‫اﻟﻬﻴﺎت ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ )ﻋﻠﻤﻲ ﭘﮋوﻫﺸﻲ(‬

‫ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1390‬‬

‫ص ‪93-108‬‬

‫ارﺗﺒﺎط و ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﺑﺎ ﺑﺮﻫﺎن ﻏﺎﻳﻲ و ﻧﻈﺎم اﺣﺴﻦ وﺟﻮد‬

‫*‬
‫ﻓﺮح راﻣﻴﻦ‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ‪ ،‬در ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﻏﺮﺑﻲ آن‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻘﺮﻳﺮﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ روﺑﻪروﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻘﺮﻳﺮﻫﺎ ﮔـﺎه ﺑـﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬
‫ﺗﻔﺎوت ﻣﺎﻫﻮي ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ اﻧّﻲ و ﭘﺴﻴﻦ در اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻤﺜﻴﻞ ﻳﺎ اﺳـﺘﻘﺮاء و‬
‫ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﺟﺰﺋﻲ ﻳﺎ ﻛﻠﻲ ﻧﻈﻢ در ﻃﺒﻴﻌﺖ در ﭘﻲ اﺛﺒﺎت ﻧﺎﻇﻤﻲ ﻫﻮﺷـﻤﻨﺪ اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣ‪‬ـﺎ در ﺗﻘﺮﻳﺮﻫـﺎي ﻏﺮﺑـﻲ اﻳـﻦ‬
‫ﺑﺮﻫﺎن ـ از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻧﻈﻢ و ﻏﺎﻳﺖ ارﺗﺒﺎﻃﻲ اﺳﺘﻮار دارﻧﺪ ـ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪي اﻓﻌﺎل اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪي ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﻧﻈـﻢ‬
‫در ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﻧﻈﺎم اﺣﺴﻦ آن‪ ،‬ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻳﻜﺴﺎن ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﺧﻠﻂ آﺷﻜﺎري ﺑﻴﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﺑﺎ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻏﺎﻳﻲ و ﻧﻈـﺎم‬
‫اﺣﺴﻦ وﺟﻮد رخ داده اﺳﺖ‪ .‬رﺳﺎﻟﺖ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﻈﻢ در ﺟﻬﺎن آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺑﺮ ﻣﺪار ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ اﺟـﺰاي‬
‫ﻳﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ )ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ(‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺪار ﻋﻠﺖ ﻏﺎﻳﻲ )ﺑﺮﻫﺎن ﻏﺎﻳﻲ( و ﺑﺮ ﻣﺪار ﻧﻈـﺎم اﺣﺴـﻦ )ﺑﺮﻫـﺎن ﻧﻈـﺎم اﺣﺴـﻦ وﺟـﻮد(‬
‫ارﺗﺒﺎط و ﺗﻤﺎﻳﺰ اﻳﻦ ﺳﻪ ﻧﻮع اﺳﺘﺪﻻل را آﺷﻜﺎر ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫واژهﻫﺎي ﻛﻠﻴﺪي‬
‫ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪي ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪي اﻓﻌﺎل اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﻧﻈﻢ در ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺎم اﺣﺴﻦ وﺟﻮد‪.‬‬

‫اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻬﻢ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻴﺮ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺮﻫـﺎن ﻧﻈـﻢ در ﻏـﺮب ﺑـﻪ روﺷـﻨﻲ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ اﻳـﻦ ﺑﺮﻫـﺎن در ﻧـﺰد ﺑﺴـﻴﺎري از‬

‫‪farah.ramin@ yahoo.com‬‬ ‫* اﺳﺘﺎدﻳﺎر ﮔﺮوه ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﻗﻢ‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ وﺻﻮل ‪ 89/11/21‬ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺬﻳﺮش ‪90/3/30‬‬
 ‫‪ / 94‬اﻟﻬﻴﺎت ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ‪) ،‬ﻋﻠﻤﻲ ﭘﮋوﻫﺸﻲ( ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1390‬‬

‫آﻳﺎ اﻳﻦ ﻧﺎمﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻳﻚ ﺑﺮﻫـﺎن‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺗﻘﺮﻳﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻴـﺰ ﺗﻤـﺎﻳﺰ ﻣـﺎﻫﻮي‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ؟ ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻲﺗـﻮان ﺑـﻴﻦ آﻧﻬـﺎ اﺧـﺘﻼف ﻣـﺎﻫﻮي‬
‫ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻧﺎم واﺣﺪي ﺑﺮ آﻧﻬﺎ اﻃﻼق ﺷﻮد؟‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﺗﻘﺮﻳﺮﻫـﺎي ﻏﺮﺑـﻲ اﻳـﻦ‬
‫ﺑﺮﻫﺎن ﭼﻮن راه ﻫﺪﻓـﺪاري آﻛﻮﺋﻴﻨـﺎس‪ ،‬ﻏﺎﻳـﺖاﻧﮕـﺎري‬
‫ارﺳﻄﻮﻳﻲ و ﺑﺮﻫﺎن ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺑﻨﻴـﺎد ﻻﻳـﺐ ﻧﻴﺘـﺰ‬
‫اﺧﺘﻼف ﻣﺎﻫﻮي ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﺗﻘﺮﻳﺮﻫﺎ دارﻧـﺪ و آﺷـﻜﺎرا‪ ،‬در‬
‫اﻳــﻦ ﺑــﺮاﻫﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻔــﺎﻫﻴﻢ »ﻏﺎﻳﺘﻤﻨــﺪي اﻓﻌــﺎل اﻟﻬــﻲ« و‬
‫»ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪي ﻃﺒﻴﻌﺖ«‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻔﻬـﻮم »ﻧﻈـﻢ ﻃﺒﻴﻌـﺖ« درﻫـﻢ‬
‫ﺗﻨﻴﺪه و ﻋﺪم ﺗﻔﻜﻴﻚ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﮔﺎه ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺤﻘﻘـﺎن ﻣﻌﺎﺻـﺮ‬
‫اﺳﻼﻣﻲ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ ﻛﻪ رﺳﺎﻟﺖ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑـﺮ ﻣﺒﻨـﺎي‬
‫آن ﻧﻬﺎده ﺷﺪه‪ ،‬آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺗﺒﻴﻴﻦﻫﺎي ﻏـﺎﻳﻲ و‬
‫ﻏﺎﻳﺖاﻧﮕـﺎري در ﺑﺮرﺳـﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ ﺟﻬـﺎن‪ ،‬زﻣﻴﻨـﻪاي‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ را ﺑﺮاي اراﺋﻪ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲآورد ـ زﻳـﺮا‬
‫ﻋﻨﺼﺮ ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪي در اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺮ اﻫﻤﻴﺖ اﺳـﺖ‬
‫ـ اﻣﺎ وﺟـﻮد ﻧﻈـﻢ و اﻧﺘﻈـﺎم در ﺟﻬـﺎن ﭼﻴـﺰي ﻏﻴـﺮ از‬
‫ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪي ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ و از ﻫﻤﻴﻦ روﺳﺖ ﻛـﻪ در ﻛـﻼم‬
‫اﺳــﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺗﻤــﺎﻳﺰ دﻗﻴﻘــﻲ ﻣﻴــﺎن ﺑــﺮاﻫﻴﻦ ﻋﻠــﺖ ﻏــﺎﻳﻲ‪،‬‬
‫ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪي ﻣﻮﺟﻮدات ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪي اﻓﻌﺎل اﻟﻬﻲ ﺑﺎ‬
‫»ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ« ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺑﺤﺚﻫـﺎ را ﻧﻤـﻲﺗـﻮان‬
‫ﺑﺮﻫـﺎﻧﻲ ﺑــﺮ وﺟـﻮد ﺧــﺪا ﭘﻨﺪاﺷـﺖ‪ .‬در ﻋــﺮف ﻓﻠﺴــﻔﻪ‬
‫اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﻣﺒﺎﺣﺚ »اﻟﻬﻴﺎت ﺑﺎﻟﻤﻌﻨﻲ اﻻﺧـﺺ«‬
‫در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ادﻟـﻪ اﺛﺒـﺎت وﺟـﻮد ﻳـﺎ ﺻـﻔﺎت ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈـﻢ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬اﺻﻮﻻً در ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻛﻼم اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻧﮕﺮﺷـﻲ‬
‫ﻛﻠﻲ و از ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن آﻓـﺮﻳﻨﺶ وﺟـﻮد دارد؛‬
‫‪1 . Argument of Purposiveness.‬‬
‫اﺑﺘﺪا ﺑﺎ ﻣﺒﺎﻧﻲ اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ و ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬ﻋـﻮاﻟﻢ وﺟـﻮد ﻣﻄـﺮح‬
‫‪3 . Teleological Argument.‬‬
‫‪4 . Physico – Theological Argument.‬‬
‫ﺗﻮﻣﺎس آﻛﻮﺋﻴﻨﺎس‪ ،‬اوﻟﻴﻦ ﺗﻘﺮﻳﺮ ﻣﺸـﻬﻮر و ﻣﻨﺴـﺠﻢ‬
‫از اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن را اراﺋﻪ ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ ﻧﻈـﻢ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ در ﻳﻮﻧﺎن و ﺣﺘﻲ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﭘﻴﺶ از ﺳﻘﺮاط ﺑـﻮد‪.‬‬
‫روﻳﻜﺮد ﺑﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦﻫﺎي ﻏﺎﻳﻲ و ﻏﺎﻳﺖاﻧﮕﺎري در ﻃﺒﻴﻌـﺖ‬
‫از زﻣﺎن ﺳﻘﺮاط آﻏﺎز ﺷﺪ و در دوران ارﺳـﻄﻮ ﺑـﻪ اوج‬
‫ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ ﺧﻮد رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﺑﺎ اﻓـﻮل ﺗﺒﻴـﻴﻦﻫـﺎي‬
‫ﻏﺎﻳﻲ و ﮔﺴﺘﺮش ﻓﺰاﻳﻨﺪه ﺗﺒﻴﻴﻦﻫﺎي ﻣﻜـﺎﻧﻴﻜﻲ در ﻗـﺮن‬
‫ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﺮد و ﭘﻠﻲ ﻣﻴـﺎن ﻋﻠـﻢ و‬
‫دﻳﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آﻣﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻋﻠﻮم‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻴـﺰ در‬
‫ﻛﺸﺎﻛﺶ ﺗﻘﺮﻳﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺮﻫـﺎي‬
‫ﺗﻤﺜﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﻧﻈﻢ ﺟﺰﺋﻲ ﺟﻬﺎن و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﺑـﻴﻦ اﺟـﺰا ﺑـﺎ‬
‫ﻏﺎﻳﺎت در ﭘﺪﻳﺪارﻫﺎي ﺧﺎص‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺟﺎي ﺧـﻮد را‬
‫ﺑﻪ ﺗﻘﺮﻳﺮﻫﺎي اﺳﺘﻘﺮاﻳﻲ داد ﻛﻪ ﺑﺮ ﻧﻈﻢ ﻛﻠﻲ ﺟﻬﺎن ﻣﺒﺘﻨﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رﻫﮕﺬر‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺮﻫـﺎن‪ ،‬ﻧـﺎم ﻫـﺎي ﻣﺘﻔـﺎوﺗﻲ‬
‫ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﻫﺎن ﻫﺪﻓﻤﻨﺪي ﻳﺎ ﻫﺪﻓﺪاري‪ 1،‬ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ‬
‫ﻳـﺎ ﻃـﺮح و ﺗـﺪﺑﻴﺮ‪ 2،‬ﺑﺮﻫـﺎن ﻏـﺎﻳﻲ‪ 3،‬ﺑﺮﻫـﺎن ﻃﺒﻴﻌـﻲ ـ‬
‫‪4‬‬
‫ﻛﻼﻣﻲ‪.‬‬
‫در دوران ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻧﻴﺰ اﺧﺘﻼف ﺑﺮ ﺳﺮ ﻧﺎم ﺑﺮﻫﺎن ﺑـﺎﻻ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﻮرﻣﻦ ﻛﻤـﭗ اﺳـﻤﻴﺖ آن را ) ‪Argument to‬‬
‫‪ (design‬ﻧﺎﻣﻴــﺪ )‪.(smart & Haldane, 1996, 23‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺘﺬﻛﺮ ﺷـﺪﻧﺪ ﻛـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ آن را ) ‪Argument‬‬
‫‪ (from design‬ﻧﺎﻣﻴﺪ )‪ .(Ibid: 23‬آﻧﺘﻮﻧﻲ ﻛﻨﻲ ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎد‬
‫ﻛﺮد ﺑﺮﻫـﺎن را )‪ (Argument through design‬ﺑﻨﺎﻣﻨـﺪ‬
‫)‪ (Kenny, 1987: 75‬و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻧﺎم ) ‪Argument from‬‬
‫‪ (order‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺮﻫـﺎن ﻧﻬﺎدﻧـﺪ ) – ‪Everitt, 2004: 85‬‬
‫‪.(86‬‬
‫‪2 . Argument of Design.‬‬
‫ارﺗﺒﺎط و ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﺑﺎ ﺑﺮﻫﺎن ﻏﺎﻳﻲ و ﻧﻈﺎم اﺣﺴﻦ وﺟﻮد ‪95 /‬‬
‫ﻣﻌﺎدل واژه ﻧﻈﻢ در زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ‪ Design‬اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ واژه در ﻣﻌﻨﺎي اﺳـﻤﻲ ﻛﺎرﺑﺮدﻫـﺎي ﻣﺘﻌـﺪدي دارد‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪) arrangement‬ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬آراﻳﺶ(‪) plan ،‬ﻃـﺮح و‬
‫ﻧﻘﺸــﻪ(‪) pattern ،‬اﻟﮕــﻮ(‪) intention ،‬ﻗﺼــﺪ‪ ،‬ﻫــﺪف(‪،‬‬
‫‪) order‬ﺳﺎﻣﺎن‪ ،‬ﻧﻈﺎم( )‪.(Wehmeier, 2003, 340‬‬
‫در ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺗﻌﺎرﻳﻔﻲ ﻛﻪ از ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻈﻢ اراﺋﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻮدن‪ ،‬ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ و ﻫﺪﻓﺪاري ﺗﺼﺮﻳﺢ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام از اﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺳﻪﮔﺎﻧـﻪ‬
‫ﺷﺮط ﻻزم ﺣﺼﻮل ﻧﻈﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺷـﺮط ﻛـﺎﻓﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻧﻤﻲآﻳﻨﺪ و ﻟﺬا ﺗﻚﺗﻚ آﻧﻬﺎ ﻣﻌﺎدل ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻈـﻢ‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﺑﺎ وﺟـﻮد ﺷـﺮط ﻣﺆﻟـﻒ ﺑـﻮدن ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺴﻠﺴﻞ ﻣﻨﺘﻬـﻲ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﺑـﺎ اﺛﺒـﺎت ﺑﺴـﻴﻂ‬
‫اﻟﺤﻘﻴﻘﻪ ﺑﻮدن ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬دﻳﮕـﺮ ﻣﻔﻬـﻮم ﻧﻈـﻢ درﺑـﺎره او‬
‫ﺻﺎدق ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺎ آنﮔﺎه ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻧﺎﻇﻤﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬در‬
‫اﻣﺮ ﺑﺴﻴﻂ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻈﻢ ﻣﻄﺮح ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻧﻴﺰ اﻫﻤﻴﺖ دارد ﻛﻪ ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ و‬
‫آراﻳــﺶ ﺑــﻴﻦ اﺟــﺰا و ﻋﻨﺎﺻــﺮ اﮔــﺮ ﻣﺤﺼــﻮل ﺗــﺪﺑﻴﺮ و‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﻫﺪفدار ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻈﻢ ﻣﺤﻘﻖ ﻧﻤﻲﺷـﻮد‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺷـﻜﻠﻲ ﻧﻈـﻢ دارد ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﻏﺎﻳـﺖ و‬
‫ﻫﺪﻓﻲ ﺧﺎص ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ و ﺗﺮﺗﻴﺒـﻲ‬
‫ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ اﺗﻔﺎق و ﺻﺪﻓﻪ ﭘﺪﻳﺪ آﻣـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻣﻔﻬـﻮم‬
‫ﻧﻈﻢ ﺑﺮ آن ﺻﺎدق ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﺼﺎدف ﮔﺎﻫﻲ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﻈﻢ‬
‫ﻧﺎﺷﻲ از راﺑﻄﻪ ﻋﻠﺖ ﻓﺎﻋﻠﻲ ﺑـﺎ ﻓﻌـﻞ اﺳـﺖ‪ ،‬اﻳـﻦ ﻧـﻮع‬
‫ﺗﺼﺎدف اﻧﻜﺎر ﻋﻠﺖ ﻓﺎﻋﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺒـﻊ آن ﻗـﺎﻧﻮن‬
‫ﻋﻠﻴــﺖ ﻧﻴــﺰ ﻧﻔــﻲ ﻣــﻲﺷــﻮد‪ .‬اﻳــﻦ ﻣﻌﻨــﺎي ﺗﺼــﺎدف‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﺪﻳﻬﻲاﻟﺒﻄﻼن اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎه ﺗﺼﺎدف در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ‬
‫از ﺳﺮ ﺗﺪﺑﻴﺮ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اﺳﺖ؛ اﻳﻦ ﻗﺴﻢ ﺗﺼﺎدف ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫ﻧﻔﻲ و اﻧﻜﺎر ﻋﻠﺖ ﻏﺎﻳﻲ اﺳـﺖ )ﻣﻄﻬـﺮي‪ ،1361 ،‬ج‪:2‬‬
‫‪ 39‬ـ ‪.(40‬‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻌﺪ ﻧﻬﺎﻳﺖ زﻳﺒﺎﻳﻲ و ﺣﺴﻦ را از ذات ﺑـﺎري‬
‫ﺗﻌﺎﻟﻲ‪ -‬ﻛﻪ ﺟﻤﺎل ﻣﻄﻠـﻖ اﺳـﺖ‪ -‬ﺑـﻪ ﻋـﻮاﻟﻢ ﺑﻌـﺪي از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎدي ﻣﺤﺴﻮس ﺳﺮاﻳﺖ ﻣﻲدﻫﻨـﺪ و اﺛﺒـﺎت‬
‫ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﻛـﻪ ﻣﻮﺟـﻮدات ﻋـﺎﻟﻢ ﻫﺴـﺘﻲ‪ ،‬در ﻏﺎﻳـﺖ و‬
‫ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻧﻈﻢ و ﺣﺴﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﻫـﺎن ﻧﻈـﻢ‬
‫ﺳﻴﺮي از ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﻪ ﻣﺎوراء ﻃﺒﻴﻌﺖ اﺳـﺖ و ﺑـﺎ اﺛﺒـﺎت‬
‫ﻧﻈﻢ در ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﻳﺎ ﺑﺮﺧﻲ ﺻـﻔﺎت‬
‫ﺑﺎري ﺗﻌﺎﻟﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .1‬اﺛﺒﺎت ﻧﻈﻢ در ﺟﻬﺎن آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺑﺮ ﻣﺪار ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ‬
‫اﺟﺰاي ﻳﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ )ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ(‬
‫آدﻣــﻲ‪ ،‬ﻧﻈــﻢ را ﺑــﻪ ﮔﻮﻧــﻪ اﺟﻤــﺎﻟﻲ ﻣــﻲﺷﻨﺎﺳــﺪ و‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻔﺎوت ﻧﻈﻢ را ﺑﺎ ﺑﻲﻧﻈﻤـﻲ درك ﻛﻨـﺪ و ﺷـﺊ‬
‫ﻣﻨﻈﻢ را از اﺷﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ داراي ﻃﺮح ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﺷﻨﺎﺳـﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﺗﻌﺮﻳﻒ دﻗﻴﻖ ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻈﻢ و ﺗﺒﻴـﻴﻦ ﭼﻴﺴـﺘﻲ آن ﻛـﺎر‬
‫دﺷﻮاري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪان ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد ﺗﺎ در ﺗﻌﻴـﻴﻦ‬
‫ﻣﺼﺎدﻳﻖ اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم اﺷﺘﺒﺎﻫﻲ رخ ﻧﺪﻫﺪ‪ .‬ﻧﻈﻢ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‬
‫در ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻧﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ ﺑـﻴﻦ ﭼﻨـﺪ ﻋﻨﺼـﺮ و ﻳـﺎ ﻋﻀـﻮ‬
‫اﺳــﺖ‪ .‬ﻫﻤــﺎﻫﻨﮕﻲ در ﻣﻘﺎﺑــﻞ ﻫــﺮج و ﻣــﺮج‪ ،‬ﻣﻔﻬــﻮﻣﻲ‬
‫آﺷﻜﺎر دارد و ﻫﻤﻮاره ﺑﻴﻦ ﭼﻨﺪ اﻣﺮ در ارﺗﺒﺎط ﺑـﺎ ﻳـﻚ‬
‫ﻫﺪف و ﻏﺮض اﺳﺖ )ﺟﻮادي آﻣﻠﻲ‪.(227 :1375 ،‬‬
‫‪ .2‬ﻧﻈــﻢ؛ ﻳﻌﻨــﻲ ﺗﻨﺎﺳــﺐ ﻳــﺎ ﻫﻤــﺎﻫﻨﮕﻲ ﻫﺪﻓــﺪار‬
‫)‪.(Alston, 1967, vol 8: 84‬‬
‫‪ .3‬اﻟﻨﻈﻢ ﻋﺒﺎرة ﻋﻦ اﻟﺘـﺮاﺑﻂ و اﻟﺘﻌـﺎون ﺑـﻴﻦ أﺟـﺰاء‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ واﺣﺪة ﻟﺘﺤﻘﻴﻖ ﻫﺪف ﻣﻌﻴﻦ ﺑﺤﻴﺚ ﻳﻜﻮن ﻛـﻞ‬
‫ﺟﺰء ﻓﻲ ﻫﺬه اﻟﻤﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻜﻤﻼً و ﺑﺤﻴﺚ ﻳﻜﻮن ﻓﻘـﺪان‬
‫ﻛﻞ ﺟﺰء ﻣﻮﺟﺒﺎً ﻷن ﺗﻔﻘـﺪ اﻟﻤﺠﻤﻮﻋـﺔ اﻻﺛـﺮ اﻟﻤﺘﺮﺗـﺐ‬
‫ﻋﻠﻴﻬﺎ و اﻟﻬﺪف اﻟﻤﺘﻮﺧﻲ ﻣﻨﻬﺎ )ﺳـﺒﺤﺎﻧﻲ‪ 1405 ،‬ﻫــ‪.‬ق‪:‬‬
‫‪.(157‬‬
 ‫‪ / 96‬اﻟﻬﻴﺎت ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ‪) ،‬ﻋﻠﻤﻲ ﭘﮋوﻫﺸﻲ( ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1390‬‬
‫ﻫﺮ ﻣﻌﻠﻮﻟﻲ ﻛﻪ ﻓﺎﻗـﺪ ﻏﻨـﺎي ذاﺗـﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬داراي ﻋﻠـﺖ‬
‫ﻏﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺳﻪ ﻋﻨﺼـﺮ اﺻـﻠﻲ در ﻣﻔﻬـﻮم ﻧﻈـﻢ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺎ ﻣﻼكﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد اﻗﺴﺎم ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ از‬
‫اﻳﻦ اﻗﺴﺎم ﻧﻈﻢ ﻣﻮرد ﻧﻈـﺮ ﺑﺮﻫـﺎن ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﻈـﻢ را ﺑـﻪ‬
‫اﻋﺘﺒﺎر ﻫﺪف و ﻏﺎﻳﺖ ﺑـﻪ ﺳـﻪ ﻧـﻮع ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ‪:‬‬
‫زﻳﺒﺎﻳﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‪ ،‬ﻋﻠّﻲ‪ ،‬ﻏﺎﻳﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ) ‪Alston, 1967:‬‬
‫‪ .(84‬ﻫﺮ ﺳﻪ ﻧﻮع ﻧﻈﻢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﺑﺮاﻫﻴﻦ اﺛﺒﺎت وﺟﻮد‬
‫ﺧﺪا ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻧﻈـﻢ ﻏـﺎﻳﻲ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﺮﻳﻦ ﻗﺴﻢ در ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﺑﺎﺷﺪ زﻳـﺮا ﺑـﺎ ﺗﻌﺮﻳـﻒ‬
‫ﺧﺎص ﻣﺎ از ﻧﻈﻢ ﺗﻄﺎﺑﻖ ﻛﺎﻣﻞ دارد‪.‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻈﻢ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﭘﻴﻮﻧـﺪ و ارﺗﺒـﺎط ﺑـﻴﻦ اﺷـﻴﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﻪ ﺷﺮط ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻈـﻢ اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﻧﻈـﻢ‬
‫اﻋﺘﺒﺎري‪ ،‬ﻧﻈﻢ ﺻﻨﺎﻋﻲ و ﻧﻈﻢ ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ ﺗﻘﺴـﻴﻢ‬
‫ﺷـﺪه اﺳـﺖ )ﺟـﻮادي آﻣﻠـﻲ‪ 29 :1375 ،‬ـ ‪ 227 ،31‬ـ‬
‫‪ .(228‬ﻣﺤـﻮر ﺑﺤـﺚ در ﺑﺮﻫــﺎن ﻧﻈـﻢ‪ ،‬ﻧﻈـﻢ ﻃﺒﻴﻌــﻲ و‬
‫ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا در ﻧﻈﻢ ﺻﻨﺎﻋﻲ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ وﺣـﺪت‬
‫ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻨﻬﺎ داراي وﺣﺪت ﺻﻨﺎﻋﻲ اﺳﺖ و‬
‫ﻧﻈﻢ اﻋﺘﺒﺎري ﻧﻴﺰ ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺮارداد ﻣﻌﺘﺒﺮان اﺳﺖ و ﺑـﺎ ﺗﻐﻴﻴـﺮ‬
‫اﻋﺘﺒﺎر ﻣﺘﻔﺎوت ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻈﻢ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﭘﻴﻮﻧـﺪ و ارﺗﺒـﺎط ﺑـﻴﻦ اﺷـﻴﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ :‬ﻧﻈـﻢ‬
‫ﻃﺒﻌــﻲ و ﻧﻈــﻢ ﻗﺴــﺮي )ﻣﻄﻬــﺮي‪.(195 -1375،191 ،‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺑﺮﻫﺎن‪ ،‬ﻧﻈﻢ ﻃﺒﻌﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻧﻈـﻢ‬
‫ﻗﺴﺮي در واﻗﻊ ﻫﻤﺎن ﻧﻈﻢ ﺻﻨﺎﻋﻲ اﺳـﺖ‪ .‬در ﺻـﻮرﺗﻲ‬
‫ﻛﻪ اﺛﺒﺎت ﺷﻮد‪ ،‬در ﺟﻬﺎن ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﻧﻈـﻢ ﻃﺒﻌـﻲ وﺟـﻮد‬
‫دارد‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان از ﻃﺮﻳﻖ آن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺎﻇﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺧـﺎﻟﻖ را‬
‫ﻧﻴﺰ اﺛﺒﺎت ﻛﺮد )ﻣﻄﻬﺮي‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪ ،‬ج‪.(66 :1‬‬
‫ﺳﻮﻳﻦ ﺑﺮن ﻧﻈﻢ را ﺑﻪ اﻋﺘﺒـﺎر ﻧـﻮع ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ ﺑـﻴﻦ‬
‫اﺟﺰاي ﻳﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﻪ دو ﻧـﻮع ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪:‬‬
‫‪1 . Subatomic.‬‬
‫‪2 . mere hap.‬‬
‫داروﻳﻦ ﻧﻴﺰ در ﻧﻈﺮﻳﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻌﻨﺎ را‬
‫از ﺗﺼﺎدف اراﺋﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻔﻲ ﻃـﺮح‪ ،‬ﻧﻘﺸـﻪ و‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢ اﻳﻨﻜﻪ ﮔﺎﻫﻲ اﺻﻄﻼح »‪ «by chance‬ﺑﻪ ﻛﺎر‬
‫ﺑﺮده ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ ﻧﺸـﺎن دﻫـﺪ ﺣﺎدﺛـﻪ ﺑﺮاﺳـﺎس ﻃـﺮح و‬
‫ﻧﻘﺸﻪ ﭘﻴﺸﻴﻦ واﻗﻊ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً اﮔﺮ دو ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ‬
‫از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ در ﻛﻨﻔﺮاﻧﺴﻲ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﻨﻨﺪ و‬
‫از ﺳﺮ ﺗﺼﺎدف ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ را در اﻳـﻦ ﻛﻨﻔـﺮاﻧﺲ ﺑﺒﻴﻨﻨـﺪ‪،‬‬
‫دﻳﺪار ﺗﺼﺎدﻓﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي آن اﺳﺖ ﻛـﻪ آن دو‪ ،‬اﻳـﻦ‬
‫دﻳﺪار را از ﭘﻴﺶ ﻃﺮاﺣﻲ ﻧﻜﺮده اﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ اﻣـﺮ ﺑـﺪﻳﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﺗﺒﻴﻴﻨﻲ از ﻋﻠﺖ ﻣﻼﻗﺎت آﻧﻬﺎ وﺟـﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ اﺻـﻄﻼح »‪ «by chance‬در اﻳـﻦﮔﻮﻧـﻪ‬
‫ﻣﻮارد‪ ،‬ﻋﻠﻞ ﻓﺎﻋﻠﻲ را اﻧﻜﺎر ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬ﮔﺎه اﺻﻄﻼح »‪ «by chance‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود ﺗـﺎ‬
‫وﻗﺎﻳﻌﻲ را ﺑﻴﺎن ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﺗﺒﻴﻴﻨﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜـﺎل‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺻﻞ ﻫﺎﻳﺰﻧﺒﺮگ‪ 2،‬وﻗﺎﻳﻊ زﻳﺮ اﺗﻤـﻲ‪ 1‬ﻫـﻴﭻ ﺗﺒﻴﻴﻨـﻲ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ و ﺷﺎﻧﺲ ﻣﺤـﺾ‪ 2‬ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺼـﺎدف در ﻣﻘﺎﺑـﻞ‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻈﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم را درﺑﺮ ﻧﺪارد ) ‪Hambourger,‬‬
‫‪.(2003: 262‬‬
‫ﻋﻨﺼﺮ ﻫﺪﻓﺪاري آن ﭼﻨﺎن در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﻈﻢ ﭘﺮاﻫﻤﻴﺖ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﭼﻮن آﻛﻮﺋﻴﻨﺎس از ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫»راه ﻫﺪﻓﺪاري« ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و در ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﻏـﺮب‬
‫در اﻛﺜــﺮ ﻣــﻮارد‪ ،‬ﺑﺮﻫــﺎن ﻏــﺎﻳﻲ را ﻫﻤــﺎن ﺑﺮﻫــﺎن ﻧﻈــﻢ‬
‫ﻣﻲﺷﻤﺎرﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﻋـﻼوه ﺑـﺮ ﻣﻔﻬـﻮم‬
‫ﻫﺪﻓﻤﻨﺪي‪ ،‬ﺑﺮ دو ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺆﻟـﻒ ﺑـﻮدن و ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ و‬
‫ﻫﻤﻜﺎري داﺷﺘﻦ ﻧﻴﺰ ﺗﻜﻴﻪ دارد‪ .‬از اﻳﻦ روي‪ ،‬در ﺑﺮﻫـﺎن‬
‫ﻏﺎﻳﻲ اﻣﺮ ﺑﺴﻴﻂ ﻧﻴﺰ ﺿﺮورﺗﺎً داراي ﻏﺎﻳﺘﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا‬
‫ارﺗﺒﺎط و ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﺑﺎ ﺑﺮﻫﺎن ﻏﺎﻳﻲ و ﻧﻈﺎم اﺣﺴﻦ وﺟﻮد ‪97 /‬‬
‫در ﺣﺎﻟﻲﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﺸﺎﺑﻪ و ﺗﻤﺎﺛﻞ آن ﻗﺪر ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮان‬
‫ﺣﻜﻢ ﻳﻜﻲ را ﺑﺮ دﻳﮕـﺮي ﺳـﺮاﻳﺖ داد‪ .‬ﻣـﺎ ﻣﺼـﻨﻮﻋﺎت‬
‫ﺑﺸﺮي را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﺮدهاﻳـﻢ و ﻫﻤـﻮاره دﻳـﺪهاﻳـﻢ ﻛـﻪ از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﺻﺎﻧﻊ ﻋﺎﻗﻠﻲ اﻳﺠﺎد ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ درﺑـﺎره ﻋـﺎﻟﻢ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ اي ﻧﺪارﻳﻢ‪ .‬ﻋﺎﻟﻢ ﻳﮕﺎﻧﻪ و ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑـﻪ ﻓـﺮد‬
‫اﺳـﺖ )‪ (Hume, 1943: 144‬و ﻧﻴـﺰ در ﮔﻔـﺖوﮔـﻮي‬
‫ﻫﻔﺘﻢ در ﻛﺘﺎب ﻣﺤﺎورات در دﻳـﻦ ﻃﺒﻴﻌـﻲ‪ ،‬ﻋـﻮاﻣﻠﻲ‬
‫دﻳﮕﺮ ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻧﻈﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﻏﻴﺮ از ﻃـﺮح و ﺗـﺪﺑﻴﺮ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺜﻞ‪ ،‬روﻳﺶ‪ ،‬ﻏﺮﻳﺰه و‪ ...‬را ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد‬
‫)‪ (Ibid: 178‬و ﻓﺮﺿﻴﻪ اﭘﻴﻜـﻮري را ﻧﻴـﺰ ﺑـﺮاي ﺗﻮﺟﻴـﻪ‬
‫ﻧﻈﻢ ﻛﺎرا داﻧﺴﺖ )‪ .(182-183‬ﭘﺲ از ﻫﻴﻮم ﻧﻴﺰ داروﻳﻦ‬
‫ﺑﺎ ﺗﺌﻮري »اﻧﺘﺨـﺎب ﻃﺒﻴﻌـﻲ« ﺧـﻮﻳﺶ و از ﻃﺮﻳـﻖ ﺳـﻪ‬
‫ﻣﻔﻬﻮم اﺳﺎﺳﻲ ﺗﻐﻴﻴـﺮات ﺗﺼـﺎدﻓﻲ‪ ،‬ﺗﻨـﺎزع ﺑﻘـﺎ و ﺑﻘـﺎي‬
‫اﻧﺴﺐ‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺮﻫﺎي ﺗﻤﺜﻴﻠﻲ اﻳﻦ ﺑﺮﻫـﺎن را ﺑـﻪ ﻣﻨﺎﻗﺸـﻪاي‬
‫ﺟﺪي ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬اﻧﺘﻘﺎدﻫﺎي ﻫﻴﻮم‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﺘﻮﺟـﻪ ﻧﻈـﻢداري‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ )ﺻﻐﺮاي ﺑﺮﻫﺎن( ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﺗﺌﻮري داروﻳـﻦ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻨﺰﻟﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮي ﺗﺎزه از ﻧﻈﻢداري ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﻣﺪﺑﺮاﻧﻪ ﺑـﻮدن‬
‫آن را )ﻛﺒﺮاي ﺑﺮﻫﺎن( ﻣﺨﺪوش ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﻗﺸﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﻮم و داروﻳـﻦ ﺑـﺮ ﭘﻴﻜـﺮه ﺑﺮﻫـﺎن‬
‫ﻧﻈﻢ وارد ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﻣﺘﻔﻜﺮان در ﻣﻘـﺎم ﻳـﺎﻓﺘﻦ‬
‫ﺑﺮونﺷـﺪي ﺑﺮآﻳﻨـﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧـﻲ ﺑـﻪ ﭘﺎﺳـﺦﮔـﻮﻳﻲ ﺷـﺒﻬﺎت‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ‪ ،‬از اﺳﺘﺪﻻل ﻫﺎي ﺗﻤﺜﻴﻠـﻲ دﻓـﺎع ﻛﺮدﻧـﺪ؛ وﻟـﻲ‬
‫اﻏﻠــﺐ ﻣــﺪاﻓﻌﺎن ﺑﺮﻫــﺎن ﻧﻈــﻢ ﺗﻔﺎﺳــﻴﺮ اﺳــﺘﻘﺮاﻳﻲ را‬
‫ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﻈﻢ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﺳﺘﻘﺮا ﺑﺎ ﻧﻈﺮ در ﻋﺎﻟﻢ و ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ ﻗـﺮاﻳﻦ و ﺗﻜﻴـﻪ ﺑـﺮ ﺣﺴـﺎب اﺣﺘﻤـﺎﻻت‪،‬‬
‫ﻳﻜﺘﺎﭘﺮﺳــﺘﻲ را ﺑــﻪ ﻋﻨــﻮان ﻣﺤﺘﻤــﻞﺗــﺮﻳﻦ ﺟﻬــﺎنﺑﻴﻨــﻲ‬
‫ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد‪.‬‬
‫ﺗﻘﺮﻳﺮﻫﺎي ﺟﺪﻳـﺪ ﺑﺮﻫـﺎن ﻧﻈـﻢ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺗﻘﺮﻳﺮﻫـﺎي‬
‫اﺳﺘﻘﺮاﻳﻲ ﻣﺸﻬﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻛـﻪ ﺑـﺮ‬
‫ﻣــﻮارد ﺧــﺎص از ﻧﻈــﻢ در ﺟﻬــﺎن ﺗﻜﻴــﻪ دارﻧــﺪ‪ ،‬ﺑــﺮ‬
‫ﻧﻈﻢﻫـﺎي ﻣﻜـﺎﻧﻲ و ﻧﻈـﻢﻫـﺎي زﻣـﺎﻧﻲ ) ‪Swinburne,‬‬
‫‪1988, 100-102‬؛ ‪ .(133-135, 1979‬ﻫﻤــﺔ ﻣــﻮارد‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻧﻈﻢ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ دو ﻧﻮع ﻳﺎ ﻫﺮ دو ﮔﻮﻧـﻪ آن را‬
‫آﺷﻜﺎر ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺳﻮﻳﻦ ﺑﺮن ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﻧﻈﻢﻫﺎي زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻧﻈﻢﻫﺎي‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻮﺟﻮد در ﻃﺒﻴﻌﺖ اﻳﺠﺎد‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﻪ ﻧﻈﻢﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺸﺮ آﻧﻬﺎ را ﭘﺪﻳﺪ آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺤﺚ ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ درﺑﺎره اﻗﺴﺎم ﻧﻈﻢ و ﻧﻈﻢ ﻣﻮرد ﻧﻈـﺮ‬
‫در ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ را ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪاي دﻳﮕﺮ واﻣـﻲﮔـﺬارﻳﻢ‪ .‬ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﻧﻜﺘﻪاي ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ذﻛﺮ ﻛﻨﻴﻢ آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻗﺴـﺎم ﻧﻈـﻢ در‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﻣﺬﻛﻮر ﺑﺮاي ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻈـﻢ‪ ،‬در ﺑﻌﻀـﻲ ﻣـﻮارد‬
‫ﺣﺼﺮ ﻋﻘﻠﻲ ﻧﻴﺴـﺖ و ﺷـﺎﻳﺪ ﺑﺮﺧـﻲ از اﻗﺴـﺎم در ﻫـﻢ‬
‫ﺗﺪاﺧﻞ ﻧﻴﺰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ ﻣﻔﻬﻮم و ﺗﻨﻮع اﻗﺴـﺎم ﻧﻈـﻢ ﺑﺎﻋـﺚ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺗﻘﺮﻳﺮﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﻧﻴﺰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺗﻘﺮﻳﺮﻫﺎ را ﻣﻲ ﺗﻮان در دو ﮔﺮوه ﻋﻤﺪه‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺮﻫـﺎي‬
‫ﺗﻤﺜﻴﻠﻲ و اﺳﺘﻘﺮاﻳﻲ ﺟﺎي داد‪:‬‬
‫ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ ﻛﻼﺳﻴﻚ ﺑﺮﻫـﺎن ﻧﻈـﻢ در ﻏـﺮب ﻣﺎﻧﻨـﺪ راه‬
‫ﻫﺪﻓــﺪاري آﻛﻮﺋﻴﻨــﺎس و ﺑﺮﻫــﺎن ﺳــﺎﻋﺖﺳــﺎز ﭘﻴﻠــﻲ‬
‫اﺳﺘﺪﻻلﻫﺎي ﺗﻤﺜﻴﻠﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻴﻦ ﻣﺼﺎدﻳﻖ‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻧﻈﻢ در ﺟﻬﺎن ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑـﺎ ﻣﺼـﻨﻮﻋﺎت ﺑﺸـﺮي‬
‫ﺗﻜﻴﻪ دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮاﻫﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺼﺎدﻳﻘﻲ از ﻧﻈﻢ ﻣﺸـﻬﻮد‬
‫در ﻃﺒﻴﻌــﺖ را ﻳﻜــﻲ از ﻣﻘــﺪﻣﺎت اﺳــﺘﺪﻻل ﺧــﻮد‬
‫ﺑﺮﻣﻲﮔﺰﻳﻨﻨﺪ و ﺳﻌﻲ دارﻧﺪ ﻧﺎﻇﻤﻲ ﻫﻮﺷﻤﻨﺪ را از ﻃﺮﻳﻖ‬
‫آن اﺛﺒﺎت ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻘﺮﻳﺮﻫﺎي ﺗﻤﺜﻴﻠﻲ ﻧﻈﻢ در ﻣﻌﺮض اﻧﺘﻘﺎدﻫﺎي ﺑﺴـﻴﺎر‬
‫ﻣﻬﻤــﻲ واﻗــﻊ ﺷــﺪ‪ .‬اﺷــﻜﺎلﻫــﺎي ﻫﻴــﻮم ﺑــﺮ اﻳــﻦ ﻧــﻮع‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﻫﺎ و ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺗﻜﺎﻣﻞ داروﻳﻦ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن را‬
‫ﻧﺎﻛﺎرآﻣﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﻫﻴﻮم ﻗﻮت اﺳـﺘﺪﻻلﻫـﺎي ﺗﻤﺜﻴﻠـﻲ را در‬
‫ﮔﺮو ﺗﺸﺒﻴﻪ آﺛﺎر ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﻣﺼﻨﻮﻋﺎت اﻧﺴـﺎﻧﻲ داﻧﺴـﺖ‪،‬‬
 ‫‪ / 98‬اﻟﻬﻴﺎت ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ‪) ،‬ﻋﻠﻤﻲ ﭘﮋوﻫﺸﻲ( ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1390‬‬
‫)ﺑﻲ ﺗﺎ‪ ،(509 :‬ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﭘﺎره اي از ﺻﻔﺎت )ﭼﻮن ﻋﻠﻢ‬
‫و ﺣﻜﻤﺖ( ﻳﺎري ﺟﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻴﺰ آن را از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫دﻻﻳﻞ اﻗﻨﺎﻋﻲ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﻌﻤﻴـﻖ اﻳﻤـﺎن ﻗﻠـﻮب‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﺳﻬﻢ ﻋﻤـﺪهاي را اﻳﻔـﺎ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ )ﻓﺨـﺮ رازي‪،‬‬
‫‪ 1407‬ﻫـ‪.‬ق‪ ،‬ج‪ 239 :1‬ـ ‪.(248‬‬
‫در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﻴﺮ ﺑﺰرﮔـﺎﻧﻲ ﭼـﻮن ﺷـﻬﻴﺪ ﻣﻄﻬـﺮي‬
‫)‪ 173 :1357‬ـ ‪197‬؛ ‪ ،1350‬ج‪ 79 :5‬ـ ‪ ،(153‬ﺷــﻬﻴﺪ‬
‫ﺻــﺪر )‪1402‬ﻫـــ‪.‬ق‪ 403 :‬ـ ‪ (413‬و آﻳــﺖاﷲ ﺟﻌﻔــﺮ‬
‫ﺳــﺒﺤﺎﻧﻲ )‪1411‬ﻫـــ‪.‬ق‪ 33 :‬ـ ‪ 49‬و ‪ 55‬ـ ‪ (59‬ﺑــﺮ‬
‫ﺗﻘﺮﻳﺮﻫﺎي اﺳﺘﻘﺮاﻳﻲ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺗﺄﻛﻴﺪ ورزﻳﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﺑﺮ اﻧﻮاع روﻳﺪادﻫﺎي ﺟﺰﺋﻲ ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﻧﻴﺴـﺖ‪،‬‬
‫‪ .2‬اﺛﺒﺎت ﻧﻈﻢ در ﺟﻬﺎن آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺑﺮ ﻣﺪار ﻋﻠﺖ ﻏﺎﻳﻲ‬
‫)ﺑﺮﻫﺎن ﻏﺎﻳﻲ(‬
‫از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ارﺳﻄﻮ ﻏﺎﻳﺖاﻧﮕﺎري‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ اﺳﺖ‪ .‬او ﺗﻤﺎم ﻃﺒﻴﻌـﺖ را ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﻫﻤﺎﻫﻨـﮓ و‬
‫داراي ﻋﻠﺖ ﻏﺎﻳﻲ ﻣﻲداﻧﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﺖ دﻗﻴﻘﺎً‬
‫ﻣﺎﻧﻨــﺪ ﻳــﻚ ﺻــﻨﻌﺘﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻘﺎﺻــﺪ و ﻏﺎﻳــﺎت دارد‪ .‬از‬
‫اﻳﻦروﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻪﻫﺎي ﺑﻠﻮط ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ و ﻣﻲﻛﻮﺷﻨﺪ‬
‫ﺗﺎ درﺧﺘﺎن ﺑﻠﻮط ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻏﺎﻳـﺖاﻧﮕـﺎري ارﺳـﻄﻮ داراي‬
‫ﺗﺒﻴﻴﻦﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ اﺳـﺖ‪ .1 :‬ﺳـﺎﺧﺘﺎر ﺟﻬـﺎن ﻃـﺮح و‬
‫ﻧﻘﺸﻪ اﻟﻬﻲ دارد؛ ‪ .2‬ﺟﻬﺎن ﺣﺎﺻـﻞ ﻛـﺎر ﺧـﻮد آﮔﺎﻫﺎﻧـﻪ‬
‫ﻫﺮﻳﻚ از ﻣﻮﺟﻮدات در ﺟﻬﺖ ﻏﺎﻳﺖ اﺳﺖ؛ ‪ .3‬ﻛﻮﺷﺶ‬
‫ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎﻫﺎﻧﻪاي در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﻏﺎﻳـﺎت وﺟـﻮد‬
‫دارد‪.‬‬
‫اﻛﺜﺮ ﻣﻔﺴﺮان ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪي ﻋـﺎﻟﻢ را ﺑـﻪ ﺷـﻴﻮه‬
‫ﺳﻮم ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺮده ) ‪Copleston, 1962 – 1963, vol 1:‬‬
‫‪ (319‬و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻏﺎﻳـﺖﺷﻨﺎﺳـﻲ ارﺳـﻄﻮ‪ ،‬ﻧـﻮﻋﻲ‬
‫ﺟﻬــﺎنﺷﻨﺎﺳــﻲ دﻳﻨــﻲ ﻧﻴﺴــﺖ )ﻧﻮﺳــﺒﺎم‪.(73 :1374 ،‬‬
‫ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪي در ﻧﺰد ارﺳﻄﻮ »ﻏﺎﺋﻴﺖ دروﻧـﻲ« و ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎﻧـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬درﺧﺖ ﺳﻴﺐ وﻗﺘﻲ ﺑـﻪ ﻏﺎﻳـﺖ ﻳـﺎ ﻫـﺪف ﺧـﻮد‬
‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻋﺎم و ﻛﻠﻲ ﺟﻬـﺎن ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﺗﺄﻛﻴـﺪ دارﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻳﻚ ﻛـﻞ‪ ،‬ﻧﻈـﻢ را‬
‫آﺷﻜﺎر ﻣﻲﻛﻨـﺪ و ﺛﻮاﺑـﺖ ﺑﻨﻴـﺎدﻳﻦ ﻓﻴﺰﻳـﻚ در ﻃﺒﻴﻌـﺖ‬
‫وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﺷﮕﻔﺖآور و ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺧﺎص‬
‫ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﺣﻴﺎت را ﺑﺮ روي ﻛـﺮه زﻣـﻴﻦ رﻗـﻢ ﻣـﻲزﻧﻨـﺪ‬
‫)‪.(Swinburne, 1979: 131‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان ﻏﺮﺑـﻲ ﺑـﺎ ﺗﻤـﺎﻳﺰ ﺑـﻴﻦ ﻧﻈـﻢ در‬
‫ﻣﻮارد ﺟﺰﺋﻲ و ﻧﻈﻢ در ﻣﻮارد ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ و ﻏﺎﻳﻲ‬
‫را از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫دﻳﻮﻳﺪ ﭘﺎﭘﻠﻴﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﻫﺎن ﻏﺎﻳﻲ ﺑﺮﺧﻼف‬
‫ﺑﻠﻜﻪ در ﭘﻲ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺧﺼﻴﺼـﻪ ﻛـﻞ اﺳـﺖ ) ‪Pailin,‬‬
‫‪ .(1986: 169‬ﭘﻞ دﻳﻮﻳﺲ ﻧﻴـﺰ ﺑـﺮ ﻫﻤـﻴﻦ ﺗﻤـﺎﻳﺰ ﺗﻜﻴـﻪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺮﻫﺎن ﻏﺎﻳﻲ ﻫﻤﺎن ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔـﺎوت‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮﻫﺎن ﻏﺎﻳﻲ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻧﻈﻢ ﺳﺎده‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈـﻢ ﻛﻠـﻲ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ دارد )‪.(Davies, 1983: 165‬‬
‫وﻳﻠﻴﺎم آﻟﺴﺘﻮن از ﺑﺮﻫﺎن ﻏـﺎﻳﻲ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان »ﺑﺮﻫـﺎن‬
‫آوردن از ﺟﻬــﺎن ﺑــﻪ ﻋﻨــﻮان ﻳــﻚ ﻛــﻞ« ﻳــﺎد ﻣــﻲﻛﻨــﺪ‬
‫)‪.(Alston, 1967, vol 8: 86‬‬
‫در ﻣﻴﺎن ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن ـ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺑﻬﺎﻣـﺎﺗﻲ ﻛـﻪ‬
‫در ﻛﺎرﻛﺮد ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ وﺟﻮد دارد و ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻧّﻲ ﺑـﻮدن‬
‫و ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ اﺳﺘﻘﺮا ﻳﺎ ﺗﻤﺜﻴﻞ‪ ،‬ﻳﻘﻴﻦ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﻪ ﺑﺎر ﻧﻤﻲآورد‬
‫ـ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺸﻬﻮري ﭼﻮن ﻣﻼﺻﺪرا و اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﺑﺮﻫﺎن ﻛﻤﺘﺮ ﺗﻮﺟﻪ داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﺣـﺎل ﻗﻠﻴﻠـﻲ از‬
‫ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺜـﻞ ﻛﻨـﺪي )‪1950‬م‪ ،(215 :‬ﻏﺰاﻟـﻲ‬
‫)ﺑﻲﺗﺎ‪ ،‬ج‪ (137 :1‬و اﺑﻦرﺷﺪ )‪1998‬م‪ 79 :‬ـ ‪ 83‬و ‪162‬‬
‫ـ ‪ ،(166‬از اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﺮاي اﺛﺒـﺎت وﺟـﻮد ﺧﺪاوﻧـﺪ و‬
‫ﻛﺜﻴــﺮي از ﻓﻼﺳــﻔﻪ و ﻣﺘﻜﻠﻤــﺎن ﻣﺎﻧﻨــﺪ ﺷــﻴﺦ ﻃﻮﺳــﻲ‬
‫)‪ ،(70 :1358‬ﻋﻼﻣــﻪ ﺣﻠّــﻲ )‪ (108 :1370‬و ﻻﻫﻴﺠــﻲ‬
‫ارﺗﺒﺎط و ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﺑﺎ ﺑﺮﻫﺎن ﻏﺎﻳﻲ و ﻧﻈﺎم اﺣﺴﻦ وﺟﻮد ‪99 /‬‬
‫اﺻﻞ ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪي ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣـﺪﺑﺮي را ﻧﺘﻴﺠـﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪:‬‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻓﻌﻞ اﺷﻴﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺟﺴﺎم ﻃﺒﻴﻌـﻲ‪،‬‬
‫ﻛﻪ ﺷﻌﻮر ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬داراي ﻏﺎﻳﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺸﺎﻧﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫)ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪي اﺷﻴﺎ( آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺷﻴﺎ ﻫﻤﻮاره ﻳﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎً‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻳﻚ ﮔﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑـﻪ ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠـﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺷﻴﺎ ﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺗﺼﺎدﻓﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻃﺮح و ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺑـﻪ ﻏﺎﻳـﺖ‬
‫ﺧﻮد ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﺊ ﺑﻲﺷﻌﻮر ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﻪ ﺳـﻮي‬
‫ﻏﺎﻳﺘﻲ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ از ﺳـﻮي ﻣﻮﺟـﻮدي ﻛـﻪ‬
‫داراي ﻋﻠﻢ و ﺑﺼﻴﺮت اﺳـﺖ‪ ،‬ﻫـﺪاﻳﺖ ﺷـﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ‬
‫ﻛﻤﺎندار ﺗﻴﺮ را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺧﺎﺻﻲ ﻫـﺪاﻳﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬در‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺼﻴﺮي ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم اﺷﻴﺎء ﻃﺒﻴﻌـﻲ را‬
‫ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻏﺎﻳﺖﺷﺎن رﻫﻨﻤﻮن ﻛﻨﺪ و ﻣﺎ اﻳـﻦ ﻣﻮﺟـﻮد را‬
‫ﺧﺪا ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ )‪.(Aquinas, 1992, vol 12: 12 – 13‬‬
‫ﺗﻘﺮﻳﺮ اﻛﻮﺋﻴﻨﺎس ﺑﺮﺧﻼف ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﻣﺸﻬﻮر ﻛﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه ﻣﺒﺘﻨـﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﺮ‬
‫ﻧﺤﻮه ﻋﻤﻠﻜﺮد اﺷﻴﺎ در ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﺳﻮق اﺷﻴﺎ ﺑـﻪ ﺳـﻤﺖ‬
‫ﻏﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﻟﻄﻒ اﻟﻬﻲ ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎده ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل‪ ،‬ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻳﻜﺴﺎن اﺷﻴﺎ ﺑﻪ ﻧﺤـﻮ داﺋﻤـﻲ ﻳـﺎ‬
‫اﻛﺜﺮي‪ ،‬دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮ وﺟﻮد ﻃﺮح و ﺗﺪﺑﻴﺮ در رﺳﺎﻧﻴﺪن آﻧﻬـﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺎت ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫در ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳـﻼﻣﻲ ﻧﻴـﺰ ﻏﺎﻳﺘﻤﻨـﺪي ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﻣـﻮرد‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬اﺑـﻦ ﺳـﻴﻨﺎ در ﻃﺒﻴﻌﻴـﺎت ﺷـﻔﺎ‬
‫ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪي ﻋـﺎﻟﻢ را ﺑـﻪ ﺗﻔﺼـﻴﻞ اﺛﺒـﺎت ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و ﺑـﻪ‬
‫اﺣﺘﺠﺎج ﺑﺎ ﻣﻨﻜﺮان ﻣﻲﭘﺮدازد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در آﺛﺎر ﺧﻮد‬
‫اﺷــﺎره آﺷــﻜﺎري ﺑــﺮ ﺑﺮﻫــﺎن ﻧﻈــﻢ ﻧــﺪارد‪ .‬او ﺑــﺮ ﻗــﻮل‬
‫ذﻳﻤﻘﺮاﻃﻴﺲ ﻛﻪ ﻋﺎﻟﻢ و ﻛﺎﺋﻨﺎت را اﺗﻔﺎﻗﻲ ﺑﺮﻣـﻲﺷـﻤﺮد‪،‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺧﺮده ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﻛـﻪ اﮔـﺮ ﻋـﺎﻟﻢ اﺗﻔـﺎﻗﻲ ﺑـﻮد‪ ،‬ﻣـﺎ‬
‫ﻫﻤﻴﺸﻪ آن را در ﻳﻚ ﻛﺎﻧﺎل و ﻣﺠﺮاي واﺣﺪ ﻧﻤﻲدﻳﺪﻳﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻤﺎل رﺷﺪي ﻛﻪ ﭘﺬﻳﺮاي آن اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ‬
‫ﻛﻤﺎل ﺻﻮرت ﺧﻮد‪ ،‬رﺳﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮاد ارﺳـﻄﻮ از اﻳـﻦ‬
‫ﻏﺎﻳﺖ اﻧﮕﺎري‪ ،‬ﺗﻤﺎﻳﻞ ذاﺗﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺎﻟﻘﻮه در درون‬
‫داﻧﻪ ﺑﻠﻮط )ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل( وﺟـﻮد دارد ﺗـﺎ او ﺑـﺎ ﺣﺮﻛـﺖ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ اﻳﻦ ﻗﻮه را ﺑﻪ ﻓﻌﻠﻴﺖ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و درﺧـﺖ ﺑﻠـﻮط‬
‫ﮔﺮدد‪ ،‬ﻳﺎ آﻧﻜﻪ ﻣﻴﻞ ذاﺗﻲ در ﺳـﻨﮓ وﺟـﻮد دارد ﺗـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻤﺖ ﻣﻘﺮ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻏﺎﻳـﺖاﻧﮕـﺎري‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ از ﻧﻈﺮ ارﺳﻄﻮ دروﻧﻲ اﺳﺖ و آن را ﺑﻪ ﻧـﺎﻇﻤﻲ‬
‫ﻣﺎوراﻳﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ .‬وي در ﻫـﻴﭻﻳـﻚ از ﻣﺘـﻮﻧﺶ‬
‫اﺷﺎرهاي ﺑﻪ اﻟﻬﻲ ﺑﻮدن ﻃﺮح و ﻧﻘﺸﻪ ﺟﻬﺎن ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺟﻬــﺎنﺷﻨﺎﺳــﻲ ارﺳــﻄﻮﻳﻲ و اﻟﻬﻴــﺎت ﻣﺴــﻴﺤﻲ‪ ،‬در‬
‫ﻗﺮون وﺳﻄﻲ در ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺖ و دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻧـﻮ درﺑـﺎره‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﺧﺪا ﭘﺪﻳﺪ آﻣـﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﺑﺮاﺳـﺎس ﻫـﺪف و‬
‫ﻏﺎﻳﺖ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺷﺪ؛ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ اﺷﻴﺎ از ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺟﻬﺖ وﺟﻮد آﻧﻬﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻧﺒﻮد )ژﻳﻠﺴـﻮن‪:1366 ،‬‬
‫‪ 165‬ـ ‪ .(166‬ﺗﻮﻣﺎس آﻛﻮﺋﻴﻨﺎس از ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻧﺎمآور در‬
‫ﻗﺮون وﺳﻄﻲ اﺳﺖ‪ .‬وي ﺑﺮاي اﺛﺒـﺎت وﺟـﻮد ﺧﺪاوﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﭘﻨﺞ ﺑﺮﻫﺎن اﻗﺎﻣﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﻫﻴﻚ‪ (97 ،1372 ،‬ﻛـﻪ زﻣﻴﻨـﻪ‬
‫ﻫﺮ ﭘﻨﺞ ﺑﺮﻫﺎن او ﻧﻔﻮذ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻓﻠﺴـﻔﻲ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻪﺧﺼﻮص اﺑﻦﺳﻴﻨﺎﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد وي اﺷﺎرهاي‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﺪارد و ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ژﻳﻠﺴﻮن ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﺟﻬﺎن‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻲاش را ﺑﻪ ﻳﺤﻴـﺎي دﻣﺸـﻘﻲ ارﺟـﺎع داده اﺳـﺖ‬
‫)ﻣﺠﺘﻬﺪي‪ .(237 :1385 ،‬اﻣﻴﻞ ﺑﺮﻫﻴﻪ آن را ﺑﻪ اﺑﻦرﺷـﺪ‬
‫ﻧﻴـﺰ اﺳـﺘﻨﺎد ﻣــﻲدﻫـﺪ )ﺑﺮﻫﻴـﻪ‪1988 ،‬م‪ (180 :‬وﻟــﻲ در‬
‫ﺗــﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴــﻔﻪاش از ﺗﺄﺛﻴﺮﮔــﺬاري ﺣﻜﻴﻤــﺎن ﻣﺴــﻠﻤﺎن‬
‫ﺑﻪوﻳﮋه اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺳـﻴﻨﻮي در ﺟﻬـﺎن ﻏـﺮب ﻧـﺎم ﻣـﻲﺑـﺮد‬
‫)ﺑﺮﻫﻴﻪ‪.(145 :1377 ،‬‬
‫ﺗﻮﻣﺎس‪ ،‬در ﭘﻨﺠﻤﻴﻦ راه ﺧﻮﻳﺶ ﺑـﺮ اﺛﺒـﺎت وﺟـﻮد‬
‫ﺧﺪا‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻈﻢ ﻏﺎﻳﻲ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﭘﺎﻳـﻪ رﻳـﺰي‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻧﺎم آن را ﺑﺮﻫﺎن ﻫﺪﻓﺪاري ﻣـﻲﻧﺎﻣـﺪ و از‬
 ‫‪ / 100‬اﻟﻬﻴﺎت ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ‪) ،‬ﻋﻠﻤﻲ ﭘﮋوﻫﺸﻲ( ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1390‬‬
‫ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺣﺮﻛﺘﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻟﻄﺒﻊ ﻏﺎﻳﺘﻲ اﺳـﺖ و ﺑـﺮاي ﻫـﺮ‬
‫ﻏﺎﻳﺘﻲ‪ ،‬ﻏﺎﻳﺖ دﻳﮕﺮي‪ ،‬ﺗﺎ آنﺟﺎ ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑـﻪ وﺟـﻮد‬
‫ﻏﺎﻳﺖ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻣﻨﺘﻬﻲ ﮔﺮدد‪ ،‬زﻳﺮا در ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺎﻗﺼﻲ‬
‫دو ﻧﻴﺮوي ﻏﺮﻳﺰي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺸﻖ و ﺷﻮق وﺟﻮد دارد ﻛـﻪ‬
‫ﺧﺪاي ﺑﺰرگ در ﻧﻬﺎد وي ﻗﺮار داده ﺗﺎ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي ﻋﺸـﻖ‪،‬‬
‫ﻛﻤﺎل ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ را ﺣﻔـﻆ ﻛﻨـﺪ و ﺑـﺎ ﻧﻴـﺮوي دوم ﻛﻤـﺎل‬
‫دوﻣﻴﻦ را ﺑﻄﻠﺒﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﺑﺪﻳﻦوﺳﻴﻠﻪ؛ ﻳﻌﻨﻲ درﺧﻮاﺳﺖ و‬
‫ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺳﺎﻓﻞ از ﻋﺎﻟﻲ و ﺗﻮﺟﻪ و ﻋﻨﺎﻳﺖ و ﻓﻴﺾ ﻋﺎﻟﻲ‬
‫ﺑﻪ ﺳـﺎﻓﻞ‪ ،‬ﻧﻈـﺎم ﻋـﺎﻟﻢ وﺟـﻮد ﻣﺮﺗـﺐ و ﻣـﻨﻈﻢ ﮔـﺮدد‬
‫)ﻣﻼﺻﺪرا‪.(215 :1382 ،‬‬
‫وي ﺗﺤﺖ ﺗﻔﺮﻳﻊ ﻋﺮﺷﻲ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﻤﻪ ﺣﺮﻛﺎت ﻃﺒﻴﻌﻴﻪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﺗﻴﻪ و ﺣﻴﻮاﻧﻴﻪ ﺑﻪ ﺧﻴـﺮ‬
‫اﻗﺼﻲ ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻏﺎﻳﺖ زﻣﻴﻦ و آﺳﻤﺎن اﺳـﺖ‬
‫و ﻣﻠﻜﻮت )ﺑﺎﻃﻦ( اﺷﻴﺎ در دﺳﺖ ﺑﺎ ﻛﻔﺎﻳﺖ اوﺳﺖ‪ .‬ﻣ‪‬ـﺎ‬
‫ﻣ‪‬ﻦ د‪‬اﺑ‪‬ﺔٍ إِﻟﱠﺎ ﻫ‪‬ـﻮ‪ ‬آﺧ‪‬ـﺬُ ﺑِﻨَﺎﺻ‪‬ـﻴ‪‬ﺘ‪‬ﻬ‪‬ﺎ إِنﱠ ر‪‬ﺑ‪‬ـﻲ ﻋ‪‬ﻠَـﻰ ﺻ‪‬ـﺮَاط‪‬‬
‫ﻣ‪‬ﺴ‪‬ﺘَﻘ‪‬ﻴﻢٍ )ﻫﻮد‪.(56 :‬‬
‫ﺻﺪرا در ﻛﺘﺎب اﺳﻔﺎر ﻧﻴﺰ ﺑﺮاﺳـﺎس ﻣﺒـﺎﻧﻲ ﻓﻠﺴـﻔﻲ‬
‫ﺧﻮد از ﻃﺮﻳﻖ ﺑﺮﻫﺎن ﻏﺎﻳﻲ ﺑﺮ وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳـﺘﺪﻻل‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﺒﻴﻴﻦ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑـﺮ أﺻـﺎﻟﺖ وﺟـﻮد و‬
‫اﺷﺘﺪادي و ﻃﻮﻟﻲ ﺑﻮدن ﻣﺮاﺗﺐ وﺟﻮد اﺳﺖ و آﻧﭽـﻪ از‬
‫ﻧﻈﺮ ﺻﺪرا ﺑـﻪ ﻏﺎﻳﺔاﻟﻐﺎﻳﺎت ﻣﻨﺘﻬـﻲ ﻣـﻲﺷـﻮد‪» ،‬وﺟـﻮد«‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻫﺮ ﻣﺮﺗﺒﻪاي از وﺟﻮد ﺑﻪ ﻛﻤﺎل ﮔـﺮاﻳﺶ دارد‪ .‬ﺧـﺪا‬
‫ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ ﻛﻤﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻏﺎﻳﺖ ﻗﺼﻮي و ﻏﺎﻳـﺔاﻟﻐﺎﻳﺎت‬
‫ﻫﺮ ﻣﺮﺗﺒﻪاي از وﺟﻮد ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ ‪) 3‬ﻣﻼﺻـﺪرا‪1981 ،‬م‪،‬‬
‫ج‪.(148 :3‬‬
‫ﺣﺎل ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻋـﺎﻟﻢ ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﻣﺮﺗﺒـﻪ ﻧﺎزﻟـﻪ‬
‫وﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ ﻛﻤﺎل و ﻏﺎﻳـﺖ ﺧـﻮﻳﺶ دارد‪.‬‬
‫ﺻﺪرا‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺼﻮﻳﺮي از ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪي در ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻋـﺎﻟﻢ وﺟـﻮد ﺑـﺎ ﺗﻤـﺎم ﻣﺮاﺗـﺐ آن‬
‫ﻧﻈﺎم ﻛﺎﺋﻨﺎت داﺋﻤﻲ و ﻳﺎ اﻛﺜـﺮي ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘـﺲ ﻏـﺎﻳﺘﻲ‬
‫دارﻧﺪ و ﺗﺼﺎدﻓﻲ و اﺗﻔﺎﻗﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ )اﺑـﻦﺳـﻴﻨﺎ‪1406 ،‬ق‪:‬‬
‫‪.(67‬‬
‫ﻣﻼﺻﺪرا ﻧﻴﺰ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ‪،‬‬
‫ﺑﺮ ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪي ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲ ورزد‪ .‬وي ﺑﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻓﻠﺴـﻔﻲ ﺧـﻮد‪ ،‬ﻫﻤـﻪ اﺟـﺰاي ﻋـﺎﻟﻢ را ﻏﺎﻳﺘﻤﻨـﺪ‬
‫ﻣﻲ ﺷﻤﺮد‪ .‬آنﮔﺎه از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﻜـﺮ ﻋﻠـﺖ‬
‫ﻏﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻓﻜﺮ و ﺷﻌﻮر ﻧﺪارد؛‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮ ﻓﺎﻋﻞ ﻓﺎﻗﺪ اﻧﺪﻳﺸﻪ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺪف و ﻏﺎﻳﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ داراي ﻫـﺪف و‬
‫ﻏﺎﻳﺘﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻼﺻﺪرا در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻜﺮان ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺷﺮط ﺑﺮاي ﻏﺎﻳﺖ داﺷﺘﻦ‪ ،‬وﺟﻮد ارﺗﺒﺎط ﺿـﺮوري ﺑـﻴﻦ‬
‫ﻓﻌﻞ و اﺛـﺮ آن اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧـﻪ وﺟـﻮد ﻋﻠـﻢ ﻓﺎﻋـﻞ‪ .‬راﺑﻄـﻪ‬
‫ﺿﺮوري ﻣﻴﺎن ﻓﻌﻞ و اﺛﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺳﻨﺨﻴﺖ ﺑﻴﻦ ﻋﻠﺖ و‬
‫ﻣﻌﻠﻮل اﺳﺖ؛ ﻣﺮاد اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺣـﻮادث ﻃﺒﻴﻌـﻲ از‬
‫روي ﻗﺼﺪ ﻓﺎﻋﻞ ﻗﺮﻳﺐ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪوﺟﻮد ﻧﻴﺎﻣﺪهاﻧﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ‬
‫ﻣﻌﻠﻮلﻫﺎي ﺑﺎ واﺳﻄﻪ ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻲ ﻫﻤﮕﻲ ﻫﺪفﻣﻨﺪ و ﻣﺘﻌﻠﻖ اراده اﻟﻬﻲاﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺪف و ﻏﺎﻳﺖ داﺷﺘﻦ‪ ،‬ﺿﺮورت ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي اﻧﺘﺨﺎب ﻳﻜﻲ از ﻏﺎﻳﺎت ﻣـﻮرد‬
‫ﻟﺰوم ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻛﺮد )ﻣﻼﺻـﺪرا‪1981 ،‬م‪ ،‬ج‪.(257 :7‬‬
‫ﺻﺪرا ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪي ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻏﺎﻳـﺎت را‬
‫ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺔاﻟﻐﺎﻳـﺎت ﺧـﺘﻢ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪) .‬ﭘﻴﺸـﻴﻦ‪ 284 :‬ـ ‪285‬؛‬
‫ﻣﻼﺻﺪرا‪ 144 :1362 ،‬ـ ‪.(153‬‬
‫ﻣﻼﺻـــﺪرا ﺑﺮاﺳـــﺎس ﻧﻈﺮﻳـــﻪ اﺻـــﺎﻟﺖ وﺟـــﻮد‪،‬‬
‫ﻏﺎﻳﺖداري ﺟﻬﺎن را ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬وي ﺑﻌﺪ از اﺛﺒـﺎت‬
‫وﺟﻮد ﻣﻼﺋﻜـﻪ )ﻗـﻮاي ﻋﻘﻠـﻲ(‪ ،‬از ﻃﺮﻳـﻖ ﻏﺎﻳـﺖداري‬
‫ﺣﺮﻛﺎت ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻳﻚ ﻏﺎﻳﺖ ﻋﻘﻠﻲ ﻣﻲﭘﺮدازد‪:‬‬
‫ارﺗﺒﺎط و ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﺑﺎ ﺑﺮﻫﺎن ﻏﺎﻳﻲ و ﻧﻈﺎم اﺣﺴﻦ وﺟﻮد ‪101 /‬‬
‫وﺟﻮد ﻏﺎﻳﺖ را ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﻣﻮﺟﻮدات و ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺘﻲ‬
‫ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ ﻛﻪ ﻏﻨﺎي ذاﺗﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﺛﺒﺎت ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ؛ اﻣـﺎ‬
‫ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﻣﺸﻬﻮر ﺑـﺮ ﻣـﺪار ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ اﺟـﺰاي ﻳـﻚ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﻛـﻪ اﺟـﺰاي آن در راﺳـﺘﺎي ﻏﺎﻳـﺖ و‬
‫ﻫﺪﻓﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻗﺎﻣﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ .3‬اﺛﺒﺎت ﻧﻈﻢ در ﺟﻬﺎن آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺑﺮ ﻣﺪار ﻧﻈﺎم اﺣﺴﻦ‬
‫وﺟﻮد‬
‫در ﻗﺮون وﺳـﻄﻲ‪ ،‬اﻛﻮﺋﻴﻨـﺎس از اﺻـﻞ ﻏﺎﻳﺘﻤﻨـﺪي‬
‫ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﮔﺎه وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺪﺑﺮي را ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣـﻲ ﮔﻴـﺮد و‬
‫در ﻣــﻮاردي ﻧﻴــﺰ اﻳــﻦ ﻏﺎﻳﺘﻤﻨــﺪي را دال ﺑــﺮ ﺣﻜﻤــﺖ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬او ﭘﺲ از ﻣﻄﺮح ﻛﺮدن اﻳﻦ ﺳﺆال ﻛـﻪ‬
‫آﻳﺎ ﺟﻬﺎن ﻣﺪﺑﺮي دارد‪ ،‬ادﻟـﻪ ﻣﻨﻜـﺮان وﺟـﻮد ﺗـﺪﺑﻴﺮ در‬
‫ﻋﺎﻟﻢ را ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ دﻓﺎع از ﻣﻔﺎد ﻛﺘﺎب ﻣﻘـﺪس‬
‫ـ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻣﺎ ﺗﻮ اي ﭘﺪر ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺖ ﺑﺎﻟﻐﻪ ﺧﻮﻳﺶ‬
‫ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﻛﻞ اﺷﻴﺎء ﻫﺴﺘﻲ« )ﻛﺘﺎب ﺣﻜﻤـﺖ‪ (13 :14‬ــ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻧﻜﺎر وﺟﻮد ﺗـﺪﺑﻴﺮ در ﻋـﺎﻟﻢ‬
‫ﺑﻪ دو وﺟـﻪ زﻳـﺮ ﺑﺎﻃـﻞ و ﻣـﺮدود اﺳـﺖ )آﻛﻮﺋﻴﻨـﺎس‪،‬‬
‫‪ ،1362‬ج‪ 32 :1‬ـ ‪:(33‬‬
‫وﺟﻪ اول‪ :‬از ﻣﺸﺎﻫﺪه ذات اﺷﻴﺎء ﺣﺎﺻﻞ ﻣـﻲﺷـﻮد؛‬
‫زﻳﺮا اﺷﻴﺎ در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻫﻤـﻮاره ﻳـﺎ ﺑﻴﺸـﺘﺮ اوﻗـﺎت داراي‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﻈﺎم ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ از آنروي ﻛﻪ ﺣﻜﻤﺖ و ﺗـﺪﺑﻴﺮي‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ را ﺑـﻪ ﻏﺎﻳـﺖ ﺧﻴـﺮي ﺳـﻮق ﻣـﻲدﻫـﺪ؛ ﻫﻤـﺎن‬
‫ﺗﺪﺑﻴﺮي ﻛﻪ ﻣﻨﻈـﻮر ﻣﺎﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻈـﻢ ﻣﺴـﺘﻤﺮ و‬
‫ﭘﻮﻳﺎﻳﻲ ﻛﻪ در اﺷﻴﺎ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺧﻮد دال ﺑﺮ آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺗﺤﺖ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﻣﺪﺑﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﭼﻮن ﭘـﺎ ﺑـﻪ ﺧﺎﻧـﻪاي‬
‫ﻣﻲﮔﺬارﻳﻢ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺎم ﺗﻤـﺎم آراﺳـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬از ﻧﻈـﻢ‬
‫آﺷﻜﺎر آن ﭘﻲ ﺑﻪ ﻧﺎﻇﻢ ﻣﺪﺑﺮي ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ‪.‬‬
‫وﺟﻪ دوم‪ :‬از ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻟﻄﻒ اﻟﻬﻲ ـ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺪ اﺷـﻴﺎ‬
‫در ﻋﺎﻟﻢ اﻣﻜﺎن اﺳﺖ ـ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ از ﻓﺎﻋﻞ اﺣﺴﻦ ﺟﺰ‬
‫ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪ و ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻫﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺎﻟﻢ ﺟﺴﻢ )ﻛـﻪ ﻣﺮﺗﺒـﻪ‬
‫ﻧﺎزﻟﻪ اﺳﺖ( از ﻣﺮاﺗﺐ ﻋﺎﻟﻲﺗﺮ ﺑﺮﻳﺪه ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﺮاﺳـﺎس‬
‫اﻳﻦ ﻣﺒﻨﺎ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ وﺟـﻮد راﺑﻄـﻲ ارﺗﺒـﺎط ﺑـﺎ وﺟـﻮد‬
‫ﻣﺴــﺘﻘﻞ دارد و اﻳــﻦ ارﺗﺒــﺎط در ﻫــﻴﭻ ﻣﺮﺗﺒــﻪاي ﻗﻄــﻊ‬
‫ﻧﻤﻲ ﺷـﻮد )ﭘﻴﺸـﻴﻦ‪ ،‬ج‪(349 :5‬؛ ﻣﺮاﺗـﺐ ﻋـﺎﻟﻲ وﺟـﻮد‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻧﺎزل ﺣﻀﻮر دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ‪ ،‬از آنﺟﺎ ﻛـﻪ ﮔـﺮاﻳﺶ ﺑـﻪ ﻏﺎﻳـﺖ از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ ذواﻟﻐﺎﻳﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﺠﻬﺰ ﺑـﻮدن ﺑـﻪ ﻧـﻮﻋﻲ ﻋﻠـﻢ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﻋﻠﻢ را ﺑﺮاي ﺟﺴﻢ اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﻧﻪ از‬
‫ﺑﺎب اﻳﻨﻜﻪ ﺟﺴﻢ ﺑﻤﺎ ﻫﻮ ﺟﺴﻢ داراي درك ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬
‫از ﺑﺎب اﺗﺼﺎل داﺋﻤﻲ ﺟﺴﻢ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎﻓﻮق ﺧﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫ﻋﺎﻟﻤﻲ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ در آن ﺿﺮوري و واﺟـﺐ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮ‬
‫اﺻﻞ اﺗﺼﺎل ﺗﻤﺎم ﻫﺴـﺘﻲ و ﻧﻴـﺰ اﺗﺼـﺎل ﻣﺮاﺗـﺐ ﻋـﺎﻟﻲ‬
‫وﺟﻮد ﺑﺎ اﻳﻦ ﺟﺰء ﻣﺎدي‪ ،‬ﻋﻘﻞ ﺑﻪ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺟﺴﻢ ﻣﻲﭘﺮدازد‬
‫و ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻘـﻞ اﺳـﺖ ﻛـﻪ درك دارد و آن ﺟـﺰء را ﺑـﻪ‬
‫ﻏﺎﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ )ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ج‪.(266 :3‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺻﻮر وﺟـﻮد ﺟﺴـﻤﺎﻧﻲ دو ﺟﻨﺒـﻪ دارﻧـﺪ‪:‬‬
‫ﺟﻬﺘﻲ ﻋﻘﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻨﺒﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻤﺖ ﻛﻤﺎل ﻣـﻲ رود و ﺟﻨﺒـﻪ ﺟﺴـﻤﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﻛﻤﺎلﺟﻮﻳﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻫﺎﻟﻚ اﺳﺖ )ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ج‪170 :6‬‬
‫ـ ‪.(198 :170‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺳﻌﻲ ﻛﺮده اﻧﺪ ﺑﺮﻫـﺎن‬
‫ﻧﻈﻢ را ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺮ ﻣﺪار ﻋﻠﺖ ﻏﺎﻳﻲ و رﺑﻂ ﻋﻠﺖ ﻏﺎﻳﻲ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﻌﻠــﻮل ﺗﻔﺴــﻴﺮ ﻛﻨﻨــﺪ )ﺟــﻮادي آﻣﻠــﻲ‪ 240 :1375 ،‬ـ‬
‫‪(242‬؛ اﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺮ ﻓﺮض ﺗﻤﺎﻣﻴﺖ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﺴــﺘﻘﻞ از ﺑﺮﻫــﺎن ﻧﻈــﻢ اﺳــﺖ ﻛــﻪ ﻛــﺎﻣﻼً ﻗــﺮﻳﻦ ﺑــﺎ‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ اﺳﺖ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻳﻚ اﻣﺮ ﺑﺴﻴﻂ ﻧﻴﺰ‬
‫ﺟﺮﻳﺎن دارد‪ .‬ﺑﺮاﺳﺎس اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن‪ ،‬ﻫﺮ ﻓﻌﻞ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻏﺎﻳﺖ دارد و ﻧﻈﻴﺮ ﺑﺮﻫﺎن ﺣﺮﻛﺖ‪ ،‬ﺣﺪوث و ﻳﺎ اﻣﻜـﺎن‬
‫ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻓﻌﻞ ﺧﺎص ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ اﻗﺎﻣـﻪ ﺷـﻮد و‬
 ‫‪ / 102‬اﻟﻬﻴﺎت ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ‪) ،‬ﻋﻠﻤﻲ ﭘﮋوﻫﺸﻲ( ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1390‬‬

‫آﻧﻬﺎ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻨﺎدﻫـﺎي ﻣﻌـﺮوف‬
‫ﻻﻳﭗ ﻧﻴﺘﺰ ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﻫﻴﭻ روزﻧﻪاي ﺑﻪ ﺑﻴـﺮون ﻧﺪارﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﺎﻣﻼً ﻫﻢآﻫﻨﮓ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و اﻳﻦ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ‬
‫ﻧﻈﻤﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻗـﺒﻼً ﺑﺮﻗـﺮار ﻛـﺮده ﺗـﺎ آﻧﻬـﺎ‬
‫اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻫﻢآﻫﻨﮓ ﻋﻤـﻞ ﻛﻨﻨـﺪ ) – ‪Copleston, 1962‬‬
‫‪.(1963, vol Iv: 325‬‬
‫در ﻫﺮ دو اﺳﺘﺪﻻل ﻻﻳـﺐ ﻧﻴﺘـﺰ ﺑـﻪ وﺿـﻮح ﻧـﺎﻇﻢ‪،‬‬
‫ﭘﻴﺶ ﻓﺮض ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﮔـﺮ از ﻧﻈﻤـﻲ‬
‫اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﺎﻇﻢ ﭘﻲ ﺑﺒـﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺼـﺎدره‬
‫ﺑﻪ ﻣﻄﻠﻮب ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎ ﺑﺮﻫـﺎن ﻧﻈـﻢ‬
‫ﻣﺸﻬﻮر ﻧﻴﺰ اﺧﺘﻼف ﻣﺎﻫﻮي آﺷﻜﺎري دارد‪.‬‬
‫ﺑﺤﺚ از ﻧﻈﺎم اﺣﺴﻦ از دو ﻃﺮﻳﻖ ﻟﻤ‪‬ﻲ و اﻧّﻲ ﻗﺎﺑـﻞ‬
‫ﭘﻲﮔﻴﺮي اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺘﻔﻜـﺮان اﺳـﻼﻣﻲ‪ ،‬در آﺛـﺎر ﺧـﻮد از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ اﻧّﻲ ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣـﺮ ﭘﺮداﺧﺘـﻪاﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺮاي ﻣﺜـﺎل‪،‬‬
‫اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﮔﺎﻫﻲ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮان آﺛـﺎر ﺷـﮕﻔﺖ‬
‫آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻋﺎﻟﻢ و اﺟﺰاي آﺳﻤﺎنﻫﺎ و ﺣﻴـﻮان و ﻧﺒـﺎت را‬
‫ﻛﻪ ﺻﺪور آﻧﻬﺎ اﺗﻔﺎﻗﻲ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﻧﻮﻋﻲ ﺗـﺪﺑﻴﺮ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد اﻧﻜﺎر ﻧﻤﻮد )اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪1404 ،‬ق‪.(415 :‬‬
‫وي ﺑﺎ ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﻈـﺎم اﺣﺴـﻦ در ﻣﻴـﺎن‬
‫ﻛﻞ ﻣﻮﺟﻮدات ﻋﺎﻟﻢ اﻣﻜﺎن ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و آن را از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﻟﻤ‪‬ﻲ اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ ﻧﻴﺰ در ﺑﺤﺚ‬
‫ﻧﻈﺎم اﺣﺴﻦ‪ ،‬از دو اﺻﻄﻼح »ﻣﻨﻬﺞ ﻟﻤ‪‬ﻲ« و »ﻣﻨﻬﺞ اﻧّﻲ«‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ و در ﻣـﻨﻬﺞ ﻟﻤ‪‬ـﻲ ﺑـﻪ ﺗﻔﺼـﻴﻞ اﺛﺒـﺎت‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻈﺎم ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ ﻧﻈﺎم ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر اﺳـﺖ‬
‫)ﻣﻼﺻـﺪرا‪1981 ،‬م‪ ،‬ج‪ 108 :7‬ـ ‪ (117‬و در اداﻣـﻪ ﺑـﺎ‬
‫اﺷــﺎره ﺑــﻪ وﺟــﻮد آﺛــﺎر ﺣﻜﻤــﺖ و ﻋﻨﺎﻳــﺖ اﻟﻬــﻲ در‬
‫ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻈﺎم ﻫﺴﺘﻲ ﺑﻪ ﻃﺮﻳـﻖ اﻧّـﻲ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺤـﺚ ﻧﻈـﺎم اﺣﺴـﻦ ﭘﺮداﺧﺘـﻪ اﺳـﺖ )ﭘﻴﺸـﻴﻦ‪ 117 :‬ـ‬
‫‪.(147‬‬
‫‪1 . a Priori.‬‬
‫‪2 . a Posteriori.‬‬
‫‪3 . system of pre – established harmony.‬‬
‫ﻓﻌﻞ أﺣﺴﻦ ﺳﺮ ﻧﻤﻲزﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻟﻄﻒ اﻟﻬـﻲ اﻳﺠـﺎب‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ اﺷـﻴﺎ را ﺑـﻪ وﺟـﻮد ﻣـﻲآورد‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻏﺎﻳﺎﺗﺸﺎن ﻧﻴﺰ رﻫﺒﺮي ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫وﺟﻪ دوم اﻳـﻦ اﺳـﺘﺪﻻل‪ ،‬ﭘـﺲ از ﭘـﺬﻳﺮش وﺟـﻮد‬
‫ﻣﺪﺑﺮ و ﻓﺎﻋﻠﻴﺖ ﺗﺎم او‪ ،‬اﻗﺘﻀـﺎي ﻧﻈـﺎم اﺣﺴـﻦ را دارد‪،‬‬
‫زﻳﺮا ﺟﻬﺎن ﻓﻌﻞ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﻓﻌﻞ ﺑﺎ ﻓﺎﻋﻞ ﺧﻮد‬
‫ﺳﻨﺨﻴﺖ دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﮔﺮ آن را ﺑـﺮاي اﺛﺒـﺎت وﺟـﻮد‬
‫ﻣﺪﺑﺮ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺼﺎدره ﺑﻪ ﻣﻄﻠـﻮب و دور ﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ آﺷﻜﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﻣﺎس در اﻳﻦ ﻧﺤـﻮه‬
‫از اﺳﺘﺪﻻل ﻧﻴﺰ ﻛﺎﻣﻼً ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺳﻴﻨﻮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﻴﻦ ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻏﺮﺑﻲ‪ ،‬ﻻﻳﭗ ﻧﻴﺘﺰ ﻣﺘﻜﻠﻢ ﻣﺸـﻬﻮري‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺟﻬﺎن‬
‫ﻣﻮﺟﻮد را ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲ داﻧﺪ‪ .‬او ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت‬
‫ﻧﻈﻢ ﺟﻬﺎن‪ ،‬از دو ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮﻫﺎن ﻣﺪد ﻣﻲﺟﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ ﻟﻤ‪‬ـﻲ )ﭘﻴﺸـﻴﻦ(‪ 1‬ﻛـﻪ از ﻃﺮﻳـﻖ اﺻـﻞ‬
‫ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪي اﻓﻌﺎل اﻟﻬﻲ و ﺧﻴﺮ ﺑﻮدن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻈﺎم اﺣﺴﻦ‬
‫وﺟﻮد‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﮔﺮدد؛ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﺧـﻮد ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻤﻪ اﻣﻮر ﻣﻤﻜﻦ آﮔﺎه اﺳﺖ و ﭼﻮن اراده وي ﻫﻤـﻮاره‬
‫ﺑﻪ ﺧﻴﺮ ﺗﻌﻠـﻖ ﻣـﻲﮔﻴـﺮد‪ ،‬از ﺑـﻴﻦ ﻫﻤـﻪ اﻣـﻮر ﻣﻤﻜـﻦ‪،‬‬
‫ﻛﺎﻣﻞﺗﺮﻳﻦ و ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ آن را ﺑﺮﻣـﻲﮔﺰﻳﻨـﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬او‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﻤﻜﻦ را ﺧﻠﻖ ﻛﺮده اﺳﺖ )ﻻﻳـﭗ ﻧﻴﺘـﺰ‪،‬‬
‫‪ 150 ،1375‬ـ ‪.(154‬‬
‫ب( ﺑﺮﻫــﺎﻧﻲ اﻧّــﻲ )ﭘﺴــﻴﻦ(‪ 2‬ﻛــﻪ ﻣﺒﺘﻨــﻲ ﺑــﺮ اﺻــﻞ‬
‫»ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺑﻨﻴﺎد«‪ 3‬اﺳﺖ‪ .‬اﺻﻞ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﭘﻴﺸﻴﻦ‬
‫ﺑﻨﻴﺎد‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺮي از ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ رود‪ .‬او ﺑـﺮاي‬
‫درك اﻳﻦ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖﺳﺎزي‬
‫ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻛـﺎر دو ﺳـﺎﻋﺖ‪ ،‬در ﻫـﺮ ﻳـﻚ‪،‬‬
‫ﻣﺎﺷﻴﻨﻲ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﭼﻨﺎن ﺗﻌﺒﻴﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي‬
‫ارﺗﺒﺎط و ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﺑﺎ ﺑﺮﻫﺎن ﻏﺎﻳﻲ و ﻧﻈﺎم اﺣﺴﻦ وﺟﻮد ‪103 /‬‬
‫ﺑﻪ ﺑﻴﺎن ﺣﻜﻤﺖ ﭘﺎرهاي از اﻣﻮر ﺟﻬﺎن ﭘﺮداﺧﺘـﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺷــﻴﺦ اﺷــﺮاق در ﭘﺮﺗﻮﻧﺎﻣــﻪ )‪ ،1372‬ج‪ 62 :3‬ـ ‪ (63‬و‬
‫ﻓﻴﺾ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ در اﺻﻮلاﻟﻤﻌﺎرف )‪ 177 :1362‬ـ ‪(178‬‬
‫ﻧﻴﺰ از ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺮﻫﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲرﺳـﺪ‬
‫ﻣﻔﺼﻞﺗﺮﻳﻦ ﺑﺤﺚ درﺑﺎره ﻧﻈﺎم اﺣﺴﻦ در آﺛـﺎر ﻣﺮﺣـﻮم‬
‫ﻣﺤﻘﻖ ﻻﻫﻴﺠـﻲ )ﻻﻫﻴﺠـﻲ‪81 :1364 ،‬؛ ‪ 250 :1372‬و‬
‫‪ (310‬ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺗﻔﻜﻴﻚ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ از ﺑﺮﻫﺎن ﻏﺎﻳﻲ و ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈـﺎم‬
‫اﺣﺴﻦ وﺟﻮد‬
‫در ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻏﺮب‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻏﺎﻳﻲ و ﻧﻈﺎم‬
‫اﺣﺴﻦ در ﭘﻴﺸـﻴﻨﻪ ﺑﺮﻫـﺎن ﻧﻈـﻢ ﻗـﺮار ﻣـﻲﮔﻴﺮﻧـﺪ و در‬
‫دوران ﺟﺪﻳﺪ و ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺎ اﻧﻜﺎر ﻋﻠﻞ ﻏﺎﻳﻲ‪ ،‬اﻳﻦ زﻧﺠﻴﺮه‬
‫اﺳﺘﺪﻻلﻫﺎ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪا رد ﻣﻲﮔـﺮدد‪ .‬ﺑـﺮاي‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬دﻛﺎرت ﻛﻪ ﻣﺆﺳﺲ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺟﺪﻳﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺤﺚ از‬
‫ﻋﻠﻞ ﻏـﺎﻳﻲ را در ﻃﺒﻴﻌﻴـﺎت‪ ،‬ﻣﺎﺑﻌـﺪ اﻟﻄﺒﻴﻌـﻪ و ﻓﻠﺴـﻔﻪ‬
‫ﻧﺎﺻﻮاب داﻧﺴﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪم ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎي ﻣﺘﻌﺎرف در ﺑﺎب ﻋﻠﻞ ﻏﺎﻳﻲ‬
‫در ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻛـﺎﻣﻼً ﺑـﻲﻓﺎﻳـﺪه اﺳـﺖ و ﺑﺮرﺳـﻲ اﻫـﺪاف‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺗﻬﻮر ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ) ‪Kenny, 1987:‬‬
‫‪.(70‬‬
‫ﮔﺎﺳـــﻨﺪي‪ ،‬از ﻣﻌﺮوﻓﺘـــﺮﻳﻦ ﻧﻘـــﺎدان دﻛـــﺎرت‪ ،‬در‬
‫اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻧﻜﺎر ﻋﻠﻞ ﻏـﺎﻳﻲ‪ 1‬ﻳﻌﻨـﻲ رد‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺑـﺮ اﺛﺒـﺎت وﺟـﻮد ﺧـﺪا )ﺑﺮﻫـﺎن ﻧﻈـﻢ(‪.‬‬
‫دﻛﺎرت در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ اﺷﻜﺎل ﻣﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ‬
‫اﺟــﺰاي ﮔﻴﺎﻫــﺎن و ﺣﻴﻮاﻧــﺎت ﻣﻤﻜــﻦ اﺳــﺖ ﻣــﺎ را ﺑــﻪ‬
‫ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ وا دارد‪ ،‬اﻣﺎ در ﺑﺎب ﭼﻴﺴﺘﻲ ﻫﺪﻓﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮاي آن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻠﻖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻧﻤـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺖ ﻳﻚ ﺷﺊ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ در ﺑﺎب ﻣﺎﻫﻴﺖ آن ﺷﻲء‬
‫راﻫﻲ ﻧﻤـﻲ ﮔﺸـﺎﻳﺪ‪ .‬ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ ﻧﻘـﺺ ارﺳـﻄﻮ‪ ،‬ﺷـﻴﻮه‬
‫و ﺷﺮح ﻫﺪاﻳﻪ اﺛﻴﺮﻳﻪ )ﻣﻼﺻﺪرا‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪ 242 :‬ـ ‪ (245‬ﻧﻴﺰ‬
‫‪1 . Final Causality‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺘﻔﻜﺮان اﺳﻼﻣﻲ ﺑـﺮاي اﺛﺒـﺎت ﻧﻈـﻢ و‬
‫ﻧﻈﺎم ﻣﺮاﺗﺐ وﺟﻮد و ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﻈـﺎم ﺑـﻮدن آن از ﻃﺮﻳـﻖ‬
‫ﻟﻤ‪‬ﻲ ﺑﻪ ﻃﺮق ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺘﺪﻻل ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ :‬واﺟﺐاﻟﻮﺟـﻮد‬
‫»ﺑﺴﻴﻂ اﻟﺤﻘﻴﻘﻪ« اﺳﺖ و ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻗﺪرت و ﺣﻴﺎت ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ‬
‫او ﻋﻴﻦ ذاﺗﺶ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﻨﺪ و از آنﺟﺎ ﻛﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﺗﺎم‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻌﻞ او ﻧﻴﺰ ﺗﺎم ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺟﻬﺎن آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻓﻌـﻞ‬
‫اوﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﻈﺎم آن اﺣﺴﻦ و اﺗﻘﻦ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﮔـﺎﻫﻲ‬
‫اﺣﺴﺎس ﺑﻲﻧﻈﻤﻲ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ ،‬ﻳـﺎ ﻛﻴﻔﻴـﺖ ﻧﻈـﻢ ﻣﻌﻠـﻮم‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺮ اﺛﺮ اﺷﺘﺒﺎه در ﺑﺮرﺳﻲ ﻳﺎ ﻧﺴﺒﻲ اﻧﮕﺎﺷﺘﻦ‬
‫آن ﻣﻮرد اﺳﺖ )ﺳﺒﺰواري‪1402 ،‬ﻫـ‪.‬ق‪.(176 :‬‬
‫ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻧﻈﺎم اﺣﺴـﻦ از اﺳـﺘﺪﻻل ﻫـﺎي‬
‫دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺣﻜـﻴﻢ اﺳـﺖ و‬
‫ﺣﻜﻤﺖ ﺑﺎري ﺗﻌﺎﻟﻲ اﻳﺠﺎب ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﻮﺟﻮدات‬
‫ﺑﻪ ﻛﻤﺎﻻت و ﻏﺎﻳﺎت ﻻﻳﻖ ﺧﻮد ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ .‬ﺣﻜﻤـﺖ ﺑـﺎري‬
‫در اﻓﻌﺎﻟﺶ ﻣﺘﺠﻠﻲ ﻣﻲﮔﺮدد و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻓﻌﻞ اﻟﻬﻲ ﻋﺒﺚ‬
‫و ﺑﻴﻬﻮده ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﻮدات ﺑـﻪ‬
‫اﻗﺘﻀﺎي ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻲ ﺑﺮ ﻛﺎﻣﻠﺘﺮﻳﻦ وﺟـﻪ و ﻧﻴﻜـﻮﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﺧﻠﻘﻲ ﻛﻪ ﻣﺎﻓﻮق آن ﻣﺘﺼﻮر ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬آﻓﺮﻳﺪه ﺷـﺪهاﻧـﺪ و‬
‫در واﻗﻊ و ﻧﻔﺲاﻻﻣﺮ از آﻧﭽـﻪ ﻛـﻪ ﺷﺎﻳﺴـﺘﻪ و درﺧـﻮر‬
‫اﺳﺘﻌﺪاد آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺨﻠﻒ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﻬﺘﺮ از اﻳﻦ‬
‫وﺟﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن ﺗﺮﺗﻴـﺐ اﻳﺠـﺎد ﻣـﻲﺷـﺪﻧﺪ‬
‫)اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪ .(294 :1388 ،‬وي ذات ﺑﺎري را ﺧﻴﺮ ﻣﺤـﺾ‬
‫و ﻧﻈــﺎم ﻋــﺎﻟﻢ و ﺧﻴــﺮ آن را ﻧﻴــﺰ ﺻــﺎدر از ﺳــﻮي او‬
‫ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮﻳﻚ از ﻣﻮﺟﻮدات اﻣﻜﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺷﺎﻳﺴـﺘﻪ‬
‫از ﺳﻮي ﺑـﺎري ﺗﻌـﺎﻟﻲ ﺻـﺎدر ﮔﺮدﻳـﺪهاﻧـﺪ )اﺑـﻦﺳـﻴﻨﺎ‪،‬‬
‫‪1404‬ق‪.(72 :‬‬
‫ﻣﻼﺻﺪرا ﻧﻴﺰ در اﺳﻔﺎر ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺣﻜﻤﺖ آﻓـﺮﻳﻨﺶ‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨـﺪ )‪1981‬م‪ ،‬ج‪ 118 :7‬ـ ‪.(128‬‬
‫در ﺷﺮح اﺻﻮل ﻛﺎﻓﻲ )ﻣﻼﺻـﺪرا‪ 278 :1366 ،‬ـ ‪(294‬‬
 ‫‪ / 104‬اﻟﻬﻴﺎت ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ‪) ،‬ﻋﻠﻤﻲ ﭘﮋوﻫﺸﻲ( ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1390‬‬
‫ﻧﻤﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬دﻛﺎرت در »ﺗﺄﻣﻞ ﺷﺸﻢ« ﺑﻪ وﺿﻮح ﻧﻈـﻢ‬
‫و ﻏﺎﻳﺖ در ﻃﺒﻴﻌﺖ را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد و از ﺳـﺎﺧﺘﺎر دﻗﻴـﻖ و‬
‫ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪي اﺟﺰاي ﺑﺪن اﻧﺴﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ )دﻛـﺎرت‪،‬‬
‫‪ 98 :1369‬ـ ‪ ،(100‬اﻣﺎ در ﺟﻮاب ﺑﻪ ﮔﺎﺳﻨﺪي ﻛﻪ ﭼـﺮا‬
‫ﺗﺒﻴﻴﻦﻫﺎي ﻏﺎﻳﻲ را ﺑﻲﻓﺎﻳﺪه ﻣﻲداﻧـﺪ‪ ،‬ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬زﻳـﺮا‬
‫ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺧﺪا ﺑﺮاي ﻣﺎ ﭘﻨﻬـﺎن اﺳـﺖ«‪ .‬ﻧﻜﺘـﻪاي ﻛـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪي اﻓﻌﺎل اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﭼﻴﺴﺘﻲ ﻏﺎﻳﺎت او‬
‫و ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪي ﻃﺒﻴﻌـﺖ‪ ،‬اﻣـﻮر ﻛـﺎﻣﻼً ﻣﺘﻤـﺎﻳﺰي‬
‫ﻫﺴــﺘﻨﺪ ﻛــﻪ ﻇــﺎﻫﺮاً در ﻋﺒــﺎرات دﻛــﺎرت از ﻳﻜــﺪﻳﮕﺮ‬
‫ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺤﺚ از اﺻﻞ وﺟﻮد ﻏﺎﻳﺖ و ﻫـﺪف‬
‫در ﻧﻈــﺎم ﻋــﺎﻟﻢ ﺑﺤﺜــﻲ ﻣﺘﻔــﺎوت ﺑــﺎ ﭼﻴﺴــﺘﻲ ﻏﺎﻳــﺖ و‬
‫ﻏﺎﻳﺔ اﻟﻐﺎﻳﺎت در اﻓﻌﺎل اﺳـﺖ؛ ﭼﻨـﻴﻦ اﻣـﺮي ﺧﻠﻄـﻲ را‬
‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ آﺷﻜﺎرا رخ داده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ آنﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻛﻪ دﻛﺎرت ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬در ﭘﻲ اﺛﺒـﺎت وﺟـﻮد ﻳـﺎ ﭼﻴﺴـﺘﻲ‬
‫ﻏﺎﻳﺖ در اﻓﻌﺎل اﻟﻬﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪:‬‬
‫دﻛﺎرت در اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺖ ﺗﻤﺴﻚ ﺑﻪ ﻋﻠـﻞ‬
‫ﻏﺎﻳﻲ؛ ﻳﻌﻨﻲ ادﻋﺎي درﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﭘﻨﻬﺎن ﺧﺪاوﻧـﺪ‪ ،‬در‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ﺑﻮد‪ .‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﭘﺪﻳﺪهاي را »ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪ« ﻣﻲداﻧﻴﻢ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ »ﻏﺎﻳـﺖ« آن را ﺗﺸـﺨﻴﺺ ﻣـﻲ دﻫـﻴﻢ وﮔﺮﻧـﻪ‬
‫ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ آن ﻏﺎﻳﺖ را ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ درك ﻛﻨﻴﻢ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﭘﺮﺳﺶ درﺑﺎره ﭼﻴﺴﺘﻲ ﻏﺎﻳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺳﺆال آن‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻏﺎﻳﺖ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻛﻴﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﺪا ﻏـﺎﻳﺘﻲ‬
‫ﻓﺮاﮔﻴﺮ در ﺧﻠﻖ ﺟﻬﺎن دارد‪ ،‬آنﮔﺎه ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ اﻳﻦ ﻧﻈﻢ‬
‫اﻟﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﺸـﻢ ﺑـﻪ دﻧﺒـﺎل ﺗﻤﺮﻛـﺰ ﻧـﻮر ﺑـﺮ روي‬
‫ﻋﺪﺳﻲ ﺧﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻛﺒﺪ ﻏﺎﻳﺘﺶ ﺗﺼـﻔﻴﻪ ﺧـﻮن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻏﺎﻳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﻛﺸﻒ ﻧﻜﺮدهاﻳﻢ‪ .‬ﻣﺎ ﻣﻲﺗـﻮاﻧﻴﻢ‬
‫ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ را ﺗﻘﺮﻳﺮ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ ادﻋﺎي ﺷﻨﺎﺳـﺎﻳﻲ‬
‫ﻏﺎﻳﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ )‪.(Kenny, 1987: 84‬‬
‫ﻓﻼﺳﻔﻪ و ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﺗﻮﺟﻪ ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻇـﺎﻫﺮاً‬
‫اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ او در ﺑﺎب ﻏﺎﻳﺎت اﺳﺖ؛ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺧﺪا ﺑﺮاي ﻣﺎ‬
‫ﭘﻨﻬــﺎن اﺳــﺖ و اﮔــﺮ ﺑﺨــﻮاﻫﻴﻢ در آﻧﻬــﺎ ﺗﻔﻜــﺮ ﻛﻨــﻴﻢ‪،‬‬
‫ﻣﺘﻬﻮراﻧﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻳﻢ )‪.(Ibid: 71‬‬
‫ﺻﺮﻳﺢ ﻋﺒﺎرت او در ﺗﺄﻣﻞ ﭼﻬﺎرم ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻠﻲ ﻧﺪارم ﻛﻪ در وﺟﻮد ﺧﺪا ﺷﻚ ﻛﻨﻢ‪ ،‬زﻳﺮا‬
‫ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﻫﻢ اﻛﻨﻮن درﻳﺎﻓﺘﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣـﻦ ﺑـﻪ ﻏﺎﻳـﺖ‬
‫ﺿﻌﻴﻒ و ﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑـﻪ ﻋﻜـﺲ ذات ﺧﺪاوﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻋﻈﻴﻢ‪ ،‬اﺣﺎﻃﻪ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ و ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ اﺳﺖ‪ ،‬آﺳﺎن ﻣـﻲ ﺗـﻮاﻧﻢ‬
‫درﻳﺎﺑﻢ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ اﺷـﻴﺎ ﻗـﺪرت ﺑـﻲﻧﻬـﺎﻳﺘﻲ دارد و‬
‫ﻋﻠﻞ آﻧﻬﺎ از دﺳﺘﺮس ذﻫﻦ ﻣﻦ ﻓﺮاﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬـﺎ ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫دﻟﻴﻞ ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻗﺎﻧﻊ ﺷﻮم ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ‬
‫ﻋﻠﻞ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﻏﺎﻳﺖ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷـﻮد‪ ،‬در ﻣـﻮرد‬
‫اﺷﻴﺎي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻳﺎ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ روي اﺳـﺘﻔﺎده ﭘـﺬﻳﺮ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺧﻮض در ﻏﺎﻳﺎت ﻧﻔﻮذ ﻧﺎﭘـﺬﻳﺮ ﺧﺪاوﻧـﺪ و‬
‫ﻣﺒﺎدرت ﺑﻪ ﻛﺸﻒ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﺎ ﺗﻬﻮر ﺑـﺮاي ﻣـﻦ ﻣﻘـﺪور‬
‫ﻧﻴﺴﺖ )‪.(Descartes, 1993: 83‬‬
‫دﻛﺎرت ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻞ ﺟﻬﺎن ﻣـﺎدي را ﻣـﻲﺗـﻮان‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺖ و ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﻃﺮح و ﻳﺎ در ﻧﻈﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻋﻠﻠﻲ ﺑﻪ ﺟﺰ ﻋﻠﻞ ﻓﺎﻋﻠﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬او ﻋﻠﻴﺖ ﻏـﺎﻳﻲ‬
‫را ﺑﺮداﺷﺘﻲ ﻛﻼﻣﻲ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ ﻛـﻪ ﺣﺘـﻲ اﮔـﺮ ﺻـﺤﻴﺢ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻃﺒﻴﻌﻴـﺎت ﺟـﺎﻳﻲ ﻧـﺪارد )ﻛﺎﭘﻠﺴـﺘﻮن‪:1379 ،‬‬
‫‪.(76‬‬
‫در ﺟﻤﻊﺑﻨـﺪي آراي دﻛـﺎرت در ﺑـﺎب ﺗﺒﻴـﻴﻦﻫـﺎي‬
‫ﻏﺎﻳﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘـﻪ ﺑﻨﻴـﺎدﻳﻦ را از ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﺗﻔﻜﻴـﻚ‬
‫ﻛﺮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪي اﻓﻌﺎل اﻟﻬﻲ؛‬
‫ب( ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪي ﻃﺒﻴﻌﺖ؛‬
‫ج( ﻧﻈﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ‪.‬‬
‫دﻛﺎرت ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از اﻳـﻦ اﻣـﻮر ﺳـﻪﮔﺎﻧـﻪ را ﻣﻨﻜـﺮ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬او ﺗﻨﻬﺎ دﺳﺖ ﻳـﺎﻓﺘﻦ ﺑﺸـﺮ ﺑـﻪ ﻏﺎﻳـﺎت اﻟﻬـﻲ را‬
‫ارﺗﺒﺎط و ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﺑﺎ ﺑﺮﻫﺎن ﻏﺎﻳﻲ و ﻧﻈﺎم اﺣﺴﻦ وﺟﻮد ‪105 /‬‬
‫ج‪ 84 :5‬ـ ‪ .(85‬ﻫﺮ دو اﺳﺘﺪﻻل‪ ،‬ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪي ﻃﺒﻴﻌـﺖ را‬
‫ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﻈﻢ ﻳﻚ ﻣﻮﺟـﻮد‪ ،‬اﺷـﺎره ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ‬
‫اﻋﻀﺎي آن و ﻋﺪم ﺗﻀﺎد و ﺗﻌﺎرض ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﺳﺎزﻧﺪه اش دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮﻫﺎن ﻫﺪاﻳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻦ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻤﺎن ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻨﻈﻢ را ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﻣﻘﺼـﺪي‬
‫روان ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬ﺧﺪا ﻣﻮﺟﻮدات اﻣﻜﺎﻧﻲ را ﺧﻠﻖ ﻧﻜـﺮده‬
‫ﺗﺎ رﻫﺎﻳﺸﺎن ﺳﺎزد؛ ﺑﻠﻜﻪ اﻓـﺰون ﺑـﺮ ﻧﻈـﻢ و ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد در آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﻫﺪاﻳﺖ و راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻣﻨﺎﺳـﺐ ﺑـﺎ‬
‫ﺧﻠﻘﺖ آﻧﻬﺎ را ﻧﻴﺰ ﺗﺪارك دﻳﺪه ﺗﺎ ﺑﺪان وﺳﻴﻠﻪ رﻫﺴـﭙﺎر‬
‫ﻣﻘﺼﺪي ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﺳﻪ ﺑﺮﻫﺎن داﻋﻴﻪ ﻏﺎﻳﺘﻤﻨـﺪي ﺟﻬـﺎن آﻓـﺮﻳﻨﺶ را‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮﻫﺎن ﻏـﺎﻳﻲ و ﻧﻈـﺎم اﺣﺴـﻦ اﻳـﻦ اﻣـﺮ را از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻛﺎﻣﻼً ﻓﻠﺴـﻔﻲ ﺑـﻪ اﺛﺒـﺎت‬
‫ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ اذﻋﺎن داﺷﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻋﻠـﺖ ﻏـﺎﻳﻲ‬
‫را در ﻫﺴﺘﻲ اﻧﻜﺎر ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺟـﺎﻳﻲ ﺑـﺮاي اﺛﺒـﺎت ﻧﻈـﻢ در‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺎ وﺟـﻮد اﻳـﻦ‪ ،‬ﭘـﺬﻳﺮش‬
‫ﻋﻠﺖ ﻏﺎﻳﻲ ﻣﺎ را ﻣﻠﺰم ﺑﻪ ﭘﺬﻳﺮش ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﻧﻤﻲﻛﻨـﺪ‪،‬‬
‫زﻳﺮا ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﺧﺎرﺟﻲ ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ‬
‫دارد و ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﻣﺼﺪاق ﺧﺎرج‪ ،‬ﺧﺎرج از ﭘﺬﻳﺮش اﺻﻞ‬
‫ﻋﻠﺖ ﻏﺎﻳﻲ ﺑـﺮاي ﺟﻬـﺎن اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﺮﻫـﺎن ﻏـﺎﻳﻲ اﺛﺒـﺎت‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺴـﺘﻲ‪ ،‬و از ﺟﻤﻠـﻪ ﻋـﺎﻟﻢ ﻃﺒﻴﻌـﺖ‪ ،‬رو ﺑـﻪ‬
‫ﻛﻤﺎل اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺪﻋﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ وﺿـﻊ ﻣﻮﺟـﻮد‬
‫در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﺼﺪاق وﺟﻮد رو ﺑﻪ ﻛﻤﺎل اﺳﺖ و اﻟﮕـﻮي‬
‫ﻧﻈﺎم اﺣﺴﻦ و اﺗﻘﻦ وﺟﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻈﺎم آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻛﻨـﻮﻧﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻧﻔﺲ راﺑﻄـﻪ ﻏﺎﻳـﺖ و ذواﻟﻐﺎﻳـﺔ را‬
‫ﻧﻮﻋﻲ ﻧﻈﻢ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺤﺘﺎج ﻧﺎﻇﻢ اﺳﺖ؛ اﻣـﺎ اﻳـﻦ اﻣـﺮ‬
‫رﺑﻄﻲ ﺑﻪ ﺑﺮﻫﺎن ﻏﺎﻳﻲ ﻧﺪارد‪ .‬در واﻗـﻊ ﺗﻼﺋـﻢ ﻏﺎﻳـﺖ و‬
‫ذواﻟﻐﺎﻳﺔ ﻣﺜﻞ ﺗﻼﺋﻢ ﻓﺎﻋﻞ و ﻓﻌﻞ ﻳﺎ ﻋﻠـﺖ و ﻣﻌﻠـﻮل از‬
‫ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﻧﻈﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﻫﺎن ﻏﺎﻳﻲ داﻧﺴـﺖ )ﻣﻄﻬـﺮي‪104 :1374 ،‬؛ و ‪،1350‬‬
‫در ﻛﺎرﻛﺮد اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ ﻛﺎﻣﻞ و ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﺮ‬
‫وﺟﻮد ﻣﺒﺪأ ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬ﻧﻜﺎت ﻣﺒﻬﻤﻲ وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ و ﺟـﺰ‬
‫ﺷﻤﺎر اﻧﺪﻛﻲ از ﻓﻼﺳﻔﻪ ﭼﻮن اﺑﻦرﺷﺪ و ﻏﺰاﻟﻲ‪ ،‬ﻛﺴـﻲ‬
‫از اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺑﺎري ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺑﻬﺮه ﻧﺒﺮده‬
‫اﺳــﺖ؛ اﻣــﺎ از ﻣﺒــﺎﺣﺜﻲ ﭼــﻮن ﺑﺮﻫــﺎن ﻋﻠــﺖ ﻏــﺎﻳﻲ‪،‬‬
‫ﻏﺎﻳﺘﻤﻨﺪي ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﻧﻈـﺎم اﺣﺴـﻦ وﺟـﻮد ﺑـﻪ ﺗﻔﺼـﻴﻞ‬
‫ﺳﺨﻦ راﻧﺪه و ﺑﺎ ﻫﻮﺷﻴﺎري ﺗﻤﺎم ﻣﺘﻮﺟـﻪ ﺗﻔﻜﻴـﻚ اﻳـﻦ‬
‫ﺑﺮاﻫﻴﻦ از ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﻤﻲ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳـﻖ ﺑﺮﻫـﺎن ﻏـﺎﻳﻲ و ﻧﻈـﺎم اﺣﺴـﻦ‬
‫وﺟﻮد اﺛﺒﺎت ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﺴﺎﻧﺨﺖ ﻓﻌﻞ ﺑﺎ ﻓﺎﻋﻞ در‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻋﻠﻞ ﻓﺎﻋﻠﻲ و ﻳﺎ ﻧﺎﺷﻲ از ارﺗﺒﺎط ﺿـﺮوري ﻫـﺮ‬
‫ﻓﻌﻞ ﺑﺎ ﻏﺎﻳﺖ ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻓﻌـﻞ در ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﻋﻠـﻞ‬
‫ﻏــﺎﻳﻲ اﺳــﺖ‪ .‬ﻛﺴــﺎﻧﻲ ﻛــﻪ ﺑــﻪ ﺑﺮﻫــﺎن ﻧﻈــﻢ ﺗﻤﺴــﻚ‬
‫ﻣﻲﺟﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﻤﻲ را در ﻧﻈﺮ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﻫـﺎن ﻧﻈـﻢ‬
‫ﻣﺸﻬﻮر ﺑﺮ ﭘﺎﻳـﻪ ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ ﻋﻨﺎﺻـﺮ ﻳـﻚ ﻧﻈـﺎم ﺷـﻜﻞ‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد؛ آن ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻛﻪ در اﻓﻌﺎل و رﻓﺘـﺎر ﻋﻨﺎﺻـﺮ و‬
‫اﻋﻀﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻳﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ در ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻫﺪﻓﻲ ﻣﻌﻴﻦ‬
‫وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﺷﻬﻴﺪ ﻣﻄﻬﺮي از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻔﻜﻴﻚ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ از ﺑﺮﻫﺎن ﻫﺪاﻳﺖ‪ ،‬ﻫﻮﺷﻴﺎراﻧﻪ ﺳـﻌﻲ‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ اﻳﻦ ﮔﺮوه از اﺳﺘﺪﻻلﻫﺎ ﺑﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﺧﻠـﻂ‬
‫ﻧﮕﺮدد‪ .‬ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﻣﺮﺑـﻮط اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در ﺗﺸﻜﻴﻼت ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ اﺷﻴﺎء ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ‬
‫در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن آﻧﻬﺎ ﻋﻘﻞ و ﺣﻜﻤﺖ ﻧﻘﺶ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫زاﻳﺪ ﺑﺮ ﻧﻈﺎم ﺧﻠﻘﺖ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣﻮﺟﻮدات‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮدات‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﺲ از آﻧﻜـﻪ اﻳـﻦﮔﻮﻧـﻪ ﻛﺎﻣـﻞ‬
‫آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬در ﻛﺎري ﻛﻪ اﻧﺠـﺎم ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪاي رﻫﺒﺮي ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺷﻬﻴﺪ ﻣﻄﻬﺮي اﻳﻦ ﺑﺮﻫـﺎن را‬
‫»ﺑﺮﻫﺎن ﻫﺪاﻳﺖ« ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗـﻮان آن را ﺗﻘﺮﻳـﺮي از‬
 ‫‪ / 106‬اﻟﻬﻴﺎت ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ‪) ،‬ﻋﻠﻤﻲ ﭘﮋوﻫﺸﻲ( ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1390‬‬

‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺮﻫـﺎن ﻧﻈـﻢ در واﻗـﻊ‪ ،‬ﺑﺮﻫـﺎن ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‬

‫ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺼﻄﻠﺢ ﻧﻴﺴﺖ و اﮔﺮ ﺑﺎ اﻏﻤـﺎض از ﺗﻤﺜﻴﻠـﻲ ﻳـﺎ‬
‫اﺳﺘﻘﺮاﻳﻲ ﺑﻮدن آن ﻧﻴﺰ ﺻﺮفﻧﻈﺮ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ اﻧّﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻲ ﻧﻮﺷﺖ ﻫﺎ‬
‫)‪ (1‬ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه رﺳـﺎﻟﺖ ﺑﺮﻫـﺎن ﻧﻈـﻢ را در ﻧﻔـﻲ‬
‫ﺗﺼﺎدف ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻧﻜﺎر ﻋﻠـﺖ ﻓـﺎﻋﻠﻲ داﻧﺴـﺘﻪاﻧـﺪ‬
‫)ﻣﻄﻬﺮي‪ 62 :1374 ،‬ـ ‪.(63‬‬
‫)‪ (2‬ورﻧـــﺮ ﻫـــﺎﻳﺰﻧﺒﺮگ )‪(Werner Heisnberg‬‬
‫ﻓﻴﺰﻳـﻚدان آﻟﻤــﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺮﻧــﺪه ﺟـﺎﻳﺰه ﻧﻮﺑــﻞ ﻓﻴﺰﻳــﻚ‬
‫‪1932‬م اﺳﺖ‪ .‬اﺻﻞ ﻋﺪم ﻗﻄﻌﻴﺖ ﻫـﺎﻳﺰﻧﺒﺮگ ﺑﻴـﺎن‬
‫ﻣﻲدارد ﻛﻪ ﻫﺮﭼﻪ وﺿـﻊ ﻳـﻚ اﻟﻜﺘـﺮون‪ ،‬در ﻳـﻚ‬
‫آراﻳﺶ آزﻣﺎﻳﺸﻲ‪ ،‬دﻗﻴﻖﺗﺮ اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻴـﺰان‬
‫ﻋﺪم ﻗﻄﻌﻴﺖ و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ در ﺑﺎب ﺳـﺮﻋﺖ‬
‫آن‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ اﺷﺎراﺗﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن را در ﺑﺨﺶ ﻫـﺎي‬
‫دﻳﮕﺮ اﺳﻔﺎر ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﻴﻢ )ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧـﻪ ر‪.‬ك‪ :‬ج‪:16‬‬
‫‪200‬؛ ج‪279 :7‬؛ ج‪284 :7‬؛ ج‪197 :6‬؛ ج‪.(347 :9‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫‪ -1‬اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ‪1406) .‬ﻫـ‪.‬ق(‪ .‬اﻟﺸﻔﺎء )ﻃﺒﻴﻌﻴﺎت(‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻣﺪﻛﻮر‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬اﻟﻤﺆﺳﺴﺔ اﻟﺠﺎﻣﻌﻴﺔ ﻟﻠﺪراﺳـﺎت‬
‫اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ــــــــــــــ‪1404) .‬ﻫـ‪.‬ق(‪ .‬اﻟﺘﻌﻠﻴﻘﺎت‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴـﻖ‬
‫و ﻣﻘﺪﻣـﻪ ﻋﺒــﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑــﺪوي‪ ،‬ﻗــﻢ‪ :‬ﻣﺮﻛــﺰ اﻟﻨﺸــﺮ‬
‫ﻣﻜﺘﺐ اﻻﻋﻼم اﻻﺳﻼﻣﻲ‪.‬‬
‫ﻫﺪاﻳﺖ ـ ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳـﺮ دﻳﮕـﺮي از ﺑﺮﻫـﺎن ﻏـﺎﻳﻲ اﺳـﺖ ـ‬
‫‪ -3‬ـــــــــــــــ‪ .(1388 ) .‬رﺳـــﺎﻟﻪ ﻋﺮﺷـــﻴﻪ‪ ،‬در‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋــﻪ رﺳــﺎﺋﻞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤــﻪ ﻣﺤﻤــﻮد ﺷــﻬﺎﺑﻲ‪،‬‬
‫‪ -5‬ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﻣﺸﻬﻮر در ﺗﻘﺮﻳﺮﻫﺎي ﺳـﻨﺘﻲ ﻣﺒﺘﻨـﻲ‬
‫ﺿــﻴﺎءاﻟﺪﻳﻦ دري و ﻣﺤﻤﺪﻣﻬــﺪي ﻓﻮﻻدوﻧــﺪ‪ ،‬ﻗــﻢ‪:‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺘﺪﻻل ﺗﻤﺜﻴﻠﻲ و در ﺗﻘﺮﻳﺮﻫـﺎي ﺟﺪﻳـﺪ ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ‬
‫آﻳﺖ اﺷﺮاق‪.‬‬
‫‪ -4‬اﺑﻦرﺷﺪ‪1998) .‬م(‪ .‬ﻓﺼﻞ اﻟﻤﻘﺎل ﻓـﻲ ﺗﻘﺮﻳـﺮ ﻣـﺎ‬
‫ﺑــﺎ ﻧﻈــﺮي دﻗﻴــﻖ ﻣــﻲﺗــﻮان ﺑــﻴﻦ اﻳــﻦ ﺳــﻪ ﺑﺮﻫــﺎن‬
‫ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻋﻤﺪهاي را ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻂ در ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﻣﺎده‬
‫ﻃﺮح ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺤﺚ ﻋﻠـﺖ ﻏـﺎﻳﻲ و ﻧﻈـﺎم اﺣﺴـﻦ‬
‫ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺎم ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎدي ﻧﻴﺴـﺖ و در ﺗﻤـﺎم ﻣﺮاﺗـﺐ‬
‫وﺟﻮد ﺟﺮﻳﺎن دارد‪ ،‬زﻳﺮا ﻋﻠﻞ ﺻﻮري و ﻣﺎدي ﺑﻪ ﺑﺨﺶ‬
‫ﺧﺎﺻﻲ از ﻫﺴﺘﻲ در ﺟﻬﺎن ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﺗﻌﻠـﻖ دارﻧـﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ـﺎ‬
‫ﻋﻠﻞ ﻏﺎﻳﻲ و ﻓﺎﻋﻠﻲ ﺑﺪون ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ اﺧﺘﺼﺎﺻـﻲ‪ ،‬ﺑـﺮاي‬
‫ﻫﺮ ﻓﻌﻠﻲ و در ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﺮاﺗﺐ وﺟﻮد ﺿﺮوري اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﺛﺒﺎت ﻏﺎﻳﺖﻣﺪاري ﻃﺒﻴﻌﺖ و رو ﺑﻪ ﻛﻤﺎل ﺑﻮدن‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات و ﻧﻈﺎم اﺣﺴـﻦ وﺟـﻮد از ﻃﺮﻳـﻖ ﻣﻔـﺎﻫﻴﻢ و‬
‫ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬اﻣﺎ در ﺑﺮﻫـﺎن ﻧﻈـﻢ‪،‬‬
‫اﺛﺒﺎت ﻣﻨﻈﻮم ﺑﻮدن ﺟﻬـﺎن ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﺑـﺮ ﭘﺎﻳـﻪ ﻣﻘﺪﻣـﻪاي‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻲ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﻣﺼﺪاق ﻳﺎ ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﺧـﺎرﺟﻲ‬
‫ﻧﻈﻢ و ﻏﺎﻳﺖﻣﺪاري اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ دﺧﻴـﻞ ﺑـﻮدن ﻋﻨﺼـﺮ‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻮدن در ﻣﻔﻬﻮم آن در اﻣﺮ ﺑﺴﻴﻂ ﻛﺎرآﻳﻲ ﻧـﺪارد‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﺑﺮﻫﺎن ﻏﺎﻳﻲ اﻣﺮ ﺑﺴﻴﻂ ﻧﻴﺰ ﺿﺮورﺗﺎً داراي ﻏـﺎﻳﺘﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻫﺮ ﻣﻌﻠﻮﻟﻲ ﻛﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﻏﻨﺎي ذاﺗﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه‬
‫ﻣﺠﺮد ﻳﺎ ﻣﺎدي و ﻣﺘﺤﺮك ﻳﺎ ﺳﺎﻛﻦ‪ ،‬داراي ﻋﻠﺖ ﻏـﺎﻳﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻣﺮﺗﺒﻪ از وﺟﻮد ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ ﻛﻤﺎل دارد و ﺧـﺪا‬
‫ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ ﻛﻤﺎل اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن اﺷﻴﺎﺳﺖ و ﺑﺮﻫـﺎن‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﻴﻮه ﻛﺎر آﻧﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺘﻘﺮا ﻧﺎﻗﺺ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮﻫﺎن ﻏـﺎﻳﻲ و ﺑﺮﻫـﺎن ﻧﻈـﺎم‬

‫ﺑﻴﻦ اﻟﺸﺮﻳﻌﺔ و اﻟﺤﻜﻤـﺔ ﻣـﻦ اﻻﺗﺼـﺎل‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴـﻖ‬ ‫اﺣﺴﻦ وﺟﻮد اﺳـﺘﺪﻻل ﻫـﺎي ﺑﺮﻫـﺎﻧﻲ ﻟﻤ‪‬ـﻲ ﻣﺤﺴـﻮب‬
‫ارﺗﺒﺎط و ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﻢ ﺑﺎ ﺑﺮﻫﺎن ﻏﺎﻳﻲ و ﻧﻈﺎم اﺣﺴﻦ وﺟﻮد ‪107 /‬‬
‫و ﻣﻘﺪﻣــﻪ ﺳﻴﺪﺣﺴــﻴﻦ ﻧﺼــﺮ‪ ،‬ﺗﻬــﺮان‪ :‬ﻣﺆﺳﺴــﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.‬‬
‫‪ -16‬ﺷﻴﺮازي‪ ،‬ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤـﺪ‪1981) .‬م(‪ .‬اﻟﺤﻜﻤـﺔ‬
‫اﻟﻤﺘﻌﺎﻟﻴﻪ ﻓـﻲ اﻻﺳـﻔﺎر اﻟﻌﻘﻠﻴـﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ج‪ ،6‬ج‪، 7‬‬
‫ﺑﻴﺮوت‪ :‬داراﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻲ‪.‬‬
‫‪ -17‬ــــــــــــــــ‪ .(1382) .‬اﻟﺸــﻮاﻫﺪ اﻟﺮﺑﻮﺑﻴــﺔ‪،‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ آﺷﺘﻴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻗـﻢ‪ :‬دﻓﺘـﺮ‬
‫ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت اﺳﻼﻣﻲ‪.‬‬
‫‪ -18‬ـــــــــــــــ‪ .(1366) .‬ﺷﺮح اﻻﺻﻮل اﻟﻜﺎﻓﻲ‪،‬‬
‫ج‪ ،1‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺨﻮاﺟﻮي‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﻣﺆﺳﺴـﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.‬‬
‫‪ -19‬ــــــــــــــ‪ .(1362) .‬رﺳﺎﺋﻞ اﻟﻔﻠﺴﻔﻲ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ‬
‫ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ آﺷﺘﻴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻗـﻢ‪ :‬ﻣﺮﻛـﺰ اﻧﺘﺸـﺎرات دﻓﺘـﺮ‬
‫ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت اﺳﻼﻣﻲ‪.‬‬
‫‪ -20‬ـــــــــــــــ‪) .‬ﺑﻲ ﺗﺎ(‪ .‬ﺷﺮح اﻟﻬﺪاﻳﺔ اﻻﺛﻴﺮﻳـﻪ‪،‬‬
‫اﻓﺴﺖ از ﺧـﻂ ﻣﻴـﺮزا ﻋﺒـﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ ﺷـﻴﺮازي‪ ،‬ﻗـﻢ‪:‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻴﺪار‪.‬‬
‫‪ -21‬ﺻﺪر‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ‪1402) .‬ﻫــ‪.‬ق(‪ .‬اﻻﺳﺲ اﻟﻤﻨﻄﻘﻴﺔ‬
‫ﻟﻼﺳﺘﻘﺮاء ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬داراﻟﺘﻌﺎرف ﻟﻠﻤﻄﺒﻮﻋﺎت‪.‬‬
‫‪ -22‬اﻟﻄﻮﺳﻲ‪ .(1358) .‬ﺗﻤﻬﻴﺪ اﻻﺻﻮل در ﻋﻠﻢ ﻛـﻼم‬
‫اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ و ﺗﻌﻠﻴﻘـﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴـﻦ ﻣﺸـﻜﻮة‬
‫اﻟﺪﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺠﻤﻦ ﺣﻜﻤﺖ و ﻓﻠﺴﻔﻪ اﻳﺮان‪.‬‬
‫‪ -23‬اﻟﻐﺰاﻟﻲ‪ ،‬اﺑﻮﺣﺎﻣﺪ ﻣﺤﻤـﺪ‪) .‬ﺑـﻲﺗـﺎ(‪ .‬اﺣﻴـﺎء ﻋﻠـﻮم‬
‫اﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬داراﻟﺠﺒﻞ‪.‬‬
‫‪ -24‬ﻓــﻴﺾ ﻛﺎﺷــﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣــﻼ ﻣﺤﺴــﻦ‪ .(1362) .‬اﺻــﻮل‬
‫اﻟﻤﻌﺎرف‪ ،‬ﺗﻌﻠﻴﻖ و ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺟﻼل اﻟـﺪﻳﻦ‬
‫آﺷــﺘﻴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻗــﻢ‪ :‬ﻣﺮﻛــﺰ اﻧﺘﺸــﺎرات دﻓﺘــﺮ ﺗﺒﻠﻴﻐــﺎت‬
‫اﺳﻼﻣﻲ‪.‬‬
‫‪ -25‬ﻛﺎﭘﻠﺴﺘﻮن‪ ،‬ﻓﺮدرﻳﻚ‪ .(1379) .‬ﻓﺮﻫﻨـﮓ و ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻏﺮب )دﻛﺎرت(‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻠﻲ ﻛﺮﺑﺎﺳﻲ زاده‬
‫اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺪﻳﻨﻪ‪.‬‬
‫‪ -15‬ﺳـــﻬﺮوردي‪ ،‬ﺷـــﻬﺎباﻟـــﺪﻳﻦ ﻳﺤﻴـــﻲ‪.(1372 ) .‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺼﻨﻔﺎت ﺷﻴﺦ اﺷﺮاق‪ ،‬ج‪ ،3‬ﺑﻪ ﺗﺼـﺤﻴﺢ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺎﺑـﺪ اﻟﺠـﺎﺑﺮي‪ ،‬ﺑﻴـﺮوت‪ :‬ﻣﺮﻛـﺰ دراﺳـﺎت‬
‫اﻟﻮﺣﺪة اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺑﺮﻫﻴــــــﻪ‪ ،‬اﻣﻴــــــﻞ‪1998) .‬م(‪ .‬ﺗــــــﺎرﻳﺦ‬
‫اﻟﻔﻠﺴﻔﺔ )اﻟﻌﺼـﺮ اﻟﻮﺳـﻴﻂ و اﻟﻨﻬﻀـﺔ(‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ‬
‫ﺟﻮرج ﻃﺮاﺑﻴﺸﻲ‪ ،‬ﺑﻴـﺮوت‪ :‬داراﻟﻄﻠﻴﻌـﻪ ﻟﻠﻄﺒﺎﻋـﺔ و‬
‫اﻟﻨﺸﺮ‪.‬‬
‫‪ -6‬ـــــــــــ‪ .(1377) .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ‬
‫و دوره ﺗﺠﺪد‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬وزرات ﻓﺮﻫﻨـﮓ و ارﺷـﺎد‬
‫اﺳﻼﻣﻲ‪.‬‬
‫‪ -7‬ﺟﻮادي آﻣﻠـﻲ‪ ،‬ﻋﺒـﺪاﷲ‪ .(1375) .‬ﺗﺒﻴـﻴﻦ ﺑـﺮاﻫﻴﻦ‬
‫اﺛﺒﺎت ﺧﺪا ‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﻣﺮﻛﺰ ﻧﺸﺮ إﺳﺮاء‪.‬‬
‫‪ -8‬اﻟﺤﻠﻲ‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ اﻟﻤﻄﻬـﺮ‪ .(1370) .‬اﻟﺒﺎب‬
‫اﻟﺤﺎدي ﻋﺸﺮ‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﭼـﺎپ و اﻧﺘﺸـﺎرات‬
‫آﺳﺘﺎن ﻗﺪس رﺿﻮي‪.‬‬
‫‪ -9‬دﻛﺎرت‪ ،‬رﻧـﻪ‪ .(1369) .‬ﺗﺄﻣﻼت در ﻓﻠﺴﻔﻪ اوﻟـﻲ‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤــﻪ اﺣﻤــﺪ اﺣﻤــﺪي‪ ،‬ﺗﻬــﺮان‪ :‬ﻣﺮﻛــﺰ ﻧﺸــﺮ‬
‫داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ‪.‬‬
‫‪ -10‬اﻟــﺮازي‪ ،‬اﻟﻔﺨﺮاﻟــﺪﻳﻦ‪1407) .‬ﻫـــ‪.‬ق(‪ .‬اﻟﻤﻄﺎﻟــﺐ‬
‫اﻟﻌﺎﻟﻴﻪ ﻣـﻦ اﻟﻌﻠـﻢ اﻻﻟﻬـﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺗﺤﻘﻴـﻖ اﺣﻤـﺪ‬
‫ﺣﺠﺎزي اﻟﺴﻘﺎ )ﺑﻴﺮوت‪ :‬داراﻟﻜﺘﺎب اﻟﻌﺮﺑﻲ‪.‬‬
‫‪ -11‬ژﻳﻠﺴــﻮن‪ ،‬اﺗــﻴﻦ‪ ،‬روح ﻓﻠﺴــﻔﻪ ﻗــﺮون وﺳــﻄﻲ‪.‬‬
‫)‪ .(1366‬ﺗﺮﺟﻤــﻪ ﻋﻠــﻲﻣــﺮاد داوودي )ﺗﻬــﺮان‪:‬‬
‫ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.‬‬
‫‪ -12‬اﻟﺴﺒﺤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ‪1405) .‬ﻫـ‪.‬ق(‪ .‬اﻟﻠّﻪ ﺧﺎﻟﻖ اﻟﻜﻮن‪،‬‬
‫ﻗﻢ‪ :‬اﻟﻤﻄﺒﻌﺔ ﺳﻴﺪاﻟﺸﻬﺪاء‪.‬‬
‫‪ -13‬اﻟﺴﺒﺤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ‪1411) .‬ﻫـ‪.‬ق(‪ .‬اﻻﻟﻬﻴـﺎت ﻋﻠـﻲ‬
‫ﻫﺪي اﻟﻜﺘـﺎب و اﻟﺴـﻨﺔ و اﻟﻌﻘـﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺑـﻪ ﻗﻠـﻢ‬
‫ﺣﺴﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻜﻲ اﻟﻌﺎﻣﻠﻲ‪ ،‬ﻗـﻢ‪ :‬اﻟﻤﺮﻛـﺰ اﻟﻌـﺎﻟﻤﻲ‬
‫ﻟﻠﺪراﺳﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﺔ‪.‬‬
‫‪ -14‬ﺳﺒﺰواري‪ ،‬ﻣﻼ ﻫﺎدي‪1402) .‬ﻫـ‪.‬ق(‪ .‬ﺷﺮح ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ‬
‫)ﺣﻜﻤﺖ(‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺼﻄﻔﻮي‪.‬‬
 1390 ‫ ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‬،‫ ﺷﻤﺎره ﭘﻨﺠﻢ‬،‫ )ﻋﻠﻤﻲ ﭘﮋوﻫﺸﻲ( ﺳﺎل دوم‬،‫ اﻟﻬﻴﺎت ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ‬/ 108

Existence of God", from The ‫ رﺳــﺎﺋﻞ اﻟﻜﻨــﺪي‬.(1950) .‫ اﺳــﺤﺎق‬،‫ اﻟﻜﻨــﺪي‬-26

Encyclopedia of philosophy, vol 8,
Paul Edwards (ed) USA: Macmillan. ‫ داراﻟﻔﻜـﺮ‬:‫ ﻗـﺎﻫﺮه‬،‫ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻫﺎدي اﺑﻮرﻳﺪه‬،‫اﻟﻔﻠﺴﻔﻴﺔ‬
40- Aquinas, Thomas. (1992). "Summa
Theologica", from The Great Books of
.‫اﻟﻌﺮﺑﻲ‬
The Western World, Mortimer, Adler ‫ ﺷﻮارق اﻻﻟﻬﺎم ﻓـﻲ‬.(‫ )ﺑﻲﺗـﺎ‬.‫ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق‬،‫ ﻻﻫﻴﺠﻲ‬-27
(ed), Chicago: University of Chicago
Press. .‫ اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﻬﺪوي‬:‫ اﺻﻔﻬﺎن‬،‫ﺷﺮح ﺗﺠﺮﻳﺪ اﻟﻜﻼم‬
41- Copleston, Frederick. (1962 – 1963). A ‫ ﺑـﻪ‬،‫ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ اﻳﻤـﺎن‬.(1364) .‫ ــــــــــــــــــ‬-28
History of Philosophy, vol 1
NewYork: Doubleday. .‫ اﻟﺰﻫﺮاء‬:‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺻﺎدق ﻻرﻳﺠﺎﻧﻲ آﻣﻠﻲ‬
42- Davies, Paul. (1983). God and the
New Physics. NewYork: Simon and ،‫ ﮔـــﻮﻫﺮ ﻣـــﺮاد‬.(1372) .‫ ــــــــــــــــــــ‬-29
Schuster. ،‫ ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﻣﻘﺪﻣﻪ زﻳـﻦ اﻟﻌﺎﺑـﺪﻳﻦ ﻗﺮﺑـﺎﻧﻲ‬،‫ﺗﺼﺤﻴﺢ‬
43- Descartes, Rene. (1993). Discourse on
Method and Meditations on First ‫ ﺳﺎزﻣﺎن ﭼﺎپ و اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﺮﻫﻨﮓ و ارﺷﺎد‬:‫ﺗﻬﺮان‬
Philosophy, Donald Acress (trans),
NewYork: Indianapolis.
.‫اﺳﻼﻣﻲ‬
44- Everitt, Nicholas. (2004). The Non – ،‫ ﻣﻨﺎدوﻟﻮژي‬.(1375) .‫ ﮔﻮﺗﻔﺮﻳﺪ وﻳﻠﻬﻠﻢ‬،‫ ﻻﻳﺐ ﻧﻴﺘﺰ‬-30
Existence of God London: Routledge.
45- Hambourger, Robert. (2003)."The .‫ اﻧﺘﺸﺎرات ﺧﻮارزﻣﻲ‬:‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻳﺤﻴﻲ ﻣﻬﺪوي‬
Argument from Design",from: ‫ ﻓﻠﺴــﻔﻪ در ﻗــﺮون‬.(1385) .‫ ﻛــﺮﻳﻢ‬،‫ ﻣﺠﺘﻬــﺪي‬-31
Philosophy of Religion, Charles
Taliaferro and Paul Griffits (eds) .‫ اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‬:‫ ﺗﻬﺮان‬،‫وﺳﻄﻲ‬
Oxford: Blakwell.
46- Hume, David, Dialogoues Concerning ،2‫ ج‬،‫ ﺷـﺮح ﻣﻨﻈﻮﻣـﻪ‬.(1361) .‫ ﻣﺮﺗﻀﻲ‬،‫ ﻣﻄﻬﺮي‬-32
Natural Religion, Norman Kemp Smith .‫ اﻧﺘﺸﺎرات ﺣﻜﻤﺖ‬:‫ﺗﻬﺮان‬
(ed) NewYork: Social Sciences Pub,
1943). ‫ اﻧﺘﺸـﺎرات‬:‫ ﻗـﻢ‬،‫ ﺗﻮﺣﻴﺪ‬.(1374) .‫ ــــــــــــــ‬-33
47- Kenny, Antony. (1987). Reason and
Religion. NewYork: Basil Blackwell. .‫ﺻﺪرا‬
48- Pailin, David. (1986). Groundwork of ‫ ﻋﻠــﻞ ﮔــﺮاﻳﺶ ﺑــﻪ‬.(1375) .‫ ــــــــــــــــ‬-34
Philosophy of Religion. London:
Epworth Press. ،‫ اﻧﺘﺸﺎرات ﺻﺪرا‬:‫ ﻗﻢ‬،‫ﻣﺎديﮔﺮي‬
49- Smart, j.j.c and Haldane. (1996).
Atheism and Theism. Oxford: ‫ اﺻﻮل ﻓﻠﺴـﻔﻪ و روش‬.(1350) .‫ ــــــــــــــ‬-35
Blackwell. ،‫ اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﻼﻣﻲ‬:‫ ﻗﻢ‬،[‫ ]ﭘﺎورﻗﻲ‬5‫ ج‬،‫رﺋﺎﻟﻴﺴﻢ‬
50- Swinburne, Richard. (1979). The
Existence of God Oxford: Clarendon ‫ ﻣﻘـﺎﻻت ﻓﻠﺴـﻔﻲ )ﻣﻘﺎﻟـﻪ‬.(‫ )ﺑﻲﺗﺎ‬.‫ ــــــــــــــ‬-36
Press.
51- Swinburne, Richard. (1988). “The ،‫ اﻧﺘﺸﺎرات ﺣﻜﻤﺖ‬:‫ ﺗﻬﺮان‬،1‫ ج‬،(‫ﺗﻮﺣﻴﺪ و ﺗﻜﺎﻣﻞ‬
Argument from Design”, from: ‫ ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﻋـﺰتاﷲ‬،‫ ارﺳﻄﻮ‬.(1374) .‫ ﻣﺎرﺗﺎ‬،‫ ﻧﻮﺳﺒﺎم‬-37
Philosophy of Religion: The Big
Qustions, Eleonore Stump and .‫ اﻧﺘﺸﺎرات ﻃﺮح ﻧﻮ‬:‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ﻓﻮﻻدوﻧﺪ‬
Michael. J. Murray (eds) Oxford: ،‫ اﺛﺒـﺎت وﺟـﻮد ﺧﺪاوﻧـﺪ‬.(1382) .‫ ﺟـﺎن‬،‫ ﻫﻴﻚ‬-38
Blacwell.
52- Wehmeier, Sally. (2003). (ed), Oxford ‫ دﻓﺘــﺮ ﻧﺸــﺮ‬:‫ ﺗﻬــﺮان‬،‫ﺗﺮﺟﻤــﻪ ﻋﺒــﺪاﻟﺮﺣﻴﻢ ﮔــﻮاﻫﻲ‬
Advanced Learner’s Dictionary
Oxford: Oxford University Press. .‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﻲ‬
39- Alston, william P .(1967).
"Teleological Argument for the