‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫ﺑﺤﺚ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ درﺑﺎرهی ﻟﻔﻆ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺻﺮف ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ‬ ‫ﻟﻔﻆ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪ :‬ﻣﺴﺘﻌﻤﻞ ـ ﻣﻬﻤﻞ‬
‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫ﻏﺎﺋﺐ‬
‫ﻟﻔﻆ ﻣﻬﻤﻞ‪ :‬ﻟﻔﻈﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺧﺎﺻﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﺪای ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن و‪...‬‬
‫ذﻫﺒﻮا‬ ‫ذﻫﺒﺎ‬ ‫ذﻫﺐ‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬
‫ﻟﻔـﻆ ﻣﺴـﺘﻌﻤﻞ ﯾﺎ»ﮐﻠﻤﻪ«آن اﺳﺖﮐﻪ دارای ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻟﺪّار‪ ،‬ذَﻫَﺐَ‪،‬‬
‫ذﻫﺒﻦَ‬ ‫ذﻫﺒﺘﺎ‬ ‫ذﻫﺒﺖْ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬
‫ﻋَﻠﯽ‬
‫ﮐﻠﻤﻪ ﯾﺎ »ﻟﻔﻆ ﻣﺴﺘﻌﻤﻞ« ﺑﻪ ‪ 3‬دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫ﻣﺨﺎﻃﺐ‬
‫اﺳﻢ ـ ﻓﻌﻞ ـ ﺣﺮف‬
‫ذﻫﺒﺘﻢ‬ ‫ذﻫﺒﺘﻤﺎ‬ ‫ذﻫﺒﺖَ‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬
‫ﻓﻌﻞ‪ :‬ﮐﻠﻤﻪای ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﮐﺎری و ﯾﺎ وﻗﻮع ﺣﺎﻟﺘﯽ در زﻣﺎن ﺧﺎﺻﯽ دﻻﻟﺖ دارد‪.‬‬
‫ذﻫﺒﺘﻦﱠ‬ ‫ذﻫﺒﺘﻤﺎ‬ ‫ذﻫﺒﺖِ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬
‫زﻣﺎن‬ ‫ﻓﻌﻞ‬
‫ﻣﻊاﻟﻐﯿﺮ‬ ‫وﺣﺪه‬ ‫ﻣﺎﺿﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ‬ ‫ذَﻫَﺐ‬
‫ﻣﺘﮑﻠﻢ‬
‫ذﻫﺒﻨﺎ‬ ‫ذﻫﺒﺖُ‬ ‫ﻣﻀﺎرع »ﻣﯽرود«‬ ‫ﯾَﺬْﻫَﺐُ‬
‫* ﻓﺎﻋﻞ ﮐﻠﻤﻪای اﺳﺖ و ﺑﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﮐﺎری را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ دﻻﻟﺖ دارد‪ .‬ﻓﺎﻋﻞ در‬ ‫آﯾﻨﺪه ﻧﺰدﯾﮏ‬ ‫ﺳَﯿَﺬْﻫَﺐُ‬
‫ﻓﻌــﻞ ﻣﺎﺿــﯽ ﺑــﻪ ﺻــﻮرت ﺿــﻤﯿﺮ ﻣﺘﺼــﻞ ﻣــﺮﻓﻮع ﻣــﯽآﯾــﺪ‪.‬ﻣﺎﻧــﻨﺪ واو در ذﻫــﺒﻮا‪،‬‬ ‫آﯾﻨﺪه دورﺗﺮ‬ ‫ﺳﻮف ﯾَﺬْﻫَﺐُ‬
‫ﻧﻮن در ذﻫﺒﻦَ‬ ‫اﻣﺮ ﻏﺎﺋﺐ‬ ‫ﻟِﯿَﺬْﻫَﺐْ‬
‫* ﻣﻬﻤﺘﺮﯾـﻦ ﻓﻌـﻞ ﻣﻔـﺮد ﻣﺬﮐـﺮ ﻏﺎﺋـﺐ در ﻣﺎﺿـﯽ اﺳـﺖ ﭼﻮن رﯾﺸﻪ ﻓﻌﻞﻫﺎی دﯾﮕﺮ‬ ‫اﻣﺮ ﺣﺎﺿﺮ‬ ‫اِذْﻫَﺐْ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺎﺿﯽ اﺳﺘﻤﺮاری‬ ‫ﮐﺎنَ ﯾَﺬْﻫﺐُ‬
‫* ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف آﺧﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺎﺿﯽ ﻧﻘﻠﯽ‬ ‫ﻗﺪ ذَﻫَﺐَ‬
‫ﺣﺮﮐﺖﻫﺎ »اﻋﺮاب« اﺻﻠﯽ‬ ‫ﻣﺎﺿﯽ ﺑﻌﯿﺪ‬ ‫ﮐﺎن ﻗﺪ ذَﻫَﺐَ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﻨﺼﻮب ‪ ،‬ﻣﻔﺘﻮح‬ ‫ﮐﻠﻤﻪایﮐﻪ دارای ﺣﺮﮐﺖ َ‬
‫ﻣﻀﺎرع ﻣﻨﻔﯽ‬ ‫ﻻ ﯾﺬﻫﺐُ‬
‫ِ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺠﺮور‪ ،‬ﻣﮑﺴﻮر‬ ‫ﮐﻠﻤﻪایﮐﻪ دارای ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﻧﻬﯽ‬ ‫ﻻ ﯾﺬﻫﺐْ‬
‫ُ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﻀﻤﻮم‪ ،‬ﻣﺮﻓﻮع‬ ‫ﮐﻠﻤﻪای ﮐﻪ دارای ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﻣﺎﺿﯽ ﻣﻨﻔﯽ‬ ‫ﻣﺎ ذَﻫَﺐَ – ﻻ ذَﻫَﺐَ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺠﺰوم‪ ،‬ﺳﮑﻮن‬ ‫ْ‬ ‫ﮐﻠﻤﻪای ﮐﻪ دارای ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﺟﺤﺪ‬ ‫ﻟﻢ ﯾﺬﻫﺐْ‬
‫* در ﺻﯿﻐﻪ ‪ 1-4‬ﻓﺎﻋﻞ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺴﺘﺘﺮ ) ﻫﻮ ـ ﻫﯽ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺟﺤﺪ‬ ‫ﻟﻤﺎ ﯾﺬﻫﺐْ‬
‫ﻣﻀـﺎرع‪ :‬ﻓﻌﻠـﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﮐﺎری و ﯾﺎ وﻗﻮع ﺣﺎﻟﺘﯽ در زﻣﺎن ﺣﺎل و ﯾﺎ آﯾﻨﺪه‬
‫ﻃﺮﯾﻘﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن وزن و رﯾﺸﻪ ﻓﻌﻞ‬
‫دﻻﻟﺖ دارد‪.‬‬
‫‪ -1‬ﮐﻠﻤﻪ را زﯾﺮ ﯾﮏ ﻓﻌﻞ ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺣـﺮوف اﺗﯿـﻦ‪ :‬ﺣﺮوﻓـﯽ اﺳـﺖ ﺷﺎﻣﻞ »ا ـ ت ـ ی ـ ن« ﮐﻪ در اول ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ﻗﺮار‬
‫ﻓَﻌَــﻞَ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد و آن را ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻣﻀﺎرع ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ذَﻫَـ َ‬
‫ﺐ‬
‫ﯾَﺬْﻫَﺐُ ‪ /‬ﺗَﺬْﻫَﺐُ ‪ /‬اَذْﻫَﺐُ ‪ /‬ﻧَﺬْﻫَﺐُ‬
‫‪ -2‬ﺣﺮﮐﺎت ﻓﻌﻞ ﻣﻮردﻧﻈﺮ را ﺑﻪ ﮐﻠﻤﻪ ﻓﻌﻞ اﻧﺘﻘﺎل دﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫* ﺣﺮﮐـﺖ ﺣـﺮف آﺧﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﻣﺮﻓﻮع اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﺎ ﺿﻤﻪ و ﯾﺎ ﻧﻮن ﻋﻮض رﻓﻊ‬
‫‪ -3‬ﻫﺮﯾﮏ از ﺣﺮوف ﻓﻌﻞ ﻧﺎم ﻣﺨﺼﻮص ﺧﻮد را دارد ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓــــــــــﻌـــــــﻞ‬
‫ﺻﺮف ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع‬
‫ﻻماﻟﻔﻌﻞ‬ ‫ﻋﯿﻦاﻟﻔﻌﻞ‬ ‫ﻓﺎءاﻟﻔﻌﻞ‬
‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫ﻏﺎﺋﺐ‬
‫‪ -4‬رﯾﺸﻪ ﻫﺮ ﮐﻠﻤﻪ در واﻗﻊ ﻣﻔﺮد ﻣﺬﮐﺮ ﻏﺎﺋﺐ در ﻣﺎﺿﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﯾَﺬْﻫَﺒﻮنَ‬ ‫ﯾَﺬْﻫَﺒﺎنِ‬ ‫ﯾَﺬْﻫَﺐُ‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﻓﻌﻞ‬
‫ﯾَﺬْﻫَﺒْﻦَ‬ ‫ﺗَﺬْﻫَﺒﺎنِ‬ ‫ﺗَﺬْﻫَﺐُ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬ ‫زﻣﺎن ﻓﻌﻞ‪ :‬ﻣﺎﺿﯽ )ﮔﺬﺷﺘﻪ(‪ ،‬ﻣﻀﺎرع)ﺣﺎل(‪ ،‬آﯾﻨﺪه‬
‫ﻫﯽ‪ :‬او )ﻣﺆﻧﺚ(‬ ‫ﻫﻮ‪ :‬او)ﻣﺬﮐﺮ(‬ ‫ﻓﺎﻋﻞ ﻓﻌﻞ‪ :‬ﻏﺎﺋﺐ‬
‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫ﻣﺨﺎﻃﺐ‬
‫اﻧﺖِ‪ :‬ﺗﻮ )ﻣﺆﻧﺚ(‬ ‫اﻧﺖَ‪ :‬ﺗﻮ )ﻣﺬﮐﺮ(‬ ‫ﻣﺨﺎﻃﺐ‬
‫ﺗَﺬْﻫَﺒُﻮنَ‬ ‫ﺗَﺬْﻫَﺒﺎنِ‬ ‫ﺗَﺬْﻫَﺐُ‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬
‫ﻣﻊاﻟﻐﯿﺮ‪ :‬ﻧﺤﻦ‪:‬ﻣﺎ‬ ‫وﺣﺪه‪ :‬اﻧﺎ‪:‬ﻣﻦ‬ ‫ﻣﺘﮑﻠﻢ‬
‫ﺗَﺬْﻫَﺒْﻦَ‬ ‫ﺗَﺬْﻫَﺒﺎنِ‬ ‫ﺗَﺬْﻫَﺒﯿﻦَ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬
‫ﺟﻨﺲ ﻓﻌﻞ‪ :‬ﻣﺬﮐﺮ ـ ﻣﺆﻧﺚ‬
‫ﻣﻊاﻟﻐﯿﺮ‬ ‫وﺣﺪه‬ ‫ﻋﺪد ﻓﻌﻞ‪ :‬ﻣﻔﺮد)دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ( ـ ﻣﺜﻨﯽ)ﺑﺮای ‪2‬ﻧﻔﺮ( ـ ﺟﻤﻊ)ﺑﺮ ﺑﯿﺶ از ‪ 2‬ﻧﻔﺮ(‬
‫ﻣﺘﮑﻠﻢ‬
‫ﻧَﺬْﻫَﺐُ‬ ‫اَذْﻫَﺐُ‬ ‫ﻓﻌـﻞ ﻣﺎﺿـﯽ‪ :‬ﻓﻌﻠـﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﮐﺎری و ﯾﺎ وﻗﻮع ﺣﺎﻟﺘﯽ در زﻣﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ‬

‫ﻧـﻮن ﻋـﻮض رﻓـﻊ‪ :‬اﮔـﺮ ﺑـﻪ ﻓﻌـﻞﻫـﺎی ﻣﻀﺎرع ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﺻﯿﻐﻪ ‪12‬و‪ 6‬دارای ﻧﻮن‬ ‫دﻻﻟﺖ دارد‪.‬‬

‫ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ ﮐـﻪ اﯾـﻦ ﻧﻮن در واﻗﻊ ﻧﻮن ﺿﻤﯿﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در ﺑﺎﻗﯽ ﺻﯿﻐﻪﻫﺎ اﯾﻦ )ﻧﻮن(‬ ‫رﯾﺸﻪ ﻓﻌﻞ »ذ ـ ه ـ ب«‬

‫‪1‬‬
 ‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫اوزان ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ‪:‬‬ ‫ﻋـﻮض و ﯾـﺎ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﻣﺮﻓﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺟﺎی اﺳﺘﻔﺎده از ُ در آﺧﺮ ﮐﻠﻤﻪ‬
‫ﻣﺜﺎل‬ ‫ﻣﺼﺪر‬ ‫ﻣﻀﺎرع‬ ‫ﻣﺎﺿﯽ‬ ‫ردﯾﻒ‬ ‫از )ن( اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪.‬‬
‫)ح س ن(‬ ‫اِﻓْﻌﺎلْ‬ ‫ﯾُﻔْﻌِﻞُ‬ ‫اَﻓْﻌَﻞَ‬ ‫‪1‬‬ ‫اﻣـﺮ‪ :‬ﻓﻌﻠـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺘﻮر ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﮐﺎری و ﯾﺎ وﻗﻮع ﺣﺎﻟﺘﯽ در زﻣﺎن ﻣﺸﺨﺺ‬
‫)ک ذ ب(‬ ‫ﺗَﻔْﻌﯿﻞْ‬ ‫ﯾُﻔﱠﻌِﻞُ‬ ‫ﻓَﻌ‪‬ﻞَ‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫)ع م ل(‬ ‫ﻣُﻔَﺎﻋِﻠَﮥ‬ ‫ﯾُﻔﺎﻋِﻞُ‬ ‫ﻓﺎﻋَﻞَ‬ ‫‪3‬‬ ‫ﻓﻌﻞ اﻣﺮ ﺑﻪ دو ﺷﯿﻮه ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫)ع ر ف(‬ ‫ﺗَﻔﺎﻋُﻞُ‬ ‫ﯾَﺘَﻔﺎﻋِﻞَ‬ ‫ﺗَﻔﺎﻋَﻞَ‬ ‫‪4‬‬ ‫ﺷﯿﻮه اول‪ :‬اﺑﺘﺪا ﯾﮏ )ﻟـِ ( ﺑﻪ اول ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع )ﻏﺎﺋﺐ و ﻣﺘﮑﻠﻢ( اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ و‬
‫)ک س ب(‬ ‫اِﻓْﺘِﻌﺎلْ‬ ‫ﯾَﻔْﺘَﻌِﻞُ‬ ‫اَﻓْﺘَﻌَﻞَ‬ ‫‪5‬‬ ‫ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف آﺧﺮ ﻓﻌﻞ را ﻣﺠﺰوم ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف‬
‫)ق ل ب(‬ ‫اِﻧْﻔِﻌﺎلْ‬ ‫ﯾَﻨْﻔَﻌِﻞُ‬ ‫اِﻧﻔَﻌَﻞَ‬ ‫‪6‬‬ ‫ْ و در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﻮن ﻋﻮض رﻓﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻮن ﺣﺬف‬ ‫آﺧﺮ ُ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ‬
‫)خ ر ج(‬ ‫اِﺳْﺘِﻔْﻌﺎلْ‬ ‫ﯾَﺴْﺘَﻔْﻌِﻞُ‬ ‫اِﺳْﺘَﻔْﻌَﻞَ‬ ‫‪7‬‬ ‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫)ف ر ق(‬ ‫ﺗَﻔَﻌُﻞْ‬ ‫ﯾَﺘَﻔَﻌ‪‬ﻞُ‬ ‫ﺗَﻔَﻌ‪‬ﻞ‬ ‫‪8‬‬ ‫ﯾَﺬْﻫَﺐُ ← ﻟِﯿَﺬْﻫَﺐْ‬
‫* ﻣﺼﺪر ﻗﺎﺑﻞ ﺻﺮف ﮐﺮدن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﯾﺬﻫﺒﺎنِ ← ﻟِﯿﺬﻫﺒﺎ‬
‫* ﺷﻤﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮاﻧﯿﺪ ﻫﺮ ﻓﻌﻞ را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺎﺿﯽ و ﻣﻀﺎرع ﺑﻮدن ﺻﺮف ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﯾَﺬْﻫَﺒْﻦَ ← ﻟِﯿﺬﻫﺒﻦَ )ﻧﻮن ﺻﯿﻐﻪ ‪ 6‬ﭼﻮن ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ رﻓﻊ ﻧﯿﺴﺖ ﺣﺬف ﻧﻤﯽﮔﺮدد(‬
‫‪ -1‬ﻣﺼﺪر ﺑﺎب اﻓﻌﺎل ﻫﻤﺎن اﻓﻌﺎل اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﯿﻮه دوم‪ :‬اﺑﺘﺪا ﺣﺮوف اﺗﯿﻦ را از اول ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺣﺬف ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ و‬
‫‪ -2‬ﻓﻌﻞ اﻣﺮ ﺑﺎب اﻓﻌﺎل ﺑﺮ وزن اَﻓْﻌِﻞْ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻫﻤﺰه ﻣﻔﺘﻮح دارد و ﻓﻌﻞ‬ ‫ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف آﺧﺮ را ﺑﻪ روش ﺑﺎﻻ ﻣﺠﺰوم ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺣﺬف‬
‫اﻣﺮ ﻓﻘﻂ در ﺑﺎب اﻓﻌﺎل دارای ﺣﺮﮐﺖ ﻓﺘﺤﻪ اﺳﺖ‪.‬ﺗُﮑَﺮَمَ ← ﮐْﺮِمُ ← اَﮐْﺮِمْ‬ ‫ﺣﺮف اﺗﯿﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف ﺑﻌﺪی ﺳﺎﮐﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻮن اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺳﺎﮐﻦ ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‬
‫‪ -4‬از ﺑﺎب اﻓﻌﺎل ﺑﺮای ﻣﺘﻌﺪی ﮐﺮدن ﻓﻌﻞ ﻻزم اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﯾﮏ ﻫﻤﺰه ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف ﻫﻤﺰه ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻋﯿﻦاﻟﻔﻌﻞ دارد اﮔﺮ َ ِ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺟَﻠَﺲَ )ﻧﺸﺴﺖ( ← اَﺟْﻠَﺲَ )ﻧﺸﺎﻧﺪ(‬ ‫ذﻫﺐ )رﻓﺖ( ← اَذْﻫَﺐَ )ﺑﺮد(‬ ‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫ُ‬ ‫ِ ﻣﯽﮔﯿﺮد وﻟﯽ اﮔﺮ ﻋﯿﻦاﻟﻔﻌﻞ ﺿﻤﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﺰه‬ ‫ﻫﻤﺰه‬
‫‪ -5‬ﻓﻌﻞﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎب اﻓﻌﺎل ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺣﺮف‬ ‫ﯾَﺬْﻫَﺐُ ← ذْﻫَﺐُ ← ذْﻫَﺐُ ← اذْﻫَﺐُ ← اِذْﻫَﺐُ‬
‫زاﯾﺪ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗَﺬْﻫَﺒْﻦَ ← ذْﻫَﺒْﻦَ ← اذْﻫﺒﻦَ ← اِذْﻫَﺒْﻦَ )ﺻﯿﻐﻪی ‪(12‬‬
‫‪ -6‬ﺣﺮف زاﯾﺪ در ﺑﺎب اﻓﻌﺎل‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺣﺮف ﻫﻤﺰه اﺳﺖ ﮐﻪ در اوﻟﯿﻦ ﺻﯿﻐﻪی ﻣﺎﺿﯽ‬ ‫* ﭼﻮن ﻧﻮن ﺻﯿﻐﻪ ‪ 12‬ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ رﻓﻊ ﻧﯿﺴﺖ ﺣﺬف ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫آن ﻗﺮار دارد‪.‬‬ ‫ﻣﺎﺿﯽ اﺳﺘﻤﺮاری‪ :‬ﺑﺮای ﺳﺎﺧﺘﻦ اﯾﻦ ﻓﻌﻞ ﺑﻪ اول ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع )ﮐﺎن( اﺿﺎﻓﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﺼﺪر ﺑﺎب ﺗﻔﻌﯿﻞ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺗﻔﻌﯿﻞ اﺳﺖ و وزن دوﻣﯽ ﺗَﻔْﻌِﻠَﮥ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﯾَﺬْﻫَﺐُ ← ﮐﺎن ﯾﺬﻫﺐ ُ ← ﻣﯽرﻓﺖ‬
‫ﻣﺜﻞ‪ :‬ﺗﺒﺼﺮۀ ‪ ،‬ﺗﺠﺮَﺑﮥ‬
‫ﻣﺎﺿﯽ ﺑﻌﯿﺪ‪ :‬ﺑﺮای ﺳﺎﺧﺘﻦ اﯾﻦ ﻓﻌﻞ ﺑﻪ اول ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ )ﮐﺎن ﻗﺪ( اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪ -2‬ﻓﻌﻞ اﻣﺮ ﺑﺎب ﺗﻔﻌﯿﻞ ﺑﺮ وزن ﻓَﻌ‪‬ﻞْ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺎنَ ﻗَﺪْ ذَﻫَﺐَ ← رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‬
‫‪ -3‬از ﺑﺎب ﺗﻔﻌﯿﻞ ﺑﺮای ﻣﺘﻌﺪی ﮐﺮدن ﯾﮏ ﻓﻌﻞ ﻻزم اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﺿﯽ ﻧﻘﻠﯽ‪ :‬ﺑﺮای ﺳﺎﺧﺘﻦ اﯾﻦ ﻓﻌﻞ ﺑﻪ اول ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ﻗﺪ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻧَﺰَلَ )ﻧﺎزل ﺷﺪ( ← ﻧَﺰﱠلَ )ﻧﺎزل ﮐﺮد(‬
‫ﻗَﺪْ ذَﻫَﺐَ ← رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫‪-4‬ﻓﻌﻞﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎب ﺗﻔﻌﯿﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺣﺮف زاﺋﺪ‬
‫ﻣﻀﺎرع ﻣﺮﻓﻮع‪ :‬ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع در ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺎدی ﻣﺮﻓﻮع اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﺣﺮف زاﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺗﮑﺮار دوﻣﯿﻦ ﺣﺮف اﺻﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از اوﻟﯿﻦ ﺻﯿﻐﻪی‬
‫ﯾَﺬْﻫَﺐُ ‪ /‬ﯾَﺬْﻫَﺒﺎنِ‬ ‫آﺧﺮش ﯾﺎ ﺿﻤﻪ اﺳﺖ و ﯾﺎ ﻧﻮن ﻋﻮض رﻓﻊ‪.‬‬
‫ﻣﺎﺿﯽ آن ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺟﺰء ﺻﯿﻐﻪ ‪12‬و‪ 6‬ﮐﻪ ﻗﺒﻼً ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﻻزم در ﻣﻮرد آن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎب ﻣﻔﺎﻋﻠﻪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻓﻌﻞ اﻣﺮ از ﺑﺎب ﻣﻔﺎﻋﻠﮥ ﺑﺮ وزن‪ ،‬ﻓﺎﻋِﻞ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻓﻌﻞ ﺑﺮای ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﺑﻪ ﮐﺎر‬ ‫ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮد و ﻣﺰﯾﺪ )‪ 8‬ﺑﺎب(‬
‫ﻣﯽرود‪.‬‬ ‫* ﻓﻌﻞﻫﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﻌﺪاد ﺣﺮوف اﺻﻠﯽ در ﻣﻔﺮد ﻣﺬﮐﺮ ﻏﺎﺋﺐ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫‪ -2‬ﻓﻌﻞ اﻣﺮ ﺑﺎب ﻣﻔﺎﻋﻠﮥ را ﺑﺎ وزن ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺸﺘﻖ اﺷﺘﺒﺎه ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪) .‬ﺛﻼﺛﯽ‪ ،‬رﺑﺎﻋﯽ(‬
‫‪ -3‬ﺑﺎب ﻣﻔﺎﻋﻠﮥ ﯾﮏ ﻣﺼﺪر دﯾﮕﺮ ﺑﺮ وزن »ﻓِﻌﺎل« دارد‪.‬‬ ‫* ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻓﻌﻞ ﻣﻔﺮد ﻣﺬﮐﺮ ﻏﺎﺋﺐ در ﻣﺎﺿﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺣﺮف زاﯾﺪ ﻓﻌﻞﻫﺎی ﺑﺎب اِﻓﻌﺎل »ﻫﻤﺰه«‪ ،‬ﺑﺎب ﺗﻔﻌﯿﻞ »ﺗﮑﺮار ﻋﯿﻦ«‪ ،‬ﺑﺎب ﻣﻔﺎﻋﻠﮥ‬ ‫* ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ در ﻣﻔﺮد ﻣﺬﮐﺮ ﻏﺎﺋﺐ در ﻣﺎﺿﯽ ‪ 3‬ﺣﺮف اﺻﻠﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺛﻼﺛﯽ‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫»اﻟﻒ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫* ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ در ﺑﻌﻀﯽ از ﺑﺎبﻫﺎ ﺑﺮاﺳﺎس اوزان ﺧﺎص در ﻣﻔﺮد ﻣﺬﮐﺮ ﻏﺎﺋﺐ ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﺑﺎب ﺗﻔﻌ‪‬ﻞ و ﺗﻔﺎﻋﻞ‬
‫از ﺳﻪ ﺣﺮف داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -1‬ﻓﻌﻞﻫﺎی اﻣﺮ ﺑﺎب ﺗﻔﻌ‪‬ﻞ و ﺗﻔﺎﻋﻞ ﺑﻪ ﻫﻤﺰهی اﻣﺮ ﻧﯿﺎزی ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ‬ ‫ﺳﻪ ﺣﺮف اﺻﻠﯽ‬ ‫ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮد‬
‫‪ -2‬ﺑﺎب ﺗﻔﻌ‪‬ﻞ و ﺗﻔﺎﻋﻞ ﻫﺮ دو دارای دو ﺣﺮف زاﯾﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ‬
‫در ﺑﻌﻀﯽ از اوزان‬ ‫در ﻣﻔﺮد ﻣﺬﮐﺮ ﻏﺎﺋﺐ‬ ‫در ﻫﻤﻪ اوزان‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﺣﺮف اﺻﻠﯽ‬ ‫ﺳﻪ ﺣﺮف اﺻﻠﯽ‬
‫‪ -3‬ﻓﻌﻞﻫﺎی ﻣﺎﺿﯽ ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی ‪2‬و‪3‬و‪ 6‬ﺑﺎبﻫﺎی ﺗﻔﻌ‪‬ﻞ و ﺗﻔﺎﻋﻞ ﺑﺎ ﻓﻌﻞﻫﺎی اﻣﺮ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺻﯿﻐﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻇﺎﻫﺮی دارﻧﺪ وﻟﯽ ﻣﻌﻨﺎی آنﻫﺎ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫ﻓﻌﻞﻫﺎی دو ﻣﻔﻌﻮﻟﯽ‪ :‬ﻋَﻠﱠﻢَ )داﻧﺴﺖ( وَﻫَﺐَ )ﺑﺨﺸﯿﺪ(‪ ،‬آﺗﯽ)آورد(‪ ،‬اﻋﻄﯽ)ﺑﺨﺸﯿﺪ(‪ ،‬ﮐﺴﺎ‬ ‫‪ -4‬ﻓﻌﻞﻫﺎی ﺑﺎب ﺗﻔﻌ‪‬ﻞ ﺑﺮای ﻣﻄﺎوﻋﻪ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ اﺛﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﯾﮏ ﺷﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)ﭘﻮﺷﺎﻧﺪ(‪ ،‬رأی )دﯾﺪ(‪ ،‬ذاﻗﯽ )ﭼﺸﯿﺪ(‬ ‫ﺗَﻌ‪‬ﻠَﻢَ ← داﻧﺶ آﻣﻮز درس را ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺖ‪» .‬ﺗﺄﺛﯿﺮﭘﺬﯾﺮی داﻧﺶآﻣﻮز از درس«‬
‫ﻣﻌﺮب و ﻣﺒﻨﯽ‬ ‫‪ -5‬ﻓﻌﻞﻫﺎی ﺑﺎب ﺗﻔﺎﻋﻞ ﺑﺮای ﻣﺸﺎرﮐﺖ دو ﻃﺮﻓﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽروﻧﺪ؛‬
‫ﻣﻌﺮب از ﮐﻠﻤﻪ )اﻋﺮاب( ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺣﺮﮐﺖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و ﻣﺒﻨﯽ از ﮐﻠﻤﻪ‬ ‫ﺗﻘﺎﺗﻞ ← ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﮐﺸﺘﻨﺪ‬
‫)ﺑَﻨَﯽ‪(‬ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎب اﻓﺘﻌﺎل و اﻧﻔﻌﺎل‬
‫ﻣﺒﻨﯽ ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮ آن وارد ﻣﯽﺷﻮد ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف آﺧﺮش‬ ‫‪ -1‬ﻫﺮﮔﺎه در ﯾﮏ ﻣﺼﺪر ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ ‪ 6‬ﺣﺮﻓﯽ‪ ،‬ﺳﻪ ﺣﺮف اول ﻣﺼﺪر ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫)اﻧﺖ( ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﻣﺼﺪر از ﺑﺎب )اﻓﺘﻌﺎل( اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺎب )اﻧﻔﻌﺎل(‪:‬‬
‫ﺳﺎﺧﺖ اﻣﺮ‬ ‫اﻧﺘﺸﺎر ‪ ،‬اﻧﺘﺼﺎر‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎم‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎد و…‬
‫ﻟِﯿَﺬْﻫَﺒْﻦَ ﻧﻮن ﺣﺬف ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‬ ‫ﯾَﺬْﻫَﺒْﻦَ‬ ‫‪ -2‬ﺑﺎب اﻓﺘﻌﺎل و اﻧﻔﻌﺎل دارای دو ﺣﺮف زاﺋﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺮب ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ آن وارد ﻣﯽﺷﻮد ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف‬ ‫‪ -3‬ﻓﻌﻞﻫﺎی ﺑﺎب اﻧﻔﻌﺎل و اﻓﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﻣﻄﺎوﻋﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽروﻧﺪ )اﺛﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ(‬
‫آﺧﺮش ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫اِﻧﮑﺴﺮ اﻟﺰﺟﺎﺟﮥ ← ﺷﯿﺸﻪ ﺷﮑﺴﺖ )اﺛﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﺷﯿﺸﻪ و ﺷﮑﺴﺘﻦ آن(‬
‫ﯾَﺬْﻫَﺐُ ← ﻟِﯿَﺬْﻫَﺐْ‬ ‫ﺑﺎب اﺳﺘﻔﻌﺎل‬
‫‪ -1‬ﺑﺎب اﺳﺘﻔﻌﺎل دارای ﺳﻪ ﺣﺮف زاﯾﺪ »ا س ت« اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻧﻮاع ﻓﻌﻞ ﻣﺒﻨﯽ‪:‬‬
‫‪ -2‬ﺑﺎب اﺳﺘﻔﻌﺎل ﺑﺮای ﻃﻠﺐ و درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫‪ 14‬ﺻﯿﻐﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی ‪12‬و‪ 6‬ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع‪ ،‬اﻣﺮ ﻣﺨﺎﻃﺐ‬
‫اﺳﺘﻐﻔﺎر ← ﻃﻠﺐ ـ ﻣﻐﻔﺮت و آﻣﺮزش‬
‫اﻋﺮاب ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع؛ )ﻧﺼﺐ( ﺣﺮﮐﺖ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﻣﺮﻓﻮع اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف‬
‫‪ -3‬ﻓﻌﻞ اﻣﺮ ﺑﺎب اﺳﺘﻔﻌﺎل دارای ﺣﺮف ﻫﻤﺰهی ﻣﮑﺴﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ُ ( و ﯾﺎ )ﻧﻮن ﻋﻮض رﻓﻊ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫آﺧﺮ در ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﯾﺎ)‬
‫‪ -4‬ﻓﻌﻞﻫﺎی اِﺳْﺘَﻤَﻊَ‪ ،‬اِﺳﺘَﺴﻠَﻢَ و اِﺳْﺘَﺮَقَ ﮐﻪ )ا س ت( ﺟﺰء ﺣﺮوف اﺻﻠﯽ آنﻫﺎﺳﺖ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ادوات ﻧﺼﺐ )اَنْ ـ ﻟَﻦْ ـ ﮐﯽ ـ اذن ـ ﺣﺘﯽ ـ ﻟـِ ( را ﺑﻪ ﺳﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع‬
‫در ﺑﺎب اﻓﺘﻌﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫وارد ﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫ﻻزم و ﻣﺘﻌﺪی‪:‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ‬ ‫ُ‬ ‫ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف آﺧﺮ را ﻣﻨﺼﻮب ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺣﺮف آﺧﺮ‬
‫ﻻزم ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺷﺪن ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﻧﯿﺎز ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺎﮐﻦ و در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﻮن ﻋﻮض رﻓﻊ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻮن ﺣﺬف ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ذﻫﺐ ﻋﻠﯽٌ‪.‬‬
‫ﯾَﺬْﻫَﺐُ ← اَنْ ﯾَﺬْﻫَﺐَ‬
‫رﻓﺖ ﻋﻠﯽ‬
‫ﯾَﺬْﻫَﺒﺎنِ ← اَنْ ﯾَﺬْﻫَﺒﺎ‬
‫ﻣﺘﻌﺪی ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﻬﻮﻣﺶ ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﻧﯿﺎز دارد‪.‬‬
‫ﺟﺰم‪ :‬ادوات ﺟﺰم ﺷﺎﻣﻞ »ﻟﻢ ـ ﻟﻤﺎ ـ ﻻم اﻣﺮ ـ ﻻی ﻧﻬﯽ ـ اِنْﺷﺮط« ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻧَﺼَﺮَ ﻋﻠﯽٌ زﯾﺪاً ‪ .‬ﻋﻠﯽ زﯾﺪ را ﯾﺎد ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ادوات ﺟﺰم ﺑﺮ ﺳﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﻣﺮﻓﻮع واﻗﻊ ﺷﻮد ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف آﺧﺮ را ﻣﺠﺰوم‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ﻓﻌﻞﻫﺎ ذاﺗﺎً ﻣﺘﻌﺪی ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ؛ ﻧَﺼَﺮَ‪ ،‬وَﺟَﺪَ‪ ،‬وَﻫَﺐَ‪ ،‬ﺿَﺮَبَ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ُ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﺳﺎﮐﻦ و در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ )ن( ﻋﻮض رﻓﻊ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻃﺮﯾﻘﻪ ﺗﺸﺨﯿﺺ‪:‬‬
‫ﻧﻮن ﺣﺬف ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻟﻒ( از راه ﻣﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﺆال ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﯾﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ را‪ ،‬ﺟﻮاب ﺑﺪﻫﺪ ﻣﺘﻌﺪی و‬
‫ﻟﻢ ‪ +‬ﯾَﺬﻫﺐُ ← ﻟﻢ ﯾﺬﻫﺐْ‬
‫ﮔﺮﻧﻪ ﻻزم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟـِ ‪ +‬ﯾﺬﻫﺒﺎنِ ← ﻟﯿﺬﻫﺒﺎ‬
‫ﺿﺮب )زد( ﻣﺘﻌﺪی‬ ‫ﻣﺜﻼً ‪ :‬ذﻫﺐ )رﻓﺖ ( ﻻزم‬
‫ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﻌﺘﻞ‬ ‫ب( وﺟﻮد ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻣﺘﻌﺪی ﺑﻮدن ﻓﻌﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻌﻞﻫﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺮوف اﺻﻠﯽ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻓﺮض اﷲُ اﻟﺠﻬﺎد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺻﺤﯿﺢ‬ ‫‪ -1‬ﻣﻌﺘﻞ‬
‫ﻓﻌﻞ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﻔﻌﻮلﺑﻪ‬
‫‪ -1‬ﻓﻌﻞ ﻣﻌﺘﻞ؛ ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺣﺮوف اﺻﻠﯽاش ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﯾﻌﻨﯽ »واو ـ اﻟﻒ‬
‫* آوردن ﺣﺮف ﺟﺮ )ب( ﺑﻌﺪ از ﻓﻌﻞ آن را ﻣﺘﻌﺪی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ذﻫﺐ ﺑﻪ )ﺑﺮد او را(‬
‫ـ ی« ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻓﻌـﻞﻫﺎی ﻣﻌﺘﻞ ﺑﺮاﺳﺎس ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﺮف ﻋﻠﻪاﺷﺎن ﺑﻪ ‪ 4‬دﺳﺘﻪ‬
‫* ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ آن ﺑﺮ وزن ﻓَﻌُﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬ﺑَﻌُﺪ )دورﺷﺪ( ﺣَﺴُﻦ )ﻧﯿﮑﻮ ﺷﺪ(‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫* ﻓﻌﻞ در ﺑﺎب اﻓﻌﺎل و ﺗﻔﻌﯿﻞ ﻣﺘﻌﺪی و در ﺑﺎب اﺳﺘﻔﻌﺎل و ﻣﻔﺎﻋﻠﻪ اﮐﺜﺮاً ﻣﺘﻌﺪی و‬
‫ﻣﺜﺎل ـ اﺟﻮف ـ ﻧﺎﻗﺺ ـ ﻟﻔﯿﻒ‬
‫در ﺑﺎب اﻧﻔﻌﺎل ﻻزم اﺳﺖ و ﺑﺎب ﺗﻔﻌﻞ و ﺗﻔﺎﻋﻞ ﻧﯿﺰ اﮐﺜﺮاً ﻻزﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻒ( ﻓﻌﻞ ﻣﻌﺘﻞ ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫* ﻓﻌﻞ ﻓَﮑﱠﺮَ ﺑﺎ آﻧﮑﻪ در ﺑﺎب ﺗﻔﻌﯿﻞ اﺳﺖ اﻣﺎ ﻻزم اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺘﻌﺪی‪.‬‬
‫آﻧﺴـﺖ ﮐـﻪ اوﻟﯿـﻦ ﺣـﺮف از ﺣـﺮوف اﺻﻠﯽاش ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬وَﺟَﺪَ‪ ،‬وَﺻَﻞَ‪،‬‬
‫* ﻓﻌﻞﻫﺎی زﯾﺮ در ﺑﺎب اﻓﻌﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻣﺎ ﻻزﻣﻨﺪ ﻧﻪ ﻣﺘﻌﺪی ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫وَرَثَ و‪...‬‬
‫ازﻫﺮ )ﺷﮑﻔﺘﻪ ﺷﺪ(‪ ،‬اﻓﻠﻖ )ﺑﯿﺪار ﺷﺪ(‪ ،‬اﻧﺼﺖ )ﺳﺎﮐﺖ ﺷﺪ(‪ ،‬اﺳﺮع )ﺷﺘﺎﻓﺖ(‪ ،‬اَﻣَﻨﺎ‬
‫ﻣﻌﺘﻞﻫﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻮع ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺑﻪ ‪ 3‬دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫)درﺧﺸﯿﺪ(‪ ،‬اﻣﻄﺮ )ﺑﺎرﯾﺪ(‪ ،‬اﻓﻠﺢ )رﺳﺘﮕﺎر ﺷﺪ(‬
‫ﻣﻌﺘﻞ واوی ـ ﻣﻌﺘﻞ ﯾﺎﯾﯽ ـ ﻣﻌﺘﻞ اﻟﻒ‬
‫راه ﻣﺘﻌﺪی ﮐﺮدن ﻓﻌﻞ ﻻزم‪:‬‬
‫ب( ﻓﻌﻞ ﻣﻌﺘﻞ اﺟﻮف‪:‬‬
‫ﻓﻌﻠــﯽ اﺳــﺖ ﮐــﻪ دوﻣﯿــﻦ ﺣــﺮف از ﺣــﺮوف اﺻــﻠﯽاش ﺣــﺮف ﻋﻠــﻪ ﺑﺎﺷــﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧــﻨﺪ‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﺑﺮدن ﺑﻪ ﺑﺎب اﻓﻌﺎل و ﺗﻔﻌﯿﻞ‪ :‬ذﻫﺐ )رﻓﺖ(‪ ،‬أذﻫﺐ )ﺑﺮد(‬

‫ﺑَﯿَﻊَ ـ ﺑﺎع‬ ‫ﻗَﻮَلَ ـ ﻗﺎل‬ ‫‪ -2‬آوردن ﺣﺮف ﺟﺮ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً )ب( ﺑﻌﺪ از آن‪:‬‬
‫ذﻫﺐ ﺑﻪ )ﺑﺮد او را(‬
‫‪3‬‬
 ‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫اﻋﻼل ﺑﻪ اﺳﮑﺎن )اﻋﻼل ﺑﻪ ﺳﮑﻮن(‬ ‫ج( ﻓﻌﻞ ﻣﻌﺘﻞ ﻧﺎﻗﺺ‪:‬‬

‫ُ « ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف‬ ‫ِ‬ ‫ﻫـﺮﮔﺎه ﺣـﺮف ﻋﻠﻪ ﻣﺘﺤﺮک ﺑﺎﺷﺪ »دارای ﺣﺮﮐﺖ َ‬ ‫ﻓﻌﻠـﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺳـﻮﻣﯿﻦ ﺣﺮف از ﺣﺮوف اﺻﻠﯽاش ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬دﻋﻮ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻗﺒﻞ ْ ﺑﺎﺷﺪ ﺟﺎی ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف ﻋﻠﻪ و ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف ﻣﺎﻗﺒﻞ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﺎل‪:‬‬ ‫رﺟﻮ‪ ،‬رﺟﺎ‪ ،‬رﻣﯽ و‪...‬‬
‫ﯾَﺴْﯿِﺮُ ← ﯾَﺴِﯿْﺮُ‬ ‫د( ﻓﻌﻞ ﻣﻌﺘﻞ ﻟﻔﯿﻒ‪:‬‬
‫* ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ دارای ﺣﺮﮐﺖ ﺳﺎﮐﻦ اﺳﺖ‪» .‬ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ دارای ﺣﺮﮐﺖ‬ ‫ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دارای ‪ 2‬ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫َ ِ ُ ﺑﺎﺷﺪ«‬ ‫اﯾﻦ اﻓﻌﺎل ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻋﻼل ﺑﻪ ﺣﺬف‪:‬‬ ‫ﻟﻔﯿﻒ ﻣﻘﺮون‬ ‫ﻟﻔﯿﻒ ﻣﻔﺮوق‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﺣﺮف ﻋﻠﻪ دارای ﺣﺮﮐﺖ ﺳﺎﮐﻦ و ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف ﻣﺎﻗﺒﻞ و ﯾﺎ ﻣﺎﺑﻌﺪ ﺳﺎﮐﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬ ‫ﻟﻔﯿﻒ ﻣﻔﺮوق‪:‬‬
‫ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد‪):‬اﻟﺘﻘﺎی ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ(‬ ‫آن اﺳﺖ ﮐﻪ دو ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﯾﮏ ﺣﺮف ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬وﻓﯽ‬
‫اﻋﻼل ﺑﻪ ﺣﺬف‬ ‫اﻋﻼل ﺑﻪ ﻗﻠﺐ‬ ‫ﻟﻔﯿﻒ ﻣﻘﺮون‪:‬‬
‫ﻗُﻠْﺖَ‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻗَﻮَلَ ← ﻗَﺎْلَ ← ﻗَﺎْﻟْﺖَ ← ﻗُﻠْﺖَ ←‬ ‫آن اﺳـﺖ ﮐـﻪ دو ﺣـﺮف ﻋﻠـﻪ ﺑـﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﯾﮏ ﺣﺮف در ﮐﻨﺎر ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻌﻞ ﻣﻌﺘﻞ اﺟﻮف واوی‬ ‫ﻃﻮی‬
‫* در اﻋـﻼل ﺑـﻪ ﺣﺬف ﭘﺲ از ﺣﺬف ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف ﻣﺎﻗﺒﻞ ﯾﻌﻨﯽ )ق( ﺗﻐﯿﯿﺮ‬ ‫ﻓﻌﻞ ﺻﺤﯿﺢ‪:‬‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﻌﻠـﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از ﺣﺮوف اﺻﻠﯽاش ﺣﺮوف ﻋﻠﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﻓﻌﺎل ﺑﻪ ‪3‬‬
‫* ﺣﺮﮐـﺖ ﺣـﺮف ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻋﻠﻪ ﺑﻪ دو ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ ‪ -1‬ﺣﺮف ﺣﺬف ﺷﺪه؛ اﯾﻦ را‬ ‫دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪:‬‬ ‫اﻟﻒ( ﻓﻌﻞ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﻬﻤﻮز‪:‬‬
‫ﺿﻤﻪ ﺑﺎ »واو« رﻓﯿﻘﻪ‬ ‫ﻓﻌﻞ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﻬﻤﻮز آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺣﺮوف اﺻﻠﯽاش ﺣﺮف ﻫﻤﺰه ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ‬
‫ﻓﺘﺤﻪ ﺑﺎ »اﻟﻒ« رﻓﯿﻘﻪ‬ ‫اﻓﻌﺎل ﺑﻪ ‪ 3‬دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ﮐﺴﺮه ﺑﺎ »ی« رﻓﯿﻘﻪ‬ ‫‪ -3‬ﻣﻬﻤﻮز اﻟﻼم‬ ‫‪ -2‬ﻣﻬﻤﻮز اﻟﻌﯿﻦ‬ ‫‪ -1‬ﻣﻬﻤﻮز اﻟﻔﺎء‬
‫‪ -2‬ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻋﯿﻦاﻟﻔﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪.‬‬ ‫ﻗﺮأ‬ ‫ﺳﺄل‬ ‫أﻣﺮ‬
‫ﻣﻀﺎرع‬ ‫* ﯾﺎدﺗـﺎن ﺑﺎﺷـﺪ ﻫﻤـﺰه ﺑـﺎﯾﺪ از ﺣـﺮوف اﺻﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ُ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﺣﺮف »ق«‬ ‫ﯾَﻘْﻮُلُ‬ ‫ﻗﻮل ←‬ ‫»أﮐﺮم« ﻣﻬﻤﻮز ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﭼﻮن »ﻫﻤﺰه« از ﺣﺮف اﺻﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬ ‫ب( ﻣﻀﺎﻋﻒ‬
‫* در ﻓﻌﻞ ﻣﺜﺎل ﯾﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺣﺬف ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﯾﻘﻦ‪ ،‬ﯾﺴﺮ‪،‬ﯾﻔﻆ‪ ،‬ﯾﺌﺲ‬ ‫ﻓﻌﻞ ﺻﺤﯿﺤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﺣﺮف اﺻﻠﯽاش دو ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫* در ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع واوی ﻣﻌﻠﻮم ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺣﺬف ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ﻣﺪد ـ ﻓﺮرّ ـ زﻟﺰال و ‪...‬‬
‫ﯾَﺠِﺪُ‬ ‫ﯾَﻮْﺻِﻒُ ← ﯾَﺼِﻒُ ‪ /‬ﯾَﻮْﺟِﺪُ ←‬ ‫*ﮐﻠﻤﺎﺗـﯽ ﻣﺎﻧـﻨﺪ ﻓﮑّـﺮ ﻣﻀـﺎﻋﻒ ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ زﯾﺮا در ﺣﺮوف اﺻﻠﯽ آنﻫﺎ»فـکـر«‬
‫ﺣﺮوف ﻫﻤﺠﻨﺲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﯾَﺼِﻞُ‬ ‫ﯾَﻮْرِثُ ← ﯾَﺮِثُ ‪ /‬ﯾَﻮْﺻِﻞُ ←‬
‫ج( ﺳـﺎﻟﻢ‪ :‬آن اﺳـﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺣﺮوﻓﯽ از آن دوﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫* ﻓﻌﻞﻫﺎی »ﺿَﻊْ ـ ﻗَﻊْ ـ ﺳَﻊْ ـ دَعْ « اﻣﺮ ﻣﺜﺎل واوی از رﯾﺸﻪ »وﺿﻊ ـ وﻗﻊـ وﺳﻊ ـ‬
‫ﺣﺮوف اﺻﻠﯽ آن ﻫﻤﺰه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ودع « ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻀﺎرع آنﻫﺎ ﺑﺮ وزن »ﯾَﻔْﻌَﻞُ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ذَﻫَﺐَ ‪ ،‬ﺧَﺮَجَ‪ ،‬ﺿَﺮَبَ‬
‫* در ﻣﺎﺿـﯽ اﺟـﻮف‪ ،‬در ‪ 5‬ﺻﯿﻐﻪ اول اﻋﻼل ﺑﻪ ﻗﻠﺐ و از ﺻﯿﻐﻪ ‪ 6‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ اﻋﻼل ﺑﻪ‬
‫اﻋﻼل‪:‬‬
‫ﺣﺬف ﺻﻮرت ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫درﻣـﺎن ﻓﻌـﻞ ﻣﻌـﺘﻞ ﺑـﺮای ﺗﻠﻔـﻆ راﺣﺖﺗﺮ اﺳﺖ ﭼﻮن اﺻﻮﻻً ﺣﺮوف ﻋﻠﻪ در ﺗﻠﻔﻆ‬
‫* در ﻣﻀﺎرع اﺟﻮف ﻓﻘﻂ در ‪ 2‬ﺻﯿﻐﻪ ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ ﻏﺎﺋﺐ و ﻣﺨﺎﻃﺐ‪ ،‬ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺣﺬف‬
‫ﻣﺸﮑﻞ دارﻧﺪ؛‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﯾَﻘْﻠْﻦَ ـ ﺗَﻘُﻠْﻦَ‬
‫اﻋﻼل ﺑﻪ ‪3‬دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫* در اﻣـﺮ ﻣﺨﺎﻃـﺐ در ﻓﻌـﻞ اﺟـﻮف ﻓﻘـﻂ در ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی ﻣﻔﺮدﻣﺬﮐﺮ ﻣﺨﺎﻃﺐ و ﺟﻤﻊ‬
‫اﻋﻼل ﺑﻪ ﻗﻠﺐ‪:‬‬
‫ﻣﺆﻧﺚ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻗُﻞْ ـ ﻗُﻠْﻦَ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﺣﺮف ﻋﻠﻪ دارای ﺣﺮﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف ﻣﺎﻗﺒﻞ َ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺮف ﻋﻠﻪ را‬
‫* در ﻣﺎﺿـﯽ ﻧـﺎﻗﺺ‪ ،‬اﮔﺮ ﺣﺮﮐﺖ ﻋﯿﻦاﻟﻔﻌﻞ ﻓﺘﺤﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ اوﻟﯿﻦ ﺻﯿﻐﻪ ﻣﺎﺿﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ اﻟﻒ ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪.‬‬
‫اﻟـﻒ ﺧـﺘﻢ ﻧﺸـﻮد »ﺧَﺸِـﯽَ« ﻓﻘـﻂ در ﺻﯿﻐﻪ ﺳﻮم ﺟﻤﻊﻣﺬﮐﺮ ﻏﺎﺋﺐ و اﮔﺮ ﻋﯿﻦاﻟﻔﻌﻞ‬
‫* از ﻣـﯿﺎن ﺣـﺮوف ﻋﻠـﻪ ﺑـﺮ روی ﺣـﺮف )ی( ‪ %50‬اﻋﻼل و ﺑﺮ روی ﺣﺮف اﻟﻒ‬
‫ﻣﻔﺘﻮح ﺑﺎﺷﺪ »ﻫَﺪَیَ« در ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ %100‬اﻋﻼل ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫَﺪَوا‬ ‫ﻫَﺪَیَ ←‬ ‫ﺧَﺸُﻮا‬ ‫ﺧَﺸِﯽَ ←‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻫَﺪَﯾَﺘﺎ ← ﻫَﺪَﺗﺎ‬ ‫ﻫَﺪَﯾَﺖْ ← ﻫَﺪَتْ‬ ‫رَﺟَﺎ‬ ‫رَﺟَﻮَ ←‬ ‫ﺑَﺎعَ‬ ‫ﺑَﯿَﻊَ ←‬ ‫ﻗَﺎلَ‬ ‫ﻗَﻮَلَ ←‬
‫* در ﻣﻀـﺎرع ﻧـﺎﻗﺺ در ﺻـﯿﻐﻪﻫـﺎی ‪3‬و‪9‬و‪ 10‬ﺟﻤـﻊ ﻣﺬﮐـﺮ ﻏﺎﺋـﺐ و ﻣﻔﺮد ﻣﺆﻧﺚ‬ ‫ﺣـﺮوف ﻋﻠـﻪ ای ﮐـﻪ اﻋـﻼل ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﺑﺮ آن ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد دارای ﺣﺮﮐﺖ ﺳﺎﮐﻦ‬
‫ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾـﻦ در ﻣﻀـﺎرع ﻧـﺎﻗﺺ ﯾﺎﯾـﯽ‪ ،‬ﻣﻔﺮد ﻣﺆﻧﺚ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﭘﺲ از ﺣﺬف ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺆﻧﺚ ﻣﺨﺎﻃﺐ »ﺑﺪون اﻋﻼل« ﻣﺎ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺷﮑﻞ ﻇﺎﻫﺮی ﺷﺒﯿﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و در ﻣﻀﺎرع‬

‫‪4‬‬
 ‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬إﻫﺪاء ‪ ،‬اِرْﺗِﻀﺎء‪ ،‬اِﻧْﺤِﻨﺎء ‪ ،‬اِﺳْﺘِﺪْﻋﺎء‬ ‫ﻧﺎﻗﺺ واوی ﻣﺎ ﺟﻤﻊﻫﺎی ﻣﺬﮐﺮ ﭘﺲ از ﺣﺬف ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻊﻫﺎی ﻣﺆﻧﺚ »ﺑﺪون‬
‫ﻧﺎﻗﺺ در ﺑﺎبﻫﺎی ﺗﻔﻌﯿﻞ و ﻣﻔﺎﻋﻠﻪ‬ ‫اﻋﻼل« ﺷﺒﯿﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﻓﻌﻞ ﻧﺎﻗﺺ ﺑﻪ ﺑﺎبﻫﺎی ﺗﻔﻌﯿﻞ و ﻣﻔﺎﻋﻠﮥ ﺑﺮود ﺣﺮف ﻋﻠﻪ در اوﻟﯿﻦ ﺻﯿﻐﻪ‪:‬‬ ‫* در ﻓﻌـﻞ ﻧـﺎﻗﺺ‪ ،‬اﮔـﺮ ﺿـﻤﻪ روی ﺣـﺮف ﻋﻠـﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺿﻤﻪ ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد‬
‫* ﻣﺎﺿﯽ‪ :‬ﻗﻠﺐ ﺑﻪ اﻟﻒ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪) :‬غ ذ و( ﻏَﺬّی‬ ‫)اﻋﻼل ﺑﻪ اﺳﮑﺎن(‬
‫ﻣﻀﺎرع‪ :‬ﻗﻠﺐ ﺑﻪ ی ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﯾُﻐَﺬﱢی‬ ‫ﯾَﻬْﺪی‬ ‫ﯾَﻬْﺪِیُ ←‬
‫اﻣﺮ‪ :‬ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻏَﺬﱢ‬ ‫ﯾَﺪْﻋُﻮُ ← ﯾَﺪْﻋُﻮْ‬
‫ﻣﺼـﺪر ﻓﻌـﻞ ﻧـﺎﻗﺺ از ﺑـﺎب ﺗﻔﻌـﯿﻞ‪ ،‬ﻫـﻢ وزنِ »ﺗَﺰْﮐـﯿﮥ« ﻣﺼﺪر ﻓﻌﻞ ﻧﺎﻗﺺ از ﺑﺎب‬ ‫* دراﻣﺮ ﻣﺨﺎﻃﺐ در ﻓﻌﻞ ﻧﺎﻗﺺ در اوﻟﯿﻦ ﺻﯿﻐﻪ ﻣﻔﺮد ﻣﺬﮐﺮ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻗﺮار‬
‫ﻣﻔﺎﻋﻠﮥ‪ ،‬ﻫﻢ وزنِ »ﻣَﻼﻗﺎۀ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻣﺪاراۀ ‪ ،‬ﻣﺤﺎﮐﺎۀ ‪ ،‬ﻣﺪاواۀ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘـﻦ ﺳﮑﻮن روی ﺣﺮف ﻋﻠﻪ و ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد و در اوﻟﯿﻦ ﺻﯿﻐﻪ ﭘﺲ‬
‫ﻧﺎﻗﺺ در ﺑﺎبﻫﺎی ﺗﻔﺎﻋﻞ ‪ ،‬ﺗَﻔَﻌ‪‬ﻞ‬ ‫از ﺣـﺬف ﺣـﺮف ﻋﻠـﻪ‪ ،‬در آﺧـﺮ ﻓﻌﻞ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺣﺬف ﺷﺪه ﻗﺮار‬
‫ﻫـﺮﮔﺎه ﻓﻌـﻞ ﻧـﺎﻗﺺ ﺑـﻪ دو ﺑـﺎب ﺗﻔـﺎﻋُﻞ و ﺗَﻔَﻌ‪‬ﻞ ﺑﺮود‪ ،‬ﺣﺮف ﻋﻠﻪ در اوﻟﯿﻦ ﺻﯿﻐﻪی‬ ‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﺿﯽ‪ ،‬ﻗﻠﺐ ﺑﻪ اﻟﻒ ﻣﯽﮔﺮدد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ل ق ی« ﺗﻼﻗﯽ‬ ‫اُدْعُ‬ ‫ﺗَﺪْﻋُﻮْ ←‬
‫** در ﻣﺼﺪر اﯾﻦ دو ﺑﺎب ﺿﻤﻪی ﻣﺎﻗﺒﻞ آﺧﺮ ﺑﺪل ﺑﻪ ﮐﺴﺮه ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬ ‫* اﮔﺮ ﺣﺮوف ﺟﺎزﻣﻪ »ﻟﻢ ـ ﻟﻤﺎ ـ ﻻی ﻧﻬﯽ ـ ﻻم اﻣﺮ« ﺑﺮ ﺳﺮ ﻓﻌﻞ اﺟﻮف ﯾﺎ ﻧﺎﻗﺺ‬
‫ﺗَﻠَﻘِﯽ‬ ‫ﺗَﻠَﻘﱡﯽ ←‬ ‫ﺗﻼﻗِﯽ‬ ‫ﺗﻼﻗُﯽ ←‬ ‫ﺑـﯿﺎﯾﺪ در ﺻـﯿﻐﻪﻫـﺎی ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧـﻪ »ﯾَﻔْﻌِـﻞُ ـ ﺗَﻔْﻌِـﻞُ ـ اَﻓْﻌِﻞُ ـ ﻧَﻔْﻌِﻞُ« اﻋﻼل ﺑﻪ ﺣﺬف‬
‫ﻣﻀﺎرع‪ :‬ﻗﻠﺐ ﺑﻪ اﻟﻒ ﻣﯽﮔﺮدد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﯾﺘﻼﻗَﯽ‬ ‫ﺻـﻮرت ﻣـﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﻌﻞ ﻧﺎﻗﺺ ﻣﺠﺰوم ﺑﻪ ﺣﺬف ﺣﺮف ﻋﻠﻪ و ﻓﻌﻞ‬
‫اﻣﺮ ﺣﺬف ﻣﯽﮔﺮدد‪ :‬ﺗَﻼقَ‬ ‫اﺟﻮف ﻣﺠﺰوم ﺑﻪ ﺳﮑﻮن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫* در ﻣﺼـﺪردو ﺑـﺎب ﺗﻔﺎﻋﻞ و ﺗَﻔَﻌ‪‬ﻞ از ﻓﻌﻞ ﻧﺎﻗﺺ ﺑﻪ ﯾﺎء ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻣﮑﺴﻮر »ﻣﻨﻘﻮص«‬ ‫ﻟﻢ ﯾَﻘُﻞْ‬ ‫ﻟﻢ ‪ +‬ﯾﻘﻮل ←‬ ‫ﻟﻢ ﯾَﺮْمِ‬ ‫ﻟﻢ ‪ +‬ﯾﺮﻣﯽ ←‬
‫ﺧﺘﻢ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ »ع ل و« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺗﻌﺎﻟﯽ‬ ‫* در ﻓﻌﻞﻫﺎی ﻣﻌﺘﻞ در ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮد اﻣﺮ ﻣﺜﺎل و اﺟﻮف ﻫﻤﺰه اﻣﺮ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫»ﻋﺪو« ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗَﻌ‪‬ﺪی‬ ‫ﺗَﻮْﻋِ ُﺪ ← ﺗَﻌُﺪ ـ ﻋِﺪْ‬
‫اﺳــﻢ‪ :‬ﮐﻠﻤﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﺎﻣﯿﺪن اﻓﺮاد و اﺷﯿﺎء ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻋﻢ از ﺟﺎﻧﺪار و‬ ‫ﻗُﻞْ‬ ‫ﺗَﻘْﻮُ ُل ← ﺗَﻘُﻮْلُ ←‬
‫ﻏﯿﺮﺟﺎﻧﺪار ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬ ‫وﻟﯽ اﻣﺮ ﻧﺎﻗﺺ ﻫﻤﺰه اﻣﺮ دارد‪ :‬إرمِ »اﻣﺮ ﺗﺮﻣﯽ«‬
‫اﺳﻢ دارای ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎی زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫* در ﺳﺎﺧﺖ اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل از ﻓﻌﻞ اﺟﻮف ﺣﺮف »واو« در ﻣﻔﻌﻮل ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪» -1‬ال« ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ :‬اﻟﮑﺘﺎب‬ ‫ﻣَﻘﻮل‬ ‫ﻗﻮل ← ﻣﻘﻮول ←‬
‫‪ -2‬ﺗﻨﻮﯾﻦ ً ٍ ٌ ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪاً‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪٌ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪاٍ ‪.‬‬ ‫ﺑﯿﻊ ← ﻣﺒﯿﻮع ← ﻣَﺒﯿﻊ‬
‫‪ -3‬ﻣﻀﺎف واﻗﻊ ﺷﺪن ‪ :‬ﻣﻔﺘﺎح اﻟﻔﻘﺮِ‬ ‫* ﻓﻌﻞ »قِ« ‪» ،‬فِ« اﻣﺮ ﻟﻔﯿﻒ ﻣﻔﺮوق از »وﻗﯽ«‪» ،‬وﻓﯽ« ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺗﺎء آﺧﺮ‪ :‬ﻓﺎﻃﻤﮥ‬ ‫* در ﺳـﺎﺧﺖ اﺳـﻢ ﻣﻔﻌـﻮل در ﻣﻌـﺘﻞ ﻧـﺎﻗﺺ »ﯾﺎﯾﯽ« ﺣﺮف واو در ﻣﻔﻌﻮل ﺣﺬف‬
‫‪ -5‬ﻣﻨﺎدا ﺑﻮدن ‪ :‬ﯾﺎ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﺟﺎی آن »ی« ﻣﺸﺪد در آﺧﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -6‬داﺷﺘﻦ ﺣﺮف ﺟﺮ؛ ﻓﯽ ﮐﺘﺎبِ‬ ‫ﻣﻬﺪیّ‬ ‫ﻫَﺪَیَ ← ﻣﻬﺪوی ←‬
‫* اﺳﻢ در ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺎدی ﻓﻘﻂ ﯾﮑﯽ از ‪ 6‬ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺑﺎﻻ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬ ‫ﻫـﺮﮔﺎه ﺣـﺮف ﻋﻠـﯽ ﻓﻌﻠـﯽ »اﻟـﻒ ﯾـﺎ ی« ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺪاﻧﯿﺪ اﻋﻼل ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﺑﺮ روی آن‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻪ ﯾﺎ ﻧﮑﺮه‪:‬‬ ‫ﻗﺎل‬ ‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ »اﻟﻒ ‪ «%100‬و »ی ‪ «%50‬ﻗَﻮَلَ ←‬
‫ـ ﻣﻌﺮﻓﻪ اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻫﻤﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫـﺮﮔﺎه ﺣﺮف ﻋﻠﻪ دارای ﺣﺮﮐﺖ ﺳﺎﮐﻦ ﺑﻮد ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺮ روی آن اﻋﻼل ﺻﻮرت‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﻋﻼل آن اﺳﮑﺎن »ﺳﮑﻮن اﺳﺖ« ﯾَﻘْﻮُلُ ← ﯾَﻘُﻮْلُ‬
‫ـ ﻧﮑﺮه اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫*ﺗﻨﻮﯾﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻧﮑﺮه ﺑﻮدن اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺎ اﺳﻢ اﻧﺴﺎن ﺑﯿﺎﯾﺪ دﯾﮕﺮ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻧﮑﺮه ﺑﻮدن‬
‫ﻫـﺮﮔﺎه ﻓﻌـﻞ ﻣﻌﺘﻠـﯽ ﺣـﺮف ﻋﻠـﻪ ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﺪاﻧﯿﺪ اﻋﻼل ﺣﺬف ﺑﺮ روی آن ﺻﻮرت‬
‫ﻣﺤﻤﺪاً ← ﻣﻌﺮﻓﻪ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻃﻔﻼً ← ﻧﮑﺮه‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ اﺳﻢ اﻧﺴﺎن ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺗﻨﻮﯾﻦ ﺑﮕﯿﺮد ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﻌﺮﻓﻪ اﺳﺖ(‬
‫ﻗُﻠْﺖَ‬ ‫ﻗﻮل ← ﻗَﻮَﻟْﺖَ ← ﻗَﺎْﻟْﺖَ ←‬
‫اﻧﻮاع ﻣﻌﺮﻓﻪﻫﺎ‪:‬‬
‫ﻓﻌﻞاﻟﻤﻌﺘﻞ ﻧﺎﻗﺺ ﻣﺰﯾﺪ‬
‫‪ -1‬ال ‪ -2،‬ﻋﻠﻢ‪ -3،‬ﻣﻮﺻﻮل‪ -4 ،‬اﺷﺎره‪ -5 ،‬ﺿﻤﯿﺮ‪ -6 ،‬اﺿﺎﻓﻪ‬
‫ﺑﺎبﻫﺎی اﻓﻌﺎل‪ ،‬اﻓﺘﻌﺎل‪ ،‬اﻧﻔﻌﺎل‪ ،‬اﺳﺘﻔﻌﺎل‪.‬‬
‫‪ -1‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ اول اﺳﻢ ﻧﮑﺮهای »ال« اﺿﺎﻓﻪ ﮐﻨﯿﻢ ﻣﻌﺮﻓﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻫـﺮﮔﺎه ﻓﻌـﻞ ﻧـﺎﻗﺺ ﺑﻪ ﺑﺎبﻫﺎی اﻓﻌﺎل‪ ،‬اﻓﺘﻌﺎل‪ ،‬اﻧﻔﻌﺎل‪ ،‬اﺳﺘﻔﻌﺎل ﺑﺮود ﺣﺮف ﻋﻠﻪ در‬
‫رَﺟُﻞْ ← اﻟﺮَﺟُﻞْ‬
‫اوﻟﯿﻦ ﺻﯿﻐﻪی‪:‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻪ‬ ‫ﻧﮑﺮه‬
‫* ﻣﺎﺿﯽ‪ :‬ﻗﻠﺐ ﺑﻪ اﻟﻒ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »م ض ی« أَﻣْﻀَﯽ‬
‫‪ -2‬ﻋَﻠَﻢ‪ :‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻀﺎرع‪ :‬ﻗﻠﺐ ﺑﻪ ی ﻣﯽﮔﺮدد؟ ﻣﺎﻧﻨﺪ »م ض ی« ﯾُﻤْﻀِﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺳﻌﯿﺪ‪،‬ﺣﺴﻦ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬اﺳﻢ ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﮐﺸﻮرﻫﺎ‪،‬ﮐﻨﯿﻪ »ﻟﻘﺐ« ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﯿﺪاﻟﺸﻬﺪا‪،‬‬
‫اﻣﺮ‪ :‬ﺣﺬف ﻣﯽﮔﺮدد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬م ض ی« اِﻣْﺾِ‬
‫زﯾﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﯾﻦ و اﺳﻢﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﺗﺮﮐﯿﺐ )اب و ام( ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻮﺟﻬﻞ‪ ،‬اﺑﻮﻟﻬﺐ‪،‬‬
‫* ﻣﺼﺪر ﺑﺎبﻫﺎی اﻓﻌﺎل‪ ،‬اﻓﺘﻌﺎل‪ ،‬اﻧﻔﻌﺎل و اﺳﺘﻔﻌﺎل از ﻓﻌﻞ ﻧﺎﻗﺺ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﺨﺘﻮم ﺑﻪ‬
‫ام اﺑﯿﻬﺎ و ‪. ...‬‬
‫اﻟﻒ ﻣﻤﺪود »اﻟﻒ و ﻫﻤﺰه« اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪5‬‬
 ‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫ﺿﻤﺎﯾﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﻣﻨﺼﻮب‪:‬‬ ‫ﻣﻮﺻﻮل‪:‬ﮐﻠﻤﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای اﺗﺼﺎل دو ﻗﺴﻤﺖ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود »ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫ﻏﺎﺋﺐ‬ ‫ﺣﺮف رﺑﻂ« ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﻣﻮﺻﻮل ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪» .‬ﻣﻮﺻﻮل ﻧﯿﺰ از‬
‫ـﻬُﻢ‬ ‫ـﻬﻤﺎ‬ ‫ـﻪ‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬
‫ﻣﻌﺎرف اﺳﺖ«‬
‫ـﻬُﻦﱠ‬ ‫ـﻬﻤﺎ‬ ‫ـﻬﺎ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬
‫ﻋﺎم »ﻣﺸﺘﺮک«‬ ‫ﻣﻮﺻﻮل ﺧﺎص‬

‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫ﻣﺨﺎﻃﺐ‬

‫ﻣﻮﺻﻮل ﻋﺎم ﺷﺎﻣﻞ‪:‬‬
‫ـﮑﻢ‬ ‫ـﮑُﻤﺎ‬ ‫ـﮏَ‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬
‫ﻣﻮﺻﻮل ﺧﺎص‪:‬‬ ‫ﻣﺎ‪» :‬ﭼﯿﺰی ﮐﻪ«‬ ‫ﻣَﻦْ »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ«‬
‫ـﮑُﻦﱠ‬ ‫ـﮑُﻤﺎ‬ ‫ـﮏِ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬
‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫ردﯾﻒ‬
‫* زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﺑﭽﺴﺒﻨﺪ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ و ﻣﻨﺼﻮباﻧﺪ‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺻﺪﯾﻘﻨﺎ‬
‫اﻟﱠﺬﯾﻦَ‬ ‫اﻟﻠﱠﺬﯾﻦ ‪ ،‬اﻟﻠّﺬانِ‬ ‫اﻟّﺬی‬
‫* زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﻢ و ﺣﺮف ﺑﭽﺴﺒﻨﺪ ﻣﻀﺎفاﻟﯿﻪ و ﻣﺠﺮورﻧﺪ‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﻟﯿﮏَ‪ ،‬دﯾﻨَﮑُﻢ‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬ ‫آن دو ﻧﻔﺮ ﮐﻪ‬ ‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻊاﻟﻐﯿﺮ‬ ‫وﺣﺪه‬
‫ﻣﺘﮑﻠﻢ‬ ‫اﻟﻼﱠﺗﯽ‬ ‫اﻟﻠﱠﺘﺎن ‪ ،‬اﻟﻠﱠﺘﯿﻦِ‬ ‫اﻟﱠﺘﯽ‬
‫ﻧﺎ‬ ‫ی‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬ ‫آن دو ﻧﻔﺮ ﮐﻪ‬ ‫ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺿﻤﺎﯾﺮ ﻣﻨﻔﺼﻞ‬
‫اﺳﻢ اﺷﺎره‪ :‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای اﺷﺎره ﺑﻪ دور و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫‪ -2‬ﻣﻨﻔﺼﻞ ﻣﻨﺼﻮب‬ ‫‪ -1‬ﺿﻤﺎﯾﺮ ﻣﻨﻔﺼﻞ ﻣﺮﻓﻮع‬
‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫ﻏﺎﺋﺐ‬ ‫اﺳﻢﻫﺎ ﺟﺰء ﻣﻌﺎرف ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻫﻢ‬ ‫ﻫﻤﺎ‬ ‫ﻫﻮ‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬ ‫ﻧﺰدﯾﮏ‬

‫ﻫُﻦﱠ‬ ‫ﻫﻤﺎ‬ ‫ﻫﯽ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬ ‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫اﺷﺎره ﺑﻪ ﻧﺰدﯾﮏ‬

‫ﻫﻮﻻء‬ ‫ﻫﺬان‪ ،‬ﻫﺬﯾﻦ‬ ‫ﻫﺬا‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬
‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫ﻣﺨﺎﻃﺐ‬ ‫ﻫﻮﻻء‬ ‫ﻫﺎﺗﺎن ‪ ،‬ﻫﺎﺗﯿﻦ‬ ‫ﻫﺬه‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬
‫اﻧﺘﻢ‬ ‫اﻧﺘﻤﺎ‬ ‫اﻧﺖَ‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬ ‫دور‬
‫اﻧﺘُﻦﱠ‬ ‫اﻧﺘﻤﺎ‬ ‫اﻧﺖِ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬ ‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫اﺷﺎره ﺑﻪ دور‬
‫اوﻟﺌﮏ‬ ‫ذاﻧﮏ ـ ذﯾﻨﮏ‬ ‫ذﻟﮏ‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬
‫ﻣﻊاﻟﻐﯿﺮ‬ ‫وﺣﺪه‬
‫ﻣﺘﻠﮑﻢ‬ ‫اوﻟﺌﮏ‬ ‫ﺗﺎﻧﮏ ‪ ،‬ﺗﯿﻨﮏ‬ ‫ﺗﻠﮏ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬
‫ﻧﺤﻦ‬ ‫اﻧﺎ‬
‫اﺳﻢ اﺷﺎره ﻣﮑﺎﻧﯽ‪:‬‬
‫‪ -2‬ﺿﻤﺎﯾﺮ ﻣﻨﻔﺼﻞ ﻣﻨﺼﻮب‬
‫ﻫُﻨﺎ »اﯾﻨﺠﺎ« ﻫُﻨﺎک »آﻧﺠﺎ« ﻫﻨﺎﻟِﮏَ »آﻧﺠﺎ« ﺛُﻢ‪» ‬آﻧﺠﺎ«‬
‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫ﻏﺎﺋﺐ‬
‫ﺿﻤﯿﺮ‪ :‬ﮐﻠﻤﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎی اﺳﻢ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ و ﻧﻘﺶ آن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و از‬
‫اﯾ‪‬ﺎﻫﻢ‬ ‫اﯾ‪‬ﺎﻫﻤﺎ‬ ‫اﯾ‪‬ﺎهُ‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬
‫ﺗﮑﺮار آن ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪» ،‬ﺿﻤﺎﯾﺮ ﻧﯿﺰ از ﻣﻌﺎرف ﻫﺴﺘﻨﺪ«‬
‫اﯾ‪‬ﺎﻫُﻦﱠ‬ ‫اﯾ‪‬ﺎﻫﻤﺎ‬ ‫اﯾ‪‬ﺎﻫﺎ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬
‫ﺿﻤﯿﺮ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﻣﺘﺼﻞ و ﻣﻨﻔﺼﻞ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫* اﯾﻦ ﺿﻤﺎﯾﺮ ﻧﻘﺶ ﻣﻔﻌﻮﻟﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫ﻣﺨﺎﻃﺐ‬ ‫ﻣﺘﺼﻞ ﻣﺮﻓﻮع ‪ ،‬ﻣﺘﺼﻞ ﻣﻨﺼﻮب و ﻣﺠﺮور‬

‫اﯾ‪‬ﺎﮐﻢ‬ ‫اﯾ‪‬ﺎﮐُﻤﺎ‬ ‫اﯾ‪‬ﺎکَ‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬ ‫ﻣﻨﻔﺼﻞ ﻣﺮﻓﻮع‪ ،‬ﻣﻨﻔﺼﻞ ﻣﻨﺼﻮب و ﻣﺠﺮور‬

‫اﯾ‪‬ﺎﮐُﻦﱠ‬ ‫اﯾ‪‬ﺎﮐُﻤﺎ‬ ‫اﯾ‪‬ﺎکِ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬ ‫ﺿﻤﺎﯾﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﻣﺮﻓﻮع‬
‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫ﻏﺎﺋﺐ‬
‫ﻣﻊاﻟﻐﯿﺮ‬ ‫وﺣﺪه‬
‫ﻣﺘﻠﮑﻢ‬ ‫واو‬ ‫ا‬ ‫‪-‬‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬
‫اﯾ‪‬ﺎﻧﺎ‬ ‫اﯾ‪‬ﺎی‬
‫ن‬ ‫ﺗﺎ‬ ‫‪-‬‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬
‫‪ -6‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮏ اﺳﻢ ﻧﮑﺮه ﺑﻪ واﺳﻄﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ ﯾﮏ اﺳﻢ ﻣﻌﺮﻓﻪ )ﻣﻌﺮﻓﻪ( ﮔﺮدد‬
‫ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ آن اﺳﻢ ﻣﻌﺮﻓﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺿﻤﺎﺋﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﯽﭼﺴﺒﻨﺪ و ﻧﻘﺶ ﻓﺎﻋﻠﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺷﻤﺎ »ﻋﻠﯽ داﺋﯽ« را ﻗﺒﻞ از ورود ﺑﻪ ﺗﯿﻢ ﻣﻠﯽ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺧﺘﯿﺪ؛ ﭘﺲ ﻋﻠﯽ‬ ‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫ﻣﺨﺎﻃﺐ‬
‫داﯾﯽ ﯾﮏ اﺳﻢ ﻧﮑﺮه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺗُﻢ‬ ‫ﺗُﻤﺎ‬ ‫تَ‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬
‫و ﺗﯿﻢ ﻣﻠﯽ در واﻗﻊ ﯾﮏ ﻣﻌﺮﻓﻪ اﺳﺖ ﺣﺎل ﺑﻌﺪ از ورود ﻋﻠﯽ داﺋﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﯿﻢ ﺑﻪ‬ ‫ﺗُﻦﱠ‬ ‫ﺗُﻤﺎ‬ ‫تِ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬
‫واﺳﻄﻪ آن ﺷﻤﺎ اﯾﺸﺎن را ﺷﻨﺎﺧﺘﯿﺪ اﺳﻢﻫﺎ ﻧﯿﺰ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﻣﺜﺎل‪:‬‬ ‫ﻣﻊاﻟﻐﯿﺮ‬ ‫وﺣﺪه‬
‫ﻣﺘﮑﻠﻢ‬
‫ﮐﺘﺎب ← ﮐﺘﺎب اﻟﺮﺟﻞ‬ ‫ﻧﺎ‬ ‫تُ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ اﺳﻢ الدار‬ ‫ﻧﮑﺮه‬

‫‪6‬‬
 ‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫* اﺳﻢﻫﺎی ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﺗﻨﻮﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺴﺮه ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﻪ‬ ‫ﮐﺘﺎب ← ﮐﺘﺎب اﻟﺬی ﻗﺮاﺗﻪ‬
‫ﺟﺎی آن ﻓﺘﺤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﻣﮕﺮ در دو ﻣﻮرد زﯾﺮ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺴﺮه‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣﻮﺻﻮل‬ ‫ﻧﮑﺮه‬
‫ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮐﺘﺎب ← ﮐﺘﺎب ﻫﺬا اﻟﺮﺟﻞ‬
‫‪ -1‬اﮔﺮ )ال( داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪ :‬ﻓﯽ اﻟﻤﺴﺎﺟﺪِ‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ اﺳﻢ اﺷﺎره‬ ‫ﻧﮑﺮه‬
‫‪ -2‬اﮔﺮ ﻣﻀﺎف واﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ؛ ﻓﯽ ﺻﻒ اﻟﻤﺪارس‬ ‫ﮐﺘﺎب ← ﮐﺘﺎب اﷲُ‬
‫ﺻﻔﺖ و ﻣﻮﺻﻮف‪) :‬ﻧﻌﺖ و ﻣﻨﻌﻮت(‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ‬ ‫ﻧﮑﺮه‬
‫ﺻﻔﺖ ﺑﺎ ﻣﻮﺻﻮف ﺧﻮد در ‪ 4‬ﺟﯿﺰ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد‪.‬‬ ‫ﮐﺘﺎب ← ﮐﺘﺎﺑﮏَ‬
‫‪ -1‬ﻋﺪد )ﻣﻔﺮد‪ ،‬ﻣﺜﻨﯽ‪ ،‬ﺟﻤﻊ(‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ ﺿﻤﯿﺮ‬
‫‪ -2‬ﻧﻮع )ﻣﺬﮐﺮ ـ ﻣﺆﻧﺚ(‬ ‫ﻣﻌﺮب و ﻣﺒﻨﯽ »در اﺳﻢ«‬
‫‪ -3‬ﻣﻌﺮﻓﻪ ﯾﺎ ﻧﮑﺮه ﺑﻮدن‬ ‫ﻗﺒﻼً در ﻓﻌﻞﻫﺎ در ﻣﻮرد ﻣﻌﺮب و ﻣﺒﻨﯽ ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺣﺎل اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ را در‬
‫‪ -4‬اﻋﺮاب )رﻓﻊ‪ ،‬ﻧﺼﺐ‪ ،‬ﺟﺮ(‬ ‫اﺳﻢﻫﺎ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫* ﮐﻠﻤﻪ )ذو( اﮔﺮ ﻣﯿﺎن دو ﻧﮑﺮه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺻﻔﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎء رﺟﻞ ذو ﻋﻠﻢٍ‬ ‫اﺳﻢﻫﺎی ﻣﺒﻨﯽ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫ﺻﻔﺖ‬ ‫اﺷﺎره ـ ﻣﻮﺻﻮلـ ﺿﻤﺎﯾﺮ ـ ﺷﺮط ـ اﺳﺘﻔﻬﺎم ـ ﻇﺮوف ﻣﺒﻨﯽ )ﻣﻊ ـ اذا ـ اﻻن ـ ﻟﻤﺎ(‬
‫* اﺳﻢ ﻣﻮﺻﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از آن اﺳﻢ )ال( دار ﺑﯿﺎﯾﺪ ﺻﻔﺖ اﺳﺖ‪ :‬ﺟﺎء اﻟﺮﺟﻞ اﻟﺬی‬ ‫ﻫﻤﻪ ﺣﺮوف ﻋﺎﻣﻞ و ﻏﯿﺮ ﻋﺎﻣﻞ‬
‫ﺻﻔﺖ‬ ‫اﺳﺎﻣﯽ ﺷﺮط‪ :‬ﻣَﻦ ـ ﻣﺎ ـ اﯾﻨﻬﺎ ـ ﻣﺘﯽ ـ ﻣﻬﻤﺎ ـ ﮐﯿﻔﻬﺎ‬
‫* اﺳﻢﻫﺎی ﻣﻨﺴﻮب ﺻﻔﺖاﻧﺪ‪ .‬رﺟﻞٌ ﻣﮑﯽً )ﺻﻔﺖ(‬ ‫اﺳﺎﻣﯽ اﺳﺘﻔﻬﺎم‪ :‬ﻣَﻦ ـ ﻣﺎ ـ ﮐﯿﻒ ـ ﻣﺘﯽ ـ ﻣﺎذا ـ اﯾﻦَ ـ ﮐﻢ ـ اﯾﺎن ) ﻫﻤﻪ وﻗﺖ(‬
‫* اﺳﻢﻫﺎی ﺟﺎﻣﺪ و ﻣﺸﺘﻖ‪:‬‬ ‫** اﺳﻢﻫﺎی ﻣﻮﺻﻮل در ﻣﺜﻨﯽ ﻣﻌﺮباﻧﺪ ﻧﻪ ﻣﺒﻨﯽ‪ :‬ذﻟﮏ ـ ذﯾﻨﮏ‪ /‬ﺗﺎﻧﮏ‪ ،‬ﺗﯿﻨﮏ‬
‫ﺟﺎﻣﺪ‪ :‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ رﯾﺸﻪ ﻓﻌﻠﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬ذﻫﺐ و…‬ ‫** اﺳﻢﻫﺎی اﺷﺎره در ﻣﺜﻨﯽ ﻣﻌﺮباﻧﺪ ﻧﻪ ﻣﺒﻨﯽ‪ :‬ﻫﺬان ـ ﻫﺬﯾﻦ ‪ /‬ﻫﺎﺗﺎن‪ ،‬ﻫﺎﺗﯿﻦ‬
‫ﻣﺸﺘﻖ‪ :‬اﺳﻢﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ دارای رﯾﺸﻪ ﻓﻌﻠﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﺸﺘﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ و از وزنﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ‬ ‫** ﮐﻠﻤﻪ »ای‪ «‬ﺗﻨﻬﺎ اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﺳﻢ اﺳﺘﻔﻬﺎم اﺳﺖ وﻟﯽ ﻣﻌﺮب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫** ﮐﻠﻤﺎت ﻣﺒﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺣﺮﮐﺖ آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺮف ﺧﻮدﺷﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫* ﺟﺎﻣﺪﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫ذﮐﺮ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺟﺎﻣﺪ ﻣﺼﺪری ‪ ،‬ﺟﺎﻣﺪ ﻏﯿﺮ ﻣﺼﺪری‬ ‫‪ -1‬ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻓﺘﺢ‪ :‬ﻫﯽَ ـ اﻧﺖَ ـ ذﻟﮏَ ـ ﺗﻠﮏَ‬
‫ﺟﺎﻣﺪ ﻣﺼﺪری ﮐﻪ ﻣﺼﺎدر ﻓﻌﻞﻫﺎی ﻣﺠﺮد و ﻣﺰﯾﺪﻧﺪ‪:‬‬ ‫‪ -2‬ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺿﻢ‪ :‬هُ ـ ﻣﻨﺬُ‬
‫اﯾﻦ اﺳﻢﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬ ‫‪ -3‬ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﮐﺴﺮ‪ :‬بِ ـ ﻟـِ ـ تِ ـ کِ ـ اﻧﺖِ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻧَﺼَﺮَ‪ ،‬ﻋﺒﺎدۀ ـ ذﻫﺎب ـ ﻇﻬﻮر ـ زﻟﺰال‬ ‫‪ -4‬ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺳﮑﻮن‪ :‬ﻟﮑﻦْ ـ اﻧﺘﻢْ ـ ﻟَﻦْ‬
‫ﺟﺎﻣﺪ ﻏﯿﺮﻣﺼﺪری آن اﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﻫﯿﭻ ﮐﻠﻤﻪی دﯾﮕﺮی ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﯽآﯾﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﻣﻨﺼﺮف و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﺼﺮف »ﻣﻤﻨﻮع ﻣﻦاﻟﺼﺮف«‬
‫ﺟﺪار‪ :‬دﯾﻮار‬ ‫رِﺟْﻞ ‪ :‬ﭘﺎ‬ ‫اﺳﻢﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﻮﯾﻦ و ﮐﺴﺮه ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﻏﯿﺮ ﻣﻨﺼﺮفاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺤﺚ در ﻣﻮرد‬
‫اﻧﻮاع ﻣﺸﺘﻖ‪:‬‬ ‫اﺳﻢﻫﺎی ﻣﻌﺮب اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺒﻨﯽ‪.‬‬
‫‪ -3‬اﺳﻢ ﺗﻔﻀﯿﻞ‬ ‫‪ -2‬اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل‬ ‫‪ -1‬اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ‬ ‫* اﺳﻢﻫﺎی ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف‪ :‬اﯾﻦ اﺳﻢﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺗﻨﻮﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎی‬
‫‪ -6‬ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒﻬﻪ‬ ‫‪ -5‬اﺳﻢ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ‬ ‫‪ -4‬اﺳﻢ آﻟﺖ‬ ‫ﮐﺴﺮه ﻫﻢ ﻓﺘﺤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -8‬اﺳﻢ ﻣﮑﺎن‬ ‫‪ -7‬اﺳﻢ زﻣﺎن‬ ‫اﯾﻦ اﺳﻢﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ‪ :‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ و ﺑﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﮐﺎری را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬ ‫اﺳﻢ ﺗﻤﺎم ﺧﺎﻧﻢﻫﺎ‪ :‬ﻓﺎﻃﻤﻪ‪ ،‬ﻣﺮﯾﻢ‪ ،‬ﮐﺒﺮی و‪...‬‬
‫در ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮد ﺑﺮ وزن ﻓﺎﻋﻞ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬ ‫اﺳﻢﻫﺎی ﻣﺬﮐﺮ ﻏﯿﺮﻋﺮﺑﯽ‪ :‬دارﯾﻮش‪ ،‬ﮐﻮروش‪ ،‬ﺳﯿﺎوش و‪...‬‬
‫ﻓﺎﻋﻞ ← ﮐﺎﺗﺐ‬ ‫)ک ت ب(‬ ‫ﺻﻔﺖ ﺑﺮ وزن اﻓﻌﻞ و ﻓﻌﻠﯽ‪ :‬ﮐﺒﺮی‪ ،‬ﺻﻐﺮی‪ ،‬اﺻﻐﺮ‬
‫ﻓﺎﻋﻞ ← زاﻫﺪ‬ ‫)ز ﻫـ د (‬ ‫اﺳﺎﻣﯽ ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﮐﺸﻮرﻫﺎ و ﻗﺒﺎﯾﻞ‪ :‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺗﺒﺮﯾﺰ‪ ،‬اﯾﺮان‪ ،‬ﻗﺮﯾﺶ و‪...‬‬
‫و در ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ ﺑﻪ روش زﯾﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﺳﻢ ﻋﻠﻢ ﺑﺎ )ان( زاﺋﺪ ﻣﺜﻞ‪ :‬ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬ﺳﻠﯿﻤﺎن و ﯾﺎ ﺻﻔﺖ ﺑﺎ )ان( زاﺋﺪ‪ :‬ﻏﻀﺒﺎن‪ ،‬ﻋﻄﺸﺎن‬
‫* اﺑﺘﺪا ﯾﮏ )ﻣـُ( ﺑﻪ اول ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ﻣﺰﯾﺪ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﯾﮏ ﺣﺮف ﺑﻪ آﺧﺮ ﻣﺎﻧﺪه‬ ‫ﺟﻤﻊ ﻣﮑﺴﺮی ﮐﻪ ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺣﺮف آﻧﻬﺎ اﻟﻒ اﺳﺖ و ﺑﻌﺪ از آن دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﺣﺮف وﺟﻮد‬
‫را ﮐﺴﺮه ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬ ‫دارد ﻣﺜﻞ ﻣﮑﺎﺗﯿﺐ‪.‬‬
‫)ﺑﺮ وزن ﻓَﻌ‪‬ﻞَ(‬ ‫ﻋَﻠﱠﻢ ← ﻣُﻌَﻠﱢﻢْ‬ ‫ﺟﻤﻊ و اﻟﺠﻤﻊ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪) .‬ﻣﻔﺎﻋِﻞ ـ ﻣﻔﺎﻋﯿﻞ ـ اﻓﺎﻋِﻞُ(‬
‫)ﺑﺮ وزن ﻓَﻌ‪‬ﻞ(‬ ‫ﺣَﺴ‪‬ﻦَ ← ﻣُﺤْﺴ‪‬ﻦُ‬ ‫* ﻧﻮح)ع(‪ ،‬ﺷﯿﺚ)ع(‪ ،‬ﻟﻮط)ع(‪ ،‬ﺧﻀﺮ)ع(‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ)ص(‪ ،‬ﺻﺎﻟﺢ)ع(‪ ،‬ﻫﻮد)ع( و‬
‫اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل‪ :‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎری ﺑﺮ روی آن اﻧﺠﺎم‬ ‫ﺷﻌﯿﺐ)ع( اﯾﻦ ‪ 8‬ﻧﻔﺮ ﻣﻨﺼﺮﻓﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد)اﺳﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻣﻔﻌﻮﻟﯽ دارد(‬
‫* در ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮد ﺑﺮ وزن ﻣﻔﻌﻮل ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫* اﺳﻢﻫﺎی ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﻔﻌﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺻﻔﺘﯽ ﺛﺎﺑﺖ دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒﻬﻪ ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻃﺎﻫﺮ‪ ،‬ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد‬
‫اﺳﻢ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن‪:‬‬
‫اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن اﻧﺠﺎم ﻓﻌﻞ دﻻﻟﺖ دارد‪.‬‬
‫وزنﻫﺎی ﻣﻬﻢ اﺳﻢ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن‪:‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻣَﮑﺘَﺐ‪ ،‬ﻣَﺸﺮِق‪ ،‬ﻣﺪرَﺳﮥ‬ ‫ﻣَﻔْﻌَﻞْ ـ ﻣَﻔْﻌِﻞْ ـ ﻣَﻔْﻌَﻠَﮥ‬
‫اﺳﻢ از ﻟﺤﺎظ ﺟﻨﺲ‪:‬‬
‫اﺳﻢ ﻣﺬﮐﺮ ـ اﺳﻢ ﻣﺆﻧﺚ‬
‫اﺳﻢ ﺗﻔﻀﯿﻞ‪ :‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﺮﺗﺮی ﺻﻔﺘﯽ ﺑﺮ ﯾﮏ ﺷﺨﺺ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﻤﺎن‬
‫ﻣﺬﮐﺮ‪:‬‬
‫)ﺣﻘﯿﻘﯽ(‪ :‬ﺟﺎﻧﺪار ﻣﺬﮐﺮ ﻣﺜﻞ رﺟُﻞْ ـ دﯾﮏِ)ﺧﺮوس( ـ ﺳﻌﯿﺪ‬
‫)ﻣﺠﺎزی(‪ :‬ﺟﺎﻧﺪار و ﻣﺆﻧﺚ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ :‬ﻗﻠﻢ ـ ﮐﺘﺎب‬
‫اﻗﺴﺎم ﻣﺆﻧﺚ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ :‬ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ :‬ﻣﺆﻧﺚ و ﺟﺎﻧﺪار و دارای ﻋﻼﻣﺖ ﻣﺆﻧﺚ )ۀ ـ اء ـ ی ﯾﺎ اﻟﻒ ﺗﻨﻬﺎ (‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻓﺎﻃﻤﮥ ـ زﻫﺮاء ـ ﮐﺒﺮی )ﮐﺒﺮا(‬
‫ب‪ :‬ﻣﺠﺎزی‪ :‬اﺳﻢ ﺑﯽﺟﺎﻧﯽ ﮐﻪ دارای ﻋﻼﻣﺖ ﻣﺆﻧﺚ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺻﺤﺮاء‪ ،‬دﻧﯿﺎ‬
‫ج‪ :‬ﻣﻌﻨﻮی‪ :‬ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ از اﺳﻢﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬اﺳﻢﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ واﻗﻌﺎً ﻣﺆﻧﺚ ﺟﺎﻧﺪارﻧﺪ وﻟﯽ ﻋﻼﻣﺖ ﻣﺆﻧﺚ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ‪ :‬ﻣﺮﯾﻢ‪،‬‬
‫زﯾﻨﺐ و ‪» ...‬ﻣﻌﻨﻮی ﺣﻘﯿﻘﯽ«‬
‫‪ -2‬ﺑﻌﻀﯽ از اﺳﻢﻫﺎی ﺑﯽﺟﺎن ﮐﻪ ﻋﻼﻣﺖ ﻣﺆﻧﺚ ﻧﯿﺰ ﻧﺪارﻧﺪ وﻟﯽ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‬
‫ﻣﺆﻧﺚ ﻓﺮض ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ »ﻣﻌﻨﻮی ﻣﺠﺎزی« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﻋﻀﺎی زوج ﺑﺪن و ‪...‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺷﻤﺲ‪،‬ارض‪،‬ﻧﻔﺲ‪ ،‬دار‪،‬ﺳِﻦْ )دﻧﺪان(‪،‬ﺳﺎق‪،‬ﻋﯿﻦ‪،‬ﯾﺪ‪،‬ﻗﻮم‪،‬ﺷﻤﺎل‪،‬ﺣﺮب‪،‬ﺑﺌﺮ )ﭼﺎه(‪،‬‬
‫ﺑﺮ زﯾﺎدی و ﮐﺜﺮت ﯾﮏ ﺻﻔﺖ در ﯾﮏ ﺷﺨﺺ دﻻﻟﺖ دارد و ﺑﺮ وزنﻫﺎی زﯾﺮ‬
‫ﺟِﯿﺶ )ﻟﺸﮑﺮ(‪،‬ﻧﺎر‪،‬روح‪،‬ﺟﻬﻨﻢ‪،‬اﺻﺒﻊ)اﻧﮕﺸﺖ(‪ ،‬رِﺟْﻞ )ﭘﺎ(‪ ،‬اُذُنْ )ﮔﻮش(‪ ،‬ﮐﺘﻒ و ‪...‬‬
‫ﻣﺆﻧﺚ ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺬﮐﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﻋﻼﻣﺖ ﻣﺆﻧﺚ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ،‬زﮐﺮﯾﺎء‬
‫اﺳﻢ از ﻟﺤﺎظ ﺗﻌﺪاد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﻔﺮد‪ :‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ و‪...‬‬
‫‪ -2‬ﻣﺜﻨﯽ‪ :‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ دو ﻧﻔﺮ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎی آن )ان( در ﺣﺎﻟﺖ‬
‫رﻓﻊ و )ﯾﻦ( در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺐ و ﺟﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺟﻤﻊ‪ :‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﯿﺶ از دو ﻧﻔﺮ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻪ ﮔﺮوه زﯾﺮ‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟﻒ( ﺟﻤﻊ ﺳﺎﻟﻢ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐﺮ ﺳﺎﻟﻢ‪ :‬ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺐ و ﺟﺮ ﺑﺎ )ﯾﻦَ( و در ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻊ ﺑﺎ )ونَ(‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻣﺆﻣﻨﯿﻦَ‪ ،‬ﻣﺆﻣﻨﻮنَ‬
‫‪ -2‬ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ ﺳﺎﻟﻢ‪ :‬ﮐﻪ ﺑﺎ »ات« ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻣﺆﻣﻨﺎت‬
‫ب( ﺟﻤﻊ ﻣﮑﺴﺮ‪ :‬ﺟﻤﻊ ﻣﮑﺴﺮ ﮐﻠﻤﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺟﻤﻊ دارد اﻣﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺟﻤﻊ ﻧﺪارد‬
‫وﻟﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ آن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻠﻤﻪای ﮐﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﻔﺮدش ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ /‬ﻣﺪرﺳﻪ‪ ،‬ﻣﺪارس‪ /‬ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﮐﺘﺐ‪ /‬رَﺟُﻞْ‪ ،‬رﺟﺎل‪ /‬ﺑﯿﺖ‬
‫)ﺷﻌﺮ(‪ ،‬اﺑﯿﺎت‪ /‬ﺑﯿﺖ )ﺧﺎﻧﻪ(‪ ،‬ﺑﯿﻮت‬
‫* ﺑﻪ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﻣﺜﻞ ﻧﺎس‪ ،‬اﻣّﮥ‪ ،‬ﻣﻠّﮥ و ‪ ...‬ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺟﻤﻊ ﻧﺪاﺷﺘﻪ وﻟﯽ ﻣﻌﻨﺎی ﺟﻤﻊ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﺳﻢ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺳﻢ از ﻟﺤﺎظ ﺣﺮف ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﻤﺪود‪ :‬اﺳﻢﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ »اء« ﺧﺘﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬زﻫﺮاء‪ ،‬ﺻﺤﺮاء و‪...‬‬
‫‪ -2‬ﻣﻘﺼﻮر‪ :‬اﺳﻢﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ »ی ﯾﺎ اﻟﻒ« ﺧﺘﻢ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﮐﺒﺮی‪ ،‬دﻧﯿﺎ و‪...‬‬
‫‪8‬‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫)ﺑﺮ وزن ﻣﻔﻌﻮل(‬ ‫ﻣﮑﺘﻮب»ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه«‬ ‫)ک ت ب(‬
‫ﻣﻨﺼﻮر»ﯾﺎری داده ﺷﺪه« )ﺑﺮ وزن ﻣﻔﻌﻮل(‬ ‫)ن ص ر(‬
‫* در ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ ﺑﻪ روش زﯾﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﺑﺘﺪا ﯾﮏ )ﻣـُ( ﺑﻪ اول ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ )ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ( اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﯾﮏ ﺣﺮف ﺑﻪ‬
‫آﺧﺮ ﻣﺎﻧﺪه را )ﻋﯿﻦاﻟﻔﻌﻞ( ﮐﺴﺮه ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻋَﻠﱠﻢ )ﺑﺮ وزن ﻓَﻌ‪‬ﻞَ( ← ﻣُﻌﻠﱠﻢْ‬
‫ﯾُﺮْﺳِﻞُ )ﺑﺮ وزن ﯾَﻔْﻌِﻞُ( ← ﻣُﺮْﺳَﻞْ‬
‫ﺻﻔﺖ در ﯾﮏ ﺷﺨﺺ ﯾﺎ اﺷﺨﺎص دﯾﮕﺮ دﻻﻟﺖ دارد‪.‬‬
‫ﺑﺮ وزن اَﻓْﻌَﻞْ و ﻓُﻌﻠﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺆﻧﺚ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬
‫* ﺧﯿﺮ و ﺷﺮ ﻧﯿﺰ اﺳﻢ ﺗﻔﻀﯿﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫* وﺟﻮد )ﻣِﻦ( ﭘﺲ از اَﻓْﻌَﻞ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪهی اﺳﻢ ﺗﻔﻀﯿﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻢ آﻟﺖ »اﺑﺰار«‪:‬‬
‫ﺑﺮ اﺑﺰار و وﺳﯿﻠﻪ اﻧﺠﺎم ﻓﻌﻞ دﻻﻟﺖ دارد‪.‬‬
‫و ﺑﺮ ﺳﻪ وزن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﻣِﻔْﻌَﻞ‪ ،‬ﻣِﻔﻌﻠﮥ‪ ،‬ﻣِﻔﻌﺎل‬
‫ﻣِﺒْﺮَد)ﺳﻮﻫﺎن(‪ ،‬ﻣِﮑﻨﺴﮥ)ﺟﺎرو(‪ ،‬ﻣِﻔﺘﺎح )ﮐﻠﯿﺪ(‬
‫اﺳﻢ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ‪:‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻓَﻌّﺎل ـ ﻓﻌّﺎﻟﮥ ـ ﻓَﻌﻮل ـ ﻓُﻌّﻮل ـ ﻓِﻌّﯿﻞ ـ ﻓَﻌﯿﻞ ـ ﻓﻌﻮل‬
‫ﺷﮑﺎک ـ ﻋَﻼﻣﮥ ـ ﺣَﺴﻮد ـ ﻗُﺪّوس ـ ﺻِﺪّﯾﻖ ـ ﻋﻠﯿﻢ ـ ﻗﯿﻮم‬
‫وزن ﻓَﻌّﺎل ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺸﺎﻏﻞ اﺳﺖ اﻣﺎ ﮔﺎﻫﺎً ﺷﻐﻞﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ وزن ﻣﯽآﯾﻨﺪ و‬
‫رﯾﺸﻪی ﻓﻌﻠﯽ ﻧﺪارﻧﺪ ﺟﺎﻣﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗَﻤّﺎر »ﺧﺮﻣﺎﻓﺮوش«‬ ‫ﻋﻄﺎر »ﻋﻄﺮﻓﺮوش«‬
‫ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒﻬﻪ‪:‬‬
‫ﺑﺮدارﻧﺪه ﺻﻔﺘﯽ داﺋﻤﯽ و ﭘﺎﯾﺪاری دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» ،‬ﺻﻔﺖ ﻣﻄﻠﻖ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺧﻮب‪ ،‬ﺑﺪ‪ ،‬زﺷﺖ‪ ،‬زﯾﺒﺎ‪ ،‬ﺳﻔﯿﺪ‪ ،‬ﺳﯿﺎه و‪«...‬‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ اوزان‪:‬‬
‫ﻓﻌﻼن‪ ،‬ﻓﻌﻠﯽ‪ ،‬ﻓَﻌِﻞ‪ ،‬ﻓَﻌﯿﻞ‪ ،‬ﻓَﻌْﻞ‪ ،‬ﻓَﻌَﻞ‪ ،‬ﻓَﻌﻮل‪ ،‬ﻓُﻌﺎل‪ ،‬ﻓُﻌﻞ‪ ،‬ﻓُﻌﻼ‪ ،‬ﻓﻌﺎل‬
‫ﻏﻀﺒﺎن‪ ،‬ﻏﻀﺒﯽ‪ ،‬ﮐَﺴِﻞ‪ ،‬ﺷﺮﯾﻒ‪ ،‬ﮐﺴﯿﺮ‪ ،‬ﺻَﻌْﺐ‪ ،‬ﺣَﺴَﻦْ‪ ،‬ﻏﯿﻮر‪ ،‬ﺷﺠﺎع‪ ،‬ﺣُﺮ‪ ،‬ﺧﻀﺮا‪،‬‬
‫ﺟَﺒﺎن‬
‫* وزن اﻓﻌﻞ اﮔﺮ ﺑﺮ رﻧﮓ ﯾﺎ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺺ دﻻﻟﺖ ﮐﻨﺪ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒﻬﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻤﺮ)ﮔﻨﺪﻣﮕﻮن(‪ ،‬اﺣﻤﺮ)ﻗﺮﻣﺰ(‪ ،‬اﺧﻀﺮ)ﺳﺒﺰ(‪ ،‬اﺑﯿﺾ)ﺳﻔﯿﺪ(‪ ،‬اﺳﻮد)ﺳﯿﺎه(‪ ،‬ازرق)آﺑﯽ(‪،‬‬
‫اﺻﻔﺮ)زرد(‪ ،‬اﺑﻠﻖ)ﺳﯿﺎه(‪ ،‬اﻏﺒَﺮ)ﺗﯿﺮه(‬
‫ﻋﯿﺐﻫﺎ و ﻧﻘﺺﻫﺎ ﻧﯿﺰ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒﻬﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫)ﭼﻪ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺺ ﻣﺎدی و ﭼﻪ ﻋﯿﺐ ﻣﻌﻨﻮی( ﻣﺬﮐﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﺮ وزن اَﻓْﻌَﻞ و ﻣﺆﻧﺚ‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﺜﻞ رﻧﮓﻫﺎ ﺑﺮ وزن ﻓﻌﻼء ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻋﻤَﯽ)ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ(‪،‬اَرﻋﻦ)اﺣﻤﻖ(‪،‬اﺑﮑﻢ)ﻻل(‪،‬اَﺻﻢّ)ﻧﺎﺷﻨﻮا(‪،‬اَﺧﺮَس)ﻻل(‪،‬اﻟﮑﻦ)ﻟﮑﻨﺖدار(‪،‬‬
‫اﺣﻤﻖ)ﻧﺎدان(‬
 ‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫ﻣﻀﺎف ﻣﻀﺎفاﻟﯿﻪ‬ ‫‪ -3‬ﻣﻨﻘﻮص‪ :‬اﺳﻢﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ »ی« ﺧﺘﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺿﻤﻨﺎً ﺣﺮف ﯾﮑﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻪ آﺧﺮ‬
‫ﻣﻀﺎف‬ ‫آﻧﻬﺎ ﮐﺴﺮه ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﻟﻘﺎﺿِﯽ‪ ،‬اﻟﺤﺎﻓِﯽ‪ ،‬اﻟﺒﺎﻗِﯽ‬
‫* ﻣﻀﺎف ﻫﻤﯿﺸﻪ اﺳﻢ اﺳﺖ وﻟﯽ ﻣﻀﺎف اﻟﯿﻪ اﺳﻢ ﯾﺎ ﺿﻤﯿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﺻﺤﯿﺢاﻵﺧﺮ‪ :‬اﺳﻢﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺟﺰء ﺳﻪ ﮔﺮوه ﺑﺎﻻ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺳﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﯾﺎء‬
‫* ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺿﻤﺎﯾﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﻧﺼﺒﯽ و ﺟﺮی )هُ ‪ ،‬ﻫُﻤﺎ ‪ ،‬ﻫُﻢ و‪ (...‬ﺑﺎ اﺳﻢ ﻫﻤﺮاه ﺷﻮﻧﺪ‬ ‫ﻣﺸﺪد ﺧﺘﻢ ﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻓﺎﻃﻤﮥ‪ ،‬ﮐﺘﺎب‪ ،‬دﺧﺘﺮ‪ ،‬ﻋﻠﯽّ ‪ ،‬ﺗﻘﯽّ و‪...‬‬
‫ﻣﺤﻼً ﻣﺠﺮور و ﻣﻀﺎفاﻟﯿﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺣﺮوف‪:‬‬
‫اﺑﻮﻧﺎ ـ ﻗﻠﻤﯽ ـ ﮐﺘﺎﺑﻬﻢ )ﻧﺎ ـ ی ـ ﻫﻢ(‬ ‫ﮐﻠﻤﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎی ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ دﻻﻟﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی آن ﻣﯿﺎن ﮐﻠﻤﺎت‬
‫ﻣﻀﺎفاﻟﯿﻪ ﻣﺤﻼً ﻣﺠﺮورﻧﺪ‪.‬‬ ‫ارﺗﺒﺎط اﯾﺠﺎد ﮔﺮدد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻋَﻠَﯽ در ﺟﻤﻠﻪی‪:‬‬
‫* ﻣﻀﺎف ﻫﯿﭻﮔﺎه )ال( و ﺗﻨﻮﯾﻦ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫»روی ﺻﻨﺪﻟﯽ ﻧﺸﺴﺘﻢ«‬ ‫ﺟَﻠَﺴْﺖُ ﻋَﻠﯽَ اﻟﮑُﺮﺳﯽ‬
‫* ﻣﻀﺎف اﮔﺮ اﺳﻢ ﻣﺜﻨﯽ ﯾﺎ ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻮن آﺧﺮ آن ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻟﻔﺒﺎی زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻫﻤﺎن اﻟﻔﺒﺎی ﻓﺎرﺳﯽ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﺟﺰ ﭼﻬﺎر ﺣﺮف »پ‪،‬چ‪،‬ژ‪،‬گ«‬
‫ﯾﻮﻣﺎن ‪ +‬ه ← ﯾﻮﻣﺎه‬ ‫آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫ﯾﺎ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ اﻟﻌﺎﻟﻢ ← ﯾﺎ ﻣﺴﻠﻤﯽ اﻟﻌﺎﻟﻢ‬ ‫ا‪،‬ب‪،‬ت‪،‬ث‪،‬ج‪،‬ح‪،‬خ‪،‬د‪،‬ذ‪،‬ر‪،‬ز‪،‬س‪،‬ش‪،‬ص‪،‬ض‪،‬ط‪،‬ظ‪،‬ع‪،‬غ‪،‬ف‪،‬ق‪،‬ک‪،‬ل‪،‬م‪،‬ن‪،‬و‪،‬ی‬
‫* اﺳﻢﻫﺎی روﺑﻪرو داﺋﻤﺎً ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻣﻀﺎفاﻟﯿﻪ دارﻧﺪ‪ :‬ﮐﻞّ‪ ،‬ﻣﻊ‪ ،‬ذو‪ ،‬ﺑﻌﺾ‪ ،‬اﻣﺎم‪ ،‬ﻗﯿﻞ‪،‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺰه ﻫﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺟﺰء ﺣﺮوف اﺻﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺧﻠﻒ‪ ،‬وراء‪ ،‬ﻓﻮق‪ ،‬ﺗﺤﺖ‪ ،‬ﻋﻨﺪ و‪...‬‬ ‫ﺣﺮوف ﺑﺮ دو دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻏﯿﺮﻋﺎﻣﻞ‬ ‫ﻋﺎﻣﻞ‬
‫اﻧﻮاع اﻋﺮاب ﻇﺎﻫﺮی ـ ﺗﻘﺪﯾﺮی ـ ﻣﺤﻠﯽ‬ ‫ﻋﺎﻣﻞ‪ :‬ﺣﺮوﻓﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﺮﮐﺖ اﺳﻢ ﭘﺲ ﺧﻮد ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺮوف ﺟﺮ‪.‬‬
‫اﻟﻒ( ﺗﻘﺪﯾﺮی‪ :‬ﻣﺨﺼﻮص ﮐﻠﻤﺎت ﻣﻌﺮب اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮان ﭘﺬﯾﺮش اﻋﺮاب را ﻧﺪارﻧﺪ و‬ ‫ﺣﺮوف ﻋﺎﻣﻞ‬
‫ﻓﺮﺿﺎً ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﻋﺮاب ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬ ‫ﮐﺎرﺑﺮد‬ ‫ﻣﺜﺎل‬ ‫اﻧﻮاع ﺣﺮوف‬
‫‪ (1‬اﺳﻢ ﻣﻘﺼﻮر‪ :‬اﺳﻤﯽ ﮐﻪ ﺣﺮف آﺧﺮش اﻟﻒ )ی ـ ا( ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑـِ‪ -‬ﻓﯽـ ﻣِﻦـ اﻟﯽ ـ ﻋَﻠﯽ ـ‬
‫* اﺳﻢﻫﺎی ﻣﻘﺼﻮر در ﻫﺮ ‪ 3‬ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻌﯽ و ﻧﺼﺒﯽ و ﺟﺮی اﻋﺮاﺑﺸﺎن ﺗﻘﺪﯾﺮی اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﺳﻢ ﺑﻌﺪاز ﺧﻮد را ﻣﺠﺮور ﻣﯽﮐﻨﺪ‬ ‫ﻋَﻦ ـ رب‪ ‬ـ ﻟـِ ـ ﻣَﻨﺬُ ـ‬ ‫ﺣﺮوف ﺟﺮ‬
‫راﯾﺖُ اﻟﻔﺘﯽ‬ ‫ﺟﺎء اﻟﻔﺘﯽ‬ ‫ﺣﺘّﯽ‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮ ﺟﻤﻠﻪ اﺳﻤﯿﻪ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﺑﺮ اﺳﻢ‬ ‫ﻟﮑﱠﻦ ـ اِنﱠ ـ اَنﱠ ـ ﻟَﻌ‪‬ﻞ ـ‬ ‫ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﻪ‬
‫ﻓﺎﻋﻞ ﺗﻘﺪﯾﺮاً ﻣﺮﻓﻮع‬ ‫ﻓﻌﻞ‬
‫و ﺧﺒﺮ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻟﯿﺖ ـ ﮐﺎﱠن‬ ‫ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ‬
‫راﯾﺖُ اﻟﻔﺘﯽ‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و آن را‬ ‫اَنْ ـ ﻟَﻦْ ـ ﮐﯽ ـ اِذن ـ‬
‫اﻟﻔﺘﯽ‪ :‬ﻣﻔﻌﻮل ﺗﻘﺪﯾﺮاً ﻣﻨﺼﻮب‬ ‫تُ‪ :‬ﻓﺎﻋﻞ‬ ‫رای‪:‬ﻓﻌﻞ‬ ‫ﺣﺮوف ﻧﺎﺻﺒﻪ‬
‫ﻣﻨﺼﻮب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬ ‫ﺣﺘّﯽ ـ ﻟـِ‬
‫ﺳﻠﻤﺖُ ﻋﻠﯽ اﻟﻔﺘﯽ‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮ ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﻓﻌﻞ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﻓﻌﻞ‬ ‫اِنْ ـ ﻣَﻦْ ـ ﻻی ﻧﻬﯽ ـ ﻟﻢ ـ‬
‫ﻣﺠﺮور ﺑﻪ ﺣﺮف ﺟﺮ ﺗﻘﺪﯾﺮاً‬ ‫ﺣﺮوف ﺟﺎزﻣﻪ‬
‫را ﻣﺠﺰوم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬ ‫ﻟﻤﺎ ـ ﻟـِ اﻣﺮ ﻏﺎﺋﺐ و ﻣﺘﮑﻠﻢ‬
‫‪ (2‬اﺳﻢﻫﺎی ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﯾﺎء ﻣﺘﮑﻠﻢ = ﺻﺪﯾﻘﯽ = ﺻﺪﯾﻖ ‪ +‬ی‬
‫ﻣﺜﻞ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﻪ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻋﻤﻞ‬
‫اﯾﻦ اﺳﻢﻫﺎ در ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻌﯽ‪ ،‬ﺟﺮی‪ ،‬ﻧﺼﺒﯽ اﻋﺮاﺑﺸﺎن ﺗﻘﺪﯾﺮی اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺳﻤﺶ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻓﺘﺢ‬ ‫ﺣﺮوف ﻻی ﻧﻔﯽ‬
‫ﺟﺎء ﺻﺪﯾﻘﯽ‬ ‫ﻻ‬
‫ﻣﺤﻼً ﻣﻨﺼﻮب و ﺧﺒﺮش ﻣﺮﻓﻮع‬ ‫ﺟﻨﺲ‬
‫ﻓﻌﻞ ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬ﻣﺮﻓﻮع ﺗﻘﺪﯾﺮاً‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫راﯾﺖُ ﺻﺪﯾﻘﯽ‬
‫ﺣﺮوف ﻏﯿﺮ ﻋﺎﻣﻞ‪:‬‬
‫ﺻﺪﯾﻘﯽ‪ :‬ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻨﺼﻮب ﺗﻘﺪﯾﺮاً‬ ‫تُ‪ :‬ﻓﺎﻋﻞ‬ ‫رأی‪ :‬ﻓﻌﻞ‬ ‫ﺣﺮوﻓﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺗﻐﯿﯿﺮی در اﻋﺮاب ﮐﻠﻤﻪی ﺑﻌﺪ از ﺧﻮد اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻠﻤﺖُ ﻋﻠﯽ ﺻﺪﯾﻘﯽ‬
‫ﻣﺜﺎل‬ ‫اﻧﻮاع ﺣﺮوف‬ ‫ﻣﺜﺎل‬ ‫اﻧﻮاع ﺣﺮوف‬ ‫ردﯾﻒ‬
‫تُ‪ :‬ﻓﺎﻋﻞ‬ ‫ﺳَﻠَﻢَ‪ :‬ﻓﻌﻞ‬
‫ﻻ ـ ﻣﺎ‬ ‫ﺣﺮوف ﻧﻔﯽ‬ ‫ﻫﻞ ـ أ‬ ‫اﺳﺘﻔﻬﺎم‬ ‫‪1‬‬
‫ﺻﺪﯾﻘﯽ‪ :‬ﻣﻔﻌﻮلﺑﻪ‪ ،‬ﺗﻘﺪﯾﺮاً ﻣﺠﺮور‬ ‫ﻋﻠﯽ ‪ :‬ﺣﺮف ﺟﺮ‬
‫و ـ ف ـ ﺛﻢ ـ‬
‫* اﮔﺮ اﺳﻢﻫﺎی ﺧﻤﺴﻪ ﺑﻪ ﯾﺎء ﻣﺘﮑﻠﻢ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﻮﻧﺪ در ﻫﺮ ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ اﻋﺮاﺑﺸﺎن ﺗﻘﺪﯾﺮی‬ ‫ﯾﺎ ـ اﯾﺎ‬ ‫ﺣﺮف ﻧﺪا‬ ‫ﻋﻄﻒ‬ ‫‪2‬‬
‫ﺑﻞ ـ اَو ـ اَمْ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻟّﺎ‬ ‫اﺳﺘﺜﻨﺎ‬ ‫ال‬ ‫ﺗﻌﺮﯾﻒ‬ ‫‪3‬‬
‫‪ (3‬اﺳﻢﻫﺎی ﻣﻨﻘﻮص‪ :‬اﺳﻢﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ )ﮐﺴﺮه( ﺧﺘﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ = ﻗﺎﺿِﯽ‬ ‫ﻗﺪ‬ ‫ﺗﺤﻘﯿﻖ‬ ‫سَ ـ ﺳﻮف‬ ‫اﺳﺘﻘﺒﺎل‬ ‫‪4‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﻢﻫﺎ در ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻌﯽ و ﺟﺮی اﻋﺮاﺑﺸﺎن ﺗﻘﺪﯾﺮی و در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺒﯽ اﻋﺮاﺑﺸﺎن‬ ‫و‬ ‫واو ﺣﺎﻟﯿﻪ‬ ‫ﻣﺎ‬ ‫ﻣﺎی ﮐﺎﻓﻪ‬ ‫‪5‬‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮی اﺳﺖ‪.‬‬ ‫* ﻣﺠﺮور ﺑﻪ ﺣﺮف ﺟﺮ‪ :‬ﺣﺮف ﺟﺮ‪ +‬اﺳﻢ ﯾﺎ ﺿﻤﯿﺮ )ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور(‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮاً ﻣﺮﻓﻮع‬ ‫ﺟﺎء اﻟﻘﺎﺿِﯽ‬ ‫* ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور از اﻗﺴﺎم ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﻨﺪ ﺑﻪ اﻋﺮاب اﺻﻠﯽ‬ ‫راﯾﺖُ اﻟﻘﺎﺿﯽَ‬ ‫ﻣﺠﺮور ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ‪:‬‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮاً ﻣﺠﺮور‬ ‫ﺳﻠﻤﺖُ ﻋﻠﯽ اﻟﻘﺎﺿﯽ‬ ‫ﻣﻀﺎف ‪ +‬ﻣﻀﺎفاﻟﯿﻪ‬
‫ﺳﻮءُ اﻟﺘﺪﺑﯿﺮ‬

‫‪9‬‬

‫ﺳﻠﻤﺖ ﻋﻠﯽ اﻟﻤﻌﻠﻤﯿﻦ)ﻣﺠﺮور‪ ،‬ﻣﻔﻌﻮلﺑﻪ‪،‬ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻓﺮﻋﯽ ﺑﻪ ﺟﺎی ِ »ﯾﻦ« ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ -4‬اﺳﻢﻫﺎی ﺧﻤﺴﻪ‪) :‬اب ـ اخ ـ ﻓﻮ ـ ذو ـ ﺣَﻢ (‬
‫در ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻌﯽ »واو« ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ُ »واو« ﻣﯽﮔﯿﺮد‬ ‫* ﺟﺎءَ اﺑﻮک )ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻓﺮﻋﯽ( ﺑﻪ ﺟﺎی‬
‫در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺒﯽ »اﻟﻒ« ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫راﯾﺖُ اﺑﺎکَ )ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻓﺮﻋﯽ( ﺑﻪ ﺟﺎی َ »اﻟﻒ« ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫»ی« ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫ﺳﻠﻤﺖُ ﻋﻠﯽ اﺑﯿﮏ )ﻣﺠﺮور ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻓﺮﻋﯽ( ﺑﻪ ﺟﺎی ِ‬
‫اﮔﺮ اﺳﻤﺎء ﺧﻤﺴﻪ ﻣﻀﺎف واﻗﻊ ﻧﺸﻮﻧﺪ اﻋﺮاﺑﺸﺎن اﺻﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺎء ابٌ )ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ اﻋﺮاب اﺻﻠﯽ(‬
‫ﻓﻌﻞﻫﺎی ﻣﻀﺎرع دارای ﺿﻤﺎﯾﺮ )اﻟﻒ ـ واوـ ی( اﻋﺮاب ﻓﺮﻋﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﺬﻫﺒﺎن ـ ﺗﺬﻫﺒﻮن‬
‫ﻣﺮﻓﻮﻋﺎت‬
‫ﻓﺎﻋﻞ‪ :‬اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻌﺪ از ﻓﻌﻞ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ آن ) ُ ﯾﺎ ٌ ( ‪) ،‬ان( ‪) ،‬ون(‪،‬‬
‫)واو( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫* ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﯿﺎن ﻓﻌﻞ و ﻓﺎﻋﻞ ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور ﺑﯿﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻌﯿﺶُ ﻓﯽ اﻟﻌﺎﻟﻢ اﻧﻮاعُ ﻣِﻦ اﻟﺤﯿﻮان‬
‫اﻧﻮاعُ‪ :‬ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﺮﻓﻮع‬ ‫اﻟﻌﺎﻟﻢ‪ :‬ﺟﺎروﻣﺠﺮور‬ ‫ﻓﯽ‪ :‬ﺣﺮف ﺟﺮ‬ ‫ﺗﻌﯿﺶُ‪:‬ﻓﻌﻞ‬
‫اﻧﻮاع ﻓﺎﻋﻞ‪:‬‬
‫اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ = اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻌﺪ از ﻓﻌﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧَﻠَﻖَ اﷲُ اﻟﺴﻤﻮات و اﻻرض‬
‫ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺎرز = ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘﺼﻞ رﻓﻌﯽ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫واو‪ :‬ﻓﺎﻋﻞ ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺎرز‬ ‫ذﻫﺐ‪ :‬ﻓﻌﻞ‬ ‫ذﻫﺒﻮا ←‬
‫ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺴﺘﺘﺮ‪ :‬در ﺟﻤﻠﻪ ذﮐﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﯾﮏ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺻﯿﻐﻪ ﻓﻌﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻤﺆﻣﻦُ ﯾﺠﺘﻬﺪُ ﻓﯽ اﻣﻮره‬
‫ﻓﻌﻞ ـ ﻓﺎﻋﻞ آن ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺴﺘﺘﺮ )ﻫﻮ(‬ ‫ﻣﺒﺘﺪا‬
‫* اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮع ﻗﺒﻞ از ﻓﻌﻞ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺒﺘﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻞ‪) ،‬اﻟﻤﺆﻣﻦُ( در ﻣﺜﺎل ﺑﺎﻻ‪.‬‬
‫ﺿﻤﺎﯾﺮ ﻣﺴﺘﺘﺮ )ﻫﻮ ـ ﻫﯽ ـ اﻧﺖَ ـ اﻧﺎ و ﻧﺤﻦ( ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ در ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی ‪1‬و‪4‬و‪7‬و‪13‬‬
‫و‪ 14‬ﻓﻌﻞﻫﺎ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬اﮔﺮ ﻓﻌﻞﻫﺎ ﺑﻌﺪ از اﺳﻢ ﯾﺎ ﺿﻤﯿﺮی ﺑﯿﺎﯾﺪ )در وﺳﻂ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﯿﺎﯾﺪ( از ﻧﻈﺮ ﻧﻮع و ﻋﺪد‬
‫ﺑﺎ آن اﺳﻢ ﯾﺎ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻤﺆﻣﻨﺎن ﻧﺠﺤﺎن‬
‫ﻣﺜﻨﯽ ﻣﺬﮐﺮ ﻣﺜﻨﯽ ﻣﺬﮐﺮ‬
‫اﻟﻤﺆﻣﻨﺘﺎن ﻧﺠﺤﺘﺎن‬
‫ﻣﺜﻨﯽ ﻣﺆﻧﺚ ﻣﺜﻨﯽ ﻣﻮﻧﺚ‬
‫* اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮع ﻗﺒﻞ از ﻓﻌﻞ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺒﺘﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻞ اﻟﻤﺆﻣﻦُ در ﻣﺜﺎل ﺑﺎﻻ‪.‬‬
‫‪ -4‬اﮔﺮ ﻓﺎﻋﻞ اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ و ﺟﻤﻊ ﻣﮑﺴﺮ ﻏﯿﺮﻋﺎﻗﻞ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻔﺮد ﻣﺆﻧﺚ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺗَﻔﺘﺤﺖ ازﻫﺎرً اﻻﺷﺠﺎر‬
‫ﺗﻔﺘﺤﺖ ‪ :‬ﻓﻌﻞ ﻣﻔﺮد ﻣﺆﻧﺚ ازﻫﺎر‪ :‬ﻓﺎﻋﻞ ﺟﻤﻊ ﻣﮑﺴﺮ‬
‫اﺣﺴﻨﺖ اﺧﻼق ﻫﺬه اﻟﺘﻠﻤﯿﺬۀ‬
‫اﺣﺴﻨﺖ‪ :‬ﻓﻌﻞ ﻣﻔﺮد ﻣﺆﻧﺚ اﺧﻼق‪ :‬ﻓﺎﻋﻞ ﺟﻤﻊ ﻣﮑﺴﺮ ﺧﺎﻟﻖ‬
‫* ﻓﻌﻞ ﺑﺎ ﻓﺎﻋﻞ از ﻧﻈﺮ ﻣﺬﮐﺮ و ﻣﺆﻧﺚ ﺑﻮدن ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫اﮔﺮ اﺳﻢﻫﺎی ﻣﻨﻘﻮص ال ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ در ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻌﯽ و ﺟﺮی ﯾﺎء آﻧﻬﺎ ﺣﺬف و‬
‫ﺟﺎءَ ﻗﺎض )ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺮﻓﻮع ﺗﻘﺪﯾﺮاً (‬ ‫ﺗﻨﻮﯾﻦ ﮐﺴﺮه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﻣﺨﺘﻮم ﺑﻪ ﺣﺮف ﻋﻠﻪ در ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻌﯽ اﻋﺮاﺑﺸﺎن ﺗﻘﺪﯾﺮی اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾَﺪْﻋُﻮ ‪ /‬ﯾﻬﺪِی ) ﻣﻀﺎرع ﺗﻘﺪﯾﺮاً ﻣﺮﻓﻮع(‬
‫اﻋﺮاب ﻣﺤﻠﯽ‪ :‬ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﺟﻤﻠﻪ اﻋﺮاﺑﺸﺎن‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬اﻋﺮاب ﻣﺤﻠﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫* اﻧﻮاع اﻋﺮاب ﻣﺤﻠﯽ‪ -1 :‬ﻫﻤﻪ اﺳﻢﻫﺎ و ﻓﻌﻞﻫﺎی ﻣﺒﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﻧﻘﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﻣﺤﻼً‬
‫ﻣﺮﻓﻮع‪ ،‬ﻣﻨﺼﻮب ﯾﺎ ﻣﺠﺮور ﯾﺎ ﻣﺠﺰوم ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫* ﺿﻤﺎﯾﺮ‪ ،‬اﺳﻢ اﺷﺎره‪ ،‬ﻣﻮﺻﻮل‪ ،‬اﺳﺘﻔﻬﺎم‪ ،‬ﺷﺮط‪ ،‬ﻇﺮوف‪ ،‬ﻓﻌﻞﻫﺎی ﻣﺎﺿﯽ و ﻣﻀﺎرع‬
‫در ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ اﻋﺮاب ﻣﺤﻠﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫* ﺟﺎء ﻫﺬا اﻟﺮﺟﻞ = ﻫﺬا‪ ،‬ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺤﻼً ﻣﺮﻓﻮع »ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آﻧﮑﻪ ﻫﺬا ﻓﺎﻋﻞ و ﻓﺎﻋﻞ‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﺮﻓﻮع اﺳﺖ‪«.‬‬
‫راﯾﺖُ ﻫﺬا اﻟﺮﺟﻞ = ﻫﺬا‪ ،‬ﻣﻔﻌﻮل ﻣﺤﻼً ﻣﻨﺼﻮب »ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آﻧﮑﻪ ﻫﺬا ﻣﻔﻌﻮل و ﻣﻔﻌﻮل‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﻨﺼﻮب اﺳﺖ‪«.‬‬
‫اﺳﻢﻫﺎی اﺷﺎره و ﻣﻮﺻﻮل ﻣﺜﻨﯽ اﻋﺮاﺑﺸﺎن ﻓﺮﻋﯽ اﺳﺖ و ﻣﻌﺮب ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺎء ﻫﺬان‬
‫ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻓﺮﻋﯽ‬
‫* ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ ‪ :‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ ﻧﻘﺸﯽ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ اﻋﺮاﺑﺸﺎن ﻣﺤﻠﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻗﺎل اﻟﻤﺆﻣﻦُ‪ :‬اﻟﻤﻌﻠﻢ‪ ‬ﻓﯽ اﻟﺼﻒ‬
‫ﻣﻔﻌﻮل‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪاﺳﻤﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺤﻼً ﻣﻨﺼﻮب‬
‫اﻟﻤﺆﻣﻦُ ﯾﺬﻫﺐ اﻟﯽ اﻟﻤﺴﺠﺪ‬
‫ﺧﺒﺮ ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻌﻠﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺤﻼً ﻣﺮﻓﻮع‬
‫* ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور ﯾﺎ ﻇﺮفﻫﺎ ﻧﻘﺸﯽ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ اﻋﺮاﺑﺸﺎن ﻣﺤﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻨﺪی ﻣﺎل‬
‫ﺧﺒﺮ ﻣﻘﺪم ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ )ﻇﺮوف(‪ ،‬ﻣﺤﻼً ﻣﺮﻓﻮع‬
‫اﻟﻨﻈﺎﻓﮥُ ﻣِﻦ اﻻﯾﻤﺎن‬
‫ﺧﺒﺮ ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ‪) ،‬ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور( ﻣﺤﻼً ﻣﺮﻓﻮع‬
‫اﻋﺮاب ﻓﺮﻋﯽ و ﻧﯿﺎﺑﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﺟﺎی ﺣﺮﮐﺖﻫﺎی اﺻﻠﯽ ﺑﺎﻻ ﻋﻼﺋﻢ و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎی دﯾﮕﺮ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ -1‬ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ ﺳﺎﻟﻢ‪ :‬در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺒﯽ ﺑﻪ ﺟﺎی ﻓﺘﺤﻪ‪ ،‬ﮐﺴﺮه ﻣﯽﮔﯿﺮد و در ﺣﺎﻟﺖ‬
‫رﻓﻌﯽ و ﺟﺮی اﻋﺮاﺑﺸﺎن اﺻﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫راﯾﺖُ اﻟﻄﺎﻟﺒﺎتِ‬
‫رأی‪ :‬ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ‬
‫تُ‪ :‬ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﺤﻼً ﻣﺮﻓﻮع‪ ،‬ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘﺼﻞ رﻓﻌﯽ‬
‫اﻟﻄﺎﻟﺒﺎتِ‪ :‬ﻣﻔﻌﻮل و ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻓﺮﻋﯽ ‪ /‬ﺑﻪ ﺟﺎی ﻓﺘﺤﻪ‪ ،‬ﮐﺴﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﺳﻢ ﻣﺜﻨﯽ‪ :‬در ﺣﺎﻟﺖﻫﺎی رﻓﻌﯽ )انِ ـ ﺗﺎنِ ( ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺟﺎء اﻟﺘﻠﻤﯿﺬانِ )ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻓﺮﻋﯽ ﺑﻪ ﺟﺎی ُ »ان ‪،‬ﺗﺎن« ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫راﯾﺖُ اﻟﺘﻠﻤﯿﺬﯾﻦِ )ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻓﺮﻋﯽ(‬
‫ﺳﻠﻤﺖُ ﻋﻠﯽ اﻟﺘﻠﻤﯿﺬﯾﻦِ )ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور‪،‬ﻣﻔﻌﻮلﺑﻪ‪ ،‬اﻋﺮاب ﻓﺮﻋﯽ ﺑﻪ ﺟﺎی ﮐﺴﺮه از‬
‫»ﯾﻦ« اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐﺮ‪ :‬در ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻌﯽ )ون( ﻣﯽﮔﯿﺮد‪) .‬واو ـ ﻋﻼﻣﺖ رﻓﻊ(‬
‫»ون« ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫* ﺟﺎءِ اﻟﻤﻌﻠﻤﻮن )ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻓﺮﻋﯽ( ﺑﻪ ﺟﺎی ُ‬
‫راﯾﺖ اﻟﻤﻌﻠﻤﯿﻦَ )ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻓﺮﻋﯽ( ﺑﻪ ﺟﺎی َ »ﯾﻦ« ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
 ‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫ﺟﻤﻠﻪ اﺳﻤﯿﻪ‪:‬‬ ‫ذَﻫَﺐَ اﻟﺮﺟﻞُ‬

‫ﻣﺒﺘﺪا ‪ +‬ﺧﺒﺮ‬ ‫اﻟﺮﺟﻞُ‪ :‬ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺬﮐﺮ‬ ‫ذَﻫَﺐَ‪ :‬ﻓﻌﻞ ﻣﺬﮐﺮ‬
‫اﻟﻤﺆﻣﻦُ ﻣﺠﺘﻬﺪُ‬ ‫ذَﻫَﺒَﺖْ اﻻﻣﺮاۀُ‬
‫ٌ‬ ‫ﻣﺒﺘﺪا‪ :‬اﺳﻢ )ﺿﻤﯿﺮ( ﻣﺮﻓﻮﻋﯽ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪای ﺟﻤﻠﻪ ﺑﯿﺎﯾﺪ و در آﺧﺮ » ُ‬ ‫اﻻﻣﺮاۀُ‪ :‬ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺆﻧﺚ‬ ‫ذَﻫَﺒَﺖْ ‪ :‬ﻓﻌﻞ ﻣﺆﻧﺚ‬
‫‪،‬ان‪،‬ون‪،‬واو« ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﻓﺎﻋﻞ اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻓﻌﻞ ﻣﻔﺮد ﻣﯽآﯾﺪ ﭼﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﻔﺮد ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺟﻤﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺒﺮ‪ :‬ﮐﻠﻤﻪ ﯾﺎ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻣﺒﺘﺪا را ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧَﺠَﺤَﺖْ اﻟﻤﺆﻣﻨﮥ‬ ‫ﻧَﺠَﺢَ اﻟﻤﺆﻣﻦُ‬
‫* ﮔﺎﻫﯽ ﻣﯿﺎن ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﺻﻔﺖ و ﯾﺎ ﻣﻀﺎفاﻟﯿﻪ ﯾﺎ ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور و‪ ...‬ﻗﺮار‬ ‫ﻧَﺠَﺢَ اﻟﻤﺆﻣﻨﺘﺎن‬ ‫ﻧَﺠَﺢَ اﻟﻤﺆﻣﻨﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻠﻮم و ﻣﺠﻬﻮل‪:‬‬
‫اﻟﻤﻌﻠﻢُ ﻓﯽ اﻟﺼﻒ ﻗﺎﺋﻢٌ‬ ‫ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻠﺶ ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻌﻠﻮم و ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ آن ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ‬
‫ﻗﺎﺋﻢٌ‪ :‬ﺧﺒﺮ‬ ‫ﻓﯽاﻟﺼﻒ‪ :‬ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور‬ ‫اﻟﻤﻌﻠﻢُ‪ :‬ﻣﺒﺘﺪا‬ ‫ﻣﺠﻬﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻧﻮاع ﺧﺒﺮ‪:‬‬ ‫ﻓﻌﻞ ﻣﺠﻬﻮل از ﻓﻌﻞ ﻣﺘﻌﺪی ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﭘﺲ ﻫﺮﮔﺰ ﻓﻌﻞﻫﺎی ﻻزم ﻣﺠﻬﻮل‬
‫ﻣﻔﺮد‪ :‬ﯾﮏ اﺳﻢ ﻣﻔﺮد ﯾﺎ ﻣﺜﻨﯽ ﯾﺎ ﺟﻤﻊ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢ ﻣﺠﺘﻬﺪونَ‬
‫ﺧﺒﺮ ﻣﻔﺮد‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻌﻠﯿﻪ‪ :‬ﻣﺒﺘﺪا ‪ +‬ﻓﻌﻞ‬ ‫ﻃﺮﯾﻘﻪ ﻣﺠﻬﻮل ﮐﺮدن ﻓﻌﻞ ﻣﻌﻠﻮم‪:‬‬
‫اﻟﮑﻼمُ ﯾَﺤُﺮﱠ اﻟﮑﻼمَ‬ ‫اﻟﻒ( در ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع‪ :‬در ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮد و ﻣﺰﯾﺪ اﺑﺘﺪا ﺣﺮف اول ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺮف‬
‫ﺧﺒﺮ ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻌﻠﯿﻪ ﻣﺤﻼً ﻣﺮﻓﻮع‬ ‫ﻣﻀﺎرﻋﻪ را ﻣﺮﻓﻮع ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺳﭙﺲ)ﻋﯿﻦاﻟﻔﻌﻞ( را در واﻗﻊ ﺣﺮف ﯾﮑﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻪ آﺧﺮ‬
‫ﺟﻤﻠﻪ اﺳﻤﯿﻪ‪ :‬ﻣﺒﺘﺪا ‪ +‬ﺟﻤﻠﻪ اﺳﻤﯿﻪ )ﻣﺒﺘﺪا ‪ +‬ﺧﺒﺮ(‬ ‫ﯾَﻀْﺮِبُ ← ﯾُﻀْﺮَبُ‬ ‫را ﻣﻔﺘﻮح ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫اﻟﺘﻠﻤﯿﺬُ اﺧﻼﻗﻪُ ﻣﻤﺘﺎزٌ‬ ‫ب( در ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ‪ :‬ﻋﯿﻦاﻟﻔﻌﻞ )ﯾﮑﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻪ آﺧﺮ( را ﮐﺴﺮه داده و ﺗﻤﺎم ﺣﺮوف‬
‫ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﺟﻤﻠﻪ اﺳﻤﯿﻪ ﻣﺤﻼً ﻣﺮﻓﻮع‬ ‫ﻣﺒﺘﺪا‬ ‫ﻓَﺘَﺢَ ← ﻓُﺘِﺢَ‬ ‫ﻣﺘﺤﺮک آن را )ﺑﻪ ﺟﺰ ﺣﺮف ﺳﺎﮐﻦدار را( ﺿﻤﻪ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫اﻟﺪﻧﯿﺎ وراءک‬ ‫* ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺎﺿﯽ ﺑﺮ وزن ﻓﺎﻋَﻞَ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺠﻬﻮل آن ﺑﺮ وزن ﻓُﻮِﻋﻞَ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻇﺮف‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺤﻼً ﻣﺮﻓﻮع‬ ‫ﺷﺎﻫِﺪَ ← ﺷُﻮﻫِﺪَ‬ ‫ﺿَﺎرِبَ ← ﺿُﻮرِبَ‬
‫ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﻣﺒﺘﺪا ‪ +‬ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور ﯾﺎ ﻇﺮف‬
‫ﻃﺮﯾﻘﻪ ﻣﺠﻬﻮل ﮐﺮدن ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺤﻼً ﻣﺮﻓﻮع‬ ‫اﻟﺤﻤﺪﷲ‬ ‫ﺿَﺮَبَ ﻋﻠﯽٌ زﯾﺪاً‬
‫* اﮔﺮ ﺧﺒﺮ ﻣﻔﺮد ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻣﺤﻼً ﻣﺮﻓﻮع اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﯾﺪاً‪ :‬ﻣﻔﻌﻮل و ﻣﻨﺼﻮب‬ ‫ﻋﻠﯽٌ‪ :‬ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﺮﻓﻮع‬ ‫ﺿَﺮَبَ ‪ :‬ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ‬
‫* ﻇﺮفﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻣَﻊَ ‪ :‬ﺑﺎ‪ /‬ﻋﻨﺪَ‪ :‬ﻧﺰد‪ /‬ﻗﺒﻞَ‪ :‬ﭘﯿﺶ ‪ /‬ﺑﻌﺪَ‪ :‬ﭘﺲ‪ /‬ﻓﻮق‪ :‬ﺑﺎﻻ‪/‬‬
‫‪ -1‬اﺑﺘﺪا ﻓﺎﻋﻞ را ﺣﺬف ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﻔﻌﻮل را ﺑﻪ ﺟﺎی ﻓﺎﻋﻞ ﺑﺎ ﻧﺎم ﺟﺪﯾﺪ »ﻧﺎﯾﺐ‬
‫ﺗﺤﺖ‪:‬زﯾﺮ‪ /‬ﺧﻠﻒ‪،‬وراء‪ :‬ﭘﺸﺖ‪ /‬اﻣﺎم‪ :‬ﻣﻘﺎﺑﻞ‪.‬‬
‫ﻓﺎﻋﻞ« ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫* اﮔﺮ ﺧﺒﺮ ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎ اﺳﻢ اﺳﺘﻔﻬﺎم ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ ﻣﺒﺘﺪای ﺧﻮد ﻣﻘﺪم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺿَﺮَبَ زﯾﺪاً‬
‫ﻣَﻦْ اَﻧْﺖَ؟‬
‫‪ -2‬ﻓﻌﻞ را ﺑﻪ روش ﺑﺎﻻ ﻣﺠﻬﻮل ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫اَﻧْﺖَ‪ :‬ﻣﺒﺘﺪای ﻣﺆﺧﺮ‬ ‫ﻣَﻦْ‪ :‬ﺧﺒﺮ ﻣﻘﺪم‬
‫ﻋﻨﺪی ﻣﺎ ٌل‬ ‫ﺿُﺮِبَ زﯾﺪاً‬
‫ﻣﺎلٌ‪ :‬ﻣﺒﺘﺪای ﻣﺆﺧﺮ‬ ‫ﻋﻨﺪی‪ :‬ﺧﺒﺮ ﻣﻘﺪم‬ ‫‪ -3‬ﭼﻮن ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﺟﺎی ﻓﺎﻋﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف آﺧﺮش ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ‪:‬‬ ‫ﺿُﺮِبَ زﯾﺪُ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﺧﺒﺮ ﻣﺸﺘﻖ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ ﻣﺒﺘﺪای ﺧﻮد از ﻧﻈﺮ ﺟﻨﺲ و ﻋﺪد ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -4‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺆﻧﺚ و ﻓﻌﻞ ﻣﺬﮐﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮای ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻓﻌﻞ و‬
‫اﻟﺘﻠﻤﯿﺬُ ‪ :‬ﻣﻔﺮد ﻣﺬﮐﺮ ‪ /‬ﻣُﺠْﺘَﻬﺪُ ‪ :‬ﻣﻔﺮد ﻣﺬﮐﺮ‬ ‫اﻟﺘﻠﻤﯿﺬُ ﻣُﺠْﺘَﻬﺪُ ←‬ ‫ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ »ﻓﻌﻞ« را ﺑﻪ ﺻﯿﻐﻪ ‪ 4‬ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫اﻟﺘﻠﻤﯿﺬانِ ‪ :‬ﻣﺜﻨﯽ ﻣﺬﮐﺮ ‪ /‬ﻣﺠﺘﻬﺪانِ ‪ :‬ﻣﺜﻨﯽ ﻣﺬﮐﺮ‬ ‫اﻟﺘﻠﻤﯿﺬانِ ﻣﺠﺘﻬﺪا ِن ←‬ ‫‪ -1‬ﺿَﺮَبَ ﻋﻠﯽٌ ﻓﺎﻃﻤﮥً‬
‫ﻧﻮاﺳﺦ )اﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ ـ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﻪ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ـ ﻻی ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ(‬ ‫‪ -2‬ﺿَﺮَبَ ﻓﺎﻃﻤﮥٌ‬
‫ﻧﻮاﺳﺦ‪ :‬ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اول ﺟﻤﻼت اﺳﻤﯿﻪ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﺣﺮﮐﺖ ﺧﺒﺮ را ﺗﻐﯿﯿﺮ‬ ‫‪ -3‬ﺿُﺮِبَ ﻓﺎﻃﻤﮥٌ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ و در واﻗﻊ ﺣﮑﻢ ﻗﺒﻠﯽ آن را ﻣﻨﺴﻮخ )ﺑﺎﻃﻞ( ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ‬ ‫‪ -4‬ﺿُﺮِﺑَﺖْ ﻓﺎﻃﻤﮥٌ‬
‫ﻧﻮاﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ اﺟﻮف اﮔﺮ ﻣﺠﻬﻮل ﺷﻮد ﺑﺮ وزن »ﻓِﯿﻞ« ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻗَﻮَلَ ← ﻗﯿﻞ‪،‬‬
‫اﻟﻒ( ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﻪ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ‪) :‬اِنﱠ ـ اَنﱠ ـ ﮐﺎنﱠ ـ ﻟﻌﻞﱠ ـ ﻟﮑﻦّ ـ ﻟﯿﺖَ(‬ ‫داسَ ← دﯾﺲَ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺮوف در اول ﺟﻤﻼت اﺳﻤﯿﻪ آﻣﺪه و ﻣﺒﺘﺪا را ﻣﻨﺼﻮب ﮐﺮده اﻣﺎ ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﺧﺒﺮ‬ ‫ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع اﺟﻮف اﮔﺮ ﻣﺠﻬﻮل ﺷﻮد ﺑﺮ وزن »ﯾﻔﺎلُ« ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﯾَﻘْﻮَلُ ←‬
‫ﮐﺎری ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﯾُﻘﺎلُ‪،‬‬
‫اِنﱠ اﷲَ ﻋﺎﻟﻢٌ‬ ‫اﷲُ ﻋﺎﻟﻢٌ؛‬ ‫ﯾﺒﯿﻊُ ← ﯾﺒﺎعُ‬
‫ﺧﺒﺮ اِنﱠ‬ ‫اﺳﻢ اِنﱠ‬
‫‪11‬‬
 ‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫ﻫﯿﭻ ﺧﺪاﯾﯽ ﺟﺰء ﺧﺪاوﻧﺪ ﯾﮕﺎﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫اِنﱠ اﻟﻤﻌﻠﻤﯿﻦ ﻣﺠﺪون ﻓﯽ اﻋﻤﺎﻟﻬﻢ‬ ‫اﻟﻤﻌﻠﻤﻮنَ ﻣﺠﺪون ﻓﯽ اﻋﻤﺎﻟﻬﻢ‬
‫*اﺳﻢ ﻻی ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ ال ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫ﺧﺒﺮ اِنﱠ و ﻣﺮﻓﻮع‬ ‫اﺳﻢ اِنﱠ و ﻣﻨﺼﻮب‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻻ اﻟﺮﺟﻞُ ﻓﯽ اﻟﺒﯿﺖِ‬
‫*ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺮوفﻣﺸﺒﻬﻪﺑﺎﻟﻔﻌﻞ)اِنﱠواَنﱠ»ﻫﻤﺎﻧﺎـﺒﺪرﺳﺘﯽﮐﻪ«‪،‬ﮐَﺎَنﱠ»ﮔﻮﯾﺎ«‪ ،‬ﻟَﻌ‪‬ﻞ»ﺷﺎﯾﺪ«‪،‬‬
‫* اﺳﻢ ﻻی ﻧﻔﯽ ﺗﻨﻮﯾﻦ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻟﮑﻦﱠ »اﻣﺎ«‪ ،‬ﻟﯿﺖَ »ای ﮐﺎش«‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻻ اﻟﺮﺟﻼً ﻓﯽ اﻟﺒﯿﺖِ‬
‫* ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻪ درﺑﺎره ﺧﺒﺮ و اﻧﻮاع ﺧﺒﺮ و درﺑﺎره ﻣﺒﺘﺪا ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ در اﯾﻦ ﺟﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫* اﺳﻢ ﻻی ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ ﺟﻤﻊ ﺑﺴﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮای اﺳﻢ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﻪﺑﺎﻟﻔﻌﻞ و ﺧﺒﺮ آﻧﻬﺎ ﺻﺪق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻻ اﻟﺮﺟﺎلَ ﻓﯽ اﻟﺒﯿﺖِ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﻪﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﻠﻪ اﺳﻤﯿﻪ ﯾﺎ ﻓﻌﻠﯿﻪ ﯾﺎ ﻣﻔﺮد‬
‫* اﺳﻢ ﻻی ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ ﻣﺜﻨﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﯾﺎ ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺤﺚ داﺷﺘﻦ ﺧﺒﺮ ﻣﻘﺪم ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﺣﺮوف ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻻ اﻟﺮﺟﻠﯿﻦَ ﻓﯽ اﻟﺒﯿﺖِ‬
‫)ﻣﺜﻞ ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ ﻣﻔﻌﻮﻟﯽ(‬
‫*اﺳﻢ ﻻی ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ ﺧﺒﺮ ﻣﻘﺪم ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اِنﱠ ﻓﯽ اﻟﻤﺪرﺳﮥ ﻣﻌﻠﻤﺎً‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻻ ﻓﯽ اﻟﺒﯿﺖِ رَﺟُﻞَ‬
‫ﻓﯽ اﻟﻤﺪرﺳﮥ ‪:‬ﺧﺒﺮ ﻣﻘﺪم اِنﱠ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺤﻼً ﻣﺮﻓﻮع‬
‫اﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﮐﺎن )ﺑﻮد(‪ ،‬ﻟﯿﺲ)ﻧﯿﺴﺖ(‪ ،‬ﺻﺎر)ﺷﺪ(‪ ،‬اﺻﺒﺢ)ﺻﺒﺢ ﮔﺮدﯾﺪ(‪ ،‬ﻣﺎدام)وﻗﺘﯽﮐﻪ(‪،‬‬ ‫ﻣﻌﻠﻤﺎً‪ :‬اﺳﻢ ﻣﺆﺧﺮ اِنﱠ و ﻣﻨﺼﻮب‬

‫ﻣﺎزال)ﻫﻨﻮز‪ ،‬ﻫﻤﯿﺸﻪ(‪ ،‬و‪...‬‬ ‫اِﻧﱠﻪ ﺻﺎﺑﺮٌ‬

‫ﻓﻌﻞﻫﺎی ﻓﻮق ﺑﻪ اول ﺟﻤﻼت اﺳﻤﯿﻪ آﻣﺪه و ﺑﺮﻋﮑﺲ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﻪﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻋﻤﻞ‬ ‫ه‪ :‬اﺳﻢ اِنﱠ ﻣﺤﻼً ﻣﻨﺼﻮب‬

‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ اﻋﺮاب ﻣﺒﺘﺪا ﮐﺎری ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﻣﺎ ﺧﺒﺮ را ﻣﻨﺼﻮب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺻﺎﺑﺮٌ‪ :‬ﺧﺒﺮ اِنﱠ ﻣﺮﻓﻮع )ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻔﺮد(‬

‫ﮐﺎن اﷲ ُ ﻋﺎﻟﻤﺎً‬ ‫اﷲُ ﻋﺎﻟﻢُ ←‬ ‫* اﮔﺮ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎ ﺿﻤﺎﯾﺮ ﻣﻨﻔﺼﻞ ﻣﺮﻓﻮع ﺷﺮوع ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﻪ‬

‫اﷲُ‪ :‬اﺳﻢ ﮐﺎن و ﻣﺮﻓﻮع ﻋﺎﻟﻤﺎً‪ :‬ﺧﺒﺮ ﮐﺎن ﻣﻔﺮد و ﻣﻨﺼﻮب‬ ‫ﮐﺎن‪ :‬ﻓﻌﻞ ﻧﺎﻗﺼﻪ‬ ‫ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﺑﻪ اول آن ﺟﻤﻠﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ ،‬ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﻣﺮﻓﻮع را ﺑﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘﺼﻞ‬

‫سُ ﻣﻔﯿﺪً‬
‫اﻟﺘﻼﻣﯿﺬَ‬ ‫درﺳﻪُ‬
‫ﮐﺎن اﻟﻤﻌﻠﻢُ ﺗُﺪَرِ‬ ‫ﻧﺼﺒﯽ و ﺟﺮی در ﻫﻤﺎن ﺻﯿﻐﻪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫تْ‪ :‬ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻣﺆﻧﺚ ﺑﻮدن اﺳﺖ‬ ‫ﮐﺎن‪ :‬ﻓﻌﻞ ﻧﺎﻗﺼﻪ‬ ‫ﻫﻮ ﺗﻠﻤﯿﺬٌ ‪ :‬اﻧّﻪُ ﺗﻠﻤﯿﺬٌ‬ ‫اﻧﺎ ﻣﻌﻠﻢّ ‪ :‬اﻧّﯽ ﻣﻌﻠﻢٌ‬

‫اﻟﻤﻌﻠﻢُ‪ :‬اﺳﻢ ﮐﺎنو و ﻣﺮﻓﻮع‬ ‫* ﻫﺮﮔﺎه ﺣﺮف ﻣﺎ ﺑﻪ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﻪ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻣﺘﺼﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﺛﺮ‬

‫درﺳﻪُ‪ :‬ﺧﺒﺮ ﮐﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﻠﻪ اﺳﻤﯿﻪ ﻣﺤﻼً ﻣﻨﺼﻮب‬ ‫ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﻪﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﺧﻨﺜﯽ ﺷﺪه ﺑﯽﺗﺄﺛﯿﺮ ﺷﻮﻧﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺮوف »ﻣﺎیﮐﺎﻓﻪ =‬
‫ُ‬ ‫ﮐﺎﻧﺖْ اﻟﻤﻌﻠﻤﮥ‬ ‫ﺑﺎزدارﻧﺪه« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫ﮐﺎن‪ :‬ﻓﻌﻞ ﻧﺎﻗﺼﻪ‬ ‫اﻧّﻤﺎ اﻟﻤﺆﻣﻨﻮن اﺧﻮۀٌ‬

‫ﮐﺎن ﻣﺮﻓﻮع‬ ‫اﻟﻤﻌﻠﻤﮥُ‪ :‬اﺳﻢ‬ ‫اﺧﻮۀٌ ‪ :‬ﺧﺒﺮ ﻣﻔﺮد و ﻣﺮﻓﻮع‬ ‫اﻟﻤﺆﻣﻨﻮن‪ :‬ﻣﺒﺘﺪا و ﻣﺮﻓﻮع‬

‫ﺗُﺪَرِسُ ‪ :‬ﺧﺒﺮ ﮐﺎن‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻌﻠﯿﻪ ﻣﺤﻼً ﻣﻨﺼﻮب‬ ‫ﻻی ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ‬
‫ﺣﺮﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺟﻤﻼت اﺳﻤﯿﻪ آﻣﺪه و ﻣﺜﻞ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﻪ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻋﻤﻞ‬
‫* اﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﻧﺎﻗﺼﻪای ﺣﺬف ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ )ﻣﺜﻞ ﻓﻌﻞﻫﺎی ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ( ﺿﻤﺎﯾﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﻣﺮﻓﻮع‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺒﺘﺪا را ﻣﻨﺼﻮب وﻟﯽ ﺧﺒﺮ را ﻣﺮﻓﻮع ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫را ﮐﻪ در آﺧﺮ آﻧﻬﺎ اﻓﺰوده ﻣﯽﮔﺮدد ﺑﻪ ﺟﺎی ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬اﺳﻢ اﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻻ ﺷﯽ اﺣﺴﻦُ ﻣﻦ ﻋﻔﻮ ﻋﻨﺪ اﻟﻘﺪرۀ‬
‫اﻟﻌﻠﻤﺎء ﮐﺎﻧﻮا اﺧﻮانَ اﻻﺑﺮار‪.‬‬
‫اﺣﺴﻦُ ‪ :‬ﺧﺒﺮ ﻻی ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ و ﻣﺮﻓﻮع‬ ‫ﺷﯽ‪ :‬اﺳﻢ ﻻی ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ‪ ،‬ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻓﺘﺢ‬
‫اﺧﻮانَ‪ :‬ﺧﺒﺮ ﮐﺎن‬ ‫واو‪ :‬اﺳﻢ ﮐﺎن‬ ‫ﮐﺎن‪ :‬ﻓﻌﻞ ﻧﺎﻗﺼﻪ‬
‫* اﺳﻢ ﻻی ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﮑﺮه ﺑﺎﺷﺪ و ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻓﺘﺤﻪ ) َ ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻣﻨﺼﻮﺑﺎت‬
‫ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ‪ :‬ﻣﺼﺪر ﻣﻨﺼﻮب‪ ،‬از ﺟﻨﺲ ﻓﻌﻞ ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺟَﻠَﺴْﺖُ ‪ ،‬ﺟﻠﻮﺳﺎً‬ ‫ﻣﺤﻼً ﻣﻨﺼﻮب اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻧﻮاع ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ‬ ‫* ﺧﺒﺮ ﻻی ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻔﺮد‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪ ﯾﺎ ﺷﺒﻪﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻄﻠﻖ ﺗﺄﮐﯿﺪی‪ :‬ﻣﻌﻤﻮﻻً آﺧﺮ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽآﯾﺪ و ﺻﻔﺖ ﯾﺎ ﻣﻀﺎفاﻟﯿﻪ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﻻ ﺑﻠﯿﮥَ اﺻﻌﺐُ‬
‫ﻧَﺰَلُ اﷲُ اﻟﻘﺮآن ﺗﻨﺰﯾﻼً‬ ‫ﺧﺒﺮ از ﻧﻮع ﻣﻔﺮد و ﻣﺮﻓﻮع‬
‫ﻣﺼﺪر ﻣﻄﻠﻖ ﺗﺄﮐﯿﺪی ﻣﻨﺼﻮب‬ ‫ﻓﻌﻞ‬ ‫ﻻ ﺧﯿﺮَ ﻓﯽ ود‬
‫ﻣﻄﻠـﻖ ﻧﻮﻋـﯽ‪ :‬ﺑـﺮای ﺑﯿﺎن ﻧﻮع اﻧﺠﺎم ﺷﺪن ﻓﻌﻞ ﻣﯽآﯾﺪ و ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻌﺪ از آن ﺻﻔﺖ ﯾﺎ‬ ‫ﺧﺒﺮ از ﻧﻮع ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺤﻼً ﻣﺮﻓﻮع‬
‫ﻣﻀﺎفاﻟﯿﻪ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬ ‫ﻻﺷﯽء ﯾَﺼْﻌَﺪُ ﺑﺎﻻﻧﺴﺎنِ‬
‫ﺿَﺮَﺑْﺘُﻪ ﺿﺮﺑﺎً ﺷﺪﯾﺪاً‬ ‫ﺧﺒﺮ از ﻧﻮع ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻌﻠﯿﻪ ﻣﺤﻼً ﻣﺮﻓﻮع‬
‫ﺿﺮﺑﺎً ‪ :‬ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻮﻋﯽ‪ /‬ﺷﺪﯾﺪاً ‪ :‬ﺻﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﯿﺪ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫* ﮔﺎﻫﯽ ﺧﺒﺮ ﻻی ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ در ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت از ﻣﻔﻬﻮم‬
‫* ﻣﻔﻌـﻮل ﻣﻄﻠـﻖ ﻧﻮﻋﯽ و ﺗﺄﮐﯿﺪی ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﻔﺮد ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ روﻧﺪ و ﻫﯿﭽﮕﺎه ﻣﺜﻨﯽ ﯾﺎ‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺸﺨﯿﺺ داد‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﻤﯽروﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﻋﺪدی ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺜﻨﯽ و ﺟﻤﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫در اﺻﻞ‬
‫ﻻ اﻟﻪَ »ﻣﻮﺟﻮدٌ« اِﻻ اﷲُ‬ ‫ﻻ اﻟﻪ اﻻ اﷲ ←‬
‫* در ﺗﺮﺟﻤﻪی ﻻی ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﯿﻦ ﻫﯿﭻ ‪ ........................‬ﻧﯿﺴﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫‪12‬‬
 ‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫ﻣـﺜﻼً ﻣﺒـﺘﺪا‪ ،‬ﻓـﺎﻋﻞ‪ ،‬ﻣﻔﻌـﻮل ﺑـﻪ‪ ،‬ﻣﻀﺎفاﻟﯿﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﭘﺲ از ﺣﺮف ﺟﺮ واﻗﻊ ﻧﺸﺪه‬ ‫* ﮔﺎﻫـﯽ در آﻏـﺎز و ﯾـﺎ آﺧـﺮ ﺟﻤﻼت ﮐﻠﻤﺎت ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻌﻠﺸﺎن در ﺟﻤﻠﻪ ذﮐﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻤـﯽﺷـﻮد و اﯾـﻦ ﮔﻮﻧـﻪ ﻓﻌـﻞﻫﺎ ﻣﻨﺼﻮﺑﻨﺪ و ﺑﺮای ﺗﺄﮐﯿﺪآورده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و از ﻧﻮع‬
‫* اﮔﺮ ﮐﻠﻤﻪ »ﮐﻞ و ﺑﻌﺾ« و ﯾﺎ »اﺳﻢ اﺷﺎره« و ﯾﺎ »ﻋﺪد« ﻗﺒﻞ از ﻇﺮف واﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﺗﺄﮐﯿﺪی ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﻣﻔﻌﻮلﻓﯿﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺷـﮑﺮاً ‪ ،‬ﻋﻔﻮاً ‪ ،‬ﺣﻤﺪاً ‪ ،‬ﺻﺒﺮاً ‪ ،‬ﺣﻘﺎً ‪ ،‬ﻣﻬﻼً ‪ ،‬اﻫﻼً و ﺳﻬﻼً ‪ ،‬ﺟﺪاً ‪ ،‬اﯾﻀﺎً‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً ‪ ،‬ﺳﻤﻌﺎً‪،‬‬
‫ﺣﺎل‪:‬‬ ‫ﻃﺎﻋﻪ ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎناﷲ‬
‫اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻓﺎﻋﻞ ﯾﺎ ﻣﻔﻌﻮل را در ﺟﻤﻠﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫* ﺷﮑﺮاً ‪ ،‬ﻋﻔﻮاً ‪ ،‬ﺣﻤﺪاً ‪ ،‬ﺻﺒﺮاً ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ در اول ﺟﻤﻠﻪ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از‬
‫* ﺣﺎل ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻔﺮد ﯾﺎ ﺟﻤﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻨﺎدا ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﮔﺮ ﻗﺒﻞ از آﻧﻬﺎ ﻓﻌﻠﯽ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‬
‫وﯾﮋﮔﯽ ذواﻟﺤﺎل »ﺻﺎﺣﺐ دل«‪ :‬ﯾﮏ اﺳﻢ ﻣﻌﺮﻓﻪ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻓﺎﻋﻞ ﯾﺎ ﻣﻔﻌﻮلﺑﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻧﻘﺶﻫﺎی ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﯾﺎء ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ »ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺷﮑﺮاً« را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫وﯾﮋﮔﯽ ﺣﺎل ﻣﻔﺮد‪ :‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﻣﻨﺼﻮب و اﺻﻮﻻً ﻣﺸﺘﻖ و ﻧﮑﺮه ﮐﻪ در ﺟﻨﺲ و ﺗﻌﺪاد‬ ‫ﯾﺎ اﺧﯽ ﻋﻔﻮاً‬ ‫ﻃﻠﺒﺖْ ﻋﻔﻮاً ﻣﻦ اﻟﺤﺎﮐﻢ‬
‫ﺑﺎ ذواﻟﺤﺎل ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻔﻌﻮل‬
‫وﯾﮋﮔـﯽ ﺟﻤﻠـﻪ ﺣﺎﻟﯿﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﺣﺎل ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻌﻠﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻌﺪ از‬ ‫ﻣﻔﻌـﻮل ﻣﻄﻠـﻖ ﻋـﺪدی‪ :‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه » ۀ « ﯾـﺎ ﺑـﻪ ﺷـﮑﻞ ﻣﺜﻨﯽ و ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ ﺳﺎﻟﻢ‬
‫ﯾـﮏ اﺳـﻢ ﻣﻌـﺮﻓﻪ ﻣـﯽآﯾﺪ و اﮔﺮ ﺟﻤﻠﻪ اﺳﻤﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻌﺪ از »واو ﺣﺎﻟﯿﻪ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ در‬ ‫»اﺗﯿﻦ ‪ ،‬اتٍ« ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟـﯽ ﮐـﻪ ﻗـﺮار ﻣـﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬اﮔﺮ ﻗﺒﻞ از ﻓﻌﻞ »ﻗﺪ« ﻣﺎ‪ ،‬ﻟﻢ و ﻟﻤﺎ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺎلِ ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫‪ (2‬ﻣﻔﻌـﻮل ﻟﻪ‪ :‬ﻣﺼـﺪر ﻣﻨﺼـﻮﺑﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﺖ ﻓﻌﻞ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ »وﯾﮋه ﻋﻠﻮم‬
‫ﻓﻌﻠﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﭘﺲ از »واو« ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﯽ«‬
‫ـ ﺣﺎل در ﺟﻮاب »ﮐﯿﻒ ـ ﭼﮕﻮﻧﻪ« ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬ ‫ـ ﺑﻌﺪ از ﻓﻌﻞ ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ »ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺎﻟﯿﻪ« ﺑﻪ ﺣﺎل ﻣﻔﺮد‪:‬‬ ‫ـ در ﺟﻮاب ﻟِﻢَ »ﻟﻤﺎذا« ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫واو ﺣﺎﻟـﯿﻪ و ﺿـﻤﯿﺮ ﻣﻨﻔﺼـﻞ ﭘـﺲ از آن )ﻣﺒـﺘﺪا( را ﺣﺬف ﮐﺮده و ﺧﺒﺮ را از ﺣﺎﻟﺖ‬ ‫ـ از ﻣﺼﺪر ﻗﻠﺒﯽ اﺳﺖ »ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻓﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ اﻋﻀﺎء ﺑﺪن اﻧﺠﺎم ﺷﻮﻧﺪ ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫ﻣـﺮﻓﻮع و ﻣﻨﺼـﻮب ﺗـﺒﺪﯾﻞ ﻣـﯽﮐﻨـﯿﻢ و اﮔﺮ ﺧﺒﺮ ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻌﻠﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ از آن اﺳﻢ ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫رﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻦ ‪ ،‬ﺧﻮردن و‪ ...‬ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ واﻗﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ«‬
‫ﻣﻨﺎﺳـﺐ )اﺳـﻢ ﻓﺎﻋﻞ و ‪ (...‬ﻣﯽﺳﺎزﯾﻢ و ﺳﭙﺲ آن را ﻣﻨﺼﻮب ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ‬ ‫ـ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭘﺲ از ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﻣﻔﺮد ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه در ﺟﻨﺲ و ﺗﻌﺪاد ﺑﺎ ذواﻟﺤﺎل ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫** ﺧﺸـﻮﻋﺎً ‪ ،‬ﺗﮑـﺒﺮاً ‪ ،‬ﻏﺮوراً ‪ ،‬ﺗﻔﺎﺧﺮاً ‪ ،‬ﺣﯿﺎءً ‪ ،‬ﺗﻄﻬﯿﺮاً ‪ ،‬ﺣﺒّﺎً ‪ ،‬رﯾﺎءً ‪ ،‬رﻫﺒﮥً ‪ ،‬ﻋﺰاً ‪،‬‬
‫ﺗﻌّﻨﺎً ‪ ،‬ﮐﺮاﻫﮥً و‪...‬‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺎﻟﯿﻪ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻣﻔﺮد‪:‬‬ ‫ﻣﻔﻌﻮل ﻓﯿﻪ ﯾﺎ ﻇﺮف‬
‫واو ﺣﺎﻟـﯿﻪ و ﺿـﻤﯿﺮ ﻣﻨﻔﺼـﻞ ﭘـﺲ از آن »ﻣﺒﺘﺪا« را ﺣﺬف ﮐﺮده و ﺧﺒﺮ را از ﺣﺎﻟﺖ‬ ‫‪ -2‬ﻇﺮف ﻣﮑﺎن‬ ‫‪ -1‬ﻇﺮف زﻣﺎن‬
‫ﻣـﺮﻓﻮع ﺑﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﺎل ﻣﻔﺮد ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه در ﺟﻨﺲ‬ ‫ﻣﻌﺮوفﺗﺮﯾﻦ ﻇﺮفﻫﺎی زﻣﺎن‪:‬‬
‫و ﺗﻌﺪاد ﺑﺎ ذواﻟﺤﺎل ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﻮراً ‪ :‬ﻓﻮراً‬ ‫أﻣْﺲِ‪ :‬دﯾﺮوز‬ ‫ﻗﺒﻞ‪ :‬ﻗﺒﻞ‬
‫ﺟﺎء اﻟﺘﻠﻤﯿﺬُ ﻣﺴﺮوراً‬ ‫ﺟﺎء اﻟﺘﻠﻤﯿﺬ و ﻫﻮ ﻣﺴﺮورٌ ←‬ ‫ﯾﻮﻣﺎً‪ :‬روزی‬ ‫اِذا‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه‬ ‫ﻋِﻨﺪَ ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎم‬
‫رأیَ اﻟﻨﺎسً اﻟﻘﺼﺮ ﻣﺘﻌﺠﺒﯿﻦ‪.‬‬ ‫رأیَ اﻟﻨﺎسُ اﻟﻘﺼﺪ و ﻫُﻢ ﯾﺘﻌﺠﺒﻮنَ ←‬ ‫ﻣﺘﯽ‪ :‬ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ‬ ‫ﻟﻤﺎ‪) :‬روی ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ( ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻤﯿﯿﺰ‪:‬‬ ‫ﺳﺎﻋﮥً ‪ :‬ﺳﺎﻋﺖ‬ ‫ﻧﻬﺎراًَ ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎم روز‬ ‫ﻋﺸﺎءً‪ :‬ﻫﻨﮕﺎم ﺷﺎم‬
‫اﺳـﻤﯽ ﺟـﺎﻣﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺼـﻮب و ﻧﮑﺮه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ از اﺳﻢ‪ ،‬ﻗﺒﻞ ﺧﻮد رﻓﻊ اﺑﻬﺎم ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﻤﯿﯿﺰ‬ ‫ﺷﻬﺮاً ‪ :‬ﻣﺎه‬ ‫ﺳﻨﮥً ‪ :‬ﺳﺎل‬ ‫ﺳﯿﻔﺎً ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭘﺲ از ﻣﻮارد زﯾﺮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬ ‫اﺳﺒﻮﻋﺎً ‪ :‬ﻫﻔﺘﻪ‬ ‫ﺣﯿﻦ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﻏﺪاً ‪ :‬ﻓﺮدا‬
‫ـ اﺳﻢ ﺗﻔﻀﯿﻞ »وزن اﻓﻌﻞ« ﻫﻮ اﮐﺒَﺮُ ﻣﻨﯽ ﺳﻨﺎً ‪ :‬او از ﻧﻈﺮ ﺳﻨﯽ از ﻣﻦ ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻟﯿﻮم‪ :‬اﻣﺮوز‬ ‫ﺷﺘﺎءً‪ :‬ﻫﻨﮕﺎم زﻣﺴﺘﺎن‬ ‫اﻻن‪ :‬اﻻن‬
‫ﻋﺪد‪ ،‬وزن‪ ،‬ﻣﺴﺎﺣﺖ و ﻣﻘﺪار اﺷﺘﺮﯾﺖُ ﻣُﻨﺎ ﺑﺼﻼً ‪ :‬ﯾﮏ ﻣﻦ ﭘﯿﺎز ﺧﺮﯾﺪم‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺎءً ‪ :‬ﻋﺼﺮ‬ ‫ﻋﺎﻣﺎً ‪ :‬ﺳﺎل‬ ‫ﺻﺒﺎﺣﺎً ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎم ﺻﺒﺢ‬
‫ـ ﮐﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺧﯿﺮﺗﺎ؟‬ ‫ﻟﯿﻼً ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎم ﺷﺐ‬ ‫ﺧﺮﯾﻔﺎً ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎم ﭘﺎﺋﯿﺰ‬
‫ﺗﻤﯿﯿﺰ‪ ،‬در اﺻﻞ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺒﺘﺪا‪ ،‬ﻓﺎﻋﻞ ﯾﺎ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ ﻇﺮفﻫﺎی ﻣﮑﺎن‪:‬‬
‫ـ در ﺟﻤﻠﻪ اﺳﻤﯿﻪ‪ ،‬اﺻﻞ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻣﺒﺘﺪا ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬در ﺟﻤﻠﻪی ﻓﻌﻠﯿﻪ اﮔﺮ ﮐﻠﻤﻪی ﭘﯿﺶ از‬ ‫اﻣﺎم‪ :‬ﻣﻘﺎﺑﻞ‬ ‫ﺗﺤﺖ‪ :‬زﯾﺮ‬ ‫ﻓﻮق‪ :‬ﺑﺎﻻ‬
‫ﺗﻤﯿـﯿﺰ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻤﯿﯿﺰ در اﺻﻞ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﭘﯿﺶ از ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻣﻔﻌﻮل ﻓﯿﻪ‬ ‫وراء ‪ :‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬ ‫ﺧﻠﻒ‪ :‬ﭘﺸﺖ‬ ‫ﺟَﻨْﺐَ ‪ :‬ﭘﻬﻠﻮ‬
‫و ﯾﺎ ﮐﻠﻤﻪ ﻣﺠﺮوری واﻗﻊ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﮐﻠﻤﻪی ﭘﯿﺶ از آن ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬ ‫ﻋﻨﺪ‪ :‬ﻧﺰد‬ ‫ﺣﯿﺚ ‪ :‬ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬ ‫اﯾﻦَ ‪ :‬ﮐﺠﺎ‬
‫ـ ﺗـﺒﺪﯾﻞ ﻓـﺎﻋﻞ‪ ،‬ﻣﻔﻌـﻮل ﯾﺎ ﻣﺒﺘﺪا ﺑﻪ ﺗﻤﯿﯿﺰ‪ :‬ﮐﻠﻤﻪی ﻣﻮردﻧﻈﺮ را ﺑﻪ ﺻﻮرت‬ ‫ﻫﻨﺎک ‪ :‬آﻧﺠﺎ‬ ‫ﻫﻨﺎ‪ :‬اﯾﻨﺠﺎ‬ ‫ﻟﺪن ‪ :‬ﻧﺰد‬
‫ﻣﻨﺼﻮب و ﻧﮑﺮه ﺑﻪ آﺧﺮ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮐﺮده و اﻋﺮاب آن را ﺑﻪ ﻣﻀﺎفاﻟﯿﻪ آن ﮐﻠﻤﻪ در‬ ‫ﯾﺴﺎراً ‪ :‬ﺳﻤﺖ ﭼﭗ‬ ‫ﯾﻤﯿﻦ ‪ :‬ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‬ ‫ﺑﯿﻦ ‪ :‬ﻣﯿﺎن‬
‫ﺟﻤﻠﻪی اﺻﻠﯽ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬ ‫ﺷﺮﻗﺎً ‪ :‬ﺳﻤﺖ ﺷﺮق‬ ‫ﺣﻮل‪ :‬دور‬ ‫ﺧﻼل ‪ :‬از ﻣﯿﺎن‬
‫* ﺗﻔﺎوت ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺑﺎ ﺣﺎل‪ :‬ﺣﺎل اﺻﻮﻻً ﻣﺸﺘﻖ اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺟﺎﻣﺪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﻨﻮﺑﺎً ‪ :‬ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب‬ ‫ﺷﻤﺎﻻً ‪ :‬ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎل‬ ‫ﻏﺮﺑﺎً ‪ :‬ﺳﻤﺖ ﻏﺮب‬
‫* ﺣــﺎل ﻣﻌﻨــﯽ »در ﺣﺎﻟــﯽ ﮐــﻪ ‪ «...‬را ﻣــﯽرﺳــﺎﻧﺪ در ﺻــﻮرﺗﯽ ﮐــﻪ ﺗﻤﯿــﯿﺰ ﻣﻌﻨــﯽ‬ ‫* ﻇـﺮفﻫـﺎی زﻣـﺎن و ﻣﮑـﺎن‪ ،‬ﻣﻔﻌﻮلﻓﯿﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪه‬
‫»از ﻧﻈﺮ ـ از ﺟﻬﺖ« را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻨﺎی »ﻓﯽ« ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻧﻘﺶ دﯾﮕﺮی در ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪13‬‬
 ‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫* اﮔـﺮ ﻣﻨﺎدا ﻣﻀﺎف ﺑﻪ »ی« ﻣﺘﮑﻠﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان »ی« را ﺣﺬف ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺟﺎی آن‬ ‫ﺗﻔـﺎوت ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺑﺎ ﻣﻔﻌﻮلﻟﻪ‪ :‬ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ ﻣﻌﻨﯽ »ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ‪ « ...‬ﻣﯽدﻫﺪ وﻟﯽ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﮐﺴﺮه ِ در اﻧﺘﻬﺎی ﻣﻀﺎف ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬ ‫»از ﻧﻈﺮ ‪ «...‬ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﯾﺎ ﻗﻮﻣﯽ = ﯾﺎ ﻗﻮمِ‬ ‫* اﮔـﺮ ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ را ﺣﺬف ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﻌﻨﯽ ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ وﻟﯽ اﮔﺮ ﺗﻤﯿﯿﺰ را‬
‫* اﮔـﺮ ﺑﻌـﺪ از ﺣـﺮف ﻧﺪا اﺳﻤﯽ را ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺴﺮه ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ اﺣﺘﻤﺎﻻً ﻣﻨﺎدای ﻣﻀﺎف ﺑﻪ‬ ‫ﺣﺬف ﮐﻨﯿﻢ ﻣﻌﻨﯽ ﺟﻤﻠﻪ اﺑﻬﺎم دارد‪.‬‬
‫»ی« ﻣﺘﮑﻠﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎدا‬
‫ﯾﺎ اب ِ ‪ :‬ﯾﺎ اﺑﯽ‬ ‫ﯾﺎ ﺻﺪﯾﻖِ ‪ :‬ﯾﺎ ﺻﺪﯾﻘﯽ‬
‫اﺳـﻤﯽ ﮐـﻪ ﺑﻌـﺪ از ﯾﮑـﯽ از ﺣﺮوف ﻧﺪا ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻣﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫اﺳﺘﺜﻨﺎ‪:‬‬
‫ﻣﻨﺎدا ﻧﺎم دارد‪.‬‬
‫ﺧﺎرج ﮐﺮدن ﺣﮑﻤﯽ اﺳﺖ از ﺣﮑﻢ ﮐﻠﯽ‪.‬‬
‫ﺣﺮف ﻧﺪا ‪ :‬ﯾﺎ ـ اﯾﺎ ـ أ‬
‫اﺳﺘﺜﻨﺎ دارای ‪ 3‬رﮐﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻧﻮاع ﻣﻨﺎدا‪:‬‬
‫إﻟّﺎ‪ :‬ادات اﺳﺘﺜﻨﺎء‬
‫‪ -1‬ﻣﻨﺎدای ﻣﻀﺎف ‪ :‬ﻣﻌﺮب و ﻣﻨﺼﻮب اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﺎ روحَاﷲِ ـ ﯾﺎ رﺑ‪‬ﻨﺎ‬
‫ﻗﺒﻞ‪ :‬ﻻء ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺣﮑﻢ ﮐﻠﯽ اﺳﺖ ـ ﻧﻘﺶ اﺻﻠﯽ ﺟﻤﻠﻪ را ﺑﻪ دوش ﻣﯽﮐﺸﺪ ـ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ‬
‫‪ -2‬ﻣﻨﺎدایﻋﻠﻢ‪:‬ﮐﻪﻣﺒﻨﯽﺑﺮﺿﻢ اﺳﺖ وﻣﺤﻼً ﻣﻨﺼﻮب اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎ ﻋﻠﯽ ـ ﯾﺎ ﻗﺪس‬
‫ﻣﻨﻪ ﻧﺎم دارد‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻣـﻨﺎدای ﻧﮑﺮه ﻣﻘﺼﻮده‪ :‬ﮐﻪ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺿﻤﻪ اﺳﺖ و ﻣﺤﻼً ﻣﻨﺼﻮب اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎ‬
‫ﺑﻌﺪ اﻻ‪ :‬ﺣﮑﻢ ﺧﺎرج ﺷﺪه اﺳﺖ ـ و دو ﻧﻮع اﻋﺮاب ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫ﺗﻠﻤﯿﺬ‬
‫اﻟـﻒ( اﮔـﺮ ﺗﻤـﺎم ارﮐـﺎن ﺟﻤﻠﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻌﺪ اﻻ ﻓﻘﻂ ﻣﻨﺼﻮب ) َ ( اﺳﺖ‬
‫‪ -1‬ﻣـﻨﺎدای ﻣﻀـﺎف‪ :‬ﻫـﺮﮔﺎه ﺑﻌـﺪ از ﺣﺮف ﻧﺪا‪ ،‬ﻣﻀﺎف و ﻣﻀﺎفاﻟﯿﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫ﺧﺮج اﻟﺘﻼﻣﯿﺬُ اﻻ ﻋﻠﯿﺎً‪.‬‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻧﻘﺶ اﺳﻢ اول ﻣﻨﺎدا »از ﻧﻮع ﻣﻀﺎف« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻨﺼﻮب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺜﻨﯽﻣﻨﻪ)ﻓﺎﻋﻞ( ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ و ﻣﻨﺼﻮب‬
‫ـ ﯾﺎ ﺗﻠﻤﯿﺬ اﻟﻤﺪرﺳﻪ ـ ﯾﺎ ﻣﺪﯾﻨﻪ اﻻﺧﺮان ـ ﯾﺎ ﺻﺪﯾﻘﻨﺎ‬
‫ب( اﮔـﺮ ﻗـﺒﻞ اﻻ ﻣﻨﻔـﯽ ﺑﺎﺷـﺪ ـ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮐﻠﻤﻪ ﺣﺬف ﺷﺪه ﺑﻌﺪ اﻻ را ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪،‬‬
‫ـ ﯾـﺎ ﻣﻌﻠﻤـﯽ اﻟﻤﺪرﺳﻪ »اﺳﻢ ﻣﺜﻨﯽ و ﺟﻤﻊ در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻀﺎف )ﻧﻮن( ﺧﻮد را از دﺳﺖ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺟﺎء اﻻ اﺑﻮک‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ«‬
‫ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﺮﻓﻮع )زﯾﺮا ﻗﺒﻞ از اﻻ ﻓﺎﻋﻞ ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ(‬
‫ـ ﯾﺎ اﺑﺎﻧﺎ ـ ﯾﺎ ﻣﻌﻠﻤﺎتِ اﻟﻤﺪرﺳﻪ ـ ﯾﺎ ﺻﺪﯾﻘﯽ‬
‫* ﺗﺬﮐـﺮ‪ :‬ﭼﻨﯿـﻦ ﺣﺎﻟﺘـﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ اﻻ ﻣﺤﺬوف ﺑﺎﺷﺪ )ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨﻪ ﻣﺤﺬوف( اﺳﺘﺜﻨﺎء و‬
‫‪ -2‬ﻣـﻨﺎدای ﻋﻠـﻢ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻌﺪ ﺣﺮف ﻧﺪا اﺳﻢ ﻋﻠﻢ »اﺳﻢ ﺷﺨﺺ ـ ﺷﻬﺮ ـ ﮐﺸﻮر ـ اﷲ«‬
‫ﻣﻔﺮّع ﻧﺎم دارد‪.‬‬
‫ﺑـﯿﺎﯾﺪ ﻧـﻮع ﻣـﻨﺎدا ﻋﻠﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﺿﻤﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد و ﻣﺤﻼً‬
‫ﻋﺪد و ﻣﻌﺪود‬
‫ﻣﻨﺼﻮب ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﻋﺮﺑﯽ ﻋﺪد و ﻣﻌﺪود ﺷﺎﻣﻞ ‪ 1‬ﺗﺎ ‪ 10‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد دو ﺣﮑﻢ دارﻧﺪ‪:‬‬
‫)ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ اﮔﺮ اﺳﻢ ﻋﻠﻢ ﻣﻌﺮﺑﯽ در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻣﻨﺎدا ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﮐﻠﻤﻪ ﻣﺒﻨﯽ‬
‫اﻟﻒ( ﺣﮑﻢ ‪1‬و‪ :2‬اﯾﻦ اﻋﺪاد اوﻻً ﺑﻌﺪ از ﻣﻌﺪود ﻣﯽآﯾﻨﺪ ـ ﺑﺎ ﻣﻌﺪود ﺧﻮد از ﻧﻈﺮ ﺟﻨﺲ‬
‫»ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺿﻤﻪ« ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﺣﺮﮐﺖ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎ ﻓﺎﻃﻤﻪُ ـ ﯾﺎ ﻗﺪسُ ـ ﯾﺎ ﺣﻤﯿﺪُ‬
‫اﻣﺮاۀٌ واﺣﺪهٌ )ﯾﮏ زن(‬ ‫رﺟﻞٌ واﺣﺪٌ )ﯾﮏ ﻣﺮد(‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻨﺎدا دارای »ال« ﺑﺎﺷﺪ در ﺻﻮرت ﻣﺬﮐﺮ ﺑﻮدن »اﯾ‪‬ﻬﺎ« و در ﺻﻮرت ﻣﺆﻧﺚ‬
‫اﻣﺮاﺗﺎن اﺛﻨﺘﺎنِ )دو زن(‬ ‫رﺟﻼن اﺛﻨﺎنِ )دو ﻣﺮد(‬
‫ﺑﻮدن »اﯾ‪‬ﺘﻬﺎ« آورده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ب( ﺣﮑـﻢ ‪3‬ﺗـﺎ‪ :10‬اﯾـﻦ اﻋـﺪاد اوﻻً ﻗـﺒﻞ از ﻣﻌﺪود ﻣﯽآﯾﻨﺪ ـ ﺑﺎ ﻣﻌﺪود ﺧﻮد از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎ اﯾ‪‬ﻬﺎ اﻟﺘﻠﻤﯿﺬ ـ ﯾﺎ اﯾ‪‬ﺘﻬﺎ اﻟﺘﻠﻤﯿﺬۀ‬
‫ﺟﻨﺲ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ دارﻧﺪ و ﻣﻌﺪودﺷﺎن ﺟﻤﻊ و ﻣﺠﺮور ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -3‬ﻫـﺮﮔﺎه اﺳـﻢ ﻧﮑـﺮهای ﻣـﻮرد ﻧـﺪا ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺷﺨﺼﯽ ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺛﻼﺛﮥ ﮐُﺘﺐٍ )ﺳﻪ ﮐﺘﺎب( ﭼﻮن ﮐﺘﺎب ﻣﺬﮐﺮ اﺳﺖ ﻋﺪد ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺟﻨﺲ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎدای ﻧﮑﺮه ﻣﻘﺼﻮده دارﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺧﻤﺲ ﻣﻌﻠﻤﺎتٍ )‪ 5‬ﻣﻌﻠﻢ ﺧﺎﻧﻢ( ﭼﻮن ﻣﻌﻠﻢ ﻣﺆﻧﺚ اﺳﺖ ﻋﺪد ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺟﻨﺲ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﺎ اﯾ‪‬ﻬﺎ اﻟﺘﻠﻤﯿﺬ‬ ‫* ﯾﺎ اﯾ‪‬ﻬﺎ اﻟﻤﻌﻠﻢ‬
‫*ﺗﺬﮐـﺮ‪ :‬ﺑـﺎﯾﺪ ﯾـﺎدآور ﺷﺪ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ اوﻗﺎت ﺟﻤﻊ ﺑﻌﻀﯽ ﮐﻠﻤﺎت ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻫﺎ‪ :‬ﺗﻨﺒﯿﻪ‬ ‫ای‪ :‬ﻣﻨﺎدای ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮﺿﻢ‬ ‫ﯾﺎ ‪ :‬ﺣﺮف ﻧﺪا‬
‫ﭘﺲ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﺠﺮور داد زﯾﺮا ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻤﻌﻠﻢ‪ : ‬ﭼﻮن ﻣﺸﺘﻖ اﺳﺖ ﺻﻔﺖ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ارﺑﻌﮥ ﻣﺴﺎﺟﺪٍ )ﻏﻠﻂ اﺳﺖ( ← ارﺑﻌﮥ ﻣﺴﺎﺟﺪً‬
‫* ﺗﺬﮐﺮ‪ :‬اﮔﺮ اﺳﻤﯽ دو ﺣﺮف ﻧﺪا دارد و ﺟﺎﻣﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﺎ اﯾ‪‬ﻬﺎ اﻟﺮﺟﻞ‬
‫‪ -1‬در ﺟﻤـﻼت ﺑـﺎﻻ )ای‪ ‬و اﯾ‪‬ﻪ( ﻣﻨﺎدا »ﻧﮑﺮه ﻣﻘﺼﻮده« ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺒﻨﯽ‬
‫ﺑﺮ ﺿﻤﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻫﺎ ﺣﺮف ﺗﻨﺒﯿﻪ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﻧﻘﺸﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ -3‬اﺳـﻢ ﺑﻌـﺪ از »اﯾ‪‬ﻬـﺎ« و »اﯾﺘﱡﻬﺎ« اﮔﺮ ﺟﺎﻣﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻣﺸﺘﻖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺻﻔﺖ اﺳﺖ و در ﻫﺮ دو ﺻﻮرت ﺑﻪ ﺗﺒﻌﯿﺖ از ﻣﻨﺎدا »ای‪ ‬و اﯾ‪‬ﮥ« ﻣﺮﻓﻮع ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫* ﮐﻠﻤـﻪ اﷲ اﮔـﺮ ﭼـﻪ دارای »ال« اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺪا ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﮐﻠﻤﻪ »اﯾ‪‬ﻬﺎ«‬
‫ﻧﺪارد و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﺎ اﷲ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺣﺮف ﻧﺪا در آﺧﺮ ﮐﻠﻤﻪ‬
‫»ﻣﯿﻢ ﻣﺸﺪدّ« ﻣﯽآﯾﺪ ‪ .‬ﯾﺎ اﷲُ = اﻟﻠﱡﻬُﻢَ‬

‫‪14‬‬