JANA C A P U K

Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie

Szkoła Doktorska
https://orcid.org/0000–0002–4140–3629
e-mail: yanatsapuk@gmail.com

Funkcje nazw własnych w opowiadaniach

Gabrieli Zapolskiej Menażeria ludzka
Zarys problematyki

Streszczenie
Celem artykułu jest analiza nazw własnych w opowiadaniach Gabrieli Zapolskiej – Menaże-
ria ludzka i określenie ich funkcji w tekście. Gabriela Zapolska uznana jest za wybitną przed-
stawicielkę polskiego naturalizmu. Charakterystyczne dla tego nurtu w literaturze są nazwy
realistyczne lub autentyczne i ich znaczenia oraz umowny charakter relacji między nazwami
a denotami. W omawianych opowiadaniach nazwy własne pełnią funkcje zgodne ze stylistyką
utworów. Są to funkcje: identyfikacyjna, dyferencjacyjna, lokalizacyjna, socjologiczna, ekspre-
sywna, aluzyjna i intertekstualna.

Słowa kluczowe: onomastyka literacka, naturalizm, funkcje nazw własnych

The functions of the proper names in Gabriela Zapolska's

stories Human menagerie. Outline of the problem

Summary
The aim of the article is to analyze proper names in the stories by Gabriela Zapolska - Hu-
man Menagerie and to define their functions in the text. Gabriela Zapolska is recognized as an
outstanding representative of Polish naturalism. Realistic or authentic names and their me-
anings, as well as the conventional nature of the relationship between names and denotes are
characteristic features for this genre in literaturę. The stories discussed in the article show that
the proper names perform functions consistent with the style of the works. The functions are as
follows: identificational, differentiating, localization, sociological, expressive, allusive and inter-
textual.

Keywords: literary onomastics, naturalism, functions of proper names

Onomastyka literacka jest nauką stosunkowo młodą, rozwija się od lat 50.
XX wieku. Próbę uporządkowania terminologii i metodologii rozwijającej się
nauki podjęto na konferencji w Olsztynie, której pokłosiem stał się zbiór arty-
kułów pt. Onomastyka literacka (Biolik, red., 1993). Odrębna bibliografia
onomastyki literackiej powstała m.in. w ośrodku poznańskim dopiero w latach
28 | JANA C A P U K

2001 (Sarnowska-Giefing, Korzeniowska-Gosieniecka, red., 2001) i 2013 (Sar-

nowska-Giefing, Graf, Grzelak-Piastowska, red., 2013). W opracowaniach do-
tyczących onomastyki literackiej zwraca się szczególną uwagę na odmienną
niż wyrazy pospolite funkcję nazw własnych. Zauważa się, że w utworze lite-
rackim nazwy własne, poza podstawową funkcją indywidualizującą, pełnią
funkcje naddane im przez autora.
Funkcjonujące w przeszłości terminy nazewnictwo stylistyczne lub onoma-
styka stylistyczna sytuowały tę dziedzinę onomastyki na pograniczu literatu-
roznawstwa, językoznawstwa i stylistyki. Przydawka stylistyczny miała zwró-
cić uwagę na to, że nazwy własne są wyznacznikiem indywidualnego stylu
pisarza. Przez ponad 50 lat powstawały więc prace dotyczące nazw własnych
w dziełach poszczególnych autorów, np. Stefana Żeromskiego (Wilkoń 1970),
Adolfa Dygasińskiego (Sarnowska 1977), Władysława Reymonta (Bieńkowska
1983), Jarosława Iwaszkiewicza (Kosyl 1992), Adama Mickiewicza (Szewczyk
1993), Michała Choromańskiego (Siwiec 1998), Marii Dąbrowskiej (Raszew-
ska–Klimas 2002) czy Stanisława Lema (Domaciuk 2003). W dzisiejszych
opracowaniach nazewniczych dominuje termin onomastyka literacka, ograni-
czający pole badań do tekstu literackiego, którego ważnym elementem są na-
zwy własne, wpisujące się w tekst utworu i stanowiące z nim nierozerwalną
całość. Najważniejszymi cechami tradycyjnie wyróżniającymi dzieło literackie
są: funkcja estetyczna, wewnętrzna koherencja, kompletność i samowystar-
czalność, uporządkowanie naddane, fikcyjny charakter i oryginalność1.
W niniejszym artykułu analizie poddane zostały nazwy własne występują-
ce w opowiadaniach Gabrieli Zapolskiej Menażeria ludzka. Zbiór opowiadań
składa się z dwunastu utworów, napisanych w 1893 roku podczas pobytu
Gabrieli Zapolskiej w Paryżu, wpisuje się w nurt literackiego naturalizmu.
Naturalizm jako prąd literacki powstał we Francji w XIX wieku i był foto-
graficznym opisem rzeczywistości. Do Polski dotarł za pośrednictwem peters-
burskiego tygodnika „Wiestnik Jewropy” i chociaż pobudził dużo krytyki nega-
tywnej, znalazł swoje miejsce w twórczości pisarzy polskich, takich jak: Eliza
Orzeszkowa, Antoni Sygietyński, Bolesław Prus, Adolf Dygasiński i Gabriela Za-
polska, którą uznawano za jaskrawą przedstawicielkę polskiego naturalizmu.
Halina Floryńska-Lalewicz wypowiedziała się o pisarce tak: „Jej naturalizm
posiada wyraźny ton publicystyczny i dydaktyczny: ukazując życie w brutal-
nych i drastycznych przejawach, brała w obronę tych najsłabszych i najbied-
niejszych, którzy nie potrafili bronić się sami. Autorka przedstawia czytelni-
kom postaci prawdziwe: niewierną żonę, sługę poczciwą idiotkę, męża filistra,
kochanka”2. Tak też jest w analizowanym tomie opowiadań. W artykule podję-
to próbę wyjaśnienia jakich nazw użyła autorka na określenie bohaterów lite-
rackich i jakie pełnią one funkcje w tekście, szczególnie w kontekście tytułu,

1 D. Lech-Kirstein, Onomastyka literacka a onomastyka stylistyczna, „Stylistyka” 25, 2016, s. 458.

2 Gabriela Zapolska – życie i twórczość https://culture.pl/pl/tworca/gabriela-zapolska, [dostęp: 10.06.2020r.].
 Funkcje nazw własnych w opowiadaniach Gabrieli Zapolskiej Menażeria ludzka | 29

tj. Menażeria ludzka, wspólnego dla całego zbioru opowiadań. Aby to wyjaśnić
należy m.in. zastanowić się, jak autorka rozumie pojęcie menażeria ludzka i jak
ono może być definiowane jest przez odbiorcę – czytelnika.
Według internetowego Słownika języka polskiego termin menażeria oznacza:
1. Dzikie zwierzęta zgromadzone w celu pokazywania ich publiczności;
2. Miejsce lub pomieszczenie, w którym trzymane są takie zwierzęta;
3. Grupa osób o różnorakich charakterach i różnym wyglądzie3.
Wydaje się, że Autorka na określenie „ludzkich” postaci opowiadań używa
pojęcia menażeria w znaczeniu pierwszym, określając swoich bohaterów
przenośnie, jako ”dzikie zwierzęta zgromadzone w celu pokazywania ich pu-
bliczności” oraz w trzecim, a mianowicie jako „grupę osób o różnorakich cha-
rakterach i różnym wyglądzie”, ponieważ w każdym opowiadaniu pokazane są
osoby zupełnie różne od siebie, których współistnienie przypomina życie
zwierząt w zoo.
Taki sposób przedstawienia bohaterów wynika ze specyfiki literackiej
w stylu realistycznym, która obejmuje także dziedzinę doboru elementów
opisu i konstrukcji świata przedstawianego, obejmującego postacie i ich na-
zwy. Autor udaje, że „po prostu” opisuje to, co widzi, że jest „tylko” reporterem
życia przesuwającego się przed jego oczyma, „tylko” rejestratorem, że nie
przeprowadza selekcji, nie komponuje4.
Jest to jednak układ pozorny, a sama kompozycja opowiadań została przez
Autorkę dokładnie przemyślana. Nieprzypadkowy jest także dobór nazw wła-
snych dokonany przez Zapolską na określenie bohaterów, bowiem są one
elementem całości kompozycji teksów literackich i wnoszą dodatkowe infor-
macje do dzieła, które uważny czytelnik jest w stanie wydobyć. Już sam tytuł
Menażeria ludzka, który czytelnik odbiera z ironią lub humorem, zapowiada,
że w opowiadaniach, oprócz dosłownego, „powierzchownego” przekazu, nale-
ży szukać głębszych treści, a nośnikami tych treści są m.in. nazwy bohaterów,
które poprzez swoje konotacje odwołują się m.in. do ludzkich cech, nieko-
niecznie dobrze ocenianych, czy do znanych postaci z innych tekstów kultury.
Sam francuskojęzyczny źródłosłów pierwszego elementu tytułu opowia-
dań, tj. menażeria (z fr. ménagerie – menażeria od ménager – oszczędzać, po-
kierować czymś, obmyślić z ménage – gospodarstwo (domowe), małżeństwo)
oraz częste wykorzystanie przez Autorkę zapożyczeń z francuskiego (ménag-
erie, matinée, jour fixe, receptions matinales) w jej opowiadaniach, też może
być wymowne i świadczyć poniekąd o chęci bycia przez Gabrielę Zapolską
częścią francuskiego środowiska teatralnego i braku pełnej realizacji tego ma-
rzenia.

3 Słownik języka polskiego https://sjp.pwn.pl/sjp/menazeria;2482330.html,[dostęp: 20.05.2020r.].

4 K. Wyka, Z dziejów naturalizmu w Polsce, „Pamiętnik Literacki” 42/3–4, 1951, s. 1131–1142; W. Wein-
traub, Wyznaczniki stylu realistycznego, „Pamiętnik Literacki” 52/2, 1961, s. 409.
30 | JANA C A P U K

Trudny los Zapolskiej, która wbrew oczekiwaniom rodziny i społeczeństwa

miała śmiałość na cały świat wypowiedzieć się na tematy zakazane, powoduje,
że w opowiadaniach z cyklu Menażeria ludzka Autorka utożsamia swoich bo-
haterów ze zwierzętami (Rak (Ż), Żabusia (Ż), Koteczek (K), Oślica (O), Kun-
del (Kl)i celowo nie daje im imion ludzkich. Oni wszyscy przypominają jej
zwierzęta z ogrodu zoologicznego i swoimi działaniami to potwierdzają.
Na przykład, mąż Żabusi – Rak (Ż) – wywołuje w czytelnika lekceważenie,
autorka przedstawia go bowiem jako głupiego i naiwnego mężczyznę, chociaż
pracuje jako urzędnik. Władysław Kopaliński w Słowniku symboli przeprowa-
dza wyczerpującą analizę symboliki słowa rak. Fakt, że rak chodzi tyłem sym-
bolizuje cofanie się, regres, powrót do chaosu i praformy. U Arystofanesa po-
jawia się natomiast przysłowie: Nie nauczysz nigdy raka chodzić prosto na-
przód. Rak według Kopalińskiego jest symbolem napastliwości, drapieżności,
złego humoru, zrzędliwości, głupoty, niezdecydowania, lenistwa, powolności,
niezgrabności5.Wprowadzana do utworu literackiego nazwa Rak konotuje zna-
czenia symboliczne przedstawione w Słowniku… Władysława Kopalińskiego.
Inna nazwa – Koteczek (K), która poza funkcją identyfikacyjną, pełni funk-
cję ekspresywną, wykorzystuje znaczenia przeciwstawne pomiędzy wyrazem
pospolitym koteczek i jego konotacjami a cechami bohatera oznaczanego za
pomocą nazwy Koteczek. Autorka używa tej nazwy na zasadzie kontrastu po-
między konotacją wyrazu pospolitego, będącego podstawą derywacyjną na-
zwy literackiej, a oznaczaną przez nią jedną z postaci menażerii ludzkiej w elu
piętnowania bohatera, który znęca się nad żoną, jest skąpy i egoistyczny:

– Co tam w „Kurierku”? – zapytuje niepewnym głosem.

– Przeczytasz sama – odpowiedział mąż. I znów nastaje milczenie.
Tak mają mało spójni moralnej, że wszystkie jej wysiłki pozostają bez skutku
(K)

– Szynka? – zapytał.
– Tak, kotku – proszę cię, jedz! – odpowiedziała nieśmiało.
– Zbytki! Zbytki!… – dodał, biorąc na talerz największy różowy płatek.
– Ale pamiętaj! Gdy zabraknie, nie dodam ani grosza! Ani grosza!
Lecz ona zaprotestowała.
– Nie bój się, wystarczy!… Jedz tylko! Proszę cię!
Krzątała się koło niego, podsuwając mu cukier, masło, śmietankę.
On – nawet nie zważał na tę usłużność, snadź przyzwyczajony do tej troskliwości
i niewolniczej czci, jaką go zwykle otaczała.
(K)

Jako pisarka naturalistyczna Zapolska przedstawia losy ludzkie jak mate-

riał badań, na wzór nauk biologicznych, eksponuje biologizm człowieka, bie-

5 W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990, s. 349.

 Funkcje nazw własnych w opowiadaniach Gabrieli Zapolskiej Menażeria ludzka | 31

rze pod uwagę kwestię dziedziczności. Tak czynił Emil Zola w znanych powie-
ściach (Nana, Germinal). Na przykładzie losów swoich bohaterów pisarka uka-
zuje wagę czynników społecznych. Jest obiektywna, stosuje prostą narrację.
Pokazuje fizjologiczne strony ludzkiego życia, obserwuje zezwierzęcenie ludzi
w różnych środowiskach: proletariat paryski, średnie mieszczaństwo, wieś
i przy tym prezentuje ciemne strony natury człowieka (choroby, fałsz, kłam-
stwo w rodzinie, zdrady), czego przykładem może być właśnie omówiona wy-
żej nazwa Koteczek i jej denotat.
Analizując nazwy własne w całym cyklu opowiadań można wywnioskować,
że są one przemyślane i użyte, by nie tylko nazywać bohaterów (funkcja iden-
tyfikacyjna) i ich odróżniać (funkcja dyferencjacyjna), ale także, żeby tworzyć
określoną atmosferę emocjonalną utworów i pogłębić warstwę semantyczną
tekstu literackiego. Nie sposób nie zauważyć, że w opowiadaniach pojawia
się mnóstwo symboli i nazw biblijnych, na przykład dziecko głównej bohaterki
Żabusi nazywano Nabuchodonozorem6:

Córkę swoją – małą, pucołowatą dziewczynkę –

przezywała „Nabuchodonozorem”.

Nadawanie dziecku imienia chrześcijańskiego było swoistym manifesto-

waniem wartości religijnych w rodzinie7, w danej sytuacji samo imię znów
przynosi skojarzenia kontrastujące – u tak nieuczciwej kobiety i matki, która
ciągle zdradza swojego męża – pojawia się dziecko z imieniem władcy babi-
lońskiego, IV króla Babilonii.
Odwołań do nazw biblijnych jest znacznie więcej, np.:

Pan Wentzel otworzył książkę i powoli zaczął przewracać kartki ozdobione ryci-
nami.
– Skończyliśmy na Samsonie i ucięciu włosów – zaczął połykając ślinę – wiecie, że
uczyniła to Dalila…8.
Na twarzach chłopców pojawił się dziwny wyraz.

– Jak tam było z tym Noem? Opowiedz pan, panie Wentzel!

– Albo z tym Dawidem! (KO)9

6 Nabuchodonozor – biblijny odpowiednik akadyjskiego imienia Nabu–kudurrī–uṣur, noszonego przez

kilku władców babilońskich (Nabuchodonozor https://pl.wikipedia.org/wiki/Nabuchodonozor), [do-
stęp: 02.05.2020r.].
7 M. Malec, Miejsce imion biblijnych w antroponimii polskiej, [w:] Biblia a kultura Europy, red. M. Kamiń-
ska, E. Małek, Łódź 1992, cz. 1, s. 86–94.
8 Dalila – postać biblijna ze Starego Testamentu; ostatnia kochanka Samsona, która pozbawiła go źródła
jego siły i sprzedała w niewolę swym rodakom Filistynom za sumę srebrnych monet. Dalila
https://pl.wikiquote.org/wiki/Dalila, [dostęp: 20.06.2020r.].
9 G. Zapolska, Kozioł ofiarnyhttp://cyfroteka.pl/ebooki/Koziol_Ofiarny–ebook/p14494i36229, [dostęp:
10.05.2020r.].
32 | JANA C A P U K

– Wiecie, że Samson był bardzo silny, wiecie, że gdy oparł się o kolumny świątyni,
ramionami wstrząsnął, kolumny w gruzy się rozsypały i dach cały runął… (KO).

Wszystkie te imiona, tj. Samson, Dalila, Noe, Dawid, pełnią funkcję intertek-
stualną, gdyż nazwy te funkcjonują na dwóch płaszczyznach organizacji zna-
czeniowej, której jednym składnikiem jest odwołanie do nazwy i jej denota-
tów w danym opowiadaniu Zapolskiej, a drugim składnikiem – wartość kono-
tacyjna tej nazwy związana z funkcjonowaniem jej w tekście pierwotnym,
w tym wypadku – w Biblii. Zabieg ten służy pośredniej charakterystyce postaci
fikcyjnych w opowiadaniach autorki.
Trzeba jednak podkreślić, że ocena funkcji nazw własnych w tekście arty-
stycznym w jakimś zakresie opiera się na subiektywnej recepcji dzieła literac-
kiego. Wynika to z istoty stylizacji artystycznej, nadającej znakom językowym
wieloznaczny wymiar10.Stylizacja wtedy jest najwłaściwsza, kiedy odbiór dzie-
ła literackiego przez czytelnika zgodny jest z intencjami autora. Wydaje się, że
ten cel został przez Zapolską osiągnięty.
Większość bohaterów Menażerii ludzkiej jest przedstawiona tylko za po-
mocą imienia, wyjątkowo nazwiskiem (Honorka (O), Seweryn (Ku), Malin-
kiewicz (L), Olka (M), Burba (M), Marciński (Sz), Minuśka (P), Janek (B), Hel-
ding (G), Makenowa (G), Marian (KO), Ewa (K O), Zuzanna (KO), Dawid
(KO), Samson (KO), Esterghrazy (K), Stanisława (O), Anna (Ku), Klara
(Ku), Karol (Ku), Irek (L), Paraska (B), Janek (B), Warka (B), Selina (P), Ma-
rychna (P), Gilda (G), Magdalena (Ku), Maryś (Ku), Dyndzio (Kl), Resia (Kl),
Ewelinka (KO), Wickowa (M). Nazwy bohaterów w postaci samych imion,
stosowane są najczęściej w formach nieoficjalnych, zdrobniałych w przeważa-
jącej części nawiązują do form spotykanych w komunikacji pozaliterackiej.
Mają podobną do nich motywację funkcjonalną, ich użycie wynika z reali-
zmu językowego nawiązującego do pewnych cech sytuacji komunikacyjnej.
W opowiadanych Zapolskiej pełnią one dodatkową jeszcze funkcję charak-
teryzującą, wskazują bowiem na dziecięce zachowanie bohaterów w różnych
sytuacjach życiowych oraz na brak własnej opinii i odwagi w podejmowaniu
decyzji, co świadczy o ich niedojrzałości. Tu można też dopatrywać się ekspre-
sywności tych nazw (funkcja ekspresywna), bowiem nadanie nazwie charak-
teru zdrobnienia lub spieszczenia uzewnętrznia emocjonalny stosunek narra-
tora do postaci.
Ciekawe jest uzasadnienie wyboru nazewnictwa, które pełni funkcję eks-
presywną (np. mąż Źabusi – Rak, córka – Nabuchodonozor, Koteczek, Gołąbki,
Kundel, Dyndzio). Przede wszystkim cechuje je „obcość” ujawniająca się w na-
zwach w różnym stopniu niezależnie od tego, czy mają one genezę literacką,
wynikającą z powiązania z indywidualnymi aktami twórczości językowej, czy

10 A. Raszewska-Klimas, Funkcja nazw własnych w twórczości Marii Dąbrowskiej, Piotrków Trybunalski

2002, s. 16.
 Funkcje nazw własnych w opowiadaniach Gabrieli Zapolskiej Menażeria ludzka | 33

też pozaliteracką, gdy są przeniesione ze słownika nazw autentycznych. Ich

celem jest podkreślenie literackości podanych nazw, uzgodnionych pod tym
względem z właściwościami prozy, która podkreśla własną literackość11.
Bardzo wyraźnie uwidoczniona jest w opowiadaniach Zapolskiej funkcja
socjologiczna. Bohaterowie z wyższych warstw społecznych posiadają przed
imieniem lub nazwiskiem określenia: pan, pani, panna, państwo, baron np.
pani Malinkiewicz (L), panna Kazia (M), pani Wanderkraft (Ku), pan Marciński
(Sz), pan Wentzel (KO), pani Szymczyńska (KO), pani Lena (K), pan Teodor (O),
państwo Wanderkraft (Ku), baron Mak von Maken (G),wskazujące na określony
statut nazywanej osoby. Bardzo aktywnie Zapolska wykorzystuje określenia
deskryptywne (deskrypcje nieokreślone) zamiast metrycznego imienia czy
nazwiska (akuszerka – (L), pokojówka (L), dystrybutorka (L), szwaczka (L),
aktorka (L), córka ekonoma (B), córka stróża (M), niańka (Ku), kucharz (B),
wdowa (L), wdowiec (L), wnuczka Burby (M)Stosuje je najczęściej do nazwania
osób stojących niżej w hierarchii społecznej.
Czesław Kosyl wyjaśnia to zjawisko tak: „Onomastycznym wykładnikiem
postaci stojących najniżej w hierarchii społecznej jest użycie samych tylko
imion lub form filiacyjnych [...] W ten sposób podkreślony zostaje dystans spo-
łeczny między narratorem a niektórymi bohaterami lub między różnymi bo-
haterami tego samego utworu”12.
Funkcja socjologiczna nazw własnych w opowiadaniach Zapolskiej uwi-
doczniona została również poprzez nazwy narodowości takie, jak: Francuzka
(KO), Wiedenki (L), Włoszki (L), Wenecjanki (L), ukraińska kobieta (G),za po-
mocą których pisarka odwołuje się do swojego życia na emigracji, wplatając
wątek autobiograficzny.
W opowiadaniu Szakale Autorka nie bez powodu posłużyła się tylko żeńską
nazwą etniczną w odniesieniu do właścicielki zajazdu, którą nazywała Żydówką:

Właścicielka, tłusta, żółta, cała rozlana w swej włóczkowej halce, która wydymała
się jej na brzuchu i biodrach, a zapadała pod kolanami, otworzyła szeroko oczy.
Żydówka cmoknęła niecierpliwie:
– Skąd Marciński wie?

Zapolska nie daje bohaterce imienia ani nazwiska, wyłącznie podkreśla jej
przynależność do konkretnej narodowości i charakteryzuje jako kobietę ską-
pą, nieuczciwą, niechlujną. Po raz kolejny nazwa etniczna Żydóweczka pojawia
się w piosence Żabusi (Ż):

A za nim Żydóweczki
Pogubiły patyneczki…(Ż)

11 I. Sarnowska-Giefing,Nazewnictwo w nowelach i powieściach polskich okresu realizmu i naturalizmu,

Poznań 1984, s. 95.
12 Cz. Kosyl, Nazwy własne w prozie Jarosława Iwaszkiewicza, Lublin 1992, s. 90.
34 | JANA C A P U K

i w opowiadaniu Kundel–Resia Żydówka (Kl).

Postaci wyznania mojżeszowego nigdy w cyklu opowiadań Menażeria ludz-
ka nie posiadają nazwisk. W ten sposób Gabriela Zapolska chciała zwrócić
uwagę na sposób postrzegania osób narodowości żydowskiej przez część spo-
łeczeństwa, bowiem II połowa XIX stulecia charakteryzowała się wzrostem
antysemityzmu i wpłynęła na pisarzy pozytywistów oraz na zajęcia przez nich
stanowiska wobec tzw. „kwestii żydowskiej”13. Wśród pisarzy tej epoki w uka-
zywaniu tego problemu niezrównani byli: Orzeszkowa, Junosza-Szaniawski,
choć bywają one też udatnie scharakteryzowane u Bałuckiego, Blizińskiego,
Dygasińskiego, Konopnickiej, Prusa i Zapolskiej14.
Onomastyka omawianych opowiadań Gabrieli Zapolskiej przedstawia au-
tobiograficzny charakter jej twórczości. Autobiograficzność opowiadań pisarki
potwierdzają realne toponimy, pełniąc funkcję aluzyjną, odwołując do miejsc
dobrze znanych autorce i związanych z jej życiorysem (Ogród Saski (K), Wie-
deń (L), Wenecja (L), Canal Grande (L), Stadtpark (L), Warszawa (L), Stawy
Pełczyńskie (M), Węgliński Lasek (M), Żółkiewskie (M), Ogród Inwalidów (M),
Łódź (L, P), Żytomierz (K), uliczka Piaskowa (M), ulica Mokotowska (M), Marce-
lin (K), Krynica (K), Horodyszcze (B). Pełnią także funkcję lokalizacji w prze-
strzeni, umiejscawiając akcję opowiadań w określonym miejscu i przestrzeni.
Biografia autorki niejako z góry narzuca chronologię, tematykę i lokalizację jej
utworów15.Zapolska bardzo lubiła podróżować i nie mogła długo zatrzymywać
się w jednym mieście.
Mieszkała sześć lat w Paryżu (1889–1895, grając m.in. w Theatre Libre
Antoine'a i modernistycznym Theatre de l'Euvre), potem przyjechała do Pol-
ski: najpierw do Warszawy, potem do Krakowa, Poznania i wreszcie w 1904
roku przeniosła się do Lwowa, gdzie mieszkała do końca życia.
Onomastyka literacka autorki, zgodnie z nurtem naturalistycznym, zawiera
realne i realistyczne nazewnictwo. Najliczniejszą grupę nazw w opowiada-
niach Gabrieli Zapolskiej Menażeria ludzka stanowią antroponimy. Są to imio-
na, nazwiska i deskrypcje pełniące funkcję nazw własnych w liczbie około 100
jednostek antroponimicznych. Mniej liczne są toponimy (18). Świat przedsta-
wiony w opowiadaniach jest realistyczny i bliski autorce, a za pomocą użytych
w tekstach nazw ironizuje życie ludzi ją otaczających.
W omawianych opowiadaniach Autorka użyła nazw własnych w funkcjach
identyfikacyjnej, dyferencjacyjnej, lokalizacyjnej, socjologicznej, ekspresywnej,
aluzyjnej i intertekstualnej jako integralny element dzieła literackiego. Nazwy
własne stanowiły świadomy i celowy efekt wyboru autora. Zapożyczone
z rzeczywistości realnej lub tradycji literackiej, użyte zostały przez autorkę dla
potrzeb tekstu. Za pomocą odpowiednio dobranych apelatywnych nazw zwie-

13 E. Orzeszkowa, O Żydach i kwestii żydowskiej. Publicystyka pozytywizmu, Poznań 1947, s. 33, 129.
14 I. Sarnowska-Giefing, op. cit., s. 90.
15 Cz. Kosyl, op. cit., Lublin 1992, s. 90.
 Funkcje nazw własnych w opowiadaniach Gabrieli Zapolskiej Menażeria ludzka | 35

rząt, poprzez konotacje wpisane w te nazwy, przedstawiła „menażerię ludz-

ką”, z jej wadami i w karykaturalnym świetle. Można stwierdzić, że recepcja
opowiadań przez czytelnika jest zgodna z intencją autorki, do czego przysłuży-
ły się też zastosowane nazwy własne lub celowy ich brak. Badacze zwracają
również uwagę na to, że brak nazw w tekście literackim, stosowanie deskryp-
cji jednostkowych, jest też znaczący – może oznaczać anonimowość, uogólnie-
nie czy depersonifikację16.
Na zakończenie można przytoczyć kontrowersyjną wypowiedź Kazimierza
Wyki, który w recenzji do pracy Jana Zygmunta Jakubowskiego Z dziejów natu-
ralizmu w Polsce powiedział o Zapolskiej tak: „Obraz życia społecznego
w utworach Zapolskiej sprowadza się ostatecznie do Darwinowskiej koncepcji
walki o byt. […] Niewątpliwie Zapolska nie umie nazwać i określić dostrzeżo-
nych przez siebie typowości społeczno-obyczajowych drobnej burżuazji”, ale
po rewolucji 1905 roku jej ocena burżuazji przybiera na jadzie oraz psycholo-
gicznej dokładności, co sprawia, że ocenę Zapolskiej wypadnie podnieść i bar-
dziej wycieniować17.
Jako problem badawczy można postawić pytanie, czy powyższa wypowiedź
znajdzie odzwierciedlenie w zastosowanych przez pisarkę nazwach własnych
i w ich funkcjach, nie tylko w opowiadaniach Zapolskiej, ale w całej jej twór-
czości. Odpowiedź na to pytanie możliwa będzie po pogłębionej analizie na-
zewnictwa literackiego Gabrieli Zapolskiej.

BIBLIOGRAFIA

Bibliografia polskiej onomastyki literackiej do roku 2000, red. I. Sarnowska–Giefing, M. Korze-

niowska-Gosieniecka, Poznań 2001.
Bibliografia polskiej onomastyki literackiej za lata 2001–2013 (z uzupełnieniami za lata wcze-
śniejsze), red. I. Sarnowska-Giefing, M. Graf, J. Grzelak-Piastowska, Poznań 2013.
Bieńkowska D., Nazwy osobowe w utworach Władysława Reymonta, „Onomastica” 28, 1983,
s. 161–249.
Cieślikowa A., Nazwy własne w różnych gatunkach tekstów literackich, [w:] Onomastyka literac-
ka, red. M. Biolik, Olsztyn 1993, s. 33–39.
Dalila https://pl.wikiquote.org/wiki/Dalila, [dostęp: 20.06.2020r.].
Domaciuk I., Nazwy własne w prozie Stanisława Lema, Lublin, 2003.
Gabriela Zapolska – życie i twórczość https://culture.pl/pl/tworca/gabriela–zapolska,[dostęp:
10.06.2020r.].
Jakubowski J. Z., Z dziejów naturalizmu z Polsce, Wrocław, 1951.
Kopaliński W., Słownik symboli, Warszawa 1990.
Kosyl Cz., Nazwy własne w prozie Jarosława Iwaszkiewicza, Lublin,1992.
Lech-Kirstein D., Onomastyka literacka a onomastyka stylistyczna, „Stylistyka” 25, 2016, s. 457–
466.

16 A. Cieślikowa, Nazwy własne w różnych gatunkach tekstów literackich, [w:] Onomastyka literacka, red.
M. Biolik, Olsztyn 1993, s. 33–39.
17 J. Z. Jakubowski, Z dziejów naturalizmu z Polsce, Wrocław, 1951, s. 140.
36 | JANA C A P U K

Malec M., Miejsce imion biblijnych w antroponimii polskiej, [w:] Biblia a kultura Europy, red.
M. Kamińska i E. Małek, cz. 1, Łódź 1992, s. 86–94.
Nabuchodonozorhttps://pl.wikipedia.org/wiki/Nabuchodonozor, [dostęp: 02.05.2020r.].
Onomastyka literacka, red. M. Biolik, Olsztyn 1993.
Orzeszkowa E., O Żydach i kwestii żydowskiej. Publicystyka pozytywizmu, Poznań 1947.
Raszewska-Klimas A., Funkcja nazw własnych w twórczości Marii Dąbrowskiej, Piotrków Trybu-
nalski 2002.
Sarnowska I., Nazewnictwo w wybranych utworach Adolfa Dygasińskiego, „Onomastica” 22,
1977, s. 201–232.
Sarnowska-Giefing I., Nazewnictwo w nowelach i powieściach polskich okresu realizmu i naturali-
zmu, Poznań 1984.
Siwiec A., Nazwy własne w prozie Michała Choromańskiego, Lublin 1998.
Słownik języka polskiego https://sjp.pwn.pl/sjp/menazeria;2482330.html, [dostęp: 20.05.2020r.].
Szewczyk Ł. M., Nazewnictwo literackie w twórczości Adama Mickiewicza, Bydgoszcz 1993.
Weintraub W., Wyznaczniki stylu realistycznego, „Pamiętnik Literacki” 52/2, 1961, s. 409.
Wilkoń A., Nazewnictwo w utworach Stefana Żeromskiego, Wrocław 1970.
Wyka K., Z dziejów naturalizmu w Polsce, „Pamiętnik Literacki” 42/3–4, 1951, s. 1131–1142.
Zapolska G., Kozioł ofiarnyhttp://cyfroteka.pl/ebooki/Koziol_Ofiarny–ebook/p14494i36229,
[dostęp: 10.05.2020r.].

SKRÓTY TYTUŁÓW OPOWIADAŃ

B – Bydlę
G – Gołąbki
Ku – Kukułka
Kl – Kundel
K – Koteczek
KO – Kozioł ofiarny
L – Lewek
M – Małpa
O – Oślica
P – Papuzia
Sz – Szakale
Ż – Żabusia