  cac bien
` ´ ´ ´ ` ` `
co ma sach Sang-the Ky trınh bay. Chang han,  nha  ia
 ` ˆ ´
chat hoc  noi tieng Wallace Pratt bınh luan:  “Neu co ai
ˆ  ˆ ´ ´ ` ˆ `

yeu cau toi, vi t cach la mot  nha  ia chat hoc,  giai
˜ ´   ´
ˆ `
´ 
nghıa cach van tat cac t t ng tan thi cua chung ta ve

´ ` ´ 
ˆ
nguon goc cua trai at va s  phat trien cua s  song tren
´ ˜ ` ˆ ˆ ` ` ´
o cho nh ng ng i moc  mac,  que mua nh la cac chi
´ ` ´ ´ ´ ` ˆ ˆ
phai ma sach Sang-the Ky  c  viet cho, thı toi khong
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
102 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
 ` ` ` ´  ´
`
the lam gı hay hn la theo sat phan ln loi diˆ en ta va
ˆ ˜ ˆ
´ ´ ˜
ngon ng trong ch ng mot  cua Sang-the Ky”. Ong cung
ˆ ´  ´ ´ ˆ
´ ´
nhan  xet rang th t  cac bien co mo ta trong sach Sang-
´ 
ˆ  ˆ
the Ky: nguon goc cua ai  d ng, viec  at troi len, s 
ˆ
´ ` ´  ´ ` ´
xuat hien  cua cac loai song d i bien, chim choc va cac
ˆ ˆ ˜ ˜ ` ´
´
ong  vat  h u nhu, th c  chat la th t  cua cac giai oan 
´
`
chınh yeu cua thi ai   ia chat.
´ ˜ ´ ´ ˆ  ` ˘ `
Chung ta hay xem xet: Cach ay nhieu ngan nam, lam
ˆ ´ ´ ´
sao Moi-se biet  c  th t  chınh xac nh the neu nh
´ ´ ˆ
  ` ´ ´
tin t c o khong phai bat nguon t chınh Ðang Tao  Hoa
˜ `
cung la Ðang Thiet Ke?
´ ´
´ ´ 
Kinh-thanh noi: “Bi  c-tin, chung ta biet rang the-
˜ ` ˆ
`
´ ´ `
gian a lam nen bi li cua Ð c Chua Tri, en noi
˜ ˆ ` ´ 
` ˆ
nh ng vat  bay ra o eu chang phai t vat  thay  c 
` ˆ  ` ˆ  `
ma en” (He-b-r 11:3). Nhieu ng i khong san long
ˆ ˆ ´ ´ `
chap nhan  s  kien  o nh ng lai  thıch tin vao s  ngau
ˆ ˘ ` ` ˆ ` ` ˜
nhien hoac  vao tien trınh t  nhien ma ho cho la a tao 
˜ ` ´ ˜ ´
ra vu tru va s  song.1 Nh ng nh chung ta a thay, co
 ´ ´  ` ˜ `
rat nhieu ly do khac nhau e tin la vu tru va s  song
ˆ ´ 

´  
tren trai at—gom ca s  song cua chung ta—bat nguon
`
ˆ ˆ ´ `
t Ðang Khi Nguyen thong minh t c la Ðang Tao 
´ ´ ´ `
Hoa, Ð c Chua Tri.
´  ˆ ˆ 

Kinh-thanh thang than cong nhan  rang “chang phai



 ´ ´ ˆ ˆ
het thay eu co  c-tin” (2 Te-sa-lo-ni-ca 3:2). Tuy
ˆ ´ ˆ
` ´
nhien,  c tin khong phai la s  nhe da.  Ð c tin d a 
`   ´
vao th c  tai  chac chan. Trong ch ng ke tiep, chung ta
˜ ´ ˆ ˜ ´ ´ ´ ´ ´
se xem xet them nh ng ly do xac ang, co s c thuyet
´ ´  ´ `
phuc  cho biet tai  sao chung ta co the tin Kinh-thanh va
´
ˆ ` `
Ðang Tao  Hoa Cao Ca, Ðang quan tam en t ng ng i
´
chung ta.
ˆ ´ ˆ 
´ ` ´ ˆ
1 Muon nghien c u them ve l ich s cac hınh thai s  song tren

at, xin xem Life—How Did It Get Here? By Evolution or by
Creation? do Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.

xuat ban.

C H  N G B AY

´  ` 
Ban
 co the hoc  c
 gı ve
 ´ ` ˆ  ´
Ðang Tao
 Hoa t mot quyen sach?
´ ˜  ´  ˆ  ´ ´ ´ ˆ
CO LE ban  ong y rang, mot  quyen sach co gia tr i that 
` ˆ  ´ ` ´  ´  ´
s  la mot  quyen sach hay va ch a nhieu tin t c bo ıch.
´ ´ `  ´
Kinh-thanh chınh la quyen sach nh the. Trong Kinh-
´ ˜ ` ˜ ˆ ´ ˆ `
thanh, ban  se tım thay nh ng chuyen  co that  trong i
` ´ ´ ´ `
song, ham ch a gia tr i ao   c cao, khien ng i oc 
ˆ ˜ ˜ ˆ 
say me. Ban  cung thay nh ng minh hoa  song ong  ve
˜ ˜ ˆ ˆ ` ´
nh ng le that  quan trong.  Mot  ng i viet Kinh-thanh,
 ` ˆ ´  ˆ ` ˜
noi tieng la khon ngoan, noi rang: ong “tım-kiem nh ng
ˆ ˆ ` ´ ` ˜  ` ´
cau luan  tot-ep;  va cac li a viet ra eu la chanh-tr c 
` ˆ 
va chn-that”  (Truyen-ao  12:10).
 ´ ` ´ ` ´ ˆ
Quyen sach ma chung ta goi  la “Kinh-thanh” that  ra
` ˆ ˆ  ´
ˆ
la mot  bo gom 66 cuon sach nho  c  viet trong mot 

` ˘ ` ˘
khoang thi gian hn 1.500 nam. Chang han,  t nam
˘ ˆ ˜ ˘  
1513 en nam 1473 TCN, Moi-se a viet nam quyen au,
`   ˆ ` ´ ´ ` `
va quyen au tien la Sang-the Ky. Ng i cuoi cung vi ˆ et
´ ` ˘ ˆ ´ 
´ ˆ
Kinh-thanh la Giang, mot  s o cua Chua Gie-su. Ong

ˆ `
´ ˆ ´ ˆ
viet ve l ich s cuoc  i cua Chua Gie-su (Phuc Am theo
˘ ˆ ´  ` ´
 ` ´
Giang), mot  so la th ngan va sach Khai-huyen, la sach
`  ´ ´
cuoi cung trong hau het cac cuon Kinh-thanh.

` ˘ ` ˆ
Trong khoang thi gian 1.500 nam t Moi-se en
˘ ´
` ´  ` ˆ
Giang, co khoang 40 ng i gop phan vao viec  viet Kinh-
´ ` ˜ ` ` ˆ ˆ
thanh. Ho la nh ng ng i thanh that,  tan  tuy  muon
´ ` ´  ´ ´
giup ng i khac hoc  biet ve Ðang Tao  Hoa. Qua sach ho
´ ´   ˆ  ´ ´
´
viet, chung ta co the hieu sau xa hn ve ca tınh cua Ð c
´ ` ` ´ ` ` ` ´
Chua Tri va biet cach lam ep  long Ngai. Kinh-thanh
˜ ´ ´  ´ ` ` ˜
cung giup chung ta hieu tai  sao s  gian ac lan tran va se
´ ` ˜ ` ´
cham d t nh the nao. Nh ng ng i viet Kinh-thanh
´ ` ` ` ˆ ˜ ´
cho thay tr c thi ky ma nhan loai  se song d i s  cai

´ ´ ` ˆ
ˆ 
tr i tr c  tiep cua Ð c Chua Tri. Ho mo ta mot  so ieu
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
104 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
ˆ ˆ ` ´ ` ´ ´ 
kien  sinh song vo cung vui s ng ˆ ma chung ta co the

ˆ
 c  h ng (Thi-thien 37:10, 11; E-sai 2:2-4; 65:17-25;


Khai-huyen 21:3-5).
´ ˜ ˜  ` ´
Co le ban  cung biet nhieu ng i coi Kinh-thanh nh
ˆ  ´  ´ ˆ

mot  quyen sach co x a, ch a  ng  s  khon ngoan cua


` ` ˆ ` ˆ `  ´
loai ng i. Tuy nhien, hang trieu  ng i tin rang chınh
´ ´ ` ` ´
ˆ
´ `
Ð c Chua Tri la Tac Gia that  cua Kinh-thanh va
` ˜ ´

`
Ngai a h ng dan t t ng cua ng i viet (2 Phi-e-
` ´  ´ ˜ 
r 1:20, 21). Lam sao ban  co the xac  inh nh ng ieu
` ` ´ ˆ ` ` ´
ma ng i viet Kinh-thanh ghi xuong that  s  la t Ð c
´ `
Chua Tri?
´ ˆ  ´ ` ˆ  ` ´
Co mot  so bang ch ng quy vao mot  iem ma ban  co
 ´  ` ´  ´ ´ ˆ ˜ `
the xem xet. Nhieu ng i co au oc ly luan  a lam nh
ˆ ´ ˆ ´ ˆ
`
vay  tr c khi i en ket luan  Kinh-thanh khong phai la
 ´
` ` ` ˆ 
quyen sach cua loai ng i, nh ng t mot  nguon goc cao
ˆ ´
 ` ˆ 
sieu hn. Chung ta chı can dung en mot  loai  bang
´  ´  ` ` ´ ´
ch ng e ch ng minh ieu nay. Lam the, chung ta co
 ˆ  ´
˜ 
the hoc  them ve Ðang Tao  Hoa cua vu tru,  Nguon s 

`
song cua con ng i.
˜ ` ˆ ´ ˜ ´ ˆ
Nh ng li tien oan a ng nghiem

 ` ´ ˜ ` ˆ
Nhieu ng i viet Kinh-thanh ghi lai  nh ng li tien
` ` ´  ´ ´ 
tri. Thay vı t  cho la co the noi tr c ve t ng lai, ho
˘ ´ ´ ´
quy
ˆ nang l c  o cho Ðang Tao  Hoa. Chang han,  chınh
´ ˆ ´ ´ ` ` ˜
E-sai xac nhan  Ð c Chuaˆ Tri la Ðang “a rao s  cuoi-
` `   ˆ

cung t buoi au-tien” (E-sai 1:1; 42:8, 9; 46:8-11). Kha


˘ ´ ´  ˜ ˜

nang noi tr c ve nh ng bien co se xay ra trong t ng


` ` ˘ ` 
´ `
lai, t hang chuc  nam hayˆ t nhieu the ky tr c, lam
´ ´ `
` ˆ ˆ
cho Ð c Chua Tri cua E-sai la mot  Ðang oc  nhat
ˆ ` ˆ
` ˆ
vo nh i; Ngai khong phai nh hınh t ng  nhan gian
ˆ ` ` ˆ `  ´ ˜ `
x a nay ton sung. Li tien tri la bang ch ng ro rang
´

´ ˆ
` `
cho thay tac gia cua Kinh-thˆ anh khong phai la ng i.
´ ˜ ´ ´ ´ ˆ `
Chung ta hay xem xet sach E-sai xac  inh s  kien  nay
`
nh the nao.
´  `   ´ ` ˆ  ´
Ban
 co the hoc
  c
 gı ve Ðang Tao
 Hoa t mot
 quyen sach? 105
´ ˆ ´ ˆ ´ ´ ˜ ˆ

So sanh noi  dung sach E-sai vi cac d kien  l ich s ,


` ´ ` `
˘
ng i ta ˆ thay ˆ sach nay  c  viet vao khoang nam 732
˜ ´ ˆ ˆ `
TCN. E-sai tien tri tai hoa  se giang tren dan c thanh
ˆ ` ´ ` ˆ `  ´ ` `
Gie-ru-sa-lem va n ˆc Giu-a vı toi  lam o mau va th
`
˜ ˆ ´ ˜

hınh t ng  cua ho.  E-sai cung tien oan at ai se b i bo
` ˆ `  ` ˜
ˆ
hoang, thanh Gie-ru-sa-lem va en th se b i huy diet, 
` ˜ ` ` ´ ˜  ˆ
va nh ng ng i con ˆ song sot se b i bat sang Ba-by-lon
` ` ˜ ˆ  ´ ´
lam phu tu. Nh ng E-sai cung tien tri rang, Ð c Chua
` ˜ ˆ ˆ ˆ ˆ ` ` ´ ´
Tri se khong quen dan toc  b i l u ay nay. Sach ay noi
´ ˆ ` ´ ´ ˆ ` ˜
tr c, mot  v i vua t n c khac, ten la Si-ru, se chinh
ˆ `
´ ˆ ´ 

phuc  Ba-by-lon va giai ph ˆ ong dan Do Thai e ho tr ve
ˆ ˆ ˆ ˜
´ ´ ` `
que h ng. That  vay,  E-sai a ta Ð c Chua Tri la
´   ´ ` ` ˘ ˆ

Ðang “phan ve Si-ru rang: No la ng i chan chien cua


´ ˜ ` ˆ ` ˜ ´ 
ta; no se lam nen moi  s  ta ep  long; lai  cung phan ve
ˆ  ´ ˜ ˆ ` ´  
Gie-ru-sa-lem rang: No se  c  lap  ˆ lai,  va phan ve en-
`   ˜ ˆ
th rang: Nen ng i se lai  lap”  (E-sai 2:8; 24:1; 39:5-7;
43:14; 44:24-28; 45:1).
` ` ˆ ´ ` `
´ ´ ˜
Vao thi E-sai, t c la vao the ky th tam TCN, nh ng
` ˆ ˆ ´ ` `
`
li tien tri nh vay  xem ra kho ma tin  c  vı  thi
 ` ˆ ´ ˆ ˆ
` ˆ `
iem nay, tham  chı Ba-by-lon khong phai la mot  c ng
ˆ ´ `  ` ` ´
quoc quan s .  X nay ´ van than phuc  c ng quoc thi o
`
´ ˆ ˆ ˆ ´
la Ðe Quoc A-si-ri. Y t ng, theo o mot  dan toc  b i anh
` ` ˆ ´ ˆ ˜

bai,  b i em i lam phu tu ni mot  x xa xoi se  c  tha


 ˆ `
ˆ  ` ˆ ´
vˆ e nhan  lai  at ai, la ca mot  ieu la lung kh ˆ ong kem.
˜  ˆ  
E-sai viet: “Ai a he nghe mot  s  the nay?” (E-sai 66:8).
ˆ ´
˘
Tuy nhien, neu xem xet lai  l ich s 200 nam sau
´ ´ `

ˆ ´
o, chung ta thay gı?ˆ L ich s cua dan Do Thai cho
` ˆ
´ ˆ `
thay li tien tri cua E-sai  c  ng nghiem  t ng chi
ˆ
ˆ ˜
ˆ ` ` ˜
tiet. Ba-by-lon qua that  a tr nen hung manh  va a

´ ˆ ˆ
´
huy pha Gie-ru-sa-lem. Ten cua vua n c Phe-s-r (Si-
ˆ
ˆ ˆ ˆ ´
ru), s  chinh phuc  Ba-by-lon cua ong, viec  dan Do Thai

 ` ˆ ` ˜
hoi h ng, tat ca eu  c  th a nhan  la nh ng s 
ˆ
` ˆ ´ ˆ ´ ´
kien  l ich s . Li tien tri  c  ng nghiem  chınh xac
` ˆ
˜ ` ˆ
t ng chi tiet, en o trong the ky 19, nh ng nha phe
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
106 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
` ´  ´ ˆ ` ˆ ` `
bınh Kinh-thanh cho rang, sach E-sai la mot  tro l a
´ ´  ˆ ˜ ˜
b ip; trong th c  te, ho noi: ‘Co the E-sai a viet nh ng
 ` ` ` ˜ `
ch ng au, nh ng vao thi Vua Si-ru, thı nh ng ng i
` ˜  ´ `  `

viet sau nay a nguy  tao  phan sach con lai  e lam ra ve
` ˆ ´ ˆ ˆ ` ` ` ´ ´ 

la mot  sach tien tri’. Mot  vai ng i nao o co the gat  bo


´ ´ ˆ
´ `
` ˆ ˆ
tınh cach tien tri cua sach va cho ay chı la s  theu det 

` ` ˆ ˆ `
cua ng i ta ma thoi, nh ng s  that  thı sao?
 ˘ ´ ` ´ ` ˆ ´ ˆ
Phai chang o la cac li tien oan that?

´ ` ˆ ´ ´ ˆ ˆ
´
Cac li tien oan trong sach E-sai khong chı gii han 
´ ˆ ˆ ` ˆ ´
trong cacˆ bien co lien he en Si-ru va dan Do Thai b i
` ˜ ˆ  ˆ `

l u ay. E-sai cung tien tri ve so phan  cuoi cung cua Ba-
ˆ ` ´
ˆ ˜  
by-lon, va sach cua ong cung cung cap nhieu chi tiet ve
ˆ ˘
´ ˜ ` ` ˜
ang Me-si hoac  Ðang Giai C u se en, va ang nay se

 `   ´ ´
phai ch iu au kho va roi  c  vinh hien. Chung ta co
 ` ´ ` ˜ ` ˆ ´
the nao ch ng minh  c  la nh ng li tien oan nh
ˆ ˜ ´ ` ˆ ` ´ ` ˜ ` ˆ
vay a  c  viet tr c t lau va do o la nh ng li tien
´ ˆ ˆ
tri  c  ng nghiem  khong?
´ ˜ ´  ` ˆ  ˆ
Chung ta hay xem xet iem nay. E-sai viet ve so phan 
`
ˆ ˆ `  ´
sau cung cua Ba-by-lon: “Ba-by-lon, la s  vinh-hien cac
´ ˜
` ˆ ` ˆ ˜
n c, s  hoa-mı cua long kieu-ngao  ng i Canh-e, se
ˆ ˆ ` ˆ ˆ ` ´ ´ ` ˜
giong nh So-om va Go-mo-r ma Ð c Chua Tri a
ˆ  ´ ˜  ´ `
˜
`
lat-
 o. No se chang he coˆ ng i  n a, trai i no sang
` ˆ
´ ´
i kia khong ai  o” (E-sai 13:19, 20; ch ng 47). Cac
ˆ ` ˜ `
s  viec  nay a th c  s  dien tien nh the nao?
` ˆ ´ ˆ ` ˆ ` ˆ ˆ ˆ
T lau, x Ba-by-lon tuy thuoc  vao mot  he thong ap 
` ˆ ` ´ ´ ˜ ´ ˆ
va kenh ao dan n c ph c tap  gi a cac song Tigris
` ´ `
˘ ` ˆ
va -ph-rat. Vao khoang nam 140 TCN, hınh nh he
` ` ˆ  ´ ˆ ˆ
thong nay b i h hai  va sap  o khi x Bat-th  e xam
` ´
` ˆ
` `
chiem va pha huy vung Ba-by-lon. Ket qua la gı? Cuon

´ 
The Encyclopedia Americana giai thıch: “Ðat ay muoi
´ ` ˆ ´  ´ ´ ˆ ˘
khoang chat va mot  lp chat kiem c ng ong tren mat 
ˆ  `

at khien cho khong the cay cay  c”.  Khoang 200
˘ ´ ˆ ` ` ˆ ` ˆ
nam sau o, Ba-by-lon van con la mot  thanh pho ong
´  `   ´ ` ˆ  ´
Ban
 co the hoc
  c
 gı ve Ðang Tao
 Hoa t mot
 quyen sach? 107

`   ´ ˆ `  ˆ  `
Hang the ky sau khi Kinh-thanh tien tri, cng quoc Ba-by-lon tr thanh
ˆ ` ` ´ `
mot ni hoang t an, van con lai
 t i ng ay nay
ˆ ˆ ´ ` ˆ ´
dan nh ng khong keo dai  c  bao lau. (So sanh 1 Phi-
`
´

e-r 5:13). Vao the ky th ba CN, s gia Dio Cassius



˘
ˆ ´ ˘
(khoang nam 150-235 CN) ta lai  mot  du khach tham
ˆ ` ` ` ˜ `
vieng Ba-by-lon chang con thay gı ngoai nh ng “go at,
´ ` ´ `  ´ ´ ´
a va di tıch hoang ˆ tan” (LXVIII, 30). Ðieu ang chu y
` ` ´ ` ˜ ` ˆ ` ` ˆ ´
la vao luc nay, E-sai a chet t lau va toan bo cuon sach

ˆ ˜ ` ` ` 

cua ong a  c  l u hanh t hang nhieu the ky roi. Neu
ˆ ` ˜ ˆ `
tham quan Ba-by-lon ngay nay, ban  se thay mot  so tan
´
ˆ ` ˆ ` ` ˘ 
tıch cua mot  thanh pho mot  thi c ng th inh. Mac  dau
˜ `  ˆ ˆ `
nh ng thanh pho co x a nh Ro-ma, Gie-ru-sa-lem va
ˆ `  ` ´ `
A-then van con ton tai  cho en thi chung ta ngay nay,
` ˆ
` ˆ ´ `

con Ba-by-lon lai  tr thanh hoang vu, khong coˆ ng i ,


ˆ ˆ ` ´ ` ˆ
`
mot  ni ieu tan, ung nh li tien tri cua E-sai. Li
ˆ ´ ˜ ` ˆ
tien oan a thanh s  that. 
ˆ ` ´ ˆ ´ ´ ` ` ˆ

ˆ B ay gi  ch ung ta t ap trung s  chˆ u y vao li mo ta cua


 ˆ ˜ ` ˆ
E-sai ve ang Me-si se en. Theo E-sai 52:13, ng i toi
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
108 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
´ ˘ ˆ `
´ ´ ` ` ˜ ˆ ˆ
t ac  biet  nay cua Ð c Chua Tri cuoi cung ‘se ton len, ˆ
ˆ ` ˆ
day len, va rat cao-trong’.  Tuy nhien, ch ng ke tiep (E-
ˆ ` ´ ˆ
sai 53) lai  tien tri la tr c khi  c  cao trong,  ang Me-


ˆ ˆ ` ` ´
si phai trai qua mot  kinh nghiem  hoan toan khac han.
˜ `  ˜
Ban  se thay la lung ve nh ng chi tiet  c  ghi lai  trong
` `  ` ` `
ch ng nay la ch ng  c  rat nhieu ng i coi la li
ˆ ´ ˆ  ˆ
tien tri noi rieng ve ang Me-si.
´ 
´ ˆ ˜
Nh ban  co the oc  thay  ch ng o, ang Me-si se
`   `   ` ˜
b i ng i ong ˆ h ng khinh d˜ e. V ı tin chac ieu nay se

ˆ
 ` ˜
xay ra nen E-sai viet nh a xay ra roi: “Ng i a b i
`  ` ´
ˆ ˜
ng i ta khinh-de va chan-bo” (Cau 3). S  ng c  ai
` ` ` ˆ ` ˆ
` 
nay hoan toan bat cong vı ang Me-si chı lam ieu tot
` ` ˆ ˆ ˆ ˜ ˆ ˜
cho ng ˆ i ta m a thoi. Viec  ang Me-si ch a benh  cung
ˆ

ˆ ` ˜
 c  E-sai mo ta  cau so 4, “ng i a mang s  au-om

´  ˜  ` ˆ
cua chung ta”. Bat ke nh ng ieu nay, ang Me-si van
´
` ´ ˆ ´ ˆ ` ˜
b i xet x va ket an mot  cach bat cong trong khi ngai gi
˘ ´ ´
ˆ ˆ ` ˆ ` 
im lang  tr c cac ke buoc  toi  ngai (Cau 7, 8). Ngai e
`  ` ´ ˜ ˆ ˆ
cho ng i ta bat em i giet cung vi nh ng toi  nhan
` ´ ` ˆ ` ˆ  ` ˆ
va trong luc hanh quyet, ho am vao than the ngai (Cau
` ˆ
ˆ ` ˆ
5, 12). Du chet giong nh mot  t ˆ toi,  ngai  c  chon cat
ˆ ` ` ˆ ˜ ˘ ˘ `
nh mot  ng i giau (Cau 9). E-sai a lap  i lap  lai  la
´ ˆ
ˆ ´  ˆ ˆ
cai chet bat cong cua ang Me-si co quyen l c  chuoc  toi 
ˆ
(Cau 5, 8, 11, 12).

˜  ` ˜ ` ˆ

Tat ca nh ng ieu nay a thanh s  that.  L ich s


˜ ` ` ` ´ ´ ˆ
 c  nh ng ng i cung thi vi Chua Gie-su—Ma-
´ ` ˘ ´ 
thi-, Mac, Lu-caˆ va Giang—ghi lai,  ch ng th c  rang
˜  ` ˆ ˜
ˆ `
nh ng ieu ma E-sai tien tri a xay ra. Mot  vai bien co
´
´ ˆ

trong so o xay ra sau khi Chua Gie-su chet, bi the,
` ˆ  ` ´ ´   ˘ ˆ
ngai khong the dung manh li e sap at  s  viec   c 
˘
(Ma-thi- 8:16, 17; 26:67; 27:14, 39-44, 57-60; Giangˆ 19:
´ ˆ ` ˆ

1, 34). S  ng nghiem  tron  ven  li tien tri cua E-sai


 ˆ ´

˜ ˆ ´ ˜
ve ang Me-si co anh h ng manh liet  oi vi nh ng
` ´ ´ ` ` ˆ

ng i oc  Kinh-thanh vi long thanh that,  trai qua



´ ´ ˜ ` ` ´ ˆ
nhieu the ky, trong o co nh ng ng i ma tr c ay
´  `   ´ ` ˆ  ´
Ban
 co the hoc
  c
 gı ve Ðang Tao
 Hoa t mot
 quyen sach? 109
ˆ ˆ ´ ˆ

khong chap nhan  Chua Gie-su. Hoc  gia William Urwick


ˆ  ` ´ ´
ghi nhan:  “Rat nhieu ng i Do Thai khi viet ra ly do
  ` ˆ 
khien ho oi sang ao  ang ˆ Christ, eu thˆ a nh an  rang
˜ ` ` ´
khi oc  ky ch ng nay [E-sai 53], ho khong con tin cac
 ` ´ ´  ˜ ˜
thay Ra-bi va cac giao ieu cu n a” (The Servant of
Jehovah).1 ˆ ˜ ` ˆ ˆ `
´
Ong Urwick a bınh luan  nh vay  vao cuoi the ky th
` ` `  ` ˆ ` ` 
19, va vao thˆ i iem nay, mot  so ng i van con ho nghi,
ˆ ´ ` 
khong biet E-sai ch ng 53 co  c  viet hang nhieu the

´ ´ ˆ ˆ ˆ
ky tr c khi Chua Gie-su sinh ra khong. Tuy nhien,
˜ ´ ´ ` ´ ˜ ´ `
nh ng kham pha t o en nay a xoa tan moi  moi ng
˘ ˆ ` ˘ ˆ  
v c.  Nam 1947, mot  ng i chan ˆ chien Bedouin gan Bien
` ` ˆ ´  ´ ˆ
Chet tım thay toan cuon  sach E-sai rat co. Cac chuyen
ˆ
´ ˘
  ˆ ´ `
vien khao c u van ban co cho rang cuon  sach nay  c 
`
` ˘  ` ˘
viet vao khoang t nam 125 en 100 TCN. Roi vao nam
ˆ ˆ ˆ ´  ´ 
1990, mot  cuoc  phan tıch bang ph ng phap ong v i
´ ´ ˆ
ˆ ´ ` ` `
phong xa xac  inh nien ai  cua cuon  sach nay la vao

˘ ´ ˆ ˆ ´
kho
ˆ ang  nam 202 en 107 TCN. Ðung vay,  cuon  sach
` ˜ ´ ˆ ´ ´
E-sai noi tieng nay a  c  viet kha lau tr c khi Chua
ˆ ´ ´ ` ´ ´ 
Gie-su sinh ra. So sanh cuon sach nay vi cac quyen
´ ´ ˆ ´ `
sach Kinh-thanh hien  ai,  chung ta thay gı?
˘ ˆ ´  
Neu ban  tham vieng Gie-ru-sa-lem, ban  co the ngam
´


˜ ˆ ´ `

cac manh nho cua nh ng cuon  Kinh-thanh tım thay 


`  ˆ
´ ´

vung Bien Chet. Trong mot  ban ghi chˆ u, giao s khao

´ ` ´ ´
co hoc  Yigael Yadin giai thıch: “T luc E-sai noi cho en
ˆ ´ ` ´ `
´
khi cuon  sach nay  c  sao chep vao the ky th 2 TCN,
´  ` ˘ ´ ˘ ˘ ˘
cach nhau nhieu nhat la nam hay sau tram nam. Mac 
` ˆ ´ ˆ
ˆ  ˆ

du cuon  sach nguyen thuy hien  nay nam trong vien  bao
` ´ ˆ ˘ 
tang  c  viet cach ay hn 2.000 nam, nh ng ieu
ˆ ˆ ` ´ ˆ ´ ` `
tuyet  dieu  la no giong y het  Kinh-thanh ma ngay nay
´ ´ ˘ ˆ ˘

chung ta co hoac  trong tieng He-b-r hoac  trong ban


`
ˆ

d ich t ban nguyen thuy”.


´ ˆ ´ ´  ` ˆ
´1 So s anh Cong-vu cac S -o 8:26-38, ni ma E-sai 53:7, 8  c

trıch dan.
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
110 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?

ˆ ´ ˆ ` ´ `   ´ ` 
Cuon
 sach E-sai nay, chep vao the ky th hai TCN, c tım thay
ˆ ´   ´ ˆ    ˜  
trong mot  `cai hang gan Bien Chet. Sach tien tri t ı mı nhng bien co
˜  ˘ ˘
se xay ra hang tram nam sau
 ˆ  ` ˆ


Hien nhien ieu nay nen anh h ng en quan iem

´  ˆ `  ˆ ´
cua chung ta. Vˆ e viec  gı? Ve viec  xoa tan moi  nghi van
 ´ ´ ˜

cho rang sach E-sai  c  viet sau khi cac bien co a xay
` ` ´ ˆ ˆ ´  ´
ra, va nguy  tao  la sach tien tri. Hien  nay,ˆ co bang ch ng
´ ˆ ˆ
´ ´
khoa hoc  xac nhan  mot  ban sao sach E-sai  c  chep
˘ ´ ´ ˆ ` ˆ
hn 100 nam tr c khi Chua Gie-su sinh ra va rat lau
´ ˆ
ˆ ˆ `
tr c khi Ba-by-lon tr nen hoang vu.ˆ Nh vay,  lam sao
` ` ` ˆ
´ ˆ ´
con nghi ng li tien tri cua sach E-sai tien oan so
ˆ `
ˆ ˜ ˜ `
phan  sau cung cua Ba-by-lon cung nh nh ng gı ang
ˆ

´ ´ `

Me-si phai trai qua: s  au n, cach chet, va s  oi x


ˆ ´ ˜ ˆ
˜
´ ´
bat cong? Cac d kien  l ich s cung loai  bo bat c ly
` ` ˆ ` `  ˆ  ´
do nao, ma mot  ng i d a  vao e tranh luan  ve tınh
´  `   ´ ` ˆ  ´
Ban
 co the hoc
  c
 gı ve Ðang Tao
 Hoa t mot
 quyen sach? 111
´ ´ ´
` ˆ
ˆ  ˆ ˆ
cach chınh xac cua li tien tri cua E-sai ve viec  dan Do
´  ` ` `
`
Thai b i bat i lam phu tu, va  c  tra t  do t Ba-by-
ˆ ˜ ˆ ´ ´ ˆ
`
lon. Nh ng tien oan  c  ng nghiem  nh the chı la
ˆ   ´ ´
ˆ

mot  trong nhieu bang ch ng cho thay Tac Gia that  cua
´ ` ´ ` ´ `

Kinh-thanh la Ðang Tao  Hoa va Kinh-thanh la “bi


´ ´ ` ˆ ˆ
Ð c Chua Tri soi-dan” (2 Ti-mo-the 3:16).
´   ´ ´ ´ ´
Co rat nhieu bang ch ng khac cho thay Ð c Chua
` ` ´

´ ´
Tri la tac gia cua Kinh-thanh. Chang han,  s  chınh
´
´  ˆ ˘ ` ˆ
xac cua Kinh-thanh ve thien van,  ia chat va y hoc;  noi 
`
´ ˘ `  `
dung hoa hp  cua Kinh-thanh mac  du do nhieu ng i
ˆ
` ` ` ˘ `
viet trong mot  khoang thi gian hang ngan nam; s  hoa
´  ˜ ˆ
`
 `

hp  vi nhieu d kien  cua nganh khao co va l ich s the
´  ´  
´
tuc;  cac quy tac ao   c troi hn han quy tac cua cac
ˆ ˆ ` ` ´ ˆ ˆ
dan toc  chung quanh song cung thi vi dan Y-s-ra-en
` ˆ ` ˆ ˆ ` ˆ ˜  ´
va hien  con  c  cong nhan  la vo song. Nh ng bang c
` ` ´ ˆ  ´ ´ ˜
nay cung vi vo so bang ch ng khac a thuyet phuc 
ˆ ˆ ` ˆ ˘ ` ´ `
 c  khong biet bao nhieu ng i sieng nang va co long
` ˆ ˆ ´ ´ ˆ ` ´
thanh that;  ho nhan  Kinh-thanh ung that  la sach en
` ´
t Ðang Tao  Hoa.1
 ` ˜ ´  ´ ´ ´

Ðieu nay cung co the giup chung ta rut tıa  c 


˜ ˆ ´  ´ ´ ´
nh ng ket luan  gia tr i ve Ðang Tao  Hoa—giup chung
´ ´ ´
`
˘

ta thay  c  cac  c tınh cua Ngai. Phai chang kha


˘ ` ´
` ` ´  `
nang nhın thay tr c cua Ngai lam ch ng rang Ngai
´
˘ ˆ ` ´ ´ ` `
co kha nang sieu pham v t  qua s c loai ng i? Con
` ˆ ˜ ˆ  ` ˜

ng i khong nh ng khong biet ieu gı se xay ra trong


` ˜ ´  ` ´
t ng lai ma ho cung chang co the leo lai  c  t ng
˜ ´ ´  ` `
lai n a. Nh ng Ðang Tao  Hoa co the lam  c.  Ngai
` ´  ` ´ ` ´   ˘
v a co the nhın thay tr c t ng lai v a co the ˆsap at 
´  ´
` ˆ ˜
cac bien co e y muon cua Ngai  c  th c  hien.  E-sai a
ˆ
ˆ ´ ´  ´ ` ˜
mo ta mot  cach thıch hp  ve Ðang Tao  Hoa la Ðang “a
 ˆ   ´
1 Ðe biet them chi tiet ve nguon goc cuon Kinh-thanh, xin xem
´
 ´ ˆ ˆ ` ´ ´ ` ´
sach mong Cuon sach cho muon dan va sach Kinh-thanh—Li Ðc
´ ` ` ` `
Chua Tri hay li loai ngi?, do Watchtower Bible and Tract

Society of New York, Inc. xuat ban.


´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
112 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
` `   ˆ ` ˜ ´ `

rao s  cuoi-cung t buoi au-tien, va a noi t thu x a


˜ ` ˆ ` ´ 

nh ng s  ch a lam nen. [Ngai] phan rang: m u ˆ cua ta


˜ ˆ ` ˜ ` ´
se lap,
 va ta se lam ra moi  s  ta ep y” (E-sai 46:10;
55:11).
 ´  ˜
Biet Tac Gia ro hn
´ ` ´ ˆ ` ˆ ´ ˆ
Chung ta lam quen vi mot  ng i qua viec  noi chuyen 
´ `  ´
´ `
vi ho va bang cach xem ho phan ng the nao trong
˜ `
´
´ ` ´
nh ng hoan canh khac nhau. Ca hai cach nay giup
´  ` ´ ˆ ` ˆ
chung ta biet ve ng i khac, vay  con viec  biet Ðang
´ ` ´ ˆ  ´ ˆ
Tao  Hoa thı sao? Chung ta khong the noi chuyen  tr c 
´ ` ` ˆ ´ ˜ ´ ˆ `
tiep vi Ngai. Du vay,  nh chung ta a xac nhan,  Ngai
  ` ´
cho biet rat nhieu ve Ngai trong cuon Kinh-thanh—qua
˜ ` ` ´ ` ´ ` ` ˆ
nh ng li Ngai noi cung cach Ngai hanh ong.  Hn
˜  ´ ˆ ˆ ` ` ´
n a, quyen sach oc  nhat vo nh i nay mi chung ta vun
 ˆ ˆ ´ ´ ´
trong mot  moi lien lac  vi Ðang Tao  Hoa. Kinh-thanh
ˆ ´ ˜  ´ ´ ` ` `
keu goi  chung ta: “Hay en gan Ð c Chua Tri, thı Ngai
˜ 
se en gan anh em” (Gia-c 2:23; 4:8).
˜ ´ ˆ ´ `
Hay xem xet mot  b c quan trong:  Neu muon la ban 

ˆ ` ` ´ ´ ˆ
cua mot  ng i nao o, han chung ta muon biet ten ho. 
ˆ ` ˆ
´ ` ` ` ˆ
`
Vay  thı ten cua Ðang Tao  Hoa la gı? va ten cua Ngai
´ `  `
cho chung ta biet gı ve Ngai?
 ´  ˆ `
Phan Kinh-thanh bang tieng He-b-r (th ng  c 
` ´ ´ ˆ ˆ

goi  la C u  c) cho chung ta biet ten rieng cua Ðang
´ ´

 ´ 
Tao  Hoa. Trong cac ban thao co, danh o  c  viet bang
ˆ ˆ `  ˆ
bon phu am tieng He-b-r va  c  chuyen ra ngon
˜ ` ` ˘

ng ngay nay la YHWH hoac  JHVH. Danh cua Ðang
´ ˆ    ˆ ´
Tao  Hoa xuat hien  gan 7.000 lan, nhieu gap boi  t c
ˆ ´ ´ ` ´ 

hieu  nh Ð c Chua Tri hay Chua. Qua nhieu the ky,


˜ ` ´  ˆ 
nh ng ng i oc  Kinh-thanh phan tieng He-b-r eu
˜ ` ˆ ˆ ` ˆ ´ `  `
a dung ten rieng ay. Du vay,  vi thi gian, nhieu ng i
´
˜ ´ ´ ´ ˆ
Do Thai nay sinh s  s hai co tınh cach d i oan, khong
´ ´ ˆ
´ ´ ` ` ` ˆ
dam phat am danh cua Ð c Chua Tri va vı vay,  ho
ˆ `
 ´ ´ ˆ ´ ´ ˜
khong con bao ton cach phat am danh thanh o n a.
´  `   ´ ` ˆ  ´
Ban
 co the hoc
  c
 gı ve Ðang Tao
 Hoa t mot
 quyen sach? 113
ˆ ` ` ˆ ` ´  ´
ˆ M´ ot  nha bınh luan
ˆ ´ ˆ
 ng i Do Thai ve sach Xuat
´ ` ´ ´ ˆ
E-dıp-to Ky ghi nhan:  “Vi thi gian cach phat am
ˆ
´ ˆ 
nguyen thuy bien mat; cac no l c  hien  ai  nham phuc 
 ´ ´ ˆ
` ˜  ´
hoi cach phat am phai d a  vao nh ng bang ch ng
´
` ˆ  ´
khiem khuyet”. Chung ta phai th a nhan  rang chung
ˆ    ˆ ˜ ´ ˆ
ta khong the biet chac chan Moi-se a phat am danh

´ ´ ` ` ´ ˆ
cua Ð c Ch ua Tri nh the nao, khi danh o xuat hien 
ˆ ´ ˆ ´ ` ˆ ` ˆ
ni Xuat E-dıp-to Ky 3:16 va 6:3. Tuy nhien, thanh that 
` ´ ´ ` ˆ
´ ˆ ˆ ˆ
ma noi, co ai ngay nay buoc  phai phat am ten Moi-se
ˆ ´ ˆ ` ˜ ˆ ` `

hay Gie-su ung nh am va ng ieu  vao thi cua ho


ˆ ˆ ` ´ ˆ ´  `
khong? Vay  ma chung ta au co ngan ngai  dung en
ˆ ˆ ` ˆ 
` ` ´
ten Moi-se hay la Gie-su. Ðiem chu yeu la thay vı qua
ˆ ´ ´ ˆ ´ ´ `

quan tam en cach phat am danh Ð c Chua Tri cua


ˆ ˆ ˆ ´ ´ ` ` ˆ
mot  dan toc  noi tieng khac vao thi x a, tai  sao khong
` ´ ´ ˆ ˆ ˆ ˜

dung cach phat am thong dung  trong ngon ng cua


´ ˆ ˆ ˜ `
chung ta? Chang han,  danh “Gie-ho-va” a  c  dung
ˆ
˘ ˘ `
trong tieng Viet  Nam ca tram nam nay va trong tieng
 ` ˆ `

Anh, danh ay van  c  nhieu ng i nhan  la danh cua


´
Ðang Tao  Hoa.
´ 
ˆ ´ ˆ ´ `
Nh ng co ieu quan trong  hn ca viec  phat am. Ðo la
´ ˜
´ ˆ
y nghıa cua danh o. Trong tieng He-b-r, danh ay
` ˆ  ˘ ˆ
ˆ ` ´ ˜
la mot  the can nguyen cua ong  t ha·wah1, co nghıa
`
ˆ ˘ ´
` ´ ´
la “tr nen” hoac  “ch ng to la” (Sang-the Ky 27:29;
 ´
Truyen-ao  11:3). Sach The Oxford Companion to the
˜
` `
Bible cho biet nghıa cua danh ay la “ ‘Ðang lam cho’
˘ ˜ ` ` ´ ´ ´  ´
hoac  ‘se lam cho thanh t u’  ”. Do o, chung ta co the noi
 ˆ
´ ´ ˜ `
rang danh rieng cua Ðang Tao  Hoa co nghıa en la
` ` ˜  ´ ` `
“Ðang lam cho thanh t u”.  Cung can l u y la danh nay
ˆ ˆ
´ `
khong nhan manh  en hoat  ong  cua Ðang Tao  Hoa vao
` ˆ ` ` ˜ ` `
thi xa x a nh mot  vai ng i nghı khi dung t “Ðang
` `  ˆ ˆ
lam thanh au tien”. Tai  sao vay? 
`
´ ´ `   ´ ˜ `
Tai  vı danh cua Ð c Chua Tri gan lien vi nh ng gı
` ´ ´ ´ ` ˆ ´ ˆ `
ma Ðang Tao  Hoa co y  inh lam. That  ra, cac ong  t
ˆ
´ ` ` ` ˆ ˆ

He-b-r chı co hai thı, va thı lien he en danh cua
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
114 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
´  ` ˆ ` `
Ðang Tao  Hoa “bieu th i hanh ong  nh la tien trınh
´  ´ ˆ

ˆ
ˆ
phat trien. No khong chı dien ta s lien tuc  cua mot 
` ˆ ` ´ 
` ˆ ´
hanh ong...  nh ng la s phat trien cua hanh ong  o
` ´ ´ `
t luc khi s cho en luc hoan tat” (A Short Account of
´ ˆ
` ´
the Hebrew Tenses). Ðung vay,  qua danh cua Ngai, Ð c
ˆ ˆ ` ` ´ ˆ
Gie-ho-va cho thay Ngai la Ðang tıch c c  trong viec 
` ` ´
` ´ ´
hoan thanh y  inh cua Ngai. Do o, chung ta hoc   c 
ˆ  ` ` ´ ` ` ` ˆ   `

mot  ieu la Ngai c t t hanh ong  e roi Ngai tr


` ` ´ ` ´ ˆ
thanh Ðang lam cho cac li h a  c  nen tron.  Khi biet
´ ˆ ˆ ´ ´
` ´
Ðang Tao  Hoa luon luon  a cac y  inh cua Ngai ti
` ˆ ˜ ˜  `

cho thanh cong my man, nhieu ng i cam thay thoa da


` ˆ `
va yen long.
ˆ  ` ˆ 
Muc
 tieu cua Ngai—Muc
 tieu cua ban


´ ´ ` ´ ˆ ˆ
Trong khi danh cua Ð c Chua Tri noi len muc  tieu,
 ` ˆ ˆ ˆ
nhieu ng i lai  khong sao thay  c  muc  tieu s  hien 
˜
´ ´ ` ` ˆ
h u cua chınh ho.  Ho quan sat thay loai ng i lam
`

`

´ `
vao het khung hoang nay en khung hoang khac—nao
ˆ ˆ ` ´ ` ˆ ´
chien tranh, thien tai, d ich le,  ngheo oi va toi  ac. Ngay

˜ `  ˆ ˜

ca nh ng ng i may man khong b i nh ng khung hoang


´

˜ ` ` 
o anh h ng en, cung th ng nghi ng ve t ng lai
` ´ ˜
`
va y nghıa cua i song.
´ ` ˆ ˆ ˆ ˜ 
Kinh-thanh bınh luan  nh sau: “Muon vat  a b i bat
ˆ
´ ` ` `

phuc  s  h -khong, chang phai t  y mınh, ben la bi


´  ˆ ˆ  ` ˜ ˜
c Ðang bat phuc.  Muon vat  mong rang mınh cung se

´ ˘  
 c  giai-c u... ang  d  phan trong s  t -do  vinh-hien

´ ´ ´ ` ˆ `
cua con-cai Ð c Chua Tri” (Ro-ma 8:20, 21). S  t ng
ˆ ´ ´ ` ˜ ˆ `
thuat  trong Sang-the Ky cho thay con ng i a mot  thi
´ ` ˆ ´ ´
` 
co hoa thuan  vi Ðang Tao  Hoa cua ho.  Vı hanh  kiem
ˆ ´ ´ ` ˜  ` ` ˆ ˆ
xau nen Ð c Chua Tri a e con ng i lam toi mot 
` ´ ˆ ´ ´ ˜
tınh trang,  trong o tuyet  vong  phat sinh. Chung ta hay
 ` ` ´ ´
xem ieu nay dien tien nh the nao, no cho chung ta
`  ´ ´ ` ` ´ ´  ` `
thay gı ve Ð c Chua Tri, va chung ta co the ky vong  gı

ve t ng lai.
´  `   ´ ` ˆ  ´
Ban
 co the hoc
  c
 gı ve Ðang Tao
 Hoa t mot
 quyen sach? 115

´ `
La th nay


viet bang tieng
ˆ ˆ
He-b-r co tren
ˆ  
mot  manh gom
` ˆ
c   ao len tai

Lachish. Danh cua
´ ´ `
Ðc Chua Tri (xin
˜ ˆ 
xem mui ten) xuat
ˆ 
hien  hai lan, cho
 
thay danh cua
 ´
Ðang Tao  Hoa
 `
c  nhieu ngi
 ` ` 
biet va dung en


´ ˆ ´ ´ ´
Theo l ich s ang tin cay  chep trong sachˆ o, hai
`  ˆ ˆ ` `
ng i au tien  c  d ng  nen la A-am va E-va. Ho
ˆ
˘ ` ˆ ´ ´
khong b i bo mac,  t  mo mam khong co  inh h ng hay

ˆ ˆ ´
´ ´ `
s  chı dan lien he en y muon cua Ð c Chua Tri. Thay
` ´ ` ` ` ` ´ ˆ
vı the, nh bat c ng i cha loai ng i nao co yeu
` ˆ ´ `
th ng va biet quan tam en con cai mınh, Ðang Tao 
´ ˜ ˜
˜ ´ `

Hoa a ban cho ho nh ng s  chı dan h u ıch. Ngai bao


˜
ˆ  ` 
ho:  “Hay sanh-san, them nhieu, lam cho ay-day at;
˜ ` ` ˜
` ´ ´
hay lam cho at phuc-t  ung, hay quan-tr i loai ca d i
 ` ˆ ` ` ´ ˆ ` ˆ
bien, loai chim tren tri cung cac vat  song hanh-ong 
ˆ ˘ ´ ´
tren mat  at” (Sang-the Ky 1:28).
´ `  ˆ ´ ˆ  ´ ˜
Do o, hai ng i au tien co muc  tieu ay y nghıa
ˆ ˆ  ˆ ˆ `
trong cuoc  song. Muc  tieu ay bao gom viec  trong coi tınh
´
´ ` ` 
trang  sinh thai cua trai at va lam cho at ay ˆ day
˜ ` ´  ´ ˆ ´
nh ng ng i co tinh than trach nhiem.  (So sanh E-sai
ˆ ´ ´ ´ ´  
11:9). Khong ai co ly do chınh ang e o loi cho Ðang
´  ˆ ˆ
` ´
Tao  Hoa ve hien  trang  o nhiem cua hanh tinh trai at,
 ` ˜ ´ ` ` ´
nh the Ngai a cho phep con ng i lam  dung  va pha
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
116 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
´ ` ` ` ˆ ´ ˜ `
hoai  trai at. T ‘lam cho phuc-t  ung’ khong co nghıa la

` ˜ ` ` ´ ˆ
 c  t  do s dung  b a bai. T ay bao ham trach nhiem 
 ` ˘ ´ ` ´ ´
khai khan va cham soc hanh tinh trai at  c  giao pho
` ˆ ´ ´ ˜
cho con ng i trong nom (Sang-the Ky 2:15). Hn n a,
` ˆ `  ˆ ˆ ˆ  ´
ho con t ng lai lau dai e th c  hien  cong viec  ay y
˜ ´  ˆ
` ´
nghıa o. Trien vong  khong phai chet phu hp  vi s 
ˆ ` ˆ ´ ` ´
˘
˘
kien  la bo oc con ng i co kha nang v t  xa kha nang
` ˆ ` ` ˆ ´  ´  `
ma cuoc  i dai 70, 80, tham  chı 100 tuoi co the dung
ˆ ´  ` ˆ ˆ
en. Bo oc  c  tao  ra e dung en vo tan. 
` ´ `
´ ˆ
`
La Ðang sang tao  va cai quan cac tao  vat  cua Ngai,
ˆ ˆ ´ ´ ` ` 
Gie-ho-va Ð c Chua Tri cho con ng i  c  quyen t 
 ´
` ´ ´ ` `
do e th c  thi y  inh cua Ngai oi vi trai at va loai
` ` ˆ `
´ ´ ˜ ˆ
ng i. Ngai khong oi hoi qua ang cung khong han 
´ `  ` ˆ
che phi ly. Chang han,  Ngai cho A-am ieu ma mot 
` ˆ ˆ ´ ´ ´ ` ˆ ˆ ˆ ´
nha ong  vat  hoc  thıch thu—o la cong viec  nghien c u
` ˘ ˆ ´ ´ ˆ ´ ´ ´ ˘
va at  ten cho cac thu vat.  Sau khi quan sat cac net ac 
`
´ ´ ˆ ˘ ˆ 
thu cua cac thu vat,  A-am at  ten cho moi loai.  Nhieu
ˆ ´ ´ ˜ ˆ ´ ´ ˆ
`
ten co y nghıa song ong  (Sang-the Ky 2:19). Ðay chı la
ˆ  ´ ` ´ 

mot  trong nhieu thı du cho thay con ng i co the s


` ˘
` ´ ´
´ ´
dung  tai nang cua ho phu hp  vi y  inh cua Ð c Chua
`
Tri.
´    ´ ˆ

Ban  co the hieu rang Ðang Tao  Hoa khon ngoan cua
` ˜ ´  `  ˜ ` ˆ
toan vu tru co the de dang nam v ng moi  tınh the tren
´
` `
trai at, ngay ca tr ng hp  con ng i chon  theo con
` ˆ ` ˆ ´ ´ ´
 ng tai hai  hay dai  dot.  S  t ng thuat  co tınh cach

´ ` ´ ´ `

l ich s cho chung ta biet la Ð c Chua Tri chı ban cho


´ ˆ ˆ ˆ ˘
A-am co mot  menh  lenh:  “Ng i  c  t -do  an hoa-

´ ´ ˆ `  ˆ 
qua cac th cay trong v n; nh ng ve cay biet ieu
ˆ `  ´ ` ´  ˘ ` ˆ ˘
thien  va ieu ac thı ch he an en; vı mot  mai ng i an,
 ˜ ´ ´
chac se chet” (Sang-the Ky 2:16, 17).
ˆ ˆ ´ ˆ `
` ˆ ` ´
Menh  lenh  o buoc  con ng i phai th a nhan  la Ð c
´ ` ´  `

ˆ
Chua Tri co quyen oi hoi ho phai vang phuc.  Con
` ` ` ` ´ 

ng i t thi A-am en thi chung ta eu phai chap
ˆ ˆ  ` ` ´ ˆ ´
nhan  luat  ve trong  l c  va song phu hp  vi luat  o;
´  `   ´ ` ˆ  ´
Ban
 co the hoc
  c
 gı ve Ðang Tao
 Hoa t mot
 quyen sach? 117
 ˆ ˜ ` ˆ `
neu khong, se la dai dot va
 ˆ
b i ton th
ng. Vay tai sao
` `  ˆ
con ng
i lai t choi khong
 ` ´ ˆ
song phu h
p v
i luat hay
ˆ ˆ ´ ` 
menh lenh khac ma Ðang
´   ˆ
Tao H oa, Ðang h ao tam,
 ´ ˜
ban cho? Ðang Tao Hoa a
´ ˜ ˆ    ˆ
noi ro hau qua neu bat tuan
ˆ  ` ` ` ˜
luat cua Ngai, va Ng ai cung
˜ ` ˆ
a cho A-am va E-va 
c
ˆ ` `
t do chon vang l
i Ngai
ˆ `
hay khong. Qua s t
ng
ˆ   
thuat ve l ich s ban au ˆ ˆ 
 ` ´ ´ Isaac Newton lap  ra inh luat  ve
cua con ng
i, chung ta co tr ong
 l c.  Lu at
ˆ
c ua

Ð ang

T ao 
  ˆ ´ ` ´ ´ ` `
the thay mot cach de dang Hoa h p  ly va khi lam theo,
ˆ ´ ´ ` ´
chung ta  c  l i  ıch
´
viec Ðc Chua Tr
i cho con
` ´ ´ ˆ `  ˆ 
ng
i y chı t do. Tuy nhien, Ngai muon tao vat cua
` ´  ˆ   ˆ
Ngai 
c hanh phuc toi a, mot ket qua 
ng nhien
  ˆ ˆ  `  `
neu song theo luat le tot lanh cua Ngai.
ˆ ´ ´  
Trong mot ch
ng tr
c, chung ta 
c biet Ðang
´ ˜ ˆ ˜ ˆ ˆ ˆ
Tao Hoa cung dng nen nhng tao vat thong minh vo
` ´ ` ´ ˆ    
hınh—o la cac tao vat than linh. L ich s ban au cua
`  ˆ ˆ ˜  ` ˆ
con ng
i tiet lo mot trong nhng than linh nay nuoi
˜ ´    ´ ´ `
d
ng y tˆ
ng chiem oat  ia v i cua Ðc Chua Tr
i.
´ ˆ ˆ   ˜
(So sanh E-xe-chi-en 28:13-15). Than linh ay a lam
´ ´ ` ´ ´ ` ˜
dung y chı t do ma Ðc Chua Tr
i ban cho. Han a
 `  ˆ ` ˆ ` `
quyen du hai ng
i au tien i vao mot tınh trang ma
´  `  ˆ ˆ
chung ta phai goi la s phan ngh ich cong khai. Do mot
` ˆ  ˆ ˘ ´ ˆ
hanh vi ngang ng
c, cong khai bat tuan—an trai “cay
  ˆ `  ´ ˘ ` `  ˆ ˜
biet ieu thien va ieu ac”—cap loai ng
i au tien a
 ˆ ˆ  ´  ´ ´ `
khang  inh oc lap oi v
i s cai tr i cua Ðc Chua Tr
i.
` ˆ  ˜ ˆ `  ˜
Nhng con te h
n the na, qua viec lam cua ho, ho a
´  ´  ´ ˜ ˜ ˆ
ng ve phıa cho rang Ðang Tao Hoa a gi lai mot
 `  ` ˆ   `
ieu gı tot ma khong cho ho h
ng. Nh the A-am va
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
118 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
ˆ `  ` ` ˆ  ` `
E-va oi  c  t  quyet  inh ieu gı la thien,  ieu gı la
´ 
ˆ
ac—bat ke en s  an  inh cua Ðang D ng  Nen.
ˆ ´ ` ` ˆ
That  phi ly lam sao neu ng i ta quyet  inh khong
´ ˆ  ` ` ˆ
thıch luat  ve trong  l c  va hanh ong  ng c  lai!  A-am
` ˆ ˜ ` ˆ ´ ˆ `
va E-va a hanh ong  phi ly giong nh vay  khi t choi
´ ˆ  ´
´  
cac tieu chuan ao   c cua Ðang Tao  Hoa. Chac chan
` ˜ ˜ ˜ ˆ

con ng i biet se lanh nh ng hau  qua tai hai  khi vi


ˆ

´ ´ ` `
ˆ
pham  luat  c ban cua Ð c Chua Tri, oi hoi s  vang
` ˜ ˆ `
˜ ˆ

li, cung giong nh mot  ng i biet phai lanh hau  qua


ˆ ` ˆ 
tang th ng mot  khi coi th ng luat  ve trong  l c. 

´ ˆ ˆ ˜ ` ˆ
L ich s cho thay Ð c ˆ Gie-ho-va a hanh ong.  Trong
` ` ` ´
´

“ngay” ma A-am va E-va bac bo y muon cua Ðang
´ `  ˜ 

Tao  Hoa thı the chat cung nh tinh than cua ho dan

 ´ ´ ´
dan h hong, tien lan en cai chet, y nh Ð c Chua
` ˜
´ ´ ´ 
Tri a canh cao tr c. (So sanh 2 Phi-e-r 3:8). Ðieu
` ´ ˆ ´ ´  ´
nay lai  cho chung ta thay mot  khıa canh  khac ve ca
´
´ ` ` ´ ´ ` ´
tınh cua Ðang Tao  Hoa. Ngai la Ð c Chua Tri chınh
ˆ
ˆ ´ ` ´
tr c,  khong nhu nh c  bo qua s  bat tuan co y. Ngai co
˜ ˆ  ˆ ` ´ ` `
nh ng tieu chuan khon ngoan va chınh tr c  va Ngai

ˆ ˜ ˆ  ´
bao ve nh ng tieu chuan o.
` ´ ´ ´ ´
´
` ´
Phu hp  vi cac  c tınh cao ca khac cua Ngai, Ð c
´ ` ˜ ´ ˆ ´

Chua Tri a th ng xot khong cham d t s  song cua


` ˆ ´ ` ` ˆ
con ng i ngay lap  t c. Tai  sao? Tai  vı Ngai quan tam
´
` ˆ `
en con chau cua A-am va E-va. Ho ch a  c  sinh ra va
˜ ˆ ´ ´ ˆ  ˆ
 ˆ
cung khong co trach nhiem  tr c  tiep ve toi  loi cua to tien
ˆ `
´ ´ ` ´
ho.  S  quan tam nay cua Ð c Chua Tri cho chung ta
ˆ  ´ ` ˆ
` ˆ
biet them ve Ðang Tao  Hoa. Ngai khong phai la mot  quan
´ ` ˆ `
` ` ˆ
an tan nhan khong tınh cam. Thay vı the, Ngai cong
 ` ´ ˆ ` `
bang, muon cho moi  ng i co c hoi   c  song, va Ngai
˜ ˆ ´

`
cung ton trong  s  thanh khiet cua s  song cua con ng i.
 ` ˆ ´ ˜ ` ´ ˆ `
Ðieu nay khong co nghıa la cac the he con ng i sau
´ ˜
` ˜  ˆ ´
o se  c  h ng cung nh ng ieu kien  sung s ng
` ˘   ˆ ˆ ´
nh la cap  v chong au tien. Qua viec  Ðang Tao  Hoa
´ ´
ˆ ˆ
cho phep con chau cua A-am  c  sinh ra, “muon vat 
´  `   ´ ` ˆ  ´
Ban
 co the hoc
  c
 gı ve Ðang Tao
 Hoa t mot
 quyen sach? 119
˜  ˆ  ˆ ˆ ˆ

a b i bat phuc  s  h -khong”. Dau vay,  ay khong phai


` ˆ ` ` ` ´ ˆ
la s  tuyet  vong hoan toan, vı chung ta thay ni Ro-ma
´ ˜

8:20, 21, Ðang Tao  Hoa cho ho hy vong  “se  c  giai-
´ ` ˆ `  ` ´ ˆ ` 
c u”. Va ay la ieu ma chung ta nen muon tım hieu
ˆ
them.
´  ` ` ˆ
Ban
 co the tım  c
 Ngai khong?
´ ˘
` ˜ ˘  `
Kinh-thanh vach  mat  ke thu a  a cap  v chong loai
`  ˆ `
´ ´ `
ng i au tien vao s  phan ngh ich; o chınh la Sa-tan

´ ˜ `
`

Ma-quı co nghıa la “Ke Chong Ðoi” va “Ke Vu Khong”.

´ `

ˆ

Trong ban an danh cho ke chu m u cuoc  phan ngh ich,


´ ´ ` ˜ ´  `
` `
Ð c Chua Tri a minh xac han la ke thu, nh ng Ngai
˘ ˆ ˘
 ´ ` `
lai  at  mot  can ban cho t ng lai e con cai loai ng i
˜ ´ ´ ´ ` ´ ˜ `
se sinh ra co hy vong.  Ð c Chua Tri phan: “Ta se lam
 ` ` ˜ ` ˜  `
cho may [Sa-tan] cung ng i n , dong-doi may cung
` ˜ ` ˜ ` ` ˜ `
dong-doi ng i n ngh ich-thu nhau. Ng i se giay-ap 
  `  ˜  ´ ` ´ ´
au may, con may se can got chn ng i” (Sang-the Ky
 ˆ ˜ ` ˜ ` ´ ´ ´
3:15). Hien nhien, nh ng li le nay co tınh cach t ng 
` ˜ ´ ´ ` ˜ ˜ `
tr ng va theo nghıa bong. Khi noi “dong-doi” se en thı
 ` ´ ˜ `
ieu nay co nghıa gı?
´  ´
´ ` ´
ˆ
Cac phan khac cua Kinh-thanh lam sang to cau
´ ´ ´ ` ˆ ` ´ ˆ ˆ ˘ ˜ ´
Kinh-thanh ly thu nay. Cau nay co lien he chat  che vi
ˆ ´ ˆ ˆ ` ˆ ` ´

viec  Ð c Gie-ho-va hanh ong  phu hp  vi danh cua


` ` `
ˆ ´  `   `
Ngai, va Ngai “tr nen” bat c ieu gı can thiet e hoan
` ´
` ´ ` ` ˆ ´
thanh y  inh cua Ngai oi vi loai ng i tren trai at.
 `  ` ` ˜ ` ˆ ˆ ˆ ˘ ˆ `
Ðe lam ieu nay, Ngai a dung mot  dan toc  ac  biet,  va

˜
` ´ ˆ ˆ ´
l ich s ghi lai  nh ng giao d ich cua Ngai vi dan toc  o
ˆ  ´ ´ ´ ´
chiem mot  phan kha ln trong Kinh-thanh. Chung ta
˜ ´
`
hay xem xet s qua l ich s quan trong  nay. Trong khi
` ´ ´    ´ ´
lam the, chung ta co the hoc   c  nhieu hn ve cac  c
´
´ ˆ ´ ´ 
tınh cua Ðang Tao  Hoa. That  ra, chung ta co the hoc 
˜  ˆ ´  `  ´ ˆ
 c  nh ng ieu vo gia ve Ngai bang cach tra xem them
 ´ ` ` ˆ ´ ` 
quyen sach ma Ngai ban cho nhan loai;  o la quyen
´
Kinh-thanh.
´
C H  NG TA M

 ´  ˆ  `
Ðang Tao
 Hoa tiet lo ve Ngai
` ´  ´
—Vı li
 ıch cua chung ta!
˜ ` ´ ´
ˆ
GIA tieng sam vang va chp nhoang, khoang ba trieu 
` ´ ´ ` ´ ˆ ´

ng i  ng tr c hon nui cao ngat tren Ban Ðao


ˆ
´ ` ´ ˆ
Si-na-i. May bao phu Nui Si-na-i va at r ung ong. 
`
´ ´ ` ˆ ˜
Trong hoan canh ang ghi nh nay, Moi-se a  a
ˆ ˆ ` ˆ ˆ ´ ´
dan Y-s-ra-en x a vao mot  moi lien lac  chınh th c
´ ´
` ` ˆ ´ ˆ ´
vi Ðang Tao  ˆ Hoa cua tri va at (Xuat E-dıp-to Ky,
ch ng 19; E-sai 45:18).
ˆ ´
˜

Tuy nhien, tai  sao Ðang Tao  Hoa cua vu tr u lai  to


` ˆ ´ ˘ ˆ ˆ ` ´
mınh ra theo mot  cach ac  biet  cho mot  mınh n c

ˆ ˆ
` ˆ
t ng oi nho nh th e? M oi-se cho c au tra li thong
´ ` ´ ˆ ˆ ˆ ´
sang nh sau: “Ay vı Ð c Gie-ho-va th ng-yeu cac
` ˜ `  ` ` ˜ ˆ `  ´
ng i, va gi li the ma Ngai a lap  cung to-phu cac
 ˆ ˆ ´
ngi” (Phuc-truy  en Luat-l  e Ky 7:6-8).
` ´ ` ´ ´
Li noi nay cho thay Kinh-thanh ch a  ng  rat
 ´  ` ´ ˜ ˆ  
nhieu tin t c, nhieu hn la cac d kien  ve nguon goc

˜ ` ˆ ´ ´ ´
cua vu tru va s  song tren trai at. Kinh-thanh noi
 ˜
´ ´
rat nhieu en nh ng giao d ich cua Ðang Tao  Hoa vi
ˆ ´ ´ ˆ `
nhan loai—trong  qua kh , hien  tai  va t ng lai. Kinh-
´ ` ´  ` ˆ ´
thanh la cuon sach  c  nhieu ng i tren the gii
ˆ ´ ` ` ˆ ˜
nghien c u nhat va  c  l u hanh rong  rai nhat, cho
ˆ ˜  ˆ ´ ˆ
nen nh ng ai coi trong  hoc  van can quen thuoc  vi noi 

´ ` ´ ˜ ´  ´
dung cua sach nay. Chung ta hay xem xet tong quat
˜ ` ´ ´  ´ ´
nh ng gı chung ta co the thay trong Kinh-thanh, chu
´  ` `
trong  tr c nhat en phan th ng  c  goi  la C u 
´ ` ´ ˜ ˆ 
c. Lam nh the, chung ta se at   c  s  thong hieu
´ ´  ´ ´
´
˜ `
quy gia ve ca tınh cua Ðang Tao  Hoa cua vu tru va
´

´
Tac gia cua cuon Kinh-thanh.
ˆ
 ´
Trong Ch ng 6, “Mot  l ich s xa x a ve s  sang tao 
´  ˆ ˆ ´
´
—Ban  co the tin cay  khong?”, chung ta thay chı co s 
 ´  ˆ  ` ` ´  ´
Ðang Tao
 Hoa tiet lo ve Ngai—Vı li
 ıch cua chung ta! 121
` ˆ  ´ ´ ´ ´
t ng thuat  ve s  sang tao  trong Kinh-thanh mi ch a
˜ ˆ 
 ` ` ´ ` ˆ
 ng  nh ng s  kien  ve thuy to loai ng i—t c la coi 

´ ´ ´ ´  ˆ
nguon cua chung ta. Sang-the Ky, cuon sach au tien

´ ` ´  ˜
cua Kinh-thanh con ch a  ng  nhieu hn n a. Nh
˜ `
nh ng gı?
 ` ˜  ´ ˜
Than thoai  Hy Lap  va nh ng than thoai  khac cung

ˆ ` ´  ` ´  ´ `
ta mot  thi khi cac than va a than giao d ich vi loai
` ´ ` ˆ
˜ ` ` 
ng i. Cac nha nhan chung hoc  cung t ng trınh rang
 ˆ ´  ˆ  ´ 
trong khap nhan gian, co rat nhieu chuyen  co tıch ve
ˆ ´ `
ˆ  ´ ˆ
tran  n c lut  thi x a huy diet  phan ln nhan loai. 
´  ´ ´  ˜ ˆ 
Ban  co the co ly do e gat  i nh ng chuyen  than thoai 
ˆ ˆ ´ `
ˆ ´ ´
nh vay.  Tuy nhien, ban  co biet la chı rieng sach Sang-
 ´ ´ ˆ ˜ ˜ ˆ
˘
`
the Ky mi tiet lo nh ng d kien  l ich s can ban ma
`
´ ˜ ˆ 
sau nay  c  phan anh qua nh ng chuyen  than thoai 
˘  ´ ´ ˆ ´ ´
hoac  co tıch o khong? (Sang-the Ky, ch ng 6, 7).1
´ ´ ´ ˜ ˜
Trong sach Sang-the Ky, ban  se oc  thay nh ng
` ` ˆ ` ` ` ˜ ` ´ ˆ `
ng i an ong va an ba—nh ng ng i co that  ma
´ ´  ˆ
˜ `
chung ta co the thong cam—nh ng ng i biet Ðang
´ ˆ ˜ ` ´
`
Tao  Hoa hien  h u ´ va song theo y muon cua Ngai.
˜ ` ´ ` 
Nh ng ng i nh Ap-ra-ham, Y-sac va Gia-cop nam
´  ` ˆ ´ ˆ ´
trong so cac “to-phu”  ma Moi-se noi en that  ang cho
´ `  ´ ´ `
chung ta tım hieu.ˆ Ðang Tao  Hoa biet Ap-ra-ham va goi 
ˆ ` ´ ´
ong la “ban  ta” (E-sai 41:8; Sang-the Ky 18:18, ´ 19). T ai 
´ ˆ ˆ ˜ ´ ` `
sao? Ð c Gie-ho-va a quan sat va tin Ap-ra-ham la
ˆ ` ´ ´ ˆ
mot  ng i co  c tin (H´ e-b-r 11:8-10, 17-19; Gia-c
ˆ
´ ´
2:23). Kinh nghiem  cua Ap-ra-ham cho thay Ð c Chua
`  ` ´ ´ ` ˘
Tri rat de en gan. Ngai co s c manh  va nang l c 
´ ` ˆ

` ˆ ˆ
ang s,  tuy th e, Ng ai kh ong ph ai ch ı l a m ot
 l c  vo tri
˘ ´ ` ` ˆ ´ ˆ `
hoac  l c  sang tao.  Ngai la mot  Ðang co that  ma con
` ´ ´   ˆ ˆ
ng i nh chung ta co the vun trong mot  moi lien lac 

` ´ ´ ´ ˆ `
cao ca, nh o chung ta  c  li  ıch lau dai.
ˆ ´ ´
´ ˆ  ´ ˆ
1 Ten cac sach cua Kinh-thanh  c
 in am
 nham giup nhan
 ra
` ˆ
´ ´
de dang noi dung cua sach o.
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
122 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
´ ˆ ˆ ´ ´ ´ ´ ˆ
Ð c Gie-ho-va h a vi Ap-ra-ham: “Cac dan the-
 ˜ ` ` ˜ ` ´
gian  eu se nh  dong-doi ng i ma  c  ph c”
´ ´ ` ´ ` ˆ ˆ ˘
(Sang-th e Ky 22:18). Li h a n ay xay tr en, ho ac 
´ ˆ ` ´  ` ˜ ˜ ` ` ˜
ni rong,  li h a ve “dong-doi” se en ma Ngai a
´ ` ` ´ ´ ´ ˆ
phan vao thi A-am (Sang-the Ky´ 3:15). Ðung vay, 
˜ ` ´ ˆ ˆ ´ ´ ˜ ´
nh ng gı Ð c Gie-ho-va noi vi Ap-ra-ham a xac
ˆ ´ ˆ ` ` ´ ´ ` `
nhan  hy vong,  theo o, mot  ng i nao o—t c la Dong
˜ ` ˜ ˆ ` ` ` ` ´ ˆ
Doi—sau nay se xuat hien  va nh ngai ma cac dan
´ ˜ ˆ `
 ´
 c  ph c. Ban  se thay ay la chu e chınh trong
 ´ ` ` ´
´
suot quyen Kinh-thanh, va lam sang to Kinh-thanh
ˆ
` ˆ ˆ ˜ ` ´ `
khong phai la bo s u tap  nh ng gı tap nham do loai
` ˆ

´
ng i viet ra. Viec  biet  c  chu e cua Kinh-thanh
˜ ´ ´ ´ ` ´ ´ ` ˜ ` ˆ ´
se giup ban  y th c la Ð c Chua Tri a dung mot  n c
` ´ ´ ´ ˆ
thi x a—vi muc  ıch ban ph c cho moi  dan (Thi-
ˆ
thien 147:19, 20).
ˆ ´ ˆ ˆ ´ ˆ ` ´
Viec  Ð c Gie-ho-va co muc  tieu nay khi giao d ich vi
ˆ ˆ `   ˆ
dan Y-s-ra-en cho thay ‘Ngai chang he v i-ne [thien v i,
ˆ ´ ´ 
NW] ai’ (Cong-vu cac S -o 10:34; Ga-la-ti 3:14). Hn
˜ ´ ´ `
´
n a, trong´ khi Ð c Chua Tri chı giao d ich vi con
´
` ` ˆ ´ ˆ ´ ˜
chau cua Ap-ra-ham thı ng i thuoc  cac dan khac cung
` ´ ˆ ˆ ´
 c  mi en phung  s  Ð c Gie-ho-va (1 Cac Vua 8:41-
 ` ´ ˜ ` `
43). Ðong thi nh chung ta se thay sau nay, nh s 
ˆ ˆ
´ ´ ` `
´
khong thien v i cua Ð c Chua Tri ma tat ca chung ta
`  ´
ˆ 
ngay nay—bat ke quoc t ich hay goc gac chung toc—  eu
´  ` ` ` ` `
co the biet Ngai va lam ep  long Ngai.
´ ´   `


Chung ta co the hoc   c  nhieu t l ich s cua quoc
` ´ ˜ 

gia ma Ðang Tao  Hoa a giao d ich trong nhieu the ky.
´ ˜
´ ` 
Chung ta hay chia l ich s o ra lam ba phan. Trong khi
´ ˜  ` ´ ˜  ´ ´ ˆ
xem xet nh ng phan nay, chung ta hay e y Ð c Gie-
ˆ ˜ ` ` ´ ˜
` ´ `
ho-va a lam tron y nghıa danh cua Ngai t c la “Ðang
` ` ` ` ´ ´
`
lam cho thanh t u”  nh the nao, va ca tınh cua Ngai
 ˆ ´ ´ ˜ ` ´ ˆ
 c  bieu lo qua cac giao d ich vi nh ng ng i co that 
`
nh the nao.
 ´  ˆ  ` ` ´  ´
Ðang Tao
 Hoa tiet lo ve Ngai—Vı l i
 ıch cua chung ta! 123


´  ´ ˆ  `  
Ðang Tao Hoa giai thoat dan cua Ngai khoi canh
ˆ ˆ ` `  ˆ ´  `
no le va dung ho e thc
 hien
 y inh cua Ngai

 ˆ ˆ ´  ´
Phan Mot—M
 ot
 nc c
 Ðang Tao
 Hoa cai tr i
´  ´  ` ˆ ˆ  ´ ˆ ´
Con chau cua Ap-ra-ham tr thanh no le  x E-dıp-
ˆ  ` ´ ´ ` ˜  ˆ ˆ
to. Cuoi cung Ðc Chua Tri a day Moi-se len e
 ´ ` ˘ ˆ ˆ
giai thoat ho vao nam 1513 TCN. Khi dan Y-s-ra-en
 ` ˆ ´ ´ ´ ` `
tr thanh mot  nc, Ðc Chua Tri la vua cai tri ho. 
` ˘   `
Nhng vao nam 1117 TCN, ho muon vua cua ho la
`
ngi.
 ` ´ ˆ ˆ ˆ  ´ ˆ
Dien bien nao a t
i viec dan Y-s
-ra-en
v
i Moi-
´  ´  ´ ´
se tai Nui Si-na-i? Cuon Sang-the Ky trong Kinh-thanh
´   ˆ ´ ´
cho chung ta biet dien tien s viec. Tr
c o, khi Gia-
 ˜ ` ˆ   ´ ˆ ´
cˆ op (cung goi la Y-s
-ra-en) song
phıa ong bac x
´ ˆ ` ˆ ´   ´
E-dıp-to thı mot nan oi xay ra trong khap the gi
i
 ` ´ ´ ` ` ˆ

c bi et v ao l uc  o. Vı lo lang cho gia ınh nen Gia-
 ´ `  ´ ˆ ´ ˆ ´ ˆ ´ 
cop m
i tım en x E-dıp-tˆ o, n
i co d dat thoc gao ton
˜    ´ ´
tr, e kiem thc pham. Ong kham pha ra rang quan
 ´  ` ˆ ´ ˆ `
quan ly thc pham lai la Gio-sep, con trai ong, ng
i
` ˆ  ˜  `  ˘ ´ 
con ma ong t
ng ˆa chet t nhieu nam tr
c. Gia-cop
` ` ` ´ ´ ˆ ` `  ´ ´
va gia ınh d
i t
i E-dıp-to va 
c m
i
lai o (Sang-
 ´ ˆ ˆ ´
the Ky 45:25–46:5; 47:5-12). Tuy nhien, sau khi Gio-sep
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
124 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
ˆ ˆ ´ ˆ ˆ ˜ ´
chet, mot  vua Pha-ra-on mi len ngoi c ng bach con
´
` ˆ ˆ ` ˆ ` ˆ ˆ
chau cua Gia-cop lam no le va “gay cho i dan ayˆ nen
 ` 
 ` ´
cay-ang, vı noi kho-s nhoi at, lam gach”  (Xuat E-dıp-
ˆ ´ ´  ` ˆ ˆ
to Ky 1:8-14). Ban  co the oc  s  t ng thuat  song ong 
` `   ´ ˜ ´

nay va nhieu ieu khac nˆ a trong cuon th hai cua


´ `  ´ ˆ ´
Kinh-thanh la cuon Xuat E-dıp-to Ky.
 ˆ ˆ ˆ ˆ

Qua nhieu thap  nien, dan Y-s-ra-en phai ch iu s 



`  ` ˆ ˆ ´ ´
oi x ha khac, va “tieng keu-van len thau Ð c Chua
` ` ˆ ` ` ´ ´ ˆ ˆ
Tri”. Ð ng loi khon ngoan la nh´ ti Ð c Gie-ho-va.
` ˆ ´
`
Ngai quan tam en con chau cua Ap-ra-ham va quyet
ˆ ` ` ´
` ˆ
tam lam thanh y  inh cua Ngai trong viec  cung cap
ˆ ˆ ´ ˆ ´ ˆ ˆ
mot  an ph c t ng lai cho moi  dan. Ð c Gie-ho-va


ˆ ˆ ` ˆ
‘nghe tieng than-th cua dan Y-s-ra-en va nhan-bi  et

ˆ
 ` ´
canh ngo cua ho’.  Ðieu nay cho chung ta thay Ðang
´ ˆ
´ ˜ ` ´ ´ `
Tao  Hoa thong cam vi nh ng ng i ang b i ap b c va
 ˆ ´ ˆ ´ ` ˜ ˆ
khon kho (Xuat E-dıp-to Ky 2:23-25). Ngai a chon  Moi-
 ˆ ˆ

ˆ ˆ
se e em dan Y-s-ra-en ra khoi canh no le.  Nh ng
ˆ `
ˆ ` ˆ ˆ 
khi Moi-se va ˆ anh cua ong la A-ron en yeu cau Pha-
ˆ
´ ´ ˆ  ˆ ` ˆ ˆ
ra-on cua x E-dıp-to e cho dan ang lam no le ra i,
ˆ ˜ `
` ˆ ˆ ` `
ong ta a ngang tang tra li: “Gie-ho-va la ai ma tram

ˆ ` `  ˆ ˆ
ph ˆ ai´ vang li ng i, e cho dan Y-s-ra-en i?” (Xuat
ˆ ´
E-dıp-to Ky 5:2).
´  `
´
˜
Ban  co the nao t ng t ng  Ðang Tao  Hoa cua vu tr u
˜ ` ` ´ ` ´ ´
le nao lai  thut  lui tr c li thach th c nh the dau cho
` ˆ `
ˆ ` ˆ
en t mot  nha cai tr i cua mot  c ng quoc quan s 
` ` ´ ˆ ˆ ´ ´ `
manh  nhat vao thi o khong? Khˆ ong, Ð c Chua Tri
˜ ´ ˆ ` ` ´ ˆ ˆ
a giang cho Pha-ra-on va ng i E-dıp-to mot  chuoi tai
` ´ ` ˆ ´ 
va.  Cuoi cung, sau tai va th m i, Pha-ra- on mi ong
´
ˆ ˆ ˆ ´ ˆ ´

y tha dan Y-s-ra-en ´ (Xuat E-dıp-t o Ky 12:29-32). Bi


´
ˆ ´ ˆ ˆ
the, con chau cua Ap-ra-ham nhan  biet Ð c Gie-ho-va
` ˆ ´ ˆ
´ ` `
la mot  Ðang co that—Ð  ang ban s  giai thoat vao ky
` ˆ ´ ˜ ` ´
Ngai  inh. Vang, nh y nghıa ham ch a trong danh

` ´ ˆ ˆ  ˆ ´ ˜ ˆ ˜
cua Ngai, Ð c Gie-ho-va, bang mot  cach h u hieu,  a
 ´  ˆ  ` ` ´  ´
Ðang Tao
 Hoa tiet lo ve Ngai—Vı li
 ıch cua chung ta! 125

ˆ ` ` ´ ˆ ´ ˆ ´
tr nen Ðang lam tron  li h a (Xuat E-dıp-to Ky 6:3).

ˆ ˆ ˆ `

Nh ng ca Pha-ra-on lan dan Y-s-ra-en con phai hoc 


ˆ  ˜
them ve danh ay n a.
 `
` ˆ ˆ ´ ˆ
Ðieu nay xay ra vı khong bao lau sau o, Pha-ra-on
 ´ ˆ  ˆ ˆ ˆ
 ˆ ˆ
oi y. Ong ieu ong  quan oi  hoi ha uoi theo dan no
ˆ ˜ ` `   
ˆ
le a di i va bat k ip ho gan Bien Ðo. D an Y-s-ra-
ˆ  ˜  ` ˆ ˆ ˆ ´ ˆ 
en b i mac ket  gi a bien va quan oi  E-dıp-to. Roi
´ ˆ ˆ ˆ  ´
ˆ `
Ð c Gie-ho-va can thiep  bang cach m mot  con  ng
ˆ 
´ ˜ ˆ
ˆ
xuyen qua Bien Ðo. Ðang le Pha-ra-on phai nhan  biet
` ˆ   ˆ
´
hanh ong  ay bieu d ng quyen l c  vo song cua Ð c
´ ` ` ˆ  ˜
Chua Tri. Thay vı the, ong lai  lieu lınh dan ao  binh

ˆ  ˆ ˆ  
cua ong uoi theo dan Y-s-ra-en—e roi b i chet uoi
` ´
` ´ ´ ` 
cung vi ao  binh cua mınh khi Ð c Chua Tri e

´ ` ` ` ˆ
bien tr lai  ˆ v i trı bınh th ng. S  t ng thuat  trong
´ ´ ˆ ´ ˆ ´ ´ ´ ` ˜
sach Xuat E-dıp-to Ky khong noi chınh xac Ngai a
ˆ ˜ ` ˆ ˜ ` `
th c  hien  nh ng hanh ong  vı ai  nay nh the nao.
˜ ` ˆ ´ ´  ´ ´ `
Nh ng hanh ong  o co the chınh ang  c  goi  la
˜ ´ ` ´ ˜ ´ ` ` 
nh ng phep la vı chınh nh ng bien co o va thi iem

 `  ´
` 
xay ra eu ngoai s  kiem soat cua con ng i. Chac
 ˜ ˆ ` ˆ ´ ` ´ ´
chan nh ng viec  lam nh the khong co gı qua kho oi
´ ´ ˜ ` ´ ˆ  ` ˜
vi Ðang sang tao  vu tru cung cac luat  ieu hanh vu
ˆ ´ ˆ ´
tru (Xuat E-dıp-to Ky 14:1-31).
` ´ ˆ ˆ ` ˜
Bien co nay ch ng minh cho dan Y-s-ra-en—va cung
ˆ ´  ´ ˆ ˆ `
nen nhan manh  cho chung ta—rang Ð c Gie-ho-va la
´ ` ` ˆ ´ ´ ´
Ðang C u Roi. Ngai hanh ong  x ng ang vi danh
` ˆ ` ` ˆ ` ´

Ngai. Tuy nhien, t s  t ng thuat  nay, chung ta phai


´ ˆ ´ `
´ ´ ` ˜
sang suot nhan  ra cac  ng loi cua Ð c Chua Tri ro
` ˜ ` ˆ ´ ´
hn. Chang han,  Ngai a thi hanh cong ly oi vi quoc
ˆ ´ ´ ` `
ˆ `
gia gay ra ap b c, trong khi Ngai bay to s  nhan t
´ ´ ˆ
` ` ` ´ `
thng xot oi vi dan s  cua Ngai ma t o Dong
˜ ˜ ˆ ` ˜ ` ˜ `
Doi se sinh ra. Lien quanˆ en Dong Doi nay, nh ng gı
´ ´ ˆ ´ ˜ ` ˆ

chung ta oc  trong Xuat E-dıp-to Ky ro rang khong chı


`
 ´ ˆ ˆ ´
´
la l ich s co x a nh ng co lien he en y  inh cua Ð c
´ `  ´ `  ˆ
Chua Tri nham ban ph c cho toan the nhan loai. 
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
126 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
ˆ `   ´
Tren  ng ve Ðat H a
` ´ ˆ ´ ˆ ˆ ` ˆ ˘
Sau khi ri x E-dıp-to, Moi-se va dan s  bang qua
´ ˜ `
´ ` ˜
sa mac  en Nui Si-na-i. Nh ng gı xay ra tai  nui nay a


´ ´ ´ `
´ ˆ ˆ
anh h ng en cach Ð c Chua Tri c x vi dan toc 
` 
´ `
nay trong nhieu the ky tiep sau o. Ngai ban cho ho
ˆ ´ ˜ ˆ ´ ´  ` ˘
luat  phap. Dı nhien, tr c o hang ha sa so nam, Ðang

´ ´  ˆ
Phep la—B
 an
 co the tin  c
 khong?
ˆ  ˆ ´ ` ˆ ˜
“M ˆ ot  i ˆ eu xem ra ´ khong´ hp  lˆ y khiˆ va chapˆ nhan ` k´ y
thu at hi en  ai nh anh s ang i en, v o tuy en i en v a c ac
 ˆ    ` `  ` ´  `
tien´ bo ´ y hoc    ong thiˆ va´ tin v` ao th´ e gii  than ` linh  ˆ va
cac phep la ke trong T` an  c”. Li phat bieu nay cua ong
` ´ ˜  ´
Rudolf
 Bultmann,
˜  nha than ` hoc  ` ngi Ð  c,´ a phan ´ anh
cam ˆ ngh˜ ı c ua
`  nhi eu ng
˜  i ng ay nay  ´ v e ph ep
´ l a.
 C o ˆ phai
ay cung la c´am nghı cua´ ban  v´ e cac´ phep ` la`  thu˜ at  l ai 
trong  Kinh-th
ˆ anh, nh ph ep l a  Ð c Ch ua Tr i l am r e Bi en
Ðo khong?
´ ˜ ´
Sach ` The ˆ Concise ` Oxford ˆ Dictionary
 ` ˆ inh ngh  ıa “phep ˆ
la”
 lˆa “m` ot  bi´ en coˆ ky di eu  xay` ra ˆ nh mot  ˆ quy en lc   sieu ˆ
nhi en n ao  o”. M ot bi en c o k y di eu nh v ay h an ph
ˆ ˆ `  ´ ˆ  ˆ  ˆ ` ai ˆ lien`
h´ e en vi ec  lam gian o ` an  ˆ trat  t thien nhi ` en v´ a ay la
ly doˆ khien  nhi eu` ng i kh ´ ´ ong mu ˆ on tin ˆ v ao ph ˆ
ep la.  ´ Tuy
nhien, i eu d ´ ng ˜ nh ` trai´ vi ´ luat  ´ thien nhien ´ lai  ˆ co thˆ e
c  ˆ giai ´ thıch ro rang di anh sang cua cac luat  thien
nhien khac.
 ´ ´ ´ ` `
Ð` e ch ˆ ng ´ minh,ˆ tap  chı New Scientist ˜ phucˆ trınh ` la ` hai
nha vat  ly hoc ´  thuoc  Ð` ai  H oc  Tokyo ˆ a cho m´ ot  t trng ´
cc  ´ manh  tac  d ung
 ´ vao b e
 ngang m ` ot
 ong c o  ng
  ˜ nc. ˆ
Nˆ c dat  ve ph ` ıa hai au´ ong, ´ cha` lai  ph ˘ an gia kh ` o.
Hi˜ en  ´ tng  n` ay  ´ c  ` kham ph` a ra v´ ao nam 1994ˆ va s 
dı co´ c   vı n ` c la ngh ´ ` ich t` yeu t, b i nam ch am  ay.`
Nc chay t cho co t trng rat manh   en cho´ t
` ` ˆ ˆ ˜ 
trng yeu la ˆ mot  hien  ` tˆng  ´ a  ˆ c  kiem ch´ ng,
c  mang biet  ˆ danh la Hieu  ´ ng ˆ Moi-se. ´ Tˆ ap  chı´ New
Scientist ghi nhan:  “Ðay nc i ay o khong kho neu
 ´  ˆ  ` ` ´  ´
Ðang Tao
 Hoa tiet lo ve Ngai—Vı li
 ıch cua chung ta! 127
´ ˜ ˆ ˜ ˆ ´ ˆ
Tao  Hoa a lap  ra nh ng  inh luat  chi phoi cac thien
 ˆ ˜ ` ´ ` `
the vat  chat trong vu tr u ma ti ngay nay van con
ˆ ´ ` ˜ ` ˆ
hieu  l c.  Nh ng tai  Nui Si-nai, Ngai a dung Moi-se
 ` ˆ ´ ´ ´ 
e ban hanh luat  phap quoc gia. Chung ta co the oc 
˜ ` ´ ´ ` ˜ ` ` ˆ ˆ ` `
nh ng gı Ð c Chua Tri aˆ lam va bo luat  ma Ngai
` ´ ´ ˆ ´ ` ´
ban hanh trong sach Xuat E-dıp-to Ky va ba sach ke

´ ˆ  ˆ ´  ´ ` 
ban  co mot  ´ thoi  nam ` ` cham ˜ ln u. Neu ban  co thı hau
nh ban  co the lam gı cung c”. 
˜ ˆ ` ˆ  ´  ´ ´
D ı nhi en, ng i ta kh ong th e noi` quaˆ quy˜ et Ð c Ch
` ˜ ` ` `  ua
Tri ˆ a dungˆ tien trınh nao khi Ngai´ phan re` Bien Ðo cho
dan Y-s-ra- ˆ en. ˆ Nhng ˆ Ð ang ` T ao ´ H oa  bi  tng´ chi tiet` ve
et
moi ˜ luat  thi ´ en nhien. ` Ng´ ai  co thˆ e kiem so ˆ at
de dang ´
nh` ng kh˜ ıa canh  ˆ nao  o c ua m ot  lu
` ˜ bang
 inh at cach
ˆ ˆ ´ ` ˆ
dung  nhng luat  thien ´ nhien kh´ ac ma Ngai` a l˘ ap  ra.ˆ Ket
qua xem ˆ ra nh phep la oi vi con ngi, ac biet  khi
` `  ˜  ˆ
hoˆ  khong ˆ ho an to an hi eu th au  c  nh ng  inh luat 
lien he. 
 ´ ´ ´ ˆ
V e c ac phep la trong Kinh-th anh, ong Akiraˆ Yamada,
´ ˆ ˆ  ´
giao˘ s danh ` ´ d thuoc  ´ vien  ˆ Ðai  Hoc   Kyoto,  Nhat  Ban, ˆ noi: ´
“Mac  du ˆung khi noi khong th
`  e hi eu c  [mot  phep ˆ
la]
 ` ngay b  ay gi `  theo ˘ quan i em c ua khoa ˆ h oc
` chuyen

nganh ˆ ` cua mınh (ho ac  theo ˆ
khoa h´ oc  tan ˆ thi), nhng
th` at  ˘ la sai´ lam ˆ khi k et lu ˆ ´an  r ang ˘ ph ep la khong ˆ xay ´ ra chı
vı can c tren khoa vat  ly ho ac khoa nghien cu Kinh-
´ ˆ ˆ `  ˘ ˜ ` ˆ
th anh tˆ an ti` en ˜ hien   ` ai.  M ` i nam na  thı ´ khoa ´ hoc ` tan ˆ
tien hien  gi` se ch ı con ˆ la khoa hoc  ˆ cua` qu ´ a kh`  ma thoi.
Khoa ` hoc  cang ` tien ´ bo le bao  nhi
` eu th ` ı cac` nh´ a khoa hoc 
ngayˆ nay cang ` c o ˜ ´ c tr  ˜ th anh ` tr o c ´ i l n ` hn b ay
nhieu; ngi ta se noi nhng li nh ‘Cac nha khoa hoc 
´ ˆ ` ˘  ˆ ˆ ´
cach ay mi nam ca tin nh vay,  nh vay  o’ ”(Gods in
the Age of Science).
` ´ ´  ˘ ˆ ˆ
Laˆ Ðang ´ Tao  ˆ Hoa ˆ co kh ´ a n ang ` phoi h p  m˘ oi luat  thien`
nhi  en, ` Ðc´ Gie-ho-va co the dung quyen nang cua Ngai
e lam phep la. 
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
128 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
ˆ ´ ˆ  ´ `  ˆ ˆ ´
tiep—L e-vi Ky, Dan-so Ky, va Phuc-Truy  en Luat-L  e Ky.
´
 ˆ ˜ ´ ´ ˜
Cac hoc  gia tin rang Moi-se cung viet sach Giop n a.
´ ˜ ´ ˆ `  ˆ
Chung ta se xem xet mot  vai iem quan trong  trong noi 

´ `
dung cua sach nay ni Ch ng 10.
ˆ ´ ´ ` ` ˆ ` ˆ
Tham  chı ti ngay nay, hang trieu  ng i tren the
´ `  `  ˘
gii biet en va co gang song theo M i Ðieu Ran,
˜
´  ´
ˆ ˆ `
nh ng chı th i chınh yeu ve ao   c cua bo luat  toan
ˆ ˆ ´ ` ´ 

ven.  Nh ng bo luat  o con ch a  ng  rat nhieu s  chı


ˆ ` ´ ´ ´ ˆ `
dan tuyet  vi ang than phuc  khac. Khong la gı khi
´  ˆ ˆ `
ˆ
thay co nhieu luat  le chi phoi i song cua dan Y-s-ra-
ˆ ` ` ´ ˆ  ˆ  ´
` ˆ
en vao thi o nh luat  ve ve sinh, ve s c khoe va benh 
˘ ` ˆ   ´ ˆ ˆ
hoan.  Mac  du  c  lap  ra nham ieu h ng mot  dan
ˆ ` ` ´ ˆ ´
´
toc  vao thi x a, nh ng cac luat  phap ay phan anh s 
  ` ´ ˆ ˆ ´
´
hieu biet ve khoa hoc  ma cac chuyen vien mi chı kham
´

` ` ˆ ˆ
pha ra trong khoang the ky v a qua ma thoi (Le-vi
´ ˆ ´ 
Ky 13:46, 52; 15:4-13; Dan-so Ky 19:11-20; Phuc-truy  en
ˆ ˆ ´ ˆ ` ´  ´ ´

Luat-l  e Ky 23:12, 13). Mot  ng i co the chınh ang hoi:


` ˆ ´
ˆ ˆ `
Lam sao luat  phap cua dan Y-s-ra-en thi x a lai 

´  ` ˆ ´
phan anh  c  s  hieu biet va khon ngoan v t  xa cac
ˆ ` ` ˆ ˆ
` ´ ` ˜ ˆ
dan cung thi? Mot  cau tra li hp  ly la nh ng luat  ay
` ´
en t Ðang Tao  Hoa.
ˆ ´ ˜ ´
  `  ˜
Luat  phap cung giup bao ton gia pho va e ra nh ng
 ˆ  ˆ ´ ˆ ˆ `
bon phan  ve ton giao cho dan Y-s-ra-en lam theo cho
` ˜ ˆ `  ´ `

en khi Dong Doi xuat hien.  Vı ong y lam theo tat ca
˜ ` ´ ´ ` `
ˆ ´ ´ ˆ
nh ng gı Ð c Chua Tri oi hoi nen ho co trach nhiem 
ˆ ´ ´  ˆ ˆ ´
song theo Luat  Phap o (Phuc-truy  en Luat-l  e Ky 27:26;
`  ˆ ˜ ˆ ´
30:17-20). Ðanh rang ho khong gi  c  Luat  Phap
´ `
ˆ ` ˜  ˆ
cach hoan hao, nh ng ngay s  kien  nay cung nham mot 
´ ˆ ˆ ˆ ˆ ´ `

muc  ıch tot. Mot  chuyen vien luat  phap sau nay giai
´  ˆ ´ ˜ ˘ ˆ ` ´ ˜
thıch rang Luat  Phap ‘a [ c]  at  them, vı c nh ng
´ ´ ` ` ` ` ˜
s  pham-ph  ep, cho ti ch ng nao ng i dong-doi en,
` ` ` ` ´ ˜ ´

la ng i ma li h a a h a cho’ (Ga-la-ti 3:19, 24). Bi


ˆ ˆ ´ ˜ ` ˆ ˆ ˆ 
vay,  luat  phap a khien ho thanh dan rieng biet,  nhac
 ´  ˆ  ` ` ´  ´
Ðang Tao
 Hoa tiet lo ve Ngai—Vı l i
 ıch cua chung ta! 129

´
ˆ 
Tai
 Nui Si-na-i,ˆ quoc gia´ Y-s -ra-en thu xa
´
´
lap
 giao  c v i Ðang Tao  Hoa

  ˆ   ` ˜ `  ˆ
nh
ho ve viec ho can en Dong Doi, hay la ang Me-si,
`  ´   
va chuan b i ho on tiep ang ay.
ˆ ˆ ´ ´  ´ ˆ ˜
Dan Y-s
-ra-en nhom tai Nui Si-na-i ong y vang gi
ˆ ´  ´ ´ ` `  ˘ `
Luat Phap cua Ðc Chua Tr
i. Vı the, ho at mınh
´ ´ ` ´ ` ˆ ´ ` ˆ
d
i cai ma Kinh-thanh goi la mot giao 
c hay la mot
 ´ ˆ ` ´ ˜ ´ ´ ´ ´ ´
thoa 
c. Ðay la giao 
c gia n
c o v
i Ðc Chua
` ˘ ` ´  ˆ ´ ˜ 
Tr
i. Mac du chınh ho muon lap giao 
c, ho a to ra
` ˆ ˆ ´   ˜ ´ ˆ `
la mot dan cng co. Chang han, ho a uc mot con bo
` `  ´ ´ ` `
bang vang lam bieu t
ng cho Ðc Chua Tr
i. Hanh
ˆ ` ` ˆ ˆ ` ˆ ` `
ong nay la mot trong toi vı viec th
lay hınh t
ng vi
 `  ˘  ˆ ´ ˆ ´
pham trc tiep M
i Ðieu Ran (Xuat E-dıp-to Ky 20:
˜ ` `  ´ ˘ ` `
4-6). H
n na, ho phan nan ve thc an ma Ngai cung
  ` ˜ ˆ
cap cho ho. Ho chong ngh ich ng
i lanh ao (Moi-se)
´ ´ `  ˆ ` ˆ ` ` `
do Ðc Chua Tr
i bo nhiem, va buong mınh vao tınh
ˆ ˆ ´ ` ` ˆ ` `
duc vo luan v
i an ba dan ngoai th
lay hınh t
ng.
´ ˜ `  ´ `
Nhng tai sao chung ta, nhng ng
i song qua xa th
i
 ˆ  ´ ´   `
cua Moi-se, phai chu y en ieu nay?
ˆ  ˜  ` ˆ   ` 
Mot lan na, ieu nay khong phai chı la l ich s xa
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
130 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
˜ ` ˆ  ´  ´
xa. Nhng s t
ng thuat cua Kinh-thanh ve cac
` ˆ ˆ  ˆ ˆ ` ´ ´ 
hanh ong vo
n cua dan Y-s
-ra-en va s ap ng cua
´ ´ `  ` ˆ ˆ
Ðc Chua Tr
i cho thay Ngai that s quan tam. Kinh-
´ ´ ˆ ˆ ˜ ˆ ˆ  ´
thanh noi rang dan Y-s
-ra-en a “khong thoi” th Ðc
ˆ ˆ ` `    `
Gie-ho-va, lam Ngai “cam thay ton th
ng” va “au
` ˆ ´ ´ ´ 
long” (Thi-thien 78:40, 41, NW). Do o, chung ta co the
`  ´ ´  ´ ` ` ˆ
tin chac la Ðang Tao Hoa co cam xuc va Ngai quan tam
 ˜ ` ` `
en nhng gı con ng
i lam.
 ` `  ´ ˆ `
Theo quan iem loai ng
i cua chung ta, mot ng
i
´  ˜   ˆ ˆ ´ 
co the nghı rang loi lam cua dan Y-s
-ra-en co the a
 ˆ ´ ´ `   ´ ` ´ ˜
en viec Ðc Chua Tr
i huy bo giao 
c va co le chon
ˆ ´ ´  ` ` ` ´  `
mot n
c khac e hoan thanh l
i ha cua Ngai. Nhng
` ˜ ˆ ` ˆ `  ` `
Ngai a khong lam nh vay. Thay vı the, Ngai trng

` ˜ ˆ ´ ˆ 
´
Nh gi theo luat
 phap vo song cua Ðang Tao
 Hoa,
ˆ  ` 
´
dan cua Ngai vui h ng Ðat Ha
 ´  ˆ  ` ` ´  ´
Ðang Tao
 Hoa tiet lo ve Ngai—Vı li
 ıch cua chung ta! 131
´ ´ ˜
ˆ ˆ
phat  ıch ang nh ng ke ngang nhien vi pham  Luat 
´
ˆ ` ´ ´ ˆ ˆ
Phap nh ng m rong  long th ng xot oi vi dan toc 
´ ´ ` ´ ˆ ´ ´ `
kho tr i noi chung nay. Ðung vay,  Ð c Chua Tri tiep
´ ´ ` ` ` ˜ ´ ´
tuc trung tın vi li ma Ngai a h a vi ban  trung
`
` ` ´
thanh cua Ngai la Ap-ra-ham.
ˆ ˆ ˆ ` ´
Chang bao lau sau, dan Y-s-ra-en vao en x Ca-na-
` ´ ` ´ ˆ ´ ˜
an ma Kinh-thanh goi  la Ðat H a. Ni ay co nh ng
ˆ ˜ ` `  ˜
dan manh  me chiem ngu va ho chım am trong nh ng
`   ˆ ´ ´ ˜
th c  hanh suy oi ve luan ly. Ðang Tao  Hoa a cho
´ ˘ ˆ ` ˆ ˆ ˆ
phep 400 nam troi qua ma khong can thiep,  nh ng bay
` ` ´ ´ ´ ´  `
gi Ngai co ly do chınh ang e giao lai  vung at ay
ˆ ˆ ´ ´ ˜
cho dan Y-s-ra-en x a. (Sang-the Ky 15:16; cung xin
ˆ ´ ´ ` ˜ `
xem “Mot  Ð c Chua Tri hay ghen—Theo nghıa nao?”,
  ` ´ ˆ
trang 132-133). Ðe chuan b i vao Ðat H a, Moi-se sai 12
` ´ ` ` ´ `

ng i i do tham. M i ng i trong toan nay to ra


´ 
´
´ ˆ ˆ
thieu  c tin ni quyen l c  giai c u cua Ð c Gie-ho-va.
` ´ ´
˜ ˆ  
Li bao cao cua ho a khien dan s  lam bam chong lai 
´ ´ ` ` ˆ
´ ˆ ´ ˆ ˆ

Ð c Chua Tri va lap  m u tr lai  x E-dıp-to. Hau  qua


` ´ ´ `

la Ð c Chua Tri phat  ho phai lang thang trong ong
 ˘ ˆ ´
vang 40 nam (Dan-so Ky 14:1-4, 26-34).
´ ´ ˆ ` ´
An phat  o at   c  muc  tieu gı? Tr c khi chet,
ˆ ˆ ´ ˆ ´ ˜ ˘
Moi-se khuyen con cai Y-s-ra-en nh lai  nh ng nam
´ ˆ ˆ ˜ ˆ ´ ´ ˆ
Ð c Gie-ho-va a ha ho xuong. Moi-se noi vi ho:  “Vay, 
´ ˆ `  ˆ ˆ ´ ´
kha nhan  biet trong long rang Gie-ho-va Ð c Chua
`
ˆ `

Tri ng i s a-phat  ng i nh mot  ng i s a-phat 


` ˆ  ˆ ˆ ´ 
con mınh vay”  (Phuc-truy  en Luat-l  e Ky 8:1-5). Bat ke
˜ ` ˆ ´ ` ´ ˆ ˆ
nh ng hanh ong  xuc pham  en Ngai, Ð c Gie-ho-va
ˆ ˜ ` ´
` ˆ
van nuoi d ng ho,  va do o cho thay ho phai tuy thuoc 
` ` ` ` `
vao Ngai. Chang han,  ho song la nh Ngai cung cap
ˆ ´ ˘ ´ ˆ
ma-na, mot  th c an giong nh banh ngot  pha mat  ong.
˜ ` ˜
 ` ˆ
Ro rang ho a phai hoc   c  rat nhieu t kinh nghiem 
  ´ ˜ ˆ

trong ong vang. Ðang le qua kinh nghiem  ay, ho phai
˜ 
ˆ ˆ ` ´
thay ro  c  tam quan trong  cua viec  vang li Ð c
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
132 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
´ `  ´
` `
Chua Tri ˆ ay thng xot cua ho va n ng nh ni
` ´ ˆ ´
Ngai (Xuat E-dıp-to Ky 16:13-16, 31; 34:6, 7).
ˆ ´ ´ ` ´
Sau khi Moi-se chet, Ð c Chua Tri giao s mang 
˜ ˆ ˆ ˆ ˆ ` ` ˆ
lanh ao  dan Y-s-ra-en cho Gio-sue. Ng i an ong
` ` ˜
` ˜ ˆ ` ´
trung thanh va dung cam nay a  a dan vao x Ca-
`
 ` ˆ ´
na-an va can am bat tay ngay vao viec  chinh phuc  x
´ ˆ ˆ `  ˆ ˆ ˜ ´
o. Noi  trong mot  thi gian ngan, Gio-sue a anh bai 
`  ´ ` ´ ´
31 vua va chiem  c  phan ln vung Ðat H a. Ban  co
 ˆ
` ´ ` ´ ˆ ˆ
the thay thien l ich s hao h ng nay trong sach Gio-sue.

ˆ ´ ´ ` ˜ `
Mot  Ð c Chua Tri hay ghen—Theo nghıa nao?
´ ˆ ˆ ` ` ` ` ˆ
“Ðc Gie-ho-va, danh Ngai la hay Ghen, Ngai la mot 
´ ´ ` ˆ ` ` ` ˆ ´
Ðc Chua Tri hay ghen”.ˆ Ðay la li bınh luan  ch ung ta
´  ´ ˆ ´
co the oc thay ni Xuat E-dıp-to Ky 34:14 (NW), nhng
ˆ `  ´ ˜ `
cau nay co nghıa gı?
` ˆ ` ´  ´ ˜ `
T He-b-r d ich ra la “hay ghen” co the co nghıa la
`  ˆ ` ˆ ˆ ˆ ´
“oi hoi s ton sung chuyen oc,  ´ khong dung´ tung oi
˜ ´ ˆ
ngh ich”. Theo nghıa tıch cc  c`o li  cho ` cac ` tao  vat `
 ` ´ ˆ ˆ
cua Ngai, Ðc Gie-ho-va ghen ˆ ˆ v ı danh Ng ai v a s  th 
` ` ˆ `
phng  danh cho Ngai (E-xe-chi-en 39:25). Long sot
 ` ˆ ` ` ˜ ` `
sang cua Ngai trong viec hoan thanh nhng gı ma danh
` ´  ´ ˜ ` ` ˜ ˆ ´ 
Ngai chng to, co nghıa la Ngai se thc  hien  y  inh cua
` ´ ˆ
Ngai oi vi nhan loai. 
˜ ´ ´  ` ˆ ´
Chang han,  hay xem xet an phat  cˆ ua Ngai  tren cac
ˆ ˆ
dan toc c ngu tai  at Ca-na-an. Mot   hoc  gia dien ´ ta
ˆ  `
ghe rn  nh sau: “S th phng  than Ba-anh, At-tat- 
ˆ ` ´  ´  ´ ˜ ˆ
te va cac than Ca-na-an khac gom co nhng cuoc  truy
´  `  ` ˜ ˆ
hoan xa hoa; cac en th cua ho la nhng trung tam
`  ˆ `
thc  ˆ hanh oi bai.... Dan Ca-na-an th phng qua s
ˆ ˆ `   `   
buong tha vo luan... va roi giet con au long cua ho e
´  ´ ´ `   ˜ ` ˜
te cac than o”. Cac nha khao co a tım c nhng
`  ˜     ˘
lo ng hai cot cua nhng tre b i giet e te than. Mac
` ´ ´ ` ˜  ´ ˆ ` ´  ˆ
du Ðc Chua Tri a ´ e y en viec  lam sai tr` ai  cua dan
´ ` ` ˆ
x Ca-na-an vao thi Ap-ra-ham, nhng Ngai to ra kien
 ´  ˆ  ` ` ´  ´
Ðang Tao
 Hoa tiet lo ve Ngai—Vı li
 ıch cua chung ta! 133
ˆ  ` `
Vua cai tr i khong phai la ng i
˜ ` `   `
Trong suot quang hanh trınh trong ong vang va
˜ ˘  ` ´ ´
trong nh ng nam au ni vung Ðat H a, n c Y-s-ra-
ˆ ˆ ` ´ ˆ ˆ ˜ ˆ
en do Moi-se va sau o do Gio-sue lanh ao.  Dan Y-s-
ˆ ˆ  ` ` ` ` ´ ˆ ˆ `
ra-en khong can ng i nao lam vua vı Ð c Gie-ho-va la

`  ˘ ˆ  ˆ
Ðang Thong Tr i cua ho.  Ngai sap at  viec  bo nhiem 

˜  ˆ
ˆ

`
tr ng lao e phan giai kien  tung   c a thanh. Ho
` ˆ ` ´ ˜ ˆ ´  ˆ ˆ
duy trı trat  t  va giup  dan chung ve thieng lieng
 ˆ ˆ ´ ´
(Phuc-truy
 en Luat-l  e Ky 16:18; 21:18-20). Sach Ru-t

´ ˘ ´ ´  ` `
nhan vi ho en 400 nam, cho phep ho co u thi gi
   ´ ´
e sa oi (Sang-the Ky 15:16).
ˆ ´ ´ ´ ˆ 
Dan Ca-na-an co y thc c  sˆ nghi em trong  cua
` ´  ˆ ˆ ´
hanh vi sai trai cua ho khong? That  v ay,  ˆ ho c phu
ˆ ˆ ` ´ ˆ ˆ
cho mot lng tam ma cac luat  gia eu cong nhan nh
ˆ ˘   ´  ´ ` ˆ ´ ˆ
mot  can ban pho quat ve ao  c va cong ly (Ro-ma 2:
  ˘ ˆ ´
12-15). Bat ke kha nang ay, dan Ca-na-an c tiep tuc
˜ ` ´ `    `
nhng thc  hanh gm ghiec la giet con e te than va
` `
am mınh trong tınh duc  truy  lac. 
` ´ ´ ˆ ˆ  
Vı s chınh trc,  Ðc Gie-ho-va quyet  inh phai tay
ˆ ˆ  ` ˆ  `
sach
 at. Ðay khong phai la s diet chung. Ngi Ca-
` ´ ˆ ´   ´
na-an, tng ca nhan nh Ra-hap hay ca nhom nh
` ˆ ` ` ˆ ˆ ˆ 
ngi Ga-ba-on, vı tınh nguyen chap nhan tieu chuan
  ˆ ´  ´  ´ `   ˜
cao ca ve luan ly cua Ðc Chua Tri, eu a c ˆ
` ˆ ˆ ´ ˜  `
cha ra (Gio-sue 6:25; 9:3-15). Ra-hap a tr thanh mot 
` ` ˆ  ˆ `
mau chot trong dong hoang toc  cua ang Me-si, va con
´ ˆ ˘ ˆ  ` 
chau Ga-ba-on c ac an phung s tai  en th cua
´ ˆ ˆ ˆ ˆ  
Ðc Gie-ho-va (Gio-sue 9:27; E-x-ra 8:20; Ma-thi- 1:1,
5-16).
 ˆ `   ´ `   
Nh the, khi bo cong tım hieu e co hınh anh ay u
` ˜ ` ˆ ´ ˆ ´ ` ˆ
va ro rang, da tren cac s kien, chung ta de dang nhan
´ ˆ ˆ ` ´ ´ ` ´ ` ´ 
ra Ðc Gie-ho-va la Ðc Chua Tri chınh trc  va´ ang
ˆ ` ´ ´ ´
kham phuc.  ´ Ng ai ghen chınh ang co li  cho cac tao 
ˆ `
vat
 trung tın cua Ngai.
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
134 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
´ ˆ ´ ` ´  ´ ´ 
cho chung ta mot  cai nhın thoang qua ay thıch thu ve
ˆ ´
˜ ˜ ` ˆ 
viec  cac tr ng lao a d a  vao luat  ni Phuc-truy  en
ˆ ˆ ´ 
´ ˆ
Luat-l  e Ky 25:7-9 e x ly mot  vu tranh tung  nh the
`
nao.
` ˆ ´ ` ` ` ˆ `
Thi gian troi qua, n c nay th ng lam phat  long
´ ´ ` ` ˆ ˆ ` `
Ð c Chua Tri vı lien tiep bat tuan va quay sang th
´  ´ ` `
cac than x Ca-na-an. Nh ng khi ho ri vao tınh trang 
 ` ` ˆ  ´ ˆ ˆ ´ ˜
khon kho cung c c  va keu cau Ð c Gie-ho-va giup ,
` ´ ` ˆ ´ ´ 

Ngai lai  nh en ho.  Ngai day len cac quan xet e giai
´ ˆ ˆ ´
´ ´
´ ˆ
thoat dan Y-s-ra-en, c u ho khoi s  ap b c cua cac dan
ˆ ´   ´ ˆ ´ ´
toc lang gieng. Quyen sach mang ten Cac Quan Xet
` ` ˆ ˜ ˆ

trınh bay song ong  nh ng cong trang  cua 12 trong so
´ ´
` ´ ´ ˆ
cac quan xet can am nay (Cac Quan Xet 2:11-19; Ne-
ˆ
he-mi 9:27).

´ ´ ˆ ´
L ich s ghi lai:  “Ð ng luc o, khong co vua trong
ˆ ` ´ ` `
´
Y-s-ra-en; ai nay lam theo y mınh lay lam phai” (Cac
´ ´ ˜ ˆ 
Quan Xet 21:25). Quoc gia co nh ng tieu chuan an  inh
ˆ ´ ˆ ´ ´ ˜
´

trong Luat  Phap cho nen vi s  giup  cua cac tr ng
˜ `

´  ˆ ´ ˆ

lao va s  chı day  cua cac thay te le, dan s  co mot  c s


 ` ˜ ` `
 ` `
e ‘lam nh ng gı la phai theo mat mınh’, va thay an
ˆ ˆ ` ˜ ˆ ˆ ´ ´ 
tam trong viec  nay. Hn n a, bo Luat  Phap co ieu

´  ˆ  ˆ  ` ˆ
khoan noi ve mot  en tam,  hay mot  en th di ong,  ni
` ´  ˆ
` ˆ ˆ
ng i ta co the dang cua-le. S  th ph ng  that  tap 
ˆ ´ `
trung ni ay giup quoc gia hp  nhat trong thi gian
`
nay.
 ´  ´
Phan Hai—S  th inh v ng
 d i trieu cac vua
´ ˆ ` ´ ´
Trong luc Sa-mu-en lam quan xet trong nc Y-s-ra-
ˆ ` ˆ `  ˆ ` `
en thı dan s oi e mot  ngi lam vua ho.  Ba vi vua
 ˆ ´ ` ˆ ˆ
`
au tien—Sau-l, Ða-vıt va Sa-lo-mon—moi ngi cai
˘ ` ˘  ˘ ´
tri 40 nam, t nam 1117 en nam 997 TCN. Nc Y-s-
ˆ ´ ˆ ` ´ ` `
ra-en at  ti tot  ınh cua s giau co va vinh quang, va
 ´ ˜ ˆ ˜ ´
Ðang Tao  Hoa a thc  hien  nhng bc quan trong 
ˆ   ` ˜ ˜ 
trong viec  chuan bi vng quyen cho Dong Doi se en.
 ´  ˆ  ` ` ´  ´
Ðang Tao
 Hoa tiet lo ve Ngai—Vı li
 ıch cua chung ta! 135
´ ´ ` ´ ` ` ˆ ˆ
Vi t cach la quan xet va nha tien tri, Sa-mu-en
˜ ˘ ´ ´ `  ˆ ˆ

a cham soc chu ao s  an toan ve thieng lieng cua


ˆ ˆ ´
ˆ ` ˆ
dan Y-s-ra-en, nh ng cac con cua ong thı khong  c 
ˆ ` ˆ ` ˆ ˆ `
nh vay.  Cuoi cung dan s  oi Sa-mu-en: “Bay gi, xin
˜ ˆ ˆ ´ ˆ ˆ ˘ ´ ´ ´
hay lap  tren chung toi mot  vua ang  oan-xet chung
ˆ ´ ˆ ˆ ´ ˜ ´  ´ ˆ ˆ
toi, y nh cac dan-toc  khac a co roi”. Ð c Gie-ho-

´ ˆ ` ´ `

va giai thıch cho Sa-mu-en biet ham y trong oi hoi



˜ ` ˆ ´
cua ho:  “Hay nghe theo moi  li dan-s  noi... ay chang

´ ´ ` ˆ ` ` ` ´
phai chung no t -choi ng i au, ben la t -choi ta o,
 ´ ´ ˜ ´ ˆ ˆ
hau cho ta chang cai-tr i chung no n a”. Ð c Gie-ho-va
´ ˜ ˆ

`
thay tr c nh ng hau  qua tai hai  cua dien bien nay
ˆ ˆ  ` ˆ 
(1 Sa-mu-en 8:1-9). Tuy nhien, the theo li yeu cau

` ˜
ˆ ` ˆ ˆ `
cua ho,  Ngai a chı  inh mot  ng i khiem ton ten la
` ˆ ˆ ˆ 

Sau-l lam vua tren dan Y-s-ra-en. Bat ke s  khi


  ´ ˆ ˆ  ˆ
au ay h a hen,  sau khi len ngoi vua, Sau-l bieu lo
´ ´
` ˆ

khuynh h ng b ng bınh va vi pham  mang  lenh  cua


´ ´ ` ` ˆ
´ ´ ` ˆ
Ð c Chua Tri. Nha tien tri cua Ð c Chua Tri thong
´ ` ˆ ˜ ` ` ´ ˆ ˆ
bao la ngoi vua se  c  ban cho ng i ma Ð c Gie-ho-
` ´  ` ´ ˜ ˆ `
va v a y. Ðieu nay khien chung ta thay ro s vang li
` ` ´ ´ ` ` ` ´
t trong long co gia tri la ch ng nao oi vi Ðang Tao 
´ ˆ
Hoa (1 Sa-mu-en 15:22, 23).
´
´ ˆ `
Ða-vıt, v i vua ke tiep cua n c Y-s-ra-en, la con trai
´ ˆ ` ˆ ´ 
ut trong mot  gia ınh thuoc  chi phai Giu-a. Ve s  l a 
` ` ´ ´ ` ´ ´ ˆ
chon  bat ng nay, Ð c Chua Tri noi vi Sa-mu-en:
` `  ` ´ ˆ ˆ `
“Loai ng i xem be ngoai, nh ng Ð c Gie-ho-va nhın
` ˆ ˆ ´
thay trong long” (1 Sa-mu-en 16:7). Viec  Ðang Tao  Hoa
` ` `  ´ ´ ˆ
nhın vao con ngi be trong cua chung ta ch khong
` `  `
`  ´ ˆ
nhın vao be ngoai chang phai la ieu khıch le hay sao?
 ˆ ´ ˆ ` ´ ´ ˆ ˆ
Dau vay,  Sau-l theo y rieng. T luc Ð c Gie-ho-va
´ ` ´

chon  Ða-vıt lam vua t ng lai, Sau-l b i am anh—b i


ˆ ´
´
ˆ ` ´ ´ ˆ ˆ
thoi thuc bi y t ng diet  tr Ða-vıt. Ð c Gie-ho-va
ˆ   ´
` ` ` ´
khong e cho ieu o xay ra, va cuoi cung Sau-l va cac

ˆ
ˆ ´
con trai cua ong b i t tran  trong khi tranh chien vi
ˆ ˆ ˆ `
mot  dan gay chien goi  la Phi-li-tin.
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
136 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?

´  ´ ` ` ˆ
Ban
 co the tham quan khu vc phıa nam t ng thanh Gie-ru-sa-lem,
´ ˘ ˆ  ˆ
n i Vua Ða-vıt at
 kinh o cua ong
´ ˆ ˆ  `  ˆ  ˆ
Ða-vıt len ngoi vua cai tr i
thanh Hep-ron. Roi ong
 ` ˆ ` `  ˆ  ´ ˆ
chiem thanh Gie-ru-sa-lem va d
i thu o ve o. Ong
˜  ˆ ` ˜  ˆ  ˆ ˆ ´
cung m
rong b
coi cua Y-s
-ra-en cho en tan bien gi
i
˜  ` ´ ˆ ˆ ˜ ´ ´
lanh ´ tho ma Ðc Gie-ho-va a ha ban cho con chau
 ´   ` `
cua Ap-ra-ham. Ban co the oc l ich s giai oan nay (va
 ´ ´ ´ ´ 
l ich s cac vua sau o) n
i sau sach l ich s trong Kinh-
 ´  ˆ  ` ` ´  ´
Ðang Tao
 Hoa tiet lo ve Ngai—Vı li
 ıch cua chung ta! 137
´ ´ ´
ˆ ` ˆ `

thanh.1 Cac sach l ich s ay tiet lo la cuoc  i cua Ða-
´ ˜ ´  ˜  ` 
vıt cung co ay nh ng van e. Chang han  vı chieu theo

` ˆ ˜ ˆ `
ham muon cua con ng i, ong a pham  toi  ngoai  tınh
´ ` ´ ˆ `  ˜ 
vi nang Bat-Se-ba xinh ep  va roi pham  nh ng ieu sai
´ ´ ` ´ ˆ ˆ ` ´ ´
trai khac trong khi tım cach che ay  toi.  La Ð c Chua
` ´ ´ ˆ ˆ ˆ 
ˆ
Tri chınh tr c,  Ð c Gie-ho-va khong the bo qua toi  loi

´ ` ´ ˆ ` ˘ ˘ ˆ ´
cua Ða-vıt. Nh ng vı Ða-vıt chan thanh an nan nen Ð c
´ ` ˆ ` ˆ ´ ˆ ´ ´ 
Chua Tri khong oi buoc  ap dung  mot  cach c ng ran
` ˆ ´ ` ˆ ´ ˘  ´
hınh phat  theo Luat  Phap; du vay,  Ða-vıt gap  nhieu kho
˘ ` ` ˆ

ˆ
ˆ
khan trong gia ınh vı hau  qua cua toi  loi cua ong.

´ ˆ

` ´  
Trai qua cac cuoc  khung hoang nay, Ða-vıt dan dan
˜ ´ ´ ` ` ˆ ´ ˆ ˆ
biet ro hn Ð c Chˆ ua Tri la mot  Ðang co that—m  ot 
´
´ ´ ˆ ˆ 
Ðang co cam xuc. Ong viet: “Ðc Gie-ho-va  gan moi 
`   ` ˜ ˆ 

ng i cau-khan Ngai... cung nghe tieng keu cau cua ho” 


ˆ ` ` ˆ ` ˆ

(Thi-thien 145:18-20). Long thanh that  va mo men cua


´ `
˜ ` ´ ` ´ ˆ `
Ða-vıt  c  bay to ro rang qua cac bai hat tuyet  vi
ˆ  ˆ
´ ˆ `
do ong soan  chiem gan mot  n a sach Thi-thien. Hang
ˆ ` `
` ´ ˆ ` ´ `
trieu  ng i tım  c  an ui va khıch le t cac bai th
` ˜ ´ ˆ `
´ ´ ´ ´
nay. Hay xem xet than tınh cua Ða-vıt vi Ð c Chua
`
´ ˆ ˜
Tri nh  c  phan anh ni Thi-thien 139:1-4: “Hi
´ ˆ ˆ ` ˜ ` ´ ˆ ` ˆ ´
Ð c Gie-ho-va, Ngai a do-xet toi, va biet toi. Chua biet
ˆ  ´ ˆ ´ ˆ ` ´ 
khi toi ngoi, luc toi  ng day.  T xa Chua hieu-biet
´
ˆ ` `
ˆ ˜ ˆ ` ˜ ´
y-t ng toi.... Vı li ch a  tren l i toi, kıa, hi Ð c
ˆ ˆ ` ˜ 
Gie-ho-va, Ngai a biet tron  het roi”.
´ ˘ ˆ ˜  ˘
´
´
Ða-vıt ac  biet  biet ro quyen nang giai c u cua Ð c
´ ` ˆ 
Chua Tri (Thi-thien 20:6; 28:9; 34:7, 9; 37:39). Moi lan
ˆ ˆ ˆ ´ ˆ ˆ 
nghiem   c,  ong tin cay  Ð c Gie-ho-va nhieu hn. Ban 
´   ´   ´ ˆ
co the thay bang ch ng ve ieu o ni Thi-thien 30:5;
` ˘ ´  ˆ ˆ
62:8; va 103:9. Hoac  ban  co the oc  Thi-thien 51, mot 
` ´
` ˆ ´
bai th Ða-vıt viet sau khi  c  s a tr i vı pham  toi  vi
´ ˆ ˆ
´ ` ´ ´
Bat-Se-ba. That  thoai mai lam sao khi biet chung ta co
ˆ ` ˆ ˆ ´ ´  ´
1 Ðay la 1 Sa-mu-en, 2 Sa-mu-en, 1 Cac Vua, 2 Cac Vua, 1 S-ky
`  ´
va 2 S-ky.
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
138 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
 ˆ ` ` ´ ´ `

the tho lo long mınh vi Ðang Tao  Hoa va  c  bao am
` ` ˆ ˆ ` ˆ `
la Ngai khong kieu ky nh ng khiem nhng lang nghe!
ˆ ˆ

`

(Thi-thien 18:35; 69:33; 86:1-8). Khong phai chı nh tr ai


ˆ ` ´ ´ ` ˆ
qua kinh nghiem  ma Ða-vıt co long biet n nh the. Ong
ˆ
ˆ ´ ˜ ` `
viet: “[Toi] t ng en moi  viec  Chua a lam, va suy-gam
ˆ ˆ
´ ˆ
cong-viec  cua tay Chua” (Thi-thien 63:6; 143:5).
´ ˆ ˆ ˜ ˆ ˆ ´ ˘ ˆ ´
Ð c Gie-ho-va a lap  mot  giao c ac  biet  vi Ða-
´  ˆ ´ ` ` ´ ´ ˜ ˆ 
vıt ve mot  n c i i. Ða-vıt co le khong hieu tron 

´ ´ ˜
ven  tam quan trong  cua giao c o, nh ng qua nh ng
´ ` ´ ´
chi tiet  c  ghi trong Kinh-thanh sau nay, chung ta co
 ` ´ ´ ` ` ˜ ˜
the thay la Ð c Chua Tri muon cho biet Dong Doi a
´ ˜ ` ` ˆ ´ ˆ
h a se ra t dong toc  Ða-vıt (2 Sa-mu-en 7:16).
ˆ ˆ ˆ
Sa-lo-m` ´ on, v˜ i vua
 khon
` ngoan,

va y nghıa cua i song
ˆ ˆ
´  ` ˆ
Sa-lo-mon, con trai cua Ða-vıt, noi tieng la khon
` ´ ´  ´ ` ˆ
ngoan, va chung ta co the  c  li  ıch t s  khon ngoan

ˆ ` ´ ˆ ˆ ` ´ 
cua ong nh oc  sach Cham-ngon va sach Truyen-ao 
` ˜ ´ ´ ´ ´ ´
la nh ng sach co gia tr i het s c th c  te1 (1 Cac Vua 10:
´  ˘ ˆ ´ ´ ˜
23-25). Sach Truyen-ao  ac  biet  giup ıch cho nh ng ai
` ´ ˜
ˆ ´ ˆ
ang i tım y nghıa cua cuoc  song nh chınh Sa-lo-
ˆ ˆ ˜ ` ` ´
mon, v i Vua khon ngoan, a lam. La vua n c Y-s-ra-
ˆ  ˆ ` ` ` ˆ ˆ ˆ ´
en au tien sinh ra t dong hoˆ ang toc,  Sa-lo-mon co rat
  ´ ˘ ˜
´ ´
nhieu trien vong  tr c mat.  Ong cung am trach d  an
ˆ ˜ ˆ ´

ˆ ˆ `
xay cat vı ai;  ong co u loai  cua ngon vat  la tren ban;
ˆ
ˆ ` ´ ´
ong vui h ng am nhac  va giao du vi gii sang trong. 
ˆ ˆ ´ ´ ˆ ˆ
Tuy nhien, ong viet: “Ðoan  ta xem-xet cac cong-viec  tay
` ˜ ` `  ` ˜  ` ´ `
mınh a lam va s  lao-kho mınh a ch iu e lam no; kıa,
 ´ ` ˆ 
moi  ieu o la s  h -khong” (Truyen-ao  2:3-9, 11). Sa-
ˆ ˆ ˆ `
lo-mon i en ket luan  gı?
ˆ ˆ ´ ˜ `
´
Sa-lo-mon viet: “Chung ta hay nghe li ket cua ly-
` ´ ´ ´ ´ ` ` ˜ ´
thuyet nay: Kha kınh-s Ð c Chua Tri va gi cac
ˆ ˜ ´ ˜ ˆ ` ` `  ˆ `
1 Ong cung
vietˆ sach
´ Nh

a-ca,
´ m` ot
 bai˘ th tınh
ˆ lam
` noi bat
 long
trung trinh cua co gai tre vi chang chan chien hen mon. 
 ´  ˆ  ` ` ´  ´
Ðang Tao
 Hoa tiet lo ve Ngai—Vı li
 ıch cua chung ta! 139
 ˘ ` ` ˆ
` ´
ieu-ran Ngai; ay la tron  phan-s   cua ng i. Vı Ð c
´ ` ˜ ´ ´ ´ ˆ ˆ
Chua Tri se em oan-xet cac cong-viec,  en noi
ˆ ´ ˆ ˘ ˆ ˘ ´ ˜ ˆ
viec  kın-nhiem  hn het, hoac  thien  hoac  ac cung vay” 
 ` ´  ´ ˆ ˆ
(Truyen-ao  12:13, 14). Phu hp  vi ieu o, Sa-lo-mon
˜ ` ´ ˆ ˆ  `
a tham d  vao d  an xay cat mot  en th nguy nga
´ `
˘  ` ˆ ´ `
keo dai bay nam e lam ni cho dan chung th ph ng 
´ ´ ` ´
Ð c Chua Tri (1 Cac Vua, ch ng 6).
 ˘ ´  ˆ ˆ ´ ´
Nhieu nam d i trieu ai  Sa-lo-mon, n c  c  thai
` ` ´ ` ˆ `
bınh va th inh v ng  (1 Cac Vua 4:20-25). Du vay,  long

ˆ ˆ ´
´ ´ ˆ ˆ
cua ong khong ch ng to tron  ven  vi Ð c Gie-ho-va nh
´ ˆ ˆ ´  ` 
Ða-vıt. Sa-lo-mon c i nhieu v ngoai  va e cho ho xoay
` ˆ  ´ 
` ´ ˆ ˆ
long ong ve cac than cua ho.  Cuoi cung Ð c Gie-ho-va
´ ˜ ´
` ´ ´
phan: “Ta se oat  lay n c khoi ng i... Vı c Ða-vıt,
 ´ ` ` ´ ˆ ` ˜ ˜ 
ay-t ta, va vı c Gie-ru-sa-lem ma ta a chon,  ta se e
ˆ ´ ´
lai mot  chi-phai cho con trai ng i” (1 Cac Vua 11:4, 11-
13).
  ˆ
Phan Ba—V ng quoc b i phan chia
ˆ ˆ  ` ˘ `
Sau khi Sa-lo-mon chet vao nam 997 TCN, mi chi
´ ´ ` ˆ ` 
phai phıa bac ly khai va lap  thanh vng quoc Y-s-ra-
ˆ  ` ` ˘
en. Vng quoc nay bi A-si-ri chinh phuc  vao nam 740
´ ˆ ´
TCN. Cac vua  Gie-ru-sa-lem chı cai tri co hai chi
´  `  
phai. Vng quoc Giu-a nay ton tai  cho en khi Ba-by-
ˆ ` ˆ ` ˘
lon chinh phuc  thanh Gie-ru-sa-lem vao nam 607 TCN;
` ˆ ` `
va dan c bi bat i lam phu tu. Giu-a bi bo hoang
˘
trong 70 nam.
ˆ ˆ ˆ ` ˆ ˆ ˆ
Sau khi Sa-lo-mon chet, con trai ong la Ro-bo-am len
  ` `  ´ ˆ ´  `
nam quyen va ha khac oi vi dan chung. Ðieu nay dan
ˆ ˆ  ` ` ´

en mot  cuoc  noi loan  va m i chi phai ly khai tr


` ´ ˆ ´
thanh n c Y-s-ra-en (1 Cac Vua 12:1-4, 16-20). Qua
 ˘ ´  ` ˆ `  ´
nhieu nam, v ng quoc phıa bac nay khong con gan bo
´ ´ ´ ` ˆ ˜ ˆ ´ ` `
vi Ð c Chua Tri that  n a. Dan chung th ng quy lay 
´ ` `  ` ˘ ` ˜
tr c hınh t ng  con bo bang vang hoac  ri vao nh ng
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
140 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
` ´ `
´ ˆ ´ ´
hınh th c th ph ng  gia khac. Mot  so vua b i am sat
` 
ˆ  ` ´ ˆ
va trieu ai  cua ho b i lat  o va b i tiem oat.  Ð c Gie-
ˆ ˜ `
` ˆ
´ ` ˆ
ho-va a bay to long kien nhan ln lao; Ngai khong
´ ´ ˆ
´
´ 
`
ngt sai cac tien tri canh cao ca n c ve th ˆ am hoa  ch
´ ´ ˆ ´ ˆ ` 
on ho neu ho c tiep tuc  boi  ao.  Sach O-se va A-mot
´ ˆ ´ ˆ ˆ ` ˆ
do cac tien tri viet ch a  ng  thong iep  danh rieng
´  ` ` ˘
cho v ng quoc phıa bac. Cuoi cung, vao nam 740 TCN,
˜
´ ˆ
´
A-si-ri a em en tham hoa  nh cac tien tri cua Ð c
´ ` ˜ ´ ´
Chua Tri a noi tr c.
 ´  ˆ ` ´
Ve phıa nam, 19 vua lan l t  ke v i thuoc  nha Ða-vıt
ˆ ´ ˘ ´
cai tr i tren Giu-a ˆ cho ti nam 607 TCN. Cac Vua A-sa,
ˆ ˆ ´ ˆ ` ˆ
Gie-ho-sa-phat, E-xe-chia, va Gio-si-a cai tr i giong nh

` ´ `
´ ˆ ˆ
to phu cua ho la Ða-vıt, va ho  c  n cua Ð c Gie-ho-
´ ´
´
va (1 Cac Vua 15:9-11; 2 Cac Vua 18:1-7; 22:1, 2; 2 S -ky
´  ´ ` ´ ˆ ˆ ´
17:1-6). D i trieu cac vua nay, Ð c Gie-ho-va ban ph c
´
cho v ng quoc. Sach The Englishman’s Critical and
ˆ ˘  ´
Expository Bible Cyclopædia ghi nhan:  “Ðac  iem sang
´
`  ` ´ ` ˆ
choi cua v ng quoc Giu-a la en th, ch c te le, va luat 
´ ` ˘
 ´ ´ `
`
phap thanh van thay eu do Ð c Chua Tri chı  inh, va
ˆ ˆ ˆ ˆ ´ ´ ` ´ ˆ ` ˆ
s  cong nhan  Gie-ho-va Ð c Chua Tri co mot  va that 
`   ˆ ` ´ ˆ ´
la vua than quyen that....  S  trung thanh vi luat  phap
 ˆ ´ ´  `
san xuat ra mot  loat  vua trong o co nhieu vua tot va
ˆ
ˆ ´ ˜  ˆ `
khon ngoan... Bi vay  n c Giu-a a ton tai  lau hn la
´ ´  ˆ ˆ ˆ ˆ ´
n c ch i em phıa bac ong dan hn”. So vua thien  that  ıt
´ ˆ ´ `
´ `
oi so vi so vua khong b c theo  ng cua Ða-vıt. Du
ˆ ´ ˆ ˆ ˜  ˆ   ´
vay,  Ð c Gie-ho-va a sap xep moi  s  viec  e roi ‘Ða-vıt,
ˆ ´
`  ´ ˆ ` ´ ˘ `

toi t cua Ngai, hang co mot  ngon  en tr c mat  Ngai 


ˆ ` ` ´ ´ ´ ` ˜
Gie-ru-sa-lem, thanh ma chınh Ð c Chua Tri a chon 
 ˘ `
´ ´
e at  danh Ngai  o’ (1 Cac Vua 11:36).
  ˆ
Ði en cho huy diet

` ˆ ´
`
Ma-na-se la mot
 trong cac vua Giu-a bo s  th
ˆ ` `
ˆ
ph ng
 that.
 “Ng i  a con trai mınh qua l a, tap-

 ´  ˆ  ` ` ´  ´
Ðang Tao
 Hoa tiet lo ve Ngai—Vı li
 ıch cua chung ta! 141
` ´ ˆ ˘ ` ˆ ´  ˆ ˆ ˜
tanh phep thien-van va viec  boi iem; lap  nen nh ng
 `  ´ ` `  ´ ´ ˘ ´
ong-cot va thay boi. Ng i lam ieu ac tr c mat  Ð c
ˆ ˆ ´ ` ˆ ` ` ´
Gie-ho-va qua ch ng, choc  gian  Ngai hoai” (2 Cac Vua
ˆ ` ´
21:6, 16). Vua Ma-na-se quyen du dan s  “lam ac hn
´ ˆ ˆ ` ´ ˆ ˆ ˜
ˆ
cac dan-toc  ma Ð c Gie-ho-va a huy-diet”.  Sau khi
ˆ
´ ` ˆ
ˆ
lien tiep canh cao Ma-na-se va dan s  cua ong, Ðang
´ ˆ ˜ ´ ˆ
Tao  Hoa tuyen bo: “Ta se xoa sach  Gie-ru-sa-lem nh
` `
´ ˜
´ ´
ng i ta chui-r a cai ıa” (2 S -ky 33:9, 10; 2 Cac Vua
21:10-13).

 ´ ˆ ˆ  
Nh m au, Ð c Gie-ho-va e cho A-si-ri bat Ma-
`  ˆ ` `   `
na-se va xieng ong vao cum bang ong em i lam phu
`
´ ´ `
ˆ
tu (2 S -ky 33:11). Ni x l u ay, Ma-na-se tınh ngo
` `  ´ ˘ ´ ´ `

va “ha mınh xuong lam tr c mat  Ð c Chua Tri cua


 ` ´ ˆ ˆ
´ `
to-phu ng i”. Ð c Gie-ho-va phan ng nh the nao?
´ ´ `
` `
`
“[Ð c Chua Tri] du nghe li nai-xin cua ng i, dan
`  ˆ ´ `
ng i ve Gie-ru-sa-lem trong n c ng i; khi ay Ma-
` ˆ ˆ ` ´ ´ `
na-se nhın biet Gie-ho-va la Ð c Chua Tri”. Vua Ma-
` ´
ˆ ` ˆ
ˆ
na-se va chau cua ong la Vua Gio-si-a, ca hai th c  hien 
˜
´  ˆ ˆ
nh ng cai cach can thiet. Tuy vay,  quoc gia van khong
`
˜  ˆ ` ˆ ˆ ´ 
t bo vınh vien s  suy oi tren bınh dien  rong  ln ve
ˆ ´ ` ´
´ ´
ton giao va ao   c (2 S -ky 33:1-20; 34:1–35:25; 2 Cac
Vua, ch ng 22).
ˆ  ´  ` ´ ˆ ˆ ˜ ´ ˆ
Mot  ieu ang ke la Ð c Gie-ho-va a sai cac tien tri
 ˆ 
`  ˜ `
sot sang i tuyen bo quan iem cua Ngai ve nh ng gı
ˆ ˆ ˆ `
´ ˆ ˆ
ang dien ra.1 Gie-re-mi thuat  lai  li cua Ј c Gie-ho-
` `  ´
´ ˆ
va: “T ngay to-phu cac ng i ra khoi at E-dıp-to cho
` ˜  ´ ´ ´ ˆ
en ngay nay, ta a sai moi  ay-t ta, t c cac tien-tri,
` ´ ` ˆ ´
en cung cac ng i; moi ngay ta day  sm sai ho en”.
ˆ ˆ ´ ´ ` ` ´
Nh ng dan s  khong nghe Ð c Chua Tri. Ho lam ac
˜ ˆ ˆ ´ ´ ´ ˆ
1 Nh ng thong iep co tınh cach tien tri  c  soi dan nh
ˆ  ˆ  ´ ´ ˆ ˆ ˆ
tren nam trong mˆ ot  ˆ so sach trong Kinh-thanh nh E-sai, Gie-re-
ˆ ˆ ˆ ˆ ´ ˆ ˆ
mi, Ca-thng, E-x ´ e-chi- en, Gi o- en, Mi-ch e, Ha-ba-c uc, S o-ph o-
` ´ ´ ˆ ` ´ ˜
ni. Con cac sach Ap-ia, Gio-na, va Na-hum chu trong en nh ng
ˆ ˆ ` ´
´


dan toc  chung quanh ma cac giao d ich cua ho co anh h ng en
ˆ
´ ´ `
dan s  cua Ð c Chua Tri.
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
142 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?

ˆ ˆ ` ˆ
hn to phu cua ho!  (Gie-re-mi 7:25, 26). Ngai khong
´
´ ` ` ´ ` ´ ˆ
ngt canh cao ho “vı [Ngai] co long thng-xot dan-s 

` ˆ ´ ´ ´ `
[cua Ngai]”. Ho van khong ch iu ap ng. Do o, Ngai
˜ ´ ˆ ´
ˆ ` `
a cho phep Ba-by-lon pha huy Gie-ru-sa-lem va lam
´ ˆ ` ˘ ´

cho x nen hoang vu vao nam 607 TCN. X b i bo hoang


˘
´ ˆ ˆ
trong 70 nam (2 S -ky 36:15, 16; Gie-re-mi 25:4-11).
ˆ ˆ ´ ` ˆ
´ ´ ` ˆ
Viec  on qua cac hanh ong  cua Ð c Chua Tri nen
´ ´ ˆ ´ ˆ ` ´
giup chung ta nhan  th c  c  s quan tam va cach c

´
´ ˆ ˆ ´ ˆ
`
x chınh tr c  cua Ð c Gie-ho-va oi vi dan cua Ngai.
` ˆ ´ ` ˆ  ` `
Ngai khong r ut lui va khong ngoi ch xem ng i ta
` `  ` ˜ ` ´ ´
lam gı, nh the Ngai lanh am.  Ngˆ ai tıch c c  co giup
´  ˆ
´ ˜ ´
ho.  Ban  co the thong cam tai  sao E-sai noi: “Hi Ð c
ˆ ˆ ` ` ´ ˆ ´ ˆ
`
Gie-ho-va,... Ngai la Cha ˆ chung toi!... Chung toi thay la
ˆ
` ` ˆ ` 
viec  cua tay Ngai” (E-sai 64:8). Vı vay  ngay nay nhieu
` ´ ´ ` ` ` ´
ng i noi en Ðang Tao  Hoa nh la “Cha” vı Ngai ap
` ˆ ` ´ ˆ ` ˆ
 nh la mot
lai  ng i cha co yeu thng va quan tam.
ˆ ` ˜  ´

Tuy nhien, Ngai cung biet rang chung ta phai ch iu


´ ˆ  ` ˆ
´ ` ˆ
trach nhiem  ve  ng loi rieng cua chung ta cung hau 


´
qua cua no.
ˆ ˆ
` ` ˘ `

Sau khi dan toc  trai qua thi ky 70 nam phu tu  Ba-
ˆ ˆ ˆ ´ ´ ` ˜ ` ` ` ˆ
by-lon, Gie-ho-va Ð c Chua Tri a lam thanh li tien

`  ˆ ˆ ˆ ˆ
tri cua Ngai ve viec  khoi phuc  Gie-ru-sa-lem. Dan s 

´ ` ´
 ˆ  ˆ
 c  giai phong va  c  phep tr ve que h ng e ‘xay-
 `
´ ˆ ˆ
ˆ
cat lai  en-thˆ  cua Ð c Gie-ho-va  Gie-ru-sa-lem’ (E-
ˆ ´
x-ra 1:1-4; E-sai 44:24–45:7). Mot  so sach trong Kinh-
´ ´  ˆ ` ˆ ˆ ´ 
thanh1 noi ve s  khoi phuc  nay, cong cuoc  tai thiet en
` ˘ ˜ ´ ˆ ´ ´
th, hoac  nh ng bien co sau o. Mot  trong cac sach ay,
´ ˆ ˘  ` ˜ ˆ ˆ ´ ´
sach Ða-ni-en, rat ac  s ac v ı  a ti en tri mot  cach chınh
´ ` ` ˜ ˘ ˆ ˆ `
xac khi nao Dong Doi hoac  ang Me-si xuat hien  va
˜ ˆ  ˜ ´ `
cung tien tri ve nh ng dien bien the gii trong thi ai 
´
chung ta.
˜ ´
` ˆ `  ´ ˆ ˆ
ˆ 1 Nh ng
ˆ
sach l ich s va tien tri nay gom co E-x-ra, Ne-he-mi,
ˆ `
E-x-te, A-ghe, Xa-cha-ri, va Ma-la-chi.
 ´  ˆ  ` ` ´  ´
Ðang Tao
 Hoa tiet lo ve Ngai—Vı li
 ıch cua chung ta! 143
`  ` ´ ˆ
Cuoi cung en th  c  tai thiet, nh ng Gie-ru-sa-
` `
` `
lem van con trong tınh trang  tham th ng. T ng va

`  ´ ` ˆ ´ ´ ` ˜ ˆ
c a thanh o nat. Vı vay  Ð c Chua Tri a day len
˜ ` ˆ ˆ  ´ ˆ `  ´
nh ng ng i nh Ne-he-mi e khıch le va to ch c lai 
` ´ ˆ `  ˆ ` ´ ´ 
ng i Do Thai. Mot  bai cau nguyen  ma chung ta co the
ˆ ˆ ˜ ´ 
´
oc  thay ni Ne-he-mi ch ng 9 a tom l c  ay u cac

´ ˆ ˆ ´ ˆ ˆ ` 
giao d ich cua Ð c Gie-ho-va vi dan Y-s-ra-en. Bai cau
ˆ ´ ˆ ˆ ` ˆ ´ ´ `
nguyen  cho thay Ð c Gie-ho-va la “mot  Ð c Chua Tri
 ´ ` ` ´ ˆ ´
san tha-th , hay lam n, va thng-xot, cham  nong
ˆ `  ˆ ` `  ˆ ˜
gian,  va d ay nhan-t”. Bai cau nguyen  cung cho
´ ˆ ˆ ` ˆ ` ´ ˆ 
thay Ð c Gie-ho-va hanh ong  phu hp  vi tieu chuan
` `  ˆ ´
`
´ ´
hoan toan ve cong ly cua Ngai. Ngay ca khi co ly do
´ ´  `  ˘ ` ´ `
chınh ang e dung quyen nang thi hanh an phat,  Ngai
` ` ˆ ´ ´ ` ˆ `
san sang dung hoa cong ly vi tınh yeu thng. Ngai
`  ` ˆ ´ ˘  ` ˆ
lam  c  ieu nay mot  cach thang bang va gay  c  s 
ˆ ` ˆ ˜ ` ´
kham phuc,  h an Ng ai r at kh on ngoan. R o r ang cach
´ ´ ˆ ˆ
Ðang Tao  Hoa giao d ich vi quoc gia Y-s-ra-en nen
´ ´ ` ` ´  ´ `
khien chung ta en vi Ngai va thuc ay chung ta lam
´
`
theo y muon cua Ngai.
 ´ ` ´ ´ `
Khi phan Kinh-thanh nay (C u  c) ket thuc thı
´  ` ˆ
v ng quoc Giu-a vi en th tai  Gie-ru-sa-lem  c 
 ´
ˆ ˆ `
phuc  h oi nh ng d i s
 cai tr i cua dan ngoai.  Vay  lam
` ´
´ ´ ` ´ ´  ˆ
the nao giao c cua Ð c Chua Tri vi Ða-vıt ve mot 
` ˜ ˜ ` ` `
“dong-doi” se cai tr i “i i”  c  thanh t u?  (Thi-
ˆ ` ´ ˆ
thien 89:3, 4; 132:11, 12). Ng i Do Thai van trong i 
ˆ
ˆ ˆ ˜ `
s  xuat hien  cua mot  “ang Me-si, v i Lanh Ðao”  la
` ˜
´ ˆ
´ ´ ` ` ˆ
ng i se giai thoat dan cua Ð c Chua Tri va thiet lap 
ˆ ´   ´ ´ ` ˆ
mot  n c than quyen (do Ð c Chua Tri cai tr i) tren
ˆ ` ´ ´
` ´
at (Ða-ni-en 9:24, 25, NW). Du sao o co phai la y  inh

´ ´ ` ˆ ˆ
`
cua Ð c Chua Tri khong? Neu khong phai thı ang
ˆ ˜
´ ` `  ´
Me-si se em lai  s  giai thoat nh the nao? Va ieu o


´ ` ´
anh h ng en chung ta ngay nay ra sao? Ch ng ti
˜ ´ ˜  `
se xem xet nh ng van e quan trong  nay.
´
CH  NG CH IN

ˆ  ´ ´ ´ 
Mot
 Thay day
 ln giup chung ta biet
 ´ ˜
Ðang Tao Hoa ro hn
˜ ` ˆ `   ´  ˆ
NHNG ngi Pha-le-tin vao the ky th nhat “trong-
ˆ ` ˆ  
i”.  Trong i  gı? Trong i  “Ðang Christ” hay “ ang
ˆ ` ´ ˆ  ´ ´ ` ˜ ´  `
Me-si” ma cac tien tri cua Ðc Chua Tri a noi en t
   ´ ` ´ 
nhieu the ky trc. Ngi ta tin Kinh-thanh c  viet
´  ´ ´ ` ` ´ ˜
di s soi dan cua Ðc Chua Tri va cha ng  nhng
` ˆ  ˆ ˜ ` ˆ
li tien tri ve tng lai. Mot  trong nhng li tien tri
´ ´ ˆ   ˆ ˜  `
o trong sach Ða-ni-en cho biet ang Me-si se en vao
    ´  ˆ
khoang au the ky th nhat (Lu-ca 3:15; Ða-ni-en 9:24-
26, NW).
ˆ  ˆ ` ´  ` ˜
Tuy nhien, ho can than  trong  vı co nhieu ngi se

ˆ ˆ `  ˆ 
noi len mao  nhan  la ang me-si (Ma-thi- 24:5). S gia Do
´ ´  ˆ ` ` ˆ  ˆ
Thai Josephus noi en mot  vai ngi: Theu- a dan o e
´ ˆ ˆ ` ´ ` ´ ˆ ˜ ˜ ˆ `
ti Sˆ ong Gio- anh va noi la nc song se re ra; mot  ngi
` ´ ˆ `  ´ ˆ `   `
t E-dıp-to dan ngi ta en Nui O-li-ve, va qua quyet la
` ` ˆ ˜ ˆ  ˆ 
tng thanh Gie-ru-sa-lem se sap  xuong theo lenh  cua
ˆ ` ` `
 ˆ ´ ˆ  
ong ta; va vao thi quan tong oc Phe-tu, co mot  ke gia mao 
´  ´   ˆ ´ ˆ ´
ha giai thoat khoi moi  phien muon.  (So sanh Cong-vu cac
´ 
S- o 5:36; 21:38).
´ ´ ˜  ˆ ´ ` ˆ ˆ ´ `
Trai vi nhng o e b i anh la tren, mot  nhom ngi
` ´   ˆ  ´ ˆ
c  goi  la “tın o ang Christ” nhan  biet Chua Gie-su
` ´ `  ´ ` `  ˆ ˆ
ngi Na-xa-ret la thay day  ln va la ang me-si that 
ˆ ´ ´  ´ ´ ˆ
(Cong-vu cac S- o 11:26, NW; Mac 10:47). Chua Gie-su
ˆ  `  ˆ  ` ´  
khong phai la ang Me-si gia mao;  ngai co nhieu bang
´ ´ ´ ´ ˆ   ´
chng co tın lc  nhˆ c  xac nhan  trong bon cuon sach
 ` ´ ` ´ 
l ich s goi  la Phuc Am.1 Chang han,  ngi Do Thai biet
´ ` ˘ ` ˜ ˆ ´ ´  ˆ
1 Ma-thi-,
` Mac va Giˆ ang ˆ la nhˆ ng nhˆ an ´ chngˆ chng ˆ ki` en tan ´
m` at. C ˆ on Lu-ca
` ´ th ´ c
 hi en
´  mot cu
˜ oc
 nghi` en cu
´ uyen th´ am d ung
´ c
´ ac
tai li´ eu ˆ va cac
 ch´ ng ˘ c
cua nh ` ng ` ngiˆ chng ` muc ˆ kıch.´ Cac ´sach`
Ph´ uc Am ˆ eu co ac  iem la tng ´ thuat thˆ anhˆ that,
 chınh xac va
ang tin cay.  (Xin xem Cuon sach cho muon dan, trang 16,  17,  do
Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. xuat ban).
ˆ  ´ ´ ´   ´ ˜
Mot
 Thay day
 ln giup chung ta biet Ðang Tao
 Hoa ro hn 145
 ˆ ˜ ˆ ˆ ` ˜
rang ang Me-si se sinh ra tai  Bet-le-hem, thuoc  dong doi
´ ` ˜ `  ˆ ˆ ` ˆ
˜
Ða-vıt va se lam nhieu cong viec  ky dieu.  Tat ca nh ng
 `  ´ ˆ ´ ˆ ` ´
ieu nay eu ng nghiem  ni Chua Gie-su, va chınh
˜
` ˜
` ˆ ˆ
nh ng ke chong oi ngai cung phai nhın nhan  nh vay. 
´ ˆ ´ ˆ ˆ
´  ˆ ` ˆ
Ðung vay,  Chua Gie-su hoi  u cac ieu kien  la ang Me-si
` ´ ´ ˘
ma Kinh-thanh noi en (Ma-thi- 2:3-6; 22:41-45; Giang 7:
31, 42).
 ` ˜ ˘ ´ ˆ ´ ´ ˆ
Rat nhieu ng i a gap  Chua Gie-su, quan sat cac viec 
` ´ ˜ ` ˆ ˆ ´ ` ˆ
lam ln lao, nghe nh ng li khon ngoan oc  ao, va nhan 

˘ ´
`  ` `
biet kha nang thay tr c cua ngai, eu tin ngai la ang
ˆ ` ` ` ´ ´
Me-si. Trong thi gian ngai lam thanh ch c (29-33 CN),
´  ´  ´ ˆ
`
cac bang ch ng ve ch c v i Me-si cua ngai chat cao nh
´ ˆ ˆ ` ` ` ` ˆ
nui. That  vay,  ngai cho thay ngai con hn la ang Me-si
˜ ˆ ˆ  ` ´ ˆ `
ˆ ´
n a. Mot  mon o, t cac s  kien  ma ban than ch ng
˜ ˆ ´ ´ ˆ ` ´
kien, a ket luan:  “Ð c Chua Jesus la Ðang Christ, t c
` ´ ´ ` ˘
la Con Ð c Chua Tri”1 (Giang 20:31).
` ´ ˆ ˆ ´ ´ ´ `
Vı co moi quan he mat  thiet vi Ð c Chua Tri nh
ˆ ´ ˆ ´ 
´ ` ˆ 
the nen Chua Gie-su co the giai thıch va tiet lo ve Ðang
´ ˘ ´ ˆ

Tao  Hoa (Lu-ca 10:22; Giang 1:18). Chua Gie-su qua


 ˆ ˆ ˆ ` ` ´ ´ `
quyet rang moi lien he mat  thiet ma ngai co vi Cha ngai
  ` ˆ ` ´ ` ` ˆ ´ ´ ´
bat au t tren tri, ni o ngai lam viec  vi Ð c Chua
` ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ ˜ `
Tri trong cong cuoc  tao  d ng  muon vat,  vat  h u sinh va
ˆ ˆ ˘ ˆ ˆ
vat  vo sinh (Giang 3:13; 6:38; 8:23, 42; 13:3; Co-lo-se 1:
15, 16).
´ ` ˜  `
Kinh-thanh cho biet ng i Con a  c  chuyen t
˜  `
ˆ ` `
lanh v c  than linh va “tr nen giong nh loai ng i”
´ ` ˜ ` ˆ
1 Kinh Koran noi: “Ngai se  c  goi  la Gi e-su Christ, con trai

ˆ ` `
cua Ma-ri,  c  ton trong  ` trong the gian nay va trong T ng Lai
ˆ ` ˆ `

mai sau” (Sura 3:45). La mot ng i, Gi e-su l a con trai cua Ma-ri.
´ ˆ  ` ˆ ´
Nh ng ai ch iu trach nhiem  ˆ la cha? Kinh Koran ghi nhan:  “Tr c
˘ ´ ´ `
mat  Ð c Chua´ Tri, Gie-su t ng t  nh A-am” (Sura 3:59).
´ ` ´ ´ `
Kinh-thanh noi A-am la “con Ð c Chua Tri” (Lu-ca 3:23, 38).


ˆ  ˆ
` `

Cha cua ca A-am lan Gie-su eu khong phai la ng i; ca hai eu
ˆ
´ ` ` ` ` ˆ
khong bi s  giao hp vi an ba ma sinh ra. Vı vay, ´ nh ´ A-am
` ´ ´ ` ` ´ ˆ ˜ ` `
la con Ð c Chua Tri thı Chua Gie-su cung la con Ð c Chua Tri.
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
146 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
´ ˆ
(Phi-lıp 2:5-8). Mot  bien co
ˆ ˆ `
nh the that  khong bınh
` ´ 
th ng, nh ng co the  c 
ˆ ´ `
khong? Cac nha khoa hoc 
´ ˆ ` ˆ ˆ
xac nhan  la mot  nguyen to
ˆ ˆ ´
thien nhien nh urani, co
  ` ˆ
the chuyen thanh nguyen
´ ˆ ´ ´ 
to khac. Tham  chı ho co the
´

tınh  c  ket qua khi khoi
 ` ˘
l ng  chuyen thanh nang
ˆ
l ng  (E6mc 2 ). Vay  t ai 
´  ˆ
sao chung ta ho nghi viec 
´ ´ ˆ
Kinh-th anh n oi m ot  t ao 
ˆ  
vat  than linh  c  chuyen
` ˆ `
thanh mot  ng i?
 ´ ´
´
Cac nha khoa hoc
`
thc  hien
ˆ
s Ð e ch ng m inh c ach
  ˆ   kh ac, ch ung ta h ay suy
´ ´ ˜
thu tinh trong ong nghiem.  Ðang
´   ˜ 
´ ´ ˜
Tao Hoa chuyen s song cua Con
` ` ` nghı ve ket qua cac bac sı
Ngai thanh ngi ˜ ˆ
a at   c  trong viec  thu
ˆ ˆ ˆ ` ` `
tinh trong “ong nghiem”.  Mot  phoi bao thanh hınh trong
ˆ `

` ` ` `
ong nghiem   c  cay vao t cung cua ng i an ba va
´ ˆ ´ `

sau o mot  em be  c  sinh ra. Trong tr ng hp  cua


´ ˆ ´

´ ´ `
Chua Gie-su, Kinh-thanh bao am vi chung ta la s 

`  ` ˆ ` ˜ 
song cua ngai  c  chuyen vao mot  ng i n ong trinh
ˆ `
 ´
`
ten la Ma-ri bi “quyen-phep cua Ðang Rat Cao”. Nang
ˆ ` ´ ˆ ´ ˆ ˜ ` ` `
thuoc  dong Ða-vıt nen Chua Gie-su se la ng i th a ke
˜ ´
ˆ ˜ ´ ´ ´
vınh vien N c cua ang Me-si a  c  h a vi Ða-vıt
(Lu-ca 1:26-38; 3:23-38; Ma-thi- 1:23).
` ´ ˆ ˆ ´ ´ `
Vı co moi quan he mat  thiet vi Ðang Tao  Hoa va
`
` ˆ ´ ˆ ´ ˜
mang hınh anh giong Ngai nen Chua Gie-su noi: “Ai a
´ ` ˜ ˘ ` ˜ ´
thay ta, t c la a thay Cha” (Giang 14:9). Ngai cung noi:
` ` ` ` `
` `
“Ngoai Con, va ng i nao ma Con muon to ra cung, thı
˜ ˆ ´ ` ´
cung khong co ai biet Cha la ai” (Lu-ca 10:22). Do o, khi
˜  ´ ˆ ` ` ˆ ´
biet nh ng ieu Chua Gie-su day  va lam tren at, chung
ˆ  ´ ´ ´   ´ ˜
Mot
 Thay day
 ln giup chung ta biet Ðang Tao
 Hoa ro hn 147
´  ´ ´
´ ˜ ´
ta co the thay ca tınh cua Ðang Tao
 Hoa ro hn. Chung
˜ ´  ` ˆ
˜
ta hay xem xet ieu nay qua kinh nghiem  cua nh ng
` ` ˆ ` ` ` ` ´ ´ ˆ
ng i an ong va an ba t ng giao d ich vi Chua Gie-su.
` ` `
Ng i an ba Sa-ma-ri
´ ˆ ´ ´ ˆ ˆ ´ `
Sau khi noi chuyen  vi Chua Gie-su mot  luc, ng i
` ` `

`
an ba Sa-ma-ri bay to s  kinh ngac  “Ay chang phai la
˘ ` ` ˜
Ðang Christ sao?” (Giang 4:29). Ba con i goi  nh ng
` ´ ` ˆ ˆ ˘ ´ ˆ
ng i khac t th i tran Si-kha lan can  en gap  Chua Gie-
˜  ` ˜ ´  ` ˆ ´ ˆ
su n a. Ðieu gı a thuc ay ba chap nhan  Chua Gie-su
` ˆ
la ang Me-si?
` ` ` ` ˘ ´ ˆ ´ ` 

Ng i an ba nay gap  Chua Gie-su luc ngai ngoi nghı


ˆ  ´ ˆ ˆ ˜ `
sau suot mot  buoi sang i bo tren nh ng con  ng bui 
ˆ
`  ´ ˘ `
ˆ ´ ˆ
bam   vung oi x Sa-ma-ri. Mac  du moi met,  Chua Gie-
´ ˆ ´ ` ´ ` ´ 
su van noi chuyen  vi ba. Quan sat thay ba ham thıch ve
ˆ ˆ ´ ˆ
´ ` ˜ ˜ ˆ
thieng lieng, Chua Gie-su chia se vi ba nh ng le that 
ˆ  
ˆ  ` ˜ ˆ `
sau xa ve s  can thiet phai “lay tam-than va le that  ma
` ` ` ˆ ` ˆ `
th-ph ng  Cha”. Cuoi cung ngai tiet lo ngai that  la
ˆ  ` ` ` ˆ
ang Christ, mot  ieu ma ngai ch a t ng tuyen x ng
´ ˆ ´ ˘
tr c cong chung (Giang 4:3-26).
` ` ` ` ˆ ˘ ˜ `
Ng i an ba Sa-ma-ri nay thay cuoc  gap  g bat ng
´ ´ ˆ  ´ ˜ ´ ˆ ` ˆ ´
vi Chua Gie-su ay y nghıa. Tr c ay, ba  c  ton giao

` ` ´ ` ˆ
cua ba day  th ph ng  tai  Nui Ga-ri-xim va d a  tren
´ ˘ 
´ ` ´
co nam cuon au cua Kinh-thanh. Ng i Do Thai xa
´ `  ` `
lanh ng i Sa-ma-ri; nhieu ng i trong ho la con lai do
ˆ ´
˜ ` ´ ˆ ` ´ ˆ
viec  c i ga gi a m i chi phai Y-s-ra-en va cac dan
´ ´ ˆ ˆ ´ ˆ ` `
khac. Chua Gie-su that  khac biet  lam sao! Ngai muon
` ` ` ´
` `
day  ng i Sa-ma-ri nay, du s mang  cua ngai la i en
` ´ ˆ
` ˆ
cung “cac con chien lac-m  at cua nha Y-s-ra-en” (Ma-
 ´ ` ´ ˆ ´
thi- 15:24). Bang cach nay, Chua Gie-su cho thay Ð c
ˆ ˆ  ` ˆ ˜ ` ` ˆ
Gie-ho-va san sang chap nhan  nh ng ng i thanh that 
` ˆ ˆ ´ ´ ˆ
´ ˆ
t muon dan (1 Cac Vua 8:41-43). Ðung vay,  ca Chua Gie-
´ ˆ ˆ  ˆ ˆ ´ ˆ
su lan Ð c Gie-ho-va eu khong chap nhan  thai o co
 ´ `  ˆ ´ `
chap, au oc hep  hoi ve ton giao ang lan tran trong the
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
148 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?

´ ˆ `  ´   ` ´
Khi nghe Chua Gie-su va thay cach c x cua ngai vi
`  `  ´ ´ ` ˜
ngi ta, nhieu ngi biet Ðc Chua Tri ro hn
´ `  `
´ ´ 
gii ngay nay. S  hieu biet nay phai keo chung ta lai  gan
´ `
`
Ðang Tao  Hoa va Con cua Ngai.
` ˆ ` ´ ` ´ ´  ´
` ˆ
Con mot  bai hoc  khac ma chung ta co the rut tıa t viec 
´ ˆ ` ` ` ` ´ ´ `
Chua Gie-su muon day  ng i an ba nay. Luc o, ba
´ ˆ ` ` ˆ ˆ
` 
ang song vi mot  ng i an ong khong phai la chong
˘ ˆ ´ ˆ ˆ 
(Giang 4:16-19). Tuy nhien, Chua Gie-su khong e cho
 `

` ´ ˆ ´ ` ´  
ieu nay can tr ngai noi chuyen  vi ba. Ban  co the hieu
` ` ˜ ` ˆ 
` ˆ
la ba a biet n vı nhan pham cua ba  c  ton trong. 
`
` ˆ
` `
Tr ng hp  cua ba khong phai la duy nhat. Khi vai
` ˜ ´
´ ´ ˆ
ng i lanh ao  Do Thai (Pha-ri-si) chı trıch Chua Gie-su
˘ ´
´ ˆ ˘ ˘ ` ´

an chung vi ke co toi  biet an nan, ngai noi: “Chang phai


` `
  ˆ ` `
la ng i khoe-manh  can thay thuoc au, song la ng i
´ ˜ ` ˆ  ˜ ` `
co b inh. Hay i, va hoc  cho biet cau nay nghıa la gı: Ta
´
`
muon s  th ng-xot, nh ng chang muon cua-le. Vı ta
ˆ ˆ
 ˆ
ˆ ` ˆ

en ay khong phai e keu ke cong-bınh, song keu ke


´ ˆ ´ ˆ
´ ˜
co toi”  (Ma-thi- 9:10-13). Chua Gie-su m tay giup 
˜ `
´ ´ ˘
ˆ
nh ng ng i ang than th d i ganh nang  cua toi  loi
ˆ  ´ ´ ´   ´ ˜
Mot
 Thay day
 ln giup chung ta biet Ðang Tao
 Hoa ro hn 149

` ˆ ´ ` ˆ 
´
cua ho—v  ı vi pham  luat  phap hay la tieu chuan cua Ð c
´ ` ˆ ` ´ ´ `
Chua Tri. That  am long biet bao khi biet Ð c Chua Tri
`
` ˜ ´ ˜ 

va Con cua Ngai se giup nh ng ai kho s do hanh  kiem

` ´ ´ ˆ
cua mınh trong qua kh gay ra! (Ma-thi- 11:28-30).1
´ ˆ  ` ´ ˆ ˆ
`
Co mot  iem ma chung ta khong nen bo qua la trong
`
´ ˆ ˜ ´ ˆ
`
d ip nay  Sa-ma-ri, Chua Gie-su a noi chuyen  t te va
´ ˜ ˆ ` ` `  ` ´ ´ ´
giup  mot  ng i an ba. Tai  sao iem nay ang chu y?
` ` ´ ` ` ˆ ´ ` ˆ
Vao thi o, ng i an ong Do Thai  c  day  la nen
´ ´ ˆ ´ ` ` ˆ ˆ ` ` ´
tranh noi chuyen  vi an ba ni cong cong  du la vi v
` ´ 
´ ´ ˜ ` `
mınh. Cac thay ra-bi cua Do Thai Giao nghı an ba
ˆ ´
˘ ˆ ˆ ˆ  ˆ
khong co kha nang thau nhan  s  day  do sau xa ve thieng
ˆ ` ´  ´ ˆ ` ´
lieng va coi ho nh co “au oc han  hep”.  Mot  so ng i noi:
` ´ `
ˆ ´ ` ` ´ `
“Tha ot chay li cua luat  phap con hn la noi cho an
` ` ´ ˆ  ˆ ´ ˆ
ba hay”. Vı ln len trong bau khong khı nh the nen khi

´ ˆ 
´ ˆ  ˜ `  `
tr lai,  cac mon o cua Chua Gie-su “eu s ng-s ve Ngai
´ ´ ˆ ` ` ` ˘ ` ˆ
noi vi mot  ng i n-ba” (Giang 4:27). S  t ng thuat 
` ˆ  ` ˆ ´ ˜ `
nay—mot  trong nhieu t ng thuat  khac—cho thay ro la
´ ˆ `

`
Chua Gie-su mang hınh anh cua Cha ngai, Ðang d ng 
ˆ `
` ˆ ` ` ´ ´
nen va coi trong  ca an ong lan an ba (Sang-the Ky
2:18).
´ ` ` ` ˜ `
Sau o ng i an ba Sa-ma-ri a thuyet phuc  ng i
`
` ´ ˆ  `
trong thanh cua ba en nghe Chua Gie-su. Nhieu ng i
˜ ´ ´ ˆ `
` ` ´ ˆ
a xem xet cac s  kien  va tr thanh ng i tin Chua Gie-
´  ´ ` ˆ ` ´ ´
su. Ho noi ho “biet rang chınh Ngai that  la C u-Chua

˘ ` ´ 
cua the-gian” (Giang 4:39-42). Vı chung ta nam trong

ˆ ˆ ´ ˆ
“the-gian” cua nhan loai  nen Chua Gie-su quan trong 

´ ˜
cho t ng lai cua chung ta n a.
  ˆ ` ´ ´
Quan iem cua mot
 ng i anh ca
ˆ ` ´ ˜ ` ´ ˆ ´ ˘ 
Bay gi chung ta hay nhın Chua Gie-su d i cap
 mat

` ˆ ´ ` ` ˘
cua hai ng i ban than, o la Phi-e-r va Giang. Hai
´ ˆ
´ ˆ ` ´ ´ ˆ
´ ˆ ˆ
1 Thai o cua Chua Gie-su phu hp  vi th ai o cua Ð c Gie-ho-

ˆ ` ˆ
va nh  c  dien ta ni Thi-thien 103 va E-sai 1:18-20.
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
150 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
` ´ ´  ` `  ˜
ng i anh ca tam th ng nay nam trong so nh ng
ˆ  ˆ

` ˘
mon o tien khi cua ngai (Ma-thi- 4:13-22; Giang
` ˆ ` 
1:35-42). Ng i Pha-ri-si xem ho thuoc  thanh phan
˜ ` ´ ˆ ˜ ` ˆ `
nh ng “ng i dot-nat khong hoc”,  nh ng ng i que mua
˜ ` ` ` ˆ
(am-ha·a1rets), nh ng ng i b i khinh th ng vı khong

` ˜  ˆ ´
 c  hoc   tr ng nh nh ng thay ra-bi (Cong-vu cac
´  ˘  ` ˆ  `
S -o 4:13; Giang 7:49). Nhieu ng i dan tam th ng ay
ˆ
` ´ ˘ ´ ´ ´
˜
˜
b i “met-m  oi va ganh nang”  d i cai ach cua nh ng ke gi
 ´ ´ 
ao  theo truyen thong; ho khao khat  c  soi sang ve
ˆ ˆ ´ ˆ
thieng lieng. Giao s Charles Guignebert thuoc  ai  hoc 
` ˆ  ` ˆ  ´
Sorbonne bınh luan  rang “tron  long ho thuoc  ve Ð c Gia-
ˆ ˆ ˆ ´ ˆ ˆ ´ ˜
ve [Gie-ho-va]”. Chua Gie-su khong xoay l ng vi nh ng
` ` ` ` ` ˜ ` `
ng i hen mon  nay ma hua theo nh ng ng i giau sang
˘ ´ ´ `
´
hoac  co the l c.  Trai lai,  ngai to Cha ra cho ho qua cac
` ´ `

day  do va qua cach ngai c x (Ma-thi- 11:25-28).


´ ˆ ´ ˆ 
Chınh Phi-e-r tr c  tiep nghiem   c  thai o ay quan
ˆ
` ´ ˆ ` ´
tam cua ngai. Sau khi theo Chua Gie-su i lam thanh
´ ˆ `  `
ˆ ´ `
ch c mot  thi gian ngan, ba gia cua ong b i nong sot. V a
´ ` ` ´ ˆ  ` `
b c vao nha Phi-e-r, Chua Gie-su cam lay tay ba, va cn
´ ´  ˆ ´
sot bien mat! Chung ta co the khong biet dien tien chınh
´ ˆ ˜ ` ˜ ´ ˜ `
xac trong viec  ch a tr i nay, cung giong nh cac y sı ngay
ˆ 
´
´ ˆ ˜
nay khong the giai thıch thoa ang mot  so s  ch a tr i

` ` ˜ `
` `
xay ra nh the nao, du sao cn sot a ri khoi ng i an
` ` ˆ ´ ˜
´ ˆ
ba nay. Viec  biet ph ng phap ch a tr i cua Chua Gie-su
ˆ  ˆ ´ ´  ˜
khong quan trong  bang viec  y th c rang qua s  ch a tr i
` ˆ ` `  ` `
ng i benh  va ng i khon kho, ngai cho thay long th ng
´ ´ ` ` ˆ
xot oi vi ho.  Giong nh Cha ngai, ngai that  s  muon
´ ´ ´ ´ ` ˆ 
Ban˜  c`o the `thıch th u so sanh s tng thuat  song song´ ve s
cha lanh ba gia cua Phi-e-r  (Ma-thi-
´ 8:14-17;
ˆ ˆ M ac 1:29-31;
 
Lu-ca
ˆ 4:38,
` ` 39).ˆ Thay thu oc Lu-ca  n` oi ´ them ´ mot chi ˆ tiet v˜ e cn
benh
 ` l` a ba bi “len
` cn´ sot”. Ðieu´ gı giup ˆ Ch ` ua Gi e-su ch ´ a cho´
ba va cho ´ ng ˆ iˆ khac?  Lu-ca xac ` nhan  ´ la “quy ˆ en-ph ep˜ Chua
[Ðc Gi` e-ho-va]
´  trong Ngai [Ch ua Gie-su] e ch a
lanh cac b inh” (Lu-ca 5:17; 6:19; 9:43).
ˆ  ´ ´ ´   ´ ˜
Mot
 Thay day
 ln giup chung ta biet Ðang Tao
 Hoa ro hn 151
´ ` ´ ` ´ ´
giup ng i ta (Mac 1:29-31, 40-43; 6:34). Nh tiep xuc vi
´ ˆ ´  ´
Chua Gie-su, Phi-e-r co the thay Ðang Tao  Hoa coi moi
` `  ´ ˘ ´
ng i la trong,  eu ang  c  cham soc (1 Phi-e-r 5:7).
` ˆ  ´ ´ ˆ  `
Vao mot  lan khac, Chua Gie-su ngoi trong Hanh Lang
` ˜
 ` ˆ `
danh cho phu n  en th Gie-ru-sa-lem. Ngai quan
´ `
 ´ ´ ` ˜ `
sat ng i ta bo tien ong gop vao r ng. Nh ng ng i
`
`   ˘ ´ ´ ` ˆ
giau bo vao nhieu tien. Cham chu quan sat, ngai thay mot 
` ` ` ´
´ ´ ´ ´ ˆ ´
ng i an ba goa bo hai xu co gia tr i ıt oi. Chua Gie-su noi
´ ˘ ` ´ ˜ ` ´
ˆ
vi Phi-e-r, Giang va vi nh ng ng i khac: “Qua that, 
´ ` ´ ´ `  ˜
 `
ta noi cung cac ng i, mu goa ngheo nay a bo tien vao

˜ ` ˜
` `
r ng nhieu hn het thay nh ng ng i a bo vao. Vı moi 

´
`
` `  `
ke khac lay cua d mınh bo vao, con mu nay ngheo-c c 
 ˜

` ´ `
´  ˆ `
lam, a bo het cua mınh co, la het cua co e nuoi mınh”
´
(Mac 12:41-44).
´  ` ´ ˆ ` ` 

Ban  co the thay la Chua Gie-su nhın vao iem tot cua
` ` ` ´ 
`
ng i ta, va ngai quy s  co gang cua moi ng i. Theo ban 
˜ ` ´ ´ ´ ` ´ ´ ˆ ` ˆ `
nghı thı cac  c tınh nay co tac ong  gı tren Phi-e-r va
´ ´  ´ ˆ ´ ´ ˆ ˆ
cac s o khac? Nhan  th c  c  Ð c Gie-ho-va nh the
`
´ ˆ ` ´
nao qua g ng cua Chua Gie-su, sau nay, Phi-e-r trıch
` ˆ 
´ ´ ˆ ` ˆ
bai Thi-thien: “Mat cua Chua oai-trong ng i cong-
` ` ´ `  ˆ `
bınh, tai Ngai long nghe li cau-nguyen  ng i” (1 Phi-e-
ˆ ˆ

r 3:12; Thi-thien 34:15, 16). Ban  lai  khong cam thay  c 
´  ´ ` ` `

keo lai  gan Ðang Tao  Hoa va Con Ngai la hai Ðang chı
` `  ` ˜  ` ˆ 

nhın vao iem tot ni ban  va se lang nghe li keu cau cua
ban  hay sao?
´ ´ ˆ
˘
Sau khi ket hp  vi Chua Gie-su khoang hai nam, Phi-
 ´ ˆ ` ˆ ˆ 
e-r tin chac Chua Gie-su la ang Me-si. Mot  lan kia,
´ ˆ
´ ˆ  ` ´ ` ´
Chua Gie-su hoi cac mon o: “Ng i ta noi ta la ai?” Cac
ˆ 
` ´  `
´
mon o tra li khac nhau. Roi ngai hoi ho:  “Nh ng cac
` ´ ` ´ ˆ ´ 
ng i thı noi ta la ai?” Phi-e-r ap lai  mot  cach ay t 
 ` ´ ˜ `  `
tin: “Thay la Ðang Christ”. Co le ban  lay lam la ve hanh
ˆ ´
´ ˆ ` ` ˘ ˆ 
ong  sau o cua Chua Gie-su. Ngai “ben cam ngat  mon-o
´ ´ ` ` ´
ch noi s  mınh cung ai het” (Mac 8:27-30; 9:30; Ma-thi-
` ´ `
˜ ˆ `
12:16). Tai  sao ngai lai  noi the? Vı ang  gi a ho nen ngai
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
152 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?

`   ` 
Bai giang hay nhat ch a t ng thay

` ˜ ˆ ` ´ 
` Nh a lanh ` ao  An Ðo˜  Mohandas ` Gandhi
tng ` phat  bieu`
la n´ eu lam ˜ theo  nh ng l i d ay  ˜ d o trong  b ai gi
 ang  th ı
“ch´ ung ta` se gi ˆ ai quy  et  c   nh ng
v an  e... c ua c a th e
gi
i”. Nh˜a nhan ´ chung´ hoc  ˆ noi tieng Ashley  Montagu viet 
rang
` nh ˆ ng kham ˆ pha hien  ai  ˆ ve ˆ tam ´ quan  ` trong  cˆ ua
tınhˆ yeu ´ thng` tren  phng ` dien  tam ly chı la “s cong
nhan  gia tr i” bai giang nay.
˜ ˆ ˆ ˆ ´ `  ˆ ´
 ng Nh ´ nhan ˆ vat  ˆ tren muon noi˜ en ´Bai
Giang tren Nui
cua Chua ` Gie-su.´ Ong Gandhi `cung noi` rang´ “s day  d´ o
trong Bai Giang ap dung  ´ choˆ tng ng ˆ i ch
 ung ta”.
 Giao 
s` Hans  Dieter ˆ Betz´ m` i ay ghi nhan:  ` “Anh ˆ h´ ng cua
Bai´ Giang ´ tr en
` N ui th ng v t ˆ ra ngo ai ´ bi en ` gi i
 ˘ c ua Do ´
Thˆ ai Giao va ao ˆ ang ` Christ, ˆ th
` am  ` ch ı ngoai ` ca´ vanˆ hoa
Tay Phng”. ` Ong ˆ c on ` th em  l a b ai gi ang n ay c o “m ot   s
hap dan ky la tren toan cau”.
´ ˆ ` ` 
ˆ Ch` ung toi´ mi b´ an  ` oc  bai gi´ ang tng `  oi ng` an nhng  ´
vo cung thıch thu nay. Ban  co the tım th` ay bai giang o
niˆ Ma-thi- ` ˆ chng
 5˘ en chng ´ 7 v´ a Lu-ca  6:20-49. ` `
Ðay  la m ot  s o iem ´ ac  sac chung ta co the lay ra t bai
giang noi tieng o:
`  `  ´
Lam the nao e c  hanh  phuc
(Ma-thi- 5:3-12; Lu-ca 6:20-23).
`  `  ˜
Lam the nao e gi c  s t trong 
(Ma-thi- 5:14-16, 37; 6:2-4, 16-18; Lu-ca 6:43-45).
`  `   ˆ  ˆ ´ ` ´
Lam the nao e cai thien  moi lien lac  vi ngi khac
(Ma-thi- 5:22-26, 38-48; 7:1-5, 12; Lu-ca 6:27-38,
41, 42).
`  `    ´  ˆ ˆ
Lam the nao e giam thieu cac van e trong hon nhan
(Ma-thi- 5:27-32).
`  `   ´ ´ ˆ
Lam the nao e oi pho vi s lo au (Ma-thi- 6:25-34).
`  `  ˆ `  ˆ ´
Lam the nao e nhan  ra s la doi ve ton giao
(Ma-thi- 6:5-8, 16-18; 7:15-23).
`  `  ` ´ ˜  ` 
Lam the nao e tım ra y nghıa cua i song
(Ma-thi- 6:9-13, 19-24, 33; 7:7-11, 13, 14, 24-27; Lu-
ca 6:46-49).
ˆ  ´ ´ ´   ´ ˜
Mot
 Thay day
 ln giup chung ta biet Ðang Tao
 Hoa ro hn 153
ˆ ` `   
khong muon ng i ta d a  vao tin on e quyet  inh. Ðieu
` ´
ˆ ˘  `
nay hp  ly phai khong? (Giang 10:24-26). Ðiem cot yeu la
´
´ ˜ ´ ` 
Ðang Tao  Hoa cua chung ta cung muon chung ta tım hieu
 ` ˆ ´ ´ ˜  ´
ve Ngai qua viec  chınh chung ta tra xem nh ng bang c
  `
´ `
chac chan. Ngai muon s  tin quyet cua chung ta d a  vao
´ ˆ ˆ ´ ´ 
cac s  kien  (Cong-vu cac S -o 17:27).
´ 
ˆ ` 
Nh ban  co the t ng t ng,  mot  so ng i ong h ng

´ ˆ ˆ ˆ ` ˘ ` ´ ˆ
cua Chua Gie-su khong chap nhan  ngai, mac  du co vo so
 ´ ` ´
ˆ
bang ch ng cho thay ngai  c  Ðang Tao  Hoa ung ho. 
 ` ´ ` ´ ˆ ˆ ´ ˘
Nhieu ng i khac, vı qua ban  tam ti  ia v i hoac  muc 
ˆ ´ ˆ ` ˆ ˆ
tieu chınh tr i, thay ang Me-si thanh that  nh ng khiem
` ` ˆ ´ ´ ´ ´

nh ng nay khong hp  y ho thıch. Khi thanh ch c cua


`  ´ ´ ˆ ´ ˜ ˆ
ngai gan cham d t, Chua Gie-su noi: “Hi Gie-ru-sa-lem,
´ ˆ ` ´ ´ ˜

ng i giet cac ang tien-tri va nem a nh ng ke ch iu sai


` ˆ  ´ ´
en cung ng i, bao nhieu lan ta muon nhom-hop  cac con
` ´ ´  ` ´ ˜
ng i... ma cac ng i chang kh ng! Nay, nha cac ng i se

`  `
bo hoang!” (Ma-thi- 23:37, 38). Tınh trang  thay oi nay
´ ´ ´ ˆ ´
oi vi quoc gia o anh dau mot  b c quan trong  trong
ˆ ˆ ´
´ ´ ` ` ´
viec  th c  hien  y  inh cua Ð c Chua Tri la ban ph c cho
ˆ
moi  dan.
ˆ ´ ` ´  ´
Chang bao lau sau o, Phi-e-r va ba s o khac  c 
´ ˆ ˆ  `
ˆ
nghe Chua Gie-su tien tri chi tiet ve “s  cuoi cung cua he
˜ ` ´ ˆ ˆ ˜
thong moi  s ”  (NW).1 Nh ng gı Chua Gie-su tien tri a
´ ˆ ˆ
´ ˆ ˆ
ˆ ˜
ng nghiem  tien khi vi cuoc  tan cong cua quan La Ma
` ` ˆ ` ´
` ` `
vao thanh Gie-ru-sa-lem va s  pha huy thanh nay vao
˘
´ ˆ ˜ ` ´ ˆ
nam 66-70 CN. L ich s xac nhan  nh ng gı Chua Gie-su
ˆ ˜
´ ˆ 
tien tri a xay ra. Phi-e-r  c  ch ng kien tan  mat
  ´ ˆ ˜ ˆ `  `
nhieu ieu Chua Gie-su a tien tri, va ieu nay  c 

´ ´ ˆ ´ ` ´ `
phan anh trong hai cuon sach do ong viet; o la sach 1 va
2 Phi-e-r (1 Phi-e-r 1:13; 4:7; 5:7, 8; 2 Phi-e-r 3:1-3,
11, 12).
´ ´  ` ˆ ´ ´
1 Chung ta co the oc
 li tien tri o ni Ma-thi- ch ng 24, Mac
`
ch ng 13, va Lu-ca ch ng 21.
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
154 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
` ` ´ ´ ´ ˆ ˆ
Trong thi gian lam thanh ch c, Chua Gie-su kien

ˆ ` ˆ ` ´ ` ´
nhan m rong  long nhan t oi vi ng i Do Thai quanh
` ` ˆ  ˆ ´ ´
ngai. Nh ng ngai khong ngan ngai  len an s  gian ac.
 ` ˜ ´ ` ˜ ˆ ´ ´
Ðieu nay a giup Phi-e-r, va cung nen giup chung ta,
 ´ 
˜ 
hieu Ðang Tao  Hoa ay u hn. Khi thay nh ng ieu
´ ˆ ˆ ´ ˆ
Chua Gie-su tien tri  c  ng nghiem,  Phi-e-r viet
 ´ ´  ˆ ` ˆ
rang cac tın o ang Christ nen “ch-i  trong-mong cho
` ´ ´ ` ˜ ´
ngay Ð c Chua Tri mau en”. Phi-e-r cung viet: “Chua
ˆ ˆ  ` ´
` `
khong cham-tr  e ve li h a cua Ngai nh may ng i kia

ˆ ` ` ´
t ng au, nh ng Ngai lay long nh in-nhuc  oi vi anh
ˆ ˆ ` `
em, khong muon cho mot  ng i nao chet mat, song muon
`  ˘ ˘  ˜
cho moi  ng i eu an-nan”. Roi Phi-e-r  a ra nh ng
` ´ ˆ  ` ´ ´ ` ˆ ` ˘
li khıch le ve ‘tri mi at mi, la ni s  cong-bınh an-

´ ´
’ (2 Phi-e-r 3:3-13). Chung ta co giong Phi-e-r biet
´ ´ ´ ´
´ ´ `
´
quy trong  cac  c tınh cua Ð c Chua Tri phan anh
´ ˆ ` ´ `

ni Chua Gie-su va co bay to


 ` ´
`
niem tin ni li h a cua Ngai
 ˆ
ve t ng lai khong?
´ ˆ 
Tai
 sao Chua Gie-su chet?
` ˆ ` ´ ´
Vao em cuoi cung vi cac
´  ´ ˆ ` ˆ
s o, Chua Gie-su dung mot 
˜ ˘ ˘ ˆ ´
b a an ac  biet  vi ho.  Trong
ˆ ˜ ˘ `
mot  b a an nh the, th ng
` ´
` `
ng i Do Thai chu nha bay

` ´  ´
to long hieu khach bang cach

ˆ ´ ´ 
r a chan cho khach co the
´ ˆ  ˆ ´ ˜ ˆ ´ ˆ ´ ˆ
Chua Gie-su ra chan cho cac
´  ˆ ˆ  ˆ
a i bo vi oi dep tren con
s o, neu mot gng ve khiem  ng `  ˆ
` ˆ  ´ ´ ay bui.  Tuy nhien,
nhng, mot  c tınh c  ˆ ˜ ˆ `

Ðang Tao
´
 Hoa coi trong  khong ai nghı en viec  lam
 ` ´ ˆ
ieu nay cho Chua Gie-su.

ˆ ` ˆ ` ´ ˆ ˘ ` ˆ
Bi vay,  ngai khiem nh ng  ng day,  lay khan va chau, 
`  
ˆ ´ ´  ´ ˆ
va bat au r a chan cho cac s o. Ti l t  Phi-e-r, ong
  ´ ˆ ´
thay xau ho e Chua Gie-su phuc  d ich. Phi-e-r noi:
ˆ  ´ ´ ´   ´ ˜
Mot
 Thay day
 ln giup chung ta biet Ðang Tao
 Hoa ro hn 155
´ ˜
ˆ ` ´ ˆ

“Chua se chang r a chn toi bao gi”. Chua Gie-su tra


` ˆ
´ 
li: “Neu ta khong r a cho ng i, ng i chang co phan
´ ` ˆ ˜ ` ˜ ˆ
chi vi ta het”. Vı biet chang bao lau n a ngai se chet nen
´ ˆ ´ ˆ ` ´ `  ` ˜
Chua Gie-su noi them: “Neu ta la Chua la Thay, ma a

´ ` ´ ˜ ˆ

r a chn cho cac ng i, thı cac ng i cung nen r a chn


` ˜ ` ´  ´
lan cho nhau. Vı ta a lam g ng cho cac ng i, e cac
˜ ` ˜ ` ´ ˘
ng i cung lam nh ta a lam cho cac ng i” (Giang 13:
5-17).
 ˆ
ˆ ´ ´ 
Nhieu thap  ky sau, Phi-e-r keu goi  cac tın o ang
 ´ ´ ˆ ˆ

Christ bat ch c g ng Chua Gie-su, khong phai trong



ˆ ˆ `
nghi le r a chan, nh ng trong s  khiem nh ng phuc 
` ´ `
˜ ´
vu ng i khac hn la “cai quan” ho.  Phi-e-r cung y
´ 
´ ˆ ´
´ ´
th c rang g ng cua Chua Gie-su ch ng to “Ð c Chua
`
ˆ `
ˆ
Tri chong-c  ke kieu-ngao,  ma ban n cho ke khiem-
` ˆ ` ˆ ` ´ ´  ´
nh ng”. That  la mot  bai hoc  quy gia ve Ðang Tao  Hoa!
ˆ ˆ
(1 Phi-e-r 5:1-5, NW; Thi-thien 18:35). Tuy nhien, Phi-
`  ˜
e-r con  c  hoc  nhieu hn n a.´
˜ ˘ ` ` ` ˆ
Sau b a an cuoi cung, Giu-a Ich-ca-ri-ot, t ng la mot 
´ 
`
ˆ ˆ ´ `
s o nh ng tr thanh ke trom,  dan mot  toan ng i
˜ ´  ´ ˆ `
trang b i vu khı en bat Chua Gi ˆ e-su. Khi ho tra tay hanh
ˆ ˜
´ ´ ` ´
ong,  Phi-e-r a phan ng. Ong rut g m ra va anh b i
ˆ ` ´ ˆ

th ng mot  ng i trong bon.  Chua Gie-su s a sai Phi-e-


˜ `
`  ` ˜
r: “Hay nap  g m vao vo; vı he ai cam g m thı se b i
  ´ ˆ ` ` `
chet ve g m”. Roi Chua Gie-su s vao ng i b i th ng
` ˜ ` ´ `
va ch a lanh cho trong khi Phi-e-r  ng nhın (Ma-thi-
˜ ` ´ ˆ `
26:47-52; Lu-ca 22:49-51). Ro rang Chua Gie-su song phu
´
` ` ˜ ˆ
`
hp  vi s  day  do cua ngai la “hay yeu ke thu-ngh ich”.
`  ´ ` ˘ ` ˆ
Ngai bat ch c Cha ngai, Ðang “khien mat  tri moc  len

˜ `
` `
ˆ ` `
soi ke d cung ke lanh, lam m a cho ke cong-bınh cung

ˆ ´
ke oc-  ac” (Ma-thi- 5:44, 45).
ˆ ˘ ´ ˆ ` ´
Trong em cang thang ay, Chua Gie-su b i toa an toi cao
´ ´
ˆ ˜ ` ´ ˆ
Do Thai xet x voi  va. Ngai b i cao gian toi  pham  th ng, 

 ˜ `  `
b i giai en Quan Tong Ðoc La Ma, va roi b i em i hanh
ˆ ´ ˆ ` ´ ` ` ˜
quyet mot  cach bat cong. Ng i Do Thai va ng i La Ma
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
156 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
` ` ´ ˆ ` ` `
che nhao  ngai. Ngai b i anh ap  tan nhan va cuoi cung b i
´  ´
` ˆ ` ` ´ ˆ
ong inh. Phan ln s  oi x tan te nay lam ng nghiem 
˜ ` ˆ ` 
´ ˆ ´
nh ng li tien tri viet t nhieu the ky tr c. Tham  chı
˜ ` ´ ` ´ ˆ ˆ ˆ 
nh ng ng i lınh nhın Chua Gie-su treo tren cay kho
` ˜
ˆ ˆ `  ` ´ ´
hınh cung phai nhan:  “That  ng i nay la Con Ð c Chua
` ˘
Tri” (Ma-thi- 26:57–27:54; Giang 18:12–19:37).
˜ ` ˜ ` ˜ `
Nh ng dien tien nay a khien Phi-e-r va nh ng ng i
´


khac phai hoi: ‘Tai  sao ang Christ phai b i chet?’ Chı
` ´  ˆ ´ ` ˜ `
sau nay ho mi hieu. Mot  ly do la nh ˆ ng bien co ay lam
´ ˆ ` ˆ ´
ng nghiem  li tien tri trong sach E-sai ch ng 53, theo
´ ˜
´ ˆ ˜
o, ang Christ se em lai  s  giai thoat khong nh ng
` ´ ` ` `  ˆ ˜
cho ng i Do Thai ma con cho toan the nhan loai  n a.
` ´ ˆ ´ ˆ 
Phi-e-r viet: “Ngai ganh toi-l  oi chung ta trong than-the
` ˆ ˆ  ´ `
˜  ˆ
Ngai tren cay go, hau cho chung ta la ke a chet ve toi-l  oi,
ˆ ` ˜  `

 c  s ong cho s  c ong-b ınh; l ai  nhn nh ng l an  on cua


` ` ˜ `
Ngai ma anh em a  c  lanh b inh” (1 Phi-e-r 2:21-25).
 ´ ˜
ˆ ˜ ˆ ` ´ ˆ
Phi-e-r nam  c  y nghıa cua mot  le that  ma Chua Gie-
˜ ˆ ` ˜ ˆ
 `
su a tiet lo:  “Con ng i a en, khong phai e ng i ta
 ˆ `  `  ˆ ` ` ´
hau viec  mınh, song e mınh hau viec  ng i ta, va pho s 
` ` ´ ˆ  `
song mınh lam gia chuoc  nhieu ng i” (Ma-thi- 20:28).
´ ˆ ´ ˆ ˜ 

Ðung vay,  Chua Gie-su a hy sinh quyen  c  song cua


ˆ ` ` `  ˆ ˆ
`
mot  ng i hoan toan e chuoc  nhan loai  khoi tınh trang 
ˆ ` ` ´ ` ˆ

toi  loi th a ke t A-am. Ðo la mot  s  day  do c ban cua


´ ´ ˆ
Kinh-thanh—gia chuoc. 
´ ˆ ˆ ˆ ˜ ` ´  ˜ 
Gia chuoc  lien he en nh ng gı? Ban  co the suy nghı ve
´ ˆ ´ `

´ ´
´
gia chuoc  theo cach nay: Gia th may vi tınh cua ban  co
ˆ  ˆ
´ ˜ `

` ˆ
mot  ho s ien  t ang le toan hao nh ng b i hong vı mot 
` ˆ ` ` ´ ˜ ˘ ` ˆ
loi (hay virut) ma mot  ng i nao o a at  vao. S  kien 
` ˆ

˜ ` ` ˜ `
nay minh hoa  hau  qua cua nh ng gı ma A-am a lam
ˆ ˆ ` ˆ ˆ ´ ´
cho nhan loai  khi ong co tınh bat tuan lenh  Ð c Chua
` ` ˆ ´ ˜ `
Tri, hay la pham  toi.  Chung ta hay tiep tuc  dung minh
`  ˆ

´ ` ˆ

hoa.  T ho s ien  t b i hong, ban  co lam bao nhieu ban


˜

ˆ `
sao i n a, tat ca eu b i hong het. Tuy nhien tınh trang 
ˆ
` ˆ ´ ˆ ` ˘ ˆ
khong phai la vo vong.  Vi mot  ch ng trınh ac  biet,  ban 
ˆ  ´ ´ ´   ´ ˜
Mot
 Thay day
 ln giup chung ta biet Ðang Tao
 Hoa ro hn 157

´ ˆ ` ˆ  ˆ  ´ ˆ
Co the loai
  mot
 ´ loi (hay la mot
 ´ virut)ˆ ra kh oi he thong vi tınh; nhan loai

ˆ  ` `
can gia chuoc  cua Chua Gie-su e loai  s bat toan do tha ke
´  ´ ˆ `
 `
´
co the phat hien  va loai  i loi sai khoi ho s va khoi may vi
´ ˆ ˆ ˜ ˆ ˆ ´
tınh. T ng t  nh vay,  nh an loai  a nhan  mot  “virut” t c
` ˆ ` ` ˆ ` ´  ´ ˜
la toi  loi t A-am va E-va va chung ta can s  giup 
` ˆ `  ´ ˆ
t ben ngoai e loai  han no i (Ro-ma 5:12). Theo Kinh-
´ ´ ´ ` ˜ ` ´
´ ˆ
thanh, Ð c Chua Tri a dung cai chet cua Chua Gie-su
 ˆ ˆ ` ˆ  ˘  ˆ
e loai  han toi  loi. Ðay la mot  s  sap at  ay yeu th ng
´ ´ ˆ ˆ
em lai  li  ıch cho chung ta (1 Co-rinh-to 15:22).
` ˜ ` ´ ˆ ˜ `
Vı biet n nh ng gı Chua Gie-su a lam, Phi-e-r  c 
´   ` ´ ˆ `
thuc ay e khi “con song trong xac-th it bao lau thı
´ ˜ ` ´ ˆ

ch lai  theo nh ng s  ng i ta a-thıch, mot  phai theo


´ ´ ´ ` ´ ˜
y-muon Ð c Chua Tri”. Ðoi vi Phi-e-r cung nh oi
´ ´  ` ´ ˜ `
´ ˜ ´
vi chung ta, ieu nay co nghıa la phai tranh nh ng thoi

` ˆ ˆ ´ ` ˆ ´
quen h hong va loi song vo luan. Co ng i lai  gay kho
˘ ˜  ´ ` ´ ´ ´
khan cho nh ng ai gang s c lam theo “y-muon Ð c Chua
` ` ` ˜ ` ` ˜ `
Tri”. Du the nao nh ng ng i nay se thay i song
`
ˆ ´ ` ´ ´ ˜
mınh tr nen phong phu va co y nghıa hn (1 Phi-e-r 4:
  ˆ ˆ
1-3, 7-10, 15, 16). Ve phan Phi-e-r, ong thay nh vay. 
´ ˜ ˜ ˆ ´ ˜ ´ `
Chung ta cung se nh ong khi chung ta ‘hay c lam
` ` ´  ` ´ ` ´
lanh ma pho linh-hon mınh cho Ðang Tao-h  oa thanh-tın’
(1 Phi-e-r 4:19).
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
158 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
ˆ ˆ  ˆ ` ˆ
Mot
 mon o nhan
 ra tınh yeu th ng
´  ˘ ` ˆ ˆ  ´ ˆ ˆ ´ ´
S o Giang la mot  mon o khac than can  vi Chua
ˆ ` ´ ` ` ´  ´ ´ 
Gie-su, va do o la ng i co the giup chung ta hiˆeu Ðang
´ 
˘ ˆ ´ `
Tao  Hoa ay u hn. Giang viet mot  cuon Phuc Am va ba
´ ` ˘ ˆ ´ ˆ ´
la th (1, 2, va 3 Giang). Trong mot  la th , ong cho chung
ˆ ´ ` ´ ´ ´ `
ta s  thong sang nay: “Chung ta biet Con Ð c Chua Tri
˜ ` ˜ ´ ˆ ´ ˘ ´
a en, Ngai a ban trı-khon cho chung ta ang  chung
ˆ ˆ ´ ` ´
ta biet Ðang chan-that  [Ðang Tao  Hoa], va chung ta

ˆ ˆ `
´ ´ ˆ
 trong Ðang chan-that,  la  trong Ð c Chua Jesus-

` ´ ` ` ´ ´ `
Christ, Con cua Ngai. Ay chınh Ngai la Ð c Chua Tri
ˆ ˆ ` ` ` ` ˘
chan-that  va la s  song i i” (1 Giang 5:20).
 ˆ   ˆ ˆ ˘
Ðe nhan   c  s  hieu biet ve “Ðang chan-that”,  Giang

` ´ ˆ ˘ ˜ ´ ˆ
phai dung en “trı-khon”. Giang a phat hien ˆ   c 
˜ `  ´ ´ ´
´
nh ng gı ve cac  c tınh cua Ðang Tao  Hoa? Ong viet:
´ ´ ` ´ ` ˆ
ˆ
“Ð c Chua Tri t c la s  yeu-th ng, ai  trong s  yeu-
`
´ ´ ` ˘ ´ 
th ng, la  trong Ð c Chua Tri”. Tai  sao Giang co the
   ˆ
ˆ
chac chan nh the? “Nay, s  yeu-th ng  tai  ay: ay

´ ˜ ˆ ´ ´ ` `
chang phai chung ta a yeu Ð c Chua Tri, nh ng Ngai
˜ ˆ ´ ` ` `
ˆ ˆ
a yeu chung ta, va sai Con Ngai lam cua-le chuoc  toi 
´ ˘ ˘
chung ta” (1 Giang 4:10, 16). Giong nh Phi-e-r, Giang
˜ ´ ˆ  ` ˆ ` ´ ´ ` `
cung xuc ong  ve tınh yeu th ng ma Ð c Chua Tri bay

ˆ `  ´
to qua viec  sai Con Ngai xuong e chet cho chung ta.
`
 ˆ ´ ´ ˆ ˘ ˆ ˜

Vı  ke can  vi Chua Gie-su, Giang nhan  biet ro cam


´
` ˆ
ˆ  ˆ
xuc cua ngai. Mot  bien co  Be-tha-ni gan Gie-ru-sa-lem
ˆ ˘ ˆ ˆ `
gay cho Giang mot  an t ng  sau xa. Ð c  tin ban  ngai
` ˘ ´ ˆ ˆ
la La-xa-r b i au nang,  Chua Gie-su i en Be-tha-ni.
` ` ´ ´  ´ ` ˜
Khi ngai va cac s o ti ni thı La-xa-r a chet bon
` ˘  ´ 

ngay. Giang biet rang Ðang Tao  Hoa, Nguon s  song cua
` `
´ ´ ˆ ˆ ´  ` ` `
loai ng i,  vi Chua Gie-su. Vay  co the nao ngai lam
˘
cho La-xa-r song lai  chang? (Lu-ca 7:11-17; 8:41, 42, 49-
´ ˆ ´ ´ ˆ

56). Chua Gie-su noi vi Ma-the, em cua La-xa-r: “Anh


˜ ˘
ng i se song lai”  (Giang 11:1-23).
 ˘ ˆ ` ´ ´

Roi Giang thay Ma-ri, mot  ng i em gai khac cua La-


˘ ´ ˆ ´ ˆ
´
xa-r, en gap  Chua Gie-su. Chua Gie-su phan ng the
ˆ  ´ ´ ´   ´ ˜
Mot
 Thay day
 ln giup chung ta biet Ðang Tao
 Hoa ro hn 159
` ` `
ˆ 

´

nao? Ngai “au long cam-ong”.  Ðe dien ta phan ng cua


´ ˆ ˘ ` ` ´ ˜ ˆ
Chua Gie-su, Giang dung t Hy Lap  mang y nghıa mot 
´ ˆ ˆ ´ ˆ ` ` ˘
s  xuc ong  boc phat t  nhien t trong long. Giang
´  ` ´ ˆ `
´
co the nhın thay Chua Gie-su “au long” hay cam xuc
´ ˆ ´ ˆ ˆ ˜
au n ben trong. Chua Gie-su khong lanh am  hay
` ˜ ` ´ ˘ ˜ ` ´
h h ng. Ngai “khoc” (Giang 11:30-37). Ro rang Chua

` ˆ 
Con ng i nhiet
 huyet
´ ˆ ˆ  ` ˆ ` 
ˆ Chua Giˆ e-su Christ ` ` khong ˆ ph` ai la mot  ng i s ong an ˆ
dat  th u ong. ` Ng` ai l`a mot   ng i cng ` quy ´ et  ay nhiet 
huy´ et. Ng˜ ai i t ` “lang` nay en l ang ` kh ac, gi ang d ay”,
 ˆ
giupˆ nhng ´  ng˘ i “cung-kh ´ on, va tan-lac  nh chien
khong ˆ c o k e ch an” (M  ac 6:6; ` ˜ Ma-thi- 9:36;ˆ Lu-ca
´ ` 8:1). ´
Khong ` giong ´ nh ˆnhieu nh ˆ a lanh   ao  ton ´ gi ao gi au co`
ngayˆ nay, ´ Chua Gi e-su
` kh  ong h e ch at ch a c ua c ai, ng ai
“khong co cho ma goi au” (Ma-thi- 8:20).
 ´ `  ˘
` Trong khi ˜ don no lˆ c  chˆ ınh yeu` vao ˆ s cung  cap o an 
va s ˆ cha tr i  ve thieng ` li eng, ng
` ai kh˜ ong b ` o qua ˆ nhu cau `
ve` vat  ˆ ch`at cua` ngi ta. ´ Ngai´ cha ngi ´ benh,   ngi`
tan tat,  ` v a ng ` i b i ` qu y am (M ac 1:32-34). ` ˘ C ` o hai ` l an ng ai
cho´ hang ´ ngan ngi en nghe ngai anˆ vı ng ai thng `
xot´ ho (M ` ˆ ac 6:35-44; 8:1-8). ` ` M oi quan ´ t am 
´ en ngi ta
chınh la ong  lc  khien ngai lam phep la (Mac 1:40-42).
´ ˆ ˜ ` ˆ 
Ch ˜ ua Gi  e-su ˆ a´ h anh ong  cng  quy  et ` khi u ˜ oi
nhng ` ke bu on ´ b an ` tham ` lam
ˆ ra kh
´ oi `  en th . Nh ` ng
ngi quan ˆ sat ng ai hanh ong  ` nh´  lai  ˆ li cua ng ˆ i vi˘ et
Thi-thien: “S sot-s ˆ ´ ang v e ˜ nh a Ch ua
` ˜ ti eu-nu ot ˆ t oi” (Gi
´ ang 
2:14-17).
` ` Khi ˆ len an nhng nh ` a lanh ˜ ao  ` ton ˘ giao  gia
hınh, ngai khong ng` an ˜ ngai  dung ˆ nhng t nang  ne (Ma- ´
thi-
´ 23:1-39).  ˜ Ng ai c ung
` ´ kh ong ch iu khu at ph uc trc
ap lc  cua˘ nhng nha chınh tr i quyen the (Ma-thi- 26:
59-64; Giang 18:33-37).
˜ ` ´  ´ ´
ˆ Ban  s e thay ´ haoˆ hng khi  oc  ` ve thanh  ch  c song `
ong  c ua Ch ` ua Gie-su. ` Nhiˆ eu ngi oc  lan au thng ˆ
bat   au ´ t   s   t ng ` thu  at  tuy ˆ ng an nhng ` song ong 
cua Mac ve con ngi ay nhiet  huyet nay.
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
160 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
ˆ ´ `
ˆ  ˆ `  ` ˜
Gie-su co tınh cam sau xa ay yeu th ng va ieu nay a
´ ˘ ˜ ˜ ´ ´ ˆ
giup Giang cung nh se giup chung ta nhan  biet  c 
`

´
tınh cam cua Ðang Tao  Hoa.
˘ `

´ ˆ ˆ ´ `
Giang biet tınh cam cua Chua Gie-su i oi vi hanh
ˆ ´ ` ˆ ` ˆ ´ ˜
ong  tıch c c,  vı ong nghe thay ngai keu ln tieng: “Hi
˜ `  `

La-xa-r, hay ra!” Va ieu nay xay ra. La-xa-r song lai 
`
 ´ ` ´ ` ˜ `
va ra khoi mo. Ðoi vi hai ng i em gai va nh ng ng i
´ ˘  ´ ` ´   `
co mat,  niem vui s ng nao ln cho bang! Nhieu ng i
´ ˆ
`
` ˜ ˆ 
tin theo Chua Gie-su. Ke thu cua ngai cung khong the

ˆ ´ ` ` ` ` ˜
phu nhan  phep la lam ng i chet song lai  ma ngai a
ˆ  ´ ´ `
th c  hien,  nh ng khi tin ve phep la o  c  loan i thı
` ˆ ` ´ ´ ˆ
ho “ben  inh giet luon La-xa-r” cung vi Chua Gie-su
˜ ˘
n a (Giang 11:43; 12:9-11).
´ ˆ
´ ˆ ` ` ´

Kinh-thanh mo ta Chua Gie-su la ‘hınh-bong cua bon-

´ ˆ ´ ´ ´
the cua Ðang Tao  Hoa’ (He-b-r 1:3). Do o, thanh ch c

´ ˆ ´  ´ ˆ ˜  ´
cua Chua Gie-su cho chung ta bang c rong  rai ve y
˜ ˆ
` `
` ˆ

muon manh liet  cua ngai va cua Cha ngai trong viec  giai
` `
ˆ ` ´  `
tr s  tan hai  cua benh  hoan  va s  chet. So vi ieu nay
` ˆ ` ` ´ ˜ ˆ
thı mot  vai s  song lai  ma Kinh-thanh ghi lai  se khong
´ ` ˆ ˘ ´ ˘ ´ ˆ ´
tham thıa gı. That  ra, Giang co mat  khi Chua Gie-su noi:
` ˜ `

ˆ
“Gi se en khi moi  ng i  trong mo t ng niem  nghe

`
˘ ˜ 
tieng [cua Con] va ra khoi” (Giang 5:28, 29, NW). Hay e
´ ` ` `
`
ˆ ˘ ` ` 
y, thay vı dung t ma thı  ay Giang lai  dung t “mo

ˆ ˆ
t ng niem”.  Tai  sao vay? 
` ´ ˆ ˆ ´ ´
´ ´ ` 
Vı co lien he en trı nh cua Ð c Chua Tri. Chac
 ´
˜ ˆ ˆ ` ´ 
chan Ðang Tao  Hoa cua vu tru menh mong nay co the
´ `  ˜ ` ˆ ˆ ˜
nh t ng chi tiet ve nh ng ng i than yeu a chet

´ 
˜ ´  ˘
cua chung ta, gom cˆ a nh ng net do di truyen hoac  do
ˆ ´ ˆ
`
´
thu thap.  (So sanh E-sai 40:26). Khong phai Ngai chı co
 ´ ` ˆ
` ` 
the nh ma thoi nh ng ca Ngai lan Con Ngai muon
` ˆ  ˆ ˆ

lam nh vay.  Ve vien t ng  tuyet  dieu  cua s  song lai, 
` ` ´ ´  ´ ´ ` `
ng i trung thanh Giop noi ve Ð c Chua Tri: “Neu loai
` ´ ˘ ´ ˆ ˆ ˜
ng i chet, co  c  song lai  chang!... Chua [Gie-ho-va] se
ˆ ˜ ´ ˜ ´  ˆ ˆ

goi,  toi se th a lai.  Chua se oai en cong-viec  cua tay


ˆ  ´ ´ ´   ´ ˜
Mot
 Thay day
 ln giup chung ta biet Ðang Tao
 Hoa ro hn 161
´ ´ ´ ´

Chua” (Giop 14:14, 15; Mac 1:40-42). Ðang Tao  Hoa cua
´ ˆ ˆ ˆ ´ ´ `
chung ta tuyet dieu biet bao, that
 ang cho chung ta th
ph ng!

´ ˆ  ` ´  `
Chua Gie-su songˆ l` ai—Ch
  ıa kh
´ ´ oa m˜   ng
cho mot  i song co y nghıa
˘ ˆ ˆ  ˆ
´ ˆ ˘ ´
Giang, mot  mon o yeu dau cua Chua Gie-su cham chu
´ ` ´ ` ` ˜
quan sat ngai cho en luc ngai chet. Con hn the n a,
˘ ˜ ˜ ` ´ ˆ
Giang a ghi lai  s  song lai  vı ai  nhat ch a t ng co, mot 
˘ 
˜   ´ ´ ˆ `
bien co at  nen tang v ng chac e chung ta co mot  i
˜
` ´ ´ ˜
song vınh c u va co y nghıa.

`
´ ˆ ˜ `

´
Ke thu cua Chua Gie-su a khien ngai b i x t , b i ong
ˆ ˆ ˆ ˆ  ` 
inh tren cay go nh mot  pham  nhan tam th ng. Nhieu
` ´ ` ´ ´
˜ ` ˜ ˆ
ng i  ng nhın—trong o co ca nh ng nha lanh ao  ton
´ ´ ` ` ´  `
giao—nhao  bang ngai trong khi ngai b i au n nhieu gi.
˘ ` ´ ` ˆ ˆ `
Mac  du au n cung c c  tren cay go, khi nhın thay me
` ´ ˆ ´ ´ `  ˘ ˜ ` ` ´
ngai, Chua Gie-su noi vi ba ve Giang: “Hi n-ba kia, o
`
` ´ ´ ` ˜ ´ ` ´
la con cua ng i!” Vao luc o, ba Ma-ri han a goa, va cac
´
`
` ˆ  ´ ´ ˆ
con khac cua ba ch a phai la mon o.1 Do o, Chua Gie-su
ˆ  ˘ ˘ ´ `
` ˆ 
giao cho mon o Giang cham soc me gia cua ngai. Mot  lan
˜  `
´ ´ ˜
´
n a, ieu nay phan anh y nghı cua Ðang Tao  Hoa khuyen
´ ˘
 ˆ ` ` ´ ˘
khıch cham nom tre mo coi va ng i goa bua  (Giang 7:5;
´
19:12-30; Mac 15:16-39; Gia-c 1:27).
ˆ ˜ ` ` ´ ˆ ´ 
Nh ng mot  khi a chet thı lam sao Chua Gie-su co the
ˆ ` ` ` ˜  ´ ˆ
th c  hien   c  vai tro la “dong-doi” e “cac dan the-gian
 ´ ´ ´ ´ ´

eu...  c  ph c”? (Sang-the Ky 22:18). Vi cai chet cua


` ` ˆ  ´ ˘
ngai, vao mot  buoi sau tr a trong thang T nam 33 CN,
´ ˆ ˜  ` ˘

Chua Gie-su a hy sinh mang  song e lam can ban cho


´ ˆ ` ´ `
 `
`
gia chuoc.  Ng i Cha co tınh cam nong nan cua ngai han
` ˆ ˆ

rat au long khi thay Con vo toi  phai trai qua cn au
´ ` ˆ  ´ ` ` ˜ `
n cung c c.  Tuy nhien, bang cach nay, Ngai a hoan
ˆ ´ ˆ  
´ ˆ
tat viec  cung cap gia chuoc  can thiet e giai thoat nhan
´ ´ ` `
` ˆ  ` ˜
1 It nhat co hai ng i sau nay tr thanh mon o va viet nh ng
´  ´ ˆ  ´ ´ ` `
la th ay khıch le nam trong Kinh-thanh, o la Gia-c va Giu-e.
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
162 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?

` ˆ ` ˘ ˘
loai  khoi vong toi  loi va s  chet (Giang 3:16; 1 Giang 1:7).

˜  `  ´
Tat ca a san sang cho hoi ket thuc.

` ´ ˆ ´ `
ˆ `
Bi vı Chua Gie-su ong vai tro chu yeu trong viec  hoan
` ´ ´
´ ´ ` ˆ `

thanh cac y  inh cua Ð c Chua Tri nen ngai phai  c 


 ´ ˜
` ˘ ´ `
song lai.  Ðieu o a xay ra va Giang  c  ch ng kien. Vao
´ ´ ` ´ ´ ˆ `
sang sm ngay th ba sau khi Chua Gie-su chet va an
´ ` ˆ  ´ ˆ ` ˆ
tang, vai mon o i ti mo va thay mo trong rong. Moi 
` ´ ´ ˆ ˆ ´
ng i hoang mang cho ti khi Chua Gie-su hien  ra vi
˜ ` ´ ´ ´ ˆ ˜
nh ng ng i khac nhau. Ma-ri Ma--len bao cao: “Toi a
´ ´ ˆ  ˆ ` ´ ´ ˆ
thay Chua!” Cac mon o khong tin ba. Sau o, khi cac mon
 ´ ˆ ` ´ ˘ ´ ˆ
o nhom lai  trong mot  phong khoa chat,  Chua Gie-su xuat
ˆ ˆ  ˜ ` ´ ˆ ´ ˆ ´ `
hien  mot  lan n a va noi chuyen  vi ho.  Noi  trong ıt ngay,
` ` ˆ ` ` ` ´ ˆ
hn 500 ng i an ong va an ba  c  ch ng kien tan 
 ´ ˆ ˆ ` ` ´
mat Chua Gie-su that  s  ang song. Vao thi o, neu ai
`  ´ 
˜ ˆ ´ ´
con ho nghi, ho co the phong van nh ng nhan ch ng ang
ˆ ` `  ` ´
`   ´
tin cay  nay va kiem tra li ch ng cua ho.  Con ve phan cac
ˆ 
´ ˆ  ` ˜ `
mon o cua Chua Gie-su, ho biet chac ngai a song lai  va
ˆ ˆ  ´
ang song nh mot  tao  vat  than linh nh Ðang Tao  Hoa
`  ˆ  ´  ` ` 
la than linh vay.  Bang ch ng ve bien co nay thı ay day
` ´ ´ ´ ˆ  `  ` `
va ang tin ti m c o nhieu ng i san sang chet hn la
` ˆ ´ ˆ ˜ ˘
t choi viec  Chua Gie-su a song lai  (Giang 20:1-29; Lu-ca
ˆ ˆ
24:46-48; 1 Co-rinh-to 15:3-8).1
´  ˘ ˜  ´ ` ` ´ 
S o Giang cung ch iu s  bat b vı lam ch ˆ ng ve s 

´ ˆ

song lai  cua Chua Gie-su (Khai-huyen 1:9). Ong b i phat 
` ` ` ˆ ˆ 
l u ay, nh ng trong thi gian nay, ong nhan   c  phan

´ ` ´ ˆ ˆ ˆ
th ng khac th ng. Chua Gie-su cho ong mot  loat  s 
ˆ ` ´ ´ ´ ˜ `
hien  thay, nh o chung ta biet Ðang Tao  Hoa ro hn va
˜ ´  ` ˜ 
biet t ng lai se ra sao. Ban  co the tım thay nh ng ieu
ˆ ˜ ˜ ˜ ˆ ´ ˆ
1 Mot sı quan La Ma cao cap a nghe Phi-e-r, mot ch ng nhan
ˆ  ` ` ˆ ˜   ` ´  ˆ `
thay tan 
m´ at, trınhˆ bay:` “Vi ec  a bat au t x Ga-li-le tran ra
´  ` ´ ´
trong ca x Giu-e... thı cac ng i biet roi... Ngay th ba, Ð c
´ ` ˜ ` `

Chua Tri a khien Ngai song lai,  lai cho Ngai  c to ra... Lai
` ˜  ´ ´
ˆ ´  ` ´ 
Ngai a bieu chung ta kha giang-day  cho dan-chung, va ch ng
´ ` ` ´ ´ ` ˜ ˆ ˆ  ´ ´

quyet chınh Ngai la Ðang Ð c Chua Tri a lap  len e oan-xet ke


`
ˆ ´ ´ 
song va ke chet” (Cong-vu cac S -o 2:32; 3:15; 10:34-42).
ˆ  ´ ´ ´   ´ ˜
Mot
 Thay day
 ln giup chung ta biet Ðang Tao
 Hoa ro hn 163

´ ´ ˆ ´ ´ ˆ ´ ˆ 
Cac chng nhan muc
 kıch Chua Gie-su c  an tang trong mo (giong
` ` ` `  ` ` ´
nh hınh nay), va ngai c
 song lai vao ngay th ba
` ´   ˆ ´ `  
nay trong sach Khai-huyen, mot  sach dung nhieu bieu
ˆ ´ ˆ ˆ
` ˆ
t ng.  Ni ay, Chua Gie-su Christ  c  mieu ta la mot  v i
 ˆ ˜ ˜ ` ˆ
Vua chien thang chang bao lau n a se hoan tat cuoc  chinh

` ˜
` ` 
`

phuc  ke thu. Nh ng ke thu nay bao gom ca s  chet (la ke


`
` ´ ` ˆ 
thu cua moi  ng i chung ta) va tao  vat  than linh bai  hoai 
`

la Sa-tan (Khai-huyen 6:1, 2; 12:7-9; 19:19–20:3, 13, 14).
 ˆ ˆ  ` ˆ ˘ ˆ
Gan cuoi thong iep  ve ngay tan  the, Giang  c  mot  s 
ˆ  ` ` ` ´ ˜ ` ` ˆ
hien  thay ve thi ky ma trai at se thanh  ia ang. Mot 
´ ˆ
` ` ´ ´ ´ ´ ´
tieng noi mieu ta tınh trang  vao luc o: “Chınh Ð c Chua
` ˜
´ ˆ ` ˜ ´ ´ 
Tri se  vi [nhan loai].  Ngai se lau rao het n c mat

 ´ ˜ ˆ ´ ˜ ˆ ´
khoi mat chung, se khong co s  chet, cung khong co than-
´ ˆ ` ´ ˜ ` ˜ ´ ´
khoc, keu-ca, hay la au-n n a; vı nh ng s  th nh t
˜ 
 ˆ ´
a qua roi” (Khai-huyen 21:3, 4). Trong viec  th c  thi y

´ ´ ` ` ` ´
´ ´ ` ´
´ inh cua Ð c Chua Tri thı li h a cua Ð c Chua Tri vi
˜ ´ ˆ ´ ´
Ap-ra-ham se  c  ng nghiem  (Sang-the Ky 12:3; 18:18).
´ ´ ˜ ` ˆ ´  ´ ´
S  song luc o se la “s  song that”,  co the so sanh vi
˘ ´ ˘ ˆ ˆ
s  song at  tr c mat  A-am khi ong  c  d ng  nen
ˆ ˆ ` ˆ `
`
(1 Ti-mo-the 6:19). Con ng i khong con phai mo mam
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
164 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
` ´
` `   ˆ

tım Ðang Tao  Hoa cua mınh va e hieu moi quan he cua
` ´ ` ˆ ´ 
` 
mınh vi Ngai. Tuy nhien ban  co the hoi: ‘Khi nao ieu
´
` ´  ˆ

o xay ra? Va tai  sao Ðang Tao  Hoa ay quan tam cua
´ ´ ´ `  ´ `
chung ta lai  cho phep s  gian ac va au kho keo dai cho
´ ` ´ ˜ ´ ˜ ˆ
`
ti ngay nay?’ Chung ta hay xem xet nh ng cau hoi nay

ke tiep.
´ ˆ ˆ  `  ` ˆ
Chua Gie-su ong
 en long khien ho hanh ong

´ ˆ ´ ´  ´ ˆ
Trong sach Cong-vu cac S -o, chung ta thay mot s
` ˆ ´ ´ ´   ˆ ˘  `
tng ˜ thuat  ` co tınh ´ c` ach l ich ´ s ve viec  Phi-e-r, `  Giang va
nhng ngi khac lam chng nh the nao ve s song lai
 ´ ˆ  ´ ´  ˜ 
cua Ch ˆ uaˆ Gie-su. ˆ Phan lnˆ cuonˆ sach ˆ ke lai  nhˆ ng` bien
co lien he en mot sinh vien luat  thong minh ten la Sau-
ˆ  ` ˜ `
l, hay Phao-lo, ngi a tng chong oi ao  ang Christ
ˆ ´ ˜ ˆ ´ ˆ ˜ ˆ
m´ ot  ˆ cach dˆ  doi.  Ch ´ ua ´ Gi e-su  c s ong l ai  a hi
en  ra´
vi ong (Cong-vu cac S-o 9:1-16). Thay c   bang c
ˆ  ˜ ` ´ ˆ ˆ `
khong ˆthe ˜ choi ˆcai la` Chua` Gie-su ´ ang  s ong ˆ  tr en ` tr i,
Phao-lo a nhiet thanh lam chng ve s kien  ` n´ay cho
` ´ ` ˆ   ´
ng ´ i Do Th ai v a ˆ d an  ngo ˆ ai,
 g om c a tri et ˜ gia v` ˆ gii ch
a ´ c ´
chınh quyen. That cam ong khi oc  ´ nhng gı ong noi vi
˜ ` ´  ` ´ ˆ ´ ´ 
nhng ngi co hoc  va co the lc  o (Cong-vu cac S-o
17:1-3, 16-34; 26:1-29).
 ` ˆ ˆ ˆ  ´
Trai qua vai thap nien, Phao-lo viet nhieu sach trong
 `  ˆ ´ ` ´ 
phan c   goi la T´an c hay la Kinh-th ´  anh ´ phan  tieng
Hy Lap.  ˆ Hˆ au het´ cac cuon Kinh-th anh eu co bang muc
ˆ ` ´ ˆ 
luc
 ´ liet  ˆ ke 14 sach˜ do Phao-l ´ o
` viet´ t sach ˜ Ro-ma ˆ ˆ en
sach He-b-r. Nhng sach nay cha ng le that sau xa
` ´ ˆ ´ ´  
va s hng dan khon ngoan cho cac tın o ang Christ
 ´ ´ ´ ˜ ` ˆ
hoi ´ o. Ðoi vi ´ chung ´ ta,
´ nh  ng ` ´ ngi ` khong ´ c  tiep ˆ
xuc trc ´ tiep vi cac s o va cac ngi chng kien tan
ˆ ` `  ´ ˆ 
mat ` c ac ˜ d ay  ´ d o, vi ec  ` l am ´ ´ v a s  s ong l ai˜  c ua Ch ua˜ Gi e-su ´
thı nhng sach ay con co gia tr i hn na. Ban  s` e th ay cac
´ ˆ ´  ´ ˜
sach
` do Phao-l´ o viet co the´ giup `  b an   trong ` i ` song` gia
ınh, trong cach c x vi ngi  s lam va ngi loi
´ ` ´ ` ´ ´ ˜
xom, va hng dan ban  song sao  cho` i song co y nghıa
ˆ `
that  s va em lai  cho ban  s thoa long.
`
CH  NG M I

  ´ ˆ
Neu Ðang ´ Tao
 ´ Hoa quan
 t am,
tai
 sao lai
 co qua nhieu au kho?

´ ´  `  
` ´
C 60 tieng tıch tac t chiec ong ho cua ban  thı co hn
` ` ˆ  ` `
30 ng i chet vı benh  truyen nhiem, 11 ng i chet vı
` ` ` ˆ ˆ
ung th va 9 ng i chet vı benh  tim. Nh ban  biet, ay
´
` ˆ ` ˆ ` ` 
mi chı la mot  vai benh  hoan  lam ng i ta au kho;
 `  ` ` ´ ˆ ˆ ´
nhieu ng i au kho va chet vı cac nguyen nhan khac
˜
n a.
` ˘ ˆ   ` ´
Vao nam 1996, mot  chiec ong ho trong phong khach

` ` ˆ ˆ
` ´
cua toa nha Lien Hiep  Quoc  thanh pho New York phat
´  ˆ ´
ra tieng tıch tac, moi tieng t ng  tr ng cho mot  em be
` ˆ ` ` ´ 
sinh ra t mot  gia ınh ngheo—moi phut 47 tieng. Ve
ˆ ´ ´ `
 ˘ ˆ
mot  khıa canh  khac, moi ngay khoang 20 phan tram dan
ˆ ´
´ ´ `  ˆ ´
so tren trai at i ngu vi bung  oi. Con ve toi  ac ni


´ ˜ ˆ
ban  , ban  th tınh con so se ra bao nhieu?
´
ˆ ´ ˆ ` `
Chung ta phai oi dien  vi s  kien  la ngay nay quanh
´  
chung ta ay day s  au kho.
ˆ ˜
´ ´ ˆ  `
Mot  c u  sı quan canh sat noi: “Tuy vay,  nhieu ng i
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
166 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
´
`
trong chung ta lai  to ra th
´ ˆ

 vi s  bat cong xay ra


 ´
khap ni quanh chung ta”.
` ´
`
Du sao chung ta chı th 
`

cho en khi i song cua


´
`
ch ung ta hay cua ng i
ˆ ˆ ˆ
than yeu b i lien can en.

˘
Chang han,  ban  th at 
` ` `

mınh vao tr ng hp  cua



ˆ
Masako phai nuoi cha me
`

ma ca hai eu b i ung th .  ` ` `
´ ˆ ` Nhi ˆ eu ng ´ i tin vao v ong
Trong khi ho sut can va Nghiep   Bao: sinh ra, ch et i,
ˆ
´ roi lai  vong lai
`
 nh vay
ˆ
r en r ı au n, Masako 
` ` ` ˘
˜ ˆ
thay mınh hoan toan bat l c.  Hoac  th nghı en s  tuyet 

ˆ ´ ´ ´ ˆ ´ ´ 
vong  cua Sharada, mot  be gai A Ðong mi chın tuoi b i
´  ˜ ` ` ˆ ˆ `
cha ban, oi lay 14 My kim. B i  a t lang que len thanh
˜ ´  ´ ` ` ˆ
pho xa la,  em b i c ng bach e cho sau ng i an ong
`
mua vui moi ngay.
´   `
Tai  sao lai  co ay day s  au kho nh the? Va tai  sao
´ ˆ ´ ` ´ 
Ðang Tao  Hoa lai  khong cham d t? Vı c s  au kho
 ˆ  ` ´ ´ ´
ay day nen nhieu ng i xoay l ng lai  vi Ð c Chua
`
ˆ ˜
´ ´ ˆ ˆ
Tri. Me cua vien c u  sı quan canh sˆ at noi tren b i mot 
`  ˆ ˆ 
´

ng i mac benh  tam than ´ gi et ch et. Ong gi ai th ıch ph an


´
ˆ
 ˆ ´ ´ `
ng cua ong nh sau: “ Y t ng ve mot  Ð c Chua Tri
ˆ  ´ ` ˜ ´ ˆ ´
toi cao yeu th ng kiem soat toan vu tru oi vi toi qua
` ´ 
ˆ ´
xa vi”. Ban  co the hoi: ‘Tai  sao vay?’  Tai  sao lai  co au
 ˆ ` ˆ ˆ ` ´ ´ ˆ
kho? Ðau la nguyen nhan, va Ðang Tao  Hoa co quan tam
`  ˆ
gı en au kho khong?
 ˘ 
Ph
` ai ch ang auˆ kho
la do tien kiep gay ra?
` ˆ ` ˆ ´  ˆ ˆ
Hang trieu  ng i tren the gii tin rang nguyen nhan

 ` ´ ´
ˆ ` 
cua au kho la do qua kh cua mot  ng i; s  au kho
ˆ ` `  ˜ ` ` ˜ `
hien  tai
 la hınh phat ve nh ng gı ng i ay a lam trong
  ´ ˆ ´ ´  
Neu Ðang Tao
 Hoa quan tam, tai sao lai co qua nhieu au kho? 167
´ ` 
kiep tr c. Triet gia Daisetz T. Suzuki, ng i pho bien
 ˜ ˆ ˆ ´ 
Thien Ðao  trong xa hoi  Tay Ph ng, phat bieu nh sau:

` ` ` ˆ ´

“S  au kho cua con ng i la vı Nghiep  Bao, tat ca


´ `
˜ ´ ˘ ˆ ´
chung ta sinh ra la phai lanh ganh n ang  Nghiep  Bao
´ ´ ˜ ` ˆ ´ `
trong qua kh ”.1 Nh ng ng i  c  An Ðo Giao coi la
ˆ ´ ˜ ˘ ˆ ˆ ´ 
´
thong thai a at  ra “luat  Nghiep  Bao” e co giai thıch
 
`
´

ve s  au kho cua con ng i. Nh ng s  giai thıch cua


´ ´ ` ˆ
´ ˆ
ho co hp  ly va that  s  thoa ang khong?
ˆ ` ` ` ˆ ´ ´ ˆ ˆ
Mot  ng i an ba theo Phat  Giao noi: “Toi thay that 
´
  ´ ` `
phi ly khi phai ch iu au kho ve cai ma mınh chang biet;

` ˆ ˆ ˆ
ˆ ´
chı vı sinh ra nh vay  thoi. Toi phai chap nhan  no nh
` ˆ
ˆ ˆ ` ´
´ 
la so phan  cua toi vay”.  Ba thay cach giai thıch ve s  au
 ˆ ˆ
´ ´ ˜ ˜
kho nh vay  khong thoa ang. Ban  co le cung thay nh
´
 ´  ˆ  ˆ
the. Trong khi y t ng au thai co the khong pho thong
 ˘
` ˆ `
ni ban  song, nh ng ve can ban thı ay la s  day  do ban 
´   ´ ˆ ´
co the thay trong khap cac ton giao t  x ng theo ang
`  ˆ ´ ´ ` ´
Christ va nhieu ton giao khac—s  day  do con ng i co
ˆ 
ˆ ´
mot  linh hon bat t tiep tuc  song sau khi than xac chet.
´  ` ´ ˆ ˆ  ˘
Ho noi “linh hon” nay co lien he en au kho—hoac  trong
` ` ˘
i nay hoac  sau khi chet.
˜ ´
 ˆ ´ 
Nh ng y t ng nh the rat pho thong, nh ng co bang
´ ` ´ ´ ´ ˆ  ˜
ch ng nao cho thay chung co gia tr i khong? Ve nh ng
 ` ´  `

van e quan trong  nh the nay, chung ta e cho li cua


´ ´
` ˆ
Ðang Tao  Hoa h ng dan chang phai la khon ngoan hn
˜ ´
`

hay sao? Trong khi nh ng y t ng va s  tin quyet cua


` ´   ` ´
´ ´
con ng i co the lam lan, nh ng li noi cua Ð c Chua
` ˜ ´
` ´ ˆ
Tri a ch ng to la ang tin cay. 
´ ˜ ˆ ´ ˆ

Nh chung ta a ghi nhan  trong ch ng tr c, toi  cua


 ˆ ˜ ` ` ˆ

cha me au tien a em lai  cho loai ng i mot  tham hoa 
ˆ ` ´ ` ´
´
tot
 cung; o la s  chet. Ðang Tao  Hoa canh cao A-am:
` ` ˆ ˆ ` ˆ
“Trong ngay ma ng i [khong vang li, hay pham  toi] 
ˆ ˆ ´  ´ ` ˆ ´ ´

1 Luat
 ` Nghi ep Bao cho rang “cac hanh ong trong qua kh cua
ˆ ´

˜ 
` `
mot  ng i co anh h ng en nh ng kiep sau cua ng i ay, hay la

s  au thai”.
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
168 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
 ˜ ´ ´ ´
ng i chac se chet” (Sang-the Ky 2:17; 3:19, NW). Ð c
´ ` ˆ  ´ `  ˆ ´ ˆ 
Chua Tri khong he noi gı ve viec  A-am co mot  linh hon

ˆ ` ˆ ` ` `
bat t ; ong la mot  ng i. Theo t v ng  dung trong Kinh-
´  ´ ´ ˜ ˆ ` ˆ  ´
thanh, ieu o co nghıa ong la mot  linh hon. Do o, khi
 ˆ ` ˜ ´ ˆ ˆ
chet, linh hon ten la A-am cung chet. Sau o ong khong
´ ´  ` ˜
y th c hay au kho gı n a.
´ ˆ  ´ ˘  ´ ´
Ðang Tao  Hoa khong e x ng hoac  ong y vi s  day 
 ˆ ´ ˆ  ˘ ˆ 
´
do ve Nghiep  Bao, luan hoi, hoac  mot  linh hon bat t co
  ˆ ˆ ˜
the au kho trong mot  s  hien  h u sau khi chet. Tuy
ˆ ´ ´ ´ ˜ ˆ
ˆ
nhien, neu chung ta y th c  c  nh ng hau  qua do toi 
ˆ ´   
Khong co linh hon bat t
´ ` ` ` ˆ 
`Kinh-thanh  d˜ ay la m oi ng ˆ ˆ i laˆ mot  linh h´ on; khi chet 
th` ı linh hon cˆ ung` ch˜ et. E-x e-chi-en` 18:4 noi:ˆ “Linh-h ` on
nao´ pham  ` toi thı s e ch ˆ et”. Ng ` i ch ´ et kh ong
ˆ ˆ c on tri

thc  hay la s ong  mot  ni nao kh ac. Sa-lo-mon viet:
“Ke `chet chang ´ biet´ chi´ het”  (Truy en-ao  9:5, ` 10). C a
ng  i Do ˆ Thai lan cac tın o ang  Christ thi ban au
eu khong he day  linh hon bat t.
 ´ ˆ  ´ ˜ ` ˆ
“Linh
  h on trong ` Cu  c kh ` ong  he co ngh ` ıa la mot `
ph an cua con ngi, nhng ˆ la ca con ˆ ng ´ i—con ng  i´
song. ˜ Tng ` t  nh vay,  trong ` Tan c, linh ´ hon ˆ co
ngh  ıa´ la s song ˆ cua  con ˆ ng` i... Kinh-thanh khong
he noi en mot  linh hon ˆ vo hınh ´ ti ep t uc
 s ong”  (New ˆ
Catholic
´ Encyclopedia [Tan bach khoa t ien Cong
Giao]).
´     ` ´
 “Y tng ` ve linh h` on bat t´ vaˆ c tin niˆ s´  song ´ lai ˆ
cua` ngi ` chet... ´ la hai khai niem  da  tren y thc ` he
hoan toan khac nhau”(Dopo `  la morte: immortalita o
resurrezione? do nha than hoc  Philippe H. Menoud).
` ˆ  ` ` ˆ ˆ ˆ ´
“Vı nguy en caˆ con´ ng ` i l a mot   toi  nhan, do  o
khi ` chet,` ca than˜ xac´ cung linh ` hon eu chet ´ (chet ˆ
hoan toan)... ´ Gia ´ cai´ ch´ et va s song l ai,  co mot 
khoang cach” (Sach giao ly ao  Lutheran Evangelischer
Erwachsenenkatechismus).
  ´ ˆ ´ ´  
Neu Ðang Tao
 Hoa quan tam, tai sao lai co qua nhieu au kho? 169

ˆ ´ ´   ˜
cua A-am gay ra, chung ta co the hieu ro hn tai
 sao
` ´ 
ngay nay co au kho.
  ` ˆ
Ðau kho en t au?
´ `  ` ˆ 

Trong khi kho ma hieu  c  toan dien  s  au kho cua


` ˆ ` ´ ´  ´ ˜
con ng i, viec  dung dung  cu thıch hp  co the giup .
ˆ ` ` ´ ` ˜
Giong nh viec  dung ong nhom giup nhın thay nh ng
ˆ ` ` ˆ ´ ˜ ` ˆ ` ´
vat  t ang xa mot  cach ro rang, viec  dung Kinh-thanh
˜ ´ ´ ˆ ˆ ˆ ˆ
cung giup chung ta nhan  ra  c  nguyen nhan gay ra

au kho.
ˆ ´ ` ´
´ ´  ˆ
Mot  ly do la Kinh-thanh canh giac chung ta ve s  kien 
` ` 
` 
“thi the va s  bat trac xay ra” cho moi  ng i (Truyen-
´ ˆ  
ao  9:11, NW). Chang han,  Chua Gie-su nhac en mau
`
` ` ´  `
tin trong thi cua ngai: 18 ng i b i thap o xuong e
` ˜ ˆ ` ˆ
`
chet. Ngai cho thay nh ng nan  nhan nay khong phai la
´ ˆ ˜ ` ´
co toi  trong  hn nh ng ng i khac (Lu-ca 13:1-5). Ho
` ´ ˘ ˆ ´ ` ˆ
b i nan  chang qua vı co mat  khong ung cho va khong
´ ´ ´
´ ˆ `
ung luc. Nh ng Kinh-thanh giai thıch them va cung
˜ ´
´  ˆ ˆ ´
cap nh ng tin t c thoa ang ve nguyen nhan chınh yeu

 ˜ ´ ` `
cua s  au kho. Nh ng tin t c ay la gı?
`  ˆ ˆ ´ ˆ
Sau khi hai ng i au tien pham  toi,  v i Quan An thien
` ´ ˆ ˆ ´ ` 
th ng  la Ð c Gie-ho-va ra phan quyet la ho mat quyen
˜ ˘ ´ ˆ
tiepˆ tuc  song. Nh ng nam tr c khi that  s  chet, A-am
`
ˆ ´ ´   ˜
va E-va phai oi dien  vi kha nhieu au kho. Nh ng au
 ˆ ` `  ` ` ˆ `
kho do ho t  gay ra—nao la tuoi gia va benh  hoan,  nao
` ˆ ˆ ´ ˆ ` ` `
la s  vat  lon  vi cuoc  song c c  nhoc,  va nao la s  au
 ` ` ´ `
buon khi nhın thay gia ınh tan hoang do ganh ghet va
ˆ ˆ ´ ´ ˆ `
bao  ong  gay ra (Sang-the Ky 3:16-19; 4:1-12). That  la
 ´ ˆ `  ´ 
quan trong  e nh au la nguon goc chınh yeu e quy
´  ´ ˆ  ˆ `
trach moi  au kho o. Ho t  gay ra cho ho.  Dau vay,  lam
´ ´    ´
sao chung ta co the hieu tai  sao au kho tiep tuc  cho ti
` ´ `
thi ai  chung ta ngay nay?
`  ` ˆ ˆ ` ` ´ ˆ
Du nhieu ng i khong nhan  mınh la co toi,  Kinh-
´  ´  ´
ˆ
thanh  a ra quan iem ung an khi noi: “Bi mot 
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
170 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
` ` ˆ `
ˆ ` ´
ng i ma toi-l  oi vao trong the-gian, lai  bi toi-l  oi ma co
` ˜
ˆ
`
s  chet, thı s  chet a trai qua tren het thay moi  ng i
ˆ ` `  ˆ ˆ ˘
nh vay,  vı moi  ng i eu pham  toi”  (Ro-ma 5:12). Cap 
 ` `  ˆ ˜ ˘ ˆ

`
v chong loai ng i au tien a gat  hau  qua cua  ng
´ ´
˜
loi tai hai  do chınh ho l a,  nh ng con chau cua ho cung


´ `
b i anh h ng theo (Ga-la-ti 6:7). Con chau ho th a ke
`  `  ´ ˆ
s  bat toan dan en s  chet. Ðieu nay de hieu vi mot 
` ´ ˜ ˆ ´
so ng i khi ho xem xet d kien  khoa hoc,  theo o, ngay
` ´ ˜ ` ˆ ` ˆ
ngay nay con cai cung th a ke benh  hoan  va khuyet tat 
` ˆ
´ ´
t cha me nh benh  de chay mau, thieu mau Cooley,
ˆ ` ˆ ˆ  ` `

ong  mach  vanh, mot  loai  benh  tieu  ng, va ngay ca


´ ´ ´ ˆ ´ ` ˆ
ung th vu. Con cai t  chung khong co loi gı, tuy vay 
´

ˆ
˜ ` ´
chung phai ch iu au kho bi hau  qua nh ng gı chung
`
th a ke.
 ˆ
´ ` ` ˆ ˜ ´ `
To tien cua chung ta la A-am va E-va a t  y t choi
´
´ ˆ ˆ `

cach cai tr i cua Ð c Gie-ho-va.1 T l ich s , ban  biet
ˆ ˜

´

nhan loai  a th u loai  chınh phu trong no l c  cai tr i
´ ˆ ` ` ˆ ˜ ` ` ´ ´
trai at. Mot  so ng i, an ong cung nh an ba, co y
` ˆ 

tot trong no l c  nay. Tuy nhien, ban  tham  inh ket qua

ˆ ` ` ` ` ´
cua viec  con ng i t  cai tr i nh the nao? Loai ng i co
´  ˆ ` ` ˆ ´ 
bt kho au khong? Hoan toan khong. Trai lai,  nhieu
´ ´ ` ˜ ´ ` ˘
chınh sach va chien tranh gi a cac quoc gia lam gia tang
 ´ ˆ ˘ ˆ ` ˆ
au kho. Cach ay 3.000 nam, mot  nha cai tr i khon
ˆ ´ ´ `  ˆ `
ngoan nhan  xet: “Co khi ng i nay cai-tr i tren ng i kia
` ` ` 
ma lam tai hai  cho ng i ay” (Truyen-ao  8:9).
´ ` ` ´  ˘
Ban  co thay tınh trang  ngay nay khac nhieu, hoac 
´ ˜ ´ ˆ  ´ ˜
` ˆ
co le kha hn khong? Phan ln se tra li: “khong”.
´ ´ ´ ´ ` ˆ
1 Ni Sang-the Ky 2:17, Ð c Chua Tri ban lenh cho A-am
ˆ ˘ ´ ˆ  ˆ `  ´  ˆ ´
khong  c  an trai cay biet ieu thien  va ieu ac. Trong mot  c ` c
´   ` ´
chu ve ieu nay, Kinh-thanh The New Jerusalem Bible (1985) bınh
ˆ   ` ˘
luan  ve s  hieu biet ay nh sau: “Ay la nangˆ l c  quyet ˆ inh cho
`  ` ` ˆ  ` ` ´ ` `
mınh ieu gı la thien, ieu gı la ac va hanh ong theo, mot s cho
 ` `  ` ˆ ˆ  ´
 ´ ` `
rang mınh hoan toan oc  lap
 ve ao   c, bi o con ˆ ng i t choi
` ˆ
` ` ˆ ˆ
th a nhan   ia v i ˆ cua mınh la vat tho tao,  xin xem E-sai 5:20. Toi
 ˆ `  
´ ´ ` 
au tien la tan cong uy quyen toi th ng  cua Ð c Chua Tri”.
171
 ` ` ˆ ` `
Nhieu ng i an ong, an ba
`
 ˆ
va tre em ch iu au kho khong


` ˆ `
phai chı vı toi  loi va s  bat
`  `
toan di truyen nh ng con
` ˜ ` ` ´
vı nh ng gı ng i khac
˜ ` ˜ ˜
a lam. Ban  hay nghı en
ˆ `
viec  con ng i lam  dung 
ˆ
´
trong viec  quan tr i trai at
` `
th ng vı tham lam. Con
` ˜ ´ ˆ ˆ
ng i cung co toi  trong viec 
´ ˆ `
phat sinh o nhiem, tao  ra ngheo
` ` ´  ˆ
n an, va g op ph an g ay ra n an 
´ ´ ` ˆ ˆ
oi kem va d ich le.  Ngay mot  so tai
ˆ ˆ `  `
 ng thien nhien ma nhieu ng i
Alexis, con trai cua Czar ` ˆ ˜ `
` goi
 la thien tai cung do con ng i
Nicholas II va Alexandra,
ˆ  ´ ˆ ´ ˆ ˆ ˆ
bi benh
  de ´ chay mau di gay ra. Co mot  nguyen nhan quan
˜ ´ ˆ  `
truyen. Chung ta cung bi
 `  ` trong  khac gay ra au kho ma
bat toan di truyen t ` `

` ng i ta th ng hay bo qua.


to phu la A-am
   ˆ ˆ 
Ke chu chot gay nen au kho
ˆ ´ ´ ˘ ˆ ˆ ˆ `
Mot  sach trong Kinh-thanh ac  biet  tiet lo au la
ˆ ˆ ˆ
 `
nguyen nhan sau xa cua s  au kho va tai  sao Ðang Tao 
´  ˆ ´ ´
´ ` ´
Hoa ay quan tam lai  cho phep no xay ra. Ðo la sach
´ ´ ` ` ´
´  ` `
Giop. Sach nay lam sang to bat c s  hieu biet nao con
` `    ˆ ´ ` ˆ
l m ve van e au kho, qua viec  cung cap cai nhın sau
˜ ˆ `
˜
tham trong lanh v c  vo hınh, ni xay ra nh ng bien co
quan trong. 
´ ˆ
˘ ´ ˆ ´ ˆ
Cach ay khoang 3.500 nam, ıt lau tr c khi Moi-se
˜  ´  ˆ
´ ˆ
viet nh ng quyen sach au tien cua Kinh-thanh, mot 
` ˆ ` ´
` ` `
ng

ˆ i t en l a Gi op s ong  v ung ng ay nay  c  g oi l a

´ ` ` ˆ ` ˆ
A-rap.  L ich s cho biet Giop la ng ˆ i cong bınh, nhan
´ ` ` ´ ´ 

 c, va  c  moi  ng i kınh trong.  Ong co nhieu cua cai


  ` ´ ˆ ˆ ´ ` ` ´
gom nhieu an suc vat,  tham  chı  c  goi  la “ng i ln

ˆ ˆ ˆ ` ˆ ´
hn het trong ca dan Ðong-ph ng”. Tren bınh dien  ca
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
172 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
ˆ ´ ´ ˆ ` ´
ˆ

nhan, Giop co mot  gia ınh ly t ng—mot  v,  bay con


` ´ ´ ˆ `
trai va ba con gai (Giop 1:1-3; 29:7-9, 12-16). Mot  ngay
ˆ ´
´ ´ ´  ´
kia, mot  s gia chay  en bao cao cho Giop biet bay suc
ˆ ´
ˆ ´ ˆ ` ´ ˆ ´
vat  gia tr i cua ong b i bon  c p xong vao c p i. Mot  lat
ˆ ´
´ ´ ´ ˜  ˆ

sau, mot  s gia khac en bao cao nh ng bay chien cua
ˆ  ˆ ˆ ˆ ` ´
ong b i giet het. Roi dan Canh-e xong vao c p i 3.000
` ˆ ´
ˆ ` ´
lac a, giet het toi t, chı mot  ng i chay  thoat  c. 
` ˜ ˆ ´ ´ ` `
Cuoi cung tin d nhat en. Mot  cn gio khac th ng lam
ˆ ˘ `
`
` `
´
sap  can nha cua ng i con ca va e chet tat ca con cai

ˆ ´
´ ˆ ´ 
cua ong ang nhom  o. Tr c  dien  vi s  au kho nh
´ ´ ´ ´ ´ ´ ` ˆ ´ `
the, Giop co trach moc Ð c Chua Tri khong? Ð ng vao

ˆ ˜
` ´
 ia v i cua ong, ban  se cam thay nh the nao? (Giop 1:
13-19).
ˆ `  ˜
´ ´ ˆ
Tuy nhien, con nhieu tai hoa  n a xay ti. Giop b i mot 
´ ˆ ´
ˆ
´ ˆ
ch ng benh  au ˆ n khung khiep, nhot  oc  l loet tren
 ˆ 
` ˆ ` ´

khap than the.1 Ong tr thanh benh  hoan  va ang tm
ˆ ´ ´ ´ ` ` ´ ˜

en noi v ong trach Ð c Chua Tri. Ba noi: “Hay phı-
´ ´ ´ ` ` ´ ˆ
bang Ð c Chua Tri, va chet i!” Giop khong biet tai  sao
ˆ  ˆ ˆ ˆ  ´ ´
ong b i au kho, tuy nhien, ong khong he gan cho Ð c
´ ` ˜ ˆ  ´
Chua Tri a gay ra au kho. Chung ta oc:  “Trong moi 
ˆ ´ ´ ˆ ˆ
ˆ ˆ ` ´
viec  o, Giop khong pham  toi  bi moi mieng  mınh” (Giop
2:6-10).
` 
´ `
Hay biet tınh ˆ trang  khon kho cua Giop, ba ng i ban 
˘ ˆ ` ´ ˜ ` ´ ˆ
en tham ong. E-li-pha quyet la Giop han a lam ac nen
˘ ˆ
ˆ ´ ` ` ˆ
at  cau hoi: “Ðau co ˆ ng i ngay-thang lai  b i tr -diet?” 
´ ˆ ˆ ´ ˜ ˆ
(Giop, ch ng 4, 5). E-li-pha buoc  toi  Giop a pham  toi 
 ´ ˆ ´ ˆ ` ´ ´ ´ ˘
tham kın, tham  chı khong cho ng i oi khat banh an
` ´ ` ´ `
 ˆ ´
va c hiep ng i goa bua  va tre mo coi (Giop, ch ng 15,
`

` ˜ ´  ´
22). Hai ng i an ui gia hınh kia cung trach mang Giop
 ˜  ` ˆ ` ´ ˆ ˆ
nh the nh ng au kho ma ong ch iu la do chınh ong gay
´ ´ ˆ ` ` ˆ
ra. Ho co ung khong? Hoan toan khong.
˜ ˘ ´ `  `

1 Nh
ng o´ an
 `van ` khac cho
th´ ay toˆ an th e h` ınh anh ve s  au
´


kh o cua Giop. Nao doi bo phu k ın th an th
´ e, t ng ´ manh vay c ng`
ˆ ˆ `
ˆ
noi len tren da, nao hi th hoi thoi. Giop au n quan quai  va
`
˜ ´ ´
t ng mang da a hoa en ri ra (Giop 7:5; 19:17; 30:17, 30).
  ´ ˆ ´ ´  
Neu Ðang Tao
 Hoa quan tam, tai sao lai co qua nhieu au kho? 173
´ ´ ´ ´ ˆ ˆ

Sach Giop giup chung ta nhan  ra  c  coi  re cua s 


 ` ´
` ´
au kho ma Giop phai ch iu va thay  c  tai  sao Ð c
´ ` ´ 
`
Chua Tri cho phep s  au kho xay ra. Ch ng 1 va
ˆ ˜ `
´ ˆ ´ ´
ˆ
ch ng 2 tiet lo nh ng gı xay ra ıt lau tr c o  tren
` ˆ ` ˜  

tri vo hınh, trong lanh v c  than linh. Than linh phan


ˆ ` ´ ´ ´  ´
ngh ich ten la Sa-tan1 en nhom vi cac than linh khac
´ ˘ ´ ´ `
´
tr c mat  Ð c Chua Tri. Khi s  tron  ven  cua Giop
 ´  ´ ´ ´ ´ ´
 c  nhac ti, Sa-tan lien thach th c: “Giop ha kınh-s
´ ´ ` ˆ ˆ ` ˜
Ð c Chua Tri luong-cong sao?... Nh ng bay gi hay gi
´ ´ ˆ ` ´  ` `
tay Chua ra, ung  en hai  cac vat  ng i co, at la ng i
˜
´ ´ ´ ˘ ´
se phı-bang Chua tr c mat”  (Giop 1:9-12).
´ ´ ´ ˆ ˆ ´ ´ ` ˆ
Noi cach khac, Sa-tan buoc  toi  Ð c Chua Tri hoi lo
´  `  `

Giop. Than linh ngang ng c  nay cho rang neu tai san
` ´
´ ´ ˜

´ ˆ ˆ
va s c khoe b i t c oat,  Giop se rua sa Ð c Gie-ho-va.
´ ˆ
` ˆ ` ` ˆ
Noi rong  hn, Sa-tan qua quyet la khong ng i nao yeu
` ` ´ ´ ´ `

th ng va trung thanh vi Ð c Chua Tri khi phai oi
ˆ ´  ´ ´ ´

dien  vi au kho. S  thach th c o tao  ra anh h ng


ˆ ` ˆ `   ˆ ˆ

lau dai tren toan cau. Van e Sa-tan neu len phai  c 

´ ´ ˆ ˆ ´
giai quyet. Do o, Ð c Gie-ho-va cho phep Sa-tan  c 
´ ` ˆ ´ ` ˜ ˆ
phep t  do hanh ong  chong lai  Giop, va Sa-tan a gay
` ` ˆ `  ´  ` ´
cho ng i an ong nay au kho d i nhieu hınh th c
´
khac nhau.
˜ ` ´ ˜ ˆ  ` ˆ  ` 
Ro rang Giop a khong hieu va khong the nao hieu
 ´  ´ ` ˜ ˆ
 c  van e tranh chap co tam m c hoan vu  c  neu

ˆ ` ˜  ˘  ´
´
ra  tren tri. Sa-tan a sap at  e cho co ve nh chınh
´ ´ ` ˜ ´ ´
Ð c Chua Tri a tao  ra cac tai ng cho Giop. Chang
´ ´  ˆ
´ ` ˆ  ´
han,  khi set anh bay chien cua Giop thı mot  ay t
´ ˆ  `

´ ´ `
thoat nan  ket luan  rang ay la “l a cua Ð c Chua Tri”.
˘  ´ ˆ  ˜  `

Mac  dau Giop khong hieu tai  sao nh ng ieu nay lai  xay
ˆ ˆ 

ˆ ˆ ´ ´ `
ra, ong khong he rua hay bo Gie-ho-va Ð c Chua Tri
´
(Giop 1:16, 19, 21).
´  `  ´ ` ˆ
1 Trong ch ng “Ban  co˜ the hoc
 ´  c
 g` ı ve
Ðang Tao
 Hoa t
mot

 ´ ´
quyen sach?”, chˆ ung ta a xem xet vai tro cua Sa-tan Ma-quı trong
ˆ ` ˆ
viec
 A-am va E-va pham  toi.
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
174 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
ˆ ´ `   ˆ
Neu phan tıch tınh huong nam ang sau kinh nghiem 

´ ˜  ` ´
cua Giop, ban  se thay van e tranh chap: Con ng i co
´ ˆ ˆ ` ` ˆ
phung  s  Ð c Gie-ho-va vı long yeu th ng bat chap moi 
´ ˘ ˆ ´ ´ ´
` ˆ
`
kho khan khong? Giop giup chung ta tra li cau hoi nay.

´ ` ˆ ˆ ˆ ´ ´ ´ `
Chı co tınh yeu th ng chan that  oi vi Ð c Chua Tri
´ ´  ´  ˆ ` ˜ ` ` ´
mi co the thuc ay mot  ng i gi long trung thanh vi
´ ˆ ˆ ` ˆ `  ` ´ ˜ ` ˆ `
Ð c Gie-ho-va, va ay la ieu ma Giop a lam. That  la
ˆ  ´ ´ ´

mot  bang ch ng ngh ich lai  vi s  cao gian cua Sa-tan!
ˆ ` ˆ   ` ˜ ˆ ´
Tuy nhien, vu nay khong bat au va cung khong ket thuc
´ `
´ ` ` ´ ´ ` 
vi tr ng hp  cua Giop vao thi ay; no keo dai nhieu

` ´ ˆ ˆ
´ ˜
the ky va co lien he en ca chung ta n a.
` ˆ ˆ ` `  `
´ `
Du nguyen nhan la gı, nhieu ng i phan ng the nao
˘ ˘  ´  ˆ
khi ho thay hoac  gap  au kho? Co the ho khong biet van
 ˆ `
´ ˘ ˆ ´
e  c  neu ra trong thi cua Giop, hoac  tham  chı ho
ˆ ` ´ ´ ` ` ˆ
khong tin la co Sa-tan. Do o, ho th ng nghi ng viec 
´ ˆ ´ ˘ ´ ` 
co mot  Ðang Tao  Hoa, hoac  quy trach cho Ngai ve moi 


`   ` ´
au kho xay ra. Ban  cam thay the nao ve ieu nay? Vi
˜ `  ´ ˜ 
nh ng gı biet  c  ve Ðang Tao  Hoa, ban  han se ong
´ ´ ˆ ` ´ `
y vi mot  ng i viet Kinh-thanh la Gia-c, bat chap s 
 ˜
´ ´ ´
au kho, a qua quy et` nh sau: “Ch co ai  ng b i cam-
` ´  ´ ´ ` ´ ˆ ` ´
do ma noi rang: Ay la Ð c Chua Tri cam-do toi; vı Ð c
´ ` ´ ` ´ ` ´
Chua Tri chang b i s  ac nao cam-do  c,  va chınh
` ˜ ˆ ´
Ngai cung khong cam-do ai” (Gia-c 1:13).
´ `
´ ˆ ˜ ´ ´
Xem xet tr ng hp  cua Chua Gie-su se giup chung
´ ˆ  ˆ ´ ´
ta co mot  quan iem khon ngoan. Chung ta biet Chua
ˆ ´ ` ´ ˆ ´ 
Gie-su  c  kınh trong  vı co s  thong sang, s  hieu biet,
` `  ` ` ´ ˆ ` ` 
va la thay day  tai ba. Ngai co lap  tr ng nao ve Sa-tan
`  ´ ˆ 

va s  au kho? Chua Gie-su biet chac Sa-tan Ma-quı


ˆ ˜ ` ´  ˆ  `

hien  h u va co the gay ra au kho. Sa-tan t ng co be


` ˆ
´ ˜ ´
´
gay long trung kien cua Giop cung ra s c th thach
´ ˆ ˆ ` ˆ ´ ˆ
Chua Gie-su nh vay.  Ngoai viec  cho thay Sa-tan co that, 
ˆ ` ˜ ´
` ˆ ˆ ˆ
s  kien  nay cung ch ng to la cuoc  tranh chap neu len
` ` ´ ` ˜ ´
vao thi Giop van con tiep tuc.  Cung giong nh Giop,
´ ˆ ˜
` ´ ´ `
Chua Gie-su a to ra trung thanh vi Ðang Tao  Hoa du
  ´ ˆ ´ ´  
Neu Ðang Tao
 Hoa quan tam, tai sao lai co qua nhieu au kho? 175



`  ` ´ 
phai hy sinh het cua cai va quyen hanh, b i au n ve
 ´ ` ˆ ˆ  ` `

the xac va chet tren cay kho hınh. Qua tr ng hp  cua
´ ˆ ´ ´ ´ ` `
Chua Gie-su, chung ta thay Ð c Chua Tri van con cho
´ ˆ ´ ` ´ `
phep nhan loai  ch ng minh ho trung thanh vi Ngai bat
´ ˘ ˘
chap kho khan (Lu-ca 4:1-13; 8:27-34; 11:14-22; Giang
19:1-30).
´  ´ ` ´ ´ ´ ´
Cho phep au kho keo dai—Vi ly do chınh ang
   ´
´ ´ 
Ðe hieu s  au kho, chung ta phai y th c rang s  bat
 ´
` ˆ 
trac, khuynh h ng cua con ng i toi  loi, s  vung  ve

` ˆ
´ ` ´
cua con ng i trong viec  quan tr i trai at, va chınh Sa-

` ˜ ˆ ˆ ˆ 
tan Ma-quı la nh ng nguyen nhan gay ra au kho. Tuy
ˆ
ˆ ˆ
 `

nhien, chı biet nguyen nhan cua au kho thı ch a u.
 ˆ ` `  ˜ `
Khi b i au kho, mot  ng i thay de dang e nghı nh nha
ˆ ´
ˆ ´ ˜ ´ ˆ ˆ
tien tri Ha-ba-cuc thu x a; ong noi: “Hi Ð c Gie-ho-
ˆ ˆ ` ` ˆ ˆ `
va! Toi keu-van ma Ngai khong nghe toi cho en ch ng
` ˆ ` ´ ˆ ` ` ` `
nao? Toi vı c s  bao-ng  c
 keu-van cung Ngai, ma Ngai
´
´ ˆ ˆ ´ ˆ
chang kh ng giai-c u toi! Nhan sao Chua khien toi thay
´ ` ` ` ´ `
s  gian-ac, va Ngai nhın-xem s  ngang-trai? S  tan-hai 

´ ` ´ ˆ  ˘
Keo dai qua lau roi chang?
` ` ´ ` ´ ˆ 
˘ T thi Giop  en thi Chua Gie-su, ˆ kho
` ang 1.600
nam, ´ s`  au kh ´ o tiˆ ep dien ` trong m˘ ot  th´ i  gian ` xem ˆ ra `
kha dai. ` Ðoi
 v i
` m ot ng i,  100 n am ´ c o ve l a m ot ´ th i
gian dai ˆ e ch´  i au kh o ch am d t. Nhng ch ung ta
´  ´ ˆ ˆ ˜
phˆ ai nhan  thc cac v´ an e chınh yeu Sa-tan   neu´ len ´ a
boi` nho ` Ðang Tao  ` Hoa. Theo ´ quan iem cua ` Ðc ´ Chua 
Tri,` thi gian ˆ Ngai cho ` ` phep s au ˆ kh ` o va´ gian ` ac xay ˆ
ra l` a ng˘ an thoi. ´ Ngai` la “Vua ` mu ˆ on i”;˜ vi Ng ai ‘mot 
ngan ˆ nˆ am... khac nao ˆ ngay hom` qua ´ a ` qua ` roi’ (1 Ti-˜
mo-the 1:17; Thi-thi en` 90:4). `  Va ` vi˜ loai ngi, khi a
 c  ban
` cho s´ ong i  i roi ˆ thı ˜ se thay giai o ˜ an  l ich
s  ma `trong ˆ  o au kh o hi en
 h u xem ra c ung ngan
ngui ma thoi.
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
176 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?

´ ˘ ˆ ˜ ˆ
bao-ng  c   tr c mat  toi; s  tranh-au cai-lay day len”
´ ´ ˆ ´ ˆ ˆ ´
(Ha-ba-cuc 1:2, 3). Ðung vay,  tai  sao Ð c Gie-ho-va c
` ´ ` ˆ ´ ` ˆ
‘nhın-xem s  ngang-trai’ ma xem ra khong co hanh ong 
`
` ´ ´ ` ` ˘ ` ´ ˜ `
gı ca? La Ð c Chua Tri Toan Nang, Ngai co nh ng gı
  ` ` ˆ ˆ ´ 
can thiet, nh quyen l c  va long yeu men cong ly, e
´  ˆ ` ` ´ `  `
cham d t au kho. Vay  khi nao Ngai mi lam ieu nay?
˜ ´ ´ ˆ ˘  ` ` 
Nh a noi tr c ay, khi cap  v chong loai ng i au
ˆ ` ` ˆ ˆ ´ 
tien l a  chon  hoan toan oc  lap,  Ðang Tao  Hoa biet chac
` ´ ˆ ´
˜ ` ˆ ´ ´
la co mot  so con chau cua ho se hanh ong  khac. Ð c
ˆ ˆ ˜ ˆ ´ ` ˆ 
Gie-ho-va a khon ngoan cho phep thi gian troi qua. Ðe
` `  ´ ˆ ˆ ´
lam gı? Ðe minh ch ng s  cai tr i biet  lap  vi Ðang Tao 
´
` `
Hoa chı dan en s  bat hanh  va, ng c  lai,  song hoa hp 
´ ´ ` ´ ´ ` ´
vi Ðang Tao  Hoa la chınh ang va em lai  hanh  phuc.
` ` ´ ´ ` ˜ ˜ ´
Trong thi gian nay, Ð c Chua Tri a gi trai at
` ˆ ` ´ 
´ ´ 
sao cho van la moi tr ng ıt nhieu thoai mai. S o
ˆ ´ ˆ ´ ` ´ ˆ ` 
Phao-lo ly luan:  “Trong cac i tr c ay, Ngai e cho
ˆ ` ˆ `  ˆ ` ´ `
moi  dan theo  ng rieng mınh, dau vay,  Ngai c lam
´ ˆ  ` ´ ` ´ ´ `
ch ng luon ve mınh, t c la giang ph c cho, lam m a
` ` ´ ` ` 
t tri xuong, ban cho cac ng i mua-mang nhieu hoa-

 ˘ ˆ ` `  ` ˆ ´
qua, o-an d -dat,  va long ay vui-m ng” (Cong-vu cac
´  ˆ ˜ ` ´ ˆ ˆ
S -o 14:16, 17). Vay  ro rang Ðang Tao  Hoa khong gay
 ` ´ ´


ra au kho, nh ng Ngai cho phep no xay ra e giai quyet
˜ 
nh ng van e toi quan trong. 
`  ´
Bao gi  c
 giai thoat?
ˆ ˆ  ` ˆ ˘
That
 ra, s  kien  au kho ngay mot  gia tang cho thay
´ 

´ ´  ´
no sap s a phai cham d t. Tai  sao co the noi nh the?
´ ˆ ˜ ` ˜
˜ ˆ
Kinh-thanh tiet lo nh ng gı a xay ra trong lanh v c  vo
` ` ` ´ ´ ˜ ˆ ˆ  ˜
hınh vao thi Giop; Kinh-thanh cung tiet lo mot  lan n a
ˆ ` ` ´ ´ `

nh vay  vao thi chung ta. Sach cuoi cung cua Kinh-
´ ´
 ´ ´ ˆ ˆ ˆ
thanh, sach Khai-huyen, chu y en mot  cuoc  xung ot 


ˆ `
` ` ` ˜
´

xay ra  tren tri. Ket qua la gı? Sa-tan va lu quy s cua


 ˘ ´ ´
ˆ
han “b i quang xuong at”. Kinh-thanh noi tiep: “Bi vay, 
˜ ´  ` ` ´
´ ˜ `
hi cac tang tri va cac ang  o, hay vui-m ng i!
  ´ ˆ ´ ´  
Neu Ðang Tao
 Hoa quan tam, tai sao lai co qua nhieu au kho? 177
  `
`   ` ` `
Khon-nan  cho at va bien! vı ma-quı biet thı-gi mınh
` ˆ ˆ ˆ  `  ` ´
con chang bao nhieu, nen gian  hoang ma en cung cac
 
ngi” (Khai-huyen 12:7-12).
ˆ ´   ` ˆ  ´
Mot  s xem xet tı mı li tien tri cua Kinh-thanh cho
   ˆ ˜    ` ´ ˜
thay bien co tren a xay ra trong the ky nay. Co le ban 
 ˜  ´  ` ˆ ` ´ ˆ ´
biet nhng s gia uy tın eu tha nhan  la co mot  khuc
 ` ˘ 
quanh quan trong  trong l ich s vao nam 1914 khi The
 `

` ´
`  ´ ˆ
Chien I bung no.1 Ke t o, au kho va khon kho tren
` ˘ ´ ˆ ˜ ´  ` ` `
a gia tang. Chua Gie-su cung noi en thi ky nay khi
´ ˆ  ˆ ˆ  `    `  
cac mon o than can  cua ngai hoi ve “ iem gı chı ve s
´  ` ˆ  ´ ˆ ´ ˆ  ˜ 
Chua en va tan-th  e”. Chua Gie-su noi: “Dan nay se day
ˆ ` ˆ ´ ´ ` ´
len ngh ich cung dan khac, nc no ngh ich cung nc
˜ ´ ˆ  ´ ´ ´ ´ ` ˆ
kia; se co s ong  at ln, co oi-kem va d ich-le trong
 ´ ˜   `  ´ 
nhieu ni, co nhng iem la kinh-khiep va dau ln 
ˆ ` ˜ `
tren tri” (Ma-thi- 24:3-14; Lu-ca 21:5-19). Nhng li
`  ˜ ´ 
´ ˆ
nay, cho thay se co nhieu au kho, ang ng nghiem  tron 
  ˆ 
ven  lan au tien trong l ich s.
´ ˆ  ˜   ` ` ˆ
Kinh-thanh mo ta nhng bien co nay nh la mot  s
 ` ˆ ´  ` ´
m man cho mot  cn “hoan-n  an  ln, en noi t khi mi
´ `   ˆ ` ` ´ ˆ `
co tri at cho en bay gi cha tng co nh vay,  ma
 ˜ ˆ  ´ ˜ ˆ ˜
sau nay cung khong he co na” (Ma-thi- 24:21). Ðay se
` ˆ  ˆ  ´ ´ ` ` ˆ ˆ
la s can thiep  quyet liet  cua Ðc Chua Tri vao noi  bo
 ` ` ˜ ` ˆ
 ´ ˆ 
cua con ngi. Ngai se hanh ong  e cham dt he thong
´ ˜ ˆ
 `
moi  s gian ac a gay ra au kho trong nhieu ngan
˘ ˆ ˆ ´ ˜ ` ˆ  ˆ ˆ
nam. Nhng ay khong co nghıa la ‘tan  the’ do mot  cuoc 
` ´  ˆ   ˆ `
ˆ `
tan sat bang nguyen t huy diet  toan the nhan loai.  Li
´ ´ `   ` ˜ ´ `  ´ ˆ 
Ðc Chua Tri bao am la se co ngi song sot. “Vo-so
`  ´ ´ ˆ ˆ
ngi... bi moi  nc, moi  chi-phai, moi  dan-toc,  moi 
 ˜  ´ ´  
tieng” se song sot qua cn hoan  nan  o (Khai-huyen 7:
9-15).

´ ˆ `  ´ ˜ ´
Ðe co mot  hınh anh tron  ven,  chung ta hay xem xet
  ˆ  ` ˆ ` ´
1 Muon biet them ve li tien tri nay, xin xem chng 9 sach Kinh
´ ˆ ` ˆ ´ ˆ ˆ  
Thanh that
 s day
 gı? do Nhan Chng Gie-ho-va xuat ban.
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
178 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
´ ´  ` ˜
´ ´
Kinh-thanh noi ieu gı se xay ra sau o. Trai at ep 
ˆ ˆ `  ˆ ´ ´
nh cong vien, ma ban au  c  d ng  nen vi muc  ıch
`
` ˜ ´ ˆ
lam ni  cho con ng i, se  c  tai lap  (Lu-ca ˆ 23:43).
˜ ˆ ` ` ˆ ˜
Ban  se khong con thay ng i vo gia c n a. E-sai viet:
ˆ ˜ ˆ ` `
 ` ` ˘ ´ `
“Dan ta se xay nha va , trong v n nho va an trai... vı
 ˆ ˜  ˆ ˜

˜
tuoi dan ta se nh tuoi cay, nh ng ke l a-ch  on  cua ta se

ˆ ˆ ` ` ˜ ˆ
hang h ng cong-viec  tay m ınh l am. H o s e kh ong nhoc 
` ˆ ´ ˜ ˆ
 ˘ `
mınh vo-ıch n a, khong e con ra e gap  s  hoa,  vı ho
` ` ˜

´
´ ˆ ˆ
la dong-doi cua ke  c  ban ph c bi Ð c Gie-ho-va,
´ ` ´ ˜ ˆ ´ ´ ˆ
con chau ho cung vi ho n a.... Muong-soi vi chien con
˜ ˘
˘ ` ˜ ´ `
se an chung, s -t an rm nh bo... Se chang co ai lam
 `
´  ´ ´ ´
ton-hai,  hay la huy-pha trong ˆ khap nui thanh ta, Ð c
ˆ ˆ ˜ ´ ˆ
Gie-ho-va a phan vay”  (E-sai 65:21-25).
`  ˆ ` ˆ ´ ˆ ` ˜
Con s  au kho tren bınh dien  ca nhan thı sao? Se
ˆ ` ˆ ˆ ´ ˆ
khong con chien tranh, bao  ong,  hay toi  ac (Thi-thien

´ 
Khuc quanh trong l ich s
ˆ ` ` ´ ´ ˜ ` ˆ
“B ay gi  khi` nhın lai,  ˜ ch ung ta ˆ mi ` thay` ro la viec 
The Chien
I  bung no a m ra mot   ‘thi ky kh ` on kho’`
trong the ky hai mi  theo nh ` ´s gia  ng
˘ i Anh la
Arnold Toynbee di` en ta, kˆ e t o n˜ en van minh cua
´ ˆ
chung ta khong con troi len c  na” (The Fall of the
Dynasties, Edmond Taylor).
 ˆ ˘ ´ ˆ  ˘ ´
“Qu  a that  nam 1914, ´ ch
 khong phai nam co bien
˜ ´ `
co   Hiroshima, ´ a ` anh dau ´ khuc quanh ´  trong th
i
ai  cua ´ chung ta, ngay´ nay chung ˜ ta co` the ˆ thay ` rang
... chınh  th e chi  en th  nh at  a m  man´ mot  ´ thi ai 
chuy ` en ti ep  ay hoang˜ ´ mang, trong ´ o ch ˆ ung ta i
qu quang”  (Tien sı Rene Albrecht-Carrie thuoc  Barnard
College).
` ˘ ´ ˘ ˜
` “Vao  ` nam ´ 1914,
th
ˆ e gii mat ˜ i s ket ˆ c` au ch ˆ at  ` che`
va ke t`   o khong ` lay lai   ˆ c  na.... ˆ ˆ Ðay la mot  ˜ thi ky
cc  ˆ ky hon ` lo an
 va ´ b ao
  ong,
 n oi  b o  qu oc gia c ung nh
ben ngoai ranh gii quoc gia” (The Economist).
  ´ ˆ ´ ´  
Neu Ðang Tao
 Hoa quan tam, tai sao lai co qua nhieu au kho? 179

´ ´  
Ngay trong luc cho phep s au kho xay ra,

´ ˜
`  ´
Ðang Tao
 Hoa cung cung cap cho con ng i nhieu vui s ng
ˆ ˆ ˆ  ˆ `
46:8, 9; Cham-ngon 2:22; E-sai 2:4). Ðang Dng Nen va
  ` ` ˜ ´ ˜
Ðang Ban S Song cho loai ng
i se tr
giup nhng
`  ˆ ` `  ´  `
ng
iˆ biet vang l
i at 
c va vui h
ng sc khoe toan
 ˜ ˆ ` ´ ˜ ` ´
hao (E-sai 25:8; 33:24). Se khong con nan oi na vı trai
 ˜  ` ˆ ´ `
at se 
c phuc hoi tınh trang can bang sinh thai va
˜   ` ˆ ˆ ˆ ´
se san xuat d tha (Thi-thien 72:16). That vay, cac
 ˆ  ` ´  ˜  `
nguon gay ra au kho ma nay chˆ ung ta thay se chı con
`  ´ ´ ` ˆ
la ieu trong qua kh ma thoi (E-sai 14:7).
ˆ ˆ  `  ˆ ´  ˆ 
Vay
ay phai la tin vui nhat. Tuy nhien co the mot so
` ˜ `   ` ´ 
ng
i nghı van con hai iem can 
c lam sang to. S
 ˜ ˆ ´ ˆ ˜  ´ 
vui h
ng nhng an ph
c tren se rat gi
i han neu con
`   ˘   ` 
ng
i chı song 
c 70 hay 80 nam roi chet. Va phai
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
180 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
˘ ` ˆ
  ˜ `
chang ng i ay khong cam thay buon ve nh ng ng i
ˆ ˆ ´ ´ ´
than yeu chet tr c khi Ðang Tao  Hoa cham d t s  au
 ` ˆ
` ` `
kho cho con ng i sao? Cau tra li la gı?
ˆ ˆ ´  ´ 
Vo hieu
 hoa s  au kho ln nhat
´ ´
´ ` ` ˆ
Ðang Tao  Hoa co giai phap. Ngai la Ðang D ng  Nen
˜ ` ` ` ˆ ` ´  `
vu tru va s  song loai ng i tren at. Ngai co the lam
˜ ` ´
˘
` ˘ ˜
nh ng gı v t  qua kha nang cua con ng i hoac  nh ng
` `
´ ˜ ` ´
gı con ng i chı mi nghı may ra lam  c.  Chung ta

 ´ ´   `
chı can xem xet hai vı du ve ieu nay.
´ ´  ˘   ˆ
Chung ta co tiem nang song bat tan. 
´ ˜ `  ` `
Kinh-thanh ro rang  a ra trien vong  song i i
` ´ ´ ` ˘
ma Ð c Chua Tri ban cho (Giang 3:16; 17:3). Sau khi
ˆ ´ ´ `
` ´ ˜
nghien c u cac gen trong te bao cua con ng i, bac sı
´ `  
´
Michael Fossel phuc trınh rang pham l ng  cua cac te
`

` ˆ ˆ
´  ´
bao sinh san cua an ong khong suy giam vi tuoi tac.
´ ` ´ ´  ˜ 
“Cac gen ma chung ta co san, neu ma di truyen  c 
 ˆ ´  ˜ ´ `
´
truyen i nguyen ven,  co the gi cac te bao cua chung ta
ˆ   ´ ` ´ ˜ ` ´
khong can coi i”. Ðieu o hoa hp  vi nh ng gı chung
´ ˆ ´
´ ´
ta thay trong Ch ng 4, theo o, bo oc cua chung ta co
ˆ
˘ `
` ` ` ´ ˆ
mot  kha nang ma ca i ng i dung ti chang bao nhieu;
` ˆ  ˆ ˆ
hınh nh c phan  ay  c  thiet ke e hoat  ong  en vo
ˆ ˜ ˆ ´ ´
` ˜   ´
tan.
 Dı nhien, o mi chı la nh ng iem phu,  bo tuc cho
˜ ` ´ ´ ´ ˆ ˆ ˜
nh ng gı Kinh-thanh noi tr c  tiep—Ð c Gie-ho-va se
` ´ ´  ` ` ˆ 
lam cho chung ta co the song i i khong au kho.
˜ ´  ` ´  ´ `
Hay l u y ieu Ngai h a trong quyen sach cuoi cung

´ ´ ´ ` ˜ ´ ´
cua Kinh-thanh: “[Ð c Chua Tri] se lau rao het n c

 ´ ˜ ˆ ´ ˜ ˆ
mat khoi mat chung, se khong co s  chet, cung khong
´ ´ ˆ ` ´ ˜

co than-khoc, keu-ca, hay la au-n n a” (Khai-huyen
21:4).
 ´ ´ ˘ ´ `  `
Ðang Tao  Hoa co kha nang giup ngi bi au kho va
˜  
a chet—cho ho song lai. 
` ` ˘
La-xa-r la ng i  c  song lai.  (Giang 11:17-45; xin
´ `
xem trang 158-160). Giao s Donald MacKay dung minh
  ´ ˆ ´ ´  
Neu Ðang Tao
 Hoa quan tam, tai sao lai co qua nhieu au kho? 181
 ˆ  ˆ ´ ˆ 
´
hoa  bang mot  ho s ien  toan. Ong viet rang huy pha
ˆ ´ ˆ ´ ˆ ´ ˜ `
mot  may ien  toan khong nhat thiet co nghıa la cham
´ ˜ ˆ ` ˆ `
d t vınh vien mot  ph ng trınh hay mot  ch ng trınh
 ´ ´   ` `
nam trong o. Co the e cung ph ng trınh hay ch ng
` ` ˆ ´ ˆ ´ ´ ` `
trınh ay vao mot  may ien  toan khac va chay,  “neu nha
´ ´
toan hoc  muon”. Giao s MacKay viet tiep: “Khoa hoc 
ˆ ´ ´
ˆ ´ ˆ `
nghien c u c gii cua bo oc xem ra khong ngh ich gı
 ´ ` ` ´ ´
nhieu vi hy vong  song i i noi trong Kinh-thanh von
˘ ˆ  ˆ `
ac  biet  nhan manh  ve ‘s  song lai’  ”. Neu mot  ng i
´ ´  ` `
chet, Ðang Tao  Hoa co the lam ho song lai  sau nay nh
` ´ ˆ ` ` ´ ˆ `
tr ng hp  Chua Gie-su va tr ng hp  Chua Gie-su lam
ˆ ` ´
ˆ `
cho La-xa-r. MacKay ket luan  la cai chet cua mot  ng i
ˆ ˆ
ˆ ` `
khong gay tr ngai  cho viec  ng i nay  c  song lai 
ˆ ˆ  ´ ´
´
trong mot  than the mi “neu Ðang Tao  Hoa cua chung

ta muon”.
ˆ
´ ` 
Vang, giai phap cuoi cung nam trong tay Ðang Tao 
´
´
` ` ´ ´
˘ `
Hoa cua chung ta. Chı mınh Ngai mi co kha nang hoan
` ´ 
` ˆ

ˆ ` ˆ
toan xoa het au kho, giai tr hau  qua cua toi  loi, va vo
ˆ ´ ´ ˆ ˜ ´ ´ ´ ˆ
hieu  hoa s  chet. Chua Gie-su Christ a noi vi cac mon
 `  ˆ ` ´  ´
o ngai ve mot  dien bien phi th ng tr c mat chung
` ´ ` `


ta. Ngai noi: “Gi en, khi moi  ng i  trong mo-ma


` `
˘
nghe tieng Ngai va ra khoi” (Giang 5:28, 29).

` ´   ˘
Con ng i co the song lai
 chang?
´ ˜ ˆ  
˜ Bac ` sı chuy ˆ en khoa ˆ ˜ ve th  an kinh Richard ` ` M. ` Restak 
a bınh luan ´ v e ˆ b o n ao ` c ua con ´ ng´ i v te˘ bao  than˜
a
kinh´ cua ˆ no. “Mot  ng ` i´ quan sat vi kha nang ´ ˆ giai ma
cac di  en ti`ep hp  va cac  mach   c
 ´ thiet trı ben trong
50 ty t˜ e bao` th an kinh c` ua c  the, ´ co the` bi et   c ˜ tat
ca` nh´ ng gı v˜e con ` ng i cua  ch ` ung taˆ va t` at˜ ca` nhng
gı chung ´ ta   a l am”.
ˆ N eu qu a  nh
l a ´ vay  thı le nao ˆ Ðang
Tao ` Hoa ˜ ay yeu ´ thng  ˆ cua ch` ung ta lai  khong` the´
dung nhng tin tc ve mot  ngi e tao  lai  ngi o
hay sao?
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
182 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?

´ ˆ   ˜ 
Cac dien
 tiep hp
 cua ban
 a  c
 em
´ ˆ ´ ´ ˆ  ´ ˜ ˜
Chua Gie-su noi: “Toc tren au cac ngi cung a
 ` ´  ˆ
em het roi” ` (Ma-thi-´ 10:29-31).
` ˜ Con chat xam`  ben `
trong
 au thı sao?
Cac
 te bao  nao ´ (c   goi la te bao
than kinh) nho li ti en noi chı kınh hien vi cc  manh 
´ ´  ` ˜ 
mi co the nhın thay c.  Ban  hay tng tng  co
ˆ   `  ˆ ˆ ` 
em, khong phai chı te bao than kinh khong thoi ma ca
´ ˆ  ´  ˆ ´
cac dien  ˆ tiep hp  ` nho hn, co the len ti 250.000
trong mot  so te bao than kinh.
´ ˜ ˜ ˆ ˆ
B ac s
´ Peter
ı
 Huttenlocher
a tien phong
` ˆ   trong ´ viec ˆ
dung kınh hien vi ien t cc  manh   e em cac lien
 ` ´   ´ ˆ
hp   than` kinh t c ac t thi c ` mo ` e kh am
`  nghiem ´
—cua bao thai, tre s sinh, va ngi gia. Ðieu ang
ˆ `  ´   ˜
ngac
ˆ  nhi  en ˜ la tat ca´ cac ` mau th , ` moi m  au khoang  c
mot  au mui kim, co cung so te bao than kinh, khoang
70.000.
 ´ ˜  ˆ
Roi Bac sı Huttenlocher bat au em so dien tiep
˜    ´ ` 
hp trong nh ng m au th  nh o li ti  o. T e b ao th an kinh
 ´ ˆ ˆ 
cua
´ thai nhi ˆ co 124´ tri´ eu  dien ´  tiep ´ hp,  treˆ s ´ sinh˜
co 253 trieu;  em be tam thang co 572 trieu. Bac sı
´ ´ `  ´ ´  `
Huttenlocher
´ ` kham  ph a ra la sau tuoi o, a tre cang
ln thı con so giam dan.
˜ ´ ´ ` ´ ´ ´ ´ ˜
Nhng kham pha nay ang chu y khi xem xet nhng
` ´ ´  ˘
g ı Kinh-thˆ anh n oi v e s  s ong l ai (Gi ang 5:28,
ˆ ´   ˆ `   ` ´
29).  Nguyen
ˆ caˆ bo  oc ˆ cua mot  ngi ˜trng ` thanh ´ co
khoang mot  tri eu tı dien  ´ tiep´ hp   ngh˘ ıa la soˆ 1 vi ˜ 15
ˆ 
so khong. Ð
ˆ ang Tao   Hoa co kh a nang khong nhng
´ ` ` ˜ ` ´
em cac lien hp  than kinh nay ma cung con tai tao 
´ ˜ ˆ
chung na khong?
´
Sach The World Book Encyclopedia cung cap con so
´ ˜ `   ` ´
tinh tu trong vu tru la 200 ty ty hay la so 2 vi 20ˆ so
ˆ ´ ˆ  ` ´
khong. Ðang Tao Hoa biet ten cua tng tinh tu (E-sai
´  ` ´   ˘  ´ ` ´
40:26). ˜ Do ˆ o, Ngai co u kh a nang e nh va tai tao 
` ´ ´ `  ´
nhng dien  tiep hp  hp  thanh trı nh va cam xuc cua
` ` `
ngi ma Ngai quyet  inh cho song lai. 
  ´ ˆ ´ ´  
Neu Ðang Tao
 Hoa quan tam, tai sao lai co qua nhieu au kho? 183
˜ ˜   `
Ban hay suy nghı ve ieu nay! Ðang Cai Tr i Toi Cao

˜  ` ` ´
˘ ` ˜ `
cua vu tru san long va co kha nang lam nh ng ng i
 ´ ´
` ˜ ` `
nam trong trı nh cua Ngai song lai.  Nh ng ng i nay
˜ ˆ ´
` ´ ˆ
se  c  ban cho c hoi  ch ng to mınh ang nhan   c 
ˆ ˆ ˆ ˆ ´ ´ 
“s  song that”  (1 Ti-mo-the 6:19; Cong-vu cac S -o
24:15).
`
´ ` `

Trong khi ch i  s  giai thoat hoan toan khoi s  au
 ´ ´ 
` ` ˆ ` ˆ `
kho, chung ta co can phai lam gı bay gi khong? Va neu
´ `  ` ´  ` ` ´ `
co, thı ieu nay co the lam cho i song chung ta ngay
´ ˆ ´ ˜ ˆ ´ ˜
nay co them y nghıa hay khong? Chung ta hay xem.
` ˆ
C H   N G M   I M O T

` 
Tao
 cho i song ban 
´ ´ ˜ ˜ ˜
co y nghıa mai mai
` ` ´ ˜ ´ ´
DU SONG ni nao, chung ta cung nghe thay cac kham
´ ´ ` ˆ
`
pha khoa hoc.  Cac nha sinh vat  hoc,  hai d ng hoc  va
´ ` ´ ˆ ` 
cac nha khoa hoc  khac tiep tuc  gia them vao s  hieu

`  ´ ` ˆ ´ 
biet cua con ng i ve trai at va s  song tren o. Ve
ˆ ˆ ´ ` ˆ ˘ ` ˆ ´
tren khong, cac nha thien van hoc  va vat  ly hoc  hn
` `   ´ ˆ ´ ˆ
bao gi het ang tım hieu ve thai d ng he,  cac ngoi
ˆ ´ ´
ˆ ` ´  `
sao, tham  chı cac dai thien ha xa tıt. Ðieu nay cho
`
thay gı?
 ` ˜ ´  ´ ´
Nhieu ng i suy nghı sang suot ong y vi Vua Ða-
´
´  `  
vıt thu x a: “Cac tang tri rao-truyen s  vinh-hien

´ ´ `  ` ˜
ˆ ˆ `
cua Ð c Chua Tri, bau tri giai-to cong viec  tay Ngai
` ˆ `  ˆ ` ´ 
lam” (Thi-thien 19:1). Ðanh rang mot  so ng i co the
ˆ  ´ ˘ ´ ˆ  ´ ´ ´
khong ong y hoac  noi ho khong chac co Ð c Chua
` ´  ´ ` `
Tri. Nh ng sau khi xem xet bang ch ng trınh bay
´ ` ˜ ` ˆ ` ˆ ´
trong sach nay, le nao ban  lai  khong nhın ra vo so ly
  ´ ˆ ˜ ´ ` ˜
do e tin rang Ðang Tao  Hoa hien  h u; chınh Ngai a
ˆ ˜ `
´
d ng  nen vu tru va s  song cua chung ta?
´  ˆ ˆ
˜ `

S o Phao-lo ghi nhan:  “Bi nh ng s  tron  lanh cua


`  ˆ ´ `  ´ ` `
Ngai mat khong thay  c,  t c la quyen-phep i i
`  ´ ` ` `  ´ ` `
va bon-tanh Ngai, thı t buoi sang-the van s-s nh
 ` ´ ˆ ˆ
`
mat xem-thay, khi ng i ta xem-xet cong-viec  cua Ngai.
ˆ ˆ  ˜ ` ˆ
Cho nen ho khong the ch a mınh  c”  (Ro-ma 1:20).
` ˆ ` ´ ` ` ´ ´
Tai lieu  ma chung ta trınh bay trong cac ch ng tr c
 ˆ ` ´ ´ ´ ´
ve cong trınh sang tao  giup chung ta thay de hn Ð c
´ ` ` ˆ ` ` ˆ
Chua Tri la mot  Ðang nh the nao, va nhan  ra  c 

` ˆ `
` ` ˆ ˆ
“ban chat tot lanh vo hınh cua Ngai” (NW). Du vay,  viec 
` ˆ ` ´ ˆ
´
nhın ra cong trınh sang tao  vat  chat phan anh Ðang
´ ˆ
` ˆ `
Tao  Hoa khong phai la muc  tieu cuoi cung. Tai  sao
ˆ
khong?
`  ´ ´ ˜ ˜ ˜
Tao
 cho i song ban
 co y nghıa mai mai 185
 ˆ ˆ ´  ˜
Nhieu khoa hoc  gia dan than nghien c u ve vu tru, 

` ˆ `
nh ng van cam thay trong rong va khong tım  c 
´ ˜ ˆ ` ` ˆ ´
y nghıa lau dai. Chang han,  nha vat  ly hoc  Steven
`   ˜ ˆ `
Weinberg viet: “Cang hieu ve vu tru bao nhieu thı
` `   ˜ ˆ ˜
d ng nh cang thac mac tai  sao vu tru hien  h u
ˆ  
` ˆ ˘
bay nhieu”. Ve quan iem cua nha thi en van h oc 
´ ´  ´ `
Alan Dressler, tap  chı Science phat bieu: “Khi cac nha
ˆ ´ ´ ˜ ˆ ´ ˆ `
nghien c u noi khoa vu tru hoc  tiet lo ‘trı khon’ hay ‘tai
ˆ
´ ´ ` ´ ´ ´
nghe’ cua Ð c Chua Tri, ho ang gan cho Ð c Chua
` ´ ` ˆ ˜ ` ´ ´ ˜
Tri cai ma ket cuoc  se la khıa canh  th yeu trong vu
´ ` ´ ˆ
´
tru—t  c la kien truc vat  chat cua no”. Dressler cho
´ ˜  ˆ ˜
`
thay yˆ nghıa ve s  hien  h u cua con ng i quan trong 
ˆ ` ˜
 
hn. Ong ghi nhan:  “Ng i ta a bo i niem tin hoi
´ ´ ` ˆ
˜
x a, theo o, trai at la trung tam cua vu tru,  nh ng

 ´ ` ´ `
phai quay lai  niem tin chınh con ng i mi la trung
ˆ
´ ˜
`
tam cua y nghıa cua i song”.

´ ´ ` ˜ `
Ð c Chua Tri theo nghıa nao?
ˆ `  `
Ong Steven Weinberg, ngi oat giai Nobel nh
ˆ ` ˆ ´    ˜ ` ˆ ´
cong trınh nghien cu ve lc   c ban,` a b´ ınh ˆ luan:  “C` ac
` ˜
nh` a khoa hoc
´  cung ` nh
nhi
´   eu ˆ ng ´ i` khac ´ ` oi khi dung`
t ‘Ðc Chua Tri’ e chı mot ˆ cai g` ı qu´ a tr´ u tˆ ng  va
´ ˆ ˆ
xa la en ˆ noi kho phan biet  Ngai vi cac luat  thien
ˆ ´ ˆ
nhien”. Ong noi them:
´ ˆ ` ` ` ´ ´
“Ðoi vi toi, hınh nh neu dung t vng  ˆ “Ðc Chua
` `  ´ ´ `  ´ ´
Tri” thı chı co li  ˆ ıch khi t ay´ bieu th i mot Ðc Chua
` ˆ ` ˆ  ˆ ´
Tri quan tam, mot ang tao  hˆ oa vaˆ mot  ˆ ang ` lap  ´ phap,
ˆ ˜  ˆ ˆ
ang khong nhng lap ra luat thien nhien va cac luat
 ` ˜ ` ` ˆ  ˜ ˆ  
ieu hanh vu tru ma con lap  ´ ra nhng tieu chuan ve
ˆ ` ´ ˆ ` ˆ ` ˆ
thien  va ac, mot  ang nao o quan tam en hanh ong 
 ´ ´ ˆ ` ´ ´
cua chung ta, noi van tat, mot  ang nao o thıch hp 
 ´ ˆ ` ˆ ` ´ ´ ` `
e chung ta ton th.... Ðay la Ðc Chua Tri ma trong
`   ` ` ˆ ` ` `
suot dong l ich s c  nhieu ngi an ong va an ba
coi trong”  (Dreams of a Final Theory).
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
186 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
ˆ ˜ ` ` ´ ˆ ˘ ˘ ˆ
Vay ro rang moi ng i chung ta nen at  nang  viec 
´ ˆ ˜ ´ ˜ `
ˆ ˆ
chung ta hien  h u co nghıa gı. Chı cong nhan  Ðang
´ ˆ ˜ ` ´
Tao  Hoa hay Ðang Thiet Ke Loi Lac  hien  h u va chung
` ˆ ` ` ´  ˆ ´ ˜
ta tuy thuoc  vao Ngai co the khong em lai  y nghıa cho
` ` ` ˆ ` 

i song, nhat la vı cuoc  i xem ra ngan ngui. Nhieu
`
ˆ

ng i cam thay nh Vua Macbeth trong mot  v k ich


cua William Shakespeare:


ˆ ` ` ˆ ´ ´ ´
“Cuoc  i ch ˆ ang qua ˜ la mot   cai bong thoang qua, giong
nh mot  k ich sı` vung   ve ´

ˆ ˆ ˆ
Ði khenh khang´ va lo lang luc  tren san khau
`   ´ ` ˆ ˆ ˆ

Va roi bien hut. Ðo la mot  cau chuyen  t ng t ng


ˆ
 ` ˜ ` ` ˆ  ˜
Do mot  ke ngu ke, toan nh ng b c  doc  va li vo nghıa,
´ ˜ `  `
Chang co nghıa gı” (Macbeth, Hoi V, Man V).
 ˆ ´ ` ´   ´ ´
Khap ni tren the gii, ng i ta co the ong y vi
˜ ` ` ´ ˘

nh ng li nay; nh ng khi chınh ho gap  phai khung



 ˆ ` ´ ´ `
hoang tram trong,  ho van keu gao xin Ð c Chua Tri
´ ˜ ˆ ˆ ` ˆ ` `
giup . E-li-hu, mot  ng i khon ngoan vao thi x a,
´ `  ` ˆ ` ˆ
quan sat: “Tai  vı nhieu s  ha-hiep, nen ng i ta keu
ˆ
 ´ ´ ` `
oan... Nh ng khong ai hoi rang: Ð c Chua Tri, la
´
ˆ
ˆ ` ´ ˆ
Ðang Tao-h  oa cua toi,  au?... [Ngai] day-d  o chung toi
ˆ ´ ´ ` ´ ˆ ` `
 c  thong-sang hn cac loai thu tren at, va lam cho

ˆ ˆ ´ ` ´
tr nen khon-ngoan hn cac chim tri” (Giop 35:9-11).
`
ˆ ` ´ ˜ ˆ

Li cua E-li-hu nhan manh  la y nghıa that  s  cua


ˆ ˆ  `
cuoc  song khong nam ni con ng i nh ng ni Ðang
´ ` ´ ´ ˜ ˆ  ˆ ˜
Tao  Hoa va do o, moi  y nghıa that  s  ve s  hien  h u

´  ˆ  ˆ ˆ ´ ` ` `
cua chung ta hien nhien eu lien he ti Ngai va tuy
ˆ ` `  ` ´ ˜ ´ `
˜
thuoc  vao Ngai. Ðe tım  c  y nghıa o va s  thoa man
ˆ ` ´ ´ 
sau xa ma no mang lai,  chung ta can biet Ðang Tao 
´ ` 
` ` ´ ´
Hoa va ieu chınh i song sao cho phu hp  vi y muon

`
cua Ngai.
 ´  ´
Quay ve vi Ðang Tao
 Hoa
ˆ ˜ ` ˆ ˆ ˜ ` ˆ
Moi-se a lam nh vay.  Ong a th c te nhın nhan:

 ´
´ ˆ
`
“Tuoi-tac cua chung toi en  c  bay m i, con neu

` ´ ˆ ˘

manh-kh
 oe thı en tam m i; song s  kieu-cang cua
`  ´ ´ ˜ ˜ ˜
Tao
 cho i song ban
 co y nghıa mai mai 187
´ ´ `  ` 

no bat qua la lao-kho va buon-tham”.


ˆ ´ ` ˆ `
S  nh an  th c n ay kh ong l am cho
ˆ 
M oi-se u s au hay
´ ´
bi quan; n o gi up
ˆ ˆ ˜ ´
ong nhan  biet ro gia

ˆ 
tr i cua viec  quay ve
´ ´
vi Ðang Tao  Hoa.
ˆ  ˆ
Moi-se cau nguyen: 
 ´
“C au-xin Ch ua d ay 
´ ˆ ´ `
chung toi biet em cac ngay
´ ˆ  ´
ch ung t oi, h au cho ch ung
ˆ ` ˆ ˆ ´ ´
` ´ 
tˆoi  c  long khon-ngoan. Moi-se y thc rang du co song
´ ´ ˆ ˆ ` ` ˘ ˜ 
Oi! xin Chua cho chung toi lau ´ ˆ
chng nao chang na, phai
ˆ ´  ´ `
 ´
 co lien he vi Ðang Tao  Hoa thı
buoi sang  c  thoa da ve s  `  ´ ´ ´ ˜ ˆ
ˆ ` ´ ` `  i s ong m i c o y ngh ıa th at 
nhan-t Chua, thı tron  i
´ ˆ ˜ ´ `
ˆ ´ ` ´
chung toi se hat m ng vui-ve. Nguyen  n Chua, la Ð c
´ ` ´ ˆ ´ ˆ ´ ˆ ˆ
Chua Tri chung toi, giang tren chung toi” (Thi-thien
90:10, 12, 14, 17).
 ´ ` ´ ˆ ˜ ´
‘Buoi sang c  thoa da’.  ‘Tron  i chung toi se hat
` ´ ´ ˆ ´ ˆ

mng vui-ve’. ‘ n Chua giang tren chung toi’. Phai


˘ ˜ ` ` ˆ ` ´ ˆ ` ˜ `
chang nh ng li nay khong ham y mot  ng i a tım
´ ˜
` ´ ˜ ` `
 c  y nghıa cua i song hay sao?—y nghıa ma ng i
´ ˆ 
ta noi chung khong sao nam  c. 
´ ´  ˆ ˆ ´ ˜
Chung ta co the tien them mot  b c quan trong  n a
ˆ ` ´ ˜
`  ´
trong viec  tım y nghıa cua i song bang cach xem  ia

´ ` ` ´ ´ ˆ
v i cua chung ta la gı oi vi Ðang Tao  Hoa. Viec  gia
˘   ˜ ´  ´ ´ ´
tang hieu biet ve vu tru co the giup chung ta. Ða-vıt
`
ˆ ` ´ ` ` ` ˆ ˆ
t ng hoi: “Khi toi nhın-xem cac t ng tri la cong-viec 

´ ´ ˘ ˘ ` ´ ˆ ` ´
cua ngon tay Chua, mat  trang va cac ngoi sao ma Chua
˜ ˘ ` ` ` ` ` ´ ´ `
a at,  loai ng i la gı, ma Chua nh en? Con loai
` ` ` ´ ˘ ´ ˆ
ng i la chi, ma Chua tham-vieng no?” (Thi-thien 8:
3, 4).

 ˆ ` ´ ˆ ˆ ˜ ˆ
Chı hieu biet suong la Ð c Gie-ho-va a d ng  nen
˘ ` ˘ ˘ ´ ˆ ` ˆ ` ˆ
mat  tri, mat  trang, cac ngoi sao va vo van s  song tren
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
188 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?
˘ ´ ´  `
´
mat  at vi cac ket cau ha tang thı ch a u; chung ta
 `  ˜ ˆ ˆ ˆ
cˆ an lam nhieu hn n a (Ne-he-mi 9:6; Thi-thien 24:2;
ˆ ˆ ´ ˜
E-sai 40:26; Gie-re-mi 10:10, 12). Nh chung ta a hoc 
´ ˆ ˆ ˆ
´ ˆ ˆ
tr c ay, danh oc  nhat vo nh i cua Ð c Gie-ho-va cho
` ` ˆ ´ ´ ` ´ ´ ` `
biet Ngai la mot  Ð c Chua Tri co y  inh va la Ðang
´  ˆ ´
`
duyˆ nhat co the th c  hien  tron  ven  y muon cua Ngai.
´ ´ ` ˜ ` ` `
E-sai viet: “Ð c Chua Tri a tao-th  anh at va lam
´ ˜ ˆ ´  ˜
ˆ `
ra no, a lap  no cho ben-v ng, chang phai d ng  nen la
ˆ ` ˜ ` ˆ  ˆ
 ˆ ´
trong-khong, ben a lam nen e dan ”. Roi E-sai trıch
`
´ ˆ ˆ ` ´ ˆ ˆ ˆ ´
li cua Ð c Gie-ho-va: ˆ “Ta la Ð c Gie-ho-va, khong co
` ´ ` ˆ ´ 
Ðang nao khac!” (E-sai 45:18). Sau nay Phao-lo noi ve
´  ´ ` ˆ `
anh em tın o ang Christ: “Chung ta la viec  Ngai
` ˜ ˆ ´ ´ ˆ
lam ra, a  c  d ng  nen trong Ð c Chua Jesus-Christ
 ` ˆ ` ˆ `
` `

e lam viec  lanh”. “Viec  lanh” chu yeu la bay to “s 


ˆ ´ `
´ ´ ` ´
khon-sang moi   ng ˆ cua Ð c Chua Tri... theo y  inh
` `
` ˆ ˆ ˆ ´ `
i i cua Ngai” (E-phe-so 2:10; 3:8-11). Vay  hp  ly la
´ ´  `
´ ˆ ˆ ´
chung ta co the va phai co mot  moi lien lac  vi Ðang
´ `   ´
` ` ´ ´ ´
Tao  Hoa, tım hieu ve y  inh cua Ngai va hp  tac vi y
´ ˆ
 inh o (Thi-thien 95:3-6).
ˆ ˆ ´ ´  ˆ ` ˆ
Viec  nhan  biet co Ðang Tao  Hoa ay quan tam va yeu
ˆ ´  ´ ` ˆ
th ng nen thuc ay chung ta hanh ong.  Chang han, 
´ ˜  ´ ˆ ˜ ˆ ˆ
chung ta hay e y en moi lien ket gi a viec  nhan  biet
` ´ ´
´ ` ´
`
ay va cach chung ta oi x vi ng i khac. “Ke ha-hiep
` `  ` ´ ` `
ng i ngheo-kho lam nhuc  Ðang tao-h  oa mınh; con
´ `  ` ˆ `
ai th ng-xot ng i ban-cung ton-trong  Ngai”. “Chang


´ ˆ ´ ´ ` ˜ ˆ ´
phai chı co mot  Ð c Chua Tri a d ng  nen chung ta
ˆ ˜ ` ´
sao? Vay  sao ai nay ai anh em mınh cach gian-doi?”
ˆ ˆ ´ ˆ ˆ
(Cham-ngon 14:31; Ma-la-chi 2:10). Do o, viec  nhan 
´ ˆ ´ ˆ ˆ ´ 
biet co mot  Ðang Tao  Hoa quan tam nen thuc ay
´
ˆ  ˜ `
chung ta to ra quan tam nhieu hn en nh ng ng i
´ ˜ ` ˆ
khac cung do Ngai d ng  nen.
´ ˆ
`  ` ˆ `
Chung ta khong phai lam ieu nay mot  mınh. Ðang
´ ˜ ´ ´ ˘ ` ` ´ ˆ
Tao  Hoa se giup chung ta. Mac  du ngay nay Ð c Gie-
ˆ ˆ ` ˆ ˜ ˆ ´ ˆ
ho-va khong con tao  them nh ng vat  mi tren at,
`  ´ ´ ˜ ˜ ˜
Tao
 cho i song ban
 co y nghıa mai mai 189
´  ´ ` ´ ´ ´
nh ng co the noi Ngai van sang tao  theo cach khac.
` ´ ´ ˜ ˆ ´ ˜ ˆ ˜ `
Ngai tıch c c  giup  mot  cach h u hieu  nh ng ai tım
´
` ˆ
kiem s  h ng dan cua Ngai. Sau khi pham  toi, Ða-
´  ´ ´ ` ˆ ˜ ˆ ˆ
vıt cau xin: “Ð c Chua Tri oi! hay d ng  nen trong toi
ˆ ` ` ` ´ ˆ ˆ
mot  long trong-sach,  va lam cho mi lai  trong toi mot 
 ˆ
than-linh ngay-thang” (Thi-thien 51:10; 124:8). Kinh-
´ ˜ ˆ ´  ´ `
thanh cung keu goi  tın o ang Christ “thoat lot ng i
˜ `  ` ˘
cu” t ng b i the gian chung quanh uon nan va “mac  lay
` ´ ´ ` ` ˜ ˆ
ng i mi t c la ng ˆ i  a  c  d ng
 n en gi ong nh
´ ´ ` ˆ ˆ ˆ ´ ˆ ˆ
Ð c Chua Tri” (E-phe-so 4:22-24). Vang, Ð c Gie-ho-
´  ˆ ` ˆ ´ ´
va co the d ng  nen trong ng i ta mot  trai tim mi
˜ ´ ´ ´  ˆ ˆ ´
theo nghıa bong, giup ho phat trien mot  nhan cach

´ ´ ´ ´
`
phan anh cac  c tınh cua Ngai.
 ˆ ´
` ˜ ´  ´
Dau sao ay mi chı la nh ng b c au. Chung ta
 ˆ ˆ ´ ´ ` ` ˆ ´
can tien sau hn. Phao-lo noi vi vai ng i A-then co
´ ´ ` ˜ ˆ ´ ` ˆ
hoc:  ‘Ð c Chua Tri a d ng  nen the-gii va moi  vat 
´ ˜ `  ` ` ´
trong o,  inh nh ng ky han,  e ng i ta tım-kiem Ð c
´ ` ` ´ ` ` `
Chua Tri, va het s c r tım cho  c,  dau Ngai chang

ˆ ` ´ ˆ ´ ´
 xa moi mot  ng i trong chung ta’ (Cong-vu cac S -

o 17:24-27).
´ ˜  `  ´ ` ´
Y nghıa cua i song phat sinh t tri th c
` ˜  ` ` ˆ ´ ˜ `
T nh ng ieu trınh bay tren, chung ta thay ro la
´ ˜ ´ 
´ ˆ
Ðang Tao  Hoa a cung cap qua ay u tin t c qua cong
` ´ ˆ ` `

trınh sang tao  vat  chat va qua Li  c  soi dan cua
` ` ´ ` ´ ´
Ngai la Kinh-thanh. Ngai khuyen khıch chung ta gia
˘  ` ˆ ´ ` ` ˆ `
tang s  hieu biet va thong sang. Ngai con tien tri thi
` ` ˜   ´ ˆ ˆ
ky ma “the gian se ay-day s  hieu-bi ˆ et Ð c Gie-ho-va,
´ ` ´ 
nh cac dong n c che-lap bien” (E-sai 11:9; 40:13, 14).
´ ˆ  ´ ´ ´
˘
Ðang Tao  Hoa khong he co y gii han  kha nang hoc 

`

´ ˆ ` `
hoi va cai tien cua chung ta trong mot  i ng i 70
˘ ˘ ´   ` ˆ `
hoac  80 nam. Ban  co the thay ieu nay ni mot  li
ˆ 
´ ˆ ` ´ ´ `
tuyen bo noi tieng cua Chua Gie-su: “Vı Ð c Chua Tri
ˆ ˜ ˆ
`
yeu-th ng the-gian, en noi a ban Con mot  cua Ngai,
´ ˆ  ´ ˆ  ˆ
190 Co mot
 Ðang Tao
 Hoa quan tam en ban
 khong?

` ´ ˜ ˆ ` `   ˆ ` ˆ
Tım c
 y nghıa lau dai cho i song m ra vo van c hoi

 ˆ `
hau cho he ai tin Con ay khong b i h -mat ma  c  s 
` ` ˘
song i i” (Giang 3:16).
` ` ´ ˆ
`

´
“Song i i”. Ðo khong phai la ao t ng. Ðung ra,
´ ˆ ` ` ` ´ ˜ `
y niem  song i i hoa hp  vi nh ng gı Ðang Tao 
´ ˜  ˆ
´ `
Hoa a cung ˆ c ap cho
´ cha m e au tien cua chung ta la
` ˆ ` ´ ´ ˜ ˆ
A-am va E-va. Y niem  ay phu hp  vi cac d kien 
 ´ `
˘
ˆ ´

khoa hoc  ve cach cau tao  va kha nang cua bo oc cua
´ ` ˜ ` ´ ˜ ` ´ ˆ
chung ta, va cung phu hp  vi nh ng gı Chua Gie-
` `
` ` 
su Christ day.  S  song i i cua con ng i la iem
ˆ ˆ
´ ˆ ` 
then chot trong thong iep  cua Chua Gie-su. Vao buoi
 ` ´ ´ ´  ` ´

chieu cuoi cung vi cac s o, ngai noi: “Va, s  song
` ` ` ` ´ ` ´ ´ ` ´ ˆ
i i la nhın biet Cha, t c la Ð c Chua Tri co mot 
` ˆ ` ˆ ` ˜
va that,  cung Jesus-Christ, la Ðang Cha a sai en”
˘
(Giang 17:3).
˜
ˆ ´ ` ´

Nh a thao luan  trong ch ng tr c, li h a cua


´ ˆ  ` ` ˜
` ˆ
Chua Gie-su ve s  song i i se tr thanh mot  th c 
´ ` ˆ ` ˆ ´ ` ˜
tai oi vi hang trieu  ng i ngay tren trai at nay. Ro
` ´ ˆ  ˜ ` ˆ
rang, co  c  mot  trien vong  nh the se lam cho cuoc 
`  ´ ´ ˜ ˜ ˜
Tao
 cho i song ban
 co y nghıa mai mai 191
´ ˆ ´ ˜ ˆ  ´ ´ ´  ˆ
song co them y nghıa boi  phan. No giup phat trien mot 
ˆ ´ ´ ˆ ˘
moi lien lac  vi Ðang Tao  Hoa. Moi lien lac  ay at  c

` ˆ `  ` ` ˜
s ngay t bay gi e  c  s  song i i. Ban  hay

` ` ´

t ng t ng  en thi ky chınh ban   c  h ng s  song
˜ 
´ ´ `
ˆ
ay: ban  se tha ho hoc  hoi, kham pha va th nghiem 
ˆ ˆ ` ´ ˆ
—khong b ˆi benh  hoan  va s  chet gii han  nh hien  nay.
´ ´  ` ˜ ` ` ´ `
(So sanh E-sai 40:28). Ban  co the va se lam gı vi i
´ ´ ˜ ˜ ` ´
song o? Chınh ban  biet ro nhat nh ng gı ban  thıch,
` ˘ ` ´ ´  ` ˜

tai nang nao ban  khao khat phat trien, va nh ng giai


´ ` ` ˜ ´  ˆ 
ap nao ban  muon tım ra. Ban  se co ieu kien  e theo
 ˜ ˆ ` ` ˆ ` ˜ ´
uoi nh ng muc  tieu nay va do vay  i song ban  se co
´ ˜ ˆ 
y nghıa them nhieu!
ˆ ´ ´ ˜ ˜  ˆ ` `
Phao-lo co ly do v ng chai e trong mong thi ky
ˆ ˆ ˜
´
` ˆ ´
“muon vat...  se  c  giai-c u khoi lam toi s  h -nat
˘  
´ ´
ang  d  phan trong s  t -do  vinh hien cua con-cai Ð c
´ ` ˆ ˜
Chua Tri” (Ro-ma 8:21). Nh ng ai at   c  s  t  do
´ ˜
` ´ ´ ˜ ˆ `
o se vui h ng i song co y nghıa that  s  ngay t
ˆ ` ` ` ` ` 
´ ´ `
bay gi va i i vı s  vinh hien cua Ð c Chua Tri


(Khai-huyen 4:11).
ˆ ´ ˆ ˆ  ˆ ´ ˜
Nhan-ch ng Gie-ho-va khap ni tren the gii a hoc 
  ` `  ´ ˆ ´ ` `
ve e tai nay. Ho tin chac co mot  Ðang Tao  Hoa va Ngai
ˆ ` ˜ ´ ´
quan tam en ho va en ban  n a. Ho sung s ng giup
` ´ ` ´ ˜
ˆ ˆ

ng i khac tım y nghıa cua cuoc  song d a  tren c s


´ ´ ` ´ ˆ ` ´  `
co gia tr i nay. Chung toi mi ban  xem xet van e nay
´ ` ˆ ˜ ` ´
vi ho.  Lam nh vay  ban  se tao  cho i song ban  co
ˆ ´ ˜ ˜ ˜
them y nghıa mai mai!
 ´ ˆ ` ˆ ˆ
Ban
 muon co them tai lieu
 khong?
ˆ ˆ ´ ˆ ´ ˆ ˆ
Xin lien he vi Nhan Chng Gie-ho-va tai
 www.jw.org/vi.

You might also like