‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫ﺑﺤﺚ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ درﺑﺎرهی ﻟﻔﻆ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺻﺮف ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ‬ ‫ﻟﻔﻆ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪ :‬ﻣﺴﺘﻌﻤﻞ ـ ﻣﻬﻤﻞ‬
‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫ﻏﺎﺋﺐ‬
‫ﻟﻔﻆ ﻣﻬﻤﻞ‪ :‬ﻟﻔﻈﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺧﺎﺻﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﺪای ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن و‪...‬‬
‫ذﻫﺒﻮا‬ ‫ذﻫﺒﺎ‬ ‫ذﻫﺐ‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬
‫َﺐ‬
‫ﻟﻔـﻆ ﻣﺴـﺘﻌﻤﻞ ﯾﺎ»ﮐﻠﻤﻪ«آن اﺳﺖﮐﻪ دارای ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻟﺪّار‪ ،‬ذَﻫ َ‪،‬‬
‫ذﻫﺒﻦ‬
‫َ‬ ‫ذﻫﺒﺘﺎ‬ ‫ذﻫﺒﺖ‬
‫ْ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬
‫ﻋَﻠﯽ‬
‫ﮐﻠﻤﻪ ﯾﺎ »ﻟﻔﻆ ﻣﺴﺘﻌﻤﻞ« ﺑﻪ ‪ 3‬دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫ﻣﺨﺎﻃﺐ‬
‫اﺳﻢ ـ ﻓﻌﻞ ـ ﺣﺮف‬
‫ذﻫﺒﺘﻢ‬ ‫ذﻫﺒﺘﻤﺎ‬ ‫ذﻫﺒﺖ‬
‫َ‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬
‫ﻓﻌﻞ‪ :‬ﮐﻠﻤﻪای ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﮐﺎری و ﯾﺎ وﻗﻮع ﺣﺎﻟﺘﯽ در زﻣﺎن ﺧﺎﺻﯽ دﻻﻟﺖ دارد‪.‬‬
‫ذﻫﺒﺘﻦ‬
‫ﱠ‬ ‫ذﻫﺒﺘﻤﺎ‬ ‫ذﻫﺒﺖ‬
‫ِ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬
‫زﻣﺎن‬ ‫ﻓﻌﻞ‬
‫ﻣﻊاﻟﻐﯿﺮ‬ ‫وﺣﺪه‬ ‫ﻣﺎﺿﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ‬ ‫ذَﻫَﺐ‬
‫ﻣﺘﮑﻠﻢ‬
‫ذﻫﺒﻨﺎ‬ ‫ذﻫﺒﺖ‬
‫ُ‬ ‫ﻣﻀﺎرع »ﻣﯽرود«‬ ‫ﯾَﺬْﻫ َُﺐ‬
‫* ﻓﺎﻋﻞ ﮐﻠﻤﻪای اﺳﺖ و ﺑﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﮐﺎری را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ دﻻﻟﺖ دارد‪ .‬ﻓﺎﻋﻞ در‬ ‫آﯾﻨﺪه ﻧﺰدﯾﮏ‬ ‫َﯿﺳَﺬْﻫ َُﺐ‬
‫ﻓﻌ ــﻞ ﻣﺎﺿــﯽ ﺑــﻪ ﺻ ــﻮرت ﺿــﻤﯿﺮ ﻣﺘﺼــﻞ ﻣــﺮﻓﻮع ﻣ ــﯽآﯾــﺪ‪.‬ﻣﺎﻧــﻨﺪ واو در ذﻫــﺒﻮا‪،‬‬ ‫آﯾﻨﺪه دورﺗﺮ‬ ‫ﯾَﺬْﻫ َُﺐ‬ ‫ﺳﻮف‬
‫ذﻫﺒﻦ‬
‫َ‬ ‫ﻧﻮن در‬ ‫اﻣﺮ ﻏﺎﺋﺐ‬ ‫ِﯿﻟَﺬْﻫ َْﺐ‬
‫* ﻣﻬﻤﺘﺮﯾـﻦ ﻓﻌـﻞ ﻣﻔـﺮد ﻣﺬﮐـﺮ ﻏﺎﺋـﺐ در ﻣﺎﺿـﯽ اﺳـﺖ ﭼﻮن رﯾﺸﻪ ﻓﻌﻞﻫﺎی دﯾﮕﺮ‬ ‫اﻣﺮ ﺣﺎﺿﺮ‬ ‫اِذْﻫ َْﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺎﺿﯽ اﺳﺘﻤﺮاری‬ ‫ْﻫﺐ‬
‫ﮐﺎن ﯾَﺬ ُ‬
‫َ‬
‫* ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف آﺧﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺎﺿﯽ ﻧﻘﻠﯽ‬ ‫ﻗﺪ ذَﻫ ََﺐ‬
‫ﺣﺮﮐﺖﻫﺎ »اﻋﺮاب« اﺻﻠﯽ‬ ‫ﻣﺎﺿﯽ ﺑﻌﯿﺪ‬ ‫ﮐﺎن ﻗﺪ ذَﻫ ََﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﻨﺼﻮب ‪ ،‬ﻣﻔﺘﻮح‬ ‫ﮐﻠﻤﻪایﮐﻪ دارای ﺣﺮﮐﺖ َ‬
‫ﻣﻀﺎرع ﻣﻨﻔﯽ‬ ‫ﯾﺬﻫﺐ‬
‫ُ‬ ‫ﻻ‬
‫ِ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺠﺮور‪ ،‬ﻣﮑﺴﻮر‬ ‫ﮐﻠﻤﻪایﮐﻪ دارای ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﻧﻬﯽ‬ ‫ﯾﺬﻫﺐ‬
‫ْ‬ ‫ﻻ‬
‫ُ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﻀﻤﻮم‪ ،‬ﻣﺮﻓﻮع‬ ‫ﮐﻠﻤﻪای ﮐﻪ دارای ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﻣﺎﺿﯽ ﻣﻨﻔﯽ‬ ‫ﻣﺎ ذَﻫ ََﺐ– ﻻ ذَﻫ ََﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺠﺰوم‪ ،‬ﺳﮑﻮن‬ ‫ْ‬ ‫ﮐﻠﻤﻪای ﮐﻪ دارای ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﺟﺤﺪ‬ ‫ﯾﺬﻫﺐ‬
‫ْ‬ ‫ﻟﻢ‬
‫* در ﺻﯿﻐﻪ ‪ 1-4‬ﻓﺎﻋﻞ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺴﺘﺘﺮ ) ﻫﻮ ـ ﻫﯽ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺟﺤﺪ‬ ‫ﯾﺬﻫﺐ‬
‫ْ‬ ‫ﻟﻤﺎ‬
‫ﻣﻀـﺎرع‪ :‬ﻓﻌﻠـﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﮐﺎری و ﯾﺎ وﻗﻮع ﺣﺎﻟﺘﯽ در زﻣﺎن ﺣﺎل و ﯾﺎ آﯾﻨﺪه‬
‫ﻃﺮﯾﻘﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن وزن و رﯾﺸﻪ ﻓﻌﻞ‬
‫دﻻﻟﺖ دارد‪.‬‬
‫‪ -1‬ﮐﻠﻤﻪ را زﯾﺮ ﯾﮏ ﻓﻌﻞ ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺣـﺮوف اﺗﯿـﻦ‪ :‬ﺣﺮوﻓـﯽ اﺳـﺖ ﺷﺎﻣﻞ »ا ـ ت ـ ی ـ ن« ﮐﻪ در اول ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ﻗﺮار‬
‫ــﻞ‬
‫َ‬ ‫َﻓَﻌ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد و آن را ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻣﻀﺎرع ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫َـﺐ‬
‫ذَﻫ َ‬
‫ﻧَﺬْﻫ َُﺐ‬ ‫اَذْﻫ َُﺐ‪/‬‬ ‫ﺗَﺬْﻫ َُﺐ‪/‬‬ ‫ﯾَﺬْﻫ َُﺐ‪/‬‬
‫‪ -2‬ﺣﺮﮐﺎت ﻓﻌﻞ ﻣﻮردﻧﻈﺮ را ﺑﻪ ﮐﻠﻤﻪ ﻓﻌﻞ اﻧﺘﻘﺎل دﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫* ﺣﺮﮐـﺖ ﺣـﺮف آﺧﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﻣﺮﻓﻮع اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﺎ ﺿﻤﻪ و ﯾﺎ ﻧﻮن ﻋﻮض رﻓﻊ‬
‫‪ -3‬ﻫﺮﯾﮏ از ﺣﺮوف ﻓﻌﻞ ﻧﺎم ﻣﺨﺼﻮص ﺧﻮد را دارد ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓــــــــــﻌـــــــﻞ‬
‫ﺻﺮف ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع‬
‫ﻻماﻟﻔﻌﻞ‬ ‫ﻋﯿﻦاﻟﻔﻌﻞ‬ ‫ﻓﺎءاﻟﻔﻌﻞ‬
‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫ﻏﺎﺋﺐ‬
‫‪ -4‬رﯾﺸﻪ ﻫﺮ ﮐﻠﻤﻪ در واﻗﻊ ﻣﻔﺮد ﻣﺬﮐﺮ ﻏﺎﺋﺐ در ﻣﺎﺿﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫َﺒﻮن‬
‫ﯾَﺬْﻫ َ‬ ‫َﺒﺎن‬
‫ﯾَﺬْﻫ ِ‬ ‫ﯾَﺬْﻫ َُﺐ‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﻓﻌﻞ‬
‫ﯾَﺬَﺒْﻫ َْﻦ‬ ‫َﺒﺎن‬
‫ﺗَﺬْﻫ ِ‬ ‫ﺗَﺬْﻫ َُﺐ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬ ‫زﻣﺎن ﻓﻌﻞ‪ :‬ﻣﺎﺿﯽ )ﮔﺬﺷﺘﻪ(‪ ،‬ﻣﻀﺎرع)ﺣﺎل(‪ ،‬آﯾﻨﺪه‬
‫ﻫﯽ‪ :‬او )ﻣﺆﻧﺚ(‬ ‫ﻫﻮ‪ :‬او)ﻣﺬﮐﺮ(‬ ‫ﻓﺎﻋﻞ ﻓﻌﻞ‪ :‬ﻏﺎﺋﺐ‬
‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫ﻣﺨﺎﻃﺐ‬
‫اﻧﺖ ﺗﻮ )ﻣﺆﻧﺚ(‬
‫ِ‪:‬‬ ‫اﻧﺖ ﺗﻮ )ﻣﺬﮐﺮ(‬
‫َ‪:‬‬ ‫ﻣﺨﺎﻃﺐ‬
‫ُﻮن‬
‫ﺗَﺬَﺒْﻫ َ‬ ‫َﺒﺎن‬
‫ﺗَﺬْﻫ ِ‬ ‫ﺗَﺬْﻫ َُﺐ‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬
‫ﻣﻊاﻟﻐﯿﺮ‪ :‬ﻧﺤﻦ‪:‬ﻣﺎ‬ ‫وﺣﺪه‪ :‬اﻧﺎ‪:‬ﻣﻦ‬ ‫ﻣﺘﮑﻠﻢ‬
‫ﺗَﺬَﺒْﻫ َْﻦ‬ ‫َﺒﺎن‬
‫ﺗَﺬْﻫ ِ‬ ‫َﺒﯿﻦ‬
‫ﺗَﺬْﻫ َ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬
‫ﺟﻨﺲ ﻓﻌﻞ‪ :‬ﻣﺬﮐﺮ ـ ﻣﺆﻧﺚ‬
‫ﻣﻊاﻟﻐﯿﺮ‬ ‫وﺣﺪه‬ ‫ﻋﺪد ﻓﻌﻞ‪ :‬ﻣﻔﺮد)دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ( ـ ﻣﺜﻨﯽ)ﺑﺮای ‪2‬ﻧﻔﺮ( ـ ﺟﻤﻊ)ﺑﺮ ﺑﯿﺶ از ‪ 2‬ﻧﻔﺮ(‬
‫ﻣﺘﮑﻠﻢ‬
‫ﻧَﺬْﻫ َُﺐ‬ ‫اَذْﻫ َُﺐ‬ ‫ﻓﻌـﻞ ﻣﺎﺿـﯽ‪ :‬ﻓﻌﻠـﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﮐﺎری و ﯾﺎ وﻗﻮع ﺣﺎﻟﺘﯽ در زﻣﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ‬

‫ﻧـﻮن ﻋـﻮض رﻓـﻊ‪ :‬اﮔـﺮ ﺑـﻪ ﻓﻌـﻞﻫـﺎی ﻣﻀﺎرع ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﺻﯿﻐﻪ ‪12‬و‪ 6‬دارای ﻧﻮن‬ ‫دﻻﻟﺖ دارد‪.‬‬

‫ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ ﮐـﻪ اﯾـﻦ ﻧﻮن در واﻗﻊ ﻧﻮن ﺿﻤﯿﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در ﺑﺎﻗﯽ ﺻﯿﻐﻪﻫﺎ اﯾﻦ )ﻧﻮن(‬ ‫رﯾﺸﻪ ﻓﻌﻞ »ذ ـ ه ـ ب«‬

‫‪1‬‬
 ‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫اوزان ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ‪:‬‬ ‫ﻋـﻮض و ﯾـﺎ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﻣﺮﻓﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺟﺎی اﺳﺘﻔﺎده از ُ در آﺧﺮ ﮐﻠﻤﻪ‬
‫ﻣﺜﺎل‬ ‫ﻣﺼﺪر‬ ‫ﻣﻀﺎرع‬ ‫ﻣﺎﺿﯽ‬ ‫ردﯾﻒ‬ ‫از )ن( اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪.‬‬
‫)ح س ن(‬ ‫ْﻌﺎل‬
‫ِﻓا ْ‬ ‫ﯾُﻔْﻌ ُِﻞ‬ ‫َﻓاْﻌ ََﻞ‬ ‫‪1‬‬ ‫اﻣـﺮ‪ :‬ﻓﻌﻠـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺘﻮر ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﮐﺎری و ﯾﺎ وﻗﻮع ﺣﺎﻟﺘﯽ در زﻣﺎن ﻣﺸﺨﺺ‬
‫)ک ذ ب(‬ ‫ْﻌﯿﻞ‬
‫ﺗَﻔ ْ‬ ‫ﯾُﻔﱠﻌ ُِﻞ‬ ‫ﻓَﻌ َ‪‬ﻞ‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫)ع م ل(‬ ‫َﺎﻋَﮥ‬
‫ﻣُﻔ ِﻠ‬ ‫ﯾُﻔﺎﻋ ُِﻞ‬ ‫ﻓﺎﻋ ََﻞ‬ ‫‪3‬‬ ‫ﻓﻌﻞ اﻣﺮ ﺑﻪ دو ﺷﯿﻮه ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫)ع ر ف(‬ ‫ﺗَﻔﺎﻋ ُُﻞ‬ ‫ََﺘﯾ ﻔﺎﻋ َِﻞ‬ ‫ﺗَﻔﺎﻋ ََﻞ‬ ‫‪4‬‬ ‫ﺷﯿﻮه اول‪ :‬اﺑﺘﺪا ﯾﮏ ) ِﻟـ( ﺑﻪ اول ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع )ﻏﺎﺋﺐ و ﻣﺘﮑﻠﻢ( اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ و‬
‫)ک س ب(‬ ‫ِﻌﺎل‬
‫ْﺘِﻓا ْ‬ ‫ْﺘﯾَﻔَﻌ ُِﻞ‬ ‫ْﺘَﻓاَﻌ ََﻞ‬ ‫‪5‬‬ ‫ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف آﺧﺮ ﻓﻌﻞ را ﻣﺠﺰوم ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف‬
‫)ق ل ب(‬ ‫ِﻌﺎل‬
‫ِﻧْﻔا ْ‬ ‫َﻨْﻔﯾَﻌ ُِﻞ‬ ‫اِﻧﻔَﻌ ََﻞ‬ ‫‪6‬‬ ‫ْ و در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﻮن ﻋﻮض رﻓﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻮن ﺣﺬف‬ ‫آﺧﺮ ُ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ‬
‫)خ ر ج(‬ ‫ْﻌﺎل‬
‫اْﺘِﻔِﺳ ْ‬ ‫َﺴْﻌ ُِﻞ‬
‫ﯾ ْﺘَﻔ‬ ‫اْﺘَﻔِﺳْﻌ ََﻞ‬ ‫‪7‬‬ ‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫)ف ر ق(‬ ‫ﺗَﻔَﻌ ُْﻞ‬ ‫َﺘَﻔﯾَﻌ ُ‪‬ﻞ‬ ‫ﺗَﻔَﻌ‪‬ﻞ‬ ‫‪8‬‬ ‫ِﯿﻟَﺬْﻫ َْﺐ‬ ‫ﯾَﺬْﻫ َُﺐ ←‬
‫* ﻣﺼﺪر ﻗﺎﺑﻞ ﺻﺮف ﮐﺮدن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﯾﺬﻫﺒﺎن ← ﻟِﯿﺬﻫﺒﺎ‬
‫ِ‬
‫* ﺷﻤﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮاﻧﯿﺪ ﻫﺮ ﻓﻌﻞ را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺎﺿﯽ و ﻣﻀﺎرع ﺑﻮدن ﺻﺮف ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﯾَﺬَﺒْﻫ َْﻦ ← ﻟ َ‬
‫ِﯿﺬﻫﺒﻦ )ﻧﻮن ﺻﯿﻐﻪ ‪ 6‬ﭼﻮن ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ رﻓﻊ ﻧﯿﺴﺖ ﺣﺬف ﻧﻤﯽﮔﺮدد(‬
‫‪ -1‬ﻣﺼﺪر ﺑﺎب اﻓﻌﺎل ﻫﻤﺎن اﻓﻌﺎل اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﯿﻮه دوم‪ :‬اﺑﺘﺪا ﺣﺮوف اﺗﯿﻦ را از اول ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺣﺬف ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ و‬
‫َﻓاْﻌ ِْﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻫﻤﺰه ﻣﻔﺘﻮح دارد و ﻓﻌﻞ‬ ‫‪ -2‬ﻓﻌﻞ اﻣﺮ ﺑﺎب اﻓﻌﺎل ﺑﺮ وزن‬ ‫ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف آﺧﺮ را ﺑﻪ روش ﺑﺎﻻ ﻣﺠﺰوم ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺣﺬف‬
‫ا َِﮐْﺮ ْم‬ ‫اﻣﺮ ﻓﻘﻂ در ﺑﺎب اﻓﻌﺎل دارای ﺣﺮﮐﺖ ﻓﺘﺤﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗُﮑََﺮَم ← ﮐُْﺮِم ←‬ ‫ﺣﺮف اﺗﯿﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف ﺑﻌﺪی ﺳﺎﮐﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻮن اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺳﺎﮐﻦ ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‬
‫‪ -4‬از ﺑﺎب اﻓﻌﺎل ﺑﺮای ﻣﺘﻌﺪی ﮐﺮدن ﻓﻌﻞ ﻻزم اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﯾﮏ ﻫﻤﺰه ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف ﻫﻤﺰه ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻋﯿﻦاﻟﻔﻌﻞ دارد اﮔﺮ َ ِ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫َﺲ)ﻧﺸﺎﻧﺪ(‬
‫اْﻠَﺟ َ‬ ‫َﺲ)ﻧﺸﺴﺖ( ←‬
‫َﻠﺟ َ‬ ‫اَذْﻫ ََﺐ)ﺑﺮد(‬ ‫ذﻫﺐ )رﻓﺖ( ←‬ ‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫ُ‬ ‫ِ ﻣﯽﮔﯿﺮد وﻟﯽ اﮔﺮ ﻋﯿﻦاﻟﻔﻌﻞ ﺿﻤﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﺰه‬ ‫ﻫﻤﺰه‬
‫‪ -5‬ﻓﻌﻞﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎب اﻓﻌﺎل ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺣﺮف‬ ‫اِذْﻫ َُﺐ‬ ‫اذْﻫ َُﺐ ←‬ ‫ذْﻫ َُﺐ ←‬ ‫ذْﻫ َُﺐ ←‬ ‫ﯾَﺬْﻫ َُﺐ ←‬
‫زاﯾﺪ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫اِذَﺒْﻫ َْﻦ)ﺻﯿﻐﻪی ‪(12‬‬ ‫ْﻫﺒﻦ ←‬
‫ذَﺒْﻫ َْﻦ ← اذ َ‬ ‫ﺗَﺬَﺒْﻫ َْﻦ ←‬
‫‪ -6‬ﺣﺮف زاﯾﺪ در ﺑﺎب اﻓﻌﺎل‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺣﺮف ﻫﻤﺰه اﺳﺖ ﮐﻪ در اوﻟﯿﻦ ﺻﯿﻐﻪی ﻣﺎﺿﯽ‬ ‫* ﭼﻮن ﻧﻮن ﺻﯿﻐﻪ ‪ 12‬ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ رﻓﻊ ﻧﯿﺴﺖ ﺣﺬف ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫آن ﻗﺮار دارد‪.‬‬ ‫ﻣﺎﺿﯽ اﺳﺘﻤﺮاری‪ :‬ﺑﺮای ﺳﺎﺧﺘﻦ اﯾﻦ ﻓﻌﻞ ﺑﻪ اول ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع )ﮐﺎن( اﺿﺎﻓﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫ﺗَﻔِﻠْﻌَﮥ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﻣﺼﺪر ﺑﺎب ﺗﻔﻌﯿﻞ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺗﻔﻌﯿﻞ اﺳﺖ و وزن دوﻣﯽ‬ ‫ﺐ ← ﻣﯽرﻓﺖ‬
‫ﯾَﺬْﻫ َُﺐ ← ﮐﺎن ﯾﺬﻫ ُ‬
‫ﻣﺜﻞ‪ :‬ﺗﺒﺼﺮۀ ‪ ،‬ﺗﺠﺮَﺑﮥ‬
‫ﻣﺎﺿﯽ ﺑﻌﯿﺪ‪ :‬ﺑﺮای ﺳﺎﺧﺘﻦ اﯾﻦ ﻓﻌﻞ ﺑﻪ اول ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ )ﮐﺎن ﻗﺪ( اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪ -2‬ﻓﻌﻞ اﻣﺮ ﺑﺎب ﺗﻔﻌﯿﻞ ﺑﺮ وزن ﻓَﻌ ْ‪‬ﻞاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺎن ْﻗَﺪ ذَﻫ ََﺐ ← رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‬
‫َ‬
‫‪ -3‬از ﺑﺎب ﺗﻔﻌﯿﻞ ﺑﺮای ﻣﺘﻌﺪی ﮐﺮدن ﯾﮏ ﻓﻌﻞ ﻻزم اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﺿﯽ ﻧﻘﻠﯽ‪ :‬ﺑﺮای ﺳﺎﺧﺘﻦ اﯾﻦ ﻓﻌﻞ ﺑﻪ اول ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ﻗﺪ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻧ ََﺰﱠل)ﻧﺎزل ﮐﺮد(‬ ‫ﻧ ََﺰَل)ﻧﺎزل ﺷﺪ( ←‬
‫ْﻗَﺪ ذَﻫ ََﺐ ← رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫‪-4‬ﻓﻌﻞﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎب ﺗﻔﻌﯿﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺣﺮف زاﺋﺪ‬
‫ﻣﻀﺎرع ﻣﺮﻓﻮع‪ :‬ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع در ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺎدی ﻣﺮﻓﻮع اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﺣﺮف زاﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺗﮑﺮار دوﻣﯿﻦ ﺣﺮف اﺻﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از اوﻟﯿﻦ ﺻﯿﻐﻪی‬
‫َﺒﺎن‬
‫ﯾَﺬْﻫ ِ‬ ‫ﯾَﺬْﻫ َُﺐ ‪/‬‬ ‫آﺧﺮش ﯾﺎ ﺿﻤﻪ اﺳﺖ و ﯾﺎ ﻧﻮن ﻋﻮض رﻓﻊ‪.‬‬
‫ﻣﺎﺿﯽ آن ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺒﻼ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﻻزم در ﻣﻮرد آن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬ ‫ﺟﺰء ﺻﯿﻐﻪ ‪12‬و‪ 6‬ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎب ﻣﻔﺎﻋﻠﻪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻓﻌﻞ اﻣﺮ از ﺑﺎب ﻣﻔﺎﻋﻠﮥ ﺑﺮ وزن‪ ،‬ﻓﺎﻋِﻞ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻓﻌﻞ ﺑﺮای ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﺑﻪ ﮐﺎر‬ ‫ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮد و ﻣﺰﯾﺪ )‪ 8‬ﺑﺎب(‬
‫ﻣﯽرود‪.‬‬ ‫* ﻓﻌﻞﻫﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﻌﺪاد ﺣﺮوف اﺻﻠﯽ در ﻣﻔﺮد ﻣﺬﮐﺮ ﻏﺎﺋﺐ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫‪ -2‬ﻓﻌﻞ اﻣﺮ ﺑﺎب ﻣﻔﺎﻋﻠﮥ را ﺑﺎ وزن ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺸﺘﻖ اﺷﺘﺒﺎه ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪) .‬ﺛﻼﺛﯽ‪ ،‬رﺑﺎﻋﯽ(‬
‫‪ -3‬ﺑﺎب ﻣﻔﺎﻋﻠﮥ ﯾﮏ ﻣﺼﺪر دﯾﮕﺮ ﺑﺮ وزن » ﻓِﻌﺎل« دارد‪.‬‬ ‫ﻗﺒﻼﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻓﻌﻞ ﻣﻔﺮد ﻣﺬﮐﺮ ﻏﺎﺋﺐ در ﻣﺎﺿﯽ اﺳﺖ‪.‬‬‫* ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ً‬
‫‪ -4‬ﺣﺮف زاﯾﺪ ﻓﻌﻞﻫﺎی ﺑﺎب اِﻓﻌﺎل »ﻫﻤﺰه«‪ ،‬ﺑﺎب ﺗﻔﻌﯿﻞ »ﺗﮑﺮار ﻋﯿﻦ«‪ ،‬ﺑﺎب ﻣﻔﺎﻋﻠﮥ‬ ‫* ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ در ﻣﻔﺮد ﻣﺬﮐﺮ ﻏﺎﺋﺐ در ﻣﺎﺿﯽ ‪ 3‬ﺣﺮف اﺻﻠﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺛﻼﺛﯽ‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫»اﻟﻒ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫* ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ در ﺑﻌﻀﯽ از ﺑﺎبﻫﺎ ﺑﺮاﺳﺎس اوزان ﺧﺎص در ﻣﻔﺮد ﻣﺬﮐﺮ ﻏﺎﺋﺐ ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﺑﺎب ﺗﻔﻌ‪‬ﻞ و ﺗﻔﺎﻋﻞ‬
‫از ﺳﻪ ﺣﺮف داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -1‬ﻓﻌﻞﻫﺎی اﻣﺮ ﺑﺎب ﺗﻔﻌ‪‬ﻞ و ﺗﻔﺎﻋﻞ ﺑﻪ ﻫﻤﺰهی اﻣﺮ ﻧﯿﺎزی ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ‬ ‫ﺳﻪ ﺣﺮف اﺻﻠﯽ‬ ‫ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮد‬
‫‪ -2‬ﺑﺎب ﺗﻔﻌ‪‬ﻞ و ﺗﻔﺎﻋﻞ ﻫﺮ دو دارای دو ﺣﺮف زاﯾﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ‬
‫در ﺑﻌﻀﯽ از اوزان‬ ‫در ﻣﻔﺮد ﻣﺬﮐﺮ ﻏﺎﺋﺐ‬ ‫در ﻫﻤﻪ اوزان‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﺣﺮف اﺻﻠﯽ‬ ‫ﺳﻪ ﺣﺮف اﺻﻠﯽ‬
‫‪ -3‬ﻓﻌﻞﻫﺎی ﻣﺎﺿﯽ ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی ‪2‬و‪3‬و‪ 6‬ﺑﺎبﻫﺎی ﺗﻔﻌ‪‬ﻞ و ﺗﻔﺎﻋﻞ ﺑﺎ ﻓﻌﻞﻫﺎی اﻣﺮ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺻﯿﻐﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻇﺎﻫﺮی دارﻧﺪ وﻟﯽ ﻣﻌﻨﺎی آنﻫﺎ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫وَﻫ ََﺐ)ﺑﺨﺸﯿﺪ(‪ ،‬آﺗﯽ)آورد(‪ ،‬اﻋﻄﯽ)ﺑﺨﺸﯿﺪ(‪ ،‬ﮐﺴﺎ‬ ‫ََﻠﻋﱠﻢ)داﻧﺴﺖ(‬ ‫ﻓﻌﻞﻫﺎی دو ﻣﻔﻌﻮﻟﯽ‪:‬‬ ‫‪ -4‬ﻓﻌﻞﻫﺎی ﺑﺎب ﺗﻔﻌ‪‬ﻞ ﺑﺮای ﻣﻄﺎوﻋﻪ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ اﺛﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﯾﮏ ﺷﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)ﭘﻮﺷﺎﻧﺪ(‪ ،‬رأی )دﯾﺪ(‪ ،‬ذاﻗﯽ )ﭼﺸﯿﺪ(‬ ‫َﺗ‪‬ﻠَﻌَﻢ ← داﻧﺶ آﻣﻮز درس را ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺖ‪» .‬ﺗﺄﺛﯿﺮﭘﺬﯾﺮی داﻧﺶآﻣﻮز از درس«‬
‫ﻣﻌﺮب و ﻣﺒﻨﯽ‬ ‫‪ -5‬ﻓﻌﻞﻫﺎی ﺑﺎب ﺗﻔﺎﻋﻞ ﺑﺮای ﻣﺸﺎرﮐﺖ دو ﻃﺮﻓﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽروﻧﺪ؛‬
‫ﻣﻌﺮب از ﮐﻠﻤﻪ )اﻋﺮاب( ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺣﺮﮐﺖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و ﻣﺒﻨﯽ از ﮐﻠﻤﻪ‬ ‫ﺗﻘﺎﺗﻞ ← ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﮐﺸﺘﻨﺪ‬
‫) َﻨﺑ ‪َ‬ﯽ(ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎب اﻓﺘﻌﺎل و اﻧﻔﻌﺎل‬
‫ﻣﺒﻨﯽ ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮ آن وارد ﻣﯽﺷﻮد ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف آﺧﺮش‬ ‫‪ -1‬ﻫﺮﮔﺎه در ﯾﮏ ﻣﺼﺪر ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ ‪ 6‬ﺣﺮﻓﯽ‪ ،‬ﺳﻪ ﺣﺮف اول ﻣﺼﺪر ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫)اﻧﺖ( ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﻣﺼﺪر از ﺑﺎب )اﻓﺘﻌﺎل( اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺎب )اﻧﻔﻌﺎل(‪:‬‬
‫ﺳﺎﺧﺖ اﻣﺮ‬ ‫اﻧﺘﺸﺎر ‪ ،‬اﻧﺘﺼﺎر‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎم‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎد و…‬
‫ِﯿﻟَﺬَﺒْﻫ َْﻦ ﻧﻮن ﺣﺬف ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‬ ‫ﯾَْﺬَﺒْﻫ َﻦ‬ ‫‪ -2‬ﺑﺎب اﻓﺘﻌﺎل و اﻧﻔﻌﺎل دارای دو ﺣﺮف زاﺋﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺮب ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ آن وارد ﻣﯽﺷﻮد ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف‬ ‫‪ -3‬ﻓﻌﻞﻫﺎی ﺑﺎب اﻧﻔﻌﺎل و اﻓﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﻣﻄﺎوﻋﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽروﻧﺪ )اﺛﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ(‬
‫آﺧﺮش ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫اِﻧﮑﺴﺮ اﻟﺰﺟﺎﺟﮥ ← ﺷﯿﺸﻪ ﺷﮑﺴﺖ )اﺛﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﺷﯿﺸﻪ و ﺷﮑﺴﺘﻦ آن(‬
‫ِﯿﻟَﺬْﻫ َْﺐ‬ ‫ﯾَﺬْﻫ َُﺐ ←‬ ‫ﺑﺎب اﺳﺘﻔﻌﺎل‬
‫‪ -1‬ﺑﺎب اﺳﺘﻔﻌﺎل دارای ﺳﻪ ﺣﺮف زاﯾﺪ »ا س ت« اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻧﻮاع ﻓﻌﻞ ﻣﺒﻨﯽ‪:‬‬
‫‪ -2‬ﺑﺎب اﺳﺘﻔﻌﺎل ﺑﺮای ﻃﻠﺐ و درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫‪ 14‬ﺻﯿﻐﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی ‪12‬و‪ 6‬ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع‪ ،‬اﻣﺮ ﻣﺨﺎﻃﺐ‬
‫اﺳﺘﻐﻔﺎر ← ﻃﻠﺐ ـ ﻣﻐﻔﺮت و آﻣﺮزش‬
‫اﻋﺮاب ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع؛ )ﻧﺼﺐ( ﺣﺮﮐﺖ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﻣﺮﻓﻮع اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف‬
‫‪ -3‬ﻓﻌﻞ اﻣﺮ ﺑﺎب اﺳﺘﻔﻌﺎل دارای ﺣﺮف ﻫﻤﺰهی ﻣﮑﺴﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ُ ( و ﯾﺎ )ﻧﻮن ﻋﻮض رﻓﻊ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫آﺧﺮ در ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﯾﺎ)‬
‫اْﺘِﺳَﺮ ََق ﮐﻪ )ا س ت( ﺟﺰء ﺣﺮوف اﺻﻠﯽ آنﻫﺎﺳﺖ‬ ‫َﺴﻠَﻢ و‬
‫اِﺳﺘ َ‬ ‫اْﺘِﺳَﻤَ‪َ،‬ﻊ‬ ‫‪ -4‬ﻓﻌﻞﻫﺎی‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ادوات ﻧﺼﺐ ) ْاَنـ ﻟ َْﻦـ ﮐﯽ ـ اذن ـ ﺣﺘﯽ ـ ِﻟـ( را ﺑﻪ ﺳﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع‬
‫در ﺑﺎب اﻓﺘﻌﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫وارد ﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫ﻻزم و ﻣﺘﻌﺪی‪:‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ‬ ‫ُ‬ ‫ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف آﺧﺮ را ﻣﻨﺼﻮب ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺣﺮف آﺧﺮ‬
‫ﻻزم ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺷﺪن ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﻧﯿﺎز ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺎﮐﻦ و در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﻮن ﻋﻮض رﻓﻊ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻮن ﺣﺬف ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ‬
‫ذﻫﺐ ٌ‪.‬‬
‫ﯾَﺬْﻫ َُﺐ ← ْاَن َﯾ ﺬْﻫ ََﺐ‬
‫رﻓﺖ ﻋﻠﯽ‬
‫َﺒﺎن ← ْاَن ﯾَﺬْﻫَﺒﺎ‬
‫ﯾَﺬْﻫ ِ‬
‫ﻣﺘﻌﺪی ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﻬﻮﻣﺶ ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﻧﯿﺎز دارد‪.‬‬
‫ﺟﺰم‪ :‬ادوات ﺟﺰم ﺷﺎﻣﻞ »ﻟﻢ ـ ﻟﻤﺎ ـ ﻻم اﻣﺮ ـ ﻻی ﻧﻬﯽ ـ ْاِنﺷﺮط« ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از‬
‫زﯾﺪا‪ .‬ﻋﻠﯽ زﯾﺪ را ﯾﺎد ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ ً‬
‫َﺼَﺮ ٌ‬
‫ﻧَ‬
‫ادوات ﺟﺰم ﺑﺮ ﺳﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﻣﺮﻓﻮع واﻗﻊ ﺷﻮد ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف آﺧﺮ را ﻣﺠﺰوم‬
‫َﺐ ﺿَﺮ ََب‬
‫ذاﺗﺎﻣﺘﻌﺪی ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ؛ ﻧَﺼَ‪َ،‬ﺮ وَﺟَ‪َ،‬ﺪ وَﻫ َ‪،‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ﻓﻌﻞﻫﺎ ً‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ُ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﺳﺎﮐﻦ و در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ )ن( ﻋﻮض رﻓﻊ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻃﺮﯾﻘﻪ ﺗﺸﺨﯿﺺ‪:‬‬
‫ﻧﻮن ﺣﺬف ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻟﻒ( از راه ﻣﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﺆال ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﯾﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ را‪ ،‬ﺟﻮاب ﺑﺪﻫﺪ ﻣﺘﻌﺪی و‬
‫ﯾﺬﻫﺐ‬
‫ْ‬ ‫َﺬﻫﺐ ← ﻟﻢ‬
‫ﻟﻢ ‪ +‬ﯾ ُ‬
‫ﮔﺮﻧﻪ ﻻزم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﺬﻫﺒﺎن ← ﻟﯿﺬﻫﺒﺎ‬
‫ِ‬ ‫ِﻟـ‪+‬‬
‫ﺿﺮب )زد( ﻣﺘﻌﺪی‬ ‫ﻣﺜﻼ‪ :‬ذﻫﺐ )رﻓﺖ ( ﻻزم‬
‫ً‬
‫ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﻌﺘﻞ‬ ‫ب( وﺟﻮد ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻣﺘﻌﺪی ﺑﻮدن ﻓﻌﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻌﻞﻫﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺮوف اﺻﻠﯽ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫اﷲاﻟﺠﻬﺎد‪.‬‬
‫ﻓﺮض ُ‬
‫‪ -2‬ﺻﺤﯿﺢ‬ ‫‪ -1‬ﻣﻌﺘﻞ‬
‫ﻓﻌﻞ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﻔﻌﻮلﺑﻪ‬
‫‪ -1‬ﻓﻌﻞ ﻣﻌﺘﻞ؛ ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺣﺮوف اﺻﻠﯽاش ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﯾﻌﻨﯽ »واو ـ اﻟﻒ‬
‫* آوردن ﺣﺮف ﺟﺮ )ب( ﺑﻌﺪ از ﻓﻌﻞ آن را ﻣﺘﻌﺪی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ذﻫﺐ ﺑﻪ )ﺑﺮد او را(‬
‫ـ ی« ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻓﻌـﻞﻫﺎی ﻣﻌﺘﻞ ﺑﺮاﺳﺎس ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﺮف ﻋﻠﻪاﺷﺎن ﺑﻪ ‪ 4‬دﺳﺘﻪ‬
‫* ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ آن ﺑﺮ وزن ﻓَﻌُﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬ﺑَﻌُﺪ )دورﺷﺪ( ﺣَﺴُﻦ )ﻧﯿﮑﻮ ﺷﺪ(‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫اﮐﺜﺮاﻣﺘﻌﺪی و‬
‫ً‬ ‫* ﻓﻌﻞ در ﺑﺎب اﻓﻌﺎل و ﺗﻔﻌﯿﻞ ﻣﺘﻌﺪی و در ﺑﺎب اﺳﺘﻔﻌﺎل و ﻣﻔﺎﻋﻠﻪ‬
‫ﻣﺜﺎل ـ اﺟﻮف ـ ﻧﺎﻗﺺ ـ ﻟﻔﯿﻒ‬
‫اﮐﺜﺮاﻻزﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫ً‬ ‫در ﺑﺎب اﻧﻔﻌﺎل ﻻزم اﺳﺖ و ﺑﺎب ﺗﻔﻌﻞ و ﺗﻔﺎﻋﻞ ﻧﯿﺰ‬
‫اﻟﻒ( ﻓﻌﻞ ﻣﻌﺘﻞ ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫* ﻓﻌﻞ ﻓ ََﮑﱠﺮﺑﺎ آﻧﮑﻪ در ﺑﺎب ﺗﻔﻌﯿﻞ اﺳﺖ اﻣﺎ ﻻزم اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺘﻌﺪی‪.‬‬
‫َﻞ‬
‫آﻧﺴـﺖ ﮐـﻪ اوﻟﯿـﻦ ﺣـﺮف از ﺣـﺮوف اﺻﻠﯽاش ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬وَﺟَ‪َ،‬ﺪ وَﺻ َ‪،‬‬
‫* ﻓﻌﻞﻫﺎی زﯾﺮ در ﺑﺎب اﻓﻌﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻣﺎ ﻻزﻣﻨﺪ ﻧﻪ ﻣﺘﻌﺪی ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫وَر ََثو‪...‬‬
‫ازﻫﺮ )ﺷﮑﻔﺘﻪ ﺷﺪ(‪ ،‬اﻓﻠﻖ )ﺑﯿﺪار ﺷﺪ(‪ ،‬اﻧﺼﺖ )ﺳﺎﮐﺖ ﺷﺪ(‪ ،‬اﺳﺮع )ﺷﺘﺎﻓﺖ(‪ ،‬اَﻣَﻨﺎ‬
‫ﻣﻌﺘﻞﻫﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻮع ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺑﻪ ‪ 3‬دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫)درﺧﺸﯿﺪ(‪ ،‬اﻣﻄﺮ )ﺑﺎرﯾﺪ(‪ ،‬اﻓﻠﺢ )رﺳﺘﮕﺎر ﺷﺪ(‬
‫ﻣﻌﺘﻞ واوی ـ ﻣﻌﺘﻞ ﯾﺎﯾﯽ ـ ﻣﻌﺘﻞ اﻟﻒ‬
‫راه ﻣﺘﻌﺪی ﮐﺮدن ﻓﻌﻞ ﻻزم‪:‬‬
‫ب( ﻓﻌﻞ ﻣﻌﺘﻞ اﺟﻮف‪:‬‬
‫ﻓﻌﻠــﯽ اﺳــﺖ ﮐــﻪ دوﻣﯿــﻦ ﺣ ــﺮف از ﺣ ــﺮوف اﺻ ــﻠﯽاش ﺣ ــﺮف ﻋﻠــﻪ ﺑﺎﺷــﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧ ــﻨﺪ‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﺑﺮدن ﺑﻪ ﺑﺎب اﻓﻌﺎل و ﺗﻔﻌﯿﻞ‪ :‬ذﻫﺐ )رﻓﺖ(‪ ،‬أذﻫﺐ )ﺑﺮد(‬

‫ََﯿﺑَﻊـ ﺑﺎع‬ ‫ﻗ ََﻮَلـ ﻗﺎل‬ ‫ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ)ب( ﺑﻌﺪ از آن‪:‬‬

‫ً‬ ‫‪ -2‬آوردن ﺣﺮف ﺟﺮ‬
‫ذﻫﺐ ﺑﻪ )ﺑﺮد او را(‬
‫‪3‬‬
 ‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫اﻋﻼل ﺑﻪ اﺳﮑﺎن )اﻋﻼل ﺑﻪ ﺳﮑﻮن(‬ ‫ج( ﻓﻌﻞ ﻣﻌﺘﻞ ﻧﺎﻗﺺ‪:‬‬

‫ُ « ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف‬ ‫ِ‬ ‫ﻫـﺮﮔﺎه ﺣـﺮف ﻋﻠﻪ ﻣﺘﺤﺮک ﺑﺎﺷﺪ »دارای ﺣﺮﮐﺖ َ‬ ‫ﻓﻌﻠـﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺳـﻮﻣﯿﻦ ﺣﺮف از ﺣﺮوف اﺻﻠﯽاش ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬دﻋﻮ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻗﺒﻞ ْ ﺑﺎﺷﺪ ﺟﺎی ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف ﻋﻠﻪ و ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف ﻣﺎﻗﺒﻞ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﺎل‪:‬‬ ‫رﺟﻮ‪ ،‬رﺟﺎ‪ ،‬رﻣﯽ و‪...‬‬
‫ﯾَﺴُِﯿْﺮ‬ ‫ﯾَﺴُْﯿِﺮ ←‬ ‫د( ﻓﻌﻞ ﻣﻌﺘﻞ ﻟﻔﯿﻒ‪:‬‬
‫* ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ دارای ﺣﺮﮐﺖ ﺳﺎﮐﻦ اﺳﺖ‪» .‬ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ دارای ﺣﺮﮐﺖ‬ ‫ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دارای ‪ 2‬ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫َ ِ ُ ﺑﺎﺷﺪ«‬ ‫اﯾﻦ اﻓﻌﺎل ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻋﻼل ﺑﻪ ﺣﺬف‪:‬‬ ‫ﻟﻔﯿﻒ ﻣﻘﺮون‬ ‫ﻟﻔﯿﻒ ﻣﻔﺮوق‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﺣﺮف ﻋﻠﻪ دارای ﺣﺮﮐﺖ ﺳﺎﮐﻦ و ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف ﻣﺎﻗﺒﻞ و ﯾﺎ ﻣﺎﺑﻌﺪ ﺳﺎﮐﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬ ‫ﻟﻔﯿﻒ ﻣﻔﺮوق‪:‬‬
‫ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد‪):‬اﻟﺘﻘﺎی ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ(‬ ‫آن اﺳﺖ ﮐﻪ دو ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﯾﮏ ﺣﺮف ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬وﻓﯽ‬
‫اﻋﻼل ﺑﻪ ﺣﺬف‬ ‫اﻋﻼل ﺑﻪ ﻗﻠﺐ‬ ‫ﻟﻔﯿﻒ ﻣﻘﺮون‪:‬‬
‫ُﻠﻗ َْﺖ‬ ‫ْﻟﻗَﺎ َْﺖ ← ُﻠﻗ َْﺖ ←‬ ‫ﻗ ََﻮَل ← َﻗَﺎْل ←‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬ ‫آن اﺳـﺖ ﮐـﻪ دو ﺣـﺮف ﻋﻠـﻪ ﺑـﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﯾﮏ ﺣﺮف در ﮐﻨﺎر ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻌﻞ ﻣﻌﺘﻞ اﺟﻮف واوی‬ ‫ﻃﻮی‬
‫* در اﻋـﻼل ﺑـﻪ ﺣﺬف ﭘﺲ از ﺣﺬف ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف ﻣﺎﻗﺒﻞ ﯾﻌﻨﯽ )ق( ﺗﻐﯿﯿﺮ‬ ‫ﻓﻌﻞ ﺻﺤﯿﺢ‪:‬‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﻌﻠـﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از ﺣﺮوف اﺻﻠﯽاش ﺣﺮوف ﻋﻠﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﻓﻌﺎل ﺑﻪ ‪3‬‬
‫* ﺣﺮﮐـﺖ ﺣـﺮف ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻋﻠﻪ ﺑﻪ دو ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ ‪ -1‬ﺣﺮف ﺣﺬف ﺷﺪه؛ اﯾﻦ را‬ ‫دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪:‬‬ ‫اﻟﻒ( ﻓﻌﻞ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﻬﻤﻮز‪:‬‬
‫ﺿﻤﻪ ﺑﺎ »واو« رﻓﯿﻘﻪ‬ ‫ﻓﻌﻞ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﻬﻤﻮز آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺣﺮوف اﺻﻠﯽاش ﺣﺮف ﻫﻤﺰه ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ‬
‫ﻓﺘﺤﻪ ﺑﺎ »اﻟﻒ« رﻓﯿﻘﻪ‬ ‫اﻓﻌﺎل ﺑﻪ ‪ 3‬دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ﮐﺴﺮه ﺑﺎ »ی« رﻓﯿﻘﻪ‬ ‫‪ -3‬ﻣﻬﻤﻮز اﻟﻼم‬ ‫‪ -2‬ﻣﻬﻤﻮز اﻟﻌﯿﻦ‬ ‫‪ -1‬ﻣﻬﻤﻮز اﻟﻔﺎء‬
‫‪ -2‬ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻋﯿﻦاﻟﻔﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪.‬‬ ‫ﻗﺮأ‬ ‫ﺳﺄل‬ ‫أﻣﺮ‬
‫ﻣﻀﺎرع‬ ‫* ﯾﺎدﺗـﺎن ﺑﺎﺷـﺪ ﻫﻤـﺰه ﺑـﺎﯾﺪ از ﺣـﺮوف اﺻﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ُ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﺣﺮف »ق«‬ ‫ﯾَﻘ ُْﻮُل‬ ‫ﻗﻮل ←‬ ‫»أﮐﺮم« ﻣﻬﻤﻮز ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﭼﻮن »ﻫﻤﺰه« از ﺣﺮف اﺻﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ‪:‬‬ ‫ب( ﻣﻀﺎﻋﻒ‬
‫* در ﻓﻌﻞ ﻣﺜﺎل ﯾﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺣﺬف ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﯾﻘﻦ‪ ،‬ﯾﺴﺮ‪،‬ﯾﻔﻆ‪ ،‬ﯾﺌﺲ‬ ‫ﻓﻌﻞ ﺻﺤﯿﺤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﺣﺮف اﺻﻠﯽاش دو ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫* در ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع واوی ﻣﻌﻠﻮم ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺣﺬف ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ﻓﺮرـ زﻟﺰال و ‪...‬‬
‫ﻣﺪد ـ ّ‬
‫ﯾ َُﺠِﺪ‬ ‫ﯾَﻮ ُْﺟِﺪ ←‬ ‫ِﻒ ‪/‬‬
‫ﯾَﺼ ُ‬ ‫ﯾَﻮْﺻ ُِﻒ ←‬ ‫*ﮐﻠﻤﺎﺗـﯽ ﻣﺎﻧـﻨﺪ ﻓﮑّـﺮ ﻣﻀـﺎﻋﻒ ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ زﯾﺮا در ﺣﺮوف اﺻﻠﯽ آنﻫﺎ»فـکـر«‬
‫ﺣﺮوف ﻫﻤﺠﻨﺲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﯾَﺼ ُِﻞ‬ ‫ﯾَﻮْﺻ ُِﻞ ←‬ ‫ﯾَﺮ ُِث ‪/‬‬ ‫ﯾَﻮْر ُِث ←‬
‫ج( ﺳـﺎﻟﻢ‪ :‬آن اﺳـﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺣﺮوﻓﯽ از آن دوﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺿَﻊـ ْﻗَﻊـ ْﺳَﻊـ ْدَع« اﻣﺮ ﻣﺜﺎل واوی از رﯾﺸﻪ »وﺿﻊ ـ وﻗﻊـ وﺳﻊ ـ‬
‫* ﻓﻌﻞﻫﺎی » ْ‬
‫ﺣﺮوف اﺻﻠﯽ آن ﻫﻤﺰه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ودع « ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻀﺎرع آنﻫﺎ ﺑﺮ وزن » ﯾَﻔْﻌ َُﻞ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ذَﻫ ََﺐ‪ ،‬ﺧَﺮَ‪َ،‬ج ﺿَﺮ ََب‬
‫* در ﻣﺎﺿـﯽ اﺟـﻮف‪ ،‬در ‪ 5‬ﺻﯿﻐﻪ اول اﻋﻼل ﺑﻪ ﻗﻠﺐ و از ﺻﯿﻐﻪ ‪ 6‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ اﻋﻼل ﺑﻪ‬
‫اﻋﻼل‪:‬‬
‫ﺣﺬف ﺻﻮرت ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫اﺻﻮﻻﺣﺮوف ﻋﻠﻪ در ﺗﻠﻔﻆ‬
‫ً‬ ‫درﻣـﺎن ﻓﻌـﻞ ﻣﻌـﺘﻞ ﺑـﺮای ﺗﻠﻔـﻆ راﺣﺖﺗﺮ اﺳﺖ ﭼﻮن‬
‫* در ﻣﻀﺎرع اﺟﻮف ﻓﻘﻂ در ‪ 2‬ﺻﯿﻐﻪ ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ ﻏﺎﺋﺐ و ﻣﺨﺎﻃﺐ‪ ،‬ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺣﺬف‬
‫ﻣﺸﮑﻞ دارﻧﺪ؛‬
‫ُﻠﺗَﻘ َْﻦ‬ ‫ْﻠﯾَﻘ َْﻦـ‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫اﻋﻼل ﺑﻪ ‪3‬دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫* در اﻣـﺮ ﻣﺨﺎﻃـﺐ در ﻓﻌـﻞ اﺟـﻮف ﻓﻘـﻂ در ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی ﻣﻔﺮدﻣﺬﮐﺮ ﻣﺨﺎﻃﺐ و ﺟﻤﻊ‬
‫اﻋﻼل ﺑﻪ ﻗﻠﺐ‪:‬‬
‫ﻣﺆﻧﺚ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻗ ُْﻞـ ُﻠﻗ َْﻦ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﺣﺮف ﻋﻠﻪ دارای ﺣﺮﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف ﻣﺎﻗﺒﻞ َ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺮف ﻋﻠﻪ را‬
‫* در ﻣﺎﺿـﯽ ﻧـﺎﻗﺺ‪ ،‬اﮔﺮ ﺣﺮﮐﺖ ﻋﯿﻦاﻟﻔﻌﻞ ﻓﺘﺤﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ اوﻟﯿﻦ ﺻﯿﻐﻪ ﻣﺎﺿﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ اﻟﻒ ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪.‬‬
‫ِـﯽ« ﻓﻘـﻂ در ﺻﯿﻐﻪ ﺳﻮم ﺟﻤﻊﻣﺬﮐﺮ ﻏﺎﺋﺐ و اﮔﺮ ﻋﯿﻦاﻟﻔﻌﻞ‬
‫اﻟـﻒ ﺧـﺘﻢ ﻧﺸـﻮد » ﺧَﺸ َ‬
‫* از ﻣـﯿﺎن ﺣـﺮوف ﻋﻠـﻪ ﺑـﺮ روی ﺣـﺮف )ی( ‪ %50‬اﻋﻼل و ﺑﺮ روی ﺣﺮف اﻟﻒ‬
‫ﻣﻔﺘﻮح ﺑﺎﺷﺪ » ﻫَﺪ ََی« در ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ %100‬اﻋﻼل ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫَﺪَوا‬ ‫ﻫَﺪ ََی ←‬ ‫ﺧَﺸُﻮا‬ ‫ﺧَﺸ َِﯽ ←‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻫَﯾَﺪَﺘﺎ ← ﻫَﺪَﺗﺎ‬ ‫ﻫَﯾَﺪ َْﺖ ← ﻫَﺪ َْت‬
‫رَﺟَﺎ‬ ‫ر ََﺟَﻮ ←‬ ‫ﺑ ََﺎع‬ ‫ََﯿﺑَﻊ ←‬ ‫ﻗ ََﺎل‬ ‫ﻗ ََﻮَل←‬
‫* در ﻣﻀـﺎرع ﻧـﺎﻗﺺ در ﺻـﯿﻐﻪﻫـﺎی ‪3‬و‪9‬و‪ 10‬ﺟﻤـﻊ ﻣﺬﮐـﺮ ﻏﺎﺋـﺐ و ﻣﻔﺮد ﻣﺆﻧﺚ‬
‫ﺣـﺮوف ﻋﻠـﻪ ای ﮐـﻪ اﻋـﻼل ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﺑﺮ آن ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد دارای ﺣﺮﮐﺖ ﺳﺎﮐﻦ‬
‫ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾـﻦ در ﻣﻀـﺎرع ﻧـﺎﻗﺺ ﯾﺎﯾـﯽ‪ ،‬ﻣﻔﺮد ﻣﺆﻧﺚ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﭘﺲ از ﺣﺬف ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺆﻧﺚ ﻣﺨﺎﻃﺐ »ﺑﺪون اﻋﻼل« ﻣﺎ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺷﮑﻞ ﻇﺎﻫﺮی ﺷﺒﯿﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و در ﻣﻀﺎرع‬

‫‪4‬‬
 ‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫اْﺘِﺳِﺪْﻋﺎء‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬إﻫﺪاء ‪ ،‬اْﺗِرِﻀﺎء‪ِ ،‬ﻧاْﺤِﻨﺎء ‪،‬‬ ‫ﻧﺎﻗﺺ واوی ﻣﺎ ﺟﻤﻊﻫﺎی ﻣﺬﮐﺮ ﭘﺲ از ﺣﺬف ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻊﻫﺎی ﻣﺆﻧﺚ »ﺑﺪون‬
‫ﻧﺎﻗﺺ در ﺑﺎبﻫﺎی ﺗﻔﻌﯿﻞ و ﻣﻔﺎﻋﻠﻪ‬ ‫اﻋﻼل« ﺷﺒﯿﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﻓﻌﻞ ﻧﺎﻗﺺ ﺑﻪ ﺑﺎبﻫﺎی ﺗﻔﻌﯿﻞ و ﻣﻔﺎﻋﻠﮥ ﺑﺮود ﺣﺮف ﻋﻠﻪ در اوﻟﯿﻦ ﺻﯿﻐﻪ‪:‬‬ ‫* در ﻓﻌـﻞ ﻧـﺎﻗﺺ‪ ،‬اﮔـﺮ ﺿـﻤﻪ روی ﺣـﺮف ﻋﻠـﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺿﻤﻪ ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد‬
‫* ﻣﺎﺿﯽ‪ :‬ﻗﻠﺐ ﺑﻪ اﻟﻒ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪) :‬غ ذ و( ﻏَﺬّی‬ ‫)اﻋﻼل ﺑﻪ اﺳﮑﺎن(‬
‫ﻣﻀﺎرع‪ :‬ﻗﻠﺐ ﺑﻪ ی ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﯾُﻐَﺬﱢی‬ ‫ﯾَﻬْﺪی‬ ‫ﯾَﻬْﺪ ُِی ←‬
‫اﻣﺮ‪ :‬ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﱢﻏَﺬ‬ ‫ﯾَﺪ ُْﻋُﻮ ← ﯾَﺪ ْْﻋُﻮ‬
‫وزن» ﺗَﺰْﮐـﯿﮥ« ﻣﺼﺪر ﻓﻌﻞ ﻧﺎﻗﺺ از ﺑﺎب‬
‫ِ‬ ‫ﻣﺼـﺪر ﻓﻌـﻞ ﻧـﺎﻗﺺ از ﺑـﺎب ﺗﻔﻌـﯿﻞ‪ ،‬ﻫـﻢ‬ ‫* دراﻣﺮ ﻣﺨﺎﻃﺐ در ﻓﻌﻞ ﻧﺎﻗﺺ در اوﻟﯿﻦ ﺻﯿﻐﻪ ﻣﻔﺮد ﻣﺬﮐﺮ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻗﺮار‬
‫وزن» ﻣَﻼﻗﺎۀ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻣﺪاراۀ ‪ ،‬ﻣﺤﺎﮐﺎۀ ‪ ،‬ﻣﺪاواۀ‬
‫ِ‬ ‫ﻣﻔﺎﻋﻠﮥ‪ ،‬ﻫﻢ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘـﻦ ﺳﮑﻮن روی ﺣﺮف ﻋﻠﻪ و ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد و در اوﻟﯿﻦ ﺻﯿﻐﻪ ﭘﺲ‬
‫ﻧﺎﻗﺺ در ﺑﺎبﻫﺎی ﺗﻔﺎﻋﻞ ‪ ،‬ﺗَﻔَﻌ‪‬ﻞ‬ ‫از ﺣـﺬف ﺣـﺮف ﻋﻠـﻪ‪ ،‬در آﺧـﺮ ﻓﻌﻞ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺣﺮف ﻋﻠﻪ ﺣﺬف ﺷﺪه ﻗﺮار‬
‫ﻫـﺮﮔﺎه ﻓﻌـﻞ ﻧـﺎﻗﺺ ﺑـﻪ دو ﺑـﺎب ﺗﻔـﺎﻋُﻞ و ﺗَﻔَﻌ‪‬ﻞ ﺑﺮود‪ ،‬ﺣﺮف ﻋﻠﻪ در اوﻟﯿﻦ ﺻﯿﻐﻪی‬ ‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﺿﯽ‪ ،‬ﻗﻠﺐ ﺑﻪ اﻟﻒ ﻣﯽﮔﺮدد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ل ق ی« ﺗﻼﻗﯽ‬ ‫ا ُُدْع‬ ‫ﺗَﺪ ْْﻋُﻮ ←‬
‫** در ﻣﺼﺪر اﯾﻦ دو ﺑﺎب ﺿﻤﻪی ﻣﺎﻗﺒﻞ آﺧﺮ ﺑﺪل ﺑﻪ ﮐﺴﺮه ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬ ‫* اﮔﺮ ﺣﺮوف ﺟﺎزﻣﻪ »ﻟﻢ ـ ﻟﻤﺎ ـ ﻻی ﻧﻬﯽ ـ ﻻم اﻣﺮ« ﺑﺮ ﺳﺮ ﻓﻌﻞ اﺟﻮف ﯾﺎ ﻧﺎﻗﺺ‬
‫َﻠَﻘﺗِﯽ‬ ‫َﻠَﻘﺗﱡﯽ ←‬ ‫ﺗﻼﻗِﯽ‬ ‫ﺗﻼﻗُﯽ ←‬ ‫ﻧَﻔْﻌ ُِﻞ« اﻋﻼل ﺑﻪ ﺣﺬف‬ ‫َﻓاْﻌ ُِﻞـ‬ ‫ِـﻞـ‬
‫ﺗَﻔْﻌ ُ‬ ‫ِـﻞـ‬
‫ﺑـﯿﺎﯾﺪ در ﺻـﯿﻐﻪﻫـﺎی ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧـﻪ » ﯾَﻔْﻌ ُ‬
‫ﻣﻀﺎرع‪ :‬ﻗﻠﺐ ﺑﻪ اﻟﻒ ﻣﯽﮔﺮدد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﯾﺘﻼﻗَﯽ‬ ‫ﺻـﻮرت ﻣـﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﻌﻞ ﻧﺎﻗﺺ ﻣﺠﺰوم ﺑﻪ ﺣﺬف ﺣﺮف ﻋﻠﻪ و ﻓﻌﻞ‬
‫َﻼق‬
‫اﻣﺮ ﺣﺬف ﻣﯽﮔﺮدد‪ :‬ﺗ َ‬ ‫اﺟﻮف ﻣﺠﺰوم ﺑﻪ ﺳﮑﻮن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫* در ﻣﺼـﺪردو ﺑـﺎب ﺗﻔﺎﻋﻞ و ﺗَﻔَﻌ‪‬ﻞ از ﻓﻌﻞ ﻧﺎﻗﺺ ﺑﻪ ﯾﺎء ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻣﮑﺴﻮر »ﻣﻨﻘﻮص«‬ ‫ﻟﻢ ﯾَﻘ ُْﻞ‬ ‫ﻟﻢ ‪ +‬ﯾﻘﻮل ←‬ ‫ﻟﻢ ﯾَِﺮْم‬ ‫ﻟﻢ ‪ +‬ﯾﺮﻣﯽ ←‬
‫ﺧﺘﻢ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ »ع ل و« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺗﻌﺎﻟﯽ‬ ‫* در ﻓﻌﻞﻫﺎی ﻣﻌﺘﻞ در ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮد اﻣﺮ ﻣﺜﺎل و اﺟﻮف ﻫﻤﺰه اﻣﺮ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫»ﻋﺪو« ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗَﻌ‪‬ﺪی‬ ‫ﺗَﻌُﺪ ـ ْﻋِﺪ‬ ‫ﺗَﻮ ُْﻋِﺪ ←‬
‫اﺳــﻢ‪ :‬ﮐﻠﻤﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﺎﻣﯿﺪن اﻓﺮاد و اﺷﯿﺎء ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻋﻢ از ﺟﺎﻧﺪار و‬ ‫ﻗ ُْﻞ‬ ‫ﺗَﻘ ُْﻮُل ← ﺗَﻘ ُُﻮْل ←‬
‫ﻏﯿﺮﺟﺎﻧﺪار ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬ ‫إرم»اﻣﺮ ﺗﺮﻣﯽ«‬
‫وﻟﯽ اﻣﺮ ﻧﺎﻗﺺ ﻫﻤﺰه اﻣﺮ دارد‪ِ :‬‬
‫اﺳﻢ دارای ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎی زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫* در ﺳﺎﺧﺖ اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل از ﻓﻌﻞ اﺟﻮف ﺣﺮف »واو« در ﻣﻔﻌﻮل ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪» -1‬ال« ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ :‬اﻟﮑﺘﺎب‬ ‫ﻣَﻘﻮل‬ ‫ﻗﻮل ← ﻣﻘﻮول ←‬
‫ﻣﺤﻤﺪا‪.‬‬
‫ٍ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ٌ‪،‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪا‬
‫ً‪،‬‬ ‫‪ -2‬ﺗﻨﻮﯾﻦ ً ٍ ٌ ‪:‬‬ ‫ﺑﯿﻊ ← ﻣﺒﯿﻮع ← ﻣَﺒﯿﻊ‬
‫اﻟﻔﻘﺮ‬
‫‪ -3‬ﻣﻀﺎف واﻗﻊ ﺷﺪن ‪ :‬ﻣﻔﺘﺎح ِ‬ ‫* ﻓﻌﻞ » ِق« ‪ِ » ،‬ف« اﻣﺮ ﻟﻔﯿﻒ ﻣﻔﺮوق از »وﻗﯽ«‪» ،‬وﻓﯽ« ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺗﺎء آﺧﺮ‪ :‬ﻓﺎﻃﻤﮥ‬ ‫* در ﺳـﺎﺧﺖ اﺳـﻢ ﻣﻔﻌـﻮل در ﻣﻌـﺘﻞ ﻧـﺎﻗﺺ »ﯾﺎﯾﯽ« ﺣﺮف واو در ﻣﻔﻌﻮل ﺣﺬف‬
‫‪ -5‬ﻣﻨﺎدا ﺑﻮدن ‪ :‬ﯾﺎ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﺟﺎی آن »ی« ﻣﺸﺪد در آﺧﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب‬
‫ِ‬ ‫‪ -6‬داﺷﺘﻦ ﺣﺮف ﺟﺮ؛ ﻓﯽ‬ ‫ﻣﻬﺪی‬
‫ّ‬ ‫ﻫَﺪ ََی ← ﻣﻬﺪوی ←‬
‫* اﺳﻢ در ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺎدی ﻓﻘﻂ ﯾﮑﯽ از ‪ 6‬ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺑﺎﻻ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬ ‫ﻫـﺮﮔﺎه ﺣـﺮف ﻋﻠـﯽ ﻓﻌﻠـﯽ »اﻟـﻒ ﯾـﺎ ی« ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺪاﻧﯿﺪ اﻋﻼل ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﺑﺮ روی آن‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻪ ﯾﺎ ﻧﮑﺮه‪:‬‬ ‫ﻗﺎل‬ ‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ »اﻟﻒ ‪ «%100‬و »ی ‪ «%50‬ﻗ ََﻮَل ←‬
‫ـ ﻣﻌﺮﻓﻪ اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻫﻤﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺘﻤﺎﺑﺮ روی آن اﻋﻼل ﺻﻮرت‬
‫ً‬ ‫ﻫـﺮﮔﺎه ﺣﺮف ﻋﻠﻪ دارای ﺣﺮﮐﺖ ﺳﺎﮐﻦ ﺑﻮد ﺑﺪاﻧﯿﺪ‬
‫ـ ﻧﮑﺮه اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﯾَﻘ ُُﻮْل‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﻋﻼل آن اﺳﮑﺎن »ﺳﮑﻮن اﺳﺖ« ﯾَﻘ ُْﻮُل ←‬
‫*ﺗﻨﻮﯾﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻧﮑﺮه ﺑﻮدن اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺎ اﺳﻢ اﻧﺴﺎن ﺑﯿﺎﯾﺪ دﯾﮕﺮ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻧﮑﺮه ﺑﻮدن‬
‫ﻫـﺮﮔﺎه ﻓﻌـﻞ ﻣﻌﺘﻠـﯽ ﺣـﺮف ﻋﻠـﻪ ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﺪاﻧﯿﺪ اﻋﻼل ﺣﺬف ﺑﺮ روی آن ﺻﻮرت‬
‫ﻣﺤﻤﺪا ← ﻣﻌﺮﻓﻪ‬
‫ً‬ ‫ﻃﻔﻼ ← ﻧﮑﺮه‬
‫ً‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ اﺳﻢ اﻧﺴﺎن ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺗﻨﻮﯾﻦ ﺑﮕﯿﺮد ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﻌﺮﻓﻪ اﺳﺖ(‬
‫ُﻠﻗ َْﺖ‬ ‫ْﻟﻗَﺎ َْﺖ ←‬ ‫ﻗَﻟَﻮ َْﺖ ←‬ ‫ﻗﻮل ←‬
‫اﻧﻮاع ﻣﻌﺮﻓﻪﻫﺎ‪:‬‬
‫ﻓﻌﻞاﻟﻤﻌﺘﻞ ﻧﺎﻗﺺ ﻣﺰﯾﺪ‬
‫‪ -1‬ال ‪ -2،‬ﻋﻠﻢ‪ -3،‬ﻣﻮﺻﻮل‪ -4 ،‬اﺷﺎره‪ -5 ،‬ﺿﻤﯿﺮ‪ -6 ،‬اﺿﺎﻓﻪ‬
‫ﺑﺎبﻫﺎی اﻓﻌﺎل‪ ،‬اﻓﺘﻌﺎل‪ ،‬اﻧﻔﻌﺎل‪ ،‬اﺳﺘﻔﻌﺎل‪.‬‬
‫‪ -1‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ اول اﺳﻢ ﻧﮑﺮهای »ال« اﺿﺎﻓﻪ ﮐﻨﯿﻢ ﻣﻌﺮﻓﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻫـﺮﮔﺎه ﻓﻌـﻞ ﻧـﺎﻗﺺ ﺑﻪ ﺑﺎبﻫﺎی اﻓﻌﺎل‪ ،‬اﻓﺘﻌﺎل‪ ،‬اﻧﻔﻌﺎل‪ ،‬اﺳﺘﻔﻌﺎل ﺑﺮود ﺣﺮف ﻋﻠﻪ در‬
‫اﻟﺮَﺟ ُْﻞ‬ ‫رَﺟ ُْﻞ ←‬
‫اوﻟﯿﻦ ﺻﯿﻐﻪی‪:‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻪ‬ ‫ﻧﮑﺮه‬
‫* ﻣﺎﺿﯽ‪ :‬ﻗﻠﺐ ﺑﻪ اﻟﻒ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »م ض ی« أَﻣْﻀَﯽ‬
‫‪َ -2‬ﻠﻋَﻢ‪ :‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻀﺎرع‪ :‬ﻗﻠﺐ ﺑﻪ ی ﻣﯽﮔﺮدد؟ ﻣﺎﻧﻨﺪ »م ض ی« ﯾُﻤْﻀِﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺳﻌﯿﺪ‪،‬ﺣﺴﻦ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬اﺳﻢ ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﮐﺸﻮرﻫﺎ‪،‬ﮐﻨﯿﻪ »ﻟﻘﺐ« ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﯿﺪاﻟﺸﻬﺪا‪،‬‬
‫ْﺾ‬
‫اﻣﺮ‪ :‬ﺣﺬف ﻣﯽﮔﺮدد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬م ض ی« اِﻣ ِ‬
‫زﯾﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﯾﻦ و اﺳﻢﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﺗﺮﮐﯿﺐ )اب و ام( ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻮﺟﻬﻞ‪ ،‬اﺑﻮﻟﻬﺐ‪،‬‬
‫* ﻣﺼﺪر ﺑﺎبﻫﺎی اﻓﻌﺎل‪ ،‬اﻓﺘﻌﺎل‪ ،‬اﻧﻔﻌﺎل و اﺳﺘﻔﻌﺎل از ﻓﻌﻞ ﻧﺎﻗﺺ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﺨﺘﻮم ﺑﻪ‬
‫ام اﺑﯿﻬﺎ و ‪. ...‬‬
‫اﻟﻒ ﻣﻤﺪود »اﻟﻒ و ﻫﻤﺰه« اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪5‬‬
 ‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫ﺿﻤﺎﯾﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﻣﻨﺼﻮب‪:‬‬ ‫ﻣﻮﺻﻮل‪:‬ﮐﻠﻤﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای اﺗﺼﺎل دو ﻗﺴﻤﺖ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود »ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫ﻏﺎﺋﺐ‬ ‫ﺣﺮف رﺑﻂ« ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﻣﻮﺻﻮل ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪» .‬ﻣﻮﺻﻮل ﻧﯿﺰ از‬
‫ـﻬُﻢ‬ ‫ـﻬﻤﺎ‬ ‫ـﻪ‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬
‫ﻣﻌﺎرف اﺳﺖ«‬
‫ـﻬ ﱠُﻦ‬ ‫ـﻬﻤﺎ‬ ‫ـﻬﺎ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬
‫ﻋﺎم »ﻣﺸﺘﺮک«‬ ‫ﻣﻮﺻﻮل ﺧﺎص‬

‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫ﻣﺨﺎﻃﺐ‬

‫ﻣﻮﺻﻮل ﻋﺎم ﺷﺎﻣﻞ‪:‬‬
‫ـﮑﻢ‬ ‫ـﮑُﻤﺎ‬ ‫ـﮏ‬
‫َ‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬
‫ﻣﻮﺻﻮل ﺧﺎص‪:‬‬ ‫ﻣﺎ‪» :‬ﭼﯿﺰی ﮐﻪ«‬ ‫ﻣ َْﻦ»ﮐﺴﯽ ﮐﻪ«‬
‫ـﮑ ﱠُﻦ‬ ‫ـﮑُﻤﺎ‬ ‫ـﮏ‬
‫ِ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬
‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫ردﯾﻒ‬
‫* زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﺑﭽﺴﺒﻨﺪ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ و ﻣﻨﺼﻮباﻧﺪ‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺻﺪﯾﻘﻨﺎ‬
‫ﱠﺬﯾﻦ‬
‫اﻟ َ‬ ‫ّﺬان‬
‫اﻟﻠﱠﺬﯾﻦ ‪ ،‬اﻟﻠ ِ‬ ‫اﻟّﺬی‬
‫اﻟﯿﮏ دﯾﻨَﮑُﻢ‬
‫َ‪،‬‬ ‫* زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﻢ و ﺣﺮف ﺑﭽﺴﺒﻨﺪ ﻣﻀﺎفاﻟﯿﻪ و ﻣﺠﺮورﻧﺪ‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬ ‫آن دو ﻧﻔﺮ ﮐﻪ‬ ‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻊاﻟﻐﯿﺮ‬ ‫وﺣﺪه‬
‫ﻣﺘﮑﻠﻢ‬ ‫اﻟﻼﱠﺗﯽ‬ ‫ﱠﺘﯿﻦ‬
‫اﻟﻠﱠﺘﺎن ‪ ،‬اﻟﻠ ِ‬ ‫اﻟﱠﺘﯽ‬
‫ﻧﺎ‬ ‫ی‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬ ‫آن دو ﻧﻔﺮ ﮐﻪ‬ ‫ﮐﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺿﻤﺎﯾﺮ ﻣﻨﻔﺼﻞ‬
‫اﺳﻢ اﺷﺎره‪ :‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای اﺷﺎره ﺑﻪ دور و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫‪ -2‬ﻣﻨﻔﺼﻞ ﻣﻨﺼﻮب‬ ‫‪ -1‬ﺿﻤﺎﯾﺮ ﻣﻨﻔﺼﻞ ﻣﺮﻓﻮع‬
‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫ﻏﺎﺋﺐ‬ ‫اﺳﻢﻫﺎ ﺟﺰء ﻣﻌﺎرف ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻫﻢ‬ ‫ﻫﻤﺎ‬ ‫ﻫﻮ‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬ ‫ﻧﺰدﯾﮏ‬

‫ﻫ ﱠُﻦ‬ ‫ﻫﻤﺎ‬ ‫ﻫﯽ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬ ‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫اﺷﺎره ﺑﻪ ﻧﺰدﯾﮏ‬

‫ﻫﻮﻻء‬ ‫ﻫﺬان‪ ،‬ﻫﺬﯾﻦ‬ ‫ﻫﺬا‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬
‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫ﻣﺨﺎﻃﺐ‬ ‫ﻫﻮﻻء‬ ‫ﻫﺎﺗﺎن ‪ ،‬ﻫﺎﺗﯿﻦ‬ ‫ﻫﺬه‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬
‫اﻧﺘﻢ‬ ‫اﻧﺘﻤﺎ‬ ‫اﻧﺖ‬
‫َ‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬ ‫دور‬
‫اﻧﺘ ﱠُﻦ‬ ‫اﻧﺘﻤﺎ‬ ‫اﻧﺖ‬
‫ِ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬ ‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫اﺷﺎره ﺑﻪ دور‬
‫اوﻟﺌﮏ‬ ‫ذاﻧﮏ ـ ذﯾﻨﮏ‬ ‫ذﻟﮏ‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬
‫ﻣﻊاﻟﻐﯿﺮ‬ ‫وﺣﺪه‬
‫ﻣﺘﻠﮑﻢ‬ ‫اوﻟﺌﮏ‬ ‫ﺗﺎﻧﮏ ‪ ،‬ﺗﯿﻨﮏ‬ ‫ﺗﻠﮏ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬
‫ﻧﺤﻦ‬ ‫اﻧﺎ‬
‫اﺳﻢ اﺷﺎره ﻣﮑﺎﻧﯽ‪:‬‬
‫‪ -2‬ﺿﻤﺎﯾﺮ ﻣﻨﻔﺼﻞ ﻣﻨﺼﻮب‬
‫ِﮏ»آﻧﺠﺎ« ‪‬ﺛُﻢ»آﻧﺠﺎ«‬
‫ﻫُﻨﺎ »اﯾﻨﺠﺎ« ﻫُﻨﺎک »آﻧﺠﺎ« ﻫﻨﺎﻟ َ‬
‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫ﻏﺎﺋﺐ‬
‫ﺿﻤﯿﺮ‪ :‬ﮐﻠﻤﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎی اﺳﻢ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ و ﻧﻘﺶ آن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و از‬
‫اﯾ‪‬ﺎﻫﻢ‬ ‫اﯾ‪‬ﺎﻫﻤﺎ‬ ‫اﯾ ُ‪‬ﺎه‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬
‫ﺗﮑﺮار آن ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪» ،‬ﺿﻤﺎﯾﺮ ﻧﯿﺰ از ﻣﻌﺎرف ﻫﺴﺘﻨﺪ«‬
‫اﯾ‪‬ﺎﻫ ﱠُﻦ‬ ‫اﯾ‪‬ﺎﻫﻤﺎ‬ ‫اﯾ‪‬ﺎﻫﺎ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬
‫ﺿﻤﯿﺮ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﻣﺘﺼﻞ و ﻣﻨﻔﺼﻞ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫* اﯾﻦ ﺿﻤﺎﯾﺮ ﻧﻘﺶ ﻣﻔﻌﻮﻟﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫ﻣﺨﺎﻃﺐ‬ ‫ﻣﺘﺼﻞ ﻣﺮﻓﻮع ‪ ،‬ﻣﺘﺼﻞ ﻣﻨﺼﻮب و ﻣﺠﺮور‬

‫اﯾ‪‬ﺎﮐﻢ‬ ‫اﯾ‪‬ﺎﮐُﻤﺎ‬ ‫‪‬ﺎک‬

‫اﯾ َ‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬ ‫ﻣﻨﻔﺼﻞ ﻣﺮﻓﻮع‪ ،‬ﻣﻨﻔﺼﻞ ﻣﻨﺼﻮب و ﻣﺠﺮور‬
‫اﯾ‪‬ﺎ ﮐ ﱠُﻦ‬ ‫اﯾ‪‬ﺎﮐُﻤﺎ‬ ‫‪‬ﺎک‬
‫اﯾ ِ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬ ‫ﺿﻤﺎﯾﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﻣﺮﻓﻮع‬
‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫ﻏﺎﺋﺐ‬
‫ﻣﻊاﻟﻐﯿﺮ‬ ‫وﺣﺪه‬
‫ﻣﺘﻠﮑﻢ‬ ‫واو‬ ‫ا‬ ‫‪-‬‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬
‫اﯾ‪‬ﺎﻧﺎ‬ ‫اﯾ‪‬ﺎی‬
‫ن‬ ‫ﺗﺎ‬ ‫‪-‬‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬
‫‪ -6‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮏ اﺳﻢ ﻧﮑﺮه ﺑﻪ واﺳﻄﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ ﯾﮏ اﺳﻢ ﻣﻌﺮﻓﻪ )ﻣﻌﺮﻓﻪ( ﮔﺮدد‬
‫ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ آن اﺳﻢ ﻣﻌﺮﻓﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺿﻤﺎﺋﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﯽﭼﺴﺒﻨﺪ و ﻧﻘﺶ ﻓﺎﻋﻠﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺷﻤﺎ »ﻋﻠﯽ داﺋﯽ« را ﻗﺒﻞ از ورود ﺑﻪ ﺗﯿﻢ ﻣﻠﯽ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺧﺘﯿﺪ؛ ﭘﺲ ﻋﻠﯽ‬ ‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬ ‫ﻣﺨﺎﻃﺐ‬
‫داﯾﯽ ﯾﮏ اﺳﻢ ﻧﮑﺮه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺗُﻢ‬ ‫ﺗُﻤﺎ‬ ‫َت‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ‬
‫و ﺗﯿﻢ ﻣﻠﯽ در واﻗﻊ ﯾﮏ ﻣﻌﺮﻓﻪ اﺳﺖ ﺣﺎل ﺑﻌﺪ از ورود ﻋﻠﯽ داﺋﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﯿﻢ ﺑﻪ‬ ‫ﺗ ﱠُﻦ‬ ‫ﺗُﻤﺎ‬ ‫ِت‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬
‫واﺳﻄﻪ آن ﺷﻤﺎ اﯾﺸﺎن را ﺷﻨﺎﺧﺘﯿﺪ اﺳﻢﻫﺎ ﻧﯿﺰ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﻣﺜﺎل‪:‬‬ ‫ﻣﻊاﻟﻐﯿﺮ‬ ‫وﺣﺪه‬
‫ﻣﺘﮑﻠﻢ‬
‫ﮐﺘﺎب ← ﮐﺘﺎب اﻟﺮﺟﻞ‬ ‫ﻧﺎ‬ ‫ُت‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ اﺳﻢ الدار‬ ‫ﻧﮑﺮه‬

‫‪6‬‬
 ‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫* اﺳﻢﻫﺎی ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﺗﻨﻮﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺴﺮه ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﻪ‬ ‫ﮐﺘﺎب ← ﮐﺘﺎب اﻟﺬی ﻗﺮاﺗﻪ‬
‫ﺣﺘﻤﺎﺑﺎﯾﺪ ﮐﺴﺮه‬
‫ً‬ ‫ﺟﺎی آن ﻓﺘﺤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﻣﮕﺮ در دو ﻣﻮرد زﯾﺮ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣﻮﺻﻮل‬ ‫ﻧﮑﺮه‬
‫ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮐﺘﺎب ← ﮐﺘﺎب ﻫﺬا اﻟﺮﺟﻞ‬
‫اﻟﻤﺴﺎﺟﺪ‬
‫ِ‬ ‫‪ -1‬اﮔﺮ )ال( داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪ :‬ﻓﯽ‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ اﺳﻢ اﺷﺎره‬ ‫ﻧﮑﺮه‬
‫‪ -2‬اﮔﺮ ﻣﻀﺎف واﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ؛ ﻓﯽ ﺻﻒ اﻟﻤﺪارس‬ ‫ﮐﺘﺎب ← ﮐﺘﺎب ُ‬
‫اﷲ‬
‫ﺻﻔﺖ و ﻣﻮﺻﻮف‪) :‬ﻧﻌﺖ و ﻣﻨﻌﻮت(‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ‬ ‫ﻧﮑﺮه‬
‫ﺻﻔﺖ ﺑﺎ ﻣﻮﺻﻮف ﺧﻮد در ‪ 4‬ﺟﯿﺰ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد‪.‬‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﮏ‬
‫َ‬ ‫ﮐﺘﺎب ←‬
‫‪ -1‬ﻋﺪد )ﻣﻔﺮد‪ ،‬ﻣﺜﻨﯽ‪ ،‬ﺟﻤﻊ(‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ ﺿﻤﯿﺮ‬
‫‪ -2‬ﻧﻮع )ﻣﺬﮐﺮ ـ ﻣﺆﻧﺚ(‬ ‫ﻣﻌﺮب و ﻣﺒﻨﯽ »در اﺳﻢ«‬
‫‪ -3‬ﻣﻌﺮﻓﻪ ﯾﺎ ﻧﮑﺮه ﺑﻮدن‬ ‫ﻗﺒﻼ در ﻓﻌﻞﻫﺎ در ﻣﻮرد ﻣﻌﺮب و ﻣﺒﻨﯽ ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺣﺎل اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ را در‬
‫ً‬
‫‪ -4‬اﻋﺮاب )رﻓﻊ‪ ،‬ﻧﺼﺐ‪ ،‬ﺟﺮ(‬ ‫اﺳﻢﻫﺎ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻢ‬
‫* ﮐﻠﻤﻪ )ذو( اﮔﺮ ﻣﯿﺎن دو ﻧﮑﺮه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺻﻔﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎء رﺟﻞ ذو ٍ‬ ‫اﺳﻢﻫﺎی ﻣﺒﻨﯽ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫ﺻﻔﺖ‬ ‫اﺷﺎره ـ ﻣﻮﺻﻮلـ ﺿﻤﺎﯾﺮ ـ ﺷﺮط ـ اﺳﺘﻔﻬﺎم ـ ﻇﺮوف ﻣﺒﻨﯽ )ﻣﻊ ـ اذا ـ اﻻن ـ ﻟﻤﺎ(‬
‫* اﺳﻢ ﻣﻮﺻﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از آن اﺳﻢ )ال( دار ﺑﯿﺎﯾﺪ ﺻﻔﺖ اﺳﺖ‪ :‬ﺟﺎء اﻟﺮﺟﻞ اﻟﺬی‬ ‫ﻫﻤﻪ ﺣﺮوف ﻋﺎﻣﻞ و ﻏﯿﺮ ﻋﺎﻣﻞ‬
‫ﺻﻔﺖ‬ ‫اﺳﺎﻣﯽ ﺷﺮط‪ :‬ﻣَﻦ ـ ﻣﺎ ـ اﯾﻨﻬﺎ ـ ﻣﺘﯽ ـ ﻣﻬﻤﺎ ـ ﮐﯿﻔﻬﺎ‬
‫ﻣﮑﯽ)ﺻﻔﺖ(‬
‫رﺟﻞ ً‬
‫ٌ‬ ‫* اﺳﻢﻫﺎی ﻣﻨﺴﻮب ﺻﻔﺖاﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﯾﻦـ ﮐﻢ ـ اﯾﺎن ) ﻫﻤﻪ وﻗﺖ(‬
‫اﺳﺎﻣﯽ اﺳﺘﻔﻬﺎم‪ :‬ﻣَﻦ ـ ﻣﺎ ـ ﮐﯿﻒ ـ ﻣﺘﯽ ـ ﻣﺎذا ـ َ‬
‫* اﺳﻢﻫﺎی ﺟﺎﻣﺪ و ﻣﺸﺘﻖ‪:‬‬ ‫** اﺳﻢﻫﺎی ﻣﻮﺻﻮل در ﻣﺜﻨﯽ ﻣﻌﺮباﻧﺪ ﻧﻪ ﻣﺒﻨﯽ‪ :‬ذﻟﮏ ـ ذﯾﻨﮏ‪ /‬ﺗﺎﻧﮏ‪ ،‬ﺗﯿﻨﮏ‬
‫ﺟﺎﻣﺪ‪ :‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ رﯾﺸﻪ ﻓﻌﻠﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬ذﻫﺐ و…‬ ‫** اﺳﻢﻫﺎی اﺷﺎره در ﻣﺜﻨﯽ ﻣﻌﺮباﻧﺪ ﻧﻪ ﻣﺒﻨﯽ‪ :‬ﻫﺬان ـ ﻫﺬﯾﻦ ‪ /‬ﻫﺎﺗﺎن‪ ،‬ﻫﺎﺗﯿﻦ‬
‫ﻣﺸﺘﻖ‪ :‬اﺳﻢﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ دارای رﯾﺸﻪ ﻓﻌﻠﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﺸﺘﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ و از وزنﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ‬ ‫ای« ﺗﻨﻬﺎ اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﺳﻢ اﺳﺘﻔﻬﺎم اﺳﺖ وﻟﯽ ﻣﻌﺮب اﺳﺖ‪.‬‬
‫** ﮐﻠﻤﻪ » ‪‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫** ﮐﻠﻤﺎت ﻣﺒﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺣﺮﮐﺖ آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺮف ﺧﻮدﺷﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫* ﺟﺎﻣﺪﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫ذﮐﺮ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺟﺎﻣﺪ ﻣﺼﺪری ‪ ،‬ﺟﺎﻣﺪ ﻏﯿﺮ ﻣﺼﺪری‬ ‫ﺗﻠﮏ‬
‫َ‬ ‫ذﻟﮏـ‬
‫َ‬ ‫اﻧﺖـ‬
‫ﻫﯽـ َ‬
‫‪ -1‬ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻓﺘﺢ‪َ :‬‬
‫ﺟﺎﻣﺪ ﻣﺼﺪری ﮐﻪ ﻣﺼﺎدر ﻓﻌﻞﻫﺎی ﻣﺠﺮد و ﻣﺰﯾﺪﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﻣﻨﺬ‬
‫‪ -2‬ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺿﻢ‪ُ :‬هـ ُ‬
‫اﯾﻦ اﺳﻢﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬ ‫اﻧﺖ‬
‫‪ -3‬ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﮐﺴﺮ‪ِ :‬بـ ِﻟــ ِتـ ِکـ ِ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻧَﺼَ‪َ،‬ﺮ ﻋﺒﺎدۀ ـ ذﻫﺎب ـ ﻇﻬﻮر ـ زﻟﺰال‬ ‫اﻧﺘﻢـ ﻟ َْﻦ‬
‫ﮑﻦـ ْ‬
‫‪ -4‬ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺳﮑﻮن‪ :‬ﻟ ْ‬
‫ﺟﺎﻣﺪ ﻏﯿﺮﻣﺼﺪری آن اﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﻫﯿﭻ ﮐﻠﻤﻪی دﯾﮕﺮی ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﯽآﯾﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﻣﻨﺼﺮف و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﺼﺮف »ﻣﻤﻨﻮع ﻣﻦاﻟﺼﺮف«‬
‫ﺟﺪار‪ :‬دﯾﻮار‬ ‫رِﺟْﻞ ‪ :‬ﭘﺎ‬ ‫اﺳﻢﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﻮﯾﻦ و ﮐﺴﺮه ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﻏﯿﺮ ﻣﻨﺼﺮفاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺤﺚ در ﻣﻮرد‬
‫اﻧﻮاع ﻣﺸﺘﻖ‪:‬‬ ‫اﺳﻢﻫﺎی ﻣﻌﺮب اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺒﻨﯽ‪.‬‬
‫‪ -3‬اﺳﻢ ﺗﻔﻀﯿﻞ‬ ‫‪ -2‬اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل‬ ‫‪ -1‬اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ‬ ‫* اﺳﻢﻫﺎی ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف‪ :‬اﯾﻦ اﺳﻢﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺗﻨﻮﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎی‬
‫‪ -6‬ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒﻬﻪ‬ ‫‪ -5‬اﺳﻢ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ‬ ‫‪ -4‬اﺳﻢ آﻟﺖ‬ ‫ﮐﺴﺮه ﻫﻢ ﻓﺘﺤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -8‬اﺳﻢ ﻣﮑﺎن‬ ‫‪ -7‬اﺳﻢ زﻣﺎن‬ ‫اﯾﻦ اﺳﻢﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ‪ :‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ و ﺑﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﮐﺎری را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬ ‫اﺳﻢ ﺗﻤﺎم ﺧﺎﻧﻢﻫﺎ‪ :‬ﻓﺎﻃﻤﻪ‪ ،‬ﻣﺮﯾﻢ‪ ،‬ﮐﺒﺮی و‪...‬‬
‫در ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮد ﺑﺮ وزن ﻓﺎﻋﻞ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬ ‫اﺳﻢﻫﺎی ﻣﺬﮐﺮ ﻏﯿﺮﻋﺮﺑﯽ‪ :‬دارﯾﻮش‪ ،‬ﮐﻮروش‪ ،‬ﺳﯿﺎوش و‪...‬‬
‫ﻓﺎﻋﻞ ← ﮐﺎﺗﺐ‬ ‫)ک ت ب(‬ ‫ﺻﻔﺖ ﺑﺮ وزن اﻓﻌﻞ و ﻓﻌﻠﯽ‪ :‬ﮐﺒﺮی‪ ،‬ﺻﻐﺮی‪ ،‬اﺻﻐﺮ‬
‫ﻓﺎﻋﻞ ← زاﻫﺪ‬ ‫)ز ﻫـ د (‬ ‫اﺳﺎﻣﯽ ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﮐﺸﻮرﻫﺎ و ﻗﺒﺎﯾﻞ‪ :‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺗﺒﺮﯾﺰ‪ ،‬اﯾﺮان‪ ،‬ﻗﺮﯾﺶ و‪...‬‬
‫و در ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ ﺑﻪ روش زﯾﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﺳﻢ ﻋﻠﻢ ﺑﺎ )ان( زاﺋﺪ ﻣﺜﻞ‪ :‬ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬ﺳﻠﯿﻤﺎن و ﯾﺎ ﺻﻔﺖ ﺑﺎ )ان( زاﺋﺪ‪ :‬ﻏﻀﺒﺎن‪ ،‬ﻋﻄﺸﺎن‬
‫* اﺑﺘﺪا ﯾﮏ ) ُﻣـ( ﺑﻪ اول ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ﻣﺰﯾﺪ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﯾﮏ ﺣﺮف ﺑﻪ آﺧﺮ ﻣﺎﻧﺪه‬ ‫ﺟﻤﻊ ﻣﮑﺴﺮی ﮐﻪ ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺣﺮف آﻧﻬﺎ اﻟﻒ اﺳﺖ و ﺑﻌﺪ از آن دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﺣﺮف وﺟﻮد‬
‫را ﮐﺴﺮه ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬ ‫دارد ﻣﺜﻞ ﻣﮑﺎﺗﯿﺐ‪.‬‬
‫)ﺑﺮ وزن ﻓَﻌ َ‪‬ﻞ(‬ ‫ْﻣَﻠُﻌﱢﻢ‬ ‫َﻠﻋﱠﻢ ←‬ ‫ﺟﻤﻊ و اﻟﺠﻤﻊ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ) .‬ﻣﻔﺎﻋِﻞ ـ ﻣﻔﺎﻋﯿﻞ ـ اﻓﺎﻋ ُِﻞ(‬
‫)ﺑﺮ وزن ﻓَﻌ‪‬ﻞ(‬ ‫ﻣُﺤْﺴ ُ‪‬ﻦ‬ ‫ﺣَﺴ َ‪‬ﻦ ←‬ ‫* ﻧﻮح)ع(‪ ،‬ﺷﯿﺚ)ع(‪ ،‬ﻟﻮط)ع(‪ ،‬ﺧﻀﺮ)ع(‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ)ص(‪ ،‬ﺻﺎﻟﺢ)ع(‪ ،‬ﻫﻮد)ع( و‬
‫اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل‪ :‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎری ﺑﺮ روی آن اﻧﺠﺎم‬ ‫ﺷﻌﯿﺐ)ع( اﯾﻦ ‪ 8‬ﻧﻔﺮ ﻣﻨﺼﺮﻓﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد)اﺳﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻣﻔﻌﻮﻟﯽ دارد(‬
‫* در ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮد ﺑﺮ وزن ﻣﻔﻌﻮل ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪7‬‬
 ‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫* اﺳﻢﻫﺎی ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﻔﻌﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺻﻔﺘﯽ ﺛﺎﺑﺖ دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒﻬﻪ ﻣﺤﺴﻮب‬ ‫)ﺑﺮ وزن ﻣﻔﻌﻮل(‬ ‫ﻣﮑﺘﻮب»ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه«‬ ‫)ک ت ب(‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻃﺎﻫﺮ‪ ،‬ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد‬ ‫ﻣﻨﺼﻮر»ﯾﺎری داده ﺷﺪه« )ﺑﺮ وزن ﻣﻔﻌﻮل(‬ ‫)ن ص ر(‬
‫اﺳﻢ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن‪:‬‬ ‫* در ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ ﺑﻪ روش زﯾﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن اﻧﺠﺎم ﻓﻌﻞ دﻻﻟﺖ دارد‪.‬‬ ‫اﺑﺘﺪا ﯾﮏ ) ُﻣـ( ﺑﻪ اول ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ )ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ( اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﯾﮏ ﺣﺮف ﺑﻪ‬
‫وزنﻫﺎی ﻣﻬﻢ اﺳﻢ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن‪:‬‬ ‫آﺧﺮ ﻣﺎﻧﺪه را )ﻋﯿﻦاﻟﻔﻌﻞ( ﮐﺴﺮه ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻣَﮑﺘَﺐ‪ ،‬ﻣَﺸﺮِق‪ ،‬ﻣﺪرَﺳﮥ‬ ‫ﻣَﻔَﻠْﻌَﮥ‬ ‫ﻣَﻔْﻌ ِْﻞـ‬ ‫ﻣَﻔْﻌ َْﻞـ‬ ‫ﻣ ُْﻌﻠﱠﻢ‬ ‫َﻠﻋﱠﻢ )ﺑﺮ وزن ﻓَﻌ َ‪‬ﻞ( ←‬
‫اﺳﻢ از ﻟﺤﺎظ ﺟﻨﺲ‪:‬‬ ‫ﻣُﺮْﺳ َْﻞ‬ ‫ﯾُﺮْﺳ ُِﻞ)ﺑﺮ وزن ْﯾَﻔ ﻌ ُِﻞ( ←‬
‫اﺳﻢ ﻣﺬﮐﺮ ـ اﺳﻢ ﻣﺆﻧﺚ‬
‫اﺳﻢ ﺗﻔﻀﯿﻞ‪ :‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﺮﺗﺮی ﺻﻔﺘﯽ ﺑﺮ ﯾﮏ ﺷﺨﺺ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﻤﺎن‬
‫ﻣﺬﮐﺮ‪:‬‬
‫ﺻﻔﺖ در ﯾﮏ ﺷﺨﺺ ﯾﺎ اﺷﺨﺎص دﯾﮕﺮ دﻻﻟﺖ دارد‪.‬‬
‫دﯾﮏ)ﺧﺮوس( ـ ﺳﻌﯿﺪ‬
‫ِ‬ ‫)ﺣﻘﯿﻘﯽ(‪ :‬ﺟﺎﻧﺪار ﻣﺬﮐﺮ ﻣﺜﻞ رﺟ ُْﻞـ‬
‫)ﻣﺠﺎزی(‪ :‬ﺟﺎﻧﺪار و ﻣﺆﻧﺚ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ :‬ﻗﻠﻢ ـ ﮐﺘﺎب‬
‫اﻗﺴﺎم ﻣﺆﻧﺚ‪:‬‬ ‫َﻓاْﻌ َْﻞو ﻓُﻌﻠﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺮ وزن‬
‫اﻟﻒ‪ :‬ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ :‬ﻣﺆﻧﺚ و ﺟﺎﻧﺪار و دارای ﻋﻼﻣﺖ ﻣﺆﻧﺚ )ۀ ـ اء ـ ی ﯾﺎ اﻟﻒ ﺗﻨﻬﺎ (‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻓﺎﻃﻤﮥ ـ زﻫﺮاء ـ ﮐﺒﺮی )ﮐﺒﺮا(‬ ‫* ﺧﯿﺮ و ﺷﺮ ﻧﯿﺰ اﺳﻢ ﺗﻔﻀﯿﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ب‪ :‬ﻣﺠﺎزی‪ :‬اﺳﻢ ﺑﯽﺟﺎﻧﯽ ﮐﻪ دارای ﻋﻼﻣﺖ ﻣﺆﻧﺚ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺻﺤﺮاء‪ ،‬دﻧﯿﺎ‬ ‫* وﺟﻮد ) ﻣِﻦ( ﭘﺲ از َﻓاْﻌَﻞ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪهی اﺳﻢ ﺗﻔﻀﯿﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻢ آﻟﺖ »اﺑﺰار«‪:‬‬
‫ج‪ :‬ﻣﻌﻨﻮی‪ :‬ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ از اﺳﻢﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﺑﺮ اﺑﺰار و وﺳﯿﻠﻪ اﻧﺠﺎم ﻓﻌﻞ دﻻﻟﺖ دارد‪.‬‬
‫واﻗﻌﺎﻣﺆﻧﺚ ﺟﺎﻧﺪارﻧﺪ وﻟﯽ ﻋﻼﻣﺖ ﻣﺆﻧﺚ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ‪ :‬ﻣﺮﯾﻢ‪،‬‬
‫ً‬ ‫‪ -1‬اﺳﻢﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫و ﺑﺮ ﺳﻪ وزن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫زﯾﻨﺐ و ‪» ...‬ﻣﻌﻨﻮی ﺣﻘﯿﻘﯽ«‬
‫ﻣِﻔْﻌَﻞ‪ ،‬ﻣِﻔﻌﻠﮥ‪ ،‬ﻣِﻔﻌﺎل‬
‫‪ -2‬ﺑﻌﻀﯽ از اﺳﻢﻫﺎی ﺑﯽﺟﺎن ﮐﻪ ﻋﻼﻣﺖ ﻣﺆﻧﺚ ﻧﯿﺰ ﻧﺪارﻧﺪ وﻟﯽ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‬
‫ِﺒﻣْﺮَد)ﺳﻮﻫﺎن(‪ ،‬ﻣِﮑﻨﺴﮥ)ﺟﺎرو(‪ ،‬ﻣِﻔﺘﺎح )ﮐﻠﯿﺪ(‬
‫ﻣﺆﻧﺚ ﻓﺮض ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ »ﻣﻌﻨﻮی ﻣﺠﺎزی« ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﻋﻀﺎی زوج ﺑﺪن و ‪...‬‬
‫اﺳﻢ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ‪:‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺷﻤﺲ‪،‬ارض‪،‬ﻧﻔﺲ‪ ،‬دار‪،‬ﺳ ِْﻦ )دﻧﺪان(‪،‬ﺳﺎق‪،‬ﻋﯿﻦ‪،‬ﯾﺪ‪،‬ﻗﻮم‪،‬ﺷﻤﺎل‪،‬ﺣﺮب‪،‬ﺑﺌﺮ )ﭼﺎه(‪،‬‬
‫ﺑﺮ زﯾﺎدی و ﮐﺜﺮت ﯾﮏ ﺻﻔﺖ در ﯾﮏ ﺷﺨﺺ دﻻﻟﺖ دارد و ﺑﺮ وزنﻫﺎی زﯾﺮ‬
‫ﺟِﯿﺶ )ﻟﺸﮑﺮ(‪،‬ﻧﺎر‪،‬روح‪،‬ﺟﻬﻨﻢ‪،‬اﺻﺒﻊ)اﻧﮕﺸﺖ(‪ ،‬رِﺟْﻞ )ﭘﺎ(‪ ،‬ا ُْذُن)ﮔﻮش(‪ ،‬ﮐﺘﻒ و ‪...‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺆﻧﺚ ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺬﮐﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﻋﻼﻣﺖ ﻣﺆﻧﺚ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﻓَﻌّﺎل ـ ﻓﻌّﺎﻟﮥ ـ ﻓَﻌﻮل ـ ﻓُﻌّﻮل ـ ﻓِﻌّﯿﻞ ـ ﻓَﻌﯿﻞ ـ ﻓﻌﻮل‬
‫ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ،‬زﮐﺮﯾﺎء‬ ‫ﺷﮑﺎک ـ ﻋَﻼﻣﮥ ـ ﺣَﺴﻮد ـ ﻗُﺪّوس ـ ﺻِﺪّﯾﻖ ـ ﻋﻠﯿﻢ ـ ﻗﯿﻮم‬
‫اﺳﻢ از ﻟﺤﺎظ ﺗﻌﺪاد‪:‬‬ ‫ﮔﺎﻫﺎﺷﻐﻞﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ وزن ﻣﯽآﯾﻨﺪ و‬
‫ً‬ ‫وزن ﻓَﻌّﺎل ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺸﺎﻏﻞ اﺳﺖ اﻣﺎ‬
‫‪ -1‬ﻣﻔﺮد‪ :‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ و‪...‬‬ ‫رﯾﺸﻪی ﻓﻌﻠﯽ ﻧﺪارﻧﺪ ﺟﺎﻣﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﺜﻨﯽ‪ :‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ دو ﻧﻔﺮ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎی آن )ان( در ﺣﺎﻟﺖ‬ ‫ﺗَﻤّﺎر »ﺧﺮﻣﺎﻓﺮوش«‬ ‫ﻋﻄﺎر »ﻋﻄﺮﻓﺮوش«‬
‫رﻓﻊ و )ﯾﻦ( در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺐ و ﺟﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒﻬﻪ‪:‬‬
‫‪ -3‬ﺟﻤﻊ‪ :‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﯿﺶ از دو ﻧﻔﺮ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻪ ﮔﺮوه زﯾﺮ‬ ‫ﺑﺮدارﻧﺪه ﺻﻔﺘﯽ داﺋﻤﯽ و ﭘﺎﯾﺪاری دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» ،‬ﺻﻔﺖ ﻣﻄﻠﻖ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺧﻮب‪ ،‬ﺑﺪ‪ ،‬زﺷﺖ‪ ،‬زﯾﺒﺎ‪ ،‬ﺳﻔﯿﺪ‪ ،‬ﺳﯿﺎه و‪«...‬‬
‫اﻟﻒ( ﺟﻤﻊ ﺳﺎﻟﻢ‪:‬‬ ‫ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ اوزان‪:‬‬
‫ون(‬
‫ﯾﻦ( و در ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻊ ﺑﺎ ) َ‬
‫‪ -1‬ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐﺮ ﺳﺎﻟﻢ‪ :‬ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺐ و ﺟﺮ ﺑﺎ ) َ‬ ‫ﻓﻌﻼن‪ ،‬ﻓﻌﻠﯽ‪ ،‬ﻓَﻌِﻞ‪ ،‬ﻓَﻌﯿﻞ‪ ،‬ﻓَﻌْﻞ‪ ،‬ﻓَﻌَﻞ‪ ،‬ﻓَﻌﻮل‪ ،‬ﻓُﻌﺎل‪ ،‬ﻓُﻌﻞ‪ ،‬ﻓُﻌﻼ‪ ،‬ﻓﻌﺎل‬
‫ﻣﺆﻣﻨﻮن‬
‫َ‬ ‫ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ‬
‫َ‪،‬‬ ‫ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬ ‫َﻦ ﻏﯿﻮر‪ ،‬ﺷﺠﺎع‪ ،‬ﺣُﺮ‪ ،‬ﺧﻀﺮا‪،‬‬
‫ﺣَﺴ ْ‪،‬‬ ‫ﻏﻀﺒﺎن‪ ،‬ﻏﻀﺒﯽ‪ ،‬ﮐَﺴِﻞ‪ ،‬ﺷﺮﯾﻒ‪ ،‬ﮐﺴﯿﺮ‪ ،‬ﺻَﻌْﺐ‪،‬‬
‫‪ -2‬ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ ﺳﺎﻟﻢ‪ :‬ﮐﻪ ﺑﺎ »ات« ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻣﺆﻣﻨﺎت‬ ‫ﺟَﺒﺎن‬
‫ب( ﺟﻤﻊ ﻣﮑﺴﺮ‪ :‬ﺟﻤﻊ ﻣﮑﺴﺮ ﮐﻠﻤﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺟﻤﻊ دارد اﻣﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺟﻤﻊ ﻧﺪارد‬ ‫* وزن اﻓﻌﻞ اﮔﺮ ﺑﺮ رﻧﮓ ﯾﺎ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺺ دﻻﻟﺖ ﮐﻨﺪ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒﻬﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ آن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻠﻤﻪای ﮐﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﻔﺮدش ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮده‬ ‫اﺳﻤﺮ)ﮔﻨﺪﻣﮕﻮن(‪ ،‬اﺣﻤﺮ)ﻗﺮﻣﺰ(‪ ،‬اﺧﻀﺮ)ﺳﺒﺰ(‪ ،‬اﺑﯿﺾ)ﺳﻔﯿﺪ(‪ ،‬اﺳﻮد)ﺳﯿﺎه(‪ ،‬ازرق)آﺑﯽ(‪،‬‬
‫ُﻞ رﺟﺎل‪ /‬ﺑﯿﺖ‬
‫رَﺟ ْ‪،‬‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ /‬ﻣﺪرﺳﻪ‪ ،‬ﻣﺪارس‪ /‬ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﮐﺘﺐ‪/‬‬ ‫اﺻﻔﺮ)زرد(‪ ،‬اﺑﻠﻖ)ﺳﯿﺎه(‪ ،‬اﻏﺒَﺮ)ﺗﯿﺮه(‬
‫)ﺷﻌﺮ(‪ ،‬اﺑﯿﺎت‪ /‬ﺑﯿﺖ )ﺧﺎﻧﻪ(‪ ،‬ﺑﯿﻮت‬ ‫ﻋﯿﺐﻫﺎ و ﻧﻘﺺﻫﺎ ﻧﯿﺰ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒﻬﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫* ﺑﻪ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﻣﺜﻞ ﻧﺎس‪ ،‬اﻣّﮥ‪ ،‬ﻣﻠّﮥ و ‪ ...‬ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺟﻤﻊ ﻧﺪاﺷﺘﻪ وﻟﯽ ﻣﻌﻨﺎی ﺟﻤﻊ داﺷﺘﻪ‬ ‫)ﭼﻪ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺺ ﻣﺎدی و ﭼﻪ ﻋﯿﺐ ﻣﻌﻨﻮی( ﻣﺬﮐﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﺮ وزن َﻓاْﻌَﻞ و ﻣﺆﻧﺚ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﺳﻢ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﯾﻦﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﺜﻞ رﻧﮓﻫﺎ ﺑﺮ وزن ﻓﻌﻼء ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫اﺳﻢ از ﻟﺤﺎظ ﺣﺮف ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ‪:‬‬ ‫َﺻﻢ)ﻧﺎﺷﻨﻮا( ‪،‬اَﺧﺮَس)ﻻل(‪،‬اﻟﮑﻦ)ﻟﮑﻨﺖدار(‪،‬‬
‫اﻋﻤَﯽ)ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ( ‪،‬اَرﻋﻦ)اﺣﻤﻖ(‪،‬اﺑﮑﻢ)ﻻل( ‪،‬ا ّ‬
‫‪ -1‬ﻣﻤﺪود‪ :‬اﺳﻢﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ »اء« ﺧﺘﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬زﻫﺮاء‪ ،‬ﺻﺤﺮاء و‪...‬‬ ‫اﺣﻤﻖ)ﻧﺎدان(‬
‫‪ -2‬ﻣﻘﺼﻮر‪ :‬اﺳﻢﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ »ی ﯾﺎ اﻟﻒ« ﺧﺘﻢ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﮐﺒﺮی‪ ،‬دﻧﯿﺎ و‪...‬‬

‫‪8‬‬
 ‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫ﻣﻀﺎف ﻣﻀﺎفاﻟﯿﻪ‬ ‫ﺿﻤﻨﺎ ﺣﺮف ﯾﮑﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻪ آﺧﺮ‬

‫ً‬ ‫‪ -3‬ﻣﻨﻘﻮص‪ :‬اﺳﻢﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ »ی« ﺧﺘﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و‬
‫ﻣﻀﺎف‬ ‫آﻧﻬﺎ ﮐﺴﺮه ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﻟﻘﺎﺿِﯽ‪ ،‬اﻟﺤﺎﻓِﯽ‪ ،‬اﻟﺒﺎﻗِﯽ‬
‫* ﻣﻀﺎف ﻫﻤﯿﺸﻪ اﺳﻢ اﺳﺖ وﻟﯽ ﻣﻀﺎف اﻟﯿﻪ اﺳﻢ ﯾﺎ ﺿﻤﯿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﺻﺤﯿﺢاﻵﺧﺮ‪ :‬اﺳﻢﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺟﺰء ﺳﻪ ﮔﺮوه ﺑﺎﻻ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺳﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﯾﺎء‬
‫* ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺿﻤﺎﯾﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﻧﺼﺒﯽ و ﺟﺮی ) ُه‪ ،‬ﻫُﻤﺎ ‪ ،‬ﻫُﻢ و‪ (...‬ﺑﺎ اﺳﻢ ﻫﻤﺮاه ﺷﻮﻧﺪ‬ ‫ﺗﻘﯽو‪...‬‬
‫ﻋﻠﯽ‪ّ ،‬‬
‫ﻣﺸﺪد ﺧﺘﻢ ﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻓﺎﻃﻤﮥ‪ ،‬ﮐﺘﺎب‪ ،‬دﺧﺘﺮ‪ّ ،‬‬
‫ﻣﺤﻼﻣﺠﺮور و ﻣﻀﺎفاﻟﯿﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ً‬ ‫ﺣﺮوف‪:‬‬
‫اﺑﻮﻧﺎ ـ ﻗﻠﻤﯽ ـ ﮐﺘﺎﺑﻬﻢ )ﻧﺎ ـ ی ـ ﻫﻢ(‬ ‫ﮐﻠﻤﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎی ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ دﻻﻟﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی آن ﻣﯿﺎن ﮐﻠﻤﺎت‬
‫ﻣﺤﻼﻣﺠﺮورﻧﺪ‪.‬‬
‫ً‬ ‫ﻣﻀﺎفاﻟﯿﻪ‬ ‫ارﺗﺒﺎط اﯾﺠﺎد ﮔﺮدد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪َ :‬ﻠﻋَﯽ در ﺟﻤﻠﻪی‪:‬‬
‫* ﻣﻀﺎف ﻫﯿﭻﮔﺎه )ال( و ﺗﻨﻮﯾﻦ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫»روی ﺻﻨﺪﻟﯽ ﻧﺸﺴﺘﻢ«‬ ‫َﻠﯽ اﻟﮑُﺮﺳﯽ‬
‫َﻠﺟَﺴ ُْﺖ ﻋ َ‬
‫* ﻣﻀﺎف اﮔﺮ اﺳﻢ ﻣﺜﻨﯽ ﯾﺎ ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻮن آﺧﺮ آن ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻟﻔﺒﺎی زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻫﻤﺎن اﻟﻔﺒﺎی ﻓﺎرﺳﯽ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﺟﺰ ﭼﻬﺎر ﺣﺮف »پ‪،‬چ‪،‬ژ‪،‬گ«‬
‫ﯾﻮﻣﺎن ‪ +‬ه ← ﯾﻮﻣﺎه‬ ‫آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫ﯾﺎ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ اﻟﻌﺎﻟﻢ ← ﯾﺎ ﻣﺴﻠﻤﯽ اﻟﻌﺎﻟﻢ‬ ‫ا‪،‬ب‪،‬ت‪،‬ث‪،‬ج‪،‬ح‪،‬خ‪،‬د‪،‬ذ‪،‬ر‪،‬ز‪،‬س‪،‬ش‪،‬ص‪،‬ض‪،‬ط‪،‬ظ‪،‬ع‪،‬غ‪،‬ف‪،‬ق‪،‬ک‪،‬ل‪،‬م‪،‬ن‪،‬و‪،‬ی‬
‫ﮐﻞ ﻣﻊ‪ ،‬ذو‪ ،‬ﺑﻌﺾ‪ ،‬اﻣﺎم‪ ،‬ﻗﯿﻞ‪،‬‬
‫داﺋﻤﺎ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻣﻀﺎفاﻟﯿﻪ دارﻧﺪ‪،ّ :‬‬
‫ً‬ ‫* اﺳﻢﻫﺎی روﺑﻪرو‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺰه ﻫﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺟﺰء ﺣﺮوف اﺻﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺧﻠﻒ‪ ،‬وراء‪ ،‬ﻓﻮق‪ ،‬ﺗﺤﺖ‪ ،‬ﻋﻨﺪ و‪...‬‬ ‫ﺣﺮوف ﺑﺮ دو دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻏﯿﺮﻋﺎﻣﻞ‬ ‫ﻋﺎﻣﻞ‬
‫اﻧﻮاع اﻋﺮاب ﻇﺎﻫﺮی ـ ﺗﻘﺪﯾﺮی ـ ﻣﺤﻠﯽ‬ ‫ﻋﺎﻣﻞ‪ :‬ﺣﺮوﻓﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﺮﮐﺖ اﺳﻢ ﭘﺲ ﺧﻮد ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺮوف ﺟﺮ‪.‬‬
‫اﻟﻒ( ﺗﻘﺪﯾﺮی‪ :‬ﻣﺨﺼﻮص ﮐﻠﻤﺎت ﻣﻌﺮب اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮان ﭘﺬﯾﺮش اﻋﺮاب را ﻧﺪارﻧﺪ و‬ ‫ﺣﺮوف ﻋﺎﻣﻞ‬
‫ﻓﺮﺿﺎﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﻋﺮاب ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫ً‬ ‫ﮐﺎرﺑﺮد‬ ‫ﻣﺜﺎل‬ ‫اﻧﻮاع ﺣﺮوف‬
‫‪ (1‬اﺳﻢ ﻣﻘﺼﻮر‪ :‬اﺳﻤﯽ ﮐﻪ ﺣﺮف آﺧﺮش اﻟﻒ )ی ـ ا( ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ِﺑـ‪ -‬ﻓﯽـ ﻣِﻦـ اﻟﯽ ـ ﻋَﻠﯽ ـ‬
‫* اﺳﻢﻫﺎی ﻣﻘﺼﻮر در ﻫﺮ ‪ 3‬ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻌﯽ و ﻧﺼﺒﯽ و ﺟﺮی اﻋﺮاﺑﺸﺎن ﺗﻘﺪﯾﺮی اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﺳﻢ ﺑﻌﺪاز ﺧﻮد را ﻣﺠﺮور ﻣﯽﮐﻨﺪ‬ ‫ربـ ِﻟــ ﻣ َُﻨﺬـ‬
‫ﻋَﻦ ـ ‪‬‬ ‫ﺣﺮوف ﺟﺮ‬
‫راﯾ ُﺖاﻟﻔﺘﯽ‬ ‫ﺟﺎء اﻟﻔﺘﯽ‬ ‫ﺣﺘّﯽ‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮ ﺟﻤﻠﻪ اﺳﻤﯿﻪ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﺑﺮ اﺳﻢ‬ ‫ﻟﮑﱠﻦ ـ ﱠاِنـ ﱠاَنـ ﻟَﻌ‪‬ﻞ ـ‬ ‫ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﻪ‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮاﻣﺮﻓﻮع‬
‫ً‬ ‫ﻓﺎﻋﻞ‬ ‫ﻓﻌﻞ‬
‫و ﺧﺒﺮ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻟﯿﺖ ـ ﮐﺎﱠن‬ ‫ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ‬
‫راﯾﺖاﻟﻔﺘﯽ‬
‫ُ‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و آن را‬ ‫ْاَنـ ﻟ َْﻦـ ﮐﯽ ـ اِذن ـ‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮاﻣﻨﺼﻮب‬
‫ً‬ ‫اﻟﻔﺘﯽ‪ :‬ﻣﻔﻌﻮل‬ ‫ت ﻓﺎﻋﻞ‬
‫ُ‪:‬‬ ‫رای‪:‬ﻓﻌﻞ‬ ‫ﺣﺮوف ﻧﺎﺻﺒﻪ‬
‫ﻣﻨﺼﻮب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬ ‫ﺣﺘّﯽ ـ ِﻟـ‬
‫ﺳﻠﻤﺖﻋﻠﯽ اﻟﻔﺘﯽ‬
‫ُ‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮ ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﻓﻌﻞ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﻓﻌﻞ‬ ‫ْاِنـ ﻣ َْﻦـ ﻻی ﻧﻬﯽ ـ ﻟﻢ ـ‬
‫ﻣﺠﺮور ﺑﻪ ﺣﺮف ﺟﺮ ﺗﻘﺪﯾ ًﺮا‬ ‫ﺣﺮوف ﺟﺎزﻣﻪ‬
‫را ﻣﺠﺰوم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬ ‫ﻟﻤﺎ ـ ِﻟـ اﻣﺮ ﻏﺎﺋﺐ و ﻣﺘﮑﻠﻢ‬
‫‪ (2‬اﺳﻢﻫﺎی ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﯾﺎء ﻣﺘﮑﻠﻢ = ﺻﺪﯾﻘﯽ = ﺻﺪﯾﻖ ‪ +‬ی‬
‫ﻣﺜﻞ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﻪ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻋﻤﻞ‬
‫اﯾﻦ اﺳﻢﻫﺎ در ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻌﯽ‪ ،‬ﺟﺮی‪ ،‬ﻧﺼﺒﯽ اﻋﺮاﺑﺸﺎن ﺗﻘﺪﯾﺮی اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺳﻤﺶ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻓﺘﺢ‬ ‫ﺣﺮوف ﻻی ﻧﻔﯽ‬
‫ﺟﺎء ﺻﺪﯾﻘﯽ‬ ‫ﻻ‬
‫ﻣﺤﻼﻣﻨﺼﻮب و ﺧﺒﺮش ﻣﺮﻓﻮع‬
‫ً‬ ‫ﺟﻨﺲ‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮا‬
‫ً‬ ‫ﻓﻌﻞ ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬ﻣﺮﻓﻮع‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫راﯾﺖﺻﺪﯾﻘﯽ‬
‫ُ‬
‫ﺣﺮوف ﻏﯿﺮ ﻋﺎﻣﻞ‪:‬‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮا‬
‫ً‬ ‫ﺻﺪﯾﻘﯽ‪ :‬ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻨﺼﻮب‬ ‫ت ﻓﺎﻋﻞ‬
‫ُ‪:‬‬ ‫رأی‪ :‬ﻓﻌﻞ‬ ‫ﺣﺮوﻓﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺗﻐﯿﯿﺮی در اﻋﺮاب ﮐﻠﻤﻪی ﺑﻌﺪ از ﺧﻮد اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻠﻤﺖﻋﻠﯽ ﺻﺪﯾﻘﯽ‬
‫ُ‬
‫ﻣﺜﺎل‬ ‫اﻧﻮاع ﺣﺮوف‬ ‫ﻣﺜﺎل‬ ‫اﻧﻮاع ﺣﺮوف‬ ‫ردﯾﻒ‬
‫ت ﻓﺎﻋﻞ‬
‫ُ‪:‬‬ ‫ََﻠﺳ‪َ:‬ﻢ ﻓﻌﻞ‬
‫ﻻ ـ ﻣﺎ‬ ‫ﺣﺮوف ﻧﻔﯽ‬ ‫ﻫﻞ ـ أ‬ ‫اﺳﺘﻔﻬﺎم‬ ‫‪1‬‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮاﻣﺠﺮور‬
‫ً‬ ‫ﺻﺪﯾﻘﯽ‪ :‬ﻣﻔﻌﻮلﺑﻪ‪،‬‬ ‫ﻋﻠﯽ ‪ :‬ﺣﺮف ﺟﺮ‬
‫و ـ ف ـ ﺛﻢ ـ‬
‫* اﮔﺮ اﺳﻢﻫﺎی ﺧﻤﺴﻪ ﺑﻪ ﯾﺎء ﻣﺘﮑﻠﻢ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﻮﻧﺪ در ﻫﺮ ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ اﻋﺮاﺑﺸﺎن ﺗﻘﺪﯾﺮی‬ ‫ﯾﺎ ـ اﯾﺎ‬ ‫ﺣﺮف ﻧﺪا‬ ‫ﻋﻄﻒ‬ ‫‪2‬‬
‫ﺑﻞ ـ اَو ـ ْاَم‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻟّﺎ‬ ‫اﺳﺘﺜﻨﺎ‬ ‫ال‬ ‫ﺗﻌﺮﯾﻒ‬ ‫‪3‬‬
‫‪ (3‬اﺳﻢﻫﺎی ﻣﻨﻘﻮص‪ :‬اﺳﻢﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ )ﮐﺴﺮه( ﺧﺘﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ = ﻗﺎﺿِﯽ‬ ‫ﻗﺪ‬ ‫ﺗﺤﻘﯿﻖ‬ ‫سـ ﺳﻮف‬
‫َ‬ ‫اﺳﺘﻘﺒﺎل‬ ‫‪4‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﻢﻫﺎ در ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻌﯽ و ﺟﺮی اﻋﺮاﺑﺸﺎن ﺗﻘﺪﯾﺮی و در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺒﯽ اﻋﺮاﺑﺸﺎن‬ ‫و‬ ‫واو ﺣﺎﻟﯿﻪ‬ ‫ﻣﺎ‬ ‫ﻣﺎی ﮐﺎﻓﻪ‬ ‫‪5‬‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮی اﺳﺖ‪.‬‬ ‫* ﻣﺠﺮور ﺑﻪ ﺣﺮف ﺟﺮ‪ :‬ﺣﺮف ﺟﺮ‪ +‬اﺳﻢ ﯾﺎ ﺿﻤﯿﺮ )ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور(‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮاﻣﺮﻓﻮع‬
‫ً‬ ‫ﺟﺎء اﻟﻘﺎﺿِﯽ‬ ‫* ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور از اﻗﺴﺎم ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﻨﺪ ﺑﻪ اﻋﺮاب اﺻﻠﯽ‬ ‫اﻟﻘﺎﺿﯽ‬
‫َ‬ ‫راﯾﺖ‬
‫ُ‬ ‫ﻣﺠﺮور ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ‪:‬‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮاﻣﺠﺮور‬
‫ً‬ ‫ﺳﻠﻤﺖﻋﻠﯽ اﻟﻘﺎﺿﯽ‬
‫ُ‬ ‫ﻣﻀﺎف ‪ +‬ﻣﻀﺎفاﻟﯿﻪ‬
‫ﺳﻮءاﻟﺘﺪﺑﯿﺮ‬
‫ُ‬

‫‪9‬‬
 ‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫ﺳﻠﻤﺖ ﻋﻠﯽ اﻟﻤﻌﻠﻤﯿﻦ)ﻣﺠﺮور‪ ،‬ﻣﻔﻌﻮلﺑﻪ‪،‬ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻓﺮﻋﯽ ﺑﻪ ﺟﺎی ِ »ﯾﻦ« ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫اﮔﺮ اﺳﻢﻫﺎی ﻣﻨﻘﻮص ال ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ در ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻌﯽ و ﺟﺮی ﯾﺎء آﻧﻬﺎ ﺣﺬف و‬
‫‪ -4‬اﺳﻢﻫﺎی ﺧﻤﺴﻪ‪) :‬اب ـ اخ ـ ﻓﻮ ـ ذو ـ ﺣَﻢ (‬ ‫ﺗﻘﺪﯾﺮا(‬
‫ً‬ ‫ﺟﺎءﻗﺎض )ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺮﻓﻮع‬
‫َ‬ ‫ﺗﻨﻮﯾﻦ ﮐﺴﺮه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻌﯽ »واو« ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع ﻣﺨﺘﻮم ﺑﻪ ﺣﺮف ﻋﻠﻪ در ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻌﯽ اﻋﺮاﺑﺸﺎن ﺗﻘﺪﯾﺮی اﺳﺖ‪.‬‬
‫ُ »واو« ﻣﯽﮔﯿﺮد‬ ‫ﺟﺎءاﺑﻮک )ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻓﺮﻋﯽ( ﺑﻪ ﺟﺎی‬
‫* َ‬ ‫ﺗﻘﺪﯾﺮاﻣﺮﻓﻮع(‬
‫ً‬ ‫ﯾَﺪْﻋُﻮ ‪ /‬ﯾﻬﺪِی ) ﻣﻀﺎرع‬
‫در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺒﯽ »اﻟﻒ« ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫اﻋﺮاب ﻣﺤﻠﯽ‪ :‬ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﺟﻤﻠﻪ اﻋﺮاﺑﺸﺎن‬
‫اﺑﺎک)ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻓﺮﻋﯽ( ﺑﻪ ﺟﺎی َ »اﻟﻒ« ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫راﯾﺖ َ‬
‫ُ‬ ‫ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬اﻋﺮاب ﻣﺤﻠﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫»ی« ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫ﺳﻠﻤﺖﻋﻠﯽ اﺑﯿﮏ )ﻣﺠﺮور ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻓﺮﻋﯽ( ﺑﻪ ﺟﺎی ِ‬
‫ُ‬ ‫ﻣﺤﻼ‬
‫ً‬ ‫* اﻧﻮاع اﻋﺮاب ﻣﺤﻠﯽ‪ -1 :‬ﻫﻤﻪ اﺳﻢﻫﺎ و ﻓﻌﻞﻫﺎی ﻣﺒﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﻧﻘﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‬
‫اﮔﺮ اﺳﻤﺎء ﺧﻤﺴﻪ ﻣﻀﺎف واﻗﻊ ﻧﺸﻮﻧﺪ اﻋﺮاﺑﺸﺎن اﺻﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺮﻓﻮع‪ ،‬ﻣﻨﺼﻮب ﯾﺎ ﻣﺠﺮور ﯾﺎ ﻣﺠﺰوم ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اب)ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ اﻋﺮاب اﺻﻠﯽ(‬
‫ﺟﺎء ٌ‬ ‫* ﺿﻤﺎﯾﺮ‪ ،‬اﺳﻢ اﺷﺎره‪ ،‬ﻣﻮﺻﻮل‪ ،‬اﺳﺘﻔﻬﺎم‪ ،‬ﺷﺮط‪ ،‬ﻇﺮوف‪ ،‬ﻓﻌﻞﻫﺎی ﻣﺎﺿﯽ و ﻣﻀﺎرع‬
‫ﻓﻌﻞﻫﺎی ﻣﻀﺎرع دارای ﺿﻤﺎﯾﺮ )اﻟﻒ ـ واوـ ی( اﻋﺮاب ﻓﺮﻋﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ اﻋﺮاب ﻣﺤﻠﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﺬﻫﺒﺎن ـ ﺗﺬﻫﺒﻮن‬ ‫ﻣﺤﻼ ﻣﺮﻓﻮع »ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آﻧﮑﻪ ﻫﺬا ﻓﺎﻋﻞ و ﻓﺎﻋﻞ‬
‫ً‬ ‫* ﺟﺎء ﻫﺬا اﻟﺮﺟﻞ = ﻫﺬا‪ ،‬ﻓﺎﻋﻞ‬
‫ﻣﺮﻓﻮﻋﺎت‬ ‫ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﺮﻓﻮع اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﻓﺎﻋﻞ‪ :‬اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻌﺪ از ﻓﻌﻞ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ آن ) ُ ﯾﺎ ٌ ( ‪) ،‬ان( ‪) ،‬ون(‪،‬‬ ‫ﻣﺤﻼﻣﻨﺼﻮب »ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آﻧﮑﻪ ﻫﺬا ﻣﻔﻌﻮل و ﻣﻔﻌﻮل‬
‫ً‬ ‫راﯾﺖﻫﺬا اﻟﺮﺟﻞ = ﻫﺬا‪ ،‬ﻣﻔﻌﻮل‬
‫ُ‬
‫)واو( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﻨﺼﻮب اﺳﺖ‪«.‬‬
‫* ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﯿﺎن ﻓﻌﻞ و ﻓﺎﻋﻞ ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور ﺑﯿﺎﯾﺪ‪.‬‬ ‫اﺳﻢﻫﺎی اﺷﺎره و ﻣﻮﺻﻮل ﻣﺜﻨﯽ اﻋﺮاﺑﺸﺎن ﻓﺮﻋﯽ اﺳﺖ و ﻣﻌﺮب ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻧﻮاع ﻣِﻦ اﻟﺤﯿﻮان‬
‫ُ‬ ‫ﺗﻌﯿﺶﻓﯽ اﻟﻌﺎﻟﻢ‬
‫ُ‬ ‫ﺟﺎء ﻫﺬان‬
‫اﻧﻮاع ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﺮﻓﻮع‬
‫ُ‪:‬‬ ‫اﻟﻌﺎﻟﻢ‪ :‬ﺟﺎروﻣﺠﺮور‬ ‫ﻓﯽ‪ :‬ﺣﺮف ﺟﺮ‬ ‫ﺗﻌﯿﺶﻓﻌﻞ‬
‫ُ‪:‬‬ ‫ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻓﺮﻋﯽ‬
‫اﻧﻮاع ﻓﺎﻋﻞ‪:‬‬ ‫* ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ ‪ :‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ ﻧﻘﺸﯽ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ اﻋﺮاﺑﺸﺎن ﻣﺤﻠﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ = اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻌﺪ از ﻓﻌﻞ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻟﻤﻌﻠﻢﻓﯽ اﻟﺼﻒ‬
‫‪‬‬ ‫اﻟﻤﺆﻣﻦ‬
‫ُ‪:‬‬ ‫ﻗﺎل‬
‫اﷲاﻟﺴﻤﻮات و اﻻرض‬
‫َﻠﺧ ََﻖ ُ‬ ‫ﻣﺤﻼﻣﻨﺼﻮب‬
‫ً‬ ‫ﻣﻔﻌﻮل‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪاﺳﻤﯿﻪ‪،‬‬
‫ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺎرز = ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘﺼﻞ رﻓﻌﯽ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻟﻤﺆﻣﻦﯾﺬﻫﺐ اﻟﯽ اﻟﻤﺴﺠﺪ‬
‫ُ‬
‫واو‪ :‬ﻓﺎﻋﻞ ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺎرز‬ ‫ذﻫﺐ‪ :‬ﻓﻌﻞ‬ ‫ذﻫﺒﻮا ←‬ ‫ﻣﺤﻼﻣﺮﻓﻮع‬
‫ً‬ ‫ﺧﺒﺮ ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻌﻠﯿﻪ‪،‬‬
‫ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺴﺘﺘﺮ‪ :‬در ﺟﻤﻠﻪ ذﮐﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﯾﮏ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺻﯿﻐﻪ ﻓﻌﻞ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫* ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور ﯾﺎ ﻇﺮفﻫﺎ ﻧﻘﺸﯽ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ اﻋﺮاﺑﺸﺎن ﻣﺤﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﺠﺘﻬﺪﻓﯽ اﻣﻮره‬
‫ُ‬ ‫اﻟﻤﺆﻣﻦ‬
‫ُ‬ ‫ﻋﻨﺪی ﻣﺎل‬
‫ﻓﻌﻞ ـ ﻓﺎﻋﻞ آن ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺴﺘﺘﺮ )ﻫﻮ(‬ ‫ﻣﺒﺘﺪا‬ ‫ﻣﺤﻼﻣﺮﻓﻮع‬
‫ً‬ ‫ﺧﺒﺮ ﻣﻘﺪم ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ )ﻇﺮوف(‪،‬‬
‫* اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮع ﻗﺒﻞ از ﻓﻌﻞ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺒﺘﺪا اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻟﻨﻈﺎﻓﮥ ﻣِﻦ اﻻﯾﻤﺎن‬
‫ُ‬
‫اﻟﻤﺆﻣﻦ( در ﻣﺜﺎل ﺑﺎﻻ‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ﻣﺜﻞ‪) ،‬‬ ‫ﻣﺤﻼﻣﺮﻓﻮع‬
‫ً‬ ‫ﺧﺒﺮ ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ‪) ،‬ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور(‬
‫اﻧﺖـ اﻧﺎ و ﻧﺤﻦ( ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ در ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی ‪1‬و‪4‬و‪7‬و‪13‬‬
‫ﺿﻤﺎﯾﺮ ﻣﺴﺘﺘﺮ )ﻫﻮ ـ ﻫﯽ ـ َ‬ ‫اﻋﺮاب ﻓﺮﻋﯽ و ﻧﯿﺎﺑﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﺟﺎی ﺣﺮﮐﺖﻫﺎی اﺻﻠﯽ ﺑﺎﻻ ﻋﻼﺋﻢ و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎی دﯾﮕﺮ‬
‫و‪ 14‬ﻓﻌﻞﻫﺎ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ -3‬اﮔﺮ ﻓﻌﻞﻫﺎ ﺑﻌﺪ از اﺳﻢ ﯾﺎ ﺿﻤﯿﺮی ﺑﯿﺎﯾﺪ )در وﺳﻂ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﯿﺎﯾﺪ( از ﻧﻈﺮ ﻧﻮع و ﻋﺪد‬ ‫‪ -1‬ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ ﺳﺎﻟﻢ‪ :‬در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺒﯽ ﺑﻪ ﺟﺎی ﻓﺘﺤﻪ‪ ،‬ﮐﺴﺮه ﻣﯽﮔﯿﺮد و در ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺑﺎ آن اﺳﻢ ﯾﺎ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫رﻓﻌﯽ و ﺟﺮی اﻋﺮاﺑﺸﺎن اﺻﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻤﺆﻣﻨﺎن ﻧﺠﺤﺎن‬ ‫اﻟﻄﺎﻟﺒﺎت‬
‫ِ‬ ‫راﯾﺖ‬
‫ُ‬
‫ﻣﺜﻨﯽ ﻣﺬﮐﺮ ﻣﺜﻨﯽ ﻣﺬﮐﺮ‬ ‫رأی‪ :‬ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ‬
‫اﻟﻤﺆﻣﻨﺘﺎن ﻧﺠﺤﺘﺎن‬ ‫ﻣﺤﻼﻣﺮﻓﻮع‪ ،‬ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘﺼﻞ رﻓﻌﯽ‬
‫ً‬ ‫ت ﻓﺎﻋﻞ و‬
‫ُ‪:‬‬
‫ﻣﺜﻨﯽ ﻣﺆﻧﺚ ﻣﺜﻨﯽ ﻣﻮﻧﺚ‬ ‫اﻟﻄﺎﻟﺒﺎت ﻣﻔﻌﻮل و ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻓﺮﻋﯽ ‪ /‬ﺑﻪ ﺟﺎی ﻓﺘﺤﻪ‪ ،‬ﮐﺴﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ِ‪:‬‬
‫* اﺳﻢ ﻣﺮﻓﻮع ﻗﺒﻞ از ﻓﻌﻞ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺒﺘﺪا اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺎن( ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ -2‬اﺳﻢ ﻣﺜﻨﯽ‪ :‬در ﺣﺎﻟﺖﻫﺎی رﻓﻌﯽ ) ِانـ ِ‬
‫اﻟﻤﺆﻣﻦدر ﻣﺜﺎل ﺑﺎﻻ‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ﻣﺜﻞ‬ ‫اﻟﺘﻠﻤﯿﺬان)ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻓﺮﻋﯽ ﺑﻪ ﺟﺎی ُ »ان ‪،‬ﺗﺎن« ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ﺟﺎء‬
‫‪ -4‬اﮔﺮ ﻓﺎﻋﻞ اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ و ﺟﻤﻊ ﻣﮑﺴﺮ ﻏﯿﺮﻋﺎﻗﻞ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻔﺮد ﻣﺆﻧﺚ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﺘﻠﻤﯿﺬﯾﻦ )ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻓﺮﻋﯽ(‬
‫ِ‬ ‫راﯾﺖ‬
‫ُ‬
‫ازﻫﺎراﻻﺷﺠﺎر‬
‫ً‬ ‫ﺗَﻔﺘﺤﺖ‬ ‫اﻟﺘﻠﻤﯿﺬﯾﻦ )ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور‪،‬ﻣﻔﻌﻮلﺑﻪ‪ ،‬اﻋﺮاب ﻓﺮﻋﯽ ﺑﻪ ﺟﺎی ﮐﺴﺮه از‬
‫ِ‬ ‫ﺳﻠﻤﺖ ﻋﻠﯽ‬
‫ُ‬
‫ﺗﻔﺘﺤﺖ ‪ :‬ﻓﻌﻞ ﻣﻔﺮد ﻣﺆﻧﺚ ازﻫﺎر‪ :‬ﻓﺎﻋﻞ ﺟﻤﻊ ﻣﮑﺴﺮ‬ ‫»ﯾﻦ« اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫اﺣﺴﻨﺖ اﺧﻼق ﻫﺬه اﻟﺘﻠﻤﯿﺬۀ‬ ‫‪ -3‬ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐﺮ‪ :‬در ﺣﺎﻟﺖ رﻓﻌﯽ )ون( ﻣﯽﮔﯿﺮد‪) .‬واو ـ ﻋﻼﻣﺖ رﻓﻊ(‬
‫اﺣﺴﻨﺖ‪ :‬ﻓﻌﻞ ﻣﻔﺮد ﻣﺆﻧﺚ اﺧﻼق‪ :‬ﻓﺎﻋﻞ ﺟﻤﻊ ﻣﮑﺴﺮ ﺧﺎﻟﻖ‬ ‫»ون« ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫ﺟﺎءاﻟﻤﻌﻠﻤﻮن )ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻓﺮﻋﯽ( ﺑﻪ ﺟﺎی ُ‬
‫* ِ‬
‫اﻟﻤﻌﻠﻤﯿﻦ)ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻓﺮﻋﯽ( ﺑﻪ ﺟﺎی َ »ﯾﻦ« ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫َ‬ ‫راﯾﺖ‬
‫* ﻓﻌﻞ ﺑﺎ ﻓﺎﻋﻞ از ﻧﻈﺮ ﻣﺬﮐﺮ و ﻣﺆﻧﺚ ﺑﻮدن ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪10‬‬
 ‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫ﺟﻤﻠﻪ اﺳﻤﯿﻪ‪:‬‬ ‫اﻟﺮﺟﻞ‬

‫ُ‬ ‫ذَﻫ ََﺐ‬
‫ﻣﺒﺘﺪا ‪ +‬ﺧﺒﺮ‬ ‫اﻟﺮﺟﻞ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺬﮐﺮ‬
‫ُ‪:‬‬ ‫َﺐ ﻓﻌﻞ ﻣﺬﮐﺮ‬
‫ذَﻫ َ‪:‬‬
‫ﻣﺠﺘﻬﺪ‬
‫ُ‬ ‫ﻟﻤﺆﻣﻦ‬
‫ُ‬ ‫ا‬ ‫اﻻﻣﺮاۀ‬
‫ُ‬ ‫ذَﺒَﻫ َْﺖ‬
‫ٌ‬ ‫ﻣﺒﺘﺪا‪ :‬اﺳﻢ )ﺿﻤﯿﺮ( ﻣﺮﻓﻮﻋﯽ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪای ﺟﻤﻠﻪ ﺑﯿﺎﯾﺪ و در آﺧﺮ » ُ‬ ‫اﻻﻣﺮاۀ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺆﻧﺚ‬
‫ُ‪:‬‬ ‫ذَﺒَﻫ َْﺖ‪ :‬ﻓﻌﻞ ﻣﺆﻧﺚ‬
‫‪،‬ان‪،‬ون‪،‬واو« ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﻓﺎﻋﻞ اﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻓﻌﻞ ﻣﻔﺮد ﻣﯽآﯾﺪ ﭼﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﻔﺮد ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺟﻤﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺒﺮ‪ :‬ﮐﻠﻤﻪ ﯾﺎ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻣﺒﺘﺪا را ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧَﺠَﺤ َْﺖاﻟﻤﺆﻣﻨﮥ‬ ‫اﻟﻤﺆﻣﻦ‬
‫ُ‬ ‫ﻧَﺠ ََﺢ‬
‫* ﮔﺎﻫﯽ ﻣﯿﺎن ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﺻﻔﺖ و ﯾﺎ ﻣﻀﺎفاﻟﯿﻪ ﯾﺎ ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور و‪ ...‬ﻗﺮار‬ ‫ﻧَﺠ ََﺢاﻟﻤﺆﻣﻨﺘﺎن‬ ‫ﻧَﺠ ََﺢاﻟﻤﺆﻣﻨﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻠﻮم و ﻣﺠﻬﻮل‪:‬‬
‫ﻗﺎﺋﻢ‬
‫اﻟﻤﻌﻠﻢﻓﯽ اﻟﺼﻒ ٌ‬
‫ُ‬ ‫ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻠﺶ ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻌﻠﻮم و ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ آن ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ‬
‫ﻗﺎﺋﻢ ﺧﺒﺮ‬
‫ٌ‪:‬‬ ‫ﻓﯽاﻟﺼﻒ‪ :‬ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور‬ ‫ﻤﻌﻠﻢ ﻣﺒﺘﺪا‬
‫اﻟ ُ‪:‬‬ ‫ﻣﺠﻬﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻧﻮاع ﺧﺒﺮ‪:‬‬ ‫ﻓﻌﻞ ﻣﺠﻬﻮل از ﻓﻌﻞ ﻣﺘﻌﺪی ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﭘﺲ ﻫﺮﮔﺰ ﻓﻌﻞﻫﺎی ﻻزم ﻣﺠﻬﻮل‬
‫ﻣﻔﺮد‪ :‬ﯾﮏ اﺳﻢ ﻣﻔﺮد ﯾﺎ ﻣﺜﻨﯽ ﯾﺎ ﺟﻤﻊ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﺘﻬﺪون‬
‫َ‬ ‫ﻫﻢ‬
‫ﺧﺒﺮ ﻣﻔﺮد‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻌﻠﯿﻪ‪ :‬ﻣﺒﺘﺪا ‪ +‬ﻓﻌﻞ‬ ‫ﻃﺮﯾﻘﻪ ﻣﺠﻬﻮل ﮐﺮدن ﻓﻌﻞ ﻣﻌﻠﻮم‪:‬‬
‫اﻟﮑﻼم‬
‫َ‬ ‫اﻟﮑﻼم ﯾ ﱠَﺤُﺮ‬
‫ُ‬ ‫اﻟﻒ( در ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع‪ :‬در ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮد و ﻣﺰﯾﺪ اﺑﺘﺪا ﺣﺮف اول ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺮف‬
‫ﻣﺤﻼﻣﺮﻓﻮع‬
‫ً‬ ‫ﺧﺒﺮ ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻌﻠﯿﻪ‬ ‫ﻣﻀﺎرﻋﻪ را ﻣﺮﻓﻮع ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺳﭙﺲ)ﻋﯿﻦاﻟﻔﻌﻞ( را در واﻗﻊ ﺣﺮف ﯾﮑﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻪ آﺧﺮ‬
‫ﺟﻤﻠﻪ اﺳﻤﯿﻪ‪ :‬ﻣﺒﺘﺪا ‪ +‬ﺟﻤﻠﻪ اﺳﻤﯿﻪ )ﻣﺒﺘﺪا ‪ +‬ﺧﺒﺮ(‬ ‫ﯾُﻀْﺮ َُب‬ ‫ﯾَﻀْﺮ ُِب ←‬ ‫را ﻣﻔﺘﻮح ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻤﺘﺎز‬
‫ٌ‬ ‫اﺧﻼﻗﻪ‬
‫ُ‬ ‫اﻟﺘﻠﻤﯿﺬ‬
‫ُ‬ ‫ب( در ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ‪ :‬ﻋﯿﻦاﻟﻔﻌﻞ )ﯾﮑﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻪ آﺧﺮ( را ﮐﺴﺮه داده و ﺗﻤﺎم ﺣﺮوف‬
‫ﻣﺤﻼﻣﺮﻓﻮع‬
‫ً‬ ‫ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﺟﻤﻠﻪ اﺳﻤﯿﻪ‬ ‫ﻣﺒﺘﺪا‬ ‫ُﺘﻓَِﺢ‬ ‫َﺘﻓََﺢ ←‬ ‫ﻣﺘﺤﺮک آن را )ﺑﻪ ﺟﺰ ﺣﺮف ﺳﺎﮐﻦدار را( ﺿﻤﻪ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫اﻟﺪﻧﯿﺎ وراءک‬ ‫ِﻋﻞﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫* ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺎﺿﯽ ﺑﺮ وزن ﻓﺎﻋ ََﻞﺑﺎﺷﺪ ﻣﺠﻬﻮل آن ﺑﺮ وزن ﻓُﻮ َ‬
‫ﻣﺤﻼﻣﺮﻓﻮع‬
‫ً‬ ‫ﻇﺮف‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫ُﻮﻫِﺪ‬
‫ﺷ َ‬ ‫ﺷﺎﻫِﺪ ←‬
‫َ‬ ‫ﺿُﻮر َِب‬ ‫ﺿَﺎر َِب ←‬
‫ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﻣﺒﺘﺪا ‪ +‬ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور ﯾﺎ ﻇﺮف‬
‫ﻃﺮﯾﻘﻪ ﻣﺠﻬﻮل ﮐﺮدن ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫ﻣﺤﻼﻣﺮﻓﻮع‬
‫ً‬ ‫ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫اﻟﺤﻤﺪﷲ‬ ‫زﯾﺪا‬
‫ﻋﻠﯽ ً‬
‫ﺿَﺮ ََب ٌ‬
‫ﻣﺤﻼﻣﺮﻓﻮع اﺳﺖ‪.‬‬‫ً‬ ‫* اﮔﺮ ﺧﺒﺮ ﻣﻔﺮد ﻧﺒﺎﺷﺪ‬
‫زﯾﺪا ﻣﻔﻌﻮل و ﻣﻨﺼﻮب‬
‫ً‪:‬‬ ‫ﻋﻠﯽ ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﺮﻓﻮع‬
‫ٌ‪:‬‬ ‫ﺿَﺮ ََب‪ :‬ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ‬
‫ﺑﻌﺪ ﭘﺲ‪ /‬ﻓﻮق‪ :‬ﺑﺎﻻ‪/‬‬
‫ﻗﺒﻞ ﭘﯿﺶ ‪:َ /‬‬
‫ﻋﻨﺪ ﻧﺰد‪:َ /‬‬
‫* ﻇﺮفﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪َ :‬ﻣَﻊ ‪ :‬ﺑﺎ‪:َ /‬‬
‫‪ -1‬اﺑﺘﺪا ﻓﺎﻋﻞ را ﺣﺬف ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﻔﻌﻮل را ﺑﻪ ﺟﺎی ﻓﺎﻋﻞ ﺑﺎ ﻧﺎم ﺟﺪﯾﺪ »ﻧﺎﯾﺐ‬
‫ﺗﺤﺖ‪:‬زﯾﺮ‪ /‬ﺧﻠﻒ‪،‬وراء‪ :‬ﭘﺸﺖ‪ /‬اﻣﺎم‪ :‬ﻣﻘﺎﺑﻞ‪.‬‬
‫ﻓﺎﻋﻞ« ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫* اﮔﺮ ﺧﺒﺮ ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎ اﺳﻢ اﺳﺘﻔﻬﺎم ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ ﻣﺒﺘﺪای ﺧﻮد ﻣﻘﺪم اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﯾﺪا‬
‫ﺿَﺮ ََب ً‬
‫ﻣ َْﻦ َﻧا َْﺖ؟‬
‫‪ -2‬ﻓﻌﻞ را ﺑﻪ روش ﺑﺎﻻ ﻣﺠﻬﻮل ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ْﺖ ﻣﺒﺘﺪای ﻣﺆﺧﺮ‬
‫َﻧا َ‪:‬‬ ‫َﻦ ﺧﺒﺮ ﻣﻘﺪم‬
‫ﻣ ْ‪:‬‬
‫ﻣﺎل‬
‫ﻋﻨﺪی ٌ‬ ‫زﯾﺪا‬
‫ﺿُﺮ َِب ً‬
‫ﻣﺎل ﻣﺒﺘﺪای ﻣﺆﺧﺮ‬
‫ٌ‪:‬‬ ‫ﻋﻨﺪی‪ :‬ﺧﺒﺮ ﻣﻘﺪم‬ ‫‪ -3‬ﭼﻮن ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﺟﺎی ﻓﺎﻋﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺮﮐﺖ ﺣﺮف آﺧﺮش ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ‪:‬‬ ‫زﯾﺪ‬
‫ﺿُﺮ َِب ُ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﺧﺒﺮ ﻣﺸﺘﻖ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ ﻣﺒﺘﺪای ﺧﻮد از ﻧﻈﺮ ﺟﻨﺲ و ﻋﺪد ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -4‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺆﻧﺚ و ﻓﻌﻞ ﻣﺬﮐﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮای ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻓﻌﻞ و‬
‫َﻬﺪ‪ :‬ﻣﻔﺮد ﻣﺬﮐﺮ‬
‫ﻣْﺘُﺠ ُ‬ ‫اﻟﺘﻠﻤﯿﺬ‪ :‬ﻣﻔﺮد ﻣﺬﮐﺮ ‪/‬‬
‫ُ‬ ‫اﻟﺘﻠﻤﯿﺬ ﻣْﺘُﺠ َُﻬﺪ ←‬
‫ُ‬ ‫ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ »ﻓﻌﻞ« را ﺑﻪ ﺻﯿﻐﻪ ‪ 4‬ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺠﺘﻬﺪان‪ :‬ﻣﺜﻨﯽ ﻣﺬﮐﺮ‬
‫ِ‬ ‫اﻟﺘﻠﻤﯿﺬان‪ :‬ﻣﺜﻨﯽ ﻣﺬﮐﺮ ‪/‬‬
‫ِ‬ ‫ﻣﺠﺘﻬﺪان ←‬
‫ِ‬ ‫اﻟﺘﻠﻤﯿﺬان‬
‫ِ‬ ‫ﻓﺎﻃﻤﮥ‬
‫ً‬ ‫ﻋﻠﯽ‬
‫‪ -1‬ﺿَﺮ ََب ٌ‬
‫ﻧﻮاﺳﺦ )اﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ ـ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﻪ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ـ ﻻی ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ(‬ ‫ﻓﺎﻃﻤﮥ‬
‫ٌ‬ ‫‪ -2‬ﺿَﺮ ََب‬
‫ﻧﻮاﺳﺦ‪ :‬ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اول ﺟﻤﻼت اﺳﻤﯿﻪ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﺣﺮﮐﺖ ﺧﺒﺮ را ﺗﻐﯿﯿﺮ‬ ‫ﻓﺎﻃﻤﮥ‬
‫ٌ‬ ‫‪ -3‬ﺿُﺮ َِب‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ و در واﻗﻊ ﺣﮑﻢ ﻗﺒﻠﯽ آن را ﻣﻨﺴﻮخ )ﺑﺎﻃﻞ( ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ‬ ‫ﻓﺎﻃﻤﮥ‬
‫ٌ‬ ‫ﺿِﺑُﺮ َْﺖ‬ ‫‪-4‬‬
‫ﻧﻮاﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻗ ََﻮَل ← ﻗﯿﻞ‪،‬‬ ‫ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ اﺟﻮف اﮔﺮ ﻣﺠﻬﻮل ﺷﻮد ﺑﺮ وزن » ﻓِﯿﻞ« ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻟﯿﺖ(‬
‫ﻟﮑﻦـ َ‬
‫ﻟﻌﻞـ ّ‬ ‫اﻟﻒ( ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﻪ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ‪ ) :‬ﱠاِنـ ﱠاَنـ ﱠ‬
‫ﮐﺎنـ ﱠ‬ ‫دﯾﺲ‬
‫َ‬ ‫داس ←‬
‫َ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺮوف در اول ﺟﻤﻼت اﺳﻤﯿﻪ آﻣﺪه و ﻣﺒﺘﺪا را ﻣﻨﺼﻮب ﮐﺮده اﻣﺎ ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﺧﺒﺮ‬ ‫ﯾَﻘ ُْﻮَل ←‬ ‫ﯾﻔﺎل« ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع اﺟﻮف اﮔﺮ ﻣﺠﻬﻮل ﺷﻮد ﺑﺮ وزن » ُ‬
‫ﮐﺎری ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ُﻘﺎل‬
‫ﯾ ُ‪،‬‬
‫ﻋﺎﻟﻢ‬
‫اﷲ ٌ‬‫ﱠاِن َ‬ ‫ﻋﺎﻟﻢ‬
‫اﷲ ٌ؛‬‫ُ‬ ‫ﯾﺒﺎع‬
‫ُ‬ ‫ﯾﺒﯿﻊ ←‬
‫ُ‬
‫ﺧﺒﺮ ﱠاِن‬ ‫اﺳﻢ ﱠاِن‬
‫‪11‬‬
 ‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫ﻫﯿﭻ ﺧﺪاﯾﯽ ﺟﺰء ﺧﺪاوﻧﺪ ﯾﮕﺎﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﱠاِناﻟﻤﻌﻠﻤﯿﻦ ﻣﺠﺪون ﻓﯽ اﻋﻤﺎﻟﻬﻢ‬ ‫اﻟﻤﻌﻠﻤﻮنﻣﺠﺪون ﻓﯽ اﻋﻤﺎﻟﻬﻢ‬
‫َ‬
‫*اﺳﻢ ﻻی ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ ال ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫ﺧﺒﺮ ﱠاِنو ﻣﺮﻓﻮع‬ ‫اﺳﻢ ﱠاِنو ﻣﻨﺼﻮب‬
‫اﻟﺒﯿﺖ‬
‫ِ‬ ‫اﻟﺮﺟﻞﻓﯽ‬
‫ُ‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻻ‬
‫‪،‬ﮐَﺎَن»ﮔﻮﯾﺎ«‪ ،‬ﻟَﻌ‪‬ﻞ»ﺷﺎﯾﺪ«‪،‬‬
‫واَن»ﻫﻤﺎﻧﺎـﺒﺪرﺳﺘﯽﮐﻪ« ﱠ‬
‫*ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺮوفﻣﺸﺒﻬﻪﺑﺎﻟﻔﻌﻞ) ﱠاِن ﱠ‬
‫* اﺳﻢ ﻻی ﻧﻔﯽ ﺗﻨﻮﯾﻦ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻟﯿﺖ»ای ﮐﺎش«‬
‫ﻟﮑﻦ»اﻣﺎ«‪َ ،‬‬
‫ﱠ‬
‫اﻟﺒﯿﺖ‬
‫ِ‬ ‫اﻟﺮﺟﻼﻓﯽ‬
‫ً‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻻ‬
‫* ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻪ درﺑﺎره ﺧﺒﺮ و اﻧﻮاع ﺧﺒﺮ و درﺑﺎره ﻣﺒﺘﺪا ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ در اﯾﻦ ﺟﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫* اﺳﻢ ﻻی ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ ﺟﻤﻊ ﺑﺴﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮای اﺳﻢ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﻪﺑﺎﻟﻔﻌﻞ و ﺧﺒﺮ آﻧﻬﺎ ﺻﺪق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﻟﺒﯿﺖ‬
‫ِ‬ ‫ﺟﺎلﻓﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻻ اﻟﺮ َ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﻪﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﻠﻪ اﺳﻤﯿﻪ ﯾﺎ ﻓﻌﻠﯿﻪ ﯾﺎ ﻣﻔﺮد‬
‫* اﺳﻢ ﻻی ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ ﻣﺜﻨﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﯾﺎ ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺤﺚ داﺷﺘﻦ ﺧﺒﺮ ﻣﻘﺪم ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﺣﺮوف ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫اﻟﺒﯿﺖ‬
‫ِ‬ ‫اﻟﺮﺟﻠﯿﻦﻓﯽ‬
‫َ‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻻ‬
‫)ﻣﺜﻞ ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ ﻣﻔﻌﻮﻟﯽ(‬
‫*اﺳﻢ ﻻی ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ ﺧﺒﺮ ﻣﻘﺪم ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻌﻠﻤﺎ‬
‫ً‬ ‫ﱠاِنﻓﯽ اﻟﻤﺪرﺳﮥ‬
‫اﻟﺒﯿﺖ رَﺟ َُﻞ‬
‫ِ‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻻ ﻓﯽ‬
‫ﻣﺤﻼﻣﺮﻓﻮع‬
‫ً‬ ‫ﻓﯽ اﻟﻤﺪرﺳﮥ ‪:‬ﺧﺒﺮ ﻣﻘﺪم ﱠاِنﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ‬
‫اﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﮐﺎن )ﺑﻮد(‪ ،‬ﻟﯿﺲ)ﻧﯿﺴﺖ(‪ ،‬ﺻﺎر)ﺷﺪ(‪ ،‬اﺻﺒﺢ)ﺻﺒﺢ ﮔﺮدﯾﺪ(‪ ،‬ﻣﺎدام)وﻗﺘﯽﮐﻪ(‪،‬‬ ‫ﻣﻌﻠﻤﺎ اﺳﻢ ﻣﺆﺧﺮ ﱠاِنو ﻣﻨﺼﻮب‬
‫ً‪:‬‬

‫ﻣﺎزال)ﻫﻨﻮز‪ ،‬ﻫﻤﯿﺸﻪ(‪ ،‬و‪...‬‬ ‫ﺻﺎﺑﺮ‬

‫ٌ‬ ‫ِﻧاﱠﻪ‬

‫ﻓﻌﻞﻫﺎی ﻓﻮق ﺑﻪ اول ﺟﻤﻼت اﺳﻤﯿﻪ آﻣﺪه و ﺑﺮﻋﮑﺲ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﻪﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻋﻤﻞ‬ ‫ﻣﺤﻼﻣﻨﺼﻮب‬
‫ه‪ :‬اﺳﻢ ﱠاِن ً‬

‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ اﻋﺮاب ﻣﺒﺘﺪا ﮐﺎری ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﻣﺎ ﺧﺒﺮ را ﻣﻨﺼﻮب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺻﺎﺑﺮ ﺧﺒﺮ ﱠاِنﻣﺮﻓﻮع )ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻔﺮد(‬
‫ٌ‪:‬‬

‫ﻋﺎﻟﻤﺎ‬
‫ً‬ ‫ﮐﺎن اﷲ ُ‬ ‫ﻋﺎﻟﻢ ←‬
‫اﷲ ُ‬‫ُ‬ ‫* اﮔﺮ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎ ﺿﻤﺎﯾﺮ ﻣﻨﻔﺼﻞ ﻣﺮﻓﻮع ﺷﺮوع ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﻪ‬

‫ﻋﺎﻟﻤﺎ ﺧﺒﺮ ﮐﺎن ﻣﻔﺮد و ﻣﻨﺼﻮب‬

‫ً‪:‬‬ ‫اﷲ اﺳﻢ ﮐﺎن و ﻣﺮﻓﻮع‬
‫ُ‪:‬‬ ‫ﮐﺎن‪ :‬ﻓﻌﻞ ﻧﺎﻗﺼﻪ‬ ‫ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﺑﻪ اول آن ﺟﻤﻠﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ ،‬ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﻣﺮﻓﻮع را ﺑﻪ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺘﺼﻞ‬

‫ﻣﻔﯿﺪ‬
‫درﺳﻪ ً‬
‫ُ‬ ‫اﻟﻤﻌﻠﻢ‬
‫ُ‬ ‫ﮐﺎن‬ ‫ﻧﺼﺒﯽ و ﺟﺮی در ﻫﻤﺎن ﺻﯿﻐﻪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﮐﺎن‪ :‬ﻓﻌﻞ ﻧﺎﻗﺼﻪ‬ ‫ﺗﻠﻤﯿﺬ‬

‫ٌ‬ ‫ﺗﻠﻤﯿﺬ‪ُ :‬اﻧّﻪ‬
‫ٌ‬ ‫ﻫﻮ‬ ‫ﻣﻌﻠﻢ‬
‫ٌ‬ ‫ﻣﻌﻠﻢ‪ :‬اﻧّﯽ‬
‫ّ‬ ‫اﻧﺎ‬

‫اﻟﻤﻌﻠﻢ اﺳﻢ ﮐﺎن و ﻣﺮﻓﻮع‬

‫ُ‪:‬‬ ‫* ﻫﺮﮔﺎه ﺣﺮف ﻣﺎ ﺑﻪ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﻪ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻣﺘﺼﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﺛﺮ‬

‫ﻣﺤﻼﻣﻨﺼﻮب‬
‫ً‬ ‫درﺳﻪ ﺧﺒﺮ ﮐﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﻠﻪ اﺳﻤﯿﻪ‬
‫ُ‪:‬‬ ‫ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﻪﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﺧﻨﺜﯽ ﺷﺪه ﺑﯽﺗﺄﺛﯿﺮ ﺷﻮﻧﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺮوف »ﻣﺎیﮐﺎﻓﻪ =‬

‫اﻟﺘﻼﻣﯿﺬ‬
‫َ‬ ‫ِس‬
‫اﻟﻤﻌﻠﻤﮥ ﺗُﺪَر ُ‬
‫ُ‬ ‫ﮐﺎﻧﺖ‬
‫ْ‬ ‫ﺑﺎزدارﻧﺪه« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫ت ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻣﺆﻧﺚ ﺑﻮدن اﺳﺖ‬

‫ْ‪:‬‬ ‫ﮐﺎن‪ :‬ﻓﻌﻞ ﻧﺎﻗﺼﻪ‬ ‫اﺧﻮۀ‬
‫ٌ‬ ‫اﻧّﻤﺎ اﻟﻤﺆﻣﻨﻮن‬

‫اﻟﻤﻌﻠﻤﮥ اﺳﻢ ﮐﺎن و ﻣﺮﻓﻮع‬

‫ُ‪:‬‬ ‫اﺧﻮۀ‪ :‬ﺧﺒﺮ ﻣﻔﺮد و ﻣﺮﻓﻮع‬
‫ٌ‬ ‫اﻟﻤﺆﻣﻨﻮن‪ :‬ﻣﺒﺘﺪا و ﻣﺮﻓﻮع‬

‫ﻣﺤﻼﻣﻨﺼﻮب‬
‫ً‬ ‫ِس‪ :‬ﺧﺒﺮ ﮐﺎن‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻌﻠﯿﻪ‬
‫ﺗُﺪَر ُ‬ ‫ﻻی ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ‬
‫ﺣﺮﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺟﻤﻼت اﺳﻤﯿﻪ آﻣﺪه و ﻣﺜﻞ ﺣﺮوف ﻣﺸﺒﻬﻪ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻋﻤﻞ‬
‫* اﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﻧﺎﻗﺼﻪای ﺣﺬف ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ )ﻣﺜﻞ ﻓﻌﻞﻫﺎی ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ( ﺿﻤﺎﯾﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﻣﺮﻓﻮع‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺒﺘﺪا را ﻣﻨﺼﻮب وﻟﯽ ﺧﺒﺮ را ﻣﺮﻓﻮع ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫را ﮐﻪ در آﺧﺮ آﻧﻬﺎ اﻓﺰوده ﻣﯽﮔﺮدد ﺑﻪ ﺟﺎی ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬اﺳﻢ اﻓﻌﺎل ﻧﺎﻗﺼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫اﺣﺴﻦﻣﻦ ﻋﻔﻮ ﻋﻨﺪ اﻟﻘﺪرۀ‬
‫ُ‬ ‫ﻻ ﺷﯽ‬
‫اﺧﻮاناﻻﺑﺮار‪.‬‬
‫َ‬ ‫اﻟﻌﻠﻤﺎء ﮐﺎﻧﻮا‬
‫اﺣﺴﻦ‪ :‬ﺧﺒﺮ ﻻی ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ و ﻣﺮﻓﻮع‬
‫ُ‬ ‫ﺷﯽ‪ :‬اﺳﻢ ﻻی ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ‪ ،‬ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻓﺘﺢ‬
‫اﺧﻮان ﺧﺒﺮ ﮐﺎن‬
‫َ‪:‬‬ ‫واو‪ :‬اﺳﻢ ﮐﺎن‬ ‫ﮐﺎن‪ :‬ﻓﻌﻞ ﻧﺎﻗﺼﻪ‬
‫ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻓﺘﺤﻪ ) َ ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ً‬ ‫* اﺳﻢ ﻻی ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﮑﺮه ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻣﻨﺼﻮﺑﺎت‬
‫ﺟﻠﻮﺳﺎ‬
‫ً‬ ‫َﻠﺟَﺴ ُْﺖ‪،‬‬ ‫ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ‪ :‬ﻣﺼﺪر ﻣﻨﺼﻮب‪ ،‬از ﺟﻨﺲ ﻓﻌﻞ ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﻣﺤﻼﻣﻨﺼﻮب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬

‫اﻧﻮاع ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ‬ ‫* ﺧﺒﺮ ﻻی ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻔﺮد‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪ ﯾﺎ ﺷﺒﻪﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻآﺧﺮ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽآﯾﺪ و ﺻﻔﺖ ﯾﺎ ﻣﻀﺎفاﻟﯿﻪ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ً‬ ‫ﻣﻄﻠﻖ ﺗﺄﮐﯿﺪی‪:‬‬ ‫اﺻﻌﺐ‬
‫ُ‬ ‫ﺑﻠﯿﮥ‬
‫ﻻ َ‬
‫ﺗﻨﺰﯾﻼ‬
‫ً‬ ‫اﷲاﻟﻘﺮآن‬
‫ﻧ َُﺰَل ُ‬ ‫ﺧﺒﺮ از ﻧﻮع ﻣﻔﺮد و ﻣﺮﻓﻮع‬
‫ﻣﺼﺪر ﻣﻄﻠﻖ ﺗﺄﮐﯿﺪی ﻣﻨﺼﻮب‬ ‫ﻓﻌﻞ‬ ‫ﺧﯿﺮﻓﯽ ود‬
‫ﻻ َ‬
‫ﻣﻄﻠـﻖ ﻧﻮﻋـﯽ‪ :‬ﺑـﺮای ﺑﯿﺎن ﻧﻮع اﻧﺠﺎم ﺷﺪن ﻓﻌﻞ ﻣﯽآﯾﺪ و ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻌﺪ از آن ﺻﻔﺖ ﯾﺎ‬ ‫ﻣﺤﻼﻣﺮﻓﻮع‬
‫ً‬ ‫ﺧﺒﺮ از ﻧﻮع ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻣﻀﺎفاﻟﯿﻪ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻻﻧﺴﺎن‬
‫ِ‬ ‫ﯾَﺼُْﻌَﺪ‬ ‫ﻻﺷﯽء‬
‫ﺷﺪﯾﺪا‬
‫ً‬ ‫ﺿﺮﺑﺎ‬
‫ً‬ ‫ﺿْﺘَﺑَﺮُﻪ‬ ‫ﻣﺤﻼﻣﺮﻓﻮع‬
‫ً‬ ‫ﺧﺒﺮ از ﻧﻮع ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻌﻠﯿﻪ‬
‫ﺷﺪﯾﺪا‪ :‬ﺻﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﯿﺪ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ً‬ ‫ﺿﺮﺑﺎ‪ :‬ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻮﻋﯽ‪/‬‬
‫ً‬ ‫* ﮔﺎﻫﯽ ﺧﺒﺮ ﻻی ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ در ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت از ﻣﻔﻬﻮم‬
‫* ﻣﻔﻌـﻮل ﻣﻄﻠـﻖ ﻧﻮﻋﯽ و ﺗﺄﮐﯿﺪی ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﻔﺮد ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ روﻧﺪ و ﻫﯿﭽﮕﺎه ﻣﺜﻨﯽ ﯾﺎ‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺸﺨﯿﺺ داد‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﻤﯽروﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﻋﺪدی ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺜﻨﯽ و ﺟﻤﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫در اﺻﻞ‬
‫اﷲ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد« اِﻻ ُ‬
‫ٌ‬ ‫ﻻ َاﻟﻪ»‬ ‫ﻻ اﻟﻪ اﻻ اﷲ ←‬
‫* در ﺗﺮﺟﻤﻪی ﻻی ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺲ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﯿﻦ ﻫﯿﭻ ‪ . ......................‬ﻧﯿﺴﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫‪12‬‬
 ‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫ﻣـﺜﻼﻣﺒـﺘﺪا‪ ،‬ﻓـﺎﻋﻞ‪ ،‬ﻣﻔﻌـﻮل ﺑـﻪ‪ ،‬ﻣﻀﺎفاﻟﯿﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﭘﺲ از ﺣﺮف ﺟﺮ واﻗﻊ ﻧﺸﺪه‬

‫ً‬ ‫* ﮔﺎﻫـﯽ در آﻏـﺎز و ﯾـﺎ آﺧـﺮ ﺟﻤﻼت ﮐﻠﻤﺎت ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻌﻠﺸﺎن در ﺟﻤﻠﻪ ذﮐﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻤـﯽﺷـﻮد و اﯾـﻦ ﮔﻮﻧـﻪ ﻓﻌـﻞﻫﺎ ﻣﻨﺼﻮﺑﻨﺪ و ﺑﺮای ﺗﺄﮐﯿﺪآورده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و از ﻧﻮع‬
‫* اﮔﺮ ﮐﻠﻤﻪ »ﮐﻞ و ﺑﻌﺾ« و ﯾﺎ »اﺳﻢ اﺷﺎره« و ﯾﺎ »ﻋﺪد« ﻗﺒﻞ از ﻇﺮف واﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﺗﺄﮐﯿﺪی ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﻣﻔﻌﻮلﻓﯿﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻤﻌﺎ‬
‫ً‪،‬‬ ‫ﺣﺘﻤﺎ‪،‬‬
‫اﯾﻀﺎ ً‬
‫ً‪،‬‬ ‫ﺟﺪا‪،‬‬
‫ﺳﻬﻼ‪ً ،‬‬
‫ً‬ ‫اﻫﻼو‬
‫ﻣﻬﻼ‪ً ،‬‬
‫ً‬ ‫ﺣﻘﺎ‪،‬‬
‫ﺻﺒﺮا‪ً ،‬‬
‫ً‬ ‫ﺣﻤﺪا‪،‬‬
‫ً‬ ‫ﻋﻔﻮا‪،‬‬
‫ً‬ ‫ﺷـﮑﺮا‪،‬‬
‫ً‬
‫ﺣﺎل‪:‬‬ ‫ﻃﺎﻋﻪ ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎناﷲ‬
‫اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻓﺎﻋﻞ ﯾﺎ ﻣﻔﻌﻮل را در ﺟﻤﻠﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺻﺒﺮاﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ در اول ﺟﻤﻠﻪ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از‬
‫ً‬ ‫ﺣﻤﺪا‪،‬‬
‫ً‬ ‫ﻋﻔﻮا‪،‬‬
‫ً‬ ‫ﺷﮑﺮا‪،‬‬
‫ً‬ ‫*‬
‫* ﺣﺎل ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻔﺮد ﯾﺎ ﺟﻤﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻨﺎدا ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﮔﺮ ﻗﺒﻞ از آﻧﻬﺎ ﻓﻌﻠﯽ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻﻓﺎﻋﻞ ﯾﺎ ﻣﻔﻌﻮلﺑﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬ ‫وﯾﮋﮔﯽ ذواﻟﺤﺎل »ﺻﺎﺣﺐ دل«‪ :‬ﯾﮏ اﺳﻢ ﻣﻌﺮﻓﻪ ﮐﻪ‬ ‫ﺷﮑﺮا« را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺼﻮﺻﺎ ً‬
‫ً‬ ‫و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻧﻘﺶﻫﺎی ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﯾﺎء ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ »‬
‫اﺻﻮﻻﻣﺸﺘﻖ و ﻧﮑﺮه ﮐﻪ در ﺟﻨﺲ و ﺗﻌﺪاد‬
‫ً‬ ‫وﯾﮋﮔﯽ ﺣﺎل ﻣﻔﺮد‪ :‬اﺳﻤﯽ اﺳﺖ ﻣﻨﺼﻮب و‬ ‫ﻋﻔﻮا‬
‫ً‬ ‫ﯾﺎ اﺧﯽ‬ ‫ﻋﻔﻮاﻣﻦ اﻟﺤﺎﮐﻢ‬
‫ﻃﻠﺒﺖ ً‬
‫ْ‬
‫ﺑﺎ ذواﻟﺤﺎل ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻔﻌﻮل‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻌﺪ از‬
‫ً‬ ‫وﯾﮋﮔـﯽ ﺟﻤﻠـﻪ ﺣﺎﻟﯿﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﺣﺎل ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻌﻠﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫ﻣﻔﻌـﻮل ﻣﻄﻠـﻖ ﻋـﺪدی‪ :‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه » ۀ « ﯾـﺎ ﺑـﻪ ﺷـﮑﻞ ﻣﺜﻨﯽ و ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ ﺳﺎﻟﻢ‬
‫ﯾـﮏ اﺳـﻢ ﻣﻌـﺮﻓﻪ ﻣـﯽآﯾﺪ و اﮔﺮ ﺟﻤﻠﻪ اﺳﻤﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻌﺪ از »واو ﺣﺎﻟﯿﻪ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ در‬ ‫ات« ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫»اﺗﯿﻦ ‪ٍ ،‬‬
‫ﺣﺎلﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺣﺎﻟـﯽ ﮐـﻪ ﻗـﺮار ﻣـﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬اﮔﺮ ﻗﺒﻞ از ﻓﻌﻞ »ﻗﺪ« ﻣﺎ‪ ،‬ﻟﻢ و ﻟﻤﺎ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ ِ‬ ‫‪ (2‬ﻣﻔﻌـﻮل ﻟﻪ‪ :‬ﻣﺼـﺪر ﻣﻨﺼـﻮﺑﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﺖ ﻓﻌﻞ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ »وﯾﮋه ﻋﻠﻮم‬
‫ﻓﻌﻠﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﭘﺲ از »واو« ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﯽ«‬
‫ـ ﺣﺎل در ﺟﻮاب »ﮐﯿﻒ ـ ﭼﮕﻮﻧﻪ« ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬ ‫ـ ﺑﻌﺪ از ﻓﻌﻞ ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ »ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺎﻟﯿﻪ« ﺑﻪ ﺣﺎل ﻣﻔﺮد‪:‬‬ ‫ـ در ﺟﻮاب َﻟِﻢ»ﻟﻤﺎذا« ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫واو ﺣﺎﻟـﯿﻪ و ﺿـﻤﯿﺮ ﻣﻨﻔﺼـﻞ ﭘـﺲ از آن )ﻣﺒـﺘﺪا( را ﺣﺬف ﮐﺮده و ﺧﺒﺮ را از ﺣﺎﻟﺖ‬ ‫ـ از ﻣﺼﺪر ﻗﻠﺒﯽ اﺳﺖ »ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻓﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ اﻋﻀﺎء ﺑﺪن اﻧﺠﺎم ﺷﻮﻧﺪ ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫ﻣـﺮﻓﻮع و ﻣﻨﺼـﻮب ﺗـﺒﺪﯾﻞ ﻣـﯽﮐﻨـﯿﻢ و اﮔﺮ ﺧﺒﺮ ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻌﻠﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ از آن اﺳﻢ ﻣﺸﺘﻖ‬ ‫رﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻦ ‪ ،‬ﺧﻮردن و‪ ...‬ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ واﻗﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ«‬
‫ﻣﻨﺎﺳـﺐ )اﺳـﻢ ﻓﺎﻋﻞ و ‪ (...‬ﻣﯽﺳﺎزﯾﻢ و ﺳﭙﺲ آن را ﻣﻨﺼﻮب ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻﭘﺲ از ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ً‬ ‫ـ‬
‫ﺣﺎل ﻣﻔﺮد ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه در ﺟﻨﺲ و ﺗﻌﺪاد ﺑﺎ ذواﻟﺤﺎل ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﺰا‪،‬‬
‫رﻫﺒﮥ‪ً ،‬‬
‫ً‬ ‫رﯾﺎء‪،‬‬
‫ﺗﻄﻬﯿﺮا‪ً ،‬ﺣﺒّﺎ‪ً ،‬‬
‫ً‬ ‫ﺣﯿﺎء‪،‬‬
‫ﺗﻔﺎﺧﺮا‪ً ،‬‬
‫ً‬ ‫ﻏﺮورا‪،‬‬
‫ً‬ ‫ﺗﮑـﺒﺮا‪،‬‬
‫ً‬ ‫ﺧﺸـﻮﻋﺎ‪،‬‬
‫ً‬ ‫**‬
‫ﮐﺮاﻫﮥو‪...‬‬
‫ً‬ ‫ﺗﻌّﻨﺎ‪،‬‬
‫ً‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺎﻟﯿﻪ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻣﻔﺮد‪:‬‬ ‫ﻣﻔﻌﻮل ﻓﯿﻪ ﯾﺎ ﻇﺮف‬
‫واو ﺣﺎﻟـﯿﻪ و ﺿـﻤﯿﺮ ﻣﻨﻔﺼـﻞ ﭘـﺲ از آن »ﻣﺒﺘﺪا« را ﺣﺬف ﮐﺮده و ﺧﺒﺮ را از ﺣﺎﻟﺖ‬ ‫‪ -2‬ﻇﺮف ﻣﮑﺎن‬ ‫‪ -1‬ﻇﺮف زﻣﺎن‬
‫ﻣـﺮﻓﻮع ﺑﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﺎل ﻣﻔﺮد ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه در ﺟﻨﺲ‬ ‫ﻣﻌﺮوفﺗﺮﯾﻦ ﻇﺮفﻫﺎی زﻣﺎن‪:‬‬
‫و ﺗﻌﺪاد ﺑﺎ ذواﻟﺤﺎل ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﻮرا‬
‫ﻓﻮرا‪ً :‬‬
‫ً‬ ‫ْﺲ دﯾﺮوز‬
‫أﻣ ِ‪:‬‬ ‫ﻗﺒﻞ‪ :‬ﻗﺒﻞ‬
‫ﻣﺴﺮورا‬
‫ً‬ ‫اﻟﺘﻠﻤﯿﺬ‬
‫ُ‬ ‫ﺟﺎء‬ ‫ﻣﺴﺮور ←‬
‫ٌ‬ ‫ﺟﺎء اﻟﺘﻠﻤﯿﺬ و ﻫﻮ‬ ‫ﯾﻮﻣﺎ روزی‬
‫ً‪:‬‬ ‫اِذا‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه‬ ‫ﻋ َِﻨﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎم‬
‫اﻟﻨﺎساﻟﻘﺼﺮ ﻣﺘﻌﺠﺒﯿﻦ‪.‬‬
‫ً‬ ‫رأی‬
‫َ‬ ‫ﯾﺘﻌﺠﺒﻮن ←‬
‫َ‬ ‫اﻟﻨﺎساﻟﻘﺼﺪ و ﻫُﻢ‬
‫ُ‬ ‫رأی‬
‫َ‬ ‫ﻣﺘﯽ‪ :‬ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ‬ ‫ﻟﻤﺎ‪) :‬روی ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ( ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻤﯿﯿﺰ‪:‬‬ ‫ﺳﺎﻋ ًﮥ‪ :‬ﺳﺎﻋﺖ‬ ‫ﻧﻬﺎرا ﻫﻨﮕﺎم روز‬
‫َ ً‪:‬‬ ‫ﻋﺸﺎء ﻫﻨﮕﺎم ﺷﺎم‬
‫ً‪:‬‬
‫اﺳـﻤﯽ ﺟـﺎﻣﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺼـﻮب و ﻧﮑﺮه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ از اﺳﻢ‪ ،‬ﻗﺒﻞ ﺧﻮد رﻓﻊ اﺑﻬﺎم ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﻤﯿﯿﺰ‬ ‫ﺷﻬﺮا‪ :‬ﻣﺎه‬
‫ً‬ ‫ﺳﻨﮥ‪ :‬ﺳﺎل‬
‫ً‬ ‫ﺳﯿﻔﺎ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‬
‫ً‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻﭘﺲ از ﻣﻮارد زﯾﺮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬
‫ً‬ ‫اﺳﺒﻮﻋﺎ‪ :‬ﻫﻔﺘﻪ‬
‫ً‬ ‫ﺣﯿﻦ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﻏﺪا‪ :‬ﻓﺮدا‬
‫ً‬
‫ﺳﻨﺎ‪ :‬او از ﻧﻈﺮ ﺳﻨﯽ از ﻣﻦ ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮐﺒَﺮﻣﻨﯽ ً‬
‫ـ اﺳﻢ ﺗﻔﻀﯿﻞ »وزن اﻓﻌﻞ« ﻫﻮ ُ‬ ‫اﻟﯿﻮم‪ :‬اﻣﺮوز‬ ‫ﺷﺘﺎء ﻫﻨﮕﺎم زﻣﺴﺘﺎن‬
‫ً‪:‬‬ ‫اﻻن‪ :‬اﻻن‬
‫ﺑﺼﻼ‪ :‬ﯾﮏ ﻣﻦ ﭘﯿﺎز ﺧﺮﯾﺪم‪.‬‬
‫ً‬ ‫اﺷﺘﺮﯾﺖ ﻣُﻨﺎ‬
‫ُ‬ ‫ﻋﺪد‪ ،‬وزن‪ ،‬ﻣﺴﺎﺣﺖ و ﻣﻘﺪار‬ ‫ﻣﺴﺎء‪ :‬ﻋﺼﺮ‬
‫ً‬ ‫ﻋﺎﻣﺎ‪ :‬ﺳﺎل‬
‫ً‬ ‫ﺻﺒﺎﺣﺎ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎم ﺻﺒﺢ‬
‫ً‬
‫ـ ﮐﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺧﯿﺮﺗﺎ؟‬ ‫ﻟﯿﻼ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎم ﺷﺐ‬
‫ً‬ ‫ﺧﺮﯾﻔﺎ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎم ﭘﺎﺋﯿﺰ‬
‫ً‬
‫ﺗﻤﯿﯿﺰ‪ ،‬در اﺻﻞ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺒﺘﺪا‪ ،‬ﻓﺎﻋﻞ ﯾﺎ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ ﻇﺮفﻫﺎی ﻣﮑﺎن‪:‬‬
‫ـ در ﺟﻤﻠﻪ اﺳﻤﯿﻪ‪ ،‬اﺻﻞ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻣﺒﺘﺪا ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬در ﺟﻤﻠﻪی ﻓﻌﻠﯿﻪ اﮔﺮ ﮐﻠﻤﻪی ﭘﯿﺶ از‬ ‫اﻣﺎم‪ :‬ﻣﻘﺎﺑﻞ‬ ‫ﺗﺤﺖ‪ :‬زﯾﺮ‬ ‫ﻓﻮق‪ :‬ﺑﺎﻻ‬
‫ﺗﻤﯿـﯿﺰ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻤﯿﯿﺰ در اﺻﻞ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﭘﯿﺶ از ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻣﻔﻌﻮل ﻓﯿﻪ‬ ‫وراء ‪ :‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬ ‫ﺧﻠﻒ‪ :‬ﭘﺸﺖ‬ ‫َﻨﺟ َْﺐ‪ :‬ﭘﻬﻠﻮ‬
‫و ﯾﺎ ﮐﻠﻤﻪ ﻣﺠﺮوری واﻗﻊ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﮐﻠﻤﻪی ﭘﯿﺶ از آن ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬ ‫ﻋﻨﺪ‪ :‬ﻧﺰد‬ ‫ﺣﯿﺚ ‪ :‬ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬ ‫اﯾﻦ‪ :‬ﮐﺠﺎ‬
‫َ‬
‫ـ ﺗـﺒﺪﯾﻞ ﻓـﺎﻋﻞ‪ ،‬ﻣﻔﻌـﻮل ﯾﺎ ﻣﺒﺘﺪا ﺑﻪ ﺗﻤﯿﯿﺰ‪ :‬ﮐﻠﻤﻪی ﻣﻮردﻧﻈﺮ را ﺑﻪ ﺻﻮرت‬ ‫ﻫﻨﺎک ‪ :‬آﻧﺠﺎ‬ ‫ﻫﻨﺎ‪ :‬اﯾﻨﺠﺎ‬ ‫ﻟﺪن ‪ :‬ﻧﺰد‬
‫ﻣﻨﺼﻮب و ﻧﮑﺮه ﺑﻪ آﺧﺮ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮐﺮده و اﻋﺮاب آن را ﺑﻪ ﻣﻀﺎفاﻟﯿﻪ آن ﮐﻠﻤﻪ در‬ ‫ﯾﺴﺎرا‪ :‬ﺳﻤﺖ ﭼﭗ‬
‫ً‬ ‫ﯾﻤﯿﻦ ‪ :‬ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‬ ‫ﺑﯿﻦ ‪ :‬ﻣﯿﺎن‬
‫ﺟﻤﻠﻪی اﺻﻠﯽ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬ ‫ﺷﺮﻗﺎ‪ :‬ﺳﻤﺖ ﺷﺮق‬
‫ً‬ ‫ﺣﻮل‪ :‬دور‬ ‫ﺧﻼل ‪ :‬از ﻣﯿﺎن‬
‫اﺻﻮﻻﻣﺸﺘﻖ اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺟﺎﻣﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬ ‫* ﺗﻔﺎوت ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺑﺎ ﺣﺎل‪ :‬ﺣﺎل‬ ‫ﺟﻨﻮﺑﺎ‪ :‬ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب‬
‫ً‬ ‫ﺷﻤﺎﻻ‪ :‬ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎل‬
‫ً‬ ‫ﻏﺮﺑﺎ‪ :‬ﺳﻤﺖ ﻏﺮب‬
‫ً‬
‫* ﺣ ــﺎل ﻣﻌﻨ ــﯽ »در ﺣﺎﻟ ــﯽ ﮐ ــﻪ ‪ «...‬را ﻣ ــﯽرﺳ ــﺎﻧﺪ در ﺻ ــﻮرﺗﯽ ﮐ ــﻪ ﺗﻤﯿ ــﯿﺰ ﻣﻌﻨ ــﯽ‬ ‫* ﻇـﺮفﻫـﺎی زﻣـﺎن و ﻣﮑـﺎن‪ ،‬ﻣﻔﻌﻮلﻓﯿﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪه‬
‫»از ﻧﻈﺮ ـ از ﺟﻬﺖ« را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻨﺎی »ﻓﯽ« ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻧﻘﺶ دﯾﮕﺮی در ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪13‬‬
 ‫ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫* اﮔـﺮ ﻣﻨﺎدا ﻣﻀﺎف ﺑﻪ »ی« ﻣﺘﮑﻠﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان »ی« را ﺣﺬف ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺟﺎی آن‬ ‫ﺗﻔـﺎوت ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺑﺎ ﻣﻔﻌﻮلﻟﻪ‪ :‬ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ ﻣﻌﻨﯽ »ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ‪ « ...‬ﻣﯽدﻫﺪ وﻟﯽ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﮐﺴﺮه ِ در اﻧﺘﻬﺎی ﻣﻀﺎف ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬ ‫»از ﻧﻈﺮ ‪ «...‬ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻮم‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﯾﺎ ﻗﻮﻣﯽ = ﯾﺎ ِ‬ ‫* اﮔـﺮ ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ را ﺣﺬف ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﻌﻨﯽ ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ وﻟﯽ اﮔﺮ ﺗﻤﯿﯿﺰ را‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻻﻣﻨﺎدای ﻣﻀﺎف ﺑﻪ‬
‫ً‬ ‫* اﮔـﺮ ﺑﻌـﺪ از ﺣـﺮف ﻧﺪا اﺳﻤﯽ را ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺴﺮه ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ‬ ‫ﺣﺬف ﮐﻨﯿﻢ ﻣﻌﻨﯽ ﺟﻤﻠﻪ اﺑﻬﺎم دارد‪.‬‬
‫»ی« ﻣﺘﮑﻠﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎدا‬
‫ب ‪ :‬ﯾﺎ اﺑﯽ‬
‫ﯾﺎ ا ِ‬ ‫ﺻﺪﯾﻖ‪ :‬ﯾﺎ ﺻﺪﯾﻘﯽ‬
‫ِ‬ ‫ﯾﺎ‬
‫اﺳـﻤﯽ ﮐـﻪ ﺑﻌـﺪ از ﯾﮑـﯽ از ﺣﺮوف ﻧﺪا ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻣﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫اﺳﺘﺜﻨﺎ‪:‬‬
‫ﻣﻨﺎدا ﻧﺎم دارد‪.‬‬
‫ﺧﺎرج ﮐﺮدن ﺣﮑﻤﯽ اﺳﺖ از ﺣﮑﻢ ﮐﻠﯽ‪.‬‬
‫ﺣﺮف ﻧﺪا ‪ :‬ﯾﺎ ـ اﯾﺎ ـ أ‬
‫اﺳﺘﺜﻨﺎ دارای ‪ 3‬رﮐﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻧﻮاع ﻣﻨﺎدا‪:‬‬
‫إﻟّﺎ‪ :‬ادات اﺳﺘﺜﻨﺎء‬
‫اﷲـ ﯾﺎ رﺑ‪‬ﻨﺎ‬
‫روح ِ‬
‫َ‬ ‫‪ -1‬ﻣﻨﺎدای ﻣﻀﺎف ‪ :‬ﻣﻌﺮب و ﻣﻨﺼﻮب اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫ﻗﺒﻞ‪ :‬ﻻء ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺣﮑﻢ ﮐﻠﯽ اﺳﺖ ـ ﻧﻘﺶ اﺻﻠﯽ ﺟﻤﻠﻪ را ﺑﻪ دوش ﻣﯽﮐﺸﺪ ـ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ‬
‫وﻣﺤﻼﻣﻨﺼﻮب اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎ ﻋﻠﯽ ـ ﯾﺎ ﻗﺪس‬
‫ً‬ ‫‪ -2‬ﻣﻨﺎدایﻋﻠﻢ‪:‬ﮐﻪﻣﺒﻨﯽﺑﺮﺿﻢ اﺳﺖ‬
‫ﻣﻨﻪ ﻧﺎم دارد‪.‬‬
‫ﻣﺤﻼﻣﻨﺼﻮب اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎ‬
‫ً‬ ‫‪ -3‬ﻣـﻨﺎدای ﻧﮑﺮه ﻣﻘﺼﻮده‪ :‬ﮐﻪ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺿﻤﻪ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﻌﺪ اﻻ‪ :‬ﺣﮑﻢ ﺧﺎرج ﺷﺪه اﺳﺖ ـ و دو ﻧﻮع اﻋﺮاب ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫ﺗﻠﻤﯿﺬ‬
‫اﻟـﻒ( اﮔـﺮ ﺗﻤـﺎم ارﮐـﺎن ﺟﻤﻠﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻌﺪ اﻻ ﻓﻘﻂ ﻣﻨﺼﻮب ) َ ( اﺳﺖ‬
‫‪ -1‬ﻣـﻨﺎدای ﻣﻀـﺎف‪ :‬ﻫـﺮﮔﺎه ﺑﻌـﺪ از ﺣﺮف ﻧﺪا‪ ،‬ﻣﻀﺎف و ﻣﻀﺎفاﻟﯿﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫ﻋﻠﯿﺎ‬
‫اﻟﺘﻼﻣﯿﺬاﻻ ً‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ﺧﺮج‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻧﻘﺶ اﺳﻢ اول ﻣﻨﺎدا »از ﻧﻮع ﻣﻀﺎف« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻨﺼﻮب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺜﻨﯽﻣﻨﻪ)ﻓﺎﻋﻞ( ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ و ﻣﻨﺼﻮب‬
‫ـ ﯾﺎ ﺗﻠﻤﯿﺬ اﻟﻤﺪرﺳﻪ ـ ﯾﺎ ﻣﺪﯾﻨﻪ اﻻﺧﺮان ـ ﯾﺎ ﺻﺪﯾﻘﻨﺎ‬
‫ب( اﮔـﺮ ﻗـﺒﻞ اﻻ ﻣﻨﻔـﯽ ﺑﺎﺷـﺪ ـ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮐﻠﻤﻪ ﺣﺬف ﺷﺪه ﺑﻌﺪ اﻻ را ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪،‬‬
‫ـ ﯾـﺎ ﻣﻌﻠﻤـﯽ اﻟﻤﺪرﺳﻪ »اﺳﻢ ﻣﺜﻨﯽ و ﺟﻤﻊ در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻀﺎف )ﻧﻮن( ﺧﻮد را از دﺳﺖ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺟﺎء اﻻ اﺑﻮک‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ«‬
‫ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﺮﻓﻮع )زﯾﺮا ﻗﺒﻞ از اﻻ ﻓﺎﻋﻞ ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ(‬
‫ﻣﻌﻠﻤﺎتاﻟﻤﺪرﺳﻪ ـ ﯾﺎ ﺻﺪﯾﻘﯽ‬
‫ِ‬ ‫ـ ﯾﺎ اﺑﺎﻧﺎ ـ ﯾﺎ‬
‫* ﺗﺬﮐـﺮ‪ :‬ﭼﻨﯿـﻦ ﺣﺎﻟﺘـﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ اﻻ ﻣﺤﺬوف ﺑﺎﺷﺪ )ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﻨﻪ ﻣﺤﺬوف( اﺳﺘﺜﻨﺎء و‬
‫‪ -2‬ﻣـﻨﺎدای ﻋﻠـﻢ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻌﺪ ﺣﺮف ﻧﺪا اﺳﻢ ﻋﻠﻢ »اﺳﻢ ﺷﺨﺺ ـ ﺷﻬﺮ ـ ﮐﺸﻮر ـ اﷲ«‬
‫ﻣﻔﺮّع ﻧﺎم دارد‪.‬‬
‫ﻣﺤﻼ‬
‫ً‬ ‫ﺘﻤﺎﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﺿﻤﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد و‬
‫ﺑـﯿﺎﯾﺪ ﻧـﻮع ﻣـﻨﺎدا ﻋﻠﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺣ ً‬
‫ﻋﺪد و ﻣﻌﺪود‬
‫ﻣﻨﺼﻮب ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﻋﺮﺑﯽ ﻋﺪد و ﻣﻌﺪود ﺷﺎﻣﻞ ‪ 1‬ﺗﺎ ‪ 10‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد دو ﺣﮑﻢ دارﻧﺪ‪:‬‬
‫)ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ اﮔﺮ اﺳﻢ ﻋﻠﻢ ﻣﻌﺮﺑﯽ در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻣﻨﺎدا ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﮐﻠﻤﻪ ﻣﺒﻨﯽ‬
‫وﻻﺑﻌﺪ از ﻣﻌﺪود ﻣﯽآﯾﻨﺪ ـ ﺑﺎ ﻣﻌﺪود ﺧﻮد از ﻧﻈﺮ ﺟﻨﺲ‬
‫اﻟﻒ( ﺣﮑﻢ ‪1‬و‪ :2‬اﯾﻦ اﻋﺪاد ا ً‬
‫»ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺿﻤﻪ« ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﺣﺮﮐﺖ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺣﻤﯿﺪ‬
‫ُ‬ ‫ﻗﺪسـ ﯾﺎ‬
‫ُ‬ ‫ﻓﺎﻃﻤﻪـ ﯾﺎ‬
‫ُ‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎ‬
‫واﺣﺪه)ﯾﮏ زن(‬
‫ٌ‬ ‫اﻣﺮاۀ‬
‫ٌ‬ ‫واﺣﺪ)ﯾﮏ ﻣﺮد(‬
‫رﺟﻞ ٌ‬
‫ٌ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻨﺎدا دارای »ال« ﺑﺎﺷﺪ در ﺻﻮرت ﻣﺬﮐﺮ ﺑﻮدن » اﯾ‪‬ﻬﺎ« و در ﺻﻮرت ﻣﺆﻧﺚ‬
‫اﺛﻨﺘﺎن)دو زن(‬
‫ِ‬ ‫اﻣﺮاﺗﺎن‬ ‫اﺛﻨﺎن)دو ﻣﺮد(‬
‫ِ‬ ‫رﺟﻼن‬
‫ﺑﻮدن » اﯾ‪‬ﺘﻬﺎ« آورده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اوﻻﻗـﺒﻞ از ﻣﻌﺪود ﻣﯽآﯾﻨﺪ ـ ﺑﺎ ﻣﻌﺪود ﺧﻮد از ﻧﻈﺮ‬
‫ب( ﺣﮑـﻢ ‪3‬ﺗـﺎ‪ :10‬اﯾـﻦ اﻋـﺪاد ً‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎ اﯾ‪‬ﻬﺎ اﻟﺘﻠﻤﯿﺬ ـ ﯾﺎ اﯾ‪‬ﺘﻬﺎ اﻟﺘﻠﻤﯿﺬۀ‬
‫ﺟﻨﺲ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ دارﻧﺪ و ﻣﻌﺪودﺷﺎن ﺟﻤﻊ و ﻣﺠﺮور ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -3‬ﻫـﺮﮔﺎه اﺳـﻢ ﻧﮑـﺮهای ﻣـﻮرد ﻧـﺪا ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺷﺨﺼﯽ ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ُﺘﺐ)ﺳﻪ ﮐﺘﺎب( ﭼﻮن ﮐﺘﺎب ﻣﺬﮐﺮ اﺳﺖ ﻋﺪد ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺟﻨﺲ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺛﻼﺛﮥ ﮐ ٍ‬
‫ﻣﻨﺎدای ﻧﮑﺮه ﻣﻘﺼﻮده دارﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻠﻤﺎت)‪ 5‬ﻣﻌﻠﻢ ﺧﺎﻧﻢ( ﭼﻮن ﻣﻌﻠﻢ ﻣﺆﻧﺚ اﺳﺖ ﻋﺪد ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺟﻨﺲ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ٍ‬ ‫ﺧﻤﺲ‬
‫ﯾﺎ اﯾ‪‬ﻬﺎ اﻟﺘﻠﻤﯿﺬ‬ ‫* ﯾﺎ اﯾ‪‬ﻬﺎ اﻟﻤﻌﻠﻢ‬
‫*ﺗﺬﮐـﺮ‪ :‬ﺑـﺎﯾﺪ ﯾـﺎدآور ﺷﺪ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ اوﻗﺎت ﺟﻤﻊ ﺑﻌﻀﯽ ﮐﻠﻤﺎت ﻏﯿﺮﻣﻨﺼﺮف ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻫﺎ‪ :‬ﺗﻨﺒﯿﻪ‬ ‫ای ﻣﻨﺎدای ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮﺿﻢ‬
‫‪:‬‬ ‫ﯾﺎ ‪ :‬ﺣﺮف ﻧﺪا‬
‫ﭘﺲ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﺠﺮور داد زﯾﺮا ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻤﻌﻠﻢ‪ :‬ﭼﻮن ﻣﺸﺘﻖ اﺳﺖ ﺻﻔﺖ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪‬‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ‬
‫ً‬ ‫ﻣﺴﺎﺟﺪ )ﻏﻠﻂ اﺳﺖ( ← ارﺑﻌﮥ‬
‫ٍ‬ ‫ارﺑﻌﮥ‬
‫* ﺗﺬﮐﺮ‪ :‬اﮔﺮ اﺳﻤﯽ دو ﺣﺮف ﻧﺪا دارد و ﺟﺎﻣﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﺎ اﯾ‪‬ﻬﺎ اﻟﺮﺟﻞ‬
‫ایو اﯾ‪‬ﻪ( ﻣﻨﺎدا »ﻧﮑﺮه ﻣﻘﺼﻮده« ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺒﻨﯽ‬
‫‪ -1‬در ﺟﻤـﻼت ﺑـﺎﻻ ) ‪‬‬
‫ﺑﺮ ﺿﻤﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻫﺎ ﺣﺮف ﺗﻨﺒﯿﻪ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﻧﻘﺸﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ -3‬اﺳـﻢ ﺑﻌـﺪ از » اﯾ‪‬ﻬـﺎ« و » اﯾﺘﱡﻬﺎ« اﮔﺮ ﺟﺎﻣﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻣﺸﺘﻖ‬
‫ایو اﯾ‪‬ﮥ« ﻣﺮﻓﻮع ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺻﻔﺖ اﺳﺖ و در ﻫﺮ دو ﺻﻮرت ﺑﻪ ﺗﺒﻌﯿﺖ از ﻣﻨﺎدا » ‪‬‬
‫* ﮐﻠﻤـﻪ اﷲ اﮔـﺮ ﭼـﻪ دارای »ال« اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺪا ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﮐﻠﻤﻪ » اﯾ‪‬ﻬﺎ«‬
‫ﻧﺪارد و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﺎ اﷲ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺣﺮف ﻧﺪا در آﺧﺮ ﮐﻠﻤﻪ‬
‫اﷲ= اﻟﻠ َﱡﻬُﻢ‬
‫ﻣﺸﺪد« ﻣﯽآﯾﺪ ‪ .‬ﯾﺎ ُ‬
‫ّ‬ ‫»ﻣﯿﻢ‬

‫‪14‬‬
 ‫ﻧﻤﺮه ﺑﺮﺗﺮ‬
‫‪NOMREBARTAR.COM‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮﺟﻊ آﻣﻮزﺷﯽ و ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺳﻮااﻟﺖ درﺳﯽ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻘﺎﻃﻊ‬

‫ﺟﺰوه ﻫﺎی ﺑﯿﺸﺘﺮ‪) ‬ﮐﻠﯿﮏ ﮐﻨﯿﺪ( ‪: ‬‬

‫|‬ ‫| ﮔﺎم ﺑﻪ ﮔﺎم راﯾﮕﺎن ﻧﻬﻢ | | ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺳﻮال ﻧﻬﻢ | | ﺟﺰوه آﻣﻮزﺷﯽ ﻧﻬﻢ‬

‫ﺟﻬﺖ داﻧﻠﻮد ﺟﺪﯾﺪ ﺗﺮﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺮ روی ﭘﺎﯾﻪ ﺧﻮد روی ﻟﯿﻨﮏ ﻫﺎی زﯾﺮ ﮐﻠﯿﮏ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫اﺑﺘﺪاﯾﯽ‬

‫ﺷﺸﻢ ‪ ‬‬ ‫ﭘﻨﺠﻢ‪  ‬‬ ‫ﭼﻬﺎرم‪  ‬‬ ‫ﺳﻮم‪   ‬‬ ‫دوم‪   ‬‬ ‫اول‪   ‬‬

‫ﻣﺘﻮﺳﻄﻪ اول‬

‫ﻧﻬﻢ ‪ ‬‬ ‫ﻫﺸﺘﻢ‪ ‬‬ ‫ﻫﻔﺘﻢ‪   ‬‬

‫ﻣﺘﻮﺳﻄﻪ دوم‬

‫دوازدﻫﻢ‬ ‫ﯾﺎزدﻫﻢ‪   ‬‬ ‫دﻫﻢ‪   ‬‬