‫ﻧ ﻮ ر ﺳ ﯿ ﺎ ه د ر ا د ب ﻋﺮﻓ ﺎ ﻧﯽ‬

‫ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪه )ﻫﺎ( ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻬﺪی‬

‫ادﺑﯿﺎت و زﺑﺎﻧﻬﺎ ‪ ::‬ﻧﺸﺮﯾﻪ ادﺑﯿﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ‪ ::‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ - 1393‬ﺷﻤﺎره ‪) 10‬ﻋﻠﻤﯽ‪-‬ﭘﮋوﻫﺸﯽ‪(ISC/‬‬
‫ﺻﻔﺤﺎت ‪ :‬از ‪ 209‬ﺗﺎ ‪239‬‬
‫آدرس ﺛﺎﺑﺖ ‪https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1076926 :‬‬

‫داﻧﻠﻮد ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ‪ :‬ﭘﻮﯾﺎ ﮐﺮﯾﻢ‬

‫ﺗﺎرﯾﺦ داﻧﻠﻮد ‪1401/11/28 :‬‬

‫ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘـﺎت ﮐﺎﻣﭙﯿﻮﺗﺮ ی ﻋﻠﻮم اﺳـﻼﻣﯽ )ﻧﻮر( ﺟﻬﺖ اراﺋـﮥ ﻣﺠﻼت ﻋﺮﺿﻪ ﺷـﺪه در ﭘﺎﯾﮕﺎه‪ ،‬ﻣﺠﻮز ﻻزم را از ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻣﺠﻼت‪ ،‬درﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳـﺎس ﻫﻤﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﺎدی ﺑﺮآﻣـﺪه از ورود اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻘﺎﻻت‪ ،‬ﻣﺠﻼت و ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻣﻮﺟﻮد در ﭘﺎﯾﮕﺎه‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ "ﻣﺮﮐﺰ‬
‫ﻧﻮر" ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﺸـﺮ و ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻘﺎﻻت در ﻗﺎﻟﺐ ﻧﻮﺷـﺘﺎر و ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺎﻏﺬی و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﯾﺠﯿﺘﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺣﺎﺻﻞ و ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ از اﯾﻦ ﭘﺎﯾﮕﺎه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﮐﺴﺐ ﻣﺠﻮز ﻻزم‪ ،‬از ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻣﺠﻼت و ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﮐﺎﻣﭙﯿﻮﺗﺮ ی ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ )ﻧﻮر(‬
‫ﻣﯽ ﺑﺎﺷـﺪ و ﺗﺨﻠﻒ از آن ﻣﻮﺟﺐ ﭘﯿﮕﺮد ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﺴﺐ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺻـﻔﺤﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻘﺮرات اﺳﺘﻔﺎده از ﭘﺎﯾﮕﺎه‬
‫ﻣﺠﻼت ﺗﺨﺼﺼﯽ ﻧﻮر ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻓﺮﻣﺎﺋﯿﺪ‪.‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫ﻣ ﻘ ﺎ ﻻ ت ﻣﺮ ﺗ ﺒ ﻂ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﺗﻔﮑﺮات و آراء ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ زرﺗﺸﺖ و ﻋﯿﻦ اﻟﻘﻀﺎت‬
‫ﺳﻌﺪﯾﺎ ﮔﺎﺋﻮن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻓﯿﻠﺴﻮف ﯾﻬﻮدی‬
‫ﺗﻀﻤﻨﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻓﻠﻮﻃﯿﻦ‬
‫ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﯽ ده ﻓﺮﻣﺎن در ﺗﻮرات و ﻗﺮآن ﭘﺲ از ﻗﺮون وﺳﻄﺎ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ آﻣﻮزه ﮔﻨﺎه ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ از ﻧﻈﺮ اﺳﻼم و ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ آرای ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ و آ ﮔﻮﺳﺘﯿﻦ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻔﻬﻮم دﯾﺎﻟﻮگ ﻓﻠﺴﻔﯽ در رﯾﮓ ودا و اوﺳﺘﺎ‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻧﺘﻘﺎدی ﭘﻨﺞ رﻫﯿﺎﻓﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺷﺮ در ﺣﯿﻮاﻧﺎت‬
‫ﻧﮕﺎه ﯾﮏ ﻓﯿﻠﺴﻮف و ﯾﮏ ﻋﺎرف ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺧﻮدﮐﺸﯽ‪ :‬ﻓﻠﻮﻃﯿﻦ و اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫ﮐﺸﺘﯽ ﻧﻮح در ﻗﺮآن‪ ،‬ﺗﻮرات و رواﯾﺎت اﺳﻼﻣﯽ و ﯾﻬﻮدی‬
‫ﻧﻤﺎز در آ ﻦ ﯾﻬﻮد‬
‫ﻧﻘﺪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ی ازﻟﯿﺖ و اﺑﺪﯾﺖ ﻧﻔﺲ و ﻧﻘﺶ ﺷﻬﻮد ﺑﺮ آن در اﻧﺪﯾﺸﻪ ی اﻓﻼﻃﻮن‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻌﺠﺰات اﻧﺒﯿﺎء در ﮐﺘﺎب ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻘﺮآن و ﻫﻮ اﻟﻬﺪی و اﻟﻔﺮﻗﺎن‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫دوفصلنامة علمي‪ -‬پژوهشي‬
‫(س)‬
‫ادبيات عرفاني دانشگاه الزهرا‬
‫سال پنجم‪ ،‬شمارة ‪ ،10‬بهار و تابستان ‪1393‬‬

‫نور سیاه در ادب عرفانی‬

‫‪1‬‬
‫مهدی زمانی‬

‫تاریخ دریافت‪۱3۹۲/0۸/۱۱ :‬‬

‫تاریخ تصویب‪۱3۹3/0۶/۲۴ :‬‬

‫چکیده‬
‫توصننی ‪ -‬تحلیلنن ونن و ر نن ا هننوو‬ ‫در ایننم الا نن وننا ر‬
‫کارو دهای تعبی نور یاه در ادب ع فان پ داختن ان شنود‪ .‬قلمن‬
‫نیز اتون ع فان ع و را در و‬ ‫ایم پژ هش‪ ،‬ادویات ع فان پار‬
‫ا گی د‪ .‬در ایم اتون و د کارو د ات ا ت شنای اتاناد ات تعبین‬
‫دیرن ی ننور اولنی ‪.‬‬ ‫«نور یاه» و ا خوریم‪ :‬یک نور ذات ا هن‬
‫ویشت اوارد کارو د ایم تعبی را در ا اهیم ا تبط وا اعننای نستنت‬
‫شاه هتتیم‪ .‬و ای نیاه ینا تناریک ننور ذات د علنت ان تنوان‬
‫یافت‪ :‬یک آنک ش ت نور ذات ا ه تی گ دین گان نا ر را در‬
‫پ دارد نزدیک آن نور چشم را دچار گ فتر (قبض) ا کنن‬
‫اتد؛ دیر آنک یاه اشاره ون کرن تهنا‬ ‫ا را در خود فان ا‬

‫‪ .۱‬دانشیار رشتۀ فلت دانشراه پیاو نور‪zamani108@gmail.com .‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 209‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:29 PM‬‬
 ‫‪ / 210‬نور سیاه در ادب عرفانی‬

‫اتد ک‬ ‫تعیّمهای ا ت ک نور ذات را در خود پوشی ه اتتور ا‬

‫در ایم صورت اعنای نزدیر و تعبی «پ دههای نور» (حجنابهنای‬
‫نوران ) خواه داشت‪ .‬و خ نور یاه را ویانر تجل ص ات حن‬
‫وعا آن را اشاره و ا تب خ ‪ ،‬ات ا اتب ه تگاننۀ جنود آدان‬
‫دانتت ان ‪ .‬همچنیم تعبی ات یاهر ی ( نواد ا وجن )‪ ،‬شنب ر شنم‪،‬‬
‫شب یل ا‪ ،‬خال یاه‪ ،‬چشم یاه نلط را ا توان ات اژگنان ان تبط‬

‫‪GS‬‬
‫وا نور یاه در ادویات ع فان دانتت‪ .‬در نلطنۀ الاون‪ ،،‬عنیما لانات‬

‫‪MA‬‬
‫‪OR‬‬
‫هم ان نور یاه را نور شیطان ا دان ؛ تین ا ات دین گاه ی شنیطان‬

‫‪NO‬‬
‫اظه ص ات جالل ا هن ا نت‪ .‬و خن ون ای اینم کنارو د ریشن ای‬
‫گاهان یا تر ان در نظ گ فت ان ک و ا اس نوع همنشنین ننور‬
‫ظلمت ا توار ش ه ا نت‪ .‬اینم اان تنا حن دی ون دفنان ات نلنش‬
‫جودشناخت شیطان ا ووط ا شود ا توان در آن ون دین نلن‬
‫نراه ک د‪.‬‬

‫واژگان کلیدی‪ :‬تجل ص ات ‪ ،‬ا تبۀ خ ‪ ،‬نور اولی ‪ ،‬ننور ذات‪،‬‬

‫نور یاه‪.‬‬

‫مقدمه‬
‫ع فان در یک ات تعاریف آغاتیم خود و نوع ات شناخت دال ت دارد ک انکشاف‬
‫اتاینمر ونا ننور کن اونزار‬ ‫اشاه ه را و ت یم راه و ای ر ی ن و حلای ا دانن‬
‫ی ن دارد؛ وننناو ایم ع فننان ات جنبننۀ شننناختشنا ن‬ ‫کشننف شننهود ا ننت پیون ن‬
‫(‪ )epistemology‬وننا اوعننون نننور همنن اه ا ننت‪ .‬همچنننیم نرنناه هتننت شننناخت ِ‬
‫ظهنور اوجودینت عنا م‬ ‫چشنمۀ هتنت‬ ‫(‪ )ontology‬ع فان نیز نور را اصن‪،‬‬
‫ا وین ‪ .‬در ع فان ا الا ایم اا وا تص یح ق آن و و او ی اب أ هتت وا نور اهمیت‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 210‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:29 PM‬‬
 ‫دوفصلنامة علمی ‪ -‬پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا (س) ‪211 /‬‬

‫یژه ا یاون ‪« .‬اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کمِشْکاةٍ فیها مِصْباحٌ الْمِصْباحُ‬
‫فی زُجاجَةٍ الزُّجاجَةُ کأَنَّها کوْکبٌ دُرِّی یوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَکةٍ زَیتُونَةٍ ال شَررْقِیةٍ وَ ال‬
‫غَرْبِیةٍ یکادُ زَیتُها یضیءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ نُورٌ عَلی نُورٍ یهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یشاءُ وَ‬
‫یضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ وَ اللَّهُ بِکلِّ شَیءٍ عَلیمٌ» (نور‪« )3۵ :‬خ ا نور آ مانها ا ت‬
‫تایم‪ ،‬ارال نور ‪ ،‬چون اح ظ ای ا ت ک در آن چ اغ ا ت چ اغ در شیش‬
‫تارهای درخشان ا ت ک ات درخت پ و کت تیتنون اف ختن شنود‬ ‫شیش گوی‬
‫ن واخت ی نزدیر واش ک ر غم آن ر شنم شنود گ چن‬ ‫ک ن خا ری واش‬
‫ک نوری ا ت واالی نور‪ ،‬خ ا هن کن را وسواهن ون ننور خنویش‬ ‫آتش و ان ن‬
‫خ ا و همن چینز دانا نت‪ ».‬در‬ ‫ایم ار‪،‬ها را خ ا و ای ا دو ا تن‬ ‫ه ایت کن‬
‫ایم آی ویان ا شود ک جود یافتم پی ا ش ن آ نمانهنا تانیم ات ننور خ ا نن‬
‫اع فتشناخت در ع فنان ون‬ ‫ا ت د ر ات انتظار نیتت ک اباحث هتت شناخت‬
‫انتنان‬ ‫ا ار احور نور ونیان نهاده ش ه واش ‪ .‬همچنیم ه ف عمل ع فان پن ر‬
‫ا ت ک ات ک رتها حجابها فاصل وری د در ن ا و انوار ا ه اننور واشن ‪.‬‬
‫و یم ان ع فان در اباحث انتنانشنا ن (‪ )anthropology‬نینز ون ننور ر شننای‬
‫توج یژه دارد‪.‬‬

‫طرح مسئله‬
‫تصور اا ات نور همواره وا تصور رنگ هم اه ا نت‪ .‬در ع فنان نینز ننور ر شنن ونا‬
‫نا ر‬ ‫رنگ پیون دارد نمونۀ آن در اکاش ات ر حان دی ه ا شود‪ .‬انواری ک‬
‫ط ی لاءاهلل در خنواب ینا وین اری اشناه ه ان کنن ‪ ،‬امکنم ا نت ون رننگهنای‬
‫عارفان نیز ه یر ات آنها را و اعنای تعبی ک دهان ؛ اانا آینا ننور‬ ‫گوناگون واش‬
‫یاه نلطۀ الاون‪ ،‬ننور ر شنن ا نت‪.‬‬ ‫ا توان و رنگ یاه واش ‪ .‬ات وی دیر‬
‫ا اد عارفان ات نور یاه چیتت؟ آیا نور نیاه در الاون‪ ،‬ر شنن قن ار دارد؟ آینا در‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 211‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:30 PM‬‬
 ‫‪ / 212‬نور سیاه در ادب عرفانی‬

‫الاو‪ ،‬نور ک وا ه ایت هم اه ا نت‪ ،‬ننور نیاه گمن اهکننن ه عنال ت ونار ا نت؟‬
‫ف عیۀ اا ایم ا ت ک تعبی نور یاه د کارو د ات ا ت دارد‪ ،‬عمنوو عارفنان ات اینم‬
‫همچنون ننور‬ ‫تعبی ‪ ،‬نور ذات ا ه را در نظ دارن ااا و خ آن را و اعننای ان ن‬

‫‪GS‬‬
‫‪MA‬‬
‫دانتت ان ک یژگ گم اهکنن ه دارد‪.‬‬ ‫اولی‬

‫‪OR‬‬
‫‪NO‬‬
‫پیشینۀ پژوهش‬
‫دروار جایراه اهمیت نور در ع فان آ ار تیادی جود دارد ااا در اورد نور یاه‬
‫کارو دهای آن تنهنا در ال ان هنای کن ون و خن ات اتنون ع فنان نراشنت شن ه‪،‬‬
‫توعیحات آا ه ا ت‪ .‬ایم توعیحات عمن تا ا ونوط ون ال ان هنای ا نت کن ون‬
‫ش ح گلشم رات یا آ ار عیم ا لاات هم ان نوشت ش ها ت‪ .‬اخی ا الا ن ای نینز در‬
‫تیبنای ع فنان » ون چنار ر نی ه ا نت‪.‬‬ ‫ایم اوعون وا عنوان «نور یاه؛ پاراد ک‬
‫حینن ری‪ .)۱۹۱ :۱3۹۱،‬نویتننن گان ایننم الا نن وننا تم کننز ونن جنبننۀ‬ ‫(یو نن‬
‫پاراد کتیکال تعبی «نور یاه» و ریش یاو آن در توان ع فان کن آکنن ه ات شنطح‪،‬‬
‫ا ت‪ ،‬پ داخت ان ‪ .‬نویتن گان الا یادش ه اطا عۀ خود را ویشت و‬ ‫راز پاراد ک‬
‫شنیخ احمنود شبتنت ی احن د‬ ‫آ ار عیم ا لانات همن ان ‪ ،‬احمن غزا ن‬ ‫قلم‬
‫الا پنیش ر آن ا نت کن ونا رجنون ون طینف‬ ‫نویتن‬ ‫نمودهان ‪ .‬در الاو‪ ،‬تال‬
‫تحلین‪ ،‬آنهنا اوعنون را ات ت اینای‬ ‫ع ون‬ ‫گتت دهت ی ات آ ار ع فنان پار ن‬
‫در گتنت های فن ا تن و ر ن‬ ‫انتنانشنناخت‬ ‫اع فتشناخت ‪ ،‬هتت شنناخت‬
‫تحلی‪ ،‬نمای ‪.‬‬

‫‪ .1‬کاربرد نخست‪ :‬نور سیاه به معنای نور ذات‬

‫اهمت یم کارو د اژ «نور یاه» اطالق آن و «نور ذات ا ه » ا ت ک و نیکنوت یم‬
‫شک‪ ،‬وا تیبات یم عبارات در گلشم رات آا ه ا ت‪ .‬در پ ش وو ایم انظوان ات‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 212‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:31 PM‬‬
 ‫دوفصلنامة علمی ‪ -‬پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا (س) ‪213 /‬‬

‫اینک چ فک ی ش ط ط یلت ا ت ؤال ا شود‪ .‬پا خ ایم ا ت ک ط ی در ت‪،‬‬

‫ان یشی ن در «اال» ا ت ت ک در ذات‪ ،‬گنناه‪ ،‬واطن‪ ،‬احنال ا نت‪ .‬شبتنت ی (ف‬
‫‪S‬‬ ‫‪ )۷۲0‬ا گوی ‪:‬‬
‫‪AG‬‬
‫‪RM‬‬ ‫ؤال‪:‬‬
‫‪O‬‬
‫‪NO‬‬
‫چ ن ا گ ن طاعننت گنناه گننناه ا ننت؟‬ ‫ک ن اایم فک ن اننا را ش ن ط راه ا ننت؟‬
‫جواب‪:‬‬
‫نن در ذات حنن احننض گننناه ا ننت‬ ‫در إال فکن ن کن ن دن شن ن ط راهتنننت‬
‫احنننال احنننض دان تحصنننی‪ ،‬حاصننن‪،‬‬ ‫وننننود در ذات حنن ن ان یشننن واطنننن‪،‬‬
‫(شبتت ی‪)۲۱ :۱3۸۲ ،‬‬
‫علننت واطنن‪ ،‬وننودن ان یش ن در ذات‪ ،‬ش ن ت نننور ذات نزدیننر وننودن ا ننت‪.‬‬
‫هنراا ک ابصَ و وص نزدیر واش ‪ ،‬دی ه ات دی ن آن کور تاریر ا شود و‬
‫همیم د ی‪ ،‬نور ذات‪ ،‬یاه ا ت‪:‬‬
‫وصننن ت ادراک آن تارینننر گننن دد‬ ‫چننو ابصَنن وننا وصنن نزدیننر گنن دد‬
‫ونن تنناریک در ن آب حیننات ا ننت‬ ‫ننیاه گنن ونن ان نننور ذات ا ننت‬
‫نظ ن ور ن ار کننا م جننای نظ ن نیتننت‬ ‫ننی جننز قنناوض نننور وصنن نیتننت‬
‫(همان‪)۲۲ :‬‬
‫و یم ان نور ذات خی گ چشم را در پ دارد تاریک وسش ا ت‪« :‬نور ذات‪،‬‬
‫کاان‪،‬‬ ‫و ن حجاب‪ ،‬ه چن رقی واش ‪ ،‬اشاه ه نم شود چشم قلب ا ر‬
‫ا ی تناریک وسنش دارد کن ات آن ون « نیاه امن ح» تعبین‬ ‫را خی ه ا نمای‬
‫حواس آن‪ ،‬نم توان نور ذات ح را‬ ‫نمودهان » (قیص ی‪ .)۶۹3 :۱3۷۵ ،‬قوای ن‬
‫در ا تبۀ ح ت احض ادراک نمای ‪« :‬نور ی کنایت ات نور ذات ا نت‪ ،‬در ا تبنۀ‬
‫ح ت ص ف جز قاوض نور وص نیتت‪ ،‬و ان اعن ک قوا حنواس ظناه ی آن را‬
‫درک نم کن » (اومت ک ‪.)۷۵ :۱3۷۵ ،‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 213‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:31 PM‬‬
 ‫‪ / 214‬نور سیاه در ادب عرفانی‬

‫اتد‪:‬‬ ‫اومت ک (ف ‪ )۸3۵‬د احتمال دروار یاه نور ذات اط ح ا‬

‫‪ .۱‬کر ت تع د اظاه ا ما ص ات را و اعتبار ع و ت صی‪ ،‬ع و ااتیات‬
‫جود اوجودات و طور اطل نور « جنود اطلن »‬ ‫یاه گ ت ان ؛ یعن‬
‫ا ت ک ات آن و « جود انبتط» یاد ا شود‪ .‬و یم ان «حلیلت جنود‬
‫اطل » در تی گ کر ت تع د جود انبتط اعاف ق ار دارد‪.‬‬
‫‪ .۲‬ا اد ات یاه ‪ ،‬فنای اختیاری ا ر ا ت ک اوجنب ولنای ذات ا در‬
‫‪GS‬‬
‫‪RMA‬‬
‫نور ح ا شود (همان‪.)۷۵ :‬‬
‫‪NOO‬‬

‫یاه را و ت تیب اشناره ون حن ت‬ ‫شاه داع شی اتی (ف ‪ )۸۷0‬ر شنای‬

‫کر ت نور ذات ا دان ‪ .‬کر ت تعینات ا نما ون ا نطۀ قن ب نزدیکن همچنون‬
‫پ دهای حجاب ح ت ذات ا شود‪« :‬ذات هتت پناه‪ ،‬ظاه و ایم نور یاه ا ت ک‬
‫نور ا ت وا ا و ار‪ ،‬چون آب حیات وا ظلمات ایم کر ت تعینات ر شم ک ات‬
‫یاه ت تنی‬ ‫یاه رفت ‪ -‬چنانک در عبارت ع ف ا ت ک ات کر ت و‬ ‫ا تعبی و‬
‫حن ت‪ ،‬عنیم ذات ا نت ات جن ظهنور‬ ‫کنن ‪ -‬نزد ایم طای ات ج جنود‬
‫کر ت‪ ،‬غین ذات» (شنی اتی‪ .)۱۴۱ :۱3۷۷ ،‬ون ونا ر ی ه چنن ننور نیاه‪ ،‬تعبین ی‬
‫غ یب ا ت ااّا ذ ق صوفیان و ااور شر ت عادت دارد‪ .‬خاصیت یاه ‪ ،‬قبض نور‬
‫در ت ا ت ک ذات‪ ،‬نور ا ت ااّا چون در بناس نیاه‬ ‫ح قۀ دی گان ا ت‪ .‬پ‬
‫(کر ت) ظاه ا شود‪ ،‬پنهان ا ت‪« :‬ات ف ط ظهور و همۀ دی هها ر ی ه ات یاه‬
‫نور هیچ دی ه ا را ن ی ه‪ .‬ات غایت طافت‪ ،‬ان یش ات ا د ر همۀ ان یش ها وا ا در‬
‫حاور» (همان‪.)۱۴۱ :‬‬
‫نیاه‬ ‫و یم ان‪ ،‬همانگون ک ا ی ی الهیج (ف ‪ )۹۱۲‬ا گوین ‪ ،‬تناریک‬
‫و یر اعن ا ت‪ .‬آن یاه کن در ا اتنب اشناه ات اروناب کشنف شنهود در‬
‫ا ر ظاه ا گ دد‪ ،‬نور ذات اطل ا ت‪ .‬تاریک نور ذات‪ ،‬فنای نا ر را‬ ‫دی‬
‫در پ دارد‪:‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 214‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:32 PM‬‬
 ‫دوفصلنامة علمی ‪ -‬پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا (س) ‪215 /‬‬

‫دعننننوی قلننننن ری خطننننا کنننن د‬ ‫ه ن ک نا ن ن و ن یم النناو جننا کنن د‬

‫آنجا ننننت ننننواد جننن اطلننن‬ ‫اینننم فلننن حلیلننن ا نننت ا حننن‬
‫آن نننور ننی در ایننم النناو ا ننت‬ ‫شمشن نی فننننا در این نم نین ناو ا نننت‬
‫چشننننم ک نننن خیننننزد اینجننننا‬ ‫طنننا س تنننو پننن و ینننزد اینجنننا‬
‫(ا ی ی الهیج ‪)۱۱3 :۱3۸۱ ،‬‬
‫ات اشناه ننور ون‬ ‫ا ی ی الهیج و ذک اقعن ای ان پن داتد کن در آن پن‬
‫رنگهای گوناگون‪ ،‬نور یاه اشاه ه ا کن ک عا م را در و ا گین د در آن‬
‫فان ا گ دد‪ .‬ا و ایم احتمال نیز اشاره ا کن ک شای ا اد ات نیاه ‪ ،‬کرن ات‬
‫تعینات واش ک حجاب پوشش و ای نور ذات هتتن ااّا و ایم وا ر ا ت ک اینم‬
‫احتمال وا شع شبتت ی انا بت کمت ی دارد (همان‪.)۱۱۴ :‬‬
‫ا ه اردویل (ق ن دهم هج ی) نیز تاریک نور ذات را التا احو فنا ا دان‬
‫ک در ن آن ولای او ی و جود خ ا ن پنهان ا ت در ویت‪:‬‬
‫ونن تنناریک در ن آب حیننات ا ننت‬ ‫نیاه گ ن و ن ان نننور ذات ا ننت‬
‫ات آن و «آب حیات» تعبی ش ه ا ت‪( .‬ا ه اردویل ‪.)۷۲ :۱3۷۶ ،‬‬
‫ا تاح اال ار در ش ح ارننوی او نوی عنمم اشناره ون حن یث «إن هلل‬ ‫نویتن‬
‫تعالی سبعین الف حجاب من نور و ظلمه لو کشفها ألحرقت سبحات وجهه ما انتهی‬
‫‪GS‬‬

‫الیه بصره من خلقه» ا اد ات حجابهای نور ظلمت را حجاب نور جمال ظلمنت‬
‫‪RMA‬‬
‫‪NOO‬‬

‫نیاه‬ ‫نور جالل ا دان ‪ .‬همچنیم ا عمم اشاره و ح یث «حجاو ا نور» ظلمنت‬
‫حجاب وودن ا تأ ی‪ ،‬ا کن (خوارتا ‪ )۲3۶ :۱3۸۶ ،‬و ایم‬ ‫ت‬ ‫نور ذات را و‬
‫اشعار اوالنا اشاره ا کن ‪:‬‬
‫پنن دههنننای ننننور دان چننن یم طبنن‬ ‫تآن ک ه تص پن ده دارد ننور حن‬
‫صف صف ان ایم پ دههاشنان تنا ااناو‬ ‫هنن پنن ده قننوا را النناو‬ ‫کننز پنن‬
‫(او وی‪)۲۱۴ /۲ :۱3۷۵ ،‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 215‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:32 PM‬‬
 ‫‪ / 216‬نور سیاه در ادب عرفانی‬

‫ذات ح اتآنجهت ک هیچ ااتیاتی در آن نیتنت دین ویننن ه نمن توانن ون‬
‫یاه تشبی ش ه ا ت؛ تین ا دین ه در ذات حن‬ ‫شک‪ ،‬اعیم و چیزی اشارهکن ‪ ،‬و‬
‫هیچ ااتیاتی تشسیص نم ده ( جادی‪ .)۴۸۹ :۱3۷۹ ،‬عطار ا گوی ‪:‬‬
‫ونشتنننت‬ ‫فننن د آاننن وننن جنننان ا‬ ‫ننیاهی کنن در هنن د جهننان وننود‬
‫در فلنننن پیو ننننت‬ ‫ننننیاه آانننن‬ ‫نلننناب جنننان ا شننن آن نننیاه‬
‫کنون هم ا ت خود هنم خلن ات ا ر نت‬ ‫چنننو آب خانن در تننناریک افتننناد‬
‫(عطار نیشاووری‪)۷۶ :۱3۸۹ ،‬‬
‫دیننن ه ات دیننن ن فننن اانننن وننن اه‬ ‫نیاه‬ ‫نننور ذات ف نیض اق ن س ش ن‬
‫انتهنننا تنننا هتنننت راهننن اننن ر د‬ ‫چشنننم ویننننا هنننم ن نیاه ان ن ر د‬
‫عل شاه‪)۱۲۸ :۱3۷۱ ،‬‬ ‫(ص‬
‫و ه ینر ونا‬ ‫را ه ت ا تب دانتت‬ ‫وعا ات صاحبنظ ان ا اتب ته یب ن‬
‫رنر اشناره نمنودهانن ‪ .۱ :‬ن ی نشنانۀ ا نالو؛ ‪ .۲‬ترد نشنانۀ ایمنان؛ ‪ .3‬اترق نشنانۀ‬
‫نشانۀ ع فان؛ ‪ .۷‬نیاه نشنانۀ‬ ‫احتان؛ ‪ .۴‬بز نشانۀ اطمینان؛ ‪ .۵‬آو نشانۀ ایلان؛ ‪.۶‬‬
‫هیمان نور ذات (نیکلتون‪.)۶۷۵/۲ :۱3۷۸ ،‬‬

‫‪ .1-1‬تجلی صفاتی و نور سیاه‬

‫ا ی ی الهیج در اوعع ات «ا اتیح االعجات» ننور نیاه را اشناره ون تجلن ذاتن‬
‫ا دان ک التا فنا ا ت (ا نی ی‪GS‬اله‪A‬ی‪M‬جن‪)۱۱۸ :۱3۸۱NO، OR‬؛ ااّنا در اوعند دیرن ی‬
‫ا گوی ک ایم نور در تجل ص ات ظاه ا گ دد‪ « :‬تجل ص ات آن ا ت کن‬
‫مد وصن‬ ‫حا ت ح و ص ات بعۀ ذاتی ک حیات علم ق رت اراده‬
‫کالو ا ت اتجل شود گاه واش ک در تجل ص ات ‪ ،‬نور یاه نمای یعن حن را‬
‫اتمر‪ ،‬و نور یاه وین » (همان‪.)۱۶۶ :‬‬
‫ختم الهوری (ق ن ‪ )۱۲‬در «ش ح ع فان غزلهای حافظ» در ش ح ایم وینت ات‬
‫دیوان حافظ‪:‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 216‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:33 PM‬‬
 ‫دوفصلنامة علمی ‪ -‬پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا (س) ‪217 /‬‬

‫ویاض ر ی تو ورشنود فنا االصنباح‬ ‫واد اوی تو ونمود جاع‪ ،‬ا ظلمات‬
‫(حافظ‪)۴۵ :۱3۶3 ،‬‬
‫ی ی ر شنن ونا صن ات جمنال‬ ‫یاه وا ص ات جالل‬ ‫و تنا ب تاریک‬
‫بحات جالل تو ونمود ر شنم ف انود‬ ‫ا ه اشاره ا کن ‪« :‬حاص‪ ،‬اعن ویت آنک‬
‫جالل جاع‪ ،‬ا ظلمات ا نت‪ ،‬ای و آرنن تناریک‬ ‫و اا ک ذات تو و التاای قه‬
‫وجما ن حجناب اال ا جنالل» (ختمن الهنوری‪،‬‬ ‫حجاب پوشن ننور جمنال « نی‬
‫‪AG‬‬‫‪S‬‬
‫‪ .)۷۱0 /۱ :۱3۸۱‬ا در اوعد دیر ی ا گوی ک گاه در تجل ‪NO‬صن ات ‪ ،‬نا ر‪،‬‬
‫‪ORM‬‬

‫شهود تجل ص ات را اکاش ا گوینن (همنان‪:‬‬ ‫ح را اتمر‪ ،‬و نور یاه ا وین‬
‫‪ ۱۲00/۲‬نیز د تغیب‪ .)۱0۶ :۱3۶۷ ،‬ا در ش ح ایم ویت حافظ‪:‬‬
‫عش اا وا خط اشکیم تو اا تی نیتت‬
‫دی گاه ا ت کز ایم جاو هال اتتم‬
‫توصنیف اینم خنط ون‬ ‫«خط» را اشاره و حلیلت اطلل در اظاه کونین ان دانن‬
‫ص ت اِشکیم را و ایم انا بت ا وین ک ایم حلیلت اطللن «همنواره حجنب ننور‬
‫یاه جال در پیش جمال ج خود دارد» (ختم الهوری‪.)۲۲۵۹/3 :۱3۸۱ ،‬‬
‫ا گوین تجلن‬ ‫ش ح اصباح االن‬ ‫احم حتیم ناییج (ف ‪ )۸3۴‬در ت جم‬
‫ا ر حا ت حن را‬ ‫افعا غا با و شک‪ ،‬نورهای رنرارنگ ظاه ا گ دد‪ ،‬یعن‬
‫ن ی ان وینن ااّنا در تجلن صن ات حن‬ ‫و صورت نور نبز‪ ،‬کبنود‪ ،‬ن ‪ ،‬ترد‬
‫و صورت نور یاه اتجل ا گ دد (ناییج ‪.)۴۲۶/۱ :۱3۸۸ ،‬‬

‫‪ .1-۲‬نور سیاه و تجلیات جالل الهی‬

‫احم غزا در اکاتبات خود عمم ویان هم اه وودن ص ات قه (ا جبار ا متکبن )‬
‫وا ص ات طف (ا حیم ا ود د) ه چن ن وا قاطعیت‪ ،‬ح یث نور یاه را اشناره ون‬
‫همیم ت کیب ااتزاج ا دان ‪« :‬در امز ج حجاب عظمت و خیزد و ا گ خود‬
‫ا کان و یکبارگ ‪ ،‬چنانک ه گز ات در راه نیاین ؛ حن یث‬ ‫کمال حجاب در ح‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 217‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:34 PM‬‬
 ‫‪ / 218‬نور سیاه در ادب عرفانی‬

‫نور یاه اشارت دارد اتیم اعنن ‪ ،‬نیکم همن ون اینم آن نتنوان وتنت» (غزا ن ‪،‬‬
‫‪ .)۱۲ :۱3۵۸‬ا در وانح عمم اشاره و د ویت اووا حتم وتت نور یاه را و الاو فنا‬
‫قت وود چون و آ مان دنیا ننز ل‬ ‫اخت ا در کن ا ّا تعبی ا کن ‪« :‬اینجا ا خ ا ن‬

‫‪GS‬‬
‫‪MA‬‬
‫ات ا وود و‬ ‫جود‬ ‫ا ات قت فارغ‪ .‬ول‬ ‫کن ‪ ،‬ا و قت درآی ‪ ،‬ن قت و ا‬

‫‪OR‬‬
‫‪NO‬‬
‫ات ا وود در ا وود‪ .‬ایم را اخت ا در کن ا ّا گوین ؛ گاه اوی ش ن در‬ ‫وود فنا‬
‫ت ف اعشوق خوانن ‪ .‬چنانک گ ت ا ت‪:‬‬
‫انوی گشتیم ات آن د ت نننیم و خننم‬ ‫ات و ک کشی یم ت ت ننف تننو تم‬
‫در ت ف تو یر اویچ افز ن چ کم‬ ‫ن شر ت اگ ووَو وا تو وهم‬ ‫تیم پ‬
‫(غزا ‪)۱30 :۱3۷۶ ،‬‬
‫نجم ا یم راتی در ا صادا عباد انوار ص ات جالل را وتانن ه (اح ق) اننوار‬
‫ان گوین گناه ننور صن ات جنالل‪،‬‬ ‫ص ات جمال را پ توافکم (اش ق) ا دان‬
‫ظلمان ِ احض ا ت عل‪ ،‬نم توان نور ظلمان را درککن تی ا جمد ویم عن یم‬
‫و ح یر ات پیااب اشاره ا کن ک ا ف اای آتش د ت‬ ‫پ‬ ‫را احال ا دان ‪ .‬ا‬
‫اکنون یاه گشت ا نت‪ .‬اینم‬ ‫پ اتآن ی‬ ‫ش‬ ‫ات چن یم ال تافتم‪،‬‬ ‫پ‬
‫در حا ا ت ک عل‪ ،‬نم توان آتنش نیاه را درک نماین ‪ .‬ا در اوعند دیرن ی‬
‫اعتل ا ت ک در الاو فنای ا ناء تجل صن ات جنالل واعنث اشناه ننوری نیاه‬
‫ا گ دد ک طلون آن شکتت طلتم اعظم رفد ر وو ابهم را در پن دارد (راتی‬
‫دای ‪ .)30۸ :۱3۷۹ ،‬ایب ی نیز در کشفاال ار نور یاه در رواع اووا حتم وتت را‬
‫اشاره و الاو فنای ا ر ط ی ح ا دان (ایب ی‪.)۵۷/۲ :۱3۷۱ ،‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 218‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:34 PM‬‬
 ‫دوفصلنامة علمی ‪ -‬پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا (س) ‪219 /‬‬

‫‪ .1-۳‬مقام خفی‬
‫دانتت ان ‪ .‬آنان اناتل لوک‬ ‫و خ ات عارفان اکاش ۀ نور یاه را ا ووط و الاو خ‬
‫را وا نورهای اشسص نمودهان ک ا ر آنها را در ه انزل اشاه ه ا کن ‪:‬‬
‫‪ .۱‬الاو توو ‪ ،‬طاعت ذک ک وا نور بز تمر‪ ،‬ا یاو ‪.‬‬
‫ات ص ات شیطان ک وا نور کبود اشسص ا گ دد‪.‬‬ ‫‪ .۲‬انزل تزکیۀ ن‬
‫اتمر‪ ،‬ا شود‪.‬‬ ‫و اخالق حمی ه ک وا نور‬ ‫‪ .3‬انزل تسلیۀ ن‬
‫‪G‬‬ ‫‪S‬‬
‫‪RMA‬‬
‫در ایم ا تب نور ترد اکاش ا شود‪.‬‬ ‫ّ ات غی ح‬ ‫‪ .۴‬انزل تسلیۀ‬
‫‪NOO‬‬

‫ا ر نور ی ا وین ‪.‬‬ ‫‪ .۵‬ا تبۀ ر ح ک در ایم ا تب‬

‫ا ر نور یاه را اکاش ا کن ‪.‬‬ ‫ک‬ ‫‪ .۶‬ا تبۀ خ‬
‫غیبا غیوب ا ت ک الاو فنا ولا ا ت (ایب ی‪۱۴۶ :۱3۷۶ ،‬‬ ‫‪ .۷‬ا تبۀ أخ‬
‫ش یف کاشان ‪.)۲۲۸ :۱3۸3 ،‬‬
‫منان (ف ‪ )۷3۶‬در «ا ع ه اله‪ ،‬ا سلوه ا جلوه» و ایم وا ر ا نت‬ ‫عالءا‬
‫عت ی‬ ‫عت ا کان در عبور ات اناتل الااات یکتان نیتت ولک گاه‬ ‫ک‬
‫نا ر‬ ‫و گون ای ا ت ک همۀ اناتل ه تگان را یک ان وینن ‪ « :‬گناه واشن کن‬
‫و ا ت ات و حجبات ایم ه ت را هم یر ا وین ‪ ،‬ات آنک ر ح‬ ‫یدا تی واش‬
‫در یر حجاب نموده شود ک ایم نور یاه ا ت و رنگ آیینن‬ ‫ه‬ ‫خ‬
‫آن نباش ک نموده نش ه فاانا چنون اشنغول ونوده‪ ،‬ون فهنم ا ن نی ه» ( نمنان ‪،‬‬
‫‪.)3۲۸ :۱3۶۲‬‬
‫در ت تی ر ح ا بیان ا اتب چهارگانۀ توحی و ایمصورت وات نموده ا شنود‪.۱ :‬‬
‫وا نور ق از؛ ‪ .3‬ا تبۀ ر ح وا نور بز؛ ‪ .۴‬ا تبۀ‬ ‫ا تبۀ طبیعت وا نور یاه؛ ‪ .۲‬ا تبۀ ن‬
‫ّ وا نور ی ‪( .‬حل و وی‪ ،‬و تا‪ )33۱/۲ ،‬ااّا نویتن «وتتان ا تیاح » نور یاه را‬
‫عنا م آن را جبن ت‬ ‫ا ووط و تمرالت انزل ششم «خ » یا « ا تن ّ» ان دانن‬
‫اع ف ان کنن ‪ .‬عب ا صنم همن ان (ف ‪ )۱۲۱۶‬نینز در وح ا معنارف ننور نیاه را‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 219‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:34 PM‬‬
 ‫‪ / 220‬نور سیاه در ادب عرفانی‬

‫ا دان ‪« .‬نور نیاه کن آن ننور خ ن ا نت آن را ننور ذات‬ ‫ا ووط و ا تبۀ خ‬

‫و رنگ‪ ،‬آن نور رنگ و رنر ا نت کن ا نی‬ ‫گوین ک آن نور ات غایت ا ط‬
‫رنگ ش ه ا ت» (هم ان ‪.)۹۴/۲ :۱3۸۷ ،‬‬

‫‪ .1-۴‬نور سایهوار یا سایه نورانی‬

‫نور ای ار یا ایۀ نوران نیز ات تعبین ات شنبی ننور نیاه ا نت کن اؤ نف کتناب‬

‫‪GS‬‬
‫‪MA‬‬
‫فصوصا حکم یعن اومع و آن را و کارو ده ا نت‪« :‬فهذا نور ممتد عرن ظرل هرو‬

‫‪OR‬‬
‫‪NO‬‬
‫عین الزجاج‪ ،‬فهو ظلّ نوری لصفائه» (اومع ون ‪ .)۱0۴/۱ :۱3۷0 ،‬اؤی ا ن یم جنن ی‬
‫در ش ح فصوصا حکم تعبی «نور ظلّ » «ظ‪ ّ،‬نوری» را ایمگون توعنیح ان دهن‬
‫ک همۀ آنچ در اعیان امکنات درک ا کنیم جود ح ا ت ک وا خصوصیات‬
‫ا صاف اشیای اتجلّ ا گ دد؛ وناو ایم عا م‪ ،‬ایۀ گتنت ده جنود أحن ی جمعن‬
‫ا ت آنچ ات اعیان عا م و اا نمایان ا گ دد «نور ای ار گتت ده» یا ای نوری‬
‫ا ت‪« :‬إن وجدت االعیان علی مشهد من یری ذلک إنما وجردت برالوجود الواحرد‬
‫االحد المستفاد من الحق المطلق المشترک بین الکل‪ ،‬فهو الحق الواحد االحرد و هرو‬
‫النور الممتدّ أو الظلّ النوری المشتدّ المعتدّ» (جن ی‪ ۱۴۲۲ ،‬ق‪.)۴3۲ :‬‬
‫نا ر ارد‬ ‫ن ّ اعینت ون‬ ‫جنودی‬ ‫و وا ر و خ هنراا کن ا ن ار توحین‬
‫را در ون گ فتن ا نت‪.‬‬ ‫تا ف‬ ‫ا شود‪ ،‬در در ن خویش نوری ا وین ک ات ع‬
‫چون رنگ ایم نور «و رنر » ا ت وا « یاه » تنا ب دارد اصن اق اینم حن یث‬
‫ا ت ک «کان اهلل ف عماء» یعن خ ا ن در پوشش (او تی ه) وود‪ .‬پ اتایم‪ ،‬ننوری‬
‫ات اح‪ ،‬طلون خورشی ا وین ک آن نور یاه را ک ذات خ ا ا پن اشنت‪ ،‬احنو‬
‫ا کن ‪ .‬در ایم هنراو جود امکنات ک در آن نور یاه احو وود‪ ،‬نمایان ا گن دد‬
‫جود تارگان در تأل ؤ درخشان نور خورشی ا نت» (ا عجنم‪ ۱۹۹۹ ،‬و‪:‬‬ ‫ایم اانن‬
‫‪.)۱0۵۵‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 220‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:36 PM‬‬
 ‫دوفصلنامة علمی ‪ -‬پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا (س) ‪221 /‬‬

‫اومع و در نل‪ ،‬اقع ای در کتناب «مشاهد االسررار القدسریة و مطرال االنروار‬

‫االلهیة» ات ر د در ظلمت یادا کن ک درواره آن گ ت ا شود‪« :‬ما أحسرن هرذه‬
‫الظلمة و أشدّ ضوءها و ما أسط نورها‪ .‬هذه الظلمه مطل االنوار و منب عیون االسرار‬
‫و عنصر المواد من هذه الظلمرة أوجردتک و إلیهرا أردّک و لسرت أخرجرک منهرا»‬
‫(اومع و ‪ )۴۵ :۱۴۲۶ ،‬در ش ح ایم سم گ ت ش ه ا ت ک ذات‪ ،‬در حال تلیی ناو‬
‫چشنم ان گی نن ؛‬ ‫کر ت و خود ان نهن ‪ .‬همنۀ اوجنودات الین ات آن کرن ت‬
‫وناو ایم همۀ نورهای الی ات ایم نور ظلمان ناش ا شون تی ا اینم تناریک ذاتن‬
‫ا بغ ادین ‪ ۲00۶ ،‬و‪:‬‬ ‫نستتیم اوجودی ا ت ک ات ذات صادرش ه ا ت (ونت ا ن ی‬
‫‪.)۱۲۲‬‬

‫‪ .1-۵‬سیهرویی‬
‫یک ات احادیر ک ات پیااب دروار فل نل‪ ،‬ش ه ایم ا ت ک فل ‪ ،‬نیاهر ین در د‬
‫واد ا وج ف ا اریم»‪ .‬عارفان در کنار احادیث «ا ل فسن ی»‬ ‫عا م ا ت‪« :‬ا ل‬
‫«کاد ا ل أن یکون ک ا» و اینم حن یث توجن ینژهای ابن ل داشنت انن ‪ .‬وعان‬
‫الصود ات نیاهر ین را فننای کلن در خ ا نن دانتنت انن (ج جنان ‪۵۴ :۱3۷0 ،‬‬
‫اومع و ‪ ۱۴۲۲ ،‬ق‪ )۴۴0/۲ :‬اتایمجهت آن را و اوعون ننور نیاه رونط دادهانن ‪.‬‬
‫‪GS‬‬
‫عبنارت‪ O‬ات آن‬ ‫ا ی ی الهیج ا گوی ‪ « :‬آنچ ف اودهان « واد ا وج ف ا اریم»‬
‫‪A‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪RM‬‬
‫‪N‬‬
‫واطم در دنیا‬ ‫ا ر وا کلی فان ف اهلل شود و حیریت ک ا را در ظاه‬ ‫ا تک‬
‫ون عن و ذاتن راجنند گن دد اینم ا ننت فلن حلیلن‬ ‫آخن ت جننود نمانن‬
‫اتایمجهت ف اودهان ک «إذا تمّ ا ل فهو اهلل» تی ا کن اینم الناو اطنالق ذات حن‬
‫ا ت (ا ی ی الهیج ‪.)۱۱۷ :۱3۸۱ ،‬‬
‫وح ا علوو در ت تی ع فان ارنوی‪ ،‬هنراا ک و شن ح دا نتان کشنتم عمن ونم‬
‫عب د تو ط حا ت عل (ن) ایم اویات ا ر ‪:‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 221‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:36 PM‬‬
 ‫‪ / 222‬نور سیاه در ادب عرفانی‬

‫وننننن حلنننننم ننننن انننننأاور تننننننم‬ ‫گ ننت اننم تی نغ ات پ ن ح ن ا ن تنننم‬

‫فعنن‪ ،‬اننم ونن دیننم اننم واشنن گننوا‬ ‫شننننی حلننننم نیتننننتم شننننی هننننوا‬
‫اننننا راینن نت إذ راینن نت در حنن ن اب‬ ‫اننم چننو تننیغم آن تنننن ه آفتنناب‬

‫‪NOORMAGS‬‬
‫(اوالنا‪)۱۶۸ :۱3۷۵ ،‬‬
‫حا ت اای (ن) را در الاا ا وین ک هم ا صناف وشن ی ات ا فنان شن ه‬
‫نا وت اشاه ه ان نماین ‪ .‬ا تمناو‬ ‫الکوت‬ ‫نور خورشی را و پ د ااه جب ت‬
‫و نور ا نور تجل ذات اش ف ان گن دد‪ .‬ون یم نان ا‬ ‫جهان را تاریر ا وین‬
‫اص اق فنا تعبی « واد ا وج ف ا اریم» ا شود (وح ا علوو‪.)۴۷۶ :۱3۸۴ ،‬‬
‫حاج االهادی بز اری نیز نون اعاف در تعبی « نواد ا وجن » را ویانین ان دانن ؛‬
‫یعن فل همان واد اعظم ا ت ک ج اهلل ا ت‪« .‬أینما تُوَ ّوا فنرم جن اهلل» (ولن ه‪:‬‬
‫‪ .)۱۱۵‬ا ا گوی ا توان ا اد ات واد ا وج را نور ذات دانتت‪ ،‬تی ا ایم نور‪ ،‬یاه‬
‫ا ر و نور نیاه ان ر ن ات «تلنویم» آ نوده شن ه در الناو‬ ‫ا ت‪ .‬هنراا ک‬
‫بز اری‪ ۱3۷۲ ،‬ب‪.)۷3۸ :‬‬ ‫«تمکیم» را خ ا گ دد ( بز اری‪ ۱3۷۲ ،‬ا ف‪۱3۹ :‬‬
‫االعل نوری نیز در حواش خود احتمال ا ده کن ان اد ات عمناء در حن یث‬
‫رحمان واش کن‬ ‫عماء (ایم کان رونا قبالن یسل ا سل قال ف عماء) اشاره و نَ َ‬
‫در توان ش یعت «نور احم ی» ناای ه ا شود‪ .‬ا عمم اشناره ون حن یر در کتناب‬
‫کاف «احم حجاب اهلل االکب » (کلین ‪ ۱۴0۷،‬ق‪ )۱۴۵/۱ :‬آن را اشناره ون شنمول‬
‫احاطنۀ آن ون اشنیاء ان دانن ‪( .‬صن را یم‬ ‫رحمان‬ ‫گتت دگ ا تبۀ عماء ن‬
‫واد ا وج ‪ ،‬ج ون اعننای ذات‬ ‫شی اتی‪ .)۴۵۹ ۴۲3/3 :۱3۶۶ ،‬و یم ان در تعبی‬
‫یاه آن و اعنای احتجاب آن در نور احم ی ا ت‪.‬‬ ‫اه ا ت‬
‫عاشننلان را تیننم جهننان آن جهننان‬ ‫ننن نیاه عیننن نان‬ ‫فلننن ن واشننن ن ر‬
‫دینن ن ه ات دینن ن ن فنن ن ااننن ن ت راه‬ ‫ننیاه‬ ‫نننور ذات فننیض اقنن س شنن‬
‫عل شاه‪)۱۲۸ :۱3۷۱ ،‬‬ ‫(ص‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 222‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:37 PM‬‬
 ‫دوفصلنامة علمی ‪ -‬پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا (س) ‪223 /‬‬

‫‪ .1-۶‬شب و نور سیاه‬

‫شب ات تعبی ات ا ت ک و نور یاه ا ووط ا شود‪ .‬شب را کناین ات عنا م غینب‬
‫گاه جب ت دانتت ان ‪ .‬همچنیم ا تبۀ اح یت را شب دیجور نااین هانن ( نجادی‪،‬‬
‫‪ .)۴۹۷ :۱3۷۹‬در «ا مصباح ف ا تصنوف» چننیم ان آین ‪ « :‬در عنا م حلیلنت شنب‬
‫عبارت ا ت ات ظلمت ذات؛ ات و ای آنک جملۀ ن وس علنول اتحین شن هانن در‬
‫اع فت کن ذات» (حموی ‪ )۱۱۲ :۱3۶۲ ،‬چون خواص اه‪ ،‬لوک شنب را همچنون‬
‫ر ت ر شم ا وینن ‪ ،‬آن را نور یاه ا ناان (عب اهلل قطب‪.)۲۶۵ :۱3۸۴ ،‬‬
‫همچنیم یک ات اصطالحات اط ح درواره نور یاه‪ ،‬شب یل ا ا نت‪« :‬شنب یلن ا‬
‫در ع ف آنان نهایت ا وان انوار ا ت ک ایم تعبی نزدینر ون تعبین ی ا نت کن ات‬
‫واد اعظم ا کنن » (حموی ‪ .)۱۶۵ :۱3۶۲ ،‬در «اکاتیب نای » چنیم ا آی ‪« :‬چون‬
‫ات اطلد جالل خویش ون آرد‪ ،‬ر حاهلل فتنوح خنویش‬ ‫خورشی عا مآرای ظ‪ ،‬اهلل‬
‫در واد شب یل ا وین ‪ ،‬جان آدو تادو گمش ه‪ ،‬خود را در واد صبح کناذب طلنب‬
‫کن » ( نای ‪.)۲3۹ :۱3۷۹ ،‬‬
‫شب ر شم نیز ات تعبین ات ع فنان ان تبط ونا ننور نیاه ا نت‪ .‬ا نی ی الهیجن‬
‫ا گوی ‪ « :‬ا توان وود ک ا اد و شب ر شم‪ ،‬ذات احن یت واشن کن ات جهنت‬
‫و تعین و شب تشبی ک ده واش ؛ تی ا ک چنانک در شب ادراک چیزی‬ ‫و رنر‬
‫نم توان ک د‪ ،‬در ایم ا تب ذات نیز ک ا تبن فننا اظناه ا نت‪ ،‬ادراک شنعور‬
‫نم اان » (ا ی ی الهیج ‪ .)۱۱۹ :۱3۸۱ ،‬شاه داع شی اتی ان گوین ان اد ات شنب‬
‫ر شم‪ ،‬ذات اطل ا ت ک و خنود پی ا نت ااّنا احتجنب در حجناب تعیننات ر ت‬
‫ا ت (شی اتی‪ .)۱۴3 :۱3۷۷ ،‬اومت ک نیز اعتلن ا نت ان اد ات شنب ر شنم جنود‬
‫جودات اعافی ا خواننن ‪،‬‬ ‫اطل ا ت ک در عمم اظالل خود ک آن را تعینات‬
‫انبتطش ه ا ت‪ .‬در الاو‪ ،،‬جودات اعافی ‪ ،‬ر تِ تارینر ا نت (اونمت کن ‪:۱3۷۵ ،‬‬
‫‪.)۷۷‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 223‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:37 PM‬‬
 ‫‪ / 224‬نور سیاه در ادب عرفانی‬

‫‪ .1-۷‬دیگر واژگان مربوط به مفهوم نخست نور سیاه‬

‫اژ دیر و ای اشاره و نور یاه یا نور ذات و کاررفت ا ت‪.‬‬ ‫در ادویات ع فان چن‬
‫نیز ا آی ‪:‬‬ ‫یک ات آنها تعبی خال یاه ا ت ک و صورت خال هن‬
‫اگ آن ت ک شی اتی و د ت آرد دل اا را‬
‫وسارا را‬ ‫و خنال هن یش وسشنم نم قن‬
‫(حافظ شی اتی‪)۱ :۱3۶3 ،‬‬

‫‪GS‬‬
‫‪MA‬‬
‫تجلّ ذات یعنن ننور ذات خ ا نن ا نت کن ون‬ ‫در ایم ویت ا اد ات خال هن‬

‫‪OR‬‬
‫‪NO‬‬
‫وسنارا اشناره ون د عنا م‪( .‬د نتغیب‪:۱3۶۷ ،‬‬ ‫نم قن‬ ‫رنگ یاه اتمر‪ ،‬ا شنود‬
‫‪ .)۱0۷‬همچنیم ا ت خط اشکیم ک گ ت شن ه ون ننور نیاه جال ن اشناره دارد‬
‫پیشاتایم ویان گ دی (ختم الهوری‪ .)۲۲۵۹/۲ :۱3۸۱ ،‬ختم الهنوری ان گوین‬
‫عنمم‬ ‫در اصطالح وعا ات احللان‪ ،‬چشم یاه را نیز اشاره و ننور ذات ان دانن‬
‫اشاره و ایم ویت ات صاحب ا آتا معان ‪:‬‬
‫جنننود امکننننات‬ ‫کننو عیننان ویننن‬ ‫هتت چشم ایم جنا ون اعنن ننور ذات‬
‫چنیم ا گوی ‪ « :‬آن را یاه گ ت و حاظ آنک نور ذات‪ ،‬ام حیث هن هن ‪،‬‬
‫یاه ‪ ،‬چنانچ ات خال و ا طۀ نیاه اراد‬ ‫در ع و ادراک رؤیت اشاو ا ت و‬
‫ا ت» (همان‪.)۱۱۹۲/۲ :‬‬ ‫غیب هویت نماین ک ات ادراک شعور احتجب است‬
‫آدین احم خوارتا در ش ح ایم ویت ات ارنوی‪:‬‬
‫وسارای ا ت هن کن آتنش ونود‬ ‫پ‬ ‫اینننم وسنننارا انبننند داننننش ونننود‬
‫نلاب جمال روووینت‬ ‫ا اد ات وسارا را تجلّ نور یاه ا دان ‪ .‬ا نور یاه را ت‬
‫تجلّ رووویت را اب أ علوو اعارف اع فن ان کنن (خنوارتا ‪:۱3۸۶ ،‬‬ ‫ا دان‬
‫‪ .)۲۷3‬خوارتا در ش ح ایم ویت‪:‬‬
‫آفتنناب اننا ت اشنن قهننا ونن ن‬ ‫اشنن ق خورشننی ونن ج قی گننون‬
‫ا اد ات خورشی ا ل را اشاره و تجلّ رووویت ا دان ‪ .‬اش ق ایم خورشنی ون ج‬
‫قی گون ا ت ک ایم و ج تمر‪ ،‬ص ت جالل ووده نور آن یاه ا ت (همان‪.)۲00 :‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 224‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:38 PM‬‬
 ‫دوفصلنامة علمی ‪ -‬پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا (س) ‪225 /‬‬

‫صاحب ص وه ا ص اء (ق ن ‪ )۸‬در تحلی اعنای ایم ویت‪:‬‬

‫ایم ط ف ‪ ،‬شب تی ه ت اهتاب و آان‬ ‫اهتاب و آا و شب تی ه عجنب نیتنت‬
‫چنیم ا گوی «ا اد و اهتاب نور ر ح ا ت ک در و ن ظلمان شب ارنال پین ا‬
‫‪GS‬‬
‫‪MA‬‬
‫تت‪N،‬عجب آن ا ت ک نور یاه ک در ایم الاو عبارت ات آن‬
‫در ایم عجب نی ‪OO‬‬
‫‪R‬‬
‫ش‬
‫فنا ت‪ ،‬ات اهتاب ک نور ر ح ا ت و آا » (اردویل ‪.)۵۵۱ :۱3۷۶ ،‬‬
‫همچنیم وعا نمادها را و نور یاه ا ووط دانتت ان ‪ .‬ات واب نمون ‪ ،‬عماانۀ نیاه‬
‫پیااب را اشاره و عا م غیب دانتت ان (ناولت ‪ ۱۴۲۹ ،‬ق‪ .)۲۱۶/۱ :‬نیز یاهپوش و خ‬
‫ات ف ق های تصوف را نماد نور یاه ا دانن (جمع ات نویتن گان‪.)۴۲۶ :۱3۸۴ ،‬‬
‫یک ات تعبی ات دیر ک و نور یاه ا ووط ان شنود‪ ،‬نلطن ا نت‪ .‬ون ای نمونن‬
‫هن ی نل‪،‬ش ه اشاره نمنود‪ .‬در‬ ‫ا توان و اقعۀ اشاه نور یاه ک در اکتووات‬
‫ات اشاه نور یاه ک و هم چینز گتنت ده شن ه‪ ،‬آن را ون‬ ‫ار پ‬ ‫ایم اقع‬
‫شیخ و ا ا گوی ک اینم ننور نیاه‪ ،‬علنم ا نت‪ .‬در‬ ‫شیخ خویش ع ع ا کن‬
‫اداا ا اح‪ ،‬لوک ایم نور یاه انلبض ا شود تنا آنکن هماننن نلطن ای اشناه ه‬
‫ا شود‪ .‬شیخ در اداا ا گوی وای ایم نلط نیز تای‪ ،‬شود تا حین ت کاان‪ ،‬حاصن‪،‬‬
‫گ دد ح و ذات خنود اشناه ه شنود (ا نار ق ا تن هن ی ا منز نوی‪ ،‬ون تنا‪:‬‬
‫‪.)۴۲۵/۱‬‬
‫در دیوان ص عل شاه نیز و ای توصیف نحو تو حان ت ااین (ن) در خاننۀ‬
‫کعب ات تعبی نور یاه ا ت ادهش ه ا ت‪:‬‬
‫تانننننزو‬ ‫در تانننننان ربّ کعبننننن‬ ‫کننننن د دینننننوار خانننننن را انشننننن‬
‫هنن د دیننوار هشننت نن ونن هننم‬ ‫ش چنو داخن‪ ،‬ون خانن ونانوی قن س‬
‫کانن ر اینم نکتن ایتننت هنیم فننافهم‬ ‫گشنننت آن خانن ن غن ن ق ننننور ن نیاه‬
‫تد پننن ر شنننن وننن دهننن علنننم‬ ‫آب حیننننننننوان در ن تننننننننناریک‬
‫تنننا د کوننننت شنننود ا نننی ظلنننم‬ ‫ای پتننن شنننو نننیاهر ی د کنننون‬
‫(ص عل شاه‪)۹0 :۱33۶ ،‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 225‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:38 PM‬‬
 ‫‪ / 226‬نور سیاه در ادب عرفانی‬

‫‪ .۲‬کاربرد دوم‪ :‬نور سیاه بهمثابه نور شیطان‬

‫در کنار‪ ،‬یا وهت وروییم‪ ،‬در الاو‪ ِ،‬کارو دی ک تاکنون و ای تعبی نور یاه در اتنون‬
‫ع فان ویان ش ‪ ،‬و خ ایم تعبی را و اعنای نور شیطان و کار و دهان ‪ .‬اعن فتن یم‬
‫کت ک چنیم اعنای را ات تعبی «نور یاه» ون کنارو ده‪ ،‬عنیما لانات همن ان (ف‬
‫دیر کتان ک ایم تعبی را‬ ‫‪ )۵۲۵‬ا ت ک در اینجا و توعیح تحلی‪ ،‬دی گاه ا‬
‫و کارو دهان ‪ ،‬خواهیم پ داخت‪.‬‬

‫‪ .۲-1‬نور ابلیس در آثار عین القضات‬

‫عیما لاات هم ان در چن اوعد ات «تمهی ات» «ناا هنا» ون اوعنون ننور نیاه‬
‫پ داخت ا ت‪:‬‬
‫‪ .۱‬در تمهی اص‪ ،‬وو ک و ویان اصنناف ن گانن آداینان ان پن داتد‪ ،‬کناف را‬
‫‪S‬‬
‫‪G‬‬
‫‪A‬‬

‫التص (ایان ) ا خوان ‪ .‬و گ تۀ ی ک ایان ‪ ،‬ا تبۀ عبودیت ا ت ا ا ا هن ایت‬

‫‪M‬‬
‫‪R‬‬
‫‪O‬‬
‫‪O‬‬

‫عال ت وا هم هتتن ‪ .‬ا در اینجنا اعننای نتنب ات ک ن ‪ ،‬هن ایت عنال ت ارا ن‬
‫‪N‬‬

‫ایمنان ا نت در‬ ‫ا کن ک و ا اس آن‪ ،‬ا ر تا ات خود خبن دارد اینان ک ن‬

‫اع ض عال ت ق ار دارد‪ .‬در اینجا ا و نل‪ ،‬سن ات شیخ خود ا پ داتد ک هنراو‬
‫نیت نمات ا گوی کاف ش و تنار وتتم هنراا ک ات نمات فارغ ا شود‪ ،‬و ا ی‬
‫خویش چنیم ا گوی ‪« :‬تو هنوت و ایانۀ ا تب عبودیت ن ی های و پن د آن ننور‬
‫تنا‬ ‫یاه ک پ دهدار «فبعزتر ألغوینهم أجمعیم» (ص‪ )۸۲ :‬تو را راه ن ادهانن ‪ ،‬ونا‬
‫دهن ت‪:‬‬
‫دتدی ه و کنوی ان و ی نتنوان رفنت‬ ‫ونن دینن ه ره قلننن ری نتننوان رفننت‬
‫آ ننان آ ننان و ن ک ناف ی نتننوان رفننت‬ ‫ک نن انن ن ر خنننود قاعن ن ه ایمانتنننت‬
‫(عیما لاات هم ان ‪)۴۹ :۱3۷3 ،‬‬
‫در ایم عبارت پ دهدار نور یاه‪ ،‬شیطان ا نت کن ون ا ناس آینۀ اورداشناره ون‬
‫وگن یاد نموده ک آداینان را گمن اه ناتد‪ .‬ک ن در اینجنا اعننای‬ ‫عزت خ ا ن‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 226‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:39 PM‬‬
 ‫دوفصلنامة علمی ‪ -‬پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا (س) ‪227 /‬‬

‫نتب دار؛ تی ا آدا در ه ا تب ات لوک نتبت و ا تبنۀ وعن ی در حجناب قن ار‬

‫دارد کاف ا ت‪.‬‬
‫‪ .۲‬هنراا ک ات خ ّ خال اعشوق سن ا ر د‪ ،‬آن را چه نور احم (ص)‬
‫ا دان ک و جمال نور اح ق ارگ فت ا ت‪ .‬در الاو‪ ِ،‬خ ّ خال‪ ،‬ت نف چشنم‬
‫او ق ار دارد ک نور یاه ا ت‪« :‬ت ف چشم او ی ایم شناه دانن کن کن او‬
‫ع عن نکن دهانن ؟ آن ننور اولنی‬ ‫ت؟ دریغا ار ک نور یاه و تو‪ ،‬واالی عن‬
‫نتبت وا نور ا ه ظلمت خوانن‬ ‫ا ت ک ات آن ت ف‪ ،‬ایم شاه عبارت ک دهان‬
‫اگ ن ‪ ،‬نور ا ت» (همان‪ .)۱۱۹ :‬عنیما لانات در اینم تاینن ون ویتن ات صنوف غین‬
‫اع ف و ناو اووا حتم وتت ا تناد ا کن ‪:‬‬
‫ت علنننت عنننار و گ شنننتیم آ نننان‬ ‫اهنن‪ ،‬د جهننان‬ ‫دی ن یم نهننان گیت ن‬
‫ن ن آن‬ ‫تان نینز گ شننتیم نن ای نم اانن‬ ‫آن ننننور نننی ت النلنننط و تننن دان‬
‫ا بت ات ایم اویات اونت نمن شنود کن ان اد ات ننور نیاه‪ ،‬ننور شنیطان واشن ااّنا‬
‫عیما لاات ایمچنیم ا تنباط ک ده ا ت‪.‬‬
‫‪ .3‬عیما لاات در پا خ و اینک نور یاه چیتت؟ و آیات ات ق آن‪ ،‬ون ینژه در‬
‫اشاره ا کن ‪ .‬ا ا گوی ‪ « :‬کان ام ا کاف یم» (ول ه‪ )3۴ :‬خلعنت ا‬ ‫صف اولی‬
‫آا ه ا ت؛ شمشی «فبعزتر ألغوینهم اجمعیم» (ص‪ )۸۲ :‬کشی ه ا ت؛ در ظلمنات‬
‫خود را و اختیار کن ده ا نت‪ .‬پا نبان‬ ‫‪MA‬‬
‫فاو‬
‫«ف ظلمات ا ب ّ ا بح » (انعاو‪GS )۹۷ :‬‬
‫‪OR‬‬
‫‪NO‬‬
‫عزّت آان ه ا نت‪ .‬درونان حان ت «أعنوذ وناهلل انم ا شنیطان ا ن جیم» شن ه ا نت»‬
‫(عیما لاات هم ان ‪ .)۱۱۹ :۱3۷3 ،‬ات ایم تعبی ات ر شم ا شود ک عنیما لانات‬
‫و یم نان ا را صناحب ننور‬ ‫را اظه ص ات جالل عزت خ ا ن ا دان‬ ‫اولی‬
‫یاه ا وین ‪.‬‬
‫‪ .۴‬در اوعع نور احم ی و آا ه ات اش ق ات را در الاو‪ ،‬نور نیاه عزاتیلن‬
‫تلاو‪ ،‬ایم د ننور در اینم‬ ‫ق ار ا ده ک ات اغ ب او ی وی ن ا آی ‪ .‬د گانر‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 227‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:40 PM‬‬
 ‫‪ / 228‬نور سیاه در ادب عرفانی‬

‫عبارت و نحو ر شمت ی ویانش ه ا ت‪« :‬دان ک ایم آفتاب چیتت؟ نور احمّن ی‬
‫واش ک ات اش ق ات وی ن آی ؛ ااهتاب دان ک ک او ا ت؟ نور یاه عزراییل‬
‫در ایم اتم ون تعبین‬ ‫ک ات اغ ب او ی وی ن ر د» (همان‪ .)۱۲۶ :‬ا بت و نظ ا ر‬
‫«نور یاه عزاتیل » در نت ا نت نن «عزراییلن »‪ ،‬تین ا عزاتین‪ ،‬ات نناوهنای اولنی‬
‫شم دهش ه ا ت‪.‬‬
‫اووجهن‪ ،‬را در الاون‪ ،‬ننور احمن قن ار ان دهن ‪:‬‬ ‫‪ .۵‬در عبارت نور یاه اولی‬
‫اووجهن‪ ،‬ات ن تنا قن و ونا ننور احمن چن‬ ‫«ه گز شنی های کن ننور نیاه اولنی‬
‫ان گوی ن ؟» (همننان‪ )۱۸۸ :‬ع نیما لاننات ون ای ننعادت شننلا ت آدای نان ابنننای‬
‫ااوع ا طبیع اع ف ا کن ‪ .‬ایم ابنای ااوع ا طبیع ‪ ،‬ا نماء صن ات خ ا نن ا نت‪.‬‬
‫جود احم (ص) ایمان ا اتتن و «هو اهلل ا سنا ا بنارا ا مصنور» (حشن ‪)۲۴ :‬‬
‫ک ا و ا ناس «ا جبنار ا متکبن ا لهنار» (حشن ‪ )۲3 :‬رقنم‬ ‫ا ت‪ .‬ااّا ظهور اولی‬
‫ا خورد‪ .‬کااال ر شم ا ت ک ا خی ات ش ر را و ت تیب اظه صن ات جمنال‬
‫جالل ا ه دانتت ا ت (عیما لاات هم ان ‪.)۱۸۷ :۱3۷3 ،‬‬
‫‪ .۶‬در عبارت دیر ی ک خنود ون دی یناب دشنوار ونودن آن اشناره ان کنن ‪،‬‬
‫فهم ایۀ احم را انوط ون دین ن‬ ‫حا ت احم (ص) را ایۀ ح تعا ا دان‬
‫نور یاه ا کن ‪« :‬چون آفتاب عزّت ات عا م ع و طلون گ دد ات عا م جود‪ ،‬ایۀ ا‬
‫‪S‬‬

‫ه گنز دانتنت ای کن‬ ‫ای ح آا‬ ‫اجا انی ا»‪ .‬دانتت ک احم‬ ‫آن آا ک «‬
‫‪G‬‬
‫‪A‬‬
‫‪M‬‬
‫‪R‬‬
‫‪O‬‬

‫ایۀ آفتاب احم چ آا ؟ دریغا ار ک نور یاه را وی ن ات نلطۀ «ال» ن ی های تنا‬
‫‪O‬‬
‫‪N‬‬

‫در‬ ‫ایۀ احم (ص) چ واش » (همان‪ .)۲۴۸ :‬در ایم فل ه سن ات اولنی‬ ‫و ان ک‬
‫ایان نیتت نور یاه اشاره و نور احم ا ت ک ظن‪ ،‬حجنابِ ذات ( جن ) حن‬
‫دانتت ش ه ا ت‪ .‬و یم ان در ایم اورد ات نور یاه در اعنای راین در دیرن اتنون‬
‫ع فان و کاررفت ا ت‪.‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 228‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:40 PM‬‬
 ‫دوفصلنامة علمی ‪ -‬پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا (س) ‪229 /‬‬

‫‪ .۷‬عیما لاات در نااۀ چهلم‪ ،‬عظمنت ارادت را ات صن ات اعن اد دانتنت کن‬

‫کمال قبض او ی اشاه د ا کمال درد او ی را در پ دارد‪ .‬ننور‬ ‫ا‬ ‫اشاه‬
‫ص ت عظمت ا ووط ا شود ک اوجنب کمنال قنبض اون ی ا نت‬ ‫یاه و اشاه‬
‫(عیما لاات هم ان ‪ .)3۲3/۱ :۱3۷۷ ،‬ا ت ک ا ده کن گناه اینم د اشناه ه‬
‫درد قبض را در پ دارن ‪ .‬همچنانکن اشناه علنم اتل‪،‬‬ ‫هم اه یک یر هتتن‬
‫نشن ه‬ ‫قبض درد را وا هم در پ دارد‪ .‬در ایم فل ه نیز هیچ اشارهای ون ننور اولنی‬
‫ا ت‪.‬‬
‫‪ .۸‬در نااۀ هشتاد نهم و د آیۀ آغاتیم نور ابارکنۀ ین‪ ،‬درونار شنب ر ت‬
‫ا نهار إذا تجلّ » ( ی‪ .)۲ ۱ :،‬ا شنب ر ت را در‬ ‫اشاره ا کن ‪ « :‬ا لی‪ ،‬إذا یغش‬
‫ه ایتر ی در آیات «یا‪ ،‬ام یشناء»‬ ‫ایم د آی و ت تیب وا ص ت گم اهکنن گ‬
‫(رع ‪« )۲۷ :‬یه ی ام یشاء» (ول ه‪ )۱۴۲ :‬تطبی ا دهن ‪ .‬عنیما لانات ان گوین ‪:‬‬
‫« ا لی ن‪ ،‬إذا یغش ن » ص ن ت «یانن‪ ،‬اننم یشنناء» آن نننور نیاه را نلط نۀ و ی ن دان»‬
‫»‬ ‫(عیما لاات هم ان ‪ )۲30/۲ :۱3۷۷ ،‬همچنیم وا اشاره ون آینۀ « ا صنبح إذا تنن‬
‫(تکوی ‪ )۱۸ :‬آن را نهاد احم ی ا دان ک و ی اتل رحمت ا ت خلعنت یهن ی‬
‫دارد‪« :‬و ما أرسلناک اال رحمة للعالمین» (انبیاء‪ )۱0۷ :‬ااّا « ا لی‪ ،‬إذا یغش » ( ی‪)۱ :،‬‬
‫ا دان ک ص ت گم اه اختم و خلعت دارد‪ .‬نکتۀ اهم آن ا ت ک‬ ‫را نهاد اولی‬
‫و‬ ‫ات‪OR‬خ‪ NO‬ا ن هتتن‬
‫ه د ات ص‪MAGS‬‬ ‫و وا ر عیما لاات ه ایتر ی گم اهکنن گ‬
‫یکتان و ا نتبت داده ا شون (عیما لاات هم ان ‪.)۲3۱/۲ :۱3۷۷،‬‬
‫‪ .۹‬در نااۀ نود د و وا اشاره و ح یث پیااب (ص) کن «خ ا نن ننود نن ا نم‬
‫دارد‪ ،‬خ ا ف د ا ت ف د را د ت دارد»‪ ،‬ت ک ا ده ک احصای ناوهای ا ه وا‬
‫لللۀ توان و حاص‪ ،‬فن ق دارد‪« :‬تنو کن ات روووینت ا خبن نن اری‪ ،‬اگن گنوی ینا‬
‫نبینن ‪ ،‬ینا طی نا‬ ‫ربا عا میم‪ ،‬انادای تو ک وود؟ تو کن خلند ا طناف ات ن نیناو‬
‫نا ر‬ ‫وا عباد‪ ،‬چون گوی ؟ تو ک و الاا ن ی ی کن در آن الناو ننور نیاه ون‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 229‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:41 PM‬‬
 ‫‪ / 230‬نور سیاه در ادب عرفانی‬

‫یا قهار گ تم ات تو‪ ،‬کن در نت آین ؟»‬ ‫ع ض کنن ‪ ،‬موو قه ات کجا دی ی؟ پ‬

‫(همان‪)۲۵۵/۲ :‬‬
‫در ایم قطع اشاه نور یاه‪ ،‬ش ط درک فهم صن ت قهارینت خ ا نن دانتنت‬
‫ش ه ا ت‪ .‬در همیم ارتبناط ا ون د وینت اووا حتنم وتنت در وناب ننور نیاه اشناره‬
‫جنالل خ ا نن توعنیح داده‬ ‫ا کن ‪ .‬در ایم اتم نور یاه در ارتباط وا صن ات قهن‬
‫سن ات شیطان در ایان نیتت‪ .‬عیما لاات در اداا ا گوی ک ننور نیاه‬ ‫ا شود‬
‫‪NOORMAGS‬‬
‫ات اینم الناو ورن رد ون‬ ‫ا ر ع ع ان شنود هن کن‬ ‫ی و‬ ‫و صورت نهنر‬
‫خ ا ن ا ر ‪ .‬همچنیم وتیاری و ایم الاو ا ر ن ااّا موو قهن آننان را ان تنن ‪.‬‬
‫جود ن ارد؛ تی ا در ت ا ت ک در ایم ناا نینز ون‬ ‫(همان)‪ .‬در فهم ایم اتم اشکل‬
‫تعادل طف قه یا رحمت غانب اشناره ان شنود ااّنا ون اینم اطلنب نینز تأکین‬
‫نبلت دارد‪ « :‬نبلت رحمتن غانب » (همنان‪:‬‬ ‫ا گ دد ک رحمت ا ه و غاب ا‬
‫‪.)۲۵۶/۲‬‬
‫‪ .۱0‬عیم ا لاات در ناا ای نور یاه را آخ یم حجاو ا دان ک نوینان در آن‬
‫اان ه ف ات ن فت ان ‪« :‬پن اری ک ق آن دان ؟ و خن ا کن نن ان ‪ .‬چنون نا ر ون‬
‫اینان خن ا‪ -‬عنز جن‪ -ّ،‬پن‬ ‫الدت ان ر ن ‪ ،‬حجنب الکنوت ومانن اینان ا‬
‫یریر و خا تم گی د؛ آخ یم حجاب نوری یاهتت ک نویان آنجا ومان هانن‬
‫یزدان اه ام گ تن ‪ .‬اگ خلی‪ ،‬ص ت وودن ی‪ ،‬یاه آن ننور ا ایشنان نمنودی‬
‫ک آن ن الص ا ت‪( ».‬عیم ا لاات هم ان ‪.)۹۱/۱ :۱3۷۷ ،‬‬

‫‪ .۲-۲‬نور ابلیس در آثار دیگران‬

‫و غی ات عیم ا لاات هم ان در آ ار گ ه ان ک ات دیرن ان یشنمن ان نینز تعبین‬
‫ون کاررفتن ا نت‪ .‬ون ای نمونن ‪ ،‬در اصنن ات فار ن‬ ‫«نور یاه» و اعنای نور اولی‬
‫و عبت ات آتش و رنگ تشبی ا شود‪ .‬ایم ننور ن‬ ‫منان نور اولی‬ ‫عالءا‬
‫ا ت نلط های اانن خون یاه و آن ظاه ا شود ( منان ‪ .)30۸ :۱3۸3 ،‬منان‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 230‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:41 PM‬‬
 ‫دوفصلنامة علمی ‪ -‬پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا (س) ‪231 /‬‬

‫ا ر را توجّ ا ده ک‬ ‫آن را ش ّ دانتت‬ ‫ایم نور را اظه ص ات خ ا نم وین‬

‫و همۀ نورهای ک و ی نمایان ا شود‪ ،‬اعتماد نکن ‪.‬‬
‫االص را اشه ه تم ات ا تاح چهنارو کتناب ا ناتیح ا غینب را ون وحنث درونار‬
‫اینک ک او ا م ا ه اب أ جود ا ت‪ ،‬اختصناص ان دهن ‪ .‬در‬ ‫جنود ا‬ ‫اولی‬
‫صنادق‬ ‫آنجا ا و ایم سم حالج ک جوانم دی تنها درونار احمن (ص) اولنی‬
‫ا گوی شای ا اد ات ایم سم ایم واش ک ه ینر ات اینم‬ ‫ا ت‪ ،‬اشاره ا کن‬
‫د اظه درنهایت کمال هتتن ‪ .‬احم (ص) اظه ا مای طنف احبنت اولنی‬
‫ات ا تناد و آیات ات ق آن و ایم گ تن اشناره‬ ‫عزّت ا ت‪ .‬ا پ‬ ‫اظه ا مای قه‬
‫ات آتش عزت ا ت؛ تی ا ات قول ا در ق آن گ ت ا شود کن‬ ‫ا کن ک نور اولی‬
‫«خللتننن اننم نننار» (اعنن اف‪ .)۱۲ :‬همچنننیم ا در کمننال شننر ت ونن ر ایتنن ات‬
‫کعباالحبار اشاره ا کن ک در آن ات تورات نل‪ ،‬نموده ک ار اح اؤانان ات جمال‬
‫ار اح کاف ان ات جالل ا ا ت (ص را یم شی اتی‪.)۱۷۴ :۱3۶3 ،‬‬ ‫خ ان‬
‫و دفان ات جایراه جنود شنا نانۀ‬ ‫و یم ان کارو د نور یاه در اعنای نور اولی‬
‫شیطان واتا گ دد ک در پارهای ات اتون ع فان دین ه ان شنود‪ .‬ون ای نمونن ‪ ،‬نی‬
‫حی ر آال در ت تی احیط اعظم ا گوی ‪« :‬ا عنا م وأ ن ه اظهن ا نماء اهلل نبحان‬
‫حت ا شیطان هو اظه ا م ا ما‪( »،‬آال ‪ ۱۴۲۲ ،‬ق‪ .)3۶۴/۱ :‬و خشن (ف ‪)۷۹۷‬‬
‫شنیطان الین فن ق نهناده ا ن را اظهن‬ ‫در «خالصۀ ا مناقب» ایان شیطان اطل‬
‫را اظه ا م «ا ما‪ »،‬ا دانن (و خشن ‪:۱3۷۴ ،‬‬ ‫د ا یعن اولی‬ ‫جالل خ ا ن‬
‫‪.)۱۵۶‬‬
‫‪S‬‬
‫‪RMAG‬‬
‫ات اینان شننارحان اکتننب اوننم ع ون ‪ ،‬دا د قیصن ی (‪ )۶۸۹ :۱3۷۵‬اؤی ‪O‬ا ن‪NO‬یم‬
‫جن ن ی (‪ ۱۴۲۲‬ق‪ )۱30 :‬واوننا رکنننا (ش نی اتی‪ )3۷/۱ :۱3۵۹ ،‬ص ن را یم قونننوی‬
‫(‪ )۱۲3 :۱3۷۲‬شیطان را اظه ا م اا‪ ،‬دانتت ان ‪.‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 231‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:42 PM‬‬
 ‫‪ / 232‬نور سیاه در ادب عرفانی‬

‫‪ .۲-۳‬تحلیل وارزیابی نحوۀ کاربرد دوم‬

‫و خ اعتلاد و جود توأاان نور ظلمت را امیز ان یشۀ اغان دانتت ان ‪ .‬همنشین‬
‫ا نت‪ .‬اعتلناد‬ ‫یاه ک در شط ن اجتم ا شود نمون ای ات ایم ط ت نر‬ ‫ی‬
‫در الاو‪ ،‬نور ی احم (ص) و احتمال قنوی تحنت تنأ ی چننیم‬ ‫و نور یاه اولی‬
‫در‬ ‫ان یش ای ا ت ک نوع ان یشنۀ ننوی را ون ذهنم تن اع ان کنن ‪ .‬رات اولنی‬
‫ا ت همانن رات ح ت جود یا ح ت شهود ک گاه‬ ‫حکمت اغان اای درد‬
‫و تن قۀ حلول اتحاد ا انجاا ‪ ،‬اورد وء فهنم قن ار ان گین د (عا یسنان ‪:۱3۸۶،‬‬
‫‪ .)۴۷‬نویتن ه پ اتآن ک ون وینان نه ردی درونار جنبنۀ نینات ظلمنت در «ننور‬
‫اق ب» نتبت و «نوراالنوار» ا پ داتد‪ ،‬ایم جنب را اعنادل ننور نیاه ان دانن ‪ .‬ا در‬
‫تحلی‪ ،‬خویش دی گاه عیم ا لاات را دروار نور یاه ویان ه ردی دروار جنبۀ‬
‫ا کن ‪ .‬درحا ک پیشاتایم اشاره کن دیم‬ ‫فل ذات نور اق ب یرکا‬ ‫ظلمان‬
‫‪S‬‬
‫اورد ت ا ت عم های اینان گ تنار عنیما لانات دیرن ان جنود دارد‪.‬‬
‫ک در ایم ‪NO‬‬
‫‪M‬‬ ‫‪AG‬‬
‫‪OR‬‬

‫یک نم دان ‪.‬‬ ‫ه ردی هیچگاه جنبۀ ظلمت نورهای صادر ات نوراالنوار را وا اولی‬
‫نه ردی قطعنا اتآنچن حکمنت فهلوینون ینا حکیمنان این ان پنیش ات ا نالو‬ ‫ا بت‬
‫ا ناا ‪ ،‬تأ ی پ ی فت ا ت‪ .‬و اعتلاد وعا حکمت پهلوی یا اش ق وسش ات آرای‬
‫ونناطن درهننمآایست ن ا ننت‬ ‫تر انیننان ا ننت ک ن وننا افکننار تننأ یالت گنو ن‬
‫(اوح ‪.)۱۵۵ :۱3۸۴،‬‬
‫در اینجا ت ک ایم نکت اهم ا ت ک اگ ا اد ات نور یاه همان ا مای جالل یا‬
‫وناو ایم اظه یت شیطان و ای ایم‬ ‫اظاه آن خ ا ن واش ‪ ،‬قطعا نم توان ش واش‬
‫ص ت اا ی نااوج و نظ ا ر ؛ تی ا ص ات اینم ا نما ات تان ه ا نمای حتننای‬
‫ا ه هتتن (وینای اطل ‪ .)۶۸ :۱3۸۵،‬و همیم بب در عا م ان یشۀ ا الا تنها عن‬
‫و انن ‪.‬‬ ‫کم را ا توان یافت ک اانن عیم ا لاات نور یاه را نور اولی‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 232‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:42 PM‬‬
 ‫دوفصلنامة علمی ‪ -‬پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا (س) ‪233 /‬‬

‫نتیجهگیری‬
‫‪ .۱‬تعبی نور یاه در آ ار ع فان د کارو د ات ا ت دارد ک نباین آن د را ونا‬
‫هم خلط نمود‪ :‬نور ذات نور اولی ‪ .‬در ویشت آ ار ع فان تعبی «ننور نیاه»‬

‫‪NOORMAGS‬‬
‫و نور ذات ا ه اطالق ش ه ا ت‪ .‬در توعیح اینک چن ا ننور ذات خ ا نن‬
‫یاه ا ت‪ ،‬چن ت تی استلف ارا ش ه ا ت‪ .‬یک آنک نور ذات ات ش ت‬
‫کوری دی گان گ دی ه و یم ان یاه‬ ‫نزدیک اوجب خی گ‬ ‫پی ای‬
‫دی ه ا شود‪ .‬ت تی دیر ایم ا ت ک ذات همواره در حجاب کر ت ا ما‬
‫یاه تعبی ا شود‪.‬‬ ‫در ص ات پوشی ه ا ت ات ایم حجاب و‬
‫‪ .۲‬نمون ای ات ایم نتای را ا توان در و داشت یژهای االحظ ک د ک و خن‬
‫نواد‬ ‫ات عارفان ات ر ایات ک درتاینۀ فل جود دارد ارا نمودهان ‪« :‬ا ل‬
‫ا وج ف ا اریم»‪« ،‬کاد ا ل أن یکنون ک ن ا» «ا لن فسن ی»‪ .‬در نسم‬
‫نستت ا اد ات ج ‪ ،‬ذات ا هن ا نت ون یم نان « نواد ا وجن » ( نیاه‬
‫چهن ه) ون اعنننای حجنناب صن ات ا ننمای ا هن ا ننت کن ذات ا را در‬
‫احتجاب پوشی گ ا و د‪ .‬در جملۀ د و فل ‪ ،‬ک ناای ه ا شود اعننای‬
‫غوی ک ‪ ،‬پوشان ن ا ت چون پیااب و عنوان انتان کاا‪ ،‬اظه تماو ا ما‬
‫ص ات ا ه ا ت ص ات ا ما‪ ،‬حجاب ذات ا ت ات فل ‪ ،‬ک حلیل‬
‫پوشش ذات قص ش ه ا ت‪ .‬و همیم بب در جملۀ وو‪ ،‬فل اایۀ فس‬
‫اباهات پیااب دانتت ش ه ا ت‪.‬‬
‫تعبی ات اانن «پ دههای نور» ات اوالنا «نلاب یاه» ات عطار و همیم ا تبنۀ‬
‫فنای در ح حاصن‪،‬‬ ‫ار تر کاا‪ ،‬ات خل‬ ‫حلیل اشاره دارد ک در ا‬
‫ا شود‪.‬‬
‫‪ .3‬چون نور یاه و احتجاب نور ذات در ا ما ص ات ا ووط ا شود وناو ایم‬
‫ا توان ظهور ایم نور و دل ا ر را ا ووط و ا تبۀ تجل ص ات دانتنت‪.‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 233‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:42 PM‬‬
 ‫‪ / 234‬نور سیاه در ادب عرفانی‬

‫وا‬ ‫و یم ان در ایان ا اتب الااات ه تگان ‪ ،‬انزل ششم یعن ا تبۀ خ‬

‫اشاه نور یاه هم اه ا ت‪.‬‬
‫‪ .۴‬نور یاه ا توان همچون شناهکلین ی ون ای فهنم اعننای و خن ات اژگنان‬
‫ع فننان در نظ ن گ فت ن شننود‪ .‬در اتننون ادب ع فننان و ن طی ن ات اژگننان‬
‫و ا خوریم ک وا توعیحات صن یح ینا قن ایم عنمن ان تنوان آنهنا را‬
‫ا تبط وا «نور یاه» دانتت‪« .‬نور نای ار»‪ « ،‬نایۀ ننوری»‪« ،‬عمناء» (پوشنش‬
‫اتد)‪« ،‬فل اطل »‪« ،‬الاو تمکیم»‪« ،‬ظلمت شب»‪،‬‬ ‫او ی ک ذات را اتتور ا‬
‫«خال هن » (خال یاه) چشم یاه نلط ات تعبی ات ا ت ک اعنای آن در‬
‫پ تو تعبی نور یاه فهمی ه ا شود‪.‬‬
‫‪ .۵‬در ارتباط وا کارو د د و تعبی نور یاه‪ ،‬عیما لاات هم ان آن را در اشاره و‬
‫و کار ا و د‪ .‬ا اس ایم کارو د ابتن و در نظ گ فتم نلش اربنت‬ ‫نور اولی‬
‫در ا اتب جود ا ت‪ .‬و همیم ا ناس ا نت کن عنیما لانات‬ ‫و ای اولی‬
‫شیطان را پ دهدار عزت ا ه اع ف ا کن ‪ .‬شر ت آن ا ت ک عیما لاات‬
‫و ا اس ت کیر تجلیات ا ه و تجل جمال تجل جالل‪ ،‬نور احم (ص)‬
‫نور اووجه‪ ،‬را اظه جالل ا دان ‪.‬‬ ‫را اظه جمال نور اولی‬
‫‪ .۶‬در نل دی گاه عیم ا لاات هم ان وای گ ت کن تعبین ا را ون د گونن‬
‫ا توان توجی نمود‪ :‬یک آنک ا و شنأن جایرناه رفیند صن ات جنالل‬
‫جمال ا ه و توج ا ت؛ تین ا صن ات جنالل جمنال هن د ات الوانات‬
‫نم توان ش ر و یها را اظه آنها دانتت‪.‬‬ ‫ا مای حتنای ا ه هتتن‬
‫جن دیرن آنکن ورننوییم ات دین گاه ی شننیطان شن ر دیرن ات حنناظ‬
‫جودی تکوین و عنوان ش اط ح نیتتن ‪ .‬ایم ج نیز وا توج و اینک ا‬
‫در پارهای ات سنانش شنیطان را اظهن ا نم ا هن «ا مان‪ »ّ،‬دانتنت ا نت‪،‬‬
‫نم توان و عنوان د ی‪ ،‬کاف ارتیاو شود‪.‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 234‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:43 PM‬‬
 ‫دوفصلنامة علمی ‪ -‬پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا (س) ‪235 /‬‬

‫منابع‬
‫‪ ‬آال ‪ ،‬ی حی ر‪ ۱۴۲۲( .‬ق)‪ .‬ت تی ا محیط االعظم‪ .‬تصحیح ی احتنم او نوی‬
‫تب یزی‪ ۴ .‬ج‪ .‬اتاان چار انتشارات تارت ارشاد ا الا ‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫‪ ‬اوم ت ک ‪ ،‬صا ما یم عل ‪ .)۱3۷۵( .‬ش ح گلشنم رات‪ .‬تصنحیح کناظم دتفو ینان‪.‬‬
‫آف ینش‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫‪ ‬اونم ع ون ‪ ،‬احین ا ن یم‪ .)۱3۷0( .‬فصننوص ا حکنم‪ .‬تصننحیح اوننوا عالء ع ی ن ‪.‬‬
‫ا زه اء‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫روناب‪.‬‬ ‫می اصط‬ ‫‪ ‬اوم ع و ‪ ،‬احی ا یم‪ ۱۴۲۲( .‬ق)‪ .‬ت تی اوم ع و ‪ .‬تحلی‬
‫دار احیاء ا ت اث ا ع و ‪ .‬وی ت‪.‬‬
‫‪ ‬اوم ع و ‪ ،‬احی ا یم‪ .)۱۴۲۶( .‬مشاهد االسرار القدسیة و مطال االنروار االلهیرة‪.‬‬
‫عی عب ا تاح‪ .‬دار ا کتب ا علمی ‪ .‬وی ت‪.‬‬ ‫تحلی‬
‫‪ ‬اردویل ‪ ،‬اوم وزات‪ .)۱3۷۶( .‬صفوة الصفا‪ .‬تصحیح غالا عا طباطبای اج ‪ .‬تریناب‪.‬‬
‫ته ان‪.‬‬
‫‪ ‬ا ی ی الهیج ‪ ،‬احم ‪ .)۱3۸۱( .‬ا اتیح االعجنات فن شن ح گلشنم رات‪ .‬تصنحیح‬
‫علیلل احمودی وستیاری‪ .‬چار د و‪ .‬نش علم‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫‪ ‬ا ه ن اردویل ن ‪ .)۱3۷۶( .‬ش ن ح گلشننم رات‪ .‬تصننحیح ع ننت ک وا ن (خننا ل )‬
‫احم رعا و تگ (خا ل )‪ .‬ا کز نش دانشراه ‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫‪ ‬وح ا علوو‪ ،‬احم وم احم ‪ .)۱3۸۴( .‬ت تی ع فان ارنوی اعنوی‪ .‬تصحیح ف شی‬
‫اقبال‪ .‬ای ان یاران‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫‪ ‬و خش ‪ ،‬نورا یم جع ‪ .)۱3۷۴( .‬خالص ا مناقب‪ .‬تصنحیح نی ه اشن ف ظ ن ‪.‬‬
‫‪MAGS‬‬

‫ا کز تحلیلات ای ان پاکتتان‪ .‬ا الوآواد‪.‬‬

‫‪NOOR‬‬

‫ا بغ ادین ‪ ،‬نت ا عجنم‪ ۲00۶( .‬و)‪ .‬شن ح اشناه اال ن ار ا ل نی‬ ‫‪ ‬ونتا ن ی‬
‫اطا د االنوار اال هی ‪ .‬دار ا کتب ا علمی ‪ .‬وی ت‪.‬‬
‫‪ ‬وینای اطل ‪ ،‬احمود‪ .)۱3۸۵( .‬نظم رات‪ .‬و اهتماو حتم آذرکار‪ .‬ه ا ‪ .‬ته ان‪.‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 235‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:44 PM‬‬
 ‫‪ / 236‬نور سیاه در ادب عرفانی‬

‫‪ ‬ج جان ‪ ،‬ی ش یف عل وم احمن ‪ .)۱3۷0( .‬کتناب ا تع ی نات‪ .‬چنار چهنارو‪.‬‬

‫ناص خت ‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫‪ ‬جن ی‪ ،‬اؤی ا یم‪ ۱۴۲3( .‬ق)‪ .‬ش ح فصوص ا حکم‪ .‬تصحیح نی جناللا ن یم‬
‫‪S‬‬
‫‪AG‬‬
‫‪OR‬‬
‫‪M‬‬ ‫آشتیان ‪ .‬چار د و‪ .‬وو تان کتاب‪ .‬قم‪.‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪ ‬حافظ شی اتی‪ ،‬شم ا یم احم ‪ .)۱3۶3( .‬دیوان حافظ‪ .‬و اهتماو ی اووا لا م‬
‫انجوی شی اتی‪ .‬جا ی ان‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫‪ ‬حل و وی‪ ،‬ا ماعی‪( .،‬و تا)‪ .‬ت تی ر ح ا بیان‪ .‬دارا ک ‪ .‬وی ت‪.‬‬
‫‪ ‬حموی ‪ ،‬ع ا یم‪ .)۱3۶۲( .‬ا مصباح ف ا تصوف‪ .‬تصحیح نجینب ااین‪ ،‬هن ی‪.‬‬
‫او ‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫‪ ‬ختم الهوری‪ ،‬عب ا حمم‪ .)۱3۸۱( .‬ش ح ع فان غزلهنای حنافظ‪ ۴ .‬ج‪ .‬چنار‬
‫چهارو‪ .‬قط ه‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫‪ ‬خوارتا ‪ ،‬آدین احم ‪ .)۱3۸۶( .‬ا تاح اال ار در ش ح ارنوی او نوی‪ .‬تصنحیح‬
‫فای ‪ .‬سم‪ .‬ته ان‪.‬‬ ‫عبا عل‬
‫‪ ‬د تغیب‪ ،‬عب ا عل ‪ .)۱3۶۷( .‬حافظ شناخت‪ .‬نش علم‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫بز اری‪ ،‬حاج االهنادی‪ ۱3۷۲( .‬ا نف)‪ .‬شن ح دعناء ا صنباح‪ .‬تصنحیح نج للن‬ ‫‪‬‬
‫حبیب ‪ .‬دانشراه ته ان‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫‪ ۱3۷۲( _______ ‬ب)‪ .‬ش ح اال ماء ا حتن ‪ .‬تصحیح نج لل حبیبن ‪ .‬دانشنراه‬
‫ته ان‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫جادی‪ ،‬ی جع ‪ .)۱3۷۹( .‬ف هننگ غنات اصنطالحات تعبین ات ع فنان ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫چار پنجم‪ .‬طهوری‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫نمنان ‪ .‬تصنحیح نجینب ااین‪،‬‬ ‫ن ‪ .)۱3۸3( .‬اصنن ات فار ن‬ ‫منان ‪ ،‬عالء ا‬ ‫‪‬‬
‫ه ی‪ .‬علم ف هنر ‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫ا جلو ‪ .‬تصنحیح نجینب ااین‪،‬‬ ‫أله‪ ،‬ا سلو‬ ‫‪ .)۱3۶۲( .‬ا ع‬ ‫منان ‪ ،‬عالءا‬ ‫‪‬‬
‫ه ی‪ .‬او ‪ .‬ته ان‪.‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 236‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:45 PM‬‬
 ‫دوفصلنامة علمی ‪ -‬پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا (س) ‪237 /‬‬

‫نای ‪ ،‬اووا مج اج د وم آدو‪ .)۱3۷۹( .‬اکاتیب ننای ‪ .‬تصنحیح نن ی احمن ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ونیاد اوقوفات دکت احمود افشار‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫‪ ‬شبتت ی‪ ،‬شیخ احمود‪ .)۱3۸۲( .‬گلشم رات‪ .‬تصنحیح احمن حماصنیان‪ .‬خن اات‬
‫ف هنر ک اان‪ .‬ک اان‪.‬‬
‫وره ا ه ‪ .‬شنم‬ ‫‪ ‬ش یف کاشان ‪ ،‬األ حبیباهلل‪ .)۱3۸3( .‬ووارق ا له ف ت تی‬
‫ا اح ‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫‪ ‬شی اتی‪ ،‬شاه داع ‪ .)۱3۷۷( .‬نایم گلشم‪ .‬تصحیح پ یز عبا ن داکنان ‪ .‬ا هناو‪.‬‬
‫ته ان‪.‬‬
‫‪ ‬شی اتی‪ ،‬اتعود وم عب اهلل (واونا رکننا)‪ .)۱3۵۹( .‬نصنوص ا سصنوص فن ت جمنۀ‬
‫ا صوص‪ .‬تصحیح رجبعل اظلوا ‪ .‬اؤ تۀ اطا عات ا الا دانشراه ار گی‪.،‬‬
‫ته ان‪.‬‬
‫‪ ‬ص را یم شی اتی‪ ،‬احم ونم اون اهیم‪ .)۱3۶3( .‬ا ناتیح ا غینب‪ .‬تصنحیح احمن‬
‫خواجوی‪ .‬اؤ تۀ اطا عات تحلیلات ف هنر ‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫‪ .)۱3۶۶( _______ ‬شنن ح اصننول ا کنناف ‪ .‬چهننار جلنن ‪ .‬اؤ تننۀ اطا عننات‬
‫تحلیلات ف هنر ‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫عل شاه‪ .‬تصنحیح‬ ‫عل شاه‪ ،‬احم حتم وم احم واق ‪ .)۱33۶( .‬دیوان ص‬ ‫‪ ‬ص‬
‫عل شاه‪ .‬ته ان‪.‬‬ ‫انصور اش ‪ .‬ونراه اطبوعات ص‬
‫علیشاه‪ .‬ته ان‪.‬‬ ‫_______ (‪ .)۱3۷۱‬ع فان ا ح ‪ .‬ص‬
‫‪AG‬‬
‫‪S‬‬
‫‪‬‬
‫‪RM‬‬
‫‪ ‬عا یسان ‪ ،‬واور‪ .)۱3۸۶( .‬ه ردی توأاان‪ .‬فصنلنااۀ اشن اق‪ .‬شنمار چهنارو‬
‫‪NO‬‬
‫‪O‬‬

‫پنجم‪.‬‬
‫‪ ‬عب اهلل قطب‪ ،‬وم احی ‪ .)۱3۸۴( .‬اکاتیب عب اهلل قطب‪ .‬قا م آل احم ‪ .‬قم‪.‬‬
‫‪ ‬ا عجم‪ ،‬رفین ‪ ۱۹۹۹( .‬و)‪ .‬موسوعة مصرطلحات التصروا االسر می‪ .‬مکتبرة بننان‬
‫ناش ن‪ .‬وی ت‪.‬‬
‫‪ ‬عطار نیشاووری‪ ،‬ف ی ا یم‪ .)۱3۸۴( .‬دینوان عطنار‪ .‬تصنحیح تلن ت اّنل ‪ .‬چنار‬
‫یاتدهم‪ .‬علم ف هنر ‪ .‬ته ان‪.‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 237‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:45 PM‬‬
 ‫‪ / 238‬نور سیاه در ادب عرفانی‬

‫‪ ‬عنیما لاننات همن ان ‪ ،‬عبن اهلل وننم احمن ‪ .)۱3۷3( .‬تمهین ات‪ .‬تصننحیح ع ینف‬
‫عتی ان‪ .‬چار چهارو‪ .‬انوچه ی‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫‪ .)۱3۷۷( _______ ‬ناان هنای عنیما لاننات‪ .‬تصنحیح علینلن اننز ی ‪ /‬ع ینف‬
‫جل ‪ .‬ا اطی ‪ .‬ته ان‪.‬‬ ‫عتی ان‪.‬‬
‫‪ ‬غزا ‪ ،‬احم ‪ .)۱3۵۶( .‬اکاتبات خواج احمن غزا ن ونا عنیما لانات همن ان ‪.‬‬
‫تصحیح نص اهلل پورجوادی‪ .‬خانلاه نعمت ا له ‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫فار ن احمن غزا ن ‪ .‬ون کوشنش احمن‬
‫‪NOO‬‬
‫‪ ‬غزا ‪ ،‬احم ‪ .)۱3۷۶( .‬اجموعن‪AGS‬آ‪RM‬نار‬
‫اجاه ‪ .‬دانشراه ته ان‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫‪ ‬ا ار ق ا ت هن ی ‪ /‬ا منز وی‪ ،‬احم ‪ /‬احم ا اد‪( .‬و تنا)‪ .‬ا مکتوونات‪ .‬مکتبرة‬
‫ا نی‪ .،‬قاه ه‪.‬‬
‫‪ ‬قونوی‪ ،‬ص را یم‪ .)۱3۷۲( .‬ش ح االروعیم ح یرا‪ .‬تصنحیح حتنم کاان‪ ،‬ویلمنات‪.‬‬
‫وی ار‪ .‬قم‪.‬‬
‫‪ ‬قیص ی‪ ،‬دا د وم احمود وم احم ‪ .)۱3۷۵( .‬ش ح فصوص ا حکم‪ .‬تصحیح ی‬
‫جالل ا یم آشتیان ‪ .‬علم ف هنر ‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫‪ ‬کلین ‪ ،‬احم وم یعلوب وم ا حاق‪ ۱۴0۷( .‬ق)‪ .‬ا کاف ‪ .‬تصحیح عل اکب غ اری‬
‫احم آخون ی‪ .‬چار چهارو‪ .‬دار ا کتب اال الای ‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫‪ ‬گ ه ات نویتن گان‪ .)۱3۸۴( .‬آشنایان ره عش ‪ .‬ا کز نش دانشراه ‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫چشم های حکمت اشن اق ا هنووهنای ونینادی‬ ‫‪ ‬اوح ‪ ،‬صم ‪ .)۱3۸۴( .‬نراه و‬
‫آن‪ .‬طهوری‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫‪ ‬اوالنا‪ ،‬جاللا یم احم ولس ‪ .)۱3۷۵( .‬ارنوی اعننوی‪ .‬تصنحیح اهن ی آذر ینزدی‪.‬‬
‫پژ هش‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫شن ح دینوان ااناو علن (ن)‪.‬‬ ‫‪ ‬ایب ی‪ ،‬حتنیم ونم اعنیما ن یم‪ .)۱3۷۶( .‬ت جمن‬
‫ی او اهیم اشر شی یم‪ .‬ای اث اکتوب‪ .‬ته ان‪.‬‬ ‫تصحیح حتم رحمان‬
‫‪ ‬ایب ی‪ ،‬اووا ان‪ ،‬رشنی ا یم‪ .)۱3۷۱( .‬کشنفاال ن ار عن ه االون ار‪ .‬تصنحیح‬
‫عل اصغ حکمت‪ .‬اای کبی ‪ .‬ته ان‪.‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 238‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:46 PM‬‬
 ‫دوفصلنامة علمی ‪ -‬پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا (س) ‪239 /‬‬

‫‪ ‬ناولت ‪ ،‬عب ا غن ‪ ۱۴۲۹( .‬ق)‪ .‬جواه ا نصنوص انم شن ح ا صنوص‪ .‬دار ا کتنب‬
‫ا علمی ‪ .‬وی ت‪.‬‬
‫ش ح اصباح االن ‪ .‬آیت اش اق‪ .‬قم‪.‬‬ ‫‪ ‬ناییج ‪ ،‬احم حتیم‪ .)۱3۸۸( .‬ت جم‬
‫‪ ‬نیکلتننون‪ ،‬رینو ن ا نیم‪ .)۱3۷۸( .‬شن ح ارنننوی اعنننوی او ننوی‪ .‬تصننحیح حتننم‬
‫الهوت ‪ .‬ه ت جل ‪ .‬چار د و‪ .‬علم ف هنر ‪ .‬ته ان‪.‬‬
‫‪ ‬هم ان ‪ ،‬عب ا صم ‪ .)۱3۸۷( .‬وح ا معارف‪ .‬تصحیح حتیم ا تاد ن ‪ .‬حکمنت‪.‬‬
‫‪NOORMAGS‬‬

‫ته ان‪.‬‬
‫تیبای ع فنان ‪.‬‬ ‫حی ری‪ ،‬احم رعا ا ه ‪ .)۱3۹۱( .‬نور یاه پاراد ک‬ ‫‪ ‬یو‬
‫اجل ادیان ع فان‪ .‬ال چه‪ ،‬پنجم‪ .‬شماره د و‪ .‬پاییز تاتتان ‪.۱3۹۱‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪Text [10].indd 239‬‬ ‫‪7/4/2015 1:10:46 PM‬‬