!"#NG T$i B# R%, Andrew Hardy

!
"#ng t$i B# R%, Andrew Hardy
!M!t$d&ng$s*ng$t"$b#n$Tu.n$$!$x0$C%$L0m$ch&y$xu'ng$x0$78n$Th9i,$th*ng$sang$huy(n$Ph>$L)*ng,$d?i$10B$
d+m,$r!ng$6$tr),ng,$s.u$7$th)-c,$r&i$r9c$cF$b0i$.9$ng/m,$thuy0n$bG$.i$l1i$khF$kh2n.K$
LMHuy(n$$1i$T"O, !"ng Khánh #$a d% chíPQ$
$!Gi3$..y,$t*i$th4y$r5ng$n*i$.F$v?$t4t$c&$nh6ng$n*i$ngh7$ng*i$kh9c$trong$t)8ng$t),ng$gi'ng$nh)$hUnh$bFng$
m?$m!t$ng)3i$.ang$.i$kh*ng$th9$n?o$b:t$.),c.K$$
LCharles$Warwin,$Journal of ResearchesPQQ
!Than$*iY$B#n$Wigan$.0$b;$ph9$hu<,$v?$ngay$c&$n*i$t"ng$t=n$t1i$c>ng$kh*ng$c&n$x9c$.;nh$.),c$n6a.K$
LGeorge$Orwell,$The Road to Wigan PierPQQQ$
B?i$vi#t$thu?t$l1i$chuy#n$.i$.#n$m!t$v^ng$trung$du$mi0n$B:c$Vi(t$Nam.$M@c$.ach$cAa$chuy#n$.i$l?$tUm$
l1i$m!t$ng*i$l?ng$cF$t8n$B3$R1.$Tr)-c$khi$kh8i$h?nh$t*i$.),c$nghe$k9$r5ng$ng*i$l?ng$mang$t8n$m!t$chA$
.=n$ .i0n$ ng)3i$ Ph9p.$ T*i$ ch:c$ ch:n$ r5ng$ ng)3i$ Ph9p$ n?y$ .0$ tuy9n$ lao$ .!ng$ t"$ v^ng$ .=ng$ b5ng$ s*ng$
H=ng$.#n$l?m$vi(c$8$.=n$.i0n.$T*i$hi$vBng$thCc$hi(n$m!t$v?i$cu!c$phDng$v4n$v-i$nh6ng$ng)3i$c*ng$nh.n$
tr)-c$..y$v?$con$ch9u$cAa$hB.$Theo$dC$ki#n$thU$m!t$chuy#n$.i0n$d0$v?i$ng?y$8$B3$R1$sE$gi>p$t*i$hi9u$bi#t$
h*n$v0$cu9$trUnh$di$c)$8$Vi(t$Nam$th3i$Ph9p$thu!c,$v?$tho&$m0n$tra$t&$m&$cAa$t*i$v0$vi(c$t1i$sao$50$n2m$
sau$cu!c$c9ch$m1ng,$m!t$ng*i$l?ng$Vi(t$Nam$l1i$vFn$mang$t8n$m!t$ng)3i$Ph9p.$
L?ng$.F$n5m$8$thung$l>ng$s*ng$C*ng,$ch&y$cua$t7nh$Th9i$Nguy8n,$c9ch$H?$N!i$kho&ng$100$km$v0$phaa$
B:c$(xem$b&n$.=$1$v?$2).$hua$chuy#n$.i,$t*i$hi9u$r5ng$v?o$th#$k7$ii,$thung$l>ng$n?y$cF$m!t$s'$thay$.%i$
v0$.;a$danh$.;a$gi-i.$Nh6ng$thay$.%i$n?y$.0$&nh$h)8ng$.#n$cu!c$s'ng$cAa$ng)3i$d.n$v?$l?m$bi#n$.%i$
nh6ng$d4u$4n$cAa$phong$c&nh$n*i$..y.$VU$v?y,$l!$trUnh$nghi8n$cGu$cAa$t*i$c>ng$b;$&nh$h)8ng$nhi0u.$j#t$
cu&$l?$m!t$chuy#n$.i$.*n$gi&n$.#n$m!t$ng*i$l?ng$l1i$tr8$th?nh$m!t$h?nh$trUnh.$hua$nh6ng$thay$.%i$n?y,$
t*i$ph&i$xu*i$ng),c$tr8n$s*ng$cua$b'n$huy(n$cAa$t7nh$.9$tUm$ra,$tr)-c$ti8n$l?$.;a$.i9m,$sau$.F$l?$c)$d.n$v?$
cu'i$c^ng$l?$ngu=n$g'c$c9i$t8n$B3$R1.$
T*i$phDng$v4n$m!t$s'$c*ng$nh.n$t"ng$l?m$vi(c$trong$c9c$.=n$.i0n$cAa$Ph9p,$nh)$t*i$.0$hi$vBng.$Trong$
chuy#n$.i,$t*i$c>ng$g+p$nhi0u$ng)3i$kh9c,$c&$Md.n$.;a$ph)*ngO$v?$ng)3i$m-i$nh?p$c).$jhi$t*i$.#n$g/n$B3$
R1$h*n,$t*i$nh?n$th4y$nh6ng$th*ng$tin$hB$cung$c4p$cho$t*i$.ang$hUnh$th?nh$m!t$c.u$chuy(n$kh9c$k$c.u$
chuy(n$phong$ph>$v0$cu9$trUnh$.;nh$c)$8$v^ng$.4t$n?y.$Tr8$l1i$H?$N!i$v?$t1i$lc$k$n*i$t*i$vi#t$b?i$n?y$k$
t*i$tUm$th4y$nhi0u$t)$li(u$cAa$nh6ng$ng)3i$kh9c$chuy9n$.#n$v?$.;nh$c)$8$v^ng$n?y.$Ng?y$nay,$kh*ng$cF$
m4y$ng)3i$chuy9n$.#n$8$thung$l>ng$s*ng$C*ng.$Nh)ng$v?o$nHa$./u$th#$k7$ii,$.F$l?$.i9m$.#n$lm$t)8ng$
.'i$v-i$nh6ng$ai$mu'n$.;nh$c).$T"$.=ng$b5ng$v?$mi0n$n>i,$hB$.#n$..y$v-i$r4t$nhi0u$lm$do$v?$.!ng$c*$
kh9c$nhau.$
VU$v?y$M$)3ng$t-i$B3$R1O$kh*ng$ch7$l?$b?i$vi#t$v0$ chuy#n$.i$cAa$t*i.$ hua$ .F$t*i$c>ng$mu'n$k9$c.u$
chuy(n$v0$nh6ng$ng)3i$di$chuy9n$v?$.;nh$c)$kh9c.$Nh6ng$.i0u$hB$tr&i$cua$.),c$nhUn$nh?n$cua$hai$b'i$
c&nh.$M!t$l?$b'i$c&nh$.;a$lm:$l;ch$sH$c9$nh.n$cAa$ng)3i$d.n$g:n$li0n$v-i$phong$c&nh$.;a$ph)*ng$k$thung$
l>ng$s*ng$C*ng,$s)3n$n>i,$r"ng$c.y,$c9nh$.=ng,$.)3ng$s9.$Hai$l?$b'i$c&nh$h?nh$chanh:$chanh$cuy0n$cF$t9c$
.!ng$ .#n$ v4n$ .0$ .;nh$ c).$ B'i$ c&nh$ n?y$ .9ng$ .),c$ cuan$ t.m$ vU$ lm$ do$ ng),c$ l1i.$ $.y$ l?$ m!t$ cu9$ trUnh$
kh*ng$ph&i$ch7$ri8ng$8$.;a$ph)*ng$n?y,$m?$gi'ng$nhi0u$n*i$kh9c$8$mi0n$B:c.$M!t$.i0u$dI$c&m$nh?n$v0$
cu9$trUnh$di$c)$v?$.;nh$c)$8$..y$l?$sC$t9c$.!ng$cAa$nh6ng$bi(n$ph9p$m?$chanh$cuy0n$.0$sH$d@ng$.9$th>c$
.Jy$v?$ki9m$so9t$v4n$.0$di$c).$TUm$hi9u$l;ch$sH$cAa$.;a$ph)*ng$n?y$sE$gi>p$ch>ng$ta$hi9u$ro$nh6ng$v4n$
.0$t)*ng$tC$.0$x&y$ra$8$n*i$kh9c.$
C.u$chuy(n$n?y$.0$t1o$cho$t*i$c*$h!i$suy$lu?n$v0$c9ch$ti#p$c?n$c>ng$nh)$ph)*ng$ph9p$nghi8n$cGu$v?$
$
vi#t$sH.$T*i$thCc$hi(n$chuy#n$.i$sau$m!t$cu!c$.?m$tho1i$8$H?$N!i.$B?i$n?y$.),c$vi#t$t"$nh6ng$ghi$chpp$
tr8n$.)3ng$t-i$B3$R1$v?$nh6ng$t?i$li(u$b5ng$ti#ng$Vi(t,$ti#ng$Ph9p,$ti#ng$Anh$.),c$thu$th?p$8$trung$t.m$
l)u$tr6$v?$c9c$th)$vi(n$sau$khi$tr8$v0.$Nh6ng$t?i$li(u$n?y$c^ng$c9ch$thGc$thu$th?p$.0$hUnh$th?nh$m!t$ph/n$
c*$b&n$cAa$b?i$vi#t.$
Wo$.F,$M$)3ng$t-i$B3$R1O$kh*ng$ch7$l?$b?i$vi#t$v0$vi(c$tUm$ki#m$m!t$.;a$danh.$NF$ph9c$hBa$.),c$ph/n$
n?o$n*i$g+p$gK$cAa$ng)3i$tG$xG$v?$l?m$s9ng$tD$cu9$trUnh$ph9c$hBa$.F.$hua$c.u$chuy(n,$thCc$tr1ng$l;ch$sH$
.;a$ph)*ng$gi>p$ch>ng$ta$.;nh$nghLa$m!t$c9ch$c@$th9$v0$sC$ti#p$x>c$v2n$ho9$8$Vi(t$Nam$v?o$th#$k7$ii.$
Gi! thuy"t
C.u$chuy(n$b:t$./u$b5ng$m!t$gi&$thuy#t.$NF$hUnh$th?nh$trong$khi$t*i$.ang$.Bc$t?i$li(u$th3i$Ph9p$thu!c$8$
Trung$t.m$L)u$tr6$hu'c$gia$I,$C@c$L)u$tr6$Nh?$n)-c$Vi(t$Nam.$T*i$th4y$m!t$t?i$li(u$nhan$.0$MPh9i$3000$
cu$li$.#n$Th9i$Nguy8n$.9$ph9t$tri9n$m!t$s'$v^ng$.4tO.$B8n$trong$l?$m!t$c*ng$v2n$gHi$c*ng$sG$t7nh$n?y$do$
m!t$ chA$ .=n$ .i0n$ km.$ tng$ n?y$ l?$ chA$ C*ng$ ty$ Ph9p$ jhai$ th9c$ Thu!c$ .;a$ TrunguB:c$ jM$ (SAFCAT). 1 $
C*ng$v2n$vi#t$n2m$1x32$.9$tr&$l3i$y8u$c/u$cung$c4p$.4t$.;nh$c)$cho$nh6ng$c*ng$nh.n$mD$tr)-c$..y. 2 $
$Bc$nF,$t*i$nh?n$ra$r5ng$hB$l?$c*ng$nh.n$8$mD$than$H=ng$Gai,$v?$ph&i$.'i$m+t$v-i$sC$th&i$h=i$tr)-c$cu!c$
khAng$ho&ng$kinh$t#.$Sau$nh6ng$cu!c$kh8i$nghLa$g/n$..y,$chanh$cuy0n$Ph9p$(theo$nh)$t*i$t)8ng$t),ng)$
.;nh$tC$b&o$v($mUnh$tr9nh$khDi$cu!c$b1o$.!ng$cF$th9$x&y$ray$c9c$cuan$chGc$c'$g:ng$tUm$vi(c$l?m$cho$
c*ng$nh.n.$Trong$c*ng$v2n$ghi$SAFCAT$nh?n$100$c*ng$nh.n$v?$c&$gia$.Unh$cAa$hB$v-i$.i0u$ki(n$!ki9m$
tra$ngu=n$g'c$v?$nh4t$l?$.1o$.Gc$cAa$hBK.$W^$sao$tr8n$thCc$t#,$t*i$kh*ng$th4y$t?i$li(u$n?o$nFi$l?$nh6ng$
c*ng$ nh.n$ n?y$ cF$ chuy9n$ .#n$ .=n$ .i0n$ hay$ kh*ng.$ T*i$ c>ng$ kh*ng$ ch>$ m$ l:m$ .#n$ t8n$ cAa$ chA$ h0ng$
SAFCAT$vU$l>c$.F$t*i$ch)a$bao$gi3$nghe$th4y$c9i$t8n$Andrp$de$Monpezat.$
{t$l.u$sau,$t*i$.#n$.9m$giN$|x$ng?y$m4t$cAa$*ng$NguyIn$T"$Chi,$m!t$nh?$d.n$t!c$hBc$n%i$ti#ng.$Trong$
b6a$tr)a,$cF$ng)3i$nh:c$.#n$c9i$t8n$Ph9p$.F.$tng$4y$b&o$r5ng$Monpezat$l?$m!t$trong$nh6ng$chA$.=n$.i0n$
l-n$nh4t$8$$*ng$W)*ng.$tng$c&n$nFi$th8m:$trong cu&c chi'n tranh ch(ng Pháp, có lúc tôi #ã ) m&t ngôi
làng n*i tr%+c #ây Monpezat s) h,u. Ngôi làng này ) t-nh Thái Nguyên – m&t n*i tuy.t #/p,
r0p bóng mát bên b1 sông Công.$Theo$*ng,$ng*i$l?ng$mang$t8n$ng)3i$chA$.=n$.i0n.$NF$.),c$gBi$l?$B3$
R1.3 $Nh6ng$c.u$nFi$cAa$*ng$ngay$l?p$tGc$khi#n$t*i$r4t$t&$m&.$Nh6ng$ng)3i$th,$mD$trong$t?i$li(u$t*i$v"a$
.Bc,$cF$ph&i$hB$.#n$8$ng*i$l?ng$n?y$kh*ng}$T1i$sao$l?ng$n?y$l1i$mang$t8n$m!t$ng)3i$Ph9p}$T*i$li0n$l8n$
Th9i$Nguy8n$.9$tUm$hi9u.$CF$th9$t*i$sE$g+p$.),c$m!t$trong$s'$c9c$c*ng$nh.n$.=n$.i0n.$HUnh$nh)$ng*i$
l?ng$8$huy(n$$=ng$H<.$Sau$khi$g+p$chanh$cuy0n$t7nh,$t*i$v?$.=ng$nghi(p$t8n$l?$$?o$Th#$$Gc$.#n$v2n$
ph&ng$ Oy$ ban$ Nh.n$ d.n$ huy(n.$ jhi$ .0$ xong$ nh6ng$ thA$ t@c$ h?nh$ chanh$ th*ng$ th)3ng,$ t*i$ hi$ vBng$ .#n$
.),c$B3$R1$v?o$c^ng$chi0u$h*m$.F$.9$b:t$./u$l?m$vi(c.$Nh)ng$t*i$kh*ng$th9$t)8ng$t),ng$.),c$r5ng$
ch>ng$t*i$ph&i$m4t$.#n$hai$ng?y$ch7$.9$tUm$ra$.;a$.i9m$v?$c&n$th8m$m!t$th3i$gian$n6a$.9$g+p$ng)3i$d.n.$
Tìm hi#u
jh*ng$ai$8$$=ng$H<$t"ng$nghe$nFi$.#n$m!t$l?ng$t8n$l?$B3$R1.$Nh)ng$hB$gi-i$thi(u$v-i$ch>ng$t*i$
ng)3i$c9n$b!$ph@$tr9ch$l;ch$sH$$&ng$b!$.;a$ph)*ng.$tng$78m$m3i$ch>ng$t*i$ng=i$trong$ph&ng$l?m$vi(c$
.),c$trang$tra$b5ng$m!t$t4m$b&n$.=$treo$t)3ng$l-n.$tng$d^ng$m!t$cue$nhD$.9$m*$t&$l;ch$sH$.;nh$c)$cAa$
huy(n,$ch7$cho$ch>ng$t*i$th4y$ranh$gi-i$h?nh$chanh$c9c$x0$v?$nh4n$m1nh$t8n$c9c$l?ng$cAa$nh6ng$x0$.F.$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
1
$Sociptp$anonyme$fran•aise$de$Colonisation$AnnamuTonkin.$
2
L)u$tr6$hu'c$gia$Vi(t$Nam,$Trung$t.m$s'$1$(LThG1)€$Th'ng$sG$B:c$jM$(Rpsident$Supprieur$au$Tonkin$k$RST)$
67|7B,$Echinard,$C*ng$sG$t7nh$Th9i$Nguy8n,$gHi$Th'ng$sG$B:c$jM,$B€11€1x32.
3
$$9$cF$.),c$th*ng$tin$n?y,$t*i$xin$gHi$l3i$c&m$*n$t-i$*ng$$?o$H^ng.$C&n$t8n$cAa$nh6ng$ng)3i$kh9c$.0u$.),c$thay$
.%i.$W6$li(u$phDng$v4n$.),c$vi#t$nghi8ng$chG$kh*ng$ph&i$.9$trong$ngo+c$kpp,$.9$diIn$.1t$sC$tr^ng$nhau$trong$l3i$
v2n$cAa$t*i$v?$c.u$trach$phDng$v4n.$$i0u$n?y$.),c$th9$hi(n$cua$ng*n$ng6,$cua$ghi$chpp$khi$nghi8n$cGu$thCc$.;a$v?$
cua$b&n$d;ch$cAa$t*i.$Thay$vU$ph&i$tD$ra$ho?n$to?n$kh9ch$cuan$v-i$vi(c$ti#p$c?n$c9c$ngu=n$t?i$li(u$cAa$mUnh,$t*i$l1i$
mu'n$mi8u$t&$m'i$cuan$h($cAa$t*i$v-i$c9c$ngu=n$th*ng$tin$.F.$
$
tng$4n$n>t$v?$t8n$c9c$v2n$ph&ng$Ay$ban,$tr)3ng$hBc,$tr1m$x9$s9ng$l8n$trong$9nh$.i(n$.D$v?$xanh.$Nh)ng$
xem$kP$t4m$b&n$.=$vFn$kh*ng$th4y$ng*i$l?ng$n?o$cF$t8n$B3$R1.$tng$78m$l4y$l?m$ti#c.$tng$kh*ng$l-n$
l8n$8$v^ng$n?y.$tng$cu8$8$Th9i$BUnh.$Sau$khi$hBc$s)$ph1m$8$H?$N!i,$*ng$tUnh$nguy(n$.#n$v^ng$cao$v?$
.),c$ph.n$c*ng$v0$tr)3ng$.1i$hBc$Th9i$Nguy8n.$C9ch$..y$v?i$n2m,$*ng$chuy9n$sang$ban$sH$8$..y.$tng$
kh*ng$th9$cho$ch>ng$t*i$bi#t$gU$th8m$v0$B3$R1.$CF$lE,$B3$R1$8$huy(n$Ph>$L)*ng$b8n$c1nh.$
Trong$khi$ch>ng$t*i$th&o$lu?n,$.=ng$nghi(p$cAa$t*i$.0$ch>$m$.#n$m!t$.;a$danh$tr8n$b&n$.=.$Anh$4y$
ch7$cho$ch>ng$t*i$m!t$.i9m$t8n$l?$!xFm$C?$Ph8K.$Theo$ch>ng$t*i,$n*i$..y$cF$th9$t"ng$l?$.=n$.i0n$cAa$
Ph9p.$N#u$ch>ng$t*i$kh*ng$th9$tUm$ra$B3$R1,$thU$cha$at$c>ng$cF$th9$thDa$m0n$tra$t&$m&$v0$nh6ng$c*ng$nh.n$
.=n$ .i0n$ tr)-c$ ..y.$ S9ng$ h*m$ sau,$ ch>ng$ t*i$ kh8i$ h?nh$ tr8n$ chi#c$ xe$ comum2nguca$ cAa$ huy(n.$ Con$
.)3ng$m&n$cuanh$co,$u'n$l),n$cua$nh6ng$c9nh$.=ng$l>a$v?$.=i$chG$k$m?u$xanh$.?m$cAa$l9$chG$t)*ng$
ph&n$v-i$m?u$v?ng$cAa$l>a$.ang$chan$(xem$b&n$.=$3).$Ngay$sau$.F,$ch>ng$t*i$d"ng$l1i$tr)-c$m!t$ng*i$nh?.$
HB$ gi-i$ thi(u$ ch>ng$ t*i$ v-i$ *ng$ H<,$ l?$ ng)3i$ d.n$ s'ng$ 8$ l?ng$ t"$ n2m$ 1x35.$
tng$khQng$.;nh$r5ng$..y$.>ng$l?$cF$.=n$.i0n$c?$ph8$v?o$th3i$.F.$$
tng$H<$k9$cho$ch>ng$t*i$nghe$v0$ng)3i$chA$.=n$.i0n,$hay$chanh$x9c$h*n$l?$nh6ng$ng)3i$chA$vU$
t"ng$cF$nhi0u$ng)3i$chA$8$..y.$ChA$./u$ti8n$l?$m!t$ng)3i$Ph9p,$gBi$l?$!anh$PhptK. | $jho&ng$nh6ng$n2m$
1x37u1x3B,$anh$Phpt$b9n$.=n$.i0n$cho$m!t$ng)3i$Ph9p$kh9c,$t8n$l?$‚aillon,$ng)3i$.;a$ph)*ng$gBi$l?$!chA$
huGK.$R=i$.#n$nh6ng$n2m$1x|1u1x|2,$m&nh$.4t$n?y$.),c$nh),ng$l1i$cho$m!t$th)*ng$gia$t"$H&i$Ph&ng$
t8n$l?$NguyIn$Th;$N2m. 5 $tng$H<$nh-$ro$t8n$v?$th3i$gian.$$#n$cu'i$bu%i$nFi$chuy(n,$t*i$hDi$v0$Monpezat.$
Ch7$.#n$l>c$.F$*ng$m-i$nh-$ra:$Monpezat$l?$ng)3i$chA$tr)-c$anh$Phpt$(xem$b&n$.=$|).$tng$ph9t$.m$c9i$
t8n$m!t$c9ch$n*m$na$b5ng$ti#ng$Vi(t$l?$!B*nguB3uR1K.$Theo$c9ch$.Bc$8$mi0n$B:c,$!B*nguB3uR1K$l?$c9ch$
phi8n$.m$kh9$thu?n$tai$cAa$t8n$!MonpezatK.$Trong$ti#ng$ Ph9p,$ ch6$!pK$.),c$ph9t$ .m$n+ng$v?$ch6$!tK$
c.m.$Theo$*ng$H<,$B*nguB3uR1$l?$b1n$anh$Phpt$v?$.0$nh),ng$l1i$.=n$.i0n$cho$anh$n?y.$tng$kh*ng$bi#t$
vi(c$chuy9n$nh),ng$n?y$diIn$ra$khi$n?o$v?$trong$ho?n$c&nh$n?o. 6 $Nh)ng$*ng$ch:c$ch:n$l?$cuanh$v^ng$
kh*ng$cF$l?ng$n?o$mang$t8n$ng)3i$Ph9p$c&.$B*nguB3uR1$cF$nhi0u$.=n$.i0n$tr&i$r!ng$.#n$t?n$c9c$huy(n$
Ph>$L)*ng$8$phaa$b:c$v?$$1i$T"$8$phaa$t.y.$tng$khuy8n$ch>ng$t*i$n8n$tUm$8$nh6ng$n*i$.F.$$
tng$H<$.#n$..y$sau$khi$.=n$.i0n$.),c$chuy9n$nh),ng$cho$ng)3i$kh9c.$jhi$*ng$.#n,$hB$h?ng$cAa$
*ng$.0$8$..y,$c>ng$.0u$8$v^ng$.=ng$b5ng$l8n. 7 $Gia$.Unh$*ng$r4t$nghGo,$nghGo$.#n$nNi$cha$*ng$th)3ng$
xuy8n$ ph&i$ l8n$ t?n$ B:c$ Giang$ .9$ l?m$ vi(c$ theo$ mâ$ v@.$ jhi$ ng)3i$ ta$ .0$ ngh;$ l?m$ vi(c$ l.u$ d?i$ 8$ Th9i$
Nguy8n,$cha$*ng$li0n$nh?n$ngay.$L>c$*ng$l8n$..y,$*ng$m-i$n2m$tu%i.$tng$nh-$cF$kho&ng$20$ng)3i$l?m$
thu8$8$khu$.=n$.i0n$n?y.$HB$tr=ng$l>a$v?$c?$ph8.$
Hi(n$ nay,$ d.n$ xFm$ C?$ Ph8$ kh*ng$ tr=ng$ c?$ ph8$ n6a.$ T*i$ hDi,$
t1i$sao$b.y$gi3$hB$l1i$tr=ng$chG.$HUnh$nh),$sau$cu!c$c9ch$m1ng$ng)3i$ta$cuy#t$.;nh$kh*ng$tr=ng$c?$ph8.$
H?ng$xFm$cAa$*ng$H<$cho$r5ng$ch2t l%0ng cà phê ) #ây kém h*n ) mi3n Nam.$Tuy$nhi8n,$theo$nhi0u$
ngu=n$tin$kh9c$thU$.#n$n2m$1x|5,$ng)3i$ta$h/u$nh)$kh*ng$c&n$thu$ho1ch$c?$ph8$8$..y.$N2m$1x||,$m!t$
nh?$b9o$.#n$th2m$n*i$..y$nh?n$xpt:$!Cai$dFn$ch>ng$t*i$ch7$cho$xem$nh6ng$b0i$c?$ph8$v?$nh6ng$.=i$chG:$
th?t$l?$m!t$r"ng$cDy$tr*ng$th?t$kP$m-i$nh?n$.),c$nh6ng$c.y$c?$ph8$.0$to$l:m,$cao$h*n$./u$ng)3i,$ng?p$
d)-i$nh6ng$.,t$cD$d?yy$c&n$nh6ng$c.y$chG$thU$bi#n$m4t$hQn$trong$nh6ng$b@i$c.y$d1i$chi$chatK.$Nh?$m9y$
ch#$bi#n$tr)-c$..y$th)3ng$cF$h?ng$tr2m$c*ng$nh.n$l?m$vi(c$thU$gi3$..y$ch7$cF$kho&ng$ch@c$ng)3i.$SC$bD$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
4
$.y$l?$t8n$gBi$b5ng$ti#ng$Vi(t.$T*i$kh*ng$th9$tUm$th4y$t8n$g'c$ti#ng$Ph9p.$
5
C>ng$theo$V.H.,$M$i0u$tra$nhD:$M!t$.=n$.i0n$l-n$8$Th9i$Nguy8nO,$Thanh Ngh$$B3$(16€x€1x||),$tr.$B50.$V?o$nh6ng$
n2m$1xx0,$ng)3i$d.n$.;a$ph)*ng$vFn$nh-$.#n$t8n$cAa$b?$NguyIn$Th;$N2m:$b?$Ang$h!$cu!c$c9ch$m1ng$n2m$1x|5.$V?o$
th3i$kh9ng$chi#n$ch'ng$Ph9p$c9c$con$trai$cAa$b?$.),c$th2ng$chGc$cao$trong$cu.n$.!i$Vi(t$Minh.$$#n$th3i$c&i$c9ch$
ru!ng$.4t,$hB$kh*ng$c&n$gi6$.),c$nh6ng$chGc$v@$.F,$v?$b?$N2m$kh*ng$c&n$s'ng$cua$nh6ng$sC$ki(n$n?y.$Theo$l3i$nFi$
cAa$m!t$ng)3i$d.n$trong$l?ng, vào th1i #ó có th4 #ã có m&t s( sai l5m.
6
SAFCAT$ .0$ l?m$ chA$ m&nh$ .4t$ t"$ n2m$ 1x2|u35.$ LThG1€RST$ 67|75,$ MMouvement$ de$ la$ colonisation$ en$ 1x35$
(concessions$europpennes$pgales$ou$supprieures$?$2000$ha)O,$Th9i$Nguy8n,$1x35.$
7
$tng$H<$cu8$8$x0$N*ng$huang$(huy(n$Gia$L!c,$t7nh$H&i$W)*ng).$V?o$th3i$gian$tr&$l3i$phDng$v4n$cho$b?i$vi#t$n?y,$
*ng$.0$67$tu%i.$Tu%i$nh6ng$ng)3i$.),c$phDng$v4n$l?$l>c$t*i$l8n$Th9i$Nguy8n$l?m$vi(c,$th9ng$10€1xx6.$
$
b8$n?y$.),c$lm$gi&i$l?$do$cu!c$th#$chi#n$l/n$thG$hai.$!Hai$s&n$v?t$n?y$trong$th3i$kM$chi#n$tranh$s@t$hQn$gi9$
b8i$lE$chG$kh*ng$xu4t$c&ng$.),c$c&n$c?$ph8,$thi#u$.)3ng$c>ng$ti8u$th@$r4t$kpm,$th?nh$ra$gi9$b9n$kh*ng$
.A$gi&$nh.n$c*ng$l?m$cD$vun$s-i$v?$s&n$ch#K. B$
Sau$cu!c$c9ch$m1ng,$l?ng$chuy9n$sang$tr=ng$maa.$M!t$nh?$m9y$ch#$bi#n$.),c$x.y$dCng$v?o$n2m$
1x61.$T"$.F,$ng)3i$d.n$8$.=ng$b5ng$b:t$./u$kpo$l8n$r4t$.*ng.$CF$ng)3i$l?$lanh$gi&i$ng>.$CF$ng)3i$.#n$.9$
x.y$dCng$nh?$m9y.$CF$ng)3i$th?nh$l?p$h,p$t9c$x0$n*ng$nghi(p$theo$m!t$chanh$s9ch$m?$sau$n?y$.),c$gBi$
l?$v^ng$kinh$t#$m-i.$Ngay$t"$./u$nh6ng$n2m$1x60,$chanh$s9ch$khai$hoang$n?y$.0$tr8$th?nh$m!t$m*$hUnh$
cuan$trBng$.'i$v-i$s&n$xu4t$n*ng$nghi(p$v?$th>c$.Jy$ng)3i$Vi(t x $di$d.n$l8n$v^ng$cao.$H?ng$xFm$cAa$*ng$
H<$.0$tham$gia$x.y$dCng$nh?$m9y$.F,$.#n$.;nh$c)$8$..y$c^ng$v-i$h*n$100$gia$.Unh$v?$thanh$ni8n,$th8m$
v?o$s'$36$gia$.Unh$ng)3i$Vi(t$v?$ng)3i$thi9u$s'$.ang$s'ng$8$..y.$Nh6ng$ng)3i$m-i$.#n$khai$hoang$.4t$
tr=ng$maa.$Maa$v?$l>a$nhanh$chFng$tr8$th?nh$s&n$phJm$chanh$cAa$v^ng$n?y.$
Sau$khi$.4t$n)-c$th'ng$nh4t,$vi(c$tr=ng$maa$nh)3ng$chN$cho$vi(c$tr=ng$chG.$H?ng$xFm$*ng$H<$tC$
h?o$nFi$r5ng$chG$cAa$xFm$C?$Ph8$ngon$nh)$chG$T.n$C)*ng$k$lo1i$chG$ngon$nh4t$cAa$Th9i$Nguy8n.$tng$
nh4n$m1nh$.#n$ch4t$l),ng$chG$8$..y:$ngon nh2t, các nhà buôn th%1ng #'n #ây, #'n t6n nhà, #4 mua.$$
R$Vi(t$Nam$hi(n$nay,$chG$g:n$li0n$v-i$Th9i$Nguy8n.$T1i$c9c$ch,$hay$tr8n$ph'$H?ng$$i#u,$8$H?$
N!i,$ng)3i$b9n$h?ng$.0u$d^ng$t"$Th9i$Nguy8n$.9$ch7$ch4t$l),ng$cAa$chG.$Tuy$nhi8n$chG$Th9i$Nguy8n$
kh*ng$ ph&i$ cF$ t"$ l.u.$ N#u$ nh)$ dCa$ v?o$ !"ng Khánh #$a d% chí,$ thU$ ng)3i$ ta$ kh*ng$ tr=ng$ chG$ 8$ Th9i$
Nguy8n$v?o$th#$k<$iIi. 10 $Nh6ng$c.y$chG$./u$ti8n$.),c$tr=ng$8$Th9i$Nguy8n$v?o$./u$th#$k<$ii$t1i$c9c$
.=n$.i0n$Ph9p,$cho$d^$th3i$.F$ti0m$n2ng$cAa$ng?nh$n?y$lu*n$l-n$h*n$sGc$s&n$xu4t. 11 $$#n$./u$nh6ng$n2m$
1x50,$vi(c$s8$h6u$.4t$.0$cF$nhi0u$thay$.%i.$Ru!ng$.),c$chanh$thGc$chia$cho$nh6ng$t9$.i0n$th3i$tr)-c,$l?$
nh6ng$ng)3i$s8$h6u$tr8n$thCc$t#$t"$khi$Ph9p$r>t$n2m$1x|5.$C&n$.4t$tr=ng$chG$v?$c?$ph8$l1i$do$Nh?$n)-c$
cu&n$lm. 12 $Trong$kh9ng$chi#n$ch'ng$Ph9p,$..y$l?$v^ng$tC$do$(An$To?n$jhu).$S&n$xu4t$chG$t1o$ra$c*ng$2n$
vi(c$l?m$cho$nh6ng$ai$.#n$t"$khu$vCc$Ph9p$chi#m$.Fng.$H&a$bUnh$l?p$l1i,$s&n$xu4t$.),c$t%$chGc$theo$m*$
hUnh$cu'c$doanh.$C9c$n*ng$tr)3ng$cu'c$doanh$.),c$th?nh$l?p$v?o$cu'i$nh6ng$n2m$1x50$v?$t=n$t1i$h*n$
30$n2m.$B8n$c1nh$c9c$h,p$t9c$x0,$m*$hUnh$n?y$tr8$th?nh$m!t$hUnh$thGc$cuan$trBng$trong$s&n$xu4t$n*ng$
nghi(p$8$Vi(t$Nam$v?$th>c$.Jy$sC$di$d.n$cAa$ng)3i$Vi(t.$
T&$m&$mu'n$tUm$hi9u$th8m$v0$vi(c$t%$chGc$n*ng$tr)3ng,$t*i$hDi$xem$cF$n*ng$tr)3ng$n?o$g/n$..y$
kh*ng}$HB$g,i$m$ch>ng$t*i$g+p$*ng$jhi8m$k$v'n$l?$c9n$b!$cAa$N*ng$tr)3ng$hu'c$doanh$S*ng$C/u.$V?i$
ph>t$sau,$ch>ng$t*i$t-i$nh?$*ng$jhi8m.$tng$c>ng$sinh$ra$8$.=ng$b5ng. 13 $Tr)-c$..y,$*ng$l?m$8$nh?$m9y$
gang$thpp$Th9i$Nguy8n.$N2m$1x60,$*ng$nh?n$vi(c$8$N*ng$tr)3ng$S*ng$C/u.$VU$th#,$*ng$kh*ng$bi#t$m4y$
v0$l;ch$sH$bu%i$./u$cAa$n*ng$tr)3ng.$tng$ch7$cF$th9$cho$ch>ng$t*i$bi#t,$nF$ra$.3i$t"$sC$s9t$nh?p$b'n$n*ng$
tr)3ng$nhD$h*n$.),c$l?p$v?o$th3i$chi#n.$$#n$nh6ng$n2m$1x60$n*ng$tr)3ng$b:t$./u$ph9t$tri9n$m1nh.$jhi$
*ng$t-i$..y,$n*ng$tr)3ng$cF$x00$c*ng$nh.n,$ch7$b'n$n2m$sau$.0$cF$h*n$2000.$H/u$h#t$mBi$ng)3i$.0u$cu8$
Th9i$ BUnh$ gi'ng$ nh)$ *ng$ jhi8m.$ C*ng$ vi(c$ cAa$ *ng$ t1i$ ph&ng$lao$ .!ng$l?$ tuy9n$ c*ng$nh.n$ cho$ n*ng$
tr)3ng.$Th*ng$th)3ng,$mNi$.,t$tuy9n$d@ng$*ng$ph&i$v0$Th9i$BUnh$ba$l/n.$L/n$./u$ti8n,$*ng$trao$.%i$v0$
vi(c$tuy9n$ng)3i$cAa$n*ng$tr)3ng$v-i$c9n$b!$.;a$ph)*ng.$L/n$thG$hai,$*ng$v?n$.!ng$nh6ng$ng)3i$tUnh$
nguy(n$h)-ng$v0$m!t$t)*ng$lai$t't$.Sp$8$Th9i$Nguy8n.$Nh6ng$l3i$lE$thuy#t$ph@c$cAa$*ng$gi>p$hB$v),t$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
8
Theo$V.H.,$M$i0u$tra$nhD:$M!t$.=n$.i0n$l-nO,$tr.$B51.$
x
$$'i$v-i$c*ng$d.n$Vi(t$Nam,$kh*ng$ph.n$bi(t$d.n$t!c,$t*i$d^ng$t"$ng)3i$Vi(t$Namy$v-i$d.n$t!c$.a$s',$t*i$d^ng$t"$
Vi(t$y$.'i$v-i$d.n$t!c$thi9u$s'$t*i$c>ng$d^ng$nh6ng$t"$.),c$c9c$nh?$nghi8n$cGu$d.n$t!c$hBc$ch4p$nh?n,$ngo1i$tr"$
trong$c9c$trach$dFn$t?i$li(u.$Th&o$lu?n$v0$v4n$.0$kh9i$ni(m$ng)3i$Vi(t,$xem$Wi(p$$Unh$Hoa, Ng%1i Vi.t ) #"ng b7ng
B8c B&$(H?$N!i:$Nh?$xu4t$b&n$'NXB+ jhoa$hBc$i0$h!i,$2000),$tr.$3Bu|2.$
10
$!"ng Khánh #$a d% chí,$t?p$1,$tr.$7B7uB21.$
11
$LThG1€RST$67|75,$Echinard$gHi$Th'ng$sG$B:c$jM,$Th9i$Nguy8n,$22€2€1x36.$
12
$L)u$tr6$hu'c$gia$Vi(t$Nam,$Trung$t.m$s'$3$(LThG3)€C@c$hu&n$lm$N*ng$tr)3ng$hu'c$doanh$(ChLNThW)$6x,$
MB9o$c9o$tUnh$hUnh$ho1t$.!ng$cAa$c9c$n*ng$tr)3ngO,$1x5x.$iem$Ho?ng$huang$jh9nh,$L8$H=ng$v?$Ho?ng$NgBc$La,$
C9n c: #$a Vi.t B8c (trong cu&c cách m;ng 8/1945)$(Th9i$Nguy8n:$NiB$Vi(t$B:c,$1x76),$tr.$317.$
13
$tng$jhi8m,$63$tu%i,$cu8$8$huy(n$huMnh$Ph@,$Th9i$BUnh.$
$
cua$mBi$lo$l:ng$v0$kha$h?u$mi0n$n>i,$v?$hB$vui$vT$vi#t$.*n. 1| $L/n$thG$ba,$sau$kho&ng$nHa$th9ng,$*ng$tr8$
l1i$.9$.)a$hB$l8n$n*ng$tr)3ng.$
jhi$t*i$hDi$*ng$v0$th3i$kM$./u,$n*ng$tr)3ng$cF$nh6ng$khF$kh2n$gU$thU$*ng$k9$v0$chi#n$tranh.$Vì
bom, th%1ng xuyên phng$cho$th4y$
chi#n$ tranh$ ch7$ l?$ m!t$ trong$ r4t$ nhi0u$ th9ch$ thGc.$ N*ng$ tr)3ng$ hu'c$ doanh$ hu/n$ Chu,$ th?nh$ l?p$ n2m$
1x66$ n5m$ 8$ thung$ l>ng$ s*ng$ C*ng,$ ph&i$ tr&i$ cua$ v*$ s'$ thH$ th9ch$
ban$./u.$C*ng$nh.n$l?$ng)3i$g'c$Hoa,$tr)-c$..y$8$H?$N!i$v?$H&i$Ph&ng,$.),c$l8n$hu/n$Chu$theo$chanh$
s9ch$n2m$1x61.$Chanh$s9ch$nh5m$ chuy9n$d.n$th?nh$th;$v0$n*ng$th*n,$v?$.#n$n2m$1x65$.),c$9p$d@ng$
r!ng$h*n$.9$ph@c$v@$vi(c$s*$t9n$tr9nh$bom$MP.$N2m$1x6B,$theo$b9o$c9o$cAa$m!t$c9n$b!,$cF$hai$gia$.Unh$
xin$r3i$n*ng$tr)3ng:$
Ch>ng$t*i$s'ng$8$n*ng$tr)3ng$t"$hai$n2m$nay.$V'n$g/n$nh)$c1n$ki(t.$Thu$nh?p$8$n*ng$tr)3ng$r4t$
th4p.$Ch#$.!$th)3ng$kh*ng$cung$c4p$k;p$phi#u$v&i,$phi#u$.)3ng,$l)*ng$thCc.$N*ng$tr)3ng$ch)a$
cF$cHa$h?ng$n8n$mBi$ng)3i$ph&i$.#n$t?n$huy(n$lU$$1i$T"$Lc9ch$kho&ng$15$kmP$.9$mua$h?ng.$V*$
s'$ng)3i$ph&i$.i$.i$v0$v0,$l0ng$pha$th3i$gian$l?m$vi(c,$cF$th9$.i$.#n$5,$6$l/n$vFn$kh*ng$th9$mua$
.),c$v&i,$cu/n$9oy$d@ng$c@$s&n$xu4t$v?$.=$d^ng$gia$.Unh$l1i$c?ng$khF$mua$vU$.),c$c4p$theo$ch#$
.!$ph.n$ph'i.$Ch>ng$t*i$th4y$cu!c$s'ng$ho?n$to?n$b4t$%n.$VU$v?y,$ch>ng$t*i$xin$.),c$.i... 15$
Tuy$nhi8n$kh*ng$ph&i$ai$l?m$vi(c$8$n*ng$tr)3ng$n?y$c>ng$.0u$cF$suy$nghL$nh)$v?y.$Ng)3i$c9n$b!$
vi#t$b9o$c9o$n?y$.)a$ra$m!t$va$d@$l1c$cuan$h*n$v0$sC$ph9t$tri9n$cAa$n*ng$tr)3ng:$
M!t$s'$ng)3i$.?o$ao,$th&$c9y$m!t$s'$ng)3i$nu*i$l,n,$g?$v?$tr=ng$nhi0u$gi'ng$chu'i$cuanh$nh?.$CF$
gia$.Unh$b9n$chu'i$l4y$ti0n$sH$d@ng$v?o$nhu$c/u$ti8u$d^ng,$vU$v?y$tuy$mGc$s'ng$ch)a$cao$nh)ng$
c>ng$%n$.;nh$v?$t't. 16$
B9o$c9o$n?y$do$m!t$c9n$b!$cAa$n*ng$tr)3ng$vi#t$.9$xin$sC$hN$tr,$t"$c4p$tr8n$nh5m$c&i$thi(n$tUnh$
hUnh$8$n*ng$tr)3ng.$Ro$r?ng$vi(c$cF$ng)3i$bD$v0$khi#n$c4p$tr8n$ph&i$tUm$ra$bi(n$ph9p$gi&i$cuy#t.$Nh)ng$
ngu=n$tin$v0$c*ng$nh.n$n*ng$tr)3ng$s'ng$nh3$v?o$vi(c$tr=ng$chu'i$t)$nh.n$cF$th9$mang$tanh$thuy#t$ph@c$
h*n.$
$.y$chanh$l?$tUnh$hUnh$cAa$m!t$n*ng$tr)3ng$m-i$th?nh$l?p$trong$chi#n$tranh.$V?y$m?,$tr)-c$nh6ng$
.,t$r&i$bom,$nhi0u$n*i$c>ng$g+p$kh*ng$at$khF$kh2n.$N2m$1x56,$c*ng$nh.n$n*ng$tr)3ng$Tam$$&o$mu'n$
mua$thCc$phJm$ph&i$.i$b!$h*n$n2m$c.y$s'.$HB$ph?n$n?n$v0$khJu$ph/n$2n$ch7$cF$c*m,$rau$mu'ng,$th;t$mK,$
n)-c$ mu'iy$ gi9$ m!t$ cu&$ trGng$ l?$ 200$ .=ng.17 $ $#n$ n2m$ 1x60,$ ro$ r?ng$ nh6ng$ c'$ g:ng$ cAa$ c9n$ b!$ n*ng$
tr)3ng$.0$mang$l1i$hi(u$cu&$vU$n*ng$tr)3ng$n?y$.),c$chBn$.9$.Fn$c9c$.1i$bi9u$cu'c$t#$t-i$th2m,$nh.n$d;p$
$1i$h!i$$&ng$l/n$thG$III. 1B$
Ri8ng$ v0$ n*ng$ tr)3ng$ S*ng$ C/u,$ *ng$ jhi8m$ m*$ t&$ tinh$ th/n$ .o?n$ k#t$ cAa$ c*ng$ nh.n$ tr)-c$ khF$
kh2n$v0$v?t$ch4t,$v?$nFi$v0$.3i$s'ng$c*ng$nh.n$m!t$c9ch$ph4n$kh8i$h*n$so$v-i$nh6ng$b9o$c9o$tr8n:$lên
#ây, ) t6p th4 luôn, ) t6p th4, 9n t6p th4,… k4 c< ng%1i l2y v0 l2y ch"ng c=ng ) t6p th4ƒ$
Ch>ng$t*i$r3i$nh?$*ng$jhi8m,$tr3i$.0$ng&$v0$chi0u.$Tr)-c$v)3n$nh?$*ng,$c.y$chG$mBc$th?nh$h?ng$
thQng$t:p$tr&i$dBc$theo$s)3n$.=i$thoai$tho&i.$BBn$trT$.ang$h9i$chG.$Ch>ng$t*i$d"ng$l1i$v?$tr&$chuy(n$v-i$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
1|
$B?n$v0$kha$h?u,$*ng$sH$d@ng$th?nh$ng6$ !r"ng$thi8ng$n)-c$.!cK.$V4n$.0$n?y$khi#n$cho$d.n$c)$d)-i$.=ng$b5ng$
kh*ng$thach$nghi$v-i$kha$h?u$v^ng$cao$v?$lo$s,$nh6ng$d;ch$b(nh$li8n$cuan$t-i$ngu=n$n)-c:$.F$l?$b(nh$s't$rpt.$
15
B9o$c9o$cAa$M+t$tr?n$T%$cu'c$v0$N*ng$tr)3ng$hu'c$doanh$T.n$Vi(t$Hoa,$hu/n$Chu,$Th9i$Nguy8n,$1x6B.$
16
$B9o$c9o$cAa$M+t$tr?n$T%$cu'c,$Th9i$Nguy8n,$1x6B.$
17
$LThG3€B!$Lao$.!ng$(BLW)$3B3,$MB9o$c9o$tUnh$hUnh$anh$em$mi0n$Nam$8$c*ng$tr)3ng,$|€B€1x56O.$$
1B
$$o?n$.1i$bi9u$.#n$t"$M*ng$C%.$MC9c$.o?n$.1i$bi9u$c9c$n)-c$anh$em$th2m$nhi0u$n*i$8$H?$N!i,$th2m$$i(n$Bi8n$
PhA$v?$n*ng$tr)3ng$Tam$$&oO,$Nhân dân$(10€x€1x60),$tr.$1.$
$
ch>ng$v0$cu!c$s'ng$8$n*ng$tr)3ng$h*m$nay.$Ch>ng$c)3i$v?$tr&$l3i$c!c$l'c,$cF$th9$vU$nh>t$nh9t,$r=i$l1i$ti#p$
t@c$h9i$chG.$jhi$ng=i$tr8n$*$t*,$tr8$v0$T7nh$Ay,$t*i$hi9u$r5ng$v?i$n2m$tr)-c,$sau$$%i$m-i,$.4t$n*ng$tr)3ng$
.),c$chia$cho$c*ng$nh.n.$MNi$gia$.Unh$cF$m!t$m&nh,$m!t$ph/n$cAa$n*ng$tr)3ng$c>$gi3$do$hB$tC$khai$
th9c.$
Tr8n$.)3ng$tr8$v0$Th9i$Nguy8n,$t*i$th&o$lu?n$c^ng$$Gc$u$b1n$.=ng$nghi(p.$Ch>ng$t*i$hi9u$th8m$
ph/n$n?o$v0$v4n$.0$di$c)$th3i$Ph9p$thu!c$m?$t*i$.;nh$nghi8n$cGu$8$B3$R1.$Th?m$cha$ch>ng$t*i$c&n$cF$
th8m$m!t$s'$th*ng$tin$v0$c9c$n*ng$tr)3ng$cu'c$doanh.$Li(u$cF$c/n$thi#t$ph&i$ti#p$t@c$tUm$m!t$n*i$cF$th9$
kh*ng$t=n$t1i}$M!t$ng*i$l?ng$Vi(t$Nam$mang$t8n$m!t$ng)3i$Ph9p$d)3ng$nh)$l?$hi(n$t),ng$khF$x&y$ra.$
Nh)ng$chanh$sC$kM$l1$.F$l1i$th>c$gi@c$ch>ng$t*i$ti#p$t@c.$VU$th#,$s9ng$h*m$sau,$ch>ng$t*i$tr8$l1i$UBNW$
t7nh.$M!t$c9n$b!$l3$m3$nh-$l1i$c9i$t8n$8$ranh$gi-i$gi6a$hai$huy(n$$1i$T"$v?$Ph>$L)*ng.$T*i$nghL$.#n$
nh6ng$l3i$k9$cAa$*ng$H<$v0$ph1m$vi$r!ng$l-n$cAa$.=n$.i0n$Monpezat.$Ngay$c&$nh)$v?y,$ch>ng$t*i$vFn$
cuy#t$ .;nh$ xin$ gi4y$ gi-i$ thi(u$ .#n$
Ph>$L)*ng.$
T*i$.0$ghi$chpp$l1i$chuy#n$.i$.#n$Ph>$L)*ng:$
Ch>ng$t*i$.i$15$c.y,$th7nh$tho&ng$d"ng$l1i$.9$hDi$xem$B3$R1$8$..u.$jh*ng$ai$bi#t,$ho+c$cF$ng)3i$
nh/m$v-i$B3$$?u,$n5m$8$ng0$ba$.)3ng$.i$$1i$T".$Cu'i$c^ng,$ch>ng$t*i$g+p$m!t$*ng$gi?$.ang$
ph*i$r*m$tr8n$.)3ng.$tng$t)8ng$t*i$l?$ng)3i$Ph9p$.i$tUm$m!$cha.$tng$hy$vBng$ki#m$m!t$at$ti0n.$
Ch>ng$t*i$gi&i$thach$c*ng$vi(c$nghi8n$cGu$l;ch$sH$cAa$ch>ng$t*i$nh)ng$*ng$kh*ng$tin$ch>t$n?o.$
Cu'i$c^ng$*ng$cho$bi#t$B3$R1$kh*ng$h0$8$Ph>$L)*ng$m?$8$$1i$T".$Ch>ng$t*i$tr8$l1i$th?nh$ph'$
xin$gi4y$gi-i$thi(u$.i$$1i$T".$$
Sau$m!t$ch+ng$.)3ng$n6a,$ch>ng$t*i$.#n$Oy$ban$Nh.n$d.n$huy(n$$1i$T".$M!t$ng)3i$l9i$xe$t1i$
ph&ng$ti#p$d.n$cF$bi#t$B3$R1$n5m$8$x0$Ph>cugUu.F.$tng$PhF$ChA$t;ch$huy(n$nh-$l?$trong$kh9ng$
chi#n$ch'ng$Ph9p,$khi$*ng$c&n$trT,$mS$*ng$th)3ng$.i$ch,$B3$R1$(hay$ch,$Hai$C.y$Th*ng)1x .$Ch,$
n?y$ n5m$ 8$ gi9p$ ranh$ gi6a$ c9c$ huy(n$ $1i$ T",$ Ph%$ 78n$ v?$ th?nh$ ph'$ Th9i$ Nguy8n.$ MBi$ ng)3i$
c^ng$v:t$Fc$suy$nghL.$Ch>ng$t*i$cuay$l1i$ph&ng$ti#p$d.n.$$
Ch>ng$t*i$.i$.#n$k#t$lu?n$l?$v?o$nh6ng$n2m$1x70,$khi$ng)3i$ta$x.y$.?p$n)-c$tr?n$h=$N>i$C'c$thU$
m!t$ph/n$B3$R1$b;$ng?p,$ph/n$c&n$l1i$.),c$s9p$nh?p$v?o$huy(n$Ph%$78n$sau$khi$cF$thay$.%i$v0$.;a$
gi-i$h?nh$chanh$n2m$1xx5. 20 $Wo$.F,$ch>ng$t*i$c/n$.i$Ph%$78n,$c9ch$.F$|0$c.y$s'...$$
Thay$v?o$vi(c$.i$Ph%$78n,$ch>ng$t*i$l1i$xin$gi4y$gi-i$thi(u$.i$th2m$m!t$n*i$m?$d.n$B3$R1$chuy9n$
.#n.$Ng)3i$ta$nFi$.#n$x0$T.n$Th9i,$g/n$khu$du$l;ch$N>i$C'c.$Ch>ng$t*i$r3i$$1i$T".$L>c$.F$l?$h*n$
hai$gi3$chi0u.$
$)3ng$.#n$T.n$Th9i$.i$cua$.=ng$l>a,$cua$c9c$ngBn$.=i$phA$r"ng,$r=i$h=$hi(n$ra$tr)-c$m:t$ch>ng$
t*i.$Ru!ng$tr&i$d?i$.#n$s9t$h=,$l>a$chan$v?ng,$9nh$n:ng$chFi$chang. 21$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
1x
$$.y$cF$th9$l?$.;a$.i9m$ch,$tUnh$ba$c.y$th*ng$.),c$nFi$.#n$trong$b?i$MSC$tach$chuy(n$tUnh$ba$c.y$th*ngO$cAa$Ph1m$
Phan$H?,$Du l$ch h" Núi C(c,$huang$jh&i$(bi8n$t?p)$(H?$N!i$:$NiB$Lao$.!ng,$2001),$tr.$37u|1.$
20
N2m$b;$sai.$iem$ch>$thach$76.$
21
R$.o1n$.)3ng$n?y,$v-i$nh6ng$s)3n$d'c$8$bUa$r"ng$v0$b8n$tr9i$v?$nh6ng$c9nh$.=ng$xanh$m)-t$tr&i$d?i$v0$b8n$ph&i$
g,i$cho$t*i$nh-$l1i$thung$l>ng$n*i$t*i$.0$l-n$l8n$8$Haslemere,$thu!c$t7nh$Surrey$n)-c$Anh.$V0$sau,$t*i$hi9u$ra$r5ng,$
t*i$kh*ng$ph&i$l?$ng)3i$n)-c$ngo?i$./u$ti8n$.#n$$1i$T"$c&m$th4y$phong$c&nh$cAa$v^ng$.4t$n?y$g,i$nh-$.#n$cu8$
h)*ng.$ NF$ .),c$ Auguste$ Warles$ so$ s9nh$ v-i$ nh6ng$ .=ng$ cD$ cAa$ Normandie$ (xem$ .o1n$ trach$ 8$ d)-i),$ l1i$ .),c$
Loraine$Salmon$va$nh)$nh6ng$v^ng$.=i$n>i$nh4p$nh* 8$lc.$Lorraine$Salmon,$Pig Follows Dog$(H?$N!i:$Foreign$
Languages$ Publishing$ House,$ 1x60),$
tr.$5Bu5x.$
$
Ch>ng$t*i$.#n$UBNW$x0$T.n$Th9i$l>c$ba$gi3.$Ch>ng$t*i$dCng$xe$m9y$tr8n$b0i$cD$tr)-c$Oy$ban,$
r=i$v?o$g+p$c9n$b!$x0.$$>ng$l?$B3$R1$8$g/n$..y,$nh)ng$b;$ng?p. W.n$B3$R1$kh*ng$t9i$.;nh$c)$
8$..y.$H/u$h#t$mBi$ng)3i$.#n$x0$Ph>$L1c,$c9ch$..y$20$c.y...
Cu'i$c^ng,$*ng$PhF$chA$t;ch$x0$.=ng$m$gi-i$thi(u$ch>ng$t*i$v-i$m!t$*ng$c@,$s'ng$8$..y$.0$nhi0u$
n2m,$tr)-c$..y$l?$ba$th)$x0,$bi#t$ro$l;ch$sH$.;a$ph)*ng.$tng$vi#t$v?i$ch6$v?o$gi4y$cho$phpp$v?$cho$
.Fng$d4u$cAa$x0$v?o. 22 $$
Nh?$ *ng$ cCu$ ba$ th)$ n5m$ b8n$ h=,$ t"$ ..y$ cF$ th9$ ng:m$ d0y$ n>i$ Tam$ $&o,$ phong$ c&nh$ tuy(t$ .Sp.$
Nh)ng$*ng$.i$v:ng.$B?$nFi,$ch7$m!t$l9t$n6a$*ng$v0.$Ch>ng$t*i$ng=i$.,i.$B?$pha$tr?$v?$k9$truy(n.$Cu!c$s'ng$
tr8$ n8n$ khF$ kh2n$ t"$ khi$ ng)3i$ ta$ x.y$ .?p.$ $4t$ b;$ ng?p$ l@t,$ hB$ ph&i$ r3i$ nh?$ .i$ m!t$ th3i$ gian.$ C&$ hai$ v,$
ch=ng$b?$.0u$sinh$ra$8$..y,$l?$ng)3i$Vi(t.$$.y$l?$cu8$b?.$Nh)ng$*ng$cu8$8$.=ng$b5ng.$Theo$b?$nFi,$b8n$
nh?$*ng:$các c> #ói l8m ) Hà B8c. Nghèo #ói thì l%u l;c ch;y, khai hoang. Không có ru&ng, n'u có, nh%ng
m%+n, m) #%0c m&t ít #2t.$jhi$nFi,$th7nh$tho&ng$b?$nh:c$.i$nh:c$l1i$b?$kh*ng$bi#t$gU$v0$l;ch$sH,$nFi$l?$ph&i$
.,i$*ng$v0.$Bác không bi't là có #úng không, nh%ng Bác ) nhà n8m h't. Bác không n8m #%0c #âu. W^$
sao,$gi6a$nh6ng$ph&n$Gng$.F,$b?$hp$cho$ch>ng$t*i$th4y$c9i$nhUn$t%ng$th9$v0$cu9$trUnh$.;nh$c)$cAa$ng)3i$
Vi(t$8$thung$l>ng$n?y.$Tr)-c$..y,$m!t$ng)3i$Ph9p,$cuen$gBi$l?$!chA$C@tK,$s8$h6u$m!t$s'$m&nh$.4t$n5m$r&i$
r9c$8$..y. 23 $V?o$nh6ng$n2m$1x30,$nhi0u$n*ng$d.n$cu8$Th9i$BUnh$.#n$l?m$vi(c$8$.=n$.i0n.$HB$.),c$m!t$lm$
tr)8ng$ng)3i$Vi(t$tuy9n$v?$cai$cu&n.$tng$lm$tr)8ng$thu$thu#$v?$n!p$l1i$ cho$ ng)3i$Ph9p. 2| $Nh6ng$n2m$
1x|0,$do$chi#n$tranh,$d.n$.=ng$b5ng$t&n$c)$l8n$..y.$M!t$s'$.;nh$c)$8$..y,$m!t$s'$kh9c$8$.),c$v?i$n2m,$
sau$.F$l1i$chuy9n$.i.$Cu'i$c^ng,$v?o$nh6ng$n2m$1x60,$nhi0u$ng)3i$Th9i$BUnh$.2$chuy9n$.#n. 25$
V?y$B3$R1$thU$sao}$B?$cho$bi#t$kh*ng$cF$.=n$.i0n$n?o$8$B3$R1,$m?$cF$m!t$8$BUnh$Thu?n,$l?ng$
26
b8n. $$=n$.i0n$n?y$kh*ng$b;$ng?p.$Nh)ng$B3$R1$thU$b;.$B1 R; ) gi,a lòng h". Chính ) r(n h".
$%a &i#m
ThU$ra$..y$l?$B3$R1,$n*i tuy.t #/p, r0p bóng mát bên b1 sông Công$m?$.=ng$nghi(p$cAa$t*i$8$H?$
N!i$.0$m*$t&.$L>c$n?y,$t"$nh?$b?,$nhUn$m+t$h=$t*i$th4y$khF$cF$th9$t)8ng$t),ng$.),c,$h=$m8nh$m*ng$n)-c$
n?y$l1i$ch)a$t"ng$t=n$t1i.$$;a$danh$B3$R1$v?$km$Gc$cAa$b?$v,$*ng$cCu$ba$th)$v0$.;a$.i9m$!chanh$8$r'n$h=K$
thuy#t$ph@c$t*i$h*n$(xem$b&n$.=$5).$Ph9t$hi(n$n?y$l?m$t*i$th4y$tho&$m0n$m!t$c9ch$v"a$ngBt$ng?o$v"a$cay$
.:ng.$B3$R1$thCc$sC$t=n$t1i,$t"ng$l?$n*i$che$n:ng$cho$ng)3i$.=ng$nghi(p$cAa$t*i$l>c$ngh7$ng*i.$Nh)ng$t*i$
hi9u$r5ng,$|0$n2m$sau,$B3$R1$ch7$cF$th9$l?$n*i$ngh7 trong$tra$t)8ng$t),ng.27 $N#u$t*i$mu'n$bi#t$n*i$n?y$
tr)-c$khi$b;$ng?p,$hQn$t*i$ph&i$hUnh$d^ng$ra$nF$b5ng$chanh$.*i$m:t$cAa$mUnh.$Th#$l?$t*i$l1i$mong$)-c$l?m$
.),c$.i0u$.F,$!b:tK$.),c$hUnh$bFng$cAa$m&nh$.4t$cuanh$B3$R1.$Hay$.>ng$h*n$l?$b:t$.),c$nhi0u$hUnh$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
22
$Nh6ng$ch>$thach$n?y$vi#t$dCa$tr8n$ph/n$cu'i$cAa$c9c$sC$ki(n$.),c$mi8u$t&$(26€10€1xx6),$ch>ng$.0$.),c$bi8n$t?p$8$
..y.$
23
$Ng)3i$.i0n$chA$n?y,$Garrigue$(GauRi,$theo$phi8n$.m$ti#ng$Vi(t)$l?p$.=n$.i0n$8$..y$n2m$1x|3,$.#n$1x|5$.0$s8$
h6u$207$hpc$ta$.4t.$Li(u$*ng$Garrigue$cF$ph&i$l?$!*ng$chA$cuGK$cAa$*ng$H<$kh*ng}$Ch:c$*ng$4y$c>ng$l?$m!t$n1n$
nh.n$kh9c$b;$c@t$ch.n$do$chi#n$tranh$th#$gi-i$l/n$thG$nh4t$}$T1$Th;$Thum,$Vi.c nh%0ng #2t, kh?n hoang ) B8c K@ tA
1919 #'n 1945,$(H?$N!i:$NiB$Th#$Gi-i,$2001),$tr.$57xy$LThG3€$ChLNThW$122,$MS%$th'ng$k8$c9c$.=n$.i0n$cAa$
Ph9p$(ghi$n2m$1x5x)O$(H?$N!i$1x5x)y$LThG1€RST$67|75,$MEtat$nominatif$des$concessions$domaniales$accordpes$?$
des$Fran•ais$…uscuOau$31$dpcembre$1x3xO,$Th9i$Nguy8n,$10€1€1x|1.$
2|
$B?$nFi,$Gauri$.0$bD$tr'n$v?o$n2m$1x||.$Ng)3i$chA$Vi(t$Nam$.0$l4y$l1i$.4t,$v?$trong$su't$th3i$kM$c&i$c9ch$ru!ng$
.4t,$*ng$.0$b;$c/m$t^.$
25
$V,$cAa$*ng$cCu$ba$th)$.0$m*$h=$nh-$l1i$nh6ng$ng?y$n?y,$nh)ng$sC$th'ng$k8$cAa$b?$v0$c9c$giai$.o1n$.;nh$c)$cAa$
ng)3i$Vi(t$l1i$r4t$chanh$x9c.$$
26
B?$nh/m$lFn$t8n$8$..y.$tng$cCu$ba$th)$l1i$khQng$.;nh$r5ng:$Gauri$.0$s8$h6u$v^ng$.4t$8$x0$78n$Thu?n$(thu!c$t%ng$
78n$ L0ng).$ CF$ b'n$ x0$ trong$ t%ng:$
78n$Thu?n,$78n$Th9i,$L@c$Ba$v?$Trang$L?ng.$B3$R1$l?$m!t$l?ng$thu!c$x0$Trang$L?ng.$$
27
$Charles$Warwin$sH$d@ng$c9ch$diIn$gi&i$n?y$cho$vi(c$.+t$t8n$tr8n$nh6ng$b&n$.=$.),c$sH$d@ng$trong$su't$h?nh$trUnh$
cAa$t?u$thAy$Beagley$nh6ng$c9i$t8n$n?y$.),c$s:p$x#p$dCa$tr8n$kinh$nghi(m$cAa$nh6ng$chuy#n$.i.$Charles$Warwin,$
Journal of Researches,$tr.$|17y$trach$trong$Paul$Carter,$The Road to Botany Bay, tr.$6B.$
$
bFng.$C&$du$kh9ch$v?$ng)3i$.;nh$c)$8$..y$.0u$ng:m$nhUn$v^ng$.4t$v-i$ao$)-c$cAa$ri8ng$hB.$HB$b?y$tD$
.i0u$4y$b5ng$ti#ng$Vi(t,$ti#ng$Ph9p$v?$ti#ng$Anh,$.'i$v-i$thung$l>ng$lFn$n*i$m?$gi3$..y$.0$b;$chUm,$m!t$
mi0n$cu8$n5m$8$n*i$gi9p$ranh$cAa$ba$huy(n:$$1i$T",$$=ng$H<$v?$Ph%$78n.$$
M!t$.+c$.i9m$th)3ng$th4y$trong$c9c$t?i$li(u$cAa$Ph9p$vi#t$v0$v^ng$n?y,$theo$nh)$t*i$hi9u$v0$sau,$l?$
m$nghLa$v;$tra$cAa$nF$.),c$xem$nh)$n*i$ti#p$x>c$tC$nhi8n,$m!t$v^ng$!chuy9n$ti#pK$gi6a$.=ng$b5ng$(!m!t$
b?n$c3$r!ng$l-n$b5ng$phQngK)$v?$mi0n$cao$(!m!t$v^ng$r"ng$n>iK). 2B $Trong$b?i$vi#t$n2m$1x0B,$chA$.=n$
.i0n$ng)3i$Ph9p$t8n$l?$Charles$Rpmery$t)8ng$t),ng$ra$cu!c$h?nh$trUnh$cAa$l6$kh9ch$Ph9p$t"$H&i$Ph&ng$
l8n$t?n$.=n$.i0n$cAa$*ng$8$t7nh$Tuy8n$huang.$jhi$t"$.=ng$b5ng$l8n$..y:$
Ch>ng$ta$kh*ng$c&n$nhUn$th4y$nh6ng$c9nh$.=ng$bao$la$xanh$r3n$m?$khi$v@$mâ$t-i,$l1i$g,n$l8n,$
rung$rinh$trong$l?n$giF$nhS$mâ$hG.$Ch>ng$ta$c>ng$kh*ng$th4y$nh6ng$con$su'i,$con$k8nh$ch5ng$
ch;t$ n'i$ ti#p$ nhau$ ch1y$ ngang$ dBc$ kh:p$ c9nh$ .=ng,$ cung$ c4p$ ph^$ sa$ cho$ ch>ng.$ R$ ..y$ c>ng$
kh*ng$ c&n$ nhUn$ th4y$ h?ng$ .o?n$ cu$ li$ v9c$ .'ng$ h?ng$ n+ng$ tr8n$ vai$ mang$ ra$ ch,.$ L?ng$ b&n$ c&n$
th)a$th-t$h*n,$v?$khi$ch>ng$ta$ng),c$l8n$thung$l>ng$l1i$c?ng$t&n$m9t.$j#$ti#p$l?$nh6ng$v^ng$s.u$
hoang$v:ng$h*n,$n*i$cF$c9c$d.n$t!c$Th%,$M9n,$M)3ng,$Nhgiong$LsicP$s'ng$r&i$r9c. 2x$
M!t$ng)3i$c^ng$th3i$cF$c9i$nhUn$chi$ti#t$h*n$v0$phong$c&nh$n*i$..y:$
Phong$c&nh$.0$m4t$.i$vT$duy8n$d9ng:$8$phaa$T.y,$gi'ng$nh)$con$cu9i$v?t$kM$l1$b4t$ng3$n%i$l8n$gi6a$
d&ng$n)-c$tLnh$l+ng,$b5ng$m!t$c>$.Jy$m1nh$v?$nhanh,$nh*$l8n$d0y$n>i$Tam$$&o$s"ng$s6ng.$NF$
t),ng$tr)ng$cho$m!t$con$r=ng$.ang$tung$ra$xa$l-p$vD$m?u$xanh$v-i$nh6ng$n#p$nh4p$nh*$u'n$l),n.$
Th#$l?$ch>ng$ta$.i$v?o$m!t$.;a$th#$nhi0u$th>ng$l>ng$tr&i$r!ng$8m$.0m.$jh*ng$cF$s)3n$n>i$dCng$
.Gng,$m?$l?$d'c$thoai$tho&i,$cD$mBc$xanh,$cao,$d?y$.),c$t*$.i9m$b8i$9nh$ho?ng$h*n$v?$d/n$bi#n$
m4t$trong$c*n$giF$chi0u$t'i.$R$chN$tr>ng,$len$lDi$nh6ng$.=ng$l>a$d?i$v?$hSp,$.*i$khi$x#p$th?nh$b?c$
gi>p$cho$vi(c$t)-i$ti8u$dI$d?ng$h*n:$.F$chanh$l?$huy(n$$=ng$H<.30$
V?i$n2m$sau,$kh*ng$ph&i$chA$.=n$.i0n$b)-c$tr8n$con$.)3ng$n?y$m?$l?$kh9ch$du$l;ch$Ph9p.$Ph9t$
tri9n$du$l;ch$8$..y$.),c$vi8n$c*ng$sG$t7nh$.0$xu4t.$Auguste$Warles$n%i$ti#ng$trong$l;ch$sH$do$c9ch$cu&n$lm$
h?nh$chanh$h?$kh:c,$v?$trong$cu!c$n%i$d?y$$!i$C4n$n2m$1x17,$h*n$l?$nh6ng$s9ng$ki#n$ph9t$tri9n.$Nh)ng$
.o1n$trach$sau,$trong$m!t$cu'n$s9ch$cAa$*ng$xu4t$b&n$c^ng$n2m,$l1i$th9$hi(n$hUnh$&nh$s9t$thCc$h*n$cAa$sC$
di$chuy9n$8$thung$l>ng$n?y:$
ThCc$ra$m?$nFi,$v^ng$n?y$s9t$c1nh$Tam$$&o,$n5m$tr8n$s)3n$n>i$cAa$Th9i$Nguy8n,$h/u$nh)$ch)a$
.),c$bi#t$.#n.$T"$kho&ng$hai$n2m$tr8$l1i$..y,$ta$m-i$cF$th9$.#n$H)ng$S*n$Lth;$tr4n$$1i$T"P$b5ng$*$
t*.$Nh)ng$t"$.F$.9$.#n$.),c$ch.n$c9c$cao$nguy8n$r!ng$l-n$k$8$..y,$m!t$s'$n*i$cF$nh6ng$b@i$c.y$
xanh$ mBc$ r&i$ r9c,$ g,i$ nh-$ l1i$ phong$ c&nh$ v^ng$ Normandie$ k$ ta$ kh*ng$ n8n$ s,$ ph&i$ .i$ tr8n$ con$
.)3ng$ gian$ nan$ v4t$ v&,$ v),t$ cua$ k8nh$ l1ch,$ dBc$ theo$ .)3ng$ m&n,$ n*i$ cF$ nhi0u$ c.y$ s?y$ l-n$ b;$
nghi8ng,$nhi0u$c.y$tre$cF$gai$cu(t$v?o$m+t$kh9ch$du$l;ch$theo$t"ng$b)-c$.i,$bu!c$hB$ph&i$li8n$t@c$
gi*$tay$.K.$Nh)ng$kh*ng$h0$u%ng$c*ng,$b^$l1i$tr)-c$m+t$ta$l?$phong$c&nh$n8n$th*$v?$ta$kh9m$ph9$ra$
ngu=n$t?i$nguy8n$b4t$ng3,$.ang$ch3$sC$t9c$.!ng$cAa$con$ng)3i.31$
C9ch$nhUn$cAa$Warles$h)-ng$v0$v^ng$.4t$coi$nh)$tr'ng$kh*ng.$Va$d@$nh)$t"$B3$R1$.i$ng),c$l8n:$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
28
Charles$ Rpmery,$ Notice sur le repeuplement de la moyenne et haute région du Tonkin$ (H?$ N!i$ u$ H&i$ Ph&ng:$
IWEO,$1x0B),$tr.$2.$
2x
$$.y$l?$nh6ng$c)$d.n$thu!c$d.n$t!c$T?y$(ng?y$x)a$gBi$l?$Th%),$Wao$(7ao,$ng?y$x)a$gBi$l?$M9n),$M)3ng$v?$N^ng$
c^ng$s'ng$trong$v^ng.$Hi(n$nay$hB$n5m$trong$s'$53$d.n$t!c$thi9u$s'$8$Vi(t$Nam,$chi#m$kho&ng$13†$d.n$s'.$iem$
Rpmery,$Notice sur le repeuplement,$tr.$2.$iem$sC$m*$t&$v0$chAng$lo1i$v?$v2n$ho9$theo$v^ng$trong$Conrandy,$Les
provinces du Tonkin : Thái Nguyên (Paris:$Maisonneuve,$1x0|).$
30
$LThG1€RST$553|B,$MMonographie$de$la$province$de$Th9i$Nguy8nO,$1x01.$
31
$Auguste$Warles,$Les possibilités économiques de la province de Thái Nguyên et les conditions de son essor (H?$N!i$
u$H&i$Ph&ng:$IWEO,$1x17),$tr.$7uB.$
$
Vi(c$khai$ph9$d/n$d/n$cF$th9$.9$tr=ng$s:n,$dong,$th/u$d/u,$k9$c&$c?$ph8,$tr8n$v^ng$.=i$m4p$m*$r!ng$
hai$nghUn$hpcuta$v-i$kho&ng$m!t$tr2m$hpcuta$ru!ng$8$chN$tr>ng.$V^ng$.4t$n?y$hi(n$nay$kh*ng$cF$
ng)3i$8,$hoang$vu$r?m$r1p$v?$theo$cui$.;nh$thu!c$.;a$ph?n$L@c$Ba$v?$78n$R0.$Nh)ng$tr8n$thCc$t#,$
..y$l?$.4t$xG$bD$hoang,$kh*ng$ai$n!p$thu#,$v?$c&$L@c$Ba$lFn$78n$R0$sE$kh*ng$bao$gi3$tr=ng$c4y$
tr8n$m&nh$.4t$n?y. 32$
jhi$th"a$nh?n$sC$t=n$t1i$cAa$s'$d.n$c)$s'ng$ph.n$t9n$8$..y,$*ng$nh4n$m1nh$tanh$b4p$b8nh$cAa$sC$
t=n$t1i$n?y,$ho?n$to?n$t)*ng$ph&n$v-i$ti0m$n2ng$m?u$mK$cAa$.4t.$
B4t$ch4p$tr8$ng1i$do$.=i$n>i,$b4t$ch4p$sC$huy0n$ba$.m$u$cAa$r"ng$.!c,$con$ng)3i$.0$tUm$ra$cu!c$
s'ng$cAa$mUnh$8$nh6ng$.=ng$b5ng$r!ng$l-n,$m?u$mK$nh3$ch4t$m^n$t"$v9ch$n>i$ch&y$xu'ng$trong$
nh6ng$c*n$m)a$nh)$tr>t$n)-c,$cua$h?ng$thi8n$ni8n$k<.$$F$l?$nh6ng$.=ng$b5ng$t)*i$.Sp$b4t$ng3$m8$
ra$c&nh$s:c$xanh$non$m*n$m8n,$hi(n$ra$t"$.Go$hoang$vu,$d)3ng$nh)$.ang$b&o$v($sC$gi?u$cF$cAa$
ch>ng.$Phaa$T.y,$t1i$ch.n$n>i$Tam$$&o,$cF$cao$nguy8n$V.n$L2ng$b;$c:t$nhD$b8i$n2m$m)*i$con$su'i$
h'i$h&$.%$ra$s*ng$C*ng,$cF$cao$nguy8n$phU$nhi8u$$1i$T"$.i$s.u$v?o$jm$Ph>$v?$C9t$N8,$gi6a$d0y$
chanh$v?$m!t$nh9nh$d?i$ch1y$song$song.$$
Chanh$gi6a$thi8n$nhi8n$cuay$cu=ng$4y,$uy$lCc$Jn$t?ng$cAa$n>i$r"ng$d)3ng$nh)$mu'n$th9ch$thGc$
sC$ bp$ nhD,$y#u$ -t$ cAa$ nh6ng$ng)3i$khJn$hoang$ u$nh6ng$ nhFm$ d.n$ c)$ at$Di$ v?$ lT$ tT$ tr8n$ nh6ng$
m&nh$.4t$b5ng$.0$.),c$khai$khJn.$jh&$n2ng$s&n$xu4t$b;$h1n$ch#$cAa$hB$ch7$cF$th9$.9p$Gng$8$mGc$
t'i$thi9u$nh6ng$nhu$c/u$thi#t$y#u$tr)-c$m:t. 33$
Nh)ng$theo$cuan$.i9m$n?y$tanh$b4p$b8nh$g:n$li0n$v-i$sC$b4t$.!ng.$
jh*ng$m?ng$t-i$sC$xa$hoa$hay$cu!c$s'ng$./y$.A$h*n,$vU$.9$l?m$.),c$nh)$v?y$ngo?i$c*ng$vi(c$
h?ng$ng?y$c/n$ph&i$l?m$th8m$nh6ng$vi(c$kh*ng$c/n$thi#t,$hB$thach$sC$y8n$tLnh$cAa$m!t$cu!c$s'ng$
hTo$l9nh$h*n$sC$nh!n$nh;p$nh'n$nh9o$8$nh6ng$trung$t.m$v2n$minh.$Nhi0u$ng)3i$trong$.3i$ch)a$
bao$gi3$.#n$huy(n$lU,$c9ch$n*i$hB$8$25u30$c.y. 3| $$
$i0u$ chA$ y#u$ 8$ ..y$ kh*ng$ ph&i$ l?$ Warles$ t9n$ th?nh$ t)$ t)8ng$ ph)*ng$ $*ng$ (orientalisme)$ cho$
r5ng$x0$h!i$ch.u$‡$l?$x0$h!i$n*ng$nghi(p$trU$tr(. 35 $Trong$t)$t)8ng$n?y,$t*i$.+c$bi(t$nh4n$m1nh$.#n$sC$
t)*ng$ ph&n$ gi6a$ tr1ng$ th9i$ tLnh$ cAa$ ng)3i$ n*ng$ d.n$ v?$ tr1ng$ th9i$ .!ng$ cAa$ kh9ch$ du$ l;ch.$ Ch>ng$ ta$
c>ng$cF$th9$nghi$ng3$r5ng$ng)3i$kh9ch$du$l;ch$cAa$Warles$kh*ng$ph&i$ai$kh9c$ m?$ chanh$l?$Warles.$Vn$
t),ng$n?y$c?ng$.),c$khQng$.;nh$khi$xem$cua$cu'n$s9ch$h)-ng$dFn$cAa$Madrolle,$s9ch$c*$b&n$.'i$v-i$
kh9ch$ du$ l;ch$ th3i$ Ph9p$ thu!c$ 8$ $*ng$ W)*ng.$ Trong$ .F,$ b&n$ .=$ v^ng$ n?y$ .9$ tr'ng$ thung$ l>ng$ s*ng$
C*ng. 36 $Ch7$cF$kh9ch$.#n$khu$ngh7$m9t$Th9c$B1c$(Cascade$dOArgent)$tr8n$.7nh$Tam$$&o$m-i$cF$th9$c&m$
nh?n$.),c$!npt$th*$m!ngK$cAa$phong$c&nh$n*i$..y.$Nh)ng$ng)3i$du$kh9ch$cAa$Warles,$cho$d^$l?$ai$.i$
n6a,$c>ng$c&m$th4y$tr1ng$th9i$.!ng$cAa$mUnh$cua$tr1ng$th9i$tLnh$m?$*ng$g9n$cho$d.n$s'ng$8$v^ng$*ng$
.ang$.i$cua.$V?$tr1ng$th9i$.!ng$cho$phpp$*ng$vE$ra$m!t$phong$c&nh$tr8n$gi4y,$m?$Warles$9p$.+t$cho$nF$sC$
&o$t)8ng$hai$m+t.$M!t$l?$ni0m$say$m8$c&nh$.Sp$duy8n$d9ng,$g,i$nh-$.#n$Normandie.$$i0u$thG$hai$v?$
c>ng$cuan$trBng$h*n,$l?$khai$khJn$.4t$.ai,$!ph9t$huy$gi9$tr;$cAa$nFK$(mettre en valeur).$jh9i$ni(m$n?y,$
theo$c9ch$nFi$th3i$b4y$gi3,$cF$nghLa$l?$khai$th9c$v?$ph9t$tri9n$kinh$t#,$th)3ng$.),c$sH$d@ng$trong$b'i$c&nh$
thu!c$.;a.$M&nh$.4t$n?y$coi$nh)$l?$hoang$vu,$ngo?i$m!t$nh>m$ng)3i$b4t$.!ng$v?$th3$*.$Ng)3i$di$chuy9n$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
32
$S.d,$tr.$7uB.$
33
$S.d,$tr.$2.$
3|
$S.d.$
35
$Gourou$nh?n$.;nh$ph)*ng$$*ng$theo$t)$t)8ng$b4t$.!ng$cAa$ng)3i$ch.u$û$th3i$.F:$ “TFm$l1i$B:c$jM$mang$tanh$
ch4t$cAa$m!t$n0n$v2n$minh$%n$.;nh$trong$sC$h?i$h&a$v0$v?t$ch4t$v?$thJm$mP$v-i$nh6ng$.i0u$ki(n$tC$nhi8n.$CF$ng)3i$
.0$nFi$.F$l?$m!t$n0n$v2n$minh$ng)ng$tr($v?$l1c$h?u,$t4t$nhi8n$sC$b4t$.!ng$cF$nh6ng$khi#m$khuy#t$cAa$nF,$nh)ng$
li(u$nh6ng$khuy#t$.i9m$.F$cF$tr/m$trBng$h*n$so$v-i$nh6ng$tai$hBa$do$sC$chuy9n$.!ng$cu9$.9ng$cAa$n0n$v2n$minh$
ch.u$û$.em$l1i$kh*ng}”$Ng%1i nông dân châu thB B8c K@, NguyIn$jh:c$$1m,$$?o$H^ng,$NguyIn$Ho?ng$Oanh$
(d;ch) (H?$N!i:$H!i$jhoa$hBc$L;ch$sH$Vi(t$Nam,$Vi(n$ViIn$$*ng$B9c$c%$Ph9p,$NiB$TrT$(xu4t$b&n),$2003,$tr.$523.$
36
$Claudius$Madrolle,$Indochine du Nord$(Paris:$Hachette,$1x32),$tr.$10x.$
$
th4y$cF$tr9ch$nhi(m$k8u$gBi$sC$ch>$m$v?o$v4n$.0$n?y.$Trong$.o1n$ti#p$theo,$ng)3i$di$chuy9n$l?$m!t$kh9ch$
du$l;ch$thCc$sC,$hay$lui$t-i$Th9c$B1c$k$n*i$*ng$chi8m$ng)Kng$nhi0u$c&nh$.Sp$ly$kM$cAa$thung$l>ng$s*ng$
C*ng$v?$nh6ng$ngBn$.=i$bao$cuanh.$tng$vi#t$cho$.!c$gi&$ng)3i$Vi(t.$$
T*i$ngh7$hG$8$Tam$$&o.$Eh bien!$T*i$ch:c$ch:n$r5ng$th?t$.au$l&ng$khi$nhUn$th4y,$t"$cHa$s%$cAa$t*i,$
h?ng$ nghUn$ h?ng$ v1n$ hpcuta$ .=i$ .Sp$ .E$ .),c$ cD$ bao$ phA,$ kh*ng$ .),c$ sH$ d@ng,$ kh*ng$ m!t$ ng*i$
l?ng,$kh*ng$m!t$trang$tr1i.$$
R$v^ng$n>i$‚ura$cu8$t*i,$ng)3i$ta$cF$th9$nhUn$th4y$t"$mBi$phaa$nh6ng$m9i$ngFi$.D$t)*i$cAa$l?ng$b&n,$
cAa$trang$tr1i$n5m$t9ch$bi(t$r&i$r9c$trong$.=ng$cD,$v?$sinh$.!ng$hQn$l8n$v-i$nh6ng$.?n$b&,$ngCa$8$
kh:p$n*i.$$
May$ sao,$ nhi0u$ ng)3i$ LPh9pP$ .;nh$ c)$ nh)$ nh6ng$ *ng$ Borel,$ Bernard,$ Lecomte$ .0$ .Gng$ l8n$ dFn$
.)3ng.$ Con$ ch9u$ c9c$ b1n,$ n#u$ hB$ cF$ m!t$ ch>t$ l&ng$ bi#t$ *n,$ sE$ dCng$ .0n$ th3$ ph@ng$ hB.$ Nh6ng$
ng)3i$Ph9p$.;nh$c)$n?y$l?$nh6ng$ng)3i$chinh$ph@c$thCc$sC,$nh6ng$thA$lLnh,$hi#n$th.n$mUnh$cho$c9c$
b1n$.9$dFn$d:t$c9c$b1n$chinh$ph@c$m!t$c9ch$h&a$bUnh$nh6ng$v^ng$.4t,$n*i$m?$c9c$b1n$sE$kh*ng$
c)-p$m4t$cAa$ai. 37 $$
Ng)3i$di$chuy9n$xFt$xa$tr)-c$sC$v:ng$bFng$cAa$con$ng)3i.$tng$k8u$gBi$ng)3i$d.n$di$c),$.9$khai$
khJn$t?i$nguy8n$.4t$!ph9t$huy$gi9$tr;$cAa$nFK,$.9$tr=ng$c.y,$thu$l),m,$v?$t4t$nhi8n$.9$n!p$thu#,$.i0u$x9c$
nh?n$chA$cuy0n$.4t.$M!t$ph/n$trong$s'$hB$dC$tanh$.#n$.;nh$c)$cuanh$B3$R1,$m?$theo$Warles$n*i$!tr)-c$
..y$cF$h*n$|00$hpcuta$ru!ng,$bao$cuanh$l?$nh6ng$g&$nhD$v?$b@i$c.y$tr*ng$.Sp$m:tK,$!ch7$c/n$c?y$cu'c$l?$
cF$.),c$m!t$v@$mâ$nu*i$s'ng$nh6ng$ng)3i$di$c)$.#n$..yK. 3B$
$4t$8$B3$R1$v?$thung$l>ng$s*ng$C*ng$kh*ng$cF$v;$tra$gU$.+c$bi(t.$T"$nh6ng$bu%i$./u$cAa$th3i$kM$
cai$tr;,$chanh$cuy0n$Ph9p$.0$ch>$m$.#n$nh6ng$v^ng$n?y$v-i$c9i$nhUn$thGm$kh9t.$$F$l?$mong$mu'n$khai$
ph9$.4t$.ai,$v?$.;nh$c)$d.n$8$..y.$huy#t$.;nh$./u$ti8n,$n2m$1BBB,$cho$phpp$c4p$.4t$miIn$pha,$gBi$l?$!ti9u$
.=n$.i0nK,$8$trung$du$mi0n$B:c.$R$t7nh$Th9i$Nguy8n,$Warles$b;$t)-c$cuy0n$sau$ cu!c$n%i$d?y$$!i$C4n$
th9ng$x€1x17.$T"$.F$*ng$chuy8n$t.m$v?o$c*ng$vi(c$cAa$ng)3i$.i0n$chA. 3x $Sau$khi$s9ch$cAa$*ng$.),c$xu4t$
b&n$n2m$1x17,$theo$kh8i$x)-ng$cAa$Vi8n$to?n$cuy0n,$vi(c$c4p$.4t$l1i$.),c$ti#p$t@c$8$h1$l)u$B3$R1,$T.n$
C)*ng$v?$hai$l?ng$kh9c. |0 $M!t$l/n$n6a,$sC$t=n$t1i$cAa$.4t$tr'ng$l1i$.),c$n8u$ra,$nh)ng$l/n$n?y$l?$.4t$.0$
khai$hoang. |1 $M!t$tr2m$gia$.Unh$.#n$.;nh$c)$8$..y$t"$n2m$1x1B,$t4t$c&$l?$c*ng$nh.n$t"ng$l?m$vi(c$trong$
c9c$nh?$m9y$8$Ph9p$v?o$th#$chi#n$thG$nh4t$m-i$tr8$v0$n)-c$(ONS). |2 ${t$ng)3i$trong$s'$hB$.;nh$c).$N2m$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
37
Henri$Cucherousset,$Le Tonkin est-il surpeuplé$(Hanoi:$Imprimerie$tonkinoise,$1x25),$tr.$26.$C9c$.i0n$chA$Borel$
(anh$em$Marius,$Ernest,$Louis),$Bernard$v?$Lecomte$8$v^ng$trung$du$mi0n$B:c$t"$cu'i$th#$k<$iIi.$$
3B
$Warles,$Les possibilités économiques,$tr.$6.$
3x
$Alfred$Echinard,$Histoire et militaire de la province de Thái Nguyên, ses forces de police$(H?$N!i:$Imprimerie$
Trung$ B:c$ T.n$ V2n,$ 1x3|),$ liste$ chronologicue$ des$ officiers$ gpnprauxy$ LThG1€RST$ 2B265,$ dossier$ de$
M.$Warles$(Auguste$Edouard),$1x06u1x2B.$
|0
$ Echinard,$ Histoire politique et militaire,$ tr.$ 226u22By$ LThG1€Gouvernement$ gpnpral$ de$ lOIndochine$ LGGIP$ 7|55,$
Contr*leur$gpnpral$du$Travail$et$de$la$Colonisation$gHi$GGI,$1€B€1x1B.$
|1
$T"$cu'i$th#$k7$iIi,$v^ng$n?y$cF$nhi0u$.=ng$ru!ng$hoang,$khi$cu.n$!gi+cK$ng)3i$Trung$hu'c$v?$ng)3i$Vi(t,$c>ng$
nh)$cu!c$chinh$ph@c$cAa$Ph9p,$t9c$.!ng$.#n$l?m$m4t$.i$sC$an$to?n.$Theo$B'$ch9nh$t7nh$Th9i$Nguy8n$n2m$1x33:$
!Nh)$c9c$c@$gi?$nFi,$ng?y$x)a$.4t$cAa$t7nh$.),c$tr=ng$trBt$nhi0u.$Sau$.F,$c9c$.!i$cu.n$C3$V?ng$r=i$cu.n$gi+c$ng)3i$
Trung$hu'c$.#n$cu4y$nhiIu$kh:p$n*i.$Trong$th3i$gian$d?i$l?ng$m1c$ho?n$to?n$hoang$v:ng.$Hi(n$nay,$ch>ng$t*i$c&n$
th4y$nhi0u$d4u$tach$cAa$c9c$l?ng$tr)-c$..y$.0$bi#n$m4t$v?$nhi0u$ru!ng$bD$hoang.K$iem$le$B'$Ch9nh,$MNotice$sur$la$
Province$de$Th9i$Nguy8nO$(Th9i$Nguy8n:$t?i$li(u$chuy8n$kh&o$t1i$Th)$vi(n$hu'c$gia$Vi(t$Nam,$H?$N!i,$1x33),$tr.$
17.$L>c$b4y$gi3,$cuan$l1i$kh*ng$th9$cu&n$lm$.),c$nh6ng$vi(c$c*$b&n$nh4t$cAa$t7nh,$nh)$vi(c$thu$thu#.$iem$!"ng
Khánh #$a d% chí, t?p$I,$tr.$7BB.$
|2
$ C9c$ x0$ T.n$ C)*ng,$ T.n$ Th?nh$ v?$ Th;nh$ $Gc$ chanh$ thGc$ .),c$ th?nh$ l?p$ theo$ ngh;$ .;nh$ cAa$ RST$ ng?y$
1B€12€1x25.$i0$T.n$C)*ng$.),c$s9p$nh?p$v?o$th?nh$ph'$Th9i$Nguy8n$theo$huy#t$.;nh$102uHWBT$cAa$H!i$.=ng$
B!$tr)8ng,$2€|€1xB5.$NguyIn$huang$ˆn,$Vi.t Nam nh,ng thay #Bi #$a danh và #$a gi+i hành chính (1945-2002)$
(H?$N!i:$NiB$Th*ng$t4n,$2003),$tr.$601.$
$
1x32,$s'$ng)3i$8$l1i$.),c$ghi$nh?n$c&n$ch)a$.#n$m!t$nHa. |3 $Nh?n$thGc$v0$sC$th4t$b1i$8$T.n$C)*ng$kh*ng$
l?m$chanh$cuy0n$n&n$cha.$Nh6ng$n2m$1x20$v?$1x30,$nhi0u$ngh;$.;nh$m-i$.),c$ban$h?nh$nh5m$di$d.n$l8n$
v^ng$ cao. || $ j#t$ cu&$ .1t$ .),c$ kh*ng$nhi0u,$ nh)ng$vi8n$ c*ng$ sG$ t7nh$ Th9i$ Nguy8n$nh6ng$n2m$ 1x30$ l?$
Alfred$ Echinard,$ .0$ bD$ ra$ nhi0u$ c*ng$ sGc$ trong$ vi(c$ thi$ h?nh$ nh6ng$ ngh;$ .;nh$ n?y. |5 $ To?$ c*ng$ sG$ cH$
ng)3i$.i$kh&o$s9t$v?$cho$l?p$b&n$.=$sH$d@ng$.4t$cAa$t7nh$d^ng$v?o$m@c$.ach$.;nh$c)$(xem$b&n$.=$6,$7$v?$
B).$Th9i$Nguy8n$.),c$tuy8n$d)*ng$.0$thCc$hi(n$t't$ch)*ng$trUnh$ti9u$.=n$.i0n. |6$
M!t$n*ng$d.n$xin$.),c$c4p$ti9u$.=n$.i0n$8$Th9i$Nguy8n$nh3$m!t$th)$l1i$vi#t$.*n.$Vi8n$th)$l1i,$
c>ng$nh)$c9c$t9c$gi&$Ph9p$.0$k9$8$tr8n,$nh4n$m1nh$sC$t)*ng$ph&n$gi6a$.=ng$b5ng$v?$mi0n$n>i.$$*n$.),c$
trUnh$b?y$theo$c9ch$vi#t$cAa$vi8n$th)$l1i:$$
T8n$t*i$l?$V>$Wng,$23$tu%i,$8$l?ng$C'$B&n,$T%ng$TrUnh$iuy8n$H1:$.em$./u$l8n$k8u$xin$huan$L-n$
m!t$vi(c$nh)$sau:$
Nguy8n$th)a$th4y$huan$Th9nh$C*ng$xG$hi9u$r5ng:$8$v0$h1t$VLnh$An$S*n$T.y$Th9i$Nguy8n,$c&n$
nhi0u$ru!ng$hoang$ch)a$khai$khJn$h#t,$m?$v0$h1t$Nam$$;nh$th)3ng$l>$n)-c$l@t,$ng)3i$n?o$cF$th9$
l8n$nh6ng$h1t$4y$m?$khai$t;ch$.),c,$thU$c4p$cho$mNi$ng)3i$100$.=ng$b1c$.=$l?m$ru!ng.$Nay$8$h1t$
t*i$ru!ng$at$ng)3i$nhi0u,$c/y$c4y$hay$b;$n)-c$l@t$m4t,$cho$n8n$t*i$tUnh$nguy(n$xin$c4p$cho$l)*ng$2n,$
v?$.=$l?m$ru!ng,$.9$l8n$h1t$4y$khai$t;ch$sau$l?m$d.n$cCu.$VU$v?y$t*i$k8u$xin$huan$l-n$chuy9n$bJm$
gi4y$n?y$cho,$thU$t*i$.!i$*n$v1n$b!i$nay$l1y$k8u.$V>$Wng$km.|7 $$
$.y$kh*ng$ph&i$l?$c9ch$nhUn$cAa$du$kh9ch,$.ang$k9$v0$nh6ng$.i0u$.),c$th4y,$m?$l?$c9ch$nhUn$cAa$
ng)3i$cF$m$.;nh$di$c).$Ng)3i$n?y$th9$hi(n$sC$t)8ng$t),ng$cAa$mUnh,$m!t$sC$t)8ng$t),ng$hUnh$th?nh$t"$
c9i$t)*ng$ph&n$gi6a$cu8$h)*ng$v?$nh6ng$tin$.=n$cF$th9$nghe$th4y$t"$chanh$cuy0n,$t"$hB$h?ng,$t"$b1n$bG,$
th?m$cha$c&$t"$d.n$.0$.;nh$c)$8$T.n$C)*ng.$N!i$dung$.*n$t4t$nhi8n$b;$&nh$h)8ng$b8i$.i0u$m?$vi8n$th)$l1i$
nghL$r5ng$l?m$h?i$l&ng$c4p$tr8n.$Nh)ng$n#u$cuan$.i9m$kh9c$nhau$thU$m@c$.ach$cAa$ng)3i$vi#t$.*n$c>ng$
nh)$cAa$cuan$chGc$.0u$gi'ng$nhau.$C&$hai$c^ng$tUm$c9ch$ph9t$tri9n$v^ng$.4t.$Ng)3i$vi#t$.*n$mong$mu'n$
.),c$t1o$.i0u$ki(n$.9$nu*i$gia$.Unh.$huan$chGc$thU$mong$mu'n$thu$.),c$thu#$.9$tr&$l)*ng$cho$mUnh.$
T?i$li(u$l)u$tr6$kh*ng$cho$ch>ng$t*i$bi#t$ng)3i$d.n$n?y$cF$.1t$.),c$y8u$c/u$hay$kh*ng.$Nh)ng$
m!t$ s'$ ng)3i$ th3i$ .F$ .0$ thCc$ hi(n$ .),c$ gi4c$ m*$ n?y,$ l8n$ v^ng$ trung$ du$ sinh$ s'ng,$ khai$ hoang$ m!t$
m&nh$.4t$nhD,$tr9nh$.),c$l>$l@t$v?$sC$.*ng$.>c$8$.=ng$b5ng.$Ch>ng$t*i$bi#t$.),c$.i0u$n?y$nh3$cu!c$
khAng$ho&ng$kinh$t#$nh6ng$n2m$1x30.$Nh)$.0$.0$c?p$8$tr8n,$n2m$1x32,$Echinard$nh?n$.),c$y8u$c/u$
c4p$ .4t$ cho$ nh6ng$ c*ng$ nh.n$ mD.$ tng$ cH$ c9c$ cuan$ chGc$ .i$ .i0u$ tra$ nh6ng$ .;a$ .i9m$ cF$ th9$ .;nh$ c)$
.),c.$Tri$phA$Ph%$78n$gHi$b9o$c9o$sau$v0$v^ng$.4t$8$h1$l)u$T.n$C)*ng.$B9o$c9o$.),c$trUnh$b?y$nh)$
nguy8n$b&n:$
V0$v^ng$B#n$$*ng,$L?ng$Thang$LTr?ng$LangP,$$/m$Ban,$v0$.=n$.i0n$S*n$C't,$ngo?i$ra$kh*ng$
c&n$cF$d.n$c)$v?o$n6a,$xem$ra$chN$n?o$.4t$dI$l?m,$thU$v0$.=n$.i0n,$c>ng$c&n$nhi0u$chN$bD$hoang,$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
|3
$Ng%1i Nông dân Châu thB B8c K@,$tr.$1x5u1x6.$
||
$Lu?t$ph9p$bao$g=m$c9c$x9c$lu?t$sau:$7€7€1BBB,$cho$phpp$c9c$c9$nh.n$.),c$.2ng$km$cuy0n$sH$d@ng$.4t$l?$5$hpc$tay$
13€11€1x25,$ nh)$ n2m$ 1BBBy$20€3€1x36$ cho$ phpp$ c9$nh.n$ t%$ chGc$nh6ng$khu$ .;nh$ c)$ bao$g=m$ m!t$ nhFm$ c9c$ gia$
.Unh.$Chanh$s9ch$di$c)$th3i$Ph9p$.),c$tFm$t:t$trong$nh6ng$t9c$phJm$sau:$Charles$Robecuain,$Évolution économique
de l’Indochine française$(Paris:$Hartmann,$1x3x),$tr.$62uB|.$Bureau$International$de$Travail,$Problèmes de Travail
en Indochine$ (GenGve:$ Imprimerie$ jundig,$ 1x37),$ tr.$ 22xu235y$ Services$ du$ Protectorat,$ MActivitp$ colonisatrice$ du$
Tonkin$k$Colonisation$dans$la$haute$et$moyenne$rpgion$du$TonkinO,$Bulletin Économique de l’Indochine,$1x3B,$tr.$
757u77x$ y$ LThG1€RST$ 67|70,$ MInventaire$ des$ terrains$ libres$ et$ fertiles$ pouvant$ 8tre$ rpservps$ ?$ lOinstallation$ des$
excpdents$de$population$du$deltaO,$7€1€1x|1.$
|5
$Echinard$l?$c*ng$sG$t7nh$Th9i$Nguy8n$t"$n2m$1x2xu1x|1.$Th3i$.F$cF$x9c$lu?t$ng?y$B€6€1x3B,$giao$.4t$r"ng$cho$
ti9u$ .=n$ .i0n,$ v?$ x9c$ lu?t$ ng?y$ 5€12€1x3B,$ c4p$ .4t$ trong$ v^ng$ gi6a$ s*ng$ C*ng$ v?$ Tam$ $&o$ cho$ ti9u$ .=n$ .i0n.$
LThG1€RST$67|B5,$th)$t"$gi6a$Echinard$v?$S8$hu&n$lm$r"ng,$1x3x.$$
|6
$CAOM$(Trung$t.m$L)u$tr6$H&i$ngo1i),$AixuenuProvence€Indochine$Nouveau$Fonds$(INF)$2502,$MVprification$de$
M.$EchinardO,$b9o$c9o$cAa$*ng$Pruvost,$‚ules$Brevip$ghi$chpp,$6€7€1x3x.$
|7
$LThG1€C*ng$sG$t7nh$Nam$$;nh$(RNW)$3200,$V>$Wng$gHi$cho$cuan$huy(n$V@$B&n,$Nam$$;nh,$|€x€1x2|.$
$
c&n$thU$r"ng$r?m$c&,$duy$t"$$/m$Ban$v?o$.#n$ch.n$n>i,$thU$tuy$.4t$r"ng$nh)ng$xem$ra$c>ng$cF$
th9$khai$ph9$l?m$ru!ng$.),c,$v0$nhi0u$chN$r"ng$c.y$th4p$bp$ho+c$b^n$l/y$s.u$.#n$0$m$|5$hay$0$m$
50$ hai$ b8n$ .)3ng$ t"$ $/m$ Ban$ .#n$ .)3ng$ c9i$ c>ng$ cF$ th9$ l?m$ ru!ng$ .),c.$ T*i$ .0$ hDi$ ra$ thU$
nh6ng$chN$4y$.0u$kh*ng$thu!c$.=n$.i0n.$$
V0$v^ng$B9$V.n$($=ng$H<)$con$.)3ng$t"$B#n$$*ng$.i$B9$V.n$thU$m4t$.0$l.u,$kh*ng$ai$bi#t.$(ƒ)$
Trong$2$ng?y$t*i$.i$xem$xpt$t4t$c&$c9c$n*i$tr8nƒ,$.;a$th#$xem$ra$c>ng$r!ng$tuy$kh*ng$bi#t$di(n$
tach$l?$bao$nhi8u,$vU$to?n$r"ng$.i$.#n$..u$bi#t$.#n$.4y$m?$th*i,$nh)ng$t)8ng$at$ra$c>ng$cF$th9$.A$
chN$cho$100$nh?$l?m$2n$.),c.$$
Nh6ng$d.n$c)$8$2$n*i$4y$.0u$l?$M9n$c&.$iFm$$/m$Ban$cF$m!t$nh?,$xFm$Lang$Tr?ng$cF$2$nh?,$
Trung$N2ng$Th),ng$cF$nh?.$Ngo?i$ra$kh*ng$cF$nh?$n?o$n6a,$hDi$ra$thU$v^ng$4y$kha$h?u$r4t$.!c,$
ng)3i$jinh$x)a$nay$kh*ng$d9m$.#n$8. |B$
Vi8n$tri$phA$tUm$th4y$r"ng$v?$./m$l/y$8$..y,$v^ng$.4t$m?u$mK$bD$ho9$ch)a$.),c$khai$th9c.$L>c$
.F$ c)$ d.n$ ch)a$ t-i$ 8$ ..y.$ $)3ng$ .i$ m4t$ h>t$ trong$r"ng.$ T4t$nhi8n,$ v4n$ .0$ m4u$ ch't$ l?$ v^ng$n?y$ cF$
ti#ng$v0$kha$h?u$kh*ng$trong$l?nh,$dI$m:c$b(nh$s't$rpt.$B&n$.=$kGm$theo$b9o$c9o$n?y$cho$th4y$dBc$theo$
.)3ng$n?y$(.)3ng$s'$3B)$v0$phaa$Ph%$78n$d.n$c)$th)a$th-t$v?$con$.)3ng$m4t$d/n$khi$.i$v0$$1i$T"$
(xem$b&n$.=$x).$Vi8n$cuan$bi#t$ro$v^ng$n?y$n8n$kh*ng$d9m$khQng$.;nh$l?$kh*ng$cF$ng)3i$8,$m?$ch7$cF$
m!t$s'$at.$Ng),c$l1i,$tri$huy(n$$1i$T"$l>c$.F$kh*ng$bu=n$.i$th2m$v^ng$.4t$gi9p$hai$huy(n.$Ch>ng$t*i$
cho$r5ng$8$v^ng$hTo$l9nh$n?y,$.)3ng$x4u$kh*ng$ch7$kUm$h0m$sC$ph9t$tri9n$kinh$t#$m?$c&n$c&n$tr8$vi(c$
cu&n$lm$h?nh$chanh.$
V0$sau,$nhi0u$ng)3i$cuan$s9t$l1i$.0$c?p$.#n$m!t$cu9$trUnh$.;nh$c)$.),c$thCc$hi(n$ch?m$ch1p.$
V?o$nh6ng$n2m$1xB0,$t9c$gi&$cAa$cu'n$s9ch$l;ch$sH$c9ch$m1ng$v^ng$n?y$m*$t&$sC$.;nh$c)$th)a$th-t$8$
huy(n$$1i$T"$tr)-c$n2m$1x|5$v-i$sC$ti#c$nu'i,$v?$lm$gi&i$.i0u$.F$l?$do$kh*ng$ph9t$tri9n$giao$th*ng$li8n$
l1c$th3i$thu!c$Ph9p:$
C9c$ con$ .)3ng$ .i$ Ph%$ 78n,$ $;nh$ Ho9$ do$ ch)a$ .),c$ ./u$ t)$ tho&$ .9ng$ n8n$ .0u$ ch)a$ ho?n$
th?nh,$vi(c$.i$l1i$g+p$nhi0u$khF$kh2n.$VU$th#$tuy$kh*ng$xa$t7nh$lU,$$1i$T"$vFn$l?$n*i$hTo$l9nh.$
Ti0m$lCc$v0$mBi$m+t$kh*ng$.),c$ph9t$huy.$$3i$s'ng$cu/n$ch>ng$nghGo$n?n,$l1c$h?u$d)-i$9ch$
th'ng$tr;$thCc$d.n$h?$kh:c. |x$
huan$.i9m$.),c$m!t$s'$ng)3i$c!ng$t9c$v-i$chanh$cuy0n$Ph9p$t9n$th?nh.$NguyIn$M1nh$Hi#n,$ngh;$
vi8n$8$Th9i$Nguy8n,$.0$b?y$tD$nguy(n$vBng$v-i$vi8n$c*ng$sG$v0$chanh$con$.)3ng$n?y:$
Chi9u$chi$ai$c>ng$mu'n$xin$nh6ng$.4t$hoang$8$hai$b8n$.)3ng$c9i$v?$nh4t$l?$8$hai$b8n$con$.)3ng$s'$
3B$c&n$linh$v1n$mFu$ch)a$khai$khJn:$$
V?y$th7nh$c/u:$(...)$Cho$l?m$ngay$con$.)3ng$3B$.9$ti(n$vi(c$khai$khJn$nh6ng$.4t$hoang$8$hai$b8n$
.)3ng$4y. 50$
M!t$trong$nh6ng$m'i$cuan$t.m$cAa$Alfred$Echinard,$ng)3i$nh?n$b&n$ph>c$trUnh$n?y,$l?$x.y$dCng$
.)3ng$s9.$TUnh$tr1ng$xu'ng$c4p$cAa$con$.)3ng$khi#n$*ng$ch>$m.$tng$r4t$ti#c$l?$!chanh$cuy0n$c&n$sao$
nh0ng$con$.)3ng$3B$m?$c9ch$..y$10$n2m$mBi$ng)3i$th)3ng$cua$l1i$v?$gi3$thU$.o1n$.)3ng$d?i$kho&ng$30$
c.y$t"$B#n$$*ng$8$Ph%$78n$cho$t-i$t?n$H)ng$S*n$kh*ng$c&n$t=n$t1iK. 51 $Trong$c9c$b9o$c9o$cAa$mUnh,$*ng$
nh4n$m1nh$.#n$nh6ng$ach$l,i$(tanh$t"$ngu=n$thu$thu#)$cAa$vi(c$x.y$dCng$.o1n$.)3ng$t"$H)ng$S*n$l8n$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
|B
$LThG1€RST$67|7B,$NguyIn$V2n$Th;nh$(tri$phA$Ph%$78n)$gHi$B'$ch9nh$Th9i$Nguy8n,$31€10€1x32.$
|x
$V>$NgBc$Linh$(l3i$m8$./u),$L$ch sC cách m;ng tháng Tám t-nh B8c Thái (Th9i$Nguy8n:$Ban$Nghi8n$cGu$L;ch$sH$
$&ng,$1xB0),$tr.$11|.$
50
$LThG1€RST$67|xB,$MVoeu$No$37,$V0$vi(c$di$d.n$l8n$Th9i$Nguy8nO,$1x3B.$
51
$Alfred$Echinard,$MNotice$sur$la$province$de$Th9i$Nguy8nO$(Th9i$Nguy8n:$t?i$li(u$chuy8n$kh&o$t1i$Th)$vi(n$hu'c$
gia$Vi(t$Nam,$H?$N!i,$1x32),$tr.$61.$
$
phaa$B:c$t-i$$;nh$HFa,$v?$.0$ngh;$.),c$c4p$kinh$pha$.9$l?m$.o1n$.)3ng$t"$$1i$T"$v0$phaa$Nam.$$+c$bi(t$
vi(c$m8$.)3ng$cho$phpp$20.000$gia$.Unh$.#n$.;nh$c)$8$v^ng$thung$l>ng$s*ng$C*ng.$Lionel$Lotzer,$vi8n$
c*ng$sG$t7nh$Nam$$;nh,$c>ng$t9n$th?nh$v?$.0$xu4t$!vi(c$di$d.n$v-i$cuy$m*$l-nK$ch7$cF$th9$x&y$ra$sau$khi$
con$.)3ng$.),c$x.y$dCng$(xem$b&n$.=$10$v?$11). 52 $$
Echinard$kh*ng$bao$gi3$nh?n$.),c$s'$v'n$m?$*ng$y8u$c/u.$Lanh$Nh?t$ng2n$.)3ng$v?o$nh6ng$n2m$
1x|0,$vU$nF$g/n$v-i$s.n$bay$hB$m-i$x.y$8$$a$Ph>c$(gi3$l?$S.n$bay$hu'c$t#$N!i$B?i).$C9ch$m1ng$khQng$
.;nh$r5ng$dC$9n$ch)a$bao$gi3$.),c$nh?$c/m$cuy0n$Ph9p$thCc$hi(n.$C9ch$m1ng$c>ng$.)a$ra$nhi0u$c9ch$
nhUn$m-i$v0$phong$c&nh.$Trong$ho?n$c&nh$kh9ng$chi#n,$ph9$.)3ng$l?$chi#n$l),c$cAa$cu.n$v?$d.n,$v?$sC$
ph9t$tri9n$kinh$t#$ch?m$ch1p$8$..y$tr8$th?nh$m!t$l,i$th#.$
C9c$ tr@c$ .)3ng$ 8$ ..y$ .0u$ c9ch$ xa$ nhau,$ n8n$ vi(c$ ph'i$ h,p,$ ti#p$ Gng$ sE$ v*$ c^ng$ khF$ kh2n,$ lCc$
l),ng$dI$b;$c*$l?p,$chia$c:t.$$)3ng$s9$at,$ch4t$l),ng$kpm$l1i$ch1y$cua$nh6ng$.;a$hUnh$phGc$t1p$v?$b;$
v?t$c&n$ng2n$tr8$c?ng$l?m$h1n$ch#$kh&$n2ng$c*$.!ng$cAa$.;ch. 53$
Nh6ng$c&n$tr8$.'i$v-i$kh&$n2ng$c*$.!ng$cAa$.;ch$t1o$.i0u$ki(n$cho$nh6ng$cu!c$thao$diIn.$Nh)ng$
c>ng$cF$l>c,$chanh$cu.n$Ph9p$cF$th9$c>ng$ti#c$cho$kh&$n2ng$c*$.!ng$cAa$hB.$
Ng?y$12$th9ng$12$Ln2m$1x|7P,$h*n$600$cu.n$Ph9p$r>t$v0$$1i$T"$theo$.)3ng$L@c$Baujm$Ph>$.#n$
S*n$C't$b;$ph@c$kach.$100$t8n$b;$ti8u$gi(t$v?$g/n$50$t8n$b;$th)*ng.$Tr8n$.)3ng$t"$S*n$C't$v0$C/u$
$u'ng,$cu.n$Ph9p$b;$nhi0u$tr?n$.;a$l*i,$th)*ng$vong$h*n$200$t8n.5|$
Con$.)3ng$b;$ph@c$kach$chanh$l?$.)3ng$3B$m?$.9$l?m$nF$Echinard$v?$NguyIn$M1nh$Hi#n$.0$bD$ra$
bi#t$bao$c*ng$sGc.$$i0u$cuan$trBng$8$..y$kh*ng$ph&i$l?$tanh$x9c$thCc$cAa$nh6ng$sC$ki(n$.),c$ghi$l1i,$m?$
l?$tUnh$tr1ng$con$.)3ng$v?$nh6ng$chi#n$c*ng$m?$nh?$sH$hBc$.)a$ra.$CF$hai$cu!c$.@ng$.!.$Cu!c$thG$nh4t$
diIn$ra$8$.)3ng$3B,$con$.)3ng$kh*ng$.),c$Ph9p$./u$t),$b;$r"ng$bao$phA,$d.n$c)$th)a$th-t,$thu?n$l,i$cho$
c9c$cu!c$mai$ph@c.$R$m!t$n*i$nh)$v?y,$ch>ng$ta$dI$d?ng$hUnh$dung$ra$th:ng$l,i$cAa$cu.n$du$kach,$cho$d^$
con$s'$th)*ng$vong$nFi$tr8n$l?$.9ng$ng3. 55 $$;a$th#$v*$c^ng$thu?n$l,i$cho$c9c$ho1t$.!ng$cu.n$sC$nh4t$l?$
chi#n$tranh$du$kach$(xem$Ph> l>c$1).$Cu!c$.@ng$.!$thG$hai$diIn$ra$8$.)3ng$cu'c$l!$t"$Th9i$Nguy8n$v0$
H?$N!i.$Tr8n$con$.)3ng$n?y,$thay$th#$cho$r"ng$l?$.=ng$ru!ng$v?$l?ng$m1c.$Nh6ng$tr?n$ph@c$kach$ban$
ng?y$c>ng$kh9$m1o$hi9m.$C9c$!tr?n$.9nhK$.),c$thCc$hi(n$b5ng$mUn.$
VU$v?y,$vi(c$kh*ng$./u$t)$v?o$.)3ng$s9$cF$nhi0u$t9c$.!ng$.#n$v^ng$B3$R1.$Theo$m!t$b9o$c9o$n2m$
1x|1,$sC$.;nh$c)$8$hai$t%ng$78n$L0ng$v?$jm$Ph>$!ph@$thu!c$v?o$vi(c$x.y$dCng$.)3ng$3BK. 56 $Con$.)3ng$
n?y$m-i$ch7$.),c$l?m$trong$nh6ng$n2m$1x60$k$th3i$.i9m$cF$phong$tr?o$di$d.n$t"$.=ng$b5ng$l8n,$nh)$b?$v,$
*ng$cCu$ba$th)$cho$ch>ng$t*i$bi#t.$Nh)ng$l>c$.F$*$t*$t"$t7nh$lU$m-i$ch7$.#n$.),c$n*ng$tr)3ng$cu'c$doanh$
hu/n$Chu.$ie$cAa$n*ng$tr)3ng$t-i$Ph%$78n$ph&i$.i$cua$$1i$T"$v?$t7nh$lU,$vU$kh*ng$th9$cua$s*ng$C*ng$theo$
.)3ng$S*n$C't.$$
SC$th?nh$l?p$n*ng$tr)3ng$l?$m!t$l,i$th#$.'i$v-i$ng)3i$d.n$B3$R1. 57 $C&n$nhi0u$n*i$hTo$l9nh$kh*ng$h0$
cF$.)3ng$ s9.$ Trong$b9o$c9o$vi#t$n2m$ 1xB2,$ m!t$ c9n$ b!$ th:c$ m:c$ v0$ cuy0n$ )u$ ti8n$ d?nh$ cho$ c9c$ n*ng$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
52
$ LThG1€RST$ 6750|,$ correspondance$ dOEchinard$ ?$ Lotzer,$ …anvier$ 1x3x$ y$ LThG1€RST$ 7||30,$ MRapport$
‰conomicue,$1x|0Oy$ L.E.$ Lotzer$v?$ G.$Wormser,$La surpopulation du Tonkin et du Nord-Annam,$(Hanoi:$ IWEO,$
1x|1),$tr.$11B.$
53
$$inh$TrBng$H<,$Vi.t B8c 30 n9m chi'n tranh cách m;ng (1945-1975) (H?$N!i:$NiB$hu.n$.!i$Vi(t$Nam,$1xx0,$
t?p$1),$tr.$B1.$
5|
$$inh$TrBng$H<,$Vi.t B8c 30 n9m,$tr.$13|.$
55
$So$s9nh$v-i$NguyIn$V2n$jm$v?$NguyIn$V2n$Th:ng,$B8c Thái l$ch sC kháng chi'n ch(ng thDc dân Pháp, 1945-
1954$ (B!$ Ch7$ huy$ hu.n$ sC$ t7nh$
B:c$Th9i,$B:c$Th9i,$1xx0),$tr.$123.$$
56
$B3$R1$thu!c$x0$Trang$L?ng$m?$th3i$.F$cF$1.320$hpcuta$.4t$rNi,$.A$cho$132$gia$.Unh$.;nh$c),$theo$LThG1€RST$
67|70,$MInventaire$des$terrain$libres$et$fertilesO,$7€1€1x|1.$
57
$T1i$t7nh$Th9i$Nguy8n,$chanh$cuy0n$cuy#t$.;nh$)u$ti8n$vi(c$x.y$dCng$.)3ng$x9$.9$ph@c$v@$khu$gang$thpp$v?$th?nh$
ph',$.&m$b&o$cho$.)3ng$gi.y$.i(n$cao$th#,$ph@c$v@$cho$v^ng$h?u$ph)*ng,$n*ng$tr)3ng$v?$v^ng$ngo?i$th?nh$ph'.$
$
tr)3ng.$tng$n8u$ra$nh6ng$khF$kh2n$trong$vi(c$ph9t$tri9n$c9c$h,p$t9c$x0$n*ng$nghi(p,$.),c$th?nh$l?p$trong$
khu*n$kh%$cAa$ch)*ng$trUnh$x.y$dCng$c9c$!v^ng$kinh$t#$m-iK$v-i$d.n$di$c)$.#n$t"$.=ng$b5ng.$C9c$h,p$t9c$
x0$v^ng$kinh$t#$m-i$kh*ng$.),c$coi$trBng$b5ng$c9c$n*ng$tr)3ng$cu'c$doanh.$
H($th'ng$.)3ng$tr@c$trong$trong$t"ng$ti9u$v^ng$kinh$t#$m-i$t%$chGc$khai$th*ng$cu9$ch?m,$.#n$nay$
vFn$ch)a$cF$.)3ng$v?n$chuy9n,$n8n$s&n$phJm$b;$th4t$thu$v?$HTi$t%$chGc$ti#p$nh?n$v?t$t),$h?ng$ho9$
cAa$Nh?$n)-c$c>ng$r4t$khF$kh2n$t'n$kpm$nhi0u$c*ng$sGc$&nh$h)8ng$l-n$t-i$s&n$xu4t. 5B$
V?o$th3i$.i9m$vi#t$b9o$c9o$n?y$thU$h,p$t9c$x0$8$B3$R1$ch7$c&n$l?$nh6ng$km$Gc.$$?p$.),c$kh8i$c*ng$
x.y$dCng$n2m$1x73y$ho?n$th?nh$n2m$1x7|,$h=$b:t$./u$ng?p,$.)3ng$b;$c:ty$c)$d.n$B3$R1$chuy9n$.i$n2m$
1x76y$h=$b;$l@t$n2m$1x7By$dC$9n$.),c$ho?n$t4t$n2m$1xB0. 5x $B3$R1$bi#n$m4t$trong$h=.$$
jhi$ v0$ nh?,$ *ng$ ba$ th)$ k9$ cho$ t*i$ chuy(n$ n?y.$ tng$ kh*ng$ nFi$ v0$ con$ .)3ng$ 8$ phaa$ b8n$ kia$
thung$l>ng.$Nh)ng$*ng$c>ng$cho$r5ng$.4t$8$B3$R1$m?u$mK$h*n$nh6ng$n*i$kh9c$8$h1$l)u.$R$.F$t"ng$
cF$r"ng$gN$lim$m?$b!$.!i$.0$.'n$xu'ng$tr)-c$khi$ng*i$l?ng$b;$ng?p.$T*i$hDi$*ng$v0$.=n$.i0n$Ph9p$8$
n*i$n?y.$tng$nFi$t-i$!chA$C@tK.$Tr)-c$..y,$ng)3i$ta$nh-$.#n$.=n$.i0n$cAa$*ng$8$78n$Thu?n$cua$m!t$
b?i$th*:$
!"n #i3n Yên Thu6n, Chàng D%*ng
Cò bay thEng cánh ph<i nh%1ng cho Tây.
Theo$*ng,$b?i$th*$g,i$l8n$sC$r!ng$l-n$cAa$.=n$.i0n$v?$sC$b4t$bUnh$cAa$c9c$t9$.i0n$l?m$thu8$cho$
m!t$ng)3i$ngo1i$cu'c.$R=i$*ng$ti#p$t@c,$nh)$mu'n$.9$t*i$kh*ng$th:c$m:c$v0$gi9$tr;$l;ch$sH$cAa$nh6ng$
c.u$ nFi$ d.n$ gian$ n?y.$ Bài th* có v2n #3. ChF #"n #i3n Chàng D%*ng là ng%1i Vi.t ch: không ph<i
ng%1i Pháp. Chàng D%*ng ) #ây là #4 h0p v5n v+i “nh%1ng”.$tng$nh4n$m1nh$.=n$.i0n$duy$nh4t$cAa$
Ph9p$ 8$ 78n$ Thu?n.$ jh*ng$ cF$ .=n$ .i0n$ n?o$ 8$ B3$ R1.$ V0$ Monpezat,$ *ng$ cF$ nghe$ nFi$ t-i$ c9i$ t8n$ 4y$
nh)ng$ kh*ng$ ph&i$ 8$ ..y.$ tng$ kh*ng$ bi#t$ ngu=n$ g'c$ cAa$ c9i$ t8n$ B3$ R1.$ Nh)ng$ *ng$ ch:c$ ch:n$ r5ng$
ng)3i$d.n$B3$R1$kh*ng$nh)3ng$.4t$cho$T.y.$HB$ch7$cF$nh6ng$m&nh$.4t$nhD$khai$ph9$trong$r"ng.$
$tng$b'i$r'i$tr)-c$sC$cuan$t.m$cAa$t*i$.#n$n*i$hTo$l9nh$n?y.$Tr)-c$khi$ch>ng$t*i$v0$*ng$k9$m!t$
c.u$chuy(n$cu'i$c^ng.$M!t$n2m$tr)-c,$cF$ng)3i$Nh?t$.#n$hDi$v0$B3$R1.$Ng)3i$.F$vFn$t)8ng$l?$cF$m!t$
.*n$v;$cu.n$Nh?t$.Fng$t1i$B3$R1$trong$chi#n$tranh.$tng$4y$cuay$phim$ch@p$&nh$r4t$nhi0u.$Nh)ng$ng)3i$
Nh?t$.F$.0$nh/m,$kh*ng$h0$cF$.*n$v;$n?o$cAa$Nh?t$.Fng$cu.n$8$..y.60 $M0i$cho$t-i$khi$tr8n$.)3ng$tr8$v0$
$1i$T",$t*i$m-i$b:t$./u$hi9u$c.u$chuy(n.$jh*ng$bi#t$khi$t*i$.i$khDi,$*ng$ba$th)$cF$l:c$./u$tr)-c$c&nh$
t),ng$l1i$m!t$ng)3i$n)-c$ngo?i$n6a$.ang$tUm$ki#m$h0o$huy0n$v0$l;ch$sH$B3$R1}$$
Ng'(i dân
Ph>t$suy$ngFm$.F$kh*ng$l?m$t*i$thay$.%i$h)-ng$tUm$hi9u.$N#u$kh*ng$th9$l?m$gU$h*n$l?$t)8ng$t),ng$
.),c$ng:m$nhUn$.;a$.i9m$B3$R1,$thU$cuy#t$t.m$cAa$t*i$.),c$g+p$ng)3i$d.n$t"ng$s'ng$8$..y$c?ng$m1nh$mE$
h*n.$B?$v,$*ng$cCu$ba$th)$cho$ch>ng$t*i$bi#t$hB$.ang$8$Ph>$L1c,$phaa$th),ng$l)u.$T'i$h*m$.4y,$t*i$.0$ghi$
l1i$.o1n$sau:$
Ch>ng$t*i$cuay$l1i$UBNW$huy(n$$1i$T"$.9$xin$gi4y$gi-i$thi(u$.#n$Ph>$L1c.$Nh)ng$ng)3i$ta$cho$
ch>ng$t*i$bi#t$kh*ng$cF$d.n$B3$R1$8$Ph>$L1c.$$a$s'$.0$t-i$Ph%$78n...$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
LThG3€$ U<$ ban$ j#$ ho1ch$ Nh?$ n)-c$ (UBjHNN)$ 1|||TT,$ th)$ cAa$ B!$ Giao$ th*ng$ v?$ B)u$ .i(n$ gHi$ ThA$ t)-ng$
Chanh$phA$v?$Oy$ban$j#$ho1ch$Nh?$n)-c,$12€7€1x60.$
5B
$Tr;nh$V2n$$*ng,$MB9o$c9o$t%ng$k#t$c*ng$t9c$khai$hoangO,$1xB2.$
5x
$B8c Thái 40 n9m #2u tranh và xây dDng (1945-1985)$(B:c$Th9i:$S8$V2n$ho9$v?$Th*ng$tin$t7nh$B:c$Th9i,$1xB5),$
tr.$3x.$V,$*ng$cCu$ba$th)$nFi$th8m$r5ng$trong$tr?n$l>$l@t$1x7B$cF$12$ng)3i$ch#ty$tr?n$l@t$.F$.0$.#n$b4t$ng3$sau$c*n$
m)a$n+ng$h1t.$$
60
$hu.n$Nh?t$cF$m!t$kho$thFc$8$Ch?ng$W)*ng,$g/n$.4y,$b;$ph9$th9ng$6€1x|5.$H?$V2n$Ph@ng$v?$N*ng$V2n$Ph9ch$
(bi8n$t?p),$L$ch sC !<ng b& t-nh B8c Thái$(B:c$Th9i:$Ban$Nghi8n$cGu$L;ch$sH$$&ng$t7nh$B:c$Th9i,$1xB0),$tr.$1|5.$$
$
Sau$.F$cF$ng)3i$nh-$l?$m!t$c9n$b!$ph&ng$lao$.!ng,$t8n$BUnh,$l?$ng)3i$B3$R1.$Ch>ng$t*i$h'i$h&$t-i$
ph&ng$lao$.!ng.$Anh$BUnh$.i$v:ng$th#$l?$ch>ng$t*i$.i$tUm$mS$anh.$
B?$ c>ng$ kh*ng$ 8$ nh?.$ B?$ ra$ ch,.$ Ch>ng$ t*i$ tuy(t$ vBng.$ Ng)3i$ c9n$ b!$ .i$ c^ng$ ch>ng$ t*i$ t)8ng$
t),ng$b?$c@$.ang$b?n$ki#m$s'ng$v?$t9n$gFu$v-i$b1n$bG.$Ch>ng$t*i$.,i.$jh*ng$c&n$n)-c$pha$tr?.$
Cu'i$c^ng$thU$b?$v0.$$>ng$v?y,$b?$l?$ng)3i$B3$R1.$B?$t"ng$s'ng$8$.F.$Nh)ng$b?$ch7$chuy9n$.#n$.F$
u$.#n$v^ng$kinh$t#$m-i$u$v?o$nh6ng$n2m$1x60.$B?$kh*ng$bi#t$ro$l;ch$sH$B3$R1.$
B?$k9$v-i$ch>ng$t*i,$b?$cu8$8$H?$Nam.$Nh6ng$n2m$1x60$b?$cuy#t$.;nh$.i$theo !<ng và Nhà n%+c
lên khai hoang$8$mi0n$n>i.$Nh)$v?y$b?$.0$tham$gia$v?o$phong$tr?o$di$d.n$th3i$.F,$.#n$$1i$T"$v?$c9c$
v^ng$cao$kh9c$8$mi0n$B:c$!theo$ti#ng$gBi$cAa$$&ng$v?$Nh?$n)-c$v?n$.!ng$.=ng$b?o$mi0n$xu*i$tham$gia$
ph9t$tri9n$kinh$t#$mi0n$n>iK. 61 $L3i$k8u$gBi$n?y$th)3ng$.),c$cho$l?$do$ChA$t;ch$H=$Cha$Minh$ph9t$.!ng,$
nh)ng$chanh$s9ch$di$d.n$.),c$L8$WuJn$.0$c?p$./u$ti8n$t1i$$1i$h!i$l/n$thG$III$cAa$$&ng,$th9ng$x€1x60:$$
Vi(c$ph9t$tri9n$m1nh$mE$kinh$t#$x0$h!i$chA$nghLa$8$mi0n$n>i$.&i$hDi$ph&i$gi&i$cuy#t$t't$v4n$.0$t2ng$
th8m$nh.n$lCc$cho$mi0n$n>i.$$.y$l?$m!t$c*ng$t9c$v?n$.!ng$v?$t%$chGc$r4t$l-n$cAa$$&ng$ta$v?$Chanh$
phA$ ta$ trong$th3i$ gian$ t-i.$ Ch>ng$ ta$ ph&i$ cF$ k#$ ho1ch$ ph'i$ h,p$ lCc$ l),ng$ cAa$ Nh?$ n)-c$ v-i$ lCc$
l),ng$cAa$c9c$h,p$t9c$x0$.9$chuy9n$m!t$ph/n$nh.n$lCc$8$n*ng$th*n$mi0n$.=ng$b5ng$l8n$khai$th9c$
mi0n$trung$du$v?$mi0n$n>i.$Tr8n$c*$s8$c%$v>$nhi(t$tUnh$y8u$n)-c,$ch>ng$ta$ph&i$t%$chGc$cho$h?ng$
ch@c$v1n$ng)3i$mi0n$xu*i$l8n$mi0n$n>i$.9$.i$v?o$c*ng$nghi(p,$n*ng$nghi(p,$x.y$dCng$c9c$khu$c*ng$
nghi(p,$c9c$n*ng$tr)3ng$cu'c$doanh$v?$l.m$tr)3ng$cu'c$doanh,$c'ng$hi#n$sGc$lCc$v?$t?i$n2ng$cAa$
mUnh$cho$sC$nghi(p$ph=n$vinh$T%$cu'c.$Ho?n$th?nh$th:ng$l,i$c*ng$t9c$.F$thU$vi(c$ph9t$tri9n$kinh$t#$
x0$h!i$chA$nghLa$8$mi0n$n>i$sE$.),c$b&o$.&m$ch:c$ch:n. 62$
$.y$l?$chanh$s9ch$v^ng$kinh$t#$m-i.$V?o$th3i$.i9m$.F,$nF$.),c$gBi$.*n$gi&n$h*n$l?$khai$hoang,$v?$
c^ng$v-i$c9c$chanh$s9ch$v0$n*ng$tr)3ng$cu'c$doanh$v?$s*$t9n$d.n$th?nh$th;,$chanh$s9ch$n?y$nh5m$ph9t$
tri9n$mi0n$n>i. 63 $$9$tham$gia$v?o$phong$tr?o$n?y,$ph&i$.i0n$v?o$m!t$t3$khaiy$cF$.),c$t3$khai$l?$r4t$khF,$vU$
theo$nh)$mS$anh$BUnh,$r4t$nhi0u$ng)3i$mu'n$.i.$$9$.),c$ch4p$nh?n,$ph&i$cF$lm$l;ch$t't.$CF$ng)3i$kh*ng$
.),c$ch4p$nh?n$c>ng$tC$l8n$Th9i$Nguy8n$xin$.2ng$km$.),c$phpp$8$l1i.$Nh)ng$hB$b;$t"$ch'i,$b?$nFi. 6| $B?$
.#n$B3$R1$ng?y$2|€2€1x6|$c^ng$v-i$20$gia$.Unh$kh9c.$HB$.),c$nh6ng$ng)3i$kh9c$t"$mi0n$xu*i$l8n$.;nh$
c)$8$..y$t"$hai$n2m$tr)-c$.Fn$ti#p.$Nhi0u$ng)3i$mi0n$n>i$c>ng$8$..y,$ng)3i$Wao,$ng)3i$S9n$WUu,$cF$c&$
ng)3i$Vi(t$.#n$..y$t"$m4y$th#$h($r=i.$HB$nFi$th*ng$th1o$ti#ng$S9n$WUu,$nh% ng%1i dân t&c,$b?$nFi.$
$#n$l>c$n?y,$ng)3i$c9n$b!$ng=i$dCa$l)ng$v?o$th?nh$gh#$v?$c)3i.$C.u$chuy(n$g,i$l1i$k<$ni(m$khi$
anh$ c&n$ trong$ cu.n$ ng>$ .ang$ .Fng$ gi9p$ bi8n$ gi-i$ Vi(tuTrung.$ Anh$ c>ng$ l?$ ng)3i$ Th9i$ BUnh,$ nh)ng$
h*m$.4y,$vU$y8u$c/u$c*ng$vi(c,$anh$m+c$cu/n$9o$d.n$t!c.$Anh$g+p$m!t$ph@$n6$c>ng$m+c$cu/n$9o$d.n$
t!c.$Ch;$nFi$r4t$at$ti#ng$Vi(t.$Ch7$sau$khi$hDi$th2m,$anh$m-i$bi#t$ch;$c>ng$t"$mi0n$xu*i$l8n,$v?$l?$.=ng$
h)*ng$cAa$anh,$c^ng$huy(n$$*ng$H)ng.$Nh)ng$ch;$l8n$..y$t"$l.u$r=i,$n8n$.0$m4t$g'c.$$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
61
$$.y$l?$c9ch$trUnh$b?y$.i9n$hUnh:$d.n$.),c$nFi$.#n$8$..y$thu!c$x0$Ph>$iuy8n,$huy(n$$1i$T".$$o?n$Thu,$MR$m!t$
v^ng$ chGO,$ B!$ Lao$ .!ng$ Th)*ng$ binh$ v?$ i0$ h!i, 30 n9m sD nghi.p di dân khai hoang và xây dDng kinh t' m+i
1961-1991$(H?$N!i:$C@c$$i0u$.!ng$Lao$.!ng$v?$W.n$c),$1xx1),$tr.$62.$
62
$B9o$c9o$chanh$tr;$cAa$Ban$Ch4p$h?nh$Trung$)*ng$$&ng$Lao$.!ng$Vi(t$Nam$t1i$$1i$h!i$$1i$bi9u$To?n$cu'c$l/n$
thG$III$(do$.=ng$cha$L8$WuJn$trUnh$b?y,$5€x€1x60),$Nhân dân$(6€x€1x60),$tr.$B.$
63
$ Ch)*ng$ trUnh$ khai$ hoang$ .0$ .),c$ r4t$ at$ ng)3i$ n)-c$ ngo?i$ c^ng$ th3i$ th*ng$ b9o.$ Trong$ s'$ .9$ m$ .#n,$ cF$ I.A.$
MalOkhanova,$MThe$Wevelopment$of$New$Agricultural$Lands$in$North$Vietnam$in$1x61u1x65O,$Soviet Geography$x,$
10$(12€1x70),$tr.$B2BuB32.$
6|
$Nh6ng$l3i$tuy8n$b'$cAa$ch)*ng$trUnh$.0$m8$./u$cho$l?n$sFng$di$c)$kh*ng$h,p$ph9p$.#n$Th9i$Nguy8n$sau$n2m$
1x61,$m!t$s'$ng)3i$mong$mu'n$cF$c*ng$vi(c$%n$.;nh,$nh6ng$ng)3i$kh9c$mong$mu'n$nh6ng$c*ng$vi(c$theo$th3i$v@.$
SC$di$c)$tC$ph9t$kh*ng$.),c$c9c$nh?$c/m$cuy0n$khuy#n$khach$v?$kh*ng$.),c$c4p$gi4y$phpp$c)$tr>,$g:n$v-i$c9c$h($
th'ng$cu'c$gia,$nh)ng$kh*ng$bao$gi3$.),c$l?m$tri(t$.9,$th?m$cha$c&$trong$nh6ng$n2m$60.$j9$t"$nh6ng$n2m$B0,$di$
d.n$ tC$ do$ t-i$ v^ng$ cao$ .0$ tr8$ th?nh$ m!t$ xu$ h)-ng$ chung,$ .+c$ bi(t$ l?$ t-i$ nh6ng$ v^ng$ cao$ nguy8n$ trung$ du.$
LThG3€BLW$1030,$MB9o$c9o$tUnh$hUnh$ng)3i$mi0n$xu*i$l8n$Th9i$Nguy8nO,$Th9i$Nguy8n,$23€2€1x61.$
$
B?$k9$ti#p.$Ng)3i$Vi(t$8$..y$gi>p$ng)3i$m-i$.#n$.;nh$c).$Nh)ng$chanh$ng)3i$S9n$WUu$d1y$hB$c9ch$
.'n$c.y.$Có m&t #"n #i3n cách B1 R; 3 km, còn ) B1 R; ch- có rAng và m&t s( ngôi m& cB. Cây r2t to,
ng%1i ta có th4 dùng làm c< ngôi nhà. Chúng tôi php$.K$n?y,$
ng)3i$S9n$WUu$y8u$c/u$ng)3i$h?ng$xFm$m-i$l?m$vi(c$tr8n$ru!ng$l>a,$c?y$v?$g+t.$CF$th9$..y$l?$c9ch$m?$
mS$anh$BUnh$mi8u$t&$!tUnh$.o?n$k#t$th.n$9i$gi6a$.=ng$b?o$khai$hoang$v?$.=ng$b?o$c9c$d.n$t!c$anh$emK,$
theo$l3i$cAa$Ph1m$V2n$$=ng$trong$b?i$b9o$vi#t$n2m$1x62. 65 $Nh)ng$khi$b?$nFi$v0$m'i$cuan$h($n?y,$ch>ng$
t*i$nh?n$th4y$cF$sC$do$dC$trong$giBng$nFi.$B?$than$phi0n,$ng)3i$ta$tho&$thu?n$v-i$nhau$m!t$ng?y$d1y$c9ch$
.'n$cAi$.%i$l4y$ba$ng?y$l?m$ru!ng.$Nh)ng$sau$m!t$h=i$suy$nghL,$b?$l1i$vui$vT$th' này là x:ng #áng,$th' là
#%0c, không ng;i gì.$B?$ti#p$t@c,$b?$th%$l!$nNi$s,$h0i$.'i$v-i$ng)3i$S9n$WUu$v?$c9ch$.9$h1n$ch#$m'i$cuan$
h($n?y.$B?$tr9nh$kh*ng$v?o$nh?$hB:$Nó ghê l8m!$Có nh,ng t6p t>c r2t l; nh% t>c thanh t?y. N'u ai 9n c8p
cái gì, hoGc quan h. v+i m&t cô gái mà không c%+i, hH sI ghét và gi't. Nh%ng n'u ai t(t v+i hH, hH có th4
tGng c< con l0n rAng, không l2y ti3n.$
S'ng$8$B3$R1$v?o$nh6ng$n2m$1x60$kh*ng$dI$ch>t$n?o,$c2n$cG$v?o$t7$l($ng)3i$di$c)$bD$v0.$Trong$
s'$20$gia$.Unh$l8n$c^ng$.,t$v-i$nh?$anh$BUnh,$ch7$cF$chan$gia$.Unh$8$l1i.$MS$anh$BUnh$kh*ng$k9$lm$do$hB$
bD$.i,$ch7$nFi$r5ng$mBi$ng)3i$th)3ng$m:c$b(nh$s't$rpt$r4t$n+ng$trong$n2m$./u$ti8n.$12$n2m$sau$khi$khai$
hoang,$.4t$b;$ng?p.$M!t$s'$gia$.Unh$chuy9n$.#n$nh?$hB$h?ng$8,$nh)$gia$.Unh$b?$may$m:n$.),c$.#n$.;nh$
c)$8$th;$tr4n.$C9c$gia$.Unh$kh9c$k$c&$ng)3i$Vi(t$v?$ng)3i$S9n$WUu$k$kh*ng$t-i$Ph>$L1c,$nh)$ng)3i$ta$.0$
cho$t*i$bi#t.$HB$chuy9n$.#n$m!t$n*i$r4t$g/n,$8$h1$l)u$s*ng$C*ng,$thu!c$x0$BUnh$S*n,$huy(n$Ph%$78n.$
Ng)3i$d.n$chuy9n$.i,$.;a$.i9m$bi#n$m4t,$ch7$cF$c9i$t8n$v?$c&$m!t$s'$nghi$ng3$v0$c9i$t8n$n?y$l?$c&n$l1i.$
jhi$t*i$hDi$b?$v0$.;a$danh$B3$R1,$b?$tr&$l3i$m!t$c9ch$dHng$d"ng:$tên x%a, ch8c là ti'ng dân t&c.$
S9ng$s-m$h*m$sau,$ch>ng$t*i$t-i$BUnh$S*n.$T*i$xu4t$trUnh$gi4y$t3$cho$anh$c9n$b!$trT$v-i$c&m$gi9c$
lo$l:ng.$Nh)ng$t.m$tr1ng$.F$l?$kh*ng$cF$c*$s8.$MS$anh$BUnh$nFi$.>ng.$Ng)3i$d.n$B3$R1$cF$.#n$s'ng$8$
..y.$Trong$hai$ng?y$8$x0$n?y,$c9c$c9n$b!$gi-i$thi(u$ch>ng$t*i$v-i$n2m$ng)3i$.#n$t"$B3$R1$v?$v^ng$l.n$
c?n.$T4t$c&$.0u$l?$.?n$*ng$8$tu%i$70uB0,$trong$.F$cF$ba$ng)3i$S9n$WUu$v?$hai$ng)3i$Vi(t.$hua$hB,$t*i$b:t$
./u$cF$kh9i$ni(m$v0$ng)3i$d.n$v?$cu9$trUnh$.;nh$c)$8$B3$R1$tr)-c$khi$h=$ng?p.$Ng)3i$./u$ti8n$l?$chA$t;ch$
x0$v0$h)u,$t8n$V),ng.66 $tng$khQng$.;nh$x0$Trang$L?ng$c>,$sau$c9ch$m1ng$.%i$t8n$l?$Ph>c$ThB,$g=m$b'n$
l?ng.$Sau$.F,$*ng$ph9c$hBa$x0$n?y$nh)$sau$(ph9c$hBa$n?y$gi'ng$v-i$b&n$.=$trong$!"ng Khánh #$a d% chí,$
xem$b&n$.=$12): 67$
$
$
Phúc
$
Khánh
$
$
$
Kim
$ B1 R; B<ng
$
$
$
Gia #ình ông V%0ng và các gia #ình khác
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
65
$Ph1m$V2n$$=ng,$MB?i$ca$T.y$B:cO,$Nhân dân$(10€2€1x62),$trong$Ph1m$V2n$$=ng,$TB qu(c ta, nhân dân ta, sD
nghi.p ta và ng%1i ngh. sJ (H?$ N!i:$
V2n$hBc,$1x6x),$tr.$23|.$
66
$tng$V),ng$70$tu%i.$Sau$khi$h=$b;$ng?p,$.4t$c&n$l1i$cAa$x0$Ph>c$ThB$.),c$s9p$nh?p$v?o$.4t$cAa$m!t$s'$x0$b8n$.9$
th?nh$ l?p$ x0$ Ph>c$ T.n,$ thu!c$ huy(n$ $=ng$ H<$ (1xB3).$ Sau$ .F,$ x0$ Ph>c$ T.n$ .),c$ s9p$ nh?p$ v?o$ huy(n$ Ph%$ 78n$
(1xB5).$huy#t$.;nh$s'$113uH$BT$cAa$H!i$.=ng$B!$tr)8ng,$2€|€1xB5.$NguyIn$huang$ˆn,$Vi.t Nam nh,ng thay #Bi
#$a danh, tr.$565,$602.$
67
$BGc$ph9c$ho1$cAa$*ng$4y$.),c$t*i$sao$chpp$l1i.$iem$b&n$.=$!"ng Khánh #$a d% chí$(Mhuy(n$$1i$T"O),$t?p$III,$
tr.172.$
$
tng$V),ng$nFi$ng),c$l1i$v-i$nh6ng$gU$t*i$.),c$nghe$t"$*ng$ba$th)$v?$mS$anh$BUnh.$Ng)3i$d.n$B3$
R1$.>ng$l?$cF$nh)3ng$.4t$cho$Ph9p.$jh*ng$ch7$8$B3$R1.$C&$ba$l?ng$cF$t8n$trong$ph9c$hBa$tr8n$.0u$cF$.4t$
thu!c$s8$h6u$cAa$m!t$ng)3i$Ph9p,$m?$trong$v^ng$gBi$l?$!chA$T.yK,$!chA$ConK$ho+c$!chA$S*n$C'tK.$V?$
c9i$t8n$n?y$chanh$l?$t8n$.=n$.i0n$cAa$*ng$4y$(xem$b&n$.=$13).$tng$V),ng$nh-$t8n$Ph9p$cAa$*ng$4y$l?$
!c9iugUuN*K.$ Sau$ .F$ ng)3i$ ta$ c>ng$ gBi$ c9c$ t8n$ P8uR*,$ Ph8uR*. 6B $ $'i$ v-i$ t8n$ B*nguB3uR1$ (Monpezat),$
*ng$ th4y$ h*i$ cuen$ cuen.$
Tuy$nhi8n,$ng)3i$ta$th)3ng$gBi$l?$chA$Con.$L?ng$thG$t),$t)*ng$Gng$v-i$chN$cAa$!gia$.Unh$*ng$V),ng$v?$
c9c$gia$.Unh$kh9cK$l?$Long$H!i,$.),c$l?p$sau$c^ng.$
tng$V),ng$l1i$vE$m!t$hUnh$n6a$.9$minh$ho1$vi(c$.;nh$c)$cAa$cha$*ng$v?$m!t$s'$gia$.Unh$ng)3i$
S9n$WUu$8$..y:$
$
x: x:
$
jhu$vCc$trung$t.m$l?$.4t$.=n$.i0n,$xung$cuanh$l?$.4t$xG,$thu!c$nh?$n)-c. 6x $tng$V),ng$gi&i$thach,$
b4t$kM$ai$mu'n$khai$hoang$tr8n$.4t$xG$.0u$cF$th9$xin$phpp$chanh$cuy0n$Ph9p$8$Th9i$Nguy8n,$.9$.),c$
.;nh$c)$8$.F.$Long$H!i$l?$.4t$xG,$v?$m!t$ng)3i$t8n$l?$tn$V2n$T?i$.0$l?m$nh6ng$thA$t@c$nh)$v?y.$V0 ông
Tài cùng gia #ình v+i m/ tôi,$*ng$V),ng$nFi.$T?i$ch)a$bao$gi3$l?m$vi(c$cho$Ph9p,$nh)ng$anh r4 làm tBng
#oàn trong quân #&i Pháp.$M'i$cuan$h($n?y$l?m$cho$mBi$vi(c$dI$d?ng$h*n.$tng$T?i$c>ng$cF$thu?n$l,i$l?$
cF$thT$th.n,$kh*ng$cF$thT$n?y$thU$c9c$thA$t@c$h?nh$chanh$kh*ng$th9$xong$.),c.$tn$V2n$T?i$xin$.),c$gi4y$
phpp,$nh)ng$c&$n2m$gia$.Unh$c^ng$ph&i$tr&$ti0n.$Cu(i cùng t2t c< chúng tôi #3u là hH hàng nên Tài không
th4 thu thêm l0i l&c nào. Ông ch- là m&t ng%1i bình th%1ng.$Nh)ng$sau$khi$c9c$gia$.Unh$.0$.;nh$c),$thu#$
.4t$.),c$tr&$sau$n2m$n2m,$tn$V2n$T?i$.),c$b/u$l?m$tr)8ng$tr1i.$
tn$V2n$T?i$v?$hB$h?ng$*ng,$nh6ng$ng)3i$l?p$ra$tr1i$Long$H!i,$t4t$c&$.0u$l?$ng)3i$S9n$WUu,$.#n$
t"$nh6ng$huy(n$l.n$c?n.$Ng)3i$d.n$8$B3$R1$c>ng$l?$ng)3i$S9n$WUu$v?$.;nh$c)$8$.F$t"$tr)-c.$tng$ba$
th)$tr)-c$..y$cAa$x0$BUnh$S*n,$t8n$l?$Ba,$k9$cho$ch>ng$t*i$nghe$c.u$chuy(n$cAa$hB.$Gia$.Unh$*ng$Ba$
.#n$t"$L1ng$S*n,$v?$c>ng$nh)$c9c$gia$.Unh$kh9c,$l?$ng)3i$S9n$WUu.$Gi'ng$nh)$cha$*ng$V),ng,$t%$ti8n$
*ng$ Ba$ .#n$ ..y$ khai$ hoang,$ tr=ng$ l>a.$ $i0u$ .F$ diIn$ ra$ tr)-c$ khi$ Ph9p$ .#n,$ hB$ kh*ng$ ph&i$ xin$ phpp$
chanh$cuy0n.$tng$Ba$nFi:$gia$.Unh$*ng$s'ng$8$.F$.),c$hai$ba$th#$h(.$R=i,$v?o$th3i$cha$*ng,$Ph9p$.#n.$
HB$mang$b&n$.=,$gi4y$t3$cho$ng)3i$S9n$WUu$xem.$HB$tuy9n$ng)3i$Hoa$gi9m$s9t$t9$.i0n.$HB$.Jy$ng)3i$
S9n$WUu$t"$d)-i$thung$l>ng$ra$8$tr8n$.=i$tr*$trBi. !2t không bi't cFa ai. Mình #ánh nhau v+i hH. Ki.n.
Mình b$ #uBi. Cu(i cùng mình ph<i s(ng ) rìa. 70 S'ng$!8$rUaK$thCc$kh*ng$dI.$jhi$*ng$c&n$nhD,$gia$.Unh$
ph&i$chuy9n$nh?$hai$l/n:$m!t$l/n$t-i$jim$B&ng,$r=i$kho&ng$n2m$1x|0$cuay$l1i$B3$R1.$Theo$*ng,$Kim
B<ng quá #ông #úc.$$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
6B
$Ph8uR*$.),c$d;ch$t"$Fpraud.$Theo$t?i$li(u$l)u$tr6$thU$.=n$.i0n$8$S*n$C't$thu!c$v0$Reynaud$Š$Fpraud$v?o$n2m$
1x3x,$v?$Reynaud$Š$Reynaud$v?o$n2m$1x|0.$Reynaud$thG$hai$l?$con$trai$cAa$ng)3i$thG$nh4t.$Echinard,$Notice sur
la province de Thái Nguyên,$66u67y$LThG1€RST$67|75,$MEtat$nominatif$des$concessions$domaniales$accordpes$?$
des$ Fran•ais$ …uscuOau$ 31€12€1x3xO,$
Th9i$Nguy8n,$10€1€1x|1.$
6x
$Nh6ng$m&nh$.4t$cAa$*ng$ta$.),c$bi#t$d)-i$c9i$t8n$ !xGK.$Theo$nghLa$th*ng$th)3ng$thU$t"$.4t$xG$l?$c&$m!t$v^ng$
nh)$v^ng$B:c$B!$nh)ng$8$..y$m$nFi$.4t$thu!c$nh?$n)-c.$$
70
$CF$th9$so$s9nh$l3i$nFi$cAa$*ng$Ba$v-i$ph9c$hBa$cAa$*ng$V),ng.$tng$Ba$.0$76$tu%i.$
$
$jim$B&ng$cu9$.*ng$.>c.$Nh?n$xpt$.F$khi#n$t*i$ph&i$suy$nghL$.#n$n*i$m?$v?o$th3i$.i9m$.F$.),c$
dC$ki#n$d?nh$cho$vi(c$!di$d.n$cuy$m*$l-nK$t"$.=ng$b5ng.$Cha$cAa$*ng$Ba$ph&i$ki#m$s'ng$b5ng$c9ch$
n?o}$Ng)3i$d.n$sH$d@ng$m&nh$.4t$nh)$th#$n?o}$Th9i$.!$cAa$hB$.'i$v-i$gia$.Unh$m-i$.#n$ra$sao}$Trong$
b'i$c&nh$ .F,$!.*ng$ .>cK$mu'n$nFi$l8n$.i0u$gU}$M!t$ng)3i$cF$th9$gi>p$t*i$hi9u$.),c$l?$*ng$Ho?i,$t"$
Th9i$BUnh$l8n$jim$B&ng$n2m$1x|5. !ói quá, nhà c: #i thôi, hai v0 ch"ng, hai ng%1i con. 71 tng Ho?i$
may$m:n$h*n$nhi0u$ng)3i$tr)-c$n1n$.Fi$n2m$.F:$8$$a$Ph>c,$ng0$ba$s*ng$C/u$v?$s*ng$C*ng,$*ng$g+p$
m!t$ng)3i$t8n$NguyIn$huang$L.m. 72 $tng$L.m$khai$th9c$r"ng,$ch8$gN$tr8n$s*ng.$tng$nh?n$*ng$Ho?i$v?o$
l?m$vi(c,$v?$.i0u$l8n$jim$B&ng$.9$ch+t$c.y$8$m!t$.=n$.i0n$khai$th9c$gN.$R$jim$B&ng,$ch7$cF$at$ru!ng$
kh*$ h1n$ vU$ thi#u$ n)-c.$ ChA$ cAa$ khu$ r"ng$ v?$ ru!ng$ l?$ *ng$ Ph8uR*,$ ng)3i$ Ph9p,$ ru!ng$ thU$ cho$ m!t$ lm$
tr)8ng$thu8.$Lm$tr)8ng$gi6$ru!ng$cho$ri8ng$mUnh$c^ng$hai$gia$.Unh$S9n$WUu.$C&n$ng)3i$kh9c$b;$lo1i$ra.$
N#u$nh)$8$jim$B&ng$.4t$d6,$ru!ng$x4u,$d.n$.'$k;$nhau,$thU$8$Ph>c$jh9nh$.4t$l?nh,$ru!ng$m?u$mK$
(xem$b&n$.=$1|). 73 $Theo$l3i$*ng$Minh,$.#n$.F$n2m$1x1B,$t*i$hUnh$dung$ra$ng*i$l?ng$n?y$l?$b&n$sao$thu$
nhD$ cAa$ l?ng$ cu8$ *ng$ 8$ Th9i$ BUnh.$ R$ .F,$ ch7$ cF$ ng)3i$ Vi(t,$ kh*ng$ cF$ ng)3i$ S9n$ WUuy$ cF$ ru!ng$ ng?p$
n)-cy$cF$.Unh$.9$gi?$l?ng$h!i$hBpy$cF$.;a$chA$nghi(n$thu'c$phi(ny$cF$lm$tr)8ng$tham$lamƒ$jh9c$c9c$
l?ng$ 8$ .=ng$ b5ng$ s*ng$ H=ng$ m!t$ .i9m:$ d.n$ s'$ th4p.$ L>c$ *ng$ Minh$ m-i$ l8n$ ch7$ cF$ 1B$ gia$ .Unh,$ n8n$
ki#m$vi(c$l?m$kh*ng$khF.$tng$Minh$kh*ng$bao$gi3$cuay$l1i$Th9i$BUnh$n6a:$v3 #4 làm gì, lên #ây #4
làm 9n, v3 chEng có gì. 7|$
{t$ng)3i,$c&$Vi(t$lFn$S9n$WUu,$cF$.4t$ri8ng$tr)-c$c9ch$m1ng.$tng$V),ng$.),c$cha$.9$l1i$cho$m!t$at$
.4t$ khai$ hoang.$ tng$ Ba$ .),c$ m!t$ m&nh$ n2m$ 1x|6.$ tng$ Ho?i$ v?$ *ng$ Minh$ ph&i$ .,i$ .#n$ khi$ c&i$ c9ch$
ru!ng$.4t$v?o$./u$nh6ng$n2m$1x50.$Nh)ng$ni0m$vui$.F$kh*ng$l.u.$N2m$1x60,$h,p$t9c$x0$ra$.3iy$n2m$
1x62,$d.n$kinh$t#$m-i$l8n$.;nh$c).$Tr)-c$.F,$ng)3i$Vi(t$chi#m$kho&ng$1€3$d.n$s'$x0.$V0$sau,$theo$m!t$
ng)3i$S9n$WUu$cho$bi#t,$ng)3i$Vi(t$.*ng$h*n$ng)3i$S9n$WUu.$T"$.F,$s'$xFm$trong$x0$t2ng$t"$|$l8n$12.$
L>c$./u,$khi$h,p$t9c$x0$.),c$th?nh$l?p,$B3$R1$chia$l?m$hai,$xFm$m-i$gBi$l?$$*ng$Lai.$V0$sau,$cF$th8m$
bJy$xFm$kinh$t#$m-i.$M!t$trong$b&y$xFm$n?y$n5m$gi6a$x0,$.+t$t8n$l?$$o?n$j#t. 75 $Nh)ng$nh6ng$ng)3i$
d.n$l1i$kh*ng$.),c$8$c^ng$nhau$l.u$d?i.$jhi$h=$b;$ng?p,$nh6ng$ng)3i$m-i$.#n$chuy9n$.i$n*i$kh9c$trong$
x0,$n5m$phaa$h1$l)uy$d.n$l?ng$c>$s*$t9n$.#n$x0$BUnh$S*n$(xem$b&n$.=$15$v?$16). 76$
R$BUnh$S*n$k$theo$l3i$anh$c9n$b!$trT,$ng)3i$.Fn$ti#p$ch>ng$t*i$t1i$UBNW$k$hB$.;nh$c)$8$hai$xFm$
cAa$ x0,$ Ph>c$ S*n$ v?$ $9t$ $9.$
Chanh$vU$v?y,$khi$ch>ng$t*i$.#n$nh?$*ng$V),ng,$t*i$r4t$ng1c$nhi8n$nghe$th4y$*ng$.ang$nFi$v0$B3$R1$hi(n$
t1i.$tng$g,i$m$t*i$.#n$th2m$m&t #"ng nghi.p c=, tên là Ba, s(ng ) B1 R;.$$
Th?t$b'i$r'i,$t*i$hDi:$ông 2y hi.n #ang s(ng ) B1 R; không?$tng$V),ng$gi&i$thach$r5ng$khi$mBi$

ng)3i$t"$l&ng$h=$chuy9n$.#n,$.4t$8$.F$b;$bD$hoang,$c/n$ph&i$khai$khJn.$B.y$gi3$hB$gBi$ng*i$l?ng$.),c$l?p$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
71
$tng$Ho?i$.0$B3$tu%i,$.#n$t"$l?ng$Nguy(t$L.m$(x0$V>$BUnh,$huy(n$V>$Th),$t7nh$Th9i$BUnh).$
72
$N1n$.Fi$l?$nguy8n$nh.n$g.y$ra$cu!c$di$d.n$kh%ng$l=$v?o$n2m$1x||u|5.$Motoo$Furata$)-c$tanh$cF$kho&ng$12†$h!$
gia$.Unh$.0$r3i$khDi$c9i$l?ng$.i9n$hUnh$cAa$*ng$8$huy(n$Ti0n$H&i$(Th9i$BUnh)$.9$ki#m$2n.$Trong$s'$.F,$at$nh4t$2€3$s'$
th?nh$vi8n$cAa$1B$h!$gia$.Unh$(chi#m$50†)$ch#t$vU$n1n$.Fi.$tng$Ho?i$ro$r?ng$l?$m!t$trong$nh6ng$ng)3i$may$m:n.$
Motoo$Furata,$Vietnam no Ichi sonraku ni okeru 1945 nen Kikin no Jittai Taibin-sho Tienhai-ken Tay Luong-mura
Luong Phu-buraku ni Kansura Nichi Etsu$ Godo Chosa$ (Tokyo:$ Tokyo$ University$ Research$ Report$ on$ History,$
1x||),$t?p$22,$tr.$15x.$
73
$Ph>c$jh9nh$n5m$tr8n$khu$.4t$b5ng$8$thung$l>ng$ngay$c1nh$B3$R1,$.),c$k9$.#n$trong$b&n$danh$s9ch$t8n$c9c$l?ng$
x0$./u$th#$k7$iIi.$NF$l?$khu$.;nh$c)$./u$ti8n$8$..y$v?$c>ng$l?$n*i$./u$ti8n$b;$h=$n)-c$nh4n$chUm.$Theo$W)*ng$Th;$
The$v?$Ph1m$Th;$Thoa,$Tên làng xã Vi.t Nam #5u th' k- XIX (thu&c các t-nh tA Ngh. TJnh tr) ra) (H?$N!i:$NiB$
jhoa$hBc$i0$h!i,$1xB1),$tr.$|7|.$$
7|
$tng$Minh$.0$B7$tu%i,$v?$ch7$nh-$mang$m9ng$ngu=n$g'c$cAa$mUnh$(cF$lE$l?$huy(n$Ti0n$H&i,$Th9i$BUnh).$
75
$Nh6ng$ng*i$l?ng$m-i$l?$$o?n$j#t,$M1nh$Ph>c,$Ph>c$L)*ng,$Ph>c$An,$Ph>c$Ninh,$Ph>c$Ti#n$v?$Ph>c$i9.$
76
$N2m$1xB5,$gi'ng$nh)$x0$Ph>c$T.n,$x0$BUnh$S*n$.),c$t9ch$ra$khDi$huy(n$$=ng$H<$.9$s9p$nh?p$v?o$huy(n$Ph%$
78n. huy#t$.;nh$s'$102uH$BT$cAa$H!i$.=ng$B!$tr)8ng,$2€|€1xB5.$NguyIn$huang$ˆn,$Vi.t Nam nh,ng thay #Bi #$a
danh, tr.$602.$
$
l?$ B3$ R1.$ T*i$ hDi$ thH:$ B1 R; m+i? tng$ tr&$ l3i$:$ Không, ch- gHi là
B1 R; thôi.
V?i$ph>t$sau$ch>ng$t*i$cF$m+t$8$.F,$.;nh$g+p$*ng$Ba,$nh)ng$*ng$.i$v:ng.$Trong$khi$.,i,$t*i$k;p$
vi#t$ng:n$gBn$v0$n*i$n?y:$
Ch>ng$t*i$hi(n$.ang$8$B3$R1$!m-iK:$ .=i$nhi0u,$d'c$dCng$.Gng,$n)*ng$chG$b?c$thang,$v?i$ru!ng$
l>a,$ru!ng$rau,$r"ng$l)a$th)a$tr8n$.7nh$.=i.$Phong$c&nh$h6u$tUnh.$M+t$tr3i$.0$l+n.$$
Th3i$gian$ch3$.,i$kh*ng$ph&i$l?$l0ng$pha.$Ch>ng$t*i$tranh$thA$.#n$nh?$h?ng$xFm$*ng$Ba,$t8n$l?$
jhoa,$m!t$ng)3i$S9n$WUu,$.!$ngo?i$60$tu%i.$tng$xua$tan$nh6ng$th:c$m:c$cAa$t*i:$t8n$th?t$cAa$ng*i$l?ng$
kh*ng$ph&i$l?$B3$R1$m?$l?$$9t$$9.$tng$k9$khi$mBi$ng)3i$chuy9n$.#n$..y,$toàn b& khu vDc này là rAng,
rAng hoang h't.$HB$.),c$chanh$phA$c4p$.4ty$ph&i$ch+t$c.y,$tr=ng$trBt,$dFn$n)-c.$Sau$n2m$n2m$thU$khu$vCc$
n?y$m-i$gi'ng$nh)$ng?y$nayy$sau$m)3i$n2m$thU$m-i$h#t$lo$l:ng$v0$cu!c$s'ng.$SC$tr&i$nghi(m$.9$l1i$d4u$
4n$trong$c9i$t8n$ m?$hB$chBn$cho$cu8$h)*ng$m-i.$tng$jhoa$cho$bi#t$!$9tK$cF$nghLa$l?$nhi0u,$!$9K$ l?$
v9ch$n>i.$$9t$$9$th9$hi(n$kinh$nghi(m$khai$hoang$m!t$v^ng$r"ng$n>i$v?$l?$t8n$ng)3i$d.n$th)3ng$gBi.$
M!t$s'$ng)3i$ngo?i$l?ng$gBi$nF$l?$B3$R1,$chanh$vU$d.n$c)$8$..y$t"$B3$R1$.#n.$tng$nFi$th8m:$c>ng$cF$
m!t$t8n$n6a.$N2m$1x76,$khi$l/n$./u$ti8n$cF$ng)3i$.#n$s'ng,$c9n$b!$x0$.+t$t8n$xFm$l?$T.n$BUnh$v-i$m$
mu'n$th9$hi(n$m!t$kh9t$vBng$v0$cu!c$s'ng$h&a$bUnh$m-i$sau$chi#n$tranh,$.=ng$th3i$c>ng$l?$m!t$t8n$b:t$
ngu=n$t"$t8n$x0$BUnh$S*n.$Cho$d^$m$nghLa$l?$gU$.i$ch2ng$n6a$thU$ng?y$nay,$at$ng)3i$d^ng$hay$bi#t$.#n$c9i$
t8n$n?y.$C&$thu#$c>ng$.),c$thu$v-i$t8n$$9t$$9.77$
Cu'i$c^ng,$ch>ng$t*i$c>ng$g+p$.),c$*ng$Ba$v?o$l>c$chi0u$t?,$tr8n$.)3ng$cuay$ray$*ng$.ang$.1p$
xe$v0$nh?.$Nh)ng$khi$th4y$c&$m!t$!ph9i$.o?nK$t"$UBNW,$t"$H?$N!i$v?$t"$n)-c$ngo?i$.#n,$*ng$cF$vT$
ho&ng$s,.$M4t$m!t$l>c$.9$tr4n$an$*ng$r5ng$c*ng$vi(c$cAa$ch>ng$t*i$ch7$l?$tUm$ki#m$l;ch$sH$m!t$c9i$t8n.$
Ch>ng$t*i$v?o$m!t$ng*i$nh?$g/n$.F$.9$nFi$chuy(n.$Tuy$nhi8n,$v0$c9i$t8n$B3$R1,$*ng$l1i$ch:c$ch:n$r5ng$
nF$l?$m!t$c9i$t8n$r4t$l.u$r=i,$t"$tr)-c$th3i$Ph9p$thu!c.$NF$c&n$.),c$th4y$trong$nh6ng$t4m$b&n$.=$do$
ng)3i$Ph9p$mang$.#n.$NF$kh*ng$b:t$ngu=n$t"$t8n$m!t$ng)3i$Ph9p,$c>ng$kh*ng$ph&i$l?$ti#ng$S9n$WUu.$
tng$cho$bi#t,$thCc$t#$nF$l?$m!t$t"$ti#ng$Vi(t.$!B3K$nghLa$l?$!b3$ru!ngK.$!R1K$l?$!$l>a$r1K.$V?o$nh6ng$
ng?y$cu'i$v@,$khi$ng)3i$ta$g+t$l>a,$hB$th)3ng$c:t$8$ph/n$tr8n$th.n$v?$.9$l1i$ph/n$g'c$t1o$th?nh$.)3ng$
cF$hUnh$b3.$jhi$*ng$c&n$nhD,$*ng$.),c$nghe$nh6ng$ng)3i$gi?$k9$nh)$v?y.$
$%a danh
N*i$m?$t*i$nghL$l?$B3$R1$Mm-iO$cF$t-i$ba$c9i$t8n$k$th9$hi(n$m'i$li8n$h($gi6a$k7$ni(m,$kinh$nghi(m,$
kh9t$vBng.$B3$R1$Mc>O.$N#u$nh6ng$.i0u$*ng$Ba$k9$.9ng$tin$c?y$thU$nF$.),c$.+t$t8n$theo$.+c$.i9m$.;a$lm,$
gi'ng$nh)$$9t$$9.$Nh)ng$khi$tr8$v0$H?$N!i,$t*i$tC$hDi$cF$th9$ph.n$tach$c.u$chuy(n$cAa$*ng$gi?$n?y$nh)$
th#$n?o.$Li(u$r5ng$cF$th9$c&$hai$c9ch$.+t$t8n$.0u$.>ng}$$
$$i0u$n?y$kh*ng$cF$gU$m-i$.'i$v-i$d.n$B3$R1,$c>ng$nh)$mBi$ng)3i$kh9c$s'ng$8$x0$Tr?ng$Lang.$
Trong$t?i$li(u$cAa$chanh$cuy0n$Ph9p$hay$theo$nh6ng$ng)3i$l-n$tu%i$t"ng$s'ng$8$.F$cho$bi#t,$x0$n?y$cF$t8n$
.>ng$l?$Tr?ng$Lang.$Tr8n$b&n$.=$cAa$s9ch$!"ng Khánh #$a d% chí$cF$ch6$Tr)3ng$L!P$:$H9n$Vi(t$gBi$l?$
Tr)3ng,$ti#ng$Vi(t$ph9t$.m$l?$Tr?ng. 7B $Vi(c$du$nh?p$.;a$danh$t"$Trung$hu'c$v?$ph9t$.m$theo$ti#ng$Vi(t$
kh*ng$cF$gU$l1.$CF$th9$x&y$ra$tr)3ng$h,p$t)*ng$tC$v-i$m!t$.;a$danh$b5ng$ti#ng$Ph9p$kh*ng}$!
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
77
$$.y$kh*ng$ph&i$l?$.i0u$b4t$th)3ng$cAa$vi(c$.+t$t8n$m-i$m?$thCc$ra$nF$r4t$ph%$bi#n$8$nhi0u$v^ng$.4t$m-i,$nh)$
n)-c$lc.$Ng*i$l?ng$Ma…orOs$Creek,$n*i$t*i$vi#t$b?i$n?y,$.),c$l?p$n2m$1B51$v?$cF$t8n$chanh$thGc$l?$Elrington$.#n$t?n$
n2m$ 1x30,$ theo$ t8n$ cAa$ m!t$ thi#u$ t9$ (ma…or)$ l?$ Elrington.$ Nh)ng$ theo$ thFi$ cuen,$ d.n$ l?ng$ .0$ sH$ d@ng$ cuen$ t8n$
Ma…ors$Creek,$thay$vU$Elrington.$Elrington$v'n$l?$t8n$cAa$l?ng,$gi3$kh*ng$c&n$ai$bi#t$.#n.$Nay$nF$.),c$.+t$cho$t8n$
cu9n$r),u$cAa$l?ng.$Theo$phDng$v4n$v-i$Brian$Macdonald$(Ma…orOs$Creek,$3€1xxB).$
7B
$!"ng Khánh #$a d% chí,$huy(n$$1i$T",$tr.$172.$
$
B3$ R1$ cF$ nghLa$ l?$ !g'c$ r1K,$ nh)ng$ ph&i$ ch2ng$ .F$ l?$ c9ch$ .),c$ .+t$ v0$ sau.$ L>c$ ./u$ chA$ .=n$
.i0n$ ng)3i$ Ph9p$ t8n$ l?$ Monpezat,$ phi8n$ .m$ sang$ ti#ng$ Vi(t$ th?nh$ !B*nguB3uR1K,$ sau$ .F$ .),c$ r>t$
ng:n$.i$th?nh$!B3$R1K}$T*i$cuay$l1i$l)u$tr6$.9$tUm$hi9u$th8m.$CF$hai$t?i$li(u$khi#n$t*i$nghi8n$cGu$
s.u$h*n$theo$h)-ng$n?y.$
T?i$li(u$./u$ti8n$l?$s:c$l(nh$c*ng$b'$vi(c$l?p$hai$l?ng$8$thung$l>ng$s*ng$C*ng:$BUnh$$;nh$v?$V2n$
jh>c.$Nh6ng$mi8u$t&$.;a$lm$ng:n$gBn$x9c$.;nh$v;$tra$cAa$hai$l?ng$m-i.$$'i$v-i$l?ng$BUnh$$;nh:$
R$phaa$B:c,$s*ng$C*ng,$
R$phaa$Nam,$r"ng$MTh?nh$Nh?$M1cO, 7x$
R$phaa$$*ng,$l?ng$B9$V.n,$
R$phaa$T.y,$r"ng$H=ng$Gia. B0$
hua$.F$cho$th4y$BUnh$$;nh$ng?y$nay$thu!c$x0$BUnh$S*n.$C9i$t8n$MTh?nh$Nh?$M1cO$gi>p$t*i$hi9u$ro$
h*n$.o1n$mi8u$t&$thG$hai$v0$l?ng$b8n$c1nh,$vFn$theo$c9ch$trUnh$b?y$nh)$tr8n$(xem$Ph> l>c$2).$$'i$v-i$
l?ng$V2n$jh>c:$
R$phaa$B:c,$l?ng$78n$Thu?n,$
R$phaa$Nam,$l?ng$L@c$Ba,$
R$phaa$$*ng,$nh),ng$.;a$Mde$MonpezatO,$
R$phaa$T.y,$l?ng$BUnh$jhang. B1$
Sau$khi$so$s9nh$v-i$b&n$.=,$t*i$th4y$.o1n$m*$t&$tr8n$x9c$.;nh$l?ng$V2n$jh>c$n5m$ch8nh$ch#ch$phaa$
th),ng$l)u$cAa$B3$R1$v?$Ph>c$jh9nh.$Tuy$nhi8n,$vi(c$.;nh$v;$chanh$x9c$ng*i$l?ng$kh*ng$cuan$trBng$b5ng$
chanh$sC$m*$t&.$NF$cho$th4y$ng*i$l?ng$n5m$ngay$g/n$m!t$khu$nh),ng$.;a$.0$t"ng$thu!c$cuy0n$s8$h6u$cAa$
Monpezat.$H*n$n6a,$v0$m+t$h?nh$chanh,$t8n$cAa$ng)3i$chA$nh),ng$.;a$.),c$d^ng$l?m$t8n$m!t$.;a$.i9m.$
$.y$l?$th*ng$l(.$Nhi0u$b&n$.=$do$cuan$chGc$thu!c$.;a$t7nh$Th9i$Nguy8n$vE$.0u$cho$th4y$c9c$t8n$g'c$.;a$
ph)*ng$nh)3ng$chN$cho$c9c$t8n$du$nh?p$t"$b8n$ngo?i$k$th)3ng$l?$t8n$chA$.=n$.i0n.$W4u$ngo+c$kpp$8$t8n$
cAa$chA$nh),ng$.;a$cho$th4y$.=n$.i0n$kh*ng$t=n$t1i,$cF$th9$c>ng$nh)$th?nh$nh?$M1c.$N#u$nh)$.=n$.i0n$
t"ng$t=n$t1i,$t1i$sao$l1i$kh*ng$9p$d@ng$th*ng$l($v0$m+t$h?nh$chanh$v?$gBi$m!t$c9ch$ng:n$gBn$l?$nh),ng$.;a$
Monpezat$(kh*ng$.9$trong$ngo+c$kpp).$$
T*i$c>ng$th4y$l?$m!t$s'$c9ch$.9nh$v/n$c9i$t8n$n?y$kh*ng$%n$.;nh:$8$..y$l?$Bi$R1,$8$kia$l?$B3$R@c.$
T*i$b:t$./u$nghi$ng3$r5ng$c9ch$gi&i$thach$v0$B3$R1$cAa$*ng$Ba$ch)a$ph&i$l?$to?n$b!$c.u$chuy(n.$
T?i$li(u$thG$hai$cho$th4y,$v?o$nh6ng$n2m$1x30,$nh),ng$.;a$Monpezat$cF$m!t$c9i$t8n$b5ng$ti#ng$Vi(t.$
CF$hai$l9$th)$n5m$trong$m!t$h=$s*$nhan$.0$nh)$sau:$!$*n$cAa$*ng$Tr/n$Nh)$W>ng$ki(n$r5ng$*ng$Olerte,$
ng)3i$mua$nh),ng$.;a$We$Monpezat$8$Go$Gio$thu!c$.;a$ph?n$x0$78n$Th9i$(Th9i$Nguy8n),$chi#m$.4t$m?$
*ng$W>ng$.0$khai$hoangK.$
L9$th)$./u,$vi#t$tay$.0$10€3€1x30,$l?$b&n$ki#n$ngh;$.&i$c*ng$lm$cAa$Tr/n$Nh)$W>ng.$Ng)3i$n*ng$d.n$
n?y$n8u$ra$r5ng$*ng$.#n$.;nh$c)$8$78n$Th9i$n2m$1x1|,$khai$hoang$m!t$m&nh$.4t,$n!p$thu#$cho$x0,$v?$b.y$
gi3$kh*ng$hi9u$!t1i$sao$*ng$Olerte,$ng)3i$mua$nh),ng$.;a$cAa$Monpezat$l1i$.#n$chi#m$.4t$cAa$t*iK.$$
L9$ th)$ thG$ hai,$ .0$ 22€|€1x30,$ do$ *ng$ Alfred$ Echinard,$ c*ng$ sG$ m-i$ .),c$ b%$ nhi(m,$ km.$ tng$
Echinard$kh*ng$c&m$th*ng,$v?$gi&i$cuy#t$.4t$tranh$ch4p$nh)$sau:$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
7x
$Nh?$M1c,$sau$khi$r>t$ch1y$khDi$.=ng$b5ng$B:c$B!,$d"ng$l1i$8$v^ng$n?y.$S9ch$chuy8n$kh&o$cAa$*ng$Echinard$.0$
cung$c4p$nh6ng$chi$ti#t$nh)$sau:$“N2m$15x2,$nh?$M1c$th4t$b1i$v?$b;$Tr;nh$T*ng$truy$.u%i,$.0$.#n$tUm$n*i$Jn$n9u$t1i$
Tam$$&o.$(M!t$truy0n$thuy#t$at$.),c$bi#t$.#n$nFi$r5ng$th?nh$nh?$M1c$.),c$l?p$trong$t7nh$Th9i$Nguy8n,$t1i$n>i$Phao$
ho+c$ n>i$ Tchua,$ nh)ng$ nh6ng$ nghi8n$ cGu$ cAa$ ch>ng$ t*i$ .0$ kh*ng$ tUm$ ra$ .),c)”. Echinard,$ Histoire politique et
militaire,$tr.$|Bu|x.$$
B0
$LThG1€RST$67501,$S:c$l(nh$RST,$H?$N!i,$16€x€1x3x.$
B1
$LThG1€RST$67501,$S:c$l(nh$RST,$H?$N!i,$16€x€1x3x.$
$
$4t$ thu!c$ xG$ La$ H*$ (hay$ Na$ H*)$ .),c$ c9c$ chGc$ s:c$ l?ng$ 78n$ Th9i$ b9n$ cho$ *ng$ Ollpac$ Ltheo$
.>ng$nguy8n$v2nP$nh)$.4t$c*ng,$v?o$th9ng$5$n2m$1x1B.$(ƒ)$C9c$v;$chGc$s:c$l?ng$78n$Th9i$.0$
sai$khi$thu$thu#$m&nh$.4t$hB$.0$b9n$(...)$Ro$r?ng$kh*ng$c&n$nghi$ng3$gU$v0$cuy0n$s8$h6u$m&nh$
.4t$n?y$trong$v@$ki(n$t@ng$M.4t$OllpacO$.0$nh),ng$cho$*ng$de$Monpezat. B2$
R$..y,$ch>ng$ta$kh*ng$n8n$m4t$t?p$trung$vU$v@$ki(n$cAa$Tr/n$Nh)$W>ng$v?$vU$sC$m.u$thuFn$v0$
ph9p$ lu?t,$ c>ng$ nh)$ vU$ sC$ kh*ng$ th'ng$ nh4t$ trong$ c9ch$ vi#t$ Olerte€Ollpac$ v?$ th3i$ .i9m$ m?$ *ng$
Monpezat€Olerte€Ollpac$s8$h6u.$CF$hai$.i0u$.9ng$cuan$t.m$trong$l9$th)$tr8n.$ThG$nh4t,$.4t$.ang$tranh$
ch4p$n5m$g/n$B3$R1$cF$hai$t8n$b5ng$ti#ng$Vi(t$m?$c&$hai$t8n$nay$.0$kh*ng$c&n$t=n$t1i.$$o1n$trach$g,i$
cho$ch>ng$ta$m!t$gi&$thuy#t$v0$sC$bi#n$m4t$cAa$.;a$danh$Na$H*:$..y$l?$.4t$MxGO,$n8n$ch)a$tr8$th?nh$.;a$
.i9m$%n$.;nh.$$;a$danh$Go$Gio$thU$khF$hi9u$h*n.$CF$lE,$ch>ng$ta$n8n$tr8$l1i$c.u$hDi,$t1i$sao$cho$.#n$
nay$ .;a$ danh$ B3$ R1$ vFn$ t=n$ t1i}$ T8n$ cAa$ m!t$ ng)3i$ Ph9p$ t=n$ t1i$ nh)$ m!t$ .;a$ danh$ cua$ c9ch$ m1ng$
th9ng$T9m$nh)$th#$n?o}$
L9$th)$cAa$Tr/n$Nh)$W>ng$cung$c4p$cho$ch>ng$ta$nhi0u$y#u$t'$.9$tr&$l3i$c.u$hDi$tr8n.$tng$nh4n$
m1nh$r5ng$Monpezat€Olerte€Ollpac$ch)a$bao$gi3$sH$d@ng$.4t$n?y.$Chanh$*ng$cF$th9$khai$th9c$khu$.4t$
trong$12$n2m$tr)-c$khi$nh6ng$sai$sFt$v0$ph9p$lu?t$.),c$ph9t$hi(n.$Wo$cu!c$khAng$ho&ng$kinh$t#$(1x30)$
v?$&nh$h)8ng$cAa$nF$.#n$vi(c$khai$th9c$.=n$.i0n,$Tr/n$Nh)$W>ng$vFn$cF$th9$ti#p$t@c$sH$d@ng$.4t$n?y.$
W^$sao,$.=n$.i0n$n?y$c>ng$kh*ng$xu4t$hi(n$trong$.;a$b1$cAa$t7nh$nh6ng$n2m$1x30.$CF$th9$.=n$.i0n$S*n$
C't$ mua$ l1i.$ Nh)ng$ ro$ r?ng$ *ng$ Monpezat$ ch)a$ bao$ gi3$ .#n$ ..y.$ Wo$ .F,$ trong$ t.m$ tra$ ng)3i$ d.n,$
Monpezat$ch7$l?$t8n$cAa$m!t$.i0n$chA$xa$x2m,$cF$th9$t1o$ra$m'i$.e$dBa$m*$h=$b;$m4t$.4t.$C9i$t8n$n?y$kh*ng$
li8n$cuan$.#n$vi(c$nh),ng$.4t$cho$Ph9p,$c>ng$nh)$vi(c$n!p$thu#$hay$tach$tr6$thFc$g1o. B3 $Va$d@,$m!t$.;a$
danh$cF$.0$c?p$.#n$vi(c$s8$h6u$.4t$cAa$*ng$Garrigue$(!*ng$chA$C@tK)$8$78n$Thu?n$kh*ng$th9$ti#p$t@c$t=n$
t1i$sau$nh6ng$sC$ki(n$cAa$n2m$1x|5.$Sau$cu!c$.&o$chanh$x€3€1x|5,$d.n$.;a$ph)*ng$ph9$kho$thFc$Garrigue$
.9$cGu$.Fi. B| $T/m$cuan$trBng$cAa$sC$ki(n$n?y$c&n$.Bng$l1i$trong$km$Gc$cAa$ng)3i$d.n$.;a$ph)*ng,$v?$
.),c$ghi$l1i$trong$sH$s9ch.$Nh6ng$thay$.%i$.;a$danh$g:n$li0n$v-i$cu!c$c9ch$m1ng. B5 $L>c$c9ch$m1ng$th9ng$
B€1x|5,$t8n$*ng$Monpezat$kh*ng$c&n$m$nghLa$gU$t1i$.;a$ph)*ng$n?y,$v?$.;a$danh$B3$R1$kh*ng$g:n$li0n$
v-i$c9i$gU.$Hai$c9i$t8n$n?y$d)3ng$nh)$kh*ng$li8n$cuan$v-i$nhauy$*ng$Monpezat$c>ng$kh*ng$cF$&nh$h)8ng$
gU$khi#n$ng)3i$d.n$nghL$.#n$*ng.$B3$R1$l?$m!t$.;a$danh$tr'ng$rNng$trong$s'$nh6ng$.;a$danh$kh9c$.),c$
.+t$cho$m!t$.;a$.i9m$kh*ng$cF$m$nghLa$trong$l;ch$sH.$$
Wo$kh*ng$cF$sC$li8n$cuan$gi6a$t8n$v?$.;a$danh,$ch>ng$ta$khF$m?$hi9u$.),c$b5ng$c9ch$n?o$m?$n*i$
n?y$l1i$.),c$.+t$theo$t8n$cAa$ng)3i$Ph9p.$Cho$d^,$ch>ng$ta$cF$th9$suy$lu?n$khi$tham$kh&o$c9c$b&n$.=$
h?nh$chanh$.;a$ph)*ng$v?$dCa$v?o$thFi$cuen$l?m$vi(c$cAa$c9c$c9n$b!$.;a$chanh.$Th3i$.F,$t8n$.i0n$chA$
th)3ng$tr8$th?nh$.;a$danh$tr8n$b&n$.=,$thay$cho$.;a$danh$g'c$trong$.;a$b1.$VU$sao$m?$.;a$danh$B3$R1,$chG$
kh*ng$ph&i$l?$La$H*$hay$Go$Gio,$.),c$chBn$.+t$theo$c9ch$n?y$vFn$l?$m!t$ba$Jn.$B3$R1$l?$t8n$rNng,$ch7$l?$
t8n$cAa$m!t$ng)3i$n)-c$ngo?i$at$lui$t-i$n*i$n?y.$V?$chanh$sC$tr'ng$rNng$cAa$nF$.0$cho$phpp$ng)3i$d.n$cF$
ngu=n$g'c$kh9c$nhau$g:n$cho$nF$nh6ng$li8n$t)8ng$cAa$ri8ng$hB.$tng$Ba,$ng)3i$S9n$WUu,$g9n$cho$nF$m!t$
nghLa$ti#ng$Vi(t.$MS$cAa$*ng$BUnh,$ng)3i$Vi(t,$cho$r5ng$nF$l?$ti#ng$d.n$t!c.$C&n$m!t$nh?$nghi8n$cGu$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
82
LTQG1/RST 42402, Echinard$gHi$Th'ng$sG$B:c$jM,$22€|€1x30.
B3
$Nh6ng$.!c$gi&$mu'n$bi#t$th8m$v0$con$ng)3i$Monpezat$h*n$l?$.*n$thu/n$c9i$t8n$cAa$*ng$cF$th9$xem$Gilles$de$
GantGs,$MColoniaux,$gouverneurs$et$ministres.$LOinfluence$des$Francais$sur$lOpvolution$du$pays$?$lOppocue$coloniale,$
1x02u101|O$ (Paris:$ Woctorat$ dOhistoire,$ University$ of$ Paris$ VII,$ 1xx|).$ C>ng$ theo$ Gilles$ de$ GantGs,$ MWu$ r*le$ des$
!grands$hommesK$aux$colonies:$lOexemple$dOHenri$de$Monpezat$en$IndochineO,$Revue française d’histoire d’outre-
mer$B0,$301$(1xx3):$5B5u5x7.$Andrp$de$Monpezat$l?$ng)3i$con$trai$cAa$*ng$Henri$de$Monpezat$(ch#t$n2m$1x2x),$
sau$1x2x$l?m$gi9m$.'c$cAa$SAFCAT.$$
B|
$V>$NgBc$Linh,$L$ch sC cách m;ng tháng Tám,$tr.$11B.$$
B5
$Murzayet$.0$bD$cua$chi$ti#t$n?y$khi$nghi8n$cGu$.;a$danh$cAa$*ng$v?$khQng$.;nh$r5ng$t8n$ti#ng$Ph9p$l?$hi#m,$!vU$
.#n$./u$th3i$Ph9p$thu!c,$m!t$h($th'ng$c9c$.;a$danh$.0$.),c$%n$.;nhK.$E.M$Murzayet,$MThe$Geographical$Names$of$
Vi(t$NamO,$Soviet Geography$11,$10$(12€1x70):$B20.$V>$NgBc$Linh,$L$ch sC cách m;ng tháng Tám,$tr.$10B.$
$
ng)3i$Anh$l1i$khQng$.;nh$nF$b:t$ngu=n$t"$t8n$ti#ng$Ph9p. B6 $Trong$m!t$v^ng$cF$nhi0u$ng)3i$tG$xG$.#n$
.;nh$c),$mNi$ng)3i$l1i$g:n$cho$B3$R1$nh6ng$li8n$t)8ng$ri8ng$v0$m!t$c9i$kh9c$hB$k$Vi(t$v-i$S9n$WUu,$
S9n$WUu$v-i$Vi(t.$Vi(c$li8n$t)8ng$.#n$nh6ng$sC$kh9c$nhau$th9$hi(n$sC$thi#u$li8n$h($cAa$.;a$danh$n?y.$
C9i$t8n$B3$R1$gi3$..y$ch7$c&n$l?$m!t$ti#ng$vBng,$m!t$ti#ng$vBng$r4t$thach$h,p$v-i$n*i$kh*ng$c&n$t=n$
t1i$n6a,$ngo1i$tr"$nh6ng$t"$b;$.9nh$v/n$sai$tr8n$b&n$.=,$nh6ng$b2n$kho2n$hi(n$ra$t"$km$Gc,$v?$nh6ng$
g,n$sFng$tr8n$m+t$h=$d)-i$bFng$d0y$n>i$Tam$$&o.$
T4t$nhi8n,$B3$R1$t=n$t1i$nh)$m!t$c9i$t8n$kh*ng$chanh$thGc$cAa$m!t$.;a$.i9m$c>ng$.),c$gBi$l?$$9t$
$9$v?$T.n$BUnh.$T)*ng$lai$sE$cho$phpp$ch>ng$ta$bi#t$c9i$t8n$n?o$trong$ba$t8n$n?y$sE$t=n$t1i,$.9$khach$l($
con$.)3ng$nghi8n$cGu$cAa$nh?$sH$hBc$n?o$.F$k$ng)3i$Vi(t$Nam,$Nh?t$B&n,$Anh$hu'c$hay$n)-c$kh9c$k$
ng),c$l8n$thung$l>ng$s*ng$C*ng.$
K"t lu)n
Thung$l>ng$s*ng$C*ng$ch7$l?$m!t$ph/n$cAa$v^ng$mi0n$n>i$phaa$B:c,$n*i$m?$nhi0u$ng)3i$d.n$t"$
v^ng$ch.u$th%$s*ng$H=ng$.0$.#n$an$c)$l?p$nghi(p$trong$th#$k7$ii.$Wo$t*n$trBng$npt$.+c$tr)ng$cAa$phong$
c&nh$v?$cu!c$s'ng$cAa$ng)3i$d.n$n*i$..y,$t*i$kh*ng$cho$phpp$mUnh$khQng$.;nh$thung$l>ng$n?y$mang$tanh$
ti8u$bi9u.$Nh)ng$nF$l1i$gi'ng$v^ng$n>i$kh9c$c>ng$cF$chung$m!t$s'$kinh$nghi(m$v0$chanh$s9ch$c>ng$nh)$
thCc$t#$hUnh$th?nh$c!ng$.=ng$.;a$ph)*ng.$V?o$nh6ng$th?p$k7$./u$cAa$th#$k7$ii,$chanh$cuy0n$thu!c$.;a$8$
..y$c>ng$nh)$8$nh6ng$n*i$kh9c$.0u$tUm$c9ch$l?m$cho$.4t$McF$gi9$tr;O$v?$sH$d@ng$nF$.9$h1n$ch#$sC$gia$t2ng$
d.n$s'$8$.=ng$b5ng.$$=ng$th3i,$ng)3i$S9n$WUu$v?$c9c$d.n$t!c$kh9c$t"$v^ng$cao$c>ng$xu'ng$..y.$V?o$
gi6a$th#$k7,$n1n$.Fi$v?$chi#n$tranh$.0$.Jy$ng)3i$l9nh$n1n$v?$ng)3i$kh9ng$chi#n$.#n$8$trong$c9c$khu$r"ng$
n?y.$V?o$nh6ng$n2m$1x60u70,$vU$m@c$ti8u$x.y$dCng$kinh$t#$v?$b&o$v($t%$cu'c,$chanh$phA$Vi(t$Nam$.0$t%$
chGc$vi(c$di$d.n$t"$.=ng$b5ng$l8n$v^ng$caoy$c>ng$trong$th3i$.i9m$n?y,$m!t$s'$c*$cuan$8$ThA$.*$c>ng$
.),c$s*$t9n$.#n$..y$hay$nhi0u$thung$l>ng$kh9c.$
C.u$chuy(n$v0$B3$R1$k#t$th>c$v?o$cu'i$nh6ng$n2m$1x70$v-i$sC$xu4t$hi(n$h=$N>i$C'c,$c>ng$l?$l>c$
vai$tr&$l;ch$sH$cAa$thung$l>ng$s*ng$C*ng$b:t$./u$h#t.$T"$nh6ng$n2m$1xB0,$t7nh$Th9i$Nguy8n,$c^ng$v-i$
c9c$t7nh$mi0n$n>i$kh9c$8$phaa$B:c,$d/n$d/n$m4t$.i$v;$tra$l?$.i9m$.#n$h4p$dFn.$Ng)3i$d.n$8$..y$c>ng$b:t$
./u$chuy9n$.i.$M!t$s'$ng)3i$ra$th?nh$ph'$tUm$vi(c$v?$hBc$t?p.$M!t$s'$ng)3i$v?o$Nam$ki#m$s'ng.$V?o$
nh6ng$n2m$1xx0,$m!t$s'$ng)3i$tham$gia$phong$tr?o$tr=ng$c.y$c?$ph8$tr8n$cao$nguy8n$mi0n$Trung.$
Wo$.F,$m$nghLa$cAa$B3$R1$v),t$ra$khDi$giai$.o1n$ng:n$ngAi$m?$nF$t=n$t1i$nh)$m!t$c9i$t8n$d?nh$cho$
n*i$r,p$bFng$m9t$b8n$b3$s*ng$C*ng.$Trong$th#$gi-i$vi$m*,$nF$cho$phpp$ch>ng$ta$nh?n$bi#t$.),c$nh6ng$
bi#n$.%i$trong$m'i$cuan$h($gi6a$m+t$.4t$v?$con$ng)3i.$Nh6ng$h?nh$trUnh$.#n$v?$cua$B3$R1$gi>p$ch>ng$ta$
hi9u$.),c$nhi0u$m+t$cAa$c9c$cu9$trUnh$thay$.%i$c*$c4u$8$c4p$.;a$ph)*ng.$$=ng$th3i,$nF$c>ng$cho$ch>ng$ta$
bi#t$nh6ng$c9ch$thGc$l?m$cho$c&nh$cuan$tr8$n8n$cF$gi9$tr;$k$c&$v0$kinh$t#$v?$v2n$ho9$k$c>ng$nh)$c9c$cu9$
trUnh$n?y$.),c$x9c$.;nh$nh)$th#$n?o$trong$l;ch$sH.$Con$ng)3i$.i$.#n,$d"ng$l1i$v?$g+p$nhau$cuanh$v^ng$B3$
R1,$cho$d^$hB$l?$ng)3i$Vi(t$hay$S9n$WUu,$ng)3i$Ph9p$hay$lc,$ng)3i$Nh?t$hay$Anh,$.0u$sH$d@ng,$ng:m$
nhUn$v?$th9$hi(n$.4t$theo$nh6ng$c9ch$kh9c$nhau,$v?o$nh6ng$th3i$.i9m$kh9c$nhau.$jhi$.;a$.i9m$bi#n$m4t,$
v;$tra$cAa$nF$kh*ng$.),c$ro,$ch7$c&n$l1i$sC$th9$hi(n$nh)$nh6ng$c9i$bFng$cuanh$cu4t$..u$..y.$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
B6
$Ch>ng$t*i$c>ng$kh*ng$bi#t$nh?$nghi8n$cGu$ng)3i$Nh?t$B&n$g9n$t8n$B3$R1$v-i$c9i$gU.$Nh)ng$trong$th#$chi#n$thG$
hai,$m!t$.*n$v;$cAa$cu.n$Nh?t$cF$cua$..y.$$
$
$
$ $
$
$
Q$MHuy(n$$1i$T"O,$in Géographie descriptive de l’empereur !"ng Khánh, Ng*$$Gc$ThB,$NguyIn$V2n$Nguy8n$et$

Philippe$Papin$(eds.),$manuscrit$compilp$1BB5uBB,$Hanoi$:$‰cole$fran•aise$dOExtr8meuOrient$et$Institut$des$‰tudes$
H9n$N*m,$2003,$vol.$I,$p.$B11.$
QQ$Charles$Warwin,$Journal of Researches into the Natural History and Geology of the Countries Visited during
the Voyage of H.M.S. Beagle etc.,$ New$ 7ork,$ 1Bx6,$ p.$ |17$ y$ citp$ in Paul$ Carter,$ The Road to Botany Bay, An
Exploration of Landscape and History,$Chicago$:$University$of$Chicago$Press,$1xBB,$p.$6B.$
*** Le quai de Wigan$LThe$Road$to$Wigan$PierP,$trad.$Michel$Pptris,$Paris$:$‰ditions$Ivrpa,$1xx5,$p.$B|.$

$
Hi!n t"#ng di c" c$a thanh niên Lào t%i Thái Lan, d&c theo sông Mê-kông, theo nghiên
c'u c$a Keith Barney (2009) – Michel Bruneau
T! ch"c lao #$ng qu%c t& (OIT) '(c tính có kho)ng 300 000 ng'*i Lào làm vi+c t,i Thái Lan. M$t '(c
tính khác d-a trên s% ng'*i xin #.ng ký gi/y phép lao #$ng chính th"c (Thongyou, Ayuwat, 2006) là
180 000 ng'*i. Con s% này là khá l(n v(i m$t #/t n'(c 6 tri+u dân. Di c' hai bên b* sông Mê-kông là
hi+n t'0ng có t1 lâu #*i do m%i quan h+ gia #ình và làm .n buôn bán gi2a nh2ng ng'*i dân Lào s%ng hai
bên b* sông. Ngân hàng phát tri3n châu Á #ã tài tr0 xây 3 cây c4u n%i li5n hai b*: Vientiane-Nong Khai,
Pakse-Chong Mek, Savannaket-Mukdahan. Hai cây c4u khác #ang n6m trong k& ho,ch tri3n khai: Ta
Khek-Nakhon Phanom và Ban Huay Xai. Vì v7y, lu8ng l'u thông hàng hóa và nhân l-c #ã t.ng lên và
#'0c #i5u ti&t t%t h9n. M:t khác, thanh niên Lào c;ng th'*ng xuyên #'0c ti&p xúc v(i hình )nh, phim
)nh, qu)ng cáo c<a h+ th%ng truy5n thông Thái Lan và h= c;ng hi3u #'0c ti&ng Thái. N,n buôn ng'*i và
c'>ng b"c tr? em lao #$ng là nh2ng hi+n t'0ng #'0c nghiên c"u nhi5u nh/t trong khuôn kh! các nghiên
c"u v5 gi(i.
Tr'*ng h0p c<a làng Ban Sivilay: làng này n6m @ h, sông Hinboun, cách qu%c l$ s% 13 kho)ng 8 km v5
phía Tây và n6m @ phía Nam c<a tAnh Khammouane. Làng cách chB sông Hinboun g:p sông Mê-kông
(Ban Pak Hinboun) kho)ng 1 gi* n&u #i b6ng xu8ng máy và cách #'*ng chính #i t(i huy+n Ban
Songhong kho)ng 20 phút. N.m 2004, m$t công ty tr8ng r1ng (Oji-Laos Plantation Forestry) #ã xây m$t
con #'*ng dài 8 km n%i làng v(i qu%c l$ 13. Làng Ban Sivilay luôn gi2 quan h+ th'9ng m,i v(i các làng
n6m bên lãnh th! Thái Lan. Th7m chí, nhi5u #ám c'(i #ã #'0c t! ch"c hai bên b* sông. N&u #i xe bus t(i
Viêng-ch.n c4n 8 gi* #8ng h8. Hi+n t'0ng di c' sang Thái Lan làm vi+c t8n t,i t1 nhi5u n.m nay, #:c
bi+t là t1 n.m 2004. Có nhi5u lý do gi)i thích hi+n t'0ng di c' vì mCc #ích kinh t& c<a gi(i thanh niên:
- Lý do kinh t&, #3 ki&m “ti5n t'9i”.
- Vai trò c<a m,ng l'(i xã h$i và nh2ng ng'*i làng tiên phong trong vi+c di c' (ví dC nh'
#i Viêng-ch.n)
- Vai trò c<a nh2ng ng'*i môi gi(i @ Thái Lan t1 n.m này.
Con #'*ng #ã t,o thu7n l0i cho vi+c trao #!i thông tin, #i l,i t(i Thái Lan và Viêng-ch.n c<a nh2ng
ng'*i làm .n buôn bán, ng'*i môi gi(i, công ch"c và ng'*i làng.
BDt #4u t1 n.m 2004, nam thanh niên c<a làng #i làm t,i các cánh #8ng thu%c lá ho:c cao su bên phía
b* sông Mê-kông thu$c #Ea ph7n Thái Lan ho:c b%c vác hàng hóa t,i các b&n phà hay nhà máy. PhC n2
và thi&u n2 (#&n 13 tu!i) làm vi+c t,i các nhà hàng ho:c #i giúp vi+c cho các gia #ình. B% mF th'*ng
không có tin t"c v5 con cái mình.
Ti&n trình di d' t.ng nhanh t1 n.m 2005-2006 khi có m$t ng'*i môi gi(i c<a làng Lào c,nh #ó #"ng ra
lo các th< tCc t,i c9 quan hành chính Lào, #8n c)nh sát Takhek và lãnh s- Thái t,i Viêng-ch.n #3 xin
gi/y t* cho ng'*i lao #$ng di c'. G3 l/y #'0c các gi/y t*, k3 c) h$ chi&u, mBi ng'*i ph)i tr) t(i 10 000
baht (270 USD). N&u thông qua ng'*i môi gi(i, s% ti5n ph)i tr) giao #$ng gi2a 3000 và 8000 baht (80
#&n 215 USD). Nhi5u dân làng th/y giá này quá cao nên tr) cho ng'*i trung gian b6ng cách tr1 d4n t1
ti5n l'9ng hàng tháng. M$t s% khác có nh2ng m%i liên h+ do ng'*i di c' #4u tiên c<a làng gi(i thi+u.
Ng'*i này làm v(i m$t ông ch< Thái.
Tháng 8/2007, 49 thanh niên, t"c là g4n 20% dân c<a ngôi làng 260 dân này #ã làm vi+c toàn th*i gian
ngoài làng, ch< y&u @ Thái Lan. S% l'0ng phC n2 di c' ti&p tCc t.ng: 34 trong s% 49 ng'*i là phC n2. N.m
2008, con s% này #ã gi)m nhF có th3 do nhi5u y&u t%:
- L'9ng th/p và bDt bu$c ph)i tr) ti5n cho ng'*i trung gian
- Tính tình th/t th'*ng c<a m$t s% ch< lao #$ng ng'*i Thái
- C)nh sát Thái Lan tr/n áp thanh niên Lào
- Thi&u s- b)o v+ và an ninh cho thanh niên Lào @ Thái Lan
Thanh niên bE cu%n hút vì các công vi+c xa nhà vì có kh) n.ng ki&m #'0c ti5n, mua qu4n áo m(i, #8
dùng, gHi ti5n v5 giúp b% mF. M:t khác, công vi+c #8ng án khó nh=c, không còn #'0c #ánh giá cao, càng
làm cho h= quy&t chí di c'.
Gi quá v5 phía Nam c<a Champassak, ng'*i dân có kinh nghi+m di c' s(m h9n và phong phú h9n.
Thanh niên @ vùng này bi&t rõ h9n v5 nh2ng nguy c9 và cách làm #3 h0p pháp hóa công vi+c c<a ng'*i
Lào @ Thái Lan.
S% ti5n mà 49 ng'*i c<a làng Ban Silaway gHi v5 cho gia #ình vào n.m 2007 lên #&n kho)ng 5 800
USD và bDt #4u có tác #$ng t(i nông nghi+p c<a làng. Hình th"c canh tác #%t rIy #ang d4n bi&n m/t
nh'*ng chB cho nh2ng v'*n cao su hay v'*n cây .n trái nhJ. N.m nông dân tiên phong nh/t làng #ã bDt
#4u #4u t' vào lo,i hình canh tác m(i này trên nh2ng thHa #/t cách #ây ít lâu còn thu$c v5 #/t làng.
N.m 2008, nh2ng v'*n cao su nhJ #ã #'0c m@ r$ng v(i s- hB tr0 c<a công ty Theun-Hinboun Power
và công ty Oji-Laos hB tr0 các v'*n b,ch #àn quy mô nhJ. Ti5n c<a dân di c' gHi v5 #ã thúc #Ky m,nh
mL #4u t' nông nghi+p. V(i ti5n này, ng'*i dân c;ng mua #'0c xe máy, sHa sang nhà cHa, nh/t là nhà
c<a các phC n2 tr'(c khi l/y ch8ng.
M Lào, công vi+c ch'a phong phú nh' @ Thái Lan. Ng'*i ta nh7n th/y có m%i quan h+ gi2a di c' và
vi+c #8ng ru$ng. Quy5n #'0c phân #/t )nh h'@ng nhi5u t(i quy&t #Enh di c' c<a ng'*i dân. Trong m$t
cu$c #i5u tra c<a chính ph< @ Lào, 17% dân di c' nói r6ng lý do chính #3 h= di c' #i tìm vi+c vì không có
#/t ho:c không #< #/t. Ph4n l(n ng'*i di c' xu/t thân các gia #ình t'9ng #%i nghèo, thành viên c<a các
gia #ình nghèo nh/t làng di c' ít h9n nhi5u.
Y&u t% sinh thái-nông nghi+p #óng vai trò quan tr=ng trong vi+c di c' nh' ví dC c<a hai làng n6m c,nh
làng Ban Sivilay. Làng Ban Pak Theuk có di+n tích ru$ng n'(c l(n nên h= có kh) n.ng tr8ng hai vC lúa
nh* có máy b9m n'(c và chA có 6/30 gia #ình tr8ng lúa c,n theo ki3u #%t rIy. Ng'0c l,i, @ làng Ban
Sivilay, #a s% dân làng #%t rIy. M làng Ban Pak Theuk chA có 4-5 thanh niên #i làm @ bên ngoài, ít h9n
nhi5u so v(i làng Ban Sivilay, n9i #a s% gia #ình tr8ng lúa c,n.
Hai công ty chính ho,t #$ng @ vùng này (Theun-Hinboun Hydropower Project et Oji-Lao Plantation
Forestry) #ã l/y #i m$t ph4n l(n tài nguyên trong vùng, )nh h'@ng #&n vi+c khai thác tài nguyên thiên
nhiên truy5n th%ng c<a dân các làng : lCt n:ng n5 @ h, ngu8n, )nh h'@ng #&n #ánh bDt cá, không canh tác
#'0c hai bên b* sông t1 10 n.m nay. B8i th'*ng c<a các công ty này không th3 bù #Dp #'0c thi+t h,i c<a
dân làng Pak Veng. C;ng nh' v7y, 120 héc-ta tr8ng b,ch #àn @ Pak Veng (2005-2009) #ã l/y m/t nh2ng
thHa #/t cách #ây ít lâu còn dành cho tr8ng lúa (lúa c,n). Ho,t #$ng canh tác m(i (tr8ng cao su và b,ch
#àn) và vi+c di dân ra khJi các thung l;ng #3 xây d-ng các nhà máy th<y #i+n t,o #i5u ki+n #3 ng'*i dân
di c' dây chuy5n (migration en chaîne) trong khu v-c sông Mê-kông. Dân vùng Gông BDc Thái Lan (Isan)
di c' #i Bangkok. Dân Lào @ phía Nam Lào l,i di c' t(i Isan #3 thay th& dân Thái. Nhi5u ng'*i lao #$ng
Vi+t Nam #'0c gHi t(i Lào #3 làm vi+c trong các d- phát phát tri3n tài nguyên. Vì v7y, h0p tác gi2a
chính ph< Lào và các công ty khai thác tài nguyên n'(c ngoài #3 tìm ki&m l0i nhu7n t1 #/t #ai, khi&n
ng'*i dân di d*i #i n9i khác, dIn #&n hi+n t'0ng di c' dây chuy5n.
Nghiên c!u tr"#ng h$p c%a hai làng & vùng 'ông B(c Thái Lan (1982-2008)
theo Jonathan Rigg (2009)
Ban Non Tae và Ban Tha Song Korn Changwat Mahasarakam n!m " vùng #ông B$c (Pak
Isan) c%a Thái Lan.
Phát tri)n l"u *+ng và di c" & Thái Lan
Tr&'c h(t c)n nói *(n lu+ng dân di c& t, nông thôn lên thành th- do *ô th- phát tri.n,
t/p trung ch% y(u " Bangkok và do ho0t *1ng kinh t( t&2ng *3i trì tr4 " vùng nông thôn.
Nông thôn b$t *)u phát tri.n t, nh5ng n6m 1950, *0t th7i *i.m c8c th-nh vào nh5ng
n6m 1960 là giai *o0n n6ng su9t nông nghi4p t6ng cao nh7 gi3ng, k: thu/t gieo tr+ng m'i,
phân bón và c2 khí hóa. Ti(p theo giai *o0n này là th7i k; t/p trung phát tri.n *ô th- vào
nh5ng n6m 1970 do giá thành s<n ph=m nông nghi4p gi<m, quan h4 trao *>i gi5a nông thôn
và thành th- d)n l?ng l@o, giao thông phát tri.n, nhu c)u vi4c làm " các thành ph3 t6ng lên.
Vào cu3i nh5ng n6m 1990, giáo dAc, thông tin *0i chúng, cu1c s3ng tiêu thA *ã thay *>i tâm
lý và nhu c)u v6n hóa, xã h1i c%a ng&7i dân.
Tình tr0ng l&u *1ng và di c& *ã <nh h&"ng t'i l3i s3ng và c9u trúc c%a các h1 gia
*ình.
Gi,i thi-u hai làng
Hai ngôi làng này n!m cách Mahasarakam 10 km, trên *&7ng t'i Khon Kaen. N6m
1982-83, m1t cu1c *iBu tra *ã *&Cc ti(n hành v'i 81 h1, g+m 509 ng&7i trong *ó 96% *ã
tham gia vào cu1c *iBu tra ti(p theo ti(n hành vào n6m 2008.
62% trong s3 hD không còn s3ng t0i các h1 gia *ình tr&'c *ây : 49% *ã r7i làng, 21%
*ã xây nhà riêng " c0nh nhà b3 mE, 29% *ã ch(t.
48% di c& vì lý do công vi4c, 36% do c&'i ch+ng, c&'i vC và 15% *. *oàn tA gia
*ình.
Ph)n l'n dân làng di c& t'i các tFnh khác (60%) : các tFnh lân c/n nh& Udonthani,
Kalasin và Nakon Ratchasima và Bangkok là các *i.m *(n *&Cc l8a chDn nhiBu nh9t. ChF có
4% di c& ra n&'c ngoài.
#-nh nghGa các *2n v- *iBu tra và nghiên cHu : h1 gia *ình
- Ch% h1
- B3 mE c%a ch% h1, s3ng cùng gia *ình t, 6 tháng tr" lên và không phi
- Nh5ng ng&7i s3ng th&7ng xuyên trong h1 này
- Sinh viên không s3ng cùng h1 gia *ình nh&ng h1 vIn ph<i nuôi và sinh viên này
không ph<i là thành viên c%a m1t h1 gia *ình khác
- Quân nhân ph<i tr" vB s3ng cùng h1 gia *ình
- B3 mE c%a ch% h1, sinh s3ng và làm vi4c " n2i khác trên 6 tháng/n6m nh&ng vIn coi
là thành viên c%a h1 và *óng góp vào ngân sách c%a h1 gia *ình.
Trung bình : 6,28 ng&7i / h1
Nông nghi4p gia *ình là ho0t *1ng chính (ch% y(u là tr+ng lúa) d&'i hình thHc *>i
công và ng&7i trong nhà giúp nhau. #9t *ai và nhân l8c là các y(u t3 quan trDng c2 b<n.
1
F.u t/ dân s/
Vào n6m 1982-83, tu>i trung bình c%a ch% h1 là 46,6 tu>i và vào n6m 2008 là 59,5
tu>i. 43% s3 ch% h1 th3ng kê *&Cc vào n6m 1982 vIn ti(p tAc là ch% h1 vào n6m 2008 và
ng&7i ta cJng nh/n th9y r!ng 25% s3 ch% h1 n6m 2008 là vC c%a các ch% h1 tr&'c *ây. Tr&'c
*ây, vai trò này th&7ng *&Cc trao l0i cho con trai hoKc con r. c%a ch% h1. #iBu này chHng t?
r!ng thanh niên th&7ng tìm ki(m nh5ng vi4c làm phi nông nghi4p và b<n thân b3 mE hD cJng
*1ng viên hD *i theo h&'ng này. Chính vì v/y, công vi4c làm c%a các h1 gia *ình gi7 *ây
mang *Kc tính c%a các th( h4 và s8 *a d0ng c%a các ho0t *1ng *&Cc phân *-nh rõ ràng theo
tu>i tác.
Vì th(, vi4c làm trong nông nghi4p cJng gi<m xu3ng và chF có m1t ph)n công vi4c do
máy móc *<m nhi4m. NhiBu n2i *9t *ai b- b? hoang hóa hoKc phi công hay giúp *L lIn nhau cJng ít *i trông th9y vì không có *% lao *1ng tr@. Ph)n
l'n thanh niên *Bu th7 2 v'i các ho0t *1ng nông nghi4p.
Ngoài ra, tF l4 sinh " Thái Lan cJng gi<m xu3ng trong giai *o0n này trong khi tu>i thD
l0i t6ng lên. Tu>i ph&2ng sai c%a các h1 t6ng t, 20 *(n 37 tu>i. S3 ng&7i t, 15 *(n 59 tu>i lM
ra phi
nh&ng ng&7i già *ang thay th( d)n cho s3 tr@ em vì tr@ em ngày càng ít *i.
Quy mô và tính ph!c t0p c%a h+ gia *ình
Vào n6m 1982-83, s3 kh=u trong m1t h1 là 6,28 và gi<m xu3ng chF còn 4,7 vào n6m
2008. Hi4n t&Cng diNn ra " c9p *-a ph&2ng này ph<n ánh m1t xu h&'ng qu3c gia " Thái Lan:
6,2 kh=u vào n6m 1982 và 3,6 kh=u vào n6m 2008. Kh< n6ng sinh s<n suy gi<m nhanh chóng
là lý do gi<i thích hi4n t&Cng này: t, 6 con/phA n5 vào n6m 1960 gi<m xu3ng còn 1,9 vào
n6m 1996. Giai *o0n chuy.n giao dân s3 này là h/u qu< c%a vi4c phát tri.n kinh t( và xã h1i
r9t nhanh chóng, kéo theo nh5ng thay *>i hành vi nh& ki.m soát sinh *@ và th8c hi4n k(
ho0ch hóa gia *ình tri4t *..
S8 thay *>i c%a các h1 gia *ình quy mô nh? tr" nên phHc t0p h2n, t, m1t gia *ình h0t
nhân chuy.n thành gia *ình l'n khi có thêm con dâu và nh9t là các cháu do b3 mE gOi l0i cho
ông bà khi ph<i *i làm 6n xa (liang laan). Vì v/y, m1t lo0i gia *ình h0t nhân m'i *&Cc hình
thành trong *ó có ông bà, cháu và b3 mE nh&ng b3 mE th&7ng s3ng trong m1t th7i gian dài xa
gia *ình và thFnh tho<ng vB th6m nhà.
Bi.n *+ng trong phân b/ dân c"
#)u nh5ng n6m 1980, các h1 gia *ình th&7ng phân chia nh? " c9p *1 *-a ph&2ng.
Nam, n5 th&7ng c&'i ng&7i *-a ph&2ng, cùng làng hoKc cùng huy4n. CJng nh& v/y, ít ng&7i
tìm vi4c làm th&7ng xuyên xa gia *ình. Vào n6m 1982-83, chF có 45 kh=u làm vi4c " n2i khác
còn t9t c< các kh=u còn l0i *Bu sinh s3ng và làm vi4c t0i làng. Trong s3 nh5ng ng&7i di c&,
62% làm vi4c t0i tFnh Mahasarakham và kho<ng 26% t0i Bangkok, 10% " n&'c ngoài (P-r/p
Xê-út, I-r$c, Li-bi). Không gian làm vi4c t/p trung ch% y(u " làng và các vùng lân c/n.
#(n n6m 2008, không gian làm vi4c *ã m" r1ng h2n nh&ng vIn gi'i h0n " tFnh
Mahasarakham và các tFnh thành lân c/n. Giao thông *i l0i thu/n ti4n cho phép 95% s3 kh=u
" *1 tu>i làm vi4c có th. vIn s3ng t0i nhà " ngôi làng c%a mình và hàng ngày *i l0i làm vi4c
trong ph0m vi tFnh n2i hD s3ng (nh7 vào c2 s" h0 t)ng *&Cc c<i thi4n nh&ng ch% y(u là nh7
vào các ph&2ng ti4n giao thông công c1ng và cá nhân). G)n m1t nOa s3 dân di c& *ã t'i
Bangkok hoKc khu công nghi4p Eastern Seaboard và 40% t'i các tFnh khác " vùng #ông B$c.
T, n6m 1982 *(n n6m 2008, tính liên k(t kinh t(-xã h1i và v6n hóa c%a hai làng này *ã b- phá
vL.
2
Thay *1i cách s/ng và không gian s/ng
Vào nh5ng n6m 1980, ho0t *1ng t/p trung ch% y(u theo h1 gia *ình và c< làng làm
nông nghi4p. Ph)n l'n các thành viên trong h1 gia *ình *Bu theo *-nh h&'ng này *. sinh
s3ng. Nh&ng t'i n6m 2008, tình hình *ã khác hQn. Ho0t *1ng phi nông nghi4p t6ng lên và
nông nghi4p không còn chi(m v- trí hàng *)u n5a. Qua 30 n6m nghiên cHu, ng&7i ta có th. vM
*&Cc s2 *+ l-ch sO c%a các cu1c di c& và l&u *1ng làm bi(n *>i c2 c9u kinh t( và xã h1i c%a
hai làng nêu trên.
S2 phát tri)n c%a các cu+c di c" và l"u *+ng
Giai *o0n T3m c4 'i)m *.n '5c *i)m

Tr&'c nh5ng n6m H0n ch( DiNn ra " c9p *1 *-a Th&7ng diNn ra vào
1960 ph&2ng, trong mùa khô, do có hCp
kho<ng cách ng$n. *+ng lao *1ng, liên
Di c& do hCp *+ng quan ch% y(u t'i nam
lao *1ng t'i Bangkok gi'i, *1 tu>i t, thanh
và vùng *+ng b!ng niên *(n trung niên.
miBn trung. #. m"
r1ng *9t canh tác và
l/p làng m'i.
Nh5ng n6m S3 l&Cng di c& và l&u S3 ng&7i di c& trong Th&7ng diNn ra vào
1970-1980 *1ng t6ng nhanh kho<ng cách dài t6ng mùa khô, do có hCp
lên (Bangkok và các *+ng lao *1ng, vIn
vùng có vi4c làm vào liên quan ch% y(u t'i
mùa khô). nam gi'i nh&ng s3
T6ng s3 ng&7i di c& phA n5 b$t *)u t6ng;
*i làm vi4c t0m th7i *1 tu>i c%a ng&7i di
theo hCp *+ng (2-3 c& gi<m xu3ng.
n6m) t0i Trung Nh5ng ng&7i di c&
#ông. t'i Trung #ông
th&7ng là nam gi'i,
*ã l/p gia *ình và
nhiBu tu>i h2n.
Nh5ng n6m 1990 T6ng l&u *1ng và Ti(n trình công Chuy.n t, hình thHc
t6ng trình *1 c%a nghi4p hóa nhanh di c& do có hCp *+ng
ng&7i di c& chóng t0o ra nhiBu lao *1ng vào mùa
công vi4c t0i khô sang di c& dài
Bangkok và khu h0n.
công nghi4p Eastern S3 l&Cng n5 thanh
Seaboard. niên ch&a l/p gia
L&Cng di c& qu3c t( *ình t6ng lên do có
gi<m do chính sách thay *>i vB v6n hóa
c%a các n&'c ti(p và mô hình công
nh/n và do ngu+n nghi4p hóa.
cung nhân l8c c%a
Thái Lan cJng gi<m.
3
- Ng&7i ta nh/n th9y s3 dân di c& t6ng lên t, nh5ng n6m 1970 *(n 1990, ti(p *ó là m1t
giai *o0n ch5ng l0i và *i xu3ng vào nh5ng n6m 2000.
- S3 l&Cng dân di c& qu3c t( ch% y(u t'i Trung #ông t6ng t, nh5ng n6m 1970 *(n
nh5ng n6m 1980 sau *ó gi<m m0nh.
- Chuy.n t, di c& do có hCp *+ng lao *1ng v'i n&'c ngoài t, nh5ng n6m 1970 và *)u
nh5ng n6m 1980 sang di c& t0m th7i và th&7ng xuyên h2n vào gi5a nh5ng n6m 1980
t'i nh5ng n6m 1990, *Kc bi4t là t'i Bangkok và các vùng phA c/n.
- Cân *3i gi'i c%a các lu+ng di c& : chuy.n t, *a s3 là nam gi'i sang n5 gi'i.
- Chuy.n t, di c& sang l&u *1ng th&7ng nh/t (di chuy.n con l$c).
Ng&7i ta nh/n th9y tác *1ng do thay *>i tâm lý c%a gi'i thanh niên. HD hi.u bi(t h2n,
có trình *1 hDc v9n cao h2n và mong mu3n có m1t cu1c s3ng khác v'i cha mE mình. Quá
trình phát tri.n t/p trung t0i Bangkok và các vùng ngo0i vi trong m1t th7i gian dài *ã thu hút
dân di c& trong c< n&'c t'i *ây.
M3i quan h4 trao *>i gi5a s<n xu9t nông nghi4p và phi nông nghi4p tan rã d)n làm cho
nông dân b? canh tác *i tìm các ho0t *1ng khác phù hCp h2n. H2n n5a, *iBu ki4n thiên nhiên
kh$c nghi4t nên nông dân không có hy vDng t6ng n6ng xu9t nông nghi4p.
N5 thanh niên ch&a l/p gia *ình có th. v&Ct qua *-nh ki(n xã h1i *. l/p nghi4p "
thành ph3, xa gia *ình.
Chính sách nhà n&'c t0o *iBu ki4n thu/n lCi *. phát tri.n nông nghi4p t0i các *-a
ph&2ng. Vì v/y, hình thHc di chuy.n th&7ng nh/t t, làng *(n n2i làm vi4c tr" nên dN dàng
h2n.
L"u *+ng tr& thành ph1 bi.n v,i t6t c7 các h+ gia *ình
Gia *ình ngày càng phân chia thành các *2n v- *1c l/p. Vì th(, h1 gia *ình *ã có s8
chia c$t xét trên các khía c0nh xã h1i, không gian và kinh t(. Các thành viên trong gia *ình có
th. s3ng t0i nhiBu *-a *i.m khác nhau nh&ng h1 gia *ình vIn là *2n v- chHc n6ng s<n xu9t,
tiêu thA và qu<n lý khá *1c l/p. C)n ph<i phân tích hi4n t&Cng này trong m1t hoàn c<nh r1ng
l'n h2n. Ví dA, khi con trai và con gái r7i nhà *. *i làm giúp gia *ình thoát nghèo, s8 chia c$t
có th. lâu h2n. S8 chia c$t có th. xu9t phát t, vi4c ho0t *1ng *. ki(m s3ng c%a các thành viên
trong gia *ình khác nhau nh&ng hD vIn s3ng cùng m1t n2i. Nh5ng thay *>i trong h1 gia *ình
có th. diNn ra " nhiBu c9p *1: thay *>i trong cách qu<n lý do thay *>i th( h4 và chu k; *7i
s3ng (cycle de vie) c%a m1t gia *ình; thay *>i chu trình phát tri.n c%a làng so v'i giai *o0n >n
*-nh và phát tri.n kinh t(; và cu3i cùng là thay *>i theo hoàn c<nh và theo s8 n6ng *1ng c%a
nBn kinh t( qu3c gia.
Ví dA vB gia *ình ông Kwang Narinya, tr&"ng làng (puyaiban), có *9t s" h5u, *&Cc
ph?ng v9n vào n6m 2008, cho th9y các con ông *ã xây nhà trên *9t c%a gia *ình do b3 cho.
Ng&7i b3 r9t g$n bó v'i gia *ình quê h&2ng nh&ng ph)n l'n nh5ng ng&7i con ông *Bu làm
vi4c " n2i khác. Li4u hD có quay vB s3ng " làng không? #iBu này không ch$c ch$n nh&ng vIn
có th. x<y ra.
Ví dA vB ông Boonjan Puwanat, không có *9t s" h5u. Ông s3ng b!ng nghB buôn gia
súc và cho thC cày thuê trâu (t, n6m 1990, máy móc *ã thay cho sHc trâu). 3 trong s3 7 ng&7i
con c%a ông *ã l/p gia *ình riêng và *ã r7i làng, s3ng trên nh5ng m<nh *9t không phi. Con
cháu trong h1 chuy.n t, chR s3ng g)n ngay c0nh hoKc cùng *-a ph&2ng sang s3ng xa h2n và
*i xa nhà lâu h2n do công vi4c và nghB nghi4p và do giao thông ngày càng phát tri.n thu/n
ti4n h2n. Hình thHc l&u *1ng trong kho<ng cách ng$n cho phép m1t s3 ng&7i vIn s3ng " làng
4
nh&ng làm vi4c " chR khác và thanh niên không th. tham gia vi4c *+ng áng khi vA mùa t'i.
Quan h4 v'i gia *ình *&Cc duy trì nh7 các d-p lN l'n th&7ng niên nh& ki.u T(t Nguyên #án
Songkran (n6m m'i) và nh7 sO dAng *i4n tho0i di *1ng. CJng nh& th(, ông bà có th. trông
cháu giúp b3 mE *i làm xa.
NhiBu ông b3, bà mE tr@ mong mu3n và *ã r7i gia *ình *. *i làm và s3ng " Bangkok,
*. con l0i làng. Tr&'c *ây, *9t *ai là lM s3ng, là ph&2ng ti4n sinh nhai c%a ng&7i dân nh&ng
tình hình *ã thay *>i *. theo k-p th7i cu1c. Xã h1i Thái ch-u nhiBu <nh h&"ng c%a xã h1i tiêu
thA do toàn c)u hóa kinh t(. Nh5ng ng&7i dân làng *ang thay *>i theo hoàn c<nh này là
nh5ng con ng&7i *ang mang sHc l8c bé nh? c%a mình *. t0o nên l-ch sO c%a dân t1c Thái.
Hi-n t"$ng di c" c%a thanh niên Lào t,i Thái Lan, d8c theo sông Mê-kông, theo nghiên
c!u c%a Keith Barney (2009)
T> chHc lao *1ng qu3c t( (OIT) &'c tính có kho<ng 300 000 ng&7i Lào làm vi4c t0i Thái Lan.
M1t &'c tính khác d8a trên s3 ng&7i xin *6ng ký gi9y phép lao *1ng chính thHc (Thongyou,
Ayuwat, 2006) là 180 000 ng&7i. Con s3 này là khá l'n v'i m1t *9t n&'c 6 tri4u dân. Di c&
hai bên b7 sông Mê-kông là hi4n t&Cng có t, lâu *7i do m3i quan h4 gia *ình và làm 6n buôn
bán gi5a nh5ng ng&7i dân Lào s3ng hai bên b7 sông. Ngân hàng phát tri.n châu Á *ã tài trC
xây 3 cây c)u n3i liBn hai b7: Vientiane-Nong Khai, Pakse-Chong Mek, Savannaket-
Mukdahan. Hai cây c)u khác *ang n!m trong k( ho0ch tri.n khai: Ta Khek-Nakhon Phanom
và Ban Huay Xai. Vì v/y, lu+ng l&u thông hàng hóa và nhân l8c *ã t6ng lên và *&Cc *iBu ti(t
t3t h2n. MKt khác, thanh niên Lào cJng th&7ng xuyên *&Cc ti(p xúc v'i hình <nh, phim <nh,
qu<ng cáo c%a h4 th3ng truyBn thông Thái Lan và hD cJng hi.u *&Cc ti(ng Thái. N0n buôn
ng&7i và c&Lng bHc tr@ em lao *1ng là nh5ng hi4n t&Cng *&Cc nghiên cHu nhiBu nh9t trong
khuôn kh> các nghiên cHu vB gi'i.
Tr&7ng hCp c%a làng Ban Sivilay: làng này n!m " h0 sông Hinboun, cách qu3c l1 s3
13 kho<ng 8 km vB phía Tây và n!m " phía Nam c%a tFnh Khammouane. Làng cách chR sông
Hinboun gKp sông Mê-kông (Ban Pak Hinboun) kho<ng 1 gi7 n(u *i b!ng xu+ng máy và cách
*&7ng chính *i t'i huy4n Ban Songhong kho<ng 20 phút. N6m 2004, m1t công ty tr+ng r,ng
(Oji-Laos Plantation Forestry) *ã xây m1t con *&7ng dài 8 km n3i làng v'i qu3c l1 13. Làng
Ban Sivilay luôn gi5 quan h4 th&2ng m0i v'i các làng n!m bên lãnh th> Thái Lan. Th/m chí,
nhiBu *ám c&'i *ã *&Cc t> chHc hai bên b7 sông. N(u *i xe bus t'i Viêng-ch6n c)n 8 gi7
*+ng h+. Hi4n t&Cng di c& sang Thái Lan làm vi4c t+n t0i t, nhiBu n6m nay, *Kc bi4t là t,
n6m 2004. Có nhiBu lý do gi<i thích hi4n t&Cng di c& vì mAc *ích kinh t( c%a gi'i thanh niên:
- Lý do kinh t(, *. ki(m “tiBn t&2i”.
- Vai trò c%a m0ng l&'i xã h1i và nh5ng ng&7i làng tiên phong trong vi4c di c& (ví dA
nh& *i Viêng-ch6n)
- Vai trò c%a nh5ng ng&7i môi gi'i " Thái Lan t, n6m này.
Con *&7ng *ã t0o thu/n lCi cho vi4c trao *>i thông tin, *i l0i t'i Thái Lan và Viêng-
ch6n c%a nh5ng ng&7i làm 6n buôn bán, ng&7i môi gi'i, công chHc và ng&7i làng.
B$t *)u t, n6m 2004, nam thanh niên c%a làng *i làm t0i các cánh *+ng thu3c lá hoKc
cao su bên phía b7 sông Mê-kông thu1c *-a ph/n Thái Lan hoKc b3c vác hàng hóa t0i các b(n
phà hay nhà máy. PhA n5 và thi(u n5 (*(n 13 tu>i) làm vi4c t0i các nhà hàng hoKc *i giúp
vi4c cho các gia *ình. B3 mE th&7ng không có tin tHc vB con cái mình.
Ti(n trình di d& t6ng nhanh t, n6m 2005-2006 khi có m1t ng&7i môi gi'i c%a làng Lào
c0nh *ó *Hng ra lo các th% tAc t0i c2 quan hành chính Lào, *+n c<nh sát Takhek và lãnh s8
Thái t0i Viêng-ch6n *. xin gi9y t7 cho ng&7i lao *1ng di c&. #. l9y *&Cc các gi9y t7, k. c<
h1 chi(u, mRi ng&7i ph<i tr< t'i 10 000 baht (270 USD). N(u thông qua ng&7i môi gi'i, s3
tiBn ph<i tr< giao *1ng gi5a 3000 và 8000 baht (80 *(n 215 USD). NhiBu dân làng th9y giá
này quá cao nên tr< cho ng&7i trung gian b!ng cách tr, d)n t, tiBn l&2ng hàng tháng. M1t s3
5
khác có nh5ng m3i liên h4 do ng&7i di c& *)u tiên c%a làng gi'i thi4u. Ng&7i này làm v'i m1t
ông ch% Thái.
Tháng 8/2007, 49 thanh niên, tHc là g)n 20% dân c%a ngôi làng 260 dân này *ã làm
vi4c toàn th7i gian ngoài làng, ch% y(u " Thái Lan. S3 l&Cng phA n5 di c& ti(p tAc t6ng: 34
trong s3 49 ng&7i là phA n5. N6m 2008, con s3 này *ã gi<m nhE có th. do nhiBu y(u t3:
- L&2ng th9p và b$t bu1c ph<i tr< tiBn cho ng&7i trung gian
- Tính tình th9t th&7ng c%a m1t s3 ch% lao *1ng ng&7i Thái
- C<nh sát Thái Lan tr9n áp thanh niên Lào
- Thi(u s8 b<o v4 và an ninh cho thanh niên Lào " Thái Lan
Thanh niên b- cu3n hút vì các công vi4c xa nhà vì có kh< n6ng ki(m *&Cc tiBn, mua
qu)n áo m'i, *+ dùng, gOi tiBn vB giúp b3 mE. MKt khác, công vi4c *+ng án khó nhDc, không
còn *&Cc *ánh giá cao, càng làm cho hD quy(t chí di c&.
#i quá vB phía Nam c%a Champassak, ng&7i dân có kinh nghi4m di c& s'm h2n và
phong phú h2n. Thanh niên " vùng này bi(t rõ h2n vB nh5ng nguy c2 và cách làm *. hCp
pháp hóa công vi4c c%a ng&7i Lào " Thái Lan.
S3 tiBn mà 49 ng&7i c%a làng Ban Silaway gOi vB cho gia *ình vào n6m 2007 lên *(n
kho<ng 5 800 USD và b$t *)u có tác *1ng t'i nông nghi4p c%a làng. Hình thHc canh tác *3t
rIy *ang d)n bi(n m9t nh&7ng chR cho nh5ng v&7n cao su hay v&7n cây 6n trái nh?. N6m
nông dân tiên phong nh9t làng *ã b$t *)u *)u t& vào lo0i hình canh tác m'i này trên nh5ng
thOa *9t cách *ây ít lâu còn thu1c vB *9t làng.
N6m 2008, nh5ng v&7n cao su nh? *ã *&Cc m" r1ng v'i s8 hR trC c%a công ty Theun-
Hinboun Power và công ty Oji-Laos hR trC các v&7n b0ch *àn quy mô nh?. TiBn c%a dân di
c& gOi vB *ã thúc *=y m0nh mM *)u t& nông nghi4p. V'i tiBn này, ng&7i dân cJng mua *&Cc
xe máy, sOa sang nhà cOa, nh9t là nhà c%a các phA n5 tr&'c khi l9y ch+ng.
S Lào, công vi4c ch&a phong phú nh& " Thái Lan. Ng&7i ta nh/n th9y có m3i quan h4
gi5a di c& và vi4c *+ng ru1ng. QuyBn *&Cc phân *9t <nh h&"ng nhiBu t'i quy(t *-nh di c&
c%a ng&7i dân. Trong m1t cu1c *iBu tra c%a chính ph% " Lào, 17% dân di c& nói r!ng lý do
chính *. hD di c& *i tìm vi4c vì không có *9t hoKc không *% *9t. Ph)n l'n ng&7i di c& xu9t
thân các gia *ình t&2ng *3i nghèo, thành viên c%a các gia *ình nghèo nh9t làng di c& ít h2n
nhiBu.
Y(u t3 sinh thái-nông nghi4p *óng vai trò quan trDng trong vi4c di c& nh& ví dA c%a
hai làng n!m c0nh làng Ban Sivilay. Làng Ban Pak Theuk có di4n tích ru1ng n&'c l'n nên hD
có kh< n6ng tr+ng hai vA lúa nh7 có máy b2m n&'c và chF có 6/30 gia *ình tr+ng lúa c0n theo
ki.u *3t rIy. Ng&Cc l0i, " làng Ban Sivilay, *a s3 dân làng *3t rIy. S làng Ban Pak Theuk chF
có 4-5 thanh niên *i làm " bên ngoài, ít h2n nhiBu so v'i làng Ban Sivilay, n2i *a s3 gia *ình
tr+ng lúa c0n.
Hai công ty chính ho0t *1ng " vùng này (Theun-Hinboun Hydropower Project et Oji-
Lao Plantation Forestry) *ã l9y *i m1t ph)n l'n tài nguyên trong vùng, <nh h&"ng *(n vi4c
khai thác tài nguyên thiên nhiên truyBn th3ng c%a dân các làng : lAt nKng nB " h0 ngu+n, <nh
h&"ng *(n *ánh b$t cá, không canh tác *&Cc hai bên b7 sông t, 10 n6m nay. B+i th&7ng c%a
các công ty này không th. bù *$p *&Cc thi4t h0i c%a dân làng Pak Veng. CJng nh& v/y, 120
héc-ta tr+ng b0ch *àn " Pak Veng (2005-2009) *ã l9y m9t nh5ng thOa *9t cách *ây ít lâu còn
dành cho tr+ng lúa (lúa c0n). Ho0t *1ng canh tác m'i (tr+ng cao su và b0ch *àn) và vi4c di
dân ra kh?i các thung lJng *. xây d8ng các nhà máy th%y *i4n t0o *iBu ki4n *. ng&7i dân di
c& dây chuyBn (migration en chaîne) trong khu v8c sông Mê-kông. Dân vùng #ông B$c Thái
Lan (Isan) di c& *i Bangkok. Dân Lào " phía Nam Lào l0i di c& t'i Isan *. thay th( dân Thái.
NhiBu ng&7i lao *1ng Vi4t Nam *&Cc gOi t'i Lào *. làm vi4c trong các d8 phát phát tri.n tài
nguyên. Vì v/y, hCp tác gi5a chính ph% Lào và các công ty khai thác tài nguyên n&'c ngoài
*. tìm ki(m lCi nhu/n t, *9t *ai, khi(n ng&7i dân di d7i *i n2i khác, dIn *(n hi4n t&Cng di c&
dây chuyBn.

!"#NG T$i B# R%, Andrew Hardy

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

!"#NG T$i B# R%, Andrew Hardy

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

!

"#ng t$i B# R%, Andrew Hardy

LMHuy(n$$1i$T"O, !"ng Khánh #$a d% chíPQ$

LGeorge$Orwell,$The Road to Wigan PierPQQQ$

Th?t$b'i$r'i,$t*i$hDi:$ông 2y hi.n #ang s(ng ) B1 R; không?$tng$V),ng$gi&i$thach$r5ng$khi$mBi$

Q$MHuy(n$$1i$T"O,$in Géographie descriptive de l’empereur !"ng Khánh, Ng*$$Gc$ThB,$NguyIn$V2n$Nguy8n$et$

*** Le quai de Wigan$LThe$Road$to$Wigan$PierP,$trad.$Michel$Pptris,$Paris$:$‰ditions$Ivrpa,$1xx5,$p.$B|.$

Phát tri)n l"u *+ng và di c" & Thái Lan

Gi,i thi-u hai làng

Quy mô và tính ph!c t0p c%a h+ gia *ình

Bi.n *+ng trong phân b/ dân c"

S2 phát tri)n c%a các cu+c di c" và l"u *+ng

Giai o0n T3m c4 'i)m .n '5c *i)m

You might also like