IZAGA LENGCAZELO

1.Ababuyisi baphambili- okubi kubi ungaze ubalekele

ulaywa uzafika ulaywe
ngokufanayo lapho oya khona.
2. Abake babonana bayaphinda babonane- uma
abantu bevalelisana babalesifiso
sokuphinda bahlangane, bahlalisane njengakuqala.
3.Abantwana bensimba bahamba belandelana-
kuyabe kulaywa abantwana
bomfazi ukuthi bangalwi bangahluphani.
4.Agelezela lapha okwehle khona- kulula ukwethesa
icala komeyisayo kulalowo
omesabayo.
5.Akubeyelwa muva kunge mkhondo- konakele
konakele , ukukhala akusizilutho
6.Akubuyelwa nganxanye kungemanzi- nxa
kukhulunywa indaba abantu abaze
bavumelana bonke.
7.Akunkwali yaphandela enye- kuyingozi ukuthuma
omunye umuntu ukuba
akwenzele olunye ulutho olwaziyo ukuthi laye
uyalufuna ngoba hlezi
akuphambanise.
8.Akuntombi yagana inyamazana- lanxa ungangala
uzakwendela komunye
onjengami.
9.Akuqili lazikhotha emhlane- kukhuzwa umuntu
othanda ukwenza okubi ngoba
esithi uhlakaniphile, ngelinye ilanga uzabanjwa.
10.Akusilima sindlebende kwabo- ububi bomuntu
bubonwa ngabangaphandle, abazalana laye kababuboni.
1
IZAGA LENGCAZELO

11.Amajodo awela abangela mbiza- empilweni izinto

kazivamanga ukuthi
ziqondane/ okuhle kutholwa ngabangela ndaba lakho.
12.Ameva ayabangulana- sinceda abasincedayo lathi.
13.Awumbiwa godi linye- zinengi indlela zokwenza
ulutho oluthile.

14.Ayikhabi zibaya zimbili- ungaze uphunyuke

entweni embi, ungacabangi ukuthi uzaphinda
uphunyuke njalo, uyazikhohlisa/ kutshiwo intombi
esekukade iwala amajaha isithe yabanjwa ngelinye ijaha
eliyinkonjwa.
15.Abapheki abanengi bayabona ububende- omunye
angathi ngiyazi lomunye
laye athi ngiyazi kuyonakala.
16.Buchitheka bugayiwe- kungonakala abantu bona
besithi sokulungile.
17.Elenxeba ilenxeba- loba befihla kodwa olecala
uzabonakala.
18.Elethunga ayisengelwa phansi- umuntu olusizo
kuwe ungamtshaphazi, mphathe kuhle ngoba
ungamtshaphaza uzakuncitsha izinto zakhe
ubusuhlupheka.
19.Emuva kuphambili- okwenza lamuhla
kuyakwenzeka lakusasa.
20.Enyathele udaka inathile- olecala uhle abonakale
ngokudliwa
ngumzwangedwa.

2
IZAGA LENGCAZELO

21.Eyomdeni ayingenwa- kuxwayiswa umuntu ukuthi

angangeneli ezomuzi wabantu ngoba isisusa sazo
engasazi.
22.Guga sithebe kade wacholela- yekela ngiluphale
kade ngangizenza izinto ezinhle
23.Ibele lendlela kalivuthwa- intombi enguvuma
zonke iphetha ngokuswela oyithathayo/umuntu
osekuhluphekeni kavamanga ukuphumelela.
24.Icala kaliboli- isenzo esibi kasipheli loba umuntu
angaze azame ukubalekela isijeziso ekucineni uzafica
silokhu simlindele.
25.Icala lembula ingubo lingene- icala lingakufica
ungazi lutho.
26.Idlozi liyaphakelwa- kuxwayiswa umuntu othi
angaphumelela azenze ozuze leyonhlanhla yedwa
akhohlwe amadlozi.
27.Igadigadi idiniwe- umuntu osecela uncedo ukuba
lokho akwenzayo sokumehlula kanti uyabe eqale esithi
angazenzela yedwa.
28.Igwababa liphethe umgodo- kubatshazwa ulutho
oluhle olwenziwe ngumuntukazana okungakhunjulelwe
ukuthi angaluthola.
29.Ihlonipha lalapha engekugana khona- umuntu
kumele ahloniphe abantu bonke, angakhethi.
30.Ikhotha eyikhothayo- kulula ukuthi usize umuntu
ojayele ukukusiza lawe/unceda okuncedayo lawe.
31.Ikhula lamanono ayo- umuntu ukhula lezenzo
zakhe ezinhle ezavele zabonakala esesemncane.
32.Imbila yaswela umsila ngokulayezala- othanda
ukuthuma katholi lutho.
3
IZAGA LENGCAZELO

33.Imbuzi igudla iguma- kafuni kuphumela egcekeni

ngenkulumo yakhe.
34.Imbuzi iphekwe lempondo- into kayenziwanga
kuhle, yenziwe ngumuntu ongaziyo.
35.Impethu ingena ngenxeba- kuxwayiswa umuntu
ukuba ananzelele lokho akwenzayo ngoba
kungamngenisela okunengi okubi.
36.Indlela ibuzwa kwabaphambili- kufundiswa
abantwana ukuba izinto abangazaziyo kumele bazibuze
ebadaleni ngoba bona sebabona okunengi.
37.Indlu yegagu iyanetha- kuhletshwa umuntu ozenza
igqala ngolutho alwenza abanye kukanti okwakhe
ukuyekela kusonakala.
38.Induku enhle iganyulwa ezizweni- into/intombi
enhle iyahanjelwa kayimponguzifikela nje ikulande
uhlezi.
39.Induku kayakhi muzi- ungahlali ngokulwa nsuku
zonke emzini wakho.
40.Inhlanzi itshelwe ngamanzi- usehlupheka kanti
ubehlezi kuhle.
41.Inhlwa kayibanjwa ngekhanda- ungenzi amawala ,
yekela into iphumele egcekeni.
42.Inja ingeke ifuye enye inja- umyanga ngeke agcine
omunye odubekileyo.
43.Inkomo ingazala umuntu- ngeke
kwenzeke/kuyazila/ kungabayimihlolo.
44.Inkomo ixakelwe linkonyane- usephelelwe
yingqondo kasakwazi
angakwenza.

4
IZAGA LENGCAZELO

45.Inkosi yinkosi ngabantu- kuxwayiswa umuntu

ophethe isikhundla ukuthi aphathe kuhle abantu ngoba
ekuleso sikhundla ngabo.
46.Inkukhu inatha amaqanda ayo- umzali uzibulalela
abantwabakhe.
47.Inkunzi emnyama iyawona amathole- umkhokheli
ongalunganga wenza lalbo abaholayo bengalungi.
48.Inotho/ubukhosi ngamazolo- kuxwayiswa umuntu
ukuthi angaboziqakisa ngesikhundla alaso loba inotho
ngoba kuzaphela.
49.Inqina laphuma embizeni- wasila engozini embi/
into isiphunyukile sithembile.
50.Intandane enhle ngumakhothwa ngunina-
kungcono ukufelwa nguyihlo kulokufelwa ngunyoko.
51.Into yomuntu ngumhluzi wempisi- into yomunye
kayithenjwa ngoba umniniyo angakuthathela
ungalindelanga.
52.Inxeba lendoda kalihlekwa- ungahleki
osebunzimeni/ ungathokozeli ukuhlupheka komunye
ngoba kungaba nguwe kusasa.
53.Inyathi ibuzwa kwabaphambili- kufundwa
ebantwini abadala/ buza abadala kuqala ngoba yibo
abalolwazi..
54. Inyembezi zendoda zehlela esifubeni- umuntu
wesilisa akumelanga athi nxa elohlupho oluthile
ahambe ekhuluma ngalo ebantwini bonke.
55.Inyoni itshayelwa abadala- umntwana angaze
abelecala olomlandu ngumzali.

5
IZAGA LENGCAZELO

56.Inzimakazi izala ilungakazi- umuntu omubi kumbe

ongalunganga uyamzala untwana omuhle kumbe
olungileyo/ ivila lingazala umuntu okhutheleyo.
57.Iqaqa kalizizwa ukunuka- uthanda ukuhleka izici
zabanye esakhe engasiboni
58.Isalakutshelwa sibona ngomopho- umuntu
olihlongandlebe uzwa
ngokuzibona esehlelwe yingozi.
59.Isigogo sigoqwa sisemanzi – umntwana ufundiswa
ukuziphatha kuhle esemncane.
60.Isihuba sakutsha- sezakufa/ ogulayo
usephefumulela okokufa.
61.Isikhuni sizala umlotha – umntwana ufuza abazali
bakhe lobubi bezenzo zabazali bakhe.
62.Isilonda sisola imbilaphi- olecala ulinindela
komsulwa.
63.Isisu somhambi kasinganani singango phondo
lwembuzi- isihambi
kasincitshwa ukudla ngoba singeke sikuqedele konke.
64.Isitsha esihle kasidleli- ulutho oluligugu kaluhlali
uya uthi usakholisa ngalo lwedlule.
65.Ithendele elihle ngelikhala ligijima- ukuthi nxa
umuntu esefikelwe yingozi kumele azame amacebo
okuphunyuka kulokuthi azilingane aze alimale.
66.Ithunga liyagcwala ngompehlo- ungaze wadelela
izintwana ezincane ngobayizo izingakwenza
uphumele/uma ungaphumelelanga kuqala zama njalo.
67.Izandla ziyagezana- kulula ukunceda lowo ojayele
ukukunceda lawe.

6
IZAGA LENGCAZELO

68.Izolo liyembelwa- lokho abantu abaxabane ngakho

njalo bathethelelana ngakho kufanele bakukhohlwe.
69.Kazalanga wabola amathumbu- wazala abantwana
abangahloniphiyo njalo abangalunganga.
70. Kubomvu umkhiwa ukhithikile- qaphela
kulengozi, abanye njalo bathi sitsho ukuthi nanku
ukudla kuchaphakele wozani lizitike.
71.Kusasa kuyizolo- okwenza lamuhla kuyakwenzeka
lakusasa.
72.Kwafa igula lamasi- kukhalwa ngomuntu
osetshonile obe elusizo phakathi kwabantu.
73.Libalele ngitsho lasebukhweni bezinja- emini,
ilanga likhanya kungela ngitsho leyezi
elilodwa/kubatshazwa ukutshisa kwelanga.
74.Loba kungela qhude kuyasa- loba ungekho
ungacabangi ukuthi abantu bazahlupheka.
75.Ngikubeka isikhupha- ungonile kodwa
angizukulwa lawe lamuhla sizahlangana ngelinye
ilanga.
76.Ngumanxiwa kawamili mbuya- ngumuntu ohlezi
ethuthile njalo nje.
77.Ngumnyankomo- abanye bathi kutsho umuntu
ongaziwa lapho avela khona abanye njalo bathi kutsho
ukudana kakhulu.
78.Okuvuthiweyo kubolile- ukucebisa abanye ukuthi
badle bengakhali ngoba ukudla kuzaphela.
79.Oxamu baxhulene- kuhletshwa ububi babantu
abathatheneyo ukuba baqondene ngobubu babo.
80.Selidumela emansumpeni- kukhuthazwa umuntu
ukuthi sezaphumelela.
7
IZAGA LENGCAZELO

81.Sizoyicela isivuthiwe- kuxwayiswa umuntu

ongathandi ukwelulekwa ngabanye.
82.Sobohla manyosi- kuzaze kukuphele lawe.
83.Ubude abuphangwa- kukhuzwa umntwana
ogagamela izinto eziphezu kwakhe ukuba kufanele aze
azenze esefike kulelobanga.
84.Udiwo lufuze imbiza- umntwana ufuze abazali
bakhe.
85.Udlela emakhukhwini- uyancitshana.
86.Udwayi ufa lensiba zakhe- lokho umuntu oyikho
khona uze afe lakho.
87.Ugandwa yini lenyoka kazisela mazinyo- engasake
afe.
88.Ugegelela imbuya wesaba ulude- ulanda
abadeleleyo etshiya lowo omqalileyo ngoba emesaba.
89.Uhamba phezu kwamawa- impilo yakhe
isengozini.
90.Uhlobo olungabekwa nhlanyelo- ukuthetha
ngezenzo zomuntu ezitshengisa umdabuko wabakibo
ababevele bebabi.
91.Ukhala eziwela esiswini- kukhulunywa ngomuntu
olento emdlayo kodwa owehluleka ukuthi ayibike
ebantwini ngoba ingamthelela ihlazo.
92.Ukhala ngelihlo linye- uzenza olosizi yena
engelalo.
93.Ukhuni olungaziwayo kaluthezwa- kuxwayiswa
labo abazimisele ukuthatha ukuthi ijaha loba intombi
kumele ithande lowo emaziyo lapho adabuka khona
ukuze kusasa kungamhluphi.

8
IZAGA LENGCAZELO

94.Ukungazi kufana lokufa- kukhulunywa ngento

eyabe isiwonakele ngoba bekungaziwa lutho ngayo.
95.Ukusuza komnumzana kwesulelwa kumfokazana
– isono somuntu omdala kasibatshazwa.
96.Ukuzala yikuzelula amathambo/yikuzimbela-
ukubuka isenzo esihle esenziwe ngumntwana.
97.Ukwanda kwaliwa ngumthakathi- sibonga umntu
ngoba esihlangule singasakwazi esingakwenza.
98.Umcaba owasala emasini- intombi eyasala ekhaya
ezinye zisenda.
99.Umendo kawuthunyelwa
gundwane/kawutshayelwa mathambo- ukuzikhala
kowendileyo esebona uhlupho ayengazi ukuthi
uzalubona emendweni.
100.Umenzi kakhohlwa kukhohlwa umenziwa-
abantu abonela anye kabalutho ukukhohlwa kodwa labo
abezwe ubuhlungu kabakhohlwa lanxa kungaze
kwedlule isikhathi eside okunganani.
101.Umfazi kalankosi- umfazi kayesabi indoda yakhe
kakukhathalekile ingabe ilesikhundla esikhulu
kanganani.
102.Umkhwenyana yinxoza- umkhwenyana
akumelanga adinwe yikupha abakwabozala izipho.
103.Umlahlise okwenyongo yenyathi- umale/umlahle
kazafuna ukuthi asondele kuye njalo.
104.Umlomo litshoba lokuziphungela- ukuphendula
uzama ukuzisiza kulelocala oletheswayo.
105.Umlungisi ngumoni/umuntu kalamcoli- abantu
babasole nxa besenzelwa okuhle, ngomona wokuthi
usuzazisa ngezenzo zakho ezinhle.
9
IZAGA LENGCAZELO

106.Umntwana wenyoka yinyoka- umuntu nxa ezalwa

ngabantu abasolwayo lanxa angaze azame njani ukuba
ngumuntu olungileyo ungamethembi.
107.Umntwana wesilwane yisilwane- umntwana uhle
akhanye ukuthi uzalwa yindoda enjani esemncane.
108.Umntwana yindla ngaye- umuntu omdala
oyayathi ulutho lufunwa nguye alucele ngomntwana
athi uyalukhalela.
109.Umqokolo wendwangu uvuthelwa emlonyeni-
okwakhe akumelelwa ukuthi kuze kulunge.
110.Umthunywa kalampontsho- othunyiweyo
kalacala.
111.Umthwente uhlaba usamila- impawu
zokuhlakanipha zihle zizikhanyele lanxa umuntu
esesengumntwana.
112.Umuntu kazizali- abantwabakhe kabamfuzanga
ngezimilo zabo.
113.Umzenzi kakhalelwa- ngumuntu
osesenkathazweni ngenxa yokungalaleli ezluleko
zabadala.
114.Ungena ngenxeba njengempethu- umuntu
ohluphekayo abantu
bangamenzela umona ngoba besazi ukuthi uyadubeka.
115.Unxiwa luka Ha! alwakhiwa- lokho
osekubonakele akumelanga kukuqede amandla qina
uzame amanye amacebo.
116.Unyawo kalula mpumulo- phatha abanye kuhle
ngoba kusasa kungenzeka ukuthi udinge usizo lwabo.

10
IZAGA LENGCAZELO

117.Usenga inkomo, asenge inkonyane – umuntu

ongahloniphiyo, okhombisa umfazi abuye akhombise
indodakazi yakhe.
118.Uthango ludla amakhomane- umzali nguye
othakatha abantwabakhe.
119.UTshaka usekhaya- oqeda abantu ukhonapha
ekhaya.
120. Utshaya inja ngekhanda- ngumyanga.
121.Uwelwe ngamazolo- ubelenhlanhla.
122.Uye kwelongwelumatha – uhambe kazaphenduka.
123.Uyibambe ngesidukwini- amandla akuye.
124.Uyisikela emunweni- uhlezi kuhle kasweli lutho.
125.Uzidle izibeka amathambo- uma kusenda intombi
engela simile zingabuyela inkomo zamalobolo.
126.Wafa kabili njengomkhobo- ubekhala ngobubi
obumehleleyo sekuphinda kusenzakala okunye okubi.
127.Waqothula imbokodo lesisekelo- ukubhujiswa
komuzi wonke, abazali labantwana.
128.Wanyiwa yinyoni- umuntu oxwaywa ngabantu
ngenxa yezenzo zakhe okwenza aswele izihlobo
labangane.
129.Yawuchitha umuthi inkonyane- ukuveza ulutho
obeluyimfihlo ngesikhathi esingayisiso.
130.Zinqunywa amakhanda ziyekwe- izindaba
ezithinta amabizo abanye abantu akumelanga zihlale
ziphathwa zilamacala.

11