‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ؛ ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪي اﻧﺠﻤﻦ اﻳﺮاﻧﻲ ﺗﺎرﻳﺦ‬

‫ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ﺑﻴﺴﺖ وﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪ ،1395‬ﺻﺺ ‪103‬ـ‪85‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ ﻣﺬﻫﺐ در آﻏﺎز دورهي ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺒﺮي‬

‫)ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻮردي‪ :‬ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻧﻈﺮﻳﻪ وﺟﻮد و ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم زﻣﺎن)ﻋﺞ((‬
‫*‬
‫ﻟﻴﻼ ﻧﺠﻔﻴﺎن رﺿﻮي‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان و ﺑﺰرﮔﺎن اﻣﺎﻣﻲ ﻣﺬﻫﺒﻲ از اﺑﺘﺪاي اﻣﺮ ﻏﻴﺒﺖ ﺗﺎﻛﻨﻮن‪ ،‬ﺑﺎ روشﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ رﻓﻊ ﺷﺒﻬﺎت و ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻧﻈﺮﻳﻪي وﺟﻮد و ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم ﻋﺼﺮ)ﻋﺞ( ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﭼﻬﺎر اﺛﺮ اﻟﻐﻴﺒﻪ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻛﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ ﺻﺪوق‪ ،‬ارﺷﺎد ﻣﻔﻴﺪ و اﻟﻐﻴﺒﻪ ﻃﻮﺳﻲ‬
‫ﻛﻪ در اوﻟﻴﻦ ﺳﺪهي ﭘﺲ از آﻏﺎز ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺒﺮي‪ ،‬ﺑﻪ رﺷـﺘﻪي ﺗﺤﺮﻳـﺮ درآﻣـﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺗﺜﺒﻴﺖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺰاﻳﻲ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﻈﺮﻳﻪي وﺟﻮد و ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم زﻣﺎن)ﻋﺞ(‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﻮري اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﺑـﺎ ﺗﻜﻴـﻪ ﺑـﺮ‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻳﺎد ﺷﺪه و ﺑﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از روﻳﻜـﺮد ﻧﻈﺮﻳـﻪي ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﮔﻔﺘﻤـﺎن و اﺻـﻄﻼﺣﺎت‬
‫ﺗﺨﺼﺼﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪي ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻻﻛﻼ و ﻣﻮﻓﻪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪاﺳـﺖ‪ .‬ﺑﺮاﺳـﺎس‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺆﻟﻔﺎن اﻳﻦ آﺛﺎر ﺑﺎ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻧﻤﻮدن دال ﺧﺎﻟﻲ ﻏﻴﺒﺖ ﺑـﻪ ﺟـﺎي‬
‫دال ﻣﺮﻛﺰي ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﺸﻴﻊ اﻣﺎﻣﻲ )اﺋﻤﻪ( و ﻣﻔﺼﻞﺑﻨﺪي وﻗﺘﻪﻫﺎﻳﻲ ﺣـﻮل ﻣﺤـﻮر اﻳـﻦ‬
‫دال‪ ،‬ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﻗﺮن ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از ﻧﻈﺮﻳﻪي وﺟﻮد و ﻏﻴﺒﺖ‬
‫دوازدﻫﻤﻴﻦ اﻣﺎمِ ﺷﻴﻌﻴﺎنِ اﻣﺎﻣﻲ ﺗﺼﻮري اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﺧﻮد‬
‫در رﻓﻊ ﺑﺤﺮان اﻳﺠﺎد ﺷﺪه در ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﺸﻴﻊ اﻣﺎﻣﻲ و ﺑﺎور اﻣﺮوز ﺷـﻴﻌﻴﺎن اﻣـﺎﻣﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻏﻴﺒﺖ دوازدﻫﻤﻴﻦ اﻣﺎمﺷﺎن و ﺷﻨﺎﺧﺖ آﻧﺎن ﺑﺎ ﺷﺎﺧﺼﻪي »ﻣﻨﺘﻈﺮ« ﺑﻮدن‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮﮔـﺬار‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫واژهﻫﺎي ﻛﻠﻴﺪي‪ :‬ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ‪ ،‬اﻟﻐﻴﺒﻪ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻛﻤـﺎل اﻟـﺪﻳﻦ ﺻـﺪوق‪،‬‬
‫ارﺷﺎد‪ ‬ﻣﻔﻴﺪ‪ ،‬اﻟﻐﻴﺒﻪ ﻃﻮﺳﻲ‪ ،‬ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺒﺮي‪.‬‬

‫* اﺳﺘﺎدﻳﺎر ﮔﺮوه ﺗﺎرﻳﺦ داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺮدوﺳﻲ ﻣﺸﻬﺪ اﻳﻤﻴﻞ‪najafian@ferdowsi.um.ac.ir :‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺬﻳﺮش‪1395/5/18 :‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ‪1395/2/14 :‬‬

 ‫‪ 86‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪27‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫اﮔﺮ ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري را در ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺴﻴﻂ آن در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻫﺮ ﻣﺘﻦ داراي ﮔﺰارش ﺗـﺎرﻳﺨﻲ در‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ را ﻣﺘﻨﻲ ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎراﻧـﻪ ﻗﻠﻤـﺪاد ﻛﻨـﻴﻢ‪ ،‬آﻧﮕـﺎه ﻣـﻲﺗـﻮاﻧﻴﻢ از ﺗـﺄﺛﻴﺮ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ ـ ﺑﺨﺼﻮص در ﺳﺪهي ﻧﺨﺴﺖ ﭘﺲ از آﻏـﺎز ﻏﻴﺒـﺖ ﻛﺒـﺮي ـ در‬
‫ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻧﻈﺮﻳﻪي وﺟﻮد و ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم زﻣﺎن)ﻋﺞ( ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آورﻳﻢ‪ .‬در واﻗﻊ ﻣﻲﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﻧﻮاب ارﺑﻌﻪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻓﺮادي ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻧﻈﺮﻳـﻪي وﺟـﻮد و ﻏﻴﺒـﺖ‬
‫اﻣﺎم زﻣﺎن)ﻋﺞ( را آﻏﺎز ﻛﺮدﻧﺪ و دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻬﻢ را در رأس ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖﻫـﺎي ﺧـﻮد ﻗـﺮار‬
‫دادﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦﺣﺎل ﻣﺘﻮن ﺗﺎرﻳﺨﻲِ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷـﺪه ﺗﻮﺳـﻂ ﻣﺘﻜﻠﻤـﺎن و ﻣﺤـﺪﺛﺎنِ اﻣـﺎﻣﻲِ‬
‫دورهي ﻏﻴﺒﺖ ﺻﻐﺮي و ﻓﻘﻴﻬﺎن و ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي ﺷﻴﻌﻪ در آﻏﺎز دورهي ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺒﺮي‪ ،‬در‬
‫دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﺸﻴﻊ اﻣﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﺗﺼﻮري اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ از اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﺮاواﻧﻲ داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺎ‬
‫وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﺑﻼﻣﻨﺎزع و اﻧﺠﺎم ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻣﺘﻨﻮع ﻋﻠﻤﻲ درﺧﺼﻮص آﺛﺎري ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺘـﻮن‬
‫اﻟﻐﻴﺒﻪ‪) 1‬آﺛﺎرﻧﻌﻤﺎﻧﻲ و ﻃﻮﺳﻲ(‪ ،‬ﻛﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ‪ 2‬و ارﺷﺎد‪ 3،‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﻘﺶ اﻳﻦ ﺑﺰرﮔﻮاران در ﺗﺜﺒﻴـﺖ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪي ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪاي ﻣﺘﻦ ﻣﺤﻮر از ﻧﻈﺮ دور ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻘﺎﻟﻪي ﺣﺎﺿﺮ ﻛﻮﺷﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑـﺮ ﭼﻬـﺎر ﻣﻨﺒـﻊ ﻳـﺎد ﺷـﺪه‪ ،‬اﺳـﺘﻔﺎده از‬

‫‪ .1‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﻚ‪ :‬ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻧﺎدري‪» ،‬اﻋﺘﺒﺎر و ﺗﺪاول ﻛﺘﺎب اﻟﻐﻴﺒﻪ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ«‪ ،‬ﺳﻔﻴﻨﻪ‪ ،‬س‪ ،10‬ش‪ ،37‬زﻣﺴﺘﺎن‬
‫‪1391‬؛ ﻣﻬﺪي ﺣﺴﻴﻨﻌﻠﻲ‪» ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﻐﻴﺒﻪ«‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﻣﺎه دﻳﻦ‪ ،‬ش‪ ،138‬ﻓﺮوردﻳﻦ ‪ ،1388‬و ﻧﻴﺰ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ ﻣﻘـﺎﻻﺗﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮاد ﺷﺒﻴﺮي زﻧﺠﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻛﻠﻲ »ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ و ﻣـﺼﺎدر ﻏﻴﺒـﺖ« در ﻣﺠﻠـﻪ اﻧﺘﻈـﺎر ﻣﻮﻋـﻮد ﻣﻨﺘـﺸﺮ‬
‫ﻧﻤﻮدهاﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺑﺨﺶ ﻛﻠﻴﺎت ﻛﺘﺎب ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﻧـﺸﺎﻧﻪﻫـﺎي ﻇﻬـﻮر‪ ،‬اﻳـﻦ دو اﺛـﺮ و ﻧﻴـﺰ ﻛﺘـﺎب‬
‫ﻛﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺴﻴﺎر ﻓﺸﺮده ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺻﺎدﻗﻲ)‪ ،(1385‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻇﻬﻮر‪،‬‬
‫ﻗﻢ‪ :‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ص‪31‬ـ‪.24‬‬
‫‪ .2‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﻚ‪ :‬ﻧﻌﻤﺖاﷲ ﺻﻔﺮي ﻓﺮوﺷﺎﻧﻲ‪» ،‬ﺑﺮرﺳﻲ دو اﺛﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎري ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق)ره(«‪ ،‬ﻓـﺼﻠﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦﭘﮋوﻫﺎن‪ ،‬س‪ ،3‬ش‪ ،10‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪.1386‬‬
‫‪ .3‬ﻧﻌﻤﺖاﷲ ﺻﻔﺮي ﻓﺮوﺷﺎﻧﻲ‪» ،‬ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ و ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎري او در ﻛﺘﺎب اﻻرﺷﺎد«‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺷﻴﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬س‪،5‬‬
‫ش‪ ،18‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1386‬؛ ﻧﻌﻤﺖاﷲ ﺻﻔﺮي ﻓﺮوﺷـﺎﻧﻲ‪» ،‬اﻻرﺷـﺎد و ﺗـﺎرﻳﺦﻧﮕـﺎري زﻧـﺪﮔﺎﻧﻲ اﺋﻤـﻪ«‪ ،‬ﻓـﺼﻠﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﺷﻴﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬س‪ ،6‬ش‪1387 ،22‬؛ ﻗﺎﺳﻢ ﺧﺎﻧﺠﺎﻧﻲ)‪ ،(1392‬ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ و ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﺣـﻮزه‬
‫و داﻧﺸﮕﺎه‪.‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ ﻣﺬﻫﺐ در آﻏﺎز دورهي ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺒﺮي ‪87‬‬

‫روﻳﻜﺮد ﻧﻈﺮﻳﻪي ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن و ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺗﺨﺼﺼﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪي ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻻﻛـﻼ‬
‫و ﻣﻮﻓﻪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻛﻮﺷﺶ اﻳﻦ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﺑﺮاي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﻈﺮﻳﻪي وﺟﻮد و ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم زﻣﺎن)ﻋﺞ( ﺑﻪ‬
‫ﺗﺼﻮري اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﻗﺎﻟﺐ ﻧﮕﺎرش ﻣﺘﻮن رواﻳﻲ ـ ﺗﺎرﻳﺨﻲ در ﺳﺪهي ﻧﺨﺴﺖ‪ ‬ﭘـﺲ از آﻏـﺎز‬
‫ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺒﺮي ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻛﻮﺷﺶ ﺷﺪه اﺳـﺖ ﺗـﺎ ﺑـﺮ‬
‫اﺳﺎس ﻣﺤﺘﻮاي رواﻳﺎت ﻣﻮﺟﻮد در اﻳﻦ آﺛﺎر و دﻏﺪﻏﻪي ﻣﺆﻟﻔﺎن آﻧﻬﺎ‪ ،‬رواﻳﺎت داراي ﻣﺤﺘﻮاي‬
‫ﻣﺸﺘﺮك‪ ،‬دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﺷﺪه و ﻧﺸﺎن داده ﺷﻮد ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮔﺰﻳﻨﺶ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ و ﻧﻘﻞ اﻳـﻦ رواﻳـﺎت‬
‫در ﻛﻨﺎر ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺑﺮﺧﻲ وﻗﺘﻪﻫﺎي ﺟﺪﻳـﺪ ﺣـﻮل ﻣﺤـﻮر دال ﻣﺮﻛـﺰي ﻏﻴﺒـﺖ ﻳـﺎري‬
‫رﺳﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫روﻳﻜﺮد ﻧﻈﺮي ﭘﮋوﻫﺶ‬

‫ﻻﻛﻼ و ﻣﻮﻓﻪ ﺑﺎ ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ و ﺳﺎﺧﺘﺎرﺷﻜﻨﻲ ﻧﻈﺮﻳـﺎت ﻓﻮﻛـﻮ و‪ ،...‬ﻧﻈﺮﻳـﻪي ﮔﻔﺘﻤـﺎن را اراﺋـﻪ‬
‫دادهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺮﻛﺎرﺑﺮد اﺳﺖ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻤﺎن‪ 1‬را ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ 2‬ﻛـﻪ‬
‫‪4‬‬
‫در درون ﻳﻚ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺧﺎص‪ ،‬ﺑﻪ واﺳﻄﻪي ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻣﻔﺼﻞﺑﻨﺪي‪ 3‬ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﻮش ﻣﻲﺧﻮرﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ،‬دالﻫﺎ‪5‬؛ اﺷﺨﺎص‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻋﺒﺎرات و‪ ...‬ﻫـﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ در ﭼـﺎرﭼﻮب ﮔﻔﺘﻤـﺎﻧﻲ‬
‫ﺧﺎص‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﺧﺎص دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ‪ 6‬و داﻟﻲ ﻛﻪ ﺳﺎﻳﺮ دالﻫﺎ در ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺎ آن ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨـﺪ‪،‬‬
‫دال ﻣﺮﻛﺰي‪ 7‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وﻗﺘﻪﻫﺎ‪ 8‬دالﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﻮل دال ﻣﺮﻛﺰي ﮔﺮد ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﻈﺮﻳﻪي ﻻﻛﻼ‪ ،‬ﻏﻴﺮﻳﺖ‪)9‬ﺧﺼﻮﻣﺖ(‪ 10‬ﺑﻪ راﺑﻄﻪ ي ﻳﻚ ﭘﺪﻳﺪه ﺑـﺎ ﭼﻴـﺰي ﺑﻴـﺮون از آن‬
‫اﺷﺎره دارد ﻛﻪ در ذات ﺧﻮد ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ »ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺳﺎزي« و »ﺣﺎﺷﻴﻪ راﻧﻲ« ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﻪ‬

‫‪1. discourse‬‬
‫‪ .2‬دﻳﻮﻳﺪ ﻫﻮارث‪» ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﮔﻔﺘﻤﺎن«‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻮم ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺳﻴﺪ ﻋﻠـﻲ اﺻـﻐﺮ ﺳـﻠﻄﺎﻧﻲ‪ ،‬ش‪،1377 ،2‬‬
‫ص‪.163‬‬
‫‪3. articulation‬‬
‫‪» .4‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﮔﻔﺘﻤﺎن«‪ ،‬ص‪.163‬‬
‫‪5. signifier‬‬
‫‪ .6‬ﻣﺎرﻳﺎن ﻳﻮرﮔﻨﺴﻦ)‪ ،(1389‬ﻧﻈﺮﻳﻪ و روش در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎدي ﺟﻠﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﻲ‪ ،‬ص‪.93‬‬
‫‪7. nodal point‬‬
‫‪8. moment‬‬
‫‪9. otherness‬‬
‫‪10. antagonism‬‬
 ‫‪ 88‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪27‬‬

‫اَﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻋﺮﺻﻪي ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﮔﻔﺘﻤﺎﻧﻲ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺳﺎزيِ ﻧﻘﺎط ﻗﻮت‬
‫ﺧﻮد و ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ رﻗﻴﺐ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ را ﻳﺎري ﻣﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﺑﻲﻗﺮاري و ازﺟﺎﺷﺪﮔﻲ‪ ،1‬ﺣﺎﺻﻞ رﺷﺪ ﺧﺼﻮﻣﺖ و ﻇﻬﻮر ﻏﻴﺮﻳﺖ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ ﻧﻈﻢ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻣﻮﺟﻮد ﺗﻤﺎﻳﻞ دارد و ﻻﻛﻼ ﺑـﺮاي اﺷـﺎره ﺑـﻪ ﺑﺤـﺮانﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻫﮋﻣﻮﻧﻲ ﮔﻔﺘﻤﺎنﻫﺎ را ﺑﻪ ﭼﺎﻟﺶ ﻣﻲﻛﺸﻨﺪ‪ ،‬از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻧﻈﺮﻳﻪي ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻻﻛـﻼ و‬
‫ﻣﻮﻓﻪ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻳﺎ اﺳﻄﻮرهﻫﺎي‪ 2‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻴﺰ ﺛﻤﺮهي ﺑﻲﻗـﺮاريﻫـﺎي ﺳـﺎﺧﺘﺎرياﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﻲﻗﺮاري اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ و در ﭘﻲ آن اﺳﺖ ﻛـﻪ ﭘﺎﺳـﺨﻲ ﻣﻨﺎﺳـﺐ‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺤﺮانﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد اراﺋﻪ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﺎزﺳﺎزي آرﻣﺎﻧﻲ ﻓﻀﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻲﭘﺮدازﻧـﺪ‬
‫و از راه ﻣﻔﺼﻞﺑﻨﺪي دوﺑﺎرهي ﻧﻴﺮوﻫﺎ و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﺎﭘﺎﻳـﺪار‪ ،‬ﺑـﻪ دﻧﺒـﺎل اﻳﺠـﺎد ﻳـﻚ ﻋﻴﻨﻴـﺖ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ 3‬ﺟﺪﻳﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻻﻛﻼ ﺑﺮاي ﺑﺎزﻧﻤﺎﻳﻲ و ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻳﻚ ﻓﻀﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﻧﻴـﺎز ﺑـﻪ‬
‫اﻳﺠﺎد ﻓﻀﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر وﺟﻬﻲ اﺳﺘﻌﺎري و اﺳﻄﻮرهاي دارد؛ اﻣـﺎ اﺳـﻄﻮره در ﺳـﻄﺢ‬
‫ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻳﻚ ﮔﺮوه ﻳﺎ ﻃﺒﻘﻪ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ و ﺑﺨﺸﻲ از ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬درﺣﺎﻟﻲﻛـﻪ‬
‫ﺗﺼﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻻﻛﻼ آن را از ﻣﻔﻬﻮم اﺳﻄﻮره ﺟﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﺎ ﻋﺎمﮔﺮاﻳﻲ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﺮﻋﻬﺪه ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻔﻬﻮم ﺗﺼﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫‪4‬‬
‫اﺷﺎره دارد ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻤﺎن‪ ،‬ﻫﮋﻣﻮﻧﻴﻚ ﺷﺪه و ﺑﺮ اﻓﻖ ذﻫﻦ ﻣﺮدم ﻣﺴﻠﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻻﻛﻼ و ﻣﻮﻓﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﻴﺢ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻳﻚ اﺳﻄﻮره ﺑﻪ ﻳﻚ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻣﺴﻠﻂ ﻳﺎ ﺗـﺼﻮر‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬از دو ﻣﻔﻬﻮم ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ دﺳﺘﺮﺳﻲ‪ 5‬و ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ اﻋﺘﺒﺎر اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ دﺳﺘﺮﺳـﻲ‪،‬‬
‫ﺧﻮد دو ﺟﻨﺒﻪ دارد‪ :‬اول اﻳﻨﻜﻪ ادﺑﻴﺎت و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ آن ﮔﻔﺘﻤﺎن‪ ،‬ﺳﺎده و ﻫﻤﻪ ﻓﻬﻢ ﺑﺎﺷـﺪ و ﻳـﺎ ﺑـﻪ‬
‫زﺑﺎن ﺳﺎده و ﻫﻤﻪ ﻓﻬﻢ ﺑﻴﺎن ﺷﻮد و دوم اﻳﻨﻜﻪ در ﺷﺮاﻳﻄﻲ‪ ،‬در دﺳﺘﺮس اﻓﻜـﺎر ﻋﻤـﻮﻣﻲ ﻗـﺮار‬
‫ﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻤﺎن دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻗﻴﺐ ﺑﻪ ﺷـﻜﻞ ﻫﮋﻣﻮﻧﻴـﻚ در ﻋﺮﺻـﻪي رﻗﺎﺑـﺖ ﺣـﻀﻮر‬

‫‪1. dislocation‬‬
‫‪2. myth‬‬
‫‪ .3‬آن دﺳﺘﻪ از ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭼﻨﺎن ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﺼﺎدﻓﻲ ﺑﻮدنﺷﺎن ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪه اﺳﺖ را ﮔﻔﺘﻤﺎنﻫﺎي‬
‫ﻋﻴﻨﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻋﻴﻨﻴﺖ ﮔﻔﺘﻤﺎﻧﻲ رﺳﻮب ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﻪ و روش در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن‪ ،‬ص‪73‬ـ‪.72‬‬
‫‪ .4‬ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﺣﺴﻴﻨﻲزاده)‪ ،(1386‬اﺳﻼم ﺳﻴﺎﺳﻲ در اﻳﺮان‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻔﻴﺪ‪ ،‬ص‪34‬ـ‪.33‬‬
‫‪5. availability‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ ﻣﺬﻫﺐ در آﻏﺎز دورهي ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺒﺮي ‪89‬‬

‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ در اﻓﻜﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان در دﺳﺘﺮسﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺑﺮاي ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻣﻮﺟﻮد و رﻫﺎﻳﻲ از ﺷـﺮاﻳﻂ ﺑﺤـﺮان ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ اﺻـﻞ ﻛـﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻤﺎﻧﻲ در ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﻲﻗﺮاري ﻓﺮاﮔﻴﺮ‪ ،‬ﺧﻮد را ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺑﺮﻗﺮاري ﻧﻈﻢ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺬﻳﺮش آن‬
‫ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﻣﺮ ﻛﻪ اﺻﻮل ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدي ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺎ اﺻﻮل ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دوﻣﻴﻦ‬
‫ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ اﺳﻄﻮره ﺑﻪ ﺗﺼﻮر اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﻳـﺎ ﻫﻤـﺎن ﻗﺎﺑﻠﻴـﺖ اﻋﺘﺒـﺎر‬
‫ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ .‬ﻫﺮﭼﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻳﺎ ﮔﺮوه ﺑﻲﻗﺮارﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺻﻮل ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ آن ﭘﺮاﻛﻨﺪهﺗﺮ و ﺷـﻜﻨﻨﺪهﺗـﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﮔﺮ اﺻﻮﻟﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﮔﺮوه را ﻣﻨﺴﺠﻢ و ﻣﺸﺨﺺ ﺳـﺎزد‪ ،‬ﮔﻔﺘﻤـﺎن ﻫـﺎي‬
‫ﺟﺪﻳﺪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ از در ﺳﺘﻴﺰ وارد ﺷﻮﻧﺪ؛ ﭼﺮاﻛﻪ ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﻪ ﻧﺪرت دﭼﺎر ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ ﻛﺎﻣﻞ‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻤﻮاره اﺻﻮل ﻋﺎﻣﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻣﻮرد ﭘﺬﻳﺮش اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻻﻛﻼ در آﺛﺎر اﺧﻴﺮ ﺧﻮد ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﻴﺢ روﻧـﺪ اﺳـﺘﻌﺎري ﺷـﺪن ﻳـﻚ اﺳـﻄﻮره‪ ،‬از ﻣﻔﻬـﻮم‬
‫دالﻫﺎي ﺧﺎﻟﻲ‪ 2‬ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬دال ﺧﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﻳﻚ ﺧـﻸ در ﻓـﻀﺎي اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ اﺳـﺖ و‬
‫ﻧﺸﺎن از اﻣﺮي ﻏﺎﻳﺐ دارد‪ .‬وﻇﻴﻔﻪي دال ﺧﺎﻟﻲ ﺑﺎزﻧﻤﺎﻳﻲ وﺿﻊ ﻣﻄﻠـﻮب و آرﻣـﺎﻧﻲ اﺳـﺖ‪ 3‬و‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ دال ﻣﺮﻛﺰي ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻓﻮق و ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺗﺒﻴﻴﻨﻲ ﺑﺎﻻي ﻧﻈﺮﻳﻪي ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻻﻛـﻼ و ﻣﻮﻓـﻪ‪ ،‬ﭘـﺲ از‬
‫ﻣﺮوري ﺑﺮ ﺷﺮاﻳﻂ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﺸﻴﻊ ﺑﺎ آﻏﺎز دورهي ﻏﻴﺒﺖ‪ ،‬ﻧﺤﻮهي ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻫﻮﺷﻤﻨﺪاﻧﻪي رواﻳﺎت‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﺷﻴﻌﻲ و ﺗﺪوﻳﻦ آﺛﺎري ﺑﺎ ﻣﺤﻮرﻳﺖ ﻣﻮﺿﻮع ﻏﻴﺒﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮونرﻓﺖ‪ ‬ﮔﻔﺘﻤﺎن‬
‫ﺗﺸﻴﻊ اﻣﺎﻣﻲ از ﺑﻲﻗﺮاري اﻳﺠﺎد ﺷﺪه در آﻏﺎز دورهي ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺒـﺮي و ﻛﻮﺷـﺶ ﺑـﺮاي ﺗﺜﺒﻴـﺖ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪي وﺟﻮد و ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم زﻣﺎن)ﻋﺞ(‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻄﺒﻴﻖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺮ ﻧﺤﻮهي ﻋﻤﻞ ﻣﻮﻟﻔـﺎن اﻣـﺎﻣﻲ‬

‫‪1. Laclau, E, (1990), New Reflections on Revolution of our Time, London: Verso, P. 66.‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺳﻼم ﺳﻴﺎﺳﻲ در اﻳﺮان‪ ،‬ص‪38‬ـ‪.36‬‬

‫‪2. Empty signifiers‬‬
‫‪3. Laclau, (Ed), (1994), The Marking of Political Identities, London: verso, p. 49.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﺤﻤﺪﺳﺎﻻر ﻛﺴﺮاﻳﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﭘﻮزش ﺷﻴﺮازي‪» ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻻﻛﻼ و ﻣﻮﻓﻪ‪ ،‬اﺑﺰاري ﻛﺎرآﻣﺪ در ﻓﻬـﻢ و‬
‫ﺗﺒﻴﻴﻦ ﭘﺪﻳﺪه ﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ«‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺠﻠﻪ داﻧﺸﻜﺪه ﺣﻘﻮق و ﻋﻠـﻮم ﺳﻴﺎﺳـﻲ‪ ،‬دوره ‪ ،39‬ش‪ ،3‬ﭘـﺎﻳﻴﺰ‬
‫‪ ،1388‬ص‪.355‬‬
 ‫‪ 90‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪27‬‬

‫ﻣﻮرد ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﺤﻮهي ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺟﺪﻳـﺪ ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻴﺎز زﻣﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺳـﺎزي و ﻣـﺴﺘﻨﺪ ﻧﻤـﻮدن اﻳـﻦ ﻧـﺸﺎﻧﻪﻫـﺎ ﺑـﺎ رواﻳـﺎت ﻣﺘﻨـﻮع‪،‬‬
‫ﻣﻔﺼﻞﺑﻨﺪي آﻧﻬﺎ ﺑﺎ دال ﺧﺎﻟﻲ ﻏﻴﺒﺖ و ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻧﻤﻮدن اﻳﻦ وﻗﺘﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي دالﻫﺎي راﻳﺞِ در‬
‫ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺎ دال ﻣﺮﻛﺰي ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﺸﻴﻊ اﻣﺎﻣﻲ در ﻣﺘﻮن ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ‪ ،‬ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم زﻣﺎن)ﻋﺞ( و ﺗﺄﺛﻴﺮ آن ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣـﺎﻣﻲ ﺗـﺎ ﻧﻴﻤـﻪي اول‬
‫ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮي‬
‫ﺑﻲﺷﻚ ﻫﻴﭻﻛﺲ ﮔﻤﺎن ﻧﻤﻲﻛﺮد ﻛﻪ اﺧﺘﻼف اﻳﺠﺎد ﺷﺪه در اﻣﺮ وﻛﺎﻟﺖ‪ ‬ﻣﺎﻟﻲ اﻣﺎم ﻫﺎدي)ع( در‬
‫اواﺧﺮ ﻋﺼﺮ ﺣﻀﻮر‪ ،‬ﻣﻴﺎن ﻓﺎرس ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ و ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﻫﻤﺎﻧﻲ ـ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻠﻨﻲ ﺷﺪن ﻓـﺴﺎد‬
‫ﻋﻘﻴﺪه و دﻋﻮت ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖ از ﺳﻮي ﻓﺎرس‪ ،‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﻗﺘـﻞ او ﺑـﻪ دﺳـﺘﻮر اﻣـﺎم)ع(‬
‫ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺷﺪ‪1‬ـ ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﮔﺴﺘﺮده ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ وﻓﺎت آن ﺣﻀﺮت‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺤﺮاﻧـﻲ دﻳﮕـﺮ در ﮔﻔﺘﻤـﺎن‬
‫ﺗﺸﻴﻊ اﻣﺎﻣﻲ داﻣﻦ زﻧﺪ‪ .‬ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺒﻠﻴﻎ اﻣﺎﻣﺖ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﺮادر اﻣﺎم ﺣﺴﻦ ﻋﺴﻜﺮي)ع( ﭘﺲ از‬
‫وﻓﺎت اﻣﺎم ﻫﺎدي)ع(‪ ،‬از ﺳﻮي ﺣﺎﻣﻴﺎن ﻓﺎرس‪ 2‬آﻏﺎز ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻫﺎﻧﺖﻫﺎي ﻓﺮاوان آﻧﻬـﺎ و اﺗﻬـﺎم‬
‫ﻛﻔﺮ ﺑﻪ اﻣﺎم)ع( و ﺳﻮژهﻫﺎي ﺣﺎﻣﻲ اﻳﺸﺎن اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ 3‬و ﺑﻪ دﺷـﻤﻨﻲ ﺷـﺪﻳﺪ ﻣﻴـﺎن ﻫـﻮاداران‬
‫ﺟﻌﻔﺮ و ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎم ﻋﺴﻜﺮي)ع( اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ 4.‬اداﻣﻪي اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﺑﺎﻋﺚ ﺷـﺪ ﻛـﻪ اﻣـﺎم)ع( از‬

‫‪ .1‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻛﺸﻲ)‪ ،(1348‬اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻌﺮﻓﻪ اﻟﺮﺟﺎل‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻦ ﻣﺼﻄﻔﻮي‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﻣـﺸﻬﺪ‪،‬‬
‫ص‪525‬ـ‪.523‬‬
‫‪ .2‬در اﺧﺘﻼف ﻣﻴﺎن ﻫﻤﺎﻧﻲ و ﻓﺎرس‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ ﺑﺮﺧﻼف اﻣﺎم ﻫﺎدي)ع( و ﺑﺮادر ﺧﻮد اﻣـﺎم ﺣـﺴﻦ)ع(‪ ،‬از ﻓـﺎرس‬
‫ﺟﺎﻧﺒﺪاري ﻣﻲﻛﺮد و اﻳﻦ اﻣﺮ در ﮔـﺮاﻳﺶ ﻃﺮﻓـﺪاران ﻓـﺎرس ﺑـﻪ او ﻧﻘـﺶ اﺳﺎﺳـﻲ داﺷـﺖ‪ .‬ﺻـﺪوق)‪،(1395‬‬
‫ﻛﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ و ﺗﻤﺎم اﻟﻨﻌﻤﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪58‬؛ ﻣﻔﻴﺪ)ﺑﻲﺗﺎ(‪ ،‬ﻓﺼﻮل اﻟﻤﺨﺘﺎره ﻣﻦ اﻟﻌﻴـﻮن و اﻟﻤﺤﺎﺳـﻦ‬
‫)ﻣﺠﺎﻟﺲ(‪ ،‬ﮔﺮدآوري و ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺮﻳﻒ ﻣﺮﺗﻀﻲ‪ ،‬ﻧﺠﻒ‪ :‬ﺑﻲ ﻧﺎ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ .97‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﭘـﺲ از وﻓـﺎت اﻣـﺎم‬
‫ﻫﺎدي)ع( و وﻗﺎﻳﻌﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻓﺎرس ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻣﻴﺎن او اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ را ﻣﻄﺮح ﻛﺮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﻛﻪ ﭘﺲ از اﻣـﺎم‬
‫ﻫﺎدي)ع( ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ اﻳﺸﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﭘﻴﺶ از ﻣﺮگ‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺎﻧـﺸﻴﻦ ﺧـﻮد ﻣﻌﺮﻓـﻲ ﻛـﺮدهاﺳـﺖ و‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻛﻨﻮن ﺟﻌﻔﺮ و ﻧﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻦ ﻋﺴﻜﺮي)ع( اﻣﺎم اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ)‪1355‬ق(‪ ،‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪،‬‬
‫ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎدق آل ﺑﺤﺮ اﻟﻌﻠﻮم‪ ،‬ﻧﺠﻒ‪ :‬ﻣﻄﺒﻌﻪ اﻟﺤﻴﺪرﻳﻪ‪ ،‬ص‪107‬ـ‪.106‬‬
‫‪ .3‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.108‬‬
‫‪ .4‬ﺗﺨﺎﺻﻢ و ﺣﺎﺷﻴﻪ راﻧﻲ دو ﻃﺮف از ﻳﻚﺳﻮ و اﻋﻤﺎل ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺖ ﺟﻌﻔﺮ از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺷـﺪ ﺗـﺎ در دراز‬
‫ﻣﺪت ﺑﺎورﻫﺎﻳﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﺷﺮب ﺧﻤﺮ و ﻧﻴﺰ ﺗﺮك ﻧﻤﺎز از ﺳﻮي او ﺑﺮاي ﻳﺎدﮔﻴﺮي ﺳﺤﺮ در ﻣﻴﺎن ﺷـﻴﻌﻴﺎن اﻣـﺎﻣﻲ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ ﻣﺬﻫﺐ در آﻏﺎز دورهي ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺒﺮي ‪91‬‬

‫ﺟﻌﻔﺮ ﻛﻨﺎرهﮔﻴﺮي ﻛﺮده و ارﺗﺒﺎط ﺧﻮد را ﺑﺎ او ﻗﻄﻊ ﻛﻨﻨﺪ؛‪ 1‬اﻣﺎ اﻳﻦ واﻛﻨﺶﻫـﺎ ﻧﻴـﺰ از ﺗﺨﺎﺻـﻢ‬
‫ﺟﻌﻔﺮ ﻧﻜﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺼﻮص آﻧﻜﻪ ﻧﺒﻮد ﻓﺮزﻧﺪي ﻇﺎﻫﺮي ﺑﺮاي اﻣـﺎم ﺣـﺴﻦ)ع(‪ ،‬زﻣﻴﻨـﻪ را ﺑـﺮاي‬
‫اداﻣﻪي ادﻋﺎي او و ﺑﺤﺮانآﻓﺮﻳﻨﻲ در ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﺸﻴﻊ اﻣـﺎﻣﻲ ﻓـﺮاﻫﻢ ﻣـﻲﻛـﺮد‪ 2.‬ﺑـﺎ درﮔﺬﺷـﺖ‬
‫اﺑﺎﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺷﺮوع ﻏﻴﺒﺖ ﺻﻐﺮي‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻛﻮﺷﺶ ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از اﻳـﻦ ﺷـﺮاﻳﻂ‬
‫ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد‪ .‬او ﻛﻮﺷﻴﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻃﺮح ﻧﻈﺮﻳﻪي اﻣﺎﻣﺖ ﺧﻮد ﭘﺲ از اﻣﺎم ﺣﺴﻦ)ع( و ﺟﻠﺐ ﺷـﻴﻌﻴﺎن‬
‫آن ﺣﻀﺮت‪ 3،‬ﺑﻪ ﺑﺎزﺳﺎزي ﻣﺠﺪد ﻓﻀﺎي آرﻣﺎﻧﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺷﻴﻌﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﻋﻴﻨﻴﺖ را ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬او در اﻳﻦ راه ﺣﺘﻲ از ﺑﺎزﺟﻮﻳﻲ ﻛﻨﻴﺰ اﻣﺎم)ع( ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ ﺑﺎردار اﺳـﺖ‬
‫‪5‬‬
‫ﻧﻴﺰ ﺧﻮدداري ﻧﻜﺮد‪ 4‬و ﺑﺎ ﻃﺮح ﺷﻜﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪي وﻗﺖ و ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﺮاث ﺑﺮادرش‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺑﺎور ﻋﺪم وﺟﻮد وارﺛﻲ ﺑﺮاي اﻣﺎم ﻋﺴﻜﺮي)ع( ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮرﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﻧـﺰد‬

‫ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻧﻚ‪ :‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪42‬؛ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻃﻮﺳﻲ)‪ ،(1386‬اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ ،‬ﻗـﻢ‪ :‬ﻣـﺴﺠﺪ ﺟﻤﻜـﺮان‪،‬‬
‫ص‪ .407 ،513‬ﺗﺮدﻳﺪ در ﭘﺬﻳﺮش اﻳﻦ اﻋﻤﺎل در زﻣﺎن ادﻋﺎي اﻣﺎﻣﺖ او از ﺳﻮي ﻧﮕﺎرﻧﺪه‪ ،‬ﺑﺪان ﻋﻠﺖ اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺰرﮔﺎﻧﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻓﻀﺎل از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي ﺷﻴﻌﻪ در ﻛﻮﻓﻪ‪ ،‬اﻣﺎﻣﺖ او را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘـﻪ و ﺑـﻪ‬
‫ﻳﺎران او ﭘﻴﻮﺳﺘﻪاﺳﺖ‪) .‬اﻳﻦ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖﻫﺎي ﻛﻠﻲ ﻳﻚ ﻋﺎﻟﻢ ﺷﻴﻌﻲ در ﻗﺒﻮل اﻣﺎﻣﺖ ﻳﻚ ﻓـﺮد و‬
‫ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺎور اﻳﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻓﻄﺤﻲ ﺑﻪ اﻣﻜﺎن اﻧﺘﻘﺎل اﻣﺎﻣﺖ از ﺑﺮادري ﺑﻪ ﺑﺮادر دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪ (.‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻧﻤـﻲﺗـﻮان‬
‫اﻧﺠﺎم اﻳﻦ اﻣﻮر را ﻗﺒﻞ از اﻳﻦ دوران ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻣﻨﺘﻔﻲ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻧﻚ‪ :‬ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺪرﺳﻲ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ)‪،(1386‬‬
‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮآﻳﺘﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎﺷﻢ اﻳﺰدﭘﻨﺎه‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻛﻮﻳﺮ‪ ،‬ص‪ .148‬ﺿﻤﻦ آﻧﻜﻪ در ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻣﺎﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻧﻘـﻞ‬
‫رواﻳﺎﺗﻲ ﺑﻪ ﻧﺎﺧﺮدﺳﻨﺪي اﻣﺎم ﺣﺴﻦ)ع( از ﺗﻮﻟﺪ ﺟﻌﻔﺮ اﺷﺎره ﺷـﺪهاﺳـﺖ‪ .‬ﻛﻤـﺎلاﻟـﺪﻳﻦ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪437‬؛ اﻟﻐﻴﺒـﻪ‪،‬‬
‫‪ ،1386‬ص‪.406‬‬
‫‪ .1‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ ،‬ص ‪99‬ـ‪.98‬‬
‫‪ .2‬ﻃﻮﺳﻲ ﺑﻪ وﺻﺎﻳﺖ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﻣﺎدرﺷﺎن اﺷﺎره ﻛﺮدهاﺳﺖ‪ .‬اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ ،‬ص‪.413‬‬
‫‪ .3‬در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻪاي اﺷﺎره ﻛﺮد ﻛﻪ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻪ اﺑﻮﻋﻠﻲ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺑﻦ ﺳﻌﺪ اﺷﻌﺮي‪ ،‬ﻳﻜـﻲ‬
‫از اﻣﺎﻣﻴﺎن ﭘﺮﻧﻔﻮذ ﻗﻢ ﻧﻮﺷﺖ و او را ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﺧﻮﻳﺶ دﻋﻮت ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ اﻗﺪام او ﺑﺎ ارﺳﺎل ﻧﺎﻣﻪي ﺟﻌﻔﺮ ﺑـﻪ ﻧـﺰد‬
‫اوﻟﻴﻦ ﻧﺎﻳﺐ اﻣﺎم زﻣﺎن)ﻋﺞ( ﺑﻲﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﭼﺮاﻛﻪ در ﭘﺎﺳﺦ او ﺑﻪ ادﻋﺎي ﻛﺬب ﺟﻌﻔﺮ و ﻋﺪم ﺻﻼﺣﻴﺖ او ﺑـﺮاي‬
‫اﻣﺎﻣﺖ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ اﺷﺎره ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ ،(1386) ،‬ص‪515‬ـ‪.508‬‬
‫‪ .4‬ﻛﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪22‬؛ ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ)‪ ،(1413‬اﻻرﺷﺎد ﻓﻲ ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺣﺠﺞ اﷲ ﻋﻠﻲ اﻟﻌﺒﺎد‪ ،‬ﻗـﻢ‪ :‬ﻛﻨﮕـﺮه ﺟﻬـﺎﻧﻲ‬
‫ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.336‬‬
‫‪ .5‬ﻛﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.43‬‬
 ‫‪ 92‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪27‬‬

‫ﻣﺘﻨﻔﺬﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎه ﺣﺎﻛﻢ‪ 1‬و درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺮاي ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻣﻘﺎم اﻣﺎﻣﺖ او و ﺗﻌﻬﺪ ﺑـﺮاي‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار دﻳﻨﺎر در ﻫﺮ ﺳﺎل در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ اﻗﺪام‪ 2،‬ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻛﻮﺷﺶ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دال ﻣﺮﻛﺰي ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﺸﻴﻊ اﻣﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد‪.‬‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ و در ﻫﻤﻴﻦ دوران‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻓﺸﺎر ﻓﺮاوان ﺑﺮ ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣـﺎﻣﻲ از ﺳـﻮي ﮔﻔﺘﻤـﺎن‬
‫ﺣﺎﻛﻢ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻋﻤﺮي ﺑﺎ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ ﻋﺪم ﺑﺮﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪن ﻓﺮزﻧﺪي از اﻣﺎم)ع(‪ ،‬ﺑﺮاي ﺣﻔـﻆ‬
‫ﺟﺎن اﻳﺸﺎن در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮔﺎم‪ 3‬و ﺳﭙﺲ رﻓﻊ ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﺗﺮدﻳﺪ از ﺧﻮاص ﺷﻴﻌﻪ در ﺧﺼﻮص ﺗﻮﻟﺪ‬
‫و اﻣﺎﻣﺖ اﻣﺎم زﻣﺎن)ﻋﺞ(‪ 4،‬ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ دﻳﺪارِ ﺑﺎ آن ﺣﻀﺮت‪ 5،‬اﻋﻼم ﻧﻬـﻲ ﺷـﺪن از ذﻛـﺮ ﻧـﺎم‬
‫اﻣﺎم)ﻋﺞ( ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﺟﺎن اﻳﺸﺎن‪ 6‬و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺳﺎزي ﻋﺪم اﻣﻜﺎن اﻧﺘﻘﺎل اﻣﺎﻣﺖ از ﺑـﺮادري ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺮادر دﻳﮕﺮ‪ 7،‬ﺑﻪ ﺣﺎﺷﻴﻪراﻧﻲ ادﻋﺎي ﺟﻌﻔﺮ و ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺑﺎورِ اداﻣﻪي اﻣﺮ اﻣﺎﻣـﺖ در‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﺎم ﺣﺴﻦ ﻋﺴﻜﺮي)ع( ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اداﻣﻪي راه ﭘﺪر ﭘـﺲ‬
‫از وﻓﺎت اﺑﻮﻋﻤﺮو )ﺑﻌﺪ از ‪ (267‬و در دﺳﺖﮔﻴﺮي ﻧﻴﺎﺑﺖ ﺷﻴﻌﻴﺎن‪ 8،‬ﻧﻬﺎﻳـﺖ ﻛﻮﺷـﺶ ﺧـﻮد را‬

‫‪ .1‬ﺟﻌﻔﺮ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر در ﻧﺰد ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺧﺎﻗﺎن ﻛﻪ ﻓﺮدي ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻔﻮذ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻘﺎﺿـﺎي ﺧـﻮد را ﻣﻄـﺮح‬
‫ﻛﺮد‪ .‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺻﺺ‪44‬ـ‪.43‬‬
‫‪ .2‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ؛ اﻻرﺷﺎد‪ ،‬ص‪337‬ـ‪.336‬‬
‫‪ .3‬اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ (1386) ،‬ص‪.627‬‬
‫‪ .4‬ﺣﻠﺒﻲ آورده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از وﻓﺎت اﻣﺎم ﺣﺴﻦ ﻋﺴﻜﺮي)ع(‪ ،‬ﺧﻮاص اﺻﺤﺎب اﻳﺸﺎن ﺑـﻪ رﻳﺎﺳـﺖ‬
‫ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻋﻤﺮي ﺑﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻋﻼم ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻣﺎم)ع( ﻓﺮزﻧﺪي از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻬـﺪهدار‬
‫اﻣﺮ اﻣﺎﻣﺖ ﭘﺲ از اﻳﺸﺎن اﺳﺖ‪) .‬ﺗﻘﻲ اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ ﻧﺠﻢ اﻟﺪﻳﻦ ﺣﻠﺒﻲ‪ ،(1404) ،‬ﺗﻘﺮﻳـﺐ اﻟﻤﻌـﺎرف‪ ،‬ﺗـﺼﺤﻴﺢ رﺿـﺎ‬
‫اﺳﺘﺎدي‪ ،‬ﻗﻢ‪] :‬ﺑﻲﺟﺎ[‪ ،‬ص‪185‬؛ در ﻛﺘﺎب ارﺷﺎد ﺗﻨﻬﺎ رواﻳﺘﻲ از ﻋﻤﺮي درﺧـﺼﻮص وﺟـﻮد اﻣـﺎم زﻣـﺎن)ﻋـﺞ(‬
‫آﻣﺪهاﺳﺖ و ﺑﻪ زﻣﺎن اﻋﻼم آن اﺷﺎرهاي ﻧﺸﺪهاﺳﺖ‪ .‬اﻻرﺷﺎد‪ ،‬ص‪350‬ـ‪ (.349‬ﺑﺎ اﻳﻦﺣﺎل ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣـﻲرﺳـﺪ ﻛـﻪ‬
‫اﻗﻮال ﻣﻮﺟﻮد درﺧﺼﻮص ﻣﺤﺪود ﺑﻮدن اﻃﻼع از وﺟﻮد ﻓﺮزﻧﺪي ﺑﺮاي اﻳﺸﺎن ﺑـﻪ ﺧـﻮاص اﻣـﺎم)ع( در آﻏـﺎز‬
‫دورهي ﻏﻴﺒﺖ ﺻﺤﻴﺢﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻚ‪ :‬اﻟﻐﻴﺒﻪ)‪ ،(1386‬ص‪499‬ـ‪.449‬‬
‫‪ .5‬اﻟﻐﻴﺒﻪ)‪ ،(1386‬ص‪621 ،627‬ـ‪617 ،620‬ـ‪.616‬‬
‫‪ .6‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪616 ،627‬ـ‪ .617‬در ﻛﺘﺎب ﻛﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ ﺑﺎﺑﻲ ﺟﺪا ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ اﺧﺘـﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘـﻪاﺳـﺖ‪ .‬ﻧـﻚ‪ :‬ج‪،2‬‬
‫ص‪.648‬‬
‫‪ .7‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪515‬ـ‪405 ،514‬ـ‪.403‬‬
‫‪ .8‬ﻃﻮﺳﻲ ﻣﺘﻦ ﺗﻮﻗﻴﻌﻲ را ﻛﻪ در آن ﺣﻀﺮت وﻟﻲ ﻋﺼﺮ)ﻋﺞ( وﻓﺎت اﺑﻮﻋﻤﺮو را ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑـﻦ ﻋﺜﻤـﺎن ﺗـﺴﻠﻴﺖ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ و در آن ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ و ﻧﻴﺎﺑﺖ او ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﺪر اﺷﺎره ﺷﺪهاﺳﺖ را آوردهاﺳﺖ‪ .‬اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ ،‬ص‪629‬ـ‪.628‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ ﻣﺬﻫﺐ در آﻏﺎز دورهي ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺒﺮي ‪93‬‬

‫ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ اﻧﺴﺠﺎم درونﮔﺮوﻫﻲ ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﻛـﺎر ﺑـﺮد‪ ،‬ﺑـﺎ اﻳـﻦﺣـﺎل‬
‫اداﻣﻪي ﺳﺨﺖﮔﻴﺮيﻫـﺎي ﺣﺎﻛﻤﻴـﺖ ﺑـﺮ ﺷـﻴﻌﻴﺎن اﻣـﺎﻣﻲ ﻣـﺬﻫﺐ و ﻣـﺸﻜﻼت ﭘـﻴﺶ آﻣـﺪه‬
‫درﺧﺼﻮص ﭘﺬﻳﺮش ﻧﻴﺎﺑﺖ اﻳﺸﺎن از ﺳﻮي اﻓﺮادي ﻫﻤﭽﻮن اﺣﻤـﺪ ﺑـﻦ ﻫـﻼل ﻋﺒﺮﺗـﺎﻳﻲ‪ 1‬ﺑـﺮ‬
‫ﺑﻲﻗﺮاري ﻣﻮﺟﻮد در ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻣﺎﻣﻲ اﻓﺰود‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ درﮔﺬﺷﺖ زود ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺒﺮﺗـﺎﻳﻲ‪ ،2‬ﺟﺎﻳﮕـﺎه‬
‫اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺎﻳﺐ دوم اﻣﺎم زﻣﺎن)ﻋﺞ( ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺷﺪ و روي ﻛـﺎر آﻣـﺪن ﻣﻌﺘـﻀﺪ ﻋﺒﺎﺳـﻲ‬
‫)‪279‬ـ‪ 3(289‬و ﺳﭙﺲ ﻓﺮزﻧﺪ او ﻣﻘﺘﺪر )‪295‬ـ‪ 4(320‬ﻧﻴﺰ ﺷـﺮاﻳﻂ را ﺑـﺮاي ﺷـﻴﻌﻴﺎن اﻣـﺎﻣﻲ‬
‫ﺳﻬﻞﺗﺮ از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ اداﻣﻪي ادﻋﺎي اﻣﺎﻣﺖ در ﻓﺮزﻧﺪان ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬ﭘﺲ از او‪ 5‬و ﮔـﺮوش‬
‫ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺑﺮﺧﻮرداري ﻧﻈﺮﻳﻪي اﻣﺎﻣﺖ آﻧﻬﺎ از ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ دﺳﺘﺮﺳـﻲ؛‬
‫ﺑﻲﻗﺮاري اﻳﺠﺎد ﺷﺪه در ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﺸﻴﻊ اﻣﺎﻣﻲ و ﺗﺨﺎﺻﻢ دو ﮔﺮوه ﺑﺮاي ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻫﮋﻣﻮﻧﻲ ﺧﻮد ﺑﺮ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺷﻴﻌﻪ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد آﻧﻜﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي اﺧﺒﺎر ﻣﻮﺟﻮد از وﺿﻌﻴﺖ ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ در اﻳﻦ دوره‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺎور را‬

‫‪ .1‬اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ ،(1386) ،‬ص‪.691‬‬

‫‪ .2‬ﻧﺠﺎﺷﻲ وﻓﺎت ﻋﺒﺮﺗﺎﻳﻲ را در ‪ 267‬ﻫﺠﺮي ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﻧﺠﺎﺷﻲ)‪ ،(1407‬اﻟﺮﺟـﺎل‪ ،‬ﻗـﻢ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌـﻪ‬
‫ﻣﺪرﺳﻴﻦ‪ ،‬ص‪.83‬‬
‫‪ .3‬اﺑﻦ ﻃﻘﻄﻘﻲ در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻼﻃﻔﺖ ﻫﺎي ﻣﻌﺘﻀﺪ ﺑﺎ آل ﻋﻠﻲ)ع( اﺷﺎره ﻛﺮدهاﺳـﺖ‪ .‬اﺑـﻦ ﻃﻘﻄﻘـﻲ)‪،(1367‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺨﺮي در آداب ﻣﻠﻚ داري و دوﻟﺖﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﻣﺤﻤﺪوﺣﻴـﺪ ﮔﻠﭙﺎﻳﮕـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤـﻲ و‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ص‪.351‬‬
‫‪ .4‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﻌﺘﺪل ﻣﻘﺘﺪر ﻋﺒﺎﺳﻲ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﻴﻌﻴﺎن و ﻧﻔـﻮذ ﺧﺎﻧـﺪانﻫـﺎي ﺷـﻴﻌﻲاي ﻫﻤﭽـﻮن آل ﻓـﺮات و آل‬
‫ﻧﻮﺑﺨﺖ در ارﻛﺎن ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺣﺎﻛﻢ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﻮد ﻛﻪ ﻏﻴﺮﻫـﺎي ﺧـﺎرﺟﻲاي ﻫﻤﭽـﻮن ﺑﺮﺑﻬﺎرﻳـﺎن ـ ﻛـﻪ ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﻗﺪرتﻣﻨﺪﺗﺮﻳﻦ و ﻣﺘﻌﺼﺐﺗﺮﻳﻦ ﮔﺮوه ﻫﺎي ﺣﻨﺎﺑﻠﻪ ي ﺑﻐﺪاد ﺑﻮدﻧﺪـ ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﻘﺘـﺪر و ﻛﻮﺷـﺶ‬
‫ﺑﺮاي ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ اﺑﻦ ﻣﻌﺘﺰ ﺑﻪ ﺟﺎي او‪ ،‬از ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺗﻮازن ﻗﺪرت ﺑﻪ ﺳﻮد ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﺸﻴﻊ و اﻓﺰاﻳﺶ ﻧﻔﻮذ ﺧﺎﻧﺪان ﻫـﺎي‬
‫ﺷﻴﻌﻲ در ﻣﻨﺎﺻﺐ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ و ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺣﺎﻛﻢ ﺑﻜﺎﻫﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ)‪ ،(1385‬اﻟﻜﺎﻣﻞ ﻓﻲ اﻟﺘﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬دارﺻﺎدرــ‬
‫دارﺑﻴﺮوت‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪19‬ـ‪.14‬‬
‫‪ .5‬ﭘﺲ از ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬ﺣﺎﻣﻴـﺎن او ﺑـﻪ ﻓﺮزﻧـﺪش‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺤـﺴﻦ ﻋﻠـﻲ رﺟـﻮع ﻛﺮدﻧـﺪ )ﻓﺨﺮاﻟـﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﻦ ﻋﻤـﺮ‬
‫رازي)‪ ،(1409‬اﻟﺸﺠﺮه اﻟﻤﺒﺎرﻛﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻣﻬﺪي رﺟﺎﺋﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﺑﻲ ﻧـﺎ‪ ،‬ص‪ (.79 ،80‬و ﭘـﺲ از ﻣـﺮگ او ﻧﻴـﺰ‬
‫اﻣﺎﻣﺖ در اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻧﻚ‪ :‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻤﺮي)‪ ،(1409‬اﻟﻤﺠﺪي ﻓﻲ اﻧﺴﺎب اﻟﻄﺎﻟﺒﻴﻴﻦ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ‬
‫اﺣﻤﺪ ﻣﻬﺪوي داﻣﻐﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﺑﻲﻧﺎ‪ ،‬ص‪.135‬‬
 ‫‪ 94‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪27‬‬

‫در ﺧﻮاﻧﻨﺪه اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﺪم ﻇﻬﻮر اﻣﺎم)ﻋﺞ( در اﻧﺘﻬﺎي ﻗـﺮن ﺳـﻮم ـ ﺑﻨـﺎ ﺑـﺮ اﻧﺘﻈـﺎر‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ ﻣﺬﻫﺐ‪1‬ـ ﺟﻮي از ﺗﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺗﺤﻴﺮ و ﺳﺮﮔﺮداﻧﻲ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪي اﻣﺎﻣﻲ ﭼﻴﺮه‬
‫ﺑﻮدهاﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ در ﻫﻤﻴﻦ زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ از اﻣﺎﻣﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻇﻬﻮر اﻳﺸﺎن ﭘـﺲ از‬
‫ﻣﺴﺎﻋﺪ ﺷﺪن ﺷﺮاﻳﻂ ﻻزم ﺑﺎور داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﻏﻴﺒﺖ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺴﺄﻟﻪ و اﻣﺮي ﺑﺤﺮان آﻓﺮﻳﻦ‬
‫در ﻧﻈﺮﺷﺎن ﻣﻄﺮح ﻧﺒﻮدهاﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻲﺗﻮان اﻳﻦ ﻓﺮض را ﻧﻴﺰ ﻣﻄـﺮح ﻛـﺮد ﻛـﻪ اﻟﺘﻬـﺎب و‬
‫ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻋﺮاق و ﺧﺎﺻﻪ ﺑﻐﺪاد ﻣﻬﺪ ﺗﺨﺎﺻﻢ‪ ،‬رﻗﺎﺑﺖﻫﺎي ﻣﻴﺎن ﻓﺮﻗﻪاي‬
‫و ﻣﺤﻞ ﺣﻀﻮر ﻧﻮاب ﺧﺎﺻﻪ و اﻋﻘﺎب ﺟﻌﻔﺮ ﻛـﺬاب ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﺷـﺎﻫﺪ اﻳـﻦ ﻣـﺪﻋﺎ‪ ،‬آﺛـﺎر‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در دﻫﻪﻫﺎي آﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم در ﺧـﺎرج از ﻋـﺮاق ﺑـﻪ رﺷـﺘﻪي ﺗﺤﺮﻳـﺮ‬
‫درآﻣﺪهاﻧﺪ و ﻣﺆﻟﻔﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺶ از ﺑﺎزﻧﻤﺎﻳﻲ اﻣﺮ ﻏﻴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺴﺄﻟﻪ و ﻣﺸﻜﻞ زﻣﺎﻧﻪي ﺧﻮد‪،‬‬
‫در ﭘﻲِ ﻳﺎريرﺳﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻣﻮاﺿﻊ ﻛﻼﻣﻲ ﺷﻴﻌﻪ در ﻣﺘﻮن ﺧﻮد و ﻣﻔﺼﻞﺑﻨﺪي اﻳﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫‪2‬‬
‫دال ﻣﺮﻛﺰي ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﺸﻴﻊ اﻣﺎﻣﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ آﻏﺎز ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬وﻓﺎت ﻧﺎﻳﺐ دوم اﻣﺎم زﻣﺎن)ﻋﺞ( و ﺷﺮوع ﻧﻴﺎﺑﺖ ﺣـﺴﻴﻦ ﺑـﻦ‬
‫روح ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ‪ ،‬ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﺪﺑﺮاﻧﻪي او از ﻳﻚﺳﻮ‪ 3‬و اداﻣﻪي ﺗﺴﺎﻫﻞ ﻣﻘﺘﺪر ﺑﺎ ﺷﻴﻌﻴﺎن و ﻧﻴﺰ ﻧﻔﻮذ‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ روح در دﺳﺘﮕﺎه ﺧﻼﻓﺖ از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪي ﺑﻬﺒﻮد وﺿﻌﻴﺖ ﺷﻴﻌﻴﺎن را ﻓـﺮاﻫﻢ‬
‫آورد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺧﺎﻧﺪان ﻓﺮات از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﺼﻴﺮ ﻧﻤﻴﺮي‪ 4‬ـ ﻛﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺧﻮد را در‬
‫دورهي ﻧﻴﺎﺑﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن آﻏﺎز ﻛﺮده ﺑﻮد ـ و ﻧﻴﺰ اﻧﺤﺮاف ﻣﺤﻤﺪ ﺑـﻦ ﻋﻠـﻲ ﺷـﻠﻤﻐﺎﻧﻲ و‬
‫ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎي آل ﻓﺮات و آل ﺑﺴﻄﺎم از او‪ ،‬ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ را در راه اﻧﺴﺠﺎمﺑﺨﺸﻲ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻤﺎن‬

‫‪ .1‬رواﻳﺎت ﻓﺮاواﻧﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﻣﺎم)ﻋﺞ( در زﻣﺎن ﻇﻬﻮر‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮ ﻣﺮدي ﺣﺪوداً‬
‫ﭼﻬﻞ ﺳﺎﻟﻪ را دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﻚ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑـﺮاﻫﻴﻢ ﻧﻌﻤـﺎﻧﻲ)‪ ،(1397‬اﻟﻐﻴﺒـﻪ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﻧـﺸﺮ ﺻـﺪوق‪،‬‬
‫ص‪ .190‬ﻛﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.652‬‬
‫‪ .2‬ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻚ‪ :‬ﻟﻴﻼ ﻧﺠﻔﻴﺎن رﺿﻮي‪» ،‬ﺗﻜﻮﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺤﻮل و ﺗﺪاوم ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎري ﺗﺸﻴﻊ اﻣﺎﻣﻲ از‬
‫آﻏﺎز ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 656‬ﻫﺠﺮي«‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ دﻛﺘﺮا ﺑﻪ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﺣـﺴﻦ ﺣـﻀﺮﺗﻲ‪ ،‬داﻧـﺸﻜﺪه ادﺑﻴـﺎت و ﻋﻠـﻮم اﻧـﺴﺎﻧﻲ‪،‬‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.1394 ،‬‬
‫‪ .3‬اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ ،(1386) ،‬ﺻﺺ‪670‬ـ‪.667‬‬
‫‪ .4‬ﻧﻤﻴﺮي از ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻓﺮات ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.689‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ ﻣﺬﻫﺐ در آﻏﺎز دورهي ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺒﺮي ‪95‬‬

‫اﻣﺎﻣﻲ و ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺑﺎور ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم زﻣﺎن)ﻋﺞ( ﺑـﺎ ﻣـﺸﻜﻼت ﻓﺮاواﻧـﻲ ﻣﻮاﺟـﻪ ﻛـﺮد‪ 1.‬در ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﺷــﺮاﻳﻄﻲ‪ ،‬ﺣــﻀﻮر ﻣﺘﻜﻠﻤــﺎن ﺑﺮﺟــﺴﺘﻪاي ﻫﻤﭽــﻮن اﺑﻮﺳــﻬﻞ اﺳــﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑــﻦ ﻋﻠــﻲ ﻧــﻮﺑﺨﺘﻲ‬
‫)‪237‬ـ‪ (311‬در ﺑﻐﺪاد و ﺣﻤﺎﻳﺖ او از ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﺸﻴﻊ اﻣﺎﻣﻲ در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﻓـﺮق و ﺟﺮﻳـﺎنﻫـﺎي‬
‫ﻛﻼﻣﻲاي ﻫﻤﭽﻮن ﻏﻼت؛ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﻣﺠﺒﺮه و ﻧﮕـﺎرش آﺛـﺎري در ﺣﺎﺷـﻴﻪراﻧـﻲ آرا آﻧﻬـﺎ‪ ،‬در‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﺑﺤﺮان ﻣﻮﺟﻮد در ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﺸﻴﻊ اﻣﺎﻣﻲ و ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ از ﺗﺰﻟﺰل ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ در وﻗﺘﻪﻫﺎي ﺗﺜﺒﻴﺖ‬
‫‪2‬‬
‫ﺷﺪه در اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻤﺎن در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﻏﻴﺮﻫﺎي داﺧﻠﻲ و ﺧﺎرﺟﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮي ﻓﺮاوان داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺑﻮﺳﻬﻞ‪ ،‬در دوران ﻧﻴﺎﺑﺖ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ روح و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻤﺮي‪،‬‬
‫ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﺗﺜﺒﻴﺖ آرا ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ و ﻧﻬﺎدﻳﻨﻪ ﻛﺮدن اﻣﺮ ﻏﻴﺒﺖ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺑﻐﺪاد‪ ،‬در ﻣﻜﺎﺗﺐ‬
‫ري و ﻗﻢ ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺤﺪﺛﺎن و ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن اﻣﺎﻣﻲ ﻣﺬﻫﺐِ اﻫﻞ ﻗﻠﻢ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﻣﻲ ﺗﻮان‬
‫ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺷﺪن اﻣﺮ ﻏﻴﺒﺖ و ﺗﺸﺪﻳﺪ‪ ‬ﺑﻲﻗﺮاري‪ ،‬ﺗﺮدﻳﺪ و ﺗﺤﻴﺮ ﺳﻮژهﻫﺎي ﺣﺎﻣﻲ ﮔﻔﺘﻤﺎن‬
‫اﻣﺎﻣﻲ از ﻳﻚﺳﻮ‪ 3‬و اﻳﺠﺎد ﺷﺒﻬﻪ ﭘﻴﺮاﻣﻮن اﺑﻌﺎد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻏﻴﺒﺖ ﺗﻮﺳﻂ ﻏﻴﺮﻫﺎي داﺧﻠﻲ‬
‫)زﻳﺪﻳﻪ‪ 4‬و ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺣﺎﻣﻲ ﺟﻌﻔﺮ ﻛﺬاب( و ﻧﻴﺰ ﺧﺎرﺟﻲ )ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ(‪ 5‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﺗـﺎ‬

‫‪ .1‬ﻃﻮﺳﻲ در ﻛﺘﺎب اﻟﻐﻴﺒﻪي ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ آرا و ﻋﻘﺎﻳﺪ اﻧﺤﺮاﻓﻲ اﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺰاﻗﺮ و ﺗـﻮﻗﻴﻌﻲ ﻛـﻪ در ﻧﻬﺎﻳـﺖ در‬
‫ﻟﻌﻦ او ﺻﺎدر ﺷﺪ را آوردهاﺳﺖ‪ .‬ﻧﻚ‪ :‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪715‬ـ‪.699‬‬
‫‪ .2‬ﺑﺮاي اﻃﻼع از آﺛﺎر اﺑﻮﺳﻬﻞ ﻛﻪ در رد ﻏﻴﺮﻫﺎ و ﮔﻔﺘﻤﺎنﻫﺎي رﻗﻴﺐ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪاﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻚ‪ :‬اﻟﺮﺟﺎل‪ ،‬ص‪32‬ـ‪.31‬‬
‫‪ .3‬ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎب ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﻳﻪ)م‪ (329‬اﻻﻣﺎﻣﻪ و اﻟﺘﺒﺼﺮه ﻣﻦ اﻟﺤﻴﺮه و ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﻛﻪ او ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﺘـﺎب‬
‫ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ و در آن ﺑﻪ ﺷﻚ و ﺳﺮﮔﺮداﻧﻲ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻣﺬﻫﺐ اﻣﺎﻣﻴﻪ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴـﻞ ﻃـﻮﻻﻧﻲ ﺷـﺪن ﻏﻴﺒـﺖ‬
‫اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬وﺿﻌﻴﺖ ﺷﻴﻌﻪ در اواﺧﺮ دورهي ﻏﻴﺒﺖ ﺻﻐﺮي را آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬ﻧﻚ‪ :‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑـﻦ‬
‫ﺑﺎﺑﻮﻳﻪ ﻗﻤﻲ)‪ ،(1987‬اﻻﻣﺎﻣﻪ و اﻟﺘﺒﺼﺮه ﻣﻦ اﻟﺤﻴﺮه‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﺟﻼﻟﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬ﺑﻲﻧﺎ‪ ،‬ص‪.142‬‬
‫‪ .4‬ﻳﻜﻲ از ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺑﺰرگ زﻳﺪي ﻛﻪ ﺑﺎ آﺛﺎرش ﻧﻘﺶ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي در اﻳﺠﺎد ﺷﺒﻬﻪ و ﺣﺎﺷﻴﻪراﻧﻲ آرا ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ‬
‫در ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻏﻴﺒﺖ داﺷﺘﻪ‪ ،‬اﺑﻮزﻳﺪ ﻋﻠﻮي)م‪ (326‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬او ﺑﺎ ﻧﮕﺎرش ﻛﺘﺎب اﻻﺷﻬﺎد ﺑﻪ ﻃﺮد وﻗﺘـﻪي ﭘﺎﻳـﺎن‬
‫اﻣﺮ اﻣﺎﻣﺖ و ﻣﺤﺪود ﺷﺪن ﺗﻌﺪاد اﺋﻤﻪ در ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻣﺎﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬ﺻﺪوق ﺑﺪون ذﻛﺮ ﻧﺎم‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺒﻬﺎت او‬
‫درﺧﺼﻮص ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻏﻴﺒﺖ و ﭘﺎﺳﺦ اﺑﻦ ﻗﺒﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺒﻬﺎت در ﻗﺎﻟﺐ ﻛﺘـﺎب اﻟـﻨﻘﺾ اﻻﺷـﻬﺎد ﭘﺮداﺧﺘـﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻛﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪126‬ـ‪.94‬‬
‫‪ .5‬ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ص‪247‬ـ‪ ،241‬ﺿﻤﻴﻤﻪ اول‪.‬‬
 ‫‪ 96‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪27‬‬

‫ﺑﺰرﮔﺎﻧﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦ ﻗﺒﻪ رازي )م‪ .‬ﻗﺒﻞ از ‪ 1(319‬و ﻛﻠﻴﻨﻲ )م‪ (329‬ﺑـﺎ ﺧﻠـﻖ آﺛـﺎر ﻛﻼﻣـﻲ و‬
‫ﺣﺪﻳﺜﻲ ـ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻛﻮﺷﺶ ﺧﻮد را ﺑـﺮاي ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮي از ﻟﻐـﺰش در ﻣﻌـﺎﻧﻲ دالﻫـﺎي‬
‫ﻣﻔﺼﻞﺑﻨﺪي ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﺸﻴﻊ اﻣﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ درﮔﺬﺷﺖ آﺧﺮﻳﻦ ﻧﺎﻳﺐ اﻣﺎم زﻣﺎن)ﻋﺞ(‪ ،‬ﻋﺪم ﻇﻬﻮر اﻳﺸﺎن و ﺑﻪ ﺗﻌﻮﻳـﻖ اﻓﺘـﺎدن آن ﺗـﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم و ﻧﻴﺰ ﭘﺎﻳﺎن اﻣﻜﺎن ارﺗﺒﺎط ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﺎ آن ﺣﻀﺮت‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ در ﮔﻔﺘﻤـﺎن ﺗـﺸﻴﻊ‬
‫اﻣﺎﻣﻲ ﺑﺤﺮان ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ درﺧﺼﻮص اﻳﻦ ﺑﻲﻗﺮاري و ﺣﻴﺮت ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ‪ ،‬در ﻛﺘﺎب‬
‫ﺧﻮد آورده اﺳﺖ‪» :‬ﻛﺪام ﺣﻴﺮاﻧﻲ از اﻳﻦ ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﺴﻴﺎر و ﮔﺮوهﻫـﺎي ﻓﺮاواﻧـﻲ از‬
‫زﻳﺮ ﺑﺎر اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻴﺮون رﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻪ ﺟﺰ اﻧﺪﻛﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻳﻘﻴﻦﺷﺎن ﺿﻌﻴﻒ ﮔـﺸﺘﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫در ﮔﺮﻓﺘﺎريِ ﺳﺨﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﻣﺨﻠﺺ‪ ،‬ﺑﺮدﺑﺎر‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻗﺪم و راﺳﺨﺎن در ﻋﻠـﻢ آل ﻣﺤﻤـﺪ‬
‫ﭘﻴﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻗﺪم ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ 2«[...].‬ﺑﻲﺷﻚ اﻧﻜﺎر وﺟﻮد اﻣـﺎم‬
‫‪4‬‬
‫زﻣﺎن)ﻋﺞ(‪ 3،‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﮔﻔﺘﻤﺎنﻫﺎي رﻗﻴﺐ و ﻏﻴﺮﻫـﺎي داﺧﻠـﻲ‪،‬‬

‫‪ .1‬اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻗﺒﻪ رازي‪ ،‬از ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ي اواﺧـﺮ دورهي ﻏﻴﺒـﺖ ﺻـﻐﺮي ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬او اﺑﺘﺪا ﻣﻌﺘﺰﻟﻲ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ اﻣﺎﻣﻴﻪ ﮔﺮوﻳﺪ‪ .‬آﺛﺎر او در ﺗﺜﺒﻴﺖ آرا ﻛﻼﻣﻲ ﺗﺸﻴﻊ اﻣﺎﻣﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﺮاواﻧـﻲ‬
‫داﺷﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬ﺻﺪوق ﺑﺎ ﻧﻘﻞ ﺑﺮﺧﻲ از آﺛﺎر او در ﻛﺘﺎب ﻛﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ ﺧﻮد و ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﺷﻴﻮهي اﺳـﺘﺪﻻﻟﻲ او در‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺷﺒﻬﺎت ﻣﻮﺟﻮد درﺧﺼﻮص اﻣﺮ ﻏﻴﺒﺖ‪ ،‬در ﻣﺎﻧﺪﮔﺎري اﻳﻦ آﺛﺎر ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار ﺑـﻮدهاﺳـﺖ‪) .‬ﻧـﻚ‪ :‬ﻣﺤﻤـﺪ‬
‫ﻛﺎﻇﻢ رﺣﻤﺘﻲ‪» ،‬ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ درﺑﺎره ﻛﺘﺎب ﻛﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ و ﺗﻤﺎم اﻟﻨﻌﻤﻪ ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق«‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﻣﺎه دﻳـﻦ‪ ،‬ش‪84‬ــ‪،83‬‬
‫ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪ ،1383‬ص‪54‬ـ‪ (.52‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻛﻮﺷﺶ او ﺑﺮاي ﺗﺜﺒﻴﺖ وﻗﺘﻪي ﻧﺺ در ﮔﻔﺘﻤـﺎن ﺗـﺸﻴﻊ اﻣـﺎﻣﻲ و‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از آن ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم زﻣﺎن)ﻋﺞ( را در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺷﺒﻬﺎت ﻳﻜﻲ از ﺳﻮژهﻫﺎي ﺣﺎﻣﻲ ﺟﻌﻔﺮ ﻛﺬاب‬
‫در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪151‬ـ‪135‬؛ ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮآﻳﻨـﺪ ﺗﻜﺎﻣـﻞ‪ ،‬ص‪،247-249‬‬
‫ﺿﻤﻴﻤﻪ دوم‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ ،(1397) ،‬ص‪.186‬‬
‫‪ .3‬ﺻﺪوق در ﻛﺘﺎب ﻛﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ﺿﻤﻦ آوردن ﮔﻔﺘﮕﻮي ﺧﻮد ﺑﺎ ﻓﺮدي از اﻫﺎﻟﻲ ﺑﻐﺪاد‪ ،‬ﺑـﻪ ﺣﻴـﺮت و ﺑﺎزﮔـﺸﺖ‬
‫ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ از ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ اﻣﺎم زﻣﺎن)ﻋﺞ( اﺷﺎره ﻛﺮدهاﺳﺖ‪ .‬ﻛﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪17‬ـ‪ .16‬ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ در‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ درﺧﺼﻮص اﻣﺎم زﻣﺎن)ﻋـﺞ( اﺷـﺎره ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬اﻟﻐﻴﺒـﻪ‪،‬‬
‫)‪ ،(1397‬ص‪.10‬‬
‫‪ .4‬ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت ﻣﻮﺟﻮد در ﻛﺘﺒﻲ ﻛﻪ درﺧﺼﻮص ﻣـﺴﺄﻟﻪي ﻏﻴﺒـﺖ ﻧﮕﺎﺷـﺘﻪ ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﭘـﻴﺶﺑﻴﻨـﻲ اﺋﻤـﻪ‬
‫درﺧﺼﻮص اﻧﺤﺮاف اﻛﺜﺮﻳﺖ و ﻳﺎ دو ﺳـﻮم ﺷـﻴﻌﻴﺎن اﻣـﺎﻣﻲ از ﺑـﺎور ﻏﻴﺒـﺖ اﺷـﺎره دارﻧـﺪ‪) .‬اﻟﻐﻴﺒـﻪ‪،(1397) ،‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ ﻣﺬﻫﺐ در آﻏﺎز دورهي ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺒﺮي ‪97‬‬

‫راهﻳﺎﺑﻲ ﺗﺮدﻳـﺪ در ﻣﻴـﺎن ﺑﺰرﮔـﺎن اﻣـﺎﻣﻲ‪ 1‬و اﻓـﺰاﻳﺶ روز ﺑـﻪ روز ﺧـﺼﻮﻣﺖ و درﮔﻴـﺮي‬
‫درونﮔﺮوﻫﻲ در ﻣﻴﺎن ﺳﻮژهﻫﺎي داراي ﻫﻮﻳﺖ اﻣﺎﻣﻲ‪ 2،‬در ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻦ ﻓﻘﻬﺎ‪ ،‬ﻣﺤﺪﺛﺎن‪ ،‬ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن‬
‫و اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي اﻣﺎﻣﻲ در ﻧﮕﺎرش آﺛﺎري ﺑﺎ ﻫﺪف ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن ﻋﻴﻨﻴﺖ و ﭘﺮ ﻛﺮدن دال‬
‫ﺧﺎﻟﻲ ﻏﻴﺒﺖ در ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﺸﻴﻊ اﻣﺎﻣﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺴﺰاﻳﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬اﻧﺪﻛﻲ ﭘﺲ از آﻏﺎز‬
‫ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺒﺮي‪ ،‬ﺟﺮﻳﺎﻧﻲ در ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري ﺗﺸﻴﻊ اﻣﺎﻣﻲ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺿﻤﻦ آن‪ ،‬اﻳـﻦ ﻧﺨﺒﮕـﺎن‬
‫ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ آﺛﺎري ﺑﺎ ﻋﻨﻮان و ﻳﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻏﻴﺒﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪي وﺟﻮد و ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم زﻣﺎن)ﻋﺞ( و ﻣﻔﺼﻞﺑﻨﺪي دوﺑﺎرهي ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ ﭘﻴﺮاﻣـﻮن دال ﺧـﺎﻟﻲ‬
‫ﻏﻴﺒﺖ‪ ،‬ﻓﻀﺎﻳﻲ آرﻣﺎﻧﻲ در ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻣﺎﻣﻲ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺷﻴﻮه‪ ،‬اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻤﺎن را ﺑﺮاي ﺗﺒﺪﻳﻞ‬

‫ص‪202‬؛ ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ (.656‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﮔﺰارشﻫﺎﻳﻲ درﺧـﺼﻮص ﮔـﺮاﻳﺶ اﻓـﺮاد اﻣـﺎﻣﻲ ﻣـﺬﻫﺐ ﺑـﻪ‬
‫ﻏﻴﺮﻫﺎي داﺧﻠﻲ ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻣﺎﻣﻲ ﻫﻤﭽﻮن اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ و زﻳﺪﻳﻪ در ﻣﻨﺎﺑﻊ وﺟﻮد دارد‪ .‬در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص‪ ،‬ﻣﻲﺗـﻮان از‬
‫اﺑﻦ ﻫﻴﺜﻢ ﻧﺎم ﺑﺮد ﻛﻪ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم‪ ،‬از اﻣﺎﻣﻴﻪ ﺑﻪ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ ﮔﺮوﻳﺪ‪) .‬ﻗﺎﺿـﻲ ﻋﺒـﺪاﻟﺠﺒﺎر‪ ،(1966) ،‬ﺗﺜﺒﻴـﺖ‬
‫دﻻﺋﻞ اﻟﻨﺒﻮه‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﺒﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬داراﻟﻌﺮﺑﻴﻪ‪ ،‬ص‪ (.390‬و ﻳﺎ اﺑﻮزﻳﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﺑﻠﺨﻲ)م‪(322‬‬
‫ﻛﻪ اﺑﺘﺪا اﻣﺎﻣﻲ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻪ زﻳﺪﻳـﻪ ﮔﺮوﻳـﺪ‪) .‬اﺑﻮﺣﻴـﺎن ﺗﻮﺣﻴـﺪي‪ ،(1939) ،‬اﻻﻣﺘـﺎع و اﻟﻤﻮاﻧـﺴﻪ‪،‬‬
‫ﺗﺼﺤﻴﺢ اﺣﻤﺪ اﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪ :‬ﺑﻲ ﻧﺎ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 15‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ص ‪ (186‬ﺑﺮﺧﻲ از اﻣﺎﻣﻴﺎن‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ ﻓـﺮق ﻏـﺎﻟﻲ و ﻧﻴـﺰ ﻏﻴﺮﺧـﺎرﺟﻲ ﮔﻔﺘﻤـﺎن ﺗـﺴﻨﻦ ﭘﻴﻮﺳـﺘﻨﺪ‪) .‬ﻣﺤـﺴﻦ ﺑـﻦ ﻋﻠـﻲ ﺗﻨـﻮﺧﻲ‪1971) ،‬م(‪،‬‬
‫ﻧﺸﻮاراﻟﻤﺤﺎﺿﺮه‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻋﺒﻮد ﺷﺎﻟﺠﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬ﺑﻲﻧﺎ‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪(.70‬‬
‫‪ .1‬ﺻﺪوق در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻛﺘﺎب ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ آورده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻋﻠﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻧﮕـﺎرش اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب ﺷـﺪ‪،‬‬
‫دﻳﺪار او در ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر ﺑﺎ ﻧﺠﻢاﻟﺪﻳﻦ ﺑﻮدهاﺳﺖ‪ .‬او در اﻳﻦ دﻳﺪار ﺑﻪ ﺻﺪوق ﮔﻔﺘﻪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻓﻠـﺴﻔﻪ و‬
‫ﻣﻨﻄﻖ ﺑﺨﺎرا ﺳﺨﻨﻲ درﺑﺎره ي ﻃﻮل ﻏﻴﺒﺖ و ﺑﻲ ﺧﺒﺮي از اﻣﺎم زﻣﺎن)ﻋﺞ( ﮔﻔﺘﻪ ﻛﻪ او را ﺑﻪ ﺷﻚ اﻧﺪاﺧﺘـﻪاﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺻﺪوق ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻلﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬او را آرام ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ او ﻗﻮل ﻣﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ ﭘـﺲ از ﺑﺎزﮔـﺸﺖ ﺑـﻪ ري در اﻳـﻦ‬
‫ﺧﺼﻮص‪ ،‬ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻛﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺻﺺ‪4‬ـ‪.2‬‬
‫‪ .2‬ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ در ﺑﺎب دوازدﻫﻢ ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻖ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻫﺎي اﺋﻤﻪ درﺧﺼﻮص ﻋﺎﻗﺒﺖ ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻣﺎﻣﻴـﻪ در‬
‫اﻣﺘﺤﺎن ﻏﻴﺒﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﺳﺖ‪ ،‬رواﻳﺎﺗﻲ را آورده اﺳﺖ ﻛﻪ در آن اﺋﻤﻪ ﺑﻪ اﻓﺰاﻳﺶ اﺧﺘﻼﻓﺎت درون ﮔﺮوﻫﻲ اﻣﺎﻣﻴـﻪ‬
‫ﺗﺎ ﺑﺪان ﺣﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻟﻌﻦ ﻛﺮده و ﺑﻪ دروغﮔﻮﻳﻲ ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﭘﻴﺶ ﻣﻲروﻧﺪ ﻛـﻪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ را‬
‫ﺗﻜﻔﻴﺮ ﻛﺮده و آب دﻫﺎن ﺑﺮ ﺻﻮرت ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣـﻲاﻧﺪازﻧـﺪ‪ ،‬اﺷـﺎره ﻛـﺮدهاﻧـﺪ‪) .‬اﻟﻐﻴﺒـﻪ‪ ،‬ص‪ (.26 ،206 ،210‬او‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رواﻳﺎﺗﻲ را ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺟـﺪاﻳﻲ ﺷـﻴﻌﻴﺎن ﺧـﺎﻟﺺ از ﻧﺎﺧـﺎﻟﺺ در اﻳـﻦ دوره ﻧﻘـﻞ ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﻤـﺎن‪،‬‬
‫ﺻﺺ‪209 ،211‬ـ‪202 ،204‬ـ‪.191 ،201‬‬
 ‫‪ 98‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪27‬‬

‫ﺷﺪنِ ﻧﻈﺮﻳﻪي وﺟﻮد اﻣﺎم ﻋﺼﺮ)ﻋﺞ( ﺑﻪ ﺗﺼﻮري اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ )ﮔﻔﺘﻤـﺎن ﻣـﺴﻠﻂ( ﻳـﺎري ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻧﮕﺎرش ﻛﺘﺎب اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ ،‬ﺻﺪوق ﺑﺎ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﻛﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻔﻴـﺪ ﺑـﺎ ﺗـﺪوﻳﻦ ارﺷـﺎد و ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻃﻮﺳﻲ ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﻦ اﻟﻐﻴﺒﻪ ـ در ﻣﺪت زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻴـﺸﺘﺮ از ﻳـﻚ ﻗـﺮن ﺑـﻪ ﻃـﻮل اﻧﺠﺎﻣﻴـﺪ ـ ﺑـﺎ‬
‫ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﺑﺎورﻫﺎي ﻛﻼﻣﻲ راﻳﺞ و وﻗﺘﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﺑﻪ دال ﻣﺮﻛﺰي ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗـﺸﻴﻊ‬
‫اﻣﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻣﻔﺼﻞﺑﻨﺪي ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻧﻴﺰ ﺟﻤﻊآوري رواﻳﺎت ﻣﻮﺟـﻮد در ﻛﺘـﺐ رواﻳـﻲ و آﺷـﻨﺎ ﺑـﺎ‬
‫ذﻫﻨﻴﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﮔﻔﺘﻤﺎنﻫﺎي رﻗﻴﺐ اﻳﺸﺎن ﻫﻤﭽﻮن اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ ﺑـﺮاي اﺛﺒـﺎت‬
‫ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎﻣﺎن ﺧﻮد از آﻧﻬﺎ ﺑﻬﺮه ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬در دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﺸﻴﻊ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻬﻢ ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺰاﻳﻲ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﻈﺮﻳﻪي وﺟﻮد و ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم زﻣﺎن)ﻋﺞ( ﺑﻪ ﺗﺼﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬
‫اﮔﺮﭼﻪ آﺛﺎر ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺻﺪوق‪ ،‬ﻣﻔﻴﺪ و ﻃﻮﺳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻬﻲ وﻳﮋه ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﻏﻴﺒﺖ‪ ،‬ﺑﻪ رﺷـﺘﻪي‬
‫ﺗﺤﺮﻳﺮ درآﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻔﺎوتﻫﺎ و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺧﺎص ﺧـﻮد را دارﻧـﺪ؛ ﻧﻘﻄـﻪي اﺷـﺘﺮاك آﻧﻬـﺎ را‬
‫ﻣﻲﺗﻮان در ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺆﻟﻔﺎن اﻳﻦ آﺛﺎر ﺑﺮاي دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ دﺳﺘﺮﺳﻲ و اﻋﺘﺒﺎر‪ ،‬ﺑـﻪ ﻣﻨﻈـﻮر‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﻈﺮﻳﻪي وﺟﻮد و ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم زﻣﺎن)ﻋﺞ( ﺑﻪ ﺗﺼﻮري اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺗﺼﻮري ﻛـﻪ ﺑـﺮ‬
‫اﻓﻖ ذﻫﻨﻲ ﺳﻮژهﻫﺎ ﻣﺴﻠﻂ ﺷﺪه و ﻫﮋﻣﻮﻧﻲ ﻳﻚ ﮔﻔﺘﻤﺎن را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل دارد‪.‬‬
‫ﻧﺒﻮد ﮔﻔﺘﻤﺎن رﻗﻴﺐِ ﻣﺴﻠﻂ در ﻣﻴﺪان رﻗﺎﺑﺖ‪ ،‬داﺷﺘﻦ ادﺑﻴﺎت و زﺑﺎﻧﻲ ﺳﺎده و ﻣﻄـﺮح ﺑـﻮدن‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﺳﺘﺮسﺗﺮﻳﻦ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺑﺮاي رﻫﺎﻳﻲ از ﺑﺤﺮان‪ ،‬وﻳﮋﮔﻲﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻳـﻚ ﻧﻈﺮﻳـﻪ‬
‫ﺑﺮاي دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ دﺳﺘﺮﺳﻲ ﻣـﻲﺑﺎﻳـﺴﺖ از آﻧﻬـﺎ ﺑﺮﺧـﻮردار ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬وﺟـﻮد‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺣﺎﺷﻴﻪرانِ ﻏﻴﺮﻫﺎي داﺧﻠﻲ و ﺧﺎرﺟﻲاي ﻫﻤﭽﻮن زﻳﺪﻳﻪ‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ‪ ،‬ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي‬
‫ﺗﺴﻨﻦ اﻋﺘﺰاﻟﻲ و‪ ...‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن اﻣﺎﻣﻲ ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻮرداري از ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ دﺳﺘﺮﺳﻲ در ﮔـﺎم‬
‫ﻧﺨــﺴﺖ‪ ،‬ﺑــﺎ ﻧﻘــﻞ رواﻳــﺎﺗﻲ درﺧــﺼﻮص »ﻣﻨــﺼﻮص ﺑــﻮدن اﻣﺎﻣــﺖ اﻣــﺎم زﻣــﺎن)ﻋــﺞ(‬
‫از ﺳـــﻮي ﭘﻴـــﺎﻣﺒﺮ)ص( و اﺋﻤـــﻪ«‪» 2،‬ﺣـــﺼﺮ اﻣﺎﻣـــﺖ در ﻋـــﺪد دوازده«‪ 3‬و ﻧﻴـــﺰ‬

‫‪ .1‬ﺻﻔﺤﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺴﺘﻨﺪﺳﺎزي اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﻣﻘﺎﻟﻪ از ﭼﻬﺎر ﻛﺘﺎب ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ آورده ﺷﺪهاﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻮده و ﺗﻨﻬﺎ ﺻﻔﺤﺎت ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ ،(1397) ،‬ص‪63‬ـ‪60 ،62‬ـ‪57 ،58‬ـ‪51‬؛ ﻛﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪286‬ـ‪22 ،81 ،89 ،115 ،256‬ــ‪20‬؛‬
‫ارﺷﺎد‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪351‬ـ‪339 ،345‬؛ اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ ،(1386) ،‬ص‪506‬ـ‪480 ،505‬ـ‪296 ،479‬ـ‪.77 ،292‬‬
‫‪ .3‬اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ ،(1397) ،‬ص‪127‬ـ‪101 ،116‬ــ‪57‬؛ ﻛﻤـﺎلاﻟـﺪﻳﻦ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪384‬ــ‪250‬؛ ارﺷـﺎد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺠـﺎ؛ اﻟﻐﻴﺒـﻪ‪،‬‬
‫)‪ ،(1386‬ص‪311‬ـ‪ .286‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺣﺪﻳﺚ ﻟﻮح ﺣﻀﺮت ﻓﺎﻃﻤﻪ)س( اﺷﺎره ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻬﺎر‬
‫ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ ﻣﺬﻫﺐ در آﻏﺎز دورهي ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺒﺮي ‪99‬‬

‫»وﺟﻮد ﻣﻌﻤﺮﻳﻦ«؛‪ 1‬و ﭘﻴﻮﻧﺪ زدن اﻳﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﺎ دال ﺧﺎﻟﻲ ﻏﻴﺒﺖ‪ ،‬ﺗﻤﺮﻛـﺰ ﺧـﻮد را ﺑـﺮ روي‬
‫ﺷﺎﺧﺼﻪي ادﺑﻴﺎت ﺳﺎده و ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﺑﻮدن ﻧﻈﺮﻳﻪي وﺟﻮد و ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم زﻣﺎن)ﻋﺞ( ﻗﺮار دﻫﻨـﺪ‬
‫و ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت وﺟﻮد اﻣﺎم زﻣﺎن)ﻋﺞ(‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺎﺷﻴﻪراﻧـﻲ ﻏﻴﺮﻫـﺎي داﺧﻠـﻲ اي‬
‫ﻫﻤﭽﻮن زﻳﺪﻳﻪ‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ و ﺣﺘﻲ ﻓﻄﺤﻴﻪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ راﺳﺘﺎ‪ ،‬آﻧﺎن در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫ذﻛﺮ ﺷﻮاﻫﺪ ﻓﺮاوان از ﻗﺮآن‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ و داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ و راﻳﺞ در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم درﺧـﺼﻮص‬
‫وﺟﻮد ﻣﻌﻤﺮﻳﻦ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ذﻫﻨﻴﺖ ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ را ﺑﺮاي ﭘﺬﻳﺮش اﻣﻜﺎن ﻃﻮﻻﻧﻲ‬
‫ﺷﺪن ﻋﻤﺮ اﻓﺮاد آﻣﺎده ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﻄﺮح ﻧﺒﻮدن ﻧﻈﺮﻳﻪي وﺟﻮد و ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم‬
‫زﻣﺎن)ﻋﺞ( ـ ﺑﺨﺼﻮص در دورهي ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺒﺮيـ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان در دﺳﺘﺮسﺗﺮﻳﻦ ﺟـﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺑـﺮاي‬
‫رﻓﻊ ﺑﻲﻗﺮاري از ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﺸﻴﻊ اﻣﺎﻣﻲ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻛﻮﺷﺶ اوﻟﻴﻪ در ﻣﺘﻮن رواﻳﻲ ـ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺧـﻮد‬
‫ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت وﺟﻮد اﻣﺎم ﻋﺼﺮ)ﻋﺞ(‪ ،‬از رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،2‬ﺷﺮاﻳﻂ ﺷﻴﻌﻴﺎن و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘـﺲ‬
‫از ﻇﻬﻮر‪ 3‬و ﺣﺘﻲ ﻣﺪت زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ آن ﺣﻀﺮت اﺷﺎره داﺷـﺘﻨﺪ‪ 4،‬ﺑـﺮاي ﺳـﺎﺧﺖ ﻓـﻀﺎﻳﻲ‬
‫آرﻣﺎﻧﻲ در اﻓﻖ ذﻫﻨﻲ ﺳﻮژهﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از اﻳﻦ رواﻳﺎت اﻳﻦ اﻣﻜـﺎن را ﺑـﺮاي‬
‫اﻳﻦ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮاﻫﻢ آورد ﻛﻪ ﺑﺎور ﺑﻪ ﻗﻄﻌﻴﺖ ﻇﻬﻮر اﻣﺎم زﻣﺎن)ﻋﺞ( را ﺑﺎ ﺑﺎور ﺑﻪ وﺟﻮد و زﻧـﺪه‬
‫ﺑﻮدن اﻳﺸﺎن ﭘﻴﻮﻧﺪ زﻧﻨﺪ و ﺑﺎ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺳﺎزي آرﻣﺎن دﻳﺮﻳﻨﻪي ﺷـﻴﻌﻴﺎن اﻣـﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺑـﺮاي ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬ﺣﺬف ﻛﻠﻴﻪي ﮔﻔﺘﻤﺎنﻫﺎي رﻗﻴﺐ و ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪاي آرﻣﺎﻧﻲ؛ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﺸﻴﻊ اﻣﺎﻣﻲ را‬
‫در ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﻲﻗﺮاريِ ﻓﺮاﮔﻴﺮ‪ ،‬ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺑﺮﻗﺮاري ﻧﻈﻢ و ﺛﺒﺎت در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺷـﻴﻌﻪ ﻧـﺸﺎن دﻫﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﺿﻤﻦ آﻧﻜﻪ ﻧﺒﻮد ﻗﻴﺪ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ دﺳﺘﻪ رواﻳﺎت‪ ،‬ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻏﻴﺮﻣـﺴﺘﻘﻴﻢ در ﺗﺜﺒﻴـﺖ ﺑـﺎور‬

‫ﻣﺆﻟﻒ ﺑﺮاي ﺗﺜﺒﻴﺖ وﻗﺘﻪ »ﺣﺼﺮ ﺗﻌﺪاد اﺋﻤﻪ در ﻋﺪد دوازده« از آن ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ ،(1397) ،‬ص‪66‬ـ‪،62‬‬
‫ﻛﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،269‬ارﺷﺎد‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪139‬ـ‪ ،138‬اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ ،(1386) ،‬ص‪296‬ـ‪.292‬‬
‫‪ .1‬ﺑﺨﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ از ﻛﺘﺎب ﻛﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻴﺎن وﺟﻮد ﻣﻌﻤﺮﻳﻦ در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﻋﺎدي اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪاﺳـﺖ‪.‬‬
‫ج‪ ،2‬ص‪664‬ـ‪525 ،536‬ـ‪523‬؛ اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ ،(1386) ،‬ص‪278‬ـ‪.253‬‬
‫‪ .2‬اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ ،(1397) ،‬ص‪288‬ـ‪247‬؛ ﻛﻤﺎل اﻟـﺪﻳﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪656‬ــ‪649‬؛ ارﺷـﺎد‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪378‬ــ‪368‬؛ اﻟﻐﻴﺒـﻪ‪،‬‬
‫)‪ ،(1386‬ص‪783‬ـ‪.745‬‬
‫‪ .3‬در رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻮاردي ﻫﻤﭽﻮن ﻇﻬﻮر ﺣﻖ‪ ،‬اﺳﺘﻮار ﺷـﺪن ﻋـﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﺧـﻮب‬
‫ﺷﺪن ﺣﺎل ﺗﻤﺎم ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪن اﻟﻔﺖ ﻣﻴﺎن دﻟﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻌﺼﻴﺖ ﻧﺸﺪن در ﺳﺮاﺳﺮ زﻣﻴﻦ‪ ،‬اﻗﺎﻣﻪ ﺷـﺪن ﺣـﺪود‬
‫اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺣﻖ ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن آن و‪ ...‬اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻚ‪ :‬اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ ،(1397) ،‬ص‪320‬ــ‪317‬؛ ﻛﻤـﺎلاﻟـﺪﻳﻦ‪،‬‬
‫ج‪ ،2‬ص‪647‬؛ ارﺷﺎد‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪385‬ـ‪381 ،384‬؛ اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ ،(1386) ،‬ص‪785‬ـ‪.783‬‬
‫‪ .4‬اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ ،(1397) ،‬ص‪332‬ـ‪331‬؛ ﻛﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪652‬؛ ارﺷﺎد‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.381 ،386‬‬
 ‫‪ 100‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪27‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮدن زﻣﺎن ﻇﻬﻮر اﻣﺎم)ﻋﺞ( ﻧﻴﺰ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار ﺑﻮد‪.‬‬
‫در روﻧﺪ اﺳﺘﻌﺎريﺳﺎزي ﻧﻈﺮﻳﻪي وﺟﻮد و ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم زﻣﺎن)ﻋـﺞ(‪ ،‬ﺑـﻪ ﻛـﺎرﮔﻴﺮي اﺻـﻮل‬
‫ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻣﺎﻣﻴﻪ‪ 2‬در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻣﺘﺄﺛﺮ از اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ زﻣﻴﻨـﻪ را ﺑـﺮاي‬
‫دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ اﻋﺘﺒﺎر ﻓـﺮاﻫﻢ آورد‪ .‬ﻧﻮﻳـﺴﻨﺪﮔﺎن اﻣـﺎﻣﻲ ﻣـﺬﻫﺐ ﺑـﺎ ﻧﺤـﻮهي‬
‫ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري ﺧﻮد و ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻫﻮﺷﻤﻨﺪاﻧﻪي رواﻳﺎت‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻫﻤﭽﻮن »ﺧﺎﻟﻲ ﻧﺒﻮدن زﻣـﻴﻦ‬
‫از ﺣﺠﺖ ﺧﺪا«‪» 3،‬ﻋﺪم اﻣﻜﺎن اﻣﺎﻣﺖ دو ﺑﺮادر«‪ 4‬را ﺑﻪ دال ﺧﺎﻟﻲ ﻏﻴﺒﺖ ﻣﻔﺼﻞﺑﻨﺪي ﻛﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ دو ﺷﺎﺧﺼﻪ ﻛﻪ از دﻳﺮ ﺑﺎز در ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﺸﻴﻊ اﻣﺎﻣﻴﻪ ﻣﻄﺮح ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻮﺷـﻴﺪﻧﺪ ﺗـﺎ‬
‫اﻋﺘﺒﺎر ﻧﻈﺮﻳﻪي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﻮژهﻫﺎي داراي ﻫﻮﻳﺖ اﻣﺎﻣﻲ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻛﺮده و ﺑﻪ ﺣﺎﺷﻴﻪراﻧـﻲ‬
‫ادﻋﺎي ﺟﻌﻔﺮ ﻛﺬاب و ﺣﺘﻲ اﻓﺮاد داراي ﮔﺮاﻳﺶ ﻫـﺎي ﻓﻄﺤـﻲ ﺑﭙﺮدازﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎرت دﻳﮕـﺮ‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪانِ اﻫﻞ ﻗﻠﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي رﻓﻊ ﺑﺤﺮان ﻏﻴﺒﺖ و ﺗﺠﻬﻴﺰ ﻧﻈﺮﻳﻪي ﺧﻮد ﺑـﻪ ﻗﺎﺑﻠﻴـﺖ اﻋﺘﺒـﺎر‪ ،‬ﺑـﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از دو وﻗﺘﻪ ي »ﻋﺪم اﻣﻜﺎن ﺧﺎﻟﻲ ﻣﺎﻧﺪن زﻣﻴﻦ از ﺣﺠﺖ ﺧﺪا« و »ﻋﺪم اﻣﻜﺎن اداﻣﻪي‬
‫اﻣﺎﻣﺖ در دو ﺑﺮادر« در ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺜﺒﻴﺖ اﻳﻦ ﺑﺎور ﻛﻪ دوازدﻫﻤﻴﻦ اﻣﺎم ﺷﻴﻌﻴﺎن در‬
‫ﺿﻤﻦ وﺟﻮد‪ ،‬از اﻧﻈﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻏﺎﻳﺐ اﺳﺖ‪ ،‬در اذﻫﺎن ﻣﺨﺎﻃﺒـﺎن ﺧـﻮد و ﺳـﻮژهﻫـﺎي داراي‬
‫ﻫﻮﻳﺖ اﻣﺎﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻟﺒﺘﻪ در ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﻣﺘﻮن‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻧﻴﺰ از ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮدن زﻣﺎن ﻇﻬﻮر آن ﺣﻀﺮت ﺳـﺨﻦ ﺑـﻪ ﻣﻴـﺎن‬
‫آﻣﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﻧﻚ‪ :‬اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ ،(1397) ،‬ص‪296‬ـ‪288‬؛ ﻛﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪484‬؛ اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ ،(1386) ،‬ص‪738‬ـ‪.734‬‬
‫‪ .2‬اﺻﻮل و وﻗﺘﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻃﻲ ﺳﻪ ﻗﺮن ﺑﺎ ﻣﻔﺼﻞﺑﻨﺪي ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ دال ﻣﺮﻛﺰي ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﺸﻴﻊ اﻣـﺎﻣﻲ در‬
‫ذﻫﻨﻴﺖ ﺳﻮژهﻫﺎي داراي ﻫﻮﻳﺖ اﻣﺎﻣﻲ ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ ،(1397) ،‬ص‪139‬ـ‪136‬؛ ﻛﻤﺎل اﻟـﺪﻳﻦ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪211‬ــ‪201‬؛ ارﺷـﺎد‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪182‬؛ ج‪ ،2‬ص‪325‬؛‬
‫اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ ،(1386) ،‬ص‪.397 ،403‬‬
‫‪ .4‬ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ اﺷﺎره ﻧﻜﺮدهاﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺎﺑﻲ از ﻛﺘﺎب ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﺄﻛﻴﺪ اﻣﺎم ﺻـﺎدق)ع( ﺑـﺮ‬
‫اﻣﺎﻣﺖ اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ)ع( و ﻧﻔﻲ رﺳﻴﺪن اﻣﺎﻣﺖ ﺑﻪ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ اﺧﺘﺼﺎص دادهاﺳﺖ و از اﻳـﻦ راه ﺑـﻪ رد اﺳـﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ و‬
‫اﺛﺒﺎت ﻋﺪم اﻣﻜﺎن اﻣﺎﻣﺖ دو ﺑﺮادر ﭘﺮداﺧﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬ص‪329‬ـ‪324‬؛ ﻛﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ﺻـﺺ‪417‬ــ‪414‬؛ اﻟﻐﻴﺒـﻪ‪،‬‬
‫)‪ ،(1386‬ص‪405‬ـ‪.403‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ ﻣﺬﻫﺐ در آﻏﺎز دورهي ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺒﺮي ‪101‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﻲ اﺟﻤﺎﻟﻲ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ آﻣﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ در ﻣﺘﻮن ﺗـﺎرﻳﺨﻲاي ﻛـﻪ در دو ﻧـﻴﻢ‬
‫ﻗﺮن ﻧﺨﺴﺖ ﭘﺲ از ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺒﺮي‪ ،‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ﻣﻮﺿﻮع ﻏﻴﺒـﺖ در ﮔﻔﺘﻤـﺎن ﺗـﺸﻴﻊ اﻣـﺎﻣﻲ ﺑـﻪ‬
‫رﺷﺘﻪي ﺗﺤﺮﻳﺮ درآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬دال ﺧﺎﻟﻲ ﻏﻴﺒﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ دال ﻣﺮﻛﺰي اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻤـﺎن ﻳﻌﻨـﻲ اﺋﻤـﻪي‬
‫ﺷﻴﻌﻪ ﺷﺪ و ﺑﺎ ﻣﻔﺼﻞﺑﻨﺪي ﺑﺮﺧﻲ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »ﻣﻨﺼﻮص ﺑـﻮدن اﻣﺎﻣـﺖ اﺋﻤـﻪ از‬
‫ﺳﻮي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( و اﻣﺎﻣﺎن ﭘﻴﺸﻴﻦ«‪» ،‬ﺣﺼﺮ اﻣﺎﻣـﺖ در ﻋـﺪد دوازده«‪» ،‬وﺟـﻮد ﻣﻌﻤـﺮﻳﻦ«‪،‬‬
‫»ﺧﺎﻟﻲ ﻧﺒﻮدن زﻣﻴﻦ از ﺣﺠﺖ ﺧﺪا«‪» ،‬ﻋـﺪم اﻣﻜـﺎن اﻣﺎﻣـﺖ دو ﺑـﺮادر ﭘـﺲ از ﺣـﺴﻨﻴﻦ« و‬
‫»ﻇﻬﻮر‪ ،‬ﻗﺪرتﻳﺎﺑﻲ و ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﺎم زﻣﺎن)ﻋﺞ(« ﺣﻮل ﻣﺤﻮر اﻳﻦ دال و ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﺗﺜﺒﻴـﺖ‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﺪﻟﻮلﻫﺎي ﻓﺮاوان؛ ﻧﻈﺮﻳﻪي وﺟﻮد و ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم ﻋﺼﺮ)ﻋﺞ( ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ اﺳﺘﻌﺎري ﺷـﺪ و‬
‫ﻣﻮﻟﻔﺎن اﻣﺎﻣﻲ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﺎ ﻧﮕﺎرش ﻣﺘﻮن رواﻳﻲ ـ ﺗﺎرﻳﺨﻲ در ﺣﻔﻆ ﻫﻮﻳﺖ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﺸﻴﻊ اﻣـﺎﻣﻲ‬
‫ﺳﻬﻴﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ﺗﺼﻮري آرﻣﺎﻧﻲ‬
‫از دال ﺧﺎﻟﻲ ﻏﻴﺒﺖ‪ ،‬در ذﻫﻦ ﺳﻮژهﻫﺎي اﻣﺎﻣﻲ ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري ﺧﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﺑـﻴﺶ از‬
‫ﻳﻚ ﻗﺮن ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از ﻧﻈﺮﻳﻪي وﺟـﻮد و ﻏﻴﺒـﺖ دوازدﻫﻤـﻴﻦ اﻣـﺎمِ ﺷـﻴﻌﻴﺎنِ اﻣـﺎﻣﻲ‬
‫ﻣﺬﻫﺐ‪ ،‬ﺗﺼﻮري اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﺣﺎﺷﻴﻪراﻧﻲ ﺷﺒﻬﺎت ﻏﻴﺮﻫﺎي داﺧﻠﻲ و ﮔﻔﺘﻤﺎنﻫﺎي‬
‫رﻗﻴﺐ از ﻳﻚﺳﻮ‪ ،‬و ﺳﺎﺧﺘﺎرﺷﻜﻨﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي آﻧﺎن در ﻓﻀﺎي ﮔﻔﺘﻤﺎﻧﻲ دوران ﺧـﻮد از ﺳـﻮي‬
‫دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﺧﻮد در ﺗﺒﺪﻳﻞ دوﺑﺎره ي ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﺸﻴﻊ اﻣﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ ﮔﻔﺘﻤـﺎن ﻣـﺴﻠﻂ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔـﺬار‬
‫ﺑﺎﺷــﻨﺪ و ﺑــﺎ ﻃــﺮد آرا ﻛﻠﻴــﻪي ﺟﺮﻳــﺎنﻫــﺎي اﻧﺤﺮاﻓــﻲ درﺧــﺼﻮص ﻏﻴﺒــﺖ‪ ،‬ﺑــﻪ ﺣــﻮزهي‬
‫ﮔﻔﺘﻤﺎنﮔﻮﻧﮕﻲ‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﻫﻮﻳﺖﻳﺎﺑﻲ ﺳﻮژهﻫﺎي ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﺸﻴﻊ اﻣﺎﻣﻲ را ﺑﺎ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻤـﺎن‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ آورﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ 102‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪27‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬ‬

‫ـ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ﻋﺰاﻟﺪﻳﻦ ﻋﻠﻲ)‪ ،(1385‬اﻟﻜﺎﻣﻞ ﻓﻲ اﻟﺘﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬دارﺻﺎدر ـ دارﺑﻴﺮوت‪.‬‬
‫ـ اﺑﻦ ﻃﻘﻄﻘﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎ)‪ ،(1367‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺨﺮي در آداب ﻣﻠﻚداري و دوﻟـﺖﻫـﺎي اﺳـﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪوﺣﻴﺪ ﮔﻠﭙﺎﻳﮕﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.‬‬
‫ـ ﺗﻨﻮﺧﻲ‪ ،‬ﻣﺤﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ)‪1971‬م(‪ ،‬ﻧﺸﻮار اﻟﻤﺤﺎﺿﺮه‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻋﺒﻮد ﺷﺎﻟﺠﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬ﺑﻲﻧﺎ‪.‬‬
‫ـ ﺗﻮﺣﻴﺪي‪ ،‬اﺑﻮﺣﻴﺎن)‪ ،(1939‬اﻻﻣﺘﺎع و اﻟﻤﻮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ اﺣﻤﺪ اﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪ :‬ﺑﻲﻧﺎ‪.‬‬
‫ـ ﺣﺴﻴﻨﻌﻠﻲ‪ ،‬ﻣﻬﺪي‪» ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﻐﻴﺒﻪ«‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﻣﺎه دﻳﻦ‪ ،‬ش‪ ،138‬ﻓﺮوردﻳﻦ ‪ ،1388‬ص‪67‬ـ‪.62‬‬
‫ـ ﺣﺴﻴﻨﻲزاده‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ)‪ ،(1386‬اﺳﻼم ﺳﻴﺎﺳﻲ در اﻳﺮان‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻔﻴﺪ‪.‬‬
‫ـ ﺣﻠﺒﻲ‪ ،‬ﺗﻘﻲ اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ ﻧﺠﻢ اﻟﺪﻳﻦ)‪ ،(1404‬ﺗﻘﺮﻳﺐ اﻟﻤﻌﺎرف‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ رﺿﺎ اﺳﺘﺎدي‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﺑﻲﻧﺎ‪.‬‬
‫ـ ﺧﺎﻧﺠﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻗﺎﺳﻢ)‪ ،(1392‬ﻣﻔﻴﺪ و ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﺣﻮزه و داﻧﺸﮕﺎه‪.‬‬
‫ـ رﺣﻤﺘﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻛﺎﻇﻢ‪» ،‬ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ درﺑﺎره ﻛﺘﺎب ﻛﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ و ﺗﻤﺎم اﻟﻨﻌﻤﻪ ﺷﻴﺦ ﺻـﺪوق«‪ ،‬ﻛﺘـﺎب ﻣـﺎه دﻳـﻦ‪،‬‬
‫ش‪84‬ـ‪ ،83‬ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪ ،1383‬ص‪61‬ـ‪.52‬‬
‫ـ ﺻﺎدﻗﻲ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﻲ)‪ ،(1385‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻇﻬﻮر‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﻲ‪.‬‬
‫ـ ﺻﺪوق‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﻳﻪ ﻗﻤﻲ)‪ ،(1987‬اﻻﻣﺎﻣﻪ و اﻟﺘﺒﺼﺮه ﻣﻦ اﻟﺤﻴﺮه‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪرﺿـﺎ ﺣـﺴﻴﻨﻲ‬
‫ﺟﻼﻟﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬ﺑﻲﻧﺎ‪.‬‬
‫ـ ﺻﺪوق‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﻳﻪ ﻗﻤﻰ)‪ ،(1395‬ﻛﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ و ﺗﻤﺎم اﻟﻨﻌﻤﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪.‬‬
‫ـ ﺻﻔﺮي ﻓﺮوﺷﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖاﷲ‪» ،‬ﺑﺮرﺳﻲ دو اﺛﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎري ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق)ره(«‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺎرﻳﺦﭘﮋوﻫـﺎن‪ ،‬س‪،3‬‬
‫ش‪ ،10‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ ،1386‬ص‪207‬ـ‪.166‬‬
‫ـ ﺻﻔﺮي ﻓﺮوﺷﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖاﷲ‪» ،‬ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ و ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎري او در ﻛﺘﺎب اﻻرﺷﺎد«‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺷﻴﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬س‪،5‬‬
‫ش‪ ،18‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ ،1386‬ص‪36‬ـ‪.7‬‬
‫ـ ﺻﻔﺮي ﻓﺮوﺷﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖاﷲ‪» ،‬اﻻرﺷﺎد و ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ اﺋﻤﻪ«‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺷـﻴﻌﻪﺷﻨﺎﺳـﻲ‪ ،‬س‪ ،6‬ش‪،22‬‬
‫‪ ،1387‬ص‪76‬ـ‪.37‬‬
‫ـ ﻃﻮﺳﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ)‪ ،(1386‬اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ ﺟﻤﻜﺮان‪.‬‬
‫ـ ﻋﻜﺒﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﻌﻤﺎن)‪ ،(1413‬اﻻرﺷﺎد ﻓﻲ ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺣﺠﺞ اﷲ ﻋﻠﻲ اﻟﻌﺒـﺎد‪ ،‬ﻗـﻢ‪ :‬ﻛﻨﮕـﺮه ﺟﻬـﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﻔﻴﺪ‪.‬‬
‫ـ ﻋﻜﺒﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﻌﻤﺎن)ﺑﻲﺗﺎ(‪ ،‬ﻓﺼﻮل اﻟﻤﺨﺘﺎره ﻣﻦ اﻟﻌﻴﻮن و اﻟﻤﺤﺎﺳـﻦ )ﻣﺠـﺎﻟﺲ(‪ ،‬ﮔـﺮدآوري و‬
‫ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺮﻳﻒ ﻣﺮﺗﻀﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ‪ ،‬ﻧﺠﻒ‪ :‬ﺑﻲﻧﺎ‪.‬‬
‫ـ ﻋﻤﺮي‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ)‪ ،(1409‬اﻟﻤﺠﺪي ﻓﻲ اﻧﺴﺎب اﻟﻄﺎﻟﺒﻴﻴﻦ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ اﺣﻤﺪ ﻣﻬﺪوي داﻣﻐﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﺑﻲﻧﺎ‪.‬‬
‫ـ ﻛﺴﺮاﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺳﺎﻻر و ﻋﻠﻲ ﭘﻮزش ﺷﻴﺮازي‪» ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻻﻛﻼ و ﻣﻮﻓﻪ‪ ،‬اﺑﺰاري ﻛﺎرآﻣﺪ در ﻓﻬﻢ و ﺗﺒﻴـﻴﻦ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ ﻣﺬﻫﺐ در آﻏﺎز دورهي ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺒﺮي ‪103‬‬

‫ﭘﺪﻳﺪه ﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ«‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺠﻠﻪ داﻧﺸﻜﺪه ﺣﻘﻮق و ﻋﻠﻮم ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬دوره ‪ ،39‬ش‪ ،3‬ﭘـﺎﻳﻴﺰ ‪،1388‬‬
‫ص‪360‬ـ‪.339‬‬
‫ـ ﻛﺸﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ)‪ ،(1348‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻦ ﻣﺼﻄﻔﻮي‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺸﻬﺪ‪.‬‬
‫ـ ﻣﺪرﺳﻲ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ)‪ ،(1386‬ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮآﻳﺘﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎﺷﻢ اﻳﺰدﭘﻨﺎه‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻛﻮﻳﺮ‪.‬‬
‫ـ ـ ﻧــﺎدري‪ ،‬ﻣﺮﺗــﻀﻲ‪» ،‬اﻋﺘﺒــﺎر و ﺗــﺪاول ﻛﺘــﺎب اﻟﻐﻴﺒــﻪ ﻧﻌﻤــﺎﻧﻲ«‪ ،‬ﺳــﻔﻴﻨﻪ‪ ،‬س‪ ،10‬ش‪ ،37‬زﻣــﺴﺘﺎن ‪،1391‬‬
‫ص‪187‬ـ‪.175‬‬
‫ـ ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ)‪ ،(1407‬اﻟﺮﺟﺎل‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪرﺳﻴﻦ‪.‬‬
‫ـ ﻧﺠﻔﻴﺎن رﺿﻮي‪ ،‬ﻟﻴﻼ‪» ،‬ﺗﻜﻮﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺤﻮل و ﺗﺪاوم ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎري ﺗﺸﻴﻊ اﻣﺎﻣﻲ از آﻏـﺎز ﺗـﺎ ﺳـﺎل ‪ 656‬ﻫﺠـﺮي«‪،‬‬
‫رﺳﺎﻟﻪ دﻛﺘﺮا ﺑﻪ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﺣﺴﻦ ﺣﻀﺮﺗﻲ‪ ،‬داﻧﺸﻜﺪه ادﺑﻴﺎت‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.1394 ،‬‬
‫ـ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ)‪ ،(1397‬اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺻﺪوق‪.‬‬
‫ـ ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ)‪1355‬ق(‪ ،‬ﻓﺮق اﻟـﺸﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺗـﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪﺻـﺎدق آل ﺑﺤـﺮ اﻟﻌﻠـﻮم‪ ،‬ﻧﺠـﻒ‪ :‬ﻣﻄﺒﻌـﻪ‬
‫اﻟﺤﻴﺪرﻳﻪ‪.‬‬
‫ـ ﻫﻤﺪاﻧﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر)‪ ،(1966‬ﺗﺜﺒﻴﺖ دﻻﺋﻞ اﻟﻨﺒﻮه‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﺒﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬داراﻟﻌﺮﺑﻴﻪ‪.‬‬
‫ـ ﻫﻮارث‪ ،‬دﻳﻮﻳﺪ‪» ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﮔﻔﺘﻤﺎن«‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻮم ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺳﻴﺪ ﻋﻠـﻲ اﺻـﻐﺮ ﺳـﻠﻄﺎﻧﻲ‪ ،‬ش‪،1377 ،2‬‬
‫ص‪183‬ـ‪.156‬‬
‫ـ ﻳﻮرﮔﻨﺴﻦ‪ ،‬ﻣﺎرﻳﺎن)‪ ،(1389‬ﻧﻈﺮﻳﻪ و روش در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎدي ﺟﻠﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﻲ‪.‬‬
‫‪- Laclau, E, (1990), New Reflections on Revolution of our Time, London: Verso.‬‬
‫‪- Laclau, (Ed), (1994), The Marking of Political Identities, London: verso.‬‬