‫ﺁﺳﯿﺐ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺩﯾﻮﺍﻥ ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺍﺳﺎﺱ ﺳﺒﮏ ﺷﺎﻋﺮﯼ ﺍﻭ‬

‫ﭘﺪﯾﺪﺁﻭﺭﻧﺪﻩ )ﻫﺎ( ‪ :‬ﻣﻬﺪﻭﯼ ﻓﺮ‪ ،‬ﺳﻌﯿﺪ‬

‫ﺍﺩﺑﯿﺎﺕ ﻭ ﺯﺑﺎﻧﻬﺎ ‪ ::‬ﻧﺸﺮﯾﻪ ﺳﺒﮏ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻧﻈﻢ ﻭ ﻧﺜﺮ ﻓﺎﺭﺳﯽ )ﺑﻬﺎﺭ ﺍﺩﺏ( ‪ ::‬ﺯﻣﺴﺘﺎﻥ ‪ - 1389‬ﺷﻤﺎﺭﻩ ‪) 10‬ﻋﻠﻤﯽ‪-‬‬
‫ﭘﮋﻭﻫﺸﯽ‪(ISC/‬‬
‫ﺍﺯ ‪ 185‬ﺗﺎ ‪206‬‬
‫ﺁﺩﺭﺱ ﺛﺎﺑﺖ ‪https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1395224 :‬‬

‫ﺩﺍﻧﻠﻮﺩ ﺷﺪﻩ ﺗﻮﺳﻂ ‪ :‬ﭘﻮﺭﯾﺎ ﺍﺭﺯﺍﻧﯽ‬

‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺩﺍﻧﻠﻮﺩ ‪05/02/1400 :‬‬

‫ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺕ ﮐﺎﻣﭙﯿﻮﺗﺮﯼ ﻋﻠﻮﻡ ﺍﺳﻼﻣﯽ )ﻧﻮﺭ( ﺟﻬﺖ ﺍﺭﺍﺋﮥ ﻣﺠﻼﺕ ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪﻩ ﺩﺭ ﭘﺎﯾﮕﺎﻩ‪،‬ﻣﺠﻮﺯ ﻻﺯﻡ ﺭﺍ ﺍﺯ ﺻﺎﺣﺒﺎﻥ ﻣﺠﻼﺕ‪ ،‬ﺩﺭﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺍﯾﻦ ﺍﺳﺎﺱ‬
‫ﻫﻤﻪ ﺣﻘﻮﻕ ﻣﺎﺩﯼ ﺑﺮﺁﻣﺪﻩ ﺍﺯ ﻭﺭﻭﺩ ﺍﻃﻼﻋﺎﺕ ﻣﻘﺎﻻﺕ‪ ،‬ﻣﺠﻼﺕ ﻭ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺕ ﻣﻮﺟﻮﺩ ﺩﺭ ﭘﺎﯾﮕﺎﻩ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ "ﻣﺮﮐﺰ ﻧﻮﺭ" ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺍﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﺸﺮ ﻭ ﻋﺮﺿﻪ‬
‫ﻣﻘﺎﻻﺕ ﺩﺭ ﻗﺎﻟﺐ ﻧﻮﺷﺘﺎﺭ ﻭ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﮐﺎﻏﺬﯼ ﻭ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁﻥ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﺩﯾﺠﯿﺘﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻭ ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺍﺯ ﺍﯾﻦ ﭘﺎﯾﮕﺎﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺎﺯﻣﻨﺪ ﮐﺴﺐ ﻣﺠﻮﺯ ﻻﺯﻡ‪ ،‬ﺍﺯ‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺎﻥ ﻣﺠﻼﺕ ﻭ ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺕ ﮐﺎﻣﭙﯿﻮﺗﺮﯼ ﻋﻠﻮﻡ ﺍﺳﻼﻣﯽ )ﻧﻮﺭ( ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻭ ﺗﺨﻠﻒ ﺍﺯ ﺁﻥ ﻣﻮﺟﺐ ﭘﯿﮕﺮﺩ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺍﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮﺭ ﮐﺴﺐ ﺍﻃﻼﻋﺎﺕ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ﻗﻮﺍﻧﯿﻦ ﻭ ﻣﻘﺮﺭﺍﺕ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﺍﺯ ﭘﺎﯾﮕﺎﻩ ﻣﺠﻼﺕ ﺗﺨﺼﺼﯽ ﻧﻮﺭ ﻣﺮﺍﺟﻌﻪ ﻓﺮﻣﺎﺋﯿﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺎﯾﮕﺎﻩ ﻣﺠﻼﺕ ﺗﺨﺼﺼﯽ ﻧﻮﺭ‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺨﺼﺼﻲ ﺳﺒﻚ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻓﺎرﺳﻲ )ﺑﻬﺎر ادب(‬
‫ﻋﻠﻤﻲ ‪ -‬ﭘﮋوﻫﺸﻲ‬
‫ﺳﺎل ﺳﻮم – ﺷﻤﺎره ﺳﻮم – ﭘﺎﺋﻴﺰ‪ -89‬ﺷﻤﺎرة ﭘﻴﺎﭘﻲ ‪9‬‬

‫آﺳﻴﺐﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺼﺤﻴﺢ دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﺒﻚ ﺷﺎﻋﺮي او‬

‫)ص‪(185 -206‬‬

‫‪1‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻣﻬﺪويﻓﺮ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻘﺎﻟﻪ ‪89/7/5:‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺬﻳﺮش ﻗﻄﻌﻲ‪89/11/6:‬‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‪:‬‬
‫ﻋﻠﻴﺮﻏﻢ ﭼﺎﭘﻬﺎي ﻣﺘﻌﺪد و وﺟﻮد ﺳﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺸﻬﻮر از دﻳـﻮان ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨـﺎن اﻫـﻞادب از‬
‫داﺷﺘﻦ ﻣﺘﻨﻲ ﭘﻴﺮاﺳﺘﻪ از اﻳﻦ دﻳﻮان ﻣﺤﺮوﻣﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ و ﺗﺤﻠﻴﻞ دﻻﻳﻞ اﻳـﻦ ﻣﺤﺮوﻣﻴ‪‬ـﺖ‬
‫ﻣﻴﭙﺮدازد‪ ،‬و ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺳﺒﻚ ﺷﺨﺼﻲ ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻧﻮﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻋﻠﻤﻲ ﺑـﺮاي ﺗـﺼﺤﻴﺢ‬
‫ﻣﺠﺪد آن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻴﺪﻫﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﻮاردي از ﺿﺒﻄﻬﺎي اﺷـﺘﺒﺎه ﭼـﺎپ دﻛﺘـﺮ‬
‫ﺳﺠﺎدي و دﻛﺘﺮ ﻛﺰازي ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫ﻛﻠﻤﺎت ﻛﻠﻴﺪي‪:‬‬
‫ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ‪ ،‬ﺳﺒﻚﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬اﺻﺎﻟﺖ ﺗﺼﻮﻳﺮي‪ ،‬اﺻﺎﻟﺖ ﺑﺪﻳﻌﻲ و ﻟﻔﻈﻲ‪ ،‬اﺻﺎﻟﺖ ﻗﺮﻳﻨﮕﻲ‪.‬‬

‫‪ - 1‬ﻛﺎرﺷﻨﺎس ارﺷﺪ زﺑﺎن و ادﺑﻴ‪‬ﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﻴﺪ ﭼﻤﺮان اﻫﻮاز‪Email: s.mahdavifar@yahoo.com‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫‪ /186‬ﺳﺒﻚ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻓﺎرﺳﻲ – ﺷﻤﺎره ﭘﻲ در ﭘﻲ ‪ – 10‬زﻣﺴﺘﺎن ‪89‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‪:‬‬
‫ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﺑﻴﺶ از ﺻﺪ ﺳﺎل از اوﻟﻴ‪‬ﻦ ﭼﺎپ دﻳﻮان ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ )آﻧﻬـﻢ در ﻫﻨـﺪ(‪ 1‬و ﻋﻠﻴـﺮﻏﻢ‬
‫وﺟﻮد ﭼﺎﭘﻬﺎي ﻣﺘﻌﺪد‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻏﻠﻄﻬﺎي زﻳﺎدي در اﻳﻦ ﭼﺎﭘﻬﺎ دﻳﺪه ﻣﻴـﺸﻮد‪ .‬ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲﭘﮋوﻫـﺎن‬
‫ﻫﻨﻮز از در دﺳﺖ داﺷﺘﻦ ﻳﻚ ﻣﺘﻦ ﭘﻴﺮاﺳﺘﻪ ﻣﺤﺮوﻣﻨﺪ و ﻧﺎﮔﺰﻳﺮﻧﺪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ﺧﻮد را ﺑﺮاﺳﺎس‬
‫ﭼﺎﭘﻬﺎي دﺳﺖ و ﭘﺎﺷﻜﺴﺘﺔ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل‪ ،‬از ﻣﻴـﺎن ﺳـﻪ ﭼـﺎپ‬
‫ﻣﺸﻬﻮر دﻳﻮان‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﭼﺎپ دﻛﺘﺮ ﺿﻴﺎءاﻟﺪﻳﻦ ﺳـﺠﺎدي ﻣﻬﻤﺘـﺮﻳﻦ ﺗـﺼﺤﻴﺢ ﺑـﺸﻤﺎر ﻣﻴـﺮود‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦِ اﻳﻦ ﺳﻪ ﭼﺎپ‪ ،‬دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ ﺑﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ اﺳـﺘﺎد ﻋﻠـﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳـﻮﻟﻲ اﺳـﺖ؛‬
‫ﭼــﺎﭘﻲ ﻛــﻪ از ﭘــﺲ ﻫﻔﺘــﺎد ﺳــﺎل ﻫﻨــﻮز اﻋﺘﺒــﺎر ﺧــﻮد را ﺣﻔــﻆ ﻛــﺮده و ﻣــﻮرد اﺳــﺘﻔﺎده‬
‫ﺧﺎﻗﺎﻧﻲﭘﮋوﻫﺎﻧﺴﺖ‪ .‬رﻧﺞ ﻓﺮاوان‪ ،‬دﻗﺖ و ﻇﺮاﻓﺘﻲ ﻛﻪ آن ﻣﺮﺣـﻮم در ﺗـﺼﺤﻴﺢ دﻳـﻮان ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰﺳﺖ‪ .‬ﻓﻀﻞ ﺗﻘﺪم را ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮآن اﻓﺰود‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از ﻣﻘﺪﻣﺔ اﻳﺸﺎن ﺑﺮ دﻳﻮان داﻧﺴﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﻛﺎر ﺗﺼﺤﻴﺢ دﻳـﻮان ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ را ﺑـﻪ ﭘﻴـﺸﻨﻬﺎد‬
‫دوﺳﺘﺸﺎن »ﻋﻠﻲ ﻗﺮاﮔﺰﻟﻮ« و ﺑﺮﭘﺎﻳﺔ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ﻛﻪ آن دوﺳﺖ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﺮوع ﻛﺮدهاﻧـﺪ؛‬
‫ﺻـﺎدق‬ ‫در ﻛﻨﺎر اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﺎت از ﺳﻪ ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻄﻲ اﺳﺘﺎد ﻣﻠﻚاﻟﺸﻌﺮاي ﺑﻬﺎر و ﻳﻚ ﻧﺴﺨﺔ آﻗﺎي‬
‫‪NOORMAGS‬‬

‫اﻧﺼﺎري اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ ﺑﻬﺮه ﺑﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬آﻧﭽﻨﺎﻧﻜـﻪ ﺷـﻴﻮة ﻫﻤﺮوزﮔـﺎران آن اﺳـﺘﺎد )از ﺟﻤﻠـﻪ وﺣﻴـﺪ‬
‫دﺳﺘﮕﺮدي( ﺑﻮدهاﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺧﻄﻲ و ذﻛﺮ ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺪﻟﻬﺎ در ﻣﺘﻦ ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪ و ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از ﺿﺒﻄﻬﺎي ﻣﻬﻢ را در ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻣﺘﺬﻛﺮ ﺷﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﻲذﻛـﺮ آﻧﻜـﻪ از ﻛـﺪام ﻧـﺴﺨﻪ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﻳﻦ دﻳﻮان اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬در اﻳﻦ ﺗﺼﺤﻴﺢ از ﻧـﺴﺨﻪﻫـﺎي‬
‫ﺧﻄﻲ زﻳﺎدي اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪهاﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ده ﻧﺴﺨﻪ )و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ(‪.‬‬
‫در ﻣﺘﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮﻟﻲ اﻏﻼط و ﻛﺎﺳﺘﻴﻬﺎﻳﻲ دﻳﺪه ﻣﻴـﺸﻮد‪ ،‬اﻳـﺸﺎن در اﻳـﻦ ﺑـﺎب ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧـﺪ؛ »از‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن اﻧﺘﻈﺎر دارم در ﺑﺮﺧﻮردن ﺑﻪ اﻏﻼط ﺑﺮ ﻣﺎ ﻧﺘﺎزﻧﺪ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﺗـﺼﺤﻴﺢ ﺷـﺪهاﺳـﺖ‪ ،‬ﻗـﺪر‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻨﺪ و ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺎﻳﺔ زﺣﻤﺖ ﻛﻪ در اﺣﻴﺎء اﻳﻦ ﻧـﺴﺨﻪ ﺑـﻪ ﻋﻤـﻞ آﻣـﺪهاﺳـﺖ ﺳـﺨﺖ‬
‫ﺟﺎﻧﻜﺎه و ﻃﺎﻗﺖ ﻓﺮﺳﺎ ﺑﻮده«‪) .‬ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪ :1316 ،‬ﻳﺎ(‬
‫اﻳﻦ اﻣﺮ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ دوﻣﻴﻦ ﭼﺎپ ﻣﻌﺘﺒﺮ دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺖ اﺳﺘﺎد ﺿـﻴﺎءاﻟﺪﻳﻦ ﺳـﺠﺎدي‬
‫در اﺧﺘﻴﺎر ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬ﭼﺎپ ﺳﺠﺎدي‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﭼـﺎپ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳـﻮﻟﻲ‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﭼﻬﺎر ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻄﻲ ﺻﻮرتﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺨﺔ آﻗﺎي ﺻﺎدق اﻧﺼﺎري‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫آﺳﻴﺐﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺼﺤﻴﺢ دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪187 /‬‬

‫اﺻﻔﻬﺎﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در ﭼﺎپ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮﻟﻲ ﻫﻢ از آن ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﺳﺠﺎدي ﻧـﺴﺨﻪﻫـﺎ را‬

‫ذﻛﺮ ﻛﺮده و ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﻣﻔﺼﻞ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ دﻳﻮان ﻧﻮﺷﺘﻪاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺠﺎدي ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪاﺳﺖ ﺑﺴﻴﺎري از ﻛﺎﺳﺘﻴﻬﺎ و ﻏﻠﻄﻬﺎي ﭼﺎپ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮﻟﻲ را اﺻـﻼح ﻛﻨـﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ـﺎ‬
‫ﻣﺘﺄﺳــﻔﺎﻧﻪ ﺑــﺴﻴﺎري از ﺿــﺒﻄﻬﺎي ﺻــﺤﻴﺢ آن ﭼــﺎپ را ﺑ ـﺼﻮرت ﻧﺎدرﺳــﺖ در ﻣــﺘﻦ ﺧــﻮد‬
‫آورده اﺳﺖ؛ اﻳﻦ ﻟﻐﺰش ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺑﻪ آن ﻋﻠّﺖ اﺳـﺖ ﻛـﻪ دﻛﺘـﺮ ﺳـﺠﺎدي ﺑـﺴﻴﺎري از ﺿـﺒﻄﻬﺎي‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮﻟﻲ را ﻗﻴﺎﺳﻲ داﻧﺴﺘﻪ؛ از آن رويﻛﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮﻟﻲ ﻧﺴﺨﻪﺑﺪﻟﻲ ﻧﺪارد ﺗﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﺷـﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺿﺒﻂ ﻣﺘﻦ را از ﻛﺠﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺳﺠﺎدي ﺗﻨﻬﺎ ﺗـﺼﺤﻴﺢ‬
‫ﻋﻠﻤﻲ و اﻧﺘﻘﺎدي دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻴﺴﺖ و ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ﻋﻠﻤـﻲ و داﻧـﺸﮕﺎﻫﻲ ﺑﺮاﺳـﺎس آن ﺻـﻮرت‬
‫ﻣﻴﮕﻴﺮد‪.‬‬
‫ﺳﺎﻟﻬﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻟﺰوم ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺠﺪد دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺑﺮ ﻣﺤﻘﻘﺎن روﺷﻦ ﺷﺪهاﺳـﺖ‪ ،‬ﻳﻜـﻲ از اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺤﻘﻘﺎن‪ ،‬ﺧﺎﻗﺎﻧﻲﺷﻨﺎس ﮔﺮاﻧﻤﺎﻳﻪ‪ ،‬دﻛﺘﺮ ﻣﻴﺮﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﻛﺰّازي اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻴﺒﺎﻳـﺴﺖ ﭼـﺎپ دﻛﺘـﺮ‬
‫ﻛﺰازي ﺑﻌﻨﻮان واﭘﺴﻴﻦ ﭼﺎپ ﻣﺸﻬﻮر دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﭼﺎﭘﻬﺎ و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴـﺸﻴﻦ و‬
‫ﺑﺎ ﭘﺸﺘﻮاﻧﺔ ﺧﺎﻗﺎﻧﻲﭘﮋوﻫﻴﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﺼﺤﺢ ﺗﻼﺷﻲ ﻛﺎرآﻣﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺗﻼﺷـﻲ ﻛـﻪ اﻧﺘﻈـﺎر ﻣﻴﺮﻓـﺖ‬
‫دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ را از ﻏﻠﻄﻬﺎ و ﻛﺎﺳﺘﻴﻬﺎي ﻣﻮﺟﻮد رﻫﺎﻳﻲ ﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫ﻛﺎر دﻛﺘﺮ ﻛﺰازي در اراﺋﺔ ﭼﺎپ ﺟﺪﻳﺪ از دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢﻛﺮدن ﻣﺘﻨـﻲ ﻋﻠﻤـﻲ و اﻧﺘﻘـﺎدي‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ وﻳﺮاﻳﺶ ﺑﺮاﺳﺎس درك ﻣﺘﻦﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و ذوق ﺧﺎﻗﺎﻧﻲﭘﮋوﻫﻴﺴﺖ‪ .‬در اﻳﻦ وﻳﺮاﻳﺶ‬
‫ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺧﻄﻲ ﻧﻘﺸﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬از اﻳﻨﺮو ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺪﻟﻲ ﻧﻴـﺰ در ﻛـﺎر ﻧﻴـﺴﺖ‪ ،‬اﺳـﺎس ﺑـﺮ ﭼـﺎپ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮﻟﻲ و دﻛﺘﺮ ﺳﺠﺎدي ﻧﻬﺎده ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ وﻳﺮاﻳﺶ ﻣﺘـﻮن اﺳﺎﺳـﺎ ﺧـﺎص ﻛـﺴﺎﻧﻲ‬
‫ﭼﻮن دﻛﺘﺮ ﻛﺰازي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻛﺎرﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﻓﺮاوان‪ ،‬زﻣﺎن ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﺪن‬
‫ﻳﻚ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻋﻠﻤﻲ و اﻧﺘﻘﺎدي را ﻧﺪارﻧﺪ و ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﻪ ﻣﺘﻨﻬﺎي ﭼﺎپ ﺷﺪه ﺗﻜﻴﻪ ﻣﻴﻜﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫اﻳﻦ ﻧﻤﻴﺘﻮان ﺑﺮاﺣﺘﻲ از ﻛﻨﺎر اﻳﻦ ﺗﻼﺷﻬﺎ ﮔﺬﺷﺖ و آﻧﻬﺎ را ﺑﻲارج داﻧﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاﺳـﺎس‬
‫داﺷﺘﻪﻫﺎﻳﻤﺎن ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﺘﻨﻬﺎي ﭼﺎپﺷﺪه و ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺪﻟﻬﺎي آﻧﻬﺎﺳﺖ ﺑـﻪ ارزﻳـﺎﺑﻲ اﻳـﻦ ﺗﻼﺷـﻬﺎ‬
‫ﺑﭙﺮدازﻳﻢ و ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﻋﻤﻼ در ﺑﺮﮔﺰﻳﺪن ﺿﺒﻄﻬﺎي ﺻﺤﻴﺢ و ﭘﻴﺮاﺳﺘﻦ اﺑﻴﺎت از ﺿﺒﻄﻬﺎي‬
‫ﻏﻠﻂ ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻮدهاﺳﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻛﺎر او را آﺳﻴﺐ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ زﻳﺎدﻳﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺘﻮان آﻧﻬﺎ را ﻻزﻣﺔ ﺗﺼﺤﻴﺢ دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ داﻧـﺴﺖ‪ .‬ﻧﻤـﻲﺧـﻮاﻫﻴﻢ وارد‬
‫اﻳﻦ ﻣﺒﺤﺚ ﮔﺴﺘﺮده ﺷﻮﻳﻢ؛ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻛﺘﻔﺎ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺗﺄﻣﻠﻲ در ﺑﺎب آﺳﻴﺐﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺼﺤﻴﺢ اﻳـﻦ‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫‪ /188‬ﺳﺒﻚ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻓﺎرﺳﻲ – ﺷﻤﺎره ﭘﻲ در ﭘﻲ ‪ – 10‬زﻣﺴﺘﺎن ‪89‬‬

‫دﻳﻮان ﺑﻨﻤﺎﺋﻴﻢ؛ در اﻳﻦ آﺳﻴﺐﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆال ﻛﻪ »ﭼﺮا ﺗﺎ ﺑﺤﺎل از داﺷﺘﻦ ﻣﺘﻦ ﭘﻴﺮاﺳـﺘﻪاي‬
‫از دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﻣﺤﺮوم ﺑﻮدهاﻳﻢ؟« ﭘﺎﺳﺦ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داد‪ ،‬و ﻋﻠﻞ آن را ﺑﺮاﺳﺎس ﻣـﻮازﻳﻦ ﻋﻠﻤـﻲ‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ؛ ﺑﺮاي ﺑﺮﻃﺮف ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺸﺘﻮاﻧﺔ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺳﺒﻚ ﺷﺨﺼﻲ ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎ و ﮔﺰارهﻫﺎﻳﻲ ﻣﻴﭙﺮدازﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺎس آﻧﻬﺎ ﻣﻴﺘﻮان ﻳﻚ ﻣﺘﻦ ﭘﻴﺮاﺳﺘﻪ و ﻣﻄﻤـﺌﻦ از‬
‫دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺑﺪﺳﺖ داد‪.‬‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه از داﺷﺘﻦ ﻳﻚ ﻣﺘﻦ اﺻﻴﻞ از دﻳﻮان ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ ﻣﺤـﺮوم ﺑﺎﺷـﻴﻢ‪،‬‬
‫ﺑﺸﺮح زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎ و ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ و ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ در ﺗﺼﺤﻴﺢ‪:‬‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻧﻘﺺ ﭼﺎﭘﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻳﻨﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻜـﺪام از ﻣـﺼﺤﺤﺎن ارﺟﻤﻨـﺪ‬
‫ﻛﺎر ﺧﻮد را ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻌﻴﺎر ﻳﺎ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي ﺑﺪﺳﺖآﻣﺪه از اﺷـﻌﺎر ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ ﺑﻨﻴـﺎن ﻧﻨﻬـﺎدهاﻧـﺪ؛ در‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺪﻟﻴﻞ ﻋﺪم ﺗﺤﻠﻴﻞ دﻗﻴﻖ ﺳﺒﻚ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻲ ﺷـﻌﺮ ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻌﻴـﺎر و ﻫﻨﺠـﺎر ﻣﺸﺨـﺼﻲ‬
‫ﻧﺪاﺷــﺘﻪاﻧــﺪ ﺗــﺎ در ﺗــﺼﺤﻴﺢ از آن اﺳــﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨــﺪ‪ .‬ﺗﻤﻬﻴــﺪات اﻳــﺸﺎن ﭼﻴــﺰي ﺑﻴــﺸﺘﺮ از درك‬
‫ﻣﺘﻦﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و ذوق ﺧﺎﻗﺎﻧﻲﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﺒﻮدهاﺳﺖ؛ درﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﺑﻪ ﻫـﻴﭻ وﺟـﻪ ذوق ﺷﺨـﺼﻲ ﻳـﻚ‬
‫ﻣﺼﺤﺢ ﻧﻤﻴﺘﻮاﻧﺪ ﻣﻌﻴﺎر اﺻﻴﻞ و درﺳﺘﻲ در ﻛﺎر ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮق ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻫﻢ ﻧﺪارد ﻛﻪ اﻳـﻦ‬
‫ذوق از آن ﭼﻪ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ؛ اﻳﻦ ﺧﻄﺮ ﻫﻤﻮاره وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ و ﺳﺮﺷـﻨﺎسﺗـﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﺼﺤﺤﺎن در اﻧﺘﺨﺎب ذوﻗﻲ ﺧﻮد دﭼﺎر ﻟﻐﺰش ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻚ ﻣﺼﺤﺢ ﺑﺎﻳﺪ آﻧﭽﻨﺎن ﺑﺎ ﺳﺒﻚ ﺧﺎص ﻳﻚ ﻣﺘﻦ‪ ،‬ﺷﻴﻮهﻫﺎ و ﺷﮕﺮدﻫﺎي ذﻫﻨﻲ‪ ،‬زﺑﺎﻧﻲ و ادﺑـﻲ‬
‫آن آﺷﻨﺎﻳﻲ داﺷﺘﻪﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻴﺎر ﻳﺎ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ ﺑﺮﺳﺪ و ﻛﺎر ﺧـﻮد را ﺑﺮاﺳـﺎس‬
‫آن ﺷﺮوع ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺳﺒﻜﻲ ﺧﺎص ﻳﻚ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪ و اﺛﺮ ادﺑﻲ او ﻫـﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﺿﺒﻄﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬
‫‪NOOR‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻌﻨﻮان ﻛﻠﻴﺪ ﻣﻮﻓﻴﻘﺖ در ﻛﺎر ﻣﺤﻘﻖ ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ و ﻻزم اوﺳﺖ‪ .‬ﻣﺼﺤﺢ‪MAGS‬‬

‫را ﺑﺮاﺳﺎس اﻳﻦ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻛﻨﺪ و ﺿﺒﻂ اﺻﻴﻞ را ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﺪ؛ ﺑﺪﻳﻬﻴﺴﺖ ﻋﺪم ﺗﺤﻘﻖ اﻳﻦ ﻣﻬﻢ‬
‫ﺧﻮد ﺑﺨﻮد اﺻﺎﻟﺖ ﻛﺎر را زﻳﺮ ﺳﺆال ﻣﻴﺒﺮد‪.‬‬
‫ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﻲآﻧﻜﻪ ادﻋﺎي ﺧﺎﻗﺎﻧﻲﭘﮋوﻫﻲ )ﭼﻪ ﺑﺮﺳﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻗﺎﻧﻲﺷﻨﺎﺳﻲ!( داﺷﺘﻪﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﭘـﺸﺘﻮاﻧﺔ‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺳﺒﻚ ﺷﺨﺼﻲ ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎ و ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻧﻮﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑـﺴﻴﺎر ﻛﺎرآﻣـﺪ در‬
‫ﺗﺼﺤﻴﺢ دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪاﺳﺖ؛ و ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ را ﺑﺮاﺳﺎس‬
‫اﻳﻦ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي ﺑﺪﺳﺖآﻣﺪه ‪ ،‬از ﻧﻮ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي ﻧﻮﻳﺎﻓﺘﻪ را در ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺧـﻮد‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫آﺳﻴﺐﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺼﺤﻴﺢ دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪189 /‬‬

‫ﺑﻜﺎر ﺑﺴﺘﻪاﻳﻢ و در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮارد ﻣﺎ را در ﺑﺮﮔﺰﻳﺪن ﺿـﺒﻄﻬﺎي اﺻـﻴﻞ و درﺳـﺖ راﻫﮕـﺸﺎ‬

‫‪GS‬‬
‫ﺑﻮدهاﺳﺖ و ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪MA‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺎﻋﺮ ﺗﺼﻮﻳﺮﮔﺮا و ﻟﻔﻆآراﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎ ﺑﻌﻨﻮان اﺳﺎﺳـﻲﺗـﺮﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻـﺮ‬

‫‪OR‬‬
‫‪NO‬‬
‫زﺑﺎﻧﻲ ﺳﺒﻚ و ﻃﺮﻳﻖ ﻏﺮﻳﺐ ﺷﺎﻋﺮ ﺳﻮﻳﻪاي زﺑﺎﻧﻲ‪ -‬ادﺑﻲ دارﻧﺪ؛ اﺳﺎﺳﺎ ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎي اﻧﺪﻳﺸﮕﻲ و‬
‫ذﻫﻨﻲ در ﺷﺎﻋﺮاﻧﻲ ﭼﻮن ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﻧﻘﺶ ﻛﻤﺘـﺮي دارد‪ ،‬اﻳـﻦ ﻣﻌﻴﺎرﻫـﺎ ﺑﻴـﺸﺘﺮ در ﺷـﻌﺮ ﺷـﺎﻋﺮان‬
‫ﻣﻌﻨﻲﮔﺮاﻳﻲ ﭼﻮن ﻋﻄﺎر و ﻣﻮﻻﻧﺎ و ‪ ...‬ﻧﻤﻮد ﭘﻴﺪا ﻣﻴﻜﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﻌﻴـﺎر و ﻫﻨﺠـﺎر ﺑﺪﺳـﺖ آﻣـﺪة ﻣـﺎ »اﺻـﺎﻟﺖ ﺗـﺼﻮﻳﺮي« اﺳـﺖ؛ ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ ﺷـﺎﻋﺮي‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮﺳﺎزﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ ﻋﻨﺼﺮ ﺳﺒﻜﻲ او آﻓـﺮﻳﻨﺶ ﺗـﺼﺎوﻳﺮ ﺑـﺪﻳﻊ و ﺑﺮﺟـﺴﺘﻪاﺳـﺖ‪ ،‬از‬
‫ﺗﻤﺎﻣﻲ داﻧﺴﺘﻪﻫﺎ و آﮔﺎﻫﻴﻬﺎﻳﺶ ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﻏﺮﻳﺐ و ﻧﻮآﻳﻴﻦ ﺑﻬﺮه ﻣﻴﮕﻴﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤـﻮي‬
‫ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮﺳﺎزﻳﻬﺎ وﺟﻪ ﻏﺎﻟﺐ ﺷﻌﺮش را ﺗﺸﻜﻴﻞ دادهاﻧﺪ‪ .‬در اﺻـﺎﻟﺖ ﺗـﺼﻮﻳﺮي ﻣـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺒﻚ وﻳﮋة ﺷﺎﻋﺮ در ﺗﺼﻮﻳﺮﺳﺎزي و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺗﺼﻮﻳﺮي ﺑﻴـﺖ ﺗﻮﺟـﻪ ﻣﻴﻜﻨـﻴﻢ‪ ،‬ﻫﺮﭼـﻪ ﺗـﺼﻮﻳﺮ‬
‫ﻏﻨﻲﺗﺮ و ﺑﺎ ﻋﻤﻠﻜﺮدﻫﺎي ﺗﺼﻮﻳﺮي ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺳﺎزﮔﺎرﺗﺮ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬آن ﺿـﺒﻂ اﺻـﻴﻠﺘﺮ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﺿﺒﻄﻬﺎ را ﻣﻴﺘﻮان ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﺷﻮاﻫﺪ ﺗﺼﻮﻳﺮي ﻫﻤﺴﺎن ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑـﺎ ﭘﻴـﺸﻴﻨﻪ و‬
‫ﮔﻨﺠﻴﻨﺔ ﺗﺼﻮﻳﺮي ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﻛﺎﻣﻞ دﺷﺘﻪﺑﺎﺷﻴﻢ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎي او در ﺣﻮزة ﻣﺸﺒﻪﺑﻪﻫﺎ‬
‫و وﺟﻪﺷﺒﻪﻫﺎ را ‪-‬ﻛﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ارﻛﺎن ﺗﺼﻮﻳﺮﻧﺪ‪ -‬ﻣﺸﺨﺺ ﻛﻨﻴﻢ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺗـﺼﻮﻳﺮي‬
‫اﺻﻴﻞ را ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ‪.‬‬
‫آﮔﺎﻫﻲ از ﺷﮕﺮدﻫﺎ و ﺳﺎزهﻫﺎي ﺗﺼﻮﻳﺮي ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ و ﺗﻨﻬﺎ از ﮔﺬر ﺗﺤﻠﻴـﻞ و ﺗـﺸﺨﻴﺺ‬
‫ﺳﺒﻚ ﺷﺨﺼﻲ ﺷﺎﻋﺮ اﻣﻜﺎﻧﭙﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺎ ﺑـﺴﻴﺎر ﺿـﺮوري اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧـﻲ از اﻳـﻦ‬
‫ﺷﮕﺮدﻫﺎي ﺳﺒﻜﻲ وﻳﮋه را ﺑﻌﻨﻮان ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻓﺮﻋﻲ در ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻜﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﺑﻴـﺎت‬
‫ﻣﺘﻌﺪدي را ﺑﺮاﺳﺎس آﻧﻬﺎ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻧﻤﻮدهاﻳﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬
‫ﺣﺮﻳــﻒ رﺿــﻮان ﺑــﻮد و ﺣــﺪاﺋﻖ اﻋﻨــﺎب‬ ‫ﺳــﻴﺎهﺧﺎﻧــﻪ و ﻋﻴــﺪان ﺳــﺮخ ﺑــﺮ دل ﻣــﻦ‬
‫ﺿﺒﻂ ﺑﺮاﺳﺎس ﭼﺎپ ﺳﺠﺎدي اﺳـﺖ )ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ ﺷـﺮواﻧﻲ‪ ،(53 :1374 ،‬دﻛﺘـﺮ ﻛـﺰازي »ﻋﻴـﺪان‬
‫ﺳﺮخدل« ﺿﺒﻂ ﻛﺮدهاﻧﺪ )ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪ .(80 :1375،‬در ﻣـﺘﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳـﻮﻟﻲ »ﻏـﻴﻼن ﺳـﺮخ«‬
‫آﻣﺪه و در ﺣﺎﺷﻴﻪ آوردهاﻧﺪ ﻛﻪ‪» :‬در ﺷﺮح ﻧﻮﻳﺴﺪ ﻏﻴﻼن اﺳﻢ زﻧﺪاﻧﺒﺎن ﺑﻮده و در ﺟﻤﻴـﻊ ﻧـﺴﺦ‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫‪ /190‬ﺳﺒﻚ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻓﺎرﺳﻲ – ﺷﻤﺎره ﭘﻲ در ﭘﻲ ‪ – 10‬زﻣﺴﺘﺎن ‪89‬‬

‫ﻏﻴﺪان ﺑﻮد و ﻏﻴﺪان ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﻲ ﺷـﺒﺎب اﺳـﺖ و ﻣﻨﺎﺳـﺐ ﻧﻴـﺴﺖ واﷲ اﻋﻠـﻢ«‪) .‬ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ‬
‫ﺷﺮواﻧﻲ‪(54 :1316 ،‬‬
‫ﺿﺒﻂ و ﻣﻌﻨﺎي ﺑﻴﺖ ﭼﻨـﺪان دﻗﻴـﻖ درك ﻧـﺸﺪهاﺳـﺖ‪ ،‬از ﺳـﺨﻦ دﻛﺘـﺮ ﻛـﺰازي در ﮔـﺰارش‬
‫دﺷﻮارﻳﻬﺎي دﻳﻮان ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻬﺘﺮ ﭘﻲ ﻣﻴﺒﺮﻳﻢ‪» :‬ﻋﻴﺪان ﺟﻤﻊ ﻋﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﭼﻮب‪ .‬ﻋﻴﺪان‬
‫ﺳﺮخ‪ ،‬در ﺑﻴﺖ دور و ﻧﺎﺳﺎز ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ‪ .‬آﻳﺎ ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ از آن‪ ،‬ﭼﻮﺑﻬﺎي ﺗﻔﺘﻪ و ﮔﺪاﺧﺘـﻪ را ﺧﻮاﺳـﺘﻪ‪-‬‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮﺧﻔﺎم ﺷﺪهاﻧﺪ؟ آﻳﺎ او ﻣﻴﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ در زﻧﺪان ﻫﻴﻤﻪ در آﺗﺶ ﺑﺴﻮزد؟ ﺳﻴﺎهﺧﺎﻧـﻪ‬
‫را ﻣﻴﺘﻮان ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﻣﻨﻘﻞ و آﺗﺸﺪان ﻧﻴﺰ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ از دود ﺳﻴﺎه ﺷﺪهاﺳـﺖ‪ .‬اﮔـﺮ ﭼﻨـﻴﻦ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﻋﻴﺪان ﺳﺮخ ﺑﺴﺰا و در ﺟﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﺳﺨﻦ آﺷﻜﺎرا‪ ،‬از ﺑﻨﺪ و زﻧﺪاﻧـﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ روي ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ در اﻳﻦ ﺑﻴﺖ‪ ،‬ﺑﺮآﻧﺴﺖ ﻛﻪ رﻧﺠﻬﺎي ﺑﻨﺪ و زﻧﺪان را ﺑﻲ ﻫﻴﭻ ﻧﺎﻟـﻪ و ﮔﻼﻳـﻪ‬
‫ﺑــﺮ ﻣﻴﺘﺎﻓﺘــﻪ اﺳــﺖ و آﻧﻬــﺎ در دل او‪ ،‬ﺑــﺎ ﺑﻬــﺮهﻫــﺎ و ﺷــﺎدﻳﻬﺎي ﺑﻬــﺸﺘﻲ ﻳﻜــﺴﺎن و ﻫﻤــﺴﻨﮓ‬
‫ﻣﻴﻨﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻴﺪان‪ ،‬در زﺑﺎن ﺗﺎزي‪ ،‬در ﻣﻌﻨﻲ ﮔﻮﻧﻪاي از ﺧﺮﻣﺎﺑﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﻜـﺎر ﻣﻴـﺮود‪ .‬در اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺎ ﺣﺪاﺋﻖ اﻋﻨﺎب اﻳﻬﺎم ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﻴﺴﺎزد«‪) .‬ﻛﺰازي‪(116 :1386 ،‬‬

‫‪GS‬‬
‫‪MA‬‬
‫ﻣﻴﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺑﺮاﺳﺎس اﺻﺎﻟﺖ ﺗﺼﻮﻳﺮي و ﺳﺒﻚ ﺧﺎص ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ در ﺗﺼﻮﻳﺮﺳﺎزي ﺿﺒﻂ ﺻﺤﻴﺢ و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻌﻨﻲ درﺳﺖ ﺑﻴﺖ را ﺑﺪﺳﺖ دﻫﻴﻢ‪ :‬ﺿﺒﻂ دﻛﺘﺮ ﻛـﺰازي و دﻛﺘـﺮ ﺳـﺠﺎدي ﻧﺎدرﺳـﺖ‬ ‫‪OR‬‬
‫‪NO‬‬

‫اﺳﺖ؛ ﺑﺮاﺳﺎس اﺻﺎﻟﺖ ﺗﺼﻮﻳﺮي‪ ،‬در ﺣﻮزة ﻣﺸﺒﻪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣـﺸﺒﻪﺑـﻪ )ﻳﻌﻨـﻲ رﺿـﻮان در‬
‫ﻣﺼﺮاع دوم(‪ ،‬ﻋﻴﺪان ﻧﻤﻴﺘﻮاﻧﺪ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﻳﺮا ﻋﻴﺪان در ﻗﺮﻳﻨﻪ ﺑﺎ رﺿﻮان ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ و‬
‫در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺸﺒﻪ آﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺳﺒﻚ ﺧﺎص ﺷﺎﻋﺮ و اﺻﺎﻟﺖ ﺗﺼﻮﻳﺮي ﺳﺨﻦ او اﻳﻦ ﭼﻨـﻴﻦ ﺗـﺸﺒﻴﻪ‬
‫ﻧﺎزﻳﺒﺎ و ﺑﻲﺗﻨﺎﺳـﺒﻲ را ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻوﺟـﻪ ﻧﻤـﻲﭘـﺬﻳﺮد‪ .‬ﻋﻴـﺪان ﺑﺎﻳـﺪ ﻏـﻴﻼن ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﺿـﺒﻂ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮﻟﻲ‪ ،‬ﻏ‪‬ﻴﻼن ﺟﻤﻊ ﻏﻮل اﺳﺖ و اﺳﺘﻌﺎره از زﻧـﺪاﻧﺒﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺳـﺮﺧﻲ اﺷـﺎره ﺑـﻪ ﭘﻮﺷـﺶ و‬
‫ﻟﺒﺎس اﻳﺸﺎن دارد‪ ،‬در ﻋﻬﺪ ﻗﺪﻳﻢ ﺣﺘﻲ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻧﻴﺰ در ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﺟﺎﻣﺔ ﺳﺮخ ﺑـﺮ‬
‫ﺗﻦ ﻣﻴﻜﺮدهاﻧﺪ )ﺷﻤﻴﺴﺎ‪ :1387 ،‬ذﻳـﻞ ﺳـﺮخ(‪ ،‬از ﺳـﻮي دﻳﮕـﺮ ﻣﻴﺘﻮاﻧـﺪ اﺷـﺎره ﺑـﻪ ﺧـﺸﻤﮕﻨﻲ‬
‫زﻧﺪاﻧﺒﺎﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﺸﻢ ﺳﺮخروي ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻣﻴﺘﻮاﻧـﺪ اﺷـﺎره ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺮخﭼﺸﻤﻲ آﻧﺎن در ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺸﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎنﻛﻪ ﺷﺎﻋﺮ در ﺑﻴﺖ زﻳﺮ ﺧـﺼﻤﺎن ﺧـﻮﻳﺶ در‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﻏﻀﺐ را »ﺳﺮخ ﭼﺸﻢ« ﺧﻮاﻧﺪهاﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻫﺮﻳــــﻚ ﻃــــﺎﻏﻲ و دﻳــــﻮ رﻫﺒــــﺮ ﻃﻐﻴــــﺎن او‬ ‫ﺟﻮﻗﻲ ازﻳﻦ زردﮔﻮش ﮔﺎه ﻏـﻀﺐ ﺳـﺮخﭼـﺸﻢ‬
‫)ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪(366 :1374 ،‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫آﺳﻴﺐﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺼﺤﻴﺢ دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪191 /‬‬

‫ﺟﺎﻟﺐ اﻳﻨﺴﺖ ﻛﻪ »ﺳﺮخﭼﺸﻢ« را ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﺟﻼد و ﻣﺮدم ﺧﻮﻧﺮﻳﺰ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧـﺪ‪).‬ﺧﻠـﻒ ﺗﺒﺮﻳـﺰي‪،‬‬

‫‪ :1362‬ذﻳﻞ ﺳﺮخ ﭼﺸﻢ( ‪.2‬‬
‫ﻏﻴﻼن در ﻣﻘﺎم ﺗﺸﺒﻴﻪ و ﺑﻌﻨﻮان ﻣـﺸﺒﻪ ﺗﻨﺎﺳـﺐ ﺗـﺎم و ﺗﻤـﺎﻣﻲ ﺑـﺎ رﺿـﻮان )ﻧﮕﻬﺒـﺎن و ﺧـﺎدم‬
‫ﺑﻬﺸﺖ( دارد‪ ،‬و ﺑﺎ ﺳـﺒﻚ ﺷﺨـﺼﻲ ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ ﻛـﺎﻣﻼ ﻫﻤﺨـﻮاﻧﻲ دارد‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜـﻪ ﺳـﻴﺎهﺧﺎﻧـﻪ‬
‫)=زﻧﺪان( ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺎ ﺣﺪاﺋﻖِ اﻋﻨﺎب دارد؛ ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻜﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺷﺎﻋﺮ در ﻣﻘﺎﻣﻴﺴﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ رﻧﺠﻬﺎ و ﻋﺬاﺑﻬﺎي زﻧﺪان را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﭼﻮن ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﻣﻮر ﺟﻠﻮه دﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ ﻓﺮﻣـﺎنﺑـﺮداري‬
‫ﺧﻮد از ﺷﺎه و »ﻫﺮﭼﻪ از دوﺳﺖ آﻳﺪ‪ ،‬ﺧﻮش آﻳﺪ« ﺻﺤ‪‬ﻪ ﺑﮕﺬارد‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻲﮔﻨﺎﻫﻲ ﺧﻮد‬
‫را ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮده و ﺗﺮﺣﻢ ﺷﺎه و وزﻳﺮ را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰد‪ ،‬در ﺑﻴﺖ ﻗﺒﻞ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﮔــﺮ ﭼــﻪ آب ﻣــﻪ ﻣــﻦ ﺑﺒــﺮد در ﻣــﻪ آب‬ ‫ز ﺑﻨـــﺪ ﺷـــﺎه ﻧـــﺪارم ﮔﻠـــﻪ ﻣﻌـــﺎذاﷲ‬
‫ﻻزم ﺑﺬﻛﺮﺳﺖ ﻛﻪ در دو ﻧﺴﺨﺔ )ﻣﭻ و ﭘﺎ(‪» ،‬ﻋﺒﺪان« آﻣﺪهاﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻲ وﺟﻪ ﻧﻴﺴﺖ و آن را ﻧﻴـﺰ‬
‫درﺳﺖ ﻣﻴﺪاﻧﻢ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﻏﻴﻼن را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻴﭙﺴﻨﺪم‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺑﻴﺖ دﻳﮕﺮي ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪:‬‬
‫ﺑــﺎ ﻧــﻮر ﻣﻮﺳــﻲ ﭘﻴﻜــﺮش در ﻛــﻒ ﺑﻴــﻀﺎ داﺷــﺘﻪ‬ ‫ﺟﺎم ﺑﻠﻮر ازﺟﻮﻫﺮش ﺳﻘﻼب و روم اﻧﺪر ﺑﺮش‬
‫ﺿﺒﻂ ﺑﺮاﺳﺎس ﺳﺠﺎدي )ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪ (382 :1374 ،‬اﺳﺖ‪ .‬در ﭼﺎپ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮﻟﻲ )ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‬
‫ﺷﺮواﻧﻲ‪ (395 :1316،‬و ﻛﺰازي )ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪» (478 :1375 ،‬از ﻧﺎر ﻣﻮﺳﻲ ﭘﻴﻜﺮش« آﻣﺪهاﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫ﻧﺴﺨﻪﺑﺪل دﻛﺘﺮ ﺳﺠﺎدي »ﻣﺞ« و »ﭘﺎ«‪» ،‬ﻳﺎ ﻧﺎر ﻣﻮﺳﻲ ﭘﻴﻜﺮش« ﺿﺒﻂ ﻛﺮدهاﻧﺪ )ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪،‬‬
‫‪ (382 :1374‬و ﻫﻤﻴﻦ ﺿﺒﻂ ﺻـﺤﻴﺢ اﺳـﺖ؛ زﻳـﺮا ﻳﻜـﻲ از ﺷـﮕﺮدﻫﺎ و اﺑﺰارﻫـﺎي ﺳـﺒﻜﻲ و‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮي ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﻜﺎرﺑﺮدن ﺗﺼﻮﻳﺮﻫﺎي ﻣﺘﻨﻮع اﺳﺘﻔﺎده از واژة »ﻳﺎ« اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺻﻨﻌﺖ ﺑﺪﻳﻌﻲ رﺟﻮع ﻧﻴﺰ ﻣﻴﺴﺎزد؛ و ﭼﻮن ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﺘﻌﺪد ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬اﻳـﻦ ﺻـﻨﻌﺖ زﻳﺒـﺎﺗﺮ ﺟﻠـﻮه‬
‫ﻣﻴﻜﻨﺪ؛ ﺷﺮاب و ﺟﺎم ﺑﻠﻮر در ﻣﺼﺮاع اول ﺑﻪ ﺳﻘﻼب و روم ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺪهاﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ در ﻣﺼﺮاع‬
‫دوم‪ ،‬ﺗﺸﺒﻴﻪ ﺗﺎزهاي ﻣﻲآورد و ﺷﺮاب را ﺑﻪ آﺗﺶ ﻣﻮﺳﻲ و ﺟﺎم ﺑﻠﻮر ﺑـﻪ ﻛـﻒ ﺑﻴـﻀﺎي اﻳـﺸﺎن‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻴﻜﻨﺪ‪.‬‬
‫‪S‬‬
‫‪AG‬‬

‫ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ در ﻣﻮارد دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ از اﻳﻦ ﺷﮕﺮد ﺑﻬﺮه ﺑﺮدهاﺳﺖ‪:‬‬

‫‪RM‬‬
‫‪O‬‬
‫‪NO‬‬

‫ﮔﻮﻳﻲ ﻛـﻪ ﻋـﺮوه ﺑـﺎد ﺑـﻪ ﻋﻔـﺮا ﺑﺮاﻓﻜﻨـﺪ‬ ‫ﭼــﻮن ﺑﻠﺒﻠــﻪ دﻫــﺎن ﺑــﻪ دﻫــﺎن ﻗــﺪح ﺑــﺮد‬
‫از ﺣﻠــــﻖ ﻧــــﺎردان ﻣــــﺼﻔﺎ ﺑﺮاﻓﻜﻨــــﺪ‬ ‫ﻳــــﺎ ﻓﺎﺧﺘــﻪ ﻛــﻪ ﻟــﺐ ﺑــﻪ ﻟــﺐ ﺑﭽــﻪ آورد‬
‫)ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪(135 :1374 ،‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫‪ /192‬ﺳﺒﻚ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻓﺎرﺳﻲ – ﺷﻤﺎره ﭘﻲ در ﭘﻲ ‪ – 10‬زﻣﺴﺘﺎن ‪89‬‬

‫ﺑــﺮ ﺳــﺮ ﺗﻴــﻎ ﻳﻤــﺎن ﺧــﻮاﻫﻢ ﻓــﺸﺎﻧﺪ‪. . .‬‬ ‫ﺧــــﺸﻨﻴﻢ ﺗــــﺎ رﻳــــﺰة رﻳــــﻢ آﻫﻨــــﻲ‬
‫ﺑـــﺮ ﺳـــﻌﻮد ﺷـــﻌﺮﻳﺎن ﺧـــﻮاﻫﻢ ﻓـــﺸﺎﻧﺪ‬ ‫ﻳـــــﺎ ﻧﺤـــﻮس ﻛﻴـــﺪ ﻗـــﺎﻃﻊ را ز ﺟﻬـــﻞ‬
‫ﺑــﺮ ﺳــﺮ ﻃــﻮر و ﺷــﺒﺎن ﺧــﻮاﻫﻢ ﻓــﺸﺎﻧﺪ‬ ‫ﻳـــــﺎ ﺳـــﻢ ﮔﻮﺳـــﺎﻟﻪ و دﻧﺒـــﺎل ﮔـــﺮگ‬
‫ﺑــﺮ ﺳــﺮ ﺗــﺎج ﻛﻴــﺎن ﺧــﻮاﻫﻢ ﻓــﺸﺎﻧﺪ‬ ‫ﻳـــــﺎ ﻛﻼﻫـــﻲ ﻛـــﺰ ﮔﻴـــﺎ ﺑﺎﻓـــﺪ ﺷـــﺒﺎن‬

‫ﺑــﺮ ﺻــﻒ ﺷــﻴﺮ ژﻳــﺎن ﺧــﻮاﻫﻢ ﻓــﺸﺎﻧﺪ‬ ‫ﻳــﺎ دم اﻟﺤﻴﻀﻲ ﻛـﻪ از ﺧﺮﮔـﻮش رﻳﺨـﺖ‬
‫ﻳــــــﺎ ﻏﺒــــﺎر ﻻﺷــــﺔ دﻳــــﻮ ﺳــــﭙﻴﺪ‬
‫ﺑـــﺮ ﺳـــﻮار ﺳﻴـــﺴﺘﺎن ﺧـــﻮاﻫﻢ ﻓـــﺸﺎﻧﺪ‬
‫ﻳـــــــﺎ ﻟﻌـــــﺎب اژدﻫـــــﺎي ﺣﻤﻴـــــﺮي‬
‫ﻓﺸﺎﻧﺪ)ﻫﻤـﺎن‪(142 ،‬‬ ‫ﺑﺮ درﻓﺶ ﻛﺎوﻳﺎن ﺧﻮاﻫﻢ‬
‫در ﻣــــــﺸﺒ‪‬ﻚ درﻳﭽــــــﻪ ﭘﻨــــــﺪاري‬
‫ﻛﺎﻓﺘــــﺎب زﺣــــﻞﺧــــﻮر اﻧﺪاﺧﺘﻨــــﺪ‬
‫ﻳــــــﺎ در آن ﺧﺎﻧــــﺔ ﻣﮕــــﺲﮔﻴــــﺮان‬
‫ﺳﺮخ زﻧﺒﻮر ﻛـﺎﻓﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻨـﺪ)ﻫﻤـﺎن‪(466 ،‬‬
‫ﮔــﻮﻳﻲ ﺳــﺮ زﺧﻤــﻪ ﺷــﺎخ ﻃــﻮﺑﻲ اﺳــﺖ‬
‫ﻛـــﻮ ﻣﻴـــﻮة ﺟـــﺎن ﭼﻨـــﺎن ﻓﺮورﻳﺨـــﺖ‬
‫ﻳـــــﺎ ﻣـــﺮﻳﻢ ﻧﺨـــﻞ ﺧـــﺸﻚ ﺑﻔـــﺸﺎﻧﺪ‬
‫ﺧﺮﻣﺎي ﺗﺮ از ﻣﻴﺎن ﻓﺮورﻳﺨﺖ)ﻫﻤﺎن‪(507 ،‬‬

‫در ﺧﺘﻢاﻟﻐﺮاﻳﺐ ﻧﻴﺰ در ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد ﮔﻔﺘﻪاﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺑﻴـــــﺮون ﺳـــــﻴﻪ درون ﭘـــــﺮ اﻧـــــﻮار‬
‫ﭼـــــﻮن در ﻇﻠﻤـــــﺎت آب ﺣﻴـــــﻮان‬
‫ﻳـــــــﺎ در ﺣﺪﻗـــــﻪ ﺣﺪﻳﻘـــــﺔ ﻧـــــﻮر‬
‫ﻳـــــﺎ در ﺷـــﺐ ﺗﻴـــﺮه ﺻـــﻮرت ﺑـــﺮف‬
‫)ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪(151 :1386،‬‬
‫دﻧﺪاﻧـــــﻪ ﺷـــــﺪه دﻫﺎﻧـــــﺔ ﭼـــــﺎه‬
‫ﮔﺸﺘﻪ)ﻫﻤﺎن‪(152 :‬‬ ‫ﻳــﺎ ﻣﻨﺸﺎري اﺳﺖ ﺣﻠﻘﻪ‬
‫ﺑﻴﻨـــــﻲ ﺣﺠـــــﺮش ﺑـــــﻼلﻛـــــﺮدار‬
‫‪ ...‬ﻧــــﻮر اﺳــــﺖ در آن ﺳــــﻮاد ﭘﻨﻬــــﺎن‬
‫ﻳـــــﺎ در ﺧـــﻢ ﻃـــﺮّه ﺟﺒﻬـــﺖ ﺣـــﻮر‬
‫ﻳــــــﺎ ﺳــــﺮ ﻗــــﺮآن ﻣﻴﺎﻧــــﺔ ﺣــــﺮف‬
‫و در ﺗﻮﺻﻴﻒ ﭼﺎه زﻣﺰم‪:‬‬
‫از ﺑـــﺲ ﻛـــﺸﺶ رﺳـــﻦ ﺑـــﻪ ﻫﺮﮔـــﺎه‬
‫ﻣـــﻴﻢ اﺳـــﺖ ﺑـــﻪ ﺷـــﻜﻞ ﺳـــﻴﻦ ﻧﻮﺷـــﺘﻪ‬

‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻫﻤﻴﻦ ﻫﻨﺠﺎر ﻓﺮﻋﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻳﮕﺮ ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎي ﺳﺒﻜﻲ ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻴﺘﻮاﻧﻴﻢ ﺿـﺒﻄﻬﺎي ﻏﻠـﻂ‬
‫دﻳﮕﺮي را ﻧﻴﺰ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻴﺖ زﻳﺮ‪:‬‬
‫در ﺗﻨــﻮره ﻛﻴﻤﻴــﺎي ﺟــﺎن ﺟــﺎن اﻓــﺸﺎﻧﺪهاﻧــﺪ‬ ‫ﻣﺠﻠﺲ اﻧﺲ ﺣﺮﻳﻔﺎن را ﻫﻢ از ﺗﺼﺤﻴﻒ اﻧﺲ‬
‫ﺗﺨــﻢ ﮔــﻞ ﮔــﻮﻳﻲ ز ﺷــﺎخ ارﻏــﻮان اﻓــﺸﺎﻧﺪهاﻧــﺪ‬ ‫ﭼﻮن ﺷﺮارش را ﺑﺮ اﺑـﺮ ﺳـﻨﺒﻞﮔـﻮن رﺳـﻴﺪ‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫آﺳﻴﺐﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺼﺤﻴﺢ دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪193 /‬‬

‫آﻧﻚ ارزن رﻳﺰه ﭘﻴﺶ ﻣﺎﻛﻴﺎن اﻓﺸﺎﻧﺪهاﻧﺪ)ﻫﻤﺎن‪(106 :‬‬ ‫ﺗــﺎ زﻣﻴﻦ ﺷﺪ ﺧﺎﻳﻪ و اﺑﺮ ﺳـﻴﻪ ﺷـﺪ ﻣﺎﻛﻴـﺎن‬

‫ﺿﺒﻂ ﺑﺮاﺳﺎس ﭼﺎپ ﺳﺠﺎدي اﺳﺖ؛ دو ﻧﺴﺨﺔ »ﻣﺞ« و »ﭘﺎ« و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳـﻮﻟﻲ)ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ‬
‫ﺷﺮواﻧﻲ‪» ،(115 :1316،‬ﻳــﺎ« آوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺿﺒﻂ اﺻﻴﻞ اﺳﺖ‪ .‬و ﻳﺎ ﺑﻴﺖ زﻳﺮ‪:‬‬
‫آﺗـــﺶ ﺳـــﺮد ﻣﮕـــﺮ ﺑـــﻪ ﻋﻨﺒـــﺮ آﻣﻴﺨﺘـــﻪاﻧـــﺪ‬ ‫ﺻﺒﺢ ﭼﻮن ﺧﻨﺪهﮔﻪ دوﺳﺖ ﺷﺪه آﺗﺶ ﺳـﺮد‬
‫ﺻـــﺒﺢ را ﻏﺎﻟﻴـــﺔ ﺗــــﺎزهﺗـــﺮ آﻣﻴﺨﺘـــﻪاﻧــــﺪ‬ ‫ﺑﺎز ﺑﻲ ﺳـﻨﮓ و ﺻـﺪف ﻏﺎﻟﻴـﻪﺳـﺎﻳﺎن ﻓﻠـﻚ‬
‫)ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪(116 ،1374 ،‬‬
‫ﺿﺒﻂ ﺑﺮاﺳﺎس ﭼﺎپ ﺳﺠﺎدي اﺳﺖ؛ در ﻧﺴﺨﺔ »ﭘﺎ« و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮﻟﻲ )ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ ﺷـﺮواﻧﻲ‪،1316،‬‬
‫‪» ،(131‬ﻳــﺎ ﻧﻪ« آﻣﺪه‪ ،‬ﻛﻪ ﺿﺒﻂ ﻣﺮﺟﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوﻣﻴﻦ ﻣﻌﻴﺎر ﻧﻮﻳﺎﻓﺘﺔ ﻣﺎ در ﺗﺼﺤﻴﺢ دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ »اﺻﺎﻟﺖ ﺑﺪﻳﻌﻲ و ﻟﻔﻈﻲ« اﺳﺖ‪ ،‬در اﺻـﺎﻟﺖ‬
‫ﺑﺪﻳﻌﻲ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﻚ ﻓﺮدي ﺷﺎﻋﺮ در ﺻﻨﻌﺖﭘـﺮدازي و ﻣﺤـﻮر ﺻـﻨﻌﺘﻲ ﺑﻴـﺖ ﺗﻮﺟـﻪ ﻣﻴﻜﻨـﻴﻢ و‬
‫ﺿﺒﻄﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻣﻮرد ارزﻳﺎﺑﻲ ﻗﺮار ﻣﻴﺪﻫﻴﻢ؛ ﺑﻄﻮرﻛﻠﻲ ﻫﺮﭼﻪ ﺿﺒﻂ داراي‬
‫ﻏﻨﺎي ﻟﻔﻈﻲ و ﺑﺪﻳﻌﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺎﺷﺪ و در واﻗﻊ ﺻﻨﻌﺘﻲﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺿﺒﻂ اﺻﻴﻠﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫از ﮔﺬر ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺳﺒﻚ ﺷـﺎﻋﺮ ﺑـﺎ ﮔﺮاﻳـﺸﻬﺎ و ﺷـﮕﺮدﻫﺎي ﻟﻔـﻆآراﻳـﻲ ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ آﺷـﻨﺎﻳﻲ ﺗﻤـﺎﻣﻲ‬
‫داﺷﺘﻪﺑﺎﺷﻴﻢ ﺗﺎ ﺑﺮاﺣﺘﻲ ﺿﺒﻂ ﻣﺮﺟﺢ را ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻴﻢ‪ .‬در ﺳﺒﻚ ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ از ﻣﻴﺎن ﺻـﻨﻌﺘﻬﺎي ﺑـﺪﻳﻌﻲ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻪ ﺟﻨﺎس و ﺗﻀﺎد ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺳﺒﻚ ﻟﻔﻆآراﻳﻲ ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻫﻨﺮﻣﻨﺪاﻧـﻪ و‬
‫ﺑﮕﻮﻧﻪاي ﺳﺮﺑﻤﻬﺮ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﻮاره ﺗﻌﻤﺪ ﺧﺎﺻﻲ در ﭘﺲ ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻟﻔﻈﻲ او دﻳﺪه ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻣﻴﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﻚ و ﻃﺮﻳـﻖ ﻏﺮﻳـﺐ ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ در ﺻـﻨﻌﺖﭘـﺮدازي‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس اﺻﺎﻟﺖ ﺑﺪﻳﻌﻲ و ﻟﻔﻈﻲ‪ ،‬ﺗﺮدﻳﺪﻫﺎ در ﺑﺎب ﺿﺒﻂ اﺻﻴﻞ ﻣﻄﻠﻊ ﻗﺼﻴﺪة »اﻳﻮان ﻣﺪاﻳﻦ« را‬
‫ﺑﻪ ﻳﻘﻴﻦ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫اﻳــــﻮان ﻣﺪاﻳـــــﻦ را آﻳﻴﻨــــﺔ ﻋﺒـــــﺮت دان‬ ‫ﻫﺎن اي دل ﻋﺒﺮت ﺑﻴﻦ از دﻳﺪه ﻋﺒـﺮﻛـﻦ ﻫـﺎن‬
‫در ﻣﺘﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮﻟﻲ »ﻧﻈﺮﻛﻦ« و در ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺪل »ﻋﺒﺮﻛﻦ« آﻣﺪهاﺳﺖ )ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷـﺮواﻧﻲ‪:1316 ،‬‬
‫ﺳﺠﺎدي ﻧﻴﺰ در ﭼﺎﭘﻬﺎي اول و دوم ﻫﻤﻴﻦ »ﻧﻈﺮﻛﻦ« آﻣﺪهاﺳﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ در ﭼﺎﭘﻬـﺎي‬
‫‪AG‬‬
‫‪S‬‬ ‫‪ (362‬در ﻣﺘﻦ‬
‫‪M‬‬
‫‪OR‬‬
‫‪NO‬‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻛﺮدهاﻧﺪ)ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪ .(358 :1374 ،‬دﻛﺘﺮ ﻛﺰازي ﻛﻪ ﻣﻄﻤﺌﻨـﺎً‬ ‫ﺑﻌﺪي »ﻋﺒﺮﻛﻦ« را‬
‫ﭼﺎپ ﻗﺪﻳﻢ و دﻳﺮﻳﻨﻪﺳﺎل دﻛﺘﺮ ﺳﺠﺎدي را در دﺳﺖ داﺷﺘﻪاﻧـﺪ‪ - ،‬و ﮔﻮﻳـﺎ ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ ﻣـﺸﻐﻠﺔ‬
‫ﻓﺮاوان ﺧﺮﻳﺪن ﭼﺎپ ﺟﺪﻳﺪ دﻳﻮان ﺑﺮاي اﻳﺸﺎن ﻣﻘﺪور ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪» -‬ﻋﺒـﺮﻛﻦ« آوردهاﻧـﺪ و در‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫‪ /194‬ﺳﺒﻚ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻓﺎرﺳﻲ – ﺷﻤﺎره ﭘﻲ در ﭘﻲ ‪ – 10‬زﻣﺴﺘﺎن ‪89‬‬

‫ﺑﺎب آن ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬در ﻣﺘﻦ س ]=ﺳﺠﺎدي[ و ع ]=ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮﻟﻲ[‪» :‬ﻧﻈﺮ«؛ اﻣ‪‬ﺎ ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ‬
‫ﭘﻴﺪاﺳﺖ‪» -‬ﻧﻈﺮﻛﺮدن از دﻳﺪه« آﻣﻴﻐﻲ اﺳﺖ ﺑﻴﻬﻮده و ﺣﺸﻮآﻣﻴﺰ‪ .‬ﭘﭽـﻴﻦ ﻛـﻪ »ﻋﺒـﺮ« اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ ﻋﺒﺮت ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪﻛـﻪ اﻳـﻦ واژه در ﭘﺎرﺳـﻲ ﭼﻨـﺪان ﻛـﺎرﺑﺮد ﻧـﺪارد؛‬
‫ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﮔﺎه از واژهﻫﺎي ﻛﻢﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و ﺑﺎ ﻛﺎرﺑﺮد اﻧﺪك را ﺑﻜﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ«‪).‬ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ ﺷـﺮواﻧﻲ‪،‬‬
‫‪ (465 :1375‬اﺳﺘﺪﻻل دﻛﺘﺮ ﻛﺰازي اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﺿﻌﻴﻒ اﺳﺖ و ﮔﻮﻳﺎي اﻳﻨﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن‪ -‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫دﻛﺘﺮ ﺳﺠﺎدي و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮﻟﻲ‪ -‬ﻣﻌﻴﺎر ﻣﺸﺨﺼﻲ در ﺗﺼﺤﻴﺢ دﻳﻮان ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺎب اﻳﻦﻛﻪ »ﻋﺒﺮﻛﻦ« درﺳﺖ اﺳﺖ ﻳﺎ »ﻧﻈﺮﻛﻦ« ﺳﺨﻦ ﺑﺴﻴﺎر ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؛ اﺳﺘﺎد ﺳـﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴـﺴﻲ‬
‫»ﻧﻈﺮﻛﻦ« را درﺳﺖ ﻣﻴﺪاﻧﺴﺘﻨﺪ‪» :‬ﻋﺒﺮ در ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻋﺒـﺮت ﻧﻴﺎﻣـﺪه و ﺑﻠﻜـﻪ ﺟﻤـﻊ ﻋﺒـﺮت‬
‫اﺳﺖ و اﺻﻼ ﻋﺒﺮت در ﻓﺎرﺳﻲ ﻫﻤﺸﻪ ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺻﺮف ﺷﺪه و ﻋﺒـﺮت ﮔـﺮﻓﺘﻦ ﮔﻔﺘـﻪاﻧـﺪ ﻧـﻪ‬
‫ﻋﺒﺮت ﻛﺮدن‪ ،‬و دﻳﮕﺮ آﻧﻜﻪ از دﻳﺪه ﻳﺎ ﭼﺸﻢ ﻧﻤﻴﺘﻮان ﻋﺒﺮ ﻳﺎ ﻋﺒﺮت ﻛﺮد ﭼﻮن ﺑـﺎ ﭼـﺸﻢ ﻓﻘـﻂ‬
‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ و ﻧﻈﺮ ﻣﻴﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻬﺘﺮﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ از دﻳﺪه ﻧﻈﺮﻛﻦ ﻫـﺎن«‪) .‬ﻧﻔﻴـﺴﻲ‪ ،‬ﺑـﻲﺗـﺎ‪،(175 :‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺳﺠﺎدي ﻧﻴﺰ در اﺑﺘﺪا ﺑﺮ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﭘﺲ از ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت اﺳﺘﺎد ﻣﺤـﻴﻂ ﻃﺒﺎﻃﺒـﺎﻳﻲ‬
‫‪GS‬‬
‫‪MA‬‬

‫)ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪106 :1348 ،‬و ‪» ،(107‬ﻋﺒﺮﻛﻦ« را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ؛ دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮاد ﺷـﺮﻳﻌﺖ در آﻳﻴﻨـﺔ‬
‫‪OR‬‬

‫ﻋﺒﺮت‪ ،‬ﻛﻪ ﺷﺮح ﻗﺼﻴﺪة اﻳﻮان ﻣﺪاﻳﻦ اﺳﺖ‪» ،‬ﻧﻈـﺮﻛﻦ« را درﺳـﺖ ﻣﻴﺪاﻧﻨـﺪ )ﺷـﺮﻳﻌﺖ‪:1348 ،‬‬
‫‪NO‬‬

‫‪ 36‬و ‪(37‬؛ دﻛﺘﺮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺆﻳﺪ ﺷﻴﺮازي ﻧﻴﺰ »ﻧﻈﺮﻛﻦ« را درﺳﺖ ﻣﻴﺪاﻧﻨﺪ و ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﺑﺎورﻧـﺪ ﻛـﻪ‬
‫»ﻋﺒﺮﻛﻦ« ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﻧﻈﺮ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻏﻴﺮ ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻧﺎﺳﺎزﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺑﻴـﺖ را ﻧﻴـﺰ ﺗﺒـﺎه ﻣﻴﻜﻨـﺪ‬
‫)ﻣﺆﻳﺪ ﺷﻴﺮازي‪ 359 :1372 ،‬و ‪(360‬؛ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻛﻦ را درﺳﺖ ﻣﻴﺪاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻛﻨﺎر اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻣﻴﺘﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺮاﺣﺘﻲ ﻧﻔﺲﻛـﺸﻴﺪن اﻳـﻦ ﻣـﻮرد را ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑـﺴﻴﺎري از‬
‫ﻣﻮارد دﻳﮕﺮ در دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﻚ و ﻃﺮﻳﻖ ﻏﺮﻳـﺐ ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ و اﺻـﺎﻟﺖ ﻟﻔﻈـﻲ و‬
‫ﺑﺪﻳﻌﻲ ﻛﻼﻣﺶ ﺣﻞ ﻛﺮد‪» :‬ﻋﺒﺮﻛﻦ« ﺑﻲﺗﺮدﻳﺪ ﺿﺒﻂ اﺻﻴﻠﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﻫﻢ ﺑﺎ ﻋﺒﺮتﺑـﻴﻦ و ﻋﺒـﺮت‬
‫)در آﻳﻴﻨﺔ ﻋﺒﺮت( ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻟﻔﻈﻲ و ﺑﺪﻳﻌﻲ دارد و ﻫﻢ اﻳﻬـﺎم ﺗﺒـﺎدر ﻟﻄﻴﻔـﻲ ﺑـﻪ ﻋﺒـﺮ در ﻣﻌﻨـﺎي‬
‫ﮔﺮﻳﺴﺘﻦ و اﺷﻚرﻳﺨﺘﻦ دارد؛ ﻧﻜﺘﺔ ﻇﺮﻳﻒ اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺎ ﺑﻜﺎر ﺑﺮدن اﻳﻦ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻟﻔﻈﻲ‬
‫ذﻫﻦ ﻣﺨﺎﻃﺐ را ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺴﻮي ﻋﺒﺮت و ﻋﺒﺮت ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﻮق ﻣﻴﺪﻫﺪ؛ اﻳﻦ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻟﻔﻈـﻲ‬
‫ﺑﻲﺷﻚ ﻣﻮرد ﺗﻌﻤﺪ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮدهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬
‫ﻛﻪ ﻃﻔﻞ آﻧﻚ ﮔﻪ زادن ﻫﻤﻲﺑﻴﻨﻨـﺪ ﮔﺮﻳـﺎﻧﺶ‬ ‫اﮔﺮ ﭘﻴـﺮي ﮔـﻪ ﻣـﺮدن ﭼـﺮا ﺑﻴﻨﻨـﺪ ﻧﺎﻻﻧـﺖ‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫آﺳﻴﺐﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺼﺤﻴﺢ دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪195 /‬‬

‫ﻣﺘﻦ ﺑﺮاﺳﺎس ﭼﺎپ ﻛﺰازي )ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪ ،(297 :1375 ،‬و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮﻟﻲ )ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪،‬‬
‫‪ (219 ،1316‬اﺳﺖ؛ در ﻣﺘﻦ ﺳﺠﺎدي »ﺧﻨﺪاﻧﺖ« آﻣﺪهاﺳﺖ )ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪ (212 ،1374،‬ﻛـﻪ‬
‫ﺿﺒﻂ ﻣﺮﺟﺤﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻦ ﻛﺰازي و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮﻟﻲ ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ؛ ﺑﺪﻟﻴﻞ اﺻﺎﻟﺖ ﻟﻔﻈﻲ و ﺑﺪﻳﻌﻲ و‬
‫اﺻﺎﻟﺖ ﻗﺮﻳﻨﮕﻲ ﺿﺒﻂ اﺻﻴﻞ ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻨﺪاﻧﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﮔﺮﻳـﺎن ﺗـﻀﺎد ﺑـﺴﺎزد‪ ،‬ﺗـﻀﺎد ﺗﺮﻛﻴﺒـﻲ و‬
‫زﻧﺠﻴﺮهاي ﺑﻴﺖ ﻣﻮرد ﺗﻌﻤﺪ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮدهاﺳﺖ‪ :‬ﭘﻴﺮ ﺑﺎ ﻃﻔﻞ‪ ،‬ﻣﺮدن ﺑﺎ زادن‪ ،‬ﺧﻨﺪان ﺑﺎ ﮔﺮﻳﺎن‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﺻــﻨﻌﺖ ﺑــﺸﻴﻮهاي ﻫﻨﺮﻣﻨﺪاﻧــﻪ و ﺑــﺎ ﻇﺮاﻓــﺖ ﺧﺎﺻــﻲ در اول‪،‬وﺳــﻂ و ﭘﺎﻳــﺎن دو ﻣــﺼﺮاع‬
‫‪3‬‬
‫ﭼﻴﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫»اﺻﺎﻟﺖ ﻗﺮﻳﻨﮕﻲ« ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻣﻌﻴﺎر ﻧﻮﻳﺎﻓﺘﺔ ﻣﺎ در ﺗﺼﺤﻴﺢ دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻌﻴﺎر ﻫـﻢ ﺑﻄـﻮر‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﻫﻢ ﺑﻌﻨﻮان ﻣﻌﻴﺎري در ﺗﺄﻳﻴﺪ و ﺗﻜﻤﻴﻞ دو ﻣﻌﻴﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻜـﺎر ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﻣﻴـﺸﻮد‪ .‬ﻫﻨـﺮ و‬
‫ﺳﺒﻚ ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ در ﭼﻴﻨﺶ واژه ﻫﺎ‪ ،‬ﻋﺒﺎرات و ﺟﻤﻼت وﻳﮋﮔﻲاي ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و ﺳـﺮﺑﻤﻬﺮ ﺑﻮﺟـﻮد‬
‫ﻣﻲآورد ﻛﻪ ﻋﺠﺎﻟﺘﺎ آن را اﺻﺎﻟﺖ ﻗﺮﻳﻨﮕﻲ ﻣﻴﺨﻮاﻧﻴﻢ‪ .‬اﺻﻞ ﻗﺮﻳﻨﮕﻲ ﺧﻮد زﻳﺒﺎﻳﻲآﻓﺮﻳﻦ اﺳـﺖ و‬
‫ﻏﺎﻳﺘﻲ زﻳﺒﺎﻳﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ دارد‪ .‬ﻗﺮﻳﻨﻪﻫﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﻲ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ و ﺗﻘﻮﻳـﺖ ﺟﻨﺒـﻪﻫـﺎي ﻫﻨـﺮي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﻼم ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻌﻤﺪ وﻳﮋة ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ در ﭼﻴﻨﺶ اﺟﺰاي زﺑﺎﻧﻲ و ﻫﻨﺮي ﺷﻌﺮش ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻮﺟﻮدآﻣﺪن زﻧﺠﻴـﺮهاي از‬
‫ﻗﺮاﻳﻦ و ﺗﻨﺎﺳﺒﻬﺎ ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﺸﻒ آن ﻣﻴﺘﻮان ﺑﺮاﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﺿﺒﻂ اﺻﻴﻞ اﺑﻴﺎت دﺳﺖ ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬در‬
‫ﻣﻴﺎن اﻳﻦ زﻧﺠﻴﺮة ﺷﮕﻔﺖ و ﺟﺎدوﻳﻲ‪ ،‬ﺟﺎﻳﮕﺎه اﺻﻠﻲ از آن ﻗﺮاﻳﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮي و ﺑﺪﻳﻌﻲ اﺳﺖ؛ ﺑـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺼﻮﻳﺮي و ﺑـﺪﻳﻌﻲ ﺳـﺨﻦ را ﺑـﺎ اﺳـﺘﺨﺪام زﻧﺠﻴـﺮهاي از ﻗـﺮاﻳﻦ‬
‫ﺗﻘﻮﻳﺖ و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻣﻴﻜﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﻗﺮﻳﻨﻪﻫﺎي ﺗﺼﻮﻳﺮي و ﺑﺪﻳﻌﻲ ﻳﻚ ﺑﺨﺶ از ﻛﻼم ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‬
‫ﺗﺎ ﺿﺒﻂ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺶ دﻳﮕﺮ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮد‪ .‬اﻋﺘﻘﺎد ﻣﻦ ﺑﻪ ﻛـﺎرآﻣـﺪي اﻳـﻦ ﻣﻌﻴـﺎر روز ﺑـﻪ روز‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻴﺸﻮد؛ در ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﻌﻴﻴﻦ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺑﺎب ﺷـﺮح اﺷـﻌﺎرش‬
‫ﺑﺎرﻫﺎ و ﺑﺎرﻫﺎ اﻳﻦ ﻛﺎرآﻣﺪي ﺑﺮ ﻣﻦ روﺷﻦ ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮزﻧـــﺪ او ﺑـــﻪ رخ ﻋﻠـــﻲ ﻛـــﺎﻣﺮان ﻣﺎﺳـــﺖ‬ ‫ﻣﺎ اﻣﺘﻴﻢ و ﺷﺎه رﺳـﻮل اﺳـﺖ و او ﻋﻤـﺮ‬
‫ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‬ ‫‪AGS‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮﻟﻲ )‬ ‫ﻣﺘﻦ ﺑﺮاﺳﺎس ﭼﺎپ ﻛﺰازي )ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪ (96 :1375 ،‬اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺘﻦ‬
‫‪NO‬‬ ‫‪ORM‬‬
‫ﺷﺮواﻧﻲ‪ (81 ،1316 ،‬و ﺳﺠﺎدي »ﻓﺮخ« آﻣﺪهاﺳﺖ )ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪ .(80 ،1374 ،‬ﺿﺒﻂ دﻛﺘـﺮ‬
‫ﻛﺰازي ذوﻗﻲ و ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻓﺮزﻧـﺪ ﻣﻤـﺪوح ﻳﻌﻨـﻲ ﻓـﺮخ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻠﻲ)ع(‪ ،‬ﺳﻪ ﺗﺸﺒﻴﻪ دﻳﮕﺮ دارﻳـﻢ‪ :‬ﺗـﺸﺒﻴﻪ ﻣـﺮدم ﺑـﻪ اﻣـﺖ رﺳـﻮل اﷲ )ص(‪ ،‬ﺗـﺸﺒﻴﻪ ﺷـﺎه ﺑـﻪ‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫‪ /196‬ﺳﺒﻚ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻓﺎرﺳﻲ – ﺷﻤﺎره ﭘﻲ در ﭘﻲ ‪ – 10‬زﻣﺴﺘﺎن ‪89‬‬

‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( و ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻫﻤﺎم ﺑﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﺮ ﺳﻪ ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻳﻚ ﺳﺎﺧﺖ دارﻧﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺸﺒﻴﻪ ﺑﻠﻴﻎ اﺳـﻨﺎدي‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ از اﻳﻨﺮو ﺑﺮاﺳﺎس اﺻﺎﻟﺖ ﻗﺮﻳﻨﮕﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺸﺒﻴﻪ ﺑﻌﺪي ﻧﻴﺰ ﺑﻠﻴﻎ اﺳﻨﺎدي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺎل ﺗﺸﺒﻴﻪ‬
‫دﻛﺘﺮ ﻛﺰازي ﻣﺆﻛﺪ و ﻣﻔﺼﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﺻﺎﻟﺖ ﺗﺼﻮﻳﺮي ﻧﻴﺰ ﺿﺒﻂ دﻛﺘﺮ ﻛـﺰازي را ﻧﺎدرﺳـﺖ‬
‫ﻣﻴﺪاﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ذﻛﺮ وﺟﻪﺷﺒﻪ ‪ -‬در اﻳﻨﺠﺎ رخ‪ -‬از ﻏﻨﺎي ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻴﻜﺎﻫﺪ‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ اﺳـﺖ ﺑـﺪاﻧﻴﻢ در‬
‫ﺑﻴﺖ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻗﺮﻳﻨﻪﺳﺎزي ﺑﺮاﺳﺎس ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺸﺒﻴﻪ ﺑﻠﻴﻎ اﺳﻨﺎدي رﻋﺎﻳﺖ ﺷﺪهاﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻬــﻼن او ﺗﻬﻤــﺘﻦ ﺗــﻮران ﺳــﺘﺎن ﻣﺎﺳــﺖ‬ ‫ﻛﻴﺨﺴﺮو اﺳﺖ ﺷﺎه و ﻫﻤﺎم اﺳﺖ زال زر‬
‫در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ دو ﺑﻴﺖ ﺑﺎ ﻇﺮاﻓﺖ در ﻗﺮﻳﻨﺔ ﻫﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﻴﺘﻲ دﻳﮕﺮ‪:‬‬
‫ﺣـــﻴﺾ ﺑﻨـــﺖاﻟﻌﻨـــﺐ ﺑـــﻪ ﺟـــﺎ ﮔـــﺬار‬ ‫ﻓــﻴﺾ ﻣﺎءاﻟــﺴﺤﺎب ﺧــﻮر ﭼــﻮ ﺻــﺪف‬
‫ﺿﺒﻂ ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺘﻦ ﺳﺠﺎدﻳﺴﺖ )ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪ ،(198 :1374 ،‬در ﻧﺴﺨﺔ »ﭘﺎ« و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮﻟﻲ‬
‫»اﺑﻦاﻟﺴﺤﺎب« آﻣﺪهاﺳﺖ‪) .‬ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷـﺮواﻧﻲ‪ (202 :1316 ،‬ﺑﺮاﺳـﺎس اﺻـﺎﻟﺖ ﻗﺮﻳﻨﮕـﻲ »اﺑـﻦ‪-‬‬
‫اﻟﺴﺤﺎب« ﺿﺒﻂ اﺻﻴﻞ اﺳﺖ زﻳﺮا اﺑﻦ )در اﺑﻦاﻟﺴﺤﺎب( در ﻗﺮﻳﻨـﻪ ﺑـﺎ ﺑﻨـﺖ )در ﺑﻨـﺖاﻟﻌﻨـﺐ(‬
‫‪NOORMAGS‬‬
‫ﺗـﺼﻮﻳﺮ اﺳـﺖ اﻣ‪‬ـﺎ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﺻﺎﻟﺖ ﺗﺼﻮﻳﺮي ﻧﻴﺰ ﺳﺨﻦ ﻣﺎ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻴﻜﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا »اﺑـﻦاﻟـﺴﺤﺎب«‬
‫ﻣﺎءاﻟﺴﺤﺎب ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ و ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﻛﺪام را ذﻛﺮ ﻣﻴﻜﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (2‬ﻋﺪم ﺗﻮﺟﻪ دﻗﻴﻖ ﺑﻪ آﺛﺎر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪:‬‬

‫ﻫﻴﭽﻜﺪام از ﻣﺼﺤﺤﺎن ارﺟﻤﻨﺪ ﺑﻪ اﻧﺪازة ﻛﺎﻓﻲ در ﺧﺘﻢاﻟﻐﺮاﻳـﺐ )ﺗﺤﻔـﺔاﻟﻌـﺮاﻗﻴﻦ(‪ ،‬ﻣﻨـﺸﺄت و‬
‫ﺣﺘﻲ ﺧﻮد دﻳﻮان ﺗﺄﻣﻞ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ؛ ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺳـﺒﻚ ﺷﺨـﺼﻲ‪ ،‬ﺗـﺼﺤﻴﺢ ﻳـﺎ‬
‫ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻳﻚ اﺛﺮ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ دﻳﮕﺮ آﺛﺎر او اﻫﻤﻴ‪‬ﺖ ﺑﺴﻴﺎري دارد‪ .‬ﺑﺎﻳـﺪ از ﮔـﺬر ﻣﺮاﺟﻌـﻪ و‬
‫ﺟﺴﺘﺠﻮ در آﺛﺎر ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻜﻤﻴﻞ و ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺳﺒﻜﻲ او ﺑﭙـﺮدازﻳﻢ؛ اﻳـﻦ ﻋﻨﺎﺻـﺮ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻳﻚ ﻛﺎرﻛﺮد ﻣﺸﺘﺮك ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﺷﺎﻋﺮ ﻳﻚ ﺻﻨﻌﺖ ﺧﺎص را در‬
‫ﭼﻨﺪ ﺟﺎي آﺛﺎرش ﺑﻜﺎر ﻣﻴﺒﺮد‪ ،‬ﻧﺸﺎن از ﺟﻬﺖﮔﻴﺮي ﻫﻨﺮي ﺷﺎﻋﺮ دارد‪ ،‬اﻳـﻦ ﻋﻤﻠﻜـﺮد ﺻـﻨﻌﺖ‬
‫ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ را ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻳﻚ ﮔﺰارة ﺳﺒﻜﻲ ﺧﺎص ﻣﻴﻜﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻳـﻦ اﻣـﺮ‬
‫ﺳﻬﻮ ﺑﺰرﮔﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺴﻴﺎري از ﺗﺼﺤﻴﺤﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﺸﺘﻮاﻧﺔ ﺧﺘﻢاﻟﻐﺮاﻳﺐ و ﻣﻨﺸﺄت اﻧﺠﺎم‬
‫دادهاﻳﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺿﺒﻄﻬﺎي ﻧﺎدرﺳﺖ ذﻳﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫آﺳﻴﺐﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺼﺤﻴﺢ دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪197 /‬‬

‫ﺗــﺸﻨﻪ ﺑــﻪ ﺟــﺰ ﻣــﻦ ﻛــﻪ دﻳــﺪ آﺑﺨــﻮرش آﺗــﺸﻴﻦ‬ ‫در ﻏﻤﺖ اي زود ﺳﻴﺮ ﺧﻮن ﺟﮕﺮ ﻣﻴﺨﻮرم‬
‫ﺿﺒﻂ ﺑﺮاﺳﺎس ﻛﺰازي )ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ ﺷـﺮواﻧﻲ‪ ،(456 :1375 ،‬و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳـﻮﻟﻲ )ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ ﺷـﺮواﻧﻲ‪،‬‬
‫‪ (341 ،1316‬اﺳﺖ؛ در ﻣﺘﻦ ﺳﺠﺎدي »ﺗﺸﻨﺔ دﻳﺮﻳﻨﻪام« آﻣـﺪهاﺳـﺖ )ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ ﺷـﺮواﻧﻲ ‪،1374‬‬
‫‪ ،(334‬ﻛﻪ ﺿﺒﻂ اﺻﻴﻠﺴﺖ‪ .‬ﺷﻮاﻫﺪ ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه از دﻳﻮان ﺑـﻪ ﻣـﺎ ﻧـﺸﺎن ﻣﻴﺪﻫﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺻـﻨﻌﺖ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﺎ اﻳﻦ دو رﻛﻦ ‪ -‬زودﺳﻴﺮ و ﺗﺸﻨﺔ دﻳﺮﻳﻨﻪ‪ -‬در ﺳﺨﻦ ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺳﺒﻜﻲ ﺧﺎﺻـﻲ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫دﺷﻨﻪﻣﻜﺶ ﻫﻤﭽﻮﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺗﺸﻨﻪ ﻣﻜﺶ ﭼـﻮ ﺳـﺮاب‬ ‫ﻣــﻦ ﺑــﻪ ﺗــﻮ اي زودﺳــﻴﺮ ﺗــﺸﻨﺔ دﻳﺮﻳﻨــﻪام‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(46 ،‬‬
‫ﺑــﺎ ﻣــﻦ دﻳﺮﻳﻨــﻪ دوﺳــﺖ ﭼﻨــﺪ ﻛﻨــﻲ دﺷــﻤﻨﻲ‬ ‫ﮔــﺮ ﻧــﻪ ﺗــﻮ اي زودﺳــﻴﺮ ﺗــﺸﻨﺔ ﺧــﻮن ﻣﻨــﻲ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(684 ،‬‬
‫ﻧﭙﺮﺳــﻢ از ﺗــﻮ ﻛــﻪ ﭼــﻮ ﻋﻤــﺮ زودﺳــﻴﺮ ﭼﺮاﻳــﻲ‬ ‫ﺑﺮو ﻛﻪ ﺗﺸﻨﺔ دﻳﺮﻳﻨـﻪاي ﺑـﻪ ﺧـﻮن ﻣـﻦ آري‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(695 ،‬‬
‫و ﺑﻴﺖ زﻳﺮ‪:‬‬
‫از ﻟﻌـــﺎب زرد ﻣـــﺎر ﻛـــﻢ زﻳـــﺎن اﻓـــﺸﺎﻧﺪهاﻧـــﺪ‬ ‫ﺑﺮ ﻟﻌﺎب ﮔﺎو ﻛﻮﻫﻲ دﻳـﺪهاي آﻫـﻮي دﺷـﺖ‬

‫ﺿﺒﻂ ﺑﺮاﺳﺎس ﺳﺠﺎدي )ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪ (116 :1374 ،‬و ﻛﺰازي )ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ ﺷـﺮواﻧﻲ‪:1375 ،‬‬
‫‪ (164‬اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺘﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮﻟﻲ »دﻳﺪة آﻫﻮي دﺷـﺖ« آﻣـﺪهاﺳـﺖ ﻛـﻪ آن را ﻫـﻢ ﺑـﺼﻮرت‬
‫اﺿﺎﻓﻲ و ﻫﻢ ﺑﺼﻮرت ﻓﻌﻠﻲ ﻣﻴﺘﻮان ﺧﻮاﻧﺪ‪» .‬دﻳﺪة آﻫﻮي دﺷﺖ« ﺿﺒﻂ اﺻﻴﻠﺴﺖ؛ آﻧﭽﻪ ﺳـﺨﻦ‬
‫ﻣﺎ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻴﻜﻨﺪ ﺷﻮاﻫﺪﻳﺴﺖ ﻛﻪ از ﻣﻨﺸﺄت ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻴﺪﻫﻴﻢ‪» :‬و ﻫﻢ در اﻳﻦ رﺳـﺎﻟﺖ آوردهام‪:‬‬
‫ﻓﻌﻠﻴﻪ ﻋﻴﻦ اﻟﻠّﻪ ﻻ ﻋﻴﻦ اﻟﺴﻮء ﻛﻴﻒ ﺟﻤﻊ ﺑﻴﻦ اﻟﻈﻠﻤﻪ‪ .‬و ﻛﻴﻒ ﺿﻢ‪ ‬اﻟﻲ ﺑﻴﺎض ﻟﻌـﺎب اﻟـﺼﻴﺮان‬
‫ﺳﻮاد ﻣﻘﻠﻪ اﻟﻐﺰﻻن ‪) .«. . .‬ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪(176 :1384 ،‬؛ و‪» :‬ﭼﻨﺪ ﺗﺸﺮﻳﻒ از آن ﻣﺠﻠﺲ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻦ ﺧﺎدم رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻳﻜﻲ را ﺟﻮاب ﻧﻨﻮﺷﺘﻢ ‪ . . .‬اﻳﻦ ﭼﻪ اﻣﺎﻧﺖ و اﻧﺼﺎف ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺟﺎي آﻫﻮي اﺣﻮر‪ ،‬ﻧﻮر ﻣﻨﻘﻂ ﻧﻤﺎﻳﺪ؟ ﺑﺪل ﻏﺜﺎء اﺣﻮي‪ ،‬ﻫﻴﻤﺔ ﻧﻴﻢﺳﻮﺧﺘﻪ ﺑﻴﺮون آورد؟«‪) .‬ﻫﻤﺎن‪،‬‬
‫‪185‬و‪(186‬‬
‫و ﻧﻴﺰ ﻣﻮاردي ﻛﻪ در ﻛﻨﺎر ﻫﻢ از ﻟﻌﺎب ﮔﻮزﻧﺎن و ﭼﺸﻢ آﻫﻮان ﻳﺎد ﻛﺮدهاﺳﺖ‪» :‬ﻟﻌﺎب ﮔﻮزﻧـﺎن‬
‫ﺳﭙﻴﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺎر ﻧﻴﺎﻳﺪ‪ .‬ﺧﻮن آﻫﻮان ﺳﻴﺎه ﺷﻮد و ﻫﻢ در زﻟﻒ آﻫﻮﭼﺸﻤﺎن ﺑﻜﺎرﺑﺮﻧـﺪ«‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫‪ /198‬ﺳﺒﻚ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻓﺎرﺳﻲ – ﺷﻤﺎره ﭘﻲ در ﭘﻲ ‪ – 10‬زﻣﺴﺘﺎن ‪89‬‬

‫)ﻫﻤﺎن‪(210،‬؛ و‪» :‬آﻫﻮ ﻛﺮﺷﻤﻪاي ﻛﻪ ﭼﻮن ﮔﺎو‪ ،‬ﻏﺒﻐﺐ ﺳﻴﻤﻴﻦ دارد‪ .‬ﮔﻮرﺳﺮﻳﻨﻲ ﻛﻪ ﻋﺎرض از‬
‫ﻟﻌﺎبِ ﮔﻮزﻧﺎن ﺳﭙﻴﺪﺗﺮ دارد«‪) .‬ﻫﻤﺎن‪(90،‬‬
‫‪G‬‬‫‪S‬‬
‫‪MA‬‬
‫دﺷﺖ‪ N«O‬ﺿﺒﻂ اﺻﻴﻠﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا در ﺣـﻮزة ﻣـﺸﺒﻪﺑـﻪ‪،‬‬
‫‪OR‬‬ ‫ﺑﺮاﺳﺎس اﺻﺎﻟﺖ ﺗﺼﻮﻳﺮي ﻧﻴﺰ »دﻳﺪة آﻫﻮي‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ »آﻫﻮي دﺷﺖ«‪ ،‬ﻣﺸﺒﻪﺑﻪ زﻳﺒﺎﺗﺮ و ﺳﻨﺠﻴﺪهﺗﺮي اﺳﺖ؛ ﭼﺸﻢ آﻫـﻮ ﺑـﺎ ﺳـﻴﺎﻫﻲ ﺧﻴـﺮه‪-‬‬
‫ﻛﻨﻨﺪهاش ﻧﻤﺎد و ﺳﻤﺒﻞ زﻳﺒﺎﻳﻲ اﺳﺖ و اﺳﺎﺳﺎ ﻛﻤﺎل زﻳﺒﺎﻳﻲ آﻫﻮ در ﭼﺸﻢ اوﺳﺖ‪ .‬دﻳﺪة آﻫﻮي‬
‫دﺷﺖ اﺳﺘﻌﺎره از ﻧﻮﺷﺘﺔ زﻳﺒﺎ و ﺳﻴﺎه ﻣﻤﺪوﺣﺴﺖ؛ ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ »ﻟﻌﺎب ﮔـﺎو ﻛـﻮﻫﻲ« اﺳـﺘﻌﺎره از‬
‫ﻛﺎﻏﺬ ﺳﭙﻴﺪ‪ ،‬زردﻣﺎر ﻛﻢزﻳﺎن اﺳﺘﻌﺎره از ﻗﻠﻢ زرﻳـﻦ و ﻟﻌـﺎب آن اﺳـﺘﻌﺎره از ﻣﺮﻛـﺐ و ﺟـﻮﻫﺮ‬
‫‪4‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺑﻴﺘﻲ دﻳﮕﺮ‪:‬‬
‫ﻃﻴـــــﺮه ﻣﻨـــــﺸﻴﻦ و ﻃـــ ـﺮّه ﻣﻔـــــﺸﺎن‬ ‫ﮔــــﺮ ﻓﺘﻨــــﻪ ﻧﺒﺎﻳــــﺪت ﻛــــﻪ ﺧﻴــــﺰد‬
‫ﺿﺒﻂ ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺘﻦ ﻛﺰازي )ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪ (456 :1375 ،‬و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮﻟﻲ )ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷـﺮواﻧﻲ‪،‬‬
‫‪ (352 :1316‬اﺳﺖ؛ در ﻣﺘﻦ ﺳﺠﺎدي »ﻃﺮّه ﻣﻨﺸﺎن« آﻣﺪهاﺳﺖ )ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪(345 :1374 ،‬؛‬
‫ﺿﺒﻂ دﻛﺘﺮ ﺳﺠﺎدي ﻣﺮﺟﺤﺴﺖ‪ ،‬ﺷﻮاﻫﺪ ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه از دﻳﻮان روﺷـﻦ ﻣﻴـﺴﺎزﻧﺪ ﻛـﻪ ﺻـﻨﻌﺖ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﺎ »ﻣﻨﺸﻴﻦ« و»ﻣﻨﺸﺎن« و »ﻃﻴﺮه« و »ﻃﺮّه« در ﺳﺨﻦ ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﻋﻤﻠﻜـﺮد ﺳـﺒﻜﻲ وﻳـﮋهاي‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻃﻴﺮه ﻣﻨﺸﻴﻦ ﻛﺰ ﺟﻤﺎﻟﺖ ﻋـﺸﻖ ﻟـﺸﻜﺮ ﺳـﺎﺧﺘﻨﺪ‬ ‫ﻃﺮّه ﻣﻨﺸﺎن ﻛـﺰ ﻫﻼﻟـﺖ ﻋﻴـﺪﺟﺎن ﺑﺮﺳـﺎﺧﺘﻨﺪ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪(112 ،‬‬
‫ﻃﺮّه ﻣﻨﺸﺎن ﻛﻪ ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳـﺖ )ﻫﻤـﺎن‪(556 ،‬‬ ‫ﻃﻴـــﺮه ﻣﻨـــﺸﻴﻦ ﻛـــﻪ ﻏﺮاﻣـــﺖ ﺑـــﺮ ﻣﺎﺳـــﺖ‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس اﺻﺎﻟﺖ ﻟﻔﻈﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺘﻦ دﻛﺘﺮ ﺳﺠﺎدي ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺷﺎﻋﺮ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻟﻔﻈـﻲ زﻳﺒـﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﻴﺎن »ﻣﻨﺸﻴﻦ« و»ﻣﻨﺸﺎن« ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮدهاﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎنﻛﻪ ﺑـﻴﻦ »ﻃﻴـﺮه« و »ﻃـﺮّه« ﺗﻨﺎﺳـﺐ ﻟﻔﻈـﻲ‬
‫ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮدهاﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (3‬ﻋﺪم ﺗﺤﻘﻴﻖ در ﺑﺎب اﺷﺎرات ﻣﺨﺘﻠﻒ‪:‬‬

‫دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻦ اﺷﺎرات ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻗﺒﻴﻞ اﺷﺎرات ﻧﺠﻮﻣﻲ‪ ،‬ﻃﺒﻲ‪ ،‬ﻣـﺬﻫﺒﻲ‪،‬‬
‫اﺳﺎﻃﻴﺮي‪ ،‬ﺣﻤﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬اﺷﺎره ﺑﻪ رﺳﻮم و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ و ﻏﻴﺮه ﻣﻘﺎم ﺑﺴﻴﺎر واﻻﻳـﻲ در‬
‫ﻣﻴﺎن ﻣﺘﻮن ﻛﻬﻦ ادب ﭘﺎرﺳﻲ دارد؛ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺳﺒﻚ ﺷﺨﺼﻲ ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﭼﻨﺎن رﻗﻢ ﺧﻮردهاﺳـﺖ‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫آﺳﻴﺐﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺼﺤﻴﺢ دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪199 /‬‬

‫ﻛﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﺳﺨﺖ ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎدة وﺳﻴﻊ از ﭘﻨﺪاﺷﺘﻬﺎ و ﺑﺎورﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ و ﻣﺘﻨـﻮع در ﻛـﻼم‬
‫ﺧﻮد دارد‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ اﺷﺎرات ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻣﺘﻨﻮع ﻛﺎر ﺷـﺮح و ﺗـﺼﺤﻴﺢ دﻳـﻮان ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ را ﻫﺮﭼـﻪ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ دﺷﻮار ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮارد ﺑﺮﮔﺰﻳﺪن ﻳﻚ ﺿﺒﻂ اﺻﻴﻞ ﺗﻨﻬﺎ و ﺗﻨﻬﺎ در ﮔـﺮو‬
‫آﮔﺎﻫﻲ از ﻳﻚ ﺑﺎورداﺷﺖ و ﺳﻨﺖ ادﺑﻲ اﺳﺖ؛ و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﻋﺪم آﮔﺎﻫﻲ از ﻳﻚ ﺳﻨﺖ‬
‫ادﺑﻲ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪن ﺿﺒﻂ ﻧﺎدرﺳﺖ و ﻳﺎ ﺣﺘﻲ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻳﻚ ﺿﺒﻂ اﺻﻴﻞ ﺷﺪهاﺳـﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻨﺠﺎ وﻇﻴﻔﺔ ﻣﺼﺤﺢ اﻳﻨﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ داﻣﻨﺔ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺧﻮد ﺑﻴﻔﺰاﻳـﺪ و در ﺗﻤـﺎﻣﻲ‬
‫ﻣﻮارد اﺣﺘﻴﺎط و دﻗﺖ ﻓﺮاواﻧﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺸﺪ ﺗﺎ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ اﻳﻦ اﺷﺎرات ﻣﺘﻨـﻮع ﺑﺘﻮاﻧـﺪ ﺿـﺒﻂ‬
‫ﻣﺮﺟﺢ را ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﺪ و از ﻟﻐﺰش در اﻣﺎن ﺑﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻛﻨﺎر اﻳﻦﻛﻪ ﻣﺼﺤﺤﺎن دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎري از اﺷﺎرات را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ درﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬در ﺑﺮﺧﻲ‬
‫از ﻣﻮارد ﻧﻴﺰ ﻋﺪم آﮔﺎﻫﻲ از ﻳﻚ اﺷﺎره ﺑﺎﻋﺚ ﺳﻬﻮ اﻳﺸﺎن ﺷﺪه و ﺣﺘﻲ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪهاﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻠﻴﻘﺔ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﺼﺮف در ﻣﺘﻦ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺻﻮرت اﺻﻴﻞ ﻣﺘﻦ را ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑـﺮاي ﻧﻤﻮﻧـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺑﻴﺖ زﻳﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬
‫ﻫﻤﭽﻮ ﻧﻮن درﻫﻢ ﺷﻜﺴﺘﻲ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺳـﻘﻒ ﺳـﻤﺎ‬ ‫ﮔﺮ ﺳﻤﺎ ﭼﻮن ﻣـﻴﻢ ﻧـﺎم او ﻧﺒـﻮدي از ﻧﺨـﺴﺖ‬
‫ﺿﺒﻂ ﺑﺮاﺳﺎس ﭼﺎپ ﺳﺠﺎدي )ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷـﺮواﻧﻲ‪ ،(20 :1374 ،‬و ﻛـﺰازي )ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ ﺷـﺮواﻧﻲ‪،‬‬
‫‪ (36 :1375‬اﺳﺖ‪ .‬در ﭼﺎپ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮﻟﻲ »ﻫﻤﭽﻮ ﺳﻴﻦ« آﻣﺪهاﺳﺖ‪) .‬ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷـﺮواﻧﻲ‪:1316 ،‬‬
‫‪(27‬؛ ﻛﻪ ﺿﺒﻂ اﺻﻴﻠﺴﺖ‪ :‬ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﺌﻮري ﺗﺼﻮﻳﺮي ﻛﻪ در ﺳـﺒﻚ ﺷﺨـﺼﻲ ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ ﺟﺎﻳﮕـﺎه‬
‫ﻧﺨﺴﺖ را دارد‪ ،‬وﺟﻪﺷﺒﻪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ »درﻫﻢ ﺷﻜﺴﺘﻦ«‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻴﻮﻧﺪي اﺳﺘﻮار ﺑﺎ ﻣﺸﺒﻪﺑﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫زﻳﺮا ﻣﺨﺎﻃﺐ وﺟﻪﺷﺒﻪ را از ﻣﺸﺒﻪﺑﻪ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻴﻜﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎل ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ اﻳﻦ وﺟﻪﺷﺒﻪ ﺑﺎ ﻧـﻮن در‬
‫ﺗﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺑﺎ ﺳﻴﻦ؛ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺳﻴﻦ در اﻳﻨﺠـﺎ اﺷـﺎره‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﺮف ﺳﻴﻦ در »ﺧﻂ دﻳﻮاﻧﻲ« اﺳﺖ؛ در اﻳﻦ ﺧﻂ‪ ،‬ﺑﻮﻳﮋه ﺣﺮوف دﻧﺪاﻧﻪداري ﭼﻮ ﺳﻴﻦ‬
‫ﺑﺼﻮرت ﺷﻜﺴﺘﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد؛ از اﻳﻦ روي ﺧﻂ دﻳﻮاﻧﻲ‪ ،‬ﺧﻄﻲ ﺷﻜـﺴﺘﻪ‪ ،‬زﺷـﺖ و ﻧـﺎﺧﻮان‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﺳﺖ‪ ،‬و ﮔﻮﻳﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻫﻤﻴﻦ وﻳﮋﮔﻴﻬﺎ‪ ،‬آن را »ﭼﭗ ﻧﻮﻳﺴﻲ« ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﺧـﻂ‬
‫ﺧﺎص اﻫﻞ دﻓﺘﺮ و ﻣﻴﺮزاﻳﺎن ﺑﻮده؛ و ﺗﺎ اواﻳﻞ دورة ﺻﻔﻮﻳﻪ ﻛﺎرﺑﺮد داﺷﺘﻪاﺳﺖ‪) .‬ﻫﻤﺎﻳﻮنﻓـﺮخ‪،‬‬
‫ﺑﻲﺗﺎ‪ .836 :‬ﻧﻘﻞ در‪ :‬ﺳﺠﺎدي‪ :1382 ،‬ذﻳﻞ ﺣﺮف دﻳﻮاﻧﻲ(‪ .‬از اﻳﻨﺮو ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛـﻪ ﺿـﺒﻂ اﺻـﻴﻞ‬
‫ﺳﻴﻦ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻧﻮن‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﺎ را ﻗﻄﻌﻲ ﻣﻴﻜﻨﺪ ﺷﺎﻫﺪﻳﺴﺖ ﻛﻪ از دﻳﻮان ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻴﺪﻫﻴﻢ‪:‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫‪ /200‬ﺳﺒﻚ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻓﺎرﺳﻲ – ﺷﻤﺎره ﭘﻲ در ﭘﻲ ‪ – 10‬زﻣﺴﺘﺎن ‪89‬‬

‫ﭼﻮﻣﻴﻢ اﻧﺪرﺧﻂ ﻛﺎﺗﺐ‪،‬ﭼﻮﺳﻴﻦ درﺣﺮف دﻳﻮاﻧﻲ‬ ‫ﺑﺒﺴﺘﻢ ﺣﺮص را ﭼﺸﻢ و ﺷﻜﺴﺘﻢ آز را دﻧﺪان‬
‫)ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪(411 :1374 ،‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﺳﻴﻦ در ﺣﺮف دﻳﻮاﻧﻲ را ﺑﺎ ﺷﻜﺴﺘﻦ آورده اﺳﺖ‪ .‬و‪:‬‬
‫ﭼﺸﻢ ﭘـﺮ زﻳﺒـﻖ و ﮔـﻮش آﻣـﺪه ﻛـﺮ ﺑـﺎد ﭘـﺪر‬ ‫ﺑــﻲ زﺑــﺎن ﻟﻐــﺖ آراي ﺑــﻪ ﺗــﺎزي و درﻳــﺖ‬
‫ﺿﺒﻂ ﺑﺮاﺳﺎس ﭼﺎپ ﻛﺰازي )ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷـﺮواﻧﻲ‪ (717 :1375 ،‬اﺳـﺖ‪ ،‬و در ﺗﻮﺟﻴـﻪ آن ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬در ﻣﺘﻦ س ]=ﺳـﺠﺎدي[‪» :‬ﮔـﻮش ﭘـﺮ زﻳﺒـﻖ و ﭼـﺸﻢ آﻣـﺪهﮔـﺮ ﺑـﺎد«؛ در ﻣـﺘﻦ ع‬
‫]=ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮﻟﻲ[‪» :‬ﮔﻮش ﭘﺮ زﻳﺒـﻖ و ﭼـﺸﻢ آﻣـﺪهدر ﺑـﺎد«؛ اﻣ‪‬ـﺎ رﻳﺨـﺖ ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ را ﻣﻌﻨـﺎﻳﻲ‬
‫ﺳﻨﺠﻴﺪه ﻧﻴﺴﺖ و رﻳﺨﺖ دوم ﺳﺴﺖ و ﻧﺎﺷﻴﻮاﺳﺖ؛ ﻣﻲاﻧﮕﺎرم ﻛﻪ رﻳﺨﺖ درﺳﺖ ﻫﻤﺎن اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ در ﻣﺘﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺮاي ﻛﺮي زﻳﺒﻖ در ﮔﻮش ﻣﻴﻜﺮده اﻧﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺑﻴﺖ زﻳﺒـﻖ ﺑـﻪ‬
‫اﺳﺘﻌﺎره از داﻧﻪﻫﺎي اﺷﻚ ﺑﻜﺎر ﺑﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ ﻧﻔـﺮﻳﻦ ﺑـﺮ ﺧـﻮﻳﺶ‪ ،‬از ﺧـﺪا‬
‫درﻣﻴﺨﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﭼﺸﻤﺶ ﮔﺮﻳﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﮔﻮﺷﺶ ﻛـﺮ‪ ،‬ﻧﻴـﺰ ﻣﻴﺘـﻮان زﻳﺒـﻖ را ﻛﻨﺎﻳـﻪ از ﺳـﭙﻴﺪي‬
‫داﻧﺴﺖ؛ ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن‪ ،‬ﺳﺨﻦﺳﺎﻻر ﺷﺮواﻧﻲ ﭼﺸﻢ ﺧﻮد را ﻛﻮر آرزو ﻛﺮدهاﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﺳﭙﻴﺪﭼﺸﻤﻲ‬
‫ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﻛﻮرﻳﺴﺖ«‪) .‬ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪(717 :1375 ،‬‬
‫در ﻣﺘﻦ اﺳﺘﺎد ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮﻟﻲ ﻣﺼﺮاع دوم ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪهاﺳﺖ‪» :‬ﮔﻮش ﭘﺮ زﻳﺒﻖ و ﭼﺸﻢ آﻣﺪه در ﺑﺎد‬
‫ﭘﺪر« )ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪ ،(556 ،1316 ،‬دﻛﺘﺮ ﻣﺆﻳﺪ ﺷﻴﺮازي ﻧﻴﺰ ﻫﻤـﻴﻦ ﺿـﺒﻂ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳـﻮﻟﻲ را‬
‫ﺑﺮﮔﺰﻳﺪهاﻧﺪ و آوردهاﻧﺪﻛﻪ‪» :‬آﻣﺪهدر« ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻗﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﻌﻨﻲ و ﺑﺮﻗﺮاي ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻟﻔﻈﻲ‬
‫)ﺟﻨﺎس ﻧﺎﻗﺺ( ﺑﺎ »دري« ﻛﻪ در ﻣﺼﺮاع اول آﻣﺪه‪ .‬اﻣﺮوزه در ﻣﻘﺎم ﻧﻔﺮﻳﻦ ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ‪» :‬ﭼـﺸﻤﺖ‬
‫درآﻳﺪ«‪ ،‬ﺿﺒﻂ دﻛﺘﺮ ﺳﺠﺎدي »آﻣﺪه ﮔﺮ« ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ و ﺑﻲ ﻣﻌﻨﻲ«! )ﻣﺆﻳـﺪ ﺷـﻴﺮازي‪:1372 ،‬‬
‫‪(359‬؛ در ﭼﺎپ دﻛﺘﺮ ﺳﺠﺎدي ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪهاﺳﺖ‪» :‬ﮔﻮش ﭘﺮ زﻳﺒﻖ و ﭼﺸﻢ آﻣﺪهﮔﺮ ﺑﺎد ﭘﺪر«‬
‫)ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪.(545 :1374 ،‬‬
‫درﻳﻎ از اﻳﻨﻜﻪ ﺿﺒﻂ ﺻﺤﻴﺢ‪ ،‬ﺿﺒﻂ دﻛﺘﺮ ﺳﺠﺎدﻳﺴﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﭼﻮن ﻳﻚ اﺷﺎرة ﻃﺒﻲ ﻇﺮﻳﻒ در ﺑﻴﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﺰازي‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮﻟﻲ و ﻣﺆﻳﺪ ﺷﻴﺮازي ﺑﻌﻠﺖ درﻧﻴﺎﻓﺘﻦ آن‪ ،‬ﺑﻲﺑﺎﻛﺎﻧﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف در‬
‫ﺑﻴﺖ زدهاﻧﺪ و ﺑﻴﺖ را از ﺿﺒﻂ اﺻﻴﻞ ﺧﻮد دوراﻧﺪاﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﮔﺮآﻣﺪن ﭼـﺸﻢ اﺷـﺎره‬
‫ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎي ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﻧﺎﻣـﺴﺖ؛ ﺑﻴﻤـﺎري ﻛـﻪ ﺑﻴـﺸﺘﺮ در ﭘﻠـﻚ روي ﻣﻴﺪﻫـﺪ‪،‬‬
‫ﺷﻴﺦاﻟﺮﺋﻴﺲ ذﻳﻞ ﮔﺮي و ﺧﺎرش ﭘﻠﻚ ﭼﻨﻴﻦ آوردهاﺳﺖ‪» :‬اﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎري از ﻣﺎدة ﺷﻮر ﺑﻮرك‪ ،‬از‬
‫ﺧﻮن ﺗﻨﺪ ﻣﺰاج‪ ،‬ﻳﺎ ﺧﻠﻂ ﺗﻨﺪ ﻣﺰاجِ دﻳﮕﺮ ﻧﺎﺷﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ اول ﺧـﺎرش اﺳـﺖ و ﺑﻌـﺪاً ﮔـﺮي‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫آﺳﻴﺐﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺼﺤﻴﺢ دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪201 /‬‬

‫ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﻛﺜﺮاً اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻤﻲ ﺑﻌﺪ از ﻗﺮﺣﺔ ﭼﺸﻢ ﺑﻮﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﺳﺮآﻏﺎز اﻧﺪك ﺧﺎرش ﭘﺪﻳـﺪ‬
‫آﻳﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ زﺑﺮي و ﺳﺮﺧﻲ ﭘﻠﻚ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻧﺠﻴﺮي ﺷﻜﻞ ﻗﺮﺣﻪ ﻣﻴـﺸﻮد‪ .‬و ﺑﻌـﺪ از آﻧﻜـﻪ‬
‫ﺗﺮك از ﺧﺎرش و آﻣﺎس ﺷﺪﻳﺪ ﻇﻬﻮر ﻛﺮد‪ ،‬داﻧﻪﻫﺎي ﺳﺨﺖ ﭘﻴﺪا ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ«‪) .‬اﺑـﻦﺳـﻴﻨﺎ‪:1385 ،‬‬
‫ج‪(246 :3‬‬
‫در ﻫﺪاﻳﺔاﻟﻤﺘﻌﻠّﻤﻴﻦ ﻧﻴﺰ ذﻳﻞ »اﻟﺠﺮب ﻓﻲ اﻟﻌﻴﻦ« آﻣﺪهاﺳﺖ ﻛـﻪ‪ :‬و ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﺮ ﺑـﺴﻬﺎ )ﭘﻠﻜﻬـﺎ(‬
‫ﺧﺎرش اﻓﺘﺪ‪ ،‬ﻛﻲ ورا »ﮔﺮ« ﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﻋﻼج وي ﺷﺎﻓﺔ ﺳﺒﺰ ﺑﻮد‪ ،‬وﮔﺮ ﺑﻪ ﺷﺎﻓﺔ ﺳـﺒﺰ ﺑـﻪ ﻧـﺸﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺒﺎﻳﺪ ﺗﺮاﺷﻴﺪن ﺑﻪ ﺷﻜﺮ و ﺧﻮن ﺑﺮدارد و ﻣﺴﻬﻞ ﺧﻮرد ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ‪) . ...‬اﺧﻮﻳﻨﻲ ﺑﺨﺎراﻳﻲ‪:1344 ،‬‬
‫‪(285‬؛ ﺟﺮﺟﺎﻧﻲ ﻧﻴـﺰ در اﻏـﺮاض اﻟﻄﺒﻴ‪‬ـﻪ ﭼﻬـﺎر ﻧـﻮع آن را ذﻛـﺮ ﻛـﺮده و ﻋـﻼج ﻫﺮﻳـﻚ را‬
‫ﺑﺮﺷﻤﺮدهاﺳﺖ‪) .‬ﺟﺮﺟﺎﻧﻲ‪(523-521 :1384 ،‬؛ ﮔﺮي ﭘﻠﻚ و ﭼﺸﻢ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺧﺎرﺷﻲ ﺑـﻮده‬
‫ﻛﻪ در ﭘﻠﻜﻬﺎ ﺑﻮﺟﻮد ﻣﻲآﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن ﭘﻠﻚ ﭼﺸﻢ از ﺳﻤﺖ درون ﺳـﺮخ‪ ،‬درﺷـﺖ و‬
‫داﻧﻪدار ﻣﻴﺸﺪه و ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺧﺎرش و رﻳﺰش اﺷﻚ اﺳﺖ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل دادهاﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎري ﻫﻤﺎن‬
‫ﺸﻮد‪ .‬اﻳـﻦ ﺑﻴﻤـﺎري ﺳـﺒﺐ‬
‫ﺗﺮاﺧﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻟﺘﻬﺎب داﻧﻪدار ﻣﻠﺘﺤﻤﺔ ﭘﻠﻚ ﭼـﺸﻢ اﻃـﻼق ﻣﻴـ ‪S‬‬
‫‪AG‬‬
‫ﻛﻮري ﭼﺸﻢ ﻣﻴـﺸﺪهاﺳـﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ از ﺷـﻌﺮ ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ ﻗﺎﺑـﻞ اﺳـﺘﻨﺒﺎط ‪RM‬‬
‫اﺳـﺖ‪).‬ﻣﺎﻫﻴـﺎر‪:1384،‬‬
‫‪O‬‬
‫‪NO‬‬ ‫‪111‬و‪(112‬‬
‫و ﺑﻴﺘﻲ دﻳﮕﺮ‪:‬‬
‫ﺳــــــﻨﮓ در روي ﻛــــــﺎﻓﺮ اﻧــــــﺪازد‬ ‫ﻳــــﺎري از ﻛﺮدﮔــــﺎر دان ﻛــــﻪ رﺳــــﻮل‬
‫ﺿﺒﻂ ﺑﺮاﺳﺎس ﭼﺎپ ﺳﺠﺎدي )ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪(125 :1374 ،‬؛ در ﭼﺎپ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮﻟﻲ »ﺧـﺎك«‬
‫آﻣﺪهاﺳﺖ‪) .‬ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪ ،(139 :1316 ،‬ﻛﻪ ﺿـﺒﻂ اﺻﻴﻠـﺴﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا ﺑﻴـﺖ اﺷـﺎره دارد ﺑـﻪ‬
‫رﺧﺪادي از ﺟﻨﮓ ﺑﺪر؛ در اﻳﻦ ﺑﺎب ﻣﻔﺴﺮان ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﭼﻮن رﺳﻮل ﺧـﺪا)ص( در اﻳـﻦ ﺟﻨـﮓ‬
‫آﻟﺖ و ﻋﺪ‪‬ت ﻛﻔﺎر ﻗﺮﻳﺶ را دﻳﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ دﻋﺎ ﺑﺮداﺷﺖ و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬اﻟﻠّﻬـﻢ اﻧـﻲ اﺳـﺄﻟﻚ ﻣـﺎ‬
‫وﻋﺪﺗﻨﻲ«؛ ﺳﭙﺲ ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ ﻣﺸﺘﻲ ﺧﺎك ﺑﺮدار و ﺑﺴﻮي آﻧﻬﺎ ﭘﺮﺗﺎب ﻛﻦ‪ .‬رﺳـﻮل‬
‫ﺧﺪا)ص( ﻣﺸﺖ ﺧﺎك ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﺴﻮي ﻛﻔﺎر اﻧﺪاﺧﺖ و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺷﺎﻫﺖ اﻟﻮﺟﻮه«‪ ،‬و ﺣـﻖ‬
‫ﺗﻌﺎﻟﻲ آن ﺧﺎك در ﭼﺸﻤﻬﺎي ﻟﺸﻜﺮﻳﺎن دﺷﻤﻦ اﻧﺪاﺧﺖ و آﻧﺎن دﻳﮕﺮ ﺟـﺎﻳﻲ را ﻧﺪﻳﺪﻧـﺪ و ﻫـﻢ‬
‫ﺑﻪ آن ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﻮﺟﺒﺎت ﺷﻜﺴﺖ آﻧﺎن ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪ‪) .‬ﺳﻴﺮت رﺳـﻮل اﷲ‪553 :‬؛ ﻧﻘـﻞ در‪:‬‬
‫ﻣﺎﻫﻴﺎر‪(133 :1385 ،‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫‪ /202‬ﺳﺒﻚ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻓﺎرﺳﻲ – ﺷﻤﺎره ﭘﻲ در ﭘﻲ ‪ – 10‬زﻣﺴﺘﺎن ‪89‬‬

‫و ﻧﻴﺰ ﻣﻴﺘﻮان اﺷﺎرة ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ را ﻣﺘﻮﺟﻪ روﻳﺪاد از ﻫﺠﺮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( داﻧﺴﺖ‪» :‬و ﭼـﻮن ﺷـﺐ‬
‫ﺗﺎرﻳﻚ ﺷﺪ ﻛﺎﻓﺮان ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ و ﺟﻮﻗﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧـﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﻲ ﺧـﻮاب ﺑـﺮ اﻳـﺸﺎن‬
‫اﻓﻜﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮل ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم ﻣﺮ ﻋﻠﻲ را رﺿﻲاﷲ ﻋﻨﻪ ﺑﺠﺎي ﺧـﻮﻳﺶ ﺑﺨﻮاﺑﺎﻧﻴـﺪ و ﺧـﻮد ﺑﻴـﺮون‬
‫رﻓﺖ ‪ . . .‬ﭘﺲ ﭼﻮن رﺳﻮل ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم ﺑﻪ ﻧﺰدﻳﻚ اﻳـﺸﺎن ]=ﻛـﺎﻓﺮان[ رﺳـﻴﺪ‪ ،‬ﻣـﺸﺘﻲ ﺧـﺎك‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ و ﭘﺎرهاي ﺑﺮ ﺳﺮ ﻫﺮﻳﻜﻲ ﺑﺮﻳﺨﺖ و ﺧﻮد ﺑﺎ اﺑـﻮﺑﻜﺮ ﺑﺮﻓـﺖ‪ .‬ﭼـﻮن اﺑﻠـﻴﺲ ﺑﻴﺪارﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﺑــﺎﻧﮕﻲ ﺑﻜــﺮد ﻛــﻪ ﻣﺤﻤ‪‬ــﺪ ﺑﺮﻓــﺖ‪ .‬و اﺑﻠــﻴﺲ ﻫﺮﮔــﺰ ﭘــﻴﺶ از آن ﺑــﻪ ﺧــﻮاب ﻧــﺸﺪهﺑــﻮد«‪.‬‬
‫‪NOORMAGS‬‬
‫)ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري‪(421 :1386،‬‬
‫در ﻗﺼﺺ ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ ﻧﻴﺰ آﻣﺪهاﺳﺖ ﻛﻪ‪ . . .» :‬رﺳﻮل ﻣﺮ ﻋﻠﻲ را ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗـﻮ اﻳﻨﺠـﺎ ﻣﻴﺒـﺎش ﺗـﺎ‬
‫اﻣﺎﻧﺖ ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﺎزدﻫﻲ آﻧﮕﺎه از ﭘﺲ ﻣﻦ ﺑﻴﺎ‪ ،‬و ﮔﻔﺖ اﻣﺸﺐ ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣـﻦ ﺑﺨـﺴﺐ ﺗـﺎ ﻛـﺎﻓﺮان‬
‫درآﻳﻨﺪ ﺗﻮ را ﭘﺮﺳﻨﺪ از ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﻮ ﺑﮕﻮ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ ﻧﺪارم از ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬اﻳﺸﺎن ﺧﻮد ﺗﻮ را ﭼﻴﺰي ﻧﮕﻮﻳﻨـﺪ‬
‫ﻛﻪ از ﺗﻮ اﻳﺸﺎن را ﻛﻴﻨﻲ در دل ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻋﻠﻲ را رﺿﻲاﷲﻋﻨﻪ ﺑﺮﺟﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺨﻮاﺑﺎﻧﻴﺪ و ﺧـﻮد‬
‫ﺑﻴﺮون آﻣﺪ و اﻳﻦ آﻳﺖ ﺑﺮﺧﻮاﻧﺪ‪ :‬و إذا ﻗـﺮأت اﻟﻘـﺮآن ﺟﻌﻠﻨـﺎ ﺑﻴﻨَـﻚ‪ ‬و ﺑـﻴﻦ اﻟـﺬﻳﻦَ ﻻﻳﺆﻣﻨـﻮنَ‬
‫ﺑﺎﻷﺧﺮه ﺣﺠﺎﺑﺎ ﻣﺴﺘﻮرا؛ آﻧﮕﺎه ﺑﻴﺮون آﻣﺪ ﻛﺎﻓﺮان دﻳﺪ در داﻻن در ﻛﻤـﻴﻦ ﻧﺸـﺴﺘﻪ و ﺷﻤـﺸﻴﺮﻫﺎ‬
‫ﻓﺮاﭘﻴﺶ ﻧﻬﺎده‪ ،‬رﺳﻮل ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم ﻣﺸﺘﻲ ﺧﺎك ﺑﺮﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮ ﺳـﺮﻫﺎي اﻳـﺸﺎن ﭘﺎﺷـﻴﺪ‪ ،‬ﺧـﺪاي‬
‫ﺗﻌﺎﻟﻲ اﻳﺸﺎن را ﻛﻮر ﮔﺮداﻧﻴﺪ«‪) .‬ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري‪120 :1370 ،‬و‪ (121‬و‪:‬‬
‫ﺳـــــﺮ ﻣـــــﺮﻳﺦ ﮔـــــﻮﻫﺮ ﺗـــــﻴﻐﺶ‬ ‫زﺣـــﻞ آن را ﻛـــﺸﺪ ﻛـــﻪ زﺧـــﻢ زﻧـــﺪ‬
‫ﻳـــﺎ ﭘﻠﻨﮕـــﻲ اﺳـــﺖ در ﺑـــﺮ ﺗـــﻴﻐﺶ‬ ‫ﮔــﻮﻳﻲ اﻧــﺪر ﺑــﺮ زﺣــﻞ ﻣﻮﺷــﻲ اﺳــﺖ‬
‫ﺿﺒﻂ ﺑﺮاﺳﺎس ﭼﺎپ ﻛﺰازي )ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ ﺷـﺮواﻧﻲ‪ (756 :1375 ،‬اﺳـﺖ‪ .‬در ﻣـﺘﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳـﻮﻟﻲ‬
‫)ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪ (536 :1316 ،‬و ﺳﺠﺎدي )ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪» ،(488 :1374 ،‬در ﺳـﺮ ﺗـﻴﻐﺶ«‬
‫آﻣﺪهاﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﺴﺨﻪﺑﺪﻟﻲ ﻫﻢ ﻧـﺪارد‪ ،‬ﺿـﺒﻂ دﻛﺘـﺮ ﻛـﺰازي ذوﻗﻴـﺴﺖ و در ﺗﻮﺟﻴـﻪ آن ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬در ﻣﺘﻦ س و ع‪» :‬ﺳﺮ«‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ »ﺑﺮ« درﺳﺖ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ؛ زﻳـﺮا ﺑـﻮدن ﭘﻠﻨـﮓ ﺑـﺮ ﺳـﺮ ﺗﻴـﻎ‬
‫ﭼﻨﺪان ﺳﻨﺠﻴﺪه و ﺑ‪Ĥ‬ﻳﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬از دﻳﮕﺮ ﺳﻮي‪ ،‬ﻗﺎﻓﻴﺔ »ﺳﺮ« در آﻏﺎزﻳﻨـﺔ اﻳـﻦ ﺑﻨـﺪ ﺑﻜـﺎر ﺑـﺮده‬
‫ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺑﺮآﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﭘﻠﻨﮓ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﺔ دﻟﻴﺮي‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻴﻎ ﺳﺘﻮده ﺑﻪ ﻣﻮﺷﻲ ﻫﺮاﺳﺎن و‬
‫ﻧﺎﺗﻮان ﻣﻴﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻛﻴﻮان؛ ﺑﺎ ﺗﺸﺒﻴﻬﻲ ﻧﻬﺎن‪ ،‬ﭘﻠﻨﮓ ﺑﻪ ﻣﻮش و ﺗﻴﻎ ﺑﻪ ﻛﻴـﻮان ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺷـﺪه‪-‬‬
‫اﺳﺖ«‪) .‬ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪(756 :1375 ،‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫آﺳﻴﺐﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺼﺤﻴﺢ دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪203 /‬‬

‫دﻛﺘﺮ ﻛﺰازي ﺑﻪ اﺷﺎرة ﻇﺮﻳﻔﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ دو ﺑﻴﺖ اﺳﺖ ﭘﻲﻧﺒﺮدهاﻧـﺪ‪ ،‬ﻣـﺸﻬﻮرﺳﺖ ﻛـﻪ‪» :‬ﭼـﻮن‬
‫ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮش ﺑﻴﺎﻳﺪ و ﺑﺮ او ﺑﺸﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﻧﺪاﻣﺶ ﻋﻔﻦ ﮔـﺮدد و از آن ﺑﻤﻴـﺮد و از‬
‫ﭘﻠﻨﮓ ﻳﻜﻲ را ‪S‬‬
‫‪AG‬‬
‫‪RM‬‬
‫اﻳﻦ ﺟﻬﺖ در ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻦ اﺣﺘﻴﺎط ﺗﻤﺎم ﻛﻨﻨﺪ« )رازي‪55 :1362 ،‬و‪» ،(56‬ﭘﻠﻨﮓ ﻳﺎ ﺳﮓ دﻳﻮاﻧـﻪ‬
‫‪N‬‬‫‪OO‬‬

‫ﻳﻜﻲ را ﺑﮕﺰد ﻣﻮش از ﻫﺮﻛﺠﺎ ﻛﻪ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻴﺎﻳﺪ و ﺑﺮ او ﺷﺎﺷﺪ و ﻫﻼﻛﺶ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺪﻳﻦ ﺳـﺒﺐ‬
‫در ﻧﮕﺎهداﺷﺘﻦ او ﺣﻴﻠﺘﻬﺎ ﺳﺎزﻧﺪ و اﺣﺘﻴﺎط ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮ آﻧﮕﺎه ﭼﻮن ﺑﺮ او ﮔﻤﻴﺰ ﻛﺮد‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﺳـﻴﺎه‬
‫و ﻋﻔﻦ ﺷﻮد و ﺑﻴﺶ از ﭼﻬﺎرده روز ﻧﻤﺎﻧﺪ« )ﻫﻤﺎن‪ .(118،‬و‪» :‬اﮔـﺮ ﭘﻠﻨـﮓ ﻛـﺴﻲ را ﺟﺮاﺣـﺖ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮﻳﺶ را از ﻣﻮش ﻧﮕﺎه ﺑﺎﻳﺪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن ﺑﺮ وي ﮔﻤﻴﺰ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻤﻴﺮد« )ﺗﺤﻔﻪاﻟﻐﺮاﻳـﺐ‪،‬‬
‫‪(24 :1371‬؛ در ﻋﺠﺎﻳﺐ اﻟﻤﺨﻠﻮﻗﺎت ﻃﻮﺳﻲ ﻧﻴﺰ در ﺑﺎب ﭘﻠﻨﮓ آﻣﺪهاﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﻫﺮﺟﺎ ﻛﻲ زﺧﻢ‬
‫ﻛﺮد ﻣﻮش ﭘﺪﻳﺪ آﻳﺪ و از آن ﻫﻼك ﺷﻮد ﺑﻲزﺧﻢ ﻣﻮش و اﻳﻦ ﺧﺎﺻﻴ‪‬ﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺠﺮوح را‬
‫ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ ﺑﺮ ﺗﺨﺘﻲ و ﺗﺨﺖ در ﻣﻴﺎن آب ﻧﻬﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﻴﻚ ﺷﻮد‪ .‬و اﮔﺮ ﻣﻮش راه ﻳﺎﺑﺪ ﺑﻮي ﺑﻮل ﺑﺮ‬
‫آن ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺮوح ﻋﻔﻦ ﮔﺮدد و ﺗﺒﺎه ﺷﻮد‪ .‬ﭼﻬﺎرده روز ﻧﮕﺎه ﺑﺎﻳﺪ داﺷﺖ«‪).‬ﻃﻮﺳﻲ‪(578 :1387،‬‬
‫ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ در ﺑﻴﺘﻲ دﻳﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭘﺲ ﺗﻮ را از ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻫﻢ ﮔﺮﺑﻪ ﺑﻬﺘـﺮ ﭘﺎﺳـﺒﺎن‬ ‫ﮔﺮ ﺗﻮ ﻫـﺴﺘﻲ ﺧـﺴﺘﺔ زﺧـﻢ ﭘﻠﻨـﮓ ﺣﺎدﺛـﺎت‬
‫)ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪(326 :1374 ،‬‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣــﻮش ﮔــﺮد آﻳــﺪ ﺑــﺮ او‪ ،‬ﺗــﺎ ﻛــﺎر زﻳﺒــﺎ ﻛﻨــﺪ‬ ‫ﻫﺮ ﻛﻪ او ﻣﺠﺮوح ﮔﺮدد ﻳﻚره از ﻧﻴﺶ ﭘﻠﻨـﮓ‬
‫)ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي داﻣﻐﺎﻧﻲ‪(26 :1385 ،‬‬
‫در ﻛﻨﺎر اﻳﻦ ﺳﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻴﺘﻮان از ﻋﻮاﻣﻠﻲ دﻳﮕﺮي ﭼﻮن ﻋﺪم ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﻧـﺴﺨﻪﻫـﺎي ﺧﻄـﻲ‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ و ﻣﺘﻘﺪم‪ ،‬ﺑﺪﺧﻮاﻧﻲ ﺷﻌﺮ ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ و ‪ ...‬ﻧﺎم ﺑﺮد؛ ﺑﺮاي ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﺑـﻪ درازا ﻛـﺸﻴﺪن ﻛـﻼم از‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ اﻳﻦ ﻣﻮارد ﺧﻮدداري ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ و آن را ﻣﺒﺤﺚ ﺟﺴﺘﺎري دﻳﮕﺮ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﻴﻢ داد‪.‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪:‬‬
‫ﻣﺼﺤﺤﺎن ﮔﺮاﻧﻤﺎﻳﺔ دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺑﻪ دﻻﻳﻠﻲ ﭼﻮن ﻋﺪم ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺳﺒﻚ ﺷﺨـﺼﻲ ﺷـﺎﻋﺮ‪،‬‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎ و ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ و ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ‪ ،‬ﻋﺪم ﺗﻮﺟﻪ دﻗﻴﻖ ﺑﻪ آﺛـﺎر دﻳﮕـﺮ ﺷـﺎﻋﺮ‪ ،‬ﻋـﺪم‬
‫آﮔﺎﻫﻲ از ﺑﺮﺧﻲ اﺷﺎرات و ﻏﻴﺮه‪ ،‬ﻧﺘﻮاﺳﺘﻪاﻧﺪ ﻋﻤﻼ ﭼﺎپ ﻣﻌﺘﺒﺮي از اﻳﻦ دﻳﻮان ﻋﺮﺿﻪﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻋﻼوه ﺑﻪ ﺗﺤﻠﻴﻞ اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي ﻧﻮﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻋﻠﻤﻴﺌـﻲ ﻛـﻪ از رﻫﮕـﺬر‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫‪ /204‬ﺳﺒﻚ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻓﺎرﺳﻲ – ﺷﻤﺎره ﭘﻲ در ﭘﻲ ‪ – 10‬زﻣﺴﺘﺎن ‪89‬‬

‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺳﺒﻚ ﻓﺮدي ﺷﺎﻋﺮ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ زﺑﺎﻧﻲ ﻃﺮﻳﻖ ﻏﺮﻳﺐ او ﺑﻪ دﺳﺖآﻣـﺪه‪ ،‬ﺑـﻪ ﺗـﺼﺤﻴﺢ‬
‫ﻣﻮاردي از ﺿﺒﻄﻬﺎي ﻧﺎدرﺳﺖ ﭼﺎپ ﺳﺠﺎدي و ﻛﺰّازي ﭘﺮداﺧﺘﻴﻢ‪ .‬آﺷﻜﺎرا ﺑﻪ اﺛﺒـﺎت رﺳـﺎﻧﻴﺪم‬
‫ﻛﻪ دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاﺳﺎس اﻳﻦ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي ﻧﻮﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﺎ ﺑﻬﺮهﮔﻴـﺮي از ﻧـﺴﺨﻪﻫـﺎي ﺧﻄـﻲ‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺷﻮد‪ .‬ﻧﮕﺎرﻧﺪة اﻳﻦ ﺳﻄﻮر ﺧﻮد را ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎر ﺑﺰرﮔﻲ ﻣﻲداﻧـﺪ و‬
‫در ﺣﺎل ﺗﻬﻴﺔ ﻣﺘﻦ ﻋﻠﻤﻲ و اﻧﺘﻘﺎدي ﻗﺼﺎﻳﺪ ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪S‬‬
‫‪AG‬‬
‫‪RM‬‬

‫ﭘﻲﻧﻮﺷﺖ‬
‫‪O‬‬
‫‪NO‬‬

‫‪ (1‬ﺑﺮاي آﮔﺎﻫﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ ﺑﻪ‪ :‬رداﻓﺮ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ)‪» ،(1380‬ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ و ﻫﻨﺪ«‪ ،‬ﻧﺸﺮﻳﺔ داﻧـﺸﻜﺪة‬
‫ادﺑﻴ‪‬ﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺒﺮﻳﺰ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ‪ 178‬و ‪ ،179‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬ص ‪.117-95‬‬
‫‪ (2‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺳﺮخ ﭼﺸﻢ ﺷﺪن را ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﺳﺨﺖ ﻏﻀﺒﻨﺎك ﮔﺸﺘﻦ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺣﻜﻴﻢ ﻓﺮدوﺳـﻲ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﺳﺖ‪:‬‬
‫ز ﮔﻔﺘﺎر ﭘﺮﻣﻮده آﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﺸﻢ‬ ‫ﺑﺮآﺷﻔﺖ ﺑﻬﺮام و ﺷﺪ ﺳﺮخ ﭼﺸﻢ‬
‫)دﻫﺨﺪا‪ :1373 ،‬ذﻳﻞ ﺳﺮخ ﭼﺸﻢ ﺷﺪن(‬
‫‪ (3‬اﺻﺎﻟﺖ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﺑﻴﺖ ﻧﻴﺰ ﻧﺎﻻن را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻴﻜﻨﺪ؛ »ﺳﻌﺪي« در ﺑﻮﺳﺘﺎن اﻳﻦ ﭘﻴﺎم را ﭼﻨﻴﻦ آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ز ﺷـــﺮم ﮔﻨﺎﻫـــﺎن ﻧـــﻪ ﻃﻔﻼﻧـــﻪ زﻳـــﺴﺖ‬ ‫ﻣﺮا ﻣﻲﺑﺒﺎﻳﺪ ﭼﻮ ﻃﻔﻼن ﮔﺮﻳﺴﺖ‬
‫)ﺳﻌﺪي ﺷﻴﺮازي‪ ،(183 :1384 ،‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ »ﻃﻔﻼﻧﻪ زﻳﺴﺘﻦ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﺎي ﺧﻨـﺪان و ﺑـﻲﺧﻴـﺎل‬
‫ﺑﻮدن اﺳﺖ ﻧﻪ ﻧﺎﻻن ﺑﻮدن!‬
‫‪ (4‬ﻻزم ﺑﻪ ذﻛﺮﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ دﻛﺘﺮ ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ ﺣﺎﺟﻴﺎن ﻧﮋاد ﻧﻴﺰ در ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﺑﺎ ﻋﻨﻮن »دﻳﺪة آﻫﻮي‬
‫دﺷﺖ« ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺿﺒﻂ اﺻﻴﻞ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ـﺎ ﺗﺤﻠﻴـﻞ اﻳـﺸﺎن ﺑﺮاﺳـﺎس ﻣﻌﻴـﺎر ﻣﺸﺨـﺼﻲ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺎ و اﻳﺸﺎن ﺗﻨﻬﺎ در ﺟﻮاب ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد؛ )ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ ﺑـﻪ‪ :‬ﺣﺎﺟﻴـﺎن ‪-‬‬
‫ﻧﮋاد‪ ،‬ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ‪» ،(1385) ،‬دﻳﺪة آﻫﻮي دﺷﺖ« )ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻳﻚ ﺑﻴﺖ از دﻳﻮان ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ(‪،‬‬
‫ﻣﺠﻠﺔ داﻧﺸﻜﺪة ادﺑﻴ‪‬ﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،178‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪(116-97 ،‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫آﺳﻴﺐﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺼﺤﻴﺢ دﻳﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪205 /‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪:‬‬
‫‪-1‬اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠّﻪ )‪ ،(1385‬ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺷﺮﻓﻜﻨﺪي )ﻫﻪژار(‪ ،‬ﭼﺎپ ﺷﺸﻢ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺮوش‪.‬‬
‫‪-2‬اﻻﺧﻮﻳﻨﻲ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬اﺑﻮﺑﻜﺮﺑﻦ رﺑﻴﻊﺑﻦ اﺣﻤﺪ)‪ ،(1344‬ﻫﺪاﻳﻪ اﻟﻤﺘﻌﻠﻤﻴﻦ ﻓﻲ اﻟﻄّﺐ‪ ،‬ﺗـﺼﺤﻴﺢ ﺟـﻼل‬
‫ﻣﺘﻴﻨﻲ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺸﻬﺪ‪.‬‬
‫‪-3‬ﺟﺮﺟﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺪ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ )‪ ،(1384‬اﻻﻏﺮاض اﻟﻄﺒﻴ‪‬ﻪ و اﻟﻤﺒﺎﺣﺚ اﻟﻌﻼﺋﻴ‪‬ﻪ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺣﺴﻦ ﺗﺎجﺑﺨﺶ‪،‬‬
‫ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ /‬ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن ﻋﻠﻮم‪.‬‬
‫‪-4‬ﺣﺎﺟﻴﺎن ﻧﮋاد‪ ،‬ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ )‪» ،(1385‬دﻳﺪة آﻫﻮي دﺷﺖ« )ﺗﺤﻠﻴـﻞ و ﺗـﺼﺤﻴﺢ ﻳـﻚ ﺑﻴـﺖ از دﻳـﻮان‬
‫ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ(‪ ،‬ﻣﺠﻠﺔ داﻧﺸﻜﺪة ادﺑﻴ‪‬ﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪،‬ﺷﻤﺎرة ‪،178‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪.116-9 ،‬‬
‫‪-5‬ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪ ،‬اﻓﻀﻞاﻟﺪﻳﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،(1316) ،‬دﻳﻮان‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻋﻠـﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳـﻮﻟﻲ‪ ،‬ﭼـﺎپ اول‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬وزات ﻓﺮﻫﻨﮓ‪.‬‬
‫‪-6‬ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ ﺷﺮواﻧﻲ‪ ،‬اﻓﻀﻞاﻟﺪﻳﻦ ﺑﺪﻳﻞ )‪ ،(1386‬ﺧﺘﻢاﻟﻐﺮاﻳﺐ )ﺗﺤﻔﻪاﻟﻌﺮاﻗﻴﻦ(‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻳﻮﺳﻒ ﻋـﺎﻟﻲ‬
‫ﻋﺒﺎسآﺑﺎد‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫‪ ،(1374) ---------7‬دﻳﻮان‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺿﻴﺎءاﻟﺪﻳﻦ ﺳﺠﺎدي‪ ،‬ﭼﺎپ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬زو‪‬ار‪.‬‬
‫‪ ،(1375) --------8‬دﻳﻮان‪ ،‬وﻳﺮاﺳﺘﺔ ﻣﻴﺮﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﻛﺰّازي‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻣﺮﻛﺰ‪.‬‬
‫‪ ،(1349) --------9‬ﻣﻨﺸﺄت ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ‪،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪ روﺷﻦ‪،‬ﭼﺎپ اول‪،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪-10‬ﺧﻠﻒ ﺗﺒﺮﻳﺰي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ )‪ ،(1362‬ﺑﺮﻫﺎن ﻗﺎﻃﻊ‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫‪-11‬دﻫﺨﺪا‪ ،‬ﻋﻠﻲاﻛﺒﺮ )‪ ،(1373‬ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪-12‬رازي‪ ،‬ﺷﻬﻤﺮدان ﺑﻦ اﺑﻲاﻟﺨﻴﺮ )‪ ،(1362‬ﻧﺰﻫﺖﻧﺎﻣﺔ ﻋﻼﺋﻲ‪ ،‬ﺗـﺼﺤﻴﺢ ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﺟﻬـﺎﻧﭙﻮر‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻴﻘﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ )ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه(‪.‬‬
‫‪S‬‬
‫‪AG‬‬

‫‪-13‬رداﻓﺮ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ‪» (1380) ،‬ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ و ﻫﻨﺪ«‪ ،‬ﻧﺸﺮﻳﺔ داﻧﺸﻜﺪة ادﺑﻴ‪‬ـﺎت و ﻋﻠـﻮم اﻧـﺴﺎﻧﻲ داﻧـﺸﮕﺎه‬
‫‪RM‬‬
‫‪O‬‬
‫‪NO‬‬

‫ﺗﺒﺮﻳﺰ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ‪178‬و ‪ ،179‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬ص ‪.117-95‬‬

‫‪-14‬ﺳﺠﺎدي‪ ،‬ﺿﻴﺎءاﻟﺪﻳﻦ )‪ ،(1382‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻟﻐﺎت و ﺗﻌﺒﻴﺮات دﻳﻮان ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ ﺷـﺮواﻧﻲ‪ ،‬ﭼـﺎپ دوم‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬زو‪‬ار‪.‬‬
‫‪-15‬ﺳﻌﺪي ﺷﻴﺮازي‪ ،‬ﻣﺼﻠﺢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ )‪ ،(1384‬ﺑﻮﺳﺘﺎن )ﺳﻌﺪي ﻧﺎﻣﻪ(‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﻳﻮﺳﻔﻲ‪،‬‬
‫ﭼﺎپ ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺧﻮارزﻣﻲ‪.‬‬
‫‪-16‬ﺳﻨﺎﻳﻲ ﻏﺰﻧﻮي‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻤﺠﺪ ﻣﺠﺪود ﺑﻦ آدم )‪ ،(1359‬ﺣﺪﻳﻘﺔاﻟﺤﻘﻴﻘﻪ و ﺷﺮﻳﻌﺔ اﻟﻄﺮﻳﻘـﻪ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺳـﻴﺪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻲ ﻣﺪرسرﺿﻮي‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫‪ /206‬ﺳﺒﻚ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻓﺎرﺳﻲ – ﺷﻤﺎره ﭘﻲ در ﭘﻲ ‪ – 10‬زﻣﺴﺘﺎن ‪89‬‬

‫‪-17‬ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮاد )‪ ،(1348‬آﻳﻴﻨﺔ ﻋﺒﺮت )ﺷﺮح ﻗﺼﻴﺪة اﻳﻮان ﻣـﺪاﺋﻦ ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ(‪ ،‬ﭼـﺎپ اول‪،‬‬
‫اﺻﻔﻬﺎن‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن‪.‬‬
‫‪-18‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻴﻂ )‪» ،(1348‬ﻋﺒﺮﻛﻦ ﻳﺎ ﻧﻈﺮﻛﻦ«‪ ،‬ﻳﻐﻤﺎ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،248‬ﺳﺎل‪،22‬‬
‫ﻓﺮوردﻳﻦ و اردﻳﺒﻬﺸﺖ‪ ،‬ص ‪.110 -106‬‬
‫‪-19‬ﻃﻮﺳﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻣﺤﻤﻮد )‪ ،(1387‬ﻋﺠﺎﻳﺐ اﻟﻤﺨﻠﻮﻗـﺎت و ﻏﺮاﻳـﺐ اﻟﻤﻮﺟـﻮدات‪ ،‬ﺑـﻪ اﻫﺘﻤـﺎم‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﺳﺘﻮده‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.‬‬
‫‪-20‬ﻋﻄﺎر‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ )‪ ،(1385‬ﻣﻨﻄﻖ اﻟﻄﻴﺮ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺷﻔﻴﻌﻲ ﻛﺪﻛﻨﻲ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳـﻮم‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫‪-21‬ﻛﺰّازي‪ ،‬ﻣﻴﺮﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ )‪ ،(1386‬ﮔﺰارش دﺷﻮارﻳﻬﺎي دﻳﻮان ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﭼـﺎپ دوم )از وﻳـﺮاﻳﺶ‬
‫دوم(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻣﺮﻛﺰ‪.‬‬
‫‪-22‬ﻣﺎﻫﻴﺎر‪ ،‬ﻋﺒﺎس )‪ ،(1384‬ﭘﻨﺠﻨﻮش ﺳﻼﻣﺖ )دﻓﺘﺮ ﭼﻬﺎرم ﺷﺮح ﻣـﺸﻜﻼت ﺧﺎﻗـﺎﻧﻲ(‪ ،‬ﭼـﺎپ اول‪،‬‬
‫ﻛﺮج‪ :‬ﺟﺎم ﮔﻞ‪.‬‬
‫‪،(1385)------23‬ﮔﻨﺠﻴﻨﺔ اﺳﺮار)دﻓﺘﺮ ﭘﻨﺠﻢ ﺷﺮح ﻣﺸﻜﻼت ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ(‪،‬ﭼﺎپ اول‪،‬ﻛﺮج‪ :‬ﺟﺎم ﮔﻞ‪.‬‬
‫‪-24‬ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي داﻣﻐﺎﻧﻲ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﻮص )‪ ،(1385‬دﻳﻮان‪ ،‬ﺗـﺼﺤﻴﺢ ﺳـﻴﺪﻣﺤﻤﺪ دﺑﻴﺮﺳـﻴﺎﻗﻲ‪ ،‬ﭼـﺎپ‬
‫ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬زو‪‬ار‪.‬‬
‫‪-25‬ﻣﺆﻟﻒ ﮔﻤﻨﺎم »ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ اﻳﻮب اﻟﺤﺎﺳﺐ« )‪ ،(1371‬ﺗﺤﻔﺔاﻟﻐﺮاﺋﺐ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺟﻼل ﻣﺘﻴﻨﻲ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻌﻴﻦ‪.‬‬
‫‪-26‬ﻣﺆﻳﺪ ﺷﻴﺮازي‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ )‪ ،(1372‬ﺷﻌﺮ ﺧﺎﻗﺎﻧﻲ )ﮔﺰﻳﺪة اﺷﻌﺎر ﺑﺎ ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﺗﻮﺿـﻴﺢ(‪ ،‬ﭼـﺎپ اول‪،‬‬
‫ﺷﻴﺮاز‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻴﺮاز‪.‬‬
‫‪-27‬ﻧﻔﻴﺴﻲ‪ ،‬ﺳﻌﻴﺪ )ﺑﻲﺗﺎ(‪ ،‬در ﻣﻜﺘﺐ اﺳﺘﺎد‪ ،‬ﭼﺎپ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻄﺎﻳﻲ‪.‬‬
‫ﭼـﺎپ ﭘـﻨﺠﻢ‪،‬‬
‫‪GS‬‬
‫‪-28‬ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري‪ ،‬اﺑﺮاﻫﻴﻢﺑﻦﻣﻨﺼﻮر )‪ ،(1386‬ﻗﺼﺺ اﻻﻧﺒﻴﺎء‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺣﺒﻴـﺐ ﻳﻐﻤـﺎﻳﻲ‪،‬‬
‫‪NOORMA‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.‬‬
‫‪-29‬ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري‪ ،‬اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻋﺘﻴﻖ )‪ ،(1370‬ﻗﺼﺺ ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﻳﺤﻴـﻲ ﻣﻬـﺪوي‪ ،‬ﭼـﺎپ ﺳـﻮم‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺧﻮارزﻣﻲ‪.‬‬
‫‪-30‬ﻫﺠﻮﻳﺮي‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن )‪ ،(1384‬ﻛﺸﻒاﻟﻤﺤﺠﻮب‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﻮد ﻋﺎﺑﺪي‪ ،‬ﭼـﺎپ‬
‫دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺮوش‪.‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬