‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮﺍﯼ ﮐﯿﻔﯽ ﺍﺯ ﻣﻨﻈﺮ ﺭﻭﯾﮑﺮﺩﻫﺎﯼ ﻗﯿﺎﺳﯽ ﻭ ﺍﺳﺘﻘﺮﺍﯾﯽ‬

‫ﭘﺪﯾﺪﺁﻭﺭﻧﺪﻩ )ﻫﺎ( ‪ :‬ﺗﺒﺮﯾﺰﯼ‪ ،‬ﻣﻨﺼﻮﺭﻩ‬

‫ﻋﻠﻮﻡ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ‪ ::‬ﻋﻠﻮﻡ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﯽ)ﺩﺍﻧﺸﮕﺎﻩ ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ( ‪ ::‬ﺑﻬﺎﺭ ‪ - 1393‬ﺷﻤﺎﺭﻩ ‪64‬‬
‫)ﻋﻠﻤﯽ‪-‬ﭘﮋﻭﻫﺸﯽ‪(ISC/‬‬
‫ﺍﺯ ‪ 105‬ﺗﺎ ‪138‬‬
‫ﺁﺩﺭﺱ ﺛﺎﺑﺖ ‪https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1083988 :‬‬

‫ﺩﺍﻧﻠﻮﺩ ﺷﺪﻩ ﺗﻮﺳﻂ ‪nafe babasafari :‬‬

‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺩﺍﻧﻠﻮﺩ ‪16/11/1398 :‬‬

‫ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺕ ﮐﺎﻣﭙﯿﻮﺗﺮﯼ ﻋﻠﻮﻡ ﺍﺳﻼﻣﯽ )ﻧﻮﺭ( ﺟﻬﺖ ﺍﺭﺍﺋﮥ ﻣﺠﻼﺕ ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪﻩ ﺩﺭ ﭘﺎﯾﮕﺎﻩ‪،‬ﻣﺠﻮﺯ ﻻﺯﻡ ﺭﺍ ﺍﺯ ﺻﺎﺣﺒﺎﻥ‬
‫ﻣﺠﻼﺕ‪ ،‬ﺩﺭﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺍﯾﻦ ﺍﺳﺎﺱ ﻫﻤﻪ ﺣﻘﻮﻕ ﻣﺎﺩﯼ ﺑﺮﺁﻣﺪﻩ ﺍﺯ ﻭﺭﻭﺩ ﺍﻃﻼﻋﺎﺕ ﻣﻘﺎﻻﺕ‪ ،‬ﻣﺠﻼﺕ ﻭ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺕ‬
‫ﻣﻮﺟﻮﺩ ﺩﺭ ﭘﺎﯾﮕﺎﻩ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ "ﻣﺮﮐﺰ ﻧﻮﺭ" ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺍﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﺸﺮ ﻭ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻘﺎﻻﺕ ﺩﺭ ﻗﺎﻟﺐ ﻧﻮﺷﺘﺎﺭ ﻭ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮﺭﺕ ﮐﺎﻏﺬﯼ ﻭ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁﻥ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﺩﯾﺠﯿﺘﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻭ ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺍﺯ ﺍﯾﻦ ﭘﺎﯾﮕﺎﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺎﺯﻣﻨﺪ ﮐﺴﺐ ﻣﺠﻮﺯ ﻻﺯﻡ‪ ،‬ﺍﺯ‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺎﻥ ﻣﺠﻼﺕ ﻭ ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺕ ﮐﺎﻣﭙﯿﻮﺗﺮﯼ ﻋﻠﻮﻡ ﺍﺳﻼﻣﯽ )ﻧﻮﺭ( ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻭ ﺗﺨﻠﻒ ﺍﺯ ﺁﻥ ﻣﻮﺟﺐ ﭘﯿﮕﺮﺩ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺍﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮﺭ ﮐﺴﺐ ﺍﻃﻼﻋﺎﺕ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪ ﻗﻮﺍﻧﯿﻦ ﻭ ﻣﻘﺮﺭﺍﺕ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﺍﺯ ﭘﺎﯾﮕﺎﻩ ﻣﺠﻼﺕ ﺗﺨﺼﺼﯽ ﻧﻮﺭ ﻣﺮﺍﺟﻌﻪ ﻓﺮﻣﺎﺋﯿﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺎﯾﮕﺎﻩ ﻣﺠﻼﺕ ﺗﺨﺼﺼﯽ ﻧﻮﺭ‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ از ﻣﻨﻈﺮ روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻗﯿﺎﺳﯽ و اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ‬
‫‪‬‬
‫ﻣﻨﺼﻮره ﺗﺒﺮﯾﺰي‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ درﯾﺎﻓﺖ‪90/9/2 :‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﺬﯾﺮش‪91/4/5 :‬‬

‫ﭼﮑﯿﺪه‬
‫روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﯾﮑﯽ از روشﻫﺎي راﯾﺞ در ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻃﯽ‬
‫دﻫﻪﻫﺎي اﺧﯿﺮ‪ ،‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ از ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ اﺻﻮل اﯾﻦ روش را در ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺑﺎ ﻣﻔﺮوﺿﺎت اﻧﻮاع روﯾﮑﺮدﻫﺎي‬
‫ﻧﻈﺮي ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻨﻮﻋﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﻃﺮح اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﻮﻋﯽ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي از روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا اراﺋﻪ داد؟ آﯾﺎ ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﻪ دو ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻤﯽ و ﮐﯿﻔﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻨﻮﻋﺎت ﻣﻮﺟﻮد در اﯾﻦ ﻋﺮﺻﻪ‬
‫را ﭘﻮﺷﺶ دﻫﺪ؟ ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي از ﻣﻨﻄﻖﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺨﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ دﺳﺖ‬
‫ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﻣﻨﻄﻖ ﻣﺴﺘﺘﺮ در ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا‪،‬‬
‫ﺑﻮﯾﮋه از ﻧﻮع ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﻮري ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
‫ﺗﺸﺎﺑﻪﻫﺎ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﻤﺎﯾﺰﻫﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬دو ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺘﻘﺮا‬

‫‪ .‬داﻧﺸﺠﻮي دﮐﺘﺮي ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ‪mansooreh_t@yahoo.com .‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﻤﺎره ‪ ،64‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬ ‫‪106‬‬

‫و ﻗﯿﺎس‪ ،‬ﻣﺒﯿﻦ اﺻﻮل ﻓﮑﺮي ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪه اﻧﻮاع ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ و ﯾﺎ در ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺴﯿﺮ ﺣﺮﮐﺖ در اﯾﻦ‬
‫روش را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ در اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﺗﻼﺷﯽ ﺑﺮاي اراﺋﻪ ﯾﮏ‬
‫ﺻﻮرتﺑﻨﺪي ﮐﻠﯽ از ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﮐﺮدن آن از ﻧﻮع‬
‫ﮐﻤﯽ‪ ،‬آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﺎﯾﮕﺎه دو ﻣﻨﻄﻖ ﭘﮋوﻫﺸﯽ اﺳﺘﻘﺮا و ﻗﯿﺎس در‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﺤﻮه ﮐﺎرﺑﺮد آنﻫﺎ در ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﻨﺠﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫واژهﻫﺎي ﮐﻠﯿﺪي‪ :‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﻤﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ‬
‫اﺳﺘﻘﺮا‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ ﻗﯿﺎس‪ ،‬روﯾﮑﺮد ﺗﻠﻔﯿﻘﯽ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﯾﮑﯽ از روشﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﮔﺬﺷﺘﻪاي ﻧﺴﺒﺘﺎً دور ﻣﻮرد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﻣﺮوزه در ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺧﺎرج از آن‪ ،‬ﮐﺎرﺑﺮد ﻓﺮاواﻧﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ روش در ﺳﺎدهﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﯿﺮون ﮐﺸﯿﺪن ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﭘﮋوﻫﺶ از ﻣﺘﻦ ﻣﻮرد‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯽﭘﺮدازد؛ ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﮐﻪ در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﻘﻮﻻﺗﯽ ﻣﻨﻈﻢ‪ ،‬ﺳﺎﻣﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬روش ﺗﺤﻠﯿﻞ‬
‫ﻣﺤﺘﻮا ﺑﺮ اﯾﻦ ﻓﺮض ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﭘﯿﺎمﻫﺎي زﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﮐﺸﻒ ﻣﻌﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫اوﻟﻮﯾﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻧﮕﺮشﻫﺎ‪ ،‬ﺷﯿﻮهﻫﺎي درك و ﺳﺎزﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﮕﯽ ﺟﻬﺎن دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ ) ‪Wilkinson‬‬
‫‪ .(& Birmingham, 2003: 68‬اﯾﻦ روش‪ ،‬اﻧﻌﻄﺎفﭘﺬﯾﺮي ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺎﻻﯾﯽ دارد و ﻫﻤﯿﻦ‬
‫وﯾﮋﮔﯽ‪ ،‬آن را ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده در ﺷﺮاﯾﻂ ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺘﻐﯿﺮ و ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬ﻣﻬﯿﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﮑﺎﻧﺎت‬
‫ﮔﺴﺘﺮدهاي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﯿﻖ در روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا وﺟﻮد دارد ﻣﺮﻫﻮن ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ روش ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ در ﻃﻮل زﻣﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻧﺒﻮد ﺗﻌﺮﯾﻒ واﺣﺪ‬
‫و ﭼﺎرﭼﻮب ﯾﮑﻨﻮاﺧﺖ ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ روش‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﮐﺎرﺑﺮد آن ﺑﺎ اﺑﻬﺎﻣﺎت و‬
‫ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﯽ روﺑﻪ رو اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺮوزه در ﺣﯿﻄﻪ روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا‪ ،‬ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي‬
‫وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﺸﺘﺮﮐﺎت و ﯾﺎ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي آنﻫﺎ ﮐﺎﻣﻼ روﺷﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ از ﻣﻨﻈﺮ روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻗﯿﺎﺳﯽ و ‪107 ...‬‬

‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﯽ ﺑﺴﯿﺎري ﮐﻪ در ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺧﻮد‪ ،‬از اﯾﻦ روش ﺳﻮد ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬در زﻣﯿﻨﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻧﻈﺮي ﻋﺎمﺗﺮي ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﻧﮕﺎه از ﺑﯿﺮون‪ ،‬اﺻﻮل اﯾﻦ روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن را‬
‫در ﻗﺎﻟﺐ ﯾﮏ ﮐﻞ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄ‬
‫ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي اﯾﺪه اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻓﻬﻢ و اﺳﺘﻔﺎده ﺻﺤﯿﺢ از ﻫﺮ روش‪،‬‬
‫ﺟﺰ ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﻨﯿﺎنﻫﺎي ﻓﮑﺮي آن ﻣﯿﺴﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻮﺷﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺎ ﮔﺬر از ﺗﻨﻮﻋﺎت‬
‫ﻇﺎﻫﺮي و ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﮔﺎم ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي از اﯾﻦ ﻋﺮﺻﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ داده ﺷﻮد )ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﯾﻦ ﺑﺤﺚ‪ ،‬اﻧﺪﮐﯽ اﻧﺘﺰاﻋﯽ و ﻧﻈﺮي ﺑﻨﻤﺎﯾﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ روح ﺑﺤﺚ‪،‬‬
‫ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ(‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ وﻗﻮف ﺑﻪ اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﺟﺎﻣﻊ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﻧﻮﭘﺎ در‬
‫رﻫﺎﯾﯽ از ﺳﺮدرﮔﻤﯽ ﻣﯿﺎن ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﯾﺎري رﺳﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ‬
‫اﯾﺴﺘﮕﺎه روشﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺧﻮد را در اﯾﻦ ﻋﺮﺻﻪ ﭘﻬﻨﺎور ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در راه دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮕﺎه ﻓﺮاﮔﯿﺮ در ﺣﯿﻄﻪ روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻧﻘﻄﻪ آﻏﺎز را ﻣﻨﻄﻖﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻣﺴﺘﺘﺮ در ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﯾﻦ روش ﯾﺎﻓﺘﯿﻢ‪ .‬از ﻧﮕﺎه‬
‫اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت اﺛﺮﮔﺬار ﺑﺮ ﻫﺮ رﻫﯿﺎﻓﺖ ﺧﺎص در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا‬
‫)و در ﺳﺎﯾﺮ روشﻫﺎ( ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻣﺴﺘﺘﺮ در آن اﺳﺖ‪ .‬دو ﻣﻨﻄﻖ ﺑﻨﯿﺎدي اﺳﺘﻘﺮا و ﻗﯿﺎس‬
‫ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺖ از ﮐﻞ ﺑﻪ ﺟﺰء و ﺑﺎﻟﻌﮑﺲ را ﺑﻨﯿﺎن ﺧﻮد ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺎس ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا را ﺑﻪ ﺳﺎن دﯾﮕﺮ رﻫﯿﺎﻓﺖﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﭘﯽرﯾﺰي ﮐﺮدهاﻧﺪ؛‬
‫اﻣﺮي ﮐﻪ ﮔﺎه آﺷﮑﺎرا ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪه و ﯾﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ )اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي‬
‫ﻧﻈﺮي اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺳﻠﻄﻪ ﺗﻤﺎم و ﮐﻤﺎل اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻖﻫﺎ ﺑﺮ ﯾﮏ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﻃﻮل ﻣﻘﺎﻟﻪ از اﻣﮑﺎن ﺗﺮﮐﯿﺐ اﯾﻦدو ﮐﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ واﻗﻌﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ(‪ .‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﯾﻦ ﻣﺆﻟﻔﻪ اﺛﺮﮔﺬار‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﮐﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻖ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻣﺴﺘﺘﺮ در روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا و ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي‬
‫ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي از ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﯾﻦ روش ﺻﻮرت داده و ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﯽ‬
‫از اﯾﻦ دﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﻤﺎره ‪ ،64‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬ ‫‪108‬‬

‫‪ -‬ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ ﭼﯿﺴﺖ و اﯾﻦ روش ﭼﮕﻮﻧﻪ از روش ﺗﺤﻠﯿﻞ‬
‫ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﻤﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫‪ -‬دو ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺘﻘﺮا و ﻗﯿﺎس‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮ روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ اﺛﺮ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ و‬
‫ﻧﺤﻮه اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﯾﻦ دو ﻣﻨﻄﻖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟‬
‫‪ -‬آﯾﺎ روشﻫﺎي ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﻣﺘﺄﺛﺮ از اﺳﺘﻘﺮا و ﻗﯿﺎس ﮐﺎﻣﻼً ﺟﺪا از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﯾﺎ اﻣﮑﺎن ﺗﻠﻔﯿﻖ ﻣﯿﺎن اﯾﻦدو وﺟﻮد دارد؟‬

‫ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا‬

‫ﺳﺎﺑﻘﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا را ﻣﯽﺗﻮان در اﺷﮑﺎل ﺳﺎدهﺗﺮي از آن ﮐﻪ در ﻗﺮن ‪ 19‬ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﭘﯿﺎمﻫﺎي اﻧﺠﯿﻞ‪ ،‬ﺗﺤﻠﯿﻞ روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﻣﺠﻼت و ﺣﺘﯽ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺧﻮابﻫﺎ از ﺳﻮي‬
‫ﻓﺮوﯾﺪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرﻓﺖ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮد )‪ .(Kohlbacher, 2006: 3‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺗﮑﻨﯿﮑﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ‪ ،‬در اواﯾﻞ ﻗﺮن ‪ 20‬و در ﺣﻮزه ارﺗﺒﺎﻃﺎت‪ ،‬رواج ﭼﺸﻤﮕﯿﺮي ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫روش ﮐﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ ﭘﯿﺎمﻫﺎي رﺳﺎﻧﻪاي ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرﻓﺖ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﻈﺎمﻣﻨﺪ دادهﻫﺎي ﻣﺘﻨﯽ‬
‫رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي ﺟﻤﻌﯽ‪ ،‬ﻧﻈﯿﺮ رادﯾﻮ و روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ را ﻣﺪ ﻧﻈﺮ داﺷﺖ )‪.(Mayring, 2003: 266‬‬
‫ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﮑﺘﻮب و ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻣﺤﺘﻮاي آﺷﮑﺎر ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ روشﻫﺎي ﮐﻤﯽ‪ ،‬از‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا در اﯾﻦ ﻋﺼﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن‪ ،‬اﯾﻦ روش ﺑﻪ‬
‫ﺗﺪرﯾﺞ از اﻧﺤﺼﺎر ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﺧﺎرج ﺷﺪ و از ﺳﻮي ﺣﻮزهﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن زﺑﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺮدمﺷﻨﺎﺳﯽ و ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و از ﻣﻔﺮوﺿﺎت اﺳﺎﺳﯽ آﻧﺎن ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻃﯽ ﻗﺮن ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا‪ ،‬ﺗﮑﻨﯿﮏﻫﺎي ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ در آن و ﺣﻮزهﻫﺎي‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ از آن‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻓﺮاواﻧﯽ را ﺷﺎﻫﺪ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺮوزه ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا در ﺣﻮزهﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﭼﻮن ارﺗﺒﺎﻃﺎت‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬روانﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﭘﺰﺷﮑﯽ‪ ،‬ﺳﻼﻣﺖ و‪ ...‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ روش ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻗﺎدر اﺳﺖ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻮﺷﺘﺎري‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺘﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺎم آن )‪ ،(text‬ﻧﻈﯿﺮ دادهﻫﺎي ﮐﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺼﻮﯾﺮي‪ ،‬ﭼﺎﭘﯽ و اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ را ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ از ﻣﻨﻈﺮ روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻗﯿﺎﺳﯽ و ‪109 ...‬‬

‫اﺳﺖ از رواﯾﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ﺑﺎز‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه و اﺳﻨﺎد ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻗﺮار دﻫﺪ )‪ .(Hsiu-Fang & Shannon, 2005: 1277‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺘﻮن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻫﺪف ﮐﺸﻒ ﻣﺤﺘﻮاي آﺷﮑﺎر و ﯾﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﺘﻦ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪ .‬ﻣﺤﺘﻮاي‬
‫ﭘﻨﻬﺎن‪ ،‬ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺴﺘﺘﺮ در دادهﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﻨﯿﺪن و ﺧﻮاﻧﺪن اوﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮد ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﺘﻮاي ﭘﻨﻬﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺮﻫﻮن رواج ﻓﻨﻮن ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﯿﻔﯽ در اﯾﻦ روش اﺳﺖ؛ ﺗﺎ‬
‫ﺟﺎﯾﯽﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﻤﯽ را ﻣﻌﺎدل ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي آﺷﮑﺎر و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي‬
‫ﮐﯿﻔﯽ را ﺑﺎ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﭘﻨﻬﺎن‪ ،‬ﯾﮑﺴﺎن داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ اراﺋﻪ ﻣﺴﯿﺮي ﯾﮏ ﺑﻌﺪي از ﺗﺤﻮﻻت روﺷﯽ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﭼﻨﺪان دﻗﯿﻖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻠﻮﯾﺤﺎً ﻣﯽﺗﻮان ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺤﻮﻟﯽ را ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ از روش ﮐﻤﯽ ﺑﻪ ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬ﻫﻤﮕﺎم‬
‫داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻗﺮار دادن روشﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ در ﻗﺎﻟﺐ روشﻫﺎي دوﮔﺎﻧﻪ ﮐﻤﯽ و ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪيﻫﺎي راﯾﺞ اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﯾﻦ دو روش ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دو ﺣﻮزه ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺠﺰا‪،‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ اﻧﺘﻘﺎدات و اﺑﻬﺎﻣﺎﺗﯽ رو ﺑﻪ رو اﺳﺖ و ﺑﺴﯿﺎري‪ ،‬از اﻣﮑﺎن ﺗﻠﻔﯿﻖ اﯾﻦ دو ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي راﯾﺞ و ﮐﺎرﺑﺮدي‪ ،‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬روش ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺪﯾﻞ روش ﮐﻤﯽ‪ ،‬ﮐﻪ در ﻣﻘﺎم روﺷﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺮﺧﯽ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ در آن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻧﺪ‪ .‬در اداﻣﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ‬
‫ﺻﻔﺖ ﮐﯿﻔﯽ در ﻋﻨﻮان اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر‪ ،‬ﻻزم ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ و‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي آن ﺑﺎ ﺟﺰﺋﯿﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا در آﻏﺎز ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﺮ ﮐﻤﯿﺖ ﺗﺄﮐﯿﺪ داﺷﺖ و ﺑﻪ ﺷﻤﺎرش ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫ﺣﻀﻮر ﯾﮏ واﺣﺪ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ واژه‪ ،‬ﯾﮏ اﺻﻄﻼح و )در اﺷﮑﺎل ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪﺗﺮ( ﯾﮏ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن در ﻣﺘﻦ ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬دادهﻫﺎي ﮔﺮدآوري ﺷﺪه از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﮐﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻪ ﭘﯿﺎمﻫﺎي‬
‫رﺳﺎﻧﻪاي ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ آﻣﺎري ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﻓﺮض ﺑﻨﯿﺎن ﻧﻬﺎده ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﯾﮏ واﺣﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ اﻫﻤﯿﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه آن‪ ،‬در‬
‫ﻣﺘﻦ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺗﻔﮑﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮد و ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ از آن ﻣﻮرد اﺻﻼح‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﻤﺎره ‪ ،64‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬ ‫‪110‬‬

‫و ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮﻟﺴﻮن و ﻻزارﺳﻔﻠﺪ‪) 1‬دو ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎس آﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽ( اوﻟﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ روش را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺗﮑﻨﯿﮏ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ) ‪Hollowey,‬‬
‫‪ .(1977: 37‬ﮐﺘﺎب ﺑﺮﻟﺴﻮن ﺑﺎ ﻋﻨﻮان "ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا در ﺗﺤﻘﯿﻖ ارﺗﺒﺎﻃﯽ" )‪ (1952‬اوﻟﯿﻦ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﻫﺪاف و روشﻫﺎي ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ‬
‫)‪ .(Kohlbacher, 2006‬ﺑﺮﻟﺴﻮن در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا را ﺷﯿﻮه ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻋﯿﻨﯽ‪ ،‬ﮐﻤﯽ‬
‫و ﻧﻈﺎمﻣﻨﺪ ﻣﺤﺘﻮاي آﺷﮑﺎر ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ )‪ .(Berelson, 1971: 15‬وي ﺑﺎ‬
‫اﻧﺘﻘﺎد از ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در روش راﯾﺞ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺗﺎ آن زﻣﺎن‪ ،‬ﮐﺪﮔﺬاري دﻗﯿﻖ‬
‫دادهﻫﺎي ﺑﺼﺮي و زﺑﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﺮدازش آﻣﺎري و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﯿﻨﯿﺖ را در ﺻﺪر اﻫﺪاف‬
‫اﯾﻦ روش ﻗﺮار داده اﺳﺖ )‪ .(Giles, 2002: 198‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﻣﺬﮐﻮر ﻫﻨﻮز ﺑﺮ وﺟﻮد‬
‫ﯾﮏ ﺳﻨﺖ ﮐﻤﯽ در روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺻﺤﻪ ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان اوﻟﯿﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ را در ﻣﻘﺎﻟﻪ ﮐﺮاﮐﻮﺋﺮ‪ 2‬ﺑﺎ‬
‫ﻋﻨﻮان"ﭼﺎﻟﺶ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ" )‪ (1952‬ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﮐﻪ ﻧﻮﻋﯽ واﮐﻨﺶ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺑﺮﻟﺴﻮن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻗﺸﻪاي ﺑﺮ ﺳﺮ اﺳﺘﺮاﺗﮋيﻫﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا‬
‫در دﻫﻪ ‪ 50‬ﻣﯿﻼدي ﺑﻪ راه اﻧﺪاﺧﺖ )‪ .(Kohlbacher, 2006‬ﮐﺮاﮐﻮﺋﺮ در اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬روش‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ را ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺑﺎ ﺑﯿﺎن ﺿﻌﻒﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در روش ﮐﻤﯽ‪،‬‬
‫ﺿﺮورت اﯾﺠﺎد ﻧﺴﺨﻪاي اﻧﺴﺎنﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻫﺮﻣﻨﯿﻮﺗﯿﮑﯽ و ﮐﯿﻔﯽ از ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا را ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن‬
‫ﮐﺮد )‪ .(Jensen & Jankowski, 2002: 121‬از ﻧﮕﺎه ﮐﺮاﮐﻮﺋﺮ‪ ،‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﮐﻤﯽ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎﻫﺶ دﻗﺖ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ دﺳﺖ روشﻫﺎ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻃﯿﻒﻫﺎي از ﭘﯿﺶ‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦﺷﺪهاي ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در ﯾﮏ ﻣﺴﯿﺮ ﺧﻄﯽ ﺑﺎ واﻗﻌﯿﺖ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ‬
‫در واﻗﻌﯿﺖ رواﺑﻂ‪ ،‬ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﭘﯿﭽﯿﺪه اﺳﺖ و روش ﮐﻤﯽ راﯾﺞ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻨﻮع ﯾﮏ‬
‫ﭘﺪﯾﺪه را روﺷﻦ ﮐﻨﺪ‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻔﺮوض در روش ﮐﯿﻔﯽ ﮐﻪ آن را ﺗﻨﻬﺎ ﺷﯿﻮه ﻗﺎﺑﻞ‬
‫اﺗﮑﺎ و ﻧﻈﺎمﻣﻨﺪ و ﻋﯿﻨﯽ ﺑﺮاي ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﯽداﻧﺪ ﭼﻨﺪان ﻗﺎﺑﻞ ﭘﺬﯾﺮش ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻧﮑﺘﻪ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ‬

‫‪1. Bernard Berelson & Paul Lazarsfeld‬‬

‫‪2. Siegfried Kracauer‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ از ﻣﻨﻈﺮ روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻗﯿﺎﺳﯽ و ‪111 ...‬‬

‫وي در راﺳﺘﺎي اﺛﺒﺎت آن ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ارﺗﺒﺎﻃﯽ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﻣﻮﺛﻖﺗﺮﯾﻦ ﻧﺘﺎﯾﺞ را ﺑﻪ دﺳﺖ دﻫﺪ ﮐﻪ از دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﯿﻔﯽ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي‬
‫اﯾﻦ روش‪ ،‬ﺳﻮد ﺟﻮﯾﺪ )‪.(Kracauer, 1952‬‬
‫اﯾﻦ اﻧﺘﻘﺎدات اﮔﺮﭼﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻌﺪ ﻧﻈﺮي داﺷﺖ و ﺗﮑﻨﯿﮏﻫﺎي ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﺗﺤﻠﯿﻞ‬
‫ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ اراﺋﻪ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎ زﻣﯿﻨﻪ را ﺑﺮاي ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﻌﺪي ﺑﺮ اﯾﻦ روش‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ ﮐﺮاﮐﻮﺋﺮ و دﯾﮕﺮان ﺑﺮاي ﻧﻘﺪ روش ﮐﻤﯽ و ﺗﺮوﯾﺞ روش ﮐﯿﻔﯽ در‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺷﮏ ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻓﻀﺎي ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮي ﺑﻮد ﮐﻪ در آن‪،‬‬
‫ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﻧﻮﻇﻬﻮري ﺑﻪ روشﻫﺎي ﮐﯿﻔﯽ ﺳﺮﺑﺮآورده ﺑﻮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺤﻮل در‬
‫روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا‪ ،‬ﺟﺪا از ﺗﺤﻮﻻت ﺳﺎﯾﺮ روشﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ داﻋﯿﻪﻫﺎ و ﭘﯿﺶﻓﺮضﻫﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬از ﺑﻨﯿﺎنﻫﺎي‬
‫ﻧﻈﺮي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﯿﻔﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﺎم ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﻻزم ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ ﺗﻤﺎﯾﺰات ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﻤﯽ و ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬در دل ﺗﻤﺎﯾﺰات روشﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻤﯽ و‬
‫ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬و ﻧﻪ ﺟﺪا از آن‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻤﯽ و ﮐﯿﻔﯽ در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا‬

‫واژه "ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﯿﻔﯽ"‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﮔﺴﺘﺮده و ﻣﺘﻨﻮﻋﯽ از روشﻫﺎ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ‬
‫و ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ روشﻫﺎ‪ ،‬ﻓﻨﻮن‪ ،‬ﻣﻔﺮوﺿﺎت‪ ،‬اﺻﻄﻼﺣﺎت و ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﮐﻪ ذﯾﻞ اﯾﻦ واژه ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﻓﻬﻢ دﻗﯿﻘﯽ از آن را ﻣﺸﮑﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺗﻤﺎم‬
‫روشﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﻨﯿﺎنﻫﺎي ﻓﮑﺮي ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه و اﯾﻦ دﺳﺖ روشﻫﺎ ﺑﺎ ﻧﮕﺎه‬
‫از درون‪ ،‬ﺑﺮ ﻓﻬﻢ ﺷﯿﻮهاي ﮐﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺟﻬﺎن اﻃﺮاﻓﺸﺎن را درك ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺷﺪهاﻧﺪ و‬
‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻓﻬﻢ واﻗﻌﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﺣﺴﺎﺳﺎت‪ ،‬رﻓﺘﺎرﻫﺎ و ﺗﺠﺎرب‪ ،‬از ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺸﮕﺮان‪،‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎ و ﮔﺮوهﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ )‪.(Hollowey & Wheeler, 1996: 2‬‬
‫روشﻫﺎي ﮐﻤﯽ و ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﯾﮏ ﺗﻤﺎﯾﺰ روشﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﺑﯿﻦ‬
‫ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي‪ ،‬ﺟﻤﻊآوري و ﺗﺤﻠﯿﻞ دادهﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻔﺎوت در ﺑﻨﯿﺎنﻫﺎي ﻓﮑﺮي‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﻤﺎره ‪ ،64‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬ ‫‪112‬‬

‫و ﻓﻠﺴﻔﯽ آﻧﻬﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮزﻫﺎﯾﯽ را ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﺷﯿﻮه ﺗﺮﺳﯿﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﺪهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫درﺑﺎره ﺟﻬﺎن و ﺧﺼﻠﺖ ﻋﻠﻢ در دو ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻤﯽ و ﮐﯿﻔﯽ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﺎ دو ﭘﺎراداﯾﻢ‬
‫ﻣﺴﻠﻂ ﭘﻮزﯾﺘﯿﻮﯾﺴﺘﯽ‪ 1‬و ﺗﻔﺴﯿﺮي‪ 2‬ﻫﻤﺴﻮ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﻗﺮن ‪ 19‬و‬
‫اواﯾﻞ ﻗﺮن ‪ 20‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﭘﻮزﯾﺘﯿﻮﯾﺴﺘﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬در ﺟﺴﺘﺠﻮي‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و اﺳﺘﺨﺮاج ﻗﻮاﻋﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﻤﯿﻢ در ﮐﻨﺶﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﮕﺎه ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻋﻠﻤﯽ‪،‬‬
‫اﻋﻤﺎل ﮐﻨﺘﺮل و ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮدن ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﭘﺬﯾﺮي ﺑﺨﺸﯽ از ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽ و ﮐﺸﻒ رواﺑﻂ ﻋﻠﯽ‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ دﺳﺘﺎورد آن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬آزﻣﻮن ﻓﺮﺿﯿﻪ و ﺣﺮﮐﺖ از ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﻪ داده ﻣﺴﯿﺮ‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ در اﯾﻦ ﭘﺎراداﯾﻢ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬روشﻫﺎي ﮐﻤﯽ ﮐﻪ از ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺳﻨﺠﺶ دادهﻫﺎي‬
‫ﺷﻤﺎرشﭘﺬﯾﺮ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ و از ﺗﺤﻠﯿﻞ آﻣﺎري ﺑﺮاي اراﺋﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺧﻮد ﺳﻮد ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫اﺑﺰار ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ اﯾﻦ اﻫﺪاف ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫در دﻫﻪ ‪ ،1960‬ﻧﮕﺎه ﭘﻮزﯾﺘﯿﻮﯾﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻫﻢ از ﺳﻮي داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻫﻢ‬
‫از ﺳﻮي ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ واﻗﻊ ﺷﺪ؛ ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﯾﮏ ﭼﺮﺧﺶ‬
‫ﭘﺎراداﯾﻤﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ )‪ .(Ibid: 5‬ﭘﺎراداﯾﻢ ﺗﻔﺴﯿﺮي ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن ﻧﻘﺪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬در ﻓﻠﺴﻔﻪ دﯾﻠﺘﺎي‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ وﺑﺮ و روانﺷﻨﺎﺳﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﯿﺪ رﯾﺸﻪ دارد‪.‬‬
‫اﺳﺘﻨﺒﺎطﻫﺎ و اﻧﺘﻈﺎرات از ﭘﺎراداﯾﻢ ﺗﻔﺴﯿﺮي‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ و ﮔﺎه ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺑﺰاري‬
‫ﺟﻬﺖ اﺻﻼح ﻧﮕﺎه ﺟﺰﻣﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .3‬در اﯾﻦ ﭘﺎراداﯾﻢ ﮐﻪ از‬
‫ﺣﻮزهﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ و ﻣﺮدمﺷﻨﺎﺳﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻮرد ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻗﺮار‬

‫‪1. positivism‬‬
‫‪2. interprativism‬‬
‫‪ -‬ﯾﮑﯽ از ﺑﻨﯿﺎنﻫﺎي ﭘﺎراداﯾﻢ ﺗﻔﺴﯿﺮي‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﺗﻔﻬﻢ وﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬وي ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻔﻬﻢ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻠﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﭘﻮزﯾﺘﯿﻮﯾﺴﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﺻﻼح ﮐﻨﻨﺪه ﮐﺎرﺑﺴﺖ ﻣﮑﺎﻧﯿﮑﯽ اﯾﻦ روش اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﻬﻢ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ ﻧﮕﺎه‬
‫از درون را در ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﯿﻔﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻔﻬﻢ ﯾﺎ درون ﻓﻬﻤﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻖ‪،‬‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟﺎي ﻋﺎﻣﻼن ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ از ﻣﻨﻈﺮ آﻧﺎن‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﯾﺎ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را درك ﮐﻨﺪ‬
‫)ﮐﻮزر‪.(332-335 :1383 ،‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ از ﻣﻨﻈﺮ روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻗﯿﺎﺳﯽ و ‪113 ...‬‬

‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ واﻗﻌﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻣﺘﺄﺛﺮ از ذﻫﻦ ﺳﺎزﻧﺪﮔﺎن آن ﺑﻮده و ﺟﺪا از ﻋﻨﺎﺻﺮ‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﮐﻪ در ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي آن دﺧﺎﻟﺖ داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪،‬‬
‫روشﻫﺎي ﮐﻤﯽ راﯾﺞ ﮐﻪ دادهﻫﺎ را از ﺑﺴﺘﺮ ﻇﻬﻮرﺷﺎن‪ ،‬ﺟﺪا ﮐﺮده و در ﻣﻌﺮض آزﻣﻮنﻫﺎي‬
‫آﻣﺎري ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻠﻨﺪ واﻗﻌﯿﺖ را در ﺟﻬﺎن اﻧﺴﺎﻧﯽ و در ﻗﺎﻟﺐ‬
‫اﻟﮕﻮﻫﺎي ﺗﮑﺮار ﺷﻮﻧﺪه‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﮐﺸﻒ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از ﻣﻨﻈﺮ روشﻫﺎي ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي روش‬
‫ﮐﻤﯽ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﻨﺘﺮل ﺷﺮاﯾﻂ‪ ،‬ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬
‫را از ﺑﺎﻓﺖ ﻇﻬﻮرش ﻣﻨﻔﮏ ﮐﺮده و ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽﻫﺎي واﻗﻌﯽ ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬاري ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﻧﺎدﯾﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬از ﻧﮕﺎه اﯾﻦ دﺳﺖ روشﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺸﺎرﮐﺖ و ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫ﻣﺤﻘﻖ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﻋﯿﻨﯿﺖ و ﺑﯽ ﻃﺮﻓﯽ ﻣﻄﻠﻮب‬
‫در روشﻫﺎي ﮐﻤﯽ ﻧﯿﺰ ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺤﻘﻖ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽ‬
‫ﺗﮑﺮارﭘﺬﯾﺮي ﻧﯿﺰ ﺻﺎدق اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺳﺎزﻧﺪه ﻓﻀﺎي ﺧﺎص ﻫﺮ ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬ﻧﻈﯿﺮ زﻣﺎن‪،‬‬
‫ﻣﮑﺎن و اﻓﺮاد‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﮑﺮار ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﮑﺘﻪ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﺗﺄﺛﯿﺮ‬
‫دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻨﯽ ﺑﺮ درك ﻣﺤﻘﻖ از واﻗﻌﯿﺖ‪ ،‬روشﻫﺎي ﮐﯿﻔﯽ ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ ﺑﺎ ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﻔﺮوﺿﺎت ذﻫﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮﻧﺪ و از درون‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺸﻒ رواﺑﻂ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺎﯾﻞ آﯾﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬اﯾﻦ دﺳﺖ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻪ ﮐﺸﻒ و ﺗﻮﺻﯿﻒ و ﻧﻪ ﺗﺒﯿﯿﻦ‬
‫ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﻨﺪ و در آﻧﻬﺎ روﯾﮑﺮد اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﺑﺮ روﯾﮑﺮد ﻗﯿﺎﺳﯽ ﺗﻔﻮق ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﻧﺠﺎم روشﻫﺎي‬
‫ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺸﮑﻞﺗﺮ از روشﻫﺎي ﮐﻤﯽ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ روشﻫﺎ ﮐﻤﺘﺮ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺷﺪه و از‬
‫ﻗﻮاﻋﺪ دﻗﯿﻘﯽ ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺧﺎص ﺧﻮد را دارد و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻫﺮ‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﻬﺎرتﻫﺎ‪ ،‬ﺑﯿﻨﺶ‪ ،‬ﺳﺒﮏ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻣﺤﻘﻖ واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ ) ‪Elo & Kingas,‬‬
‫‪ .(2007: 113‬در واﻗﻊ‪ ،‬روشﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﯿﻔﯽ ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻦ اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺘﯽ ﭘﻮﯾﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻤﻖ و در ﯾﮏ ﮔﺴﺘﺮه ﻣﺤﺪود را ﺑﺮ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺳﻄﺤﯽ در ﻣﺤﺪودهاي وﺳﯿﻊ ﺗﺮﺟﯿﺢ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫دو ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺘﻔﺎوت ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﻤﯽ و ﮐﯿﻔﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻔﺮوﺿﺎت ﺑﻨﯿﺎدي‪،‬‬
‫ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺴﻂ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺴﺘﺘﺮ در‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﻤﺎره ‪ ،64‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬ ‫‪114‬‬

‫ﯾﮏ ﻣﺘﻦ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺷﮑﻞ ﺳﺎدهاي از ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﻤﯽ‪ ،‬ﺗﻌﺪادي ﻣﻘﻮﻟﻪ‪ ،‬از ﭘﯿﺶ ﺗﻨﻈﯿﻢ‬
‫ﺷﺪه و ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ دادهﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرش ﻣﻮاردي از ﻣﺘﻦ ﮐﻪ در آن ﻣﻘﻮﻟﻪ ﺧﺎص ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ اﻗﺪام ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻓﻬﻢ ﻣﺤﺘﻮاي آﺷﮑﺎر ﭘﯿﺎم اﺳﺖ ﻋﻤﺪﺗﺎً‬
‫در ﯾﮏ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺧﻄﯽ دﻧﺒﺎل ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺴﯿﺮ ﻣﺸﺨﺼﯽ را از ﻣﺮور ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﺎ ﺳﺎﺧﺖ ﻣﻘﻮﻟﻪ‪،‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي‪ ،‬ﺟﻤﻊآوري داده‪ ،‬ﺗﺤﻠﯿﻞ و ﺗﻔﺴﯿﺮ آن دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺮوزه ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي راﯾﺎﻧﻪاي‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از اﯾﻦ اﻫﺪاف‪ ،‬ﺑﺮآورده ﺷﺪه‪ ،‬و ﻧﻘﺶ ﻣﺤﻘﻖ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺖ‬
‫دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﺤﻠﯿﻞ و ﺗﻔﺴﯿﺮ دادهﻫﺎ ﻓﺮوﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ )‪.(Alteid, 1987: 65‬‬
‫روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﻤﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﺳﺎﯾﺮ روشﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻤﯽ‪ ،‬از ﺑﺴﯿﺎري ﺟﻬﺎت‬
‫ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ واﻗﻊ ﺷﺪه و زﻣﯿﻨﻪ را ﺑﺮاي ﮔﺴﺘﺮش ﮔﺮاﯾﺶ ﮐﯿﻔﯽ آن ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬اﯾﻦ روش ﺑﺎ ﺟﺪا ﮐﺮدن و ﺷﻤﺎرش اﺟﺰاي ﻣﺘﻦ‪ ،‬آن را از ﺑﺪﻧﻪ اﺻﻠﯽ ﻣﺘﻦ ﮐﻪ در آن‬
‫ﻣﻌﻨﺎ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻨﻔﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬اﺟﺰاي ﻣﺘﻦ ﺑﻪ ﺷﯿﻮهاي ﻣﺠﺰا و ﻧﻪ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﻮرد ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﻨﻈﺮ ﺑﯿﻨﺶ ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
‫واﻗﻌﯿﺖ ﺟﺰ ﺑﺎ درك آن ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﯾﮏ ﮐﻞ واﺣﺪ و ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﻓﻬﻢ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺴﺘﺘﺮ در ﭘﯿﺎمﻫﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﮔﺬر از ﺳﻄﺢ و ﺑﺎ رﺳﻮخ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﭘﺲ‬
‫اﺟﺰاي ﻣﺘﻦ ﻧﻬﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﯿﺴﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻣﺤﺘﻮاي آﺷﮑﺎر ﻣﺘﻦ ﺻﺮﻓﺎً‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺳﻄﺤﯽ از ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ .‬در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ‬
‫داﺷﺘﻦ اﯾﻦ ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎ ﻣﺤﻘﻖ ﻓﻌﺎﻻﻧﻪ وارد ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ درك ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺤﻘﯿﻖ‪،‬‬
‫ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺎﻓﺖ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در آن رﯾﺸﻪ دارد )ﻧﻈﯿﺮ ﻧﯿﺖ ﻣﺆﻟﻒ و‬
‫زﻣﯿﻨﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﻮﺿﻮع(‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﺘﻦ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎﻓﺖ ﻏﯿﺮزﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‪ ،‬دﺳﺘﻮري‬
‫و‪ ،( ...‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﮔﺮوه ﻫﺪف و درﯾﺎﻓﺖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن اﻗﺪام ﻣﯽﮐﻨﺪ )‪.(Mayring, 2003: 267‬‬
‫ﻣﺴﯿﺮ ﺣﺮﮐﺖ در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ ﻋﻤﺪﺗﺎً از ﻣﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﯿﺮون ﮐﺸﯿﺪن ﻣﻘﻮﻻت و‬
‫ﺳﭙﺲ اﯾﺠﺎد ﻣﺪلﻫﺎ و ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﮐﺎرﺑﺮد ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺘﻘﺮا در‬
‫آن‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ )‪ .(Elo&Kingas, 2007: 107‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﯾﻦ دﺳﺖ‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ از روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ از ﻣﻨﻈﺮ روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻗﯿﺎﺳﯽ و ‪115 ...‬‬

‫ﻣﺜﺎل ﺳﯿﻮﻓﺎﻧﮓ و ﺷﻨﻮن‪ ،‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا را ﯾﮏ روش ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ ﺑﺮاي ﺗﻔﺴﯿﺮ ذﻫﻨﯽ ﻣﺤﺘﻮاي‬
‫ﻣﺘﻮن ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﻣﻨﻈﻢ ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﯾﺎ اﻟﮕﻮﻫﺎي ﮐﺪﮔﺬاري ﺷﺪه‬
‫ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ )‪ .(Hsiu-Fang & Shannon, 2005: 1279‬ﻣﺎﯾﺮﯾﻨﮓ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ روش را ﻓﺮاﯾﻨﺪ‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮐﻨﺘﺮل ﺷﺪه‪ ،‬روﺷﻤﻨﺪ و ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻣﺘﻮن در ﺑﺎﻓﺖ ﺧﺎص ﺧﻮدﺷﺎن ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺪم ﺑﻪ‬
‫ﻗﺪم ﺑﻪ ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﯾﮏ ﻣﺪل ﻧﻈﺮي ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد )‪.(Mayring, 2000: 2‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﻮﺟﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻤﺎﯾﺰات ذﯾﻞ را ﻣﯿﺎن روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﻤﯽ‬
‫و ﮐﯿﻔﯽ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -‬ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ ﮐﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﻤﯽ و ﮐﯿﻔﯽ از آن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺘﻔﺎوت‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﻤﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﮔﺴﺘﺮدهاي در ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﻤﺎرش ﻋﻨﺎﺻﺮ آﺷﮑﺎر ﻣﺘﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﻤﯽ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ‬
‫ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﭘﻨﻬﺎن در ﻣﺘﻦ‪ ،‬ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي‬
‫ﮐﯿﻔﯽ اﺳﺎﺳﺎً در ﻣﺮدمﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ و روانﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﭘﯿﺎمﻫﺎي‬
‫ﻣﺴﺘﺘﺮ در ﻣﺘﻦ ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬
‫‪ -‬اﺗﮑﺎي ﻓﻠﺴﻔﯽ روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ ﺑﺮ ﭘﺎراداﯾﻢﻫﺎي ﺗﻔﺴﯿﺮي‪-‬ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﯽ و‬
‫اﺗﮑﺎي روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﮐﻤﯽ ﺑﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻋﯿﻦﮔﺮا ﻧﻘﻄﻪ آﻏﺎز ﺗﻤﺎﯾﺰ اﯾﻦ دو روﯾﮑﺮد اﺳﺖ‬
‫)ﻣﺤﻤﺪﭘﻮر‪ :1390 ،‬ص‪.(110‬‬
‫‪ -‬اﯾﻦ دو روش در ﻓﺮاﯾﻨﺪ اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶ ﻋﻤﺪﺗﺎً از ﺗﮑﻨﯿﮏﻫﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در روﯾﮑﺮد ﮐﻤﯽ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺼﺎدﻓﯽ و ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﺻﻮرتﻫﺎي‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ در روﯾﮑﺮد ﮐﯿﻔﯽ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮان ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺣﺎﺻﻞ از اﯾﻦدو ﻧﯿﺰ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬روش ﮐﻤﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪ دادهﻫﺎي ﻋﺪدي و‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ آﻣﺎري اﯾﻦ دادهﻫﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬اراﺋﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺗﻮﺻﯿﻒ و ﯾﺎ‬
‫ﺳﻨﺦﺷﻨﺎﺳﯽ از ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺴﺘﺘﺮ در ﯾﮏ ﻣﺘﻦ اﺳﺖ ) ; ‪Zhang & Wildemuth, 2009: 2‬‬
‫‪.(Neuendorg, 2002: 52‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﻤﺎره ‪ ،64‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬ ‫‪116‬‬

‫‪ -‬ﺑﺮاي روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ روش ﮐﻤﯽ‪ ،‬ﺳﻄﺢ ﺑﺎﻻﺗﺮي از‬
‫اﻧﻌﻄﺎفﭘﺬﯾﺮي و ﺧﻼﻗﯿﺖ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﺳﺎن دﯾﮕﺮ ﻃﺮحﻫﺎي ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬از ﻣﺴﯿﺮ ﻣﺎرﭘﯿﭽﯽ‪،‬‬
‫ﻏﯿﺮﺧﻄﯽ و ﻓﺎﻗﺪ ﻓﺮﻣﺖ ﺧﺎص ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﻣﺤﻤﺪﭘﻮر‪.(110 :1390 ،‬‬
‫‪ -‬ﺗﻤﺎﯾﺰ ﻧﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺤﺚ درﺑﺎره ﺳﯿﻄﺮه‬
‫دو ﻣﻨﻄﻖ ﻗﯿﺎس و اﺳﺘﻘﺮا ﺑﺮ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻤﯽ و ﮐﯿﻔﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻤﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ‬
‫ﻗﯿﺎﺳﯽ داﻧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻓﺮاﯾﻨﺪي ﮐﻪ از ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎ‪ ،‬آﻏﺎز و ﺑﻪ آزﻣﻮن ﻓﺮﺿﯿﻪ ﺑﺎ رﺟﻮع ﺑﻪ دادهﻫﺎ‬
‫ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺣﺎل آنﮐﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ ﻋﻤﺪﺗﺎً اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﻪ دادهﻫﺎ ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي ﻧﻈﺮي از آﻧﻬﺎ دﺳﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ‬
‫در اداﻣﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﯽ آﯾﺪ ﺣﮑﺎﯾﺖ از آن دارد ﮐﻪ ﺗﻤﺎﯾﺰ اﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺗﻤﺎﯾﺰي ﮐﺎﻣﻞ و ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﻗﯿﺎس‪ ،‬ﺑﻬﺮه ﮔﯿﺮد و ﺑﺎ آن ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮرد‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﺨﺼﯿﺺ ﯾﺎﻓﺘﻦ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ ﺑﻪ دو ﻃﯿﻒ ﮔﺴﺘﺮده ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﻤﯽ و‬
‫ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬اﻣﺮوزه ﺑﺎ ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي دﯾﮕﺮي ذﯾﻞ ﻋﻨﻮان ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﯿﭻ‬
‫ﯾﮏ از اﯾﻦ دو‪ ،‬ﺗﻄﺒﯿﻖ ﮐﺎﻣﻠﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺗﻤﺎﯾﺰ روشﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻣﺸﺨﺼﯽ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﮐﻪ ذﯾﻞ اﯾﻦ روش وﺟﻮد دارد از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ و از ﯾﮏ ﻣﻨﻈﺮ واﺣﺪ درك ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎ و دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻓﮑﺮي‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺧﻮد از اﯾﻦ روش ﺳﻮد ﺟﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺑﻨﯿﺎنﻫﺎي ﻓﮑﺮي‬
‫و ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﺻﻮرتﻫﺎﯾﯽ از ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا را ﭘﺮوراﻧﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﺎه ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﺸﺎﺑﻪ در‬
‫ﻋﻨﻮان‪ ،‬از اﺻﻮل و ﻣﺒﺎﻧﯽ ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﮔﺎه ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻔﺎوت اﺳﻤﯽ‪ ،‬از‬
‫ﯾﮏ رﻫﯿﺎﻓﺖ واﺣﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ اﺻﻄﻼﺣﺎﺗﯽ ﭼﻮن ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ‬
‫‪2‬‬
‫و راﺑﻄﻪاي‪ ،(Wilkinson & Birmingham, 2003) 1‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﻣﺮدمﻧﮕﺎراﻧﻪ‬
‫‪3‬‬
‫)‪ ، (Alteid, 1987‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﻣﺘﻌﺎرف‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ ﺷﺪه و ﺗﺠﻤﻌﯽ ) ‪Hsiu & Shannon,‬‬

‫‪1. conceptual & relational content analysis‬‬

‫‪2. ethnographic content analysis‬‬
‫‪3. conventional, directed & summative content analysis‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ از ﻣﻨﻈﺮ روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻗﯿﺎﺳﯽ و ‪117 ...‬‬

‫‪ ،(2005‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﻣﻀﻤﻮﻧﯽ‪ 1‬و‪ ...‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي وﺟﻮد ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎﯾﯽ ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوت در‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺻﺮف و ﻧﮕﺎه از درون ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ روشﻫﺎ ﺗﻨﻬﺎ روﺷﻦ‬
‫ﮐﻨﻨﺪه ﯾﮏ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ روش ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﺑﻮده و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ارﺗﺒﺎط آن را ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﺪاول در اﯾﻦ روش ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو‪ ،‬ﺑﺮاي دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﮕﺎه ﺟﺎﻣﻌﯽ ﮐﻪ ﮐﻠﯿﺘﯽ‬
‫از ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا را در ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺎر زدن ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮي و دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻨﯿﺎدﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻫﺪاﯾﺖﮐﻨﻨﺪه ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﯾﻦ روش‪ ،‬اﻣﺮي ﺿﺮوري ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺮ ﮐﺎرﺑﺮد اﺳﺘﻘﺮا و ﻗﯿﺎس در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫دو ﻣﻨﻄﻖ ﭘﮋوﻫﺸﯽ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻣﺴﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ روشﻫﺎي ﺑﻪ‬
‫ﻇﺎﻫﺮ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﯾﻦ روشﻫﺎ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ و ﯾﺎ‬
‫ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎﻧﻪ‪ ،‬روش ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﯾﮏ ﯾﺎ ﺗﻠﻔﯿﻘﯽ از اﯾﻦ دو ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺘﻮار ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ اﺳﺘﻘﺮا و ﻗﯿﺎس‪ ،‬دو ﻣﻨﻄﻖ ﻓﮑﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻪ دو روش ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ و‬
‫از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان از ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي راﯾﺞ در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﺻﺪ در ﺻﺪ ﺑﺎ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ دو‪ ،‬اﻧﻄﺒﺎق داﺷﺘﻪ و ﯾﺎ آﺷﮑﺎرا از آﻧﻬﺎ ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻧﻮرﻣﻦ ﺑﻠﯿﮑﯽ‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب ﯾﮏ راﻫﺒﺮد ﭘﮋوﻫﺸﯽ‪ ،‬ﻧﻮع ﻃﺮح ﭘﮋوﻫﺶ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از راﻫﺒﺮدﻫﺎ ﺑﻪ اﻧﻮاع ﺧﺎﺻﯽ از ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ارﺗﺒﺎط ﺿﺮوري ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﻨﻄﻖﻫﺎي‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﯽ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻃﺮحﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺖ )ﺑﻠﯿﮑﯽ‪،‬‬
‫‪ .(165 :1384‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻦ اﯾﻦ ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﺑﺤﺚ اﺳﺘﻘﺮا و ﻗﯿﺎس در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا‬
‫ﻣﯽروﯾﻢ؛ ﺑﺎ وﻗﻮف ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﭼﺎرﭼﻮبﻫﺎ در ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﭘﮋوﻫﺶ‪،‬‬
‫ﮐﺎرﺑﺴﺖ دﻗﯿﻖ و واﺣﺪي ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﭘﯿﺶ از وارد ﺷﺪن ﺑﻪ ﮐﺎرﺑﺮد دو ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺘﻘﺮا و‬
‫ﻗﯿﺎس در روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﻧﮕﺎه ﺳﺮﯾﻌﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ و اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ دو‬
‫ﻣﻨﻄﻖ در ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬

‫‪1. thematic content analysis‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﻤﺎره ‪ ،64‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬ ‫‪118‬‬

‫اﺳﺘﻘﺮا و ﻗﯿﺎس‬
‫ﺑﺤﺚ از اﺳﺘﻘﺮا و ﻗﯿﺎس‪ ،‬ﻗﺪﻣﺘﯽ ﺑﻪ ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ دارد‪ .‬در زﻣﯿﻨﻪ ﺻﺤﺖ و ﺳﻘﻢ‬
‫داﻋﯿﻪﻫﺎي اﯾﻦ دو ﻧﮕﺎه و اﻋﺘﺒﺎر داﻧﺸﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻫﺮ ﯾﮏ از آﻧﻬﺎ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد ﻫﻤﻮاره‬
‫ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎور ﺻﺮف و ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦدو‪،‬‬
‫ﮐﻤﺘﺮ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل و ﭘﺬﯾﺮش ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻋﺘﺒﺎر و ارزش ﻫﺮ ﮐﺪام در راه ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻋﻠﻢ و‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ از ﺳﻮي اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪاﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ و از ﺳﻮي ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮش و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ اﯾﻦدو ﻣﻨﻄﻖ و ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻨﻄﻖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻧﻘﺪ‬
‫اﯾﻦدو ﻇﻬﻮر ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪﻫﺎﯾﯽ را ﺑﺮاي ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺤﻘﻘﯿﻦ ﻓﺮاﻫﻢ آورده ﮐﻪ از اﺳﺎس ﺑﺎ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .1‬اﯾﻦ ﺗﻔﺎوتﻫﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻔﺎوت در ﻣﻔﺮوﺿﺎت ﻫﺴﺘﯽﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‪ ،‬ﻧﻘﺎط‬
‫ﺷﺮوع‪ ،‬ﻣﺮاﺣﻞ اﻧﺠﺎم‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺗﺒﯿﯿﻦ و درك و ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎ و اﺛﺮات ﻣﯽﺷﻮد )ﺑﻠﯿﮑﯽ‪.(84 :1389 ،‬‬
‫رﻫﯿﺎﻓﺖﻫﺎي اﺳﺘﻘﺮا و ﻗﯿﺎس در ﺷﮑﻞ ﻧﺎب ﺧﻮد‪ ،‬ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﺧﻄﯽ و ﯾﮏ‬
‫ﺟﻬﺘﯽ ﻗﺎﺋﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ‪ ،‬از ﺟﺰء ﺑﻪ ﮐﻞ و از دادهﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻧﻈﺮﯾﻪ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻨﻄﻖ ﻗﯿﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﻋﮑﺲ‪ ،‬از ﮐﻞ ﺑﻪ ﺟﺰء و از ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺗﺠﺮﺑﻪ و‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه‪ .‬ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺘﻘﺮا ﺑﺮ اﯾﻦ اﺻﻞ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه و ﺗﻔﮑﺮ دﻗﯿﻖ‬
‫ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﻟﮕﻮﻫﺎي ﺗﮑﺮار ﺷﻮﻧﺪه آن‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺸﻒ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﯾﮏ ﻋﺮﺻﻪ ﺧﺎص ﻧﺎﺋﻞ آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﺑﯿﮑﻦ و ﻣﯿﻞ‪ 2‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪاﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺻﺎﻟﺖ اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻖ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺴﻂ‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ را راﻫﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي اراﺋﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ‬
‫و ﮐﺎرآﻣﺪي ﺗﮑﺮار ﻣﺸﺎﻫﺪه در ﺟﻬﺖ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬از ﺑﺴﯿﺎري ﺟﻬﺎت ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﺪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﮐﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺎ ﺑﻨﯿﺎن اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﻧﯿﺰ‬

‫‪ -‬ﺑﻠﯿﮑﯽ در ﮐﺘﺎب "اﺳﺘﺮاﺗﮋيﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ" از دو ﻣﻨﻄـﻖ اﺳـﺘﻔﻬﺎﻣﯽ و ﭘـﺴﮑﺎوي ﻧﯿـﺰ‬

‫ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﮐﺎﺳﺘﯽ ﻫﺎي دو ﻣﻨﻄﻖ ﺳﻨﺘﯽ اﺳﺘﻘﺮا و ﻗﯿﺎس ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2. Bacon & Mill‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ از ﻣﻨﻈﺮ روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻗﯿﺎﺳﯽ و ‪119 ...‬‬

‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﺗﻌﻤﯿﻢدﻫﯽ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺣﺎﺻﻞ از ﻣﺸﺎﻫﺪات ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﯿﻮه اﺳﺘﺪﻻل‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ در راه ﺗﻮﺻﯿﻒ ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪه ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ رواﺑﻂ ﻋﻠﯽ آن را ﺑﺎ دﯾﮕﺮ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﺛﺮﮔﺬاري ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﻧﻈﺮي‬
‫ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﺮ ادراك ﻣﺤﻘﻖ از ﻣﺸﺎﻫﺪاﺗﺶ‪ ،‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از اﻧﺘﻘﺎداﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻋﺎوي‬
‫اﺳﺘﻘﺮاﮔﺮاﯾﯽ ﺻﺮف وارد ﻣﯽﺷﻮد )ﭼﺎﻟﻤﺮز‪.(45-50 :1389 ،‬‬
‫ﺑﺮ ﺧﻼف روﯾﮑﺮد اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﮐﻪ از دل ﻣﺸﺎﻫﺪات ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﺎم ﻣﯽﮔﺮدد‪،‬‬
‫روﯾﮑﺮد ﻗﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬راه ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻋﻠﻢ را از ﻣﺴﯿﺮ اﺑﻄﺎل ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬آزﻣﻮن ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ در ﺷﺮاﯾﻂ ﺟﺪﯾﺪ ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮﯾﻦ راه ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت‬
‫ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻮﭘﺮ‪ 1‬ﮐﻪ ﻧﺎم او ﺑﺎ اﺑﻄﺎلﮔﺮاﯾﯽ‪ 2‬ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪ ،‬اﺑﻄﺎلﭘﺬﯾﺮي ﯾﮏ ﻧﻈﺮﯾﻪ و دوام‬
‫آن در ﺑﻮﺗﻪ آزﻣﻮنﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن را راﻫﯽ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت و ﺗﻘﻮﯾﺖ آن ﻧﻈﺮﯾﻪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺑﻄﺎل‬
‫آن را ﺑﺮاي ﻇﻬﻮر ﺳﺎﯾﺮ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻧﻈﺮي‪ ،‬راﻫﮕﺸﺎ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻗﯿﺎسﮔﺮاﯾﯽ ﺻﺮف ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ اﻧﺘﻘﺎدات‪ ،‬ﺑﻪ واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻗﯿﺎس ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺮا‬
‫ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﮐﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻗﯿﺎﺳﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي رد ﯾﺎ ﭘﺬﯾﺮش‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪات ﺧﺮد‬
‫ﻣﺘﮑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﺎس اﺳﺘﻘﺮاﺳﺖ )ﺑﻠﯿﮑﯽ‪.(87-110 :1389 ،‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎنﻫﺎي اﺑﺘﺪاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻖ ﻗﯿﺎﺳﯽ و اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ را ﻣﺪ ﻧﻈﺮ دارد و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺻﻮرت ﻫﺎي ﭘﯿﭽﯿﺪهﺗﺮي ﮐﻪ از اﯾﻦ دو ﻣﻨﻄﻖ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺪم‬
‫اﻣﮑﺎن ﺗﻠﻔﯿﻖ اﯾﻦدو و ﺣﺮﮐﺖ از ﯾﮑﯽ ﺑﻪ دﯾﮕﺮي در ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﻨﻄﻖﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﮐﻪ ﺟﺎ دارد در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﮐﻨﯿﻢ روﯾﮑﺮد‬
‫اﺳﺘﻔﻬﺎﻣﯽ‪ 3‬اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ روﯾﮑﺮد ﺑﺮ ﻋﻨﺎﺻﺮي دﺳﺖ ﻣﯽﮔﺬارد ﮐﻪ در ﻧﮕﺎه ﻣﻨﻄﻖﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ‬
‫ﻗﯿﺎﺳﯽ و اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﺧﺎم ﭼﻨﺪان ﻣﻬﻢ ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و آن ﻣﻌﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮﻫﺎ‪ ،‬اﻧﮕﯿﺰشﻫﺎ و‬
‫ﻣﻘﺎﺻﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم در زﻧﺪﮔﯽ روزاﻧﻪ ﺧﻮد دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ رﻓﺘﺎر آﻧﻬﺎ ﺟﻬﺖ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬اﺳﺘﻔﻬﺎم ﺑﻪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﻌﻠﻖ دارد و از ﻣﻨﻈﺮ آن‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ‬

‫‪1. Popper‬‬
‫‪2. falsificationism‬‬
‫‪3. abductive‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﻤﺎره ‪ ،64‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬ ‫‪120‬‬

‫داﻧﺸﻤﻨﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺑﻌﺎد دروﻧﯽ را ﮐﺸﻒ و وﺻﻒ ﮐﻨﺪ و از ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻧﮕﺎه‬
‫ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺑﻪ آن ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد )ﺑﻠﯿﮑﯽ‪ .(152-153 :1384 ،‬اﯾﻦ اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﭘﮋوﻫﺸﯽ‪ ،‬واﻗﻌﯿﺖ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﻨﺸﮕﺮان اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در اﯾﻦ‬
‫رﻫﯿﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ‬
‫و ﯾﺎ در ﻣﻌﺎﻧﯽ و زﺑﺎن ﮐﻨﺸﮕﺮان اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ رﯾﺸﻪ دارد و اﯾﻦ ﮐﺎر در دو ﺳﻄﺢ ﺗﻮﺻﯿﻒ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻣﺸﺘﻖ ﮐﺮدن ﻣﻘﻮﻟﻪﻫﺎ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﻟﻮده ﻓﻬﻢ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد )ﻫﻤﺎن‪.(156 :‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻖ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﺟﺰو اﻫﺪاف ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در‬
‫ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ از ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد ﮐﻪ رﻫﯿﺎﻓﺖ اﺳﺘﻔﻬﺎﻣﯽ ﭼﻨﺪان از اﻫﺪاف روش ﺗﺤﻠﯿﻞ‬
‫ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ دور ﻧﺒﻮده و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺑﺎ دو ﻣﻨﻄﻖ ﻣﻮرد ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻣﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﺳﺘﻘﺮا و‬
‫ﻗﯿﺎس‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر آﯾﺪ‪.‬‬

‫اﺳﺘﻘﺮا و ﻗﯿﺎس در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ‬

‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺮاﯾﺶ روشﻫﺎي ﮐﯿﻔﯽ ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺤﻘﯿﻖ از درون و‬
‫ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ رﺳﺎﻧﺪن اﺛﺮات دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي از ﭘﯿﺶ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺮ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز رواج‬
‫رﻫﯿﺎﻓﺖ اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ در اﯾﻦ دﺳﺖ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري‪ ،‬روشﻫﺎي ﮐﯿﻔﯽ را‬
‫ﺻﺮﻓﺎً اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮاﯾﻨﺪي ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺻﯿﻒﮔﺮ ﺑﺨﺸﯽ از‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ در ﺣﯿﻄﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻌﺮف ﻫﻤﻪ اﺑﻌﺎد آن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﺳﺘﻘﺮاي ﺻﺮف در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا‪ ،‬ﮐﺎراﯾﯽ ﮐﻤﺘﺮي دارد و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ ﺑﺎ ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫روﯾﮑﺮد ﻧﯿﺰ در ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎ و دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در‬
‫ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺟﺮﯾﺎن اﺳﺘﻘﺮا‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ ﺑﻪ درون ﻓﻬﻤﯽ و ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﻻﯾﻪﻫﺎي ﻋﻤﯿﻖ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ از اﺳﺘﻘﺮاي ﺧﺎم‪ ،‬دور ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﻬﺎم ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ‬
‫ﺟﻬﺖ ﺣﺮﮐﺖ رد ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ در ﻫﻤﻪ اﻧﻮاع ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ‪،‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ از ﻣﻨﻈﺮ روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻗﯿﺎﺳﯽ و ‪121 ...‬‬

‫ﻧﻮﻋﯽ ﺣﺮﮐﺖ از اﺳﺘﻘﺮا ﺑﻪ ﻗﯿﺎس و ﯾﺎ ﻋﮑﺲ آن ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﯾﮑﯽ‬
‫از ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺖ ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﻘﻮﻟﻪﺑﻨﺪي‪ ،‬ﭘﺮورش و ﮔﺴﺘﺮش‬
‫ﻣﻘﻮﻟﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﺘﺎﯾﺞ و ﯾﺎ در ﮐﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬ﺷﻮاﻫﺪ آن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﺸﺎن از ﺣﻀﻮر روﯾﮑﺮد اﺑﺪاﮐﺘﯿﻮ در ﺟﺮﯾﺎنﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ دارد‪.‬‬
‫در ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮي روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ ﻧﺎم ﻓﯿﻠﯿﭗ ﻣﺎﯾﺮﯾﻨﮓ‪ 1‬ﺟﺎﯾﮕﺎه وﯾﮋهاي را‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪ .‬اﺛﺮ وي در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ -‬رواﻧﯽ ﺑﯿﮑﺎري ﮐﻪ‬
‫در دﻫﻪ ‪ 80‬اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ ادﺑﯿﺎت اﺳﺘﺎﻧﺪارد و روﺷﻤﻨﺪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي از روش او اﻟﻬﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‬
‫)‪ .(Kohlbacher, 2006: 9‬در ﻣﻘﺎﻻت و آﺛﺎري ﮐﻪ ﻣﺎﯾﺮﯾﻨﮓ در راﺳﺘﺎي ﺗﻮﺻﯿﻒ روش‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺳﻪ روﯾﮑﺮد ﺑﺮاي روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ روﯾﮑﺮدي ﮐﻪ در آن ﻣﺤﻘﻖ ﺑﺎ ﺣﻔﻆ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﺘﻦ ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ دادهﻫﺎ را ﺗﺎ ﺟﺎي‬
‫ﻣﻤﮑﻦ ﺧﻼﺻﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬دوم روﯾﮑﺮدي ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻖ در ﻋﯿﻦ ﺧﻼﺻﻪ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺳﻄﺤﯽ از ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫دﺳﺖ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬و در ﻧﻬﺎﯾﺖ روﯾﮑﺮدي ﮐﻪ در آن ﮐﻮﺷﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻣﺘﻦ‬
‫ﺑﯿﺮون ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮد )‪ .(Kohlbacher, 2006: 10‬ﻣﺎﯾﺮﯾﻨﮓ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ اﻫﺪاف ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‪ ،‬دو‬
‫روﯾﮑﺮد ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ و ﻗﯿﺎﺳﯽ را ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺤﻘﯿﻖ و‬
‫ادﺑﯿﺎت ﻣﻮﺟﻮد ﯾﮑﯽ از اﯾﻦدو روﯾﮑﺮد ﭘﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ )‪ .(Mayring, 2003‬ﺳﯿﻮﻓﺎﻧﮓ و‬
‫ﺷﻨﻮن ﻧﯿﺰ در ﻣﻘﺎﻟﻪ "ﺳﻪ روﯾﮑﺮد ﺑﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ" ﺳﻪ رﻫﯿﺎﻓﺖ اﺻﻠﯽ از اﯾﻦ روش‬
‫را ﺑﺎ ﻋﻨﺎوﯾﻦ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﻣﺘﻌﺎرف‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ ﺷﺪه و ﺗﺠﻤﻌﯽ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﮐﺮدهاﻧﺪ‬
‫)‪ .(Hsiu-Fang & Shannon, 2005: 1278‬در اﯾﻦ ﺳﻪ روﯾﮑﺮد‪ ،‬ﺳﻄﻮح ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ از‬
‫اﺳﺘﻘﺮا و ﻗﯿﺎس‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬در روﯾﮑﺮد اول و دوم‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺷﺎﻫﺪ ﺳﻠﻄﻪ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ رﻫﯿﺎﻓﺖ اﺳﺘﻘﺮا و ﻗﯿﺎس ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬روﯾﮑﺮد ﺳﻮم‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺧﺎﺻﯽ دارد ﮐﻪ روش‬
‫ﮐﻤﯽ و ﮐﯿﻔﯽ را ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ادﻏﺎم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در اداﻣﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﻢ ﺑﺎ ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي از اﯾﻦ‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪيﻫﺎ و ﺳﺎﯾﺮ اﺳﻨﺎد ﻣﻮﺟﻮد در اﯾﻦ ﺣﻮزه‪ ،‬ﺗﺼﻮﯾﺮي از ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ را ﮐﻪ‬

‫‪1. Phillip Mayring‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﻤﺎره ‪ ،64‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬ ‫‪122‬‬

‫ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ دو ﻣﻨﻄﻖ ﺑﺮ آن ﺗﻔﻮق دارد ﺗﺮﺳﯿﻢ ﮐﺮده‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺧﺎص آن را ﯾﺎدآور‬
‫ﺷﻮﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﻫﺪف‪ ،‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮات دو ﻣﻨﻄﻖ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺮ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺮاﺣﻞ‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬اﻣﺮي ﺿﺮوري اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻘﻘﯿﻦ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﺮاﺣﻞ اﻧﺠﺎم‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ و ﯾﺎ ﻫﺮﻧﻮع ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪيﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ اراﺋﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪيﻫﺎ ﮐﻪ در اﯾﻦﺟﺎ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ‬
‫آﻣﺎدهﺳﺎزي‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ و ﮔﺰارش را در اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺤﻘﯿﻖ از ﻫﻢ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻫﺮ دو‬
‫روﯾﮑﺮد اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ و ﻗﯿﺎﺳﯽ ﮔﺬر‪ ،‬از اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺿﺮوري اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﺷﮑﻞ اﻧﺠﺎم آن‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد )‪ .(Elo & Kyngas, 2007: 109‬ﻣﺮﺣﻠﻪ آﻣﺎدهﺳﺎزي در ﻫﺮ دو روﯾﮑﺮد‬
‫اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ و ﻗﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺖ و ﺑﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺤﻘﯿﻖ و اﻧﺘﺨﺎب واﺣﺪﻫﺎي ﺗﺤﻠﯿﻞ‬
‫ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي ﻣﯿﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﭘﻨﻬﺎن و ﯾﺎ آﺷﮑﺎر در ﻣﺘﻦ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در‬
‫اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ داراي اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ در ﻣﺮﺣﻠﻪ آﻣﺎدهﺳﺎزي‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻃﯽ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ دﺳﺖ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؟ ﭼﺮا اﯾﻦ واﻗﻌﻪ رخ داده اﺳﺖ؟ در ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ رخ داده اﺳﺖ؟ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي رخ داده‬
‫اﺳﺖ؟ ﭼﺮا رخ داده اﺳﺖ؟ ﭘﺲ از ﻓﺮاﻫﻢ آوردن اﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ‬
‫اﻃﻼﻋﺎت و ﺳﭙﺲ اراﺋﻪ ﮔﺰارش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺗﻔﻮق روﯾﮑﺮد ﻗﯿﺎﺳﯽ و‬
‫اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ‪ ،‬دو ﺟﻬﺖﮔﯿﺮي ﻣﺘﻔﺎوت را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬دو ﺑﺨﺶ ﭘﯽآﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﺎوﯾﻦ اﺳﺘﻘﺮا‬
‫و ﻗﯿﺎس در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻣﺮاﺣﻞ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ و اراﺋﻪ ﮔﺰارش در‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ را ﻣﺪ ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( اﺳﺘﻘﺮا در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ‬

‫اﺳﺘﻔﺎده از روﯾﮑﺮد اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﮐﻪ از آن ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﻣﺘﻌﺎرف ﻫﻢ ﻧﺎم ﺑﺮده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﺿﺮورت ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﮐﺎﻓﯽ درﺑﺎره ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪه وﺟﻮد‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ از ﻣﻨﻈﺮ روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻗﯿﺎﺳﯽ و ‪123 ...‬‬

‫ﻧﺪارد و ﻣﺤﻘﻖ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ داﻧﺶ زﻣﯿﻨﻪاي ﻻزم را در اﯾﻦ ﺧﺼﻮص ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﯿﻮه‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺗﻘﻠﯿﻞ اﻃﻼﻋﺎت و اراﺋﻪ ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ دﻗﯿﻖ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﯾﮏ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺟﺎ ﻫﺪف ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪن ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﻣﺴﻠﻂ و ﻣﺘﺪاول در دادهﻫﺎﺳﺖ )‪ .(Thomas, 2006: 2‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺪان‬
‫ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﺑﺎ رﺟﻮع ﺑﻪ دادهﻫﺎي ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ آﻧﻬﺎ را ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﻪ اﺻﻠﯽﺗﺮﯾﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺤﻘﯿﻖ دﺳﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ .‬در‬
‫واﻗﻊ‪ ،‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ ﺑﺎ روﯾﮑﺮد اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ‪ ،‬دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ اﻫﺪاف ﭘﯽآﯾﻨﺪ را دﻧﺒﺎل‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -‬ﺗﺒﺪﯾﻞ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺘﻨﯽ ﮔﺴﺘﺮده ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﻼﺻﻪ و ﭼﮑﯿﺪه‪ ،‬و اﺳﺘﺨﺮاج اﺻﻠﯽﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﻣﻮﺟﻮد در آن‪.‬‬
‫‪ -‬اﯾﺠﺎد ارﺗﺒﺎط دﻗﯿﻖ و روﺷﻦ ﻣﯿﺎن ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ و ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه‪.‬‬
‫‪ -‬اﯾﺠﺎد ﯾﮏ ﻣﺪل ﯾﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﺘﻦ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﯾﺎ ﮐﺸﻒ ﻓﺮاﯾﻨﺪﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ ﻣﺴﺘﺘﺮ اﺳﺖ )‪.(ibid‬‬
‫از اﯾﻦ ﻣﻨﻈﺮ‪ ،‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬از دادهﻫﺎي ﻣﺘﻨﯽ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﺑﯿﺮون ﮐﺸﯿﺪن ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﺴﺘﺘﺮ در آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﺑﻪ ﺳﻄﻮح اﻧﺘﺰاﻋﯽﺗﺮي از ﻣﺘﻦ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺪل ﯾﺎ ﭼﺎرﭼﻮب ﻧﻈﺮي ﮐﻪ ﻧﻈﻢﻫﺎي ﻧﻬﻔﺘﻪ و اﻟﮕﻮﻫﺎي ﺗﮑﺮارﺷﻮﻧﺪه در‬
‫ﻣﺘﻦ را ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺎﯾﺎنﺑﺨﺶ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ روش اﮔﺮ اﻃﻼﻋﺎت ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺟﻤﻊآوري ﺷﻮﻧﺪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻃﺮح‬
‫ﺳﻮاﻻت ﺑﺎز و ﯾﺎ ﻧﯿﻤﻪ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻫﺴﺘﯿﻢ ﺗﺎ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ راﺣﺘﯽ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺧﻮد را در‬
‫اﯾﻦ ﺧﺼﻮص‪ ،‬ﺑﯿﺎن و اﺣﺘﻤﺎﻻً زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪي را ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﻖ روﺷﻦ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﻦ اﯾﻦ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﻫﺎ و ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺘﻮن ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‪ ،‬اﺳﺎس و آﻏﺎز ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺤﻠﯿﻞ‬
‫ﻣﺤﺘﻮاي اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ را ﺷﮑﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻘﻖ در ﺑﺪو اﻣﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺘﻮن ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎرﻫﺎ‬
‫و ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﻤﺎره ‪ ،64‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬ ‫‪124‬‬

‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ اﻃﻼﻋﺎت‪ :‬ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ اﻃﻼﻋﺎت در اﯾﻦ ﺷﯿﻮه‪ ،‬از ﮐﺪﮔﺬاري‬

‫اﻃﻼﻋﺎت آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺤﻘﻖ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺘﻮاي آﺷﮑﺎر و ﯾﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﺴﺘﺘﺮ در ﻫﺮ واﺣﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﮔﻮﯾﺎﯾﯽ را ﺑﺪان اﻃﻼق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮐﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮐﺪﮔﺬاري اوﻟﯿﻪ اﺳﺖ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﻧﺒﻮده و ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن و ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﺻﻼح ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و‬
‫ﻣﻀﻤﻮنﻫﺎي اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه اﻗﺪام ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺎ ﻣﺮور ﮐﺪﻫﺎي ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﮐﺪﻫﺎﯾﯽ‬
‫دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﺎوﯾﻦ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﮑﺮار ﺷﺪه و ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﻣﻔﻬﻮم را ﭘﻮﺷﺶ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊآوري ﮐﺪﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ در ﮐﻨﺎر ﻫﻢ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ اﯾﺠﺎد ﻣﻘﻮﻻت ﻣﺴﺘﺘﺮ در ﻣﺘﻦ را ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫ﺑﺤﺚ از ﻣﻘﻮﻻت و ﻧﺤﻮه ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي و ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ آﻧﻬﺎ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ اﯾﻦ‬
‫روش اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﺪا ﺗﻤﺎﯾﺰات ﻣﻮﺟﻮد ﻣﯿﺎن دو روﯾﮑﺮد ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺪﻧﻈﺮ اﯾﻦ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﺎر‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﯿﺎﺳﯽ و اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ‪،‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬در روﯾﮑﺮد اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﻣﻘﻮﻻت زاﯾﯿﺪه‬
‫ﻣﺘﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ وﺑﺮاي ﺳﺎﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎي ﻣﻌﻨﺎدار ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬ﺑﺤﺚ ﺳﺎﺧﺖ ﻣﻘﻮﻻت در اﯾﻦ روش‪ ،‬از ﻇﺮاﻓﺖ و دﻗﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﺮ ﻣﻘﻮﻟﻪ‪ ،‬ﻣﺮزي ﻣﯿﺎن آﻧﭽﻪ ﻫﺴﺖ و ﻧﯿﺴﺖ ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ .‬در اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻘﻮﻻت ﺑﺎﯾﺪ‬
‫دو ﺑﻌﺪ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ و واﮔﺮاﯾﯽ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻣﺤﻘﻖ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻨﺎﺻﺮ داﺧﻠﯽ ﻫﺮ‬
‫ﻣﻘﻮﻟﻪ‪ ،‬از ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻣﻌﻨﺎداري ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده و ﻣﯿﺎن دو ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻣﺠﺰا ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ درﮐﯽ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﯿﻪ ﺣﻀﻮر ﻫﺮ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺤﻘﯿﻖ‬
‫ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎ و ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت آن ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﻘﻮﻻت‪ ،‬ﻣﻌﺮف اﺻﻮل‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻣﺘﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺎ ﺣﺪ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫اﻧﺤﺮاف ﮐﻤﺘﺮي در دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺻﻮرت ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد اﻧﺘﺨﺎب ﻧﺎم ﻣﻘﻮﻻت اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ‪ ،‬دو ﺷﯿﻮه اﺻﻠﯽ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺷﯿﻮه‬
‫اول‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺣﺴﺎس ﻫﺮ ﺣﻮزه‪ ،‬ﻋﻨﺎوﯾﻨﯽ را ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻻت اﻃﻼق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺒﻨﺎ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮي ﮐﻪ اﯾﻦ روش را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺷﯿﻮه ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺎر ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ و ﺑﺎ ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ دﺳﺖ‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ از ﻣﻨﻈﺮ روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻗﯿﺎﺳﯽ و ‪125 ...‬‬

‫ﺑﻪ ﭘﺎﻻﯾﺶ دﻗﯿﻖ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ از ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺤﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻤﮏﻫﺎﯾﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺒﺪا ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺣﺴﺎس‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ و داﻧﺶ‬
‫ﻧﻈﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻖ در ذﻫﻦ دارد و از اﯾﻦ راه‪ ،‬ﭼﺸﻢاﻧﺪازﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ روي وي ﮔﺸﻮده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻃﻮل ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬راﻫﻨﻤﺎي وي ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد )‪.(Patton, 1990: 456‬‬
‫در ﺷﯿﻮه دوم‪ ،‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ روﯾﮑﺮد اﺳﺘﻔﻬﺎﻣﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎﯾﺪ‬
‫از اﺻﻄﻼﺣﺎت و ﻋﻨﺎوﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﻧﺎﻣﯿﺪن ﺟﻬﺎﻧﺸﺎن از آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﻬﺮه‬
‫ﺑﺒﺮد‪ .‬زﺑﺎن ﻫﺮ ﻣﺮدﻣﯽ‪ ،‬ﺣﺎوي ﻓﺮاﯾﻨﺪﻫﺎي ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﺘﺺ آﻧﺎن ﺑﻮده و ﺗﻨﻬﺎ در ﭘﺲ‬
‫واژهﻫﺎ و اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺧﺎص آﻧﺎن ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺧﻮد را ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬اﻃﻼق ﻧﺎم‬
‫ﻣﻘﻮﻻت ﺑﯿﺮون از ﯾﮏ ﺑﺎﻓﺖ ﺧﺎص ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺤﻤﯿﻞ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﯿﺎﻧﺠﺎﻣﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫واﻗﻌﯿﺖ ﻣﻮﺿﻮع ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ )‪ .(Patton, 1990: 454-455‬ﭼﺎرﭼﻮب ﻧﻈﺮي اﯾﻦ ﺗﻔﮑﺮ را‬
‫ﻣﯽﺗﻮان در ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن ﻣﺮدمﻧﮕﺎري‪ ،1‬و اﯾﺪهﻫﺎي روﺷﯽ آن را در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي‬
‫ﻣﺮدمﻧﮕﺎراﻧﻪ ﯾﺎﻓﺖ )‪.(Altaid, 1987‬‬
‫در ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﺳﺘﻘﺮا‪ ،‬ﮐﺪﮔﺬاري اوﻟﯿﻪ و ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن ﮐﺪﻫﺎي‬
‫ﻣﺸﺎﺑﻪ زﯾﺮ ﯾﮏ ﻣﻘﻮﻟﻪ واﺣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﺠﺎد ‪ 10‬ﺗﺎ ‪ 15‬ﻣﻘﻮﻟﻪ اوﻟﯿﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﻣﺮاﺣﻞ ﺑﻌﺪي‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻻت ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺗﻌﺪادي از آﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮي‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﻮﻻت ﻋﺎمﺗﺮي ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ )ﺷﮑﻞ ‪ .(1‬ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻻت‬
‫ﻣﯿﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺮف ﯾﮏ ﺑﺨﺶ ﯾﺎ ﻃﺒﻘﻪ ﺧﺎص از ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻻت ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻫﻢ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ و در ﺳﻄﺢ ﺑﺎﻻﺗﺮي از اﻧﺘﺰاع‪ ،‬زﯾﺮ ﯾﮏ ﻣﻘﻮﻟﻪ اﺻﻠﯽ ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫راﺑﻄﻪ ﻣﻘﻮﻻت ﻣﯿﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻗﺎﻟﺐ ﯾﮏ ﺷﺒﮑﻪ ﺑﺎز‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺒﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺗﯿﺐ زﻣﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫و ﯾﺎ ﺷﺒﮑﻪ ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﻮد )‪.(Thomas, 2006: 4‬‬

‫‪1. ethnography‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﻤﺎره ‪ ،64‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬ ‫‪126‬‬

‫ﺧﺮده ﻣﻘﻮﻟﻪ‬
‫ﺧﺮده ﻣﻘﻮﻟﻪ‬
‫ﺧﺮده ﻣﻘﻮﻟﻪ‬ ‫ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻣﯿﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﺮده ﻣﻘﻮﻟﻪ‬ ‫ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻣﯿﺎﻧﯽ‬ ‫ﻣﻘﻮﻟﻪ اﺻﻠﯽ‬
‫ﺧﺮده ﻣﻘﻮﻟﻪ‬ ‫ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻣﯿﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﺮده ﻣﻘﻮﻟﻪ‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ -1‬ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي ﻣﻘﻮﻻت در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ‬

‫ﺗﺸﺨﯿﺺ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻘﻮﻻت ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻪ ﻫﻢ و ﻧﻪ ﻣﺠﺰا‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‬

‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﯿﺎن دو ﻧﻮع ﺑﯿﻨﺶ ﮐﻤﯽ و ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬ﺗﻤﺎﯾﺰ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻮﻋﯽ از ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺗﺄﮐﯿﺪ دارد ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ روش‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﺪف ﮐﺸﻒ رواﺑﻂ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺘﻨﯽ در ﺗﺤﻘﯿﻖ‬
‫ﮐﯿﻔﯽ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اﺳﺖ و ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﻣﺴﺘﺘﺮ در ﻣﺘﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺸﻒ رواﺑﻂ ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻧﮕﺮش ﺑﻪ اﯾﻦ روش ﻣﻌﺎﻧﯽ ﮐﻠﻤﺎت‪ ،‬ﮔﺰارهﻫﺎ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﺠﺰا ﮐﻪ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻫﻢ‪ ،‬روﺷﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﻟﻐﺎت و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻧﻤﺎدﻫﺎﯾﯽ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ دﯾﮕﺮ ﻧﻤﺎدﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺘﻦ‪ ،‬واﺟﺪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ )‪.(Wilkinson & Birmingham, 2003: 77‬‬
‫ﮔﺰارش ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬در ﺑﺨﺶ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ اﯾﻦ دﺳﺖ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت‪ ،‬ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﻣﺘﻦ‪،‬‬
‫اراﺋﻪ و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦﺟﺎ ﻣﯽﺗﻮان از دادهﻫﺎي ﻧﻈﺮي ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﺘﺎﯾﺞ‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﯾﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ آن ﺳﻮد ﺑﺮد و اﯾﻦ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻮﻋﯽ ﮔﺬر ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻖ ﻗﯿﺎﺳﯽ در‬
‫ﺑﺨﺶ ﮔﺰارش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ از ﻣﺘﻮن ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺴﺘﻨﺪ ﮐﺮدن ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ ) ‪Hsieu-Fang &Shannon,‬‬
‫‪.(2005: 1278-1281& Elo & Kyngas, 2007: 109-111‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ از ﻣﻨﻈﺮ روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻗﯿﺎﺳﯽ و ‪127 ...‬‬

‫ﻧﻘﺪ رﻫﯿﺎﻓﺖ اﺳﺘﻘﺮا در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺤﺚﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻔﻮق‬
‫اﺳﺘﻘﺮا ﺑﺮ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا را ﺑﻪ ﭼﺎﻟﺶ ﺑﮑﺸﺪ ﭘﺮﺳﺶ از ﻣﺮزﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ روش و‬
‫ﺳﺎﯾﺮ روشﻫﺎ ﺑﺎ روﯾﮑﺮد ﻣﺸﺎﺑﻪ ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﮐﻪ روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي‬
‫اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﺗﻤﺎﯾﺰ روﺷﻨﯽ ﺑﺎ روشﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ "ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺒﻨﺎﯾﯽ"‪ 1‬ﻧﺪارد‪ ،‬ﮔﺎه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻧﻘﺪ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ روﯾﮑﺮد ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺗﻼش ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﻮزه ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ از ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ‪ -‬ﮐﻪ آن را از دﯾﮕﺮ روشﻫﺎ ﺟﺪا‬
‫ﮐﻨﺪ ‪ -‬ﻧﺘﺎﯾﺞ دﻗﯿﻘﯽ در ﺑﺮﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ روش از اوﻟﯿﻦ روشﻫﺎي ﮐﯿﻔﯽ اﺳﺖ و‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮ روشﻫﺎي ﭘﺪﯾﺪارﺷﻨﺎﺧﺘﯽ و ﯾﺎ روش ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺒﻨﺎﯾﯽ‪ ،‬رﺷﺪ‬
‫ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ )‪ .(Hollowey, 1977: 35‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺻﻮرت ﺳﺎدهﺗﺮي از روش ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺒﻨﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺷﯿﻮهاي ﮐﻪ در‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪاي از ﺳﺎﺧﺖ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و ﻣﻘﻮﻻت‪ ،‬ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪه و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ روش ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺒﻨﺎﯾﯽ‪،‬‬
‫دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﺳﻄﺢ اﻧﺘﺰاع را ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﮔﺎه ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت‬
‫اﺑﺘﺪاﯾﯽﺗﺮي ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺒﻨﺎﯾﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﻮدن‬
‫ﻣﺘﻬﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ )‪ .(Giles, 2002: 198‬اﯾﻦ روش )ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ( ﺑﻪ ﺟﺎي‬
‫ﺟﺴﺘﺠﻮ ﺑﺮاي دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﺻﻠﯽ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺖ ﯾﮏ ﻣﺪل ﯾﺎ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ را دﻧﺒﺎل‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ )‪ .(Hsieu-Fang & Shannon, 2005: 1278-1281‬ﺗﻤﺎﯾﺰ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو‬
‫روش ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ داﺋﻤﯽ‪ ،2‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ ﯾﮏ ﻣﻮرد در ﯾﮏ‬
‫ﻣﻘﻮﻟﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮارد اﺳﺖ ﮐﻪ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي روش ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺒﻨﺎﯾﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﺄﮐﯿﺪ‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﯽﮔﯿﺮي ﯾﮏ رﻫﯿﺎﻓﺖ ﺧﻄﯽ در ﺗﺤﻘﯿﻖ‪،‬‬
‫ﻣﺮﺗﺒﺎً ﺑﻪ ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ دادهﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ دﺳﺖ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ در‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻣﻮرد ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﻤﺘﺮي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و در ﺻﻮرت ﺣﻀﻮر‪ ،‬ﺑﺎ دﻗﺖ و ﺗﻤﺮﮐﺰ‬
‫ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺑﺪان ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪1. grounded theory‬‬

‫‪2. constant comparison‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﻤﺎره ‪ ،64‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬ ‫‪128‬‬

‫ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎﯾﯽ از ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺘﻘﺮا ﻣﺒﺘﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﺤﻘﻖ ﻣﺤﻮر ﺑﻮدن و‬
‫ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﻮدن ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺮ ﻓﻬﻢ ﻓﺮدي ﻧﯿﺰ ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﻣﺤﻘﻖ از ﻓﻬﻢ‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺘﻦ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ وي در ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻣﻘﻮﻻت ﮐﻠﯿﺪي ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در دﺳﺘﺎوردﻫﺎي‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬اﻧﺤﺮاف اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎر آن را ﮐﺎﻫﺶ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﺑﺤﺚ از روش‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﺎ ﮔﺮاﯾﺶ ﻗﯿﺎﺳﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ب( ﻗﯿﺎس در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ‬

‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻗﯿﺎس‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ آن را "ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﻫﺪاﯾﺖ ﺷﺪه" ﻫﻢ‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ روﯾﮑﺮد ﻗﺒﻠﯽ ﮐﺎر ﺧﻮد را ﺑﺎ آﻣﺎدهﺳﺎزي اوﻟﯿﻪ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﯿﻖ آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ‪ ،‬ﻣﺴﯿﺮ ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ را در ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ روﯾﮑﺮد‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﺿﺮورت ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻧﻈﺮي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ وﺟﻮد‬
‫دارد‪ ،‬و ﻫﺪف از اﻧﺠﺎم ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬آزﻣﻮن ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ و ﯾﺎ ﺑﺴﻂ آﻧﻬﺎ در ﯾﮏ زﻣﯿﻨﻪ‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎ و ادﺑﯿﺎت ﻣﻮﺟﻮد در ﯾﮏ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ و‬
‫رواﺑﻂ ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ را ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ ﺳﺎﺧﺖﯾﺎﻓﺘﻪﺗﺮ و‬
‫ﺑﺎ ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي از اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻨﯽ ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﺮد‪ .‬دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻪ ﻣﺎ ﮐﻤﮏ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ دﺳﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ‪،‬‬
‫ﻣﻘﻮﻻت ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﭘﮋوﻫﺶ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽآورد‪ .‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ از ﺻﻔﺎت ﻣﺴﺘﺘﺮ در ﻫﺮ‬
‫ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه و اﯾﻦ ﺻﻔﺖﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺎﻧﻌﻪاﻟﺠﻤﻊ و ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺎﺷﻨﺪ )ﺑﺒﯽ‪.(657 :1381،‬‬
‫ﻣﻘﻮﻻت اﺻﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺮف ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ‪ ،‬اﺳﺘﺨﺮاج‬
‫ﺷﺪه و در ﯾﮏ ﺟﺪول ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ و اﯾﺠﺎد ﻓﻬﺮﺳﺘﯽ از‬
‫ﻣﻘﻮﻻت‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﭘﺬﯾﺮش ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ رﻫﯿﺎﻓﺖ ﻗﯿﺎﺳﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در اﯾﻦﺟﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻫﺪف ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ﻣﻘﻮﻟﻪﺑﻨﺪي ﺳﺎﺧﺖﯾﺎﻓﺘﻪ و ﯾﺎ ﺳﺎﺧﺖﻧﯿﺎﻓﺘﻪ را ﺗﺮﺳﯿﻢ ﮐﺮد‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ از ﻣﻨﻈﺮ روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻗﯿﺎﺳﯽ و ‪129 ...‬‬

‫)‪ .(Elo & Kyngas, 2007: 112‬در ﺣﺎﻟﺖ اول‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺎ ﻓﺮاﯾﻨﺪي ﮐﺎﻣﻼً ﻗﯿﺎﺳﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪،‬‬
‫در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ در ﺻﻮرت دوم‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﮐﺎر ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻗﯿﺎس ﺷﺮوع ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫اﺳﺘﻘﺮا ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽﺧﻮرد‪.‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ اﻃﻼﻋﺎت‪ :‬ﺑﺮاي ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﯽﺗﻮان از ﻫﺮ دو ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺳﺎﺧﺖ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ ﺑﻬﺮه ﺑﺮد‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﯾﮏ ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ﻣﻘﻮﻟﻪﺑﻨﺪي ﺳﺎﺧﺖﯾﺎﻓﺘﻪ‪،‬‬
‫ﻫﻤﻪ دادهﻫﺎ ﻣﺮور و در زﯾﺮ ﻣﻘﻮﻻت ﻣﺮﺗﺒﻂ ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ‬
‫ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻣﺮور دادهﻫﺎ و ﯾﺎ ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻦ ﯾﮏ ﻣﺮور اوﻟﯿﻪ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪ .‬در ﺣﺎﻟﺖ دوم‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن اﻃﻤﯿﻨﺎن از ﺻﺤﺖ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻣﻘﻮﻟﻪﺑﻨﺪي‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻣﺘﻦ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﻣﺮور و ﻧﮑﺎت‬
‫ﮐﻠﯿﺪي آن‪ ،‬ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺷﺪه و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ دوﺑﺎره ﺑﻪ ﻣﺘﻦ‪ ،‬ﻣﻘﻮﻻت ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ‬
‫اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬در اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ﺳﺎﺧﺖﯾﺎﻓﺘﻪ ﻣﯽﺗﻮان دو رﻫﯿﺎﻓﺖ‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت را دﻧﺒﺎل ﮐﺮد‪ .‬رﻫﯿﺎﻓﺖ اول‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﺟﺰاﯾﯽ از ﻣﺘﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ﺳﺎزﮔﺎرﻧﺪ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و آﻧﻬﺎ را زﯾﺮ ﻣﻘﻮﻻت ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه ﮔﺮد ﻣﯽآورد‪ .‬رﻫﯿﺎﻓﺖ دوم‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﮑﺲ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫اﺟﺰاﯾﯽ از ﻣﺘﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ در ﺗﻌﺎرض ﻗﺮار دارﻧﺪ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺷﯿﻮه‬
‫در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻪ اﯾﺠﺎد اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﻣﻘﻮﻻت ﺟﺪﯾﺪي ﮐﻪ در ﯾﮏ ﻣﺘﻦ ﺧﺎص وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و‬
‫ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻧﺠﺎم ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺎ ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ﺳﺎﺧﺖﻧﯿﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎ روﯾﮑﺮد ﻗﯿﺎﺳﯽ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ‬
‫ﺻﺮﻓﺎً ﻣﻘﻮﻻت اوﻟﯿﻪ را ﺑﺮاي ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺤﻘﻖ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ وي ﻣﻠﺰم ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪن در اﯾﻦ ﭼﺎرﭼﻮب ﻧﺒﻮده و ﺗﻨﻬﺎ آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﻨﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﮐﺎر ﺧﻮد در‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬در ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دادهﻫﺎي ﻫﺮ ﻣﺘﻦ ﺧﺎص‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻘﻮﻻت اوﻟﯿﻪ‪ ،‬اﺻﻼح آﻧﻬﺎ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدن ﻣﻘﻮﻻت ﺟﺪﯾﺪ اﻗﺪام ﻣﯽﺷﻮد‬
‫)‪.(Hsieu-Fang & Shannon, 2005: 1282‬‬
‫ﮔﺰارش ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬از آنﺟﺎ ﮐﻪ رﻫﯿﺎﻓﺖ ﻗﯿﺎﺳﯽ ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻮع اﺑﻄﺎلﭘﺬﯾﺮي ﻣﺒﺘﻨﯽ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻗﯿﺎﺳﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آزﻣﻮن ﻓﺮﺿﯿﺎت ﺑﺮآﻣﺪه از ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي اوﻟﯿﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮔﺰارش اﯾﻦ دﺳﺖ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت ﮔﺮدآوري ﺷﺪه در راه آزﻣﻮن ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎي‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﻤﺎره ‪ ،64‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬ ‫‪130‬‬

‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽروﻧﺪ ﺗﺎ روﺷﻦ ﺷﻮد اﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎ در ﻣﺘﻮن ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﯾﺎ رد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻘﻮﻻﺗﯽ ﮐﻪ در ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ﻣﻘﻮﻟﻪﺑﻨﺪي اوﻟﯿﻪ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ و در ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺳﺎﻣﺎنﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺷﯿﻮه اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﮑﻤﯿﻞ و اﺻﻼح ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎ و ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎي اوﻟﯿﻪ در ﯾﮏ ﻣﺘﻦ ﺧﺎص ﺑﻪ ﮐﺎر آﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺟﺪول ‪ ،1‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﺻﻠﯽ دو رﻫﯿﺎﻓﺖ ﻗﯿﺎﺳﯽ و اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي‬
‫ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺪول ‪ -1‬دو رﻫﯿﺎﻓﺖ اﺻﻠﯽ در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ‬
‫ﻣﻨﺒﻊ ﮐﺪﻫﺎ و ﯾﺎ ﻣﻘﻮﻻت‬ ‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺪﻫﺎ و ﻣﻘﻮﻻت‬ ‫ﺷﺮوع‬ ‫اﻧﻮاع ﺗﺤﻠﯿﻞ‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺎ‬ ‫ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج ﮐﺪﻫﺎ از دادهﻫﺎ‬ ‫در ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺤﻠﯿﻞ دادهﻫﺎ‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﺪه‬ ‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي‬
‫اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج ﮐﺪﻫﺎ از ﻧﻈﺮﯾﻪ و ﯾﺎ‬ ‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺪﻫﺎ ﭘﯿﺶ از‬ ‫ﻧﻈﺮﯾﻪ‬ ‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ‬ ‫ﺗﺤﻠﯿﻞ و در ﺧﻼل آن‬ ‫ﻗﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﻧﻘﺪ رﻫﯿﺎﻓﺖ ﻗﯿﺎﺳﯽ در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﺪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫روﯾﮑﺮد ﻗﯿﺎﺳﯽ در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا وارد اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻈﯿﺮ ﻗﯿﺎس در دﯾﮕﺮ روشﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﺪود‬
‫ﻣﺎﻧﺪن ذﻫﻦ ﻣﺤﻘﻖ در ﭼﺎرﭼﻮب اوﻟﯿﻪ‪ ،‬ﮐﻤﺮﻧﮓ اﻧﮕﺎﺷﺘﻦ و ﯾﺎ ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ دادهﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﻣﺘﻦ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﺗﺤﻤﯿﻞ ﭘﯿﺶﻓﺮضﻫﺎي ذﻫﻨﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﻪ دادهﻫﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﺎرﺑﺴﺖ اﯾﻦ روﯾﮑﺮد ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺑﺎﻻ ﺑﻮدن اﺣﺘﻤﺎل‬
‫ﺑﯽﺟﻮاﺑﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺒﻮد ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ در ﻣﺘﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ روﺑﻪ رو اﺳﺖ‪ .‬اﻣﮑﺎﻧﺎﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺮﮐﯿﺐ اﯾﻦ رﻫﯿﺎﻓﺖ ﺑﺎ اﺳﺘﻘﺮا در ﻣﺮاﺣﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﭘﮋوﻫﺶ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﺷﺪه و در ﺑﺎﻻ‬
‫ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﺻﺖﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻧﻘﺎﯾﺺ اﯾﻦ روﯾﮑﺮد در ﻧﻈﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺷﮑﻞ ‪ ،2‬ﺣﺮﮐﺖ در ﻣﺴﯿﺮﻫﺎي اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ و ﻗﯿﺎﺳﯽ را ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ از ﻣﻨﻈﺮ روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻗﯿﺎﺳﯽ و ‪131 ...‬‬

‫ﻣﺮﺣﻠﻪ آﻣﺎده ﺳﺎزي‬

‫اﻧﺘﺨﺎب واﺣﺪ ﺗﺤﻠﯿﻞ‬

‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع و دادهﻫﺎ‬

‫اﯾﺠﺎد ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ﺗﺤﻠﯿﻞ‬

‫ﮐﺪﮔﺬاري ﺑﺎز‬ ‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ‬ ‫ﺳﺎﺧﺖﯾﺎﻓﺘﻪ‬

‫اﯾﺠﺎد ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺳﺎﺧﺖﻧﯿﺎﻓﺘﻪ‬ ‫ﮐﺪﮔﺬاري دادهﻫﺎ ﺑﺎ‬

‫ﺟﺪاول ﮐﺪﮔﺬاري‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻻت‬

‫دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﮐﺪﻫﺎ‬ ‫ﮔﺮدآوري دادهﻫﺎ در ﺣﯿﻄﻪ‬ ‫آزﻣﻮن ﻓﺮﺿﯿﻪ‬

‫ﻣﻘﻮﻻت اوﻟﯿﻪ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و ﮐﺪﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ‬
‫ﻣﻘﻮﻟﻪﺳﺎزي‬

‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮔﺰارش‪:‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ ﮐﺮدن‬
‫اراﺋﻪ ﮔﺰارش ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺤﻠﯿﻞ و ﻧﺘﺎﯾﺞ‬

‫ﻣﺪل‪ ،‬ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻘﻮﻻت ﯾﺎ ﻧﻘﺸﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ -2‬ﻣﺮاﺣﻞ اﻧﺠﺎم ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا در دو ﻣﺴﯿﺮ اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ و ﻗﯿﺎﺳﯽ‬

‫)‪(Elo & Kyngas, 2007: 110‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﻤﺎره ‪ ،64‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬ ‫‪132‬‬

‫ج( ﺑﺮﺧﯽ روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﺗﻠﻔﯿﻘﯽ در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا‬

‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ اﺷﺎره ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺻﺤﺒﺖ از روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ‬
‫و ﻗﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺟﻬﺖﮔﯿﺮيﻫﺎي ﻧﺎب در ﻋﺮﺻﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺑﻮده و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺶ دو ﻣﺴﯿﺮ ﺣﺮﮐﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﺪﻗﯿﻖ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﺗﻮان درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭘﮋوﻫﺸﯽ در ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ردﭘﺎﯾﯽ از اﻧﻮاع ﻣﻨﻄﻖﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ را در ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬
‫ﺳﻬﻢ ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻖ در آن‪ ،‬ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬روﯾﮑﺮد ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﻫﺪاﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از‬
‫اﯾﻦ از آن ﺳﺨﻦ راﻧﺪﯾﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ اﺳﺘﻘﺮا و ﻗﯿﺎس اﺳﺖ‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﻻزم اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه روﯾﮑﺮد اﺳﺘﻔﻬﺎﻣﯽ در اﯾﻦ روش ﻧﯿﺰ اﺷﺎره داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬در واﻗﻊ‪،‬‬
‫اﺳﺘﻔﻬﺎم در ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﺬر از ﺳﻄﺢ ﺑﻪ دﻧﯿﺎي ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﮐﻨﺸﮕﺮان و ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ راﺟﻊ اﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﺼﻠﺖ اﺻﻠﯽ ﻫﺮ ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﯿﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺼﻠﺖ روش‬
‫ﮐﯿﻔﯽ ﺑﺎ روﯾﮑﺮد اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﻧﺰدﯾﮏ داﻧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﯿﭻﮔﺎه اﺳﺘﻘﺮاي ﺧﺎم ﮐﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺗﮑﺮار‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪات ﺑﯿﺮوﻧﯽ را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬از اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻋﻤﯿﻖ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﻬﺎم ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮرده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻮﯾﮋه در‬
‫روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﺗﻔﺴﯿﺮي‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ از اﺳﺘﻘﺮا و ﻗﯿﺎس ﻣﻮاﺟﻬﯿﻢ ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯿﺎن اﺳﺘﻘﺮا‬
‫و ﻗﯿﺎس درﮔﯿﺮ ﻓﺮاﯾﻨﺪي اﺳﺘﻔﻬﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن "ﺗﻨﻬﺎ ﮔﺮدآوري ﺷﻮاﻫﺪ ﺗﺠﺮﺑﯽ‬
‫)اﺳﺘﻘﺮاي ﺧﺎم( ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻧﯿﺴﺖ و ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﻌﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﻮاﻃﻒ درك و ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ ﮐﻨﺸﮕﺮان" و دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﻬﺎن ذﻫﻨﯽ ﺧﻮاه ﻧﺎﺧﻮاه‬
‫ﭘﺎي روﯾﮑﺮد اﺳﺘﻔﻬﺎﻣﯽ را ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺎزﻣﯽﮐﻨﺪ )ﻣﺤﻤﺪﭘﻮر‪ .(126 :1389 ،‬اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ‬
‫ﺗﺮﮐﯿﺐ زﻣﺎﻧﯽ روﺷﻦﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﻫﯿﭻ روش‬
‫ﻣﺪوﻧﯽ ﺑﺮاي ﮐﺎرﺑﺴﺖ ﺷﮑﻞ ﻧﺎب اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﭘﮋوﻫﺶ اﺳﺘﻔﻬﺎﻣﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد )ﺑﻠﯿﮑﯽ‪:1384 ،‬‬
‫‪ .(313‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ روش "ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺒﻨﺎﯾﯽ" ﺷﺒﯿﻪﺗﺮﯾﻦ و ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ روش‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺤﻘﻖ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﯾﺪهﻫﺎي اﻧﺪﯾﺸﻪ اﺳﺘﻔﻬﺎﻣﯽ اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ در ﻣﻮاردي‪ ،‬ﺑﺎ آن ﻣﺘﻔﺎوت‬
‫ﻣﯽﺷﻮد )ﻫﻤﺎن‪ (312 :‬و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﯾﮑﯽ از اﺗﻬﺎﻣﺎت روش ﺗﺤﻠﯿﻞ‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ از ﻣﻨﻈﺮ روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻗﯿﺎﺳﯽ و ‪133 ...‬‬

‫ﻣﺤﺘﻮاي اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﺷﺒﺎﻫﺖ آن ﺑﻪ روش ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺒﻨﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪ .‬درﻫﺮﺣﺎل ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻦ‬
‫ﻧﺎﮐﺎرآﻣﺪي ﻣﺮزﺑﻨﺪي ﻣﯿﺎن روشﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺟﺎﯾﮕﺎه اﺳﺘﻔﻬﺎم در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا را اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺧﻼﺻﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻫﺮ ﮔﺎه روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬از ﺷﮑﻞ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدي اوﻟﯿﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﺧﻄﯽ از ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺑﻪ داده ﺗﺨﻄﯽ ﮐﻨﺪ و در ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻧﻮﻋﯽ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺘﯽ ﻣﯿﺎن داده و ﻧﻈﺮﯾﻪ را آﻏﺎز ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ از ﭘﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺻﺮف‪ ،‬راه‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ذﻫﻨﯽ ﮐﻨﺸﮕﺮان ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﮕﺸﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺑﻪ ﺣﯿﻄﻪ روﯾﮑﺮد اﺑﺪاﮐﺘﯿﻮ‬
‫ورود ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ اﯾﻦ دﺳﺖ ﺗﺮﮐﯿﺐ را ﻣﯽﺗﻮان در ﮔﻮﻧﻪاي از روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻋﻨﻮان "ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي اﺗﻨﻮﮔﺮاﻓﯿﮏ" ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ روش‪ ،‬اﺻﻮل ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا را‬
‫در ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺑﺎ ﻣﺒﺎﻧﯽ اﺗﻨﻮﮔﺮاﻓﯽ )ﻗﻮمﻧﮕﺎري( ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﺗﻨﻮﮔﺮاﻓﯽ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﺮدم و‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﺸﺎن ﻣﯽﭘﺮدازد و ﺑﺮ ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ رﻓﺘﺎر ﻣﻌﻨﺎدار دارﻧﺪ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦ رو‪،‬‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي اﺗﻨﻮﮔﺮاﻓﯿﮏ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف روشﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آﻧﻬﺎ ﯾﮏ ﺣﺮﮐﺖ ﺧﻄﯽ و از ﭘﯿﺶ‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه ﺗﻔﻮق دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺸﻒ ﻣﻌﺎﻧﯽ رﻓﺘﺎرﻫﺎ و ﺧﺼﻠﺖ ﺗﻌﺎﻣﻠﯽ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ و در ﭘﯽ ﻇﻮاﻫﺮ اﻋﻤﺎل و رﻓﺘﺎر ﻣﺮدم‪ ،‬در ﭘﯽ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎ و ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻧﻬﻔﺘﻪ در‬
‫ﮐﻨﻪ ﻫﺮ واﻗﻌﻪ ﯾﺎ رﻓﺘﺎر اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ روش ﻣﻘﻮﻻت و ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي اوﻟﯿﻪاي‪ ،‬ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺤﻘﯿﻖ را‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻘﻮﻻت و ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ در ﺧﻼل ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺟﺎزه ﻇﻬﻮر‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻋﻤﯿﻖﺗﺮ‪ ،‬ﺟﺎﯾﯽ ﺑﯿﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ و داده‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در راﺳﺘﺎي ﺗﻠﻔﯿﻖ آﻧﻬﺎ ﻗﺪم ﺑﺮﻣﯽدارد )‪.(Alteid, 1987: 65-68‬‬
‫در اﻧﺘﻬﺎي اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺟﺎ دارد از روﯾﮑﺮد ﺗﻠﻔﯿﻘﯽ دﯾﮕﺮي ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﺳﻌﯽ دارد ﺑﺮ‬
‫ﺗﻤﺎﯾﺰ روشﻫﺎي ﮐﻤﯽ و ﮐﯿﻔﯽ ﻓﺎﺋﻖ آﯾﺪ و آن‪ ،‬روش "ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﺗﺠﻤﻌﯽ" اﺳﺖ‬
‫)‪ .(Hsieu-Fang & Shannon, 2005: 1281‬در اﯾﻦ روش ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﻤﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺤﻘﻖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرش ﮐﻠﻤﺎت‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ دﺳﺖ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺤﻘﯿﻖ در اﯾﻦﺟﺎ‬
‫ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻧﺸﺪه و ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺑﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ دادهﻫﺎ و اراﺋﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ آﻣﺎري از آن‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﻠﻤﺎت درﻫﺮ ﺑﺎﻓﺖ ﺧﺎص ﻣﻌﻄﻮف ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬دﻧﺒﺎل ﮐﺮدن اﯾﻦ ﻫﺪف‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﻤﺎره ‪ ،64‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬ ‫‪134‬‬

‫ﻣﻮﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬دادهﻫﺎ در ﺑﺴﺘﺮ ﻇﻬﻮرﺷﺎن و در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻮاﻣﻞ اﺛﺮﮔﺬار درك ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺑﺮ ﻣﺤﺘﻮاي ﭘﻨﻬﺎن در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﺗﺠﻤﻌﯽ‪،‬‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﺣﺎﺻﻞ از ﺷﻤﺎرش دادهﻫﺎ ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ‪ :‬ﭼﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﭘﻨﻬﺎن و آﺷﮑﺎري در اﺳﺘﻔﺎده از ﻫﺮ ﻟﻐﺖ ﯾﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﺧﺎص‪ ،‬ﻣﺪ ﻧﻈﺮ‬
‫اﺳﺖ؟ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻟﻐﺎت و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ در ﭼﻪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﺷﺪه و ﯾﺎ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ؟ ﭼﻪ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و ﯾﺎ ﻏﯿﺮﻣﺴﺘﻘﯿﻢ آﻧﻬﺎ ﺗﺮﺟﯿﺢ داده ﺷﺪه اﺳﺖ؟ در ﯾﮏ ﺑﺎﻓﺖ ﺧﺎص از‬
‫ﯾﮏ ﻣﻔﻬﻮم‪ ،‬ﭼﻪ اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﯽ وﺟﻮد دارد؟ و اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ در ﯾﮏ زﻣﺎن‪،‬‬
‫ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﯾﺎ ﮐﻤﺘﺮ ﺑﺮ ﯾﮏ ﻣﻮﺿﻮع را رﻗﻢ زدهاﻧﺪ؟ ﭼﻨﯿﻦ رﻫﯿﺎﻓﺖ ﺗﻠﻔﯿﻘﯽ ﮐﻪ دادهﻫﺎ را‬
‫ﺷﻤﺎرش ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺣﺎﺻﻞ از آن را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺑﻬﺮه ﺑﺮدن ﻫﻤﺰﻣﺎن از ﻣﺰاﯾﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻤﯽ و ﮐﯿﻔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﺗﻠﻔﯿﻘﯽ در ﺑﺴﯿﺎري از دﯾﮕﺮ ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا و در اﺷﮑﺎل و‬
‫ﺳﻄﻮح ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ و ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺪام از اﯾﻦ ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان اﺑﺰار و ﺷﯿﻮه ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي آﻣﻮﺧﺘﻦ وﺟﻬﯽ از ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا در ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر آﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي‬
‫در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺗﻼش ﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﻮﻋﯽ ﺗﺼﻮﯾﺮ از روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ ﺑﺎ‬
‫رﺟﻮع ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻖﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ اﺳﺘﻘﺮا و ﻗﯿﺎس اراﺋﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ در ﻫﺮ ﺣﯿﻄﻪ‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪاي‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎنﻫﺎي ﻓﮑﺮي ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻫﺎدي و راﻫﻨﻤﺎي ﺻﻮرتﻫﺎي اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻖﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﺻﻮرتﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﺮي ﭘﯿﺸﯿﻨﯽ و ﻫﺪاﯾﺖﮐﻨﻨﺪه در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ دو روﯾﮑﺮد در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دو اﻟﮕﻮي ﻋﺎم ﻧﻈﺮي ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮان وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ‬
‫و اﻟﺰاﻣﺎت ﻫﺮﯾﮏ را ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﺑﯿﺎن ﮐﺮد و در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻋﻤﻞ ﺑﻪ‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ از ﻣﻨﻈﺮ روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻗﯿﺎﺳﯽ و ‪135 ...‬‬

‫اﻧﺠﺎم رﺳﯿﺪهاﻧﺪ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮي ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم و ﮐﻤﺎل از اﺻﻮل ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻖ‬
‫ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﺪ و ﻫﯿﭻ ردي از ﻣﻨﻄﻖﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ دﯾﮕﺮ در آن ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻧﺨﻮرد‪ ،‬اﻣﺮي دﺷﻮار‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﻣﻨﻄﻖ ﭘﮋوﻫﺸﯽ اﺳﺘﻔﻬﺎﻣﯽ ﻏﺎﻓﻞ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﻓﻬﻢ‬
‫ﺟﻬﺎن ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ و ذﻫﻨﯽ ﮐﻨﺸﮕﺮان ﻧﻈﺮ دارد و در ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺑﺎ دو ﻣﻨﻄﻖ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺤﻘﻖ را از ﮐﺎرﺑﺴﺖ ﺻﻮرت ﺧﺎم و اﺑﺰاري دو رﻫﯿﺎﻓﺖ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ دور ﮐﻨﺪ و آﻧﻬﺎ‬
‫را ﺑﻪ ﺑﻨﯿﺎن روشﻫﺎي ﮐﯿﻔﯽ ﮐﻪ ﮔﺬر ﺑﻪ ﺳﻄﻮح ﻋﻤﯿﻖﺗﺮي از واﻗﻌﯿﺖ اﺳﺖ رﻫﻨﻤﻮن ﺳﺎزد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻫﺪف اﺻﻠﯽ ﮐﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪن دو رﻫﯿﺎﻓﺖ اﺳﺘﻘﺮا و ﻗﯿﺎس‬
‫در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ اﺳﺖ‪ ،‬در اﺑﺘﺪا دو روﯾﮑﺮد ﮐﻤﯽ و ﮐﯿﻔﯽ در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا را از‬
‫ﻫﻢ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﺳﺎﺧﺘﯿﻢ و در اداﻣﻪ‪ ،‬ﮐﻮﺷﺶ ﺷﺪ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﺑﺮﺧﻼف ﺗﺼﻮر ﻏﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ وﺟﻮد‬
‫دارد و روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ را ﺿﺮورﺗﺎً اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﮐﺎرﺑﺮد دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﻨﻄﻖﻫﺎ و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻗﯿﺎس ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ روش وﺟﻮد داردو ﯾﮏ ﺻﻮرت ﮐﺎرﺑﺮدي در اﯾﻦ‬
‫روش‪ ،‬ﺟﺎﯾﯽ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ اﯾﻦدو ﻣﻨﻄﻖ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺨﻮرﻧﺪ‪ .‬ﺣﺮﮐﺖ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ در‬
‫روﯾﮑﺮد ﻗﯿﺎﺳﯽ و اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ و ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺪام‪ ،‬ﻧﻘﺎط ﻗﻮت و ﻧﯿﺰ ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎﯾﯽ را ﺑﺮاي‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دارد‪ .‬از اﻣﺘﯿﺎزات روﯾﮑﺮد اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﻣﮑﺎن ﮐﺴﺐ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‬
‫اﻃﻼﻋﺎت از دل دادهﻫﺎ و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﻘﻮﻻت از ﭘﯿﺶ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬اﯾﻦ روﯾﮑﺮد ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺮزﻫﺎي دﻗﯿﻘﯽ ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ روشﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ اﯾﺠﺎد‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬روﯾﮑﺮد ﻗﯿﺎﺳﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬از اﻣﮑﺎن ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي از دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﭘﯿﺸﯿﻦ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل در اﯾﻦ ﺷﯿﻮه اﯾﻦ ﺧﻄﺮ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻓﺮد ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل‬
‫ﺷﻮاﻫﺪي ﺑﮕﺮدد ﮐﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ﻧﻈﺮي اوﻟﯿﻪ او را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﻨﻨﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬از ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ ﻣﺘﻦ در زﻣﯿﻨﻪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻏﺎﻓﻞ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ دﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ را ﺑﺮ آن ﻣﯽدارد ﮐﻪ ﺑﺎ آﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﯾﺐ و ﻣﺰاﯾﺎي‬
‫ﻫﺮ روﯾﮑﺮد و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻫﺪف ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬درﺑﺎره ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﺑﯿﻦ اﺳﺘﻘﺮا و ﻗﯿﺎس و ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي از ﻫﺮ دوي آﻧﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ رﻓﻊ ﻧﻘﺎﯾﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ در‬
‫ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ‪ .‬روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ و ﺑﺮﺧﯽ از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از دل‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﻤﺎره ‪ ،64‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬ ‫‪136‬‬

‫اﯾﻦ روش ﭘﺮوراﻧﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬داراي اﯾﻦ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﻣﺜﺒﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن اﯾﻦ ﺗﺮﮐﯿﺐ و‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻨﻄﻖﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن در آن ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫‪ ‬ﺑﺒﯽ‪ ،‬ارل‪ ،(1381) .‬روشﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬رﺿﺎ ﻓﺎﺿﻞ‪.‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﻤﺖ‪.‬‬
‫‪ ‬ﺑﻠﯿﮑﯽ‪ ،‬ﻧﻮرﻣﻦ‪ ،(1389) .‬اﺳﺘﺮاﺗﮋيﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻫﺎﺷﻢ آﻗﺎ ﺑﯿﮓ‬
‫ﭘﻮري‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﺎن‪.‬‬
‫‪ ‬ﺑﻠﯿﮑﯽ‪ ،‬ﻧﻮرﻣﻦ‪ ، (1384) .‬ﻃﺮاﺣﯽ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﭼﺎوﺷﯿﺎن‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻧﯽ‪.‬‬
‫‪ ‬ﭼﺎﻟﻤﺮز‪ ،‬آﻟﻦ اف‪ ،(1389) .‬ﭼﯿﺴﺘﯽ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻌﯿﺪ زﯾﺒﺎ ﮐﻼم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﻤﺖ‪.‬‬
‫‪ ‬ﮐﻮزر‪ ،‬ﻟﻮﺋﯿﺲ‪ ،(1383) .‬زﻧﺪﮔﯽ و اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺑﺰرﮔﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﺤﺴﻦ‬
‫ﺛﻼﺛﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ ﯾﺎزدﻫﻢ‪.‬‬
‫‪ ‬ﻣﺤﻤﺪﭘﻮر‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ ،(1390) .‬روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬ﺿﺪ روش‪ ،2‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﺎن‪.‬‬
‫‪ ‬ﻣﺤﻤﺪﭘﻮر‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ ،(1389) .‬روش در روش‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﺎن‪.‬‬
‫‪ ‬ﻫﻮﻟﺴﺘﯽ‪ ،‬ال‪-‬آر‪ ،(1380) .‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا در ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻧﺎدر‬
‫ﺳﺎﻻرزاده اﻣﯿﺮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ‪.‬‬
‫‪ Alteid, David I. (1987). Ethnographic Content Analysis. Qualitative‬‬
‫‪Sociology. 10. Spring 1987‬‬
‫‪ Berelson, Bernard (1971). Content Analysis in Communication‬‬
‫‪research. NewYork: Hafner‬‬
‫‪ Elo, Satu & Kyngas, Helvi (2007). The Qualitative Content Analysis‬‬
‫‪Process. Journal of a Advanced Nursing. 2008. Wiley online liberary‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
137 ... ‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﯿﻔﯽ از ﻣﻨﻈﺮ روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻗﯿﺎﺳﯽ و‬

 Giles, David (2002). Advanced Research Method in Psychology.

London: Routledge
 Hollowey, Immy (1997). Basic Concepts For Qulitative Research.
London: Blackwell
 Holloway, Immy&Wheeler, Stephanie. (1996). Qualitativeresearch in
nursing. London: Blackwell
 Hsiu-Fang, Hsieh & Shannon, Sarah. E. (2005). Three Approaches To
Qualitative Content Analysis. Qualitative Health Research.
November. 2005
 Jankowski, nick &Jensen, Klaus Bruhn (2002). Ahandbook of
Qualitative Methodologies For Mass Communication. London:
Routledge
 Kohlbacher, Florian (2006). The use of qualitative content analysis in
case study research. In Qualitative Social Research. Volume 7. No 1
 Kracauer, Siegfried (1952). The Challenge of Qualitative Content
Analysis. www. Jstor. org
 Mayring, Philip (2000). Qualitative content analysis. Qualitative Social
Research Volume1. No2
 Mayring, Philip (2003). In: A Companion To Qualitative Research.
Edited by Uwe Flick, Ernest Von Kardorff and Ines Steinke. London:
Sage
 Neuendorf, Kimberly A. (2002). Content Analysis Guidebook. London:
Sage publication
 Patton, Michael Quinn (1990). Qualitative Research and Evaluation
Methods. London: sage
 Thomas, David R. (2006). A General inductive approach for qualitative
data analysis. American Journal of Evaluation. Vol27. No. 2

www.noormags.ir
 1393 ‫ ﺑﻬﺎر‬،64 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﻤﺎره‬ 138

 Wilkinson, David & Birmingham, Poter (2003). Using Research

Instruments: A Guide for Researchers. London: Routledge
 Zhang, Yan & Wildemuth, Barbara M. (2007). Qualitative Analysis of
Content. In ils. Unc. Edu

www.noormags.ir