1

WSTĘP
Przedstawione materiały mają być pomocne w zrozumieniu przez studentów
farmacji, strategii poszukiwań nowych leków. Do tej pory w edukacji studentów nie
wyodrębniono nowego przedmiotu, który byłby poświęcony tym zagadnieniom. Wy-
danie przez Wydawnictwo UJ książki pt Wybrane zagadnienia z metod poszuki-
wania i otrzymywania środków leczniczych opracowanej pod redakcją prof. dr
hab. Katarzyny Kieć-Konowicz należy traktować, zgodnie z wyartykułowaną we
wstępie informacją, jako „zwrócenie uwagi Czytelników na różnorodność zagadnień
związanych z otrzymywaniem środków leczniczych” *. W zacytowanym zdaniu auto-
rzy wskazują na istnienie ogromnej różnorodności i złożoności narzędzi dostępnych
dla zespołów ludzkich zajmujących się poszukiwaniem i projektowaniem nowych
środków leczniczych. Skuteczność tych działań jest zależna od zaangażowania
uczonych reprezentujących wiele dyscyplin, takich jak biologia molekularna, bioche-
mia, farmakologia, matematyka, techniki komputerowe, nauki chemiczne, farmaceu-
tyczne i medyczne. Zaangażowanie w procesie poszukiwań nowych leków wielkich
zespołów pociąga, za sobą ogromne koszty, na które mogą pozwolić sobie jedynie
wielkie międzynarodowe korporacje farmaceutyczne. W tym miejscu można wyrazić
pogląd, na podstawie obserwacji historii rozwoju farmacji, że wzrost kosztów poszu-
kiwań rośnie w postępie geometrycznym. Szokująco wysokie kwoty angażowane w
prace nad nowymi lekami i ich ceny w ostatnich dekadach dwudziestego wieku, miały
swój dużo skromniejszy początek w dalekiej starożytności† gdzie leczenie polegało
na stosowaniu produktów naturalnych pochodzenia roślinnego, zwierzęcego i mine-
ralnego. Efektywność działania niektórych z nich była całkiem przyzwoita, jakkolwiek
niejednokrotnie preparaty te były bardzo toksyczne. Wiedza o ówczesnych środkach
leczniczych była przekazywana drogą ustnego przekazu oraz poprzez materiały
ręcznie przepisywane, powodując tym samym dość słabą popularyzacje i rozwój
wiedzy na temat środków leczniczych. Odkrycie techniki druku w XV wieku przez
Guttenberga wpłynęło na przyspieszenie rozwoju wszystkich nauk przyrodniczych w
tym także medycznych i farmaceutycznych. Przyspieszony przepływ informacji spo-
wodował stworzenie pojawienie się w Europie herbarzy i innych dzieł, które możemy
traktować jako pierwowzory współczesnych farmakopei. Dzieła te poza przekazywa-
niem informacji o walorach aplikacyjnych‡, wyraźnie wpłynęły na weryfikację niektó-
rych stosowanych preparatów i usunięcie ich z obrotu, w przypadku zaobserwowania

*
Katarzyna Kieć-Konowicz: Wybrane zagadnienia z metod poszukiwania i otrzymywania środków Leczni-
czych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000
†
Zainteresowanych studentów historią farmacji odsyłam do.........
‡
G. Thomas: Medicinal Chemistry, J. Wiley & Sons, Ltd, Chichester, England 2000
 2

ich toksycznych właściwości. Tak właśnie się stało z winianem antymonowo-

potasowym, który został usunięty z „listy preparatów leczniczych” w 1566 roku na
mocy prawa uchwalonego przez władze miasta Paryża§. Prawdopodobnie był to
pierwszy akt prawny eliminujący preparat uznany jako nadmiernie toksyczny i nie-
spełniający ówczesnych wymagań. W wieku XIX rozwój chemii i nauk pokrewnych
spowodował opracowanie syntezy wielu związków, w przytłaczającej większości, or-
ganicznych, które w badaniach wykazały korzystne właściwości farmakologiczne.
Należy jednak zauważyć, że duża część syntetycznych preparatów farmaceutycz-
nych powstały jako produkty modyfikacji związków naturalnego pochodzenia. Obec-
nie mówimy, że te naturalne związki to związki wiodące, które są punktem wyjścia w
poszukiwaniu nowych preparatów leczniczych.

Odkrywanie i projektowanie nowych leków.

Proces twórczy wykreowania nowego leku przebiega według schematu:

Cel terapeutyczny (jednostka chorobowa)

Związek wiodący

Optymalizacja wiodąca

Rozwój związku – kandydata

Lek

Podstawowe pojęcia związane z poszukiwaniami nowych leków.

1. Podstawowym procesem w dochodzeniu do preparatu farmaceutycznego jest
określenie celu terapeutycznego rozumianego, jako przyczynę choroby
przeciwko, której poszukiwany jest nowy lek.
2. Wstępnym procesem dochodzenia do nowego preparatu jest badanie zwane
przesiewowym albo skriningowym -ang. screening. Badania te pozwalają
na określenie związku wiodącego. Skrining to program testów biologicznych

§
ibid. G. Thomas
 3

pozwalających na szybkie oszacowanie i dokonanie selekcji związków che-

micznych potencjalnych kandydatów na nowy lek.
3. Związek wiodący – związek chemiczny otrzymany na drodze syntezy
względnie wyizolowany ze źródeł naturalnych, który wykazuje pożądane i uży-
teczne właściwości biologiczne.
4. Badania przedkliniczne - badania prowadzone na zwierzętach względnie
tkankach albo bakteriach w celu określenia czy kandydat na nowy lek może
być podany grupie pacjentów.
5. Badania kliniczne

Związek – kandydat na lek jest poddany wielokierunkowym badaniom zakresie:

 właściwości biologicznych,
 modyfikacji chemicznych,
 optymalizacji aktywności farmakologicznej metodami SAR i QSAR,
 toksykologicznym, farmakokinetycznym, dystrybucji metabolizmu i wydalania,
a także badaniom klinicznym tak, aby doprowadzić do wprowadzenia prepara-
tu na rynek.

Tak szeroki zakres badań, niestety, jest bardzo kosztowny, co negatywnie wpływa na
cenę preparatu powodując spadek atrakcyjności finansowej graniczącej z opłacalno-
ścią wprowadzenia nowego leku na rynek. Negatywne rokowania, co do możliwości
zwrotu poniesionych kosztów powoduje zawieszenie prowadzenia dalszych badań.
Od dłuższego czasu dochody płynące z wprowadzonych nowych preparatów leczni-
czych nie są na tyle dobre, aby zwrot poniesionych nakładów finansowych na wpro-
wadzenie nowych preparatów był w miarę krótki i nie przekraczał dziesięciu lat. Na-
kłady finansowe związane z wprowadzeniem nowego preparatu kształtują się na po-
ziomie około 800 milionów dolarów. Pieniądze zainwestowane w poszukiwania no-
wych leków nie zawsze prowadzą do wprowadzeniem nowego preparatu do lecznic-
twa, gdyż nawet na ostatnim etapie badań klinicznych może nastąpić odrzucenie
preparatu:, co oznacza stratę zainwestowanych do tej pory pieniędzy. Na taki ciężar
finansowy, obarczony wysokim ryzykiem braku zwrotu poniesionych kosztów, mogą
pozwolić sobie największe firmy farmaceutyczne. (Schemat związany z procedurami
postępowania przy poszukiwaniu nowych leków jest przedstawiony na slajdzie). Pro-
ces poszukiwania i wdrożenia nowego preparatu jest podzielony na cztery etapy.
 4

1. W pierwszym etapie jest zdefiniowany cel badań, oraz związek wiodący.

Związek wiodący jest wybrany na podstawie oszacowania:
 aktywności syntetycznie otrzymanych względnie wyizolowanych ze źródeł na-
turalnych związków,
 związku o najlepszej pożądanej aktywności,
 najniższej aktywności niepożądanej w populacji związków o podobnej aktyw-
ności pożądanej.
Źródłem związków wiodących mogą być także informacje o ubocznym działaniu leków już
stosowanych, a zaobserwowane na poziomie badań farmakologicznych względnie badań
i obserwacji klinicznych. Przykłady wykreowania preparatów farmaceutycznych tą wła-
śnie drogą, w historii poszukiwań nowych leków są najlepszą ilustracją wagi tej metody
poszukiwań związków wiodących. Oto wybrane przykłady:

 Pod koniec XIX wieku stoso-

OAc
wane cyjankowe kompleksy
H O H
COONa
złota, jako lek przeciw gruźlicy H
OAc H
SAu
(poziom badań klinicznych)
AcO
AuS COONa H OAc
wykazywały uboczne działanie
aurotiomalonian disodowy
Aurotioglukoza syn. Auranofin
przynoszące ulgę w bólach ar-
tretycznych stawów. Obserwacja ta spowodowała rozpoczęcie badań w celu uzysk-
nia preparatu działającego w tym kierunku. W konsekwencji wprowadzono do
lecznictwa preparaty: auotiomalonian disodowy i auritioglikoza.

 Izoniazyd był i jest stosowany jako lek prze-

CH3
ciwgruźliczy charakte-ryzujący się także
O NH O NH
NH2 NH CH3
ubocznym dzia-łaniem - przeciwdepresyjnym.
Analog izoniazydu – pochodna izopropylowa
(Iproniazyd) jest stosowany jako lek przeciw- N N

depresyjny. Isoniazid
Iproniazid

 Selidenafil jest produktem pogłębienia ubocznych właściwości preparatu projek-

towanego w celu rozszerzania naczyń wieńcowych. CH3
Rozszerzenie naczyń corpus cavernosium przez ko- N
O CH3
lejne pochodne doprowadziło do otrzymania Selide- N
N HN N
nafilu. Preparat ten został wprowadzony do lecznic- O
S
O N
twa jako lek w leczeniu impotencji. CH3

Selidenafil (Viagra)
 5

2. W drugim etapie prowadzone są badania biologiczne mające na

celu ustalenie aktywności niepożądanych:
 poziomu toksyczności,
 mutagenności,
 kancerogenezy
 wpływu na środowisko naturalne.

3. W trzecim etapie prowadzone są

 badania kliniczne. Składają się z czterech faz:
 I Faza – prowadzona jest zwykle na małej grupie zdrowych ochotników
wcześniej wszechstronnie przebadanych. Osoby poddane tego rodzaju
eksperymentom są cały czas pod opieką lekarską. Badania te pozwala-
ją ocenić zachowanie się leku w zdrowym organizmie ludzkim. Uzyska-
ne informacje na temat formy farmaceutycznej, absorpcji, dystrybucji
biodostępności, eliminacji i działania ubocznego pozwalają na dodat-
kową korektę struktury, prowadzącą do uzyskania preparatu o lepszych
właściwościach klinicznych. Pozytywna ocena preparatu w tej Fazie
badań pozwala na przeprowadzenie następnej II Fazy.
 II Faza – Przeprowadzana jest na małej grupie pacjentów chorujących
na typ choroby, na który projektowano preparat. Badania te pozwalają
oszacować efektywność działania leczniczego, oraz są pomocne w
ustalaniu reżimu dawkowania. Pozytywna ocena prowadzi do przeka-
zania preparatu do III Fazy.
 III Faza – Badania te prowadzone są na dużej liczbie pacjentów, z za-
stosowaniem próby ślepej. Efektem tych badań jest ustalenie skutecz-
ności i bezpiecznej dawki preparatu. Informacje te są konieczne w celu
uzyskania pozwolenia na produkcję dystrybucję i stosowanie preparatu.
Uzyskanie przez preparat dobrej opinii w III Fazie pozwala oficjalnie
wprowadzić preparat na rynek.
 6

 IV Faza – Prowadzenie obserwacji klinicz-

nych w trakcie leczenia preparatem. Ob- N

serwacje te dotyczą bezpieczeństwa i sku-

O 2N CH3
N
teczności preparatu a także współdziałanie
wprowadzonego nowego preparatu z innym HO

środkami leczniczymi. Obserwacje te po-

winny być prowadzone przez kilka lat, gdyż pewne właściwości farma-
kologiczne do tej pory nie ujawnione mogą zostać odkryte przypadko-
wo. Jako przykład takiej sytuacji jest odkrycie działania radiouczulają-
cego komórki nowotworowe na promienie jonizujące Metronidazolu –
preparatu stosowanego w leczeniu infekcji rzęsistkiem pochwowym.
Epizod ten wydarzył się w przypadku zaordynowania metronidazolu
chorej cierpiącej z powodu rzęsistka i raka szyjki macicy. W tym samym
czasie przeprowadzano również radioterapię i zaobserwowano daleko
korzystniejsze zmiany w obrębie tkanki nowotworowej niż można było-
by oczekiwać w przypadku zastosowania tylko radioterapii.
 Patentowanie i rejestrowanie leku.

4) W czwartym etapie realizuje się:
 Opracowanie technologii na skalę przemysłową
 Prowadzenie produkcji
 Marketing
 Sprzedaż
, które jest poświęcone charakterystyce aktywności biologicznej różnych indywiduów
chemicznych. Ten typ działania jest szczególnie korzystny w przypadku poszukiwa-
nia związku wiodącego w źródłach naturalnych (zioła, tkanki zwierzęce). W poszu-
kiwaniu związku wiodącego możemy wykorzystać informacje o ubocznych właści-
wościach znanych i stosowanych preparatów farmaceutycznych. Odpowiednie
Związek wiodący może być wybrany na podstawie studiów piśmiennictwa naukowe-
go przekształcenia chemiczne mogą doprowadzić do otrzymania nowego jakościo-
wo preparatu, którego cechą dominującą będzie nowa aktywność farmakologiczna.
Podstawowymi drogami pozyskiwania substancji aktywnych są:
1. Wyodrębniania substancji z:
 surowców roślinnych,
 zwierzęcych,
 7

2. Synteza organiczna.
3. Biosynteza i biotransformacja.
*
Wyodrębnianie substancji aktywnych (tzw. ciał czynnych) ze źródeł naturalnych

prowdzi się za pomocą ekstrakcji.

Zdecydowanie większą część substancji aktywnych jest otrzymanych na drodze syn-
tezy organicznej. (Dalsze wykłady będą poświęcone tej tematyce)
Metody biotechnologiczne wykorzystywane są przy produkcji około 30% preparatów
farmaceutycznych. (Przykłady podane są na slajdzie). Mikroorganizmy jako produ-
cenci leków zostały wykorzystane w sposób świadomy w połowie 20 wieku. Głównie
produkowane są tą drogą antybiotyki. Leki te stosowane są jako środki przeciwbakte-
ryjne, przeciwgrzybiczne i przeciwnowotworowe. Mutacje mikroorganizmów chorobo-
twórczych, powodująca wytwarzanie mechanizmów obronnych przed działaniem an-
tybiotyków, zmusza wiele ośrodków naukowych do permanentnych poszukiwań pre-
paratów nowszej generacji, na które owe mikroorganizmy nie zdążyły jeszcze wytwo-
rzyć enzymów dezaktywujących te preparaty.

Do technik biotechnologicznych należy także wytwarzanie:

 Szczepionek i surowic
 Testów diagnostycznych i niektórych preparatów farmaceutycznych (ACTH),
 Przeciwciał monoklinalnych (poprzez wykorzystanie zwierzęcych kultur tkan-
kowych), oraz
 Procesy biotransformacji (proces przekształcania związków chemicznych
przez drobnoustroje względnie wyizolowane enzymy).
Przykłady wykorzystania biotransformacji do modyfikacji steroidów:
degradacja łańcucha bocznego w pozycji 17 przez Mycobacterium,
hydroksylacja pozycji:
 11przezRhisopus nigricus11 przez Curvularia lunata i Fusa-
rium equisetum,16 przez Streptomyces reseochromogenus

TEORIE I NARZĘDZIA STOSOWANE W POSZUKIWANIU NOWYCH LEKÓW

Związek wiodący jest poddany modyfikacjom chemicznym a produkty reakcji są
grupowane według podobieństwa związków modyfikowanych. Dla tych grup pro-
duktów mogących liczyć około kilkadziesiąt związków przeprowadzane są bada-

*
Obecnie stosuje się powszechnie skrót API (od ang. Active Pharmaceutical Ingredient)
 8

nia skriningowe pozwalające na wyłuskanie najaktywniejszych związków, które

będą poddane ocenie fizykochemicznej i obróbce komputerowej, pozwalającej
ustalić korelację pomiędzy poziomem aktywności biologicznej a strukturą che-
miczną. Spośród wielu technik statystycznych pozwalających oszacować korela-
cje między strukturą chemiczną a aktywnością biologiczną, najważniejszymi są:
1. SAR (Structure – Activity Relationships) – korelacja między strukturą a ak-
tywnością. Zmiany struktury badanych związków dotyczą zmian jakościo-
wych w obrębie:
1.1. zmiany wielkości związku (podstawnika) i kształtu
1.2. wprowadzanie nowych podstawników
1.3. zmiany podstawników
2. QSAR (Quantitative Structure - Activity Relationship) korelacja między struktu-
rą a aktywnością biologiczną.

S A R

Zależność między strukturą a aktywnością w tej metodzie ma charakter oceny

jakościowej polegającej na odpowiedzi na pytanie czy zmiana struktury w obrębie
związku wiodącego pociąga za sobą zmiany w aktywności biologicznej. Zmiany
struktury w tym przypadku należy rozumieć jako obecność lub nieobecność pew-
nej cechy strukturalnej, np. obecność lub nieobecność grupy metylowej hydroksy-
lowej itp. Metoda SAR jest metodą kosztochłonną i czasochłonną.

Zmiana wielkości związku (podstawnika) i kształtu

Zmiany te obejmują:
1. zmiany liczby grup metylenowych w obrębie pierścieni lub łańcuchów,
2. zmiany w stopniu nienasycenia,
3. zwiększenie lub zmniejszenie liczby pierścieni.

Ad1.
Zwiększenie liczby grup metylenowych pociąga za sobą zwiększenie wielkości
związku oraz jego lipofilności, natomiast zmniejszenie, przeciwnie, wzrost hydro-
filności. Interpretacja obserwowanej zmiany aktywności i wyjaśnienie przyczyny
tej zmiany nie zawsze jest możliwe tylko na podstawie przyporządkowania zmiany
aktywności zmiany ilości grup metylenowych. Poniższe wykresy. W przypadku al-
 9

kilowych pochodnych rezorcyny najkorzystniejszą aktywność wykazała heksylowa

pochodna rezorcyny. Pochodne z mniejszą ilością grup CH2 ze względu na zbyt
dużą lipofobofość charakteryzują się słabym poziomem penetracji błony komór-
kowej, wykazują niższą aktywność przeciwbakteryjną. Zbyt duża liczba grup CH2
jest również przyczyną spadku aktywności z tej samej przyczyny.
60

OH

50
HO

40
aktywność przeciw bakteryjna

30
(CH 2)nH

20

10

0
1 2 3 4 5 6 7 8 9

liczba grup metylenowych

20000

18000

16000

14000

12000
IC50 (nM)

10000
CH3 (CH 2)n
8000
N COOH
6000
HOOC
4000 H H
CH3 O O
2000

0
1 2 3 4 5

liczba grup metylenowych

Wykres drugi przedstawia badania wpływu ilości grup metylenowych w uwodor-

nionym pierścieniu heterocyklicznym na aktywność konwertującą angiotensynę.
Związek z n=1 jest najbardziej aktywnym układem (Enalaprilat lek stosowany w
nadciśnieniu). W pochodnych posiadających większą liczbę grup CH2 zaobser-
wowano zdecydowany spadek aktywności wynikający ze słabej rozpuszczalności
w H2O.
 10

Zmiana ilości grup metylenowych nie tylko może spowodować zróżnicowanie po-
ziomu aktywności; może także być przyczyną zmiany jakościowej polegającej na
innym rodzaju aktywności analogu powstałego z analizowanego związku. Chloro-
promazyna – neuroleptyk po zamianie atomu siarki w pierścieniu fenotiazyny na-
biera właściwości przeciwdepresyjnych (Klomipramina).

N Cl N
Cl
CH3
N
Chlopromazyna CH3 Klomipramina
N
H3C CH3

Ad 2.
Wiązanie podwójne usunięte względnie wprowadzone do struktury związku wio-
dącego może skutkować różnorodnymi efektami farmakologicznymi.
Usunięcie wiązania podwójnego powoduje:

 zwiększenie giętkości struktury chemicznej

o ułatwia w ten sposób dopasowanie związku do centrum aktywnego
enzymu względnie receptora,
o Może spowodować zmianę lub utratę aktywności
 eliminację mobilności elektronów (w przypadku, gdy wiązanie podwójne
jest łącznikiem dwóch układów aromatycznych np. pochodne stilbenu).
Wprowadzenie wiązania podwójnego powoduje:
 sztywność struktury
o tworzenie izomerów Z/E (cis/trans). Związki charakteryzujące się
izomerią geometryczną mogą wykazywać zróżnicowaną aktywność
biologiczną (Tabela)
 11

cis trans
S

Cl
Działanie Działanie
neuroleptyczne nuroleptyczne
H 30 krotnie słabsze
CH3
N

CH3

CHLOROPROTIKSEN

Działanie Działanie
antyestrogenne estrogenne

Cl

H3 C O
N

CH 3

KLOMIFEN

CH3
Działanie Działanie
antyestrogenne estrogenne

H3C O
N

CH3

TAMOKSYFEN

Wzbogacenie w dodatkowe wiązanie podwójne może również spowodować

wzrost aktywności farmakologicznej. Wprowadzenie do kortyzolu wiązania po-
dwójnego pozycji 1-2 spowodowało otrzymanie prednizonu o aktywności przeciw-
zapalnej i przeciwalergicznj 30 krotnie wyższej niż związek wyjściowy.
 12
HOH 2 C HOH 2 C
O O
CH3 CH3
HO HO
OH OH
CH3 H CH3 H

H H H H

O O
HYDROCORTISONE PREDNISONE
syn. CORTISOL

Ad 3.
Wpływ układów pierścieniowych na zmianę siły działania oraz na zmianę aktyw-
ności jest znaczący i może wynikać z wielkości i struktury chemicznej pierścienia:
 układy alicykliczne mogą powodować:
o zwiększenie lipofilności (wpływ na biodostępność),
o lepsze dopasowanie struktury związku do centrów aktywnych. W
tym miejscu warto wspomnieć, że małe pierścienie (pentan i heksan
) są korzystniejsze niż większe struktury ze względu na trudniejsze
dopasowanie do struktury receptora a także ze względu na tworze-
nie konformacji w tym także tych niekorzystnych dla procesu imple-
mentacji do związku do odpowiedniego receptora
 pierścienie aromatyczne są przyczyną:
o usztywnienia struktury związku i zwiększenia wielkości molekuły –
właściwwość ta może utrudniać dostępność związku do receptora,
o Obecność elektronów  może wpływać na zwiększenie lub zmniej-
szenie wiązania się z polarnymi elementami receptora względnie
enzymu. Układ aromatyczny może być transmiterem wpływów elek-
tronowych pochodzących od podstawników np. wpływ podstawni-
ków I rodzaju powoduje wzrost gęstości elektronowej w pozycjach
orto i para. Pozycje te staną się aktywne względem układów elektro-
filowych receptora.
o Większe układy aromatyczne, tworząc zawadę przestrzenną mogą
wpływać hamująco na aktywność enzymów. Przykładem pozytyw-
nego wykorzystania tego rodzaju zjawiska jest stosowanie półsynte-
tycznych antybiotyków -laktamowych, w których pierścienie aroma-
tyczne, obecne w podstawniku acylującym, chronią układ -
laktamowy przed destrukcyjnym działaniem enzymu -laktamazy.
Penicylina G jest nieodporna na ten enzym, natomiast duże pod-
 13

stawniki fenylobenzylopenicyliny i difenicyliny uniemożliwiają dostęp

enzymu do układu -laktamowego.

O CH3
NH S CH3 O
O CH3
CH3 NH
NH S CH3
S CH3
N
O COOH N
N
O COOH
O COOH

Penicylina G

2-FENYOBENZYLOPENICYLINA DIPHENICYLINA

Wprowadzenie nowych podstawników do związku wiodącego

Wprowadzanie nowych podstawników lub ich wymiana jest jednym z najczę-

ściej stosowanych zabiegów pozwalających na przekształcanie związku wiodące-
go w kierunku uzyskania pochodnej o oczekiwanych właściwościach biologicz-
nych. Różnorodność cech fizykochemicznych związanych z powinowactwem
elektronowym a także zajmowaną przestrzenią powodują, że możliwości modyfi-
kacji właściwości fizykochemicznych przez podstawniki, a w następstwie tego
zmiany właściwości farmakologicznych, jest dużo. Znajomość możliwości osią-
gnięcia żądanych cech przez zastosowanie odpowiednich podstawników jest klu-
czem w projektowaniu nowych leków. Jednak należy zwrócić uwagę na fakt, że
liczba związków powstałych przez wprowadzanie podstawników jest bardzo duża,
a sumaryczne właściwości wynikające z zastosowania wielu podstawników jest
trudna do przewidzenia. Poniższe zestawienie przybliża wpływ podstwników na
zmiany aktywności biologicznej .
1. Grupa metylowa
a. Grupa metylowa zwykle powoduje wzrost lipofilności a co za tym
idzie wzrost współczynnika podziału [P]. Poniżej przykład takich
zmian dla kilku modelowych związków
 14

P P

135 490
CH 3

O H 3C O

H3C
83 360
NH2 NH 2

O
O

15 H 3C 44
NH NH 2
H 2N NH2

b. Grupa metylowa może wykazywać właściwości zawady przestrzen-

nej. Dobrym przykładem jest dyfenhydramina i jej metylowe po-
chodne

H H
H

H H
H
O CH3 O CH3 O CH3
N N N

CH3 CH3 CH3

Difenhydramina o-metylodifenhydramina p-metylodifenhydramina

Wprowadzenie grupy metylowej w pozycję o- spowodowało zablokowanie pary

elektronowej na atomie tlenu, uniemożliwiając w ten sposób tworzenie adduktu
blokującego receptor histaminowy. Związek ten utracił w ten sposób właściwości
przeciwhistaminowe. Grupa metylowa w pozycji p- nie blokuje pary elektronowej,
co znajduje swoje odbicie w czterokrotnej wzroście aktywności przeciwhistami-
nowej w porównaniu z difenhydroaminą.
c. Grupa metylowa może być przyczyną zmiany szybkości metaboli-
zmu związku, do którego CH3 jest podstawiona. Zwykle dotyczy to
grup CH3 podstawionych do układów aromatycznych. Proces ten
polega na utlenieniu grupy metylowej do karboksylowej:
Utlenienie grupy metylowej do karboksylowej powoduje obniżenie
toksyczności wprowadzonego do układu biologicznego związku.
Pozwala także na szybszą eliminacje związku z organizmu.
d. Demetylacja grupy CH3 zachodzi w przypadku związania tej grupy
atomami N, S albo O.
 15
SCH3
SH

N
N N O
hydroksylaze N
H
NH
+
N NH H
N

2. Podstawniki halogenowe – wprowadzenie halogenu prowadzi do zwięk-

szenia lipofilności związku, a co za tym idzie, do zmniejszenia się rozpusz-
czalności w wodzie. Wzrost lipofilności zwiększa możliwości penetracji
związku przez lipidowe błony; jakkolwiek może być także przyczyną kumu-
lacji się związku w tychże błonach.
Podatność halogenu na reakcje biochemiczne w układach biologicz-
nych zależy od rodzaju podstawnika halogenowego oraz rodzaju atomu C,
z którym jest związany. Halogeny podstawione do węgla aromatycznego
są daleko mniej podatne na reakcje niż te powiązane z układami alifatycz-
nymi. Siła wiązanie C-X jest różna dla różnych halogenów i wygląda w po-
równaniu z wiązaniem C-H następująco:
F > H > Cl > Br > I
Wniosek z tej zależności jest następujący: jeśli jest projektowany pod-
wyższenie lipofilności związku wiodącego należy wprowadzić taki halogen
który nie będzie łatwo podlegał reakcji biochemicznej a jedynie wpływał na
poziom lipofilności. Takimi halogenami są atomy F i Cl. Reaktywność tych
atomów może być zwiększona poprzez wprowadzenie grupy elektronoak-
ceptorowej do pierścienia aromatycznego względnie w układzie alkilowym
w najbliższym sąsiedztwie do halogenu:
OH OH

OH OH
Cl
CYP-450 O
HN
O 2N Cl
HN
CHLORAMFENIKOL O O2 N Cl

O
OH OH
biologiczny
OH OH nukleofil
O

O HN
O 2N OH
HN
O 2N Nu O

(CYP-450 – enzym z rodziny cytochromu P-450)

 16

Większa liczba halogenów przy jednym atomie węgla powoduje wzrost

reaktywności tych halogenów.
3. Grupa hydroksylowa – grupa hydroksylowa wprowadzona do związku po-
woduje podwyższenie hydrofilności a tym samym obniżenie hydrofobowo-
ści, co może mieć wpływ na pogorszenie biodostępności preparatu ze
względu na jego obniżone powinowactwo do lipidów. Grupa OH ze wzglę-
dów na swoją polarność jest centrum tworzenia wiązań wodorowych, co
może być korzystne w powstawaniu wiązań z receptorami względnie en-
zymami:
O
OH O
N N
N N
NH N
NH N

CH3
CH3
Minaprine

Lek MINAPRINE jest stosowany w leczeniu depresji poprzez zwiększanie

poziomu acetylocholiny i serotoniny. Wprowadzenie grupy hydroksylowej w
pozycję orto spowodowało tworzenie wiązań z receptorami muskarynowy-
mi (M1), powodując tym samym zmianę aktywności związku wyjściowego
tjest Minapriny.
Grupa OH-fenolowa może powodować działanie przeciwbakteryjne nato-
miast alkoholowa narkotyczne
4. Grupa zasadowa – Zasady organiczne są w większości aminami reprezen-
towanymi przez aminy alkilowe, arylowe i związki heterocykliczne z hete-
roatomem N. Atom azotu ze względu na wolną parę elektronową może
tworzyć wiązania wodorowe z receptorami. Natomiast sole amonowe po-
przez związanie w sposób jonowy z receptorem mogą powodować zwięk-
szoną toksyczność. Przy wprowadzaniu grupy aminowej do układu aroma-
tycznego należy pamiętać o możliwości działania toksycznego i kancero-
gennego.
5. Grupa karboksylowa i sulfonowa. Grupy te poprzez swoją polarność i moż-
liwość tworzenia soli są łatwo rozpuszczalne w wodzie; oraz zwykle posia-
dają słabe powinowactwo do lipidów. Obecność tych grup również może
powodować ułatwione wydalanie tych związków poprzez tworzenie koniu-
gatów z glicyną
Wprowadzenie grupy karboksylowej do małych molekuł aromatycznych
powoduje poważne zmiany w aktywności biologicznej.
 17

OH OH COOH

NH2 NH2
COOH

Wprowadzenie grupy karboksylowej do antyseptycznego fenolu posiadają-

cego wysoką toksyczność względem organizmu ludzkiego, powoduje uzy-
skanie kwasu salicylowego o działaniu przeciwzapalnym. Fenyloetyloami-
no (sympatykomimetyk) po wprowadzeniu grupy karboksylowej do łańcu-
cha bocznego tworzy aminokwas fenyloalaninę charakteryzującą się cał-
kowitym brakiem aktywności sympatykomimetycznych.

Wymiana istniejących podstawników związku wiodącego na inne

Zabieg wprowadzania nowych grup chemicznych do tzw. związku wiodącego w
celu uzyskania pochodnej o korzystniejszych właściwościach farmakologicznych,
jest jednym, ale nie jedynym sposobem dochodzenia do nowego preparatu far-
maceutycznego. Wymiana istniejących grupa chemicznych w związku wiodącym
na nowe prowadzi do tego samego celu. Zwykle są stosowane podstawniki o po-
dobnym charakterze chemicznym i w sensie farmakologicznym powodujące taki
sam typ aktywności – różnica jednak polega na mocy działania farmakologiczne-
go. Grupy chemiczne mogące być podmieniane nazywają się izosterami, nato-
miast grupy wywołujące podobne efekty biologiczne nazywają się bioizosterami.
Klasyczna definicja sformułowana przez Erlenmayera mówi: izostery to atomy, jo-
ny, molekuły charakteryzujące się podobnymi powłokami elektronowymi.
 18

IZOSTERY BIOIZOSTERY

-CH3, -NH2 , -OH, -F, -Cl

+
-Cl, -SH, -PH 2 N N

-Br, -CH(CH3)2 R N NO 2
R R
-CH2 -, -NH-, -O-, -S-

-COCH2R, -CONHR, -COOR, -COSR O O

O O
-HC=, -N= S
S -
- - - - -
UKLADY PIERSCIENIOWE

-CH=CH-, -S-
-CH=, -N-

CN NO2
S N N

- - - -- -
NH NH NH NH NH NH

Metoda podmiany izosterycznych grup doprowadziła nie tylko do pogłębienia ak-

tywności farmakologicznej (jak wspomniano wyżej), ale może także zmienić typ
działania nowootrzymanego preparatu. Przykłady:

NH2 OH SH
N N
N N N
N
NH N NH N NH N
adenina hipoksantyna 6-markaptopuryna
Wymiana grupy aminowej adeniny na grupę hydroksylową powoduje uzyskanie
związku hipoksantyny, natomiast wstawienie grupy tiolowej w pozycji 6 prowadzi
do otrzymania merkaptopuryny.

Wymiana atomu siarki w preparacie Fenactil na grupy etylenową i etenową do-

prowadziła preparatów: Klomiprazmina i Protryptilina o zdecydowanie różnych wł.
farmakologicznych
 19

N Cl N N
Cl

CH3 CH3 H3C

N N N

CH3 CH3 CH3

FENACTIL KLOMIPRAMINA PROTRYPTILINA

(Psychotropowy) (antydepresyjny) (antydepresyjny)

psychotropowy antydepresyjny antydepresyjny

Wprowadzenie atomu fluoru zamiast atomu wodoru w pozycji 6-uracylu spowo-

dowało otrzymanie 6-fluorouracylu – leku przeciwnowotworowego.
O
O
NH
NH
NH O
F NH O

uracyl 6-fluorouracyl
lek przeciwnowotworowy

Zależność (ilościowa) między aktywnością biologczną a strukturą związku

QSAR Quantitative Structure –Activity Relationship

Zależność między aktywnością biologiczną a strukturą określoną według filozofii SAR

ma charakter szacunkowy. Element przypadku (szczęścia) w tej metodzie odgrywają
znaczącą rolę. Inspiracją dla twórców QSAR ta niedogodność stanowiła inspirację
stworzenia matematycznej zależności między aktywnością a strukturą, wolnej od
niedoskonałości metody SAR. W QSAR zależność między aktywnością biologiczną a
strukturą ma charakter równania matematycznego:

log1/C = -a2 + b + c + dEs + e (Równanie Hanscha)

C - stężenie leku wykazujące określoną ilościowo aktywność biologiczną,
a, b, c, d i e - współczynniki proporcjonalności obliczane metodą analizy regresyjnej,
 = logPx - log P (P - współczynnik podziału, Px współczynnik podziału związku, w
którym zmieniono podstawnik X),
 - stała Hammeta
Es - stała Tafta
ł (Hansch C., Fuita T., MahoneyP. F., Streich M., J. Am Chem. Soc. (1963) 84,
2817).Quantitative Structure - Activity Relationship - w skrócie: QSAR. Równanie
 20

Hanscha pozwala na ilościową ocenę korelacji między aktywnością biologiczną a

strukturą określoną za pomocą parametrów fizykochemicznych.
Różnorodność stosowania wspomnianych parametrów jest duża. Zwykle ocenia się
takie parametry jak: stała Hammeta, stała Taffta, moment dipolowy, polaryzowal-
ność, maksima absorpcji UV, czas relaksacji w magnetycznym rezonansie jądrowym
itp.
Wszystkie te parametry można przypisać do trzech grup:
1. Parametry związane ze współczynnikiem podziału
2. Parametry związane z gęstością elektronową w badanych związkach,
3. Parametry przestrzenne.
Ad1.
1. WSPÓŁCZYNNIK PODZIAŁU
Podstawowym parametrem fizykochemicznym jest współczynnik podziału wyra-
żony wzorem
P = c1/c2
gdzie P – współczynnik podziału, c1 – substancja w fazie organicznej, c2 –
substancja w fazie wodnej.
Równanie to jest prawdziwe w sytuacji gdy:
 temperatura układu jest stała
 fazy ciekłe się nie mieszają,
 roztwory substancji powinny być roztworami rzeczywistymi i rozcieńczo-
nymi
 substancja rozpuszczona nie dysocjuje ani nie asocjuje
Jeśli substancja ulega dysocjacji w fazie wodnej i asocjacji w fazie niepolarnej rów-
nanie to przybiera postać:
c1 (1   )
P=
n c
2

Gdzie  - stopień dysocjacji substancji badanej, n – liczba cząsteczek substancji ule-

gających asocjacji
W przypadku gdy 100% substancji ( = 1) ulega dysocjacji równanie upraszcza się
do postaci:
c12
P=
n c
2

Kwadrat wartości stężenia c1 wynika z faktu, że cząsteczka związku w wyniku 100%

dysocjacji rozpada się na dwa jony.
 21

Zwykle warunki pomiaru współczynnika podziału są następujące:

 rozpuszczalniki wykorzystywane w badaniu współczynnika P dla celów far-
makologicznych to n-oktanol i woda. (zdarza się, że niektóre badania są pro-
wadzone w układzie złożonym z wody i z jednym z następujących rozpusz-
czalników: n-butanolu, chloroformu, olej z oliwek; woda bywa zastąpiona bu-
forem fosforanowym o pH = 7,4),
 temperatura eksperymentu: 25oC albo 37oC,
Wysoka wartość P oznacza dobrą rozpuszczalność w lipidach, co oznacza dużą
swobodę we wnikaniu związku (leku) do błony komórkowej i niechętnie opuszcza tą
strukturę komórkową. Cecha ta wpływa negatywnie na transport leku, jeśli głównym
mechanizmem transportu przez błonę jest dyfuzja. Konsekwencja zbyt niskiej warto-
ści P skutkuje tymi samymi problemami w transporcie leku do miejsca działania.

2. STAŁA LIPOFILNJOŚCI PODSTAWNIKÓW ()

Stała lipofilności podstawników () jest opisana równaniem:
= log PX - log PH
gdzie PX reprezentuje współczynnik podziału dla związku z podstawnikiem X nato-
miast PH współczynnik podziału związku z podstawnikiem H (z wodorem). Wartość 
jest charakterystyczna dla odpowiedniego podstawnika. Jako przykład niech posłuży
obliczenia dla podstawnika Cl na podstawie chlorobenzenu:

 = log P(chlorobenzen) – P(benzen)

 = 2,84 – 2,13 = 0,71
Poniższa tabela określa wartości  dla niektórych podstawników
X X X
Podstawnik X Układ alifatycz-
ny
O 2N HO

H 0,00 0,00 0,00 0,00

CH3 0,50 0,56 0,52 0,49
F -0,17 0,14 - 0,31
Cl 0,39 0,71 0,54 0,93
OH -1,16 -0,67 0,11 -0,87
NH2 - -1,23 -0,46 -1,63
NO2 - -028 -0,39 0,50
OCH3 0,47 -0,02 0,18 -0,12
 22

Wartości mają charakter addytywny tzn. wystąpienie dwóch lub większej ilości pod-
stawników w związku chemicznym powoduje sumowanie wartości  Stała ta ma
szczególne znaczenie w przypadku gdy poszukuje się zależności pomiędzy aktyw-
nością biologiczną a strukturą w populacji związków różniących się rodzajem pod-
stawników.

Ad 2.
Parametry związane z gęstością elektronową w badanych związkach
Dystrybucja elektronów w molekule ma kluczowe znaczenie dla aktywności związku
i jego transportu przez błony komórkowe. Związki niepolarne i polarne, jeśli nie są
zjonizowane (np. nie tworzą produktów dysocjacji w wodzie),
przenikają przez błony komórkowe z dużą łatwo- ścią.
Struktury zjonizowane natomiast, napotykają spore trudności
w przemieszczaniu się przez błony komórkowe. Polaryzacja wynikająca z gęstości
elektronowej na poszczególnych segmentach związku, ma wpływ na tworzenie wią-
zań z miejscem aktywnym receptora względnie z centrum aktywnym enzymu, co
uzewnętrznia się w skali makroskopowej właściwym oddziaływaniem terapeutycz-
nym na organizm. Elektronowa dystrybucja najchętniej jest opisywana przez stałą
Hammetta.

KH =
PhCOO OH 
  Stała dysocjacji kwasu
benzoesowego
PhCOOH 
O O

OH -
O
+
+ H

KX =
( pX ) PhCOO OH 
 

( pX ) PhCOOH 
X X

- +
OH O + H

O O

Stała dysocjacji wyżej opisana wzorem jest zależna od obecności podstawnika róż-
nego od atomu wodoru w pierścieniu aromatycznym. Podstawniki elektronoakcepto-
 23

rowe (-NO2, -COOH, -COOR, -CN, -CHO, -C=O) powodują osłabienie wiązania O-H
w grupie karboksylowej powodując tym oderwanie protonu i stabilizacje anionu ka-
roksylanowego. Stała równowagi dla takich kwasów będzie przesunięta w prawo, co
oznacza, że kwasy z tymi podstawnikami są mocniejszymi kwasami w porównaniu z
kwasem benzoesowym (Kz > KH) . Wprowadzenie podstawników elektronodonoro-
wych (-NH2, -OH, CH3O-, -CH3) powoduje wzmocnienie wiązania O-H powodując
osłabienie procesu oderwania się protonu i redukcję stabilizacji anionu karoksylano-
wego. Stała równowagi K przesuwa się na lewo a tym samym z podstawnikami elek-
tronodonorowymi są kwasami słabszymi w porównaniu z kwasem benzoesowym (Kz
< KH). Logarytm stosunku wartości stałych równowagi podstawionego kwasu benzo-
esowego do stałej równowagi niepodstawionego kwasu benzoesowego zostały wy-
rażone wzorem:
Kx
  x = log
K
Równanie to można przedstawić w formie:
x= log Kx – log K
a po zastąpieniu -logK za pomocą pK równanie przybierze postać:

x = pK – pKx

O
O
OH -
O +
+ H
O 2N
O 2N

O
O
OH -
O +
+ H
H2N
H2N

Ujemna wartość x oznacza, że podstawnik ma charakter donora elektronów (po-

nieważ Kx > K). Przeciwne, dodatnie wartości x oznaczają, że podstawniki należą
do grupy akceptorów elektronów (ponieważ K > Kx). Wartość stałej Hammetta zale-
ży nie tylko od grupy, ale także od pozycji podstawnika. Poniższa tabela obrazuje tą
różnorodność
Podstawnik para meta
H- 0,00 0,00
 24

-CH3 -0,07 -0,017

-C2H5 0,07 -0,15
Fenyl 0,06 -0,01
-OH 0,12 -0,37
-OCH3 -0,27 0,12
-Cl 0,37 0,23
-NO2 0,71 0,78

Na podstawie tych wartości można wyciągnąć wniosek, że niektóre podstawniki w

zależności od pozycji przyjmują wartość dodatnią albo ujemną. Dotyczy ta sytuacja
grupy OH, OCH3 i fenylowej. Zjawisko to można tłumaczyć faktem, że wartość jest
związana z efektem mezomerycznym (M) i indukcyjnym (I) podstawnika.

O OH O OH

I<M
I>M

O CH3
H3C

PARAMETRY STERYCZNE
Poza efektami elektronowym niezmiernie ważnymi są parametry steryczne. Najczę-
ściej stosowanym parametrsterycznym jest stałąa Tafta
log k ( XCH 2 COOR )
Es=  log k ( XCH 2 COOR )  log k ( CH 3 COOR )
log k ( CH 3 COOR )

Stała Tafta to stosunek logarymu stałej hydrolizy -podstawionego octanu do loga-

rytmu stałej hydrolizy octanu -niepodstawionego. Es = 0 kiedy X= atom wodoru.
Poniżej stale Tafta dla wybranych podstawników:
Podstawnik Es Podstawnik Es Podstawnik Es
H- 0,00 F- 0,78 CH3O- 0,69
CH3- 1,24 Cl- 0,27 CH3S- 0,19
C2H5- -0,07 F3C- -1,16 PhCH2- -0,38
(CH3)2CH -0,47 Cl3- -2,06 PhOCH2- -0,33