‫دیباچه دیوان موسوم به شمس الحقایق مولوی منعتو قدّس سرّه‬

‫باغی است که پر گل و شقایق خوانند‬ ‫این نامه که گنج پر دقایق خوانند‬

‫خورشید حقایقست زیبد کاصحاب هم نام بر آن شمس حقایق دانند‬

‫بیننن وران دیدهاننند و دانرننوران دهمیدهاننند کننه برزننر از ادراق حقننایق و اکیسنناب دقننایق و وقننوب بننر مننناهج قننویم و‬
‫مسنیقیم ن نس را به ینی و رقنل را کنصزی میفنور نی یند و اربناب او و اصنحاب شنو داننند کنه‬ ‫سلوق بر مسناک‬
‫درونننی رلننی هننصا‬ ‫م ننرل و مقننو خیننا‬ ‫س ن ن منمننوم را بننر منوننور د ونننی اسننت و بیننان زیبننا و حنندی دکال ن‬
‫س ن ن مننوزون مننریر غریننم و مفننور ر یننم اسننت و مننی شننرابهها شننو در پیاکننهها دل اهننل او ری ن د و‬
‫و صننور را در کبنناف حننرب و صننو درآورد ‪1...‬و قنندوه و‬ ‫شننهود بران ی ن د اسننرار بیرن ن‬ ‫گهننی از آب وجننود آز ن‬
‫زبننده آنننان مو نننا ج لاکنندین اسننت و دننون دیننوان حقننایق بنیننان آن جننناب بحننر اسننت محننی و ار ننی بسننی‬
‫بیننرون از اننندازه سباحیسننت و ادنن ون از مرزبننه سننیاحت مملننو از دننندین هنن ار گننوهر آبنندار اسننت و مرننحون بننر‬
‫برقیبننی م نناکق قننوانین جدینند‬ ‫بننر زرکیبننی از قارننده ‪ ...‬اسننت و زنندوین‬ ‫دننندین هنن ار جننوهر زابنندار زننرزیب‬
‫همچون سایر دواوین قندیم و زنیخیر حنروب زه نی را رراینت نالنرده و از بندایت زنا نهاینت ‪ ...‬مرزبنت آوردهانند قطن‬
‫قفناید ‪ ...‬و دنون شنیر و شنالر بنه هنم آمی ینه اسنت و غاکبنا اشن ار‬ ‫نمر از این امنر نمنوده و غ کینا ‪ ...‬و زغن‬
‫م یل نه از رقنل و ررنق و وجند و سنالر و محنو و سنماش وارد شنده دیاکواقن مقبنول هنر جم نی‬ ‫است که در حا‬
‫و مطبوش هر سم ی ن واهد ادیاد دناناله ب رگی‬

‫و سایراکناف کنا منالرون‬ ‫ی ردنا من کان من جنسنا‬

‫پیداست که سن نان کامنل در سنم جاهنل ادسنانه آیند و حاکنت راشنق در درنم راقنل جننون نمایند نغمنه داود را‬
‫در گننوک کننران دننه ایننر و حسننن یوسننق را در ن ن د کننوران دننه یمننر پیرهزنننان‪2‬زرکینناز کنننند و کودکننان در م ننابر‬
‫را از رلننم ارلننم شننمارند و خننرازان دکننان خننود را از جوهریننان اشننرب پندارننند‬ ‫خالبنناز ال نن ن دوسننیان خننوی‬
‫الارنی‪3‬در ابیا و ال ن کند یا ناقفی در کمال و شن ت زند از ردم اسیحضار غ لت خسارا بلی‬
‫ون‪4‬‬ ‫د‬ ‫هر که را اد ون خبر جان‬ ‫جان ده باشد ج خبر در آزمون‬

‫من بنده کنه مسنالین پارسنی زبنانم و بنه رقینده جم نی سن ن و و سن ندانم بسنیار نامنهها دیندهام و بسنا نممهنا‬
‫شنننیدهام و کیابهننا از نمننم و نوننر خننود در گییننی گصاشننیهام و بننر اش ن ار دفننحا و رردننا زننصکرهها برن اشننیه دننون‬
‫خنود در واد ز النر و زندبر‬ ‫غ کیا مو نا در ر نم نممنی وجنان ی و ررنقآمی ندیندهام و دندانالنه بنه قندر دانن‬

‫‪ 1‬دند سطر از حاشیه ادیادگی دارد‪.‬‬

‫ب شده است‪.‬‬ ‫‪ 2‬بدین رسماک‬
‫‪ 3‬نس ه ادیادگی دارد‪ .‬قو زرین حدف نوشیه شد‪.‬‬
‫‪ 4‬از موکو است‪.‬‬
‫شننیادیهام هننیک کننس را در مقننام و مقننال و او و حننال بننه پایننه و نیادیننهام آنقنندر حقننایق و دقننایق حالمننت و‬
‫از میحققنین رردنا و‬ ‫م ردت کنه در سن نان او کنه در حقیقنت واردا ربنانی اسنت منندرر اسنت در کینم هنیک ین‬
‫میقنندمین دفننحا سننابقه ندیننده و همنننا بننه قننول یالننی از اکننابر مرننای زبننان مننا ک ننم م نننی هننر دو ننمیر منیننر‬
‫موکننو م نننو وارد گردینند و غ کیننا شننی مفننل اکدین ربننداا اکسنن د شننیراز در کمننال دفنناحت و نهایننت‬
‫نناز و نیناز خواهند بنود و کرنق حقیقنی و شنرل الریقنی در آن‬ ‫م ناز و مقنا‬ ‫م حت است وکنیالن اغلنم خینا‬
‫جلوه ن واهند نمنود نقناد ‪ ...‬و مییبن خبینر دانند کنه در سن نان جنناب موکنو م ننو قضنیه دی نر اسنت و او را از‬
‫حفنه دی نر آر بربسنیه دگنر باشند و بررسنیه دگنر‪5‬دننان کنه در دضنل‬
‫خوان دضل و کنرم خاصنه اکهنی قسنمیی و ه‬
‫و کمننال و ررننق و حننال و روزگننار اهننور و اکننی زماننننا هننصا احنند را از محققننین کامننل و منندققین واصننل از و‬
‫برزننر نیابنند و نی ن س ن ن ویی را بننا و نرنناید دننون در ننمن اش ن ار مو نننا اش ن ار یننه نننام شننی شننمساکدین‬
‫و شننی ص ن لاکدین و شننی برهاناکنندین و شننی حسنناماکدین دلبننی شننده اگردننه حالایننت مو نننا و م قننا‬ ‫زبری ن‬
‫او بننا مرننای در همننه کیننم م فنن مسننطور اسننت در این ننا اجمننا اشننارزی بنندانها مننیرود پوشننیده نماننند نننام‬
‫ج ل اکدین محمد بن شی بهاءاکندین بنن شنی حسنن بل نی اسنت همنه اجندادک از ام ناد بودهانند و پندرک منر‬
‫دشنی ن ماکندین کبنر میبننود و د جنناب موکنو در شرفنند و دهنار در بلن ادینناد از نا واکندک از خوارزمرنناه‬
‫سننال‬ ‫رن ینند و از بل ن ه ننر گ ینند در نیرننابور شننی دریداکنندین رطننار را م قننا کننرد در آن وقننت موکننو ش ن‬
‫اد ون نداشت شی رطار سن ارک و را بنه پندرک کنرد و اسنرارنامه بنه و بنه یادگنار داد ب ند از سن ر مالنه رمنر‬
‫در قونیه روم سناکن شندند و بهاءاکندین رحلنت یادنت موکنو بنر مسنند پندر نرسنت و دهارصند شناگرد داشنت و در‬
‫رسننید پننس از آن اسننیاد شنناگرد گ ینند م ننصوب شنند و‬ ‫شفننت سنناک ی دننون بننه شننی شننمساکدین زبری ن‬
‫مط نون آمنند روزگننار او را دیننوان و م نننون خواندننند آخرا منر بننه سن ی پسننرک ر ءاکنندین محمنند شننمساکدین‬
‫م یل نه اسنت دینوان غ کینا بنه ننام شنمساکدین‬ ‫شهید شد موکنو بنه غاینت شنوریده و آشن یه گردیند در حن‬
‫پرداخننت و پننس از آن بننه اسننیدرا دلبننی حسنناماکدین مرینند و محبننوب خننود مونو گننویی درمننود برهاناکنندین‬
‫پیر بود که در ایام شنباب موکنو رحلنت کنرد و دخینرک در حباکنه نالنال موکنو بنود و شنی صن لاکدین زرکنوب‬
‫زمننام بننود و حسنناماکدین مرینند و‬ ‫هننم از اصننحاب موکننو اسننت وکننی ررننق و اراد مو نننا بننه شننمساکدین زبری ن‬
‫خلی ه موکو بنود و هم نی مرنای موکنو را زم یند درمودهانند یالنی از آنهنا شنی صندراکدین حمند قوننو اسنت‬
‫نمودهاننندبا آخره جننناب‬ ‫و همچنننین شننیه ن ماکنندین راز و شننی س ن د شننیراز بننا مو نننا م قننا و مقننا‬
‫مو نننا در سنننه شرفنند و ه ینناد و دو رنناکم را بنندرود کننرد و رو بننه رنناکم بنناقی آورد از آیننار او سننه کینناب در گییننی‬
‫بماند یالی مونو م نو دی ر رساکها مسمهی بنه دینه منا دینه کنه قنرب سنه هن ار بینت اسنت و آن نونر اسنت ننه‬
‫نمننم و نین کلمننا آن خطنناب بننه م یناکدوکننه پروانننه رومننی اسننت و نسن ه آن کینناب کمینناب اسننت و کینناب دی ننر‬
‫غ کیا است که قریم پن اه ه ار بیت بنه نمنر آمنده و خنود مقفنود منا همنین اسنت اگردنه اینن دینوان را دنندین‬
‫ه ار بیت دک و و نمنم نیالوسنت وکنی دنون هم نی آنهنا بنر ودنق مرنرب مسنیم ان از نا نی یناده اسنت و جم نی‬

‫این الرده که بر رسیهٔ زو بربسیه است‬ ‫رطار راست‪ :‬بر رسیه دگر باشد و بر بسیه دگر‬ ‫‪5‬‬
 ‫قفنیدهمانند و زرجی نا‬ ‫از ارباب ودا و اصنحاب صن ا را بنه مطاکنه آن مینل زمنام دیندم بنه زرزینم زه هنی از زغنر‬
‫شننیرینزر از قننند و غ کیننا دک س نند و رباریننا ارجمننند آن دیننوان حقننایق بنیننان انی ننابی ردننت و دننون آن کینناب‬
‫مسننیطاب بننه جنند و جهنند ایننن دقیننر غادننل‪6‬و بننه اخییننام ان امینند زیننرا کننه دیاکحقیقننه شمسننی اسننت پننر از انننوار‬
‫حقایق و م نارب اکهینه و دقنایق حالمیهنه آن را شنمساکحقایق مناسنم وقنت نمنوده و بندین ننام نیالنو نامینده آمند از‬
‫کرم رمیم خداونند کنریم ایند جسنم دارد کنه اینن م مورنه و ینوان مطب نه را از کیند دینوان مفنون و مح نو دارد‬
‫و اربناب او زحقینق را از دینندار آن مسنی یخ و م ننو آرد و بندین جسننار کنه بنندان اشنار ردننت اهنل حرمننان‬
‫و خسننار زبننان ال ننن بننر ایننن مسننالین ن رننایند و دقیننر را بننه ایننرادا وارده خردهگیر هننا بننارده هنندب سننهام و‬
‫م م ن رمایند درا که گ یهاند‬

‫کی بود زبت یدا مانند یا ارض ابل ی‬ ‫در ک م ای د بیدون که وحی من ل است‬

‫کمرک ه‪:‬‬

‫همه رخرندهاند و پر نورند‬ ‫گرده پر سیاره بود‬ ‫این دل‬

‫از ده مرهور است‬ ‫زان میان ه ی‬ ‫گر نه اندر میانران در است‬

‫در شناسان دهر م صورند‬ ‫برگ یند اگر در به در‬

‫گرده در نیالوئی همه حورند‬ ‫و بدند‬ ‫حور هم در بهرت نی‬

‫ورنه کوران دهر خود کورند‬ ‫رصر من بهر مرد دیدهزر است‬
‫اکیحیهة‪7‬‬ ‫زمة اکدیباده بحمداا و حسن زودیقه ‪ ...‬ارب ی یین و میزین ب د ا کق من ه راکنبهویه رلیه آ ب اکوناء و‬

‫زا رساندک به من ل رلیا‬ ‫نول از او یادت آنچه میاللبید‬

‫نور‪8‬ناجی که رسیه شد ز ب‬ ‫یادت الودان غیر اندر دهر‬

‫زا که نار شد که حمرا‬ ‫کرد اکرک خلیل با خلهت‬

‫نار نمرود بر خلیل خدا‬ ‫جمله نسرین که و گل شد‬

‫او به ص ا‬ ‫قربان کی‬ ‫خوی‬ ‫او برآورد و کرد اسماریل‬

‫آرا‬ ‫زا گردت آن سریر مل‬ ‫یاد او کرد یوسق اندر داه‬

‫‪ 6‬در مین «قادل» آمده است که غل ام یی مینماید م ر این که گونة خاصی از زل م باشد‪.‬‬
‫‪ 7‬ی ص حه از نس ه ادیاده است‪.‬‬
‫‪ 8‬احیما نول باشد‪.‬‬
 ‫بو یوسق شنید و شد بینا‬ ‫او ی قوب‬ ‫بس که ناکید پی‬

‫گرت واکه در آن شم یلدا‬ ‫نور او دید موسی رمران‬

‫گریه مسیغر وصال و کقا‬ ‫ارب ینی دیاده بد بیخود‬

‫گ ت دادم زو را ید و بیضا‬ ‫گ ت یا رب مرا نرانی ده‬

‫در حقیقت امیر هر دو سرا‬ ‫در شری ت در مدینه رلم‬

‫گرت ریسی از آن سبم پیدا‬ ‫کطق او بود همدم مریم‬

‫در شم قرب در مقام دنی‬ ‫سره او دید سیهد کونین‬

‫به رلی ج رلی نبود آن ا‬ ‫از رلی میشنید نطق رلی‬

‫ناالقان صامیند و او گویا‬ ‫رهروان الاکبند و او مطلوب‬

‫کرد زحقیق س هر ما اوحی‬ ‫رلم جاوید شد برک روشن‬

‫که رلی هست رهنما شما‬ ‫گ ت با امیان ز راه یقین‬

‫کاو امیر است هاد و مو‬ ‫صادقان جمله رو به او دارند‬

‫بود با مفط ی م ی جهرا‬ ‫بود با کل انبیار در س هر‬

‫ااهر و باالن او بود به خدا‬ ‫اول و آخر او بود در دین‬

‫زا رسی در و یت وا‬ ‫زا بدانی زو رم این م نی‬

‫با من ا خواجه کم کنی غوغا‬ ‫زا شود روشنت که راکی اوست‬

‫ما همه قطرهایم و او دریا‬ ‫ما همه ارهایم و او خورشید‬

‫جان ددا کن ز بهر مو نا‬ ‫شمس دین دون زو راشقی در ررق‬

‫زا که باشی به ررق راهنما‬ ‫زا شود جانت واصل جانان‬

‫فیالحقایق و المواعظ‬

‫ب یر خن ر زی و ببر گلو هوا‬ ‫اگر زو راشق ررقی و ررق را جویا‬

 ‫حدی بیغرض است این قبول کن به ص ا‬ ‫بدان که سد رمیمی است در روک ناموف‬

‫ه ار شید برآورد آن گ ین شیدا‬ ‫ه ارگونه جنون از ده کرد آن م نون‬

‫گهی ز زهر درید و گهی گ ید دنا‬ ‫گهی قباک درید و گهی به کوه دوید‬

‫د ونه باشد اسر ب بده کی‬ ‫دو ررق دهره کیلی همی بدان ارزید‬

‫ببین ده صید کند دام ربیا رلی‬ ‫دو رنالبو دنان صیدها زدت گردت‬

‫ن واندها زو حالایا وامق و رصرا‬ ‫ندیدها زو دواوین ویسه و رامین‬

‫که سیل پست رود کی رود سو با‬ ‫الریق ررق همه مسیی آمد و پسیی‬

‫ه ار غواله زو را خوردنیست در دریا‬ ‫دو جامه گرد کنی زا ز آب زر نرود‬

‫اگر زو حلقه به گوک کمینی ا مو‬ ‫یان حلقه ررا دون ن ین باشی‬

‫دنان که حلقه به گوک است رول را ارضا‬ ‫دنان که حلقه به گوک است درخ را این خاق‬

‫ده کطقها که نالرده است رقل با اج ا‬ ‫بیا ب و ده زیان کرد خاق از این پیوند‬

‫ه ار غلغله در جو گنبد خضرا‬ ‫به گوک جان برنو از غریو مریاقان‬

‫رلم ب ن دو دکیران میانه صحرا‬ ‫دهل به زیر گلیم ا پسر نراید زد‬

‫بین و حیر حورا‬ ‫زو ها ها مل‬ ‫دو برگراید بند قبا ز مسیی ررق‬

‫ز ررق کاوست من ه ز زیر و از با‬ ‫ده ا طراب که با و زیر راکم راست‬

‫رنایت ک ا نماند رنا‬ ‫رسید جی‬ ‫دو آدیاب برآید ک ا بماند شم‬

‫که اره اره ز شو رخ زو شد گویا‬ ‫خموک گردم ا جان جان جان زو ب و‬

‫مطلعالثانی من تحقیقاته‬

‫که داد اوست جواهر که خو اوست س ا‬ ‫رویم و خانه ب یریم پهلو دریا‬

‫آمد سیاره خوکسیما‬ ‫ز صحبت دل‬ ‫بدان که صحبت جان را همی کند همرن‬

‫دو شد ز جسم جدا اودیاده از دریا‬ ‫دو دست میفل زوست بس هنر دارد‬

‫ده میشود زن مسالین دو جان شود رصرا‬ ‫نه زن به صحبت جان خوبرو و خوکد لست‬
 ‫نه این زمان دراقست و آن زمان کقا‬ ‫ک است آن هنر زو که بی همان دسیی‬

‫که ناز یار به از صده ار من حلوا‬ ‫پس اا اا زنهار ناز یار بال‬

‫که این دراگو به زین نداشت هیک درا‬ ‫درا را بندید خدا منمایاد‬

‫به اهبطوا و درود آمد از دنان با‬ ‫ز ن س کلی دون ن س ج و ما ببرید‬

‫‪9‬‬ ‫که گرت ال مه گربه زهی اکیل و ب‬ ‫بماند‬ ‫موال دست بریده ز کار خوی‬

‫که گربه میکردک سر بدوزد است قضا‬ ‫ز دست همه او شیران شالسیه پن ه شدند‬

‫ه ار دست اج ا‬ ‫که یادت دوکت وصل‬ ‫میجنبد‬ ‫امید وصل بود زا رگی‬

‫شده است سما‬ ‫که پاره پار دست از ک‬ ‫مدار این ر م از شهریار خوک پیوند‬

‫بالن نمر سو اج ا پاره پاره ما‬ ‫شه جهانی و هم پارهدوز اسیاد‬

‫ز اکست خیمه همی زن همی به زیر ب‬ ‫سو خوی‬ ‫ما برالسیی بساز و ک‬ ‫دو دن‬

‫که آن دو ن ره رول است و این ز کوه صدا‬ ‫بلی کنیم وکیالن بلی اول ب و‬

‫نیاز این نی ما را ببین بد آن دمها‬ ‫دو نا من برالسیی شالسیه را بربند‬

‫که کی دمم دهد او زا شوم کطیق او را‬ ‫که نا پاره پاره ما زازه میدمد صد جان‬

‫درادالند د م ا در ه ار سر غوغا‬ ‫ک است مطرب جان زا ز ن رهها ص‬

‫من از ک ا و وداها رهدها ز ک ا‬ ‫خواهیم گ ت‬ ‫ب یهام که ن ویم وکی‬

‫دم آن همه را ررق بدرود دو گیا‬ ‫به ی‬ ‫اگر زمین به سراسر بروید از زوبه‬

‫غلو مور دو کهسار و غرهه دریا‬ ‫از آن که زوبه حورا بند ن صیرد‬

‫ده درد ررق قدیمست ماند بی ز دوا‬ ‫خدا پهلو هر درد داروئی داده‬

‫به کاه ل که بیندوده است بام سما‬ ‫اگر روا بود این را زو خود روا دار‬

‫ده اکی ا دارد به زار و ز ت روا‬ ‫کسی که نوبت اک قر د ر زد جان‬

‫میان زهرگیایی درا درند و درا‬ ‫دو باغ و راغ حقایق جهان گردت همه‬

‫‪ 9‬سب نوشیهها ادیادگیها نس ه بوده است که از «کلیا شمس یا دیوان کبیر» مرحوم دروزان ر نقل شده است‪.‬‬
 ‫من درازقبا با ه ار گ سودا‬ ‫روم به ه ره خیاط راشقان امروز‬

‫بدین یالی کند ج ت و زان دگر رصرا‬ ‫ببرد ز ی ید و بدوزد بوزید‬

‫به زخم نادرهمقراض اهبطوا منها‬ ‫دو دل زمام نهاد ز ررق برالادد‬

‫به یبت و محو دو زلوین خاالر شیدا‬ ‫ز جم کردن ز ریق او شدم حیران‬

‫زهی رسوم رقوم حقایق اشیا‬ ‫دکست ز یه پر خاق و او مهندف دل‬

‫ز رب خود ده نیی ه همی کند پیدا‬ ‫رب کرد همچو ردد‬ ‫زو را دو وردگر‬

‫کرد بر دریا‬ ‫که قطرها را دون ب‬ ‫دو رب دید اکنون بیا و قسمت بین‬

‫که دالر در ان رت زین ر ایمها‬ ‫خم‬ ‫به جم جمله ا داد را مقابله کرد‬

‫که آب خضر کصیص است و من در اسیسقا‬ ‫همی خواهم و ه ار شالم‬ ‫ه ار مر‬