AHMET MAKELLARI

SULO HADERI
DHORI KULE
STEFAN QIRICI

HYRJE NE EKONOMI

SHTEPIA BOTUESE "PEGI"

TIRANE, 2002
Redaktore shkencore: Prof. Dr. Ahmet Mancellari, Dr. Tonin Kola

Prof. Dr. Ahmet Mancellari KREU I, XI, XII, XIII, XIV, XV, XVI
Prof. Dr. Sulo Hadwri: KREU VIII, IX, X, XXI, XXII, XXIV
Prof. Dr. Dhori Kule: KREU II, II, IV, XXII
Prof. Assoc. Stefan Qirici KREUV, VI, VII, XVII, XVIII, XIX, XX

Faqosja ne kompjuter: Ahmet Mancellari

Autoret dhe shtepia botuese "PEGI", 1999

To gjitha to drejtat jane to rezervuara. Nuk lejohet shumefishimi
me cdo mjet apo forme pa lejen me shkrim to botuesit.
Ribotim 2002

SHTRPIA BOTUESE & SHTYPSHKRONJA

CPEGI)
Rr.Elbasanit, Perballe Fakultetit Filologjik
Tel&Fax:374947.Mobil: 068 22 73 191
Email: pberhami@icc-al.org
Tirane
Tirazhi 2000 kopje Formati 70 x 100/16
 HYRJE NE EKONOMI iii

PASQYRA E LENDES

PJESA E PARE: MIKROEKONOMI

KREU I: Nje Veshtrim i Pergjithshem mbi Shkencen Ekonomike 1

I. ceshte Ekonomiksi
II. Kufiri i mundesive to prodhimit dhe kostoja oportune
III. Pamje e pergjithshme e ekonomise se tregut
IV. Perse eshte e nevojeshme njohja e Ekonomiksit
V. Metodologjia e shkences ekonomike

KREU Kerkesa, Oferta, Ekuilibri i tregut 24

I. Kerkesa dhe kurba e kerkeses

II. Oferta dhe kurba e ofertes
III. Ekuilibri i tregut. Ndikimi i ndryshimit to kerkeses, ofertes dhe i
ndryshimit to njekohshem to tyre, ne cmimin dhe sasine e ekuilibrit
IV. Disekuilibri

KREU Elasticiteti i Kerkeses dhe i Ofertes 48

I. Elasticiteti i kerkeses lidhur me cmimin

II. Faktoret qe percaktojne elasticitetin e kerkeses lidhur me cmimin
III. Lloje to tjere to elasticitetit

KREU IV: Sjellja Konsumatore 64

I. Zgjedhja racionale dhe vendimet e konsumatorit

II. Dobia marxhinale dhe kerkesa e konsumatorit (Qendrimi ltardinalist)
III. Zgjedhja konsumatore dhe ligji i kerkeses
IV Analiza ordinaliste e zgjedhjes konsumatore
iv HYRTE NE EKONOMI

KREU V: Firmat 85

I. Firma dhe objektivat e saj

II. Llojet e firmave
III. Rruget e rritjes se kapitalit nga firmat
IV. Kontabiliteti i fumes. Bilanci dhe pasqyra e rezultatit financiar

KREU VI: Teoria e Prodhimit dhe e Produktit Marxhinal 100

I. Funksioni i prodhimit ne periudha afatshkurtra

II. Ligji i te ardhurave zbritese
III. Te ardhurat e shkalles, faktori kohe dhe ndryshimet me teknologji
IV. Funksioni i prodhimit ne periudha afatgjata

KREU VII: Kostoja 116

I. Kostot ne periudha afatshkurtra

II. Kostua oportune
III. Kostua ne periudha afatgjata

KREU VIII: Percaktimi i cmimeve ne Konkurence te Plote 134

I. Tiparet e tregut konkurencial dhe kurba e kerkeses e firmes

II. Vendimet dhe oferta e firmes ne nje periudhe afatshkurter
III. Sjellja e firmes dhe e deges ne periudha afatgjata
IV. Konkurenca e plote dhe eficenca ekonomike

KREU IX: Monopoli 160

1. Monopoli dhe tiparet e tij

2. Kurba e kerkeses dhe masezimi i fitimit ne firmen monopol
3. Eficenca rid kushtet e monopolit dhe kritika e tij
4. Diskriminimi i cmimeve ne kushtet e monopolit
5. Politikat shteterore per kontrollin e monopolit

KREU X: Forma te Tjera te Konkurences se Plote 179

I. Tiparet e konkurences monopoliste

 HYRTE NE EKONOMI

II. Maksimizimi i fitimit per firmen ne konkurence monopolistike

III. Oligopoli, llojet dhe baza e egzistences se tij
IV. Models te oligopolit

KREU XI: Shperndarja e te Ardhurave 195

I. Bazat teorike te shperndarjes se te ardhuraw

II. Paga si cmim i faktorit puns
III. Renta si cmim i tokes
IV. Interesi si cmim i kapitalit

KREU XII. Sektori Publik 223

I. Perse eshte e nevojshme nderhyrja e shtetit ne ekonomi

II. Sektori publik dhe permasat e tij
III. Financimi i sektorit publik
IV. Zgjedhja publike

PJESA E DYTE: MAKROEKONOMI

KREU XIII: Hyrje ne Makroekonomi 245

I. Nje veshtrim i shkurter historik mbi makroekonomine

1.Makroekonomia si deg e Ekonomiksit. Nje veshtrim i shIcurter historik
2. Konceptet kryesore makroekonomike
3. Objektivat kryesore makroekonomike dhe mjetet politike te realizimit te tyre.
4. Instrumentet kryesore te analizes makroekonomike
II. Matja e produktit pergjithshem
1. Rendesia e matjes se produktit to pergjithshem dhe problemi i agregimit
2. Menyrat e matjes se produktit te pergjithshem dhe treguesit perkates
3. Disa identitete te rendesishme makroekonomike
4. Produkti kombetar dhe mirqenia ekonomike

KREU XIV: Ekuilibri Makroekonomik 266

I. Kerkesa agregate dhe faktoret percaktues to saj

II. Oferta agregate dhe faktoret percaktues to saj
III. Ekuilibri makroekonomik. Modeli klasik dhe ai kejnsian
vi HYRJE NE EKONOMI

KREU XV: Konsumi dhe Investimet 282

I. Konsumi dhe kursimi. Te ardhurat e disponueshme dhe funksioni i konsumit

II. Faktord to tjere percaktues to konsumit
Investimet dhe faktoret percaktues to tyre

KREU XVI: Shpenzimet dhe to Ardhurat 297

I. Shpenzimet agregate dhe GDP real. Investimet dhe lcursimi

II. Multiplikatori i shpenzimeve
Multiplikatori i politikes fiskale
IV. Multiplikatori i ekonomise se hapur

KREU XVII: Cikiet e Biznesit dhe Rritja Ekonomike 313

I. Cikli i bisnesit dhe fazat e saj

H. Disa teori to ciklit to biznesit
Rritja ekonomike

KREU XVIII: Inflacioni 329

I. Kuptimi i inflacionit
II. LLojet e inflacionit
II. Kostot e inflacionit

KREU XIX: Papunesia 338

I. Papunesia, matja e papunesise dhe kostot e saj

II. Interpretimi ekonomik i papunesise dhe llojet e saj
III. Norma natyrore e papunesise

KREU XX: Raporti Inflacion-Papunesi 353

I. Burirret e inflacionit
II. Raporti papunesi - inflacion. Kurba e Filipsit
 HYRJE NE EKONOMI vii

KREU XXI: Paraja dhe Sistemi Bankar 365

I. Paraja dhe funksionet e saj

II. Komponentet e ofertds monetare dhe kerkesa per para
III. Bankat, llojet e tyre dhe procesi i krijimit to depozitave

KREU XXII: Banka Qendrore dhe Politika Monetare 379

I. Funksionet e bankes qendrore dhe instrumentat e politikes monetare

II. Tregu monetar dhe mekanizmi i politikes monetare
IR. Rryma monetariste dhe vecorite e saj

KREU XXIII: Politika Fiskale 395

I. Buxheti qeveritar dhe politika fiskale

II. Nderveprimet e politikave monetare dhe fiskale
Pasojat ekonomike td borxhit qeveritar

KREU XXIV: Marredheniet Ekonomike Nderkombetare 408

I. Tregetia nderkombdtare,faktordt qd e percaktojne dhe ekuilibri ne tregun

nderkombetar
II. Bilanci i pagesave, tregu valutor dhe kurset e kembimit
 KREU I

NJE VESHTRIM I PERGJITHSHEM MBI

SHKENCEN EKONOMIKE

Ne kete he do te hedhim nje veshtrim prezantues mbi Ekonomiksin,

duke _u pergendruar ne disa ceshtje kryesore qe lidhen me objektin e kesaj
shkence dhe metodologjine qe ajo perdor.

I. c'eshte ekonomiksi

Jeta shoqerore eshte komplekse. Kompleksitetit te saj i pergjigjet

kompleksiteti i shkencave shoqerore, cdo njera prej te cilave studion ane te
vecanta te jetes shoqerore, te sjelljes se individeve, grupeve shoqerore dhe
institucioneve shoqerore.
Ekonomiksi studion pikerisht anen ekonomike te jetes shoqerore,
sjelljen e agjenteve ekonomike ne shoqeri dhe kushtet ekonomike te
bashkeveprimit te tyre. Ne rolin e agjenteve ekonomike ose
vendimmarresve, sikurse quhen ndryshe, paraqiten individet (ose familjet),
firmat dhe qeveria.
Individet ose familjet paraqiten si agjente ekonomike para se
gjithash ne rolin e tyre si zoterues burirnesh dhe si konsumatore. Firme
quhet cdo organizate qe prodhon mallra ose sherbime. Qeveria (shteti)
gjithashtu perfaqeson nje agjent ekonomik, pra nje vendimmarres ne fushen
ekonomike, ne rolin e saj si krijuese dhe mbikqyrese e n-egullave to lojes
ekonomike, ne rolin e saj si prodhuese e drejtperdrejte mallrash dhe
2 HYRJE NE EKONOMI

sherbimesh (ne masen qe eshte pronare burimesh prodhuese) si dhe ne te

gjitha funksionet e tjera ekonomike, qe i realizon permes politikave te saj
nderhyrese ne ekonomi.
Agjentet ekonomike veprojne ne nje mjedis te caktuar ekonomik.
Ata hyjne domosdoshmerisht ne man-edhenie me njeri-tjetrin lidhur me
perdorimin e burimeve, lidhur me prodhimin, kembimin, shperndarjen dhe
konsumin e produkteve te prodhuara. Mjedisi ekonomik percaktohet, para se
gjithash, nga teresia ose sistemi i ketyre man-edhenieve, i ketyre lidhjeve.
Pikerisht sistemi i lidhjeve ekonomike eshte objekt studimi i Ekonomiksit.
Ne studimin e lidhjeve ekonomike, Ekonomiksi operon me nje varg
konceptesh baze, qe shprehin pikerisht nyje kryesore te ketyre lidhjeve. Ne
zemer te Ekonomiksit ciendrojne konceptet pasuri dhe mireqenie. Pasuria e
nje vendi, ne thelb, perbehet nga stoku i tij i mallrave dhe sherbimeve.
Ndersa mirecienia i referohet kenaqesise qe nje individ apo shoqeria nxjerrin
nga konsumi i pasurise.
Koncepti i mireqenies lidhet me konceptet eficence dhe drejtesi.
Eficenca ka te beje me nxjerrjen e nje dobie ose kenaqesie
maksimale te mundshme nga perdorimi i burimeve ekonomike.
Drejtesia lidhet me shperndarjen e drejte te mallrave dhe
sherbimeve midis grupeve te ndryshme shoqerore dhe individeve.
Lidhja qendrore ne cdo sistem ekonomik skematikisht mund te
paraqitet:

EFICIENCE

PASURI MIREQENIE

DREJTESI

Lidhja e mesiperme mund te shprehet ne thelb si lidhje midis

nevojave te shocierise dhe mallrave e sherbimeve te destinuara per
plotesimin e tyre. Shqyrtimi i vemendshem i karakterit te seciles ane te kesaj
lidhjeje nxjerr ne pah nje kontradikte kryesore, kontradikten midis karakterit
te pakufizuar te nevojave dhe karakterit te kufizuar ose rrallesise.
pamjaftueshmerise se burimeve per plotesimin e ketyre nevojave.
 'NTSHTRIM MBI SHKENCtI\T EKONOMIKE 3

Nevojat e individeve dhe grupeve shoqerore jane te shumellojshme.

Ato lidhen me karakterin e dyfishte te genies njerezore, si genie biologjike
dhe si genie shoqerore. Nevojave baze per ushqim, vesh-mbathje, strehim
dhe ngrohje u shtohen edhe nje varg nevojash te tjera fizike dhe shpirterore.
Rrethi i tyre sa vjen dhe zgjerohet. Edhe per nje moment te dhene kohe
nevojat per cdo individ, qofte ky edhe shume i pasur, mund te konsiderohen
praktikisht te pakufizuara.
Nderkaq, sasia dhe llojshmeria e mallrave dhe sherbirneve jane te
kufizuara. Ky kufizim vjen nga dy faktore kryesore: sasia e burimeve
ekonomike ne dispozicion dhe gjendja e teknologjise.
Burimet, ose faktoret e prodhimit sikurse quhen ndryshe, zakonisht i
klasifikojrne ne tre grupe kryesore:
Puna, qe perfshin aftesine mendore dhe fizike te njerezve per te
punuar.
Toka, qe perfshin pasurite natyrore te te gjitha llojeve, sic jane toka
bujqesore, toka si truall ndertimi, burimet e energjise, burimet minerale dhe
i gjithe mjedisi fizik qe na rrethon.
Kapitali, qe perbehet nga mallra te prodhuara me qellim per te
prodhuar mallra te tjere. Me kapital, nga pikepamja ekonomike, kuptojme
vetem kapitalin fizik, jo kapitalin financiar. Element& kryesore te kapitalit
jane pajisjet dhe makinerite, ndertesat, inventari (produkti i gatshem,
prodhimi ne proses, lenda e pare).
Jo rralle ne klasifikimin qe u behet faktoreve te prodhimit vecohet
nje grup i katert, qe lidhet me aftesine sipermarrese (entrepreneurship).
Aftesia sipermarrese i referohet talentit te vecante qe kane disa
njerez per organizimin e burimeve te tjera ekonomike, si puna, toka dhe
kapitali ne procesin e prodhimit te mallrave dhe sherbimeve, per kerkimin e
mundesive te reja per biznes si dhe per zhvillimin e metodave te reja te
prodhimit. Sipermarresi i talentuar organizon prodhimin, merr vendime,
perballon riskun, ben novacione.
Faktoret e prodhimit lidhen ne procesin e prodhimit sipas parimeve
te caktuara teknologjike.
Teknologjia i referohet teresise se aftesive dhe njohurive shkencore
qe lidhen me perdorimin e inputeve (faktoreve te prodhimit) ne procesin e
prodhimit. Niveli i teknologjise vjen ne-rritje nga koha ne kohe. Teknologjia
e avancuar produktivitetin, domethene sasine e prodhimit per njesi to nje
inputi. (Shpesh faktoreve te prodhimit do t'u referohemi si inpute te procesit
te prodhimit).
4 HYRJE NE EKONOMI

Sasia e burimeve, pra faktoreve te prodhimit per nje ekonomi, ne nje

kohe te -dhene eshte e dhene, e kufizuara ashtu sikurse eshte i dhene edhe
niveli i teknologjise. Ketej buron edhe kufizueshmeria e mallrave dhe
sherbimeve qe mund te vihen ne dispozicion per te plotesuar nevojat e
pakufizuara. Pra, lind dukuria e nallesise se mallrave dhe sherbimeve per
shkak te rrallesise, pamjaftueshmerise se burimeve. Ligji i rrallesise shpall
se mallrat dhe sherbimet jane te rralle, te pamjaftueshem, sepse te
pamjaftueshem jane edhe burimet per prodhimin e tyre sipas nevoja.ve te
njerezve per konsum.
Me ligjin e rrallesise lidhet domosdoshmeria e zgjedhjes midis
mallrave dhe sherbimeve qe duhen prodhuar. Pra, zgjedhja eshte pasoje e
rrallesise. Per shkak te rrallesise se burimeve gjithmone na duhet te
zgjedhim midis perdorimeve alternative te tyre, per prodhimin e ketyre apo
atyre mallrave e sherbimeve. Shpesh Ekonomiksi quhet shkenca e zgjedhjes
- shkenca qe shpjegon zgjedhjet qe bejne njerezit dhe predikon ndikimin qe
do te kete ne keto zgjedhje ndryshimi i rrethanave.
Problemi i alokimit (perndarjes). se burimeve te kufizuara midis
nevojave konkurruese e faktikisht te pakufizuara te shoqerise, perben
problemin ekonomik kryesor te cdo shoqerie.
Problemi ekonomik kryesor ka disa dimensione. Ai lidhet me tri
pyetje kryesore:
- cfare te prodhohet (dhe ne cfare sasie)?
- si te prodhohet?
- per ke te prodhohet?
Sistemet e ndryshme ekonomike dallohen nga njeri-tjetri nga
menyra sesi e zgjidhin problemin ekonomik, pra nga pergjigja qe u japin
pyetjeve te mesiperme.
Njohja me problemin ekonomik kryesor te cdo shoqerie na lejon te
percaktojme edhe objektin e Ekonomiksit. Megjithe ndryshimet qe mund te
kene perkufizimet e dhena nga autore te ndryshem mbi Ekonomiksin, te
gjithe ata kane nje gje te perbashket. Ne nje menyre ose ne nje tjeter, te te
gjithe permbahet problemi ekonomik kryesor.
Ekonomiksi pergjithesisht percaktohet si shkenca qe studion
alokimin e burimeve te kufizuara ndaj nevojave konkuruese, te pakufizuara.
Por njerezit, te ndodhur perballe rrallesise se burimeve, padyshim qe
jane te interesuar te bejne zgjedhjen me te mire te mundshme, zgjedhjen
optimale, duke siguruar perdorimin me te mire te mundshem te burimeve te
Zgjedhja optimale nenkupton sjellje racionale te agjenteve
ekonomike. Eshte per kete arsye qe Ekonomiksi shpesh percaktohet si
 VESHTRIM MBI SHKENCEN EKONOMIKE 5

shkenca tie studion alokimin optimal te burimeve te rralla midis mevojave

konkurruese.
Ekonomiksi perbehet nga dy pjese te medha: mikroekonornia dhe
makroekonomia.
Mikroekonomia merret me studimin e sjelljes se agjenteve
ekonomike: konsumatoreve, firmave te biznesit si dhe te agjensive
qeveritare ne masen qe veprimtaria e tyre lidhet me alokimin e burimeve dhe
funksionomin e sektoreve. te vecante te ekonomise. Ne gender te vemendjes
se mikroekonomise jane tregjet e mallrave apo sherbimeve te vecanta dhe
kushtet e ekuilibrit te tyre.
Makroekonomia merret me studimin e sjelljes se ekonomise
kombetare ne teresi, me studimin e agregateve ekonomike, si produkti i
pergjithshem, punezenia totale dhe papunesia, niveli i pegjithshem i
cmimeve dhe inflacioni, bilanci i brendshem dhe i jashtem makroekonomik,
etj. Ajo interesohet per dukuri te tilla, si ciklet e biznesit dhe rritja
ekonomike.
Sidoqofte, nuk ka nje kufi te prere midis mikroekonomise dhe
makroekonomise. Sidomos kohet e fundit po i kushtohet vemendje gjithnje e
me e madhe bazave mikroekonomike te dukurive makroekonomike.

II. Kufiri i mundesive te prodhimit dhe kostoja oportune

Problemi ekonomik themelor i nje shoqdrie mund te ilustrohet me

ane te kufirit te mundesive te prodhimit.
Mundesite e prodhimit, ne nje ekonomi te dhene, ne nje kohe te
dhene, jane te kufizuara per shkak te kufizimit te burimeve. Kufiri i
mundesive te prodhimit shpreh kombinime te ndryshme te mallrave dhe
sherbimeve qe mund te prodhoje nje vend gjate nje periudhe te dhene kohe,
duke perdorur te gjitha burimet ne dispozicion dhe me teknikat me eficente
te prodhimit. Le te marrim nje shembull.
Per thjeshtesi, supozojme se nje vend prodhon vetem dy mallra,
ushqime dhe stofra (veshje). Tabela 1.1 tregon kombinime te ketyre
mallrave ne kufirin e mundesive te prodhimit. Lidhjet qe permbahen ne
informacionin e dhene ne Tabele, mund t'i shprehim edhe grafikisht. Ne
Figuren 1.1, ne boshtin horizontal eshte vendosur sasia e stofrave te
prodhuara, ndersa ne boshtin vertikal sasia e ushqimeve. Ne qofte se te
gjitha burimet e ekonomise do te perdoreshin per prodhimin e ushqimeve,
sasia e ushqimeve te prodhuara ne vit do te ishte 15 mije tone, ndersa sasia
6 HYRJE NE EKONOMI

stofrave to prodhuara do to ishte zero. Keto vlera ne grafik perfaqesohen nga

pika A.
Tabela 1.1: Mundesite alternative t6 rodhimit
Mundesite Stofra Ushqime
(milione ml) (mije tone)
A 0 15
B 1 14,7
C 2 14
D 3 12
E 4 9

Mandej, ne qofte se do to vendosim to prodhojme 1 milione ml

stofra, kjo mund to arrihet vetem duke transferuar nje pjese to burimeve nga
prodhimi i ushqimeve ne prodhimin e stofrave (gjithmone duke supozuar
perdorim to plote to burimeve dhe eficence maksimale teknologjike). Ne
kete rast, sipas Tabeles, prodhimi i ushqimit do to ulej nga 15 mije tone ne
14,7 mije tone. Keto vlera ne grafik perfaqesohen nga pika B.

Figura 1.1: Kurba e mundesive to prodhimit

Stofra
 VESHTRIM MBI SHKENCEN EKONOMIKE 7

Duke rritur sasine e stofrave te prodhuara, do te arrinim me ne fund,

ne skajin tjeter, ku te gjitha burimet ne dispozicion perdoren vetem per
prodhimin e stofrave, sasine maksimale prej 5 milione ml. Ketyre vlerave u
pergjigjet ne grafik pika F.
Vija AF, qe bashkon pikat A,B,C,D,E,F dhe te gjitha pikat e
ndermjetme qe do te rezultonin nga plotesimi i Tabeles 1.1 me vlera te
ndermjetme, quhet kurba e kufirit to mundesive te prodhimit.
cdo pike qe ndodhet brenda vijes se kufirit te mundesive te
prodhimit, sic eshte rasti i pikes M, tregon se burimet nuk perdoren
plotesisht ose se ato perdoren ne menyre joeficiente. Pika te tilla sfi M, qe
nenkuptojne mosperdorim burimesh, quhen pika te padeshirueshme. Ne
rastet kur ekonomia ndodhet ne nje pike nen kufirin e mundesive te
prodhimit, eshte e mundur rritja e prodhimit te te dy mallrave njekohesisht
ose rritja e prodhimit te njerit mall, pa ulur prodhimin e mallit tjeter.
cdo pike jashte kufirit te mundesive te prodhimit, sic eshte rasti i
pikes N, tregon kombinime te pamundshme ose te paarritshme me sasine e
dhene te burimeve dhe shkallen- e dhene te eficences.
Pikat ne vijen e mundesive te prodhimit, sic jane pikat A,B,C, etj.,
nenkuptojne perdorim maksimal te kapaciteteve prodhuese.
Kufiri i mundesive te prodhimit nuk eshte i pandryshueshem. Eshte
e mundur qe mundesite e prodhimit te ngushtohen, domethene qe kurba
perfaqesuese te zhvendoset majtas. Keshtu ndodh, per shembull, ne rastin e
te korrave te keqia per shkak te thatesires, etj.
Por tipike eshte zhvendosja djathtas e kurbes se kufirit te mundesive
te prodhimit, duke reflektuar zgjerim te ketyre mundesive. Nje zgjerim i
qendrueshem i mundesive te prodhimit quhet rritje ekonomike. Rritja
ekbnomike kushtezohet nga rritja e burimeve, domethene e tokes, e kapitalit
dhe e punes, ose nga permiresimi cilesor i tyre. Shpesh rritja e burimeve
njihet me termin akumulim kapitali, duke iu referuar jo vetem kapitalit si i
tine por edhe kapitalit njerezor.
Rritja ekonomike mund te jete gjithashtu pasoje e progresit
teknologjik, pra perdorimit te teknologjive me eficente ne prodhim. Si ne
rastin e permiresimit cilesor te burimeve, ashtu edhe ne rastin e permiresimit
te teknologjise, kemi rritje te produktivitetit. Me produktivitet do te
kuptojme sasine e produktit te prodhuar per njesi te inputeve te perdorura.
Koncepti i produktivitetit eshte i lidhur ngushtesisht me konceptin e
eficences. Eficenca eshte nje koncept i gjere. Percaktimi me i gjere i
eficences eshte eficenca ekonomike.
8 HYRJE NE EKONOMI

Me eficence ekonomike, do te kuptojme ate gjendje te ekonomise, ne

te cilen askush nuk mund te rrite mireqenien e tij pa cenuar mireqenien e
dikujt tjeter. Eficenca ekonomike nenkupton arritjen e eficences prodhuese,
eficences alokative dhe eficences ne shperndarje.
Eficenca prodhuese nenkupton prodhimin e nje sasie te dhene
produkti me minimumin e burimeve, pra nenkupton produktivitetin
maksimal te mundshem.
Eficenca alokative nenkupton qe burimet te jene alokuar ne
prodhimin e atyre mallrave dhe sherbimeve qe kerkon shocieria.
Eficenca ne shperndarje nenkupton nje shperndarje te tille te
produktit te prodhuar, ne te cilen konsumatoret, duke i mane te dhena te
ardhurat e disponueshme te tyre (te ardhurat qe mbeten pas pagimit te
taksave) dhe cmimet e tregut, nuk do te deshironin t'i shpenzonin keto te
ardhura ne ndonje menyre tjeter
Eshte e qarte se ne kushtet e eficences ekonomike, ekonomia
ndodhet ne kufirin e mundesive te prodhimit dhe ne keto kushte ajo nuk
mund te rrite prodhimin e nje malli pa pakesuar prodhimin e nje malli tjeter.
Ndryshimi i rrethanave ekonomike do te thote edhe ndryshim i
kushteve te arritjes se eficences ekonomike, domethene edhe ndryshim i
kufirit te mundesive te prodhimit.
Zhvendosja e kurbes se kufirit te mundesive te prodhimit djathtas ne
rastin e rritjes ekonomike eshte zhvendosje paralele vetem kur rritja e
burimeve apo progresi teknologjik eshte i balancuar. Perndryshe, kjo
zhvendosje do te jete me nje fare kendi.
Kur flasim per rritje ekonomike, duhet te mbajme parasysh edhe
koston e kesaj rritjeje. Rritja ekonomike nenkupton pergjithesisht rritjen e
burimeve, para se gjithash rritjen e prodhimit te mallrave kapital. Por, rritja
e podhimit te mallrave kapital, ne kushtet e nje kufiri te dhene te mundesive
te prodhimit, do te thote pakesim i prodhimit te sendeve _te konsumit.
Megjithate, sic shihet edhe nga Figura 1.2, ne periudha afatgjata rritja e
prodhimit te mallrave kapital krijon mundesi per rritjen edhe te konsumit,
nepermjet zhvendosjes djathtas te kufirit te mundesive te prodhimit.
Ne boshtin horizontal, ne Figuren 1.2A dhe ne ate 1.2B, eshte
shenuar konsumi korrent (mallrat e konsumit), ndersa ne boshtin vertikal
investimet neto (mallrat kapital, qe perfaqesojne shtesen e kapitalit).
Ne Figuren 1.2A pasqyrohet niveli i konsumit dhe investimeve neto
te tre vendeve, per te cilat supozohet se fillimisht kane te njejtin kufi te
mundesive te prodhimit. Vendi 1 prodhon ne. piker' A1,. pra ai nuk kryen
asnje investim per te ardhmen. Vendi 2 heq dore nga nje sasi konsumi
 VESHTRIM MBI SHKENCEN EKONOMIKE 9

pikerisht per te siguruar nje nivel investimesh dhe prodhon ne piken A2.
Ndersa vendi 3 prodhon ne piken A3, qe perfaqeson nje nivel edhe me te
yogi konsumi per nje nivel me te larte investimesh.

Figura1.2: Investimet dhe konsumi

Investimet Investimet
neto neto
4

2
A3
Az 1

1 2 3 1 2 3 4 5
A) Konsumi korrent B) Konsumi korrent

Ne Figuren 1.2B pasqyrohet niveli i konsumit dhe investimeve neto

te te tri vendeve pas nje periudhe kohe disa vjecare. Rritja e kapitalit per
vendin 2 dhe vendin 3 u ka lejuar atyre qe te zgjerojne mundesite e
prodhimi, duke nitur si nivelin e konsumit ashtu edhe nivelin e investimeve.
Ndersa vendi 1 ka mbetur ne te njejten kurbe te mundesive te prodhimit, pra
edhe ne te njejten nivel konsumi.
Per ekonomite e mbyllura niveli i konsumit eshte i percaktuar
teresisht nga niveli i prodhimit: nuk mund te konsumohet me shume nga sa
prodhohet.
Por nuk ndodh keshtu ne ekonomite e hapura, domethene me
ekonomite qe hapen ndaj njera tjetres lidhur me shkembimin e mallrave dhe
te sherbimeve. Ne keto kushte, nje vend mund te konsumoje edhe mallra te
prodhuara ne vende te tjera, duke i zgjeruar mundesite e konsumit tej
mundesive te prodhimit.
Sic do te shohim gjate ketij kursi, vendet perfitojne nga tregtia, nga
shkembimi i mallrave dhe sherbimeve. Nje vend perfiton duke importuar
mallra dhe sherbime qe prodhohen me kosto relativisht te larte brenda vendit
ne shkembim te mallrave apo sherbimeve qe prodhohen me kosto relativisht
te ulet brenda vendit. Pra, perfitimi nga tregtia nenkupton edhe specializimin
10 HYRJE NE EKONOMI

ne prodhimin e mallrave me kosto relativisht te ulet. Me specializim do te

kuptojme pergendrimin ne prodhimin vetem te nje produkti apo te disa
produkteve.
Ajo cka eshte e vertete per kombet, pra perfitimi nga specializimi
dhe tregtia, eshte e vertete edhe per firmat individuale apo individet. Edhe
individet specializohen ne prodhimin e atyre produkteve apo kryerjen e atyre
sherbimeve, per te cilat ata kane avantazhe krahasuese. Nje individ apo nje
vend ka avantazh krahasues ne prodhimin e nje malli te caktuar ne gone se
ai e prodhon kete mall me kosto oportune me te ulet se te tjeret.
Kostoja oportune perfaqeson nje nga konceptet baze te
Ekonomiksit. Le te ktheheni te shembulli yne i ushqimeve dhe stofrave.
Supozojme se jemi ne kufirin e mundesive te prodhimit. Ne keto kushte, nuk
mund te rritet prodhimi i njerit mall, per shembull i stofrave, pa pakesuar
prodhimin e mallit tjeter, pra te ushqimeve, per shkak te domosdoshrnerise
se transferimit te burimeve nga prodhimi i ushqimeve ne prodhimin e
stofrave. Ne shembullin tone, per te rritur prodhimin e stofrave nga 3
milione ml ne 4 milione ml, duhet te heqim dore nga 4 mije tone grure.
Pikerisht sasia -prej 4 mije tone grure, nga e cila duhet hequr dolt, perben
koston oportune te prodhimit te 1 rnilione ml me shume stofra. Sasia prej 4
mije tone grure perben nje alternative nga e cila eshte hequr dore, nje
mundesi te sakrifikuar. Eshte per kete arsye qe kostoja oportune quhet
ndryshe kosto alternative.
Ne boten reale numri i alternativave para te cilave ndodhet nje
individ, nje firme apo nje ekonomi, eshte shume i madh. Pra, perballe nje
zgjedhjeje te here, kemi nje varg alternativash nga te cilat eshte hequr dore.
Ne kete rast, nga te gjitha alternativat e sakrifikuara, konsiderohet vetem
alternativa me e mire dhe kostoja oportune e zgjedhjes se bere do te jete
pikerisht vlera e alternatives me te mire nga e cila hiqet dolt.
Nga shpjegimi i mesiperm del qarte se kostoja oportune njedh
drejtperdrejt nga rrallesia e burimeve dhe domosdoshmeria e zgjedhjes. Ne
cdo rast qe burimet jane te kufizuara, jemi te detyruar te zgjedhim midis
alternativave te ndryshme te perdorimit te ketyre burimeve dhe ne cdo rast
qe bejme nje zgjedhje, kemi lene menjane, kemi hequr dore nga nje varg
alternativash. Pra, zgjedhja eshte kurdohere e shoqeruar me kosto oportune.
Perderisa deshirat dhe nevojat tona si rregull i tajkalojne burimet,
atehere cdo lloj zgjedhjeje, ne cdo lloj aktiviteti, cdo veprim i yni,
shoqerohet nga nje kosto oportune. Per shembull, cdo veprim i yni ndodh ne
kohe, ne nje dimension kohor. Por koha ne dispozicion eshte gjithmone e
 VESHTRIM MBI SHKENCEN EKONOMIKE 11

kufizuar dhe kryerja e nje veprimi nenkupton ne cdo rast alternativa te

sakrifikuara.
Ne kapitujt e ardhshem do t'i kthehemi perseri konceptit te kostos
oportune, duke e krahasuar ate me koston kontabile, domethene me koston,
me te cilin operojne kontabilistet. Eshte e rendesishrne te mbajme parasysh
se ekonomistet operojne gjithmone me kostot oportune dhe jo me kostot
kontabile. Kostoja oportune mund te shprehet ne njesi natyrore te mallit apo
sherbimit te paprodhuar, domethene te alternatives nga e cila eshte hequr
dolt, por ajo mund te shprehet edhe ne para, ne vlere.
Per matjen e kostove oportune mund te sherbeje drejtperdrejt kurba
e kufirit te mundesive te prodhimit (KMP). Per te thjeshtuar analizen, po
supozojme fillimisht se KMP perfaqesohet nga nje vije e drejte, sic tregohet
ne Figuren 1.3.

Figura 1.3: KMP vijedrejte

B Stofra

Raporti OA shpreh pjerresine e drejtezes AB, domethene

OB
tangenten e kendit te formuar nga kjo drejtez me boshtin horizontal. Ky
raport eshte konstant ne cdo pike te drejtezes.
Raporti °A tregon gjithashtu se nga sa njesi ushqimesh duhet
OB
hequr dolt per te prodhuar nje njesi shtese stofra. Pra, raporti OA ,
OB
domethene pjerresia e drejtezes AB, qe sherben se kufi i mundesive te
prodhimit, mat koston oportune te prodhimit te nje njesie shtese stofrash,
shprehur ne njesi ushqimesh.
12 HYRJE NE EKONOMI

tshte e kuptueshme qe raporti i anasjellte, ° B do te maste koston

OA
op6rtune te prodhimit te nje njesie shtese ushqimesh, shprehur ne njesi
stofrash.
Ne kushtet kur ekonomia prodhon ne kufirin e mundesive te saj te
prodhimit, n-itja e prodhimit, per shembull te stofrave, do te kerkonte qe nje
pjese e burimeve te kalonte nga prodhirni i ushqimeve ne prodhimin e
stofrave, domethene qe ushqimi te "transformohej" ne stofrave. Ne keto
kushte, vija KMP sherben edhe per te shpreiiur nonnen marxhinale te
transformimit (MRT), ne rastin tone te ushqimeve ne stofra, e matur nga
pjerresia e kesaj vije, domethene nga raporti OA .
OB
Pra, pjerresia e vijes KMP mat njeheresh koston oportune dhe
normen marxhinale te transformimit. Ne rastin e supozuar te vijes se drejte
KMP, pjerresia e saj, pra edhe kostoja oportune dhe norma marxhinale e
transformimit, mbeten konstante gjate gjithe vijes. Por supozimi i mesiperm
eshte jorealist. Ai nenkupton qe faktoret e prodhimit mund te transferohen
lehtesisht nga prodhimi i njerit produkt ne prodhimin e produktit tjeter. Ai
nenkupton gjithashtu qe keta faktore prodhimi perdoren me eficence te
barabarte si ne prodhimin e njerit mall, ashtu edhe ne prodhimin e mallit
tjeter, ne rastin tone si ne prodhimin e ushqimeve, ashtu edhe ne prodhimin
e stofrave.
Ne te vertete, vete procesi i transferimit te burimeve shoqdrohet me
kosto te caktuara, te cilat, duke iu shtuar kostove te prodhimit te stofrave
shkaktojne rritjen e kostove oportune. Megjithate, le te abstragojme nga
kostot e transferimit te burimeve. Perseri ekziston nje arsye tjeter, me 6
thelle se e para, qe kushtezon rritjen e kostove oportune. Si rregull, burimet
nuk mund te perdoren me te njejten eficence ne prodhimin e mallrave te
ndryshme. Per shembull, ka toka qe mund te perdoren ne menyre me
eficente ne prodhimin e grurit, sikurse ka ngastra toke qe jane me produktive
ne prodhimin e pambukut. E njejta gje mund te thuhet edhe per faktorin
pune. Prodhimi i mallrave te ndryshem kerkon aftesi dhe kualifikime te
ndryshme te punetoreve.
Le te kthehemi ne shembullin tone, duke ju referuar Figures 1.1. Ka
shume te ngjare qe disa burime te jene me eficente ne prodhimin e stofrave.
Duke u nisur nga pika A, ku shoqeria prodhon vetem ushqime, ne qofte se
ajo vendos te prodhoje edhe stofrave, mund te prelim qe kostoja oportune e
njesive te para te stofrave te jete relativisht e ulet, perderisa burimet qe do te
 VtSHTRIM MBI SHKENCEN EKONOMIKE 13

16vizin nga prodhimi i ushqimeve ne prodhimin e stofrave do te jene

pikerisht burimet qe jane me eficente ne prodhimin e stofrave.
Ndersa vazhdon te riitet prodhimi i stofrave, behet e domosdoshme
qe ne prodhimin e tyre te kalojne edhe ato burime qe jane me eficente ne
prodhimin e ushqimit. Per kete arsye, kostoja oportune e -njesive shtese te
stofrave te prodhuara do te behet gjithnje e me e madhe.
Rritja e kostove oportune perben nje ligj haze te Ekonomiksit. Sipas
ligjit te kostove oportune rritese, per te prodhuar me shume njesi nga nje
mall i caktuar ne nje periudhe te dhene kohe, shoqeria duhet te heqe dolt
nga nje sasi gjithnje e me e madhe mallrash te tjere.
Sikurse e thame me siper, ky ligj lidhet me karakteristikat e
specializuara te burimeve. Burimet nuk jane plotesisht te adoptueshem ndaj
perdorimeve alternative, pra nuk jane zevendesues te plote te njeri tjetrit.
Ne kapitujt e ardhshem do te njihemi edhe me nje ligj tjeter, te
ngjashem me ate te kostove oportune rritese, qe quhet ligji i te ardhurave
(perfitimeve) zbritese. Sipas ketij ligji, eventualisht, me shtimin e njesive te
perdorura nga nje input kur inputet e tjera mbahen konstante, sasia e
produktit e prodhuar nga njesia e fundit e tij do te jete gjithnje e me e yoga
Ligji i kostove oportune rritese i jep kurbes se kufirit te mundesive
te prodhimit nje forme konkave ndaj origjines. Ne Figurer' 1.1 duket qarte
se, ndersa stofrat shtohen me nje njesi, ushqimet pakesohen me nje shkalle
rritese. Kostoja oportune e shtimit me nje njesi te stofrave do te matej me
pjerresine e tangentes se hequr ne piken perkatese te kurbes se kufirit te
mundesive te prodhimit. Ne qofte se funksioni i kufirit te mundesive te
prodhimit do te ishte i dhene ne forme analitike, kostoja oportune e shtimit
me nje njesi te prodhimit te stofrave do te percaktohej duke llogaritur
derivatin e ketij funksioni ne piken perkatese.
Ne perfundim te trajtimit te kufirit to mundesive te prodhimit, mund
te shenojme se kurba e kufirit te mundesive te prodhimit eshte para se
gjithash nje mjet ilustrimi i problemit ekonomik te alokimit te burimeve, i
rallesise se ketyre burimeve dhe zgjedhjes midis mundesive alternative te
perdorimit te tyre.
Rrallesia shprehet ne faktin se pikat (kombinimet) jashte KMP nuk
mund te arrihen.
Zgjedhja shprehet ne kombinimet e ndryshme ne vijen e KMP. Kur
eshte e dhene sasia e nje produkti, KMP tregon sasine maksimale te
mundshme te produktit tjeter.
14 HYRJE NE EKONOMI

Duke ilustruar rrallesine dhe zgjedhjen, KMP ilustron problemin

ekonomik themelor te cdo shoqerie, pra edhe pyetjet q6 lidhen me te: cfare
te prodhohet, si te prodhohet dhe per ke te prodhohet.

III. Pamje e pergjithshme e ekonomise se tregut

Problemi ekonomik themelor eshte i njejte per te gjitha shoqerite,

ndersa menyrat e zgjidhjes se tij jane te ndryshme ne shoojeri te ndryshme,
ne sisteme te ndryshme ekonomike.
Ne shogerite primitive nje rol kryesor ne alokimin e burimeve ka
luajtur tradita e me pas arbitrariteti i pronarit te madh apo pushtetit qendror.
Megjithate, edhe ne gjirin e shoqerive parakapitaliste, nje rol gjithnje e me
te rendesishem kane luajtur marredheniet e tregut. Nje tipar shoqerues i
zhvillimit ekonomik ka gene ndarja e punes dhe specializimi, te shoqeruara
keto me zhvillimin e marredhenieve te kembimit te produkteve te punes. Me
konsolidimin e marredhenieve te tregut, roli kryesor ne alokimin e burimeve
kaloi nga pronaret e medhenj te tokave apo pushtetet feudale te mekanizmi i
tregut. Shekulli XIX konsiderohet si shekulli i mbreterimit te mekanizmit to
tregut apo sipermarrjes se lire kapitaliste.
Ne shekullin XX man-edheniet e tregut u zhvilluan me tej, por
njekohesisht ne vendet e zhvilluara kapitaliste u vu re nje zgjerim i
funksioneve ekonomike te qeverise (shtetit) dhe nje rol i konsiderueshem i
saj ne alokimin e burimeve.
Gjate ketij shekulli ne nje numer vendesh u "eksperimentua"
drejtimi i centralizuar i ekonomise, mbeshtetur ne pronen socialiste. Dekadat
e fundit te ketij shekulli shenuan edhe fundin e ketij "eksperimenti", duke
deshmuar per epersine e sistemit ekonomik te bazuar ne mekanizmin e tregut
ndaj sistemit ekonomik te bazuar ne drejtimin e centralizuar.
Ne sistemin ekonomik te bazuar ne drejtimin e centralizuar, pra ne
ekonomike e komanduar, alokimi i burimeve percaktohet nga qeveria, e cila
komandon .individet dhe firmat qe te ndjekin dhe realizojne planin
ekonomik. Eshte qeveria, shteti ai qe percakton cfare te prodhohet, si te
prodhohet dhe per ke te prodhohet. Tashme, si ne teori ashtu edhe ne
praktike, eshte provuar ineficienca e ketij sistemi ekonomik.
Ne kete ceshtje do te perpiqemi te japim nje pamje t6 pergjithshme
te ekonomise se bazuar ne mekanizmin e tregut.
Mekanizmi i tregut perfaqeson nje metode te alokimit te burimeve,
pra te percaktimit te llojit dhe sasise se mallrave dhe sherbimeve te
 VESHTRIM MBI SHKENCEN EKONOMIKE 15

prodhuara, menyres se prodhimit dhe shperndarjes se tyre, duke u bazuar ne

zgjedhjet individuale te koordinuara permes tregut.
Ne kete sistem ekonomie jane pikerisht sinjalet e tregut ato qe
percaktojne alokirnin e burimeve. Ne pamje te pare, tregu perfaqeson nje
vend ku blihen dhe shiten mallrat. Ndersa ne nje kuptim te gjere, ekonomik,
tregu perfaqeson nje marreveshje bashkeveprimi midis bleresve dhe shitesve
te nje malli per percaktimin e cmimit dhe sasise se tregtuar te tij. Nje
element esencial i tregut eshte paraja, e cila sherben para se gjithash si mjet
kembimi (bleijeje) dhe si mase e vleres, domethene si mjet per llogaritjen e
cmimit te nje malli.
Ne nje ekonomi tregu cmimet luajne nje rol kryesor. Para se gjithash
ato jane bartese informacioni per agjentet ekonomike, percuese te sinjaleve
te tregut te individet, firmat apo qeveria.
Ekonomia e tregut nenkupton pavaresine e agjenteve ekonomike,
aftesine e tyre per te vendosur ne menyre te pavarur mbi veprimtarine e tyre
ekonomike, pra sipennarrjen e lire. Sipermarrja e lire, nga ana e saj,
nenkupton pronen private mbi faktoret e prodhimit. Prona private eshte nje
tipar esencial i ekonomise se tregut.
Le te shohim shkurtimisht se si zgjidhet problemi ekonomik
themelor ne kushtet e ekonomise se tregut, pra si u pergjigjet mekanizmi i
tregut pyetjeve 0-are te prodhohet, si te prodhohet dhe per ke te prodhohet.
ceshtja (TARE te prodhohet zgjidhet ne tregun e produkteve,
nepermjet "votimit" te perditshem te konsumatoreve, ku sasia e votave e cdo
konsumatori percaktohet nga sasia e parave qe ai harxhon ne treg per mallra
te caktuara. Tregu u transmeton prodhuesve kerkesat dhe preferencat e
konsumatoreve permes ketij sistemi votimi.
cmimet e mallrave te kerkuara me shume, pra te mallrave "fituese",
rriten, duke kushtezuar edhe rritjen e fitimeve te prodhuesve. Fitimet,
perkatesisht humbjet, luajne nje rol shume te rendesishem ne mekanizmin e
tregut. Burimet do te zhvendosen nga prodhimi i mallrave te kerkuara me
pak drejt prodhimit te mallrave apo sherbimeve te kerkuara me shume. Pra,
se Oat-6 do te prodhohet varet nga zgjedhjet e konsumatoreve dhe vendimet
e prodhueseve.
-ceshtja S/ te prodhohet zgjidhet nga konkurrenca midis
prodhuesve. Menyra me e mire qe prodhuesit te perballojne konkurrencen e
tregut e te maksimizojne fitimet eshte minimizimi i kostove, duke perdorur
metodat me eficente ne prodhim.
ceshtja PER KE te prodhohet zgjidhet ne tregjet e faktoreve. Ne
keto tregje, pra ne tregun e punes, te kapitalit dhe te tokes percaktohen
16 HYRJE NE EKONOMI

cmimet e faktoreve dhe sasia e tregtuar e tyre. Te ardhurat e cdo individi

percaktohen nga sasia e faktoreve te zoteruar (dhe te tregtuar) dhe nga
cmimi i ketyre faktoreve, perkatesisht paga, interesi, fitimi, renta.
Mekanizmi i tregut harmonizon veprimet e agjenteve individuals
ekonomike, te udhehequr nga interesat e tyre private, ne realizimin e
interesave te pergjithshem, publike, permes nje "dore te padukshme", sic
shprehej A. Smith. cdo nderhyrje e qeverise ne kete mekanizem koordinues,
sipas Smithit, do te demtonte interesin publik. Funksionimi i "dores se
padukshme" te Smithit nenkupton konkurrence te plote, domethene
ekzistencen ne treg te shume bleresve dhe shume shitesve, ne menyre qe
asnje bleres apo shites i vecante te mos mund te ndikoje ne crnimin e tregut.
Gjate ketij shekulli moren zhvillim struktura te tilla tregu, si
monopoli, konkurrenca monopolistike, oligopoli, qe u lejojne firmave te
vecanta te ushtrojne ndikim te konsiderueshem ne treg. Keto zhvillime si
dhe imperfeksione te tjera te tregut, si papunesia dhe inflacioni ne nivele te
larta apo veshtiresite e grupeve te caktuara sociale per te perballuar jetesen,
kane belt te nevojshme nderhyrjen ne shkalle te konsiderueshme te shtetit
ne jeten ekonomike.
Qeveria nderhyn ne jeten ekonomike duke ndjekur kryesisht tri
synime kryesore:
-Rritjen e eficences, duke kufizuar format e konkurrences jo te plote
te permendura me siper, etj.
-Sigurimin e drejtesise ne shperndarje, duke u ardhur ne ndihme te
varferve dhe grupeve te caktuara shoqerore.
-Stabilizimin e ekonomike, duke zbutur luhatjet ciklike te
ekonomike, duke reduktuar papunesine dhe inflacionin dhe duke nxitur
rritjen ekonomike.
Pra, ekonomite e sotme te tregut nuk mund te kuptohen pa nje rol te
konsiderueshem te qeverise ne alokimin e burimeve. Eshte kjo arsyeja qe
shpesh ato konsiderohen si ekonomi te perzjera. Sidoqofte, duhet theksuar
se ekonomia e perziere eshte, ne fund te fundit, nje ekonomi tregu, e bazuar
ne mekanizmin e tregut dhe ne pronen private mbi faktoret e prodhimit.
Ne Figuren 1.4 paraqitet nje skeme e thjeshtuar e funksionimit te nje
ekonomie tregu. Te tri grupet e vendimmarresve, pra agjenteve ekonomike,
bashkeveprojne permes dy grupe tregjesh: tregjeve te produkteve dhe
tregjeve te faktoreve. Ne keto tregje percaktohen cmimet perkatesisht te
produkteve dhe te faktoreve te prodhimit. Qeveria, perverse si prodhuese
dhe konsumuese e drejtperdrejte e mallrave dhe sherbimeve, paraqitet edhe
si rishperndarese e te ardhurave.
 VESHTRIM MBI SHKENCEN EKONOMIKE 17

Figura 1.4: Skema e zgjidhjes se problemit ekonomik themelor ne nje ekonomi tregu

Tregjet e faktoreve

aksa Taksa

Perfitime Subvenci ne
Familjet evena
Mallra e Firmat
Mallra e
<sherbime sherbim5

Tregjet e produktevc

IV. Perse eshte e nevojshme njohja e Ekonomiksit

Objekti i studimit dhe detyrat qe zgjidh e bejne Ekonomiksin nje
shkence interesante jo vetem per studiuesit e kesaj fushe.
cdo individ, cdo familje, ne nje fare menyre ballafaqohet me lojen e
tregut, qe shpesh eshte e pameshirshme. Zoterimi i bazave te Ekonomiksit e
ndihmon individin si konsumator, zoterues i burimeve apo afarist, te
orientohet drejt ne kete loje tregu.
Shoqdria moderne mbeshtetet ne dy shtylla kryesore: ne ekonomine
moderne te tregut (e quajtur ndryshe ekonomi e perzjere) dhe ne
demokracine pluraliste. Demokracia pluraliste kerkon aktivizim te gjere te
qytetareve ne jeten politike, si zgjedhes apo edhe si aktiviste apo mbeshtetes
te partive te caktuara politike. Ne cdo rast, gjykimet mbi programet
18 HYRJE NE EKONOMI

ekonomike te partive politike dhe qeverise dhe dhenia e sygjerimeve te

bazuara apo e nje vote te argumentuar, kerkojne njohjen e bazave te
shkences ekonomike.
Ekonomia moderne e tregut nenkupton, vec "dores se padukshme" te
Smithit, edhe nderhyrjen efektive te qeverise (shtetit). Orientimi ne gamen e
problemeve te shumta makroekonomike por edhe mikroekonomike, arritja e
objektivave to caktuara, si ulja e papunesise dhe sigurimi i punezenies se
plote, stabilizimi i cmimeve ne lufte me inflacionin, balancimi i
marredhenieve ekonomike me jashte dhe rritja e balancuar ekonomike, etj.,
kerkojne njohje te thelluar te Ekonomiksit, pra edhe konsultim te
vazhdueshem te qeveritareve dhe vendimman-esve te cdo niveli me shkencen
ekonomike dhe ekonomistet.
Ekonomiksi u pergjigjet nevojave te subjekteve te mesiperme
permes dy funksioneve te tij, funksionit pozitiv dhe funksionit normativ. Ne
perputhje me keto dy funksione dallojme pohimet pozitive dhe pohimet
normative.
Pohimet pozitive lidhen me pershkrimin dhe shpjegimin e dukurive
ekonomike dhe te lidhjeve midis tyre, me pershkrimin e rrugeve ne te cilat
agjentet e ndryshem ekonomike kerkojne te arrijne synimet e tyre. Pohimet
pozitive u pergjigjen pyetjeve te tilla si cfare ishte, c'eshte apo c'do te jete,
adresuar dukurive te ndryshme ekonomike. Per shembull, pohimi: rritja e
deficitit buxhetor mund te sjelle uljen e papunesise, por njekohesisht ndikon
ne n-itjen e nivelit te inflacionit, eshte nje pohim pozitiv.
Pohimet normative merren me sugjerimet rreth rrugeve me eficente
te an-itjes se synimeve ekonomike te agjenteve individuale ekonomike apo te
shoqerise ne teresi. Pohimet normative u pergjijen pyetjeve te tilla si: cfare
do te duhej ose do te ishte mire te ndodhte. Per shembull, pohimi "niveli i
papunesise ne Shqiperi eshte i larte, ai duhet te ulet", eshte nje pohim
normativ. Pohimet normative jane te pashkeputura nga vleresimet morale te
vete synimeve sociale qe duam te arrijme. Pohimet normative qendrojne ne
baze te rekomandimeve politike.
Megjithate, shpesh eshte e veshtire te vendosesh nje vije te qarte
ndarjeje midis pohimeve pozitive dhe atyre normative. Per shembull, ne
qofte se synimi eshte eleminimi i varferise, atehere ceshtja nese familjet me
te ardhura te uleta duhen ndihmuar ne natyre (te themi me ilace falas ose me
ushqim falas per femijet ne shkolle) apo ne para, eshte nje ceshtje qe u
perket sa pohimeve pozitive, aq edhe atyre normative.

V. Metodologjia e shkences ekonomike

 VESHTRIM MBI SHKENCEN EKONOMIKE 19

Metodat kryesore qe perdoren per studimin e dukurive ekonomike

jane deduksioni dhe induksioni.
Deduksioni dhe verifikimi empirik i perfundimeve te nxjerra
konsiderohet si metoda me e rendesishme qe zbatohet nga ekonomistet e
sotem. Ne pikenisje te metodes se deduksionit sherben nje teoreme
aprioristike. Teoreme aprioristike quhet ajo teoreme qe duket e arsyeshme te
studiuesi, bazohet ne ide te natyrshme dhe nuk rrjedh drejtperdrejt nga
evidencat statistikore. Kjo teoreme demonstrohet logjikisht ne kontekstin e
nje modeli ekonomik. Modeli eshte nje paraqitje e thjeshtuar e realitetit. cdo
model ekonomik ndertohet mbi bazen e nje numri supozimesh mbi sjelljen e
variablave ekonomike, qe na lejojne te pergendrohemi ne ato tipare te
realitetit qe i konsiderojme me te rendesishmit, duke lene menjane tiparet e
tj era.
Variablat ekonomike mund te jene endogjene, kur percaktohen
brenda modelit te zgjedhur, ose ekzogjene kur percaktohen nga faktord qe
ndodhen jashte modelit.
Permes deduksionit logjik nga modeli i ndertuar nxirren teori dhe
predikime apo hipoteza te verifikueshme ne praktike. Hapi i fundit eshte
pikerisht verifikimi empirik ose statistikor i ketyre predikimeve. Ne qofte se
teoria nuk verifikohet empirikisht, atehere ajo duhet te modifikohet ose te
zevendesohet me nje teori tjeter.
Teoria ekonomike perfaqeson nje pergjithesim te besueshem, qe na
jep mundesi te kuptojme dhe predikojme zgjedhjet ekonomike qe bejne
agjentet ekonomike dhe efektet ekonomike te ketyre zgjedhjeve.
Metoda tjeter eshte induksioni. Metoda e induksionit fillon me
mbledhjen, perpunimin dhe analizen e te dhenave ekonomike dhe vazhdon
me zbulimin e lidhjeve midis variableve te studivara dhe nxjenjen e
perfundimeve dhe hipotezave te caktuara.
Ky proces logjik shoqerohet me nje varg veshtiresish metodologjike.
Nder to mund te permendim kompleksitetin e statistikave ekonomike dhe
veshtiresite e eksperimentimit ne fushen ekonomike si dhe veshtiresite per
matjen e variableve te caktuar ekonomike.
Sidoqofte, mbledhja e te dhenave dhe analiza e tyre eshte e nje
rendesie kritike per te dyja metodat e pershkruara me siper.
Me veshtiresite metodologjike te mbledhjes, perpunimit dhe
analizes se te dhenave ekonomike lidhen nje varg gabimesh te mundshme
metodologjike. Po permendim disa prej tyre:
20 HYRJE NE EKONOMI

Lidhjet midis dukurive te ndryshme jane komplekse. Ne keto kushte,

per te pershkruar dhe analizuar ndikimin e nje variabli ekonomik ne nje
tjeter, na duhet te izolojme kete te fundit nga ndikimi i dukurive te tjera, pra
t'i supozojme faktoret e tjere influencues te pandzyshueshem. Per shembull,
per te shqyrtuar ndikimin e ndryshimit te cmimit ne sasine e kerkuar nga nje
mall i caktur, na duhet te perjashtojme ndikimin e faktoreve te tjere ne
kerkesen per kete mall, sic jane cmimi i mallrave te lidhur me mallin e
dhene (mallra zevendesues ose mallra plotesues), shijet e konsumatoreve,
permasat e tregut, etj., duke i mbajtur keta faktore konstante. Ne gone se
nuk arrijme te izolojme dukurine qe studiojme nga ndikimi i faktoreve te
tjere, atehere do te arrijme ne perfundime te gabuara.
Nje gabim tjeter i mundshem eshte gabimi i shogerimit (post hoc
fallacy). Gabimisht, ne qofte se ngjarja A ndodh para ngjarjes B, ngjarja A
thjesht per arsye te kesaj lidhjeje kohore mund te konsiderohet si shkak i
ngjarjes B. Pra, nuk duhet ngaterruar lidhja kohore me lidhjen shkakesore.
Nje tjeter gabim i mundshem eshte gabinzi i kompozimit. Gabimi i
kompozimit mund te ndodhe atehere, kur ate Om eshte e vertete per pjesen e
konsiderojme te vertete edhe per te teren. Per shembull, nisur nga interesi i
n-itjes se te ardhurave te tij personale, nje fermer mund te rrite prodhimin e
grufit. Por, ne qofte se veprojne ne te njejten menyre te gjithe fermeret,
atehere te ardhurat e tyre mund te ulen, per shkak te renies eventuale te
cmimit te grurit.
Bota e jashtme te njerezit pasqyrohet e perthyer nga subjekti i tyre.
Nga ky rregull nuk bejne perjashtim as shkencetaret. Ata shpesh jane rober
te paragjykimeve te tyre teorike. Subjektivizmi eshte nje nga "grackat"
kryesore te arsyetimit ekonomik.
Shkenca Ekonomike, si cdo shkence tjeter, perfaqeson nje teresi
parimesh dhe ligjesh ekonomike. Por Ekonomiksi, si shkence shoqerore,
eshte shkence empirike dhe jo shkence ekzakte. Ligjet e Ekonomiksit jane
ligje te mesatares dhe nuk shprehin raporte ekzakte. Shkenca Ekonomike
mund te predikoje me mire sjelljen e grupeve sociale, pra sjelljen mesatare
sesa sjelljen e individeve te vecante, qe mund te ndryshoje shume nga kjo
mesatare. Ekonomiksi gjen rregullsi ne sjelljen tipike, mesatare, edhe kur ka
diferenca shume te medha ne sjelljen individuale.
Ne grumbullimin, perpunimin, pershkrimin dhe analizen e te
dhenave ekonomike, Ekonomiksi perdor metoda te ndryshme statistikore
dhe matematikore.
Nje metode shume e perdorur nga Ekonomiksi per pershkrimin dhe
ilustrimin e lidhjeve midis variablave ekonomike eshte metoda grafike.
 VESHTRIM MBI SHKENCEN EKONOMIKE 21

Llojet n grafikeve qe do te hasim me shpesh gjate studimit te lendes se

Ekonomiksit jane grafiket qe tregojne man-edhenie midis dy variablave,
grafiket qe tregojne kombinime te dy variableve ne kushtet e plotesimit te
nje kondite te caktuar dhe grafiket e serive kohore.
Shembuj grafikesh qe shprehin lidhje midis dy faktoreve jane
grafiku i kerkeses apo grafiku i ofertes, te cilet shprehin lidhjen midis
cmimeve dhe perkatesisht sasise se kerkuar dhe sasise se ofruar. Per grafiket
e ketij lloji eshte i rendesishem supozimi ceteris paribus, domethene qe
faktoret e tjere influencues te men-en te pandryshueshem.
Nje shembull tashme i njohur i grafikeve te //ojit te dyte eshte
grafiku i kufirit te mundesive te prodhimit (Figural.1). Midis dy variableve,
matur ne boshtet perktese, nuk ka asnje lidhje shkakesore. Vija e KMP
paraqitet thjesht si bashkesi kombinimesh e dy mallrave (ushqime dhe
stofra), qe mund te prodhohen kur plotesohet kondita qe te gjithe burimet e
vendit te jene perdorur ne menyre eficente ne prodhimin e ketyre dy
mallrave.

Figura 1.5: Nje grafik serie kohore: kursi i kembimit valutor

I eke/doll are

1991M1 1992M9 1994M5 1996M1 1997M9 1999M5 2000M12

muaj

Me ane te grafikeve te serive kohore ilustrohet ndryshimi i nje

variabli ekonomik me ndryshimin e kohes. Zakonisht koha shenohet ne
boshtin horizontal, ndersa variabli tjeter ne boshtin vertikal. Ne Figuren 1.5
jepet dinamika e kursit te kembimit valutor (leke/ US dollare) per periudhen
1991-1999 ne Shqiperi.
22 HYRJE NE EKONOMI

Figura] .6: Grafik i shperndare: konsumi i pergjithshem

Konsumi
total
. . . .. • • .

• • • • • • • • •

• • ..

. . • • .

• • ••

Te ardhurat e disponueshme

Ndertimi i grafikeve te llojit te pare, domethene i grafikeve qe

shprehin lidhje ndermjet dy variablave, ndesh ne nje veshtiresi te vecante.
Kombinimet e dy variablave ne grafik pergjithesisht perfaqesohen nga pika
te shperndara, qe nuk ndodhen ne nje vije te drejte apo ne nje vije te lakuar
me nje forme te percaktuar. Figura 1.6 shpreh nje lidhje te tine midis
konsumit total dhe te ardhurave te disponueshme (te ardhurat pas zbritjes se •
taksave).
Grafiku i paraqitur ne Figuren 1.6 quhet grafik i shperndare. Ne
keto kushte, duhet qe permes metodave statistikore te percaktohet vija e
"pershtatjes me te mire" qe do te perfaqesoje,. pra, grafikun e pershtatur te
konsumit total.
Nevoja e perdorimit gjithnje e me shume te metodave statistikore
per formulimin e nje teorie ekonomike apo verifikimin e saj, ka kushtezuar
zhvillimin e nje dege te vecante te Ekonomiksit, te quajtur Ekonometri.
Ekonometria merret, nder te tjera, me studimin e drejtimit dhe forces se
lidhjes se variablave ekonornike.

Pyetje per diskutim

1. Supozojme nje ekonomi te mbyllur, qe te gjitha burimet e saj i perdor per

prodhimin e dy mallrave, grure dhe stofra.
 VESHTRIM MBI SHKENCEN EKONOMIKE 23

Ne gofte se te gjitha burimet perdoren ne menyre eficente per

prodhimin e grurit, mund te prodhohen 10.000 njesi grure dhe ne qofte se
ato perdoren per prodhimin e stofrave, mund te prodhohen 8.000 njesi
stofra.
- Ndertoni grafikun e KMP ne rastin e supozuar te:
- kostove oportune konstante
- kostove oportune rritese
- kostove oportune renese
- Arsyetoni ne secilin rast per normen marxhinale te transformimit
- Tregoni se cili nga rastet e mesiperme eshte me i afert me
realitetin. Pse?
2. Diskutoni kostot oportune te:
- Ndjekjes se shkolles nga ana juaj
- Lenies se dy provimeve per ne sesionin e vjeshtes
- Investimit per ndertimin e nje kioske.
3. Beni pohime pozitive dhe negative lidhur me:
- Nivelin e inflacionit
- Nivelin e papunesise
- Bilancin e pagesave
4. Diskutoni nese shprehjet e meposhtme jane te lidhura me
mikroekonomine apo makroekonomine
- Efekti i taksave ne alokimin e burimeve
- Efekti i taksave ne shperndarjen e te ardhurave
- Efekti i taksave ne gjendjes se buxhetit te shtetit
- Efektet e ndryshimit te stokut monetar ne ekonomi
- Efektet e ndryshimit te kursit valutor ne bilancin e pagesave.
 KREU II

KERKESA DHE OFERTA

Fakti qe jetojme ne.nje bote ne te- cilen burimet jane te kufizuara, te

pamjaftueshme, na detyron qd midis alternativave te mundshme te
perdorimit te ketyre burimeve, te zgjedhim me te miren, ne menyre qe te
arrijme qellimet tona individuale. Perderisa individet nuk mund to
plotesojne nevojat me produktet e prodhuara prej tyre, ata jane te detyruar te
dalin ne treg, si bleres apo si shites. cdo pjesemarres ne treg kerkon te fitoje
nga kembimi. Natyrisht, bleresit duan crnimin me te ulet te mundshem,
kurse shitesit cmimin me te lane. Ballafaqimi ne treg i shitesve dhe bleresve
percakton gmimin e tregut dhe sasine e tregtuar, pra dhe te prodhuar per gdo
produkt.
Vete tregu perfaqeson nje kategori komplekse, gjithcka qe
perfshihet ne te eshte ne levizje. Per te kuptuar se si arrihet gjendja e
ekuilibrit ne kushtet e kesaj levizje te pergjithshme; per te shpjeguar
ndryshimet e cmimeve ne periudha te ndryshme kohe; per te kuptuar pse
cmimet e fiksuara me ligj ndikojne ne sasine dhe cilesine e mallrave qe
kembehen ne treg; per te sqaruar se si behet racionimi i burimeve te
pamjaftueshme nepermjet sistemit te gmimeve ne nje treg konkurencial, etj.,
eshte e domosdoshme te njihen konceptet e kerkeses dhe ofertes.

I. Kerkesa dhe kurba e kerkeses

Sikurse dhe konceptet e tjera ekonomike, kerkesa ka nje kuptim te

caktuar. Per nje ekonomist, kerkesa perfaqeson sasite e nje produkti, qe
bleresit jane njekohesisht te gatshem dhe ne gjendje te blejne me cmime te
 KERKESA DHE O1-ERTA 25

ndryshme te mundshme gjate nje periudhe kohe te dhene (dite, jave, muaj,
ed.), kur gjithe kushtet e tjera merren te pandryshuara.
Shpesh, ata qe nuk jane ekonomiste, e perdorin termin kerkese duke
iu referuar thjesht nje sasie te caktuar produkti. Kurse per nje ekonomist,
kerkesa perfaqeson nje seri kombinimesh te cmimit dhe sasise. Meqenese
ekonomistet jane te interesuar per faktin se si ndryshon sasia e blere me
ndryshimin e cmimit, ata e percaktojne kerkesen si nje lidhje midis cmimit
dhe sasise. Ndersa termi sasi e kerkuar perfaqeson sasine qe konsumatoret
do te blejne me nje cmim te caktuar gjate nje periudhe kohe te dhene.
Ne konceptin e kerkeses iu referuam sasive qe bleresit jane te
gatshem dhe ne gjendje te blejne. Konsumatoret blejne produkte per te
plotesuar nevoja te caktuara te tyre. Por nevoja nuk eshte e njejte me
kerkesen. Qe nje bleres te kete kerkese per nje produkt, nuk eshte e
mjaftueshme te kete nevoje per te, ai duhet qe njekohesisht te jete i gatshem
dhe ne gjendje te bleje kete produkt.
Lidhja midis sasise se kerkuar dhe cmimit shprehet nga ligji i
kerkeses, sipas te cilit, kur cmimet e produkteve ulen, sasia qe bleresit jane
te gatshem dhe ne gjendje te blejne rritet dhe kur cmimet rriten, sasia e
kerkuar pakesohet, me kusht qe faktoret e tjere te mbeten te pandryshuar.
Pra, ekziston nje lidhje e zhdrejte midis cmimit dhe sasise qe
konsumatori deshiron te bleje. Ligji i kerkeses rrjedh drejtperdrejt nga
parimet e zgjedhjes racionale qe do te analizojme ne kreun IV. Nenvizojme
se nje rritje e cmimit nuk ben qe konsumatori te kete nevoje per me pak
mallra apo sherbime. Rritja e cmimit ul sasine e kerkuar, por jo sasine qe
konsumatori ka nevoje.
Per te bere pershkrimin e kerkeses perdoren menyra te ndryshme:
menyra tabelare, menyra grafike dhe ajo algjebrike. Ne kete kurs do te
perdorim kryesisht dy te parat.

Tabela 2.1: Kerkesa per grure

Nivelet e kerkeses per grure
Situata (1) (2)
cmimi (00/L/kv) sasia e kerkuar (000/kv/muaj)
A 5 9
B 4 10
C 3 12
D 2 15
E 1 20
26 HYRJE NE EKONOMI

Tabela 2.1 paraqet nivelet e kerkeses per grure ne varesi te cmimeve

te ndryshme. Shohim se, ndersa per cmimin 500 leke/kv sasia e kerkuar ne
treg nga teresia e konsumatoreve eshte 9 mije kv ne muaj, me uljen e cmimit
ne 400; 300; 200; 100 leke/kv, sasia e kerkuar rritet perkatesisht ne 10; 12;
15 dhe 20 mije kv ne muaj.
Keto te dhena numerike mund te interpretohen grafikisht si ne
Figurer' 2.1. Per te shenuar nje pike ne diagramen e kesaj figure, duhet te
kemi dy koordinata: cmimin (P) dhe sasine (Q). Keshtu, pika A i ka
koordinatat (9, 5), pika B (10, 4), e keshtu me rradhe. I bashkojme keto pika
ne nje kurbe D. Kjo paraqitje grafike e niveleve te kerkeses quhet kurba e
kerkeses. Verejme se sasia dhe cmimi jane ne perpjestim te zhdrejte, pra
sasia (Q) rritet kur cmimi (P) ulet, nderkohe qe faktoret e tjere mbeten te
pandryshuar. Kurba e kerkeses ka pjerresi negative.

Figura 2.1: Kurba e kerkeses

5 910 12 15 20 Q

Perse nder faktoret qe ndikojne ne sasine e kerkuar manim ne

konsiderate vetem ndryshimin e cmimit, ndersa te gjithe te tjeret i
supozojme te pandryshuar? Pikerisht sepse cmimi eshte burim kryesor i
informacionit neth pamjaftueshmerise relative te burimeve, ndryshimit te
nevojave dhe shume dukurive te tjera te rendesishme ekonomike ne nje
ekonomi tregu.
 KtRKESA DHE OPh,RTA 27

Si rezultat, kur levizim pergj ate nje kurbe te dhene kerkese, te gjithe
faktoret e tjere, pervec cmimit te produktit, mbeten konstante. Nderkaq, ne
qofte se ndonje nga keta faktore ndryshon, kurba e kerkeses do te
zhvendoset dhe kurba e re paraqet nje lidhje te re midis cmimit dhe sasise.
Te tilla jane kurbat D'D' dhe D"D" (Figura 2.1).
Pra, duhet dalluar ndryshimi ne kerkese nga ndryshimi thjesht ne
sasine e kerkuar. I pan nenkupton nje zhvendosje te kurbes se kerkeses,
ndersa i dyti ndryshimin ne sasine e kerkuar kur ndryshon vetem cmimi i
produktit. Si perfundim, mund te themi se, ne qofte se bleresit blejne me
shume vetem sepse ulet cmimi i produktit, atehere kemi nje rritje te sasise se
kerkuar. Por ne qofte se bleresit blejne me shume per cdo cmim te
mundshem, atehere kemi nje n-itje ne kerkese.
Cilet jane faktoret e tjere qe ndikojne te kerkesa? Me Icryesoret jane:
(1) te ardhurat e konsumatoreve; (2) onimet e mallrave te lidhur
(zevendesues dhe plotesues); (3) pritjet e konsumatoreve lidhur me te
ardhurat, cmimet, etj.; (4) numri i konsumatoreve; (5) shijet dhe preferencat
e konsumatoreve.
I analizojme me radhe keta faktore dhe ndikimin e tyre te kerkesa..
Te ardhurat e konsumatoreve. Mecienese konsumatoret duhet te
jene ne gjendje te paguajne per te patur kerkese per nje produkt, eshte e
kuptueshme qd te ardhurat jane nje faktor percaktues i kerkeses. Zakonisht,
nje rritje e te ardhurave ben, megjithese jo gjithmone, qe konsumatoret te
blejne me shume produkte.
Ndryshimi i te ardhurave eshte i rendesishem edhe per tregetine
nderkombetare, pra per kerkesen e paraqitur ne tregun nderkombetar, pasi
konsumatoret e nje vendi do te blejne me shume produkte importi ne qofte
se te ardhurat e tyre rriten, dhe e kunderta.
Gjithashtu, ndryshimi i te ardhurave ben qe njerezit te ndryshojne
llojet e to mirave qe ata blejne. Duke u bazuar ne lidhjen qe ekziston midis
ndryshimit te te ardhurave dhe kerkeses per nje te mire, ne Ekonomiks
njihen dy lloje te mirash: 1. Te mira normale, qe jane ato te mira, per te
cilat kerkesa ndryshon ne te njejtin drejtim me ndryshimin e te ardhurave.
Domethene, nje rritje e te ardhurave rrit kerkesen, dhe e kunderta. 2. Te
mira inferiore, qe jane ato te mira, per te cilat kerkesa ndryshon ne drejtim
te kundert me ndryshimin e te ardhurave. Keshtu, si rregull, mallrat me
cilesi relativisht te ulet jane te mira inferiore. Eshte e rendesishme te
theksojme karakterin relativ te ketij percaktimi, qe varet nga niveli i te
ardhurave. Per persona me nivele te ndryshme te ardhurash, mallrat me.
28 HYRJE NE EKONOMI

cilesi te ulet mund te jene ose jo te mira inferiore. Keshtu, per nje person
shume te varfer, me rritjen e te ardhurave mund te rritet konsumi i mallraVe
me cilesi relativisht te ulet. Por kjo mund te vazhdoje deri ne nje moment te
caktUar, pas te cilit me vazhdimin e rritjes se_ te ardhurave, konsumi i tyre
mund te ulet.
cmimet e mallrave zevendesues dhe plotesues. Per te gene
racionale ne zgjedhjet e tyre, konsumatoret mbajne parasysh faktin se disa te
mira jane te lidhura me te tjerat. Per shembull, gruri dhe misri jane
zevendesues te njeri-tjetrit, domethene ato mund te perdoren ne vend te
njeri-tjetrit per te plotesuar nje nevoje te konsumatorit. Ndersa automjeti dhe
karburanti jane plotesues te njeri-tjetrit. Ato perdoren se bashku, dhe ne
qofte se konsumatori blen njerin prej tyre, ai duhet te bleje edhe mallin
tj eter.
Ne qofte se cmimi i nje malli zevendesues (per shembull, i misrit)
rritet, kerkesa per grure do te rritet. cmimi absolut i grurit nuk ndryshon, por
cmimi relativ, domethene cmimi i grurit i shprehur ne njesi misri, ulet.
cmimi absolut i nje malli eshte cmimi i tij i shprehur ne para. Per shembull,
le te supozojme se cmimi i 1 kv grure eshte 300 leke. Ky eshte cmimi
absolut i grurit. Supozojme me tej se cmimi i 1 kv miser eshte 100 leke. Ne
keto kushte, cmimi relativ i grurit do te jete 1kv grure=3 kv miser (=300
leke/kv grure:100 leke/kv miser). Ne gone se cmimi i misrit do te rritej nga
100 leke ne 150 leke per kv, cmimi relativ i grurit do te behej 1 kv grure=2
kv miser, pra do te ulej.
Ndryshe qendron puna me cmimet e mallrave plotesues. Ne gone se,
per shembull, rritet cmimi i karburantit, atehere kerkesa per automjete do te
ulet, edhe kur cmimi absolut i automjeteve nuk eshte rrtitur (nderkaq,
faktoret e tjere mbeten konstante).
Pra, nje ndryshim ne cmimin e nje malli ndikon ne perpjestim te
drejte te kerkesa per zevendesuesin e tij. Kur cmimi i nje malli rritet,
kerkesa per zevendesuesin e tij gjithashtu do te rritet. Kurse per mallrat
plotesues cmimi dhe - kerkesa jane te lidhura ne menyre te zhdrejte. Kur
cmimi i nje malli rritet, kerkesa per plotesuesit e tij do te ulet.
Pritjet e konsumatoreve. Konsumatoret ndikohen edhe nga pritjet,
domethene parashikimet e tyre per te ardhmen, sidomos nga ndryshimet qe
priten ne te ardhurat e tyre dhe ne cmimet e mallrave qd konsumojne. Per
shembull, njerzit priren te rritin shpenzimet e tyre aktuale kur presin nje te
ardhur me te larte ne te ardhmen e afert. Ne kete menyre, parashikimi per
nje rritje te te ardhurave ne te ardhmen dhe rritja aktuale e te ardhurave (e
 KERKESA DHE OFERTA 29

analizuar me siper), kane te njejtin rezultat: ato rrisin kerkesen per te mira
normale dhe ulin kerkesen per te mira inferiore.
Edhe ndryshimi i pritur i cmimeve ndikon te kerkesa e konsumatorit.
Ne qofte se konsumatoret kane sinjalizime se cmimi i nje produkti do te
rritet ne te ardhmen, ata do te synojne te rritin • kerkesen aktuale per ate
produkt (duke perjashtuar mallrat qe prishen shpejt) dhe e kunderta.
Numri i konsumatoreve. Ekonomistet jane shume te interesuar per
kerkesen e tregut per produkte, sepse ajo (se bashku me oferten e tregut)
percakton onimin relativ te produkteve. Kerkesa e tregut paraqitet si shume
e kerkesave individuale te konsumatoreve. Per shembull, ne qofte se personi
A eshte i gatshem te bleje 15 njesi nga malli x me cmim 20 leke per njesi
dhe personi B eshte i gatshem te bleje 10 njesi me te njejtin crnim, kurba e
kerkeses se tregut (duke supozuar se keta dy persona formojne tregun)
pasqyron faktin se se bashku ata do te blejne 25 njesi me onimin 20 leke per
njesi. Meqenese kerkesa e tregut perfaqeson shumen e kerkesave individuale
te konsumatoreve, eshte e kuptueshme qe nje rritje ne numrin e
konsumatoreve, si rregull, do te rrite kerkesen, dhe e kunderta. Edhe
ndryshimet ne shperndarjen e popullsise sipas grupmoshaVe, gjinise apo nga
pikpamja territoriale mund te shkaktojne ndryshimin e kerkeses per produkte
te vecanta.
Shijet dhe preferencat. Per te zgjedhur se cilin produkt do te blejne,
konsumatoret mbajne parasysh dobine qe parashikojne te nxjerrin nga
konsumi i produkteve te ndryshme. Vleresimi qe nje person i ben vajtjes ne
stadium per te pare nje ndeshje sportive (pra dhe cmimi qe ai eshte i
gatshem te paguaje per bileten), do te varet nga preferencat e tij per sportin.
Ne qofte se ky person pelqen me shume futbollin ndaj basketbollit, ai do te
jete i gatshem, te themi, te paguaje 50 leke per te ndjekur nje ndjeshje
futbolli ne stadium, por vetem 10 leke per nje ndeshje basketbolli.
Shijet dhe preferencat ndikohen nga permiresimet ne cilesine e
produktit, reklama e suksesshme dhe fushatat e marketingut ose hyrja e
produkteve te reja ne treg. Kur preferenca per nje produkt forcohet, kerkesa
per produktin do te rritet, dhe e kunderta. Eshte e aresyeshme te supozojme
se nje forcim i preferences per nje produkt nit perfitimin shtese qe men
konsumatori prej tij. Per rrjedhoje„ konsumatoret jane te gatshem te
paguajne me shume sesa me pare per te njejten sari, gje qe tregon se kerkesa
eshte rritur.
Pikerisht keta jane faktoret kryesore (faktore te tjere, me ndikim
specifik ne mallra te vecante, sikurse jane faktoret stinore, klimaterike, etj.,
30 HYRJE NE EKONOMI

nuk po i analizojme ketu) qe i supozuam te pandryshueshem kur

perkufizuam ligjin e kerkeses dhe kurben e kerkeses. cdo kurbe kerkese, ne
kushtet e ketij supozimi, pasqyron ndikimin e cmimit ne sasine e kerkuar.
Kur qofte edhe nje nga keta faktore ndryshon, kemi nje kerkese te re, qe
paraqitet nga nje kurbe e re, e zhvendosur e kerkeses.
Tani, le te supozojme se per aresye te caktuara cmimi i grurit gjate
muajit te fundit eshte ulur. Vini re me kujdes dy pohimet e meposhtme, qe
lidhen me uljen e cmimit te grurit: (1) "ulja e cmimit te grurit kete muaj ka
shkaktuar rritjen e kerkeses per grure" dhe (2) "ulja e cmimit te grurit kete
muaj • ka shkaktuar rritjen e sasise se kerkuar te grurit". Cili nga keto dy
pohime eshte i drejte? Nga analiza e mesiperme bindemi se pohimi i pare
eshte i gabuar, ndersa pohimi i dyte eshte i drejte. Dallimi midis kerkeses
dhe sasise se kerkuar eshte shume i rendesishem.

II. 0 ferta dhe kurba e ofertes

Vec bleresve, ne treg veprojne edhe shitesit, te cilet duhet te

vendosin se cfare dhe sa do te prodhojne, pra c'sasi mallrash e sherbimesh
do- te ofrojne ne treg. Oferta perfaqeson sasite e nje produkti qe shitesit jane
njekohesisht te gatshem dhe ne gjendje te ofrojne per shitje me mime te
ndryshme, gjate nje periudhe te caktuar kohe, kur faktoret e tjere nuk
ndryshojne. Sikurse kerkesa, edhe oferta paraqet nje lidhje midis cmimit dhe
sasise se mallit te ofruar. Ashtu sic dallohet kerkesa nga sasia e kerkuar,
dallohet edhe oferta nga sasia e ofruar.
Lidhja midis sasise se ofruar dhe cmimit shprehet nga ligji i ofertes.
Sipas ketij ligji, shitesit do te ofrojne nje sasi me te madhe per shitje kur
cmimet rriten, dhe e kunderta. Pra ekziston nje lidhje pozitive midis sasise
se ofruar dhe cmimit. Ky ligj buron nga parimet e zgjedhjes racionale. Per
nje ofrues, perfitimi shtese qe merret nga ofrimi i nje njesie produkti eshte
cmimi i pritur i tij. Nderkaq, ofrimi i nje njesie shtese shoqerohet edhe me
kosto shtese. Prodhuesi eshte i gatshem te ofroje nje njesi shtese vetem kur
cmimi i saj eshte me i larte ose te pakten i barabarte me koston shtese. Pra,
ne rastin e ofertes cmimi dhe kostoja shtese lidhen ne te njejten menyre, si
dhe cmimi dhe kenaqesia shtese ne rastin e kerkeses. Tabela 2.2, permes nje
shembulli te supozuar, tregon se c'sasi eshte i gatshem (duke pasur parasysh
koston shtese per cdo njesi) te ofroje prodhuesi per cdo nivel te dhene
cmimi.
 KERKESA DHE OFERTA 31

Verejme se Tabela pasqyron ligjin e ofertes. Kur crnimi ulet, ulet

edhe sasia e ofruar per shitje. Per shembull, kur cmimi ulet nga 500 ne 100
leke, edhe sasia e ofruar ulet nga 15 mije ne 0 mije kv ne muaj.
Informacionin e marre nga Tabela 2.2 e kemi paraqitur grafikisht ne
Figuren 2.2, prej nga rezulton kurba e ofertes (SS). Pjen-esia pozitive e
kurbes se ofertes pasqyron lidhjen pozitive midis cmimit dhe sasise (qe
rrjedh nga ligji i ofertes), pra dhe lidhjen pozitive midis kostos shtese dhe
cmimit.

Tabela 2.2: Oferta e grurit

Nivelet e ofertes se grurit
Situata cmimet e mundshme Sasia e ofruar nga shitesit
(00 leke/kv) (000 kv/muaj)
A 5 15
B 4 14
C 3 12
D 2 7
E 1 0

Figura 2.2: Kurba e ofertes

3
2
1

5 10 15 20 Q

Kostoja shtese e njesise shtese te produktit, ose sic quhet ndryshe

kostoja marxhinale, eventualisht rritet kur rritet sasia e prodhuar. Rritja e
kostove kur rritet prodhirni dikton nevojen per rritjen e crnimeve. Shitesit
duhet te sigurojne cmime me te larta per produktet e tyre, ne menyre qe te
mbulojne kostot shtese me te larta.
32 HYRJE NE EKONOMI
•

Qofte edhe nga nje veshtrim i shpejte i kurbes e ofertes, mund te

verejme se per nje cmim te caktuar, oferta pasqyron sasine maksimale qe
shitesit jane te gatshem dhe ne gjendje te shesin me kete cmim, ndersa per
nje sasi te caktuar, oferta tregon plimin minimal qe shitesit do te pranonin
per te shitur kete sasi.
Sikurse vepruam per kerkesen, edhe per oferten do te pranojme
supozimin se te gjithe faktoret e tjere mbeten te pandryshuar. Domethene,
kur eshte e dhene nje kurbe oferte, te gjithe faktoret e tjere,- pervec cmimit,
supozohen te pandryshueshem. Kur ndonjeri nga keta faktore ndryshon,
atehere do te kemi nje oferte te re.
Sikurse theksuam per kerkesen, edhe per oferten duhet te bejme
dallimin midis nje ndryshimi ne sasine e ofruar (qe pasqyron nje levizje per
date te njejtes kurbe oferte) dhe nje ndryshimi ne oferte (qe shkakton nje
zhvendosje te kurbes se ofertes). Ne Figurer' 2.2, ndryshimi ne sasine e
ofruar pasqyrohet ne ndryshimin e kombinimit sasi-cmim ne te njejten kurbe
oferte, sic ndodh kur kalojme nga pika A ne B, etj. pergjate kurbes SS.
Nderkaq, ndryshimi i ofertes pasqyrohet nepermjet zhvendosjes se kurbes
SS ne pozicionin e ri S'S' (ose ne pozicione te tjera majtas ose djathtas, ne
varesi te drejtimit dhe forces se ndikimit te faktoreve qe kushtezojne kete
zhvendosje).
Si perfundim, theksojme se ne qofte se shitesit ofrojne me shume si
rezultat i rritjes se cmimit te produktit, themi se kemi nje rritje ne sasine e
ofruar. Ndersa ne gone se shitesit ofrojne me shume per cdo cmim te
mundshem, themi se kemi nje rritje no oferte.
Nder faktoret kryesore qe ndikojne te oferta, mund te permendim:
(1) cmimet e faktoreve te prodhimit; (2) teknologjine e perdorur (3) cmimet
e mallrave te lidhur; (4) pritjet e ofruesve; (5) numrin e ofruesve.
cmimet e faktoreve te prodhimit (burimeve). Dihet qe para se nje
produkt te ofrohet per shitje, ai duhet te prodhohet duke perdorur burime te
caktuara. cmimet e ketyre burimeve ndikojne te kostoja e produktit dhe per
pasoje jane nje faktor percaktues i ofertes. Nje rritje ne cmimin e burimeve
rrit kostot e produkteve dhe, ne kushtet e cmimit te dhene ne tregun e
produktit, ul oferten, dhe e kunderta.
Teknologjia. Nje permiresim ne teknologji nenkupton qe produkti
mund te prodhohet ne menyre me eficiente, domethene me nje kosto me te
ulet. Pra, nje permiresim ne teknologji ul koston e produktit dhe con, per
rrjedhoje, ne nje rritje te ofertes.
 KERKESA DBE OPERTA 33

cmimet e mallrave te lidhur. Kur duan te marrin vendim per te

ofruar produkte ne treg, ashtu sikurse dhe gjithe vendimmarresit e tjere,
shitesit analizojne dhe krahasojne alternativat e mundshme te marrjes se
vendimit. Bujqit duhet to zgjedhin se cfare do te kultivojne, grure apo
ndonje kulture tjeter bujqesore. Prodhuesit e televizoreve duhet te zgjedhin
nese do te prodhojne televizore me ngjyra apo bardhe e zi, etj. Si bujku
ashtu edhe prodhuesi i televizoreve mund te prodhojne nga te dyja
alternativat, por kapaciteti prodhues eshte i kufizuar gjate nje periudhe to
dhend kohe. Ne qofte se do te prodhohet me shume nga njeri prej
produkteve, per shembull televizord bardhe e zi, do te prodhohet me pak
nga produkti alternativ, televizore me ngjyra. Mosprodhimi i televizoreve
me ngjyra perben pikerisht koston oportune te prodhimit te televizoreve
bardhe e zi.
Ne qofte se rritet cmimi i televizoreve me ngjyra, edhe ne kushtet
kur cmimi i televizoreve bardhe e zi mbetet i pandryshuar, kostoja oportune
e prodhimit te ketyre te fundit do te rritet. Rritja e kostos oportune do te
shoqerohet me uljen e ofertes te televizOreve bardhe e zi. Pra, oferta e nje
produkti ulet kur rriten cmimet e produkteve alternative qe prodhuesit mund
te ofrojne per shitje, dhe e kunderta.
Pritjet e ofruesve. Ashtu sikurse bleresit, edhe shitesit mbajne
parasysh cka pritet te ndodhe ne te ardhmen per te mane vendimet e tyre per
oferten e produkteve. Keshtu, ne qofte se nje prodhues kepucesh pret qe
kerkesa per kepuce te rritet ne te ardhmen, ai do te ule shitjen aktuale te
kepuceve (ose do te rite rezervat e kepuceve), ne menyre qe te shese me
shume kur cmimi te jete me i larte. Nje pritje per rritjen e cmimit te
produktit ne te ardhmen e nit koston oportune te shitjes aktuale te produktit
ne krahasim me shitjen kur cmimet do te jene me te larta. Nje kosto
oportune me e lane ul oferten. Pra, kur pritet qe cmimet te rriten, oferta
aktuale do te synoje td ulet, dhe e kunderta.
Numri i ofruesve. Analizuam me riper faktoret qe lidhin oferten me
ndryshimin e kostove te prodhimit apo kostove oportune (parashikimet dhe
cmimet e produkteve alternative). Secili nga keto ndryshime ndikon ne
vendimet e ofruesve individual& Ne qofte se kalojme nga oferta individuale
ne oferten e tregut, qe perfaqeson shumen e ofertave individuale ne nje kohe
te dhene, nje faktor i rendesishem behet numri i ofruesve. Nje rritje e numrit
te ofruesve do te thote rritje e sasise se produkteve te ofruara per shitje per
cdo onim Pra, rritja e numrit te ofruesve nit oferten e tregut, dhe e
kunderta.
34 HYRJE NE EKONOMI

Ka edhe faktore te tjere qe ndikojne te oferta, si taksat dhe

subvensionet qe vendos qeveria ndaj mallrave dhe sherbimeve, apo kuotat e
importit dhe eksportit per produkte te ndryshme.
Nga analiza e deritanishme veme re se cmimi i produktit lidhet
njekohesisht me sasine e kerkuar dhe sasine e ofruar. Pikerisht cmimi bad
nyje e kontradiktave midis shitesve dhe bleresve. Ndersa bleresit synojne te
blejne me cmimin me te ulet te mundshem, shitesit synojne te kunderten. Si
zgjidhet kjo kontradikte? Pikerisht, per t'i dhene pergjigje kesaj pyetjeje do
te na ndihmoje analiza e ekuilibrit dhe disekuilibrit ne tregun konkurrencial.

III. Ekuilibri i tregut

Deri tani kemi shqyrtuar kerkesen dhe oferten, domethene veprimet

e bleresve dhe te shitesve, vec e veg. Per t'i dhene pergjigje pyetjes se
mesiperme duhet qe veprimet e tyre t'i trajtojne se bashku, te lidhur me
njeri-tjetrin. Eshte pikerisht tregu qe ye perballe njeri-tjetrit bleresit dhe
shitesit. Per shqyrtimin e ketij ballafaqimi bazohemi ne parimet e zgjedhjes
racionale. Pra, supozojme se bleresit dhe shitesit i marrin vendimet duke
krahasuar perfitimet shtese me kostot shtese. Secili prej tyre synon te marre
me shume (ne kuptimin e perfitimeve shtese) dhe te jape me pak (ne
kuptimin e kostove shtese) gjate procesit te kembimit. Duke vazhduar
shembullin e grurit, ne Tabelen 2.3 paraqiten nivelet e kerkeses dhe te
ofertes se grurit. Le te marrim situaten A. Shohim se per cmimin 500
leke/kv, sasia e ofruar e kalon ate te kerkuar, ne mase 6 mije kv (=15-9).

Tabela 2.3: Ekuilibri i tregut

s
i Nivelet e kerkeses dhe ofertes se grurit
t
u cmimet e Sasia e Sasia Ndikimi
a mundshme kerkuar e ofruar mbi
t (00 leke/kv) (000 kv) (000 kv) cmimin
a (1) (2) (3) (4)
A 5 9 15 Ulje
B 4 10 14 Ulje
C 3 12 12 -
D 2 15 7 Ngritje
E 1 20 0 Ngritje
 KtRICESA DBE 01,ERTA 35

Ne keto kushte, e vetmja rruge qe shitesit te mund te shesin ne treg

produktin e tyre, eshte te ulin cmimin e grurit nen 500 leke/njesi. c'ndodh ne
situaten E? Me cmimin 100 leke/njesi, sasia e kerkuar nga bleresit eshte 20
mije kv, kurse shitesit me kete cmim nuk ofrojne asnje sasi gruri. Ne keto
kushte bleresit, te trembur se mos mbeten pa grure, do te hedhin syte ne
situata te tjera, ku e vetmja menyre per t'u belt zoterues te grurit eshte te
blejne me nje cmim me te larte. Duke iu referuar Tabeles veme re se, ndersa
ne situaten A dhe B behet presion per uljen e cmimit, ne situaten E dhe D
presioni eshte per ngritjen e tij.
Por vjen nje moment cie presionet ndaj . cmimit eliminohen. Kjo
ndodh pikerisht ne situaten C te Tabeles 2.3, ku me cmimin 300 leke/kv,
sasia e kerkuar barazohet me ate te ofruar. Kur tregu arrin ne kete gjendje,
themi se ai eshte ne ekuiliber.
Ekuilibri i tregut paracjet nje gjendje te tine, ne te ellen si bleresit
ashtu edhe shitesit nuk kane arsye te ndryshojne sjelljen e tyre. Mecienese
veprojne shume bleres dhe shume shites ne menyre te pavarur, asnje bleres
apo shites individual nuk ka mundesi te ndikoje te cmimi i tregut. Ne nje
situate ekuilibri nuk ka as kerkese te tepert, as oferte te tepert. Sasia e
kerkuar dhe ajo e ofruar jane te barabarta. Situates se ekuilibrit i pergjigjet
nje cmim tregu cie quhet cmim i ekuilibrit.

Figura 2.3: Ekuilibri i tregut

P
Teprice
5

3 Pika e ekuilibrit
2

1 Mungese

5 10 15 20 Q

cmimi i ekuilibrit perfaqeson cmimin, per te cilin sasia e kerkuar

dhe ajo e ofruar jane te barabarta. Ky cmim eshte nje kompromis midis
interesave te shitesve dhe bleresve, pa gene domosdoshmerisht ideal per ta.
Lidhjet qe pasqyron Tabela jepen grafikisht ne Figuren 2.3. Nga Figura
36 HYRJE NE EKONOMI

shihet se kurba e kerkeses dhe ajo e ofertes nderpriten ne piken C, qe eshte

pika e ekuilibrit, se ciles i korrespondon cmimi dhe sasia e ekuilibrit
(perkatesisht 3 dhe 12).
Per nivele cmimesh me te uleta se cmimi i ekuilibrit, sasia e kerkuar
e tejkalon sasine e ofruar, duke krijuar mungese, (kerkese te tepert) e cila
ben presion per rritjen e cmimit derisa to arrihet cmimi i ekuilibrit dhe te
eliminohet kjo mungese. Kujdes, nuk duhet te ngaterrojme termin mungese
me termin pamjaftueshmeri (apo rrallesi), qe e kemi trajtuar ne kreun e pare.
Ndersa pamjaftueshmeria pasqyron faktin se burimet jane te kufizuara dhe
nevojat jane te pakufizuara, mungesa eshte nje situate tregu, ne te cilen sasia
e kerkuar tejkalon sasine e ofruar dhe qe mund te eliminohet duke u rritur
cmimet e tregut den ne nivelet e ekuilibrit.
Kur nivelet e cmimit jane mbi cmimin e ekuilibrit (sikurse jane
situata A dhe situata B e Tabeles 2.3), sasia e ofruar tejkalon sasine e
kerkuar, duke krijuar teprice (oferte te tepert), e cila nga ana e saj ben
presion per uljen e cmimit derisa te arrihet niveli i ekuilibrit.
shte e kuptueshme qe ndryshimi i faktoreve qe ndikojne te kerkesa
apo te oferta do te pasqyrohej ne ndryshimin e sasise dhe cmimit te
ekuilibrit ne tregun e nje te mire apo sherbimi. Supozojme, per shembull, se
ne kushte te tjera te pandryshuara, si rezultat i motit te pafavorshem te korrat
e grunt do te jene me te ulta ne krahasim me parashikimet. Pra, oferta e
grunt ne lidhje me cdo cmim te tregut do te jete me e ulet, duke e guar piken
e ekuilibrit nga E ne E'. Sic shihet ne Figuren 2.4, cmimi i ri, qe i
korrespondon situates te re te ekuilibrit, do te rritet, ndersa sasia do te ulet.
Nga ana tjeter, ne kushtet e nje moti te favorshem, oferta e grunt do
te zhvendoset djathtas dhe tregu do te kaloje ne nje pike te re ekuilibri, te
ciles i pergjigjet nje sasi me e madhe e tregtuar por nje cmim me i ulet (pika
E" ne Figuren 2.4).
Ne qofte se, nga ana tjeter, nen ndikimin e faktoreve perkates do te
ndryshonte kerkesa per nje te mire ne kushtet kur oferta mbetet e
pandryshuar, do te ndryshonte perseri si sasia ashtu dhe cmimi i ekuilibrit.
Pra, kur zhvendoset vetem kurba e kerkeses ndersa kurba e ofertes nuk
ndryshon, eshte e kuptueshme qe ndryshimi ne cmim do t'i zhvendose
ofruesit ne nje pike tjeter te kurbes se ofertes.
Supozojme se si rezultat i gjallerimit te investimeve private e atyre
publike, me nje pjeseman-je te fuqishme te kapitalit to huaj kombinuar me
mundesite e kapitalit vendas, numri i fronteve te punes ne Shqiperi arrin ne
nivele te tilla qe thith gjithe popullsine e afte per pune, dhe niveli i te
 KERKESA DBE OFERTA 37

ardhurave per fryme te popullsise 3-fishohet. Rritja e te ardhurave do te

kushtezoje rritjen e kerkeses per nje te mire normale. Ne kushte te tjera te
pendryshuara, kurba e kerkeses per kete te mire do te zhvendoset. djathtas si
ne Figuren 2.5 (D'), duke e guar piken e ekuilibrit nga E ne E', te ciles i
pergjigjet nje cmim me i larte dhe sasi me e madhe ekuilibri.

Figura 2.4: Zhvendosja e ofertes Figura 2.5: Zhvendosja e kerkeses

Nga ana tjeter, ne qofte se situata ekonomike eshte e tille qe faktoret

perkates bejne qe te ulet kerkesa per nje mall apo sherbim, atehere kurba e
kerkeses do te zhvendoset, majtas (D"), duke guar ne nje pike te re ekuilibri
E", me cmim me te ulet dhe sasi me te yogi se situata e meparshme.
Situatat e supozuara me ndryshim te ofertes duke mbajtur kerkesen
te pandryshuar dhe e kunderta, jane thjesht hipote.tike. Ne realitetin
ekOnomik jane te zakonshme situata me te nderlikuara, ku ndryshimet mund
te jene te njekohshme dhe ne drejtime te njejta apo te kunderta, si per
kerkesen ashtu dhe per oferten. Per rrjedhoje, ekuilibri mund te rezultoje ne
nivele te tilla sasish dhe cmimesh, qe varen nga drejtimi dhe permasat e
ndryshimit te kerkeses dhe ofertes.
I analizojme te gjitha rastet e mundshme te zhvendosjes se
njekohshme te kerkeses dhe ofertes, duke ,u bazuar ne Tabelen 2.4 dhe ne
Figuren 2.6. Sqarojme fillimisht se cfare shprehin pozicionet e shigjetave te
Tabeles 2.4:
- rritje e kerkeses (ofertes, cmimit, sasise)
%A. - ulje e kerkeses (ofertes, crnimit. sasise).
38 HYRJE NE EKONOMI

n-itje me e madhe e kerkeses (ofertes) se sa e ofertes

(kerkeses).
".÷ - ulje me e madhe e kerkeses (ofertes) se sa e ofertes (kerkeses).
ir++- rritje me permasa te njejta te kerkeses dhe ofertes.
N■÷+- ulje ne permasa te njejta te kerkeses dhe ofertes.
-"k `A+ -n-itje dhe ulje ne permasa te njejta te kerkeses dhe ofertes.

Tabela 2.4: Zhvendos ae n ekohshme e kerkeses dhe ofertes

Rasti Kerkesa Oferta Sasia graffiti
1 ir , , 9

a ?r+ iv iv ev

b , .•1- ir N.
c ,,,,++ "-FE iv -

2 N. N. N. ?
a N., N. N. N.
b N. N., N. ir
c
3 , N. ? ir
a ,r+ N. ev iv

b ." .""+ N. ir
c ,r+ '''-'
- I'r

4 N. , ? N.
a ,r N. N.
Nk+
b N. .fi+ ,,r N.
c ir+ - Nb.
Nk+

Duke shqyrtuar dy rastet e para (perfshire dhe nenrastet), verejme se

kur kerkesa dhe oferta zhvendosen ne te njejten drejtim, elementi per te cilin
kemi siguri se ne cfare drejtimi do t'i ndryshoje madhesia, eshte sasia e te
mires. Pra, pavaresisht nga masa e ndryshimit te kerkeses dhe ofertes, ne
rastin kur kerkesa dhe oferta sasia e ekuilibrit te ri do te rritet dhe kur
kerkesa dhe oferta ulen, kjo sasi do te zvogelohet.
Persa i perket cmimit te ekuilibrit, ne dy rastet e para nuk mund te
gjykojme me siguri se cfare do te ndodhe me madhesine e tij, pasi kjo varet
nga masa e ndryshimit te kerkeses dhe ofertes. Keshtu, ne qoftese kerkesa
dhe oferta rriten por kerkesa n-itet me shume se oferta, atehere, sic tregohet
 KERKESA DHE OFERTA 39

dhe ne Tabelen 2.4 rasti la dhe ne Figuren 2.6A, cmimi i ekuilibrit do te

rritet.

Figura 2.6: Zhvendosje e njekohshme e kurbave

P S P S"
. S'
\ /
S"
_A P"
•,/ P* ----- r,r /- -
v
/. „; E"
D'
•
2
:D *D"

A) q*
q' q" B) q' q" q*
Q

P P
P*

P'

P*

crq*
q'
C) D)

E njejta logjike ka vlere edhe per nenrastet e tjere. tshte e

kuptueshme qe kur ndryshimi eshte ne te njejten drejtim dhe masa e
ndryshimit te kerkeses dhe ofertes eshte e njejte, atehere cmimi i ekuilibrit
nuk do te ndryshoje, gje qe pasqyrohet nga nenrastet (c) to dy rasteve te
para. Kur analizojme rastet 3 dhe 4, ne te cilat drejtimi i ndryshimit te
kerkeses dhe ofertes eshte i kundert, verejme se elementi per te cilin round te
gjykojme me siguri se ne c'drejtim do te ndryshoje, pavaresisht nga masa e
ndryshimit te kerkeses dhe ofertes, eshte cmimi. Keshtu, kur kerkesa rritet
dhe oferta ulet (rasti 3 me te tre nenrastet), cmimi i ekuilibrit gjithmone do
40 HYRJE NE EKONOMI

te rritet dhe ne te kunderten, cmimi i ekuilibrit do te ulet ne qofte se kerkesa

ulet dhe oferta rritet.
Ne keto dy raste (3 dhe 4) per te gjykuar se cfare do te ndodhe me
sasine e ekuilibrit, eshte e domosdoshme te dihet masa e ndryshimit te
kerkeses dhe ofertes dhe ne vartesi te saj, sic tregohet dhe ne Tabelen 2.4 e
ne Figuren 2.6, te percaktohet gjendja e re e sasise se ekuilibrit.
Nga analiza e deritanishme del se burimet e pamjaftueshme te te
mirave racionohen midis perdoruesve te tyre dhe kjo nuk behet as me
planifikim gendror dhe as nga ndonje komision apo zyre e posagme. Eshte
pikerisht tregu ai mekanizem qe koordinon vendimet e shitesve dhe bleresve
te pavarur, duke u dhene pergjigje tre pyetjeve baze: per ke to prodhohet,
cfare te prodhohet, dhe si te prodhohet.
Per ke prodhohen te mirat, vendoset pjeserisht nga aftesia per te
pagua. Kush i ka parate e nevojshme behet zoterues i nje te mire, kush nuk i
ka parate ose kush i ka por i perdor per gellime te tjera, nuk e merr te miren
ne fjale. Pra, zoterimi i te mirave behet nga ata qe plotesimin e nevojave te
tyre e mbeshtesin me para.
(fare te prodhohet, zgjidhet pjeserisht ne menyre te ngjashme.
Rritja e cmimit te nje te mire sherben si shkak per nje oferte me t8 madhe te
saj dhe eshte nje sinjal qe nxit kalimin e burimeve ne prodhimin e kesaj te
mire.
Si te prodhohet, zgjidhet pjeserisht ne menyre te ngjashme, sepse
nje cmim i larte i te mires ben qe prodhuesit te harxhojne me shume per te
siguruar teknologji te perparuar dhe per kushte sa me eficente.
Ne te tre pergjigjet e mesiperme kemi nenvizuar termin "pjeserisht".
Themi pjeserisht, pasi tregu i nje te mire te caktuar nuk eshte nje treg i
izoluar, nje ishull i mbyllur ne vetvete, por eshte i lidhur me tregjet e te
mirave te tjera plotesuese apo zevendesuese te se mires ne fjale si dhe me
tregjet e faktoreve qe perdoren per prodhimin e kesaj te mire.
Pra, problemi i percaktimit to cmimit realizohet ne nje bashkesi
tregjesh te ndervarur dhe nuk paraget vetem "ekuilibrin" e pjesshem te nje
tregu te vetem.

III. Disekuilibri

Gjendja e tregut, ne te cilen shitesit dhe bleresit nuk kane ndonje

arsye te ndryshojne sjelljen e tyre, pra gjendja e ekuilibrit te tregut, nuk
arrihet menjehere. Panne se ne treg mund te ekzistojne teprica ose mungesa
 KERKESA DHE OFERTA 41

qe ushtrojne presion per uljen ose ngritjen e cmimit. Per sa kohe qe vazhdon
ky presion, pra, per aq kohe sa i duhet tregut per te arritur ne ekuiliber, kemi
nje gjendje disekuilibri. Themi se ne nje treg ekziston disekuilibri, kur sasia
e kerkuar nuk eshte e barabarte me sasine e ofruar.
Ne gone se ne treg do te ishin mbizoteruese forcat dhe mekanizmat
qe e eliminojne menjehere ose te pakten shume shpejt gjendjen e
disekuilibrit dhe sigurojne nje ekuiliber te qendrueshem, atehere analiza
ekonomike e disekuilibrit do te kishte pak rendesi. Por, ne qofte se gjendja e
disekuilibrit zgjat shume dhe tregu gjeneron forca cie do to benin te
qendrueshme kete gjendje, atehere analiza e disekuilibrit behet ndoshta me e
rendesishme se analiza e ekuilibrit.
Kohet e fundit eshte zhvilluar nje teori e re, qe merret me analizen e
disekulibrit dhe qe quhet "teoria e kerkimit". Ne themel te kesaj teorie
qendron informacioni jo i plote, pra ekzistenca e njohurive jo te plota, qe ka
ne baze paaftesine e agjenteve ekonomike per te parashikuar sakte
prodhimin e te mirave nga njera ane dhe kerkesen per keto te mira nga ana
tjeter. Njohurite jo te plota mbi elemtentet e ekuilibrit bejne te nevojshme qe
subjektet ekonomike qe veprojne ne treg (firmat dhe konsumatoret), te
kerkojne te perfeksionojne parashikikimin per cmimet dhe sasite, per te cilat
tregu shkon ne ekuiliber. Pikerisht analiza e ketij procesi kerkimi quhet
"teori kerkimi". Shtjellimi i hollesishern i kesaj teorie do .te jete objekt
studimi i nje niveli me te lute ne mikroekonomi, por ketu eshte e nevojshme
te theksojme se ne kohezgjatjen e disekuilibrit ndikojne specifikat e tregut.
Ne tregje plotesisht konkurenciale ekuilibri arrihet me shpejtesi.
Tregje te tilla mund te supozohen te organizuara ne formen e ankandeve.
Mekanizmi eshte i thjeshte. Imagjinoni nje drejtuesi ankandi, i cili fillon me
nje -cmim te rastit per nje te mire te caktuar. Kerkuesit e ofruesit ftohen te
bejne te njohur sasine qe do te blejne apo shesin me kete cmim. Pasi
regjistron te gjitha kerkesat dhe ofertat, kur kerkesa totale nuk eshte e
barabarte me oferten totale drejtuesi shpall nje cmim te ri (me te madh kur
kerkesa eshte me e madhe dhe e kunderta). Me cmimin e ri, shitesit dhe
bleresit paraqesin oferta dhe kerkesa te reja. Kjo procedure vazhdon derisa
te zbulohet cmimi, per te cilin barazohet kerkesa totale me oferten totale, pra
derisa te arrihet ekuilibri ne treg.
Por pjesa me e madhe e tregjeve nuk funksionojne si ankandet.
Faktore te ndryshem ndikojne ne mosplotesimin e kushteve te konkurrences
se piote. Ne strukturat tregtare te konkurrences jo te plote rivendosja e
ekuilibrit veshtiresohet. Ne zgjatjen e disekuilibrit, krahas informacionit jo
42 HYRJE NE EKONOMI

te plote, ndikojne edhe rrethana te tilla, si: (1) imponimi nga qeveria apo
organizmat e tjere i kufizimeve artificiale si per cmimin ashtu edhe per
sasite; (2) mosrealizimi i planeve te prodhimit; (3) gjendjet e nje ekuilibri te
paqendrueshem..
Po qendrojrne shkurtimish vetem ne rastin e nderhyrjes se shtetit ne
mekanizmin e kerkeses dhe te ofertes. Nderhyrja mund te jete ne natyren e
mekanizmit konkurrencial (sistemi fiskal) ose jashte natyres se tij (rastet e
cmimeve tavan dhe dysheme).

Ndikimi i nje takse ne mekanizmin konkurrencial

Supozojme se qeveria vendos nje takse mbi shitjen e grurit prej 100
leke per kv , sikurse tregohet ne Figuren 2.7.
Figura 2.7: Efekti i nje takse mbi cmimin dhe sasine e produktit

5 10 15 20
q* Q

cdo ndarje ne boshtin vertikal tregon 100 leke, ndersa cdo ndarje ne boshtin
horizontal perfaqeson 5 mije kv grure. Kurba e kerkeses nuk ka arsye te
ndryshoje. Konsumatoret, jane te gatshem te paguajne 300 leke/kv per te
blere 12 mije kv grure. Kurse kurba e ofertes do te zhvendoset lart-majtas.
Majtas sepse per cdo cmim te tregut, duke perfshire dhe taksen, prodhuesi
do te ofroje me pak ne treg; lart, sepse qe prodhuesi te ofroje ne treg 12 mije
kV, duhet qe cmimi te rritet ne 400 leke/kv. Ku do te jete cmimi dhe sasia e
re e ekuilibrit? Sipas grafikut, pikes E' te ekuilibrit te ri i pergjigjet cmimi i
ri, 365 leke dhe sasia 10,6 kv.
 KERKESA DHE OFERTA 43

Kush e paguan taksen? Pjeserisht e paguan prodhuesi, pasi ai ne

vend te 300 lekeve per kv qe merrte me pare, pas vendosjes se takses do te
man-e 365-100 = 265 leke per kv. Pra, prodhuesi paguan 35 leke/kv. Ndersa
konsumatoret, ne vend te 300 lekeve qe paguanin me pare per nje kv grure,
tani duhet te paguajne 365 leke. Pra, ata paguajne 65 leke/kv takse. Si
perfundim, ne kete rant, 2/3 e takses e paguajne konsumatoret dhe 1/3
prodhuesit. Masa e ndikimit te takses te prodhuesi apo konsumatori varet
nga shkalla e elasticitetit te kerkeses dhe ofertes (koncept qe do te analizohet
ne kreun III). Ne qofte se oferta eshte me elastike se kerkesa, pjesa e takses
qe do te paguaje konsumatori eshte me e madhe, dhe e kunderta.

cmimet tavan dhe cmimet dysheme

Le te marrim, per shembull, tregun e benzines. Ne kushte ekuilibri,
cmimi i benzines do te arrinte 200 leke/liter (Figura 2.8). Supozojme se per
arsye te caktuara, qeveria vendor nje cmim tavan prej 100 leke/liter. cmimi
tavan (maksimal) perfaqesohet ne Figure nga drejteza FJK. Per kete cmim
kerkesa nuk perputhet me oferten.

Figura 2.8: cmimi maksimal (tavan) i benzines

\D'

P" 2

PL cmimi tavan

q*

Konsumatoret kerkojne me shum:e benzine; por benzine per te

plotesuar kerkesen "e tepert" nuk ka. Dikush duhet te konsumoje me pak. Ne
qofte se nuk do te kishte cmim te detyrueshem, atehere benzina do te blihej
me 200 leke/liter, por kjo do te demtonte interesat e konsumatoreve,
sidomos te atyre qe kane me pak para. Oferta e pamjaftueshme e benzines
44 HYRJE NE EKONOMI

duhet te racionohet ne nje fare menyre. Ne c'menyre? Mund te vendosej qe

te blinin ata qe do te an-inin me shpejt ne pikat e shperndarjes. Por ne kete
rast do te formoheshin radhe te medha dhe problemi s'do te zgjidhej, sepse
dikush De fund te radhes do te mbetej pa benzine.
Keshtu, mekanizmi i cmimit bllokohet. Jane konsideratat
jomonetare ato qe do te vendosin se kush eshte . me fat e kush jo per te
siguruar benzine. Ne keto kushte, zgjidhja e vetme eshte racionimi i
konsumit me anen e sistemit te trisketimit. Funksioni i triskave eshte qe te
kufizojne kerkesen, pra te zhvendosin kurben e kerkeses nga D ne D'.
Le te shohim tani rastin e cmimeve maksimale (tavan) per qerate e
banesave. Supozojme qe cmimi i ekuilibrit (qeraja mujore) eshte 700
lekeThanese (Figura 2.9), ndersa sasia e ekuilibrit 40 mije banesa. Ne qofte
se vendoset me ligj qe qeraja mujore te jete 400 leke, atehere kerkesa per
banesa do te jete 55.000 (pika B), ndersa oferta 30.000 (pika J). Pra, krijohet
nje diference e paplotesuar prej 25.000 banesash. Me kete mungese te
madhe, cmimi ligjor nuk shetben si mekanizem per te racionuar banesat per
ata qe i vleresojne me shume monetarisht. Keshtu, behen t6 nevojshme
mjete te tjera racionimi, si listat e gjata te pritjes, lidhjet politike, etj. Rritja
e qerase maksimale do ta - zhvendoste sistemin lart, pergjate kurbes S (drej
pikes E), gje qe do te nxiste ndertimin e banesave te reja.

Figura 2.9. cmimi maksimal (tavan) i banesave

P D S

700

gera maksimale
400

100

10 20 30 40 50 55 Numri i banesave
(mije)
Le te shohim tani dy raste te cmimeve dysheme.
I. Rasti i pagave minimale
 KERKESA DHE OFERTA 45

Supozojme se paga orare minimale fiksohet me ligj ne FJK (Figura

2.10). Ekuilibri rezulton i detyruar ne piker' J. Me kete page orare, numri i
punetoreve te punesuar zvogelohet nga q* ne q'. Pra, punetoret (q*-q')
detyrohen me gjendje papunesie. Kjo mase dernton pikerisht ata qe duhen
ndihmuar. Mbi kete baze, shume ekonomiste, sidomos ata te krahut liberal,
shprehen kunder percaktimit me ligj te pages minimale.
2. Rasti i cmimeve dysheme per produktet bujqesore
Ne Figuren 2.11 pershkruhet rasti kur qeveria vendos me ligj cmime
dysheme ose cmime minimum per produktet bujqesore, ne mbrojtje te
interesave te prodhuesve. Me cmimin dysheme, bujqit ofrojne q" produkte,
ndersa konsumatoret kerkojne q'. Pra, krijohet nje teprice (q"-q'). cmimi
dysheme (qe eshte me i larte se cmimi e ekuilibrit) pakeson sasine e kerkuar
dhe rrit sasine e ofruar. Shpesh eshte vete qeveria qe blen, me cmimin e
vendosur prej saj, kete teprice. Jo rralle qeveria, permes masave
kompensuese, perpiqet to eliminoje tepricen duke nxitur pakesimin e ofertes.

Figura 2.10: cmimi minimal (dysheme) i pages orare

Paga
orare S
F K Paga orare minimale

w*

q' Numri i punnetoreve

Rastet e nderhyjes se qeverise ne mekanizmin konkurencial me alien

e cmimeve te detyrueshem, e zgjatin situaten e disekuilibrit dhe paralizojne
forcat e tregut. Veprimi i mekanizmit te cmimeve mund te paralizohet nga
cdo lloj nderhyrjeje e jo vetem nga nderhyrja e qeverise. Per shembull, le te
supozojme nje nje lokal luksoz, para dyerve te te cilit qendrojne shume
njerez qe presin te hyjne, por portjeri lej on te futen vetem te huajt, te pasurit
dhe njerzit ine emer ne shoqeri. Pra, pronari i lokalit, ne vend qe te rrise
46 HYRJE NE EKONOMI

cmimet deri ne ate pike sa te hyjne aq kliente sa te mbushet lokali, ndjek nje
skeme tjeter racionimi.

Figura 2.11: cmimi minimal (dysheme)i produkteve bujqesore

D
Teprice cmimi dysheme

q' q* q" Q

Pyetje per diskutim

1. Ne qofte se cmimi i bicikletave rritet me 5% kurse cmimet e te gjithe te

mirave te tjera rriten me 10%, ne c'kuptim themi se ne te vertete cmimi i
bicikletave eshte ulur? A mund te pritet qe ky ndryshim cmimi te ndikoje ne
tregun e bicikletave dhe ne c'menyre?
2. Duke njohur dallimin qe ekziston midis ndryshimeve ne kerkese dhe
ndryshimeve ne sasine e kerkuar, diskutoni lidhur ine pohimin: "Rritja e
takses mbi pijet alkolike mund te coje ne uljen e cmimit te tyre, sepse
konsumatoret do t'i pergjigjen rritjes se takses duke ulur kerkesen, por kur
ulet kerkesa, cmimet ulen".
3. Nje shites mishi, duke pare me dyshim ligjin e kerkeses, pohon:
"Ekonomistet thone se cmimi dhe sasia e shitur jane ne lidhje te zhdrejte
midis tyre, por une e rrita cmimin kete muaj dhe po shes me shume".
Shpjegoni sesi cmimi dhe sasia e shitur mund te rriten se bashku.
4. Kur cmimi i mishit te visit rritet, edhe cmimi i mishit te pules ka tendence
te rritet. Pse ndodh keshtu? A mund te tregoni produkte te tjere qe reagojne
ne menyre te njejte?
 KERKESA DBE OFERTA 47

5. Gjate 6-mujorit te dyte te vitit 1994, fabrika e birres "Tirana"

realizoi nje prodhim Q, qe e shiti me cmimin P. (Q dhe P konsiderohen si
sasi dhe cmim ekuilibri). Ne fillim te vitit 1998 ne situaten ekonomike
ndodhen ndryshime te tilla, si:
a) u niter' 20% pagat e punonjesve te kesaj fabrike,
b) u nit 5% cmimi i energjise elektrike,
c) u ul 20% cmimi i lendes se pare per prodhimin e birres
d) u dyfishua cmimi i birres se importit
e) u ul cmimi i pijeve te tjera alkolike
Dukeiu referuar secilit prej ndryshimeve te mesiperme, shpjegoni se cfare
mund te ndodhe me cmimin dhe sasine e ekuilibrit te birres qe prodhon kjo
fabrike.
6. Kurba e kerkeses per te miren X eshte plotesisht joelastike, kurse kurba e
ofertes eshte elastike. cmimi dhe sasia e ekuilibrit jane perkatesisht P dhe
Q. Ne kushtet kur qeveria vendos nje takse„t mbi cmimin e shitjes se ketij
produkti, tregoni se mbi Ice do te rendoje kjo takse, mbi ofruesin apo mbi
kerkuesin dhe pse?
 KREU III

ELASTICITETI I KERKESES DHE OFERTES

Analiza e ligjit te kerkeses dhe ligjit te ofertes na tregoi se, kur

ndryshojne kushtet dhe faktoret qe percaktojne nje situate te caktuar
ekonomike ne treg, do te kete reagim nga subjektet ekonomike qe ushtrojne
veprimtarine e tyre ne kete treg. Ne kreun e kaluar analizuam se si reagojne
shitesit dhe bleresit dhe se si percaktohet sasia dhe cmimi i ri i ekuilibrit nen
ndikimin e ndryshimit te faktoreve te ndryshem. Por prodhuesit dhe
konsumatoret duan te dine jo vetem se si ndryshon kerkesa dhe oferta kur
ndryshojne faktoret percaktues te tyre, por edhe sesa eshte masa e kaki
ndryshimi.
Pikerisht, per t'i dhene pergjigje ketij problemi, na ndihmon
koncepti i elasticitetit te kerkeses dhe elasticitetit te ofertes:

I. Elasticiteti i kerkeses lidhur me cmimin

Praktika tregon se si firmat ashtu dhe qeveria jane te interesuara qe,

per te pasur sukses ne veprimtarine e tyre, te kene njohuri mbi konceptin e
elasticitetit. Keshtu, firmat duan te dine se cfare ndikimi ka ndryshimi i
cmimit te nje te mire ne sasine e. kerkuar te saj, ne menyre qe te marrin
vendime ekonomike ne perputhje me synimet e tyre. Ose, qeveria kerkon te
dije se cfare efekti do te kete rritja ose ulja e nje takse te aplikuar ndaj nje te
mire ose sherbimi, ne sasine dhe cmimin e ekuilibrit dhe cfare do te ndodhe
me totalin e t8 ardhurave qe sighrohet nga kjo takse kur niveli i saj
ndryshon.
Ekzistojne me dhjetera shembuj te tjere qe kushtezojne
domosdoshmerine e njohjes se konceptit te elasticitetit.
 ELASTICITETI I KERKESES DHE I OFERTES 49

Para se te kalojme ne analizen e llojeve te ndryshem te elasticitetit,

le te japim nje percaktim te pergjithshem te tij. Elasticiteti shpreh shkallen e
reagimit te subjekteve ekonomike (prodhuesit dhe konsumatoret) ndaj
ndryshimit te kushteve ekonomike te tregut (ndryshimit te cmimit te se
mires, te ardhurave te konsumatorit, cmimit te te mirave plotesuese apo
zevendesuese, kostos se prodhimit, etj).
Le te shohim fillimisht elasticitetin e kerkeses lidhur me cmimin.
Bazuar te ligji i kerkeses, dime se ne qofte se cmimi i nje te mire rritet, sasia
e kerkuar do te ulet. Megjithate, nuk mund te themi gje ne lidhje me faktin
se cfare do te ndodhe me te ardhurat totale te shitesit (apo shpenzimet totale
te konsumatorit), ne qofte se nuk dime masen e ndryshimit te sasise se
kerkuar.
Ne qofte se konsumatoret jane shume te ndjeshem ndaj ndryshimit
te cmimit te produktit, themi se kerkesa eshte elastike dhe ne te kundert, ne
qofte ata jane pak te ndjeshem, themi se kerkesa eshte joelastike.
Per te sqaruar konceptin e elasticitetit te kerkeses lidhur me cmimin,
po marrim nje shembull. Ne Figuren 3.1, perkatesisht ne 3.1a dhe 3.1b, jane
paraqitur dy kurba kerkese. Supozojme se cmimi i te mires rritet nga 1 ne
1,25 leke.

Figura 3.1: Kurbe kerkese (relativisht) joelastike (a)dhe (relativisht) elastike (b)

P P

1,25 1,25
1 1

95100 Q 70 100
a) b)
50 HYRJE NE EKONOMI

Ne Figuren 3.1a shohim se, kur cmimi rritet nga 1 ne 1,25 leke,
sasia e kerkuar e te mires ulet nga 100 ne 95 njesi,, ndersa ne Figuren 3.1b,
per te njejten rritje te cmimit, sasia e kerkuar e te mires ulet nga 100 ne 70
njesi. Pra, per te njejtin ndryshim te cmimit, shkalla e reagueshmerise se
konsumatorit eshte e ndryshme. Domethene, konsumatoret jane me te
ndjeshem ndaj ndryshimit te cmimit ne kurben e dyte e kerkeses (b) sesa ne
kurben e pare (a), gje qe tregon se kurbat e paraqitura kane shkalle te
ndryshme elasticiteti. Por, qe te konkludojme nese kerkesa eshte elastike apo
jo, eshte e nevojshme te njohim masen relative te ndryshimit te sasise se
kerkuar. Per kete arsye, ekonomistet e matin elasticitetin si nje ndryshim ne
perqindje. Per te llogaritur perqindjen e ndryshimit te sasise se kerkuar,
pjestojme diferencen e sasive te kerkuara (q2_qi. ) me mesataren e dy sasive:
Perqindja e ndryshimit te sasise = (q2 q1) 100
(q2 qi) / 2
Duke zbatuar kete formule per shembullin tone te Figures 3.1b, do te kemi:
Perqindja e ndryshimit te sasise =
(70 —100) —30
100 = 100 = —35%.
(70 +100) / 2 85
Ne emeruesin e formules kemi perdorur mesataren e sasive, sepse,
neqofte se ne vend te mesatares do te perdornim sasine fillestare ose ate
perfundimtare, do te kishim dy rezultate te ndryshme. Pra, per drejtime te
ndryshme te levizjes se cmimit rezultatet e perqindjes se ndryshimit te sasise
do te jene te ndryshme. Keshtu, ne rastin e rritjes se cmimit do te kishim:
(70 —100)
Perqindja e ndryshimit te sasise= 100 = —30 100 = —43%
70 70
Ndersa ne rastin kur cmimi ulet:
—30
Perqindja e ndryshimit te sasise= (70 —100) 100 = =
100 100
Edhe ndryshimin e cmimit e masim me terma relative dhe, duke
perdorur te njejten formule, do te kemi
Perqindja e ndryshimit ne cmim= (P2 — P1 ).100 .
(P2 ± P1)/ 2
Duke perdorur te dhenat perkatese te shembullit tone, do te kemi
 ELASTICITETI I ICRIZKESS DHE I OFERTES 51

(1, 25 —1) 100 = 0, 25

Perqindja e ndryshimit ne cmim= 100 = 22%
(1,25+1)/2 1.125
Elasticiteti i kerkeses lidhur me cmimin esIn nje koncept relativ.
Duhet te llogarisim maser' relative te reagimit te konsumatorit (sasise se
kerkuar) ne raport me masen e ndryshimit te cmimit. Nuk mund te
konkludojme nese nje ndryshim, per shembull prej 15% ne sasise e kerkuar
eshte i madh apo i vogel, neqoftese nuk dime qe cmimi ka ndryshuar 10%
apo 50%. Pra, per te matur elasticitetin e kerkeses lidhur me cmimin (ed =
perqindja e ndryshimit te sasise se kerkuar ne raport me perqindjen e
ndryshimit te cmimit), perdorim formulen e meposhtme:

(q2 — q1 ) (p2 — p1 ) Aq Ap Aq p
e= q (1)
(q2 + q i ) 2 (P2 +PO/ 2 q p Ap

q2+ql — + Pi
P2
ku:Aq q2 qi , AP P2 P =
2

Duke llogaritur elasticitetin per kurben e kerkeses te paraqitur ne

Figuren 3.1b do te kemi:
(70 —100) (1,25 + 1) / 2 — 30 1,25
ed = = —1,6
(1,25 —1) (70 + 100 / 2 0,25 85
Ndersa per kurben e paraqitur ne Figuren 3. la do te kemi:
(95 —100) (1,25 +1)/ 2 — 5 1,125
ed = = 0 23
(1,25 — 1) (95 + 100) / 2 0,25 97,5
Elasticiteti i llogaritur sipas formules (1), e cila operon me
madhesite mesatare te sasise dhe cmimeve, njihet si elasticitet zonal i
kerkeses lidhur me cmimin. Kur ndryshimi i cmimit (per rrjedhoje edhe i
sasise) eshte shume i vogel, ne vend te elasticitetit zonal, perdoret
elasticiteti pikesor i kerkeses. Formula e elasticitetit pikesor te kerkeses
eshte: •
Aq p
ed — (2)
Ap q
ku p dhe q perfaqesojne perkatesisht vlerat fillestare te cmimit dhe sasise.
Kur funksioni i kerkeses jepet ne menyre analitike, elasticiteti i funksionit
52 HYRJE NE EKONOMI

ne nje pike te dhene (pra per nje vlere te dhene te cmimit dhe te sasise),
llogaritet si produktit i derivatit te funksionit ne ate pike me raportin p/q.
Elasticiteti i kerkeses lidhur me cmimin ka shenje negative, pasi
lidhja cmim-sasi e kerkuar eshte nje lidhje e zhdrejte. Por, per te evituar
ngaterresat e mundshme, ne pergjithesi, ekonomistet operojne me vleren
absolute te elasticitetit. Vlera qe merret nga zbatimi i formules se llogaritjes
se elasticitetit quhet koeficient i elasticitetit.
Ne qofte se ky korficient eshte me i madh se 1 (ne vlere absolute),
atehere kerkesa eshte elastike dhe ne qofte se eshte me i vogel se 1, kerkesa
eshte joelastike. Pra, neqofte se perqindja e ndryshimit ne sasine e kerkuar
eshte me e vogel se perqindja e ndryshimit ne cmim, kjo tregon se
konsumatoret nuk reagojne fort ndaj ndryshimit te cmimeve dhe, per
rrjedhoje, koeficienti i elasticitetit do te jete me i vogel se 1. Ne rastin e
kundert koeficienti do te jete me i madh se 1.
Per shembullin tone te Figures 3.1b, arrijme ne perfundimin se
kerkesa eshte elastike (meqenese e =1,6, pra ed>1) kurbe ne rastin e Figures
3.1a, kerkesa eshte joelastike (ed=0,23 pra ed <1). Ne disa raste, perqindja e
ndryshimit ne sasi eshte e njejte me perqindjen e ndryshimit ne cmim, duke

Figura 3.2: Elasticiteti pergjate nje kurbe lineare kerkese

100
90
elastike
80
70
60

50
40
30
joelastike
20

10

0 100 200 900 800 900 1000

 ELASTICITETI I KERKESES DHE I OF.hRTES 53

rezultuar nje koeficient elasticiteti i barabarte me 1. Ne raste te tilla themi se

kerkesa eshte me elasticitet unitar.
Pame se per dy kurba te ndryshme kerkese, elasticiteti i kerkeses
lidhur me cmimin eshte i ndryshem. Gjithashtu, elasticiteti eshte i ndryshem
edhe gjate te njejtes kurbe (lineare), ne pika te ndryshme te saj. Per te
vertetuar kete yeti te elasticitetit, shqyrtojme Figuren 3.2, ku eshte paraqitur
nje kurbe kerkese lineare.
Ne pjesen e siperme te kurbes, krahasuar me pjesen e poshtme te
saj, per te njejtin ndryshim absolut te sasise se kerkuar, ndryshimi ne
perqindje i saj eshte me i madh. Konkretisht, kur cmimi ulet nga 90 ne 80
leke, pra kur levizim nga pika a ne piken b, sasia e kerkuar rritet nga 100 ne
200 njesi (100 njesi) dhe sipas formules:
Perqindja e ndryshimit te sasise =
(200 —100) 100
100 = 100 = 66%
(200 +100)/ 2 150
Ndersa kur cmimi ulet nga 20 ne 10 leke, pra kur levizim nga pika d
ne e, sasia e kerkuar rritet nga 800 ne 900 njesi (100 njesi). Atehere:
• Perqindja e ndryshimit te sasise =
(900 — 800) 100
100 = =12%
(900 + 800)/ 2 850
E njejta dukuri ndodh edhe persa i perket perqindjes se ndryshimit
te cmimit per te njejtin ndryshim absolut te tij, por ne drejtim te kundert ne
krahasim me perqindjen e ndryshimit te sasise. Keshtu, ne pjesen e siperme
te kurbes, ne kalimin nga pika a ne b kemi:
Perqindja e ndryshimit cmimit=
(80 — 90) —10
100 = - 100 = —12%
(80+90)/2 85
kurse ne pjesen e poshtme te kurbes, ne kalimin nga pika d ne e kemi:
Perqindja e ndryshimit te crnimit=
(10 — 20) —10
100 = 100 = —66%
(10 + 20)/2 15
Duke llogaritur koeficientin e elasticitetit per te dy rastet, do te
kemi:
66%
per levizjen nga a ne b, e = = 5.5 (elastike) .
—12%
54 HYRJE NE EKONOMI

—12%
kurse per levizjen nga d ne e, e= = —0,18 (joelastike).
66%
Ne qofte se do te vazhdonim te llogarisnim elesticitetet per pika te
tjera te kurbes se kerkeses, do te arrinim ne perfundimin se ne nje kurbe
kerkese lineare elasticiteti i kerkeses lidhur me cmirnin zvogelohet ne
menyre uniforme, duke levizur nga pjesa e siperme ne pjesen e poshtme te
saj. Ne pjesen e merit te kurbes, koeficienti i elasticitetit eshte i barbarte me
1. E ,dharne kete shembull edhe per te theksuar dallimin midis elasticitetit
dhe pjerresise se kurbes. Ndersa pjerresia perfaqeson koeficientin e
ndryshimit absolut ne sasi dhe ne cmim midis dy pikave te kurbes lineare
dhe eshte kostante pergjate gjithe kurbes, elasticiteti perfaqeson koeficientin
e ndryshimit ne perqindje te sasise ne lidhje me ndryshimin ne perqindje te
cmimit, dhe eshte i ndryshem ne pika te ndryshme te kurbes.

Dy raste ekstreme
Pervec rastit te zakonshem te kurbes se kerkeses me pjerresi
negative, ekzistojne edhe dy raste ekstreme qe paraqiten ne Figurat 3.3 dhe
3.4.
Ne Figuren 3.3 paraqitet nje kurbe kerkese plotesisht elastike, e cila
nenkupton qe, ne qofte se cmimi rritet qofte edhe pak mbi nivelin 10 leke,
sasia e kerkuar bie ne zero. Pra, ka nje reagim shume te madh nga
konsumatoret dhe koeficienti i elasticitetit te kerkeses eshte infinit (lej=a).
Ne praktike, nje rast i tille ekziston kur cdo shites individual zoteron nje
pjese shume te yogi ne tregun e se mires qe ai shet. Ne kete rast ai nuk do
te shiste asnje njesi neqoftese do te tentonte te vendoste nje cmim me te
larte se sa cmimi i tregut.
Rasti tjeter ekstrem paraqitet ne Figuren 3.4, ku kemi nje kurbe
kerkese plotesisht joelastike. Ne kete rast, kurba vertikale e kerkeses tregon
se sasia e kerkuar nuk ndryshon me ndryshimin e cmimit. Pra, konsumatoret
nuk reagojne aspak ndaj ndryshimit te cmimit. Domethene, koeficienti i
elasticitetit te kerkeses eshte zero (e = 0). Situata te tilla jane te rralla ne
realitet.
Sic theksuam edhe ne fillim, firmat jane te intersuara te njohin
konceptin e elasticitetit, ne menyre qe vendimet ekonomike qe ato do te
marrin te jene ne perputhje me pikesynimet qe kerkojne te arrijne gjate
kryerjes se veprimtarise se tyre.Konkretisht, koncepti i elasticitetit te
kerkeses lidhur me cmimin u tregon prodhuesve se cfare do te ndodhe me te
ardhurat e tyre totale neqoftese ndryshojne cmimet e shitjes se
 ELASTICITETI I KERKESES DHE I OFERTES 55

produkteve.(Te ardhurat totale jane te barabarta me produktin e sasise me

cmimin (QxP). Ekziston nje lidhje e pergjithshme midis elasticitetit te
kerkeses lidhur me cmimin dhe te ardhurave totale.

Figura 3.3. Kerkese plotesisht elastike

15

ed=oo D
10

20 40 60

Figura 3.4: Kerkese plotesisht joelastike

P
D

ed=0

10 30 50

Tabela 3.1 paraget nje lidhje te tille per nje te mire te caktuar.
Shohim se kur cmimi i te mires ulet, per shembull nga 13 ne 12 leke per
njesi, e ardhura totale rritet nga 1040 ne 1080 leke ne muaj. Ne kete
diapazon te ndryshimit to cmimit, koeficienti i elasticitetit eshte me i madh
se 1 (e=1,47), pra kerkesa eshte elastike. Arrijme ne perfundimin se kur
kerkesa eshte elastike, nje ulje e cmimit do te rrise te ardhurat totale dhe
56 HYRTE NE EKONOMI

anasjelltas, nje rritje e cmimit do te zvogeloje to ardhurat totale te prodhuesit.

Tabela 3.1: Elasticiteti dhe te ardhurat totale
cmimi Sasia e ; i Te ardhurat Ndryshimi i Koef. i
(leke/njesi) kerkuar !!, , , totale te ardhurave elasticitetit
(njesi/muaj) (leke/muaj) totale te kerkeses
14 70 980
13 80 1040 +60 1.8
12 90 1080 +40 1.47
11 100 1100 +20 1.21
10 110 1100 0 1
9 120 1080 -20 0.83
8 130 1040 -40 0.68
7 140 980 -60 0.56

Rritja e te ardhurave totale kur crnimi ulet nga 13 ne 12 leke per

njesi, pasqyron dy ndryshime. Se pant, prodhuesi mund te shese 10 njesi me
shume me cmirnin e ri prej 12 leke/njesi, prej nga siguron 120 leke te ardhura
me shume. Se dyti, sasine prej 80 njesi qe mund te shiste me 13 leke, tarsi e
shet me 1 lek me pak, duke humbur 80 leke. Sidoqofte, perfitimi nga rritja e
sasise se shitur eshte me i madh se sa humbja nga ulja e cmimit dhe prodhuesi
do te siguroje nje shtese neto te ardhurash prej 40 leke.
Duke shqyrtuar nje ulje te cmimit nga 10 ne 9 leke per njesi, shohim
se te ardhurat totale do te zvogelohen nga 1100 ne 1080 leke. Koeficienti i
elasticitetit eshte me i vogel se 1 (e=0,83), pra kerkesa eshte joelastike. Kur
kerkesa eshte joelastike, nje ulje e cmimit do te zvogeloje te ardhurat totale
dhe anasjelltas nje rritje e cmimit nga 9 ne 10 leke do te rrise te ardhurat
totale. Lidhja midis elasticitetit te cmimit te kerkeses dhe te ardhurave totale,
paraqitet ne menyre te permbledhur ne Tabelen 3.2.

Tabela 3.2: Lidhja midis elasticitetit te kerkeses lidhur me cmimin dhe te

ardhurave totale
Lloji ikerkeses Ndryshimi icmimit Ndryshimi ite
ardhurave totale
Elastike Rritet(+) ulen(-)
ulet (-) rriten (+)
Joelastike rritet(+) rriten (+)
ulet (-) ulen(-)
Unitare rritet (+)
Nuk ndryshojne (0)
ulet (-)
 ELASTICITETI I KERKESES DHE I OFERI ES 57

II. Faktoret qe Orcaktojne elasticitetin e kerkeses lidhur me

cmimin

Me glithe rendesine qe ka koncepti i elasticitetit to kerkeses lidhur me

cmimin, ne jeten reale nuk mund te zbatohet formula e llogaritjes se tij pa td
dhenat e nevojshme, te cilat nuk eshte e lehte td disponohen. Ne keto kushte,
duke zbatuar,logjikdn ekonomike, eshte e nevojshme te njihen disa faktord qe
ndikojnd ne elasticitetin e cmimit te kerkeses, prej nga mund te arrihet ne
perfundimin nese kerkesa eshte elastike apo joelastike. Keto faktore jane:

Egzistenca e te mirave zevendesuese

Zakonisht konsumatoret kane nje shkalle me te larte reagueshmerie
ndaj ndryshimit td cmimit ne qofte se mund te zgjedhin midis disa
alternativave. Kur per nje te mire ekZistojne te mica zevendesuese,
konsumatoret mund td sigurojne te njejten kenaqesi ose kenaqesi to peraferta
nga cdonjera prej tyre, prandaj do te kete nje reagim td madh neqofte se cmimi
i ndonjeres prej tyre ndryshon. Pra, kerkesa behet me elastike kur to mirat
kane zevedesues te afdrt. Per shembull, ne qoftd se rritet shume cmimi i
transportit automobilistik, do td rritet kdrkesa per transport hekurudhor, duke
pakesuar ne kete menyre kerkesen per transport automobilistik.
Per te mirat qe nuk kane zdvendesues to afdrt, kerkesa eshte
joelastike. Ne kete rast, ndryshimi i cmimeve ndikon pak ne sasine e kerkuar.
Per shkak te mungeses se alternativave, konsumatori eshte i detyruar td
vazhdoje td konsumoje te njejten te mire, edhe kur cmimi i i saj rritet.

Percaktimi i te mires
Numri dhe afdrsia e zevendesuesve varet edhe nga fakti se si i
percaktojme te mirat. Kur percaktimi eshte me i pergjithshem, zevendesuesit
do td jene me te paket dhe kerkesa do te jete me pak elastike. Per shembull,
kerkesa per ushqime do te jete me pak elastike se kdrkesa per mish. Gjithashtu
kerkesa per mish do te jete me pak elastike sesa kdrkesa per mishvici.
Ky dallim ne percaktimin e te mires eshtd i rendesishem sidomos per
shitesit. Kur nje firme prodhon nje produkt qe eshte nje e mire zevendesuese
per produktet e konkurrentdve te saj, kerkesa per produktin e saj eshte
gjithmone me shume elastike se sa kerkesa e tregut per td gjitha keto produkte.
58 HYRJE NE EKONOMI

Efekti i te ardhurave
Kur te ardhurat e konsumatorit nuk ndryshojne, rritja e cmimit te
produktit ul to ardhurat reale te tij, pra e detyron konsumatorin te zvogeloje
sasind e kerlcuar. Ne kete rast dallojme dy prirje. Kur produkti ka nje cmim qe
perfaqeson nje peshe te madhe specifike no te ardhurat e konsumatorit, prirja
eshte qe kerkesa per te te jete me elastike dhe ne td kundert, kerkesa priret te
jete joelastike kur cmimi i produktit perfaqeson nje peshe to yoga specifike ne
td ardhurat e konsumatorit.

Faktori kohe
Periudha e kohes gjate se Giles konsumatoret shfaqin kerkesen per te
mira te ndryshme, kushtezon mundesi td ndryshme zgjedhjeje nga ana e tyre.
Eshtd e natyrshme qe per nje periudhe te shkurter kohe, mundesite alternative
per td reaguar ndaj ndryshimit to cmimit to nje te mire te jane me te pakta ne
krahasim me situaten kur koha ne dispozicion te konsumatorit per td marre nje
vendim eshte me e gjate. Pra, per periudha te shkurtra kohe kdrkesa ka
tendence td jete joelastike ndersa kur periudha e kohes eshte e gjate, ajo priret
te jete elastike.
Per shembull, supozoni se jeni duke udhetuar nga nje qytet ne nje
qytet tjeter ne nje dite te nxehte vere dhe keni etje to madhe. Gjate rrugds
ndodhet vetem nje dyqan, qd ka vetem nje lloj pije freskuese me mini td larte.
ire kushtet kur nuk mund to shtyni ne kohd realizimin e kerkeses, do te
pranoni te paguani per td shuar etjen. Pra, kerkesa juaj ne kete moment eshte
joelastike sepse keni etje dhe shtyrja e saj ne kohd derisa to arrini ne qytetin
tjeter nuk eshte nje zevendesues i mire ne krahasim me zgjedhjen e here ne
moment. Ne te kundert, ne qofte se kerkesa mund te shtyhej ne kohe derisa
arrinit ne qytetin tjeter, mundesite alternative per to shuar etjen do te
shtoheshin, pra kdrkesa do te ishte me elastike.

Te mirat e domosdoshme dhe te mirat e luksit

Elasticiteti i kerkeses lidhur me cmimin varet dhe nga fakti nese td
mirat konsiderohen nga konsumatori si te mica td domosdoshme apo te mira
luksi. Ne td mirat e domosdoshme bejne pjesd jo vetem te mirat kryesore per
ekzistence fizike (ushqimi, kujdesi mjekesor, etj.), por edhe te mirat qe
pdrfshihen ne minimumin e kerkesave per nje standart to pranueshdm jetese.
Eshte e kuptushme qd kerkesa per te mirat e domosdoshme do te jete
 ELASTICITETI I KERKESES DHE I OFERTES 59

joelastike, kurse per te mirat e luksit, elastike. Megjithatd, kjo ndarje eshte
relative dhe nuk duhet pdrdorur si kriter i vetem per te gjykuar elasticitetin.
Pergjithesisht eshte i nevojshem nje gjykim kompleks. Per shembull, kerkesa
per vendet me te mira ne nje koncert apo ne nje ndeshje futbolli eshte
joelastike megjithese ndjekja e ndeshjes se futbollit nuk perfshihen ne te mirat
e domosdoshme. Gjithashtu, shume to mira te domosdoshme kane nje numer
relativisht to madh zevendesuesish to afdrt dhe per rrjedhoje kand kerkese
elastike.
Sic theksuam ne fillim te kreut, njohja e konceptit te elasticitetit dhe
faktordve percaktues td tij, ndihmon edhe qeverine ne marrjen e vendimeve td
sakta, ne perputhje me objektivat ekonomike qd ka. Per shembull, supozojme
se qeveria synon te rrise td ardhurat nga taksat cid do te vendose ndaj dy
produkteve, td themi duhanit dhe veres. Kerkesa per duhan, perderisa nuk ka
zevenddsues to afert te tij, mund te gjykohet joelastike. Nje takse ndaj duhanit
do td priret to rrise td ardhurat per qeverine. lauhanxhinjtd do te paguaje cmim
me td larte per te njejten sasi td kdrkuar. Vera, nga ana tjeter, ka me shume
zevendesues td afret dhe vendosja e nje takse ndaj saj mund to beje qd shume
konsumatore to zevendesojne ate me pije to tjera. Pra, kdrkesa per vere eshte
elastike. Vendosja e nje takse ndaj veres mund to ule sasine e kerkuar dhe
efekti mbi te ardhurat e qeverise mund te ishte negativ.

3. LLOJE TE TJERA ELASTICITETI

Te kdrkesa ndikojne nje varg falctoresh dhe per secilin faktor mund te
llogaritet elasticiteti perkates. E njejta gje qdndron edhe per oferten. Llojet e
tjera te elasticitetit qe do te analizojme ne kete pjese jane: elasticiteti i
kerkeses lidhur me te ardhurat, elasticiteti i terthorte i kerkeses dhe elasticiteti
i ofertds lidhur me cmimin.

a) Elasticiteti i kerkeses lidhur me te ardhurat

Nd kreun e dyte nenvizuam se nje nder faktordt percaktues td kerkeses
eshte e ardhura e bleresve te mundshem. Ne trajtimin e ndikimit te to
ardhurave ne kerkese, shpjeguam se si kerkesa per td mirat normale ndryshon
ne te njejtin drejtim me ndryshimin e te ardhurave, nddrsa kerkesa per te mirat
inferiore ndryshon ne drejtim td kunddrt me ndryshimin e td ardhurave.
Elasticiteti i kerkeses lidhur me td ardhurat (eY)' mat reagimin e kerkesds ndaj
ndryshimit te td ardhurave dhe shprehet:
60 HYRIE NE EKONOMI

(q2 q1) (Y2 y1)

e=
(q2 + q 1 ) / 2 (y + y1 ) / 2
ku y paraqet te ardhurat.
Nclersa elasticiteti i kerkeses lidhur me cmimin shpreh reagimin e
sasine se kerkuar ndaj nje ndryshimi ne cmim pergjate nje kurbe te caktuar
kerkese, elasticiteti i kerkeses lidhur me te ardhurat shpreh madhesind e
ndryshimit te krijuar ne sasine e kerlcuar si rezultat i nje ndryshimi ne te
ardhura, ose masen relative te zhvendosjes se kurbes se kerkeses. Pervec
kesaj, ne llogaritjen e koeficientit to elasticitetit te kerkeses lidhur me cmimin
nuk morem parasysh shenjen e tij, duke supozuar se kerkesa ndjek ligjin e
kerkeses. Por, ne rastin e koeficientit to elasticitetit te kerkeses lidhur me te
ardhurat, shenja ka nje kuptim te vecante. Shenja pozitive tregon se te
ardhurat dhe kerkesa jand lidhur ne menyre to drejtperdrejte midis tyre, pra
produkti eshte nje e mire normale. Shenja negative tregon se

Figura 3.5: Kurbat te ardhura-konsum per te mira te ndryshme

QD QD QD

Te ardhurat yi Te ardhurat Y2 Te ardhurat

te ardhurat dhe kerkesa jane lidhur ne menyre to zhdrejte, pra produkti eshte

nje e mire inferiore.

Grafikisht, lidhja sasi e kerkuar-te ardhura per te mirat normale dhe
ato inferiore paraqitet nga kurbat te ardhura-konsum, si ne ne Figural 3.5, ku
faktoret e tjere merren te pandryshueshem. QD ne Figure perfaqeson sasine e
kerlcuar.
 ELASTICI I ETI I KERKESES DBE I OPERTES 61

Ne grafikun (a) praqitet nje e mire normale e domosdoshme e cila

blihet ne te gjitha nivelet e to ardhurave. Ne grafikun (b) paraqitet nje e mire
luksi, e cila nuk blihet ne nivele te ulta te te ardhurave dhe ka kerkese elastike
kur te ardhurat kalojne nivelin yi Ne grafikun (c), per nivele to uleta te te
ardhurave, me te uleta se y2, e mira e paraqitur eshte nje e mire normale e
domosdoshme dhe behet nje e mire inferiore per nivele to te ardhurave me te
medha se y2.

b) Elasticiteti i terthorte i kerkeses

Eshte e mundur to matet edhe reagimi ne kerkese kur ndryshojne
cmimet e te mirave zevendesuese dhe plotesuese. Kur cmimi i nje te mire
rritet, konsumatoret rrisin kerkesen per zevendesuesit e saj. Kerkesa per nje te
mire rritet kur cmimi i nje te mire plotesuese ulet. Elasticiteti i terthorte, mat
reagimin e kerkeses se konsumatorit per te miren A kur kemi nje ndryshim ne
cmimin e te mires B, qe eshte e lidhur me te. Formula eshte:
(q2 qi)A (P2 — Pi)B
e A,B = (q2 q1) A 2 • (p2
/ /2
Edhe ne kete rast, shenja e koeficientit te elasticitetit eshte e
rendesishme. Kur koeficienti eshte pozitiv, tregon se bleresit do blejne me
shume nga nje e mire, kur cmimi i te mires se lidhur me te rritet. Kur shenja
eshte negative tregon se bleresit do te blejne me shume nga nje e mire kur
i te mires se lidhur me te zvogelohet. Pra, nje koeficient pozitiv i
elasticitetit te terthorte tregon se te mirat jane zevendesuese te njera-tjetres,
kurse nje koeficient negativ tregon se te mirat jane plotesuese.
Kur koeficienti i elasticitetit te terthorte eshte me i madh se 1, te mirat
jane shume te lidhura me njera-tjetren dhe ndryshimi i cmimit te njeres prej
tyre do te ndikoje shume ne kerkesen per te miren tjeter. Kur koeficienti eshte
me i vogel se 1, te mirat nuk jane shume te lidhura midis tyre dhe ndryshimi i
cmimit te njeres prej tyre do te kete nje ndikim te vogel ne kerkesen per te
miren tjeter. Kur koeficienti eshte zero, te mirat nuk kane lidhje me njera
tjetren.

c) Elasticiteti i ofertes lidhur me cmimin

Ndersa elasticiteti i kerkeses lidhur me cmimin tregon reagimin e
bleresve ndaj nje ndryshimi ne elasticiteti i ofertes lidhur me cmimin
62 HYRJE NE EKONOMI

(es) tregon reagimin e shitdsve ndaj nje ndryshimi ne cmint Ne qofte se

reagimi i shitesve eshte i madh, themi se oferta eshte elastike; ne qofte se
reagimi i shitdsve eshte i vogel themi se oferta eshte joelastike.
Per to matur elasticitetin e ofertes lidhur me cmimin, perdorim td
njejten formuld si dhe per kerkesen, pra pjestojme ndryshimin ne perqindje td
sasise se ofruar me ndryshimin ne perqindje td cmimit:
(q2 q1) . (P2 — P1)
e=
(q2 +qi) / 2 (P2 +pi )/ 2
Kur koeficienti es eshte me i madh se 1, oferta eshte elastike: kur eshte
me i vogel se 1, oferta eshte joelastike dhe kur eshte i barabarte me 1, oferta
eshte unitare. Elasticiteti i ofertes lidhur me cmimin varet nga gatishmeria dhe
aftesia qe kand shitesit per t'iu pergjigjur nje ndryshimi ne cmini Ka disa
faktord qe ndikojne ne reagimin e shitesve, pra edhe ne faktin se sa elastike do
to jete oferta. Keta faktore jane:
I. Kostoja dhe mundesia per t'u depozituar e produktit
Disa produkte jane mjaft td qendrueshme e mund te jete e lehtd dhe jo
e kushtueshme qe td depozitohen ire situata jo te favorshme, nderkohe qe pritet
qe cmimet td ngrihen ne td ardhmen. Aftesia per t'ju pergjigjur nje ndryshimi
cmimi ne ketd menyre e ben oferten elastike. Pra, sa me e ulet te jete kostoja e
depozitimit dhe sa me i lehte te jete depozifimi, aq me elastike do te jete
oferta.
2. Fleksibiliteti i procesit te prodhimit. Ne qofte se shitdsit mund
pergjigjen shpejt dhe pa shpenzime nje ndryshimi relativisht te yogl te
cmimit, oferta zakonisht dshtd shume elastike.
3. Kostoja e prodhimit te njesive shtese. Sic kemi nenvizuar ne
kreun e dyte, oferta pasqyron koston shtese te prodhimit te nje njesie shtese.
Kur kostoja shtese eshtd e lartd, oferta ka tendence te jete joelastike. Ndersa,
kur kostoja shtese eshte afersisht e njejte me ate td njesise paraardhdse, oferta
ka tendence td jete elastike. ,
4. Faktori kohe. Ne qofte se kane me shume kohe ne dispozicion,
mundesitd e ofruesve te mallrave per te reaguar ndaj nje ndryshimi cmimi jane
me te medha. S a me e gjate td jete koha, aq me elastike do td jete oferta.
Per to gjitha llojet e elasticitetit qd trajtuam ne kete ceshtje, krahas
formulds per elasticitetin zonal, mund td perdoret edhe formula per
elasticitetin pikesor, atehere kur ndryslirnet e variablit perkates jane shume te
vogla. Perseri, sa herd qd funksioni jepet ne mdnyrd analitike, zbatohet
formula e elasticitetit pikesor.
 ELASTICIlETI I KERKESES DHE I OFERTES 63

Pyetje per diskutim

1. Firma A shet cdo muaj 3.200 njesi te produktit te saj me nje cmim 8 leke
per njesi. Menaxheri qe ndjek problemet e shitjes ne kete firme, ka
parashikuar se ne qoftd se cmimi i produktit rritet me 2 'eke per njesi, do td
kete nje ulje ne sasine e shitur prej 400 njesish. Duke supozuar se ky
parashikim eshte i sakte, gjeni sa eshtd elasticiteti i kerkeses lidhur me cmimin
per produktin e kesaj firme.
2. Ne tabeldn e meposhtme paraqitet informacion per tre te mira te lidhura.
Percaktoni:
a) X dhe Y jane zevendesues apo plotesues per Z?
b) A ndikohen shume shitjet e Z aga nje ndryshim i cmimit te Y?
Sasia e kerkuar e Z cmimi i Y cmimi i X
(rjesi) (lekE.p. r njesi) (leke RE njesi)
9500 14.5 55
10500 15 45

3. Supozojme se elasticiteti i kerkeses per bicikleta lidhur me cmirnin e tyre

eshte, e = 2
a) Ne qoftd se shitesit rritin cmimin e bicikletave me 5%, cfare ndryshimi do
te parashikoni ne pdrqindjen e sasise se kerkuar te bicildetave?
b) Ne qoftd se ne te njejten kohe, te gjitha cmimet e mallrave td tjere rriten. me
4% si do te ndikonte kjo ne pergjigjen qe do te jepni per pyetjen (a)?
4..Kur te ardhurat vjetore per fryme rriten nga 4000 leke ne 5000 lekd, shitjet
e te mires X rriten nga 12000 ne 20000 njesi ne muaj. Gjeni sa eshte
elasticiteti i kerkeses lidhur me te ardhurat. E mira X eshte e mire normale
apo inferiore? A do te ndikohen tie mase shume te madhe shitjet e kesaj te
mire, ne qofte se ekonomia eshte ne renie dhe to ardhurat ulen?
 KREU IV

ZGJEDHJA KONSUMATORE DHE

KERKESA

Ne kreun e dyte mesuam se kerkesa individuale perfaqeson

zgjedhjet individuale lidhur me konsumin e individit. Zgjedhjet e
konsumatorit, sikurse supozuam, u nenshtrohen parimeve te zgjedhjes
racionale. Ne kete kre do te perpiqemi te tregojme pikerisht sesi
reflektohen parimet e zgjedhjes racionale ne marrjen e vendimeve nga ana
e konsumatorit.

I. Zgjedhja racionale dhe vendimet e konsumatorit

Per te kuptuar dhe rarashikuar sjelljen e konsumatorit, per te

shpjeguar pse njerezit bejne keto apo ato zgjedhje (te cilat rezultojne ne
kerkesen individuale per produkte), na ndihmon teoria e zgjedhjes
konsumatore.
cdo subjekt vendimmarres ekonomik ka perballe
pamjaftueshmerine e burimeve. Kjo vlen edhe per konsumatorin i cili, ne
marrjen e vendimit se cfare do te bleje, ndeshet me kufijte sasiore te
parave qe ka ne dispozicion per te shpenzuar. Ky kufizim monetar
individual varet nga e ardhura korrente e tij, kursimet e meparshme,
mundesite per te mane hua, etj. Per individe te ndryshem, kufizimi eshte i
ndryshem. Ne kuadrin e ketij kufizimi, konsumatoret duhet te vendosin
sesi te perdorin sa me mire mundesite e tyre monetare.
Nje konsumator racional nuk do te blinte nje produkt, ne qofte se
perfitimi shtese qe ai parashikon te marre prej tij eshte me i yogi se
 ZGJEDHJA KONSUMATORE DHE KERKESA 65

shpenzimi shtese per blerjen e tij. Konsumatoret blejne te mira dhe,

sherbime per te plotesuar nevojat e tyre. Ne cdo rant, perfitimet e marra
nga blerjet qe ata bejne, perfaqesojne kenaqesite qe sigurohen nga
konsumi i mallrave te blera.
Meqenese mundesite monetare te konsumatorit jane te kufizuara,
ai nuk mund te bleje cdo gje qe i jep kenaqesi, apo ato produkte qe i japin
kenaqesine me te madhe. Per shembull, konsumatori mund te perftonte me
shume kenaqesi ne qofte se do te blinte nje makine, ne krahasim me nje
biciklete por, megjithate, i detyruar nga mundesite e tij financiare dhe duke
iu nenshtruar parimeve te zgjedhjes racionale, ai kufizohet me blerjen e
bicikletes.
Kur vendos te bleje nje produkt, ne te njejten kohe konsumatori ka
zgjedhur te mos bleje dicka tjeter. Domethene, per cdo zgjedhje qe ben
konsumatori perballon nje kosto oportune. Per shembull, ju mund te
zgjidhni te shpenzoni 100 leke per te blere nje liber ekonomie ne vend qe
te shkoni ne nje koncert. Ne terma ekonomike, kostoja e librit nuk eshte
100 leket qe ju shpenzuat, por pikerisht kostoja oportune e kesaj blerjeje,
kenaqesia qe do te merrnit ne qofte se do te shkonit ne koncert.
Zgjedhja racionale e konsumatorit mban parasysh balancimin e
kenaqesise shtese te mane nga nje produkt me kenaqesine shtese qe mund
te menej nga bleija e nje produkti tjeter. Ne zbatimin e tij rregulli,
konsumatoret kerkojne kombinimin e te mirave dhe sherbimeve qe u jep
kenaqesine totale me te madhe, brenda kufizimit te te ardhurave te tyre.

II. Dobia marxhinale dhe kerkesa e konsumatorit

Ne analizen e zgjedhjes konsumatore, ekonomistet perdorin termin

dobi per te treguar masen e kenaqesise qe perfton konsumatori nga
konsumi i nje produkti te caktuar. Zgjedhja konsumatore ndikohet nga
dobia, ajo varet nga kenaqesia qe individet presin te sigurojne nga produkti
qe blejne.
Duke e shprehur konceptin e zgjedhjes racionale te konsumatorit
ne termat e dobise, mund te themi se
• qellimi i konsumatorit eshte qe, duke shpenzuar te ardhurat e tij, te
maksimizoje dobine totale, pra kenaqesine totale qe ai men nga te
gjitha njesite e te mirave apo sherbimeve qe konsumon;
• per te percaktuar se cfare do te bleje, konsumatori krahason dobine
marxhinale (MU), ose kenaqesine shtese qe men nga konsumi i nje
66 HYRJE NE EKONOMI

njesie shtese produkti apo sherbimi, me dobine marxhinale qe do te

merrte nga konsumi i mallrave te tjera..
Zgjedhja konsumatore percaktohet nga dobia marxhinale dhe jo
nga dobia totale. Konsumatoret kerkojne te maksimizojne dobind totale,
por kete e bejne duke krahasuar dobine marxhinale me kostot marxhinale.
Ekziston nje prirje qe, kur rritet sasia e konsumit te nje te mire,
eventualisht, ne kushtet kur faktoret e tjere nuk ndryshojne, dobia
marxhinale e njesise se fundit te konsumuar vjen vazhdimisht duke rene.
Kjo prirje njihet ne ekonomi si ligji i dobise marxhinale renese, i cili,
ashtu si dhe ligji i kerkeses, qendron ne baze te shpjegimit te sjel]jes se
konsumatorit.
Supozojme nje dite te nxehte vere dhe nje konsumator qe, pasi ka
levizur shume, eshte i etur dhe fillon te pije limonade per te shuar etjen.
Gota e pare e limonades i shijon shume, e dyta i shijon por jo sa e para, e
keshtu me radhe, masa e kenaqesise ulet nga gota ne gote, deri tek gota e
peste. Konsumatori do te deshironte qe gota e peste te ishte e fundit. cdo
gote shtese do t'i sillte atij vetem keriaqesi negative. Kjo situate paraqitet
ne Tabelen 4.1 dhe ne Figuren 4.1.

Tabela 4.1: Dobia totale dhe dobia marxhinale

Numri i gotave Dobia totale(TU) Dobia marxhinale
te limonades (njesi dobie) (MU)(njesi dobie)

0 0
6
1 6
5
2 11
4
3 15
3
4 18
2
5 20

Nga Tabela 4.1 shohim se konsUmatori men 6 njesi dobie nga gota
e pare e limonades. Ne qofte se ble 2 gota, atehere dobia totale (TU) e tij
do te behet 11. cdo gote shtese shton dobine totale ose kenaqesine totale.
Kolona e dobise marxhinale tregon se cdo gote shtese e konsumuar e shton
gjithnje e me pak dobine totale te tij.
 ZGJEDHJA KONSUMATORE DHE KERKESA 67

Ne jeten reale nuk mund ta matim numerikisht dobine, pra nuk

kemi ndonje instrument qe regjistron maser' e rritjes se dobesise totale te
konsumatorit kur ai pi nje gote me shume. Njesite numerike imagjinare qe
paraqiten ne Tabelen 4.1 vetem sa ilustrojne se si vepron ligji i dobise
marxhinale renese. Por, qe konsumatoret ta lidhin dobine me sasine e
produktit qe do te blejne, duhet ta masin ate ne njesi reale, e jo ne njesi
imagjinare. Si mase te dobise marxhinale te produktit, ekonomistet
perdorin zakonisht shumen e parave qe nje individ eshte i gatshem te
sakrifikoje per te mane nje njesi shtese te nje produkti.

Figura 4.1: Kurbat e dobise totale dhe te dobise marxhinale

TU
(Dobia Dobia totale
totale)

a) Sasia e limonades

MU
(Dobia
marxhin.)

Dobia marxhinale

b) Sasia e limonades
68 HYRJE Ni EKONOMI

Ne kete menyre, per t'i dhene pergjigje pyetjes kryesore te

zgjedhjes konsumatore, sesa gota limonade do te pije konsumatori, duhet
te mbajme parasysh se ai, si nje konsumator racional, kerkon te siguroje
kenaqesine me te madhe totale me te ardhurat e tij te kufizuara.
Tabela 4.2 dhe Figura 4.2 tregojne sesa para eshte i gatshem te
sakrifikoje konsumatori per te mane nje gote shtese limonade.

Tabela 4.2: Dobia marxhinale ne leke

Numri i gotave Dobia marxhinale
te limonades (ne leke)

1 3
2 2,5
3 2
4 1,5
5 1

Figura 4.2: Dobia marxhinale dhe kerkesa

cmimi

3
2,5
2
1,5 - - - - - - - -
1

1 2 3 4 5 6 Sasia

Meqenese konsumatori duhet te paguaje per limonaden, ai duhet te

sakrifikoje bleije te tjera qe mund td bente ne vend te saj. Pra, kur
kerkojme te dime se sa i gatshem eshte konsumatori te paguaje per cdo
gote shtese, ne fakt, duam te dime se sa i gatshem eshte ai qe te sakrifikoje
per te mane nje gote limonade shtese. Kjo gatishmeri per te paguar, ose
kjo sakrifice per te mane nje gote shtese e shprehur ne leke, perfaqeson ne
realitet koston oportune te asaj gote, domethene, kenaqesine qe ai do te
men-te ne qofte se do te shpenzonte keto leke ne menyra te tjera.
 ZGJEDHJA KONSUMATORE DHE KERKESA 69

Shuma e parave qe konsumatori do te sakrifikoje varet nga cmimi i

gotave te lithonades. Per te makzimizuar dobine totale, konsumatori do te
ndjeke parimet e zgjedhjes racionale. Domethene, ai do te bleje nje gote
shtese limonade ne qoftese dobia marxhiale (e matur ne leke) eshte me e
madhe ose e barbarte me cmimin. Kur cmimi eshte me i madh se dobia
marxhinale, ai nuk do te bleje limonade. Ne qofte se limonada shitet me 2
leke per gote, bazuar ne te dhenat e Figures 4.2, themi se konsumatori do
te bleje 3 gota. Ne pergjithesi, konsumatoret do te vazhdojne te blejne deri
ne momentin qe dobia marxhinale (MU) e njesise se fundit te blere eshte e
barabarte me cmimin e produktit (P), pra MU=P.
Tabela 4.2 nuk eshte vetem tabele e dobise marxhinale, por edhe e
kerkeses dhe si e tille ajo lidh sasine e kerkuar me cmimin, me supozimin
qe faktoret e tjere nuk ndryshojne. Kurba e paraqitur ne Figuren 4.2
paraqet gjithashtu kurben e kerkeses.
Kerkesa per limonade eshte e lidhur drejtperdrejt me dobine
marxhinale te saj. Meqenese dobia marxhinale ulet, konsumatori do te jete
i gatshem te paguaje me pak per goten shtese. Ne kete menyre, ligji i
dobise marxhinale renese eshte ne themel te ligjit te kerkeses. Meqenese
njesite shtese te konsumuara japin me pak dobi marxhinale, individet jane
te gatshem te blejne me shume nga nje produkt vetem ne clone se sakrifica
qe duhet te bejne (cmimi) eshte me e vogel. Kur konsumatoret blejne nje
produkt den ne piken ku cmimi eshte i barabarte me koston marxhinale,
cmimi i tregut pasqyron dobine marxhinale (shprehur ne leke) te njesise se
fundit te bier&
Parimi i mesiperm qendron jo vetem per kerkese individuale, por
edhe per kerkesen e tregut. Kerkesa e tregut, qe perfaq6son shumen e
sasive te kerkuara nga te gjithe bleresit ne treg me secilin nga cmimet e
mundshme, pasqyron dobine marxhinale te cdo bleresi ne treg. Parimet e
zgjedhjes racionale presupozojne qe bleresit, individualisht dhe
kolektivisht, do te rrisin sasine e kerkuar deri ne piken kur dobia
marxhinale (ne leke) eshte e barabarte me cmimin e produktit.
Per lehtesi studimi, kemi shqyrtuar deri tani kerkesen per nje
produkt te vetem. Por, ne realitet, bleresit ndodhen perballe shume
alternativave dhe zgjedhja racionale kerkon balancimin e perfitimeve
shtese me kostot shtese te ketyre alternativave te mundshme.
. Supozojme se alternativat e mundshme i kemi grupuar ne dy, ne te
paren perfshihet nje produkt i caktuar (A) dhe ne te dyten gjithe produktet
e tjera (B). Pra, supozojme se konsumatori do te zgjedhe nje kombinim
70 HYRJE NE EKONOMI

optimal ndermjet ketyre dy produkteve, A dhe B. Niveli i te ardhurave te

konsumatorit eshte X dhe atij do t'i duhet qe kete shume ta ndaje midis
produkteve A dhe B. Dobite marxhinale te tyre i binden ligjit te dobine
marxhinale renese dhe kane parametra te ndryshem per keto dy produkte.
Meqenese dobite marxhinale na tregojne vetem perfitimet shtese qe mund
te man-6 konsumatori, ne nuk mund te percaktojme se si do t'i shpenzoje ai
te ardhurat e tij per keto dy produkte, ne qofte se nuk shqyrtojme
sakrificen qe duhet te beje per secilen zgjedhje. Ne qofte se te dy produktet
do te kishin te njejtin cmim, ne percaktimin e zgjedhjes do te bazoheshim
vetem ne dobine marxhinale.
Kur njohim cmimin dhe dobine marxhinale te te dy produkteve,
mund te zbatojme parimet e zgjedhjes racionale dhe krahasojme perfitimet
shtese (dobine marxhinale) me kostot shtese (cmimin).
Per kete qellim, llogarisim dobine marxhinale per cdo leke te
sakrifikuar per cdo njesi te produktit A dhe per cdo njesi te produktit B.
Pjestojme dobine marxhinale me cmimin per te gjetur dobine marxhinale
per 1 leke, per nivele te ndryshme sasie te produktit A. Keshtu psh per
njesine e pare te produktit A do te kishim:
Dobia marxhinale e produktit A
Dobia marxhinale per 1 leke te shpenzuar —
Cmimi i produktit A

Po keshtu veprohet dhe me produktin B.

Per te maksimizuar dobine totale nga zgjedhja qe do te beje,
konsumatori duhet te shpenzoje cdo lek te te ardhurave te tij totale per
produktin qe i siguron dobi me te madhe. Konsumatoret racionale kerkojne
te maksimizojne dobine marxhinale per cdo lek te shpenzuar. Duke
krahasuar gjithe alternativat e mundshme te shpenzimit te te ardhurave
totale, duke njohur cmimet e produkteve dhe dobite marxhinale per nivele
te ndryshme sasish te ketyre produkteve, percaktojme zgjedhjen e
konsumatorit ose kombinimin qe i siguron atij dobine totale me te madhe.
Kete parim te zgjedhjes konsumatore per keto dy produkte mund
ta shprehim ne formen e ekuacionit te meposhtem:

Dobia marxhinale e A Dobia marxhinale e B

Cmimi i A Cmimi i B

Ky ekuacion shpreh faktin se dy produktet (A dhe B) do te blihen

ne ate sari, per te cilen dobia marxhinale per 1 leke te shpenzuar te jete e
 ZGJEDHJA KONSUMATORE DHE KERKESA 71

njejte per te dy. Ne te kundert, bleresit mund te rritin kenaqesine totale

duke ndryshuar kombinimin sasior te produkteve qe konsumojne.
Nje forme tjeter e shprehjes se ketij parimi eshte

Dobia marxhinale e A Cmimi i A

Dobia marxhinale e B Cmimi i B

Kjo do te thote se blerjet do te jene ne ekuiliber kur vlerat relative

te te dy produkteve (koeficienti i dobise marxhinale te tyre) jane te
barabarta me kostot relative (koeficienti i cmimeve).
Ne qofte se cmimi i produktit A ulet, dobia marxhinale per 1 leke
per kete produkt do te rritet. Parimi i shprehur nga formulat e mesiperme
tregon se konsumatori mund te rrise kenaqesine e tij duke pakesuar sasine
e produktit B dhe duke rritur sasine e produktit A.
Pra, nje ulje e cmimit te produktit A shkakton nje kerkese me te
madhe per produktin A dhe nje kerkese me te vogel per produktin B (per
nje cmim te pandryshuar te B). Gjithashtu, nje ulje e cmimit te A ben qe
konsumatori te siguroje nje kenaqesi totale me te madhe nga e njejta sasi te
ardhurash monetare. Ulja e cmimit, grit fuqine blerese te konsumatorit.
Dime se sasia e produktit te blere nga nje konsumator varet nga
cmimi i produktit dhe te ardhurat qe ai zoteron. Konsumatoret vazhdojne
te blejne nga nje produkt deri ne momentin qe dobia marxhinale e njesise
se fundit barazohet me cmimin e produktit. cmimi i tregut pasqyron vleren
e njesise se fundit te blere, nderkohe qe bleresit paguajne te njejtin cmim
per te gjitha njesite e blera. Ne fakt, te gjitha njesite para njesise se fundit
vleresohen nga bleresit me shume nga sa ata paguajne per to.
Ne Figuren 4.3 paraqitet kurba e kerkeses (dhe e dobise
marxhinale) per nje produkt. Me cmimin 10 leke per njesi, do te kerkohen
100 njesi. Ne njesine e 100-te cmimi eshte i barbarte me dobine
marxhinale. Por cdo njesi para njesise se 100-te vleresohet me shume nga
bleresi. Per shembull, njesia e 50-te vleresohet me 12 leke, ose 2 leke me
shume nga sa paguajne ne fakt bleresit. Tejkalim i perfitimit total (shumes
se dobive marxhinale) ndaj kostove totale. (sasi e blere x cmim), quhet
teprice e konsumatorit..
Madhesia e teprices se konsumatorit varet nga cmimi. Ne qofte se
ulet ne 8 leke, bleresit do te shpenzojne 1200 leke per te blere 150
njesi. Ne fakt, ata man-in nje perfitim prej 1650. leke (shuma e dobive
marxhinale per gjithe njesite den tek njesia e I50-te) dhe, per pasoje,
72 HYRJE NE EKONOMI

rezulton nje teprice konsumatori prej 450 leke. Gjithe siperfaqja qe

ndodhet poshte kurbes se kerkeses (Figura 4.3), paraqet dobine totale,
ndersa siperfaqja qe ndodhet poshte kurbes se kerkeses por mbi vijen e
cmimit, perfaqeson tepricen e konsumatorit. Kur cmimi i produktit behet 8
leke, shpenzimet qe bejne bleresit paraqitet nga drejtkendeshi i vijezuar
ABCO. Ndersa trekendeshi ABE paraqet tepricen e konsumatorit, e cila
perfaqeson diferencen midis sasise se parave qe konsumatoret jane te
gatshem te paguajne dhe sasise se parave qe ata paguajne faktikisht.

Figura 4.3: Teprica e konsumatorit

14 E
12
10
8
6
4

O 50 100 150 Sasia

Teprica e konsumatorit eshte nje koncept i dobishem, sepse tregon

se sa fitojne (ose humbasin) bleresit nga nje ndryshim i cmimit te
produktit.

III. Zgjedhja konsumatore dhe Iigji i kerkeses

Sipas ligjit te kerkeses, kur cmimi i produktit ulet, bleresit do te

kerkojne nje sari me te madhe te tij. Ulja e cmimit rrit dobine marxhinale
per 1 leke dhe, per pasoje, nit sasine e kerkuar. Gjithashtu, ulja e cmimit
nit fuqine blerese te konsumatorit. Sasia e produkteve qe konsumatori
mund te bleje me te ardhurat e tij monetare, ose dobia totale e siguruar nga
blerjet e produkteve me keto te ardhura, quhet e ardhur reale. Rritja e
sasise se produktit te blere, e shkaktuar nga nje rritje e te ardhurave reale,
quhet efekt i te ardhurave.
 ZGJEDHJA KONSUMATORE DHE KERKESA 73

Nje arsye tjeter qe ndikon ne ndryshimin e sasise se kerkuar per

nje produkt kur ndryshon cmimi i tij monetar, eshte ndryshimi i onimit
relativ te produktit. Kur cmimi i nje produkti rritet, konsumatoret do te
blejne me shume produkte zevendesues, per shkak te uljes relative te
onimit te tyre. Ndryshimi ne sasine e blere te produktit, i shkaktuar .nga
nje ndryshim i cmimit relativ, duke mbajtur konstante te ardhurat reale,
quhet efekt i zevendesimit.
Ne rastin e produkteve A dhe B te shembullit qe trajtuam me pare,
efektet e te ardhurave dhe te zevendesimit, se bashku, bejne qe
konsumatori te bleje me shume nga produkti A kur cmimi i tij ulet.
Efekti i zevendesimit ka gjithmone shenje negative, pra shenje te
kundert me shenjen e ndryshimit te mimic Nje rritje e cmimit te nje
produkti shkakton ulje te sasise se kerkuar nga ai produkt, pasi
konsumatoret priren te blejne mallra zevendesues, qe jane relativisht me te
lire. Nderkaq, efekti i te ardhurave mund te jete pozitiv ose negativ, ne
vartesi te faktit ne se te mirat jane normale apo inferiore. Per te mirat
normale, efekti i te ardhurave eshte negativ. Kur rritet cmimi i nje te mire,
te ardhurat reale te konsumatorit ulen. Per nje te mire normale kjo do te
thote edhe ulje e sasise se kerkuar prej tij nga kjo e mire. Pra, per nje te
mire normale, efekti i te ardhurave, ashtu si dhe efekti i zevendesimit, ka
shenje te kundert me shenjen e ndryshimit te cmimit. Nderkaq, per nje te
mire inferiore, efekti i te ardhurave ka. shenje te njejte me shenjen e
ndryshimit te cmimit. Kjo do te thote qe efekti i te ardhurave per nje te
mire inferiore eshte pozitiv.
Pra, per te mirat normale efekti i te ardhurave dhe efekti i
zevendesimit plotesojne njeri-tjetrin, i shtohen njeri-tjetrit. Per te mirat
inferiore keto dy efekte kundershtojne njeri-tjetrin dhe rezultati
perfundimtar, ne se sasia e kerkuar rritet apo ulet kur cmimi i tyre
ndryshon, do te varet nga fakti se cili nga te dy efektet eshte me i
fuqishem.

IV. Analiza ordinaliste e zgjedhjes konsumatore

Trajtimi i zgjedhjes konsumatore, bazuar ne dobine marxhinale, qe

presupozon mundesine e matjes se dobise-e per pasoje edhe te ndryshimit
te dobise midis produkteve te ndryshem duke perdorur .numrat kardinale
(teoria kardinaliste), ndesh ne disa veshtiresi kur ballafaqohet me
realitetin. Perfaqesuesit e kesaj teorie nuk treguan ndonje menyre matjeje
74 HYRJE NE EKONOMI

te dobine. Meqenese dobia eshte nje koncept abstrakt, eshte e veshtire te

percaktohet njesia e matjes, te perkufizohet ajo dhe te behen krahasime per
individe te ndryshem. Gjithashtu, per te matur dobine qe perfiton
konsumatori nga konsumi i nje produkti, do te duhej qe faktoret e tjere qe
ndikojne ne nivelin e kenaqesise te mbahen konstante, gje qd eshte e
pamundur.
Ne vitet '30 u zhvillua nje teori tjeter per te analizuar zgjedhjen
konsumatore, sipas se ciles dobia nuk mund te matet kardinalisht dhe
matja kardinale nuk eshte e nevojshme ne kete analize. E rendesishme,
sipas kesaj teorie, eshte vetem renditja e preferencave qe kane
konsumatoret per produktet qe mund te zgjedhin. Per kete arsye ajo quhet
teoria ordinaliste e zgjedhjes konsumatore. Le to shohim me nga afer kete
teori.
Tabela 4.3, paraqet kombinimet e produkteve x dhe y qe i japin
konsumatorit te njejten mase kenaqesie. Domethend, konsumatori eshte
njesoj i kenaqur me 1 njesi x dhe 6 njesi y (kombinimi A) sikurse me 4
njesi x dhe 1,5 njesi y (kombinimi D). Meqenese secili kombinim jep te
njejtin nivel- kenaqesie, konsumatori eshte indiferent ne zgjedhjen midis
kombinimeve te ndryshme. Kombinimet e Tabeles 4.3 quhen zone
indiference, duke pasqyruar faktin se konsumatori nuk ka ndonje
preference te vecante per ndonjerin prej ketyre kombinimeve. Paraqitja
grafike e tyre ne Figuren 4.4 quhet kurbe indiference. cdo pike gjate kesaj •
kurbe paraqet nje nivel te njejte kenaqesie ose dobie totale per
konsumatorin.

Tabela 4.3: Zona indiferente per produktet x dhe y

Kombinimi Produktet
X y
A 1 6
B 2 3
C 3 2
D 4 1,5

Duke shqyrtuar kombinimet indiferente; verejme se konsumatori

-eshte i gatshem te sakrifikoje disa njesi te x per te mane me shume njesi te
y, ose disa njesi te Y-it per te marre me shume njesi te x-it, me kusht qe
kenaqesia totale e tij te mos ndryshoje. Duke supozuar se konsumatori
preferon te kete me shume nga te dy produktet, konkludojme se pjerresia e
kurbes se indiferences eshte gjithmone negative.
 ZGJEDHJA KONSUMATORE DBE KERKESA 75

Preferencat e konsumatorit pasqyrojne ligjin e dobise marxhinale

renese. Keshtu, duke kaluar nga kombinimi A ne kombinimin B,
konsumatori eshte i gatshem te sakrifikoje 3 njesi te y per te mane nje
njesi me shume te x. Ne kalimin nga kombinimi B ne C, konsumatori eshte
i gatshem te sakrifikoje 1 njesi te y per te mane nje njesi shtese te x dhe
nga C ne D eshte i gatshem te sakrifikoje vetem 1/2 njesi te y per te mane
nje njesi shtese te x. Ligji i dobise marxhinale renese ndikon qe kurba e
indiferences te bellet me e sheshte prane boshtit te horizontal.

Figura 4.4: Kurba e indiferences per produktet x dhe y

y
6
5

3
2
1
1/2
1 2 3 4

Kemi thene se zgjedhja midis dy produkteve varet nga vlera

relative ge bleresi i jep sasive shtese to secilit prej tyre. Per te matur kete
vlere relative, perdoret koncepti i normes marxhinale te zevendesimit
(MRS), qe mat sasine e nje produkti (per shembull produktit y) ge bleresi
eshte i gatshem te sakrifikoje (Ay), per te mane nje njesi shtese te nje
produkti tjeter, x (Ax) duke mbajtur konstante dobine totale. Pra,
Dy
MRS = .
Ax
3 1
Ne kalimin nga A ne B, MRS = — = 3. Nga B ne C, MRS = — = 1 dhe nga
1 1
C ne D, MRS = (1/2)/1= 1/2. Norma marxhinale e zevendesimit eshte ne te
vertete raporti i dobive marxhinale te dy produkteve. Keshtu, konsumatori
eshte i gatshem te sakrifikoje 3 njesi y per te mane nje njesi shtese te x ne
76 HYRJE NE EKONOMI

Norma marxhinale e zevendesimit eshte ne te vertete raporti i

dobive marxhinale te dy produkteve. Keshtu, konsumatori eshte i gatshem
te sakrifikoje 3 njesi y per te mane nje njesi shtese te x ne kalimin nga A
ne B. Ai eshte indiferent midis ketyre dy kombinimeve (A dhe B), gje qe
tregon se vlera e produktit x (dobia marxhinale e x) eshte 3 here me e
madhe se vlera e produktit y, gjate kalimit nga A ne B. Ne grafik, norma
marxhinale te zevendesimit matet me vleren absolute te pjerresise se
kurbes se indiferences ne cdo pike te saj.
Ne grafik mund te shtojme kurba te tjera indiference, qe
perfaqesojne nivele te ndryshme dobie. Nje bashkesi kurbash indiference,
te paraqitura ne te njejten figure, quhet harte indiference. Keshtu, secila
prej tre kurbave ne harten e indiferences te Figures 4.5 paraqet nje nivel te
ndryshem kenaqesie. Meqenese supozuam se konsumatori preferon me
shume nga secili prej dy produkteve, dobia totale e tij eshte me e madhe ne
kurben U2 ne krahasim me U1 dhe ne kurben U3 ne krahasim me U2 dhe
Ne pergjithesi, kurbat e indiferences qe ndodhen me larg nga origjina,
paraqesin nivele me te larta te dobise totale.

Figura 4.5: Harta e indiferences

6
5
4
3
2 U3
U2
1 U1

1 2 3 4 5 6 x

Kurbat e indiferences te nje bleresi racional nuk mund te priten.

cdo kombinim i produkteve paraqitet nga nje pike ne nje kurbe dhe nje
pike nderprerje do te duhej te ndodhej ne dy kurba indiference. Por
meqenese cdo kurbe paraqet nje nivel te ndryshem te dobise totale,
nderprerja eshte e pamundur.
 ZGJEDHJA KONSUMATORE DHE KERKESA 77

Per te percaktuar se cfare sasie te produktit X dhe Y do te zgjedhe

per te blere konsumatori, nuk mjafton vetem te njohim preferencat e tij. Ai.
nuk mund te kete cdo gje qe deshiron. Zgjedhjet e tij jane te kufizuara nga
dy faktore: te ardhurat qe zoteron dhe cmimet e produkteve X dhe Y. Le te
shohim sesi ne kuadrin e ketyre kufizimeve konsumatori dO te vendose se
cfare do to bleje.
Supozojme se te ardhurat (m) te konsumatorit jane 60 leke dhe i
shpenzon per te blere dy produktet X dhe Y, cmimet e te cilave jane
perkatesisht Px=15 leke/njesi dhe py=10 lekeinjesi: Ne Tabelen 4.4,
paraqiten disa kombinime alternative te produkteve X dhe Y qe
konsumatori mund te bleje me nivelet e te ardhurave dhe cmimeve -te
dhena me siper. Ne qoftese ai do ti shpenzonte gjithe te ardhurat per
produktin X, do te blinte 4 njesi prej tij dhe asnje njesi nga produkti Y
(situata M).

Tabela 4.4: Mundesite alternative te konsumit te produkteve X e Y

Situata Produkti X Produkti Y
M 4 0
3 1 1/2
. 2 3
1 4 1/2
N 0 6

Nga ana tjeter, ne qofte se i shpenzon te ardhurat vetem per

produktin Y, konsumatori do te blinte 6 njesi prej tij dhe asnje nga X
(situata N). Konsumatori mund te- zgjedhe kombinime te ndryshme midis
ketyre eksti-emeve. Paraqesirn te dhenat e Tabeles. ne Figuren 4.6.
Bashkojme me nje drejtez pikat ekstreme M dhe N. Gjithe kombinimet e
tjera te mundeshme ndodhen mbi kete drejtez, e ,cila quhet , drejteza e
buxhetit. Matematikisht do te paraqitej nepermjet formules:
•Qx • Px + Qy • Py m ,
ku Q perfaqeSon sasite perkatese te produkteve.
• Megjithese drejteza e buxhetit Paraqet gjithe kombinimet e •
mundshme te dy produkteve qe mund te bleje konsumatori, ajo nuk na
tregon se cili prej ketyre kombinimeve eshte me i iniri. Konsumatori mund
te bleje me - shut& nga produkti X • vetem ne qoftese -sakrifikon disa'
produkte Y. Pra, konsumatori nuk mund te arrije asnje kombinim qe
ndodhet lart djathtas drejtezes se buxhetit.
78 HYRJE NE EKONOMI

Figura 4.6: Drejteza e buxhetit

1 2 3 4 5 x

Ndersa gjithe kombinimet qe ndodhen poshte saj jane te tilla qe

nuk shterojne mundesite monetare te konsumatorit, pra mbetet nje pjese e
te ardhurave e pa shpenzuar. Nenvizojme se vlera absolute e pjerresise se
drejtezes se buxhetit mat raportin e dy crnimeve (Px/Py).
Drejteza e buxhetit mund te zhvendoset ne pozicione te ndryshme
nen ndikimin e ndryshirnit te faktoreve percaktues (te ardhurat dhe cmimet
e produkteve). Ne qofte se te ardhurat e konsumatorit rriten, drejteza e
buxhetit (NM) do te zhvendoset lart-djathtas paralelisht me vetveten
(N1M1) dhe e kunderta ne qofte se te ardhurat ulen (Figura 4.7).
Ndersa, ne qofte se ndryshon crnimi i produktit X dhe cmimi i
produktit Y nuk ndryshon, drejteza e buxhetit do te ndryshoje pjerresine e
saj. Keshtu, ne qofte se Px rritet, drejteza e buxhetit do te belle me e
pjerret, duke kaluar ne pozicionin NM' dhe kur Px ulet, behet me e shtrire,
duke kaluar ne pozicionin NM".
. Nje konsumator racional kerkon te siguroje kenaqesine me te
madhe te mundshme kur dihen preferencat e tij (harta e indiferences) dhe
mundesite e kufizuara qe ai ka per plotesimin e tyre (drejteza e buxhetit).
Per te percaktuar zgjedhjen optimale, ballafaqohen preferencat me
mundesite. Ne Figuren 4.8 paraqitet ky ballafaqim i tyre. Konsumatori
eshte i lire te levize ne drejtezen e buxhetit dhe te pozicionohet ne ate pike
qe i siguron atij kenaqesine me te madhe, duke shfrytezuar mundesite qe
ka, pra duke shpenzuar te gjitha te ardhurat e tij
Figura 4.7: Zhvendosje te drejtezes se buxhetit
 ZGJEDHJA KONSUMATORE DHE KERKESA 79

1 2 3 4 5 6 x

Figura 4 8: Zgjedhja optimale

1 2 3 4 5 x

Midis tre kombinimeve to mundshme to paraqitura ne Figure

(a,B,c), kombinimi ne piken B eshte me i miri, sepse ndodhet ne kurben e
indiferences me to larte to mundshme. Duke u spostuar nga kjo pike
pergjate drejtezes se buxhetit lart-majtas apo poshte-djathtas, (per
80 HYRJE NE EKONOMI

shembull ne piken c apo ne piken a), verejme se kenaqesia qe men

konsumatori bie, sepse ai kalon ne nje kurbe indiference me te ulet (Uo).
Keshtu, kombinimi ne piken B paraqet zgjedhjen optimale, ose piken e
dobive totale maksimale.
Ne piken B pjerresia e drejtezes se buxhetit eshte e barabarte me
pjerresine e kurbes se indiferences. Pjerresia e kurbes se indiferences
paraget gjithashtu raportin e dobive marxhinale (ne vlere absolute), ndersa
pjerresia e drejtezes se buxhetit paraqet raportin e cmimeve (ne vlere
absolute). Pra, ne ekuiliber
MUx Px
MUy Py
ose
MUx MUy
Px Py
Ne qofte se ndryshojne te ardhurat e konsumatorit ose cmimet e
produkteve, do te ndryshoje edhe zgjedhja optimale. Keshtu, ne qofte se te
ardhurat e konsumatorit rriten, drejteza e buxhetit do te zhvendoset
djathtas-lart dhe pika e takimit me kurben me te lane te indiferences do te
jete pika e re e zgjedhjes optimale te konsumatorit, e cila perfaqeson nje
kombinim te ri me sasi me te medha te produkteve X dhe Y (kur keto jane
te mira normale).
Le te shohim me nga afer rastin e ndryshimit te cmimit te njerit
prej produkteve, per te evidentuar efektin e zevendesimit dhe efektin e te
ardhurave ne ndryshimin e sasise se kerkuar te produktit qe i ndryshon
cmimi.
Pika E0 ne Figuren 4.9 paraqet zgjedhjen optimale te
konsumatorit, ne kushtet e nje niveli te caktuar te ardhurash dhe cmimesh
te produkteve X dhe Y (te paraqitura nga drejteza e buxhetit, ab) si dhe te
preferencave te tij (qe paraqiten nga kurbat e indiferences U1 dhe U2).
Supozojme se Px ulet ne P'x. Drejteza e buxhetit do te rrotullohet ne piken
a, duke u bere me e sheshte, dhe do te pozicionohet ne al.
Zgjedhja e ekuilibrit ne keto lcullte do te jete pika E2, qe eshte
pika e takimit (por jo e preijes) se drejtezes se re te buxhetit (al) dhe
kurbes se indiferences me te larte te mundshme (U2). Si rezultat i uljes se
cmimit, sasia e kerkuar e produktit X rritet nga (10 (kur cmimi ishte Px) ne
q2 (kur cmimi behet P'x). Pra, efekti total i rritjes ne sasine e kerkuar te
poduktit X eshte q2-q0 (ose distanca q0q2 ne Figure).
 ZGJEDHJA KONSUMATORE DBE KERKESA 81

Figura 4.9: Efekti i zevendesimit dhe efekti i te ardhurave

go -+qi q2

Dime se kjo rezultante eshte pasoje e dy efekteve, efektit te te

ardhurave dhe efektit te zevendesimit. Ulja e cmimit eshte njekohesisht
rritje e fuqise blerese te konsumatorit, ose rritje ,e te ardhurave reale te tij.
Per te percaktuar pjesen e efektit te te ardhurave ne kete efekt total,
pakesojme te ardhurat monetare te konsumatorit ne ate mase qe ai te
siguroje nivelin fillestar te kenaqesise, pra te ndodhet ne kurben fillestare
te indiferences (U1).
Duke ulur te ardhurat monetare, drejteza perfundimtare e buxhetit
(al) zhvendoset paralelisht me vetveten drejt origjines, deri ne piken qe ajo
takon (behet tangente me) kurben fillestare te indiferences. Drejteza
imagjinare e buxhetit (a111) takohet me kurben fillestare te indiferences ne
piken e ekuilibrit El. Distanca nga qi ne q2 ose diferenca q2-qi
perfaqeson efektin e te ardhurave ne kuadrin e efektit total, •ndersa distanca
nga qo ne qi ose diferenca qi-q0 perfaqeson efektin e zevendesimit.
Ne Figuren 4.9, produkti X eshte e mire normale, prandaj te dy
efektet kane shenje negative; me uljen e cmimit te produktit X, te dy
efektet ndikojne ne rritjen e sasise se kerkuar. Ne qofte se X do te ishte e
mire inferiore, efekti i te ardhurave do te kishte shenje pozitive; ulja e
cmimit te produktit X do te ndikonte ne uljen e sasise se kerkuar te tij dhe
efekti total do te percaktohej nga fakti se cili prej ketyre efekteve te
vecanta do te ishte me i madh.
Pervec kesaj • metode te ndarjes se efektit te 'zevendesimit dhe
efektit te te ardhurave, -e cila inban konstante kenaqesine e konsumatorit
82 HYRJE NE EKONOMI

(dobine totale), mund te perdoret edhe nje metode tjeter, qe mban

konstante fugine blerese, me te cilen do te njiheni ne nje kurs me te lane te
Mikroekonomise.
Analiza e bere me riper na sherben edhe per te perftuar kurben e kerkeses
per produktin, te cilit i ka ndryshuar cmimi. Ne Figuren 4.9 pame
ndryshimin ne sasine e kerkuar per te miren X, kur ndryshon cmimi i kesaj
te mire. Kemi mesuar se pikerisht kete lidhje shpreh kurba e kerkeses. Ne
Figuren 4.10a eshte paraqitur perseri efekti total i ndryshimit te cmimit te
mallit X ne sasine e kerkuar per kete mall. Nderkaq, duke u bazuar ne
dinamiken e figures 4.10.a, ne Figuren 4.10b eshte perftuar kurba e
kerkeses per mallin X.

Figura 4.10: Perftimi i kurbes se kerkeses

y

Po

P2 2

Kurba e kerkeses

go q2 sasia e x

cmimit po te mallit X ne kete figure, i pergjigjet sasia qo e ketij

malli. Ulja e cmimit nga po ne p2 ben qe sasia e kerkuar nga malli X te
nitet nga qo ne q2. Pika E0 e Figures 4.10b (qe i pergjigjet pikes E0 te
 ZGJEDHJA KONSUMATORE DBE KERKESA 83

figures 4.10a) shpreh pikerisht kombinimin (qo, po), ndersa pika E2 (qe i
pergjigjet pikes E2 te figures 4.10a) perfaqeson kombinimin (q2, p2). Nga
bashkimi i pikes E0 me pikers E2 perftojme kurben e kerkeses. Kurba e
kerkeses ka pjerresi negative, pikerisht sepse e mira X eshte e mire
normale.

Pyetje per diskutim

1. Ne trajtimin e preferencave te konsumatorit kemi bere supozimin se me

shume.eshte me mire. A eshte ne kontradite me ligjin e dobise marxhinale
renese ky supozim?
2. Supozojme se cmimi i te mires X eshte 2 'eke per njesi kurse i te mires
Y eshte 3 leke per njesi.
a) Nje konsumator qe ble nga dy te mirat, perfiton nje dobi marxhinale prej
80 utile (njesi dobie) nga njesia e fundit e X dhe nje dobi marxhinale prej
150 utile nga njesia e fundit e te blere e Y. A eshte duke maksimizuar
kenaqesine totale ky konsumator? Ne qofte se atij do t'i duhet te beje
ndonje rregullim per maksimizimin e kenaqsise, cfare lloj rregullimi duhet
te beje?
b) Ne fakt, konsumatori blen 5 njesi x dhe 3 njesi y. Ne qofte se supozojme
se ai eshte duke maksimizuar kenaqesine, cfare mund te thoni per normen
e dobive marxhinale te dy te mirave?
3. Shpjegoni kuptimin e secilit prej pohimeve te meposhtme duke u
mbeshtetur ne parimet e zgjedhjes racionale dhe ne konceptin e dobise
marxhinale:
a) Kam deshire te kern nje magnetofon, por nuk jam ne gjendje ta realizoj
kete &shire.
b) Nuk mund ta kuptoj pse ne vitet e fundit cmimet e naftes ne tregun
boteror kane rene, kur nafta vazhdon te jete po aq e dobishme sa edhe me
pare?
c) Per nje bilete koncerti, do te isha i gatshem te paguaja me shume pasi te
kisha perfunduar provimet semestrale, se sa ne nje nate midis ketyre
provimeve.
4. Dobia marxhinale (shprehur ne leke) qe nje konsumator perfiton nga e
mira X, 'e et ne tabelen e me oshtme:
Sasia e blere Dobia marxhinale
(numer njesish) (perfitimi ne leke)
84 HYRJE NE EKONOMI

1 25
2 20
3 15
10

a) Ne gone se cmimi i te mires X eshte 5 leke/njesi dhe konsumatori eshte

racional, tregoni se sa njesi nga kjo e mire do te bleje ky konsumator.
b) Sa eshte madhesia e teprices se konsumatorit ne kete rast?
c) Supozojme se cmimi i te mires eshte 25 leke per njesi dhe se
konsumatori duhet te paguaje 60 leke ne qofte se ble 3 njesi. Duke patur
parasysh keto dy mundesi, si do te jete me mire per konsumatorin, te bleje
1 njesi apo 3 njesi, dhe sa do te jete "teprica e konsumatorit" qe do te
mane ai?
5. Paraqisni grafikisht efektin e zevendesimit dhe te te ardhurave ne sasine
e kerkuar per nje te mire normale Y (te vendosur ne .boshtin vertikal), ne
qofte se cmimi i te kesaj te mire rritet. (Supozoni nivele te dhena te
cmimeve dhe te te ardhurave).
 KREU V

FIRMA T

Per te kuptuar menyren e funksionimit te ekonomike se tregut, eshte

• domosdoshme qe te njohim llojet, organizimin e funksionimin e firmave,
si dhe objktivat e tyre. Ne kete kre paraqiten- llojet kryesore te firmave,
rruget kryesore te rritjes dhe te zhvillimit te tyre, si dhe dokumentet baze te
kontabilitetit te firmes, bilanci dhe pasqyra e rezultatit financiar.

I. Firma dhe objektivat e saj

ceshte firma? Firma eshte nje njesi baze qe organizon dhe

koordinon faktoret e prodhimit, punen, token, kapitalin dhe aftesite
sipermarrese, ne procesin e prodhimit. Firma i kombinon te gjitha keta
burime per te prodhuar mallra ose sherbime.te ndryshme.
Pavaresisht nga vecorite, firmat kane nje varg anesh te perbashketa.
Ato te gjitha ndeshen me probleme te tilla, si:
• cfare malli apo sherbimi te prodhojne dhe ne cfare sasie;
• cfare teknologjie prodhimi te perdorin;
• c'sasi faktoresh prodhimi te perdorin;
• 'cfare strukture organizimi dhe drejtimi te zgjedhin, etj.
Gjithashtu, te gjitha firmat jane te detyruara te llOgarisin tregues te
title ekonomike, si te ardhurat totale, kostua totale, fitimi, etj.
Te ardhurat totale quhen te gjitha t6 ardhurat qe firma siguron nga
shitja e mallrave dhe sherbimeve qe ajo prodhon. Kurse shpenzimet totale
qe behen nga firma per te prodhuat dhe shitur keto mallra 'dhe sherbime,
quhen kosto totale. Diferenca midis te ardhurave totale te firmes dhe kostos
86 HYRJE NE EKONOMI

totale perben fitimin e firmes, i cili mund te jete pozitiv (kur te ardhurat
tejkalojne koston) ose negativ (kur kostua tejkalon te ardhurat). Permasat e
treguesve te mesiperm te firmes varen nga menyra se si firma i zgjidh
problemet e shtruara me siper.
Ne gjithe veprimtarine e saj, firma udhehiciet nga objektiva te
caktuara, njohja dhe mbajtja parasysh e te cilave eshte e nevojshme per te
kuptuar dhe pershkruar sjelljen e firmes ne treg. Pergjithesisht, si objektiv
kryesor i nje firme konsiderohet maksimizimi ifitimit.
Theksimi i objektivit te maksimizimit te fitimit nuk do te thote se
nje firme nuk mund te kete objektiva te tjera. Firmat mund te synojne
gjithashtu ne rritjen e shkalles se pjesemarrjes ne treg ose te pakten ne
ruajtjen e pjeses qe zoterojne. Ato mund te synojne te krijojne nje imazh te
mire ne fushen e punesimit, te fitojne me shume prestigj ne treg, te ruajne
mjedisin nga mbetjet teknologjike, te maksimizojne te ardhurat, etj. Firmat
qe si synim kryesor nuk kane fitimin, quhen organizata jofitimprurese.
Ekonomistet interesohen ne vecanti per maksimizimin e fitimit te
firmes, sepse nje gje e tille jep mundesi modelimi per sjelljen e firmave ne
treg.

Firmat dhe tregjet

Duke organizuar prodhimin, firma koordinon aktivitetet ekonomike
te shumta te individeve. Por firma nuk eshte i vetmi institucion qe koordinon •
aktivitetet ekonomike. Koordinimi mund te arrihet edhe nepermjet tregut.
Tregu sherben si mekanizem per te koordinuar planet e shitjes dhe te blerjes
se individeve te ndryshem. Duke blere inpute dhe sherbime ne shume tregje
individuale, kushdo mund te organizoje prodhimin e te mirave dhe
.sherbimeve qe konsumon.
Le te supozojme, per shembull, se makina e nje personi eshte
prishur. Ka dy rruge nepermjet te cilave ajo mund te riparohet: ose duke e
Guar ne nje firme qe kryen sherbimin e riparimit te makinave, ose duke
koordinuar te gjitha veprimet vete individi ne tregjet e ndryshme. Rruga e
pare quhet koordinimi i firmes, kurse rruga e dyte quhet koordinimi i tregut.
Koordinimi i firmes konsiston ne faktin qe pronari i makines e con
ate ne firmen qe riparon makina. Pronari i kesaj firme koordinon te gjitha
aktivitetet e nevojshme per te riparuar makinen. Pasi rregullohet makina,
pronari i saj paguan parate vetem nje here per te gjitha sherbimet e kryera
prej saj.
Koordinimi i tregut konsiston ne faktin se, per te rregulluar
makinen, pronari i saj duhet fillimisht te pajtoje nje mekanik, i cili duhet te
 FIRMAT 87

shikoje difektin dhe te beje listen e pjeseve te nderrimit si dhe te

instrumenteve qe duhen per t'i vendosur ato. Pastaj, ai duhet te bleje pjeset e
nderrimit ne nje dyqan dhe te mane hua instrumentet nga nje firme qe i jep
ato me qira. Me pas, duhet te gjeje nje mekanik tjeter per te vendosur pjeset
e nderrimit. Nepermjet Icesaj nuge, pronari i makines kryen shume
transaksione
cfare e percakton auger' qe do te zgjedhe pronari i makines?
Pergjigjja eshte: kostoja. Pronari i makines do te ndjeke ate rruge qe eshte
me kosto me te ulet, pra metoden ekonomikisht me eficente. Por koston me te
ulet te ketij sherbimi e realizon firma. Ka tre arsye kryesore pse firmat jane
me eficiente se sa tregjet si koordinatore te aktivitetit ekonomik: ulja e
kostove te transaksioneve, ekonomizimet e shkalles, ekonomizimet e
skudrave te prodhimit.
Kostot e transaksioneve. Sa here qe shitet e blihet nje mall ose
sherbim i caktuar, kemi te bejme me nje transaksion. Kostot e
transaksioneve jane ato kosto qe lidhen me gjetjen e firmave apo individeve,
te gatshem qe te ofrojne mallin apo sherbimin per te cilin ju jeni te
interesuar, me anitjen e marreveshjes perkatese, etj.
Po te veprohet sipas rruges se pare, do te kemi vetem nje transaksion
midis firmes dhe pronarit te makines.Ky i fundit hyn ne marreveshje vetem
me kete firme dhe paguan vetem nje here. Po te ndiqet nuga e dyte, do te
kemi me shume transaksione individuale, sepse pronari i makines do te hyje
ne marreveshje me shume firma, derisa te realizoje negullimin e makines.
Eshte e qarte se ne rastin e pare kostot e transaksionit do te jene me te ulta.
Ekonomizime te shkalles. Ekonomizime te shkalles elczistojne kur
kostua e prodhimit te nje njesie te produktit ulet, ne qofte sP sasia e
prodhimit nitet. Shume firma apo dege kane ekonomizime te shkalles, per
shembull firmat qe prodhojne automobile dhe televizore. Ekonomizimet e
shkalles lidhen me faktore te ndryshem, teknologjike, financiare,
organizative, etj. Nder arsyet organizative mund te permendim ndarjen e
punes dhe specializimin, te misheruara ne skuadrat e prodhimit.
Skuadra e prodhimit eshte nje organizim i tille i prodhimit, ne te
cilin nje grup individesh specializohen ne detyra te caktuara per prodhimin e
nje produkti ose sherbimi. Prodhimi i te mirave dhe i sherbimeve jep shume
shembuj te efektivitetit te ketyre skuadrave, per shembull, linjat e prodhimit
te televizoreve ose te automobilave punojne me me eficense kur individet
punojne ne skuadra, ku secili specializohet ne kryerjen e nje detyre te
caktuar.
88 HYRJE NE EKONOMI

legenese firmat mund te ulin kostot e transaksioneve, te arrijne

ekonomizime te shkalles dhe te organizojne skuadrat e prodhimit ne menyre
eficente, atehere jane ato qe koordinojne ne menyre me eficente shume nga
aktivitetet tona ne krahasim me tregun.
Por ka edhe kufizime ne eficencen ekonomike te firmes. Ne qofte se
firmat behen shume te medha dhe rrisin shkallen e diversitetit te produkteve
qe prodhojne, atehere mund te rriten kostot e pergjithshme per njesi
prodhimi.

II. Llojet e firmave

•Firmat mund te klasifikohen ne menyra te ndryshme, duke mane per

haze kritere te ndryshme. Nje menyre eshte t'i gruposh ato sipas natyres se
produktit qe prodhojne. Firmat qe prodhojne te, njejtin produkt ose produkte
te ngjashme, krijojne nje dege te caktuar. Nje menyre tjeter per t'i
klasifikuar firmat eshte duke u nisur nga kriteri ligjor i organizimit te tyre.
Nisur nga ky kriter kemi tre lloje kryesore firmash: firmat individuale,
firmat me ortake dhe korporatat (shoqerite aksionare).
-Forma e organizimit qe zgjedh nje firme pergjithesisht percaktohet
nga forma e pronesise, struktura e drejtimit te saj, menyra e pageses per
faktoret e prodhimit, etj. Ajo influencohet edhe nga fakti se sa taksa do te
paguaje firma dhe pronaret e saj si dhe kush e men fitimin e firmes dhe kush •
eshte pergjegjes per detyrimet e saj ne qofte se ajo del jashte biznesit. Ne
kuadrin e numrit total te firmave, vendin e pare e zene firmat individuale,
por po te nisemi nga vlera mesatare e shitjeve ne vit, nga fuqia ekonomike
dhe politike, nga numri i te punesuarve ne vendet e zhvilluara ekonomikisht,
nje numer relativisht i yogi korporatash zene nje pozite strategjike
dominuese.

Firmat individuale
Kemi te bejme me nje firme individuale atehere kur ajo eshte prone
e nje pronari te vetem dhe drejtohet vetem prej tij. Kjo eshte forma me e
thjeshte dhe me e pergjithshme e organizimit te firmave. Pronari i firmes
eshte pergjegjes per mbarevajtjen e firmes dhe per detyrimet qe ka ndaj te
tjereve. Si shembull te firmave individuale mund te permendim fermat ne
bujqesi, restorantet, sherbimet individuale, dyqanet e shitjes, firma
peshkimi, ndertimi, etj. Ka() firma jane te vogla, pajtojne ne pune nje numer
te kufizuar punetoresh, pronari merr pjese ne biznes duke kontribuar jo
 FIRMAT 89

vetem me kapitalin por edhe me punen e tij. Krahasuar me llojet e tjera te

firmave, firmat individuale kane nje varg avantazhesh dhe disavantazhesh:

Avantazhet e firmes individuale:

Struktura drejtuese e firmes individuale eshte e thjeshte.
Pronari i firmes i merr vete te gjitha vendimet lidhur me llojin dhe
sasine e produktit, teknologjine qe do te perdore, veprimet e financimit, sa
pajisje kapitale do te bleje dhe sa punetore do te pajtoje ne pune, sa para te
tij do te fuse ne firme dhe sa para te tjera do te marre borxh nga to tjeret, etj.
Pronari e men vete te gjithe fitimin e firmes dhe e perdor ate si te
deshiroje. Kjo e drejte mbi fitimin perben nxitjen me te fuqishme qe ai to
investoje parate e tij ne firme.
Kjo forme biznesi organizohet relativisht lehte. Ka shume pak
kerkesa ligjore lidhur me ngritjen e firmes, rrjedhimisht kostot e organizimit
jane te vogla ose te paperfillshme.
Avantazh tjeter i kesaj forme te biznesit eshte edhe fakti qe ajo jep
nje shkalle te land kenaqesie personale ne drejtimin e firmes dhe marrjen e
vendimeve.
Lehtesia per t'u futur dhe per te dale nga biznesi ben to mundur qe
nje firme e tine te futet lehte dhe shpejt ne nje lloj tjeter biznesi, ne qofte se
nuk ka sukses ne veprimtarine qe ka zgjedhur.
Marrja e vendimeve brenda nje kohe te shkurter ben te mundur qe
keto lloj firmash te jene me fleksibilitet te larte, duke iu pershtatur lehtesisht
kerkesave ne ndryshim te vazhdueshem te konsumatoreve, den ne sherbime
individuale ndaj tyre.
Qarkullimi i kapitalit realizohet ne nje kohe te shkurter dhe fitimi
taksohet vetem nje here, ne forrnen e takses mbi te ardhurat personale.

Disavantazhet:
Pervec avantazheve, nje firme individuale ka edhe disavantazhet e
saj, nder te cilet me kryesori eshte pergjegjesia e pakufizuar financiare.
Pergjegjesia e pakufizuar eshte pergjegjesia ligjore per to gjitha detyrimet e
firmes, den ne maser' e plote te to gjithe pasurise se pronarit to firmes. Ne
qofte se firma nuk ka sukses ne biznesin qe ka zgjedhur dhe per kete arsye
mund te falimentoje, pronari i firmes individuale duhet te shlyeje to gjitha
detyrimet financiare qe ka ndaj firmave te tjera ose bankes. Ne qofte se nuk i
•shlyen te gjitha detyrimet, atij mund t'i sekuestrohet e gjithe pasuria qd
zoteron.
90 HYRJE NE EKONOMI

Nje disavantazh tjeter i firmes individuale eshte se burimet e

financimit te investimeve, te nevojshme per zgjerimin e prodhimit, jane te
kufizuara nga mundesite financiare te pronarit, perfshire edhe mundesite per
te mane hua.
Shpesh konsiderohet si disavantazh i firmes individuale edhe
kufizimi fizik i jetegjatesise se saj nga vete jetegjatesia ose vullneti i pronarit
te saj.
Nder firmat individuale, nje pjese detyrohen te dalin nga biznesi, nje
pjese tjeter vetem sa arrijne te mbijetojne, ndersa nje pjese e trete, ku
perfshihen firmat me te suksesshme, zgjerohen dhe mund te kalojne ne
forma me -te larta te organizimit. Ne kete forme te organizimit te biznesit
shfaqet nje kontradikte midis deshires per t'u rritur dhe zhvilluar dhe
kufizimeve financiare te pronarit.

Firmat me ortake"
Firmat me ortake jane lloji i dyte i zakonshem i organizimit te
biznesit. Firma me ortake mund te krijohet me dy ose me shurne pronare.
Secili prej tyre bie dakord qe te kontribuoje me nje pjese te punes dhe te
kapitalit -te tij ne firme, te mane nje pjese te fitimit te- saj dhe te kete
pergjegjesine e vet ne humbjet apo detyrimet e firmes. Si rregull, ne kete
forme organizimi numri i ortakeve nuk mund te jete mbi nje limit te caktuar.
Nje firme me ortake ka nje strukture organizimi me te komplikuar se
sa nje firme individuale. Ortaket duhet te bien dakort per strukturen e
drejtimit, per &I-10(a qe lidhet me prodhimin dhe shperndarjen e produktit,
per ndarjen e fitimit, etj.
Ashtu si ne firmen individuale, fitimet e firmes me ortake taksohen
si te ardhura personale te pronareve. cdo ortak eshte ligjerisht pergjegjes
per te gjitha detyrimet e firmes, pra ortaket kane pergjegjesi te pakufizuar,
madje nje ortak mund te mbaje pergjegjesi edhe per gabimet qe mund te
bejne ortaket e tjere.
Firmat me ortake zakonisht krijohen ne profesione te tilla, si
arkitekt, kontabilist dhe jurist. Por ato, ashtu si dhe firmat individuale, zene
nje vend te rendesishem edhe ne bujqesi, peshkim, ndertim, tregti me pakice,
furnizimet me ushqime, etj.

Avantazhet
Edhe firma me ortake mund te krijohet dhe te organizohet lehtesisht
ashtu si edhe firmat individuale.
 FIRMAT 91

Kjo forme organizimi e biznesit eshte e afte te terheqe me shume

kapitale se sa firmat individuale, ne kete menyre shtohen burimet financiare
te nevojshme per rritjen dhe zhvillimin e firmes.
Nje avantazh i rendesishem per firmer' me ortake perben edhe fakti
qe ajo ka mundesi te rrise madhesine e kapitalit te mane hua, sepse pasuria
personale e te gjithe ortakeve eshte e pershtatshme per te garantuar
detyrimet e firmes, rrjedhimisht nje firme me ortake ka nje pozite me te mire
kreditore se sa firma individuale.
Firmat me ortake kane aftesi drej tuese dhe organizuese me te larte,
perderisa ekziston mundesia e specializimit te ortakeve ne funksione te
caktuara drej tuese.

Disavantazhet
Disavantazhi kryesor edhe per firmen me ortake eshte pergjegjesia e
pakufizuar financiare. Ne rastin e nje firme me ortake pergjegjesia ndaj
detyrimeve te firmes ndahet ne menyre individuale midis ortakeve, por ka
nje vecori ne krahasim me firmat e tjera individuale: nje ortak mban
pergjegjesi edhe per gabimet ose papergjegjesine e ortakeve te tjere.
Ne firmat me ortake, kerkohet pelqimi i te gjithe ortakeve per cdo
vendim qe lidhet me aktivitetin e firmes. Kur ky pelqim nuk- arrihet, kjo
mund te belie shkak per shperndarjen e firmes.
Marreveshjet per te krijuar nje firme me ortake permbajne veprime
ligjore te nderlikuara per te blere apo shitur pjesen perkatese ne firme.
Rrjedhimisht, firma me ortake mund te shperbehet sapo ndonje ortak
deshiron te dale prej saj.
cdo ndryshim ne perberjen e ortakeve automatikisht con ne
shperberjen e firmes, rrjedhimisht firmat me ortake kane nje jete te kufizuar
ne biznes. Sa here qe nje ortak terhiqet nga firma ose vdes, pushon se
vepruari marreveshja e bere me pare. Edhe futja e nje ortaku te ri sjell si
pasoje hartimin e nje marreveshje te re.
Megjithese ne krahasim me firmat individuate firma me ortake ka
avantazh sepse i shtohen burimet financiare ne dispozicion, megjithate,
kufizueshmeria e numrit te ortakeve ben, qe mundesite financiare te saj te
jene te kufizuara.

Korporatat
Korporatat jane nje forme e njohur e organizimit te biznesit,
megjithese ato nuk jane te shumta si numer ne krahasim me dy format e
92 HYRIE NE EKONOMI

analizuara me siper. Kapitali i nje korporate formohet nepermjet shitjes se

aksioneve, prandaj ato shpesh quhen shocieri aksionare.
Aksioni eshte nje titull prondsie ndaj nje pjese te pasurise se
shoqdrise, nje leter me vlerd qo vdrteton se nje individ ka investuar ne shoqeri
vleren nominale te aksionit dhe se ka to drejten te marre pjese ne fitimin e
shocierise, ne perputhje me kete vlerd nominale. Aksionistet rnarrin nje pjese to
fitimit te shocierise aksionare ne formen e dividentit.
Mbajtesit e aksioneve jane bashkepronare to shoqdise aksionare, por
ndryshe nga firmat me ortake, ata kane pergjegjesi te kufizuar, dornethend
kane pergjegjesi ligjore vetem per vleren e investimit fillestar qe kane futur ne
shoqdri. Pra, no qofte se shoqeria falimenton, ajo cka mund to humbas8
mbajtesi i aksioneve eshte vlera e investimit fillestar qe ai ka bere ne shoqdri
dhe nuk preket pasuria e tij personale per to shlyer detyrimet e firmes.
Mbajtesi i nje- aksioni round ta shese ate ne qofte se ddshiron. Ne
shoqdritd aksionare pa oferte publike aksionet mbahen privatisht dhe mund te
shiten e te blihen vetem me marreveshje td te gjithe aksionisteve. Ne shoqdrite
aksionare me oferte publike, aksionet blihen dhe shiten ne tregun e letrave me
vlere, ne burse.
Struktura drejtuese e shoqerive aksionare nuk eshte e njejte. Disa
kompani nuk jane me te medha se sa nje firme individuale dhe kane nje pronar
kryesor, i dill merr td gjitha vendimet. Te tilla shoqdri drejtohen ne to njejten
menyrd si firmat
Shogeritd e medha aksionere kane nje strulcture me td komplikuar.
Organi me i larte i nje shogerie te tulle eshte mbledhja e pergjithshme e
aksionisteve, e cila vendos per ceshtjet kryesore td aktivitetit te saj. Nga kjo
mbledhje zgjidhet, me shumice votash, bordi i drejtoreve. cdo aksion i blerd
eshte i vlefshem per nje vote. Per shembull, ne qofte se nje individ ka blere
100 aksioneve, ai ka to drejten e 100 votave. Bordi i drejtoreve zgjedh
presidentin. Nen bordin e drejtoreve jane dejtoret ekzekutive, to cilet jane
pergjegjes dhe drejtojne sektore te tille si prodhirni, marketingu, fmanca,
kerkim-zhvillimi, ku punojne specialistd te ndryshem.
Fitimi i nje pronari te nje firme individuale apo td nje firme me ortake
taksohet si e ardhur personale e tij. Ne rastin e nje shoqdrie aksionere, procesi
i taksimit mbi te ardhurat eshte me i komplikuar dhe, nga pikpamja e
mbajtesve te aksioneve, perben nje disavantazh krahasuar me format e tjera te
biznesit. Le ta ilustrojme kete me nje shembull.
Nje shocieri me 1 milion aksione realizon nje fitim para vendosjes se
takses prej 10 milione leke, ose 10 leke per aksion. Nga qeveria vendoset nje
 FIRMAT 93

takse mbi te ardhurat e shoqdrisd aksionere ne masen 3 rniliond leke, ose 3

leke per aksion. Mbetdn 7 milione leke pas pageses se takses mbi td ardhurat,
ose 7 lekd per aksion. Nga kjo shume, shoqdria vendos qe 5 milione leke
rifute ne biznes per rritjen e prodhimit dhe 2 milionet e mbetur t'ua paguaje
aksionisteve, ne formen e dividendeve.
Aksioneret e perfshijne dividendin prej 2 milione lekdsh ne td ardhurat
e tyre personale, te cilat gjithashtu taksohen. Ne kete menyre, te ardhurat e
mbajtesit te aksionit taksohen dy here. Se pari, ato taksohen duke gene si .
pjese e fitimit total td shoqdrise dhe, se dyti, si pjese e td ardhurave personale
te aksionereve.
Megjithate, nje korporatd mund to shnderroje kete disavantazh ne
avantazh, ne qofte se vepron ndryshe me fitimin e saj. Le te supozojme se
fitimi nuk u shpemdahet ne forme dividendi aksionistdve, por riinvestohet ne
biznes. Ateherd, td ardhurat e shoqdrisd aksionere taksohen vetem nje here, ne
masen 30% te fitimit te saj. Per nje mbajtes aksionesh, pagesa prej 30% e
takses mbi fitimin e mbajtur ne korporate eshte me e vogel se sa ajo qe ai do
td paguante si taksd mbi to ardhurat e shogerise dhe mbi te ardhurat
personale, te marra se bashku.
Nje korporate e vogel nxitet nepermjet takses qe te jete e interesuar
per te rifutur fitimin ne biznes. Tatimet mbi fitimet e riinvestuara vendosen to
diferencuara: ato jane zakonisht me td ulta per korporata te vogla dhe rriten
me rritjen e permasave te korporates. Duke i mbajtur divedenddt td ulet dhe
duke mbajtur me shumd fitim ne korporate, totali i takses qe paguhet eshte i
Wet. Kjo ben qe korporata td rritet me shpejt, nderkohe qe shmanget ose
zbutet taksimi i dyfishte.
Krahas avantazhit to pergjegjesise se kufizuar qe kand aksionistet,
forma e organizimit td biznesit me korporata ka edhe nje avantazh tjeter,
vazhdimesine e biznesit. Aksionistet nuk mund te terheqin kapitalin qd kane
investuar ne shoqdri, por ata mund te shesin aksionet qe kane blere ne bursd.
Kjo shitje bdhet me cmimet e tregut dhe jo ne haze td vleres nominale te
aksionit.
Mbajtesi i aksionit mund te siguroje te ardhura shtesd, ne qoftd se e
shet aksionin me cmim me td lartd se vlera nominale e tij, por dhe mund te
humbase ne qoftd se e shet me cmim me te uldt. Bleresit e rinj td aksioneve -
behen bashkepronare to shoqdrise aksionare dhe korporata vazhdon to
mbijetoje ne biznes.
94 HYRTE NE EKONOMI

III. Rruget e rritjes se kapitalit nga firmat

Firmat individuale dhe firmat me ortake mund te shtojne kapitalin e

tyre duke mane hua nga miqte ose nga banka. Kufizueshmeria e ketyre
burimeve kufizon edhe mundesitd e filmes per t'u zgjeruar.
Korporata paraqet nje avantazh te theksuar ne kete drejtim. Burimet
financiare kryesore qe mund to siguroje korporata ndahen ne burime
financiare te jashtme dhe burime financiare te brendshme. Per to siguruar
burime financiare te jashtme, korporata perdor kdto rruge kryesore: shitja e
obligacioneve; emetimi i aksioneve; marrja e kredive bankare.

Shitja e obligacioneve
Obligacioni eshte nje let& me vlere qe i sjell mbajtesit te tij to ardhura
to pervitshme, ne bazd te perqindjeve fikse to caktuara me pare. Nje
obligacion perben nje detyrim afatgjate, 10-15 vjecar, per korporaten
.Korporata eshte e detyruar te paguajd vleren e obligacionit ne kohen e
caktuar, pavaresisht ne se eshte me fitim apo jo. Bleresi i obligacionit i
paguan korporatds, ne momentin e blerjes, nje shume parash te barabarte me
vleren nominale to obligacionit, te supozojme 150 mije lekd. Korporata kryen
dy lloj pagesash ndaj mbajtesit te obligacionit: a) Pagesen e interesit, e cila
beet periodikisht cdo vit, gjate gjithe jetes se obligacionit. Ne qofte se norma
e interesit eshte, p'r shembull 10% ne vit, atehere pagesa e interesit per nje
obligacion me vlere nominale prej 150 mije lekesh do te ishte 15 mije leke ne
vit. b) Pagesen e 150 mije lekeve, ose to vleres nominale to obligacionit, ne
&ten e maturimit te borxhit, pra kur plotesohet afati i detyrimit. Kuptimi
ekonomik i emetimit te obligacioneve nga ana e korporates qdndron ne
diferencdn midis te ardhurave nga perdorimi i kdtij kapitali te huajtur dhe
interesave te paguara.
Krahas obligacioneve te zakonshme, elczistojne edhe obligacione te
konvertueshme. Ato dallohen nga obligacionet e zakonshme sepse, para nje
date td caktuar, mund te kembehen me aksione sipas nje norme te caktuar,
p.sh. nje obligacion me 10 aksione. Ne qofte se prespelctiva e korporatds eshte
e favorshme, mbajtesi i obligacionit to kOnvertueshem mund to kembeje at
me aksione dhe te behet bashkepronar ne korporate. Ne te kundert, ne qofte se
korporata nuk ka perspektive te mire, mbajtesi i obligacionit to konvertueshdm
mund te prese maturimin e tij dhe te mane interesin dhe pagesen fillestare.
Meqdnese mbajtesi i ketij lloj obligacioni ka mundesine e konvertueshmerise,
norma e interesit eshte me e ulet se ajo e obligacioneve te zakonshme.
 FIRMAT 95

Emetimi i aksioneve
Ekzistojne tre lloje kryesore aksionesh: aksione te zakonshme, aksione
to preferuara dhe aksione te konvertueshme.
Perkufizimin e aksionit te zakonshem tashme e njohim. Aksioni i
zakonshem i jep te drejte mbajtesit te tij te jete bashkepronar i korporates, te
votoje ne mbledhjen e pergjithshme dhe te mane pjese ne zgjedhjen e
drejtoreve. Pronari i aksioneve te zakonshme shpreson td marre to ardhura ne
formen e dividendit cdo vit dhe pret qe kjo e ardhur te rritet nga viti ne vit.
Madhesia e dividendit qe ai merr varet nga suksesi i korporatds. Ne vite te
veshtira ai mund te mos mane fare dividend.
Aksionet e preferuara jane te ngjashme me shume me obligacionet se
sa me aksionet e zakonshme Mbajtesit e tyre zakonisht kane te drejte te
perfitojne nje norme interesi fikse dhe nuk mund te kerkojne rritjen e saj ne
qofte se korporata ecen mire. Ne radhen e, pageses se interesit, mbajtesit e
aksioneve to preferuara gendrojne perpara mbajtesve te aksioneve te
zakonshme, por pas mbajtesve te obligacioneve.
Aksionet e konvertueshme jane te ngjashme me obligacionet dhe
aksionet e preferuara persa i perket menyres se pageses se interesit. Edhe per
keto lloje aksionesh nonna e interesit eshte fikse. Por, mbajtesit e aksioneve
te konvertueshme, ne dallim nga mbajtesit e aksioneve te dy llojeve te tjera,
kane te drejte per fi konvertuar ato ne aksione to zakonshme ne nje date te
specifikuar.

Marrja e kredive bankare

Nje rruge tjeter per te rritur kapitalin e vet per korporaten eshte
marrja e huase (kredise) nga banka. Ndryshe nga aksionet dhe obligacionet,
kredia bankare nuk shitet ne tregjet financiare. Ajo eshte nje hua qe sigurohet
me marreveshje midis korporates dhe bankes. Kredia bankare dallohet nga
obligacioni sepse, se pan, ajo jepet, si rrregull, per periudha me
afatshkurtera, maturohet per disa muaj deri disa vjet. Se dyti, norma e
interesit bankar eshte e luhateshme, ajo leviz sipas kerkeses dhe ofertes.
Emetimi i aksioneve, shitja e obligacioneve, marrja e kredive bankare,
jane burime financiare qe vijne nga jashte korporates dhe luajne nje rol te
madh ne rritjen dhe zhvillimin e saj. Por, ajo ka edhe burime te brendshme te
rritjes.. Nje burim i tulle eshte pjesa e fitimit cie nuk shperndahet, por rifutet ne
biznes. Nje burim tjeter eshte fondi i amortizimit i destinuar per zevendesimin
e makinave, pajisjeve, etj. per sa kohe qe ato nuk jane konsumuar plotesisht.
96 HYRJE NE EKONOMI

Krahas burimeve financiare to brendshme dhe to jashtme, nje rruge

tjetdr e rritjes eshte shkrirja e firmave. Shkrirja mund td realizohet nepdrmjet
gllaberimit ose ndpermjet marreveshjes midis dy apo me shume firmave per
t'u bashkuar dhe per td krijuar nje firme td re. Motivet mund to jene te
ndryshme, por motivi kryesor eshte synimi per to patur nje fitim me to madh.
Format kryesore me anen e to cilave realizohen gllaberimet ose
bashkimet e firmave jand:
Bashkimi vertikal, qe ndodh kur bashkohen dy ose me shume firma td
nje dege, qe realizojne stade te ndryshme to procesit te prodhimit. P.sh. ne
industrine e naftes mund to bashkohen nje firme e kdrkimit td naftes me ate te
perpunirnit td saj, ose kjo e fundit mund te bashkohet me nje firme qd e
shperndan naften dhe nenproduktet e saj.
Bashkimi horizontal, qd ndodh kur bashkohen dy ose me shume firma
qe prodhojne to njejtin produkt ose shdrbim, ose qd realizojne stade te
ngjashme td procesit td prodhimit.
Bashkimi i firmave, aktivitetet e te cilave nuk lidhen drejtperdrejt me
njeri-tjetrin, duke formuar konglomerate. Ky lloj bashkimi dallon per
diversitetin e prodhirneve ose sherbimeve qe realizohen ne te. Konglomeratet
kart sot nje shtrirje te gjere, den ne permasa nderkombdtare.

IV. Kontabiliteti i firmes. Bilanci dhe pasqyra e rezultatit

financiar

Kontabiliteti i firmes eshtd i nevojshem si burim informacioni per

blerdsit e mundshdm te aksioneve dhe obligacioneve td saj dhe si instrument i
rendesishem per to ndihmuar drejtuesit e firmes per marrjen e vendimeve dhe
per njohjen e ecurise se biznesit dhe vleres se tij. Firmave u duhet td mbajne
kontabilitetin edhe per shkak to detyrimit per to paguar taksat.
Dokumentet me te rendEsishme to kontabilitetit jane bilanci dhe
pasqyra e rezultatit fmanciar. Bilanci i firmes paraqet gjendjen financiare td
saj ne nje moment kohe to dhend, per shembull, bilanci i nje firme per vitin
1999 paraqet gjendjen fmanciare td saj me 31 dhjetor 1999. Pasqyra e
rezultatit financiar pdrmbledh transaksionet e firmes gjate nje periudhe kohe
te dhene, pdr shembull gjate nje viti. NE ketd pasqyrd regjistrohet rrjedha e to
ardhurave, kostove dhe diferenca midis tyre (fitimi ose humbja) per periudhen
perkatese.
 FTRMAT 97

Bilanci i fumes ka dy and, Aktivin, i cili paraqet mjetet qe jane ne

perdorim te firmes dhe Pasivin, i cili paraqet burimet e ketyre mjeteve, pra
detyrimet qe ka firma ndaj te treteve si dhe burimet e veta te firmes.
Diferenca midis aktivit dhe burimeve jo te veta te firmes (detyrimeve
te saj ndaj te treteve) perben vleren neto te saj, e cila, per nje korporate, merr
formen e aksioneve. Parim themelor i bilancit te firmes eshte barazia e aktivit,
qe shenohet ne anen e majte te bilancit (Tabela 5.1), me pasivin, qe shenohet
ne anen e djathte.

Tabela 5.1: Bilanci i nje firme qe prodhon kepuce

(31 Dhjetor 1999 ne mije leke)
AKTIVI PASIVI
Mjete qarkulluese Detyrime korrente
Para 20.000 Pagesa per t'u kryer 20.000
Inventare 80.000 Detyrime rrjedhese 30.000
Mjetet te fiksuara Detyrime afatgjata
Pajisje 150.000 Obligacione 100.000
Ndertesa 100.000
Kapitali (vlera neto e firmes) 200.000
TOTALI 350.000 TOTALI 350.000

Theksojme se, megjithese te dy an& e bilancit duhet te barazohen

ekzaktesisht, kjo nuk do te thote se gdo element apo ze i aktivit eshte i
barabarte me gdo element te pasivit. Rendesi te vegante ka menyra e
llogaritjes se zerave te vecante te bilancit dhe e paraqitjes se tyre ne te, per te
siguruar qe kontabiliteti te jete unik, i qarte dhe i kuptueshem nga te gjithe. Te
gjitha keto studiohen me hollesi ne lenden e Kontabilitetit.
Pasqyra e rezultatit fiananciar tregon se cfare ndodh gjate nje
periudhe kohe p.sh. gjate nje viti, me te ardhurat dhe shpenzimet e firmes. Nje
paraqitje e thjeshte e kesaj pasqyre jepet ne Tabelen 5.2. Duke komentuar
pasqyren e rezultatit financiar te dhend ne kete tabele, veme re se gjate vitit
(janar-dhjetor '99) firma ka pasur 2.185 mije leke te ardhura totale nga shitjet,
nga dhenia me qira e ambienteve te saj si dhe nga sherbimet qe u ka here te
treteve. Duke zbritur koston totale prej 1.924 mije leke nga keto te ardhura,
llogarisim fitimin para taksave, qe eshte i barabarte me 261 mije 'eke. Taksa
mbi te ardhurat e firmes ishte 51 mije leke. Atehere, fitimi neto rezulton te
jete 261-51=210 mije leke. Prej ketij fitimi, 15 mije leke u paguhen si
dividend mbajtesve te aksioneve, ndersa 195 mije leke riinvestohen.
98 HYRTE NE EKONOMI

Tubela 5.2: Pasqyra e rezultatit financiar te firrnYs qe prodhon kompjutera

(Janar-Dh etor 1997, ne mije leke)
I. Te ardhurat 2.185
a) nga shitjet 1.693
b) nga qirate dhe sherbimet 492
2. Minus kostot 1.924
a) kostot, perjashtuar zerat e meposhtem 977
b) amortizimi 140
c) kostot e shitjes dhe ato administrative 619
d) shpenzimet per kerkim zhillim 161
c) interesi neto 27
3. Fitimi para takses(1-2) 261
4. Minus taksen mbi te ardhurat 51
5. Fitimi neto (3-4) 210
a) dividendi 15
b) fitimi i pashperndare 195

Rezultati financiar i fumes pasqyrohet edhe ne bilancin e saj, pra keto

dy dokumente kryesore td firmes jane te lidhur me njeri tjetrin.

Pyetje per diskutim

1. c'eshte firma? Cilat jane objektivat e saj? Pse nje firme nuk mund te
mbijetoje ne nje ambjent konkurues ne qofte se nuk ben perpjekje per te
maksimizuar fitimet?
2. Nje individ zoteron nje sasi te caktuar kapitali para dhe deshiron te futet ne
nje bisnes. Per kete qellim, ai deshiron te krijoje nje firme me ortake. A eshte
kjo rruga e vetme per t'u futur ne bisnes? A do te ishte me mire te krijonte nje
firme individuale apo ta investonte kapitalin e tij ne nje shoqdri aksionere?
Cilat do te ishin avantazhet dhe disavantazhet e seciles forme te organizimit te
firmes?
3. Nje individ ndodhet perpara alternativave: ta ndertoje vete nje vile duke i
realizuar to gjitha transaksionet nepermjet tregut apo te lidhe kontrate me nje
firme ndertuese. Cilen alternative duhet te zgjedhe ai dhe pse? Cilat jane
kostot e transaksionit ne qofte se ai do ta ndertoje vete vilen? A mund ta
pergjithesoni kete shembull.konkret nepermjet koncepteve koordinim i firmes
dhe koordinim i tregut? Shpjegoni avantazhet dhe disavantazhet e tyre.
 FIRMAT 99

4. Percaktoni cilat jane burimet fmanciare te rritjes dhe te zhvillimit te

firmave. Cilin burim do te vleresonit me shume dhe pse?
5. Argumentoni pse eshte e domosdoshme mbajtja e kontabilitetit nga ana e
firmave, pse firmat duhet te ndertojne, ne periudha kohe te caktuara, bilancin
dhe te paraqesin pasqyren e rezultatit financiar. Cili eshte dallimi kryesor
midis ketyre dy dokumenteve qe urban firma? A ka lidhje midis tyre?
 KREU VI

TEORIA E PRODHIMIT DHE PRODUKTIT

MARXHINAL

Studimi i firmes fillon me analizen e prodhimit. Prodhimi i

transformon burimet prodhuese ne mallra e sherbime. Ky kre i kushtohet
pikerisht analizes se prodhimit ne periudha afatshkutra dhe ne periudha
afatgjata. Ne kete kuader do te trajtohen disa kategori kryesore te prodhimit
si produkti total, produkti mesatar, produkti marxhinal dhe lidhja midis tyre.
Do te trajtohet edhe veprimi i ligjit te te ardhurave zbritese; te ardhurat e
shkalles; faktori kohe dhe ndryshimet ne teknologji.

I. Funksioni i prodhimit ne periudha afatshkurtra

Prodhimi eshte nje proces me anen e te cilit burimet kthehen ne te

mira dhe sherbime te ndryshme. Ky proces realizohet nepermjet nje metode
te caktuar, e cila kerkon kombinime te caktuara te inputeve. Lidhja midis
inputeve te perdorura dhe sasise se produktit te marre jepet me anen e
funksionit te prodhimit. Per te paraqitur modelin e funksionit te prodhimit te
nje firme per nje periudhe afatshkurter, eshte e nevojshme te bejme disa
supozime:
• Se pari, supozohet se qellimi i firmeS eshte maksimizimi i fitimit.
• Se dyti, per te thjeshtuar analizen teorike dhe grafike, supozohet se
firma perdor vetem dy inpute: punen dhe kapitalin. Inputi pune
supozohet medhesi e ndryshueshme, kurse inputi kapital madhesi e
fiksuar.
 PRODHIMI DHE PRODUKTI MARXHINAL 101

• Se treti, firma vepron ne nje treg ne konkurence te plote si per produktin

qe prodhon dhe shet, ashtu edhe per fuqine punetore qe puneson. Pra,
firma eshte cmimpranuese ne tregun e produkteve dhe pagepranuese ne
tregun e punes.
• SC katerti, pagat perfaqesojne te vetmin kosto te punes dhe puna qe
perdor firma supozohet homogjene, pra nje njesi pune nuk dallon nga
nje njesi tjeter e saj.
• Se pesti, firma nuk e ndryshon teknologjine e perdorur.
Duke u mbeshtetur ne keto supozime baze, mund te japim edhe
perkufizmin e funksionit te prodhimit: Funksioni i prodhimit shpreh lidhjen
midis sasis6 SC inputeve te perdorura dhe produktit te prodhuar. Ai tregon se
cila eshte sasia minimale e inputeve qe duhet t6 perdore firma per te
prodhuar nje sasi te dhene produkti ose, cila eshte sasia maksimale e
produktit qe mund te realizohet me nje sasi te dhene te inputeve. Analitikisht
kjo lidhje jepet nga ekuacioni:
Q= f(K,L), (1)
Ekuacioni i mesiperm tregon se madhesia e produktit (Q) eshte
funksion i madhesise se kapitalit te fiksuar ( K) dhe variablit punC (L) te
perdorur nga firma me nje gjendje te dhene te teknologjine. Ai tregon se si
ndryshon prodhimi maksimal i arritshem, ne qofte se ndryshojme madhesite
e inputit variabel t6 perdorur. NC nje periudhe afatshkurter, kur madhesia e
kapitalit eshte e fiksuar dhe puna merret si faktor variabel, firma mund te
prodhoje me shume produkt ne qofte se pajton me shume punetore.
Funksioni i prodhimit mund te paraqitet edhe ne forme tabelare e grafike.
Tabela 6.1 dhe Figura 6.1 ilustrojn6 pikerisht nje funksion prodhimi ne
periudha afatshkurtra.
shte supozuar nje firme qe prodhon kepuce. Eshte supozuar
gjithashtu se firma perdor vetem nje makine per prodhimin e kepuceve, pra
madhesia e kapitalit eshte e fiksuar, kurse puna eshte faktor i ndryshueshOrn.
Sic shihet nga Tabela 6.1, kur sasia e punes eshte 0, nuk prodhohen asnje
pale kepuce, kurse me rritjen e numrit te punetoreve rritet edhe numri i
paleve te kepuceve te prodhuara. Sasia e produktit e prodhuar nga
kombinimi i inputit pune L dhe inputit kapital K quhet produkt total (ose
produkt total fizik) dhe simbolikisht shenohet me Q ose TP.
NC Figuren 6.1 produkti total fizik (TP) eshte paraqitur ne menyr6
grafike, duke ndertuar kurben TP, e cila tregon maksimumin e produktit per
cdo sasi te inputit pune te perdorur. Pikat a, b, c f ne kurben e produktit
total fizik u korespondojne rreshtave perkates te. Tabeles 6.1. Kurba e
102 HYRJE NE EKONOMI

produktit total fizik vecon nivelet e arritshme te prodhimit nga nivelet e

paarritshme te tij. Te gjitha pikat siper kesaj kurbe tregojne nivele te
paarritshme te prodhimit (per shembull pika g), kurbe pikat nen kurbe
tregojne nivele te arritshme, por jo eficente te prodhimit (per shembull. pika
h). Vetem pikat ne kurbe jane nivele te arritshme dhe njekohesisht eficente
te prodhimit.

Tabela 6.1: Funksioni i prodhimit Figura 6.1: Kurbat e produktit

te kepuceve total
Puna Produti total Q
(1-) (Q)
15
0 0
b 1 4 10
2 10
d 3 13 5
e 4 15
f 5 16

1 2 3 4 5 Q

Nje koncept i rendesishem qe lidhet me prodhimin eshte produkti.

marxhinal, qe simbolikisht do to shenojme MP. Produkti marxhinal i nje
faktori te ndryshueshem mat ndryshimin ne produktin total qe rezulton nga
ndryshimi me nje njesi ne madhesine e inputit te perdorur. Keshtu, produkti
marxhinal i punes eshte ndryshimi ne produktin total qe rezulton nga nje
ndryshim me nje njesi te sasise se punes te perdorur, duke mbajtur
madhesine e kapitalit konstante. Ne shembullin e firmes qe prodhon kepuce,
produkti marxhinal i punes eshte numri shtese i paleve te kepuceve te
prodhuara cdo dite, te cilat perfitohen duke pajtuar nje njesi pune shtese.
Keshtu, -nga Tabela 6.1 veme re se, ne qofte se numri i punetoreve
rritet nga 2 ne 3, pra me nje njesi, produkti total rritet nga 10 ne 13 pale
kepuce. Kjo do te thoshte se punetori i fundit i pajtuar e nit produktin total
me 3 pale kepuce. Analitikisht produkti marxhinal jepet nga formula:
•
MP = ATP
■ AL
ku ATP eshte shtesa ne produktin total dhe AL shtesa ne inputin pune.
Ne rastin e shembullit te mane me siper,
 PRODHIMI DBE PRODUKTI MARXHINAL 103

13 — 10 = 3.
MP=
3—2
Kur AL, shtesa e inputit pune, eshte e barabarte me 1 njesi,
produkti marxhinal del i barabarte me shtesen e prodhimit total, ATP = 3.
Ne kete rast, per to gjetur produktin marxhinal mjafton to zbresim nga TP e
rreshtit to dyte, TP e rreshtit to pare, e keshtu me radhe, sikurse eshte
vepruar ne Tabelen 6.2. Megjithate, per llogaritjen e sakte to produktit
marxhinal, duhet to mbajme parasysh vetem ndryshime shume to vogla to
variablit to ndryshueshem.
Ne Figuren 6.2a riparaqitet kurba e produkti total fizik, ndersa
produkti marxhinal fizik eshte dhene nepermjet lartesise se kuadrateve, e
cila pas njesise se dyte to punes fillon to zvogelohet.

Tabela 6.2: Produkti marxhinal

Puna Produkti total Produkti marxhinal
(L) (TP) (MP)
a 0 0
b 1 4 4
2 10 6
d 3 13 3
e 4 15 2
16

Figura 6.2: Produkti total (a) dhe produkti marxhinal (b)

(a) (b)
TP

15
TP
10

2 3 4 5 Q

Verne re se egziston nje lidhje midis kurbes se produktit total dhe

104 HYRJE NE EKONOMI

kurbes se produktit marxhinal: sa me e pjerret td jete kurba e produktit total,

aq me i larte eshte niveli i kurbes se produktit marxhinal.
Gjeometrikisht produkti marxhinal i punds mund te llogaritet duke
matur pjerresine e tangentes se hequr ne piken perkatese te kurbes se
produktit total. Produktin marxhinal e percaktuam si raport te shteses te
produktit total ndaj shteses ne sasine puns, per ndryshimet shume td vogla te
saj. Ky raport mat pikerisht pjerresine e kurbes se produktit total. Per
shembull, kur firma puneson 2 punetore (Figura 6.3a), pjerresia e kurbes se
produktit total jepet nga raporti cg / og = 10/ 2 = 5. Produkti total arrin ne
maksimum ne piken f, td ciles i pergjigjen 5 njesi pune. Tangentja e hequr ne
kete pike te kurbes e ka pjerresine td barabarte me zero, perderisa eshte
paralele me boshtin horizontal; pra edhe produkti marxhinal perkates do te
jete i barabarte me zero. Ne qofte se firma pajton njesi pune shtese pas kesaj
pike, produkti total bie dhe produkti marxhinal merr vlera negative. Kur kemi
te bejme me nje funksion te vazhdueshem te prodhirnit total, produkti
marxhinal i punds mund te perkufizohet si vlera e limitit to raportit AQ AL ,
kur ndryshimi ne njesite e punes tenton ne zero. Pra, produkti marxhinal
mund td matet me derivatin e funksionit ne piken perkatese.
Ne analizat ekonomike, krahas treguesve to produktit total dhe
produktit marxhinal, perdoret edhe treguesi i produktit mesatar, qe
simbolikisht do to shdnojme AP. Produkti mesatar llogaritet si raport i
produktit total me njesite e punds to perdorura. Per shembull, kur TP =10 dhe
L = 2, produkti mesatar do td jete AP=10:2 = 5. Vlerat e produktit mesatar to
firmes se kepuceve jepen ne Tabelen 6.3

Tabela 6.3: Produkti mesatar

Puna (L) Produkti total (TP) Produkti mesatar (AP)
b 1 4 4.00
c 2 10 5.00
d 3 13 4.33
e 4 15 3.75
f 5 16 3.20

Grafikisht produkti mesatar paraqitet ne Figuren 6.3. Ne Figural

6.3a produkti mesatar matet me pjerresine e drejtezes qd del nga origjina dhe
kalon neper piken perkatese to kurbes se produktit total. Per shembull, ne
pikdn d tre punetore prodhojne 13 pale. kepuce. Pjerresia e drejtezes se dale
nga origjina (OC) eshte e barabarte me produktin total ne kete pike, pjestuar
 PRODHIMI DHE PRODUKTI MARXHINAL 105

me numrin e punetoreve to punesuar, pra 13:3 = 4,33, qe do to thote se

produkti mesatar eshte 4,33 pale kepuce per punetor. Ne to njejten menyre
llogaritim produktin mesatar ne piken c, ne to cilen ai arrin maksimumin e vet
(10:2 = 5). Gjeometrikisht kjo provohet nga fakti se nuk ka asnje drejteze
tjeter qe to dale nga origjina dhe to kete pjerresine me to madhe se drejteza OI.
Produkti- mesatar ne kete pike eshte i barabarte ine produktin marxhinal,
perderisa rrezja e hequr nga origjina eshte njekohesisht tangente ndaj kurbes
se produktit total ne to njejten pike.

Figura 6.3: Kurba e produktit total (a) dhe kurbat e produktit mesatar dhe atij
marxhinal (b)

0 1 2 4 5

MP
6
5
4
3
2
1
106 HYRJE NR EKONOMI

Figura 6.3b paraqet kurben e produktit mesatar dhe eshte ndertuar

duke marre per bazd te dhenat e Tabeles 6.3. Verne re se produkti mesatar me
i larte arrihet ne pikeprerjen e kurbes se produktit mesatar me ate te produktit
marxhinal, qe i korespondon pikes c ne Figura 6.3.b. Theksojme se kur
produkti marxhinal eshte me i madh se produkti mesatar, pra, persa kohe qe
kurba e produktit marxhinal ndodhet mbi kurben e produktit mesatar,
produkti mesatar rritet me shtimin e faktorit variabel. Kur produkti marxhinal
eshte me i vogel se produkti mesatar, pra, persa kohe qe kurba e produktit
marxhinal ndodhet nen kurben e produktit mesatar, produkti mesatar
zvogelohet me shtimin e faktorit variabdl. Kur produkti marxhinal eshte i
barabarte me produktin mesatar, pra, ne pikprerjen e kurbave perkatese,
produkti mesatar arrin maksimumin e vet. Kjo lidhje midis produktit
marxhinal dhe produktit mesatar eshte nje veti e pergjithshme, qd ekziston
midis vlerave mesatare dhe marxhinale te cdo variabli:
Ne qofte se ndaj nje madhesie- mesatare te nje shume numrash
shtohet nje numer qe eshte me i vogel se kjo mesatare, mesatarja qe perfshin
edhe numrin e fundit shtese do te jete me e ulet se mesatarja e pare dhe e
kunderta, ne qofte se ndaj nje madhesie mesatare te nje shume numrash
shtohet nje numer qe eshte me i madh se kjo mesatare, mesatarja qe
perfshin edhe numrin e fundit shtese do te fete me e lane se mesatarja e
pare.
Figura 6.3b pasqyron pikerisht kete lidhje, pra sjelljen pergjegjese te
produktit mesatar ndaj ndryshimit to produktit marxhinal. Firma duhet te
studioje mire sjelljen e produktit marxhinal dhe produktit mesatar, sepse ato
kand nje influence te rendesishme ne koston e produktit qe ajo prodhon.
Lind pyetja: pse kurbat e produktit total, marxhinal dhe mesatar, pasi
arrijne maksimumin e tyre priren negativisht? Eshte e qarte se nje gje e tulle
nuk ndodh per shkak se bie cilesia e punes shtese qe pajton firma. Ne
ndertimin e modelit kemi supozuar qe firma pajton njesi homogjene te punds.
Kesaj pyetje do ti japim pergjigje duke analizuar ligjin e td ardhurave zbritese.

II. Ligji i te ardhurave zbritese

Sipas ligjit te te ardhurave zbritese, ne qofte se ndaj nje sasie to
dhene te faktorit to fiksuar (ne rastin tone kapitalit) shtohen njesi te
njepasnjeshme te nje faktori te ndryshueshem te prodhimit (ne rastin tone
punds), produkti marxhinal dhe ai mesatar i faktorit to ndryshueshem
eventualisht do to bien.
 PRODHIMI DBE PRODUKTI MARXHINAL 107

Duke patur parasysh veprimin e ketij ligji, mund te shpjegojme

prirjen negative te kurbave to produktit total, marxhinal dhe mesatar. Arsyeja
kryesore e nje sjellje to tulle lidhet me faktin se per njesite e para te punes,
nderkohe qe kapitali eshte i fiksuar, do te kemi nje nenperdorim to kapitalit
dhe prodhimi i firmes do te jete joeficent. Firma mund te kaperceje kete
gjendje ineficience duke shtuar numrin e punetoreve, me synimin qe kapitali te
perdoret sipas kapaciteteve prodhuese. Si rrjedhim, do te kemi rritje te
produktit marxhinal, te produktit mesatar dhe atij total.
Por, rritja ne keta tregues nuk mund te vazhdoje pafundesisht. Duke
pajtuar punetore shtese, eventualisht arrihet nje moment, pas te cilit puna
behet relativisht e tepert kundrejt madhesise se kapitalit te fiksuar. Punetoret
shtese nuk mund te kontribuojne ne rritjen e prodhimit, por do te jene te
detyruar te presin ne rradhe per te te perdorur makinerite. Tani eshte puna qe
behet e nenperdorur. Shtimi i njesive te punes ben qe produkti marxhinal i saj
eventualisht te behet zero kur produkti total eshte ne maksimum dhe me pas
negativ, duke sjelle si pasoje renien e produktit total dhe atij mesatar.
Duhet te theksojme se Icy ligj vepron vetem ne periudha
afatshkurtra, ku te pakten njeri nga faktoret e prodhimit eshte i fiksuar dhe
gjendja e teknologjise eshte e pandryshueshme. Ne qofte se do te ndryshonte
madhesia e kapitalit te perdorur apo gjendja e teknologjise se firmes, keto do
t'i kunderviheshin veprimit te ligjit te te ardhurave marxhinale zbritese.
Tabela 6.2 ilustron nga ana numerike veprimin e ketij ligji. Shohim se
me rritjen e njepasnjeshme te njesive te punes, produkti marxhinal i saj
fillimisht rritet, pastaj fillon te bjere.

III. Te ardhurat e shkalles, koha dhe ndryshimet ne teknologji

Me siper pame se c'ndodh me treguesit e prodhimit kur ndryshon nje

faktor prodhimi, ndersa faktoret e tjere mbahen te pandryshueshem. Por jo
rralle jemi te interesuar per te njohur ndikimin ne madhesind e prodhimit te
rritjes perpjestimore te te gjithe inputeve. Per shembull, cfare do te ndodhe ne
prodhimin e grunt ne qofte se te gjithe inputet: toka, puna, uji, makinerite,
farerat, etj., rriten ne te njejtin perpjestim? Ose, cfare do te ndodhe me
prodhimin e mobiljeve, ne qofte se sasia e punes, lenda e drurit, makinerite,
siperfaqja prodhuese do to dyfishohen? Keto pyetje lidhen me analizen e nje
koncepti te ri, te quajtur te ardhurat e shkalles. Te ardhurat e shkalles
pasqyrojne reagueshmerine e produktit total kur te gjitha inputet rriten ne te
108 HYRJE NE EKONOMI

njejtin perpjestim. Lidhur me te ardhurat e shkalles jane te mundshme tre

raste:
I. Te ardhurat konstante te shkalles, qe perfaqesojne rastin kur
ndryshimet perpjestimore ne te gjithe inputet cojne ne nje rritje ne te njejtin
perpjestim ne prodhim. Per shembull, ne qofte se inputet e punes, tokes;
kapitalit, etj., dyfishohen, edhe produkti total dyfishohet. Deget ku mbizoteron
puna e dores karakterizohen pergjithesisht nga te ardhura konstante te
shkalles.
2. Te ardhurat zbritese te shkalles, qe perfaqesojne rastin kur nje
rritje perpjestimore ne te gjithe inputet con ne rritje ne perpjestim me te yogi
ne produktin total. Per shembull, kur fermeri rrit me 50% sasine e fares, te
punes dhe te makinerive, ndersa produkti total rritet me 40 %, prodhimi
karakterizohet nga te ardhura zbritese te shkalles.
3. Te ardhurat rritese te shkalles, qd perfaqesojne rastin kur nje
rritje perpjestimore ne te gjithe inputet con ne nje rritje ne perpjestim me te
madh ne nivelin e produktit total. Per shembull, ne qofte se fermeri i rrit te
gjitha inputet me 10 %, ndersa produkti total rritet me 15%, prodhimi
karakterizohet nga te ardhura rritese te shkalles. Aktivitete te tilla si industria
transporti me konvejer, etj., karakterizohen nga te ardhura rritese te
shkalles.
Ne diskutimin e deritanishem kemi lene menjend faktorin kohe, i cili
eshte i nevojshem per te mane vendime te drejta. Prodhimi dhe planifikimi i tij
kerkojne kohe. Nje naftesjelles nuk mund te ndertohet ne nje dite, per te do te
duheshin vite. Fermeri nuk mund te ndryshoje strukturen e mbjelle ne mes te
sezonit. Per te kuptuar efektin e faktorit kohe ne dinLmiken e prodhimit,
dallojme tre periudha:
• Periudha momentale, gjate se ciles prodhirhi, pra edhe te gjithe faktoret e
prodhimit, jane te fiksuar.
• Periudha afatshkurter, gjate se ciles firma mund te shtoje prodhimin duke
ndryshuar faktoret e ndryshueshem te prodhimit, nderkohe qd mbetet
konstant te pakten njeri prej tyre.
• Periudha afatgjate, gjate se ciles te gjithe faktoret e prodhimit behen te
ndryshueshem.
Nganjehere dallohen edhe periudha shumeafagjatgjata, gjate te cilave
ndryshon edhe teknologjia e prodhimit.
Teknologjia e prodhimit ndryshon edhe persoset vazhdimisht. Deshmi
te saj jane shume te mira dhe sherbime qe ekzistojne sot, por qe nuk kand
ekzistuar me perpara. Shpikjet e produkteve te reja, permiresimi i produkteve
 PRODHIMI DHE PRODUKTI MARXHINAL 109

egzistuese, ndryshimet ne procesin e prodhimit, jane procese qe kane te bejne

pikerisht me ndryshimet ne teknologji.
Si rezultat i ndryshimeve progresive ne teknologji behet e mundur qe
me te njejtat inpute te sigurohet me shume produkt, ose e njejta sasi prodhimi
td sigurohet me me pak inpute. Kur ndodh ndryshimi ne teknologji, ndryshon
edhe funksioni i prodhimit. Figura 6.4 tregon ndryshimin ne kurben e
produktit total si rezultat i ndryshimit td teknologjisd. Vija e plote (TP)
paraqet funksionin (e supozuar) e prodhimit me njohurite teknologjike te vitit
1985, kurse vija e nderprerd (TP') paraqet funksionin e prodhimit ne vitin
1999, pas ndryshimeve ne njohurite teknologjike.

Figura 6.4: Ndryshimet ne teknologji

Prodhimi

Faktori i Prodhimit

IV. Funksioni i prodhimit ne periudha afatgjata

Mecienese firma mund td ndryshoje madhesine e to gjitha burimeve ne
periudha afatgjata, zgjedhjet qd hapen para saj jane me to shumta sesa ne
periudha afatshkurtra. Keto zgjedhje permbahen ne funksionin e prodhimit, i
cull paraqet kombinimet e ndryshme te inputeve (ne rastin tone te punds dhe to
kapitalit) dhe sasise se produktit te prodhuar.
Ne Tabelen 6.5 kemi paraqitur funksionin e prodhimit ne nje periudhe
afatgjate. Mecienese firma ndryshon edhe sasine e kapitalit krahas sasise se
punds, ky funksion prodhimi ka dy dimension: ne boshtin horizontal eshte
vendosur faktori pund, ndersa ne boshtin vertikal faktori kapital. Per cdo
kombinim td punes dhe kapitalit, numri korrespondues ne tabelen e funksionit
110 HYRJE NE EKONOMI

te prodhimit tregon sasind maksimale te produktit qo mund te prodhoje firma.

Per shembull, kombinimi 3 njesi kapital dhe 5 njesi puns jep 39 njesi
produkti.

Tabela 6.5: Funksioni i prodhimit ne periudha afatgjata

6 24 35 42 47 51 54
Njesite e 5 23 32 39 44 48 51
kapitalit (K) 4 20 28 35 40 44 47
3 17 24 30 35 39 42
2 14 19 24 28 32 35
1 5 12 18 21 23 24
1 2 3 4 5 6
Njesite e punes (L)

Po td verejme me kujdes, kjo tabele e funksionit te prodhimit ns

periudha afatgjata eshte e nddrtuar nga nje teresi rreshtash, ku secili
perfaqeson nje funksion prodhimi ne periudha afatshkurtera, perderisa per cdo
rresht madhesia e kapitalit eshte konstante.
Funksioni i prodhiinit ne periudha afatgjata shpreh lidhjen midis
kombinimeve te ndryshme te inputeve dhe madhesise maksimale to produktit
qe mund te realizohet me keto kombinime, me nje gjendje to dhene te
teknologjise.
Le te kalojme tani ne analizen e lidhjes qe ekziston midis funksionit te
prodhimit ne periudha afatgjata, zgjedhjes se inputeve dhe maksimizimit td
fitimit (minimizimit te kostove) nga ana e saj. Lind pyetja: Cili eshte
kombinimi me i mire i inputeve pune dhe kapital qe duhet te zgjedhe firma,
pra qe i siguron asaj maksimumin e fitimit? Per ti dhene pergjigje kesaj
pyetjeje, duhet paraprakisht te njihemi me disa koncepte te reja, sikurse jane
vijat barazsasi dhe vijat barazkosto. Po i referohemi shembullit to mesiperm.

Vijat barazsasi
NE Tabelen 6.5 dy grupe kombinimesh te inputeve pune dhe kapital
japin perkatesisht to njejten sasi prodhimi, 24 njesi dhe 35 njesi. Secili grup
perfaqesohet ne Figurer' 6.5 nga nje kurbe, qe quhet vija barazsasi (izokuant).
Izokuanti i pare ne Figure perfaqeson 24 njesi prodhimi, ndersa izokuanti i
dyte, 35 njesi prodhimi.
Izokuanti perfaqeson teresine e kombinimeve te ndryshme te punds
dhe td kapitalit qe japin sasi to barabarta produkti. Ne kete menyre, nje
izokuant tregon metodat alternative per prodhimin e nje sasie te dhene
 PRODHIMI DHE PRODUKTI MARXHINAL 111

produkti. Kdshtu, sasia e prodhimit prej 24 njesi mund te prodhohet duke

pdrdorur 3 njesi pund dhe 2 njesi kapital, ose 2 njesi pund dhe 3 njesi kapital.
Ne qoftd se levizim nga njera pike ne nje pike tjeter pergjate nje izokuanti, nje
faktor prodhimi zevendesohet me faktorin tjeter, kurse madhesia e prodhimit
mbetet konstate. Norma sipas se cads kryhet ky zevendesim duke mbajtur
prodhimin konstant, quhet norma teknike e zevendesimit (TRS). Grafikisht
norma teknike e zevendesimit matet me pjerresine e izokuantit ne pikdn
perkatese.
Lidhur me izokuantet eshte e rendesishme td bdjmd disa supozime:
• Izokuantet kane pjerresi negative.
• Ato jane konvekse ndaj origjines.
• Izokuantet qe shprehin nivele td ndryshme prodhimi nuk priten me njeri-
tjetrin.
• Izokuantet qe ndodhen me larg origjines perfaqdsojnd nivele me td larta
prodhimi.
Keto yeti jane td ngjashme me vetite e kurbave to indiferences por, ne
dallim prej tyre, cdo izokuant pdrfaqeson nje madhesi to caktuar td prodhimit.

Figura 6.5: Vijat barazsasi (Izokuantet)

Kapitali
(K)

Vijat barazkosto (izokostot)

Per td percaktuar metoden me eficente td prodhimit per cdo nivel td
dhend, duhet td gjejme kombinimin me kosto me td ulet to inputeve. Per te
gjetur kete kombinim, kur td dy talc-Witt jane to ndryshueshdm, duhet td dime
112 HYRIE NE EKONOMI

gmimet e faktoreve. Le te supozojmd se cmimi i puns eshtd 20 leke per njesi

dhe onimi i kapitalit 30 'eke per njesi. Firma planifikon td shpenzoje 120 leke
per te blere keto dy inpute. • Kjo sasi parash perben nje kufizim per firmen, .qe
ne Figurdn 6.6 shprehet me and te vijes AB.
Vija AB shpreh kosto te barabarta dhe quhet vije barazkosto ose
izokosto. Izokostoja tregon to gjitha kombinimet e punds dhe to kapitalit qe
mind td blihen me 120 lekd nga ana e firmds. Pdr td ndertuar nje izokosto,
metodologjikisht veprohet njelloj si per ndertimin e vijes se buxhetit te
konsumatori, duke percaktuar koordinatat e pikave ekstreme A dhe B (Figura
6.6), mbi bazen e td dheneve mbi cmimet e faktordve dhe shumen e
planifikuar per t'u shpenzuar.

Figura 6.6: Vijat barazkosto (Izokostot)

Kapitali
(K)
A
4

C=120

C=60

1 2 3 4 5 6 Puna (L)

Duke bashkuar pikat A dhe B pdrftohet vija barazkosto. N8 vartesi

me ndryshimet relative td cmimeve td punds dhe td kapitalit si dhe me
ndryshimet e shpenzimeve qe planifikon to kryeje firma, do td ndryshoje edhe
pozicioni i nje izokostoje, perkatesisht duke ndryshuar pjerresine ose duke u
zhvendosur peralelisht me vetveten, sikurse tregohet ne Figurdn 6.6.

Zgjedhja kostominimizuese
Per to gjetur kombinimin e inputeve qe jep nivelin me te uldt to
kostove per prodhimin, per shembull te 24 njesive produkt, duhet t'u
 PRODHIMI DHE PRODUKTI MARXHINAL 113

referohemi njekohesisht izokuanteve dhe izokostove (Figura 6.7). Ne goftd se

firma deshiron te prodhoje 24 njesi produkt me koston me te ulet te
mundeshme, ajo e realizon ketd duke perdorur kombinimin e inputeve qe i
perket pikes E, pikerisht 2 njesi kapitali dhe 3 njesi pune. Pika E, duke gene
pike e izokuantit qe perfageson 24 njesi produkt, eshte njekohesisht pika e
izokostos me td uldt td arritshme. Ajo eshte pike tangenciale e izokuantit te
dile& me izokoston me te ulet te arritshme. Kur eshte i dhene niveli i
shpenzimeve, per shembull 120 leke, pika E tregon nivelin me to lartd te
arritshem to produktit me kete nivel shpenzimesh. Ne piken E barazohet
pjerresia e izokuantit qe perfageson 24 njesi produkti me pjerresine e
izokostos qe perfageson 120 lekd shpenzime per inpute, perkatesisht 3 njesi
pune dhe 2 njesi kapital.

Figura 6.7: Minimizimi i kostove

Kapitali
(K)
4

Q=35
Q=24

1 2 3 4 5 6 Puna (L)

Pjerresia e izokuantit jepet nga raporti i produkteve marxhinale te

punds dhe kapitalit, ndersa pjerresia e izokostos jepet nga raporti i cmimeve to
dy inputeve. Pra, ne piken E ka vend barazimi:
MPL PL
MPK PK
ku MPL dhe MPK jane perkatesisht produktet marxhinale te puns dhe te
kapitalit, ndersa PL dhe PK jane cmimet e ketyre inputeve. Pika E perfageson
zgjedhjen optimale per firmen, pra kombinimin me te mire te punds dhe
kapitalit per td marre 24 njesi produkt.
114 HYRJE NE EKONOMI

Pyetje per diskutim

1. Ne tabelen e meposhtme jepen to dhena per nje fume, e cila mund te

prodhoje nivele to ndryshme te produktit, duke ndryshuar sasine e inputit
variabel dhe duke i mbajtur td gjitha inputet e tjera konstante.
a. Plotesoni dy kolonat e fundit dhe ndertoni kurbat perkatese td
produktit total, mesatar dhe marxhinal.
b. Pergjigjuni pyetjeve to meposhtme, duke iu referuar grafikeve td
ndertuar sipas pikes a:
-Kur produkti marxhinal eshte me i madh se produkti mesatar,
produkti mesatar rritet, eshte konstant apo zvogelohet?
-Kur produkti marxhinal eshte me i vogel se produkti mesatar,
produkti mesatar rritet, eshte konstant apO zvogelohet?
-Produkti marxhinal eshtd i barabartd me produktin mesatar kur
produkti mesatar eshte ne
-Kur produkti marxhinal eshte zero, produkti total arrin ne
-Kur produkti marxhinal eshte negativ, produkti total merr vlera
c. Ne cilen njesi shtese to faktorit variabel fillon te veproje U.6 i te
ardhurave marxhinale zbritese?
Njesite Produkti Produkti Produkti
e punes total mesatar marxhinal
1 5
2 11
3 18
4 24
5 28
6 29
7 28

2. Supozojme se produkti marxhinalLp

unds jepet si meyoshte:
Sasia e punes Produkti marxhinal Produkti total Produkti mesatar
0 0
1 3
2 5
3 8
4 23
5 2
 PRODHIMI DIE PRODUKTI MARXHINAL 115

a. Plotesoni tabelen.
b. Pse nuk mund te llogarisim produktin marxhinal te punes kur kemi
zero ore pune?
c. A vepron ne kete rast ligji i te ardhurave marxhinale zbritese? Pse?
3. Tabela e meposhtme paraqet funksionin e prodhimit ne periudha afatgjata
per nje firme te caktuar. Supozojme se cmimi per njesi i punes, ashtu si dhe ai
i kapitalit, eshte i barabarte me 25 leke dhe firma planifikon te shpenzoje 100
lek per te Mere pune dhe kapital.
a. Ndertoni kurbat e izokuanteve per nivelet e prodhimit 10, 15 dhe
21 njesi prudukti.
b. Paraqitni ne menyre te pergjithshme ekuacionin e izokostos dhe
nddrtoni vijen e izokostos me te dhenat e mesiperme. cfare do te ndodhe me
pozicionin e kesaj vije ne qofte se: (1) ndryshon cmimi i punes nga 25 ne 50
leke; (2) ndryshon cmimi i kapitalit nga 25 ne 50 leke; (3) ndryshojne
shpenzimet qe planifikon to beje firma nga 100 ne 75 dhe me pas ne 125 lelcd.
c. Ne qofte se firma deshiron te prodhoje 15 njesi produkti, cila do te
ishte kostoja me e uldt per te realizuar kete nivel prodhimi?

Njesite e 5 16 22 25 27 28
kapitalit 4 15 21 24 26 27
3 13 18 22 24 25
2 10 15 18 20 21
1 4 10 13 15 16
0 1 2 3 4 5
Njesitd e punes
 KREU VII

KOSTOJA

Marrja e vendimit nga ana e nje firme per te percaktuar sasine e

prodhimit apo sherbimit te destinuar per treg, varet nga kostot dhe crnimi i
produktit apo sherbimit qe ajo prodhon dhe shet. Faktor i rendesishem qe
percakton madhesine e fitimit te firmes jane kostot e produktit apo te
sherbimit te prodhuar dhe shitur prej saj.
Ne kete he. hyjme ne fushen e analizes ekonomike te firmes, duke e
pergendruar vemendjen ne percaktimin dhe menyrat e llogaritjes se
treguesve te ndryshem te kostos. Analiza e kostove behet, ne pershtatje me.
funksionin e prodhimit, pet periudha afatshkurtra dhe periudha afatgjata.
Gjithashtu, do te japim te plote konceptin e kostos oportune (ekonomike).

I. Kostot ne periudha afatshkurtra

Duke marre ne kosiderate faktorin kohe ne analizen ekonomike, kur.

dhame percaktimin e periudhes afatshkurter, theksuam se ajo eshte nje
periudhe e tille kohe, gjate se ciles te pakten njeri nga faktoret e prodhimit
nuk mund te ndryshoje. Per shembull, faktore te ndryshueshem per nje
periudhe afatshkurter mund te jene lend& e para, lend& djegese, fuqia
punetore, etj. Kurse faktore te pandryshueshem mund te jene kapitali
(makinerite, pajisjet, ndertesat, magazinat) toka, etj. Pra, faktoret qe perdor
nje firme ne periudha afatshkurtera klasifikohen ne dy grupe kryesore:
• Faktore (inpute) fikse. Inpute fikse jane ato inpute, madhesia e te cilave
nuk ndryshon kur ndryshon madhesia e prodhimit.
 KOSTOJA 117

• Faktore (inpute) te ndryshueshem. Inpute te ndryshueshem jane ato

inpute, madhesia e te cilave ndryshon kur ndryshon madhesia e
prodhimit.
Ne pajtim me kete klasifikim te inputeve, edhe kostot e tyre
klasifikohen be :
• Kosto fikse (FC). Kosto fikse jane ato shpenzime monetare qe ben firma
per inputet fikse te prodhimit, te cilat nuk ndryshojne kur ndryshon
prodhimi i firmes.
• Kosto te ndryshueshme (variabel, VC). Kosto te ndryshueshme jane
shpenzimet monetare qe ben firma per inputet e ndryshueshme te
prodhimit, te cilat ndryshojne ne qofte se ndryshob sasia e prodhimit.
Duke supozuar te dhena kombinimin e inputeve per prodhimin e nje
sasie te caktuar produkti si dhe cmimet e ketyre inputeve, kostoja totale e te
gjithe produktit te prodhuar do te jepej si shume e kostove fikse me kostot
variabel:
TC = FC + VC
Kostoja totale (TC) shpreh shpenzimet me te uleta monetare te
kryera nga firma, te nevojshme per te prodhuar nje nivel te caktuar produkti.
Supozojme nje firme, qe per prodhimin e produktit te saj perdor dy
faktore, faktorin pure, si faktor i ndryshueshem dhe faktorin kapital, i
supozuar konstant ne periudha afatshkurtra. Tabela 7.1 jep informacion mbi
kostot fikse, kostot e ndryshueshme dhe kostot totale.

Tabela 7.1: Kosto fike, kostot e ndryshueshme dhe kostot totale

Sasia e prodhimit Kosto fikse Kostot e Kosto totale

Q FC ndryshueshme TC
VC
0 100 0 100
1 100 90 190
100 170 270
3 100 240 340
4 100 300 400
5 100 370 470
6 100 450 550
7 100 540 — 640
8 100 650 750
9 100 780 880
10 100 930 1030
118 HYRJE NE EKONOMI

Ne kostot fikse perfshihen shpenzimet qe ben firma per amortizimin

e makinerive, pajisjeve, per interesat qe paguan per kapitalin e mane hua,
per renter' e token qe ka ne perdorim, etj. Pervec faktit qe nuk ndryshojne me
rritjen e prodhimit, kostot fikse kane edhe nje karakteristike tjeter, ato
ndodhin edhe kur niveli i prodhimit eshte zero.
Ne kostot e ndryshueshme, pervec faktorit pune perfshihen edhe
shpenzimet qe behen per blerjen e lendeve te para e materialeve kryesore,
lendeve ndihmese, energjise elektrike, lendeve djegese, etj. Kur firma nuk
prodhon.asnje njesi produkti, madhesia e kostove te ndryshueshme do te jete
zero.
Duke u bazuar ne te dhenat e Tabeles 7.1, mund te bejme edhe
paraqitjen grafike te kostove fikse, kostove te ndryshueshme dhe kostove
totale, si ne Figurer' 7.1. Nga Figura duket qarte qe kurba e kostove totale
perftohet si shume e kostove fikse dhe kostove te ndryshueshme per cdo
nivel te dhene te prodhimit.

Figura 7.1: Kostot fikse (TFC), kostot e ndryshueshme (TVC) dhe kostot totale (TC)

Kostot
TC
1000
TVC
800

Kosto Fikse

400 Kosto Totale

Kosto e Ndryshueshme

100 TFC
Kosto Fikse
2 4 6 8 10 Sasia e Prodhimit

Per shembull, ne nivelin 5 njesi te prodhimit, kostot fikse jane 100

leke, kostot e ndryshueshme 370 leke dhe kostot totale 470 leke.
Por, firmave shpesh u intereson te dine shpenzimet mesatare
monetare, domethene sa u kushton prodhimi i nje njesie produkti. Per kete
ndertohen dhe perdoren ne analizen ekonomike treguesit e kostove mesatare.
Kostot fikse, kostot e ndryshueshme dhe kosto totale kthehen ne
madhesi mesatare duke pjestuar secilen prej tyre me sasine (Q) te produktit
 KOSTOJA 119

qe prodhon firma. Ne Tabelen 7.2, pervert kategorive te kostove fikse,

kostove te ndryshueshme dhe kostove totale, kemi llogaritur edhe koston
totale mesatare, koston fikse mesatare dhe koston e ndryshueshme mesatare.

Tabela 7.2: Kategorite e ndryshme te kostove

Sasia e Kostot Kostot Kosto Kosto Kosto Kosto Kosto

prodhim Fikse e totale fikse e ndrysh. totale marxh
it ndrysh. mesatare mesatare mesat.
Q FC VC TC AFC AVC ATC MC
1 2- 3 4 5 6 7 8
0 100 0 100 - - - -
1 100 90 190 100.00 90.000 190.00 90
2 100 170 270 . 50.00 85.00 135.00 80
3 100 240 340 33.33 80.00 113.33 70
4 100 300 400 25.00 75.00 100.00 60
5 100 370 470 20.00 74.00 94.00 70
6 100 450 550 16.67 75.00 91.67 80
7 100 540 640 14.29 77.14 91.43 90
8 100 650 750 12.50 81.25 93.75 110
9 100 780 880 11.11 86.67 97.78 130
10 100 930 1030 10.00 93.00 103.00 150

Kostoja totale mesatare (ATC) eshte kostoja totale (TC), pjesetuar

TC
me sasite e produktit te prodhuar, (Q). Pra, ATC = - . Ne Tabelen 7.2

veme re qe kostoja totale mesatare (kolona 7) fillimisht, me rritjen e njesive

te produktit te prodhuar, ka prirje te zvogelohet. Por, pasi arrin madhesine
minimale prej 91,43 leke ne sasine Q=7, ajo fillon te rritet. Nje gje e tine
vihet re edhe ne Figuren 7.2, ku kurba e kostos totale mesatare e ndertuar
mbi bazen e te dheneve te Tabeles 7.2, paraqitet ne formen e germes U.
Paraqitja ne kete forme e kesaj kurbe nuk eshte rastesi, por me kete problem
do te merremi me vone.
Kurben e kostos totale mesatare mund to perftojme drejtperdrejt nga
kurba e kostos totale, sic tregohet ne Figurer' 7.3. Ne Figuren 7.3 kostoja
mesatare per njesi te caktuara te prodhimit gjendet duke llogaritur pjerresine
e dejtezes qe del nga origjina dhe e pret kurben e kostos totale ne piken qe i
pergjigjet kesaj sasie prodhimi. Pershembull, ne sasine Q" kostoja mesatare
eshte e barabarte me raportin °Cl/0Q1, i cili nuk eshte gje tjeter, verse
vlera e pjerresise e drejtezes OA qe kalon nga origjina dhe kalon neper
120 HYRJE NE EKONOMI

piken P to kurbes se kostos totale. Vlera e raportit °C1/0Q' eshte paraqitur

ne Figurer' 7.3 (b) ne piken P', qe i ka koordinatat (0Q1; °Cl/0Q1).

Figura 7.2: kostoja totale mesatare (ATC)

ATC
200

150 ATC

100

50

2 4 6 8 10

Figura 7.3: kostoja totale dhe kostoja mesatare

TC

C4
ATC

C3
C2
CI

CI Q1 Q2 Q3 Q4 Q O Qi Q2 Q3 Q4

(a) Kostoja totale (b) Kostoja mesatare

 KOSTOJA 121

Kostoja fikse mesatare (AFC) eshte kostoja fikse totale (TFC)

pjesetuar me sasine e produktit to prodhuar (Q). Pra, AFC = TFC

Duke u bazuar ne to dhenat e kolones (1) dhe (5) to Tabeles 7.2,

mund to ndertojme kurben e kostos fikse mesatare si ne Figura 7.4. Ajo ka
formen e nje hiperbole dhe me rritjen e sasise se produktit, i afrohet boshtit
horizontal por nuk e pret ate.

Figura 7.4: Kurba e kostos fikse mesatare

AFC

100
80

60

40

20

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Q

Figura 7.5: Kurba e kostos variabel mesatare

Avc
AVC
100
80

60
40

20

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Q
122 HYRJE NE EKONOMI

Kosto variabel mesatare (AVC) eshte kostoja e ndryshueshme

totale, pjestuar me sasine e produktit te prodhuar (Q). Pra, AVC = TVC

Duke u bazuar ne te dhenat e kolonave (1) dhe (6) te Tabeles 7.2,

mund te ndertojme kurben e kostos se ndryshueshme mesatare, si ne Figuren
7.5. Kurba e kostove te ndryshueshme mesatare mund te perftohet nga kurba
e kostove te ndryshueshme totale, duke vepruar ne te njejten menyre si ne
rastin e kurbes se kostove totale mesatare. Lind pyetja: cfare ndodh me
koston totale ne qofte se prodhimi rritet me nje njesi? Per t'i dhene pergjigje
kesaj pyetje sherben treguesi i kostos marxhinale, i cili eshte nje tregues
shume i rendesishem ne analizat mikroekonomike.
Kosto marxhinale (MC) eshte shtesa absolute ne koston totale kur
OTC
prodhimi rritet me nje njesi, pra MC = , ku OTC dhe AQ jane
AQ
perkatesisht ndryshimet ne koston totale dhe ne sasine e prodhimit
(ndryshimet ne sasine e prodhimit supozohen shume te vogla).
Ne Tabelen 7.2, ne kolonen (8), jane llogaritur vlerat e kostove
marxhinale, kur produkti rritet ne menyre te njepasnjeshme me nje njesi.
Keshtu, kur sasia e prodhimit rritet nga Q4 ne Q5, kosto marxhinale e
njesise shtese eshte 70 leke. Tabela 7.3 tregon pikerisht sesi eshte bere
llogaritja e kostos marxhinale, ndersa prodhimi rritet nga Q4 ne Q5.

Tabela 7.3: Llo arit a e kostos marxhinale

Sasia prodhimit Kostoja totale Kostoja marxhinale
Q TC MC
4 400
470 — 400 — 70
70 =
5—4 1
5 470

Koston marxhinale mund to llogarisim edhe duke mane per haze te

dhenat e kolones 3 (Tabela 7.2) qe paraqesin kostot e ndryshueshme,
perderisa diferenca midis kostos totale dhe kostos se ndryshueshme eshte
nje madhesi fikse (ne rastin tone e barabarte me 100). Rrjedhimisht,
ndryshimi midis kostove totale eshte gjithmone i barabarte me ndryshimin
midis kostove te ndryshueshme per cdo njesi shtese produkti.
 KOSTOJA 123

Kostoja marxhinale (MC) ka rendesi te vecante, perderisa ajo

orienton firmer' te mane vendimet e duhura lidhur me sasine e prodhimit.
kostoja marxhinale jep informacion mbi shpenzimet qe duhet te beje firma
ne rastin e prodhimit te nje njesie shtese produkti, ose shpenzimet qe firma
mund te kurseje duke mos e prodhuar kete njesi. Nje informacion te tine nuk
e japin treguesit e kostove mesatare.
Mbi bazen e te dheneve te kolonave (1) dhe (8) te Tabeles 7.2
ndertojme kurben e kostos marxhinale, si ne Figuren 7.7.

Figura 7.7: kostoja marxhinale

MC MC

150

120

100

90

60

30

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Q

Kurba e kostos marxhinale mund te perftohet nga kurba e kostos

totale, sic paraqitet ne Figuren 7.8. Ne Figuren 7.8(a) paraqitet kurba e
kostos totale ne periudha afatshkurtra, ndersa ne Figuren 7.8(b) kurba e
kostos marxhinale e derivuar nga kurba e kostos totale. cdo pike e kurbes se
kostos marxhinale perftohet duke llogaritur pjerresine e tangentes se hequr
ne piken perkatese te kurbes se kostove totale.
Edhe kurba e kostos marxhinale ka formen e germes U. Kjo forme e
kesaj kurbe eshte pasqyrim dhe pasoje e veprimit te ligjit te ardhurave
zbritese, permbajtjen e te cilit tashme e njohim. Ky ligj vepron ne periudha
afatshkurtera, ku te pakten nje nga faktoret e prodhimit eshte i fiksuar,
ndersa te tjeret mund te jene te ndryshueshem. Ne keto kushte, duke shtuar
ne menyre te njepasnjeshme inputin e ndryshueshem, per shembull punen,
kundrejt inputeve te tjera konstante, do te vije nje moment qe pasi produkti
total te kete arritur ne maksimumin e vet, produkti marxhinal i firmes te
priret per t'u ulur.
124 HYRJE A EKONOMI

Figura 7.8: Perftimi i kostos marxhinale

MC

Q Q2 Q3 Q4 Q5 Q Ql Q2 Q Q4 Q5 Q
(a) Kostoja totale (b) Kostoja marxhinale

Nderkaq, kostoja marxhinale ka prirje te kundert me produktin

marxhinal te punes: kur produkti marxhinal fizik i punes rritet, kosto
marxhinale ulet dhe e kunderta. Sjellja e kurbes se kostos marxhinale
krahasuar me sjelljen e kurbes se produktit marxhinal fizik, paraqitet ne
Figuren 7.9. Ne Figuren 7.9(b) veme re se pjesa rritese e kurbes se kostos
marxhinale e pret kurben e koatos mesatare ne piken me te ulet saj. Edhe kjo
nuk eshte nje gje e rastit. Eshte kostoja marxhinale ajo qe percakton sjelljen
e kurbes se kostos mesatare.
Ne kete rast zbatohet i njejti rregull arithmetik qe kemi nenvizuar ne
kreun paraardhes: ne qofte se ndaj nje madhesie mesatare te nje shume
numrash shtohet nje numer qe eshte me i vogel se kjo mesatare, atehere
mesatarja qe perfshin edhe numrin e fundit shtese do te jete me e ulet se
mesatarja e pare, dhe e kunderta.
Ky rregull, i zbatuar ndaj kurbave te kostove marxhinale dhe
mesatare, do te interpretohej ne kete menyre: per sa kohe qe kurba e kostos
marxhinale (numri shtese) eshte nen kurben e kostos totale mesatare
(mesatarja e pare), atehere kurba e kostos mesatare (mesatarja e re qe
perfshin edhe numrin e fundit) do te priret per poshte dhe, per sa kohe qe
kurba e kostos marxhinale ndodhet mbi kurben e kostos totale mesatare,
atehere kurba e kostos totale mesatare do te priret per lart me rritjen e
prodhimit.
 KOSTOJA 125

Figura 7.9: Treguesit mesatare dhe marxhinale te produktit dhe kostos

AP, MP

1 2 3 4 5 6 Q
(a) Produkti marxhinal dhe produkti mesatar

AC, MC

1 2 3 4 Q
(b) Kostoja marxhinale dhe kostoja mesatare

Keshtu, ne qofte se kostoja marxhinale eshte me e madhe se kostoja

totale mesatare, njesia e fundit e shtuar e produktit do te kete nje kosto me te
larte se kostoja totale mesatare, prandaj kostoja totale mesatare qe perfshin
edhe kete njesi te fundit shtese te produktit do te jete me e larte se kostoja
.totale mesatare e produktit pa njesine shtese. Do te arsyetonin ne menyre te
ngjashme ne rastin kur kostoja marxhinale eshte me e yogi se kostoja totale
mesatare, por ne kete rast kostoja mesatare do te ulej.
126 HYRJE NE EKONOMI

Rrjedhimisht, ne piken e prerjes, ne te cilen kostoja marxhinale

eshte e barabarte me koston totale mesatare, .kjo e fundit as ulet dhe as
ngrihet kur produkti ndryshon me nje njesi. Pikerisht kjo eshte pika me e
ulet e kurbes se kostos totale mesatare. Pra, pjesa rritese e kurbes se kostos
marxhinale e pret kurben e kostos totale mesatare ne piken me te ulet te saj.

Figura 7.10: Kurbat e kostos

210

180

150

120

100

90

60

30

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Q

Perderisa koston marxhinale mund to llogarisim si kosto shtese ose

te kostos totale, ose te kostos se ndryshueshme kur sasia e produktit rritet me
nje njesi, i njejti arsyetim eshte i vlefshem per te shpjeguar se perse kurba e
kostos marxhinale e pret kurben e kostos se ndryshueshme mesatare ne
piken minimale te saj.
Figura 7.10 paraciet te kater llojet e kurbave te kostove mesatare e
marxhinale, duke shprehur qarte lidhj et qe elaistojne midis tyre.
Kurbat e kostove nuk jape statike, ato mund te zhvendosen nen
ndikimin e dy faktoreve kryesore: crnimeve te inputeve dhe teknologjse se
prdhimit. Per shembull ne gone se shpenzimet konstante do te ishin 200 leke
ne vend te 100 lekeve, atehere kurba AFC do te zhvendosej lart, perderisa
AFC eshte pjese perberese e ATC. Kurse kurbat AVC dhe MC do te
mbeteshin pa ndryshuar, sepse ato varen nga cmimet e inputit te
ndryshueshem dhe jo inputeve fikse. Ne qofte se do te rritej cmimi i punes,
 KOSTOJA 127

paga, ose i inputeve te tjera te ndryshueshme, atehere do te zhvendoseshin

lart kurbat AVC, ATC dhe MC, nderkohe qe kurba AFC nuk do te
ndryshonte.
Persa i perket teknologjise, eshte e qarte se nje permiresim i saj do
te rriste produktivitetin mesatar te punes, duke sjelle si pasoje uljen e kostos
se ndryshueshme mesatare, pra zhvendosjen e kurbes AVC poshte.

II. Kostoja oportune

Ne pergjithesi, kur behet fjale per koston e nje produkti apo

sherbimi, vihen ne dukje shpenzimet monetare qe realizohen per te prodhuar
kete produkt apo sherbim. Per kontabilistet e nje firme, kostoja e nje
produkti llogaritet me shumen e parave qe duhen paguar per te siguruar
lenden e pare, punen, makinerite e pajisjet, etj., te domosdoshme keto per te
prodhuar produktin.
Per ekonomistet kostoja e nje te mire eshte dicka me teper se kaq.
Ne dallim nga kontabilistet, ekonomistet perfshijne me shume zera ne kosto,
pavaresisht nese ata shprehin transaksione monetare apo jo monetare.
Kuptimi i kostos nga ekonomistet bazohet ne sasine e burimeve te
perdorura dhe mundesite alternative te perdorimit te tyre. Zgjedhja e
burimeve te caktuara per prodhimin e nje te mire do te thote pamundesi e
prodhimit te nje te mire tjeter. Pra, kostoja oportune (ose ekonomike) e cdo
burimi te zgjedhur per te prodhuar nje te mire eshte e barabarte me vleren e
perdorimit alternativ me te mire te mundshem.
Duke perdorur burimet per prodhimin e nje te mire, per shembull X,
kemi hequr dolt nga perdorimi i tyre per prodhimin e nje te mire tjeter, te
themi Y. Pikerisht kete fakt kane parasysh ekonomistet kur flasin per koston
oportune. E mira Y e sakrifikuar perben koston oportune ose koston
ekonomike te prodhimit te te mires X.
Burimet qe perdor nje firm ' e per prodhimin e nje produkti mund te
blihen ne treg, mund te merren me qera per procesin perkates te prodhimit,
ose mund te jene prone e vete firmes. Ne varesi nga ky fakt, shperizimet e
firmes ndahen ne kosto eksplicite (te shprehura)dhe kosto implicite (te
nenkuptuara).
Kostot e shprehura perfaqesojne shpenzimet monetare qe ben firma
drejtperdrejt ne treg per blerjen e burimeve, si fuqia punetore, lend& e para,
energjia elektrike, etj.
128 HYRJE Ni. EKONOMI

Kostot e nenkuptuara lidhen me inputet qe jane prone e vete firmes

dhe jane te barabarta me pagesat monetare qe mund te merreshin nga
perdorimi me i mire alternativ i tyre.
Le te ndalemi te kjo kategori e dyte e kostos. Firma, pervec inputeve
qe blen nga te tjeret, perdor ne procesin e prodhimit edhe inputet e veta
(puna e pronarit, kapitali para i investuar prej tij ne firme, ndertesa qe perdor
firma dhe eshte prone e tij, etj.). Nga pikepamja e firmes shpenzimet qe
lidhen me perdorimin e burimeve te veta jane shpenzime te papaguara, ose
te nenkuptuara. Per shembull, supozojme nje sipermarres qe eshte pronar i
nderteses se firmes dhe njekohesisht menaxher i kesaj firme dhe ka
investuar ne te kapitalin e vet te barabarte me 1.000.000 leke. Ne kete
menyre, ai ka sakrifikuar nje interes vjetor, te themi prej 100.000 leke, cie do
to merrte ne qofte se parate do t'i investonte ne banke (apo dividendin, ne
qofte se parate do t'i kishte investuar ne nje shocieri aksionere).
Duke perdorur ndertesen per biznesin e vet, ky sipermarres
sakrifikon te ardhurat mujore ne formen e rentes, pershembull prej 80.000
leke ne muaj, qe mund t'i merrte ne qofte se do to jepte ate me qera. Krejt ne
menyre analoge, duke harxhuar punen e vet si manaxher ne firmen e tij, ai
heq dore nga paga, te themi prej 20.000 leke ne muaj, qe mund te merrte
duke e perdorur ate ne nje alternative tjeter.
Te gjitha shpenzimet e mesiperme nuk pasqyrohen nga kontabilisti i
firmes, por ato jane pjese perberese e kostos se llogaritur nga ekonomisti.
Kostot e nenkuptuara, pra, duket qarte qe jane kosto oportune. Por edhe
kostot e shprehura jane kosto oportune, perderisa ato shprehen ne nje shume
te caktuar parash dhe perderisa kostoja oportune e perdorimit te parase per
nje qellim te caktuar eshte vete paraja. Pra, shuma e kostove te shprehura
me kostot e nenkuptuara jep koston ekonomike (oportune) te prodhimit te
nje produkti te caktuar.
Ne Tabelen 7.3, permes nje shembulli te supozuar jepet menyra e
llogaritjes se kostos se nje produkti nga ekonomistet dhe kontabilistet, ku
duket qarte dallimi midis tyre. Duke e llogaritur koston me metoda te
ndryshme, ekonomistet dhe kontabilistet e paraqesin ne menyra te ndryshme
edhe kategorine e fitimit.
Fitimi kontabel = Te ardhurat totale - kosto e shfaqur
= 122.000.000 - 74.000.000 = 48.000.000 leke
Fitimi ekonomik =Te ardhurat totale - kosto ekonomike
= 122.000.000 -(74.000.000+47.000.000)= 1.000.000
leke.
 KOSTOJA 129

Tabela 7.3: Llogaritja e kostos dhe e fitimit

Nga kontabilistet Nga ekonomistet

A.Te ardhurat totale 122.000.000 A.Te ardhurat totale 122.000.000

B.Kostot e shfaqura 74.000.000 a).Kostot e shfaqura 74.000.000

Puna 10.000.000 Puna 10.000.000
Materialet 59.000.000 Materialet 59.000.000
Qera 5.000.000 Qera 5.000.000
b).Kostot e nenkuptuara 47.000.000
Paga 44.000.000
Interesi 1.000.000
_ T6 tjera 2.000.000
B.Kostot ekon. (a+b) 121.000.000
Fitimi kontabel (A-B) 48.000.000 Fitimi ekonomik (A-B) 1.000.000

Fitimi ekonomik ose fitimi i tepert, eshte me i vogel se fitimi

kontabel dhe perfaqeson nje te ardhur mbi fitimin normal.
Fitimi normal eshte pjese e kostos ekonomike dhe eshte e barabarte
me koston oportune te burimeve ne pronesi te sipermarresit (pra me koston e
nenkuptuar), domethene me ate shume minimale te ardhurash te pronarit, qe
do to bente ate te interesuar per t'i mbajtur keto burime ne biznesin perkates.

III. Kostoja ne periudha afatgjata

Ne pjesen .e pare te ketij kreu analizuam koston • ne periudha

afatshkurtra. Ne periudha afatgjata, sikurse e dime, te gjitha inputet behen te
ndryshueshem. Ky fakt e veshtireson marrjen e vendimeve per nje firme,
sepse asaj i duhet te vendose jo vetem sesa pund do te pajtoje, por gjithashtu
edhe sesa kapital dhe inpute te tjera do te perdore, perderisa edhe ato tashme
jane te ndryshueshme.
Per te thjeshtuar analizen, po vazhdojme me to njejtin shembull te
perdorur per periudhat afatshkurtera - nje firme qe prodhon kepuce. Ne
Figuren 7.11 paraqiten kostot marxhinale dhe ato mesatare per kete firme
per periudha afatshkurtra. SMCA dhe SMCB perfaqesojne kurbat e kostove
marxhinale ne periudha afatshkurtra, kur firma perdor perkatesisht sasine A
dhe B te kapitalit. Ndersa SACS, dhe SACB perfaqesojne kurbat e kostove
mesatare respektive per Ica() sasi kapitali.
Le te supozojme se firma prodhon kepuce ne sasine ql dhe se ajo
deshiron te prodhoje nje sasi me te madhe kepucesh, te themi q3. Firma
130 HYRJE NE EKONOMI

nund to realizoje kete duke pajtuar me shume punetore, ndersa vazhdon te

perdore te njejten sasi kapitali A. Me fjale te tjera, ajo do te vazhdoje te
punoje me kurbat SMCA dhe SACA te kostove.
Por, ne qofte se do te vazhdoje te veproje ne kete menyre, kostoja e
prodhimit te kepuceve do te rritet (perderisa qj i takon pjeses rritese te
SMCA). Per shkak te veprimit te ligjit te te ardhurave marxhinale zbritese,
prodhimi marxhinal i cdo punetori shtese do te bjere.
Kjo situate shprehet qarte ne Figure, ku c' dhe d' perfaqesojne
respektivisht vlera me te larta te kostove se pikat c dhe d. Nje rruge e tine do
te ishte e gabuar nga pikepamja ekonomike. Ne qofte se firma deshiron te
prodhoje sasine q3 te kepuceve, ajo duhet te perdore me shume pajisje,
makineri dhe inpute te tjera ne fabriken egzistuese, ndoshta te ndertoje edhe
nje fabrike te re.

Figura 7.11: Kurbat e kostos marxhinale dhe mesatare ne periudha afatgjata

C
SMCA

qi q2 q3 Q

Supozojme se, sipas ketij varianti te dyte, masa e kapitalit te

perdorur do te rritet nga A ne B. Si rezultat, firma tashme do te operoje sipes
kurbave SMCB dhe SACB. Kurbat SMCB dhe SACB shprehen
respektivisht kosto me te uleta marxhinale dhe mesatare per te njejten sasi
prodhimi q3, krahasuar me kurbat SMCA dhe SACA. Eshte e qarte se rritja
 KOSTOJA 131

e mases se kapitalit nga A ne B perfaqeson nje strategji me te mire per

firmen.
Ne Figuren 7.12, krahas kurbave SACA dhe SACB, kemi shtuar
edhe tre kurba kostoje mesatare: SACC, SADD dhe SACE, te cilat
formohen kur madhesia e kapitalit te perdorur rritet perkatesisht ne C, D dhe
E. Ne qofte se firma vendos te prodhoje sasine q4 ajo do te zgjedhe te
perdore madhesine C te kapitalit dhe do te veproje sipas kurbes SACC ne
piken R, qe perfaqeson koston mesatare me te ulet per kete kurbe. Kjo eshte
madhesia me e ulet e kostos mesatare me te cilen firma mund te prodhoje
sasine q4 te produktit.
Ne qofte se firma vendos te prodhoje sasine q5 te produktit, ajo do
te perdore nje sasi me te madhe kapitali dhe do te veproje me nje kurbe
kostoje mesatare SACD, pikerisht ne piken S, qe perfaqeson koston
mesatare me te ulet me te cilen mund te prodhohet kjo sasi produkti.

Figura 7.12: Kurba e kostos mesatare ne periudha afatgjata

SACA IAC
S .
SACB SACS
SACc SA

.v

C13 C14 C15 Q

Duke i bashkuar pikat minimale te kurbave te kostove mesatare, te

tilla si M, N, R, S dhe T, do te rezultoje kurba e kostos mesatare per
periudha afatgjata, LAC, ku germa L perfaqeson priudhen afatgjate dhe AC
koston mesatare. Ajo quhet ndryshe kurbe mbeshtjellese, sepse mbeshtjell
te gjithe kurbat e kostove mesatare ne periudha afatshkurtra. cdo pike e
kesaj kurbe perfaqeson kostot me te uleta te mundshme per cdo nivel te
dhene te prodhimit.
132 HYRJE NE EKONOMI

Te gjitha pikat qe ndodhen mbi LAC, si pika U, shprehin nivele te

padeshirueshme te kostos, me nivelet e dhena te teknologjinse dhe cmimeve
te faktoreve te prodhimit. Nderkaq, te gjitha pikat nen LAC, te tilla si pika
V, shprehin nivele te kostos qe nuk mund te arrihen me teknologjine e dhene
dhe crnimet egzistuese te faktoreve te prodhimit.
Kurba e kostove mesatare ne periudha afatgjata tregon shpenzimet
me te vogla per njesi, me te cilat mund te prodhohet nje sasi e dhene
produkti, me kusht qe firma te kete kohe te mjaftueshme me dispozicion te
saj per realizimin e te gjitha ndryshimeve te domosdoshme ne madhesine e
saj, duke perdorur me shume pune dhe kapital, apo inpute te tjera.

Pyetje per diskutim

I. Ne tabelen e meposhtme jepen te dhena per nje firme, e cila prodhon

nivele te ndryshme prodhimi, kur njohim koston fikse dhe koston totale te
ndryshueshme ner cdo nivel.
Sasia e Kosto Kosto e Kosto Kosto Kosto e Kosto Kosto
produk. fikse ndrysh. totale fikse ndrysh. totale marxhin.
totale mesatar mesatare mesatare
e
0 6 0 - - -
1 - 10 - -
2 18 - - -
3 - 24 - - - - -
4 - 28 - -
5 - 34 - - - - -
6 - 42 -
7 - 52 - - - - -
a. Plotesoni tabelen dhe ndertoni kurbat perkatese te TFC, TVC,
TC, AFC, AVC, ATC dhe te MC.
b. Duke ju referuar grafikeve, pergjigjuni pyetjeve te meposhtme:
1. cfare ndodh me koston fikse mesatare ne gone se rritet produkti total i
firmes?
2. cfare ndodh me koston e ndryshueshme mesatare kur kostoja marxhinale:
a. eshte me e vogel sesa kostoja e ndryshueshme;
b. eshte me e madhe sesa kostoja e ndryshueshme;
c. eshte e barabarte me koston e ndryshueshme.
3. cfare ndodh me koston totale mesatare kur kostoja marxhinale:
a. eshte me e vogel se sa kostoja totale mesatare;
 KOSTOJA 133

b. eshte me e madhe se a kostoja totale mesatare;

c. eshte e barabarte me koston totale mesatare.
4. Ne cfare pozicioni ndodhet kostoja totale mesatare kur kostoja marxhinale
barazohet me koston totale mesatare.
H Pse duhet to njohim konceptin e kostos oportune? Cili eshte dallimi midis
kostos oportune dhe kostos kontabile? Jepni shembuj konkrete ku gjen
zbatim koncepti i kostos oportune.
 KREU VIII

OFERTA DHE PERCAKTIMI I cMIMEVE

NE KONKURRENCE TE PLOTE

Ne nje ekonomi tregu cmimet dhe sasia e prodhuar per cdo produkt
percaktohen nga mekanizmi i tregut, nga bashkeveprimi i kerkeses dhe
ofertes ne treg. Por tregjet e produkteve te ndryshme mund te ndryshojne
nga njeri-tjetri. Ne disa tregje egziston nje konkurrence pothuajse e plote,
kurse ne disa te tjere konkurrenca eshte e kufizuar. Ekstremi i kundert i
konkunences se plote eshte monopoli. Ne tregjet me konkurrence jo te plote
perfshihet edhe konkurrenca monopolistike dhe oligopoli, si forma te
ndermjetme. Vecorite e tregjeve ne te cilat vepron nje firme, ndikojne ne nje
mase te rendesishme ne vendimet e firmes lidhur me sasine e prodhimit,
cmimet, etj.
Ne kete kre do te analizojme sjelljen e firmes ne tregjet qe
karakterizohen nga konkurrenca e plote, duke u pergendruar ne tiparet e
konkurrences se plote, ne vendimet qe merr firma dhe ne sjelljen e ofertes
ne periudha afatshkurtra dhe afatgjata.

I. Tiparet e tregut konkurencial dhe kurba e kerkeses e firmes

Konkurrenca ka nje kuptim te gjere. Per shembull, student&

konkurojne per te fituar vendin e pare ne nje konkurs, punetoret konkurrojne
per vende pune, ndersa firmat konkurrojne per konsumatore. Nderkaq,
shprehja konkurrence e plote ka nje kuptim Leper te vecante. Konkurrenca e
plote karakterizohet nga nje sere vecorish:
 OFERTA DHE MIMET NE KONKURRENCE 135

1. Egzistenca nje numri te madh firmash ne treg. Secila prej tyre tregton
vetem nje pjese te yoga te pakonsiderueshme te sasise se pergjithshme
qe tregtohet.
2. Te gjitha firmat e nje dege shesin produkte me karakteristika te njejta,
produkte homogjene, per shembull grure, duhan, etj.
3. Bleresit dhe shitesit jane te mirinformuar, kane njohuri te plota per
cmimet dhe produktet ne treg.
4. Ekzistenca e lehtesise se hyrjes dhe daljes se firmave nga dega. Firmat i
levizin burimet nga nje dege ne tjetren pa pengesa ligjore, si patentat,
licencat, etj.
Tipari me i rendesishm i konkurrences se plote, qe buron nga
vecorite e mesiperme, eshte se firmat jane gmimpranuese, ato nuk kane
asnje ndikim mbi cmimin e produkteve qe ofrojne ne treg. cmimi
percaktohet nga kerkesa dhe oferta e tregut, dhe firma te vecanta mund te
ofrojne gjithecka duan me ate cmim. Pra, , konkurrenca e plote mund te
perkufizohet si nje lloj tregu, ne te cilin firmat e veganta nuk kane kontroll
mbi cmimin e produkteve qe shesin. Ky tipar kryesor i konkurrences se plote
percakton edhe karakteristikat e kurbes se kerkeses qe perballojne firmat
individuale per produktin qe ato ofrojne ne treg. Ne Figuren 8.1 eshte
paraqitur kerkesa e bleresve individuale, kerkesa e tregut dhe kerkesa qe
perballojne firmat individuale ne nje treg te konkurrences se plote (treg
konkurrencial).

Figura 8.1. Kurbat e kerkeses ne konkurrencen e plote

a)Kerkesa e bleresve b)Kerkesa dhe b)Kerkesa qe ndeshin firmat

individuale oferta e tregut individuale ne treg

d
5 5
leke leke

Firma A Q Firma B
Bleresi A Bleresi B

Sipas ligjit te kerkeses, kurbat individuale te kerkeses dhe kurba e

136 HYRIE NE EKONOMI

kerkeses e tregut jane me pjerresi zbritese. Por, sic shihet ne Figure, ka edhe
nje lloj tjeter kerkese, kerkesa qe ndesh firma ne treg. Kurba e saj • eshte
plotesisht elastike, pra horizontale ne nivelin e cmimit qe percaktohet ne
treg nga pikeprerja e kerkeses me oferten. Duke gene se cdo firme qe vepron
ne konkurrence te plote ze nje pjese te yogi te tregut, eshte e qarte qe ajo
nuk mund te ndikoje mbi cmimin.
Firma mund te mane vendime vetem lidhur me sasine. Me cmimin
qe pereakton tregu, firma mund te shese cfardo sasie qe deshiron. Kurba e
kerkeses qe ndesh ajo ne treg eshte horizontale, sepse, perderisa firma mund
te shese pa pengesa me cmimin e tregut, ajo nuk ka interes te shese me
mime me te uleta. Po te shiste me mime me te larta, asaj do t'i ngeleshin
produktet pa shitur, pasi ka shume firma te tjera qe shesin te njejtin produkt
me cmimin e tregut. Mundesia qe ka firma individuale per te shitur Oared()
sasie me cmimin e tregut, mund te krijoje pershtypjen sikur ne konkurrencen
e plote nuk ka konkurrence. Per shembull, dy fermere fqinje mund te
prodhojne dhe te shesin pa u shqetesuar aspak nga njeri-tjetri, sepse me
cmimin e tregut kerkesa eshte e pakufizuar. Por, sic do to shohim me poshte,
konkunenca ekziston dhe buron pikerisht nga raporti i secilit fermer me
cmimin qe vendos tregu. Ai fermer qe nuk arrin t'i perballoje shpenzimet me
cmimin e tregut; eshte i detyruar te falimentoje.
Ne boten reale eshte e veshtire qe, per nje treg te dhene, te
plotesohen te gjitha karakteristikat e shenuara siper te konkunences se
plote. Megjithate analiza e tregut konkunencial eshte e rendesishme, sepse:
• Eksiztojne tregje qe i afrohen konkunences se plote, sikurse jane disa
tregje te produkteve_bujqesore, si ai i grurit, etj.
• Sic pohojne shume ekonomiste, shume parashikime qe behen mbi bazen
• ketij modeli (konkunenca e plote) konfirmohen edhe nga tregjet jo
konkunenciale.
• Modeli i konkunences se plote sherben si baze per te krahasuar modelet
e tjera te konkunences jo te plote.

II. Vendimet dhe oferta e firmes ne nje periudhe afatshkurter

Ne kushtet kur cmimi percaktohet nga tregu dhe firma mund te

shese cdo lloj sasie me kete cmim, Lind pyetja: cili eshte niveli i prodhimit
qe zgjedh firma? Per te kuptuar me mire pergjigjen e kesaj pyetjeje
rikujtojme qe:
• Synimi themelor i cdo firme eshte maksimizimi i fitimit.
 01-ERTA DHE cMIMET NE KONKURRENCE 137

• Fitimi perfaqeson diferencen midis te ardhurave totale (TR) me koston

totale (TC).
• Per ekonomistet kostoja totale eshte kosto ekonomike (oportune), pra
perfshin koston e shprehur dhe ate te nenkuptuar.
Mbi kete baze, pergjigjja e pyetjes do te ishte: firma zgjedh ate
nivel prodhimi qe maksimizon fitimin e saj. Percaktimin e nivelit to
prodhimit ku maksimizohet fitimi mund to bejme me ndihmen e Tabeles 8.1.

Tabela 8.1: Maksimizimi i fitimit ne nje firme te prodhimit te kepuceve

(te dhena to su ozuara)
Sasia e Kosto Kosto Kosto totale Te ardhurat E ardhura cmimi Fitim ose
prodhi totale marxhin. mesatare totale marxhin. humbje
mit
Q TC MC ATC=TC/Q TR=QxP MR P TC=TR-TC
1 2 3 4 5 6 7 8
0 4 - - 0 5 -4
1 6 2 6 5 5 5 -1
2 7 1 3.5 10 5 5 3
3 9 2 3 15 5 5 6
4 12 3 3 20 5 5 8
5 16 4 3.2 25 5 5 9
6 21 5 3.5 30 5 5 9
7 27 6 3.87 35 5 5 8
8 34 7 4.25 40 5 5 6
9 42 8 4.55 45 5 5 3
10 51 1 5.1 50 5 5 -1

Fillimisht ne Tabele krahasojme td ardhurat totale me kostot totale.

Diferenca midis tyre jep fitimin, qe e shenojme me 7c. Kjo diference eshte
me e madhe ne nivelin 6 njesi te prodhimit, prandaj ky eshte niveli i
prodhimit qe zgjedh firma.- Me te dhenat e Tabeles 8.1 mund te ndertojme
kurben e te ardhurave totale dhe ate te kostos totale (Figura 8.2a). Kurba e te
ardhurave totale eshte nje kurbe vijedrejte me pjerresi pozitive, qe kalon nga
origjina. Koeficienti kendor i saj eshte i barabarte me 5, sepse dime qe TR =
P.Q. Ne rastin tone P=5, atehere TR = 5Q, qe perfaqeson nje funksion te
formes Y=bx, ku Y=TR (=5Q). Pra, ne rastin tone b=5 dhe x=Q.
Kurben e kostos totale e kemi analizuar ne kreun VII. Forma e saj
konkrete parcaktohet nga te dhenat e tabeles perkatese dhe ketu po e marrim
si te dhene. Ne Figurer' 8.2a mund te dallojme qarte se distanca maksimale
138 HYRJE NE EKONOMI

midis dy kurbave eshte ne nivelin 6 njesi te prodhimit, te cilit i pergjigjet

edhe fitimi maksimal i barabarte me 9, sepse TR-TC = 30-21=9.
Me anen e Tabeles 8.1 mund te zbatojme nje menyre tjeter te
percaktimit te nivelit te prodhimit ku maksimizohet fitimi, ate to krahasimit
te te ardhurave marxhinale me koston marxhinale.
Tashme jemi njohur me konceptin e kostos marxhinale. Ndersa me
te ardhur marxhinale kuptojme ndryshimin ne te ardhurat totale kur
prodhimi ndryshon me nje njesi. Ne rastin tone, sic duket edhe ne Tabele, e
ardhura marxhinale, qe e shenojme me MR, eshte gjithmone e barabarte me
5 njesi, sepse cdo njesi shtese e prodhimit shitet me te njejtin cmim (P=5).
Ne keto kushte, kurba e MR do te jete e njejte me kurben e kerkeses dhe te
cmimit, pra d=P=MR.
Kurba e kerkeses perfaqeson edhe kurben e te ardhures mesatare,
PxQ
sepse e ardhura mesatare del nga raporti AR= . Ne shembullin tone,

5xQ
cmimi eshte konstant, i barabarte me 5 njesi. Atehere, AR = = 5 dhe
mund te shkruajme se d=p=MR=AR.
Nga krahasimi i te dhenave te MC dhe MR ne Tabelen 9.1, shohim
se fitimi maksimal arrihet ne nivelin 6 njesi te prodhimit, ku MR=MC. Pse
ndodh keshtu? Eshte e qarte qe firma do te zgjeroje prodhimin sa kohe qe
MR>MC, sepse per cdo njesi shtese te prodhuar ajo men nje fitim shtese te
barabarte me (MR-MC)>0. Ndersa kur MR<MC, firma nuk eshte e
interesuar te rrise prodhimin, sepse per cdo njesi shtese ajo peson nje
humbje te barabarte me (MR-MC)<0. Ne te kunderten, firma duhet te
pakesoje prodhimin (derisa MC te barazohet me MR), perderisa per cdo
njesi te pakesuar shpenzimet e kursyera jane me te medha sesa e ardhura e
pamarre. Pra, firma do te rrise prodhimin deri ne nivelin ku MR=MC. cdo
rritje e metejshme e prodhimit do to ulte fitimin Rrjedhimisht, ky eshte
niveli i prodhimit qe siguron maksimizimin e fitimit te saj.
Analizen e maksimizimit te fitimit nepermjet krahasimit te te
ardhurave marxhinale me koston marxhinale e kemi paraqitur grafikisht ne
Figuren 8.2(b). Maksimizimi i fitimit arrihet ne nivelin 6 njesi te prodhimit,
ku kurba MC pret kurben MR, e cila eshte njekohesisht edhe kurba e
kerkeses. Pikeprerjen e tyre e kemi shenuar me E. Ne nivelin 6 njesi te
prodhimit, ATC eshte 3.5 dhe fitimi per njesi eshte i barabarte me P-
ATC=5-3.5=1.5. Ndersa fitimi total eshte i barabarte me fitimin per njesi
 OFERTA DHE cMIMET NE KONKURRENCt 139

shumezuar me numrin e njesive to prodhuara pra 1.5 x 6=9. Sic shihet,

rezultati eshte i njejte me ate ge del nga krahasimi i to ardhurave totale me
koston totale. Ne Figuren 8.2(b) fitimi total jepet nga siperfaqja e
drejtkendeshit to vijezuar.

Figura 8.2. :Maksimizimi i fitimit per firma ne periudha afatshkurtra

a)Menyra e maksimizimit to diferences (TR-TC)

6
b). Menyra MR= MC.

P
ATC

MC ATC

d=P=MR=AR

Analizen e vazhdojme duke supozuar nivele to ndryshme onimesh.

Fillimisht i referohemi nje onimi tregu, P, to barabarte me 3. Ne kete rant,
kurba e kerkeses se firmes eshte d=MR=P=3. Sipas rregullit to maksimizimit
140 HYRJE NE EKONOMI

te fitimit MR=MC, fitimi maksimal arrihet ne nivelin 4 njesi te prodhimit.

Sic -shihet edhe ne Tabelen 8.1, ne kete rast, ATC=3, pra fitimi per njesi
eshte P-ATC=3-3=0. Si rrjedhim, fitimi total eshte 0x4=0, pra firma men-
vetern fitim normal (Figura 8.3).

Figura 8.3: Maksimizimi i fitimit per amen qe merr vetem fitim normal

Piken ku fitimi total behet zero e quajme pike te barazimit te kostos

totale mesatare me cmimin. Pika e barazimit te kostos totale mesatare me
cmimin eshte pika me e ulet e kurbes ATC. Kur niveli i cmimit eshte i njejte
me kete nivel te ATC, atehere fitimi behet zero.
Me tej, supozojme qe niveli i cmimit te tregut ulet, per shembull ne
2. Le te shohim c'ndodh me fitimin dhe vendimin e firmes per sasine e
prodhimit (Figura 8.4).
Edhe ne kete rast vepron e njejta logjike, qe fitimi maksimal (ose
humbja minimale) arrihet ne piken ku MR=MC, ne rastin tone ne piken E.
Sic shihet, kurba ATC per td gjitha nivelet e prodhimit shtrihet mbi kurben e
kerkeses (vijen e cmimit), prandaj P<ATC. Keshtu qe ir=P-ATC<0 (me ic
shenojme fitimin per njesi). Pra, kemi nje humbje qe jepet nga siperfaqja e
drejtkendeshit PEAB. Me te drejte lind pyetja: Si vepron firma ne kete rast,
vazhdon prodhimin apo e pezullon ate?
Ne pamjen e pare duket sikur firma duhet te mbyllet sepse eshte me
humbje, por ne fakt nuk eshte keshtu. Sic e dime, ne periudha. afatshkurtera
 OFERTA DHE cMIMET NE KONKURRENCE 141

nje pjese e kostos se firmes eshte fikse. Firma kryen shpenzime te caktuard
edhe ne qofte se nuk prodhon. Ajo duhet te mbuloje angazhimet
kontraktuale, si pagesat e interesave per huate e marra, qirate e ndertesave,
pagat e drejtoreve, etj. Ne kete rast vepron nje logjike e thjeshte: Ne qofte se
firma mbyllet, ajo peson nje humbje te barabarte me koston fikse; ne qofte
se vazhdon te prodhoje ajo peson nje humbje te caktuar ne varesi te nivelit
te cmimit dhe te ATC.

Figura 8 4: Minimizimi i humbjes per firme me humbje

MC ATC
AVC

3.5 rit d=P=MR=AR

2
1,5
AP1'.

Ne gate se humbja qe peson firma ne rastin e vazhdimit te

prodhimit eshte me e vogel se kostoja fikse, atehere per firmen eshte me
mire te vazhdoje prodhimin. Ne te kundert, kur humbja eshte me e madhe se
kostoja fikse, firma duhet te mbyllet. Dime qe Ir =P-ATC (1) dhe ATC =
AVC+AFC (2). Zevendesojme ekuacionin (2) tek ekuacioni (1) dhe marrim:
= P-AVC-AFC.
Ne qofte se P>AVC (pra cmimi eshte me i madh se kostoja variabel
mesatare), atehere 7r>AFC, domethene —7r<AFC (-7r perfaqeson humbjen
per njesi). Ne kete rast, per firmen eshte me mire te prodhoje, sepse humbja
per njesi eshte me e Vogel se kostoja fikse mesatare. Ne qofte se P<AVC
atehere 7r<-AFC domethene —7r>AFC dhe ne kete rast firma duhet te
mbyllet. Ne qofte se P=AVC, atehere it = - AFC dhe —7r= AFC. Ne kete
142 HYRJE NE EKONOMI

rast per 'firm6rt eshte njelloj si te vazhdoje prodhimin apo to nderprese ate.
Po qe se P=AVC, atehere kurba e kostos marxhinale e pret kurben AVC ne
nivelin minimal te saj, qe ne kete rast eshte pika e ekuilibrit. Piken minimum
te AVC, ku P=AVC, e quajme pike te mbylljes se firmes. Pika e mbylljes se
filmes ne Figuren 8.4 eshte pika ne kurben AVC qe i pergjigjet nivelit 1,5 te
crnimit.
Nga analiza e mesiperme nxjerrim perfundimin se per nje nivel te
dhene te cmimit te tregut, firma zgjedh nivelin e prodhimit qe i pergjigjet
kondites MR=MC. Kjo kondite plotesohet pikerisht ne pikeprerjen e kurbes
MR (qe eshte e njejte me kurben d) me kurben MC. Pra, kjo pike e kurbes
MC eshte njekohesisht edhe pike e kurbes se ofertes se firmes, sepse tregon
nivelin e prodhimit qe firma eshte e gateshme te ofroje ne nivelin e cmimit
qe perfaqeson kjo pike.
Duke filluar nga pika e mbylljes, ku Onimi eshte i barabarte me
nivelin me te ulet te AVC, cdo pike e kurbes se kostos marxhinale qe i
pergjigjet niveleve perkatese ne rritje te crnimeve eshte nje pikeprerje e
mundshme e kurbes MC me kurben MR=P. Pra, cdo pike e kurbes MC cie
ndodhet mbi piken e mbylljes, eshte njekohesisht edhe pike e ()fends se
firmes. Si perfundim, pjesa e kurbes MC nibi piken e mbylljes, peifaqeson
kurben e ofertes se firmes.

Figura 8.5: Kurba e ofertes se firmes

MC ATC AVC
da
P4

P3
d3
d2
P2
P1 d1

Q
Q1 Q2 Q3 Q4
 OFERTA DHE cMIMET NE KONKURRENCE 143

Ne Figurdn 8.5, me nivelin P, te cmimit, fitimi maksimizohet ne piken

ku MR=MC, te ciles i pergjigjet niveli qr i prodhimit. Por, megenese pika a
eshte poshte kurbes AVC, firma duhet te mbyllet. Niveli i ofertes ne kete
cinim eshte zero dhe pika e kurbes MC nuk eshte pike e ofertes se firmes. •
Ne nivelin P2 td cmimit, maksimizimi i fitimit arrihet ne piken b te
kurbes MC. Ne kete nivel firma vazhdon te prodhoje me humbje, por humbja
e saj eshte e barabarte me koston fikse (ATC-AVC), keshtu qe kjo firme eshte
indiferente ne zgjedhjen e saj: ajo mund te vazhdoje te prodhoje ose td mbyllet.
Per cdo nivel me te larte cmimi den ne nivelin P3, cdo pike e kurbes
perfaqeson nje nivel prodhirni qe jep nje humbje me te vogel se kostoja fikse.
Ne nivelin P3 td cmimit, firma nuk ka humbje dhe, per cdo nivel mini me te
larte se P3, firma siguron fitim ekonomik, i cili rritet me rritjen e cmimit.
Dega rritese e kurbes MC, qe ndodhet mbi piken b, perfaqeson
kurben e ofertes te firmes.

Figura 8.6: Kurba e ofertes se deges (tregut)

Firma A Firma B Firma C Dega

SA SB Sc
P
P2 P2 P2 P2

P1 P, P1 P1

Q Q Q
10 20 10 20 5 20 25 60

Kurba e ofertes e deges do te jete shuma horizontale e kurbave te

ofertes td firmave qe perbejne degen. (Figura 8.6). Ne nivelin P1 te cmimit
shuma qe ofrojne firmat eshte 10+10+5=25 njesi qe perben sasine qe ofron
dega ne kete cmim. Kurse per nivelin p2 kjo sasi eshte 20+15+25=60.

III. Sjellja e firmes dhe e deges ne periudha afatgjata

Per te analizuar dhe kuptuar me mire sjelljen e firmes dhe te deges,

eshte e nevojshme to dallojme,tre periudha kohore te mundshme td ekuilibrit te
tregut:
144 HYRJE NE EKONOMI

• Ekuilibri momental, ku oferta eshte fikse.

• Ekuilibri afatshkurter, ku firmat mund te rrisin prodhimin, megjithese
kapitali mbetet i pandryshuar.
• Ekuilibri afatgjate, ku to gjithe faktoret e prodhimit mund te ndryshojne.
Qe ne fillim te ketij shekulli ekonomisti i njohur A.Marshall theksonte
se nje rritje e kerkeses shkakton nje rritje me te madhe cmirnesh ne periudha
afatshkurtera sesa ne periudha afatgjata. Analiza e periudhave te ndryshme te
ekuilibrit do te na ndihmoje per te kuptuar kete thethe te Marshallit.
Shohim fillimisht ekuilibrin momental, to paraqitur ne Figuren 8.7a.
Supozojme nje rritje te kerkeses per nje te mire qe prishet shpejt, si qumeshti,
ne periudha fare te shkurtera, per shembull ditore. Oferta eshte e dhene, e
pandryshuar, sepse prodhimi kerkon nje kohe per t'u rritur, prandaj nje rritje e
kerkeses do te mite shume cmirnin momental te qumeshtit. Kjo rritje e madhe
e cmimit eshte e nevojshme per te racionuar oferten midis konsumatoreve.
Kalojme tani ne analizen e ekuilibrit afatshkurter (Figura 8.7b).
cmirni i larte mbizoterues ne treg exit pronaret e lopeve te marrin punetore te
rinj dhe te perdorin me shume ushqim per lopet. Edhe pse ata nuk kane
mundesi qe per nje kohe te shkurtdr te blejne dhe te fusin lope te reja ne
prodhim, ushqimi dhe sherbimi me i mire ndaj lopeve ekzistuese do te jepte
nje sasi me e madhe qumeshti per treg se ajo e ekuilibrit momental. cmimi i
ekuilibrit per periudha afatshkurtra eshte me i ulet se cmimi i ekuilibrit
momental. Kjo e ka bazen te oferta shtese qe vjen nga perdorimi intensiv i te
njejtit kapital. NE kete rast oferta eshte me elastike, sepse me rritjen e cmimit
rritet edhe sasia e prodhuar.
Le te shohim tani ekuilibrin afatgjate. NE periudha afatgjata eshte e
mundshme te rritet numri i lopeve dhe mund te permiresohet edhe teknologjia,
qe do te Conte ne nje oferte me te madhe te qumeshtit, pra ne nje kurbe oferte
me elastike. Si rrjedhim, ne ekuiliber mirth do te jete edhe me i ulet. Por ky
crnim mund te jete me i larte se ai fillestari.
Pra, midis periudhave afatgjata dhe periudhave afatshkurtra
ekzistojne ndryshime, te cilat shfagen ne keto aspekte thelbesore:
• Ne periudhat afatgjata (LR) nuk ka kosto fikse, te gjitha kostot jane te
ndryshueshme.
• Duke gene se ne periudha afatgjata firma mund te ndryshoje madhesine e
impianteve te saj, kurba e kostos totale mesatare ne keto periudha eshte me e
sheshte se kurba e kostos totale mesatare ne periudha afatshlcurtera.
 OFERTA DBE MIMET NE KONKURRENCE 145

• Ne periudha afatgjata kemi hyrje to firmave reja ne dege kur firmat

ekzistuese marrin fitim ekonomik. Nga ana tjeter, kemi dalje te firmave nga
dega ne qofte se ato nuk marrin te pakten fitim normal, pra pesojne humbje
ekonomike.

Figura 8.7a: Ekuilibri momental Figura 8.7h: Ekuilibri afatshkurter

P
S

P1

P2
Po
Po
D1

Figura 8.7c: Ekuilibri afatgjate

Mbi kete haze arrijme ne perfundimin se firmat qe jane me humbje

ose mbyllen perkohesisht ne periudha afatshkurtra ne kushtet e konkurrences
se plote, ne periadha afatgjata duhet te pershtasin madhesind e tyre ne nivelin
qe siguron te pakten fitimin normal, duke zevendesuar pajisjet e vjetra dhe
duke shtuar te reja, perndryshe do te duhet te dalin nga dega perkatese. Nga
146 HYRTE NE EKONOMI

ana tjetdr, po qe se ne degd do td kishte fitim ekonomik, do to kishim hyrje to

firmave to reja ne te.
Si rezultat i ketyre ldvizjeve to mundshme to firmave, do to kishim dhe
ndryshimin e ofertes se deges ne periudha afatgjata. Ndryshimi ne ofertdn e
degds do td conte dhe ne ndryshimin e ekuilibrit ne treg. Kur firmat e nje dege
marrin fitim ekonomik, kemi hyrje to firmave to reja dhe, si rrjedhoje, oferta
rritet duke Guar tregun ne nje elcuilibdr to ri, to cilit i pergjigjet nje cmim me i
uldt. Ne qoftd se cmimi me i uldt u siguron perseri firmave fitim ekonomik, do
to kemi hyrje to reja ne dege dhe nje rritje to ofertes se degas, derisa cmimi to
bjere ne nivelin qe siguron vetem fitim normal. Nga ana tjeter, ne qoftd se
firmat jane me humbje, ato do to dalin nga dega, duke zvogeluar ofertdn den
sa cmimi to rritet ne nivelin qe siguron vetem fitim normal. Si pdrfunclim, ne
periudha afatgjata fitimi ekonomik do to jets zero, firmat do to marrin vetem
fitim normal.
Grafikisht, ne periudha afatgjata ekuilibri per nje firms jepet ne
Figuren 8.8.

Figura 8.8: Ekuilibri afatgjate per nje firms konkuruese

Ne Figure shohim qe ne nivelin P1 to cmimit firma prodhon sasine qd i

pergjigjet pikes E, ku MR=MC. Duke gene se ne periudha afatgjata fitimi
 OBERTA DHE cMIMET NE KONKURRENCE 147

ekonornik eshte zero, lid pilcdn E do te kemi qe P=LRAC, (cmimi eshte i

barabarte me koston mesatare afatgjate).
Nga ana tjeter, ne kete pike, ku MR=MC, do td kemi qe P=LRMC,
sepse MR=P dhe MC=LRMC. Duke kombinuar dy barazimet e mesiperme,
P=LRAC dhe P=LRMC, kemi qe ne piken E, LRAC=LRMC. Por, sikurse e
dime, kostoja marxhinale barazohet me koston mesatare vetem no nje pike, ne
piken ku kostoja mesatare eshte ne minimum. Prandaj mund to nxjerrim
pdrfundimin q8 ne periudha afatgjata firma duhet to prodhoje ne nivelin me t8
ulet td kurbes se kostos mesatare afatgjate.
Nga ana tjeter, sapo firma e ka zgjedhur madhesine optimale ne ketd
pike, ajo kthehet no situaten afatshkurtdr dhe ne kete kuptim pika E perfaqson
edhe elcuilibrin afatshkurter. Ne baze td se njejtes logjike, ne piken E kostoja
marxhinale afatshkurter do td jete e barabartd me koston totale mesatare
afatshkurter. Si rrjedhim, mund td themi qe ne pikdn e maksimizimit td fitimit
(qe eshte pika e elcuilibrit per firmdn) ne periudha afatgjata ka vend barazimi:

P = LRMC = LRAC = SRMC = SRAC

ku:
LRMC dshtd_kostoja marxhinale no periudha afatgjata,
LRAC dshtd_kostoja mesatare ne periudha afatgjata,
SRMC dshtd kostoja marxhinale ne periudha afatshkurtra,
SRAC dshtd kostoja mesatare ne periudha afatshkurtra.
Kuptimi i icdtij barazimi dshtd se konkurrenca e plote e detyron
firmer te prodhoje ne nivelin me te wet te mundshem te kostos mesatare
afatgjate. Firmat cid nuk pershtasin madhesind e tyre ne kufij optimale, ku
sigurohet kostoja me e uldt e mundshme, nuk jane eficente dhe nuk mund to
konkurojnd me firmat qe kane zgjedhur madhdsind optimale dhe jane eficente,
prandaj, ne fund td fundit, jane te detyruara te dalin nga dega.
Po kurba e ofertes se deges si do td paraqitej ne periudha afatgjata?
Ne konkuffencdn e plote, dege to ndryshme, kane kurba oferte to ndryshme.
Forma e kurbave varet nga fakti se cfard ndodh me cmimin e inputeve (pra
dhe me kurbat e kostos) kur hyjne ose dalin firma nga dega. Nga kjo
pikepamje dallojrnd tre 11* degdsh: degd me kosto konstante, degd me kosto
rritese dhe deg me kosto zbritese. cmimet e inputeve (pra dhe kostua) nuk
ndryshojne, rriten apo ulen, pdrkatdsisht ne secilin lloj degesh, kur dega
zgjerohet me firma te reja.
148 HYRJE NE EKONOMI

A. Oferta e deges me kosto konstante. Ne kete rast inputet

supozohen te gjitha homogjene, per shembull toka supozohet e njejte,
sipermarresit supozohen njelloj te kualifikuar, punetoret supozohen me te
njejtat aftesi dhe dega supozohet se ze nje pestle te vogel ne ekonomi. Si
rrjedhim, zgjerimi i deges, pra edhe rritja e kerkeses per inpute, nuk
shkakton rritjen e gmimit te ketyre te fundit. Firmat e reja qe hyjne ne dege
mund te gjejne inpute me cilesi dhe cmim te njejte me firmat ekzistuese. Nje
shembull do te ishte industria e prodhimit te lapsave. Pesha e vogel qe ze kjo
industri ne ekonomi dhe lloji i inputeve qe perdor, per shembull dru, grafit,
pra faktore qe jane ne pergjithesi homogjene, bejne qe cmimi i tyre te mos
rritet kur rritet kerkesa per to.
Ne keto kushte, kurba e ofertes se deges ne periudha afatgjata do te
jete horizontale, pra plotesisht elastike. Pse?
Ne Figuren 8.9a shohim se ekuilibri fillestar arrihet ne piken El, ku
firmat marrin vetem fitim normal.

Figura 8.9: Kurba e ofertes se deges me kosto konstante ne periudha afatgjata

(a) (b)

P P
D2 S(800) S(1000

(1200)

P2 P2
P3 P3
P1 P1

6 10 4800 6400 7200

Per secilen firme, ne kete nivel ekuilibri cmimi eshte Pi kurse

prodhimi 6 njesi. Sasia e ofruar per 800 firmat qe perbejne degen eshte 4800
njesi. Ne qofte se supozojme se kemi nje rritje ne kerkese, ekuilibri ne treg
 OFERTA DHE cMIMET NE KONKURRENCE 149

Ekuilibrit td ri i pergjigjet nje cmim me i larte, P2. Me kete cmim firma men.
fitim ekonomik dhe e zgjeron prodhimin ne 8 njesi.
Fitimi ekonomik qe marrin firmat ekzistuese i nxit firmat e tjera te
hyjne ne dege, duke rritur oferten. Ne goftd se do te hynin 200 firma td reja,
oferta do te rritej dhe ekuilibri do td vendosej ne piken E3. cmimi P3 qe i
pergjigjet ketij ekuilibri eshte perseri i larte dhe firmat vazhdojnd te marrin
fitim ekonomik. Theksojme se gjate kesaj kohe to pershtatjes te ofertes kurbat
e kostos marxhinale dhe mesatare nuk ndryshojnd sepse, sic thamE me lart,
dega eshte me kosto konstante. Niveli P1 i cmimit mbetet perseri niveli qe
siguron fitimin normal per firmen.
Rritja e metejshme e ofertEs, qe do td vazhdoje si rezultat i hyrjes se
firmave to reja den sa ekuilibri te vendoset ne piken E4, td cilds i pergjigjet i
njejti cmim me cmimin fillestar, P1. Ne kete nivel cmimi firmat marrin vetem
fitim normal, keshtu qe nuk ka arsye per hyrje td reja. Tani qe kemi dy pika,
pikdn e ekuilibrit fillestar E1 dhe ate te ekuilibrit td ri E4 mund te ndErtojmE
kurben e ofertes afatgjate duke i bashkuar keto dy pika. Sic shihet, kurba e
ofertes afatgjate, SL EshtE horizontale dhe pasgyron vetem periudhdn afatgjate,
gjate se Giles ndryshon numri i firmave ne dege. Kurse kurbat e ofertes
afatshkurter pasgyrojnd vetem nje numer td dhEnE firmash per cdo periudhd.
Si pdrfundim, ne periudha afatgjata cmimi nuk ndryshon kur kemi nje rritje ne
kErkesE. Kjo ndodh sepse kerkesa e rritur plotesohet nga futja e firmave te
reja ne dege, to cilat prodhojne me te njejten kosto si firmat ekzistuese.

B. Oferta e deges me kosto rritese

Ne fakt, shumica e degeve nuk Jane me kosto konstante, por me kosto
rritEse, sepse:
• Me futjen e firmave to reja, cmimet e inputeve (pra edhe kostot) rriten,
sepse rritet kerkesa per inpute.
• Me rritjen e kdrkesds per inpute firmat detyrohen td pdrdorin edhe inpute
me cildsi me td ulet, gje qe con ne rritjen e kostos.
Duke gene se kostoja rritet me rritjen e numrit te firmave, ateherd dhe
kurbat e kostos marxhinale dhe kostos mesatare do td cvendosen lart per cdo
firme. Nd kete menyre, do td duhet nje nivel me i larte cmimi per firmen qe ajo
to vazhdoje to marre fitim normal. Eshte kjo arsyeja gE ne periudha afatgjata
ne degdt me kosto rritdse, ekuilibrit td ri qe vendoset pas futjes se firmave to
reja ne degd, i pergjigjet nje nivel cmimi me i larte se ai fillestar. NE Figurdn
8.10a duket gartd se kostoja mesatare e firmes, pas hyrjes se firmave to reja
150 HYRIE NE EKONOMI

ne dege, eshte rritur. Ne kete Figure vihet re gjithashtu se kurba e ofertes se

deges ne periudha afatgjata (SL) eshte me pjerresi rritese.

Figura 8. 10: Kurba e ofertes afatgjate per degen me kosto rritese

SRMC2

SRAC2
P2
SRMC1
SRAC1
NE:
P1

a)

C. Oferta e deges me kosto zbritese. Megjithese e rralle ne praktike, •

ekziston edhe kjo mundesi e trete. Kur nje dege zgjerohet, kjo mund te coje ne
uljen e cmimeve te inputeve. Per shembull, ne qofte se kemi zgjerim te deges
se prodhimit te kompjuterave, firmat e kesaj dege do te blinin me shurne
inpute, gje ge mund te Conte ne uljen e cmimit te tyre per shkak te
ekonomizimeve te shkalles ne degen e prodhimit te ketyre inputeve.
Duke ndjekur logjiken e dy rasteve te para, mund te vertetohet lehte
qe kurba e ofertes afatgjate te deges ne kete rast te trete do te jete me pjerresi
zbritese.

IV. Konkurrenca e plote dhe eficenca ekonomike

Ne kreun e pare kemi trajtuar konceptin e eficences ekonomike, duke

theksuar se ajo perben nje nga themelet e analizes se problemit ekonomik
themelor. Eficenca ekonomike, sipas percaktimit te ekonomistit to
italian Vilfredo Pareto, perfageson ate situate ku prodhimi i nje malli te
dhene nuk mund te rritet pa ulur prodhimin e nje malli tje1/4ter dhe kur
 OPERTA DHE cMIMET NE KONKURRENCE 151

konsumi i nje konsumatori nuk mund te rritet pa pakesuar konstunin e nje

tjetri. Sipas e i pr±.6cences ekonomike realizohet kur
plotesohen tre kondita, qe quhen konditat e Paretos. Nje analize te shlcurter te
tre konditave, do to bejme duke marre nje model te thjeshte, te bazuar ne
supozimet e meposhtme:
• Ekziston nje ekonomi e thjeshte, pa tregti td jashtme, ku kembimi behet
mall me mall.
• Ekzistojne vetem dy produkte, veshje dhe ushqim
• Ekzistojne vetem dy faktore prodhimi, kapitali dhe pupa.
• Ekzistojne vetem dy individe, qd perfaqesojne gjithe shoqerine.
a. Eficenca prodhuese. Supozojme qe ne nje kohe te dhene sasia e
punes dhe e kapitalit eshte e dhene, perkatesisht, ne nivelet OL dhe OK njesi
(Figura 8.11). Nd Figurdn 8.11 kemi paraqitur no dy pjese (a dhe b)
perkatesisht hartat e izokuanteve to ushqimit dhe to veshjeve. Sic shihet,
kurben e izokuanteve te veshjeve e kemi paraqitur te permbysur dhe me
drejtim te kundert me ate te ushqimit, ne funksion te analizes se metejshme
(mund te vdrtetoni lehte se kjo paraqitje e permbysur eshte e njejte me ate
normale).
Bashkojme te dy figurat ne nje te vetme duke formuar nje
katerkendesh, brinjet te cilit jane boshtet horizontale dhe vertikale te Figures
8.11, te cilat shprehin sasine e punes dhe te kapitalit qe zoteron shoqdria. Kjo
figure quhet kuadrati i prodhimit (Figura 8.12). Origjinen e boshteve te
izokuanteve to ushqimit kemi shenuar Ou ndersa ate te veshjeve Ov.
cdo pike brenda katerkendeshit perfaqeson nje pike te mundshme te
prodhimit te nje sasie td caktuar ushqimi dhe veshje. Per shembull, pika P e
prerjes se izokuanteve U dhe V2 )' perfaqeson prodhimin e U3 njesi ushqim
dhe V2 njesi veshje (sepse eshte pika Per te cilat harxhohet perkatesisht OuK1
njesi kapital dhe OuL1 njesi pune dhe OvK2 njesi kapital dhe OvL2 njesi pune
Vini re qe OuK1+OvK2 =0K dhe OuL1+OvL2=0L. Megjithese pika P eshte
nje pike e mundshme prodhimi, ajo nuk eshte pike eficente sepse, ne qofte se
levizim poshte gjate izokuantit U3, ruajme te njejtin nivel te ushqimit por
mund td rrisim sasine e veshjeve. Pikerisht ne piken C marrim sasine me te
madhe td mundshme to veshjeve qe gjendet ne izokuantin e veshjeve V3.
Pra, pikat eficente td kombinacioneve ushqim-veshje do te ishin pikat
ku izokuantet Jane tangente me njera-tjetren, sepse vetem ne keto pika nuk
mund td rrisim prodhimin e ushqimit pa pakesuar prodhimin e veshjeve. Pika
152 HYRJE NE EKONOMI

te tilla jane to pafundme, perderisa izokuantet e ushqimit jane konvekse ndaj

origjines Ou dhe ato to veshjeve konvekse ndaj origjines Ov dhe kemi nje
numer te pafund izokuantesh. Kurben qe perfitohet nga bashkimi i pikave ku
izokuantet jane tangente me njeri-tjetrin e quajme kurbe kontraktuese. Kjo
kurbe shpreh td gjitha pikat ku prodhimi realizohet me eficence teknike
maksimale td mundshme.

Figura 8.11: Hartat e izokuanteve to ushqimit dhe te veshjeve

a)Ushqiin b)Veshje
L
VI
Pune V2
V3

V4
K

0
L Yune Kapital

Duke ditur qe pjerresia e izokuantit eshte e barabarte me koeficientin

marxhinal te zevenddsimit teknik (MRTS) te nje faktori me nje tjeter (ne
rastin tone td kapitalit me punen), dhe qe rid pikat ku izokuantet jane tangente
pjerresia e tyre eshte e njejte, mund te themi qe ne keto pika MRTSKL. per
prodhimin e ushqimit duhet te jete e barabarte me MRTSKL per prodhimin e
veshjeve .Si perfundim eficenca ne prodhim realizohet kur (MRTSKL)
ushqimit = (MRTSKL) veshjeve. Duke peigjithesuar, per nje ekonomi reale me
shume faktore prodhirni dhe produkte, themi qe eficenca ne prodhim arrihet
atehere kur MRTS e cdo faktori me cdo faktor tjeter eshte e barabarte per
te gjitha mallrat.
 OFERTA DHE cMIMET NE KONKURRENCt 153

Figura 8. 12. Kuadrati i prodhimit dhe kurba kontraktuese

L L2

fisely_a_afrikaliveA-Pas percaktimit te eficences prodhuese, qe ne

rastin tone presupozon perdorim eficent te faktoreve to prodhimit (puns dhe
kapital) per te prodhuar nje sasi te dhene veshje dhe ushqimi, shtrohet nje
problem tjeter. Si mund fi perndajme (alokojme) keto dy te mira ne menyre
eficente midis dy individeve? (Theksojme se eshte fjala per perndarje eficente
te te mirave, e cila nuk presupozon medoemos nje shperndarje to barabarte).
Per te analizuar eficencen alokative dhe konditen e realizimit te saj,
marrin dy individe (A dhe B) me hartat perkatese te kurbave te indiferences
lidhur me konsumin e dy mallrave, veshje dhe ushqim (Figura 8.13). Edhe
ketu, per efekt te analizes, harten e indiferences te individit B e ndertojme te
permbysur. (Vini re gjithashtu qe format e kurbave to indiferences jane te
ndryshme per individe to ndryshem, sepse preferencat e tyre jane te
ndryshme).
Duke bashkuar te dy figurat, ashtu si ne rastin e pare, perfitojme nje
figure qe e quajme kuadrati i kembimit (Figura 8.14).
OA perfaqeson origjinen per hartat e kurbave te indiferences te
individit A dhe OB origjinen per hartat e indiferences te individit B. cdo pike
brenda drejtkendeshit perfaqeson nje shperndarje te mundshme te dy te mirave
midis dy individeve, por jo te gjitha pikat jane pika eficente. Po te marrim
pike]] D, ku priten dy kurba indiference, ajo eshte pike ineficente, sepse duke
154 HYRJE NE EKONOMI

levizur gjate kurbes .IA4 mund te rrisim dobishmerine e individit B deri ne

nivelin- e 1B4, pa ulur dobishmerine e individit A (sepse levizim pergjate te
njejtes kurbe indiference).

Figura 8.13: Hartat e indiferences per individet A dhe B

a)Individi A b)Individi B
ushqim veshje

0 veshje ushqim

Pikerisht ne piken E, ku IB4 eshte tangente me IA4, kemi shperndarje

eficente, sepse ne kete pike asnje individ nuk mund te rrise dobishmerind e tij
"pa ulur dobishmerine e tjetrit. Duke gjykuar si ne rastin e pare, bashkesia e
pikave ku kurbat e indiferences jane tangente me njera tjetren, perfaqeson
kurben kontraktuese. Duke gene se pjerresia e kurbes se indiferences eshte e
barabarte me normen marxhinale te zevendesimit te- nje malli me nje tjeter dhe
se kurbat e indiferences kand pjerresi te njejte ne pikat tangenciale, atehere
eficenca allokative arrihet kur plotesohet kushti (MRSLiv), (MRSuv)s.
(MRSuv)A eshte koeficienti marxhinal i zevendesimit te ushqimit me
veshjen per individin A kurse (MRSuv)B eshte koeficenti marxhinal i
zevendesimit te ushqimit me veshjen per individin B. Duke pergjithesuar per
shume individe dhe mallra, themi qe eficenca alokative arrihet kur MRS e
cdo malli me cdo mall tjeter duhet tefete e barabarte per gjithe individet.
 OFERTA DBE cMIMET 1\1-8 KONKURRENCt 155

Figura 8. 14: Kuadrati i k8mbimit

V2

vl veshje

Eficienca ne shperndarj4Plotdsimi i dy kushteve te mesiperme do

te thote qe ekonomia prodhon ne nje nivel qe ndodhet ne kurben e mundesive
te prodhimit dhe qe kemi alokim eficient te mallrave midis dy individeve. Te
gjitha pikat qe gjenden ne kurben e mundesise to prodhimit jane eficente nga
pikepamja e prodhimit por nuk jane njesoj eficente nga pikpamja e
konsumatorit. Per shembull, ne qofte se A dhe B, qe te dy pelqejne me shume
ushqimin se veshjen, nje levizje ne kurben e mundesise te prodhirnit ne
drejtirnin qe rrit prodhimin e ushqimit ne dem te prodhimit te veshjeve, do te
rriste dobishmerine e te dyve, pra do te rriste eficencen. ne shperndarje. Ne
•kete kuptim, eficenca ne shperndarje do te arrihej ne ate pike te kurbes se
mundesive se prodhimit, ku redo largim prej saj keqeson te pakten gjendjen e
nje individi. Kjo pike percaktohet nga kushti qe MRS e ushqimit me veshjen,
qd eshte e barabarte per te dy individet, te jete e barabarte me koeficentin
marxhinal te transformimit te ushqimit ne veshje, qe e kemi shenuar me MRT.
Pra, lcushti eshte: MRSuv = MRTuv
156 HYRJE NE EKONO1V11

Duke pergjithesuar per shurne individe dhe mallra, kjo konditd e

eficiences ne shperndarje realizohet kur MRS i perbashket eshte i barabarte
me MRT per te gjitha ciftet e mallrave.
Tani le te shikojme sesi plotdsohen keto kondita te optimalitetit te
Paretos ne konlcurrencen e plote duke ruajtur, per thjeshtesi, supozimet qe
kemi dy mallra (ushqimi dhe veshja), dy faktore prodhimi (pune dhe kapital)
dhe dy individe (A dhe B).
Kondita e pare. Sic theksuam me siper, firma qe maksimizon fitimin
zgjedh pilau ku vija e izokostos eshte tangente me nje izokuant (Figura 8.15).
kjo eshte pika ku prodhimi sigurohet me kosto minimale. Ne late pike,
pjerresia e izokostos eshte Pk/PL (raporti i cmimit te dy faktordve), kurse
pjerresia e izokuantit eshte e barabarte - me MRTS (norma teknike e
zevendesimit). Prandaj, ne kushtet kur prodhuesit e ushqimit dhe te veshjeve
synojne maksimizimin e fitimit, mund td shkruajme per secilin prej tyre:
MRTSu=l3K/PL, dhe MTRSv=PK/PL. Duke (lend se ne konkurrencen e plote
i punds dhe i kapitalit eshte i njejte per te gjitha firmat, atehere del qe
MRTSu= MRTSv. Pra, kondita e pare plotesohet.

Figura 8.15: Minimizimi i kostos

Pjerresia = Pk/PL,

Kombinacioni i
kostos minimale

izokostot

Kondita e dya Sic kemi theksuar me pare, konsumatori qe deshiron

td malcsimizoje dobishmerind zgjedh ate kombinim te mallrave, qe percaktohet
nga pika ku vija e buxhetit eshte tangente me nje lcurbd indiference qe eshte
 OFERTA DBE cMIMET NE KONICURRENCE 157

kurba e indiferences me e larte qe mund to arrihet (Figura 8.16). Ne kete pike,

pjerresia e yips se buxhetit jepet nga raporti i cmimit te dy te mirave, kurse
pjerresia e kurbes se indiferences eshte e barabarte me MRS. Prandaj mund te

shkruajme qe ne pilcen e ekuilibrit te konsumatorit, MRS A = Edhe per

Pu

konsumatorin B eshte e njejta gje: MRS B =

Pu

Figura 8.16: Ekuilibri i konsumatorit

ushqim

Pjerresia = P,,/P„

Ekuilibri i
konsumatorot

Kurba e indiferences
Vija e buxhetit
veshje

Por, duke ditur qe ne konkurrencen e plote, cmimi i ushqimit dhe i

veshjeve eshte i njejte per secilin konsumator, atehere MRSA = MRSB dhe,
ne kete menyre plotesohet eclhe kondita e dyte.
Pv
Kondita e trete. Sic theksuam lart MRSA = MRS B = — (1).
Pu
Dime gjithashtu qe MRT perfaqeson pjerresine e kurbes se mundesive te
prodhimit (Figura 8.17). MRT eshte gjithashtu e barabarte me raportin e
kostove marxhinale, pra MRT = MC
Mc u
158 HYRJE NE EKONOMI

Figura 8.17: Ekuilibri i komunitetit

ushqim

Au

Av
Kurba e mundesise
se prodhimit

veshje

Sic duket nga Figura, duke levizur nga pika A ne piken B, per te
prodhuar Au njesi shtese ushqimi duhet te sakrifikohet A v njesi veshje. Por,
duke ditur qe kostoja ngelet e pandryshuar ne cdo pike te kurbes se mundesive
te prodhimit, mund to shkruajme qd AVxMCv = AUxMCu. Nga ku nxjerrim
AU MCv
qe pjerresia eshte e barabarte me = — MRT (2). Pra, qd te kemi
AV MCu
Pv MCv
MRT = MRS duhet qe = (nga krahasimi i (1) me (2)). Duke ditur
Pu MCu
qe ne konkurrencen e plote firmat vendosin cmime te barabarta me koston
inarxhinale, themi qe edhe kondita e trete plotesohet.
Si perfundim, theksojme qe ne kushtet e konkurrences se plote arrihet
eficenca ekonomilce sepse plotesohen te tre konditat e Paretos.

Pyetje per diskutim

1. Duke iu referuar Tabeles 8.1 ne tekst, shpjegOni pse kurba e te ardhurave

totale perfaqeson nje vije te drejte qe kalon ne origjine, kurse pjerresia e
kurbes se kostos totale eshte e ndryshme ne nivele te ndryshme prodhimi.
 01-bRTA DHE QMIMET NE KONKURRENCE 159

2. Duke iu referuar shembullit ne Figuren 8.2.b, shpjegoni pse firmat nuk

zgjedhin nivelin e prodhimit qe maksimizon fitimin mesatar (pra ate nivel
prodhimi ku kostoja mesatare eshte me e ulet).
3.Pse ne konkurrencen e plote cmimi dhe ardhura marxhinale jane te
barabarta?
4. Jet et tabela:
Q TC Q TC
0 5 5 31
1 10 6 38
2 16 7 46
3 20 8 55
4 25 9 65
a) Llogarisni koston marxhinale per cdo nivel prodhimi.
b) Llogarisni koston totale mesatare dhe koston variabel per cdo nivel
prodhimi
c) S a do te prodhonte firma ne nivelin e cmimit 5 njesi? Po ne nivelin
e cmimit 7 dhe 10 njesi? Pse?
d) Llogarisni nivelet perkatese te fitimit per cdo nivel chilli
5. Per te shpjeguar llogjiken e mbylljes se firmes ne periudha afatshkurtra,
supozoni se zoteroni nje shtepi tjeter te trasheguar nga gjyshi, te cilen doni ta
jepni me qera. Per kete shtepi ju paguani 2000 leke ne muaj kosto fikse, ne
formen e taksave dhe si shpenzime per lyerjen e fasades, pavaresisht nga fakti
ne e jepni apo jo me qera shtepine. Nga ana tjeter, ne qofte se e jepni me qera
shtepine, ju paguani mesatarisht edhe 1000 leke ne muaj kosto variabel ne
formen e riparimeve dhe lyerjeve te brendshme, etj. Ne qofte se ju ofrohet nje
qera prej 1500 leke ne muaj, cili do te ishte vendimi juaj? Do ta jepnit apo jo
shtepine me qera?
6. Pse ne deget me kosto rritese kurba e ofertes se deges eshte me pjerresi
pozitive? Kush e shkakton rritjen e kostos ne keto deg?
7. cmimi i vendosur nepermjet konkurrences se plote, i cili merret si i &end
nga bleresit dhe shitesit, perfaqeson celesin e prodhimit dhe te konsumit ne
menyre eficiente. A pajtoheni me kete mendim dhe pse?
 KREU IX

MONOPOLI

Ne kreun e meparshem theksuam se konkurenca e plote perfaqeson

nje rast ekstrem te llojeve te ndryshme te tregjeve. Ne fakt, ne praktike,
firmat (deget) veprojne ne kushtet e nje konkurence jo te plote, e cila
shtrihet ne nje hapesire shume te gjere, duke filluar nga konkurenca
monopolistike deri ne ekstremin e kundert te konkurences se plote, qe eshte
monopoli. Fjala monopol rrjedh nga greqishtja: mono qe do te thote i vetem
dhe polein qe do te thote me shite. Pra, monopoli perfaqeson nje firme te
vetme e cila prodhon dhe shet gjithe produktin e nje dege. Analizen e
monopolit do to fillojme me tiparet dhe bazen e egzistences se tij, duke
vazhduar me kurben e kerkeses dhe maksimizimin e fitimit, me eficencen e
firmer monopol dhe, se fundi, me rregullimin shteteror te monopolit.

L Monopoli dhe tiparet tij

Nga perkufizimi qe dhame per monopolin buron edhe tipari

themelor i tij: ekzistenca e nje shitesi te vetem ne dege. Prej ketej rrjedh qe,
ne kushtet e monopolit, firma dhe dega jane e njejta gje. Megjithate, ky tipar
themelor i monopolit nuk eshte i mjaftueshem per percaktimin e sakte te tij,
sepse ai karakterizohet edhe nga tipare te tjera thelbesore, si:
Mungesa e zevendesuesve te afert. Po t'i referohemi perkufizimit,
percaktimi i monopolit duket gje e lehte. Por, kur themi qe monopoli
perfaqeson nje firme te vetme ne nje treg (dege), kjo nuk do te thote qe
automatikisht kemi percaktuar kufijte e tregut (deges), jo ne kuptimin
gjeografik, por ne kuptimin e gjeresise se konceptit te produktit qe shet
 MONOPOLI 161

firma. Per shembull, ne qofte se ne Shqiperi nje shoqeri transporti realizon

gjithe transportin e urdhetareve me autobuza, a mund te themi qe ajo
perfaqeson nje monopol? Ne kuptimin e ngushte te transportit me autobuza,
edhe mund te themi. Por ne kuptimin e gjere, te transportit ne pergjithesi,
kjo firme nuk mund te jete monopol, ajo konkurohet nga transporti
hekurudhor, detar, etj. Ekzistenca e zevendesuesve te afert per dege te
ndryshme nuk lejon poziten monopol ne dege.
Percaktimi i pozites se nje firme ne treg, pra nese nje firme eshte ose
jo monopol, eshte i rendesishem, sepse ne shume vende ka ligje te forta
kunder monopolizimit. Nje nga treguesit qe perdoret per vleresimin e
pozicionit monopol te nje firme eshte elasticiteti i terthorte i kerkeses. Ne
qofte se nje mall ka nje elasticitet te larte te terthorte te kerkeses, ai ka
zevendesues te afert dhe prodhuesi i tij, megjithese mund te jete i vetem, nuk
eshte monopolist. Pra egzistenca e monopolit nenkupton mungesen e
zevendesuesve te afert. Ne kete kuptim, kurba e kerkeses qe ndesh firma
monopol eshte relativisht e pjerret duke reflektuar pikerisht mungesen e
zevendesuesve te afert.
Aftesia per te ndikuar mbi cmimin. Ne konkurencen e plote, firma
nuk ka asnje ndikim mbi cmimin, ajo eshte cmimpranuese. Ne kushtet kur
firma eshte e njejte me degen, kurba e kerkeses qe ajo ndesh ne treg eshte e
njejte me kurben e kerkeses qe ndesh dega, pra eshte nje kurbe e zakonshme
kerkese me pjerresi zbritese. Ne varesi te kerkeses qe ndesh ne treg, firma
monopol mund te zgjedhe cfaredo niveli cmimi qe deshiron, pra ajo mund te
levize pergjate kurbes se kerkeses, duke zgjedhur nivelin e cmimit dhe
sasine qe i pergjigjet atij. Ne kete kuptim themi qe firma zoteron nje fuqi
tregtare. Me fuqi tregtare kuptojme aftesine qe ka firma per te ndikuar ne
cmimin e prodhimit qe shet, nepermjet ndryshimit te sasise se tij. Sa me e
madhe te jete ndikimi i firmes mbi cmimin, aq me e madhe eshte fuqia
tregetare qe ajo ka, aq me e madhe eshte fuqia monopoliste e saj. Si
perfundim, themi qe firma monopol ushtron nje ndikim mbi cmimin e
produkteve qe shet dhe, ne dallim me konkurencen e plote, ajo nuk eshte
cmimpranuese por cmimpercaktuese.
Ekzistenca e pengesave te hyrjes. Me te drejte mund te linde pyetja:
Pse nje firme ka mundesi te vendose dhe te ruaje pozicionin e saj monopol?
Pse firmat e tjera nuk mund te hyjne ne kete dege? Kush i pengon ato? Per
keto pyetje mund te jepen shpjegime te ndryshme, por ketu do te vecojme
disa faktore kryesore:
162 HYRJE NE EKONOMI

a) Monopoli qe mbeshtetet ne kontrollin e nje inputi baze te prodhimit.

Mundesia per te kontrolluar burimet baze per prodhimin e nje produkti, si
lendet e para, perbejne nje rruge te vendosjes se monopolit, sepse firmat e
tjera nuk mund te hyjne ne kete dege, ato i pengon pikerisht mungesa e
lendeve te para. Per shembull, para Luftes se Dyte Boterore, shocieria
amerikane ALCOA, nepermjet kontrollit te lendeve te para (boksideve),
zoteronte monopolin e shitjes te aluminit, pra ishte nje monopol.
b) Monopoli qe mbeshtetet ne pengesat ligjore. Shpesh here, per arsye te
ndryshme, shteti vendos me ligj kufizime qe pengojne firmat te hyjne ne nje
dege te caktuar. Kjo realizohet, kryesisht, nepermjet patentave, te drejtes se
autorit dhe licensave. Patenta perfaqeson nje te drejte ekskluzive, te
garantuar nga shteti, qe i jep mbajtesit te saj mundesine per te prodhuar
dhe tregtuar nje produkt per nje periudhe kohe te dhene (per shembull, ne
SHBA per 17 vjet). Qellimi i dhenies te kesaj te drejte, qe e vendos firmen
ne pozicionin monopol, eshte nxitja e kerkimeve shkencore, sepse patenta qe
merret per shpikje te ndryshme, i siguron firmer fitime te medha qe rrjedhin
nga pozicioni i saj monopol. Ne fakt, kerkimet shkencore dhe progresi
teknik do te zhvilloheshin edhe ne qofte se nuk do te egzistonin patentat, por
ritmet e ketij zhvillimi do te ishin me te uleta.
E drejta e autorit, perfaqeson nje te drejte ekskluzive, te garantuar
nga shteti, qe i jep mbajtesit e saj kontrollin mbi botimin, kopjimin dhe
shitjen e veprave te artit dhe letersise. Pervec patentave dhe te drejtes se
autorit, shteti mund te vendose pengesa te tjera ligjore per te ushtruar nje
aktivitet, si licensat, etj. Per shembull, shteti mund jape te drejten
eksekluzive nje firme te vetme per te shperndare posten, duke krijuar Iceshtu
nje monopol postar.
c) Monopoli qe krijohet nga bashkimet e firmave. Firma te ndryshme te nje
dege mund te bashkohen ne nje firme te vetme per te caktuar cmime te larta
dhe, si rrjedhim, per te mane edhe fitime te larta. Ky lloj monopoli mund te
krijohet ne rastet kur ne nje dege ka disa firma te medha dhe kur shteti e
lejon ate me ligj. Sidoqofte, ne kete lloj monopoli eshte me e madhe
mundesia e hyrjes ne dege te firmave te reja qe nxiten nga fitimet e larta,
prandaj eshte me e veshtire ruajtja e pozicionit monopol nga firmat
egzistuese.
d) Monopolet natyrore. Keto monopole mbeshteten ne egzistencen e asaj
dukurie, qe e kemi quajtur ekonomizim te shkalles. Ne dege te caktuara,
kostoja mesatare vjen duke u ulur me rritjen e vellimit te prodhimit, ne qofte
se produkti ofrohet nga nje firme e vetme. Ne keto raste, ne qofte se dega do
 MONOPOLI 163

te perbehej nga shume firma, ato do te prodhonin ne nivelin e kostos me te

ulet, por ne rang dege kostoja minimale do te arrihej ne nje nivel relativisht
te ulet te prodhimit dhe me tej, me rritjen e prodhimit, ajo do te rritej..E
kunderta ndodh ne qofte se eshte vetem nje firme qe prodhon kete produkt:
sa me shume rritet prodhimi, aq me shume ulet kostoja mesatare. Kjo eshte e
vertete ne te gjitha ato dege, to cilat kane kosto fikse teper te larta, per
shembull, sherbimet publike per energji elektrike, uje, telefon, gas, etj. Sa
me e madhe te jets pesha specifike e kesaj kostoje ne koston totale, aq me i-
madh- eshte ndikimi i saj dhe kostoja totale mesatare vjen drejt uljes me
rritjen e vellimit te prodhimit..

II. Kurba e kerkeses dhe maksimizimi i fitimit ne firmen monopol

Pavaresisht nga shkaku i pozicionit monopol, firma qe ndodhet ne

kete pozicion mund te zgjedhe nivelin e cmimit ne perputhje me kerkesen qe
egziston ne •treg. Si e ben firma monopol kete zgjedhje? Synimi i firmes
monopol, si per cdo firme tjeter, eshte maksimizimi i fitimit, prandaj ajo
zgjedh ate nivel cmimi qe maksimizon fitimin. Vini re dallimin: firma ne
konkurence te plote mund te zgjedhe vetem nivelin e prodhimit, kurse firma
monopol mund te ndikoje mbi cmimi, pra mund te zgjedhe cmimin. Edhe ne
kete rast maksimizimi i fitimit behet sipas te njejtit rregull, MC= MR. E
ardhura marxhinale ne firmen monopol ndryshon nga konkurenca e plote ku
MR=P=AR dhe kurba e saj ishte horizontale, e njejte me kurben e kerkeses.
Pse? Kurba e kerkeses qe ndesh- firma monopol si nje- firme e vetme ne dege,
eshte e njejte me kurben e kerkeses se deges, pra eshte kurbe kerkese me
pjerresi zbritese e cila tregon nivelet e cmimit ne te cilat mund te shese
firma ne nivele te ndryshme prodhimi.
Dime gjithashtu se te ardhurat mesatare (AR) jane te barabarta me te
ardhurat totale (TR) pjesetuar per sasine e shitur (Q), pra jane te barabarta
me .cmimin e mallit (sepse TR=QxP kurse AR=TR/Q, pra P= TR/Q dhe
AR=P). Si rrjedhim, kurba e kerkeses perfaqeson njekohesisht edhe kurben e
te ardhurave mesatare. Duke gene se kjo kurbe eshte me pjerresi zbritese,
monopolisti duhet te ule cmimin e te gjitha njesive per te shitur nje njesi
shtese produkti. Kjo do te thote qe te ardhurat marxhinale, te cilat jane te
ardhurat shtese qe merren kur shitet nje njesi one shume, vijne duke u ulur.
Per to kuptuar me mire kete ligjesi te te ardhurave marxhinale, po i
eferohemi nje shembulli, te pasqyruar ne Tabelen 9.1.
164 HYRJE NE EKONOMI

Te dhenat e Tabeles jane paraqitur grafikisht ne Figurat 9.1 dhe 9.2.

Ne kete te fundit duket qarte qe kurba MR ndodhet poshte kurbes AR, qe
eshte njekohesisht kurba e kerkeses. Duke ju referuar Tabeles 9.1 dhe
grafikut 9.1, veme re se, ne qofte se rrisim prodhimin ne nje njesi, per
shembull, nga 3 ne 4 njesi, cmimi i njesise se katert ulet ne krahasim me
cmimin e njesise se trete (nga 21 behet 19). Nga ana tjeter, kur prodhimi
rritet me nje njesi, edhe njesite e meparshme (tre njesi prodhimi ne rastin
tone) shiten me kete cmim te ri me te ulet. (Megjithese ne raste te caktuara,
sic do to shohim me poshte, mund te kete edhe perjashtime, ne pergjithesi
mund te themi qe kur kurba e kerkeses eshte me pjerresi zbritese: me rritjen
e sasise se prodhuar, te gjitha njesite shiten me cmimin e ri qe vjen duke u
ulur.)

Tabela 9.1: Te ardhurat per nje firme monopol

Sasia cmimi Te ardhurat Te ardhurat

Te ardhurat mesatare totale marxhinale
Q (njesi) P=AR (lek/njesi) TR=QxR (leke) MR (Ieke)
1 25 25 25
2 23 46 21
3 21 63 17
4 19 76 13
5 17 85 9
6 15 99 5
7 13 91 1
8 11 18 3
9 9 91 7
10 7 70 71

Si rrjedhim, e ardhura shtese (e ardhura marxhinale) ne rastin tone

eshte e barabarte me 19 Ieke, pra aq sa eshte crnimi i njesise se katert, minus
6 leke qe eshte pakesimi i te ardhures totale nga shitja e 3 njesive te
meparshme me nje crnim 2 Ieke/njesi me te ulet (nga 21 leke/njesi ne 19
leke/njesi). Pra, MR= 19-6 = 13 Ieke.
Ky rezultat, sic duket edhe nga Tabela, mund te paraqitet edhe si
diference midis te ardhurave totale te kater njesive, me te ardhurat totale te
tre njesive (P4Q4-P3Q3 = (19 x 4) -(21 x 3) = 76- 63 = 13).
 MONOPOLI 165

Duke iu referuar edhe paraqitjes grafike ne Figuren 9.2, mund to

nxjerrim disa perfundime:

Figura 9.1: Kurba e kerkeses per nje firme monopol

P

21

19

3 4

Figura 9.2: Kurba e kerkeses se firmes monopol dhe to ardhurat marxhinale

P

TR

Q
• Kurba e to ardhurave marxhinale (MR) shtrihet poshte kurbes se
kerkeses D (=AR) dhe ka pjerresi zbritese.
166 HYRJE NE EKONOMI

• E ardhura marxhinale qe i pergjigjet pjeses me elasticitet E>1 te kurbes

se kerkeses, eshte pozitive (MR>O) dhe vjen duke u zvogeluar. Ne
kreun e trete kemi argumentuar qe kur elasticiteti i kerkeses eshte me i
madh se nje, cdo shtese me nje njesi ne sasine e shitur, shprehur ne
perqindje, shoqerohet me nje renje me te vogel te cmimit, shprehur ne
perqindje. Pra, do te kemi nje rritje te te ardhurave totale, domethene
dhe te ardhura marxhinale pozitive. Kjo rritje vazhdon den ne piken ku
E=1, ne te cilen rritja e sasise eshte e barabarte me zvogelimin e cmimit,
keshtu qe MR=O. Kesaj pike, sic shihet edhe ne Figure, i pergjigjet
pikeprerja e kurbes MR me boshtin e sasise dhe njekohesisht i
korespondon pika maksimale e kurbes TR, qe ndodhet ne pjesen e
poshtme te Figures.
• E ardhura marxhinale qe i pergjigjet pjeses inelastike te kurbes se
kerkeses eshte negative, sepse rritja e sasise, ne perqindje, eshte me e
vogel se ulja perkatese e cminait, ne perqindje. Kesaj pjese i pergjigjet
pjesa zbritese e TR ne Figuren tone.
• Se fundi, edhe nje perfundim tjeter i rendesishem. Nje firme
monopoliste nuk do te prodhonte kurre ne nivelet e prodhimit ku MR<O
sepse, perderisa kostot marxhinale (MC) jane pozitive dhe MR eshte
negative, edhe fitimi marxhinal do te jete negativ..
Tani, le te paraqesim grafikisht kushtet e maksimizimit te fitimit per
monopolin, Figura 9.3, duke mbajtur parasysh barazimin tashme te mesuar,
MR=MC. Sic shihet nga Figura, kurba MR pret kurben MC ne piken E e cila
eshte pika e ekuilibrit ku maksimizohet fitimi. Kesaj pike i pergjigjet sasia
dhe pika A ne kurben e kerkeses, te ciles i korrespondon cmimi P1.
shte ky nivel cmimi qe maksimizon fitimin e firmes monopol.
Ne rastin tone fitimi ekonomik per njesi eshte i barabarte me
segmentin AB ku AB= AQI-BQI, AQ1=P, BQI=OCI = ATC, pra 1r =P-ATC
kurse fitimi total (Jr) jepet nga siperfaqja e drejtkendeshit P1ABC e cila
eshte e barabarte me CB x AB ku CB = OQI dhe AB = 7E. Fitimi total eshte
i barabarte me it x Qi, pra me sasine e ekuilibrimit shumezuar me fitimin
per njesi. Fitimi ekomomik, ose i tepert mund te percaktohet edhe si
diference midis te ardhurave totale (TR) dhe kostos totale (TC), domethene
si diference midis siperfaqes OQ1AP1 me siperfaujen OQ1BC. Eshte pikerisht
siperfaqja .PIABC1 qe perfaqeson fitimin ekonomik te monopolistit.
 MONOPOLI 167

Figura 9.3: Maksimizimi i fitimit ne firmen monopol

Fitimi ekonomik

Qi
Q

Lidhur me maksimizimin e fitimit nga monopolisti, ekzistojne edhe

mendime iluzioniste. Po permendim dy prej tyre.
A. Ekziston mendimi se monopolet marrin gjithmone fitim te tepert.
Ne fakt, nuk ndodh gjithmone keshtu. Ne te gjitha ato raste kur kostoja
mesatare eshte mbi nivelin e te ardhurave mesatare, pra kurba ATC eshte
mbi kurben e kerkeses, firma monopol del me humbje ekonomike. Praktika
verteton se nje firme mund te kete pozicion monopol, por mund te mos
realizoje fitim te tepert, duke gene e detyruar te perballoje edhe humbje
ekonomike. Ne Figurer' 9.4 kurba ATC eshte mbi kurben e kerkeses, keshtu
qe cmimi eshte me i vogel se kostoja mesatare ne te gjitha nivelet e
prodhimit. Ne piker' E, ku MR = MC, kemi fitim maksimal. Ne rastin tone
kemi humbje minimale, e cila per njesi eshte
Per shembull, nje shoqeri ajrore mund te kete te drejten ekskluzive
te transportit, por duke patur kerkese te ulet per transport, del me humbje.
Ne kete rant, firma monopoliste zgjedh cmimin qe minimizon humbjen.
Humbja minimale arrihet perseri ne piker' ku MC = MR. Qendrimi qe mban
firma ne periudha afatshkurtra eshte i njejte si ne konkurencen e plote. Ne
qofte se humbja per njesi eshte me e yogl se kostoja fikse mesatare, firma
vazhdon prodhimin, ne te kundert ajo mbyllet perkohesisht. Kushti i
mbylljes se finnes eshte P<AVC.
 168 HYRJE NE EKONOMI

• Figura 9.4: Minimizimi i humbjes ne firmen monopol

Qi Q

Ne Figuren 9.4, AVC eshte poshte cmimit, prandaj firma vazhdon

prodhimin. Ne te gjitha rastet kur eshte me humbje, firma duhet ose te
pershtase koston e saj ne periudhat afatgjata, ose te largohet nga dega. E
rendesishme eshte te theksohet se ne periudha afatgjata firma monopol
mund te siguroje nje fitim ekonomik per shkak te pengesave te hyrjes, te,
cilat i pan* me gjere ne fillim te kreut.
B. Egziston nje mendim tjeter, sipas te cilit monopolisti eshte krejt i
lire ne caktimin e cminzeve. Ne fakt, mundesia e firmes monopoliste per te
ndikuar ne nivelin e crnimit, eshte e kushtezuar nga kerkesa qd ajo ndesh ne
treg. Ne kete kuptim, firma nuk mund te caktoje mime sipas deshires,
jashte atyre qe percaktohen nga kerkesa e tregut. Jo vetem kaq, por edhe ne
kuadrin e ketyre cmimeve, firma monopoliste nuk zgjedh cmimet me te
larta, por ato cmime qe maksimizojne fitimin. cmimet shume te larta
kushtezojne nivele shume te uleta te prodhimit, duke ja hequr monopolistit
mundesine per te maksimizuar fitimin.
Nga ana tjeter fitimi ekonomik qe men firma monopoliste ne
periudha afat gjata nxit dy prirje: Se pari, nxiten perpjekjet e firmave te tjera
per te kapercyer pengesa te caktuara te hyrjes, sic eshte kontrolli mbi
burimet kritike, etj. Se dyti nxitet shteti per te nderhyre, duke vendosur taksa
qe zvogelojne fitimet e firmes monopol. Per t'i minimizuar keto prirje, me
gellim qe te ruhen fitimet ekonomike ne periudha afatgjata, firmat
monopoliste mund te vendosin mime me te uleta se ato qe maksimizojne
 MONOPOLI 169

fitimin, duke rritur keshtu sasine e shitur te prodhimit dhe duke reduktuar,
ne nje fare mase, fitimin ne periudha afatshkurtra.
Kur analizojme sjelljen e nje firme monopoliste, eshte e
rendesishme te theksojme se per monopolistin nuk ka kurbe oferte. Pse
ndodh keshtu? Sic e dime, oferta parqyron bashkesine e pikave ku cdo niveli
cmimi i pergjigjet sasia e prodhimit qe firmat deshirojne dhe kane mundesi
te shesin. Ne konkurencen e plote niveli i prodhimit qe i pergjigjet
maksimizimit te fitimit percaktohet nga kushti MC=MR, ku MR=P, pra dhe
MC=P. Por, ne rastin e monopolistit, MR#P, sepse P percaktohet nga kurba
e kerkeses. Me ndryshimin e kurbes se kerkeses dhe te ardhures marxhinale,
niveli i ekuilibrit per sasine e prodhimit (oferten) mund te mos ndryshoje,
kurse niveli i cmimit ndryshon. Pra, nuk mund te vendoset nje
kon-espondence funksionale, si ne rastin e konkurences se plote, midis
cmimit dhe sasise qe ofrohet.

III. Eficenca ne kushtet e monopolit dhe kritika e tij

Ashtu si ne konkurencen e plote, shtrojme pyetjen: a arrihet eficenca

ne kushtet e monopolit? A plotesohen konditat e Paretos lidhur me alokimin
e burimeve ne rastin e firmes monopoliste? Le ei referohemi perseri Figures
9.3. Kurba D= AR tregon vleresimin e konsumatorit per cdo njesi shtese te
produktit te firmes monopoliste. Ne nivelin e maksimizimit te fitimit,
konsumatori vlereson njesine e fundit me AQ1. Nga ana tjeter, kurba MC
shpreh vleresimin e konsumatorit per alternatives me te mire nga e cila eshte
hequr dore. Prandaj, ne nivelin tone te prodhimit, ai vlereson njesine e
fundit te kesaj alternative me EQ1. Sic shihet, konsumatori vlereson me
shume njesine e fundit te prodhimit se sa ate te alternatives se lene. Prandaj,
konsumatori do te deshironte qe monopolisti te prodhonte njesi shtese deri
ne piken ku MC pret AR, ku vleresimi i tij eshte i njejte per njesine qe merr
dhe per ate qe le. Duhet te theksojme se ne kete rast po analizojme vetem
eficencen, duke lene menjane drejtesine dhe se kemi abstraguar nga
eksternalitetet.
Konkluzionin e mesiperm mund to shohim me qarte po te kemi
parasysh konditen e Paretos lidhur me optimizimin:
P M
MRS = P = ' = MRT ,
MCC
170 HYRJE NE EKONOMI

ku x dhe y perfacjesojne nje gift Oared() mallrash. Ne konkurence to plote

kemi qe Px = MCx dhe Py = MCy, domethene kushti i optimizimit to
Paretos plotesohet. Ndersa ne kushtet kur, p.sh. produkti y prodhohet nga
nje firme monopoliste, kemi qe Py > MCy Kushti i optimizimit nuk do to
plotesohet, verse po do to supozonim qe to dyja deget x dhe y jane to
monopolizuara saktesisht ne to njejten shkalle dhe mbi kete baze cmimi
tejkalon koston marxhinale ne to njejtin perpjesetim, pra:
-13x Py px MC
ose =
MC x MC P MC y
Shperndarja joefektive e burimeve ne monopol duket qarte ne qofte se
analizojme nje dege ne konkurrence to plote, e cila ne kushte to caktuara
kalon ne zoterimin e nje firme to vetme, pra kthehet ne monopol (Figura
9.5).

Figura 9.5: Humbja neto ne firmen monopol

S=IMC(konkurenca e plote)
Cm = MCm(monopol)

D=AR

Qm

Per lehtesi analize kemi supozuar nje dege me kosto mesatare dhe
kosto marxhinale konstante, prandaj kurba e ofertes se deges ne konkurence
td plote do to perfaqesohej nga nje vije horizontale. Ajo do to perftohej si
shume e kostove marxhinale to firmave to deges, qe u pergjigjen niveleve to
maksimizimit to fitimit per keto firma. Ne keto kushte, ekuilibri arrihet ne
piken B, qe eshte pikeprerje e kurbes se ofertes se deges (S) me kurben e
 MONOPOLI 171

kerkeses se deges(D). Kesaj pike ekuilibri i pergjigjet nje cmim ekuilibri Pc

dhe nje sari ekuilibri Qc. Sic shihet ne figure, ne kete rast kemi nje teprice
konsumatore te barabarte me trekendeshin APcB.
Supozojme me tej qe e gjithe kjd dege qe ndodhet ne konkurence te
plote kalon nen zoterimin e nje firme te vetme, pra kthehet ne monopol.
Supozojme gjithashtu qe kostot nuk ndryshojne, pra kurba e ofertes se deges
(S) behet kurbe e kostos marxhinale dhe kostos mesatare per firmen
monopoliste. Si rrjedhim, fitimi per kete firme monopoliste do te
maksimizohet ne piken e prerjes se kurbes MC me kurben MR, pra ne piken
E, te ciles i pergjigjet sasia Qm dhe cmimi Pm.
Sic verehet ne Figure, cmimi eshte me i larte se ne konkurencen e
plote, kurse sasia e prodhimit eshte me e ulet. Persa i perket teprices se
konsumatorit, ajo reduktohet ne trekendeshin e yogi APinC. Pjesa
deitinuese e saj rishperndahet ne favor te monopolistit, konkretisht
drejtkendeshi PmCEPc behet fitim ekonomik per monopolistin. Ndersa pjesa
e mbetur, trekendeshi CEB, nuk shkon ne favor te asnjerit, pra as te
monopolistit, as te konsumatorit, dhe ne gjuhen ekonomike quhet thjesht
humbje neto. Pikerisht kjo humbje, qe perfaqeson nje pakesim te mireqenies
sociale, perben edhe objektin kryesor te kritikave ndaj monopolit. Krahas
kesaj, monopoli kritikohet edhe per rishpemdarjen ne favor te firmes
monopoliste dhe ne dem te konsumatorit. Pengesat e hyrjes ne degen e
monopolizuar bejne qe te dyja keto pika te dobeta te monopolit te ruhen
edhe ne periudha afatgjata. Kritika negative ndaj monopolit drejtohet
edhe ndaj mundesise se abuzimit me cilesine e mallrave dhe sherbimeve ne
kushtet e mungeses apo dobesimit te presionit te konkurerices dhe ndaj
mundesise se shpenzimeve parazitare dhe pakesimit te stimujve per uljen e
kostos ne kushtet e fitimeve te larta ekonomike.
Por, kritika ndaj monopolit nuk eshte vetem negative. Ne rrethana te
caktuara monopoli mund te kete edhe avantazhe:
• Avantazhet qe vijne nga ekonomizimet e shkalles. Keto avantazhe jane
karakteristike per monopolet natyrore. Ne keto kushte, monopolisti qe
zoteron nje dege mund te prodhoje me shume dhe me cmime me te
uleta, se sa do te prodhohej ne kete dege ne kushtet e konkurences se
plote.
• Avantazhe qe vijne nga nzundesia e nxitjes se progresit teknik. Egziston
mundesia qe mbi bazen e fitimeve te larta dhe burimeve te medha
financiare, monopolisti te kryeje shpenzime te medha per kerkime
172 HYRJE NE EKONOMI

shkencore (natyrisht, kjo eshte vetem mundesi). Kjo de eshte e

dobishme per gjithe shoqerine, sepse con ne rritjen e ritmeve te progresit
teknik dhe mbi kete baze edhe te produktit total.

IV. Diskriminimi i cmimeve ne kushtet e monopolit

Deri tani kemi supozuar qe monopolisti vendos mime te njejta per

te gjithe produktin qe shet. Por, praktika verteton edhe raste kur zbatohen
cmime te ndryshme, te diferenuara. Per shembull, universitetet caktojne
pagesa te ndryshme per ndjekjen e shkolles per kategori te ndryshme
studentesh, duke dhene edhe bursa per student& me te ardhura te pakta
familiare. Biletat e teatrit ne mjaft raste jane me cmime me te uleta per
femijet krahasuar me te rriturit. Po keshtu, shocierite ajrore bejne diferncime
ne cmimet e biletave, etj. Diskriminim cmimi kemi atehere kur nje firme
cakton cmime te ndryshme per bleres te ndryshem, por jo per shkak te
kostove te ndryshme. Qellimi i cmimeve diskriminuese eshte qe te rritet
fitimi i firmes. Le te shohim me me hollesi mekanizmin e diskriminimit te
cmimeve. Jo te gjitha firmat mund t6 zbatojne cmime diskriminuese. Per te
zbatuar cmime te tilla, nje firme duhet te plotesoje kushtet e meposhtme:
1. Ajo duhet- te zoteroje fuqi tregtare. Vetem firmat qe zoterojne fuqi
tregtare ndeshin nje kurbe kerkese me pjerresi zbritese dhe kane
mundesi te ndikojne mbi cmimet.
2. Firma duhet te jete ne gjendje te ndaje konsumatoret ne kategori te
ndryshme, qe perfaqesojne tregje te ndryshme, me elasticitet te
ndryshem te kerkeses. Firma monopol mund te diferencoje
konsumatoret, pra edhe tregjet, sipas disa kritereve kryesore:
• Kriteri gjeografik. Per mallrat qe eksportohen mund te caktohen cmime
te ndryshme, krahasuar me mallrat qe shiten brenda vendit.
• Kriteri i destinacionit ekonomik. Per shembull, tregu i qumeshtit mund
te ndahet ne dy nentregje, ne tregun e qumeshtit qe destinohet per
konsum dhe ne tregun e qumeshtit qe destinohet per perpunim te
metejshem, per te prodhuar prej tij gjalpe, djathe, etj. Eshte e qarte qe
firma ka mundesi te caktoje mime te ndryshme per qumeshtin ne keto
dy tregje.
• Kriteri i kohes kur realizohet shitja. Per shembull, ne rastin e sherbimit
telefonik, sherbimit te shperndarjes se energjise elektrike, transportit te
udhetareve, etj., mund te percaktohen periudha kohe me konsum normal
 MONOPOLI 173

dhe periudha piku, duke here te mundur edhe caktimin e cmimeve te

ndryshme per secilen periudhe.
• Kriteri i natyres se produktit. Ne rastin e trajtimit mjekesor, eshte e
mundur qe individe te ndryshem te trajtohen me mime te ndryshme.
3. Firma duhet te jete ne gjendje te parandaloje niundesine e rishitjes se
produkteve. Mundesia e diferenecimit te cmimeve eshte edhe mundesi
rishitjeje e produkteve te blera me mime te uleta. Natyrisht, ne qofte se
do te realizohej rishitja, do te pakesoheshin shitjet e monopolistit me
mime te larta, pra do te pakesoheshin fitimet e tij, duke e here politiken
diskriminuese joefektive. Per te parandaluar rishitjen e produkteve nga
agjente te tjere te tregut, firmat monopoliste praktikojne mekanizma te
ndryshem.

Figura 9.6: Diskriminimi i crnimit

a) Kerkese joelastike b) Kerkese elastike

Per shembull, ne rastin e cmimeve te ndryshme per bileta teatri, keto

te fundit behen te ndryshme, nga pikepamja e formes, per femijet dhe per te
rriturit. Ne keto kushte, nje bilete qe shitet per femijet eshte veshtire te
perdoret nga te rriturit. Ne Figuren 9.6 praqitet grafikisht diferencimi i
cmimeve nga nje firme monopoliste ne dy tregje te ndryshme.
Per te maksimizuar fitimin, firma duhet te caktoje ne secilin treg ate
nivel crnimi qe percaktohet nga kondita MC=MR. Ne kushtet kur elasticiteti
i kerkeses saj eshte i ndryshem, niveli i cmimit qe i pergjigjet kesaj kondite
eshte i ndryshem. Ne Figure kemi supozuar, per lehtesi, qe kostoja
marxhinale eshte konstante. Kur kerkesa eshte jo elastike (Figura 9.6a)
174 HYRJE NE EKONOMI

gmimi qe cakton firma eshte me i larte sepse edhe reagimi i konsumatoreve

eshte me i dobet ndaj ndryshimeve ne gmim.

V. Politikat shteterore per kontrollin e monopolit

Kritikat e shumta qe behen per monopolet perbejne bazen e nevojes

se nderhyrjes shteterore per kontrollin e tyre. Qe ne fillim, duhet te dallojme
se nderhyrja shtetrore eshte e ndryshme per lloje te ndryshme monopolesh.
Per shembull, per monopolet qe krijohen mbi bazen e shkrirjes se firmave,
ne shume raste shteti nderhyn me mjete ligjore, sic jane ligjet antitrust, per
te mos lejuar krijimin e tyre. Kur eshte fjala per monopolet natyrore, te cilat
jane te domosdoshme per shkak te ekonomizimeve te shkalles, shteti
nderhyn per t'i rregulluar ato (Figura 9.7).
Ne qofte se shteti do te nderhynte per te prishur monopolet natyrore,
do te kishim nje humbje per te gjithe. Konsumatoret do te konsumonin me
pak dhe me gmime me te larta dhe firmat do te humbisnin fitimin ekonomik.
Prandaj, shteti nderhyn me qellim qe te permireSoje efigencen te monopolet
natyrore duke ndikuar, kryesisht, ne nivelin e cmimit. Ideja themelore eshte
qe te arrihet nje shperndarje efektive e burimeve, duke menjanuar fitimet
ekonomike te monopolit dhe humbjen neto. Rregullimi i nje monopoli
natyror mund te permbaje edhe objektiva te tjera, qe lidhen me investimet,
cilesine e sherbimit, etj.
Rregullimi i cmimit mund te realizohet me metoden e vendosjes se
cmimit sipas kostos marxhinale (Figura 9.7).
Vendosja e cmimit sipas kostos marxhinale presupozon qe niveli i
cmimit t'i pergjigjet pikes ku MC pret kurben e kerkeses. Ne rastin tone,
niveli i cmimit qe maksimizon fitimin eshte P1 (ku MC = MR), por ne kete
cmim kemi nje humbje neto te barabarte me siperfaqen AE1E2. Duke
levizur, me and te nderhyrjes shteterore, nga gmimi P1 ne gmimin P2, ose
nga pika E1 ne piken E2, kemi nje renie te fitimit ekonomik, por edhe
shmangien e humbjes neto. Ne fund te fundit, kemi kemi nje eleminim te
fuqise tregtare qe ka firma monopol.
Firmes i hiqet aftesia per te ndikuar mbi gmimin dhe kjo realizohet
ne dy menyra:
• Kalimi i firmes monopol ne pronesi shteterore dhe me tej percaktimi i
cmimit ne nivelin P2.
 MONOPOLI 175

• Monopoli natyror nuk shtetezohet, por nepermjet agjensive rregulluese

shteti i dikton firmes cmimin.

Figura 9.7: Rregullimi shteteror i monopolit natyror

P2

Q
Qi

Ne te dy rastet kemi si rezultat perfundimtar uljen e cmimit, rritjen e

sasise se shitur dhe eliminimin e humbjes neto. Por, ne praktike rregullimi i
monopoleve natyrore nuk eshte kaq i lehte sa ne shembullin tone, ne te cilin
fitimi ekonomik vertet pakesohet, por nuk eliminohet plotesisht. Praktika
tregon shume raste kur caktimi i crnimit sipas kostos marxhinale con firmer'
monopol ne humbje, gje qe do te ishte e papranueshme per te.
Prandaj, ne keto raste kerkohen forma te tjera rregullimi. Supozojme
rastin kur kostua mesatare vazhdon te ulet edhe mbas prerjes me kurben e
kerkeses (Figura 9.8). Ne gone se do te caktohej cmimi P2 qe i pergjigjet
pikes E2, ku MC pret kurben e kerkeses, firma do te rezultonte me humbje,
qe perfaqesohet nga kuadrati i nenvizuar ne Figure. cmimi P2 ne kete rast
eshte me i ulet se niveli i kostos mesatare, qe i pergjigjet te njejtit ekuiliber
E2. cmimi me i ulet qe mund te vendose shteti ne keto kushte eshte cmimi
P3, qe i pergjigjet pikes E3, ku AC pret kurben e kerkeses.
Pra, cmimi duhet te vendoset ne nivelin e kostos mesatare dhe ne
keto kushte firma men fitim normal, sepse kemi piken e barazimit te kostos
mesatare me cmimin. Por, edhe ne kete zgjedhje ka nje veshtiresi. Ne
 176 HYRJE NE EKONOMI

praktike eshte veshtird te percaktohet niveli i saktd i P3 (cmimi sipas kostos

mesatare). sepse eshte veshtire to pdrcaktohen
- • permasat e "drejta" te normes se fitimit normal (ose perqindja e "drejte"
e kthimit mbi kapitalin).
• sasia e kapitalit te investuar. Fitimi normal, qd eshte pjesa e kostos
mesatare, teorikisht eshte i barabarte me koston oportune td kapitalit.

Figura 9.8: Vendosja e cmimi sipas kostos mesatare

AC
P2 \\\
Humbje

Q
Q3 Q2

Nga ana tjeter, percaktimi i cmimit sipas kostos mesatare shoqdrohet me

njd rritje td eficences ne krahasim me caktimin e cmimit sipas kushtit MC =
MR, por me 1-0 ulje te saj ne krahasim me caktimin e cmimit sipas kostos
marxhinale. Njekohesisht, kjo metode shoqdrohet edhe me ulje te eficences
teknike sepse, sic shihet ne Figure, ne pikdn E2 firma nuk eshte ne nivelin
me te uldt to kostos mesatare.(Ky nivel arrihet ne piken e prerjes se AC me
MC). Kdto te meta mund te shmangen me anen e metodes se caktimit to
cmimit sipas kostos marxhinale plus subveneionin shteteror per humbjet qe
peson firma. Teorikisht kjo metode duket terheqese, por ne praktike ajo has
dy veshtirdsi kryesore.
• Per publikun do te dukej pa kuptim qe shteti nga njera and shteti kufizon
fuqind tregtare te monopolit dhe, nga ana tjeter, e subvencionon ate. Pra,
 MONOPOLI 177

ate cica i men me nje dord nga njeri xhep, is jep me doren tjeter ne xhepin
tjeter.
• Firma nuk eshte e nxitur per uljen e kostos, perderisa subvencionohet per
cdo humbje.

Pyetje per diskutim

1. Supozojme se ekziston vetem nje linje ajrore qe lidh Tirandn me disa ishuj
te larget ne Paqesor. A mund to quhet kjo linje ajrore monopol? A mund to
caktoje kjo firme cmimet ne menyre qe te maksimizoje cmimin? A ka mundesi
td caktoje te njejtin cmim si per mallrat ashtu edhe per posten?
2. Percaktoni te ardhuren marxhinale qe i pergjigjet elasticitetit te kerkeses te
barabarte me 1.
3. Supozojme qe kerkesa dhe kostoja e nje firme te sherbimit publik (energji
elektrike) ne Tirane jepet sipas figures se meposhtme.
a) Ne qofte se shteti rregullon kete monopol natyror dhe eshte i interesuar
vetem per maksimizimin e fitimit apo minizimin e humbjes te kesaj firme, cili
do te ishte ne grafik niveli i cmirnit qe do te vendoste dhe sasia e prodhimit qe
i pergjigjet ketij onimi? Tregoni gjithashtu grafilcisht fitimin ose humbjen
b) A eshte ky niveli prodhimi optimal nga pikepamja e eficenses alokative? Ne
qofte se po, pse? Ne qofte se jo, tregoni ne grafik cili eshte niveli eficient dhe
shpjegoni pse. Cili do te ishte niveli i qe do te vendosej ne kete rast dhe
niveli perkates i fitimit ose i humbjes?
c) Supozojme qe kesaj firme i lejohet te vendose mime diskriminuese. Ajo
vendos mime me te larta per nje sasi fillestare te energjise qe konsumohet,
ndersa per cdo sasi shtese vendos mime qe i pergjigjen realizimit te eficienses
alokative. A mundet kjo firme qe, duke ndjekur nje politike cmimesh
diskriminuese, td prodhoje ne nje nivel eficient prodhimi duke realizuar fitim?
P

AC
178 HYRTE NE EKONOMI

d) A eshte ne gjendje nje firme e sherbimit publik to siguroje kushtet per to

realizuar cmime diskriminuese?
4. Supozojme cle nje firms monopol ofron sasite e prodhimit me cmimet dhe
kostot sir as tabeles se me oshtme:
Sasia ditore crnimi p±1-11 j e s i Kostua totale
0 220 2000
10 200 3000
20 180 3800
30 160 4400
40 140 5200
50 120 6400
60 100 8200

a) Llogarisni to ardhurat marxhinale, kostot marxhinale dhe kostot totale

mesatare. Vizatoni grafiket perkates.
b) Cila eshte sasia ditore e prodhimit ge ofron firma dhe niveli i
fitimmaksimizues i cmi_mit? S a do to jete fitimi ekonomik ditor ne kete nivel?
c) Cili do to jete reagimi i firmes ne periudha afatgjata ne qofte se nuk hyjne
firma to reja ne deg?
d) Ne qofte se firma do to ishte e detyruar to vepronte si firme konkuruese, sa
do to ishte sasia e prodhimit ditor cp do to ofronte dhe cmimi perkates?
e) Duke ilustruar grafikisht, percaktoni humbjen neto ge vjen nga ekzistenca e
ketij monopoli.
 KREU X

FORMA TE TJERA TE KONKURRENCES

JO TE PLOTE

Ne kapitujt e meparshem trajtuam konkurrencen e plote dhe

monopolin, si struktura ekstreme te tregut. Midis ketyre dy strukturave
ekstreme shtrihen forma te konkurrences jo te plote, ku mp]eksen elemente
te konkurrences dhe te monopolit.
Ne vitet '20 ekonomistet vune re se -konkurrenca e plote dhe
monopoli nuk i pergjigjeshin realitetit, ato nuk mund te shpjegonin shume
dege te cilat nuk ishin as ne konkurrence te plote dhe as monopol. Kerkimet
e tyre cuan ne ndertimin e teorive q6 shpjegonin sjelljen e ketyre degeve,
duke i karakterizuar tregjet perkatese si konkurrence monopolistike dhe
oligopol. Ne kete kre do te men-emi pikerisht me keto dy forma te
konkurrences jo te plote. Fillimisht do te shohim tiparet e konkurrences
monopolistike dhe maksimizimin e fitimit ne kete strukture tregu, dhe me
pas tiparet e oligopolit dhe modelet kryesore te tij.

I. Tiparet e konkurrences monopolistike

Konkurrenca monopolistike perfaqeson nje strukture tregu to afert

me konkurrencen e plote, por qe ka edhe disa tipare qe e dallojne nga ajo.
Tiparet krysore te konkurrences monopolistike jane:
• Numri i madh i firmave. Ne konkurrencen monopolistike ekziston nje
numer i madh firmash, pothuajse si ne konkurrencen e plote. Keshtu,
firmat sillen ne menyre shume konkuruese, sepse cdo firma prodhon nje
pjese te yogi te produktit te pergjithshem te deges.
180 HYRJE NE EKONOMI

• Diferencimi i produktit. Ne dallim nga konkurrenca e plote ku produkti

eshte homogjen, ne konkurrencen monopolistike kemi diferencim te
produktit. Diferencimi i produktit mund te behet ne disa menyra:
1. Vendosja. Vendosja eshte nje nga menyrat kryesore te diferencimit.
Njerezit duan te kursejne kohen e blerjeve, keshtu qe pelqejne njesite
tregetare me te aferta per ta. Vendosja ka vecorite e veta per cdo
produkt; disa produkte mund te vendosen me lehte dhe kudo, disa te .
tjere jo.
2. Sherbimet. Menyra e dyte qe perdorin ofruesit per diferenecimin e
produkteve eshte diferencimi i sherbimeve shoqeruese ndaj produktit. I
njejti produkt mund te sherbehet ne menyra te ndryshme. Per shembull,
kompjutrat mund te shiten drejtperdrejt nga magazina ku ato ndodhen
te paketuara e te vendosura njeri mbi tjetrin, ose ne njesi speciale
shitjeje, me hapesire dhe ndricim shume te mire, me ekspozim terheqes
te mallit, me sherbim te kulturuar ejoshes, me mundesi per te provuar •
cilesine e mallit te blere, etj.
3. Ndryshimet e cdesise. Ndryshimet ne cilesi perbejne menyren me te
qarte per diferencimin e produkteve. Mbi bazen e cilesive fizike si
masa, ngjyra, etj., edhe produkte shume te ngjashme mund te
diferencohen nga njeri-tjetri, sic ndodh, per shembull, me pijet e
ndryshme freskuese, etj.
4. lmazhi i produktit. Produkti mund te ndryshoje edhe nga imazhi qe
prodhuesi sugjeron te konsumatori. Shpesh nuk ka aq rendesi fakti i
diferencave reale midis produkteve, sera krijimi i idese se ketij
diferencimi nepermjet formave te paketimit, markes tregtare, etj. Per
shembull, i njejti hem mund te kushtoje 10 here me shume ne nje
dyqan te njohur ne krahasim me nje dyqan te cfaredoshem.
• Kontrolli i kufizuar i cmimit
Firmat ne konkurrencen monopolistike kane kontroll te kufizuar mbi cmimin
e produktit. Diferencimi i produkteve i jep mundesi firmes te ushtroje nje
fare kontrolli mbi cmimet. Ajo mund te nise cmimin pa rrezikuar nje
humbje te konsiderueshme te konsumatoreve, kur vendosja e njesive tregtare
eshte e pershtatshme, kur ekziston nje imazh i mire per produktin e saj apo
kur produkti shoqerohet me sherbime te caktuara, etj. Por, sidoqofte, ky
kontroll eshte relativisht i kufizuar sepse ekzistenca e zevendesuesve te afert
pengon poziten monopol dhe e zhVendos kerkesen ne mallrat me te lire
zevendesues. Niveli i kontrollit te cmimit varet nga shkalla e diferencimit te
produktit dhe nga numri dhe largesia e konkurrenteve. Firmat ushtrojne nje
 KONKURRENCA JO E PLOTE 181
kontroll me te madh mbi cmimet kur difrencimi i produkteve eshte me i
larte, kur numri i firmave eshte me i vogel dhe kur konkun-entet jane me larg
njeri tjetrit.
• Lehtesia relative e hyrjes
Hyrja ne deget me konkurrence monopolistike eshte pergjithesisht e lehte
por, sidogofte, me e veshtire sesa ne konkun-encen e plote, per shkak te
diferencimit te produktit. Ne konkurrencen monopolistike mund te ndeshen
pengesa me te medha financiare sesa ne konkurrencen e plote, si kostoja e
lane per diferencimin e produkteve nga ato ekzistuese, shpenzime te
konsiderueshme te reklames, etj.
• Konkurrence jo vetem nepermjet cmimeve
Duke gene se ne deget me konkurrence monopolistike produktet jane te
diferencuara, konkurrenca nuk realizohet vetem nepermjet cmimeve. Rivalet
ekonomike nuk mbeshteten vetem ne cmimet, por edhe ne cilesine e
produktit, reklamen, kushtet apo sherbimet qe shoqerojne shitjen e
produktit, etj. Konkurrenca monopolistike shtrihet kryesisht ne tregtine me
pakice, ne industrine e veshjeve, etj. Botimi i librave, veshjet e burrave dhe
te grave, mobiljet e drurit, pikat e shperndarjes se karburantit, dyganet e
shitjes ushqimor, etj., jane shembuj te konkurrences monopolistike.

II. Maksimizimi i fitimit per firmen ne konkurrence

monopolistike

Perderisa kemi shume firma qe shesin produkte qe jane zevendesues

te afert, por jo te plote, kurba e kerkeses qe ndesh firma ne konkurrencen
monopolistike eshte me pjerresi zbritese, por me elasticitet te larte. Ne
konkurrencen e plote, ku rritja e cmimit con ne humbjen e te gjithe
konsumatoreve, kurba e kerkeses eshte plotesisht elastike, ndersa ne
konkurrencen monpolistike rritja e cmimit con ne humbjen e vetem te nje
pjese te konsumatoreve, prandaj kurba e kerkeses nuk eshte plotesisht
elastike. Por, ndryshe nga monopoli, duke gene se ekzistojne zevendesues te
afert, kerkesa qe ndesh firma ne konkurrencen monopolistike eshte me
elasticitet te larte.
Niveli i elasticitetit te kurbes se kerkeses ne konkurrencen
monopolistike varet para se gjithash nga nunzri i firmave rivale qe
prodhojne produkte te ngjashme dhe nga aftesia e firmave per te
diferencuar produktin. Kur egzistojne me shume firma ne treg, pjesa e
seciles firme eshte e vogel dhe ndikimi i tyre mbi cmimin eshte fare i vogel,
sepse cdo nitje e cmimit do to zhvendoste lehtesisht kerkesen ne firmat e
1S2 HYRJE NE EKONOMI

tjera (qe jane to shumta). Prandaj, ne kete rant kerkesa eshte me elasticitet to
larte.

Figura 10.1: Maksimizimi i fitimit to firmes ne konkw-rencen monopolistike

a) Me fitim ekonomik

Po

Qo Q
b) Me humbje
P

C ATC

Po

Qo Q

Nga ana tjeter, sa me i diferencuar to jete produkti, domethene sa me

pak zevendesues to afert to kete ai, aq me e veshtire eshte zhvendosja e
 KONKURRENCA JO E PLOTE 183
kerkeses ne produkte te tjera kur rritet cmimi, prandaj dhe kerkesa eshte me
pak elastike. Ne analizen e sjelljes se nje firme qe vepron ne konkun-ence
monopolistike, do te mbeshtetemi ne supozimin e maksimizimit te fitimit si
motiv kryesor i firmes. Per te belt kete analize po perdorim drejtperdrejt
metoden grafike.
Ne periudha afatshkurtera, maksimizimi i fitimit per nje firme ne
konkurrence monopolistike realizohet kur plotesohet rregulli i pergjithshem
MR=MC. Duhet theksuar se ne periudha afatshkurtera firmat kane mundesi
te man-in fitim ekonomik, por mund te jene edhe me humbje. Sic duket ga
Figura 10.1, firmat man-in fitim ekonomik kur cmimi i ekuilibrit eshte siper
nivelit te kostos mesatare qe i pergjigjet nivelit perkates te prodhimit.
Konkretisht, ne Figuren 10.1a fitimi ekonomik eshte siperfaqja e
drejtkendeshit ABCP0.
Firmat pesojne humbje ne periudha afatshkurtera kur kurba ATC
shtrihet mbi kurben e kerkeses (Figura 10.1b). Mbyllja e perkohshme ose
vazhdimi i prodhimit varen nga niveli i AVC ne piken e minimizimit te
humbjes (MC=MR). Kur AVC=AR=P, firma eshte indiferente, ndersa kur
AVC eshte me e vogel se AR=P, firma vazhdon prodhimin. Kur AVC > AR
(=P), firma duhet te mbyllet.
Ne periudha afatgjata firma ne konkurrence monopolistike ndodhet
ne te njejten situate si ne konkurrencen e plote (Figura10.2).

Figura 10.2: Maksimizimi i fitimit ne periudha afatgjata

Po
184 HYRJE N8 EKONOMI

Duke gene se nuk ka pengesa per hyrjen ne dege, fitimi ekonomik

do te terheqe firma te tjera ne degen perkatese. Nga ana tjeter, firma te reja
do te ofrojne produkte shume te ngjashme me ato te ofruara nga firmat
ekzistuese, duke terhequr nje pjese te konsumatoreve te tyre. Si rezultat i
veprimit te te dy faktoreve te mesiperm, do te pakesohet ndjeshem kerkesa
qe ndesh secila firme ne treg. Ky proces do te pushonte vetem kur fitimi
ekonomik ne dege do te behej zero. Kjo eshte arsyeja qe ne periudha
afatgjata firmat qe funksionojne ne konkurrence monopolistike nuk mund te
marrin fitim ekonomik.
Ne rastin kur ne periudha afatshkurtera firma funksionon me
humbje, do te ndodhe procesi i kundert. Shume firma do te largohen nga
dega, duke kushtezuar uljen e ofertes dhe rritjen e kerkeses te kesaj dege ne
treg dhe per rrjedhoje edhe rritjen e cmimit per firmat qe mbeten ne treg.
Procesi do te vazhdoje derisa ne periudha afatgjata firma te eliminoje
humbjet duke siguruar fitim normal. _-Grafikisht i gjithe procesi do te
pasqyrohej nepermjet zhvendosjes se kurbes se kerkeses se firmes deri sa
ajo te behej tangente me kurben e kostos rriesatare.

Eficenca ne konkurrencen monopolistike e krahasuar me konkurrencen e

plote.
Ne te dyja tregjet, ne periudha afatgjata firmat nuk jane ne gjendje
te marrin fitim ekonomik. Ndryshimi midis tyre qendron vetem ne kurben e
kerkeses qe ndeshin firmat. Ne konkurrencen e plote ajo eshte horizontale,
ndersa ne konkurrencen monopolistike eshte me pjerresi zbritese (Figura
10.3).
Ne rastin e konkurrences se plote, ku secila firme mund te shese
'gjithshka deshiron me cmimin e tregut dhe fitimi ekonomik eshte zero ne
periudha afatgjata, kurba e kostos mesatare (AC) eshte tangente me kurben e
kerkeses ne piken me te ulet te saj. Ketu produkti prodhohet me koston
mesatare me te ulet te mundshme.
Ne rastin e konkurrences monopolistike, ku firma ndeshet ne nje
kerkese me pjerresi zbritese me elasticitet te larte, kurba e kostos mesatare
eshte tangente me kurben e kerkeses ne nje pike qe nuk eshte pika me e ulet
e saj. Firma ne konkurrence monopolistike (KM) ka tendence te prodhoje
me pak dhe te caktoje nje onim me te larte se nje firme ne konkurrence te
plote.
Pra, firma ne konkurrence monopolistike shpenzon me shume
burime, sepse ajo nuk prodhon ne koston e saj me te ulet. Per shembull, ne
 KONKURRENCA JO E PLOTE 185
nje kryqezim ka mundesi te kete disa pika per shperndarjen e karburantit dhe
ne secilen prej tyre te merret fitim normal, megjithese si pompat ashtu edhe
njerezit mbeten shpesh pa pune. Ose, rasti i sherbimit te funeraleve, ku
firmat punojne me 1/2 e kapacitetit dhe perseri man-in fitim normal.

Figura 10.3: Maksimizimi i fitimit ne periudha afatgjata per. nje firme

a) ne konkurrence te plote
P

Po

Qo Q
b) ne konkurrence monopolistike
P

AC

Po

Qo Q

Nevoja e diferencimit te produktit eshte shpesh nje burim shpenzimi

shtese qe ben firma ne konkurrence monopolistike, sic jane shpenzimet per
reklame, etj., shpenzime qe nuk ekzistojne ne konkurrence te plote. •
186 HYRJE NE EKONOMI

Megjithate, shpenzimet me te medha ne rastin e konkurrences monopolistike

e kane justifikimin e tyre.
Shume ekonomiste (si camberlin, etj.) mendojne se kostoja me e
larte per njesi qe rrjedh nga kapacitetet e paperdorura eshte cmimi qe
konsumatoret e paguajne me deshire, per te pasur mundesi me te madhe
zgjedhjeje. Pra, konsumatoret perftojne nga llojshmeria me e madhe qe
afron firma ne konkurrence monopolistike.

III. Oligopoli, llojet dhe baza e ekzistences se tij

Nje nga Ilojet e konkurrences jo te plote eshte oligopoli. Disa nga

tregjet jokonkurruese nuk perbehen nga nje numer relativisht i madh
firmash, por sundohen nga disa prodhues kryesore. Trgje te tille paraqiten si
oligopol. Oligopoli perfaqeson ate lloj tregu ku sundojne nje numer i vogel
firmash, vendimet e te cilave Jane te ndervarura. Tiparet kryesore te nje
tregu oligopolistik jane:
Egzistenca e nje numri te vogel firmash. -Ky eshte tipari kryesor i
ologopolit. Nje numer i kufizuar firmash sundojne tregun e nje produkti,
duke zoteruar nje pjese te konsiderueshme te tij. Per kete aresye, veprimet e
nje firme lidhur me cmimin, prodhimin, cilesine, reklamen, etj., do te
ndikojne ne sjelljen e firmave te tjera. Ndervaresia e firmave qe sundojne ne
treg eshte nje karakteristike dalluese e oligopolit, krahasuar me
konkurrencen e plote. Konkurrencen e plote mund ta krahasojme me lojen e
golfit. Ashtu sikurse lojtaret e golfit nuk ndikohen nga lojtaret e tjere ne
gait, edhe firmat ne konkurrencen e plote nuk ndikojne mbi njera tjetren,
sepse ato zoterojne nje pjese te vogel te tregut. Oligopolin mund ta
krahasojme me lojen e tenisit. Ashtu sikurse dy tenistet luajne te kushtezuar
nga veprimet e njeri-tjetrit, edhe firmat ne oligopol ndikojne te njera-tjetra
me veprimet e tyre, pikerisht sepse ato zoterojne nje pjese te madhe te
tregut.
Standartizimi ose diferencimi i produkteve. Produktet qe ofrohen
ne tregjet oligopolistike mund te jene produkte te standartizuara ose te
diferencuara. Nga kjo pikepamje keto, tregje mund te ndahen ne dy lloje: ne
oligopole ku ofrohen produkte te njejta (ose pothuajse te njejta) dhe ne
oligopole ku ofrohen produkte te diferencuara. Ne oligopolet e llojit te pare
perfshihen shumica e produkteVe metalike si celik, baker, zink, dhe produkte
te tilla si cimento, mendafsh artificial, disa materiale ndertimi, etj. Shembuj
te oligopoleve te- llojit te dyte jane industria e automobilave (masa, fuqia,
 KONKURRENCA JOE PLOTE 187
harxhimi i karburantit, jetegjatesia, siguria jane te ndryshme per automobile
te ndryshem), deget e prodhimit te mallrave te konsumit si frigorifere,
xhinse, etj.
Ndervaresia ne kontrollin e cmimeve. Kontrolli i nje firme mbi
cmimin eshte i lidhur ngushte me sjelljen e firmave te tjera, duke mbajtur
parasysh se per firmat oligopolistike eshte e rendesishme pjesa e tregut qe
ato zoterojne Keto firma do te donin to rritnin kete pjese. Ne qofte se nje
firme ul cmimin, ajo do te terheqe konsumatore dhe do te rrise pjesen e saj
ne treg, duke iu shkaktuar keshtu humbje firmave te tjera. Per keto arsye,
edhe firma te tjera jane te shtrenguara te ulin cmimin per te ruajtur pjesen e
tyre ne treg, duke pakesuar keshtu efektet e synuara te firmes se pare. Nga
ana tjeter, rritja e cmimit nga nje firme nuk shoqerohet me rritjen e tij nga
firma te tjera, sepse ato nuk duan te humbasin pjesen e tregut qe zoterojne,
prandaj ajo do te detyrohet te ule perseri cmimin perndryshe do te fitojne
rivalet e saj. Ne keto kushte, firmat ne tregjet oligopolistike preferojne te
mos i ndryshojne cmimet e tyre shume shpesh.
Konkurrenca nepermjet reklames dhe cilesise. Reklama perfaqeson
nje mjet to fuqishem te firmave ne konkurrencen oligopolistike. Reklama
perdoret me shume sukses sidomos kur kemi oligopole qe prodhojne
produkte te diferencuara. Parimi haze i reklames qe perdoret ne keto. tregje
eshte: produkti yne eshte me i mire se i te tjereve. Edhe cilesia perdoret si
mjet i fuqishem konktirence nga firmat, sidomos kur kemi diferencim
produkti.
Hyrja me vesharesi ne dege. Mund te shtrohet pyetja. Pse disa dege
evoluojne ne tregje oligopolistike dhe disa te tjera jo? Megjithese shkaqet
mund te mos jene gjithmone te qarta, pyetjes se mesiperme mund japim
pergjigje duke mbajtur parasysh qe tregu oligopolistik e ka bazen te
pengesat e hyrjes, ku mund te permendim:
Ekonomizimet e shkalles. Kur per te arritur. nivelin me te ulet te
kostos ne nje dege duhet nje prodhim relativisht i madh, pra kur kemi
ekonomizime te shkalles, futja e firmave te reja ne kete dege do te,kerkonte
nje kapital fillestar te madh. Per shembull, qe te arrihet Madhesia minimale e
prodhimit qe siguron koston me te ulet ne degen e prodhimit te
automobilave, duhet qe firma te ofroje te pakten 10% te ofertes se tregut.
Sipas Figures 10.5, per te arritur nivelin me te ulet te kostos (Cb), duhet te
prodhohet nje sasi e konsiderueshme produkti ne nivelin M. (Krahasojeni
kete nivel me nivelin S, ku kostoja eshte Ca). Pikerisht niveli M i prodhimit
eshte niveli kostominimizues.
188 HYRJE NE EKONOMI

Figura 10.5: Ekonomizimi i shkalles se nje firme te madhe

Ca

CI)

Kostot e diferencimit te produktit. Shpesh ndodh qe kostot e

diferencimit te produktit, per te konkurruar me markat ekzistuese, kerkojne
nje shpenzim fillestar shume te madh. "azistenca e markave te njohura dhe e
shpenzimeve fillestare te larta nuk do ishin pengese per hyrjet e ardhshme ne
qofte se informacioni i nevojshem per te hyre ne dege do te sigurohej me
lehtesi. Mungesa e informacionit te plote pengon hyrjen e rivaleve te
mundshem ne dege.
Pengesa te tjera, si 7po kontrolli mbi burimet kryesore. Per
arsye te ndryshme shteti mund te kufizoje hyrjet ne dege, duke kufizuar
numrin e licensave. Nga ana tjeter, mund te kemi situata ku nje numer i
vogel firmash kontrollojne inpute kritike per prodhimin, sic eshte rasti i
degeve te perpunimit te mineraleve, lendes se drurit, etj.

IV. Modele te oligopolit

Sjellja e firmave ne tregun oligopolistik eshte mjaft e nderlikuar

sepse, sic theksuam, veprimet e nje firme varen nga veprimet e rivaleve te
saj. Ekzistojne shume teori qe shpjegojne sjelljen e firmave oligopole, disa
to Orpunuara edhe matematikisht, kurse disa intiutive, por ne do te ndalemi
vetem ne analizen e tre modeleve me te njohura.
 KONKURRENCA JO E PLOTE 189
A. Kurba e kerkeses me kend
Ne disa dege oligopolistike ekonomistet kand vend re nje dukuri jo te
zakonshme: cmimet nuk ndryshojne per nje kohe relativisht te gjat8,
megjithese kushtet e tregut sugjerojne ndryshimin e tyre. (Shembull: ne fillirn
to shekullit, ne deget e squfurit cmimi qendroi 18 $ per 12 vjet, megjithe
ndryshimet e medha ne kerkese dhe ne koston e prodhimit).
Eshte pikerisht modeli i kurbes se kerkeses me kend qe jep nje
shpjegim to pranueshem per kete sjellje te firmes oligopolistike. Ky model
mbeshtetet ne idene e thjeshte qe kur nje firme ul crnimin e produkteve te
ofruara, firmat e tjera ne dege do te veprojne ne te njejten menyre per te
shmangur humbjet e klienteve; ndersa kur firma rrit cmimin per produktet e
ofruara, firma! e tjera nuk e ndjekin, duke shpresuar qe te terheqin klientet e
saj.
Kjo sjellje e firmave pasqyrohet ne nje forme te vecante te kurbes se
kerkeses, e quajtur kurba me kend (Figura 10.6). Kjo kurbe perbehet nga dy
pjese: njera pjese mbeshtetet ne supozimin qe rivalet do te pasojne ndryshimin
e cmimit dhe tjetra ne supozimin qd rivalet nuk do te pasojne ndryshimin e
cmimit.
Kurba e kerkeses qd ndesh firma kur rival& nuk do te pasojne nje
ndryshim ne cmirn eshte shenuar me DD. Kjo kurbe eshte elastike sepse,. kur
kemi rritje cmimi klientet do te blejne nga firmat e tjera, kurbe kur kemi ulje
cmimi ata zhvendosen nga firmat e tjera te firma qe ul crnimin. Pm, per
ndryshime te vogla ne cmim do te kemi ndryshime te medha ne sasine e
prodhimit. Kurba e kerkeses kur rivalet do te pasojne nje ndryshim ne onim e
shenuar me D'D', eshte me pak elastike. MM dhe M'M' jane kurbat e te
ardhurave marxhinale respektive.
Supozojme se cmimi ne te cilin operon nje finite oligopolistike eshte
p0, te cilit i pergjigjet sasia Q0. Nisur nga supozimi qe kur firma rrit cmimet
rivalet nuk e pasojne, per cmimet mbi nivelin P0 kurba e kerkeses qe ndesh
firma do te jete pjese e DD, pikerisht pjesa DE e saj. Nga ana *ter, kur firma
ul cmimet, rivalet veprojne ne te njejten menyre dhe kerkesa qe ndesh firma do
te jete pjesa ED' e kurbes D'D'. Si rrjedhim, kurba e kerkeses per kete finite
do te jete DED' e cila, sic shihet, ka nje kend ne piken E, cf6 pasqyron
ndryshimin e sjelljes se rivaleve kur ndryshon
Cila do te jete kurba e te ardhurave marxhinale qe i pergjigjet kurbes
se kerkeses me kend? Ajo percaktohet nga pjeset perkatese te kurbave
fillestare te kerkeses qe fon/1*e kurben e kerkeses, me kend DED', dhe jepet
190 HYRJE NE EKONOMI

ne Figure nga vija e nderprere MABM'. Sic shihet,.kjo kurbe ka- nje shkeputje
pikerisht te pika E.

Figura 10.6: Kurba e kerkeses me kend

D'

Po

Qo

Le. to shohim tani sjelljen e firmes oligopolistike (Figura 10.7).

Supozojme se kurba e kostos marzhinale e firmes MC pritet me kurben e te
ardhures marxhinale, MR, ne pjesen e shkeputur te saj, AB. NE haze te
rregullit MC=MR, fitimi do te maksirnizohej ne sasine Q0 dhe cmimin Po qe i
pergjigjet pikes E. Pse? Ne qofte se prodhimi do te ishte me i vogel se Qo,
MR do te ishte me e madhe se MC dhe fitimi do te rritej duke rritur prodhirnin
deri te niveli Q0, dhe e kunderta.
c'do te ndodhe ne qofte se kurba MC e kostos marxhinale leviz sipas
segmentit AB, poshte ose lart? Prerja e kurbes MC me kurben MR behet ne te
njejten pike E dhe cmimi mbetet i pandryshuar. Pra, cmimi dhe sasia e
ekuilibrit, deri ne nje fare mase, nuk ndikohen nga kushtet e kostos. Ne kete
model duhen nenvizuar dy ide themelore lidhur me cmimet:
• Firmat oligopolistike nuk i ulin cmimet per te joshur klientet, sepse
mendojne se te njejten gje do to benin edhe rivalet.
• cmimet oligopol priren te mos ndryshojne.
Ky model interesant ka edhe pikat e tij te dobeta. Ai nuk jep shpjegim
sesi percaktohet fillimisht cmimi dhe sasia e ekuilibrit (ne shembullin tone, Po
 KONKURRENCA JO E PLO 1E 191
dhe Q0 ne piken E). Nga ana tjeter, praktika tregon raste si te ciendrushmerise
se cmimit ashtu edhe to nje fare mungese ciendrueshmerie, sidomos ne
periudha inflacioniste. Por, pavaresisht nga pikat e dobeta, ky model jep nje
shpjegim te pranueshem teorik to sjelljes se oligopolistit.

Figura 10.7: Modell i kurbes se kerkeses me kend

MC MC
P
MC"

Po

B. Marreveshjet e fshehta (kartelet)

Duke gene se ekzistojne pak firma ne treg, ekziston edhe mundesia
edhe nxitja per t'u mane vesh midis tyre dhe mbi kete haze lindin kartelet:
Karteli eshte nje marreveshje midis firmave te pavarura per te
koordinuar vendimet lidhur me sasine e prodhimit dhe cmimet. Kartelet u
sigurojne firmave fitirne monopoliste, siguri me te madhe per sjelljen e
konkurrenteve dhe perpjekje te organizuara per te penguar hyrjet e reja. Ne
keto raste ata qe e pesojne jane korisumatoret, te cilet marrin me pak mallra
dhe me mime me te larta. Prandaj ne disa vende, si ne SHBA, kartelet
ndalohen me ligj. Megjithate, ndalimi ligjor i karteleVe shpesh nxit
marreveshje sekrete midis firmave, sic tregon pervoja e SHBA dhe vendeve te
tjera. Kartelet mund te jene edhe me shtrirje boterore, sic eshte rasti i OPEK-
ut.
Karteli sillet si monopolist dhe maksimizimi i fitimit per kartelin
arrihet njelloj si per firmat monopoliste, sipas rregullit MC=MR. Veshtiresia
gendron ne percaktimin e kurbes MC, sepse ajo eshte kurbe agregate e
lcurbave MC te firmave te vecanta.
192 HYRJE NE EKONOMI

Formimi dhe ruajtja e nje karteli eshte e veshtire dhe varet nga dy
falctore: nga numri i finnave dhe nga ndryshimi ne konditat e kostos. S a me i
madh te jete•numri i firmave aq me e veshfire eshte edhe marreveshja per
kuotat e prodhimit, etj. Konsensusi kern arrihet me veshtiresi. Nga ana tjeter,
ne qofte se te gjitha firmat do te kishin kosto te njejta, prodhimi dhe fitimi do
te shperndaheshin lehtesisht midis firmave. Por, kur kostoja ndryshon nga nje
firme te tjetra dhe kur ndryshimet jane te medha, nderlikimet shtohen. Ndodh
Iceshtu, sepse ka nje kontradikte midis qellimit per te maksimizuar fitimin, si
kartel, dhe ndarjes se pranueshme te tij midis firmave pjesemarrese.
Konkretisht, maksimizimi i fitimit kerkon qe firmat me kosto
mesatare individuale me te ulet te marrin pjesen me te madhe te prodhimit.
Por nje ndarje e tine e fitimit nuk do te ishte e pranueshme nga firmat me
kosto me te larte. Perkundrazi, qd te siguronin nje ndarje te pranueshme te
fitimit, keto te fundit do te kerkonin kuota me te larta prodhimi per te
kompesuar koston e larte per njesi, gje qe do te zvogelonte fitimin total te
kartelit.
Ne praktike, percaktimi i kuotave te prodhimit arrihet pergjithesisht
me and te negociatave midis firmave. Firmat me fuqi me te larte negociuese
marrin pjesen me te madhe. Megjithate, ndonjehere ndikojne edhe kritere
historike, gjeografike, etj.

C. Modeli i firmes sunduese

Supozojme qe nje dege e caktuar perbehet nga nje firme e madhe qe
sundon ne treg dhe nga nje uumer i madh firmash te vogla. Firma sunduese
percakton cmimin dhe firmat e tjera e pranojne ate, pra veprojne si cmirn-
pranuese. Le t'i referohemi Figures 10.8.
Ne grafikun 10.8a, DD perfaqeson kurben e kerkeses se tregut,
ndersa SS kurben e ofertes se firmave te vogla qe jane pjese e deges. Kjo
kurbe oferte, sic e dime, eshte shuma e kurbave te kostove marxhinale te
firmave te vogla.
NE pjesen tjeter te grafilcut (10.8b), eshte paraqitur kurba e kerkeses
qe ndesh firma sunduese ne treg. Duke filluar nga niveli Po i cmimit, i cili
perfaqeson crnimin e elcuilibrit per firma' e vogla, per cdo nivel cmimi poshte
tij kemi nje teprice kerkese qe nuk arrin te plotesohet nga firmat e vogla.
Pikerisht kurba e kerkeses qe perftohet nga kombinimi i niveleve te ndryshme
te cmimit me nivelet perkatese te kerkeses se tepert, perben kurben e kerkeses
qe ndesh firma sunduse ne treg. Sipas rregullit tashme te njohur, firma
 KONKURRENCA JO E PLOTE 193
sunduese maksimizon fitimin ne nivelin e cmimit dhe to prodhimit qe i
pergjigjet kushtit MC=MR. Sipas Figures, maksimizimi i fitimit arrihet ne
nivelin Qi to prodhimit dhe P1 to cmimit. Firmat e vogla, duke gene cmim-
pranuese, e shesin pikerisht me kete cmim sasind perkatese, Q2. Sasia e
prodhimit per degen eshte Q* (sasia e kerkuar ne nivelin Pl to cmimit). Vini re
cie Q* Q1 ± Q2

Figura10.8: Modeli i firmes sunduese

(
a)

Si perfundim, themi qe per tregje to vecanta qe perbehen nga nje

firms sunduese dhe nga shumd firma to vogla, pra per tregjet cid kane tipare td
konkurrences se plots per nje pjese to tyre dhe tipare to monopolit per pjesen
tjerdr, cmimi percaktohet nga firmat sunduese. Firmat e tjera vetem sa e
pasojne firmen sunduese lidhur me cmimin Ky lloj tregu, qe eshte nje forms e
konkurrences jo to plote, pra nje forme oligopoli, njihet si model i firmes
sunduese. Ky model jep nje shpjegim to mjaftueshdm per situata afatshkurtra,
ndersa per situata afatgjata, ku ekziston mundesia e futjes se firmave td reja,
firma sunduese mund to humbase pozicionin e saj.

Pyetje per diskutim

1. Shpjegoni ndryshimet midis konkurrences se plotd, monopolit,

konkurrences monopolistike dhe oligopolit, lidhur me:
194 HYRTE NE EKONOMI

- a) Numrin e firmave ge perbejne deget.

b) Pjerresine dhe elasticitetin e kurbes se kerkesds ge ndesh nje firme.
c) Reagimin e firmave te tjera te degds ndaj nje ndryshimi te cmimit
nga nje firme e vetme.
d) Kushtet e maksimizimit te fitimit ne periudha afatshkurtra.
e) Ekzistencen ose jo to fitimit ekononrik ne periudha afatgjata.
f) Hyrjen dhe daljen e firmave nga dega.
g) Ekzistencen e zevendesuesve per produktet e firmes.
2. A eshte e mundur qe ne periudha afatgjata kerkesa e nje fiirme ne
konkurrence monopolistike te jete me pjerresi zbritese, madje edhe pas hyrjes
te firmave te reja?
3. Si ndryshon kurba e kerkeses me kend ne qofte se shkalla e diferencimit te
produktit brenda oligopolit rritet? cfare mund te thuhet per shkallen e
ngurtesimit te cmimit para dhe mbas rritjes se shkalles se diferencimit? •
4. Pse faktet e meposhtme perbejne per disa anetare te OPEK-ut .burim nxitje
per te mashtruar te tjeret, duke iu shmangur marreveshjes?
a) Disa vende te kartelit jane te pazhvilluara.
b) Disa vende jane to vogla.
c) Borxhi nderkombetar ne disa vende rritet.
 KREU XI

SHPERNDARJA E TE ARDHURAVE DHE

TREGU I FAKTOREVE TE PRODHIMIT

Shperndarja e te ardhurave perben nje faktor kryesor qe percakton

mireqenien e grupeve te ndryshme shoqdrore dhe anetareve te shoqerise..
Gjithashtu, -duke deshmuar per shkallen e finalizimit te synimeve te
agjenteve ekonomike, .shperndarja perinban ne vetvete impulse te fuqishme
pozitive apo negative per vazhdimin apo-inicimin e veprimtarive ekonomike.
Ne kete kre do te parashtrojme fillimisht bazat teorike te analizes se
shperndades se te ardhurave ndaj zoteruesve te faktoreve te prodhimit. Me
pas do te trajtojme me radhe tregun e pines, tregun - e tokes dhe - ate kapitalit
si dhe format qe manin te ardhurat ne keto tregje, perkatesisht pagen, renten
dhe interesin.

I. Bazat teorike te shperndarjes se te ardhurave

Shperndarja e te ardhurave perben nje aspekt te rendesishem te

problemit ekonomik themelor. Ajo lidhet me pyetjen perke to prodhohet, te
analizuar qe ne kreun e pare. Eshte per kete -arsye, si dhe per shkak te
mprehtesise sociale dhe politike te problemeve qe lidhen me te, qe
shperndarja e te ardhurave ka gene vazhdimisht nje nga preokupimet
kryesore te ekonomisteve.
Historikisht jane zhvilluar nje varg teorish mbi -shperndarjen e te
ardhurave. Megjithate, ketu do te ndalemi vetem ne nje prej tyre, ne teorine
neoklasike te produktivitetit marxhinal, e lidhur sidomos me emrin e
196 HYRJE NE EKONOMI

ekonomistit amerikan Xhon Klark, veprimtaria e te cilit i perket fundit te

shek. XIX dhe fillimit te shek. XX.
Ne nje ekonomi tregu, faktoret haze qe percaktojne shperndarjen e
te ardhurave jane dy: pronesia mbi faktoret e prodhirnit dhe cmimet e
faktoreve. Perderisa pronesia e faktoreve mund te supozohet e dhene,
analiza do te pergendrohet ne percaktimin e cmimit te faktoreve.
cmimi i faktoreve percaktohet ne tregjet e faktoreve. Faktoret e
prodhimit, sikurse e dime, ndahen ne tre kategori kryesore: pune, kapital dhe
toke. Ne tregun e faktorit pune percaktohet cmimi i punes, pra paga,
perfshire ketu te gjitha llojet e pagave dhe shtesave mbi pagat. Ne tregun e
kapitalit percaktohet cmimi i kapitalit, pra interesi, duke perfshire ketu te
gjitha format e te ardhurave nga kapitali, pra edhe dividendet e paguar nga
firmat. Ne tregun e tokes (dhe burimeve natyrore) percaktohet cmimi i tokes,
pra renta.
Ashtu si ne tregun e produkteve, ku cmimi i produkteve vendosej
nga kerkesa dhe oferta per to, edhe ne tregun e faktoreve jane kerkesa dhe
oferta per nje faktor qe percaktojne cmimin e tij. Ligji i kerkeses dhe ligji i
ofertes, te analizuar per tregjet e produkteve, gjejne zbatim edhe ne tregjet e
faktoreve, me disa peijashtime, per te cilat do te flasim me vone. Keshtu,
kur cmimi i nje faktori ulet, sasia e kerkuar nga ai faktor rritet, ndersa sasia e
ofruar zvogelohet. cmimi i ekuilibrit i faktorit percaktohet nga pikeprerja e
kurbes se kerkeses dhe kurbes se ofertes per kete faktor, sikurse tregohet ne
Figuren 11.1.

Figura 11.1: Kerkesa dhe oferta ne nje treg faktoresh

cmimi i
f aktorit
(lekeinj es i

Sasia e faktorit
 SHPERNDARJA E TE ARDHURAVE 197

Te ardhurat e fituara nga nje faktor prodhimi percaktohen si produkt

i cmimit me sasine e tregtuar te faktorit, te perfagesuara ne Figure nga
siperfaqja e vijezuar. Zhvendosja e kurbes se kerkeses ose e kurbes se
ofertes per nje faktor, ose e te dyjave njekohesisht, do te shkaktonte, si
rregull, edhe ndryshimin e cmimit dhe te sasise se ekuilibrit. Kur kurba e
ofertes eshte e dhene, shkalla ne te cilen ndryshimi ne kerkesen per nje
faktor prodhimi do te ndikoje ne cmimin e faktorit dhe ne sasine e tregtuar te
tij, do te varet nga elasticiteti i kesaj kurbe. Per shembull, kur kurba e
ofertes eshte shume elastike, ndryshimi ne sasine e tregtuar eshte i madh,
ndersa ndryshimi ne cmimin e ekuilibrit eshte i yogi.
Pra, ne vija te pergjithshme, tregjet e faktoreve funksionojne ne
menyre te ngjashme me tregjet e produkteve. Megjithate, ato kane nje varg
vecorish qe lidhen si me kerkesen ashtu dhe me oferten per faktore. Kerkesa
per nje faktor prodhimi varet parasegjithash nga cmimi i faktorit. cmimi i
faktorit, eshte e natyrshme te supozohet, do .te percaktohet nga sherbimi i
pritur prej ketij faktori, pra nga te ardhurat e supozuara nga perdorimi i tij.
Por ketu fillon dhe veshtiresia.
Veshtersia lidhet me nje vecori kryesore te tregjeve te faktoreve, qe
eshte ndervaresia a kerkeses per faktore. Faktoret e prodhimit nuk mund te
perdoren te vecuar, por vetem se bashku, ne perpjesetime te caktuara, te
kushtezuara nga karakteristikat teknologjike te prodhimit. Sikur faktoret e
prodhimit te mund te prodhonin produkte ne menyre te vecuar, atehere secili
faktor do te gezonte ne menyre te plote frutet e perdorimit te tij. Por kjo
eshte e pamundur dhe pergjithesisht eshte e pamundur te percaktohet se sa
produkt eshte prodhuar nga secili prej imputeve te ndryshme te mama me
vete. Megjithate, ne mund to matim kontributin apo sherbimin e cdo faktori
ne prodhim duke i supozuar faktoret e tjere te pandryshueshem dhe duke
matur te ardhurat nga njesia e fundit e shtuar e faktorit te ndryshueshem.
Pikerisht ketu ciendron edhe kontributi kryesor i teorise neoklasike te
produktivitetit marxhinal.
Nje vecori tjeter e rendesishme e tregjeve te faktoreve eshte se
kerkersa per faktore eshte nje kerkese e derivuar. Kjo do te thote se kerkesa
e nje firme per nje faktor prodhimi eshte e prejardhur, ne fund te fundit, nga
kerkesa e konsumatoreve per mallrat perfundimtare te prodhuara nga kjo
firme me ndihmen e atij faktori.
Kerkesa per faktore, pervec kufizimeve teknologjike dhe kufizimeve
tregtare, varet edhe nga objektivat e firmer. Ne analizen tone do te
vazhdojme te supozojme maksimizimin e fitimit si objektiv te nje firme
tipike. Motivi i maksimizimit te fitimit eshte pikerisht nyja lidhese midis
198 HYRJE NE EKONOMI

kerkeses per produkte perfundimtare, te prodhuara nga nje fit-me dhe

kerkeses per faktore prodhimi nga ana e kesaj firme. Nje firme u pergjigjet
ndryshimeve afatshkurtra te kerkeses per produktet e prodhuara duke
ndryshuar kerkesen per faktore te ndryshueshm te prodhimit, sic eshte puna.
Ndersa ndryshimeve afatgjata ne kerkesen per produktet e saj, nje firme u
pergjigjet duke ndryshuar perdorimin, pra edhe kerkesen per te gjithe
faktoret e prodhimit.
Tashme e dime qe nje fit-me fitimmaksimizuese prodhon ne sasine
ku kostoja marxhinale eshte e barabarte me te ardhurat marxhinale,
pavaresisht nga struktura e tregut ne te cilen vepron ajo. Ne termat e
faktoreve te prodhimit te• perdorur, kondita e mesiperme e maksimizimit te
fitimit shprehet si kondite e 'barazimit te kostos marxhinale te nje faktori me
te ardhurat marxhinale te gjeneruara nga ky faktor:
Formulimi i kondites se maksimizimit te fitimit ne termat e
faktoreve te prodhimit kerkon te njihemi me disa koncepte te reja, qe jane
koncepte haze- te teorise marxhinaliste mbi shperndarjen e te ardhurave.
Keto koncepte jane:
Te ardhurat e produktit marxhinal te nje faktori te ndryshueshem;
Vlera e produktit marxhinal e faktorit te ndryshueshem;
Kostua marxhinale e faktorit te ndryshueshem.
Te ardhurat e produktit marxhinal (MRP) te nje faktori te
ndryshueshem. perfagesojne ndryshimin 'ne te ardhurat totale qe rezulton
nga perdorimi i nje njesie me thumb apo nje njesie me pak te ketij faktori,
kur faktoret e tjere mbahen konstante.
Te ardhurat e produktit marxhinal jane te barabarta me produktin
marxhinal fizik (MPP') shumezuar me te ardhurat marxhinale (MR): Pra:
MRP = MPP x MR
Dime se te ardhurat marxhinale perfagesojne ndryshimin ne te•
ardhurat totale si rezultat i ndryshimit me nje njesi te produktit te shitur.
Ligji i te ardhurave (perfitimeve) zbritese eshte i zbatueshem edhe per te
ardhurat e produktit marxhinal, perderisa ai vepron mbi produktin marxhinal
fizik.
Vlera e produktit marxhinal (VPM) e faktorit te ndryshueshem
eshte vlera e tregut e produktit marxhinal fizik te ketij faktori. Pra, ajo eshte-
e barabarte me produktin marxhinal fizik (MPP), shumezuar me crnimin e
produktit (P):

Shpesh Produktit Marxhinal Fizik (MPP) i referohemi thjesht si Produkt Marxhinal

(MP).
 SHPERNDARJA E TE ARDHURAVE 199

VMP = MPP x P

Per nje treg konkurrencial, MR = AR =P, pra MRP = VMP.

Kostoja marxhinale e faktorit te ndryshueshem (MFC), mat
ndryshimin ne koston totale qe rezulton nga perdorimi i nje.njesie me shume
ose me pak te ketij faktori. Ne rastin e faktorit pune, kostoja marxhinale e
faktorit do te ishte e barabarte me pagen.
Nje firme fitimmaksimizuese do te vazhdoje te pajtoje njesi shtese
te faktorit te ndryshueshem te prodhimit, den ne piken ku te ardhurat e
produktit marxhinal jane te barabarta me koston marxhinale te faktorit, pra
MRP=MFC. Per tregi et konkurrenciale, kondita e mesiperme do te shkruhej:
•MRP=VMP =MFC. E zbatuar per faktorin pune kjo kondite do te lexohej ne
kete menyre: nje finne do te pajtoje njesi shtese te faktorit pune deri ne
piken ne te cilen vlera e produktit marxhinal te punes (VMP) do te jete e
barabarte me pagen (MFC).
Kondita e maksimizimit te fitimit per nje firme, e shprehur ne termat
e faktoreve te prodhimit, perben thelbin e teorise se produktivitetit
marxhinal. Ne menyre te permbledhur, permbajtja e teorise se produktivitetit
marxhinal mund te paraqitet me ndihmen e pohimeve te meposhtme:
Se pari, ne kushtet e konkurrences se plote, faktoret e prodhimit
paguhen me vleren e produktit marxhinal te tyre.
Se dyti, pagesat e barabarta me vleren e produktit marxhinal te
faktorit perkates perfaqesojne shperblime "te drejta" te zoteruesve te
prodhimit.
Se treti, duke paguar te gjithe faktoret me vleren e produktit
marxhinal Orkates,• e gjithe vlera e produktit total do te. shperndahet pa
asnje mbetje (qe do te mund te merrej nga zoteruesi i kapitalit apo dikush
tjeter). Ky pohim i fundit eshte provuar edhe ne menyre empirike nga L.
Euler, i cili tregoi se per nje funksion prodhimi (Q=f(L, K)) qe pasqyron te
ardhura konstante te shkalles,

Q= x L +MPK x K,

ku: Q = sasia e prodhimit; MPL = produkti marxhinal. i punes; MPK

= produkti marxhinal i kapitalit; K = kapitali, L = puna.
Pra, sic del nga barazimi i mesiperm, i gjithe produktit total u
shperndahet zoteruesve te faktoreve te prodhimit mbi bazen e produktivitetit
marxhinal te tyre.
200 HYRJE NE EKONOMI

Krahasuar me teori te tjera mbi shperndaijen, teoria e produktivitetit

marxhinal ka nje sere epersish. Nder to mend te permendim:
• Mundesine qe jep kjo teori per perdorimin e te njejtave mjete te
analizes, te perdorura edhe per tregjet e mallrave dhe sherbimeve.
• Trajtimin unik te faktoreve te prodhimit, mbi te njejten platforme
analitike.
• Vleresimin e ekuilibruar te rolit dhe kontributit te cdo faktori ne
prodhim.
Sidoqofte, kjo teori vuan edhe nga nje varg kufizimesh. Ajo:
• mbivlereron anen e kerkeses per cdo faktor, duke mos u mane me
oferten.
• mbithjeshteson percaktimin e pjeses qe merr cdo faktor. Nga njera ane,
te ardhurat totale te cdo faktori varen nga sasia e tij dhe nga
produktiviteti marxhinal i tij. Nderkaq, eshte e veshtire te identifikohet
ndryshimi ne te ardhura qe rrjedh nga ndryshimi ne sasine e faktorit dhe
nga ndryshimi ne produktivitetin marxhinal. Nga ana tjeter, kjo teori
supozon se te gjithe njesite e nje faktori jane homogjene, duke injoruar
diferencat midis tyre.

II. Paga si cmim i faktorit pune

Paga, sikurse u vu ne dukje ne ceshtjen e meparshme, percaktohet

ne trgun e punes, permes nderveprimit te kerkeses dhe oferten per pune-. Pra,
per te shpjeguar pagen, duhet me pare te analizojme tregun e punes,
perkatesisht kerkesen dhe oferten per pune.
Per te analizuar tregun e punes, do te na ndihmoje konceptet e
trajtuara me siper te produktivitetit marxhinal dhe kostos marxhinale te
punes. Per ilustrim, po manim nje shembull. Supozojme nje ferme per
prodhimin e luleshtrydheve qe vepron ne tregje plotesisht konkurrenciale si
te produktit (luleshtrydheve) ashtu edhe te faktoreve, pra edhe te faktorit
pune. Supozojme gjithashtu se faktori i vetem i ndryshueshem ne periudha
afatshkurtra eshte puna.
Perderisa jemi ne kushtet e konkurrences se plote edhe ne tregjet e
faktoreve, kushti i ekuilibrit per nje firme fitimmaksimizues do te shkruhej:

Te ardhurat e produktit marxhinal = cmimin e faktori, (pm MRP = MFC.

Perderisa tregu i punes eshte nje treg konkun-encial, nje firme do te

jete e afte te pajtoje cfardo numri punetoresh me pagen zoteruese ne treg.
 SHPtRNDARJA E TE ARDHURAVE 201

Kjo do te thote se firma perballon nje kurbe oferte (S 1) plotesisht elastike ne

nivelin (W1) te pages (Figura 11.2).
Te ardhurat e produktit marxhinal (pra edhe vlera e produktit
marxhinal), sic tregohet edhe ne Tabelen 11.1, kand prirje per t'u ulur, duke
reflektuar ligjin e te ardhurave zbritese. Kjo do te thote se firma do te
perballoje nje kurbe kerkese te prirur per poshte, sic tregohet ne Figure.

Tabela 11.1: Llogaritja e te ardhurave te .roduktit marxhinal

Numri i Prodhimi total Produkti cmimi (ne Te ardhurat
mbledhesve te i lulesh. marxhinal fizik 'eke per e prod.
luleshtrydheve (ne shporta per (ne shporta per shporte) marxh.
(per dite) dite) dite) (MRP=VMP

1 5 - 200
2 10 5 200 .1000
3 14 4 200 800
4 17 3 200 600
5 19 2 200 400
6 20 1 200 200
7 20 0 200 0
8 18 -2 200 -400
9 15 -3 200 -600
10 11 -4 200 -800

Pet te maksimizuar fitimin, kur paga eshte W1, firma duhet te

pajtoje L1 njesi pune. Per kete sari pune plotesohet kushti MRP=MFC (ose
- VMP=W). Duke iu kthyer shembullit te Tabeles, me supozimin qe W eshte
400 leke/dite, firma do te maksimizoje fitimin duke pajtuar 5 punetore,
perderisa MRP e punetorit te 5-te eshte pikerisht 400 leke/dite. Ne qofte se
firma do te pajtonte me pak se pese punetore, ajo do te rriste fitimet duke
pajtuar punetore shtese, perderisa MRP do te ishte me e larte se paga. Ne
qofte se do te pajtonte me shume se pese punetore, firma do te rriste fitimet
duke pakesuar numrin e punetoreve te pajtuar, perderisa MRP do te ishte me
e yogi se paga.
Ne qofte se paga bie nga W1 ne W2, kurba .e ofertes qe perballon
firma, do te zhvendoset paralelisht poshte, nga S1 ne S2. Per te maksimizuar.
fitimin, firma duhet te rrise numrin e punetoreve te pajtuar nga L1 ne L2. Ne
shembullin tone, ne gone se W2= 200 leke/dite, firma do te maksimizoje
fitimin duke pajtuar 6 punetore.
202 HYRJE NE EKONOMI

Figura 11.2: Percaktimi i pages

MRP,
Paga

WI Si

W2 S2

MRP=VMP

L1 L2 Puna

Le to shohim tani me nga afer kurben e kerkeses dhe kurben e

ofertes per pune. Kurba e kerkeses per punen e firmes perfaqesohet, ne to
vertete, veten nga pjesa zbritese e kurbes MRP (=VMP), poshte pikeprerjes
se saj me kurben ARP, sic tregohet ne Figuren 11.3. Te ardhurat e produktit
mesatar to punes (ARP) perftohen duke shumezuar produktin mesatar to
punes (APL= Q/L) me cmimin e produktit (P=AR). Pra, ARP = APLxP.

Figura 11.3: Kurba e kerkeses per punen e firmes

ARP; MRP

W2
C
W

L, Puna
 SHPERNDARJA E TE ARDHURAVE 203

Si MRP, edhe ARP fillimisht priren per lart me rritjen e numrit te

punetoreve, por me pas ato do te priren per poshte, per shkak te ligjit te te
ardhurave zbritese. MRP e pret ARP ne maksimumin e saj, per te njejtat
arsye qe kurba MP (kurba e produktit marxhinal) pret kurben AP (kurba e
produktit mesatar) ne maksimumin e saj, te shpjeguara ne kreun mbi
prodhimin.
Per nje tarife W1 te pages, firma do te pajtoje L1 njesi pune. Per L1
njesi pune te perdorura, perfitimi i firmes do te jete mesatarisht DB=W1 C
(ARP-W1 = BL1 -DL1 ). Teprica DB do te sherbeje per te mbuluar kostot e
tjera te prodhimit, perfshire kostot fikse. Firma mund te perballoje cdo page
Wi<W2, perderisa keshtu ajo do te arrije te mbuloje te pakten kostot e
ndryshueshme, me supozimin qe te gjitha kostot e ndryshueshme
perfaqesohen nga kostot e punes. Per nivelin W2 te pages, MRP pret ARP ne
maksimizimin e saj. Per cdo nivel me te larte se W2, paga do te ishte me e
larte se te ardhurat e produktit mesatar (W>ARP), pra firma nuk do te
arrinte te mbulonte as kostot e saj te ndryshueshme. Pika A do te
perfaqesonte piken e mbylljes se firmes. Ketej del se si kurbe kerkese e
firmes per faktorin pune do te sherbente vetem pjesa poshte pikes A e deges
renese te kurbes MRP.
E gjithe analiza e mesiperme mbeshtetet ne supozimin se prodhimi i
firmave te tjera te deges mbetet i pandryshuar, ndersa ndryshon tarifa e
pages edhe prodhimi i firmes se mane ne shqyrtim. Ne te vertete ndodh
ndryshe. Pershembull, renia e tarifes se pages nga W1 ne W2 (Figura 11.2)
do te nxite te gjitha firmat e deges te pajtojne me shume punetore, pra te
rritin prodhimin e tyre. Do te rritet prodhimi total, duke e zhvendosur kurben
e ofertes per kete produkt djathtas, pra duke ndikuar edhe ne uljen e cmimit
te' ketij malli, perderisa kurba e kerkeses priret poshte-djathtas. Per firmen
kjo do te thote se kurba MRP do te zhvendoset majtas (nga pozicioni MRP1
ne pozicionin MRP2), duke rezultuar ne nje kurbe kerkese per pune (DL) me
te pjenet se e para, sic tregohet ne Figuren 11.4.
Kur niveli i pages eshte W1, firma maksimizon fitimin duke pajtuar
L1 njesi pune. Kur per arsye te caktuara paga do te binte ne nivelin W2,
firma do te pajtonte L2 njesi pune, ne qofte se MRP nuk do te ndryshonte.
Por, me qe rritet pajtimi i faktorit pune, pra edhe prodhimi nga te gjitha
firmat, duke u nitur prodhimi total i deges do te ulet cmimi i produktit. Ne
keto kushte, MRP do te zhvendoset nga MRP1 ne MRP2. Me nivelin W2 te
pages firma do te funksionoje ne piken B dhe do te pajtoje L3 njesi pune.
Kurba e kerkeses per pune e firmes. do te formohet duke bashkuar pikat A
dhe B.
204 HYRJE NE EKONOMI

Figura 11.4: Kurba e kerkeses per punen e firmes kur ndryshon cmimi i produktit

MRP, Paga

w2
MRP =VMP
1 1
I I MRP 7 = VMP I

L L L Puna
1 3 2

Per te perftuar kurben e kerkeses se deges per pune, mbledhim, sipas

boshtit horizontal, kurbat e kerkeses se firmave te vecanta te deges. Edhe
kurba e kerkeses se deges per pune do te priret poshte-djathtas.
Kerkesa e nje firme per pune varet nga nje sere faktoresh te tjere,
pervec pages. Ajo rritet ne qofte se: ngrihet cmimi i produktit te firmes;
ngrihet cmimi i imputeve te tjere; nje ndryshim teknologjik rrit produktin
marxhinal te pun6s. Ne qofte se faktoret e mesiperm veprojne ne drejtim te
kundert, kerkesa e firmes per pune do te ulet.
Reagimin e sasise se punes se kerkuar ndaj ndryshimit te tarifes se
pages do to quajme elasticitet te kerkeses per pune lidhur me pagen:
AL
100
L0
= Aw
EL 100
14) 0
Elasticiteti i kerkeses per pune varet nga elasticiteti i kerkeses per
produktin e prodhuar nga firma dhe nga karakteristikat e funksionit te
prodhimit te firmes. Same i larte te jete elasticiteti i kerkeses per produktin,
ne kushte te tjera te pandryshuara, aq me i larte do te jete elasticiteti i
kerkeses per pune. Gjithashtu, sa me e madhe te jete pjesa e punes ne koston
 SHPERNDARJA E TE ARDHURAVE 205

e produktit (intensiteti i punes), aq me elastike do te jete kerkesa per pune,

duke i supozuar faktoret e tjere te pandryshueshem.
Ne perputhje me teknologjine e perdorur, produkti marxhinal bie
shpejt ose ngadale. Sa me e pjerret te jete kurba e produktit marxhinal, aq
me inelastike eshte kerkese e firmes per pune, perderisa renia e produktit
marxhinal do te thote edhe renie e te ardhurave te produktit marxhinal. Kur
produkti marxhinal bie shpejt, firma eshte me pak e interesuar te pajtoje
punetoreve te rinj me renien e pages. Se fundi, ne periudha afatgjata (kur te
gjithe faktoret e prodhimit jane te ndryshueshem), elasticiteti i kerkeses per
pune varet nga zevendesueshmeria e punes me kapitalin. Sa me lehte te
mund te zevendesohet puna me kapital, aq me elastike do te jete kerkesa per
pune.
Le te kalojme ne oferten e punes. Fillojme me oferten individuale.
cdo individ ndodhet para problemit te alokimit te kohes ne dispozicion, ne
dy lloje kryesore aktiviteti: ne aktivitete tregtare (qe lidhen me tregun) dhe
ne aktivitete jotregtare (qe nuk lidhen me tregun). Kur flasim per oferte te
punes, kemi parasysh pikerisht aktivitetet tregtare. Aktivitetet jotregtare
konsistojne ne aktivitetet qe mbushin kohen e lire, si ato argetuese, etj., si
dhe ne aktivitetet prodhuese qe nuk lidhen me tregun. Aktivitetet tregtare i
sjellin individit te ardhura ne formen e pages, etj. Aktivitetet jotregtare
sjellin perfitime ne formen e produkteve dhe sherbimeve te prodhuara ne
shtepi, ne formen e te ardhurave me te larta te ardhshme (nga arsimimi dhe
trainimi), ose ne formen e kenaqesise se rrjedhur prej kohes se lire.
Ne alokimin e kohes ne dispozicion ndermjet ketyre dy lloje
aktivitetesh, individi ye ne balance perfitimin nga secili prej tyre. Qe nje
individ te vendose te ofroje pune ne tregun e punes, atij duhet jepet nje
tarife page orare e tine, qe te jete te pakten e barabarte me vleren e ores se
fundit te shpenzuar ne aktivitetet jotregtare. Nje tarife e tille page, pra tarifa
me e ulet per te cilen individi do te ishte i gatshem te ofronte pune ne tregun
e punes, quhet page e rezervuar. Me nje tarife page poshte pages se
rezervuar, individi nuk ofron pune ne treg. Kur tarifa e pages barazohet me
pagen e rezervuar, ai fillon te ofroje pune. Kur tarifa e pages e kalon pagen e
rezervuar, sasia e punes e ofruar nga individi ndryshon. Masa dhe drejtimi i
ndryshimit varen nga dy efekte qe shoqdrojne rritjen e pages dhe qe i
kundervihen njeri-tjetrit: efekti i zevendesimit dhe efekti i te ardhurave.
Ne kushte te tjera te pandryshuara, sa me e larte te jete tarifa e
pages, aq me shume njerzit do te rrisin sasine e punes te ofruar ne treg. Me
rritjen e tarifes se pages, ata heqin dore nga ato aktivitete jotregtare qe
sjellin per to perfitime me te vogla se tarifa e ngritur e pages, duke ofruar me
206 HYRJE NE EKONOMI

shume ore pune ne tregun e punes. Pra, tarifa me e larte e pages nxit
zevendesimin e aktiviteteve jotregtare me aktivitete tregtare. Nje efekt i tine
quhet efekti i zevendesimit.
Por, me rritjen e pages rriten te ardhurat e individit. Rritja e te
ardhurave reale rrit kerkesen e tij per te mira (mallra dhe sherbime),
perfshire edhe kohen e lire. Rritja e kerkeses per kohe te lire do te thote ulje
e sasise se kohes se alokuar ne aktivitete tregtare, pra- ulje e sasise se punes
se ofruar ne treg. Nje efekt i tille quhet efeki i te ardhurave.

Figura 11.5: Oferta individuale e punts

Paga
orare

R2

R1

Ro

5 10 Puna (ore ne dite)

Efekti i zevendesimit dhe efekti i te ardhurave ne tregun e punes

veprojne ne drejtime te kunderta. Sa me e larte te jete tarifa e pages, aq me e
larte do te jete sasia e punes se ofruar sipas efektit te zevendesimit, por aq
me e ulet do te jete ajo sipas efektit te te ardhurave. Kur tarifa e pages eshte
e ulet, efekti i zevendesimit eshte me i larte se efekti i te ardhurave. Pra me
rritjen -e pages rritet sasia e punes se ofruar. Me rritjen e metejshme te tarifes
se pages, arrihet nje pike ku efekti i te ardhurave dhe efekti i zevendesimit
,eliniinojne njeriLtjetrin. Ne kete pike, qe i korrespondon pikes R1 ne Figuren
11.5, ndryshimi me tarifen e' pages nuk ka asnje efekt ne sasine e. punes se
ofruar.
Kur Paga ngrihet mbi kete nivel, pra mbi piker' R1, efekti i te.
ardhurave fillon te dominoje mbi efektin e zevendesimit dhe sasia e punes se
ofruar pakesohet. Per kete arsye, kurba e ofertes e individit ka former' e nje
kurbe qe mbeshtillet nga • mbrapa, sikurse tregohet ne Figuren 11.5. Ro
perfaqeson pagen e rezervuar te individit. Nen ket6 page sasia e punes se
 SHPERNDARJA E TE ARDHURAVE 207

ofruar eshte zero. Per tarifat e pages Ro<R<R I, efekti i zevendesimit eshte
me i madh se efekti i te ardhurave. Ne RI efekti i te ardhurave kompenson
plotesisht efektin e zevendesimit. Per cdo tarife page R > R I, efekti i te
ardhurave eshte me i madh se efekti i zevendesimit.
Oferta e punes e tregut perfaqeson shumen e ofertave individuale te
punes. Kurba e tregut e ofertes se punes perftohet si shume, sipas boshtit
horizontal, e kurbave individuale te ofertes se punes. Teorikisht, edhe kurba
e tregut e ofertes se punes ka formen e nje kurbe qe mbeshtillet nga mbrapa.
Por, praktikisht, ekonomia e cdo vendi operon ne pjesen qe priret djathtas-
lart te kurbes se ofertes.
Ndodh keshtu sepse cmimet e rezervuara te individeve te ndryshem
jane te ndryshme dhe oferta e tregut e punes fillon td priret djathtas-lart.duke
filluar nga cmimi me i ulet i rezervuar. Nga ana tjeter, me rritjen e tarifes se
pages, vertet disc individe i pakesojne oret e punes, por te tjere, qe jane ne
pjesen rritese te kurbes individuale te ofertes se punes, do shtojne' oret e
punes dhe individd te rinj do te hyjne ne tregun e punes.
Kur flasim per oferten e punes, duhet te dallojme oferten individuale
dhe oferten e tregut, nga oferta e punes ndaj nje firme individuale dhe ndaj
nje dege te caktuar te prodhimit.
Sjellja e ofertes se punes ndaj nje firme individuale varet nga
struktura e tregut te punes. Ne nje strukture plotesisht konkurrenciale te
tregut te punes, cdo • firme, sikurse supozuam ne fillim te analizes sone,
perballon nje kurbe plotesiht elastike te ofertes se punes. Ndodh keshtu,
sepse cdo firme individuale i takon nje pjese kaq e yogi e tregut total te
punes, sa ajo nuk mund te ndikoje ne tarifen e pages. Ne tregje
jokonkurrenciale te punes, sic do te shohim me poshte, firrnat peiballojne
nje- kurbe oferte te punes qe priret per lart.
Megjithese flasim per kerkese tregu dhe oferte tregu te punes, per
rrjedhoje edhe per page tregu, megjithate, ne cfardo strukture te tregut te
punes, ekzistojne dallime ne page. Dallimet ne page lidhen me diferencimet
midis punonjesve, diferencimet. midis vendeve te punes dhe imperfeksionet
e ndryshme te tregut te punds. Qe pagat ne te gjitha vendet- e punes te ishin
te barabarta, do to duhej, nder te tjera,.qe:
• Te gjithe punonjesit te ishin homogjene. Ne te vertete punonjesit nuk
jane homogjene, per shkak te diferencave te tyre ne aftesite natyrore dhe
ne shkallen e arsimimit dhe kualifikimit. Disa njerez, per shembull, nuk
plotesojne as kerkesat fizike per te kryer nje pune te caktuar, pa folur
per aftesite profesionale. Nga kjo pikepamje, tregu i punes mund te
konsiderohet si nje teresi tregjesh te vecante, qe perfaqesojne "grupe jo
208 HYRJE NE EKONOMI

konkurruese" te punonjesve. Paga ndryshon . sipas shkalles se

kualifikimit. Nga njera ane, produktiviteti marxhinal i punes se
kualifikuar eshte me i larte se produktiviteti marxhinal i punes se
pakualifikuar; nga ana tjeter, puna e kualifikuar nenkupton nje kosto
relativisht te larte per kryerjen e kualifikimit. Pra, kurba e kerkeses dhe
kurba e ofertes per nje pune te kualifikuar ndodhen me Tart se kurbat
perkatese per nje pune te pakualifikuar. Per te dyja arsyet, paga per nje
pune te kualifikuar do te jete me e larte se paga per nje pune te
pakualifikuar.
• Te gjitha vendet e punes duhej te kishin avantazhe dhe disavantazhe
identike jomonetare. Edhe kjo kondite e barazise se pagave nuk
plotesohet ne realitet. Per disa vende pune konditat e punes jane me te
pelqyeshme sesa per vende te tjera pune.
• Te gjithe punedhenesit dhe punonjesit te ishin plotesisht te informuar
per kushtet e tregut te punes. Ne -realitet, as punedhenesit, por as
punekerkuesit nuk jane plotesisht te informuar per kushtet e tregut te
punes. Procesi i mbledhjes se informacionit per pagat dhe vendet e
punes shoqerohet me kosto relativisht te larta kerkimi. Mungesa e
informacionit te plote kushtezon, nder te tjera, edhe mosperputhje
sasiore dhe cilesore midis kerkeses dhe ofertes per pune.
• Te ekzistonte nje mobilitet perfekt i punes, domethene mundesi te plota
per levizjen gjeografike, ndersektoriale e nderdegesore te punes. Por, ne
te vertete, ekzistojne nje varg pengesash per levizjen e faktorit pune,
sidomos me natyre gjeografike, profesionale, sociale, etj. Per sa kohe qe
ekzistojne keto pengesa per levizjen e lire te punetoreve, natyrisht qe
pengohet edhe prirja per nivelimin e pagave.
Diferencimet ne paga shkaktohen jo rralle edhe nga diskriminimet
sipas gjinise, moshes, races, etj.
Analiza e deritanishme e tregut te punes mbante parasysh nje situate
konkurrenciale ne kete treg. Por ne realitet, per arsye te ndryshme, tregjet e
punes dallohen si tregje jo konkurenciale. Imperfeksionet (papersosmerite)
kryesore qe i takojne anes se kerkeses per pune jane monopolet e
produkteve, monopsonet dhe oligopolet (organizatat e punedhenesve). Disa
firma arrijne te formojne edhe tregje pune te brendshme, nen kontrollin e
tyre. Ne alien e ofertes se punes veprojne sindikatat e punonjesve. Le te
shohim shkurtimisht disa prej ketyre imperfeksioneve.
 SHPERNDARJA E TE ARDHURAVE 209

Monopolisti i produkteve
Nje firme monopoliste ne tregun e produkteve, sikurse e dime nga
kapitujt e meparshem, perballon nje lcurbe kerkese qe priret per poshtd per
produktet qe ajo prodhon. Kjo do te thotd se, ne qofte se firma puneson
punetore shtese, ajo duhet te ule cmimin e produktit per td shitur produktin
shtese. Nderkaq, perderisa kurba e te ardhurave marxhinale (MR) per
monopolistin ne tregun e produkteve shtrihet poshte kurbds se te ardhurave
mesatare (AR), atehere edhe kurba e te ardhurave td produktit marxhinal
(MRP) do te shtrihet poshte kurbes se vleres se produktit marxhinal (VMP),
sic tregohet ne Figuren 11.6.

Figura 11.6: Kerkesa per pune e nje monopolisti ne tregun e produkteve

Paga

w w

MP=MP*P

L L Puna

Nd qofte se supozojme se monopolisti eshte duke vepruar ne nje treg

konkurrencial td punds, atehere ai do te perballoje nje kurbd oferte plotesisht
elastike te puns, duke paguar nje page fikse W per ore pune. Ne keto kushte,
monopolisti do td maksimizonte fitimin duke operuar ne piken E, ku MRP =
W, pra duke punesuar L njesi pune. Ne qofte se ai do te•pajtoje me shume se
L njesi pune, per cdo njesi pune te shtuar, paga qe do td duhej te paguante do
te ishte me e lartd se td ardhurat e produktit marxhinal, pra fitimet e firmes do
te pakesoheshin.
Krahasuar me kushtet e konkurrences se plote ne tregun e
produkteve, kushte ne te cilat firma do te operonte ne piken E (VMP=W),
firma monopoliste pajton (U-L) njesi pune me pak. Ndodh kushtu sepse,
monopolisti e pakeson prodhimin, krahasuar me konkurrencen e plote.
210 HYR1E NE EKONOMI

Bleresi monopsonist i punes

Monopsonisti eshte nje bleres i vetem i punes ne nje treg te caktuar
pune. Ne disa tregje lokale, sidomos per lloje te caktuara punesh, uzina apo
kombinate to medha, kantjere te nddrtimit te anijeve, etj., behen bleresit
kryesore apo pothuajse te vetem to punes. Punedhends te tills hasen shpesh ne
sektorin publik, por keta do td perjashtohen nga analiza, perderisa
pergjithesisht objektivi kryesor i punedhendsve ne sektorin publik (qeveria,
organet lokale te pushtetit, etj.) nuk-eshte maksimizimi i fitimit.
Monopsonisti, per shkak te pozites se tij ne tregun e punes, eshte ne
gjendje to ndikoje ne nivelin zoterues te pages dhe ne nivelin e pundzenies. Kjo
i jep mundesi punedhenesit monopsonist te siguroje fitim me te larte se sa.
firmat qe konkurojne me njera tjetren ne tregun e punes.

Figura 11.7: Tregu i punes i nje monopsonisti

Paga
(leke/ore,
100

75

50

50 75 Puna (ore/dite)

Per te mos e nderlikuar problemin, po supozojme se firma

monopsoniste i shet produktet e prodhuara prej saj nje treg plotesisht
konkurrencial. Kurba e te ardhurave te produktit marxhinal (MRP), e
pasqyruar ne Figurdn 11.7, tregon sesa rriten to ardhurat totale te prodhuara
nga nje njesi shtese e punds. Kurba SL eshte kurba e ofertes se punes, qe
tregon se sa njesi pune ofrohen per cdo tarife page, ose se cili eshte niveli
minimal i pages i pranueshdm per cdo nivel td punes se ofruar. Prirja pozitive
e kesaj kurbe tregon se per te pajtuar me shunt pund, monopsonisti duhet td
 SHPERNDARJA E "1'E ARDHURAVE 211

paguaje nje page me td larte, pikerisht per te terhequr punetore nga tregjet e
tjera te punds.
Prirja per lart e kurbes se kostos marxhinale te punes (MCL), me nje
pjerresi me te madhe se kurba e ofertes se punes (SL), pasqyron, se pail,
prirjen e rritjes se pages per cdo njesi shtesd te puns dhe, se dyti, ndikimin e
rritje se pages se punetoreve shtese ne rritjen e pages edhe te punetoreve
ekzistues.
Firma do te maksimizoje fitimin duke operuar ne piken E, ku •
punezenia eshte 50 ore pune ne ditd dhe paga 50 lekd per ore pune (e matur
sipas kurbes SL) perderisa ne kete pike MRP= MCL=100 leke/ord.
Segmenti EF=50 leke, perfaqeson fitimin ekonomik te firmes
monopsoniste per njesine e fundit td shtuar te punes. Artesia e monopsonistit
per te siguruar fitim ekonomik varet-nga elasticiteti i kurbes se ofertes, duke
gene ne perpjestim te zhdrejte me te. Nd qofte se kurba e ofertes (SL) do td
ishte plotesisht elastike, domethene, ne qofte se tregu i punds do te ishte
plotesisht konkurues, tarifa e pages do te ishte 75 lekd/ord dhe niveli i
punezenies 75 ore ne ditd. Pra, krahasuar me konkurrencen e plote,
monopsonisti imponon punesim dhe page me te ulet.

Sindikatat dhe negociatat kolektive

Sindikatat perfaqesojne grupime punonjesish, to organizuar per
mbrojtjen e interesave td tyre ne raport me punedhenesit, para se gjithash per
ruajtjen dhe rritjen e nivelit te pages dhe permiresimin e kushteve te punds.
Sindikata vepron ne tregun e puns ashtu sikurse monopoli ne tregun e
produkteve. Pra, sindikata perpiqet te kufizoje konkurrencen ne anen e punes,
duke synuar, para se gjithash, ne rritjen e cmimit te punds. Sindikatat mund td
jene te organizuara mbi baza profesionale, duke bashkuar grupe punonjesish
qd kane lcualifilcirn te ngjashem por u takojne punedhenesve te ndryshem. Ato
mund te jene to organizuara edhe mbi baza njesish prodhuese apo degesore,
duke bashkuar grupe punonjesish td profesioneve dhe llojeve td ndryshme te
punes.
Objektivat kryesore te nje sindikate jane tre: (1) permiresimi i
kompensimit te punes, duke perfshire ketu pagat, shperblimet ne natyre etj.;
(2) permirdsimi i kushteve td punes; (3) permiresimi i perspektivave to
punezdnies
Per realizimin e ketyre objektivave, sindikatat perfshihen ne procesin
e negociatave kolektive me punedhenesit ose perfaqesuesit e tyre (organizatat
e punedhenesve). Ne kuadrin e negociatave kolektive, rendesi te vecante
212 HYRJE NE EKONOMI

tjera, edhe mjete te tilla si grevat (pala e punonjesve) ose bojkotet (pala e
punedhenesve).
Ne praktike eshte veshtire qe te gjitha objektivat e sindikatave te
arrihen njekohesisht. Jo rralle, perpjekjet per realizimin e nje objektivi
shoqerohen me efekte negative ne objektivat e tjera. Supozojme, per
shembull, se nje sindikate ndjek objektivin e rritjes se pages. Nje menyre per
te realizuar kete eshte kufizimi i ofertes se punes permes lcushtezimit te
zenies me pune me anetaresimin ne sindikate, permes zgjatjes se periudhave
te kualifikimit, etj.

Figura 11. 8: Rritja e pages duke kufizuar oferten e punes

Paga

L L Puna

Kufizimi i ofertes se punes, sic ilustrohet ne Figuren 11.8, do te

kushtezoje nje page me te larte (nga W ne W'), por edhe nje punezenie me te
ulet (nga L ne L'). Ne qofte se sindikata do te synonte to ruante punezenien
per anetaret e saj, atehere ajo, sic duket nga Figura, duhet te pranoje nje
nivel me te ulet page, W.
Megjithate, sindikatat shpesh perpiqen te realizojne rritjen e pages
edhe duke ndikuar ne alien e kerkeses per pune, pra duke rritur kerkesen per
pune, megjithese mundesite e tyre ne kete drejtim jane te kufizuara.
Sindikatat nuk mund detyrojne firmat qd te pranojne ne pune me shume
punetore nga sa ato kerkojne. Megjithate, sindikatat mund te inkurajojne
rritjen e kerkeses per pune, duke inkurajuar kufizimin e importeve
konkurruese, ngritjen e kerkeses per produktin e firmes, ngritjen e
produktivitetit marxhinal te anetareve te sindikatave (nepermjet mbeshtetjes
se trajnimit dhe ritrajnimit to anetareve), etj.
 SHPERNDARJA E TE ARDHURAVE 213

andtareve te sindikatave (nepermjet mbeshtetjes se trajnimit dhe ritrajnimit td

anetareve), etj.
Sindikata mund t'i imponoje punedhenesit nje page dysheme per
andtaret e saj, sic tregohet ne Figuren 11.9.

Figura 11.9: Efektet e nje page dysheme

Paga

L1 Lo Puna .

Kjo page dysheme (w1) do te jete mbi pagen e ekuilibrit (w0) dhe si
kurbe e re oferte do te sherbeje vija e thyer W1JS. Kjo kurbe e ndryshuar
oferte do to prese kurben e kerkeses ne piken El, td ciles i pergjigjet sasia L1 e
punezenies. Pra punezenia ulet. Nje numer punetoresh nuk mund te punojne
edhe pse ata jane te gatshem td pranojne nje page me te ulet se W1.
Megjithate, sindikata mund t'i imponohet firmes qe ajo te pranoje te operoje,
per shembull ne piken K, pra te zbatoje pagen dysheme Wi pa pakesuar
nivelin e punezenies. Nje strategji e tulle e sindikatave ka te ngjare te jete e
suksesshme vetem ne qofte se firma realizon fitime shume te larta.
Ne tregun e punes shpesh ndodhemi ne situata te tilla, ku perballe
sindikates qdndron monopsoni. Ne nje situate te tulle monopolizimi te
dyaneshm te tregut te punes, tarifa e pages percaktohet nga negociatat
ndermjet dy paleve dhe varet nga fuqia negociuese relative e paleve. Ne varesi
to fuclis8 se sindikatds, tarifa e pages mund te ngrihej mbi nivelin qe do te
deshironte te impononte monopsoni (Figura 11.7), duke u shoqdruar me nje
nivel me te lartd, te pakten jo me te ulet punezenjeje, krahasuar me nivelin e
punezenies qd do te impononte monopsoni.
214 HYRTE NE EKONOMI

III. Renta si gnim i tokes

Toka, ne kuptimin ekonomik, perfshin burimet natyrore to te gjitha

llojeve. Sidoqofte, Ulu do te ndalemi vetem te toka si e tile, si burim i
perteritshem natyror Analiza e tregut te tokes ka ne baze teorine e Rikardos
(D. Rikardo, ekonomist anglez, shek. XVIII-XIX), i cili supozonte se toka ka
nje perdorim te vetem, prodhimin e produkteve haze per ushqimin e njerzve
dhe cilesia e saj eshte e pandryshueshme. Ne keto kushte, nga pikepamja e
shoqdrise ne teresi, oferta e tokes mund te supozohet konstante, pra plotesisht
joelastike ndaj rentes. Domethene, cmimi i ofrimit se tokes eshte zero,
paravesisht nga pagesa per te.
Objekt i analizes sone ne kete ceshtje do te jete renta. Ne nje kuptim
te gjere, me rente do te kuptojme cdo pagese per perdorimin e nje prone, qofte
kjo shtepi, fabrike, zyre, etj. Megjithate, ketu rentes do t'i referohemi vetem ne
kuptimin e ngushte te saj, thjesht si cmimi faktorit toke.
NE kushtet kur oferta eshte plotesisht joelastike, renta e ekuilibrit do
te percaktohet nga kurba e kerkeses per faktorin toke. Kerkesa per toke,
sikurse per cdo faktor tjeter, eshte e prejardhur dhe percaktohet, sipas
supozimit te Rikardos, nga kerkesa per produkte ushqimore. Kurba e kerkeses
per toke, si kurbe e te ardhurave te produktit marxhinal te faktorit toke
(MRP), ka prirje negative. Madhesia . e ekuilibrit e rentes (R) do te.
percaktohet nga pikeprerja (E) e kurbes se kerkeses per toke (D) me kurben e
ofertes se tokes (S), sikurse ilustrohet ne Figural. 11.10.

Figura 11.10: Percaktimi i rentes

Toka
 SHPERNDARJA E TE ARDHURAVE 215

Mbi madhdsind e rentes se ekuilibrit do td ketd ndikim vetEm

zhvendosja e kurbds se kdrkesds per toke. Per shembull, rritja e popullsisd
mund to shkaktoje rritjen e kdrkesds per toke, duke kushtdzuar edhe rritjen e
rentes se ekuilibrit, sikurse tregohet ne Figure.
Perderisa oferta e tokes eshte plotesisht joelastike, rritja e rentes nuk
lidhet aspak me perpjekjet e pronardve to tokes. Prandaj, nga disa ekonomiste
renta e rritur konsiderohet si njd e ardhur e pamerituar nga pronaret e tokave
dhe rekomandohet taksimi i kdsaj to ardhure me argumentin se ky taksim nuk
do te dekurajoje oferten e tokds.
Analiza e mesiperme mund td zbatohet edhe per trojet e ndertimit
Supozojme dy troje ndertimi, td njejte nga to gjitha pikepamjet, me perjashtim
to vendndodhjes brenda territorit to nje qyteti, td themi to Tirands. Njeri truall
ndodhet afer qendres se qytetit, ndersa tjetri ne periferi te saj. Renta do td jete
me e larte afer qendres se qytetit, pikerisht per shkak to kerkeses me td lartd,
nderkohe qe oferta eshte joelastike.
Ne rastin e nje burimi natyror to papdrtdritshdm, domethend td nje
pasurie natyrore qe mund td pdrdoret vetem njehere dhe nuk mund to
zevendesohet, sic eshte qymyri, nafta, gazi natyror, etj., analiza perfshin edhe
faktore td tine, si norma e interesit dhe stoku i pashfrytdzuar i burimit. Keta
faktore ndikojne pikdrisht ne pritjet (parashikimet) per cmimin e burimit,
domethene edhe ne kerkesen dhe ofertdn efektive to ketij burimi. Ndryshimi ne
kerkese apo oferte, nga ana tjeter, padyshim qd do te ndikoje ne cmimin e
ekuilibrit.
Le td kthehemi persdri te renta e tokds, ne kuptimin e ngushte td
fjales. Per shkak td ofertds se supozuar plotEsisht joelastike, renta e tokes
njihet ndryshe edhe si "rente e pastel- ekonomike" E gjithe renta paraqitet si
nje e ardhur mbi koston e mbajtjes se tokes ne perdorimin prezent. Por renta
ekonomike eshte nje kategori me e gjere se renta e tokes. Renta e tokes
pdrfaqdson vetdm nje rast td vecantd td rentes ekonomike.
Renta ekonomike perfaqeson nje td ardhur td mane nga zotdruesi i nje
faktori, cfardo qoftE ky faktor, pune, kapital apo toke, mbi sasine e nevojshme
per ta nxitur zoteruesin qd ta ofroje kEtd faktor per perdorim. Nddrsa to
ardhurat qd jane to nevojshme per ta nxitur 'zotdruesin e nje faktori prodhimi
per ta ofruar kdtd faktor per perdorim quhen te ardhura transferuese.
Pra, td ardhurat totale td nje faktori prodhimi paraqiten si shume e to
ardhurave transferuese dhe rentes ekonomike. Menyra e ndarjes se to
ardhurave td nje faktori prodhimi ne to ardhura transferuese dhe rente
216 HYRJE NE EKONOMI

cmimi i cur-11mi i
faktorit faktorit Te ardhura
transferuese
SF

Pe Rente
ekonomike
Pe
116. Rente
ekonomike

X* Sasia e faktorit X* Sasia e faktorit

Te ardhura C)
transferuese
i
faktorit
Pe

Rasti i pare: Te gjitha te ardhurat e faktorit jane rente ekonomike.

Kjo ndodh kur faktori nuk ka alternative perdorimi, domethene kur oferta e
tij eshte plotesisht joelastike. • Perderisa nuk ka alternative prdorimi, kostoja
oportune (pra te ardhurat transferuese) eshte zero. Ketij rasti i perket renta e
tokes (Figura 11.11A).
Rasti i dyte:. Te gjitha te ardhurat jane te ardhura transferuese. Kjo
ndodh kur oferta eshte plotesisht elastike (Figura 11.11B). Ne kete rant firma
perdoruese e faktorit eshte "cmim pranuese", domethene vepron ne nje treg
plotesisht konkurues te ketij faktori. Ne qofte se firma do te ofronte nje
cmim cfardo me te yogi se Pe, ajo nuk do te mund te blinte asnje njesi te
ketij faktori. Pra, te gjithe te ardhurat e faktorit jane te nevojshme per to
mbajtur ate ne perdorimin korrent.
Rasti i trete: Te ardhurat totale te faktorit ndahen ne te ardhura
transferuese dhe rente ekonomike. Kurba e ofertes ka pjerresi pozitive
 SHPERNDARJA E Tt ARDHURAVE 217

faktori. Pra, is gjithe to ardhurat e faktorit jane to nevojshme per ta mbajtur

ate ne pdrdorimin korrent.
Rasti i trete: Te ardhurat totale te faktorit ndahen ne te ardhura
transferuese dhe rents ekonomike. Kurba e ofertds ka pjerrdsi pozitive
(Figura 11.11C). Ajo priret djathtas-lart. S a me elastike te jets kurba e
ofertds, aq me e yogel do td jete renta ekonomike, dhe e kunderta.

IV. Interesi si cmim i kapitalit

Kapitali perben nje nga faktordt kryesord td prodhimit. Me kapital do

to kuptojme mallra td qdndrueshdm, qe nga njera and paraqiten si produkte td
proceseve te caktuara to prodhimit, dhe nga ana tjeter si inpute, si faktord
prodhimi ne nje proces tjeter prodhimi. Pra, ne dallim nga pupa apo toka qe
paraqiten si faktore primard prodhimi, kapitali ne vetvete i dshte nenshtruar
nje procesi perpunimi, ai pdrfaqdson nje , produkt tashme to prodhuar.
Komponentet kryesord td kapitalit jane pajisjet, ndertesat prodhuese dhe
inventari.
Qendrueshmeria, domethdnd afatet relativisht te gjata te perdorimit,
jane nje karakteristikd tjeter e mallrave kapital, to paktdn e nje pjese te tyre.
Sidoqoftd, komponente to ndryshem td kapitalit dallohen per qdndrueslundri td
ndryshme dhe Icy fakt perbdn nje nga veshtirdsitd e analizes se kapitalit.
Mallrat kapital shiten dhe blihen ne tregun e kapitalit. Per td filluar
nje aktivitet prodhues, si dhe per ta vazhduar e zgjeruar ate, firmat duhet to
blejne ne treg pajisje dhe makineri, lends td pare, etj., pra mallra kapital. Si.,
tregues to mases se kapitalit (vlerds se aktiveve fizike td nje firme, nje
familjeje apo qeverisd) pdrdoren stoku i kapitalit dhe rrjedha e kapitalit.
Stoku i kapitalit mat sasine e kapitalit ne nje moment te dhdnd kohe, ndersa
rrjedha e kapitalit mat sasind e tij, rrjedhen e tij gjate nje njesie td dhend kohe.
Nd qoftd se jemi duke mbushur nje kazan me uje lad nje cezme, sasia e ujit ne
kazan ne nje moment td dhdnd kohe pdrbdn stokun e ujit, nddrsa sasia e ujit qe
rrjedh nga cezma gjate, td themi nje minute, perbdn rrjedhen e ujit.
Blerja e nje sasie td re kapitali gjate nje periudhe te dhene kohe
perben nje investim per firmen. Pra investimi dshte nje rrjedhe kapitali qe i
shtohet stokut td tij. Duhet td dallojme investimin bruto, qe perben vlerdn e to
gjithe kapitalit te ri to blerd, nga investimi new, qe- dshtd i bdrabatd me
investimin bruto minus amortizimin. Amortizimi pdrfaqdson konsumimin e
kapitalit gjate perdorimit td tij, ose me kalimin e kohes.
218 HYRJE NE EKONOMI

Mundesia per to kryer nje investim lidhet me dy pyetje kryesore: se

part, ne c'drejtim, ne c'aktivitet ekonomik do td kryhet ky investim; se dyti, ku
do td gjenden burimet e financimit to investimit. Me siguri keto jane dhe
shqetdsimet kryesore to investitordve to rinj shqiptard.
Le td merremi me nga afer me pyetjen e pare. cdo investitor do td
ddshironte to investonte ne at aktivitet ekonomik qe do sillte pdrfitime me
to medha. Po si mund to maten keto pdrfitime? Si mund to krahasohen
munddsitd e shumta alternative td investimeve? Pdr kete pdrdoret treguesi i
normes se kthimit te kapitalit, qe tregon to ardhurat neto ne vit per cdo leke
kapitali to investuar. Per shembull, supozojme nje investitor qd paguan nje
qira vjetore prej 250.000 lelcdsh. nd vit per nje lokal tregtie. Te ardhurat neto
nga aktiviteti tregtar, pra to ardhurat qe mbeten pasi zbriten to gjitha kostot e
shdrbimit, i supozojme 100.000 lekd ne vit. Ateherd, norma e kthimit td
kapitalit do td jete: 100.000:250.000 = 40/100 = 40%. Norma e kthimit td
kapitalit shprehet ne pdrqindje, per nje periudhd td dhdnd kohd. .
Duke krahasuar projekte td ndryshme investimesh, normalisht mund
to zgjidhet si projekt me i mire projekti me norme me td lartd kthimi te
kapitalit. Megjithate, shpesh na duhettd gjykojme mbi nje projekt investimi ne
vetvete, ne se ai dshte apo jo i pranueshdrn MundEsia per nje gjykim td tine
lidhet me pdrgjigjen ndaj pyetjes se dyte, te shtruar me siper. Pdrgjigja per
kete pyetje lidhet drejtperdrejt me kuptimin e investimeve. Qe ne kreun e pare,
kur folem per rritjen ekonomike, investimin e trajtuam si heqje dolt nga
konsumi korrent, me synimin per td rritur konsumin ne to ardhmen, sic
tregohet rid Figurdn 1.3.
Pra, per financimin e investimit eshte e nevojshme heqja dord nga
konsumi korrent, dshtd i nevojshem kursimi. Pdrmes institucioneve financiare,
si banka tegtare, banka kursimi, institucione sigurimi, etj., fondet e kursyera
kalojne nga kursuesit te njerezit apo firmat qe blejnd kapital. Por depozitimi i
fondeve ne institucionet fmanciare behet vetem kundrejt nje cmimi, qe dshte-
interesi. Normen e kthimit pdr njesi td fondeve td dhena hua e quajme norme
interesi. Norma e interesit zakonisht shprehet ne pdrqindje per nje vit. Normat
e interesit mund td ndryshoje jo vetem nga koha ne kohd, por edhe nga nje
institucion fmanciar ne tjetrin, duke u • ndikuar edhe nga lloji dhe afati i
depozitave, nga shkalla e riskut qe pdrfaqdson nje aktiv fmanciar, etj. Nga
pilcdpamja. ekonomike, norma e interesit per depozituesin pdrfaqdson nje
shperblim per pritjen, per shtyrjen e konsumit korrent 'per nje kohetd ardhme.
S a me e gjate td jete koha e pritjes, aq me e lartd duhet td jete norma e
interesit.
 SHPtRNDARJA E Ti ARDHURAVE 219

Per huamarresin, norma e interesit perfaqeson koston e kapitalit per

njesi monetare td tij. Ne rastin kur nje firme perdor parate e saj per te
financuar investimin qe kryen, norma- e interesit perfaqeson koston oportune
te investimet, domethene te ardhurat e sakrifikuara nga mosdhdnia hua e
parave.
Per te vleresuar ne se nje projekt investimi eshte ose jo i pranueshem
per nje firme, duhet td krahasojrne te ardhurat nga Icy projekt me koston e tij,
perkatesisht normen e kthimit te kapitalin me normen e interesit. Qe projekti
te jete i pranueshem, duhet qe norma e kthimit te kapitalit te jete te pakten e
barabarte me normen e interesit.
Ne qofte se nje ndertese apo pajisje merret me qira, per-shembull per
nje vit, atehere krahasimi i mesiperm mund te behet lehte. Por, si rregull,
mallrat kapital: pajisjet, makinerite, ndertesat, jane mallra te qendrueshem qe i
sjellin pronarit nje rrjedhe te ardhurash per nje kohe te date. Ne kete rast, per
bere te krahasueshme te ardhurat e viteve te ndryshme perdoret treguesi i
vleres prezente. Vlera prezente e nje te ardhure te ardhshme perfaqeson nje
sari parash qe po te investoheshin sot, do te rriteshin ne te ardhmen ne nje
shume parash te barabarta me tete te ardhur, mbi bazen e nje norme te dhene
interesi. Per shembull, ne qofte se pas nje viti te ardhurat neto. (te ardhura
minus kosto) nga nje investim i kryer sot do te jene 10.000 leke dhe norma e
interesit eshte 10%, vlera prezente e ketyre te ardhurave do te jete:
10.000 leke
= 9.090 leke
1+10%
Eshte e arsyeshme te mendohet se ne kushtet e nje konkurrence te
plote, te mungeses se riskut dhe te mungeses se inflacionit, norma e kthimit
mbi- kapitalin . eshte e barabarte me normen e tregut td interesit. - Ne kete
kuptim, mund te themi qe interesi, domethene norma e interesit, mat
shperblimin per kapitalin.
Norma e interesit dhe norma e kthimit mbi kapitalin percaktohen ne
treg, nga bashkeveprirni i kerkeses dhe ofertes per fonde te dhenshme hua, pra
per kapital. Oferta per fonde te huajtshme percaktohet nga kursimet, nddrsa
kerkesa nga investimet. Sa me e larte te jete norma e interesit (te pakten deri
ne nje fare niveli), aq me te larta do te jene kursimet e individeve dhe
familjareve, pra, aq me td gatshem do te jene ata te hegira dord nga nje pjese e
konsumit prezent, per llogari te konsumit te ardhshem. Ketej rrjedh se kurba e
ofertes se fondeve te huajtshme do te priret per lart. Megjithate, ne periudha
afatshkurtra, stoku i kapitalit mund te merret i dhend, domethene kurba
ofertes se fondeve te huajtshme mund te supozohet vertikale.
220 HYRIE A EKONOMI

Kerkesa per fonde te huajtshme, nga ana tjeter, rritet me uljen e

normes se interesit. Kjo eshte e kuptueshme, perderisa norma e interesit
paraqitet si kosto e investimit. Pra, kurba e kerkeses per kapital do te priret
poshte-djathtas, sic tregohet ne Figuren 11.12. Kurba e kerkeses per fonde te
huajtshme eshte njekohesisht kurbe e te ardhurave to produktit marxhinal te
kapitalit, sikurse eshte shpjeguar ne ceshtjen e pare te keti kreu. Edhe mbi te
ardhurat nga kapitali vepron ligji i to ardhurave zbritese, domethend, me
shtimin e investimeve ulen te ardhurat e produktit marxhinal to kapitalit,
ndersa faktoret e tjere mbahen to pandryshuar.

Fig. 11.12: Percaktimi i normes se interesit

Norma e
interesit
15

12

K Stoku i kapitalit
(fonde te huajtshme)

Kur kerkesa totale (shunia e kerkeses se firmave individuale) per

investime eshte e vogel, eshte e mundur qe keto investime te zbatohen me
projektet me norme me te larte kthimi te kapitalit. Me rritjen e kerkeses totale
per investime, firmat jane te detyruara te zbatojne projekte me norma me te
ulta te kthimit te kapitalit. Norma e ekuilibrit e interesit percaktohet nga
pikeprerja e kurbes se kerkeses per kapital, me kurben e ofertes se kapitalit
(pika E ne Figuren 11.12).
Analiza e inesiperme e tregut te kapitalit bazohet ne nje varg
supozimesh, si ekzistenca e konkurrences se plote, mungesa e riskut, mungesa
e inflacionit, mungesa e ndryshimeve teknologjike, etj. Mbajtja parasysh e
 SHPERNDARJA E TE ARDHURAVE 221

faktoreve td mesiperm do te ndihmonte ne shpjegimin e mjaft dukurive lidhur

me sjelljen e normes se interesit.
Mbajtja parasysh, per shembull, e progresit teknologjik, shpjegon pse
norma e interesit nuk ka ardhur vazhdimisht duke rend (sic duhet td ndodhte
nen veprimin e ligjit to td ardhurave zbutese). Progresi teknologjik i
kundervihet prirjes se mesiperme. Po keshtu, mbajtja parasysh e pasigurise ne
pritjet e agjenteve ekonomike, pra edhe e riskut qe shogeron investimet,
shpjegon madhesite e ndryshme te normave te interesit dhe normave to kthimit
te kapitalit perderisa kryerja e nje investimi me risk me te larte kerkon nje
shperblim me te larte.
Inflacioni, domethene ngritja e nivelit to pergjithshem te cmimeve,
shkakton uljen e fuqise blerese te parase, pra edhe uljen e td ardhurave reale
nga kapitali. Per te gjetur te ardhurat reale nga kapitali, duhet qe normen e
interesit, domethene normen nomirnale te interesit, to korrigjojme me normen e
inflacionit. Ne kete menyre percakojme normen reale te interesit. Norma reale
e interesit eshte e barabarte me normen nominale to interesit, minus mormen e
inflacionit. Per shembull, nd qofte se norma nominale e interesit eshte 22%
dhe norma e inflacionit eshte 10%, norma reale e interesit do te jete 22%-
10%=12%.
Krahas pages, rentes dhe interesit, nje kategori Oder e rendesishme e
te ardhurave eshte fitimi. E vecanta e fitimit eshte se pjeserisht ai mund te
shperbehet ne kategorite e tjera te td ardhurave, si paga, renta, interesi dhe
pjeserisht mund to qendroje si kategori me vete, e pavarur.
Fitimi perfaqeson diferencen midis te ardhurave totale dhe kostos
totale. Ne varesi me percaktimin e kostove totale, dallojme fitimin ekonomik
nga fitimi kontabel. Fitimi ekonomik perfaqeson diferencen ndermjet te
ardhurave totale dhe kostove ekonomike ose oportune, ku perfshihen si kostot
e shprehura, ashtu edhe te nenkuptuarat. Fitimi kontabel perfaqeson
diferencen ndermjet te ardhurave totale dhe kostove kontabel, domethene
kostove te shprehura.. Pra, ne fitimin kontabel (fitimin e raportuar),
perfshihen si pjese perberese kostot e nenkuptuara, perkatesisht te ardhurat e
nenkuptuara to punds se vete pronarit, te kapitalit apo burimeve natyrore te
zoteruara prej tij.
- Ne kushtet e nje konkurrence te plote, fitimi ekonomik, nga i cili jane
perjashtuar te ardhurat e nenkuptuara te faktoreve, paraqitet thjesht si
shperblim per sipennarrjen (entrepreneurship), domethene per aftesine dhe
gadishmerine per te perballuar riskun, per te organizuar faktoret e prodhimit,
per te layer novacione. Artesia sipermarrese jo nand konsiderohet si faktor i
222 HYRJE NE EKONOMI

katert i prodhimit (pas punes, tokes dhe kapitalit), ndersa fitimi konsiderohet
si shpdrblim per kete faktor prodhimi.
Nd shume raste fitimi lidhet thjesht me fuqind tregtare to nje firme, e
kushtezuar kjo nga situatat e konkurrences jo te plote, sic jane situatat
monopoliste. Duhet nenvizuar se fitimi monopolist, ndryshe nga format e tjera
te fitimit te analizuara me sipdr, mund te shoqdrohet me pakesimin e
prodhimit dhe pengimin e progresit teknologjik.

Pyetje per diskutim

1. Diskutoni per anet e forta dhe td dobeta • te teorise se produktivitetit

marxhinal
2. Diskutoni mbi elasticitetin e kdrkeses dhe ofertes se punes.
3. Ne tabeldn e meposhtme jepet informacion mbi sasine fitimmaksimizime te
grunt to prodhuar nga nje fume gjatd- njd jave. cmimi i grurit eshte,500 leke
per Icy. Sa punetore do te punesoheshin ne qoftd se tarifa e pages do td ishte
5.000 leke per jave? Po ne qofte se tarifa e pages do te ishte 1. 4.000 leke per
Led?
Numri unetoreve
Produkti total

4. Diskutoni per pasojat e mundshme-ne nivelin e papunesise te presionit td

sindikatave per ngritje e pagave.
5. Diskutoni konceptet rente ekonomike dhe rente si shperblim per faktorin
-toke.
6. Perse per lloje te ndryshme depozitash apo kredish zbatohen norma td
ndryshme interesi ?
 KREU XII

SEKTORI PUBLIK

Ne nje ekonomi tregu, rol vendimtar ne zgjidhjen e problemit

ekonomik themelor luan vete tregu me mekanizmin e tij te cmimeve.
Megjithate, nje rol te ndjeshem ne zgjidhjen e ketij problemi luan edhe
shteti, organet qeveritare te te gjitha niveleve. Per me teper, historia e ketij
shekulli e zhvillimit te vendeve te perparuara me ekonomi tregu, deshmon
per nje prirje ne rritje, megjithese me zikzake, te rout te shtetit ne te gjithe
jeten ekonomike. Kjo prirje reflektohet ne rritjen e shpenzimeve qeveritare
dhe taksave, ne rritjen e rout kontrollues dhe rregullues te qeverise, etj.
Permes instrumenteve te tille si taksat, shpenzimet qeveritare, aktivitetit
kontrollues e rregullues, qeveria (duke nenkuptuar me qeveri te gjithja
strukturat shtetrore) ndikon ne zgjidhjen e ceshtjeve kryesore qe lidhen me
problemin ekonomik themelor: cfare te prodhohet, si te prodhohet dhe per
ke te prodhohet.
Ne kete Icre fillimisht do te analizojme faktoret qe e bejne te
nevojshme nderhyrjen e qeverise ne jeten ekonomike. Me pas, duke
paraqitur ne menyre te permbledhur rolin ekonomik te shtetit, do te
trajtojme permasat e sektorit publik nga pikepamja teorike dhe praktike dhe
do te analizojme shkurt shpenzimet qeveritare. Me tej, do te trajtojme taksat,
parimet dhe llojet e taksave si dhe pasojat ekonomike te tyre. Se fundi, do te
parashtrojme disa ide lidhur me zgjedhjet publike.

I. Perse eshte e nevojshme nderhyrja e shtetit ne ekonomi

Shkurt, pyetjes se mesiperme mund pergjigjeshim: Shtett uuhet te

nderhyje ne ekonomi pikerisht per shkak te "deshtimeve" te tregut.
224 HYRJE NE EKONOMI

Me "deshtime" te tregut do te kuptojme te gjitha papersosmerite e

mekanizmit te tregut, qe pengojne arritjen e rezultateve optimale. Kur
per rezultate optimale te pritura nga shogeria, kemi parasysh para se
gj ithash:
se pani, alokimin optimal te burimeve, pra edhe sigurimin e nje
strukture optimale te produktit te prodhuar.
Se dyti, sigurimin e drejtesise ne shperndarje.
se treti, perdorimin e plote te burimeve (punezenie e plote) dhe
stabilitet cimesh.
Le te shohim me radhe, ne secilin nga drejtimet e mesiperme,
papersosmerite e mundshme te tregut.

Alokimi (perndarja) optimal i burimeve

Alokimi optimal i burimeve nenkupton arritjen e pikes me te
deshirueshme ne Kurben e Mundesive te Prodhimit (KMP). Teoria
mikroekonomike argumenton se maksimizimi i mireqbnies sociale
(komunitare) arrihet pikerisht ne piker' tangenciale te Kurbes se Mundesive
te Prodhimit me kurben me te larte te arritshme komunitare te indiferences
(Figura 12.1).

Figura 12. 1: Ekuilibri i komunitetit

Malli 1

Malli 2

Nje kurbe komunitare indiference ndryshon nga nje kurbe

individuale indiference pikerisht nga fakti se e para shpreh preferencat e nje
komuniteti (bashkesi njerzish), ndersa e dyta, preferencat e nje individi.
 SEKTORI PUBLIK 225

Tangencialiteti i kurbes KMP me nje kurbe komunitare indiference,

nenkupton qe norma marxhinale e transformimit (MRT) te jete e barabarte
me normen marxhinale te zevendesimit (MRS).
Ekzistenca e papersosmerive te tregut nenkupton qe forcat e
kerkeses dhe te ofertes nuk co* ne piken e ekuilibrit komunitar, pra ne
piken e KMP ku maksimizohet mireqenia komunitare (pika E ne Figuren
12.1). Kjo do te thote se per te arritur ne kete pike ekuilibri, nevojitet
nclerhyrja qeveritare.
Burimet e deshtimeve to tregut per nje alokim optimal burimesh
lidhen me natyren e mallrave te caktuara dhe strukturen e tregjeve te
caktuara. Le te shohim disa prej ketyre burimeve.

Te mirat publike
Ne qofte se blini nje banane dhe e konsumoni ate, duke nxjerre nje
kenaqesi te caktuar, padyshim qd i keni perjashtuar te tjeret nga shijimi i
kesaj bananeje, nga nxjerrja e kenaqesise prej saj, nga konsumi i saj. Nje e
mire e tille, konsumi i se ciles nga nje person perjashton konsumin e saj nga
persona te tjere, quhet e mire private. Ne analizen e mekanizmit te tregut
kemi patur parasysh pikerisht te mirat private. Funksionimi eficent i
mekanizmit te cmimeve, domethene kryerja e rolit informues dhe atij
alokativ te crnimeve, nenkupton qe perfitimet nga konsumi i nje te mire te
vecante te jene te mundshme vetem per ata individe qe e blejne ate mall apo
sherbim. Pra, nenkupton qe kjo e mire te jete e mire private.
Por ka edhe mallra apo sherbime qe nuk e gezojne vetine e
mesiperme te perjashtimit, karakteristike per te mirat private. Nd qofte se
dikush do te paguante nje polic qe te patrullonte rreth shtepise se tij, nga ky
sherbim do te perfitonin edhe fqinjet. Ata nuk mund te perjashtohen nga
konsumi i kesaj te mire. Nje e mire e tille, konsumi i se cities nga nje person
nuk perjashton konsumin e saj nga persona te tjere, quhet e mire publike.
Keshtu ndodh ne pergjithesi me ruajtjen e rendit, me sherbimin e mbrojtjes
se vendit me administrimin e drejtesise, etj. Keto sherbime ofrojne perfitime
per cilindo, pavaresisht se kush paguan per to.
Me te mirat publike lidhet ngushtesisht dukuria e "kaloresit te lire",
"Kalores i lire" quhet individi qe nxjerr perfitime direkte nga blerja apo
konsumi i nje te mire nga dikush tjeter. Perderisa eshte e mundur qe nga td
mirat publike te perfitohet pa paguar per to, do te duhej qe te mirat e ketij
lloji te mos behen objekte "te lira" tregu sikurse te mirat private. Perndryshe
do te kishim nje mungese totale te ketyre te mirave, ose te pakten nje
reduktim to konsiderueshem te tyre. Tregu ne vetvete priret te reduktoje
226 HYRJE NE EKONOMI

prodhimin e te mirave publike dhe te shtoje prodhimin e to mirave private,

Sic paraqitet ne Figuren 12. 2.
Supozojme se pika A perfaqeson kombinimin optimal te te mirave
private dhe te mirave publike. Mekanizmi i tregut nuk do te coje sistemin ne
piken A, sepse kerkesa per te mira publike do te "fshihet", nuk do te dale ne
treg. Pothuajse secili do te permbahet per to paraqitur kerkesen e tij, duke
pritur per nje perfitim te lire ne piken A. Mekanizmi i tregut do te na Conte
ne nje kombinim si ai i pikes B, me prodhim te reduktuar te te mirave
publike. Perderisa pika A perfaqeson nje kombinim optimal, pika B do te
jete inferiore ndaj pikes A. Pra ndodhemi para nje "deshtimi" te tregut dhe
per korrigjimin e tij nevojitet nderhyrja e qeverise, e cila duhet •te marre
perSiper drejtperdrejt prodhimin e te mirave publike ose te stimuloje
prodhimin e tyre nga sektori privat.

Figura 12. 2. Nenprodhimi i te mirave publike

Te mira
private

te mira publike

Eksternalitetet
Per te kuptuar eksteralitetet, le t'i hedhim nje sy tregut te duhanit.
Blerja e cigareve, pra edhe cmimi i tyre, reflekton kerkesen e njerezve qe
pijne duhan per kete mall, pra edhe kenaqesine apo dobine e pritur nga
konsumi i duhanit. Por njerezit e tjere, qe nuk e pijne duhanin dhe qe
ndoshta nuk duan t'ia ndjejne eren atij, mund te provojne pakenaqesi, bile
edhe demtim te shendetit nga konsumi i cigareve prej duhanpiresve. Kjo
kosto, ky demtim i njerezve te tjere, nuk pasqyrohet ne treg, domethene
eshte e jashtme (eksternale) per tregun e cigareve.
 SEKTORI PUBLIK 227

Po marrim nje shembull tjeter, nga prodhimi. Nje uzine celiku qe

djeg qyinyr me permbajtje te larte squfuri, demton dhe rrezikon te
shkaterroje mjedisin rrethues. Demi qe u shkaktohet njerezve, botes tjeter te
gjalle, ndertesave, etj. eshte nje kosto qe del jashte llogarive te firmes, pra
eshte nje kosto e jashtme (eksternale) per kete firme.
• Ne te dy shembujt kostoja sociale, domethene kostoja qe perballon
shoqdria, eshte me e larte se kostoja private, e konsumit apo prodhimit te te
mires perkatese.
Eksternalitetet mund te mos jene .kosto, si ne shembujt e mesiperm.
Ato mund•te jene edhe perfitime. Keshtu ridodh ne rastin e arsimit, nga i cili
perfitojne jo vetem . njerezit qd shkojne ne shkolle por edhe njerezit e afert te
tyre dhe gjithe shoqeria. Ne rastin e perfitimeve te jashtme, perfitimet
sociale jane me te larta se perfitimet private.
Kostot e jashtme konsiderohen si eksternalitete negative, ndersa
perfitimet e jashtme si eksternalitete pozitive.
Duke pergjithesuar, mund te themi se eksternalitetet perfaqesojne
kostot apo perfitimet qe bien mbi nje pale te trete, te ndryshme nga
prodhuesit dhe bleresit imediate te nje malli. Ato perfaqesojne diferencen
midis kostove apo perfitimeve sociale dhe perkatesisht kostove apo
perfitimeve private te nje aktiviteti tregu. Ne keto kushte, tregu do te priret
te.:reduktoje prodhimin e mallrave qe shoqerohen me perfitime te jashtme
(eksternalitete pozitive) dhe te shtoje prodhimin e mallrave qe shoqerohen
me kosto te jashtme (eksternalitete negative). Bald e nevojshme nderhyrja
qeveritare per te realizuar kombinimin optimal te prodhimit, duke nxitur
aktivietetet qe shoqerohen me eksternalitete pozitive dhe duke frenuar
aktivitetet qe shoqerohen me eksternalitete negative.

Fuqia tregtare
Ne te dy rastet e mesiperme, pra te te mirave publike dhe
eksternaliteteve, tregu "deshton" ne arritjen e kombinimit optimal te
prodhimit per shkak te sinjaleve te shtremberuara qe japin cmimet ne treg.
cmimi qe konsumatori eshte i gatshem dhe ne gjendje te paguaje per nje te
mire te caktuar, nuk reflekton te gjitha perfitimet dhe kostot e asaj te mire.
Por tregu mund te "deshtoje" edhe kur sinjalet qe japin cmimet ne
treg jane te sakta. Ne kete rast jane reagimet ndaj ketyre sinjaleve te
shtremberuara. Zakonisht, shkak i nje reagimi te shtremberuar eshte fuqia
tregtare, domethene aftesia per te ndryshuar (diktuar) cmimin e tregut t8 nje
te mire. Fuqia tregtare e firmave te vecanta eshte karakteristike e formave te
228 HYRJE NE EKONOMI

ndryshme te konkurrences jo te plote, si monopoli, oligopoli, konkurrenca

monopolistike.
Pavaresisht nga burimi i fuqise tregtare, pasoje direkte e saj eshte
alokimi joeficient i faktoreve te prodhimit. Pa u ndalur gjate ne kete problem
perderisa ai eshte trajtuar ne kapitujt e meparshem, po marrim vetem nje
shembull te thjeshte. Supozojme nje shoqeri fluturimesh ajrore monopoliste.
Nje rritje e madhe e kerkeses per udhetime ajrore normalisht do te duhej te
Conte ne rritjen sasiore te ketij sherbimi permes shtimit te shoqerive ajrore,
shtimit te fluturimeve, etj. Por ne kushtet e nje tregu te monopolizuar nuk
ndodh keshtu. Shoqdria monopoliste e fluturimeve ajrore mund te reagoje
ndaj rritjes se kerkeses thjesht duke rritur cmimet, pra duke diktuar mime te
larta ne treg.
Ne keto kushte, behet e nevojshme nderhyrja qeveritare per te
reduktuar fuqine tregtare, duke ndryshuar strukturen e tregjeve me ane te
politikave antitrust. Ne menyre alternative, qeveria mund te perdore politika
rregulluese qe synojne ne kufizimin jo te fuqise tregtare si te tille, por te
perdorimit te saj, duke ndikuar ne sjelljen e nje firme, permes vendosjes se
kufijve per cmimet, normen e fitimit, etj.

Sigurimi i drejtesise ne shperndarje

Te mirat publike, eksternaliletet, fuqia tregtare shkaktojne
mosalokim te burimeve, pra lidhen me pyetjen cfare te prodhojme. Ne te
gjitha keto raste, sikurse e pame me siper, kerkohej nderhyrja qeveritare.
Nje ceshtje tjeter qe lidhet me problemin themelor eshte pyetja per ke te
prodhohet. ceshtja shtrohet: a eshte e drejte shperndarja, e gjeneruar nga
tregu, e malirave dhe shperblimeve? ceshtja e mesiperme, sikurse e dime,
igjidhet ne tregun e faktoreve. Te ardhurat e njerezve percaktohen ne kete
treg, ne perputhje me faktoret qe ata zoterojne dhe cmimet e ketyre
faktoreve.
Por ne shoqeri ka jo pak njerez "te pafat", qe nuk mund te
konkurojne ne kete treg, pra qe do te mbeteshin pa te ardhura ose me te
ardhura te pamjaftueshme ne qofte se zgjidhja e ceshtjes per ke do t'i lihej
teresisht ketij tregu. c'do te beje shoqeria me keta njerez dhe pergjithesisht
me shtresat sociale me te ardhura te uleta? Do t'i lere ne fatin e tyre, duke
pranuar edhe te keqiat sociale qe do te kushtezoheshin nga nje gjendje e
tine, apo do te nderhyje per te korrigjuar shperndarjen qe buron drejtperdrejt
nga tregu, per to bere kete shperndarje me te drejte?
Ky eshte nje problem i nderlikuar. cdo nderhyrje e qeverise ne
fushen e shperndarjes mund te kete pasoja negative ne eficence. Por,
 SEKTORI PUBLIK 229

sidoqofte, nje nderhyrje e nje shakalle te caktuar eshte e domosdoshme

pikerisht per te ndihmuar grupet me te demtuar te shoqerise, duke bere
rishperndarjen e te ardhurave me ane te politikes se taksave dhe pagesave
transferuese. Permes taksave qe rriten progresivisht me rritjen e te ardhurave
formohen fondet per perballimin e pagesave lidhur me papunesine,
pensionet, bursat e studenteve, programet e asistences sociale, etj. Per
shkallen e pabarazise qe ekziston ne nje vend lidhur me shperndarjen e te
ardhurave apo te pasurise, mund te gjykojme me ndihmen e Kurbes se
Lorencit (Figura 12.3).

Figura 12.3: Kurba e Lorencit

Perqindja
kumulative 100%
e te ardhurave
80

60

40

20

20 40 60 80 100%
Perqindja kumulative e familjeve

Ne boshtin horizontal eshte vendosur perqindja kumulative e

familjeve ne nje vend, duke e filluar me familjet me te varfra. Ne boshtin
vertikal matet perqindja kumulative e te ardhurave para rishperndarjes.
Sikur te ardhurat te shperndaheshin ne menyre te barabarte, kurba e Lorencit
(vija e lakuar) do te perputhej me vijen e barazise (diagonalen e kuadratit).
Shmangia e kurbes se Lorencit nga vija e barazise mat pikerisht pabarazine
ne shperndarjen e te ardhurave.
Kurba e Lorencit mund te perdoret edhe per te shprehur pabarazine
ne shperndarjen e pasurise.
Fondet per kompensimet e papunesise, fondet per perkrahjen
sociale, programet per te ndihmuar zonat verilindore te vendit, perbejne
vetem disa nga programet qe zbatohen ne vendin tone per t'u ardhur ne
ndihme grupeve me nevojtare te popullsise.
230 HYRJE NE EKONOMI

Perdorimi i plote i burimeve dhe ruajtja e stabilitetit te cmimeve

Papersosmerite e analizuara deri tani si papersosmeri
mikroekonomike te tregut, lidhen me alokimin jo optimal te burimeve ose
me shperndarjen j:o te drejte te .produkteve te prodhuara. Ne te dy rastet
supozohej se ekonomia ndodhej ne kufirin e mundesive te prodhimit. Por a
eshte ky supozim realist? A eshte "dora e padukshme". e tregut e afte per te
siguruar perdorimin e plote te burimeve dhe halms me kete, edhe stabilitet
gmimesh? Te dhenat statistikore mbi zhvillimin ekonomik te vendeVe me
ekonomi tregu provojme se rritja ekonomike 136116 permes luhatjeve ciklike
dhe se inflacioni jo rralle eshte bere problem shqetesues per keto vende.
Papunesia, qe rezulton nga mosperdorimi i plote i burimeve, dhe
inflacioni perbejne dy nga "deshtimet" kryesore makroekonomike te tregut
dhe perballimi i tyre kerkon nderhyrjen e shtetit me ane te politikave
perkatese.

II. Sektori publik dhe permasat e tij

Arsyet e trajtuara me riper, qe bejne te nevojshme nderhyrjen

shteterore ne ekonomi, percaktojne edhe funksionet kryesore ekonomike te
shtetit. Funksionet kryesore ekonomike te shtetit ne nje ekonomi moderne
tregu mund te permblidhen si me poshte:
• Krijimi dhe jetesimi -i kuadrit te nevojshem ligjor per nje ekonomi tregu.
• Hartimi dhe zbatimi i politikave stabilizuese makroekonomike.
• Nderhyrja ne alokimin e burimeve per te permiresuar eficencen
ekonomike.
• Hartimi dhe zbatimi i programeve per rishperndarjen e te ardhurave.
Po qendrojme shkurtimisht vetem t6 funksioni i pare. Koordinimi i
veprimtarise se agjenteve -ekonomike kerkon, pervec veprimit te forcave
ekonomike te tregut, edhe vendosjen e nje kuadri te pershtatshem ligjor
lidhur me sjelljen e - ktyre agjenteve, pikerisht familjeve (individeve),
firmave, vete qeverise. Ne kete kuader ligjor, me rendesi te vecante jane
ligjet dhe rregullat mbi proneri, mbi kontratat dhe sjelljen -reciproke te
paleve hashkevepruese, rribi .'-detyrimet reciproke te punonjesve dhe
administrates se firmave apO institucioneve te ndryshme, etj. Ne teresi,
kuadri ligjor- percakton "rregullat e lojes" se agjenteve ekonomike ne
mjedisin ekonomik.
Ky funksion i shtetit ka'ardhur duke u fuqizuar; sidomos lidhur me
pergjegjesite e firmave prodhuese per produktet e prodhuara, lidhur me
 SEKTORI PUBLIK 231

mbrojtjen e punonjesve, mbrojtjen e konsumatoreve, mbrojtjen e mjedisit,

etj.
Krijimi i nje kuadri to pershtatshem ligjor per nje ekonomi tregu
eshte nje funksion shume i rendesishOm, paresor, i qeverise ne vendet ne
tranzicion. Roli i kuadrit ligjor ne keto vende, sic eshte Shqiperia, lidhet
para se gjithash me transformimin e sistemit ekonomik, me krijimin e
institucioneve to ekonomise se tregut. Krijimi i legjislacionit perkates
perben themelin e reformes ne secilen fushe to saj.
Rruget kryesore to nderhyrjes qeveritare ne aktivitetin ekonomik
j ane:
Taksimi. Qeveria vendos taksa per to ndikuar ne alwkimin e
burimeve, per to ndikuar ne shperndarjen e to ardhurave dhe pergjithesisht
per to krijuar fondet e nevojshme per shpenzimet qeveritare.
Shpenzimet publike, qe synojne ne nxitjen e firmave per to
prodhuar lloje to caktuara mallrash e shOrbimesh si dhe kryerjen e pagesave
transferuese per mbeshtetjen e shtresave apo grupeve to caktuara to
popullsise. Shpenzimet publike mund to marrin edhe formen e investimeve
to drejtperdrejta shtetOrore per prodhimin e mallrave apo sherbimeve to
caktuara. Ato lidhen edhe me plotesimin e disa nevojave to pergjithshme
shoqerore, si rendi, mbrojtja, etj.
Veprimataria antitrust, qe synon ne nxitjen e strukturave
konkuruese to tregut, duke mos lejuar krijimin, ne dege to caktuara, to
strukturave monopoliste dhe duke pakesuar fuqine tregtare to firmave.
Politikat rregulluese, qe synojne ne rregullimin e sjelljes se
firmave. Duhet dalluar rregullimi ekonomik nga rregullimi social.
Rregullimi ekonomik lidhet me cmimet, prodhimin dhe pengesat e hyrjes
apo daljes se nje firme nga dega. Rregullimi social lidhet me kushtet e pubes
e detyrime to tjera sociale to firmave ndaj punonjesve apo shoqerise ne
teresi. Politikat rregulluese kane kostot e tyre, sic jane kostot administrative,
kostot qe perballojne vete firmat nga keto politika, kostot potenciale to
cenimit to eficences per shkak to vendimeve to gabuara apo to bazuara ne
informacion to gabuar, etj.
Ekonomistet, shpesh, duke pranuar papersosmerite apo deshtimet e
tregut, terheqin vemendjen edhe per papersosmerite apo "deshtimet" e
qeverise, pra to nderhyrjes qeveritare. Per me teper, mund to ndodhO qe
deshtimet e qeverise to kene efekte me negative se deshtimet e tregut.
Efektet e nderhyrjes qeveritare do to ishin negative ose per shkak to
treguesve rezultues inferiore lidhur me cmimet, kostot apo prodhimin,
krahasuar me tregun e parregulluar, ose sepse kostot e nderhyrjes do to ishin
232 HYRJE NE EKONOMI

me te larta se perfitimet prej saj. Ne te dy rastet nga nderhyrja shteterore,

perkatesisht nga politika rregulluese, do te rezultonte nje alokim inferior i
burimeve.
Gjate dekadave te fundit ka pasur nje fuqizim te kritikave ndaj
politikave rregulluese e pergjithesisht ndaj nderhyrjes shteterore ne
aktivitetet ekonomike ne vendet e zhvilluara. Ne shume raste jane zbatuar
politika derregulluese qe kane synuar ne reduktimin e nderhyrjes shteterore.
Per deshtimet potenciale te qeverise deshmon edhe eksperienca
dhjetravjecare e vendeve ish-socialiste, pra dhe e Shqiperise. Vetem nje
nderhyrje e kufizuar, e matur dhe e bazuar ne parimet e tregut, mund te
konsiderohet si nderhyrje efektive e qeverise.
Nder rruget e mesiperme te nderhyrjes shtetetrore ne ekonomi,
taksimin do to analizojme ne ceshtjen pasuese. Me politikat antitrust dhe
politikat rregulluese jemi njohur shkurtimisht gjate analizes se strukturave
tregtare me konkurrence jo te plote. Ne kete ceshtje po ciendrojme
shkurtimisht vetern te rruga e Byte, domethene te shpenzimet publike.
Realizimi i programeve te ndryshme qeveritare per korrigjimin e
papersosmerive apo deshtimeve te ndryshme te tregut, kerkon kryerjen e
shpenzimeve te caktuara. Shpenzimet publike parashikohen ne buxhetin
qeveritar (perfshire ketu edhe buxhetet e pushteteve lokale). Ne buxhet, i cili
miratohet nga parlamenti per cdo vit fiskal (fillimi dhe mbarimi i nje viti
fiskal, mund te ndryshojne nga fillimi dhe mbarimi i nje viti kalendarik),
parashikohen zera te tine shpenzimesh publike si:
• Shpenzime per mallra dhe sherbime, ku perfshihen shpenzimet korrente
per sherbimet e mbrojtjes kombetare, ruajtjes se rendit, arsimit,
administrates publike, etj.
• Shpenzime per investime publike (shpenzime kapitale), sic jane
shpenzimet per rruget, urat, ndertimin e spitaleve, shkollave, etj.
• Subvencionet ndaj degeve apo nderunarjeve te caktuara, publike apo
private.
• Pagesat transferuese ndaj individeve apo familjeve, ku perfshihen
pensionet, perfitimet per papunesine, pagesat per asistencen sociale, etj.
• Pagesat e interesave per huate publike, etj.
Shpenzimet publike parashikohen dhe realizohen si shpenzime te
qeverise qendrore dhe shpenzime te administratave lokale. Studimet
empirike, si per vendet e zhvilluara ashtu edhe per vendet ne zhvillim,
provojne prirjen afatgjate te rritjes se shpenzimeve publike (shteterore) gjate
ketij shekulli. Disa nga faktoret kryesore qe kane ndikuar ne kete prirje jane:
 SEKTORI PUBLIK 233

Rritja e te ardhurave per fryme te popullsise. Rritja e te ardhurave per

fryme eshte shogeruar me nje rritje me te shpejte te kerkesave per
sherbime te tilla te ofruara nga sektori publik, si arsimi dhe shendetesia,
perderisa kerkesa per keto te fundit eshte elastike lidhur me te ardhurat.
Rritja e popullsise, qe padyshim shoqerohet me rritjen e kerkeses per
shpenzime publike, si transporti, komunikacioni, fumizimi me uje, etj.
Rritja e popullsise ne mosha te larta shoqerohet me rritjen e
shpenzimeve shendetesore, shpenzimeve per pensione, etj.
Shpenzimet me te larta te punes per njesi produkti (sherbimi) ne
sektorin publik, si nje sektor qe perdor intensivisht pune; krahasuar me
sektorin private ku, si rregull, jane me te gjera mundesite per zbatimin e
telmologjive te reja.
Prirja per rritjen e shpenzimeve publike deshmon per nje prirje ne
rritje te peshes se sektorit publik ne ekonomi gjate shekullit te fundit.
Megjithate, nje prirje e tille nuk eshte absolute.
Sektori publik perfshin ato pjese te ekonomise kombetare, per te
cilen ka, ne kete apo ate menyre, pergjegjesi direkte qeveria. Pervec
institucioneve qeveritare (shteterore) qendrore dhe lokale, ketu perfshihen
edhe organizata te tjera qeveritare dhe korporatat (ndermarrjet) publike.
Nevoja per sektorin publik buron nga arsye qe lidhen me eficencen dhe
drejtesine ne shperndarje, te dyja te misheruara te mireqenia sociale
(komunitare). Optimizimi i permasave te sektorit publik arrihet pikerisht kur
maksimizohet mireqenia sociale. Grafikisht permasat optimale te sektorit
publik mund te pershkruhen me dy menyra.

Figura 12.4: Permasat optimale te sektorit publik

Mallra t6
sektorit
privat

CI4
CI3
Cl2
CI1

Mallra te sektorit
publik
234 HYRJE NE EKONOMI

Menyra e pare: identifikimi i pikes se maksimizimit to

mireqenies sociale (Figura 12.4). Ne Figure kjo pike (pika Z) identifikohet
si pike tangenciale e kurbes se kufirit to mundesive to prodhimit (AB) me
kurben komunitare me to larte to arritshme to idinferences (CI3). Ne boshtin
horizontal maten mallrat dhe sherbimet e prodhuara ne sektorin publik,
ndersa no boshtin vertikal mallrat dhe sherbimet e prodhuara ne sektorin
privat. Pikes Z i pergjigjet sasia OP e sektorit publik, sasia qe perfaqeson
permasat ,optimale to ketij sektori. Pra, pikes Z i pergjigjet nje alokim
optimal ndersaktorial i burimeve.
Menyra e dyte: optimizimi fiskal. Shpenzimet publike shoqerohen
me perfitime sociale, ndersa taksat me kosto sociale. Permasat e sektorit
publik, per to cilat perfitimi social marxhinal nga shpenzimet publike eshte i
barabarte me koston sociale marxhinale to imponuar mbi komunitetin
nepermjet taksave, konsiderohen si permasa optimale (Figura 12.5).

Figura 12. 5. Permasat optimale to komunitetit fiskal

Perfitimi social
marxhinal i
shpenzimeve

A Perfitimi social
marxhinal
0

Kostoja sociale
marxhinale
e taksave
Kostoja sociale
marxhinale

Ne boshtin horizontal maten permasat e sektorit publik (komunitetit

fiskal), ndersa ne boshtin vetikal perkatdsisht perfitimi social marxhinal nga
shpenzimet publike dhe kostot sociale marxhinale nga taksat. Pikes B i
pergjigjen permasat optimale to komunitetit fiskal (numri optimal i njerezve
qe paguajne taksa dhe perfitojne nga shpenzimet publike). Kur ndodhemi ne
 SEKTORI PUBLIK 235

te majte te pikes B, rritja e komunitetit fiskal rrit perfitimin total te

shoqerise, perderisa perfitimi social marxhinal eshte me i madh se kostoja
sociale marxhinale. Kur ndodhemi ne te djathte te pikes B, perfitimi social
rritet kur zvogelohen permasat e komunitetit fiskal. Pra te ardhurat totale
sociale maksimizohen ne permasat OB te komunitetit fiskal.
Ne Tabelen 12.1 jepen permasat e sektorit publik ne disa nga vendet
me te zhvilluara nga pikepamja ekonomike.

Tabela Sh enanet publike ne pergindje ndaj GDP

Vendi Viti 1980 Viti 1986
SH.B.A 33.7 36.9
Japoni 32.6 33.1
Gjermani Perendimore 48.3 46.6
France 46.1 51.8
Mbreteri e Bashkuar 45.0 46.2
Itali 41.6 50.5
Kanada 40.5 46.2
Danimarke 56.2 55.4
Hollande 57.5 59.1
Suedi 61.6 63.5

Edhe ne kufijte e kesaj periudhe relativisht te shkurter kohe, verehet

nje prirje e pergjithshme e rritjes se permasave te sektorit publik ne vendet
me te zhvilluara. Permasat e sektorit publik mund te maten edhe ne termat e
te ardhurave te buxhetit qeveritar ne raport me GDP (Produkti i Brendshem
Bruto). Diferencat ne treguesit rezultues nga keto dy menyra te ndryshme
matjeje jane relativisht te vogla, dhe pasqyrojne mosperputhjet midis te
ardhurave dhe shpenzimeve ne buxhetin e shtetit.
Ne fillim te ketij kreu u dhane argumente per nevojen e nderhyrjes
shteterore ne ekonomi. Nje pjese e ketyre argumenteve lidheshin
drejtperdrejt me nevojen qe sektori publik te behet ofrues i drejtperdrejte i
nje vargu mallrash. Para se gjithash, keto mallra apo sherbime kane
karakterin e te mirave publike. Ne nje kuptim te gjere, ne kete koncept do te
perfshinim te mirat komunitare, si mbrojtjen, ruajtjen e rendit etj, te mirat
kolektive, si parqet, urat, furnizimin me uje dhe disa sherbime jetesore si
arsimi, ruajtja e shendetit, etj. Tregu nuk do te siguronte furnizimin me keto
mallra, ose do to kufizonte ate ne permasa te pamjaftueshme. Ne raste te
caktuara, vete madhesia e projekteve, pra e investimeve kapitale fillestare
apo edhe shkalla e larte e riskut bejne te nevojshme qe zbatimi i tyre te
merret persiper nga shteti.
236 HYRJE NE EKONOMI

Shteti, pra, del ne rolin e prodhuesit dhe furnizuesit te drejtperdrejte

te nje serie mallrash dhe- sh6rbimesh. Dege te tera apo ndermarrje te vecanta
mund te ndodhen ne pronesi te drejtperdrejte te shtetit. Parimet themelore te
funksionit te ndermarrjeve ne pronesi shteterore jane dy:
se pari, parimi i pergjegjesise publike, i cili nenkupton qe shteti,
konkretisht dikasteri perkates dhe vete drejtuesit e ndermarrjes te jene
pergjegjes para publikut lidhur me perdorimin e mjeteve publike, duke mos
lejuar abuzime burokratike, shfrytezim monopolistik te ketyre mjeteve, etj.
se dyti, parimi i eficences ekonomike, qe nenkupton perdorimin .
- eficent te mjeteve publike, duke iu nenshtruar parimeve te tregut. Dikasteri
perkates qeveritar ushtron kontroll vetem per drejtimet themelore te
veprimtarise se ndermarrjes, duke lejuar qe veprimtaria e perditshme e saj te
orientohet nga.: vete tregu. Ne nje fare kuptimi, keto dy parime kufizojne
njeri-tjetrin dhe veprimtaria e ketyre ndermarrjeve nenkupton harmonizimin
e tyre.
Permasat e sipermarrjes shteterore ne prodhimin e mallrave dhe
sherbimeve nuk jane te dhena njehere e pergjithmone, ato variojne ne varesi
te situatave konkrete ekonomike, te ecurise se ndermarrjeve shteterore, etj.
Ne zgjerimin dhe ngushtimin e "sipermarrjes" shteterore ndikojne
perkatesisht nacionalizimi, ne situata te caktuara, i degeve te caktuara te
ekonomise dhe, nga ' ana tjeter, privatizimi i ndermarrjeve shteterore,
sidomos kur ato funksionojne me shkalle te ulet eficence. Ne vitet 70-80 u
vu re nje vale privatizimesh ne nje varg vendesh perendimore. Ndersa me
fillimin e viteve '90-te privatizimi po sherben si themel i reformave
ekonomike ne vendet e Evropes Qendrore dhe Lindore, ne kuadrin e
tranzicionit te tyre drejt nje ekonomie te orientuar nga tregu.

III. FINANCIMI I SEKTORIT PUBLIK

Per financimin e shpenzimeve shteterore perdoren te ardhurat

shteterore, te cilat, ashtu si shpenzimet, parashikohen ne buxhetin e shtetit
sipas burimeve te krijimit te tyre. Pervec perballimit te nevojave per
shpenzime publike, mbledhja e te ardhurave nga publiku synon edhe ne
kryerjen e funksionit alokues, funksionit te rishperndarjes, si dhe ne arritjen
e objektivave te caktuara makroekonomike. Ne vendet e indistrializuara
perendimore, burimin kryesor te te ardhurave shteterore e perbejne taksat.
Taksat perfaciesojne transferime te detyrueshme monetare nga individet,
firmat dhe institucionet e ndryshme te qeveria (ne nivele qendrore apo
lokale). Taksimi mbeshtetet ne nje varg parimesh.
 SEKTORI PUBLIK 237

Nje parim i rendesishem lidhur me taksimin eshte parimi i

perfitimit. Sipas ketij parimi njerezit duhet te taksohen ne perpjestim me
perfitimet qe ata sigurojne nga programet qeveritare: Zbatimi praktik i ketij
parimi, kur eshte fjala per te mirat publike, paraqitet i veshtire, perderisa
eshte e veshtire te percaktohen preferencat e individeve per te mira publike,
pra edhe te maten perfitimet e individeve te vecante prej tyre. Nje parim
tjeter i rendesishem eshte parimi i aftesise per te paguar. Sipas ketij parimi,
barra e takses shperndahet midis individeve ne pajtim me aftesine e -tyre per
te paguar, domethene ne pajtim me te ardhurat dhe pasurine e tyre. Parimi i
aftesise per te paguar shpesh interpretohet edhe si parim i barazise se
sakrificave, ku "sakrifica" i referohet humbjes ne dobishinerine e individit
per shkak te pagimit te takses. Por koncepti i barazimit te sakrificave eshte
nje koncept relativisht i papercaktuar dhe mund te interpretohet ne menyra
te ndryshme, si barazi e sakrificave absolute, barazi e sakrificave
proporcionale (ne raport me dobishmerine totale), apo barazia e sakrificave
marxhinale.
Nje parim tjeter, qe reflekton pikepamjet e sotme mbi drOjtesine,
dhe qe rrjedh nga parimi i dyte eshte parimi i drejtesise horizontale. Sipas
ketij parimi, individet me te ardhura (pasuri) te barabarta, duhet te taksohen
ne menyre te barabarte. Parimi i drejtesise horizontale plotesohet me
parimin e drejtesise vertikale. Sipas ketij parimi, ne qofte se individet: me te
ardhura (pasuri) te barabarta taksohen ne menyre te barabarte, individet me
te ardhura (pasuri) te pabarabarta duhet te taksohen ne menyre te
pabarabarte.

Figura 12. 6: Taksa proporcionale, progresive, regresive dhe fikse

Taksa totale
mbi Takse pro resiv
te ardhurat akse proporcionale

Takse progresive

Takse fikse

Te ardhurat
238 HYRJE NE EKONOMI

Taksat mund te jene te llojeve te ndryshme. Ato mund te jene

proporcionale, progresive ose regresive. Ne rastin e taksave proporcionale,
perqindja e te ardhurave e paguar si takse mbetet e pandryshuar me rritjen e
te ardhurave. Ne rastin e taksave progresive, perqindja e paguar si takse ritet
me rritjen e te ardhurave. Ndersa ne rastin e taksave regresive, perqindja e
paguar si takse ulet me rritjen e te ardhurave. Krahas llojeve te mesiperme,
ekzistojne edhe taksa fikse, masa e te cilave eshte e percaktuar dhe nuk varet
nga te ardhurat. Te gjitha keto raste pasqyrohen ne Figuren 12.6.
Edhe nga Figura duket se norma mestare e takses (pra madhesia e
takses pjesetuar me te ardhurat, T/Y) dhe norma marxhinale e takses (shtese
e takses per shkak te shteses me nje njesi monetare te te ardhurave,
AT / Ay) eshte konstante per taksat proporcionale, rritet me rritjen e te
ardhurave per taksat progresive dhe ulet me rritjen e te ardhurave per taksat
regresive.
Per nga objekti i taksuar, taksat ndahen ne taksa direkte dhe taksa
indirekte.
Taksa direkte jane taksat qe vendosen direkt mbi individet ose
firmat, mbi bazen e te ardhurave, pasurise apo aftesise per te shpenzuar.
Shembuj taksash direkte jane taksat mbi t6 ardhurat personale, taksat per
sigurimet shoqdrore, taksat mbi trashegimine, mbi te ardhurat nga kapitali,
mbi dhuratat, etj. Edhe taksat mbi korporatat trajtohen si taksa direkte. Roli i
taksave direkte si burim te ardhurash per qeverine eshte rritur shume gjate
ketij shekulli ne vendet e zhvilluara dhe te ardhurat prej tyre zene vendin
kryesor ne te ardhurat buxhetore. Nje nga arsyet kryesore eshte se me taksat
direkte mund te zbatohet me mire parimi i aftesise per te paguar.
Taksat indirekte zakonisht percaktohen si taksa qe vendosen mbi
mallra dhe sherbime. Megjithate, "indirekt" edhe keto taksa rendojne mbi
individet. Taksat indirekte mund te jene taksa mbi sasine ose taksa mbi
vleren (te percaktuara perkatesisht ne sasi lekesh per njesi fizike te mallit
dhe ne perqindje ndaj vleres se mallit). Ato mund te jene gjithashtu taksa
fikse, qe nuk varen nga sasia apo vlera e mallit dhe e sherbimit. Shembuj
taksash indirekte jane taksat mbi qarkullimin, taksat mbi vleren e shtuar,
taksat doganore, akcizat. Ne pajtim me nivelet e organizimit shteteror, taksat
mblidhen nga qeveria qendrore dhe nga administrata e pushtetit lokal.
Taksat shoqdrohen me kosto te caktuara ekonomike. Ne Figuren
12.7 pasqyrohet humbja neto ne mireqenien kombetare, e perfaqesuar ne
grafik nga siperfaqja ABC. Vendosja e takses ben qe niveli i cmimit te rritet
nga p* ne pd dhe kurba e ofertes te zhvendoset paralelisht lart ne mason e
 SEKTORI PUBLIK 239

takses, nga Sx ne Sx+T. Sasia e konsumuar ulet nga q* ne q'. Siperfaqja

PsACPd perfaqeson sasine totale te takses, te paguar ndaj qeverise, pra
perfitimin e qeverise. E gjithe siperfaqja PSABCPd perfaqeson humbjen ne
tepricen e konsumatorit dhe ne tepricen e prodhuesit (perkatesisht sip.
BCPdP* dhe ABP'Ps).

Figura 12.7: Humbja neto nga nje takse

cmimi

PD

P*

PS

q q* Sasia

Duke zbritur nga kjo humbje totale perfitimin e qeverise (siperfaqen

PsACPd), gjejme pikerisht humbjen neto te shkaktuar nga taksa ne
mireqenien komunitare, te perfaqesuar, sikur thame me siper, nga siperfaqja
ABC. Humbja neto quhet "bane e tepert" e nje takse, • perderisa perfaqeson
nje humbje qe perballon taksapaguesi pertej humbjes qe lidhet me
niadhesine e takses. Barra e tepert e takses kushtezohet pikerisht nga
pakesimi i sasise se konsumuar dhe sasise se ofruar (prodhuar), nga q* ne q',
per shkak to rritjes se cmimit nga p* ne pd per kerkuesit dhe renies se tij nga
p* ne ps per ofruesit (ps eshte cmimi qe arketojne ofruesit pas pagimit te
takses). Ne rastin e pasqyruar ne Figuren e mesiperme, barra e takses ndahet
midis ofruesit dhe konsumatorit, po keshtu ndahet edhe barra e tepert apo
humbja neto e shkaktuar nga taksa.
Ne praktike, pothuajse te gjitha taksat shoqerohen me band te
tepert, pra me humbje neto. Per shembull, nje takse mbi te ardhurat
personale do te shoqerohet me humbje neto, ne masen qe pakeson stimujt
per pjesemarrjen ne pine te ndivideve te taksuar, duke kushtezuar edhe
humbje te produktit shocieror (produkti i paprodhuar), per njedhoje edhe
humbje ne te ardhurat personale. Duke u pakesuar pjeremanja ne pund,
240 HYRJE NE EKONOMI

produkti i prodhuar dhe te ardhurat personale, eventualisht do te

pakesoheshin edhe te ardhurat nga taksat.

Figura 12.8: Kurba Laffer

Te ardhurat
nga taksa

0 t* 100%
Norma e takses

Nje lidhje e tille midis taksave dhe te ardhurave te qeverise nga

taksat, pasqyrohet ne Figuren 12.8, nepermjet kurbes Laffer (e quajtur
keshtu me emrin e nje ekonomisti amerikan).
Sic duket nga Figura, niveli i te ardhurave nga taksa eshte zero, si
me normen zero perqind, ashtu edhe me normen 100% te taksave mbi te
ardhurat personale. Maksimumi i te ardhurave nga taksat arrihet kur norma
e takses eshte OT, qe ne cdo rast eshte shume me e yogi se 100%.
Ne rastin e taksave indirekte, barra e tepert e taksave lidhet, sikurse
e pame me siper, me ndryshimin e cmimit te mallit qe taksohet, pra dhe me
ndryshimin e cmimeve relative te mallrave. Ndryshimi i cmimeve relative,
pra shtremberimi i tyre, shocierohet me ndryshimin e stimujve per konsum
dhe per prodhim, pra edhe me nje alokim joeficent te burimeve, ne qofte se
do te supozonim nje alokim eficent burimesh (ne kuptimin e Paretos) para
vendosjes se takses.
Nga kjo pikepamje, taksat direkte paraqesin nje avantazh, me gene
se ato nuk i shtremberojne cmimet relative. Nje avantazh tjeter i ketyre
taksave, i permendur edhe me siper, eshte mundesia e zbatimit te parimit te
aftesise paguese. Megjithate, taksat direkte kane disavantazhet e tyre,
perfshire ketu disavantazhin e pakesimit te stimujve per te punuar.
 SEKTORI PUBLIK 241

Ne vendosjen e nje regjimi taksor dhe ne percaktimin e struktures se

taksave, duhet to mbahen parasysh pikerisht kostot qe shoqerojne llojet e
ndryshme te taksave, duke synuar minimizimin e tyre, sidomos ne
minimizimin e ineficiences qe shoqdron misalokimin e burimeve si rezultat i
shtremberimit te cmimeve relative. Ngritja e sistemit te taksave eshte nje
pjese e rendesishme e reformer financiare ne vendet qe po kalojne• ne nje
sistem ekonomie te orientuar nga tregu.
Taksat, megjithese burimi kryesor, nuk jane burimi i vetem i te
ardhurave qeveritare. Qeveria mund td shpenzoje me shume se te ardhurat e
saj prej taksave, duke rezultuar me deficit buxhetor. Deficiti buxhetor mund
te mbulohet duke mane hua. Huaja qe men qeveria mund te jete hua e
brendshme, domethdrie e marre nga publiku i brendshem, ose hua e jashtme,
e mane ngaj subjekte te jashtme. Marrja e huave nga qeveria realizohet
permes leshimit prej saj te letrave qeveritare me vlere, si bono thesari, etj.,
te cilat kontribuojne ne rritjen e borxhit publik.
Zanka Qendrore mund te emetoje para ne kembim te letrave -
qeveritare me vlere. Keto para mund te perdoren per te mbuluar pjeserisht
deficitin buxhetor, domethene per to kryer shpenzime qeveritare. Kjo nuge e
fundit duket si nuge e lehte, komode, per to financuar shpenzimet
qeveritare, por ajo mund te shoqdrohet me pasoja serioze inflacioniste dhe
me humbjen e besimit ndaj monedhes vendase, domethene edhe ndaj
qeverise.

IV. Zgjedhja publike

Me siper trajtuam shkurtimisht permasat absolute dhe relative te

sektorit publik. Kjo ceshtje lidhet me pyetje te tilla si: A perdoren ne menyre
eficente burimet e alokuara ne sektorin publik? Cila.eshte kostoja oportune e
sektorit publik?
-Te tilla pyetje shtrohen edhe sa here cie eshte fjala per te zgjedhur
midis projekteve te ndryshme brenda sektorit publik. Vete shtrimi i pyetjeve
nenkupton mundesine qe nderhyrja qeveritare te mos jete eficente; ajo mund
te deshtoje ne arritjen e synimeve perkatese. Pra, perballe deshtimeve te
tregut ciendrojne deshtimet e mundshme te qeverise. Nga mundesia e
deshtimit te nderhyrjes qeveritare, lind nevoja e analizes ekonomike te kesaj
nderhyrjeje. Teorikisht, rruga me e natyrshme per te bere kete analize
eshte krahasimi i perfitimeve dhe kostove te nderhyrjes qeveritare, te cdo
projekti publik ne vecanti apo te sektorit publik ne p6rgjithesi. Sipas kesaj
metode analize, qe quhet thjesht analiza kosto-perfitime, nje aktivitet shtese
242 HYRJE NE EKONOMI

i sektorit publik eshte i deshirueshem vetem ne qofte se perfitimet nga ky

aktivitet i tejkalojne kostot e tij oportune, ose te pakten jane te barabarta me
to. Kur eshte fjala per krahasimin e projekteve te ndryshme qe i takojne
sektorit publik, sipas kesaj metode do te duhej te zgjidheshin ato projekte,
qe e kane me te larte raportin perfitime-kosto. Sidoqofte, ky raport do te
duhej te ishte me i larte se nje raport i caktuar, normativ, i konsideruar si
raport minimal i pranueshem.
Sikurse shihet, ne parim, analiza kosto-perfitime eshte mjaft e
thjeshte, por zbatimi i saj ne praktike eshte shpesh mjaft i veshtire.
Veshtiresite lidhen sidomos me vleresimin e perfitimeve nga aktivitete te
ndryshme ne sektorin publik. Per shembull, le te supozojme nje projekt
publik qe synon ne permiresimin e sherbimit te ruajtjes se rendit. Si do t'i
matim perfitimet potenciale nga sherbimi i permiresuar policor?
Do te llogarisim thjesht numrin e vjedhjeve dhe vrasjeve te
parandaluara, e me tej vleren e seciles vjedhje apo vrasje e te gjejme keshtu
vleren e pergjithshne te perfitimeve? Po si do to vleresojme jeten e njeriut,
nga c'pikepamje, nga pikepamja e te ardhurave te tij, nga pikepamja e vleres
se pasurise se tij apo nga ndonje pikepamje tjeter? Dhe me tej, a do te duhej
dhe si do te duhej te llogaritej perfitimi i lidhur me rritjen e ndjenjes se
sigurise se qytetareve? Pergjigjet per te gjitha keto pyetje jane te veshtira
dhe ne cdo rast do te permbanin vleresime subjektive, qe mund to.
ndryshonin shume nga njeri-tjetri.
Eshte kjo arsyeja qe ne praktike, ne percaktimin e llojit te mallrave
apo sherbimeve qe prodhohen ne sektorin publik dhe te permasave te ketij
sektori, mbeshtetemi jo ne llogaritjet kosto-perfitime, pa mohuar vleren
ndihmese te tyre, por ne mekanizmin politik. Mekanizmi politik, qe ne
thelbin e tij mund te reduktohet ne mekanizmin e votave ne sistemet
demokratike, zevendeson mekanizmin e tregut lidhur me alokimin e
burimeve ne sektorin publik dhe, pergjithesisht, lidhur me pergjigjen ndaj
pyetjeve te tilla si cfare te prodhohet, si te prodhohet dhe per ke te
prodhohet ne kete sektor.
Pyetjet e mesiperme jane objekt i nje dege te vecante te shkences se
Ekonomiksit, qe duhet teoria e zgjedhjes publike. Teoria e zgjedhjes publike
studion sjelljen e subjekteve politike, duke konsideruar ketu sidomos
votuesit (zgjedhesit) dhe njerezit e zgjedhur, politikanet. Midis votuesve dhe
politikaneve qendrojne organizata te ndryshme, qe mbrojne interesat e
grupeve te ndryshme.
Teoria e zgjedhjes publike i kushton vemendje. te vecante sjelljes se
politikaneve. Krahasuar me mekanizmin e tregut, roli i politikaneve eshte i
 SEKTORI PUBLIK 243

ngjashem me rolin e firmave, sipermarresve: ata bejne interpretimin e

kerkeses publike per te mira kolektive (publike) dhe percaktojne rruget per
sigurimin e ketyre te mirave.
Ne analizen e sjelljes se firmave ne treg si motiv percaktues
supozohej motivi i maksimizimit te fitimit. Po sjellja e politikaneve si mund
te motivohet? Motivimet e politikaneve jane komplekse. Shumica e
politikaneve motivohen nga nje kombinim i pragmatizimit me ideologjine.
Pragmatizmi lidhet me synimin per t'u rizgjedhur, pra edhe me interesin
personal te politikanit, ndersa ideologjia me ate cka ai e konsideron si rrugen
me te mire te qeverisjes se vendit. Menyra e kombinimit te ketyre motiveve
te politikane te ndryshem eshte e ndryshme. Megjithate, teoria e zgjedhjes
publike mbeshtetet ne supozimin se politikanet synojne thjesht te
maksimizojne shanset per t'u zgjedhur ose rizgjedhur. Pra, teoria e
zgjedhjes publike e motivon sjelljen e politikaneve nisur nga interesi
personal, specifik i tyre (pushteti, fama, pasuria, etj.), duke u perpjekur te
shtrije analizen e sjelljes se tregut ne sjelljen politike.
Teoria e zgjedhjes publike i kushton vemendje te vecante
mekanizmit te zgjedhjes publike, duke nenvizuar rendesine qe kane ne nje
shoqdri demokratike vlerat dhe shijet individuale te agreguara dhe
nenkuptuara ne vendimet kolektive. Sidoqofte, vendimi kolektiv per cdo
problem te vecante do te jete nje i vetem, duke mos u pajtuar pergjithesisht
me interesin e secilit zgjedhjes apo politikan. Ky fakt perben nje dallim te
rendesishem midis mekanizmit te zgjedhjes publike dhe atij te zgjedhjes
private.
Sidoqofte, nje politike e suksesshme publike mund te jete efektive:
ajo mund te siguroje zgjerimin e mundesive prodhuese te komunitetit, mund
te siguroje nje rishperndarje te drejte te te ardhurave dhe mund te jete
eficente.

Pyetje per diskutim

1 .Perse duhet te nderhyje shteti ne ekonomi?

2. Ne c'menyre e matim shkallen e ntlerhyrjes se shtetit ne ekonomi?
3. Diskutoni per permasat optimale te sektorit publik. c'mund te themi
lidhur me keto permasa ne rastin e nje ekonomie ne tranzicion, sikurse eshte
ekonomia shqiptare ne keto vite?
4. Cilat do te ishin rruget e mundshme te kufizimit te eksternaliteteve
negative?
244 HYRJE Ni EKONOMI

5. Ne c'raport jane taksat me eficencen ekonomike? Jepni shembuj taksash

qe e ulin dhe shembuj taksash qe e rritin eficencen ekonomike.
6. Diskutoni lidhur me buxhetin e shtetit per vitin ne vazhdim. A mendoni se
zgjedhjet e pasqyruara ne to jane optimale? cfare do to sugjeronit ju? Si
kane ndryshuar permasat e sektorit shteteror gjate viteve to tranzicionit?
 KREU XIII

HYRJE NE MAKROEKONOMI

I. Nje veshtrim i pergjithshem mbi makroekonomine

I.1 Makroekonomia si dege e ekonomiksit. Nje veshtrim i shkurter historik

Ekonomiksi perbehet nga dy dege kryesore: mikroekonomia dhe

makroekonomia. Ne gender te Mikroekonomise eshte sjellja e agjenteve
individuals ekonomike. Makroekonomia merret me studimin e ekonomise ne
teresi, te agregateve ekonomike, sikurse jane produkti i pergjitheshem,
punezenia, inflacioni, etj. Makroekonomia studion lidhjet ndermjet pjeseve
te vecanta te ekonomike, nderveprimet midis tregut te produkteve dhe tregut
te faktoreve te prodhimit, nderveprimet midis ekonomive te vendeve te
ndryshme.
Zhvillimi i makroekonomike si shkence eshte i lidhur ngushtesisht
me nevojen e perpunimit te politikave te* pershtatshme ekonomike, per te
perballuar dukuri te tilla si papunesia, inflacioni, deficiti ne bilancin e
pagesave, etj. Shkenca makroekonomike ka gene gjithmone nje "fushe
beteje" midis ekonomisteve, perfagesues te shkollave te ndryshme
ekonomike.
Gjate shekullit te kaluar dhe ne fillim te ketij shekulli sunduan
pikpamjet klasike e neoklasike. Per ekonomistet klasike ekuilibri i
pergjithshem me punezenie te plote i ekonomise se nje vendi eshte rezultat i
nenkuptuar i ekuilibrit ne tregjet e vecante, i veprimit spontan te mekanizmit
te tregut. Sipas tyre, ekonomia, si rregull, karakterizohet nga perdorimi i
plote i burimeve, ndersa gjendjet e disekuilibrit ose mosperdorimit te plote
246 HYRJE NE EKONOMI
te burimeve kapercehen shume shpejt permes mekanizmave pershtatese te
tregut.
Eksperienca e fillimit te ketij shekulli e ne menyre te vecante ajo e
Depresionit te Madh, deshmuan kunder pikpamjes se mesiperme klasike. Ne
kete periudhe ze fill nje shkolle e re e mendimit makroekonomik, shkolla
kejnsiane. Ne vepren e vet madhore " Teoria e Pergjithshme e Punezenies,
e Interesit dhe e Parase"(1936), Kejnsi argumentonte mundesine e
gjendjeve te ekuilibruara te ekonomise ne kushtet e nje mosperdorimi masiv
te burimeve. Ai shpallte papunesine si nje semundje kryesore te sistemit
ekonomik dhe bente thirrje per politika te efektshme qeveritare sidomos ne
drejtim te stimulimit te kerkeses agregate.
Pikpamja kejnsiane sundoi per afro gjysem shekulli ne mendimin
makroekonomik dhe rekomandimet kejnsiane, sidomos pas luftes se dyte
boterore per nje periudhe rreth 30 vjecare, qendruan ne haze te politikave
makroekonomike te qeverive te vendeve perendimore.
Me pas, duke filluar nga mesi i viteve '70, ne kushtet e "goditjeve te
naftes" dhe recesioneve pasuese te viteve 1974-1975 dhe 1980-1982,
mendimi kejnsian u ndodh para situatave qe nuk mund te shpjegoheshin prej
tij ne menyre te mjaftueshme. Vitet '70 shenuan vlera dy shifrore per
inflacionin ne vendet e zhvilluara perendimore, nderkohe qe papunesia arriti
nivelet me te larta te periudhes se mbasluftes. Nje bashkekzistence e tille e
papunesise dhe inflacionit perjashtohej nga skemat kejnsiane.
Ne keto kushte moren zhvillim rryma te reja te mendimit
makroekonomik, qe ne themel perfaqesojne nje rigjallerim te pershtatur ndaj
kushteve te reja te mendimit neoklasik. E perbashket per keto rryma, si ajo
monetairste e perfaqesuar nga M.Friedman, shkolla e pritjeve racionale e
perfaqesuar nga R. Banc), R. Llukas, apo shkolla e antis se ofertes, eshte
theksimi i aftesise vetpershtatese te tregjeve dhe qendrimi ne pergjithesi •
negativ ndaj nderhyrjes se shtetit ne ekonomi. Keto rryma vazhdojne te kene
nje influence te madhe ne mendimin e sotem makroekonomik dhe ne
politikat makroekonomike te qeverive por, qe nga fillimi i viteve eshte
verejtur nje fuqizim i mendimit neokejnsian.
Neokejnsianistet kembengulin ne mundesine e "deshtimeve" te
tregut dhe te disekuilibreve te qendrueshem, sidomos ne mundesine e
mosperdorimit masiv te burimeve edhe ne kushtet e ekuilibrit, pra edhe ne
nevojen e nderhyrjes se shtetit ne ekonomi, duke perdorur si argumente
ngurtesine e burimeve, te shkaktuar sidomos nga kostot e informacionit dhe
te ndryshimit te cmimeve.
 HYRJE NE MAKROEKONOMI 247
Pavaresisht nga nuancat me te cilat paraqiten rrymat e ndryshme
ekonomike, ato mund te grupohen ne dy shkolla te medha, shkolla klasike
(neoklasike) dhe shkolla kejnsiane (neokejnsiane).
Ne parashtrimin e kategorive te ndryshme makroekonomike shpesh
do te shohim perballe njera- tjetres pikpamjet klasike dhe ato kejnsiane dhe
do te njihemi, kur te jete e mundur, me pikat e "forta "dhe te "dobeta" te
seciles shkolle.

1.2 Konceptet kryesore makroekonomike

Ne mikroekonomi, menyra e parashtrimit te materialit eshte

relativisht e thjeshte. Eshte veshtire te gjesh ndryshime te rendesishme, nga
kjo pikpamje, ne tekste te autoreve te ndryshem. Nclersa ne makroekonomi,
ku ka edhe nje diversitet mjaft te madh pikpamjesh, ka ndryshime te medha
ne rradhen e trajtimit te koncepteve dhe problemeve te ndryshme
makroekonomike. Eshte veshtire te gjesh dy tekste ku kjo rradhe te jete e
njejte. Sidoqofte, cilido qe te jete fillimi dhe hapat pasues, trajtimi i cfardo
koncepti apo problemi makroekonomik kerkon nje shkalle njohjeje te
koncepteve te tjere. Pergjithesisht, ne parashtrimin e njohurive
makroekonomike preferohet metoda ciklike, domethene rikthimi tek i njejti
koncept, por tashme mbi nje baze me te gjere analitike. Eshte per kete arsye
qe mendojme se eshte e nevojshme nje njohje paraprake me disa koncepte
kryesore makroekonomike.
Nje koncept kyc makroekonomik eshte Produkti i Pergjithshem, qe
eshte nje mates agregat i vleres se te gjithe produkteve perfundimtare te
prodhuara ne nje ekonomi. Treguesi i perdorur me gjeresisht i produktit te
pergjithshem eshte Produkti i Brendshem Bruto (GDP). Per te llogaritur
produktin e pergjithshem, pra edhe GDP, duhet te dime sasite e produkteve
perfundimtare te prodhuara gjate periudhes se shqyrtuar dhe cmimet e tyre.
Mecienese cmimet e produkteve ndryshojne me kalimin e kohes, per te
krahasuar GDP e dy periudhave duhet te operojme me cmime te
pandryshuara, domethene me cmimet e periudhes baze. GDP i llogaritur ne
kete menyre quhet SDP real. Ndersa GDP e llogaritur me_cmimekorrente
quhet GDP nominal.
- - NevOia1581- te dalluar shprehjen reale' nga shprehja nominale e GDP,
lidhet me nje koncept tjeter te rendesishem makroekonomik, inflacionin.
Inflacioni shpreh rritjen e nivelit te pergjithshem te cmimeve dhe matet me
ane te normes se inflacionit. Norma e inflacionit shpreh ritmin, ne perqindje,
te rritjes se nivelit te pergjithshem te cmimeve gjate nje periudhe te dhene
248 HYRJE NE, EKONOMI
kohe. Per matjen e nivelit te pergjithshem te cmimeve, pra dhe te ndryshimit
te ketij niveli, perdoren disa menyra, qe dallojne nga shkalla e perfshirjes se
drejtperdrejte te Produktit te Pergjithshem. Nga kjo pikpamje, treguesi me i
plote i ndryshimit te nivelit te pergjithshem te cmimeve eshte deflatori i
GDP, i cili shprehet si raport i GDP nominal me GDP real (GDP
nominal/GDP real x 100), ose si diference midis ritmeve te rritjes se GDP
nominal dhe ritmeve te rritjes se GDP real.
Ritmet e rritjes se GDP real jane tregues i drejtperdrejte i ritmeve te
rritjes ekonomike, pra dhe i rritjes ekonomike, koncepte te tjere keta shume
te rendesishem makroekonomike. Rritja ekonomike eshte baza e plotesimit
te nevojave ne rritje te njerezve.
Domosdoshmeria e rritjes ekonomike buron edhe nga rritja natyrore
e popullsise. Rritja ekonomike krijon mundesine per zenien e plote me pund
te popullsise ekonomikisht aktive. Punezenia dhe papunesia jane nder
konceptet me te rendesishem makroekonomike. Shkalla e perdorimit te
faktoreve te prodhimit nuk eshte e njejte ne cdo kohe. Keshtu ndodh edhe
me faktorin pune. Ajo pjese e forces punetore (pjeses ekonomikisht aktive te
popullsise) qe nuk eshte e zene me pune, perben te papunet dhe raporti midis
numrit te te papuneve dhe numrit te forces punetore, shprehur ne perqindje,
perben normen e papunesisa
Inflacioni, rritja ekonomike dhe papunesia gjejne gershetimin e tyre
ne konceptin e ciklit te biznesit. Me cikel te biznesit do te kuptojme modelin
e zgjerimit dhe ngushtimit pak a shume te perseritshem (megjithese jo te
rregullt) te aktivitetit ekonomik rreth shtegut te rritjes potenciale. Shtegu i
rritjes potenciale te GDP shpreh prirjen e GDP ne kushtet e perdorimit te
plote te burimeve (faktoreve te prodhimit). Grafikisht cikli i biznesit dhe
shtegu i rritjes potenciale do te shpreheshin si ne Figuren 13.1.
Ngritja e GDP mbi shtegun e rritjes potenciale mund te ndodhe kur
ka mbiperdorim te faktoreve (pershembull, pune jashte orarit apo me Wine).
Diferenca midis produktit potencial dhe produktit aktual (faktik) percakton
hendekun e prodhimit. Produkti potencial eshte sasia e mundeshme e
produktit ne kushtet e punezenies se plote. Si koncept ekonomik, punezenia
e plote nenkupton nje fare pap :inesie qe lidhet me proceset pershtatese te
tregut te punes. Renia e produktit aktual nen shtegun e rritjes potenciale
nenkupton mosperdorim ne shkallen perkatese te faktoreve te prodhimit, pra
dhe te falctorit pune. Papunesia qe shocieron renien ciklike te prodhimit
quhet papunesi ciklike. Levizja ciklike e prodhimit nenkupton kalimin e
perseritur nga faza e rritjes ne fazen e renies e keshtu me rradhe.
 HYRJE NE MAKROEKONOMI 249
Figura 13.1: Cikli i biznesit

GDP
Produkti aktual
real

Shtegu i rritjes potenciale

Hendeku i prodhimit

Koha

1.3 Objektivat kryesore makroekonomike dhe mjetet politike te realizimit te

tyre

Sikurse vume ne dukje edhe me riper, zhvillimi i makroekonomike

si shkence eshte i lidhur ngushtesisht me nevojen per te shpjeguar problemet
e ndryshrne makroekonomike me te cilat ndeshet nje ekonomi dhe per te
dhene rekomandimet perkatese per zgidhjen e tyre. Te tilla probleme mund
te jene, Per shembull renia ekonomike, inflacioni i larte, papunesia masive,
te cilat mund to shqetesojne nje ekonomi edhe ne menyre te njekoheshme,
sikurse ndodhi me ekonomite e vendeve te zhvilluara gjate gjysmes se dyte
te viteve 1970-te, apo sikurse po ndodh me ekonomite e vendeve te Europes
Qendrore dhe Lindore ne tranzicion drejt nje ekonomie tregu.
Zgjidhja e problemeve te ndryshme makroekonomike, sikurse tregon
edhe pervoja e funksionimit te ekonomive te bazuara tek mekanizmi i tregut,
kerkon nderhyrjen e shtetit, megjithese lidhur me kete ceshtje pikpamjet e
makroekonomisteve ndryshojne shume. Ne perpjekjet per te ruajtur apo
rivendosur ekuilibret makroekonomike, nje qeveri niset nga nje varg
objektivash makroekonomike, ne te cilet misherohen keto ekuilibre.
Perderisa ekuilibret makroekonomike per te cflet duhet te kujdeset nje
qeveri jane te ndervarur, edhe objektivat makroekonomike te saj jane
komplekse dhe mund te permblidhen si me poshte:
• Punezenie e plote
250 HYRJE NE EKONOMI
• Qendrueshmeri cmimesh
• Ritme te pershtateshme te rritjes afatgjate
• Zhvillim i balancuar rajonal
• Bilanc i ekuilibruar pagesash.
Le te hedhim nje veshtrim te shkurter mbi keto objektiva.
Punezenia e plote, duke gene nje objektiv i rendesishem
makroekonomik (perdorim i plote i burimeve), eshte njekohesisht edhe nje
objektiv i rendesishem social, perderisa punezenia, perkatesisht papunesia,
kane rendesi percaktuese per poziten sociale dhe miregenien e njerezve.
Qendrueshmeria i cmimeve eshte e nevojshme sepse pikerisht
nepermjet cmimeve behet e mundur matja, pra dhe krahasimi i vlerave
ekonomike. Kur ndodhin ndryshime te shpejta te cmimeve dhe sidomos kur
keto jane te pabalancuara dhe te paparashikuara, ndryshojne raportet midis
vlerave ekonomike.dhe crregullohen ose prishen kontratat e lidhura me
rrjedhoja negative ne alokimin e burimeve dhe shperndarjen e te ardhurave.
Koncepti i cmimeve te qendrueshme eshte i ndryshem nga koncepti
i cmimeve fikse te zbatuara ne ekonomite e centralizuara te vendeve ish-
socialiste. Mekanizmi i tregut eshte i papajtueshem me cmimet fikse; ai
kerkon luhatjen e lire te cmimeve ne treg. Ne kete kuptim, objektivi i
qendrueshmerise se cmimeve kerkon jo fiksimin e tyre ne nivele te caktuara
te pandryshueshme, por thjesht pengimin e rritjeve apo uljeve te medha e te
shpejta te tyre (eshte fjala per nivelin e pergjithshem te cmimeve); ai
drejtohet kunder inflacionit te larte.
Objektivi i ritmeve te pershtateshme te rritjes afatgjate kerkon
optimizimin e ketyre ritmeve mbi bazen e kushteve konkrete dhe duke
mbajtur parasysh si perfitimet ashtu edhe kostot e rritjes (te lidhura keto te
fundit me mundesine e perdorimit pa kriter te burimeve, te ndotjes se
mjedisit, etj.).
Zhvillimi i balancuar rajonal eshte edhe ky nje objektiv sa
ekonomik, aq edhe social dhe kerkon mbajtjen parasysh ne rradhe te pare te
avantazheve krahasuese te rajoneve te vecanta.
Sigurimi i nje bilanci te ekuilibruar pagesash eshte nje objektiv
tjeter makroekonomik per cdo vend. Bilanci i pagesave shpreh ne menyre te
sintetizuar te gjitha marredheniet ekonomike te nje vendi me vendet e tjere.
Pervec levizjes se mallrave qe pasqyrohet ne bilancin tregtar, i cili eshte
pjese perberese e bilancit te pagesave, ky i fundit perfshin edhe levizjet
afatshkurtra dhe afatgjata te kapitalit. Gjendja e bilancit te pagesave ndikon
ne treguesit e brendshem makroekonomike te nje vendi. Bilanci i pagesave
 HYRJE NE MAKROEKONOMI 251
mund te jete pozitiv, i ekuilibruar apo negativ,,ne varesi nga fakti qe hyrjet
valutore jane me te medha, te barabarta apo me tti vogla nga daljet valutore.
Per nje vend eshte e rendesishme, sidomos ne periudha afatgjata, te synoje
nje bilanc te ekuilibruar ose lehtesisht pozitiv pagcsash.
Mjetet qe perdor_ qeveria per realizirnin__ e obiektivave , te saj
ekonomike`:cinhen_instrumerite• politike. Me instrument politik do te
kuptojine pikerisht nje vanabel ekonomik nen kontrollin e drejtperdrejte apo
te terthorte te qeverise. Perdorimi i nje instrumenti politik mund te jape
efekte ne nje ose disa nga objektivat ekonomike, megjithate rekomandohet
qe numri i instrumenteve qe duhen perdorur ne cdo rast, per te minimizuar
efektet anesore negative, duhet te jete i barabarte me numrin e objektivave
qe duhen te arrihen. Disa nga instrumentet kryesore politike jane:
• Politika fiskale
• Politika monetare
• Politikat e te ardhurave
• Politikat e marredhenieve ekonomike me jashte.
Politika fiskale konsiston ne perdorimin e taksave dhe shpenzimeve
qeveritare si mjete per te ndikuar ne treguesit makroekonomike te nje vendi.
Shpenzimet qeveritare ndikojne ne nivelin e pergjithshem te shpenzimeve ne
ekonomi, pra edhe ne nivelin e GDP e per rrjedhoje edhe ne nivelin e
punezenies, te inflacionit etj. Shpenzimet qeveritare ndikojne edhe ne
permasat relative te sektorit publik e atij privat. Taksat, parasegjithash
reduktojne te ardhurat e njerezve, duke ndikuar keshtu ne uljen e
shpenzimeve per konsum dhe per rrjedhoje edhe te GDP. Nga ana tjeter, ato
ndikojne ne cmimet e mallrave, domethene edhe ne stimujt per prodhimin
ose jo te tyre, me njedhoja te rendesishme ne alokimin e burimeve. Ndikimi
i politikes fiskale eshte i ndjeshem sidomos ne periudha afatshkurtera.
Politika monetare ushtrohet nga Banka Qendrore, e cila kontrollon
oferten monetare duke ndikuar keshtu ne nivelin e normave te interesit.
Normat e interesit, nga ana e tyre, ndikojne te niveli i investimeve, te niveli i
konsumit te mallrave te perdorimit afatgjate, te kurset e kembimit valutor,
etj. Ndjekja e nje politike te shtrenguar monetare gjate periudhes se
tranzicionit ne vendin tone ka synuar ne frenimin dhe uljen e ritmeve te
inflacionit. Ndikimi i polites monetare eshte i ndjeshem jo vetem ne GDP
aktual por edhe ne GDP potential, domethene jo vetem ne periudha
afatshkurtera, por edhe ne periudha afatgjata, megjithese kjo eshte nje teme
• nxehte diskutimesh midis dy shkollave kryesore makroekonimike,
neoklasike dhe neokejnsiane.
252 HYRJE NE EKONOMI
Politikat e te ardhurave, qe quhen ndryshe politika page-cmim,
nga nje numer ekonomistesh konsiderohen si politika alternative ndaj
politikave fiskale dhe monetare te perdorura tradicionomlisht si mjete te
luftes antiinflacioniste. Perkrahesit e politikave te te ardhurave perdorin si
argument koston e larte te politikave tradicionale. Per shembull, sipas disa
vleresimeve, per cdo pike perqindje te uljes se inflacionit nepermjet
perdorimit te politikave tradicionale, hendeku i prodhimit ne Sh.B.A. rritet
disa qindra miliarde dollare. Politikat e te ardhurave perfshijne nje spekter te
gjere masash qe shkojne nga kontrolli i forte i pagave dhe cmimeve nga
qeveria, deri tek thirrjet ndaj sindikatave dhe firmave per te gene te matura
ne kerkesat e tyre per rritjen perkatesisht te pagave dhe cmimeve. Politikat e
te ardhurave kane edhe kundershtare te shumte, qe i quajne ato te
padobishme, madje edhe te demshme, perderisa shtremberojne cmimet
relative, domethene edhe alokimin e burimeve.
Nder politikat e jashtme ekonomike po vecojme:
• Politikat tregtare, qe konsistojne ne perdorimin e mjeteve tarifore dhe
jotarifore per kufizimin, perkatesisht stimulimin, e importit dhe eksportit.
Ne kushte te caktuara politikat tregtare kane ndikim te rendesishem ne
gjendjen makroekonomike te nje vendi, megjithse ne pergjithesi roli i tyre
eshte i moderuar. Per nje vend te yogi me ekonomi te hapur, sikurse eshte
Shqiperia, marredheniet e jashtme ekonomike, pra dhe politikat perkatese,
marrin rendesi te vecante.
• Politikat valutore, qe konsistojne ne regjimet valutore qe zbaton nje
vend. Spektri i ketyre politikave eshte mjaft i gjere dhe shkon nga
mosnderhyrja e qeverise ne tregun valutor, duke ja lene plotesisht tregut
percaktimin e kurseve te kembimit, deri ne vendosjen e kurseve fikse ndaj
'valutave te tjera. Kursi i kembimit i nje valute perfaqson cmimin e kesaj
valute ne termat e valutave te tjera. KUr vlera e valutes se nje vendi rritet,
eksportet e ketij vendi behen me te shtrenjta, pra dhe me pak konkuruese ne
tregjet boterore, duke shkaktuar keqesimin e bilancit tregtar dhe to pagesave.
Kur vlera e valutes se vendit ulet, eksportet stimulohen, ndersa importet, si
rregull, frenohen duke ndikuar ne permiresimin e bilancit tregtar dhe te
pagesave. Megjithate, ulja e vleres se valutes se nje vendi mund te kete
pasoja te tjera te padeshirueshme makroekonomike per nje vend. Per
shembull, ne kushtet neper te cilat po kalon vendi yne, zhvleresimi i lekut do
te pasqyrohej drejperdrejt ne rritjen e normes se inflacionit, perderisa do te
rriteshin cmimet e importeve dhe perderisa pesha e importit ne produktet qe
konsumohen eshte mjaft e madhe. Ne kete menyre, politikat valutore
 HYRJE NE MAKROEKONOMI 253
ndikojne drejtperdrejt ne gjendjen e bilancit te pagesave si dhe ne gjendjen e
treguesve te brendshem makroekonomike te nje vendi.
• Koordinimin e politikave te brendshme makroekonomike te vendeve te
vecanta, e kushtezuar kjo nga shkalla e larte e varesise ekonomike midis
vendeve, sidomos brenda bloqeve ekonomike, por edhe jashte tyre. Takimet
e pervitshme te grupit te te shtateve (shtate vendet e medha te
industrializuara) japin nje deshmi te qarte te ketij koordinimi.
Per shkak te kompleksitetit te nje situate te caktuar ekonomike, nje
qeveri, si rregull, duhet te ndjeke njeheresh disa objektiva makroekonomike.
Megjithate jo rralle qeveria mund te jete e detyruar te zgjedhe midis
objektivave te ndryshme per shkak te kundervenieve te mundeshme midis
tyre, duke gene keshtu e detyruar te zgjedhe edhe midis politikave
alternative. Ne nje lidhje te tille kontradiktore jane, per shembull, objektivi i
punezenies se plote dhe objektivi i qendrueshmerise se cmimeve. Perpjekjet
per uljen e inflacionit mund te shoqdroheshin me koston e nje papunesie te
larte.

1.4. Instrumentet kryesore te analizes makroekonomike

. Ne analizen makroekonomike eshte e re ndesishme te mbajme

parasysh ndervaresine midis aneve te ndryshme te organizmit ekonomik.
Megjithate, per shkak te pamundesise per te perfshire ne analize ne menyre
te shprehur te gjitha lidhjet, modelet teorike makroekonomike mbeshteten
mbi abstraksione te caktuara, ne perpjekje per te bere te mundur perfshirjen
e lidhjeve me te pergjithshme makroekonomike. Procesi i zbulimit dhe
evidencimit te lidhjeve me te pergjithshme makroekonomike kerkon
agregimin e treguesve ekonomike, ndertimin e treguesve pergjithesues
makroekonomike. Tregues te tine, nder te tjere, jane kerkesa agregate dhe
oferta agregate, qe perbejne dy nga konceptet dhe instrumentet me te
rendesishem makroekonomike.
Kerkesa agregate (AD) i referohet sasise se pergjithshme te
produktit qe konsumatoret, firmat, shteti dhe te huajt jane te gatshem te
konsumojne (kerkojne) me nje nivel te dhene agregat te cnnimeve ne nje
periudhe te dhene kohe. Pra, kerkesa agregate mat shpenzimet e
pergjithshme te te gjithe agjenteve ekonomike, per te gjithe mallrat e
konsumit, sherbimet, mallrat kapital, mallrat e blera nga qeveria, mallrat e
blera nga te huajt. Duke gene nje tregues kompleks, kerkesa agregate
ndikohet nga faktore te shumte, si crnimet e mallrave e sherbimeve, te
254 HYRJE NE EKONOMI
ardhurat e njerezve, kushtet financiare, pritjet per te ardhmen, konditat e
jashtme ekonomike, politikat qeveritare, etj.
Oferta agregate (AD) i referohet sasise se pergjithshme te
produktit qe firmat planifikojne te prodhojne dhe te shesin me nje nivel te
dhene agregat te cmimeve, ne nje periudhe te dhene kohe. Edhe oferta
agregate, si tregues kompleks, ndikohet nga nje varg i gjate faktoresh, si
niveli i cmimeve, kapacitetet prodhuese te firmave, niveli i kostove, etj.
Koncepti i ofertes agregate nuk duhet ngatenuar me konceptin e produktit
potencial, megjithe lidhjen e ngushte qe ekziston midis tyre.
Barazimi i ofertes agregate me kerkesen agregate(AS=AD) perben
kushtin kryesor te ekuilibrit makroekonomik. Ne kushtet e ketij barazimi,
produkti i pergjithshem do te jete ne nivelet qe firmat me deshiren e tyre u
shesin bleresve sipas deshires se tyre, kur eshte i dhene niveli i cmimeve.

II. Matja e produktit te pergjithshem

11.1. Rendesia e matjes se produktit te pergjithshem dhe problemi i

agregimit

Nje nga konceptet kryesore makroekonomike eshte koncepti i

produktit te pergjithshem, si treguesi me sintetik i aktivitetit ekonomik.
Duke u nisur nga niveli i produktit te pergjithshem, mund te gjykojme per
gjendjen e ekonomike ne teresi dhe per dinamiken e saj. Duke pasur
parasysh faktoret qe ndikojne ne nivelin e produktit te pergjithshem, behet i
mundur edlie evidencimi i problemeve kryesore ekonomike qe perballon nje
vend no nje periudhe te caktuar si dhe i shkalles se acarimit te tyre. Treguesi
i produktit te pergjithshem jep nje baze objektive si per vleresimin e
politikave ekonomike te ndjekura nga qeveria, ashtu edhe per perpunimin e
politikave te pershtatshme per perballimin e problemeve te ndryshme
ekonomike. Ai ndihmon gjithashtu per te here krahasime midis vendeve te
ndryshme. Ne kete menyre, treguesi i produktit te pergjithshem na krijon
mundesine qe jo vetem te matim aktivitetin ekonomik teresor, por edhe te
kuptojme funksionimin e ekonomise.
Llogaritja e produktit • te pergjithshem te nje vendi ndesh ne
problemin e agregimit, domethene te perfshirjes se produktit te te gjithe
firmave ne nje tregues te vetem. Ky problem ka disa dimensione. Se part, ai
lidhet me nevojen e perdorimit te nje njesie te vetme, te perbashket matjeje,
perballe njesive te ndryshme natyrore te matjes se produktit te degeve te
vecanta te aktivitetit ekonomik. Si njesi e perbashket matjeje perdoret
 HYRJE NE MAKROEKONOMI 255
paraja. Vlera e produktit to pergjithshem paraqitet si shume e cmimeve to
mallrave to ndryshme to shumdzuara me sasite perkatese. Se dyti, pdrdorimi i
.parase si mase e vlerds se produktit td pergjithshem kushtd zon lindjen e nje
problemi tjeter: rid qofte se, pdrshdmbull, ndodh nje rritje cmimesh, a mund to
themi se u rrit edhe produkti i pergjithshem? NE terma nominald po, por jo ne
terma reale. Per dinamiken e produktit td pdrgjithshdm mund td gjykojmE
vetem ne terma real. Se treti, agregatet ne vetvete fshehin gjendjen e
elementeve perbdrds td tyre; ata nuk jane td vetmjaftueshem per nje analize to
gjithanshme ekonomike. Pershembull, rritja e produktit to pergjithshem ne
vetvete nuk mund td identifikohet me rritjen, pra penhirdsimin e nivelit td
pergjithshem to jeteses, perderisa nuk kemi gjykuar me pare per shperndarjen
e kdtij produkti.

11.2. Menyrat e matjes se produktit to pergjithshem dhe treguesit perkates

NE parim, vlera e produktit td pergjithshem mund td matet ne tri menyra:

menyra e prodhimit, menyra e shpenzimeve dhe menyra e td ardhurave.
Menyra e prodhimit. Sipas kesaj menyre, produkti i pergjithshem
llogaritet duke mbledhur vleren e td gjithe produkteve dhe sherbimeve
perfundimtare to prodhuara lid vend. Treguesi i llogaritur me kdtd menyre
quhet Produkti Kombetar. Gjate pdrdorimit td kesaj metode duhet to mbahen
parasysh dy momente kryesore. Se pafi, eshte e rdnddsishme qe ne treguesin e
produktit td pergjithshem te perfshihen te gjithe mallrat dhe sherbimet
pdrfundimtare, pavaresisht nga destinacioni i tyre, domethend pavaresisht nga
fakti ne se u shiten konsumatoreve, qeverisd, eksportohen apo u shiten
firmave te tjera si kapital. Se dyti, Eshtd e renddsishme qd ne kdtd tregues td
perfshihen vetem mallrat dhe sherbimet perfundimtare. Mallrat dhe
sherbimet e ndermjetme, domethene mallrat dhe sherbimet qe perdoren si
inpute per prodhimin e mallrave dhe shdrbimeve td tjera, duhen perjashtuar
per td evituar persdritjet. Po marrim nje shembull. Supozojme se e gjithe
ekonomia perbehet nga nje fabrike buke. Per prodhimin e bukds perdoret si
lEnde e pare mielli, ndErsa per prodhimin e miellit, gruri. Sipas percaktimit to
mesiperm, ne vleren e produktit td pdrgjithshem do te perfshihet vetem vlera e
bukds si produkt pdrfundimtar dhe jo vlera e miellit apo e grurit. Per
llogaritjen e produktit kombdtar mund td perdoren dy metoda, metoda e
transaksionit te fundit dhe metoda e vleres se shtuar. Po vazhdojme me
shembullin tone.
256 HYRJE NE EKONOMI

Tabela 13.1: Llo arit a e vleres se produktit kombetar

Stadet e prodhimit Vlera e transaksionit Vlera e shtuar (ne leke
(ne leke per cdo 100 kg per cdo 100 kg buke)
buke )
Fermeret e grunt is shesin
grurin fabrikes se miellit 1000 1000
Fabrikanti i miellit e kthen
grurin ne miell dhe is shet ate
prodhuesit te bukes 2100 1100
Prodhuesi i bukes ua shet buken
e prodhuar konsumatoreve 4000 1900
I gjithe procesi i prodhimit 7100 4000

Sipas metodes se pare, ne produktin kombetar perfshihet vetem viera

e transaksionit te fundit, domethene 4.000 leke per 100 kg. buk8. Vlera e
pergjithshme e transaksioneve eshte 7.100 leke. Diferenca prej 31.000 leke
eshte viera e perseritur nga nje stad tek tjetri, ose viera e produkteve te
ndermjetme, prandaj dhe perjashtohet nga llogaritja.
Perdorimi i kesaj menyre shogerohet me disa veshtiresi. Para se
gjithash, na duhet te sigurohemi per stadin e fundit te perpunimit te cdo
produkti. Ne shembullin tone, jo i gjithe mielli shkon per prodhimin e bukes.
Nje pjese e konsiderueshme e tij konsumohet drejtperdrejt nga familjaret per
produkte te ndryshme guzhine. Ne kete rast do te duhej qe mielli te
konsiderohej si produkt perfundimtar. Kau gendron veshtiresia. Eshte shume
e mundur qe nje pjese e miellit te prodhuar, qd nuk kalon ne stadin
perfundimtar to perpunimit, te mos llogaritet ne produktin kombetar. Kjo
mundesi lidhet me shumellojshmerine e lendeve te para dhe materialeve te
perdorura si dhe me shumellojshmerine e qellimeve te perdorimit te tyre.
Nje veshtiresi e tille kapercehet ne qofte se perdoret menyra e dyte,
ajo e vleres se shtuar. Ne cdo stad llogaritet jo viera e plote e transaksionit,
por vetem viera qe ky stad shton realisht ne vleren e produktit kombetar.
Pershembull, ne stadin e dyte viera e transaksionit eshte 2100 leke, ndersa
viera e shtuar eshte vetem 1100 leke. Shuma e pergjithshme e vleres se shtuar
eshte e barabarte me vleren e transaksionit te fundit. Pra, te dy metodat japin
te njejtin rezultat.1

1 Per thjeshtesi eshte abstraguar nga amortizimi

 HYRIE NE MAKROEKONOMI 257
Menyra e shpenzimeve. Sipas kesaj menyre, vlera e produktit td
pergjithshem llogaritet duke mbledhur td gjitha shpenzimet e subjekteve te
ndryshme per blerjen e mallrave dhe sherbimeve perfundimtare. Perftohet
keshtu treguesi i Shpenzimeve Kombetare, qe perfaqeson shumen e
konsumit te mallrave dhe sherbimeve te prodhuara ne vend, investimeve
private, shpenzimeve qeveritare dhe eksporteve neto:

E=C+I+G+NX

ku: E - perfaqe son Shpenzimet Kombe tare, C - konsumin, I - investimet

private, G - shpenzimet qeveritare, NX - eksportin neto.
• Konsumi perfaqeson shpenzimet e konsumatoreve, domethdne te familjeve
dhe individeve, per mallra dhe shdrbime prej to cilave nxiret dobi ne periudhen
korrente, perfshire kern mallra td perdorimit afatshkurter dhe mallra to
perdorimit afatgjate . Me konceptin e konsumit eshte i lidhur edhe koncepti i
kursimit, i cili perfaqeson pjesen e te ardhurave te disponueshme, pra te
ardhurave personale qe mbeten pas pagimit td taksave personale, qe nuk
shpenzohet ne periudhen korrente, domethene nuk shpenzohet pe r konsum.
• Investimet perfaqe sojne shpenzimet qe bejne firmat per blerjen e mallrave
kapital, pra to mallrave qe perdoren per prodhimin e mallrave dhe sherbimeve
te tjera.
• Shpenzimet qeveritare perfshijne td gjitha shpenzimet qe ben qeveria, si
per mallra konsumi ashtu edhe per investime, pdrjashtuar pagesat
transferuese ndaj individeve dhe pagesat e interesit per borxhin shteteror,
perderisa ato nuk perfaqesojne pagesa per blerje mallrash e sherbimesh.
• Eksporti neto perfaqson diferencdn midis vleres se eksporteve dhe vleres
se importeve gjate periudhes perkatese.
Ne te gjitha rastet, pavarsisht nga lloji i shpenzimeve, behet fjale per
blerjen vetem te mallrave dhe sherbimeve perfundimtare. Gjate perdorimit te
menyres se shpenzimeve duhet mbajtur parasysh edhe nje moment tjeter i
rendesishem. Firmat mund te kene gjendje mallra te prodhuara por ende te
pashitura. Me menyren e prodhimit vlera e ketyre mallrave perfshihet
drejtperdrejt ne vleren e produktit to pergjithshem. Me menyren e shpenzimeve
kjo vlere nuk mund td llogaritet drejtperdrejt, perderisa behet fjale per mallra
te pashitura. Per td kapercyer kete kontradikte, vlera e mallrave td prodhuara
por ende to pashitura llogaritet si pjese e shpenzimeve te firmave per
investime. E njejta gje duhet the& edhe per prodhimin ne proces.
258 HYRJE NE EKONOMI
Menyra e te ardhurave. Sipas kdsaj menyre vlera e produktit to
pergjithshem llogaritet duke mbledhur te gjitha te ardhurat e te gjithe
zoteruesve te faktoreve te prodhimit, te perdorur si per prodhimin e mallrave
perfundimtare, ashtu edhe per prodhimin e mallrave te ndermjetme. Treguesi i
Te Ardhurave Kombetare (i perdorur ketu ne nje kuptim te gjere) i perftuar
me kete menyre perfshin
Kompensimin e punonjesve, domethene pagat, kontributet per
sigurimet shoqdrore, te ardhura te tjera nga pupa, si te ardhurat ne natyre, etj.
Te ardhurat e firmave jo aksionare, domethend te ardhurat e firmave
te pa korporuara, to ardhurat e te vetepunesuarve, ku perfshihen te ardhurat e
fermerd ve dhe td ardhurat e profesionisteve qe ushtrojne aktivitet privat, etj.
Te ardhurat rentore te individeve, domethene td ardhurat e pronareve
nga prona jobujqesore, nga shtepite e banimit dhe nga prona bujqesore.
Fitimet korporative (para taksave), domethene fitimin e
pashperndare td korporatave, dividendet dhe taksat mbi fitimin e korporatave.
Interesin new, domethene diferencen midis interesave qe marrin
individdt ose firmat per kapitalin e dhdne hua dhe interesave qe ato paguajne,
perjashtuar interesat e paguara nga qeveria dhe konsumatoret per borxhet
perkatese, perderisa ato nuk lidhen me prodhimin e periudhes se shqyrtuar.
Shuma e elementeve te mesiperm perben td ardhurat faktoriale, pra
te ardhurat e faktoreve te prodhimit.
Taksat indirekte mbi firmat e biznesit, si taksat mbi shitjet (ose taksa
mbi vleren e shtuar), taksat mbi pronen dhe akcisat ose taksat monopol, sic
quhen ndryshe. Taksat indirekte perbejne nje element te vecante te te
ardhurave td pergjithshme. Parasegjithash, ato nuk jane nje e ardhur
faktoriale, pdrderisa shkojne tek qeveria dhe qeveria si rregull nuk
konsiderohet si zoterues faktoresh prodhimi. Sidoqofte, supozohet se keto
taksa konsiderohen prej firmave si pjese e kostos se tyre, pra edhe e cmimit te
shitjes se mallrave to prodhuara prej tyre. Ne kete menyre ato do te
refiektohen ne shpenzimet e agjenteve te ndryshem ekonomike, domethend
edhe ne shpenzimet e pergjithshme. Duke shtuar taksat indirekte ne shumen e
te ardhurave faktoriale behet e mundur qe treguesi i te ardhurave te
pergjithshme te jete i krahasueshem me treguesin e shpenzimeve te
pergjithshme.
Kur perdorim menyren e te ardhurave eshte e domosdoshme td
perjashtojme nga llogaritja te ardhurat e transferuara, 2 te cilat perfaqesojne
 HYRTE NE MAKROEKONOMI 259
vetem nje rishpendarje to te ardhurave, nepermjet shtetit apo institucioneve te
specializuara fmanciare, nga taksapaguesit tek perfituesit e ketyre td
ardhurave per shkak to gjdndjes se vecante te pdrfituesve dhe jo ne shkembim
te mallrave apo sherbimeve te shitura prej tyre. Shembuj to ardhurash te
transferuara jane to ardhurat nga sigurimet shoqdrore, kompensimet per
papunesine, bursat e studenteve, etj. Perfshirja e te ardhurave te transferuara
ne llogaritjen e te ardhurave to pdrgjithshme do te shkaktonte perseritje.
Perderisa me te tri menyrat matet i njejti agregat, vlera e produktit te
pergjithshem ne nje periudhe (vit) te dhene, duhet qd treguesit perkates to jene
td barabarte midis tyre, domethend duhet qe:

Produkti Kombetar = Shpenzimet Kombetare = Te Ardhurat Kombetare.

Qe barazimet e mesiperme te jene te verteta, duhet, sikurse u vu ne

dukje pjeserisht edhe me siper, te plotesohen disa kushte:
• Te tre treguesit duhet te llogariten me saktesi. Megjithate, per shkak te
vellimit shume to madh to to dhdnave dhe jo rralle te nje shkalle pasigurie to
burimit td tyre, shpesh ne praktike gabimet jane te pashmangeshme. Per kete
arsye lind dhe nevoja e korigjimit te rezultateve te arritura, duke shtuar ne cdo
rast treguesin e mosperputhjes statistikore, i cili, kur perdoren to tri menyrat,
mat variacionin e rezultatit td seciles menyre nga treguesi mesatar i tyre.
• Ne dy treguesit e pare td perfshihet vetem vlera e mallrave dhe
sherbimeve perfundimtare
• Ne treguesin e dytd td perfshihet ndryshimi neto ne stoqet e mallrave dhe
prodhimit ne proces.
• Ne treguesin e trete te perfshihen td gjitha te ardhurat faktoriale, edhe
taksat indirekte, por te perjashtohen te ardhurat e transferuara.
Gjate llogaritjes se produktit td pergjithshem, pavaresisht nga menyra
e perdorur, ndeshemi edhe me nje varg pyetjesh, qe do te perpiqemi t'u japim
pergjigje.
-Si duhet te mbahet parasysh konsumimi i kapitalit?
-Si duhet te matet vlera e produktit te pergjithshem, me koston e
faktoreve apo me cmimin e tregut?
-Si te mbahet parasysh rivleresimi i stoqeve?

2 T8 ardhurat e transferuara, nga pikpamja e paguesit t8 tyre, quhen pagesa

transferuese.
260 HYRJE NE EKONOMI
-Si te mbahet parasysh e ardhura pronesore (faktoriale) neto nga
jashte?
Konsumimi i kapitalit. Ne vleren e produktit te pergjithshem to nje
viti, sikurse u tha me siper, duhet te perfshihet edhe vlera e investimeve te
kryera gjate vitit. Nje pjese e ketyre investimeve kryhen thjesht per te zevende
suar kapitalin e konsumuar dhe perfaqesojne amortizimin e kapitalit. Pjesa
tjeter e investimeve perfageson shtesen e vertete te stokut to kapitalit gjate
vitit, ose investimet neto. Shuma e amortizimit te kapitalit me investimet neto
perfaqeson investimet bruto.
Ne llogaritjen e vleres se produktit te pergjithshem mund te
perfshihen ose invetimet bruto, ose investimet neto. Kur perfshihen investimet
bruto do te kemi perkatesisht treguesit:

Produkt Kombetar Bruto (GNP)

Shpenzime Kombetare Bruto (GNE)
Te Ardhura Kombetare Bruto (GNI)

Kur perfshihen investimet neto do te kemi perkatesisht treguesit:

Produkt Kombetar Neto (NNP)

Shpenzime Kombetare Neto (NNE)
Te Ardhura Kombetare Neto (NNI)

Eshte e qarte cfe secili tregues i grupit te dyte perftohet duke zbritur
amortizimin nga treguesi perkates i grupit te pare. Per shembull,

NNP = GNP - Amortizim

Njohja me konceptin e amortizimit na lejon qe to kalojme ne nje

konceptim me te ngushte te te Ardhurave Kombetare, qe eshte mjaft i
perdorshern Te Ardhurat Kombetare ne kete konceptim me te ngushte
perftohen nga treguesi i Te Ardhurave Kombetare Bruto (Produkti Kombetar
Bruto), duke zbritur prej tij amortizimin dhe taksat indirekte to biznesit.
Ekonomistet parapelqejne treguesit e grupit to pare (GNP, GNE,
GNI). Kjo shpjegohet parasegjithash me veshtiresite e llogaritjes me saktesi te
amortizimit. Nga ana tjeter, amortizimi ndryshon shume pak me kalimin e
kohes, pra perdorimi i ketyre treguesve nuk e cenon analizen e dinamikes se
produktit te pergjithshem
 HYRJE NE MAKROEKONOMI 261
Vleresuni i shpenzimeve me koston e faktoreve. Produkti Kombdtar
dhe To Ardhurat Kombdtare maten me koston e faktordve, ndersa Shpenzimet
Kombdtare maten fillimisht me cmimet e tregut. Por cmimet e tregut jane si
rregull td shtrdmberuara nga taksat indirekte dhe subvencionet: to parat
ndikojne ne rritjen e cmimeve td mallrave, to dytat ne uljen e tyre.
Qe Shpenzimet Kombetare td jene te barabarta me Produktin
Kombetar dhe Td Ardhurat Kombetare, duhet qd edhe Shpenzimet Kombdtare
to maten me koston e faktoreve, duke berd korigjimet perkatese ne cmimet e
tregut. Konkretisht, duhet qe nga Shpenzimet Kombetare me mime tregu, to
zbriten taksat indirekte dhe td shtohen subvencionet.
Rivleresimi i stoqeve. Zoteruesi i stokut td nje malli do td pdrfitonte
ne qofte se cmimi i kdtij malli do td rritej. Kjo mend td perbeje edhe nje nga
shkaqet e mbajtjes se stoqeve. Ne qoftd se zoteruesi e kEtij stoku dshtd nje
funk , rritja e cmimit to mallit do td pasqyrohej drejtperdrejt si rritje e fitimit
td firmes, domethdnd edhe si rritje e Td Ardhurave Kombetare, perderisa
fitimi dshtd pjese e Td Ardhurave Kombetare. Por, perderisa kjo shtesd e te
Ardhurave Kombetare nuk lidhet me prodhimin e vitit perkates, madje td asnje
viti, ajo duhet to perjashtohet nga llogaritja, domethend duhet to zbritet nga
vlera e Td Ardhurave Kombetare.
Te ardhurat pronesore (faktoriale) neto nga jashte. Levizja e
faktordve to prodhimit nga nje vend tek tjetri veshtireson llogaritjen e treguesit
td produktit td pergjithshdm. Per shembull, gjate viteve td fundit disa qindra
mije shqiptare emigruan ne vende td tjera. Nje pjese td to ardhurave qd fitojne
me punen ose me aktivitetin e tyre prodhues, ata i dergojne ne Shqipdri, te
familjet ose to afermit e tyre. Nga ana tjeter, nje numer personash apo fit-mash
to huaja jane duke punuar ose ushtruar aktivitetin e tyre ne vendin tone. Nje
pjese to td ardhurave td tyre ata i transferojne ne vendet nga vijne. Per
pasqyrimin e kesaj levizjeje to ardhurash ne vlerdn e produktit td pdrgjithshdm,
llogarisim "td ardhurat prondsore (faktoriale) neto nga jashte", to cilat
pdrfaqesojnd pikerisht diferencen ndermjet td ardhurave qe hyjne ne vend nga
dergesat e emigranteve apo firmave shqiptare (ose to perbashketa) qe
funksionojne jashte vendit, me te ardhurat qe personat apo firmat e huaja
transferojne ne vendet e tye. Duke zbritur te ardhurat pronesore neto nga
jashte nga Produkti Kombetar, perftohet treguesi i Produktit Td Brendshdm.
Per shembull,
GNP - Te ardhura pronesore neto nga jashte = GDP (Produkti i
262 HYRTE NE EKONOMI
Brendshem Bruto).3

II. 3 Disa identitete te rendesishme makroekonomike

Njohja e menyrave to llogaritjes se produktit td pergjithshem na lejon te

evidentojme disa identitete to renddsishme makroekonomike.
Ne pikenisje d shte identiteti GNP = GNE = GNI. Shenojme GNI=Y.
Supozojme se NI (investimet neto) = GI (investimet bruto), domethend
abstragojmd nga amortizimi. Gjithashtu abstragojme perkohdsisht dhe nga
shpenzimet qeveritare dhe tregtia e jashteme. Ne keto kushte, do te kemi:

Y = C+I (1)

Me supozimin qe Y=YD, ku YD perfaqeson to ardhurat e disponueshme 4, do

to kemi:

Y=C+S (2)

ku S = lcursimi, perderisa to ardhurat e disponueshme perdoren per konsum

ose kursehen.
Duke kombinuar barazimet (1) dhe (2) do te kemi:

C+I=Y=C+S (3)

dhe I=S (4)

Le td perfshijme tani ne analize aktivitetin fiskal td qeverise dhe

tregtine e jashtme. Njohimbarazimet:

Ketei del se ne GDP perfshihen edhe to ardhurat e rezidenteve to huaj, por nuk
perfshihen td ardhurat e rezidenteve te ketij vendi nga veprimtaria ekonomike ne
vende te tjera, ndersa ne GNP perjashtohet elementi i pare dhe perfshihet elementi i
dyt8.
4
Te ardhurat e disponueshme jane to barabarta me t8 ardhurat personale minus
taksat personale. Te ardhurat personale gjenden duke zbritur nga te Ardhurat
Kombetare Neto, fitimin e pashperndare, taksat indirekte, kontributet per sigurimet
shogerore dhe pagesat e interesit te drejtuara jo te konsumatoret dhe duke shtuar te
gjitha pagesat transferuese ndaj konsumator8ve.
 HYRJE NE MAKROEKONOMI 263
Y=C+I+G+NX (5)

dhe YD = Y + TR - TA (6)
ku TR = pages at transferuese dhe TA = taksat personale (mbi to ardhurat) to
marra nga qeveria.5 Dime gjithashtu se:

YD = C + S (7)

Nga kombinimi i barazimeve (6) dhe (7) do to kemi:

C + S = YD = Y + TR - TA (8)

dhe C + YD - S = Y + TR - TA - S (9)

Zevendesojme kete vlere to C to barazimi (5). Do to kemi:

Y=C+I+G+NX =(Y+TR-TA-S)+I+G+NX

Marrim diferencen e to dy aneve to barazimit to mesiperm:

(Y+TR-TA-S) + I + G + NX - Y = 0
Prej ketej do to kemi:

TR -TA -S + I + G + NX = 0
dhe
S - I = (G + TR - TA) + NX =0 (10)

Shprehja ne kllapa (G + TR - TA) perfaqeson deficitin buxhetor. Ne qofte se

S = I, atehere:

(G + TR - TA) = - NX (11)

domethene deficiti i buxhetit qeveritar do to jete i barabarte me deficitin e

tregtise se jashtme (importin neto). Identitetet e mesiperme (2 dhe 11) do to na

5
Eshte abstraguar nga nje varg elementesh ge dallojne to ardhurat personale nga to
Ardhurat Kombetare Neto.
264 HYRJE NE EKONOMI
ndihmojne per analizen e ekuilibrit malcroekonomik dhe per evidentimin e
problemeve te ndryshme makroekonomike.
Treguesit e produktit te pergjithshem jane tregues sintetike te
aktivitetit ekonomik. Por ne jemi njohur edhe me kerkesen agregate dhe
oferten agregate, te cilat gjithashtu i kemi konsideruar si tregues sintetikd td
aktivitetit ekonomik dhe si instrumente kryesore td analizes makroekonomike.
cfare lidhje ekziston ndermjet kdtyre treguesve? Kerkesa agregate eshte
perkufizuar si kerkese e pergjithshme per mallra dhe sherbime perfundimtare
gjate nje periudhe te dhend dhe matet me shumen e kdrkesave te
konsumatoreve, firmave, qeverise dhe td huajve per nivele td dhdna te
cmimeve, domethend me shumen e parave qd keta agjente ekonomike
planifikojne td shpenzojne per keto nivele cmimesh. Ne nje menyre te
ngjashme kemi perkufizuar edhe Shpenzimet Kombetare, to cilat maten me
shumen e parave te shpenzuara faktikisht per mallra dhe sherbime gjate nje
periudhe te dhene kohe.
Ne kete kuptim Shpenzimet Kombetare mund te konsiderohen si
shpenzime faktike ndersa kerkesa agregate si shpenzime te planifikuara. cdo
mosperputhje midis shpenzimeve faktike dhe atyre td planifikuara pasqyrohet
ne kete menyrd si mosperputhje midis produktit to pergjithshem dhe kerkeses
agregate. Ne menyre td ngjashme mund te trajtojme edhe lidhjen nddrmjet
ofertes agregate dhe to Ardhurave Kombetare (Produktit Kombetar). Td
Ardhurat Kombetare matin sasine faktike to produktit te prodhuar, ndersa
oferta agregate mat sasine qd firmat deshirojne (planifikojne) te prodhojne per
nivele te dhdna cmimesh

11.4 Produkti Kombetar dhe mireqenia ekonomike

Mireqenia ekonomike perben nje nga objektivat dhe problemet

kryesore te cdo shoqerie td bazuar ne ekonomike e tregut, per rrjedhoje edhe
nje nga konceptet kryesore te shkences se ekonomiksit, dhe po ze nje vend
gjithnje e me td rendesishem ne kete shkencd. A eshte treguesi i produktit •te
pergjithshem, Per shembull GDP, nje mates- i pershtatshem edhe per
mireqenjen ekonomike td nje shoqerie? Veshtire se mund te jepet nje pdrgjigje
pozitive, me gjithe rendesind qe paraqet ky tregues. Para se gjithash, nje matje
e saktd e mireqdnies ekonomike to nje shoqerie do te kerkonte te mbahej
parasysh edhe shperndarja e produktit te pergjithshem sipas grupeve td
ndryshme shoqdrore, e cila pa dyshim qe nuk shprehet ne vet treguesin e
GDP. Por le te abstragojme nga ky problem, perderisa cdo tregues agregat do
 HYRJE NE MAKROEKONOMI 265
te vuante nga nje mangesi e tille. Problemi kryesor qe paraqet GDP (ose cdo
tregues tjeter i produktit te pergjithshem) eshte se, sic shprehen shunt
ekonomistd, ai eshtd bere ne nje fare menyre tregues i"ndotjes se pergjithshme
kombetare",. Argumenti eshte se ne llogaritjen e tij perfshihen nje varg
produktesh, qe nga pikpamja e mireqenies se shoqerise jane to padobishme ose
dhe te demshme.
Ka nje varg produktesh, qe ne vetvete konsiderohet se kontribuojne ne
rritjen e mireqdnies se shoqerise, por qe prodhimi apo konsumi i td cildve
mund te shoqdrohet me demtimin e mjedisit, td shendetit te njerezve, etj., pra
dhe me uljen e mireqdnies. Si shembull mund te permendet energjia elektrike e
prodhuar nga termocentralet. Prodhimi i energjise elektrike, qe eshte nje e
mire aq e dobishme, kerkon djegjen e naftes apo to qymyrit te gurit, qe
padyshim shoqdrohet me demtimin e mjedisit dhe te shendetit te njerezve.
Nga ana tjeter, GDP nuk perfshin nje varg elementesh qe
kontribuojne drejtperdrejt ne mirecjenie. Per shembull, nje element i dile eshte
vlera e kohes se lire. S a me shume to rriten to ardhurat e njerezve, aq me teper
rritet kerkesa e tyre per td nxjerre kenaqesi nga koha e lire, pra edhe per kohe
te lire.

Pyetje per diskutim

1. Ndersa mikroekonomia merret me probleme td tilla si alokimi i burirneve,

ekuilibri i tregjeve td vecante, madje edhe me ekuilibrin e pergjithshem, cfare eshte
specifike ne objektin e makroekonomise?
2. Cilat jane dallimet kryesore midis dy shkollave kryesore makroekonomike?
3. Cilat jane konceptet kryesore makroekonomike? Cilat jane problemet kryesore
makroekonomike? Po objektivat kryesore te mundshme makroekonomike dhe
mjetet politike per realizimin e tyre?
4. Cilat jane metodat kryesore to llogaritjes se produktit te pergjithshem dhe
elementet kryesore te tij sipas seciles metode? cfare konditash duhet te plotesohen
qe rezultati i ketyre metodave td jet& i njejte? Ne qofte se S = I, cfare lidhje
ekziston midis deficitit buxhetor dhe deficitit to tregtise se jashtme?
5. cfare e dallon GDP nga GNP? Po GDP nga. NDP?
6. cfare lidhje ekziston midis shpenzimeve td pergjithshme dhe kerkesds agergate?
Po midis te ardhurave te pergjithshme dhe ofertes agregate?
7. Pse treguesi i produktit te pergjithshem (GDP) nuk eshte mates shume i
pershtatshem i mitt:genies ekonomike te shoqerise?
 KREU XIV

KERKESA AGREGATE, OFERTA AGREGATE

DHE
EKUILIBRI MAKROEKONOMIK

Realiteti ekonomik eshte shume kompleks. Aq me shume kur eshte

fjala per tablone makroekonomike te nje vendi. Studimi i faktoreve qe
ndikojne ne gjendjen e treguesve makroekonomike dhe ne prirjen e tyre,
kerkon cie nga moria praktikisht e pafund e lidhjeve ekonomike, te vecojme
lidhjet me kryesore, me te pergjithshme, duke lend menjane lidhjet e tjera. Pra,
kerkon ndertimin e modeleve makroekonomike. Modeli me te cilin do te
merremi ne kete kre dhe qe do te sherbeje si baze per analizen e mevonshme te
to gjithe koncepteve dhe problemeve makroekonomike, perfshin lidhjet me te
pergjitheshme, me sintetizuese. Ai permban tre koncepte themelore
makroekonomike: kerkes6n agregate, oferten agregate dhe ekuilibrin
makroekonomik.

I. Kerkesa agregate dhe faktoret percaktues to saj

Kerkesa agregate (AD), perfaqeson sasine e Wgjitheshnie te mallrave

dhe sherbirne-ve perfundimtare ge, k-onsuMatoret, firmat, qeveria apo te huajt
jane te gatshem te blejne per cdo nivel te dhene gmirni, ne nje Mit" te" dhe"ne.
Perderisa kerkesa agregate eshte e barabarte me shpenzimet agregate te
planifikuara, eshte e qarte qe komponentet e kerkeses agregate do te jene po
ato te shpenzimeve agregate, pra konsumi (C), investimet (I), shpenzimet
qeveritare per mallra dhe sherbime (G), dhe eksporti neto (Nx).
 EKUILIBRI MAKROEKONOMIK 267

Kurba e kerkeses agregate, shpreh lidhjen midis GDP real dhe

nivelit agregat te cmimeve, duke i mbajtur te pandryshuar faktoret e tjere
influencues. Edhe komponentet perberes te kerkeses agregate shprehen ne
terma reale, domethene vleresohen me mime fikse. Konsumi perben
komponentiu,...rne.„pgsk to kerkeses agregate dhe ka nje ndikim shume te
mah'si ne permasat, ashtu edhe—nrqaTien"Fgaj. Me te merremi
gjeresisht ne kreun pasues, por eshte e rendesishme qe ketu te vihet ne dukje
menyra se si reagon konsumi real ndaj ndryshimit te nivelit te cmimeve. Eshte
e aresyeshme te supozohet, sikurse provohet edhe nga vrojtimet e kryera, qe
kur rritet niveli i cmimeve, konsumatoret priren te blejne me pak mallra dhe
sherbime, sepse te ardhurat reale dhe pasuria reale e tyre mbeten prapa rritjes
se nivelit te cmimeve.
Investimet, qe gjithashtudote_trajtohen_gjresisht ne kreun pasues,
jane nje komponent, tjeter i Jendesishem i kerkeses _agregate. E vecanta e
investimeve eshte se ato jane nje' element shume i ndikueshem nga faktore te
ndryshem„pra dte shume i ndrysflueshem-7 ,dreTnTfueric-Wkeghlii:riFin-ase te
kohsiderueshme ne sjelljen e kerkeses agregate.
Shpenzimet qeveritare, qe varen drejtperdrejt nga vendimet e qeverise,
pra dhe nga objektivat politike te saj, perbejne nje komponent tjeter te
kerkeses agregate.
Eksporti neto, pra diferenca midis vleres se eksporteve dhe vleres se
importeve, varet nga te dithe falctoret qe ndikojne mbi importet dhe eksportet
dhe shpreh, nder te tjera, edhe ndikimin e mjedisit te jashtem ne kerkesen
agregate te nje vendi.
Duke patur parasysh sjelljen e konsumit real ndaj ndryshimit te nivelit
te cmimeve dhe duke shtuar ndaj kurbes se kerkeses per mallra konsumi
kerkesen per investime private, shpenzimet qeveritare dhe eksportin neto,
mund te ndertojme kurben e kerkeses agregate (AD), si ne Figurer' 14.1.
Per cdo nivel te dhene cmimesh, per shembull p*, ne boshtin
horizontal mund te lexojme perkatesisht nivelin e konsumit, te investimeve, te
shpenzimeve qeveritare dhe me ne fund, te kerkeses agregate. Ndryshimi i
nivelit agregat te cmimeve do te shkaktonte levizje sipas kurbes AD, ndersa
ndryshimi i secilit prej faktoreve te tjere qe ndikojne ne shpenzimet agregate te
planifikuara, pra ne kerkesen agregate, do. te shkaktonte zhvendosjen e kurbes
AD perkatesisht djathtas apo majtas.
Kur keta faktore jane autonome, domethene te pavarur nga te ardhurat
(GDP), zhvendosja e AD do te jete paralele, ndryshe zhvendosja do te jete me
nje fare kendi. Falctoret autonome njihen ndryshe si faktore ekzogjene, pra qe
268 HYRJE NE EKONOMI

percaktohen jashte modelit qe shqyrtohet, ndersa faktoret jo autonome, ose te

induktuar, njihen ndryshe si faktore endogjene, pra qe percaktohen ne vete
modelin e dhene, qe per rastin tone do te thote se varen nga te ardhurat. Duhet
te mbajme parasysh qe te gjithe komponentet e AD pjeserisht mund te
trajtohen si faktore autonome dhe pjeserisht si faktore te induktuar.

Figura 14.1: Ndertimi i kurbes AD si shume e komponenteve te saj

cmimi

P*
AD

Q* Sasia

Le te diskutojme fillimisht efektin e nje ndryshimi ne nivelin e

cmimeve, ne sasine e kerkuar te GDP. Sikurse duket nga Figura 14.1, lidhja
midis nivelit agregat te cmimeve dhe GDP real te kerkuar eshte negative;
kurba AD priret poshte-djathtas. Kjo do te thote se, kur niveli i te ardhurave
eshte i dhene, njerezit do te blejne me shume mallra e sherbime ne qofte se
niveli mesatar i cmimeve eshte me i ulet dhe e kunderta.
Cilet jane faktoret qe percaktojne kete sjellje te kurbes AD?
Kur eshte fjala per nje mall te vecante, me supozimin qe ai eshte nje e
mire e zakonshme, ne qofte se cmimi i tij rritet, njerzit do to drejtojne kerkesen
e tyre te mallra ze vendesues te tij. Kerkesa per mallin ne fjale do te bjere,
pikerisht per shkak te efektit te zevendesimit. Po kur fjala eshte per teresine e
te gjithe mallrave, pra per rritjen e nivelit te pergjithshem te cmimeve, a ka
vend te flasim per efekt zevendesimi? Natyrisht qe nuk mund te flitet per nje
efekt te Lille, ne kuptimin qe e kemi perdorur kete term. Megjithate, ne nje'fare
kuptimi, perseri mund te mendojme per nje lloj "efekti zevenclesimi". 'Njerzit
mund "te zevendesojne" nje sasi mallrash dhe sherbimesh qe perbejne GDP
real,
 EKUILIBRI MAKROEKONOMIK 269

• me nje sasi parash apo aktivesh financiare, ose

• me nje sasi mallrash apo sherbimesh ne te ardhmen, ose
• me nje sasi mallrash dhe sherbimesh te prodhuara ne vendet e tjera.
Po i shohim me n-adhe te tri Ica() efekte, te quajtur perkatesisht efekti i
bilanceve reale, efekti i normave te interesit dhe efekti i tregtise se jashtme.
1. Efekti i bilanceve reale. Me siper, kur ndertuam kurben e kerkeses
agregate, supozuam nje lidhje negative midis konsumit dhe nivelit te cmimeve.
Kau do te perpiqemi to shpjegojme kete lidhje te supozuar. Vlera reale e
parase matet me sasine e mallrave dhe sherbimeve qe mund te blihen me to.
Nje pj ese to pasurisd . tyre drejtperdreit ne para, ose ne
forme aktivesh financiare, pra te konvertueshme ne para.
Kur ulen cmimet, vlera reale e "bilanceve monetare" te mbajtura nga
popullsia rritet. Me parate mund te blihen me shume mallra. Konsumatoret
behen "me te pasur". Pra, nga njera ane, me te njejten sasi parash, mund te
blejne me shume mallra. Nga ana tjeter, ata mund te "zevendesojne" parate e
kursyera me mallra dhe sherbime. Domethene, mund te pakesojne bilancet e
tyre monetare dhe te shtojne shpenzimet monetare per mallra e sherbime,
sepse vlera reale e kursimeve eshte rritur. Renia e nivelit te cmimeve, per te
dyja keto aresye, do te shoqerohet me rritjen e kerkeses per mallra dhe
sherbime. Ritja e nivelit te cmimeve do te kishte efekt te kundert. Kurba e
kerkeses agregate do te priret poshte-djathtas.
2. Efekti i normave te interesit. Kur ngrihet niveli i cmimeve, ulet
sasia e bilanceve reale monetare, pra konsumatore t do te kene nevoje per me
shume para, per te blere mallrat dhe sherbimet qe deshirojne. Edhe firmat e
biznesit do te kene nevoje per me shume para per te paguar punonjesit e tyre
dhe per te blere faktoret e tjere te prodhimit. Duke e supozuar te dhene oferten
e parase, rritja e kerkeses per para do te ngreje normen e interesit. Pra, ngritja
e nivelit te cmimeve kushtezon ngritjen e normes se interesit. Por ngritja e
normes se interesit do te kete ndikim negativ ne shpenzimet per blerjen e nje
vargu mallrash dhe sherbimesh. Para se gjithash, ngritja e normes se interesit
do te dekurajoje shpenzimet per investime. Do te dekurajohen gjithashtu
shpenzimet per blerjen e mallrave te konsumit afatgjate. Njerzit do te shtyjne
kerkesen e tyre per te ardhmen. Kerkesa agregate do te ulet.
Ulja e nivelit te cmimit do te kishte efekt te kundert, pra do te ulte
normen e interesit, perderisa do te pakesonte kerkesen per para. Kur norma e
interesit ulet, konsumatoret dhe firmat e biznesit jane me te nxitura per te blere
mallra me para te marra hua. Njerzit kryejne tani shpenzime te planifikuara
270 HYRJE NE EKONOMI

per te ardhmen. Ne kete rast kerkesa agregate do te ngrihet. Kurba AD do te

priret negativisht.
3. Efekti i tregtise se jashtme. Nje nga komponentet e AD eshte
eksporti neto. Volumet e eksporteve dhe importeve varen, midis te tjerash, nga
niveli relativ i cmimeve. Per shembull, ne qofte se niveli i gmimeve ne vendin
tone ngrihet ne krahasim me vendet e tjera, bleresit shqiptare do te blejne me
shame mallra te importuara ne kurriz te mallrave shqiptare. Me pak mallra
shqiptare do te blejne edhe te huajt. Ndersa importet rriten, eksportet
pakesohen. Kerkesa agregate do te zvogelohet. Kurba e kerkeses agregate,
edhe per kete arsye, do te priret poshte-djathtas.
Le te analizojme tani shkurtimisht ndryshimet ne kerkesen agregate,
pra zhvendosjet e kurbes AD. Figura 14.2 pasqyron rastin e zhvendosjes se
kurbes AD djathtas per shkak te rritjes se konsumit autonom, ndersa niveli i
gmimeve mbetet i pandryshuar. Rritja e konsumit autonom lidhet drejtperdrejt
me rritjen e popullsise.

Figura 14.2: Zhvendosja e kurbes AD

P1

AD2( + I + G + Nx)

ADi(Ci + I + G +Nx)

Q2 GDP real

Nuk eshte veshtire te kuptohet se ne zhvendosjen djathtas te kurbes

AD mund te ndikojne edhe rritja e investimeve autonome, shpenzimeve
qeveritare, eksporteve neto, inflacionit te pritur, fitimeve te pritura, ofertes
monetare si dhe ulja e normave te interesit, vleres se valutes vendase, taksave
 EKUILIBRI MAKROEKONOMIK 271

dhe pagesave transferuese, etj. Veprimi i faktoreve te mesiperm ne kahje te

kundert do te shkaktonte zhvendosjen majtas te kurbes AD.
Teoria e kerkeses agregate konsiderohet shume e rendesishme per
analizen e rritjes ekonomike. Lidhur me sjelljen e kurbes AD, mendimet e
ekonomisteve pajtohen. Megjithate, persa i perket rout te faktoreve te
ndryshem ne percaktimin e kerkeses agregate, ata nuk kane te njejtin mendim.
Monetaristet, si faktor kryesor te vleres totale monetare te
shpenzimeve, pra edhe te kerkeses agregate, konsiderojne oferten monetare.
Ata, te pakten nje krah i tyre, konsiderojne si mjet kryesor te menaxhimit te
kerkeses agregate pikerisht manipulimin me oferten monetare.
Te tjere ekonomiste rolin kryesor ua japin rrymave te pavarura te
shpenzimeve, si shpenzimet qeveritare, investimet dhe eksportet. Si mjet
kryesor te menaxhimit te kerkeses agregate ata konsiderojne pikerisht
manipulimin me rrymat e pavarura te shpenzimeve.
Sot, shumica e ekonomisteve mbajne nje qendrim eklektik. Ata
pranojne se kerkesa agregate ndikohet nga shume faktore dhe se ne periudha te
ndryshme percaktues behen faktore te ndryshem. Per shembull, per SHBA
gjate Luftes se Dyte Boterore apo gjate luftrave te Korese dhe Vietnamit,
faktor percaktues i kerkeses kane gene shpenzimet e medha qeveritare, pra
politika fiskale. Ndersa gjate periudhes 1979-1982 ishte politika monetare qe
luajti nje rol dominues ne ekonomine amerikane.

II. Oferta agregate dhe faktoret percaktues te saj

Sikurse kemi \tile ne dukje, oferta agregate i referohet vellimit total te

produktit qd prodhuesit jane te gatshem dhe ne gjendje te ofrojne ne treg me
nivele te ndryshme cmimesh, ne nje periudhe te dhene kohe. Ne studimin e
ofertes agregate eshte e rendesishme te dallojme periudhat afatshkurtera nga
periudhat afatgjata.
Periudhe afatshkurter ne kuptimin makroekonomik eshte ajo
periudhe, gjate se ciles, me ndryshimin e kerkeses apo te ofertes, ndryshojne
cmimet e mallrave dhe sherbimeve, por jo pagat.
Periudhe afatgj ate ne kuptimin makroekonomik eshte nje periudhe
kohe e mjaftueshme qe si cmimet ashtu edhe pagat te pershtaten ndaj cdo
ndryshimi ne kerkese apo oferte, keshtu qe kerkesa dhe oferta barazohen ne te
jitha tregjet, si ne ato te produkteve ashtu edhe ne ato te punes.
272 HYRJE Ni EKONOM1

2.1 Oferta agregate ne periudha afatshkurte ra

Funksioni afatshkurtdr i ofertes agregate shpreh lidhjen midis sasise

agregate to mallrave dhe shdrbimeve perfundirntare (GDP real) dhe nivelit to
cmimeve, duke i mbajtur faktoret e tjere te pandryshuar.
Shumica e ekonomisteve mendojnd se kurba e ofertes agregate
afatshIcurter priret pozitivisht, pra pasqyron nje lidhje pozitive midis GDP real dhe
nivelit agregat to cmimeve (Figura 14.3). Argumentet qe jepen per ketd jane:

Figura 14.3: Ligji i ofertes agregate

AS

0
GDP real

Se pad, gnimet me td larta ofrojne nxitje me te medha tek prodhuesit per

rritjen e prodhimit. Eshte e qarte se rritja e cmimit, ne kushtet kur kostoja e
produktit supozohet konstante, do te thote rritje e fitimit te prodhuesit. Prodhuesit
jane te nxitur te shtojne prodhirnin. Kurba e kerkeses agregate do to priret
pozitivisht.
Se dyti, prirja per lart e kurbes se. ofertes agregate mund to shpjegohet
edhe duke inane si piknisje rritjen e nivelit to prodhirnit. Rritja e nivelit te
prodhimit do te kerkonte qe prodhuesit te perdomin me shume burime.
Njekohesisht, atyre do t'u duhej qe pajisjet ekzistuese pdrdornin me
intensivisht. Kjo tendosje me e madhe e kapaciteteve prodhuese do td.
 EKUILIBRI MAKROEKONOMIK 273

pasqyrohej ne rritjen e kostove te prodhimit. Ne keto kushte prodhuesi, per te

ruajtur nivelet e .-neparshme te fitimeve, do te ngrinte crnimet.
Megjithate , analiza e mesiperme lidhur me sjelljen e kurbes AS eshte
teper abstarkte. Qe analiza te behet me e plote dhe me konkrete, eshte e
nevojshme qe ne te te perfshihen dy faktore te tjere, produkti potencial dhe
sj ellj a page-cmim.
Produkti potencial. Sjellja e kurbes se ofertes agregate ndikohet nga
kapaciteti prodhues i ekonomise, pra nga produkti potencial. Kurba vertikale e
produktit potencial e detyron kurben e ofertes agregate te behet pothuajse
vertikale, kur GDP real aktual i afrohet produktit potencial. Nga ana tjeter,
rritja e produktit potencial e zhvendos djathtas kurben e ofertes agregate.
Sjellja page-cmim. Analiza e sjelljes page-cmim, ose me sakte kosto-
cmim, eshte vecanerisht e rendesishme per te kuptuar sjelljen e kurbes AS ne
periudha afatshkurtera. Kjo analize do te na lejoje te kuptojme pse ne pjese te
ndryshme te saj, kurba AS ka sjellje te ndryshme. Mbizoteron mendimi se per
nga menyra e sjelljes, kurba AS perbehet nga tre pjese, sikurse ilustrohet ne
Figuren 14.4.

Figura 14.4: Sjellja e kurbes AS ne periudha afatshkurtra

AS
P
Pjesa
klasike

Pjesa e
Pjesa kejnsiane ndermjetme

0 Qp GDP real

Ne pjesen e pare ajo eshte pothuajse horizontale, pra pothuajse

plotesisht elastike. Pjesa horizontale e kurbes AS nenkupton qe ekonomia
eshte ne recesion ose depresion dhe ka nje shkalle relativisht te larte
mosperdorimi te kapaciteteve prodhuese, pra dhe papunesi te larte. Perderisa
274 HYRJE NE EKONOMI

ka kapacitete te lira, prodhuesit mund te rrisin prodhimin qofte edhe me rritje

te vogla ose edhe pa ndryshuar niveli i cmimeve. Ata mund te gjejne punetore
dhe faktore te tjere prodhimi me mime te cjendrueshme dhe kostot e
prodhimit nuk do te rriten me rritjen e prodhimit, pra nuk do te kete arsye per
rritjen e cmimeve ose do te ndodhe vetem nje rritje e vogel e tyre. Pervec
ekzistence s se kapaciteteve te paperdorura, ne mosrritjen e kostove ndersa
rritet prodhimi, ndikon edhe fakti qe ne periudha afatshkurtra pagat dhe disa
elemente te tjere te kostos jane relativisht te pandryshueshem.
Ngurtesimi i pagave ne periudha afatshkurtra shpjegohet me
perhapjen relativisht te gjere te kontratave te punes. Ne SHBA pershembull,
pothuajse 1/2 e punetoreve te degeve perpunuese te ekonomise perfshihen ne
keto kontrata, te cilat zgjasin zakonisht tre vjet, dhe kane si element te
specifikuar edhe pagen ne dollar&
Ka edhe disa elemente te tjere te kostos qe jane te ngurtesuar ne
periudha afatshkurtera. Qirate e ndertesave apo te objekteve te tjera prodhuese
gjithashtu percaktohen ne kontratat perkatese. cmimet e disa mallrave, qe
sherbejne si inpute ne aktivitete te ndryslune ekonomike, si energjia elektrike,
gazi natyror, uji, sherbimi telefonik, etj., shpesh jane te kontrolluara dhe
fiksohen per nje kohe nga qeveria.
Ne pjesen e trete te saj kurba AS eshte pothuajse plotesisht inelastike.
Pjesa vertikale e kurbes nenkupton qe ekonomia ka arritur produktin potencial.
Ndryshe do te thoshim se ekonomia eshte ne kufirin e mundesive te
prodhimit. Ne qofte se leme menjane nje fare papercaktueshmerie te konceptit
te produktit potencial, qe lidhet gjithashtu me nje fare papercaktueshmerie te
punezenies se plote, ne periudha afatshkurtra nuk eshte e mundur asnje rritje e
metejshme e produktit real me nje perdorim normal te faktoreve te prodhimit.
Ne kushtet e punezenies se plote, firmat individuale do te perpiqen te
zgjerojne prodhimin ne kurriz te firmave te tjera, duke terhequr prej tyre
burimet. Si rezultat i ketij procesi, do te rriten cmimet e burimeve (kostot) si
dhe cmimet e produkteve, por jo produkti real.
Midis ketyre dy pjeseve, ndodhet pjesa e ndermjetme e kurbes AS.
Kjo pjese ka nje prirje pozitive, qe tregon se rritja e produktit real shoqdrohet
me ngritjen e nivelit te cmimeve. Ndodh keshtu sepse ekonomia perbehet nga
nje numer i madh sektoresh dhe degesh dhe ndersa disa prej tyre jane ne
zgjerim, disa te tjere kane arritur kufijte e kapaciteteve te tyre. cdo zgjerim
prodhimi per keta te fundit do te shocierohej me rritjen e kostos, pra edhe me
rritjen e cmimeve.
 EKUILIBRI MAKROEKONOMIK 275

Sjellja e kurbes AS ne periudha afatshkurtera eshte objekt

diskutimesh e kundershtimesh midis shkollave te ndryshme ekonomike.
Klasiket mbeshtetin idene se kurba AS eshte e prirur vertikalisht lart. Kjo
pikepamje e tyre mbeshtetet ne pohimet klasike se ekonomia e nje vendi
funksionon gjithmone ne kushtet e punezenies se plote dhe se pagat (kostot)
dhe cmimet jane fleksibile edhe ne periudha afatshkurtra.
Kejnsianistet, nga ana tjeter, mbeshtetur ne supozimet e gjendjes
recesioniste te ekonomike dhe te ngurtesise se pagave, argumentojne. se kurba
e ofertes agregate eshte horizontale ne periudha afatshlcurtera. Eshte kjo
arsyeja qe pjesa horizontale e kurbes AS quhet ndryshe pjesa kejnsiane, ndersa
ajo vertikale quhet pjesa klasike.

2.2 Oferta agregate ne periudha afatgjata

Ne periudha afatgjata ekonomistet mendojne se kurba AS priret vertikalisht

lart (Figura 14.5) per dy arsye:

Figura:14.5: Sjellja e kurbes AS ne periudha afatgjata

P AS

0
Qp GDP real

Se pant, ne periudha afatgjata produkti aktual perputhet me ate

potencial, per kete arsye perpjekjet e firmave individuale per rritjen e
prodhimit do te conin jo ne rritjen e produktit total, por ne rritjen e cmimeve.
Se dyti, ne periudha afatgjata te gjitha cmimet dhe kostot, perfshire
pagat, behen fleksibile. Ne keto kushte, dobesohen stimujt per rritjen e
276 HYRJE NE EKONOMI

prodhimit, perderisa, duke i supozuar faktoret e tjere influencues te

pandryshuar, rritja e cmimeve do te shocierohet me rritjen e kostove.
Perderisa kurba AS shpreh lidhjen midis GDP real dhe nivelit agregat
te cmimeve, ndryshimi i cmimeve do te shkaktoje levizjen sipas kurbes AS.
Nderkaq, nje varg faktoresh te tjere kushtezojne zhvendosjen e kurbes AS. Po
permendim disa prej tyre:

2.3. Ndryshimet ne oferte ne periudha afatshkurtera

Tarifa e pagave perben faktorin kryesor qe percakton kurben AS,

perderisa pagat perbejne zakonisht zerin kryesor te kostos per nje firms.
Tarifat me te larta te pagave nenkuptojne kosto me te larta dhe, me mime te
pandryshuara edhe fitime me te vogla, domethene edhe dobesim te stimujve
per te prodhuar. Pra, rritja e nivelit te pagave e zhvendos kurben AS majtas,
sic tregohet ne Figuren 14.6. Ulja e pagave do te kishte efekt te kundert.

Figura 14.6: Zhvendosj a e kurbes AS

AS'
P
AS
AS"

)
z , -I
z I/ I
I I
0
Q' Q* Q" GDP real

cmimet e inputeve materials kane mbi kurben AS te njejtin ndikim si

dhe pagat. Rritja e cmimeve te inputeve materials e zhvendos kurben AS
majtas.
Produktiviteti (sasia e produktit per njesi te inputit te ndryshueshem
gjate nje periudhe to dhene kohe) eshte nje faktor tjeter i rendesishem qe
ndikon ne AS. Rritja e produktivitetit, te themi te punes, e zhvendos kurben
 EKUILIBRI MAKROEKONOMIK 277

AS djathtas, perderisa ajo eshte e njevlereshme me uljen e kostove per njesi te

produktit.
Goditjet e ofertes, me te cilat kuptojme ndryshime te medha per
shkaqe natyrore apo insitucionale ne anen e ofertes, mund te luajne rol te
rendesishem ne oferten agregate. Goditjet e ofertes mund te jene negative (si
moti i keq, etj.), qe e zhvendosin kurben AS majtas ose pozitive (si zbulimi i
nje fushe te madhe naftembajtese, etj.), qe e zhvendosin kurben AS djathtas.
Pritjet lidhur me inflacionin kushtezojne drejtperdrejt kohen e
kerkimit te nje vendi pune per te papunet, pra edhe nivelin e papunesise,
domethene edhe te punezenies ne cdo kohe te dhene. Nje inflacion me i larte i
pritur do te rriste papunesine, pra do te zhvendoste kurben e ofertes agregate
majtas.

III. Ekuilibri makroekonomik. Modeli klasik dhe ai kejnsian

Ekuilibri makroekonomik arrihet atehere kur oferta agregate barazohet

me kerkesen agregate, domethene kur sasia e produktit total real qe jane te
gatshem te ofrojne shitesit me nje nivel te dhene cmimesh, eshte e barabarte
me sasine e produktit total real cie jane te gatshem te blejne konsumatoret,
firmat e biznesit, qeveria apo te huajt me kete nivel cmimesh. Grafikisht
ekuilibri makroekonomik jepet nga pika e prerjes se kurbes AD me kurben AS
(Figura 14.7).

Figura 14.7: Ekuilibri makroekonomik

AS

P1

P*

DI Q* S1 GDP real
278 HYRJE NE EKONOMI

Pika E eshte pike e ekuilibrit. Duke gene pike e kurbes AD, pika E
tregon se njerezit jane te gatshem dhe ne gjendje te blejne sasine Q*me nivelin
P* te cmimeve. Si pike e kurbes AS, ajo tregon gjithashtu se shitesit jane te
gatshem to ofrojne sasine Q* ne nivelin P* te cmimeve. Pra, si pike e
perbashket e AD dhe AS, pika E tregon se me nivelin P* te cmimeve, sasia e
produktit total qe kerkojne bleresit eshte e barabarte me sasine e produktit total
qe ofrojne shitesit.
Ekuilibri i arritur ne piken E eshte ekuiliber i vetem dhe i
qendrueshem. Kjo do te thote se ne piken E nuk ka asnje aresye qe te
ndryshoje niveli i prodhimit apo i cmimeve. Cdo kombinim tjeter i prodhimit
dhe nivelit te cmimeve shpreh gjendje disekuilibri dhe eshte i pagendrueshem.
Vete sistemi do te gjeneroje forca te tilla ekonomike qe do to rikthejne ate
ekuiliber.
Le te supozojme se niveli i cmimeve eshte P1. Me kete nivel cmimesh,
blere sit do te deshironin te blinin vetem sasine D1, ndersa shite sit do te
deshironin te shisnin sasine Si. Sasia agregate e ofruar (SI ) e kalon sasine
agregate te kerkuar (D1). Pra, me nivelin P1 te cmimeve do te kemi nje oferte te
tepert (S1-D1). Per shitjen e kesaj sasie mallrash, prodhuesit jane te detyruar qe
to ulin cmimet. Krahas uljes se cmimeve, prodhuesit do te ulin edhe sasine e
mallrave te derguara ne treg. Nderkaq, me uljen e cmimeve do te ngrihet sasia
qe kerkojne te blejne konsumatoret. Ky proges pershtatjeje nga te dy krahet do
te vazhdoje derisa sasite e kerkuara dhe te ofruara te barazohen ne piken E, me.
nivelin P* te cmimeve.
Shtrohet pyetja: a eshte i pajtueshem ekuilibri makroekonomik me
objektivat makroekonomike te punezenies se plote dhe stabilitetit te cmimeve?
Jo patjeter. Jo medoemos sasia e ekuilibrit e produktit total eshte e barabarte
me produktin potencial. Diferenca midis produktit aktual te ekuilibrit dhe
produktit potencial, sikurse e dime, perben hendekun e prodhimit, i cili eshte
recesionist kur kjo diference eshte negative ose ekspansionist kur kjo diference
eshte pozitive. Edhe niveli i ekuilibrit i cmimeve mund te ndryshoje nga niveli
i deshiruar i tyre, duke deshmuar per gjendje inflacioniste ose deflacioniste.
Situatat e papunesise se larte ose inflacionit te larte ne kushtet e
ekuilibrit makroekomomik njihen si "deshtime makroekonomike te tregut".
Pra, megjithese mund te rikthejne sistemin ne ekuiliber, forcat ekonomike te
tregut mund te mos sigurojne punezenie te plote dhe nivelin e deshiruar te
cmimeve ne periudha afatshkurtra. Nga ana tjeter, cjendrueshmeria e ekuilibrit
makroekonomik ka vetem kuptim relativ. Eshte e qarte se ne qofte se ndryshon
kerkesa apo oferta agregate, domethene ne qofte se zhvendosen kurbat
 EKUILIBRI MAKROEKONOMIK 279

perkatese, pika e ekuilibrit do te ndryshoje, do te ndryshoje edhe produkti total

i ekuilibrit dhe niveli i ekuilibrit i cmimeve, edhe pse produkti potencial mund
te mos kete ndryshuar.
Le te japim tani nje pamje te pergjitheshme te dy modeleve kryesore
makroekonomike te ekuilibrit, modelit klasik dhe atij kejnsian.

Modeli klasik
Pikepamja makroekonomike klasike ilustrohet ne Figuren 14.8. Ne
grafik kurba AD eshte e prirur poshte-djathtas dhe kurba AS, ge perputhet me
lcurben e produktit potencial, eshte e prirur vertikalisht lart. Supozojme nje
rerne • to kerkeses agregate, pershembull, per shkak te renies se shpenzimeve
per investime. Kurba AD do te zhvendoset majtas ne AD'. Fillimisht, me
nivelin P te cmimeve, shpenzimet totale bien nga A ne B dhe prodhimi tenton
te ulet.
Por kjo ndodh vetem per nje periudhe shume te shkurter kohe. Oferta
e tepert qe pason paksimin e kerkeses do te kushtezoje uljen e nivelit te
cmimeve nga P* ne P'. Shunt shpejt do te ndodhe pershtatja page-cmim;
ndersa bie niveli i cmimeve, blend edhe pagat, duke nxitur prodhuesit per
rritjen. e prodhimit. Ekuilibri rivendoset ne piker' C ku, per shkak te uljes se
nivelit te pagave, garantohet punezenia e plote. Ne kete menyre, ne kete model
perjashtohet papunesia e detyruar.

Figura 14.8: Modeli makroekonomik klasik

P
AS

\ B
P*
AD
P'
_ AD'

0
Q = Q' = Q* GDP real
280 HYRJE NE EKONOMI

Ne modelin klasik, renia e kerkeses agregate shkakton uljen e nivelit

te cmimeve, por nuk ndikon aspak ne nivelin e prodhimit dhe te punezenies.
Nga ky model rrjedhin dy perfundime te rendesishme politike.
Se pani, prodhimi aktual perputhet gjithmone me prodhimin potencial.
Ne keto kushte nuk eshte i mundur asnje shperdorim makroekonomik i
burimeve, domethene as papunesia e detyruar.
Se dyti, politika makroekonomike nuk mund te ndikoje ne nivelin e
prodhimit apo te papunesise. cdo perpjekje per te ndikuar ne variablat e
mesiperm, do te reflektohej vetem ne ndryshimin e nivelit te cmimeve.
Kundershtaret e modelit klasik shprehin skepticizem te thelle sidomos
per mundesine e pershtatjes se shpejte page-cmim dhe te ruajtjes automatike te
punezenies se plot&

Modeli kejnsian
Kejnsianizmi lindi ne kushtet e gjendjes se krijuar pas Depresionit te
Madh, dukurite e te cilit nuk mund te shpjegoheshin me modelin klasik. Ne
kundershtim me klasiket (neoklasiket), Kejnsi argumentonte se cmimet dhe
pagat ne periudha afatshkurtra jane te ngurtesuara dhe per kete arsye, kurba
AS priret lehtesisht per lart-djathtas ose eshte horizontale, per sa kohe cid
produkti aktual eshte me i vogel se ai potencial. Pikepamja kejnsiane
pasqyrohet ne Figuren 14.9. Kur kerkesa agregate nitet nga AD ne AD', niveli
i produktit real rritet nga Q ne Qi, duke u shocieruar me nje rritje modeste te
Figura 14.9: Modeli kejnsian
 EKUILIBRI MAKROEKONOMEIK 281

cmimeve. Nga modeli kejnsian njedhin gjithashtu dy perfundime is rendesishme

politike:
Se pari, nje ekonomi modeme mund is jets ne elcuiliber ne kushtet e
perdorimit jo to plote to te burimeve; madje edhe me papunesi masive.
Se dyti, qeveria, permes politikave monetare apo fiskale, mund te
stimuloje rikthimin e ekonomise ne punezenie te larte. Per shembull sikurse
ilustrohet ne Figuren 14.9, qeveria round te stimuloje kalimin e ekonomise nga
pika Ane piken B te ekuilibrit, pra edhe rritjen e prodhimit nga Q ne Q'.
Pra, kemi dy qendrime' te ndryshme teorike, per rrjedhoje edhe politike.
Qendrimi klasik shpreh dyshim lidhur me nevojen dhe efektivitetin e
nderhyrjes se qeverise per te stabilizuar ciklin e biznesit. Sipas klasikeve (dhe
neoldasikeve), politika qeveritare e rritjes se AD con jo ne rritjen e prodhirnit, por
..ne rritjen e cmirreve, pra to inflacionit.
Qendrimi kejnsian bazohet ne besimin se ne varesi nga faza e ciklit ne te
cilin ndodhet ekonomia, qeveria mund dhe duhet te nderhyje, duke ndikuar ne
rritjen e prodhimit ne kushtet e nje aktiviteti te dobet ekonomik, apo ne uljen e tij
ne periudhat ekspansioniste, me inflacion kercenues.

Pyetje pr diskutim

1.Ne cfare kuptimi themi se edhe ne makroekonomi ashte efekti i ze vendesimit ai

qe percakton sjelljen negative te kurbes se kerkeses?
2. Cilet jane faktoret percaktues te prirjes pozitive te kurbes se ofertes?. cfare
argumentesh sjellin perkrahesit e pikpamjes kejnsiane (neokejnsiane) to nje kurbe
oferte pothuajse horizontale ne periudha afatshkurtera? Cilat jane argument&
klasike (neoklasike) te inelasticitetit pothuajse te plote te kurbes se ofertes agregate
edhe ne periudha afatshkurtera? Si shpjegohet e ashtuquajtura pjese e ndermjetme
e kurbes se ofertes agregate?
3. Cilet jane faktoret qe ndikojne ne zhvendosjet e kurbes se kerkeses agregate? Po
faktoret qd ndikojne ne zhvendosjet e kurbes se ofertes agregate?
4. Ne pamjet e tyre ekstreme, nga dallon qendrimi kejnsian nga ai ldasik lidhur me
ekuilibrin makroekonomik? c'mund te themi lidhur me pershtatshmerind e ketyre
dy modeleve ndaj realitetit ekonomik?
5. A mund te analizoni, ne vija te pergjithshme, zhvillinet makroekonomike te
vendit tone gjate viteve te fundit, duke perdorur instrumentet e kerkeses agregate
dhe te ofertes agregate?
 KREU XV

KONSUMI DHE INVESTIMET

Konsumi perben elementin me me peshe te kerkeses agregate, ndersa

investimet elementin me te ndryshueshem, duke ndikuar te dy ne menyre
percaktuese si ne permasat, ashtu edhe ne sjelljen e saj. Eshte kjo arsyeja qe
ky kre u kushtohet posacerisht ketyre dy elementeve, duke synuar ne analizen
e faktoreve kryesore qe ndikojne ne to.

I. Konsumi dhe kursimi. Te ardhurat e disponueshme dhe

funksioni i konsumit

Konsumi perfaqeson shpenzimet e konsumatoreve private per mallra

konsumi, pra per mallra qe perdoren per te nxjent dobi ne periudhen korrente.
Pjesa e pashpenzuar per konsum korrent e te ardhurave te disponueshme
perfaqeson kursimin. Pra YD = C + S.
Per mallrat e konsumit afatgjate, si automobilet apo makinat larese,
perkufizimi i mesiperm i konsumit paraqitet disi i ngushte, perderisa prej tyre
nxirret dobi jo vetem ne periudhen korrente, por edhe ne periudhat e
ardheshme, duke u dhene shpenzimeve per blerjen e ketyre mallrave edhe yeti
te investimeve. Sidoqofte, ne analizen e metejshme do te abstragojme nga ky
nderlikim, duke i konsideruar shpenzimet per mallra te perdorimit afatgjate
thjesht si shpenzime konsumi.
Per cdo vend, konsumi eshte komponenti me i madh i GDP. Ne vendet
e industrializuara pesha e tij ne GDP arrin ne mbi 65%. Statistikat tregojne se
familjet e varfera shpenzojne pjesen me te madhe te te ardhurave te tyre per te
mira me rendesi jetike, si ushqim dhe strehim. Me rritjen e te ardhurave,
 KONSUMI DBE INVESTIMET 283

ushqimi permiresohet, por pesha specifike e tij ne te ardhurat pakesohet.

Shpenzimet per veshje, argetim dhe automobile rriten me se proporcionalisht
me rritjen e te ardhurave, deri sa te ardhurat te arrijne nivele te larta. Ndersa
shpenzimet per sende luksi rriten ne nje perpjestim edhe me te madh.
Statistikat gjithashtu provojne se me rritjen e te ardhurave, rritjen me
te shpejte e peson kursimi, qe konsiderohet si e mire luksi ne shkalle siperore.
Pra, te pasurit kursejne me shume se te varferit jo vetem ne terma absolute, por
edhe ne krahasim me te ardhurat e tyre. Nga kjo analize e shIcurter mund te
nxirret pe rfundimi se si konsumi ashtu edhe kursimi varen nga te ardhurat,
jane funksion i te ardhurave. Pra, faktori i pare percaktues i konsumit dhe
kursimit jane te ardhurat e disponueshme. Kjo varesi eshte analizuar gjeresisht
nga Kejnsi dhe njihet ndryshe si hipoteza e "te ardhurave absolute".

Tabela 15.1.Te ardhurat e dis onueshme, konsumi, kursimi.

Te ardhurat e Konsumi (milione leke) Kursimi
disponueshme (milione (milione leke)
leke)

250 210 40
200 170 30
150 130 20
100 90 10
50 50 0
0 10 -10

Tabela 15.1 shpreh funksionin linear te konsumit dhe ate te kursimit.

Grafikisht funksionet e mesiperme paraqiten ne Figurer' 15.1.
Si kurba e konsumit ashtu edhe kurba e kursimit shprehin lidhjen
pozitive midis te ardhurave te disponueshme dhe perkatesisht konsumit dhe
kursimit. Komplementariteti i konsumit dhe kursimit ne grafik mund te
shprehet me ane te vijes 45°. Pra, ne mungese te kurbes se kursimit, vlera e
ketij te fundit per cdo vlere te dhene te konsumit, mund te gjendej si diference
midis vleres se pikes perkatese te vijes 45° dhe kesaj vlere te dhene te
konsumit. Kuptohet qe per pikat e kurbes se konsumit qe ndodhen mbi vijen
45°, vlerat pergjegjese te kursimit do te jene negative. Per pikat qe gjenden nen
vijen 45° vlerat pergjegjese te kursimit do te jene pozitive. Ndersa ne
pikeprerjen e lcurb6s se konsumit me vijen 45° (pika A), vlera pergjegjese e
kursimit do te jete zero, perderisa te gjitha pikat e vijes 45° jane te
284 HYRJE Ni EKONOMI

baraziarguara nga boshtet, pra per cdo pike te saj te ardhurat e disponueshme
jane te barabarta me konsumin.

Figura 15.1. Kurba e konsumit dhe kurba e kursimit

450
C, S
(milione le e)

210
MPC = 4/5
170
130
90
50
MPS = 1/5
0
50 100 150 200 250 Te ardhurat e disponueshr

Pjerresia e lcurbes se konsumit shpreh shtesen e konsumit per cdo

njesi monetare shtese te te ardhurave te disponueshme. Ajo njihet ndryshe si
"prirja inanchinale per konsum" (MPC).
Pjerresia e kurbes se kursimit shpreh shtesen e kursimit per cdo njesi
monetare shtese te te ardhurave te disponueshme. Ajo njihet ndryshe si
"prirja marxhinale per kursim" (MPS).
Ne shembullin tone, funksioni i konsumit (pra edhe ai i kursimit)
eshte supozuar linear. Per kete arsye MPC (pra edhe MPS) do te jete
konstante. Brenda kornizes se hipotezes se "te ardhurave absolute" mund te
supozohen edhe kurba konsumi dhe kursimi te perkulura, ne menyre te tille qe
MPC te vije ne ulje dhe MPS te vije ne rritje, ndersa te ardhurat e
disponueshme rriten.
Perderisa C + S = YD, eshte e qarte qe MC + MS = MYD dhe MPC +
MPS = 1, (MYD = 1 njesi monetare), ku: MC = konsumi marxhinal, MS =
kursimi marxhinal, MYD = te ardhura te disponueshme marxhinale.
Per lcryerjen e studimeve statistikore lidhur me sjelljen e konsuniit dhe
te kursimit, pavaresisht nga menyra e perdorur, tregues te rendesishem jane
 KONSUMI DBE INVESTIMET 285

prirja mesatare per konsum (APC) dhe prirja mesatare per kursim (APS),
perderisa jane tregues te matshem drejtperdrejt. Prirja mesatare per konsum
del si raport midis konsumit total dhe te ardhurave te disponueshme totale
(C/YD). Eshte e pile se kur eshte e dhene kurba e konsumit, APC do te
ndryshoje me ndryshimin e YD. Ne Figuren 15.1, ne piken A, APC= 50/50 =
1, ndersa ne piken B, APC = 90/100 = 0.9, nderkohe qe MPC per cdo pike te
kurbes C eshte e barabarte me 4/5. Grafikisht APC jepet me ane te pjerresise
se rrezes se hequr nga origjina, qe e pret kurben e konsumit ne piken qe i
pergjigjet vleres se dhene te konsumit.

Figura 15.2: Funksione jo lineare te konsumit dhe te kursimit

C, S

Eshte e kuptueshme qe per funksione lineare, APC ulet me rritjen e te

ardhurave (rrezja perkatese eshte me e shtrire) dhe eshte me e madhe se MPC.
I njejti arsyetim behet edhe per APS. Algjebrikisht funksioni linear i
konsumit do te shprehej:
C = a + bYD,
ku konstantja a shpreh vleren e pikeprerjes se kurbes C me boshtin e konsumit,
ndersa koeficenti b eshte i barabarte me pjerresine e kurbes se konsumit, pra
me MPC. Ne shembullin tone (Tabela 15.1) do to kemi

C = 10 + 0.8 YD.
286 HYRJE NE EKONOMI

Perderisa S = YD - C, do te kemi

S = YD -a -bYD

pra,
S = -a + (1-b)YD

Ne shembullin tone do tekemi

S = -10 + 0.2YD

Figura 15.3: Prirja mesatare per konsum

0 M YD

Kur flasim per funksion konsumi, duhet te dallojme funksionin

individual nga ai kombetar, ne varesi nga fakti ne se mbajme parasysh
konsumin dhe te ardhurat e disponueshme individuale apo ato totale
kombetare.

II. Faktore te tjere percaktues te konsumit

Megjithese te ardhurat e disponueshme luajne nje rol kryesor ne

percaktimin e nivelit te konsumit, ato nuk jane i vetmi faktor percaktues.
Nje faktor tjeter influencues eshte pasuria, ndikimi i se ciles eshte
vecanerisht i rendesishem ne rastet kur ajo ndryshon shpejt dhe ne permasa te
 KONSUMI DHE INVESTIMET 287

medha. Per te kuptuar ndikimin e pasurise ne konsumin agregat do te ishte e

dobishme qe te mbanim parasysh analizen mikroekonomike te zgjedhjes se
konsumatorit individual midis konsumit prezent dhe atij te ardhshem.
Per thjeshtesi, supozojme vetem dy periudha kohe, periudhen prezente
t dhe periudhen e ardhshme t+1. Te ardhurat individuale ne periudhen prezente
jane Yt dhe ne periudhen e ardhshme Yt+1.
Ne Figuren 15.4, ne boshtin horizontal matet konsumi prezent, ndersa
ne boshtin vertikal konsumi i ardheshem. Pika A tregon nje mundesi konsumi
per konsumatorin tone: ai mund te konsumoje te gjitha te ardhurat prezente
(Yt) ne periudhen prezente dhe te gjitha te ardhurat e ardheshme (Yt+1) ne
periudhen e ardheshme. Pra pika A do te kete koordinatat Yt dhe

Figura 15.4: Konsumi, te ardhurat prezente dhe te ardhurat e ardhshme

Konsumi
i ardhshem

Yt-Fi+(l +i)Y

Y t+1

Yt Yt+[1/(1+1)]Yt+1 Konsumi
prezent

Mundesite e tjera te konsumit, te shprehura ne pikat e tjera te vijes

MN do te varen nga mundesia e konsumatorit per te marre ose dhene hua. Ne
njerin ekstrem, ne piken M, konsumatori do fi kursente te gjitha te ardhurat
prezente, duke mos konsumuar asgje ne periudhen prezente. Keshtu qe ne
periudhen e ardhshme, me supozimin e nje norme interesi te barabarte me i, si
per dhenie ashtu dhe per marrje huaje, konstimatori mund te shpenzoje

Yt+1+(l+i)Yt,

ku (1+i)Yt = vlera e ardheshme e te ardhurave prezente.

288 HYRJE NE EKONOMI

Por ne vend ge te kurseje, konsumatori mund to marre hua dhe te

shpenzoje ne periudhen korrente me shume se td ardhurat e tij korrente. Sasia
maksimale ge konsumatori mund te marre hua duke gene i sigurt ne
mundesine e kthimit te borxhit per llogari td to ardhurave to ardheshme Yt+1,
eshte vlera e pakesuar e te ardhurave td ardheshme (discounted future income),
e barabarte me Yt.,1/(1+i).
Pra, ne ekstremin tjeter, ne piken N, konsumatori do te konsumojd ne
periudhen korrente te ardhurat korrente plus vleren e pakesuar td te ardhurave
to ardhshme, domethene Yt + Yt+1/1+i.
Vija MAN eshte vija e buxhetit individual ge tregon te gjitha
kombinimet qe mund te arrije nje konsumator midis konsumit prezent dhe atij
to ardhshem, duke i pasur to dhena te ardhurat prezente, te ardhurat e
ardhshme dhe nonnen e interesit.
Zgjedhja e konsumatorit midis munddsive cid perfageson vija e
buxhetit do td varet nga preferencat e tij kohore lidhur me konsumin prezent
dhe ate te ardheshem, te cilat, ne nje masd te caktuar, varen nga fakti se sa i
duruar eshte ai. Preferencat e konsumatorit mund te ilustrohen me and te nje
bashkesie kurbash indiferece. Sikurse kemi mesuar nga pjesa e
milcroekonomise, ekuilibrin e vet konsumatori do to arrije ne piken tangenciale
te vijes se buxhetit me kurben me te larte te arritshme td indiferences, pra ne
piken W (Figura 15.5). Nje konsumator racional do te zgjedhe pikerisht piken
W.
Ne piken W individi eshte duke konsumuar Ct dhe duke kursyer Yt -
Ct ne .periudhen prezente. Ndryshimi i pasurise do te ndikonte ne te ardhurat
prezente ose td ardheshme, ose tek to dyja. Nje ndryshim i tille, duke i
supozuar faktoret e tjere td pandryshuar, do td shkaktonte zhvendosjen paralele
te vijes se buxhetit. Ne Figuren 15.5 eshte pikdrisht rritja e pasurisd qe ka
shkaktuar zhvendosjen djathtas te vijes se buxhetit, nga MN ne M'N'. Pika e re
e maksimizimit td mirgenies se konsumatorit do te jete pika V, te cues i
pergjigjet nje nivel me i larte i konsumit prezent, pikdrisht per shkak te rritjes
se pasurise.
Pasuria ne to dyja format e saj, si pasuri "humane" (aftesi per pund)
dhe "johumane" (obligacione, aksione, pasuri e paluajteshme, depozita
bankare, etj.) mund td shihet si burim i te ardhurave prezente ose td ardhshme.
Nga analiza e deritanishme mund te kuptohet se pjerresia e vijes se
buxhetit varet nga norma e interesit, e cila paragitet keshtu si nje faktor tjeter
ge ndikon te konsumi, perderisa influencon ne mundesite e huadhenies dhe
huamarrjes. Ne Figuren 15.5 ndikimi i normes se interesit paragitet nepermjet
 KONSUMI DHE INVESTIMET 289

rrotullimit te vijes se buxhetit MN rreth pikes A, se ciles i pergjigjet nje

konsum prezent i barabarte me te ardhurat prezente. Rritja e normes se
interesit do to bente me te pjerret vijen e buxhetit, duke shtuar konsumin
prezent ne dem te konsumit te ardhshem.

Figura 15.5: Konsumi dhe ndryshimi i pasurise

Konsumi
i ardhshem

Yt +1

O C, YE Konsumi prezent

Nga analizat teorike, por edhe nga vrojtimet empirike provohet se

konsumi varet edhe nga faktore te tjere, si pritjet per te ardhurat, cmimet,
taksat, etj. Sikurse del edhe nga analiza e mesiperme, konsumi nuk varet vetem
nga te ardhurat e disponueshme, por edhe nga prirja afatgjate e te ardhurave,
duke mane ne konsiderate edhe te ardhurat e shkuara dhe ato te ardheshme.
Nje nga teorite me te degjuara qe argumenton kete varesi eshte hipoteza e "te
ardhurave permanente" e ekonomistit te shquar amerikan, M. Friedman.
Konceptet haze me te cilat operon Friedman jane konsumi permanent, te
ardhurat permanente dhe te ardhurat tranzitore. Sipas hipotezes se te
ardhurave permanente, konsumi permanent (Cp) eshte proporcional me te
ardhurat permanente (Yp), pra Cp = kYp, ku k = MPC = APC. Konsumi
permanent dhe te ardhurat permanente perfaqesojne prirjet afatgjata
perkatesisht te konsumit dhe te te ardhurave. Sipas Friedmanit, te ardhurat
aktuale mund te jene me te medha ose me te vogla se te ardhurat permanente.
Diferencen midis tyre ai e quan te ardhura tranzitore. Te ardhurat tranzitore
perfaqesojne rritjen ose renien e papritur te te ardhurave (te pavarur nga te
ardhurat permanente). Pra,
Y=Yp+Yt.,
290 HYRJE NE EKONOMI

ku Yt = to ardhurat tranzitore.
Per periudha te gjata kohe mund td supozohet qe Y = Y p, perderisa td
ardhurat tranzitore mesatare( Y t) round td supozohen to barabarta me zero.
Stuktures se mesiperme te te ardhurave i pergjigjet edhe struktura perkatese e
konsumit. Pra do td kemi:
C = Cp = Ct,
ku C = konsumi aktual; Cp = konsumi permanent; Ct = konsumi tranzitor.
Per periudha afatgjata mund te pritet qe edhe C, = 0, duke supozuar qe
konsumi tranzitor nuk varet nga konsumi permanent dhe as nga te ardhurat
tranzitore. Pra do td kemi:
= Cp
Ne keto kushte, funksioni i konsumit, sipas hipotezds se te "ardhurave
permanente", do te ishte:
Cp = kYp, ose C = kYp.

Grafikisht ky funksion jepet ne Figuren 15.6.

Figura 15.6: Konsumi dhe to ardhurat permanente

Konsumi

C=kY,

k=APC=MPC

Te ardhurat permanente

III. Investimet dhe faktoret percaktues te tyre

Eshte e nevojshme qe fillimisht te sqarojme konceptin e investimeve, pa

perseritur ato cka kemi thend Me pare. Shpesh me investim nenkuptohet cdo
 KONSUMI DBE INVESTIMET 291

shpenzim per blerjen per shembull, td nje ngastre toke, td letrave eksistuese me
vlerd, etj. Ne fakt, nd keto raste kemi td bejme vetem me transaksione financiare.
Nddrsa ne kuptimin rigoroz ekonomik, investim kemi vetem atebere kur krijohet
kapital i ri real, pra kur shtohet stoku i mallrave td prekshme kapital: makineri dhe
paisje, nddrtesa dhe shtese inventari (lende e pare, prodhim ne proses, produkt i
gatshdm). Nd strukturdn e investimeve pjesen derrmuese e perbdjnd makinerite dhe
paisjet, ndersa pjesen me to vogdl e ze shtesa e inventarit.
Roli i rdndasishdm makroekonomik i investimeve lidhet se pari, me faktin
qd investimet perbejne nje ze me peshe dhe shume te ndryshueshem td
shpenzimeve totale dhe, se dyti, me faktin qe investimet influencojne drejtperdrejt
produktin potencial.
Le td kalojme tarsi ne analizen e faktoreve qe percaktojne investimet.
faktora qe ndikojne tek investimet jane te shumtd, por shkolla td ndryshme
ekonomike e vend theksin tek njeri apo tjetri faktor. Ketu do td ndalemi vetem ne
dy teori kryesore lidhur me funksionin e investimeve, teorind qe i lidh investimet
me nonnen e interesit dhe teorine e pdrcaktimit td investimeve nga to ardhurat, qe
quhet ndryshe teoria e akseleratorit.

3.1. Investimet dhe norma e interesit

Nje nga faktoret kryesore qe ndikon tek investimet, ndoshta me kryesori,

eshtd norma e interesit. Per td kuptuar rolin e ketij faktori, edhe kdtu, si ne rastin e
konsumit, ndihmon analiza mikroekonomike. Sipas logjikes se thjeshte ekonomike,
nje investim eshte i dobishem vetem nd. •gofte se perfitimet e pritura e kalojne
koston e tij ose to paktdn jand to barabarta me te. Kostoja e investimeve eshte me e
komplikuar se kostoja e mallrave td tjere. Ndodh keshtu pasi, nga njera and,
mallrat kapital perdoren per nje kohe relativisht td gjate. Pdrllogaritja e kostove
prezente dhe td ardhurave prezente mund.td behet vetem me ndihmdn e normes se
interesit. Nga ana tjeter, per investimet, pikerisht per shkak td afateve te gjata td
veteshlyerjes se tyre, shpesh pdrdoren fonde td marra hua. Kostoja apo cmimi i
huamarrjes eshte pikerisht norma e interesit.
Per td kuptuar lidhjen midis investimeve dhe normes se interesit, po
marrim nje shembull numerik. Supozojme nje ekonomi to thjeshtuar, ku firmat
kane disa projekte investimesh. Perjashtojme nga analiza amortizimin, inflacionin
si dhe luhatjet e td ardhurave nga nje vit tek tjetri. Td dhdnat per seicilin projekt
paraqiten ne Tabeldn 15.2.
292 HYRJE NE EKONOMI

Tabela 15.2: Norma e interesit dhe investimet

Projelcti Investirni total Te anItura Kostoja per leke te Fitimi vjetor neto per
(milione leke) vjetore per projektit, me norrne vjetore 1000 lad investime me
1000 leke interesi norme interesi
investime 10% 5% 10% 5%
A 2 1000 100 50 900 950
B 5 250 100 50 150 200
C 8 180 100 50 80 130
D 8 150 100 50 50 100
E 5 100 100 50 0 50
F 10 80 100 50 -20 30
G 15 50 100 50 -50 0
H 20 30 100 50 -70 -20

Te gjitha variantet me fitim vjetor neto jonegativ jane to pranueshme. Pra

kerkesa per investime, ire supozimin qe i gjithe kapitali i investuar merret hua, do
te perfshinte ne rastin e normas se interesit i =10%, 5 projektet e para me nje
shume totale 2+5+8+8+5 = 28 milione leke. Ndersa kur norma e interesit ashte
5%, kerkesa per investime arrin ne 2+5+8+8+5+10+15 = 53 milione 'eke.
Grafikisht funksioni i investimeve, pra lidhja ndermjet kerkeses per investime dhe
normes se interesit, paraqitet ne Figuren 15.7.

Figura 15.7: Funksioni i investimeve

Norma e
interesit

10%

5%

I=1(i)

23 38 Investime (milione leke)

Ndertimi i sakte i kurbes se kerkeses per investime do te kerkonte te

mbaheshin parasysh ndryshime te shumta edhe ne shkalle n to vogel te nornks se
interesit. Vetem keshtu do te arrinim ne nje kurbe te lakuar, konvekse ndaj
origjines, te prirur negativisht.
 KONSUMI DHE INVESTIMET 293

Vrojtimet empirike lidhur me investimet agregate tentojne to konfirmojnd

lidhjen negative te tyre me normen e interesit, por kjo lidhje rezulton e dobet. Per
shembull, vleresohet se ne SHBA nje renie prej 25% e normes se interesit do te
shkaktonte nje rritje prej vetem 5-10% te investimeve gjate nje periudhe 2-vjecare,
me nje vonese prej nje viti.
Ne shembullin tone u perjashtua inflacioni. Mbajtja parasysh e inflacionit
kerkon qe te behet daffimi midis normes nominale dhe normes reale td interesit:

Norma reale e interesit = normE nominale interesi - norme inflacioni.

Jo rralle ne analizat ekonomike, per te eleminuar ndikinrt e inflacionit ne

normEn nominale te interesit dhe ne te ardhurat, si norma e interesit ashtu edhe
investimet merren no terma reale.

3.2. Teoria e "akseleratorit"

Sipas teorise se akseleratorit, niveli i investimeve neto korrente varet nga

ndryshimet ne td ardhurat. Nd nje forme to thjeshtuar, kjo vardsi mund td shprehet:

It = v(Yt - Yt-D,

ku: It = investimet neto ne periudhen korrente,

Yt = to ardhurat kombetare ne periudhen korrente,
Yt-i= to ardhurat kombetare ne periudhen e mepareshme,
V = nje kostante qd njihet si "akselerator", qe percaktohet nga karakteristikat
teknologjike te prodhimit.

Prej ketej mund td shkruajrne

GI = vCit - Yt-D + Rt,

ku: GI = investimet bruto ne periudhdn korrente,

Rt = amortizirni (zevendesimi korrent i investimeve).
Per to kuptuar parimin e akseleratorit, po marrim nje shembull te
thjeshtezuar, persdri ne lcuaddr mikroekonomik. Supozojme nje firme to vetme qe
ka fillinisht nje stok prej 100 makinash. Secila nga makinat dshte e afte to
prodhoje 100 njesi produkt ne vit. Per lehtesi po e leme me njane amortizimin.
Supozojme gjithashtu se kerkesa totale fillestare per kete produkt dshtd 10.000
294 HYRJE NE EKONOMI

njesi. Per te prodhuar keto 10.000 njesi nevojiten pikerisht 100 malaria, te cilat
tashmd firma i disponon. Pra nuk EshtE e nevojshme asnje shtese investimi.
Investimet neto do te jend te barabarta me zero. Me rritjen e kerkeses totale per
ketd produkt, rritet stoku i kerkuar i kapitalit, pra edhe investimet neto te
nevojshme (te shprehura ne numer makinash). I gjithe ky proces paraqitet ne
Tab elen 15.3.
Nga te dhenat e Tabelds mund to 'Darren disa perfundime:
• qe investimet neto te mbeten ne nje nivel pozitiv konstant, duhet qe kerkesa
per produktin e firmes to rritet me te njejtin ritem;
• qe investimet neto te rriten, kerkesa duhet te rritet me nje ritem ne rritje;
• ne qoftd se kerkesa mbetet kostante, investimet neto do td bien ne zero.
Lidhja qe shprehet ne Tabeldn 15.3 algjebrikisht do te merrte formEn:

NI = (1/100) (Dt - Dtt,)

ku: NI=Irivestimet neto te firmes, te shprehura ne numer makinash; Dt=Kerkesa

korrente per produktin e firmes; Dt_i=Kerkesa e vitit to kaluar.

Tabela 15.3: Kerkesa dhe investimet neto

Viti Kerkesa Stoku i deshiruar i kapitalit (ne Investimet neto (ne
numer makinash numer makinash)
1 1.0000 100 0
2 20.000 200 100
3 30.000 300 100
4 35.000 350 50
5 35.000 350 0

Eshte e qarte qe raporti 1/100 = AK/AY = V perfaqeson alcseleratorinl.

AK eshte shtesa e kapitalit dhe AY shtesa e kerkeses.
Sikur te gjitha firmat te silleshin ne kete menyre ndaj ndryshirnit te
kerkeses, do te arrinim ne perfundimin se investimet agregate ne ekonomi, td
shprehura ne kete rast ne vlerd, do te vareshin nga ndryshimet ne kerkesen
agregate, e Gila ne ekuiliber eshte e barabarte me to Ardhurat Kombetare
(Produktin Kombetar). Pra do td kishim

1Akseleratori na ndihmon te kuptojme pse prodhimi i te mirave kapital ndryshon shume

me shpejt se prodhimi i te mirave ne pergjithesi.
 KONSUMI DHE INVESTIMET 295

I = v(Yt - Yt-1)

Secili nga td dy shpjegimet e mesipdrme te investimeve, si teoria qe i lidh

investimet me normen e interesit, ashtu edhe teoria e akseleratorit, kand kufizimet e
tyre. Njd kufizim i rdnddsishem i teorisd se akseleratorit dshtd supozirni se nuk
eksizton asnje kapacitet i tepdrt i pashfrytdzuar ne ekonomind e nje vendi, gjE qd ka
pak to ngjare. Po td eksiztojnd kapacitete to tepdrta, firmat do td reagojnd ndaj
rritjes se kerkeses jo rrie and to investimeve neto, por para se gjithash duke
shfrytezuar keto kapacitete.
Njd kufizim i perbashket per td dy shpjegimet dshte se asnjdri prej tyre
nuk urban parasysh pritjet e firmave per aktivitetin e ardhashdm ekonomilc dhe per
kErkesEn e arciheshme. Eshte e arsyeshme td mendohet se pritjet luajnd nje rol td
rendesishem rid vendimet e firmave per investimet. Duke futur ne analizd edhe
pritjet e firmave dhe duke kombinuar dy Ondrirnet e analizuara me siper, mund td
shprehim nivelin e investimeve neto no nje ekonomi ne vardsi td td gjithe ketyre
faktordve:

f(i, Art - Yt_1, E),

ku E perfaqeson pritjet e firmave.
Do td ishte me e arsyeshme td parashikonim nje vonese ne veprimin e
akseleratorit, duke mane ne konsideratE diferencen ne te ardhurat per dy periudha
to shkuara:

I = f(i, - Yt-2, E).

Nje kufizimtjeter i perbashket dshte edhe mosmbajtja parasysh e ndikimit

ne investime to nivelit td taksave dhe diferencave td tyre ne degd to ndryshme.
Ndildmi i ndryshimit te td ardhurave, to pritjeve to firmave dhe nivelit te taksave
mund te pasqyrohen ne grafikun e kdrkeses per investime (qe shpreh lidhjen midis
investimeve dhe normEs se interesit), nepermjet zhvendosjes perkatese to kurbds se
kerkeses per investime. Per shembull, kurba e investimeve do td zhvendosej
djathtas ne qofte se do td rriteshin to ardhurat ose do td uleshin taksat, ose ne qofte
se biznesmenet do td kalonin ne nje gjendje rrt optimiste.
Investimet jane kategori shume e ndryshueshme dhe shpesh sullen ne
menyrE td paparashikueshnt, si rezultat i ndildmit to faktoreve te shumte, disa
here td paparashikueshem. Qeveria mund to influencoje ne nivelin e investimeve
296 HYRJE Ni EKONOMI

private, se pari, neperrnjet politikave monetare, duke manipuluar me norrnen e

interesit; se dyti, neperrnjet politikve fiskale dhe, se treti, neperrnjet tonit to
pergjithshem to politikave makroekonomike qe influencojne "'dirndl" e
pergjitheshme to nje vendi.

Pyetje per diskutim

1.A rnund to dalloni ndryshimet midis hipotezez kejnsiane to to ardhurave

absolute, nga hipoteza e to ardhurave permanente lidhur me funksionin e
konsUmit?
2. cfare rendesie ka per analizen e funksionit to konsumit, trajtimi i alokirnit
nderkohor to konsumit?
3. Perse anali7a e funksionit to investimeve ka nje rendesi to vecante kur eshte fjala
per anali7en e sjelljes se kerkeses agregate? cfare lidhje ka midis kostos se
investimeve dhe nortrks se interesit?-
4. A mund to shpjegoni me me to nje shembulli paritrin e akseleratorit?
 KREU XVI

SHPENZIMET DHE TE ARDHURAT

Modelet kryesore makroekonomike, klasike dhe kejnsiane

(perkatesisht neoklasike dhe neokejnsiane), synojne ne fund te fundit te
shpjegojne konditat e ekuilibrit makroekonomik, pra dhe faktoret cle
percaktojne GDP e ekuilibrit. Ne modelin klasik GDP aktual percaktohet, si ne
periudha afatshlcurtera ashtu edhe ne periudha afatgjata, nga produkti
potencial. Manipulimi nga qeveria me element& e shpenzimeve agregate do te
ndryshonte, sipas kesaj pikpamjeje, jo nivelin e produktit aktual por vetem
nivelin e pergjithshem te cmimeve. Nderkaq, thelbi i pikpamjes kejnsiane
ciendron pikerisht ne mundesine e ndikimit ne permasat e produktit aktual te
ekuilibrit me me te ndikimit ne elementet e ndryshem te shpenzimeve
agregate. Ky kre i kushtohet pikerisht analizes se pikpamjes kejnsiane te
ndikimit te shpenzimeve ne te ardhurat, pra ne GDP e ekuilibrit.
Fillimisht do te shohim modelin te ardhura-shpenzime (konsum plus
investime) te percaktimit te GDP te ekuilibrit dhe me pas modelin e thjeshtuar
kursim-investime. Vend te rendesishem ne kete kre do te zere koncepti i
multiplikatorit te shpenzimeve to pavarura, multiplikatorit te politikave fiskale
dhe multiplikatorit te ekonomise se hapur.

I. Shpenzimet agregate dhe GDP real. Investimet dhe kursimi.

Te dy modelet e mesiperme kejnsiane bazohen ne nje varg

supozimesh baze.
1. Pagat dhe cmimet supozohen fikse. Kjo nenkupton qe jemi ne
periudha afatshkurtra dhe cdo ndryshimi te kerkeses, prodhuesit do
pergjigjen me ndryshimin e sasise se prodhuar dhe jo me ndryshimin e
298 HYRJE NE EKONOMI

cmimeve. Kjo nenkupton gjithashtu qe ekonomia funksionon ne kushtet e

perdorimit jo te plate te burimeve.
2. Abstragohet nga tregu i parave.
3. Konsumi dhe kursimet jane te lidhur pozitivisht me te ardhurat dhe
per thjeshtesi keto lidhje supozohen lineare.
4. Investimet dhe shpenzimet qeveritare supozohen autonome, pra te
pavarura nga te ardhurat.
5. Taksat supozohen gjithashtu te pavarura nga variablt ekonomike
pikerisht per te thjeshtuar analizen.
6. Eksportet supozohen autonome, ndersa importet te varura
drejtperdrejt nga te ardhurat.
7. Abstragohet nga rritja ekonomike. Ky supozim pajtohet me faktin
qe modeli operon vetem ne periudha afatshkurtra.
Sipas modelit te ardhura-shpenzime, ekuilibri makroekonomik arrihet
kur shpenzimet e planifikuara (PE) barazohen me te ardhurat e
planifikuara, ose produktin e planifikuar. Ndryshe, kjo do te thote se
ekuilibri makroekonomik arrihet kur shpenzimet e planifikuara jane te
barabarta me shpenzimet faktike (AE), perderisa keto te fundit jane
gjithmone te barabarta me produktin e planifikuar. Shpenzimet agregate
faktike per mallra dhe sherbime perfundimtare jane gjithmone te barabarta me
te ardhurat agregate faktike te faktoreve te prodhimit qe i kane prodhuar keto
mallra dhe sherbime dhe te dyja keto jane te barabarta me GDP real.
Megjithate, shpenzimet faktike nuk jane gjithmone te barabarta me
shpenzimet e planifikuara. Nje nga arsyet kryesore te ketij mosbarazimi eshte
ndryshimi i inventarit te firmave. Firmat mund te perfundojne me shtesa ose
me pakesime te padeshiruara inventari. Kur ndryshon inventari i firmave si
rezultat i diferences midis produktit et prodhuar dhe shitjeve (perkatesisht
blerjeve), domethene midis produktit te prodhuar dhe shpenzimeve,
shpenzimet agregate te planifikuara ndryshojne nga shpenzimet agregate
faktike.
Ne Figuren 16.1 shpenzimet e planifikuara jane matur ne kurben C+I
(eshte abstraguar nga shpenzimet qeveritare dhe nga eksporti neto), ndersa vija
me kend 45° sherben per krahasimin e tyre me GDP real.
Niveli i ekuilibrit i produktit total do te percaktohet nga pikeprerja e
kurbes se shpenzimeve te planifikuara me vijen me kend 45°. Ne kete
pikeprerje sigurohet kushti i ekuilibrit PE = AE, domethenes hpenzimet e
planifikuara do te jene te barabarta me shpenzimet faktike, pra dhe me GDP
real.
 SHPENZIMET DBE TE ARDHURAT 299

Per cdo nivel prodhimi ne te majte te nivelit to elcuilibrit q*, PE > AE

dhe GDP do te rritet drejt nivelit q*. Per cdo nivel te GDP > q*, PE < AE dhe
GDP do te pakesohet derisa te barazohet me q*. Pra ekuilibri ne piken E eshte
nje ekuiliber i qendrueshem.
Analiza e percaktimit te produktit total ne modelin e thjeshte kejnsian
mund te behet edhe me menyren kursim-investime (withdrawals-injections).
Ne ekuiliber kerkesa agregate eshte e .barabarte me oferten agregate.

Figura 16.1: Percalctimi i GDP me menyren te ardhura-shpenzime

PE

Q* Qp GDP

Kerkesa agregate jepet nga barazimi:

AD=C+I+G+X-Im,
ku X = eksporti,
Im = importi.

Oferta agregate, ose te ardhurat totale te planifikuara (produkti total) mund. te

jepen nga barazimi:
Y = C + S + TA, ku TA jane taksat.
Pra, ne ekuiliber do te kishim

AD = Y, domethene

C+I+G+X+Im=C+S+TAdheI+G+X=S+TA+Im (1)
300 HYRJE Ni EKONOMI

Investimet, shpenzimet qeveritare dhe eksportet quhen ndryshe hyrje

(injections) ne levizjen ciklike shpenzime-te ardhura. Nclersa kursimet, taksat
dhe importet quhen ndryshe dalje (withdrawals) nga kjo levizje ciklike.
Ne kete hap te analizes do te leme menjane shpenzimet qeverirare(G),
taksat (TA) eksportet (X) dhe importet (Im). Ne keto kushte barazimi (1) do te
merrte formen:

I=S (2)

Barazimi I = S shpreh nje kondite te ekuilibrit makroekonomik

afatshkurter ne kushtet e supozuara me siper.
Grafikisht, ekuilibri sipas kesaj menyre do te jepej nga pikeprerja e
kurbes se kursimeve me kurben e investimeve.

Figura 16.2: Percaktimi i GDP se ekuilibrit me menyren I = S

S, I
S
Investimet e
paplanifikuara
I
Investimet e
planifikuara

q* q1 Qp GDP real

Duhet te theksojme se, ashtu sikurse AD dhe AS shprehin perkatesisht

shpenzime totale dhe te ardhura totale te planifikuara (te deshiruara) po ashtu
kurbat I dhe S shprehin perkatesisht investime dhe kursime te planifikuara (te
deshiruara). I vetmi nivel ekuilibri i GNP eshte niveli q*, qe i pergjigjet pikes
E ku kursimet e planifikuara jane te barabarta me investimet e planifikuara.
Por kursimet faktike mund te ndryshojne nga kursimet e planifikuara dhe
investimet faktike mund te ndryshojne nga investimet e planifikuara. Njerzit
mund te gabojne ne parashikimet e tyre ose rrethana te caktuara mund te bejne
 SHPENZIMET DBE TE ARDHURAT 301

qe keto parashikime, pra pritjet e tyre te mos realizohen. Investimet faktike,

per shembull, jane te barabarta ne investimet e planifikuara plus investimet e
paplanifikuara. Investimet e paplanifikuara perfaqesojne pikerisht ndryshimet
e padeshiruara te inventareve.
Investimet faktike do te jene gjithmone te barabarta me kursimet
faktike, ndersa investime te planifikuara barazohen me kursimet e planifikuara
vetem ne nivelin e ekuilibrit te produktit te pergjithshem. Le te supozojme nje
nivel qi, te produktit total te tille qe qi > q*. Ne kete nivel prodhimi, sikurse
shihet ne Figuren 16.1, kursimet e planifikuara do te jene me te medha se
investimet e planifikuara. Diferenca midis tyre perfaqeson pikerisht investimet
e paplanifikuara ose rritjen e padeshiruar te inventareve. Rritja e inventareve
(stoqeve te mallrave te pashitura, stoqeve te prodhimit ne proces dhe te
lendeve te para) sherben si sinjal tek prodhuesit per pakesimin e prodhimit.
Stoqet e padeshiruara te inventareve do te eliminohen plotesisht vetem kur
prodhimi te kthehet ne nivelin q* te ekuilibrit. Nje proces simetrik do te
ndodhte ne qofte se produkti total do te ishte ne te majte te nivelit q* te
ekuilibrit.
Te dy menyrat e analizuara me siper per percaktimin e GDP te
ekuilibrit jane te derivuara nga menyra AD = AS, pra jane te njevlefshme me
te. Megjithate keto menyra kane nje funksion te vecante. Ato do te na
ndihmojne te percaktojme efektin e ndryshimit te shpenzimeve te planifikuara
ne produktin e pergjithshem, duke perdorur per kete konceptin kejnsian te
multiplikatorit (shumezuesit).

II. Multiplikatori i shpenzimeve

Nje ndryshim fillestar ne shpenzimet autonome te planifikuara

shkakton nje ndryshim me te madh, te shumezuar tek produkti i pergjithshem i
ekuilibrit. Numri qe luan rolin e shumezuesit te efektit fillestar quhet
multiplikator (s). Pra, multiplikatori mund te llogaritet si raport i ndryshimit
ne GDP real me ndryshimin ne shpenzimet e pavarura:

ndryshimi ne GDP real

Multiplikatori =
ndryshimi ne shpenzimet e pavarura

ose AY
s=—
AA
302 HYRJE NE EKONOMI

ku AY perfaqeson ndryshimin ne produktin e pergjithshdm, ndersa AA perfageson

ndryshimin ne shpenzimet autonome.
Po marrim nje shembull. SupozojrnE se shpenzimet e pavaruar cid
ndryshojnd jane investimet, to chat jane supordar to pavarura nga to ardhurat. Pra,
AA = A/ . Konkretisht, supozojmd se fnmat i rrisin shpenzimet e tyre per
investime per blerje malcinerish te reja, ne mason 1 miliarde leke. Efekti imediat i
rritjes se shpenzimeve per investime me 1 mlliardd lekd do td jete rritja e GDP ne
mason e shtesds se investimeve, pra me lmiliardd 'eke, perderisa investimet jane
element i shpenzimeve te pergjthshme dhe keto to fundit supozohen td barabarta
me me produktin e pergjithshem. Por Icy efekt imediat, prirnar, shoqdrohet me nje
varg efektesh sekondare.
Shpenzimet e firmave per blerjen e makinerive beben td ardhura per
prodhuesit e ketyre makinerive. Prodhuesit e makinerive te ardhurat prej 1
rriliardd lekdsh do ti shpenzojne, ne nje mase td caktuar, per konsum, pra per
blerje mallrash konsumi. Masa me td cilen kdto to ardhura do te shpenzohen per
konsum varet nga prirja marxhinale per konsum (MPC). Mandej, prodhuesit e
mallrave te konsumit do td keno nje td ardhur shtesd, nje pjese td se cilds , persdri to
percaktuar nga prirja marxhinale per konsum, do to shpenzojne per konsum, e
kdshtu me rradhe.
Po td supozonim nje MPC = 2/3, do te kishim nje rritje totale td
shpenzimeve pra edhe te GDP, si me poshte:

1 x 1 miliardd leke = $1 maim& lelcd

+ +
2/3 x 1 " = 0,667 "

+ +

(213)2 X 1
44
= 0,444 Li

+ +

(2/3)3 x 1 "
= 0,296 LC

+ +

• •

1
x 1 miliarde = 3,0 miliarde leke
1 — 2/3

Shuma e antis se majte mund td shkruhet:

 SHPENZIMET DHE Ti ARDHURAT 303

(1+2/3+(2/3)2 + (2/3)3 + ...) x 1 rriliardd lekE.

Vargu brenda kllapave pdrfaqdson nje progresion gjeometrik me herds r =

2/3. Perderisa herdsi i vargut eshte me i vogel se 1, shuma e vargut, sikurse dihet,
do to jepet nga formula:

1
1 + r + r2 + r3 + +
1-r
Duke zevendesuar r = MPC, shuma e vargut brenda kallapave do td shkruhej

1
1 — MPC

Shuma e plote e td gjithe ands se majte do to jetE e barabarte ma

1 1
xlmld = xlmld
1- MPC 1- 2/3

1
Shprehja pErfaqeson pikdrisht multiplikatorin (se). Megendse
1- MPC
MPC + MPS = 1 dhe MPS = 1 - MPC, mund to shkruajmE:

s=
1- MPC MPS

1 1
Atelterd, AGDP = xA/ = (3)
1 - MPC MPS

Po vazhdojme me paraqitjen grafike to multiplikatorit to shpenzimeve,

duke marre per ilustrim nje shembull numerik: Per thjeshtesi po perdorim mEnyren
I = S to percaktimit to GDP. Supozojmd se GDP e ekuilibrit eshte 45 miliarde
lekd. Supozojmd gjithashtu nje shtese td shpenzimeve to pavarura per investime ne
masen 1 miliarde dollarE, pra nje rritje td tyre nga 10 miliarde ne 11 miliarde lekd.
Supozojme and tej qe MPC = 4/5, pra MPS = 1/5. Sipas formulas (3) do td kemi:
304 HYRTE NE EKONOMI

1 1
A GNP = xAI = — x1 miliardd lad = 5 miliarde lekd.
MPS 1/5

Pra, GDP e ekuilibrit pas rritjes se investimeve do td jets:

GDP2 = GDPi + AGDP = 45 miliarde + 5 miliardd = 50 miliardd leke.

Figura 16.3: Multiplikatori i shpenzimeve

45 50 GDP real

AE' • 1
Nga Figura 16.3 shohim se Aif = Al; AE = AGDP; — = MPS = — .
AE 5
-Inversi i pjerrdsise se kurbds se kursimit pErfaqeson pikdrisht multiplikatorin.

AE AGDP 1
Se= — = = — = J.
AE' AI 1/5

Prej kdtej del se AGDP = 5xAI = 5x1 miliarde lekd = 5 miliarde lekd.
Multiplikatori mend to veprojd edhe ne drejtim negativ, domethend ulja e
shpenzimeve do to shkaktonte uljen e shumdzuar to GDP real.
Multiplikatori i investimeve varet pozitivisht nga prirja marxhinale pdr
konsum. Ai varet pozitivisht edhe nga zgjatja e kohes. Efekti i plots i
multiplikatorit kdrkon kryerjen e njd numri td pafundem ciklesh shpenzimesh, to
paktdn kryerjen e njd numri to madh cildesh to tilla deri sa efektet e metejshme
 SHPENZIMET DHE '1h ARDHURAT 305

sekondare to jene te pandjeshem. Sa me e vogel periudha e kohes, aq me i vogel

ndryshimi kumulativ ne shpenzimet totale, pra dhe ne produktin total, domethene
aq me i vogel eshte multiplikatori.
Ketej del se duhet dalluar multiplikatori i nje periudhe te dhene kohe, qe
quhet multiplikatori i periudhes, nga multiplikatori i plote. Multiplikatori i
periudhes eshte vecanerisht i rendesishem per politikanet, te interesuar per
rezultatet e fushatave elektorale.

III. Multiplikatoret e politikes fiskale

Me siper treguam se si shpenzimet e pavarura per investime, ne

nderveprim me shpenzimet e induktuara per konsum, percaktojne nivelin e
ekuilibrit te produktit te pergjithshem. Ne kete syth do te zgjerojme modelin e
multiplikatorit, duke perfshire edhe ndikimin e politikes fiskale, qe konsiston ne
shpenzimet qeveritare per mallra dhe sherbime (G), taksat (TA), dhe pagesat
transferuese (TR). Analiza do te mbeshtetet ne te njejtat supozime te parashtruara
qe ne ceshtjen e pare. Shpenzimet qeveritare (G) supozohen autonome dhe taksat
supozohen te pavarura nga variablat ekonomike (lump-sum taxes). Duhet te
mbajnt parasysh, gjithashtu, se ekonomia funksionon ne kushtet e perdorimit jo td
plote te burimeve.
Perfshirja ne analize e politikes fiskale kerkon qd ne kerkesen agregate,
pra ne shpenzimet totale te planifikuara, te perfshihen edhe shpenzimet qeveritare
(G). Lidhur me perfshirjen e G ne AD lind nje problem. Shpenzimet qeveritare
kane si burim kryesor te ardhurat qe sigurohen nga taksat. Ne modelin qe po
analizojme taksat i supozuam td pavarura nga te ardhurat dhe variablet e tjere
ekonomike. Megjithate, ne cdo rast ato ndikojne ne te ardhurat e disponueshme.
Duke mane te dhene MPC, pakesimi i te ardhurave to disponueshme per shkak te
rritjes se taksave do td pasqyrohej si pakesim i konsumit, qe perben nje komponent
kryesor te kerkeses agregate.
Pra perfshirja ne analize e shpenzimeve qeveritare e nit kerkesen agregate
domethene edhe GDP. Nderkaq, perfshirja ne analize e tyre ben te domosdoshme
perfshirjen edhe te taksave, si burim i shpenzimeve qeveritare. Por taksat kane
efekt te kundert ne kerkesen agregate, pra edhe ne GDP. Lind keshtu nevoja e
analizes se efektit neto te politikes fiskale.
Sidoqofte, fillip isht po analizojme efektin e shpenzimeve qeveritare duke
lend menjane efektin e taksave. Shpenzimet te Planifikuara do te perbeheshin
tashme nga tre elemente: PE = C + I + G.
306 HYRTE NE EKONOMI

Grafikisht produkti total i ekuilibrit tashrrk do te percaktohet nga

pikeprerja e kurbes PE = C + I + G me vijdn 45°, si ne Figural 16.4.
Kurba C+I+G perftohet nga kurba C+I duke e zhvendosur kete te fundit
paralelisht lart ne masen G, perderisa G supozohet autonorre, pra e pavarur nga to
ardhurat. Pika E perfaqeson piken e ekuilibrit.
Rritja e G do te zhvendoste lart kurben C+I+G dhe efekti i ndryshimit td
G ne GDP do te jete i ngjashem me efektin e ndryshimit te investimeve. Efekti
fillestar i ndryshimit te shpenzimeve autonome G ne GDP do td shoqdrohet nga
efekte sekondare ne konsumin e induktuar. Ne qofte se, per shembull, qeveria
shpenzon per ndertimin e nje rruge, ndertuesit e rruges do te shpenzojne nje pjese
te to ardhurave te tyre per konsum. Shitesit e mallrave to konsumit do te perdorin
nje pjese te to ardhurave te tyre perseri per konsum e Icashtu me rradhe. Ndodh i
njejti proces multiplikimi si ne rastin e investimeve.

Figura 16.4: Percaktimi i produktit total te ekuilibrit me perfshirjen e shpenzimeve

qeveritare

PE

Q* GDP real

Multiplikatori i shpenzimeve qeveritare trgon se sa ritet GDP si rezultat i

rritjes me nje njesi monetare to shpenzimeve qeveritare per mallra dhe sherbirrr.
Ashtu si dhe multiplikatori i shpenzimeve to pavarura ne pergjithesi, ai do te jepej
nga formula.

1
sg =
1— MPC
 SHPENZIMET DHE TE ARDHURAT 307

Shembull. Supozojme se qeveria i nit shpenzimet per mbrojtje me 100 miliond

'eke. Prirja marxhinale per konsum ashtd 4/5. Te gjendet shtesa e GNP.

Zgjidhje: sg — 1 = 5. AGDP = sg x AG = 5 x 100 milione = 500

1 — 4/5
• milione leke.

Figura 16.5: Multiplikatori i politikes fiskale

PE

Q Q' GDP real

(milione leke)

Figura 4.5 pasqyron gjeometrikisht efektin e multiplikatorit to

shpenzineve qeveritare. Edhe multiplikatori i shpenzimeve qeveritare round to
veproje rid to dy drejtimet.

Multiplikatori i taksave

Ndryshimi i taksave, sikurse thame me siper, shkakton ndryshimin e td

ardhurave to disponueshme, pra edhe to konsumit. Efekti fillestar i ndryshimit to
taksave ne shpenzimet per konsum, pra edhe rid GDP, pasohet, si ne rastin e
multiplikatorit to shpenzimeve, me nje varg efektesh dytesore. Pra, edhe efekti i
ndryshimit to taksave rid GDP multiplikohet.
Multiplikatori i taksave (sr) tregon se sa pakasohet GNP si rezultat i
shtimit me nje njesi monetare to taksave.
308 HYRJE NE EKONOMI

Multiplikatori i taksave ndryshon nga dy pikpamje nga multiplikatori i

shpenzitneve.
Se pari, multiplikatori i taksave shpreh lidhje negative midis ndryshimit
te taksave dhe ndryshimit te GNP, nderkohe qe multiplikatori i shpenzimeve
shpreh lidhje pozitive midis ndryshimit te shpenzimeve dhe ndryshimit te GNP.
Se dyti, Multiplikatori i taksave eshte me i vogel se multiplikatori
shpenzimeve.Shkalcu qendron tek efekti fillestar i ndryshimit te taksave net
shpenzimet per konsum, pra edhe ne GDP. Shtinii i taksave padyshim qe pakeson
ne te njejten mase te ardhurat e disponueshme, perderisa GDP = YD+TA. Por YD
= C+S. Donrthene, jo e gjithe masa e pakesimit te te ardhurave te
disponueshme,por vetem nje pjese e saj, qe i pergjigjet MPC, reflektohet si
pakesim i konsumit. Pra, AC = MPC x TA. Nderkohe, lcujtojme qe efekti fillestar i
ndryshimit to shpenzimeve te pavarura reflektohej ne mase te plote si ndryshim i
GDP.
Efektet sekondare te ndryshimit te taksave ne GDP jane to njejta me ato te
analizuara ne rastin e multiplikatorit to shpenzimeve.

MPC
Ne keto kushte, = MPC x se =
1 — MPC
Nga formula duket qarte qe s< < se, perderisa MPC < 1.

Shembull. Kemi te dhene qe ATA = -30 milione leke; MPC = 2/3; G = G.

Kerkohet te gjejme AGDP.

Zgjidhje:

AYD = -ATA = -(-30) = 30 milione leke.

MPC 2/3
AGDP = si x AYD; st =2
1— MPC 1-2/3
AGDP = 2 x 30 milione = 60 milione leke.

Matematikisht multiplikatori i taksave mund te gjendej si si shume e vargut

2 3
r+r +r -i-•••-
1 - r
 SHPENZIMET DHE TE ARDHURAT 309

Per te gjetur efektin neto to politikes fiskale, duhet to krahasojme efektin

e shpenzimeve qeveritare me efektin e taksave. Ne rastin kur e gjithe rritja e G do
to pdrballohej nga rritja e TA, pra ne rastin e buxhetit te balancuar, multiplikatori i
politikes fiskale do te jepej si me poshte:

1 MPC_
sb=sg -st= = 1,
1—MPC 1-MPC 1-MPC

ku sb eshte multiplikatori i buxhetit td balancuar. Pra, multiplikatori i buxhetit te

balancuar eshte i barabarte me 1.
Kalojme tarsi ne sqarimin e nje momenti tjeter lidhur me multiplikatorin.
Vkra e multiplikatorit varet pozitivisht nga vlera e MPC. Pra rritja e MPC, po te
qendronim brenda formulds se multiplikatorit, do te rriste efektin e ndryshirnit te
nje shpenzimi te pavarur ne GDP. Megjithate, po te dalim jashte formules se
multiplikatorit, problemi nderlikohet. .
Rritja e MPC do te thote ulje e MPS, pra pakesim i kursimit, domethene
edhe pakesim i investimeve, ne kushtet kur I = S: Pra, efekti i drejtperdrejte i rritjes
se MPC eshte rritja e GDP, por ne menyre te terthorte rritja e MPC ndikon ne
uljen e- GDP. Ulja e MPC, duke qendruar brenda formules se multiplikatorit, do te
zvogelonte efektin e ndryshirnit te nje shpenzimi te pavarur ne ne GDP. Jashtd
formules se multiplikatorit perseri do te ndesheshim me nje efekt te kundert. Ulja e
MPC do te thote rritje e MPS, pra edhe rritje e kursimeve. Ne kushtet kur I = S,
rritja e S do te thote edhe rritje e I, dometene edhe rritje e GDP.
Kjo lidhje mund te shihet edhe nga pikpamja e kunddrt. Rritja e MPS do
te thote rritje e kursimeve dhe ne kushte te caktuara edhe rritje e investimeve,
domethene edhe rritje e GDP. Por perseri nderhyn efekti i terthorte i pakesimit te
konsunit, perderisa pakesohet MPC. Per shkak td ketij efekti GDP duhet te ulet.
Efekti neto do te jete rezultantja e to dy efekteve.
Le td kujtojme se ne modelin qe po analizojme investimet jane supozuar te
pavarura nga td ardhurat. Cili do td ishte ne keto ktishte rezultati i rritjes se MPS,
pra dhe te kursimeve ne mase absolute? Perderisa nuk do td kemi rritje te
investimeve, td cilat supozohen konstante, efekti pozitiv ne GDP i rritjes se
kursimeve perjashtohet. Mbetet vetem efekti negativ i terthorte per shkak te
pakesimit te konsumit. GDP do te ulet. Pra, me rritjen e kursimeve, ulet GDP dhe
per pasoje edhe mundesia e kursimeve te metejshme. Ky rezultat, ne nje fare
kuptimi paradoksal, njihet si paradoksi i kursimit. Orvajtjet individuale te secilit
310 HYRJE NE EKONOMI

per te kursyer me shume, mund te shpjene, ne konditat e pershkruara me siper, ne

pakesimin dhe shterimin e mundesive per te kursyer me tej.
Koncepti i multiplikatorit e sqaron plotesisht kete paradoks. Rritja e
kursimeve shpije ne pakesimin e multiplikur te konsumit, pra dhe te GDP. Nje
rezultat i tille paradoksal ka vend vetem ne situata recesioniste, ku rritja e
investimeve eshte e veshtire. Ne kushtet e ekspansimit ciklik, perkundrazi, rritja e
kursimit nuk do te shpinte ne pakesimin e prodhimit, por mundet ne rritjen e tij,
per shkak te rritjes se mundesive per investime.
Grafikisht "paradoksi i kursimit" paraqitet ne Figuren 16.6.

Figura 16.6: Paradoksi i kursimit

S, I

100
I

300

GDP real

Ne shembullin e paraqitur ne Figure, prirja narxhinale per kursim eshte

supozuar 1/3.

IV. Muhiplikatori i ekonomise se hapur

Ne kete apo ate menyre, cdo vend eshte i lidhur me vende te tjere permes
mardheniesh te shumta ekonomike, ku rendesi te vecante ka eksporti dhe importi i
mallrave dhe sherbimeve.
Ne qofte se shpenzimeve te brendeshme (C+I+G) u shtojme vleren e
eksporteve (X) dhe u zbresin vleren e importeve (Im), do te marrim Shpenzimet e
Pergjithshme te Planifikuara ('1PE). Pra do te kishim

TPE = C + I + G + NX
 SHPENZIMET DUE TE ARDHURAT 311

Perfshirja e eksportit neto si element i shpenzimeve totale grafilcisht

paraqitet ne Figuren 16.7.
Ekuilibri arrihet ne piken E, ku kurba TPE pret vijen me kend 45°. Ne
pikeprerjen e lcurbes se shpenzimeve to pergjithshme dhe kurbes se shpenzimeve to
brendeshme, eksporti eshte i barabarte me importin, pra X=Im (ne rastin tone kjo
pike dhe pika e ekuilibrit koincidojne). Ne to majte td kesaj pike, X > Im dhe ne te
djathte te saj X < Im Ne rastin e pare ekonomia eshte ne zgjerim, ndersa ne rastin
e dyte ne ngushtim.

Figura 16.7: Percaktimi i GDP se ekuilibrit ne nje ekonomi te hapur

TPE
(mid leke)

20 GDP real
(mid leke)

Sikurse ve rehet edhe nga Figura 16.7, kurba e kerkeses agregate

(C+I+G+NX) ka pjerresi me te vogel se kurba e kerkeses se brendeshme
(C+I+G). Kjo rrjedh nga fakti qe nje pjese e shpenzimeve shkon per importe.
Vertetohet nje lidhje e drejtperdrejte midis iniporteve dhe te ardhurave. Me rritjen e
te ardhurave rriten importet. Prirja marxhinale per nuporte (MPM) tregon rritjen e
importeve per cdo njesi monetare te rritjes se GDP. Eshte pikerisht prirja
marxhinale per importe qe ndryshon pjerresind e vijes se shpenzimeve dhe qe
njekohesisht zvogelon multiplikatorin. Duke' zbatuar logjiken qe ndoqem per
percaktimin e multiplikatorit te shpenzimeve dhe duke supozuar MPC = 4/5 dhe
MPM = 0.1, do to kishim:
1 1
so = 1+(415 - 1/10) + (4/5 - 1/10)2 + = = 3.3,
1-4/5+1/10 3/10
312 HYRJE NE EKONOMI

ku so eshte multiplikatori i ekonomise se hapur.

Duke pergjithesuar mund te shkruajmd

1 1
so =
(1— MPC) +MPM MPS + MPM

Sikurse shihet edhe nga formula, multiplikatori i nje ekonomie to hapur

eshte me i yoga se multiplikatori i nje ekonomie te mbyllur. Kjo mund te provohet
si duke analizuar cildet e pafundme te ndildmit te importit ne pakesimin e
konsunit, sikurse vepruam me siper, ashtu edhe duke u nisur nga analogjia e
dukshme e importit dhe kursimeve nga pikepanija e efektit mbi konsumin.
Sipas shume ekonomisteve modeli kejnsian i multiplikatorit vuan nga nje
varg kufizimesh.
Se pari; modeli eshte i zbatueshem vetem ne periudha afatshkurtra, por
ne periudha afatshkurtra nuk eshte gjithmone e lehte te parashikohen efektet e
politikave makroekonomike.
Se dyti, Icy model eshte i zbatueshem vetem per periudha recesioniste.
Se treti, modeli kejnsianist nxjerr jashte analizas probleniin e inflacionit.
Sic tregoi eksperienca e viteve '70-te, intlacioni mund td perbeje nje problem edhe
ne kushtet e recensionit.
Se katerti, modeli i multiplikatorit nuk mban parasysh influencen e
parase ne variablat reale te ekonomise.

.Pyetje per diskutim

1. cfare kane te perbashket dy menyrat e percaktimit te GDP te ekuilibrit sipas

modelit kejnsian?
2. Si mund te provojme qe ekuilibri qe arrihet me secilen menyre, eshte ekuiliber i
qendrueshem?
3. Ne qofte se rritet pjerresia e kurbes se lcursimit, cdo te thote kjo per
multiplikatorin e shpenzimeve? Po per GDP? A jemi te sigurt per kete, apo
gjithshka varet nga mundesite per te investuar?
4. Si do te paraqitej multiplikatori i te ardhurave te transferuara?
5. Cilat jane kufizimet kryesore to modelit kejnsian to multiplikatorit? Diskutoni
rreth tyre.
 KREU XVII

CIKLET E BIZNESIT DHE RRITJA

EKONOMIKE

Historia e zhvillimit ekonomik, e vendeve td zhvilluara kapitaliste,

tregon se ekonornia nuk rritet e zhvillohet pa probleme.Vitet e ekspansionit
dhe mireqdnies ekonomike is lend vendin viteve td recesionit ose te panikut
ekonomik. Kdto luhatje te ekonomisd, here ne ekspansion dhe herd ne
recesion, qe karakterizohen respektivisht nga ldvizjet ne ngritje dhe ne ulje td
produktit total, inflacionit, normes se interesit dhe pundsimit krijojne td
ashtuquajturit elide to biznesit. Ciklet e biznesit perbejne - thembrdn e Akilit
per ekonomind kapitaliste.
Nd pjesen e pare to ketij kreu jepet permbajtja e ciklit td biznesit,
duke theksuar karakteristikat e kat& fazave kryesore td tij. Duke perdorur
instrumentat e ofertes dhe kerkeses agregate, paraqitet modeli klasik dhe ai
kejnsian i shpjegimit td cikleve te biznesit. Nd pjesen e dyte, evidentohen disa
teori qe shpjegojne ciklet e biznesit, duke e vend theksin ne teorite internale
dhe eksternale. Ne pjesen e trete, duke e karakterizuar rritjen ekonomike si nje
nder objektivat kryesore stabilizuese makroekonomike, analizohen problemet
qe kane to bejne me rritjen ekonomike si dhe faktoret qd influencojne ne te.

I. Cikli i biznesit dhe fazat e tij

Thvillimi ekonomik i vendeve me nje ekonomi tregu to zhvilluar

megjithese karakterizohet nga nje prirje rritjeje, ne kohd te caktuara ka patur
314. HYRJE NE EKONOMI

shmangie nga kjo prirje e pergjitheshme, duke u karakterizuar here nga

periudha to renies ekonomike dhe here nga periudha te rritjes ekonomike.
Keshtu disa nga periudhat e renies ekonomike jane ato td viteve: 1929-
1933, 1937-1938, 1948-1949, 1953-1954, 1960-1961, 1973-1975, 1981-
1982.
Ekzistenca e periudhave te renies dhe te ngritjes ekonomike,
provon se kushtet e biznesit nuk jane to pandryshueshme. Rritja ekonomike
nuk arrihet asnjehere me nje koficent rrites konstant, ajo karakterizohet
nga shmangie larte ose poshte prirjes se pergjitheshme te rritjes. Bumi ose
ngritja ekonomike mund te ndiqet nga paniku dhe renia ekonomike,
ekspansioni ja le vendin recesionit ne te cilia niveli i GDP, pundsimit dhe i
te ardhurave reale biers, fitimet e firmave gjithashtu reduktohen dhe shume
te punesuar shnderrohen ne td papund.
Kur perfundon faza e renies ekonomike, fillon faza e rritjes
ekonomike ose ekspansioni ekonomik, e cila mund te jete e shpejte ose e
ngadalshme. Ne kete faze GDP, niveli i punezenies, td ardhurat reale dhe
fitimet e firmave rriten. Me pas cikli fillon te perseritet me reniet dhe
ngritjet ekonomike alternative kundrejt prirjes se pergjithshme te rritjes
ekonomike.
Keto levizje here drejt renies dhe here drejt ngritjes te
treguesve kryesore ekonomike kundrejt nje prirjeje te pergjithshme
ne rritjen ekonomike formojne ato qe quhen ciklet e biznesit.
Fluktacionet ose lekundjet e aktivitetit real ekonomik megjithese emertohen
si ciklike, ne td vertete nuk formojne cikle te rregullta. Nuk ka dy recesione
(renie) apo ekspasione (ngritje) ekonomike te ngjashme. Ekonomia nuk
eshte si lavjersi i sahatit dhe lekundjet nuk jane kaq td rregullta e te
percaktuara sic jane, per shembull orbitat ne te cilat levizin planetet e
sistemit diellor.
Megjithate, edhe pse ciklet e biznesit dallojnd nga njeri tjetri, ato
kane dicka te perbashket. cdo cikel biznesi karakterizohet nga disa faza te
njellojta. Ekonomistet qd merren me studimin e cildeve te biznesit kand
percaktuar kater faza te cildit te biznesit

1. Pika me e larte e ciklit

2. Faza e recesionit (renies ekonomike)
3. Pika me e ulet e ciklit
4. Faza e ekspansionit (ngritjes ekonomike)
 CIKLET E BIZNESIT DHE RRITJA EKONOMIKE 315

Figura 17.1 paraciet ne menyre grafike kater fazat kryesore te nje

cikli bisnesi. Edhe nga paraqitja grafike veme re se menyra e sjelljes is nje
cikli te biznesit eshte e parregullt. Grafiku na tregon se ciklet e biznesit jane
si nje bashkesi malesh dhe luginash me nivele te ndryshme lartesish. Disa
lugina jane shume te thella, sic ndodhi ne kohen e depresionit te madh te
viteve 1929-1933, kurse disa jane te cekta, sic ishte ajo e vitit 1970 per
ekonomine ametikane. Edhe zgjatja e fazave ndryshon nga njeri cikel tek
tjetri.

Figura 17.1.Ciklet e biznesit

GDP
real Pika me e rang
Prirja e GDP

Pika me lane
tenci al r

11
Ekspa nsioni

Renia
Pika the e ulet

Pika me e ulet

--> Gjatesia e ciklit

Koha

Momenti kyc, per te identifikuar nje cikel te biznesit, eshte

percaktimi i fazes se recesionit pra, percaktimi i periudhes kur aktiviteti
ekonomik eshte ne renie. Duhet te theksojme se jo cdo renie ekonomike
mund te karakterizohet si nje recesion. Reniet momentale • ose reniet
ekonomike per periudha shume afat shkurtra nuk perbejne recesion
ekonomik.
Pranohet se kemi te bejme me nje faze te recesionit ekonomik veterri
atehere kur GDP real bie gate dy tremujoreve te njepasnjeshem kalendarike
(ose per gjashte muaj rrjesht). Gjate periudhes se recesionit firmat dhe
konsumatoret i ulin nivelet e shpenzimeve te tyre. Firmat, per shkak te
inventareve te teperta (stoqeve te mallrave te pa shitura), reduktojne
prodhimin, pakesojne shpenzimet per lend& e para, reduktojne shpenzimet
316 HYRJE Ni EKONOMI

per investime, dhe nxjerrin jaShte nga puna nje numer te'caktuar punetoresh.
Rrjedhimisht, edhe fitimet e firmave bien,. por edhe. ne keto kushte disa
firma vazhdojne te gendrojne biznes, kurse disa te tjera duke mos gene ne
gjendje ti be* balle Icesaj situate, dalin nga biznesi, ose falimentojne.
Periudha e recesionit perfUndon me arritjen e pikes me te ulet te
ciklit te biznesit. Ne 'cad pike firmat punojne me kapacitete jo te plota dhe
niveli i pergjithshem i papunesise arrin nivelin me te larte. Prodhimi total i
te mirave dhe sherbimeve vazhdon te ulet. Ne kete faze te ciklit eshte shume
e veshtire te gjendet pune sepse shume firma dalin nga biznesi, falimentojne.
Praktikisht, percaktimi i kesaj faze te ciklit eshte i veshtire dhe nuk ka nje
perkufizim qe te pranohet nga te gjithe ekonomistet. Megjithate, shpesh here
si tregues i identifikimit te saj merret norma e larte e papunesise, ndoshta ne
nivele dyshifrore. •
Pas disa kohesh, ekonomia fillon te rimarre veten perseri, duke hyre
ne fazen e ekspasionit ose te rritjes ekonomike. Gjate. fazes se ekspansionit
shpenzimet e -firmave dhe te konsumatoreve fillojne te rriten. Firmat fillojne
te zgjerojne prodhimin, papunesia fillon te ulet, pajtohen punetore ne pune,
te ardhurat fillojne te rriten, rritet ne kete menyre kerkesa konsumatore, gje
ge influencon ne rritjen e metejshme te prodhimit, te punezenies, te
konsumit, etj.
Faza e ekspansionit perfundon me arritjen e pikes me te lute te
ciklit. Ne kete faze ekonomia eshte ne bumin e vet ekonomik. Firmat
normalisht prodhojne afer ose ne kapacitetet e tyre prodhuese dhe ata ge
kerkojne pune pergjithesisht mund ta gjejne nje te tine. Investimet e firmave
dhe shpenzimet e konsumatoreve jane ne nivelet e tyre me te larta. Por,
megenese ekonomia punon afer ose ne nivelin e punesimit te plote te
faktoreve te prodhimit rritja e metejshme e kerkeses per te mira e sherbime
do te coje ne rritjen e nivelit te pergjithshem te cmimeve.
Lind pyetja, ne cfare menyre i pershtatet cikli i biznesit analizave te
kerkeses agregate dhe oferts agregate? Cilat zhvendosje ne kurben e
kerkeses agregate dhe te ofertes agregate gendrojne ne themel te levizjeve
tipike te nje cikli bisnesi? Pergjigjen e ketyre pyetjeve do ta japim duke
analizuar figurat e meposhtme. Figura 17.2 paraget hendekun e prodhimit ne
modelin Kejnsian kurse Figura 17.3 paraget hendekun e prodhimit ne
modelin klasi-k.
• Ne- Figuren 17.2 ekonomia eshte ne nje ekuiliber afatshkurter ne
piker' B. Me pas, le te supozojme se si rezultat i reduktimit te investimeve,
(I), dhe uljes se shpenzimeve geveritare, (G), - do te kemi nje zhvendosje
 CIKLET E BIZNESIT DHE RRITJA EKONOMIKE 317

majtas te kurbes se kerkeses agregate nga AD ne AD'. Me supozimin qe

kurba e ofertes agregate mbetet e pandryshuar, ekonomia do te kaloje ne nje
ekuiliber te ri makroekonomik, ne piken C: Ne kete pike ekuilibri GDP real
eshte reduktuar nga niveli Q ne Q' dhe niveli i pergjithshem i cmimeve eshte
ulur nga P ne P'. Kjo eshte tabloja kejnsianiste e fazes se recesionit

Figura 17.2: Hendeku i prodhimit ne modelin kejnsian

Niveli i
cmimeve

P
P'

Q' Q Qp
GDP real

Faza e. ekspansionit do te pasqyrohej grafikisht nepermjet

zhvendosjes se kurbes AD djathtas pozicionit te saj fillestar. Ne kete rast do
te rritet niveli i prodhimit, por do te rritet edhe niveli i pergjithshem i
cmimeve. Eshte e natyrshme ci& ndryshimet. ne nivelin e prodhimit, (GDP
real), gjejne pasqyrim edhe ne nivelin e punezenies ne nivelin
makroekonomik, pra edhe ne nivelin e papunesise. Lidhja sasiore e ketyre
variablave shprehet me Ligjin e Okun-it, sipas te cilit, per cdo 2 % te renies
te GDP aktual kundrejt GDP potencial, norma e papunesise rritet me 1%.
Per shembull, ne qofte se GDP. potencial eshte 100 % dhe bie ne 98 %,
atehere norma e papunesise do te rritet ne 7 % ne qofte se para renies se
prodhimit ajo: ishte 6 %.
Ngjarjet ekonomike te dekadave te fundit evidentuan se modeli
kejnsian ishte i pamjaftueshmem per te 'shpjeguar natyren e cikleve te
biznesit. Dukurive ciklike te kesaj periudhe, sidomos te viteve '70 dhe
fillimit te viteve '80, u shkojne me shume per shtat shpjegimet neoklasike,
qe gjejne pasqyrim ne modelin klasik te paraqitur ne Figuren 17.3.
318 HYRJE NE EKONOMI

Ne Figure vema re se jane pikerisht goditjet ne alien e ofertes, per

shembull ne produktivitet ose ne kosto, qa shkalctojne zhvendosjen e kurbes
se ofertes agregate. Kato goditje influencojne dukshem ne kushtet e
pergjithshme te biznesit. Ne gate se, per shembull, ulet produktiviteti i
punes, gje qe shkakton uljen e prodhimit potencial, ose rritet kostoja e
prodhimit, atehere do te kemi nje zhvendosje te kurbes se ofertes agregate
AS majtas-lart ne pozicionin AS'. Ekonomia kalon nga pika A e ekuilibrit
ne piken B te ekuilibrit. Kjo zhvendosje e AS do te tentoje te rrise nivelin e
pergjithsham te cmimeve (pra dhe to inflacionit) nga P ne P' dhe do to
reduktoje GDP real nga Q ne Q'. Pikerisht nje sjellje e tille e GDP real dhe
inflacionit u vu re ne recesionet e viteve 1974 dhe 1980. Ishin rritjet e
cmimit to naftes (qe cuan ne rritjen e kostove to prodhimit) qe kushtezuan
keto recesione dhe qe u dhane natyre klasike cikleve te biznesit te kesaj
periudhe.

Figura 17.3: Hendeku i prodhimit ne Modelin klasik

Niveli i
cmimeve AS' AS

P'

AD

Q' Q
GDP real

Nje shprehje disi ekstreme e pikepamjes neoklasike mbi ciklet e

biznesit eshte teoria e cikleve reale te biznesit . Kjo teori mbashtetet ne
supozimin se kurba e ofertes agregate eshte e formes klasike, domethene
vertikale. Sipas kesaj teorie te gjitha fluktacionet ne GDP reale shkaktohen
vetem nga goditjet qe peson oferta agregate, per shembull, nga ndryshimet
ne produktiVitetin e punes ose te kostos. Neoklasiket theksojne ne kete
menyre se ndryshimet ne kerkesen agregate nuk ndikojne aspak ne nivelin e
GDP real.
 CIKLET E BIZNESIT DBE RRITJA EKONOMIKE 319

II. Disa teori to cikleve te biznesit

Lidhur me ciklet e biznesit dhe shkaqet e tyre, elaistojne teori te

shurnta, megjithse jo rralle dallimet midis tyre konsistojne vetem ne
theksimin e ketij apo atij faktori kushtezues.
Teoria monetariste i shpjegon ciklet e biznesit me ekspansionin apo
reduktimin e sasise se paras6 dhe te kreditit. Nje teori tjeter, teoria
teknologjike, vendos ne baze te shpjegimit te cikleve te biznesit inovacionet
e rendesishme teknologjike.
Teoria psikologjike i shpjegon ciklet e biznesit me optimizmin apo
pesimizmin e agjenteve ekonomike. Kurse teoria e konsumit te
pamjaftueshem gjithshka e shpjegon me prirjen per kursim, e cila sjell, si
pasoje qe kursimet te jene me te medha se investimet.
Te gjitha teorite mbi ciklet e biznesit mund t'i klasifikojme ne dy
grupe te medha:
1. Teorite eksternale (te cilat theksojne se jane veprimet e faktoreve
te jashtem ato qe shkaktojne ciklet e biznesit).
. 2. Teorite internale (te cilat theksojne se jane veprimet e faktoreve
te brendshem ato qe shkaktojne ciklet e biznesit) .
Te gjitha teorite e grupit te pare i gjejne shkaqet e cikleve te biznesit
ne fluktacionet (ndryshueshmerine) e dukurive qe gjenden jashte sistemit
ekonomik, per shembull, 'ne njollat e diellit apo ne ndryshimin e klimes, ne
luftrat, revolucionet, ne zgjedhjet elektorale, ne zbulimet e arit, ne normen e
rritjes se popullsise dhe migracionit, ne zbulimin e tokave dhe te burimeve
te reja, ne zhvillimet e shkencave dhe ne zbatimet praktike te tekonologjise,
etj
Teorite internale e kerkojne mekanizmin e formimit te cikleve te
biznesit brenda sistemit ekonomik. Sipas ketyre teorive, ne thelb, ,.faza e
recesionit permbahet ne vete dukurine e fazes se ekspansionit, ashtu sikurse
faza e recesionit ne vetvete pergatit fazen e ekspansionit ekonomik. Keshtu
levizja ekonomike men forme ciklike duke kaluar ne menyre te perseritur
neper fazat e recesionit dhe ekspansionit ekonomik.
Nga grupi i pare i teorive po shk4pusim per te trajtuar me gjere
teorine e cikleve politike te biznesit. Politika makroekonomike percaktohet
nga zyrtaret e zgjedhur, te cilet duke patur ne dore instrumentat e
stabilizimit eltionomik, mund te manipulojne me treguesit kryesore
320 HYRJE NE EKONOMI

makroekonomike ne funksion te fatit te tyre elektoral. Kjo teori bazohet ne

tre -prernisat e meposhtme:
• Qe nga koha e Kejnsit, hartuesit e politikave makroekonomike, kane
patur ne duart e tyre instrumentat e stimulimit ose te kontraktimit te
ekonomise.
• Votuesit deshirojne periudha me papunesi te ulet, rritje te shpejte
ekonomike dhe inflacion te ulet.
• Politikanet qe jane ne pushtet deshirojne te rizgjidhen
Duke u bazuar ne keto premisa del e qarte idea se cfare duhet te
bejne politikanet per te siguruar rizgjedhjen e tyre. Ata duhet te manovrojne,
ne mes te mundesive te tyre, me instrumentat makroekonomike, per te
ndikuar mbi ciklin ekonomik duke patur parasysh deshirat e zgjedhesve te
tyre. Dihet se zgjedhjet elektorale zhvillohen nje here ne kater ose pese vjet.
Ne nje periudhe kohe prej 2-3 vjetesh, pas zgjedhjeve, hartuesit e politikave
ekonomike ndjekin nje politike ekonomike te shternguar, per shembull
luftojne inflacionin, por nje politike e tille nuk mund te mos sjelle pasoja
negative ne treguesit e produktit total, ne punezenie, etj. Me pas, ne nje
periudhe 1-2 vjecare para zgjedhjeve te reja, hartuesit e politikave
makroekonomike ndjekin nje politike ekspansioniste. Reduktojne taksat,
rrisin shpenzimet qeveritare, bindin banken qe te mbaje norma interesi te
uleta, etj. Si rezultat i aplikimit te ketyre politikave makroekonomike
ekonomia fillon te gjallerohet, prodhimi rritet, papunesia reduktohet, etj. Ne
keto kushte votuesi vjen para kutise se votimit me imazhin e nje ekonomie
ne zhvillim, duke harruar fazen e pare te retries ekonomike.
Shume teori te cildeve te biznesit i integrojne trajtimet internale dhe
eksternale. Ne kete trajtim te kombinuar, goditjet mund ta kene zanafillen
jashte sistemit ekonomik, por me tej jane mekanizmat e brendshem te vete
sistemit ekonomik qe i transmetojne keto impulse te jashtme ne nje levizje te
brendeshme ciklike. Per shembull, goditja e jashtme mund te vije nga nje
lufte, nga nje cikel politik, nga rritja e cmimeve te naftes, nga aplikimi i
inovacioneve, etj. Keto goditje me pas i transmetohen ekonomise ne ate
menyre qe e cojne ate ne zhvillime me fluktacione pak a shume te rregullta
te cilat i quajtem cikle te biznesit. Si realizohet nje transmetim dhe nje
transformim i tille?
Mendimi mbizoterues eshte se faktor kryesor i brendshem i ketij
procesi jane investimet. Roli i investimeve ne ciklet e biznesit shpjegohet
qarte ne teorine mbi bashkeveprimin midis akseleratorit dhe multiplikatorit.
Per ta kuptuar modelin Akselerator-Multiplikator, le te marrim ne analize se
 CIKLET E BIZNESIT DHE RRITJA EKONOMIKE 321

cfare do te ndodhe ne qofte se rritet prodhimi i makinave qe prodhojne

bicikleta, si rezultat i rritjes se kerkeses per investime nga ana e firmes qe
prodhon bicikleta. Per shkak to efektit te akseleratorit rritja e te ardhurave ne
nje faze ekspansioni do te shkaktoje rritjen e investimeve. Por rritja e
investimeve con, per shkak te veprimit te multiplikatorit, ne rritjen e
metejshme te te ardhurave e keshtu me rradhe.
Ne rastin tone sa me shume makineri qe te porositen dhe te blihen
nga ana e firmes, aq me shume do te rriten te ardhurat e atyre firmave qe i
prodhojne keto makineri. Mecienese te ardhurat e punonjesve te firmave qe
prodhojne makineri rriten, si rregull, ata do te konsumojne me shume duke
blere me shume mallra dhe sherbime qe prodhohen ose realizohen nga
punetoret e firmave te tjera, e keshtu me rradhe. Rjedhimisht do te kemi nje
rritje te optimizmit ne biznes, shitjet do te rriten. Per pasoje, mbi bazen e
efektit te akseleratorit, porosite per makineri dhe paisje do te rriten edhe me
shume dhe perseri te ardhurat e larta qe rezultojne nga rritja e investimeve
do te stimulojne konsumin, rrjedhimisht efekti i multiplikatorit e ben fazen e
ekspansionit me te fuqishme. Ne kete menyre rritja e kerkeses per investime
(Akseleratori) dhe rritja e kerkeses per konsum (Multiplikatori) forcojne
njera-tjetren ne fazen e ekspansionit.
Por, sic e dime, jetojme ne nje bote ku faktoret e prodhimit, puna,
toka dhe kapitali jane te kufizuara, rrjedhimisht prodhimi nuk mund te rritet
pafundesisht me nje ritem te shpejte. Ai do te rritet me ngadale dhe me pas
do te zvogelohet. Atehere si rezultat i veprimit te parimit te Akseleratorit
investimet do te ndjekin kahun e kundert, ato do te ulen. Me uljen e
investimeve, do te bjere edhe prodhimi ne firmat qe prodhojne makineri, per
pasoje do te ulen te ardhurat e ketyre firmave dhe te punetoreve. Ne keto
kushte, konsumi i tyre per te mira e sherbime do te ulet dhe do te
mbizoteroje nje pesimizem ne biznes, shitjet do te reduktohen.
Pra, edhe faza e recesionit ka ne baze te vet uljen ne kerkesen per
investime (akseleratori) dhe uljen ne kerkesen per konsum (multiplikatori).
Por recesioni ka nje kufi sepse edhe renia e investimeve e ka nje kufi.
Investimet neto mund te marrin edhe vlera negative, nciersa investimet bruto
kane nje kufi te jashtem te tyre, nivelin zero. Si rregull, eshte e pamundur qe
keto investime te marrin vlera negative, nen nivelin zero. Pra, pasi marrin
vlera te ulta pozitive, investimet bruto fillojne piken e ktheses, .per shkak te
nevojes per te zevendesuar makinerite dhe paisjet tashme te konsumuara.
Por vete rritja e investimeve kushtezon rritjen e metejshme te te ardhurave
322 HYRJE NE EKONOMI

dhe keshtu cikli fillon nga e para, por natyrisht ne kushte te reja te tregut.
Ekonomia hyn ne fazen e ekspansionit.
Bashkeveprimi midis akseleratorit dhe multipklikatorit na
ndihmon per te shpjeguar jo vetem forcen e fazave to ciklit te biznesit por
edhe periudhat e ktheses gjate" levizjes ciklike, domethene kalimin nga
faza e ekspansionit ne recesion dhe e kunderta. Natyrisht do te ishte e
deshirueshme nje periudhe sa me e gjate kthese nga faza e ekspansionit
ekonomik ne fazen e recesionit ekonomik. Per te zgjatur kete periudhe,
shpesh here qeverite preferojne dhe mbajne nje rritje te moderuar te
prodhimit sesa nje rritje te shpejte.

III. Rritja ekonomike

Nga analiza qe i berne cikleve te biznesit, rezulton se ne nje

ekonomi tregu te konsoliduar, megjithese verehen luhatje ne formen e
recesionit dhe te ekspansionit, tendenca e pergjithshme eshte rritja e
ekonomise. Ne periudha afatshkurtera gjendja e ekonomise mund te
karakterizohet me njeren nga kater fazat e ciklit kurse ne periudha afatgjata
ajo karakterizohet nga tendenca drejt rritjes ekonomike. Analizat e rritjes
ekonomike shqyrtojne faktoret qe cojne ne rritjen ekonomike ne nje
periudhe afatgjate. Duke gene se oferta agregate percaktohet nga aftesite qe
ka ekonomia e nje vendi per te prodhuar mallra e sherbime, domethene nga
prodhimi i saj potencial, atehere analiza e rritjes ekonomike shqyrton
faktoret te cilet co* ne rritjen e prodhimit potencial ne nje periudhe
afatgj ate.
Rritjen ekonomike mund to percaktojme si nje ekspansion ne GDP
potencial te nje vendi. Me fjale te tjera, rritja ekonomike percaktohet si
aftesi e ekonomise se nje vendi per te prodhuar gjithnje e me shume mallra e
sherbime qe deshirojne konsumatoret. Duke patur te njohur kurben e
mundesive te prodhimit, rritja ekonomike mund te perfytyrohet si nje
zhvendosje e kesaj kurbe djathtas pozicionit te saj fillestar.
Rritja ekonomike konsiderohet si nje nder objektivat qendrore
stabilizuese makroekonomike. Kjo per .vete faktin se rritja ekonomike lidhet
ngushte me standardin e jeteses se popullsise se nje vendi. Nje rritje ne
standardin e jeteses se popullsise kerkon medoemos rritjen e prodhimit te
mallrave dhe te sherbimeve. Nje tregues i rendesishem i standartit te jeteses
do te ishte prodhimi per fryme te popullsise. Do te konsiderohet permiresim
i standartit te jeteses se popullsise te nje vendi atehere kur cdo individ, me
 CIKLET E BIZNESIT DBE RRITJA EKONOMIKE 323

kalimin e kohes, ka ne dispozicion te tij me shume mallra e sherbime per te

konsumuar se sa me pare.
Analizat e rritjes ekonomike, bazuar ne prodhimin per fryme te
popullsise, kerkojne qe te mbahen parasysh jo vetem ndryshimet qe ndodhin
ne GDP potencial te nje vendi por edhe ndryshimet ne numrin e popullsise
te ketij vendi. Sepse, ne qofte se populllsia rritet me ritme me te shpejta sesa
prodhimi dhe kapacitet prodhuese atehere nuk do te kemi asnje permiresim
ne standartin e nivelit te jeteses se popullsise. Prandaj, nje mates
kuptimplote i rritjes ekonomike mbetet niveli i prodhimit real per fryme te
popullsise.
Qe ne hapat e para te lindjes se ekonomiksit, ekonomistet jane
perpjekur te shpjegojne evolucionin e prodhimit dhe te pages si dhe procesin
afatgjate te rritjes ekonomike ne pergjithesi. Keshtu modelet klasike te
paraqitura nga Adam Smith dhe Tomas Maltus e pershkruajne zhvillimin
ekonomik duke analizuar lidhjen qe ekziston midis burimit te prodhimit, qe
per to ishte toka, dhe rritjes se popullsise.
Smithi ne vepren e tij "Pasuria e Kombeve" ben fjale per nje epoke
te arte e cila i paraprinte pervetesimit te tokave dhe akumulimit te kapitalit,
ne te cilen vetem puna merrej parasysh, kurse toka ishte e lire ne dispozicion
te te gjitheve. Ne keto kushte prodhimi dhe cmimet vareshin ose
percaktoheshin vetem nga puna. cdo mall tregetohej me cmimet, te cilat
ishin proporcionale me punen e harxhuar per prodhimin e tyre. Pra cmimet
percaktoheshin me koston mesatare te punes se harxhuar per prodhimin e
mallrave. Ne qofte se prodhimi rritet ne te njejtin perpjestim me numrin e
popullsise, atehere nuk do te veproje ligji i te ardhurave zbritese dhe paga
reale per punetoret do te mbetet konstante. Kjo situate do to vazhdoje te jete
e tulle derisa nje shpikes te gjeje nje metode te re per te prodhuar ne nje ore
ate qe me pare prodhohej, per shembull, ne dy ore. Kjo padyshim do te rriste
prodhimin per fryme te popullsise. Nje permiresim i balancuar ne
produktivitetin e punes mund t'i lere raportet e crnimeve te pandryshuara,
por ai mund te dyfishoje pagen reale. Ne nje bote te title ku sundon teoria e
percaktimit te vleres nga puna shpikjet e reja mund te cojne ne rritjen e
pagave dhe te shpejtojne ritmet e rritjes ekonomike.
Por kjo epoke e "arte" nuk mund te vazhdoje per shume kohe. Ne
kushtet kur toka popullohet plotesisht (nuk ka me toka te lira) rritja e
balancuar e tokes dhe e punes se bashku me prodhimin eshte e pamundur.
Toka si nje faktor kryesor i prodhimit behet nje faktor i rralle dhe me rritjen
e popullsise prodhimi mund te rritet me me ngadale. Punetore te rinj shtohen
324 HYRJE NE EKONOMI

(punojne) ne nje siperfaqe toke te pandryshuar, rrjedhimisht cdo punetor ka

ne dispozicion me pak toke per te punuar. Ne keto kushte fillon te Veproje
ligji i te ardhurave zbritese. Rritja e raportit pune-toke con ne uljen e
produktivitetit marxhinal te punes, rrjedhimisht dhe ne uljen e pages.
Maltusi studjoi lidhjen qe ekzistonte midis popullsise dhe
ekonomise ne kushtet e nje rritjeje te tille te pabalancuar. Teoria e tij
mbeshtetet ne teorine e te ardhurave marxhinale zbritese. Ai theksonte se ne
qofte se rritja e popullsise nuk kufizohet atehere ajo do te rritet me nje
progresion gjeometrik per cdo brez e keshtu me rradhe. Rjedhimisht per cdo
anetar te popullsise ne rritje do te kete me pak toke dhe burime natyrore per
te punuar me to. Ne keto kushte, per shkak te veprimit te ligjit te te
ardhurave marxhinale zbritese, te ardhurat do te rriten ne progresion
aritmetik dhe prodhimi per fryme te popullsise do te bjere aq shume sa do ta
coje popullsine ne nje nivel jetese "ger vdekjes nga uric". Per te dale nga
nje situate e tine Maltusi propozonte si masa per te ulur numurin e
popullsise: parandalimin e lindjeve, epidemite, urine dhe luftrat, etj. Ne
parashtrimin e teorise se tij, Maltusi nuk mori parasysh ndryshimet dhe
zhvillimet ne teknologji. Ndryshimet e shpejta ne teknologji bejne qe
prodhimi ta tejkaloje rritjen e popullsise dhe te kete gjithashtu nje rritje edhe
ne page. Permiresimet teknologjike, sic e dime, cojne ne nje zhvendosje
djathtas te kurbes se mundesive te prodhimit.

111.1 Rritja ekonomike dhe funksioni i prodhimit

Nje funksion prodhimi shpreh lidhjen reciproke midis sasise se

burimeve te perdorura date nje periudhe kohe dhe prodhimit te prodhuar ne
te njejten periudhe kohe. Ne menyre konceptuale kjo lidhje reciproke
aplikohet per nje mall ose sherbim te vetem ose per gjithe ekonomine ne
teresi. Ne analizen qe po Mine na intereson lidhja reciproke midis
prodhimit, GDP, nga njera ane dhe faktoreve te nevojshem per te prodhuar
kete prodhim. Ne periudha afatshkurtra, funksioni i prodhimit paraqitet si
me poshte:
Y = f ( N, R, K, T )
Funksioni i prodhimit tregon se si ndryshon GDP (Y) si rezultat i
ndryshimit te nivelit te punesimit (N), duke gene te dhena vlerat e burimeve
natyrore te ekonomise (R), paisjeve kapital (K) dhe gjendja e teknologjise
(T).
 CIKLET E BIZNESIT DHE RRITJA EKONOMIKE 325

Grafikisht, nje funksion prodhimi paraqitet ne Figuren 17.4. Verne

re se sa me shume individe to punesohen, niveli i prodhimit rritet por jone
menyre proporcionale sepse ne periudha afatshkurtra, sic e dime, vepron
ligji i to ardhurave zbritese. Kjo karakteristike shprehet qarte ne formen e
kurbes se funksionit to prodhimit ne periudha afatshkurtera ne Figure. Ka dy
mundesi me anen e to cilave mund to rritet GDP nga GDPI ne GDP2. E para,
.eshte e thjeshte, duke rritur sasine e pubes nga- N1 ne N2. Menyra e dyte,
realizohet me zhvendosjen lart to to gjithe kurbes se funksionit to prodhimit
si rezultat i ndryshimit ne stokun 'e kapitalit, ne burimet natyrore,
permiresimet he teknologji ose nga kombinimet midis tyre. Nje zhvendosje
lart e kurbes se funksionit to prodhimit tregon se ekonomia funksionon ne
menyre me eficente, pra ka nje permiresim ne produktivitetin e punes se saj.

Figura 17.4: Kurba e funksionit to prodhimit ne periudha afatshkurtra

GDP
real TP2

GNP2 TP,

GNP1

N1 N2 Puna (N)

Nje menyre tjeter per to paraqitur funksionin e prodhimit eshte

pershkrimi i tij ne termat e lidhj eve reciproke midis sasise se kapitalit per
punetor (K/N) dhe prodhimit per punetor (GDP/N). Ky trajtim e ve theksin
ne nje koncept baze qe quhet produktiviteti mesatar i punes. Produktiviteti i
punes eshte nje mates i eficences se perdorimit to pubes ne procesin e
prodhimit. Prodhimi per punetor mund to matet si prodhim per ore, kur GDP
pjestohet me totalin e oreve to punuara per prodhimin e tij, ose prodhim per
punetor kur GDP pjestohet me numurin e to punesuarve no nje periudhe to
dhend kohe. Ne parim to dy treguesit jane to njejte, vetem se ndryshon
menyra e llogaritjes se sasise se punes se harxhuar per prodhimin e GDP:
326 HYRJE NE, EKONOMI

Nje faktor kryesor qe percakton produktivitetin e punes eshte sasia e

kapitalit per punetor te perdorur ne procesin e prodhimit, (K/N). Ne
pergjithesi sa me shume kapital te kete ne perdorimmesatarisht nje punetor
aq me shuffle eficente do te jete puna e tij. Eshte e arsyeshme te
konkludojme se prodhimi per punetor ne njesine e kohes do te rritet ne qofte
se sasia e kapitalit per punetor ne perdorim rritet. Nje konkluzion i tine na
lejon to shprehim funksionin e prodhimit si nje lidhje reciproke midis
kapitalit per punetor (K/N) dhe produktivitetit te punes. Ky version i
paraqitjes se funksionit te prodhimit paraqitet ne Figuren 17.5, ku ne boshtin
vertikal paraqitet produktiviteti per punetor dhe ne boshtin horizontal
kapitali per punetor. Shohim se forma e paraqitjes se kurbes se funksionit te
prodhimit eshte e njejte me ate te Figures 17.4. Arsyeja pse ndodh keshtu
eshte se perseri vepron ligji i te ardhurave zbritese.

Figura 17.5: Paraqitje alternative e funksionit te prodhimit

Produkti per
punetor (GDP/N)2

GDP/N2
(GDP/N) i

GDP/N1

K/N1 K/N2
Kapital per punetor (K/N)

Produktiviteti i punetoreve do te rritet, ne qofte se raporti K/N rritet

por jo pa kufizim. Per sa kohe qe burimet e tjera dhe teknologjia mbeten te
fiksuara me rritjen e K/N produktiviteti do te bjere. Edhe ne kete rast
prodhimi per punetor mund te rritet ne dy menyra:
Se pari, duke rritur raportin kapital/pund nga K/N, ne K/N2, se dyti,
nepermjet zhvendosjes se gjithe kurbes se prodhimit si rezultat i rritjes se
eficences se perdorimit te kapitalit duke mos patur ndryshime ne sasine e
punes se perdorur. Rasti i dyte paraqet ndryshimet ne teknologji, te cilat
kand ndikimet e veta ne eficencen e perdorimit te kapitalit ne ekonomi.
 CIKLET E BIZNESIT DBE RRITJA EKONOMIKE 327

Paraqitja e mesiperme e funksionit te prodhimit na ndihmon te

indentifikojrne burimet kryesore te rritjes ekonomike, te cilat jane:
Se pad, rritja ne oferten e punes. Ne kushte te tjera te
pandryshueshme, me rritjen e sasise se punes se perdorur prodhimi do te
rritet.
Se dyti, nje burim tjeter i madh i rritjes ekonomike eshte sasia e
kapitalit fizik makinerite, paisjet, instrumentat, ndertesat qe vihen ne levizje
nga pupa. Analiza jone e funksionit te prodhimit tregon se, per sa kohe qe
kapitali fizik rritet me shpejt se sasia e punes se perdorur, produktiviteti i
punes do te rritet. Shpejtesia e kesaj rritjeje vjen duke u zvogeluar ne
kushtet kur te gjithe faktoret e tjere i mbajme kanstant.
Se treti, permiresimi i teknologjise se prodhimit perben nje tjeter
burim te rritjes ekonomike. Efekti i veprimit te ketij faktori mund te
paraqitet nepermjet zhvendosjes lart te kurbes te funksionit te prodhimit. Me
permiresim teknologjik do te kuptojme me shume prodhim per te njejten sasi
pune, pa ndryshuar stokun e kapitalit, (K), dhe burimet natyrore te
disponueshme, (R). Me fjale te tjera me shume prodhim per te njejtin raport
kapital/punetor (K/N).
Nar faktoret e shumte qe cojne ne ndryshime teknologjike, dy prej
tyre kane nje peshe me te madhe: (1) risite ne fushen e kerkimeve
teknologjike; (2) kapitali. Per te kuptuar rolin e kapitalit ne ndryshimet
teknologjike, mjafton te veme ne dukje se cdo ndryshim teknologjik nuk
mund te ndodhe ne nje teren abstrakt; ai kerkon nje teresi kushtesh, ku
padyshim, nje peshe mjaft te madhe zene makinerite, pajisjet, instrumentet,
etj.

Pyetje per diskutim

1. Duke mane ne konsiderate gjendjen e ekonomise shqiptare dhe njohurite

qe zoteroni nga permbajtja e cdo faze te ciklit te biznesit, analizoni dhe
percaktoni se ne cilen faze te ciklit ndodhet ekonomia shqiptare ne kohen e
sotme.
2. Analizoni pohimin: "Problemi kryesor ne analizen e cikleve te bisnsit
eshte te shpjegosh piken me te larte dhe me te ulet te ciklit te biznesit dhe
nuk ka rendesi te marresh ne analize se cfare ndodh midis ketyre pikave."
Argumentoni pergjigjen tuaj.
328 HYRJE Ni EKONOMI

3. Disa cikle te biznesit e kane origjinen e tyre ne ndryshimet qe ndodhin ne

alien e kerkeses agregate nderkohe qe te tjere ndodhin per shkak te goditjeve
(shokeve ) qe peson oferta agregate. Jepni shembuj per secilin rant dhe
shpjegoni ndryshimet qe japin te dy llojet e goditjeve per produktin total,
papunesine dhe cmimet.
4. Nepermjet perdorimit te koncepteve te multiplikatorit dhe te akseleratorit
tregoni se si bashkeveprimi i tyre behet shkak per ekzistencen e cildeve te
biznesit.
5. Paraqitni dhe analizoni faktoret e pergjithshem te rritjes ekonomike. Cilet
prej tyre do te rekomandonit se jane me te domosdoshem per ekonomine
shqiptare ne periudhen e tanishme?
 KREU XVIII

INFLACIONI

Inflacioni perben nje nder • semundjet makroekonomike dhe

konsiderohet si nje problem shqetesues per ekonomine ne teresi dhe per
firmat dhe konsurnatoret ne vecanti. Per kete arsye cdo qeveri problemin e
inflacionit e konsideron si nje nder piketat lcryesore stabilizuese
makroekonomike.
Ne kete kre, ne pjesen e pare, do te paraqesim kuptimin e inflacionit
dhe menyrat e matjes se tij. Meqenese inflacioni shpreh ndryshimin e nivelit
te cmimeve, ai matet nepermjet indekseve te cmimeve. Ne pjesen e dyte,
evidentojrne llojet e inflacionit, duke paraqitur karakteristikat e tyre te
vecanta. Se fundi, do te bejme analizen e kostove te inflacionit, duke
percaktuar se kush jane te fituarit dhe te humburit ne nje situate
inflacioniste.

I. Kuptimi i inflacionit

Ne kendveshtrimin e problemeve qe studion Makroekonmia, nje

vend te vecante ze dhe tema e inflacionit. DUkuria e inflacionit se bashku
me papapunesine perbejne nje "semundje te rende" makroekonomike.
Kurimi sa me i mire i semundjes kerkon para se gjithash te njihet mire-
semundja. Pra ceeshte inflacioni ?
Me inflation do te kuptojme ngritjen e vazhdueshme te nivelit to
pergjithshem te cmimeve. Ndryshimi i niveleve te cmimeve matet me
normen e inflacionit e cila llogaritet si me poshte:
330 HYRJE NE EKONOMI

Niveli i cmimeve (t) — Niveli i cmimeve (t - 1)

Norma e inflacionit (t) — x100
Niveli i cmimeve (t - 1)

ku t eshte periudha korente dhe t-1 eshte periudha paraardhese.

Sic del dhe nga perkufizimi i mesiperm, eshte e domosdoshme te

theksojme se inflacioni eshte nje dukuri ekonomike qe shpreh ngritjen e
nivelit te pegjithshem te cmimeve dhe jo te cmimeve te mallrave apo te
sherbimeve te vecanta. Me ngritje te nivelit te pegjithshem te cmimeve kemi
parasysh ngritjen e nivelit mesatar te tyre. Natyrisht, jo te gjitha cmimet
ngrihen ne te .njejten mase gjate periudhes se inflacionit. Disa mime
ngrihen me shume ndersa te tjere ngrihen me pak, sidoqofte ne nje situate
inflacioniste niveli mesatar i tyre ngrihet.
Krahas inflacionit, me ndryshimin e nivelit te cmimeve lidhen edhe
konceptet e deflacionit dhe te desinflacionit.
Deflacioni pasqyron procesin e renies se cmimeve mesatare nen
nivelin e periudhes paraardhese. Ndryshe deflacioni mund te percaktohet si
inflacion negativ.
Desinflacioni pasqyron procesin e renies se cmimeve mesatare, por
duke mbetur mbi nivelin e periudhes paraardhese. Pra, gjate situatave
desinflacioniste inflacioni vazhdon te kete vlera pozitive.
Perderisa inflacioni shpreh ndryshimin e nivelit te cmimeve, si
tregues te drejperdrejte te tij sherbejne indekset e cmimeve. Perllogariten
tre indekse te pergjithshme cmimesh: Indeksi i cmimeve te
konsumatorit(CPI), Indeksi i onimit te prodhuesit(PPI), Deflatori i GDP.
Le t'i shohim me rradhe se cfare perfaqesojne keto indekse
cmimesh.
I. Indeksi i cmimeve te konsumatorit (CPI) eshte treguesi qe
perdoret me gjeresisht per matjen e inflacionit. CPI mat koston e nje shporte
tregu mallrash dhe sherbimesh qe konsumohen nga nje familje tipike
qytetare gjate nje periudhe te caktuar kohe. Ne SHBA kjo shporte tregu
perfshin rreth 365 llojesh mallrash dhe sherbimesh dhe per te llogaritur CPI
mblidhen te dhena per 21.000 familje qytetare ne 91 zona te vendit. Kjo
shporte vleresohet me cmimet e mallrave dhe te sherbimeve ne periudha te
ndryshme kohe.
Ne perllogaritjen e CPI mbahen parasysh edhe peshat specifike te
cdo malli apo sherbimi ne buxhetin e shpenzimeve te konsumatorit. Per
konkretizim le te marrim nje shembull se si llogaritet CPI. Supozojme per
 INFLACIONI 331

thjeshtesi se konsumatori ble ose konsumon vetem tre te mira: ushqime,

strehim dhe kujdes mjeksor. Nga vezhgimet e buxhetit te shpenzimeve te
konsumatorit rezulton se ai konsumon 20% te buxhetit te tij per ushqime,
50% per strehim dhe 30% per kujdesin mjeksor. Duke e mane vitin 1996 si
vitin baze, cmimet e cdo te mire cie ble konsumatori i marrim te barabarta
me 100, rrjedhimisht CPI e vitit 1996 do te llogaritej:
CPI 1996 = (0.20 x100) + ( 0.50 x 100) + (0.30 x100) = 100
Le te supozojme se ne vitin 1997 cmimet e ushqimeve niten 2%, cmimi i
strehimit rritet 6% dhe cmimi i kujdesit mjeksor rritet 10%. Ne keto kushte
CPI e vitit 1997 do te llogaritej si me poshte:
CPI 1997 = (0.20 x102) + (0.50 x 106) + (0.30 x 110) = 106.4
Mbi bazen e ketyre llogaritjeve te mesiperme jemi ne gjendje te
percaktojme se sa do te jete norma e inflacionit per vitin 1997:

.,— CPI
Norma e inflacionit = CPI '96 xioo
CP./.96

Duke bere zevendesimin e vlerave te gjetura norma e inflacionit per vitin

1997 do te jete:

. 106,4 — 100
Norma e inflaciontt,,7 = x100 = 6,4%
100

2. Indeksi i cmimeve te prodhuesit. Ky indeks mat nivelin e

cmimeve te shitjes me shumice, pra nivelin e cmimeve ne stadin e prodhimit.
Ne rastin e SHBA ky indeks llogaritet duke u bazuar ne cmimet e rreth 3400
mallrave te ndryshme. Llogaritja e indeksit te cmimeve te prodhuesit eshte i
rendesishem per shkak te gjeresise se mallrave dhe te sherbimeve qe ai
perfshin. Ai perdoret gjeresisht ne veprimtarine tregtare.
3. Deflatori i GNP. Me konceptin e deflatorit te GNP jemi njohur
shkurtimisht qe ne temen e pare. Kujtojme se deflatori i GNP llogaritet si
raport i GNP nominal me GNP real, shprehur ne perqindje, pra:

GNP nominalx100
Deflatori i GNP =
GNP real
332 HYRJE NE EKONOMI
Ky raport mund te interpretohet si nje indeks me i pergjithshem i
cmimeve perderisa ai perfshin cmimet e te gjitha mallrave dhe te
sherbimeve. Per kete arsye ekonomistet e konsiderojne deflatorin e GNP si
nje mates me te mire te inflacionit se sa Indeksi i cmimeve te Konsumatorit
(CPI) dhe Indeksi i cmimeve te Prodhuesit (PPI)
Shpesh here midis njerezve lindin keqkuptime dhe krijohet
konfuzion ne lidhje me inflacionin. Ketu po paraqesim disa pyetje te cilat
reflektojne keqkuptimet e perbashketa, se bashku me pergjigjet e tyre:
1. A i ben inflacioni mallrat dhe sherbimet me te shtrenjta? Jo.
Inflacion do te thote qe niveli mesatar i cmimeve ngrihet. Shtrenjtesia e
mallrave lidhet me cmimet relative te tyre, te cilat jo medoemos ndryshojne.
2. A na ben inflacioni me te varfer? Jo patjeter. Te ardhurat tona
nominale tentojne te rriten gjate periudhes se inflacionit nderkohe qe te
ardhurat tona reale mundet edhe te rriten sikurse mund te mos ndryshojne
apo te ulen po gjate kesaj periudhe.
3. A behen firmat me te pasura dhe punetoret me te varfer gjate
periudhes se inflacionit? Jo patjeter. Efekti i inflacionit ne shperndarjen e te
ardhurave varet nga lloji i inflacionit, te cilet do t'i analizojme me poshte.

II. Llojet e inflacionit

Ne pergjithesi ne teorine ekonomike inflacioni klasifikohet ne tre

kategori:
• Inflacioni i moderuar.
• Inflacioni galopant.
• Hiperinflacioni.
Karakteristikat kryesore te ketyre kategorive te inflacionit po i paraqesim me
poshte :
Inflacioni i moderuar. Ky lloj inflacioni ndodh kur niveli i
pegjithshem i cmimeve ngrihet ngadale. Kemi te bejme me inflacion te
moderuar kur norma e tij shprehet me anen e nje numri njeshifror. Ne keto
kushte cmimet jane relativisht te qendrueshme dhe njerezit kane besim tek
paraja, jane te gatshem t'i mbajne ato ne duart e tyre ose t'i depozitojne ne
banka, duke pranuar edhe norma interesi shume te uleta.
Gjithashtu, individet jane te gatshem te nenshkruajne kontrata me
vlera monetare, nisur nga qendrueshmeria e cmimeve. Ata nuk e humbasin
kohen kot duke u perpjekur qe pasurine e tyre ta vendosin ne pasuri reale ne
vend te asaj monetare ose ne formen e letrave me vlere, sepse kand besim se
pasuria e tyre ne formen monetare do ta ruaje vleren e saj reale. Shkurt
 INFLACIONI 333

mund te themi se ne nje situate me inflacion te moderuar sistemi monetar

funksionon mire.
Inflacioni galopant. Kemi te bejme me kete lloj inflacioni atehere
kur niveli mesatar i cmimeve fillon te rritet me nje norme dy ose tre shifrore,
pershembull, 20%, 100% ose 200 % ne vit. Kur ekonomia eshte ne nje
situate te tine ndodhin shtremberime serioze ne treguesit ekonomike dhe
financiare. Besimi tek paraja lekundet dhe bie. Pergjithesisht shume kontrata
indeksohen me indeksin e cmimeve ose ne valuta te huaja, per shembull ne
dollare. Meqenese parate e humbasin vleren e tyre shume shpejt dhe
meqenese norma reale e interesit merrr vlera shuffle te uleta ose negative,
njerezit i shmangen mbajtjes se parave ne duart e tyre mbi nje minimum te
domosdoshem. Tregu finanaciar venitet dhe roli i normes se interesit si
rregullator i ketij tregu dobesohet shume. Njerezit priren te grumbullojne
apo te depozitojne mallra, te blejne shtepi ose forma te tjera te pasurise se
patundshme dhe nuk japin kurre hua me nje norme interesi te ulet.
Hiperinflacioni. Ky lloj i trete i inflacionit, qe eshte nje virus
vdekjeprures per ekonomine, ndodh kur niveli i pegjithshem mesatar i
cmimeve fillon te rritet shume here cdo muaj. Situatat me hiperinflacion
zakonisht jane te rralla. Ato jane te pranishme sidomos ne kushte te luftes.
Studimi i ketij lloji te inflacionit eshte i vlefshem sepse hedh drite mbi llojet
e tjera te inflacionit. Si shembull te periudhave me hiperinflacion mund te
permendim Gjermanine e viteve 1922-1923, ku ne kete periudhe indeksi i
cmimeve u rrit nga 1 ne 10.000.000.000%, Bolivine e viteve 1985 me
12.000% inflacion ne vit apo ish Jugosllavine e vitit 1993 e cila u
karakterizua nga nje inflacion shume i larte dhe nga nje zhvleresim i
jashtezakonshem i Dinarit, per shkak te luftes ne Bosnje-Hercegovine.
Disa nga karakteristikat kryesore te hiperinflacionit jane:
Se pari, shpejtesia e qarkullimit te parate rritet shume shpejt. Ne
fund te periudhes se hiperinflacionit gjerman parate qarkulluan 30 here me
shpejt se sa ne fillim te saj.
Se dyti, cmimet relative, perfshire edhe cmimin e punes (pagen)
behen jashtezakonisht te paqendrueshem. Pikerisht ky ndryshim shume i
madh ne cmimet relative dhe ne pagen reale me efektet perkatese ne
alokimin e burimeve dhe ne shperndarjen e te ardhurave, ilustron fare mire
kostot e medha qe shkaktohen nga inflacioni.
Shpesh njerezit i tremben jo aq inflacionit prezent, kur ndodhen ne
nje situate me inflacion te moderuar, se sa frikes se rritjes se metejshme te
inflacionit dhe te shnderrimit te tij ne nje inflacion galopant apo
334 HYRJE NE EKONOMI
hiperinflacion. Cilat jane mundesite e nje shnderrimi te tille? Nje veshtrim
sado i percipte mbi historine e inflacionit na bind se nje shnderrim i tine
eshte i mundshem por jo i domosdoshern.
Theksuam se situatat hiperiflacioniste jane te rralla, kurse inflacioni
galopant nuk eshte dhe aq i rralle. Ashtu si edhe ne periudhat me norma
papunesie te larte, inflacioni galopant shperthen ndonjehere edhe ne vendet
e zhvilluara ekonomikisht. Qe nga kriza e naftes e vitit 1973, vendet e
zhvilluara kapitaliste si Anglia, Franca, Italia kane nje eksperience
"perleshjeje" me situata te inflacionit galopant. Por ne nje vend me ekonomi
tregu te zhvilluar tendencat e pergjitheshme jane te tilla qe synojne ta
mbajne inflacionin ne kufijte e moderuar te tij. Duke perdorur instrumentat e
makroekonomise moderne, politikat monetare dhe fiskale, keto vende jane
treguar te afta per ta mbajtur inflacionin te moderuar dhe tei mbajne kostot e
tij ne nivele te tolerueshme.

III. Kostot e inflacionit

Kostot e inflacionit jane me pak te dukshme se sa kostot e

papunesise. Dihet se nje transaksion ka dy axle, shitesin dhe bleresin. Kur
cmimet rriten eshte shitesi qe fiton kurse bleresi humbet. Prandaj analiza e
kostove te inflacionit eshte krejt e ndryshme nga ato te papunesise.
Papunesia, sic do ta shohim ne kapitullin e ardhshem paracjet nje humbje te
paster. Kurse, kur analizojme inflacionin do te shohim se ne nje situate
inflacioniste mund te kemi njekohesisht si te humbur ashtu dhe te fituar.
Theksuam se ne nje periudhe inflacioniste jo te gjitha cmimet,
perfshi ketu edhe pagat, ndryshojne me te njejten mase ose ritem.
Rjedhimisht, do te kemi patjeter ndryshime ne nivelin e cmimeve relative to
mallrave dhe te sherbimeve. Pikerisht keto ndryshime ne cmimet relative te
mallrave dhe te sherbimeve, krijojne dy efekte nga inflacioni: (1) Inflacioni
con ne rishperndarjen e pasurise midis klasave ose shtresave te ndryshme te
popullsise. (2) Inflacioni con ne nje alokim joeficent te burimeve te
prodhimit.
Kur kemi inflacion, parate e humbasin vleren e tyre. Vlera e parase
shprehet ne sasine e mallrave dhe te sherbimeve qe mund te blihen me to.
Me fjale te tjera, ne kushtet e inflacionit me nje sasi parash, per shembull
prej 500 lekesh, nuk mund te blihet e njejta sasi mallrash apo sherbimesh qe
bliheshin nje vit me pare. Norma ne te cilen bie vlera e parase varet nga
norma e inflacionit. Ne qofte se kjo e fundit eshte e larte, parate e humbasin
 INFLACIONI 335

vleren e tyre shume shpejt, dhe kur eshte e ulet, vlera e parase bie me
ngadale.
Inflacioni eshte nje dukuri ekonomike qe ndodh ne te gjitha vendet.
Por norma e inflacionit varion nga nje vend ne nje tjeter. Kur norma e
inflacionit ndryshon shume dhe per nje periudhe afatgjate atehere do te kemi
si rezultat nje ndryshim ne vleren e kembimit te parase vendase me parate e
vendeve te tjera.
Megjithate, efektet konkrete te zhvleresimit te parase, pra kostot e
inflacionit, varen nga karakteri i inflacionit, nese ai eshte i parashikuar apo i
paparashikuar.
1. Inflacion i parashikuar quhet ajo norme inflacioni e cila mund te
parashikohet nga agjentet ekonomike.
2. Inflacion i paparashikuar eshte ajo norma inflacioni e cila i kap
agjentet ekonomike ne befasi.
E bejme dallimin midis inflacionit te parashikuar dhe te
paparashikuar, sepse efektet qe ato shkaktojne ndryshojne nga njeri tjetri. Le
te ndalemi ne shpjegimin e rastit kur kemi te bejme me nje norme inflacioni
te parashikuar. Dime se parate perdoren si mase e vleres ne transaksione te
ndryshme. Huamarresit dhe huadhenesit, punetoret dhe punedhenesit
hartojne kontrata ne tregues vlerore, monetare. Ne keto kushte, ne qofte se
vlera e parase ndryshon ne menyre te paparashikuar, gjate kohes se zbatimit
te kontrates, per shkak te inflacionit, atehere madhesia reale e parase se
paguar ose te mane, te fituar ndryshon nga ajo e kontraktuara. Le te marrim
nje shembull:
Nje konsumator men hua ne banke 5000$ per te blere nje veture dhe
bie dakort qe ta ktheje huane e marrre pas nje viti me nje norme interesi
10% ne vit. Pas nje viti ky person do te ktheje huane e mane prej 5000$ dhe
do te paguaje 500$ interes (5000 x 10%=500). Supozojme fillimisht se nuk
kemi inflacion. Rjedhimisht sasia e mallrave dhe sherbimeve qe mund te
blihen me 5000$ mbetet e njejte. Ne kete situate, duke i paguar bankes 500$
si interes, konsumatori heq dore nga konsumi i mases perkatese ne mallra
dhe sherbime. Ndersa banka men 500$ me shume nga sa kishte ne fillim dhe
mund te bleje me to me shume mallra dhe sherbime se sa ne fillim.
Tani le ta studjojme kete marreveshje, por ne kushtet kur ekonomia
vuan nga nje inflacion prej 10% ne vit. Eshte e qarte se ne fund te vitit
konsumatori do t'i ktheje bankes 5500$ ku 5000$ perbejne kthimin e huase
se mane dhe 500$ jane pagesa e interesit per huane e mane. Ne kete rast,
kur banka men 5500$, sasia e mallrave dhe sherbimeve qe ajo mund te bleje
336 HYRJE NE EKONOMI
me keto para eshte saktesisht e barabarte me ato qe. mund te kishte blere me
5000$ nje vit me pare.
Persa i perket konsumatorit, megjithese ai i paguan bankes 500$
interes, kjo pagese nuk imponon ndonje kosto opurtune per te, sepse pas nje
viti vlera e parase ka rend (per shkak te inflacionit 10%). Shuma prej 5000$
qe ai mori hua, eshte e qarte se pas nje viti vleresohet me pak ne sasi
mallrash dhe sherbimesh. Tani pas nje viti duhen 5500$ per te blere ato
mallra e sherbime qe bliheshin me 5000$ nje vit me pare. Pra rezulton se
realisht konsumatori ka kthyer 5000$. Kjo renie ne vleren e huase e fshin
ose e asgjeson pagesen prej 500$ si interes. Themi se ne kete rast
konsumatori (huamarresi) eshte i fituar, kurse banka (huadhenesi) eshte i
humbur.
Krejt ndryshe ndodh kur inflacioni eshte i parashikuar. Le te
supozojme se konsumatori dhe banka parashikojne nje norme inflacioni
10% dhe mund te bien dakord qe to pershtasin normen e interesit me normen
e parashikuar te inflacionit. Keshtu, ne qofte se norma e interesit ne kushtet
e mungeses se inflacionit do te ishte 10% dhe norma e parashikuar e
inflacionit do te jete 10% ata do te bien dakort qe norma e interesit te jete
20%, (10 % + 10 %).- Cilet do te jene efektet pas kesaj pershtatjeje?
Huamarresi do t'i ktheje bankes 6000$ ne fund te vitit, nga te cilet
5000$ eshte sasia e huase se mane dhe 1000$ eshte madhesia e interesit te
paguar, (5000x20% = 1000). Megjithese te 1000$ quhen interes, vetem 500$
perbejne interesin real, 500$ jane kompensim per humbjen e vleres se parase.
per shkak te inflacionit. Huamarresi paguan realisht 10% norme interesi- dhe
po kaq men edhe banka realisht. Kjo vertetohet me faktin se kur huamarresi
i kthen bankes 6000$ kjo shume parash i lejon bankes qe te bleje 10% me
shume te mira e sherbime se sa ajo mund te blinte ne fillim te vitit me 5000$
(ne qofte se do tei shpenzonte vete keto para). Pra, si rezultat i pershtatjes se
normes se interesit ndaj normes se parashikuar te inflacionit, eleminohet
efekti negativ i inflacionit ne rishperndarjen e te ardhurave. Ne te njeten
menyre mund te pershtaten edhe kontratat e punes, kontratat per shitblerje
mallrash, etj.
Le te studiome tani efektin e dyte te inflacionit. Ne kuadrin
mikroekonomik, nje nitje e inflacionit con ne nje alokim joeficient te
burimeve. Ndodh keshtu per vete faktin se nje inflacion i larte do te
shkaktoje shtremberime ne cmimet relative te mallrave dhe te sherbimeve.
Duke ndodhur nje dukuri e tine, kjo do te shoqdrohet edhe me
shtremberimin e informacionit qe marrin subjektet e ndyshme ekonomike
nga cmimet. Nje gje e tille do te sjelle si pasoje nje alokim te burimeVe ne
 INFLACIONI 337

menyre te gabuar, joeficiente, qe padyshim reflektohet ne uljen e nivelit te

pegjithshem te mireqenies.
Ky efekt negativ i inflacionit eshte ne nje fare mase i korigjueshem
ne ate mase qe inflacioni eshte i parashikueshem dhe kontratat e ndryshme
te shitblerjes, kontratat e punes, etj., pershtaten ndaj normes se inflacionit.
Megjithate efektet negative ne alokimin e burimeve nuk mund te shmangen
plotesisht edhe kur inflacioni eshte i parashikushem, perderisa parashikimi
dhe masa e pershtatjes ndryshon per mallra te ndryshme. Pershtatja ndaj
inflacionit mund te realizohet si mase paraprake duke pershtatur kontratat e
ndryshme, sikurse u analizua me siper. Por ajo mund te realizohet edhe pas
"faktit", domethene pasi ka ndodhur inflacioni. Kjo behet e mundur
nepermjet indeksimit.
Indeksimi eshte nje teknike e cila lidh pagesat qe behen nepermjet
nje kontrate me nivelin aktual te cmimeve. Kjo teknike perdoret per
indeksimin e pagave, bursave te studenteve, pensioneve dhe per transfertat e
tjera qeveritare, me qellim qe te shmanget efekti i inflacionit ne keto.
kategori pagesash. Nepermjet teknikes se indeksimit mbrohen den ne nje
fare shkalle interesat e paleve kontraktuese si dhe niveli i jeteses se
punonjesve, studenteve, pensionistave etj. Ne menyre te permbledhur kostot
e inflacionit mund tei paraqesim ne Tabelen 18.1:

Tabela 18.1.Kostot e inflacionit.

Inflacion i balancuar Inflacion i
pabalancuar
Inflacion i pritshem Nuk ka kosto Humbje ne eficence
Inflacion jo i pritshem Te ardhurat dhe pasuria Humbje ne eficence
rishperndahen dhe rishperndarje
Shenim: Inflacioni quhet i balancuar kur rritja e cmimeve eshte me te
njejten perqindje per te gjitha mallrat dhe sherbimet. Perndryshe inflacioni
konsiderohet i pabalancuar.

Pyetje per diskutim

1. A jane te verteta apo te gabuara pohimet e meposhtme:

a. Ekonomistet kane percaktuar si rregull se kur niveli i cmimeve rritet pa
nderprere, minimumi per dy vjet rresht, atehere kemi te bejme me
inflacion.
338 HYRJE NE EKONOMI
b. Inflacioni eshte nje dukuri e keqe ekonomike sepse numuri i njerezve te
cilet humbasin prej tij eshte me i madh se i atyre qe fitojne.
c.Midis grupeve te ndryshme shoqerore, njeri prej tyre, qe ne menyre te
padiskutushme humbet te ardhurat reale per shkak te inflacionit, eshte ai qe
jeton me te ardhura fikse.
Pergjigja juaj, po ose jo, te jete e argumentuar.
2. Le te supozojme se cdo familje blen dhe konsumon vetem dy te mira, 10
njesi ushqimi dhe 20 njesi veshje, gjate nje viti. Ne muajin Dhjetor 1995
cmimi per njesi i ushqimit ishte 12 leke, ndersa cmimi per njesi veshjeje
ishte 4 leke. Supozojme se cmimi i ushqimit dhe veshjeve rriten
respektivisht ne masen 18 leke dhe 5 leke per njesi, ne Dhjetorin e vitit
1997.
Llogarisni: a) kostot e shportes se tregut per secilin vit dhe b) normen e
inflacionit per vitin 1997.
3. Me anen e nje shembulli konkret argumentoni pse eshte e domosdoshme
te bejme dallimin midis inflacionit te parashikueshem dhe te
paparashikueshem. A mund te kemi vetem t6 fituar dhe vetem te humbur ne
nje situate inflacioniste ?
4. Jepni shpjegime per pohimin e meposhtem: "Ne kuadrin makroekonomik
nje rritje ne inflacion con ne nje alokim joeficient te burimeve te prodhimit".
5. Duke mane ne konsiderate te dhenat e tabeles se meposhtme dhe si vit
baze vitin 1996, llogarisni CPI per vitet 1996, 1997 dhe 19978b) A kemi te
bejme me situate inflacioniste ne periudhen 1996-1997?
Te mirat Sasia e cmimi 1996 cmimi 1997 cmimi 1998
konsumuar
X 100 1.00 1.50 1.75
Y 150 1.50 2.00 2.00
Z 25 3.00 3.25 3.00
 KREU XIX

PAPUNESIA

Papunesia perben nje nder semundjet me te renda makroekonomike.

Shpesh here, rritja e treguesit te papunesise konsiderohet si nje simptome e
fazes se recesionit ekonomik. Prandaj analiza teorike e saj men nje rendesi
te vecante, sepse na lejon te percaktojme drejt edhe "medikamentet",
politikat perkatese per to sheruar kete semundje.
Ne pjesen e pare te ketij kreu, analizojme kostot e papunesise dhe
me pas, duke paraqitur treguesit kryesore te tregut te punds, jepet metodika e
matjes se saj, nepermjet llogaritjes se normes se papunesise. Duke patur
parasysh rendesine qe kane politikat e reduktimit te papunesise, ne pjesen e
dyte behet interpretimi ekonomik i papunesise dhe paraqiten llojet kryesore
te saj. Ne pjesen e trete analizohet nje kategori e rendesishme e tregut te
punes, norma natyrore e papunesise.

I. Papunesia, matja dhe kostot e saj

Analizen teorike po e fillojme me kostot e papunesise, sepse ato

nxjenin me mire ne dukje thelbin e saj. Kostot e papunesise i klasifikojme
ne dy grupe kryesore.
a) Kostot ekonomike te papunesise. Nga pikpamja ekonomike nje
papunesi e land do te thote renie ne GDP aktual, pra treguesi i GDP aktual
eshte me i vogel se sa treguesi i GDP potencial. Sa me e madhe te jete
papunesia aq me i madh do te jete hendeku midis GDP aktual dhe GDP
potencial. Lidhje midis papunesise dhe GDP jepet nga ligji Okun, sipas te
cilit, sic e vurne ne dukje ne temen e kaluar, per cdo 2% te renies se GDP
 340 HYRJE Ni EKONOMI

aktual ne krahasim me GDP potencial, norma e papunesise rritet me 1%. Per

shembull, ne gone se GDP potencial eshte 100%, norma e papunesise eshte
6% dhe GDP aktual bie ne maser' 96% te GDP potencial, atehere norma e
papunesise do te rritet nga 6% ne 8%.
Ne krahasim me burimet e tjera te prodhimit, puna mund te
konsiderohet si burimi me pak i rezervueshern. Nje dite pune e humbur per
shkak te papunesise, eshte e humbur pergjithmone dhe nuk mund te rifitohet.
Kjo karakteristike e faktorit pune u jep karakter absolut humbjeve
ekonomike nga papunesia. Nga studimet qe jane here, humbjet ekonomike te
shkaktuara nga papunesia vleresohen te jene me te medha edhe sera humbjet
qe peson shocieria nga ineficenca e monopoleve apo nga humbjet e
shkaktuara nga tarifat dhe kuotat. Ne keto kushte, norma e papunesise behet
nje matese e shendetit ekonomik te nje vendi.
Kostoja ekonomike e papunesise shprehet, ne kendveshtrimin
makroekonomik, ne hendekun e prodhimit, pra ne diferencen midis produktit
aktual dhe atij potencial. Kuptohet, ne situata papunesie kjo diference merr
vlera negative.
Nje aspekt tjeter ku shfaqen kostot e papunesise, eshte dhe fakti se
te papunet jane nje barre e rende financiare per geverine, sepse eshte kjo e
fundit qe perballon fondet per dhenie ndihme financiare per te papunet.
Zvogelimi i te ardhurave personale, si rezultat i humbjes se vendit
te -punes, per nje kryefamiljar perben nje kosto te dukshme ekonomike te
papunesise, por tashme pare nga pikpamja mikroekonomike. Nje gjendje e
tine con ne uljen e nivelit te jeteses te te papunit dhe te familjes se tij, mbasi
tani ata do te konsumojne me pak te mira e sherbime.
b) Kostot sociale te papunesise. Krahas kostove ekonomike, per te
- cilat folem me larte, papunesia shoqerohet edhe me kosto sociale, te cilat,
edhe pse eshte e veshtire te shprehen ne vlere, nuk jane me pak te
rendesishme se te parat. Kostot sociale te papunesise mund te paraqiten ne
disa forma:
Papunesia shkakton zhvleresimin e kapitalit human. Nje papunesi
e zgjatur e ul ne menyre serioze vleren e nje investimi te layer ne kapitalin
human. Ndodh keshtu sepse shkalla e arsimimit e fituar dhe e aftesite per
pune, e humbasin vleren e tyre kur nuk vihen ne perdorim per nje kohe te
gj ate.
Rritja e papunesise mund te sherbeje si shtrat i ngrohte per rritjen
e kriminalitetit ne shkalle vendi. Nje rritje ne numrin e te papuneve mund
te shkaktoje rritjen e numrit te krimeve. Kur individet nuk marrin te ardhura
 PAPUNtSIA 341

nga nje pune e ligjshme, atehere ata mund te priren t'u drejtohen rrugeve te
paligjshme, pra rrugeve te krimit.
Kostot sociale to papunesise marrin edhe formen e uljes se
dinjitetit personal dhe te keqesimit te shendetit te te papuneve. Papunesia
shoqerohet me uljen e vetvleresimit, duke u shkaktuar dhimbje atyre qe
vuajne per nje kohe te gjate prej saj. Papunesia e zgjatur e detyron individin
qe te terhiqet nga pjesemarrja ne menyre aktive ne jeten shoqerore dhe
politike te vendit, i keput ose i dobeson lidhjet e tij shoqerore. Shpesh
papunesia behet shkak per gjendje depresive e semundje te tjera nervore, si
dhe per nje varg semundjesh te zemres, etj.

Matja e papunesise
Dy karakteristikat kryesore te nje recesioni ekonomik jane renia ne
GDP dhe rritja e papunesise. Ndryshimet ne prodhim maten nepermjet
llogaritjes se GDP, kurse ndryshimet ne papunesi maten nepermjet
llogaritjes se normes se papunesise.
Te dhenat statistikore per llogaritjen e normes se papunesise mund
te merren ne rruge te ndryshme. Si burime kryesore statistikore mund te
sherbejne vrojtimet statistikore, regjistrat e Zyrave te Punes ose regjistrat e
sigurimeve per papunesine. Shpesh here, vlersimet zyrtare mbi papunesine
mbeshteten ne menyre krahasuese ne te dhenat e me shume se nje burimi.
Megjithate, vende te ndryshme mund te mbeshteten ne burime te ndryshme,
gje qe e veshtireson, ne nje fare shkalle, krahasimin e treguesve perkates
midis tyre.
Ne nje kohe te dhene, nje individ mund te jete i zene me pune, i
papune ose jashte forces punetore.
I zene me pune (i punesuar) konsiderohet ai person qe kryen nje
pune te pagueshme, qofte edhe kur mungon perkohesisht ne pune per shkak
se eshte i semure, me pushime ose ne greve.
Te papune konsiderohen ata persona qe nuk jane ne pune por
kerkojne pune ne menyre aktive, ose qe presin te rikthehen ne pun& Ne nje
perkufizim me te plote, nje person eshte i papune ne qofte se nuk punon dhe
a) ka bere perpjekje specifike per te gjetur nje pune gjate kater javeve te
fundit; b) eshte pushuar nga pupa dhe pret qe te thirret perseri ne kete pune;
c) eshte duke pritur te njoftohet per nje pune te re ne muajin e ardhshem.
Te punesuarit plus te papunet perbejne Forcen punetore.
Te gjithe te tjeret qe jane ne Moshe pune por nuk jane te zene me
pune, nuk perfshihen ne forcen punetore ose ne te papunet, ata konsiderohen
342 HYRJE NE EKONOMI

thjesht • jashte forces punetore. Ky grup perbehet nga pensionistet,

studentet, nxenesit ne moshe pune, ata qe largohen nga tregu i punes per te
rritur, femijet si dhe personat qe nuk kerkojne pune per arsye te ndryshme.
Duke ditur numrin e te papuneve dhe numrin e forces punetore,
mund te llogarisim normen e papunesise:
Te papunex100
Norma e papunesise (%) =
Forca punetore

Ne Tabelen 19.1 kemi paraqitur nje shembull konvencional te llogaritjes se

treguesve te mesiperm te tregut te punes.

Tabela 19.1: Llogaritja e normes se papunesise

1. Popullsia totale (ne milion)e
258,4
Minus individet nen moshen 16 vjec dhe te institucionalizuar 58
Minus individet qe nuk perfshihen ne forcen punetore 63
2. Baraz: Forca punetore (ne milione) 117,4
Minus forcat ushtarake 2
3. Baraz: Forca punetore civile (ne milione) 115,4
a) Te punesuar 107
b) Te papune 8.4
4. Norma e papunesise (ne %) = 8.4 : 115.4 = 7.3%

Shpesh here treguesit e papunesise perjashtojne ata individe qe jane

te papune por kane humbur shpresen per te gjetur pune dhe per kete arsye
kane hequr dore nga kerkimi aktiv per nje vend pune. Keta quhen "te
papune te deshperuar" (ose te dekurajuar)..Sidoqofte, kur heqin dolt nga
kerkimi i nje vendi pune, ata duhet te perjashtohen edhe nga kategoria e
forces punetore.
Ne nje periudhe recesioni ka nje rritje. ne numrin e individeve qe
nuk mund te gjejne pune me kohe te plote. Ata jane te detyruar, jashte
&shires se tyre, qe te pranojne nje pune me kohe te pjesshme. Nje punesim i
tille i pjesshem shpesh nuk perfshihet ne statistikat e papunesise.
Lidhja dinamike midis treguesve te tregut te punes mund te paraqitet
skematikisht ne Skemen 19.1:
Ne menyre konceptuale, personat ne moshe pune i kemi klasifikuar
jashte forces punetore, ne qofte se ata nuk kane pune dhe nuk jane aktualisht
 PAPUNESIA 343

duke kerkuar nje pune. Ne praktike eshte e veshtire te dallosh ata qe jane
jashte forces punetore nga ata qd jane te papune. Dallimi mund te behet nga
pergjigjet e njerezve me anketim ndaj pyetjeve nese ata • jane aktive ne
kerkim per nje pund gjate nje kohe te caktuar. Mos berja e qarte e ketij
dallimi jep nje numer jo te sakte te te papuneve.

Skema 19.1: Dinamika e treguesve te tregut te punes

1 Te punesuar Te papune
3

Jashte forces
punetore

Sidoqofte, le te kalojme ne shpjegimin e Skemes 19.1, duke treguar

para se gjithash se cfare paraqesin numrat e vendosur ne te.
Numri 1 tregon ndryshim te vendit te punes, por duke qendruar ne
kategorine e te zeneve me pund.
Numri 2, humbje te vendit te punes duke u shnderruar ne td papune.
Numri 3, gjetja e nje pune nga rradhet e te papuneve.
Numri 4, nje levizje nga i papune, jashte forces punetore, si i papune
i deshperuar.
Numri 5, hyrje ose rifutje ne forcen punetore, por fillimisht si i
papune.
Numri 6, hyrje ose rifutje ne forcen punetore, por tashme si i zene
ne pune.
Numri 7, humbje e punes dhe dalje jashte forces punetore (per
shembull pensionistet, personat qe rikthehen ne shkolle, grate qe rrisin
femijet, etj.)
Nga skema rezulton se, totali i puneve te braktisura (te lena) jepet
me shumen e levizjeve 1, 2 dhe 7 dhe totali i puneve te gjetura jepet me
shumen e levizjeve 1,3 dhe 6. Diferenca midis puneve te lena dhe puneve te
344 HYRJE NE EKONOMI

gjetura jep ndryshimin ne punezenie. Ndryshimet ne papunesi . jepen

nepermjet diferences: (2+5)-(3+4).
Per vete mprehtesine qe paraqet problemi i papunesise si dhe per
shkak te ndermarrjes se politikave sa me aktive te punezenies, saktesia e
llogaritjes se treguesve te punes men nje rendesi te vecante. Aktualisht - ne
vendin tone INSTAT ka filluar te llogarise treguesit kryesore te tregut te
punes, duke ju permbajtur teguesve qe rekomandon Organizata.
Nderkombetare e Punds (ILO).

II. Interpretimi ekonomik i papunesise dhe llojet e saj

Autore te shkollave te ndryshme ekonomike japin klasifikime te

ndryshme te formave te papunesise. Nevoja e percaktimit te formave te
papunesise ka te beje me faktin se per reduktimin e formave te ndryshme te
papunesise perdoren politika ekonomike te ndryshme. Le te analizojme disc
prej tyre.

1. Papunesia e ferkimit (friksionale)

Kjo lloj papunesie shfaqet sepse ekziston nje levizshmeri e perhershme e
njerezve midis vendeve te ndryshme te punes dhe te rajoneve. Edhe kur
ekonomia eshte ne kushtet e punezenies se plote, do te kete gjithmone nje
fluktuacion te njerezve qe kerkojne pune kur diplomohen pas perfundimit te
shkolles, ose qe levizin ne rajone apo qytete te ndryshme. Gjithashtu, grate
rikthehen ne tregun e punes pas lindjes se femijes. Meqenese ne kete rast
punetoret e papund levizin midis vendeve te ndryshme te punes ose kerkojne
pune me te mire (dhe per to realizuar kete duhet nje fare kohe), thuhet se ata
jane te papune vullnetare. Kjo lloj papunesie eshte e pashmangshrhe dhe
ekonomikisht e justifikueshme, mbasi con ne shperndarjen dhe
rishperndarjen efektive te burimeve te punes.

2. Papunesia strukturore
Kjo lloj papunesie ndodh kur ekziston nje mosperputhje strukturore
afatgjate midis kerkeses dhe ofertes per pun& Kjo mosperputhje mund te
ndodhe sepse kerkesa per nje Iloj putie rritet nderkohe qe kerkesa per nje lloj
tjeter pune bie dhe oferta nuk i pershtatet shpejt ketij ndryshimi.
• Keto ndryshime ne kerkesen dhe oferten per pune ndodhin sidomos
per shkak te ndryshimeve fondamentale ne deget baze te ekonomike. Nje
dukuri e tille shoqerohet me renien e degeve kryesore dhe per pasoje, edhe
 PAPUNESIA 345

me vjetersimin e aftesive apo mjeshterive to lidhura me to. Problemi behet

vecanerisht serioz ne rajonet ku kane gene td koncentruara keto deg&
Koncentrimi i degeve depresive te ekonomise ja le vendin koncentrimit te
papunesise ne keto raj one.
Imobiliteti profesional (mungesa e gadishmerise dhe vdshtiresite per
te braktisur profesionet e vjetra dhe per pervetesimin e profesioneve. te reja)
dhe imobiliteti gjeografik (mungesa e gadishmerise dhe veshtiresite lidhur
me largimin nga rajonet depresive per arsye sociale, ekonomike, etj.),
kontribuojne no ruajtjen e niveleve te larta te papunesise ne rajonet
depresive per nje kohe te gjate.
Vete ndryshimet strukturore ne deg& e ekonomise mund te ndodhin
per shkaqe te ndryshme, per shembull , zhvillimi dhe aplikimi i teknologjive
te reja, ndryshimet afatgjata ne preferencat e konsumatoreve, etj.

3. Papunesia ciklike
Kjo lloj papunesie rezulton nga pamjaftueshmeria epergjithshme ne
kerkesen agregate. Dihet se kerkesa per pune eshte nje kerkese e prejardhur.
Kjo do te thote se nje lloj pune kerkohet sepse kerkohet produkti qe ajo
prodhon. Ne kushtet kur ekonomia ndodhet ne fazen e renies ekonomike,
ndodh renia e kerkeses per te mira dhe sherbime. Rjedhimisht, prodhimi do
te reduktohet dhe si pasoje firmat do te kerkojne me pak pune.

4. Papunesia sezonale
Papunesia sezonale lidhet me karakterin stinor te prodhimit. Kjo
forme papunesise shfacjet ne deget e industrise se ndertimit, ne bujqesi, ne
sherbime, ne turizem, etj., sepse ne keto dege karakteri stinor i prodhimit
dhe kushtet e motit parapercaktojne edhe kerkesen per pun&
Cilat jane shkaget e papunesise?
Per asnje ceshtje tjeter te teorise ekonomike ekonomistet nuk i
kundervihen kaq shume njeri tjetrit se sa per ceshtjen lidhur me shkaget e
papunesise. Ne tregun e mallrave nje ekuiliber i prishur rivendoset, nder. te
tjera, duke ngritur apo duke ulur cmimin. Por ne tregun e punes nuk mund te
ndodhe njeta gje. Per shembull, spitalet kerkojne infermiere cie nuk i gjejne
ne treg pasi nuk ka oferte per infermier8 ose ajo eshte shume e paket.
Nderkohe mijera puntore celiku deshirojne te punojne me pagen ekzistuese
te tregut, por nuk gjejne pune mbasi nuk ka kerkesa nga firmat qe te
punesojne puntore celiku. Pse ndodh keshtu?
346 HYRJE NE EKONOMI

Per t'i dhene pergjigje kesaj pyetjeje duhet te mbajme parasysh

bazat mikroekonomike te papunesise. Pergjithesisht pranohet se ne sjelljen e
faktorit pune nje rol percaktues luajne pagat. Por pikerisht ketu fillon dallimi
midis ekonomisteve lidhur me shpjegimin e papunesise dhe natyren e saj.
Sipas njeres pikepamje, shkaku i papunesise duhet kerkuar ne
ngurtesine e pagave. Pagat jofleksibile i japin papunesise karakter te
detyruar. Sipas pikpamjes tjeter, pagat jane fleksibile, jo te ngurtesuara dhe
ne keto kushte papunesia nuk mund te konsiderohet e detyruar, ajo eshte
papunesi e vullneteshme. Te dyja keto pikpamje jane ilustruar grafikisht ne
Figuren 19.1(A) dhe 19.1(B).
Kurba e ofertes se punes, ne te dy figurat behet plotesisht joelastike
ne sasine L* te punes ku niveli i- pages eshte i larte. Sasia L e punes
perfaqeson forcen punetore. Per nivele te ulta te pages sasia e punes se
ofruar bie ndersa sasiae punes se kerkuar ngrihet dhe e kunderta. Tani, le ti
.studjojme me rradhe keto dy forma te papunesise.
Papunesia e vullnetshme. Analiza e • kesaj forme te papunesise
iltistrohet ne Figuren19.1(A). Kurba e kerkeses DD dhe kurba e ofertes SS
per pune priten ne piken e ekuilibrit E te cites i korespondon niveli i pages
W. Ne nivelin e pages- W, firmat jane te gatshme te pajtojne ne pune te
gjithe puntoret e kualifikuar te cilet deshirojne te punojne me kete page te
tregut. Numri i te punesuarve paraqitet me segmentin AE. Ndersa segmenti
EF paraqet pjesen tjeter te punetorve, te cilet bejne pjese ne forcen punetore
L por jane te pa zene ne pune. Ata do te pranonin te punonin, por me nje
page me te larte sera W. Per sa kohe qe paga qendron ne nivelin W, ata nuk
deshirojne te ofrojne asnje ore pune ne treg. Per kete arsye, papunesia e
shprehur me anen e segmentit EF quhet papunesi e vullnetshme
Arsyet e mungeses se &shires per te punuar ne nje nivel te dhene- te
pages orare te tregut mund te jene te ndryshme. Ato mund te lidhen me
preferencat qe kane individet per kohe te lire dhe per pune, per te ndjekur
shkollen, per to kujdesur per femijet, etj. Por eshte e rendesishme te
theksojme se papunesia e vullnetshme mund te jete ekonomikisht eficente.
Pra,- ekonomia mund te punoje me eficence me te larte pavarsisht nga fakti
se ajo gjeneron nje numer te caktuar te papunesh.

Si perfundim,- mund te themi se, ne nje treg pune te karakterizuar

nga- nje page plotesisht fleksibile, nuk mund te kete papunesi te detyruar.
Edhe ne kete treg, ashtu si cmimet ne tregun e te mirave dhe te sherbimeve,
 PAPUNESIA 347

cmimi i punes (paga) luhatet larte e poshte, deri sa tregu te pastrohet (te
rikthehet ne ekuiliber).

Figura 19.1: Papunesia e vullnetshme (A) dhe papunesia e detyruar (B)

Paga
orare

. Papunesia e detyruar. Kejnsi dhe shume ekonomiste te tjere

theksojne se papunesia e larte qe ndodh ne fazen e recesionit nuk reflekton
vendimet e vullnetshme te individeve per te mos punuar ne nje nivel te
dhene te pages orare te tregut. Sipas mendimit te tyre, papunesia ciklike
ndodh sepse pagat jane jofleksibile. Pagat jo fleksibile nuk jane ne gjendje
te rregullojne me shpejtesi mungesen ose tepricen e forces punetore ne
tregun e punes. Le to shpjegojme kete dukuri duke analizuar Figuren
19.1(B).
Nga Figura veme re se tregu e gjen veten ne pagen orare te
ekuilibrit, ne nivelin H. Paga G eshte me e larte sesa niveli i pages W. cfare
do te ndodhe ne ketet rast? Ne kete page me te larte te tregut (W') ka me
shume puntore te kualifikuar qe deshirojne te punojne sesa jane vendet e
punes qe kerkohen nga puntoret. Numri i punetoreve qe jane te gatshem per
te punuar ne nivelin e pages W tregohetne kurben e ofertes per pune ne
piken G, nderkohe qe firmat ne kete nivel page deshirojne te pajtojne ne
pune H punetore, kjo pike ndodhet ne kurben e kerkeses per pune.
Ne kete rast veme re se kur paga orare e tregut (W') eshte me e
madhe sesa paga e ekuilibrit (W), do te kemi nje teprice punetoresh.
Segmenti W'H tregon numrin e punetoreve te zene me pune ndersa segmenti
348 HYRJE NE EKONOMI

HG, me vija te nderprera, tregon numrin e te papuneve. Verse, ne dallim nga

rasti i studivar me siper, tashme ata nuk jane te papund "vullnetare".
Perkundrazi, ata deshirojne te punojne ne nivelin e pages orare te dhene te
tregut, por ne kete nivel page (W') nuk ka kerkese nga ana e firmave per
punen e tyre. Kur ka nje teprice puntoresh firmat do te kene kerkesa me
rigoroze per kualifikim dhe aftesim, dhe do te zgjedhin midis tyre puntoret
me te kualifikuar dhe me me eksperience.
Ju mund te analizoni vete rastin e kundert, kur paga orare e tregut
eshte me e ulet se sa paga orare e ekuilibrit. Ne kete rast eshte e qarte se
tregu do te kete mungese per puntore dhe firmat do te nxjerrin shpallje e
lajmerime per ekzistencen e vendeve te lira te punes.
Teoria e papunesise se detyruar, sic e analizuam me lart, mbeshtetet
ne infleksibilitetin (pandryshueshmerine) e pages orare te tregut. Po vete
infleksibiliteti i pagave ku e ka burimin? A nuk do te funksiononte me mire
ekonomia ne qofte se tregjet e punes do to funksiononin si tregje ankandi?
Po perpiqemi t'u japim pergjigje shkurt ketyre pyetjeve. Fillimisht eshte e
domosdoshme te bejme mire dallimin midis tregjeve te ankandit dhe
tregjeve te administuara. Nje treg ankandi eshte nje treg konkurues i
organizuar ne shkallen me te larte ku cmimi leviz lart ose poshte shume
shpejt per te balancuar kerkesen dhe oferten. Ketu cmimet ndryshojne cdo
minute, duke reflektUar kushtet konkrete te tregut. Tregjet e administruara
kane per nje kohe pak a shume te gjate mime te fiksuara. Vlersohet se 90% •
e te mirave dhe sherbimeve dhe 100% e punes shiten ne tregje te
administruara dhe jo ne tregjet e formes me ankand.
Shume firma i administrojne pagat per punonjesit e tyre duke
vendosur tarifa te fiksuara per nje periudhe te caktuar. Shpesh here ato
zbatojne nivele minimale page per pranimin ne pune. Keto tarifa mbeten
fikse pergjithesisht per nje vit ose me shume dhe kur ndryshohen, rregullimi
i tyre behet pak a shume proportional per te gjitha llojet e pagave. Per
tregjet e sindikalizuara te punes, sjelljet e pagave jane me te ngurtesuara.
Tarifat e pagave vendosen per nje periudhe tre vjecare ne kontraten e punes
dhe gjate kesaj periudhe pagat nuk mund te veprojne si rregullatore te tregut
te punes, per te pershtatur nivelin e kerkeses me ate te ofertes per pun& Ky
prows pershtatjeje mund te kryhet vetem per periudha me te gjata kohe. Pse
ndodh keshtu me pagat e punes?
Disa ekonomiste theksojne se pandryshueshmeria (infleksibiliteti)
ne pagat ndodh per shkak te kostove qe krijohen ne administrimin e sistemit
te pagave dhe te kompensimit te pagave. Per shembull, ne tregjet e punes te
 PAPUNtSIA 349

sindikalizuara ndryshimi i pagave eshte nje proces qe kerkon shume kohe

dhe shume shpenzime te tjera. Nje gje e tine do te kerkonte para se gjithash
nje marreveshje pune kolektive te re. Por ky proces eshte aq i kushtueshem,
sage marreveshjet behen relativisht nand, nje here ne tre vjet. Pra, arsyeja
kryesore per papunesine e detyruar qendron ne natyren administrative te
percaktimit to pages. Tregu i punes nuk mund te pastrohet menjehere, pra te
shkoje menjehere ne kushtet e ekuilibrit, rrjedhimisht do te kemi teprica dhe
mungesa ne tregjet individuale te punes per nje periudhe kohe te caktuar.
Ne periudha relativisht te shkurtra tregjet e punes funksionojne si ne
grafikun e paraqitur ne Figuren 19.1(B), por ne periudha afatgjata pagat
tentojne te levizin, te ndryshojne per te balancuar kerkesen dhe oferten e
punes. Rrjedhimisht, shume boshlleqe te vendeve te lira te puneve ose te
papunesise zhduken permes pershtatjes se pagave me kushtet e tregut.
Megjithate, derisa te realizohen keto pershtatje do te duhet nje fare kohe dhe
do te jete e pranishme papunesia e detyruar.„
Papunesia eshte nje fenomen i ri per ekonomine shqiptare. Deri ne
vitin 1990 ajo ishte konsideruar si nje dukuri ekonomike e papranueshme
dhe shoqdrisht e rrezikshme. Akumulimet negative te grumbulluara nga
sistemi i meparshem dhe karakteri i vrullshem i kryerjes se reformave
ekonomike per te kaluar ne ekonomine e tregut, e bend te pashmangshme
shfaqjen e papunesise masive ne vendin tone. Ne muajin Prill te vitit 1993
ajo arriti shifren rekord, rreth 467.000 te papune.
Shfaqja e papunesise masive ne ekonomine shqiptare filloi me
papunesine recesioniste, e cila u kushtezua nga renia e madhe ekonomike ne
vitet 1990-1992. Me pas u shfagen edhe format e tjera te papunesise, sic
jane: papunesia strukturore, papunesia sezonale dhe papunesia friksionale
ose e ferIcimit. Ne vitet ne vazhdim norma e papunesise erdhi duke u
zvogeluar, por ajo vazhdon te jete akoma ne nivele dyshifrore. Ulja e.
papunesise kerkon nje vemendje te vecante ne drejtim te hartimit dhe te
zbatimit te politikave te pershtatshme, aktive dhe pasive ne tregun e punes.

III. Norma natyrore e papunesise

Nje nder konceptet kryesore te teorise se tregut te punes ne

makroekonomine moderne eshte koncepti i Normes Natyrore te Papunesise
(NNP). Norme natyrore eshte ajo norme papunesie ne te cilen tregjet e
panes dhe te te mirave jane te balancuara. Pra, NNP eshte ajo norme
papunesise, ne te cilen forcat influencuese te cmimeve, pagave, inflacionit
350 HYRJE NE EKONOMI

Jane te balancuara. Dy momente te rendesishme duhet te vihen ne dukje ne

lidhje me NNP:
Se pad, NNP nuk eshte kurre zero. Kjo do te thote qe edhe ne
kushtet kur ekonomia punon ne nivele punezenieje te larte, nje numer i
caktuar individesh ne moshe pune do te jene te papune. Ndodh keshtu, sepse
ne kushtet e nje mobiliteti (levizshmerie) te larte te forces punetore,
diversiteti no shije dhe talenti, hyrjeve dhe rihyrjeve ne tregun e punes,
braktisjes se vendeve te punes, etj., gjithmone nje numer i caktuar
individesh. do te jene te papune, ne formen. e papunesise se ferkimit ose
strukturore.
Se dyti, NNP eshte e lidhur ngushte me inflacionin. Shoqeria do
te preferonte nje papunesi te ulet por jo aq te ulet sa te rrezikonte
pershpejtimin e inflacionit. Pra, norma e papunesise eshte natyrore ne
nivelet e saj minimale, te pajtushme me nje norme te ulet e te qendrueshme
inflacioni. Prandaj themi se NNP perfaqeson nivelin me te ulet te papunesise
qe mund te arrihet, pa rrezikun e akselerimit te inflacionit jo te pritshem.
Dekadat e fundit ne vendet e zhvilluara kapitaliste eshte vene re nje
rritje e NNP. Ekonomistet, nga analizat qe i kane bere kesaj dukurie, kand
percaktuar tre faktore:
I. Ndryshimet e struktures demografike te forces punetore. Keto
ndryshime jane te dukshme vecanerisht ne rritjen e moshave te reja, te
emigranteve dhe te grave, grupe sociale keto qe karakterizohen nga nje nivel •
i larte papunesie.
2. Politikat humanitare te qeverise, per shembull dhenia e
sigurimeve nga papunesia, programet qeveritare te transfertave, percaktimi i
nivelit te pages minimum, etj., kand guar ne rritjen e NNP.
3. Eshte rritur papunesia strukturore, e cila sikurse vume ne dukje
me siper, eshte pjese e papunesise natyrore.
Duhet te theksojme se NNP nuk eshte norme optimale e
papunesise. Nje nivel optimal i papunesise do te kerkonte qe mireqenia neto
ekonomike te maksimizohej. Ekonomistet, duke studjuar lidhjen reciproke te
papunesise me mireqenien ekonomike, kane percaktuar dy arsye per te
theksuar qe norma optimale e papunesise eshte me e ulet se NNP.
Se pad, ne qofte se prodhimi (duke abstraguar nga dallimi midis
prodhimit dhe mireqenies ekonomike neto) maksimizohet ne nivelin e NNP,
atehere ligji i Okun-it nuk do te vepronte per norma papunesie me te uleta.
Por, tashme e dime se prodhimi vazhdon te rritet ne qofte se papunesia ulet
 PAPUNESIA 351

poshte nivelit te NNP, rrjedhimisht NNP nuk mund te jete norma optimale e
papunesise.
Se dyti, sic e theksuam edhe ne fillim te kesaj teme, papunesia
krahas kostove ekonomike shogerohet edhe me kosto sociale. Kur punetori
nxirret nga pupa ai peson nje varg vuajtjesh sociale dhe ekonomike. Fakti qe
ekzistojne kosto te tilla, eshte edhe nje arsye tjeter qe NNP nuk mund te jete
norme optimale e papunesise.
Cilat jane disa nga masat e mundshme qe mund te ndermerren per te
reduktuar NNP?
1. Permiresimi i sherbimit te tregut te punes, ne vecanti te
informacionit.
2. Krijimi i vendeve te reja te punes nepermjet rritjes se
shpenzimeve qeveritare.
3. Programet e ndryshme qeveritare (sigurimet e papunesise, caktimi
i pages minimum, etj.), te hartohen ne ate menyre qe punetoret te nxiten per
te gjetur pune, etj.

Pyetje per diskutim

1. Evidentoni dhe analizoni kostot e papunesise. Beni krahasimin e kostove

te inflacionit me kostot e papunesise.
2. Ne statistikat zyrtare, nje person qe punon me kohe te pjesshme, sepse kjo
eshte e vetmja pune qe ai gjen ne fazen e renies ekonomike, konsiderohet:
a. i papune; b. jashte forces punetore; c. i punesuar; d. i papune ciklik
e. asnjeri nga pohimet e mesiperme.
3.a) Duke evidentuar llojet e papunesise, diskutoni per politikat me te
pershtatshme qe duhet te perdoren per te reduktuar normen e papunesise.
b) Ne qofte se do te ishit ne rolin e hartuesit te politikave ekonomike per
reduktimin e normes se papunesise, cfare politikash do te rekomandonit per
te reduktuar nivelin e papunesise ne vendin tone ne kohen e sotme.
4. Diskutoni rreth kategorise ekonomike Norma Natyrore e Papunesise. A
perben ajo nje norme optimale per papunesine?
5. Duke analizuar grafikun ne Figurer' 19.2, tregoni:
a) sa do te jete numri i te papuneve jo vullnetare ne qofte se niveli i pages
eshte OG.
352 HYRJE NE EKONOMI

b) sa do te jete numri i te papuneve vullnetare ne qofte se kurba e ofertes per

pune kalon ne D'D' dhe paga qendron ne te njejtin nivel OG. Sa eshte numri
i -te punesuarve ne kete rast.

Figura /9.2.Papunesia vulinetare dhe e papunesia e detyruar

Paga

G
H

Puna
 KREU XX

RAPORTI PAPUNESI-INFLACION

Punezenia e plote dhe stabiliteti i cmimeve jane dy nga objektivat

qendrore malcroekonomike te cdo qeverie. Ne kete kuptim, - lufta duhet te
zhvillohet ne te dy hail& si kunder papunesise ashtu dhe kunder inflacionit.
Per te arritur sukses ne kete luftim eshte e rendesishme qe hartuesit e
politikave ekonomike te njohin raportin qe ekziston midis papunesise dhe
inflacionit. Qellimi i ketij kreu eshte te analizoje ne detaje kete raport.
Ne pjesen e pare te ketij kreu analizohen burimet e inflacionit, duke
e Irene theksin ne analizen e inflacionit nga kerkesa dhe inflacionit nga
oferta. Ne pjesen e dyte analizohet raporti qe ekziston midis papunesise dhe
inflacionit, duke analizuar kurben e Philipsit ne periudha afatshkurtera dhe
afatgjata, duke nxjerre edhe perfundime te rendesishme per hartimin e
politikave makroekonomike.

I. Burimet e inflacionit

Ne kreun e meparshem u njohem me kuptimin, treguesit, llojet dhe

kostot e inflacionit. Ne kete teme do te merremi fillimisht me diskutimin e
burimeve te inflacionit dhe me pas me lidhjen e inflacionit me papunesine.
Ekzistojne pikpamje te ndryshme lidhur me shkaciet, burimet e inflacionit.
Sidoqofte, mbizoteron pikpamja se inflacioni tenton te jete inercial,
domethene, me norma te pandryshuara perderisa ne ekonomi nuk kand
ndodhur ndryshime te rendesishme ne alien e kerkeses apo te ofertes. Ne
kete menyre, ne funksion te analizes se burimeve te inflacionit duhet te
dallojme inflacionin inercial, inflacionin nga kerkesa dhe inflacionin nga
oferta. Le te shohim se cila eshte permbajtja e tyre.
354 HYRJE NE EKONOMI

Inflacioni inercial, quhet ndryshe inflacioni i parashikueshem ose i

pritshem, perderisa nonna e inflacionit eshte e qendrueshme (inerciale ),
per sa kohe nuk ndodhin ndryshime ne anen e kerkeses ose te ofertes
agregate. Shpesh ne menyre figurative inflacioni inercial krahasohet me nje
qen te vjeter qe fle. Ne qofte se qeni goditet lehte ai qendron aty ku ishte,
palevizur. Ne qofte se goditet ne kembe, qeni do te levize pak por pastaj do
te shtrihet ne vendin ku ishte para goditjes. Vetem ne qofte se goditet forte,
sidomos ne koke, ai do te kerceje perpjete. Ne ekonomite e vendeve te
zhvilluara kapitaliste, inflacioni ka shprehur qarte nje prirje inerciale, duke
patur nje norme pak a shume te qendrueshme.
Shtrohet pyetja, c'fare i ben te qendrueshme ritmet e inflacionit? Me
pak fjale pergjigja do te ishte: Natyra inerciale e inflacionit shpjegohet me
natyren inerciale te pritjeve te agjenteve ekonomike, te pershtatura keto ndaj
inflacionit aktual ose prezent.
Prirja per ritme te qendrueshme inflacioni lidhet me menyren e
percaktimit te cmimeve dhe te pagave. cmimet e shume mallrave dhe
pergjithesisht pagat, vendosen duke mbajtur parasysh kushtet e ardhshme
ekonomike, pra pritjet e agjenteve ekonomike. Kur cmimet dhe pagat rriten
shpejt dhe parashikohet qe te rriten edhe ne te ardhmen, firmat dhe
sindikatat do te perpiqen te perfshijne ritmet e shpejta te inflacionit
perkatesisht ne cmimet dhe marrveshjet per pagat. Ne kete menyre norma e
sotme e inflacionit mbartet ne periudhen e ardheshme.
Por, inflacioni jo gjithmone qendron ne nje norme konstante, sepse
ekonomia nuk eshte "si nje qen i vjeter qe fle" per nje kohe te gjate. Ajo
here pas here peson goditje te ndryshme qe mund te vijne si pasoje e nje
kerkese te larte apo te ulet, te te korrave jo te mira ne bujqesi, luhatjeve ne
kurset e kembimit valutor, ndryshimeve ne produktivitetin e punes dhe
ngjarjeve te tjera ekonomike. Kur ndodhin fenomene te tilla ne ekonomi,
pritjet e agjenteve ekonomike mund te ndryshojne, pra ndryshon edhe norma
e parashikuar e inflacionit. Ne vartesi nga fakti nese goditja ekonomike
lidhet me kerkesen apo me oferten agregate, inflacioni rezultues quhet
perkatesisht inflacion nga kerkesa dhe inflacion nga oferta.
Inflacioni nga kerkesa eshte inflacioni qe rezulton nga nje rritje ne
kerkesen agregate, (ne kushtet kur oferta agregate nuk ka ndryshuar). Sic e
dime, ka shume faktore qe influencojne ne kerkesen agregate, por me te
rendesishmit prej tyre, qe japin nje rritje te ndjeshme jane: rritja ne oferten e
parase dhe rritja e shpenzimeve qeveritare (G) per te blere mallra e
sherbime. Kur kerkesa agregate rritet, kurba e kerkeses agregate zhvendoset
 RAPORTI PAPUNESI-INFLACION 355

djathtas-lart pozicionit te saj fillestar duke na dhene nje ekuiliber te ri te

nivelit te pergjithshem te cmimeve dhe te GDP real. Ne Figuren 20.1
analizohet inflacioni i shkaktuar nga rritj a e kerkeses.

Figura 20.1: Inflacioni nga kerkesa

Niveli i
cmimeve

Le te supozojme se ne vitin 1990 deflatori i GDP ishte 130 dhe GDP

real ishte 400 milion $, me cmimet e 1985. GDP real potencial, qe jepet me
pozicionin vertikal te kurbes se ofertes agregate ne periudha afatgjata
(LAS), eshte gjithashtu 400 milion $. Kurba e kerkeses agregate eshte ADo,
kurba e °fends agregate ne periudhe afatshkurter eshte SAS0. Le te
supozojme gjithashtu se per vitin 1991 shpenzimet qeveritare rriten. Si
rezultat i veprimit te ketij faktori, kurba e kerkeses agregate AD 0 do te
zhvendoset ne pozicionin AD 1 . Ekonomia leviz drejt nje ekuilibri te ri nga E
ne E', pikerisht aty ku AD i pret SAS 0. Deflatori i GDP rritet nga 400 ne 450
milion dollare. Rritja e deflatorit te GDP-se shpreh pikerisht inflacionin nga
kerkesa. Cilido qofte burimi i rritjes se kerkeses agregate, ne qofte se kjo e
fundit rritet shpejt dhe kjo rritje e tejkalon potencialin prodhues te
ekonomise, cmimet do te rriten gjithashtu shpejt. Ne kete menyre, nje-
kerkese agregate e rritur kundrejt nje oferte te kufizuar, con shume shpejt ne
rritjen e nivelit te pergjithshem te cmimeve, pra ne inflacionin nga kerkesa.
Ngritja e nivelit te cmimeve do te shoqdrohet me ngritjen e nivelit te
pagave dhe ngritja e pagave do t'i jape nje impuls te ri rritjes se nivelit te
pergjithshem te cmimeve pra, inflacionit. Kjo dukuri njihet ne teorine
356 HYRJE NE EKONOMI

ekonomike me emertimin spiralja cmim-Page-Inflation. Si shpjegohet nje

rritje e tille e shkallezuar e inflacionit?
Kur norma e papunesise eshte nen nivelin natyror te saj, patjeter do
te kete mungese te punes. Rrjedhimisht, pagat fillojne te rriten dhe kurba e
ofertes agregate (ne kushte te tjera te pandryshuara) do te zhvendoset
majtas-lart pozicionit te saj fillestar. Ne qofte se nuk do te kete ndryshime te
tjera ne kurben e kerkeses agregate, atehere kurba e kerkeses agregate do te
mbetet ne pozicionin AD1 dhe ekonomia do te zhvendoset ne nje ekuiliber te
ri E', pikprerja e AD1 me SAS1, sic paraqitet ne Figuren 20.2.

Figura 20.2: Rritja e shkallezuar e inflacionit

Niveli i
cmimeve

140

130

300 400 500

GDP real

Ne kete rast deflatori i GDP eshte rritur ne 145 dhe GDP real eshte
kthyer ne nivelin e tij potencial, pra 400 milion dollare. Por, ne qofte se
kurba e kerkeses agregate zhvendoset vazhdimisht djathtas-lart per shkak te
veprimit te faktoreve te ndryshem (per shembull, per te mbuluar deficitin
shteteror emetohen gjithnje e me shume para) atehere ekonomia do te pesoje
nje inflation te vazhdueshem nga kerkesa. Nje situate e tine paraqitet ne
Figuren 20.3.
Le te shohim se c'ndodh ne gone se AD rritet me tej? Ne qofte se
kerkesa agregate rritet perseri duke kaluar ne pozicionin ADZ ne kushtet kur
GDP real vazhdon to tejkaloje produktin potencial, do te vazhdojne te rriten
edhe pagat. Kurba e ofertes agregate afatshkurter do te zhvendoset nga
pozicioni SAS1 ne SAS2 dhe deflatori i GDP do te rritet ne 160. Pra nje rritje
 RAPORTI PAPUNESI-INFLACION 357

e vazhdueshme e kerkeses agregate do te kushtezoje nje inflacion te

vazhdueshem nga kerkesa.

Figura 20.3: Inflacioni i vazhdueshem nga kerkesa

Niveli i LAS S SI
cmimeve SAS2 SAS°

160

140 AD2
AD1
130
ADO

300 400 500

GDP real

Inflacioni nga kostoja shfaget kur rriten cmimet e produkteve per

shkak te rritjes se kostos. Grafikisht kjo do te thote se inflacioni nga kosto
ndodh kur kurba e ofertes agregate zhvendoset majtas-lart pozicionit te saj
fillestar. Ne kete rast inflacioni ndodh edhe atehere kur produkti aktual eshte
me i yogi se produkti potencial, sic mund te shihet edhe ne Figuren 20.4.
Inflacioni nga kostoja mund te ndodh si rezultat i veprimit te
faktoreve te meposhtem: (a) nje rritje me e madhe ne page se sa ne
produktivitetin e punes; (b) nje rritje ne kursin e kembimit te monedhes
(zhvleresim i saj), e cila rrit koston e materialeve te importuara; (c) nje rritje
ne koston e lendeve te para te importuara per shkaqe te faktoreve te jashtem
si, per shembull, rasti i rritjes se cmimit te naftes nga OPEK-u ne vitet 1973
dhe 1980; (d) nje rritje ne taksat indirekte.
Pra, e vecanta e inflacionit nga kostoja eshte rritja e cmimeve ne
kushtet e renies ekonomike (recesionit). Pse ndodh keshtu? cmimet rriten ne
fazen e recesionit atehere kur per shkaqe te ndryshme rriten kostot e punes,
te kapitalit apo te lendeve te para. Nje dukuri e tille u vu re ne vitet 1930 dhe
1940. Inflacioni nga kostoja u be nje dukuri sunduese sidomos gjate viteve
`70 dhe fillimi i viteve '80. Ne vitin 1982, megjithese norma e papunesise
ishte 10%, pagat u rriten vetem 5%. Disa bejne pergjegjes per kete
sindikatat, sepse ato kerkojne qe pagat e puntoreve te rriten edhe pse shume
nga anetaret e tyre jane te papune. Sidoqofte, gjate kesaj periudhe nje
358 HYRJE NE EKONOMI

"lojtar" tjeter hyn ne fustier' e lojes se kostove nitese, rritja e cmimit te

naftes dhe e lendeve te para te tjera.

Figura 20.4: Inflacioni nga kostoja

Q' Q* Q,
GDP real

Figura 20.4 ilustron mekanizmin e perfitimit te inflacionit nga

kostoja. Inflacioni nga kostoja ndodh kur nje rritje ne kosto e zhvendos
kurben e ofertes agregate AS majtas lart pozicionit te saj fillestar, ne AS'. Si
rezultat ekonomia leviz ne nje ekuiliber te ri nga pika E ne E' te cilit i
korespondon nje rritje ne nivelin e pergjithshem te cmimeve dhe nje renie ne
madhesine e produktit real. Pra kur ekonomia eshte poshte kufirit te zenies
se plote ne pune, ne kushtet kur kemi inflacion nga oferta, ndodh qe te
bashkekzistojne inflacioni me papunesine.
Ajo gjendje ekonomike ku gershetohet inflacioni i larte me
papunesine masive ne kushtet e mosperdorimit te kapaciteteve prodhuese
quhet stagflation.

II. Raporti papunesi - inflacion. Kurba e Philipsit

PuneZenia e plote dhe stabiliteti i cmimeve jane dy nga objektivat

qendrore makroekonomike te cdo qeverie. Per kete qellim qeveria duhet te
luftoje ne te dy Icrahet, kunder papunesise masive dhe kunder inflacionit. Per
suksesin e kesaj lufte eshte e rendesishme te njihet raporti midis papunesise
dhe inflacionit. c'eshtja Shtrohet thjesht: c'ndodh me inflacionin kur qeveria
merr masa per uljen e papunesise ose anaF. lltas?
 RAPORTI PAPUNESI-INFLACION 359

Nje model teorik te raportit papunesi-inflacion e jep kurba e

Philipsit. Ajo ka marre emrin e autorit te saj, ekonomistit neozelandes A.
W. Philips, i cili me te dhenat statistikore qe i perkisnin viteve 1861-1957 u
perpoq te analizonte faktoret percaktues te pages dhe te inflacionit. Nga ky
studim ai gjeti nje lidhje reciproke midis papunesise dhe ndryshimit ne page,
lidhje qe moni emrin kurba e Philipsit. Lidhja rezultoi te ishte negative dhe
grafikisht mund te paraqitet si ne Figuren 20.5.
Kurba e Philipsit ka gene objekt analizash, interpretimesh e
kritikash te vazhdushme nga ana e ekonomisteve, te cilat behen intensive
sidomos ne situatat kritike per inflacionin ose per papunesise.

Figura 20.5: Kurba e Philipsit

Norma e
inflacionit
6

3.5 7 Norma e papunesise

Ne boshtin e X-ve paraqitet norma e papunesise, kurse ne boshtin e

Y-ve norma vjetore e inflacionit. Kurba e Philipsit me varesine inverse te
inflacionit kundrejt papunesise, u terheq vemendjen hartuesve te politikave
ekonomike duke i vend ata perballe nje dileme per zgjedhjen e normave
perkatese te ketyre dy semundjeve te renda makroekonomike. Keshtu, per
shembull, pika G paraqet nje norme te ulet inflacioni, 2% por nje norme te
larte papunesie, 6%, nderkohe qe pika H pasqyron nje situate me nje norme
te ulet papunesie, 2% dhe inflation te larte, 6%. Problemi shtrohet: cila pike
duhet te zgjidhet, G apo H? Midis papunesise dhe inflacionit, cila prej
ketyre semundjeve duhet te "kurohet" me per. paresi? Kjo eshte sfida qe
ofron kurba e Philipsit per hartuesit e politikave ekonomike ne periudha
afatshkurtera..
360 HYRJE NE EKONOMI

Sipas interpretimit te ekonomisteve, menyra e sjelljes se kurbes se

Philipsit ne periudha afatshkurta ndryshon nga sjellja e saj ne periudha
afatgj ata.

11.1. Kurba e Philipsit ne periudha afatshkurta

Ne kete rast, kurba e Philipsit tregon lidhjen midis inflacionit dhe

papunesise ne kushtet e nje norme konstante te inflacionit te pritshem dhe te
normes konstante natyrore te papunesise.

Figura 20.6: Lidhja papunesi-inflacion ne Kurben PHilipsit

Norma e
inflacionit

10

6 Norma e papunesise

Supozojme se norma e inflacionit te pritshem eshte 10% ne vit dhe

norma natyrore e papunesise eshte 6%, pika a ne grafik. Kurba e Philipsit ne
periudha afatshkurtera kalon neper kete pike. Ne qofte se norma e
papunesise ulet nen 6% atehere inflacioni do te rritet mbi ate te pritshem, sic
mund te ndodh ne piken b. Ne qofte se norma e papunesise rritet mbi 6%,
atehere norma e inflacionit do te ulet nen ate te pritshem, sic mund te
ndodhe ne piken c ne grafik. Kjo lidhje reciproke midis inflacionit dhe
papunesise mbetet e tille vetem per aq kohe sa norma e inflacionit inercial (
te pritshem) mbetet e pandryshuar, konstante. Kur norma e inflacionit
inercial ndryshon, atehere kurba e Philipsit do te zhvendoset majtas ose
djathtas pozicionit te saj fillestar.
Kur inflacioni rritet mbi ate te pritshem, ose mbi ate inercial,
njerzit fillojne te pershtaten me nivelin e rite inflacionit dhe te presin
 RAPORTI PAPUNESI-INFLACION 361

nje inflacion me te larte. cdo niveli te dhene te papunesise do t'i

pergjigjet nje nivel me i larte i inflacionit, kurba e Philipsit do te
zhvendoset djathtas. Menyrat se si nje shok (goditje) ne kerkese ose
oferten agregate tenton te ndryshoje normen e pritshme te inflacionit dhe te
zhvendose kurben e Philipsit, perbejne nje pjese te rendesishme te teorise
moderne makroekonomike.

11.2. Kurba e Philipsit ne periudha afatgjata

Kurba e Philipsit ne periudha afatgjata tregon lidhjen midis

inflacionit dhe papunesise kur norma e inflacionit aktual eshte e barabarte
me normen e pritshme te infalacionit. Sic do to shohim me poshte, kurba e
Philipsit ne periudha afatgjata, 1)6116 plotesisht inelastike ne madhesine e
normes natyrore te papunesise. Nje pohim i tine njihet ne teori me emrin
hipotezat e normes natyrore, te cilat u paraqiten ne menyre te pavarur ne
mesin e viteve '60 nga ekonomistet amerikane M.Fridman dhe E. Felps.
Derivimi i kurbes se Philipsit per periudha afatgjata nga kurbat perkatese ne
periudha afatshkurtera paraqitet ne grafikun ne Figuren 20.7. Analiza kalon
ne kater periudha.
Periudha e pare. Ekonomia ndodhet ne piken A, papunesia eshte
ne normen natyrore dhe nuk kemi shok (goditje) ne kerkese apo ne oferte.
Pika A ndodhet mbi kurben e Philipsit ne periudha afatshkurtera, periudha 1.
Periudha e dyte. Gjate periudhes se ekspansionit ekonomik ndodh
nje rritje e shpejte e produktit dhe norma e papunesise ulet, sepse firmat
tentojne te marrin ne pune me shume puntore. Pagat dhe cmimet fillojne te
rriten. Ne keto kushte ekonomia leviz drejt pikes B te kurbes se Philipsit.
Inftacioni i pritshem nuk ndryshon, por norma e ulet e papunesise e rrit
inflacionin gjate kesaj periudhe.
Periudha e trete. Ne kushtet e nje norme inflacioni te larte, firmat
dhe puntoret fillojne te parashikojne inflacion te bile. Norma e larte e
pritshme e inflacionit mbahet parasysh ne marrveshjet qe hartohen lidhur me
pagat dhe cmimet e mallrave dhe te sherbimeve. Ne kete menyre, norma e
inflacionit inertial ose te pritshem rritet. cfare ndodh me kurben e Philipsit
ne periudhen afatshkurter? Ajo do te zhvendoset lart ne masen e ndryshimit
te normes se inflacionit te pritshem, ne pozicionin 2, duke na treguar se per
cdo nivel te papunesise, niveli i inflacionit eshte me i larte. Per shembull.,
norma e papunesise ne piken C, ne kurben 2, eshte e njejte me normen e
papunesise ne piken B kurse, norma e interesit ne piken C eshte me e larte se
362 HYRJE NE EKONOMI

sa ne piken B. Kjo reflekton faktin se norma e inflacionit eshte n-itur gjate

periudhes 3. Pikerisht, Jcesaj norme te re te inflacionit te pritshem i
pergjigjet nje kurbe e re e Philipsit ne periudha afatshkurtera, pozicioni 2 i
kurbes ne Figure.

Figura 20.7: Kurba e Filipsit ne periudha afatgjata

Norma e
Kurba e Filipsit ne
inflacionit periudha afatgjata

N Kurba e Filipsit ne
D periudha afatshkurtra
(periudha 3 dhe 4)

Kurba e Filipsit ne
periudha afashkurtra
(periudha 1 dhe 2)

U* (Norma natyrore e papunesise)

Norma e papunesise

Periudha e katert. Ne kete periudhe norma e papunesise rikthehet

ne nivelin e vet natyror. Kjo ndodh sepse ekonomia i ngadalson ritmet e
rritjes, per shembull., per shkak se qeveria ndjek politika kontraktuese
makroekonomike. Ky kontraktim ne aktivitetin ekonomik e kthen prodhimin
mbrapa ne kufijte e tij potenciale dhe nivelin natyror te papunesise ne
normen natyrore te saj.
Cili eshte konkluzioni qe del nga kjo analize? Pergjigja gjendet duke
analizuar Figuren 20:7 ne piken D ne grafik. Meqenese norma e inflacionit
te pritshem eshte rritur, normes natyrore te papunesise i pergjigjet nje norme
me e land inflacioni se sa ne periudhen 1. Edhe pse kerkesa dhe oferta
agregate supozohen te balancuara, firmat dhe puntoret do te presin nje
norme me te lane inflacioni. Ekonomia do te kete te njejtin GDP real dhe
nivel punezenie si edhe ne periudhen 1, megjithese GDP nominal eshte rritur
per shkak te rritjes se inflacionit.
Pikerisht, hipotezat mbi lidhjen reciproke midis inflacionit dhe
papunesise, qd theksojne se cmimet dhe pagat tentojne te akselerohen kur
papunesia eshte nen normen natyrore, njihen si hipotezat e normes natyrore
 RAPORTI PAPUNESI-INFLACION 363

te papunesise. Kur ndalon kjo spirale e inflacionit? Sipas teorise se normes

natyrore ajo nuk do te ndaloje kurre derisa papunesia do te levize nen
normen natyrore te saj. Pra, per aq kohe sa papunesia eshte nen normen
natyrore inflacioni do te tentoje te rritet. E kund6rta do te ndodhe ne qofte se
do te kemi papunesi te larte. Ne kete rast inflacioni do te tent* te ulet, per
sa kohe qe papunesia eshte mbi normen natyrore.
Vetem kur papunesia te jete ne normen natyrore, vetem atehere
inflacioni do te stabilizohet, vetem atehere forcat ekonomike te kerkeses dhe
te ofertes ne tregjet e ndryshme te punes do te jene te balancuara.
Dy perfundime te rendesishme rrjedhin nga teoria e normes
natyrore.
Se pari, sipas kesaj teorie, qeveria me politikat e saj aktive dhe
pasive no tregun e punes nuk mund ta coje papunesine poshte normes
natyrore te saj per nje kohe te gjate pa shkaktuar nje spiral ngjites te pages
dhe cmimeve, pra te inflacionit.
Se dyti, kurba e Philipsit i ofron nje "meny" qeverise. Ajo mund te
zgjedhe nje papunesi te ulet me koston e nje inflacioni te larte e ne rritje, ose
nje inflacion te ulet me koston e nje papunesie te larte. Por, ajo gjithashtu,
mund te perpiqet ta mbaje papunesine ne nivelin e saj natyror, duke siguruar
edhe nje inflacion te qendrueshem.

Pyetje per diskutim

1. Nje tregues i mire i cili mund te na tregoje se inflacioni eshte shkaktuar

nga oferta mund te jete :
" a) inflacioni eshte inercial dhe i vazhdueshem
b) pagat rriten me shpejt se sa produktiviteti i punes
c) produkti eshte nen nivelin e punezenies se plote
d) buxheti i shtetit eshte me teprice.
2.Dime se ne periudha afatshkurtera kurba e Philipsit paraqet nje trade-of
midis papunesise dhe inflacionit. Ne qofte se ju do te ishit ne rolin e
hartuesit te politikave makroekonomike cilen situate do te rekomandonit:
a) nje inflacion te larte dhe nje papunesi te ulet
b) nje inflacion te larte dhe nje papunesi te larte
c) nje inflacion te ulet dhe nje papunesi te ulet
d) nje inflacion te ulet dhe nje papunesi te larte
3. Kurba e Philipsit ne periudha afatshkurtera tregon se:
364 HYRJE NE EKONOMI

a) nje inflacion i larte dhe nje papunesi e larte mund to ekzistojne

njekohesisht
b) nje inflacion i ulet dhe nje papunesi e ulet mund to ekzistojne
njekohesisht
c) nje inflacion i larte dhe nje papunesi e ulet mund to ekzistojne
njekohesisht
d) b dhe c.
4. Analizoni menyren e sjelljes se kurbes se Philipsit ne periudha afatgjata.
c'fare konkluzionesh dalin nga kjo analize ?
5. Analizoni dukurine ekonomike to spirales page-cmim-inflacion.
 KREU XXI

PARAJA DHE SISTEMI BANKAR

Paraja ze nje vend te rendesishem ne analizen makroekonomike. Ajo

luan nje rol mjaft te madh dhe analiza e plote e saj kerkon nje nivel te
thelluar teorik. Sidoqofte, ne kete kre, do te japim ne vija te pergjithshme
permbajtjen e parase, te institucioneve te saj dhe te politikes monetare, duke
u perpjekur te shpjegojme se si ndikon ajo mbi variablat reale
makroekonomike.

I. Paraja dhe funksionet e saj

Historia e lindjes dhe e zhvillimit te parase eshte e gjate. Ajo ze fill

mijra vjet me pare me shthurjen e ekonomise natyrore. Ajo ka evoluar ne
rrjedhen e kohes duke mane forma te ndryshme dhe, aktualisht, sipas
kuptimit modern te saj, me para kuptojme cdo objekt standard,
pergjithesisht to pranuar, qe sherben si mjet kembimi ose pagese.
Thelbi i parase kuptohet me mire duke here nje paraqitje te shkurter
historike te zhvillimit te saj. Ndarja shoqdrore e punes beri te domosdoshem
kembimin e produkteve te prodhuesve te ndryshem. Fillimisht, kembimi
realizohej ne formen mall- mall (ne formen e trambes). Thellimi i ndarjes
shocierore te punes e veshtiresoi realizimin e kembimit mall me mall, sepse
kerkohej te realizohej ajo qe quhet koincidence e dyfishte e nevojave.
Koincidenca e dyfishte e nevojave shpreh perputhjen e plote per llojin dhe
sasine e mallrave qe duan te kembejne dy prodhues. Eshte e qarte se sa me
te specializuar te jene prodhuesit aq me veshtire eshte plotesimi ketij kushti.
Per shembull, supozojme nje ekonomi me tre prodhues: nje profesor
ekonomie, nje fermer dhe nje prodhues traktoresh. Profesori prodhon
366 HYRIE NE EKONOMI
leksionet e ekonomise te cilat kerkon t'i kembeje me ushqimet qe prodhon
fermeri. Por fermeri nuk do t'ia dije fare per leksionet e ekonomise, ai
kerkon t'i kembeje ushqimet qe prodhon, me traktorin qe i nevojitet. Ne keto
kushte, profesori i ekonomise mund te vdesi urie duke pritur ne sallen bosh
qe te vije ndonje fermer i cili ka nevoje per leksionet e tij. Nclerkohe
prodhuesi i traktoreve ka shume te ngjare te kete nevoje per keto leksione
dhe mund te ofroje ne kembim traktorin e tij i cili nuk hahet.
Ne qofte se do te kishim me shume prodhues (sic eshte ne fakt)
problemi do te ishte shume me i nderlikuar. Zgjidhja e ketij problemi u be
duke kaluar nga kembimi mall me mall Ile kembimin nepermjet nje malli
ndermjetes qe quhet para. Pra paraja fillimisht perfaqesonte nje mall qe
sherbente si mjet kembimi (ne kete- menyre zgjidhet edhe problemi yne:
profesori i shet leksionet prodhuesit te traktorit dhe men parate duke blere
me to ushqimet nga fermeri i cili me ato ka mundesi qe te bleje traktorin).
Rolin e parase e kane luajtur mallra t6 ndryshme si gjeja e gjalle,
guackat, bakri, etj., den tek an dhe argjendi. Qe nje mall i caktuar te
perdoret si para ai duhet te gezoje disa veti. Ai duhet te jete i transportushem
me lehtesi, te jete i ruajtshem ne menyre te sigurt , lehtesisht i ndashem ne
pjese me te vogla dhe sa me i sigurte nga mundesia e fallsifikimit. Eshte kjo
arsyeja qe rolin e parase e moren pergjithesisht metalet dhe vecandrisht ari
dhe argjendi.
Por ne nje faze te caktuar te zhvillimit ekonomik dhe te kembimit
kemi kalimin ne nje forme tjeter te parase: paraja let& ose kartemonedha.
Fillimisht kartemonedha lindi si zevendesuese e parase mall, pra e aril, ne
procesin e qarkullimit per te mbrojtur ate nga konsumi ne procesin e
kembimit dhe per te lehtesuar transportin e parase. Kartemonedha ishte
perfaqesuese., shenje.monetare, e parase ar, sepse mund te kembehej ne redo
kohe me sasine e ant qe perfaqesonte. Nderprerja e kembimit te
kartemonedhes me ar shenon kalimin ne nje forme•te re te parase leter, e cila
nuk ka_alternative perdorimi. Paraja nuk eshte me mall qe behet para, qe ka
alternative tjeter perdorimi, por eshte nje leter, nje simbol qe behet para,
sepse njerezit e pranojne si te tille bashkarisht. Qe ajo te behet e
pranueshme nga mijera dhe .miliona njerez te ndryshem eshte e nevojshme
nderhyrja e nje autoriteti qe qenclton rnbi keta individe. Eshte e qarte qe nje
autoritet-i tille eshte shteti, i cili duke detyruar perdorimin e kartemonedhes
si para e ben ate te pranueshme nga e gjithe shoqeria si te tille, si mjet
kembimi. Prandaj shpesh here paraja leter quhet edhe para e dekretuar.
• Zhvillimi i ekonomise dhe rritja e vellimit te kembimit, qe i ben
edhe kartemonedhat te kushtueshme nga pikepamja e transportit, si dhe rritja
 PARAJA DHE SISTEMI BANKAR 367

e mundesise se fallsifikimit te tyre, coi ne lindjen e nje forme te re te parase,

paraja bankare ose ceget bankare. ceget bankare sherbejne si para, sepse
nepermjet tyre mund t6 terhigen para nga depozitat e cekueshme ne banke
ose mund te behen pagesa, duke funksionuar keshtu si mjet kembimi.
Perderisa depozitat bankare mund te sherbejne si mjet kembimi ato jane para
dhe, sic do te shohim me tej, luajne nje rol te rendesishem ne krijimin
(shumefishimin) e parase.
Zhvillimi i formave te parase eshte nje proces i vazhdueshem.
Aktualisht, ne kuadrin e parase bankare, kemi zgjerimin e llojeve te
depozitave qe mund te sherbejne si para (per t6 cilat leshohet cek) si
depozitat e kursimit, etj.

I.1 Funksionet e parase

Permbajtja e parase kuptohet me mire duke analizuar funksionet qe ajo

kryen:
• Funksioni si mjet kembimi. Ky eshte funksioni kryesor i parase.
Nepermjet tij paraja luan rolin e nje lubrifikuesi qe zbut dhe lehteson
funksionimin e ingranazheve te shumta dhe te nderlikuara te ekonomise,
duke i realizuar transaksionet me kosto shume me te ulet. Perfytyroni
per nje moment se cfare hallkash do te shtoheshin ne procesin e
kembimit dhe, mbi kete baze, sa kohe dhe shpenzime do te nevoiteshin
per to realizuar kembimin, po qe se kembimi do te behej mall me mall,
pra pa ndermjetesimin e parase. Ne fakt, ne ekonomine e sotme moderne
as qe mund te mendohet mungesa e parase ne procesin e kembimit,
perkundrazi, shtrohet nevoja e persosjes se formave td saj per to
lehtesuar sa me shume ate. Per realizimin e ketij funksioni paraja duhet
te jete e pranishme.
• Funksioni si mjet llogarie (matese e vleres). Duke u perdorur si mjet
kembimi paraja kryen edhe nje funksion tjeter te rendesishem, ajo
sherben si nje matese e vleres se produkteve. Mallrat dhe .sherbimet e
shprehin vleren e tyre ne para, nepermjet onimeve, duke thjeshtuar
procesin e matjes se saj. Ne te kundert, per cdo mall do te kishim aq
cmime sa edhe mallrat qe do te mund te kembeheshin- me te. Nepermjet
ketij funksioni, mallra dhe sherbime me yeti te ndryshme fizike, kimike,
etj., vihen ne nje emerues te perbashket duke bere te mundur llogaritjen
e nje treguesi te vetem per te gjithe sasine e tyre. Per realizimin e ketij
funksioni nuk eshte e domosdoshme prania e parase.
368 HYRJE NE EKONOMI
• Funksioni si mjet kursimi (ruajtese e vleres). Duke sherbyer si mjet
kembimi, paraja mund te kryeje dhe nje funksion tjeter, ate te ruajtjes se
vleres use te mjetit te kursimit. Kete funksion e kryejne edhe forma te
tjera te pasurise (ose sic i quajme ne gjuhen ekonomike, aktive) si
aksionet, obligacionet, etj. Por perdorimi i parase si mjet kursimi ka nje
avantazh ne krahasim me aktivet e tjera, sepse paraja perfaqeson nje
aktiv me risk me te yogi se te tjerat. Ndodh keshtu sepse cmimi i
aktiveve te tjera mund te ndryshoje, per shembull mund te ulet, duke
ulur edhe sasine e vleres se ruajtur.

II. Komponentet e ofertes monetare dhe kerkesa per para

Sasia e ofruar e parase ose stoku i parase qe ofrojne institucionet

monetare perben nje variabel teper te rendesishem ne analizen
makroekonomike. Duke u nisur nga percaktimi qe i beme parase dhe nga
fakti qe evoluimi i saj sjell forma te reja te saj, matja e sakte e- stokut
monetar eshte nje problem qe ka veshtiresi teorike dhe praktike.
Nisur nga nevoja per te matur ne menyre te sakte oferten monetare,
pikerisht per te ndertuar politika te efektshme monetare bankat qendrore, per
shembull, Rezerva Federale ne SHBA, Banka e Anglise, etj., kane
modifikuar here pas here percaktimin e ofertes monetare. Oferta monetare
llogaritet si shume e instrumentave te ndryshem qe, ne nje shkalle te caktuar,
sherbejne si para dhe mund te shprehet nepermjet disa komponenteve, qe
quhen agregate monetare, te cilet kand ne themel nje kriter te perbashket
llogaritjeje. Aktualisht, sipas Rezerves Federale, oferta monetare mund te
matet nepermjet ketyre agregateve monetare:
1. M1, perfshin vetem parane e transaksioneve, pra ato
instrumenta financiare qe realizojne kembimin e mallrave ne cdo kohe,
menjehere dhe pa kosto, pra qe jane plotesisht likuide. Ky eshte percaktimi
me i ngushte i ofertes monetare. Ketu perfshihen monedhat dhe
kartemonedhat (ose parate ne dore) si dhe llogarite e cekueshme dhe ceqet e
udhetareve.
2. M2 , quhet ndryshe edhe paraja e gjere. Perfshin M1 dhe forma
te tjera aktivesh qe nuk jane para transaksionesh por qe mund te kthehen me
shpejtesi ne para (pra jane afersisht para) si per shembull depozitat
afatshkurter, llogarite e fondeve te perbashketa te tregjeve monetare, etj.
Keto aktive nuk jane plotesisht likuide por kane likuiditet te larte dhe
.kthehen me nje kosto te ulet ne para transaksionesh. (Me likuiditet kuptojme
lehtesine dhe shpejtesine e kthimit te nje aktivi ne para transaksionesh).
 PARAJA DBE SISTEMI BANKAR 369

Duhet theksuar qe aktualisht M2 ka shfaqur nje qendrueshmeri me te madhe

ne parashkimin dhe shpjegimin e dukurive makroekonomike qe varen ga
paraja, shume shkencetare, dhe si rrjedhoje edhe institucionet perkatese
monetare, shpesh here e kane perdorur ate si masen me te sakte te ofertes
monetare.
3. M3 , eshte nje agregat monetar me i gjere, qe perfshin M2 dhe
aktive qe jane likuide por me pak se ato qe futen te M 2 si depozitat e
kursimit afatgj ate, etj.
4. L, eshte nje agregat tjeter monetar ku futen M3dhe aktive qe kand
tipare likuiditeti si bonot e thesarit, etj.
Ne fakt, ka klasifikime te ndryshme dhe me te detajuara te
agregateve monetare, por klasifikimi i mesiperm eshte nga me te njohurit.
Nga ana tjeter, duhet theksuar se, gjate kohes, ka nje zhvendosje te aktiveve
nga nje agregat ne tjetrin, ne varesi te shkalles se likuiditetit qe shfaqin ne
periudha te ndryshme dhe kur flasim per oferten monetare kemi parasysh
kryesisht agregatin M1 dhe M2.
Ne Shqiperi klasifikimi i ofertes monetare ne agregate monetare u
be mbar transformimeve te para te sistemit bankar ne pdrgjigje te
ndryshimeve drejt ekonomise se tregut. Aktualisht, perdoren tre agregate
monetare M1, i cili eshte i njejte me ate qe perdoret edhe ne vendet e tjera,
ku perfshihen monedhat, kartmonedhat, depozitat pa afat dhe ceqet e
udhetareve; M2 ku perfshihet Ml dhe depozitat me afat dhe M3, ku
perfshihet M2 dhe depozitat ne valute te huaj. Ky klasifikim i ofertes
monetare eshte i thjeshte per shkak te shkalles se ulet te zhvillimit te
tregj eve dhe instrumentave financiare.

Kerkesa per para

Pasi percaktuam shkurt komponentet e ofertes monetare le te
shikojme pse njerezit deshirojne te mbajne parane, pra cilat jane shkaqet dhe
motivet e kerkeses per para.
Kerkesa per para e ka bazen drejtpersedrejti ne funksionet qe kryen
paraja. Njerezit e mbajne parane, pikerisht per te realizuar transaksionet qe
deshirojne ose per te ruajtur kursimet e tyre. Zoterimi apo mbajtja e parase
shoqerohet me koston e saj. Si cdo kosto tjeter edhe kosto e zoterimit te
parase eshte pdrfitimi i alternatives tjeter me te mire, nga e cili hiciet dore.
Mbajtja e parase do te thote te heqesh dord nga investimi i saj ne formen e
aktiveve, te cilat sjellin interes. Pikerisht interesi qe humbasim, duke
mbajtur para ne vend te aktiveve qe sjellin interes, perben koston e mbajtjes
370 HYRJE NE EKONOMI
se parase. Nisur nga funksionet e parase, dy jane motivet e mbajtjes se
parase:
Se pani, motivi kryesor i mbajtjes .se parase eshte nevoja per te.blere
mallra dhe sherbime. Kerkesa per para qe rrjedh nga ky motiv quhet kerkese
transaksionesh. Keshtu konsumatoret kane nevoje te mbajne para qe te
blejne sendet e konsumit dhe firmat qe te paguajne punen dhe faktoret e
tjere te prodhimit.
Kerkesa e transaksioneve varet nga keta faktore kryesore: a) nga
niveli i GNP real; b) nga niveli i cmimeve; c) nga niveli i normes se
interesit. Rritja e GNP real do te thote rritje e vellimit te mallrave dhe
sherbimeve qe tregtohen. Kjo do te thote qe rriten edhe sasia e parase qe
duhet per te realizuar kembimin e tyre. Po keshtu edhe kur rritet niveli i
cmimeve eshte e nevojshme te rritet edhe sasia e parase qe duhet per te
realizuar kembimin e te njejtes sasi mallrash dhe sherbimesh.
Ndersa me nivelin e normes se interesit kerkesa per para
transaksionesh eshte ne perpjesetim te zhdrejte. Rritja e nivelit te normes se
interesit nit koston e mbajtjes se parase prandaj do te kemi tendencen per te
ulur sasine e parase qe mbahet per transaksione. Konsumatoret ne kete rast
krahasojne koston e transaksioneve me koston e mbajtjes se parase. Kur
zvogelohet sasia e parase per transaksione, duke rritur aktivet qe sjellin
interes (per shkak te normes se larte te interesit) atehere rritet kosto e
transaksioneve, sepse njerezit, ne momentin e blerjes, do te harxhojne me
shume kohe, (e cila eshte para) per te kthyer aktivet ne para (dhe kjo. ndodh.
aq shpesh sa pak para te mbahen per te blere). Gjithashtu, do te rriten
edhe kuotat per komisioneret qe ndermjetesojne shitjen e aktiveve dhe, sa
me pak para te mbajne njerezit, aq me shpesh duhet te paguajne per
komisioneret, sepse aq me shpesh do te duhet te shesin aktive per te mane
sasine e nevojshme te parase per transaksione. Nga ana tjeter, duke mbajtur
me pak para dhe me shume aktive zvogelohet kosto e mbajtjes se parase,
rriten perfitimet qe vijne nga interesi qe sjellin aktivet. Prandaj me rritjen e
normes se interesit ky perfitim eshte me i madh se shtesa e kostos se
transaksioneve dhe, si rrjedhim, zvogelohet sasia e parase per transaksione.
Se dyti, motivi tjeter buron nga funksioni i parase si ruajtese e
vleres. Njerezit nje pjese te pasurise se tyre e ruajne ne formen e parase,
sepse paraja sherben si mjet kursimi. Me te drejte lind nje pyetje. Pse duhet
qe njerezit te mbajne nje pjese te pasurise se tyre ne para kur mund ta
mbajne ne forma te tjera qe sjellin interes, nderkohe qe paraja nuk sjell
interes? Pergjigje kesaj pyetje i jep teoria e portofolit. Sipas kesaj teorie,
njerezit nga njera ane deshirojne qe pasurine e tyre ta ruajne ne formen qe
 PARAJA DBE SISTEMI BANKAR 371

u sjell te ardhura sa me te medha por, nga ana tjeter, ata nuk deshirojne te
bejne investime me shkalle te larte rreziku. Pikerisht, per te minimizuar
riskun qe shoqeron cdo investim (pra cdo blerje aktivesh), teoria e protofolit
predikon diversifikimin e pasurise. Pra, predikon qe nje pasuri e dhene te
mbahet ne forma te ndryshme aktivesh, te cilat kane nje shkalle te ndryshme
rreziku ne nje kohe te dhene. Kjo ben te mundur qe te kemi kompesim te
humbjeve te mundeshme, qe mund te vijne nga ndonje aktive, me fitimet e
medha, qe mund te vijne nga ndonje tjeter. Nje nga aktivet me te sigurta, per
riskun e yogi qe ka, eshte paraja. Per shembull aktiveve si obligacionet,
aksionet, etj. mund t'u ndryshoje cmimi, ai mund te ulet duke zvogeluar
pasurine, kurse vlera e parase eshte me e qendrueshme.

III. Bankat, llojet e tyre dhe procesi i krijimit te parase

Analiza e ndikimit te ofertes monetare mbi ekonomine kerkon qe

fillimisht te analizohet procesi i krijimit te parase nga sistemi bankar, i cili
percakton madhesine e ofertes monetare.
Sic kemi theksuar me pare ekziston nje lidhje shume e ngushte
midis. kursimeve dhe investimeve. Pjesa me e madhe e kursimeve perdoret
per investime. Por ne praktike ekziston nje kontradite midis atyre qe
kursejne dhe nuk i perdorin kursimet e `yre per te investuar ne kuptimin
ekonomik, dhe atyre qe deshirojne dhe kand aftesi te investojne, por nuk
kane para. Kjo kontradikte zgjidhet nepermjet huase, pra ata qe kursejne, u
japin hua parate atyre qe investojne. Kostoja e larte e informacionit te
domosdoshem per te realizuar kete perputhje midis huamarresve dhe
huadhenesve ben te domosdoshem krijimin e institucioneve te specializuara
per kete qellim qe quhen ndermjetes financiare.
Vendin kryesor ne ndermjetesit financiare e zene bankat, te cilat
shfaqen ne disa forma, por me te perhapurat jane bankat tregtare dhe te
kursimeve. Keto dy -1Ioje bankash dallohen midis tyre nga lloji i depozitave
qe pranojne dhe nga lloji i huave qe japim. Ne fakt, aktualisht, dallimi eshte
me teper historik, sepse sot kemi nje zbehje te kufirit midis tyre, per shkak
se ato kane zgjeruar llojin e depozitave dhe te huave qe japin, duke u futur
ne sferen e njera tjetres.
cjane bankat? Bankat kryejne nje aktivitet. ekonomik qe
mbeshtetet ne parime te njejta me ato te nje biznesi te cfaredoshem. Ato
synojne ne radhe te pare to sjellin fitime zoteruesve te tyre. Vecorite e ketij
biznesi ciendrojne ne specifiken e aktivitetit qe kryen banka. Banka eshte nje
372 HYRJE NE EKONOMI
finne financiare, qe kryen sherbime te caktuara, qe kane te bejne me
kalimin e mjeteve te lira financiare nga ata qe i kursejne ato tek ata qe kane
nevoje per to. Sigurisht qe per keto sherbime banka merr shperblimin e vet, i
cili perben fitimin e saj.
Aktiviteti bankar perfshin, ne radhe te pare, pranimin e depozitave
te individeve, firmave etj. Depozitat perfaqesojne vendosjen e parave ne
banke nga subjekte te ndryshme. Ato jane te shumellojshme, por ne do te
vecojme dy llojet kryesore: depozita ne te pare (ose depozita te cekueshme)
dhe depozita me afat.
Depozitat ne te pare jane ato lloj depozitash per te cilat mund te
leshohet cek nga zoteruesi i tyre, nepermjet te cilit, ato ose kthehen ne para
te gatshme, ose mund te behen pagesa te ndryshme. Pra, keto depozita
funksionojne plotesisht si nje mjet kembimi, prandaj dhe konsiderohen nje
forme e parave se transaksioneve.
Depozita me afat, te cilat jane te shumellojshme, ne thelb kane te
njejten cilesi: depozituesi nuk mund t'i terheqe apo t'i perdore per te here
pagesa pa kaluar afati i caktuar. Per keto depozita banka paguan interes, i
cili eshte me i madh se per depozitat e cekueshme.
Se dyti, aktiviteti bankar perfshin dhenien e huave firmave dhe
individeve qe kane nevoje. Per kete sherbim banka kerkon interes, i cili
eshte me i larte se interesi qe ajo jep per depozitat. Keto interesa, qe men
banka nga huate qe jep, perfaqesojne te ardhurat e bankes, kurse interesat qe
paguan per depozitat perfaqesojne nje pjese te shpenzimeve ku futen edhe
pagat e punonjesve te bankes, shpenzimet per energjine elektrike, pajisjet,
qirate etj. Diferenca midis te ardhurave dhe shpenzimeve perben fitimin e
bankes. Sigurisht qe banka, si cdo firme tjeter, synon fitimin maksimal dhe
per kete eshte e interesuar te jape sa me shume hua dhe me interes sa me te
larte. Por nga ana tjeter ka edhe faktore qe e kufizojne banken si ne vellimin
e huave ashtu edhe ne normat e interesit.
Kjo kushtezohet nga ekzistenca e dilemes se drejtimit bankar midis
synimit te bankes per fitime sa me te medha dhe nevojes se saj per
likuiditete per te perballuar terheqjet nga depozituesit. Ne kete kuader Banka
Qendrore vendos nje norme te detyrueshme per depozitat, qe duhet te
mbahen si rezerve nga banka dhe qe quhet rezerve e detyrueshme. Pervec
rezervave te detyrueshme, bankat mund te mbajne edhe nje pjese tjeter te
depozitave si rezerve, qe quhet rezerve e tepert, e cila mbron banken nga
krijimi i situatave te panikut qe• cojne ne falirrientim, ne rastet e terhegjeve te
medha (mbi mesataren).
 PARAJA DBE SISTEMI BANKAR 373

Bankat jane teper te matura ne dhenien e huave, sepse egziston

rreziku i moskthimit te tyre. Para se te vendosin per dhenien e huase, ato
studjojne me kujdes kushtet e huamarresit. Si rregull, midis shkalles se
paSigurise per kthimin e huase dhe nonnes se interesit qe paguhet per huate
ka nje lidhje pozitive. Huate me rrezik te vogel japin interes me te vogel dhe
e kunderta. Prandaj halms synimit kryesor te sigurimit te fitimit maksimal
bankat synojne edhe nje politike huash me risk sa me te vogel.
Ne menyre sintetike aktiviteti bankar jepet ne bilancin e bankes
(Tabela 21.1) qe perbehet nga dy pjese: aktivet dhe pasivet.

Tabela 21.1 Bilanci i th eshtuar i bankes A

Aktive Pasive
Rezervat 100 Depozita te cekueshme 1000
Huate 4000 Dep. kurs. dhe me afat 2800
Letrat me vlere 1800 Pasive te tjera 2100
Totali 5900 Totali 5900

Ne bilancin e bankes, nje nga zerat e aktiveve eshte dhe ai i

rezervave. Rezervat perfaqesojne ate pjese te depozitave qe nuk jepet hua
por mbahet me qellim qe te perballohen terheqjet nga klientet. Po te bejme
nje shikim historik te zhvillimit te bankave veme re qe fillimisht ato u
krijuan per te ruajtur parate e individeve te ndryshem, te cilet paguanin nje
kuote bankes per kete sherbim. Me kalimin e kohes ndryshoi edhe funksioni
i bankave, nga institucione te ruajtjes se parase ato u kthyen ne institucione
te kalimit te parase nga huadhenesit tek huamarresit, pra u kthyen ne
ndermjetes financiare.
Ky rol i ri u be i domosdoshem per te zgjidhur kontradikten, qe solli
zhvillimi ekonomik, midis teprices se mjeteve monetare nga njera ane dhe
mungeses se tyre tek investitoret, nga ana tjeter. Mundesia e realizimit te
ketij roli e ka bazen tek mundesia qe ka banka per te dhene hua, pra tek
fakti, qe, sic verteton praktika, mjafton vetem nje pjese e parave te
depozituara ne banke per te mbuluar nevojat e saj per terheqjet qe bejne
depozituesit. Pjesa tjeter mund te perdoret nga banka per te dhene hua, e cila
sjell perfitime si per banken ashtu edhe per depozituesit. Ne kete menyre u
krijua sistemi bankar modern i mbeshtetur ne rezervat e pjesshme qe
presupozon mbajtjen vetem te nje pjese (relativisht te vogel) te depozitave si
rezerve, per te mbuluar terheqjet nga depozitat, dhe perdorimin e pjeses me
te madhe si hua. Mundesia qe ka banka per te dhene para hua perben
374 HYRJE NE EKONOMI
bazen e shumefishimit te parase. Ne funksion te analizes le te marrim nje
bilanc te te ardhurave dhe shpenzimeve te bankes ne forme te thjeshtuar
(Tabela 21.2).

Tabela 21.2.Banka A, Bilanci fillestar

Aktive Pasive
Rezerva 2000 Depozita 2000
Totali 2000 Totoali 2000

Ky bilanc shpreh faktin qe ne sistemin bankar, ne nje periudhe te

dhene (per te cilen behet analiza), eshte injektuar nje sasi parash, pra eshte
shtuar rezerva e sistemit bankar. Nuk ka shume rendesi se si eshte bere kjo
shtese por, per konkretizimin, supozojme qe Banka Qendrore ka blere nje
bono thesari me vlefte 2000 leke nga znj.Ermira, e cila i depoziton keto para
ne Banken A. Si rezultat, kemi nje.rritje te ofertes monetare me 2000 leke
(duke supozuar qe depozita e bere eshte pjese e M1). Deri ketu rritja e
ofertes monetare eshte e barabarte me sasine e parase se hedhur ne
qarkullim nga Banka Qendrore, me 2000 leke, dhe nuk ka asnje
shumefishim te saj. Por pikerisht ketu fillon historia. Sic thame, banka ka
mundesi qe nje pjese te depozites to- jape hua, me qellim qe te maksitnizoje
fitimin.
Ne gone se supozojme se norma e rezerves se detyrueshme eshte
10%, atehere, ne rastin, tone banka mund te jape nje hua prej 1800 leke •
(=2000- 10/100 * 2000). Bilanci i bankes pas ketij hapi merr kete forme:

Tabela 21.3.Banka A, Bilanc perfundimtar

Aktive Pasive
Rezerva 200 Depozita 2000
Hua 1800
Totali 2000 Totali 2000

Me kete veprim banka ka filluar tashme procesin e krijimit te

parase, sepse 1800 leke te dhene hua perfaqesojne nje sasi parash shtese ne
duart e huamarresit, i cili mund t'i perdore ato sipas deshires. Pra pervec
2000 lekeve qe ndodhen si depozite e cekueshme ne banken A (depozitat e
cekueshme jane pjese e M1), kemi dhe 1800 leke para ne dore, qe jane
gjithashtu pjese e M1. Pra gjendja e parase behet 3800 leke. Pjesa e dhene
hua e ketyre parave, pra 1800 leke, depozitohet (supozojme ne mase te plote)
ne nje banke tjeter, te themi ne banken B, ose drejtperdrejt nga huamarresi,
 PARAJA DHE SISTEMI BANKAR 375

ose nga shitesi (shitesit) i mallrave apo sherbimeve qe ka blere huamarresi.

Bilanci i bankes B do te paraqitet si m.6 poshte:

Tabela 21.4: Banka B, bilanci fillestar

Aktive Pasive
Rezerva 1800 Depozita 1800
Totali 1800 Totali 1800

Nga ana e saj Banka B, me normen e rezerves se detyrueshme 10%,

mund te jape hua shumen 1620 leke. Bilanci i saj men- kete forme:

Tabela 21.5: Banka B, bilanci perfundimtar

Aktive Pasive
Rezerva 180 Depozita 1800
Hua 1620
Totali 1800 Totali 1800

Edhe ne kete rast 1620 leke te dhena hua perfaqesojne nje sasi
shtese te parase ne duart e huamarresit. Pra, si ne rastin e pare, kemi nje
rritje te M1 per kete shume. Ky proces mund te vazhdoje deri sa rezerva qe
mban cdo banke nga shtesa fillestare prej 2000 lekesh, e cila, sic shihet, vjen
duke u zvogeluar, te shkoje ne zero, pra deri atehere kur kjo shtese parash ne
sistemin bankar te jete shperndare ne banka te ndryshme si rezerve, e cila
mbulon nje sasi me te madhe depozitash, ne rastin tone ne raportin 1 me 10.
Me qarto kete proces mund to japim ne menyre te permbledhur si me poshte:

Tabela 21.6: Pro esi i shumfishimit te parase

Bankat Depozitat Huate Rezervat
Banka A 2000 1800 200
Banka B 1800 1620 180
Banka C 1620 1458 162
Banka D 1458 1312,2 145,8

Totali per sistemin

bankar ne teresi 20000 18000 2000

Nga tabela veme re se, sasia qe mund te jape hua cdo banke vjen
duke u zvogeluar dhe shkon drejt zeros, sepse ne cdo hallke shtese te
zinxhirit mbahet nje pjese e depozites si rezerve, ne masen 10%. Rezultatin
376 HYRJE NE EKONOMI
qe jep shuma e te gjitha kollonave mund ta nxjerrim ose duke bere
mbledhjen aritmetike, ose duke perdorur llogjiken formale, ose nepermjet
llogaritjeve algjebrike. Nga pikepamja e llogjikes formale mund te themi qe
procesi i krijimit te depozitave perfundon kur shtesa fillestare e parase (2000
leke) te jete shperndare si rezerve e detyrueshme ne gjithe zinxhirin e
bankave qe perfshihen ne kete proces. Pra, ne fund te procesit do te kerni qe
shtesa e rezerves se detyrueshme ne sistemin bankar do te jete e barabarte
me shtesen fillestare te depozitave. Duke ditur normen e rezerves se
detyrueshme, mund te shkruajme:
AD • r = AR,
ku AD=shtesa e depozitave ne sistemin bankar; AR =shtesa e rezervave te
detyrueshme ne sistemin bankar; r=norma e rezerves se detyrueshme.
1
Ketej nxjerrim qe AD = AR
— ose AD = -* AR
r r
Ne rastin tone:
AD = 2000 = 20000 leke
0.1
1 1 ,
Raporti - qe ne rastin tone eshte—=10, tregon se sa shumefishohet
r 0.1
shtesa fillestare e rezervave ne sistemin bankar nepermjet mekanizmit te
1
dhenies se huase. Pikerisht kete raport -e quajme multiplikator te ofertes
r
monetare, te cilin mund ta percaktojme me ndihmen e algjebres elementare:

Shumen (2000+ 1800+1620+145+...) mund ta shkruajme ne formen:

9 9 )2+2000(1 3
2000*1+ 2000. — + 2000(-
10 10 10 9 + (-9 ) 2 + (-9 ) 3 +...]
) ...= 2000[1+—
10 10 10

Duke ditur qe shuma 1+ x + x2 +x3 x"... (ku x <1) jepet me

formulen 1 , do te kemi qe AD = 2000( 1 )= 2000( 1 )- 2000.1-- = 20000
1-x 1- x 9
1-
10 10
9
ku — = x = 1- r. Zevendesojme ne formuld x=1-r dhe do te kemi:
10
1 1 1
AD = AR( )= AR AR • —
1— x 1—(1—
1—(1—r)
 PARAJA DHE SIS1E,MI BANKAR 377

Duke ditur cid shuma 1+ x + x2 + x3.....xn... (ku x <1) jepet me

formuldn 1 , do td kemi a 1 )= 2000( 1 ). 2000.-T-
= 2000(- 1 = 20000
1— x 1—x 9
1--
10 10
9
ku — = x = 1 — r . Zdvenddsojmd ne formule x=1-r dhe do td kemi:
10
1 1 1
AD = AR( )=AR = AR —
1— x 1 —(1 —

NE praktike per shkak to veprimit td faktoreve to ndryshdm, td cilet,

per thjeshtesi, ne i supozuam to diadnd, vlera e multiplikatorit to ofertes
monetare eshte me e vogdl. Po pdrmdndim dy prej faktoreve kryesord.
• Ekziston munddsia qe huamarrEsit td mbajne pa e depozituar, si para ne
dore, njd pjese to huase. Nd vartesi td hands se zinxhirit ku bdhet ky
veprim dhe td madhesise se pjeses qe mbahet si para ne dore do td kemi
dhe ndryshimin e nivelit td multiplikatorit i cili zvogelohet me rritjen e
raportit to parasd ne dore ndaj depozitave. Pra, sa me shumd para td
mbahen ne dord aq me pak rritet oferta e parase.
• Ekziston mundEsia qe bankat, ne kuadrin e menaxhimit to likuiditetit, to
mbajne rezerva td teperta mbi normen e rezerves se detyrueshme. Sa me
to medha td jene kdto rezerva td teperta aq me i vogd bell& multiplikatori i
ofertes monetare

Pyetje per diskutim

1. Jepni pdrcaktimin e M1 dhe M2 duke berd edhe dallimet me pdrcaktimin e

tyre ne vendin tone.
2. NE qoftE se banka do td mbante 100% td rezervave si rezerva to
detyrueshme sa do to ishte efekti ne oferten monetare? A krijon banka para ne
kEtd rast?
3. Ne qoftd se norma e rezerves se detyrueshme dshtd 20% dhe banka Men
bono thesari me vlerd 200 lekd, pra rezervat rriten me 200 lekd, atehere si
ndryshon oferta monetare?
S a eshte multiplikatori dhe ndryshimi i ofertes monetare?
4. Sa here qe paraja depozitohet ne bankd ajo del nga qarkullimi dhe, si
rrjedhim, oferta monetare zvogelohet. A pajtoheni me kete mendim? Pse?
378 HYRJE NE EKONOMI
5. Supozojme ge znj. Albana depoziton 5000 leke ne llogarind e saj ne Banken
Kombdtare Tregetare. Nje ore me vone znj. Gerta merr nje hua prej 8000
lekesh. Sa dhe si ndryshon oferta monetare ne kete rast? Shpjegoni pse.
 KREU XXII

BANKA QENDRORE DHE POLITIKA

MONETARE

Hartimi dhe zbatimi i politikave monetare, nepermjet te cilave

realizohen qellime te tilla si rritja e GDP real, stabiliteti i crnimeve, ulja e
papunesise, etj, eshte i lidhur ngushte me sistemin bankar dhe financiar dhe,
ne menyre te vecante, me Banken Qendrore. Politika monetare realizohet
nepermjet nje mekanizmi te caktuar, hallka kryesore te te cilit jane
instrumentat e politikes monetare, tregu monetar, qellimet p6rfundimtare,
etj., t6 cilat do te jene objekt i analizes sone te meposhteme.

I. Banka Qendrore, funksionet e saj dhe instrumentat e politikes

monetare

Historia e zhvillimit te shoqdrise tregon se, ne pothuajse te gjitha

vendet me ekonomi tregu te zhvilluar, egziston nje sistem bankar me dy
nivele: niveli i pare ose Banka Qendrore dhe niveli i dyte ose bankat
tregtare, bankat e kursimit, etj. Bankat Qendrore, pergjithesisht, kane lindur
me vone se ekonomia qe mbeshtetet ne tregun dhe, fillimisht, u krijuan,
kryesisht, per t'i mbrojtur bankat tregetare nga falimentimi, kur ato
ndodheshin ne veshtiresi per likuiditete. Zhvillimi ekonomik dhe rendesia e
madhe e funksioneve qe moren keto banka cuan, gradualisht, ne lidhje
gjithnje e me te ngushta me hartimin dhe drejtimin e politikes monetare.
Aktualisht, me gjithe vecorite qe kane, Bankat Qendrore te vendeve te
ndryshme kryejne disa funksione baze:
380 HYRJE NE EKONOMI
• Banka Qendrore ka te drejten e emetitnit te parase. Ajo ploteson nevojat
e ekonomise per para ne dore (kartmonedhe) ,sa here qe eshte e
nevojshme nje gje e
• Banka Qendrore sherben si banke e bankave te nivelit to dyte. Lidhur
me kete funksion para se gjithash, ajo siguron nje sistem per mbledhjen
dhe likuidimin e ceqeve (qe njihet ne praktike si kleringu i ceqeve).
ceqe te ndryshme, qe depozitohen ne nje banke nga individe te dhene,
por qe jane leshuar nga nje banke tjeter, mund te likuidohen lehtesisht
nga kjo banke nepermjet Bankes Qendrore, pa gene nevoja per
transaksione te drejtperdrejta me banken leshuese, gje qe do te kerkonte
kohe dhe shpenzime to medha. Banka Qendrore mban gjithshtu edhe
rezervat e institucioneve depozituese, pra edhe te bankave tregtare.
Ashtu sikurse cdo firme ka llogarine e saj dhe mban rezervat e saj per te
perballuar nevojat qe lindin, edhe banka tregtare mban rezervat e saj ne
banken e saj, qe eshte Banka Qendrore, duke siguruar mundesind per te
perballuar transaksionet e parashikuara dhe te paparashikuara.
Gjithashtu, Banka qendrore ju siguron kredi bankave kur ato kane
nevoje per mjete financiare, ose jane ne veshtiresi per shkak te
terheqjeve te paparashikuara. Ne kete kuader, Banka Qendrore mbikqyr
bankat antare duke kontrolluar, ne menyre periodike dhe pa
paralajmeruar, menyren e dhenies se huase dhe tezbatimit te kerkesave
ligjore.
• Banka Qendrore sherben dhe si banke e qeverise. Qeveria ka nevoje
qe fondet e saj t'i mbaje ne nje llogari bankare ku mund te beje depozita
dhe terheqje nepermjet ceqeve dhe per kete qellim sherben Banka
Qendrore. Gjithashtu, kjo e fundit ndihmon qeverine ne mbledhjen e
taksave dhe ne shitjen dhe blerjen e letrave shteterore me viere.
• Banka Qendore rregullon oferten monetare. Rregullimi i ofertes
monetare eshte nje nga funksionet me te rendesishme to Bankes
Qendrore dhe do te jete ne gender te analizes sone. Nepermjet kontrollit
te ofertes monetare Banka Qendrore realizon nje politike te caktuar
monetare duke ndikuar ne nivelin e GNP, te papunesise dhe inflacionit.
• Banka Qendrore nderhyn dhe rregullon tregjet monetare. Banka
Qendrore nderhyn ne tregjet monetare edhe per qellime te tjera, pervec
kontrollit te ofertes monetare, per shembull, per kontrollin e normave to
interesit, duke i mbajtur ato te ulta, kur rritet borxhi shteteror me qellim
qe te ulet kostoja e ketij borxhi. Gjithashtu Banka Qendrore synon
zbutjen e luhatjeve te normave te interesit, t6 cilat sjellin pasoja per
bankat dhe institucionet financiare.
 BANKA QENDRORE DHE POLITIKA MONETARE 381

Pavaresia e Bankes Qendrore.

Banka Qendrore si autoriteti monetar i hartimit dhe zbatimit te
politikes monetare, zoteron nje pavaresi te caktuar nga qeveria. Shkalla e
pavaresise eshte e ndryshme ne vende te ndryshme dhe, shpesh eshte objekt
i diskutimeve te shumta. Praktika e vendeve te zhvilluara njeh nje spekter
relativisht te gjere te shkalles te pavaresise, duke filluar me banka qe kane
nje shkalle te lane pavaresie si per shembull Banka Qendrore e Gjermanise,
ajo e Zvicres etj.,deri tek bankat qe jane shume te varura nga qeveria si
Banka Qendrore e Anglise, ajo Franceze, etj. Sidoqofte, kjo pavaresi nuk
mund te jete absolute, ajo eshte relative, sepse qeveria mund te ndikoje mbi
Banken Qendrore nepermjet drejtuesve te saj (te cilet emerohen nga ajo) dhe
nepermjet ligjeve qe ajo nxjerr.
Pavaresisht nga presioni qe mund te ushtrojne organet shteterore
mbi Banken Qendrore, ajo duhet te marre dhe, ne pergjithesi, merr vendime
qe mendon se jane ne interes te shoqerise, megjithese keto vendime mund te
bien ndesh me pikepamjet dhe interesat e castit te individeve qe jane ne krye
te qeverise. Per te minimizuar kete nderhyrje, veprimtaria e Bankes
Qendrore rregullohet me ligj dhe drejtuesit e saj emerohen nga organet me
te larta per periudha te gjata kohe (psh ne SHBA guvernatori emerohet per
nje periudhe 14 vjecare). Duhet theksuar se pavaresia ligjore eshte vetem
nje premise ,dhe jo nje garanci per suksesin e politikes monetare. Suksesi
varet edhe nga faktore te tjere dhe, vecanerisht, nga realizimi ne praktike i
pavaresise se Bankes Qendrore, i cili eshte nje ceshtje reputacioni dhe
respekti per ligjin.
Ne Shqiperi, menjehere pas transformimeve te para drejt ekonomise
se tregut, filloi edhe transformimi i sistemit monobankar, karakteristike per
ekonomite socialiste, duke kaluar ne nje sistem me dy nivele, ne haze te
ligjeve per sistemin bankar dhe per Banken e Shqiperise, te miratuara nga
parlamenti ne prill 1992 dhe te permiresuara me tej ne vitin 1996 dhe 1997,
duke rritur shkallen e pavaresise nepermjet percaktimit te stabilitetit te
cmimeve si qellim kryesor te Bankes se Shqiperise. Keto ligje, duke u
mbeshtetur kryesisht ne modelin gjerman, i sigurojne Bankes se Shqiperise
nje shkalle relativisht te lane pavaresie.
Megjithate, sic tregon pervoja e vendeve ish-socialiste te lindjes, per
shkak te vecorive te tranzicionit, realizimi ne praktike i kesaj pavaresie
kerkon kohe dhe behet hap pas hapi. Nje tregues i rendesishem i kesaj
382 HYRJE NE EKONOMI
pavaresie eshte fakti qe Banka e Shqiperise ka pakesuar gradualisht pjesen e
deficitit buxhetor qe ajo financon.

Objektivat, qellimet dhe instrumentat e politikes monetare

Hartimi dhe zbatimi i nje politike monetare te caktuar realizohet
nepermjet nje procesi to gjate qe quhet mekanizem i transmisionit, i cili
perfshin instumentat, objektivat e ndermjetme dhe qellimet perfundimtare.
Politika monetare zbatohet ne funksion te arritjes te disa qellimeve
perfundimtare, ku dallojme sigurimin e nje rritje te qendrueshme
ekonomike, te stabilitetit te cmimeve, te nje punesimi te larte, te tregjeve
financiare dhe valutore stabel, etj. Keto qellime nuk mund to realizohen te
gjitha njekohesisht, sepse disa prej tyre jane te lidhura ne menyre inverse, si
per shembull, punesimi i larte me stabilitetin e cmimeve, etj. Kjo ben te
domosdoshme harmonizimin e tyre sipas kushteve konkrete te ekonomike.
Banka Qendrore i realizon qellimet e politikes nepermjet instrumenteve to
ndryshem qe perdor si operacionet e tregut te hapur, norma e skontos,
rezervat e detyrueshme, etj. Duhet theksuar qe Banka Qendrore nuk mund te
kontrolloje drejperdrejt realizimin e qellimeve, sepse midis tyre nuk ka
lidhje direkte. Midis instrumentave dhe qellimeve te mesiperme qendrojne
objektivat e ndermjetme qe lidhen me vlera te caktuara te variablave qe
ndikohen drejteperdrejte nga instrumentet e politikes monetare. Si objektiva
te ndermjetme sherbejne normat e interesit te tregut nderbankar dhe te
letrave me vlere, oferta monetare, etj. Keto objektiva te ndermjetme kane
rendesi se jane hallka te kontrollueshme me lehtesi nga Banka Qendrore te
procesit te ndikimit te nje instrumenti te politikes monetare mbi qellimin
perfundimtar (GDP, etj). Nga ana tjeter ne realizimin e objektivave te
politikes monetare ndikojne edhe faktore te tjere, keshtu qe parashikimi i
mases se ndikimit te politikes monetare kerkon njohjen e gjithe mekanizmit
qe realizon kete ndikim.
Instrumentat e politikes monetare. Analiza e tyre eshte e
rendesishme sepse ato perbejne hallken e pare te mekanizmit te
transmisionit te politikes monetare. Instrumentat qe perdoren ndahen ne
instrumenta direkte dhe indirekte. Instrumentat direkte perdoren, kryesisht,
nga vendet ne zhvillim sepse ata jane te thjeshte dhe nuk kerkojne nje treg
financiar te zhvilluar, i cili, pergjithesis. ht, mungon ne keto vende. Nga ana
tjeter perdorimi i tyre eshte i perkohshem sepse ato shoqdrohen me
kufizimin e konkurences ne sistemin bankar dhe me uljen eficiences se tij.
Instrumentet'indirekte, qe perdoren kryesisht ne vendet e zhvilluara, jane td
 BANKA QENDRORE DHE POLITIKA MONETARE 383

shumte dhe mund te ndryshojne nga nje vend ne tjetrin, por ne pergjithesi
instrumentet e meposhtme perdoren ne te gjitha vendet.

Instrumentet indirekte
I. Operacionet e tregut te hapur. Aktualisht perbejne instrumentin
me te rendesishem te Bankes qendrore. Keto operacione perfaqesojne
shitjen ose blerjen e letrave shteterore me vlere (bono thesari, obligacione,
etj) ne tregun e hapur. Kjo behet me qellim qe Banka Qendrore te zvogeloje
ose te n-ise rezervat e bankave te nivelit te dyte. Shitja ose blerja e letrave
me vlere shteterore behet me vendim te organit perkates te Bankes Qendrore
ne funksion te objektivave qd kerkohen te arrihen. Per shembull, ne qofte se
mendohet qe inflacioni po rritet dhe kerkohet ulja e tij, atehere Banka
Qendrore nepermjet organit perkates vendor qe te shese letra me vlere, me
qellim qe te pakesoje rezerven monetare te bankave te nivelit te dyte, duke
shtrenguar kushtet e kredise.
Keto letra me vlere u shiten firmave; individeve dhe institucioneve
financiare ne tregun e hapur financiar. Shitja e letrave me vlere pakeson
rezervat e sistemit bankar, fillimisht ne masen e shitjes, pra ne masen qe
paraja hyn ne Banken Qendrore, dhe nepermjet levizjes ne sistemin bankar,
Icy pakesim multiplikohet ne varesi te normes se rezerves se detyrueshme
duke guar ne uljen e GDP e te inflacionit.
H. Rifinancimi. Perfacjeson nje instrument tjeter te Bankes
Qendrore i cili perfshin kredite bankare qd Banka Qendrore u jep bankave te
nivelit te dyte per nevoja te likuditetit. Keto kredi, ne vende te ndryshme
njihen me emertime te ndryshme, si kredia me skonto (ne SH.B.A.), kredia
lombard (ne Gjermani), rifinancimi (neShqiperi), etj. Rifinancimi ndikon ne
madhesine e rezervave te bankave nepermjet atyre qe i quajme rezerva te
huajtura. Efekti i ketyre rezervave ne depozitat bankare eshte i njejte me ate
te rezervave t6 tjera.
Me fjale te tjera kur nje banke men- hua nga Banka Qendrore, kemi
shtim fillestar te parase ne qarkullim, e cila shumefishohet nepermjet
sistemit bankar, ne masen qe percaktohet nga multiplikatori. Veprimi i ketij
instrumenti si instrument i politikes monetare realizohet nepermjet
ndryshimit te perqindjes te rifinancimit; (normes te skontos, normes
lombard) e cila perfaqeson interesin qe paguajne bankat per kredine qe
marrin nga Banka Qendrore. Ky instrument eshte me pak i perdorshem se ai
paraardhes, sepse Banka Qendrore nuk mund te percaktoje me saktesi sa
kredi do te marrin bankat. Ajo vetem i nxit ato, nepermjet ndryshimit te
384 HYRJE NE EKONOMI
perqindjes se rifinancimit. Kur Banka Qendrore deshiron te rrise oferten
monetare, nxit marrjen e kredive duke ulur perqindjen e rifinancimit por ajo
nuk i detyron dot bankat te marrin kaq apo aq kredi. Eshte kjo arsyeja qe ky
instrument perdoret me teper si instrument i kontrollit dhe mbikqyrjes se
bankave te nivelit te dyte se sa si instrument i politikes monetare.
III. Rezervat e detyrueshme. Me pare, theksuam se Banka Qendrore
vendos nje norme ligjore te rezervave qe duhet te mbaje cdo banke tregtare,
e cila quhet norme e rezerves se detyrueshme. Kjo i siguron asaj mundesine
e kontrollit te ofertes monetare. Vecoria e ketij instrumenti eshte se cdo
ndryshim sado i vogel i rezerves se detyrueshme con ne nje ndryshim shume
te madh te ofertes monetare. Banka Qendrore perdor normen e rezerves se
detyrueshme si mjet per te ngushtuar ose zgjeruar diapazonin e
shumefishimit te parase, per nje shtese te depozitave bankare. Per shembull,
ne qofte se Banka Qendrore synon te ndjeke nje politike te shternguar
monetare ajo, pervec instrumentave te tjere, mund te rrise normen e rezerves
se detyrueshme. Ne qofte se supozojme qe rezerva e detyrueshme rritet nga
10% ne 20%, kjo do te bente qe nje njesi monetare, e cila ne rastin e pare,
nepermjet sistemit bankar, mund te dhjetefishohet, tani vetem pesefishohet.
Kjo mund te vertetohet shume lehte duke llogaritur multiplikatorin e ofertes
monetare. Instrumenti i normes te rezerves se detyrueshme perdoret me
kujdes nga Banka Qendrore, sepse cdo ndryshim i kesaj rezerve, sado i
vogel, con ne nje ndryshim te menjehershem dhe te madh te ofertes
monetare.

Instrumentet direkte
Instrumentet e perdorura ne vendin tone gjate transformimeve te
sistemit bankar ne perputhje me ekonomine e tregut jane instrumente
direkte, si kontrolli i kreditit dhe i normave te interesit. Sic theksuam me
pare, keto instrumente jane karakteristike per vendet ne zhvillim ku
perfshihet edhe vendi yne.
I. Kontrolli i kreditit. Perfaqeson metoden me te thjeshte per te
kufizuar kredite bankare dhe, si rrjedhoje edhe oferten monetare. Banka e
Shqiperise e ka perdorur kete si instrument kryesor te politikes monetare
duke percaktur fillimisht vellimin e kredise dhe me vone kufijte e siperm te
saj. Natyrisht, keto kufij, pra keto tavane, nuk jane te pandryshueshem, por
ndryshimin e tyre mund to beje vetem Banka Qendrore ne perputhje me
objektivat e saj. Disavantazhi i ketij instrumenti qendron ne faktin se kufiri
percaktohet nga Banka Qendrore dhe jo nga forcat e tregut, duke mos nxitur
konkurencen dhe duke kufizuar rritjen e eficiences se sistemit bankar.
 BANKA QENDRORE DHE POLITIKA MONETARE 385

II. Kontrolli i normes se intetresit perfaqeson nje instrument tjeter

direkt te perdorur nga Banka e Shqiperise, ne kushtet e nje tregu financiar te
pazhvilluar. Zhvillimet e fundit ne tregun financiar kane lejuar nje
fleksibilitet me te madh ne percaktimin e tyre.
Politika monetare e ndjekur nga Banka e Shqiperise ka gene
kryesisht nje politike moneatre e shternguar qe eshte diktuar nga vecorite e
tranzicionit shqiptar i cili filloi me nje renie drastike te prodhimit.
Zhvendosja e produktit potencial majtas per shkak te mbylljes te shume
ndermarjeve,ne radhe te pare per arsye te prapambetjes teknollogjike, etj.,
dhe mos reagimi i drejte i kerkeses agregate per shkak te liberalizimit te
pagave dhe te cmimeve sollen nje inflacion tre shifror. Nje politike e tine u
diktua nga nevoja per te stabilizuar inflacionin dhe per te reduktuar
financimin e deficitit buxhetor nga Banka Qendrore, i cili perben nje nga
burimet kryesore te inflacionit. Rezultatet e kesaj politike gjejne shprehjen
ne paksimin e inflacionit nga 237% ne vitin 1992 ne 5% ne vitin 1995 dhe
me tej 3% ne vitin 1999.

II. Tregu monetar dhe mekanizmi i politikes monetare

Ndikimi i politikes monetare ne variablat kryesore makroekonomike

realizohet nepermjet nje mekanizmi te caktuar ku nje vend qendror ze tregu
monetar. Tregu monetar perfshin nje bashkesi institucionesh dhe
agjentesh ekonomike, ku realizohet shitja dhe blerja e letrave me vlere
afatshkurtera, si bonot e thesarit, etj.
Letrat me vlere perfaqesojne forma te aktiveve te ndryshme dhe
paraqiten si aksione, obligacione, bono thesari, etj. Letrat me vlere qe kane
afat maturimi deri ne nje vit quhen afatshkurtra, kurse ato me afat maturimi
mbi nje vit, afatgjata. Tregu monetar ndryshon nga institucionet e tjera
financiare, si bursa e aksioneve, te cilat jane te vendosura ne nje vend te
caktuar, sepse ai perbehet nga nje rrjet i gjere komisioneresh, shitesish dhe
bleresish.
Dy jane kategorite kryesore te tregut monetar: kerkesa dhe oferta
per para. Bashkeveprimi i kerkeses dhe ofertes per para ne kete treg
percakton sasine e parase dhe normen e interesit te ekuilibrit. Kerkesa per
para shpreh marredhenie midis sasine se kerkuar per para dhe normes se
interesit, duke supozuar konstante te gjithe faktoret e tjere qe ndikojne ne
sasine e parase qe deshirojne te mbajne njerezit. Kerkesa per para, sipas
teorise Kejnsianiste, mbeshtetet ne tre motive:
386 HYRJE NE EKONOMI
• Motivi i transaksioneve eshte motivi kryesor i mbajtjes se parase.
Blerjet e te mirave dhe sherbimeve ne jeten e perditeshme kerkojne qe nje
sasi parash te mbahet si para ne dore. Ne te kunderten duhet shkuar ne banke
per te terhequr para sa here qe behet ndonje blerje, duke harxhuar ' 'ishtu
kohe, e cila eshte vete para. Pra, kostoja oportune e mosmbajtje, se 1.
ne dore eshte e konsiderueshme, prandaj njerezit preferojne te mbajne pu-
ne dolt per transaksionet.
• Motivi mbrojtes. Paraja mbahet si para e gatshme edhe per t'u siguruar
ne rast ngjarjesh te paparashikuara, qe kerkojne te behen blerje te
paplanifikuara. Per shembull, ju mbani me shume para se nevojat e
planifikuara, sepse, le te supozojme nje rast te thjeshte, mund te mos e arrini
autobuzin per te shkuar ne pune dhe do t'ju duhet te merrni taksi, duke
paguar me shume.
• Motivi spekulativ. Paraja mbahet edhe per te shmangur humbjet qe
vijne nga mbajtja e letrave me vlere. Ky motiv lidhet me ata njerez qe blejne
letra me vlere here pas here. Luhatjet qe vihen re ne cmimet e letrave me
vlere i nxisin njerezit qe t'i shesin ato dhe te mbajne para, kur mendojne qe
cmimet e tyre do te pesojne renie, dhe te blejne perseri, kur mendojne se
cmimet e tyre do te rriten.

Figura 22.1: Kerkesa per para

Sic kemi permendur me pare, sasia e parase qe deshirojne te mbajne

njerezit varet nga tre faktore kryesore; niveli i cmimeve, GDP real dhe
non= e interesit. Duke i mane faktoret e tjere te pandryshueshem,
-marredheniet midis normes se interesit dhe sasise se parase qe kerkohet te
mbahet ne dore jepen nepermjet nje funksioni qe shpreh lidhjen midis tyre.
Lidhja sasia e kerkuar e parase-norme interesi eshte nje lidhje
 BANKA QENDRORE DHE POLITIKA MONETARE 387

negative, domethene me rritjen e normes se interesit bie sasia e kerkuar

e parase. Grafikisht kerkesa per para do te jepej nga Figura 22.1.
Kerkesa per para mund te zhvendoset djathtas ose majtas ne varesi
te ndryshimit te faktoreve qe me riper i supozuam konstante. Per shembull,
rritja e GDP real e zhvendos djathtas kerkesen per para, sepse rritet sasia e
transaksioneve qe duhet te bejne njerezit ne nje kohe , te dhene. Ose, me
rritjen e inflacionit, (nivelit te cmimeve) rritet sasia e parase qe duhet per te
realizuar te njejtin vellim transaksionesh, prandaj kerkesa per para
zhvendoset djathtas..
Nga ana tjeter, ne tregun monetar perballe kerkeses per para
qendron oferta e parase, te cilen ne analizen tone e marrim te dhene, pra te
pavarur nga norma e interesit, perderisa, sic kemi sqaruar, ajo percaktohet
nga Banka Qendrore nepermjet instrumentave te saj. Kurba e ofertes se
parase paraqitet si nje kurbe vertikale ne piken qe tregon nivelin e parase,
Mo, qe ka percaktuar Banka Qendrore, ne nje moment te dhene (Figura
22.2).

Figura 22.2: Oferta e parase Figura 22.3: Ekuilibri ne tregun

e parase

S
S

io

Mo
Mo

Eshte e qarte qe, pika e prerjes se kerkeses me oferten per para,

tregon ekuilibrin e tregut monetar, te cilit i pergjigjen norma e interesit e
ekuilibrit dhe sasia perkatese e parase (Figura 22.3).
Ekuilibri i perfaqesuar nga pika Eo eshte nje ekuiliber i
qendrueshem. Po te supozonim norma me te larta interesi se i0, do te kishim
nje teprice te °fends se parase, dhe njerezit do te tentonin te blinin Tetra me
vlere per shkak te kostos se lane te mbajtjes se parase, duke shkaktuar
rritjen e cmimit te letrave me vlere. Rritja e ketij te fundit do te Conte ne
388 HYRJE NE EKONOMI
uljen e normes se interesit duke e guar ate tek niveli i ekuilibrit. Egziston nje
lidhje negative midis cmimit te letrave me vlere dhe normes se interesit
sepse, rritja e njeres eshte e lidhur me uljen e tjetres. Ky pohim i provuar
nga praktika vertetohet edhe teorikisht, por ky vertetim del jashte kufijve te
ketij kursi. E kunderta do te ndodhe per norma interesi me te ulta se ajo e
ekuilibrit Le te shohim se si ndryshon ekuilibri ne tregun monetar kur
ndryshojne kushtet qe e percaktojne ate.
Se pan, le te shohim si ndikon zbatimi i nje politike monetare te
caktuar ne tregun monetar. Supozojme se Banka gendrore mendon te ndjeke
nje politike te shternguar monetare, per te ulur inflacionin e lane egzistues.
Per kete ajo redukton oferten monetare, e cila con ne nje teprice kerkese per
para, keshtu qe njerezit do te fillojne te shesin aktivet e tyre (letrat me vlere)
per te plotesuar kete kerkese. Shitja e aktiveve do te Conte ne uljen e cmimit
te tyre, pikerisht per shkak te rritjes se ofertes se ketyre aktiveve, duke rritur
normat e interesit derisa te arrihet ne nje ekuiliber te ri, ku kerkesa per para
eshte e barabarte me oferten monetare. Sipas Figures 22.4, do te kishim
cvendosjen e ofertes monetare nga So ne S1,dhe te ekuilibrit nga Eo na EL Si
rrjedhim kemi rritje te normes se interesit nga io ne

Figura 22.4: Zhvendosj a e ofertes Figura 22.5: Zhvendosja e kerkeses

monetare per para

ii

0
io

M
M M MO
0

E kunderta do te ndodhe ne qofte se politika monetare eshte

ekspansioniste.
Se dyti, le te shikojme si ndikon ndryshimi i kushteve qe
percaktojne kerkesen per para. Supozojme se kemi nje rritje te GDP real, e
cila e ka guar ne rritjen e vellimit te transaksioneve dhe si rrjedhim ne
zhvendosjen e kerkeses per para. djathtas. Ne kushtet kur oferta e parase
eshte e pandryshuar, zhvendosja e kurbes se kerkeses per para, duke
 BANKA QENDRORE DBE POLITIKA MONETARE 389

arsyetuar si ne rastin e pare, con ne rritjen e normes se interesit, qe i

pergjigjet nje ekuilibri te ri.
Po te shikojme Figuren 22.5, veme re se zhvendosja e kerkeses nga
Do ne D1 krijon nje teprice kerkese AM ne nivelin io te normes se interesit,
e cila ben presion qe ekuilibri te vendoset ne nje norme me te larte interesi,
ii. E kunderta do te ndodhte ne qofte se do te kishim nje renie te kerkeses
per para.
Tregu monetar perben nje element shume te rendesishem te
mekanizmit te politikes monetare. Politika monetare me instrumentat qe
perdor synon te arrije qellime te caktuara. I gjithe ky proces kerkon kohe
dhe realizohet nepermjet disa hallkave te nderlidhura qe formojne
mekanizmin e transmisionit te politikes monetare. Ne fakt, ne i kemi
analizuar te gjitha hallkat e ketij mekanizmi, por tashme do tii shikojme te
nderlidhura midis tyre. Ne vija te pergjithshme, mekanizmi i transmisionit
perbehet nga disa shkalle. Ne qofte se marrim parasysh nje politike
monetare ekspansioniste do te kishim:
• Banka Qendrore nepermjet instrumenteve te saj, si blerja e letrave me
vlere ne tregun e hapur, rrit rezervat ne sistemin bankar.
• Ne sistemin banka,r nepermjet ekspansionit te depozitave kjo rritje
shumefishohet ne varesi te multiplikatorit, duke rritur oferten monetare.
• Rritja e ofertes monetare con ne uljen e normes se interesit ne tregun
monetar.
• Norma e ulet e interesit do te nxise rritjen e shpenzimeve private dhe
shteterore, vecandrisht te investimeve, sepse ulet kosto e financimit td
tyre.
• Rritja e shpenzimeve, sic kemi pare, con ne rritjen e nivelit te GDP, te
punezenies dhe te inflacionit.
Ne menyre grafike mekanizmi i transmisionit paraqitet ne Figuren
22.6. Ne Figuren 22.6(A) pasqyrohet rritja e ofertes monetare e cila con ne
nje ulje te normes se interesit nga io ne i1 , ne tregun monetar. Kjo ulje shfaq
ndikimin e vet ne nivelin e investimeve, te paraqitur ne Figuren 22.6(B). Si
rezultat, investimet rriten nga 50 njesi ne 100 njesi.. Ne Figuren 22.6(C),
kemi paraqitur ekuilibrin makroekonomik,.duke u nisur nga metoda e vijes
45°, ku si kusht te ekuilibrit kemi AD=AS. Kurba AD ne kete figure
perfaqeson kurben e kerkeses agregate, si funksion te nivelit te te ardhurave,
pra te GDPSe. Ndersa oferta agregate merret e dhene dhe perfqesohet nga
boshti horizontal, pra nga niveli i GDPSe. cdo rritje e vellimit te investimeve
con ne nje nivel me te larte te kerkeses agregate, AD, dhe si rrjedhim edhe te
390 HYRJE Nr, EKONOMI
GDP ne ekuiliber. Ne rastin tone rritja e investimeve nga 50 ne 100 njesi
con ne rritjen e nivelit te GDPnga 1000 ne 1500 njesi.

Figura 22.6: Mekanizmi transmisionit te politikes monetare

A. Tregu monetar. B. Kerkesa per investinze

SO

E0
0
jo

it

M
MO M1 50 100

C. Ekuilibri makroekonomik

AD

DI I

GDP
1000 1500

Ne qofte se do te perdorim modelin e kerkeses dhe ofertes agregate

per te pare efektet e politikes monetare, do te kishim nje konkluzion me te
plote. Nje politike monetare ekspansioniste do te conte ne zhvendosjen e
AD djathtas. Theksojme se ne kete model kerkesa agregate eshte funksion i
nivelit te pergjithshem te cmimeve, P. Kur kjo rritje e AD behet ne kushtet e
burimeve te paperdorura, ajo do te conte ne rritjen GNP real dhe ne nje rritje
te lehte te gmimeve, sic shihet ne Figuren 22.7. Ne qofte se ekonomia eshte
afer, ose, ne nivelin e punezenies te plote, atehere cdo rritje e AD, qe vjen si
rezultat i ekspansionit monetar, do te conte ne nje rritje te madhe te nivelit te
cmimeve dhe ne nje rritje te vogel, ose mosndryshim, te nivelit te GDP.
 BANKA QENDRORE DBE POLITIKA MONETARE 391

Shume ekonomiste besojne se ne periudha afatgjata, kur ekonomia eshte ne

nivelin potencial te saj; ndryshimet ne oferten monetare cojne ne ndryshime
proporcionale ne cmime, duke ndikuar shume pak, ose aspak ne nivelin e
GDP. Ky perfundim mbeshtetet edhe nga te dhenat e praktikes. Megjithate
ai nuk perben nje ligj universal, por vetem nje tendence.

Figura 22.7: Politika monetare ekspansioniste dhe ekuilibri makroekonomik

AU) AD AS
P

P'

o
P

GDP
Y Y*

III. Rryma monetariste dhe vecorite e saj

Shkolla te ndryshme te mendimit ekonomik kane pikepamje te

ndryshme per menyren se si duhet te veproje politika monetare. Vendin me
te- rendesishem ne keto shkolla e ze ajo qe njihet si rryma monetariste. Ne
vija te pergjithshme monetarizmi mbron pikepamjen se oferta monetare
eshte percaktuesi kryesor i levizjeve afatshkurtra to GNP nominal dhe
percaktuesi primar i cmimeve ne periudhen afatgjate. Monetaristet, ndryshe
nga rryma te tjera makroekonomike qe pohojne se AD percaktohet nga
shume faktore, pretendojne gjithashtu se AD ndikohet pothuajse vetem nga
oferta monetare. Se fundi, monetaristet nuk pranojne rolin aktiv te shtetit ne
treg, ata theksojne veprimin e lire te forcave te tregut.
Ne thelb te teorive monetariste qendron teoria sasiore e parase ku
koncepti baze eshte shpejtesia e parase. Koncepti i shpejtesise se parase i
paraqitur fillimisht nga ekonomistet Marshall dhe Fisher, shpreh raportin e
GDP ndaj ofertes monetare. Shpejtesia e parase mat koeficientin me te cilin
392 HYRJE NE EKONOMI
qarkullon oferta monetare, ne kushtet e nje GDP te dhene, dhe jepet me
formulen:
GDP pl qi + p2 q, P•Q
V= ku:
M M M
V- shpejtesia e parase;
P- niveli i pergjithshem i cmimeve;
Q- GDP real
dhe q1 - perkatesisht cmimi dhe sasia per te miren i.
Pra, sic del nga formula, shpejtesia e parase jepet si raport i GDP
nominal te nje viti me oferten e parase (M). Te gjithe faktoret qe ndikojne
ne kete raport ndikojne ne nivelin e shpejtesise se parase. Konceptin e
shpejtesise se parase ekonomiste te ndryshem, qe i perkasin rrymes
monetariste, e perdoren per te shpjeguar levizjet e nivelit te pergjithshem te
cmimeve. Keshtu lindi teoria sasiore e cmimeve. Kjo teori mbeshtetet ne nje
supozim te rendesishem: shpejtesia e parase eshte relativisht e qendrueshme
dhe e parashikueshme. Kjo do te thote qe, megjithese oferta monetare, niveli
i cmimeve dhe GDP nominal nga viti ne vit mund te ndryshojne shume,
shpejtesia e parase do te ndryshoje fare pak. Argumenti i monetaristeve per
kete eshte se shpejtesia e parase pasqyron modele pak a shume te rregullta te
marrjes se te ardhurave dhe kryerjes se shpenzimeve. Pershembull, ne
qoftese njerezit paguhen nje here ne muaj dhe tentojne t'i shpenzojne parate
brenda muajit, atehere do te kemi qe gjate nje viti V=12.
Me supozimin qe V eshte konstante, transformojme ekuacionin e
mesiperm ne formen:
MV V
P= =(—). M = kM , ku k = —.

Shuttle ekonomiste lclasike besojne se k eshte konstante ne periudha

afatshkurtra dhe rritet ngadale ne periudha afatgjata. Ndodh keshtu sepse,
sic thame, V eshte afersisht konstante per shkak te natyres se qendrueshme
te modelit te transaksioneve, kurse Q, duke gene ne nivelin potencial, rritet
ngadale, sipas prirjes se tij. Duke marre k si konstante, atehere eshte e qarte
qe levizja e cmimeve do te varet nga levizja e ofertes monetare. Ky pohim
perben thelbin e teorise sasiore te parase, pra edhe te monetarizmit. Duke
gene se niveli i cmimeve eshte ne perpjesetim te drejte me oferten monetare,
atehere nje oferte monetare e qendrueshme jep cmime te qendrueshme.
Megjithse kjo teori eshte e perafert, ajo jep nje shpjegim te pranueshem te
faktit qe kur rritja e ofertes monetare eshte e vogel kemi nje inflacion te ulet
dhe e kunderta.
 BANKA QENDRORE DRE POLITIKA MONETARE 393

Monetarizmi si nyme u gjallerua ne vitet '60-'70, si kunderpeshe e

sundimit te gate kejnsianist qe kishte mbivleresuar politiken fiskale. Ne vija
te pergjithshme tiparet kryesore te kesaj rryme jane:
Se pan, sipas monetaristeve, oferta monetare eshte percaktuesi
kryesor i rritjes se GDP nominal. Monetarist& qe si kejnsianistet i perkasin
antis se kerkeses, pohojne se AD ndikohet para se gjithash nga oferta-
monetare. Politika fiskale luan nje rol te dores se dyte ne pjese te vecanta te
GDP, si konsumi publik, kurse variablat kryesore makroekonomike (GDP,
papunesi, inflacion) ndikohen kryesisht nga politika monetare. Shkurt, teza
baze e monetaristeve eshte "vetem paraja ka rendesi". Kjo teze mbeshtetet
ne keto argumenta:
• Sic ka vene ne dukje perfaqesuesi me ne ze i monetarizmit, Milton
Fridman, egziston nje rregullsi dhe stabilitet empirik i konsiderueshem
ne variabla te tille, si shpejtesia e parase.
• Shume ekonomiste te rrymes monetariste kane mbrojtur pikepamjen se
kerkesa per para eshte krejtesisht e pandjeshme ndaj normes se interesit,
pikpamje qe aktualisht ka rend. Keto argumenta mbeshtetin tezen
monetariste sepse, duke mane ne konsiderate ekuacionin
P..Q= M• V, ne qofte se V eshte stabel, atehere P•Q qe eshte GDP
nominal, do te varet nga oferta monetare M.
Se dyti, sipas monetaristeve cmimet dhe pagat jane relativisht
fleksibel. Kjo eshte nje pikepamje e kundert me pikepamjen kejnsianiste,
sipas se ciles cmimet dhe pagat jane jo fleksibel. Eshte per kete arsye qe
monetaristet mendojne se edhe ne periudha afatshkurtra AS eshte pothuajse
vertikale.
Pra thelbi i monetarizmit eshte se paraja mund te ndikoje mbi
prodhimin dhe cmimet ne periudha afatshkurtra, por ne periudha afatgjata
ajo ndikon kryesisht mbi cmimet, sepse prodhimi tenton drejt nivelit
potencial.
Se treti, nisur nga hipoteza e stabilitetit te shpejtesise se qarkullimit
monetar, monetaristet besojne qe sektori privat eshte i qendrueshem.
Gjate dy dekadave te fundit monetaristet kane luajtur nje rol te
rendesishem ne formimin e politikes ekonomike. Platforma monetariste
permban tri tipare dalluese:
• Besimi ne tregjet e lira.
• Besimi me Shume ne mundesine per te frenuar inflacionin se sa ne
mundesine per te reduktuar papunesine.
394 HYRJE NE EKONOMI
• Deshira per te evituar politikat aktive te qeverise. Ne vend cie t'i
rekomandojne qeverise perdorimin e politikes monetare per te bere
axhustimet e nevojshme ekonomike, monetaristet shpallin rregullin e
tyre monetar. Politika optimale monetare eshte te percaktohet nje
norme fikse e rritjes se ofertes monetare dhe te zbatohet kjo norme
ne te gjitha rrethanat ekonomike.
Ky rekomandim konsiderohet si kontributi kryesor i monetaristeve
ne politiken makroekonomike. Sipas tyre, nje norme e ciendrueshme e rritjes
se ofertes monetare do te kontribuonte ne ciendrueshmerine e ekonomive
moderne. Per sa kohe qe M rritet me nje ritem te perafert me ate te produktit
potencial, do te ruhet qendrueshmeria e crnimeve.

Pyetje per diskutim

1. Cilat jane instrumentat e politikes monetare dhe cili eshte dallimi midis
vendeve te zhvilluara dhe atyre ne zhvillim?
2. Si e kuptoni pavaresine e Bankes Qendrore? A mund te jete ajo absolute?
Pse?
3. Cila eshte kosto e mbajtjes se parase? Ne qofte se crnimi i obligacioneve
bie si ndryshon kosto e mbajtes se parase? Bie apo rritet?
4. Ne qofte se ndjekim nje politike monetare restriktive, cili do te ishte
efekti mbi GDP dhe inflacionin?
5. c'eshte shpejtesia e te ardhurave te parase dhe si lidhet ajo me kerkesen
per para transaksionesh?
6. Monetarist& pohojne "vetern paraja ka rendesi". Kejnsianistet pergjigjen
"paraja ka rendesi por edhe te tjerat si politika fiskale kand rendesi"
Vleresoni secilin pohim.
 KREU XXIII

POLITIKA FISKALE

Politika fiskale ka te beje me perdorirnin e shpenzimeve qeveritare dhe

politiken e taksave per te arritur qellime te caktuara ekonomike dhe sociale. Keto
qeffime ndahen ne tre kategori: alokative, shperndarese dhe stabilizuese. Qeffimi
alokativ ka to beje me ndikimin e politikave buxhetore te qeverise ne alokimin e
resurseve te shoqerise. Qeveria ofron te mira publike, rregullon ekstenalitetet dhe
round to ndikoje ne shpenzimet private nEperrnjet inkurajimeve qe permban sisterni
taksor. Qellimet shperndar&e kane te bejne me ndikimin e politikave buxhetore
ne shperndarjen e te ardhurave te shoqdrise. Politikat qeveritare kane ndikime te
ndryshme mbi grupe te ndryslime te popullsise. Qellimet stabilizuese kane te bejne
me ndilcimin e qevefise mbi inflacionin, papunesine dhe rritjen ekonomike.
Ne fund te fundit politika fiskale ka te beje me politiken e shpenzimeve
qeveritare per blerje mallrash e sherbimesh e per kryerjen e pagesave te
transferueshme nga njera and, dhe me politiken e sigurimit te to ardhurave e para
se gjithash te taksave nga ana tjeter.

I. Buxheti qeveritar dhe politika fiskale

Shpenzimet dhe to ardhurat e parashilcuara nga qeveria per nje periudhe

njevjecare, pasqyrohen ne buxhetin qeveritar.
Pra buxheti eshte i perbere nga pjese jo domosdoslunerisht te barabarta:
shpenzintet dhe te ardhurat. Ai shErben per te regjistruar dhe kontrolluar si
kryerjen e shpenzimeve ashtu edhe realizimin e te ardhurave to planifikuara. NE
buxhetin qeveritar si shpenzimet ashtu edhe to ardhurat paraqiten te detajuara,
perkatesisht sipas drejtimeve te kryerjes se shpenzimeve (aresim, mireqenie,
396 HYRJE NE EKONOM1

mbrojtje, etj.) dhe burimeve is to ardhurave (taksa mbi to ardhurat individuale,

taksa mbi sigurimet socials, taksa mbi to ardhurat e korporatave, etj.)
Buxheti qeveritar mund to jets me teprice pozitive (suficitar), me tepricS
negative (deficitar) ose i balancuar. Ne qofte se to ardhurat i tejkalojne shpenzimet,
buxheti eshtd suficitar, kur shpenzimet tejkalojne to ardhurat eshte deficitar dhe
kur te ardhuart jane to barabarta me shpenzimet kemi buxhet te balancuar.
Per te mbuluar deficitin e buxhetit, ne rastet kur buxheti eshte deficitar,
qeveria mund to ndjeke dy rrugd:
a) td shtype (emetoje) para,
b) te marre hua nga publiku (ose nga vende te tjera).
Jane pikerisht huatd e akumuluara te qeverise qe pdrbdjnd borxhin
qeveritar ndaj publikut, domethene ndaj individeve, bankave, firmave, td huajve,
etj.
Nd perputhje me synimet makroekonomilce, qeveria ndryshon programet e
saj mbi shpenzimet apo td ardhurat. NS qofte se qeveria ka si synim te rrisd
kerkesen ose ofertdn agregate, ajo do te ndiqte nje politike fiskale zgjeruese
(ekspansioniste). Ne to kunderten, ne qofte se synimi eshte te uld kdrkesdn ose
oferten agregate kemi to bejme me politike fiskale kufizuese.
Ajo politikd fiskale qe realizohet nepermjet veprimit aktiv td qeverise
quhet politikd fiskale aktive e cila mund te jete zgjeruese ose kufizuese.
Ne to kunddrt6n, nje veprim automatik apo spontan i sistemit fiskal ne
pergjigje td ndryshimeve ekonomike dhe qe dshtd rezultat i vendimeve to
mEparshme td qeverise, quhet politikd fiskale automatike. Edhe politika fiskale
automatike mund td jets zgjeruese ose kufizuese.
Pra, dallojme kat& lloje politikash fiskale:
1.Zgjeruese aktive,
2. Kufizuese aktive,
3. Zgjeruese automatike
4. Kufizuese automatike.
Ne Tabeldn 23.1 paraqiten kater llojet e politikds fiskale dhe tregohet se
nje politike fiskale zgjeruese aktive perfshin veprime td paramenduara td qeverise
qe rrisin shpenzimet qeveritare, ulin taksat, ose td dyja se bashku (kuadrati 1),
kurse nje politike fiskale kufizuese aktive ka td beje me veprime to qeverise qe ulin
shpenzirnet qeveritare, rrisin taksat ose td dyja se bashku (kuadrati 2).
Tabela 23.1 tregon gjithashtu se kompesimi per papundsind dhe asistenca
sociale jane shenibuj to politikave fiskale zgjeruese dhe kufizuese. Per shembull, ne
qofte se ekonomia eshte ne renie, shume njerez do td mbeten pa pund dhe do td jene
kdrkues td ndihmave per papunSsind dhe asistence socials. Kompensimi per
 POLITIKA FISKALE 397

papunesine dhe asistenca sociale zbusin kontraditat e ciklit te biznesit duke

shmangur renien e shpenzimeve td konsumit (Per rrjedhoje edhe td kerkeses
agregate). Pra gjate nje renie ekonomike, kompesimi per papunesine dhe asistenca
sociale jane masa fiskale zgjeruese automatike qd zbusin intensitetin e renies.

Tabela.23.1. e politikes fiskale „ „

Zgjeruese Kufizuese
Aktive - Rritje e shpenzimeve - Ulje e shpenzimeve qeveritare
qeveritare - Rritje e taksave
- Ulje e taksave - Ose te dyja (2)
- Ose te dyja (1)
Automatike Kompesim per papunesine Kompesim per papunesine
Asistence sociale (3) Asistence sociale (4)

Stabilizatoret kryesore automatikd td ciklit te biznesit qe veprojne ne

kuadrin e sistemit fiskal jane:
a) Ndryshimet automatike te te ardhurave nga taksat
Ne vendet perendimore sot zbatohen ne shkalld to gjere taksat progresive
mbi te ardhurat personale apo te korporatave.
Karakteristike e tyre eshte se me rritjen e te ardhurave rritet edhe norma e
taksave. Ne keto kushte sistemi fiskal i pergjigjet ne mdnyrd automatike dhe ne
drejtimin e duhur cdo ndryshirni te papritur ne ekonomi. Per shembull, ne qofte se
prodhimi bie, atebere to ardhurat nga taksat bien automatikisht duke rritur
relativisht to ardhurat e disponueshme e per pasoje edhe shpenzimet per konsum
apo investime. Ne periudha inflacioniste do te rriten te ardhurat nga taksat, do te
ulen to ardhurat personale duke ndikuar ne pakesimin e konsumit e per pasoje edhe
te kerkeses agregate si dhe duke ulur spiralen page-cmim.
b) Pagesat per papunesine, fondet e bamiresise dhe pagesat e tjera te
transferueshme.
NE situata depresive kur dhe papunesia eshtd e larte, pagesat per
papunesind rriten, 'curse ne situata inflacioniste ato ulen. Pra fondet per
papunesine rriten dhe ulen ne drejtim td kunddrt me levizjen cildike, duke sjelle
efekte stabilizuese. E njejta gje mund te thuhet edhe per programet e ndryshme te
ndihnts ushqimore, te ndihrnes mjeksore, etj.
Por stabilizatoret automatike, me gjithe rolin e tyre te rendesishem, nuk
jane to mjaftueshem per te siguruar stabilitet to plote. Ata mund te reduktojne
398 HYRJE NE EKONOMI

vetdm pjesdrisht luhatjet ne ekonomi, duke zvogdluar efektin e multiplikatorit, por

pa mundur to evitojnd teresisht ketd efekt. Gjithashtu, stabilizatoret automatikd
vuajne nga dy mangesi:
1. Efektet e negative ne oferten agregate
2. Problemi i pengesds fiskale
Le ti analizojme me hollesisht keto inangesi:
Se pad: Efektet negative ne oferten agregate. Normat e larta to taksave
mund to frenojnd oferten agregate dhe to delcurajojnd iniciativdn. Per shembull,
taksat shume
shun progresive to to ardhurave mund .td dekurajojnd punonjdsit per td
punuar me shunt. Nje rritje ne nomadn inarxhinale td talcses mbi to ardhurat Eshtd
e njejte me nje rritje ne koston marxhinale to puns. Njerezit mund to preferojne td
punojne Ind pak duke zevendesuar to ardhurat me kohen e lire. Pra, efekti i
zevendEsimit i taksave shumd progresive mund to kaloje efektin e to ardhurave.
Ne masen qe taksat progresive mbi to ardhurat frenojne rritjen e
prodhinit, ndikojne ne rritjen e normes se inflacionit. Per cdo rritje to dhend ne
kerkesen agregate, sa me e vogdl td jete rritja ne oferten agregate aq me e madhe
do td jete norma e inflacionit.
. Gjithashtu, pagesat e larta per papundsind mind to rrisin
qdndrueshmerine e papundsisE, sepse mund td nxisin njerezit qe to presin per td
gjetur pundn e "pdrshtatshme" ne vende qe td pranojne punen e pare qe u ofrohet.
Kjo ka efekt ne rritjen e papunesise dhe mund to ndikoje ne zvogelimin e efektit
perfitues per td pundsuarit nga stabilizuesi automatik. Megjithate, ne masen qE kjo
papundsi eshte me shumE vullnetare se sa jovullnetare mend to thuhet se problemi
i papunesise eshte ine i qetd.
Se dyti: Problenti i pengeses fiskale. Stabilizuesit automatike ndihmojne
ne zbutjen e ulje-ngritjeve to td ardhurave kombetare. Nje gje e tilld eshte injaft e
mire kur niveli aktual i tyre eshte ne ate td deshiruarin. Por supozojme se
aktualisht ekonomia ndodhet ne nje depresion td thelld dhe me papundsi to larte.
Kush do td ddshironte qe to stabilizonte ekonomine ne kete gjendje?
NE keto kushte, ne qoftd se ekonomia fillon td rigjallerohet, stabilizuesit
automatik do td veprojne si nje pengese per zgjerim. Duke ulur madhdsind e
multiplikatorit, stabilizuesit automatike zvogelojne masen e gjalldrimit td
ekonomisd. Gjithashtu ata veprojne si nje pengesd ne politikdn e kujdesshme
fiskale to qeverisE:sa me td fuqishem td jend stabilizuesit automatike aq me i madh
duhet to jete ndryshinii ne shpenzimin qeveritar apo ne taksat, ne menyre qd td
arrihet nje ndryshim i dhend ne to ardhurat kombetare.
 POLITIKA FISKALE 399

Pra, per te realizuar objektivat e politikes fiskale, qeveria e ka te

nevojshme te nderhyje drejtperdrejt me instrumenta te kesaj politike. Instrumentat
kryesore (stabilizatoret aktiv) te politikes fiskale Alive jane:
a). Projektet e investimeve publike, to tilla si projektet e elektrifikimit, to
furnizirnit me uje etj. Sidoqofte, sot, projekte te tilla relativisht afatgjata, pra qe
kane nevoje per nje kohe relativisht te gjate qe te vihen ne jete, perdoren rralle.
Efektet e tyre kunderciklike mund te jene negative, pra ato mund te fillojne kur
faza perkatese e ciklit te biznesit te kete kaluar.
b). Projektet publike te punesimit. Ndryshe nga projektet publike to
investimeve qe kerkojne shume kapital dhe kohe te gjate per t'u realizuar, projektet
publike te punesimit synojne zenien me puree te punetoreve ne periudha den ne nje
vit.
Keto projekte perfaqesojne nje mjet stabilizimi qe eshte perdorur me
shpesh kohet e fundit. Edhe ndaj ketij mjeti ka mjaft kritika qd lidhen me
ineficiencen e tyre dhe me faktin qe ato nuk ofrojne punezenie serioze te te
papuneve.
c). Ndryshimi i normave te taksave. Ndryshimi i normave te taksave ne
drejtimin e duhur mund te perdoret per te stirnuluar apo frenuar zhvillimin e
ekonomise. Sidoqofte, mendohet se ky mjet mund te perdoret me sukses vetem ne
qofte se do te round te arrihej nje ndryshim i shpejte dhe i perkohshem i taksave,
sepse ne te kundert do te kalonte faza perkatese e ciklit dhe ndryshirni i taksave ne
vend qe te sillte dobi do te sillte dem. Por, nga njera and, eshte e veshtire te arrihet
nje ndryshim i shpejte dhe i perkohshem i taksave.(sepse, per shembull, kur nje
takse ulet, politikisht eshte e veshtire rritja e saj perseri). Nga ana tjeter, njerezit,
duke gene te ndergjegjshem per karakterin e perkohshem te ndryshimit te taksave,
nuk do te ndryshojne ne menyre te mjaftueshme sjelljen e tyre (masen e konsumit),
duke kushtezuar keshtu efekte te kufizuara kunderciklike te kesaj politike fiskale.
Duke filluar nga vitet '40 den ne fund te viteve '70, shume
makroekononiste tregonin besim te madh ne rolin e politikes fiskale ne
stabilizimin e ciklit te biznesit. Por ne dekadat e fundit ky besim u trondit dhe
shume ekonomiste vleresojne me shume politikat monetare ne rolin e tyre
stabilizues. Sipas tyre, politikat fiskale mund te perdoren ne depresionet e thella
ose ne situatat me inflacion te larte, kur efekti i politikave monetare eshte i
kufizuar.
Zbatirni i nje politike te caktuar fiskale do te kete ndikirrin e vet ne
buxhetin e qeverise, perkatesisht ne zerat e shpenzimeve apo te te ardhurave dhe
per rrjedhoje edhe ne gjendjen e buxhetit, si buxhet suficitar, deficitar apo i
balancuar.
400 HYRTE NE EKONOMI

Ketu shtrohet drejtperdrejt nje pyetje: Gjate zbatimit te politikave fiskale,

qeveria duhet te kujdeset per te mbajtur buxhetin gjithmond te balancuar apo
mund to lejoje suficite ose deficite per nje kohe relativisht to gjate?
Ne vazhdim do t'i japim pergjigje kesaj pyetjeje, por me pare evidentojme
dy momente te rendesishme per analizen e metejshme:
Se pan: tradicionalisht, deri 50-60 vjet me pare, financat publike jane
mbeshtetur ne tre parime haze te percaktuara qd ne kohen e Adam Smithit.
• Financat publike jane thjesht nje aplikimi financave te families. Neqofte se nje
familje shpenzon me shunt se sa te ardhurat e saj mujore, ajo shkon ne
falimentim dhe varteri. E njejta gje eshte e vertete edhe per qeverine.
• Buxheti duhet td jete i balancuar cdo vit dhe i kufizuar, duke zbatuar kritere
strikte per shpenzimet.
• Borxhi qeveritar eshte nje bant per brezat e ardhshern
Financat publike moderne duket sikur nuk u besojne shume ketyre
parimeve, te pakten jo plotesisht. Shume specialiste te kesaj fushe mbrojne idene
se nuk eshte e domosdoshme qe qeveria td ndjeke politiken e balancimit to buxheti
por mund td zbatoje edhe nje buxhet deficitar.
Se dyti, financat publike modern bejne dallim midis deficiteve
strukturore dhe deficiteve cildike duke e pergendruar vemendjen tek deficitet
strukturore. (Ne te njejten menyre mund td dallojme edhe suficitet strukturore dhe
ato cildike, por realiteti i viteve '80 e '90-te flet me shume per situatat deficitare).
Deficiti strukturor dhe ai ciklik jane pjese perberese e deficitit aktual, pra:

Deficiti aktual = deficiti strukturor + deficiti ciklik

Deficiti aktual perfaqeson deficitin faktik ne nje periudhe to dhene.

Deficiti strukturor perfaqeson ate pjese to deficitit faktik qd kushtdzohet nga
politika fiskale aktive (per shembull, ndryshimi i normave te taksave, i
shpenzimeve per mbrojtjen, arsimin, etj.).
Deficiti ciklik perfaqeson ate pjese to deficitit faktik qd percaktohet ne menyre
automatike nga gjendja e cildit te biznesit.
Per td sqamar konceptet e mesiperme eshte e nevojshme te dime se cfard
perfaqeson buxheti aktual, buxheti strukturor dhe buxheti ciklik.
Buxheti aktual pasqyron shpenzimet, to ardhurat dhe deficitin faktik ne nje
periudhe td dhene.
 POLITIKA FISKALE 4 01

Buxheti strukturor pasqyron shpenzimet, to ardhurat dhe deficitet qe do td

ekzistonin (pra to supozuara) ne qofte se ekonomia do td funksiononte ne kushtet e
prodhimit potencial.
Buxheti ciklik pasqyron efektet e ciklit te biznesit ne buxhet, pra pasqyron
ndryshimet ne shpenzimet, td ardhurat dhe deficitet si rezultat i mosfunksionimit te
ekonomise ne kushtet e prodhimit potencial pra si rezultat i ndodhjes se saj ne
situata depresioni ose bumi ekonomik Pra:

Buxheti aktual = buxheti strukturor + buxheti ciklik

Ne praktike, dallirni midis buxhetit strukturor dhe atij ciklik behet

nepermjet dallimit to ndryshimit qd ekziston midis stabilizatoreve qe veprojne,
aktive apo automatik. Keshtu, ndersa buxheti strukturor lidhet me stabilizatoret
aktivd, buxheti ciklik lidhet me stabilizatoret automatike. Per shembull, gjate
recesionit ekonomik ndodh rritje e fondeve per papunesine, te pagesave to
ndryshme td asistences sociale si dhe pakesimi i td ardhurave nga taksat. Te gjitha
keto ndryshime ndikojne ne buxhetin ciklik duke rritur deficitin ciklik.
Zakonisht, politika fiskale aktive e qeverise ndikon nepermjet efekteve te
saj ne permasat e prodhimit dhe ne buxhetin ciklik e per rrjedhoje edhe ne deficitin
cildik. Kdshtu, ne qofte se qeveria vendos pakesimin e shpenzimeve ushtarake me
nje shume te caktuar, kjo do td pakdsonte deficitin struktural me te njejten shunk.
Por duke supozuar kushtet e tjera to pandryshuara ky pakesim i shpenzimeve do te
ndikonte ne uljen e permasave te prodhimit per ekonomind ne teresi, duke ndikuar
edhe ne rritjen e deficitit ciklik.
Sic tregojne statistikat, efekti neto i politikave fiskale aktive ndryshon ne
td njejtin drejtim si deficitin strukturor ashtu edhe ate aktual. Por per te shpejtuar
ndikimin e politikes fiskale ne ekonomi, duhet to mbajnk parasysh deficitin
strukturor dhe jo ate aktual pasi, ky i fundit ndikohet edhe nga ndryshimet e
paparashikuara ciklike te ekonomise. Per kete arsye, buxheti strukturor perben nje
nga instrumentet kryesore te anali7ds makroekonomike. Ai na Tejon te vecojrrk
efektet e masave politike nga efektet e cildit te biznesit, duke na dhend mundesind
qe td parashikojme ndikimin e politikave fiskale ne ekonomi.

II. Nderveprimet e politikave monetare dhe fiskale

Kur ekonomia eshte ne stanjacion, politikat fiskale dhe ato monetare

mund te perdoren per te stimuluar ekonomine dhe per te ndihmuar ne sherimin e
plageve te saj. Gjithashtu, kur inflacioni held kercenues, keto politika ndihmojnd
402 HYRTE NE EKONOMI

ne uljen e flakeve inflacioniste. Si politikat fiskale, ashtu edhe ato monetare lidhen
me menaxhimin e kerkeses agregate. Pra nevoja e perdorimit te ketyre politikave
find kur kdrkesa agregate eshte ne nivele te papershtatshme, domethend. kur ajo
eshte me e vogel ose me e madhe se produkti potencial.
Politikat fiskale dhe ato monetare mund to perdoren to kombinuara.
Nevoja per perdorimin e kombinuar te tyre mund te Linde kur kdrkohet jo vetem
ndryshimi i nivelit to kerkeses agregate (pra i GDP) por edhe i perberjes se saj
(GDP), duke ndryshuar peshen specifike to koniponenteve perberes.
Si duhet te veproje qeveria ne kete rast?
Se pad ajo drejtpersedrejti duhet to arise shpenzimet qeveritare pa
ndryshuar nivelin e taksave.
Se dyti, per td mos ndryshuar nivelin total te prodhimit, qeveria ne te
njejten kohd duhet te zbatoje nje politike te shternguar monetare qd con ne rritjen e
normave te interesit duke dekurajuar investirnet dhe shpenzimet e tjera qe jane td
ndjeshme ndaj normes se interesit (eksportet.neto, ndertimet e banesave, etj.).
Ne praktike nuk eshte i lehte perdorimi i kombinuar i ketyre politikave.
Veshtiresia nuk qendron aq ne percaktimin e parametrave perkates, se sa ne
rezultatet konkrete te tyre.
Alternini i fazave te ciklit te biznesit do td kerkonte dhe alternimin e
politikave perkatese. Por politikisht eshte e veshtire te kalohet nga nje gjendje me
nivel te ulet td taksave no ngritjen e tyre apo apo nga nje nivel i lade i shpenzimeve
publike ne uljen e tyre. Pra eshte e lehte to rritet deficiti strukturor, por eshte e
veshtire te arrihet ulja e ketij deficiti. Politika fiskale me prirje deficitare kerkon ne
nje fare menyre zbatimin e nje politike te shtrenguar monetare, duke kushtezuar ne
kete menyrd rritjen e vazhdueshme to normave te interesit.
Politika monetare mund te perdoret e kombinuar me politiken fiskale edhe
per te reduktuar apo eleminuar fenomenin e ngushtimit te shpenzimeve private
(Crowding out), kur rriten shpenzimet qeveritare. Pra, fenomeni "crowding out"
ka te beje me pakesimin e shpenzimeve qeveritare, ose td nevojave per financimin e
deficitit
Cili eshte mekanizmi i "crowding out"? Supozojme se qeveria fillon
zbatimin e nje projekti per ndertim rrugsh, duke rritur shpenzimet qeveritare per
mallra dhe sherbirne. Dint se nen ndikunin e multiplikatorit, GDP do te rritet me
shunt se shpenzimet qeveritare (G). Cifi do te jete ne tregun monetar?
Rritja e shpenzimeve qeveritare do te thote rritje e kerkeses per para. Por
rritja e kerkeses per para, kur oferta monetare supozohet e pandryshuar, con ne
rritjen e normes se interesit. Dime se rritja e norms se interesit dekurajon
investimet si dhe shpenzimet e tjera te ndjeshme ndaj norms se interesit. Per
 POLITIKA FISKALE 403

rrjedhoje, do te ulej efektiviteti i politikes fiskale si rezultat i ndikimit te tregut

monetar.
Theksojme se "crowding out" lidhet me politiken fiskale aktive, pra me
efektet e deficitit strukturor dhe jo me ate ciklik. Ne qofte se deficiti rritet per
shkak te recensionit ekonomik, pra ne qofte se deficiti ka natyre ciklike, logjika e
"crowding out" nuk ekziston. Ndodh keshtu sepse depresioni shkakton renie ne
kerkesen per para e per pasoje con ne uljen e non es se interesit, qe ka efekt nxites
tek investimet.
Shumica e ekonomisteve bien dakort qe deficitet strukturore ndikojne ne
reduktimin e investimeve. Diskutimet dhe kundershtimet midis tyre lidhen me
faktin sesa eshtd masa e ketij reduktimi. Per te kuptuar logjiken e "crowding out"
perdorim instrumentet e kerkeses agregate.

Figura 23.1: Efektet e politikes fiskale ne pikepamjen klasike

Q=Q' GDP real

Shqytojme nje ekonomi sipas pikpamjes klasike-monetariste, sic paraqitet

ne Figuren 23.1, ku AS (oferta agregate) eshte vertikale dhe AD (kerkesa
agregate) ndikohet vetem nga paraja. Kur shpenzimet qeveritare rriten, kurba AD
nuk zhvendoset djathtas sepse, sipas kesaj pikepamjeje, shpenzimet totale
ndikohen vetem nga paraja. Keshtu GDP total mbetet i pandryshuar nga politika
fiskale e per rrjedhoje pika e re e ekuilibrit E ndodhet tek pika e vjeter E. Pse
ndodh kjo dukuri? Kur politika fiskale stimulon ekonomind nepermjet rritjes se
shpenzimeve qeveritare, kerkesa per para rritet, dhe kur oferta monetare eshte
fikse, norma e interesit rritet. Rritja e normds se interesit do te vazhdoje deri ne ate
mase sa renia e investimeve te arrije ne masen e plote te rritjes se shpenzimeve
qeveritare. Pra, sipas pikepamjes klasilce-monetariste, renia e investimeve qe eshte
404 HYRTE NE EKONOMI

100% e barabarte me rritjen e shpenzimeve qeveritare, do to eleminoje plotesisht

efektin e politikes fiskale, pra rritjen e GDP per shkak to rritjes se shpenzimeve
qeveritare.

Figura 23.2: Nxitja e investimeve nga shpenzimet qeveritare

(a)
Shpenzimet
totale

(b) AS

..... • E'
.................... ...........
AD'

AD

Q Q' QP GDP real

Por shunt ekonomiste mendojne se kendveshtrimi ldasik-monetarist eshte

nje rast ekstrem. Nje pjese e tyre pohojne se kur ekonomia eshte ne recesion, pra
kur ka burime to paperdorura, deficitet mund to kene ndikim inkurajues mbi
investimet (crowding in). Nd Figurer' 23.2 parqitet pikerisht fenomeni i
inkurajimit to investimeve nga deficitet, ne kushtet kur ekonomia ka burime to
 POLITIKA FISKALE 405

papErdorura. Ne Figuren 23.2a pdrdorim kurben e shpenzimeve totale pdr to

sqaruar fenomenin e inkurajimit to investimeve. Kurba e investimeve (I) me
pjerresi pozitive tregon se investimet rriten kur produkti real rritet. Dime se
ekuilibri arrihet ne piken kur kurba e shpenzimeve totale (C+I+G+NX) nderpret
drejtezen 450.
Cili do te jete efekti i nje rritje to shpenzimeve qeveritare (G) tek
investimet? Kur nepermjet politikds fiskale rriten shpenzimet qeveritare nga (G) ne
(G'), kemi rritje te deficitit strukturor dhe kurba e shpenzimeve totale do td
zhvendoset sipdr ne pozicionin C+I+G'+NX. Niveli i ekuilibrit te GDP (ose GDP)
leviz nga Q ne Q'. Megendse autputi eshte rritur, investimi inkurajohet duke kaluar
nga I ne I'.
Kjo dukuri shihet edhe ne Figurdn 23.2b, duke perdorur kurbat e AS dhe
AD. Kurba AS paraqitet me pjerresi pozitive per to pasqyruar supozimin se
ekonomia mund to jete ne ekuiliber me resurse to papdrdorura. Gjithashtu,
shpenzimet ndikohen nga politika monetare dhe fiskale, gje qe tregon se pse kurba
e AD zhvendoset djathtas nepermjet nje ekspansioni fiskal. Nderkaq, me
zhvendosjen djathtas td kurbes AD, rritet sasia totale e produktit te ofruar, qe
nenkupton edhe rritjen e investimeve. Sidoqofte, duke kombinuar politikdn fiskale
me ate monetare, mund td arrihet mbajtja e pandryshuar e norrnds se interesit kur
rritet kerkesa agregate, pra mund td eleminohen dukuria e "crowding out".

III. Pasojat ekonomike te borxhit qeveritar

Huate e akumuluara nga, qeveria per td mbuluar deficitin buxhetor,

perbejne borxhin qeveritar ose publik. Pjesa me e madhe e ketij borxhi eshte ne
formen e letrave me vlerd qd sjellin interes, si obligacionet, etj. Ndryshimi i borxhit
qeveritar gjate nje periudhe to dhdnd kohe (1 vit) eshte i barabarte me deficitin
buxhetor.
Ne vitin 1988 borxhi publik i SHBA ishte 1790 miliardd dollard ose 37%
e GDP vjetore. Vetem pagesat e interesave per borxhet pdrfaqdsonin 3.2% td
GDP. Po keshtu, me 1818 Anglia kishte nje borxh publik qe vleresohej sa dyfishi i
GDP kur dihet se shelculli i 19 ishte shekulli i lavdisd se Anglisd nga pikepamja e
fuqisd se saj. Nd td kunderten, ne vitet 70, megjithese me nje borxh publik modest,
ekonomia angleze ishte zhytur ne stanjacion. Pra nuk ka arsye per to paragjykuar
cdo borxh qeveritar si dukuri to dobesise apo si faktor frenimi per zhvillimin e nje
vendi. Megjithate borxhi qeveritar pdrfaqdson nje band per ekonomind dhe
popullsind e vendit qe e ka ketd borxh. Borxhi shoqdrohet me nje varg problemesh,
si:
406 HYRJE NE EKONOMI

1.nevoja per t'i sherbyer borxhit to jashtem;

2. humbja e eficiences per shkak te nitjes se taksave ne menyre qe te
paguhen interesat dhe vete kestet e borxhit;
3."zhvendosja" e kapitalit, ku njerezit mbajne nje borxh publik ne vend te
akteve te bazuara ne kapital;
Le t'i sqarojme me radhd problemet e rrksiperrne
Para se gjithash, duhet te bejme dallim midis borxhit te brendshem dhe
borxhit to jashtem.
Borxhi i brendshem eshte borxhi qe nje vend i detyrohet qytetareve to
vet. Eshte relativisht e perhapur pikpamja se borxhi i brendshem nuk perben
ndonje barre sepse ne kete rast "i jemi borxh vetvetes".
Nddrsa borxhi i jashtem perfaqeson borxhin qe nje vend u detyrohet to
huajve dhe eshte nje zbritje veto nga mallrat dhe sherbimet ne dispozicion td
njerezve te vendit borxhli. Vende te tilla si Polonia, Brazili dhe Meksika ishin te
detyruara gjate viteve 80' te siguronin bilance tregetare pozitive per ti sherbyer
borxhit to jashtem. Keshtu per shembull, Brazili apo Meksika ne mesin e viteve
80' duhet te paguanin 1/4 ose 1/3 e te ardhurave nga eksporti per ti sherbyer
borxhit te jashtem, duke ulur ne kete menyre konsumin e mundshem brenda
vendit.
Humbja e eficiences nga rritja e taksave
Nje borxh i brendshem kerkon pagimin e interesave ndaj mbajtesve te
obligacioneve dhe per kete qellim rriten taksat. Madje, disa njerez duhet to
paguajne taksa te njejta me shumen qe ata mar iii si interes. Perdorini i taksave
per pagimin e interesave, ka efekte negative ne nxitjen e njerezve per to punuar dhe
kursyer, gje qe shoqerohet me uljen e eficences.
Zhvendosja e kapitalit
Ndoshta pasoja me serioze e nje deficiti te madh qeveritar eshte
"zhvendosja" e kapitalit nga stoku i pasurise se nje vendi. Njerezit i mbajne
pasurite e tyre ne forma te ndryshme te chat mend t'i ndajme ne dy grupe: (1) letra
rnevlere to qeverisd (bono thesari, obligacione); (b) aktive, qe ne fund te fundit
paraqesin pronesi mbi-kapitalin privat, token, etj.
Ne qofte se rriten zoterimet e obligacioneve nga njerezit, duke e marre te
pandryshuar shumen e pasurise se tyre, kuptohet qd do te zvogelohen aktivet qe
pdrfaqesojne zoterim kapitali. Pra, kapitali privat do td zevendesohet, do td
"zhvendoset" nga borxhi qeveritar.
 POLITIKA FISKALE 4 07

Pyetje per diskutim

1.crperfaqson politika fiskale ?

2. Percaktoni stabilizuesit automank dhe ata aktiv. Cilin stabilizues aktiv do te
preferonit per te luftuar inflacionin? Po per te luftuar depresionin?
3. c' fare efekti ka nje rritje ne shpenzimet qeveritare (G) kur nuk ka ndryshim ne
madhesine e taksave dhe deficiti financohet duke marre hua?
4. Shpjegoni efektin "Crowding-out".
5. Pse deficiti publik mund te ushtroje presion inflancionist mbi ekonomine?
 KREU XXIV

MARREDHENIET EKONOMIKE
NDERKOMBETARE

Sistemi ekonomik i mbeshtetur ne tregun presupozon lidhje te

ngushta midis ekonomive te vendeve te ndryshme, lidhje qe vijne duke u
thelluar vazhdimisht. Keto lidhje realizohen nepermjet dy kanaleve
kryesore, tregtare dhe financiare. Analiza e marredhenieve qe shprehin keto
lidhje perben nje fushe te vecante te teorise ekonomike, qe quhet
Ekonomiksi nderkombetar. Disa nga element& dhe nocionet kryesore qe
studjon kjo shkence do te mundohemi t'i paraqesim ne vija te pergjithshme
nepermjet analizes se tregetise nderkombetare, bilancit te pagesave dhe
tregut valutor.

I. Tregtia nderkombetare, faktoret qe e percaktojne dhe ekuilibri

ne tregun nderkombetar

Ekonomite e vendeve qe lidhen me njera-tjetren nepermjet eksportit

dhe importit, quhen ekonomi te hapura. Shkalla e hapjes se nje ekonomie
shprehet nepermjet raportit te vellimit te eksport-importit ndaj GDP. Sa me i
madh te jete ky raport, aq me e hapur eshte ekonomia e nje vendi. Zakonisht
vendet me te zhvilluara kane shkalle me te larte to hapjes se ekonomise. Per
te shpjeguar pse ndodh keshtu, para se gjithash, duhet analizuar pse egziston
tregtia nderkombetare, pse vende te ndryshme importojne dhe eksportojne
mallra dhe sherbime.
Eksporti perfaqeson shitjen e mallrave dhe sherbimeve te nje vendi
ne vendet e tjera, kurse importi blerjen e mallrave dhe sherbimeve nga
 MARREDHENIET EKONOMIKE NDERKOMBETARE 409

vendet e tjera. Eksporti dhe importi i mallrave dhe sherbimeve eshte nje
domosdoshmeri qe kushtezohet nga nje varg faktoresh:
• Kushtet e ndryshme to prodhimit
Kushtet e prodhimit, ku perfshihen burimet natyrore, toka, kapitali,
teknologjia, kushtet natyrore, jane te ndryshme ne vende. te ndryshme,
prandaj edhe sasia, llojshmeria, cilesia e mallrave dhe e sherbimeve, qe
prodhojne vendet e ndryshme nuk jane te njejta. Kjo ben te domosdoshem
kembimin midis vendeve te ndryshme. Per shembull, vendet me Mime te
ngrohte specializohen ne prodhimin e frutave tropikale, sportet qe lidhen me
detin, etj., kurse vendet me Mime te ftohte specializohen ne prodhimin e
mishit te kafsheve qe rriten ne kete Mime si dreri polar, peshku, etj.dhe ne
sportin e skive, etj.
• Ekonomizimet e shkalles
Ne shume firma dhe dege to ndryshme, me rritjen e madhesine se
tyre vihet re renia e kostos per njesi. Kete dukuri e kemi quajtur ekonomizim
te shkalles. Pare ne aspektin nderkombetar, ato vende te cilat kane fituar nje
pozicion superior ne prodhimin e nje produkti te caktuar kane avantazhin e
ekonomizimeve te shkalles. Prandaj ato specializohen ne prodhimin e ketij
produkti, duke e eksportuar ne vendet qe nuk kane kete pozicion dhe qe do
t'u duhej te zgjeronin shume madhesine e prodhimit per te perftuar nga
ekonomizimet e shkalles, gje qe do te kerkonte investime te medha. Eshte
kjo arsyeja qe, per shembull, SHBA edhe eksporton edhe importon
automobila. Ajo eksporton automobila te medhenj, ku ka tradite dhe gezon
ekonomizime te shkalles, dhe importon nga Japonia automobila te vegjel,
per te cilet kjo e fundit gezon ekonomizimet e shkalles.
• Ndryshimet ne shijet
Edhe ne qofte se kushtet e prodhimit do te ishin te njejte per cdo
vend, perseri do te ishte e leverdisshme te eksportohej dhe importohej,
perderisa shijet ndryshojne nga nje vend ne tjetrin. Per shembull, supozojme
qe, Shqiperia dhe Greqia prodhojne ne te njejten sasi mish qengji dhe mish
pule, por shqiptaret pelqejne me shume pulat, kurse greket qingjat. Eshte e
qarte qe do te rritet kenaqesia e shqiptareve dhe e grekeve, qe vjen nga
konsumi i mishit, ne qofte se do te shkembehej nje sasi mish qengji dhe
mish pule midis Shqiperise dhe Greqise.
Sidoqofte, arsyeja kryesore qe qendron ne themel te faktoreve te
mesiperm, e qe ben te domosdoshme tregtine nderkombetare, eshte nje nga
parimet me themelore te ekonomiksit, qe njihet si parimi i avantazhit
krahasues, te cilin e kand theksuar ekonomiste te njohur, si Rikardo, ne
410 HYRJE NE EKONOMI

shekullin e 19-te. Ky parim i rendesishem kushtezon kembimin e te mirave

dhe sherbimeve midis individeve brenda vendit dhe midis vendeve te
ndryshme dhe buron nga ndarja shoqerore e punes, qe con ne rritjen e
rendimentit te saj. Thelbi i avantazhit te krahasuar qendron ne pohimin qe
cdo vend mund te perfitoje nga tregtia me vendet e tjera, edhe ne qofte se
nuk gezon asnje avantazh absolut. Mjafton qe crnimi relativ (kostoja
oportune ) i mallit te eksportuar te jete me i ulet se ai i mallit te importuar.
Avantazhi absolut shpreh aftesine e nje vendi per te prodhuar, me te njejtat
burime, nje sasi me te madhe produkti sesa vendet e tjera. Per shembull,
Australia mund te kete nje avantazh absolut ne prodhimin bujqesor ne
krahasim me Kinen, ne kuptimin qe per njesine e punes prodhon me shume
produkte bujqesore se Kina. Le to ilustrojme kete ide.

Tabela 24.1: Avantazhi absolut

Vendet Grure ( 1 kg ) Oriz ( 1 kg )

Australia 2 ore pund 4 ore pune
Kina 6 ore pund 8 ore pune

Sic shihet, Australia ka avantazh absolut ndaj Kines, sepse per cdo
njesi grure apo oriz harxhon perkatesisht me pak pun&
Por kjo nuk do te thote old per Australine eshte me efektive qe te
prodhoje vete gjithe sasine e grurit dhe te orizit qe i nevojitet. Ne pamjen e
pare mund te duket paradoksale, por do te ishte me efektive per te dy vendet
qe ato te specializohen ne prodhimin e produkteve ku kand avantazh
krahasues, pavaresisht nga avantazhi absolut. Por c'eshte avantazhi
krahasues?
Avantazhi krahasues perf'aqeson nje ligj, sipas te cilit nje vend
mund te specializohet ne prodhimin dhe eksportin e atyre mallrave qe mund
t'i prodhoje me kosto relativisht me te ulet dhe te importoje ato mallra qe
mund t'i prodhoje me kosto relativisht me te larte. Avantazhi krahasues
llogaritet duke u mbeshtetur ne koston oportune te secilit produkt. Ne
shembullin tone, per Australine, kosto oportune e nje kg. gruri eshte 1/2 kg
oriz, sepse per te prodhuar nje kg grure me shume, duhet te heqim dore nga
prodhimi i 1/2 kg oriz. (Per nje kg grure duhen 2 ore pune, pra aq sa duhen
dhe per 1/2 kg oriz). Per Kinen, kostoja oportune e 1 kg gruri eshte e
barabarte me 3/4 kg oriz (sepse per nje kg grure ne Kind duhen 6 ore pund
dhe po kaq duhen edhe per 3/4 kg oriz). Pra kostoja oportune e grurit
 MARRRDHENIET EKONOMIKE NDRRKOMBRTARE 411

australian eshte me e ulet se kostoja oportune e grurit kinez (sepse 1/2 eshte
me e vogel se 3/4), prandaj themi qe Australia ka nje avantazh krahahsues
ndaj Kinds ne prodhimin e grurit.
Le te llogaritim koston oportune te orizit. Per Australine kostoja
oportune e nje kg orizi eshte 2 kg grure ( per nje kg oriz duhen 4 ore pune
dhe po kaq duhen per 2 kg grure). Per Kinen kostoja oportune e 1 kg orizi
eshte 4/3 kg grure. Pra, sic shihet, kostoja oportune e 1 kg orizi kinez eshte
me e ulet se ajo e 1 kg orizi australian, prandaj avantazh krahasues ndaj
Australine ne prodhimin e orizit. Prandaj eshte me e leverdisshme qe
Australia te specializohet ne prodhimin e grurit dhe te eksportoje ate ne
Kine, duke importuar nga kjo oriz, dhe Kina te specializohet ne prodhimin e
orizit dhe to eksportoje ate ne Australi, duke importuar nga ajo grure. Cili do
te ishte efekti i tregtise ne kete rast? Per te prodhuar nje kg grure dhe nje kg
oriz Australia harxhon 6 ore, kurse Kina 14 ore. pra gjithsej harxhohen 20
ore. Pas specializimit Australia harxhon 4 ore per 2 kg grure, kurse Kina 14
ore per 2 kg oriz, gjithsej 18 ore. Pra perfitimi eshte 2 ore. Logjika e
shembullit vlen edhe per rastet kur kemi te bejme me shume vende
njekohesisht dhe me nje game shume te gjere produktesh.

Kerkesa dhe oferta per importe dhe eksporte

Pasi sqaruam domosdoshmerine e tregtise midis vendeve te
ndryshme, le te shikojme mekanizmin qe percakton nivelin e tregtise midis
tyre. Per te thjeshtuar analizen, supozojme se kemi vetem dy vende, per
shembull Shqiperine dhe Greqine, dhe nje produkt, per shembull molle.
Fillimisht le te shikojme se sa molle do te deshironte te importonte
Shqiperia cdo vit. Kete e percaktojme duke llogaritur kerkesen e tepert per
mane ne Shqiperi. Le t'i referohemi Figures 24.1(a), e cila paraqet tregun e
molleve ne Shqiperi per nje vit te dhene.
Ne qofte se cmimi boteror (ne rastin tone bota perbehet vetem nga
Greqia dhe Shqiperia) eshte 5000 leke toni, pra aq sa eshte cmimi i ekuilibrit
ne tregun shqiptar, eshte e qarte qe Shqiperia nuk ka as kerkese dhe as oferte
te tepert per mond, keshtu qe nuk ka nevoje te importoje, ose nuk ka
mundesi te eksportoje. Ne gone se cmimet boterore do te ishin me te uleta
se 5000 leke, atehere do te kishim nje sasi to ofruar me te vogel dhe nje sasi
te kerkuar me te madhe, pra do te kishim nje teprice kerkese ne tregun
shqiptar.
412 HYRJE NE EKONOMI

Duke pasqyruar kete teprice kerkese, sipas niveleve perkatese te cmimeve ne

nje grafik, perftojme kurben e kerkeses se tepert (Figura 24.1(b)), e cila
eshte njekohesisht edhe kurba e kerkeses per importe.

Figura 24.1: Tregu i molleve ne Shqip6ri.

-a- -b-

mije
leke

5
4
3
2

molle ton
100 400 molle ton 100

Kjo kurbe shpreh bashkesine e pikave qe i pergjigjet nivelit te

cmimeve ne boshtin vertikal dhe kerkeses se tepert (diferenca midis sasise •
se kerkuar dhe sasise se ofruar), ne boshtin horizontal. Ne rastin tone, ne
nivelin 5000 leke te cmimit kerkesa e tepert eshte zero, prandaj kurba pret
boshtin vertikal, kurse me cmimin 2000 leke toni, kerkesa e tepert eshte 300
ton (400-100), prandaj pika A i perket nivelit 300 ne grafik. Kurba e
kerkeses se tepert eshte njekohesisht dhe kurba e importit per molle e
Shqiperise, sepse gdo kerkese e tepert perben nje mundesi potenciale per
import per cdo nivel te dhene te cmimit.
Tani le te shikojme anen tjeter te medaljes. Sa molle do te kishte
mundesi te eksportonte Shqiperia. Kjo percaktohet duke llogaritur oferten e
tepert per molle. I referohemi Figures 24.2(a) qe paraqet perseri tregun e
molleve ne Shqiperi.
Sic thame, ne cmimin 5000 leke toni nuk ka as kerkese t8 tepert dhe
as oferte te tepert, pra nuk ka asnje mundesi per eksport. Per cmimet
boterore me te larta se 5000 kemi, sic del nga Figura 24.2(a), nje oferte te
tepert. Duke arsyetuar njelloj si ne rastin e kerkeses se tepert percaktojme
 MARREDRENIET EKONOMIKE NDERKOMBETARE 413

oferten e tepert dhe ndertojme kurben e saj qe eshte njekohesisht edhe kurba
e ofertes per eksportet.

Figura 24.2: Tregu i molleve dhe oferta e tepert ne Shqiperi

-a- -b-

cmimimie
leke 8
7
6
5

sasia sasia
mije ton mije tor
200 700 500

Figura 24.3: Tregu i molleve ne Greqi.

-a- -b-
p

1000

q q

Duke arsyetuar ne te njejten menyre per Greqine, mund te ndertdjme

kurbat perkatese per importe dhe eksporte per mond (Figura 24.3). Ekuilibri
ne tregun grek arrihet ne cmimin 2000 dhrahmi per ton. Duke supozuar
kursin e kembimit 1 dhrahmi = 0,5 leke, atehere cmimi i ekui.librit do te
414 HYRJE NE EKONOMI

ishte 1000 leke per ton. cmimet e ekuilibrit te tregut ne te dy vendet,

perkatesisht 5000 leke dhe 1000 leke, quhen cmime te tregtine zero.
Per te pare se si percaktohet cmimi dhe sasia qe tregtohet midis dy
vendeve i referohemi Figures 24.4.

Figura 24.4: Ekuilibri ne tregun nderkombetar te malirave

cmimi
mije leke

sasia mije
ton
250

Pika E ku pritet kerkesa e tepert (per importe) e Shqiperise me

oferten e tepert (eksportet) te Greqise, eshte pika e ekuilibrit, te ads i
pergjigjet cmimi 3000 leke per ton. Sasia e importuar nga Shqiperia do te
jete 250 ton dhe po kaq do te jete sasia e eksportuar nga Greqia.
Konkluzioni qe mund te nxjerrim eshte se niveli i cmimeve dhe sasise se
importuar, varet nga forma konkrete e kurbave perkatese, por, sidoqofte ky
cmim nuk mund te jete as me i vogel se 1000 leke/toni dhe as me i madh se
5000 leke per ton.
Analizen e mesiperme e zhvilluam duke supozuar nje treg te lire
nderkombetar, pra nje treg plotesisht konkurues. Ne fakt, praktika verteton
se ne kohe te ndryshme dhe vende te ndryshme shteti nderhyn duke kufizuar
tregtine e lire, duke ndjekur politika proteksioniste. Cilat jane argumentet qe
mbrojne proteksionizmin dhe kundershtojne tregtine e lire?
• Mbrojtja e degeve 'foshnjore". Ne qofte se vende te ndryshme
deshirojne te zhvillojne nje dege te, caktuar dhe ajo nuk eshte qe ne
fillim aq eficente sa te perballoje konkurencen e huaj, atehere ky vend
men masa mbrojtese, duke vendosur tarifa mbi importet, derisa kjo
industri te bald eficiente dhe te konkuroje ne tregun boteror. Ky
argument qendron, ne nje mase te caktuar, per periudha afatshkurtera
per te mbrojtur industrite e reja deri ne maturirnin e tyre. Por me kete
 MARREDHENIET EKONOMIKE NDERKOMBETARE 415

argument mund te abuzohet duke zgjatur mbrojtjen tej maturimit me

efekte negative ne mireqenien komunitare.
• Kunderveprimi ndaj politikave to dumpingut dhe subvencioneve qe
ndjekin vendet e tjera. Nje argument i forte per te kufizuar tregtine e
lire eshte kunderveprimi ndaj politikes se subvencioneve per eksportet
qe mund te ndjekin vendet e tjera, e cila perben nje rrezik per prodhuesit
e brendshem. Per mbrojtur keta prodhues nga efektet e kesaj politike,
vendosen masa kufizuese per importet, si tarifa doganore etj.
Ndonjehere vihet re edhe fenomeni i dumpingut, qe shpreh shitjen e
produkteve ne nje treg te huaj me mime me te ulta se ne tregje te tjera
te huaja ose se ne tregun e brendshem. Ky fenomen mund te ndodhe
edhe kur nje vend deshiron te eleminoje stoqet e mallrave te caktuara,
por ai lidhet sidomos me synimet ekspansioniste per te zaptuar tregje te
caktuara. Pikerisht synimet ekspansioniste te dumpingut justifikojne
politikat kundervepruese me ane te masave proteksioniste.
Dy jane rruget kryesore per te realizuar kufizimin e tregtise se lire:
• Kuotat, perfaqesojne nje kufizim te vendosur nga shteti ne sasine e nje
malli te vecante qe importohet nga nje vend tjeter ne vendin perkates.
Kuotat perfaqesojne nje kufizim sasior i cili con ne rritje te cmimeve te
mallrave te brendshme, duke stimuluar prodhimin e brendeshm, por
njekohesisht cojne edhe ne paksimin e eficienses ekonomike.
• Tarifat, perfaqesojne taksa te vendosura mbi mallrat e importit.
Karakteri mbrojtes i tarifes qendron ne faktin qe ajo vendoset vetem per
mallrat e importit. Pra prodhuesit e brendshem nuk paguajne takse.
Perkundrazi, ata tani rrisin te ardhurat sepse kane mundesi te vendosin
mime me te larta, te njejta me ato te importit

II. Bilanci i pagesave, tregu valutor dhe kurset e kembhnit

Aktiviteti i brendshem ekonomik matet nepermjet llogaritjes se GDP

dhe komponenteve te tij, kurse aktiviteti nderkombetar qd ka te beje si me
kembimin e mallrave, ashtu edhe me qarkullimin e kapitalit, matet nepermjet
bilancit kombetar te pagesave. Bilanci i pagesave eshte nje koncept i
pergjithshem qe shpreh totalin e gjithe transaksioneve te nje vendi me
vendet e tjera gjate nje viti. Bilanci i pagesave jep ne menyre te
permbledhur information per eksportet dhe importet, te ardhurat e vendeve,
per aktivet e vendosura jashte, levizjet nderkombetare te kapitalit, te
416 HYRJE NE EKONOMI

ardhurat e te huajve, per aktivet e blera brenda vendit, transaksionet zyrtare

te Bankes Qendrore dhe shtetit, transferimet e njeanshme, etj.
Bilanci i pagesave perbehet nga kater pjese kryesore dhe ne menyre
te permbledhur paraqitet ne Tabelen 24.2. Le te shohim shkurtimisht pjeset
perberese te bilancit te pagesave.
I. Llogaria korente. Ne kete llogari perfshihet levizja e mallrave,
pra eksporti dhe importi i tyre. Diferenca midis eksportit dhe importit jep
gjendjen ose saldon e bilancit tregtar, qe e kemi quajtur edhe eksport neto.
Ne llogarite korente perfshihet edhe shitja e blerja e sherbimeve si dhenia e
mania me qera e mjeteve te transportit, sherbimet financiare per te huajt,
transferimet e njeanshme, etj.
II. Llogaria e kapitalit. Keto llogari perfshijne levizjet e ndryshme
te kapitalit brenda, jashte vendit dhe anasjelltas, ne formen e huave private
ose shteterore. Levizjet e kapitalit behen nepermjet shitjeve dhe blerjeve te
letrave me vlere si aksione, obligacione, etj., te cilat cojne ne marrjen e
valutes nga jashte, ose ne nxjerrjen e valutes jashte.

Tabela 24.2: Bilanci i pagesave te Shgiperise viti 1992 (te dhena td su ozuara)

Zerat e bilancit Kredi Debi Teprice

I. Llogaria korente:
1. Veprime tregtare 3000 4500 -1500
2. Veprime jo tregtare,transferta etj. 40 20 + 20
3. Bilanci i llogarive korente - - -1480
II. Llogarita e kapitalit:
4. Levizja e kapitaleve (huadhenia eshte debi). 2000 600 +1400
5. Bilanci i Ilogarise se kapitalit. - - +1400
III. Mosperputhja statistikore:
6. Shuma konpensuese - - 10
IV. Rezervat zyrtare:
7. Gjendja e rezervave zyrtare - - -70
8. Gjendja e bilancit total - - +70
Totali: 0

III. Mosperputhja statistikore. Ketu perfshihet shuma neto e te

gjitha transaksioneve te paregjistruara.
IV. Rezervat zyrtare. Kur shuma e tre zerave te mesiperme jep nje
diference negative, pra kur bilanci i pagesave eshte me deficit, atehere shteti
nderhyn per te here pagesa per mbulimin e deficitit. Ne kohen e standartit te
 MARREDRENIET EKONOMIKE NDERKOMBETARE 417

arit bilancimi i bilancit te pagesave behej nepermjet eksportit dhe importit te

arit, kurse sot behet nepermjet pagesave zyrtare.

Kurset e kembimit dhe tregu valutor

Tregtia nderkombetare e te mirave realizohet nepermjet kembimit te
tyre me ndermjetesine e parase. Ndryshe nga kembimi i brendshem qe
realizohet me te njejten njesi monetare kembimi i jashtem realizohet me
monedha te vendeve te ndryshme. Eshte e qarte se, ne qofte se, per
shembull, eksportojme mjalte ne Itali, bleresit (eshte fjala per firmat
shqiptare qe merren me eksportin) duhet te na paguajne me leke, dhe nga
ana tjeter kur blejme mallra, per shembull, makarona, ne Itali, duhet te
paguajme me lireta. Pra, lind domosdoshmeria e kembimit te valutave te
ndryshme per te realizuar kembimin e mallrave. Keshtu, italianet (firma
shqiptare e eksportit) duhet te kembejne liretat me leke per te paguar mjaltin
qe blejne nga shqiptaret, kurse shqiptaret duhet te bejne te kunderten per te
paguar italianet per makaronat qe blejne nga ata. Valutat e ndryshme
kembehen ne tregun valutor ne baze te kursit te kembimit, i cili
perfaqeson cmimin e nje valute te shprehur ne nje valute tjeter. Kursi i
kembimit mund te shprehet si cnnim i valutes vendase ne terma te valutes se
huaj, per shembull, 1 leke = 0.01 dollare, ose si cmim i valutes se huaj ne
terma te valutes vendase, ne rastin tone 1 dollar = 100 leke. Me te drejte lind
pyetja: Pse kurset e kembimit kane nje nivel te caktuar ne nje kohe te dhene
dhe pse ndryshon ky nivel? Cilet jane faktoret qe i percaktojne ato? Per te
kuptuar percaktimin e kurseve -te kembimit eshte e nevojshme te analizojme
si vepron tregu i kembimit te valutave.
Tregu valutor perfaqeson nje treg specifik, ku realizohet kembimi i
valutes vendase me valutat e huaja. Si ne cdo treg tjeter, cmimi, pra kursi i
kembimit, percaktohet nga kerkesa dhe oferta e valutave qe kembehen.
Faktoret qe percaktojne kerkesen dhe oferten per valute vendase ne raport
me valutat e huaja jane te shumte. Me konkretisht, duke supozuar nje
shembull te thjeshtuar ku marrim parasysh vetem tregtine midis Shqiperise
dhe Greqise, themi qe kerkesa per leke vjen nga njerezit qe kane nevoje per
to per te blere mallra shqipetare, kurse oferta e lekeve vjen nga njerezit qe
blejne mallra dhe sherbime ne Greqi dhe per kete qellim duhet te kembejne
leket me dhrahmi greke. Pra, kerkesa per leke varet nga madhesia e
eksporteve shqiptare ndersa oferta per leke varet nga madhesia e importeVe
shqiptare, prandaj faktoret q6 percaktojne madhesine e tyre percaktojne
edhe kerkesen dhe oferten per leke.
418 HYRJE Ni EKONOMI

Kerkesa per leke. Duke shenuar kerkesen per leke me DL, mund te
shkruajme
DL= f(Eksporte shqiptare = Importe greke) = e1, Yc, PsH/Pc, ish fig)
ku:
e1 = kursi i kembimit te lekut me dhrahmine i shprehur 1 leke = x dhrahmi
(1/gdr)
YG = Produkti i brendshem bruto i Greqise ( ose te Ardhurat kombetare )
PSH = Niveli i pergjithshm i cmimeve te Shqiperise
PG = Niveli i pergjithshem i cmimeve te Greqise
ish = norma mesatare e interesit te Shqiperise
ig = norma mesatare e interesit te Greqise
Kerkesa per leke lidhet negativisht me kursin e kembimit te lekut
sepse ne qofte se leku do te zhvleresohet (ne formen qe e kemi shprehur ne
si l/gdr ai do te ulej) atehere mallrat shqiptare do te beheshin me te lira per
greket, duke nxitur rritjen e importeve greke nga Shqiperia, si rrjedhim, dhe
te kerkeses per leke qe duhen per te blere keto mallra. Per nje sqarim me te
mire, manim nje shembull. Supozojme se Greqia importon mish qengji nga
Shqiperia dhe se cmimi i tij eshte 400 leke per kilogram. Po qe se kursi i
kembimt te lekut eshte 1 leke = 2,5 dhrami, atehere cmimi per greket do te
jete 400 leke x 2.5 = 1000 dhrami pe kilogram. Ne qofte se leku
zhvleresohet ne kursin 1 leke = 2 dhrami, atehere ky cmim do te jete 400
leke x 2 = 800 dhrami per kilogram. Si rrjedhim, greket do te kerkojne me
shume mish qengji shqiptar, duke rritur edhe kerkesen per leke shqiptare.
Duke 'Jere supozimin e arsyeshem qe kemi belt edhe per mallrat e
tjere, kerkesen per leke e shikojme vetem si funksion te kursit te kembimit
dhe te gjithe faktoret e tjere i marrim te dhene. Ne keto kushte, kurba e
kerkeses per leke do te ishte nje kurbe me pjerresi zbritese, sic eshte
paraqitur ne Figuren 24.5a, ku ne boshtin horizontal kemi vendosur sasine e
lekeve dhe ne boshtin vertikal kursin e kembimit te lekut, 1/gdr. Ashtu si ne
rastin e mallrave te tjere, ndryshimi i faktoreve qe i kemi mane te dhene, e
zhvendos kurben e kerkeses per leke poshte ose Tart ne vartesi te ndikimit
specifik te cdo faktori.
• Konkretisht, rritja e Yo do te rriste importet nga Shqiperia, sepse, sic
kemi theksuar me pare, rritja e te ardhurave greke nit kerkesen per
mallra nga greket pra, edhe kerkesen per mallra importi nga Shqiperia
ne vartesi te prirjes marxhinale per importe. Rritja e importeve shqiptare
do te rise kerkesen per leke per cdo nivel te kursit te kembimit, duke
 MARREDHENIET EKONOMIKE NDERKOMBETARE 419

zhvendosur kurben e kerkeses per leke djathtas lart. Ne qofte se VG

zvogelohet do te kemi zhvendosje ne drejtim te kundert.
• Rritja e PsH/PG do te thote qe mallrat shqiptare behen me te shtrenjta per
greket dhe, si rrjedhim, importet greke do te zvogelohen, duke zvogeluar
kerkesen per leke ne cdo kurs kembimi . te dhene, prandaj kurba e
kerkeses per leke zhvendoset majtas poshte, dhe e kunderta per uljen e
PsH/PG.
• Rritja e ishfig do te thote qe investimet financiare greke ne Shqiperi te
rriten, sepse behen me te leverdisshme, duke rritur kerkesen per leke ne
cdo kurs kembimi, prandaj kurba e kerkeses per leke do te zhvendoset
djathtas lart, dhe e kunderta per uljen e
Oferta e lekeve. Duke shenuar oferten per leke me SL mund te
shkruaj me
SL = f( Importe shqiptare = Eksporte greke ) = e1, Y, Psx/Pc, isdig ),
ku Y = Produkti i brendshem bruto i Shqiperise(ose te Ardhurat Kombetare
te Shqiperiso)
Oferta per leke lidhet pozitivisht me kursin e kembimit te lekut me
dhrahmi sepse, ne qofte se leku do te rivleresohet, atehere mallrat greke do
te behen me te lira, duke nxitur importet shqiptare nga Greqia dhe, si
rrjedhim, edhe te ofertes se lekeve ne kembim me dhrahmite qe duhen per te
blere keto mallra. Per nje sqarim me te mire, marrim nje shembull.
Supozojme se Shqiperia importon mish pule nga Greqia dhe se nje kilogram
mish pule ne Greqi kushton 500 dhrami. Po qe se kursi i kembimit te lekut
eshte 1 leke = 2 dhrami, atehere cmimi i nje kilogram mish pule ne Shqiperi
do te ishte 500 dhrami: 2 = 250 leke per kilogram. Ne qofte se leku
rivleresohet, per shembull, ne 1 leke = 2.5 dhrami, atehere mishi i pules
greke do te behet me i lire per shqiptaret, ne rastin tone, 500 dhrami: 2.5 =
200 leke. Si rrjedhim, shqiptaret do te kerkojne me shume mish pule greke,
duke rritur importin nga Greqia.
Duke supozuar, si ne rastin e kerkeses, te gjithe faktoret e tjere te
dhene (pervec kursit te kembimit te lekut me dhrahmine), atehere kurba e
ofertes per leke do te ishte nje kurbe me pjerresi rritese, sic eshte paraqitur
ne Figurer' 24.5a, ku ne boshtin horizontal jepet oferta e lekeve dhe ne
boshtin vertikal jepet kursi i kembimit te lekut me dhrahmine. Ndryshimi i
faktoreve qe i kemi marre te dhene e zhvendos kurben e ofertes per leke
poshte ose lart, ne varesi te ndikimit specifik te cdo faktori.
• Rritja e Y rrit kerkesen e shqiptareve per mallra dhe, si rrjedhim, edhe
per mallra greke ne vartesi te prirjes marxhinale per importe. Rritja e
420 HYRJE NE EKONOMI

importeve nga Greqia do te rrise oferten e lekut ne cdo kurs te dhene

kembimi te lekut me dhrahmine, duke e zhvendosur kurben e ofertes per
leke djathtas-poshte. Po qe se zvogelohet 17, atehere kurba e ofertes e do
te zhvendosej majtas lart.
• Rritja e Psh/PG dote thote qe cmimet e mallrave shqiptare behen me te
shtrenjte ne krahasim me ato te mallrave greke, duke nxitur importin e
tyre nga Greqia. Si rrjedhim, oferta e lekeve ne kembim me dhrahmite
qe nevojiten per te blere keto mallra greke, per cdo kurs te dhene te
kembimit te lekut me dhrahmine, do te rritet, prandaj kurba e ofertes e
lekeve do te zhvendoset majtas poshte. Po qe se PsH/PG zvogelohet,
atehere kurba e ofertes do te zhvendosej djathtas lart.
• Ulja e idig do te thote qe investimet financiare ne Greqi behen me te
leverdisshme, duke nxitur daljen e kapitaleve jashte, pra, ne cdo kurs te
dhene te kembimit te- lekut, rritet oferta e lekeve ne kembim me
dhrahmine, per te blere letra me vlere ne Greqi. Prandaj, kurba e ofertes
e lekeve zhvendoset majtas-poshte. E kunderta ndodh kurIsh/ig rritet:
kurba e ofertes zhvendoset djathtas-lart.
Ekuilibri ne tregun valutor vendoset ne pikeprerjen e kurben se
kerkeses per leke me kurben e ofertes te lekeve. Ketij ekuilibri ne Figuren
24.5(a) i pergjigjet niveli eo i kursit te kembimit dhe 10 i sasise se tregtuar te
lekeve.

Figura 24.5: Tregu valutor

-a- -b-
leke/gdr S leke/gdr

el

e0 e0

10 leke 10 11 leke
Ndryshimet ne faktoret e tjere co.*, sic theksuam me lart, ne
zhvendosje te kurbave te kerkeses dhe te ofertes, duke vendosur nje
ekuiliber te ri. Per shembull, po qe se te ardhurat e grekeve rriten, pra rritet
Ye, atehere, sic treguam me lart, kurba e kerkeses per leke do te zhvendosej
 MARREDELENIET EKONOMIKE NDERKOMBETARE 421

djathtas lart, duke Guar ne nje ekuiliber ri El, sic tregohet ne Figuren
24.5(b). Ketij ekuilibri i pergjigjet nje kurs me i larte kembimi, e l , dhe nje
sari me e madhe e lekeve te kembyera,

Llojet e kurseve te kembimit

Kurse kembimi fikse. Sistemi i kurseve fikse te kembimit ka gene
mbizotrues den ne vitin 1973, kur u prish marreveshja e Bretton Woods".
Keto kurse percaktohen zyrtarisht nga shteti dhe jane relativisht te
pandryshueshme. Niveli i tyre ruhet nepermjet nderhyrjes se Bankes
Qendrore, e cila shet ose blen valuta te huaja, sipas nevojave te tregut
valutor. Per shembull, po qe se ne treg ka teprice kerkese per leke, pra ka
presion per te rivleresuar lekun, atehere Banka qendrore nderhyn duke shitur
leke dhe duke blere valuta te huaja, pra ajo ploteson nevojat per leke dhe nit
rezervat e saj ne valute te huaj.
Ndryshimi i kurseve fikse behet zyrtarisht dhe, ne kete rast thuhet se
kemi te bejme me rivleresim kur rritet kursi i kembimit dhe me zhvleresim
kur bie kursi i kembimit. Per shembull, ne qofte se supozojme qe kursi i
kembimit te lekut me dhrahmine eshte 1 leke=2 dhrahmi, themi qe leku
eshte rivleresuar ne qofte se kursi behet 1 leke=2.5 dhrahmi, dhe e kunderta
themi qe leku zhvleresohet kur kursi i kembimit bie.
Kurset luhatese te kembimit. Kurset luhatese te kembimit
percaktohen drejtperdrejt nga forcat e tregut. Ato ndryshojne sa here qe
ndryshojne edhe faktoret qe percaktojne kerkesen dhe oferten e lekeve ne
treg. Shteti mund te nderhyje ne tregun valutor per te ndikuar ne kurset
valutore, kur ato dalin tej kufijve te deshirueshem. Ne kete rast kemi te
bejme me kurse kembimi te menaxhuara, te cilat aktualisht perbejne nje
politke te zakonshme valutore te qeverise te shume vendeve. Ne Shqiperi, qe
nga viti 1992 kand filluar te perdoren kurse kembimi luhatese te
menaxhuara. Ne rastin e kurseve fleksible themi qe kemi mbicmim te kursit
te kembimit, kur keto kurse rriten, dhe nencinim te tyre, kur keto kurse ulen.

Pyetje per diskutim

1. Si mund te fitojne dy vende njekohesisht nga tregtia nderkombetare? Ne

c'rrethana nuk mund te fitojne ato?
2. Si ndikon tarifa mbi tregtine nderkombetare? A ka pasoja ajo mbi
konsumatoret e dy vendeve qe bejne tregti?
422 HYRJE NE EKONOMI

3. Cilat jane ngjashmerite dhe ndryshimet midis tarifave dhe kuotave? A

mund te preferojne konsumatoret njeren ndaj tjetres?
4. Supozojme qe Shqiperia dhe Greqia perdorin kurse kembimi luhatese.
Shpjegoni sesi ndikojne ne kursin e kembimit te lekut me dhrahmine situatat
e meposhtme:
a. Normat e interesit ne Shqiperi rriten ndaj atyre te Greqise.
b. Rritet turizmi i shqiptareve ne Greqi.
c. Shqiptaret pelqejne shume pulat greke dhe si rrjedhim rritet shitja
e tyre ne Shqiperi.
d. Greket pelqejne qingjat shqiptare dhe si rrjedhim rritet shitja e
tyre ne Greqi.
e. Shqiperia vendos kuota mbi malirat greke.
f. Inflacioni ne Greqi rritet me shume se ne Shqiperi.
5. Supozojme qe kursi i kembimit te lekut me dollarin eshte 1 leke = 0.01$
dhe me pas behet 1 leke=0.02$. Shpjegoni si ndryshojne eksportet dhe
importet shqiptare me Ameriken. Jepni shembuj me mallra te caktuara, duke
supozuar nje cmim te dhene t6 tyre.
B